‫تداخلسنج مایکلسون‬

1
‫ علیرضا رضایی‬،1‫زهرا راعی‬

‫ هنگامی که دو قلهی موج‬.‫ میتوانند با یکدیگر برهمکنش داشته باشند‬،‫ امواج گذرنده از یک نقطه در فضا‬-‫چکیده‬
‫ تداخل سازنده و زمانی که یک دره و یک قله موج از یک نقطه در‬،‫یا دو درهی موج بر یکدیگر منطبق میشوند‬
‫ در این آزمایش با استفاده از تداخلسنج مایکلسون به بررسی تداخل‬.‫ تداخل ویرانگر میشود‬،‫فضا عبور میکنند‬
‫ خواهیم دید‬.‫ سعی بر پیدا کردن طول همدوسی لیزر میکنیم‬،‫امواج نوری میپردازیم و با تحلیل نمایانی فریزها‬
.‫ نمایانی فریزها کاهش مییابد تا جایی که دیگر تداخلی مشاهده نشود‬،‫که با افزایش طول یک بازوی تداخلسنج‬

‫ طول همدوسی‬،‫ نمایانی‬،‫ تداخلسنج مایکلسون‬،‫ تداخل ویرانگر‬،‫ تداخل سازنده‬،‫ تداخل‬،‫ برهمکنش‬:‫کلیدواژهها‬

Michelson Interferometer
Zahra Raie1, Alireza Rezaei1
Abstract- Waves passing through a point in space can interact with each other.
When two wave crests or two wave troughs coincide with each other,
constructive interference occurs, and when a trough and a wave crest pass
through the same point in space, destructive interference occurs. In this
experiment, we will investigate the interference of light waves using the
Michelson interferometer, and we will try to find the coherence length of the
laser by analyzing the friezes visibility. We will see that by increasing the length
of an interferometer arm, the visibility of friezes decreases, We will see that with
the increase in the length of an interferometer arm, the visibility of friezes
decreases until no more interference is observed.
Keywords: Interaction, interference, Constructive interference, Destructive
interference, Michelson interferometer, visibility, coherence length
‫جمله سوم در رابطهی (‪ ،)3‬حاصل از تداخل دو موج‪،‬‬
‫و جمله های اول و دوم حاصل از تابش منفرد هر یک‬
‫از امواج است‪:‬‬
‫‪𝐼 = 𝐼1 + 𝐼2 + 𝐼12‬‬
‫همچنین تابع موج باریکه های تابیده شده را به‬
‫صورت زیر در نظر میگیریم‪:‬‬
‫) ‪𝐸1 = 𝐸01 cos(𝑘1 . 𝑟 − 𝜔𝑡 + 𝜀1‬‬
‫) ‪𝐸2 = 𝐸02 cos(𝑘2 . 𝑟 − 𝜔𝑡 + 𝜀2‬‬
‫بنابراین جمله تداخلی شدت برابر است با‪:‬‬
‫〉 ‪𝐼12 = 2𝜀0 𝑐〈𝐸1 . 𝐸2‬‬
‫𝑟 ‪𝐼12 = 2𝜀0 𝑐〈𝐸01 cos(𝑘1 . 𝑟 − 𝜔𝑡 + 𝜀1 ). 𝐸02 cos(𝑘2 .‬‬
‫〉 ) ‪− 𝜔𝑡 + 𝜀2‬‬
‫)‪𝐼12 = 𝜀0 𝑐𝐸01 . 𝐸02 cos((𝑘1 − 𝑘2 )𝑟 + ( 𝜀1 − 𝜀2 )) (7‬‬
‫𝛿 = ) ‪(𝑘1 − 𝑘2 )𝑟 + (𝜀1 − 𝜀2‬‬
‫درنهایت بهدست میآید‪:‬‬
‫𝛿 ‪𝐼12 = 2𝜀0 𝑐𝐸01 . 𝐸02 cos‬‬
‫با توجه به رابطهی باال‪ ،‬بسته به اینکه 𝛿 ‪ cos‬دارای‬
‫چه عالمتی باشد‪ ،‬تداخل امواج میتواند به صورت‬
‫سازند یا ویرانگر باشد‪ .‬همچنین باید توجه داشت که‬
‫جملهی اول رابطهی (‪ )8‬به ما نشان میدهد که با‬
‫تغییر مکان نقطهی مشاهده‪ ،‬میتوان فریزهای‬
‫تداخلی را افزایش یا کاهش داد و همچنین جملهی‬
‫دوم که نشان از اختالف فاز اولیه امواج میدهند‪ ،‬در‬
‫صورت تغییرات کاتورهی فازهای امواج‪ ،‬دو موج را‬
‫نسبت به یکدیگر ناهمدوس کرده و باعث میشود‬
‫که تداخلی روی ندهد‪.‬‬
‫‪ -2‬شرح آزمایش‬
‫برای انجام این آزمایش از لیزر‪ ،‬پاالیه‬
‫فضایی(‪ ،)Spatial Filter‬لنز همگرا‪ ،‬باریکه‪-‬‬
‫شکن(‪ ،)Beam Splitter‬دو عدد آینهی تخت‪ ،‬ریل‬
‫‪ -1‬مقدمه‬
‫برای بررسی تداخل امواج نوری و همچنین طرحهای‬
‫تداخلی میتوان از تداخلسنجهای مختلف همچون‬
‫)‪(4‬‬ ‫تداخلسنج ماخ‪-‬زندر‪ ،‬مایکلسون‪-‬مورلی‪ ،‬فابری‪-‬پرو‬
‫و‪ ...‬استفاده کرد‪ .‬در این آزمایش به تداخلسنج‬
‫مایکلسون میپردازیم و طرح های تداخلی را با‬
‫)‪(5‬‬ ‫استفاده از آن بررسی مینماییم‪.‬‬
‫)‪(6‬‬
‫در سال ‪ 1887‬میالدی آلبرت مایکلسون و ادوارد‬
‫مورلی‪ ،‬آزمایش مشهور مایکلسون‪-‬مورلی را انجام‬
‫دادند‪ .‬در پی این آزمایش در سال ‪ ،1905‬مایکلسون‬
‫)‪(8‬‬
‫جایزه نوبل را از آن خود کرد‪.‬‬
‫در تداخلسنج مایکلسون باریکهی نور لیزر پس از‬
‫)‪(9‬‬ ‫عبور از باریکهشکن‪ ،‬به دو بخش موج عبوری و موج‬
‫بازتابیده تقسیم میشود‪ .‬سپس هر دو موج با برخورد‬
‫به آینههایی که دو طرف باریکهشکن قرار دارند‬
‫برخورد کرده و بازتاب میشوندو موج های بازتابیده‬
‫در باریکهشکن با یکدیگر تداخل پیدا کرده و‬
‫فریزهای تداخلی حاصله‪ ،‬در صفحهای که در طرف‬
‫دیگر باریکهشکن قرار دارد ظاهر میشوند‪.‬‬
‫اگر شدت موجی با تابع موج 𝐸 برابر 𝐼 باشد‪ ،‬می‪-‬‬
‫دانیم‪:‬‬
‫〉 ‪𝐼 = 𝜀0 𝑐〈𝐸 2‬‬ ‫)‪(1‬‬
‫دو باریکهی نور که در تداخلسنج با یکدیگر تداخل‬
‫پیدا میکنند‪ ،‬اگر دارای تابع موجهای ‪ 𝐸1‬و ‪𝐸2‬‬
‫باشند‪ ،‬آنگاه شدت برایند این دو موج برای موج‬
‫تداخلی حاصل به صورت زیر خواهد بود‪:‬‬
‫〉) ‪𝐼 = 𝜀0 𝑐〈(𝐸1 + 𝐸2 ). (𝐸1 + 𝐸2‬‬ ‫)‪(2‬‬
‫〉 ‪𝐼 = 𝜀0 𝑐〈𝐸12 + 𝐸22 + 2𝐸1 . 𝐸2‬‬ ‫)‪(3‬‬
‫برای تنظیم پاالیه فضایی آن را به گونهای قرار می‪-‬‬ ‫متحرک‪ ،‬فیلتر کاهندهی نور(‪ )ND‬و دوربین ‪CCD‬‬
‫دهیم که فاصله لنز تا لیزر به اندازه فاصله کانونی لنز‬ ‫استفاده میکنیم‪.‬‬
‫باشد و همچنین با استفاده از پیچهای تنظیم کننده‬
‫ابتدا باید لیزر را به گونهای تنظیم میکنیم که نور‬
‫که بر روی پاالیه فضایی قرار گرفته‪ ،‬نور لیزر را کامال‬
‫تابیده شده از آن‪ ،‬به صورت مستقیم و برخط با ارتفاع‬
‫از وسط ‪ Pinhole‬عبور میدهیم تا تمام نور لیزر از‬
‫ثابت‪ ،‬پیشروی داشتهباشد‪ .‬برای این کار میتوان‬
‫پاالیه فضایی عبور کند‪.‬‬
‫ارتفاع نور لیزر را در فواصل مختلف با خطکش‬
‫سپس با قرار دادن یک لنز همگرا بعد از پاالیه فضایی‬ ‫اندازهگیری کرد‪.‬‬
‫با فاصلهای به اندازهی فاصله کانونی لنز و بهگونهای‬ ‫سپس پاالیه فضایی را مقابل نور لیزر قرار میدهیم‪.‬‬
‫که نور لیزر از مرکز لنز عبور کند‪ ،‬پرتوهای نور واگرای‬ ‫پاالیه فضایی برای ازبین بردن نوسانات تصادفی لیزر‬
‫حاصل از پاالیه فضایی را موازی میکنیم‪ .‬باید توجه‬ ‫استفاده میشود‪.‬‬
‫داشت که در صورتی که لنز ما دارای زاویه نباشد و‬
‫نور لیزر در ابتدا دارای توزیع شدت نوسانی و دارای‬
‫نور از مرکز آن عبور کند‪ ،‬تا فاصلهای ‪ 2‬متر‪ ،‬نور‬
‫نویزهای ناخواسته است‪ .‬فیلتر فضایی ابتدا با استفاده‬
‫عبوری باید ثابت باشد‪ .‬برای اطمینان از این امر‪،‬‬
‫از یک لنز همگرا‪ ،‬نور لیزر را در یک نقطه متمرکز‬
‫میتوان کاغذی را در برابر لیزر قرار داد و با تغییر‬
‫میکند و سپس با عبور نور از یک سوراخ نقطه‪-‬‬
‫فاصلهی آن ثبات نور لیزر را تایید کرد‪.‬‬
‫ای(‪ ،)Pinhole‬یک توزیع شدت گاوسی و واگرا از‬
‫سپس باریکهشکن را در مسیر نور قرار میدهیم به‬ ‫خود عبور میدهد‪.‬‬
‫طوری که تمام نور لیزر به مرکز باریکه شکن برخورد‬
‫کرده و قسمتی عبور و قسمتی بازتاب یابد‪ .‬سپس‬
‫باتوجه به مسیر نور عبوری و بازتابی از باریکهشکن‬
‫آینههای تخت را در فواصل مساوی از مرکز باریکه‪-‬‬
‫شکن قرار میدهیم‪ .‬باید توجه داشت که نور باید به‬ ‫شکل ‪ -1‬پاالیه فضایی و نحوهی کار آن‬
‫مرکز آینه ها برخورده کرده بهگونهای که نور بازتابی‬
‫از آینهها بر یکدیگرعمود باشد‪.‬‬

‫شکل ‪ -2‬توزیع شدت قبل و بعد از عبور از پاالیه فضایی‬

 ‫همانگونه که در شکل (‪ )5‬مشاهده میشود‪ ،‬برای‬
‫اندازهگیری طول همدوسی لیزر‪ ،‬ابتدا یکی از آینهها‬
‫را ثابت میکنیم و سپس آینهی دیگر را بر روی ریل‬
‫متحرک که به فواصل ‪ 1‬سانتی متری مدرج شده‬
‫است قرار میدهیم‪ .‬نخست باید فاصلهی هردو آینه‬
‫از مرک باریکهشکن برابر باشد‪ .‬در این حالت با‬
‫استفاده از پیچهای قرارگرفته بر روی آینهی محرک‬ ‫شکل ‪ -3‬چینش آزمایش و مسیر حرکت نور‬

‫آن را به نحوی تنظیم میکنیم و واضحترین فریز را‬

‫بهدست میآوریم(شکل ‪ .)6‬سپس هربار آینه را یک‬
‫سانتیمتر عقب میبریم‪ ،‬با تنظیم آینه واضح ترین‬
‫فریز را تشکیل میدهیم و عکس فریزهارا ثبت می‪-‬‬
‫کنیم‪.‬‬
‫شکل ‪ -4‬چینش آزمایش و نحوه قرارگیری وسایل‬

‫برای بهدست آوردن طول همدوسی لیزر باید این کار‬
‫را تا جایی که دیگر نتوان فریزی بر روی صفحه‬
‫مشاهده کرد ادامه داد‪.‬‬
‫‪ -3‬نتایج و بحث‬
‫با افزایش طول یکی از بازوها مشاهده میشود که نمایانی‬
‫در نهایت میتوان تداخل موجهای بازتابیده از سطح‬
‫آینهها را در طرف دیگر باریکهشکن مشاهده کرد‪ .‬با‬
‫قرار دادن یک فیلتر کاهنده نور و سپس دوربین‬
‫‪ CCD‬میتوان طرح های تداخلی را برای تحلیل و‬
‫بررسی ثبت کرد‪ .‬علت استفاده از فیلتر کاهندهی نور‬

‫فریزها کاهش مییابد تا جایی که تشخیص فریزها و‬ ‫نیز جلوگیری از اشباع شدن تصاویر ثبت شده توسط‬
‫دوربین است‪.‬‬
‫بزرگنمایی آنها سخت میشود‪.‬‬

‫شکل ‪ -6‬فریزهای تداخلی در تداخلسنج مایکلسون 𝒎𝒄𝟎 = 𝒙∆‪.‬‬

‫شکل ‪ -5‬چینش آزمایش و نحوه قرارگیری وسایل‬

 ‫در ادامه برای تحلیل فریزهای بهدستآمده از آزمایش‬
‫که توسط دوربین ‪ CCD‬ثبت شدهاند‪ ،‬از نرم افزارهای‬
‫‪ ImageJ‬و ‪ Excel‬استفاده میکنیم‪ .‬ابتدا تصویر را در‬
‫نرم افزار ‪ ImageJ‬فراخوانی میکنیم؛ سپس خطی‬
‫عمود بر فریزها رسم میکنیم‪ .‬باید توجه داشت که‬ ‫شکل ‪ -7‬فریزهای تداخلی در تداخلسنج مایکلسون 𝒎𝒄𝟕𝟏 = 𝒙∆‪.‬‬

‫مکان این خط نباید در جایی که تصویر اشباع شده یا‬

‫گوشه ای تاریک که نور لیزر آن را پوشش نداده باشد؛‬
‫همچنین تا جایی که امکان دارد باید از رسم خط در‬
‫جایی که تداخلهای ناخواسته رخ دادهاست پرهیز کرد‪.‬‬
‫سپس نمودار شدت آن خط را رسم میکنیم‪.‬‬
‫شکل‪ -8‬فریزهای تداخلی در تداخلسنج مایکلسون 𝒎𝒄𝟏𝟑 = 𝒙∆‪.‬‬
‫سعی میشود تا جایی در انتخاب خط تجدید نظر‬
‫همانطور که مشاهده میشود با افزایش فاصلهی یکی از‬
‫نماییم تا پروفایل شدت تصویر دارای نوسان کمتری‬
‫آینهها از مرکز باریکهشکن‪ ،‬نمایانی فریزها کاهش می‪-‬‬
‫باشد‪.‬‬
‫یابد و زمانی که تداخلی مشاهده نشود‪ ،‬طول همدوسی‬
‫لیزر پیدا میشود‪.‬‬

‫شکل ‪ -9‬تحلیل فریزهای تداخلی در تداخلسنج مایکلسون در ‪ Excel‬و ‪ImageJ‬‬

‫تداخلی‪ ،‬زاویه دار بودن آینهها نسبت به یکدیگر‬
‫است‪.‬‬
‫برای کاهش خطای آزمایش الزم است که از‬
‫دستگاههایی با دقت و کیفیت باال استفادهکنیم‪.‬‬
‫همچنین استفاده از میز اپتیکی برای ازبین بردن اثر‬
‫لرزش زمین به هنگام راه رفتن میتواند تا حد امکان‬
‫دقت آزمایش را باال ببرد‪ .‬امواج صوتی و همچنین‬
‫نور اضافه در محیط آزمایش‪ ،‬برخط(‪ )Align‬نبودن‬
‫لیزر‪ ،‬پاالیه فضایی‪ ،‬لنز و باریکه شکن و همچنین‬
‫بازتاب نور از سطح فیلتر کاهندهی نور‪ ،‬از دیگر‬
‫عوامل بوجودآورندهی خطا در این آزمایش هستند‪.‬‬
‫‪ -4‬نتیجهگیری‬
‫مشاهده کردیم که دو باریکهی نور چگونه میتوانند‬
‫بایکدیگر برهمکنش داشته باشند و طرح های تداخلی‬
‫مختلف را روی پرده تشکیل دهند؛ این طرحهای تداخلی‬
‫به منبع موج بستگی دارند بهگونهای که هرگاه یک دسته‬
‫بعد از رسم پروفایل شدت باید از قسمت های‬
‫مینیمم و ماکسیمم نمودار‪ ،‬میانگین بگیریم‪ .‬برای‬
‫این کار از نمودار لیست میگیریم و سپس دادههای‬
‫اطراف قلهها و درهها را وارد اکسل کرده و میانگین‪-‬‬
‫گیری میکنیم‪ .‬سپس با استفاده از رابطه زیر‬
‫نمایانی(‪ )visibility‬را بهدست میآوریم[‪:]3‬‬
‫𝑛𝑖𝑚𝐼 ‪𝐼𝑚𝑎𝑥 −‬‬
‫= 𝑦𝑡𝑖𝑙𝑖𝑏𝑖𝑠𝑖𝑣‬ ‫)‪(10‬‬
‫𝑛𝑖𝑚𝐼 ‪𝐼𝑚𝑎𝑥 +‬‬
‫با انجام این کار برای تمام دادهها در نهایت میتوان‬
‫نمودار نمایانی بر حسب فاصله را برای این آزمایش‬
‫بهدست آورد‪.‬‬
‫شکل ‪ -5‬نمودار نمایانی برحسب فاصله‬

‫موج کروی را بایکدیگر تداخل دهیم‪ ،‬فریزهای تاریک و‬

‫روشن دایروی و هرگاهی یک دسته موج تخت را تداخل‬ ‫همانگونه که انتظار داشتیم‪ ،‬روند کلی نمودار به‬
‫دهیم‪ ،‬نوار های خطی تاریک و روشن را مشاهده می‪-‬‬ ‫صورت نزولی است و هرگاه جهت نمودار از سیر‬
‫کنیم‪.‬‬ ‫نزولی خارج میشود‪ ،‬باید به بررسی خطای آزمایش‬
‫بپردازیم‪.‬‬
‫ابتدا الزم بهذکر است که اگر تمام وسایل آزمایش‬
‫آرمانی باشند و صفحهی آینهها را بهگونهای قرار‬
‫دهیم که نور بازتابیده از آنها کامال بریکدیگر عمود‬
‫باشند‪ ،‬یک تک نوار تاریک یا یک تک نوار روشن‬
‫شکل ‪ -10‬فریزهای دایروی حاصل از تداخل امواج کروی‬ ‫مشاهده میکنیم و علت مشاهدهی فریزهای‬
‫زمانی ایجاد شده بین موج عبوری و بازتابیده از باریکه‬ ‫همچنین دیدیم که چگونه وجود لنز همگرا‪ ،‬نور واگرای‬
‫شکن را به طور تجربی بررسی کردیم‪.‬‬ ‫حاصل از پاالیه فضایی را موازی کرده و موج عبوری را‬
‫به یک موج تخت تبدیل میکند و عدم وجود آن‪ ،‬موج‬
‫‪ -5‬منابع‬ ‫ما را به صورت کروی‪ ،‬دست نخورده باقی میگذارد‪.‬‬
‫[‪] 1‬‬
‫‪https://fa.wikipedia.org/‬‬
‫[‪] 2‬‬
‫دستور کار آزمایشگاه اپتیک‬
‫‪www.mahfanavar.com‬‬
‫[‪] 3‬‬ ‫شکل ‪ -11‬نور لیزر بعد از عبور از پاالیه فضایی به صورت واگرا‬

‫آشنایی با اپتیک‪ ،‬فرانک ال‪.‬پدروتی لیون اس‪.‬پدروتی‬ ‫الزم به ذکر است که استفاده از تیغه جبرانگر به این‬
‫[‪] 4‬‬ ‫دلیل است که پرتوی اول بازتابیده از تیغهی باریکهشکن‪،‬‬
‫‪https://fa.wikipedia.org/‬‬ ‫سه بار تیغه را طی میکند و پرتوی عبوری تنها یک بار‬
‫‪https://vlab.amrita.edu/‬‬ ‫مسیر تیغه را طی میکند؛ بنابراین برای جبران اختالف‬
‫‪https://wanda.fiu.edu/‬‬
‫راه ایجادشده‪ ،‬از تیغهی جبرانگر استفاده مینماییم‬
‫درحالی که درهنگام استفاده از چشمه تکفام‪ ،‬با حرکت‬
‫دادن آینه ثابت میتوان از این اختالف راه جلوگیری کرد‬
‫یا اینکه با استفاده از منشور نیکول طبق شکل زیر زاویه‬
‫بازتاب را به گونهای تغییر داد که اختالف راه گفته شده‬
‫ایجاد نشود‪]4[.‬‬

‫شکل ‪-12‬منشور نیکول و زوایای عبور و بازتاب از تیغه‬

‫در نهایت با افزایش طول یکی از بازوها در جهت پیدا‬

‫کردن طول همدوسی لیزر‪ ،‬کاهش فریزها و پایین آمدن‬
‫نمایانی آنها(شکلهای ‪ 7 ،6‬و ‪ )8‬را به دلیل اختالف‬