‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫موسسه تحصیالت عالی ابوریحان‬

‫پوهنخی انجنیری‬
‫دیپارتمنت برق و الکترونیکس‬

‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫‪Circuit Analysis I‬‬

‫جاوید آستانه‬

‫‪1‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫مقدمه‬
‫موضوع اصلی در این کتاب تحلیل و تجزیه مدارهای الکتریکی و سیستم ها است‪.‬‬
‫"‪ "Circuit Analysis‬به معنی تحلیل‪ ,‬تجزیه و بررسی مدار های الکتریکی است که همانا ”‪ “Circuit‬به معنی‬
‫"مدار الکتریکی" و "‪ "Analysis‬به معنی "تحلیل و تجزیه" میباشد‪ .‬در ارتباط با یک تحلیل خاص‪ ،‬ما اغلب به‬
‫دنبال یافتن جریان ها‪ ،‬ولتاژ ها و یا توان های خاص هستیم؛ لذا ما با تعریف خالصه از این کمیت ها آغاز می کنیم‪.‬‬

‫محاسبه تجهیزات‪ ،‬تولید‪ ،‬انتقال‪ ،‬توزیع و پخش انرژی الکتریکی و مدار های تجهیزات الکترونیکی مستلزم آشنایی‬
‫با روش های تحلیل مدار های الکتریکی است‪ .‬برای آشنایی هنر جویان و گسترش توانایی و افزایش مهارت آن ها‬
‫در محاسبه های الکتریکی الزم است مدار های الکتریکی در جریان متناوب و مستقیم و رفتار عناصر سلفی و‬
‫خازنی و اهمی و ترکیب این عناصر مورد بررسی قرار گیرد‪ .‬بدین منظور‪ ،‬محاسبه ساده مدار های الکتریکی در‬
‫حالت های ماندگار و همچنان حالت گذرا به عنوان مجموعه ی تحلیل مدار های جریان الکتریکی ارایه میشود‪.‬‬

‫به لحاظ تعداد اجزا مورد استفاده در ایجاد مدار های الکترونیکی‪ ،‬محدودیت زیادی در انتخاب داریم‪ .‬بنابر این در‬
‫ابتدا به بعضی عناصر مهم یک مدار الکتریکی ‪ ،‬وگستره ی از منابع فعال ایده ال از ولتاژ و جریان‪ ،‬توجه خواهیم‬
‫کرد‪ .‬به تدریج که پیشتر میرویم‪ ،‬اجزای جدیدی اضافه خواهند شد‪ ،‬تا مدار های الکتریکی پیچیده تر و مفید تری‬
‫مورد بررسی قرار گیرند‪.‬‬
‫در این کتاب‪ ،‬شیوه راه های حل مدار های الکتریکی به عنوان رهنمایی برای هنر جویان ارایه گردیده است و هیچ‬
‫کدام سوال حل شده در آن وجود ندارد‪ .‬با فرا گیری شیوه های حل مدار های الکتریکی در این کتاب‪ ،‬به حل‬
‫سواالت مربوطه در کالس درسی خواهیم پرداخت‪.‬‬

‫برای هنر جویان ابالغ میگردد تا در جریان حل سواالت مربوط به این کتاب به نقش عالمه های "‪ "+‬و "‪ "-‬به‬
‫هنگام نشانی ولتاژ ها به دقت توجه کنند‪ ،‬و به اهمیت جهت تیر جریان دقت نمایند‪ ،‬آن ها اغلب جواب های غلط و‬
‫صحیح را از هم متمایز می کنند‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫فصل اول‬

‫‪Basic circuit theory‬‬ ‫اساس تیوری سرکت‬

‫‪Introduction. current, voltage and resistance‬‬

‫معرفی عمومی‪ -‬جریان‪ ,‬ولتاژ و مقاومت‬
‫‪Ohm’s law & Joule’s law‬‬
‫قانون اهم & قانون ژول‬
‫‪DC power, sources and loads‬‬
‫توان در جریان مستقیم‪,‬منابع و مصرف کننده ها‬
‫‪Series circuits‬‬
‫سرکت های مسلسل‬
‫‪parallel circuits‬‬
‫سرکت های موازی‬
‫‪KCL & KVL‬‬
‫قوانین جریان و ولتاژ کرچهف‬
‫فصل دوم‬

‫‪DC circuit Analysis‬‬ ‫بررسی سرکت های جریان مستقیم‬

‫‪Superposition theorem‬‬
‫تیوری تحلیل مدار بر اساس اصل جمع آثار‬
‫‪Thevinin & Norton theorems‬‬
‫تیوری های تیونن و نارتن‬
‫‪Max power transfer and source transformation‬‬
‫انتقال حد اعظمی توان و تبدیلی مبنع جریان و ولتاژ به یکدیگر‬
‫‪Node voltage analysis‬‬
‫بررسی ولتاژ گره‬

‫فصل سوم‬

‫‪Dynamics of circuits‬‬ ‫سرکت های دینامیک (در حالت تغییر)‬

‫‪Inductors & capacitors‬‬
‫سلف ها و خازن ها‬
‫‪First order transient analysis‬‬
‫فشار الکتریکی ناپایدار‬

‫‪3‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫فصل چهارم‬

‫‪AC circuits analysis‬‬ ‫بررسی سرکت های جریان متناوب‬

‫‪Introduction to AC and phasor‬‬
‫معرفی جریان غیرمستقیم و فیزر‬
‫‪Complex impedance‬‬
‫امپدنس مختلط‬
‫‪AC circuit analysis‬‬
‫بررسی سرکت های جریان متناوب‬

‫فصل پنجم‬

‫‪Power in AC circuits‬‬ ‫توان در سرکت های جریان متناوب‬

‫‪AC power and RMS‬‬

‫توان در جریان متناوب‬

‫‪Complex power‬‬
‫توان مختلط‬
‫‪Power factor and maximum power transfer‬‬
‫فکتور توان و حد اعظمی انتقال توان‬

‫‪Transformers‬‬
‫ترانسفارمر‬

‫فصل ششم‬

‫‪Electric power system‬‬ ‫سیستم توان (برق های) عمومی‬

‫‪Three phase power‬‬
‫توان (برق) سه فاز‬

‫‪4‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫فصل اول‬
‫اساس تیوری سرکت‬
‫مبانی برق‪:‬‬
‫الكترون چیست؟‬
‫الکترون زره چارج دار منفی است که جز اساسی ماده را تشکیل میدهد‪ .‬الكترون معناي یوناني كهربا‬
‫است‪ .‬كهربا ماده اي است كه در مالش به پارچه پشمي چارج دار شده و خرده هاي كوچك كاغذ را جذب‬
‫مي كند‪ .‬این ربایش بعلت نیرویي مرموز اتفاق مي افتد كه یونانیان آن را الكترو استاتیک "برق ساکن"‬
‫نامیده اند‪.‬‬

‫اجزاي ماده‪:‬‬
‫تمام عناصر طبیعت از اجزای کوچکتر بنام اتم ساخته شده اند‪ .‬کوچکترین زره یک عنصر را اتم آن‬
‫عنصر می گویند‪ .‬اتم یک کلمه غلت مشهور است که معنی یونانی آن زره غیر قابل تجزیه میباشد‪ .‬یونانی‬
‫ها در ابتدا ی آنکه اتم را کشف کردند این نام را باالی آن نهادند چون آنها فکر میکردند که اتم یک زره‬
‫غیر قابل تجزیه است اما بعد ها معلوم گردید که نه تنها اتم یک زره غیر قابل تجزیه نیست بلکه میشود‬
‫هسته اتم را نیز تجزیه کرد که از این عمل انشقاق هستوی بوجود میاید‪ .‬اتم ها از دو جز’ اصلي الكترون و‬
‫هسته ساخته شده اند‪ .‬هسته اتم شامل پروتون و نیوترون بوده و الكترون ها در مدارهاي مشخص بدور‬
‫هسته در گردش مي باشند‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫کتله پروتون و نیوترون یکسان بوده در حالیکه کتله الکترون خیلی کوچکتر از کتله پروتون و نیوترون‬
‫ام حصه کتله آنها میرسد‪.‬‬ ‫میباشد که تقریبا به‬
‫اند‪.‬‬ ‫کتله هریک از سه ذره فوق قرار زیر‬

‫کتله الکترون‬
‫کتله پروتون‬
‫کتله نیوترون‬

‫الکترون دارای چارج منفی‪ ،‬پروتون دارای چارج مثبت‪ ،‬و نیوترون بدون چارج برقی میباشد‪.‬‬
‫چارج هر یک از سه ذره فوق قرار زیر میباشد‪.‬‬

‫ساختمان اتم‪:‬‬
‫هسته اتم شامل پروتون و نیوترون بوده و الكترون ها در مدارهاي مشخص بدور هسته در گردش مي‬
‫باشند‪ .‬در یک اتم عادی‪ ،‬تعداد ‪ ،‬پروتون ها مساوی به تعداد الکترون ها میباشد که دراین حالت اتم از‬
‫نگاه الکتریکی در حالت خنثی قرار میداشته باشد‪.‬‬

‫‪6‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫شکل فوق ساختما اتم کاربن را نشان میدهد‪ .‬هسته اتم کاربن از ‪ 6‬پروتون مثبت و ‪ 6‬نیوترون خنثی تشکیل‬
‫گردیده است‪ 6 .‬الکترون منفی در دو الیه بدور هسته میچرخند‪.‬‬

‫نظریه الکترونی‪:‬‬
‫الکترون ها در اوربیت (مدار) های مختلف به دور هسته در چرخش هستند‪ .‬هسته اتم باالی الکترون ها‬
‫قوه وارد نموده و آنها را محکم بطرف خود نگاه میدارد که آن قوه را بنام قوه جذبان به مرکز مینامند‪.‬‬
‫الکترون ها با سرعت بسیار زیادی در مدار خود بدور هسته اتم گردش میکنند‪ .‬چون سرعت الکترون ها‬
‫زیاد است‪ ،‬نیروی گریز از مرکز که از حرکت چرخشی الکترون ها بدور هسته به میان میاید آنها را به‬
‫ترک مدار شان وا میدارد ولی نیروی جاذبه مثبت هسته از این عمل جلوگیری میکند‪.‬‬
‫بنا َ بین الكترون و هسته نیروي جاذبه الكتریكي وجود دارد كه اندازه آن برابر نیروي گریز از مركز‬
‫میباشد‪.‬‬
‫نظام شمس ما که متشکل از آفتاب و غیره سیارات ی که بدور آفتاب به گردش هستند نیز از همین قانون‬
‫قوه جذبان و قوه فرار از مرکز پیروی میکنند‪ .‬افتاب مرکز یا هسته نظام شمس است و چرخس سیارات‬
‫بدور آفتاب با چرخش الکترون ها بدور هسته همسانی دارد‪.‬‬

‫الکترون های که در مدار های نزدیکتر به هسته اتم قرار دارند تحت قوه شدید جذبان به هسته بوده و آنعده‬
‫الکترون های که در مدار های دورتر از هسته اتم قرار دارند تحت قوه ضعیف جذبان به هسته میباشند‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫الکترون های که در دور ترین مدار از هسته اتم قرار دارند بنام الکترون های والنس یاد میگردند و در‬
‫مداری که در چرخش هستند بنام مدار والنس یاد میشود‪.‬‬
‫در بعضی از عناصر و اتم های شان‪ ،‬الکترون های والنس به حدی ضعیف به هسته چسپیده هستند که‬
‫اگر برای آنان انرژی اضافه تر داده شود آنها از مدار خود فرار نموده و به حالت الکترون های آزاد در‬
‫میایند‪ .‬در حقیقت همین الکترون های فراری هستند که باعث جریانات الکتریکی در فلزات میگردند‪.‬‬

‫به هر اندازه ی که الكترون هاي بیشتري در زمان كمتري در مسیر مشخص حركت كنند مقدار جریان نیز‬
‫بیشتر مي شود‪.‬‬
‫شاید در ذهن شما سوال پیدا شود که این قوه جذبان و قوه فرار از مرکز چه نوع قوه هستند؟ و چگونه‬
‫بوجود میایند؟ و مهمتر از آن هنگامیکه الکترون ها بدور هسته میچرخند به یک منبع انرژی ضرورت‬
‫دارند پس انرژی خود را از کجا بدست میاورند؟‬
‫برای پاسخ به این سواالت از آخر شروع میکنیم‪.‬‬
‫الکترون ها انرژی خود را از گرمای ماحول خود بدست میاورند چون حرارت در ذات خود نوع از‬
‫انرژی است‪ .‬کم و بیش شدن گرمای ماحول باالی حرکت چرخشی الکترون ها تاثیر گذار است و اگر‬
‫گرمای ماحول کم شود سرعت الکترون ها نیز کاهش میاید‪ .‬این حرکت الکترون ها تا زمانیکه درجه‬
‫حرارت به ”‪ “-273C‬منفی دو صد و هفتاد و سه درجه سانتی گراد نرسد پا بر جا باقی خواهد ماند‪.‬‬

‫با قوه های فرار از مرکز و قوه جذبان به مرکز در زنده گی روزمره آشنا هستیم و همه روزه آنها را حس‬
‫میکنیم که در اینجا چند مثال آن را یاد آور میشویم‪.‬‬
‫آیا در زنده گی به موارد بر خورده اید که کدام موتر به علت آنکه با سرعت بسیار زیاد میخواسته از چهار‬
‫راهی رد شود واژگون گردیده باشد؟ آیا میدانید که علت واژگون شدن آن موتر قوه فرار از مرکز بوده‬
‫است؟ بلی قوه ی که موتر را از چها ر راهی بدور پرتاب کرده است بنام قوه فرار از مرکز یاد میگردد که‬
‫مرکز آن نقطه مرکز چهار راهی میباشد‪.‬‬
‫قوه فرار از مرکز توسط فرمول ذیل محاسبه میگردد‪.‬‬

‫که در اینجا ‪ F‬عبارت از قوه‪ m,‬عبارت از کتله‪ V ,‬عبارت از سرعت و ‪ R‬شعاع دایره چها ر راهی‬
‫میباشد‪.‬‬
‫در این فرمول دیده میشود که قوه فرار از مرکز مستقیما متناسب به کتله و سرعت موتر و معکوسا‬
‫متناسب به فاصله موتر از مرکز چهار راهی میباشد‪ .‬یعنی به هر اندازه که سرعت موتر و کتله آن بیشتر‬
‫باشد قوه فرار از مرکز بیشتر است و چانس واژگون شدن موتر هم بیشتر‪ .‬و به هر اندازه ی که موتر به‬
‫‪8‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫فاصله دور تر از مرکز در چرخش باشد قوه فرار از مرکز نیز کمتر است و چانس واژگون شدن آن نیز‬
‫کمتر میشود‪.‬‬

‫در شب های مهتابی سطح آب ابحار بلند میشوند که این عمل را بنام جز و مد یاد میکنند‪ .‬جز و مد به علت‬
‫اتفاق می افتد که مهتاب آب ابحار را به طرف خود میکشاند‪ .‬بنا در میان دو کتله همیش قوه جذبان وجود‬
‫دارد که کتله بزرگ کتله کوچکتر را بطرف خود میکشاند‪ .‬این عمل در تمام کتله ها در روی زمین وجود‬
‫دارد ولی چون مقدار آن بسیار بسیار کم است در بین ما محسوس نمیشود‪ .‬مقدار قوه جذبان به مرکز از‬
‫طریق فرمول ذیل افاده میگردد‪.‬‬
‫(‬ ‫)‬

‫که در اینجا ‪ G‬عبارت از ثابت جاذبه‪ m1 ,‬و ‪ m2‬دو کتله و ‪ R‬عبارت از فاصله میان دو کتله میباشد‪.‬‬
‫این بدان معنی است که به هر اندازه که اجسام بزرگ تر باشند قوه جذبان آنها با یکدیگر بیشتر محسوس‬
‫میگردد‪.‬‬
‫بنا َ بین الكترون و هسته نیروي جاذبه الكتریكي وجود دارد كه اندازه آن برابر نیروي گریز از مركز‬
‫میباشد‪ .‬به همین علت است که الکترون ها در مدار مشخص و در فاصله های مشخص بدور هسته اتم به‬
‫گردش هستند‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫امپیر چیست؟‬
‫براي دانستن میزان جریان باید بتوان آن را با عدد بیان كرد كه به همین منظور از واحد سنجش جریان كه‬
‫همان آمپیر است استفاده مي شود که به افتخار فزیکدان فرانسوی بنام ‪ A.M Ampere‬نام گذاری گردیده‬
‫است ‪ .‬فرمول ریاضیکی آن طور ذیل بیان میگردد‪.‬‬

‫که در اینجا‬
‫‪ = I‬شدت جریان بر حسب امپیر‬
‫‪ = q‬مقدار چارج بر حسب کولمب‬
‫‪ =t‬مدت زمان بر حسب ثانیه‬
‫را بیان میدارد‪.‬‬
‫بنآ یک امپیر را چنین تعریف مینماییم‪:‬‬
‫هرگاه یک کولمب چارج از یک نقطه هادی در یک ثانیه عبور نماید جریان موجود در آن هادی یک‬
‫امپیر است‪.‬‬
‫کولمب میباشد؛ همچنان گفته میتوانیم‬ ‫از طرف دیگر‪ ،‬چون هر الکترون دارای مقدار چارج‬
‫الکترون از یک نقطه هادی در یک ثانیه عبور نماید جریان موجود در‬ ‫که هرگاه به تعداد‬
‫آن هادی یک امپیر است‪.‬‬

‫ولتاژ چیست؟‬
‫دانستیم هرگاه الكترونها در یك هادي در مسیر مشخصي بحركت در آیند جریان الكتریكي ایجاد مي شود ‪.‬‬
‫اما الكترونها بدون دریافت نیرو و انرژي از مدار گردش بدور هسته خارج نمي شوند ‪.‬‬
‫بنا براین براي تولید جریان به یك نیرو نیاز است كه آن را از منابع تولید نیرو مانند باتري مي گیریم‪.‬‬
‫بعبارت ساده تر‪ :‬نیروي الزم جهت ایجاد جریان ولتاژ نام دارد كه واحد اندازه گیري آن ولت است‪.‬‬

‫همچنان‬

‫بنا بر این هرگاه کار یک ژول باعث تغییر مکان دادن یک کولمب چارج از یک نقطه پوتنشیل پایین به‬
‫پوتنشیل باال گردد‪ ،‬گفته میشود که تفاوت پوتنشیل بین آن دو نقطه یک ولت است‪.‬‬
‫معموال ولتاژ دو سر هر عنصری در مدار از مقایسه اختالف ولتاژ دو سر آن بدست می آید به همین دلیل‬
‫این عامل را اختالف پوتانشیل می نامند‪.‬‬

‫‪10‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫‪.‬‬
‫مقاومت الکتریکی چیست؟‬
‫الكترونها درهادي به راحتي نمي توانند حركت كنند زیرا در مسیر حركت آنها موانعي وجود دارد كه‬
‫بطور ساده آنها را مقاومت هادي در برابر عبور جریان مي گوییم‪.‬‬
‫هرچه قدر این موانع كمتر باشد عبور جریان بهتر صورت میگیرد و مي گوییم جسم هادي بهتري است‪.‬‬
‫بنا َ هر قطعه ی که در مقابل عبور جریان الکتریکی (حرکت الکترون ها) از خود ایستادگی (مخالفت)‬
‫نشان دهد "مقاومت الکتریکی" نامیده میشود‪.‬‬
‫واحد اندازه گیری مقاومت های الکتریکی اهم است‪.‬‬

‫خاصیت مقاومت الکتریکی در مدار ها به سه حالت دیده میشود‪.‬‬

‫الف‪ .‬مقاومت اهمی ‪(Resistance) R‬‬
‫ب‪ .‬مقاومت سلفی ‪)Inductive Reactance ( XL‬‬
‫ج‪ .‬مقاومت خازنی ‪(Capacitive Reactance) Xc‬‬

‫نوت‪ :‬مقاومت های سلفی( ‪ )XL‬و خازنی (‪ )Xc‬فقط در زمان استفاده از سلف و خازن در جریان متناوب‬
‫وجود دارد ‪.‬مقدار آنها به فریکونسی مدار )‪ (f‬و ضریب خود القایی )‪ )L‬و ظرفیت خازنی )‪ (C‬تعلق دارد‬
‫که قرار ذیل محاسبه میگردد‪.‬‬

‫در فصل مدار های جریان مستقیم‪ ،‬صرفا به بررسی مقاومت های اهمی میپردازیم و‬
‫یک اهم مقاومت را چنین تعریف مینماییم‪:‬‬
‫هرگاه جریان یک امپیر در یک هادی باعث بوجود آمدن حرارت به میزان یک ژول در یک ثانیه گردد‬
‫گفته میشود که مقاومت الکتریکی آن یک اهم است‪.‬‬
‫همچنان قیمت مقاومت اهمی را چنین محاسبه مینماییم‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫که در اینجا‪:‬‬
‫‪=R‬مقاومت اهمی‬
‫‪ =ρ‬مقاومت مخصوصه‬
‫‪ =ℓ‬طول به متر‬
‫‪ =a‬مساحت مقطع به متر مربع میباشند‪.‬‬
‫مقاومت مخصوصه چیست؟‬
‫مقاومت مخصوصه یک مواد از ویژه گی منحصر به خود آن مواد بوده که مطعلق به خاصیت کیمیاوی آن‬
‫میگردد‪ .‬سمبول آن ‪( ρ‬رو) بوده و به اهم‪-‬متر اندازه میشود‪.‬‬
‫و مقاومت مخصوصه المونیم‬ ‫نوت‪:‬مقاومت‪l‬مخصوصه مس‬
‫میباشد‪.‬‬
‫مقاومت مخصوصه بعضی مواد عمومی‬

‫‪12‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫توان الکتریکی چیست؟‬

‫واحد اندازه گیری توان وات میباشد که آنرا چنین تعریف مینماییم‪:‬‬
‫هرگاه در یک سرکت الکتریکی در انتقال یک کولمب چارچ‪ ،‬یک ژول انرژی دریک ثانیه به مصرف‬
‫برسد‪ ،‬توان در سرکت مذ کور یک وات است‪.‬‬

‫کار انجام شده در فی واحد زمان را توان میگویند‪ .‬در مبحث برق تغییر مقدار انرژی الکتریکی در فی‬
‫واحد زمان را توان الکتریکی میگویند‪ .‬یعنی‬

‫انرژی یا کار الکتریکی چیست؟‬

‫واحد اندازه گیری انرژی الکتریکی ژول است که آنرا چنین تعریف مینماییم‪.‬‬
‫هرگاه یک وسیله الکتریکی که توان آن یک وات باشد و برای یک ثانیه فعالیت نماید انرژی را که به‬
‫مصرف میرساند یک ژول است‪.‬‬
‫همچنان چون کار و انرژی هر دو یک مفهوم را ارایه مینمایند پس گفته میتوانیم که هرگاه یک وسیله‬
‫الکتریکی که توان آن یک وات باشد و برای یک ثانیه فعالیت نماید کار انجام شده توسط آن وسیله یک‬
‫ژول است‪.‬‬

‫پس‬

‫‪13‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫اما یک ژول واحد بسیار کوچک است‪ .‬بجای آن در محاسبات انرژی از کیلو وات ساعت کار میگیرند که‬
‫اندازه آنرا چنین محاسبه مینماییم‪.‬‬

‫پس‬
‫هرگاه یک وسیله الکتریکی که توان آن یک کیلو وات باشد و برای یک ساعت فعالیت نماید انرژی را که‬
‫به مصرف میرساند یک کیلو وات ساعت است که مقدار آن مساوی میشود به ‪ 3600000‬ژول‪.‬‬

‫منظور از مدار الكتریكي چیست؟‬

‫حال با دانستن سه فاكتور اساسي در برق ( جریان‪ ،‬ولتاژ و مقاومت ) مدار الكتریكي را تعریف مي كنیم‪:‬‬
‫هر مدار الكتریكي یك مجموعه از تولید كننده برق – مصرف كننده آن و سیم هاي ارتباطي بین این دو‬
‫است‬
‫چند نوع مدار الكتریكي داریم؟‬
‫دو نوع مدار الكتریكي وجود دارد‪.‬‬
‫‪ .1‬مدار الكتریكي باز كه در آن ارتباط بین تولید كننده در نقطه یا نقاطي قطع است و در نتیجه جریان در‬
‫مدار وجود ندارد‪.‬‬
‫‪ .2‬مدار الكتریكي بسته كه مسیر عبور جریان كامل است و مصرف كننده از تولید كننده انرژي دریافت‬
‫كرده و آنرا به صورت هاي دیگر انرژی تبدیل میكند مانند یك المپ كه انرژی الکتریکی را به انرژی‬
‫نوری تبدیل مي كند‪.‬‬

‫قانون اهم‪:‬‬
‫قانون اُهم که به نام کاشف آن جرج اهم نام گذاری شدهاست‪ ،‬بیان میدارد که نسبت اختالف پتانسیل (یا‬
‫افت ولتاژ) بین دو سر یک هادی مستقیما ً متناسب به شدت جریان است‪.‬‬

‫‪14‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫فرمول الجبری که این نظریه را قوت میبخشد چنین بیان میگردد‪:‬‬

‫که در اینجا‬
‫‪=I‬شدت جریان‬
‫‪=V‬تفاوت پوتانشیل‬
‫‪=R‬مقاومت‬

‫برای ساده گی انالیز سرکت ها از مثلث اهم کار میگیرند که چنین نوشته میشود‪.‬‬

‫برای دریافت هر مجهول جدا گانه چنین مینویسیم‬

‫‪15‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫قانون ژول‪:‬‬
‫قانون بیان میدارد که مقدار توان الکتریکی در یک مدار مستقیما ً متناسب به شدت جریان ضرب در تفاوت‬
‫پوتنشیل در آن مدار است‪ .‬یعنی‬

‫که هر سه رابطه باال نسبت بین توان الکتریکی و "شدت جریان‪،‬تفاوت پوتانشیل و مقدار مقاومت‬
‫الکتریکی" در یک مدار را بیان میدارد‪.‬‬
‫سوال ‪ -1‬یک آبگرمی الکتریکی ‪ 2‬امپیر جریان را از منبع ‪ 220‬ولت دریافت میکند‪ .‬مقاومت الکتریکی‬
‫آنرا محاسبه کنید‪ .‬همچنان بگویید که توان الکتریکی آن چند وات است‪ .‬اگر این آبگرمی روزانه به مدت‬
‫‪ 5‬ساعت فعالیت نماید انرژی را که در مدت یک ماه به مصرف میرساند محاسبه کنید‪.‬‬
‫حل‪:‬‬

‫سوال ‪ -2‬جریان الکتریکی و همچنان توان الکتریکی را در مدار ذیل محاسبه نمایید‪.‬‬

‫‪16‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬

‫همچنان‬
‫(‬ ‫( )‬ ‫)‬
‫همچنان‬

‫به وضاحت دیده میشود که هر سه فرمول های محاسبه توان جواب یکسان را ارایه میکنند‪.‬‬

‫سوال ‪ -3‬فشار الکتریکی و همچنان توان الکتریکی را در مدار ذیل محاسبه نمایید‪.‬‬

‫سوال ‪ -4‬یک سیم مسی که طول آن ‪ 200 m‬و قطر آن ‪ 2 mm‬میباشد‪ .‬مقاومت الکتریکی آنرا محاسبه‬
‫کنید‪.‬‬
‫حل‪:‬برای حل این سوال ابتدا تمام اطالعات داده شده را مشخص می نماییم‪ .‬بعد باید مشخص گردد که از‬
‫ما چه چیز خواسته شده است‪ .‬بعد برای دریافت مجهول اقدام می نماییم‪.‬‬
‫‪Data:‬‬
‫= ‪ρ for copper‬‬
‫‪ℓ= 200 meter‬‬
‫‪d= 2meli meter‬‬
‫?=‪R‬‬

‫‪Formula:‬‬

‫‪17‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫همچنان‬

‫قیمت معادله ‪ 1.2‬را در معادله ‪ 1.1‬وضع نموده در میابیم‬

‫سوال ‪ -5‬یک سیم مسی که طول آن ‪ ، 400 m‬حد اعظمی افت ولتاژ در سرتا سر آن ‪ 40 volts‬و شدت‬
‫جریان در آن ‪ 25 Amp‬میباشد‪.‬مساحت مقطع آنرا در یابید‪.‬‬

‫حل‪:‬برای حل این سوال ابتدا تمام اطالعات داده شده را مشخص می نماییم‪ .‬بعد باید مشخص گردد که از‬
‫ما چه چیز خواسته شده است‪ .‬بعد برای دریافت مجهول اقدام می نماییم‪.‬‬

‫‪Data:‬‬

‫‪ℓ‬‬

‫‪18‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫‪Formula:‬‬

‫همچنان‬

‫و همچنان دلریم که‬

‫پس‬

‫قیمت معادله ‪ 1.4‬را در معادله ‪ 1.3‬وضع نموده داریم که‬

‫سوال ‪ -6‬یک سیم مسی که طول آن ‪ 400 m‬و قطر آن ‪ 4mm‬میباشد‪ .‬مقاومت برقی آنرا محاسبه کنید‪.‬‬

‫سوال ‪ -7‬یک سیم المونیمی که طول آن ‪ 1000 m‬و قطر آن ‪ 3 mm‬میباشد‪ .‬مقاومت برقی آنرا‬
‫محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫سوال ‪ -8‬دو سیم مسی ‪ S1‬و ‪ S2‬هر یک دارای اندازه طول ‪ 200 m‬میباشند‪ .‬هرگاه نسبت بین قطر‬
‫های آنها ‪ d1=2d2‬باشد‪ ,‬نسبت بین مقاومت های الکتریکی آنها را محاسبه کنید‪.‬‬

‫سوال ‪ -9‬دو سیم المونیمی ‪ S1‬و ‪ S2‬هر یک دارای اندازه طول ‪ 300 m‬میباشند‪ .‬هرگاه نسبت بین‬
‫قطر های آنها ‪ d1=3d2‬باشد‪ ,‬نسبت بین مقاومت های الکتریکی آنها را محاسبه کنید‪.‬‬

‫سوال ‪ -10‬یک سیم المونیمی که طول آن ‪ ، 200 m‬حد اعظمی افت ولتاژ آن ‪ 10%‬و شدت جریان در‬
‫آن ‪ 8 Amp‬میباشد‪ .‬در صورتیکه ولتاژ منبع ‪ 200 volts‬باشد‪ ،‬مساحت مقطع و همچنان قطر آنرا‬
‫محاسبه کنید‪.‬‬

‫سوال ‪ . -11‬یک سیم مسی که طول آن ‪ ، 200 m‬حد اعظمی افت ولتاژ آن ‪ 20%‬وشدت جریان در آن‬
‫‪ 8 Amp‬میباشد‪ .‬در صورتیکه ولتاژ منبع ‪ 200 volts‬باشد‪ ،‬سطح مقطع و همچنان قطر آنرا محاسبه‬
‫کنید‪.‬‬

‫‪20‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫جریان مستقیم یا )‪(DC‬‬

‫جریان مستقیم عبارت از جریانی است که جهت و مقدار آن نسبت به زمان تغییر نمیکند‪ .‬تمامی باتریها و‬
‫پیلهای الکتریکی جریان مستقیم تولید میکنند‪.‬‬

‫ساده ترین نوع جریان الکتریکی جریان مستقیم است که در آن ولتاژ با گذشت زمان تغییر نمیکند و در‬
‫واقع یک روند خطی را طی میکند‪ .‬همچنان میتوان با استفاده از تجهیزات خاصی به نام یکسوکننده یا‬
‫دایوودها‪،‬جریان متناوب تولیدی مولد ها را به جریان مستقیم تبدیل کرد‪.‬‬

‫نمودار روند تغییر ولتاژ به زمان که در آن جریان مستقیم به رنگ قرمز و جریان متناوب با رنگ سبز‬
‫نشان داده شده است‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫تغذیه کننده ها و مصرف کننده ها‪:‬‬

‫در جریان مستقیم از تمامی باتریها و پیلهای الکتریکی به عنوان تغذیه کننده ها یا منابع انرژی در مدار‬
‫یاد میشود که انرژی الکتریکی را به مصرف کننده ها میرسانند‪.‬‬
‫مصرف کننده ها به آنعده از وسایل الکتریکی در مدار گفته میشود که انرژی الکتریکی را از تغذیه کننده‬
‫ها دریافت نموده و آن را به نوع دیگری انرژی تبدیل میکنند‪ .‬مانند یک المپ "چراغ" که انرژی‬
‫الکتریکی را به انرژی حرارتی یا نوری تبدیل میکند‪.‬‬

‫روشهای تولید‬
‫ساده ترین مولد برق مستقیم باتری یا پیل شیمیایی است که انرژی شیمیایی ذخیره شده در بعضی مواد را‬
‫به صورت یک اختالف پوتانشیل الکتریکی بین دو قطب باتری آزاد میکند‪ .‬رایج ترین نوع باتری به‬
‫صورت تجاری‪ ،‬باتریهای خشک است که در یک قطب آن عنصر روی و در قطب دیگر کاربن‬
‫بصورت گرافیت قرار گرفته است و ماده نشادر نقش محیط واسط را در آن بازی میکند‪ .‬از آنجا که این‬
‫پیلها توان تولید انرژی زیادی ندارند کاربرد صنعتی پیدا نکرده و کاربرد آنها محدود به وسایل‬
‫الکترونیکی کم مصرف میباشد‪.‬‬

‫کاربردها‬
‫وسیع ترین کاربرد برق مستقیم در فرآیند الکترولیز به منظور تجزیه مواد مرکب و بدست آوردن مواد‬
‫سازنده آن است‪ .‬چنین فرآیندهایی در صنایع شیمیایی مثالً برای بدست آوردن گاز کلر از تجزیه نمک‬
‫طعام و نیز کارخانه جات استخراج بعضی فلزات مانند مس و المونیم کار برد دارند‪.‬‬
‫در فلز کاری خصوصا ً فلز کاری های دقیق نیز اغلب از برق مستقیم استفاده میشود‪.‬‬
‫کاربرد جریان مستقیم در موتور های الکتریکی به منظور تبدیل به انرژی مکانیکی بسیار محدودتر از‬
‫موتورهای متناوب است‪ .‬موتورهای مستقیم (سرعت چرخش) کمتری دارند و در توان های باال کاربرد‬
‫ندارند‪ .‬اما از آنجا که کنترل آنها راحت تر و دقت آنها بیشتر از موتورهای متناوب است به عنوان‬
‫سروموتورها در کاربردهای کنترلی که اغلب توان نیز کم است کاربرد زیادی دارند‪.‬‬
‫مدارهای مسلسل و موازی‬
‫اجزاء مدار الکتریکی میتوانند به طریقه های مختلف بهم متصل شوند‪ .‬ساده ترین آنها اتصاالتسری و‬
‫موازی استند‪ .‬در اتصال سری قطعات پشت سر هم در یک خطی قرار داده میشوند بگونهای که جریان‬
‫عبوری از همه اجزای سازنده یکسان خواهد بود‪ .‬در اتصال موازی ولتاژ اعمال شده به همه اجزای‬
‫سازنده یکسان خواهد بود‪ .‬مداری که همهٔ اجزای آن اتصال سری داشته باشند مدار سری مداری که همهٔ‬
‫اجزای آن با هم موازی باشند مدار موازی خوانده میشوند‪.‬‬
‫در مدار سری جریا هم ٔه اجزا یکسان است و مجموع ولتاژهای روی هر جزء با ولتاژ اعمالشده بر کل‬
‫مدار برابر است‪ .‬در مقابل در مدار موازی ولتاژ دو سر همهٔ اجزاء یکسان است و جریان کل مدار برابر‬
‫مجموع جریان هر یک از اجزای مدار خواهد بود‪.‬‬

‫‪22‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫‪ .1‬مدار های مسلسل‬

‫در مدارهای سری جریان یکسانی از هم ٔه اجزای مدار میگذرد و تنها یک مسیر برای جارج جریان وجود‬
‫دارد‪ .‬در صورتی بازشدن یا شکستن مدار در هر نقطه‪ ,‬کل مدار «باز» میشود و از کار میافتد‪.‬‬

‫ویژه گی های مدار های مسلسل‬

‫در مدار سری جریان هم ٔه اجزای مدار برابر و مساوی است‪.‬‬ ‫جریان‬

‫مقاومت‬
‫معادل‬

‫ولتاژ‬
‫طبق قانون اهم‬

‫‪23‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫‪ .2‬مدار های موازی‬

‫در مدارهای موازی اجزای موازی شده دارای ولتاز یکسانی در دو سر خود هستند و جریان کل با توجه‬
‫به قانون جریان کرچهف برابر مجموع جریانهای هر یک از اجزا است‪.‬‬

‫ویژه گی های مدار های موازی‬

‫در مدارهای موازی ولتاژ هم ٔه اجزا یکسان است‪.‬‬ ‫ولتاژ‬

‫مقاومت معادل مدار موازی برابر معکوس حاصلجمع مقاومتها خواهد بود‪ .‬در این حالت‬ ‫مقاومت‬
‫مقاومت معادل همیشه از کوچکترین از کوچکترین کمتر است‪.‬‬ ‫معادل‬

‫جریان هر مقاومت را میتوان با استفاده از قانون اهم به دست آورد‪ .‬با فاکتور گرفتن از‬ ‫جریان‬
‫ولتاژ داریم‪:‬‬

‫طبق قانون‬

‫‪24‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫تقسیم جریان بین اجزای مقاومتی با انداز ٔه مقاومت ها رابط ٔه معکوس دارد‪.‬‬

‫‪25‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫سوال ‪ .12‬در مدار ذیل شدت جریان‪ ,‬توان کلی در مدار و همچنان قیمت ‪ V1‬و ‪ V2‬را محاسبه کنید‪.‬‬

‫حل‪:‬‬

‫سوال ‪ .13‬در مدار ذیل شدت جریان ‪ i‬توان در مدار و ‪ Vo‬را محاسبه کنید‪.‬‬

‫(‬ ‫)‬

‫‪26‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫سوال ‪ .14‬در مدار ذیل مقاومت کلی و همچنان جریان کلی در مدار را محاسبه کنید‪.‬‬

‫طبق قانون مدار های موازی‬

‫طبق قانون اهم داریم که‬

‫سوال ‪ .15‬مطلوب است‪.‬‬

‫‪i1,i2,vo,Po‬‬

‫‪27‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫سوال ‪ .16‬در مدار ذیل ‪ io,vo‬و همچنان توان در مقاومت ‪ 3‬اهمی را محاسبه کنید‪.‬‬

‫حل‪:‬‬

‫طبق قانون مقسم جریان‬

‫‪28‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫) (‬

‫) (‬

‫سوال‪ . 17‬در مدار ذیل مقاومت کلی را محاسبه کنید‪.‬‬

‫حل‪ :‬برای دریافت ‪ Req‬به دقت باید توجه شود که کدام مقاومت ها با هم موازی و کدام ها باهم رابطه‬
‫مسلسل دارند‪.‬‬

‫چون مقاومت های ‪ 2Ω ,‬و ‪ 3Ω‬باهم موازی هستند‪.‬‬

‫چون مقاومت های ‪ 1Ω ,‬و ‪ 5Ω‬باهم مسلسل هستند‪.‬‬

‫‪29‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫سوال ‪-18‬مطلوب است‬

‫‪v1,v2,v3,i1,i2,i3‬‬

‫سوال ‪ .19‬در مدار ذیل مقاومت کلی؛ جریان کلی در مدار و همچنان توان در مدار را محاسبه کنید‪.‬‬

‫سوال ‪ .20‬مطلوب است‪.‬‬

‫مقاومت کلی و همچنان قیمت ‪Vs‬‬

‫‪30‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫سوال‪ .21‬در مدار ذیل مقاومت کلی را محاسبه کنید‪.‬‬

‫سوال‪ . 22‬در مدار ذیل مقاومت کلی را محاسبه کنید‪.‬‬

‫سوال‪ . 23‬در مدار ذیل مقاومت کلی را محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪31‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫سوال‪ .24‬مطلوب است محاسبه‬

‫‪i1,i2 v1,v2,‬‬

‫حل‪ :‬در اینجا میبینیم که مقاومت های ‪ 6‬اهمی و ‪ 12‬اهمی با یکدیگر در حالت موازی هستند‪ .‬همچنان‬
‫میبینیم که مقاومت های ‪ 10‬اهمی و ‪ 40‬اهمی با یکدیگر در حالت موازی هستند‪ .‬بعد همه باهم در حالت‬
‫مسلسل قرار میگیرند‪.‬‬
‫پس‬

‫در اساس قانون مقسم جریان‬

‫(‬ ‫)‬

‫) (‬

‫‪32‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫سوال‪ . 25‬در مدار داده شده‪ ،‬مقاومت کلی و همچنان شدت جریان کلی را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫سوال‪ .26‬در مدار داده شده‪ ،‬مقاومت کلی مدار و همچنان جریان کلی مدار را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫‪Vo=20 volts‬‬

‫سوال ‪ 3 .27‬دانه گروپ قرار ذیل در یک بطری ‪ 9‬ولت وصل گردیده اند‪.‬‬
‫مطلوب است‪.‬‬
‫‪ .１‬جریان کلی که توسط بطری به مدار تحویل داده میشود‪.‬‬
‫‪ .２‬جریان در هر گروپ‬
‫‪ .３‬مقاومت الکتریکی هر گروپ‬

‫‪33‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫تمرین‪:‬در هدار های ذیل قیمت مجهول را محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪.１‬‬

‫‪.２‬‬

‫‪.３‬‬

‫‪34‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫‪.４‬‬

‫‪.５‬‬

‫‪.６‬‬

‫‪35‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫‪.７‬‬

‫‪.８‬‬

‫‪.９‬‬

‫‪36‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫قوانین مداری کهرچف‬

‫بسیاری از مدارات که دارای قطعات مسلسل و موازی میباشند دارای پیچیدهگی خاصی استند و به آسانی‬
‫توسط قانون اهم قابل حل نیستند‪ .‬برای حل چنین مدارات از قانون های کرچهف کار میگیریم‪.‬‬
‫قانونهای مداری کرچهف قوانینی است فیزیکی که از دو بخش تشکیل شدهاست‪:‬‬
‫‪.1‬قانون اختالف پوتنشیل‬
‫‪ .2‬قانون شدت جریان‬

‫قانون اختالف پوتانشیل یا قانون ‪KVL‬‬

‫در یک مدار بسته‪ ،‬جمع جبری ولتاژ ها مساوی به صفر است‪ .‬و یا به عبارت دیگر‪ -‬مجموع ولتاژ های‬
‫تولید شده برابر با مجموع ولتاژ های به مصرف رسیده میباشد‪.‬‬
‫‪:‬یعنی‬
‫مجموع ولتاژ های تولید شده = مجموع ولتاژ های به مصرف رسیده‬

‫بدین ترتیب‪:‬‬

‫برای حل مدار با استفاده از روش قانون اختالف پوتانشیل یا ‪ KVL‬چنین عمل مینماییم‬

‫‪37‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫مرحله ‪ -1‬در صورت نیاز و بطوریکه پارامتر های مجهول مدار از بین نروند ابتدا مدار را تا حد ممکن‬
‫ساده میسازیم‬

‫مرحله ‪ -2‬برای هر حلقه‪ ،‬یک جریان در جهت دلخوا منظور میکنیم‪ .‬برای سادگی کار و کمتر شدن‬
‫اشتباهات‪ ،‬بهتر است که جریان همه ی حلقه ها را در یک جهت فرض کنیم‪ .‬ما در این قسمت‪ ،‬جریان حلقه‬
‫ها را در جهت حرکت عقربه های ساعت فرض کنیم‪.‬‬

‫مرحله ‪ -3‬با حرکت در جهت جریان انتخابی در هر حلقه‪ ،‬با استفاده از قانون ‪ KVL‬معادله ولتاژ ها را‬
‫برای هر حلقه مینویسیم‪( .‬مهم نیست که از کدام نقطه حرکت مان را آغاز کنیم)‬

‫مرحله ‪ -4‬اگر در جهت حرکت به مثبت منبع برسیم‪ ،‬ولتاژ آنرا با عالمت مثبت و اگر به منفی منبع برسیم‬
‫ولتاژ آنرا با عالمت منفی در معادله منظور میکنیم‪.‬‬

‫مرحله ‪ -5‬در این روش به تعداد حلقه های انتخاب شده در مدار‪ ،‬معادله تشکیل میدهیم‪ .‬با استفاده از‬
‫معادالت تشکیل یافته‪ ،‬در جهت محاسبه عناصر مجهول اقدام مینماییم‪.‬‬

‫سوال ‪ -28‬در مدارپایین‪ ،‬جریان در سرتاسر مدار‪ ،‬افت ولتاژ در هر مقاومت و همچنان توان هر یک از‬
‫مقاومت های مدار را محاسبه کنید‪.‬‬

‫حل‪ :‬در اینجا )‪ i3=(i1-i2‬و همچنان طبق قانون ‪ KVL‬داریم‪.‬‬

‫در حلقه اول‬

‫‪38‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫در حلقه دوم‬

‫(‬ ‫)‬

‫معادله ‪ ۱‬و ‪ ۲‬را همزمان حل نموده قیمت های مجهول را بدست میاوریم‪.‬‬

‫سوال ‪ -29‬در مدارهای پایین‪ ،‬شدت جریان در سرتاسر تمامی مقاومت های مدار را محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪39‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫سوال ‪ -30‬در مدارهای پایین‪ ،‬شدت جریان در سرتاسر تمامی مقاومت های مدار را محاسبه کنید‪.‬‬

‫سوال ‪ -31‬توان مصرفی در مقاومت ‪ 4‬اهم ی را با اسفتفاده از قانون ‪ KVL‬محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪40‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫قانون شدت جریان یا قانون ‪KCL‬‬

‫جمع جبری جریان هایی که به یک گره وارد میشوند یا از آن خارج می شوند برابر با صفر است‪ .‬این‬
‫قانون به قانون ای معروف است که به آن ‪ KCL‬نیز میگویند‪.‬‬
‫یعنی‪:‬‬

‫مجموع جریانهای وارد شوند به یک گره با مجموع جریانهای خارج شوند از آن برابرند یعنی داریم‪:‬‬
‫‪i1 + i4 = i2 + i3‬‬
‫برای حل مدار با استفاده از روش قانون شدت جریان یا ‪ KCL‬چنین عمل مینماییم‬
‫مرحله ‪ -1‬مدار را تا حد ممکن ساده میسازیم؛ مثال مقاومت های موازی یا سری را بصورت معادل آن‬
‫رسم میکنیم‪.‬‬ ‫را یکجا‬ ‫قرار میدهیم یا گره های گسترده‬

‫مرحله ‪ -2‬گره ها را مشخص میکنیم و به هر کدام یک پوتانشیل نسبت میدهیم مانند ‪.V1,V2,….Vn‬‬

‫مرحله ‪ -3‬یکی از نقاط گره را به عنوان گره مبنا انتخاب میکنیم‪ .‬فرض بر این است که پوتانشیل گره مبنا‬
‫صفر است‪.‬‬

‫مرحله ‪ -4‬برای هر گره‪ ،‬معادله جریان های ‪ KCL‬را مینویسیم‪.‬‬

‫مرحله ‪ -5‬با حل معادالت بدست آمده‪ ،‬پوتانشیل گره ها را بدست میاوریم‪.‬‬

‫مرحله ‪ -6‬با معلوم بودن پوتانشیل پره ها‪ ،‬جریان هر شاخه را میتوان به راحتی به کمک قانون اهم‬
‫محاسبه کرد‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫سوال ‪ -32‬در شکل ذیل توان مصرفی مقاومت ‪ 4‬اهم را به روش ‪ KCL‬محاسبه کنید‪.‬‬

‫حل‪:‬‬
‫گره پایین را مبنا قرار میدهیم و به بقیه گره ها ولتاژ نسبت میدهیم‪.‬‬

‫پس به این اساس ولتاژ ‪ v2‬را چنین محاسبه میکنیم‪.‬‬

‫در اینجا میبینیم که‬

‫پس مینویسیم‬
‫‪42‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫قیمت ‪ v1‬را در جای آن وضع مینماییم‬

‫توان در مقاومت ‪ 4‬اهم مساوی است به‬

‫سوال ‪ -33‬در شکل ذیل‪ ،‬جریان را در مقاومت ‪ 11‬اهم محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪43‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫سوال‪ . 34‬ولتاژ نقاط ‪ ۱‬و ‪ ۲‬را با استفاده از ‪ KCL‬محاسبه کنید‪.‬‬

‫سوال ‪ -35‬قیمت ‪ i1‬و ‪ i2‬را با استفاده از ‪ KCL‬محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪44‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫فصل دوم‬
‫بررسی سرکت(مدار) های جریان مستقیم‬
‫تیوری تحلیل مدار بر اساس اصل جمع آثار‪:‬‬

‫در مدار های الکتریکی که چندین منبع تغذیه دارند‪ ,‬هر یک از منابع در مدار جریانی ایجاد میکند و‬
‫جریان هر عنصر در مدار از جمع جبری جریان های که هر منبع در آن عنصر ایجاد میکند بدست میاید‪.‬‬
‫در تحلیل مدار به روش اصل جمع آثار باید اثر هر یک از منابع را بطور جدا گانه با بی اثر کردن منابع‬
‫دیگر بر کمیت مجهول محاسبه کرد‪.‬‬
‫و درآخر اگر جریان های هر عنصر را که در هر دو حالت محاسبه گردیده است با توجه به جهت آنها با‬
‫یکدیگر شان جمع کنیم‪ ،‬جریان هر عنصر برای زمانی که هر دو منبع در مدار موجود هستند بدست میاید‪.‬‬
‫نوت‪ :‬وقتی منبع ولتاژ را از مدار حذف میکنیم‪ ،‬دو سر آنرا اتصال کوتاه میکنیم و در صورتیکه بخواهیم‬
‫منبع جریان را از مدار حذف کنیم‪ ،‬باید آنرا باز کرده و از مدار جدا سازیم‪.‬‬

‫سوال ‪ -1‬در مدار ذیل‪ ,‬جریان را در مقاومت های ‪ R1,R2, R3‬محاسبه کنید‪.‬‬

‫حل‪:‬‬
‫الف‪ .‬با استفاده از این روش ابتدا فقد یک منبع را در مدار باقی گذاشته متباقی منابع را از مدار حذف‬
‫میکنیم‬
‫در اینجا ابتدا منبع ‪ 84‬ولت را شارت نموده صرفا مدار را با استفاده از منبع ‪ 21‬ولت محاسبه میکنیم‪.‬‬

‫‪45‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫بر اساس قانون مقسم جریان‬

‫ب‪ .‬این بار منبع ‪ 21‬ولت را شارت نموده و مدار را با اسفتاده از منبع ‪ 84‬ولت حل میکنیم‪.‬‬

‫‪46‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫در اینجا‬

‫بر اساس قانون مقسم جریان‬

‫پس‬

‫سوال ‪ -2‬توان مصرفی در مقاومت ‪ 4‬اهم را به روش اصل جمع اثار حساب کنید‪.‬‬

‫‪47‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫سوال ‪ .3‬جریان در مقاومت ‪ 1‬اهمی ‪ 2‬اهمی و ‪ 3‬اهمی را محاسبه کنید‪.‬‬

‫سوال ‪ .4‬جریان در مقاومت ‪ 1‬اهمی ‪ 2‬اهمی و ‪ 3‬اهمی را محاسبه کنید‬

‫قاعده های تیونن و نارتن‪:‬‬

‫در تجزیه و تحلیل مدار های الکتریکی به مواردی برخورد میکنیم که مدار از عناصر زیاد درست شده‬
‫است و تعداد زیاد گره و حلقه دارد اما هدف ما فقط بررسی یک عنصر خاص در مدار است و میخواهیم‬
‫بدانیم با بوجود آمدن تغییر در این عنصر‪ ،‬مثال جریان یا توان آن چه تغییراتی خواهد داشت‪ .‬در این مورد‬
‫تحلیل تکراری مدار بسیار وقت گیر خواهد بود‪ .‬برای از بین بردن این مشکل راه حل های ارایه شده‬
‫است‪.‬‬

‫‪48‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫به این ترتیب که همیشه میتوان تمامی عناصر مدار را از دو سر بار یا عنصر مورد نظر بصورت یک‬
‫منبع واقعی جریان یا ولتاژ‪ ،‬معادل سازی کرد‪ .‬اگر مدار را بصورت یک منبع ولتاژ واقعی معادل سازی‬
‫کنیم‪ ،‬مدار را معادل تیونن گویند و اگر مدار بصورت یک منبع جریان واقعی معادل سازی گردد‪ ،‬آنرا‬
‫معادل نورتن مینامند‪ .‬در اینجا چگونگی محاسبه معادل تیونن و نورتن مدار های الکتریکی را بیان میکنیم‪.‬‬
‫تیونن و نورتن دو دانشمند بودند که در زمینه مخابرات کار میکردند‪.‬‬

‫معادل تیونن مدار های الکتریکی‪:‬‬

‫برای بدست آوردن معادل تیونن مدار‪ ،‬ابتدا بار یا عنصر مورد نظر را از مدار جدا میکنیم‪ .‬سپس اختالف‬
‫پوتانشیل بین دو نقطه را که بار از آن جدا گردیده است‪ ،‬محاسبه میکنیم‪ .‬ولتاژ بدست آمده که به آن ولتاژ‬
‫مدار باز (‪ )Voc‬گفته میشود همان ولتاژ تیونن (‪ )Vth‬مدار است‪.‬‬
‫برای بدست آوردن مقاومت معادل مدار‪ ،‬تمامی منابع را بی اثر میسازیم یعنی منابع جریان باز و منابع‬
‫ولتاژ اتصال کوتاه میگردد‪ .‬سپس با نگاه کردن به مدار از دو نقطه که بار از آنجا باز شده است‪ ،‬مقاومت‬
‫معادل کل را بدست میاوریم‪ .‬این مقاومت تیونن مدار(‪ )Rth‬خواهد بود‪.‬‬

‫سوال ‪ -5‬معادل تیونن مدار ذیل را بدست آورید‪.‬‬

‫حل‪:‬‬
‫برای بدست آوردن معادل تیونن مدار ابتدا طبق اصول شاخه که بار در آن قرار دارد را به حالت سرکت‬
‫باز در میاوریم‪.‬‬

‫‪49‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫را نبام ولتاژ تیونن مدار یاد میکنند‪.‬‬ ‫را محاسبه میکنیم‪.‬‬ ‫حاال ولتاژ‬

‫(‬ ‫)‬

‫در این مرحله تمام منابع فعال در سرکت را شارت نموده و مقاومت معادل تیونن مدار را بدست میاوریم‪.‬‬

‫حاال معادل تیونن مدار فوق بدست آمده است‪.‬‬

‫بنا حاال میشود بار را به مدار وصل کرد و عملیات الذم را انجام داد‪.‬‬

‫‪50‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫سوال ‪ -6‬در شکل ذیل شدت جریان را در مقاومت ‪ 6‬اهم با استفاده از معادل تیونن مدار های الکتریکی‬
‫محاسبه کنید‪.‬‬

‫سوال ‪ -‬در شکل ذیل شدت جریان و همچنان توان را در مقاومت ‪ 2‬اهم با استفاده از معادل تیونن مدار‬
‫های الکتریکی محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪51‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫معادل نورتن مدار های الکتریکی‪:‬‬

‫برای بدست آوردن معادل تیونن مدار‪،‬باز هم ابتدا بار یا عنصر مورد نظر را از مدار جدا میکنیم‪ .‬برای‬
‫بدست آوردن مقاومت معادل نورتن مدار (‪ )Rɴ‬نیز درست به همان صورتی عمل میکنیم که هنگام بدست‬
‫آوردن مقاومت معادل تیونن انجام دادیم‪ .‬پس میتوان گفت که مقاومت های معادل تیونن و نورتن یکی‬
‫هستند یعنی (‪ )Rɴ=Rth‬اما برای محاسبه جریان معادل نورتن مدار‪ ،‬پس از باز کردن بار‪ ،‬دو پایانه ی را‬
‫که بار از آنجا باز شده است اتصال کوتاه میکنیم‪ .‬پس از آن‪ ،‬جریان عبوری از این اتصال کوتاه را‬
‫محاسبه میکنیم‪.‬‬
‫این جریان که به جریان اتصال کوتاه (‪ )Isc‬معروف است‪ ،‬همان جریان معادل نورتن مدار (‪ )Iɴ‬میباشد‪.‬‬

‫سوال‪ .‬معادل نورتن مدار را بدست آورید‪.‬‬

‫حل‪.‬‬
‫برای بدست آوردن معادل نورتن مدار ابتدا باید شاخه را که در آن بار قرار دارد شارت نماییم‬
‫بعد قرار ذیل اجراات الم را انجانم میدهیم‪.‬‬

‫‪52‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫قیمت ‪ i2‬را از معادله ‪ 2‬در معادله ‪ 1‬وضع میکنیم‪.‬‬

‫همچنان‬

‫پس‬

‫‪,‬‬

‫‪53‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫مقاومت معادل نورتن را در حالی بدست میاوریم که تمام منابع فعال در سرکت را شارت مینماییم‪.‬‬

‫پس مقاومت معادل نورتن را چنین محاسبه میکنیم‪.‬‬

‫مدار بدست آمده را معادل نورتن مدار میگویند‪.‬‬

‫‪54‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫سوال‪ - 7‬در شکل ذیل شدت جریان را در مقاومت ‪ 6‬اهم با استفاده از معادل نورتن مدار های الکتریکی‬
‫محاسبه کنید‪.‬‬

‫سوال ‪ - 8‬در شکل ذیل شدت جریان و همچنان توان را در مقاومت ‪ 2‬اهم با استفاده از معادل نورتن مدار‬
‫های الکتریکی محاسبه کنید‪.‬‬

‫انتقال حد اکثر توان به بار‪:‬‬

‫یکی از مسایلی که در مدار های الکتریکی مطرح میشود این است که در چه شرایطی میتوان حد اکثر‬
‫توان را به بار منتقل کرد‪ .‬از آنجاییکه منابع تغذیه دارای مقاومت داخلی هستند‪ ،‬تمامی توان ی را که به‬
‫بار تحویل میدهند به بار نمیرسد‪ .‬انتقال حد اکثر توان ممکن را به بار‪ ،‬تطابق میگویند‪ .‬بخصوص در مدار‬
‫های الکترونیک که عناصر زیادی در مدار وجود دارد و مدار از قسمت ها و طبقات مختلف درست شده‬
‫است‪ ،‬ایجاد تطابق بین طبقات مختلف مدار و انتقال حد اکثر توان از یک طبقه به طبقه دیگر مسله مهمی‬
‫است‪ .‬در نتیجه چگونگی انتقال حد اکثر توان مورد توجه قرار میگیرد‪.‬‬

‫اگر مقاومت بار صفر باشد (اتصال کوتاه شود) چون ولتاژ دو سر خروجی صفر میشود پس توان آن نیز‬
‫صفر خواهد بود‪ .‬از طرف دیگر‪ ،‬اگر مقاومت بار بی نهایت گردد‪ ،‬به دلیل صفر شدن جریان این بار توان‬

‫‪55‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫آن نیز صفر میشود‪ .‬پس اگر مقاومت بار از صفر زیاد شود و تا بی نهایت افزایش یابد‪ ،‬توان آن هم از‬
‫صفر زیاد میشود و دوباره به صفر بر میگردد‪ .‬در این بین حالتی وجود دارد که توان مصرف کننده به‬
‫بیشترین مقدار میرسد‪.‬‬

‫محاسبات نشان میدهند که زمانی حد اکثر توان به بار انتقال میابد که مقاومت بار به مقاومت داخلی تغذیه‬
‫کننده برابر باشد‪.‬پس‪ ،‬زمانی حد اکثر توان به بار منتقل میشود که مقاومت بار با مقاومت معادل تیونن یا‬
‫نورتن مدار برابر باشد‪ .‬برای شرط حد اکثر شدن توان به بار باید (‪ ) Rɴ=Rth=Rʟ‬باشد‪.‬‬

‫سوال‪ - 9‬قرار شکل ذیل یک باتری با مقاومت داخلی ‪ r=1Ω‬نیروی محرکه ‪ E=12 volts‬را تولید‬
‫میکند‪ .‬این باتری در چه جریانی میتواند حد اکثر توان را به بار بدهد؟ در این حالت توان مصرف کننده‬
‫چند وات خواهد شد؟‬
‫اگر مقاومت بار را به ترتیب ‪ Rʟ=0.2Ω, Rʟ=0.5Ω, Rʟ=1Ω, Rʟ=3Ω, Rʟ=11Ω‬در نظر بگیریم‬
‫در هر مرحله توان مصرفی بار چند وات خواهد شد؟‬

‫حل‪:‬‬

‫‪RL=0.2Ω‬‬

‫‪56‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫‪RL=1Ω‬‬

‫‪RL=0.5Ω‬‬

‫‪RL=3Ω‬‬

‫‪RL= 11Ω‬‬

‫به وضاحت دیده میشود که حد اکثر توان هنگامی به بار انتقال میابد که مقاومت داخلی منبع مساوی به‬
‫مقاومت داخلی مصرف کننده گردد که در اینجا قیمت آن ‪ 36‬وات میگردد‪.‬‬
‫یعنی حد اکثر توان هنگامی به بار انتقال میابد که ‪ r=RL‬گردد‪.‬‬

‫‪57‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫سوال ‪- 10‬در شکل ذیل حد اکثر توان که بتواند توسط منبع به بار منتقل شود چند وات است و در چه‬
‫مقدار از مقاومت بار حاصل خواهد شد؟‬

‫حل‪ :‬برای بدست آوردن قیمت حد اکثر توانی که بتواند به بار منتقل شود ابتدا باید معادل تیونن مدار را‬
‫بدست آورد‪.‬‬
‫برای بدست آوردن قیمت ‪ Vth‬چنین عمل میکنیم‬

‫در اینجا برای بدست آوردن قیمت ‪ Rth‬ابتدا منبع ‪ 12‬ولت را از مدار برداشته شاخه آنرا شارت مینماییم‪.‬‬

‫‪58‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫بنا برای اینکه حد اکثر توان بتواند به بار منتقل گردد ‪ RL‬باید مساوی به ‪ Rth‬گردد‪ .‬در آنصورت داریم‪.‬‬
‫‪RL=Rth=4Ω‬‬

‫قیمت ‪ IL‬را از معادله ‪ 2‬در معادله ‪ 1‬وضع مینماییم‪.‬‬

‫(‬ ‫)‬

‫اما برای شرط انتقال حد اکثر توان به بار باید ‪ RL=Rth‬گردد‪.‬‬

‫پس ‪ RL=Rth‬وضع میکنیم‪.‬‬

‫(‬ ‫)‬

‫(‬ ‫)‬

‫(‬ ‫)‬

‫‪59‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫فصل سوم‬
‫مدارهای دینامیک(متغیر)‬

‫القا گرها و خازن ها‪:‬‬

‫القاگر‪:‬‬

‫القاگر ‪ ،‬سلف یا سیم پیچ که‬

‫از نظر الکترونیکی قطعه ای‬
‫غیر فعال به حساب می آید‪،‬‬
‫قطعه ی دو سر است‬
‫که(همانند شیردهن آبی که‬
‫جریان آب را کنترل می کند)‬
‫برای کنترل مقدار جریان به‬
‫کار می رود و با ایجاد یک‬
‫میدان الکترومغناطیسي‪،‬‬
‫توانایی ذخیره انرژي‬
‫الکتریکي (جریان الکتریکی)‬
‫در خود را دارد‪.‬‬

‫کاربرد القاگر‪:‬‬

‫کاربرد اصلی القاگرها درساخت ترانسفارمر ها است (می دانیم که ترانس ها ‪،‬خود القا گر هستند )که‬
‫ترانسفارمر ها نقش تقویت کنندگی ولتاژ و جربان را دارند ‪ .‬به این صورت که با افزایش یا کاهش تعداد‬
‫دور های سیم پیچ شان‪ ،‬می توان مقدار ولتاژ (یا جریان) را افزایش یا کاهش داد‪.‬درست مانند عملی که در‬
‫آداپتور شارژ ها رخ می دهد‪.‬‬

‫کاربرد دیگر القاگر ها استفاده از آنها در قسمت مرکزی (گیرنده) رادیو و تلویزیون و درمخزن ‪ LC‬آنها‬
‫است ‪،‬جایی که یک سلف با خاصیت القاییدگی متغیر یا ظرفیت خازن متغیر وجود دارد ‪.‬این القاگر را می‬
‫توان به گونه ای طراحی کرد تا نسبت به یک بسامد خاص حساس باشد‪ ،‬این سیستم را سیستم تشدیدی می‬

‫‪60‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫نامند و برای به کار انداختن دستگاه‪ ،‬به ازای سیگنال کوچکی که از آنتن میگیرد و مدار مخزن ‪ LC‬را‬
‫مجبور به تولید سیگنال های بزرگ میکند‪.‬‬

‫خازن‪:‬‬
‫خازن ها انرژی الکتریکی را نگهداری می کنند و به همراه مقاومت ها ‪ ،‬در مدارات تایمینگ استفاده می‬
‫شوند ‪ .‬همچنین از خازن ها برای صاف کردن سطح تغییرات ولتاژ مستقیم استفاده می شود ‪ .‬از خازن ها‬
‫در مدارات بعنوان فیلتر هم استفاده می شود ‪ .‬زیرا خازن ها به راحتی سیگنال های غیر مستقیم ‪ AC‬را‬
‫عبور می دهند ولی مانع عبور سیگنال های مستقیم‪ DC‬می شوند ‪.‬‬

‫ظرفیت خازن‪:‬‬

‫ظرفیت معیاری برای اندازه گیری توانائی نگهداری انرژی الکتریکی است ‪ .‬ظرفیت زیاد بدین معنی است‬
‫که خازن قادر به نگهداری انرژی الکتریکی بیشتری است ‪ .‬واحد اندازه گیری ظرفیت فاراد است ‪1 .‬‬
‫فاراد واحد بزرگی است و مشخص کننده ظرفیت باال می باشد ‪ .‬بنابراین استفاده از واحدهای کوچکتر نیز‬
‫در خازنها موسوم است ‪ .‬میکروفاراد ‪ ، µF‬نانوفاراد ‪ nF‬و پیکوفاراد ‪ pF‬واحدهای کوچکتر فاراد‬
‫هستند ‪.‬‬

‫چند نکته مهم‪:‬‬

‫آزمایش نشان میدهد که ظرفیت یک خازن به اندازه بار )‪ (q‬و به اختالف پتانسیل دو سر‬ ‫‪‬‬
‫خازن )‪ (V‬بستگی ندارد بلکه به نسبت ‪ q/v‬بستگی دارد‪.‬‬
‫بار الکتریکی ذخیره شده در خازن با اختالف پتانسیل دو سر خازن نسبت مستقیم دارد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ظرفیت خازن با فاصله بین دو صفحه نسبت عکس دارد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ظرفیت خازن با مساحت هر یک از صفحات و جنس دایالکتریک )‪ (K‬نسبت مستقیم دارد‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪61‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫انواع خازن ها‪:‬‬

‫الف ‪ -‬خازن های الکترولیت‬

‫در خازنهای الکترولیت قطب مثبت و منفی بر روی بدنه آنها مشخص شده و بر اساس قطب ها در مدارات‬
‫مورد استفاده قرار می گیرند ‪ .‬دو نوع طراحی برای شکل این خازن ها وجود دارد ‪ .‬یکی شکل اَکسیل که‬
‫در این نوع پایه های یکی در طرف راست و دیگری در طرف چپ قرار دارد و دیگری رادیال که در این‬
‫نوع هر دو پایه خازن در یک طرف آن قرار دارد ‪ .‬در شکل نمونه ای از خازن اکسیل و رادیال نشان داده‬
‫شده است ‪.‬‬

‫در خازن های الکترولیت ظرفیت آنها بصورت یک عدد بر روی بدنه شان نوشته شده است ‪ .‬همچنین‬
‫ولتاژ تحمل خازن ها نیز بر روی بدنه آنها نوشته شده و هنگام انتخاب یک خازن باید این ولتاژ مد نظر‬
‫قرار گیرد ‪.‬‬

‫خازنهای بدون قطب ‪:‬‬

‫خازن های بدون قطب معموال خازنهای با ظرفیت کم هستند و میتوان آنها را از هر طرف در مدارات‬
‫مورد استفاده قرار داد ‪ .‬این خازنها در برابر گرما تحمل بیشتری دارند و در ولتاژهای باالتر مثال ‪ 01‬ولت‬
‫‪ 201 ،‬ولت و ‪ ...‬عرضه می شوند ‪.‬‬

‫پیدا کردن ظرفیت این خازنها کمی مشکل است چون انواع زیادی از این نوع خازنها وجود دارد و سیستم‬
‫های کد گذاری مختلفی برای آنها وجود دارد ‪ .‬در بسیاری از خازن ها با ظرفیت کم ‪ ،‬ظرفیت بر روی‬
‫خازن نوشته شده ولی هیچ واحد یا مضربی برای آن چاپ نشده و برای دانستن واحد باید به دانش خودتان‬

‫‪62‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫رجوع کنید ‪ .‬برای مثال بر ‪ 1/1‬به معنی ‪ µF1.1‬یا ‪ 111‬نانوفاراد است ‪ .‬گاهی اوقات بر روی این‬
‫خازنها چنین نوشته می شود ( ‪ ) n74‬به معنی ‪ 44‬نانوفاراد ‪ .‬در خازن های کوچک چنانچه نوشتن بر‬
‫روی آنها مشکل باشد از شماره های کد دار بر روی خازن ها استفاده می شود ‪ .‬در این موارد عدد اول و‬
‫دوم را نوشته و سپس به تعداد عدد سوم در مقابل آن صفر قرار دهید تا ظرفیت بر حسب پیکوفاراد بدست‬
‫اید ‪ .‬بطور مثال اگر بر روی خازنی عدد ‪ 112‬چاپ شده باشد ‪ ،‬ظرفیت برابر خواهد بود با ‪1111‬‬
‫پیکوفاراد یا ‪ 1‬نانوفاراد‪.‬‬

‫خازن های متغیر ‪:‬‬

‫در مدارات تیونینگ رادیوئی از این خازن ها استفاده می شود و به همین دلیل به این خازنها گاهی خازن‬
‫تیونینگ هم اطالق می شود ‪ .‬ظرفیت این خازن ها خیلی کم و در حدود ‪ 111‬تا ‪ 011‬پیکوفاراد است و‬
‫بدلیل ظرفیت پائین در مدارات تایمینگ مورد استفاده قرار نمی گیرند ‪.‬‬
‫در مدارات تایمینگ از خازن های ثابت استفاده می شود و اگر نیاز باشد دوره تناوب را تغییر دهیم ‪ ،‬این‬
‫عمل بکمک مقاومت انجام می شود‪.‬‬

‫‪63‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫مدار های شامل سلف و خازن‪:‬‬

‫همان طوریکه در درس مبانی برق خواندید‪ ،‬وقتی یک خازن به منبع ولتاژ جریان مستقیم وصل میشود‪،‬‬
‫ابتدا جریان نسبتا بزرگی در مدار جریان می یابد و خازن رفته رفته چارج میشود تا ولتاژ دو سر آن تا‬
‫اندازه ولتاژ منبع برسد‪ .‬در همین حالت‪ ،‬جریان مدار هم به تدریج کاهش می یابد تا وقتیکه خازن کامال‬
‫چارج شود‪ .‬در این حالت‪ ،‬جریان مدار به صفر میرسد‪ .‬گفته میشود که در این حالت‪ ،‬مدار به حالت پایدار‬
‫یا ماندگار خود رسیده است‪.‬‬
‫پس در مدار های جریان مستقیم و در حالت ماندگار جریان عبوری از خازن صفر بوده و خازن همانند‬
‫یک سوچ باز عمل میکند‪ .‬در حالیکه به اندازه ولتاژ اعمال شده به دو سر آن‪ ،‬چارج شده است‪.‬‬
‫ژول انرژی به صورت‬ ‫اعمال ولتاژ به یک خازن سبب می شود در خازن به اندازه‬
‫میدان الکترواستاتیکی ذخیره شود‪.‬‬

‫همچنین مالحظه کردید که القاگر در ابتدا در مدار با تغیرات جریان مخالفت نشان داده و با ایجاد یک ولتاژ‬
‫خود القا یی در خالف جهت ولتاژ اعمال شده‪ ،‬با بر قراری جریان مخالفت میکند؛ و جریان کمی در مدار‬
‫جاری میشود اما رفته رفته این مخالفت کاهش می یابد و از بین میرود بطوریکه پس از مدت زمانی‬
‫جریان مدار به حد اکثر خود میرسد و نیروی محرکه خود القایی القاگر صفر میشود‪ .‬پس میگوییم "وقتی‬
‫یک مدار جریان مستقیم شامل القاگر به حالت ماندگار خود میرسد‪ ،‬ولتاژ دو سر القاگر صفر است و القاگر‬
‫بصورت یک هادی اتصال کوتاه عمل میکند" البته در این حالت‪ ،‬به دلیل عبور جریان از القاگر‪ ،‬مقدار‬
‫انرژی به صورت میدان مقناطیسی در آن ذخیره میشود‪.‬‬

‫از آن جاییکه در عمل و در بسیاری موارد و به خصوص در وسایل الترونیکی به مدار های جریان مستقیم‬
‫بر میخوریم که از عناصر غیر فعال چون سلف‪،‬خازن و مقاومت اهمی درست شده است پس به حل چند‬
‫نمونه آنها در حالت پایداری میپردازیم‪..‬‬

‫همچنین مالحظه کردید که مقاومت سلفی و مقاومت خازنی قرار فرمول های زیر ارایه میگردد‪.‬‬

‫چون فریکونسی در جریان مستقیم مساوی به صفر است بنا در مدار های جریان مستقیم مقاومت سلفی‬
‫مساوی به صفر شده همانند یک سرکت اتصال کوتاه یا )‪ )short circuit‬عمل میکند‪.‬‬
‫همچنین چون فریکونسی در جریان مستقیم مساوی به صفر است بنا در مدار های جریان مستقیم مقاومت‬
‫خازنی به الیه تنهایی تقرب نموده و همانند یک سرکت باز یا )‪ )open circuit‬عمل میکند‪.‬‬

‫‪64‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫محاسبه میگردد‪.‬‬ ‫نوت‪ :‬انرژی ذخیره شده در خازن توسط فرمول‬

‫در اینجا‬
‫‪ =Wc‬انرژی ذخیره شده در خازن‬
‫‪ =C‬ظرفیت خازن‬
‫‪ =Vc‬ولتاژ اعمال شده در دو سر خازن‬
‫مجاسبه میگردد‪.‬‬ ‫انرژی ذخیره شده در سلف توسط فرمول‬
‫که در اینجا‬
‫‪ =Wʟ‬انرژی ذخیره شده در سلف‬
‫‪ =L‬ضریب سلف‬
‫‪ =Iʟ‬شدت جریان در سلف‬
‫مدار های در حالت گذر در مبحث بعدی مورد مطالعه قرار خواهد گرفت‪.‬‬

‫سوال ‪ -1‬در شکل زیر مدار در حالت ماندگار است‪ .‬مطلوب است محاسبه ی‬
‫ب‪ -‬انرژی ذخیره شده در خازن‬ ‫الف‪ -‬جریان مقاومت ‪ 3‬اهمی‬

‫حل‪:‬‬

‫‪65‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫میدانیم که خازن ها در مپار های جریان مستقیم مانند کلید باز عمل میکنند‪ .‬نبا مدار باال به حالت مدار ذیل‬
‫درمیاید‪.‬‬

‫همچنان میدانیم که شاخه مقاومت ‪ 3‬اهمی با شاخه که خازن قرار دارد موازی هستند پس ولتاژ هر دو‬
‫شاخه نیز مساوی خواهد بود‪.‬‬

‫همانطور که میبینید اگر چه جریان عبوری از خازن صفر است ولی مقدار انرژی در آن ذخیره گردیده‬
‫است‪.‬‬

‫سوال ‪ -2‬در شکل زیر مدار در حالت ماندگار است‪ .‬مطلوب است محاسبه ی‬
‫ب‪ -‬انرژی ذخیره شده در سلف‬ ‫الف‪ -‬جریان مقاومت ‪ 3‬اهمی‬

‫‪66‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫حل‪:‬‬
‫میدانیم که سلف ها در مدار های جریان مستقیم مانند کلید بسته یا سرکت شارت عمل میکنند‪ .‬بنا سرکت‬
‫فوق بحالت ذیل در میاید‪.‬‬

‫چون سلف بصورت اتصال کوتاه در آمده است و جریان الکتریکی همیشه کوشش می نماید تا کوتاه ترین‬
‫مسیر را برای عبور خود بر گذیند بنا هیچ جریانی از مقاومت ‪ 3‬اهمی عبور نمیکند‪ .‬و‬

‫ب‪ .‬در حالت ماندگار مدار به شکل ذیل در می آید‪.‬‬

‫‪67‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫در نتیجه جریانی که از سلف میگذرد برابر است با‬

‫پس انرژی ذخیره شده در سلف برابر است با‬

‫سوال ‪ -3‬در شکل زیر مدار در حالت ماندگار است‪ .‬مطلوب است‬
‫الف‪ .‬انرژی ذخیره شده در سلف‬
‫ب‪ .‬انرژی ذخیره شده در خازن‬

‫سوال ‪ -4‬در شکل ذیل سرکت در حالت ماندگار است‪.‬‬

‫مطلوب است‪ :‬مقدار انرژی ذخیره شده در خازن‪.‬‬

‫‪68‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫سوال ‪ -5‬در شکل ذیل بعد از بسته شدن سوچ و رسیدن سرکت به حالت ماندگار مقدار انرژی ذخیره شده‬
‫در خازن را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫سوال‪ -6‬در شکل ذیل بعد از بسته شدن سوچ و رسیدن سرکت به حالت ماندگار مقدار انرژی ذخیره شده‬
‫در سلف را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫‪69‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫سوال‪ -7‬در شکل ذیل بعد از بسته شدن سوچ و رسیدن سرکت به حالت ماندگار مقدار انرژی ذخیره شده‬
‫در سلف و خازن را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫‪70‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫تمرین‪:‬‬
‫سوال ‪ .‬درمدار های ذیل بعد از بسته شدن سوچ و رسیدن سرکت به حالت ماندگار مقدار انرژی ذخیره‬
‫شده در سلف و خازن را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫‪71‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫‪72‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫‪73‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫‪74‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫‪75‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫بررسی جریان و فشار الکتریکی زودگذر(ناپایه دار)‬

‫همان طوریکه در درس مبانی برق خواندید‪ ،‬وقتی یک خازن به منبع ولتاژ جریان مستقیم وصل میشود‪،‬‬
‫ابتدا جریان نسبتا بزرگی در مدار جریان می یابد و خازن رفته رفته چارج میشود تا ولتاژ دو سر آن تا‬
‫اندازه ولتاژ منبع برسد‪ .‬در همین حالت‪ ،‬جریان مدار هم به تدریج کاهش می یابد تا وقتیکه خازن کامال‬
‫چارج شود‪ .‬در این حالت‪ ،‬جریان مدار به صفر میرسد‪ .‬گفته میشود که در این حالت‪ ،‬مدار به حالت پایدار‬
‫یا ماندگار خود رسیده است‪.‬‬
‫پس در مدار های جریان مستقیم و در حالت ماندگار جریان عبوری از خازن صفر بوده و خازن همانند‬
‫یک سوچ باز عمل میکند‪ .‬در حالیکه به اندازه ولتاژ اعمال شده به دو سر آن‪ ،‬چارج شده است‪.‬‬
‫همچنین مالحظه کردید که القاگر در ابتدا در مدار با تغیرات جریان مخالفت نشان داده و با ایجاد یک ولتاژ‬
‫خود القا یی در خالف جهت ولتاژ اعمال شده‪ ،‬با بر قراری جریان مخالفت میکند؛ و جریان کمی در مدار‬
‫جاری میشود اما رفته رفته این مخالفت کاهش می یابد و از بین میرود بطوریکه پس از مدت زمانی‬
‫جریان مدار به حد اکثر خود میرسد و نیروی محرکه خود القایی القاگر صفر میشود‪ .‬پس میگوییم "وقتی‬
‫یک مدار جریان مستقیم شامل القاگر به حالت ماندگار خود میرسد‪ ،‬ولتاژ دو سر القاگر صفر است و القاگر‬
‫بصورت یک هادی اتصال کوتاه عمل میکند" البته در این حالت‪ ،‬به دلیل عبور جریان از القاگر‪ ،‬مقدار‬
‫انرژی در آن ذخیره میشود‪.‬‬
‫از زمان بسته شدن سوچ تا زمان پایدار شدن را میگوییم مدار در حالت گذر است‪.‬‬
‫در حالت گذرا‪ ،‬ولتاژ اعمال شده به دو سر خازن تابع زمان بوده که معادله الجبری آنرا چنین مینویسیم‪.‬‬

‫در حالیکه‬

‫همچنان در حالت گذرا‪ ،‬به تدریج افزایش یافتن عبور جریان از القاگر تابع زمان بوده که معادله الجبری‬
‫آنرا چنین مینویسیم‪.‬‬

‫در حالیکه‬

‫‪76‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫برای ثبوت این قضیه یک سرکت الکتریکی را در نظر میگیریم که دارای یک منبع ولتاژ‪ ,‬یک مقاومت‬
‫الکتریکی و یک خازن میباشد‪.‬‬
‫قرار ذیل‬

‫در ابتدا سوچ به حالت باز قرار دارد و سرکت در حالت سکون بوده و هیچ جریانی در آن به وقوع نمی‬
‫پیوندد‪.‬‬
‫بعد از بسته شده سوچ در زمان ‪ t=0‬جریان در سرکت آغاز گردیده و خازن شروع به چارج شدن مینماید‪.‬‬
‫طبق قانون ‪ KVL‬داریم‬

‫در اوایل‬
‫است‬
‫چون‬

‫‪Q‬عبارت است از مقدار چارج در خازن‬

‫پس‬

‫‪77‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫وقتیکه سرکت در حالت پایداری میرسد ‪ I‬که عبارت از جریان عبوری در سرکت است به طرف صفر‬
‫تقرب مینماید چون مقدار چارج ذخیره شده در خازن مساوی به چارج منبع یا باتری میگردد‪.‬‬

‫در حالت پایداری‬

‫و‬
‫پس‬

‫میگردد‬
‫از زمان بسته شدن سوچ تا زمان پایدار شدن را میگوییم مدار در حالت گذر است‪.‬‬
‫در حالت گذر‪ ،‬ولتاژ اعمال شده به دو سر خازن تابع زمان بوده که معادله آنرا چنین مینویسیم‬

‫) (‬ ‫(‬ ‫)‬

‫در حالیکه‬
‫‪τ‬‬

‫این فرمول باال در حالت بکار میرود که چارج خازن در ابتدا صفر باشد‪.‬‬
‫‪----------------------------------------------------------------------------------------------------‬‬

‫برای ثبوت این قضیه دوم سرکت الکتریکی را در نظر میگیریم که دارای یک منبع ولتاژ‪ ,‬یک مقاومت‬
‫الکتریکی و یک سلف میباشد‪.‬‬

‫‪78‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫در ابتدا سوچ به حالت باز قرار دارد و سرکت در حالت سکون بوده و هیچ جریانی در آن به وقوع نمی‬
‫پیوندد‪.‬‬
‫بعد از بسته شده سوچ در زمان ‪ t=0‬جریان در سرکت آغاز میگردد‪ .‬القاگر در ابتدا در مدار با تغیرات‬
‫جریان مخالفت نشان داده و با ایجاد یک ولتاژ خود القا یی در خالف جهت ولتاژ اعمال شده‪ ،‬با بر قراری‬
‫جریان مخالفت میکند؛ و جریان کمی در مدار جاری میشود اما رفته رفته این مخالفت کاهش می یابد و از‬
‫بین میرود بطوریکه پس از مدت زمانی جریان مدار به حد اکثر خود میرسد و نیروی محرکه خود القایی‬
‫القاگر صفر میشود‪ .‬پس میگوییم القاگر به حالت ماندگار خود میرسد‪.‬‬

‫طبق قانون ‪ KVL‬داریم‬

‫در اویل‬

‫پس‬

‫اما در حالت پایداری‬

‫‪79‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫پس‬

‫(‬ ‫)‬
‫چون در مدار جریان مستقیم‬

‫پس‬

‫همچنان در حالت گذرا‪ ،‬به تدریج افزایش یافتن عبور جریان از القاگر تابع زمان بوده که معادله الجبری‬
‫آنرا چنین مینویسیم‬

‫) (‬ ‫(‬ ‫)‬

‫𝜏‬

‫سوال ‪ -9‬در شکل ذیل بعد از بسته شدن سوچ تا زمان پایدار شدن‪ ،‬سرکت در حالت گذر قرار خواهد‬
‫گرفت‪ .‬بنا بعد از بسته شدن سوچ چه مدت زمان را در بر خواهد گرفت تا افت ولتاژ در دو سر خازن به ‪8‬‬
‫ولت برسد؟‬
‫در حالیکه‬
‫‪Vs=12V‬‬
‫‪R=10KΩ‬‬
‫‪C=10mF‬‬

‫‪80‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫حل‪:‬‬
‫طبق فرمول سرکت های ‪ RC‬داریم‬

‫) (‬ ‫(‬ ‫)‬

‫(‬ ‫)‬

‫(‬ ‫)‬

‫) (‬

‫از اطراف لوگاریتم میگیریم‪.‬‬

‫) (‬

‫𝜏‬

‫𝜏‬

‫𝜏‬ ‫)‪(1‬‬
‫همچنان میدانیم که‬

‫‪τ =RC‬‬
‫‪τ =10k x10m = 100sec‬‬ ‫)‪(2‬‬
‫قیمت معادله ‪ 2‬را در معادله ‪ 1‬میگذاریم‬

‫‪81‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫سوال ‪ -10‬در سوال فوق بعد از آنکه سوچ بسته شود چه مدت زمان را در بر خواهد گرفت تا افت ولتاژ‬
‫در دو سر خازن به ‪ 10‬ولت برسد؟‬

‫سوال ‪ .11‬در شکل ذیل بعد از بسته شدن سوچ تا زمان پایدار شدن‪ ،‬سرکت در حالت گذر قرار خواهد‬
‫گرفت‪ .‬بناان بعد از آنکه سوچ بسته شود چه مدت زمان را در بر خواهد گرفت تا جریان عبوری از سلف‬
‫به ‪ 1‬امپیر برسد؟‬

‫‪82‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫فصل چهارم‬
‫تحلیل مدارهای جریان متناوب )‪(AC‬‬

‫جریان متناوب‬

‫جریان متناوب نوعی از جریان است که در آن دائما ً مقدار و جهت آن نسبت به زمان در حال تغییر است‪.‬‬
‫در بیانی دیگر‪ ،‬مقدار جریان دائما ً کم و زیاد میشود و جهت حرکت الکترونها هم عوض میگردد‪ .‬از‬
‫مقدار بیشینه به صفر و سپس از صفر به کمینه میرسد و دوباره به صفر و بعد از آن به حالت اول بر‬
‫میگردد و این چرخه تا قطع جریان ادامه دارد‪.‬‬
‫برق تحویل داده شده به شرکت های تجاری منازل مسکونی به صورت متناوب )‪ (AC‬است‪ .‬شکل یک‬
‫مدار ‪ AC‬معموالً به صورت یک موج سینوسی کامل است ولی در کاربردهای خاص شکل موج های‬
‫مختلفی استفاده می شود مانند امواج مثلثی یا مربعی‪ .‬سیگنال های صوتی و رادیویی حمل شده بر روی‬
‫سیم های برق نیز نمونه هایی از جریان متناوب است‪ .‬در این کاربرد یک هدف مهم معموالً بازیابی‬
‫اطالعات کد گذاری شده بر روی سیگنال ‪ AC‬است‪.‬‬

‫‪83‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫تاریخچه‪:‬‬
‫توان الکتریکی با جریان متناوب ‪ ،‬نوعی از انرژی الکتریکی است که برای تغذیه تجاری الکتریسیته به‬
‫عنوان توان الکتریکی ‪ ،‬از جریان متناوب استفاده میکند‪ .‬ویلیام استنلی جی آر کسی است که یکی از اولین‬
‫سیم پیچهای عملی را برای تولید جریان متناوب طراحی کرد‪ .‬طراحی وی یک صورت ابتدایی‬
‫ترانسفارمر مدرن بود که یک سیم پیچ القایی نامیده میشد‪ .‬از سال ‪1881‬م تا ‪1881‬م سیستمی که امروزه‬
‫استفاده میشود‪ ،‬توسط نیکوال تسال ‪ ،‬جرج وستینگهاوس ‪ ،‬لوییسین گاوالرد ‪ ،‬جان گیبس و الیور شالنجر‬
‫طراحی شد‪.‬‬
‫سیستمی که توماس ادیسون برای اولین بار برای توزیع تجاری الکتریسیته بکار برد‪ ،‬به دلیل استفاده از‬
‫جریان مستقیم محدودیتهایی داشت که در این سیستم برطرف شد‪ .‬اولین انتقال جریان متناوب در طول‬
‫فواصل بلند در سال ‪1811‬م نزدیک تلورید کلورادو اتفاق افتاد که چند ماه بعد در آلمان ادامه پیدا کرد‪.‬‬
‫توماس ادیسون به علت اینکه حقوق انحصاری اختراعات متعددی را در فناوری جریان مستقیم )‪(DC‬‬
‫داشت‪ ،‬استفاده از جریان مستقیم را به شدت حمایت میکرد‪ ،‬اما در نهایت جریان متناوب به عرصه استفاده‬
‫عمومی آمد‪..‬‬

‫فرکانس )‪:(f‬‬
‫به تعداد دورههای تناوبی که موج در یک ثانیه طی میکند‪ ،‬فرکانس میگویند که واحد آن هرتز است‪.‬‬
‫فریکونسی برق افعانستان ‪ 01‬هرتس است‪.‬‬

‫دوره تناوب )‪: (T‬‬

‫کوچکترین قسمت از رابطه جریان بر حسب زمان که دائما ُ تکرار میشود یک دوره تناوب نام دارد‪.‬‬
‫کمیت دوره تناوب را با ثانیه سنجش میکنند‪ .‬دوره تناوب و فریکونسی معکوس یکدیگر اند‪.‬‬

‫‪84‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫مقدار پیک یا مکزیمم )‪: (max-peak‬‬

‫حد اکثر مقداری که ولتاژ یا جریان سینوسویدال در هر نیم سیکل دارد را مکزیمم میگویند‪ .‬پیک مثبت و‬
‫مننفی قرار ذیل نشان داده شده است‪.‬‬

‫مقدار موثر‪:‬‬
‫مقدار موثر یک جریان یا ولتاژ ‪ AC‬عبارت است از مقدار جریان یا ولتاژ که در یک مدار اهمی خالص‬
‫(مانند اتوی برقی) همان مقدار گرمای را تولید میکند که یک جریان و یا ولتاژ ‪ DC‬با همان مفدار دامنه‬
‫تولید میکند‪.‬‬
‫مقدار موثر یک موج سینوسویدال طبق رابطه زیر محاسبه میگردد‪.‬‬

‫√‬

‫√‬
‫به مقدار موثر‪ RMS ،‬نیز میگویند‪.‬‬

‫‪85‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫فرمول های ولتاژ ‪:AC‬‬

‫جریان متناوب به وسیله ی ولتاژ متناوب ایجاد می شود‪ .‬ولتاژ ‪ AC‬را می توان به عنوان یک تابع از‬
‫زمان توسط معادله ی زیر توضیح داد‪:‬‬

‫‪ :‬ولتاژ حداکثر (واحد ‪:‬ولت (‬

‫‪ :‬فرکانس زاویه ای (واحد ‪:‬رادیان بر ثانیه(‬

‫‪86‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫فرکانس زاویه ای وابسته به فرکانس فزیکی است ‪ ) f‬واحد‪ :‬هرتز) که نشان دهنده ی تعداد سیکل در ثانیه‬
‫است‬

‫‪ :‬زمان (واحد ‪:‬ثانیه (‬

‫اندازه پیک تو پیک ولتاژ ‪ AC‬یعنی اختالف بین ماکزیمم مثبت و ماکزیمم منفی‪.‬چون ماکزیمم‬
‫است ولتاژ پیک تو پیک را‬ ‫و‬ ‫برابر ‪ +1‬و مقدار مینیمم آن ‪ -1‬است ولتاژ ‪ AC‬بین‬
‫نشان می دهند که برابر است با‬ ‫یا‬ ‫معموالً با‬

‫توان و جزر متوسط مربع‪:‬‬

‫نشان دهنده ی مقاومت‬ ‫‪ :‬است که در آن‬ ‫رابطه ی بین ولتاژ و توان تحویل داده شده‬
‫بار میباشد‪.‬‬

‫سودمندتر است‪ .‬بنابراین ولتاژ‬ ‫در رابطه باال استفاده از توان میانگین زمانی به جای توان لحظه ای‬
‫نشان داده می شود چون‬ ‫‪AC‬اغلب به صورت مقدار جذر متوسط مربع )‪ (rms‬بیان می شود و با‬

‫برای ولتاژ سینوسی‬

‫عامل اوج گفته می شود که برای شکل موج های مختلف متفاوت است‪.‬‬ ‫به ضریب‬

‫‪87‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫بررسی مدار های سلفی (‪:)L‬‬ ‫‪.１‬‬

‫به خاصیت خود القایی که در اثر عبور جریان از یک سلف پدید می آید ضریب خود القایی یا‬
‫‪ Inductance‬میگویند که به (‪ )L‬نشان داده میشود‪.‬‬
‫هرگاه یک سلف ایدیال (بدون خاصیت اهمی) مطابق شکل ذیل اتصال یابد‪.‬‬

‫در اینصورت‪ ،‬جریان از ولتاژ ‪ 11°‬عقب می افتد که طور ذیل نمایش داده میشود‪.‬‬

‫‪88‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫در اینجا جریان از ولتاژ ‪ 09°‬عقب تر است‬

‫‪ -‬سلف ها در جریان متناوب راکتانس القایی نشان میدهند که به ضریب خود القایی )‪ (L‬و‬
‫فریکونسی جریان )‪ (f‬بستگی دارد که به ‪ XL‬نشان داده میشود‪.‬‬
‫‪ -‬یک سلف حقیقی در جریان ‪ dc‬مقاومت اهمی و در جریان متناوب عالوه بر مقاومت اهمی‬
‫مقاومت القایی نیز نشان میدهد‪.‬‬
‫) (‬ ‫‪ -‬عبور جریان از سلف‪،‬سبب میشود در آن به مقدار انرژی ‪Joules‬‬
‫ژول به صورت میدان مقناطیسی ذخیره میشود‪.‬‬ ‫‪-‬‬

‫بررسی مدار های خازنی (‪:)C‬‬ ‫‪.２‬‬

‫نسبت بار ذخیره شده به اختالف ولتاژ دو صفحه خازن را ظظرفیت خازن یا ‪ Capacitance‬میگویند‬
‫که به حرف )‪ (C‬نشان داده میشود‪.‬‬
‫هرگاه یک خازن ایدیال (بدون خاصیت اهمی) مطابق شکل ذیل اتصال یابد‪.‬‬

‫در اینصورت‪ ،‬جریان از ولتاژ ‪ 11°‬جلو می افتد که طور ذیل نمایش داده میشود‪.‬‬

‫‪89‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫‪ -‬خازن ها در جریان متناوب راکتانس خازنی نشان میدهند که به ظرثیت خازن )‪ (C‬و فریکونسی‬
‫جریان )‪ (f‬بستگی دارد که به ‪ Xc‬نشان داده میشود‪.‬‬
‫‪ -‬یک خازن حقیقی در جریان ‪ dc‬مقاومت اهمی و در جریان متناوب عالوه بر مقاومت اهمی‬
‫مقاومت خازنی نیز نشان میدهد‪.‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫‪ -‬اعمال ولتاژ به یک خازن سبب می شود در خازن به اندازه‬
‫ژول انرژی به صورت میدان الکترواستاتیکی ذخیره شود‪.‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪90‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫‪ .3‬مدار های ‪ R-L‬مسلسل‪:‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬

‫√‬
‫√‬
‫( √‬ ‫)‬
‫(√‬ ‫)‬

‫در حالیکه‬

‫‪ Z‬را امپدنس یا مقاومت مجموعی میگویند‪.‬‬

‫در حالیکه‬

‫‪91‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫‪ .4‬مدار های ‪ R-C‬مسلسل‪:‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬

‫√‬
‫√‬
‫( √‬ ‫)‬
‫(√‬ ‫)‬

‫در حالیکه‬

‫‪ Z‬را امپدنس یا مقاومت مجموعی میگویند‪.‬‬

‫در حالیکه‬

‫‪92‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫‪ .5‬مدار های ‪ R-L-C‬مسلسل‪:‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬

‫(‬ ‫)‬
‫√‬ ‫(‬ ‫)‬
‫√‬ ‫(‬ ‫)‬
‫( √‬ ‫(‬ ‫) )‬
‫(√‬ ‫(‬ ‫)‬

‫در حالیکه‬
‫(√‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪ Z‬را امپدنس یا مقاومت مجموعی میگویند‪.‬‬

‫‪93‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫فصل پنجم‬
‫توان در مدار های جریان متناوب ‪AC‬‬
‫چون در مدار های جریان متناوب یا ‪ AC‬جریان همیشه به حالت نوسان قرار داشته بنا ولتاژ ی که تولید‬
‫میشود شکل موج های سینوسویدال را دارا میباشند‪.‬‬

‫(‬ ‫)‬
‫(‬ ‫)‬

‫√‬

‫√‬

‫√‬ ‫√‬

‫فرمول فوق توان در مدار های ‪ AC‬را بیان میدارد‪.‬‬

‫‪94‬‬
 I ‫تحلیل سرکت‬

Complex Power:

( )
( )
√

√ ( ) ( )

95
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫ترانسفارمر ها‬

‫ترانسفارمر یکی از وسایل بسیار مهم تبدیل جریان و ولتاژ الکتریکی متناوب است ‪ ،‬که بر خالف ماشین‬
‫های الکتریکی که انرژی الکتریکی و مکانیکی را بهم تبدیل می کند ‪ ،‬ترانسفارمر در نوع انرژی تغییری‬
‫نمی دهد بلکه ولتاژ و جریان را با همان فرکانس جریان متناوب انتقال دهد ‪ ،‬بطوریکه انرژی ولتاژ پائین‬
‫را تبدیل به همان انرژی باالتر می نماید و همچنین جریان را از مقدار داده شده در یک مدار به جریانی با‬
‫اندازه های متفاوت در مدار دیگر تبدیل کند‪.‬‬
‫ترانسفارمرها بطور بسیار وسیعی در مدارهای وسایل الکترونیکی و مدارهاو دستگاههای خودکار یا‬
‫اتوماتیک و راه اندازی موتورهای الکتریکی و تطبیق ولتاژ مورد نیاز جهت تغذیه مصرف کننده هایی از‬
‫قبیل یکسو سازها و مبدل های جریان دائم به جریان متناوب ‪ ،‬شارژ کننده های باطری و ایجاد دستگاههای‬
‫چندین فازه از دستگاههای دو فازه و سه فازه و در ارتباطات به منظور تطبیق امپدانس و همچنین در‬
‫سیستم های قدرت به منظور باال بردن ولتاژ برای انتقال اقتصادی قدرت یعنی پایین آوردن ولتاژ به مقادیر‬
‫مورد نیاز بکار می رود‪.‬‬
‫جریان جاری در مدار اول (اولیۀ ترانسفارمر) موجب به وجود آمدن یک میدان مغناطیسی در اطراف‬
‫سیمپیچ اول میشود‪ ،‬این میدان مغناطیسی به نوبۀ خود موجب به وجود آمدن یک ولتاژ در مدار دوم‬
‫میشود که با اضافه کردن یک بار به مدار دوم این ولتاژ میتواند به ایجاد یک جریان ثانویه بینجامد‪.‬‬
‫ولتاژ القا شده در ثانویه ‪ VS‬و ولتاژ دو سر سیمپیچ اولیه ‪ VP‬دارای یک نسبت با یکدیگرند که به طور‬
‫آرمانی برابر نسبت تعداد دور سیم پیچ ثانویه به سیم پیچ اولیه است‬

‫‪96‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫به این ترتیب با اختصاص دادن امکان تنظیم تعداد دور سیمپیچهای ترانسفارمر‪ ،‬میتوان امکان تغییر‬
‫ولتاژ در سیمپیچ ثانویۀ ترانس را فراهم کرد‪.‬‬
‫یکی از کاربردهای بسیار مهم ترانسفارمرها کاهش جریان پیش از خطوط انتقال انرژی الکتریکی است‪.‬‬
‫دلیل استفاده از ترانسفارمر در ابتدای خطوط این است که همه هادیهای الکتریکی دارای میزان‬
‫مشخصی مقاومت الکتریکی هستند‪ ،‬این مقاومت میتواند موجب اتالف انرژی در طول مسیر انتقال‬
‫انرژی الکتریکی شود‪ .‬میزان تلفات در یک هادی با مجذور جریان عبوری از هادی رابطۀ مستقیم دارد و‬
‫بنابر این با کاهش جریان میتوان تلفات را به شدت کاهش داد‪ .‬با افزایش ولتاژ در خطوط انتقال به همان‬
‫نسبت جریان خطوط کاهش مییابد و به این ترتیب هزینههای انتقال انرژی نیز کاهش مییابد‪ ،‬البته با‬
‫نزدیک شدن خطوط انتقال به مراکز مصرف برای باال بردن ایمنی ولتاژ خطوط در چند مرحله و باز به‬
‫وسیله ترانسفارمرها کاهش مییابد تا به میزان استاندارد مصرف برسد‪ .‬به این ترتیب بدون استفاده از‬
‫ترانسفارمرها امکان استفاده از منابع دوردست انرژی فراهم نمیآمد‪.‬‬
‫ترانسفارمرها یکی از پربازده ترین تجهیزات الکتریکی هستند به طوری که در برخی ترانسفارمرهای‬
‫بزرگ بازده به ‪ ۵۵۷.۹۹‬نیز میرسد‪ .‬امروزه از ترانسفارمرها در اندازهها و توانهای مختلفی استفاده‬
‫میشود‪ .‬از یک ترانسفارمر بند انگشتی که در یک میکروفن قرار دارد تا ترانسفارمرهای غول پیکر چند‬
‫گیگا ولت‪-‬آمپری‪ .‬همه این ترانسفارمرها اصول کار یکسانی دارند اما در طراحی و ساخت متفاوت هستند‪.‬‬

‫یک ترانسفارمر ساده برای توضیع برق عمومی‪.‬‬

‫‪97‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫معادله ایدهآل توان‪:‬‬

‫اگر سیم پیچ ثانویه به یک بار متصل شده باشد جریان در سیم پیچ ثانویه جاری خواهد شد و به این‬
‫ترتیب توان الکتریکی بین دو سیم پیچ منتقل میشود‪ .‬به طور ایده آل ترانسفارمر باید کامالً بدون تلفات کار‬
‫کند و تمام توانی که به ورودی وارد میشود به خروجی برسد و به این ترتیب توان ورودی و خروجی باید‬
‫برابر باشد و در این حالت داریم‪:‬‬

‫و همچنین در حالت ایدهآل خواهیم داشت‪:‬‬

‫بنابر این اگر ولتاژ ثانویه از اولیه بزرگتر باشد جریان ثانویه باید بههمان نسبت از جریان اولیه کوچکتر‬
‫باشد‪ .‬همانطور که در باال اشاره شد در واقع بیشتر ترانسفارمرها بازده بسیار باالیی دارند و به این ترتیب‬
‫نتایج به دست آمده از این معادالت به مقادیر واقعی بسیار نزدیک خواهد بود‪.‬‬

‫مباحث فنی‪:‬‬
‫تعاریف ساده شده باال از بسیاری از مباحث پیچیده درباره ترانسفارمرها گذشتهاست‪.‬‬
‫در یک ترانسفارمر آرمانی‪ ،‬ترانسفارمر دارای یک هسته بدون مقاومت مغناطیسی و دو سیمپیچ بدون‬
‫مقاومت الکتریکی است‪ .‬زمانی که ولتاژ به ورودیهای اولیه ترانسفارمر اعمال میشود برای به وجود‬
‫آمدن شار در مدار مغناطیسی هسته‪ ،‬جریانی کوچکی در سیمپیچ اولیه جاری میشود‪ .‬از آنجایی که در‬
‫ترانسفارمر ایدهآل هسته فاقد مقاومت مغناطیسی است این جریان قابل چشم پوشی خواهد بود در حالی که‬
‫در یک ترانسفارمر واقعی این جریان بخشی از تلفات ترانسفارمر را تشکیل خواهد داد‪.‬‬

‫‪98‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫مالحظات عملی‬
‫شار پراکندگی‪:‬‬
‫در یک ترانسفارمر آرمانی شار مغناطیسی تولید توسط سیمپیچ اول به طور کامل توسط سیمپیچ دوم جذب‬
‫میشود اما در واقع بخشی از شار مغناطیسی در فضای اطراف پراکنده میشود‪ .‬به شاری که در حین‬
‫انتقال از مسیر خود جدا میشود شار پراکندگی )‪(flux leakage‬‬
‫میگویند‪ .‬این شار پراکندگی موجب به وجود آمده اثر خود القا در سیم پیچها میشود و به این ترتیب‬
‫موجب میشود که در هر سیکل‪ ،‬انرژی در سیمپیچ ذخیره شده و در نیمه پایانی سیکل آزاد شود‪ .‬این اثر‬
‫به طور مستقیم باعث ایجاد افت توان نخواهد شد اما به دلیل ایجاد اختالف فاز موجب ایجاد مشکالتی‬
‫درتنظیم ولتاژ خواهد شد و به این ترتیب باعث خواهد شد تا ولتاژ ثانویه دقیقا ً نسبت واقعی خود با ولتاژ‬
‫اولیه حفظ نکند؛ این اثر به ویژه در بارهای بزرگ خود را نشان خواهد داد‪ .‬به همین دلیل ترانسفارمرهای‬
‫توزیع طوری ساخته میشوند تا کمترین میزان تلفات پراکندگی را داشته باشند‪.‬‬
‫با این حال در برخی کاربردها‪ ،‬وجود تلفات پراکندگی باال پسندیدهاست‪ .‬در این ترانسفارمرها با استفاده از‬
‫روشهایی مانند ایجاد مسیرهای مغناطیسی طوالنی‪ ،‬شکافهای هوایی یا مسیرهای فرعی مغناطیسی اقدام‬
‫به افزایش شار پراکندگی میکنند‪ .‬دلیل افزایش عمدی تلفات پراکندگی در این ترانسفارمرها قابلیت باالی‬
‫این نوع ترانسفارمرها در تحمل اتصال کوتاه است‪ .‬از این گونه ترانسفارمرها برای تغذیه بارهای‬
‫دارای مقاومت منفی مانند دستگاههای جوش (یا دیگر تجهیزات استفاده کننده از قوس‬
‫الکتریکی)‪ ،‬المپهای بخار جیوه و تابلوهای نئون یا ایجاد ایمنی در بارهایی که احتمال بروز اتصال کوتاه‬
‫در آنها زیاد است استفاده میشود‪.‬‬
‫تلفات انرژی‪:‬‬
‫یک ترانسفارمر ایدهآل هیچ تلفاتی نخواهد داشت و در واقع بازدهی برابر ‪ ۹111‬دارد‪ .‬با این حال‬
‫ترانسفارمرهای واقعی نیز جزو بهرهورترین تجهیزات الکتریکی محسوب میشود به طوری که نمونههای‬
‫آزمایشی ترانسفارمرهایی که با بهرهگیری از ابر رسانا ساخته شدهاند به بازدهی برابر ‪ ۹11.80‬دست‬
‫یافتهاند‪ .‬به طور کلی ترانسفارمرهای بزرگتر از بازده باالتری برخوردارند و ترانسفارمرهایی که برای‬
‫مصارف توزیعی مورد استفاده قرار میگیرند از بازدهی در حدود ‪ ۹10‬برخوردارند در حالی که‬
‫ترانسفارمرهای کوچک مانند ترانسفارمرهای موجود در اداپتورها بازدهی در حدود ‪ ۹80‬دارند‪ .‬تلفات به‬
‫وجود آمده در ترانسفارمر با توجه به عوامل به وجود آورنده یا محل اتالف انرژی به این صورت طبقه‬
‫بندی میشوند‪:‬‬

‫مقاومت سیم پیچها‪:‬‬

‫جریانی که در یک هادی جاری میشود با توجه به میزان مقاومت الکتریکی هادی میتواند موجب به‬
‫وجود آمدن حرارت در محل عبور جریان شود‪ .‬در بسامدهای باالتر اثر سطحی و اثر مجاورت نیز‬
‫میتوانند تلفات مضاعفی را در ترانسفارمر به وجود آورند‪.‬‬

‫‪99‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫اتوترانسفارمر‪:‬‬
‫اتوترانسفارمر به ترانسفارمری گفته میشود که تنها از یک سیمپیچ تشکیل شدهاست‪ .‬این سیمپیچ دارای دو‬
‫سر ورودی و خروجی و یک سر در میان است‪ .‬به طوری که میتوان گفت سیمپیچ کوتاهتر (که در ترانس‬
‫کاهنده سیمپیچ ثانویه محسوب میشود) قسمتی از سیمپیچ بلندتر است‪ .‬در این گونه ترانسفارمرها تا زمانی‬
‫که نسبت ولتاژ‪-‬دور در دو سیمپیچ برابر باشد ولتاژ خروجی از نسبت سیمپیچ تعداد دور سیمپیچها به ولتاژ‬
‫ورودی به دست میآید‪.‬‬
‫با قرار دادن یک تیغه لغزان به جای سر وسط ترانس‪ ،‬میتوان نسبت سیمپیچهای اولیه و ثانویه را تا‬
‫حدودی تغییر داد و به این ترتیب ولتاژ پایانه خروجی ترانسفارمر را تغییر داد‪.‬‬

‫‪100‬‬
 ‫تحلیل سرکت ‪I‬‬

‫فصل ششم‬
‫توان الکتریکی سه فاز‬

‫توان الکتریکی سه فاز شیوهای رایج برای تولید‪ ،‬انتقال و توزیع توان الکتریکی جریان متناوب است‪ .‬این‬
‫سیستم از سیستمای چند فاز و رایج ترین شیوه مورد استفاده شبکه های برق در جهان برای انتقال توان‬
‫است‪.‬‬
‫سیستم سه فاز در اواخر دهه ‪ ۱۸۸۱‬توسط گلیلیو فراریس‪ ،‬میخاییل دولیوو‪-‬دوبروسکی و نیکال‬
‫تسال اختراع شد‪.‬‬

‫‪101‬‬