‫به نام حضرت دوست‬

‫جزوه قدر سطحی‬

‫‪Downloaded from: www.icosmo.ir‬‬

‫نویسنده‬

‫معین محمدی‬
 ‫وقتی میگوییم قدر حدی آسمان برابر ‪ 4‬است یعنی کمنور ترین ستارهای که با چشم غیر مسلح دیده میشود قدری برابر ‪ 4‬دارد‪ .‬ولی چرا در‬
‫چنین آسمانی نمیتوانی کهکشان آندرومدا (‪ )m31‬که قدری برابر ‪ 3.4‬دارد را ببینیم؟ تفاوت کهکشان آندرومدا و یک ستاره با قدر ‪ 3.4‬در‬
‫چیست؟‬

‫واضح است که تفاوت این دو در اندازه دو جسم است‪ .‬ستاره جسمی نقطه ای است و قادر به تفکیک آن نیستیم ولی کهکشان جسمی گستره‬
‫است (قطر زاویهای آندرومدا ‪ 3‬درجه است)‪ .‬با یک مدلسازی ساده میتوانیم بهتر این موضوع را درک کنیم‪ .‬همه تا به حال تجربه کرده و‬
‫دیدهایم که با نگاه کردن به یک المپ رشتهای ساده در مقایسه با یک المپ کممصرف با همان توان تابشی‪ ،‬چشممان بیشتر اذیت میشود‪.‬‬
‫تفاوت این دو المپ در مساحت قسمت تابش کنندهشان است (المپ رشتهای یک رشته نازک تنگستن و المپ کممصرف کل بدنه المپ)‪.‬‬

‫پس میزان حساسیت چشم‪ ،‬به اندازه جسم تابشکننده و مقدار شار دریافتی از آن بستگی دارد؛ نه فقط میزان شار دریافتی‪ .‬حال میخواهیم‬
‫‪Downloaded from: www.icosmo.ir‬‬

‫یک معیار عددی برای این کمیت پیدا کنیم‪.‬‬

‫با تغییر فاصله المپها از چشممان میتوان حالتی ایجاد کرد که حساسیت چشم به هر دو المپ برابر شود (به عنوان مثال المپ رشته ای در‬
‫‪ 10‬متری و المپ کممصرف را در ‪ 1‬متری قرار داد)‪ .‬پس با این تفاسیر میتوان گفت پارامتر تاثیر گذار در حساسیت چشم زاویه فضایی جسم‬
‫است (زاویه فضایی در ادامه توضیح داده شده است)‪ .‬پس معیار دیده شدن یا نشدن یک جسمِ گسترده میزان قدر آن در واحد زاویه فضایی‬
‫است؛ که اگر از حدی بیشتر باشد آن جسم را نمیبینیم‪.‬‬

‫قدر (𝑚) برای جسمی با شار 𝐹 به این صورت است‪:‬‬

‫‪𝐹2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪𝑚1 − 𝑚2 = 2.5 log‬‬
‫‪𝐹1‬‬

‫برای به دست آوردن قدر در واحد زاویه فضایی یک جسم نیاز به شار در واحد زاویه فضایی جسم داریم‪.‬‬

‫پس روشنایی سطحی (𝑰) را برای جسمی با شار 𝐹 و زاویه فضایی ‪ Ω‬اینگونه تعریف میکنیم‪:‬‬

‫𝐿‬
‫‪𝐹 4𝜋𝑑2‬‬ ‫𝐿‬
‫= ≡𝐼‬ ‫=‬
‫‪Ω‬‬ ‫𝐴‬ ‫𝐴𝜋‪4‬‬
‫‪𝑑2‬‬ ‫‪𝜎𝑇 4‬‬
‫=𝐼→‬
‫𝜋‬
‫‪𝐿 = 4𝜋𝑅 2 𝜎𝑇 4‬‬

‫‪𝐴 = 𝜋𝑅 2‬‬
‫پس داریم‪:‬‬

‫𝐿‬ ‫‪2‬‬
‫=𝐼‬
‫𝐴𝜋‪4‬‬
‫‪𝜎𝑇 4‬‬ ‫‪3‬‬
‫=𝐼‬
‫𝜋‬
 ‫واحد 𝐼 در معادله ‪ ،2‬وات بر متر مربع بر استرادیان است‪ .‬چون معموال برای قدر سطحی از واحد ثانیه قوسی مربع استفاده میکنیم الزم است 𝐼‬
‫را بر حسب وات بر متر مربع بر ثانیه قوسی مربع بنویسیم‪:‬‬

‫𝐿‬
‫𝐹‬ ‫𝑑𝜋‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫𝐿‬ ‫‪1‬‬
‫=𝐼‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫×‬
‫‪2‬‬
‫) ‪Ω(arcsec‬‬ ‫𝐴‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪× 2062652 4𝜋𝐴 206265‬‬
‫𝑑‬

‫از معادله ‪ 3‬میبینیم مقدار 𝐼 برابر شار سطحی ستاره و مستقل از فاصله است (شار سطحی همان کمیتی است که از قانون استفان‪-‬بولتزمن به‬
‫دست میآید)‪.‬‬

‫پس طبق تعریف قدر(رابطه ‪ ،)1‬قدر در واحد زاویه فضایی یک جسم را قدر سطحی (𝝁) نامیده و اینگونه تعریف میکنیم‪:‬‬
‫‪Downloaded from: www.icosmo.ir‬‬

‫‪𝐼2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪𝜇1 − 𝜇2 = 2.5 log‬‬
‫‪𝐼1‬‬

‫باید توجه داشت که 𝐼 از جنس شار است با این تفاوت که در واحد زاویه فضایی سنجیده میشود‪ .‬یعنی میتوانیم فرض کنیم 𝐼 شار قسمتی از‬
‫جسم با زاویه فضایی واحد است‪ .‬پس میتوانیم دقیقا مانند شار با آن برخورد کنیم و حتی به وسیله آن قدر را با قدر سطحی مقایسه کنیم‪:‬‬

‫‪𝐼1‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪𝜇1 − 𝑚2 = −2.5 log‬‬
‫‪𝐹2‬‬

‫نکتهای که باید به آن توجه داشت این است که واحد زاویه فضایی در ‪ 𝐼1‬صرفا واحد زاویه فضایی ‪ 𝜇1‬را تایین میکند‪ .‬پس‬ ‫‪‬‬
‫واحدهای 𝐹 و 𝐼 باید طوری باشند که با یکدیگر ساده شوند (درون لگاریتم بدون بعد باقیبماند)‪.‬‬
‫𝑔𝑎𝑚‬
‫اصوال قدر سطحی را برحسب قدر بر ثانیه قوسی مربع (‪ )𝑎𝑟𝑐𝑠𝑒𝑐 2‬گزارش میکنند‪ .‬پس باید حواسمان به تبدیل واحد ها باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اگر رابطه ‪ 5‬را برای یک جسم بنویسیم‪ ،‬با استفاده از رابطه ‪ 2‬داریم‪:‬‬

‫‪𝜇 = 𝑚 + 2.5 log Ω‬‬ ‫‪6‬‬

‫* در بعضی کتابها روشنایی سطحی هم برای 𝐼 و هم برای 𝜇 به کار میرود‪.‬‬

 ‫زاویه فضایی‪:‬‬

‫زاویه در دو بعد به این صورت تعریف میشود‪:‬‬

‫‪Downloaded from: www.icosmo.ir‬‬

‫میخواهیم معیاری مانند زاویه را در سه بعد تعریف کنیم؛ به این صورت که هرچه از جسمی دورتر میشویم‪ ،‬همانطور که زاویه دو نقطه دلخواه‬
‫روی آن کم میشود‪ ،‬زاویه فضایی آن هم کم شود‪ .‬اگر همان تعریف زاویه را تعمیم دهیم خواهیم داشت‪:‬‬

‫پس معیاری سه بعدی‪ ،‬مانند زاویه در دو بعد تعریف کردیم و آن را زاویه فضایی مینامیم‪.‬‬

‫برای اجسام در فواصل دور میتوانیم به این صورت تقریب بزنیم‪:‬‬

‫‪d‬‬

‫‪D‬‬

‫‪Ω‬‬
‫‪AA‬‬
‫𝜃‬ ‫‪D‬‬

‫𝐷‬
‫=𝜃‬
‫𝑑‬

‫𝐴‬ ‫‪𝐷2‬‬
‫=‪Ω‬‬ ‫=‬ ‫‪= 𝜃2‬‬
‫‪𝑑2 𝑑2‬‬
 ‫پس میتوان واحد زاویه فضایی (استرادیان یا 𝑟𝑠) را معادل مجذور واحد زاویه (مجذور رادیان یا ‪ )𝑟𝑎𝑑2‬تعریف کرد‪.‬‬

‫برای زاویه واحدهای دیگری مانند درجه(𝑒𝑒𝑟𝑔𝑒𝑑)‪ ،‬دقیقه قوسی(𝑛𝑖𝑚𝑐𝑟𝑎) و ثانیه قوسی(𝑐𝑒𝑠𝑐𝑟𝑎) نیز داریم که میتوان برای آنها هم‬
‫واحد معادل در زاویه فضایی تعریف کرد (مانند ثانیه قوسی مربع یا ‪ .)𝑎𝑟𝑐𝑠𝑒𝑐 2‬روابط تبدیل واحد استرادیان به ثانیه قوسی مربع به این‬
‫صورت خواهد بود‪:‬‬

‫‪180‬‬ ‫‪180‬‬ ‫‪180‬‬

‫= 𝑑𝑎𝑟 ‪1‬‬ ‫= 𝑒𝑒𝑟𝑔𝑒𝑑‬ ‫= 𝑛𝑖𝑚𝑐𝑟𝑎 ‪× 60‬‬ ‫𝑐𝑒𝑠𝑐𝑟𝑎 ‪× 60 × 60 𝑎𝑟𝑐𝑠𝑒𝑐 ≈ 206265‬‬
‫𝜋‬ ‫𝜋‬ ‫𝜋‬

‫‪→ 1𝑠𝑟 = 1𝑟𝑎𝑑2 = 2062652 𝑎𝑟𝑐𝑠𝑒𝑐 2‬‬

‫𝐴‬
‫‪× 2062652 𝑎𝑟𝑐𝑠𝑒𝑐 2‬‬
‫‪Downloaded from: www.icosmo.ir‬‬

‫=‪→Ω‬‬
‫‪𝑑2‬‬
 ‫مثال ‪ :1‬قدر سطحی خوشه کروی با قدر ظاهری ‪ 8‬و زاویه فضایی ‪( 100 𝑎𝑟𝑐𝑚𝑖𝑛2‬صد دقیقه قوسی مربع) چقدر است؟‬

‫حل‪ :‬طبق رابطه ‪:6‬‬

‫‪𝜇 = 𝑚 + 2.5 log Ω‬‬

‫‪Ω = 100 𝑎𝑟𝑐𝑚𝑖𝑛2 = 360000 𝑎𝑟𝑐𝑠𝑒𝑐 2‬‬

‫𝑔𝑎𝑚‬
‫‪→ 𝜇 = 21.9‬‬
‫‪𝑎𝑟𝑐𝑠𝑒𝑐 2‬‬
‫‪Downloaded from: www.icosmo.ir‬‬

‫مثال ‪ :2‬قدر سطحی کهکشانی بیضوی با ‪ 1011‬ستاره خورشیدگون و شعاع 𝑐𝑝𝑘 ‪ 50‬چقدر است؟‬

‫حل‪ :‬با استفاده از معادله ‪ 5‬داریم‪:‬‬

‫𝐼‬
‫‪𝜇 − 𝑚𝑠𝑢𝑛 = −2.5 log‬‬
‫𝑛𝑢𝑠𝐹‬

‫𝐿‬ ‫‪1‬‬
‫=𝐼‬ ‫×‬
‫‪4𝜋𝐴 2062652‬‬

‫𝑛𝑢𝑠𝐿 ‪𝐿 = 1011‬‬

‫‪𝐴 = 𝜋𝑅 2 = 𝜋 × 502 𝑘𝑝𝑐 2‬‬

‫𝑛𝑢𝑠𝐿‬ ‫𝑊‬
‫‪→ 𝐼 = 2.38 × 10−11‬‬ ‫‪= 9.58 × 10−18‬‬
‫‪𝑝𝑐 . 𝑎𝑟𝑐𝑠𝑒𝑐 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪𝑚2 . 𝑎𝑟𝑐𝑠𝑒𝑐 2‬‬

‫𝑊‬
‫‪𝐹𝑠𝑢𝑛 = 1370‬‬
‫‪𝑚2‬‬

‫‪𝑚𝑠𝑢𝑛 = −26.8‬‬
‫𝑔𝑎𝑚‬
‫‪→ 𝜇 = 23.5‬‬
‫‪𝑎𝑟𝑐𝑠𝑒𝑐 2‬‬
 ‫𝑛𝑢𝑠𝐿‬
‫است؟ (‪)𝑀𝑠𝑢𝑛 = 4.83‬‬ ‫‪𝑝𝑐 2‬‬
‫مثال ‪ :3‬قدر سطحی کهکشانی ‪ 27‬قدر بر ثانیه قوسی مربع است‪ .‬این مقدار معادل با چند‬

‫حل‪ :‬منظور سوال را میتوان اینگونه گفت که در یک پارسک مربع‪ ،‬چند 𝑛𝑢𝑠𝐿 درخشندگی قرار دهیم تا مقدار قدر سطحیاش برابر ‪ 27‬شود‪.‬‬
‫𝐿‬
‫به بیان دیگر باید مقدار 𝐴 را محاسبه کنیم‪.‬‬

‫𝐿‬ ‫𝐿‬
‫=𝐼‬ ‫𝐼𝜋‪→ = 4‬‬
‫𝐴 𝐴𝜋‪4‬‬

‫از معادله ‪ 5‬داریم‪:‬‬

‫𝐼‬
‫‪𝜇 − 𝑀𝑠𝑢𝑛 = −2.5 log‬‬
‫)𝑐𝑝‪𝐹𝑠𝑢𝑛 (𝑑 = 10‬‬
‫‪Downloaded from: www.icosmo.ir‬‬

‫𝑛𝑢𝑠𝐿‬
‫= 𝑛𝑢𝑠𝐹‬
‫‪4𝜋(10𝑝𝑐)2‬‬

‫𝐿‬ ‫‪1‬‬
‫=𝐼‬ ‫×‬
‫‪4𝜋𝐴 2062652‬‬

‫‪𝐿 𝑝𝑐 2‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪𝐿 2062652‬‬ ‫𝑛𝑢𝑠𝐿 𝑛𝑢𝑠𝑀‪𝜇−‬‬ ‫𝑛𝑢𝑠𝐿‬

‫∙ ( ‪→ 𝜇 − 𝑀𝑠𝑢𝑛 = −2.5 log‬‬ ‫∙‬ ‫‪2‬‬ ‫)‬ ‫→‬ ‫=‬ ‫×‬ ‫‪10‬‬ ‫‪−2.5‬‬
‫‪2‬‬
‫‪= 0.58 2‬‬
‫‪𝐴 𝐿𝑠𝑢𝑛 206265‬‬ ‫𝐴‬ ‫‪100‬‬ ‫𝑐𝑝‬ ‫𝑐𝑝‬

‫𝑔𝑎𝑚‬
‫مثال ‪ :4‬روشنایی سطحی مرکز یک کهکشان برابر است به ‪ 15‬قدر بر ثانیه قوسی مربع (‪ .)𝑎𝑟𝑐𝑠𝑒𝑐 2‬یعنی در هر ثانیهی قوسی مربع معادل‬
‫𝑛𝑢𝑠𝐿‬
‫) است؟ (مرحله ‪ 1‬دوره ‪)11‬‬ ‫(‬ ‫چشمه نوری با قدر ‪ 15‬است‪ .‬این روشنایی سطحی معادل با چند درخشندگی خورشید بر پارسک مربع‬
‫‪𝑝𝑐 2‬‬

‫حل‪ :‬مرکز کهکشان را با خورشید مقایسه میکنیم‪.‬‬

‫𝐼‬ ‫𝐼‬ ‫𝜇‪𝑚𝑠𝑢𝑛 −‬‬

‫‪𝜇 − 𝑚𝑠𝑢𝑛 = −2.5 log‬‬ ‫→‬ ‫‪= 10‬‬ ‫‪2.5‬‬
‫𝑛𝑢𝑠𝐹‬ ‫𝑛𝑢𝑠𝐹‬

‫‪𝑚𝑠𝑢𝑛 = −26.8‬‬

‫𝐿‬ ‫‪1‬‬
‫𝐼‬ ‫‪4𝜋𝐴 × 2062652‬‬ ‫𝐿‬ ‫‪(1𝐴𝑈)2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫𝐿‬ ‫‪(1𝑝𝑐)2‬‬ ‫‪1‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫=‬ ‫×‬ ‫×‬
‫𝑛𝑢𝑠𝐹‬ ‫𝑛𝑢𝑠𝐿‬ ‫𝑛𝑢𝑠𝐿‬ ‫𝐴‬ ‫‪206265‬‬ ‫‪2‬‬ ‫𝑛𝑢𝑠𝐿‬ ‫𝐴‬ ‫‪2062654‬‬
‫)𝑈𝐴‪4𝜋(1‬‬ ‫‪2‬‬

‫𝐿‬ ‫𝑛𝑢𝑠𝐿‬
‫→‬ ‫‪≈ 34000 2‬‬
‫𝐴‬ ‫𝑐𝑝‬

‫* این مثال را میتوان با راه حل مثال قبل نیز حل کرد‪ .‬جواب به دست آمده کمی متفاوت است که به دلیل دقیق نبودن ثواب است‪( .‬این‬
‫اختالف تفاوتی در پاسخ سوال در آزمون مرحله ‪ 1‬ایجاد نمیکند‪).‬‬
 ‫مثال ‪ :5‬روشنایی سطحی خورشید بر حسب قدر بر ثانیه قوسی مربع چقدر است؟‬

‫حل‪:‬‬

‫‪𝜇 = 𝑚 + 2.5 log Ω‬‬

‫‪2‬‬
‫𝐴‬ ‫‪2‬‬
‫𝑛𝑢𝑠𝑅𝜋‬
‫=‪Ω‬‬ ‫×‬ ‫‪206265‬‬ ‫=‬ ‫‪× 2062652 = 2.9 × 106 𝑎𝑟𝑠𝑐𝑒𝑐 2‬‬
‫‪𝑑2‬‬ ‫) ‪(1𝐴𝑈 2‬‬

‫‪𝑚 = −26.7‬‬
‫𝑔𝑎𝑚‬
‫‪→ 𝜇 ≈ −11‬‬
‫‪Downloaded from: www.icosmo.ir‬‬

‫‪𝑎𝑟𝑠𝑐𝑒𝑐 2‬‬