‫مقدمه‬

‫روزگاری که ما در آن زندگی داریم‪ ،‬بنام عصر اتوم‪ ،‬عصر تکنالوژی‪ ،‬عصر کمپیوتر‪ ،‬عصر الکترونیک‪ ،‬عصر مخابرات و‬

‫عصر پالستیک یاد میگردد‪ .‬سه پدیده فوق( کمپیوتر‪ ،‬مخابرات‪ ،‬الکترونیک) که زمان ما به آن منسوب است‪ ،‬مربوط‬

‫برق میشود‪ .‬اگر برق نمیبود یا از زندگی بشر حذف شود‪ ،‬هیچ شکی وجود نمیداشت که تمدن و تکنالوژی معاصر با‬

‫همه ابعادش به طور مطلق سقوط میکرد‪ .‬شاید دیگر نیازی به استدالل بیشتر‪ ،‬ازینکه برق در حیات انسان اهمیت‬

‫دارد‪ ،‬نباشد‪ .‬درین کتاب به طور فشرده‪ ،‬پیرامون‪ :‬الکتروستاتیک و موضوعات آن‪ ،‬برق جاری و مقناطیس و موضوعات‬

‫شامل آن مطرح و بحث میشود‪.‬‬

‫‪1‬‬
 ‫الکتروستاتیک‬

‫علم مطالعه چارچ های برقی در حال سکون را الکتروستاتیک گویند‪ .‬که در این علم روی برق ساکن و موضوعات مرتبط آن‬
‫بحث شده که در ادامه به معرفی و توضیح هریک از موضوعات بخش الکتروستاتیک میپردازیم‪.‬‬

‫برق ساکن یا چارچ ساکن(‪)Electro Static‬‬

‫بعضی اوقات در اثر پوشیدن لباس و یا شانه نمودن موها جرقه تولید میشود و یا شانه بعد از شانه نمودن موها‪ ،‬موی و‬
‫بعضی اشیای سبک دیگر را جذب می نماید و یا بعضی اوقات بعد از قدم زدن روی فرش و گرفتن دستگیر دروازه یک‬
‫شوک برقی ایجاد شده و تکان م یخوریم که علت ایجاد تمام حوادث برق ساکن میباشد‪ .‬برق ساکن برای اولین بار‬
‫توسط بنجامین فرانکلین( ‪ )Benjamin Franklen 1706 – 1790‬شناسایی شد و چارچ ها را مثبت و منفی‬
‫نامگذاری نمود و برای درک چارچ ساکن الزم است تا در مورد اتوم و ساختمان آن معلومات داشته باشیم‪.‬‬
‫اتوم(‪:)Atom‬‬
‫کوچکترین ذره یک عنصر که خاصیت همان عنصر را داشته باشد اتوم نامیده می شود‪ .‬اتوم ها اساساً از دو قسمت‬
‫ساخته شده است‪.‬‬
‫‪ .1‬هسته اتوم‪ :‬هسته اتوم قسمت سنگین آن را تشکیل میدهد که در آن ذرات مانند‪ :‬پروتون‪ ،‬نیوترون قرار دارد که‬
‫پروتون دارای چارچ مثبت و نیوترون بدون چارچ(خنثی ) میباشد‪.‬‬
‫‪ .2‬مدار های اتوم‪ :‬مدار های اتوم در اطراف هسته قرار داشته که در آن ذرات خیلی ها کوچک بنام الکترون(‪ )e‬در‬
‫حرکت بوده و دارای چارچ منفی می باشد پس پروتون و الکترون از نگاه مقدار چارچ باهم مساوی و مخالف العالمه‬
‫می باشد‪.‬‬
‫پروتون ها در اتوم قابل انتقال نبوده اما الکترون ها میتواند از اتوم خارچ شده و یا به اتوم داخل شود‪.‬‬
‫اتوم خنثی‪:‬‬
‫در حالت عادی تعداد پروتون ها و الکترون ها در یک اتوم باهم مساوی بوده و چارچ پروتون و الکترون باهم مساوی و‬
‫مخالف العالمه می باشد بناءً مجموع الجبر ی چارچ ها مساوی به صفر میشود در این حالت اتوم خنثی(بدون چارچ)‬
‫می باشد‪ .‬مثالً اتوم کاربن در حالت عادی خنثی است یعنی دارای ‪ 6P‬و ‪ 6e‬میباشد و مجموعه الجبری چارچ های‬
‫پروتون ها و الکترونهایش مساوی به صفر میگردد‪.‬‬

‫‪6P→ +6‬‬
‫‪6e → -6‬‬ ‫‪+6 +(-6) = 0‬‬

‫‪2‬‬
 ‫اتوم چارچ دار(آیون)‪:‬‬
‫هرگاه یک اتوم الکترون ببازد و یا الکترون بگیرد در این صورت تعداد پروتون ها و الکترون ها متفاوت شده بناءً‬
‫مجموع الجبری چارچ ها خالف صفر شده و اتوم چارچ دار میشود که دو نوع چارچ وجود دارد‬
‫‪ -1‬چارچ مثبت‪ :‬هرگاه اتوم الکترون ببازد در این صورت تعداد پروتون ها بیشتر از الکترونها شده بناءً اتوم به تعداد‬
‫الکترون های باخته شده‪ ،‬مثبت چارچ میشود‪.‬‬
‫‪6P→ 6P‬‬
‫‪+6‬‬
‫‪6e → 4e‬‬ ‫‪-4‬‬
‫‪+2‬‬
‫‪ 2‬الکترون باخته‬

‫‪ -2‬چارچ منفی‪ :‬هرگاه یک اتوم الکترون بگیرد تعداد الکترون ها بیشتر از پروتون ها شده و بناءٌ اتوم به تعداد‬
‫الکترون های گرفته شده منفی چارچ میشود‪.‬‬

‫تجارب نشان میدهد که چارچ های همنوع همدیگر را دفع نموده و چارچ های مختلف النوع همدیگر را جذب می‬
‫نماید‪.‬‬

‫درنتیجه چارچ ساکن را چنین تعریف می کنیم‪:‬‬

‫چارچ های مثبت و منفی که در اثر باختن و یا گرفتن الکترون اتوم های یک جسم تولید میشود‪ ،‬چارچ ساکن نامیده‬
‫میشود‪.‬‬
‫اجسام از نگاه عبور برق یا چارچ های برقی‬
‫اجسام از نگاه عبور چارچ های برقی به سه نوع اند‪:‬‬
‫‪ .1‬اجسام هادی(‪:)Conductor‬‬
‫به اجسام گفته میشود که قابلیت انتقال چارچ های برقی یا برق را دارا می باشند و به صورت عموم اجسام هادی دو‬
‫نوع اند‪ :‬الکترود و الکترولیت‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫الف‪ :‬الکترود(‪ :)Electrode‬هرگاه یک جسم جامد(فلز) باعث چارچ شود الکترود نامیده می شود چون جسامت‬
‫فلزات بزرگتر بوده و قوه جذب بین هسته و مدار اتوم کمتر میباشد‪ .‬بناءً الکترودها دارای الکترونهای آزاد بوده که علت‬
‫اصلی انتقال برق در فلزات همین الکترونهای آزاد میباشند‪.‬‬
‫ب) الکترولیت(‪ :)Elecrolet‬هرگاه مایعات(محلولها) باعث انتقال برق شود الکترولیت نامیده می شود در الکترولیت‬
‫ماده حل شونده آیون های مثبت و منفی تجزیه شده که علت اصلی انتقال چارچ در الکترولیت ها همین آیون های‬
‫مثبت و منفی می باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬اجسام نیمه هادی(‪:)Semiconductor‬‬
‫به اجسام گفته می شود که یک قسمت چارچ را منتقل می سازد و یا به اجسام گفته می شود که در حالت خالص‬
‫تقریباً عایق بوده و در حالت که با عناصر دیگر یکجا شود به هادی تبدیل می شود‪ .‬مانند‪ :‬سلیکان و جرمونیم‪.‬‬
‫‪ -3‬اجسام عایق(‪:)Insulator‬‬
‫به اجسام گفته می شود که قابلیت انتقال چارچ های برقی ندارند‪ .‬مانند‪ :‬شیشه‪ ،‬رابر‪ ،‬پالستیک‪ ،‬چوب خشک وغیره‪.‬‬
‫نکته‪ :‬به صورت عموم عناصر که در مدار آخرش دارای کمتر از چهار الکترون باشد‪ ،‬اجسام هادی و هرگاه چهار‬
‫الکترون باشد‪ ،‬اجسام نیمه هادی و هرگاه بیشتر از چهار الکترون باشد‪ ،‬اجسام عایق میباشد‪.‬‬

‫‪4‬‬
5
6
 r

7
‫اگر در تمام حجم ‪ V‬چارج ‪ Q‬بطور منظم توزیع شده باشد ‪ ،‬در آن حالت کثافت حجمی چارچ( ‪ ) ρ‬توسط رابطه ذیل‬
‫تعریف گردیده است‪.‬‬

‫است‪ .‬و در صورت که چارج ‪ Q‬در مساحت ‪ A‬یک سطح بطور منظم توزیع گردیدده باشدد‪ .‬کثافدت‬ ‫که واحد آن‬
‫چارج قرار ذیل تعریف میگردد‪.‬‬ ‫سطحی‬

‫است‪.‬‬ ‫دارای واحد‬

‫باالخره اگر چارج ‪ Q‬به امتداد طول ‪ L‬طور منظم توزیع گردیده باشد ‪ ،‬کثافت خطی 𝜆 چارج عبارت است از ‪:‬‬

‫𝜆‬

‫‪ .‬اگر چارج در یک حجم ‪ ،‬سطح و یا خط بصورت غیر مدنظم توزیدع گردیدده باشدد در آن حالدت‬ ‫که واحد آن‬
‫روابط فوق به شکل ذیل تبدیل میگردند‪.‬‬

‫𝜆‬

‫دراین رابطه ‪ dQ‬توزیع مقدار غیر منظم چارج را در یک عنصر کوچک حجم ‪ ،‬سطع یا طول نشان میدهد‪.‬‬

‫‪8‬‬
9
10
11
12
 ‫انواع خازن ها‬

‫‪ .1‬خازن لوحه های موازی‪:‬‬

‫دو لوحه موازی با مساحت مساوی ‪ A‬به فاصله ‪ d‬از هم دیگر قرار دارند ‪ ،‬چنانچه در شدکل ذیدل نشدان داده‬
‫میباشد‪ .‬کثافت سطحی چدارچ بداالی هدر واحدد‬ ‫و دیگر آن دارای چارچ‬ ‫شده است‪ .‬یک لوحه دارای چارچ‬
‫مساحت لوحه عبارت است از‪:‬‬

‫هر گاه لوحه ها با هم خیلی نزدیک باشند ( به مقایسه طول و عرض آن) ‪ ،‬میتوانیم از اثدرات انجدام هدای آن‬
‫صرف نظر کنیم و فرض نمائیم که ساحه برقی بین لوحه ها منظم و در جا های دیگر صفر است‪.‬‬

‫در شکل فوق خازن لوحه های موازی متشکل از دو لوحه موازی با مساحت ‪ ، A‬میباشد که و بده فاصدله ‪ d‬از‬
‫هم جدا باشند‪ .‬لوحه ها دارای چارچ های مساوی و مختلف العالمه اند‪ ،‬نشان داده شده است‪.‬‬

‫مطابق به معادله ساحه برقی بین لوحه ها عبارت است از ‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫است ‪ ،‬بنابرین‪.‬‬ ‫تفاوت پوتانشیل بین لوحه ها مساوی به‬

‫با گذاشتن این قیمت در معادله ‪ ،‬حاصل مینمائیم که ظرفیت عبارت است از‪:‬‬

‫یعنی ظرفیت یک خازن با لوحه های – موازی متناسب به مساحت لوحه ها و و معکوساً متناسدب بده فاصدله‬
‫بین لوحه میباشد‪ .‬بنابرین ‪ ،‬به هر اندازه که مساحت لوحه های خازن بزرگ باشد بده همدان انددازه چدارچ بیشدتری را‬
‫ذخیره کرده میتواند‪ .‬برای یک تفاوت پوتانشیل داده شده ‪ ،‬چارچ باالی لوحه ها با کاهش فاصله بین فاصدله لوحده هدا‬
‫تزاید مینماید‪.‬‬

‫‪ .2‬خازن استوانه ای‪:‬‬

‫شکل ذیل مقطع یک خازن استوانه ای به طول را نشان میدهد که از دو استوانه ای هم محور به شعاع های‬
‫باشد به طوری که بتوانیم از اثر کنارهای ساحه برقدی در انجدام‬ ‫تشکیل شده است ‪ .‬فرض میکنیم که‬ ‫و‬
‫است‪.‬‬ ‫های استوانه ها صرفنظر نمائیم‪ .‬مقدار چارچ هر صفحه‬

‫و شعاع که با دو وجه انجام ها مسدود شده و به صورت شکل ‪ 4-3‬نشدان داده اسدت‬ ‫استوانه ای به طول‬
‫داریم که ‪:‬‬ ‫∫‬ ‫به عنوان یک سطح گوسی در نظر میگیریم‪ .‬از معادله‬

‫مساحت قسمت منحنی سطح گاوس است‪ .‬از دو وجه انجام ها هیچ چارچی عبدور نمیکندد‪ .‬از حدل‬ ‫که در آن‬
‫درایم که‬ ‫این معادله برحسب‬

‫خواهیم داشت که‬ ‫∫‬ ‫با گذاشتن این نتیجه در معادله‬

‫‪14‬‬
 ‫∫‬ ‫∫‬ ‫) (‬

‫شکل فوق نمای یک خازن استوانه ای که متشکل از یک هادی اسدتوانه ای بدا شدعاع ‪ a‬و طدول ‪ l‬اسدت کده‬
‫توسط یک استوانه ای هم محور با شعاع ‪ b‬احاطه گردیده باشد‪ .‬خطوط دش مانند انجام سدطح اسدتوانه ای گوسدی را‬
‫نشان میدهد که دارای شعاع ‪ r‬و طول ‪ l‬میباشد‪.‬‬

‫خواهیم داشت‪.‬‬ ‫استفاده شده است‪ .‬بنابرین‪ ،‬از رابطه‬ ‫در اینجا از حقیقی‬

‫باز هم مانند یک خازن لوحه های موازی دیده میشود که ظرفیت خازن استوانه ای فقط بده عوامدل هندسدی‬
‫و‬ ‫و بستگی دارد‪.‬به طور مثال ‪ ،‬یک کیبل هم محور متشکل از دو هادی استوانه ای هم مرکز با شعاع‬ ‫و‬ ‫مانند‬
‫میباشد که توسط یک عایق از هم جدا شونده باشند‪ .‬کیبل جریان هدا را در جهدت هدای مختلدف در هدادی هدای‬
‫داخلی و خارجی انتقال میدهند‪ .‬چنین ساختمان هندسی بصورت خاص برای حفاظت سگنال برقی از اثدرات خدارجی‬
‫مفید میباشد‪ .‬از معادله ‪ 6-4‬دیده میشود‪ ،‬که ظرفیت بر واحد طول کیبل هم محور عبارت است از ‪.‬‬

‫‪15‬‬
 ‫‪ .3‬خازن کروی‪:‬‬

‫و‬ ‫شکل هم چنین مقطع مرکزی از خازن را نشان میدهد که دارای دو قشر کروی هم مرکز به شعاع هدای‬
‫و هم مرکز با دو قشر را به عنوان سدطح گدوس در نظدر میگیدریم‪ .‬بدا اسدتفاده از معادلده‬ ‫است‪ .‬کره ای به شعاع‬
‫در مورد این سطح خواهیم داشت‪.‬‬ ‫∫‬

‫حل میکنیم‪.‬‬ ‫مساحت سطح گوسی کروی است‪ .‬این معادله را برای‬ ‫در این رابطه‬

‫که با این رابطه از قبل برای ساحه برقی حاصل از یک توزیع چارچ کروی آشنا هستیم ‪ .‬اگر ایدن نتیجده را در معادلده‬
‫فوق وضع نمائیم ‪ ،‬خواهیم داشت‪.‬‬

‫∫‬ ‫∫‬ ‫(‬ ‫)‬

‫آنرا حل کنیم داریم‪:‬‬ ‫قرار دهیم و برای‬ ‫را در معادله‬ ‫اگر معادله‬

‫‪16‬‬
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
‫سواالت بخش برق ساکن و برق جاری‬

‫‪34‬‬
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
‫بخش مقناطیس‬

‫‪46‬‬
 ‫طریقه های ساختن مقناطیس‬
‫مقناطیس به صورت عموم به طریقه های ذیل ساخته میشود‪:‬‬
‫‪ -1‬طریقه مالش‬

‫‪47‬‬
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
‫سواالت بخش مقناطیس‬

‫‪66‬‬
67
68
69
70
 ‫منابع و مآخذ‬

‫اخالص‪ ،‬حسن‪6931( .‬هد‪ .‬ش)‪ .‬فزیک عمومی‪ .‬چاپ دوم‪ ،‬کابل‪ :‬نویسا‪.‬‬

‫ستانیزی‪ ،‬عبدالظاهر‪ ،‬احدیار‪ ،‬فریبا‪6931( .‬هد‪ .‬ش) ‪ .‬فزیک عمومی‪ .‬ج دوم‪ ،‬کابل‪ :‬سعید‪.‬‬

‫حسین پور‪ ،‬ناظر حسین‪6931( .‬هد‪ .‬ش)‪ .‬فزیک عمومی‪ .‬کابل‪ :‬مرکز آموزشی کوثر دانش‪.‬‬

‫هوتک‪ ،‬دقیق الرحمن‪6931( .‬هد‪ .‬ش) ‪ .‬فزیک ‪ .‬کابل‪ :‬مرکز آموزشی انجنیر دقیق الرحمن‪.‬‬

‫‪71‬‬