24 OCENA 1 OPIS W PRAWIE spotecana do jakiché naszych niby to sqdéw etyemnych czy polityeznych albo do aktu rozdzielania pochwal inagan wsréd aktoréw na scenie ludakiego aycia; w tym sensie opisowa nauka spoleczna jest .niewartoseiu- jaca”. Ale kiedy ju nalezycie uwypuklilismy réinice w praedmiocie i meto- die pomiedzy filozofia praktyezna a opisowa nauka spolecang, przesledzo- ne w tym rozdziale metodologiczne problemy zwiazane x tworzeniem pojgé ‘zmuszajq nas do uznania, i punkt mySlowej réwnowagi w opisowe} nauice spolecznej jest osiqgalny tylko dla kogos, kto laczy dobra znajomosé danych oraz doglebne rozumienie praktyeznych punktow widzenia i trosk innych ludai x trafnym osqdem wszystkich aspektéw rzeczywistego rozwoju czlo- wieka i autentycznej rozumnosei praktyczne}. 1.5. TEORIA PRAWA NATURALNEGO Bentham, Austin, Kelsen, Weber, Hart i Raz — wszysey ci myéliciele adecydowanie odrzucili to, co rozumieli przez teorig prawa naturalnego; takie Fuller starannie odcial sig od tej teorii w jej Klasyeznych posta- iach. Jednak tok rozumowania kaidego 2 tyeh filozofow jest okreslany praez pewien milczaco przyjety i niedostatecznie uzasadniony pral tyezny punkt widzenia, ktéry postuayl im za probierz zasadnosei i waznosci w konstruowaniu wiernych analiz. deskryptywnych. Rzetelna teoria prawa naturalnego to teoria, ktora otwarcie, 2 pelng swiadomo- Sciq wlasnie opisanych probleméw metodologicznych podejmuje krytyke praktycznych punktw widzenia, aby odréinié stanowiska praktycznie rozumne od nierozumnych, a tym samym ~ aby uzyskaé jasnosé, ktére xnich sq naprawdg istotne, aktore nieistotne lub ted istotne tylko dlatego, ie stanowig przeciwiesistwo jakiegos wainego pogladu lub ie nieslusznie na nim derujq. Teoria prawa naturalnego utraymuje, ze po- trafi rozpoznaé warunki i zasady trafnego osqdu praktycznego, dobrego i wlasciwego porzadku zaréwno w relacjach migdzy ludémi, jak i w po- stepowaniu jednostki. Gdyby ktoreé z tyeh twierdzen okazalo sig bezza- sadne, wowezas wszystkie nauki spoleczne (praynajmniej wigksza ich czgS6), a analityezne prawoznawstwo w szezegélnosci, nie moglyby mieé iadnych krytycanie uzasadnionych kryteriéw umosliwiajacych tworze- nie pojeé og6lnych i musialyby zadowolié sig gromadzeniem rozmaitych pojeé, stosowanych przez pewnych ludzi oraz/lub przez pewnych teore- Iyk6w, kt6rzy poswigeaja uwage tym ludaiom, 7. Feu oe OCENA 1 OPIS W PRAWLE eae Glownym celem teorii prawa naturalnego nie musi byé weale dostar- czanie opisowe} nauce spolecznej uzasadnionego szkieletu pojeciowego. Podobnie jak cala ta ksigzka, teoria taka moie zostaé skonstruowana sléwnie po to, aby ulatwié namyst praktyczny wszystkim tym, ktorzy muszq podejmowaé jakies dzialania ezy to wcharakterze sedziéw, mgi6w stanu, ezy zwyklych obywateli. Jednak tak ezy inaczej nie da sig rozwingé takiej teorii bez. znajomos ci i ograniczeni, sklonnosei i zdolnosei — znajomosei, ktéra wymaga po- mocy opisowej i analitycane} nauki spoleczne}. Zauwazamy wige waa- jemng, choé nie calkiem symetryczng, zaleznosé pomigdzy teoretyeznym projektem opisu spraw ludzkich a aktem ocery ludzkich wyboréw, dokonywanym z zamiarem, pr2ynajmniej dlugofalowym, by postepowaé slusznie i dobrze. Oceny nie sq bynajmnie} wyprowadzane x opis6w (zob. I1.4); jest jednak malo prawdopodobne, aby ktos, kto posiada bardzo ogranicrong znajomosé faktow dotyezacych sytuacji ezlowieka, slusznie rozpoznawal praktyezne implikacje podstawowych wartosei. Podobnie i opisy nie sq wydedukowane x ocen; ale bez ocen nie da sig okreslié, ktére opisy 84 naprawde pouezajace i waine. szerokiej gamy Iudzkich moiliwo- KOMENTARZ Opisywanie ludskich instytucji i zwyezajéw wymaga uchwycenia ich sensi. Zob. M. Weber: Theory of Social and Economic Organization, wyd.T. Parsons, Nowy Jork iLondyn 1947, s, 88-126; On Law, s. 1-10; A. Schitz: Concept and Theory Formation inthe Social Sciences, J of Philosophy 1954, ur 5, praedruk: w Collected Papers, t I, red. M. Natanson, Haga 1967, 48 na s, 58-59: E. Voegelin: The New Science of Politics, Chicago i Londyn 1952, s. 27-29. Bentham odnosnie do definici prawa... Zab. takie J. Bentham: Collected Works, red. J. Bowring, 1. IV, Edynburg 1863, s. 483; réwniez praypis do XI. 8 Metoda tworsenia definieji Kelsena.. Zob. takie H. Kelsen: Pure Theory of Law, Berkeley-Los Angeles 1967, ». 30-31Il. KONCEPCJE PRAWA NATURALNEGO I ZARZUTY POD ICH ADRESEM. IL. 1. PRAWO NATURALNE I TEORETYCY PRAWA NATURALNEGO. Jakie sq zasady prawa naturalnego? Aby nieco blite) pokazaé, w jakim sensie posluguje sig w tej ksigice wyrazeniem ,prawo naturalne™, wypo- wiem teraz wprost kilka twierdzefi — sformulowai, kt6re moze beda wydawaly sig puste lub dyskusyjne az do ezasu, kiedy wyjasnig je w exeSei drugie}. Twierdze mianowicie, ze (1) istnieje pewien zbidr podstawowych zasad praktycznych, wskazujqey na podstawowe formy Iudzkiego rozwoju jako na dobra, do ktorych ezlowick ma daiyé i kt6re ma realizowaé —zasady te sq w taki czy inny sposéb stosowane przez wszystkich, ktorzy zastanawia- 1k postepowaé, niezalednie od slusznosei ich wniosk6w; ora (II) ist- nieje pewien zbior podstawowych wymagah metodologicznych rozumnosei praktyeznej (stanowiqce) jedng x podstawowych form ludzkiego rozwoju), wyréiniajgcy rzetelne myslenie praktyczne i dostarczajacy kryteriéw dla rozréinienia pomigdzy czynami, kt6re (zawsze lub w okreslonych sytu- acjach) +4 rozumne w sposob bezwzgledny (a nie zaledwie w odniesieniu do konkretnego celu) a czynami nierozumnymi w spossh beawagledmy, tj. po- migdzy postepowaniem moralnie slusznym anieslusznym. Wsnystko to pozwala sformutowaé (III) zbiér ogélnych norm moralnych. Aby uprzedzié ewentualne nieporozumienia co do zakresu przedmi towego tej ksig#ki, powinienem dodaé, ie tak rozumiane zasadly prawa naturalnego $9 wi oczne nie tylko w filozo noralnej, etyce ezy w poste- powaniu ,,jednostkowym”, lecz réwniez w filozofii polityki i prawozna stwie, w aktywnos obywatelskim, Zi polityeznej i orzecznictwie sqdowym, a takive w ayeiu ady te howiem uzasadniaja funk nowanie wladzy32 KONCEPCJE PRAWA NATURALNEGO I ZARZUTY POD ICH ADRESEM w obrebie wspélnoty. Wymagaja one rownied, aby w wigkszosci wypadkéw owa wladza byla wykonywana w spos6b okreslany mianem rzad6w prawa, znalezytym poszanowaniem praw czlowieka, reprezentujacych wymaga- nia sprawiedliwosci, majac na celu popicranie dobra wspélnego, ktérego jednym x komponentéw jest wlanie poszanowanie praw czlowieka. Mé~ wige Seislej, owe zasady prawa naturalnego stanowia wytlumaczenie mocy obowigzujace} (w pelnym znaczeniu stowa ,obowiazek”) praw stanowio- nych, nawet jeieli owe prawa stanowione nie daja sig wydedukowaé z tyeh zasad. W kontekscie powyzszych wyjasnief na temat prawa i jego mocy obowigzujgce| moiemy powiedzieé, ie waglad na te zasady i potracha dostosowania do nich norm prawa stanowionego uzasadniaja wznanie, ze niekt6re z nich ~ wlasnie jako prawa ~ sq postrzegane przez nas jako x gruntu wadliwe ~ dzieje sig tak, kiedy nie zostaly one dostosowane do tyeh zasad. Moim obecnym cclem nie jest jednak antyeypacja dalszych rozdzialéw, lecz. poezynienie pewnych wstepnych wyjasnies. Pierwszq istotna dys- tynkeja bedzie rozréinienie pomiedzy teoria, doktryna czy koncepejq 4 przedmiotem tej teorii, doktryny ezy koncepeji. Mote istnieé historia teorii, doktryn czy koncepeji ezegos, co samo nie ma historii. A wlagnie zasady prawa naturalnego, w znaczeniu okreslonym w dwéch wezesnie}- szych akapitach, sq ezyms ahistorycznym., Poniewai mam dopiero wykazaé, ie jakies zasady prawa naturalnego rzeczywiscie istniejq, bede sig na razie postugiwal trybem warunkowym. Zasady tego rodzaju zachowywalyby swa wainosé nawet wwezas, gdyby exesto bywaly pomijane, ile stosowane ezy ignorowane w mysleniu prak- tyeznym i gdyby uchodzily uwagi teoretykow badajacych nature ludzkie- £0 mySlenia. Znaczy to, ze zachowywalyby one wainosé, podobnie jak zachowuja jq matematyezne zasady rachunkowosci, nawet jesli sq niezna- ne ezy blednie rozumiane, jak to np. mialo miejsee w sredniowiecznych towarzystwach bankowych. Mona by wige napisaé historig, jak ludzic stosowali sig do tych zasad — w jakim stopniu, bezposrednio badé posrednio, kierowali sig nimi we wlasnym postepowaniu. Moina réwnies odtworzyé historig, w jak réanym zakresie teoretycy uznawali ten zbiér zasad za obowiazujaey czy ,pozostajacy w mocy”. I wreszcie moina by napisaé historig popularnosci rozmaitych teorii, kt6re podjgly sig wyja- ‘a tych zasad w calosciowym porzadku rzeczy. Nie moie jednak powstaé historia prawa naturalnego jako takiego. Prawo naturalne nie moée powstawaé, podupadac, byé wskrzeszone ani KONCEPCJE PRAWA NATURALNEGO I ZARZUTY POD ICH ADRESEM 33 inscen ich powrotéw”. Nie moie sig poszczycié Zadnymi dokonaniami historycznymi. Nie mozna go tez obarczaé odpowiedzialnoscig za katastrofy ludzkiego ducha ani Istnieje jednak historia pogladéw czy zbiorw pogladéw, teorii i dok- tryn, ktore uznajq istnienie zasad prawa naturalnego, historia ich poczat- a okruciefistwo ludzkich poczynati kow, walot6w, kryzys6w i upadk6w, ponownych narodzin i szezytowych dokonati, a takie ich roli w historii. Jezeli ktoS sadzi, ze takie zasady W raeczywistosei nie istniejq, ksigzka o prawie naturalnym zapewne hedzie dla niego ksiazka o samych tylko koncepejach prawa naturalnego, ktorych zasadnicza wainosé tkwi w tym, i w jakié sposob wplynely na bieg historii. Jednak kaidy, kto wznaje istnienie zasad prawa naturalnego w zarysowanym wlaénie znaczeniu, powinien zrozumieé wainosé rozr6i- nienia pomigdzy dyskusjq nad prawem naturalnym a dyskusjq nad jakas doktryng czy doktrynami prawa naturalnego. Niestety, ludzie ezesto nie przeprowadzajq takiej dystynkeji Ksiqzka ta jest rozprawa o prawie naturalnym. Wyklada ona ery preedstawia pewng teorig prawa naturalnego, ale nie jest to ksigika na temat tej teori. Nie jest to takée ksiqzka na temat innych teorii. Nawiazuje tylko do nich, aby naswietlié wylozong tutaj doktryng oraz seby wyjasnié, dlaczego niektore prawdy dotyczace prawa naturalnego byly w réinych ezasach ina réine sposoby niedostrzegane lub zakryte. Ksigzka ta nie stanowi glosuw dyskusji, ezy doktryny prawa naturalnego wywieraly umiarkowany, ezy radykalny wplyw na polityke Zachodu albo ezy maja one swa geneze w ludzkiej psychice (sq wyrazem infantylizmu)?. Nie zajmuje sig réwniez twierdzeniem, ée niektore lub wszystkie teorie prawa naturalnego stanowig przejaw hipokryzji’, arogancji* lub tex praykrywke i narzedzie dla sloszenia wiary Kosciola, Zadna x powyiszych dyskusji nie ma realnego zwigzku 2 pytaniem, czy istnieje prawo naturalne,a jesliistnieje, to jaka jest jego tres naturalne przynosi gorzki owoe. Zadna 2 tez tej hsigal Rownie nie na temat jest twierdzenie, i brak wiary w prawo ie powinna hyé Traceace tego preyklady mo 1951 (yd. 21970) mp. 13, 18, 2 ronda. 247. * Zab, A. Ros: On Law and Justice, Londyn 1958, 258, 262-263 ® Zoly W. Friedmann ist, Canadian Ba Rev. 1955, n6 315.107, *Zob, W, Friedmann: recensa, Nat LF. 1958, ne 3, «208,210; tie HL. Keen: Allgemeine Staaslhre, Berlin 1925,» 335, odnodnie do .nabwnoiesiaroganjidoktrynprawa maturalnego” (we fagmencie pominitym w angilakinnthumacrenia +1945 e. General Theory, +. 300, dtyergeym naleéw pracach A. Pe D'Entreves: Natural Law, Londyn J. Stone: Human Lave and Human Justice, Landy 1965, «alkowitelgalnaedespotyzm).34 KONCEPCJE PRAWA NATURALNEGO I ZARZUTY POD ICI ADRESEM odezytywana jako forsowanie albo negowanie ktoregos 2 takich twierdzei gdyé abstrahuje ona po prostu od tego rodzaju zagadniesi. IL, 2, OBOWIAZYWANIE PRAWA A MORALNOSG W poprzednim podrozdziale teorie prawa naturalnego byly traktowane jako takie teorie, ktére dostarezaja racjonalnych podstaw dla sad6w moralnych, i pod takim przede wszystkim katem bedziemy na nie patra wedalszych ezeSciach tego rozdzialu. Jednak w tym podrozdziale rozpa- trze bardziej zaweione, prawnicze rozumienie ,prawa naturalnego” oraz odoktryny (doktryn) prawa naturalnego”. ‘Musimy sig tutaj zmierzyé 2 wizerunkiem prawa naturalnego przyj¢- tym przez takich teoretykw, jak Kelsen, Hart i Raz. Wizerunek ten musi zostaé odtworzony za pomoca ich wlasnych sléw, jako ze kady z tych myslicieli mial problem 2 przyporzadkowaniem omawiane} przez siebie koncepeji prawa naturalnego konkretnym filozofom, nie méwige juz © przytaczaniu eytatw. Joseph Raz w sposdb calkiem dla nas pomocny streszeza i przyjmuje Kelsenowska wersje tej koncepejiz Kelsen slusznie zwraca uwage, ie na gruncie teorii prawa naturalnego nie ma 1miejsca na pojecie ,obowiazywanie prawa”. Jedynym rodzajem mocy obowig- ‘zujqce) jest zgodnosé 2 prawem naturalnym, tj. moralna moc obowiazujqca. ‘Zwolenniey prawa naturalnego moga ocenié prawo tylko jako moralnie obowig- ‘ujqce, tan. sprawiedlive, albo moralnie nicobowigzujqce, tun, nieshusene. Nie 1mogq powiedzie¢, ce prawo jest prawnie obowianujace, ale moralnie nieslusane, Jedli jest niesluszne i niesprawiedliwe, jest réwnie# nieobowiqzujqce w tym jedynym, uznanym przez nich sensie obowigaywania!, Nastepnie, juz wlasnymi slowami, Raz okresla teoretyk6w prawa naturalnego” jako filozofow, ktérzy sqdza, i dostarczaja kryterium slusznosci teorii prawnych, wykaaujae [...] #e kazde prawo 2 koniecznosei ‘musi mieé wartosé moralng”. °F aa: Kelsn's Theory ofthe Basic Norm, Am. J. Juris 1974, ne 19, 94,100. * Practical Rea ‘162. To okresleniestanowi pracciieatwo charakterysyki nego prnex Harta w cel sary naturalnego« pzytywizmem pravaiczyn, Pcie prow,» 252. Zab, tase Practical Reason,» 135, 16 wylaje nig, warystkie we sformulowania Raz tone saréwno w edniesieniu do efincynyeh”, jk .pochodnych” ugé tori prewa nataralnege. (Shor nkt nie presenta wefniyjnego™ deja nie ma ptrrebyzastanawiaé sg mad wartotiq ronda na pode wdefiniyjne™ poco 2, shonatruo KONCEPCJE PRAWA NATURALNEGO I ZARZUTY POD ICH ADRES! " 35 Jesli o mnie chodzi, nie znam iadnego filozofa, ktéry podpadalby pod to okreslenie lub ktéry usilowalby bronié tego rodzaju teoretycanego czy metateoretycznego stanowiska. Podrozdzialy IX. 2, X. 2,X.5, X. 6, XL 4, XIL.3 i XIL. 4 zawieraja odpowiednie sprostowania dotyczqce tego wi runku prawa naturalnego. Na razie wystarezy stwierdzié, ie érddlem nieporozumienia wydaje sig to, ze wspélezesni krytycy nie potrafig interpretowaé tekst6w teoretyk6w prawa naturalnego zgodnie 2 zasadami definiowania pojeé, jakie ci teoretycy przyjmujy i stosujq w spossb zaawyczaj konsekwentny i éwiadomy. Zasady te zostaly przedstawi przeze mnie w og6lnym zarysie w podrozdziale I. 3 pt. .Wybdr przypadku slownego i wlasciwego zn: 3 Omawiany praed chwila wizerunek prawa naturalnego jest, zdaniem Kelsena, blisko spokrewniony z pewng inna koncepejq. Kelsen twierdzi, it seléwnym rysem doktryny prawa naturalnego [...] na przestrzeni ostat nich dwéeh tysigey la na pelnomoenictwie prawa naturalnego jest to, ze usiluje ,ufundowaé prawo stanowione 7, Jak dotad wszystko sig zgadza (chociaz to sformutowanie nie jest klasyezne). Ale Kelsen uwaia, ze takie praedsigwzigcie jest ,logicznie niemozliwe”, poniewai. w konsekweneji normy zyskiwalyby moc obowiazujaca nie dlatego, xe sq sprawiedliwe, lecn dlatego ie powstaly przez delegowanie pelnomocnictwa; w konsekwencji 6w ,pelnomocnik” méglby anulowaé lub ,wyprzcé” prawo naturalne, wtwaiywszy na fakt, Ze prawo stanowione 2 zasady nie podlega ogranicze- niom [...] wlasnego [...] materialnego obowiazywania”®, Obawiam sig, xe to Kelsen popelnia blad non sequitur, a nie jego poprzednicy; ,zasada”, do ktérej sig odwoluje, to po prostu petitio principii. Jesli chcielibysmy ujaé w terminologii Kelsena odpowiedni fragment teorii np. Tomasza z Akwinu (na tyle, na ile to mozliwe), wygladalby on nastgpujaco: obowiqzywanie (we wlasciwym, moralnym znaczeniu tego slowa) prawa stanowionego zostalo wywiedzione z jego raejonalnego zwigzku (1). wywodliwosei) x pra- ‘em naturalnym; zwiqzek ten pozostaje w mocy wiedy i tylko wtedy, gdy (1) prawo powstaje w sposéb prawnie obowiqzujacy (w zawedonym, czysto prawniczym sensie tego slowa) oraz gdy (II) prawo nie jest razqco niesprawiedliwe ani wswej tresci, an dlatego ie rostalo ustanowione General Theory» "idem, s, MEALS. Z dey J. Stone: Human Love and Human Justice 212