‫نانوساختارهای صفر و یک و دو بعدی‬

‫تقسیمبندی مواد مختلف میتواند بر اساس ساختار‪ ،‬خواص‪ ،‬کاربردها و حتی ابعاد آنها انجام گیرد‪ .‬دستهبندی نانومواد برمبنای ابعاد آنها یکی‬
‫از جالبترین تقسیمبندیها بهشمار می رود‪ .‬در این مقاله‪ ،‬به طور اجمالی و بدون بررسی مفصل جزئیاتی مانند خواص‪ ،‬کاربردها و روشهای‬
‫سنتز‪ ،‬به معرفی انواع نانوساختارها براساس ابعاد آنها پرداخته شده و تفاوتهای آنها مورد بحث و بررسی قرار میگیرد‪ .‬همچنین‪ ،‬نانوساختارهای‬
‫با ساختار اتمی جدید مثل فولرن‪ ،‬نانولولههای کربنی و گرافن به طور مفصل مورد مطالعه قرار خواهند گرفت‪.‬‬

‫‪ -1‬معرفی نانوساختارها‬

‫هر ماده ای در فضا دارای سه بعد طول‪ ،‬عرض و ارتفاع است‪ .‬اگر حداقل یکی از این سه بعد یک ماده در مقیاس نانومتری باشد‪ ،‬به آن ماده‬
‫نانوساختار گفته می شود‪ .‬تاکنون یک تعریف جامع برای نانوماده که مورد قبول همگان قرار گرفته باشد‪ ،‬ارائه نشده است‪ .‬با این وجود‪ ،‬مقبولترین‬
‫تعریف برای نانوماده توسط موسسه ملی ابتکارات نانوتکنولوژی ایاالت متحده آمریکا (‪)US National Nanotechnology Initiative‬‬
‫ارائه شده است که عبارتستاز‪ :‬نانومواد دستهای از مواد هستند که مقیاس طولی مشخصه آنها کمتر از ‪ 100‬نانومتر باشد‪ .‬البته گاهی در برخی‬
‫از گزارشهای علمی‪ ،‬موادی با ابعاد بیشتر از ‪ 100‬نانومتر هم نانوماده نامیده میشوند‪ .‬مقیاس نانو‪ ،‬مقیاس اندازهای است که در آن خواص ماده‬
‫متفاوت با خواص بالک (مقیاس ماکرو) میشود‪ .‬یکی از دستهبندیهای متداول نانومواد (نانوساختارها)‪ ،‬تقسیمبندی آنها براساس تعداد ابعادی‬
‫است که خارج از محدوده نانومتری قرار دارند‪ .‬طبق این دستهبندی‪ ،‬نانومواد به سه دسته صفر بعدی‪ ،‬یک بعدی و دو بعدی تقسیم میشوند‪ .‬اگر‬
‫هر سه بعد ماده در مقیاس نانومتری باشد‪ ،‬در دسته نانوساختارهای صفر بعدی قرار میگیرد‪ .‬اگر دو بعد ماده در مقیاس نانومتری باشد نانوساختار‬
‫یک بعدی؛ و اگر یک بعد در مقیاس نانومتری باشد به آن نانوساختار دو بعدی گفته میشود‪ .‬شکل ‪ 1‬شمایی از انواع نانومواد صفر‪ ،‬یک و دو‬
‫بعدی همراه با تصاویر گرفته شده از آنها با میکروسکوپهای الکترونی را نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل ‪( -1‬الف) شمایی از انواع نانومواد صفر‪ ،‬یک و دو بعدی همراه با (ب) تصاویر گرفته شده از آنها با میکروسکوپهای الکترونی‪.‬‬

‫تقسیم بندی نانومواد براساس ابعاد آنها یکی از مهمترین دستهبندیها بهشمار میرود؛ بهطوریکه این سه نوع نانوساختار‪ ،‬هم از دیدگاه روشهای‬
‫سنتز و تولید‪ ،‬و هم از جهت خواص و کاربردها دارای تفاوتهای چشمگیری با یکدیگر هستند‪ .‬خواص الکتریکی‪ ،‬نوری‪ ،‬مغناطیسی‪ ،‬سطحی و‬
‫‪ ...‬این سه نانوماده بسیار متفاوت بوده و در نتیجه هر کدام کاربردهای منحصربهفردی خواهند داشت‪ .‬بهعنوان مثال‪ ،‬نانومواد صفر‪ ،‬یک و دو بعدی‬
‫توانایی جذب و انتشار نور متفاوتی دارند؛ بهطوریکه تنها امکان استفاده از نانوساختارهای یکبعدی در اتصاالت الکترونیکی وجود دارد و از‬
‫نانومواد صفر و دو بعدی نمیتوان در این کاربردها بهره جست‪ .‬یک نکته بسیار مهم در تقسیمبندی نانومواد براساس ابعاد این است که بهعنوان‬
‫مثال در نانومواد یک بعدی ضروری نیست که حتماً فقط دو بعد در مقیاس نانو باشد‪ ،‬بلکه امکان سنتز نانومواد یک بعدی که هر سه بعد آن در‬
‫محدوده نانو قرار داشته باشند وجود دارد‪ .‬البته در این نانومواد باید یک بعد چندین برابر بزرگتر از دو بعد دیگر باشد‪ .‬بهطور مشابه‪ ،‬در مورد‬

‫‪@UTNano‬‬ ‫_‪@UT_Nano‬‬
‫‪1‬‬
‫نانومواد دو بعدی‪ ،‬دو بعد دیگر این نانومواد هم میتوا نند در مقیاس نانو باشند اما باید این دو بعد بسیار بزرگتر از بعد دیگر باشند‪ .‬شکل ‪2‬‬
‫تصاویر نانوساختارهای یک و دو بعدی گرفته شده با میکروسکوپ الکترونی عبوری را نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل ‪ - 2‬تصاویر نانوساختارهای (الف و ب) یک بعدی و (پ و ت) دو بعدی گرفته شده با میکروسکوپ الکترونی عبوری‪.‬‬

‫‪ -2‬نانوساختارهای صفر بعدی‬

‫نانومواد صفر بعدی که با نام نانوذرات هم شناخته میشوند‪ ،‬معروفترین نانوساختار محسوب میشوند‪ .‬نانوذرات میتوانند بهطور طبیعی یا‬
‫مهندسی شده شکلهای مختلفی مانند کروی‪ ،‬استوانهای‪ ،‬لولهای‪ ،‬مکعبی‪ ،‬توخالی‪ ،‬هسته‪-‬پوسته و ‪ ...‬داشته باشند‪ .‬با این وجود‪ ،‬بیشتر نانوذرات‬
‫به شکل کروی یا بینظم هستند‪ .‬شکل ‪ 3‬تعدادی از شکلهای متداول نانوذرات را نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل ‪ -3‬تعدادی از شکلهای متداول نانوذرات‪.‬‬

‫از آن جایی که هدف مقاله حاضر بررسی اشکال مختلف نانوساختارها نیست‪ ،‬در اینجا فقط چند تصویر ‪ TEM‬از آنها آورده شده است‪ .‬شکل‬
‫‪ 4‬تصاویر ‪ TEM‬از نانوذرات (نانوساختارهای صفر بعدی) کروی و چند وجهی را نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل ‪ -4‬تصاویر ‪ TEM‬از نانوذرات (نانوساختارهای صفر بعدی) کروی و چند وجهی‪.‬‬

‫‪@UTNano‬‬ ‫_‪@UT_Nano‬‬
‫‪2‬‬
‫دلیل اصلی کاربرد و شهرت بیشتر نانوساختارهای صفر بعدی (نانوذرات) نسبت به نانوساختارهای یک و دو بعدی‪ ،‬روش سنتز سادهتر و هزینه‬
‫پایینتر تولید آنها است‪ .‬بهطور کلی خواص مختلف مواد‪/‬نانومواد بستگی شدیدی به اندازه دانهها دارد‪ ،‬از اینرو برای دستیابی به خواص‬
‫یکنواخت در سرتاسر ماده باید اندازه دانهها در ریزساختار خیلی متفاوت نبوده و توزیع باریکی از اندازه دانهها وجود داشته باشد‪.‬‬

‫معموالً با تبدیل ماده بالک به نانوماده‪ ،‬ساختار اتمی (کریستالی) آن تغییر نمیکند و فقط ابعاد و اندازه دانهها کاهش مییابد‪ .‬البته امکان تغییر‬
‫ساختار کریستالی با کوچکتر شدن اندازه دانهها وجود دارد‪ .‬بهعنوان مثال در کربن نانوساختار‪ ،‬عالوه بر ساختارهای معمول که شامل الماس و‬
‫گرافیت هستند‪ ،‬ساختارهای جدید کربن صفر‪ ،‬یک و دو بعدی هم تشکیل می شوند‪ .‬جهت آشنایی بیشتر با انواع‪ ،‬ساختارهای معمول کربن به‬
‫مقاالت بخش "نانوساختارهای کربنی" در سایت آموزش نانو مراجعه کنید‪ .‬بیشتر ساختارهای جدید کربن نانوساختار‪ ،‬صفر بعدی هستند‪ .‬فولرن‬
‫(‪ ) Fullerene‬مشهورترین نانوساختار جدید صفر بعدی کربن است‪ .‬شکل ‪ 5‬شمایی از ساختار اتمی فولرن و تصویر ‪ TEM‬از فولرن ‪ 60C‬را‬
‫نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل ‪( -5‬الف) شمایی از ساختار اتمی فولرن و (ب) تصویر ‪ TEM‬فولرن ‪.60C‬‬

‫این نانوساختار صفر بعدی (فولرن) دارای ‪ 20‬شش ضلعی و ‪ 12‬پنج ضلعی بوده و ساختار آن توخالی است‪ .‬البته فولرن از بیرون حفره و منفذی‬
‫نداشته و یک نانوساختار پیوسته است‪ .‬برای مطالعه بیشتر در مورد فولرنها به پیوست ‪ 1‬در انتهای متن مراجعه کنید‪.‬‬

‫یکی دیگر از نانومواد صفر بعدی معروف‪ ،‬کوانتومداتها یا نقاط کوانتومی (‪ )Quantum Dot; QD‬هستند‪ .‬نقاط کوانتومی‪ ،‬بلورهای نیمههادی‬
‫در ابعاد نانو (‪ 1-10‬نانومتر) هستند که از ‪ 200‬تا ‪ 10000‬اتم تشکیل شده و اندازه آنها با اندازه یک پروتئین درشت برابری میکند‪ .‬از جمله‬
‫متداولترین نقاط کوانتومی میتوان به کادمیوم سلنید (‪ )CdSe‬و سولفید کادمیوم (‪ )CdS‬اشاره کرد‪ .‬کاربردهای نوین و اصلی نقاط کوانتومی‬
‫عبارتند از‪:‬‬

‫کاربردهای بیولوژیکی‬ ‫•‬

‫سلولهای خورشیدی‬ ‫•‬

‫ابزارهای اپتوالکترونیک‬ ‫•‬

‫کاربردهای فوتوکاتالیستی‪.‬‬ ‫•‬

‫بهطور کلی‪ ،‬خواص مختلف نقاط کوانتومی مانند خواص اپتیکی آنها بهشدت وابسته به اندازه آنها است‪ .‬بهعنوان مثال‪ ،‬پژوهشها نشان میدهند‬
‫که مقدار انرژی الزم برای انتقال الکترون از الیه ظرفیت به الیه هدایت با اندازه نقاط کوانتومی تغییر کرده و این نقاط بسته به اندازه خود‬
‫رنگهای مختلفی ساطع می کنند‪ .‬نقاط کوانتومی بسیار حساس به روش و شرایط سنتز آن بوده و به همین دلیل سنتز آنها بسیار با دقت و‬

‫‪@UTNano‬‬ ‫_‪@UT_Nano‬‬
‫‪3‬‬
‫تحت شرایط کنترل شده انجام می گیرد‪ .‬جهت آشنایی بیشتر با انواع نقاط کوانتومی به مقاالت "معرفی نقاط کوانتومی" و "آشنایی با نقاط‬
‫کوانتومی"در سایت آموزش نانو مراجعه کنید‪.‬‬

‫از سایر نانوساختارهای صفر بعدی میتوان به نانوخوشه (‪ )nanocluster‬اشاره کرد‪ .‬نانوخوشهها شامل تعداد کمی (چند ده عدد) اتم هستند‪.‬‬
‫این نانوساختارها میتوانند از یک عنصر یا چند عنصر مختلف تشکیل شوند و اندازه آنها معموالً کمتر از ‪ 2‬نانومتر است‪ .‬نانوخوشهها معوالً از‬
‫جنس فلزات بوده و دارای خواص الکترونیکی‪ ،‬اپتیکی و شیمیایی جذاب و منحصربهفردی هستند‪ .‬البته طبق یک تعریف دیگر‪ ،‬نانوخوشهها را‬
‫یک پل ارتباطی بین اتمها و نانوذرات بهشمار میآورند‪ .‬از نانوخوشهها در کاربردهای مرتبط با پزشکی و کاربردهای فوتوکاتالیستی استفاده‬
‫میشود‪ .‬شکل ‪ 6‬شمایی از ساختار نانوخوشههای طال را نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل ‪ -6‬شمایی از ساختار نانوخوشههای طال‪.‬‬

‫‪ -3‬نانوساختارهای یک بعدی‬

‫همانطور که در بخشهای قبلی گفته شد‪ ،‬نانوساختارهای یک بعدی به موادی گفته میشود که در آنها یا دو بعد در مقیاس نانومتری بوده و‬
‫بعد دیگر در مقیاس نانومتری نباشد؛ و یا هر سه بعد در مقیاس نانومتری باشند‪ ،‬بهطوریکه یک بعد چندین برابر بزرگتر از بعد دو بعد دیگر‬
‫باشد‪ .‬نانوساختارهای یک بعدی بسته به پارامترهایی مانند هندسه سطح مقطع و نسبت ابعادی (نسبت بعد بزرگ به بعد کوچکتر) به سه دسته‬
‫نانومیله (‪ ،)nanorod‬نانوسیم (‪ )nanowire‬و نانولوله (‪ )nanotube‬تقسیم میشوند‪ .‬اگر نسبت ابعادی کوچک باشد به آن نانوساختار‬
‫یک بعدی نانومیله؛ و اگر بزرگ باشد نانوسیم گفته میشود‪ .‬اگر هندسه سطح مقطع بهشکل کروی و توخالی باشد‪ ،‬نانولوله نامیده میشود‪ .‬شکل‬
‫‪ 7‬تصاویر گرفته شده با میکروسکوپ الکترونی از نانوساختارهای یک بعدی را نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل ‪ - 7‬تصاویر گرفته شده با میکروسکوپ الکترونی از نانوساختارهای یک بعدی‪( :‬الف) نانومیله‪( ،‬ب) نانوسیم و (ج) نانولوله‪.‬‬

‫‪@UTNano‬‬ ‫_‪@UT_Nano‬‬
‫‪4‬‬
‫سنتز نانومواد یک بعدی بسیار دشوارتر از سنتز نانوساختارهای صفر بعدی است؛ به همین دلیل تولید انبوه آنها با مشکل مواجه بوده و در‬
‫کاربردهای تجاری بهخصوص کاربردهایی که در آن ها نیاز به حجم باالیی از نانومواد با قیمت پایین وجود دارد‪ ،‬کمتر از نانوساختارهای یک بعدی‬
‫استفاده میشود‪ .‬با این وجود‪ ،‬بهدلیل خواص ویژه این نانوساختارها از آنها در تحقیقات و کاربردهای اپتیکی‪ ،‬الکترونیکی و ‪ ...‬استفاده میشود‪.‬‬

‫یکی از پارامترهای مهم در تعیین نوع و خواص این نانوساختارها‪ ،‬نسبت ابعادی (‪ )Aspect-ratio‬آنها است‪ .‬نسبت ابعادی یک شکل‬
‫هندسی‪ ،‬نسبت اندازههای آن در بعدهای مختلف است‪ .‬بهعنوان مثال‪ ،‬نسبت ابعادی یک مستطیل‪ ،‬نسبت ضلع طوالنیتر به ضلع کوتاهتر‪ ،‬یا به‬
‫عبارت دی گر‪ ،‬نسبت طول به عرض آن است‪ .‬در هنگام سنتز نانوساختارهای یک بعدی تمایل به سنتز نانوساختارهایی با باالترین نسبت ابعادی‬
‫وجود دارد‪ .‬البته تعیین نسبت ابعادی به کاربرد مورد انتظار از نانوساختار یک بعدی هم بستگی دارد‪ .‬پس از سنتز نانومواد یک بعدی‪ ،‬یا آنها را‬
‫درون یک ماده (معموالً حالل) پراکنده کرده‪ ،‬یا روی سطح یک جامد (زیرالیه) بهطور عمودی قرار میدهند‪ .‬شکل ‪ 8‬نانوسیمهای رشد یافته‬
‫بهطور عمودی روی سطح یک زیرالیه را نشان میدهد‪.‬‬

‫نانوساختارهای یک بعدی سنتز شده از حالل دارای نسبت ابعادی کمتری نسبت به نانوساختارهای سنتز شده از روی سطح یک جامد هستند؛‬
‫بنابراین می توان انتظار داشت که نانوساختارهای یک بعدی پراکنده شده در حالل به شکل نانومیله و نانوساختارهای رشد یافته روی سطح جامد‬
‫به صورت نانوسیم باشند‪ .‬نانومیلهها قابلیت سنتز انبوه دارند‪.‬‬

‫شکل ‪ -8‬نانوسیمهای رشد یافته بهطور عمودی روی سطح یک زیرالیه‪.‬‬

‫مشابه نانوساختارهای صفر بعدی‪ ،‬اگر سطح مقطع نانوسیمهای نیمههادی‪ ،‬به قدری کوچک باشد که اثرات کوانتومی از خود نشان دهد‪ ،‬به آن‬
‫سیم کوانتومی (‪ )quantum wire‬گفته میشود‪ .‬با اینکه سیم های کوانتومی کاربردهای کمتری نسبت به نقاط کوانتومی دارند‪ ،‬اما سنتز‬
‫این سیمها بسیار پیچیده بوده و نیاز به شرایط خاص دارد‪.‬‬

‫نانولولههای کربنی (‪ ،) carbon nanotubes‬یکی از نانوساختارهای یک بعدی بسیار معروف و پرکاربرد هستند‪ .‬این نانوساختارها همانند‬
‫فولرین یک ساختار جدید از کربن بوده و به دلیل ساختار کریستالوگرافی و خواص منحصر به فرد‪ ،‬در بسیاری از ادوات نانوالکترونیکی مورد‬
‫استفاده قرار می گیرد‪ .‬این ماده به دلیل مساحت سطحی قابل توجه‪ ،‬ساختار توخالی‪ ،‬استحکام مکانیکی باال‪ ،‬خواص الکتریکی عالی و وجود‬
‫ساختارهای منحصر به فرد در پیوندهای الکترونی‪ ،‬به طور گسترده در ذخیرهسازی انرژی‪ ،‬مواد نانوکامپوزیتی و ساخت ادوات نانوالکترونیکی نظیر‬
‫نانوحسگرها به کار میرود‪ .‬از نظر بلورشناختی‪ ،‬نانولولههای کربنی‪ ،‬لولههایهایی استوانهای شکل از جنس صفحات گرافنی هستند‪ .‬این مواد‬
‫میتوانند با یک جداره (‪ )Single-Walled Carbon Nanotube, SWNTs‬یا چند جداره از صفحات گرافنی لوله شده (‪Multi-‬‬
‫‪ )Walled Carbon Nanotubes, MWNTs‬ساخته شوند‪ .‬شکل ‪ 9‬شمایی از نانولولههای کربنی تک جداره و چند جداره را نشان‬
‫میدهد‪.‬‬

‫‪@UTNano‬‬ ‫_‪@UT_Nano‬‬
‫‪5‬‬
 ‫شکل ‪ -9‬شمایی از نانولولههای کربنی (الف) تک جداره و (ب) چند جداره‪.‬‬

‫‪ -4‬نانوساختارهای دو بعدی‬

‫نانوساختارهای دو بعدی به سه دسته الیه نازک (‪ ،)Thin film‬ورق نازک (‪ )nano sheet‬و نانوصفحه (‪ )nano plate‬تقسیمبندی‬
‫میشوند‪ .‬الیه نازک ها نسبت به دو گروه دیگر مشهورتر بوده و کاربردهای وسیعتری دارند‪ .‬معموالً الیه نازکها روی زیرالیههای مختلف سنتز‬
‫میشوند‪ .‬شکل ‪ 10‬شمایی از الیه نازکها همراه با تصویر ‪ SEM‬آنها را نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل ‪ -10‬شمایی از (الف) الیه نازکها همراه با (ب) تصویر ‪ SEM‬آنها‪.‬‬

‫الیههای نازک به دلیل دارا بودن خواص عالی مانند خواص اپتیکی و مقاومت به خوردگی و سایش‪ ،‬در صنایع مختلف مانند ساخت ادوات‬
‫الکترونیکی و اپتیکی بهکار میروند‪ .‬مشابه آنچه در نانوساختارهای صفر و یک بعدی گفته شد‪ ،‬اگر در الیههای نازک نیمههادی ضخامت به‬
‫حدی کم باشد که اثرات کوانتومی در آنها غالب باشد به آن الیه نازک‪ ،‬چاه کوانتومی (‪ )Quantum-well‬گفته میشود‪ .‬از عوامل مؤثر در‬
‫خواص و کاربردهای الیه نازکها می توان یکنواختی ضخامت و چسبندگی باال بین الیه و زیرالیه اشاره کرد‪ .‬البته‪ ،‬در کاربردهای مرتبط با‬
‫الکترونیک و اپتیک اهمیت این عوامل دوچندان میشود‪.‬‬

‫نانوصفحهها و نانوورقها مستقل از زیرالیه هستند‪ .‬شکل ‪ 11‬شمایی از نانوصفحه و نانوورق را نشان میدهد‪ .‬همانطور که در شکل ‪ 11‬هم‬
‫مشاهده میشود‪ ،‬نانوصفحات ضخامت بیشتری نسبت به نانوورقها دارند‪.‬‬

‫‪@UTNano‬‬ ‫_‪@UT_Nano‬‬
‫‪6‬‬
 ‫شکل ‪ -11‬شمایی از (الف) نانوصفحه و (ب) نانوورق‪.‬‬

‫گرافن (‪ ،)graphene‬ورقهای دوبعدی از اتم های کربن در یک قالب شش ضلعی یا النه زنبوری است که در آن‪ ،‬اتمها با هیبرید ‪ 2sp‬به هم‬
‫متصل شدهاند‪ .‬این ماده به دلیل خواص منحصربه فرد خود‪ ،‬در ساخت بسیاری از ادوات ظریف نانوالکترونیکی و نانوفناوری زیستی مورد استفاده‬
‫قرار میگیرد‪ .‬از مهمترین این کاربردها میتوان به کاربردهای الکترونیکی‪ ،‬کاربردهای استحکامبخشی در کامپوزیتها‪ ،‬کاربردهای الکترواپتیکی‪،‬‬
‫مهندس ی پزشکی‪ ،‬دارورسانی هدفمند و ذخیره انرژی اشاره کرد‪ .‬در یک صفحه گرافنی‪ ،‬هر اتم کربن با سه اتم کربن دیگر پیوند میدهد‪ .‬گرافن‬
‫تک الیه‪ ،‬مؤلفه اصلی ساختارهای کربنی به شمار می رود‪ ،‬بدین معنی که با روی هم قرار گرفتن صفحات گرافنی‪ ،‬گرافیت‪ ،‬با لولهای شدن آن‬
‫حول یک محور‪ ،‬نانولوله کربنی و با پیچیده شدن آن به صورت کره‪ ،‬فلورین تشکیل میشود‪ .‬الیههای گرافنی متشکل از ‪ 3‬تا ‪ 10‬الیه را «گرافن‬
‫کم الیه» و بین ‪ 10‬تا ‪ 30‬الیه را «گرافن چند الیه ضخیم» یا «نانوبلورهای نازک گرافیتی» مینامند‪ .‬شکل ‪ 12‬شمایی از تبدیل گرافیت به گرافن‬
‫را نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل ‪ -12‬شمایی از تبدیل گرافیت به گرافن‪.‬‬

‫نتیجهگیری‬
‫هر ماده ای در فضا دارای سه بعد طول‪ ،‬عرض و ارتفاع است‪ .‬اگر حداقل یکی از این سه بعد در یک ماده در مقیاس نانومتری باشد‪ ،‬به آن ماده‬
‫نانوساختار گفته میشود‪ .‬دستهبندی نانومواد برمبنای ابعاد آنها یکی از جالبترین تقسیمبندیها بهشمار میرود‪ .‬در این مقاله به معرفی‬
‫نانوساختارهای صفر‪ ،‬یک و دو بعدی و هم چنین نانوساختارهای با ساختار اتمی جدید مثل فولرین‪ ،‬نانولولههای کربنی و گرافن پرداخته شد‪.‬‬
‫گفته شد که نانوساختارهای صفر‪ ،‬یک و دو بعدی هم از دیدگاه روشهای سنتز و تولید و هم از جهت خواص و کاربردها دارای تفاوتهای‬
‫چشمگیری با یک دیگر هستند‪ .‬تأکید شد که اگر هر سه بعد ماده در مقیاس نانومتری باشد‪ ،‬در دسته نانوساختارهای صفر بعدی قرار میگیرد‪.‬‬
‫اگر دو بعد ماده در مقیاس نانومتری باشد نانوساختار یک بعدی؛ و اگر یک بعد در مقیاس نانومتری باشد به آن نانوساختار دو بعدی گفته میشود‪.‬‬

‫‪@UTNano‬‬ ‫_‪@UT_Nano‬‬
‫‪7‬‬
‫اشاره شد که نانومواد صفر بعدی که با نام نانوذرات هم شناخته میشوند‪ ،‬معروفترین نانوساختارها محسوب میشوند‪ .‬دلیل اصلی کاربرد و شهرت‬
‫بی شتر نانوساختارهای صفر بعدی (نانوذرات) نسبت به نانوساختارهای یک و دو بعدی‪ ،‬روش سنتز سادهتر و هزینه پایینتر تولید آنها است‪.‬‬
‫فولرین‪ ،‬نقاط کوانتومی و نانوخوشهها به عنوان نانومواد صفر بعدی معروف معرفی شدند‪ .‬اشاره شد که نانوساختارهای یک بعدی بسته پارامترهایی‬
‫مانند هندسه سطح مقطع و نسبت ابعادی (نسبت بعد بزرگ به بعد کوچکتر) به سه دسته نانومیله‪ ،‬نانوسیم و نانولوله تقسیم میشوند‪ .‬تأکید‬
‫شد که پس از سنتز نانومواد یک بعدی‪ ،‬یا آنها را درون یک ماده (معموالً حالل) پراکنده کرده‪ ،‬یا روی سطح یک جامد (زیرالیه) بهطور عمودی‬
‫قرار میدهند‪ .‬سیمهای کوانتومی و نانولولههای کربنی به عنوان مشهورترین نانوساختارهای یک بعدی معرفی شدند‪ .‬گفته شد که نانوساختارهای‬
‫دو بعدی به سه دسته الیه نازک‪ ،‬ورق نازک و نانوصفحه تقسیمبندی میشوند‪ .‬چاههای کوانتومی و گرافن بهعنوان نانوساختارهای دو بعدی‬
‫معروف معرفی شدند‪.‬‬

‫پیوستها‬

‫پیوست ‪1‬‬

‫فولرین یکی از آلوتروپهای (دگرشکلها) مصنوعی عنصر کربن است که از حرارتدهی گرافیت ساخته میشود‪ .‬فولرن بسیار شبیه به توپ فوتبال‬
‫بوده و به همین دلیل به آن باکیبال هم گفته میشود‪ .‬البته فولرن همیشه به صورت کروی نبوده و به شکلها بیضی و استوانهای هم وجود دارد‪.‬‬
‫فولرنها با فرمولهای شیمیایی ‪ 70C ،60C‬و ‪ 78C‬شناخته میشوند‪ .‬از فولرینها در کاربردهای فوتونیک‪ ،‬دارورسانی و ساخت کامپوزیتها استفاده‬
‫میشود‪.‬‬

‫‪@UTNano‬‬ ‫_‪@UT_Nano‬‬
‫‪8‬‬