TEMAT PRACY: ANALIZA I OCENA GŁÓWNYCH ZAGROŻEŃ

BEZPIECZEŃSTWA OSOBISTEGO I STRUKTURALNEGO W POLSCE ORAZ ICH

WPŁYW NA POCZUCIE ZAGROŻENIA W RÓŻNYCH GRUPACH
SPOŁECZNYCH (KONTEKSTY EDUKACYJNE)

Pedagogika, społeczeństwo i bezpieczeństwo to trzy dziedziny wiedzy, które są ze

sobą nierozerwalnie związane. Współcześnie w obliczu zmiany paradygmatu bezpieczeństwa
coraz bardziej podkreśla się rolę edukacji. Samo bezpieczeństwo można oceniać jako stan
rzeczy, zjawisko czy cel, który przyświeca ludzkości. Bezpieczeństwo jest najważniejszą
wartością, ponieważ dzięki niemu możliwy jest rozwój. Najczęściej przywoływana definicja
bezpieczeństwa definiuje je, jako stan wolny od zagrożeń, strachu i lęku. Kiedyś największym
zagrożeniem dla przetrwania człowieka były wojny, walka o przetrwanie, zimno czy głód.
Współcześnie kiedy większość z tych zagrożeń udało się wyeliminować lub zminimalizować
ich wpływ pojawiły się nowe zagrożenia, na miarę naszych czasów. Źródeł większości z tych
nowych zagrożeń upatruje się samej działalności człowieka, niepohamowanej eksploracji
rzeczywistości i w jego przekonaniu, że jest najdoskonalszą na świecie istotą. W odpowiedzi
na te zagrożenia wyodrębniono nowy nurt w pedagogice – pedagogikę bezpieczeństwa. Tej
problematyce zostaną poświęcone kolejne strony tegoż opracowania. Szczególna uwaga
skierowana zostanie na wskazanie konkretnych zagrożeń bezpieczeństwa współczesnego
człowieka oraz na sposoby rozwiązania tych problemów dzięki teorii pedagogicznej.
Pedagogika bezpieczeństwa to bardzo złożony i wielowymiarowy obszar. Ze względu
na ograniczenia wynikające z objętości pracy stanowi ona jedynie zwięzłą syntezę wątków
dotyczących bezpieczeństwa edukacji z uwzględnieniem specyfiki bezpieczeństwa osobistego
(personalnego) i strukturalnego (społecznego). O pedagogice bezpieczeństwa mówi się przez
pryzmat różnych kontekstów, tj. uwarunkowań rzeczywistości społecznych. Kontekst określa
się jako zespół zależności, związek lub łączność. Termin kontekst obecnie zmienił swoje
znaczenie. Kiedyś najczęściej używany był w językoznawstwie i naukach o komunikowaniu,
współcześnie jest używany w pedagogice, bezpieczeństwie, socjologii, antropologii czy
psychologii. Można określić go jako rodzaj podłoża czy warunki wyjściowe.
Współczesne problemy bezpieczeństwa stanowią odzwierciedlenie postępowania
pojedynczych jednostek lub całych społeczeństw. Współczesne refleksje nad
bezpieczeństwem podyktowane są przez szybki rozwój cywilizacyjny, technologiczny,
kulturowy czy gospodarczy oraz związane z powyższym zagrożenia. Współcześnie zmiany te
powodują, że coraz częściej dochodzi do konfliktów militarnych i niemilitarnych, co sprawia,
że wzrasta niepewność ludzkiej egzystencji i jej niestabilność. Problematyka bezpieczeństwa
pozostaje w obszarze zainteresowania człowieka, grup społecznych, całych społeczeństw,
państw i narodów. W tym miejscu jako rozwiązanie problemów pojawia się pedagogika z jej
dorobkiem naukowym, który rozsądnie wykorzystany umożliwia efektywne zastosowanie w
celu zwiększenie bezpieczeństwa oraz podnoszenia świadomości społecznej.
Niestety zagrożeń jest o wiele więcej pod względem ich rodzajów, skali i nasilenia
informacji, które docierają do człowieka niż realnych możliwości zastosowania edukacji w
tak krótkim czasie. Wiadomości na temat zagrożeń szybko docierają do wiadomości
społeczeństwa, w o wiele szybszym tempie niż możliwości przeciwdziałania i rozwiązania
wynikające z edukacji. Pedagogika bezpieczeństwa jest odpowiedzią na zupełnie nowe
zagrożenia, które generowane są współcześnie. Nowy paradygmat nauk o bezpieczeństwie
opiera się na holizmie naukowym i dziedzinowym. Bezpieczeństwo odnosi się zawsze do
kogoś lub czegoś, dotyczy jednostki lub całej zbiorowości. Bezpieczeństwo podmiotowe
skupia się na subiektywnych odczuciach jednostki. Wśród podmiotów zbiorowych wyróżnia
się wspólnoty i zbiorowości. Bezpieczeństwo personalne i podmiotowe jest zależne od
umiejętności unikania lub przezwyciężania zagrożeń. W ramach bezpieczeństwa
jednostkowego wyróżnia się m.in. bezpieczeństwo fizyczne, psychiczne czy zdrowotne.
Natomiast rozważając bezpieczeństwo zbiorowe, które najczęściej utożsamiane jest z całymi
narodami mówi się o istnieniu bezpieczeństwa społecznego, militarnego, ekonomicznego,
politycznego, ekologicznego, kulturowego. To tylko niektóre z nich. Współczesne zagrożenia
to zagrożenia o nowej jakości.1
Bezpieczeństwo i edukacja to dziedziny, które współcześnie są ze sobą skorelowane.
W ramach edukacji szczególną rolą zwraca się na edukację na rzecz bezpieczeństwa. To
pojęcia kluczowe z punktu widzenia praktyki życia codziennego. Zagadnienia te dotyczą
takich sfer rzeczywistości jak kulturowa, gospodarcza, etyczna, środowiskowa czy zdrowotna.
Ta wielopłaszczyznowość bezpieczeństwa a jednocześnie mnogość zagrożeń prowadzi do
analizowania zagrożeń, opracowywania strategii przeciwdziałania i reagowania oraz
tworzenia programów edukacyjnych, po to by w sposób systemowy, bardziej przewidywalny i
pewny zapobiegać zagrożeniom, niżeli polegać na spontanicznych decyzjach. Działania na
rzecz bezpieczeństwa dotyczą wszystkich aktywności człowieka od narodzić do schyłku
życia, przy czym należy pamiętać, że nikt i nic nie jest w stanie zagwarantować pełnego
bezpieczeństwa. Każdy samodzielnie co dzień troszczy się o własne bezpieczeństwo.

1
R. Bera, Pedagogika bezpieczeństwa w kontekście współczesnych zagrożeń w życiu społecznym, „Annales
Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Paedagogia-psychologia. Sectio J”, 2017, vol. 30, nr 4, s. 14-16.
Podstawą tego działania jest nieustanna edukacja rozumiana jako poszerzanie wiedzy,
nabywanie nowych umiejętności, rozwijanie kompetencji, uczenie się i dokształcanie przez
całe życie. Jednak by móc zrobić wszystko to, co wymienione wyżej konieczne jest
zrozumienie potrzeby zapewniania bezpieczeństwa i edukacji, natomiast wszystkim
instytucjom edukacyjnym zarówno tym formalnym jak i nieformalnym przypisuje się rolę
kreatorów rozwiązań z zakresu pedagogiki bezpieczeństwa. W związku z powyższym
edukacja dla bezpieczeństwa nie powinna skupiać się wyłącznie na tworzeniu teorii ale
przede wszystkim na praktykowaniu działań takich jak szkolenia edukacyjne w zakresie
rozpoznawania i reagowania na zagrożenia oraz zapobiegania im. To stawia wyzwanie przed
współczesną pedagogiką i edukacją na rzecz bezpieczeństwa. Do tej pory na zagrożenie
reagowano dopiero wtedy, gdy już do niego doszło. Działanie takie jest błędne. Może zmienić
to edukacja na rzecz bezpieczeństwa, w ramach której konieczna jest zmiana sposobu
myślenia o zagrożeniach. Konieczna jest nowa strategia działania, która będzie skupiać się na
działaniach uprzednich, mających na celu niedopuszczenie do powstawania zagrożeń, a nie
poszukiwanie rozwiązań spontaniczne, gdy bezpieczeństwo jest zagrożone, gdy często jest już
za późno. To perspektywa adekwatna do współczesnych zagrożeń – ciągła wielowymiarowa
edukacja, nie tylko teoretyczna ale i praktyczna obejmująca człowieka od urodzenia do
śmierci.2
Współcześnie wiele szkół, uczelni czy organizacji szkolących skupia się na
bezpieczeństwie rozumianym w sposób zbyt ogólny, jednak niewiele z nich poza studiami
pedagogicznymi i podyplomowymi podkreśla konieczność kształcenia w zakresie edukacji
dla bezpieczeństwa. Edukacja z zakresu społeczeństwa w polskim systemie oświaty
poruszana jest dopiero od 8. klasy szkoły podstawowej (w nowej podstawie programowej,
wcześniej była to II klasa gimnazjum). Według badaczy to zdecydowanie za późno. Edukacja
na rzecz bezpieczeństwa powinna być implementowana już na etapie wczesnego dzieciństwa
a w literaturze spotkać można poglądy, że dzieci można uczyć zapobiegania zagrożeniom i
radzenia sobie z nimi już na etapie żłobkowo-przedszkolnym oraz w warunkach domowych a
następnie trwać przez cały okres formalnej edukacji co najmniej do końca studiów wyższych. 3
Realizacja potrzeby bezpieczeństwa to zasadnicza potrzeba ale i wartość człowieka,
która umożliwia mu rozwój i pozwala budować poczucie własnej tożsamości. W nawiązaniu
do powyższego ludzie powinni zrozumieć, że bezpieczeństwo nie jest stanem a procesem,
który daje poczuci stabilności, spokoju, wolności, pewności i zabezpieczenia. W wymiarze
2
Tamże.
3
K. Sikora-Wojtarowicz, Edukacja dla bezpieczeństwa w polskiej szkole, „Rocznik Bezpieczeństwa
Międzynarodowego”, 2017, vol. 11, nr 1, s. 112.
strukturalnym bezpieczeństwo tworzone jest przez instytucje rządowe i samorządowe oraz
grupy militarne i paramilitarne. Bezpieczeństwo personalne i strukturalne przenika się
wzajemnie. Dopiero zapewniając bezpieczeństwo personalne można starać zapewnić
bezpieczeństwo strukturalne. Działania te mają dążyć do zbudowania kultury bezpieczeństwa,
która stanowi ważny aspekt edukacji na rzecz bezpieczeństwa, jednak w tym celu konieczne
jest edukowanie znacznie wcześniej niż w okresie dojrzewania. Jeżeli już dzieciom od
najmłodszych lat będziemy wpajać jak ważne jest bezpieczeństwo i wspierać edukację
formalną edukacją nieformalną możliwe jest bardziej efektywne zapewnianie bezpieczeństwa.
Szczególną uwagę zwraca się na wypracowanie nowych metod przekazu wiedzy i
umiejętności oraz na zaszczepienie potrzeby dążenia do samokształcenia i samorozwoju w
identyfikacji zagrożeń, ich diagnozie i analizie.4
W edukacji na rzecz bezpieczeństwa podkreśla się rolę zaufania, które jest istotą
współpracy i współdziałania. We współczesnej edukacji pedagodzy stwierdzają, że zaufanie
nie jest wyborem, a koniecznością, bez zaufania nie da się budować bezpieczeństwa. Z
powyższego wynika, że proces budowania bezpieczeństwa (edukacyjnego) wymaga
zaangażowania wielu podmiotów jednocześnie, ich współpracy i współdziałania. Zaufanie
jest postrzegana jako nadrzędna cecha kultury bezpieczeństwa, która sprawia, że ludzie
podejmują działania na rzecz wzajemnego zrozumienia, współpracy, pomagania a także
poszerzania własnej wiedzy i potrzeby stałego rozwoju. Zaufanie społeczne buduje się
poprzez aktywne działanie, które jest inicjowane z potrzeby własnych przekonań i potrzeb.
Działanie to jest podejmowane przez organy państwa, organizacje międzynarodowe,
stowarzyszenia i fundacje.5
Współczesne społeczeństwa uważają bezpieczeństwo za jedną z najważniejszych
wartości. Jednocześnie posiadają one świadomość edukacji, wykształcenia i kompetencji.
Wynika to z oparcia współczesnego społeczeństwa na wiedzy i informacji. W tym kontekście
edukację postrzegać można jako determinantę zmian, także w zakresie bezpieczeństwa. W tej
perspektywie edukacja może być postrzegana jako forma inwestycji, która służy wielu
beneficjentom. Edukacja rozumiana jest więc jako czynnik aktywności i rozwoju
społecznego. Z tego powodu celem współczesnych rządzących powinno być

4
M. Lorek, A. Pieczywok, Rola edukacji dla bezpieczeństwa w kontekście zagrożeń cyberprzestępczością,
„Edukacja-Technika-Informatyka”, 2019, nr 1/27, s. 214-215.
5
A. Męczkowska-Christiansen, W poszukiwaniu teoretycznych i antropologicznych podstaw edukacji dla

bezpieczeństwa (w:) A. Piotrowski (red.), Edukacja dla bezpieczeństwa. Media a bezpieczeństwo. Edukacyjne

konteksty bezpieczeństwa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa, Poznań, 2012, s. 233-236.

zagwarantowanie każdemu człowiekowi takich warunków, które umożliwią zdobywanie
wiedzy i wyrównają szanse edukacyjne. Edukacja dla bezpieczeństwa musi akcentować
znaczenie równości, sprawiedliwości społecznej i inkluzji. Skuteczne podejście powinno
eliminować nierówności społeczne, promować uczestnictwo wszystkich grup społecznych i
minimalizować ryzyko marginalizacji.6
Zdobycie podstawowej wiedzy umożliwia człowiekowi funkcjonowanie w świecie,
realizowanie celów, rozwiazywanie problemów, przywidywanie zagrożeń i radzenie sobie z
nimi. Zdobyta wiedza teoretyczna powinna łączyć się z umiejętnościami praktycznymi,
społecznymi i technicznymi. Edukacja zawsze dotyczy konkretnego podmiotu, który
osadzony jest w konkretnym kontekście. Stanowi szansę człowieczeństwa na
zoptymalizowanie efektów dążenia do wartości uniwersalnych, takich jak wolność, pokój czy
bezpieczeństwo.7
W związku z przywołanymi wyżej rozważaniami na rzecz edukacji dla
bezpieczeństwa w literaturze przedmiotu można odnaleźć liczne definicje. W celu
usystematyzowania zgromadzonych informacji należy przyjść, że edukacja dla
bezpieczeństwa to proces systematycznego przekazywania wiedzy, kształtowania
umiejętności oraz rozwijania postaw, które pozwalają jednostkom świadomie i skutecznie
zarządzać różnorodnymi aspektami bezpieczeństwa w ich życiu osobistym, społecznym i
cyfrowym. Jest to holistyczne podejście, integrujące dziedziny pedagogiki, psychologii,
zdrowia publicznego i nauk społecznych, mające na celu nie tylko eliminowanie zagrożeń, ale
także budowanie zdolności jednostek do aktywnego uczestnictwa w społeczeństwie, opartego
na zrozumieniu, współpracy i szacunku. Edukacja dla bezpieczeństwa dąży do stworzenia
społeczeństwa, w którym każdy jednostka jest świadoma, odpowiedzialna i gotowa do
podejmowania bezpiecznych decyzji w różnych sytuacjach życiowych.8
Współczesna pedagogika bezpieczeństwa, osadzona w dynamicznych i zmiennych
realiach społecznych, stanowi niezbędne narzędzie w kształtowaniu postaw, umiejętności i
wiedzy potrzebnych do skutecznego radzenia sobie z różnorodnymi wyzwaniami. W obliczu
szybkiego rozwoju technologii, globalizacji i złożonych problemów społecznych, pedagogika
bezpieczeństwa musi dostosowywać się do nowych kontekstów. Współczesne podejście do
edukacji bezpieczeństwa nie ogranicza się jedynie do przekazywania informacji o
6
M. Chmielecki, Edukacja dla bezpieczeństwa w szkole wyższej – zagrożenia, wyzwania, szanse, „Zeszyty
Naukowe AON”, 2016, nr 1(102), s. 47-48.
7
A. Drzewicz, Wyzwanie dla edukacji dla bezpieczeństwa w dobie zagrożeń asymetrycznych, ”Obronność –
Zeszyty Naukowe Wydziału Zarządzania i Dowodzenia Akademii Sztuki Wojennej”, 2016, nr 4(20), s. 75.
8
E. Włodarczyk, E. Sadowska-Wieciech, J. Rokitowska, Edukacja dla bezpieczeństwa. Istota i uwarunkowania,
Wydawnictwo Libron, Kraków, 2018, s. 74-75.
zagrożeniach, ale kładzie nacisk na rozwijanie umiejętności krytycznego myślenia, zdolności
interpersonalnych oraz świadomego uczestnictwa w społeczeństwie. Skuteczność działań
pedagogiki bezpieczeństwa w dzisiejszym świecie wymaga interdyscyplinarnego podejścia,
elastyczności w dostosowywaniu programów edukacyjnych do zmieniających się realiów oraz
budowania świadomości społecznej, zrównoważonego rozwoju i równości. Tylko w ten
sposób pedagogia bezpieczeństwa może spełnić swoją rolę w przygotowywaniu jednostek do
aktywnego, odpowiedzialnego i bezpiecznego uczestnictwa we współczesnym
społeczeństwie.