‫بسم هللا الرّحمن الرّحیم‬

‫گزارش کار آزمایشگاه مکانیک سیاالت مهندسی شیمی‬

‫آزمایش کانال باز‬

‫سینا رادفر ‪ -‬محمد نادری ‪ -‬فرهنگ پازانی‬ ‫اعضای گروه ‪:A‬‬

‫سه شنبه ‪16 - 17:30‬‬ ‫روز و زمان ارائه درس‪:‬‬
‫پویا حسن نسب‬ ‫استاد مربوطه‪:‬‬
‫‪1393 / 01 / 19‬‬ ‫تاریخ تحویل گزارش کار‪:‬‬

‫‪:‬مقدمه‬

‫در بسیاری از مسائل مهندسی مثل انتقال آب و امورمربوط به فاضالب با حرکت مایعات در مجاری باز سر و کار داریم‪ .‬به طور کلی در تمام‬
‫مواردی که سطح آزاد مایع تحت فشار محلولی (عموما ً فشار محیط) قرار داشته باشد‪ ،‬مجرا را می توان به عنوان مجرای باز در نظر گرفت‪.‬‬
‫تفاوت اصلی در حرکت مایعات در لوله ها و مجرای باز در آن است که لوله ها تحت فشار مؤثر بر مایع در قسمت های مختلف متفاوت است‬
‫و می توان با استفاده از اختالف ارتفاع طبیعی و یا پمپ آن را به میزان دلخواه کنترل کرد؛ در صورتی که فشار وارده بر سطح مایع در‬
‫مجرای باز و در تمام قسمت های مسیر ثابت می باشد‪ .‬در واقع عامل اصلی حرکت در مجراهای باز شیب کف بستر و به عبارت بهتر نیروی‬
‫ثقل است‪ .‬جریان مایع در یک مجرا می تواند به دو صورت تحت فشار یا جریان آزاد صورت پذیرد و از این نظر می توان هیدرولیک مجاری‬
‫را به دو دسته هیدرولیک تحت فشار و هیدرولیک کانال باز تقسیم کرد‪ .‬در جریان تحت فشار که می توان آن را جریان در مجرای بسته نیز‬
‫نامید‪ ،‬تمام مایع درون یک مرز جامد محصور شده است و مرزهای حرکت سیال در تماس با جدار جامد می باشند ولی در کانال باز سیال در‬
‫حرکت‪ ،‬در تمام مرزها در تماس با دیواره نمی باشد‪ ،‬بلکه یکی از مرزها در تمام مسیر در معرض فشار اتمسفر قرار دارد و الیه جدایی‬
‫محیط با فضای اطراف در تعادل با این فشار ثابت عمل می کند‪ .‬البته در شرایطی که سطح آزاد جریان در یک مجرای بسته در معرض یک‬
‫فشار ثابت قرار داشته باشد‪ ،‬این مجرای بسته به عنوان یک کانال باز عمل می کند‪ ،‬مثل جریان در یک لوله نیمه پر از یک سیال‪ .‬حرکت آب‬
‫در آبراهه های طبیعی مثل رودخانه‪ ،‬دریا و اقیانوس و نیز در کانال های مصنوعی مثل کانال های آبیاری و زهکشی‪ ،‬شبکه های جمع آوری‬
‫و انتقال فاضالب‪ ،‬جریان در آبروهای جاده ها و حاشیه خیابان ها نمونه های دیگری از جریان با سطح آزاد می باشند‪ .‬در کانال های باز‬
‫ماکزیمم سرعت در جایی پایین تر از سطح آزاد رخ می دهد (مانند توزیع سرعت در جابجایی آزاد روی یک دیوارۀ قائم) در حالی که در‬
‫مجاری بسته در مرکز تقارن مجرا‪ ،‬مقدار سرعت ماکزیمم می شود‪ .‬در کانال های خیلی عریض و کم عمق‪ ،‬بیشترین سرعـت سیال در‬
‫مجاورت سطح می باشد‪ .‬مکانیک جریان در کانال باز بسیار پیچیده تر از کانال بسته است و دلیل این امر وجود سطح آزاد سیال می باشد‪.‬‬
‫برای آن که جریان آرام به وجود آید‪ ،‬باید سطح مقطع و سرعت بسیار کم و لزجت سینماتیکی بسیار زیاد باشد؛ به عنوان مثالی از جریان‬
‫آزاد الیۀ نـازکی از مـایع که روی سطح شیبدار یا عمودی به طرف پایین جاری است را در نظر می گیریم‪.‬‬

‫جریان در کانال باز را به دو دسته تقسیم می کنند‪:‬‬

‫‪ - 1‬جریان های مصنوعی مانند؛ ناودان ها‪ ،‬سرریز سدها‪ ،‬کانال ها و سرریز رودخانه ها‪.‬‬

‫‪ - 2‬جریان های طبیعی مانند؛ چشمه ها‪ ،‬رودخانه ها‪ ،‬تنگه ها‪ ،‬سیل ها‪.‬‬

‫مجراي مصنوعي براي مقاصد مختلف احداث مي شود و ممكن است به حالت ابتدايي (جوي هاي آب) و يا مدرن (كانال هاي بتون شده) باشد‪.‬‬
‫اما مجاري طبيعي آن هايي هستند كه به حالت طبيعي ايجاد شده اند و از آنجا كه مقطع آن ها در مقاطع مختلف مسير در حال كلي متفاوت‬
‫است‪ ،‬لذا جريان آن ها نيز عموما ً به حالت غيريكنواخت مي باشد‪ .‬بايستي توجه داشت كه هر يك از مجاري طبيعي يا مصنوعي ممكن است‬
‫روباز يا مسقف باشند‪ .‬جريان مايع در مجاري همانند لوله ها ممكن است به حالت آرام يا متالطم‪ ،‬دائم يا غيردائم باشد‪.‬‬

‫در کانال های باز جریان به اشکال متعددی صورت می گیرد که می توان به دو دسته یکنواخت و غیریکنواخت تقسیم کرد‪ .‬جریان یکنواخت‬
‫پایدار در کانال های شیبدار طوالنی با سطح مقطع ثابت ایجاد می شود که در آن ها سرعت به مقدار نهایی خود می رسد‪ .‬عمق الزم جهت‬
‫جریان یکنواخت پایدار را عمق طبیعی می نامند‪ .‬در جریان یکنواخت دبی و عمق در تمام طول کانال ثابت هستند‪ .‬جریان غیر یکنواخت پایدار‬
‫در هر نوع کانال نامنظم که در آن دبی در طول زمان تغییر نکند به وجود می آید‪ .‬این نوع جریان وقتی که عمق جریان و در نتیجه سرعت‬
‫متوسط از یک مقطع به مقطع دیگر تغییر می کند نیز مشاهده می شود‪ .‬جریان غیر یکنواخت غیر پایدار به ندرت در کانال های باز صورت‬
‫می گیرد و تحلیل این نوع جریان مشکل است‪ .‬برای جریان در کانال های روباز طویل عالوه بر دشواری های مربوط به سطح آزاد‪ ،‬مشکل‬
‫اضافی دیگری نیز داریم و آن این که‪ ،‬به دلیل مجاورت مرزهای تر شده با جریان اصلی باید اصطکاک را به حساب آوریم‪.‬‬

‫هدف آزمایش‪:‬‬

‫هدف از انجام این آزمایش مطالعه جریان در یک کانال باز به صورت تجربی و مقایسه با نتایج تئوری است‪ .‬می توان تحقیق کرد که نتایج‬
‫این پدیده در حالت سه بعدی با مقادیر حاصل از تئوری یک بعدی تا چه میزان همخوانی دارند‪ .‬همچنین می توان فرمول های پیشنهاد شده‬
‫(از جمله روابط مانینگ و شزی) را با نتایج تجربی مقایسه کرد‪.‬‬

‫شرح دستگاه‪:‬‬

‫کانال رو باز دارای طول ‪4.8‬متر و عرض ‪7.5‬سانتی متر می باشد‪ .‬دیوارهای کانال از جنس پلکسی گالس و کف آن از ناودان آهنی رنگ‬
‫خورده می باشد‪ .‬پ س از روشن کردن پمپ کانال رو باز‪ ،‬اجازه دهید جریان به حالت دائمی خود برسد (پس از چند ثانیه این اتفاق می افتد)‪.‬‬
‫به کمک میکرومتر ارتفاع آب از کف کانال را اندازه بگیرید‪ .‬متوسط چند بار قرائت میکرومتر در طول کانال‪ ،‬به یک مقدار متوسط برای‬
 ‫ارتفاع جریان منتهی می شود‪ .‬با داشتن این ارتفاع و عرض کانال (که یک مقدار ثابت می باشد) می توان سطح مقطع جریان و قطر‬
‫هیدرولیکی را حساب کرد‪.‬‬

‫تئوری آزمایش‪:‬‬

‫در یک کانال رو باز از روابط تجربی می دانیم که به ازای یک دبی ثابت عمق و سرعت سیال در راستای طول کانال ثابت می ماند‪ .‬با توجه‬
‫به ثابت ماندن خصوصیات فوق در طول زمان‪ ،‬جریان مذکور یک جریان یکنواخت دائمی بوده که به دلیل آن که جریان یکنواخت غیردائمی‬
‫عمالً وجود ندارد‪ ،‬به اختصار جریان یکنواخت نامیده می شود‪ .‬جریان یکنواخت دائمی جریان نرمال نیز نامیده می شود و عمق جریان در‬
‫این حالت به عمق نرمال ( ‪ Y) n‬موسوم است‪ .‬اگر در یک دبی ثابت ‪Y n>Y c‬باشد‪ ،‬جریان یکنواخت زیر بحرانی و اگر ‪Y C>Y n‬باشد‪ ،‬جریان‬
‫یکنواخت فوق بحرانی نامیده می شود‪ .‬باید در نظر داشت که با توجه به ماهیت جریان یکنواخت‪ ،‬رسیدن به تعادل دینامیکی و سرعت حد و‬
‫برقراری جریان یکنواخت مستلزم طوالنی بودن‪ ،‬منشوری بودن و عدم وجود مانع در مسیر جریان است و ضمنا ً برقراری جریان یکنواخت‬
‫در یک کانال افقی با شیب صفر و یا کانال با شیب منفی امکان ندارد‪.‬‬

‫بررسی معادالت حاکم‪:‬‬

‫با تعریف شعاع هیدرولیکی مطابق آنچه در کتب مکانیک سیاالت ارائه شده است‪ ،‬داریم که‪:‬‬

‫‪A‬‬
‫=‪R‬‬ ‫) ‪(1‬‬
‫‪P‬‬

‫که در آن ‪A‬سطح مقطع خیس شده و ‪P‬محیط خیس شده توسط جریان است‪.‬‬

‫عرض(کانال‬ ‫‪570.0‬‬
‫)=‬ ‫‪ L= 2m‬و ‪m‬‬

‫اکنون با استفاده از قانون مانینگ داریم که‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫=‪Q‬‬ ‫) ‪√ sR 3A (2‬‬
‫‪n‬‬

‫‪Q‬دبی جریان در کانال‪R ،‬شعاع هيدروليكي و ‪S‬شيب كف كانال مي باشد‪ .‬اين شيب همچنين شيب سطح آب كه موازي كف كانال است نيز‬
‫مي باشد‪.‬‬

‫به نظر مي رسد كه ضريب ‪n‬ضريب زبري مطلق يا به عبارت ديگر تنها وابسته به زبري سطح باشد؛ ولي در واقع ‪n‬بستگي ناشناخته اي‬
‫به ابعاد و شكل سطح مقطع كانال دارد‪ .‬مقدار ضریب ‪n‬با آزمایشات متعدد در کانال های واقعی به دست آمده اند در جدول زیر داده شده‬
‫است‪:‬‬

‫ماده‬ ‫ضریب مانینگ‬

‫چوب صیقلی‬ ‫‪0.012‬‬

‫چوب غیر صیقلی‬ ‫‪0.013‬‬

‫سیمان پرداخت شده‬ ‫‪0.012‬‬

‫سیمان پرداخت نشده‬ ‫‪0.014‬‬

‫چدن‬ ‫‪0.015‬‬

‫آجر‬ ‫‪0.016‬‬

‫فوالد پرچی‬ ‫‪0.018‬‬

 ‫صفحات فلزی موجدار‬ ‫‪0.022‬‬

‫قلوه سنگ‬ ‫‪0.025‬‬

‫زمین‬ ‫‪0.025‬‬

‫سنگریزه و شن‬ ‫‪0.029‬‬

‫‪y−‬‬
‫‪2 y1‬‬
‫=‪ S،=nat α‬سطح مقطع کانال‪ ،‬شعاع هیدرولیکی و نیز با داشتن دبی جریان در کانال می توان ضریب‬ ‫با داشتن شیب کانال‬
‫‪L‬‬
‫مانینگ را بدست آورد‪.‬‬

‫روش آزمایش‪:‬‬

‫در اولین مرحله در انجام آزمایش شیب کانال را مشخص می کنیم‪ .‬برای این کار یک مانع در انتهای دستگاه قرار می دهیم و پمپ کانال را‬
‫باز می کنیم تا آب پشت مانع جمع شود‪ ،‬سپس پمپ را می بندیم و منتظر می شویم تا آب ساکن شود‪ .‬حال توسط دو میکرومتری که در فاصلۀ‬
‫‪y−‬‬‫‪2 y1‬‬
‫=‪S=nat α‬‬ ‫دو متری از هم قراردادیم مقادیر ‪ y 2‬و‪y 1‬را می خوانیم و داریم‪:‬‬
‫‪L‬‬

‫‪y31.1‬‬
‫=‬‫‪1‬‬ ‫‪mc‬‬ ‫‪,y78.1‬‬
‫=‬‫‪2‬‬ ‫‪mc‬‬ ‫=‪,L= 1m‬‬
‫‪001 mc‬‬

‫‪y−‬‬
‫‪2 y 78.1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪31.1‬‬
‫‪−‬‬
‫=‪S=nat α‬‬ ‫=‬ ‫‪4700.0‬‬
‫=‬
‫‪L‬‬ ‫‪001‬‬

‫سپس توسط کلید استارت پمپ سیستم را روشن کنید و شیر خروجی در میز آزمایشگاه را تا آخر باز می کنیم و مشاهده می کنیم که جریان‬
‫در کانال برقرار می شود‪ .‬حال چند لحظه صبر می کنیم تا جریان در کانال متعادل شود‪ .‬بر اساس مطالب ذکر شده برای میز هیدرولیکی‪ ،‬دبی‬
‫آب را تنظیم و اندازه گیری کنید‪ .‬الزم به ذکر است که تغییر این دبی توسط شیر لوله ای که در زیر کانال مشاهده می شود‪ ،‬امکان پذیر است‪.‬‬
‫یک عمق سنج را در داخل کانال قرار داده و تنظیم کنید‪ .‬اگر عدد صفر برای کف کانال تنظیم شود‪ ،‬عدد قرائت شده ارتفاع آب را نشان خواهد‬
‫داد‪ .‬شیر لوله ای که در زیر کانال قرار گرفته را طوری تنظیم می کنیم تا ارتفاع ‪y 2‬در هر مرحله تقریبا ً ‪ 4‬میلی متر کاهش یابد‪ .‬در هر‬
‫مرحله بعد از تغییر ارتفاع ‪y 2‬توسط شیر لوله ای‪ ،‬اندکی صبر کرده و پس از یکنواخت شدن جریان مقدار ‪y 1‬را با استفاده از میکرومتر‬
‫بخوانید‪( .‬در استفاده از میکرومتر باید دقت داشته باشید که سر سوزنی آن‪ ،‬کامالً به طور مماس با سطح آب قرار گیرد‪ ).‬حال با تغییر دبی‬
‫آزمایش فوق را تکرار کنید و جداول مربوطه را پر نمایید‪.‬‬
‫دستگاه کانال باز به همراه میکرومتر‬
 ‫نتایج آزمایش‪:‬‬

‫جدول (‪ :)1‬مقادیر اندازه گیری شده‬

‫شماره‬ ‫‪m3‬‬ ‫‪Y 1m‬‬ ‫‪Y 2m‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫) ‪(m‬‬

‫جرم ( ‪)kg‬‬ ‫زمان ( ‪)s‬‬ ‫دبی ( )‬ ‫) (‬ ‫) (‬ ‫‪egareva‬‬ ‫) ‪R (m‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪n‬‬
‫آزمایش‬ ‫‪s‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪18.62‬‬ ‫‪0.0011‬‬ ‫‪0.0381‬‬ ‫‪0.039‬‬ ‫‪0.0385‬‬ ‫‪0.0184‬‬ ‫‪0.0152‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪20.18‬‬ ‫‪0.0014‬‬ ‫‪0.0330‬‬ ‫‪0.035‬‬ ‫‪0.034‬‬ ‫‪0.0174‬‬ ‫‪0.0103‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪24.15‬‬ ‫‪0.0012‬‬ ‫‪0.0292‬‬ ‫‪0.031‬‬ ‫‪0.0301‬‬ ‫‪0.0162‬‬ ‫‪0.0100‬‬
‫‪0.0074‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪27.56‬‬ ‫‪0.0010‬‬ ‫‪0.0266‬‬ ‫‪0.027‬‬ ‫‪0.0268‬‬ ‫‪0.0155‬‬ ‫‪0.0106‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪35.47‬‬ ‫‪0.0008‬‬ ‫‪0.0215‬‬ ‫‪0.023‬‬ ‫‪0.0222‬‬ ‫‪0.0134‬‬ ‫‪0.0097‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪46.87‬‬ ‫‪0.0006‬‬ ‫‪0.0185‬‬ ‫‪0.019‬‬ ‫‪0.0187‬‬ ‫‪0.0124‬‬ ‫‪0.0107‬‬

‫جدول (‪ :)2‬مقادیر مساحت و محیط خیس شده در هر مرحله‬

‫شماره آزمایش‬ ‫‪A‬‬ ‫‪P‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪0.0028‬‬ ‫‪0.152‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪0.0025‬‬ ‫‪0.143‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪0.0022‬‬ ‫‪0.1352‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪0.0020‬‬ ‫‪0.1286‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪0.0016‬‬ ‫‪0.1194‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪0.0014‬‬ ‫‪0.1124‬‬
‫نمونه محاسبه شده برای آزمایش اول‪:‬‬

‫‪y 1+1830.0‬‬
‫‪y2‬‬ ‫‪930.0‬‬
‫‪+‬‬
‫‪Y‬‬
‫‪egareva‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪5830.0‬‬
‫=‬ ‫‪m‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪A= b×egareva‬‬
‫‪Y 570.0‬‬
‫‪= 5830.0‬‬
‫×‬ ‫‪8200.0‬‬
‫=‬

‫‪P= 2egareva‬‬
‫(‪Y‬‬ ‫‪+) 5830.0‬‬
‫( ‪b= 2‬‬ ‫‪570.0‬‬
‫)‪+‬‬ ‫‪251.0‬‬
‫=‬

‫‪8200.0‬‬
‫‪A‬‬
‫= =‪R‬‬ ‫‪4810.0‬‬
‫=‬ ‫‪m‬‬
‫‪P251.0‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪√ sR A4700.0‬‬
‫‪3‬‬ ‫√‬ ‫‪3‬‬
‫‪4810.0‬‬
‫( ×‬ ‫×‪)3‬‬
‫‪8200.0‬‬
‫=‪Q= √ sR A→ n‬‬ ‫=‬ ‫‪2510.0‬‬
‫=‬
‫‪n‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪1100.0‬‬

‫‪ .1‬برای عمق های مختلف از رابطه منینگ منحنی ضریب مانینگ را بر حسب دبی رسم کنید‪.‬‬
 ‫‪2‬‬
‫‪ . 2‬ضریب مانینگ متوسط را با استفاده از نتایج آزمایش و رسم منحنی رابطه مانینگ بدست آورید‪Q) ∝ √ SR 3A ( .‬‬

‫‪n 1+ n 2+… + n m‬‬

‫= ‪ngva‬‬ ‫‪80110.0‬‬
‫=‬
‫‪m‬‬

‫‪ .3‬به کمک رابطه دارسی ‪ -‬وسباخ‪ ،‬ضریب شزی را محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪LV 2‬‬
‫‪h= f‬‬ ‫دارسی وسباخ‬
‫رابطه ‪−‬‬
‫‪D 2g‬‬

‫‪D= 4R H‬‬

‫‪L V 2‬‬ ‫‪2 8g R Hh‬‬

‫‪→ h= f‬‬ ‫=‪→ V‬‬
‫‪4R H 2 g‬‬ ‫‪f L‬‬

‫‪h‬‬ ‫‪8g‬‬
‫‪L‬‬
‫=‪= S→ V‬‬
‫√‬ ‫‪f‬‬
‫‪√R H S‬‬

‫رابطهشزی‪V= C √R H‬‬
‫‪S‬‬

‫‪8g‬‬
‫=‪C‬‬
‫√‬ ‫ثابت شزی‬
‫‪f‬‬

‫همچنین رابطه باال می تواند به این صورت نوشته شود‪:‬‬

‫‪Q‬‬
‫=‪C‬‬
‫‪√R× S× A‬‬

‫شماره آزمایش‬ ‫ثابت شزی‬

‫‪1‬‬ ‫‪33.6674‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪49.3512‬‬
 ‫‪3‬‬ ‫‪49.8179‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪46.6862‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪50.2113‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪44.7401‬‬

‫‪ . 4‬نتایج محاسبه شده ضریب مانینگ را با نتیجه حاصل از نرم افزارهای مربوطه و یا کتاب های درسی مقایسه کنید‪.‬‬

‫در منابع و جداول مربوطه مقدار متوسط ضریب زبری مانینگ برای سطوح صاف معادل ‪ 0.012‬می باشد که با مقدار محاسبه شده در این‬
‫آزمایش یعنی ‪ 0.01108‬اختالف ناچیزی دارد‪.‬‬

‫این اختالف ممکن است ناشی از خطای دستگاه‪ ،‬خطا در اندازه گیری و محاسبات و یا خطای فردی باشد‪.‬‬