‫‪www.nabehzadi.blogfa.

com‬‬

‫به نام خدا‬

‫بر اساس ديدگاهي واكنش‌هاي شيميايي را مي‌توان به دو گروه تقسيم كرد ‪ .‬واكنش‌هايي كه در آن‌ها‬
‫عدد اكسايش عناصر شركت كننده تغيير نمي‌كند >>واكنش‌هاي غير اكسايش وكاهش يا معمولي‬
‫<< و واكنش‌هايي كه در آن‌ها عدد اكسايش عناصر به دليل نقل وانتقال الكترون با تغييراتي همراه‬
‫است ‪>> ،‬واكنش‌هاي اكسايش وكاهش << ‪ ،‬اين واكنش‌ها چون در توليد انرژي الكتريكي با انجام‬
‫يك واكنش و يا انجام يك واكنش با استفاده از انرژي الكتريكي مورد استفاده گسترده قرار مي‌گيرند ‪،‬‬
‫مورد توجه هستند ‪ .‬در اين مقاله ابتدا با مفهوم عدد اكسايش آشنا مي‌شويم و سپس در مورد‬
‫موازنه‌ي اين واكنش‌ها كه هدف اين مقاله مي‌باشد مطالبي بيان مي‌شود ‪.‬‬

‫‪ )Zn-Cu‬انحلل‬ ‫‪ ) b‬سلول الكتروشيميايي ‪c‬‬ ‫‪ )a‬خا‌ ‌لص سازي فلز مس‬

‫در ‪b‬آبنمونه هايي از واكنش‌هاي اكسايش و كاهش وكاربــرد آن‌ها و ‪ c‬نمونه‌ي ساده از يك‬
‫‪ aNaCl‬و‬
‫واكنش غير اكسايش وكاهش‬
‫آشنايي با تعاريف ‪:‬‬
‫‪ -‬اكسايش ‪ :‬هر گونه‌اي كه در جريان يك واكنش اكسيژن بگيرد ‪ ،‬يا هيدروژن از دست بدهد و يا‬
‫الكترون بدهد اكسايش مي‌يابد ‪.‬‬
 ‫‪ -‬كاهش ‪ :‬هر گونه‌اي كه در جريان يك واكنش اكسيژن بدهد ‪ ،‬يا هيدروژن بگيرد ‪ ،‬و يا الكترون جذب‬
‫كند‪ ،‬كاهش مي‌يابد ‪.‬‬
‫‪-‬عدد اكسايش ‪:‬‬
‫عدد اكسايش بار الكتريكي قراردادي است كه در نتيجه‌ي نقل و انتقال كامل يا نسبي الكترون‌ براي‬
‫اتم‌ها حاصل مي‌شود ‪ .‬و بر طبق قراردادهاي زير براي يك اتم در مولكول يا يون قابل محاسبه‬
‫مي‌باشد ‪.‬‬
‫‪ ‬عدد اكسايش هر عنصر به حالت آزاد ( ‪ ) Ne ، Fe ،2Cl‬صفر است ‪.‬‬
‫‪ ‬در تركيبات يوني عدد اكسايش هر يون برابر تعداد الكترون‌هايي است كه جذب كرده و يا از دست‬
‫داده است ‪ .‬در صورت جذب الكترون عدد اكسايش منفي و در صورت از دست دادن الكترون عدد‬
‫اكسايش مثبت است ‪.‬‬
‫‪ ‬عدد اكسايش هيدروژن در تركيبات ‪ +1‬است ‪ .‬ولي در هيدريدهاي فلزي مانند ‪ KH‬عدد اكسايش‬
‫هيدروژن ‪ -1‬است ‪.‬‬
‫‪ ‬عدد اكسايش اكسيژن دراغلب تركيبات آن ‪ -2‬است ‪ ،‬ولي در پراكسيدها (‪ 2O2H ، 2O2Na‬و… )عدد‬
‫اكسايش ‪ -1‬و در ‪1‬سوپر اكسيدها (‪ 2KO‬و‪ - ) ...‬است ‪ .‬و فقط در تركيب ‪ 2OF‬عدد اكسايش‬
‫اكسيژن ‪ +2‬است‪. 2‬‬
‫‪ ‬عدد اكسايش فلزات هميشه مثبت است ‪ .‬و براي فلزات قليايي در تركيبات ‪ +1‬و فلزات قليايي‬
‫خاكي ‪ +2‬است ‪.‬‬
‫‪ ‬عدد اكسايش اكثر فلزات واسطه متغيير است ‪ .‬مانند آهن كه در تركيبات معمولي خود اعداد‬
‫اكسايش ‪ +2‬و ‪ +3‬دارد ‪.‬‬
‫‪ ‬نافلزاتي كه داراي اعداد اكسايش متنوعي هستند ‪ ،‬وقتي در كنار فلز قرار مي‌گيرند از كوچك‌ترين‬
‫عدد اكسايش خود استفاده مي‌كنند ‪.‬‬
‫‪ ‬مجموع جبري اعداد اكسايش عناصر در هر تركيب خنثي برابر صفر و در هر يون برابر بار الكتريكي‬
‫آن يون است ‪.‬‬
‫‪ ‬عدد اكسايش يون‌هاي تك اتمي با بار آن يون برابر است ‪.‬‬
‫گاهي اوقات به اعداد اكسايش كسري برخورد مي‌كنيم ‪ ،‬براي مثال عدد اكسايش آهن ‪8‬در تركيب ‪4‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 4O3Fe‬از دو‬
‫‪ +‬است ‪ .‬مي‌توان اين عدد اكسايش را اينطوري توضيح داد كه تركيب ‪3‬‬ ‫‪ O3Fe‬برابر‬
‫تركيب ‪ FeO‬و ‪ 3O2Fe‬ساخته شده است ‪ ،‬كه عدد اكسايش آهن در ‪ FeO‬برابر ‪ +2‬بوده ودر تركيب ‪3‬‬
‫(‪×2( + ) 2×3‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪)1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪=+‬‬ ‫‪ O2Fe‬برابر ‪ +3‬است ‪،‬‬
‫وقتي عدد اكسايش يك عنصر خاص كسري مي‌شود ‪ ،‬اغلب مي‌توان در نظر گرفت كه در آن‬
‫تركيب دو يا چند اتم از عنصر مورد نظر كه حالت اكسايش آن ها متفاوت است ‪ ،‬وجود دارند ‪.‬‬
‫به مثال هاي زير توجه كنيد ‪:‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0=(2- )7 + x2 + (1+ )2 : 7O2Cr2K‬‬ ‫‪6+ = x‬‬ ‫‪2- = (2- )4 +x : 2-4MnO = +6‬‬

‫تمرين ‪ :‬در تركيبات داده شده عدد اكسايش عناصري كه زير آن‌ها خط كشيده شده است را محاسبه‬
‫كنيد ‪.‬‬
‫‪2‬‬‫‪FeS - 3(4SO)2Al - 4MnO2K - 4KMnO - 4BaCrO - 6H2C - 6O12H6C - 3NO4NH - +4NH - 6O4S2Na‬‬
‫موازنه‌ي واكنش‌هاي اكسايش كاهش ‪:‬‬
‫آ ) موازنه‌ي واكنش‌هاي اكسايش و كاهش به روش تنظيم نيم واكنش‌ها ( روش يون ‪ -‬الكترون )‬
‫اين روش موازنه بيش‌تر براي واكنش‌هايي كه در محيط محلول انجام مي‌شوند استفاده مي‌شــــود ‪.‬‬
‫در اين روش واكنش اصلي را به واكنش‌هاي جزيي تقسيم كرده ‪ ،‬كه يكي شامل از دست دادن‬
‫الكترون ( اكسايش ) و ديگري شامل دريافت الكترون ( كاهش ) است ‪.‬‬
‫سپس هر يك از نيم واكنش هاي نوشته شده را جداگانه موازنه كرده و در انتها نيم واكنش‌هاي موازنه‬
‫شده را با هم جمع كرده تا معادله‌ي اصلي موازنه شده به دست آيد ‪ .‬براي آشنايي با اين روش بحث‬
‫را با بررسي يك مثال پي مي‌گيريم ‪.‬‬
‫‪NO + O2H + 2(3NO)Cu‬‬ ‫‪3HNO + Cu‬‬ ‫(‪)1‬‬
‫اين واكنش موقعي كه نيتريك اسيد غليظ به مس اضافه مي‌شود انجام مي‌گيرد ‪ .‬براي موازنه اين‬
‫واكنش اول آن را به فرم يوني مي‌نويسيم‪.‬‬
‫(‪3NO + H + Cu )2‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪+2‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪NO + O2H + 3NO2 + Cu‬‬
‫در مرحله‌ي بعدي معلوم مي‌شود كه كداميك از گونه‌ها در اكسايش و كدام در كاهش شركت كرده‌اند‬
‫‪ .‬در اين حالت اسكلت معادله‌ها را به فرم‌هاي اكسايش يافته و كاهش يافته مي‌نويسيم ‪ .‬در اين جا‬
‫معلوم است كه ‪ Cu‬به ‪ 2Cu+‬اكسايش يافته است ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Cu‬‬ ‫(‪( )3‬موازنه نشده ) ‪Cu+‬‬
 ‫و ‪ 3NO-‬به ‪ NO‬كاهش يافته است ‪.‬‬
‫(موازنه نشده ) ‪3NO‬‬ ‫( ‪)4‬‬
‫‪-‬‬
‫‪NO‬‬
‫هر معادله هم از نظر تعداد اتم هاي يك عنصر در دو سمت و هم از نظر بار الكتريكي بايد موازنه‬
‫باشد ‪ .‬به همين دليل براي آنكه نيم واكنش شماره ‪ 3‬موازنه شود بايد دو الكترون به سمت راست‬
‫اضافه شود و يا دو الكترون از سمت چپ كم كنيم ‪:‬‬
‫‪+2‬‬
‫‪e2 + Cu‬‬ ‫(‪ ( )5‬اكسايش ) ‪Cu-‬‬
‫موازنه‌ي معادله‌ي ‪ 4‬كمي مشكل‌تر است ‪ .‬زيرا نه از نظر تعداد اتم‌هاي عناصر و نه از نظر‬
‫بارالكتريكي موازنه نمي‌باشد ‪ .‬ابتدا از نظر تعداد اتم‌ها آن را موازنه مي‌كنيم ‪ .‬مشاهده مي‌شود كه‬
‫سه اتم اكسيژن در سمت چپ و يك اتم اكسيژن در سمت راست وجود دارد ‪.‬براي موازنه‌ي اكسيژن‬
‫ها چون مي‌دانيم كه آن ها به شكل گاز خارج نشده‌اند ‪ ،‬تنها احتمال تبديل اتم ‌هاي اكسيژن به‬
‫مولكول‌هاي آب است ‪.‬‬
‫(‪3NO )6‬‬
‫‪-‬‬
‫‪O2H2+ NO‬‬
‫‪2‬‬‫‪H‬‬ ‫گاز‬ ‫چون‬ ‫و‬ ‫‪.‬‬ ‫نيستند‬ ‫موازنه‬ ‫هيدروژن‬ ‫هاي‬ ‫اتم‬ ‫كه‬ ‫با موازنه اتم هاي اكسيژن ‪ ،‬مشاهده مي‌شود‬
‫جزء مواد اوليه نمي‌باشد پس هيدروژن فقط مي‌تواند بصورت يون ‪ H‬وارد واكنش شده باشد ‪.‬‬
‫‪+‬‬

‫‪O2H2 + NO‬‬ ‫‪+‬‬

‫(‪H4 + -3NO)7‬‬
‫با اينكه اين نيم واكنش ازنظر تعداد اتم‌ها موازنه شده است ولي از نظر الكتريكي موازنه نيست ‪ .‬بار‬
‫خالص در سمت چپ معادله ‪ +3‬است ‪ ،‬و در سمت راست صفر مي‌باشد ‪ .‬پس با افزايش سه‬
‫الكترون در سمت چپ يا كم كردن همين تعداد الكترون از سمت راست مي‌توانيم اين نيم واكنش را‬
‫نيز موازنه كنيم ‪.‬‬
‫‪O2H2 + NO‬‬ ‫‪-‬‬
‫(‪e3 + H4 + 3NO )8‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪-‬‬

‫چون معادله‌ي اصلي از جمع كردن اين دو نيم واكنش موازن شده به دست مي‌آيد يك مشكل وجود‬
‫دارد و آن اينكه تعداد الكترون‌هاي مبادله شده در دو نيم واكنش بايد با هم برابر باشد ‪ .‬به همين دليل‬
‫قبل از جمع كردن دو نيم واكنش ايتدا معادله‌ي ‪ 5‬را در سه و معادله ‪ 8‬را در دو ضرب مي‌كنيم ‪.‬‬
‫‪www.nabehzadi.blogfa.com‬‬
‫‪e6 + +2Cu3‬‬ ‫(‪Cu3- )9‬‬
‫‪+ O2H4 + NO2‬‬ ‫‪-‬‬
‫(‪e6 + +H8 + -3NO2 )10‬‬
‫‪O2H4 + NO2 + +2Cu3‬‬ ‫‪+‬‬
‫(‪H8 + -3NO2 + Cu3)11‬‬
‫‪+‬‬
‫تذكر اين نكته لزم است كه در بعضي از موارد در معادله‌هاي كه براي موازنه داده مي‌شود ‪ O2H‬و يا‬
‫‪ H‬ممكن است كه داده نشوند ‪ ،‬ولي اگر گفته شود كه واكنش در محيط اسيدي انجام مي‌شود فهميده‬
‫مي‌شود كه محلول آبي است ‪ ،‬و ‪ O2H‬به عنوان منبع ‪ O‬بوده و ‪ H+‬هم منبعي براي هيدروژن است ‪ .‬در‬
‫صورتي كه محيط واكنش بازي باشد ‪ ،‬محلول حاوي يون‌ها‌ي ‪ H+‬و ‪ OH-‬است ‪ .‬ولي غلظت يون‬
‫‪ OH-‬در آن بيش‌تر است ‪ .‬چنين معادله‌هايي را به همان صورتي كه مثال با ل را حل كنيم ابتدا موازنه‬
‫مي‌كنيم و در انتها به تعداد ‪ H+‬به دو سمت معادله ‪ OH-‬اضافه كرده و معادله را ساده مي‌كنيم ‪ .‬در‬
‫مثال زير به اين مورد پرداخته مي‌شود ‪ ( .‬البته در واكنش‌هايي كه در محيط بازي انجام مي‌شوند بر‬
‫اساس همان استدللي كه در باره واكنش‌هاي انجام شده در محيط اسيدي استفاده شده است ‪،‬‬
‫مي‌توانيم از افزايش ‪ OH-‬نيز استفاده كنيم ‪ ) .‬واكنش زير در محيط قليايي انجام مي‌شود ‪.‬‬
‫(‪3SO + 4MnO )12‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪2-‬‬
‫‪4SO + 2MnO‬‬

‫نيم واكنش‌هاي اين معادله را مي‌توانيم به شكل زير بنويسيم ‪.‬‬

‫(‪4MnO )13‬‬
‫‪-‬‬
‫‪2‬‬‫‪MnO‬‬
‫(‪3SO )14‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪2-‬‬
‫‪4SO‬‬

‫براي موازنه اتم هاي اكسيژن در معادله‌ي ‪ 13‬بايد ‪ O2H2‬به سمت راست معادله اضافه كنيم ‪ ،‬و براي‬
‫موازنه‌ي تعداد اتم ‌هاي هيدروژن بايد ‪ H4+‬به سمت چپ معادله اضافه شود ‪.‬‬
‫‪O2H2 + 2MnO‬‬ ‫‪+‬‬
‫(‪H4 + -4MnO )15‬‬
‫براي موازنه كردن معادله‌ي ‪ 15‬از نظر الكتريكي مي‌توانيم سه الكترون به سمت چپ معادله اضافه‬
‫كنيم ‪.‬‬
‫‪O2H2 + 2MnO‬‬ ‫‪-‬‬
‫(‪e3 + H4 + 4MnO )16‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪-‬‬

‫معادله‌ي ‪14‬نيز به همين ترتيب موازنه مي‌شود ‪:‬‬

‫‪-2‬‬
‫‪H2 + 4SO‬‬ ‫(‪O2H + -2 3SO+ )17‬‬
‫براي موازنه‌ي بار الكتريك مي‌توانيم دو الكترون در سمت راست اضافه كنيم ‪:‬‬
‫‪e2 + +H2 + -2 4SO‬‬ ‫(‪O2H + -2 3SO- )18‬‬
‫قبل از جمع كردن دو معادله لزم است تا براي برابر كردن تعداد الكترون‌هاي مبادله شده در دو نيم‬
‫واكنش ‪ ،‬نيم واكنش ‪ 16‬را در دو و نيم واكنش ‪ 18‬را در سه ضرب كنيم ‪.‬‬
 ‫‪O2H4 + 2MnO2‬‬ ‫(‪e6 + +H8 + -4MnO2 )19‬‬
‫‪-‬‬
‫‪+ e6 + +H6 + -2 SO3‬‬ ‫(‪O2H3 + -2 3SO3- )20‬‬
‫‪4‬‬

‫‪H6 + -2 4SO3 + O2H4 + 2MnO2‬‬ ‫(‪O2H3 + -2 3SO3 + +H8 + -4MnO2+ )21‬‬

‫مقادير اضافي ‪ H+‬و ‪ O2H‬را از دو طرف معادله حذف مي‌كنيم ‪.‬‬
‫‪2-‬‬
‫‪4SO3 + O2H + 2MnO2‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪3SO3 + H2 + 4MnO2‬‬ ‫(‪)22‬‬
‫در انتها چون واكنش در محيط قليايي انجام مي‌شود ‪ ،‬به تعداد ‪ H‬موجود در معادله به دو سمت‬
‫‪+‬‬

‫معادله ‪ OH-‬اضافه كرده و معادله را ساده مي‌كنيم ‪.‬‬

‫‪-‬‬
‫‪OH2 + -2 4SO3 + O2H + 2MnO2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪3SO3 + OH2 + H2 + 4MnO2‬‬
‫‪-‬‬
‫(‪)23‬‬
‫حال با حذف ‪ H+‬در اثر تلفيق با ‪ OH‬چنين خواهيم داشت ‪.‬‬
‫‪-‬‬

‫(‪3SO3 + O2H2 + 4MnO2 )24‬‬

‫‪-‬‬
‫‪OH2 + -2 4SO3 + O2H + 2MnO2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-‬‬

‫(‪3SO3 + O2H + 4MnO2 )25‬‬

‫‪-‬‬
‫‪OH2 + -2 4SO3 + 2MnO2‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-‬‬

‫تمرين ‪ :‬معادله‌هاي زير را به روش تنظيم نيم واكنش‌ها موازنه كنيد ‪.‬‬
‫‪3IO +‬‬
‫‪+3‬‬
‫‪Cr‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪I + -2 4CrO-‬‬ ‫‪ ( )1‬محيط بازي )‬
‫‪2CO +‬‬
‫‪+2‬‬
‫‪Mn‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪4O2C + 4MnO‬‬
‫‪-‬‬
‫‪ ( ) 2‬محيط اسيدي )‬
‫‪+‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Fe + Mn‬‬‫‪+2‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪4MnO +‬‬
‫‪+2‬‬
‫‪Fe‬‬ ‫‪ ( ) 3‬محيط اسيدي )‬
‫‪-‬‬
‫‪3IO + I‬‬
‫‪-‬‬
‫‪2I‬‬ ‫‪( ) 4‬محيط بازي )‬
‫‪-‬‬
‫‪-‬‬
‫‪Cl + OCN‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪CN + 2Cl‬‬ ‫‪ ( ) 5‬محيط بازي )‬
‫ب ) موازنه‌ي واكنش‌هاي اكسايش و كاهش با استفاده مستقيم از اعداد اكسايش ‪:‬‬
‫موازنه‌ي واكنش‌ها به اين روش داراي سه مرحله است ‪ ،‬كه با بررسي مثالي آن‌ها را توضيح مي‌دهيم‬
‫‪:‬‬
‫‪O2H + S + NO‬‬ ‫(‪S2H + 3HNO )26‬‬
‫‪)1‬براي مشخص كردن اتم‌هايي كه اكسايش و يا كاهش يافته‌اند عدد اكسايش اتم‌ها را در معادله‌ي مورد‬
‫‪-2‬‬ ‫‪+2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫نظر معلوم مي‌كنيم ‪:‬‬
‫‪O2H + S + NO‬‬ ‫(‪S2H + 3HNO )27‬‬
‫‪)2‬ضرايب را جلوي فرمول‌هاي مربوطه قرار مي‌دهيم ‪ .‬در اين مثال نيتروژن سه درجه كاهش يافته‬
‫است ‪ ( .‬عدد اكسايش آن از ‪ +5‬به ‪ +2‬رسيده است ‪ ).‬و گوگرد نيز دچار دو درجه اكسايش شده‬
‫است ‪ ( .‬عدد اكسايش آن از ‪ -2‬به صفر رسيده است ‪ ) .‬عدد سه كاهش نيتروژن را براي ‪ S2H‬و عدد‬
‫‪ 2‬اكسايش گوگرد را براي ‪ 3HNO‬قرار مي‌دهيم ‪.‬‬
‫‪O2H + S + NO‬‬ ‫(‪S2H3 + 3HNO2 )28‬‬
‫با قرار دادن اين ضرايب براي مواد طرف اول ‪ ،‬لزم است تا با استفاده از ضرايب مناسب اتم ‌ها‬
‫رادر طرف دوم موازنه كنيم ‪.‬‬
‫‪O 2H + S 3+ NO 2‬‬ ‫(‪S2H3 + 3HNO2 )29‬‬
‫‪)3‬با اين روش تا اين‌جا تنها ضرايب موادي مورد توجه قرار گرفته‌اند كه اعداد اكسايش آن‌ها تغيير كرده‬
‫است ‪ .‬همانطور كه در مثال با ل معلوم است ‪ ،‬در سمت چپ معادله ‪ 8‬اتم هيدروژن وجود دارد بنا بر‬
‫اين در سمت راست معادله براي آب ضريب چهار قرار داده مي‌شود‪ .‬تا همه‌ي اتم ها موازنه شوند ‪.‬‬
‫‪O 2H 4+ S 3+ NO 2‬‬ ‫(‪S2H3 + 3HNO2 )30‬‬
‫اين روش را براي موازنه‌ي واكنش‌هاي يوني نيز مي‌توانيم به كار ببريم ‪ .‬به مثال زير توجه كنيد ‪:‬‬
‫‪+‬‬
‫‪H + -Cl + -3IO‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪3ClO + 2I + O2H‬‬ ‫(‪)31‬‬
‫‪-‬‬
‫‪H + Cl + 3IO‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪5‬‬‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪3ClO + 2I + O2H‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪+‬‬
‫(‪)32‬‬
‫عدد اكسايش هر يد از صفر به ‪ +5‬رسيده است ‪ ،‬و بنابراين افزايش عدد اكسايش دو اتم يد برابر با‬
‫‪ 10‬است ‪ } 2×)+5( { .‬و عدد اكسايش كلر از ‪ +5‬به ‪ -1‬رسيده ‪ ،‬يعني كاهش ‪ 6‬درجه‌اي دارد ‪ .‬هر‬
‫دو عدد اكسايش بر دو تقسيم مي‌شوند ‪ ،‬تا ضرايب كوچك‌تري در موازنه استفاده شوند ‪ .‬بعد از اين‬
‫عمل مرحله‌ي دوم كار آغاز مي‌شود ‪.‬‬
‫در اين مرحله تغييرات عدد اكسايش يد براي كلر قرار داده مي‌شود و تغيير عدد اكسايش كلر نيز‬
‫ضريب يد خواهد شد ‪.‬‬
‫‪+‬‬
‫‪H + -Cl5 + -3IO6‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪ClO5‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪2‬‬‫‪I3‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪H‬‬ ‫)‬‫‪33‬‬ ‫(‬
‫در مرحله سوم ‪ ،‬اگر از مولكول‌هاي آب صرف نظر كنيم ‪ 5 ،‬اتم اكسيژن در سمت چپ و ‪ 18‬اتم‬
‫اكسيژن در سمت راست معادله وجود دارد ‪ ،‬براي جبران اين كمبود بايستي در سمت چپ معادله ‪3‬‬
‫مولكول آب منظور شود ‪ .‬با اين حساب و براي موازنه‌ي تعداد اتم‌هاي هيدروژن در دو سمت معادله‬
‫ضريب يون ‪ H+‬بايد ‪ 6‬باشد ‪.‬‬
‫‪+‬‬
‫‪H6 + -Cl5 + -3IO6‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪3ClO5 + 2I3 + O2H3‬‬ ‫(‪)34‬‬
‫بايد توجه داشت كه در يك معادله‌ي يوني نوشته شده علوه بر آنكه تعداد اتم ‌هاي يك عنصر بايد در دو‬
‫سمت معادله برابر باشد ‪ ،‬از لحاظ الكتريكي نيز بايد موازنه‌ي برقرار باشد ‪.‬‬
‫واكنش هاي اكسايش وكاهشي كه تا به حال بررسي كـــــرديم واكنش‌هايي بودند ‪ ،‬كه يك عنصر در‬
‫سمت چپ داراي عدد اكسايش‬
‫كوچك تري بوده و در سمت راست عدد اكسايش آن بيش‌تر مي‌شد و يا برعكس ‪ ،‬اما بايد دانست ‪،‬‬
‫كه ممكن است در همه‌ي واكنش‌ها اينگونه نباشد ‪ .‬يكي از حالت ممكن اين است كه ‪ ،‬در بعضي از‬
‫واكنش‌ها اتم عنصر اكسايش يافته و كاهش يافته از يك نوع اتم باشد ‪.‬‬
‫در اين گونه واكنش‌ها معمول“ موازنه را از طرفي شروع مي‌كنيم كه اتم‌هاي اكسايش يافته و كاهش‬
‫يافته جدا باشند ‪ .‬به مثال زير توجه كنيد ‪.‬‬
‫‪O2H + 3KClO + KCl‬‬ ‫(‪KOH + 2Cl )35‬‬
‫ابتدا عدد اكسايش اتم ها را معلوم مي‌كنيم ‪.‬‬
‫‪-2 +O‬‬‫‪1 2H + 3KClO‬‬
‫‪+1 -+‬‬
‫‪1 KCl‬‬‫‪+1 +5 )-2KOH‬‬‫(‪(×2 + 2Cl )36‬‬
‫مشخص است كه اتم كلر يك بار از عدد اكسايش صفر به ‪ -1‬و يك بار هم به ‪ +5‬رسيده است ‪.‬‬
‫ضريب ‪ 5‬را براي ‪ KCl‬و ضريب ‪ 1‬را براي ‪ 3KClO‬قرار مي‌دهيم ‪.‬‬
‫‪O2H + 3KClO1 + KCl5‬‬ ‫(‪KOH + 2Cl ) 37‬‬
‫در مرحله‌ي آخر ضريب بقيه‌ي عناصر را با شمارش اتم ها تعيين مي‌كنيم ‪.‬‬
‫‪O2H 3 + 3KClO1 + KCl5‬‬ ‫(‪KOH 6 + 2Cl3 )38‬‬
‫در بعضي از واكنش‌ها ممكن است ‪ ،‬تعدادي از اتم‌هاي يك عنصر بدون تغيير عدد اكسايش و تعدادي‬
‫ديگر با تغيير عدد اكسايش همراه باشند ‪ .‬در اين قبيل واكنش‌ها تغيير عدد اكسايش را براي تركيبي‬
‫منظور مي‌كنيم ‪ ،‬كه عدد اكسايش اتم عنصر مورد نظر در آن تغيير كرده باشد ‪ .‬مانند واكنش‌هاي‬
‫فلزات با نيتريك اسيد ‪ ،‬يا سولفوريك اسيد گرم و غليظ ‪ .‬به مثال زير توجه كنيد ‪.‬‬
‫‪O2H + NO + 3AgNO‬‬ ‫(‪Ag + 3HNO )39‬‬
‫ابتدا عدد اكسايش اتم ها را معلوم مي‌كنيم ‪.‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪O2H + NO + 3AgNO‬‬‫‪+‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪)-‬‬ ‫‪2‬‬ ‫×(‬ ‫‪3‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-‬‬ ‫(‪2 + 3HNO ) 40‬‬
‫‪Ag‬‬
‫عدد ‪ 3‬كه تغيير عدد اكسايش نيتروژن است ‪ ،‬را ضريب ‪ 3AgNO‬و عدد ‪ 1‬را ضريب ‪ ( NO‬عدد اكسايش‬
‫نيتروژن در آن تغيير كرده ) قرا مي‌دهيم ‪.‬‬
‫‪O 2H + NO1 + 3AgNO3‬‬ ‫(‪Ag + 3HNO) 41‬‬
‫در مرحله‌ي آخر بقيه‌ي ضرايب با شمارش معلوم مي‌شود ‪.‬‬
‫‪O2H2 + NO1 + 3AgNO3‬‬ ‫(‪Ag3 + 3HNO4 )42‬‬
‫در بعضي از متون براي افزايش سرعت نوشتن از شكل ساده‌تري استفاده مي‌شود ‪ .‬به نمونه‌هاي‬
‫حل شده زير توجه كنيد ‪.‬‬
‫‪O2H + 4SO2K + 3(4SO)2Fe + 3(4SO)2Cr‬‬ ‫‪4‬‬‫‪SO‬‬ ‫‪2‬‬‫‪H‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪4‬‬‫‪FeSO‬‬ ‫‪+‬‬ ‫(‪7O2Cr2K)43‬‬

‫ابتدا تغيير عداد اكسايش را معلوم مي‌كنيم ‪ ( .‬از نوشتن عدد اكسايش اتم عنصرهاي كه تغيير‬
‫‪)+3(×2‬‬ ‫‪)+3(×2‬‬ ‫نداشته‌اند خودداري شده است ‪).‬‬
‫‪O2H + 4SO2K + 3(4SO)2Fe + 3(4SO)2Cr‬‬ ‫(‪4SO2H + 4FeSO + 7O2Cr2K )44‬‬

‫‪+6‬‬ ‫چون دو اتم كروم در ماده اوليه‬ ‫‪3‬‬

‫وجود دارد پس‬
‫كاهش ‪2 6‬‬ ‫‪1‬‬
‫و هر اتم آهن نيز ‪1‬‬ ‫‌دهيم‬
‫ي=‪×3‬‬ ‫مجموعقرار م‬ ‫دو اتم كروم جمعا“ ‪ 6‬در جه كاهش يافت‪3‬ه‌اند كه آن را‬
‫ضريب ‪4FeSO‬‬‫افزايش‬
‫‪+‬‬ ‫‪ 7O2Cr+‬قرار م ‪2‬‬
‫ي‌دهيم ( معمول“ از نوشتن عدد ‪ 1‬خوداري‬ ‫در جه اكسايش يافته كه آن را ضريب ‪2K‬‬

‫مي‌شود ‪ ).‬و بقيه‌ي ضرايب را با شمارش اتم ها معلوم مي‌كنيم ‪.‬‬

‫‪O2H7 + 4SO2K + 3(4SO)2Fe3 + 3(4SO)2Cr‬‬ ‫(‪4SO2H7 + 4FeSO6 + 7O2Cr2K)45‬‬

‫تذكر ‪ :‬اگر در واكنش به ضرايب كسري برخورد كنيم ‪ ،‬كل واكنش را در عددي ضرب مي‌كنيم تا‬
‫كوچك‌ترين ضرايب صحيح حاصل شود ‪.‬‬
‫‪www.nabehzadi.blogfa.com‬‬
‫و نهايتا“ ممكن است در بعضي از واكنش‌ها بيش از يك اتم عنصر در اكسايش و ياكاهش شركت كنند‬
‫‪ .‬به مثال زير توجه كنيد ‪.‬‬
‫‪3O2Fe + 2SO‬‬ ‫(‪2O + 2 FeS )46‬‬

‫ابتدا تغيير عداد اكسايش را معلوم مي‌كنيم ‪.‬‬

‫‪0‬‬
‫‪3O2Fe + 2SO‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪)+‬‬ ‫‪3‬‬ ‫×(‬ ‫‪2‬‬ ‫‪)-2(×3‬‬
‫(‪2O + 2 FeS )47‬‬

‫‪2‬‬ ‫درجه افزايش‬ ‫هر آهن ‪1‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪4‬‬
 ‫هر اتم گوگرد ‪5‬‬
‫درجه افزايش‬
‫دارد و چون در‬
‫طرفي كه موازنه‬
‫آغاز مي‌شود دو‬
‫اتم گوگرد وجود‬
‫دارد ‪ 10‬درجه‬
‫‪0‬‬ ‫‪-2‬‬
‫افزايش داريم‬
‫درجه كاهش دارد و براي دو اتم‬ ‫هر اتم اكسيژن ‪2‬‬
‫كاهش‪ ،‬كه ضريب اكسيژن كاهش‬
‫درجه‌باشد‬
‫درجه مي‬
‫يافتهمبنا‪11‬جمعا“ ‪4‬‬
‫اكسايشطرف‬ ‫در مجموع تغييرعدد اكسايش اتم هاي‬
‫اكسيژن موجود در‬
‫كاهش مي‌گيرد ‪.‬‬
‫يافته قرار مي‌گيرد و ‪ 4‬درجه‌ي صورت‬
‫اكسيژن نيز ضريب ‪ 2FeS‬قرار گرفته و بقيه نيز با شمارش معلوم مي‌شوند ‪.‬‬
‫‪3O2Fe2 + 2SO8‬‬ ‫(‪2O11 + 2 FeS4 )48‬‬

‫براي يادگيري كامل موازنه‌ي واكنش‌ها به اين روش تمرين‌هاي زير را حل كنيد ‪.‬‬
‫تمرين ‪:‬‬
‫‪O2H + NO + 2(3NO)Cu‬‬ ‫‪Cu + 3HNO (1‬‬
‫‪O2H + 3NO4NH + 2(3NO)Zn‬‬ ‫‪Zn + 3HNO (2‬‬
‫‪O2H + 2SO + 4CuSO‬‬ ‫‪Cu + 4SO2H (3‬‬
‫‪O2H + 2O + 4SO2K + 4MnSO‬‬ ‫‪4SO2H + 2O2H + 4KMnO (4‬‬
‫‪O2H + 4SO2Na + 2I + S2H‬‬ ‫‪4SO2H + NaI (5‬‬

‫در تهيه‌ي آنچه آمده است از منابع زير استفاده شده است ‪.‬‬
‫نوشته ‪ :‬چارلز مورتيمر‬ ‫‪ -1‬شيمي با نگرش مفهومي جلد اول‬
‫نوشته ‪ :‬برشا‪ ،‬آرنتس ‪ ،‬مايزليشن و تورك‬ ‫‪ - 2‬شيمي عمومي‬
‫نوشته ‪ :‬اسكوك ‪ ،‬وست‬ ‫‪ - 3‬مباني شيمي تجزيه‬
‫‪ - 4‬جزوه‌هاي درسي دانشگاهي‬

‫‪www.nabehzadi.blogfa.com‬‬