‫مقدمه‬

‫در بخش قبل‪ ،‬به بررسی بارهای الکتریکی ساکن و اثرات ناشی از آنها پرداختیم‪ .‬در این بخش‪ ،‬به مطالعۀ بارهای‬
‫الکتریکی متحرک‪ ،‬که باعث ایجاد جریان الکتریکی میشود‪ ،‬و همچنین اثراتی که بوجود میآورند‪ ،‬خواهیم پرداخت‪.‬‬

‫در اینجا جریان الکتریکی مستقیم را مورد مطالعه قرار خواهیم داد که این جریان انرژی خود را از باتریها تأمین‬
‫میکند و از طریق مسیرهای رسانا این انرژی را به دستگاههای الکتریکی مانند خودروهای الکتریکی‪ ،‬تلفن همراه‪،‬‬
‫دستگاههای ذخیرۀ اطالعات و ‪ ...‬میرسانند‪.‬‬

‫جریان الکتریکی‬

‫در یک جسم رسانا الکترونهای آزاد با تندیهایی از مرتبۀ ‪ 106 m s‬در حال‬
‫حرکت هستند اما این حرکت به صورت کاتورهای در همۀ جهتهاست‪ .‬بنابراین‬
‫هیچ شارش خالص باری از یک مقطع رسانا صورت نمیگیرد‪.‬‬

‫اگر به دو سر جسم رسانا اختالف پتانسیلی اعمال کنیم‪ ،‬درون رسانا میدان‬
‫الکتریکی بوجود میآید که منجر به جهتگیری حرکت الکترونها میشود‪ .‬بنابراین‪،‬‬
‫از یک سطح مقطع معین رسانا شارش خالص بار صورت میگیرد که به آن‬
‫جریان الکتریکی میگوییم‪.‬‬

‫میدان الکتریکی درون رسانای منزوی صفر است ولی هنگامی که به رسانا اختالف پتانسیل اعمال می‪-‬‬
‫کنیم‪ ،‬میدان الکتریکی درون رسانا دیگر صفر نیست‪.‬‬
‫به هنگام برقراری جریان الکتریکی در رسانا‪ ،‬الکترونها در خالف جهت میدان الکتریکی با سرعت بسیار‬
‫آهستهای (در رساناهای فلزی از مرتبۀ ‪ )1mm s‬سوق پیدا میکنند که به آن سرعت سوق میگوییم‪.‬‬
‫جهت قراردادی جریان الکتریکی درون رسانا در جهت میدان الکتریکی و از پتانسیل بیشتر به پتانسیل‬
‫کمتر است و به عبارتی در خالف جهت سرعت سوق الکترونهاست‪.‬‬

‫‪ .1‬کدام یک از گزینههای زیر نادرست است؟‬

‫‪ )1‬سرعت سوق الکترون در مدار کمتر ‪ 1mm s‬است‪.‬‬
‫‪ )2‬میدان الکتریکی درون رسانا همیشه صفر است‪.‬‬
‫‪ )3‬جهت جریان الکتریکی در یک رسانا از پتانسیل الکتریکی بیشتر به کمتر است‪.‬‬
‫‪ )4‬جهت سرعت سوق الکترون در خالف جهت جریان الکتریکی است‪.‬‬

‫‪1‬‬
 ‫جریان الکتریکی متوسط‬
‫به آهنگ شارش بار در مدار‪ ،‬شدت جریان الکتریکی میگویند‪.‬‬

‫جریان الکتریکی متوسط از رابطۀ زیر محاسبه میشود‬

‫‪q‬‬
‫‪I ‬‬
‫‪t‬‬
‫که در آن‪ q ،‬بار الکتریکی عبوری از یک مقطع سیم بر حسب کولن( ‪ t ،)C‬مدت زمان عبور بار بر‬
‫حسب ثانیه ( ‪ ) s‬و ‪ I‬جریان الکتریکی متوسط بر حسب کولن بر ثانیه ( ‪ )C s‬است که به آن آمپر (‬
‫‪ ) A‬میگوییم‪.‬‬
‫اندازۀ جریان الکتریکی در هر یک از مثالهای زیر‪ ،‬به ترتیب از کمترین تا بیشترین مقدار‪ ،‬مرتب شدهاند‪.‬‬
‫المپ حبابی ‪ 100‬واتی‪ ،‬استارت خودرو‪ ،‬انرژی نمایشگر گوشی همراه‪ ،‬جریان نورونهای مغزی‪ ،‬یورش آذرخش‬
‫نوعی‪ ،‬بادهای خورشیدی‪.‬‬

‫‪ .2‬از المپ چراغ قوهای جریان ‪ 320‬میلیآمپر میگذرد‪ .‬در مدت ‪ 6‬میکروثانیه چند الکترون از آن عبور میکند؟‬

‫‪ .3‬بار عبوری از یک مقطع مدار در ‪ ، SI‬بر حسب زمان با معادلۀ ‪ q  t 2  3t  1‬داده میشود‪ .‬جریان‬
‫الکتریکی متوسط در ثانیه پنجم چند آمپر است؟‬

‫‪ .4‬در شکل مقابل‪ ،‬دو کرۀ رسانا بر روی پایه های عایقی قرار داده شدهاند‪ .‬اگر کلید بسته شود‪ ،‬در مدت‬
‫زمان ‪ 4ns‬بار روی کرهها به تعادل میرسند‪ .‬جریان عبوری در سیم چند آمپر است؟‬

‫برای بار الکتریکی از یکای آمپر – ساعت ( ‪ ) A .h‬نیز استفاده میشود که ‪.1A .h  3600 C‬‬
‫‪ .5‬روی یک باتری موبایل عدد ‪ 4000mAh‬نوشته شده است‪ .‬اگر در حالت مکالمه جریان ‪ 0/ 8A‬نیاز‬
‫باشد‪ ،‬حداکثر چند ساعت با موبایل میتوان مکالمه داشت؟‬

‫‪2‬‬
‫شیب خطی که دو نقطه از نمودار جریان بر حسب زمان ( ‪ ) q  t‬را به یکدیگر وصل میکند‪ ،‬نشان دهندۀ‬
‫شدت جریان متوسط در آن بازۀ زمانی است‪.‬‬
‫‪ .6‬نمودار بار عبوری از مقطع یک سیم به صورت مقابل است‪ .‬شدت جریان متوسط در بازۀ صفر تا ‪ 1‬ثانیه‬
‫چند برابر جریان متوسط در بازۀ ‪ 1‬تا ‪ 3‬ثانیه است؟‬

‫جریان مستقیم‬
‫اگر اندازه و جهت جریان با گذشت زمان تغییر نکند به آن جریان مستقیم‪ ) I ( 1‬میگوییم‪.‬‬

‫در جریان مستقیم معادلۀ تغییر بار الکتریکی بر حسب زمان یک معادلۀ خطی ( ‪ ) q t   at  b‬است که‬
‫شیب این معادله برابر با جریان الکتریکی است‪.‬‬
‫در جریان مستقیم‪ ،‬نمودار جریان بر حسب زمان ( ‪ ) I  t‬و نمودار بار بر حسب زمان ( ‪ ) q  t‬مطابق‬
‫شکل زیر است‪.‬‬

‫مساحت زیر منحنی در نمودار جریان بر حسب زمان‪ ،‬نشان دهندۀ بار عبوری از مدار است‪.‬‬
‫منفی شدن جریان یعنی عوض شدن جهت جریان‪.‬‬
‫شیب خط مماس بر منحنی در نمودار بار بر حسب زمان‪ ،‬نشان دهندۀ شدت جریان لحظهای عبوری از‬
‫مدار است‪.‬‬

‫‪ .7‬با توجه به نمودار جریان الکتریکی بر حسب زمان‪ ،‬چند کولن بار الکتریکی در مدت زمان ‪ 30‬ثانیه‪ ،‬از یک‬
‫مقطع مدار عبور میکند؟‬

‫‪1‬‬
‫)‪Direct Current (DC‬‬

‫‪3‬‬
 ‫‪ .1‬هر آمپر – ساعت معادل چند کولن است؟‬
‫‪7 /2  103 )4‬‬ ‫‪3 / 6  103 )3‬‬ ‫‪120 )2‬‬ ‫‪60 )1‬‬

‫‪ .2‬از سیمی جریان ‪ 0/2A‬عبور میکند‪ .‬در مدت ‪ 0/4s‬چند الکترون از مقطع مدار عبور میکند؟‬
‫‪8  1018 )4‬‬ ‫‪5  1018 )3‬‬ ‫‪5  1017 )2‬‬ ‫‪2  1017 )1‬‬

‫‪ .3‬معادلۀ بار عبوری از یک مقطع سیم در ‪، SI‬به صورت ‪ q  2t 2  4t‬میباشد‪ .‬جریان الکتریکی متوسط‬
‫در دو ثانیه دوم چند آمپر است؟‬
‫‪24 )4‬‬ ‫‪8 )3‬‬ ‫‪16 )2‬‬ ‫‪12 )1‬‬

‫‪ .4‬ولتاژ باتری یک چراغ قوه ‪ 6‬ولت است و وقتی چراغ قوه روشن است‪ ،‬جریان ‪ 0/2mA‬از آن عبور‬
‫میکند‪ .‬اگر این چراغ قوه را به مدت ‪ 20‬دقیقه روشن نگه داریم باتری چند ژول انرژی الکتریکی به چراغ‬
‫قوه میدهد؟‬
‫‪0/ 72 )4‬‬ ‫‪7 /2 )3‬‬ ‫‪14/ 4 )2‬‬ ‫‪1/ 44‬‬
‫‪ .5‬جریان عبوری از مقطع یک سیم رسانا بر حسب زمان مطابق نمودار زیر‬
‫است‪ .‬در کدام بازۀ زمانی بزرگی بار خالص عبوری از این مقطع سیم‬
‫بیشتر است؟‬
‫‪ 7 )2‬تا ‪ 10‬ثانیه‬ ‫‪ 2 )1‬تا ‪ 4‬ثانیه‬
‫‪ 3 )4‬تا ‪ 6‬ثانیه‬ ‫‪ 6)3‬تا ‪ 7‬ثانیه‬

‫‪ .6‬چند مورد از عبارتهای زیر نادرست است؟‬

‫الف) یکای شدت جریان کولن بر ثانیه یا آمپر است‪.‬‬
‫ب) آمپر یک یکای اصلی است‪.‬‬
‫ج) در جریان مستقیم‪ ،‬مقدار و جهت جریان ثابت است‪.‬‬
‫د) جریان مورد نیاز برای استارت خودرو بیشتر از جریان مورد نیاز برای المپ حبابی ‪ 100‬واتی است‪.‬‬
‫ه) جریان الکتریکی در یک یورش آذرخش بسیار بیشتر از بادهای خورشیدی است‪.‬‬
‫‪4 )4‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪2 )2‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫‪4‬‬
 ‫مقاومت الکتریکی و قانون اُهم‬

‫مقاومت الکتریکی ( ‪ :) R‬وقتی یک اختالف پتانسیل در دو سر سیم ایجاد میشود‪ ،‬باعث حرکت الکترونهای آزاد‬
‫در سیم میشود‪ .‬این الکترونها با اتمهای رسانا که در حال نوساناند برخورد میکنند و این موضوع باعث گرم‬
‫شدن رسانا میشود‪ .‬در واقع الکترونهای آزاد هنگام حرکت در رسانا همیشه با نوعی مقاومت روبهرو هستند‪.‬‬
‫اصطالحاً میگوییم رسانا دارای مقاومت الکتریکی است‪.‬‬

‫اندازۀ مقاومت الکتریکی‪ :‬تحت یک اختالف پتانسیل یکسان‪ ،‬دو سیم با مقاومت الکتریکی متفاوت‪ ،‬جریانهای‬
‫مختلفی را از خود عبور میدهند؛ بهطوری که سیم با مقاومت کمتر‪ ،‬جریان بیشتری از خود عبور میدهد و بالعکس‪.‬‬
‫از اینجا میتوان مقاومت الکتریکی بین دو نقطه از یک رسانا را به صورت زیر تعریف کرد‪:‬‬

‫‪V‬‬
‫‪R‬‬
‫‪I‬‬

‫در این رابطه مقاومت الکتریکی ( ‪ ) R‬برحسب ولت بر آمپر ( ‪ )V A‬میشود که به پاس خدمات علمی جُرج‬
‫سیمون اهم به نام ُاهم نامگذاری شده است و با نماد ‪ ‬نشان داده میشود‪.‬‬

‫‪ .1‬اگر سیمی رسانا را به یک باتری با اختالف پتانسیل ‪ 12V‬وصل کنیم‪ 120C ،‬بار الکتریکی در مدت‬
‫زمان ‪ 20s‬به طور یکنواخت از رسانا عبور میکند‪ .‬مقاومت الکتریکی این سیم رسانا چند اهم است؟‬

‫‪ .2‬اگر اختالف پتانسیل دو سر یک رسانا را ‪ 8 V‬افزایش دهیم‪ ،‬جریان الکتریکی عبوری آن ‪ 2A‬افزایش‬
‫مییابد‪ .‬اندازۀ مقاومت الکتریکی این رسانا چند اهم است؟‬

‫‪ .3‬اگر اختالف پتانسیل دو سر یک رسانا را ‪ 20 V‬افزایش دهیم‪ ،‬در مدت زمان ‪ 2s‬تعداد ‪ 1010‬الکترون‬
‫بیشتر از حالت قبل از مقاومت عبور میکند‪ .‬اندازۀ مقاومت الکتریکی این رسانا چند اهم است؟‬

‫‪5‬‬
 ‫قانون اُهم‬

‫وسیلههایی که جریان الکتریکی را از خود عبور میدهند ممکن است با تغییر اختالف پتانسیل اعمال شده و در نتیجه‬
‫تغییر جریان عبوری‪ ،‬مقاومت ثابتی از خود بروز دهند و یا با تغییر اختالف پتانسیل‪ ،‬مقاومتشان تغییر کند‪.‬‬

‫اگر مقاومت الکتریکی در ولتاژهای مختلف (در دمای ثابت)‪ ،‬مقدار ثابتی باشد‪ ،‬اصطالحاً گفته میشود آن وسیله از‬
‫قانون اُهم پیروی میکند و آن وسیله را مقاومت یا رسانای اهمی مینامند‪.‬‬

‫بنابر قانون اُهم‪ ،‬جریان عبوری از یک مقاومت اهمی همواره با‬

‫اختالف پتانسیل اعمال شده به دو سر آن رابطه مستقیم دارد‪.‬‬
‫برای رسانای اهمی نمودار جریان عبوری بر حسب اختالف‬
‫‪1‬‬
‫است‪.‬‬ ‫پتانسیل شیب ثابتی دارد و شیب آن‬
‫‪R‬‬
‫‪ .1‬شکل مقابل نمودار ( ‪ ) I V‬مربوط به دو رسانا نشان داده شده است ‪ .‬مقاومت کدام رسانا بیشتر‬
‫است؟ توضیح دهید‪.‬‬

‫‪ .2‬باتوجه به نمودار شکل زیر‪ ،‬اندازۀ اختالف دو مقاومت الکتریکی فلزی در نمودارهای (‪ )1‬و (‪ )2‬چند اهم‬
‫است؟ (دما ثابت است‪).‬‬

‫قانون اُهم برای اغلب فلزات و بسیاری از رساناهای غیر فلزی در دمای ثابت برقرار است‪.‬‬
‫برخی از قطعات الکتریکی غیر اهمی هستند و نمودار جریان عبوری بر حسب اختالف پتانسیل شیب‬
‫ثابتی ندارد‪ .‬به عبارتی مقاومت این قطعات به اختالف پتانسیل بستگی دارد‪.‬‬
‫از جمله وسایلی که از قانون اُهم پیروی نمیکنند میتوان دیود‬
‫نورگسیل ( ‪ ) LED‬را نام برد که نمودار جریان برحسب اختالف‬
‫پتانسیل چنین دیودی تقریباً شبیه شکل مقابل است‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫‪ .3‬نمودار جریان برحسب اختالف پتانسیل دیود نور گسیلی شبیه شکل مقابل است‪ .‬مقاومت این دیود در‬
‫ولتاژ ‪ 4‬ولت چند برابر مقاومت آن در ولتاژ ‪ 2‬ولتی است؟‬

‫عوامل مؤثر بر مقاومت الکتریکی‬

‫مقاومت جسم در دمای ثابت به طول ( ‪ ،) L‬مساحت مقطع ( ‪ ) A‬و جنس‬

‫(مقاومت ویژۀ ‪ ) ‬آن بستگی دارد‪ .‬اگر سطح مقطع جسم در تمام طول آن یکسان‬
‫باشد‪ ،‬مقاومت آن از رابطۀ زیر بهدست میآید‬

‫‪L‬‬
‫‪R ‬‬
‫‪A‬‬

‫یکای مقاومت ویژه در ‪ SI‬اهممتر ( ‪ ) .m‬میباشد‪.‬‬

‫مقاومت ویژۀ یک ماده به ساختار اتمی و دمای آن بستگی دارد‪ .‬رساناهای الکتریکی خوب مقاومت ویژۀ‬
‫بسیار کم (حدوداً کمتر از ‪ )106 .m‬و عایقهای خوب مقاومت ویژه بسیار زیادی دارند (حدوداً بیش‪-‬‬
‫تر از ‪.)1010.m‬‬
‫دستهای از مواد مانند ژرمانیم و سیلیسیم نیز وجود دارند که مقاومت ویژۀ آنها بین مقاومت ویژه‬
‫رساناها و نارساناهاست‪ .‬به این دسته از مواد‪ ،‬نیمرسانا میگویند‪.‬‬
‫‪ .1‬مقاومت یک سیم مسی به طول ‪ 100‬متر و قطر ‪ 2‬میلیمتر چند اهم است؟‬
‫‪)   1/ 68 108 .m ,‬‬ ‫(‪3‬‬

‫‪ .2‬اختالف پتانسیل ‪ 5‬ولت را به دو سر سیمی از آلیاژ نیکروم به طول ‪ 200 cm‬و با سطح مقطع ‪1mm 2‬‬
‫اعمال میکنیم‪ .‬اگر جریان الکتریکی ‪ 2/5A‬از سیم عبور کند‪ ،‬مقاومت ویژۀ سیم را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫اگر در دمای ثابت تغییری در ساختمان یک مقاومت ایجاد کنیم و یا بخواهیم یک مقاومت را با مقاومت‬
‫دیگری مقایسه کنیم‪ ،‬میتوان از رابطۀ زیر استفاده کرد‬

‫‪R   L  A‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪R  L A‬‬

‫‪ .3‬سیم کابلی را از وسط نصف و آنها را روی یکدیگر قرار میدهیم‪ ،‬مقاومت الکتریکی رسانا چند برابر می‪-‬‬
‫شود؟‬

‫‪ .4‬دو سیم رسانا از جنس نقره و آلیاژ کروم ونیکل در دمای ثابت با سطح مقطع یکسان وجود دارد‪ .‬اگر در‬
‫دمای ثابت‪ ،‬مقاومت دو سیم برابر باشد‪ ،‬کدام یک طول بیشتری دارد ؟ چرا؟‬
‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪)‬‬ ‫‪ ‬کروم‬
‫‪ 100‬ي‬
‫ن‬ ‫‪ 10‬‬ ‫‪ ‬و ‪.m‬‬ ‫‪ / 59  10‬ن‪ 1‬قره‬ ‫( ‪.m‬‬

‫اگر در طول و سطح مقطع یک رسانا تغییری ایجاد کنیم بهطوریکه جرم رسانا ثابت بماند‪ ،‬نسبت تغییر‬
‫مقاومت نهایی به اولیه با استفاده از روابط زیر محاسبه میشود‪:‬‬
‫‪R   L  R   A ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪  ,  ‬‬
‫‪R  L  R  A ‬‬
‫‪ .5‬اگر سیمی را از دو طرف بکشیم به طوری که شعاع سطح مقطع آن نصف شود‪ ،‬مقاومت الکتریکی سیم چند‬
‫برابر میگردد؟‬

‫‪8‬‬
 ‫‪kg‬‬
‫‪ 8  103‬و مقاومت ویژۀ ‪ ، 2  108 .m‬سیمی با سطح‬ ‫‪ .1‬با ‪ 20kg‬از یک رسانای فلزی به چگالی‬
‫‪m3‬‬
‫مقطع ‪ 5mm 2‬ساختهایم‪ .‬مقاومت الکتریکی این سیم چند اهم است؟‬
‫‪5 )4‬‬ ‫‪8 )3‬‬ ‫‪1 )2‬‬ ‫‪2 )1‬‬

‫‪ .2‬مقاومت الکتریکی سیمی رسانا با قطر و طول معین برابر با ‪ R‬است‪ .‬این سیم را در راستای طول به ‪4‬‬
‫قسمت مساوی تقسیم میکنیم و با بافتن این سیم به دور هم‪ ،‬سیمی جدید با قطری به اندازۀ ‪ 2‬برابر‬
‫قطر سیم در حالت اولیۀ میسازیم‪ .‬مقاومت الکتریکی سیم جدید کدام است؟ (دما ثابت است‪).‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪)4‬‬ ‫‪64R )3‬‬ ‫‪)2‬‬ ‫‪16R )1‬‬
‫‪64‬‬ ‫‪16‬‬

‫‪ .3‬شکل زیر‪ ،‬نمودار جریان الکتریکی عبوری بر حسب اختالف پتانسیل دو سر سیمهای فلزی مجزای ‪ A‬و‬
‫‪ B‬را نشان میدهد‪ .‬با توجه به نمودار زیر‪ ،‬اگر طول سیم ‪ ، A‬دو برابر طول سیم ‪ B‬و قطر سیم ‪، A‬‬
‫‪5‬‬
‫برابر قطر مقطع سیم ‪ B‬باشد‪ ،‬نسبت مقاومت ویژۀ الکتریکی سیم ‪ A‬به مقاومت ویژۀ الکتریکی‬
‫‪2‬‬
‫سیم ‪ B‬کدام است؟‬
‫‪8‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪)2‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪)4‬‬ ‫‪)3‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ .4‬مقاومت یک سیم مسی ‪ R‬است‪ .‬اگر سیم را از دو طرف بکشیم تا طول آن ‪ 3‬برابر شود‪ ،‬مقاومت آن‬
‫چند ‪ R‬خواهد شد؟‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪)4‬‬ ‫‪9 )3‬‬ ‫‪)2‬‬ ‫‪3 )1‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪9‬‬
 ‫تغییر مقاومت ویژه با دما‪:‬‬

‫در یک رسانای فلزی با افزایش دما‪ ،‬ارتعاشات کاتورهای اتمها و یونهای آن‬
‫افزایش مییابد‪ .‬این عامل موجب افزایش برخورد حاملهای بار (در اینجا‬
‫الکترونهای آزاد) با شبکۀ اتمی رسانای فلزی میشود و به این ترتیب‪ ،‬مقاومت‬
‫رسانا در برابر عبور جریان زیاد میشود‪.‬‬

‫مقاومت ویژۀ فلزات در یک گستره دمایی نسبتاً بزرگ با دما تقریباً بهطور خطی تغییر میکند‪.‬‬
‫یک رابطۀ تقریبی برای محاسبۀ تغییرات مقاومت ویژه برحسب دما به صورت زیر داده میشود‪:‬‬
‫‪   T     1   T T ‬‬
‫‪ T‬را دمای اتاق‬ ‫‪ T‬دمای مرجع و ‪ ‬مقاومت ویژه در آن دماست (معمو ًال‬ ‫که در آن‬
‫‪ T  20 C  293K‬میگیرند) و ‪ ‬ثابتی موسوم به ضریب دمایی مقاومت ویژه و ‪ T‬دمای رسانا‬
‫(برحسب ‪ C‬یا ‪ ) K‬است‪ .‬یکای ‪ ‬در این رابطه ‪( K 1‬یا ‪ )1 C‬است‪.‬‬
‫با فرض ثابت بودن طول ( ‪ ) L‬و سطح مقطع رسانا ( ‪ ) A‬در اثر تغییر دما‪ ،‬روابط فوق را برای مقاومت‬
‫رسانا میتوان به شکل زیر نوشت‬
‫‪R  R T  R  R 1   T T ‬‬
‫مقاومت ویژۀ نیمرساناها با افزایش دما کاهش مییابد‪ .‬چرا؟‬
‫در یک نیمرسانا‪ ،‬در دماهای پایین تعداد حاملهای بار (الکترونهای آزاد و بارهای مثبت) ناچیز است و‬
‫نیمرسانا مانند یک نارسانا رفتار میکند‪ .‬با افزایش دما‪ ،‬بر تعداد این حاملهای بار افزوده میگردد‪ .‬گرچه با‬
‫افزایش دما تعداد برخوردهای کاتورهای حاملهای بار با شبکه اتمی افزایش مییابد‪ ،‬اما تأثیر افزایش‬
‫تعداد حاملهای بار بیشتر از افزایش این برخوردهای کاتورهای است‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫در اختیار داریم‪ ،‬اگر دمای آنرا ‪50K‬‬ ‫‪ .1‬سیمی فلزی به طول ‪ 20‬متر و مقاومت ویژۀ ‪ 107 .m‬‬
‫‪2‬‬
‫افزایش دهیم‪ ،‬مقاومت الکتریکی این سیم به ‪ 1‬میرسد‪ .‬سطح مقطع این سیم چند سانتیمتر مربع‬
‫‪2‬‬
‫است؟ ( ‪)    102 K 1‬‬
‫‪3‬‬

‫‪10‬‬
‫‪ .2‬مطابق شکل زیر‪ ،‬نمودار مقاومت ویژه بر حسب دما برای دو مادۀ مختلف رسم شده است‪ .‬ضریب‬
‫دمایی جسم ‪ B‬چند برابر جسم ‪ A‬است؟‬

‫‪ .1‬سیمی از جنس نیکروم به شعاع سطح مقطع ‪ R‬را از دستگاهی عبور میدهیم تا بدون کاهش جرم‪،‬‬
‫‪R‬‬
‫برسد و در ادامه دمای سیم را از ‪ 200K‬به ‪ 400K‬میرسانیم‪ .‬مقاومت الکتریکی سیم‬ ‫شعاعش به‬
‫‪2‬‬
‫نسبت به حالت اول چند برابر میگردد؟ ( ‪ ،   4  104 K 1‬از تغییر ابعاد سیم به دلیل افزایش دما‬
‫صرفنظر کنید‪).‬‬
‫‪4/ 32 )4‬‬ ‫‪17 /28 )3‬‬ ‫‪0/27 )2‬‬ ‫‪00675‬‬
‫‪/‬‬ ‫‪)1‬‬

‫‪ .2‬مقاومت ویژۀ یک رسانا در دمای صفر درجه سانتیگراد برابر ‪ 1/ 6 108 .m‬و ضریب دمایی مقاومت‬
‫ویژۀ آن ‪ 4  103 K 1‬است‪ .‬در دمای ‪ 125 C‬یک رسانا از این جنس به طول ‪ 8‬سانتیمتر که‬
‫مساحت مقطع آن ‪ 5‬میلیمتر مربع است‪ ،‬چند اهم مقاومت دارد؟‬
‫‪7/ 68 102 )4‬‬ ‫‪7/ 68 104 )3‬‬ ‫‪3 / 84  102 )2‬‬ ‫‪3 / 84  104 )1‬‬

‫‪ .3‬اگر دمای رسانایی را ‪ 200 C‬افزایش دهیم‪ ،‬مقاومت ویژۀ آن چند درصد زیاد میشود؟‬
‫( ‪)   5 103 K 1‬‬
‫‪100 )4‬‬ ‫‪10 )3‬‬ ‫‪/ )2‬‬
‫‪01‬‬ ‫‪001‬‬
‫‪/‬‬ ‫‪)1‬‬

‫‪ .4‬مقاومت یک سیم مسی در دمای ‪ 20 C‬برابر ‪ 40‬است‪ .‬از سیم جریان الکتریکی عبور میکند و در‬
‫اثر افزایش دما‪ ،‬مقاومت الکتریکی آن به ‪ 46 / 8‬میرسد‪ .‬دمای سیم در این حالت‪ ،‬چند درجۀ‬
‫سلسیوس شده است؟ ( ‪)   6/ 8 103 K 1‬‬
‫‪45 )4‬‬ ‫‪25 )3‬‬ ‫‪37/ 5 )2‬‬ ‫‪22/ 5 )1‬‬

‫‪11‬‬
 ‫انواع مقاومتها‬

‫در بسیاری از مدارها‪ ،‬بهخصوص در وسایل الکترونیکی‪ ،‬از مقاومتها برای کنترل جریان و ولتاژ استفاده میشود‪.‬‬
‫انواع اصلی مقاومتها بر دو نوع اند‪:‬‬

‫‪ .1‬مقاومتهای پیچهای که شامل پیچهای از یک سیم نازکاند و معموالً جنس آنها از آلیاژهایی مانند نیکروم‬
‫(آلیاژ نیکل و کروم) یا منگانین (آلیاژ مس‪ ،‬نیکل و منگنز) است‪.‬‬
‫این مقاومتها برای بهدست آوردن مقاومتهای پایین بسیار دقیق و همچنین توانهای باال ساخته‬
‫میشوند‪.‬‬
‫از انواع مشهور مقاومتهای پیچهای می توان به رئوستا و پتانسیومتر اشاره کرد که مقاومتهای متغیر‬
‫هستند‪.‬‬
‫یک رئوستا از سیمی با مقاومت ویژۀ نسبتاً زیاد ساخته شده است‪.‬‬

‫‪ .2‬مقاومتهای ترکیبی معموالً از کربن‪ ،‬برخی نیمرساناها‪ ،‬و یا الیههای نازک فلزی ساخته شده اند‪.‬‬
‫مقدار مقاومتهای نرکیبی یا روی آنها نوشته میشود‪ ،‬یا عمدتاً بهصورت کدی رنگی نشان داده میشود‬
‫که با ‪ 3‬یا ‪ 4‬حلقۀ رنگی (که هر حلقه معرف یک عدد است) روی آنها مشخص شده است‪.‬‬
‫‪R  ab 10c‬‬
‫حلقۀ چهارم یک حلقۀ طالیی یا نقرهای رنگ است که تُِلرانس نامیده می‪-‬‬
‫شود و مقدار مجاز انحراف از مقدار دقیق مقاومت را برحسب درصد مشخص‬
‫میکند‪.‬‬
‫نبود نوار چهارم به معنای آن است که تلرانس ‪ 20‬درصد است‪.‬‬
‫‪ .1‬در مدار شکل مقابل‪ ،‬با بستن کلید ‪ ، k‬آمپرسنج ایدهال چند آمپر را نشان میدهد؟ (از مقاومت سیمهای‬
‫رابط صرفنظر کنید‪).‬‬

‫‪12‬‬
 ‫مقاومتهای خاص‬

‫‪ .1‬ترمیستور‪ :‬ترمیستور نوعی از مقاومت است که حساسیت آن به دما بسیار بیشتر از مقاومتهای‬
‫معمولی است‪.‬‬
‫اغلب از ترمیستورها به عنوان حسگر دما در مدارهای حساس به دما مانند زنگ خطر آتش و دماپاها و نیز‬
‫در دماسنج ها استفاده میشود‪.‬‬
‫ترمیستورها درابعاد کوچکی ساخته میشوند و شکلهای متفاوتی دارند که رایجترین آنها دیسکی‪ ،‬مهرهای و‬
‫میلهای است‪.‬‬

‫ترمیستورها به دو نوع ‪ NTC‬و ‪ PTC‬تقسیمبندی میشوند‪ .‬در ترمیستورهای ‪ NTC‬با افزایش‬

‫دما‪ ،‬مقاومت الکتریکی کاهش مییابد‪ .‬در ترمیستورهای ‪ PTC‬با افزایش دما‪ ،‬مقاومت الکتریکی‬
‫افزایش مییابد‪.‬‬
‫مطابق شکل‪ ،‬دو ترمیستور به باتریهای یکسانی متصل شدهاند‪ .‬اگر‬
‫ترمیستورها را گرم کنیم ‪ I 1 ................. I 2‬است؟‬

‫‪ .2‬مقاومتهای نوری‪ ) LDR ( :‬مقاومت نوری‪ ،‬نوعی مقاومت است که در‬

‫آن با افزایش شدت نور (که با یکای ‪ LUX‬سنجیده میشود)‪ ،‬از مقاومت‬
‫آن کاسته میشود‪.‬‬
‫ًِیک ‪ LDR‬در تاریکی مقاومتی چند مگا اهمی دارد‪ ،‬در حالیکه در یک نور‬
‫مناسب‪ ،‬مقاومت آن به چند صد اهم میرسد‪.‬‬
‫نوعی از این مقاومتها از جنس نیمرسانای خالص‪ ،‬مانند سیلیسیم هستند که با افزایش شدت نور‬
‫تابیده شده‪ ،‬بر تعداد حاملهای بار الکتریکی آنها افزوده شده و در نتیجه از مقاومت آنها کاسته میشود‪.‬‬
‫نماد مداری مقاومتهای نوری به شکل زیر است‬

‫‪13‬‬
‫از ‪ LDR‬ها در تجهیزات گوناگونی از جمله چشمهای الکترونیکی‪ ،‬دزدگیرها‪ ،‬کنترلکنندههای خودکار‪ ،‬و‬
‫چراغهای روشنایی خیابانها استفاده میشود‪.‬‬
‫در شکل مقابل‪ ،‬یک المپ هشدار را به صورت متوالی به یک مقاومت نوری و‬
‫یک باتری متصل کردهایم‪ ،‬با تاریک شدن هوا نور المپ ‪ ...............‬مییابد‪.‬‬

‫دیودها‬

‫دیود (یا یکسو کننده) قطعهای است که هرگاه در مداری قرار گیرد‪ ،‬جریان را تنها از یک سو عبور میدهد و‬
‫مقاومت آن در برابر عبور جریان در این سو ناچیز است‪.‬‬

‫در مدارهای الکتریکی نشان میدهند که پیکان در این‬ ‫دیود را با نماد‬

‫نماد جهتی را نشان می دهد که جریان میتواند از دیود عبور کند‪.‬‬
‫از دیود در مدارهای یکسوکننده برای تبدیل جریانهای متناوب به جریانهای مستقیم نیز استفاده می‪-‬‬
‫شود‪.‬‬

‫دیود نور گسیل ( ‪) LED‬‬

‫یکی از معروفترین دیودها‪ ،‬دیود نورگسیل یا ‪ LED‬است که در این دیودها از نیم‪-‬‬

‫رساناهایی استفاده میشود که با عبور جریان از آنها از خود نور گسیل میکنند و بنابراین‪،‬‬
‫مقداری از انرژی الکتریکی را به نور تبدیل میکنند‪.‬‬

‫بسته به نوع نیمرسانای بهکار رفته در ‪ ، LED‬رنگ نور گسیل شده میتواند از فروسرخ تا فرابنفش‬
‫باشد‪.‬‬
‫نخستین ‪ LED‬های ساختهشده‪ ،‬قرمز و زرد بودند‪ .‬اما فنآوری ‪ LED‬در دهه ‪ 90‬میالدی با تولید‬
‫‪ LED‬هایی که قابلیت تولید نور آبی و سفید داشتند‪ ،‬دستخوش تحول بزرگی شد‪.‬‬
‫‪ LED‬در مقایسه با المپهای روشنایی معمولی‪ ،‬توان الکتریکی کمی مصرف کرده و در عوض‪ ،‬نور‬
‫قابل مالحظهای تولید میکند‪ .‬در مقایسه با المپهای رشتهای عمر طوالنیتری دارند و بهدلیل نداشتن‬
‫رشته به هنگام تولید نور انرژی گرمایی زیادی تولید نمیکنند‪.‬‬
‫از ‪ LED‬ها در چراغ خودروها‪ ،‬روشنایی منازل‪،‬تابلوهای تبلیغاتی‪ ،‬نمایشگرهای ‪ LED‬و ‪ ...‬استفاده‬
‫میشود‪.‬‬

‫‪14‬‬
 ‫نیروی محرکۀ الکتریکی ( ‪ ) emf‬و مدارها‬

‫برای حرکت بارهای الکتریکی و برقراری جریان الکتریکی در یک مدار‪ ،‬ابتدا باید به بارهای الکتریکی انرژی داده‬
‫شود تا بتوانند در مدار شارش کنند‪ .‬این انرژی توسط منبعهای نیرو محرکۀ الکتریکی به بارها انتقال داده میشود‪.‬‬

‫منبعهای نیروی محرکۀ الکتریکی (مانند باتریها از طریق واکنشهای شیمیایی) ابتدا بارهای‬
‫الکتریکی مثبت را در خالف جهت میدان الکتریکی از پتانسیل پایینتر به پتانسیل باالتر‬
‫میبرند و باعث افزایش انرژی پتانسیل آنها میشوند‪ .‬سپس این بارها در مدار از پتانسیل‬
‫باالتر به پتانسیل پایینتر جابهجا میشوند و جریان ثابتی را در مدار برقرار میکنند‪.‬‬

‫پیلهای سوختی‪ ،‬سلولهای خورشیدی‪ ،‬ومولدهای الکتریکی نمونههای دیگری از منبعهای نیروی محرکۀ‬
‫الکتریکی هستند‪.‬‬

‫کار انجام شده توسط منبع نیروی محرکۀ الکتریکی ( ‪ ) W‬بر واحد بار الکتریکی مثبت ( ‪ ) q‬برای انتقال بار از‬
‫پایانه با پتانسیل کمتر به پایانه با پتانسیل بیشتر را اصطالحاً نیروی محرکۀ الکتریکی ( ‪ ) emf‬میگوییم و با رابطۀ‬
‫زیر تعریف میشود‪:‬‬
‫‪W‬‬
‫‪‬‬
‫‪q‬‬
‫یکای کمیت نیروی محرکۀ الکتریکی همان یکای اختالف پتانسیل الکتریکی‪ ،‬یعنی ژول بر کولن ( ‪) j C‬‬
‫یا ولت ( ‪ )V‬است‪.‬‬
‫هنگامی که بار ‪ q‬از پایانۀ منفی به پایانۀ مثبت مولد منتقل میشود‪ ،‬انرژی که مولد به بار ‪ q‬میدهد‬
‫برابر با ‪ q‬است‪.‬‬
‫نیرو محرکۀ الکتریکی از جنس نیرو نیست‪.‬‬

‫‪ .1‬یک مولد واقعی جریان ‪ 2A‬را در مداری برقرار کرده است‪ .‬اگر نیرو محرکۀ الکتریکی این مولد ‪30 V‬‬
‫باشد‪ ،‬در مدت زمان ‪ 40s‬چه مقدار انرژی به مدار داده است؟‬

‫‪ .2‬برای انتقال ‪ 20‬کولن بار الکتریکی از پایانۀ منفی به پایانۀ مثبت یک باتری‪ 30 ،‬ژول انرژی مصرف‬
‫میشود‪ ،‬نیرو محرکۀ مولد چند ولت است؟‬

‫‪15‬‬
 ‫مقاومت درونی ( ‪) r‬‬

‫منبعهای نیروی محرکۀ الکتریکی همواره دارای مقاومتی داخلی ( ‪ ) r‬هستند که بخشی از انرژی تولیدی توسط آنها‬
‫به دلیل این مقاومت درونی به صورت گرما تلف میشود‪ .‬بنابراین اختالف پتانسیل بین پایانههای آنها همواره‬
‫کمتر از نیروی محرکۀ الکتریکی خواهد شد و از رابطۀ زیر قابل محاسبه است‪:‬‬
‫‪V    Ir‬‬

‫که در آن ‪ Ir‬افت پتانسیل درون باتری است‪.‬‬

‫منبع نیروی محرکۀ الکتریکی در مدار را به شکل زیر نمایش میدهند‬

‫برای منبع آرمانی ( ‪ ) r ‬اختالف پتانسیل بین پایانههای آن با نیروی محرکۀ الکتریکی برابر خواهد شد‪.‬‬
‫نمودار اختالف پتانسیل دو سر مولد بر حسب جریان یک نمودار خطی است که شیب آن مقاومت درونی‬
‫مولد و عرض از مبدأ آن نیرو محرکۀ مولد میباشد‪.‬‬

‫‪ .1‬نمودار اختالف پتانسیل الکتریکی دو سر منبع ولتاژ بر حسب شدت جریان عبوری از آن‪ ،‬مطابق شکل زیر‬
‫است‪ .‬نیرو محرکه و مقاومت درونی مولد در ‪ SI‬چقدر است؟‬

‫‪ .2‬نمودار اختالف پتانسیل دو سر یک مولد نسبت به جریان عبوری از آن مطابق شکل زیر است‪ .‬با عبور‬
‫چه جریانی بر حسب آمپر از مولد‪ ،‬اختالف پتانسیل دو سر آن صفر میشود؟‬
‫‪6 )2‬‬ ‫‪4 / 5 )1‬‬
‫‪9 )4‬‬ ‫‪7 / 5 )3‬‬

‫‪16‬‬
 ‫‪ .1‬در مدار شکل زیر‪ ،‬با تغییر مقاومت متغیر ‪ R‬مقدار ‪ R‬نیز تغییر میکند به گونهای‬
‫که اگر ‪ I  2A‬شود‪ ،‬اختالف پتانسیل دو سر باتری ‪ 11 V‬و هنگامی که‬
‫‪ I  5A‬شود‪ ،‬اختالف پتانسیل دو سر باتری ‪ 9/ 5 V‬میشود‪ .‬نیرو محرکه و‬
‫مقاومت درونی مولد در ‪ SI‬چقدر است؟‬

‫‪ .2‬ولتاژ باتری یک ماشین حساب ‪ 1/ 5 V‬و مقاومت درونی آن ناچیز است‪ .‬وقتی ماشین حساب روشن‬
‫است‪ ،‬جریان ثابت ‪ 0/2mA‬از آن عبور میکند‪ .‬اگر این ماشین حساب نیم ساعت روشن باشد‪ ،‬باتری‬
‫چند میلیژول انرژی به مدار میدهد؟‬
‫‪540 )4‬‬ ‫‪54 )3‬‬ ‫‪5 / 4 )2‬‬ ‫‪0/ 54 )1‬‬

‫‪ .3‬نمودار ولتاژ برحسب جریان برای دو مولد مطابق گزینههای زیر است‪ .‬در کدام گزینه رابطۀ مقاومت‬
‫درونی مولد ‪ A‬و مقاومت درونی مولد ‪ B‬صحیح نیست؟‬

‫‪)2‬‬ ‫‪)1‬‬

‫‪)4‬‬ ‫‪)3‬‬

‫‪ .4‬از یک باتری جریان ‪ 2A‬میگیریم و توان خروجی آن ‪ 3 /2 W‬است‪ .‬اگر جریان ‪ 4A‬از آن بگیریم‬
‫توان خروجی ‪ 4/ 8 W‬میشود‪ .‬نیروی محرکه و مقاومت درونی باتری بهترتیب از راست به چپ در‬
‫‪ SI‬کدام است؟‬
‫‪0/ 4,1 )4‬‬ ‫‪0/2, 2 )3‬‬ ‫‪0/2,1 )2‬‬ ‫‪0/ 4, 2 )1‬‬

‫‪17‬‬
 ‫مدار تکحلقه‬

‫مدار تک حلقه یک مدار الکتریکی بسته است که در آن یک یا چند باتری توسط‬

‫سیمهای رسانا به طور متوالی به مجموعهای از مقاومتها متصل شدهاند‪.‬‬

‫افزایش یا افت پتانسیل در اجزای یک مدار تک حلقه‬

‫‪ .1‬هرگاه در مدار در جهت جریان از مقاومت ‪ R‬بگذریم‪ ،‬پتانسیل به اندازۀ ‪ IR‬کاهش مییابد و اگر در‬
‫خالف جهت جریان حرکت کنیم پتانسیل به همان اندازه افزایش مییابد‪.‬‬
‫‪ .2‬هرگاه از پایانۀ منفی به طرف پایانۀ مثبت یک منبع نیروی محرکه حرکت‬
‫کنیم‪ ،‬پتانسیل به اندازه ‪ ‬افزایش مییابد و اگر در خالف این جهت‬
‫(یعنی از پایانۀ مثبت به طرف پایانۀ منفی) حرکت کنیم پتانسیل به‬
‫اندازه ‪ ‬کاهش مییابد‪.‬‬
‫‪ .3‬با توجه به نکتۀ فوق‪ ،‬اگر جریان از قطب مثبت مولد خارج شود آن مولد به مدار انرژی میدهد و اگر‬
‫جریان به قطب مثبت مولد وارد شود آن مولد در حال شارژ شدن بوده و انرژی از مدار میگیرد‪.‬‬
‫با عبور از مولد و مقاومت اندازۀ جریان تغییر نمیکند‪.‬‬
‫برای بدست آوردن اختالف پتانسیل بین دو نقطه از مدار ( ‪ )V b V a‬ابتدا پتانسیل نقطۀ آغاز را می‪-‬‬
‫نویسیم ( ‪ )V a‬سپس در جهت (یا خالف جهت) جریان شروع به حرکت کرده و افزایش و کاهش ولتاژها‬
‫را مینویسیم تا به نقطۀ پایان برسیم سپس نتیجه را مساوی با پتانسیل نقطۀ پایان ( ‪ )V b‬قرار میدهیم‪.‬‬
‫وقتی در طول سیم رسانا حرکت میکنیم‪ ،‬هیچ تغییر پتانسیلی وجود ندارد؛ زیرا در بستن مدارها فرض‬
‫کردهایم از سیمهای رابط با مقاومت ناچیز استفاده شده است‪.‬‬

‫‪ .1‬در مدار شکل مقابل‪ ،‬اگر جریان ‪ 2A‬و جهت آن ساعتگرد باشد‪ ،‬اختالف پتانسیل ‪ V B V A‬را محاسبه‬
‫نمایید‪ .‬در مدت زمان ‪ 2s‬انرژی بار چند ژول تغییر میکند؟‬

‫‪18‬‬
 ‫قاعدۀ حلقه یا قانون ولتاژها‬

‫در هر دورزدن کامل حلقهای از مدار‪ ،‬جمع جبری اختالف پتانسیلهای اجزای مدار صفر است‪.‬‬

‫به عنوان مثال اگر در مدار شکل مقابل از نقطۀ ‪ a‬شروع به حرکت کرده و افزایش و افت ولتاژها را بنویسیم و‬
‫در نهایت به نقطۀ ‪ a‬باز گردیم با استفاده از قاعدۀ حلقه خواهیم داشت‪:‬‬

‫‪V a    IR V a    IR ‬‬

‫در مدار شکل فوق اگر باتری آرمانی نباشد آنگاه قاعدۀ حلقه به شکل زیر خواهد شد‪:‬‬
‫‪  Ir  IR ‬‬
‫قاعدۀ حلقه چیزی جز پایستگی انرژی نیست‪.‬‬
‫اگر در یک مدار تک حلقه با چند مولد جهت جریان مشخص نباشد‪ ،‬برای محاسبۀ جریان به روشهای زیر‬
‫میتوان عمل کرد‪:‬‬
‫‪ ‬اگر مولدها هم جهت باشند‪ ،‬جریان از پایانۀ مثبت تمامی باتریها خارج میشود و از رابطۀ زیر‬
‫‪‬‬
‫‪I ‬‬ ‫قابل محاسبه است‪:‬‬
‫‪r  Req‬‬
‫‪ .1‬در مدار شکل زیر اگر مقاومت درونی تمامی مولدها یک اٌهم باشد‪ ،‬جریان عبوری از مدار چند آمپر‬
‫است؟‬

‫‪ ‬اگر مولدها خالف جهت به یکدیگر بسته شده باشند‪ ،‬جهت جریان را مولدهایی تعیین میکنند که‬
‫‪   ‬‬
‫‪I ‬‬ ‫نیرو محرکۀ بیشتری داشته باشند و از رابطۀ زیر قابل محاسبه است‪:‬‬
‫‪r  Req‬‬
‫‪ .2‬در مدار شکل زیر‪ ،‬نسبت اندازۀ اختالف پتانسیل دو سر باتری (‪ )1‬به اندازۀ اختالف پتانسیل دو سر‬
‫باتری (‪ )2‬چقدر است؟‬

‫‪19‬‬
‫‪ ‬در یک مدار ‪ ،‬یک جهت اختیاری برای جریان انتخاب کرده و افزایش و کاهش ولتاژ هر قطعه از‬
‫مدار را مینویسیم و در نهایت جریان الکتریکی مدار را محاسبه میکنیم‪ .‬اگر عالمت جریان منفی‬
‫بدست آمد تنها کافی است جهت جریان را معکوس کنیم‪.‬‬
‫‪ .3‬در شکل مقابل ‪ V B V A‬چند ولت است؟‬
‫‪20 )2‬‬ ‫‪10 )1‬‬
‫‪7 / 5 )4‬‬ ‫‪15 )3‬‬

‫آمپرسنج به صورت متوالی در مدار قرار میگیرد و مقاومت آن (آمپرسنج آرمانی) صفر است‪.‬‬
‫‪ .4‬در مدار شکل مقابل‪ ،‬آمپرسنج چه عددی را نشان میدهد؟‬

‫ولتسنج به صورت موازی در مدار قرار میگیرد و مقاومت آن (ولتسنج آرمانی) بینهایت است‪.‬‬
‫اگر ولتسنج ایدهآل به صورت متوالی در مدار قرار گیرد جریانی از مدار عبور نمیکند و عددی را که‬
‫نشان میدهد اختالف پتانسیل دو سر مدار است ( ‪ )    ‬و مقاومتها اهمیتی ندارند‪.‬‬
‫‪ .5‬در مدار شکل مقابل‪ ،‬آمپرسنج ایدهآل و ولتسنج ایدهآل به ترتیب چه اعدادی را نشان میدهند؟‬

‫اگر ولتسنج غیر ایدهآل باشد‪ ،‬مانند مقاومت عمل میکند و تنها افت پتانسیل دو سر خودش را نشان‬
‫میدهد‪.‬‬
‫‪ .6‬در مدار مسئلۀ قبل‪ ،‬اگر مقاومت الکتریکی ولتسنج ‪ 38/5‬باشد‪ ،‬آمپرسنج و ولتسنج به ترتیب چه‬
‫اعدادی را نشان میدهند؟‬

‫‪20‬‬
‫اگر نقطهای از مدار به زمین متصل شود‪ ،‬تأثیری بر جریان عبوری از مدار نخواهد داشت و فقط پتانسیل‬
‫الکتریکی آن نقطه از مدار صفر خواهد شد‪.‬‬
‫‪ .7‬در شکل روبهرو پتانسیل الکتریکی نقطۀ ‪ A‬چند ولت است؟‬

‫‪ .8‬در شکل روبهرو پتانسیل الکتریکی نقطۀ ‪ A‬چند ولت است؟‬

‫‪ .1‬در مدار شکل مقابل‪ ،‬اگر مقاومت خارجی مدار را دو برابر کنیم‪ ،‬اندازۀ اختالف پتانسیل دو سر مولد چند‬
‫برابر خواهد شد؟‬

‫‪ .2‬در مدار شکل مقابل‪ ،‬اختالف پتانسیل بین کدام دو نقطه برابر با صفر است؟‬
‫‪A , B )2‬‬ ‫‪A , D )1‬‬
‫‪D ,C )4‬‬ ‫‪B ,C )3‬‬

‫‪21‬‬
‫‪ .3‬در شکل زیر نمودار تغییرات ولتاژ دو سر مولدی که در مدار قرار گرفته است‪ ،‬بر حسب جریان الکتریکی‬
‫عبوری از آن نشان داده شده است‪ .‬در این مدار آمپرسنج ایدهآل چند آمپر را نشان میدهد؟‬
‫‪2 )2‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪4 )4‬‬ ‫‪3 )3‬‬

‫‪ .4‬در شکل مقابل‪ R ،‬چند اهم باشد تا ولتسنج عدد صفر را نشان دهد؟‬
‫‪8 )2‬‬ ‫‪10 )1‬‬
‫‪4 )4‬‬ ‫‪3 )3‬‬

‫‪ .5‬در مدار مقابل‪ ،‬اختالف پتانسیل دو سر باتری ‪ ،1‬برابر ‪ 6 / 5 V‬و اختالف پتانسیل دو سر باتری ‪ ،2‬برابر‬
‫‪ 2/2 V‬است‪ .‬اختالف پتانسیل دو سر مقاومت ‪ R‬چند ولت است؟‬
‫‪8 / 7 )2‬‬ ‫‪4 / 3 )1‬‬
‫‪10 )4‬‬ ‫‪6 )3‬‬

‫‪22‬‬
 ‫توان در مدارهای الکتریکی‬

‫برای جابهجا کردن بار الکتریکی ‪ q‬از یک نقطۀ مدار به نقطهای دیگر باید بر روی بار کار انجام شود که کار انجام‬
‫شده بر واحد زمان را توان الکتریکی داده شده به بار میگوییم‪ .‬در نتیجه‬

‫‪W W q V‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪q‬‬
‫‪ P  I V‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪I‬‬
‫‪t‬‬

‫که در این رابطه ‪ V‬اختالف پتانسیل بین این دو نقطه از مدار بر حسب ولت ( ‪ I ،)V‬جریان الکتریکی‬
‫عبوری از مدار بر حسب آمپر ( ‪ ) A‬و ‪ P‬توان الکتریکی بر حسب وات ( ‪ )W‬میباشد‪.‬‬

‫اگر توان الکتریکی داده شده به مدار توسط یک قطعه از مدار مثبت باشد آن قطعه به مدار انرژی میدهد‬
‫و اگر توان آن منفی باشد آن قطعه انرژی مدار را کاهش میدهد‪.‬‬
‫توان الکتریکی مصرفی در مقاومت ‪ R‬با استفاده از رابطۀ زیر محاسبه میشود‬
‫‪V2‬‬
‫‪.P‬‬ ‫ي‬ ‫‪RI ‬م ‪‬‬
‫صرف‬
‫‪2‬‬
‫‪R‬‬
‫توان الکتریکی تولید شده در باتری با نیرو محرکۀ ‪ ‬و مقاومت درونی ‪ r‬از رابطۀ زیر محاسبه میشود‬
‫‪P‬‬ ‫‪ ‬ول‬
‫‪ ‬يدي‬ ‫‪ I‬ت‬ ‫‪ rI 2‬‬

‫که ‪ rI 2‬توان مصرفی توسط خود باتری است‪.‬‬

‫اگر جریان الکتریکی از پایانۀ مثبت به یک باتری وارد شود‪ ،‬آن باتری توان ورودی را مصرف میکند که‬
‫اندازۀ (قدرمطلق) توان مصرفی در باتری از رابطۀ زیر محاسبه میشود‬
‫‪P‬‬ ‫‪ I‬م ‪‬‬
‫صرف ي‬ ‫‪ rI 2   I  rI 2‬‬
‫اینکه یک باتری انرژی مصرفی خود را از باتری دیگر تأمین میکند‪ ،‬همان اتفاقی است که هنگام اتصال‬
‫یک باتری به شارژکننده روی میدهد‪ .‬شارژکننده به باتری انرژی الکتریکی میدهد‪ .‬بخشی از این انرژی‬
‫به صورت انرژی شیمیایی در باتری ذخیره میشود و بقیه آن در مقاومت درون باتری تلف میشود و‬
‫باتری را گرم میکند‪.‬‬
‫‪ .1‬از یک باتری جریان ‪ 2A‬میگیریم و توان خروجی آن ‪ 3 /2 W‬است‪ .‬اگر جریان ‪ 4A‬از آن بگیریم‬
‫توان خروجی ‪ 4/ 8 W‬میشود‪ .‬نیروی محرکه و مقاومت درونی باتری را محاسبه نمایید‪.‬‬

‫‪23‬‬
‫‪ .2‬در مدار شکل زیر‪ ،‬مقاومت درونی هر مولد برابر با ‪ 1‬اهم است‪ .‬مجموع توانهای تلف شده در مولدها‬
‫چند درصد توان تولیدی کل مدار است؟‬

‫‪ .3‬در مدار شکل زیر‪ ،‬توان خروجی باتری (‪ )1‬چند وات است؟‬

‫‪ .4‬در مدار شکل زیر‪ ،‬اگر باتری ‪ 2‬را برعکس در مدار قرار دهیم‪ ،‬توان خروجی باتری ‪ 1‬چند وات نسبت به‬
‫حالت اول افزایش مییابد؟‬

‫‪. .5‬روی المپی اعداد ‪ 220 V‬و ‪ 60 W‬نوشته شده است‪ .‬اگر این المپ را به ولتاژ ‪ 55 V‬وصل‬
‫کنیم‪ ،‬در مدت یک دقیقه چند ژول انرژی الکتریکی مصرف میکند؟ (دما ثابت فرض شود‪).‬‬
‫‪240 )4‬‬ ‫‪225 )3‬‬ ‫‪180 )2‬‬ ‫‪175 )1‬‬

‫نمودار توان خروجی مولد بر حسب جریان به شکل یک سهمی است‪.‬‬

‫‪24‬‬
 ‫‪ .6‬نمودار توان خروجی مولد بر حسب جریان عبوری از آن مطابق شکل زیر است‪.‬‬
‫مقاومت درونی مولد چند اٌهم است؟‬

‫‪ .1‬در مدار مقابل‪ ،‬توان خروی باتری (‪ )1‬برابر ‪ 50 W‬است‪ .‬اگر جریان عبوری از مقاومت ‪ R‬برابر‬
‫‪ 2A‬باشد‪ ،‬توان مصرفی باتری (‪ )2‬چند وات است؟‬
‫‪42 )2‬‬ ‫‪40 )1‬‬
‫‪46 )4‬‬ ‫‪44 )3‬‬

‫‪ .2‬در مدار مقابل‪ ،‬توان مصرفی مقاومت ‪ R 3‬چند برابر توان مصرفی مقاومت ‪ R1‬است؟‬
‫‪3‬‬
‫‪2 )2‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪4‬‬
‫‪6 )4‬‬ ‫‪3 )3‬‬

‫‪ .3‬دو المپ ‪ 100 W‬و ‪ 200 W‬رشتهای به برق شهر متصل و روشن هستند‪ .‬کدام گزینه در مورد آنها‬
‫درست است؟‬
‫‪ )1‬مقاومت المپ ‪ 100 W‬بیشتر از مقاومت المپ ‪ 200 W‬است‪.‬‬
‫‪ )2‬جریان عبوری از المپ ‪ 100 W‬بیشتر از جریان عبوری از المپ ‪ 200 W‬است‪.‬‬
‫‪ )3‬در یک مدت معین‪ ،‬انرژی مصرفی المپ ‪ 100 W‬بیشتر از انرژی مصرفی المپ ‪ 200 W‬است‪.‬‬
‫‪ )4‬ولتاژ المپ ‪ 100 W‬بیشتر از ولتاژ المپ ‪ 200 W‬است‪.‬‬

‫‪ .4‬در مدار شکل زیر‪ ،‬مقاومت خارجی مدار را به گونهای تنظیم میکنیم که توان خروجی مولد بیشترین‬
‫مقدار ممکن شود‪ .‬در این صورت اندازۀ اختالف پتانسیل دو سر مقاومت خارجی چند ولت خواهد شد؟‬
‫‪6 )2‬‬ ‫‪ )1‬صفر‬
‫‪24 )4‬‬ ‫‪12 )3‬‬

‫‪25‬‬
 ‫ترکیب مقاومتها و تعیین مقاومت معادل‬

‫ترکیب مقاومتها ممکن است بسیار پیچیده باشد‪ ،‬اما دو نوع از این ترکیبها بسیار ساده است‪ :‬مقاومتهای‬
‫متوالی و مقاومتهای موازی‪.‬‬

‫وقتی مقاومتها بهطور متوالی‪ ،‬یا موازی یا ترکیبی از هر دو بسته شده باشند‪ ،‬آنها را میتوانیم با یک مقاومت‬
‫معادل جایگزین کنیم که دارای همان اختالف پتانسیل کل اعمال شده به دو سر مجموعه مقاومتها و همان‬
‫جریان الکتریکی باشد‪ .‬در ادامه به این موضوع میپردازیم که چگونه میتوان مقاومت معادل ترکیبی از مقاومتها‬
‫را تعیین کرد‪.‬‬

‫به هم بستن متوالی مقاومتها‪:‬‬

‫در این حالت مقاومتها یکی پس از دیگری به یکدیگر متصل میشوند بهطوری که هیچ‬
‫انشعابی بین آنها وجود نداشته باشد‪.‬‬

‫در بستن متوالی مقاومتها از همه مقاومتها جریان یکسان ‪ I‬عبور میکند‪.‬‬
‫در بستن متوالی مقاومتها‪ ،‬اختالف پتانسیل کل اعمال شده‪ ،‬برابر با جمع اختالف پتانسیلهای دو سر‬
‫هر یک از مقاومتهاست‪.‬‬
‫با به کارگیری قاعدۀ حلقه‪ ،‬مقاومت معادل برای ‪ n‬مقاومت متوالی به صورت زیر بهدست میآید‪:‬‬

‫‪Req  R1  R2  ...  R n‬‬

‫وقتی مقاومتها بهطور متوالی بسته شدهاند‪ ،‬مقاومت معادل آنها بزرگتر از مقاومت هریک از آنهاست‪.‬‬

‫‪ .1‬در مدار شکل زیر اعدادی که ولتسنجهای ایدهآل ‪ V 1‬و ‪ V 2‬نشان میدهند را قبل و بعد از بستن کلید‬
‫‪ k‬محاسبه نمایید‪.‬‬

‫‪26‬‬
 ‫مدارهای چند شاخه و قاعدۀ انشعاب‬

‫یک نقطه انشعاب (گره) در مدار‪ ،‬نقطهای است که در آن سه یا چند سیم به‬
‫یکدیگر متصل شدهاند‪ .‬هر اتصالی بین دو نقطه انشعاب در مدار‪ ،‬شاخه نامیده‬
‫میشود‪ .‬یک شاخه می تواند شامل هر تعدادی از اجزای مختلف مدار و سیمهای‬
‫بین آنها باشد‪ .‬از هر شاخه یک جریان میگذرد‪ .‬در هر نقطۀ انشعاب از مدار‪،‬‬
‫قاعدهای برای جریانها برقرار است که به صورت زیر بیان شده است و به‬
‫آن قاعده انشعاب گفته میشود‪:‬‬

‫"مجموع جریانهایی که به هر نقطۀ انشعاب وارد میشود برابر با مجموع جریانهایی است که از آن نقطۀ انشعاب‬
‫خارج میشود‪".‬‬

‫قاعدۀ انشعاب برگرفته از اصل پایستگی بار الکتریکی است‪.‬‬

‫حل مدارهای چندحلقهای که در حلقههای مختلف از باتری استفاده میشود و همچنین سایر بههمبستنهای مقاومتها بهغیر از‬
‫بههمبستن متوالی و موازی جزء برنامه درسی این کتاب نبوده و نباید در آموزش و ارزشیابیها مدنظر قرار گیرد‪.‬‬

‫‪ .2‬شکل زیر بخشی از یک مدار الکتریکی را نشان میدهد‪ .‬بزرگی و جهت جریان ‪I‬‬
‫را بهدست آورید‪.‬‬

‫‪ .3‬در مدار شکل مقابل با اتصال کلید ‪ ، k‬کدام المپها میتوانند روشن شوند؟‬

‫‪27‬‬
‫‪ .4‬شکل زیر قسمتی از یک مدار را نشان میدهد‪ .‬اگر پتانسیل نقاط ‪ a‬و ‪ b‬بهترتیب صفر و ‪ 10 V‬باشد‪،‬‬
‫پتانسیل نقطۀ ‪ c‬چند ولت است؟‬
‫‪2 )2‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪4 )4‬‬ ‫‪3 )3‬‬

‫بههمبستن موازی مقاومتها‪:‬‬

‫در این حالت دو سر مقاومتها مستقیماً به یکدیگر وصل شده است‪.‬‬

‫در بستن موازی مقاومتها‪ ،‬اختالف پتانسیل دو سر مقاومتها با یکدیگر برابر است‪.‬‬
‫در بستن موازی مقاومتها‪ ،‬جریان الکتریکی وارد شده به انشعاب‪ ،‬به نسبت اندازۀ مقاومتها‪ ،‬بین‬
‫مقاومتها توزیع میشود بهطوریکه هر چه اندازۀ مقاومتی بزرگتر باشد جریان کمتری از آن عبور میکند‪.‬‬
‫با به کارگیری قاعدۀ انشعاب‪ ،‬مقاومت معادل برای ‪ n‬مقاومت موازی به صورت زیر بهدست میآید‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ ‬‬ ‫‪ ... ‬‬
‫‪Req R1 R 2‬‬ ‫‪Rn‬‬

‫وقتی مقاومتها بهطور موازی بسته شدهاند‪ ،‬مقاومت معادل آنها کوچکتر از مقاومت هریک از آنهاست‪.‬‬
‫در سیمکشی منازل همۀ مصرف کنندهها بهطور موازی متصل میشوند‪.‬‬

‫‪ .5‬در شکل زیر اگر جای دو المپ رشتهای ‪ 1‬و ‪ 2‬عوض شود‪ ،‬عددی که آمپرسنج ایدهآل نشان میدهد چند‬
‫آمپر تغییر میکند؟‬
‫‪2 )2‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪ )4‬تغییر نمیکند‪.‬‬ ‫‪3 )3‬‬

‫‪ .6‬در مدار شکل زیر‪ ،‬توان مصرفی کدام مقاومت بیشتر است؟‬
‫‪R 2 )2‬‬ ‫‪R1 )1‬‬
‫‪R 4 )4‬‬ ‫‪R 3 )3‬‬

‫‪28‬‬
‫‪ .7‬در مدار شکل زیر‪ ،‬تمامی مقاومتها مشابه هستند‪ .‬با بستن کلید ‪ ، k‬مقاومت معادل بین دو نقطۀ ‪ A‬و‬
‫‪ B‬چند برابر میشود؟‬
‫‪8‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪)2‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪)4‬‬ ‫‪)3‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ .8‬در مدار شکل زیر‪ ،‬ولتسنج ایدهآل چند ولت را نشان میدهد؟‬
‫‪8 )2‬‬ ‫‪16 )1‬‬
‫‪4 )4‬‬ ‫‪12 )3‬‬

‫‪ .9‬در شکل زیر‪ ،‬اگر آمپرسنج ایدهآل ‪ 3‬آمپر را نشان دهد‪ ،‬نیروی محرکۀ مولد چند ولت است؟‬
‫‪15 )2‬‬ ‫‪9 )1‬‬
‫‪10 )4‬‬ ‫‪22/ 5 )3‬‬

‫‪ .10‬در مدار رسم شده‪ ،‬اختالف پتانسیل دو سر منبع ‪ 20‬ولتی چند ولت است؟‬
‫‪18 )2‬‬ ‫‪16 )1‬‬
‫‪22 )4‬‬ ‫‪20 )3‬‬

‫‪ .11‬در مدار شکل مقابل‪ I ،‬چند آمپر است؟‬

‫‪1 )2‬‬ ‫‪2/ 5 ) 1‬‬
‫‪2 )4‬‬ ‫‪1/ 5 )3‬‬

‫‪ .12‬در شکل مقابل‪ ،‬آمپرسنج آرمانی ‪ 2A‬و ولتسنج آرمانی ‪ 12 V‬را نشان میدهد‪ .‬مقاومت معادل چند‬
‫اُهم است؟‬
‫‪9 )2‬‬ ‫‪7 )1‬‬
‫‪18 )4‬‬ ‫‪14 )3‬‬

‫‪29‬‬
 ‫‪ .13‬در مدار شکل روبهرو‪ ،‬توان مصرفی مقاومت ‪ R 3‬چند برابر توان ورودی باتری ‪ 1‬است؟‬
‫‪15‬‬
‫‪)2‬‬ ‫‪2 )1‬‬
‫‪28‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪28‬‬
‫‪)4‬‬ ‫‪)3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪15‬‬

‫کلید الکترونی‬

‫در بسیاری از مدارهای الکتریکی از تغییر مقاومت برای تقسیم ولتاژ استفاده می کنند‪ .‬از این ویژگی در برخی از‬
‫تجهیزات الکتریکی بهعنوان کلید الکترونیکی بهرهبرداری میشود‪ .‬آژیر خطر‪ ،‬کلید خودکار روشن شدن چراغها و ‪...‬‬
‫مثالهایی از این دست هستند‪.‬‬

‫شکل روبهرو مداری را که در چراغ روشنایی خودروها بهکار میرود‪ ،‬نشان میدهد‪ .‬در این مدار‬
‫وقتی تابش نور به ‪ LDR‬قطع میشود‪ ،‬مقاومت آن افزایش مییابد‪ .‬در نتیجه جریان‬
‫کمتری از ‪ LDR‬عبور میکند و باعث میشود جریان بیشتری از چراغ خودرو عبور کرده و‬
‫چراغ روشن شود‪.‬‬

‫‪30‬‬