‫انتشار امواج و رفتارهای گوناگون آنها‬

‫فرض کنید که من بلیت یک کنسرت را خریده باشم و هنگام ورود به سالن و نشستن در جایم‪ ،‬متوجه شوم که‬
‫صندلی من پشت یک ستون قرار گرفته است‪ .‬واضح است که من با وجود آن ستون‪ ،‬نمیتوانم همۀ سِن و همۀ‬
‫نوازندگان را ببینم‪ .‬اما آیا آن ستون مانع از دریافت روشن و واضح صوت نیز میشود یا نه؟ این سوالی است که‬
‫در این بخش به آن پاسخ خواهیم داد‪ .‬در دو فصل قبل به بعضی از خصوصیات صوت ‪-‬و به تبع موسیقی‪-‬‬
‫پرداختیم‪ .‬ما فهمیدیم که صوت یک موج طولی است با طول موج و فرکانس مشخص‪ .‬همچنین پی بردیم که‬
‫چگونه بلندیِ یک صدا اندازهگیری میشود‪ .‬در این بخش به خصوصیات دیگرِ صوت‪ ،‬از جمله انعکاس یا‬
‫بازتاب‪ ،1‬انتقال‪ ،2‬پراش‪ ،3‬و تداخل‪ 4‬صوت خواهیم پرداخت‪.‬‬

‫برخی از مهمترین دانستههای ما در مورد [انتشار] امواج مرهون تالشهای کریستیَن هویگنس‪ ،‬فیزیکدان آلمانی‬
‫است‪ .‬او به مطالعه روی امواج نوری عالقهمند بود‪ ،‬با این حال یافتههای او برای امواج صوتی هم صادق است‪.‬‬
‫پیش از او‪ ،‬نیوتُن معتقد بود که نور از تعداد پرشماری از ذرات ریز تشکیل شده است‪ .‬هویگنس نمیتوانست به‬
‫این مقدار راضی بماند‪ .‬او معتقد بود نور نیز یکی از انواع موج باید باشد‪ ،‬اما این نظریه در ابتدا به نظر میرسید‬
‫که با واقعیت فیزیکی همخوانی نداشته باشد‪ .‬امواج آب و صدا در اطراف اجسام خم میشدند‪ ،‬اما به نظر‬
‫نمیرسید که امواج نوری نیز هم همین رفتار را داشته باشند‪ .‬زندگی هویگنس تقریباً صرف این شد که ثابت‬
‫کند نور به شکل موج منتشر میشود‪ ،‬اما او نتوانست این امر را ثابت کند‪ .‬صد سال دیگر زمان نیاز بود تا‬
‫دانشمند انگلیسی‪ ،‬توماس یونگ‪ ،‬بتواند این نظریه را ثابت کند‪ .‬با وجود اینکه هویگنس نتواست نظریۀ موج‬
‫بودنِ نور را ثابت کند‪ ،‬او قانونی را برای ما به یادگار گذارد که در زمینۀ انواع موج و از جمله امواج صوتی‬
‫بسیار پر اهمیت است‪ .‬امروزه بر اساس قانون هویگنس میدانیم که هر نقطه از جبهه موج می تواند به عنوان یک‬
‫منبع جدید از آن عمل کند‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬هر نقطهای از موج خود میتواند امواج ریزی را تولید کند‪ .‬اهمیت‬
‫این قانون را بعدها خواهیم دید‪.‬‬
‫رفتار امواج در کرانهها‬
‫بحث را با بررسی رفتار و کنش امواج شروع میکنیم‪ ،‬وقتی به یک کرانه‪ ،‬مرز‪ ،‬یا جداره میرسند‪ .‬اگر بدانیم‬
‫امواج در کرانهها چگونه عمل میکنند‪ ،‬آنگاه خواهیم دانست اصوات در آنها چگونه عمل میکنند‪ ،‬چرا که‬
‫اصوات نوعی از امواج هستند‪[ .‬منظور از کرانه یا مرز‪ ،‬جایی در مسیر انتشار موج است که بسترِ انتشار تغییر‬

‫‪reflection 1‬‬
‫‪transmission 2‬‬
‫‪diffraction 3‬‬
‫‪interference 4‬‬
‫میکند‪ .‬به عنوان مثال اگر یک موج صوتی در هوا تولید و انتشار یابد و در مسیرش به درون آب برود‪ ،‬سطح‬
‫آب به عنوان یک مرز یا کرانه مطرح میشود‪ ].‬برای درک بهتر موضوع‪ ،‬با یک پالس یا ارتعاش واحد شروع‬
‫میکنیم‪ .‬همانطور که قبالً گفته شد‪ ،‬امواج چیزی جز پالسها یا ارتعاشات متناوب نیستند که از نقطهای به نقطۀ‬
‫دیگر حرکت میکنند‪ .‬مثالی که قبالً داشتیم را به یاد بیاورید که در آن یک طناب را به دستگیرۀ درب وصل‬
‫کرده بودیم‪ .‬با دست طناب را به طرف خود میکشیدیم تا طناب در حالت راست و کشیده قرار گیرد‪ .‬حال‬
‫برای تولید یک پالس یا ارتعاش واحد‪ ،‬یکبار دست خود را تکان میدهیم (به باال و پایین)؛ این ارتعاش از دست‬
‫ما به سمت دستگیرۀ درب حرکت میکند‪ .‬اکنون میخواهیم به این مسئله بپردازیم که هنگامی که ارتعاش به‬
‫دستگیره برسد‪ ،‬چه اتفاقی خواهد افتاد؟‬
‫اگر ما مسیر حرکت ارتعاشِ را دنبال میکنیم‪ ،‬میبینیم که هنگام رسیدن ارتعاش به کرانه (در این جا دستگیره)‪،‬‬
‫این ارتعاش منعکس میشود و باز در طول طناب به سمت دست ما بر میگردد‪ .‬اما با دقت بیشتر میتوان دید که‬
‫ارتعاش بازگشتی‪ ،‬برعکس ارتعاش رفت است؛ یعنی اگر ارتعاشی که به سمت دستگیره رفته بوده از نوع برآمده‬
‫(قله) باشد‪ ،‬ارتعاش بازگشتی از نوع فرورفته (درّه) است (نک‪ .‬شکل ‪ .)a 22‬همچنین اگر ارتعاش را به شکل‬
‫درّه به سمت دستگیره بفرستید‪ ،‬ارتعاش بازگشتی از نوع قله خواهد بود‪ .‬این پدیده با اطالع از رفتار امواج در‬
‫کرانهها قابل تعمیم است‪ .‬اما قبل از توضیح مفصل رفتار امواج در کرانهها‪ ،‬باید قانون سوم نیوتن را بلد باشیم‪.‬‬
‫قانون سوم نیوتن میگوید هر کنشی یک واکنش به دنبال دارد‪ ،‬به عبارت دیگر اگر شما به جسمی فشار وارد‬
‫کنید‪ ،‬آن جسم هم در مقابل به شما فشاری وارد میآورد‪ .‬به عنوان مثال وقتی سر شلنگ باغبانی را با انگشت‬
‫مسدود کنید‪ ،‬در مقابلْ فشاری از طرف آب به انگشت شما وارد خواهد آمد‪.‬‬
‫در مورد مثال طناب بسته شده به دستگیره‪ ،‬وقتی ارتعاش را به طناب وارد میکنید‪ ،‬ارتعاش به سمت دستگیره‬
‫میرود‪ .‬اما از آنجا که دستگیره جامد و ارتباط طناب با آن پیوسته و سفت است‪ ،‬بخش زیادی از ارتعاش‬
‫منعکس میشود‪ .‬کنش وارده به دستگیره‪ ،‬منجر به بروز واکنش از طرف آن میشود که برعکس کنش اولیه‬
‫است‪ .‬در نتیجه ارتعاش قلهشکل به شکل ارتعاش درّهای بازگشت داده میشود‪ .‬موج بازگشتی همان طول موجی‬
‫را دارد که موج وارده داشت‪ ،‬همچنین همان سرعت را داراست‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬دامنۀ موج بازگشتی نیز تقریباً با‬
‫موج وارده یکسان است‪( .‬دامنه ممکن است پس از برخورد به دستگیره مقداری کاهش یابد‪ ،‬اما این مقدار ناچیز‬
‫و قابل اغماض است)‪.‬‬
‫واضح است رفتاری که یک ارتعاش داشت‪ ،‬میتواند به دو ارتعاش (یا پالس) و بیش از آن نیز تعمیم داده شود‪.‬‬
‫در واقع وقتی ما به طور متناوب دست خود را تکان دهیم‪ ،‬ارتعاشات متناوب (یا موج) تولید میکنیم (مثل شکل‬
‫‪ .)b 22‬یادمان باشد که در عمل‪ ،‬ارتعاشات منعکس شده یا بازگشتی از دستگیره و ارتعاشات وارده به آن با هم‬
‫ادغام میشوند‪ .‬اما پرداختن به جزئیات این بحث را به آینده موکول میکنیم‪.‬‬
‫شکل ‪ :22‬امواج در طول طناب حرکت میکنند‪ .‬باال‪ :‬پالس در طول طنابی حرکت میکند که انتهای آن سفت و محکم فیکس شده است‪.‬‬

‫پالس بازتاب داده شده معکوس است (اولی قله‪ ،‬دومی دره)‪ .‬پایین‪ :‬پالسهای پر شمار در طول طناب حرکت میکنند‪ ،‬امواج منعکس شده هم‬

‫نشان داده شدهاند‪.‬‬

‫حال فرض کنیم که ارتباط طناب و دستگیره سست است‪ ،‬به عنوان مثال طناب با گره شُلی به دستگیره بسته شده‬
‫باشد‪ .‬در این حالت ارتباط طناب و دستگیره سفت و سخت نیست (به عبارت دیگر طناب بستری متراکمتر‬
‫است) ‪ .‬حال اگر یکبار دیگر با تکان دادن دست یک پالس تولید کنیم‪ ،‬خواهیم دید که ارتعاش وارده‪ ،‬پس از‬
‫برخورد به دستگیره‪ ،‬به همان شکل منعکس میشود که وارد شده بود‪ .‬یعنی اگر ارتعاش وارده قله بوده باشد‪،‬‬
‫ارتعاش منعکس شده هم قله است و اگر اولی درّه بوده باشد‪ ،‬دومی نیز درّه‪ .‬بنا بر این از آنجا که مانند مورد‬
‫قبلی‪ ،‬ارتباط طناب و دستگیره سفت نیست‪ ،‬در نتیجه پالس منعکس شده همان ویژگیهایی را دارد که پالس‬
‫وارده داشته است‪.‬‬
‫حال اگر بخواهیم موارد گفته شده را در مورد امواج صوتی‪ ،‬و نه طناب‪ ،‬بررسی کنیم‪ ،‬باید گفت که این قوانین‬
‫در مورد امواج صوتی نیز حاکم است‪ .‬تنها اختالف این است که در امواج صوتی به جای قله و درّه‪ ،‬با نقاط‬
‫پرفشار و کمفشار سر و کار داریم‪ .‬چرا که موج صوتی از نوع امواج طولی است‪.‬‬
‫انتشار امواج در بسترهای متفاوت‬
‫در این بخش در مورد انتقال موج از یک بستر به بستری متفاوت صحبت خواهیم کرد‪ .‬باز هم در اینجا از مثال‬
‫طناب و دستگیره درب و پالس واحد استفاده خواهیم کرد‪ ،‬با این تفاوت که در اینجا طناب ما به طناب‬
‫کلفتتری متصل شده است‪ .‬به عبارت دیگر میخواهیم بدانیم اگر موجی از یک بستر کم تراکم به بستری با‬
‫تراکم باال انتقال پیدا کند‪ ،‬چگونه منتشر میشود‪.‬‬
‫باز هم با باال و پایین بردن دست‪ ،‬یک پالس تولید میکنیم و دقت میکنیم ببینیم هنگامی که پالس از طناب‬
‫باریک به طناب کلفت (یا از بستر کم تراکم به بستر پر تراکم) منتقل شد‪ ،‬چه اتفاقی میافتد‪ .‬وقتی موج به این‬
‫نقطه میرسد‪ ،‬قسمتی از موج منعکس یا بازگشت داده میشود و قسمت دیگر آن در طول طناب کلفتتر منتقل‬
‫میشود و به حرکت خود ادامه میدهد‪ .‬بخشی از پالس که منعکس شده‪ ،‬معکوس میگردد (اگر قله بود به دره‬
‫و اگر دره بود به قله تبدیل میشود)؛ انگار که به نقطۀ اتصالِ سفت و سختی برخورد کرده باشد‪ .‬اما آن قسمت‬
‫که انتقال خود را در طناب کلفتتر ادامه داده است‪ ،‬بدون تغییر فاز و تغییر حالت ادامه میدهد‪( .‬نک‪ .‬شکل‬
‫‪.)24‬در نظر داشته باشید که پالس منتقل شده (رد شده از طناب کلفتتر) دارای دامنه و طول موج کمتر از موج‬
‫اولیه است‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬چون در محیط پر تراکمتری قرار گرفته است‪ ،‬با سرعت کمتری حرکت خواهد کرد‪.‬‬
‫اما در مورد موج منعکس شده (بازگشت داده شده از نقطۀ دارای اختالف قطر طناب)‪ ،‬باید گفت این موج‬
‫دارای طول موج و سرعت یکسان با موج اولیه است (نک‪ .‬شکل ‪.)24‬‬

‫حال اگر طناب در ابتدا کلفت و بعد باریک باشد چه؟ در این مورد نیز اتفاق مشابهی میافتد‪ .‬تفاوتها در‬
‫اینجاست که در این مورد‪ ،‬موج منعکس شده همان فاز و حالتی را دارد که موج اولیه داشت (اگر موج اولیه قله‬
‫بوده باشد‪ ،‬این موج نیز قله است و اگر آن درّه بوده باشد‪ ،‬این نیز درّه خواهد بود)‪ .‬همچنین موج منتقل شده‬
‫(موجی که نقطۀ اختالف قطرِ طناب را رد میکند) طول موج بیشتر و سرعت باالتری نسبت به موج انعکاس‬
‫یافته [=موج اولیه] خواهد داشت‪.‬‬
‫چنین نتایجی در بحث مقاومت اکوستیکی اهمیت پیدا میکنند‪ .‬ما قبالً در مورد تطبیق مقاومت یا ایمپدنس در‬
‫مواردی که موج از یک بستر به بستر دیگر میرود‪ ،‬صحبت کردهایم (نک‪ .‬کارکرد گوش میانی) و گفتیم که‬
‫هنگامی که موج از یک بستر به بستر دیگر میرود‪ ،‬تطبیق و همسانیِ مقاومت هر دو ناحیه ضروری است‪ .‬طناب‬
‫باریک و سبکی که به طناب کلفت و سنگینی وصل شده باشد (نک‪ .‬شکل ‪ ،)a 25‬همانند این است که بستری‬
‫با مقاومت کمتر به بستر با مقاومت بیشتر مرتبط شده باشد‪ .‬در این مورد‪ ،‬بخش زیادی از انرژی موج منعکس‬
‫میشود و تنها بخش کمی از آن منتقل میگردد‪ .‬عالوه بر آن‪ ،‬دامنه و طول موج منتقل شده تغییر میکند‪.‬‬
‫موجی که از طناب کلفت به طناب نازک منتقل شده باشد نیز معضالت مشابهی را پدید میآورد و در این مورد‬
‫نیز بخش زیادی از انرژی موج منعکس میشود‪ .‬برای همسانی مقاومت‪ ،‬باید هر دو طناب در دو طرف مرز یا‬
‫کرانه هم قطر باشند (دو بسترِ هم تراکم و هم چگالی باشند)‪ .‬تنها در این مورد است که همه‪ ،‬یا بخش زیادی از‬
‫انرژی منتقل میگردد (نک‪ .‬شکل ‪.)b 25‬‬

‫تطبیق مقاومت در سازهای موسیقی نقش مهمی ایفا میکند‪ .‬برای مثال ویولن را در نظر بگیرید‪ .‬اگر بدنۀ ویولن‬
‫وجود نداشته باشد‪ ،‬وقتی سیمهای آن را به صدا در آوریم‪ ،‬صدای کمی از آن حاصل میآید‪ .‬چرا که سیمها‬
‫بدون بدنۀ ساز‪ ،‬حجم هوای کمتری را به ارتعاش وادار میکنند‪ .‬سیمهای ویولن باید از روی خرکی که به‬
‫صفحهای چوبی متصل باشد بگذرند تا به کمک آن صفحه بتوانند تطبیق مقاوت مناسبتری با هوا انجام دهند‪.‬‬
‫کوتاه سخن این که سیمها صفحۀ چوبی را برای ارتعاش بیشتر به نوسان در میآورد و صفحه نیز به نوبۀ خود‬
‫حجم بیشتری از هوای اطراف را مرتعش میکند‪ .‬این پدیده در مورد پیانو هم قابل تعمیم است‪ .‬پیانو نیز بدون‬
‫صفحۀ مرتعش‪ ،‬ما به سختی بتوانیم صدایی از این ساز بشنویم‪ .‬وسیلۀ تطبیق مقاومت در هر تولید کنندۀ صوت‪،‬‬
‫باعث میشود که بتوان صدای آن را شنید‪.‬‬
‫انعکاس اصوات‬
‫احتمااً همۀ ما در یک درّه‪ ،‬یک اتاق خالی یا یک ساختمان بودهایم که صدا در آن اکو یا انعکاس داشته است‪.‬‬
‫شاید سعی کرده باشید تعداد اکوهایی را که هنگام فریاد زدن در درّه‪ ،‬از کوه مقابل دریافت میکنید را‬
‫بشمارید‪ .‬این اتفاق ناشی از پدیدۀ انعکاس صوت است‪ .‬یکی از بهترین راهها برای فهم چگونگی انعکاس‬
‫اصوات از سطوح‪ ،‬استفاده از وسیلهای به نام «مخزن موّاج» است‪ .‬مخزن مواج‪ ،‬مخزنی است پر از آب که سطح‬
‫زیرین آن از شیشه است‪ .‬این وسیله به شما اجازه میدهد که امواج نوری را‪ ،‬هنگامی که نور بر سطح آب‬
‫تابانده میشود‪ ،‬مشاهده کنید‪ .‬آنچه که شما در این حالت میبینید‪ ،‬یک سری از نقاط تاریک و روشن است‪.‬‬
‫نقاط روشن قلل و نقاط تاریک درّۀ موج هستند‪ .‬هنگامی که با ضربه سطح صاف آب را بر هم میزنید‪ ،‬حرکت‬
‫امواج و رفتار آنها را –هنگام برخورد به اجسام مختلف‪ -‬میتوانید ببینید (نک‪ .‬شکل ‪.)23‬‬

‫بیاید با امواج مستقیم شروع کنیم‪ .‬اگر یک جسم دارای سطح صاف‪ ،‬مثل یک خط کش‪ ،‬را به یک نوسانگر‬
‫متصل کنیم تا سطح آب را دائماً بر هم بزند‪ ،‬امواجی از آن متساعد یشود که شامل درهها و قلههاییست‪ .‬حال‬
‫اگر یک مانع را با زاویۀ مشخصی نسبت به تابش امواج قرار دهیم‪ ،‬خواهیم دید که امواج پس از برخورد به‬
‫جسم‪ ،‬با همان زاویهای بازتابش یا منعکس میشوند که به آن برخورد کرده بودند‪ .‬این نتیجۀ قانون بازتابش‬
‫امواج است‪ ،‬که البته برای امواج صوتی نیز صادق است‪ .‬قانون بازتابش به ما میگوید که اگر موج پس از‬
‫برخورد به جسمی انعکاس پیدا کند‪ ،‬زاویۀ تابش (یا زاویۀ موج وارده به جسم) (‪ )θi‬با زاویۀ انعکاس (یا موج‬
‫بازتابیده شده از جسم) (‪ )θr‬مساوی است (نک‪ .‬شکل ‪.)26‬‬
 ‫شکل ‪ :23‬مخزن مواج‬
‫امواج همیشه از سطوح صاف منعکس نمیشوند‪ .‬بعضی وقتها امواج از سطوح کمانی و منحنی منعکس‬
‫میشوند‪ .‬سطح درونیِ یک کُره را در نظر بگیرید (نک‪ .‬شکل ‪ .)27‬اگر موجی به این سطح برخورد کند‪،‬‬
‫چگونه منعکس میشود؟ برای جواب به این سوال نیز میتوان از مخزن مواج کمک گرفت‪ .‬با برخورد امواج‬
‫آب به سطح منحنی‪ ،‬میتوان دید که بازتاب این امواج در حالت برهمکنش نسبت به هم قرار میگیرند‪ .‬از آنجا‬
‫که امواج انعکاسی در این زمینه مغشوش هستند‪ ،‬پس بهتر است با در نظر گرفتن شعاعهای منحنی به بررسی‬
‫بپردازیم‪ .‬همانطور که در شکل ‪ 27‬میبینیم‪ ،‬زاویهای که هر موج وارده در یک نقطه با شعاع دایره در آن نقطه‬
‫دارد‪ ،‬مساوی است با زاویۀ موج بازتابیده با همان شعاع مفروض‪ .‬واضخ است که شعاعهای یک دایره یا کره در‬
‫نقطهای که مرکز آن است به هم میرسند‪ .‬اما بر اساس شکل ‪ ،27‬انعکاس امواج وارده به منحنی در یک نقطه به‬
‫هم نمیرسند‪ .‬اگر با فیزیک اپتیک آشنا باشید‪ ،‬میدانید که اگر نور را به آینۀ کروی بتابانید‪ ،‬انعکاس آنها در‬
‫یک نقطه همگرایی ندارند‪ .‬به همین صورت اگر امواج صوتی را به یک سطح کروی بتابانیم‪ ،‬انعکاس آنها در‬
‫یک نقطه جمع نمیشوند و همگرایی ندارند‪.‬‬
‫اگر بخواهیم تمامی انعکاسها در یک نقطه همگرایی داشته باشند‪ ،‬به منحنی سهمی نیاز داریم‪ .‬در منحنی‬
‫سهمی‪ ،‬همۀ بازتابشها یا انعکاس صوت به یک نقطه میرسد که به آن نقطۀ کانونی میگوییم‪ .‬به این ترتیب‬
‫اگر شما در نقطۀ کانونی یک بازتابندۀ سهمیِ شکلِ بزرگ بایستید‪ ،‬میتوانید صداهای دوردست را به وضوح‬
‫بشنوید‪ ،‬در حالی که اگر یک قدم از نقطه کانونی فاصله بگیرید‪ ،‬به سختی آن صداها را میشنوید‪ .‬گنبد مسجد‬
‫شاه اصفهان یک مثال در این زمینه است‪ .‬این گنبد با سطح کاشیکاری شده ساختار سهمی دارد و امواج صوتی‬
‫را انعکاس میدهد‪ .‬نقطۀ کانونی سهمیِ گنبد‪ ،‬در محلی روی زمین تعبیه شده است و افراد با قرار گرفتن در آن‬
‫ناحیه‪ ،‬صدی محیط را به وضوح و با شدت باال میشنوند‪.‬‬