‫پیش آزمون مرحله نیمهنهایی لیگ پایا‬

‫(تیرماه ‪)1400‬‬
‫پایه هفتم‬
‫لیگ علوم پایه‬
 ‫پیش آزمون ‪1‬‬

‫مدارالکتریکی و اجزای آن‬

‫آیا تا بهحال فکر کردهاید که چرا یک المپ با زدن کلید برق روشن میشود و با بستن همان کلید خاموش میشود؟‬

‫جواب به این سوال بسیار ساده است‪ .‬جریان برق که با خود انرژی حمل میکند‪ ،‬باعث روشن شدن المپ میشود‪.‬‬

‫اما جریان برق چیست؟‬

‫جریان برق جریانی از الکترونهاست که در مسیری بسته که مدار نامیده میشود‪ ،‬حرکت میکند‪.‬‬

‫هر مدار از چهار بخش اصلی ساخته شده است‪:‬‬

‫‪ -1‬منبع جریان برق‪ :‬انرژی الزم برای حرکت الکترونها را از قطب منفی به طرف قطب مثبت فراهم میکند‪ .‬در حقیقت‬

‫آن چیزی که باعث حرکت الکترونها در یک مدار میشود‪ ،‬وجود اختالف پتانسیل الکتریکی در مدار است‪.‬‬

‫در گذشته تصور بر این بود که بارهای الکتریکی از قطب مثبت به طرف قطب منفی حرکت میکنند‪ .‬اما امروزه ثابت شدده‬

‫است که اینگونه نیست و جهت واقعی حرکت الکترونها از قطب منفی به طرف قطب مثبت است‪.‬‬

‫دقت داشته باشید که ما بحث خود در مورد منبع جریان برق را معطوف به باتری کردهایم که برق حاصدل از آن اصدطالحا‬

‫«برق مستقیم» یا «برق ‪ » DC‬نام دا رد‪ .‬منظور از برق مستقیم آن است که جهت حرکت الکتدرونهدا تیییدر نمدیکندد و‬

‫مقدار جریان برق نیز در حال نوسان (افزایش یا کاهش ) نیست‪.‬‬

‫اگر چه گفته شد که جهت جریان واقعی برق در مداری که مولدش باتری است‪ ،‬از قطب منفی به طرف قطب مثبت اسدت‪،‬‬

‫اما به جهت حفظ آثار گذشته و پرهیز از دوباره کاری‪ ،‬جهت جریان را همان جهت جریان قبلی (یعنی از مثبت بده منفدی)‬

‫در نظر میگیریم و آن را جریان قراردادی مینامیم‪ .‬البته ممکن است در برخی از موارد مجبدور باشدیم کده جهدت جریدان‬

‫واقعی را در نظر بگیریم که در این آزمون نیازی به انجام این کار نداریم‪.‬‬

‫باتری با ایجاد اختالف پتانسیل الکتریکی‪ ،‬شرایط الزم را برای جریان الکترونها در مدار فراهم میکند‪.‬‬

‫‪ -2‬مصرفکننده‪ :‬بخشی از مدار هستند که انرژی الکتریکی را مصرف میکنند‪ .‬مصرفکننده میتواندد یدک المدپ‪ ،‬یدک‬

‫مقاومت الکتریکی‪ ،‬یک بلندگو و ‪ ...‬باشد‪ .‬در مورد مقاومتالکتریکی بیشتر توضیح خواهیم داد‪.‬‬

‫‪ -3‬سیمهای رابط‪ :‬ارتباط بین مولد و مصرفکننده(ها) را در مدار فراهم میآورند‪.‬‬

‫‪ -4‬کلید‪ :‬برای قطع و وصل کردن جریان برق به کار میرود‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫کلید باز است‪.‬‬ ‫کلید بسته است‪.‬‬
‫جریان برقرار نیست‪.‬‬ ‫جریان برقرار است‪.‬‬

‫همان طور که قبال هم گفته شد‪ ،‬ما از جهت جریان قراردادی (از قطب مثبت به قطب منفی) استفاده میکنیم‪.‬‬

‫برای این که درک بهتری از یک مدار الکتریکی و تجزیه و تحلیل درست آن داشته باشیم‪ ،‬باید با کمیتهایی کده در بحدث‬

‫مدارهای الکتریکی وجود دارند‪ ،‬آشنا شویم‪.‬‬

‫اختالف پتانسیل الکتریکی یا اختالف ولتاژ نخستین کمیتی است که باید با آن آشنا شدویم‪ .‬احتمداال بدا مفهدوم اندرژی‬

‫پتانسیل گرانشی آشنایی دارید‪ .‬میدانید که اگر جسمی در ارتفاع معینی مثال ‪ h‬از سطح زمین قدرار داشدته باشدد و آن را‬

‫رها کنیم‪ ،‬شروع به حرکت به سمت زمین خواهد کرد‪ ،‬یعنی به طرف نقاطی که از نظدر مقددار اندرژی پتانسدیل الکتریکدی‬

‫کمتر هستند‪ .‬در مدارهای الکتریکی نیز وضعیت مشابهی وجود دارد‪ .‬بارهای الکتریکی در اثر اختالف پتانسیل ایجداد شدده‬

‫توسط باتری از محلی با پتانسیل الکتریکی بیشتر به محلی با پتانسیل الکتریکی کمتر میروند‪.‬‬

‫اختالف پتانسیل دو نقطه از مدار مانند ‪ a‬و ‪ b‬را با ‪ Vab‬نشان میدهند ) ‪ (Vab  Vb  Va‬و یکای آن «ولت» اسدت‬

‫که با ‪ V‬نمایش داده میشود‪.‬‬

‫شدت جریان الکتریکی نیز کمیت دیگری است که تعداد الکترونهای عبوری از مدار را در هر ثانیه در محل مشخصی از‬

‫مدار نشان میدهد‪.‬‬

‫شدت جریان الکتریکی را با ‪ I‬نمایش میدهیم و یکای اندازهگیری آن آمپر )‪ (A‬است‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫آخرین کمیتی که به آن اشاره میکنیم‪ ،‬مقاومت الکتریکی است که با ‪ R‬نشان داده میشود و یکدای آن «اُهدم» اسدت‬

‫که با حرف یونانی اُمگا ‪ ‬نمایش داده میشود‪.‬‬

‫‪4‬‬
 ‫پیش آزمون ‪2‬‬

‫مقاومت الکتریکی و قانون اهم‬

‫تصور کنید که میخواهید از یک پیادهرو راه خانه تا مدرسه را طی کنید‪ .‬اگر پیادهرو خلوت باشد‪ ،‬بدون دردسر و زحمدت و‬

‫با کمال آرامش خاطر مسیر خانه تا مدرسه را طی خواهید کرد‪ .‬اما حالتی را در نظر بگیرید که بهخاطر یک مناسبت خاص‬

‫ممکن است جمعیت زیادی در پیادهرو باشند‪ .‬در این صورت رسیدن شما از خانه تا مدرسه دیگر به سدادگی دفعدهی قبدل‬

‫نخواهد بود و وقت زیادی از شما خواهد گرفت‪ .‬زیرا مدام در طول پیادهرو باید مسیر خود را عوض کنید تا به مردمی که در‬

‫آنجا حضور دارند‪ ،‬برخورد نکنید‪.‬‬

‫در مورد حرکت الکترونها در یک مدارالکتریکی نیز وضعیت مشابهی وجود دارد‪ .‬هر چه موانع کمتری سدر راه الکتدرونهدا‬

‫وجود داشته باشد‪ ،‬الکترونهای بیشتری در مدار حرکت میکنند و در نتیجه شدت جریان الکتریکی بیشتر میشود‪ .‬بدیهی‬

‫است که در حالت عکس‪ ،‬شدت جریان برق کاهش خواهد یافت‪.‬‬

‫در مدارهای الکتریکی که ما در اینجا با آن ها سروکار داریم‪ ،‬اجزای مدار همگی رسانای جریان برق هستند و توانایی عبدور‬

‫جریان برق را از خود دارند‪ .‬البته این توانایی برای مواد مختلف متفاوت است‪ .‬مثال رسانایی طال و نقره به مراتب از رسدانایی‬

‫آهن بیشتر است‪.‬‬

‫مقاومت الکتریکی یک رسانا که با ‪ R‬نمایش داده میشود‪ ،‬معیاری از توانایی جسم رسانا برای عبدور دادن جریدان بدرق از‬

‫خود است‪ .‬هر چه رسانایی بیشتر شود‪ ،‬عبور جریان برق آسانتر صورت میگیرد‪ .‬بنابراین مقاومت الکتریکی آن کمتر است‪.‬‬

‫در صورتیکه رسانایی کم باشد‪ ،‬طبیعتا با توجه به آنچه که گفته شد‪ ،‬مقاومت الکتریکی هم باال میرود‪.‬‬

‫یکای اندازهگیری مقاومت الکتریکی «اُهم» نام دارد و با عالمت « ‪ » ‬نمایش داده میشود کده در حقیقدت همدان حدرف‬

‫یون انی بزرگ اُمگاست‪ .‬انتخاب نام اُهم برای یکای مقاومت الکتریکی به پاس احترام و بزرگداشت دانشدمند آلمدانی «اُهدم»‬

‫است‪.‬‬

‫‪5‬‬
‫دقت داشته باشید که مقاومت الکتریکی یک رسانا فقط و فقط به ویژگیهای سداختاری آن ماننددج جدنس‪ ،‬طدول و سدطح‬

‫مقطع آن بستگی دارد‪.‬‬

‫بنابر قانون اهم‪ ،‬نسبت اختالف پتانسیل دو سر یک رسانا (که میتواند یک المپ یا یک مقاومت الکتریکی باشد) بده شددت‬

‫جریان عبوری از آن در دمای ثابت‪ ،‬مقدار معینی است‪ ،‬این مقدار معین برابر با ‪ R‬یعنی مقاومت الکتریکی آن میباشد‪.‬‬

‫اگر ‪ V‬اختالف پتانسیل الکتریکی‪ I ،‬شدت جریان الکتریکی و ‪ R‬مقاومدت الکتریکدی باشدد‪ ،‬بندابر قدانون اهدم خدواهیم‬

‫داشتج‬

‫‪RV‬‬
‫‪I‬‬

‫ضمنا جالب است بدانیم که مقاومت یک رسانا با افزایش دما زیاد میشود‪ .‬آیا میتوانید دلیل آن را توضیح دهید؟‬

‫‪6‬‬
 ‫پیش آزمون ‪3‬‬

‫اتصالهای سری و موازی‬

‫دو مقاومت الکتریکی ‪ R1‬و ‪ R 2‬را به صورت زیر در نظر بگیریدج‬

‫ابتدا این دو مقاومت را از یک سر مطابق شکل زیر بههم وصل میکنیمج‬

‫همانطور که از شکل دیده میشود‪ ،‬اختالف پتانسیل بین دو نقطهی ‪ a‬و ‪ b‬یعنی ‪ Vab‬برابر است باج‬
‫‪Vab  Vac  Vcb‬‬ ‫مجموع ‪( Vac‬اختالف پتانسیل بین ‪ a‬و ‪ ) c‬و ‪( Vcb‬اختالف پتانسیل بین ‪ c‬و ‪) b‬‬

‫بنابر قانون اهم خواهیم داشتج‬

‫‪V‬‬
‫‪R1  ac  Vac  R1I‬‬
‫‪I‬‬
‫‪V‬‬
‫‪R2  cb  Vcb  R 2I ‬‬
‫‪I‬‬
‫‪Vab  Vac  Vcb  R1I  R2I  (R1  R2)I‬‬

‫اکنون فرض کنید که دو مقاومت ‪ R1‬و ‪ R 2‬را برداشته و مقاومت ‪ R‬را بهجای آنها بگذاریم‪ .‬به مقاومت ‪ R‬مقاومتت‬

‫معادل دو مدار ‪ R1‬و ‪ R 2‬میگوییم و اتصال دو مقاومت ‪ R1‬و ‪ R 2‬را که از یک سر به هم وصدل هسدتند و در ادامدهی‬

‫یکدیگر میباشند‪ ،‬اتصال سری یا متوالی مینامیم‪.‬‬

‫‪Vab  RI  RI  (R1  R2)I  R  R1  R2‬‬

‫رابطهی بهدست آمده برای وضعیتی که چندین مقاومت بهصورت متوالی به هم وصل شده باشند‪ ،‬قابل استفاده است‪.‬‬

‫‪  R1  R2  R 3  ...  R n‬معادل ‪R‬‬

‫همانطور که دیده میشود‪ ،‬شدت جریان عبوری از همهی مقاومتها در این نوع اتصال‪ ،‬با هم برابر است‪.‬‬

‫اکنون وضعیت دیگری را در نظر بگیرید که دو مقاومت ‪ R1‬و ‪ R 2‬را به صورت زیر به هم وصل کنیمج‬

‫‪7‬‬
 ‫با توجه به شکل در مییابیم که شدت جریانهای عبوری از ‪ R1‬و ‪ R 2‬دیگر برابر نیست‪ ،‬مگر اینکه ‪ R1  R2‬باشد‪.‬‬

‫اما نکتهی جالب اینجا است که اختالف پتانسیل دو سرِ مقاومتهای ‪ R1‬و ‪ R 2‬با هم برابر است‪ .‬زیرا نقاط ‪ a  ، a‬و ‪a‬‬

‫به هم وصل هستند و در حقیقت از نظر مداری یک نقطه محسوب میشوند و نقاط ‪ b ، b‬و ‪ b‬هم به همین دلیل یک‬

‫نقطه به حساب میآیند‪.‬‬

‫بنابراینج ‪ . Vab  Vab  Vab‬پس اگر اختالف پتانسیل الکتریکی دو سر ‪ R1‬را با ‪ V1‬و اختالف پتانسدیل الکتریکدی‬

‫دو سر ‪ R 2‬را با ‪ V2‬نمایش دهیم‪ ،‬بنابر قانون اهم خواهیم داشتج‬

‫‪V‬‬ ‫‪V‬‬
‫‪ R 2  2‬و ‪R1  1‬‬
‫‪I1‬‬ ‫‪I2‬‬

‫حال اگر دو مقاومت ‪ R1‬و ‪ R 2‬را برداریم و به جای آنها مقاومت ‪ R‬را بگذاریم‪ ،‬خواهیم داشتج‬

‫با توجه به اینکه ‪ I  I1  I2‬میتوانیم بنویسیمج‬

‫‪I  I1  I2‬‬

‫‪Vab V1 V2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪R1 R 2‬‬

‫‪Vab  V1  V2  1  1  1‬‬
‫‪R R1 R 2‬‬

‫در صورتیکه ‪ n‬مقاومت ‪ ... ، R 3 ، R 2 ، R1‬و ‪ R n‬را به صورت موازی بههم وصل کنیم‪ ،‬مقاومت معدادل آنهدا یعندی‬

‫‪ R‬از رابطهی زیر بهدست خواهد آمدج‬

‫‪1  1  1  ...  1‬‬

‫‪R R1 R 2‬‬ ‫‪Rn‬‬

‫‪8‬‬
 ‫پیش آزمون ‪4‬‬

‫قوانین ولتاژها و گرهها‬

‫مدارهای الکتریکی همواره شکلهای سادهای ندارند‪ .‬گاهی اوقات شکل این مدارها آنچنان پیچیدده مدیشدود کده تحلیدل‬

‫آنها بسیار دشوار می شود‪ .‬اما خوشبختانه برای چنین مدارهایی نیز روشهایی وجود دارد که با کمک آنهدا مدیتدوانیم از‬

‫مدار اطالعات موردنظر خود را بهدست آوریم‪.‬‬

‫قانونگرهها‪ :‬مجموع شدت جریانهای ورودی به هر گره با مجموع شدت جریانهای خروجی از آن گدره برابدر اسدت‪ .‬بده‬

‫شکل زیر که قسمتی از یک مدار را نشان میدهد‪ ،‬توجه کنیدج‬

‫گره به قسمتی از مدار گفته میشود که محل برخورد حداقل سه سیم باشد‪ .‬مثال در مدار باال نقطه ‪ ،a‬یک گره است‪.‬‬

‫همانطور که در مدار باال دیده میشود‪ ،‬جریانهای ‪ I1‬و ‪ I3‬به گره ‪ a‬وارد میشوند و جریدانهدای ‪ I4 ، I2‬و ‪ I5‬از آن‬

‫خارج میشوند‪ .‬بنابراین میتوانیم بنویسیمج‬

‫‪I1  I3  I2  I4  I5‬‬

‫قانون ولتاژها‪ :‬اگر از یک نقطه از مدار در جهت جریان الکتریکی حرکت کنیم‪ ،‬در عبور از هر مقاومت به اندازهی ‪ R‬کده‬

‫شدت جریان ‪ I‬از آن میگذرد‪ ،‬ولتاژ ( اختالف پتانسیل) به مقدار ‪ RI‬کاهش مییابدد و بدرعکس‪ ،‬اگدر در خدالف جهدت‬

‫جریان حرکت کنیم‪ ،‬ولتاژ به اندازهی ‪ RI‬افزایش مییابد‪.‬‬

‫مثال در مدار باال در عبور از نقطه ‪ a‬تا ‪ ،b‬اختالف پتانسیل به اندازه ‪ I5 R 5‬کاهش مییابد یا بر عکس در عبور ازنقطه ‪ a‬تا‬

‫‪ ،c‬اختالف پتانسیل به اندازه ‪ ، I1R1‬افزایش مییابد‬

‫همچنین اگر به قطب مثبت باتری برسیم‪ ،‬بدون توجه به جهت جریان‪ ،‬ولتداژ بده انددازهی ‪( 0‬نیدروی محرکدهی بداتری)‬

‫کاهش مییابد و اگر به قطب منفی برسیم‪ ،‬ولتاژ به مقدار ‪ 0‬زیاد میشود‪.‬‬

‫ممکن است این سوال برای شما پیش بیاید‪ ،‬نیروی محرکه باتری چیست؟‬

‫‪9‬‬
‫در پاسخ به این پرسش باید بگوییم که نیروی محرکه ی بداتری اندرژی الزم و در حقیقدت اخدتالف پتانسدیل الزم را بدرای‬

‫حرکت الکترونها در مدار فراهم میکند‪ .‬با ‪ 0‬نشان داده میشود و یکای آن ولت است‪.‬‬

‫به مثال زیر که کاربرد قانون ولتاژها را نشان میدهد‪ ،‬توجه کنید‪.‬‬

‫منظور از ‪ Vb ، Va‬و ‪ Vc‬پتانسیلهای الکتریکی یا ولتاژهای الکتریکی نقاط ‪ b ، a‬و ‪ c‬میباشد‪.‬‬

‫‪Va  R1I1  R 3I3  3  Vc‬‬

‫‪Vb  R2I2  2  Ve‬‬

‫‪Vd  R5I4  R4I4  R 3I3  3  Vc‬‬

‫‪Ve  2  R2I2  Vb‬‬

‫به مثالی دیگر توجه کنیدج‬

‫‪Va  R1I1  2  R2I2  Va  R1I1  2  R2I2  0‬‬

‫‪10‬‬
 ‫پیش آزمون ‪5‬‬

‫انرژی الکتریکی‬

‫هنگامی که جریان برق از یک المپ میگذرد‪ ،‬پس از مدتی المپ گرم می شود‪ .‬البته بخشی از انرژی الکتریکی هم بده ندور‬

‫تبدیل می شود‪ .‬در عبور جریان برق از یک مقاومت الکتریکی‪ ،‬بهدلیل برخوردهایی که بین الکتدرونهدا و اتدمهدای مدادهی‬

‫سازندهی مقاومت الکتریکی ایجاد میشود‪ ،‬مقداری گرما تولید میشود که این مقدار گرما به مقاومت الکتریکی رسانا یعندی‬

‫‪ ، R‬شدت جریان عبوری از آن یعنی ‪ I‬و زمان عبور جریان الکتریکی از آن بستگی دارد‪.‬‬

‫اگر انرژی الکتریکی مصرف شده در مقاومت ‪ R‬را بخواهیم بهصورت یک رابطهی ریاضی یا فرمول نشدان دهدیم‪ ،‬خدواهیم‬

‫داشتج‬

‫‪W  RI2t‬‬
‫در این فرمول‪ R ،‬مقاومت الکتریکی برحسب اهم‪ I ،‬شدت جریان الکتریکی برحسب آمپر و ‪ t‬زمان برحسب ثانیه است‪.‬‬

‫‪ W‬نیز انرژی الکتریکی مصرف شده است که با یکای ژول بیان میشود‪.‬‬

‫بنابراین میتوانیم چنین بگوییم که حاصلضرب مقاومت در مجذور (مربع) شدت جریان در زمان برابر با انرژی الکتریکی‬

‫مصرف شده در مقاومت ‪ R‬است‪.‬‬

‫با توجه به اینکه طبق قانون اهم ‪ ، R  V‬میتوان فرمول اخیر را به شکلهای زیر نیز نوشتج‬
‫‪I‬‬

‫‪W  RI2t  ( V ) I2t  VIt‬‬

‫‪I‬‬
‫‪2‬‬
‫‪R  V  I  V  W  RI2t  R( V )2 t  W  V t‬‬
‫‪I‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬
‫همان گونه که دیده می شود‪ ،‬برای اندازه گیری مقدار انرژی مصرف شده در یک مقاومت در زمان معین نیاز به اندازهگیدری‬

‫شدت جریان عبوری از آن مقاومت داریم‪ .‬برای اندازه گیری شدت جریان عبوری از یک مقاومدت یدا بده طدور کلدی شددت‬

‫در مدار نشدان داده‬ ‫جریان در هر نقطه از مدار از وسیلهای به نام «آمپرسنج» استفاده میکنیم‪ .‬آمپرسنج با‬

‫میشود و به صورت متوالی (سری) در مدار نصب میشود‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫شکل صحیح بستن آمپرسنج برای‬ ‫شکل نادرست بستن آمپرسنج برای‬
‫قرائت جریان عبوری از مقاومت ‪R‬‬ ‫قرائت جریان عبوری از مقاومت ‪R‬‬

‫آمپرسنج ایدهآل آمپرسنجی است که مقاومت الکتریکی آن صفر باشد‪.‬‬

‫همچنین برای اندازه گیری اختالف پتانسیل دو نقطه از یک مدار الکتریکی از ولتسنج اسدتفاده مدیکندیم کده بدا عالمدت‬

‫در مدار نشان داده میشود‪ .‬ولتسنج به طور موازی در مدار نصب میشود‪.‬‬

‫در این شکل ولتسنج اختالف پتانسیل دو‬ ‫در این شکل ولتسنج بهطور نادرست قرار گرفته و‬
‫سر مقاومت ‪ R‬را نشان میدهد‪( .‬نصب درست)‬ ‫اختالف پتانسیل دو سر مقاومت ‪ R‬را نشان نمیدهد‪.‬‬

‫آخرین مطلبی که در این پیشآزمون به آن اشاره میکنیم‪ ،‬توان مصرفی یک مقاومت یا وسیلهی برقدی اسدت‪ .‬منظدور از‬

‫توان مصرفی یک مقاومت یعنی مقدار انرژی الکتریکی مصرف شده در واحد زمان‪ .‬اگر تدوان را بدا ‪ P‬نشدان دهدیم‪ ،‬بدرای‬

‫مقاومت ‪ R‬خواهیم داشتج‬

‫‪2‬‬
‫‪P  W  RI t  RI2‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪t‬‬
‫یکای اندازهگیری توان «وات» نام دارد و با عالمت ‪ W‬نشان داده میشود‪.‬‬

‫‪12‬‬