Chapter#1, 2, 3.

Salam University Civil Engineering Faculty
The Ministry of Higher Education

Salam University
Engineering Faculty
Civil Engineering Department
Vector Mechanics for Civil Engineers

Statics
Prepared by: Muhammaddin Mominzai

Advisor: Associate Professor Bahadr Khan Khpalwak
1
2
3
‫‪Salam University‬‬ ‫‪Civil Engineering Faculty‬‬
‫مبانی استاتیک‬
‫‪ 1 - 1‬میخانیک‬
‫مقدمه‬
‫میخانیک علمی است که شرایط سکون یا حرکت اجسام را تحت اثر قوهها توصیف و پیش بینی می کند‪ .‬میخانیک به سه‬
‫بخش تقسیم می شود؛ میخانیک اجسام سخت‪ ،‬میخانیک اجسام شکل پذیر‪ ،‬و میخانیک سیاالت‪.‬‬
‫میخانیک اجسام سخت خود به دو مبحث استاتیک و دینامیک تقسیم می شود‪ .‬استاتیک به اجسام ساکن می پردازد و دینامیک‬
‫اجسام در حال حرکت را بررسی می کند‪ .‬در این بخش از میخانیک‪ ،‬اجسام کامال سخت فرض می شوند‪ .‬البته‪ ،‬سترکچر ها‬
‫و ماشینهای واقعی هیچگاه مطلقا سخت نیستند و تحت اثر بارهایی که بر آنها وارد می شود تغییر شکل می دهند‪ .‬اما این‬
‫تغییر شکلها معموال کوچک اند و اثر چندانی بر شرایط تعادل یا حرکت سترکچر مورد نظر ندارند‪ .‬با وجود این همین تغییر‬
‫شکلهای کوچک هنگامی که با استقامت سترکچر در مقابل شکست سروکار داریم اهمیت می یابند‪ .‬استقامت سترکچر ها‪ ،‬در‬
‫مقاومت مصالح که بخشی از میخانیک اجسام شکل پذیر است مطالعه می شود‪ .‬بخش سوم میخانیک‪ ،‬یعنی میخانیک سیاالت‬
‫شامل دو مبحث سیاالت تراکم ناپذیر و سیاالت تراکم پذیر است‪ .‬زیرشاخه مهمی از مبحث سیاالت تراکم ناپذیر‪ ،‬هیدرولیک‬
‫است که به مسایل مربوط به جریان آب اختصاص دارد‪.‬‬
‫میخانیک شاخه ای ا ز فیزیک است‪ ،‬زیرا به مطالعه پدیده های فیزیکی می پردازد‪ .‬اما بسیاری آن را به انجینری و برخی‬
‫دیگر به ریاضیات نسبت می دهند‪ .‬هر دو نگرش تا حدودی درست است‪ .‬میخانیک اساس اغلب علوم انجینری است و‬
‫پیشنیاز ضروری مطالعه آنها محسوب می شود‪ .‬اما تجربه گرایی خاص برخی رشته های علوم انجینری را ندارد‪ ،‬یعنی‬
‫صرفا به تجربه و مشاهده میک ی نیست‪ ،‬و با توجه به تأکیدی که بر استدالل قیاسی دارد‪ ،‬شبیه ریاضیات است‪ .‬با وجود این‪،‬‬
‫میخانیک یک علم انتزاعی یا حتی نظری هم نیست بلکه یک علم کاربردی است‪.‬‬
‫هدف میخانیک تبیین و پیش بینی پدیده های طبیعی است و از اینرو اساس کاربردهای انجینری را پی می ریزد‪.‬‬
‫‪ 1 - 2‬اصول اولیه‬
‫هرچند مطالعه میخانیک به زمان ارسطو (‪ ۳۸۴‬تا ‪ ۳۲۲‬پیش از میالد) و ارشمیدس (‪ ۲۸۷‬تا ‪ ۲۱۲‬پیش از میالد) بر می‬
‫گردد‪ ،‬اما قرنها طول کشید تا سرانجام نیوتون (‪ )۱۷۲۷-۱۶۴۲‬اصول بنیادی آن را به طرز مناسبی فرمولبندی کرد‪ .‬بعده‬
‫داالمبر‪ ،‬الگرانژ‪ ،‬و هامیلتون نیز اصالحاتی در آن ایجاد کردند‪ .‬اعتبار این اصول تا سال ‪ ۱۹۰۵‬که اینشتین نظریه نسبیت‬
‫را فرمولبندی کرد همچنان به قوت خود باقی ماند‪ .‬امروزه میخانیک نیوتونی به رغم محدودیتهایش همچنان مبنای علوم‬
‫انجینری است‪.‬‬
‫مفاهیم بنیادی مورد استفاده در میخانیک عبارتند از فضا‪ ،‬زمان‪ ،‬کتله‪ ،‬و قوه‪ .‬این مفاهیم را نمی توان تعریف کرد‪ ،‬بلکه باید‬
‫آنها را بدون استدالل و بر اساس تجربه پذیرفت و به عنوان یک چارچوب ذهنی برای مطالعه میخانیک به کار برد‪.‬‬
‫مفهوم فضا وابسته به تصور موقعیت نقطه ای مانند ‪ P‬است‪ .‬موقعیت ‪ P‬را می توان با سه طول که از نقطه مرجع معینی به‬
‫نام مبدأ در سه جهت مختلف اندازه گیری می شوند‪ ،‬تعریف کرد‪ .‬این طولها را مختصات ‪ P‬می گوییم‪.‬‬
‫برای تعریف هر رویداد‪ ،‬مشخص کردن موقعیت آن در فضا کافی نیست‪ ،‬بلکه زمان وقوع آن را نیز باید مشخص کرد‪.‬‬
‫مفهوم کتله برای مشخص کردن و مقایسه اجسام بر مبنای آزمایشهای بنیادی میخانیک به کار می رود‪ .‬برای مثال دو جسم با‬
‫کتله یکسان به طور یکسانی به طرف زمین کشیده می شوند و نیز مقاومت یکسانی در مقابل تغییر حرکت از خود نشان می‬
‫دهند‪.‬‬
‫قوه معرف عمل یک جسم بر جسم دیگر است‪ .‬قوه می تواند از طریق تماس واقعی‪ ،‬و یا مانند قوههای جاذبه جازبه و‬
‫قوههای مقناطیسی‪ ،‬بدون تماس و از راه دور اثر کند‪ .‬هر قوه با نقطه اثر‪ ،‬مقدار‪ ،‬و جهت آن مشخص می شود و با یک‬
‫وکتور نشان داده می شود‪.‬‬
‫در میخانیک نیوتونی فضا و زمان و کتله مفاهیمی مطلق و مستقل از یکدیگرند‪ .‬این گفته در میخانیک نسبیتی که در آن‬
‫زمان وقوع رویدادها به موقعیت آنها بستگی دارد‪ ،‬و کتله اجسام با سرعت آنها تغییر می کند‪ ،‬صادق نیست‪ .‬اما مفهوم قوه از‬
‫فضا و زمان و کتله مستقل نیست‪ .‬در واقع بنا بر یکی از اصول بنیادی میخانیک نیوتونی‪ ،‬قوهی محصله وارد بر هر جسم‬
‫با کتله جسم و نحوه تغییر سرعت آن با زمان رابطه دارد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫شرایط سکون یا حرکت ذرات و اجسام سخت را برحسب این چهار مفهوم بنیادی مطالعه خواهیم کرد‪ .‬منظور از ذره مقدار‬
‫اندکی از ماده است که بنا به فرض فقط یک نقطه از فضا را اشغال می کند‪ .‬جسم سخت مجموعه تعداد زیادی از ذرات است‬
‫که نسبت به یکدیگر موقعیت ثابتی دارند‪ .‬بدیهی است که مطالعه میخانیک ذرات‪ ،‬پیشنیاز مطالعه میخانیک اجسام سخت‬
‫است‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬نتایج حاصل از مطالعه ذرات را می توان مستقیما در بسیاری از مسایل مربوط به شرایط سکون یا‬
‫حرکت اجسام واقعی به کار برد‪.‬‬
‫مطالعه میخانیک مبتنی بر شش اصل بنیادی زیر است که بر شواهد تجربی میکی هستند‪ .‬قانون متوازی االضالع جمع‬
‫قوهها‪ .‬بر طبق این قانون‪ ،‬دو قوهی وارد بر هر ذره را می توان با یک قوهیی به نام محصله جایگزین کرد‪ .‬محصله با رسم‬
‫قطر متوازی االضالعی به دست می آید که دو ضلع مجاورش با آن دو قوه برابرند‪.‬‬
‫اصل انتقال پذیری‬
‫بر طبق این اصل‪ ،‬اگر قوهی وارد بر نقطه معینی از جسم سخت را با یک قوهی هم اندازه و هم جهت که در نقطه دیگری‬
‫اثر می کند جایگزین کنیم‪ ،‬شرایط تعادل یا حرکت جسم سخت تغییر نمی کند‪ ،‬مشروط بر اینکه خط اثر قوه را تغییر ندهیم‪.‬‬
‫قوانین حرکت نیوتون‬
‫این قوانین که در اواخر قرن هفدهم توسط سر ایزاک نیوتون فرمولبندی شدند عبارتند از‪:‬‬
‫قانون اول‪ .‬هرگاه قوهی محصله وارد بر ذره ای صفر باشد ذره اگر ساکن باشد‪ ،‬ساکن می ماند و اگر در حال حرکت باشد‪،‬‬
‫با سرعت ثابت بر خط مستقیم به حرکت خود ادامه میدهد‪.‬‬
‫قانون دوم‪ .‬هرگاه قوهی محصله وارد بر ذرهای صفر نباشد‪ ،‬ذره در راستای قوهی محصله شتابی می گیرد که مقدار آن با‬
‫مقدار قوهی محصله متناسب است‪.‬‬
‫به طوری که در دینامیک خواهیم دید این قانون را می توان به صورت زیر بیان کرد‬
‫)‪F = ma----------------------(1-1‬‬
‫که در آن ‪ F‬قوهی محصله وارد بر ذره‪ m ،‬کتله ذره و ‪ a‬شتاب آن در سیستم واحدهای سازگار هستند‪.‬‬
‫قانون سوم‪ .‬قوه های عمل و عکس العمل بین اجسام؛ مقدارشان مساوی‪ ،‬خط اثرشان یکسان‪ ،‬و سوی شان مخالف است‪.‬‬
‫قانون جازبه نیوتون‪ .‬بر طبق این قانون‪ ،‬دو ذره به کتله های ‪ M‬و ‪ ،m‬مطابق شکل ‪ ۱-۱‬با قوههای برابر و مختلف الجهت‬
‫‪ F‬و ‪ -F‬یکدیگر را جذب می کنند و مقدار قوهها از رابطه زیر به دست می آید‬
‫‪Mm‬‬
‫‪F= G‬‬ ‫)‪------------------(1-2‬‬
‫‪𝑟2‬‬
‫که در آن ‪ = r‬فاصله بین دو ذره‬
‫‪ = G‬ثابت جهانی موسوم به ثابت جازبه‬
‫‪5‬‬
‫قانون جازبه ایدۀ عمل از راه دور را مطرح می کند و حوزه کاربرد قانون سوم نیوتون را تعمیم می دهد؛ در شکل ‪۱-۱‬‬
‫قوههای عمل ‪ F‬و عکس العمل ‪ -F‬مقدارشان مساوی‪ ،‬خط اثرشان یکسان‪ ،‬و سویشان مخالف است‪.‬‬
‫حالت خاصی که اهمیت زیادی دارد‪ ،‬قوهی جاذبه ای است که زمین بر ذرات واقع بر سطح خود وارد می کند‪ .‬قوهی ‪ F‬را‬
‫که زمین بر ذره وارد می کند‪ ،‬بنا به تعریف وزن ذره میگوییم و آن را با ‪ W‬نشان می دهیم‪ .‬اگر ‪ M‬را کتله زمین‪ m ،‬را‬
‫کتله ذره‪ ،‬و ‪ ۳‬را برابر ‪ R‬یعنی شعاع زمین در نظر بگیریم‪ ،‬و ثابت ‪ g‬را به صورت زیر تعریف کنیم‬
‫‪GM‬‬
‫=𝑔‬ ‫)‪------------------------------(1-3‬‬
‫‪𝑅2‬‬
‫مقدار وزن‪ ،W ،‬یک ذره به کتله ‪ m‬را می توانیم از رابطه زیر به دست آوریم‬
‫)‪W = mg------------------------------(1-4‬‬
‫مقدار ‪ R‬در رابطه ‪ ۱-۳‬به ارتفاع نقطه مورد نظر و نیز به عرض جغرافیایی آن بستگی دارد‪ ،‬زیرا زمین کام کروی نیست‪.‬‬
‫بنابراین مقدار ‪ g‬با تغییر موقعیت نقطه مورد نظر تغییر می کند‪ .‬اما مادامی که نقطه عمال روی سطح زمین قرار دارد‪،‬‬
‫فرض مقدار ‪9.81m/𝑠 2‬برای ‪ ،g‬در اغلب محاسبات انجینری به اندازه کافی دقیق است‪.‬‬
‫اصول فوق را در طی دوره مطالعه میخانیک برحسب ضرورت مطرح خواهیم کرد‪ .‬در فصل ‪ ،۲‬استاتیک ذرات را تنها بر‬
‫اساس قانون متوازی االضالع جمع قوهها و قانون اول نیوتون مطالعه می کنیم‪ .‬اصل انتقال پذیری را در فصل ‪ ۳‬هنگام‬
‫مطالعه استاتیک اجسام سخت‪ ،‬و قانون سوم نیوتون را در فصل ‪ ۶‬هنگام تحلیل قوههایی که اعضای مختلف یک سترکچر‬
‫بر یکدیگر وارد می کنند معرفی میکنیم‪ .‬قانون دوم نیوتون و قانون جازبه نیوتون را در مطالعه دینامیک مطرح خواهیم‬
‫کرد‪ .‬در آنجا نشان خواهیم داد که قانون اول نیوتون‪ ،‬حالت خاصی از قانون دوم وی است و اصل انتقال پذیری را می توان‬
‫از روی سایر اصول به دست آورد‪ .‬اما در حال حاضر‪ ،‬قوانین اول و سوم نیوتون‪ ،‬قانون متوازی االضالع جمع قوهها‪ ،‬و‬
‫اصل انتقال پذیری‪ ،‬مبانی الزم و کافی را برای مطالعه کامل استاتیک ذرات و اجسام سخت و سیستمهای متشکل از اجسام‬
‫سخت فراهم می آورند‪.‬‬
‫همانطور که قبال گفتیم‪ ،‬شش اصل بنیادی فوق مبتنی بر شواهد تجربی هستند‪ .‬این اصول‪ ،‬بجز قانون اول نیوتون و اصل‬
‫ان تقال پذیری‪ ،‬اصول مستقلی هستند که نمی توان آنها را به روش ریاضی از سایر اصول یا هر اصل بنیادی دیگری به دست‬
‫آورد‪ .‬قسمت اعظم بنای میخانیک نیوتونی بر این اصول میک ی است‪ .‬بیش از دو قرن است که تعداد بسیار زیادی از مسایل‬
‫مربوط به شرایط سکون و حرکت اجسام سخت‪ ،‬اجسام شکل پذیر‪ ،‬و سیاالت با اعمال این اصول بنیادی حل می شوند‪.‬‬
‫درستی بسیاری از نتایج به دست آمده را می توان به طور تجربی آزمود و این خود تأیید دیگری بر درستی این اصول‬
‫است‪ .‬در قرن بیستم ضعف میخانیک نیوتونی در مطالعه حرکت اتمها و حرکت برخی سیارات‪ ،‬وضرورت یکمیل آن با‬
‫نظریه نسبیت آشکار شد‪ .‬اما در مقیاس انجینری که سرعتها در قیاس با سرعت نور کوچک هستند‪ ،‬میخانیک نیوتونی‬
‫همچنان معتبر است‪.‬‬
‫‪ 3-1‬سیستم واحد‬
‫برای چهار مفهوم بنیادی بخش قبل‪ ،‬واحدهای طول‪ ،‬زمان‪ ،‬کتله‪ ،‬و قوه را که اصطالحة واحد سینتیکی نامیده می شوند‪،‬‬
‫تعریف می کنیم‪ .‬اگر قرار باشد که معادله ‪ ۱-۱‬برقرار شود‪ ،‬این واحدها را نمی توان مستقل از هم برگزید‪ .‬سه تا از این‬
‫واحدها را می توانیم به دلخواه انتخاب کنیم که آنها را واحد اصلی می گوییم‪ .‬اما واحد چهارم را باید از روی معادله ‪ ۱-۱‬به‬
‫دست آوریم و آن را واحد فرعی می نامیم‪ .‬در این صورت‪ ،‬واحدهای سینتیکی انتخابی یک سیستم واحد سازگار تشکیل می‬
‫دهند‪.‬‬
‫سیستم بین المللی واحد (‪ .)SI‬در این سیستم که اگر در آمریکا به طور کامل پذیرفته شود کاربرد جهانی خواهد یافت‪ ،‬واحد‬
‫اصلی عبارتند از واحدهای طول‪ ،‬کتله‪ ،‬و زمان که به ترتیب متر (‪ ،)m‬کیلوگرم (‪ ،)kg‬و ثانیه (‪ )s‬نامیده می شوند‪ .‬این سه‬
‫واحد به دلخواه تعریف شده اند‪ .‬ثانیه که در اصل به صورت ‪ 1 / 86400‬روز متوسط خورشیدی برگزیده شده بود‪ ،‬امروزه‬
‫بنا کی تعریف برابر است با مدت ‪ 9192631770‬ارتعاش تابشی متناظر با گذار بین دو تراز از حالت پایۂ اتم سزیم ‪.۱۳۳‬‬
‫متر که ابتدا به عنوان یک ده میلیونیم فاصله استوا تا هریک از قطب های زمین تعریف شده بود‪ ،‬اکنون بنا به تعریف برابر‬
‫است با طولی معادل ‪ 1650763.73‬برابر طول موج نور نارنجی‪-‬قرمز متناظر با گذار خاصی در اتم کرپتون ‪ 86‬کیلوگرام‬
‫که تقریبا به کتله ‪ 0.001 𝑚3‬آب برابر است ‪ ،‬به صورت کتله استوانه استاندردی از جنس پالتین‪ -‬ایریدیوم تعریف شده‬
‫است که در دفتر بین المللی اوزان و مقیاس ها در سور در نزدیکی پاریس نگهداری میشود واحد قوهی یک واحد فرعی‬
‫‪6‬‬
‫است ‪ .‬این واحد را نیوتون (‪ ) N‬نامگذاری کرده اند ‪ .‬نیوتون بنا به تعریف برابر است با قوهی که کتله ‪ 1Kg‬شتابی برابر‬
‫‪ 1m/𝑠 2‬میدهد (شکل ‪ ) 2-1‬طبق معادله ‪ 1-1‬میتون نوشت‬
‫(‪1N = (1 kg) (1 m/𝑠 2 ) = 1 kg•m/𝑠 2-------------)1-5‬‬
‫سیستم واحدهای ‪ SI‬را سیستم مطلق می گوییم‪ .‬منظور این است که این سه واحد اصلی مستقل از محل اندازه گیری تعریف‬
‫شده اند‪ .‬متر‪ ،‬کیلوگرم‪ ،‬و ثانیه را می توان در هر جای کره زمین و حتی روی دیگر سیارات به کار برد‪ .‬این واحدها همیشه‬
‫همین مقدار و مفهوم را دارند‪.‬‬
‫وزن هر جسم یعنی قوهی جازبه وارد بر آن را باید مانند هر قوهی دیگری برحسب نیوتون بیان کنیم‪ .‬طبق معادله ‪ ۱-۴‬وزن‬
‫جسمی به کتله ‪(1 kg‬شکل ‪ ) ۱-۳‬برابر است با‬
‫‪W = mg = (1 kg) (9.81 m/𝑠 2 ) = 9.81 N‬‬
‫ضرایب واحدهای بنیادی ‪ SI‬را می توان با استفاده از پیشوندهایی که در جدول ‪ ۱-۱‬تعریف شده اند بیان کرد‪ .‬ضرایبی از‬
‫واحدهای طول‪ ،‬کتله‪ ،‬و قوه که غالبا در انجینری به کار می روند عبارتند از کیلومتر (‪ ،)km‬میلی متر (‪ ،)mm‬مگاکرم‬
‫(‪ ،)Mg‬گرم (‪ ،)g‬و کیلونیوتون (‪ .)kN‬جدول ‪ 1-1‬پیشوند های واحد های ‪SI‬‬
‫‪7‬‬
‫برای تأکید روی پیشوند‪ ،‬هجای اول را با تأكید تلفظ کنید‪.‬‬

‫از کاربرد این پیشوندها‪ ،‬بجز برای اندازه گیری سطوح و احجام و موارد استفاده غیرفنی سانتی متر مانند اندازه های بدن و‬
‫لباس‪ ،‬اجتناب کنید‪.‬‬
‫با توجه به جدول ‪ ۱-۱‬داریم‬
‫‪1 Km=1000 m‬‬ ‫‪1mm=0.001 m‬‬
‫‪1 Mg=1000 kg‬‬ ‫‪1 g=0.001 kg‬‬
‫‪1 kN=1000 N‬‬
‫برای تبدیل این واحدها به متر و کیلوگرم و نیوتون‪ ،‬کافی است محل ممیز را به اندازه سه رقم به سمت راست یا چپ جابجا‬
‫کنیم‪ .‬مثال برای تبدیل ‪3.82 km‬به متر‪ ،‬محل ممیز را سه رقم به سمت راست می بریم‬
‫‪3.82 km = 3820 m‬‬
‫یا برای تبدیل‪ 47.2 mm‬به متر‪ ،‬ممیز را سه رقم به سمت چپ می بریم‬
‫‪47.2 mm = 0.0472m‬‬
‫با استفاده از نمادگذاری علمی می نویسیم‬
‫‪3‬‬
‫‪3.82 km = 3.82 x 10 m‬‬
‫‪47.2 mm = 47.2x 10−3 m‬‬
‫ضرایب واحد زمان عبارتند از دقیقه (‪ )min‬و ساعت (‪ .)h‬چون ‪1min = 60 s‬و ‪ 1h = 60 min = 3600 s‬است‪ ،‬این‬
‫ضرایب را نمی توان به سادگی سایر واحدها تبدیل کرد‪.‬‬
‫با استفاده از ضرایب مناسب هر واحد‪ ،‬می توان از نوشتن اعداد بسیار بزرگ یا بسیار کوچک اجتناب کرد‪ .‬برای مثال‬
‫معموال به جای ‪ 427200‬مینونیسیم ‪ 427.2 Km‬ویا به جای ‪ 0.00216m‬مینونیسیم ‪. 2.16mm‬‬
‫واحدهای سطح و حجم‪:‬‬
‫واحد سطح مترمربع ( ‪ ) 𝑚2‬و واحد حجم مترمکعب ( ‪ ) 𝑚3‬است که به ترتیب برابرند با مساحت مربعی به ضلع حجم‬
‫مکعبی به ضلع ‪1m‬برای آنکه در محاسبه سطوح و احجام از مقادیر عددی بسیار بزرگ یا بسیار کوچک پرهیز شود‪،‬‬
‫عالوه بر مربع و مکعب میلی متر‪ ،‬از مربع و مکعب دسی متر (‪ )dm‬و سانتی متر (‪ )cm‬هم استفاده می کنیم‪ .‬بنا به تعریف‬
‫داریم‬
‫‪1 dm = 0.1 m = 10−1 m‬‬
‫‪1 cm = 0.01 m = 10−2 m‬‬
‫‪1 mm = 0.001 m = 10−3 m‬‬
‫بنابراین اجزای واحد سطح به صورت‬
‫‪2‬‬ ‫‪(1𝑑𝑚)2‬‬ ‫‪(10−1‬‬
‫= 𝑚‪1d‬‬ ‫=‬ ‫‪𝑚) =10 𝑚2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪−2‬‬
‫‪1 c𝑚2 =(1𝑐𝑚)2=(10−2 𝑚)2=10−4 𝑚2‬‬

‫‪1 m𝑚2 =(1𝑚𝑚)2=(10−3 𝑚)2=10−6 𝑚2‬‬
‫‪ .1‬برای نمایش مقدار عددی کمیات در سیستم ‪ ،SI‬وقتی در یکی از دو طرف ممیز بیش از چهار رقم وجود دارد‪ ،‬مانند ‪m‬‬
‫‪ 427200‬یا ‪ 0.00216m‬برای تفکیک ارقام به گروه های سه تایی‪ ،‬فاصله بگذارید و از ویرگول استفاده نکنید‪ ،‬زیرا در‬
‫بسیاری از کشورها به جای ممیز از ویرگول استفاده می شود‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫و اجزای واحد حجم به صورت زیر بیان می شوند‬

‫‪1d𝑚3 = (1𝑑𝑚)3 = (10−1 𝑚)3=10−3 𝑚3‬‬
‫‪1 c𝑚3 =(1𝑐𝑚)3=(10−2 𝑚)3=10−6 𝑚3‬‬
‫‪1 m𝑚3 =(1𝑚𝑚)3=(10−3 𝑚)3=10−9 𝑚3‬‬
‫یادآوری می کنیم که در اندازه گیری حجم مایعات‪ ،‬دسی متر مکعب ( ‪ )1d𝑚3‬را معموال لیتر (‪ )L‬می گویند‪.‬‬
‫سایر واحدهای فرعی سیستم ‪ SI‬را که برای اندازه گیری مومینت‪ ،‬کار‪ ،‬و غیره به کار می روند‪ ،‬در جدول ‪ ۱-۲‬نشان داده‬
‫ایم‪ .‬البته این واحدها را بر حسب ضرورت در فصلهای بعدی معرفی خواهیم کرد‪ ،‬اما در اینجا الزم است به یک قاعده مهم‬
‫توجه کنید که در مورد یک وا حد فرعی که از تقسیم دو واحد اصلی بر یکدیگر به دست می آید‪ ،‬برای صورت می توان از‬
‫پیشوند استفاده کرد ولی برای مخرج نمی توان‪ .‬برای مثال فنری را در نظر بگیرید که تحت بار ‪ N 100‬به اندازه ‪mm‬‬
‫‪20‬کشیده میشود‪ .‬ثابت ‪ k‬برای این فنر به صورت زیر بیان می شود‪.‬‬
‫‪100 N‬‬ ‫‪100 N‬‬ ‫𝑁‬
‫=𝑘‬ ‫=‬ ‫𝑚‪ 5𝑘𝑁/‬یا ‪= 5000‬‬
‫‪20 mm 0.020 m‬‬ ‫𝑚‬
‫ولی هیچگاه به صورت ‪ 5N/mm‬بیان نمیشود ‪.‬‬
‫جدول ‪ 1-2‬واحد های مهم سیستم‪:‬‬
‫واحد مکمل (‪ 1=2∏=360°‬دور)‬
‫‪9‬‬
‫مختصری درباره سیستم واحد امریکایی‪:‬‬
‫در این سیستم که هنوز هم در امریکا و در برخی از دیگر کشور ها به کار میرود واحد اصلی عبارتند از ‪ :‬واحد های‬
‫طول قوه و زمان که به ترتیب فوت (‪ )ft‬پوند (‪ (lb‬و ثانیه (‪(s‬نامیده میشود فوت بصورت ‪ 0.3048‬متر تعریف شده است‪.‬‬
‫پوند به عنوان وزن استوانه استانداردی از جنس پالتین تعریف شده است که در موسسه استاندارد ملی امریکا در خارج از‬
‫‪SI‬شهر واشگنتن نگهداری میشود و مقدار صحیح آن معادل ‪ 4.448‬نیوتن است تعریف ثانیه با تعریف آن در سیستم واحد‬
‫یکسان است ‪.‬‬
‫از آنجا که تعریف پوند بر اساس وزن بنا شده است که به شتاب جاذبه محلی بستگی دارد و مقدار آن در نقاط مختلف جهان‬
‫متفاوت است‪ ،‬سیستم واحد امریکایی‪ ،‬مطلق نیست‪.‬‬
‫در کشور آمریکا‪ ،‬در کاربردهای عادی روزمره همان پوند را به عنوان واحد کتله نیز به کار می برند‪ ،‬اما چون این تعریف‬
‫با واحدهای اصلی سیستم ناسازگار است‪ ،‬استفاده از آن در محاسبات انجینری خالی از اشکال نیست واحد کتله نامیده میشود‬
‫‪10‬‬
‫سازگار با فوت‪ ،‬پوند‪ ،‬و ثانیه که از معادله ‪ ۱-۱‬به دست می آید اسالگ کیلوگرام )‪(Slug‬هر اسالگ معادل به ‪14.59‬‬
‫است‪.‬‬
‫ضرایبی از واحدهای سیستم امریکایی که غالبا به کار می روند عبارتند از مایل )‪ (mi‬معادل ‪ 5280ft‬انچ )‪ (in‬معادل‬
‫‪ 1/12ft‬کیلوپوند )‪(Kip‬معادل ‪ 1000lb‬و تن )‪ (ton‬که بیشتر بعنوان واحد کتله برابر ‪ 2000‬پوند کتله منظور میشود ‪.‬‬
‫برای تبدیل واحد های کمیات سیستم امریکایی به سیستم و برعکس کافی است ابعاد اصلی کمیت را با مقادیر معادلشان‬
‫جاگزین کنیم برای مثال داریم‬
‫‪M=47lb∙in=47(4.448N)(1/12)(0.3048 m)=5.31 N∙m‬‬
‫‪ 1-4‬روش حل مسئله‪:‬‬
‫رویکرد ما به مسایل میخانیک باید همانند رویکرد به وضعیت انجینری واقعی باشد‪ .‬با ایکا به شم و تجربه فردی خود می‬
‫توانیم مسئله را به راحتی درک و فرمولبندی کنیم‪ .‬اما هنگامی که مسئله به روشنی بیان شد‪ ،‬دیگر در حل آن جایی برای‬
‫خیالبافی وجود ندارد‪ .‬حل مسئله باید مبتنی بر شش اصل بنیادی بخش ‪ 2-1‬یا قضایایی که از آنها استنتاج می شوند باشد‪ .‬باید‬
‫هر قدمی که بر می داریم بر این مبنا توجیه شود و از قواعد مشخص و روشنی پیروی کنیم که خود به خود به حل مسئله‬
‫بینجامد و جایی برای احساس و شهود“ باقی نگذارد‪ .‬بعد از آنکه جواب مسئله را به دست آوردیم باید آن را بیازماییم‪ .‬برای‬
‫این کار نیز می توانیم از تجربه شخصی خود استفاده کنیم‪ .‬اگر از نتیجه به دست آمده کامال راضی نشدیم باید فرمولبندی‬
‫مسئله‪ ،‬اعتبار روش حل آن و دقت محاسبات خود را به دقت بیازماییم‬
‫صورت مسئله‪ ،‬باید روشن و دقیق‪ ،‬و شامل داده ها یا معلومات و خواسته ها یا مجهوالت باشد‪ .‬مسئله باید شکل ساده و‬
‫روشنی داشته باشد و همه کمیتهای مطرح را نشان دهد‪ .‬برای هر یک از اجسام مورد نظر باید شکل جداگانه ای رسم کنیم‬
‫که قوه های وارد بر آن را به وضوح نشان بدهد‪ .‬این شکلها را دیاگرام آزاد می گوییم‪ .‬دیاگرام آزاد را در بخشهای ‪ 2-11‬و‬
‫‪ 4-2‬به تفصیل شرح خواهیم داد‬
‫برای نوشتن معادالتی که شرایط سکون یا حرکت اجسام را بیان می کنند از اصول بنیادی میخانیک که در بخش ‪ 1-2‬ارائه‬
‫کردیم استفاده خواهیم کرد‪ .‬هر معادله باید مشخصا به یکی از دیاگرامهای آزاد مربوط باشد‪ .‬سپس با رعایت کامل قواعد‬
‫جبری‪ ،‬و ثبت پاکیزۀ قدمهایی که بر می داریم اقدام به حل مسئله خواهیم کرد‪.‬‬
‫پس از به دست آوردن جواب مسئله باید آن را به دقت امتحان کنیم‪ .‬اشتباه در استدالل را غالبا می توان با آزمودن واحده‬
‫‪ 0.60‬ازخط اثر آن باید بنویسیم‪m.‬حول نقطه به فاصله ‪50 N‬آشکار ساخت‪ .‬برای مثال برای تعیین مومینت‪.‬‬
‫‪11‬‬
‫‪M = Fd = 50 (0.60) = 30 N∙m‬‬
‫واحد ‪N∙m‬که از ضرب نیوتن در متر بدست می آید واحد صحیح مومینت است اگر واحد دیگری بدست آمده باشد در‬
‫میابیم که اشتباهی رخ داده است ‪.‬‬
‫اشتباه در محاسبات معموالبا قرار دادن مقادیر عددی بدست می آید در معادله که هنوز آنرا بکار نبرده ایم و بررسی صحت‬
‫آن معلوم میشود تاکید بر اهمیت محاسبات درست در انجینری گزاف نیست‬
‫‪ :5 -1‬دقت عددی‪:‬‬
‫دقت جواب هر مسئله به دو عامل بسته گی دارد ( ‪ )1‬دقت داده ها (‪ )2‬دقت محاسبات‪.‬‬
‫دقت جواب نمیتواند از دقت عامل کم دقت تر باشد برای مثال فرض کنید بار روی یک پل با دقت اضافی و نقصانی ‪100N‬‬
‫‪ 75000N‬باشد خطای نسبی که معیاری از میزان دقت این داده است برابر است با‬ ‫برابر با‬
‫‪75000/100=0.0013=%0.13‬‬
‫پس وقتی عکس العمل یکی از یکیه گاههای پل را محاسبه میکنیم نباید آنرا به صورت ‪ 14322N‬بنویسیم زیرا قطع نظر از‬
‫میزان دقت محاسبات دقت جواب مسئله نمیتواند از ‪ 0.13%‬بیشتر و خطای احتمالی آن میتواند به بزرگی‬
‫‪ (0.13/100)(14322N)≈20N‬باشد از اینرو جواب را باید به صورت ‪ 14320 ±20N‬بنویسیم‬
‫در مسائل انجینری دقت داده ها به ندرت از ‪ 0.2‬درصد بیشتر است و بنابر این نوشتن جواب با دقتی بیش از ‪ 0.2‬در صد‬
‫قابل توجیح نیست یک قاعده عملی اینست که برای ثبت اعدادواحد با یک شروع میشوند از چهار رقم و برای سایر موارد از‬
‫سه رقم با معنی استفاده کنیم میزان دقت داده های مسائل را بدین گونه فرض کنید مگر اینکه خالف آن گفته باشد مثال قوهی‬
‫‪ 40 N‬را باید به معنی ‪ 40.0N‬و قوهی ‪ 15N‬را باید به معنای ‪ 15.00N‬بدانیم‬
‫مهندسان و داشتجویان رشته های انجینری بطور گسترده از مایشن حساب های الکترونیکی جیبی استفاده میکنند سرعت و‬
‫دقت این مایشن حساب ها محاسبات عددی را در حل بسیار از مسایل تسهیل میکند اما دانشجویان نباید ارقام با معنی را بیش‬
‫از آنکه میتواند موجه باشد صرفا به این دلیل که به آسانی بدست میاید ثبت کنند همان طور که گفتیم دقتی بیش از ‪ 0.2‬در‬
‫صد درحل مسائل عملی انجینری نه الزم است نه با معنی ‪.‬‬
‫‪12‬‬
13
14
‫‪ 1-2‬استاتیک ذرات‪:‬‬
‫مقدمه‬
‫در این فصل اثر قوههای وارد بر ذرات را مطالعه می کنیم‪ .‬ابتدا می آموزیم که چگونه دو یا چند قوهی وارد بر یک ذرۀ‬
‫معین را با یک قوهیی جایگزین کنیم که به تنهایی همان اثر را بر ذره داشته باشد‪ .‬این یک قوهی معادل‪ ،‬محصله قوههای‬
‫اصلی وارد بر ذره است‪ .‬سپس روابط میان قوههای مختلف وارد بر ذره در حال تعادل را به دست می آوریم و از آنها برای‬
‫تعیین برخی از قوههای مجهول استفاده می کنیم‪.‬‬
‫کاربرد کلمه ذره بدین معنا نیست که مسایل این فصل محدود به ذرات کوچک است‪ ،‬بلکه منظور این است که اندازه و شکل‬
‫اجسام مورد بررسی اثر حائز اهمیتی بر حل مسئله ندارد‪ ،‬و می توان فرض کرد که همه قوههای وارد بر جسم در یک نقطه‬
‫اثر می کنند‪ .‬از آنجا که این فرض برای بسیاری از کاربردهای عملی معتبر است‪ ،‬با مطالعه استاتیک ذرات در این فصل به‬
‫توانایی حل بسیاری از مسایل انجینری دست خواهیم یافت‪.‬‬
‫قسمت اول فصل را به قوههایی که در یک صفحه قرار دارند اختصاص داده ایم و در قسمت دوم به قوههایی می پردازیم که‬
‫در فضای سه بعدی هستند‪.‬‬
‫قسمت اول‪ :‬قوههای هم صفحه‪.‬‬
‫‪ 2 - 2‬قوههای وارد بر ذره‪ ،‬محصله دو قوه‬
‫هر قوه معرف عمل جسمی بر جسم دیگر است‪ .‬قوهها عموما با نقطه اثر و مقدار و جهت مشخص می شوند‪ .‬اما قوههای‬
‫وارد بر یک ذره نقطه اثر یکسانی دارند‪ .‬از اینرو قوههایی که در این فصل مطرح می شوند با مقدار و جهت کامال مشخص‬
‫می شوند‪.‬‬
‫مقدار هر قوه با یک عدد و بر حسب یک واحد خاص مشخص می شود‪ .‬همانطور که در فصل ‪ ۱‬گفتیم‪ ،‬واحدهایی از سیستم‬
‫‪ SI‬که مهندسان برای اندازه گیری مقدار قوه به کار می برند‪ ،‬عبارتند از نیوتون)‪ ، (N‬و مضرب آن کیلونیوتون )‪ (kN‬که‬
‫برابر‪ 1000N‬است‪ .‬جهت هر قوه با خط اثر و سوی آن مشخص می شود‪ .‬خط اثر‪ ،‬خط مستقیم نامحدودی است که قوه در‬
‫راستای آن اثر می کند و با زاویه ای که با یک محور ثابت می سازد مشخص می شود‪.‬‬
‫خود قوه را با پاره خطی روی راستای خط اثر آن نشان می دهیم‪ .‬برای این کار مقیاس مناسبی در نظر میگیریم و طول پاره‬
‫خط را طوری انتخاب میکنیم که معرف مقدار قوه باشد و سرانجام سوی قوه را با فلش نشان می دهیم‪ .‬مشخص کردن سوی‬
‫قوه حائز اهمیت است‪.‬‬
‫دو قوه که مقدار و خط اثرشان یکسان ولی سویشان متفاوت باشد‪ ،‬مانند دو قوهی شکل ‪ ،2-1‬اثرهای مخالفی بر ذره دارند‪.‬‬
‫‪15‬‬
‫در شکل ‪ 2-2‬الف دو قوهی ‪ P‬و ‪ Q‬وارد بر ذرۀ ‪ A‬را نشان داده ایم‪ .‬شواهد تجربی نشان می دهند که این دو قوه را می‬
‫توان با یک قوهی‪ R‬شکل ‪2-2‬ب جایگزین کرد‪ .‬این یک قوه را محصله قوههای ‪ P‬و می گوییم‪ .‬برای به دست آوردن قوهی‬
‫محصله‪ ،‬مطابق شکل ‪2-2‬ج متوازی االضالعی رسم میکنیم که ‪ P‬و دو ضلع مجاور آن باشند‪ .‬قطری که از نقطه ‪A‬‬
‫میگذرد محصله دو قوهست‪ .‬این روش تعیین محصله را قانون متوازی االضالع جمع دو قوه می گوییم‪ .‬قانون متوازی‬
‫االضالع بر شواهد تجربی استوار است و نمی توان آن را با ریاضیات اثبات و استنتاج کرد‪.‬‬
‫‪ 3-2‬وکتورها‬
‫از مطالب فوق بر می آید که جمع قوهها از قاعده جمع جبری معمولی پیروی نمی کند‪ .‬مثال مجموع دو قوهی ‪ 4‬نیوتونی و ‪3‬‬
‫نیوتوني عمود بر هم‪ ،‬قوهیی ‪ 5‬نیوتونی می شود و نه ‪ 7‬نیوتونی‪ .‬قوه تنها کمیتی نیست که از قانون جمع متوازی االضالع‬
‫پیروی می کند‪ .‬همانطور که بعدا خواهیم دید‪ ،‬جابجایی‪ ،‬سرعت‪ ،‬شتاب‪ ،‬و مومنتم نیز در زمره کمیاتی هستند که مقدار و‬
‫جهت دارند و مطابق قانون متوازی االضالع با یکدیگر جمع می شوند‪ .‬همه این کمیتها را به صورت ریاضی با وکتور‬
‫نشان می دهیم‪ .‬در مقابل‪ ،‬کمیتهای فیزیکی دیگری مانند حجم‪ ،‬کتله‪ ،‬و انرژی هستند که مقدار دارند ولی جهت ندارند‪ .‬این‬
‫کمیتها را با عدد یا اسکالر نشان می دهیم‪.‬‬
‫وکتورها‪ ،‬بنا به تعریف‪ ،‬بیان ریاضی کمیاتی هستند که مقدار و جهت دارند‪ ،‬و مطابق قانون متوازی االضالع با هم جمع می‬
‫شوند‪ .‬وکتورها را در شکل با تیر نشان می دهیم و در متن‪ ،‬برای تمایز با كمیات اسکالر‪ ،‬با حرف سیاه )مثل ‪ ( P‬می‬
‫نویسیم‪ .‬در دستنویسها می توانیم در باالی حرف نماینده وکتور یک فلش کوتاه (مثل̅‪( P‬یا در پایین آن یک خط کوچک (مثل‬
‫̠‪ )P‬بکشیم‪ .‬مقدار وکتور را طول تیری مشخص می کند که برای نمایش آن به کار می رود‪ .‬در این کتاب برای نشان دادن‬
‫مقدار وکتور از حروف ایتالیک استفاده می کنیم‪ ،‬مثال مقدار وکتور ‪ P‬را با حرف ‪ P‬نشان می دهیم‪.‬‬
‫وکتوری که برای نمایش قوهی وارد بر ذره مشخصی به کار می رود‪ ،‬نقطه اثر مشخصی دارد که منطبق بر خود ذره است‪.‬‬
‫این وکتور را وکتور ثابت یا وکتور مقید میگوییم‪ .‬وکتور ثابت را نمی توان بدون تغییر شرایط مسئله جابجا کرد‪ .‬اما‬
‫کمیتهای فیزیکی دیگری مانند کوپل وجود دارند که با وکتور نشان داده می شوند و می توان آنها را آزادانه در فضا جابجا‬
‫کرد این وکتورها را وکتور آزاد می گوییم‪ .‬کمیتهای فیزیکی دیگری مانند قوههای وارد بر اجسام سخت هم وجود دارند که‬
‫با وکتور نشان داده می شوند و می توان آنها را در امتداد خط اثرشان لغزاند‪ .‬این کمیتها را وکتور لغزان می گوییم‪.‬‬
‫دو وکتور را که مقدارشان یکسان و جهتشان نیز یکسان باشد مساوی می‬
‫گوییم‪ ،‬خواه نقطه اثرشان یکسان باشد یا نباشد (شکل ‪ .)4-2‬وکتورهای مساوی‬
‫را می توان با حرف یکسانی نشان داد‪.‬‬
‫‪16‬‬
‫وکتور منفی هر وکتوری مانند‪ ، P‬بنا به تعریف‪ ،‬وکتوری است که مقدارش همان مقدار ‪ P‬و جهتش در خالف جهت ‪ P‬است‬
‫(شکل ‪ .)5-2‬وکتور منفی ‪ P‬را با ‪ P-‬نشان می دهیم‪ .‬معموال می گوییم دو وکتور ‪ P‬و‪ ، P-‬برابر و مختلف الجهت اند‪ .‬بدیهی‬
‫است که‪:‬‬
‫‪P + (-P) = 0‬‬
‫‪ 4 - 2‬جمع کردن وکتورها‪:‬‬
‫در بخش قبل دیدیم که وکتور ها مطابق قانون متوازی االضالع با هم جمع می شوند‪ .‬از اینرو در شکل ‪ 6-2‬برای آنکه‬
‫مجموع دو وکتور ‪ P‬و ‪ Q‬را به دست بیاوریم‪ ،‬هر دو را از نقطه ‪ A‬رسم کرده ایم و متوازی االضالعی ساخته ایم که دو‬
‫ضلع مجاورش دو وکتور مورد نظر باشند‪ .‬قطری که از نقطه ‪ A‬میگذرد‪ ،‬مجموع دو وکتور ‪ P‬و ‪ Q‬است‪ .‬این جمع را به‬
‫صورت ‪ P+Q‬نشان می دهیم‪ .‬عالمت ‪ +‬را هم برای جمع اسکالر و هم برای جمع وکتوری به کار می بریم‪ ،‬اما اگر همیشه‬
‫کمیتهای اسکالر و وکتور ی را به دقت متمایز کنیم‪ ،‬اشتباهی رخ نمی دهد‪ .‬مثال باید توجه داشته باشیم که در حالت کلی‪،‬‬
‫مقدار وکتور‪ P+Q‬با مجموع مقادیر وکتورهای ‪ P‬و‪ ، Q‬یعنی ‪ P+Q‬برابر نیست‪.‬‬
‫چون متوازی االضالعی که روی وکتورهای ‪ P‬و ساخته می شود‪ ،‬به ترتیب آنها بستگی ندارد‪ ،‬نتیجه می گیریم که جمع دو‬
‫وکتور جابجایی پذیر است و می توان نوشت‪.‬‬
‫)‪P+Q=Q+P-----------------(2-1‬‬
‫برخی کمیت ها مقدار و جهت دارند‪ ،‬ولی از قانون جمع متوازی االضالع پیروی نمی کنند‪ .‬گرچه این کمیات را می توان با‬
‫تیر نشان داد‪ ،‬ولی نمی توان آنها را وکتور در نظر گرفت‪ .‬یکی از این نوع کمیتها دوران محدود جسم سخت است‪ .‬کتابی را‬
‫به حالت عادی جلوی خود روی میز بگذارید‪ ،‬طوری که روی جلد کتاب به طرف باال و عطف آن در سمت چپ باشد (کتاب‬
‫التین)‪ .‬حال کتاب را حول محوری موازی عطف آن به اندازه‪ 180°‬بچرخانید (شکل ‪ 2-3‬الف)‪ .‬این دوران را می توانیم با‬
‫تیری به طول ‪ 180‬واحد و در جهتی مطابق شکل نشان دهیم‪.‬‬
‫‪17‬‬
‫از قانون متوازی االضالع می توانیم روش دیگری را برای تعیین مجموع دو وکتور به دست آوریم‪ .‬این روش را که قاعده‬
‫مثلثی نامیده می شود‪ ،‬در زیر شرح می دهیم‪ .‬دوباره به شکل ‪ 2 - 6‬نگاه کنید که در آن مجموع وکتورهای ‪ P‬و ‪ Q‬را با‬
‫استفاده از قانون متوازی االضالع به دست آوردیم‪ .‬چون در این متوازی االضالع‪ ،‬ضلع مقابل ‪ ،Q‬هم از نظر مقدار و هم از‬
‫نظر جهت با ‪ Q‬برابر است‪ ،‬می توانیم مطابق شکل ‪ 7-2‬الف فقط نصف متوازی االضالع را رسم کنیم‪ .‬بنابراین برای تعیین‬
‫مجموع دو وکتور ‪ P‬و‪ Q‬می توانیم آنها را به دنبال یکدیگر رسم کنیم‪ ،‬و سپس ابتدای وکتور ‪ P‬را به انتهای وکتور ‪ Q‬وصل‬
‫کنیم‪ .‬در شکل ‪ 7-2‬ب با رسم نصف دیگر متوازی االضالع و به همان نتیجه رسیده ایم‪ ،‬و این گواه جابجایی پذیری جمع‬
‫وکتوری است‪.‬‬
‫تفریق دو وکتور‪ ،‬بنا به تعریف‪ ،‬عبارت است از جمع یک وکتور با منفی وکتور دیگر‪ .‬مثال برای تعیین ‪ P - Q‬که معرف‬
‫تفاضل وکتورهای ‪ P‬و ‪ Q‬است‪ ،‬می توانیم وکتور ‪ P‬را با وکتور ‪ Q-‬جمع کنیم (شکل ‪ .)2-8‬می نویسیم‬
‫)‪P-Q=P+(-Q) ----------------(2-2‬‬
‫در اینجا نیز می بینیم که برای تفریق وکتوری از همان عالمت تفریق اسکالر استفاده کرده ایم‪ ،‬ولی اگر در تمایز بین‬
‫کمیتهای وکتوری و اسکالر دقت کنیم‪ ،‬مشکلی پیش نخواهد آمد‪.‬‬
‫‪18‬‬
‫حال به مجموع سه یا چند وکتور می پردازیم‪ .‬مجموع سه وکتور ‪ P‬و ‪ Q‬و ‪ S‬چنین به دست می آید که ابتدا مجموع‬
‫وکتورهای ‪ P‬و ‪ Q‬را به دست می آوریم و سپس وکتوری را با وکتور ‪ P + Q‬جمع می کنیم‪ .‬لذا می نویسیم‪.‬‬
‫)‪P+ Q + S = (P + Q) + S -------------------(2-3‬‬
‫به همین ترتیب‪ ،‬برای به دست آوردن مجموع چهار وکتور‪ ،‬وکتور چهارم را با مجموع سه وکتور اول جمع می کنیم‪ .‬نتیجه‬
‫می گیریم که برای تعیین مجموع هر تعدادی از وکتورها می توانیم قانون متوازی االضالع را مرتبا برای جفت وکتورهای‬
‫متوالی به کار ببریم تا سرانجام یک یک وکتور‪ ،‬جانشین همه وکتورها بشود‪.‬‬
‫مطابق شکل ‪2-3‬ب حول محور افقی عمود بر عطف آن به اندازه‪ 180 °‬بچرخانید‪ .‬این دوران را می توانیم با تیری به‬
‫اندازه ‪ 180‬واحد و در جهتی مطابق شکل نشان دهیم‪ .‬اکنون توجه کنید که می توانستیم کتاب را با یک دوران ‪ °180‬حول‬
‫محور قائم به وضعیت نهایی اش در بیاوریم (شکل ‪2-3‬ج )‪ .‬نتیجه می گیریم که مجموع دو دوران‪ 180°‬حول محورهای ‪Z‬‬
‫و ‪ X‬برابر است با یک دوران ‪ 180‬حول محور و (شکل ‪ 3-2‬د)‪ .‬بدین ترتیب معلوم می شود که دورانهای محدود جسم‬
‫سخت از قانون متوازی االضالع پیروی نمی کنند و لذا نمی توان آنها را با وکتور نشان داد‪.‬‬
‫اگر وکتور ها هم صفحه باشند یعنی همگی در یک صفحه قرار داشته باشند‪ ،‬مجموع آنها را به راحتی می توان به روش‬
‫ترسیمی به دست آورد‪ .‬در این حالت‪ ،‬بهتر است به جای قانون متوازی االضالع از قاعده مثلثی استفاده کنیم‪ .‬در شکل ‪9-2‬‬
‫مجموع سه وکتور ‪ P‬و ‪ Q‬و ‪ S‬را با این روش به دست آورده ایم‪ .‬قاعده مثلثی را ابتدا برای تعیین مجموع ‪ P‬و ‪ ،Q‬و سپس‬
‫برای مجموع ‪ P + Q‬و ‪ S‬به کار برده ایم‪ .‬می توانستیم تعیین وکتور ‪ P+Q‬را حذف کنیم و مستقیما مجموع سه بر دار را به‬
‫دست آوریم‪ .‬برای این کار مطابق شکل ‪ ، 2 - 10‬وکتورها را به دنبال یکدیگر رسم میکنیم و سرانجام ابتدای وکتور اول را‬
‫به انتهای وکتور آخر وصل میکنیم‪ .‬این روش را قاعده چندضلعی جمع وکتورها می گوییم‪.‬‬
‫‪19‬‬
‫با توجه به شکل ‪ 11-2‬می بینیم که اگر وکتورهای ‪ Q‬و ‪ S‬را با مجموع آنها یعنی ‪ S+Q‬جایگزین کنیم‪ ،‬تغییری در نتیجه‬
‫حاصل نمی شود‪ .‬لذا می توانیم بنویسیم ‪.‬‬
‫)‪P+Q+S=(P+Q) +S=P+(Q+S) -----------------(2-4‬‬
‫این رابطه نشان می دهد که جمع وکتوری شرکت پذیر است‪ .‬با یادآوری اینکه جمع دو وکتور جابجایی پذیر هم هست‪ ،‬می‬
‫توانیم بنویسیم‬
‫‪P+Q+S=(P+Q) +S‬‬
‫)‪=S+(P+Q‬‬
‫)‪=S+(Q+P‬‬
‫‪=S+P+Q‬‬
‫این رابطه و روابط مشابه آن نشان می دهند که در جمع چند وکتور‪ ،‬ترتیب جمع کردن تأثیری ندارد (شکل ‪.)12-2‬‬
‫ضرب عدد در وکتور‪.‬‬
‫بهتر است که مجموع را با ‪P+P‬را به ‪ 2P‬مجموعه ‪P+P+P‬را با ‪ 3P‬و بطوری کله مجموع ‪ n‬وکتور یکسان ‪ P‬را به ‪nP‬‬
‫نشان دهیم‪ .‬از اینرو می گوییم حاصلضرب عدد صحیح ‪ n‬و وکتور‪ ، P‬که با ‪ nP‬نشان داده می شود‪ ،‬بنا به تعریف‪ ،‬وکتوری‬
‫است که جهتش با ‪ P‬یکسان و مقدارش ‪ nP‬است‪ .‬با تعمیم این تعریف به همه اسکالرها و یادآوری تعریف منفی وکتور از‬
‫بخش ‪ ،2-3‬می گوییم حاصلضرب مقدار اسکالر ‪ k‬و وکتور‪ ، P‬که با ‪ kP‬نشان داده می شود‪ ،‬بنا به تعریف‪ ،‬وکتوری است‬
‫هم جهت با ‪ P‬اگر ‪ k‬مثبت باشد و یا در خالف جهت آن (اگر ‪ k‬منفی باشد که مقدارش برابر است با حاصلضرب ‪ P‬و مقدار‬
‫مطلق ‪( k‬شکل ‪. )2-13‬‬
‫‪20‬‬
‫‪ 2 - 5‬محصله چند قوهی متقارب‬
‫ذره ‪ A‬را در نظر بگیرید که تحت اثر چند قوهی هم صفحه قرار گرفته است (شکل ‪ 2 - 14‬الف)‪ .‬چون این قوهها همگی‬
‫از نقطه ‪ A‬میگذرند‪ ،‬به آنها قوههای متقارب میگوییم‪ .‬وکتورهای نمایش این قوهها را می توانیم با قاعده چندضلعی با هم‬
‫جمع کنیم تا وکتور ‪ R‬به دست آید (شکل ‪14-2‬ب)‪ .‬چون استفاده از قاعده چندضلعی حکم استفاده مکرر ازقانون متوازی‬
‫االضالع را دارد‪ ،‬وکتور ‪ R‬معرف محصله قوههای متقارب مورد نظر است‪ ،‬یعنی اثر این یک قوه بر ذرۀ ‪ A‬با اثر آن سه‬
‫قوه یکسان است‪ .‬همانطور که در باال گفتیم ترتیب جمع کردن وکتورهای ‪ P‬و ‪ Q‬و‪ ، S‬تأثیری بر نتیجه ندارد‪.‬‬
‫‪ 2 - 6‬تجزیه قوهها‬
‫دیدیم که دو یا چند قوهی وارد بر یک ذره را می توانیم با یک قوهیی که همان اثر را بر ذره داشته باشد‪ ،‬جایگزین کنیم‪.‬‬
‫عکس این کار نیز ممکن است‪ ،‬یعنی یک قوهی ‪ F‬وارد بر ذره را می توانیم با دو یا چند قوه که همگی با هم همان اثر را بر‬
‫ذره داشته باشند‪ ،‬جایگزین کنیم‪ .‬این قوهها را مرکبه های قوهی‪ ، F‬و این کار را تجزیه قوهی ‪ F‬به مرکبه هایش می گوییم‪.‬‬
‫روشن است که برای هر قوهی ‪ F‬بینهایت دسته مرکبه ممكن وجود دارد‪ .‬در کاربردهای عملی‪ ،‬دسته های دو مرکبهای ‪ P‬و‬
‫از همه مهمترند‪ .‬اما حتی در این صورت هم تعداد روشهایی که به کمک آنها می توان قوهی ‪ F‬را به دو مرکبه تجزیه کرد‬
‫نامحدود است (شکل ‪ .)15-2‬در زیر دو حالت را که اهمیت خاصی دارند شرح می دهیم‪.‬‬
‫یکی از دو مرکبه‪ ،‬مثال ‪ P‬معلوم است‪ .‬در این حالت مرکبه دیگر مطابق شکل ‪ 16-2‬با کاربرد قاعده مثلثی و اتصال انتهای‬
‫‪P‬به انتهای ‪ F‬به دست می آید‪ .‬مقدار و جهت ‪ Q‬را می توان به روش ترسیمی یا به روش مثلثاتی تعیین کرد‪ .‬وقتی‪ Q‬به‬
‫دست آمد‪ ،‬باید هر دو مرکبه ‪ P‬و ‪ Q‬را در نقطه ‪ A‬در نظر بگیریم‪.‬‬
‫‪21‬‬
‫‪ .2‬خط اثر هردو مرکبه معلوم است‪ .‬در این حالت مقدار و سوی مرکبه ها مطابق شکل ‪ 2 - 17‬با کاربرد قانون متوازی‬
‫االضالع و رسم خطوطی از انتهای ‪ F‬به موازات خط اثرهای داده شده به دست می آید‪ .‬با این روش‪ ،‬دو مرکبه ‪ P‬و ‪ q‬به‬
‫خوبی مشخص می شوند و می توان آنها را به روش ترسیمی تعیین کرد یا به روش مثلثاتی وبا استفاده از قانون سینوسها‬
‫محاسبه نمود‪.‬‬
‫عال وه بر دو حالت فوق‪ ،‬ممکن است با حالتهای دیگری هم مواجه شویم‪ .‬مثال ممکن است راستای یکی از مرکبه ها معلوم‬
‫باشد‪ ،‬و بخواهیم مقدار مرکبه دیگر حتی المقدور کوچک باشد (مسئله نمونه ‪ .)2-2‬در هر حالت باید مثلث یا متوازی‬
‫االضالع مناسبی را که شرایط مورد نظر را برقرار میکند رسم کنیم‪.‬‬
‫‪22‬‬
23
24
‫‪ 7-2‬مرکبه های متعامد وکتورهای واحد‪:‬‬
‫در بسیاری از مسایل بهتر است قوه را به مرکبه عمود برهم تجزیه کنیم در شکل ‪ 18-2‬قوهی ‪ F‬را به مرکبه 𝑥𝐹 در امتداد‬
‫محور ‪ X‬و مرکبه 𝑦𝐹 در امتداد محور ‪ Y‬تجزیه کرده ایم متوازی االضالع که با این دو مرکبه ساخته میشود بشکل مستطیل‬
‫است و از اینرو 𝑥𝐹 و 𝑦𝐹 را مرکبه های مستطیلی یا مرکبه های متعامد میگوییم‪.‬‬
‫محور های ‪ X‬و ‪ Y‬را معموال مطابق شکل ‪ 18-2‬به ترتیب ب صورت افقی و قایم در نظر میگیرند اما در حالت کلی میتوان‬
‫آنها را مطابق شکل ‪ 19-2‬در هر دوجهت متعامدی در نظر گرفت هنگام تعین مرکبه های متعامد هر قوه خط چین های‬
‫شکلهای ‪ 18-2‬و ‪ 19-2‬را که مرکبه با رسم آنها تعین میشوند در حکم خطوط موازی مو محور های ‪ X‬و ‪ Y‬در نظر‬
‫بگیرند و نه بعنوان خطوط عمود بر آنها این کار از بروز اشتباه در تعین مرکبه های نا متعامد ( بخش ‪ )6-2‬جلوگیری‬
‫میکند‪.‬‬
‫در اینجا دو وکتور با مقدار واحد را که به ترتیب در جهت های مثبت محور های ‪ X‬و ‪ Y‬هستند معرفی میکنیم این وکتور ها‬
‫را وکتور های واحد میگوییم و آنها را به ترتیب با ‪ i‬و ‪ j‬نشان میدهیم ( شکل ‪ )20-2‬با یادآوری تعریف ضرب عدد در‬
‫وکتور از بخش ‪ ، 4-2‬مرکبه های 𝑥𝐹 و 𝑦𝐹 قوهی ‪ F‬را میتوانیم بصورت حاصل ضرب مقادیر اسکالر آنها و وکتور های‬
‫واحد ‪ i‬و ‪ j‬بنویسیم شکل ‪.2-21‬‬
‫𝑖 𝑥𝐹 = 𝑥𝐹 𝑗 𝑦𝐹 = 𝑦𝐹‬
‫𝑗 𝑦𝐹‪F=𝐹𝑥 𝑖+‬‬
‫‪25‬‬
‫مقادیر اسکالر 𝑥𝐹 و 𝑦𝐹 ‪ ،‬بسته به سوی 𝑥𝐹 و 𝑦𝐹 میتواند که مثبت و یا منفی باشد اما مقادیر مطلق آنها به ترتیب برابر است‬
‫با مقادیر مرکبه های 𝑥𝐹 و 𝑦𝐹 ‪ .‬اسکالر های 𝑥𝐹 و 𝑦𝐹 را مرکبه های اسکالر قوهی ‪ F‬و مرکبه های 𝑥𝐹 و 𝑦𝐹 را مرکبه های‬
‫وکتوری قوهی ‪ F‬میگوییم در مواردواحد احتمال اشتباه وجود ندارد هم مرکبه های اسکالر و هم مرکبه های وکتوری را به‬
‫اختصار مرکبه میگوییم عالمت مرکبه اسکالر 𝑥𝐹 ‪ ،‬اگر مرکبه وکتوری 𝑥𝐹 در سوی وکتور واحد ‪ ( i‬یعنی سوی مثبت‬
‫محور ‪ )x‬باشد ‪ ،‬مثبت و اگر 𝑥𝐹 در سوی مخالف ‪ i‬باشد منفی است ‪ .‬در مورد عالمت مرکبه اسکالر 𝑦𝐹 نیز به همین‬
‫ترتیب ‪.‬‬
‫مقدار قوهی ‪ F‬را با ‪ F‬و زاویه بین ‪ F‬و محور ‪ x‬را که نسبت که به جهت مثبت ‪ X‬و در سوی پادساعتگرد اندازه گیری‬
‫میشود با ‪ Θ‬نشان میدیم شکل ‪ 21-2‬با این کار میتوانیم مرکبه های اسکالر ‪ F‬را به صورت زیر بنویسیم‪.‬‬
‫𝛩𝑠𝑜𝐶 ∙ 𝐹 = 𝑥𝐹𝛩𝑛𝑖𝑆 ∙ 𝐹 = 𝑦𝐹‬
‫و 𝑦𝐹‬ ‫این روابط به ازای تمام مقادیر ‪ Θ‬بین ‪ 0°‬تا ‪ 360°‬معتبر اند‪ ،‬و عالوه بر مقادیر مطلق مرکبه های اسکالر 𝑥𝐹‬
‫عالمت آنها را نیز نشان میدهند‪.‬‬
‫‪ .1‬ویژگیهایی را که در بخش های ‪ 7-2‬و ‪ 8-2‬برای قوهی های مطرح شده است میتوان به مرکبه های متعامد هر کمیت‬
‫وکتوری دیگر نیز تعمیم داد ‪.‬‬
‫‪ 2-8‬جمع کردن قوهها از طریق جمع کردن مرکبه های ‪ x‬و ‪ y‬آنها‪:‬‬
‫در بخش ‪ 2-2‬دیدیم که قوهها را باید طبق قانون متوازی االضالع با هم جمع کرد‪ .‬در بخشهای ‪ 2-4‬و ‪ 2-5‬از روی همین‬
‫قانون دو روش دیگر را که برای حل ترسیمی مسایل آسانتر هستند‪ .‬ارائه کردیم؛ قاعده مثلثی را برای جمع دو قوه‪ ،‬و قاعده‬
‫چند ضلعی را برای جمع سه قوه یا بیشتر‪ .‬همچنین دیدیم که از مثلث مورد استفاده برای مشخص کردن محصله دو قوه‪ ،‬می‬
‫توانیم برای حل مثلثاتی نیز استفاده کنیم‪.‬‬
‫وقتی می خواهیم سه یا چند قوه را با هم جمع کنیم‪ ،‬از روی چندضلعی قوهها که محصله آنها را مشخص می کند نمی توانیم‬
‫یک راه حل مثلثاتی عملی ارائه دهیم‪ .‬در این حالت می توانیم با تجزیه هر یک از قوهها به دو مرکبه متعامد‪ ،‬یک راه حل‬
‫تحلیلی ارائه دهیم‪ .‬برای مثال سه قوهی ‪ P‬و ‪ Q‬و ‪ S‬را در نظر بگیرید که مطابق شکل ‪ 2-25‬الف بر ذره ‪ A‬اثر می کنند‪.‬‬
‫محصله این سه قوه با رابطه زیر تعریف می شود‪.‬‬
‫‪R = P + Q +S‬‬
‫با تجزیه هریک از قوهها به مرکبه های متعامد‪ ،‬داریم‬
‫𝑗 𝑦𝑆 ‪𝑅𝑥 𝑖 + 𝑅𝑦 𝑗 = 𝑃𝑥 𝑖 + 𝑃𝑦 𝑗 + 𝑄𝑥 𝑖 + 𝑄𝑦 𝑗 + 𝑆𝑥 𝑖 +‬‬
‫𝑗) 𝑦𝑆 ‪= (𝑃𝑥 + 𝑄𝑥 + 𝑆𝑥 )𝑖 + (𝑃𝑦 + 𝑄𝑦 +‬‬
‫و از آنجا به دست می آوریم‬
‫) 𝑦𝑆 ‪𝑅𝑦 = (𝑃𝑦 + 𝑄𝑦 +‬‬ ‫) 𝑥𝑆 ‪𝑅𝑥 = (𝑃𝑥 + 𝑄𝑥 +‬‬
‫و یا به اختصار‬
‫𝑥𝐹∑ = 𝑥𝑅‬ ‫𝑦𝐹∑ = 𝑦𝑅‬
‫‪26‬‬
‫نتیجه می گیریم که مرکبه های اسکالر 𝑥𝑅 و 𝑦𝑅 محصله چند قوهی وارد بر ذره را می توانیم با جمع جبری مرکبه های‬
‫اسکالر قوهها به دست آوریم‪.‬‬
‫در عمل‪ ،‬تعیین قوهی محصله ‪ R‬مطابق شکل ‪ 2-25‬در سه مرحله انجام می شود‪ .‬ابتدا قوههای داده شده (شکل ‪ 2-25‬الف)‬
‫را به مرکبه های ‪ x‬و ‪ y‬تجزیه می کنیم (شکل ‪ 25 – 2‬ب)‪ .‬سپس با جمع کردن این مرکبهها‪ ،‬مرکبه های ‪ x‬و ‪ y‬محصله ‪R‬‬
‫را به دست می آوریم (شکل ‪25-2‬ج) و سرانجام با استفاده از قانون متوازی االضالعمحصله 𝑖 𝑥𝑅 ‪𝑅 = 𝑅𝑦 𝑗 +‬را تعیین‬
‫می کنیم (شکل ‪ 2-25‬د)‪ .‬برای آنکه این روند به خوب ی طی شود‪ ،‬بهتر است نتایج محاسبات را در جدولی درج کنیم‪ .‬این‬
‫روش تنها روش تحلیلی برای جمع کردن سه یا چند قوهست‪ ،‬و در ضمن برای جمع کردن دو قوه نیز غالبا به راه حل‬
‫مثلثاتی ترجیح داده میشود‪.‬‬
‫روشن است که این نتیجه گیری برای جمع کردن سایر کمیتها مثل سرعتها ‪ ،‬شتابها ‪ ،‬و مومنتم ها نیز صادق است‪.‬‬
‫‪27‬‬
28
‫‪ 9-2‬تعادل ذره‪:‬‬
‫در بخشهای قبل‪ ،‬روشهای تعیین محصله چند قوهی وارد بر ذره را شرح دادیم‪ .‬با اینکه در هیچیک از مسایلی که تاکنون‬
‫مطرح کردیم پیش نیامد‪ ،‬ولی کامال امکان پذیر است که محصله صفر شود‪ .‬در چنین حالتی اثر خالص قوهها بر ذره صفر‬
‫می شود و می گوییم ذره در حال تعادل است‪ .‬بنابراین تعادل ذره را به صورت زیر تعریف می کنیم‪ :‬وقتی محصله همه‬
‫قوههای وارد بر ذرهای صفر باشد‪ ،‬ذره در حال تعادل است‪.‬‬
‫ذره ای که تحت اثر دو قوه قرار دارد‪ ،‬در صورتی در حال تعادل است که مقدار دو قوه برابر‪ ،‬خط اثر آنها یکسان و‬
‫سویشان مخالف باشد‪ .‬در این صورت محصله دو قوه صفر می شود‪ .‬چنین حالتی را در شکل ‪ 2-26‬نشان داده ایم‪.‬‬
‫در شکل ‪ 2-27‬حالت دیگری از تعادل ذره را نشان داده ایم که در آن ذره ‪ A‬تحت اثر چهار قوه قرار گرفته است‪ .‬در شکل‬
‫‪ 2-28‬محصله این قوهها را با قاعده چندضلعی به دست آورده ایم‪ .‬ابتدا از نقطه ‪ 0‬وکتور قوهی ‪ 𝐹1‬را کشیده ایم و سپس‬
‫سایر وکتورها را به دنبال هم رسم کرده ایم‪ .‬می بینیم که انتهای وکتور ‪ , 𝐹4‬بر نقطه شروع ‪ O‬منطبق شده است‪ .‬از اینرو‪،‬‬
‫محصله ‪ R‬این قوهها صفر و ذره در حال تعادل است‪.‬‬
‫چندضلعی بسته شکل ‪ 2-28‬بیان ترسیمی تعادل ذرۀ ‪ A‬است‪ .‬برای بیان جبری شرط تعادل ذره می نویسیم‬
‫‪R = ∑𝐹𝑦 = 0‬‬
‫با تجزیه هر قوه به دو مرکبه متعامد داریم‬
‫‪(∑𝐹𝑥 )𝑖 + (∑𝐹𝑦 )𝑗 = 0‬‬ ‫یا‬ ‫‪∑(𝐹𝑥 𝑖 + 𝐹𝑦 𝑗) = 0‬‬
‫نتیجه می گیریم که شرایط الزم و کافی برای تعادل ذره عبارتند از‬
‫‪∑𝐹𝑦 = 0‬‬ ‫‪∑𝐹𝑥 = 0‬‬
‫حال به ذره شکل ‪ ۲-۲۷‬باز می گردیم و برقراری شرایط تعادل را می آزماییم‬
‫𝑥𝐹∑‪= 300 – 200 sin 30° - 400 sin 30° = 300 - 100 - 200 = 0‬‬
‫𝑦𝐹∑‪= -173.2 - 200 cos 30° + 400 cos 30°‬‬
‫‪= -173.2- 173.2 + 346.4 = 0‬‬
‫‪29‬‬
‫‪ 2 - 10‬قانون اول نیوتون‪:‬‬
‫در اواخر قرن هفدهم‪ ،‬سر ایزاک نیوتون‪ ،‬سه قانون بنیادی را فرمولبندی کرد که علم میخانیک بر آنها استوار شده است‪.‬‬
‫قانون اول را می توان به صورت زیر بیان کرد‪:‬‬
‫هرگاه قوهی محصله وارد بر ذرهای صفر باشد‪ ،‬ذره اگر ساکن باشد ساکن می ماند و اگر در حال حرکت باشد به حرکت‬
‫خود با سرعت ثابت بر خط مستقیم ادامه می دهد‪.‬‬
‫طبق این قانون و بنا به تعریف تعادل در بخش قبل‪ ،‬می بینیم که یک ذره در حال تعادل‪ ،‬یا ساکن است یا با سرعت ثابت بر‬
‫خط مستقیم حرکت می کند‪ .‬در بخش بعدی‪ ،‬مسایل مختلف مربوط به تعادل ذره را بررسی می کنیم‪.‬‬
‫‪ 2 - 11‬مسایل مربوط به تعادل ذره‪ ،‬دیاگرام آزاد‪:‬‬
‫در عمل‪ ،‬هر مسئله ای در انجینری میخانیک از یک وضعیت فیزیکی واقعی ناشی می شود‪ .‬طرحی را که شرایط فیزیکی‬
‫مسئله را نشان می دهد‪ ،‬دیاگرام فضایی می گوییم‪.‬‬
‫روشهای تحلیل بخشهای قبل برای سیستمهای قوهی وارد بر ذره به کار می روند‪ .‬با این وجود‪ ،‬تعداد زیادی از مسایل‬
‫مربوط به سترکچر های واقعی را می توان ساده کرد و به مسایل مربوط به تعادل ذره تبدیل کرد‪ .‬این کار با انتخاب یک ذره‬
‫و رسم دیاگرام جداگانه ای که ذره و همه قوههای وارد بر آن را نشان می دهد انجام می شود‪ .‬این دیاگرام را دیاگرام جسم‬
‫آزاد یا به اختصار دیاگرام آزاد می گوییم‪.‬‬
‫برای مثال صندوق ‪ 75‬کیلوگرمی نشان داده شده در دیاگرام فضایی شکل ‪ 2-29‬الف را در نظر بگیرید‪ .‬این صندوق بین دو‬
‫ساختمان قرار دارد و اکنون در حال انتقال به ترک است‪ .‬صندوق با یک کابل قائم نگهداری می شود‪ .‬این کابل در نقطه ‪A‬‬
‫به دو طناب وصل شده است‪ .‬طنابها از روی قرقره های ‪ B‬و ‪ C‬متصل به ساختمانها عبور کرده اند‪ .‬می خواهیم قوهی‬
‫کشش در هر یک از دو طناب ‪ AB‬و ‪ AC‬را به دست آوریم‪.‬‬
‫برای حل این مسئله باید دیاگرام آزادی رسم کنیم که ذره ای را در حال تعادل نشان دهد‪ .‬چون به دنبال یافتن قوهی کشش‬
‫طنابها هستیم‪ ،‬دیاگرام آزاد باید دست کم یکی از کششها‪ ،‬و در صورت امکان هر دوی آنها‪ ،‬را نشان دهد‪ .‬دیده می شود که‬
‫نقطه ‪ A‬جسم آزاد مناسبی برای این مسئله است‪ .‬دیاگرام آزاد نقطه ‪ A‬را در شکل ‪2-29‬ب نشان داده ایم‪ .‬این دیاگرام نقطه‬
‫‪30‬‬
‫‪ A‬و قوههایی را که از کابل قائم و دو طناب بر آن وارد می شود نشان می دهد‪ .‬قوهیی که از کابل وارد می شود به طرف‬
‫پایین و مقدار آن با وزن صندوق برابر است‪ .‬با استفاده از معادله ‪ 1-4‬مینویسیم‪.‬‬
‫‪W = mg = 75 (9.81) = 736 N‬‬
‫این مقدار را روی دیاگرام آزاد نشان می دهیم‪ .‬قوههایی که طنابها وارد می کنند‪ ،‬مجهول اند‪.‬‬
‫این قوهها با مقدار قوه کشش در طنابهای ‪ AB‬و ‪ AC‬برابرند و از اینرو آنها را به ترتیب با 𝐵𝐴𝑇 و 𝐶𝐴𝑇 نشان می دهیم و‬
‫در امتدادهایی که در دیاگرام فضایی مشخص شده است به سمت دور شدن از نقطه ‪ A‬رسم می کنیم‪ .‬چیز دیگری در دیاگرام‬
‫آزاد نشان نمی دهیم‪.‬‬
‫چون نقطه ‪ A‬در تعادل است‪ ،‬اگر سه قوه ی وارد بر آن را به دنبال هم رسم کنیم باید یک مثلث بسته تشکیل شود‪ .‬این مثلث‬
‫قوه را در شکل ‪2-29‬ج رسم کرده ایم‪ .‬مقادیر 𝐵𝐴𝑇 و 𝐶𝐴𝑇 را می توانیم به روش مثلثاتی‪ ،‬و یا اگر مثلث را با مقیاس رسم‬
‫کنیم‪ ،‬به روش ترسیمی به دست آوریم‪ .‬برای حل به روش مثلثاتی با استفاده از قانون سینوسها می نویسیم‪.‬‬
‫𝐵𝐴𝑇‬ ‫𝐶𝐴𝑇‬ ‫‪736‬‬

‫=‬ ‫=‬
‫‪sin 60°‬‬ ‫‪sin 40°‬‬ ‫‪sin 80°‬‬
‫با حل معادالت فوق به دست می آوریم‬
‫𝑁 ‪𝑇𝐴𝐶 = 480‬‬ ‫𝑁 ‪𝑇𝐴𝐵 = 647‬‬
‫در مواردی که ذره تحت اثر سه قوه در حال تعادل است‪ ،‬مسئله را می توانیم با رسم مثلث قوهها و در مواردی که تحت اثر‬
‫بیش از سه قوه در حال تعادل است‪ ،‬با رسم چندضلعی قوهها و به روش ترسیمی حل کنیم‪ .‬اگر بخواهیم مسئله را به روش‬
‫تحلیلی حل کنیم‪ ،‬باید معادالت تعادل را که در بخش ‪ 2-9‬ارائه شد‪ ،‬حل کنیم‬
‫‪∑𝐹𝑦 = 0‬‬ ‫‪∑𝐹𝑥 = 0‬‬
‫این معادالت را می توان برای یافتن دو مجهول حل کرد‪ .‬به طور مشابه مثلث قوهی مربوط به حالت تعادل تحت اثر سه قوه‬
‫را می توان برای یافتن حداکثر دو مجهول حل کرد‪ .‬متداولترین مسایل‪ ،‬مسایلی هستند که دو مجهول آنها عبارتند از (‪ )۱‬دو‬
‫مرکبه یک قوه یا مقدار و جهت آن‪ )۲( ،‬مقدار دو قوه که جهتشان معلوم است‪ .‬در برخی مسایل هم با تعیین مقدار حداکثر یا‬
‫حداقل یک قوه سروکار پیدا می کنیم ( مسایل ‪ 2-59‬تا ‪.( .2-63‬‬
‫‪31‬‬
32
33
‫قسمت دوم؛ قوههای فضایی‪:‬‬
‫‪ 2-12‬مرکبه های متعامد قوه ها در فضا‪:‬‬
‫در مسایل قسمت اول این فصل فقط با دو بعد سروکار داشتیم و می توانستیم آنها را در صفحه فرمولبندی و حل کنیم‪ .‬در این‬
‫بخش و بخشهای بعدی‪ ،‬مسایلی را بررسی می کنیم که شامل هر سه بعد فضایی هستند‪.‬‬
‫قوهی ‪ F‬را در نظر بگیرید که بر مبدأ ‪ O‬سیستم مختصات ‪ xyz‬وارد می شود‪ .‬برای مشخص کردن جهت‪ ، F‬صفحۂ قائم‬
‫‪OBAC‬شامل ‪ F‬را رسم می کنیم (شکل ‪ 30-2‬الف)‪ .‬این صفحه از محور قائم و میگذرد و وضعیت آن با زاویه ‪ ᵠ‬و که با‬
‫صفحه ‪ xy‬می سازد‪ ،‬مشخص می شود‪ .‬جهت ‪ F‬در داخل صفحه با زاویه 𝑦‪ ʘ‬بین ‪ F‬و محور ‪ y‬مشخص می شود‪ .‬قوهی‬
‫‪F‬را می توان به مرکبه قائم 𝑦𝐹 و مرکبه افقی ‪ 𝐹ℎ‬تجزیه کرد‪ .‬این کار را در شکل ‪2-30‬ب‪ ،‬در صفحه ‪ OBAC‬و طبق‬
‫قواعدی که در قسمت اول فصل گفتیم‪ ،‬انجام داده ایم‪ .‬مقادیر اسکالر این مرکبهها عبارتند از‪:‬‬
‫𝑦𝜃𝑠𝑜𝑐 ∙ 𝐹 = 𝑦𝐹‬
‫𝑦𝜃𝑛𝑖𝑠 ∙ 𝐹 = ‪𝐹ℎ‬‬
‫اما ‪ 𝐹ℎ‬را هم می توان به دو مرکبه متعامد 𝑥𝐹 و 𝑧𝐹‪ ،‬به ترتیب در جهت محورهای ه وه تجزیه کرد‪ .‬این کار را در شکل‬
‫‪2-30‬ج در صفحه ‪ xz‬انجام داده ایم‪ .‬مقادیر اسکالر این مرکبه ها عبارتند از ‪:‬‬
‫‪𝐹𝑥 = 𝐹ℎ ∙ 𝑐𝑜𝑠ᵠ = 𝐹 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝜃𝑦 𝑐𝑜𝑠ᵠ‬‬
‫‪𝐹𝑧 = 𝐹ℎ ∙ 𝑠𝑖𝑛ᵠ = 𝐹 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝜃𝑦 𝑠𝑖𝑛ᵠ‬‬
‫بدین ترتیب قوهی ‪ F‬به سه مرکبه وکتوری متعامد 𝑥𝐹 و 𝑦𝐹 و 𝑧𝐹 در جهتهای سه محور مختصات تجزیه شده است‪.‬‬
‫با استفاده از قضیه فیثاغورث برای مثلثهای ‪ OAB‬و ‪ OCD‬در شکل ‪ 2-30‬مینویسیم و‬
‫‪𝐹 2 = (𝑂𝐴)2 = (𝑂𝐵)2 + (𝐵𝐴)2 = 𝐹𝑦2 + 𝐹ℎ2 & 𝐹ℎ2 = (𝑂𝐶)2 = (𝑂𝐷)2 + (𝐷𝐶)2 = 𝐹𝑥2 + 𝐹𝑧2‬‬
‫با خذف ‪ 𝐹ℎ2‬در معادالت فوق‪ ،‬به رابطه زیر بین مقادیر ‪ F‬و مرکبه های متعامد آن می رسیم‬
‫‪𝐹 = √𝐹𝑥2 + 𝐹𝑦2 + 𝐹𝑧2‬‬
‫‪34‬‬
‫برای سهولت تجسم رابطه میان ‪ F‬و سه مرکبه 𝑥𝐹 و 𝑦𝐹 و 𝑧𝐹‪ ،‬مکعب مستطیلی را در نظر بگیرید که سه ضلع آن 𝑥𝐹 و‬
‫𝑦𝐹و 𝑧𝐹 هستند (شکل ‪ .)2-31‬در این صورت قوهی با قطر ‪ OA‬این مکعب مستطیل نشان داده می شود‪ .‬در شکل ‪2-31‬ب‬
‫مثلث قائم الزاویه ‪ OAB‬را نشان داده ایم که برای نوشتن معادله اول از معادالت ‪ 𝐹𝑦 = 𝐹 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝜃𝑦 2-16‬یعنی به کار‬
‫رفته است‪ .‬در شکلهای ‪ 2-31‬الف و ج دو مثلث قائم الزاویه دیگر‪ ،‬یعنی‪ OAD‬و ‪ OAE‬را نشان داده ایم‪ .‬دیده می شود که‬
‫این مثلثها نیز موقعیتهایی مشابه با مثلث ‪ OAB‬در مکعب مستطیل دارند‪ .‬با نمایش زوایای ‪ F‬با محورهای ‪ x‬و ‪z‬به ترتیب‬
‫با 𝑥𝜃 و 𝑧𝜃 دو که دیگر شبیه به رابطه 𝑦𝜃𝑠𝑜𝑐 ∙ 𝐹 = 𝑦𝐹 به دست می آوریم‪ .‬بنابراین می نویسیم‬
‫𝑦𝜃𝑠𝑜𝑐 ∙ 𝐹 = 𝑦𝐹‬ ‫𝑧𝜃𝑠𝑜𝑐 ∙ 𝐹 = 𝑧𝐹‬ ‫𝑥𝜃𝑠𝑜𝑐 ∙ 𝐹 = 𝑥𝐹‬
‫سه زاویه 𝑥𝜃 و 𝑦𝜃 و 𝑧𝜃 جهت قوهی ‪ F‬را مشخص می کنند‪ .‬کاربرد این سه زاویه برای مشخص کردن جهت‪ ، F‬نسبت‬
‫به کاربرد زوایای 𝑦𝜃 و ‪ ᵠ‬که در ابتدای بخش گفتیم‪،‬‬
‫متداولتر است‪ .‬کسینوسهای 𝑥𝜃 و 𝑦𝜃 و 𝑧𝜃 را کسینوسهای هادی قوهی ‪ F‬می گوییم‪.‬‬
‫با معرفی وکتورهای واحد‪ i‬و‪ j‬و ‪ k‬که به ترتیب در جهتهای ‪ x‬و ‪ y‬و‪ z‬هستند (شکل ‪ ،)32-2‬می توانیم ‪ F‬را به صورت زیر‬
‫بنویسیم‬
‫𝑖 𝑥𝐹 = 𝐹𝑘 𝑧𝐹 ‪+𝐹𝑦 𝑗 +‬‬
‫که در آن مرکبه های اسکالر 𝑥𝐹 و 𝑦𝐹 و 𝑧𝐹 با روابط ‪ 2-19‬تعریف شده اند‪.‬‬
‫‪ 13-2‬مشخص کردن قوه بامقدار و دونقطه از خط اثر آن‪:‬‬
‫در بسیار از کاربردها‪ ،‬جهت قوه ‪ F‬با مختصات دونقطه ) ‪ M(𝑥1 , 𝑦1 , 𝑧1‬و ) ‪ N (𝑥2 , 𝑦2 , 𝑧2‬واقع بر خط اثر آن مشخص‬
‫⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ واصل بین ‪M‬و ‪ N‬را که همسو با ‪ F‬است در نظر بگیرید ‪ .‬مرکبه های اسکالر این‬
‫میشود ( شکل ‪ . )34-2‬وکتور 𝑁𝑀‬
‫وکتور را به ترتیب با 𝑥𝑑 و 𝑦𝑑 و 𝑧𝑑 نشان میدهیم ‪ .‬میتوان نوشت‬
‫𝑘 𝑧𝑑 ‪⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ = 𝑑𝑥 𝑖 + 𝑑𝑦 𝑗 +‬‬
‫𝑁𝑀‬
‫‪35‬‬
‫⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ را بر مقدار آن یعنی ‪ MN‬تقسیم کنیم تا وکتورواحد גּ را در امتداد خط اثر ‪ ( F‬یعنی در امتداد ‪)MN‬‬
‫میتوانیم وکتور 𝑁𝑀‬
‫⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ از معادله ‪ 26-2‬و توجه به اینکه مقدار ‪ MN‬برابر ‪ d‬یعنی فاصله ‪ M‬تا ‪ N‬است‪ ،‬مینویسیم‪.‬‬
‫بدست آید ‪ .‬با قراردادن 𝑁𝑀‬
‫⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗‬
‫‪𝑀𝑁 1‬‬
‫=גּ‬ ‫)𝑘 𝑧𝑑 ‪= (𝑑 𝑖 + 𝑑𝑦 𝑗 +‬‬
‫𝑥 𝑑 𝑁𝑀‬
‫با ماشین حساب که برای تبدیل مختصات متعامد به مختصات قطبی برنامه ریزی شده است ‪ ،‬اگر به روال زیر عمل کنید ‪،‬‬
‫مقدار ‪ F‬را سریعتر بدست می آورید‪ :‬ابتدا مقدار ‪ 𝐹ℎ‬را با استفاده از دد مرکبه متعامد آن ‪ ،‬یعنی 𝑥𝐹 و 𝑧𝐹 بدست آورید (‬
‫شکل ‪30-2‬ج) و سپس ‪ F‬را باد استفاده از دو مرکبه متعامد آن ‪ ،‬یعنی ‪ 𝐹ℎ‬و 𝑦𝐹 تعین کنید ( شکل ‪30-2‬ب) ‪ .‬در عمل‬
‫ترتیب وارد کردن مرکبه های 𝑥𝐹 و 𝑦𝐹 و 𝑧𝐹 در ماشین حساب ‪ ،‬تاثیر در جواب ندارد ‪.‬‬
‫𝐹‬
‫)𝑘 𝑧𝑑 ‪ = 𝑑 (𝑑𝑥 𝑖 + 𝑑𝑦 𝑗 +‬גּ𝐹 = 𝐹‬ ‫یاد آوری میکنیم که ‪ F‬برابر است با حاصل ضرب ‪ F‬و גּ ‪ .‬پس‬
‫از این معادله‪ ،‬مرکبه های اسکالر ‪ F‬به صورت زیر به دست می آیند‬
‫𝑥𝑑𝐹‬ ‫𝑦𝑑𝐹‬ ‫𝑧𝑑𝐹‬

‫= 𝑥𝐹‬ ‫= 𝑦𝐹‬ ‫= 𝑧𝐹‬
‫𝑑‬ ‫𝑑‬ ‫𝑑‬
‫روابط ‪ 2-29‬تعیین مرکبه های قوهی ‪ F‬با مقدار معلوم ‪ F‬را در حالتی که خط اثر ‪ F‬با دو نقطه ‪ M‬و ‪ N‬مشخص شده است‬
‫بسیار ساده می کند‪ .‬برای این کار ابتدا با کم کردن مختصات ‪ M‬از مختصات‪ ، N‬مرکبه های وکتور ‪ MN‬و فاصله ‪ d‬بین‬
‫‪M‬و ‪ N‬را تعیین میکنیم‪:‬‬
‫‪𝑑𝑧 = 𝑧2 − 𝑧1‬‬ ‫‪𝑑𝑦 = 𝑦2 − 𝑦1‬‬ ‫‪𝑑𝑥 = 𝑥2 − 𝑥1‬‬
‫‪𝑑 = √𝑑𝑥2 + 𝑑𝑦2 + 𝑑𝑧2‬‬
‫سپس با قراردادن ‪ F‬و 𝑥𝑑 و 𝑦𝑑 و 𝑧𝑑 و ‪ d‬در روابط ‪ ، 29-2‬مرکبه های 𝑥𝐹 و 𝑦𝐹 و 𝑧𝐹 را بدست می آوریم‪.‬‬
‫‪36‬‬
‫زوایای 𝑥𝜃 و 𝑦𝜃 و 𝑧𝜃 بین ‪ F‬و محورهای مختصات را می توانیم از معادالت ‪ 25-2‬به دست آوریم‪ .‬همچنین با مقایسه‬
‫معادالت ‪ 2-22‬و ‪ 2-27‬می توانیم بنویسیم ‪.‬‬
‫𝑧𝑑‬ ‫𝑦𝑑‬ ‫𝑥𝑑‬
‫= 𝑧𝜃 ‪cos‬‬ ‫= 𝑦𝜃 ‪cos‬‬ ‫= 𝑥𝜃 ‪cos‬‬
‫𝑑‬ ‫𝑑‬ ‫𝑑‬
‫⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ به دست آوریم‪.‬‬

‫و زوایای 𝑥𝜃 و 𝑦𝜃 و 𝑧𝜃 را مستقیما از روی مرکبه ها و مقدار وکتور 𝑁𝑀‬
‫‪ 2 - 14‬جمع کردن قوههای متقارب در فضا‪:‬‬
‫محصله ‪ R‬دو یا چند قوه در فضا را با جمع کردن مرکبه های متعامد آنها به دست می آوریم‪ .‬روشهای ترسیمی و مثلثاتی‬
‫عموما برای قوههای فضایی قابل کاربرد نیستند‪.‬‬
‫روشی که در اینجا به کار می بریم شبیه به روشی است که در بخش ‪ 2-8‬برای قوههای هم صفحه به کار بردیم‪ .‬می نویسیم‬
‫‪R = ∑F‬‬
‫هر یک از قوهها را به مرکبه های متعامدش تجزیه میکنیم و می نویسیم‬
‫𝑘) 𝑧𝐹∑( ‪𝑅𝑥 𝑖 + 𝑅𝑦 𝑗 + 𝑅𝑧 𝑘 = ∑(𝐹𝑥 𝑖 + 𝐹𝑦 𝑗 + 𝐹𝑧 𝑘) = (∑𝐹𝑥 )𝑖 + (∑𝐹𝑦 )𝑗 +‬‬
‫و نتیجه می گیریم‬
‫𝑥𝐹∑ = 𝑥𝑅‬ ‫𝑦𝐹∑ = 𝑦𝑅‬ ‫𝑧𝐹∑ = 𝑧𝑅‬
‫مقدار محصله و زوایای 𝑥𝜃 و 𝑦𝜃 و 𝑧𝜃 که با محورهای مختصات می سازد‪ ،‬با استفاده از روشی که در بخش ‪2-12‬‬
‫توصیف شد‪ ،‬به دست می آیند‪ .‬می نویسیم‪.‬‬
‫‪𝑅 = √𝑅𝑥2 + 𝑅𝑦2 + 𝑅𝑧2‬‬
‫𝑧𝑅‬ ‫𝑦𝑅‬ ‫𝑥𝑅‬

‫= 𝑧𝜃 ‪cos‬‬ ‫= 𝑦𝜃 ‪cos‬‬ ‫= 𝑥𝜃 ‪cos‬‬
‫𝑅‬ ‫𝑅‬ ‫𝑅‬
‫‪37‬‬
38
39
‫‪ 2-15‬تعادل ذره در فضا ‪:‬‬
‫طبق تعریفی که در بخش ‪ 2-9‬ارائه کردیم‪ ،‬اگر محصله همه قوههای‬

‫وارد بر ذرهای صفر باشد‪ ،‬آن ذره در تعادل است‪ .‬مرکبه های 𝑥𝑅 و‬
‫𝑦𝑅و 𝑧𝑅 محصله با روابط ‪ 2-31‬داده می شوند‪ ،‬که اگر آنها را برابر‬
‫صفر قرار دهیم داریم‪.‬‬
‫‪∑𝐹𝑥 = 0‬‬ ‫‪∑𝐹𝑦 = 0‬‬ ‫‪∑𝐹𝑧 = 0‬‬
‫معادالت فوق شرایط الزم و کافی را برای تعادل ذره در فضا نشان می‬
‫دهند‪ .‬از این معادالت می توان برای حل مسایلی از تعادل ذره که بیش‬
‫از سه مجهول ندارند‪ ،‬استفاده کرد‪.‬‬
‫برای حل اینگونه مسایل باید ابتدا دیاگرام آزادی را رسم کنید که ذره در‬
‫حال تعادل و همه قوههای وارد بر آن را نشان دهد‪ .‬سپس می توانید‬
‫معادالت تعادل (معادالت ‪ )2-34‬را بنویسید و با حل آنها سه مجهول را‬
‫به دست آورید‪ .‬مجهوالت‪ ،‬در متداولترین مسایل از این نوع عبارتند از‬
‫(‪ )1‬سه مرکبه یک قوه‪ ،‬یا (‪ )2‬مقدار سه قوه با جهت معلوم ‪.‬‬
‫‪40‬‬
41
42
43
‫اجسام سخت‪:‬‬
‫سیستم قوه های معادل‬
‫‪ 3-1‬مقدمه‬
‫در فصل قبل اجسام را ذره در نظر میگرفتیم‪ .‬اما این کار همیشه ممکن نیست و در حالت کلی هر جسمی را باید مجموعه‬
‫ای از تعداد بسیار زیادی ذره در نظر بگیریم‪ .‬باید اندازه جسم را منظور کنیم و نیز باید توجه کنیم که قوهها به ذرات مختلف‬
‫وارد می شوند و لذا نقطه اثرهای متفاوتی دارند‪.‬‬
‫در میخانیک مقدماتی اکثر اجسام را سخت فرض می کنیم‪ .‬جسم سخت بنا به تعریف‪ ،‬جسمی است که تغییر شکل نمی دهد‪.‬‬
‫البته سترکچر ها و ماشینهای واقعی هیچگاه مطلقا سخت نیستند و تحت اثر بارهایی که بر آنها وارد می شود‪ ،‬تغییر شکل‬
‫می دهند‪ .‬اما این تغییر شکلها معموال کوچک اند و تأثیر چندانی بر شرایط تعادل یا حرکت سترکچر مورد نظر ندارند‪.‬‬
‫هرچند همین تغییر شکلهای کوچک‪ ،‬در مواردی که با مقاومت سترکچر در مقابل شکست سروکار داریم‪ ،‬و در مطالعه‬
‫مقاومت مصالح اهمیت می یابند‪.‬‬
‫در این فصل اثر قوههای وارد بر جسم سخت را مطالعه میکنیم و می آموزیم که چگونه یک سیستم قوه را با یک سیستم‬
‫معادل ساده تر جایگزین کنیم‪ .‬این کار بر اساس فرضی بنیادی استوار است که بر طبق آن اگر قوهیی در امتداد خط اثرش‬
‫جابه جا شود‪ ،‬تأثیر آن بر جسم سخت تغییر نخواهد کرد (اصل انتقال پذیری)‪ .‬نتیجه می گیریم که قوههای وارد بر اجسام‬
‫سخت را می توانیم با وکتورهای لغزان نشان دهیم (بخش ‪.)2-3‬‬
‫دو مفهوم مهم مربوط به اثر قوه بر جسم سخت عبارتند از‪ :‬مومینت قوه حول نقطه (بخش ‪ )3-6‬و مومینت قوه حول محور‬
‫(بخش ‪ .)3-11‬چون تعیین این کمیتها مستلزم محاسبه حاصلضربهای عددی و وکتوری دو وکتور است‪ ،‬مبانی جبر وکتوری‬
‫را در این فصل ارائه میکنیم و در حل مسایل مربوط به قوههای وارد بر اجسام سخت به کار می بریم‪.‬‬
‫مفهوم دیگری که در این فصل معرفی خواهیم کرد کوپل است‪ .‬کوپل متشکل است از دو قوهی برابر‪ ،‬موازی‪ ،‬و ناهمسو‬
‫(بخش ‪ .)3-12‬به طوری که خواهیم دید هر سیستم قوهی وارد بر جسم سخت را می توان با سیستم معادلی متشکل از یک‬
‫یک قوه در یک نقطه معین و یک یک کوپل جایگزین کرد‪ .‬این سیستم را سیستم قوه‪-‬کوپل می گوییم‪ .‬در مورد قوههای‬
‫متقارب‪ ،‬قوههای هم صفحه‪ ،‬و قوههای موازی‪ ،‬می توان این سیستم قوه‪-‬کوپل را باز هم ساده تر کرد و آن را به یک قوهیی‬
‫به نام قوهی محصله و یا یک کوپلی به نام کوپل محصله تبدیل کرد‪.‬‬
‫‪ 3 - 2‬قوههای خارجی و داخلی‬
‫قوههای وارد بر اجسام سخت را می توان به دو گروه تقسیم کرد‪ )1( :‬قوههای خارجی و (‪ )2‬قوههای داخلی‪.‬‬
‫قوههای خارجی ‪ :‬اثر سایر اجسام را بر جسم مورد نظر نشان می دهند‪ .‬این قوهها عامل منحصر به فرد رفتار خارجی جسم‬
‫سخت هستند؛ یا سبب حرکت جسم می شوند و یا آن را ساکن نگه می دارند‪ .‬در این فصل و فصلهای ‪ 4‬و ‪ 5‬فقط با قوههای‬
‫خارجی سروکار داریم‪.‬‬
‫قوههای داخلی قوههایی هستند که ذرات تشکیل دهنده جسم سخت را متصل به هم نگه می دارند‪ .‬اگر جسم سخت‪ ،‬خود از‬
‫چند جزء تشکیل شده باشد‪ ،‬قوههایی را که آن اجزا را متصل به هم نگه می دارند نیز‪ ،‬بنا به تعریف‪ ،‬قوهی داخلی میگوییم‪.‬‬
‫قوههای داخلی را در فصلهای ‪ 6‬و ‪ 7‬مطالعه خواهیم کرد‪.‬‬
‫به عنوان نمونه ای از قوههای خارجی‪ ،‬قوههای وارد بر ترک از کار افتاده شکل ‪ -‬را که سه نفر طناب متصل به سپر آن را‬
‫می کشند در نظر بگیرید‪ .‬قوههای خارجی وارد در ترک را در دیاگرام آزاد آن نشان داده ایم (شکل ‪ .)3-2‬ابتدا قوهی وزن‬
‫‪44‬‬
‫ترک را درنظر بگیرید‪ .‬قوهی وزن گرچه اثر کشش زمین بر همه ذرات ترک را در بر دارد‪ ،‬اما می تواند با یک قوهی ‪W‬‬
‫نشان داده شود‪ .‬نقطه اثر این قوه‪ ،‬یعنی نقطه ای که قوه در آن اتر می کند را‪ ،‬بنا به تعریف مرکز جازبه می گوییم‪ .‬در فصل‬
‫‪ 5‬روش تعیین مرکز جازبه را خواهیم آموخت‪ .‬قوهی وزن ‪ W‬می خواهد ترک را به طور قائم به طرف پایین بکشد‪ .‬در‬
‫واقع‪ ،‬اگر جاده وجود نمی داشت‪ ،‬این قوه عمال سبب پایین آمدن و سقوط ترک میشد‪.‬‬
‫جاده با اعمال عکس العملهای ‪ 𝑅1‬و ‪ ،𝑅2‬با حرکت ترک به طرف پایین مخالفت می کند‪ .‬این قوهها از جاده بر ترک وارد‬
‫می شوند و لذا باید آنها را جزء قوههای خارجی وارد بر ترک در نظر بگیریم‪.‬‬
‫از افرادی که طناب را می کشند قوهی ‪ F‬را وارد می کنند‪ .‬نقطه اثر ‪ F‬روی سپر جلوی ترک است‪ .‬قوهی ‪ F‬می خواهد‬
‫ترک را در خط مستقیم به جلو ببرد و لذا عمال آن را به حرکت در می آورد‪ ،‬زیرا هیچ قوهی خارجی با این حرکت مخالفت‬
‫نمی کند (در اینجا برای سادگی از مقاومت غلتشی چشم پوشی کرده ایم‪ .‬این حرکت را که در طی آن امتداد هر خط مستقیمی‬
‫حفظ می شود (یعنی کف ترک افقی و دیواره های آن قائم می مانند) حرکت انتقالی می گوییم‪ .‬بعضی قوهها می توانند سبب‬
‫حرکت متفاوتی بشوند‪ .‬برای مثال اگر یک جک زیر اکسل جلوی ترک بگذاریم‪ ،‬قوهیی که جک وارد می کند باعث می‬
‫شود که ترک حول اکسل عقب بچرخد‪ .‬این حرکت را دوران می گوییم‪ .‬بنابراین می توان نتیجه گرفت که هر قوهی خارجی‬
‫وارد بر جسم سخت‪ ،‬اگر با آن مخالفت نشود‪ ،‬حرکت انتقالی یا دورانی یا مرکب به جسم میدهد‪.‬‬
‫‪ 3 - 3‬اصل انتقال پذیری‪ ،‬قوههای معادل‬
‫بنا بر اصل انتقال پذیری اگر قوهی ‪ F‬وارد بر جسم سخت را با قوهی ´‪ F‬با همان مقدار و همان جهت ولی با نقطه اثر‬
‫متفاوت جایگزین کنیم‪ ،‬شرایط تعادل یا حرکت جسم سخت تغییر نمی کند‪ ،‬مشروط بر اینکه خط اثر قوه را تغییر ندهیم‬
‫(شکل ‪ .)3-3‬دو قوهی ‪ F‬و ´‪ F‬اثر یکسانی بر جسم سخت دارند و آنها را معادل می گوییم‪ .‬اصل انتقال پذیری که بر طبق‬
‫آن قوه را می توان در امتداد خط اثرش انتقال داد مبتنی بر شواهد تجربی است و آن را نمی توان از ویژگیهایی که تا کنون‬
‫گفته ایم به دست آو رد و لذا باید آن را فعال به عنوان یک قانون تجربی بپذیریم‪ .‬با این وجود‪ ،‬به طوری که در دینامیک‬
‫خواهید دید‪ ،‬این اصل را می توان از مطالعه دینامیک اجسام سخت استنتاج کرد‪ ،‬ولی این مطالعه مستلزم ارائه قوانین دوم و‬
‫سوم نیوتون و چند مفهوم دیگر است‪ .‬بنابراین مطالعه استاتیک اجسام سخت مبتنی بر سه اصلی است که تاکنون ارائه کرده‬
‫ایم؛ قانون جمع متوازی االضالع‪ ،‬قانون اول نیوتون‪ ،‬و اصل انتقال پذیری‪.‬‬
‫‪45‬‬
‫در فصل ‪ 2‬نشان دادیم که قوههای وارد بر ذره را می توانیم با وکتور نمایش دهیم‪ .‬این وکتورها نقطه اثر مشخصی داشتند‬
‫که خود ذره بود و از اینرو ثابت یا مقید بودند‪ .‬اما در مورد قوههای وارد بر جسم سخت‪ ،‬نقطه اثر قوه مادامی که خط اثر‬
‫قوه تغییر نکند‪ ،‬اهمیتی ندارد‪ .‬لذا قوههای وارد بر جسم سخت را باید با نوع دیگری از وکتور که وکتور لغزان نامیده می‬
‫شود‪ ،‬نمایش دهیم‪ .‬زیرا این قوهها را می توانیم د ر امتداد خط اثرشان بلغزانیم‪ .‬توجه کنید که همه ویژگیهایی که در بخشهای‬
‫آینده برای قوههای وارد بر اجسام سخت به دست خواهیم آورد‪ ،‬به طور کلی برای هر سیستم وکتورهای لغزان معتبر است‪.‬‬
‫اما به منظور اینکه موضوع جنبه شهودی بیشتری پیدا کند‪ ،‬آن را به جای وکتورهای لغزان ریاضی‪ ،‬به زیان قوههای‬
‫فیزیکی بیان می کنیم‪.‬‬
‫به مثال ترک باز می گردیم‪ .‬ابتدا می بینیم که خط اثر قوهی‪ ، F‬خطی افقی است که از سپرهای جلو و عقب ترک می گذرد‬
‫(شکل ‪ .)4-3‬بنابراین با استفاده از اصل انتقال پذیری می توانیم ‪ F‬را با قوهی معادل ´‪ F‬وارد بر سپر عقب جایگزین کنیم‪.‬‬
‫به عبارت دیگر‪ ،‬اگر افراد به جای کشیدن سپر جلو‪ ،‬سپر عقب را هل دهند‪ ،‬شرایط حرکت تغییری نمی کند و سایر قوههای‬
‫خارجی وارد بر ترک )𝑊 ‪ (𝑅2 , 𝑅1 ,‬هم تغییر نمی کنند‪.‬‬
‫با این وجود‪ ،‬اصل انتقال پذیری و مفهوم قوههای معادل‪ ،‬محدودیتهایی دارند‪ .‬برای مثال میله کوتاه ‪ AB‬را در نظر بگیرید‬
‫که مطابق شکل ‪ 3-5‬الف تحت اثر دو قوهی برابر ومختلف الجهت ‪ 𝑃1‬و ‪ 𝑃2‬قرار گرفته است‪ .‬طبق اصل انتقال پذیری‪،‬‬
‫قوهی ‪ 𝑃2‬را می توانیم با قوهی´ ‪ 𝑃2‬با همان مقدار‪ ،‬همان جهت‪ ،‬و همان خط اثر‪ ،‬که به جای ‪ B‬در ‪ A‬اثر می کند‪ ،‬جایگزین‬
‫کنیم (شکل ‪3-5‬ب)‪ .‬قوههای ‪ 𝑃1‬و´ ‪ 𝑃2‬وارد بر یک ذره را می توانیم مطابق قواعد فصل ‪ 2‬با هم جمع کنیم و چون این دو‬
‫قوه برابر و مختلف الجهتند‪ ،‬مجموع آنها صفر می شود‪ .‬لذا از لحاظ رفتار خارجی میله‪ ،‬سیستم قوهی اصلی شکل ‪ 3-5‬الف‬
‫معادل هیچ قوهیی نیست (شکل ‪ 3-5‬ج) ‪.‬‬
‫‪46‬‬
‫حال دو قوهی برابر و مختلف الجهت ‪ 𝑃1‬و ‪ 𝑃2‬وارد بر میله کوتاه ‪ AB‬را در شکل ‪3 - 5‬د در نظر بگیرید‪ .‬قوهی ‪ 𝑃1‬را‬
‫می توانیم با قوهی ´ ‪ 𝑃1‬با همان مقدار‪ ،‬همان جهت‪ ،‬و همان خط اثر که به جای ‪ A‬در ‪ B‬اثر می کند‪ ،‬جایگزین کنیم (شکل‬
‫‪3-5‬ه)‪ .‬دو قوهی ´ ‪ 𝑃1‬و ‪ 𝑃2‬را می توانیم جمع کنیم که مجموع آنها نیز صفر است (شکل ‪ 3-5‬و)‪ .‬از دیدگاه میخانیک اجسام‬
‫سخت‪ ،‬سیستم قوههای نشان داده شده در شکلهای ‪ 3-5‬الف ود معادل اند‪ .‬اما روشن است که قوههای داخلی و تغییرشکلهای‬
‫ناشی از این دو سیستم قوه متفاوت اند‪ .‬میله شکل ‪ 3-5‬الف تحت کشش است و اگر کامال سخت نباشد‪ ،‬طول آن اندکی زیاد‬
‫خواهد شد‪ .‬اما میله شکل ‪ 3-5‬د تحت فشار است و اگر کامال سخت نباشد‪ ،‬طول آن اندکی کم خواهد شد‪ .‬بنابراین‪ ،‬اگرچه‬
‫اصل انتقال پذیری را می توان آزادانه برای تعیین شرایط حرکت یا تعادل اجسام سخت و برای محاسبه قوههای خارجی‬
‫وارد بر آنها به کار برد‪ ،‬اما برای تعیین قوههای داخلی و تغییر شکلها باید از آن اجتناب کرد و یا دست کم با احتیاط آن را‬
‫به کار برد‪.‬‬
‫‪ 3-4‬ضرب وکتوری دو وکتور‪:‬‬
‫حاصلضرب وکتوری دو وکتور ‪ P‬و ‪ ،Q‬وکتوری است مانند ‪ V‬که دارای شرایط زیر است‪:‬‬
‫‪.1‬خط اثر وکتور ‪ V‬بر صفحه شامل وکتورهای ‪ P‬و ‪ Q‬عمود است (شکل ‪ 3-6‬الف)‪.‬‬
‫‪ .2‬مقدار ‪ V‬با حاصلضرب مقدار ‪ P‬و مقدار ‪ Q‬و سینوس زاویه 𝜃 بین ‪ P‬و ‪(Q‬زاویه کوچکتر از‪( 180 °‬برابر است؛ یعنی‬
‫𝜃 ‪V = PQ sin‬‬
‫‪. 3‬جهت ‪ V‬از روی قاعدۀ دست راست به دست می آید‪ .‬دست راست خود را ببندید‪ ،‬به گونه ای که چهار انگشتتان در‬
‫جهت دورانی که ‪ P‬را تحت زاویه 𝜃 بر‪ Q‬منطبق می کند‪ ،‬قرار گیرند‪ .‬در این صورت انگشت شست جهت وکتور ‪ V‬را‬
‫نشان می دهد (شکل ‪ 3-6‬ب)‪ .‬توجه کنید که اگر ‪ P‬و ‪ Q‬دارای نقطه اثر یکسانی نباشند‪ ،‬باید ابتدا آنها را از یک نقطه‬
‫مشترک رسم کنیم‪ .‬می گوییم سه وکتور ‪ P‬و ‪ Q‬و ‪ ،V‬با این ترتیب‪ ،‬یک سه گانه راستگرد تشکیل میدهند‪ ..‬وکتور منحصر‬
‫‪V=PxQ‬‬ ‫به فرد ‪ V‬واجد سه شرط فوق با رابطه ریاضی زیر نشان داده می شود‪:‬‬
‫ضرب وکتوری دو وکتور ‪ P‬و ‪ Q‬را ضرب خارجی هم می گویند‪.‬‬
‫از معادله ‪ 3-1‬نتیجه می گیریم که اگر دو وکتور ‪ P‬و ‪ Q‬هم جهت یا مختلف الجهت باشند‪ ،‬حاصلضرب وکتوری آنها صفر‬
‫می شود‪ .‬در حالت کلی که زاویه 𝜃 بین دو وکتور نه ‪ 0°‬است و نه‪ ،180 °‬معادله ‪ 3-1‬تعبیر هندسی ساده ای دارد‪ :‬مقدار‬
‫حاصلضرب وکتوری ‪ P‬و ‪ Q‬برابر است با مساحت متوازی االضالعی که ‪ P‬و ‪ Q‬دو ضلع مجاور آن هستند (شکل ‪.)7-3‬‬
‫بنابراین اگر وکتور ‪ Q‬را با وکتور ´‪ Q‬و که با ‪ P‬و ‪ Q‬هم صفحه است و خط واصل انتهای آن و انتهای ‪ Q‬با ‪ P‬موازی‬
‫است جایگزین کنیم‪ ،‬حاصلضرب وکتوری ‪ PxQ‬تغییری نخواهد کرد‪ .‬می توان نوشت‬
‫‪47‬‬
‫´‪V = PxQ = PxQ‬‬
‫از شرط سوم که در تعریف حاصلضرب وکتوری ‪ V‬دو وکتور ‪ P‬و‪ Q‬به کار بردیم‪ ،‬یعنی شرطی که بنا بر آن ‪ P‬و ‪ Q‬و‬
‫‪V‬باید یک سه گانه راستگرد تشکیل دهند‪ ،‬نتیجه می گیریم که ضرب وکتوری جابجایی پذیر نیست‪ ،‬یعنی ‪ QXP‬با ‪PxQ‬‬
‫برابر نیست‪ .‬در واقع‪ ،‬به آسانی می توان دید که ‪ QXP‬با وکتور‪ ، V-‬یعنی وکتوری برابر و مختلف الجهت با ‪ V‬برابر‬
‫است‪ .‬از اینرو مینویسیم‬
‫)‪QxP = -(PxQ‬‬
‫توجه کنید که محورهای ‪ x‬و ‪ y‬و‪ z‬مورد استفاده در فصل ‪ 2‬یک سیستم محورهای متعامد راستگرد تشکیل می دهند‬
‫وکتورهای واحد ‪ i‬و ‪ j‬و ‪ k‬که در بخش ‪ 2-12‬تعریف کردیم‪ ،‬نیز یک سه گانه متعامد راستگرد را تشکیل می دهند‬
‫‪ 5 - 3‬بیان ضرب وکتوری برحسب مرکبه های متعامد‬
‫اکنون می خواهیم حاصلضرب وکتوری وکتورهای واحد‪ i‬و‪ j‬و ‪ k‬را به دست آوریم‪ .‬ابتدا حاصلضرب ‪ ixj‬را در نظر‬
‫بگیرید (شکل ‪ 10-3‬الف)‪ .‬چون دو وکتور بر یکدیگر عمودند و مقدار هر دو برابر ‪ 1‬است‪ ،‬پس حاصلضرب آنها نیز یک‬
‫وکتور واحد است‪ .‬این وکتور واحد ‪ k‬است‪ ،‬زیرا ‪ i‬و‪ j‬و ‪ k‬دو به دو بر یکدیگر عمودند و یک سه گانه راستگرد تشکیل می‬
‫دهند‪ .‬از طرف دیگر از قاعده دست راست که در صفحه ‪ 70‬ارائه شد نتیجه می گیریم که حاصلضرب ‪ jXi‬برابر ‪ -k‬است‬
‫(شکل ‪10-3‬ب)‪ .‬و سرانجام‪ ،‬توجه کنید که حاصلضرب وکتوری هر وکتور واحد در خودش‪ ،‬مانند‪ ، ixi‬برابر صفر است‪،‬‬
‫زیرا دو وکتور جهت یکسانی دارند‪ .‬حاصلضرب وکتوري وکتورهای واحد برای کلیه حالتهای ممکن به صورت زیر است‪.‬‬
‫‪48‬‬
‫‪ixi=0‬‬ ‫‪j x i = -k‬‬ ‫‪kxi=j‬‬
‫‪ixj=k‬‬ ‫‪jxj=0‬‬ ‫‪kxj=-i‬‬
‫‪i x k = -j‬‬ ‫‪jxk=i‬‬ ‫‪kxk=0‬‬
‫برای ساده شدن تعیین عالمت حاصلضرب وکتوری دو وکتور واحد‪ ،‬می توانیم مطابق شکل ‪ 3 - 11‬دایره ای رسم کنیم و‬
‫حروف‪ i‬و ‪ j‬و ‪ k‬را در جهت پادساعتگرد روی آن بنویسیم‪ .‬حاصلضرب دو وکتور واحد‪ ،‬اگر ترتیب شان پادساعتگرد باشد‬
‫مثبت و اگر ساعتگرد باشد منفی خواهد بود‪.‬‬
‫حاصلضرب وکتوري دو وکتور معلوم ‪ P‬و ‪ Q‬را به راحتی می توانیم بر حسب مرکبه های متعامد آنها بنویسیم‪ .‬با تجزیه ‪P‬‬
‫و ‪ Q‬به مرکبه های متعامد مینویسیم‪.‬‬
‫)𝑘 𝑧𝑄 ‪𝑉 = 𝑃XQ = (𝑃𝑥 𝑖 + 𝑃𝑦 𝑗 + 𝑃𝑧 𝑘)X(𝑄𝑥 𝑖 + 𝑄𝑦 𝑗 +‬‬
‫‪49‬‬
‫با استفاده از خاصیت توزیع پذیری‪ V ،‬را به صورت مجموع حاصلضرب هایی همچون 𝑗 𝑦𝑄 ‪ 𝑃𝑥 𝑖 x‬می نویسیم‪ .‬با توجه‬
‫به اینکه هر یک از عبارتهای حاصل برابر است با حاصلضرب وکتوری دو وکتور واحد مانند‪ ، ixj‬ضربدر حاصلضرب‬
‫دو اسکالر مانند 𝑦𝑄 𝑥𝑃 و با استفاده از روابط ‪ ،3-7‬پس از فاکتور گیری به دست می آوریم‪.‬‬
‫𝑘) 𝑥𝑄 𝑦𝑃 ‪𝑉 = (𝑃𝑦 𝑄𝑧 − 𝑃𝑧 𝑄𝑦 )𝑖 + (𝑃𝑧 𝑄𝑥 − 𝑃𝑥 𝑄𝑧 )𝑗 + (𝑃𝑥 𝑄𝑦 −‬‬
‫بنابراین‪ ،‬مرکبه های متعامد حاصلضرب وکتوری عبارتند از‬
‫𝑦𝑄 𝑧𝑃 ‪𝑉𝑥 = 𝑃𝑦 𝑄𝑧 −‬‬ ‫𝑧𝑄 𝑥𝑃 ‪𝑉𝑦 = 𝑃𝑧 𝑄𝑥 −‬‬ ‫𝑥𝑄 𝑦𝑃 ‪𝑉𝑧 = 𝑃𝑥 𝑄𝑦 −‬‬
‫با مراجعه به معادله ‪ 3-8‬می بینیم که سمت راست آن معرف یک دترمینان است‪ .‬از اینرو حاصلضرب وکتوری را می‬
‫توانیم به صورت زیر بنویسیم که به خاطر سپردن آن آسان است‪.‬‬
‫𝑖‬ ‫𝑗‬ ‫𝑘‬

‫𝑃‬
‫𝑥 =𝑉‬ ‫𝑦𝑃‬ ‫𝑧𝑃‬
‫𝑥𝑄‬ ‫𝑦𝑄‬ ‫𝑧𝑄‬
‫‪3 - 6‬مومینت قوه حول نقطه‪.‬‬
‫قوهی ‪ F‬وارد بر یک جسم سخت را در نظر بگیرید (شکل ‪ 12-3‬الف)‪ .‬همانطور که می دانیم قوهی ‪ F‬با وکتوری نشان‬
‫داده می شود که مقدار و جهت آن را مشخص می کند‪ ..‬اما‪ ،‬اثر قوه بر جسم سخت به نقطه اثر ‪ A‬آن نیز بستگی دارد‪.‬‬
‫موقعیت نقطه ‪ A‬را می توان با وکتور ‪ r‬مشخص کرد که نقطه مرجع ثابت ‪ O‬را به نقطه ‪ A‬وصل می کند‪ .‬این وکتور را‬
‫وکتور مکان نقطه ‪ A‬میگوییم‪ .‬وکتور مکان ‪ r‬و قوهی ‪ F‬با یکدیگر صفحه ای می سازند که آن را در شکل ‪ 12-3‬الف نشان‬
‫داده ایم‪.‬‬
‫مومینت ‪ F‬حول نقطه ‪ ،0‬بنا به تعریف‪ ،‬برابر است با حاصلضرب وکتوری ‪ r‬و‪: F‬‬
‫𝐹‪𝑀𝑂 = 𝑟X‬‬
‫‪50‬‬
‫طبق تعریف ضرب وکتوری (بخش ‪ )3-4‬مومینت 𝑂𝑀 بر صفحه ای که ‪ O‬با قوهی ‪ F‬می سازد عمود است‪ .‬سوی 𝑂𝑀‬
‫طوری است که اگر ناظری از انتهای آن به دوران ‪ r‬در جهت انطباق بر خط اثر ‪ F‬نگاه کند‪ ،‬این دوران را پادساعتگرد‬
‫ببیند‪ .‬روش دیگر تعریف سوی 𝑂𝑀 استفاده از قاعدۀ دست راست است؛ دست راست خود را ببندید و آن را طوری بگیرید‬
‫که چهار انگشتتان در سوی دورانی باشد که ‪ F‬حول خط اثر 𝑂𝑀 ایجاد می کند‪ .‬در این حالت انگشت شست سوی 𝑂𝑀 را‬
‫نشان می دهد (شکل ‪3-12‬ب)‪.‬‬
‫سرانجام‪ ،‬اگر زاویه بین خطوط اثر وکتور مکان ‪ r‬و قوهی ‪ F‬را با 𝜃 نشان دهیم‪ ،‬می بینیم که مقدار مومینت ‪ F‬حول ‪O‬‬
‫برابر است با‪:‬‬
‫𝑑𝐹 = 𝜃𝑛𝑖𝑠𝐹𝑟 = 𝑂𝑀‬
‫که در آن ‪ d‬نشان دهنده فاصله عمودي ‪ O‬از خط اثر ‪ F‬است‪ .‬چون تمایل قوهی ‪ F‬به چرخاندن جسم سخت حول محوری‬
‫عمود بر قوه‪ ،‬عالوه بر مقدار‪ ، F‬به فاصله ‪ F‬از محور نیز بستگی دارد‪ ،‬می بینیم که مقدار مومینت 𝑂𝑀 معرف میزان‬
‫تمایل قوهی ‪ F‬به چرخاندن جسم حول محور ثابتی در جهت 𝑂𝑀 است‪.‬‬
‫در سیستم واحد‪ ، SI‬که قوه بر حسب نیوتون )‪ (N‬و فاصله بر حسب متر )‪ (m‬است‪ ،‬مومینت قوه بر حسب نیوتون متر‬
‫)‪(N∙m‬بیان می شود‪.‬‬
‫توجه کنید که گرچه مومینت قوه حول یک نقطه‪ ،‬به مقدار و خط اثر و سوی قوه بستگی دارد‪ ،‬اما به موقعیت واقعی نقطه اثر‬
‫قوه روی خط اثر آن بستگی ندارد‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬مومینت 𝑂𝑀 قوهی‪ ، F‬موقعیت نقطه اثر قوهی ‪ F‬را مشخص نمی کند‪.‬‬
‫اما‪ ،‬همانطور که به زودی خواهیم دید‪ ،‬مومینت 𝑂𝑀قوهی ‪ F‬با مقدار و جهت معلوم‪ ،‬خط اثر ‪ F‬را به طور كامل مشخص‬
‫می کند‪ .‬در واقع خط اثر ‪ F‬در صفحه ای قرار دارد که از ‪ O‬می گذرد و بر ‪ 𝑀𝑂 .‬به آسانی می توان نشان داد که‬
‫وکتورهای مکان از قانون جمع وکتوری پیروی می کنند و از اینرو حقیقتا وکتور هستند‪ .‬برای مثال وکتورهای مکان ‪ r‬و ´‪r‬‬
‫نقطه ‪ A‬نسبت به دو نقطه مرجع ‪ O‬و ´‪ O‬را در نظر بگیرید‪ .‬وکتور مکان ‪ O‬نسبت به´‪ O‬را با ‪ s‬نشان می دهیم (شکل ‪3-‬‬
‫⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ = ´𝑟را می توان با اعمال قاعدة مثلثی جمع وکتورها‪ ،‬از‬
‫‪ 40‬الف در بخش ‪ .)3-16‬می بینیم که وکتور مکان 𝐴´𝑂‬
‫وکتورهای مکان ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗‬
‫𝑂´𝑂 = 𝑠 و ⃗⃗⃗⃗⃗‬
‫𝐴𝑂 = 𝑟 به دست آورد ‪.‬‬
‫عمود است‪ ،‬و فاصله ‪ d‬آن از ‪ O‬با نسبت 𝐹‪ ، 𝑀𝑂 /‬یعنی نسبت مقادیر 𝑂𝑀 و ‪ F‬برابر است‪ .‬سوی 𝑂𝑀 معلوم می کند که‬
‫خط اثر ‪ F‬در این طرف ‪ O‬است یا طرف دیگر آن‪.‬‬
‫از بخش ‪ 3-3‬یادآوری می کنیم که بنا بر اصل انتقال پذیری دو قوهی ‪ F‬و ´‪ F‬معادل اند (یعنی اثر یکسانی بر جسم سخت‬
‫دارند)‪ ،‬اگر مقدار یکسان‪ ،‬جهت یکسان و خط اثر یکسان داشته باشند حال این اصل را به صورت زیر بازگویی می کنیم؛‬
‫دو قوهی ‪ F‬و ´‪ F‬معادل اند‪ ،‬اگرو تنها اگر‪ ،‬برابر باشند (یعنی دارای مقدار یکسان و جهت یکسان باشند) و حول نقطه معلوم‬
‫‪ 0‬مومینت یکسانی داشته باشند‪ .‬از اینرو‪ ،‬شرایط الزم و کافی برای اینکه دو قوهی ‪ F‬و ´‪ F‬معادل باشند‪ ،‬عبارتند از‬
‫´‪F = F‬‬ ‫و‬ ‫´ 𝑂𝑀 = 𝑂𝑀‬
‫این روابط‪ ،‬اگر برای نقطه ‪ O‬برقرار باشند‪ ،‬برای هر نقطه دیگری هم برقرار خواهند بود‪.‬‬
‫مسایلی که فقط شامل دو بعد هستند‪ :‬در بسیاری از کاربردها با سترکچر های دو بعدی سروکار داریم؛ سترکچر هایی که‬
‫طول و عرض دارند ولی ضخامتشان ناچیز است و تحت اثر قوههایی در صفحه سترکچر قرار دارند‪ .‬سترکچر های دو‬
‫بعدی و قوه های وارد بر آنها را به آسانی می توان روی صفحه کاغذ یا تخته سیاه نشان داد‪ .‬و لذا تحلیل آنها بسیار ساده تر‬
‫از سترکچر ها و قوههای سه بعدی است‪.‬‬
‫‪51‬‬
‫برای مثال جسم سخت نازکی را در نظر بگیرید که مطابق شکل ‪ 3-13‬تحت اثر قوهی ‪ F‬قرار گرفته است‪ .‬مومینت قوهی‬
‫‪F‬حول نقطه ‪ O‬واقع در صفحه شکل با وکتور 𝑂𝑀 عمود بر صفحه نشان داده می شود که مقدار آن ‪ Fd‬است‪ .‬در شکل ‪3-‬‬
‫‪ 13‬الف وکتور و به طرف خارج صفحه کاغذ و در شکل ‪3-13‬ب به طرف داخل صفحه کاغذ است‪ .‬با توجه به شکل می‬
‫بینیم که ‪ F‬در حالت اول می خواهد جسم را در جهت پادساعتگرد بچرخاند و در حالت دوم در جهت ساعتگرد‪ .‬بنابراین‬
‫طبیعی است که سوی مومینت ‪ F‬حول ‪ O‬را در شکل ‪ 3-13‬الف با عالمت پادساعتگرد ( و در شکل ‪3-13‬ب با عالمت‬
‫ساعتگرد نشان دهیم‪.‬‬
‫چون مومینت قوهی ‪ F‬واقع در صفحه شكل‪ ،‬بر این صفحه عمود است‪ ،‬کافی است که فقط مقدار و سوی مومینت را‬
‫مشخص کنیم‪ .‬برای مشخص کردن سوی مومینت‪ ،‬اگر 𝑂𝑀 به طرف خارج صفحه باشد برای مقدار 𝑂𝑀 عالمت مثبت و‬
‫اگر به طرف داخل صفحه باشد‪ ،‬عالمت منفی در نظر میگیریم‪.‬‬
‫‪ 3 - 7‬قضیه وارینیون‬
‫اکنون برای تعیین مومینت محصله چند قوهی متقارب از خاصیت توزیع پذیری ضرب وکتوری استفاده می کنیم‪ .‬در شکل‬
‫‪ 3-14‬چند قوهی ‪ 𝐹1‬و ‪ 𝐹2‬و ‪ ...‬وارد بر نقطه ‪ A‬را نشان داده ایم‪ .‬وکتور مکان ‪ A‬را با ‪ r‬نشان می دهیم‪ .‬بالفاصله از‬
‫معادله ‪ 5-3‬نتیجه می گیریم‪.‬‬
‫⋯ ‪𝑟𝑋(𝐹1 + 𝐹2 + ⋯ ) = 𝑟𝑋𝐹1 + 𝑟𝑋𝐹2 +‬‬
‫‪52‬‬
‫یعنی‪ ،‬مومینت محصله چند قوهی متقارب حول نقطه معین ‪ O‬برابر است با مجموع مومینتهای قوهها حول همان نقطه‪ .‬این‬
‫خاصیت که در اصل توسط ریاضیدان فرانسوی پیر وارینیون ( ‪ ) 1722 - 1654‬سالها قبل از ارائه جبر وکتوری‪ ،‬ارائه شد‬
‫به قضیه وارینیون معروف است‪.‬‬
‫قضیه وارینیون این امکان را فراهم می آورد که بتوانیم به جای تعیین مستقیم مومینت قوهی‪ ، F‬مومینت دو یا چند مرکبه آن‬
‫را تعیین کنیم‪ .‬همانطور که در بخش بعدی خواهید دید‪F ،‬را عموما به دو مرکبه به موازات محورهای مختصات تجزیه می‬
‫کنیم‪ .‬اما در بعضی موارد‪ ،‬برای تسریع کار بهتر است که آن را به مرکبه های غیرموازی با محورهای مختصات تجزیه‬
‫کنیم (مثال ‪ 3-3‬را ببینید(‪.‬‬
‫‪ 8 - 3‬مرکبه های متعامد مومینت قوه‬
‫در حالت کلی اگر قوه و وکتور مكان نقطه اثر آن را به مرکبه های متعامد ‪ ،‬و و و به تجزیه کنیم‪ ،‬تعیین مومینت قوه در‬
‫فضا بسیار ساده تر می شود‪ .‬برای مثال مومینت 𝑂𝑀 قوهی ‪ F‬با مرکبه های 𝑥𝐹 و 𝑦𝐹 و 𝑧𝐹 وارد بر نقطه ‪ A‬با مختصات ‪ x‬و‬
‫‪ y‬و ‪ z‬را در نظر بگیرید (شکل ‪ )15-3‬با توجه به اینکه مرکبه های وکتور مکان ‪ r‬همان مختصات ‪ x‬و ‪ y‬و ‪ z‬به نقطه ‪A‬‬
‫هستند‪ ،‬می نویسیم‬
‫𝑘𝑧 ‪𝑟 = 𝑥𝑖 + 𝑦𝑗 +‬‬
‫𝑘 𝑧𝐹 ‪𝐹 = 𝐹𝑥 𝑖 + 𝐹𝑦 𝑗 +‬‬
‫فوق در معادله‪ MO = rXF‬و با انجام عملیات‬ ‫با جاگذاری روابط‬

‫مومینت 𝑂𝑀 قوهی ‪ F‬حول ‪ O‬به صورت زیر به‬ ‫ضرب وکتوری‬
‫دست می آید‪.‬‬
‫𝑘 𝑧𝑀 ‪𝑀𝑂 = 𝑀𝑥 𝑖 + 𝑀𝑦 𝑗 +‬‬
‫که در آن مرکبه های 𝑥𝑀 و 𝑦𝑀 و 𝑧𝑀 با روابط زیر به دست می آیند‬
‫𝑦𝐹𝑧 ‪𝑀𝑥 = 𝑦𝐹𝑥 −‬‬
‫𝑧𝐹𝑥 ‪𝑀𝑦 = 𝑧𝐹𝑥 −‬‬
‫𝑥𝐹𝑦 ‪𝑀𝑧 = 𝑥𝐹𝑦 −‬‬
‫به طوری که در بخش ‪ 3-11‬خواهید دید‪ ،‬مرکبه های 𝑥𝑀 و 𝑦𝑀 و 𝑧𝑀 مومینت 𝑂𝑀 معرف میزان تمایل قوهی ‪ F‬به‬
‫چرخاندن جسم‪ ،‬به ترتیب حول محورهای ‪ x‬و ‪ y‬و ‪ z‬هستند‪.‬‬
‫با قرار دادن روابط ‪ 3-18‬در معادله ‪ ،3-17‬می توانیم ‪ MO‬را به صورت دترمینان هم بنویسیم‬
‫‪53‬‬
‫𝑖‬ ‫𝑗‬ ‫𝑘‬

‫𝑥 [ = 𝑂𝑀‬ ‫𝑦‬ ‫]‪z‬‬
‫𝑥𝐹‬ ‫𝑦𝐹‬ ‫𝑧𝐹‬
‫برای محاسبه مومینت ‪ MB‬قوهی ‪ F‬وارد بر نقطه ‪ A‬حول نقطه دلخواه ‪ ( B‬شکل ‪ )3 – 16‬باید در معادله ‪3-11‬به جای‬
‫وکتور مکان ‪ ، r‬وکتور واصل از ‪ B‬به ‪ A‬را قرار دهیم‪ . .‬این وکتور‪ ،‬وکتور مکان ‪ A‬نسبت به ‪ B‬است که آن را با 𝐵‪𝑟𝐴⁄‬‬
‫نشان می دهیم‪ .‬توجه کنید که 𝐵‪ 𝑟𝐴⁄‬را می توان از تفریق 𝐵𝑟 از 𝐴𝑟 به دست آورد‪ .‬پس مینویسیم‬
‫) 𝐵𝑟 ‪𝑀𝐵 = 𝑟𝐴⁄𝐵 X𝐹 = (𝑟𝐴 −‬‬
‫و یا به صورت دترمینان‪ ،‬داریم‬
‫𝑖‬ ‫𝑗‬ ‫𝑘‬

‫𝑥‬
‫𝐵‪𝑀𝐵 = [ 𝐴⁄‬‬ ‫‪𝑦𝐴⁄‬‬ ‫] 𝐵‪𝑧𝐴⁄‬‬
‫𝐵‬
‫که در آن ‪ 𝑥𝐴⁄‬و ‪ 𝑦𝐴⁄‬و 𝐵‪ 𝑧𝐴⁄‬مرکبه های وکتور 𝐵‪ 𝑟𝐴⁄‬هستند‬

‫𝐵‬ ‫𝐵‬
‫𝐵𝑥 ‪𝑥𝐴⁄ = 𝑥𝐴 −‬‬ ‫𝐵𝑦 ‪𝑦𝐴⁄ = 𝑦𝐴 −‬‬ ‫𝐵𝑧 ‪𝑧𝐴⁄𝐵 = 𝑧𝐴 −‬‬

‫𝐵‬ ‫𝐵‬
‫در مسایلی که فقط دو بعد دارند‪ ،‬قوهی ‪ F‬را می توانیم مطابق شکل ‪ 3-17‬در صفحه ‪ xy‬در نظر بگیریم‪ .‬با قرار دادن‬
‫‪ z =0‬و 𝑧𝐹 در معادله ‪ 3-19‬به دست می آوریم‬
‫𝑘) 𝑥𝐹𝑦 ‪𝑀𝑂 = (𝑥𝐹𝑦 −‬‬
‫‪54‬‬
‫می بینیم که مومینت ‪ F‬حول ‪ O‬بر صفحه شکل عمود است و با مقدار اسکالر زیر کامال مشخص می شود‬
‫𝑥𝐹𝑦 ‪𝑀𝑂 = 𝑀𝑧 = 𝑥𝐹𝑦 −‬‬
‫همانطور که قبال گفتیم‪ ،‬مقدار مثبت ‪ MO‬نشان میدهد که وکتور ‪ MO‬و به طرف خارج صفحه کاغذ است ( ‪ F‬می خواهد‬
‫جسم را حول ‪ O‬در جهت پادساعتگرد بچرخاند) و مقدار منفی آن نشان میدهد که این وکتور به طرف داخل صفحه کاغذ‬
‫است )‪ F‬می خواهد جسم را حول ‪ O‬در جهت ساعتگرد بچرخاند) ‪.‬‬
‫در شکل ‪ 3-18‬قوهی ‪ F‬واقع در صفحه ‪ xy‬را که در نقطه) 𝐴𝑦 ‪ A(𝑥𝐴 ,‬اثر می کند‪ ،‬نشان داده ایم‪ .‬برای محاسبه مومینت‬
‫این قوه حول نقطه) 𝐵𝑦 ‪ B(𝑥𝐵 ,‬در روابط ‪ 3-21‬به جای 𝐵‪ 𝑧𝐴⁄‬و 𝑧𝐹 ‪ ،‬صفر می گذاریم و نتیجه می گیریم که وکتور 𝐵𝑀‬
‫عمود بر صفحه ‪ xy‬است‪ ،‬و مقدار و سوی آن از رابطه اسکالر زیر به دست می آید‪.‬‬
‫𝑥𝐹) 𝐵𝑦 ‪𝑀𝐵 = (𝑥𝐴 − 𝑥𝐵 )𝐹𝑦 − (𝑦𝐴 −‬‬
‫‪55‬‬
56
57
58
‫‪ 9-3‬ضرب عددی دو وکتور‪:‬‬
‫ضرب عددی دو وکتور ‪ P‬و ‪ ،Q‬بنا به تعریف‪ ،‬برابر است با حاصلضرب مقدار ‪ P‬و مقدار ‪ Q‬و کسینوس زاویه 𝜃 بین‬
‫آنها (شکل ‪ .)3-19‬ضرب عددی ‪ P‬و ‪ Q‬را با ‪ P∙Q‬نشان میدهیم‪ .‬بنابراین می نویسیم‪.‬‬
‫𝜃 ‪P.Q = PQ cos‬‬
‫توجه کنید که ضرب عددی همانطور که از نامش بر می آید یک عدد است و نه یک وکتور‪ .‬این ضرب را ضرب داخلی نیز‬
‫می گوییم‪ .‬همچنین به دلیل نمادی که در نمایش ‪ P∙Q‬به کار رفته است‪ ،‬آن را ضرب نقطه ای نیز می گویند‪.‬‬
‫از تعریف ضرب عددی نتیجه می شود که جابجایی پذیر است‪ ،‬یعنی‬
‫‪P.Q = Q.P‬‬
‫برای اثبات توزیع پذیری ضرب عددی باید رابطه زیر را ثابت کنیم‬
‫‪𝑃 ∙ (𝑄1 + 𝑄2 ) = 𝑃 ∙ 𝑄1 + 𝑃 ∙ 𝑄2‬‬
‫بدون کاستن از عمومیت می توانیم فرض کنیم که ‪ P‬در جهت محور ‪ y‬است (شکل‪ (. 3- 20‬مجموع ‪ 𝑄1‬و ‪ 𝑄2‬را با ‪ Q‬و‬
‫زاویه ‪ Q‬با محور ‪ y‬را با 𝑦𝜃 نشان می دهیم و سمت چپ معادله فوق را به صورت زیر می نویسیم‪.‬‬
‫𝑦𝑄𝑃 = 𝑦𝜃𝑠𝑜𝑐𝑄 ∙ 𝑃 = 𝑄 ∙ 𝑃 = ) ‪𝑃 ∙ (𝑄1 + 𝑄2‬‬
‫که در آن 𝑦𝑄 مرکبه ‪ y‬وکتور ‪ Q‬است‪ .‬به همین ترتیب‪ ،‬سمت راست معادله ‪ 26-3‬را نیز به صورت زیر می نویسیم‪.‬‬
‫𝑦) ‪𝑃 ∙ 𝑄1 + 𝑃 ∙ 𝑄2 = 𝑃(𝑄1 )𝑦 + 𝑃(𝑄2‬‬
‫چون ‪ Q‬مجموع ‪ 𝑄1‬و ‪ 𝑄2‬است‪ ،‬مرکبه و آن برابر است با مجموع مرکبه های ‪ y‬وکتورهای‪ 𝑄1‬و ‪ 𝑄2‬بنابراین عباراتی‬
‫که در معادالت ‪ 27-3‬و ‪ 3-27‬به دست آوردیم برابرند‪ ،‬و رابط‪ 3- 26‬اثبات شده است‪.‬‬
‫در مورد خا صیت سوم‪ ،‬یعنی شرکت پذیری‪ ،‬توجه کنید که این خاصیت برای ضرب عددی کاربردی ندارد‪ .‬در واقع‬
‫‪(P∙Q)∙S‬معنایی ندارد‪ ،‬زیرا ‪ P∙Q‬وکتور نیست‪ ،‬عدد است‪ .‬ضرب عددی دو وکتور ‪ P‬و ‪ Q‬را می توان برحسب مرکبه‬
‫های متعامد آنها بیان کرد‪ .‬ابتدا با تجزیه ‪ P‬و ‪ Q‬به مرکبه هایشان می نویسیم‪.‬‬
‫)𝑘 𝑧𝑄 ‪𝑃 ∙ 𝑄 = (𝑃𝑥 𝑖 + 𝑃𝑦 𝑗 + 𝑃𝑧 𝑘) ∙ (𝑄𝑥 𝑖 + 𝑄𝑦 𝑗 +‬‬
‫‪59‬‬
‫با استفاده از خاصیت توزیع پذیری‪ P . Q ،‬را به صورت مجموع حاصل ضرب های عددی مانند 𝑖 𝑥𝑄 ∙ 𝑖 𝑥𝑃 و∙ 𝑖 𝑥𝑃‬
‫𝑗 𝑦𝑄 مینویسیم‪ .‬اما طبق تعریف ضرب عددی‪ ،‬ضرب عددی وکتورهای واحد یا صفر است یا یک‪.‬‬
‫‪i∙i=1‬‬ ‫‪j∙j=1‬‬ ‫‪k∙k=1‬‬
‫‪i∙j=0‬‬ ‫‪j∙k=0‬‬ ‫‪k∙i=0‬‬
‫از اینرو‪ ،‬رابطه ای که برای ‪P∙Q‬نوشتیم به صورت زیر در می آید‬
‫𝑧𝑄 𝑧𝑃 ‪𝑃 ∙ 𝑄 = 𝑃𝑥 𝑄𝑥 + 𝑃𝑦 𝑄𝑦 +‬‬
‫در حالت خاص که ‪ P‬و ‪ Q‬برابرند‪ ،‬داریم‬
‫‪𝑃 ∙ 𝑃 = 𝑃𝑥2 + 𝑃𝑦2 + 𝑃𝑧2‬‬
‫کاربردها‪.‬‬
‫‪ .1‬زاویه ای که در وکتور با هم می سازند‪ .‬فرض کنید دو وکتور برحسب مرکبه هایشان به صورت زیر داده شده باشند‪.‬‬
‫𝑘 𝑧𝑃 ‪𝑃 = 𝑃𝑥 𝑖 + 𝑃𝑦 𝑗 +‬‬
‫𝑘 𝑧𝑄 ‪𝑄 = 𝑄𝑥 𝑖 + 𝑄𝑦 𝑗 +‬‬
‫برای تعیین زاویه بین دو وکتور‪ ،‬روابطی را که در معادالت ‪ 3-24‬و ‪ 3-30‬برای ضرب عددی به دست آوردیم‪ ،‬برابر‬
‫قرار می دهیم و می نویسیم‪.‬‬
‫𝑧𝑄 𝑧𝑃 ‪𝑃𝑄𝑐𝑜𝑠𝜃 = 𝑃𝑥 𝑄𝑥 + 𝑃𝑦 𝑄𝑦 +‬‬
‫و از آنجا 𝜃‪ cos‬را به صورت زیر به دست می آوریم‬
‫𝑧𝑄 𝑧𝑃 ‪𝑃𝑥 𝑄𝑥 + 𝑃𝑦 𝑄𝑦 +‬‬

‫= 𝜃𝑠𝑜𝑐‬
‫𝑄𝑃‬
‫‪ 2‬تصویر وکتور روی یک محور مشخص‪ :‬وکتور ‪ P‬را در نظر بگیرید که با محور یا خط جهت دار ‪ OL‬زاویه 𝜃 را می‬
‫سازد (شکل ‪ .)3-21‬تصویر ‪ P‬روی محور‪ ، OL‬بنا به تعریف‪ ،‬برابر است با مقدار عددي‬
‫𝜃𝑠𝑜𝑐𝑃 = 𝐿𝑂𝑃‬
‫‪60‬‬
‫توجه کنید که مقدار مطلق تصویر 𝐿𝑂𝑃 برابر است با طول پاره خط‪ ، OA‬و عالمت آن اگر سوی ‪ OA‬با سوی محور ‪OL‬‬
‫یکسان باشد‪ ،‬یعنی زاویه 𝜃 حاده باشد مثبت‪ ،‬و درغیر این صورت منفی است‪ .‬اگر ‪ P‬و ‪ OL‬برهم عمود باشند‪ ،‬تصویر ‪P‬‬
‫روی ‪ OL‬و صفر خواهد بود‪.‬‬
‫حال وکتور ‪ Q‬در جهت ‪ OL‬و همسو با آن را در نظر بگیرید (شکل ‪ .)3-22‬حاصلضرب اسکالر ‪ P‬و ‪ Q‬را می توان به‬
‫صورت زیر نوشت‬
‫𝑄 𝐿𝑂𝑃 = 𝜃 𝑠𝑜𝑐𝑄𝑃 = 𝑄 ∙ 𝑃‬
‫و از آن نتیجه می گیریم‬
‫𝑧𝑄 𝑧𝑃 ‪𝑃 ∙ 𝑄 𝑃𝑥 𝑄𝑥 + 𝑃𝑦 𝑄𝑦 +‬‬
‫= 𝐿𝑂𝑃‬ ‫=‬
‫𝑄‬ ‫𝑄‬
‫در حالت خاص‪ ،‬وقتی وکتور در جهت ‪ OL‬را وکتور واحد גּ اختیار کنیم (شکل ‪ )23-3‬مینویسیم‬
‫גּ ∙ 𝑃 = 𝐿𝑂𝑃‬
‫با تجزیه ‪ P‬و גּ به مرکبه های متعامد و با یادآوری اینکه مرکبه های גּ در امتداد محورهای مختصات‪ ،‬همان کسینوسهای‬
‫هادی ‪ OL‬هستند (بخش ‪ )2-12‬تصویر ‪ P‬روی ‪ OL‬را به صورت زیر می نویسیم‪.‬‬
‫𝑧𝜃𝑠𝑜𝑐 𝑧𝑃 ‪𝑃𝑂𝐿 = 𝑃𝑥 𝑐𝑜𝑠𝜃𝑥 + 𝑃𝑦 𝑐𝑜𝑠𝜃𝑦 +‬‬
‫که در آن ‪ θx‬و ‪ θy‬و ‪ θz‬زوایای محور ‪ OL‬با محورهای مختصات هستند‪.‬‬
‫‪ 3 - 10‬ضرب سه گانه مختلط سه وکتور‪:‬‬
‫ضرب سه گانه مختلط سه وکتور ‪ S‬و ‪ P‬و ‪ Q‬را به صورت مقدار عددی زیر تعریف می کنیم‬
‫)‪S∙(PxQ‬‬
‫این مقدار‪ ،‬از ضرب عددی وکتور ‪ S‬در حاصلضرب وکتوری ‪ P‬و ‪ Q‬به دست می آید‪.‬‬
‫‪61‬‬
‫و برای ضرب سه گانه مختلط‪ ،‬می توان تعبیر هندسی ساده ای ارائه کرد‪ .‬ابتدا از بخش ‪ 3-4‬یادآوری می کنیم که وکتور‬
‫‪ PxQ‬عمود بر صفحه شامل ‪ P‬و ‪ Q‬است و مقدار آن برابر است با مساحت متوازی االضالعی که اضالع مجاور آن ‪ P‬و‬
‫‪ Q‬هستند (شکل ‪ .)24-3‬از طرف دیگر معادله ‪ 34-3‬نشان میدهد که ضرب عددی ‪ S‬و ‪ PxQ‬را می توان از ضرب مقدار‬
‫‪PxQ‬در تصویر ‪ s‬روی وکتور ‪ PxQ‬به دست آورد (یعنی باید ‪ S‬را روی خط عمود بر صفحه متوازی االضالع تصویر‬
‫کنیم)‪ .‬نوع دیگری از ضرب سه گانه به نام ضرب سه گانه وکتوری)‪ Sx(PxQ‬را بعدا در دینامیک تعریف خواهیم کرد‬
‫برابر است با حجم متوازی السطوحی که اضالع مجاور آن وکتورهای ‪ S‬و ‪ P‬و ‪ Q‬هستند (شکل ‪ .)3-25‬توجه کنید که‬
‫عالمت ضرب سه گانه مختلط‪ ،‬اگر ‪ S‬و ‪ P‬و ‪ Q‬یک سه گانه راستگرد تشکیل دهند مثبت‪ ،‬و اگر یک سه گان چپگرد تشکیل‬
‫دهند منفی خواهد بود به عبارت دیگر اگر دورانی که ‪ P‬را بر ‪ Q‬منطبق می کند‪ ،‬از انتهای وکتور ‪ S‬به صورت ساعتگرد‬
‫دیده شود‪ S∙(PxQ) ،‬منفی خواهد بود‪ .‬اگر ‪ S‬و ‪ P‬و ‪ Q‬هم صفحه باشند‪ ،‬ضرب سه گانه مختلط آنها صفر خواهد بود‪.‬‬
‫چون متوازی السطوحی که در پاراگراف فوق تعریف کردیم مستقل از ترتیب سه وکتور است‪ ،‬مقدارمطلق شش ضرب سه‬
‫گانه مختلطی که می توان با وکتورهای ‪ S‬و ‪ P‬و ‪ Q‬تشکیل در یکسان است‪ ،‬گرچه هم عالمت نیستند‪ .‬به راحتی می توان‬
‫نشان داد که داریم‪.‬‬
‫)‪S∙(PxQ)=P∙(QxS)=Q∙(SxP‬‬
‫)‪=-S∙(QxP)=-P∙(SxQ‬‬
‫)‪=-Q∙(PxS‬‬
‫با رسم یک دایره و نمایش حروف معرف سه وکتور در جهت پادساعتگرد (شکل ‪ ) 26-3‬می بینیم که اگر ترتیب وکتورها‬
‫همچنان پادساعتگرد باشد‪ ،‬عالمت ضرب سه گانه مختلط تغییری نمی کند‪ .‬این ترتیب یا جایگشت را جایگشت دایره ای می‬
‫گوییم‪ .‬همچنین از معادله ‪ 3-39‬و خاصیت جابجایی پذیری ضرب عددی نتیجه می گیریم که ضرب سه گانه مختلط ‪ S‬و ‪ P‬و‬
‫‪Q‬را هم به صورت)‪ S∙(PxQ‬و هم بصورت ‪ (SxP)∙Q‬میتوان نوشت‪.‬‬
‫ضرب سه گانه مختلط وکتورهای ‪ S‬و ‪ P‬و ‪ Q‬را می توان بر حسب مرکبه های متعامد آنها بیان‬
‫کرد‪ .‬با نمایش ‪ PxQ‬با ‪ V‬و با استفاده از رابطه ‪ 30-3‬برای بیان ضرب عددی ‪ S‬و ‪ V‬مینویسیم‬
‫𝑧𝑉 𝑧𝑆 ‪𝑆 ∙ (𝑃𝑋𝑄) = 𝑆 ∙ 𝑉 = 𝑆𝑥 𝑉𝑥 + 𝑆𝑦 𝑉𝑦 +‬‬
‫با قرار دادن مرکبه های ‪ V‬از روابط ‪ 3-9‬به دست می آوریم‬
‫) 𝑥𝑄 𝑦𝑃 ‪𝑆 ∙ (𝑃𝑋𝑄) = 𝑆𝑥 (𝑃𝑦 𝑄𝑧 − 𝑃𝑧 𝑄𝑦 ) + 𝑆𝑦 (𝑃𝑧 𝑄𝑥 − 𝑃𝑥 𝑄𝑍 ) + 𝑆𝑧 (𝑃𝑥 𝑄𝑦 −‬‬
‫‪62‬‬
‫با توجه به اینکه رابطه فوق معرف بسط یک دترمینان است‪ ،‬می توانیم آن را به صورت جمع و جورتر زیر بنویسیم‪.‬‬
‫𝑥𝑆‬ ‫𝑦𝑆‬ ‫𝑧𝑆‬

‫𝑥𝑃 [ = )𝑄𝑋𝑃( ∙ 𝑆‬ ‫𝑦𝑃‬ ‫] 𝑧𝑃‬
‫𝑥𝑄‬ ‫𝑦𝑄‬ ‫𝑧𝑄‬
‫با اعمال قواعد حاکم بر جایگشت ردیفهای دترمینان‪ ،‬به راحتی می توان درستی روابط ‪ 3-39‬را‪ ،‬که قبال با توجه به‬
‫مالحظات هندسی به دست آوردیم‪ ،‬اثبات کرد‪.‬‬
‫‪11 - 3‬مومینت قوه حول محور‬
‫حال می توانیم مفهوم مومینت قوه حول محور را معرفی کنیم‪ .‬قوهی ‪ F‬وارد بر جسم سخت و مومینت ‪ 𝑀𝑂 0‬آن حول ‪ O‬را‬
‫در نظر بگیرید (شکل ‪ .)27-3‬مومینت 𝐿𝑂𝑀 قوهی ‪ F‬حول محور دلخواه‪ ، OL‬بنا به تعریف‪ ،‬عبارت است از تصویر ‪OC‬‬
‫مومینت 𝑂𝑀 روی محور ‪ OL.‬وکتور واحد در امتداد ‪ OL‬را با גּ نشان می دهیم‪ .‬با استفاده از رابطه ‪ 11-3‬برای مومینت‬
‫𝑂𝑀 قوهی‪ ، F‬و استفاده از رابطه ‪ 36-3‬برای تصویر وکتور روی محور می نویسیم‪.‬‬
‫)𝐹𝑋𝑟( ∙ גּ = 𝑂𝑀 ∙ גּ = 𝐿𝑂𝑀‬
‫این رابطه نشان می دهد که مومینت 𝐿𝑂𝑀 قوهی ‪ F‬حول محور ‪ OL‬برابر عددی است که از ضرب سه گانه مختلط גּ و ‪ r‬و‬
‫‪ F‬به دست می آید‪ .‬برای بیان 𝐿𝑂𝑀 ‪ ,‬به صورت دترمینان‪ ،‬مینویسیم‪.‬‬
‫𝑥גּ‬ ‫𝑦גּ‬ ‫𝑧גּ‬

‫𝑥 [ = 𝐿𝑂𝑀‬ ‫𝑦‬ ‫]‪z‬‬
‫که در آن 𝑥גּ و 𝑦גּ و 𝑧גּ = کسینوسهای هادی محور ‪OL‬‬
‫‪ x‬و ‪y‬و‪ = z‬مختصات نقطه اثر‪F‬‬
‫𝑥𝐹 و 𝑦𝐹 و 𝑧𝐹 = مرکبه های قوهی‪F‬‬
‫برای اینکه مفهوم فیزیکی مومینت 𝐿𝑂𝑀 قوهی ‪ F‬حول محور ثابت ‪ OL‬روشنتر شود‪F ،‬را به دو مرکبه متعامد ‪ 𝐹1‬موازی‬
‫‪OL‬و ‪ 𝐹2‬در صفحه عمود بر ‪ OL‬تجزیه میکنیم شکل ‪ .3-28‬وکتور ‪ r‬را نیز به طور مشابه به دو مرکبه ‪ 𝑟1‬و ‪ 𝑟2‬تجزیه‬
‫می کنیم‪ .‬با جاگذاری ‪ F‬و ‪ r‬در معادله ‪ 3-42‬می نویسیم‪.‬‬
‫‪63‬‬
‫]) ‪ ∙ [(𝑟1 + 𝑟2 ) × (𝐹1 + 𝐹2‬גּ = 𝐿𝑂𝑀‬
‫) ‪ ∙ (𝑟2 + 𝐹2‬גּ ‪ ∙ (𝑟2 + 𝐹1 ) +‬גּ ‪ ∙ (𝑟1 + 𝐹2 ) +‬גּ ‪ ∙ (𝑟1 + 𝐹1 ) +‬גּ =‬
‫توجه کنید که همه ضربهای سه گانه مختلط فوق‪ ،‬بجز آخرى‪ ،‬صفر هستند‪ .‬زیرا شامل وکتورهایی هستند که اگر از مبدأ‬
‫مشترک رسم شوند‪ ،‬هم صفحه هستند (بخش ‪ .)3-10‬بنابراین داریم‪.‬‬
‫) ‪ ∙ (𝑟2 × 𝐹2‬גּ = 𝐿𝑂𝑀‬
‫ضرب وکتوری ‪ 𝑟2 × 𝐹2‬بر صفحه ‪ P‬عمود و معرف مومینت مرکبه ‪ 𝐹2‬از قوهی ‪ F‬حول نقطه ‪ Q‬یعنی محل تالقی ‪ OL‬و‬
‫‪P‬است‪ .‬بنابراین مقدار عددی 𝐿𝑂𝑀 ‪ ،‬که اگر ‪ 𝑟2 × 𝐹2‬با ‪ OL‬همسو باشد مثبت و در غیر این صورت منفی است‪ ،‬میزان‬
‫تمایل ‪ 𝐹2‬به چرخاندن جسم سخت حول محور ثابت ‪ OL‬را نشان میدهد‪ .‬چون مرکبه دیگر ‪ F‬یعنی ‪ 𝐹1‬تمایلی به چرخاندن‬
‫جسم حول ‪ OL‬ندارد‪ ،‬نتیجه می گیریم که مومینت 𝐿𝑂𝑀 قوهی ‪ F‬حول ‪ OL‬شاخصی از تمایل قوهی ‪ F‬به ایجاد حرکتی‬
‫دورانی در جسم سخت حول محور ثابت ‪ OL‬است ‪.‬‬
‫از تعریف مومینت قوه حول محور بر می آید که مومینت ‪ F‬حول هر محور مختصات برابر است با مرکبه 𝑂𝑀 در امتداد آن‬
‫محور‪ .‬با قرار دادن هر یک از وکتورهای‪ i‬و‪ j‬و ‪k‬به جای גּ در معادله ‪ ،3-42‬عباراتی برای مومینتهای ‪ F‬حول محورهای‬
‫مختصات به دست می آید که به ترتیب برابرند با عباراتی که در بخش ‪ 3-8‬برای مرکبه های مومینت 𝑂𝑀 قوهی ‪ F‬حول ‪O‬‬
‫به دست آوردیم‪.‬‬
‫𝑦𝐹𝑧 ‪𝑀𝑥 = 𝑦𝐹𝑥 −‬‬
‫𝑧𝐹𝑥 ‪𝑀𝑦 = 𝑧𝐹𝑥 −‬‬
‫𝑥𝐹𝑦 ‪𝑀𝑧 = 𝑥𝐹𝑦 −‬‬
‫می بینیم که درست همانطور که مرکبه های 𝑥𝐹 و 𝑦𝐹 و 𝑧𝐹 قوهی ‪ F‬وارد بر جسم سخت‪ ،‬به ترتیب شاخص تمایل ‪ F‬به‬
‫حرکت دادن جسم سخت در جهات ‪ x‬و ‪ y‬و ‪ z‬هستند‪ ،‬مومینتهای 𝑥𝑀 و 𝑦𝑀 و 𝑧𝑀 قوهی ‪ F‬نیز به ترتیب شاخص تمایل ‪ F‬به‬
‫ایجاد حرکت دورانی در جسم سخت حول محورهای ‪ x‬و ‪ y‬و ‪ z‬هستند‪.‬‬
‫به طور کلی‪ ،‬برای تعیین مومینت قوهی ‪ F‬وارد بر ‪ A‬حول محوری که از مبدأ نمی گذرد‪ ،‬نقطه دلخواه ‪ B‬را روی محور‬
‫انتخاب می کنیم (شکل ‪ )3-29‬و تصویر مومینت 𝐵𝑀 قوهی ‪ F‬حول ‪ B‬را روی محور ‪ BL‬به دست می آوریم‪ .‬می نویسیم‪.‬‬
‫‪64‬‬
‫𝑥גּ‬ ‫𝑦גּ‬ ‫𝑧גּ‬

‫𝐿𝐵𝑀‬ ‫‪= [𝑥𝐴⁄‬‬ ‫𝐵‬
‫‪𝑦𝐴⁄‬‬
‫𝐵‬
‫] 𝐵‪𝑧𝐴⁄‬‬
‫که در آن 𝑥גּ و 𝑦גּ و 𝑧גּ = کسینوسهای هادی محور ‪BL‬‬
‫𝐵𝑧 ‪𝑧𝐴⁄𝐵 = 𝑧𝐴 −‬‬ ‫𝐵𝑦 ‪𝑦𝐴⁄ = 𝑦𝐴 −‬‬ ‫𝐵𝑥 ‪𝑥𝐴⁄ = 𝑥𝐴 −‬‬

‫𝐵‬ ‫𝐵‬
‫𝑥𝐹 و 𝑦𝐹 و 𝑧𝐹 = مرکبه های قوهی ‪F‬‬
‫این نتیجه مستقل از محل نقطه ‪ B‬روی محور است‪ .‬در واقع برای نقطه دیگری مانند ‪ C‬داریم‬
‫]𝐹 × ) 𝐶𝑟 ‪ ∙ [(𝑟𝐴 +‬גּ = 𝐿𝐶𝑀‬
‫]𝐹 × ) 𝐶𝑟 ‪ ∙ [(𝑟𝐵 +‬גּ =‪ ∙ [(𝑟𝐴 + 𝑟𝐵 ) × 𝐹]+‬גּ =‬
‫اما چون وکتورهای גּ و 𝐶𝑟 ‪ 𝑟𝐵 −‬در یک خط قرار دارند‪ ،‬حجم متوازی السطوحی که اضالع مجاور آن גּ و 𝐶𝑟 ‪ 𝑟𝐵 −‬و‬
‫‪ F‬است‪ ،‬همچون ضرب سه گانه مختلط این سه وکتور (بخش ‪ )3-10‬صفر است‪ .‬از اینرو‪ ،‬در رابطه ای که برای 𝐿𝐶𝑀 به‬
‫دست آوردیم فقط جمله اول باقی می ماند که همان عبارتی است که قبال برای تعریف 𝐿𝐵𝑀 از آن استفاده کردیم‪ .‬عالوه بر‬
‫این از بخش ‪ 3-6‬نتیجه می شود که در محاسبه مومینت ‪ F‬حول محور معین‪A ،‬می تواند هر نقطه از خط اثر ‪ F‬باشد‪.‬‬
‫‪65‬‬
66
‫‪ 12 - 3‬مومینت کوپل‪:‬‬
‫دو قوهی ‪ F‬و ‪ -F‬با مقدارهای مساوی‪ ،‬خط اثرهای موازی و‬

‫سوهای مخالف یک کوپل تشکیل می دهند (شکل ‪.)3-30‬‬
‫روشن است که مجموع مرکبه های این دو قوه در هر جهتی‬
‫صفر است‪ .‬اما مجموع مومینتهای آنها حول هر نقطه معین‬
‫صفر نیست‪ .‬این دو قوه‪ ،‬گرچه جسم را به حرکت انتقالی وا‬
‫نمی دارند‪ ،‬اما می خواهند آن را بچرخانند‪.‬‬
‫وکتورهای مکان نقاط اثر ‪ F‬و ‪ -F‬را مطابق شکل ‪ 31-3‬به‬

‫ترتیب با 𝐴𝑟 و 𝐵𝑟 نشان میدهیم‪ .‬مجموع مومینتهای دو وکتور‬
‫حول ‪ O‬برابر است با‬
‫𝐹 × ) 𝐵𝑟 ‪𝑟𝐴 × 𝐹 + 𝑟𝐵 × (−𝐹) = (𝑟𝐴 −‬‬
‫به جای 𝐵𝑟 ‪ ، 𝑟𝐴 −‬وکتور ‪ r‬یعنی وکتور واصل نقاط اثر دو‬

‫قوه را می گذاریم و نتیجه می گیریم که مجموع مومینتهای ‪ F‬و‬
‫‪-F‬حول ‪ O‬برابر است با‬
‫‪M =rxF‬‬
‫وکتور ‪ M‬را مومینت کوپل می گوییم‪ .‬این وکتور بر صفحه دو‬

‫قوه عمود است و مقدار آن برابر است با‬
‫𝑑𝐹 = 𝜃𝑛𝑖𝑠𝐹𝑟 = 𝑀‬
‫که در آن ‪ d‬فاصله عمودي خطوط اثر ‪ F‬و ‪ -F‬است‪ .‬سوى ‪M‬‬

‫از روی قاعدۀ دست راست مشخص می شود‪.‬‬
‫‪67‬‬
‫چون وکتور ‪ r‬در معادله ‪ 47-3‬مستقل از انتخاب مبدأ ‪ O‬سیستم‬

‫مختصات است‪ ،‬نتیجه می گیریم که اگر مومینتهای ‪ F‬و ‪ -F‬را حول‬
‫نقطه متفاوت ´‪ O‬محاسبه می کردیم باز هم به همین نتیجه می رسیدیم‪.‬‬
‫بنابراین مومینت کوپل یک وکتور آزاد است که می تواند در هر نقطه‬
‫ای وارد شود (شکل ‪.(32-3‬‬
‫‪𝐹1 𝑑1 = 𝐹2 𝑑2‬‬
‫از تعریف مومینت کوپل نتیجه می گیریم که در کوپل‪ ،‬یکی متشکل از‬
‫دو قوهی ‪ 𝐹1‬و ‪ −𝐹1‬و دیگری متشکل از دو قوهی ( ‪ 𝐹2‬و ‪(−𝐹2‬‬
‫(شكل ‪ ، )3-33‬در صورتی مومینتهای یکسانی دارند که داشته باشیم‪.‬‬
‫و عالوه بر این‪ ،‬در صفحات موازی (یا در یک صفحه ) قرار داشته باشند و سوی آنها نیز یکسان باشد‪.‬‬
‫‪ 13 - 3‬کوپلهای معادل‪:‬‬
‫در شکل ‪ 34-3‬سه کوپل را نشان داده ایم که بر یک جعبه مکعب مستطیلی اثر می کنند‪ .‬همانطور که در بخش قبل دیدیم‬
‫تنها حرکتی که کوپل می تواند به جسم سخت بدهد دوران است‪ .‬از آنجا که هر سه کوپل دارای مومینت یکسان ‪( M‬جهت‬
‫یکسان و مقدار یکسان )‪(M=12N∙m‬هستند‪ ،‬می توانیم انتظار داشته باشیم که اثر آنها بر جعبه یکسان باشد‪.‬‬
‫با اینکه این نتیجه گیری معقول به نظر می رسد‪ ،‬نباید شتابزده آن را بپذیریم‪ .‬گرچه حس درونی کمک زیادی به مطالعه‬
‫میخانیک می کند‪ ،‬اما نباید آن را جایگزین استدالل منطقی کرد‪ .‬قبل از آنکه بگوییم دو سیستم قوه اثر یکسانی بر جسم سخت‬
‫دارند‪ ،‬باید آن را بر مبنای شوا هد تجربی که تا کنون ارائه شده است ثابت کنیم‪ .‬این شواهد شامل قانون متوازی االضالع‬
‫جمع دو قوه (بخش ‪ )2-2‬و اصل انتقال پذیری (بخش ‪ )3-3‬است‪ .‬بنابراین می گوییم که دو سیستم قوه هنگامی معادل اند‬
‫(یعنی اثر یکسانی بر جسم سخت دارند) که بتوان یکی از آنها را با یک یا چند تا از عملیات زیر به دیگری تبدیل کرد‪)1( :‬‬
‫جایگزین کردن دو قوهی وارد بر یک ذره با محصله آنها‪ )2( ،‬تجزیه یک قوه به مرکبه هایش‪ )3( ،‬حذف دو قوهی برابر و‬
‫مختلف الجهت وارد بر یک ذره‪ )4( ،‬اعمال دو قوهی برابر و مختلف۔ الجهت بر یک ذره‪ )5( ،‬انتقال یک قوه در امتداد‬
‫خطوط اثرش‪ .‬هر یک از این عملیات بر مبنای قانون متوازی االضالع یا اصل انتقال پذیری به راحتی توجیه می شود‪.‬‬
‫حال می خواهیم ثابت کنیم که دوکوپل دارای مومینت ‪ M‬یکسان‪ ،‬معادل اند‪ .‬ابتدا دو کوپل هم صفحه را در نظر میگیریم و‬
‫فرض می کنیم که این صفحه منطبق بر صفحه شکل باشد شکل( ‪ .)3-35‬کوپل اول متشکل از قوههای ‪ 𝐹1‬و ‪ −𝐹1‬با‬
‫‪68‬‬
‫مقدار ‪ 𝐹1‬و به فاصله ‪ d‬از یکدیگر (شکل ‪ 3-35‬الف)‪ ،‬و کوپل دوم متشکل از قوههای ‪ 𝐹2‬و ‪ −𝐹2‬با مقدار ‪ 𝐹2‬و به‬
‫فاصله ‪ 𝑑2‬از یکدیگر است (شکل ‪ 3-35‬د)‪ .‬چون دو کوپل دارای مومینت یکسان ‪ M‬هستند که بر صفحه شکل عمود است‪،‬‬
‫باید دارای سوی یکسان باشند (که در اینجا سوی پادساعتگرد در نظر گرفته شده است) و باید رابطه زیر برقرار باشد‪.‬‬
‫‪𝐹1 𝑑1 = 𝐹2 𝑑2‬‬
‫برای اثبات معادل بودن این دو کوپل‪ ،‬باید نشان دهیم که می توان کوپل اول رابا استفاده از عملیات فوق الذکر به کوپل دوم‬
‫تبدیل کرد‪.‬‬
‫نقاط تالقی دوکوپل را با ‪ A‬و ‪ B‬و ‪ C‬و ‪ D‬نشان می دهیم‪ .‬ابتدا قوههای ‪ 𝐹1‬و ‪ −𝐹1‬را آنمقدار می لغزانیم تا مطابق شکل‬
‫‪3-35‬ب‪ ،‬به ترتیب به نقاط ‪ A‬و ‪ B‬منتقل شوند‪ .‬سپس قوهی ‪ 𝐹1‬را به دو مرکبه ‪ P‬و ‪ Q‬در امتدادهای ‪ AB‬و ‪ AC‬و به‬
‫همین ترتیب قوهی ‪ −𝐹1‬را به دو مؤلفة ‪ -P‬و ‪ -Q‬در امتدادهای ‪ AB‬و ‪ BD‬تجزیه میکنیم (شکل ‪35-3‬ج)‪ .‬قوههای ‪ P‬و ‪-P‬‬
‫دارای مقدار یکسان‪ ،‬خط اثر یکسان و سوی مخالف هستند و می توانیم آنها را در امتداد خط اثر مشترکشان بلغزانیم تا در‬
‫یک نقطه اثر کنند و سپس آنها را با هم حذف کنیم‪ .‬بدین ترتیب کوپل متشکل از ‪ 𝐹1‬و ‪ −𝐹1‬به کوپل متشکل از ‪ Q‬و‪-Q‬‬
‫تبدیل می شود‪.‬‬
‫حال نشان می دهیم که قوههای ‪ Q‬و ‪ -Q‬به ترتیب برابر قوههای ‪ 𝐹2‬و ‪ −𝐹2‬هستند‪.‬مومینت کوپل متشکل از ‪ Q‬و ‪-Q‬‬
‫برابر است با مومینت ‪ Q‬حول ‪ B‬به همین ترتیب مومینت کوپل متشکل از ‪ 𝐹1‬و ‪ −𝐹1‬برابر است با مومینت ‪ 𝐹1‬حول ‪B‬‬
‫اما‪ ،‬طبق قضیه وارینیون‪ ،‬مومینت ‪ 𝐹1‬برابر است با مجموع مومینتهای مرکبه های ‪ P‬و ‪ Q‬آن‪ .‬چون مومینت ‪ P‬حول ‪B‬‬
‫صفر است‪ ،‬مومینت کوپل متشکل از ‪ Q‬و ‪ -Q‬باید با مومینت کوپل متشکل از ‪ 𝐹1‬و ‪ −𝐹1‬برابر باشد‪ .‬با استفاده از معادله‬
‫‪ 3-49‬مینویسیم‪.‬‬
‫‪𝑄 = 𝐹2‬‬ ‫و‬ ‫‪𝑄𝑑2 = 𝐹1 𝑑1 = 𝐹2 𝑑2‬‬
‫پس قوههای ‪ Q‬و ‪ -Q‬به ترتیب با قوههای ‪ 𝐹2‬و ‪ ,− 𝐹2‬برابرند و کوپل شکل ‪ 3-35‬الف با کوپل شكل ‪ 3-35‬د معادل است‪.‬‬
‫حال دو کوپل را که در صفحات موازی ‪ 𝑃1‬و ‪ 𝑃2‬قرار دارند در نظر بگیرید (شکل ‪ .) 36 - 3‬ثابت می کنیم که اگر مقدار‬
‫این دو کوپل با هم برابر باشد‪ ،‬دوکوپل با هم معادل اند‪ .‬می توانیم فرض کنیم که کوپلها از قوههایی تشکیل شده باشند که‬
‫مقدارشان یکسان است و در خطوط موازی اثر می کنند (شکل ‪ 3-36‬الف و د)‪ .‬می خواهیم نشان دهیم که کوپل واقع در‬
‫صفحه ‪ 𝑃1‬را می توان با استفاده از عملیات فوق الذکر به کوپل واقع در صفحه ‪ 𝑃2‬تبدیل کرد‪.‬‬
‫دو صفحه را در نظر بگیرید که مطابق شکل ‪ 3-36‬ب‪ ،‬یکی از خطوط اثر ‪ 𝐹1‬و ‪ −𝐹2‬و دیگری از خطوط اثر ‪ −𝐹1‬و‬
‫‪ 𝐹2‬تشکیل شده است‪ .‬در نقطه ای از خط تالقی دو صفحه‪ ،‬دو قوهی و ‪ 𝐹3‬و ‪ −𝐹3‬را به ترتیب برابر ‪ 𝐹1‬و ‪ −𝐹1‬میگیریم‪.‬‬
‫‪69‬‬
‫کوپلی را که ‪ 𝐹1‬و ‪ −𝐹3‬تشکیل میدهند می توان‪ ،‬مطابق شکل ‪3-36‬ج با کوپل متشکل از ‪ −𝐹2‬و ‪ 𝐹3‬جایگزین کرد‪ ،‬زیرا‬
‫این دو کوپل مقدارشان یکسان است و در یک صفحه قرار دارند‪ .‬به همین ترتیب‪ ،‬کوپل متشکل از ‪ −𝐹1‬و ‪ 𝐹3‬را می توان‬
‫با کوپل متشكل از ‪ −𝐹3‬و ‪ 𝐹2‬جایگزین کرد‪ .‬با حذف کردن دو قوهی برابر و مختلف الجهت ‪ 𝐹3‬و ‪ ، −𝐹3‬به کوپل مورد‬
‫نظر در صفحه ‪ 𝑃2‬می رسیم (شکل ‪ 3-36‬د)‪ .‬بنابراین نتیجه می گیریم که در کوپل دارای مومینت ‪ M‬یکسان معادل اند‪،‬‬
‫خواه در یک صفحه باشند‪ ،‬یا در صفحات موازی‪.‬‬
‫خاصیتی که در باال بیان کردیم برای درک صحیح میخانیک اجسام سخت بسیار مهم است‪ .‬این خاصیت نشان میدهد که وقتی‬
‫کوپلی بر جسم سختی اثر می کند‪ ،‬فرقی نمی کند که دو قوهی تشکیل دهنده کوپل کجا اثر می کنند و مقدارشان چمقدار است‬
‫و جهتشان کدام‪ .‬تنها چیزی که اهمیت دارد مومینت کوپل (مقدار و جهت آن ) است‪ .‬کوپلهای دارای مومینت یکسان‪ ،‬اثر‬
‫یکسانی بر جسم سخت خواهند داشت‪.‬‬
‫‪ 14 - 3‬جمع کردن کوپلها‬
‫دو صفحه متقاطع ‪ 𝑃1‬و ‪ 𝑃2‬و دو کوپل را که در آن صفحات اثر می کنند در نظر بگیرید‪ .‬بدون کاستن از عمومیت می‬
‫توانیم فرض کنیم که کوپل واقع در صفحه ‪ 𝑃1‬متشکل از دو قوهی ‪ 𝐹1‬و ‪ −𝐹1‬است که بر خط تالقی دو صفحه عمودند و‬
‫به ترتیب در نقاط ‪ A‬و ‪ B‬اثر می کنند (شکل ‪ 37-3‬الف)‪ .‬به طور مشابه فرض می کنیم که کوپل واقع در صفحه ‪𝑃2‬‬
‫متشکل از دو قوهی ‪ 𝐹2‬و ‪ −𝐹2‬است که بر ‪ AB‬عمودند و به ترتیب در ‪ A‬و ‪ B‬اثر می کنند‪ .‬روشن است که محصله ‪R‬‬
‫قوههای ‪ 𝐹1‬و ‪ 𝐹2‬و محصله ‪ -R‬قوههای ‪ −𝐹1‬و ‪ 𝐹1‬یک کوپل تشکیل می دهند‪ .‬وکتور واصل از ‪ B‬به ‪ A‬را با ‪ r‬نشان‬
‫می دهیم و با یادآوری تعریف مومینت کوپل (بخش ‪ ،)12-3‬مومینت کوپل محصله را به صورت زیر می نویسیم‪.‬‬
‫) ‪𝑀 = 𝑟 × 𝑅 = 𝑟 × (𝐹1 + 𝐹2‬‬
‫طبق قضیه وارینیون داریم‬
‫‪𝑀 = 𝑟 × 𝐹1 + 𝑟 × 𝐹2‬‬
‫‪70‬‬
‫اولین جمله در رابطه فوق معرف مومینت ‪ , 𝑀1‬كوپل واقع در صفحه ‪ 𝑃1‬و جمله دوم معرف مومینت ‪ 𝑀2‬کوپل واقع در‬
‫صفحه ‪ 𝑃2‬است‪ .‬پس داریم‪.‬‬
‫‪𝑀 = 𝑀1 + 𝑀2‬‬
‫و نتیجه می گیریم که مجموع دو کوپل با مومینتهای ‪ 𝑀1‬و ‪ ، 𝑀2‬کوپلی است با مومینت ‪ M‬که برابر است با مجموع‬
‫وکتوری ‪ 𝑀1‬و ‪( 𝑀2‬شکل ‪37-3‬ب)‪.‬‬
‫‪ 15 - 3‬نمایش کوپل با وکتور‬
‫همانطور که در بخش ‪ 3-13‬دیدیم‪ ،‬کوپلهایی که مومینت یکسان دارند‪ ،‬خواه در یک صفحه و خواه در صفحات موازی‬
‫باشند‪ ،‬معادل اند‪ .‬بنابراین برای مشخص کردن اثر یک کوپل بر جسم سخت‪ ،‬ترسیم قوههای تشکیل دهنده آن (شکل ‪3-38‬‬
‫الف) الزم نیست‪ .‬کافی است که مطابق شکل ‪3-38‬ب تیری رسم کنیم که از نظر مقدار و جهت با مومینت ‪ M‬کوپل برابر‬
‫باشد‪ .‬از طرف دیگر‪ ،‬در بخش قبل دیدیم که مجموع دو کوپل‪ ،‬خود یک کوپل است و مومینت‪ M‬کوپل محصله را می توان‬
‫از جمع وکتوری مومینتهای ‪ 𝑀1‬و ‪ 𝑀2‬آن دوکوپل به دست آورد‪ .‬بنابراین‪ ،‬کوپلها از قانون جمع وکتوری پیروی می کنند و‬
‫تیری را که در شکل ‪3-38‬ب برای نمایش کوپل شکل ‪ 3-38‬الف به کار رفته است‪ ،‬واقعا می توان وکتور در نظر گرفت‪.‬‬
‫وکتوری را که برای نمایش کوپل به کار می رود‪ ،‬وکتورکوپل می گوییم‪ .‬توجه کنید که در شکل ‪ 3-38‬برای متمایز کردن‬
‫وکتور کوپل (که خود کوپل را نشان می دهد) از مومینت کوپل (که در شکلهای قبلی آن را با تیر سبز مشخص کرده بودیم‬
‫)از تیر قرمز استفاده کرده ایم‪ .‬همچنین توجه کنید که نماد را به این تیر قرمز افزوده ایم تا با وکتورهای نماینده قوهها اشتباه‬
‫نشود‪ .‬وکتور کوپل‪ ،‬مانند مومینت کوپل‪ ،‬یک وکتور آزاد است‪ .‬بنابراین نقطه اثر آن را می توانیم در صورت لزوم در مبدأ‬
‫سیستم مختصات در نظر بگیریم شکل ‪3-38‬ج عالوه بر این‪ ،‬وکتور کوپل ‪ M‬را می توان به مرکبه های 𝑥𝑀 و 𝑦𝑀 و 𝑧𝑀‬
‫در جهات محورهای مختصات تجزیه کرد (شکل ‪ 38-3‬د)‪ .‬این مرکبه ها معرف کوپلهایی هستند که به ترتیب در صفحات‬
‫‪yz‬و ‪ zx‬و ‪ xy‬اثر می کنند‪.‬‬
‫‪ 16 - 3‬تبدیل قوه به یک قوه در ‪ O‬و یک کوپل‬
‫قوهی ‪ F‬را در نظر بگیرید که مطابق شکل ‪ 39-3‬الف در نقطه ‪ A‬با وکتور مکان ‪ r‬بر جسم سختی وارد می شود‪ .‬تصور‬
‫کنید که بنا به دلیلی ترجیح دهیم که با قوهیی در ‪ O‬سروکار داشته باشیم‪ .‬قوهی ‪ F‬را می توانیم در امتداد خط اثرش بلغزانیم‬
‫(اصل انتقال پذیری)‪ ،‬اما نمی توانیم به نقطه ‪ O‬که روی خط اثرش قرار ندارد منتقل کنیم‪.‬‬
‫‪71‬‬
‫با این وجود‪ ،‬می توانیم مطابق شکل ‪ 3-38‬ب‪ ،‬دو قوه یکی برابر ‪ F‬و دیگری برابر ‪ -F‬را در نقطه ‪ O‬اضافه کنیم‪ ،‬بدون‬
‫اینکه اثر قوهی اصلی بر جسم سخت تغییر کند‪ .‬با این کار‪ ،‬یک قوهی ‪ F‬در ‪ O‬خواهیم داشت‪ ،‬و دو قوهی دیگر که با هم‬
‫یک کوپل با مومینت 𝑂𝑀 ‪ = rxF‬را تشکیل می دهند‪ .‬بنابراین هر قوهی ‪ F‬وارد بر جسم سخت را می توانیم به هر نقطه‬
‫دلخواهی مثل ‪ O‬منتقل کنیم‪ ،‬مشروط بر اینکه کوپلی هم اضافه کنیم که مومینتش با مومینت ‪ F‬حول ‪ O‬برابر باشد‪ .‬این کوپل‬
‫همان تمایلی را به چرخاندن جسم حول ‪ O‬دارد که قوهی ‪ F‬قبل از انتقال به ‪ O‬داشت‪ .‬کوپل را با وکتورکوپل 𝑂𝑀 عمود بر‬
‫صفحه شامل ‪ r‬و ‪ F‬نشان می دهیم‪ .‬چون 𝑂𝑀 یک وکتور آزاد است‪ ،‬آن را در هر جایی می توان نشان داد‪ .‬اما برای‬
‫سهولت‪ ،‬وکتورکوپل را معموال همراه با ‪ F‬در ‪ O‬نشان می دهیم و به مجموعه آنها سیستم قوه‪-‬کوپل می گوییم (شكل ‪39-3‬‬
‫ج)‪.‬‬
‫اگر قوهی ‪ F‬را از نقطه ‪ A‬به نقطه متفاوت ´‪ O‬منتقل کرده بودیم (شکلهای ‪ 40-3‬الف وج) آنگاه می باید مومینت قوهی ‪F‬‬
‫حول ´‪ O‬یعنی 𝐹 × ´𝑟 = 𝑂𝑀 را محاسبه و سیستم قوه‪-‬کوپل جدیدی متشکل از قوهی ‪ F‬و وکتور کوپل ´ 𝑂𝑀 به نقطه ´‪O‬‬
‫متصل می کردیم‪ .‬رابطه بین مومینتهای ‪ F‬حول ‪ O‬و ´‪ O‬به صورت زیر به دست می آید‬
‫𝐹 × 𝑠 ‪𝑀𝑂 ´ = 𝑟´ × 𝐹 = (𝑟 + 𝑠) × 𝐹 = 𝑟 × 𝐹 = 𝑟 × 𝐹 +‬‬
‫𝐹 × 𝑠 ‪𝑀𝑂 ´ = 𝑀𝑂 +‬‬
‫که در آن ‪ s‬وکتور واصل از ´‪ O‬به ‪ O‬است‪ .‬بنابراین مومینت ´ 𝑂𝑀 قوهی ‪ F‬حول ´‪ O‬برابر است با مجموع مومینت‬
‫𝑂𝑀قوهی ‪ F‬حول ‪ O‬و حاصلضرب وکتوری ‪ sXF‬که معرف مومینت قوهی ‪ F‬وارد بر ‪ O‬حول ´‪ O‬است‪.‬‬
‫این نتیجه را به صورت زیر نیز می توانیم به دست آوریم‪ .‬در انتقال سیستم قوهکوپل متصل به ‪ O‬به نقطه (شکلهای ‪3-‬‬
‫‪40‬ب و ج)‪ ،‬وکتور کوپل ‪ 𝑀𝑂 o‬را می توانیم آزادانه به ´‪ O‬منتقل کنیم‪ ،‬اما برای انتقال قوهی ‪ F‬از ‪ O‬به ´‪ ،O‬الزم است که‬
‫‪72‬‬
‫وکتور کوپلی به آن بیفزاییم که مومینتش با مومینت قوهی ‪ F‬وارد بر نقطه ‪ O‬حول نقطۂ ´‪ O‬برابر باشد‪ .‬بنابراین وکتور‬
‫کوپل ´ 𝑂𝑀 برابر است با مجموع 𝑂𝑀 و وکتور‪. sXF.‬‬
‫همانطور که در باال گفتیم‪ ،‬سیستم قوه‪-‬کوپلی که با انتقال ‪F‬‬

‫از نقطه ‪ A‬به نقطه ‪ O‬به دست می آید‪ ،‬متشکل از قوهی ‪F‬‬
‫و وکتور کوپل 𝑂𝑀 عمود بر ‪ F‬است‪ .‬به عکس‪ ،‬هر سیستم‬
‫قوه کوپل متشکل از قوهی ‪ F‬و وکتور کوپل 𝑂𝑀 عمود بر‬
‫آن را می توان با یک یک قوهی معادل جایگزین کرد‪.‬‬
‫برای این کار باید قوهی ‪ F‬را در صفحه عمود بر 𝑂𝑀‬
‫طوری جابجا کنیم که مومینت آن حول ‪ O‬برابر مومینت‬
‫کوپل شود و آن را خنثی کند‪.‬‬
‫‪73‬‬
74
75
‫‪ 13 - 3‬تبدیل یک سیستم قوه به یک قوه و یک کوپل‬
‫سیستمی متشکل از قوههای ‪ 𝐹1‬و ‪ 𝐹2‬و ‪ 𝐹3‬و ‪ ...‬را در نظر بگیرید که در نقاط ‪ 𝐴1‬و ‪𝐴2‬و ‪ 𝐴3‬و ‪ ...‬که با وکتورهای مکان‬
‫‪𝑟1‬و ‪ 𝑟2‬و ‪ 𝑟3‬و ‪ ...‬مشخص شده اند بر جسم سختی وارد می شوند (شکل ‪ 41-3‬الف)‪ .‬همانطور که در بخش قبل دیدیم‪ ،‬می‬
‫توانیم قوهی ‪ F‬را از نقطه ‪ A‬به نقطه ‪ O‬منتقل کنیم‪ ،‬به شرطی که کوپلی با مومینت ‪ , 𝑀1‬برابر با مومینت ‪ 𝐹1‬حول ‪O‬‬
‫یعنی× ‪ ) 𝐹1 ) 𝑟1‬را به آن بیفزاییم‪ .‬با یکرار این کار برای قوههای ‪ 𝐹2‬و ‪ 𝐹3‬و ‪ ،...‬سیستم نشان داده شده در شکل ‪41-3‬ب‬
‫به دست می آید‪ .‬این سیستم‪ ،‬از قوههای اصلی که اکنون در ‪ O‬اثر می کنند‪ ،‬و وکتورهای کوپل افزوده شده تشکیل شده‬
‫است‪.‬‬
‫چون در این حالت قوهها متقارب هستند‪ ،‬می توانیم آنها را به صورت وکتوری با هم جمع و با محصلهشان ‪ R‬جایگزین‬
‫کنیم‪ .‬به همین ترتیب می توانیم وکتورهای کوپل ‪ 𝑀1‬و ‪ 𝑀2‬و ‪ 𝑀3‬و ‪ ...‬را به طور وکتوری با هم جمع و با یک کوپل 𝑅𝑂𝑀‬
‫جایگزین کنیم‪ .‬بنابراین هر سیستمی از قوهها را‪ ،‬هر مقدار هم پیچیده باشد‪ ،‬می توان به یک سیستم قوه‪-‬کوپل معادل وارد بر‬
‫نقطه معین ‪ O‬تبدیل کرد (شکل ‪41-3‬ج)‪ .‬توجه داشته باشید که گرچه هر یک از وکتورهای کوپل ‪ 𝑀1‬و ‪ 𝑀2‬و ‪ 𝑀3‬و‪...‬‬
‫در شکل ‪41-3‬ب بر قوهی متناظر خود عمود است‪ ،‬اما در حالت کلی قوهی محصله ‪ R‬و وکتور کوپل محصله 𝑅𝑂𝑀 در‬
‫شکل ‪41-3‬ج بر یکدیگر عمود نیستند‪.‬‬
‫سیستم قوه‪-‬کوپل معادل‪ ،‬با معادالت زیر تعریف می شود‬
‫𝐹∑ = 𝑅‬ ‫)𝐹 × 𝑟(∑ = 𝑂𝑀∑ = 𝑅𝑂𝑀‬
‫این معادالت نشان میدهند که وکتور قوهی محصله ‪ R‬با جمع کردن همه قوههای سیستم به دست می آید و مومینت وکتور‬
‫کوپل محصله 𝑅𝑂𝑀 ‪ ،‬که مومینت محصله سیستم نامیده می شود‪ ،‬با جمع کردن مومینتهای همه قوههای سیستم حول ‪ O‬به‬
‫دست می آید‪ .‬پس از آنکه سیستم قوهها به یک قوه و یک کوپل در نقطه ‪ O‬تبدیل شد‪ ،‬به راحتی می توان آن را به یک قوه و‬
‫یک کوپل در نقطه دیگری مثل ´‪ O‬تبدیل کرد‪ .‬در این حالت‪ ،‬گرچه قوهی محصله ‪ R‬تغییر نمی کند‪ ،‬مومینت محصله جدید‬
‫´ 𝑅𝑂𝑀برابر می شود با مجموع 𝑅𝑂𝑀 و مومینت قوهی ‪ R‬وارد بر ‪ 0‬حول نقطه ´‪ )O‬شکل ‪ .)42-3‬داریم‪.‬‬
‫𝑅 ‪𝑀𝑂𝑅 ´ = 𝑀𝑂𝑅 + 𝑠 +‬‬
‫در عمل‪ ،‬برای تبدیل سیستم قوهها به یک قوهی ‪ R‬در ‪ O‬و وکتورکوپل 𝑅𝑂𝑀 ‪ ،‬از مرکبه ها استفاده می کنیم‪ .‬با تجزیه هر‬
‫وکتور مكان ‪ r‬و هر قوهی ‪ F‬سیستم به مرکبه های متعامد‪ ،‬می نویسیم‬
‫𝑘𝑧 ‪𝑟 = 𝑥𝑖 + 𝑦𝑗 +‬‬
‫‪76‬‬
‫𝑘 𝑧𝐹 ‪𝐹 = 𝐹𝑥 𝑖 + 𝐹𝑦 𝑗 +‬‬
‫با قرار دادن ‪ r‬و ‪ F‬در معادالت ‪ 52-3‬و فاکتور گرفتن از وکتورهای واحد‪ i‬و‪ j‬و‪ ، k‬وکتورهای ‪ R‬و 𝑅𝑂𝑀 به صورت زیر‬
‫به دست می آیند‬
‫𝑘 𝑧𝑅 ‪𝑅 = 𝑅𝑥 𝑖 + 𝑅𝑦 𝑗 +‬‬
‫𝑘 𝑅𝑧𝑀 ‪𝑀𝑂𝑅 = 𝑀𝑥𝑅 𝑖 + 𝑀𝑦𝑅 𝑗 +‬‬
‫مرکبه های 𝑥𝑅 و 𝑦𝑅 و 𝑧𝑅 ‪ ،‬به ترتیب مجموع مرکبه های ‪ x‬و‪ y‬و‪ z‬وکتورهای داده شده هستند و میزان تمایل سیستم به‬
‫ایجاد حرکت انتقالی در جهات ‪ x ،‬و ‪ y‬و ‪ z‬در جسم سخت را نشان می دهند‪ .‬به طور مشابه مرکبه های 𝑅𝑥𝑀 و 𝑅𝑦𝑀و 𝑅𝑧𝑀‪،‬‬
‫به ترتیب مجموع مومینتهای قوههای داده شده حول محورهای ‪ x‬و ‪ y‬و‪ z‬هستند و میزان تمایل سیستم به ایجاد حرکت‬
‫دورانی حول محورهای ‪ x‬و ‪ y‬و‪ z‬را نشان می دهند‪.‬‬
‫اگر مقدار و جهت قوهی ‪ R‬را بخواهیم‪ ،‬می توانیم آنها را با استفاده از روابط ‪ 18-2‬و ‪ 2 - 19‬از روی مرکبه های 𝑥𝑅 و‬
‫𝑦𝑅و 𝑧𝑅 به دست آوریم و مشخص کنیم‪ .‬مقدار و جهت وکتور کوپل 𝑅𝑂𝑀 را نیز می توانیم با محاسبات مشابهی تعیین و‬
‫مشخص کنیم‪.‬‬
‫‪ 18 - 3‬سیستم قوههای معادل‬
‫در بخش قبل دیدیم که هر سیستم قوهی وارد بر جسم سخت را می‬
‫توان به یک سیستم قوه‪-‬کوپل در نقطه معین ‪ O‬تبدیل کرد‪ .‬این‬
‫سیستم قوه‪-‬کوپل معادل‪ ،‬اثر سیستم قوههای داده شده را بر جسم‬
‫سخت کامال نشان می دهد‪ .‬بنابراین‪ ،‬دو سیستم قوه در صورتی‬
‫معادل اند که بتوان آنها را به یک سیستم قوه‪-‬کوپل در نقطه معین‬
‫‪O‬تبدیل کرد‪ .‬با یادآوری اینکه سیستم قوه‪-‬کوپل در نقطه ‪ O‬با‬
‫روابط ‪ 52-3‬تعریف می شود‪ ،‬می گوییم‪ :‬دو سیستم قوهی ‪ 𝐹1‬و‬
‫‪𝐹2‬و ‪ ... 𝐹3‬و ´ ‪ 𝐹1‬و ´ ‪ 𝐹2‬و´ ‪ ... 𝐹3‬که بریک جسم سخت اثر می‬
‫کنند‪ ،‬با هم معادل اند اگر و تنها اگر مجموع قوهها و مجموع‬
‫مومینتهای قوههای دو سیستم حول نقطه معین ‪ ،O‬به ترتیب با هم‬
‫برابر باشند‪ .‬به زبان ریاضی‪ ،‬شرایط الزم و کافی معادل بودن دو‬
‫سیستم قوه به قرار زیر است‪.‬‬
‫‪77‬‬
‫´ 𝑂𝑀∑ = 𝑂𝑀∑‬ ‫´𝐹∑ = 𝐹∑‬
‫توجه کنید که برای اثبات معادل بودن دو سیستم قوه‪ ،‬رابطه دوم از روابط فوق کافی است فقط نسبت به یک نقطه ‪ O‬برقرار‬
‫شود‪ .‬اما اگر دو سیستم معادل باشند‪ ،‬این رابطه نسبت به هر نقطه ای برقرار خواهد بود‪ .‬و با تجزیه قوهها و مومینتها در‬
‫معادالت ‪ 57-3‬به مرکبه های متعامد‪ ،‬می توانیم شرایط الزم و کافی معادل بودن دو سیستم قوهی وارد بر جسم سخت را به‬
‫صورت زیر بنویسیم‪.‬‬
‫´ 𝑥𝐹∑ = 𝑥𝐹∑‬ ‫´ 𝑦𝐹∑ = 𝑦𝐹∑‬ ‫´ 𝑧𝐹∑ = 𝑥𝐹∑‬
‫´ 𝑥𝑀∑ = 𝑥𝑀∑‬ ‫´ 𝑦𝑀∑ = 𝑦𝑀∑‬ ‫´ 𝑧𝑀∑ = 𝑥𝑀∑‬
‫این معادالت مفهوم فیزیکی ساده ای دارند‪ ،‬و بر طبق آنها دو سیستم قوه در صورتی معادل اند که بخواهند به جسم سخت‬
‫(‪ )1‬حرکتهای انتقالی یکسانی در جهات ‪ x‬و‪ y‬و‪ z‬اعمال کنند و (‪ )2‬حركات دورانی یکسانی حول محورهای ‪ x‬و‪ y‬و ‪ z‬به‬
‫اعمال کنند‪.‬‬
‫‪ 3-19‬سیستم وکتورهای معادل‬
‫در حالت کلی‪ ،‬وقتی دو سیستم وکتور در معادالت ‪ 57-3‬یا ‪ 58-3‬صدق کنند‪ ،‬یعنی وقتی محصلهها و مومینتهای‬
‫محصلههای آنها حول هر نقطه دلخواه‪ ،‬به ترتیب با هم برابر باشند‪ ،‬می گوییم دو سیستم با هم همسنگ اند‪ .‬بنابراین‪ ،‬نتیجه‬
‫گیری بخش قبل را می توانیم به زبان دیگر چنین بیان کنیم‪ :‬اگر دو سیستم قوهی وارد بر جسم سخت همسنگ باشند‪ ،‬معادل‬
‫نیز هستند‪.‬‬
‫توجه به این نکته مهم است که این بیان برای هر سیستمی از وکتورها صادق نیست‪ .‬برای مثال‪ ،‬سیستم قوهیی را در نظر‬
‫بگیرید که بر تعدادی ذرۀ مستقل که با هم جسم سخت تشکیل نمی دهند وارد می شود‪ .‬یک سیستم قوهی متفاوت وارد بر‬
‫همان ذرات ممکن است با سیستم اول همسنگ باشد‪ ،‬یعنی دارای محصله و مومینت محصله یکسان باشد‪ .‬اما چون در این‬
‫حالت قوه های مختلف بر ذرات مختلفی وارد می شوند‪ ،‬اثرهای آنها بر این ذرات متفاوت خواهد بود و دو سیستم قوه‪ ،‬گرچه‬
‫همسنگ اند‪ ،‬معادل نیستند‪.‬‬
‫‪ 3-20‬ساده تر کردن سیستم قوهها‬
‫در بخش ‪ 17-3‬دیدیم که هر سیستمی از قوههای وارد بر جسم سخت را می توان به یک سیستم قوه‪-‬کوپل معادل در ‪O‬‬
‫تبدیل کرد‪ .‬این سیستم متشکل است از ‪ :‬قوهی ‪ R‬برابر با مجموع قوههای سیستم‪ ،‬و وکتورکوپل 𝑅𝑂𝑀 با مومینتی برابر‬
‫محصله مومینتهای سیستم اگر ‪R=0‬باشد‪ ،‬سیستم قوه‪-‬کوپل به صورت وکتور کوپل 𝑅𝑂𝑀 در می آید‪ .‬در این حالت سیستم‬
‫قوهها به یک یک کوپل به نام کوپل محصله سیستم تبدیل می شود‪.‬حال می خواهیم شرایطی را بررسی کنیم که تحت آن‬
‫سیستم قوههای معینی را می توان به یک یک قوه تبدیل کرد‪ .‬در بخش ‪ 16-3‬دیدیم که اگر ‪ R‬و 𝑅𝑂𝑀 برهم عمود باشند‪ ،‬می‬
‫توانیم سیستم قوه‪-‬کوپل در ‪ O‬را با یک قوهی ‪ R‬در امتداد یک خط اثر جدید جایگزین کنیم‪ .‬بنابراین سیستمهایی که می توان‬
‫آنها را به یک یک قوه یا محصله تبدیل کرد‪ ،‬سیستمهایی هستند که در آنها قوهی ‪ R‬و وکتور کوپل 𝑅𝑂𝑀 برهم عمودند‪ .‬گرچه‬
‫این شرط در حالت کلی برای سیستم قوههای فضایی برقرار نمی شود‪ ،‬اما برای سیستمهای شامل (‪ )1‬قوههای متقارب‪)2( ،‬‬
‫قوههای هم صفحه‪ ،‬و (‪ )3‬قوههای موازی‪ ،‬برقرار می شود‪ .‬این سه حالت را به طور جداگانه بررسی می کنیم‪.‬‬
‫‪ .1‬قوههای متقارب همگی بر یک نقطه اثر می کنند و از اینرو می توان آنها را مستقیما با هم جمع کرد و محصله ‪ R‬آنها را‬
‫به دست آورد‪ .‬بنابراین این قوهها همیشه به یک یک قوه تبدیل می شوند‪ .‬قوههای متقارب را در فصل ‪ 2‬به تفصیل بررسی‬
‫کردیم ‪.‬‬
‫‪78‬‬
‫‪ .2‬قوههای هم صفحه در یک صفحه اثر می کنند که می توان آن را صفحه شکل در نظر گرفت (شکل ‪ 43-3‬الف)‪ .‬مجموع‬
‫‪R‬قوههای سیستم نیز در صفحه شکل قرار می گیرد‪ ،‬در حالی که مومینت هر یک از قوهها حول ‪ O‬و در نتیجه محصله‬
‫مومینتها‪ ،𝑀𝑂𝑅 ،‬بر صفحه شکل عمود خواهند بود‪ .‬بنابراین سیستم قوهکوپل در ‪ O‬متشکل خواهد بود از قوهی ‪ R‬و وکتور‬
‫کوپل 𝑅𝑂𝑀 که برهم عمودند (شکل ‪ 43-3‬ب)‪ .‬می توان یک قوهی ‪ R‬را در صفحه شکل آنمقدار جابه جا کرد که مومینت آن‬
‫حول ‪ O‬با 𝑅𝑂𝑀 برابر شود و سیستم قوه‪-‬کوپل را به یک قوهی ‪ R‬تبدیل کرد‪ .‬فاصله خط اثر ‪ R‬از ‪ O‬برابر 𝑅‪𝑑 = 𝑀𝑂𝑅 /‬‬
‫می شود (شکل ‪ 43-3‬ج)‪.‬‬
‫همانطور که در بخش ‪ 17-3‬گفتیم‪ ،‬اگر قوهها را به مرکبه های متعامد تجزیه کنیم‪ ،‬تبدیل سیستم قوه بسیار ساده تر می شود‪.‬‬
‫در این صورت سیستم قوه۔ کوپل در ‪ O‬با مرکبه های زیر مشخص می شود (شکل ‪ 44-3‬الف(‪.‬‬
‫𝑥𝐹∑ = 𝑥𝑅‬ ‫𝑦𝐹∑ = 𝑦𝑅‬ ‫𝑜𝑀∑ = 𝑅𝑂𝑀 = 𝑅𝑧𝑀‬
‫برای تبدیل سیستم به یک قوهی ‪ ، R‬مومینت ‪ R‬حول ‪ O‬را با 𝑅𝑂𝑀 برابر قرار میدهیم‪ .‬مختصات نقطه اثر محصله را با ‪ x‬و‬
‫‪ y‬نشان می دهیم و با استفاده از رابطه ‪ 22-3‬در بخش ‪ 8-3‬می نویسیم‪.‬‬
‫این رابطه معادله خط اثر ‪ R‬است‪ .‬همچنین می توانیم دو و نقاط تالقی خط اثر محصله با محورها را مستقیما به دست آوریم‪.‬‬
‫برای این کار 𝑅𝑂𝑀 را‪ ،‬در حالتی که ‪ R‬در نقطه ‪ B‬وارد می شود (شکل ‪ 44-3‬ب)‪ ،‬برابر با مومینت مرکبه ‪ y‬و قوهی ‪R‬‬
‫حول ‪ O‬و در حالتی که ‪ R‬در نقطه ‪ C‬وارد می شود (شکل ‪ 44-3‬ج) برابر با مومینت مرکبه ‪ x‬قوهی ‪ R‬حول ‪ O‬قرار‬
‫میدهیم‬
‫‪79‬‬
‫چون وکتور کوپل 𝑅𝑂𝑀 بر صفحه شکل عمود است آنرا با نماد نشان داده ایم ‪ .‬کوپل پادساعتگر معرف وکتوری به طرف‬
‫خارج کاغذ و کوپل ساعتگرد معرف وکتوری به طرف داخل کاغذ است‪.‬‬
‫قوههای موازی خط اثرهایشان موازی اند و سویشان ممکن است یکسان باشد یا نباشد‪ .‬با فرض اینکه قوهها مطابق شکل ‪-3‬‬
‫‪ 45‬الف با محور و موازی هستند‪ ،‬نتیجه می گیریم که مجموع ‪ R‬آنها نیز با محور و موازی است‪ .‬از طرف دیگر‪ ،‬چون‬
‫مومینت هر قوه بر آن عمود است‪ ،‬مومینت هر یک از قوههای سیستم حول‪ ،‬و در نتیجه مومینت محصله 𝑅𝑂𝑀 آنها نیز در‬
‫صفحه ‪ zx‬خواهد بود‪ .‬بنابراین سیستم قوه‪-‬کوپل در ‪ O‬متشکل خواهد بود از قوهی ‪ R‬و وکتورکوپل 𝑅𝑂𝑀 که مطابق شکل‬
‫‪45-3‬ب برهم عمودند‪ .‬این سیستم را می توان به یک قوهی ‪( R‬شکل ‪ 45-3‬ج)‪ ،‬یا اگر‪ R=0‬باشد به یک کوپل با مومینت‬
‫𝑅𝑂𝑀تبدیل کرد‪.‬‬
‫در عمل‪ ،‬سیستم قوه‪-‬کوپل در ‪ 0‬با مرکبه های زیر مشخص می شود‪.‬‬
‫𝑦𝐹∑ = 𝑦𝑅‬ ‫𝑥𝑀∑ = 𝑅𝑥𝑀‬ ‫𝑧𝑀∑ = 𝑅𝑧𝑀‬
‫برای تبدیل این سیستم به یک یک قوه‪R ،‬را به نقطه جدیدی با مختصات ( ‪A ( x,O,z‬منتقل می کنیم‪ ،‬به طوری که مومینت‬
‫‪R‬حول ‪ O‬با 𝑅𝑂𝑀 برابر شود‪ .‬مینویسیم‪.‬‬
‫𝑅𝑂𝑀 = 𝑅 × 𝑟‬
‫𝑘 𝑅𝑧𝑀 ‪(𝑥𝑖 + 𝑧𝑘) × 𝑅𝑦 𝑗 = 𝑀𝑥𝑅 𝑖 +‬‬
‫با محاسبه حاصلضرب وکتوری فوق و برابر قرار دادن ضرایب وکتورهای واحد متناظر در دو طرف معادله‪ ،‬دو معادله‬
‫اسکالر به دست می آید که مختصات ‪ A‬را به دست می دهند‪.‬‬
‫𝑅𝑥𝑀 = 𝑦𝑅𝑧‪−‬‬ ‫𝑅𝑧𝑀 = 𝑦𝑅𝑥‬
‫این معادالت نشان می دهند که مومینتهای ‪ R‬حول محورهای ‪ x‬و‪ z‬به ترتیب با 𝑅𝑧𝑀 و 𝑅𝑥𝑀 برابرند‪.‬‬
‫‪80‬‬
‫‪ 21 - 3‬تبدیل سیستم قوه به رنچ‬
‫در حالت کلی‪ ،‬برای یک سیستم قوهی فضایی‪ ،‬سیستم قوه‪-‬کوپل‬

‫معادل در ‪ O‬متشکل است از قوهی ‪ R‬و وکتورکوپل 𝑅𝑂𝑀 که بر‬
‫یکدیگر عمود نیستند‪ ،‬و هیچکدام از آن دو هم صفر نیست (شکل‬
‫‪ 3-46‬الف)‪ .‬این سیستم را نمی توان به یک یک قوه و یا یک‬
‫کوپل تبدیل کرد‪ .‬اما وکتورکوپل را می توان با تجزیه 𝑅𝑂𝑀 به دو‬
‫مرکبه ‪𝑀1‬و ‪ 𝑀2‬به ترتیب در امتداد ‪ R‬و در صفحه عمود بر‬
‫‪ ،R‬با دو وکتور کوپل دیگر جایگزین کرد (شکل ‪ 46-3‬ب)‪ .‬در‬
‫این صورت‪ ،‬می توان قوهی ‪ R‬و وکتور کوپل ‪ 𝑀2‬را با یک‬
‫قوهی ‪ R‬در امتداد یک خط اثر جدید جایگزین کرد‪ .‬بدین ترتیب‪،‬‬
‫سیستم قوهی اصلی به ‪ R‬و وکتورکوپل ‪ 𝑀1‬که در صفحه عمود‬
‫بر ‪ R‬اثر می کند تبدیل می شود (شکل ‪ 46-3‬ج)‪ .‬این سیستم قوه۔‬
‫کوپل خاص را رنچ می گوییم‪ .‬در عملیات سوراخکاری و‬
‫قالویزکاری و نیز در شل و سفت کردن پیچها با آچار (رنچ)‬
‫همین اعمال توأم فشردن و چرخاندن وجود دارد‪ .‬خط اثر ‪ R‬را‬
‫محور رنج و نسبت 𝑅‪ 𝑃 = 𝑀1 /‬را گام رنچ می گوییم‪ .‬بنابراین‪،‬‬
‫رنچ متشکل است از دو وکتور همراستا؛ قوهی ‪ R‬و وکتور کوپل‪.‬‬
‫𝑅𝑝 = ‪𝑀1‬‬
‫با یادآوری معادله ‪ 35-3‬که در بخش ‪ 9-3‬برای تصویر یک‬

‫وکتور روی خط اثر وکتور دیگر به دست آوردیم‪ ،‬تصویر 𝑅𝑂𝑀‬
‫روی خط اثر ‪ R‬برابر می شود با‬
‫𝑅‬
‫𝑂𝑀∙𝑅‬
‫= ‪𝑀1‬‬ ‫𝑅‬
‫بنابراین گام رنچ را می توان به صورت زیر بیان کرد‬
‫𝑅𝑂𝑀 ∙ 𝑅 ‪𝑀1‬‬
‫=𝑃‬ ‫=‬
‫𝑅‬ ‫‪𝑅2‬‬
‫‪81‬‬
‫برای تعریف محور رنچ‪ ،‬می توانیم رابطه ای شامل وکتور مکان ‪ r‬یک نقطه دلخواه ‪ P‬روی محور آن بنویسیم‪ .‬قوهی‬
‫محصله ‪ R‬و وکتور کوپل ‪ 𝑀1‬را در نقطه ‪ P‬وارد می کنیم (شکل ‪ )47-3‬و مومینت این سیستم قوه‪-‬کوپل حول ‪ O‬را با‬
‫مومینت محصله 𝑅𝑂𝑀 سیستم قوهی اصلی برابر قرار می دهیم‬
‫𝑅𝑂𝑀 = 𝑅 × 𝑟 ‪𝑀1 +‬‬
‫با استفاده از معادله ‪ 61-3‬به دست می آوریم‬
‫𝑅𝑂𝑀 = 𝑅 × 𝑟 ‪𝑝𝑅 +‬‬
‫شکل ‪ 47-3‬روابطی که برای تصویر وکتورکوپل روی خط اثر ‪ R‬و برای گام رنچ به دست آوردیم‪ ،‬مستقل از انتخاب نقطة‬
‫‪ 0‬هستند‪ .‬اگر از نقطه متفاوت ´‪ O‬استفاده می کردیم‪ ،‬صورت کسر در معادله ‪ 62-3‬با استفاده از رابطه ‪ 53-3‬به صورت‬
‫)𝑅 × 𝑠( ∙ 𝑅 ‪𝑅 ∙ 𝑀𝑂𝑅 ´ = 𝑅 ∙ (𝑀𝑂𝑅 + 𝑠 × 𝑅) = 𝑅 ∙ 𝑀𝑂𝑅 +‬‬
‫در می آمد‪ .‬چون ضرب سه گانه مختلط )𝑅 × 𝑠( ∙ 𝑅 متحد با صفر است‪ ،‬داریم‬
‫𝑅𝑂𝑀 ∙ 𝑅 = ´ 𝑅𝑂𝑀 ∙ 𝑅‬
‫از اینرو حاصل ضرب اسکالر 𝑅𝑂𝑀 ∙ 𝑅 مستقل از انتخاب ‪ O‬است‪.‬‬
‫‪82‬‬
83
84
85
86
87
88
89

Chapter#1, 2, 3.

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Chapter#1, 2, 3.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Salam University Civil Engineering Faculty

The Ministry of Higher Education

Vector Mechanics for Civil Engineers

Prepared by: Muhammaddin Mominzai

‫(‪1N = (1 kg) (1 m/𝑠 2 ) = 1 kg•m/𝑠 2-------------)1-5‬‬

‫‪W = mg = (1 kg) (9.81 m/𝑠 2 ) = 9.81 N‬‬

‫برای تأکید روی پیشوند‪ ،‬هجای اول را با تأكید تلفظ کنید‪.‬‬

‫‪1 c𝑚2 =(1𝑐𝑚)2=(10−2 𝑚)2=10−4 𝑚2‬‬

‫و اجزای واحد حجم به صورت زیر بیان می شوند‬

‫واحد مکمل (‪ 1=2∏=360°‬دور)‬

‫مختصری درباره سیستم واحد امریکایی‪:‬‬

‫‪M=47lb∙in=47(4.448N)(1/12)(0.3048 m)=5.31 N∙m‬‬

‫‪M = Fd = 50 (0.60) = 30 N∙m‬‬

‫قسمت اول‪ :‬قوههای هم صفحه‪.‬‬

‫‪ 2 - 2‬قوههای وارد بر ذره‪ ،‬محصله دو قوه‬

‫‪P + (-P) = 0‬‬

‫‪ 4 - 2‬جمع کردن وکتورها‪:‬‬

‫)‪P+Q+S=(P+Q) +S=P+(Q+S) -----------------(2-4‬‬

‫ضرب عدد در وکتور‪.‬‬

‫‪ 2 - 5‬محصله چند قوهی متقارب‬

‫‪ 7-2‬مرکبه های متعامد وکتورهای واحد‪:‬‬

‫𝛩𝑠𝑜𝐶 ∙ 𝐹 = 𝑥𝐹𝛩𝑛𝑖𝑆 ∙ 𝐹 = 𝑦𝐹‬

‫با تجزیه هریک از قوهها به مرکبه های متعامد‪ ،‬داریم‬

‫𝑗) 𝑦𝑆 ‪= (𝑃𝑥 + 𝑄𝑥 + 𝑆𝑥 )𝑖 + (𝑃𝑦 + 𝑄𝑦 +‬‬

‫و از آنجا به دست می آوریم‬

‫) 𝑦𝑆 ‪𝑅𝑦 = (𝑃𝑦 + 𝑄𝑦 +‬‬ ‫) 𝑥𝑆 ‪𝑅𝑥 = (𝑃𝑥 + 𝑄𝑥 +‬‬

‫𝑥𝐹∑ = 𝑥𝑅‬ ‫𝑦𝐹∑ = 𝑦𝑅‬

‫‪R = ∑𝐹𝑦 = 0‬‬

‫با تجزیه هر قوه به دو مرکبه متعامد داریم‬

‫‪(∑𝐹𝑥 )𝑖 + (∑𝐹𝑦 )𝑗 = 0‬‬ ‫یا‬ ‫‪∑(𝐹𝑥 𝑖 + 𝐹𝑦 𝑗) = 0‬‬

‫‪∑𝐹𝑦 = 0‬‬ ‫‪∑𝐹𝑥 = 0‬‬

‫حال به ذره شکل ‪ ۲-۲۷‬باز می گردیم و برقراری شرایط تعادل را می آزماییم‬

‫𝑦𝐹∑‪= -173.2 - 200 cos 30° + 400 cos 30°‬‬

‫‪= -173.2- 173.2 + 346.4 = 0‬‬

‫‪ 2 - 10‬قانون اول نیوتون‪:‬‬

‫‪ 2 - 11‬مسایل مربوط به تعادل ذره‪ ،‬دیاگرام آزاد‪:‬‬

‫‪W = mg = 75 (9.81) = 736 N‬‬

‫آزاد نشان نمی دهیم‪.‬‬

‫𝐵𝐴𝑇‬ ‫𝐶𝐴𝑇‬ ‫‪736‬‬

‫𝑁 ‪𝑇𝐴𝐶 = 480‬‬ ‫𝑁 ‪𝑇𝐴𝐵 = 647‬‬

‫‪∑𝐹𝑦 = 0‬‬ ‫‪∑𝐹𝑥 = 0‬‬

‫قسمت دوم؛ قوههای فضایی‪:‬‬

‫‪ 2-12‬مرکبه های متعامد قوه ها در فضا‪:‬‬

‫‪𝐹𝑥 = 𝐹ℎ ∙ 𝑐𝑜𝑠ᵠ = 𝐹 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝜃𝑦 𝑐𝑜𝑠ᵠ‬‬

‫‪𝐹𝑧 = 𝐹ℎ ∙ 𝑠𝑖𝑛ᵠ = 𝐹 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝜃𝑦 𝑠𝑖𝑛ᵠ‬‬

‫‪𝐹 = √𝐹𝑥2 + 𝐹𝑦2 + 𝐹𝑧2‬‬

‫𝑦𝜃𝑠𝑜𝑐 ∙ 𝐹 = 𝑦𝐹‬ ‫𝑧𝜃𝑠𝑜𝑐 ∙ 𝐹 = 𝑧𝐹‬ ‫𝑥𝜃𝑠𝑜𝑐 ∙ 𝐹 = 𝑥𝐹‬

‫متداولتر است‪ .‬کسینوسهای 𝑥𝜃 و 𝑦𝜃 و 𝑧𝜃 را کسینوسهای هادی قوهی ‪ F‬می گوییم‪.‬‬

‫که در آن مرکبه های اسکالر 𝑥𝐹 و 𝑦𝐹 و 𝑧𝐹 با روابط ‪ 2-19‬تعریف شده اند‪.‬‬

‫‪ 13-2‬مشخص کردن قوه بامقدار و دونقطه از خط اثر آن‪:‬‬

‫𝑥𝑑𝐹‬ ‫𝑦𝑑𝐹‬ ‫𝑧𝑑𝐹‬

‫‪𝑑𝑧 = 𝑧2 − 𝑧1‬‬ ‫‪𝑑𝑦 = 𝑦2 − 𝑦1‬‬ ‫‪𝑑𝑥 = 𝑥2 − 𝑥1‬‬

‫‪𝑑 = √𝑑𝑥2 + 𝑑𝑦2 + 𝑑𝑧2‬‬

‫سپس با قراردادن ‪ F‬و 𝑥𝑑 و 𝑦𝑑 و 𝑧𝑑 و ‪ d‬در روابط ‪ ، 29-2‬مرکبه های 𝑥𝐹 و 𝑦𝐹 و 𝑧𝐹 را بدست می آوریم‪.‬‬

‫⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ به دست آوریم‪.‬‬

‫‪ 2 - 14‬جمع کردن قوههای متقارب در فضا‪:‬‬

‫هر یک از قوهها را به مرکبه های متعامدش تجزیه میکنیم و می نویسیم‬

‫𝑘) 𝑧𝐹∑( ‪𝑅𝑥 𝑖 + 𝑅𝑦 𝑗 + 𝑅𝑧 𝑘 = ∑(𝐹𝑥 𝑖 + 𝐹𝑦 𝑗 + 𝐹𝑧 𝑘) = (∑𝐹𝑥 )𝑖 + (∑𝐹𝑦 )𝑗 +‬‬

‫𝑥𝐹∑ = 𝑥𝑅‬ ‫𝑦𝐹∑ = 𝑦𝑅‬ ‫𝑧𝐹∑ = 𝑧𝑅‬

‫‪𝑅 = √𝑅𝑥2 + 𝑅𝑦2 + 𝑅𝑧2‬‬

‫𝑧𝑅‬ ‫𝑦𝑅‬ ‫𝑥𝑅‬

‫‪ 2-15‬تعادل ذره در فضا ‪:‬‬

‫طبق تعریفی که در بخش ‪ 2-9‬ارائه کردیم‪ ،‬اگر محصله همه قوههای‬

‫‪∑𝐹𝑥 = 0‬‬ ‫‪∑𝐹𝑦 = 0‬‬ ‫‪∑𝐹𝑧 = 0‬‬