‫بسم هللا الرحمن الرحیم‬

‫‪1‬‬
‫مقدمه ‪3 ............................................................................................................‬‬
‫معرفی دستگاه اسپکتروفتومتر ‪4 ................................................................................‬‬
‫اساس کار دستگاه اسپکتروفتومتر ‪5 ............................................................................‬‬
‫اسپکتروفتومتر چگونه کار میکند‪5 .............................................................................‬‬
‫چگونه غلظت ماده با اسپکتروفتومتری تعیین می شود؟‪6 ....................................................‬‬
‫اجزای دستگاه اسپکتروفتومتر ‪6 ................................................................................‬‬
‫منبع نور یا المپ اسپکتروفتومتر ‪6 ..........................................................................‬‬
‫سیستم کنترل ولتاژ‪7 ...........................................................................................‬‬
‫مونوکروماتور ‪7 ...............................................................................................‬‬
‫سیستم گریتینگ ‪7 ..............................................................................................‬‬
‫سیستم منشوری ‪8 ..............................................................................................‬‬
‫آشکار ساز ‪8 ...................................................................................................‬‬
‫مفسر دستگاه اسپکتروفتومتر ‪8 ...............................................................................‬‬
‫کاربردهای اسپکتروفتومتر ‪8 .........................................................................UV/VIS‬‬
‫استفاده از اسپکتروفتومتر برای اندازه طول موج های ثابت ‪8 ............................................‬‬
‫کاربرد اندازه گیری طول موج ثابت در صنایع غذایی و آشامیدنی ‪8 .....................................‬‬
‫آموزش کار با دستگاه اسپکتروفتومتر‪9 ........................................................................‬‬
‫چگونه دستگاه اسپکتروفتومتر طیف جذبی نمونه را تجزیه و تحلیل میکند؟‪11 ........................‬‬

‫‪2‬‬
 ‫مقدمه‬

‫اختراع اسپکتروفتومتر یا طیف سنج‪ ،‬انقالبی بسیار خوب در عرصه شناخت خواص نوری مواد بوجود‬
‫آورد آن قدر که برخی از پروژه های علمی و زیستی بدون روش های اسپکتروفتومتری ممکن نمی‬
‫باشد‪ .‬اهمیت این روش آنقدر زیاد می باشد که در اکثر مقاالت علمی حوزه شیمی و مواد‪ ،‬سر و کله آن‬
‫ها پیدا می شود‪ .‬در این مطلب از رشنولب سعی داریم تا مفاهیم اسپکتروفتومتری‪ ،‬اجزای این دستگاه و‬
‫باشید‪.‬‬ ‫انواع آن را بررسی کنیم با ما همراه‬

‫اسپکتروفتومتر ابزاری است که مقدار فوتون (شدت نور) جذب شده را پس از عبور از محلول نمونه اندازه‬
‫گیری می کند‪ .‬با اسپکتروفتومتر‪ ،‬مقدار یک ماده شیمیایی شناخته شده (غلظت) را نیز می توان با اندازه‬
‫گیری شدت نور شناسایی شده تعیین کرد‪.‬‬

‫‪3‬‬
 ‫معرفی دستگاه اسپکتروفتومتر‬

‫دستگاه اسپکتروفتومتر از تجهیزات ازمایشگاهی رشنولب است که برای تحلیل امواج‬

‫(‪ )elecromagnetic‬استفاده میشود‪ .‬این دستگاه قادر است تا طیفی از نور را که توسط یک نمونه از‬
‫ماده از طریق یک منبع نوری منتشر شده است‪ ،‬مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد‪ .‬با استفاده از‬
‫اسپکتروفتومتر‪ ،‬میتوان به راحتی طیف جذبیتی یک ماده را تعیین کرد و اطالعاتی در مورد خواص‬
‫فیزیکی و شیمیایی آن به دست آورد‪ .‬از کاربردهای اسپکتروفتومتر در شیمی‪ ،‬فیزیک‪ ،‬بیوشیمی و‬
‫دوایر مختلف دیگر استفاده میشود‪.‬‬

‫اسپکتروفتومتر ابزاری است که مقدار فوتون (شدت نور) جذب شده را پس از عبور از محلول نمونه اندازه‬
‫گیری می کند‪ .‬با اسپکتروفتومتر‪ ،‬مقدار یک ماده شیمیایی شناخته شده (غلظت) را نیز می توان با اندازه‬
‫گیری شدت نور شناسایی شده تعیین کرد‪.‬‬

‫این دستگاه امکان این را نیز دارد که غلظت ای فوق العاده کوچک را نیز اندازه گیری نماید‪ .‬بنابراین‬
‫در تجزیه و تحلیل عنصرهای مولکولی همانند ‪DNA‬و ‪RNA‬نیز کاربرد دارد‪ .‬بنابراین کاربرد اصلی‬
‫آن در آزمایشگاه بیوشیمی می باشد‬

‫‪4‬‬
 ‫اساس کار دستگاه اسپکتروفتومتر‬

‫اساس کار دستگاه اسپکتوفتومتری بر اساس اصل جذب و انتشار نور در ماده است‪ .‬وقتی یک نمونه از‬
‫ماده با یک منبع نوری تابش میشود‪ ،‬برخی از امواج نوری توسط مولکولها و اتمهای ماده جذب‬
‫میشوند و انرژی این امواج به حالتهای الکترونی این مولکولها منتقل میشود‪ .‬انرژی این امواج‬
‫جذب شده به میزان ویژه ای با خصوصیات شیمیایی و فیزیکی ماده مرتبط است‪.‬‬

‫در دستگاه اسپکتروفتومتر نمونه مورد نظر با یک منبع نوری مانند المپ دیدهبانی تابش میشود و پس‬
‫از آن‪ ،‬نور تابیده شده از طریق یک سری شیشههای خاصی که جهت طیف رنگی را تنظیم میکنند‪ ،‬به‬
‫یک دتکتور میرسد‪ .‬دتکتور سعی در ثبت نوری که به دستگاه میرسد و از نمونه جذب شده است دارد‬
‫و این اطالعات به صورت یک طیف جذبی ثبت میشود‪ .‬با تحلیل طیف جذبی‪ ،‬میتوان به خواص‬
‫فیزیکی و شیمیایی ماده مورد نظر پی برد‪.‬‬

‫به صورت کلی میزان نور جذب شده در یک ماده در حالت مایع بستگی به این دارد که غلظت آن در‬
‫مایع چقدر می باشد‪ .‬در صورتیکه ماده جامد باشد ابتدا باید در یک حالل شفاف حل شود تا به راحتی‬
‫بتوانیم اندازه گیری نماییم‪ .‬نمونه به همراه حالل در یک ظرف شفاف شیشه ای و یا ظرفی از جنس‬
‫کوارتز ریخته می شود و در مقابل نور عبوری دستگاه اسپکتروفتومتر گذاشته می شود‪ .‬در نظر داشته‬
‫باشید که با استفاده از افزونه هایی بر روی دستگاه طیف سنج می توانیم نمونه های جامد و یا حتی گاز‬
‫را هم آنالیز نماییم‪.‬‬

‫اسپکتروفتومتر چگونه کار میکند‬

‫اسپکتروفتومتر دستگاهی است که برای اندازهگیری شدت نور و تحلیل طیفی مواد مختلف به کار‬
‫می رود‪ .‬این دستگاه با استفاده از یک منبع نوری (معموال المپ هالوژن) و یک پریزم یا شبکه (برای‬
‫شکست نور)‪ ،‬نور را به طور یکنواخت به طول موجهای مختلف تجزیه مینماید‪ .‬پس از این تجزیه‪،‬‬
‫نور به دستگاه اندازهگیری شدت نور میرسد و توسط یک دتکتور (معموال سلول فتوآندی) شناسایی و‬
‫اندازهگیری میشود‪ .‬سپس این اطالعات به یک الکترونیک داخلی دستگاه ارسال میشود و در نهایت‬
‫به صورت یک طیف مشاهده و تحلیل میشود‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫در اسپکتروفتومتر‪ ،‬نور معموال از یک منبع نوری هالوژن یا دیود ‪LED‬با طیف نسبتا ً وسیع و‬
‫یکنواخت تولید میشود‪ .‬سپس نور به یک پریزم یا شبکه ارسال میشود که نور را به طول موجهای‬
‫مختلف تجزیه میکند‪ .‬پس از این تجزیه‪ ،‬نور به دتکتور میرسد و شدت آن در هر طول موج‬
‫اندازهگیری می شود‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬با تحلیل طیف نور در اسپکتروفتومتر‪ ،‬میتوان مواد مختلف را‬
‫کرد‪.‬‬ ‫شناسایی و اندازهگیری‬

‫چگونه غلظت ماده با اسپکتروفتومتری تعیین می شود؟‬

‫در فرایند اسپکتروفتومتری با استفاده از رابطه ای که تاثیری بر روی غلظت ماده و میزان جذب نور‬
‫عبوری از آن دارد می توانیم به راحتی رابطه غلظت – جذب هر ماده شیمیایی را مشخص نماییم‪.‬‬

‫این دستگاه دارای دو نوع منبع برای تولید نمودن نور می باشد و همچنین برای تولید نور مرئی و مادون‬
‫قرمز نیز که دارای طول موج ‪ 023‬تا ‪ 0033‬نانومتر باشند از المپ های تنگستن یا هالوژن استفاده می‬
‫شود‪ .‬همچنین برای تولید امواج فرابنفش از المپ دوتریوم با طول موج ‪ 093‬تا ‪ 023‬نانومتر استفاده می‬
‫شود‪.‬‬

‫نوری که توسط این المپ ها تولید می شود با استفاده از مونوکروماتور ها فیلتر می شود و سپس در‬
‫طول مسیر با استفاده از چند منشوری و توری پراش‪ ،‬طول موج خاصی انتخاب و از شکاف عبور و یا‬
‫حتی از متمرکز کننده پرتو عبور می نماید‪.‬‬

‫اجزای دستگاه اسپکتروفتومتر‬

‫منبع نور یا المپ اسپکتروفتومتر‬

‫نقش منبع نور در دستگاه اسپکتروفتومتر تولید انرژی تشعشعی می باشد‪ .‬المپ های تنگستنی محدوده‬
‫طول موج گسترده ای را به صورت ممتد از خود منتشر می نمایند که این طول موج ها برای اندازه‬
‫گیری در مناطق مختلف الکترمغناطیس و بخصوص در منطقه مرئی و فرابنفش استفاده می شود‪.‬‬

‫‪6‬‬
 ‫سیستم کنترل ولتاژ‬
‫در این زوش طیف سنجی‪ ،‬باید شدت نور خروجی از المپ ثابت باشد‪ .‬چنانچه ولتاژ برق ورودی به‬
‫دستگاه تغییر نماید‪ ،‬شدت نور المپ نوشان پیدا میکند و باید تنظیم کننده ولتاژ در دستگاه نصب شود‪.‬‬

‫مونوکروماتور‬
‫این بخش دستگاه طیف سنج‪ ،‬نور تولیدی توسط المپ را به پرتوهای تک رنگ تبدیل می نماید‪ .‬این عمل‬
‫معموال توسط منشور یا سیستم گریتینگ اجرا خواهد شد‪ .‬این فیلترهای مونوکروماتورشیشه های رنگی‬
‫هستند که بخش وسیعی از پرتوها را جذب کرده و فقط طول موج های محدودی را از خود عبور خواهد‬
‫داد‪.‬‬

‫سیستم گریتینگ‬
‫این سیستم در مونوکروماتور‪ ،‬طیفی موازی یا خطی تولید می نماید‪ .‬این سیستم از صفحه ای صیقل داده‬
‫شده با شکاف هایی موازی در فاصله های نزدیک به یکدیگر ساخته شده است‪ .‬با فرود نور به سیستم‬
‫‪ ،grating‬طیف های بسیار ظریفی به ازاء هر یک از خطوط سیستم ‪grating‬تشکیل می شود‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫سیستم منشوری‬
‫منشور هایی که در روش های اسپکتروفتومتری به کار رفته اند‪ ،‬شیشه هایی با لبه های تیز و به شکل‬
‫هرمی هستند که به علت تفاوت در ضریب شکست‪ ،‬باعث تجزیه نور خواهند شد‪.‬‬

‫آشکار ساز‬
‫وظیفه آشکارساز دستگاه اسپکتروفتومتر‪ ،‬تبدیل انرژی نورانی به الکتریکی می باشد‪ .‬این تبدیل متناسب‬
‫با شدت نور فرودی به سطح حساس آن ها صورت می گیرد‪ .‬فوتوسل های آشکارساز‪ ،‬ترکیبی از مواد‬
‫حساس به نور هستند که به صورت الیه ای سطح خارجی آن ها پوشش داده شده اند‪.‬‬

‫مفسر دستگاه اسپکتروفتومتر‬

‫این دستگاه کار تفسیر انرژی الکتریکی خروجی از آشکارساز و نمایش داده ها به شکل قابل تفسیر‬
‫برای کاربر می باشد‪ .‬به طور معمول داده ها به شکل نموداری که شدت نور را برحسب میزان جذب‬
‫نور نمایش می دهند‪ ،‬ارائه می شوند‪.‬‬

‫کاربردهای اسپکتروفتومتر ‪UV/VIS‬‬

‫‪ :1‬استفاده از اسپکتروفتومتر برای اندازه طول موج های ثابت‬

‫ساده ترین کاربرد یک دستگاه اسپکتروفتومتر‪ ،‬اندازه گیری طول موج ثابت ( )‪FW‬است‪ .‬طول موج‬
‫ثابت بصورت یک یا چندگانه اندازه گیری شده و نتیجه اندازه گیری مانند سایر انواع اندازه گیری ها‪،‬‬
‫در قالب ضریب جذب یا عبور گزارش داده میشود‪ .‬برای دستیابی به نتایج نهایی (برای مثال غلظت‬
‫میپذیرد‪.‬‬ ‫یک ماده) محاسبات متعددی انجام‬

‫‪ :2‬کاربرد اندازه گیری طول موج ثابت در صنایع غذایی و آشامیدنی‬

‫‪8‬‬
 ‫دستگاه اسپکتروفتومتر ‪UV/VIS‬در صنایع غذایی و آشامیدنی برای کنترل و بهبود کیفیت و قوام‬
‫محصوالت بکار می رود‪ .‬عالوه براین‪ ،‬اثرات مواد بسته بندی و نگهدارنده ها و همچنین فرایندهای‬
‫تخریب شیمیایی را میتوان با بوسیله اسپکتروفتومتری ‪UV/VIS‬مشاهده نمود‪.‬‬

‫یکی از رایج ترین کاربردهای اسپکتروفتومتری بررسی خلوص روغن زیتون است‪ .‬با استفاده از این‬
‫روش روغن زیتون به سه بخش “فرابکر”‪“ ،‬بکر” و “معمولی” طبقه بندی میشود‪ .‬برای ارزیابی‬
‫روغن زیتون بر اساس ویژگی های جذب برخی مولکولها در طیف ‪ ،UV/VIS‬استانداردهایی در نظر‬
‫گرفته شده است‪ .‬روغن زیتون حاوی ‪ %99‬تری گلیسیرید است‪ .‬اسیدهای چرب اشباع نشده در روغن‪،‬‬
‫مستعد تجزیه و اکسیداسیون هستند‪ .‬اکسیداسیون اسیدهای چرب آزاد باعث تشکیل پراکسید میشود‪ .‬این‬
‫فرآیند با گذشت زمان منجر به تخریب و فاسد شدن روغن زیتون میشود‪ .‬عالوه بر پارامترهای دیگر‪،‬‬
‫این اثر توسط دی ان ها و تری ان های مزدوج اسیدهای چرب اشباع نشده (پیوندهای دوگانه )‪C=C‬که‬
‫در محدوده ‪ 203‬تا ‪nm 273‬جذب میشوند‪ ،‬ارزیابی میگردد‪.‬‬

‫استانداردهای کمیته بین المللی زیتون ( )‪IOC‬آستانه اندازه گیری روغن زیتون فوق بکر‪ ،‬بکر و غیره‬
‫را درجهبندی میکند‪ .‬کیفیت روغن با مشاهده میزان جذب محلولی با غلظت ‪ %0‬در ایزوپروپانول ‪233‬‬
‫تا ‪ ،nm 033‬تعیین میگردد‪ .‬افزایش میزان جذب در محدوده طیفی ‪ 233‬تا ‪nm 033‬منجر به اکسایش‬
‫و در نتیجه افت کیفیت روغن می شود‪ .‬تشخیص ترکیبات اکسید شده و همچنین اندازه گیری احتمال‬
‫وجود ناخالصی در روغن های تصفیه شده نشان میدهد که میزان جذب در ‪ K270 nm ،K232 nm‬و‬
‫‪Δk‬با اکسیداسیون مرتبط است‪ .‬در شکل زیر‪ ،‬روغن زیتون با کیفیت فرابکر در طیف فرابنفش هیچ‬
‫پیکی ندارد؛ در حالیکه روغن زیتون های بیکیفیت معمولی که بعنوان روغن زیتون درجه ‪ 0‬و ‪ 5‬ارائه‬
‫میباشند‪.‬‬ ‫شدهاند‪ ،‬دارای پیک مشخصی‬

‫و در آخر میخواهم که آموزش کار با دستگاه اسپکتروفتومتر را به تحریر می آورم‬

‫آموزش کار با دستگاه اسپکتروفتومتر‬

‫‪ .0‬روشن کردن دستگاه‪ :‬ابتدا دستگاه را با فشار دادن دکمه پاور روشن کنید و صبر کنید تا دستگاه‬
‫به طور کامل روشن شود و آماده به کار باشد‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫‪ .2‬تعیین طول موج‪ :‬در بیشتر دستگاههای اسپکتروفتومتر‪ ،‬باید ابتدا طول موج مورد نظر را تعیین‬
‫کنید‪ .‬برای این کار‪ ،‬معموالً با استفاده از دکمه های مناسب یا دستگیرههای موجود روی‬
‫دستگاه‪ ،‬طول موج مورد نظر را انتخاب کنید‪.‬‬
‫‪ .0‬تعیین شدت نور‪ :‬برای اندازهگیری شدت نور‪ ،‬نمونه مورد نظر را در جای مناسب‬
‫اسپکتروفتومتر قرار دهید و برای تنظیم شدت نور‪ ،‬از دکمه های مناسب استفاده کنید‪.‬‬
‫‪ .0‬ثبت طیف‪ :‬پس از تنظیم شدت نور‪ ،‬با فشار دادن دکمه “اسکن” یا “شروع”‪ ،‬طیف نور از طول‬
‫موج مورد نظر ثبت خواهد شد‪ .‬پس از ثبت طیف‪ ،‬از دکمه “توقف” برای متوقف کردن فرآیند‬
‫استفاده کنید‪.‬‬
‫‪ .5‬ذخیره دادهها‪ :‬برخی دستگاههای اسپکتروفتومتر‪ ،‬قابلیت ذخیره دادهها در حافظه داخلی دارند‪.‬‬
‫برای ذخیره دادهها‪ ،‬باید از دکمه های مناسب استفاده کنید‪.‬‬
‫‪ .6‬تحلیل دادهها‪ :‬پس از ثبت طیف نور‪ ،‬میتوانید با استفاده از نرمافزار مربوطه‪ ،‬طیف را تحلیل‬
‫کنید و از آن برای شناسایی و اندازهگیری مواد مختلف استفاده کنید‪.‬‬

‫لطفا توجه داشته باشید که هر دستگاه اسپکتروفتومتر ممکن است دارای قابلیتهای ویژهای باشد که باید‬
‫با دستورالعملهای تولیدکننده آنها آشنا شوید‪.‬‬

‫چگونه دستگاه اسپکتروفتومتر طیف جذبی نمونه را تجزیه و تحلیل میکند؟‬

‫برای تحلیل طیف جذبی نمونه با استفاده از دستگاه اسپکتروفتومتر‪ ،‬نمونه ابتدا با یک منبع نوری تابش‬
‫داده می شود‪ .‬سپس نوری که از نمونه عبور کرده و نوری که توسط نمونه جذب شده به یک دتکتور‬
‫میرسد‪ .‬دتکتور سعی در ثبت نوری که به دستگاه میرسد و از نمونه جذب شده است دارد و این‬
‫اطالعات به صورت یک طیف جذبی ثبت میشود‪.‬‬

‫طیف جذبی شامل مجموعهای از امواج الکترومغناطیسی است که توسط نمونه جذب شدهاند‪ .‬این امواج‬
‫با طیف رنگی خاصی همراه هستند که به خصوصیات شیمیایی و فیزیکی ماده مرتبط هستند‪ .‬برای‬
‫تحلیل طیف جذبی‪ ،‬طیف رنگی نمونه با استفاده از یک سری شیشههای خاصی که جهت طیف رنگی را‬
‫تنظیم میکنند‪ ،‬به دتکتور هدایت میشود‪.‬‬

‫در نهایت‪ ،‬دادههای جمعآوری شده توسط دتکتور به کامپیوتر منتقل میشوند و با استفاده از نرمافزار‬
‫کنترل‪ ،‬طیف جذبی تحلیل میشود‪ .‬نرمافزار کنترل قادر است به صورت خودکار طیف جذبی را با‬

‫‪11‬‬
‫استفاده از مدلهای ریاضی تحلیل کند و اطالعاتی در مورد خواص فیزیکی و شیمیایی نمونه را ارائه‬
‫دهد‪.‬‬

‫به طور کلی‪ ،‬تحلیل طیف جذبی نمونه با استفاده از دستگاه اسپکتروفتومتر‪ ،‬بر اساس اصل جذب و‬
‫انتشار نور در ماده صورت میگیرد و این روش یکی از مهمترین روشهای تحلیل شیمیایی و فیزیکی‬
‫است‬

‫‪11‬‬