‫ترانزیستور چیست ؟ | تعریف‪ ،‬نماد و کار ترانزیستور‬

‫‪1‬‬
2
 ‫مقدمه‬

‫‪o‬ترانزیستورها دنیای الکترونیک را احاطه کرده‌اند‪.‬‬

‫‪o‬حضور این قطعات الکترونیکی تقریباً در هر مدار مدرنی به عنوان یک قطعه کنترل‪ ،‬حیاتی‬
‫است‪.‬‬

‫‪o‬گاهی این قطعات را می‌توان روی بردهای الکترونیکی مشاهده کرد‪ ،‬اما امروزه اغلب در یک‬
‫مدار مجتمع به کار رفته‌اند و از چشم ما پنهان هستند‪.‬‬

‫‪o‬در اینجا مطالبی را برای آشنایی با رایج‌ترین ترانزیستور‪ ،‬یعنی ترانزیستور پیوندی دوقطبی (‬
‫‪ ،(BJT‬بیان می‌کنیم‪.‬‬
‫‪3‬‬
 ‫فهرست مطالب‬

‫‪ .1‬فیلم آموزش ترانزیستور چیست ؟ | تعریف‪ ،‬نماد و کار ترانزیستور — به زبان ساده (‪ +‬فیلم آموزشی)‬

‫‪ .2‬ترانزیستور چیست؟‬

‫‪ .3‬نماد ترانزیستورهای ‪ NPN‬و ‪PNP‬‬

‫‪ .4‬ترانزیستور از چه چیزی ساخته شده است؟‬

‫‪ .5‬ترانزیستور چگونه کار می‌کند؟‬

‫‪ .6‬مقایسه ترانزیستور با شیر آب‬

‫‪ .6.1‬اتصال کوتاه (ترانزیستور وصل)‬

‫‪ .6.2‬مدار باز (ترانزیستور قطع)‬

‫‪ .6.3‬برقراری خطی جریان‬

‫‪ .6.4‬تقویت‌کنندگی‬
‫‪4‬‬
‫فیلم آموزش ترانزیستور چیست ؟ | تعریف‪ ،‬نماد و کار ترانزیستور — به زبان ساده‬

‫‪5‬‬
 ‫ترانزیستور چیست؟‬

‫‪ o‬ترانزیستورها قطعات سه‌سری هستند که از مواد نیمه‌هادی مختلف ساخته شده‌اند و می‌توانند در کاربردهای الکترونیکی به‬
‫عنوان یک عایق یا یک رسانا عمل کنند‪.‬‬

‫‪ o‬توانایی ترانزیستور در تغییر بین این دو حالت سبب می‌شود این قطعه دو عملکرد اساسی داشته باشد‪ :‬سوئیچینگ و‬
‫تقویت‌کنندگی‪.‬‬

‫‪ o‬از ترانزیستورها در اندازه‌های کوچک و انواع گسسته‪ ،‬می‌توان برای ساخت سوئیچ‌های الکترونیکی ساده‪ ،‬منطق دیجیتال و‬
‫مدارهای تقویت‌کننده سیگنال استفاده کرد‪.‬‬

‫‪ o‬هزاران‪ ،‬میلیون‌ها و حتی میلیاردها ترانزیستور در کنار یکدیگر درون تراشه‌های کوچکی تعبیه می‌شوند و حافظه‌های رایانه‪،‬‬
‫ریزپردازنده‌ها و سایر مدارهای مجتمع پیچیده را تشکیل می‌دهند‪.‬‬

‫‪ o‬هدف ما در این بخش این است که درک مقدماتی از عملکرد ترانزیستور داشته تا دریابیم چگونه می‌توان ازآن به عنوان‬
‫‪ 6‬سوئیچ یا تقویت‌کننده استفاده کرد‪.‬‬
 ‫انواع ترانزیستور‌ها‬

‫‪ o‬دو نوع اساسی از ترانزیستورها وجود دارد و هر کدام از آنها کاربرد‌های متفاوتی دارند‪« .‬تزانزیستور پیوندی دوقطبی»‬
‫)‪(Bipolar Junction Transistor‬یا ‪ BJT‬و «ترانزیستور اثر میدان» )‪ (Field-Effect Transistor‬یا ‪.FET‬‬

‫‪ o‬ترانزیستور‌های ‪ FET‬نسخه های جدیدتر و ‪ BJT‬ها ترانزیستور‌های اولیه بودند که هنوز هم در بسیاری از مدارات استفاده‬
‫می شوند‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫ترانزیستور‌های پیوندی دو قطبی‬

‫به ترانزیستورهای ‪ BJT‬به این دلیل دو قطبی گفته می شود که از دو پیوند ‪ P-N‬تشکیل شده است‪ .‬اینها در واقع همان ترانزیستور‌های‬
‫معمولی هستند که براساس ساختارشان می توانند دو نوع ‪ NPN‬و ‪ PNP‬داشته باشند‪ ،‬معموال نوع ‪ NPN‬به دلیل ساده تر بودن روابط‬
‫حاکم بر آن‪ ،‬به نوع ‪ PNP‬ترجیح داده می شود‪ .‬در تصویر زیر یک ترانزیستور ‪ BJT‬واقعی را مشاهده می کنید‪.‬‬

‫به تعریف دقیق تر‪ ،‬ترانزیستور نوع ‪ NPN‬از قرار گرفتن یک نیمه هادی نوع ‪ P‬بین دو نیمه هادی نوع ‪ N‬ساخته شده است و‬
‫ترانزیستور ‪ PNP‬نیز از قرار گرفتن یک نیمه هادی نوع ‪ N‬میان دو نیمه هادی نوع ‪ P‬ساخته می شود‪.‬‬
‫‪8‬‬
 ‫ترانزیستور‌های اثر میدانی‪FET‬‬

‫یک قطعه نیمه هادی تک قطبی با سه ترمینال است‪ .‬مزیت مهم آنها این است که امپدانس ورودی باالیی‪ ،‬در مقیاس مگا اهم دارند‪.‬‬

‫از دیگر مزایای ویژه آن ها می‌توان به مصرف پایین توان‪ ،‬اتالف گرمایی کم و بهره وری باال را نام برد‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫‪ o‬تمرکز ما در این مطلب روی ‪ BJT‬است‪ ،‬زیرا درک آن کمی آسان‌تر است و در این صورت نوع ‪ FET‬را نیز می‌توان‬
‫به خوبی شناخت‪.‬‬

‫‪ o‬گفته شد ترانزیستور ‪ BJT‬دو نوع دارد‪ NPN :‬و ‪.PNP‬‬

‫‪ o‬بحث را به ترانزیستور ‪ NPN‬محدود می کنیم‪.‬‬

‫‪ o‬توجه کنید که با درک صحیح ترانزیستور ‪ ،NPN‬مفاهیم ترانزیستورهای ‪ PNP‬و حتی ‪ FET‬را به آسانی متوجه خواهید‬
‫شد‪.‬‬

‫نماد ترانزیستور ‪ NPN‬و ‪PNP‬‬

‫‪ o‬ترانزیستورها اساساً سه پایه دارند‪ .‬در ‪ ،BJT‬این پایه‌ها «کلکتور» )‪« ،(Collector‬بیس» )‪ (Base‬و «امیتر» )‪(Emitter‬‬
‫نام دارند و آن‌ها را به ترتیب با سه حرف ‪ C ،B‬و ‪ E‬نشان می‌دهیم‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫‪ o‬تنها تفاوت نمادهای این دو ترانزیستور‪ ،‬جهت پیکان روی امیتر آن‌ها است‪ .‬پیکان روی امیتر ترانزیستور ‪ NPN‬به سمت‬
‫‪11‬بیرون و جهت پیکان روی امیتر ترانزیستور ‪ PNP‬به سمت داخل ترانزیستور است‪.‬‬
 ‫‪ o‬ترانزیستورها با قرار گرفتن ماده نیمه‌هادی ‪ n‬در دو طرف نیمه‌هادی ‪ p‬یا برعکس ساخته می‌شوند‪.‬‬

‫‪ o‬شکل زیر ساختار ساده یک ترانزیستور ‪ NPN‬را نشان می‌دهد‪.‬‬

‫ترانزیستور چگونه کار می‌کند؟‬

‫‪ o‬الکترون‌ها به شرط آنکه اندکی نیرو (ولتاژ) برای حرکت داشته باشند‪ ،‬به راحتی می‌توانند از ناحیه ‪ n‬به ناحیه ‪ p‬منتقل‬
‫شوند‪ .‬اما برقراری جریان از ناحیه ‪ p‬به ناحیه ‪ n‬واقعاً سخت است (به ولتاژ زیادی نیاز دارد)‪.‬‬
‫‪12‬‬
‫‪ o‬نکته خاص در مورد ترانزیستور این واقعیت است که در صورت بایاس مستقیم پیوند بیس‪-‬امیتر‪ ،‬الکترون‌ها می‌توانند به‬
‫راحتی از بیس نوع ‪ p‬به کلکتور نوع ‪ n‬منتقل شوند‪.‬‬

‫‪ o‬بایاس مستقیم بیس‪-‬امیتر یعنی اینکه ولتاژ بیس نسبت به ولتاژ امیتر بزرگ‌تر است‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫‪ o‬ترانزیستور ‪NPN‬برای گذر الکترون از امیتر به کلکتور طراحی شده است (بنابراین جهت قراردادی جریان از کلکتور به‬
‫امیتر است)‪.‬‬

‫‪ o‬امیتر الکترون‌هایی را به بیس می‌فرستد ( ‪emit‬می‌کند)‪ .‬بیس تعداد الکترون‌های گسیل شده را کنترل می‌کند‪ .‬اکثر‬
‫الکترون‌های گسیل شده توسط کلکتور جمع یا ‪ collect‬می‌شوند و سپس در مدار گردش می‌کنند‪.‬‬

‫‪ o‬ترانزیستور ‪ PNP‬به روشی مشابه‪ ،‬اما برعکس کار می‌کند‪ .‬در این ترانزیستور‪ ،‬باز هم بیس جریان را کنترل می‌کند‪ ،‬اما‬
‫این جریان در جهت مخالف‪ ،‬یعنی از امیتر به کلکتور‪ ،‬برقرار است‪ .‬این بار‪ ،‬امیتر به جای الکترون‌ها‪ ،‬حفره‌ها را گسیل‬
‫می‌دهد که توسط کلکتور جمع می‌شوند‪.‬‬

‫‪ o‬ترانزیستور به نوعی مانند یک شیر الکترون است‪ .‬بیس مانند سرِ شیر است که می‌توانید آن را تنظیم کنید تا الکترون‌ها‬
‫بیشتر یا کمتر از امیتر به کلکتور منتقل شوند‪ .‬این تشبیه را در ادامه بیشتر بررسی می‌کنیم‪.‬‬

‫‪14‬‬
 ‫مقایسه ترانزیستور با شیر آب‬

‫‪ o‬تشبیه و مقایسه مفاهیمی که دسترسی بصری به آن‌ها برایمان به راحتی میسر نیست با موارد ملموس‪ ،‬کمک زیادی به ما‬
‫در درک آن‌ها خواهد کرد‪ .‬بدین منظور‪ ،‬ترانزیستور را با شیر آب مقایسه می‌کنیم‪.‬‬

‫‪ o‬برای مقایسه ترانزیستور با شیر آب‪ ،‬جریان الکتریکی را مشابه دبی آب در نظر می‌گیریم‪ .‬همچنین‪ ،‬ولتاژ را مشابه فشار‬
‫آب درون لوله و مقاومت الکتریکی را متناظر با سطح مقطع لوله فرض می‌کنیم‪.‬‬

‫‪15‬‬
‫‪ o‬جای تعجب نیست که می‌توان قیاس آب را به ترانزیستورها نیز تعمیم داد‪ :‬ترانزیستور مانند شیر آب است؛ ساز و کاری که‬
‫می‌توانیم برای کنترل سرعت دبی آب از آن استفاده کنیم‪.‬‬

‫‪ o‬سه حالت در مدار وجود دارد که می‌توانیم از مثال شیر آب در آن‌ها استفاده کنیم و هر کدام تأثیر متفاوتی بر میزان جریان در مدار‬
‫دارند‪ .‬در ادامه‪ ،‬این حالت‌ها را بررسی می‌کنیم‪.‬‬

‫اتصال کوتاه (ترانزیستور وصل)‬

‫‪ o‬یک شیر می‌تواند کامالً باز باشد و اجازه دهد آب آزادانه جریان یابد‪ .‬در واقع گویی اصالً شیری وجود ندارد و آب بدون مانع در‬
‫لوله جریان دارد‪.‬‬

‫‪ o‬به طور مشابه‪ ،‬در شرایط مناسب‪ ،‬یک ترانزیستور می‌تواند مانند یک اتصال کوتاه بین پایه‌های کلکتور و امیتر عمل کند‪ .‬در این‬
‫‪16‬حالت‪ ،‬جریان به کلکتور وارد شده و از امیتر خارج می‌شود‪.‬‬
 ‫مدار باز (ترانزیستور قطع)‬

‫‪ o‬وقتی شیر بسته است‪ ،‬می‌تواند جریان آب را کامالً قطع کند‪.‬‬

‫‪ o‬به همین ترتیب‪ ،‬می‌توان از ترانزیستور برای ایجاد مدار باز بین پایه‌های کلکتور و امیتر استفاده کرد‪.‬‬

‫برقراری خطی جریان‬

‫‪ o‬با انجام برخی تنظیمات دقیق‪ ،‬می‌توان یک شیر را به گونه‌ای تنظیم کرد تا دبی آب چیزی بین جریان آب ناشی از شیر کامالً باز و‬
‫کامالً بسته باشد‪.‬‬

‫‪ o‬یک ترانزیستور می‌تواند همین کار را انجام دهد؛ یعنی کنترل جریان به صورت خطی از طریق مدار در یک مقداری بین کامالً قطع‬
‫‪(17‬مدار باز) و کامالً وصل (اتصال کوتاه)‪.‬‬
‫‪ o‬سطح مقطع لوله مشابه مقاومت در مدار است‪ .‬اگر یک شیر بتواند سطح مقطع لوله را به خوبی تنظیم کند‪ ،‬در این صورت یک‬
‫ترانزیستور می‌تواند مقاومت بین کلکتور و امیتر را به خوبی تنظیم کند‪ .‬بنابراین‪ ،‬به نوعی‪ ،‬ترانزیستور مانند مقاومت متغیر قابل تنظیم‬
‫است‪.‬‬

‫تقویت‌کنندگی‬

‫‪ o‬یک قیاس دیگر وجود دارد که می‌توانیم بیان کنیم‪.‬‬

‫‪ o‬تصور کنید که با کمی چرخش شیر می‌توانید سرعت جریان دریچه‌های یک سد بزرگ را کنترل کنید‪ .‬نیروی بسیار کمی که برای‬
‫چرخاندن شیر صرف می‌کنید‪ ،‬توانایی ایجاد نیرویی هزاران برابر بیشتر را دارد‪.‬‬

‫‪ o‬ترانزیستورها می‌توانند سیگنال‌های الکتریکی را تقویت کنند و سیگنال کم‌توان را به سیگنالی مشابه با توان بسیار باالتر تبدیل کنند‪.‬‬

‫‪18‬‬