अंधारया ा

नारायण धारप
अंधारया ा
कथासं ह
नारायण धारप
☐
काशन मांक - 2011
☐
काशक
साके त बाबा भांड,
साके त काशन ा. िल.,
115, म. गांधीनगर, टेशन रोड,
औरं गाबाद - 431 005,
फोन- (0240)2332692/95.
www.saketpublication.com
info@saketpublication.com
•
पुणे कायालय
साके त काशन ा. िल.,
ऑ फस नं. 02, ‘ए’ वंग, पिहला मजला,
धनल मी कॉ ले स, 373 शिनवार पेठ,
क या शाळे समोर, कागद ग ली, पुणे -411 030
फोन- (020) 24436692
 काशक य
नारायण धारप हे नाव आता या वाचन करणा या िपढीला नवीन असलं, तरीही आप या
रह यमय लेखनाने यांनी एक काळ गाजवला होता, ही गो कधीच न िवसर यासारखी
आहे. गे या शतकातील साठ या दशकात यांनी लेखनाला सु वात के ली आिण यानंतर
अखेरपयत ते सात याने िलहीत रािहले आहेत. मराठी सािह यात रह यकथेचे आिण
कादंबरीचे दालन समृ द करणारे जे काही मोजके च वतं लेखन करणारे लेखक आहेत,
यांत नारायण धारपांचे थान अ वल आहे.
कथानकात पुढे काय होणार याची उ सुकता कायम ठे वत, वाचकाला आप या लेखनात
गुंतवून ठे वणे, इतके च नाही तर या वातावरणाचा एक भाग बनिव याचे कसब या काही
लेखकांना सा य झाले; यापैक नारायण धारप एक आहेत, ही गो ही आवजून नमूद
कर यासारखी आहे. यामुळेच दूरदशन आिण इतर सारमा यमांची फारशी चलती
न हती, या काळात सामा य वाचक अितशय आतुरतेने यां या लेखनाची वाट पाहत
असत. वाचनालयात िवशेषत: सयुले टंग लाय रीजमधून यांची पु तके वाचायला
िमळिव यासाठी वाचक रांगा लावीत असत, ही गो यां या लेखनाची वाचकि यता
प कर यास पुरेशी आहे.
माणसाला नेहमीच कोणतेही रह य जाणून घेणारी मुळातच उ कं ठा असते. हे समाधान वाचनातून
िमळते, िततके दुस या कोण याही मा यमातून िमळत नस यामुळे वाचनाकडे आक षत झालेली नवी िपढी
रह यमय कथा, कादंब या या ती ेत आहे. या वाचकांची वाचनाची भूक भागिव यासाठी
नारायण धारप यांचे रह यमय सािह य पु हा न ाने कािशत कर याचा आ ही िनणय
घेतला आहे.
नारायण धारप यांचे रह यमय सािह य चांग या आिण दजदार व पात कािशत
के यामुळे वाचकांना याचा अितशय यो य कारे आिण मनासारखा आ वाद घेता येईल,
असे वाटते. न ा व पातील या अ सल मराठी रह य सािह याचे वाचक न च वागत
करतील, अशी खा ी आहे.
- काशक
 काल-मानवाचा श ू आिण िम ही
हजारो वषा या ताि वक चंतनानंतरही मानवाला काल व प समजलेले नाही. मा
कालाने
या या अनुभूतीवर घातले या मयादा थमपासून प आहेत. मानवाला
कालमागाव न हलता येत नाही; येणारा एक एक ण याच माने अनुभवावा लागतो;
भूतकाळ हा याला के वळ मृित पाने उपल ध असतो- काळात मागे जाता येत नाही;
भिव यकाळ तर संपूण अ ात असतो. पुढेही जाता येत नाही आिण ही शनै र गती
यां या सव मह वाकां ावर बंधने घालते. िव ा या ा ी या मानाने याची
आयु यमयादा अ यंत सू म आहे- पृ वी पयटन करायला िनघालेली मुंगी कती अंतर
काटणार? बु ीला जाणवतं क िव ा या अनंत िव तारात अनेक आ य आहेत, साहसे
आहेत...पण ती आप यासाठी नाहीत...
का आहेत?
या सं हात या कथा कालक पनेशी िनगिडत आहेत. ‘अंधारया ा’ म ये मानव आप या
अ पायु याची क डी फोडू न िव संचारातले पिहले पाऊल टाकतो; ‘च धर’ म ये
अक पनीय काल वास आिण कालाचे ऊजत पांतराची धाडसी क पना आहे; बं दवास
म येही काल वास आहे, पण अ ग भ मनावरचा घातक प रणामही आहे...आिण ‘शेवटी
एक पापणी लवली;- ; शा कथा अमेदीनीय आयु याखेरीज पुरी कशी होईल? या
कथेतही काल आहे... पण कालाची सापे ता आिण विन ता यावर कथा आधा रत आहे
आिण काळाचे व पच असे आहे क आपण रोज या जीवनाची गती सोडली क
अनपेि त अनुभव येतात- या कथाही याला अपवाद नाहीत.
 अंधारया ा
एक
कण् कण् कण् असा अितमधुर आवाज करीत दालनाचा वतुळाकृ ती दरवाजा मोठा मोठा होत गेला.
यातून आत आलेला मनु य सुमारे तीस वषाचा होता. या या अंगावर उं ची, रे शमी कपडे होते.
खां ाव न मागे वळणारा पदर मोरपंखी मखमलीचा होता. डो याभोवती िहरे जडीत सुवणप ी होती-
ती याचा मोठा ा दाखवीत होती. या या कमरप ात एक आखूड जंिबया खोचलेला होता आिण
डा ा मनगटावर माणकांनी चकचकणारे श कं कण होते. याचा वण सुवणगौर होता, चेहरा उमदा
होता; पण डो यात एक कारचा गव होता. वत: या श ची, अिधकाराची पुरेपूर क पना असले या
माणसाचा तो चेहरा होता. याची उं ची खूप होती, शरीरय ीही चांगली कमावलेली
होती... या यािवषयी एक सांगता आलं असतं... याला पाहणा या येका या मनात वेगवेगळी
ित या होणं अप रहाय होतं...आिण सूयाल, सूयसा ा याचा नविनवािचत
उ रािधकारी, ते पुरेपूर जाणून होता.
आताही महालात आ यावर आत दोन पावलांवरच तो दो ही पाय कं िचत दूर उभे क न कमरे वर
हातां या मुठी टेकवून टेकून उभा रािहला होता आिण समोर या स ावजा िखडक त बसले या त ण
ीकडे रोखून पाहत होता. वतुळाचा आवाज होताच ती ीही वळू न दाराकडे पा लागली होती. सूयाल
आत येताना पा न ित या चेह या वर फारशी खुशीची भावना झाली नाही; पण मान कं िचत
लववून ितने या या आगमनाची जाणीव झा याची सूचना दली. सूयसा ा यात असे
अगदी एका हाता या बोटावर मोज याइतके च लोक होते क जे सूयालची संभावना इतक
थंडपणे क शकले असते - कं वा के यानंतर िजवंत रा शकले असते...पण िशरी
यां यापैक एक खासच होती... थानाप अबकाराची ती एकु लती एक क या आिण
गृह मुख होती.
ित या लाव याची याती सव सा ा यात पसरली होती. ितचे बुि चातुय, धाडसी वभाव, हेकेखोरपणा
हेही सव ुत होतं. इत या उ पदावर या ला आयु यात खाजगी असा फार थोडा भाग राहतो.
अथात सावजिनक टीके ला बुजणारांपैक िशरी कधीच न हती. ती खरोखरीच कती सुंदर आहे हे ितला
य पािह याखेरीज समजणं अश य होतं. िप ािप ांची स दय पासना ित या शरीरात अंितम
ू ा पोहोचली होती. ित याही मनगटावर नाजूक, पण अितशय भावी असं िह यांनी जडवलेलं
बंदल
श कं कण होतं. ितने आपला तो हात के सांवर ठे वला होता आिण कं कणातील िहरे चमचमत होते.
ग यापाशी एका र प ाने गुंतवलेला पारदशक व ाचा मोठा पदर खां ाव न पुढे
खाली आला होता. ित या मो ा कमरप ात एक िप तूल होतं; खाली कमावले या,
अितिनतल, मऊशार कटा फरची पँट होती; कमरे पासूनचा वरचा गौरवण भाग जाळीदार
व ातून ( दसायला हवा तसा) शोभून दसत होता.
आता ती सावकाश वळली आिण डौलदार गतीने उभी रािहली. सूयालची िहशेबी आिण
पु षीनजर आप या शरीरावर िखळली आहे हे ित या यानात आले; पण ित यावर
याचा काहीही प रणाम झालेला दसला नाही कं वा या या नजरे ला सरळ िभडणारी
ितची नजर तसूभरही ढळली नाही.
‘‘तू तयार आहेस, िशरी! वेळ झाली आता’’- सूयाल हणाला.
‘‘तु ही जरा लवकरच आला नाहीत का?’’ वरती एका अंगाला लावले या घ ाळाकडे
पाहत िशरी हणाली.
‘‘जरा दूर या वाटेने जाऊ’’- सूयाल ितचा टाळू न हणाला, ‘‘मला तु याशी काही
बोलायच होतं’’ -
सूयाल आप याला ‘िशरी’ या एकवचनी नामाने हाक मारतो हे ितला पसंत न हतं. या या न ा
अिधकारपदाचा आिण ित या विडलां या सौज यशील वभावाचा तो गैरफायदा घेत आहे हे ितला
समजत होतं. पण वादासाठीसु ा या याशी दोन श द बोलायची ितची इ छा न हती आिण याला
ित याशी आता काय बोलायचं आहे हेही ितला माहीत होतं. ती इ छा ितला या या डो यात आजवर
अनेकदा दसली होती. लहानसहान हावभावानी आिण कृ तीनी ही झाली होती. ित याकडू न
काहीच ितसाद िमळत नाही हे पािह यावर सूयाल आता ती इ छा य श दात
मांडणार होता- ितला मागणी घालणार होता. मनातील घृणा कशीतरी लपवीत ती पुढे
आली.
‘‘चला ना - मी तयारच आहे’’ - ती हणाली आिण दारापाशी सूयालने ितचा हात हातात घेतला, तो
काही न बोलता ितने तसाच रा दला. इतरांनी या दोघांची सलगी पाहावी असाही सूयालचा हेतू
अस याची श यता होती- कारण या या जीवनाचा कोणताही ण वा अंश राजक य स ा पधपासून
अिल न हता. या या िहशेबात या दोघां या संबंधाला िजतके वैयि क या नही अिधक सावजिनक
मह व होते. ते हा साहा यक, सेवक, चाकर, गुलाम यां या रांगातून जात असताना िशरीचा हात सूयाल
मो ा दमाखाने आप या हातात वागवीत होता- आिण आप या मनात ज माला आले या, णा णाला
वाढत जाणा या संतापिमि त ितर काराचं िशरीलाच नवल वाटत होतं.
सूयाल- नविनवािचत उ रािधकारी, काही दवसातच सूय-सा ा यातील सव
थानावर तो िवराजमान होणार होता. याचे प उमदे होते, या या परा मी
धडाडी या वभावाब ल कोणालाच- िशरीलाही- शंका न हती. ीला आकषक वाटणारं
सव काही संप ी, स ा, स दय या यापाशी होतं. सा ाजात या ल ावधी लाव यवतीनी
या संधीसाठी ाणाचंही मोल दलं असतं - मग ितलाच यात ितर करणीय काय वाटत
होतं?
महाला या दारापाशीच सूयालच वाहन तयार होतं. ाय हरला सूयालने आधीच सूचना
दले या असा ात- कारण ते दोघं मागे बसताच वाहन सु झालं. वाहना यावर एक
लहानसा वज होता, यावरच सूयालचं मानिच ह होतं. यांच वाहन कतीही वेगाने,
कोण याही मागाव न चाललं तरी पुढचा सव माग यां यासाठी आपोआप खुला होत
होता. दोनशे फू ट ं दी या राजमागा या दो ही बाजूना उं च उं च शोभेची झाडं होती.
यां यामागे वीस वीस फू ट मखमली िहरवळ होती, याहीमागे आिलशान खाजगी महाल
होते. पृ वीवर इतर कतीही दाटी, िगचिमड, रे टारे टी असली तरी राजधानीचा हा
प रसर सामा यांना कायमचा व य होता. सुसाट वेगाने जाणारी वाहने आिण
अपवादानेच एखादा दुसरा पादचारी, याखेरीज या िवशाल मागावर कोणीही दसत
न हतं.
वाहन उ ाना या वेश ारापाशी थांबताच सूयाल खाली उतरला. िशरी काही णच
आत थांबली व मग तीही खाली उतरली. आत िशरताच दोघांना अनेक प रिचतांनी
अिभवादन के लं. िशरीची खा ी होती क यां यापैक अनेक ती एकटी असली तर एवढे
औपचा रकपणाने वागलेच नसते...सूयाल सरळ पुढे िनघाला. तो जरा एका बाजूला
असले या कृ ि म क ा या काठावर थांबला. खाल या दरीत पृ वी या ाचीन
काळातला एक देखावा साकार कर यात आला होता; पण सूयालचे ितकडे ल न हतं. तो
बोल यासाठी िशरीकडे वळला ते हा याचा चेहरा गंभीर व जरासा त वाटत होता.
‘‘िशरी, गे या मिह यादीड मिह यात तू राजधानीतून दोन तीन वेळा कोठे तरी बाहेर गेली
होतीस.’’ हा न हता, िवधान होतं.
‘‘हो. गेले होते. पण तु हाला कसं समजलं?’’
‘‘माझी काही माणसं तु यावर ल ठे वीत असतात.’’
‘‘मा यावर?’’ िशरी संतापाने हणाली, ‘‘हा अिधकार तु हाला कोणी दला? मी वतं
नाग रक आहे ही गो िवसरलात?’’
राजकारणात अनेक अि य गो ी करा ा लागतात. ‘‘िशरी कोठे गेली होतीस?’’
‘‘तुमचे हेर पाळतीवर होते यांनी सांिगतलं असेलच क !’’
‘‘तुझा संताप नकली आहे िशरी. तु या पाठलागावर कोणीतरी आहे हे तुला माहीत होतं
आिण यांना चुकव याची तू यो य ती द ता घेतली होतीस- हणून मला िवचारावं
लागतं- कोठी गेली होतीस?’’
‘‘मला नाही वाटत मा या हालचालीत इतकं वार य घे याचा तु हाला अिधकार आहे,
सूयाल.’’
‘‘तसा मी काही परका नाही िशरी आिण आपले भावी संबंध ल ात घेतले तर’’-
‘‘भावी संबंध?’’ याला म येच अडवीत िशरी हणाली.
‘‘ दसत असून आंध याचं स ग का घेतेस, िशरी? का हा ेमाचा लपंडाव आहे? मा या
वाग याव न तुला अनेक सूचना िमळ या असतील क मी तुला मागणी घालणार आहे’’-
‘‘अजून घातलेली नाहीत ना, सूयाल?’’ िशरी या गौरवण गालावर आता दोन तांबूस
ठपके दसायला लागले होते. आधीचेच पाणीदार डोळे आता उजाळा दले या र ांसारखे
चमकत होते.
‘‘ते औपचा रक नाही का?’’ सूयाल याच आवाजात हणाला.
‘‘तु ही माझा होकार ध न चालता? याला इतक कमी कं मत देता?’’
आता थमच सूयाल िशरीकडे वळला आिण ख या अथाने ित याकडे पा लागला. याचा चेहरा तसाच
िन वकार रािहला. मनातले भाव बेसावधपणे चेह या वर न दाखव याची राजकारणी सवय
शरीरात िभनली होती. डो यात णभर उसळलेला संताप मा तो लपवू शकला नाही.
‘‘असं? सूयालची मागणी कोण याही ीला ब मान वाटेल’’-
‘‘िशरीला मागणी घालायची संधी िमळावी हणून अनेक पु ष िस ांची ाथना करीत
असतील -’’ या या नजरे ला नजर लावून िशरी बोलत होती.
ते असो. आपण वैयि क गो दूर ठे वू. पिव ा एकदम बदलीत सूयाल हणाला. सूयसा ा याचा भावी
अवकार या ना याने मला आतापासूनच काही काही खबरदा या यायला ह ात आिण मह वा या
पदांवर असले या या हालचाल वर बारीक ल ठे वणे हाही यातलाच एक भाग
आहे.
‘‘अ सं!’’ हणजे मा या विडलांवरही आपलं ल आहे तर!’’ िशरी हणाली.
‘‘सुदव
ै ाने यां या िन ा संशयातीत आहेत.’’ ित या वरातला उपरोध सूयालने बुि श:
डावलला, पण सवच उ पद थ लोकांब ल दुदवाने असं हणता येत नाही-
‘‘ ि िन ा आिण सामा यिन ा यां यात तु ही गफलत तर करीत नाही ना?’’ िशरी
कडवट आवाजात हणाली आिण थमच सूयाल या नजरे त आ य आले. वत:शीच मान
हलवीत तो हणाला, ‘‘िशरी, मला क पना न हती राजकारणासार या ि ल िवषयात
तुला इतक गोडी असेल ते!’’
िशरी काहीच बोलली नाही.
‘‘िशरी, मी सांगतो ितकडे ल दे. त ण मन उ साही असतं, नावी यि य घोषणांचा एक
कै फ चढतो; कृ यं अिवचारी होतात...’’
‘‘ पण मग प ा ाप होतो...पण ते हा काही उपयोग असत नाही... चिलत
समाज व थेवर टीका करणं सोपं आहे, ती मोडणंही सोपं आहे...पण याला पयायी
व था िनमाण करणं कठीण आहे...बदल हायचाच असेल तर तो सावकाश होऊ दे.
यात मोडतोड नको.’’
‘‘पण सूयाल! मला हे सव कशासाठी सांगता आहात?’’
‘‘ वाथ हेतूसाठी अडाणी लोकांना भुलवणारे काही समाजकं टक असतात. श दां या
कसरती क न पापावर फसवा सोनेरी मुलामा चढव यात हे मोठे वाकबगार असतात.
अशा यापासून तू सावध राहावेस असा इशारा तुला ायचा होता...’’
सूयालचे बोलणे संपलेलं दसलं. काही वेळाने िशरी हणाली,‘‘आपण आता समारं भाला
जाऊ या का?’’
मनगटावर या घ ाळाकडे पाहत सूयाल हणाला, ‘‘िशरी, अजून खरा अवकाश आहे.
आपण वेळेआधीच पोहोचणार आहोत. पण ठीक आहे- जाऊ या.’’
❖❖❖

दोन
स मारं भाची जागा शहराबाहेर एका िव तीण पटांगणात होती. े कांसाठी एक
कायमचीच रचना उभी कर यात आली होती, कारण हा समारं भ वषातून दोनदा तरी
कमान होतच असे. गेली अनेक दशके हा समारं भ असा वषातून दोनदा साजरा होत होता.
सूयसा ा यातील लोकांना ती एक िन याची गो झाली होती. आरं भी या संगाला
काहीतरी खास नाव असलंच पािहजे; पण आता याला समारं भ हे एकच नाव सवानुमते
लाव यात येत होतं. इतर काही समारं भ असेल तर यांना वणना मक श द लावावेत; पण
नुसता समारं भ हणजे हाच.
सूयाल आिण िशरीचं वाहन समारं भ थानी आलं ते हा आधीच ितथे अनेक वाहनांची रांग लागली होती.
वेश ारापाशी ते दोघे येताच वाटेतले लोक चटाचट दूर झाले आिण यांना वाट रकामी झाली.
म यभागी खूप मोठे पटांगण होते आिण या या चारी बाजूना े कांसाठी स े, बा कनी, बूथ होते.
अवकार, उ रािधकारी, इतर खास मा यवर लोकांसाठी वातानुकूिलत बं द त जागा हो या; समोर
मोठी काचेची लेट होती; ितथेच दु बणी या जो ा हो या. िशवाय टेलीि हजनचीही
सोय होती.
सूयाल व िशरी आले ते हा खोली जवळजवळ भरत आली होती.
सवा या अिभवादनाचा मानेने वीकार करीत सूयाल पिह या रांगेत या आसनावर
जाऊन बसला. िशरीही या याशेजारी बसली; समोर या देखा ात ितला काही नावी य
असेल कं वा सूयालशी संभाषण टाळायचं असेल- हणून ितने एक दुब ण हातात घेतली
आिण ती यातून समारे या पटांगणाकडे पा लागली.
एका झेपेत लांबवरचा देखावा एकदम हातावर आ यासारखा वाटला. म यभागी एक बसक आ छा दत
शेड होती आिण ित या आसपास चारी बाजूंना अ◌ॅ युिमिनयम- टीलचे सुमारे दहा फू ट बाजू असलेले
चकचक त ऑ टाहे ॉन रचून ठे वले होते. मधमाशी या पो यासारखे ते एकमेकात गुंतून यांचे एक
वतुळाकृ ती ीड तयार झाले होते. िशरीने हा समारं भ फार वेळा पािहला न हता. कारण य
या णी ितला कससंच होत असे.
चकचक या धातूने आ छादले या या येक बंद कोषात दोन दोन वासी होते. बाहेरचा चकचक त
पृ भाग हा उ स जत उ णतेचे परावतन कर यासाठी होता; या कवचा या आत एक वाताभे पोकळी
होती; ित या आत लॅि टकची जाड वचा होती, ित या आत व है ोजनचा थर होता आिण
मग आतला गाभा ितथे िन ाकु पीत दोन आकार गोठवलेले होते. या उणे एकशेसाठ
तापमानाला या या शरीर या नेहमी या ल ांश मंदगतीने चाल या हो या. या
णापुरते ते सव वासी एका शू य, अ प य अमूत अशा िनगुण अव थेत होते.
थलकाळाची यांची जाणीव गोठली होती. वत:चीसु ा जाणीव गोठली होती-
कॉ शसनेस या ेसहो ड याही खाल या पातळीवर यं णा काय करीत हो या. जगालाच
नाही, तर वत:लासु ा ते मे यासारखेच होते...
सूयाल थानाप हो याचीच अिधकारी वाट पाहत असावेत. याने मानेने हलकासा कार देताच
अिधकारी हातात या विन ेपकात काहीतरी बोलला आिण तं ांची धावपळ सु झाली.
काऊंटडाऊनचा मोठा लाल काटा ि थर होता. याला गती िमळाली कळतो न कळतो या गतीने तो
शू याकडे सरकू लागला. िशरीला दु बणीतून दसले क पटांगणात या मध या या बस या शेडमधून
अनेक माणसे बाहेर पडली आिण चकचक या अ कोणाकृ ती आकारांना मोठमो ा तारा
जोडू लागली. याचे काम संपताच ते या शेडम ये गेल.े ..
आिण मग ते चकचकते आकार असलेली मोठी कडी याकडी जिमनीतून सावकाश वरवर यायला लागली.
चंड है ॉिलक जॅक काम करीत असले पािहजेत... पाच फू ट, मग दहा फू ट, मग पंधरा, वीस, पंचवीस...
धातुमय पु पां या चंड परागासारखे ते अ कोण वर वर जात होते, सूय काशात चमचमत होते... यांची
गती थांबली; िशरीला जाणवलं क ित या आसपासही िवल ण शांतता पसरली आहे. सवानी आपले
 ास रोखून धरले असले पािहजेत...ितने एक ओझरती नजर मो ा का ाकडे टाकली. तो आप या मंद
गतीने शू याकडे सरकत सरकत आता खूपच जवळ आला होता...िशरीने चट दशी नजर समोर या
मैदानावर िखळवली. ित या नकळत ितचे शरीर ताठ झाले होते; ितचाही ास आपोआपच छातीत
कला होता...कोणता तरी घंटानाद अ प पणे ित या कानावर आला; याच णी पायांना खाल या
भूमीचा णभराचा कं प जाणवला; शरीराव न एखादा अज शि झोत गे यासारखा सव शरीरावर
एक सरसरता काटा येऊन गेला आिण मग ते झाले; पापणी लववाय या आत झाले; एका णी ते सव
अ कोण हवेत धातू या झुल या मनो यासारखे ि थर होते...आिण दुस या च णी ते सव या सव
अदृ य झाले...सव या सव...एकदम एकदम रकामी झालेली जागा भ न काढ यासाठी
हवेचा वावटळीसारखा एक लोट मैदानात घुसला...माती उधळली गेली... मधली आता
रकामी झालेली ती अज जाळी णभर धूसर झाली... िशरीने दुब ण खाली घेतली...
कलेला ास फोटाने बाहेर आला, कपाळावर घामाचा ओलावा आ याचीही िशरीला
जाणीव झाली. काही ण ती तशीच डोळे िमटू न त ध बसली. मग शरीर जरा ता यावर
आले आहे अशी खा ी पट यावर ितने चारी बाजूंना पािहले. सूयाल कोणा अिधकार्यांशी
बोल यात म झाला होता. िशरीची नजर आणखी पुढे गेली ते हा ितला दसलं क ित या
विडलांच,े अवकारांच,े आसन रकामेच होते. अशा समारं भातली हजेरी िन वळ शोभेसाठी
असली तरीही विडलांनी ती टाळू नये असे ितला वाटले. सूयाल या सव ठकाणी हजर
राहतो हे ितला माहीत होते. सूयसा ा याचा तो िनवािचत उ रािधकारी असला तरी
ितचे वडील अिधकारावर असताना याने आपली पायरी सोडू न इतका अिधकार
गाजवावा, कं वा याला तशी संधी िमळावी हे ितला आवडले नाही; या णी तरी ितला
सूयालचा अिधक सहवास नको होता. याची नजर ित याकडे वळताच ितने मानेनेच एक
लहानशी खूण के ली आिण ती या खोलीतून बाहेर पडली.
समारं भ थाना या वेश ाराशी िशरी णभर उभी रािहली. प रिचत आिण अप रिचत, अनेकजण ितला
अिभवादन करायला ित याभोवती जमले होते. सूयाल ित याबरोबर असताना यांची इत या सलगीने
वागायची हंमत झाली न हती. िशरीलातरी या सवाची आपुलक खरी आिण िज हा याची वाटत होती.
यां या घोळ यातून आपली सुटका कशीतरी क न घेत ती महापथावर आली. एक रकामे
वाहन चालले होते- ितची नजर जाताच ते थांबले. णभर िवचार क न िशरीने
योगक ाचा प ा सांिगतला. वासाला लागले या वीस पंचवीस िमिनटांत ती
वत:शीच िवचार करीत होती.
योग क ा या ारापाशीच ती उतरली, वाहन काही वेळ थांबून िनघून गेले, िशरी तशीच उभी होती.
आज ती एकाएक अ व थ झाली होती. सूयालची आप याशी िववाह कर याची इ छा ( आिण
मह वाकां ा ) आहे याची ितला आजवर पुसटशी जाणीव होती; पण आज ती गो अनपेि तपणे उजेडात
आली होती. सूयाल ित यावर एक ी हणून ेम करीत असता तर ती यािवषयी काही सहानुभूतीने
िवचार तरी क शकली असती, पण सूयाल ितचा उपयोग या या मह वाकां े या पूत साठी क
इि छत होता. या या मह वाकां े या उ ुंग सोपानात ितला के वळ एका पायरीचेच थान होते आिण
सूयाल ितला गृहीत ध न चालला होता! ती ( कं वा कोणतीही ी ) या या इ छेला नकार देईल ही
क पनासु ा या या मनात आली न हती!... आिण हे पुरेसं न हतं हणूनच क काय, याने आपले गु हेर
ित या पाळतीवर ठे वले होते! ित या चेह या वर एक अ फु ट हा य आले- कारण ती मनाशी
िवचार करीत होती, आप या विडलांना काही मन ताप होऊ नये हणून आपण आप या
हालचालीिवषयी इतक गु ता पाळली ती अशी अनपेि तपणेच उपयोगी ठरली...कारण
ती कोठे जात होती कं वा काय करीत होती ते सूयालला माहीत न हते - अजून तरी; पण
मनात या मनात ितला एक खा ी वाटत होती- घटना आता वेग घेऊ लाग या हो या.
मनाची क डी झा याची जी एक भावना होती ती क डी फु ट याची आता वेळ आली
होती...आिण ितची मािहती अपुरी होती ती मािहती प रपूण कर याचीही वेळ झाली
होती...
श कं कणातला एक चमचमता खडा हलवताच महा ारा या अज पाक या
उलगड या. िशरी आत जाताच ित या मागोमाग दार अलगद बंद झाले. येताच
वयंचिलत यं ाने ितची ितमा यं ात या ितमा समोर ठे व यात आली आिण ितचे
नाव, ा यांची न द कर यात आली.
‘‘अिभवादन, िशरी.’’ यं ाचा आवाज आला. एका गोड आवाजा या ीने सव श द पृथक
रे िखत क न ठे वले होते. यं आता यांची के वळ िनवड क न यांचा वापर करीत होते-
तरीही ऐकणाराचं मन स होत होतं.
‘‘महापंिडत आ द य.’’ िशरी प आवाजात हणाली.
‘अव य, एक ण थांबा हं.’ आ द यां या महालातला सूचक दवा लागला असेल, यांची
अनुमती िमळाली असेल, कारण लागलीच आवाज आला,
‘महापंिडत आ द य आपली वाट पाहत आहेत. महाल मांक एक.’
िशरीला आतली रचना प रिचत होती. अवकारांबरोबर ती अनेक वेळा इथे आली होती. महाल मांक
एक या ारापाशी ती येताच ारयं णेत ती न द झाली आिण दारा या पाक या उघड या. आत या
श त दालनात एकच मोठे मेज होते, यामागे एक आरामशीर खुच होती; समोरही मऊसर गादी या
खु या अधवतुळाकृ ती रचनेत मांड या हो या; पण महापंिडत आ द य आता एका उं च िखडक पाशी उभे
होते- आिण मान वळवून दारातून आत येणा या िशरीकडे पाहत होते. ती यांना कधी परक
वाटलीच न हती - ते हा ितला पाहताच यां या वृ , रे खां कत चयवर वागतांचे
नैस गक हा य आले- पण यात कं िचत अ व थताही होती.
‘‘वा! िशरी! आज इकडे अचानक आलीसशी?’’ ते पुढे येत हणाले.
‘‘खूप दवसात भेटला न हतात, काका-’’ िशरी पुढे आली आिण ितने आप या त ण,
कोमल हातात आ द यांचे ज ख, सु कतलेले कृ श हात घेतले, ‘‘तुम या कामात यय
तर नाही ना आणला मी?’’
‘‘हा! मला कोण जाब िवचारणार आहे?’’
‘‘ मु ाम िवचारते...कारण तुमचा आणखी थोडावेळ घेणार आहे मी-’’
‘‘आिण तुला आजवर कशाला नकार दला आहे मी, िशरी?’’
‘काका-’ िशरी बोलायला लागली, पण याच णी आ द यांनी हात वर क न ितला
थांबवले. भंतीवर या एका चौकटीकडे ितचे ल वेधले. चौकटीवरचा एक लाल दवा
लुकलुक करीत होता. िशरीकडे उघडझाप करीत होता. िशरीकडे जरा एका तेने पाहत
आ द य हणाले,‘‘िशरी, तु या येक हालचालीची, येक श दाची कोणीतरी न द घेत
आहे- तुला हे माहीत होतं?’’
णभर िशरीचा गौरवण चेहरा रागाने लाल झाला; पण ितने वत:ला आवरले, ितचा
राग ओसरला; पण याची जागा एका कठीण िनधाराने घेतली. आवळले या दातांतून ती
हणाली, ‘‘मला माहीत न हतं, पण ते अनपेि त नाही.’’
‘‘मी ही हेरिगरी बंद क का?’’
‘‘अं-नको. यांना कोणाला पाहायचं, ऐकायचं असेल यांना खुशाल पा देत आिण ऐकू देत...
आजवर िशरी कोणाला घाबरलीही नाही- यापुढेही घाबरणार नाही-’’ आ द यांचा हात
ओढत ती मध या टेबलाकडे आली. काका, या -मी तु हाला काही काही िवचारणार
आहे...असं उ या उ या नाही बोलता यायचं-
‘‘यापे ा आपण दुस या एका जरा खाजगी जागेत जाऊ-’’ आ द य एका भंतीकडे वळत
हणाले. ते एका िववि त जागी येताच भंतीत या सू म ाहकात यांची न द झाली
आिण जवळजवळ अदृ यच असा एक दरवाजा उघडला. िशरी यां या मागोमाग आत
गेली. आत एक लहान खोली होती. चारपाच आरामशीर खु या एका लहान मेजाभोवती
मांड या हो या. आ द यानी एक खुच घेतली, दुसरीकडे िशरीसाठी बोट के ले आिण ते
हणाले,
‘‘हं, सांग काय एवढं मह वाचं सांगायचं आहे ते -’’
‘‘मी आज या समारं भाला हजर होते. मला या समारं भाब ल फारशी मािहती नाही.
यासाठी मी तुम याकडे आले आहे, काका.’’
❖❖❖

तीन
शोध-िवशेषत: शा ीय शोध- ख या अथात ‘दुधारी श ’ आहे. (महा पंिडत आ द य सांगू लागले.) हे
आजचे समारं भ हणजे ख या काय माचा अप ंश आहे, िवडंबन आहे; पण तुला काहीच
माहीत नसणार, ते हा नीट ऐक.
अवकाश वास हे मानवाचे फार फार जुने व आहे. िवसा ा शतकात याने अवकाशात एक अडखळते
पाऊल टाकले. य ांची पराका ा क न मानव चं , मंगळ, शु या हांवर पोचला. ितथला िनसग
याला श ूसारखा भासला. चं िनवात, मंगळ अितशीत, शु अितउ ण, ितथ या वसाहती, शहरं - सव
काही िन वळ पु तक क पनाच ठर या. सवच घटक मानवािव होते. सूयमालेबाहेर के वळ पाऊल
ठे वणेसु ा अश य होते. ता या पयत वास, चंड सं कृ ती सा ा या या तर हा या पद
क पना वाटू लाग या. मानवाचे आयु य अ य प होते; मानवाची तं िव ा आव यक
तेवढी गत झाली न हती आिण िव ातली अंतरे के वळ अफाट होती.
तसे शा ात या वेगवेग या शाखात शोध लागत होते- पण यांचा एकि त, सुसू
िवचार करणारा ज माला यावा लागला. ायोजेिन सम ये गती होत होती,
धातुशा ात गती होत होती; जीवशा ात गती होत होती. थोड यात हणजे दीघ
अवकाश वासास आव यक अशा सव तांि क सुिवधा उपल ध होत हो या. बािवसा ा
शतका या सु वातीस टोटल मास रअ◌ॅ शन िनयं णाखाली आली आिण मानवाला
अज श पुरवठा खुला झाला; पण या सव िवखुरले या घटना महापंिडत देव याने
संकिलत के या आिण याण-समारं भाची क पना शासनापुढे थम मांडली. या या
योजनेवर यावेळी एक आ ेप घे यात आला आिण आज या णालाही तो खरा आहे,
अनु रत आहे...आप या योजनेचे यशापयश आप याला कधीच कळणार नाही. सवच
अंदाज होते, पैजेचा कार होता...
देव ाची क पना ही होती. अवकाश वासाचे मु य उ मानवास व तीस यो य असे
ह शोधून काढणे हेच होते आिण मग सावकाश सावकाश इतर वासी या हांवर
जातील...बरोबर आपली सं कृ ती घेऊन जातील. पण याला कती दीघ काल लागणार
होता! कती य आव यक होता! आिण हे सव उपल ध होऊनही मानवा या शोधाचा
प रघ कती लहान राहणार होता!...ते हा मग देव ाची क पना एक एक पु ष आिण एक
ी अशी एक जोडी. यां याबरोबर स ह, बचाव, बांधकाम इ यादीसाठी सव उपकरणे
देणगीसाठी काही सामा य व तू अ -हवा-औषधे. हणजे खरी ए लोरसची जोडी. फ
यांना कु ठे व कसं पळवायचं यात खरी योजना. यां यासाठी ही खास अ कोणी वाहनं
बनव यात आली. मानवां या एका जोडीस कमान जग यासाठी जे जे काही हणून
आव यक असू शके ल ते ते यात असते. एक लहानशी अणुभ ीही आहे. ती कमान सहा
वष श पुरवठा क शके ल. फू ड कॉ से ेट असतात. जे वषानुवष टकतील आिण
अडीअडचणीला उपयोगी पडतील. संर क श े असतात. संदश े नाची साधने असतात. तर
मग हे दोन वासी यां या वाहनातून जातात...पण ते तुम या आम यासारखे सावध
नसतात. याला स पडेड अ◌ॅिनमेशन- गोठलेली अि मता- हणता येईल अशा अव थेत
असतात. यांना कशाचीच शु नसते... यां या यांि क कोषात मऊसर गा ांवर ते पडू न
असतात...यं े यांचा र दाब,तापमान, ासो छवास यांचे मापन करीत असतात. यं ेच
यां या र वाहात थबाथबाने पौि क े सोडत असतात. यं ेच यां या शरीरा या
सव ायूंना दर तासागिणक हलका मसाज करीत असतात. वासी बेसावध असले तरी
याची संपूण काळजी घेतली जात असते...
अशी ही अ कोणी जहाजे समारं भा या दवशी या ठकाणी एक ठे वली जातात. काही कमान सं या
आव यक असते... कारण यां या ेपणासाठी जी श वापरली जाते ितला खालची एक मयादा
आहे...आिण ती सव श एक वाहन पेलू शकणार नाही...ते हा मग ठरािवक यांचे ेपण
होते...
यांना दशा नाही. एकमेकांपासून समान अंतर राखीव ही वाहने दश दशांना िवखुरली
जातात. सूयमाले या बाहेर पडेपयत यांना ही ारं भीची गती पुरते आिण मग यां या
बा पृ भागांपैक एका भागा या बा भागावर टोटल मास रअ◌ॅ शन सु होते आिण
या वाहनांची गती वाढत वाढत जाते. ती जवळजवळ काशगतीपयत पोचते... आतले
िन त, अचेतन वासी घेऊन या वाहनांचा अंतराळातला वास चालू असतो...
हा वास कोठपयत चालणार? कोणासच माहीत नाही. वाहना या पृ ावर दोनच संवेदना म ाहक
बसवलेले असतात. समोर ( कं वा गु वाकषण े ात) एखादी अितउ ण व तू- हणजे तारा- येत असेल
तर वाहनाची दशा बदलेल. याउलट एखादी थंड, जड व तू येत असेल- हणजे ह- तर वाहनाची गती
मंदावेल आिण ते या हाभोवती मण क लागेल. काही ठरािवक कालानंतर आतली यं णा सु
होईल- आिण इतका काळ िन त असणा या वाशांना हळू हळू जाग आणली जाईल. एखा ा दीघ
िन ते ून जाग आ यासारखे ते जागे होतील...आिण यां या यानाखाली एक ह फरत असेल... यांचे
यापुढचे वसित थान- तो कसा असेल ते यां या निशबावरच अवलंबून राहील....एखादा त ह असेल,
एखादा अितशीत असेल, एखादा जल ा असेल, एखादा िवषारी वायुंनी वेढलेला असेल..तो एक चा स
यांनी यायचा आहे... यान खाली उतरवायचं आहे... उतरवावंच लागणार... कारण आता यात
वासाला श च रािहलेली नाही...
यांना या वासाला कती काल लागणार आहे हेही कोणाला- आप याला तर नाहीच,
यांनाही य नाही- माहीत असणार नाही; मु य कारण हणजे यांचा विन काल
यां या गतीवर अवलंबून असणार- काशा या पं या णव ट े वेगाने ते वास करीत
असले तर आपले एक िमिनट हणजे यांची साधारण पंचवीस सेकंद होतील; गती
जसजशी काशवेगानिजक येत जाईल तसा यांचा विन काल मंदावत जाईल... य
काशगतीने वास करीत असताना यां यासाठी काल थांबेल...आप या दृ ीने यांनी
शंभर कं वा पाचशे, कं वा हजार वष वास के ला तरी यां यासाठी तो णमा ाचा
असेल...क पना कर! आपली इथे राख होऊन मातीत िमसळू न गेली, आप या गगनचुंबी
इमारती जमीनदो त झा या, आप या चंड सा ा याची नाविनशाणीही रािहली नसली
तरी हे वासी एक दवसानेही वाढले नसतील... कती िविच क पना नाही?
सु वातीस या योजनेची त णांवर फार मोिहनी पडली; नावे न दव यासाठी यां यात
के वढी अहमहिमका लागली... पण मला वाटतं यांनी यावर खरा िवचारच के ला न हता.
हा वास खरा अ ानातला वास होता. वासा या अखेरीस काय आहे याची क पनाही
करणे अश य होते. आधी गेले यांपैक कोणी एखादा यश वी झाला क नाही हे कधीही
कळणार न हते...एकदा वासावर गेलेला या समाजाला मे यासारखाच न हता का? कोठे
तरी ितदूर या हावर तो िजवंत असेलही...पण मृतासंबंधीही असंच हणतात... या
अस याला काही पुरावा नाही आिण याची शा तीही नाही... या का या वासावर
जा याची इ छा मंदावली...यो य असे वयंसेवक िमळे नासे झाले...कारण वासी यो य
हवा...तो जर जगला वाचला तर या या बीजापासून एक मानववंश सु होणार होता...
िप ा उलटत गे या तसे आदश अंधुक झाले; काटेकोरपणा कमी झाला; मूळचे े लोक
जाऊन यांची जागा मतलबी, वाथ लोकांनी घेतली...
बोलता बोलता आ द य थांबले; यांचा एक हात टेबलावर या काही भागाव न हलके च फरला; यांची
नजर परत िशरीवर आली ते हा यां या डो यात एक वेगळीच चकाक होती. ‘िशरी’, ते हल या
आवाजात हणाले,‘‘आतापयतचा भाग सवाना ात आहे. यापुढचा भागही ब तेकांना माहीत आहे;
क येकांना तो पसंत नाही;पण याची चचा कं वा यावरची टीका...अं, काही ना पसंत नाही. अशी
टीका करणाराला काहीतरी अपघात होतो; ते हा यापुढे मी जे सांगणार आहे ते के वळ तु या एकटी याच
कानांसाठी आहे. गे या काही वषात याणसमारं भाला एक िवकृ त, भयानक व प दे यात
आले आहे. माझी खा ी आहे क या मागे सूयालच आहे. आतापासूनच तो आप या
वैयि क आिण राजक य िवरोधकांचा नाश करीत आहे. समारं भाची सव यं णा याने
ता यात घेतली आहे; वा तिवक ते या या अिधकारात नाही; पण अवकार वत: इतके -
मला माफ कर िशरी- इतके दुबल आहेत क सूयाल मनास येईल ते क शकतो. माझी
वत:ची खा ी आहे क याने आपले अनेक श ू यापूव च या वाहनांतून या अ ात
 वासावर पाठवले आहेत... ते लोक मह वाकां ी होते; याच आयु यात याच समाजात
यांना मानाची थाने ा क न यायची होती; मला नाही वाटत ते वखुशीने गेले
असतील...जबरद तीची क पना अस वाटते, मनाला अ व थ करते, पण तसं झालेलं
आहे... तरी अजून सूयाल सवािधकारी झालेला नाही...आ द यांनी पुढचे श द अनु ा रत
ठे वले; पण या न उ ार या गेले या श दांतला ग भत अथ िशरी या यानात आला.
❖❖❖

चार
िशरी महालात परत आली ती िवचारम अव थेतच. कट- ितकट यांचे हे गुंतागुंतीचे धागे ितला अि य
होते. अिधकारपदासाठी सूयालने सरळ सरळ लढा दला असता तर ितने तो य मानला असता.
मह वाकां ेिशवाय पु ष शोभतच नाही; पण याची ही अंत थ कार थाने ितला घृणा पद वाटत होती.
सारा समाजच या कृ ि म बंधनांनी जखड यासारखा वाटत होता. यात काहीतरी आहे, हे यो य नाही हे
ितला पटत होतं; पण या आयु याला दुसरा पयाय ित या तरी मािहतीत न हता. अवकाराची एकु लती एक
क या...सवािधकार असले या ची ती लाडक क या...नवल नाही ितचे आजवरचं आयु य एखा ा
फु लासारखं गेलं होतं.. आयु या या धकाधक पासून ती दूर होती; पृ वीवर दाटीदाटीने राहणा या
को वधी जीवांची के वळ जग यासाठी, दहा फू ट जागेसाठी, पोटभर अ ासाठी, छाती भ न मो ा
ासासाठी चाललेली दीनवाणी धावपळ ितला अप रिचत होती...अगदी परवापरवापयत या एका
अिल ते या कोषात ती वावरत होती, या कोषाला पाहता पाहता तडे गेले होते...काही वेळा
ितला वाटते, प याचे िपलू अं ातून बाहेर येताना भोवतालचे कवच असेच
तडकते...आताच आपला खरा ज म होत आहे...
आप या विडलांची दवसा दवसागिणक वाढत चाललेली असहायता हा यातला एक भाग होता.
सूयाल या वाग यातला बदल, याची वाढती सलगी; हा यातला दुसरा भाग होता; पण याखेरीज ितसरा
पण कदािचत जा त मह वाचा असा ितसरा भाग होता...सु वातीस ते एक के वळ नाव होते... सारं ग...एक
नाव ...फ ...पण ते नाव वत:भोवती नाना अफवांचे एक झगमगते वलय घेऊन ित यापयत आले होते...
या यासंबंधी िशरी जे काही ऐकत होती याने ितला एक िविच अ व थपणाही वाटत होता आिण
याचबरोबर एक अधीर उ सुकताही वाटत होती. ितने या यासंबंधात असे ऐकल होतं क याचा ज म
एका उ कु ळात झाला होता. सव िवषयां या सव कृ िश णाचा याला लाभ झाला होता आिण
उं चीव न वास करीत असताना या या वाहनाला एकदा अपघात झाला. या णी याचा मु य
क ाशी संपक न हता. यामुळे या या अपघाताचे न थान समजायला जरा उशीर लागला आिण मग
ितथे अिधकारी पोचले ते हा यांना सारं ग सापडला नाही. याचे शवही सापडले नाही. ते हा तो िजवंत
न होता. अपघात थाना न तो वत:च कोठे गेला होता क इतरांनी याला जखमी ि थतीत नेले होते
हेही समजायला माग न हता. या या हातात श कं कण होते, पण एकतर ते अपघातात नादु त झालेले
असावे कं वा याने याचा वापर के ला नसावा... सारं गचा मागमूस लागला नाही एवढं खरं ...तो ते हा जो
ग प झाला तो आता, जवळ जवळ सात वषानी सूयसा ा या या ि ितजावर एखा ा धूमके तुसारखा
उगवला होता... धूमके तुसारखा अ ात, या या सारखाच झगमगता, धूमके तुसारखाच अनेक बदलांची
नांदी वतिवणार... एक मा खरं होतं, महालात या चाकर आिण गुलाम लोकांची मने याने पार जंकली
होती... याचा उ ार ते लोक एखा ा िस ा या नावासारखा करीत. इतरांनी कोणी सारं गाचे नाव काढले
असते तरी हे लोक शंप यासारखे घ त ड िमटू न बसले असते; पण िशरीचे यां याशी वागणे इतके वेगळे
होते आिण ित यावर यांचा इतका िव ास होता क ित याशी मा ते मोकळे पणाने बोलू शकत
होते...पण यांनी सांिगतले या गो ीत अितशयो चाच भाग ितला जा त वाटत होता. ितची अशी
क पना झाली क आयु याब ल सव वी िनराश झालेले हे लोक एखादे ा थानच शोधीत आहेत.
यां या जाचातून, िपळवणुक तून, अमानवी अ यायातून यांची सोडवणूक करणारा एक र णकता, ाता
यांची आंधळी मने शोधत होती...ती मनाशी उपहासाने हणालीसु ा- वैयि क अ याया या
प रमाजनासाठी हे दुस या वर अवलंबून कसे राहतात? यांचा मो यां याच हाती नाही
का?...हे िवचार चुक चे होते हे ितला मागा न समजले...पण आप या मनांत असे येऊ
शकतात हीच एक ांती आहे, हे ित या यानात आलं नाही. भूिमका बदलली क ांती
हाच नैस गक थायीभाव होतो.
ते हा मग हा सारं ग...तो कसा दसतो कोणाला माहीत न हतं. कारण तो सतत वेषांतर करीत असतो; तो
कोठे राहतो हेही कोणाला माहीत न हतं, कारण याची अशी एक ठरािवक जागा न हतीच; या या
हालचाली ठरािवक नसत; पण जेथे जेथे तो जाईल तेथे तेथे तो अ यायािव झगडत होता, लोकांना
यां या ह ाची जाणीव क न देत होता; एका चंड भावी संघषासाठी िस हायला सांगत होता आिण
हणून अथात शासनाचा तो मांक एकचा श ू होता.
ित या ात कं वा ित या आवाजात ित या नकळत सारं गब लची ितची सहानुभूती कट झाली असली
पािहजे; याखेरीज ित या नोकरां-गुलामांपैक कु णाची ते कृ य कर याची हंमत झाली नसती. सारं ग या
एका मेळा ाची सूचना ितला एका सं याकाळी ित या महालात सापडली. ती ितथे पोच यापूव काही
सेकंदच ती कोणीतरी ितथे ठे वली असली पािहजे, कारण िशरी या िझरिझरीत कागदावरचे श द वाचत
असताना ते आधी अ प आिण मग संपूण अदृ य झाले. या जािहरातीब ल कोणाशी बोलणं
हणजे अ य पणे या कटात सामील होऊन अशा कृ यांना उ ेजन देणचं होतं, ते हा
िशरीने तो कागद न कात टाकू न दला आिण याची काही वा यताही के ली नाही. मा
मेळा ाचे ठकाण ितने अगदी आठवणीने ल ात ठे वलं होतं. ती या मेळा ाला जाणार
होती. जाताना गु ता पाळ याचे िशरीने ठरवले होते. ित या कोण याही कृ याने
अवकाराना, ित या विडलांना, मन ताप हायला नको होता.
स या या अि थर प रि थतीत अवकारां या सुक ये या राज ोहाचं कोणी भांडवल
करायला नको होत. िशवाय ित याही सुरि ततेचा होता. हा सारं ग आिण याचे हे
भ गण... यांचे हेतू आिण माग काय होते? यां यात काही अितरे क अस याचाही संभव
होता. िशरीला कोणी ओळखले तर ते यांचा संताप ित यावर काढतील कं वा या या
राजक य हेतूसाठी ितला ओलीस ठे वून घेतील. ते हा ती या मेळा ाला गेली होती हे
ित याखेरीज कोणासच कळता कामा न हते.
आपले तं शाखेतले िश ण हा ितने एक अगदी औपचा रक भाग मानला होता. आता ितला या मांचे
चीज झा यासारखे वाटले. ित या ि िमत ितमा सव साठव या हो या- कोणी सूचना देताच
वयंचिलत यं े ित या साध याचा शोध घेतील. ित या श कं कणातून श चा सतत िनयास होत होता.
म यवत गणकयं ात ितचा ठाव ठकाणा णा णाला न दला जात होता. उ वग य अिधका यां या
सुरि ततेसाठीच ही रचना होती. हेरिगरीचे िश ण घेताना श कं कणा या िनयासाचा
भाव अगदी कमी कसा करावा याचा ितने अ यास के ला होता-ते धडे आता उपयोगी
पडले. कोठे रासायिनक ाहक असतील तर यांना फसिव याक रता काही औषधे घेऊन
शरीराचा दप बदल याचीही खबरदारी ितने घेतली. मग महाला या ग ीव न खाजगी
हेलीकॉ टरने िनघाली, हेलीकॉ टर एका पाकम ये ठे वून दले आिण ती पायीपायीच
िनघाली.
सूयनगरीचा प रसर के वळ िवमानातून, अगदी उं चीव न पािहला होता. शासनाने ओळीने एकासारखी
एक बांधून दले या इमारती व न मो ा सुबक दसत. ती य या जागी कधीच गेली न हती.
शहरा या एका नकाशा या साहा याने ितने आता या ठकाणाची क पना िमळवली होती; पण
पाकपासून नगराची ह सुमारे अधा मैल होती आिण तेवढे अंतर काटताना ितला फार िविच वाटले. हा
भाग सवसामा याना खुला न हता. ित या सव वासात ितला एकही पादचारी भेटला नाही.
नगरवासीयांची वाहने राजपथाव न सुसाट वेगाने जात होती. आतले लोक आप याकडे जरा
नवलाने (व सुर ा अिधकारी असतील तर जरा संशयाने) पाहत असतील या क पनेने ती
आणखीच अ व थ होत होती.
दोन िवभागांची अिलिखत सीमा हणजे दुकानांची एक चंड रांग होती. ती ओलांडताच
गजबजाट, गद , आराडाओरडा सु झाला. आपण एकदम एका वेग याच जगात
आ यासारखं िशरीला वाटलं. जरी ितचे कपडे अगदी सामा य होते तरी ितचा डौलदार
बांधा, पाणीदार डोळे , माणशीर चेहरा लोकांचे ल वेधून घेत होता. तशी ितला
वत:ची काळजी न हती. के वळ िन:श झटापटीतसु ा सवसामा य पु षाला ती भारी
गेली असती; आता तर ित यापाशी चाकू होता; िशवाय आणीबाणीची वेळ आलीच तर
श कं कणही होते. पण आता ितची इ छा सव वी अनािमक राह याची होती.
चालता चालता ती लोकांचे चेहरे याहाळीत होती. ओढले या चेह याची, मोठमो ा डो यांची,
खंगले या शरीरांची ती माणसं दाटीदाटीने राहत होती. वावरत होती. यांचे कपडे अगदी िनकृ तीचे
होते. सवा या नजरातून एक कारचा वखवख यासारखा भाव होता. या असमाधानी, असंतु ,
वैतागले या चेह याकडे पाहता पाहता िशरीला एका वेग याच कारची भीती वाटली. ही भीती ित या
वैयि क सुरि ततेसाठी न हती, तर या समाज व थेखाली आजवर ती सुखाने वावरत होती
या व थे या थैयासाठी होती...इथला असंतोष दा ने ठासून भरले या कोठारासारखा
होता. एकच ठणगी पडायचा अवकाश, क असा काही चंड फोट होईल क यात सवच
नाश पावेल...याचसाठी का सुर ादलाची यं णा इतक सव ापी आिण अ याधुिनक
होती? सुर ा दलाचे हेर इथेही वावरत असले पािहजेत...ती आणखीच सावधपणे
चालायला लागली.
मेळा ाचे थान जसे जवळजवळ यायला लागले तसा ितला आसपास या लोकांतला बदल जाणवला.
यांचे पिव आळसटलेले असले तरी नजरा ती ण हो या आिण येणारा जाणारावर रोख या जात हो या.
ती येथपयत पोचली तरी य मेळा ात ितला वेश िमळणे कठीण जाणार आहे याची िशरीला क पना
आली; पण याचाही ितने आधी िवचार के ला होता. ित या चाकर-गुलामांपैक एक कं वा अनेक अस या
मेळा ांना हजर राहत असणार- यां यापैक कोणीही आता दसला तरी िशरी वेशासाठी याचा
उपयोग क न घेणार होती. ठरवले या कायापासून परावृ हो याचा िवचारही ित या मनाला
िशवला नाही.
मेळा ा या ठकाणा या अलीकड या चौकात ती थांबली आिण आता तीही र याव न जाणारांचे चेहरे
याहाळू लागली. ित या नोकर-चाकरांपैक कोणी आलं असलं तरी वेषांतर क नच येणार; ते हा याची
ओळख समोर यापे ा माग या बाजूनेच पटेल अशी ितची खा ी होती; कारण माणूस चेहरा बदलतो पण
चाल याची ढब बदलायला िवसरतो. िशरीला पाचसात िमिनटांपे ा जा त थांबावं लागलं नाही. एका
माणसाची पाठमोरी चाल ितला ओळखीची वाटली. ती सावकाश र यावर या रहदारीत िमसळली
आिण चाल याचा वेग वाढवीत या माणसा या एक पाऊल मागे चालायला लागली. आता मुळीच शंका
रािहली न हती. ती बोलली ते हा ित या चेह या वर एक अितमंद हा य होते.
‘व तक, नावाने हाक ऐकू न दचकू नकोस.’ जेमतेम या या कानापयत पोचेल अशा
आवाजात ती हणाली. मागे वळू न पा नकोस. थांबू नकोस. चालत राहा.’
याचे नाव कानावर येताच तो माणूस एकदम दचकला होता; मग याने खांदे खाली आिण
आत ओढू न घेतले होते. याची पावलं ताठ पडायला लागली होती.
‘‘पळू न जायचा िवचार मनात आणत असशील तर तो सोडू न दे. सुर ा दलाकडे एक श द
टाकला तरी ते तुझ काय करतील ते तुला माहीत आहेच. मी सुर ा दलापैक नाही. मागे
वळू न पा नकोस. माझ एक काम कर. मला आता या सारं ग या मेळा ाला हजर
राहायचं आहे. तुमचे र क कं वा पहारे करी जे कोणी असतील यां यातून मला आत घेऊन
जा. तू काहीही कर- मला आत घेऊन जा चल.’’
व तकचे खांदे पराभूतपणे ढले पडले. तो खाली मान घालून चालत रािहला. म येच एकदोनदा याने
एकदा उज ा आिण एकदम डा ा हाताने काही गुंतागुंतीचे संकेत के ले. यां या संघटनेत व तकचे थान
बरे च वरचे असावे. याला ( कं वा िशरीलाही ) कोणी हटकले नाही. मेळा ाचे थान एक सावजिनक
नृ यमहाल होता हे उघड झाले. उ सुक, अपे ापूण ीपु षांचा जमाव जवळपास आिण
दारापाशी जमला होता.
‘‘हीच मेळा ाची जागा?’’ िशरीने िवचारले.
व तकने मानेनेच लहानसा होकार दला.
‘‘उजवीकडे त ड क न उभा राहा आिण शंभर अंक मोज. तोपयत मागे वळू न पा नकोस.’’ िशरी या
आवाजात या ज मजात अिधकाराला आता एक नवीच धार आली होती. ितची खा ी होती क व तक
ितचा श द मोडणार नाही. तो उजवीकडे वळताच ती या या डा ा अंगाने पुढे झाली आिण
नृ यमहाला या वेश ारातून आत िशरणा या घोळ यात सामील झाली.
❖❖❖

पाच
नृ यमहालाचा सबंध तळमजला लोकांनी ख चून भरला होता. वरती गॅल यातूनही लोक दाटीदाटीने उभे
होते. सवजण आपापसात हल या आवाजात कु जबुजत होते- यांचा सवाचा िमळू न सागरा या
गजनेसारखा गंभीर आवाज वर छताकडे जात होता. कमान पाच हजार तरी लोक ितथे जमले असावेत
असा ितने अंदाज के ला. सवा या नजरा बँड टँडकडे हो या. ितथे ितघे चौघे लोक आपापसात बोलत उभे
होते. सारं ग ितथूनच बोलणार असावा. ती जागा दसेल अशा बेताने आिण दारावरच एका बाजूला िशरी
उभी रािहली. आत येतच होते आिण गद वाढतच होती. एक घामेजले या चेह या ची गलेल बाई
िशरीला अगदी खेटून उभी रािहली. ती घाईघाईने आली असावी कारण ितची अगदी
दमछाक झाली होती. एका मळकट मालाने त डावरचा आिण मानेवरचा घाम टपता
टपता ती िशरीला हणाली,
‘‘सारं ग दसला नाही अजून?’’
िशरीने नकाराथ मान हलवली.
माग या आठव ात या मेळा ाला आली होतीस?
‘‘नाही. मी थमच मेळा ाला येते आहे.’’ िशरीने सांिगतले.
या बाई या चेह यावर नाराजी उमटली; ती काही तरी टोमणा मारणार होती; पण तेव ात लोकां या
त डू न एकि त असा मोठा सु कारा िनघाला. िशरीचे ल टँडकडे गेले. मघा या ितघात आणखी एकजण
येऊन िमळाला होता. बाक यापे ा तो बराच जा त उं च होता. इत या अंतराव न या या धारदार
नाकािशवाय िशरीला इतर काहीच प दसत न हते. चेहरा उभट वाटत होता. तर मग
हा सारं ग होता तर! ितलाही आपली उ सुकता जाणवली. सारं गने एक हात हवेत
उचलताच लोकांचे आवाज एकदम थांबून शांतता पसरली.
‘‘आधी माग या मेळा ाचा अहवाल. वतुळ पंधराची सं या पुरी झाली आहे. वतुळ
सोळाची न दणी आज या मेळा ापासून सु होईल. िशरीला याचा आवाज कं िचत
घोगरा, पण आजवी वाटला. या यां या तांि क बाबतीत ितला वार य न हते; पण
ित या शेजारणीला होतसे दसेल. िशरी या कमरे ला कोपराने ढु शी देत ती पुटपुटली
‘‘तरणीताठी पोर तू! अजून न दणी के ली नाहीस! आ हा वय कांना घेत
नाहीत...नाहीतर...’’ आसपासचे लोक शू शू करीत यां या दोघ कडे पा लागले. िशरीचा
चेहरा संतापाने एकदम लाल झाला. ित या आजवर या आयु यात ित याशी एव ा
सलगीने आिण उ टपणे कोणी बोललं न हतं...आताची ितची भूिमका णभर ती
िवसरलीच होती...पण ती कं वा ती बाई बोलाय या आतच सारं ग परत बोलायला
लागला... या याकडे अधवट ल देता देता िशरी भानावर आली. ितला आपली नैस गक
ित ा िवसरायला हवी होती न ा सामा या या भूिमके शी समरस हायला हवं होतं.
आता मोठीच आफत येऊ घातली होती...
‘‘मी हे दरवेळी सांगत आलो आहे.’’ सारं ग यां या शांत गंभीर, प आवाजात बोलत होता. आताही
आवजून सांगतो. आपला हा संघष कोणा िव नाही. मला मा य आहे क तुम यावर अनेकदा
अस अ याय होतात...पण हा अ याय करणारा माणूस हा या यं णेचा ह तक आहे. तो या अवाढ
यं णेतला एक लहानसा भाग, एक च आहे. याला वत:ची गती नाही. उ ा आप या हातात स ा
आली तर आपलीही येय धोरणे ितत याच सचोटीने आिण आवेशाने अमलात आणील... ते हा माझी
सूचना एवढीच आहे क वैयि क हेवेदावे ठे वू नका आिण माझी आ ा अशी आहे क कोठे ही असंघ टत,
वैयि क हंसाचार होता कामा नये. एका माणसा या अधीर मूखपणाची इत या वषाचे म फु कट जात
कामा नयेत.’’
‘‘वतुळात जे न दणी करतील यांना य कामकाजाची परे षा कळे लच. इतरांसाठी आणखी
काही सूचना. सभासद न दणी या काही कमान अपे ा आहेत. ती सं या पूण झाली क
य संघष सु होईल. ती वेळ मा याखेरीज कोणालाही माहीत असणार नाही. सुर ा
दलाचे हेर तुम यात आहेत हे मी जाणून आहे. यांना उ ेशून हे आहे- येथे जमले या
सवसामा यांनी कोणताही गु हा के लेला नाही. यांना काहीही मािहती नाही. आता
इतरांसाठी- तुम या सहकायाची आ हाला ज री आहे. हे सहकाय आसरा-अ -पाणी
एव ापुरतेच हवे आिण तसे सहकाय देणे कोण याही काय ाखाली गु हा होत नाही.’’
िशरीला याचे बोलणे अगदीच ाथिमक व पाचे वाटले; पण याचा ोतृवग कोण या पातळीचा होता
हे पा नच तो बोलत होता. या या श दांचा लोकांवर िवल ण प रणाम होत होता हे तर उघड होतं.
यांना कोण याही अ याचाराची फू स न देता तो एका अंितम साहसासाठी, एका सव यागासाठी यांनी
मने घडवून तयार करीत होता. या या आवाजातले आजव, ांजलपणा, युि वाद हे सवच
भावी होते. आतापुरते ितचे काम झाले होते; पण मनात अशी शंका होती क या एका
भेटीने सारं गब लचे मनातले कु तूहल कमी न होता वाढणारच आहे; पण आता ितला
िवचाराला वेळ हवा होता. मेळा ाचा पिहला भाग संपताच संधी साधून ती
नृ यमहालाबाहेर पडली आिण एका अगदीच वेग या वाटेने िनघून पाकम ये आिण मग
महालात परतली.
या अनुभवाने आप या आयु याला एक नवी िमतीच जोडली गे याची िशरीला जाणीव झाली.
कट ितकटांच,े हे ादा ांचे जे अनेक अंत थ वाह ितला आजवर जाणवत आले होते यांचा
स ा पध या या र सीखेचीत ितला काहीतरी संदभ लावता येऊ लागला. डोळे उघडे ठे वून वावरताना
सारं गचा धोका यापूव च जाणवला होता हे आता ितला समजले आिण याबरोबरच ित या
काल या लहानशा भेटीला धोकादायक साहसाची एक नवी आकषक झालर आली.
काल या मेळा ाला ती आलेली महालात या अनेकांनी पािहले असेल. ितला खा ी होती
क पुढ या मेळा ाची सूचना ितला िमळणार होती, ती याही मेळा ाला जाणार होती-
पुढे ? पुढचं पुढे!
यावेळी व तक येईलच याची खा ी न हती. चा थोडासाही संशय आला तरी
सुर ादल याचे कसे अतोनात हाल करतात. या या भीषण कथा सव ुत हो या. व तक
दसला नाही तर दुसरा कोणीतरी - पण िशरी गे यावाचून राहणार न हती. यावेळी ितने
वाहन ठे वायची- जागाही बदलली, मेळा ा या ठकाणी जा याचा मागही काळजीने
िनवडला. मेळा ाची वेळ होत आली तरी ितला कोणी ओळखीचे माणूस दसेना. ितने
वत:शी णभरच िवचार क न मग एक धाडसी पाऊल टाकले. ती सरळ या थानाकडे
िनघाली. वाटेत कोणी अडवलं तर व तकच नाव सांग याचा ितचा िवचार होता.
र याव न जाताना अनेकां या ित यावर या नजरा ितला जाणवत हो या, पण य
मेळा ाचे ठकाण आले तरी ितला कोणीच हटकले नाही आिण हे ितला खटकले. यांची
देखरे ख खासच इतक क ी नसणार. ते हा यांनी ितला मु ाम तेथपयत येऊ दलं होतं.
ती जा तच सावध झाली.
मेळावा ही मागचीच पुनरावृ ी होती. वतुळ सोळा आिण सतरा दो हीची सभासदसं या
पूण झा याची चांगली बातमी सारं गने दली. वतुळ अठराची न दणी सु झाली होती.
दोन वर या ेणीचे कायकत गे या आठव ात बेप ा झा याचीही बातमी सारं गने गंभीर
आवाजात सांिगतली. यावर टीके ची आव यकता न हती. याने पु हा एकदा सवाना शांत
राह याचा, अिवचार न कर याचा, धीर धर याचा इशारा दला. यां या आिण अिखल
मानवजाती या सुटके चा ण आता काहीफार दूर न हता....
मेळावा संपला ते हा िशरीची जराशी िनराशाच झाली. इतक यातायात क न ती आली
होती, पण ितला काहीच नवी मािहती िमळाली न हती. वतुळात ( कशाचे वतुळ यांचे
यांनाच माहीत! ) न दणी कर याचा साहसी िवचार णभरच ित या मनात आला; पण अथात ती
इतक अनिभ न हती. ती परत िनघाली. वाटेत एक र ता ओलांड यासाठी ती बाजूला थांबली...ितला
एकदम च र आ यासारखं वाटलं. आधारासाठी ती आणखी कडेला होत असताना ितला शु
हरप यासारखी वाटली; पण एक दोन सेकंदातच ती परत मानावर आली. डो यात िवल ण कलकलाट
होत होता. गद त वावरायची ितला अिजबात सवय न हती. याचाच हा प रणाम असला
पािहजे. श य ितत या जवळ या मागाने ती वाहनापाशी परतली आिण ितथून सरळ
महालात परत आली.
रा ी या भोजनानंतर अवकार ित या महालात येत असत. दवसातला हा वेळ थमपासूनच यांनी
ित यासाठी राखून ठे वला होता. गे या कतीतरी दवसात ती आज या इत या उ कं ठे ने अवकारांची वाट
पाहत बसली न हती. महालात ते येताच ितने यां याकडे बारकाईने पािहले. ितला वाटलं, आपण
एव ात विडलांना नीट पािहलंच नाही. यांचा चेहरा कती थकलेला दसत होता! मा ितला पाहताच
यां या चेह या वर मोकळे आिण ेमाचे हा य आले.
‘‘काय हणतेय िशरी आज?’’ ित या के साव न हात फरवीत ते हणाले. ितथ याच एका
कोचावर बसायचा यांचा िवचार होता, पण यांचा हात ध न िशरी यांना मागे ओढत
हणाली,‘‘बाबा, आज इथे नको- आज जरावेळ ग ीवर येता का?’’
‘‘आता इत या थंडीत?’’
‘‘चला तर खरे ’’ यांना जवळजवळ दाराकडे ओढतच ती हणाली. दोघांसाठी गरम शाली घेऊन ती
िनघाली आिण अवकार ित या मागोमाग आले. ग ीवरही पहारे करी होता याला िशरीने िज या या
त डापाशी थांब यास आिण कोणालाही वर न सोड यास सांिगतले. अवकार ग ी या एका
टोकाला कठ ाला रे लून उभे होते. खाली सूयनगरीचा िव तीण देखावा पसरला होता.
राजनगराचा ास संपताच सवसामा यां या वसाहती हो या. यात असं य दवे
चमचमत होते. िसनेमा-नाटके -तमाशे-जलसे-म गृह-नृ यमहाल- मं दरे यां या जािहराती
स रं गात झगमगत हो या. आता तो देखावा मोठा आकषक दसत होता, पण या भागात
आजच जाऊन आले या िशरीला या सोनेरी वखाखालचा कडलेला, सडलेला भाग दसत
होता.
‘‘अवकार, येथे आपले संभाषण अगदी खाजगी आहे ना?’’
‘‘अं?’’ यांना ित या ाचे िवल ण आ य वाटलेसे दसले.
‘‘मला तुम याशी काही मह वाचे बोलायचं आहे- पण दुस या कोणा याही ते कानावर जायला
नको. असं काय पाहता मा याकडे?’’
‘‘नाही- माझी िशरीच बोलतीय का ते पाहत होतो- कपडे, शयती, खेळ, नाटके याखेरीज काही न
पाहणारी िशरी...बरं , बरं , बरं रागावू नकोस! हातातले श कं कण पा न यांनी यावरचे दोन लाल
खडे हलवले. ‘‘हं...सांग काय खाजगी सांगायचं आहे ते...कोणालाही एक श दही
समजणार नाही-’’
‘‘ठीक आहे. आता सांगा मला अवकार हा सारं ग कोण आहे?’’
‘‘सा ा यािव तो एखा ा बंडाची तयारी करीत आहे का? लोकांना ांतीसाठी उठाव
करायला तो यांना संघ टत करीत आहे का?’’
‘‘िशरी! तू मला आज आ याचे ध े च देते आहेस क ! राजकारणाचा एवढा सखोल
अ यास के हापासून करायला लागतीस तू?’’
जरा वैतागाने एक पाय फरशीवर आपटीत िशरी हणाली,‘‘अवकार! थ ा नको. तु हाला
यातली काही मािहती असली तर सांगा?’’
अवकारांचा आवाज गंभीर, जरासा िनराशही झाला. ‘‘िशरी, सारं ग कोण आहे हे मला माहीत आहे.
याचा काय उप म चालला आहे हे मला माहीत आहे.’’ अवकारांची नजर वर या का या आकाशाकडे
गेली. वीस हजार मैल उं चीवरचा चंड आरशांचा उप ह एखा ा तेज वी ता यासारखा चमकत होता.
ितथून सूय सा ा याला श चा अखंड पुरवठा होत होता. एके काळी शा ांनी पृ वीचे नंदनवन
कर याची उमेद बाळगली होती.’’ अवकार हणाले. पण यांनी मानवी वभाव िहशेबात घेतला न हता.
अरे रावी, दंडल
े ी सुखलोलूपता हे मानवाचे गुणिवशेष आहेत. दुस या या दु:खात माणसाला सुख असते.
लोक आवेशाने नाकारतील- पण परपीडनं हाच मानवाचा थायीभाव आहे. यायी, सवसमान, आदश
समाजाची व े पाहणारे अ पमतात असतात. वत: यायी असतात- ते नेहमी दुल त
राहतात, उपि ले जातात. यायअ यायाचा िविधिनषेध नसणारे काही वाथ लोक
यं णा ता यात घेतात. हातावर आलेला वग हातावरच राहतो. सूय-सा ा यावरचा
सवसामा यांची प रि थती स या अशी आहे िशरी. यां यात काही बुि वंत आहेत- यांना
समजतं क वा तिवक असं असायला नको. सवाना सुखाने राहणे श य आहे- हा सारं ग
असा एक आहे. िशरी याची येये, व े मला माहीत आहेत. ताि वक पातळीवर मी
या याशी सहमतही होईन. पण ावहा रक पातळीवर मला याला िवरोधच करायला
हवा. मी या वगाचा ितिनधी आहे यांचे िहत मला पािहलं पािहजे. यां याशी मी ोह
क इि छत नाही. िशरी या नजरे ला नजर देत अवकार हणाले, िशरी, माझी खा ी आहे
तू मा यावर याडपणाचा आरोप करणार नाहीस. आता सांग एकाएक राजकारणात
एवढं वार य का?
‘‘अवकार, मी सारं ग या दोन मेळा ांना हजर रािहले आहे.’’
‘‘अ सं. अवकारांना आ याचा (व रागाचाही ) ध ा बसला असला पािहजे, पण यां या
आवाजात तसूभरही फरक पडला नाही. पुढे!’’
‘‘सारं ग िवल ण लोकि य आहे. लोक या यावर िस ासारखी भ करतात याचे
तकशा सुसंगत आहे, काय म वहारी आहे. मला अशी भीती वाटते क याची ांती
यश वी होणार आहे.’’
‘‘थोड यात हणजे या सारं गने तु यावर भुरळ पाडली आहे.’’ ते कं िचत हसत
हणाले,‘‘हो...हो...अशी रागावू नकोस. बरं ते असो. तू या मेळा ांना जाताना यो य ती
काळजी घेतली होतीस ना? ही गो आणखी कोणाला माहीत आहे?’’
काही ण िशरी आ याने अवकारांकडे पाहत रािहली. अवकार, ती शेवटी हणाली,‘‘मी
तुम या श ू या सभा-मेळावे इथे जाते, यांची भलावण करते याचे तु हास काहीच
नाही?’’
‘‘बाळ िशरी, सारं ग हा काही माझा ि गत श ू नाही- तो शासनाचा श ू आहे. तु या
या साहसाचा उपयोग कोणी वाथ हेतूसाठी क नये एवढीच माझी इ छा आहे आिण
या या मेळा ाला जाणारी तू काही पिहलीच नागर ी आहेस असं वाटतं?
सूयनगरात या कतीतरी उ पद थ ि या या नावी या या मोहाला बळी
पडतात... या या मेळा ांना जातात...आिण मग या समाज ोहाची भरपूर कं मत
मोजतात... या कं वा यांचे पती.’’
‘‘नाही- मी काळजी घेतली होती अवकार’’
‘‘मा या तु या जा याला िवरोध नाही- पण तू असा अितरे क अिवचार पु हा क नकोस
असा माझा तुला स ला आहे.’’
‘‘पण अवकार! या सारं ग या वतुळांची सं या वाढत आहे!’’ मी अवकार असताना
काहीही होणार नाही याची मला खा ी आहे.
मा यानंतर अं, मग न ा अवकाराची ती जबाबदारी होईल, नाही?
कोणताही य उ ार न करता अवकारानी सूयाब लचे आपले मत प के ले होते. महालात खाली
येताना िशरी वत:शी िवचार करीत होती...अवकार ित या क पनेपे ा फारच जा त सावध होते. सूय
सा ा या या प रि थतीची यांना पूण क पना होती. आपण मोठमोठी कार थाने रिचत आहेत,
अवकारांची स ा हलके हलके हातात घेत आहोत असा सूयालचा समज होता, पण सूयाल हाच
अवकारां या गूढ खेळातले एखादे बा ले असेल! आपली संपूण अप रप ता ितला या णी
कषाने जाणवली.
❖❖❖

सहा
म हापंिडत आ द याकडू न आ यावर या सव गो वर िशरी िवचार करीत होती.
सारं ग या मेळा ाला दले या भेटी ितने अगदी गु राख या हो या याचे ितला आता
के वढे समाधान वाटले! सूयालने या मािहतीचा कसा उपयोग क न घेतला असता सांगता
येत न हते. आता यापुढे या मेळा ांना जायची आव यकता न हती. अवकाराशी जे
बोलणे झाले होते याव न ितला तर अशी शंका येत होती क अवकार आिण सारं ग या
दोघांची य वा ितिनधीमाफत गाठभेट झाली असावी आिण दोघात असा एखादा
अिलिखत करार झाला असावा. हणून अवकार इतके िनधा त होते; पण यांची क या
सारं ग या मेळा ांना जाते ही गो लोकांना मा य झाली नसती. वत:ची खा ी क न
घे यासाठी ितने व तकला बोलावणे पाठवले. बोलवायला गेलेला चाकर व तक सापडत
नाही असा िनरोप घेऊन आला. िशरीने जे हा काळजीपूवक चौकशी के ली ते हा ितला
समजले क व तक गेले तीन दवस कामावरच येत न हता. तो कोठे गेला आहे यासंबंधात
कोणासच काही मािहती न हती. ित या नोकरां या बाबतीत सहसा असा कामचुकारपणा
कं वा हलगज पणा होत नसे. ितला व तक या गैरहजेरीचे नवल वाटले.
रा ी या वेळी रोज या िशर या माणे अवकार ित या भेटीसाठी येऊन गेल.े दवसा या
समारं भाचा दोघांचा संभाषणात अगदी नाममा उ लेख आला तेवढाच काय तो. अवकार
नेहमीच सावध असायचे- िशरीही एव ात एव ात वत:चे श द िवचार क न
मो ाने उ ारायला िशकली होती. ते हा यांचे संभाषण ब तेक औपचा रकच होते.
अवकार गे यानंतर िशरी काही वेळ पलंगावर पडू न होती- पण दवसभरा या संगानी
मन इतके उ ेिजत झालेले होते क झोपेचा के वळ िवचारही आव यक होता. शेवटी
कं टाळू न ती बाहेर या स ात आली.
ित या पायाखाली सव सूयनगर पसरले होते. िन त नगराचा क देखावा मोठा शांत
दसत होता- पण ितला आता माहीत झालं होतं तो ही शांतता फसवी आहे. सव
असमाधानाचा; ष े ाचा अ ी धुमसत आहे. ांतीसाठी स झालेले त ण गु ठकाणी
भेटून काय म आखीत आहेत आिण आता या सवाचे सू चालन करणारा सारं ग हजर
झाला आहे. भडका उडाला क आज या व थेची नाविनशाणीसु ा राहणार न हती.
एखा ा सामा य माणसाचे आयु य जग याची ित यावर वेळ येणार होती. मालक-चाकर-
गुलाम हा भेद नाहीसा होणार होता. िशरीला ती क पना एकदम अि य वाटू लागली.
ितचे आताचे आयु य एकदम आकषक वाटू लागले. अवकारां या वभावाची एक बाजू
तरी ितला या णी वानुभवाने समजली आिण असं हणलं जात होतं क सारं ग
यां यात याच एका नागरी वंशातला होता. याने वखुशीने हे आयु य िनवडले होते तर!
वनवास, अ ातवास, हालअपे ा, भटकं ती... याचे रह य आणखीनच वाढ यासारखे
वाटले.
काहीतरी वाचावं कं वा टेिलि हजन पाहावा अशा िवचाराने ती परत आत आली आिण
दारातच िथजून उभी रािहली. अंधारले या खोलीतून एक हलकासा पण प आवाज
ित यापयत पोहोचला होता.
‘‘िशरी, सावकाश खोलीत ये. आरडाओरड क नकोस. मी सारं ग आहे.’’
िशरीचा छातीत कलेला ास आता सावकाश बाहेर पडला. ती अिजबात न अडखळणा या पावलांनी
खोलीत आली. मागा न ितला या गो ीचे नवल वाटले क ितला काडीइतक ही भीती
वाटली नाही; पण ती जशी खोलीत आिण सारं ग या जवळ आली तशी ित या छातीत एक
वेगळीच धडधड होऊ लागली. याने के वढा मोठा धोका प करला होता.
‘‘सारं ग! तू? इथे कशासाठी आलास?’’ ती शेवटी पुटपुटली.
तो ित याकडे कं िचतसा वळला; पण याचा सव देह अजून अंधारातच होता. याचा एक
हात सावकाश खाली आला. ित यावर श रोखले असेल तर ते याने आता खाली घेतले
होते... तो याच हल या आवाजात हणाला,
‘‘मी तोच तुला िवचारायला आलो होतो. मा या दोन मेळा ांना तू हजर रािहली होतीस का?’’ िशरी
आपले आ य लपवू शकली नाही. सारं ग कं िचत हसून हणाला, ‘‘दचकलीसशी तुला काय वाटलं आमची
संघटना इतक िशिथल आहे क कोणालाही आत वेश िमळावा? मह वा या थानावर या
लोकां या ितमा तुम यापाशी आहेत, तशा आम यापाशीही आहेत...’’
‘‘आिण तरीही तु ही मला परत जाऊ दलंत! मी सुर ा दलातफ हेरिगरी करायला आली
अस याची श यता होती...’’
‘‘नाही. आ ही तुझी पाहणी के ली आिण मगच तुला सोडलं. तु या मनात आम याब ल
कोणताही पूव ह न हता; असली तर थोडीशी सहानुभूतीच होती. यापे ाही मह वाचं- तू
कोणाची ह तक हणून आलेली न हतीस; कोणीही तुला पढवून पाठवलं न हतं, तू
कोणालाही भेटीचा अहवाल सादर करणार न हतीस...तू वतं पणे आली होतीस
हणूनही सुख प परत येऊ शकलीस; नाहीतर तुला...अं...काहीतरी अपघात झाला
असता.
यांनी ितची तपासणी के ली हे श द िशरीला िवल ण झ बले होते. वैयि क आयु याची
ही जाहीर िचरफाड ितला अस झाली; पण ितचा रागही फार काळ टकला नाही. या
न ा डावातले नवे िनयम ितला वीकारणेच भाग होते. ती एक सामा य ी हणून गेली
होती - अवकारांची क या हणून नाही. ितला इतरां इतके च ह व वातं य होतं. जा त
नाही आिण कमी नाही. पण तपासणी? मग लागलीच ितला र या या कडेला आलेली
णभराची च र आठवली. फ ती नैस गक न हती आिण णभर टकली न हती.
यांनीच ितला काही वेळ भूल दली होती आिण ितची संपूण मानिसक तपासणी के ली
होती!
‘‘मी तु यासंबंधात ऐकलं होतं आिण मेळा ाची सूचना अविचतपणे मा या नजरे स
पडली. ठरािवक चाकोरीत या आयु याचा कं टाळा आला होता; काहीतरी नवीन
अनुभव याची इ छा होती आिण तु या संबंधात कु तूहलही होतं- हणून मी तु या दोन
मेळा ांना हजर रािहले.’’
‘‘माझा तु या श दांवर िव ास आहे आिण तुझं काय मत झालं आम याब ल?’’
‘‘तुमची संघटना काय म आहे; त वे उ आिण या य आहेत; तुमचे आचरण ामािणक
आहे; सवसामा यांचा तुम यावर िव ास आहे; सवाचा तु हाला पा ठं बा आहे. तुम या
काय माला यश ये याचा संभव दृ ीआड करता येत नाही.’’
‘‘पण तु या मनात शंका आहे!’’
‘‘हो- कारण तुमचा संघष स या या अवकारांशी होणार नाही- सूयालशी होणार आहे.
सूयाल हा फार वेगळा माणूस आहे असा तु हाला अनुभव येईल. अवकार यां या
थानाशी ामािणक तरी आहेत- ते काही एका वगाचे ितिनिध व करतात. सूयाल हा
कोणाचाही ितिनधी नाही. तो संपूण वाथ आहे. रा य हे याचे एकमेव येय आहे.
यासाठी तो कोणतीही कं मत देईल. याला कशाचाही िविधिनषेध नाही. या याशी
स मा य झगडा होऊच शकणार नाही. तु हाला व पयायाने सूय सा ा याला फार फार
मोठी कं मत मोजावी लागणार आहे.’’
‘‘तू हणतेस ते खरं आहे...कदािचत आधी सूयालचाच बंदोब त करावा लागणार
आहे...तुझी काही मदत हो यासारखी नाही ना?’’
या या धीटपणाने ितचा ास िहरावून घेतला आिण या या ातली ग भत उपे ा
ितला िवल ण झ बली; पण मग ितला वाटलं, मनात आणल असतं तर तोही
आप यासारखंच चैनीचं, ऐषारामाचं आयु य उपभोगू शकला असता. ते लाथाडू न तो या
संघषात पडला होता...ितची उपे ा कर याचा अिधकार कोणाला असला तर तो या
सारं गलाच आहे!
तु यािवषयी नाना तर्हे या गो ी कानावर येतात- खरी हक कत काय आहे ते तरी सांग! िशरी शेवटी
हणाली. सारं ग या त डू न एका उि कडवट हा याचा उ ार िनघाला. काही लोक मला वग ोही
हणतात; काही िवदूषक हणतात. काही िम हणतात. तू काय हणणार आहेस मला
माहीत नाही. तरीही ऐक वाहनाला अपघात होऊन मी खाली पडलो हे तू ऐकलेच
असशील.
मी हातात श कं कण कधीच वापरत नसे- जे हातात दसत असे ती एक न ल होती. कं कण मला
हातकडीसारख वाटायचं. असं वाटायचं क आप या ग याभोवती एक प ा आहे आिण याची साखळी
कोणा या तरी हाती आहे...तुला माहीत आहे का क श कं कणातून िवजेचा ध ा देऊन कं कण
वापरणाराला बेशु करता येत?ं ते एक दुधारी श आहे, िशरी... मला डो यावरची ही सततची टांगती
तलवार नको होती...आिण मा या वाहनाला अपघात झाला, पण तो मी मु ाम के ला. क ाशी संपक न
ठे व याची प त मी सु के ली आिण अशाच एका संधीचा फायदा घेऊन वाहनातून छ ीने
उडी मारली आिण वाहन खाली कोसळू दले.
‘‘तरीच तुझा काही मागमूसही यांना लागला नाही!’’
‘‘िशरी, आणखी एक गुिपत तुला सांगतो. माझे वडील जरी अवकारां या िनकट सहका या पैक होते
तरी माझी आई गुलाम होती... विडलांनी ित या ह ाखातर मला कतीतरी वेळा चो न
सूयनगराबाहेर ित या घरी पाठवलं आहे...अथात यांनी ही गो फार फार गु ठे वली
होती...तूच आज थम ती ऐकते आहेस आिण िशरी, या समाज व थेत मी थमपासूनच
रमलो नाही... एक योगायोग हणून मी असा ऐ यात वाढलो...मा या आईची इतर मुलं
दै यात, गुलामिगरीत िखतपत आहेत...मीही खरा यां यातच पडायचा...मी सूयनगरात
एक बुरखा घेऊन वावरत होतो आिण मा या पूव हदूिषत नजरे ला सवच िवकृ त, कृ ि म
असं दसत होतं; पण वाटलं अगदी बालपणापासून मा या मनात ही बंडाची भावना
ज मास आली असली पािहजे...या बांडगुळी या सं कृ तीचा नाश कर याची ती
मह वाकां ा होती...’’
सारं ग काही ण ग प बसला. ‘‘िशरी, या अ ग भ मना या उसळ या ऊम हो या. माझे
वय जसे वाढले तसा माझा दृि कोन बदलला. वैयि करी या कोणीही दोषी नाही हे मला
समजले...तु ही लोक या प रि थतीत ज माला आलात, वाढलात, याच प रि थतीचे
तु ही गुलाम होता... मधमाशी मधावर जगते याचा दोष ित याकडे नाही; उ ांती
त वाकडे आहे...पण ही समाज व था उलथून पाड याचा माझा िनधार तसूभरही कमी
झाला नाही... तुम या गोटात मला अनायासे वेश िमळाला होता... तुमची सव शा े मी
अ यासली आहेत; वाहन, संदश े न, िनयोजन, संकलन, अ िव ा...सव काही आिण माझी
तयारी पुरेशी झाली आहे असं मला वाटले ते हा मी या अपघाताचे नाटक उभे क न इथून
नाहीसा झालो.’’
‘‘सारं ग, तु या संघटनेची रह ये समजून यायची मला अतोनात उ सुकता आहे- पण मी
तुला काही िवचारणार नाही...मला िजतक कमी मािहती असेल िततकं चांगलं...मला
वाटतं क तू यश वी होणार आहेस...आता एक िवचारते... तुझा वेश इत या आतवर
होऊ शकलाच कसा?’’
‘‘तू िवसरतेस क तुम या चाकरगुलामांपैक अनेक आमचे सभासद आहेत. येताना एकाचे
साहा य झालं...जाताना व तकची मदत होणार आहे.’’
‘‘अ सं! हणजे व तक तु या कामावर होता तर! याचा गेले तीन दवस प ाच नाही?’’
‘‘व तकचा प ा नाही?’’ सारं ग एकदम िन ल झाला. ‘‘न माहीत आहे? तु याच
एखा ा कामासाठी नाही ना गेला?’’
‘‘नाही. याने मला मेळा ाला येताना ओळखलं असणार- याला िवचा न माझी खा ी
क न यायची होती- पण तो मला भेटलाच नाहीय-’’
‘‘मला हे आवडत नाही.’’
‘‘पण तू आता परत कसा जाणार?’’ िशरी या आवाजात नकळत काळजी आली.
‘‘ते मी पाहतो...तू काळजी क नकोस... आिण मला आज रा ी पािहलंस हे पार िवस न
जा...’’
‘‘सारं ग!’’ ती आवेगाने पुढे होऊन हणाली; पण तो थांबून मागे वळताच ितला श द
सुचेनात. ती कशीबशी एवढेच हणाली, ‘‘सारं ग सांभाळू न जा.’’
तो ित याकडे वळला, ित याजवळ आला. थमच याचा चेहरा पूण काशात आला. याचे के स कु रळे
होते, लांब वाढवलेले होते, याची मिहरप उ या चेह या ला शोभत होती. डोळे कं िचत ितरके
होते. (गुलाम आईचा वारसा?) पण िवल ण पाणीदार होते. चेहरा दृढिन यी,
िव ासपूण वाटत होता. आजवर कोणा याही नजरे ला नजर लावून पाहणारी िशरी आता
मा मान खाली घेऊन उभी रािहली.
‘‘सांभाळू न जाईन, िशरी...तु यासाठी!’’ याने ित या गालांना बोटांचा एक अगदी हलका
पश के ला आिण मग तो झपा ाने महालातून िनघून गेला.
सारं ग गेला खरा, पण िशरीला काही के या चैन पडेना. तो सुख पपणे परत जाईल का
नाही याची ितला काळजी वाटत होती. राजक य कं वा ताि वक पातळीवर रािहला
न हता, वैयि क पातळीवर आला होता. सारं ग सुरि तपणे परत जातो का नाही या
िवचाराने ती िवल ण अ व थ झाली होती. दुस या साठी जीवाची घालमेल हो याची
ितची ही पिहलीच वेळ होती...व तक या गैरहजेरीनेच ितचे मन चरकले होते. सारं गची
सुरि तता यानंतर समजायला दुसरा कोणता मागच न हता. ही अशी वेळ आली होती
क ित या हातची सव स ा िन पयोगी होती... एखा ा सामा य माणसासारखी ती
असहाय आिण हतबल होऊन के वळ िस ांचाच धावा क शकत होती, यांचीच क णा
भाकत होती. ही आयु यातील पिहलीच वेळ होती क जे हा ितला पुढे काय होणार आहे
याची शा ती न हती; भिवत ित या हाती न हते, घटना ित या मज ची, सुखदु:खाची
फक र करीत न ह या...
शेवटी ती पलंगावर पडली खरी, पण सारी रा तळमळू न काढ यासाठीच...
❖❖❖
 सात
या िशरीला पूव दवस कं टाळवाणे वाटायचे ितलाच आता दवस कसे अगदी वा यासारखे पळताहेत
असं वाटायला लागलं. ती आता आसपासची प रि थती डोळस नजरे ने पाहत होती. प रि थतीत या
बदलाचे सू म वाह आता ितला जाणवत होते. अवकारांचे एकं दर धोरण ितने पािहले ते हा ितला
यामागचा खोल अथ दसला. ांती, संघष अटळ होता हे यांनी हेरल होतं. वत:मागे रा न सूयालचीच
ितमा जनमानसावर सवािधकारी हणून ठसवली होती. लोकां या असमाधानाचा,
संतापाचा सव जोर सूयालवर आपोआपच एकि त होत होता.
आिण सूयाल वत: याच श या धुंदीत होता. िशरीशी वागताना या यात एव ा
एव ात बदल झाला होता. अिन छेने का होईना, पण पूव तो ित याशी आदराने वागत
असे; या आदराची जागा एक छ ी उपे ेने घेतली होती. पूव ितची मज संपादन
कर याचा तो वरवरचा तरी य करीत असे- आता याने वत:ची ित यावरची मालक
गृहीतच धरलेली दसत होती. िशरी या अंगाचा संतापाने ितळपापड होत असे, पण
सूयालशी भांड याची ितची इ छा न हती.
व तक यानंतर परत दसलाच नाही. याचे गडप होणे हे एक जरासे भीतीपूवक रह यच
रािहले. सारं ग याब ल ित या कानावर काही काही येत होते, पण यापैक खरा भाग
कती आिण अितशयो चा कती हे समजायला माग न हता. याला भेटायची अितशय
इ छा असूनही ितने तो य के ला नाही. ित या बािलश कु तुहलापायी याचा जीव
धो यात आण याची ितची इ छा न हती.
♦♦♦
‘‘ती महालात बसली असताना सूयाल आत आला. या या आगमनाची वद ही ितला िमळाली
न हती; तोही उ टपणे दार जोराने उघडू न आत आला होता. िशरीचा संताप अनावर झाला.
प रणामाची फक र न करता ती याला बोलणार होती; पण या या नजरे कडे नजर
जाताच ितचे श द ओठांवरच िथजले. सूयाल या डो यात एक वेगळीच चकाक होती. या या
चेह या वर हं समाधान होते.’’
‘‘पुढ या आठव ात एक खास समारं भ आयोिजत के ला आहे िशरी-’’ ित या परवानगीची वाट न
पाहताच एका कोचावर बसत सूयाल हणाला ‘‘ आिण तुला या समारं भाचे खास िनमं ण ायला
आलो आहे मी.’’
‘‘पण गे याच मिह यात समारं भ झाला क !’’ न राहवून िशरी हणाली.
‘‘महापंिडत आ द यांकडू न श साठी खास परवानगी घेतली आहे...कारण हा समारं भ लाबंणीवर टाकू न
चालायच नाही आिण हा समारं भ पार पड यािशवाय मला व थता वाटायची नाही. िशरी,
सूयसा ा यावरचे एक फार फार मोठे संकट मी आज टाळले आहे. वा तिवक अवकारांनीच हे
काय हाती यावयास पािहजे होतं...िशरी, सारं ग आज आम या हाती लागला आहे!’’
हे श द इतके अनपेि त होते, िशरी इतक बेसावध होती, क ितला आपला ध ा लपवताच आला नाही.
शरीरा या आिण मना या सव या णभर गोठ या. डो यात सु पणा आला. हातापायातलं ाण गेलं.
चेह या वरचा रं ग उतरला. आधारासाठी ितला खुच ला रे लावे लागले...
‘‘होय! माझी शंका खरीच होती तर? बारीक झाले या डो यांनी सूयाल िशरीकडे रोखून
पाहत होता. आधी माझा िव ासच बसत न हता, य अवकारांची क या सा ा या या
श ूबरोबरच संगनमत करील; या या गु भेटी घेईल, सा ा यािव चालले या सश
बंडाला सहानुभूती दाखवील हे आधी मला खरे च वाटत न हते...पण आता या बातमीचा
तु यावर झालेला प रणाम मी पािहला आिण मा या मनात या शंका फट या...’’
‘‘आिण आता काय होणार आहे?’’ िशरी घोग या आवाजात पुटपुटली.
‘‘समारं भात मु य पा णा सारं ग मानाचं थान घेणार आहे?’’ सूयाल खेकसला. याचे
डोळे लाल झाले होते. ‘‘पण िशरी! तु यावर मी के लेले आरोप नाकार याचीही तसदी तू
घेत नाहीस?’’
िशरीची मान सावकाश वर आली. ितचे डोळे िव फारले होते आिण या िवशाल
डो यांची नजर अनंत अंतरावर कोठे तरी िखळली होती. ितला नजरे समोर काहीतरी
भयानक दसत असावे, कारण ित या शरीरावर एकामागून एक रोमांच उठत होते. पण
सूयालला या दृ यात जागा न हती - सूयाल ितला दसतच न हता जणू- िशरीची मान
अगदी सावकाश हलली आिण ित या डो यात आसवे उभी रािहली...
‘‘ याला तू अवकाश वासावर पाठवणार आहेस! ती आता थमच सूयालकडे पाहात
बोलली. एका उम ा आयु याचा असा नाश करणार! के वळ तुझी वैयि क मह वकां ा
सा य कर यासाठी! आिण या याशी समोरासमोर दोन हात करता येत नाहीत हणून! तू
स ेवर असताना आिण तो असा लपूनछपून वावरत असताना!’’
िशरीचे येक वा यच सूयालला चाबका या फटका या सारखं झ बत होतं.
‘‘तू या यासाठी इतक पागल झाली तर!’’ तो शेवटी ओरडला.
‘‘ या यासाठी रा ोहाचाही गु हा करायला तयार झाली होतीस तर!’’
‘‘मी तो िन ाज ेमासाठी तरी करते! तू वत: या ु मह वाकां ेसाठी आजवर काय
काय गु हे के ले आहेस ते आठव!’’
‘‘िशरी! तू णा णाला जा तच खोल अपराधात गुंतत आहेस!’’
‘‘आिण आता मला याची काय फक र! आता कशात काय अथ आहे?’’
‘‘तू अशा लफ ात गुंतलीस तर अवकारांवर याचा काय प रणाम होईल?’’
‘‘ते त णी अिधकारपदाचा राजीनामा देतील.’’
‘‘आधी मी सारं गची व था करतो- मग तू आहेस आिण मी आहे. सूयाल खाल या पण
भावनावश आवाजात बोलत होता, हा सारं गच मा या सव आकां ात यय आण याचा
संभव होता. आता मला कोणीही अडवू शकणार नाही!’’
पण िशरीकडे पाहताच या या ल ात आलं क ितचं आप या श दांकडे ल ही नाही. या या मनात
ित याब ल काही कोमल भावना असतील तर या णी नाहीशा झा या. या या िहशेबी िशरीची ा ी
क न घेणंही एक वैयि क ित चे ी बाबच तेवढी रािहली. गरकन वळू न तो सपा ाने ित या
महालाबाहेर पडला.
सूयालने आणले या बातमीचा खरा ध ा िशरीला तो गे यानंतर जाणवला. सारं ग सुर ादला या हाती
सापडला होता! ितला कोणतीही शंका न हती क व तकचा यात संबंध होता. व तक फतूर झाला नसेल,
पण शारी रक छळाखाली तो काहीही लपवून ठे वू शकला नसणार आिण यांना कळलं असणार क सारं ग
िशरीला ित या मदतीने भेटायला येतो. तीच वाथ ! ितनेच पिह या भेटीत हा धोका ओळखायला हवा
होता. ितनेच सारं गला िन ून सांगायला हवं होतं - पु हा इथे येऊ नकोस! के वळ ितचे ीसुलभ कु तूहल
भागव यासाठी ती या नस या गो ीमागे लागली होती... याचे काय भयंकर प रणाम होतील याचा ितने
िवचारही के ला न हता...आिण जो सारं ग आज वषानुवष शासना या सुर ा दलाला सहज लकावणी देत
होता तो ितला भेटायला लागताच के वळ दुस या च खेपेत या या हाती सापडला होता!
सारं गचे सारे आयु य संपले होते! गोठले या अि मतेने तो आता एका दूर या अवकाशया ेवर जाईल...मग
याचे भिव य काय असेल ते असो...पण या नही जा त, ही काही के वळ एक वैयि क शोकांितका
न हती...सव सूय सा ा याचीच अप रिमत हानी झाली होती. भिव याला कलाटणी दे याची अपूव श
सारं गम ये होती... आता सारं गच नाहीस झाला होता; यं ाचा तर कणाच मोडला होता आिण ांतीची
सव यं णा कोलमडू न तरी पडेल. नाहीतरी अिवचार, दशाहीन अितरे कात न होऊन
जाईल... वतं ते या काठाशी आलेली सा ा याची जनता पु हा एकदा गुलामिगरी या अंधा या कदमात
लोटली जाणार होती...
प रणामांचे अ ान हे काही पापाचे समथन होऊ शकत न हते. िशरी या िजवाची नुसती
तगमग तगमग चालली होती. दारावरची घंटा कण कणली ते हा आधी ितचे ितकडे
ल च गेले नाही. अवकार यां या रोज या रा ी या भेटीसाठी आले होते; काही ण वाट
पा न ते महालात आले. िशरीची अव था पाहताच ते णभर हबकले आिण मग
घाईघाईने ित यापाशी येत हणाले,
‘‘अरे ! िशरी? हा काय कार आहे?’’
िशरी या अगदी ओठांवर आलेले श द ितने ऐनवेळी आवरले. सव छु पे विनरे खक बसवले आहेत याची
ितला जाणीव झाली. वत:चे कपडे सावरीत ती घोग या आवाजात हणाली.
‘‘अवकार! जरा वर ग ीवर चलता?’’
ित याकडे नवलाने पाहात यांनी मानेनेच होकार दला.
♦♦♦
ग ी या कोप या त येईपयत िशरीने कसातरी धीर धरला आिण मग ती एकदम अवकारांकडे
वळली आिण यांचे दोन हात घ धरीत आवेगाने हणाली,
‘‘अवकार! सारं ग सुर ादला या हाती सापडला आहे!’’
अवकारांचे शरीर णभर ताठ झाले आिण मग सैल पडले.
‘‘असं? आिण तुला ही बातमी कशी समजली?’’
‘‘सूयाल मघाशी आला होता... यानेच मला हे सांिगतले...’’
‘‘मग ते खरं च असलं पािहजे. पण हे कसं काय झालं?’’
िशरीने शोकाने आिण शरमेने मान खाली घातली.
अवकार याला मीच कारण आहे. मी सारं ग या दोन मेळा ाला हजर रािहले होते- ते यांना समजल
होतं- यांनी माझी िह ॉ टझमखाली तपासणी के ली होती- आिण मग मी श ू नाही असं
समज यावर सारं ग वत: मला भेटायला मा या महालात आला होता...
‘‘तु या महालात?च्! के वढा धोका!’’
‘‘पण सूयालला माझा संशय आला होता; याने मा या चाकरांपैक एकाला पळवून नेले
आिण या याकडू न सव मािहती काढली...काहीतरी खोटा िनरोप पाठवून सारं गला
साप यात पकडला असला पािहजे...मीच! मीच या सवाला कारण आहे! मी काय क !
अवकार?’’
‘‘पण तो तरी कसा फसला? याला आतापयत असा बनवाबनवीचा काय अनुभव न हता?
तु या भेटीसाठी तो इतका वेडा झाला होता क काय?’’
िशरीने हा िवचार के लाच न हता. णभर ती अगदी त ध झाली आिण मग ितला
अ रश: रडू च कोसळले... अवकार जरा ािसक, सहानुभूती या आवाजात हणाले,‘‘तरी
मी तुला आधीपासून सांगत होतो, असा िवचार क नकोस...’’
‘‘हो-हो-सांगत होता- पण अिवचार झाला, चूक झाली, सव काही मला मा य आहे...आता
यातून माग दाखवा!’’
वा तिवक अवकार या ना याने मला ही बातमी सव थम समजायला हवी होती. अवकार हणाले, पण
अथात सूयालला िवचारले तर तो हणेल याला अिधकृ तरी या काहीच समजले नाही...सुरि तते या
नावाखाली तो या या अिधकाराबाहेर खूप वेळा जातो, खूप बेकायदेशीर गो ीही करतो हे मला माहीत
आहे...सारं ग एव ाने सापडेल अशी मला क पना न हती...हे हायला नको होत, िशरी...भिव याब ल
मी मनाशी काही आडाखे बांधले होते...सारं ग एव ात सापडायला नको होता...सूयाल या वाथ ,
अितरे क मह वाकां ेला फ सारं गच पायबंद घालू शकला असता...हे काहीतरी भलतंच झालं
िशरी...आता घटना कोणतं वळण घेतील काही अंदाजच बांधता येत नाही...
‘‘मग याला सोडवायला मला मदत करा’’ िशरी धीर क न हणाली.
तू खासच या या ेमात पडली आहेस! नाहीतर अशी िवल ण मागणी के लीच नसतीस! रा यिन व े र
सुर ायं णा आधारलेली आहे, िशरी- मला ती तू वाथासाठी रा ोह करायला सांगतेस! हे कसं श य
आहे िशरी? सारं ग या या वत: या य ांनी कं वा या या सहकार्यां या मदतीने
सुर ादला या हातून िनसटला तर मला खेद होणार नाही...आधी मी अवकार आहे, मग
तुझा िपता आहे.
अवकारांनी ितचा िनरोप घेत यावर िशरी कती तरी वेळ सु मनानं ग ीवर उभी होती.
सूयनगराचा िवहंगम देखावा आता ितला अथशू य वाटत होता. यातला रसरसता
आ माच काढू न घेतला गेला होता.
महापंिडत आ द य हे िशरीचे एकमेव आशा थान उरले होते. महापंिडत आ द य योग क ाचे मु य
अिधकारी होते; अवकाश िनवाणावर यांचा काही औपचा रक तरी अिधकार होता... यांचीच काही तरी
मदत होईल अशी ती मनात आशा करीत होती; पण आता सूयालचे ित यावर आणखीच बारीक ल
असणार. ती महापंिडतांची भेटसु ा उघडपणे घेऊ शकणार न हती...इतरांना नाही तर सूयालला ित या
भेटीमागचा उ ेश बरोबर समजला असता. शेवटी दुस या दवशी सकाळी ितने अवकारामाफत
महापंिडतांना अवकारां या खाजगी उ ानात बोलावून घेतले आिण ितथे ती यांना
भेटायला गेली.
‘‘िशरी? तू! अवकारांनी मला बोलावलं होतं-’’ ते आ याने हणाले.
‘‘मा यासाठीच, काका आपण जरा एकांत थळी बसू या का?’’
ित या एकांत या श दाचा अथ यांना समजला; यांनी हातातले कं कण नीट पािहले. एक िनळा खडा
चमचम करीत होता. याचा अथ यां या दोघांवर कोणतीतरी सू म यं े िनरी ण करण टाक त होती.
िशरीकडे पा न काही न बोलता यांनी मान हलवली आिण चालायला सु वात के ली. चालता
चालता यांचा कं कणातील ख ांशी चाळा चालला होता...म येच या िन या ख ाची
चमचम थांबली. जवळ याच एका बाकाकडे जात आ द य हणाले,
‘‘िशरी, इथे बसू या. हं- आता सांग कशासाठी मला बोलावलंस ते.’’
‘‘काका, एव ातच एक खास समारं भ आयोिजत के ला आहे ना?’’
‘‘होय...आ हाला श पुरव याची िवनंती कर यात आली होती...पण सूयालची िवनंती
हणजे आ ाच क .’’
‘‘काका, सूयाल या हातात सारं ग सापडला आहे. याला या खेपेस पाठिव याचा याचा
िवचार आहे...’’
आ द यांचा चेहरा िवल ण िख झाला. ते बारीक नजरे ने िशरीकडे पाहत हणाले, पण
िशरी! हे तुला कसं काय माहीत?
‘‘सूयालने काल मला हे सांिगतलं’’
‘‘पण तुला याचं वाईट वाटलेलं दसतंय!’’
‘‘काका! तुम या ल ात नाही का आलं! सारं गची मु ता हायला हवी!’’
‘‘पण तू? तू काय या या वतुळाची सभासद वगैरे आहेस क काय?’’
णभर िशरी तंिभत झाली व मग ित या डो यात काश पडला. आ द यांना हे सव
माहीत होतं. याचा अथ...याचा अथ...एकच असू शकत होता.
‘‘ हणजे काका! तु हीही-’’
‘‘हा...हा...हा! काही गो ी उघड न बोलले याच चांग या. िशरी आ हाला हे समजलं होतं
आिण िशरी, तू स या अिजबात लोकि य नाही आहेस...कारण सव वतुळांना हेही समजलं
होतं क सारं गला तुझा भेटीसाठी िनरोप आला हणून तो गेला. काही फार थोडे लोक
सोडले तर सवाना माझाच संशय येतो आहे!’’
‘‘ओ िस ! िस ! मी आता काय क ? काका आप याला काही करता येणार नाही का?’’
‘‘नाही.’’ आ द यांचा आवाज खोल, पण ठाम येत होता. कारण सारं गला कोठे ठे वले आहे
हे आ हाला माहीत नाही. तो िजवंत आहे क नाही याचीही काही खा ी देता येत नाही.
िशरी, सुर ादलाचा तुला काहीच अनुभव नाही. समारं भा या दवशी दुपारी सारं ग
योगशाळे त येईल...
आ द यांचा एक एक श द िशरीचे अंत:करण िचरीत जात होता; दर णा णागिणक
ित या अपराधाची ा ी वाढतच चालली होती. उरावरचा याचा बोजा
णा णागिणक वाढत होता...
‘‘पण काका! असे िनि य कसे बसता? काहीच हालचाल का करीत नाही?’’
‘‘ याची िन फलता आधी समजली आहे या य ात मनु यबळ, म, वेळ आिण संधी
कशासाठी दवडायची? आ हाला थांबलं पािहजे...सारं गसारखा नवा नेता िमळे पयत
थांबलं पािहजे...’’
ाकू ळ आिण उि मनाने िशरी फरली. ित या पाठमो या आकृ तीकडे आ द य का यपूण
नजरे ने पाहत उभे रािहले होते.
आ द य ि थत होते, पण यांची ि थत ता सुखासीनतेतून िनमाण झाली होती. िशरी
हे समजू शकत होती क सारं गला यांचा पा ठं बा होता, ते ामािणक होते; पण हा
पा ठं बा रा यशा ा या ताि वक पातळीवर होता. सारं गचा य फसला तर याचं काही
नुकसान होणार न हते. ते आणखी थांबायला तयार होते. पण सारं ग या नेतृ वावर
िव ास ठे वून, गुलामी या मगरिमठीतून मु हो या या सुवण णाची वाट पाहत
असलेले सारं गचे लाखो अनुयायी? यांनी कोण या आशेवर धीर धरावा? वातं य यां या
ओठापाशी आले होते; गुलामी ते अगदी णा णानी मोजत होते...आिण आता एका
फट यासरशी यां या सव अशा धुळीला िमळा या हो या...गुलामीचे जोखड आता
पूव पे ाही जड, अस होणार होते...आशे या अंधुकशा काशानंतर हा िनराशेचा
काळोख यांचे जग बुडवून टाकणार होता. ते कसे थांबणार? यांना भीषण अनुभवाने
माहीत होतं क अशी संधी पु हा पु हा येत नाही...ते ही ि थती वीकारणार
नाहीत...आिण माणूस एकदा जीवावर उदार झाला क मग याला कोणतीही बंधने
अटकाव क शकत नाहीत...
ती...ती...तीच या सा या या मुळाशी होती!
त डाशी आलेली कं चाळी ितने कशीतरी दाबली. रा ी या अंधारात ती पलंगावर उठू न बसली होती
आिण भयभीत नजरे ने आसपास या अंधाराकडे पाहत होती...ती एकटी, अगदी एकटी होती... लोकांचे
आरोप ती कशीतरी सहन क शके ल... पण आयु याचा येक ण ितचेच मन ित यावर जे आरोप करीत
राहील ते सहन कर याची ित यात श होती का? आसपास या अंधारात ितचा अपराध जळ या रे षानी
उजळ यासारखा ित या डो यांसमोर नाचत होता...डोळे िमटू नही या िपसाटपणे थरथरणा या
आकृ या अदृ य होत न ह या...बाहेरचा अंधार उपयोगी न हता... या णी ितची
अि मताच अंधारात गुरफटली जाईल, मनाचे ि ितजच अंधा न जाईल ते हाच या
धगधग या आकृ या दसेनाशा होतील...ते हाच...
िशरीचे शरीर एकदम त झाले... या क पनेने ितचा ासच छातीत कला...अंधारातही नजर एका
अितदूरवर या थानावर आिण अितदूर या काठावर िवसावली होती... णभरापूव चा शोक,
मन ताप, प ा ाप, सव काही ती िवसरली होती...ित या डो यात आता एक िवल ण
चकाक आली होती...ओठ एका अधहा यात िवलग झाले होते... शरीरावर एक रोमांच
उठला होता...
❖❖❖

आठ
समारं भा या दवशी सकाळीच सूयाल िशरी या महालात आला होता. सारं गला पकड याची बातमी
ितला सांिगत या या दवसापासून तो ितला भेटलाच न हता. एक तर सारं ग या बं दवासाची सव
जबाबदारी याने कोणावरही न सोपवता वत:वर घेतली होती आिण यात याचा दवसाचा बराचसा
वेळ जात होता. या कामी याला कोणतीही गफलत हायला नको होती. एकदा सारं ग वाटेतून दूर
झा यावर याचा पुढचा मह वाकां ी माग िन कं टक होणार होता. सारं ग हाती सापड यावर याला
अनेक वेळा मोह झाला होता क याला ठार मा न टाकावे; पण याचा राजक य वहारीपणा याला
तसे क देईना. अंतराळ वासावर सूय सा ा यातले अनेक उ मो म, धाडसी, िहकमती वीर गेले होते-
ते हा सारं गला याच वासावर पाठवणे हा काही अपमान न हता; पण याहीपे ा मह वाचे असे
ि गत कारण होते...समारं भानंतर लवकरच तो सा ा या या शासनाची सव सू हाती घेणार होता;
िशरीलाही तो ह तगत करणार होता- कोणतेही आिण सव उपाय वाप न आिण मग ित याबरोबर
रित डा करीत असताना सारं गची आठवण याला मोठी सुखद वाटणार होती. या यासारखा
सवगुणसंप पु षाला अ हे न या लफं या माथे फ सारं गमागे लंपटासार या लागणा या िशरीवर
याने उगवलेला हा अघोरी सूड होता. ती िजवंत होती तोपयत ित या आयु याचा येक
ण ितला ही सारं गची आठवण छळत राहणार होती...सारं ग के वळ मरण पावला तर ती
या या मृ यूचे दु:ख कालांतराने िवसरली असती...पण सारं ग अशा अव थेत असताना
नाही...
तो ित या महालात आला ते हाही या या मनात हेच िवचार होते. ितचा ि यकर गे याने िशरी लान,
शोकाकु ल, उदासवाणी दसत असेल अशी याची क पना होती- पण ती सपशेल चूक ठरली. िशरीने
हस या चेह यावर याचे वागत के ले; ित या टपो या डो यांत एक अधीर अपे ा दसत होती,
पण काळजाला एक िहसका बसून सूयालला जाणवलं क हे या यासाठी
नाही... या यासाठी नाही!
‘‘आज समारं भाचा दवस आहे िशरी!’’ सूयाल बोच या आवाजात हणाला.
‘‘मला माहीत आहे’’ िशरी थंडपणे हणाली. ित या आवाजात राग तर न हताच, पण
िव ास न बस यासारखी गो हणजे क णेची एक छटा होती.
‘‘सारं ग आज या या अखेर या वासावर िनघणार आहे.’’
‘‘ते मी कसं िवसरे न, सूयाल!’’
‘‘तरीही तू अगदी खुशीत दसते आहेस... का सारं गवरचे ेम हाही एक नाटकाचाच भाग
होता...तो दूर होताच याला तू िवस नही गेलीस?’’
बराच वेळ या याकडे टक लावून पाहत शेवटी िशरी हणाली,
‘‘तुला खरं च असं वाटतं, सूयाल?’’
‘‘नाही.’’ शेवटी याला कबूली ावीच लागली. ती काहीच बोलत नाही असे पा न तो
शेवटी हणाला,‘‘तु या वाग याचं रह यच मला समजत नाही, िशरी. तुझं या यावर खरं
ेम असतं तर या या िवयोगा या णी तू शोकात बुडून जायला हवी होती...तू तर तशी
दसत नाहीस!’’
‘‘ख या ेमाची तुला काय क पना असणार, सूयाल? तू आजवर ज मात कधीतरी कोणावर
खरे , उ कृ , िन ाज, िन: वाथ ेम के ले आहेस काय? आिण लोकां या वभावाची तरी
तुला काय क पना असणार? तू कधी कोणा या भावनांची कदर के ली आहेस का?...
ित याकडे िहशेबी नजरे ने पाहात सूयाल हणाला, ‘‘िशरी, मी तुला ओळखतो. हे
त व ान खरे असेल कं वा बनावट असेल...पण तू मनात काहीतरी डाव योजला
आहेस...पण ल ात ठे व! मी सारं गवर डो यात तेल घालून ल ठे वणार आहे... या या
सुटके या य ाचा कोणी िवचारही क नये हेच चांगले... तुमचे ांितवीर काही साहसी
योजना आखीत असतील तर यांना हा इशारा दे... यांचे हकनाक बळी जातील...सारं ग
पृ वीव न िनघून जाईपयत मी वत: ल ठे वणार आहे...मग...मग पा ! मग आपण
आहोतच!’’
या या धमक चाही ित यावर लवमा प रणाम झाला नाही. या याकडे सावकाश पाठ
वळवून ती खाल या आवाजात हणाली,‘‘तू हवं ते कर, सूयाल. मा मी आज समारं भाला
हजर रा शकणार नाही...मला ते अश य आहे... याचं कारण तुला सांगायला नकोच.
तुझी तशी इ छा असेल... पण िनदान आज तरी मी ती मानणार नाही...एकदा सारं ग
गे यावर तू सवािधकार हातात घेशील, तुझा श द हाच कायदा होईल खरं ...पण आजतरी
तरी नाहीय् ...आिण मी समारं भाला येणार नाही...’’
शेवट या श दांवर ितचा आवाज अडखळला आिण यात कं प आला. ती तशीच मान
खाली घालून पाठमोरी उभी रािहली. काही वेळ थांबून मग सूयाल महालाबाहेर पडला;
पण या या मनातली अ व थता कमी झाली न हती.
♦♦♦
समारं भ अनपेि तपणे जाहीर झाला होता. फ सूयनगरातलेच िनमंि त हजर रा
शकले होते. यां यातही याब ल चचा चाललीच होती. समारं भा या व पात झालेला
बदल ब तेकांना माहीत होता; पण एक तर ते शासना या कृ पेवर जगणारे चरणभाट होते
कं वा िवरोध कर याची मानिसक वा शारी रक तयारी नसलेले होते. समारं भाचे के वळ
एक े क होते.
सूयाल तसा न हता. सारं गला याने आप या कं वा अ यंत िव ासात या माणसा या
नजरे आड एक णभरही होऊ दला न हता. अगदी शेवट या णी सारं ग आिण तो काही
ण एकटेच होते. सारं गचे हात पाठीशी साखळदंडांनी जखडले होते. पायांतही शृंखला
होती. तरीही सूयाल या यापासून चार हात दूरच होता आिण याचा हात िप तुलापासून
दूर जात न हता.
‘‘सारं ग, शेवटचं एकदा नीट पा घे...आता तुझे डोळे िमटले क मग ते कु ठे उघडणार
असतील ते उघडोत... यांना पृ वी परत दसणार नाही िशरीचीही तुझी भेट घे याची
इ छा होती, पण मी याला नकार दला. ते मी तु या क पनेवरच सोपवतो. नाही तरी
तु ही ेिमक का पिनक जगातच वावरत असता.’’
‘‘माझा तु या एकाही श दावर िव ास नाही.’’ सारं ग जड आवाजात हणाला.
‘‘पण ित या ेमा या नादानेच तू आम या हाती लागलास!’’
‘‘ते स य आहे, ते मी नाकारत नाही; पण िशरी अजाण आहे आिण मा या सार या
िन कांचन, कलंदर माणसा या नादी ती लागेल हेही संभवनीय नाही.’’
‘‘हाच या तुझा ितला शेवटचा िनरोप?’’
ितला? ितला िनरोप ायला तु या म य थीची ज री नाही.
पण सूयाल, तु यासाठी मा एक संदश
े आहे. इशारावजा आहे. मी तुला दोन दवसांपूव जे सांिगतलं तेच
आताही सांगतो- मला मु कर. मी कोण याच भिवत ाला य मृ यूलाही-घाबरत नाही. तुझा
िव ास बसो व न बसो हे स य आहे; पण माझी धडपड सूय सा ा यातील सामा यांसाठी होती... यांना
जीवन मानाने, सुखाने, आशेने जगता यावे यासाठी होती. आप या संप सं कृ तीचा मला नाश
करावयाचा नाही... या संप तेची ा ी वाढवायची आहे...सूयाल, तू ही गो कती दवस लपवून
ठे वशील? मी पृ वीवर नाही ही गो सव जाहीर होताच याचा काय प रणाम होईल याची काही
क पना तरी आहे का तुला? मीच लोकांचा अनावर ोभ अडवून धरला आहे...तो जर कोसळत आला तर
तुमची सुर ा यं णा कतपत पुरी पडणार आहे? ल ावधी जीवांची ह या होईल, र ाचे पाट वाहतील.
समाज व था कोलमडेल आिण परत एकदा अंधारयुग येईल...सूयाल, माझा इशारा
ऐक... मला जर मु के ले नाहीस तर तुझेच डोळे कायमचे िमटणार आहेत...तुला ही
पृ वीच काय, कोणतेच जग यापुढे दसणार नाही...
‘‘तू आिण तुझे त व ान?’’ एक हेटाळणीचा उ ार काढू न सूयाल ितथून िनघून गेला होता.
सारं ग या याणाचा प रणाम अ याचारात होईल याची याने आधीच दखल घेतली होती
व सव तयारी के ली होती. आता तो या या खास थानाव न समारं भाचा देखावा पाहत
होता.
एखा ा अित चंड पु पाचा परागासारखे धातूचे ते चकचकते तंतू सावकाश वर आले
आिण सूय काशात अधांतरी तोलले गेले...दूर आिण मग एकाएक ते सव दशा दशांत
फे कले गेल.े ..दूर, दूर, अित दूर...
सूयालने एक मोठा िन: ास सोडला.
सारं ग खरोखरच अवकाश या ेवर गेला अशी पु हा एकदा खा ी क न घेऊन मग सूयाल िशरी या
महालाकडे आला. आता याने हात बांधलेले न हते आिण अनेक ांची शहािनशा
कर याचा याचा िनधार होता. िशरी या महाला या दाराशीच याला एक चाकर भेटला.
िशरीने सूयालसाठी एक िनरोप ठे वला होता.
‘‘माझी भेट महापंिडत आ द यां या योगक ात होईल.’’
मनाशी नवल करीत सूयाल तडक योगक ाकडे आला. याने कतीही घाई के ली तरी क ा या यं णेची
या याब ल खा ी झाली ते हाच याला आत वेश िमळाला. तो तसाच आ द यां या कायालयात
आला. आत यां या या मो ा मेजामागे एकटे आ द यच बसले होते. सूयाल आत येताच
यांची नजर वर आली आिण यां यावर िखळली. यांनी अिभवादनाचा एक श दही
उ ारला नाही कं वा सूयालला आत ये याचे आवाहनही के ले नाही. णभर या या
थानाचा हा उघड उघड अपमान िवस न सूयाल आत आला आिण आ द यां या मो ा
मेजासमोर उभा रािहला.
‘‘महापंिडत आ द य, मी िशरीला भेट यासाठी आलो आहे.’’
‘‘मी तुमची अपे ाच करीत होतो.’’
‘‘मग कोठे आहे ती! मला ितची आता या आता गाठ यायची आहे.’’
‘‘मला नाही वाटत तु हाला भेटेल असं’’ सूयालचे शरीर संतापाने एकदम ताठ होताच
आ द य एक हात वर क न हणाले. मा या श दांनी गैरसमज होऊ देऊ नका. मला असं
हणायच आहे क तु ही ितला भेटूच शकणार नाही, कारण िशरी आता पृ वीवरच नाही.
‘‘ हणजे! ितने काय आ मह या के ली क काय?’’
‘‘आ मह या?’’ आ द यां या चेह या वर एक णभर हा य होते. िशरी काही इत या क या
मनाची न हती, सूयाल’’
‘‘मग तुम या श दांचा अथ काय? असे को ात का बोलत आहात?’’
‘‘सूयाल, िशरी सारं गबरोबर अवकाश वासावर गेली आहे.’’
‘‘िशरी, सारं गबरोबर- सूयाल’’ एकदम थांबला. अिव ासाने आिण संतापाने याचा चेहरा िवकृ त
झाला. ती गेलीच कशी? कोणा या परवानगीने? मला समजलं कसं नाही?
सूयाल, तु ही हे िवसरता क मी योगक ाचा मुख आहे. वासासाठी आले या येक
अजावर साधकबाधक िवचार क न यो य तो िनणय घे याचा मला अिधकार आहे.
मह वाकां ी, धडाडीचे, कु शल, आरो यसंप लोक अवकाश वासावर पाठिव याचा
योग क ाचा काय म आहे. िशरीचा अज आला, मला िशरी अवकाश वासास लायक
वाटली, मी ितचा अज वीकारला.
‘‘पण सारं गबरोबर का? याला एक ालाच पाठिव याची माझी आ ा होती. ती पाळली का गेली
नाही?’’
‘‘अवकाश वासा या सव अटी पाळ या जातात क नाही हे पाहणं माझं काम आहे.
अवकाश वासावर त ण जाजनन म ीपु षांची जोडीच पाठवली पािहजे असा
पिहला दंडक आहे. अवकाश वाशांची नावे तु ही अव य सुचवू शकता; पण या यं णेचा
उपयोग तु हाला ि गत सूड घे यासाठी वा कोणासाठी करता येणार नाही.’’
‘‘ओ! िस िस , तु ही कोणाशी बोलत आहात याचे भान आहे का तु हाला?’’
‘‘आपण लवकरच सूय सा ा याचे अवकार होणार आहात हे मी जाणतो.’’
आ द य, तांि क तरतुदीचा फायदा घेऊन तु ही माझी सव योजना धुळीस िमळिवली
आहे...मी याची तु हाला मा करणार नाही.
‘‘आप याकडे मा माग याची वेळच मी वत:वर येऊ देणार नाही.’’
‘‘याचा अथ काय?’’
‘‘ या णी अवकाशया ी पृ वीक ेबाहेर गेले याच णी मी मा या अिधकारपदाचा
राजीनामा अवकाराकडे पाठवून दला आहे.’’
‘‘रा ोहा या गु ाखाली मी तु हाला अटक करणार आहे, थेर ा!’’
आ द य आता थमच मोकळे पणाने हसले. ते आप या आसनाव न उठू न उभे रािहले. वृ
असले तरी यांची शरीरय ी ताठ, बाबदार होती. सूयालने संतापाितरके ने आपले
करणश बाहेर काढले होते.
सूयाल, ते श न वापर याची मी तु हाला सूचना देतो. हा अवकाश श ने भारलेला आहे- याचे गुणधम
तु हाला माहीत नाहीत. करणांनी इजा तु हालाच हो याची श यता आहे...मा यावर
िव ास ठे वा... प ा ापाची वेळ येऊ देऊ नका...
सूयालचा चेहरा अिनि त झाला; याचे मन ि धा झाले; आ द य याला फसवीत
असतीलही; पण याला वत:ला धोका प कर याची काहीच आव यकता न हती...श
यान क न तो आप या टाचावर गरकन वळला. महालाबाहेर पडता पडता तो मागे
पाहत हणाला, आ द य! गाठ मा याशी आहे!
आ द य काहीच बोलले नाहीत.
सूयाल या या कायालयात परत आला. तेथे याचा मु य साहा यक याची वाटच पाहत
होता. याचा चेहरा जरासा चंता त, थोडासा भयभीतही होता.
‘‘काय आहे?’’ सूयालने आ या आ या िवचारले;
‘‘सारं गला अवकाश वासावर पाठिव यात आले ही बातमी सव पसरली आहे.’’
‘‘पण कशी! सूयाल ओरडला. ते तर गुिपत होतं.’’
‘‘सव ेिपत झाली आहे. ेपण क ातच कोणीतरी फतूर आहे.’’
‘‘ फतूर! फतूर! जा’’
‘‘सूयाल, मला लोकांची ित या आवडत नाही...सव िवल ण अ व थता आहे...तुम या नावाचा
सव उ ार के ला जात आहे...’’
‘‘ते नेहमीच माझा ष े करीत आले आहेत!’’
‘‘आता भाषा ष े ाची नाही- सूडाची आहे- ते य कृ ती कर याची भाषा बोलत
आहेत-’’
‘‘ठीक आहे मला याची क पना आहे. जा.’’
साहा यक िनघून गेला. सारं गने या धो याचा इशारा दला होता तो धोका ए हानाच
या या दारापयत पोचला होता क काय? आ द य सारं गला सामील होते...आणखी
कोणकोण या खा यात याची माणसं पेरलेली होती? खु या या सुर ादलात तर
या या माणसांचा िशरकाव झाला नसेल?
जो ण याने आप या परमो िवजयाचा मानला होता तो अगदी ामक िनघाला होता.
िशरी गेली होती. ते दु:ख, तो राग, तो असाहा यपणा सवात अिधक दाहक होता.
सा ा याची सव श ितला परत आणायला पुरेशी न हती...तो या दोघांची ताटातूट
क पाहत होता...आता ते दोघे एक येतील... या या शरीराची राख राख होऊन ितचे
कण वातावरणात िव न गे यावर हजारो वषानी यांचे िमलन होईल...अगदी अगदी
अस य िवचार!
यां या त डात पराभवाची कडवट चव होती.
♦♦♦
दारावरचा दशक कण कणतच सूयाल दाराकडे वळला.
वृ अवकार या या महालात येत होते. दोघे एकटे असताना यांना यांचा यो य मान दे याचे सूयालने
के हाच सोडू न दले होते. आताही तो यां याकडे के वळ ाथक व अधीर नजरे ने पाहत उभा रािहला.
याला अनेक गो ीची खा ी क न यायची होती. हा यय नको होता. एव ातच तो याही
हाता याला याची कच या या टोपलीतली जागा दाखिवणार होता.
अवकार या यापासून पाच पावलांवर येऊन थांबले.
‘‘सूयाल तू आज सारं गला अवकाश वासावर पाठवलेस.’’
सूयाल काहीच बोलला नाही.
‘‘ या या बरोबर िशरीही गेली. अवकार याच थंड आवाजात बोलत होते.’’
‘‘ते मला आधी समजलं असतं तर मी ते टाळलं असतं.’’
‘‘नाही, मला याचं दु:ख नाही ितला यो य वाटलं तसं ितने के लं- याचा ितला पूण
अिधकार होता- शेवटी ित या सुखाचा आहे. ते थांबले. सूयाल, आ द य आिण इतर
अनेक अनुभवी अिधकार्यांनी यांचे राजीनामे मा याकडे पाठवले आहेत. तुला याचं
कारण सांगता येईल?’’
‘‘मा या हाताखाली यांना काम करायची इ छा नसावी.’’
‘‘पण अजून मी अवकार आहे.’’
पण आता फार दवस नाही कदािचत एखादाच दवस. मी सव स ा हातात घेणार आहे.
तु ही नकार देऊ शकत नाही कं वा िवरोध क शकत नाही. तुमची क या ांितकारकांना
सामील होती. स ेवर राह याचा तु हाला कोणताही ह नाही.
‘‘पण ही िव कटलेली यं णा तू कशी सावरणार?’’
‘‘पैशांनी कतीही माणसे िवकत घेता येतात.’’
‘‘बाहेर सव बंडाचे वारे वाहात आहेत. आताच जर लोकांना शांत के ले नाही तर भीषण
ह याकांड पेट याचा संभव आहे.’’
‘‘गुलामांना बंदक
ु ची भाषाच फ समजते.’’
अवकारांनी वत:शीच एकदा मान हलवली.
‘‘सूयाल, तु यापाशी येक ाला उ रे आहेत; पण मला अशी भीती वाटते क ती उ रे
बरोबर नाहीत. वषानुवष सांभाळीत आणलेली ही व था ढासळ याचा धोका आहे.
मा यापाशीही सव ांवर एक उ र आहे आिण ते सवात सोयीचे आिण कमी ासाचे
आहे.’’
‘‘असं? मग सांगा तरी!’’ सूयाल उपहासाने हणाला.
‘‘हेच ते उ र.’’ अवकार शांतपणे हणाले आिण यांनी व ाखालचा हात बाहेर काढू न
या हातात या करणश ाने सूयाल या छाती या चंध ा उडव या. ते श पाहताच
सूयालचे डोळे िव फारले होते, पण ते आ य या या चयवर उमट यापूव च तो गत ाण
होऊन खाली कोसळला.
❖❖❖

नऊ
िशरीची सूचना सु वातीला आ द यांनी हातोहात फे टाळली होती. पण ितने यां या ग यात हात घालून,
आप या आईची शपथ घालून शेवटी यांचे मन वळवले होते. योगक ात या एका बंद भागात यांनी सव
तयारी के ली होती. िशरीला कोणाचाही िनरोप घेता आला नाही- ते काम ितला आ द यावरच सोपवावे
लागले; पण शेवटी ती जे हा या पांढ या , चकचक या पेटीपाशी आली ते हा मा ित या
काळजात कालवाकालव झाली. हे चेहरे , ही खोली, ही इमारत, ही नगरी, ही वसुंधरा
ितला परत दसणार न हती. ही सुगंधी हवा ितला आता पारखी होणार होती. ही िहरवी
सृ ी आता दृ ीआड होणार होती-
या अ ात वासावर ती आता िनघत होती या वासाचा शेवट के हा आिण कोठे आिण कसा होणार
होता हे कोणासच- य िनयतीला- य िस ांनासु ा- माहीत न हते. िव ा या पसा या त या
दोघा जीवाना आप या उबदार कोषात घेऊन ेरणां या भावाखाली सापडणार होता?
सारं ग आप याबरोबर आहे याची जर ितला खा ी असती तर ितने कोणतेही भिवत
धैयाने वीकारले असते; पण ती सारं गला य डो यांनी पा शकणार न हती. तो
ित याबरोबरच राहणार होता. दोघांनाही एकाच वेळी जागृतीत आण यात येणार होते.
ही गो ितला ऐकू न मािहती होती- पण तरी काळजाची भीतीने धडधड होत होतीच.
ती मखमली आवरणात आडवी झाली होती. ओळखीचे चेहरे आता उलटे आिण अनोळखी
दसत होते. िशरी या डो यात पाणी तरळले, आ द यांचा वृ , कृ श हात पुढे आला आिण
यांनी बोटांनी ितचे अ ू पुसले.
‘‘धीर धर िशरी. सव काही वि थत होणार आहे. या णापयत कती धैयाने वागलीस!
आता शेवट या णी अशी का बरं िभतेस?’’
‘‘मला भीती वाटते, काका-’’ िशरी थरथर या ओठानी हणाली.
‘‘िस ांची ाथना कर, िशरी- आ द य हणाले आिण याच णी यांचा चेहरा अ प हायला लागला.
ितने घेतले या औषधाचा प रणाम हायला लागला असावा. सव देखावा अ प होऊन एकमेकांत
िमसळू न जायला लागला. िशरीला वाटलं, कं चाळावं, ओरडू न सांगाव, थांबा! थांबा! मला या
अंधारया ेवर जायचं नाही! थांबा!...पण शरीरावरचा ितचा ताबा ए हानाच गेला होता. ितचे ओठ जरासे
हलले आिण मग िन ल झाले. टपो या डो यातली जाणीव गेली आिण रे शमी पाप या
महािन त े खाली आ या.
यानंतरही काही ण आंत रक जाणीव िश लक होती. आपण कोण यातरी महान
वासाला िनघालो आहोत आिण वासा या शेवटी सारं ग भेटणार आहे...
सारं ग...सारं ग...ओ िस !
♦♦♦
रं ग होते. पश होते. वास होते.
अनो या अनुभूती हो या.
व ांनी मनाचा ताबा घेतला होता. व वाची जाणीव के हाच मालवली होती. या दोघांना हे माहीत
न हतं; पण पृ वीमाते या संर णाखालून आता यांची शरीरे अवकाशात आली होती. महा भावी,
अक पनीय श ने भरलेले िव करण ोताखाली उ ीिपत झाले या मदूत हे भास ज म घेत
होते...
शरीरा या सव बा या थांब या हो या. पण मदूत या असं य नसाव न धावणारे हे
ीण िव ुत वाह... व ांना ते पुरेसे होते...
ते दोघे आप या वासावर चालले होते.
सेकंद, िमिनटे, तास, दवस, मिहने, वष, दशके , शतके मागे पडतील...
यांची अवकाशया ा अंधारया ा चालूच राहील...
यांचा अंत कोठे होणार होता? एखादा रा सी आकाराचा लाल तारा, का एखादा
अितसू म िनळा तारा का एखादी लखलखती सेफ ड जुळी?
कोणास ठाऊक!
❖❖❖
 च धर
एक
व तमानप ातील बात यांवर अंधिव ास ठे वणारा वाचकांचा एक वग आहे, याच माणे
वतमानप ातील येक बातमी अितरं िजत, िवकृ त, पूव हदूिषत आहे अशी खा ी
असले यांचाही एक वग आहे. या दवशी या बातमीने या दो ही वगाना आपाप यापरी
भरपूर खा पुरवले असेल यात शंका नाही.
बातमी अशी होती- चाळीसपूर- ता. 3. आज सकाळी दहा या सुमारास येथील मुख
बाजारपेठेत एक चम का रक संग घडला. चौकातील कारं या या पूवस सहकारी बँकेची
इमारत आहे; इमारतीत बँक व इतर दुकाने आहेत. ही सव या सव तीन मजली इमारत
एकाएक अदृ य होऊन या जागी काही वेळ एक िविच बांधणीची इमारत सवाना दसू
लागली. इमारतीवर झगझग या अ रांची एक अज पाटी होती.
‘सव म श े’
‘‘ येक वतं माणसाला श िवकत घे याचा ह आहे.’’
िवशेष हणजे कोण याही दशेने पािहलं तरी ही पाटी अगदी समोर अस यासारखी दसत
होती. पाटीखाली काचेचे एक भले मोठे तावदान होते आिण आत िच िविच आकारा या
बंदक
ु , रायफ स वगैरे मांडून ठे व या हो या. िखडक तही एक लहानशीच पण झगझगीत
पाटी होती-
ात िव ातील सव म श -श .े
काही वेळ बाजारपेठेत ग धळ उडाला. गद जमू लागली; चौकातला पोिलस या न ा
इमारतीपाशी आला. इतरांना दूर सा न तो वत: दारापाशी गेला; पण दार याला
उघडता आले नाही.
कमधमसंयोगाने आमचे वाताहर रा. च धर या ठकाणी हजर होते. ते मदतीसाठी पुढे झाले. या वेळेपयत
आतून कोणीतरी दार उघडले असावे, कारण रा.च धर यांनी पश करताच दार उघडले व यांनी या
इमारतीत पाय टाकला. इतका वेळ गद कडे त ड क न उभा असलेला पोिलस पु हा
दाराकडे वळला; पण दार पु हा बंद झालेले दसले.
काही वेळातच ही अनोळखी इमारत एकदम दसेनाशी झाली व बँकेची नेहमीची तीनमजली िपवळी
इमारत आप या जागी दसू लागली. इमारतीत असले या लोकांना काहीही बदल जाणवला न हता आिण
बाहेर उसळले या गद चे यांना अथातच आ य वाटत होते.
ी. च धर यां याकडू न आम या वाचकासाठी लवकरच खास बातमीप दे याचा
आमचा िवचार आहे...
पण तो िवचार यांना मनातच ठे वावा लागला. जमले या असं य लोकांनी च धरला या
इमारतीत वेश करताना पािहले होते. यातून बाहेर येताना मा तो कोणालाच दसला
न हता. झा या काराब ल पोिलसांनाही समाधान वाटत न हते व यांनाही च धरची
गाठ यायची होती. खरं हणजे च धरला भेटायला असं य लोक उ सुक होते.
पण च धरचा प ाच न हता! या दवशी तो या इमारतीत जो गेला तो कायमचाच
गडप झाला. आत वेश करताच तो अदृ य झाला होता. नंतर तो कोणासही दसला नाही.
ही झाली वतमानप ातील हक कत. तेथे य हजर असले यां या त डचे अनुभव ऐकले
तर मन च कतच होईल. कोणाला धरणीकं पाचा गडगडाट ऐकू आला, कोणाला झगझगीत
काशगोल दसले, कोणाला आकाशवाणी ऐकू आली- एक ना हजार. एक गो मा खरी.
सवाची मने कोण यातरी िवल ण भावाखाली उ ीिपत झाली होती हे खास!
❖❖❖

दोन
च धर दारापाशी गेला ते हा दार उघडायचेच अशी ठाम भावना या या मनात न हती. एकं दर काराने
याचेही कु तूहल जागे झाले होते. याने दाराला पश के ला तोही सहजच. पुढ या घटना आपोआप झा या.
या या के वळ पशाबरोबर तो चंड दरवाजा अलगद उघडला. णभर तर याला असही वाटलं क
दाराची मूठ आपण होऊनच आप या हातात िशरली.
चौकातला राऊत पोिलस च धर या ओळखीचा होता. णभरापूव च राऊतने दार
उघडायचा अयश वी य के ला होता. आता माग या बाजूने परत राऊतचा आवाज
आला:
रा ा च धरसाहेब- आ हाला पा ा येथली भानगड आता.
दारा या आत काश इतका कमी होता क च धरला आतल काहीच दसत न हतं.
णभर याला वाटलं आप या दृ ीतच काहीतरी दोष आलाय्; ती समोर या दृ यावर
एका च होऊ शकत नाही. या यातला वाताहर जागा झाला आिण याने
दरवाजापलीकड या अंधारात एक पाऊल टाकले.
डो या या कोप या तून याला दसले क राऊतचा हात दरवाजा या मुठीवर होता. अशा
नव या ठकाणी श य तो वाताहरांना आधी वेश ायचा नाही ही तर शासनाची
नीतीच होती. ते हा राऊत आत यायची धडपड करणारच. ितकडे पाह यासाठी च धरची
मान वळली आिण एक िवल ण गो घडली!
दाराची मूठ राऊत या हातात येतच न हती. मुठीचा आकार बदलत होता, जरा धूसर
झाला होता आिण एकाएक ते चंड दार बंद झाले. कार इतका झटपट झाला क
दाराची खालची कड च धर या चव ांना येऊन टेकली. पुढे जा यासाठी याने पाऊल
उचललेच होते. हा लहानसा ध ा पुरेसा होता. तो एकदम दोनतीन पावले आत गेला. या
दोन पावलांतच याचे सव शरीर एका अग य, िवल ण रोमांचकारी पण ती वेदने या
भावाखालून गेले.
दार घ बंद झाले, शरीरातली अकि पत वेदना संपली.
या या डो यासमोर काशाने झगमगणारे श ागार होते आिण या या मागे- या या
मागे अक पनीय, अ भुत असा देखावा पसरला होता. हे सवच इतके इतके -काही वेगळे
होते, इतके अिव सनीय होते क कशावरही िवचार न करता च धर नुसता पाहातच
रािहला; याचा पिव ा तसाच अवघडलेला रािहला; समोरचे श ागार तर दसत होतेच पण
याहीपे ा िवल ण असा देखावा बाहेर होता. तो आत आला होता या पारदशक दरवाजातून याला
आता बाहेरचं दसत होतं. मघाचा नजरे वरचा धूसरपणा आता गेला होता.
बाहेरचा राऊत पोिलस, ब यांची गद , या मागचा चौक, चौकातले कारं ज,े माग या बाजूची बस या
दुकानांची रांग सव काही नाहीसे झाले होते. आता ितथे र तासु ा न हता. याऐवजी एक िव तीण उ ान
पसरले होते आिण दूरवर, सकाळ या उ हात तळपणारी अशी एका चंड शहराची
आकाशरे षा दसत होती. कशात ओळखीचा पुसटसु ा संदभ न हता.
‘तू एखा ा श ासाठी आलेला दसतोस?’
या या माग या बाजूने एका ीचा कं िचत घोगरा पण मंजूळ आवाज आला. च धर गरकन वळला.
णभर तो बाहेरचे िवल ण शहर िवसरला. दुकाना या माग या बाजूने या या दशेने येणा या त ण
ीवर याचे ल एका झाले. पु हा एकदा िवचारांचा ग धळ उडाला. काहीतरी
बोलायला हवं असं याला वाटत होतं. याचबरोबर या ी याही मनात िवचार चालला
होता.
ितचे वय पंचवीस या आसपास असेल; बांधा सुदढृ माणब होता; कपडे मा जरा
िविच च होते. ( व ाची एक पुसटशी शंका या या मनात येऊन गेली.) एक तंग लाऊझ
आिण खाली तंग च ी. गुड यापयत येणारे बूट.
ती आणखी जवळ आली. चेह यावर वागताचे हा य होते. तेच हा य भु या डो यांतही उमटलेले
होते. के स काळे भोर, कु रळे होते. खां ापयत येणारे . णभर तो ितचा पोशाख िवसरला
आिण मनातला िवचार बोलून गेला-
‘‘मला एक आधी सांग, मा या मागोमाग एक पोिलस अिधकारी आत ये याची खटपट
करीत होता. याला का येता आलं नाही? आिण तो कु ठे आहे?’’
ित या चेह या वरचे हा य णभर, णभरच मा , जरासे झाकळले.
‘‘मला माहीत आहे लोक काय हणतात ते! यां या मते आ ही अजून या जु यापुरा या क पनांचीच
राबणी करीत आहोत! ितचा आवाज एकदम कठोर झाला. या आम या िनयमाचा
चारासाठी कसा धूत उपयोग क न घेतला जातो हेही आ हास माहीत आहे. ते काहीही
असो, ‘ित या’ लोकांना दुकानात वेश नाही. या त वावर आ ही अगदी ठाम आहोत.’’
या याकडू न ितला काहीतरी उ र अपेि त होते. पण णा णाला ित या डो यात शंका जमायला
लागली. याची खा ी झाली ित या श दांतला एकही श द आप याला कळलेला नाही हे आप या
चयव न ितला प दसत असले पािहजे. ितची माणसे! या मुलीने हा श द योग कोण या तरी
िति त ला उ ेशून के ला होता आिण च धर पोिलसासंबंधी बोलला होता. याचा अथ
असा क ितची माणसे, मग ती वत: कोणीही असो, पोिलस अिधकारी होते आिण यांना
या श ागारात वेश न हता. हा िवरोध दरवाजापाशीच होत होता. दरवाजा िवरोधी
होता व यांना वेश बंद होता! खूप उं चीव न पडताना जशी पोटात पोकळी िनमाण होते
तसलीच जाणीव च धरला हायला लागली. मनाचाही तोल डगमगायला लागला होता.
कोठे तरी काहीतरी भयंकर घडले आहे ही जाणीव ती हायला लागली होती.
कस यातरी भयानक गतत आपण कोसळत आहोत असे याला वाटले.
ती ी आता जा त सावध, जा त कठोर आवाजात बोलत होती-
हणजे तुला यातलं काही मािहतीच नाही? िप ाि प ा आम या श ागारांनी या
अज श या युगात महारा ीशी दलेला लढा तुला माहीतच नाही! सवसामा य
माणसाला संर ण देऊन आ ही या या कपाळीची गुलामिगरी दूर के ली याची तुला
गंधवाताही नाही! येक वतं माणसाला श िवकत... ती थांबली; ितचे डोळे या या
कप ाव न फरले...
‘हा सगळा कारच िवल ण आहे. तुझे कपडेच ते सांगतात. असले रानटी कपडे मी उ या
ज मात पािहले नाहीत. उ र सीमेवर या रानटी लोकांपैक तू एखादा इथे आला आहेस
क काय? अं?’
च धर मूकपणाने के वळ मान हलवू शकला. णा णाला याला वत:चाच राग यायला लागला होता.
याची येक ित या चुकत गेली होती; पण याचाही काही इलाज न हता. आत या आत कोठे तरी
याचा सारा जीव एक घ आवळ यासारखा वाटायला लागला होता. णा णाला प रि थती
जा तीत जा त अस होत चालली होती. आवळलेली ंग कोण याही णी तुटेल!
ती ी आता घाईघाईने बोलायला लागली होती.
‘- आिण तू हणतोस एका पोिलस अिधका या ने दार उघडायचा य के ला. हे जर खरं असेल
तर आ हाला धो याचा इशारा का िमळाला नाही?’
ितचा हात झरकन हलला. एक शी हालचाल आिण ित या हातात धातूचे एक श होते.
झगझगीत सूय काशात पोलाद चमकावे तसे ते श चमकत होते. ती बोलली ते हा ितचा
आवाज एकदम धारदार झाला होता.
महाशय, तु ही कोण असाल ते असा, पण जागचं रे सभरही हलू नका! मला मा या विडलांना ताबडतोब
इथं बोलावलं पािहजे. आमचा वसाय आिण आम यावर असले या जबाबदा याच अशा आहेत, क
आ हाला गाफ ल रा न चालायचंच नाही. इथे कोठे तरी पाणी मुरतंय् खास!
योगायोगाने असेल, पण च धर या मनात या वेळी नेमका हाच िवचार आला होता. या
ध याने िवचारात जराशी प ताही आली होती. िवचार हा होता- हे श ागार 1966
या एका र यावर दसलेच कसे? आिण तो वत: या महािवल ण जगात आलाच कसा?
चूक तर होतीच-खा ीने होती; पण कोठे ?
याचे खरे ल ित या हातात या श ावर होते. श आकाराने एखा ा िप तुलासारखे
होते. समो न दसणारा भाग एक जाडसर वतुळासारखा होता. यावर तीन बाजूला तीन
चौरस तुकडे होते. या श ानेच याला खरा ध ा बसला. याचे शरीर कापायला लागले.
कारण ित या लहानशा हातातले झगमगणारे ते भयानक श िन ववादपणे खरे होते,
या याइतके च खरे होते!
‘हे पाहा!’ तो पुटपुटला, ‘हे एवढं भयानक श इथे कशासाठी? ते जरा खाली कर!
काहीतरी ग धळ झाला आहे हे मलाही समजतं- पण आप याला यावर शांतपणे चचा
करणं श य नाही का?’
या या श दांकडे ितचे ल न हतेसे दसले. ितची नजर या या डा ा खां ा या वर या
बाजूस कशाकडे तरी सारखी जात होती. ित या नजरे या अनुरोधाने यानेही मान
वळवून मागे पािहलं; मागे एक भंत होती आिण नेमके याचवेळी भंतीवर सात लहानसे
पांढरे दवे लुकलुक करायला लागले.
मोठे चम का रक दवे! सवाचा काश सारखा कमी जा त होत होता; जणू एकातून दुस याला ेरणा
िमळत होती. काशात अ यंत सू म बदल होत होते. खरते या आिण मंदपणा या लाटा सातही काश
बंदव
ू न जात हो या. एखादे अ यंत संवेदन म यं अ यंत नाजूक चेतनांचा व ित यांचा अचूक वेध
घेत असावे अशी याला णभर ती संवेदना झाली. सव दवे संथपणे जळू लागले. याची नजर या
मुलीकडे वळली. हातातले िप तूल ती ठे वून देत होती. या या चेह या वरचे आ य ित या ल ात
आ यावाचून रािहले नाही.
िप तुलाची आता मला गरज नाही. ती बे फक रपणे हणाली. आता आमची वयंचिलत
यं तु यावर ल ठे वतील. आमचा तु याब लचा अंदाज जर चुक चा ठरला तर तुझी
माफ मागायचाही आ हाला खेद होणार नाही. तोपयत तुला जर एखादे श िवकत
यायचं असलं तर चल- मी दाखवते.
हणजे आप यावर कोठू नतरी वयंचिलत यं े रोखली गेली आहेत, च धरने िवचार के ला. ही जा तीची
मािहती फारशी समाधान देणारी न हती. यांची ही वंयचिलत यं े काय असतील ती असोत, ती
यां याच बाजूने काम करीत असणार. या मुलीला आपली शंका आलेली असूनसु ा ितने िप तूल ठे वून
दले यातच या यं ां या काय मतेवर यांचा कती िव ास होता हे प दसत होते. या चम का रक
जागेतून याला श य ितत या लवकर बाहेर पडायला हवं होतं. ही जागा या यासाठी खासच
न हती.
ही ी गृहीत ध न चालली होती क श ागारात आले या कोण याही िवकत
ची श
यायचीच इ छा असणार. च धरला एकदम वाटलं क या न ा ठकाणी याला सवात
जा त कु तूहल जर कशात असेल तर ते या लहान, चकचक त, िवल ण आकारा या
श ात होतं. या या के वळ आकारातच महािवल ण श यता सामावले या हो या. तो
मो ाने हणाला,
‘दाखव ना, काही हरकत नाही. याला आणखी एक िवचार सुचला. माझी खा ी आहे क
या दुकानातच मागे कोठे तरी तुझे वडील आहेत आिण ते माझं सव तर्हांनी िनरी ण
करीत आहेत.’
याची क पना होती या माणे ती त णी श ां या कपाटा या दशेकडे अिजबात गेली नाही. ती होती
ितथेच उभी रािहली व च धरकडे पाहात रािहली. ित या चेह या वर एक कारचे आ य, जरासा
ग धळ आिण काही गो न समज यासारखा ािसकपणा यांचं भाविम ण दसत होतं. ती
बोलली ते हा खूप िवचार क न व अगदी सावकाश बोलली.
तु या ल ात आलं नसेल; पण तुला इथे येऊन पंधरा िमिनटेच झाली आहेत आिण तेव ा अवधीत
तु यामुळे आम या या श ागारा या सव व थेत ग धळ माजला आहे. मी विडलांना हाक देताच यांनी
नेहमी या रवाजा माणे वयंचिलत यं ांचे बटण दाबलेले असणार- ते दवे त णीच
लागायला हवे होते- पण तसं झालं नाही. हेच आधी िवल ण आहे.
ती जरा थांबली; ित या कपाळावर आणखी एकदोन आ ा आ या. जर तू ‘ित या’ माणसांपैक एखादा
असलास तर मग या दरवाजातून आत येऊ शकलाच कसा? दरवाजावर पहारा करणा या यं ांचा नाजूक
तोल न िबघडवता एखा ाला आत घुसव याची यु ‘ित या’ शा ांना सापडली आहे क काय? आिण
यांनी तुला फ योगादाखल आत पाठवले आहे क काय? पण असं असणं श यच नाही. यांना जर
यशाची जरा जरी आशा असती तर यांनी आ हाला अविचत ह ला क न बेसावध पकड याची अशी
अमू य संधी कधीच गमावली नसती! याचा अथ हाच क तु यामागोमाग यांचे लोक मो ा सं येने वेश
करणार आहेत! ित यासारखी बुि मान आिण िन ू र ी झाली नाही. सव ािणमा ांवर
संपूण स ा थािपत करणे हे ितचे एकमेव येय आहे आिण तु यासारखे मूख लोक ित या
पाला, ित या नावाला मो न जातात आिण ित या हातची खेळणी बनतात!
ती एकदम थांबली आिण जराशी हसली.
‘हा िवषय िनघाला क माझं भानच िवसरतं! पण आता तुला िनदान एवढं तरी कळे ल क
तु याशी वागताना आ हाला फार फार सावध राहायला हवं!
कोप या त एक खुच होती च धर या खुच कडे वळला. याचे मन आता काही माणात
तरी शांत झालं होतं. ‘हे पाहा,’ तो ांजळपणे हणाला, तू कशाब ल बोलत आहेस याची
मला काडीइतक सु ा क पना नाही. या दुकानात माझा वेश कसा झाला हेसु ा मला
माहीत नाही. एका गो ीत मी तु याशी सहमत आहे. या सव काराचं नीट प ीकरण
हायला हवं. माझा हेतू तु यापे ा अथात फार वेगळा आहे.
च धर खुच वर बस यासाठी अधवट वाकलाही होता; पण तो खाली बसला नाही. उलट
सावकाश, अगदी सावकाश उभा रािहला. याचा चेहरा एकाएक िवल ण चम का रक
झाला होता. या या डो यात एकाएक अिव ासाची, भयाची भावना आली होती.
समोर श ां या कपाटावर अंकांची व अ रांची एक झगझगीत ओळ होती. यावर याची
नजर िखळली होती. तो बोलला ते हा याचा आवाज एकदम घोगरा झाला होता.
ते, ते, काय आहे? कॅ लडर?
या या नजरे बरोबर ितचीही नजर ितकडे गेली होती. या या ग धळाचे ितला नवल वाटत होते. ती
याच आवाजात हणाली, हो तारीख 3 जून आहे. का बरं ? का तुला तारखेचीही आठवण नाही?
‘नाही, नाही, तारीख नाही, एक आवंढा िगळू न च धर हणाला, यावर आकडे आहेत ते कशाचे
आहेत? वरचे आकडे?’
ती ी च कत झाली होती; ती काहीतरी बोलणार होती; पण ितचे ल या या चेह या कडे गेले व ती
एकदम थांबली. धसका बस यासारखी. ितने एक पाऊल मागेसु ा घेतलं- हे पाहा, अस
काय पाहतोस ितकडे? तुला काय झालं आहे? तू कती घाबरलेला दसतोस? ते वषच आहे. इशर
सा ा य संव सर चार हजार सातशे चौ यांशी असं काय करतोस?
❖❖❖

तीन
च धर अ यंत सावकाशपणे खुच त बसला. या ीचा िवचार काही वेळापुरता तरी
या या मनातून पार पुसला गेला होता. एक नवा िवचार ज माला येऊ पाहत होता.
यांना खरं वाटायला तरी काय हवं? या अव थेत के वळ आ य कं वा अिव ास यांचीही
काही मदत होत न हती. आतापयत या सव संगांना एक कारचा, िवकृ त का असेना,
पण अथ येऊ पाहत होता.
1966 म ये एका लहानशा शहरात एकाएक दृ यमान झालेलं हे श ागार. या दरवाजाचे
िवल ण गुणधम; वतं ता आिण श धारणा यांची सांगड घालणारी ती चम का रक
पाटी; िखडक त मांडलेली य श ;े िखडक वरची ती लहान पाटी; ात जगातील
सव म श े!
आता याला दसले क दुकाना या माग या दारातून एक उं च, वय क, कर ा के सांचा
गृह थ आला आहे व या याशी ही दुकानातली ी बोलत आहे. यां या बोल यात एक
कारचा सावधपणा होता, घाई होती, ताण होता. या यापयत यां या आवाजाची फ
अ प गुणगुणच येत होती. याला एकाही श दाचा नीट अथ लावता येत न हता. शेवटी
ती ी या याकडे वळली.
‘तुझं नाव तरी काय आहे?’ ितने िवचारले.
‘अं? च धर, च धर.’ तो जरा गडबडू न हणाला.
‘च धर, विडलां या यानात आलं आहे क काहीतरी मोठी चूक झाली आहे. तू कोण या
सालातून आला आहेस हे यांना हवंय.’
‘साल? एकोणीसशे, सहास , इसवी सन.’ च धर हणाला.
तो वय क गृह थ झपा ाने पुढे आला. याचा आवाज गंभीर होता.
हे पाहा, च धर, तो हणाला, सारं काही समजावून सांगत बसायला मला आता सवड नाही. या गो ीची
आ हाला िप ाि प ा धा ती वाटत होती ती गो झाली आहे. अमयाद स ेची हाव धरणारी
गादीवर आली आहे. या य ातली पिहली पायरी हणजे ितला आम या सं थेचा नाश करणे अ यंत ज र
आहे.ितनं आम या िव काहीतरी नवीन शि साधने वापरायला सु वात के ली आहे. तुझे हे अविचत
आगमन हा याचा य पुरावा आहे. हे साधन इतकं नवीन आहे क आम या िव ते वापरलं जात होतं
याची आ हाला पुसटशीसु ा शंका आली न हती! पण आता मला वेळ नाही. िसरीला,
या याकडू न िमळे ल ती सव मािहती काढू न घे आिण याला असले या वैयि क
धो याचीही याला पूवसूचना दे.
तो गृह थ घाईने वळला आिण दारातून दसेनासा झाला. या या उं च आकृ तीमागे दार
अलगद बंद झाले.
‘धोका? मला? ही काय भानगड?’ च धरने िवचारले.
िसरीलचे डोळे या यावर िखळलेले होते आिण आता ित या नजरे त उघडउघड एक
अ व थपणा दसत होता. ‘एकदम सारं सांगणं कठीण आहे.’ ितचा आवाजही जरासा क ी
वाटत होता; पण याआधी इकडे िखडक पाशी ये; मी तुला काही समजावून सांगते; िनदान
य करते. तु या मनाचा खा ीनं िवल ण ग धळ उडालेला असणार!’
याचा िवचार ते आता थमच करीत होते! आता कोठे यांना कळत होते क तो
अडचणीत सापडला आहे ठीक आहे. उिशरा का होईना-
हरकत नाही; मला दाखव. च धर हणाला व उठला.
या या मनातली भीती बरीच ओसरली होती. ितचे वडील कोणीतरी अिधकारी व समंजस गृह थ असले
पािहजेत. यांना ही सगळी काय भानगड झाली आहे हे कळलेले दसले. हणजे तो सुख प घरी परत
पोचायला आता काही हरकत दसत न हती. आता हे श ागार, ही कोण महारा ी होती ितने चढवलेला
ह ला, यां यावरचे संकट...कटकटी यां या हो या. याचा यां याशी काय संबंध होता? तो उठू न
िसरीलपाशी गेला. ती दचकू न या यापासून एकदम दोन पावले दूर सरली. या या चेह या वरचे भाव
पा न ती हसली. पण या हा यात आनंदाचा लवलेशही न हता.
‘हे पाहा च धर,’ ती जरा वेळाने हणाली, ‘मा या या कृ तीचा काही भलताच अथ लावू
नकोस कं वा रागही मानू नकोस. हा िश पणा नाही कं वा तुझा अपमानही नाही. पण
च धर, एक ल ात ठे व. काय वाटेल ते झालं तरी इथे कोणा याही अंगाला पश क
नकोस.’
या श दांनी च धरचे काळीज पु हा एकदा आवळ यासारखे झाले आिण मग याला राग आला- ित या
श दांचा आिण ित या डो यात उघड दसणा या भीतीचाही.
‘हे पाहा!’ तो हणाला, इथे कोणालाही िम ा मारायची मला हौस नाहीय! हा कार
तरी काय आहे हे मलाही उमजून यायचंय! मी माझं अंतर राखलं, तु याजवळ आलो
नाही, तर मग आप याला धोका नाही ना? मग तर बोलता येईन ना?
या या श दांचा ित यावर काडीइतकाही प रणाम झालेला दसला नाही.
ही श ागाराची जमीन, भंत, छत, आतलं सव फ नचर- सव काही िव ुत िवरोधक
पदाथाचंच बनवलं आहे. ते हा तसा धोका नाही.
ती कती गंभीरपणे बोलत होती! िव ुत िवरोधक, वैयि क पश! च धरला वाटले,
आपण एका महाभयानक गतवर एका अगदी पातळसर दोरीवर उभे आहोत. के हाही
आपला तोल जाईल! याने वत:ला कसेतरी सावरले.
‘तर मग आपण अगदी आरं भापासून सु वात क .’ तो हणाला. ‘तुला आिण तु या
विडलांना कसं कळलं क क ’ पुढचे चम का रक श द या या ओठातून िनघेनातच
लवकर- क मी तुम या कालातला नाही?’
मा या विडलांनी तुझा फोटो घेतला. तु याबरोबरच तु या िखशात या व तूंचाही फोटो घेतला आिण
ते हाच खरा कार यां या यानात आला. पाहा ना, या श आ ही छायािच ासाठी वापरतो या
श , वत:च तू या श ने भारला गेला आहेस या या वाहक बन या. यामुळेच सव
घोटाळा होत होता. यामुळेच आमची वयंचिलत यं े तुझा वेध घेऊ शकत न हती आिण
-
‘श ने? भारलेला? मी?’ च धर म येच हणाला.
िसरीला या याकडे आ याने पाहत होती. ‘तु या यानात आलं नाही का?’ ती जवळजवळ ओरडलीच.
‘तू सात हजार वषाचा कालावधी ओलांडून येथे आला आहेस! िव ात या सव श पे ा कालाची श
सवात जा त भावी आहे. तुझे सव शरीर कालश या अ ज अ ज घटकांनी भारलेले आहे. या अव थेत
तू आम या या बं द त श ागाराबाहेर एक पाऊल टाकलेस तर तु या शरीरात या या संचियत
श ने हे सव शहर, एवढेच काय, आसपासचा शेकडो मैलाचा प रसर धुळीला िमळे ल!’
वत: या श दां या ओघात ती वाहवत गेली-
‘तू-तू’ ितचा आवाज वर चढत होता. तू कदािचत या सव पृ वीचाही फोट क शकशील!
च धरला आधी तो आरसा दसलाच न हता. तसे पािहले तर आरसा सहज आठ फू ट
उं चीचा होता. या या समोर याच भंतीत होता; पण मघाशी याने पािहलं होते ते हा
या जागी एक अखंड धातूची भंत होती.
‘पाहा, आरशांत वत:कडे पाहा-’ िसरीला जरा शांत होऊन हणाली.
‘तुला जरा थैय येईल. या मानिसक आघाताचा तु या शरीरावर फारसा प रणाम
झालेला नाही- पाहा.’
च धर आरशासमोर गेला. या या चेह यावरचा रं ग उतरला होता. पण मनात या िवचार-क लोळातून
याने क पना के ली होती क आपले शरीर थरथर कापत असेल अशी. ती तरी चुक ची ठरली
होती. आरशात याला िसरीलाही दसली. भंतीवर बटणांची रांग होती. यापैक एकावर
ितचे बोट होते. ितचा स ला खरोखरच फाय ाचा ठरला होता. वत: या खरे पणावरचा
याचा िव ास उडू न चालला होता तो परत ि थरावला होता. ‘िसरीला, थँ स.’ तो
हणाला.
‘मला याची फार मदत झालीय.’
ितने हसत बटण दाबले. णा णाला ित या ि म वात जे िवरोधी बदल होत होते यांचे च धरला
नवल वाटले. णभरापूव ती संकटा या क पनेने गांग न गेली होती, संकट श दांत मांड यासाठी ती
कचरत होती; पण ितची ही आरशाची यु एकच िस करीत होती- मानवी वभावाचं ितचं
खोल पृथ रण. तो आता जरा शांतपणे हणाला,
ते हा तुम यापुढे हा एकच आहे, या इशर या राणीचा ह ला थोपवायचा आिण मला
परत मा या 1966 या काळात पाठवून ायचे- तेही मी ही भिव यातली पृ वी
उलथीपालथी कराय या आत!
ितने मानेनेच हो हटले. बाबा हणतात क तुला परत पाठवता येणे श य आहे; आता
इशर या महारा ीसंबंधी मा ...पाहा!
ित या श दांचा मिथताथ ल ात येऊन मनात समाधान मानून यायलाही याला वेळ िमळाला नाही.
ितने बटण दाबताच आरसा धातू या भंतीत गडप झाला होता. दुसरे बटण दाबताच ती भंतही
दसेनाशी झाली. या ऐवजी च धरला समोर एक िव तीण उ ान पसरलेले दसले.
दुकाना या दारातून सु वातीस दसले या उ ानाचाच हा एक भाग होता यात शंका
न हती. झाडे, फु लझाडे, िहरवेगार मखमलीसारखे गवत...
पण याची नजर िखळू न रािहली ती एका अवाढ इमारतीवर. ती चंड, गडद रास आकाशिव कठोर
रे षात उभी होती; इतक चंड क आसपासचे सव ि ितज ितने ापून टाकले होते. यां यापासून
इमारत सहज पाव मैल अंतरावर असेल; पण तरीही ितची लांबी उं ची इतक अफाट होती क नजर ितथेच
गुंतून राहावी. या रा सी इमारती या आसपास कं वा या उ ानात, कोठे ही माणसाची
हालचाल दसत न हती. माणसा याच अिव ांत िन मती या या खुणा हो या. पण
आसपास िचटपाख सु ा न हते, कोणती हालचालही न हती. झाडंझुडपसु ां िन लपणे
आपला ास रोखून उभी रािह यासारखी दसत होती.
‘आता पाहा’ - िसरील हल या आवाजात हणाली. यावेळी ितने बटण दाबले नाही तर एका चकतीची
हलवाहलव के ली. समोरचा देखावा एकदम जरासा अ प झा यासारखा वाटला. सूयाचा
झगझगीत काश रितभरही कमी झाला न हता. यां या नजरे त काचेचाही अडथळा
आला न हता. अजूनही यां यात व या उ ानात काहीही न हते. िनदान जाणवत न हते.
ते उ ान आता िनमनु य न हते.
उ ानभर माणसे आिण यं े यांची गद उसळली होती. च धर काही वेळ िव मयच कत नजरे ने समोर
पाहातच रािहला. मग िव मयाची भावना गेली आिण या माणसांचे अि त व, यां या
हालचालीतला धोका आतपयत पोचला. याचे मन भय आिण शंका यांनी भ न गेल.े
‘िसरीला!’ तो शेवटी हणाला, हे लोक तर सैिनक दसतात! आिण याची ती यं े-
‘श श !े ’ िसरीला हणाली. ‘आम या श ागारांवर ह ले करायला ितचे लोक नेहमीच टपलेले
असतात; पण दरवेळी यांना एक मोठी अडचण येई. यांची श े आम या इमारतीजवळ आणायची
कशी? श भावी आहेत; अगदी लहान श सु ा खूप अंतराव न एखा ा असंरि त जीवाचा नाश
क शके ल; पण आम या इमारतीवर दु न के ले या ह याचा काहीही प रणाम होणार
नाही इतक यांची तटबंदी भ म आहे; यासाठी आम या श ूंना अगदी जवळ येऊनच
अचानक अचूक नेमबाजी करावी लागेल. ते यापूव यांना कधीही जमलेलं नाही. कारण
आम या श ागारांभोवतीची उ ाने आम याच मालक ची आहेत आिण आमची
िनरी ण- यं ेही अ यंत भावी होती; पण आता तशी नाहीत! ते आता जी काही नवी
श वापरीत आहेत ितचा आम या संर क-यं णेवर काहीच प रणाम झाला नाही आिण
आ हाला पूव सूचना िमळाली नाही. िशवाय याहीपे ा धो याची गो हणजे ते वत:
आम या श ांपासून पूणपणे संरि त रािहले. अदृ य हो याची कमया अथात बरे च
दवसांपासून शा ांनी सा य क न घेतली आहे...ती थांबली आिण एकदम भावनो कट
आवाजात हणाली, च धर, तू नेमका यावेळी इथे आला नसतास तर काही होत आहे हे
कळाय या आधीच आमचा सवनाश झाला असता!
पण, च धर भयच कत आवाजात हणाला, ‘आता तरी तु ही काय उपाय योजणार
आहात? बाहेर तर यांची तयारी चाललीच आहे.’
ित या भु या डो यात एकाएक वेषाची योत झळाळू न उठली.
बाबांनी सव श गारांना आिण सव संघटनेला धो याची सूचना दलीच आहे. सगळीकडू न
बात या येत आहेत क , आम या गावोगाव या श ागारांसमोर अशा तर्हे या
श श ांची मांडणी अदृ य लोकांकडू न होत होती. यावर काय उपाय योजना करायची
हे ठरिव यासाठी संघटने या उ ािधकार मंडळाची तातडीची बैठक भरणार आहे.
च धर समोर मूकपणे पाहत रािहला. समोरचे (इतका वेळ अदृ य असलेल)े सैिनक जाडजाड श वाहक
माग या अवाढ इमारतीला जोड या या कायात म होते; फू ट-फू ट जाडीचे वाहक- एव ाशा लहान
श ागारावर एकवट यासाठी के वढी चंड श ! बोल यासारखे काही रािहलेच न हते. समोरची
स यि थतीच माणसाला अवाक क न टाकणारी होती. यात या यात तो तर या भावी युगात अगदी
परका होता, अना त होता. या या श दांना कं वा याला वत:ला कवडीइतक कं मत न हती!
या या नकळत तो ही वा ये मो ाने बोलला असला पािहजे; कारण लागलीच
िसरील या विडलांचा आवाज एका बाजूने या या कानावर आला.
‘तुझा समज चुक चा आहे, च धर. इथ या सव माणसात तूच सवात जा त मह वाचा आहेस. इशरचे
सैिनक आम यावर य ह ला करीत आहेत हे आ हाला तु यामुळेच समजले. िशवाय, तु या
अि त वाची आम या श ूंना अजून क पना नाही. साहिजकच, यां या न ा श -
आवरणाचे काय काय प रणाम होतात हे यांना अजून समजलेले नाही. या सव क लोळात
तूच काय तो एकच अ ात घटक आहेस. तुझा आ हाला ताबडतोब उपयोग क न घेतला
पािहजे.’
मघापे ा ते एकदम खच यासारखे दसतात, च धरला वाटले. मघाशी दस या न ह या या ताणा या
रे षा आता यां या फकटसर चेह या वर उमट या हो या. ते िसरीलकडे वळले आिण हणाले,
‘िसरीला, नंबर सात!’ यां या आवाजालाही एक कठीणपणाची धार आली होती. िसरीला
भंतीकडे वळली तशी ते गृह थ च धरला घाईघाईने हणाले, उ मंडळाची तातडीची
सभा ताबडतोब घे यात येत आहे. या अडचणीसाठी आ हाला आता या आता एखादा
माग शोधून काढला पािहजे. सवाचे ल वैयि कपणे आिण सामुदाियकपणे या मागावर
एका झाले पािहजे. वेगवेग या िवभागातून यावर चचा सु झा याच आहेत. पण
आतापयत एकच मह वाची अशी सूचना पुढे आली आहे- यांची नजर च धर या
खां ाव न मागे गेली व ते एकदम हणाले-
‘‘या, या मंडळी, या!’’
च धर दचकू न मागे फरला. समोर या अखंड दसणा या भंतीतून एकामागून एक लोक खोलीत
येत होते. एखा ा दरवाजातून खोलीत वेश करावा इत या सहजपणे येत होते. एक,
दोन, तीन... तीस.
सव उ चेह याचे लोक होते. च धरकडे वळू नही न पाहता या याव न ते पुढे गेले. यां यातला
फ एकच पु हा दोन पावले मागे आला आिण च धरकडे पा न जरासा हसला आिण
हणाला,
‘तुला कती ध ा बसलेला दसतो! पण णभर िवचार कर. एका ठकाणा न दुस या ठकाणी माणसे,
सामान, हे पाठवणं आ हाला श य नसतं तर आ ही इतक वष टकाव ध शकलो
असतो का? इशरचे सैिनक आमची नाके बंदी करायला तर अगदी टपलेलेच आहेत- ते हा
असं काहीतरी हवंच, नाही का? आिण हे पाहा माझं नाव का न आहे, िपतार का न.’
च धरने मान हलवली. पण या न ा यं ाब ल या या मनात खरीखुरी आ था िनमाण झालीच न हती.
यं युगा या गतीची ही अखेरची अव था होती. शा आिण शोध यांची गती इतक सव ापी झाली
होती क मानवाची अशी एकही कृ ती कं वा हालचाल न हती क काय यात यं ाचा काही ना काही भाग
न हता कं वा संबंध न हता. आ य क न काय उपयोग होता?
च धर या शेजारीच उभा असलेला एक िध पाड मनु य हणाला,
‘आपण सवजण येथे जमलेलो आहोत; याचं कारण एकच आहे. या न ा आिण चंड
आ मक श ची िन मती या दुकानासमोर रच यात आले या या चंड इमारतीत होत
आहे.’
जेथे आधी भंत, मग आरसा आिण मग िखडक होती या जागेकडे याने एक बोट के ले व तो पुढे बोलू
लागला, पाच वषापूव ती इमारत पूण झाली; ते हापासूनच आप याला माहीत होते क आप यािव
वापर यात येणा या श या िन मतीसाठीच ती बांध यात आली होती. आता या न ा श चा उ सग
झाला आहे; सव पृ वीच या श या भावाखाली आली आहे; ही श इतक खर आहे क , ित या
दाबाखाली य कालाची बांधणीसु ा ढासळली आहे. सुदव ै ाने हा प रणाम फ अगदी नजीक या
े ातच होत आहे व येथे आपले श ागार आहे. इतर ठकाण या बात याव न असं
दसतं क अंतर वाढत जातं तसा या श चा भाव कमी कमी होत जातो.
‘ सील,’ एक म यम उं चीचा काट कळा माणूस तुटक व रागीट आवाजात हणाला, या सा या
तावनेची काय ज री आहे? िवभागीय शाखांकडू न मांड यात आले या वेगवेग या
सूचना तू तपासून पाहात होतास. आता या वेळी कायवाहीत आण यासारखी एखादी
सूचना कोणी के ली आहे का नाही?
सील णभर घुटमळला. िवशेष हणजे याची नजर च धरवर काही ण िखळू न
रािहली आिण या नजरे त कं िचतशी शंका होती. पण णभरातचं सीलचा चेहरा पूववत
कठीण झाला.‘होय, अशी एक सूचना आली आहे. पण ती राबवायची हणजे-’ च धरकडे
बोट करीत, ‘आप या या पा यांनी जरासा धोका प करायची तयारी दाखवली पािहजे.
ती सूचना कोणती ते तु हा सवाना माहीत आहे. यायोगे आप याला जराशी सवड
िमळणार आहे.’
अं? च धर हणाला, अभािवतपणेच. सव नजरा एकाएक या यावर एकटक रोख या
गे या तसा तो पार भांबावून त ध उभा रािहला.
❖❖❖

चार
च धरला आता आरसा हवा होता, आप या मनाबरोबरच शरीराचीही उभारी कायम आहे का नाही
याची याला खा ी क न यायची होती. याची नजर मंडळा या सभासदां या चेह या व न फरली.
कोणी वेगवेग या आसनांवर बसले होते, कोणी काचां या कपाटांना रे लून उभे होते. एक,
दोन, तीन... अ ावीस! मघापे ा आता यांची सं या चारांनी कमी झाली होती. चौघे
कोठे गेल?े याची नजर दुकानभर फरली. एका बाजूचा दरवाजा बंद होताना याला
दसला या दारापलीकडे चौघे गेले होते. मग ितकडे काय होतं आिण यांचा काय उ ेश
होता हे यांचे यांनाच माहीत.
वत:ची मान हलवून याने आपले ल परत खोलीत या लोकांवर आणले; यां याकडे िवचारम नजरे ने
पाहत तो हणाला, तुम यापैक कोणीही स चा िवचारच कसा क शकतो हे मला समजत नाही!
तुमचेच श द खरे मानायचे हटलं तर मी श ने भारलेलो आहे. माझा समज चुक चा असेल, पण मला
असं वाटत क , तुम यापैक कोणीही मा या इ छेिव मला स ने काही करायला भाग पाडू
शकत नाही. मला काल वाहात परत लोट याचा कं वा मला पश कर याचा जर कोणी
य के ला तर अनथ कोसळे ल-
‘अगदी खरं आहे!’ एक त ण दसणारा मनु य म येच हणाला. सीलवर याची नजर
रागाने िखळली होती. तो सीलवर खेकसला. पािहलंस के वढी चूक के लीस ती! मनु य
वभावाचा तुझा अंदाज एवढा कसा चुकला? तुला एवढं कळत नाही का क , च धरला
वत:चा ाण वाचव यासाठी तरी आपण सांगतो तसं करायलाच पािहजे आिण तेसु ा
अगदी झटपट?’
सीलचा चेहरा जरा ओशाळ यागत झाला. तो पुटपुटत हणाला, खरी गो ही होती क ,
 प ीकरण आिण चचा यावर वेळ फु कट घालव यात अथ नाही असं मला वाटलं. हा
च धर धाकदपटशाला नमेल असं मला वाटलं होतं. पण यात माझी चूक झाली. आपली
गाठ एका बुि वान व िवचारशील माणसाशी पडली आहे. शेवटचं वा य च धरकडे
पा न याने उ ारलं.
च धरचे डोळे संशयाने एकदम कल कले झाले. हा बनवाबनवीचा कार होता. तो रागीट आवाजात
हणाला, ‘हे पाहा, मला या अस या थापा मा नका. तुमची सवाची भीतीने गाळण उडालेली आहे.
तुमचं हे आजचं जग धो यात आहे आिण याला वाचवायला तु ही य आप या आईचाही बळी ाल,
यात माझीही आ ती ाल! यात तु ही मला स ने भाग यायला लावणार आहात ही
तुमची योजना तरी काय आहे?’
मघाचाच त ण मनु य परत बोलला. ‘तु या अंगावर एक इ शुलेट के लेला सूट चढवायचा
आहे आिण तुला परत, कालात मागे, पाठवायचं आहे. तो थांबला. च धर हणाला,
येथपयत तर सगळ सरळ दसतय. मग यात खोच कोठे आहे?’
‘कोठे ही खोच नाही!’ तो त ण रागाने हणाला.
च धर या याकडे पाहातच रािहला. आता हे पाहा, तो हणाला,‘ही असली थापाथापी
चालायची नाही! हे जर सगळ इतक सोपं आहे तर मग या इथ या शि श ांिव
तु हाला माझी काय मदत होणार आहे?’
तो त ण पु हा सीलकडे रागाने पाहत होता. ‘पािहलस?’ तो हणाला, ‘श चा िवषय काढू न तू याचा
संशय जागा के ला आहेस!’ तो च धरकडे वळला. आम या मनात काय आहे ते तुला सांगतो. ही श
आिण काल याचा एखा ा तरफे सारखा उपयोग करायची आमची क पना आहे. लहान भुजा, मोठे वजन
आिण लांब भुजा, लहान वजन या गो ी तुला माहीत आहेत ना? इथे तरफ कालाची आहे आिण वजन
हणून एका टोकाला तू असशील आिण दुस या टोकाला समोरची इशरची ती चंड इमारत
असेल. या तरफे चा टेकू या श ागारातच राहील. तू तु या कालभुजेवर पाच हजार वष
मागे जाशील. तुझे शरीर या न ा श ने समोर या इमारतीतील महा भावी यं ाशी
संल झाले आहे. तू असा मागे गेलास क , इकडची कालभुजा हलेल. थोडीशीच, कारण
इकडे वजन चंड आहे. ते यं भिव यात काही मिहने पुढे जाईल-’
च धर काही बोलाय या आधी दुसरा एकजण म येच हणाला,‘ मु य हणजे आ हाला
सवड िमळे ल. तु याऐवजी आणखी काहीतरी वापरायचा आ हाला शोध करता येईल. या
को ाला काहीतरी उ र असलेच पािहजे, यािशवाय आमचे श ू इत या गु तेने
रािहलेच नसते. आता तुला सगळं काही सांिगतलं आता तुझं काय हणणं आहे?
च धर सावकाश सावकाश या या खुच कडे गेला. या या मनात िवचाराचे तुफान
उसळत होते; याचबरोबर एक भयानक शंकाही डोकावत होती. वत:चा बचाव करायला
आव यक असलेले तांि क ान याला उपल ध न हते. तो सावकाश हणाला, ‘मी हे पूव
अनेकदा ऐकलं आहे. हवी या लांबीची तरफ आिण यो य टेकू िमळावा तर य
पृ वीसु ा ित या क ेतून उपसता येईल.’
‘अगदी तसंच!’ सील बोलत होता, ‘फ इथे तरफ ही थलात काम कर याऐवजी कालात
काम करते. तू पाच हजार वष मागे जाशील आिण ती समोरची इमारत-’
याचा आवाज थांबला; च धर या चेह यावरचे भाव पाहताच या याही चेह या वरचा उ साह
मावळला व तो ग प बसला. सवाकडे पाहत मान हलवीत च धर हणाला, खरोखरीची
ामािणक माणसं जे हा लबाडी करायला जातात ते हा यांची क व येत.े तु ही धीराची,
बुि मान माणसे आहात; एका येयाने े रत होऊन तु ही यासाठी आपली आयु य
वेचली आहेत. वेळ आली तर कोणताही याग करायला कचरणार नाही अशी तुमची
वत:िवषयी धारण आहे; पण आता तु ही मला फसवीत आहात. तुम या योजनेत काय
धोका आहे?
कोणीतरी इत या अचानकपणे या यापुढे सूट के ला क , तो दचकलाच. मघाशी आत गेलेले लोक बाहेर
येताना याला दसले होते. ते या खास कप ासाठीच आत गेले होते; तो ते कपडे वापरील कं वा नाही
याची यांना काही क पनाही नसताना! याचाच याला सवात अिधक ध ा बसला. िपतार का न हातात
ते िनज व, कर ा रं गाचे, सैलसर व घेऊन उभा होता. या यावर च धरची रागीट
नजर एका झाली. का न ती ण आवाजात हणाला,
‘चल, कपडे घाल, आटप! आपला वेळ आता िमिनटांनी मोजायची वेळ आली आहे. मूखा!
समोर या या श ातून एकदा श चा उ सग सु झाला क , आम या ामािणकपणावर
चचा करायला तू जागेवरच राहणार नाहीस!’
तरीही च धर घोटाळत रािहला. खोली एकाएक अितशय क दट झालीशी वाटली; या या कपाळाला व
मानेला घाम फु टला होता; एक कार या अिनि ततेमुळे या या पोटात भीतीने गोळा उभा रािहला
होता. मागे कोठे तरी एकजण बोलत होता काही क न आपण सवड िमळवली पािहजे. मग
आपली श ागारे अशा ठकाणी हलवली पािहजेत क , तेथे सहजासहजी ह ला करता
येणार नाही. याचबरोबर य कं वा अ य मदत क शकतील असे शासनातले सव
संभा लोक एक के ले पािहजेत आिण -
तो मनु य पुढे बोलत रािहला पण च धरचे ितकडे ल न हते. याची भांबावलेली नजर
िसरीलवर गेली, ती पुढ या दरवाजापाशी एकाक आिण मलूल अशी उभी रािहली होती.
तो झपा ाने ित याकडे गेला. याचा चेहरा कं वा के वळ याचं साि यच ितला भयानक
वाटलं असलं पािहजे. कारण ितने अंग चो न घेतले व ितचा चेहरा एकदम पांढरा पडला.
‘िसरीला!’ तो हणाला,‘मी यात अगदी ग यापयत खोल सापडलो आहे. या योजनेत
धोका काय आहे? यशाची काहीतरी आशा आहे अशी माझी खा ी पटली पािहजे. मला
सांग, मला कसला धोका आहे?’
िसरीलचा चेहरा एकदम गोरामोरा झाला. च धर या नजरे ला नजर न देता ती हणाली,
च धर, यांना घषणाची भीती वाटते. सव या सव काल ओलांडून तू तु या वेळेत जाऊन
पोहोचशील का नाही याची यांना शंका वाटते. तू हणजे एका बाजूचे वजन आहेस
आिण... ती ग प बसली.
च धर ित यासमो न गरकन वळला. का न या हाताला सूट याने िहसकावून घेतला.
सूट िवल ण पातळ होता. तो या या सव कप ांवर एखा ा आवरणासारखा बसत
होता. आता हात घालता घालता च धर हणाला,
‘सूट अगदी डो याव नसु ा बंद होतो- हो क नाही?’
‘हो,’ िसरीलाचे वडील हणाले. ‘पुढ या अंगाची साखळी तू ओढू न बंद के लीस क सूट
संपूण अदृ य होईल. इतरांना तो दसणारही नाही. यांना तू नेहमीचेच कपडे घातले
आहेस असे दसेल. सूटम ये तू चं ावरसु ा आरामात रा शकशील.’
‘पण मला एक गो कळत नाही.’ च धर आ ा घालीत हणाला,‘हा सूट घालायची
ज रीच काय आहे? मा या कालातून मी येथे आलो ते हा मला कोठे काय झालं?’ तो
कु रकु रत होता, पण श दामागे फारसा िवचार न हता. पण त णीच या या मनात
िवजेसारखा एक िवचार लखलखत आला. ‘हे पाहा! मी एकदा या इ सुलेटेड सूटम ये बंद
झालो क , मग माझे शरीर या चंड कालश ने भारले गेले आहे या श चे काय
होणार?’
या या आसपास उभे रािहले या सवाचे चेहरे े एकाएक सावध व उ झाले आिण या या
यानात आले क , आपण ा या अगदी गा याला, अगदी ममाला बरोबर पश के ला
आहे. हाच यांचा बेत होता!
‘असा तुमचा बेत आहे तर!’ तो रागाने हणाला, शरीरातली ती श लोप पावू नये यासाठीच हे सगळं
इ सुलेशन आहे! या यािशवाय माझं शरीर एका भुजेवरचं ‘वजन’ बनणारच नाही! माझी खा ी आहे क ,
तु ही हा सूट कोण यातरी मागाने समोर या इमारतीत या या उ पाती यं ाला जोडलेला
आहे! हरकत नाही! अजून वेळ गेलेली नाही.
चौघांनी या यावर एकदम झेप घेतली. च धरने शरीराला एक जोराचा िहसका दला,
एका बाजूला मुसंडी मार याचा य के ला; पण यांनी याला ते हाच घेरले आिण यांची
पकड या या श बाहेरची ठरली. शेवटी का नने सूटची साखळी ओढू न सूट बंद के ला व
मग तो हणाला,
च धर, आ हाला माफ कर. ही झटापट आ हालाही ितर करणीय वाटते, पण इलाज न हता. आ ही चौघे
माग या खोलीत गेलो ते हा आ हीही अंगावर असेच सूट चढवले व हणून तू आ हाला काही काही इजा
क शकला नाहीस आिण एक गो ल ात घे, तुझा आ ही बळी देत आहोत ही क पना तू मनातून काढू न
टाक. आम या या पृ वीवर, िवसा ा शतकात कोणताही लयकारी फोट झालेला नाही याव न हे िस
होते क भूतकालांत मागे गे यावर तु या चंध ा उडाले या नाहीत. अनुमान एकच िनघते. तू तुझी
अडचण दुस या कोण यातरी उपायाने सोडिवली आहेस. का नचा आवाज एकदम चढला,
यात अिधकार आिण घाई आली. तो हणाला, ‘कोणीतरी दार उघडा! झटपट!’
च धर दरवाजाकडे ढकलला जात होता, अप रहायपणेच!
आिण एकाएक ... ‘थांबा?’
िसरलाचा आवाज. सव पाषाणासारखे िन ल झाले. ितचे डोळे पांढ या चेह यात र म यांसारखे
लखलखत होते. सु वातीस ितने जे िप तूल च धरवर रोखले होते तेच आता ित या हातात होते- लहान,
लखलखते. च धर या णी इतर सवाना पार िवसरला. यांची सव जाणीव एक ा िसरीलानेच
ापली होती. ितने ओठ दाताखाली दाबून धरले होते. ती वत:वर अगदी मह यासाने
ताबा ठे वीत होती. ती एकदम ओरडली,
‘हा धादांत अ याय आहे! आपण इतके िभ े के हापासून झालो?’
आपण ि वातं या या व गना करतो; पण आपली ही वातं याची योत फसवणूक,
खून, मानवी ह ांची पायम ली यांनी काजळू न जाणार आहे काय? यािशवाय वातं य
जगू शकत नाही काय? च धरला तसाच पाठवू नका! या या मनाला मोिहनीतं ाने
संर ण ा! याला कतीसा वेळ लागणार आहे? च धर या मन: वा याला काहीच
 कं मत नाही का?
िसरीला! ितचे वडील हणाले आिण एकदम पुढे झाले. च धर या यानात आले क ,
यांनी एका णात सव प रि थती ओळखली होती. या णी यां यािशवाय
िसरीलासमोर जायची इतर कोणाचीही हंमत झाली नसती, कारण ती िह टे रयाम ये
होती व ितने खासच श वापरले असते. ित या हातातले श काढू न घेतले जाताच ती
रडत खाली कोसळली.
हे पाहात असताना च धरला मा एक णभरही आशा उ प झाली न हती. या सव
या- ित या या यापासून अनंत अंतरावर, दूर, वेग याच पातळीवर घडत हो या;
तो फ यांचा िनरी क होता; िनि य. शेवटी भावना आली, ती आ याची होती.
याला दाराकडे ढकलणारे हात एकदम िनज व झाले होते. िपतार का ननेही या या
खां ावरचा हात काढू न घेतला होता व तो आता च धरपासून दोन पावले मागे सरला.
या या डो यातला ताण गेला होता; मान अिभमानाने ताठ झाली होती. तो अ यंत गंभीर आवाजात
हणाला, िसरीला हणते ते बरोबर आहे. या णी आ ही आमची भीती िवसरतो. आम या संकटांना तु छ
मानतो; आप या युगात अना तपणे आले या या अभागी च धरला आ ही एकच संदश े देतो, धीर धर!
तुला आ ही िवसरणार नाही! आ ही कशाचीही हमी देऊ शकत नाही. तुला य ात काय होईल हेही
सांगू शकत नाही; पण आ ही हे वचन देतो. कोण याही रीतीने तुला मदत करणे आ हाला श य झाले तर
ती मदत तुला अव य िमळे ल आिण आता आ हाला तुझे, तु या मनाचे व मदूचे संर ण के ले पािहजे. तु या
या वासात महािवल ण अनुभव येणार आहेत. मानिसक ताण इतका वाढेल क , तु या व वा या,
अि मते या ठक या ठक या उडतील, यािव यो य तो उपाय योजला पािहजे.
च धर या आसपास या सव लोकांनी समोर या या भंतीकडे एकदम पाठ फरवली.
पण ही गो या या फार उिशरा ल ात आली. ती चम का रक भंत! एकदा भंत, एकदा
आरसा, एकदा िखडक , एकदा दार अशा िविवध पात दसणारी! माग या बाजूने
शेवटचे बटण कोणी दाबले हेही याला समजले नाही. समोर िवल ण घडत होते.
समोर डोळे दपिवणारा असा काशाचा झगझगाट झाला. णभर च धरला वाटले क ,
आप या मनाचा अगदी आतला गाभा उघ ावर आला आहे आिण या अंतभागावर
िपतार का नचे श द एखा ा िशलालेखासारखे कोरले गेल.े ..
च धर, वत: या शरीरावर व बु ीवर ताबा ठे व, तरच तुला काहीतरी आशा आहे.
आमची तुला अशी आ ा आहे क , काय वाटेल ती आप ी आली तरी तू हा वत:चा खंबीर
आधार सोडता कामा नये! तु यावर ओढवले या संगाची कोणाशी चचा करायचीच
असली तर यासाठी शा ातली कं वा शासनातील अिधकारी च िनवड! यांनाच
तुझी अव था समजेल. जर काही मदत श य असली तर तेच क शकतील. इतरांशी
कोणाशीही यावर चचा क नकोस आिण आता शेवटची स द छा! इशर सन चार हजार
सातशे चौर्यांशीचे आ ही शा तुला सुयश चंिततो! जा! देव तुझे र ण करो!
झगझगणारा काश व हे गंभीर श द यांचा च धर या मनावर इतका खर भाव पडला
होता क , श ागारा या दाराकडे याला हलके च ढकलणारे हात याला जवळ जवळ
जाणवलेच नाहीत.
आिण मग तो पडत होता.
पडत होता...पडत होता!...
च धरने डोळे उघडले ते हा तो एका फु टपाथवर आडवाितडवा पडला होता. कती वेळ लोटला होता
कोणास ठाऊक, पण ए हाना या याभोवती पावसात ब यांचे क डाळे जमलेही होते. तो
घाईघाईने उठू न उभा रािहला. आसपास उ ान न हते, श ागार न हते, इशरची काळी
इमारत न हती. याने र ता ओळखला. बँके या माग या बाजूचा तो भाग होता. हणजे
तो परत या या जगात पोचला होता. मघांचा तो िवल ण अनुभव याला आठवला व
या या सवागाव न एक िशरिशरी उठू न गेली. काय अनुभव!
गद तला कोणीतरी मो ाने हणाला, ‘अरे ! मघा या या िवल ण दुकानात गेलेले हे गृह थ दसतात!’
हणजे यावेळेतही फारसा फरक झालेला नाही, च धरला वाटले. तो जसा र याला लागला तसा
परत तो आवाज या या कानावर आला, याला काहीतरी झालेलं दसतं...
च धरला पुढचे श द ऐकू आले नाहीत. काहीतरी झालेलं! याला काय झालं होतं हे यां यापैक एकाला
तरी कळे ल का? पण कोणाला कळे ल? गावात, मुंबईला, द लीला, यूयॉकला, मॉ कोला,
जगा या पाठीवर कोठे तरी असा शा असेलच क , याला च धरवर आलेली आप ी
समजू शके ल. इितहास सांगत होता क पृ वीवर 1966 म ये लयकारी फोट झाला
न हता.
च धर भराभर चालायला लागला. तो िनघून जाताच मागे रािहलेले लोक आपाप या
वाटेला लागले होते. च धर यांना िवस नही गेला.
‘मला काहीतरी िनणय यायचाय.’
- श द इतके जवळू न आले क , तो दचकलाच. मग या या यानात आले क , तोच वत: हे श द बोलला
होता. िनणय? कशाचा िनणय? तो तर आप या गावी, आप या कालात पोहोचला होता. िनणय असला
तर तो एखा ा शा ाला भेट याचा होता. पण कोणाला सांगायचं? कोणाला सांगायचं? ान िव ान,
पदाथिव ान- याला एकाएक कॉलेजमधले फिज सचे ोफे सर आठवले. यां याशी बोलायला हवं.
आता ते कॉलेजम ये असतील. फोन क न अपॉ टमट यायला हवी. कोप यावर टेिलफोनची बूथ होती.
तो बूथम ये िशरला, ना यासाठी िखशात हात घातला, दोन नाणी हातात घेतली, एका हाताने याने
रसी हर उचलला, दुस या हाता या बोटाने नंबर फरवला आिण नाणी टाकायला हात पुढे
के ला. पण याला यं ात नाणी घालताच येईनात. बोटांपाशीच नाणी कशालातरी अडकत
होती.
कशाला तरी...कशाला? याचा तो इ शुलेटेड सूट!
आता या या पोटात जो भीतीचा गोळा उठला यािव या याजवळ काहीही संर ण
न हते. यांनी याला एका पारदशक, वयंपूण, पण बंद अशा सूटम ये घातले होते.
भांबावून च धर बूथबाहेर आला व समोर पाहत उभा रािहला...
आिण घाब न याने एकदम एक पाऊल मागे घेतले.
होत होते तरी काय? कार चालला होता तरी काय?
एकाएक या या आसपास रा झाली होती. तो एका झगझगीत, िविवध रं गानी
उजळले या शहरात होता. तो एका िवशाल राजमागा या कडेवर उभा होता. राजमाग
या यासमो न जात जात खूप दूर अंतरावर अंधारात अदृ य झाला होता. मागा या
कणाकणातून काश ओसंडत होता. तो र ता हणजे काशाची एक नदीच वाटत होती-
मुलायम, अखंड, अनंत...
तो र याव न चालत रािहला; पण ती या यांि क होती; याला कशाचा अथबोधच
होत न हता. मनात कोठे तरी एक वेडपट आशा उसळी घेत होती आिण सरतेशेवटी तो
िवचार वर या पातळीवर आला, ि थर झाला, प झाला. तो पु हा इशर या आिण
श ागारां या जगात आला होता क काय?
तेही अश य न हते. आसपासचा देखावा या क पनेला पु ीच देत होता. याचा अथ यांनी
याला परत आणले होते. तसे ते खरोखर वभावाने दु कं वा ू र लोक न हते. याला
मदत कर याचं साम य कोणात असलं तर ते यां यात होतं. कोणी सांगावं, याचा हा एक
झोका पुरा होईपयत यां या जगात आठव ांचा कालावधीही लोटला असेल.
च धर भराभरा चालू लागला. एखादे श ागार शोधून काढणे आव यक होतं. या या
शेजा न एक मनु य मागे गेला; च धर थांबला, मागे वळू न याने या माणसाला हाक
मारली. तो मनु य थांबला, णभर च धरकडे कु तूहलाने पाहात उभा रािहला व मग
आप या वाटेने पुढे िनघून गेला. याचा चेहरा च धर या मनावर ठसला. गडद, सावध
डोळे ; दवसाचे काम संपवून सुखी व समाधानी घराकडे जायची ओढ; हे पािहलं आिण
च धरने मनात या माणसामागे धावत जायचा आलेला िवचार दाबून टाकला.
मागा न याला आपली चूक कळली. याने या माणसामागेच जायला हवं होतं. कारण यानंतर याला
या ओसाड, िनजन, धगधग या र यावर कोणीही भेटलं नाही. पहाटेपूव ची ती वेळ असली पािहजे आिण
अशा वेळी घराबाहेर कोणी सापडणं कठीणच होतं; पण च धरला खरी अ व थता वाटत होती ती या
माणसां या अभावाने नाही; या या तासातासा या मंतीत याला एकही श ागार दसले नाही
याने तो अ व थ झाला होता.
तरीही याने आशा सोडली नाही. लवकर सकाळ होईल आिण या चम का रक, रह यमय
घरांतून माणसे बाहेर पडतील. या युगातले शा अि तीय होते. ते याची पाहणी
करतील. आता घाईघाईने नाही, कारण आता नाशाची तलवार यां या म तकावर टांगती
रािहलेली नसेल. तर मग ते यां या अक पनीय महा योगशाळातून याची तपासणी
करतील...
याचा िवचार अडखळला, थांबला, नाहीसा झाला.
याला तो बदल जाणवला.
या या आसपास झंझावती िहम-वादळ घ घावत होते. डो यांना काही दसत न हते. तुफानी वा या
या अनपेि त झंझावातात तो एकदम वेडावाकडा कोलमडत गेला. काय होत आहे हे
यानात येऊन शरीर व मन यां यावर ताबा िमळवायला याला फार यास पडले.
मघाचे ते िन त शहर, ती मायानगरी, ते झगमगणारे र ते-सारे काही गडप झालं होतं. या याऐवजी
या या आसपास हे घातक , बेलगाम तुफान थैमान घालीत होते. िपसाट वा या वर िहमकणाची राळ
उडत होती. या क लोळातून याने चारी बाजूंना पािहले. वेळ दवसाची होती.
या यापासून सुमारे प ास फू ट अंतरावर चंड झाडांची एक रांग याला अ प पणे
दसली. हे अंतर कसेतरी काटू न तो या वृ ां या आ याला पोचला आिण मग याला
िवचाराला जरासा वेळ तरी िमळाला; पण मनात िवचार आला तोही अगदी जहरी होता,
घातक होता. एका िमिनटापूव आपण दूर या भिव यकाळात होतो आिण पुढ याच
िमिनटात कोठे आलो आहोत?
आसपास शहराची तर खूणसु ा न हती. फ हे चंड वृ , सव ओसाड अर य आिण हे झंझावाती
तुफान! याला जणू काही अंतच न हता. वादळ गजत होते, महा चंड वृ ही या झंझावाती वा या ने
वाकत होते. च धर उभा होता. कती वेळ गेला याची यालाही क पना न हती. पण
िवचार मा हजार या सं येने येत होते. याचा हा इ शुलेटेड सूट! यात याला थंडी
जाणवत न हती, वारा झ बत न हता आिण...
वादळ गेले. जसे णाधात आले होते तसेच णाधात गेले. याबरोबर बफ, वारा, सारं काही गेलं. च धर
एका समु तीरावर उभा होता. समोर िनळाशार समु नजरे या अंतापयत पसरला होता. सूय काशात
लहान लहान लाटा चमकत हो या. समु ातच उ व त, पांढ या इमारतीचे अवशेष होते. समु ात हे
अवशेष खूप दूरपयत पसरले होते. समु कना या वरही आिण शेजार या टेकडीवरही
एके काळ या भ नगराचे अवशेष पसरले होते. सवावर अित ाचीनतेची भयानक छाया
होती. शांतता, िन: त धता...आवाज होता तो फ सागरा या लाटांचा कालातीत
सागर...
पु हा एकदा तो आकि मक बदल आला. च धर या वेळी सावध होता; तरीही या चंड
नदी या वाहात तो एकदोनदा खाली गेलाच. के वढी, के वढी नदी? कोठू न येत होती? कोठे
जात होती? कनारा होता, पण कती दूर! च धरने ितकडे पोहत जा याचा य के ला;
पण धार तोडणे कती अवघड होते! पण हा याचा इ शूलेटेड सूट- या या शरीराला
पा याचा पश होत न हता. सूटम ये या यासाठी णा णाला नवी हवा तयार होत
होती. सूट या साहा यानेच तो पा यावर तरं गत होता. काही वेळ याने पोह याची
धडपड के ली. कनारा जवळ येतोसा वाटला; पण या या मनात एक िवल ण िवचार
आला आिण त णीच याने हात मारणे बंद के ले. काय उपयोग होता या धडपडीचा?
साधे, सोपे स य आप या िनघृण व पात या यासमोर उभे रािहले.
याचे शरीर झोके खात होते. भिव यकालातून भूतकाळात आिण भूतकाळातून परत
भिव यकाळात. श ची तरफ काम करीत होती आिण एका दीघ कालभुजेवर तो होता
आिण दर झो याला तो दूरवर जात होता. भिव यकालात अिधक पुढे, भूतकालात अिधक
मागे... याला एव ात जे उ पाती बदल जाणवले होते यांचे हे एकच प कारण होते!
तासाभरातच पु हा तो बदल होईल...
बदल झाला. च धर िहर ागार गवतावर पालथा पडलेला होता. जे हा याने मान वर
के ली ते हा गवता या मैदानावर रं गणा या कडेवर याला लहान, बस या,
अधवतुळाकृ ती अशा काही रचना दस या. याला वाटले या अमानवी दसतात,
वेग याच दसतात...पण याला याब ल काहीच कु तूहल रािहले न हते. या जगातही तो
कायम थोडाच राहणार होता? याचा वास तरी कती वेळ होता होता? याने घ ाळावर
नजर ठे वली. जे हा बदल आला ते हा दोन तास चाळीस िमिनटे झाली होती. उ र
मागणारा हा शेवटचा होता. मग याला कशातच उ सुकता रािहली नाही.
ती अज तरफ आपले काम करीत होती. च धर जागचा हलतही न हता. जमीन, पाणी, ड गर, दरी-
याला सवच सारखं होतं.उठायचं, धावायचं, पोहायचं, चढायचं, उतरायचं कशासाठी?
भिव यकाल, भूतकाल, भिव यकाल, भूतकाल...
 याचे ल अंतमनावर वळले. आप याला काहीतरी करायचे आहे अशी एक अंधुकशी जाणीव कोठे तरी
होती. करायचे आहे ते आत या आत; याला कसलातरी िनणय यायचा होता...पण कशाचा िनणय हे
मा याला काही के या आठवेना...एक गो उघड होती. इशर या शा ांना हवा तेवढा वेळ िमळाला
होता. कारण या तरफे या दुस या टोकाला या अज इमारतीतले श उ सजन करणारे ते
िवरोधी यं होते. या याबरोबरच तेही भूत-भिव य, भूत-भिव य अशा झोकां ा खात
असेल...
पण तो िनणय! याचा मा याला िवचार करायला हवा होता.
संिहत...श ागार संघटनेचा एक अ य . याची इ छा नसेल तर या याकडे कोणी
वळू नही पाहणार नाही. शरीर यांवर यं ांची ित या यांची इतक अजोड मािहती
क , श ागार-संघटनेने याला संकलन व आिव कार िवभाग सांभाळायला दला होता.
संिहत आता एका पांढ या शु , उं च इमारतीत िशरला. एकशे बारा ा मज यावर एका लाल दारासमोर
तो थांबला. दाराने णभर याचे िनरी ण के ले व दार हलके च उघडले. ही खोली जरा वेगळी होती.
येक बाजू दोनशे फू ट असलेली ती एक पोकळी होती. संिहत या दारावर उं ब यावर उभा होता ते दार
एका भंतीत शंभर फु टावर, म यभागी होते. दार जे हा उघडले ते हांच दारापासून खोली या म यापयत
(लांबी, ं दी व उं ची अशा ित ही दशांनी म य ) जाणारा एक शि सेतु तयार झाला होता. संिहत
याव न चालत गेला व मध या तरं ग या ासपीठावर पोचला.
या या आधी तेथे आलेले सात लोक समोर या पारदशक लॅि टक या आवरणात
तरं गणारे एक यं पाहत होते. यांची एका ता, असहायता व िख ता याला जाणवली.
िपतार का न पुटपुटला, संिहत अगदी यो यवेळी आलास. झो याची वेळ एव ातच आहे.
एकवार मान हलवून संिहत समोर या यं ाकडे पाहत रािहला. िनवात पोकळीत तरं गणा या या अजब
यं ाकडे पाहता पाहता याचेही मन एका झाले; झो याची वेळ नजीक येऊ लागली तशी
याचीही नाडी जलद धावू लागली.
या यं ात अनेक भाग होते. पण मु य भाग हणजे कालाचा एक नकाशा होता. एकमेकास असं य बंदत
ू
छेदणा या या रे षा इत या सू म हो या क , या सार या हलत आहेत असा भास होत होता.
ताि वकदृ ा या रे षा एका ( आताचा ण- रोज सरकणारा ) काल बंदप ू ाशी उगम पावून मग
भिव यात व भूतकाळात अनंत अंतरापयत गे या हो या. ( या िविश गिणतात अनंत ची
कं मत जवळजवळ शू य होती. ) काही अ जावधी वषानंतर या मयादामुळे रे षा अितसू म
व अ प होत हो या; मनाची ते ेिपत ित बंब वीकारायचीही सहजासहजी तयारी
होत न हती. याने अ प पणा अिधक वाढत होता.
या िव तीण कालपटावर दोन अंधुक आकृ ती दसत हो या. एक खूप मोठी होती व क ा या अगदी जवळ
होती. दुसरी अितशय सू म होती आिण ती इतक दूर होती क , तेथे य कालही व होत होता. आता
दो ही आकृ ती िन ल हो या. क ाजवळची मोठी आकृ ती हणजे श ागारासमोर या या अज
इमारतीची ितकृ ती होती आिण क ापासून महादूर अंतरावर असलेला तो अितसू म ठपका (तोही ख या
आकृ ती या अनेकपटीनी मोठा होता ) हणजे तो िवसा ा शतकातला दुदवी वाताहर होता. य
कालाचाही छेद घेणा या अशा िवल ण श नी हे अजब यं एका भिव यकाळातील व एका
भूतकालातील संचाशी संल होते आिण िवशेष हणजे यां या कालातील मणाचे
मापन करीत होते!
या आकृ त चा खरा अथ यानात येताच संिहतचा जीवही क णेने ओथंबून आला. इतरांना
जाणवत असलेली असहायता आता या याही काळजाला घरे पाडू लागली. या या
ओठांवर काही श द आले होते; पण ते तसेच रािहले-
कारण समोर या कालपटावर या दो ही आकृ ती हल या. ती हालचाल अशी होती क ,
याचे खरोखर प ीकरणच देता येत न हतं. मानवी नजरसु ा ती हालचाल
वीकारायला तयार होत न हती.
दो ही ित बंबे कं ितच अ प झाली, मागे मागे गे यासारखी वाटली, पण कोठे ? इशर
श ागारा या शा ाजवळ या ाला उ रच न हते! थल आिण काल यां या
चौकटीबाहेर मनातला िवचारसु ा जाऊ शकत नाही; मग या दोन साव या, कं वा दोन
संच नकाशाबाहेर कोठे जातात?
तर मग या आकृ ती मागे गे या, दसेनाशा झा या व मग परत पटावर आ या; पण आता
यांची थाने बदललेली होती. एक हणजे क ापासूनचे अंतर वाढले होते आिण दुसरं
हणजे कालाची दशाही बदलली होती! ती मोठी छाया,इशर शासनाची सव े इमारत,
इतका वेळ क ापासून एक मिहना आिण तीन दवस भूतकालात होती; ती आता
अचानकपणे एक मिहना, तीन दवस आिण काही तास भिव यकालात गेली होती.
आिण तो सू म कण- तो दुदवी वाताहर. तो इतका वेळ 97 अ ज वष भिव यकालात होता,
तो आता एकाएक 106 अ ज वष भूतकालात गेला होता. सू म रे षावरचे आकडे संिहतने
पािहले आिण या काला या अक पनीय अंतराने याचे काळीज शहा न गेले. समोर
के वळ दशक यं आहे हे माहीत असूनसु ा तो दचकू न एक पाऊल मागे सरकला व
का नकडे वळला. ‘िपतार! या या श संचयाचा कोणी िहशोब के ला आहे का?’
का नची मान हलली! थकले या माणसासारखी. संिहत, आता या आिण या या अंगात
पृ वीची राखरांगोळी कर याइतक श आहे आिण दर झो यागिणक ती वाढत आहे.
संिहत, आपण या श चं काय करणार आहोत? मला तर या िवचाराने रा रा झोप येत
नाही!
संिहत या मनात णभर राग उफाळू न आला. िवसा ा शतकातला हा वाताहर, च धर, श ागारात
आला ते हा संिहत हजर न हता. मंडळा या सभेचं िनमं ण याला वेळेवर िमळू ही शकले न हते. तो
य या ठकाणी हजर झाला ते हा सव कारभार आटोपलाही होता आिण आता खरा
कार काय झाला ते जाणून घे यासाठीच तो इथे जातीने आला होता. आता याने
का नला सव काही खुलासेवार सांग यास सांिगतले.
का न या चेह या वर शरमेची लाली आली होती.
‘संिहत, सांगायला हरकत नाही; पण तू मागा न हणणार आहेस ते मी आधीच मा य
करतो. आ ही यावेळी घाबरले या मुलांसारखे वागलो. आता या कृ याची आ हा सवाना
शरम वाटत आहे.’
‘दुसरा काही माग होता का?’ संिहतने प पणे िवचारले.
‘सांगता येत नाही. पण तो भीतीचा ताण... याखाली आमची िवचारश च िवकृ त झाली
असली पािहजे. तर मग ऐक.’
‘श ागार मांक पूव 603 म ये िसरीला व ितचे वडील व थापक आहेत. एका सकाळी
दुकानात कोणीतरी वेश के ला व िसरीला नेहमी माणे पुढे गेली. दुकानात आलेला गृह थ
ग धळलेला होता व याचे कपडेही अगदीच िवपरीत होते. शेवटी असे िन प झाले क
िवसा ा शतकातला तो एक वाताहर होता. या या सांग याव न असं दसतं क तो
राहात होता या शहरात एका सकाळी अचानकपणे आपले श ागार यांना दसू लागले.
आपली ही इमारत, यातील श े यांनी या काळात के वढी खळबळ माजली असेल याची
क पनाच कर! सवाना तो एक दृि मच वाटला.’
‘ दसायला इमारत खरी होती; पण यां या एका पोिलसाने दार उघडायचा के लेला य अथात
अयश वी ठरला. आपली दारे शासनाला कधीच उघडी नसतात-मग ते शासन कोण याही शतकातले
असो! पण या च धरने हात लावताच दार आपोआप उघडले. तो शासनाचा कं वा पोिलसांचा अिधकारी
न हता हे एक व वाताहराची सा ेपी व टीका मक दृ ी हे दुसरे कारण.’
‘आत पाय टाकताना शरीरावर एक िवल ण ताण आ याची कबुली याने िसरीलजवळ
दली. याच णी याचे शरीर सात हजार वषा या कालवधीइत या कालश ने भारले
गेले. िसरीलने हा कार आप या विडलांना सांगताच यांना काहीतरी शंका आली. काही
सेकंदातच यांना कळू न चुकले क श ागारावर अस श क त के ली जात आहे. या
श चा उगम समोर या शासक य इमारतीत होत आहे हेही यांना कळले. यांनी
श ागारां या मु य मंडळाला ताबडतोब धो याची सूचना दली.’
आ ही सव या ठकाणी जमलो. झटपट काहीतरी िनणय यायला हवा होता. सव शहर
उडवून लाव याइतक श या च धर या शरीरात एकवटली होती- के वळ तो आप या
इ शुलेटेड श ागारात होता हणूनच काही अपाय झाला न हता. इकडे समोर या
श श ाचा मारा अिवरोधपणे चालूच होता. कोण याही णी ते सव श ागारच
काल वाहात ढकलले जा याची श यता होती. इतर ही असाच ह ला चालू अस याची
श यता होती. पुढे काय प रणाम होणार होता याचा कोणाला अंदाजच करता येत
न हता.
यावेळी िनवाणीचा उपाय हणून आ ही तो माग िनवडला. काही क न वेळ िमळवणं हे
पिहलं कत होतं. आ ही च धरचे शरीर व समोरचे श श यांचा एक अिवभा य
संबंध जोडला, याला एका इ शुलेटेड सूटम ये घातले आिण या या काळात याला परत
पाठवून दले. जोवर या या अंगावर तो सूट आहे तोपयत या या शरीरातली श
ितथेच एकवटू न राहणार आहे. याचा िवचार आ ही मागा न करणार होतो. तो कालात
मागे-पुढे अशा झोकां ा खात राहील अशी आमची अपे ा होती आिण याची ही तरफ
समोर या इमारतीलाही कालात पुढे मागे झोकां ा देईल. तेव ा बाबतीत आ ही
यश वी झालो आहोत. समोरचे श श स या थलकाला या चौकटीवर एकदा मागे व
एकदा पुढे असे हेलकावे खात आहे. स या तरी आप याला यां यापासून काही धोका
नाही.
का न िख पणे मान हलवत होता.
‘दुसरं काय करता ये यासारखं होतं? वेळ अितशय थोडा होता; िशवाय या े ांत फारसं
संशोधनही झालेलं नाही. आपली अव था आगीतून िनघून फु फा ात पड यासारखी
झाली आहे. हा एकं दर सगळाच कार मा या मनाला फार लागून रािहला आहे.’
‘च धर अजून िजवंत असेल?’ संिहतने िवचारले.
अथात! याला आ ही जो सूट दला असे तो अगदी अ यावत आहे. अ पुरव यासाठी
सव म अ -च उपकरण आहे. सूटमधला शु पा याचा साठा कधीही संपणार नाही.
हवा कायम िनमाण के ली जाईल. तापमान, बा प, इतर सव सोयी वयंचिलत आहेत.
का नचा नेहमीचा उ चेहरा णभर अगदी मृद ु झाला. संिहत, आमची अशी समजूत
होती क काही कालावधीनंतर आ ही च धरला या अडचणीतून सोडवू शकू . आता
आ हाला कळू न चुकलं आहे क ती गो आम या आवा याबाहेरची आहे.
संिहत काहीच बोलला नाही. याचेही मन उदास झाले होते; याला कशाची गंधवाता
लागाय या आत सव िनणय घे यात आले होते. हे याचे, च धरचे आिण इशर या
शा ाचेही दुदव होते.
च धर! कोटी कोटी वषाचा झोका घेणारे याचे शरीर! िव ा या इितहासात अशी घटना
घटली न हती. झो या झो यागिणक या या शरीरात जी अमाप श साठिवली जात
होती ितला तोडच न हती. ही श जर एकाएक मु झाली तर? अवकाशरचनेचे व च
यापुढे टकणार नाही. या महान उ पाताचे पडसाद कालापयत पसरत जातील. एवढंच
नाही तर श या या पर पर ताणांनी ाचा आभास िनमाण होतो तो तोलच या
अित चंड ध याखाली िवसकटू न जाईल.
च धरचे झोके थांबवून याला ि थर कर या या य ावर काही लोक काम करीत होते
ना? याचं काय झालं?
का नची मान नकाराथ हलली. तो य आ ही सोडू न दला आहे. इशर, 4784 चे शा
हा सोडवायला असमथ आहे. सुदव ै ाने या तरफे चा टेकू, आप याच एका श ागारात
आहे. तेवढे वातं य आप याला आहे. तरफ के हातरी बंद कर याचे! पण कोठे ? कं वा
के हा? भिव यकालात? भूतकालात?
संिहत शू य नजरे ने कालपटावर या या दोन छायांकडे पाहत रािहला. या ि थर हो या. झो याला अजून
अवकाश होता. पण हे ि थर िच इतके भावी होते क संिहतचे डोळे यावर ठरे नातच...
❖❖❖

आठ
भू तकाल... भिव यकाल...भूतकाल!
च धरसमोर कालाचा अज पट उलगडत होता.
मानव गेला, इतर जीवसृ ी गेली, रािहली के वळ धरा. िन ल, िनज व, नीरव. सागर-मानवाचा अखंड
सोबती. शेवटी तोही गेला. सागर, महासागर रते पडले. धग कमी झाली. सव सृि च च मंदावत होते.
अंधारत होते. ह गेल.े तारे िवझले. अंधार पसरत होता...
धगधग या वालाच ापासून ते जािणवे या अंतापयत सृ ीचा सव इितहास या या
नजरे समो न गेला होता.
वत:चे मानवत व तो के हाच िवसरला होता. या सा या महाना ाचा तो एक अिल िनरी क
होता; पण शेवटी समोर काहीच रािहले नाही. सव अंधार पसरला होता. य कालच
संपला होता. याचे झोके ही मंदावले होते कं वा जाणवत न हते कं वा...
कालाचे च संपूण फरले होते. तेथून सु वात झाली तेथपयत पोचून काल थांबला होता.
सव िन मतीला वळसा घालणारे हे िवराट च ...ते या या हाती होते...च धर!
शू यात तरं गणारी ही एकमेव ठणगी, पण या ठणगीमुळे शू याला अथ आला होता. तो
आहे असा आिण तो नाही असा, असे दोन भाग झाले होते. आता याला काय जाणवत
होते? या के वळ या याच िवचारा या छाया हो या का? नाही! ही पोकळी, हा अंधार,
कस यातरी उ कट अपे ेने भारलेला होता...काहीतरी भ , काहीतरी महोदा घटना!
आिण ते या यावर अवलंबून होते, या यावर!
सव सृ ीचे च या या हाती होते, च धर!
आिण मग याला घटनांचा खरा अथ कळला. पुढे काय होणार आहे हे याला समजले.
शरीरा या कणाकणातून आ य पसरले... मृ यूचे वरदान!
िव ाची उ प ी कशी झाली यावर दोन हजार वष शा का याकू ट करीत आहेत;
अगदी सु वातीस एक अक पनीय फोट झाला व या श तून िनमाण झाले असे
हणतात; पण ही आ दश कोठू न आली हे यांना प करता येत नाही...
च धरला ते उ र िमळाले होते. येक झो यागिणक या या शरीरा या कणाकणात िवराट श
साठिवली जात होती. अित ाचीन कालात कोण यातरी णी ही जग ाळ श मु
होईल. श श - अशा परावतनात कोटी कोटी वष आिण कोटी कोटी मैल
पसरत जाईल...
या या शरीरा या कणाकणापासून वालाच े , तारकाच े िनमाण होत जातील...च धर!
आिण मग दूरवर या या पृ वीवर एक च धर ज माला येईल.
एक याग, एक आ य आिण ...एक आशा!
सृ ीचा िनमाता आिण भो ा...च धर!
कती साथ नाव!
❖❖❖
 बं दवास
ोफे सर मु ये एक िव ान संशोधक होते. या यां या वत: या मनाशी कोणीही ( जाणता
मनु य ) संमत झाला होता; पण इतर बाबतीतली यांची मते सवसामा यांना मा य झाली
असती का नाही याची शंकाच आहे. यांचे वागणे अ ा ही, हेकेखोर, अ वहाय, िवि
असे नाना िवशेषणांनी वणन के ले जाई. येकातील लहानसाच अंश खरा असला तरीही
ोफे सर शेवटी जरा िवकृ त वभावाचेच वाट याचा संभव होता; पण यां या महान
संशोधनकायाचे मह व यानात घेऊन यांची िम मंडळी वभावातील या इतर ु लक
दोषांकडे दुल करायला िशकली होती.
आधीच ोफे सरां या मनात आसपास वावरणा या सवाब ल एक कारचा संशय असायचा. आपली
िथअरी कं वा थेसीस कं वा उपकरण चोरायलाही कोणी मागेपुढे पाहणार नाही अशी धा ती यां या
मनात सतत असायची. अथात ही भीती अगदीच िनराधार होती असे हणता यायचे नाही. कारण उ
िव ािवभूिषतां या िवरळ जगातही चो या चे, बनवाबनवीचे कार िन य होतातच. चोरा, पण
सापडू नका हाच िनयम येथेही आहेच.
हाताखाली साहा यक िनवडताना ोफे सरांची मु य काळजी ही असे, क हा आपले गुिपत बाहेर कोठे
फोडणार तर नाही ना? ते हा ते दरवेळी असा एखादा रांगडा, अडाणी, मंदबु ीचा मनु य िनवडीत आिण
अशी वेळ सारखीच यायची- कारण ोफे सरां या हेकेखोर वभावामुळे यां या हाताखाली काम करणे हे
एक द च होते. आप याला चेह या व न माणसा या वभावाची पूण पारख करता येते असा
ोफे सराचा एक (गैर) समज होता. ते हा यांनी नवा नोकर कामावर घेतला ते हा
यां या िम ांना खेद झाला; पण आ य वाटले नाही.
आपली नुकतीच तु ं गातून सुटका झालेली आहे असे हा नवा मनु य उघडपणे सांगत होता. यापुढे सरळ
मागाने जायचे ठरवले आहे असेही तो शपथपूवक सांगत होता. आपण सांगतो ते नाव खोटे आहे, कारण
खरे नाव सांगायची आप याला शरम वाटते असेही तो हणाला होता. ख या -खो ा या या बेमालूम
िम णाने ोफे सर फसले तर यात काहीच आ य न हते. यांचा या न ा
माणसािवषयीचा अंदाज पार चुकला होता. पण ( तथाकिथत ) कसनने ोफे सरांचा
भाबडा, संशयी वभाव बरोबर ओळखला होता. कोण या तारा छेड या क यां या
मनाचे क पे कसे उघडतील आिण आप याला तेथे वेश िमळे ल हे याने ते हाच ओळखले
होते. याचे मनु य वभावाचे ान कठोर अनुभवानेच िमळवलेले होते आिण ोफे सराचे
पु तक होते हा दोघां यातला फरक होता.
बाक या सव बाबतीत कसन ोफे सरां या कामासाठी अगदी यो य होता. तु ं गाची हवा
याला मानवलेली होती. भरपूर क आिण ( साधा पण ) िनयिमत आहार यामुळे शरीर
कणखर झाले होते. याचा आ ाधारकपणाही वाखाण यासारखा होता. ोफे सर सांगतील
ते काम तो िबनत ार करीत होता. शंका नाहीत, नाहीत, दचकणे नाही. ोफे सर
वत:ही काही काही वेळा उपकरणापासून दचकू न मागे सरत असत-कारण न ा मांडणीत
 कं वा जोडणीत खूप वेळा अनपेि त गो ी घडत- एखादा संथ जळणारा दवा म येच
िवल ण खरपणे तळपून फोट होऊन फु टायचा कं वा एखा ा लाल तारे व न धगधगती
िवजेची ठणगी सरसरत यायची; पण कसन जागचा हलतही नसे. या या ि थर तेला
ोफे सरांनी मनात या मनात अडा याचे धैय असे नाव दले होते, पण तेही अधवटच खरे
होते.
कोण याही प रि थतीचा वत: या फाय ासाठी जा तीत जा त उपयोग कसा क न घेता येईल इकडे
कसनचे नेहमी ल असे. या न ा घरात सव वावर यावर याला दोन गो ी समज या हो या. एक
ोफे सरांची ा ी अवाढ होती- पण ती सव चेकसार या कागदी चलनातून येत होती आिण कसनला
िन पयोगी होती. दुसरे - ोफे सरांचे वत: या ऐषआरामाकडे कं वा पैशा या उपभोगाकडे मुळीच ल
न हते-जे हा घरात ( या या दृ ीने ) कमती व तू अजीबात न ह या. यां या योगशाळे तील
उपकरणांची कं मत शेक ात कं वा हजारातही असेल, पण कसन या दृ ीने ती सव िन वळ मोड होती,
अडगळ होती; पण स या अ -व िनवा या चा सुटला होता. इतर एखादी संधीची वाट
पाहायला वेळ होता. कसनची बु ी चलाख होती, पण तो चलाखपणा जनावराचा होता.
हणून कसन ोफे सरांची कामे इमाने-इतबारे करीत रािहला.
आपला खरा पूवइितहास ोफे सरां या कानी कोणी घालते क काय हेही कसन पाहत होता. एका घरावर
डाका घालून जबरी चोरी के या या आिण या घर या माल कणीवर अ याचार के या या आरोपाखाली
याला चार वष स मजुरीची िश ा झाली होती. या या तु ं गातील वागणुक मुळे स या या अितउदार
िनयमाखालीही याला एकही दवसाची सूट िमळू शकली न हती. या यातला हं पशू वखवखलेला
होता. दात- ओठ चावीत कोणावर तरी डाका घालायची संधी शोधत होता. ोफे सरमहाशय
मा आपण एका गुमराह पण प ा ापद ध जीवाचे सामािजक पुनवसन करीत आहोत
अशा नकली समाधाना या नशेत वावरत होते. िशवाय कसन चांगला नोकरही होता.
ोफे सरां या स या या योगांचे वणन एखा ा सनसनाटी वृ प ा या बातमीदाराने ‘कालयं ाचा शोध’
अशा भडक श दांनी के ले असते. ते जरी खोटे न हते तरी ती अितशयो आिण िवपयास झाला असता.
शा ातली अनेक गृहीते सोयीसाठी वापरलेली असतात. समीकरणातील काही िववा कं वा
प ीकरणास अश य असे घटक एक आणून यांना ‘अम याचा’ कं वा ‘तम याचा’ ि थरांक अशा
लेबलाखाली जुडी बांधून ठे व यात येते; पण यां या पाचा सखोल अ यास करणारांना यात अनेक
तकदु िवसंगती आढळतात. शा ीय थैया या दृ ीने सुदव ै ाची गो एवढीच क या सव चचा एक
कार या िवरळ, एसोटे रक, सवसामा यां या आकलना या पार वर या अशा पातळीवर चालतात.
एखा ा ि ल सू ात एखादे ीक अ र अंशातच का हवे आिण दुस या ठकाणी ते छेदातच का हवे
याचा उलगडा सवसामा यांना होणारच नाही. यासव गो ी ते एक कार या
(असमथनीय) िव ासाने पेशािल टवर सोपवून िनधा त राहतात.
ोफे सरांबरोबर आप याला जा त खोलात िशरता यावयाचे नाही, पण एवढे समजू शके ल
क एका समीकरणात यांना काळा या अभे तटबंदीतही एक लहानशी फट हणा, चीर
हणा, लॉ हणा दसली होती. आपली क पना खरी असेलच याची वाही ते वत:लाही
देऊ शकत न हते - कारण आजवर हे कोणा याच कसे ल ात आले नाही?यावर अथात
असेही एक उ र आहे क माळरानावर पडलेला िहरा वषानुवष कोणाला दसत नाही;
पण एका ठरािवक वेळी सूय असा एका िविश ठकाणी असताना एखादा िनरी क जर
अमुक एका ठकाणी असला तर या या डो यावर लखलखते परावत त करण पडतील...
 ोफे सरांना एवढे दसू शकत होते क , या बाबतीत काही योग करणे श य आहे, ते आप या आवा यातले
आहे आिण जरी अपयश आले तरी याची वा यता हो याची भीतीही नाममा च आहे. पुढे कशाची अपे ा
करायची याची य यांनाही क पना न हती... कसन, यां या शेजारी ( कं वा मागे, कं वा पुढे )
ठोक यासार या उ या असले या कसनला उ ेशून ोफसर बोलत असत. ‘काळ हा सु तावून पडले या
एखा ा अज जनावरासारखा आहे. तो िजवंत आहे का मेलेला आहे हेही आप याला माहीत
नाही...एखा ा काठीने ठक ठकाणी याला डवचावे तसे आपण करीत आहोत...एखादे वेळी
खडबडू न उठे लही...कोणी सांगावे?’ कसनला अथात यातले अवा रही समजत नसे आिण
या याकडू न ोफे सर कोण याही ित येची अपे ाही करीत नसत. वत:चेच िवचार
अिधक प हावेत यासाठी हे एके री संभाषण होते.‘आता काश घे. काश हणजे
श . तरं ग पाने सा रत होणारी. कशाचे तरं ग? ते िवचारायचे नाही. िव ुतकषक य े ा या
ती तेत हे बदल होतात असे हटले जाते. या याशीही आप या कत नाही, नाही का? पण यातले तीन
अ पाहा- एकमेकाला काटकोनात आहेत- एका अ ावर िव त ु े , दुस यावर कषक य े आिण
ितसरा अ गतीची दशा...आता गती आली क कालावधी आला. समजा, आपण दो ही
ेरणा अ यंत अ प... अगदी एक ल ांश सेकंदापे ाही कमी कालावधीत
उलटिव या...गती बदलली पािहजे...उलटली पािहजे...हे जे आवतन होते... यासाठी
गिणतात आय् वापरतात...ते कोण या दशेन होईल? यासाठीच का काळाचा चवथा अ
क पनेत आणलेला आहे? ते हा वळताना तो सेकंदाला ल ांश भाग तरी काल अ ाव न
मागे-पुढे होत असणार?...तरं गाचा तो तुकडा आप याला पकडला पािहजे, कसन...’
सु वाती सु वातीस कसनने तरं गा या या तुक ासाठी सव नजर फरवली असती;
पण आता अनुभवाने तो शहाणा झाला होता. आप याकडू न कोणतेही श द कं वा कृ ती
अपेि त नाही हे याला समजले होते आिण तो म खपणे उभा राहायचा आिण ोफे सर
काल अ ातून िगरक घेणारा तो तरं गाचा तुकडा पकड यासाठी यां या न ा न ा
रचना योजत असायचे.
यां या गिणतात, आकृ यात, स कटम येे खोलात िशर याचे आप याला योजन नाही
आिण यात काही समजणारही नाही; पण दवस दवस यांची उ कं ठा आिण अधीरता
वाढत चालली होती. यां या योगातून यांना अपेि त ( पण ढ उपप ीला अनपेि त
) अशी फिलते यायला लागली होती. आपण यशा या जवळजवळ येत आहोत याब ल
यांना खा ी वाटायला लागली होती- पण यं ांची श ची भूक तर अगदी घात ेणीने
वाटायला लागली होती आिण हे ोफे सरांना अनपेि त होते. काही दवस यांनी योग
बंद ठे वले आिण कागदामागून कागद भ न जातील इतक आकडेमोड के ली.
‘आहा! हे सापे ता त व!’ कोप यात एका टूलावर चुपचाप बसले या कसनकडे पा न हातातील
पे सील हलवीत ोफे सर शेवटी हणाले ‘आिण हा एं ोपीचा बाण! वन वे ॅ फक, अं? हणजे काळात पुढे
जायचे हणालात तर हवे िततके अंतर काढू शकता पण मागे जायचे हणालात क ा या सममू य
श खच घालावी लागणार! भिव यात जाऊन परत ये या या सव क पना इथे खलास! भूतकाळात
जाऊन मानवजातीचा इितहास बदलू हणणा या आदशवादी भोळसटांचा माग बंद! वर जायचे असेल तर
िल टने झटपट जा कं वा िज याने सावकाश जा एवढाच प या य! वा!ऽऽ’
कसनला अथात यातले अवा रही समजत न हते. मा या या ती ण नजरे तून
 ोफे सरांची उ कं ठत अव था सुटली न हती. काही तरी मह वाचे होणार आहे अशी याने
मनाशी खूणगाठ बांधून ठे वली आिण याची िनराशा झाली नाही.
यं ाचा कसनला य दसणारा भाग हणजे का या काचेचा सुमारे तीन चौरस इं चाचा एक चौकोन
होता. या या चारी बाजूला एक अगडबंड रचना होती. यातून वाहणा या िव ुत आिण कषक य श
मध या का या पृ भागावर या एका अगदी लहान भागावर क त झा या हो या आिण आता या
ठकाणी ोफे सरानी खडू चा एक अगदी लहानसा तुकडा ठे वला होता. या पांढ या तुक ावर
झगझगीत काश पडला होता. यं ाची मु य मूठ हातात घेऊन ोफे सर भंतीवर या
मो ा घ ाळाकडे पाहत होते.
तांबडा, पातळसर सेकंद काटा फरत फरत पंचाव िमिनटावर आला ते हा ोफे सरांनी मूठ खाली
ओढली. आत या अनेक यं णा सु झा या आिण सेकंदकाटा बरोबर साठावर आला या णी तो खडू चा
तुकडा एकदम अदृ य झाला. एका णी तो दसत होता आिण दुस या णी- फट् ! अदृ य!
ही जर काही क असली तर कसन या लेखी ती अगदीच भंकस होती. टेजवर या योगातून याने
माल, नाणी, ससे, कबुतरे , एवढेच काय गो या गोम ा मुलीही पाहता पाहता अदृ य झाले या
पािह या हो या; पण ोफे सर महाशय मा िवल ण उ ेिजत झालेले दसले.
‘ कसन!’ घ ाळावरची नजर न हलवता ते घोग या आवाजात हणाले, कसन तो खडू कोठे गेला
आहे माहीत आहे? तो भिव यात पुढे गेला आहे- मधला काळ ओलांडून एकदम पुढे गेला
आहे- माझे गिणत सांगते क तो सात आठ िमिनटे पुढे गेला असेल. पा या!
ोफे सर (आिण हणून कसन ) मध या या का याशार, रका या काचेकडे एकटक
पाहत होते. यं ातून श चा एक उ सग होऊन होता- याचा आवाज आता बंद पडला
होता. आवाज येत होता तो घ ाळाचा - टक टक! - टक टक!
ोफे सरांची उ कं ठा संसगज य होती आिण शेवटी कसन या रांग ा अिव ासी
मनालाही ितचा पश झालाच. काहीतरी वेगळे आिण अ भुत घडत आहे याची याला
शेवटी जाणीव झाली. णा णाला घ ाळ काळा या वासाची चा ल ऐकवत होते
आिण जेथे ती घटना घडली होती तो काळाशार चौकोन अजूनही खर काशाखाली
रताच होता-
पण फार वेळ नाही...( कती िमिनटांनी याचा िहशेब कसनने ठे वला न हता, पण- ) म येच,
एकाएक , या का या चौकोनावर तो खडू चा पांढराशु ठपका आला... जसा गेला होता
तसाच, अगदी अचानक...
हातांवर हात चोळीत ोफे सर या इव याशा शु खंडाकडे िवल ण अिनिमष नजरे ने
पाहत होते. काही वेळ ते काहीच बोलले नाहीत आिण मग सव दवे बंद क न ते एका
खुच त जवळजवळ कोसळलेच आिण हातात त ड झाकू न घेऊन बसले. यांचा नेहमीचा
मूड परत यायला बराच वेळ लागला आिण मग कतीतरी वेळपयत ते या खडू या
तुक ाची अ यंत सू म आिण सखोल पाहणी करीत होते.
ोफे सर नेहमीच बोलत असत आिण कसन ितकडे फारसा ल देत नसे. र यावर या
रहदारी या आवाजासारखा यांचा आवाज एक िनरथक, पण टाळता न ये यासारखा
घटक झाला होता. यां या यं ातला तो काळा चौकोन मोठा होत होता, खडू ऐवजी तेथे
आता एका न एक मो ा आकारा या व तू येत हो या या नाहीशा होत, मग पंधरा,
वीस, पंचवीस िमिनटांनी ( कं वा नंतर काही तासांनी) ितथे परत एकदम दृगो र होत.
जे हा ोफे सरानी यांची पाळीव मांजर यं ातून पाठवायची तयारी चालवली ते हा मा
कसनची उ सुकता पु हा एकदा जागृत झाली. यात या यात ोफे सरां या एका वा याने
याचे ल एकदम यां याकडे गेले होते...‘िजवंत ा यावर या वासाचा काय प रणाम
होतो ते पाहायला हवं. यात जर काही धोका नसला मग माणसांवर योग करता
येतील...ते पुटपुटले होते.’
गुरगुरणारी, फसकारणारी मांजरी मध या चौकोनात या एका पंज यात होती. यं ावरचे आकडे
पाहताना ोफे सरांना आपला च मा सारखा साफ करावा लागत होता. यां या हालचाली घाई गद या
वाटत हो या. शेवटी यांनी मुठीवर हात ठे वला ते हा तो खरोखरच थरथर कापत होता.
यांची नेहमीची बडबड बंद झाली होती. सेकंदकाटा सरकत साठा या आक ाकडे येत
चालला- ोफे सरानी मूठ खाली ओढली.
का या चौकोनावरचा पंजरा मांजरीसकट अदृ य झाला.
‘सात, जा त आठ िमिनटे-’ ोफे सर पुटपुटत होते. अगदी ताठ उभे रा न मध या
ठकाण या चौकोनाकडे पाहत होते. जणू के वळ इ छाश याच जोरावर ते तो पंजरा
तेथे परत आणू पाहत होते. कसनही जरा चम का रक नजरे ने या रका या चौकोनाकडे
पाहत होता. नजरबंदी आिण हातचलाखी यापे ा येथे काहीतरी वेगळाच कार चालला
आहे याची ए हाना यालाही जाणीव झाली होती. आठ िमिनटे होऊन गेली आिण चौकोन
रकामाच रािहला ते हा यालाही चम का रक वाटायला लागले. ोफे सर तर कासावीस
झाले होते. बे फक रपणे तबकडीव न फरणारा लाल काटा जणू यां या ग याभोवतीच
एखादी तार आवळत होता. एका ठकाणी उभे राहणे यांना जवळजवळ अश य झाले-
आिण म येच एकदम तो पंजरा जा यावर दसायला लागला.
आपणही ास रोखून धरला होता हे कसनला मागा न समजले.
ोफे सर या भाटीचे कती कौतुक करीत होते! जणू ती एखादी राणीच होती! शेवटी
अगदीच न रा न कसनने ोफे सरांना िवचारले,
‘साहेब, मी एक िवचा का?’
कसनची कट िज ासा ही एक इतक अनपेि त गो होती क काही ण ोफे सर
महाशय या याकडे नुसते पाहातच रािहले आिण मग जरासे हसत हणाले, ‘काय
कसन?’
‘ही भाटी गडप कशी झाली? आिण परत कशी आली? मधला सगळा वेळ ती कोठे गेली
होती?’
‘शेवटी अगदी खडकाळ माळरानावर सु ा अंकुर उगवला हणायचा! कसनला
ोफे सरां या एका-श दाचाही अथ लागला नाही. कसन, ती भाटी कोठे गेली अशी
न हती. ित यापुरती मधली सात-आठ िमिनटे अि त वातच न हती. दोन खो यांना
जोडणारे एक दार असते, या दाराने एका खोलीतून दुसरीत जाता येते. िशवाय
हरां ातून या दोन खो यांना जोडणारा एक जरा लांबचाही माग आहे. आपण
बाहेर या दाराने या हरां ातून आलो आिण ही भाटी खो यामध या दाराने शेजार या
खोलीत आली. हा अंतरात जवळचा माग झाला. तसाच हा एक नवा, काळात जवळचा
माग आहे. काळात या या णापयत पोचायला आप याला आठ िमिनटे लागली या
णी ही भाटी अिवलंब पोचली.
या याकडे पाहत (जरा िवचारम चेह या ने ) ोफे सर हणाले,‘ कसन, या भाटीला वेळेची
आप याइतक सू म जाणीव नाही; पण ित याऐवजी, उदाहरणादाखल, तू येथे असतास
तर तु या डो यांनी एक उघडझाप हाय या आत दहा िमिनटे गेलेली तुला आढळली
असती. मग जरा समजूतदार आवाजात- अरे , कसन, मलाही या सग याच ाचा नीट
िवचार करायला ते हा तुला जर यात काही अग य वाटत असेल तर याची शरम
वाटायची ज री नाही-’
भाटीवर या योगानंतर तीनचार दवस ितची अगदी बारकाईनं तपासणी झाली.
ित यात कोणताही बदल झाला न हता. पुढ या योगा या वेळी ती जवळजवळ चोवीस
तासांनी परत आली. मांजरा या आयु यात दनद शका नाही, ते हा आपला एक दवस
कमी होत आहे हे ित या यानीही नसेल; पण ोफे सर जे हा मधला काळा चौकोन
आणखी मोठा क न यात एक खुच ठे वायला िनघाले ते हा मा कसन जरासा
गडबडलाच. ोफे सरां या योगाची पुढची पायरी माणसावर योग हीच होती.
चौकोन वाढला या माणात श ची मागणीही वाढली होती आिण आता या अगडबंब वायं डंगनेच
जवळजवळ सव योगशाळा ापली होती. एकदा वाह वा लागला क योगशाळा भ ीसारखी गरम
हायची. पण शारी रक गैरसोयीकडे ोफे सरांनी कधीच ल दले न हते. िवशेष नवल हणजे कसनही
ितत याच एका तेने योगाची ही चढती ेणी पाहत होता. शेवटी अ ानात आिण
अंध ांत गुरफटू न बसले या या या मनालाही या साहसाचा पश झाला होता.
ोफे सरांचा पिहला योग बरोबर सात िमिनटे चालला. ती सात िमिनटे कसनला िनदान या वेळी तरी
अगदी अस झाली होती. एका णी ोफे सर समोर या का या चौथ यावर या खुच वर बसले होते-
आिण फट् ! नाहीसे झाले होते...ती मोकळी जागा पा न कसनला आत या आत कसेसेच होत होते. ‘काय
वाटेल ते झाले तरी यापैक कशालाही हात लावू नकोस!’ ोफे सरांनी याला दहादहादा बजावून सांिगतले
होते. यां या ओढले या चेह याव न यां या मनावरचा ताण उघड दसत होता; पण यां या िन यात
काहीही बदल झाला न हता. समोर धोका दसत असूनही यात वेश करणा या ोफे सरां या धैयाची
जात काही वेगळीच होती आिण कसन या मनात अिन छेने का होईना पण एक आदराची भावना
आली होती. असे हे ोफे सर कोठे तरी नाहीसे झाले होते.
कोठे असतील? हा च याला मोठा अ व थ करीत होता. योगशाळे त तो एकटा होता. समोर या
गरगर फरणा या लाल का ाकडे पाहत उभे राहणे एवढेच याचे काम होते; पण काहीतरी
कर यासाठी हात िशविशवत होते. मो ा यासाने याने वत:ला सावरले. लाल
का ाचे एक आवतन पुरे झाले, दोन झाली, तीन झाली, चार, पाच,सहा,सात,आठ...
नव ा िमिनटांत चौकोनात ोफे सर यां या खुच सकट आले. यांनी वत:ला चाचपून
पािहले. मग भंतीवर या घ ाळाकडे आिण मनगटावर या घ ाळाकडे पािहले...
यांचा चेहरा एकदम आ यच कत झाला...
‘ कती? साडे आठ िमिनटे?’ ोफे सर हणाले,‘पण हे घ ाळ पाहा! यात एक सेकंदही
लागला नाही!’ कसनला ही सेकंदािमिनटांची भानगड कळणार नाही हे माहीत असूनही
ते बोलत होते. यांना ग प राहणे अश यच झाले होते. अजीबात वेळ लागला नाही!
समोरचे दवे जरा मालव यासारखे वाटले आिण लगेच लागले! के वढा ांितकारक शोध!
आता या वेळी यं आठनऊ िमिनटांसाठी जोडले होते- पण मला नाही वाटत बाहेर या
वेळेचा आत काही संबंध येतो- बाहेर तु ही कतीही वेळ योजा- आप याला या वासाला
वेळच लागत नाही- आत डो यांची एक उघडझाप करा- बाहेर िमिनटे, तास, दवस,
मिहने, वष उलटलेली असतील!
या यां या श दांनी मा कसन या थंड डो यात िवचाराची एक ठणगी पडली.
िवचारांना प प यायला अजून अवकाश होता; पण या या वत: याही नकळत एका
क पनेने मनात मूळ धरले होते. जे हा ोफे सरांनी यां या नेहमी या सवयीनुसार आपले
बोलणे चालू के ले ते हा कसन यांचे श द एका तेने ऐकत होता आिण मधून-मधून शंका
िवचार याचेही धाडस करीत होता.
‘होय- हे काळयं हणता येईल-’ ते एकदा हणाले,‘मा यात एक खास लकब आहे-
कं वा आपण या अवकाशात राहतो याचाच तो एक खास गुणधम आहे- पाणी जसे
उताराकडे वाहते पण चढावर वाहत नाही िततकाच मूलगामी असा हा िनयम आहे- तु ही
काळात पुढे जाऊ शकता- पण मागे येऊ शकत नाही.’
कती दवस पुढे? वत: याच िवचारात म असले या कसनने यांचे शेवटचे श द
ऐकलेच न हते. ऐकले असते तरी याला यांचा खरा अथ समजला असता कं वा नाही हा
च होता.
‘ही मूठ पािहलीस का?’ आकडे असले या एक प या या खोबणीत ती लाल मूठ होती. या या शेजारचे
दोन, तीन, चार हे दहाचे घातांक आहेत. दोन याचा अथ शंभर सेकंद, तीनचा अथ हजार सेकंद- हणजे
सुमारे पंधरा िमिनटे. चार-दहा हजार सेकंद- पावणेतीन तास; पाच-स ावीस तास; सहा-अकरा
दवस. सात-एकशे सोळा दवस; आठ- अकराशे साठ दवस- साडेतीन वष; नऊ-तेहतीस
वष...असे दवस झपाझप वाढत जातात... ोफे सरांनी या प ीव न हलके च बोट
फरवले. शेवटचा आकडा वीस होता.
कसन काहीच बोलला नाही. यावेळीही नाही आिण मग दवसभरही नाही. ोफे सरांचे योग चाललेच
होते. दुस या खेपेस ते जवळ-जवळ तीन तास गडप झाले होते. ितस या खेपेस सबंध एक दवस
कसन योगशाळे त आिण घरात भुतासारखा एकटा वावरत होता आिण दर पाच दहा
िमिनटांनी या रका या चौकोनाकडे पाहत उभा राहत होता.
या या मनातले गिणत अगदी सोपे होते. गु ानंतर सापडलो नाही तर िश ा भोगायचा च येणार
नाही आिण जणू काही दैवानेच याला ोफे सरांकडे आणले होते. येथे या या सुटके चा माग या या
डो यासमोर होता. समाजाशी तो ज मापासून झगडत आला होता. पण दरवेळी तो यां या
हाती सापडला होता. याचे वक त त व ान समाजाला आिण शासनाला मंजूर न हते.
क ािशवाय कं वा मािशवाय याला ऐिहक सुखाचा उपभोग यायचा होता- आिण
यापायी तो तु ं गात जाऊन पडला होता. अथात याने या श दात आपली सम या मांडली
नसती पण सु मिथताथ तोच होता. तो गु हे- कं वा मोठे गु हे हणा करीत न हता,
कारण याला गु ा या ायि ापासून सुटका न हती. याला लपायला जागाच
न हती. हणजे आतापयत न हती. आता सगळे च बदलले होते.
येथे एक अखेरचा ड ला मा न तो गायब होणार होता. अशा एका ठकाणी पोचणार होता क
जेथे याचा पाठलाग अश य होता. जेथून परत येता येणार नाही अशा ठकाणी
या यासाठी कोण येणार? याची गो वेगळी होती- याला परत यायचेच न हते.
बरोबर पैसे ने यास अथ न हता पण सोने? माणसा या सव इितहासात सो याची कं मत कधी कमी
झालेली नाही. सोने कोण याही वेळी कोण याही ठकाणी सोनेच राहणार आिण बरोबर एक ह यार. दुसरे
काही नको. बाक सव या या मनगटा या िहमतीवर अवलंबून राहील. याला वत:वर जबर
आ मिव ास होता.
ोफे सरांकडचा सव पगार िश लक होता. तीन साडेतीनशेपयत पये ायची तयारी असली तर उ म
ि थतीतले र हॉ हर कोठे िमळे ल हे याला माहीत होते. ती खरे दी एका रा ी गुपचूप झाली.
सो यासाठी डाका घालायचे ठकाणही याने हे न ठे वले होते. याला पाठलागाची भीती न हती, ते हा
मोठा कट रच याचीही आव यकता न हती. मिह या या सु वातीचा दवस िनवडू न रा ी नवा या
सुमारास तो पेढीवर गेला. बाक सगळी िगर्हाईके दुकानातून बाहेर पडेपयत तो ितथेच घुटमळला. गडी
दुकानाची शटस खाली घेत असतानाच याने गडी, मालक, मुनीमजी यांना गो या घात या. बरोबर या
कातडी बॅगम ये दीडशे तोळे सोने भरले आिण तो बाहेर पडला. तपास सु होऊन याचे
धागेदोरे या यापयत पोचायला खूप वेळ लागणार होता.
तो परत आला ते हा ोफे सर योगशाळे त काहीतरी आकडेमोड करीत होते, ‘कोण?
कसन कारे ?’ यांनी बस या जागेव नच िवचारले.
होय, मीच आहे. असे बोलत असतानाच याने हातातले िप तूल यां यावर पाठीमागून झाडले. एक
लहानसा आचका देऊन ोफे सर जाग या जागी चुरमडू न पडले. येथपयत पोिलस येतील, पण यापुढे
यांना माग लागणार नाही. ोफे सर नाहीसे झाले क याचा ठाव ठकाणा सांगणारे
कोणीच िश लक राहणार न हते.
कसन वयंपाकघरात गेला. याने वि थत जेवण क न घेतले. एका िपशवीत (ज रच पडली
तर उपयोगी पडावेत हणून ) कांही खा पदाथ घेतले आिण मग तो योगशाळे त आला.
ोफे सरांचे शरीर तसेच वे ावाक ा अव थेत खुच व न ल बकळत होते. खाली र ाचे थारोळे साचले
होते- यात व न टपटप र ाचे थब पडत होते. पण ितकडे कसनची नजरही वळली नाही.
वत:भोवती सव सामान वि थतपणे रचून तो या अवाढ यं ापाशी आला. मो ा
लाल मुठीपाशी तो काही वेळ िवचार करीत उभा रािहला. ोफे सरांनी सांिगतलेली
आकडेवारी या या नीट ल ात होती. नऊ आक ापाशी ते तीस वष हणाले होते,
यापे ा जरा जा त वेळ हवा. दहापाशी साठ-स र वष असतील असा याचा िहशेब
होता. तेवढा वेळ उलट यावर या या गु ांची आठवणही कोणाला राहणार न हती.
याने काटा दहावर आणला. याला हे माहीत न हते क ेणी घाताने चढत होती आिण
दहाचा आकडा हणजे जवळ जवळ तीनशेवीस वष होत होती...
लाल मूठ खाली ओढू न तो मध या का या चौकोनात या खुच वर जाऊन बसला. पुढचा
अनुभव कसा असेल याची याला काहीच क पना न हती; पण ोफे सरासारखा दुबळा
मनु य या अथ यातून सहीसलामतपणे पार पडू शकत होता याअथ याला फारसा
धोका नसणारच...
या धाडसी आिण हं गु ाचे पडसाद सव उमटले. पोिलसांनी जंग जंग पछाडले, पण
गु हेगांर यां या हाती कधीच लागला नाही. तसा खु याचा माग सराफक ाव न
 ोफे सरां या घरापयत सरळ लागला होता. खुनी इसम हा पूवा मीचा अ ल बदमाष
आहे हेही यांना कळले होते. पण योगशाळे त या ोफे सरां या मृतदेहापाशी यांचा
तपास थांबला होता.
समोर या अवाढ , ि ल यं ाकडे एक आ याची नजर टाकू न मग यानी ितकडे पाठ
वळवली होती. ोफे सरांचा खून याने कशासाठी के ला याचे कोडे यांना शेवटपयत
उलगडलेच नाही. घरात या पैशा-अड याला हात लागला न हता. पण कसनचा पुढे
मागच लागत न हता. जणू काही तो इथे हवेतच िवरघळू न गेला होता.
कसन समोर पाहत होता. सभोवती यं ाचे अवजड भाग होते. समोर भंतीवर घ ाळ
होते. लाल सेकंदकाटा सावकाश सरकत होता. एक णभर याला भीती वाटली क यं ात
काहीतरी िबघाड झाला आहे आिण आपण असेच राहणार आहोत...नाही!नाही! तो
वेषाने िवचार करीत असतानाच-
नजर एकदम अंधारली. सव शरीरातून एक िवजेसारखी शहारे अंगावरच रोमांच उठवीत
गेली. याने डोळे घ िमटू न घेतले आिण उघडले- आिण आ याने पु हा जवळजवळ
िमटलेच-
या या सभोवतालची योगशाळा नाहीशी झाली होती. खोलीचीच काय, घराचीच
काय, घरांची, र याची, शहराचीसु ा काही खूण न हती. एका लांबच लांब पसरले या
गवताळ मैदानावर तो एका खुच त बसला होता. यां या अ बु मनालाही ती िवसंगती
जाणवली. खुच व न चटकन उठू न तो उभा रािहला. याची नजर चार दशांना फरत
होती. एका बाजूला अगदी दूरवर िनळसर टेक ांची रांग होती. ( शहराबाहेरचा हा घाट
असावा, याने तक के ला. ) पण बाक सव तेच ते गवताळ मैदान पसरत गेले होते.
येथले शहर, माणसे गेली तरी कोठे ? या या मनात िवचार आला. तीस या ऐवजी आपण
जरा जा त पुढची मयादा मनात ठे वली होती...चाळीस, प ास...साठ वष फार तर गेली
असतील...तेव ात इतका मोठा बदल होईल? तो नवल करीत होता. रा ी या ऐवजी
आपण दवसा येथे आलो हेच नशीब नाहीतर...
या यापुरता वेळ अिजबात गेला न हता. नुकतेच भरपूर जेवण झालेले होते. आता इथला तपास करायला
हवा होता. याला सवच दशा सार या हो या. एक िनवडू न तो या दशेने चालायला लागला.
पायाखाली मुलायम गवत होते. लहानसहान चढउतारांचा हा नैस गक बगीचा मैलांमागून मैल पसरत
गेला होता. कसनला अशी शंका आली क हा नैस गकपणा फसवा असावा कं वा कृ ि म
असावा. हवेतला ताजेपणा याला जाणवत होता, पण यामागचे कारण याला उमगत
न हते.
एका लहानशा टेकडीवर चढत असतानाच तो एकदम थबकला. कारण जवळू नच कोठू न
तरी बोल याचा, हस याचा आवाज कानावर येत होता. कसन अगदी जपून वर चढायला लागला.
आवाज अिधकािधक प होऊ लागला. आवाज ौढ माणसांचा वाटत न हता. हस यांतही एक कारचा
अ लडपणा होता कसन वर पोचला. टेकडीपलीकडे झाडांमधून खळखळत जाणारा एक ओढा होता
आिण या या पा यात तीन मुले खेळत होती, झाडा या फांदीव न पा यात उ ा घेत
होती...
ते ितघे आप या खेळात इतके रमले क यांचे इतर ल ही न हते. तरीही कसन
अितशय काळजीने पुढे गेला आिण शेवट या झाडामागून यां याकडे पा लागला. तो या
न ा काळात आला होता तेथले हे लोक याला थमच भेटत होते. मुलांची आधी गाठ
पडावी या योगायोग चांगला होता क वाईट होता हे याला ठरवता येईना. वत:ला दसू
दे याआधी झाडामागून तो यांचे िनरी ण क लागला.
वयाने ते ितघे तेरा ते पंधरा या दर यान असावेत. ितघांचीही शरीरे िपळदार दसत होती. हालचालीत
िवल ण चपळपणा होता; पण या मानाने यांचा आवाज बािलश वाटत होता. यां या श दांकडे नीट
यान द यावर याला कळले क भाषा बरीच बदलली होती- पण तो यांचे बोलणे समजू
शकत होता. अथात यांचे जागा, नामे, सवनामे यांचे संदभ याला लागणे श यच न हते;
पण तो यां याशी बोलू तरी खास शकला असता आिण शेवटी या समाजाशी याला
के हातरी संबंध जोडावाच लागणार होता.
झाडाचा आसरा सोडू न कसन पुढे आला. या ितघांचे या याकडे ल ही न हते. जरा जवळ
आ यावर तो मो ाने खाकरला. याबरोबर या ितघांची हालचाल एकदम थांबली आिण ते या याकडे
पा लागले. पाहता पाहता यांचे डोळे आ याने मोठे झाले आिण मग ते एकमेकाकडे पा न मोठमो ाने
हसायला लागले. आप यात एवढे हस याइतके िविच काय आहे हे कसनला समजेचना. आपण तीनशे
वषा न जा त काळ ओलांडून आहोत, आपला वेष यांना पुरातन, अनोखा, परं पराबा वाटत असेल हा
िवचारही या या मनाला िशवला नाही. आप याकडे पा न फदी फदी हसणा या या मुलांचा िवल ण
संताप मा याला अिवचारी बनवत होता. याचा हात नकळत िप तुला या मुठीकडे गेला होता; पण
अगदी शेवट या णी याने वत:ला आवरले. पिह याच संबंधाची सु वात हंसा आिण र पात याने
झाली तर याची येथे धडगत न हती. मुले उनाड असणारच, ख ाळपणा करणारच- यां याकडे फार
ल देता उपयोगी नाही. वडीलधा या , समंजस माणसांची गाठ यायला हवी- मग सगळे काही
वि थत होईल.
जरा पुढे सरकू न कसन या मुलाला उ ेशून मो ाने, प पणे हणाला, हे पाहा, इथे
जवळच एखादे घर आहे का? हे गाव कोणते आहे? याचा आवाज ऐकताच मुलांचे हसणे
थांबले होते. याचे बोलणे संपताच ितघे परत एकमेकांकडे पा लागले आिण पु हा
मोठमो ाने हसू लागले. कसनचा संताप पु हा एकदा चढायला लागला. रागाने
चडफडत तो ओरडला, तु हाला ऐकू येत नाही का? समजत नाही का? येथे जवळपास
कोणाचे घर आहे? मला कोणा तरी मो ा माणसाला भेटायचे आहे! नीट बोला तरी!
याचा रागाचा आिवभाव आिण हातपाय आपटू न ओरडणे पा न, तर यांना हसणे दाबताच येईना.
कसनने हातातले िप तूल काढले यां यात या एका मुला या डो याजवळ दोन फु टांवर नेम धरला आिण
चाप दाबला. िप तूल हातात झटका देऊन उचलले गेल.े गोळीचा कडकडाट कतीतरी वेळ झाडातून घुसत
होता. बाक सव शांतता होती. मुले एकदम चूप होऊन जरा भयभीत नजरे ने या याकडे
पाहत होती. कसनने िप तूल परत प ात घातले आिण तो सावकाश हणाला, ‘आता
मला सांगा तुमचे घर कोठे आहे!’
शेवटी या मुलां यातला यात या यात जरा वय कर वाटणारा मुलगा पा यातून बाहेर
आला. काठावर लाल- िन या-िहर ा कप ांचा ढीग पडला होता यातला एक झगेवजा
अंगरखा याने अंगावर चढवला आिण कसनकडे वळू न तो हणाला, या. या मुलाने कपडे
अंगावर चढवताच ते या या अंगाला िचकट यासारखे बसले होते. मूळचा भडक रं ग आता
झळाळू लागला होता. कसनची नजर या झमगमग या कप ाव न हलेनाच.
‘या’ तो मुलगा पु हा हणाला आिण ओ ा या काठाकाठाने िनघाला. तो इतका भरभर
चालत होता क के वळ या याबरोबर राहायलाही कसनला धावपळ करावी लागत
होती. मग काही बोलणे तर दूरच रािहले. वेळ जायला लागली तशी याची दमछाक
हायला लागली. हा मुलगा आप याला खरोखरीच घरी नेतो आहे का ही एखादी बािलश
चे ा आहे? कसनला वाटले. यां या पोरकटपणाला ते शोभलेच असते-
पण तेव ात यांना एक मळलेली पाऊलवाट लागली. कसनचा संशय दूर झाला. पाऊलवाट झुडूपांतून
गेली होती आिण आता तर कसन खाली पाहत जवळजवळ पळतच होता. पुढचा मुलगा थांबला.
कसनही थांबला आिण याने मान वर के ली. ती बराच वेळ तशीच रािहली. या मुलाने याला आप या
घरी आणले असेल तर मग समोर जे दसत होते याचे घरच असले पािहजे; पण याला तर याचा अथच
लागत न हता. कडक उ हात पृ भाग रं ग बदलत होते, एकमेकात िवरघळत होते, पु हा न ाने आकार
घेत होते...अगदी थमच कसन या मनाला भीतीचा ओझरता पश झाला...आपण कोठे येऊन
पडलो आहोत? एखादा आ दवासी अ याधुिनक टेिलि हजनकडे या िव मयाने, आ याने
आिण भीतीने पाहील तेच भाव कसन या नजरे त होते...तीनशे वषाचा सं कृ तीतील
फरक...
तो मुलगा या झगझग या रं गसंचात नाहीसा झाला. कसनची पुढे जा याची छाती होत
न हती. जाग या जागीच तो िखळू न उभा होता; पण याला फार वेळ थांबावे लागले
नाही. याच रं गपटातून एक, दोन, तीन आकार बाहेर येत होते. एक तो मुलगा आिण हे
दोघे कोण? याचे आईवडील? का...होते तरी कोण ते?
माणसेच होती, पण कती उं च! आठ फू ट? नऊ फू ट? यांचा काही अंदाजच चालेना; पण मनातली भीती
आता आणखी प झाली होती. ते दोघे जसे या याजवळ आले तशी याची मान वरवर होऊ लागली.
यांचे वण िनतळ होते, चेहरे शांत होते- चेह या वर काही भाव असलाच तर तो जरासा
कु तुहलाचा होता.
‘आत येना- बाहेर का उभा राहतोस?’ या चंड माणसाचा खजातला आवाज आला. व न आला.
ढगां या गडगडाटासारखा. कसन जागचा हलत नाही असे पा न या माणसाने एक पाऊल पुढे टाकले
आिण कसन या खां ावर हात ठे वला. ‘चल’ याला हलके च पुढे ढकलीत तो हणाला. ती आ ा
मोड याची कसनची हंमत न हती. या झळाळणा या , रं गीबेरंगी कांचापाशी येताच मा
याची पावले पुढे पडेनात. ‘अरे ! यात िभ यासारखे काय आहे? का तू अजून अशी घरे
पािहलीच नाहीस?’ याला हाताला ध न तो माणूस या झगझग या पड ातून आत
गेला. आत जाताना शरीराला कसलाही पश झाला नाही, अडथळा झाला नाही- पण
तरीही ते आत होते. रखरखीत ऊन बाहेर रािहले होते-आत थंडगार हवा होती-नजरे ला
तजेला आणणारा गद िहरवा रं ग होता-आणखीही अनेक गो ी हो या- पण कसनला या
समज याच नाहीत.
शेवटी ते ितघे एका- याला खोलीच हणायला हवी- खोलीत बसले होते. कसन या
हालात कस या तरी वाचा याला होता. व मादक न हते, पण उ ेजक खास होते.
कसनने यांना आपली हक कत सांिगतली होती. अथात थोडीशी बदलून. आपण
ोफे सरांचे साहा यक होतो आिण योगासाठी कालयं ात वेश के ला होता; काय होत
आहे ते कळ यापूव च आपण या जागी पोचलो होतो- अशा व पात.
‘ ोफे सर मु ये?’ तो माणूस जरा िवचार करीत हणाला. नाही यांचे नाव यात कोठे नाही. एकोणीसशे
स र, नाही का? कालयं ाचा शोध लागला, पण ब या च उिशरा लागला- तु या ोफे सरांचा
आणखी एखादा योग होऊन तो फसलेला दसतो-
ोफे सर मु ये यांचे नाव का न हते हे कसनला माहीत होते.
‘तीनशे प ास वष, अं?’ तो माणूस जरा हसत हणाला,‘नवल नाही मुले तुला हसली ती!
पण यांनी आपले सं कार आठवून वागायला हवे होते- अथात अजून लहान आहेत ती-
तु याबरोबर आला तो जीर-तो आठ वषाचा आहे आिण तोच यां यात मोठा आहे-’
कसनने पायापाशी ठे वले या सुटके सकडे या सवाचे ल होते-
शेवटी तो माणूस जरा हसत हणाला आिण बरोबर काय आणले आहेस ते?
‘हे?’ कसन जरा गडबडू न हणाला, याचा मदू शी गतीने िवचार करीत होता.
‘तु ही हसाल- पण आ हाला काय क पना मी कोठे जाऊन पोचेन याची? वेळ संग पडला
तर उपयोगी यावे यासाठी बरोबर सोने आणले होते मी-’ पूण अस यापे ा अधस य जा त
प रणामकारक आिण कमी धो याचे.
सोने? या माणसाची िनराशा चेह या वर अगदी प दसली. तुला याचा उपयोग करायची
वेळ येणार नाही हे सुदवै समज. कारण आता आमचे वहार सुवणा या चलनात चालत
नाहीत; पण तुला सव काही मोफत िमळे ल. कशासाठी दाम मोजावे लागत नाहीत- क
करावे लागत नाहीत. फ एकच गो क ाने िमळवावी लागते-ती हणजे
समाधान...शेवटचे श द तो जवळजवळ वगत बोलला. मला आशा होती क तू बरोबर
काही कृ ि म, तांि क गो ी आण या असशील...तुम या या चम का रक सं कृ तीचा
आणखी काही पुरावा उपल ध झाला असता...’
कसनला यातला एक श दही समजला नाही आिण नंतर अनेक वेळा या माणसाने
सांगायचा य के यावरही नाही.
असे दसत होते क एकिवसा ा शतका या सु वातीस पृ वीवर (खूप दवस होऊ घातलेले ) अणुयु
झाले. सवच रा ,े मग यांची इ छा असो वा नसो- यात ओढली गेली...आिण सव सं कृ ती प या या
बंग यासारखी कोसळत खाली आली. कदािचत करणो सगाने मानवा या मूलभूत वभावातच काहीतरी
ांितकारक बदल झाला असावा.कारण यानंतर सावकाश सावकाश उभी रािहलेली सं कृ ती एकदम
वेगळी होती. एकतर लोकसं या मया दत होती ती तशीच ठे वायचा शहाणपण, माणसाला
आता सुचला होता. वेगवेग या देशातून ठे वले या टाइम कॅ सूलमधून सव तांि क ान
साठवून ठे वलेले होते. तो साठा आता मानवा या हाताशी होता. आजवर कधीही नांदली
न हती एवढी सुब ा, वतं ता आिण वैचा रक वाय ता पृ वीवर नांदत होती; पण
तरीही के वळ दोन शतकात मानवात झालेले बदल अिव सनीय होते... करणो सगाने
झालेला मूलभूत बदल हेच यामागचे कारण असले पािहजे...
ते हा मग एक ग भ, िवचारी, संयमी नवमानव पृ वीवर अिधि त झाला होता. जुने
हेवेदावे, जुने संशय, परं परागत, अिभमान, वच वा या क पना, सव काही जु याबरोबरच
नामशेष झाले होते. अमानवी बाटावी इतक परक सं कृ ती पृ वीवर आकार घेत होती
आिण आजवर खोलवर दडू न रािहलेले अक पनीय मानिसक श चे सुवणकमल आता
कोठे िवकिसत होऊ लागले होते.
िवसा ा शतकात या थोर िवचारवंतालाही जो प ला असा य ठरला असता तो
कसनसार या सवसामा या या संपूणपणे आटो याबाहेर होता. या जगात दहा ा वष
बालपण संपून तो मुलगा समाजाचा उपयु घटक होत होता, या जगात क त शासन
न हते, नीतीिनयमांची बंधने आव यक न हती, ाचा वापरच काय क पनासु ा पुसली
गेली होती, गु हे अि त वातच न हते असे हे जग कसन समजूच शकत न हता.
माणसांसारखी दसणारी ही माणसे- पण याला तर ते आकार रा सी भासायला लागले
होते...
या घराला दारे न हती. िनसगाला आत मु वेश होता. कसन या रा ी सहज बाहेर
पडू शकला. या घरातून िनघून जायचा याचा िवचार होता. पुढे काय करायचे हे याने
ठरवले न हते. पण तो माणूस ( याला सवजण! बाबा हणतात ) ती ी (िजला सवजण
आई हणत ) आिण ती तीन मुले (िजरा, जेरा, जारा ) यां यासमोर वावरणे याला
अश य झाले होते. हणून तो हलके च बाहेर पडला होता.
अधचं ाचा काश िनतळपणे ओघळत होता. एक ीणसा वारा मखमली या गवताव न
हलके च सरकत होता. एखाददुसरा रातप ी आकाशावर रे घोटी ओढीत होता. या िन त ध
चंदरे ी शांततेत वा तिवक याला समाधान वाटायला हवे होते- पण याचा तो वभावच
न हता. याला गुदमर यासारखे, क ड यासारखे, वाटत होते.
पिहली तीसप तीस पावले याने आवाज न करता टाकली आिण मग तो झपाझप चालायला लागला.
घरापासून तो तीनएकशे फु टांवर आला. एकदाच याने मागे वळू न पािहले. चं ा या अध काशातसु ा
घराचे झळाळते रं ग लपत न हते; पण कसन या नजरे ला मा ते घर दबा ध न बसले या एखा ा
पशूसारखे वाटत होते. श य ितत या लवकर ते नजरे आड कर याची याची इ छा होती. वळू न
तो झपा ाने पुढे िनघाला-
आिण कशात तरी अडकला. तारा न ह या, काटेरी झुडपे न हती, कुं पण न हते, भंतही
न हती; पण याला पुढे जाताच येत न हते. पाय जाग या जागी एकामागून एक पडत
होते. कतीही जोर के ला तरी एक तसूभरही गती होत न हती... थमच या या
भांबावले या मनाला भीतीचा पश झाला. समोर एखादा भुसभुशीत वाळू चा ड गर
असावा असे वाटत होते...पुढे टाकलेले येक पाऊल घस न परत मागे येत होते...पण
डो यांना मा काहीच दसत न हते...हे चेटूक होते का भुताटक होती, का होते तरी
काय?
या या मनाचा तोल सुटला आिण तो सैरावैरा धावायला लागला.
पण जे हा जे हा याने ती ठरािवक रे षा ओलांडायचा य के ला ते हा कस या तरी
अदृ य जा यात याचे पाय गुरफटले गेले आिण याची गती थांबली...
धापा टाक त तो उभा असताना या या कानावर ती हाक आली.
कसन! कसन! कोठे आहेस तू कसन?
िजरा! याला हसणारा िजरा! तो या या शोधावर येत होता. यांना कसे कळले आपण
बाहेर आहोत ते? कसन एका लहानशा झुडपामागे लपून बसला. िजराची लहानशी
आकृ ती जवळजवळ येत होती. याला कशाचेच भय वाटत न हतेसे दसत होते. याचा अथ
 यांना हा कार माहीत होता. अपेि तही होता. यांनीच ते के ले असले पािहजे.
मनातली भीती, अ व थता सव एकवटू न ितचे संतापात पांतर झाले. मला पशूसारखे
क डू न ठे वतात काय? कसन वत:शी संतापाने हणाला आिण िजरा जवळ जायची वाट
पा लागला. याला हाक मारीत िजरा या यापासून दोन पावलांवर येताच झुडपामागून
कसनने या यावर एकदम झडप घातली. िजरा या दण याखाली जवळजवळ खालीच
कोसळला पण ओरडला वगैरे नाही.
‘िजरा! त डू न अिजबात आवाज नको!’ कसन खेकसला.
‘मी तुलाच शोधत होतो-’ िजरा पड या पड या हणाला.
‘कशाला?’ िजराचा शांतपणा कसनला अ व थ करीत होता.
‘बाबांनी मला पाठवले तुला शोधायला-’
यांना कसे कळले मी घराबाहेर पडलो आहे ते?
‘तू या कुं पणात धडपडलास ते हा यांना समजले असेल-’
‘ हणजे तु हीच मला इथे अडकवून ठे वले आहे!’
िजरा काहीच बोलला नाही. तो कसन या हातून सुट यासाठी काही धडपड करीत
न हता. याचा एक हात पाठीमागे िपरगाळीत कसन हणाला,
‘मला कोणीही अडकावून ठे वू शकत नाही, समजलं? तुला या साप यातले दार माहीत असलेच पािहजे-
आिण ते तू मला आता दाखवणार आहेस - चल! िहसका मा न कसनने याला उभा के ला.’
‘ कसन, हे बघ- िजरा वयाला न शोभणा या शांत आवाजात हणाला,‘तू याला सापळा
हणतोस ते एक कुं पण आहे आिण ते तु या एक ासाठीच आहे. मला कोठे आहे हेही
माहीत नाही. बाबांकडे चल. ते तुला सांगतील.’
‘मी अडाणी असलो तरी इतका मूख खास नाही! कसन गुरगुरला. ‘पुढे हो आिण मला
वाट दाखव-’
िजराने एकदा कसनकडे आिण या या हातात या िप तुलाकडे पािहले आिण तो सरळ पुढे चालायला
लागला. काही वेळ थांबून कसनही या या मागोमाग चालायला लागला- पण पाचसात पावले पुढे
जाताच परत एकदा या या पायाभोवती या अदृ य शृंखला पड या. पाय जाग या जागीच खालीवर
हायला लागले. िजरा मा सरळ पुढे चालला होता. भीतीने कसन या मनाचा तोल गेला आिण आपण
काय करतो आहोत याचे भानच न रा न याने िप तूल वर उचलले आिण िजरा या लहानशा पाठमो या
आकृ तीवर नेम ध न चाप ओढला. ध ा बस यासारखा िजरा एक दोन पावले पुढे गेला आिण मग तो
खाली कोसळला... त डू न एवढासाही आवाज िनघाला नाही...
आिण मग कसन तेथे थांबलाच नाही...अंधारातून िजकडे वाट फु टेल ितकडे तो पळत
सुटला...कधी तो दगडांवर ठे चाळत होता, तर कधी अंधारातून समोर आले या झुडपाला
पा न ओरडत ओरडत आणखी कोठे तरी पळत होता. पण नेहमी या अदृ य रं गणा या
आतच...
पहाट झाली ते हा तो ड गरा या एका लहानशा खबदाडात कु डकु ड या शरीराचे मुटकु ळे
क न बसला होता. यांनी आप याला अ -पाणी-िनवारा दला या याशी आपण
इत या कृ त पणे वागलो आहोत...आता याचे काय प रणाम होतील? याचे मन या
एकाच ाभोवती भंगरीसारखे फरत होते. याला अशी अंधुकशी जाणीव हायला
लागली होती क आपण या समाजात सामावले जाणे श यच नाही; पण यापुढचा िवचार
मनात प होत न हता...
कसन! बाबांची हाक आली आिण कसन दचकला.
कसन, बाहेर ये- ते हणाले. यां या आवाजात राग न हता; ष े न हता. कसनला
याचा अथच कळे ना. का यांना अजून ती गो समजलेलीच नाही? मग एखादी थाप मा न
तो वत:वरची जबाबदारी टाळू शकला असता? पण यां या पुढ याच श दांनी याचे हे
अधवट िवचार िवरघळले, यांची जागा भीतीने घेतली-
‘ कसन हा बघ िजरा तुला बोलवायला आला आहे-’
‘ कसन! बाहेर ये!’ िजराचा आवाज आला.
‘पण- पण मी तर याला काल रा ी...काल रा ी...’ कसनचा आवाज िचरक यासारखा झाला
आिण थांबला.
‘काल रा ीचे िवसर! बाहेर ये- वत: पाहा-’ ते हणाले.
कसनने खबदाडातून त ड बाहेर काढू न पािहले. खरोखरीच िजरा बाबां या शेजारी उभा
होता. याला काहीही झालेले दसत न हते. मग काल रा ीचा कार घडला क घडलाच
नाही? का याला व पडले होते? का याला वेड लागले होते? का ही माणसे न हतीच-
दुसरे कोणीतरी होते?
‘ कसन, बाबा समजावणी या आवाजात हणाले, तुझी अव था मला समजू शकते.
याब ल मी तुला दोष देत नाही.’
‘मग मला क डू न का ठे वता?’ कसन ओरडला.
तो दोष आहे. पृ वीवरची सव मानवजातच या शतकात िपसाळली होती. म सर, ष े ,
अहंकार यांनी सवाची मने पार िवकृ त झाली होती- पण तीच वागणूक सवमा य होती
आिण याला िवरोध करणारे वेडे ठरत होते- सुदवै ाने आता आ ही शहाणे झालो आहोत. पर पर
षे ात खच होणारी मानिसक श आता िवधायक कायासाठी मु झाली आहे आिण
ए हानाच आ य घडायला लागली आहेत- परत आलेला िजरा हे यातलेच एक आहे-’
‘तुला जी एक रे षा ओलांडता येत नाही तोही यातलाच एक सामा य कार आहे. मनाचे शरीरावर फार
भावी िनयं ण असते, कसन- याचाच आ ही उपयोग करतो. तुला कोणीही अडवीत नाही. तुझे मनच
या रे षेबाहेर पाऊल टाकायला तयार नाही-हे काही जारण-मारण नाही, चेटूक नाही- साधे मानसशा
आहे. तुलाही ते समजेल- पण याची पूण समज यायला आधी ब या च न ा गो ी िशका ा
लागतील- या आधी तुला मोकळा सोडला तर तुलाच यात धोका आहे. प सांगतो, तुझे
िवकृ तीने पछाडलेले मन या वतं , शु , नैस गक समाजात तग ध शकणार नाही.’
‘मग मला येथे ठे वता तरी कशाला!’ कसन ओरडला. ‘मी जर एवढा नादान आहे,
नालायक आहे, तर मग मला परत पाठवून ा क !’
बराच वेळ बाबा काहीच बोललेच नाहीत. मग ते बोलले ते हा यांचा आवाज िख होता. कसन, तुला हे
माहीत आहे का नाही कोणास ठाऊक- पण काळमागाव न उलटा वास श य नाही. यांचा आवाज जरा
भाविववश झाला. तसे जर श य असते तर तु ही वत: या घरादाराची, रा ाची, सा या जगाची राख
रांगोळी करीत असताना आ ही ग प बसलो असतो का? या पाशवी इितहासात ह त ेप के ला
नसता का? ही भयानक ह या वेळीच थांबवली नसती का? पण ते श य नाही-
परत जाणे श य नाही! कसनला ोफे सरांचे श द आता आठवले फार फार पूव चा एक
ीण आवाज-
शेवटी भुकेने पोटात कालवाकालव हायला लागली ते हा कसन या या भगदाडातून
खाली उतरला होता. तो दुसरे काहीच क च शकत न हता. जणू काही झालेच नाही
इत या सहजपणे यांनी याचा परत वीकार के ला.
पण कसन या मनातील िवकृ त या छाया बाहेर या जगावर पडत हो या. या याच
र णासाठी यांनी उभारलेली संर क भंत याला क डवा ासारखी वाटत होती.
या या मोकळे पणा या वागणुक त याला आि ताची वागणूक दसत होती आिण तीनशे
वषाची दरी याचे अ ग भ मन ओलांडायला के वळ असमथ होते.
आिण जे हा-िजरा! - याला न ा समाजशा ाचे काही मूलभूत िनयम सांगायचा य क लागला
ते हा तर कसनला ते अस झाले...
िजरा, बाबांना सांग क कसनला येथे राहायचे नाही- तो गयावया करीत हणाला, यांना
सांग क याला परत जायचे आहे...
ते लोक वेडे असतील, खुनशी असतील, पण ते माझे लोक आहेत...मी यांना समजू शकतो-
मी यां यात सुखासमाधानाने रा शकतो...
कसन, तुला यांनी सांिगतले नाही का क परत जाता येत नाही? श य असते तर यांनी
तुला खासच परत पाठवला असता... आ हाला दसत नाही का क तू येथे सुखात नाहीस?
तु ही सारे मला फसवता! हजारा ांदा तरी कसन भान िवस न ओरडत उठला. सगळे मला
फसवता! इतके शहाणे, इतके सुधारलेल-े आिण एवढी साधी गो जमत नाही! मला
फसवता! मला फसवता!
‘ कसन, बाबा कधीही खोटे बोलणार नाहीत-’
कसनचा रागाचा झटका ितत याच शी पणे ओसरला.‘िजरा मला परत पाठवा रे !’ तो
के िवलवा या आवाजात िवनवणी क लागला. मला इथे राहणे श य नाही-
‘ कसन- तुला खरं च सांगतो-’
कसन द ं के देऊन रडत होता...
या सकाळी यांना कसन घरात दसला नाही. कधी कधी रागाने तो एकटाच कोठे तरी जाऊन बसे आिण
मो ा िमनतवारीने याची समजूत काढू न याला परत आणावा लागे. मुले जरा जरी िचडिचड
क लागली ( ती एखादे वेळीच असे करीत, हणा! ) तरी बाबा यांना समजावून
सांगत-‘ याचे मन दुखावले या जनावरासारखे आहे- मनावर संशयाचे आिण भीतीचे
िपशा वर झालेले आहे; यातून याला िचकाटीने आिण हळु वारपणाने मोकळा
करायला हवा-’ ( यात या यात जेरा आिण जारा या दोन धाक ा मुलांचे तर कसनवर
एखा ा पाळीव ा यावर असावे असे ेम होते... कसनला ते जर िवकृ त व पात दसत
असले तर तो दोष यांचा हणता येईल का? )
ते हा कसन दसला नाही हणून यांची धावपळ झाली नाही. सकाळची याहारी आटोपून मग ते
या या शोधासाठी िनघाले. कसन यांना एक दोन िमिनटातच दसला. सकाळ या उ हात याचे िनज व
शरीर या झाडा या फांदीला ल बकळत सावकाश वत:भोवती फरत होते. काही ण यां याकडे
पाहात बाबा उभे रािहले आिण मग िख आवाजात हणाले,‘िबचारा!’
िजरा वर चढला आिण याने दोरी कापली. कसनचे अचेतन शरीर बाबांनी अलगद खाली
घेतले. याचा चेहरा भयानक दसत होता. याने पहाटेसच आ मह या के ली असावी.
याचे कलेवर खां ावर टाकू न बाबा घराकडे िनघाले. िजरा मोठे पणाने यां याबरोबर
चालत होता. यां या मागून पाच दहा पावलांव न आई येत होती आिण ित या दो ही
बाजूची जेरा आिण जारा चालत होते.
आई!आई! सांग ना! जेरा हणत होता.
काय सांग,ू जेरा?
‘आई! बाबांना सांगशील ना कसनला अगदी पिह यासारखा करायला?’
‘हो, सांगीन हं-’
‘अगदी पिहला होता तसा?’
‘हो. ते याला अगदी पिह यांदा होता तसा क न देतील हं तु हाला-’
‘वा!वा!’ टा या िपटीत दोघे उ ा मा लागले आिण बाबां या पाठीवर हेलकावे खाणा या कसन या
मृत देहाकडे पाहात चालायला लागले-
कसनने डोळे उघडले...
समोर या दृ याचा याला अथच समजेना.
याची शेवटची आठवण धु यात लपटले या झाडा या फांदीची होती... याने तर या
फांदीव न एक उडी...
‘ कसन! कसन!’ जेरा आिण िजरा ओरडत होते.
बघ बाबांनी तुला पािह यासारखा के ला.
‘अं?’ कसनची भूल ताडकन उतरली आिण मग याला आपली खरी अव था समजली.
मृ यूलाही या ठकाणातून सुटका न हती.
बं दवास...
❖❖❖
 एक पापणी लवली
एक
यं िजतकं ि ल होत जातं िततक याची काय मता वाढत जाते. आसपास या
प रि थतीची याची जाणीव खर होत जाते. या या ित या जा त अचूक होऊ
लागतात. यं आिण मानव यां यातलं अंतर कमी कमी होत जातं. यं मानवसदृश िनणय
यायला लागतं. एक िव ासू मदतनीस; पण यात एक गोम आहे. यं ाची ितयोिगता िजतक तरल
होत जाते ितत या माणात या या मृतीचे घटकही वाढत जातात. पयाय पांढराकाळा इतके साधे व
सोपे राहत नाहीत. पांढरा-करडा-काळा या मािलके तील असं य िनवडी आता श य असतात.
मानवा या िहताचा बोजा वागवायचा असतो; िनणय घेताना काही चूक तर होत नाही ना
हे पु हा पु हा तपासून पाहावं लागतं. पुन चा मानवाला मन वी कं टाळा आहे आिण
जर यं इतकं ि ल झालं क ते जवळ जवळ मानवसदृशच झालं, तर मग मानवाचे हे
दोषही या यात अवतारणार नाहीत का? यालाही या िनबु पुन ने एक कारचा
शीण, थकवा येणार नाही का? यं ा या कायप तीचा अ यास करणारांनी ही श यता
वतवली होती. आप या मु ासाठी पुरावा हणून यांनी काही काही अनपेि त (आिण
प ीकरणास अश य ) अशा अपघातांचा िनदश के ला होता, पण यं मानसशा अजून
गत झालं न हतं, याला िव तमा यतेची ित ा लाभलेली न हती. यं हे लोकां या
लेखी यं च होतं आिण या या अचूकपणावर भरवसा ठे वून मानव हजारां या सं येने
का या अवकाशात झेप घेत होता...
ाचीन ीक शा ांना झेनोचे कोडे सोडवता आले नाही. कारण अितसू म आिण अनंत यांची यांना
खरी क पना न हती. यांचे गिणत अडू न रािहले; पण य शा ांची गती चालूच रािहली.
आइन टाईनने िवसा ा शतकात अशीच एक ल मणरे षा उभी के ली. या या गिणतात पदाथाचा वेग
काही एका मयादेपुढे वाढू च शकत न हता. झेनोचा ससा कासवापुढे जाऊ शकत न हता; आईन टाईनचा
मानव काशापुढे जाऊ शकत न हता. जणू काही ही एक पारदशक पण अभे भंतच या या वाटेत उभी
रािहली होती. मानवाला सव दशांना पसरत गेलेलं अफाट िव दसू शकत होतं, पण याला यात
वेशाची बंदी होती. काळ याचा श ू होता. एका लहानशा वासालाही याचं आयु य अपुरं पडणार
होतं...पण मानव व थ बसला नाही. गिणत समीकरणां या पंज या तच रािहले आिण योगशील
मानव सतत शोध घेत रािहला.
बािवसा ा शतका या अखेरीस ही क डी फु टली. खरं हणजे ही क डी न हती. अवकाश आिण काळ यांचं
व प नीट आकलन न झा याने मानव ग धळला होता. आता आप याला माहीत आहे क कोणताही
पदाथ ही प रि थतीपासून अलग रा शकत नाही. या- ित यांचं तांडवनृ य सतत चालू असतं. जे हा
पदाथाची गती वाढते ते हा आसपास या प रि थतीवर प रणाम कर याची याची श ही
वाढते. (समीकरणं अजूनही समाधानकारकपणे मांडली गेली नसली तरी ) इतकं सांगता
येतं क या महागतीचा य अवकाश-काळ-पटावरच प रणाम होतो. व ितरकं
ताण यासारखा. अवकाश आकुं चन पावतो आिण काल सरण पावतो...तं काय होत
आहे ते पाहत होते, ते कसं होतं या या प ीकरणाची जबाबदारी यां यावर न हती... ते
अवकाश यानं बांधीत होते...
मानवाचं मोहोळ फु टलं आिण मानवी सं कृ ती अ रश: दश दशांना पसरली. अत य संप ीचा
पृ वीमातेकडे ओघ हायला लागला.सवच वासी साधुसंत न हते. यां यात चाचे होते, दरोडेखोर,
गु हेगार होते...पण सं कृ ती या धडाडत जाणा या लाटेवरचा हा फे स होता... यामागोमाग खरा स न
मानव येत होता. मह वाकां ी, िज ीचा, य शील, पण ख या अथाने सु वभावी आिण िन प वी.
मानवा या इितहासात अगिणत यु े झाली; पण सवसाधारण माणूस यात या या इ छेिव ओढला
गेला होता. या संहारक आवता या क ाशी येक वेळी अगदी मूठभर असंतु आ मे होते...आता यां या
अ व थतेला, असमाधानाला, बंडखोरीला सारा अवकाश खुला झाला होता...मानवा या पसरत जाणा या
लाटेवरचे पिहले वार हे होते...अ ात आ हान यांनीच वीकारलं आिण या या ेयाचे
धनीही तेच झाले.
अक पनीय सुब े या या युगात अवकाशमाग सवाना खुला आहे. एकापासून हजारापयत
वासी नेणारी यानं तयार आहेत...
जोम अशाच एका खाजगी यानातून चालला होता. याचं नाव ही एक सोयीची गो आहे. रा ीय व,
वंशभेद या गो ी क येक शतकांपूव कालबा आिण इितहासजमा झाले या हो या. काही आनुवंिशक
कं वा भौगोिलक कारणांनी आपली े ता वत:ला पटवून घे याची आव यकता के हाच संपली होती.
सव ांड मानवाला हाक देत होतं आिण पृ वीवर दाटीदाटीने राहणारी मानवजात िवरळ धुरासारखी
अवकाशात पसरली होती. बिहगमन करणा या या अफाट समुदायातला जोम हा एक धूिलकण
होता. पण वयंपूण. कारण याचं यान खास या यासाठी बनव यात आलं होतं. यानावर
िनयं ण ठे वणारी सार य यं णा आिण जोम यां यात इतक एकवा यता होती क यान हे
जोम या शरीराचाच एखादा अवयव बनलं होतं. या या मनातली अगदी लहानातली
लहान इ छाही ता काळ पूण होत होती. ि म वाला जर एखादं दृ य व प असतं तर
यानातलं गणनयं हे जोमचंच एक ीण ित बंब दसलं असतं; पण जोम मानव होता
आिण ते यं होतं. ते कधीही चुकणार नाही अशी बांधणाराची खा ी होती...
िनवात पोकळीत यानाची गती वाढत गेली...अवकाश आिण काल यां यातले संबंध बदलले...अवकाश
परावकाशात िवरघळला...जोम या नाडीचे ठोके मंदावले... एखा ा पर थ िनरी काला जोमचे यान मोठे
मोठे होत आहे असे वाटले असते...पण हे िततके से खरे नाही. ीमानी याने णातील असं य भागात
वत: या वेगवेग या अव था एकि त जग याची ि थती हे के लेलं वणन जा त सयुि क वाटतं.
गणनयं ा या िविवध संवेदन म क ातून जोम बा सृ ी अनुभवत होता...तार्यांचे रं ग बदलले, अंतरे
बदलली...कोणाकडू न कोठे जायचे या सूचना गणनयं ा या मृतीवर कोर या गे या
हो या... आिण उ रे , शंका आिण पडताळे , याच या मागाव न असं य वेळा मण
करीत होते...थकवा हणा, शीण हणा, काहीही हणा...
कोठे तरी आठ ा दशांशात एक चूक झाली...
अशी चूक झाली आहे हे गणनयं ाला ( आिण हणून जोमलाही ) समजलं नाही. हणजे
अगदी शेवट या घटके पयत.
यान परावकाशातून िनस न नेहमी या थळकाळात आलं. आसपास या तारकाच ांचा
वेध घेतला गेला...मग ही रचना मृतीत या कोण याही रचनेशी जुळणारी न हती...हा
देश नवा होता, अप रिचत होता, असंशोिधत होता...
कधीही न घडणारी गो घडली होती.
गणनयं ाची चूक झाली होती. यानाचा माग चुकला होता.
लाल दवे लागले. एका घंटा कण कणली. गती थांबली.
का या, अगाध अवकाशात यान तरं गत ि थर झालं.
❖❖❖

दोन
जोम या मनात अवतरली ती अ व थता; भीती नाही. दहा संपूण ि थ यंतर कर याइतक श यं णेत
अजून शाबूत होती. कोण याही दशेला दोन कं वा जा तीत जा त तीन झेपा घेत या तर जोम मानव ा
अवकाशात पोचला असता. कारण या िवसा ा शतकात मानवाने न प शलेला असा अवकाश शोधूनही
सापडला नसता. ते हा हा अपघात हणायचा का एक अपूव संधी हणायची? येथे आसपास एखादा
पृ वीसदृश ह अस याची श यता होती. अवकाश वासात सहसा न सापडणारं साहस या या
पायाशी चालत आलं होतं. चाचणीसाठी दोन ( कं वा तीनही! ) ‘झेपा’ घे यास काय हरकत होती?
उज ा हाताला, वर या बाजूस, तार्यांची दाटी दसत होती. यां यावर जोमची नजर ि थर झाली.
गणकयं ात अंतर, खरता, कोन यांची मोजणी होत होती. यानाचे त ड या दशेला सावकाश
वळले आिण याला गती आली...
हमाला असणे हा िनयम होता आिण एकाक तारा हा अपवाद होता. जोमचे यान अनेक तार्यांना
ओलांडून गेल.े शोधाचा प रघ इतका िव तीण झाला होता क असं य हांतून मानव मनासारखी िनवड
क शकत होता. एक ह असलेला म यम आकाराचा एक तारा जोमाने िनवडला. कारण हीसु ा एक
अपवादा मकच रचना होती. ह आिण तारा यांची जोडी अवकाशात जरा एका बाजूस, एकाक
पड यासारखी वाटत होती. कु तूहलाने जोमने यान हाकडे वळवले आिण हाभोवती सुमारे पाच हजार
मैलांवर मण करीत ठे वले. यानावरचे मापक हाचे मान, तापमान, वातावरण (असले तर),
जीवसृ ी (असली तर) यांचे अचूक वेध घेतील आिण शोध संप यावर जोमसमोर सव मािहती ठे वली
जाईल. खाली उतरायचं कं वा नाही याचा अंितम िनणय घेणं या या मज वर होतं. नुस या नजरे ने
काहीच दसत न हतं. यं ातून येणा या त याची जोम वाट पाहत होता. यासाठी याला काही
िमिनटंच थांबावं लागलं आिण मग समोर तो त ा आला. आधी जोमची नजर जरा
बे फक र होती, कारण यावर काय असणार याची बरीचशी क पना तो क शकत होता.
पण त यावरचे एक दोन आकडे वाचताच तो खडबडू न भानावर आला आिण सव काही
काळजीपूवक वाचू लागला.
दृ य आकार : सुमारे दहा हजार मैल ासाचा गोल.
पृ वीसापे मान : सुमारे प ास ट े .
गु वाकषण : पृ वीसापे प ास ते दीडशे ट े . ि थर कं मत नाही.
पृ भागाचे तापमान : सुमारे 95 िड ी फॅ रनहीट.
कषुक य े : नाही.
ता या भोवती मणकाळ : पृ वीची अंदाजे स वादोन वष.
वत:भोवती मणकाळ : गती ि थर नाही.
वन पती सृ ी: नाही, जीवसृ ी. नाही. वातावरण नाही.
भूरचना : काश परावतन न करणारे मातट रं गाचे .
कोणी सांिगतलं असतं तर जोमचा यावर िव ास बसला नसता. का या या
गणनयं ाचीच यात काहीतरी चूक होती? एकदा याची चूक झाली होती- पु हा होणं
असंभवनीय होतं का? फलकावरचं एक बटण दाबून यानं त ा पुसून टाकला व तो
मो ाने (खरं मो ाने बोलायची ज री न हती ) हणाला - ‘सव चाचणी पु हा एकदा
या.’
कांचप ी परत एकदा कािशत झाली आिण यावर सावकाश सावकाश (जणू यं ालाही ते
अवघड जात होतं ) अ रं उमटली.
‘जोम, ही मािहती अश य आहे हे मलाही समजतं. मी वत:ही तीन वेळा फे रतपासणी
क न मगच शेवटचे अंदाज मांडले होते.’
‘हा ह आहे क आहे तरी काय?’
‘मा या अनुभवापलीकडची प रि थती आहे.’
‘खाली उतर यात काही धोका वाटतो का?’
‘जोम, जोपयत तू यानात आहेस तोवर तू संपूण सुरि त आहेस तू बाहेर पडलास तर मग संर णाची हमी
मी कशी देणार?’
‘ठीक आहे. यो य जागा पा न खाली उतर.’
हा एखादा िनवात, ओसाड ह असता तर यान एकाच पायरलम ये खाली उतरलं असतं.
पण या या यांि क मदूलाही खालची िवसंगती जाणवत होती. उतर यास यो य असे
थान शोध या या िनिम ाने यानाने खूप वेळ घेतला आिण मग शेवटी ते सावकाश खाली
यायला लागलं.
जोम या मनात िवचारांचा क लोळ माजला होता. यं ाने दलेली मािहती चूक असणं असंभवनीय
होतं...पण ती खरी मानली तर समोर उभं राहणारं िच सवथा अश य होतं, आजवर या सव अनुभवांना
हादरा देणारं होतं. असा ह जीवसृ ीस खरोखर आदश ठरायला हवा. यावर िहरवीगार वनराई
असायला हवी. िन या आकाशात पांढरे ढग असायला हवेत. ाणी, पशू, प ी, फु लं, फु लपाखरं , क टक
सवानी सृ ी गजबजून जायला हवी आिण मानव अप रहायपणे हवा. तसा तो सव आढळला होता.
थोडेब त शारी रक बदल ठक ठकाणी दसले होते- पण दोन पायांवर चालणारी, दोन डो यांनी समोर
पाहणारी, काटकोनात या अंग ाची जात सव े ठरली होती- ते हा मानव हवाच. भौितक गती
कदािचत झाली नसेल, अजून तो नदीकाठ या झोप ां या लहान लहान गावातून राहात असेल,
जनावरांचे कळप पाळीत असेल, य हातानी शेती क न गुजराण करीत असेल- पण तो
हवाच...
िवचार आिण मनोिच हे हातात हात घालून जातात. मनात िवचार आला क याच णी याचं िच
डो यासमोर उभं राहतं. खरं हणजे िच ािशवाय िवचार अश य आहे. ( एका मनकव ा जातीशी गाठ
पड यावर यां याशी मुकाबला करायला मानवांची एक संपूण िपढी डोळे बांधून वाढव यात आली होती,
या संघषाचा इितहास रोमहषक असला तरी तुत ठकाणी याचे योजन नाही.) ते हा जोम या
मनात जसजसे िवचार येत होते तसतशी डो यासमोर िच ं उभी राहत होती. पण इतके
ते वाभािवक होतं क याला याची जाणीवच न हती...
यान अितशय सावकाश खाली येत होतं हणूनच एक मोठा अपघात टळला. कारण हपृ तीनशे मैलांवर
येताच यानाचे बाहेर या कातडीचे तापमान भराभर वाढायला लागले होते. यान खाली टेकलं ते हा
तबकडीवरचा काटा 2200 अंश सटी ेड दाखवत होता. जोम या ते ल ात आलं होतं- पण आता प न
हो यासारखा गो ी इत या झा या हो या क यां यात एकाची भर फारशी मह वाची
न हती. यान खाली टेकलं. बाहेरचा कॅ मेरा काम करायला लागला आिण िच प ीवर
बाहेरचा देखावा उमटला.
णभर जोमला वाटलं क आप याला वेडच लागलं आहे कं वा सव िव ात याच
शहाणपणाची राख झाली आहे. समोरचा देखावा वीकारायला मदू तयारच होत न हता.
कारण िच प ीवर हे दसत होतं.
यानाबाहेरच सु झालेलं एक गवताळ मैदान समोर पसरत दूरवर गेलं होतं. सुमारे अ या मैलावर
िहरवीगार झाडी सु होत होती. झाडां या आत कोठे तरी पा याची चमक दसत होती. झाडांचे शडे
सावकाश डु लत होते-ते हा वाराही असला पािहजेच आिण या नयनर य देखा ामागे पा भूमी हणून
गद िन या आकाशाचा िव तार होता. हे दृ य पाहता पाहता जोम हतब च झाला. तो
बोलला ते हा याचा आवाज दबलेला होता.
‘बाहेरचा देखावा खरा आहे क भास आहे?’
‘जोम, कॅ मे या या दु बणीला भास होत नाहीत. िच ात दसत आहे ते सव स य आहे. आणखीही काही
मािहती मी तुला देतो. बाहेरची हवा शु आहे, ाणवायूचे माण एकवीस ट े आहे, नाय ोजन 79 ट े
आहे, पा याची वाफ, काबनडायऑ साईड पृ वी- हवे याच माणात आहेत. मला हे आवडत
नाही. जोम. तसा तुला कोणताही शारी रक धोका दसत नाही. पण जी गो िवसंगत
वाटते ती धो याची आहे हे मी तुला पु हा बजावून सांगू इि छतो.’
‘आभारी आहे. मी आता काय करायला हवं?’
‘माझं मत िवचारशील तर या णी हा ह सोडावा आिण मानवजमातीला याची खबर
श य तो लवकर ावी.’
‘पण बाहेरची सृ ी कती आकषक आहे!’
‘ यातच धोका अस याचा संभव नाही का?’
‘बाहेर पाऊलही न ठे वता हा ह सोडायचा?’
‘ल ात ठे व, जोम, एकदा तू यानाबाहेर पडलास क मी तुझे संर ण क शकणार नाही.
िशवाय मला आणखी एक क पना मांडावीशी वाटते. तुला ती ाजो ची वाटेल; पण तू
बाहेर गेलास क तूही माझे संर ण क शकणार नाहीस.’
‘मी आिण तुझं संर ण?’ जोम खरोखरच च कत झाला होता.
होय. ही अशी काहीतरी घटना आहे क ित यापुढे माझा यांि क मदू िन भ ठरत आहे.
माझं ान तुम या मानाने मया दत आहे. तुमची आ द ेरणा मला उपल ध नाही. माझी
सजीवता नकली आहे. मी या प रि थतीला त ड ायला असमथ आहे अशी माझी खा ी
आहे.
गणनयं ा या श दात एका खेदाचा आभास होत होता. याची आप या मानवतेवर
के वढी िभ त आहे! जोमला वाटलं आिण आपण या थोरवीला खरोखरच पा आहोत का?
लगोलग शंका आली. याने आता काय करायला हवं? एक तडजोड दसत होती.
एक यं ार बाहेर पाठवून पा या का?
हरकत नाही- पण तेही शेवटी यं च नाही का?
‘पाठव तर खरा-’
यं ार हा यांि क माणूस होता. मानवा या ित या उघड हो यासाठी यं ार या सव
ान यांची मता मानवाइतक च ठे व यात आली होती. फ याचा मदू मु य
गणनयं ाला सतत जोडलेला असायचा.
याना या खाल या भागातून यं ार बाहेर पडला. दसायलाही तो बे ब माणसासारखा
होता. संथ पावले टाक त याने ते मैदान ओलांडले, झाडीत वेश के ला. याला जे दसत
होतं व ऐकू येत होतं याची संपूण न ल यानात उमटत होती.
समोरची झाडी िवरळ झाली. िनळसर पा याची एक नदी वृ ांमधून वाहात होती.
पानांची सळसळ, प यांची कलिबल, पा याचा खळखळाट सव काही जोम ऐकू शकत
होता. यं ार जरा पुढे जाताच याला ते गाव दसलं. गाव कसलं, लहान लहान झोप ाच.
या या आसपास माणसं-माणसं! वावरत होती. सवजण आपापले उ ोग थांबवून च कत
नजरांनी यं ारकडे पाहत होते. जोमला सारखं वाटत होतं क होत आहे ते चूक आहे,
आपण वत: जायला हवं, यं ारला पाठवणं हे यो य नाही. सव गो ना काहीतरी साधे
सोपं नैस गक प ीकरण असलंच पािहजे. के वळ एक का पािनक भीती उराशी ध न
आपण अंग चो न मागे राहात आहोत हे बरोबर नाही...
यं ारला परत बोलाव. जोम एकदम हणाला.
पण जोम- गणनयं आजवर जोम या इ छेिव कधीही गेलं न हतं; याव नच जोमने
संगाचं गांभीय ओळखायला हवं होतं; पण तो पु हा एकदा िनधाराने हणाला,
‘यं ारला परत बोलाव.’
‘ठीक आहे!’
याच णी यं ार परत फरला आिण यानाकडे िनघाला. ( या या पाठीलाही एक सू म
नयन य होतं ) याला दसत होतं क गावकरी हातातली कामं खाली ठे वून यं ार या
मागोमाग पण बरच अंतर राखून यायला िनघाले होते. गणनयं ाने यं ारला काही मूक
आ ा दली असावी. यं ारची गती मंदावली नाही; पण चालता चालता याने खालचं
गवत, झाडांची पाने, फु ले, फळे , लहान फां ा यांचे लहान लहान नमुने एक के ले होते.
तो यानापाशी आला, खाल या बाजूस दसेनासा झाला.
जोमशेजारचा एक क पा उघडला आिण यात या सरक या प ीव न यं ारने गोळा के लेले नमुने
 या यासमोर आले. गवताला उ गोड दप होता. यावर लहानसे दव बंदस
ू ु ा होते. फु लांना मंद पण
मोहक सुवास होता. पानं िहरवीगार आिण तजेलदार दसत होती...िहरवी सृ ी...जोम या मनात
एकाएक एक िवल ण आतता दाटू न आली...तो ताड दशी उभा रािहला.
‘जोम, तू बाहेर जाणार आहेस.’ ते एक िवधान होतं.
होय. का पिनक शंकाकु शंकांची वेळ गेलेली आहे. मला वत:लाच बाहेर गेलं पािहजे आिण
बाहेर काही धोका असेल असं मला वाटत नाही आिण मग आवाज खाली आणत, मा या
सुरि ततेचीच तू काळजी करतोस हे मला माहीत आहे. पण मी कोणताही अिवचार
करणार नाही आिण िशवाय तु याशी सतत संपक राखणारच आहे.
ग यांत बसवले या सू म विन ेपकासंबंधी जोम बोलत होता.
‘जोम, मी तुला अडवू शकत नाही. जा याआधी एक मा कर. तू कती वेळात येणार
आहेस?’
‘कदािचत तासाभरात कदािचत. एक दोन दवसांनी-’
‘आिण या अवधीत परत आला नाहीस तर?’
जोम या शरीराव न एक बारीकसा काटा सरसरत गेला. गणनयं कशासंबंधी िवचारत होतं हे याला
पुरेपूर समजलं होत. मग ही आ ा घे. दोन दवस पृ वीवरचे 48 तास हो यापूव मी परत आलो नाही
कं वा याआधी मला काही धोका आहे अशी तुझी खा ी पटली तर हा ह सोडू न ता काळ िनघून जा.
भानव ती असले या सवात जवळ या हाचा शोध कर. तेथील अिधकारी नी आप या
वासाची संपूण हक कत सादर कर. जर मला काही झालं असलं मला तसं वाटत नाही,
पण समजा - तर मानवजात याचा पुरेपूर बंदोब त करील. आता तुझं समाधान झालं का?
‘मला तुझी आ ा पाळली पािहजे.’
‘तु ही यं खरोखरच िनबु आहात!’ जोम हसत हणाला. गणनयं ा या दशनी
तबकडीवर याने ेमाने हात फरवला आिण मग तो बाहेर जा यासाठी िजना उतरायला
लागला.
❖❖❖

तीन
पेससूट घाल याचीही आव यकता न हती. बाहेर जणू पृ वीवर याच सृ ीची न ल होती. एक िजना
उत न तो दुस या िज यापाशी आला. मनातली आत उ कं ठा पु हा एकदा उफाळू न वर आली
होती. बाहेर पाऊल टाक याची ही अधीरता याला समजू शकत न हती- पण जाणवू
शकत होती. एखा ा न ा, अप रिचत हावर उतर याचा याचा हा काही पिहला
अनुभव न हता; पण आता याला आप या शारी रक या आटो यातच ठे वता येत
न ह या. ास जोराने येत होता, नाडी दौडत होती, सव हालचालीतच एक अि थरता
आली होती. जोम कसाबसा िजना उतरला, एअरलॉकपाशी याला भंतीचा आधार यावा
लागला आिण मग तो बाहेर होता.
सूय काश होता. यानाची काळीभोर सावली गवतावर पडली होती. गवत एक कार या अंत काशाने
उजळू न िनघा यासारखं वाटत होतं. वा याची एक झुळूक गवताचे शडे हलवीत या यापयत पोचली.
रानावनाचा, फळाफु लांचा, सवाचा सुगंध या वा या व न तरं गत आला. जोमने डोळे काही
ण
अगदी घ िमटू न घेतले आिण शरीर या न ा संवेदनांना मोकळं के लं. कानावर अगदी
ीण आवाज येत होते. वास तर होताच, िशवाय ही िवल ण हवा शरीराला चारी बाजूंनी
लपेटत होती. शरीरा या रं ारं ातून आत वेश करीत होती...हे काही तरी नवीन आहे,
मला णातच अस होणार आहे, जोमला वाटलं.
पण भावनांचा तो आवेग ओसरला आिण याचं मन ि थरावलं. खरं हणजे समोर एक
वाधं गवताळ मैदान होतं. यावर सकाळ या उ हाची ितरप पडली होती; जरा पुढे दाट
झाडी सु होत होती. मनाला धुंद करणारं या देखा ात खरोखर काहीच न हतं. आप या
भावना ोभाचं नवल करीत जोम िशडी उत न खाली आला.
य िहरवळीवर पाय ठे वताना या या मनात अना तपणे िवचार आला- आधुिनक
युगातला मीच पिहला मानव या हावर येत आहे का? मग येथे व ती करणारे लोक कोठू न
आले? का पूव या एखा ा यानाला अपघात होऊन ते इथे कोसळले आिण यात या
वाशांचे हे वंशज आपला अवकाशातला वारसा िवस न एक साधे ामीण आयु य जगत
आहेत? यां या कथांतून, यां या मांतून, यां या पुराणांतून या ाचीन अवकाश
वासाचे काही उ लेख असतीलही- तेही पाहायला हवं. यांची गाठ घेऊन यां याशी
मै ीचे संबंध थािपत करायला हवेत. यं ार या वाग याने ते भयभीत होऊन कोठे लपून
बसले नसले हणजे िमळवलं...
झाडां या पिह या रांगेमागेच जोमला यांची हालचाल दसली. लपून बसले हण यापे ा ते संकोचाने
थांब यासारखेच दसत होते. आता झाडांचा आसरा सोडू न ते पुढे मोक यावर आले. आठ कं वा नऊ जण
एक त ण आिण एक त णी. दोन वृ माणसं. दोन वय क ि या आिण दोन तीन मुलं. यां या हातात
रानफु लां या माळा हो या आिण चेह यावर वागताचं हा य होतं. मधली वीस पंचवीस पावलं
ओलांडताना जोम आळीपाळीने या सवाकडे पाहत होता. ते ख या मानववंशातले होते यात शंकाच
न हती, पण ही एवढी गो सोडली तर यां यात असामा य असं काहीच न हतं. कोण याही मागासले या
हावर या लहान गावात अशीच माणसं भेटली असती. या त ण त ण या चेह या त भावा-
बिहणीसारखं सा य होतं. बाक चे दसायला अगदीच वेगळे होते; पण सवा याच
हालचालीत एक नैस गक डौल होता, एक भाबडी िनरागसता होती. अशां यापासून
याला धोका तरी कसा पोचेल? ए हानाच तो यां या ओळखीसाठी अधीर झाला होता.
ते जोमपाशी पोचले. हसत हसत यांनी फु लां या माळा या या ग यात घात या.
आपापसात ते भराभर काहीतरी बोलत होते; कानाला ते उ ार गोड लागले तरी जोमला
यातला एक श दही समजला नाही. ती युवती जराशी लाजत पुढे झाली आिण वत: या
छातीवर बोट ठे वत हणाली, ‘इ-ला-री’ आिण पु हा एकदा ‘इ-ला-री’ आिण मग या
त णाकडे बोट क न ‘इ-ला-र.’
जोमनेही याच प तीने वत:चं नाव सांिगतलं. इलारी पुढे काहीतरी बोलणार होती,
तेव ात ितची नजर जोम या खां ाव न मागे गेली आिण ितचे काळे भोर डोळे एकदम
िव फारले. जोम गरकन मागे वळला.
यं ार संथ पावलांनी यां याकडे येत होता.
‘परत जा! ऐकलंस का, परत जा! आता!’ जोम संतापून ओरडला. ते एक साधे यं आहे,
याना या कमतीखाली वावरत आहे हे तो या णी पार िवसरला होता. या या
कानातला विन ेपक कु जबुजत होता.
‘जोम, रागावू नकोस. के वळ सोबत हणून याला पाठवत आहे.’
मला सोबतीची ज री नाही! याला आता या आता परत बोलाव! माझी काळजी
यायला मी संपूण समथ आहे, समजलास?आता-मागे! यं ारची गती मंदावली, तो
थांबला, जरासा घुटमळला आिण मग सावकाश यानाकडे गेला. इलारी जोमकडे पा न
मोकळे पणाने हसली आिण मग ित या हातात हात घालून जोम झाडीत व तेथून यां या
गावाकडे िनघाला.
गाव ( प ास एक झोपडीवजा घरांची रागंच ) नदीकाठी वसलेलं होतं. आसपास या
झाडांत आिण दोन तीन बाजूंनी वर चढले या वेलीत येक घर इतकं वेढलं गेलं होतं क
ती एखादी कृ ि म गो न वाटता िनसगाचाच एक अिवभा य घटक वाटत होती. बाहे न
घरात हे सं मण जाणवलसु ा नाही. िनसगाशी इतक एक प होणारी सं कृ ती ामीण,
मागासलेली कशी हणता येईल?
आतला गारवा आ हाददायक होता. घराची रचना लाकडे आिण क या िवटांची होती.
आत मोकळे पणा टापटीप नजरे त भर यासारखी होती. या यासाठी यांनी एक सुशोिभत
आसन तयार के लं. खुच सारखंच पण आखूड पाठीचं आिण मग थंड पाणी आिण फळं
आली. ती खावीत का नाही याचा याने णभर िवचार के ला पण णभरच. कारण ती
फळं या या ओळखीची होती. कं वा जवळ जवळ ओळखीची. खरं हणजे सवच
ओळखीचं वाटत होतं. याचे कपडे हातमागावर िवणले या कापडाचे होते. घरात धातूची
पा होती, पण आव यक तेवढीच. याचं अवडंबर माजवलेलं न हतं.
जोम यां याबरोबर बाहेर आला. घराबाहेर अधवट पोच, अधवट मांडव अशी रचना
होती. जु या िम ांसारखे सगळे क डाळं क न बसले. भाषेचा होता, पण तो
मह वाचा न हता आिण तोही लवकरच सुटणार होता यात जोमला शंका न हती.
इलारी या या शेजारी बसली होती आिण आप या गोड आवाजात एके का व तूचे नाव ित या भाषेत
सांगत होती, तेच नाव जोम या या भाषेत उ ारत होता. वेडीवाकडी, अप रिचत वळणे दोघां या
िजभांना मानवत न हती आिण अिभ ेत श दाऐवजी दुसराच श द िनघून सारखा हशा िपकत
होता. एव ा तेव ा गो ीलाही हे लोक खदखदून हसत होते. अगदी लहान मुलासारखे,
जोमला वाटलं.
‘जोम!’ कानातला ेपक कु जबुजला; या एका श दाने आसपासचं मनोहारी वातावरण तडक यासारखं
जोमला वाटलं. तो एकदम ि थर झाला.
‘जोम, तुला गावात जाऊन तीन तास झाले आहेत.’
‘मला मािहती आहे.’ जोम हणाला खरा, पण याला ध ा बसला होता. तीन तास! वेळेत
काही फरक होता क याला वेळ गेलेला जाणवलाच न हता?
‘तू परत येत आहेस?’
‘एव ात? नाही?’
‘पण जोम-’
‘मी आज येणार नाही.’
एक दोनदा अधवट आवाज आला आिण मग ेपक अबोल झाला.
तीन तास जसे नकळत गेले तसा सव दवसही गेला. पाहता पाहता सं याकाळ अंधा न
आली, गावात दवे लागले.
जोमची व था इलारी याच घरात के ली होती.
जोम दवसभर नदीकाठाने, लहानशा टेक ाव न, घनदाट जंगलातून हंडला होता. सव
काही नवीन; पण तरीही ओळखीचं वाटत होतं. िनसग पुनरावृ ीि य असतो एवढंच िस
झालं होतं; पण सं याकाळ आली तसा जोम िवल ण दमला होता. सं याकाळ या
जेवणासाठी यांनी एक िचत सापडणारा आिण हणून मौ यवान रानप ी िशजवला
होता. याच मांस िवल ण चकर होते. सोबतीला एक अगदी सौ य म ही होतं.
एक कार या ांत पण समाधानी मन:ि थतीत जोमने यांचा िनरोप घेतला आिण
नेवारीसार या धा यांनी िवणले या पलंगावर अंग आरामात पसरलं. एक िमिनटातच
याला गाढ झोप लागली.
आत कोठे तरी जाणीव असली पािहजे क आपण एका सव वी पर या थानी आहोत; यावर उपाय हणून
ओळखीचे संग व ात आले असले पािहजेत. मागा न याला कळलं क याचं कारण वेगळच होतं. पण
यावेळी तो आप या व सृ ीत दंग झाला होता. मानवांची गजबजलेली, संप , उ ुंग शहरं ,
णा णाला साहसाचं आ हान वीकारणारी, एकदा पुढे टाकलेलं पाऊल कधीही मागे न
भेणारी िविजगीषु मानवी जात; यांची अवाढ अवकाश यानं; यांचे थरारक वास...
यातच कोठे तरी याला आप या हाची जाणीव झाली आिण याचे डोळे खाडकन
उघडले... या या कानात ेपक कु जबुजत होता...
‘जोम’... पु हा जरा वेळाने ‘जोम...’
‘ठीक आहे. मी जागा आहे. काय आहे?’
‘जोम, तू िवल ण अ व थ झाला होतास...’
‘ यासाठी मला झोपेतून उठवलंस?’
‘तुझी काळजी घेणं हे माझं कत आहे...’
‘तुला अजून वाटतं ना क मला धोका आहे?’
‘जोम, काल या आिण आज या चाचणीचा मी पु हा पु हा अ यास करीत होतो; मला एक
दोन चम का रक शंका येतात-’
‘ही छान वेळ शोधून काढलीस! जोमचा पारा चढत होता. ’
‘जोम, वेळेला फार फार मह व आहे; कृ पा क न ऐक.’
वा तिवक गणनयं आपलं कत करीत होतं. पण आता जोमला याचा भयंकर संताप
आला. हा भावना ोभ यालाही समजत न हता.
तू आिण तु या शंका! आता मला झोपू दे!
उ ा यानाकडे येशील?
पाहीन. कदािचत येणारही नाही.
जोम-
पण हे याचे शेवटचेच श द जोमने ऐकले. ग याभोवती हात घालून याने ेपक
ओरबाडू न काढला, कानातला मणी खेचून काढला; दो ही उशापाशी ठे वून दलं आिण
झोपेसाठी डोळे िमटले.
सकाळ आली ती अ यंत स व पात आली. आप या न ा िम ांना भेटायला जोम अधीर झाला होता.
खोलीबाहेर पडताना याच ल उशापाशी पडले या प े काकडं गेल;ं पण तो याने घातला
नाही. सवजण आपाप या कामावर जाय या तयारीत होते. जोमचीच वाट पाहत ते
थांबले होते. तो खोलीबाहेर येताच सवानी या याभोवती क डाळं के लं. यां या
गलबलाटात याला एक दोन श दच ओळखू आले.
‘ वासी! वासी! कसा आहेस? रा कशी गेली?’
याने हसून मान होकाराथ हलिवली.
याहारीनंतर तो इलारीबरोबर वनात फळं आणायला गेला होता. झाडां या रांगेतली ती
लहानशी हालचाल याला व इलारीला एकदमच दसली. ितचे श द ओठावरच िथजले
आिण ती एकदम त ध झाली. जोम पुढे झाला. झाडा या रांगेतून यं ार येत होता.
आता मा ह झाली! ते याला णभरही एकटा सोडत न हते! याचा राग वाढत होता, पण याला
समजत होतं क यं ारच काय, गणनयं सु ा ख या अथाने िनबु च आहे. या यावर रागाव यात
काहीच अथ न हता. यं ार या याजवळ आला आिण थांबला.
‘जोम, सकाळपासून मी तु याशी बोल याचा य करीत आहे. आता मला दसतंय क तू
ेपकच काढू न ठे वलेला आहेस. जोम, माझी खा ी आहे क मला इथ या रह याचं उ र
सापडलेलं आहे. ते फारच भयंकर आहे. तुला आता या आता यानात यायला हवं, हा ह
सोडायला हवा. तेही श य होईल का नाही याची मला शंकाच आहे; पण एक णही दवडू
नकोस. आता या आता मा या बरोबर चल-’
कसा तरी आव न धरलेला राग या णी फोटासारखा फु टला.
‘आता या आता चालता हो! एक णही थांबू नकोस!’
‘जोम, आता तू आिण सव मानवजात यांचा आला तर मानवजातीचं िहत जा त े ठरतं. माझा
नाईलाज आहे; पण तू आता भानावर नाहीस. तुला स ने यानात आणणं माझं कत आहे.
‘स ?’ जोमचा हात कमरे कडे गेला, पण ितथे िप तूल न हतं.
यं ार मधली दोन पावलं सपा ानं टाकू न या याजवळ आला आिण आप या शि मान हातानी याने
जोमला अगदी सहज उचललं. या एका णात जोम या मनात हजारो िवचार सळसळत गेल.े याना या
यं ातला िबघाड गंभीर असला पािहजे. एकदा याने माग मणात चूक के ली होती आिण
आता हे अजब तकट! यानातच याला धोका होता! इथं िनदान अ -व - िनवारा तरी
होता- अवकाश वासात जर काही झालं तर याची अव था भयानक होईल! या
रा सा या हाती तो एकटा सापडेल!
याने सुटायची िवल ण धडपड के ली; पण या या लाथाबु यांचा यं ार या मखमली
वचेवर काहीही प रणाम होत न हता...यानाकडचं अंतर तो सपा ाने कापत िनघाला
होता...जोमचा मदू िवल ण वेगाने िवचार करीत होता...यं ारचं मम कशात होतं?
याची श पेशी! ग या या खालचा लहानसा क पा! तेथपयत याचा हात पोचायला
हवा होता! जोमने एकदम इतक जोराची उसळी मारली क यं ारचा तोल णभर गेला-
जोमचा हात िवजे या वेगाने वर गेला आिण एका णात याने तो क पा उघडू न आतली
पेशी िहसकावून काढली. यं ार जाग या जागी थांबला. फ याचा आवाज तेवढा येत
रािहला.
‘जोम, तू मोठा अिवचार करतो आहे-’
जोम या या हातातून सुटून कसातरी खाली आला. बोल यात वेळ घालवता उपयोगी
न हता, कारण यानात दुसरा यं ार होता. खाली उतरताच तो धावत धावत इलारीकडे
िनघाला. यं ारचे श द पुसट पुसट होत गेले...
‘जोम, हा ह दसतो तसा नाही. जोम, हा ह...’
जोमचं ल च न हतं. तो इलारीपाशी पोचला. छातीवर हात ठे वून ती तशीच मूढासारखी
उभी होती. याने ितचा हात धरला.
चल! पळ!
ते दोघं धावत धावत गावाकडे आले. खोलीत जाऊन िप तूल हातात घेईपयत जोमला खा ी वाटत
न हती. तो बाहेर आला तोपयत गावातले जवळ जवळ सवजण घराबाहेर जमले होते.
‘तु ही...थांबा...मी...येतो...’ आप या मोड या तोड या श दात याने या सवाना धीर
दला आिण तो धावत याना या रोखाने िनघाला. झाडांची रांग लागताच याने पायवाट
सोडली आिण तो जपून पुढे पुढे सरकायला लागला.
याचा अंदाज चुकला न हता. दूरव नच यं ार या पोलादी शरीराची चमक याला
दसली. याला वळसा घालून या या एका बाजूने जोम अगदी सावकाश पुढे पुढे सरकत
होता.
‘जोम! यं ारचा आवाज गजत आला.’ तू आसपास कोठे तरी आहेस. तुझा गैरसमज झाला
आहे. अिवचार क नकोस. मला प ीकरणाची संधी दे. बोलता बोलता यं ारचे सवदश
डोळे चारी दशांचा वेध घेत होते. जोम पुत यासारखा िन ल झाला होता. याला एक
माहीत होतं-एकदा यं ार या हातात तो सापडला तर मग सुटका अश य होती. वेळ
घालव यासाठी याला बडबड क दे. या या श दांकडे ल ायचं नाही. आपली संधी
शोधत राहायची.
एवढीही हालचाल करता उपयोगी नाही, जोमला माहीत होतं. यं ार या सू म नजरे ला
तेवढा पुरावा पुरला असता आिण आता जोमला सुट याची परत संधी िमळाली नसती.
ाससु ा रोखून ध न तो अगदी त ध उभा होता.
झाडां या रांगांचे का पिनक चौकोन पाडू न यातला एक एक यं ार प तशीरपणे तपासत
होता. कधीही चूक न करणारं ते एक यं होतं. पण या यापे ा मी, मानव, े , आहे!
जोम या मनात उसळता िवचार आला.
जोम या संधीची वाट पाहात होता ती लवकरच आली. वृ राईला उभे आडवे छेद देत यं ार शेवटी
या याजवळू न जात होता. जोमची हालचाल अचानक आिण झपा ाने झाली. यं ारला
वळायलाही सवड िमळाली नाही. जोम या रोखले या िप तुलातून धगधगीत काशाचा
झोत यं ारवर पडला. या काशात याची तळपती काया हाऊन िनघत होती. पण
काश हा के वळ दशक होता. अितभा रत कण काशा या वेगाने यं ारवर आपटत होते.
एक ल ांश सेकंदात यं ार या ि ल मदूतली वलये िथजून गेली. या महा भावी यं ाचा
एक पोलादी पुतळा झाला. िनज व.
पण जोमचं काम झालं न हतं. याचं यान िन पयोगी करायला हवं होतं. जोमला धोका
आहे, याला या हाव न हलवला पािहजे, ही गणनयं ाची क पना कशानेही पुसली
जाणार न हती. ते यान हणजे कायमचा धोका होता, सततचा सापळा होता, याला
अविचत पकड यासाठी टपलेला...
झाडां या शेवट या रांगेपाशी थांबून जोम यानाकडे पाहत होता. एव ात काय झालं
होतं ते याला समजलेलं असणारच. ते आता वत: या बचावाची कं वा जोमवर या एखा ा न ा
ह याची आखणी करीत असेल...आप या मन:ि थतीत झालेला बदल जोमला जाणवला नाही.
चोवीस तासांपूव तो याच गणनयं ावर सव वासाठी अवलंबून होता; गणनयं याचा
एकमेव िम होता. आता तो याचाच नाश करायला िनघाला होता...
हातातलं िप तूल सरसावून याने मैदानात पाय ठे वला मा ... यान जाग या जागी जरासं
हललं. काय होणार आहे याची जोमला ताबडतोब क पना आली. पुढ याच णी ते
झालंही. यानाखालून एक एक खर योत िनघाली. ते जागचं हललं, काही ण
सकाळ या सोनेरी उ हात तरं गत रािहलं आिण मग एका सपा ात आकाशात दसेनासं
झालं...
मा यापे ा मानवजातीचं िहत े ! जोम हसत वत:शी हणाला. या धो या या हाची
मानवजातीस क पना दे यासाठी ते गेलं आहे! झालं तेच चांगलं झालं! या यामागचा एक
अकारण संघष टळला होता...
❖❖❖

चार
यांची भाषा नीट आ मसात करायला जोमला चार मिहने लागले. गावात या कामात आिण सावजिनक
उ सवात भाग यायला अथात भाषेची अडचण न हती. या या आिण इलारी या ेमातही ही भाषेची
अडचण आली नाही. कं ब ना श द अपुरे अस याने मनातील भाव कृ त नी करावे लागत
होते, ही एक पवणीच वाटली. होय, मी िहचा प ी या ना याने वीकार करतो एवढे श द
याला उ ारता यायला लागताच या दोघांचा िववाह झाला. इलारी या घर यांनी
राहते घर आिण शेजारचा मळा ित या ल ाच आंदण हणून याला दला आिण जोम
गावचा गृह था मी थाियक झाला.
गावकरी सु वभावी होते, आनंदी होते, पण साधेभोळे होते. आप याला आणखी काही वष (मानवाचं
एखादं यान चौकशीसाठी येईपयत ) कं वा ज मभर ( कोणीही न आ यास ) या हावर राहावं लागणार
आहे ही गो जोमने समंजसपणे वीकारली होती. एका म यमयुगीन पण सुसं कृ त, संप समाजात आपण
येऊन पडलो आहोत हे याने आपलं सुदव ै च मानलं होतं; पण याचं िशि त, चौकस, ग भ
मन सभोवताल या ामीण पातळीवर या आयु याचा वीकार करणं अश य होतं. मनात
हजारोनी सतत िवचार घोळत असायचे.
हा गाव हणजे काही सव ह नाही. इतर देश असणार, सागर असणार, खंडे असणार;
िविवध सं कृ ती असणार; िविवध संघष असणार. आहे यात समाधानी राह याचा
मानवाचा वभावच नाही; प रि थतीत सुधारणा घडव यासाठी तो सारखा धडपडत
असतो. ही धडपड जर संपली तर मग या या जीवनाला अथच राहणार नाही. सव च
अशी अ पसमाधानी माणसं असणं श यच नाही. कोठे तरी िवचार चाललेला असणार,
संशोधन होत असणार,भावी गतीची परे षा आखली जात असणारच...
पण गावात या या ांना उ रं िमळत न हती. चारी दशांची चार असलीच गावं
एवढंच गावकर्यांचं भूगोलाचं ान होतं. इितहासाचा तर यांना गंधही न हता. यांचे
वाडवडील राहात आले असेच तेही राहात होते आिण यांची मुलंही तशीच राहणार यात
यांना संशय न हता; पण जोम या िच क सक बु ीला हे पटत न हतं. सं कृ ती ही खालून
वर कं वा व न खाली अशी आलेली असते. वास कोण याही दशेने झाला तरी या या
काही तरी खुणा दसायलाच ह ा हो या. सव समाज इतका अचूकपणे नेम या एका
पातळीवर राहाणं ही गो िवसंगत होती...
जोम या ांनी गावातले अनेक वृ भंडावले; पण ते रागावले नाहीत. पर या जोमला ब या च गो ी
माफ हो या. ऐितहािसक परं परे ब लचं याचं हे कु तूहल नवलाचा िवषय झालं, पण चे च े ा
कं वा नंदच
े ा नाही. इलारीने शेवटी याला िवचारलं (ितलाच एकटीला तो ह होता.)
‘जोम, हा नस याचा शोध कशासाठी? आहे यात तू समाधानी नाहीस का?’
इलारी, ितला ेमाने जवळ घेत तो हणाला, ‘तुला कशाचा अनुभव नाही, हणूनच तू असं
बोलतेस. मानव हा गितशील ाणी आहे. तो असा एका थानावर राहाणं श यच नाही-
बरे कं वा वाईट, पण या यात सारखे बदल होत असतात-’
या या अशा बोल याने ती गडबडू न जायची; पण जोमने आपला नाद सोडला नाही. याचे हे आिण
ही िज ासा आता सवानाच माहीत झाली होती. शेवटी गावात या समजूतदार लोकांनी नदीकाठी एक
बैठक घेतली ( कतीतरी दवसात अशी बैठक झाली न हती; पण परं परे या या या आठवणी जागृत
हो या.) जोमला यांनी बैठक ला बोलावलं. संग गंभीर आहे हे याला पिह या णातच
जाणवलं. सु वातीला एक कारची चाचणी झाली.
‘जोम, काही एका िववि त ानासाठी तू धडपड करीत आहेस?’
‘होय.’
‘ते िमळा यािशवाय तुला समाधान िमळणार नाही?’
‘नाही.’
‘इतर सग यापे ा तुला याचे मह व जा त वाटतं?’
‘होय.’
‘ठीक आहे.’ यां यातला एक खेदाने हणाला. ‘अशा गो ी आम या कानावर आ या
आहेत. आम या गावात हे झालं न हतं, इतर झा याचं आ ही ऐकलं आहे. तुला या ेला
गेलं पािहजे.’
‘या ा’ या क पनेला काही िविश अथ आहे हे या या यानात आलं.
असं हणतात,‘‘ तो गंभीर आवाजात बोलू लागला, क पूवकड या पवतावर एक त व ानी राहतो. अशा
िनरथक स याचा शोध हे याचं जीिवतकाय आहे. या ानलालसेने पछाडलेले लोक या या दशनास
जातात. जे परत येतात ते सुधारलेले असतात. जे परत येत नाहीत यांचं काय होतं ते
समजायला माग नाही. असा त व ानी खरोखर आहे क नाही याचीही कोणाला खा ी
नाही. या ेव न परत आलेला आ हाला भेटलेला नाही. तुझी िज ासा जर खरी असेल तर
तुला या ेला जायला हवं.’’
फ पूवकडचे पवत एवढीच मािहती? जोम जरा नवलाने हणाला.
‘होय.’
‘मला िवचाराला कती सवड आहे?’
‘तीन दवस.’
आप याला जायला हवं हे याला माहीत होतं. ही या ा हणजे एक कारचा िनरोपच होता. पुनभटीची
शा ती न हती. इलारीला सोडू न जाताना िवल ण दु:ख होणार होतं; पण आपण परत
येऊ अशी याला उमेद वाटत होती. हीच एक संधी होती. आता याने माघार घेतली तर
पु हा तो िवषय काढणं अश य झालं असतं.
इलारी या यावर खरोखर ेम करीत होती. ितला तो िवयोग अस झाला. सव गावावरच एक शोकाची
छाया पसरली. िनरोपाचा संग याने मु ामच लांबवला नाही. अंगावरचे कपडे, िप तूल आिण एक गरम
कांबळं एवढं घेऊन तो गावाबाहेर पडला. गावा या सीमेपयत लोक याला पोचवायला आले होते. प ास
एक पावलातच ते लोक झाडाआड दसेनासे झाले.
जोम पूवकडे चालला होता.
पिहले एकदोन दवस याला आपला एकटेपणा िवल ण ती तेने जाणवला; पण याचीही याला सवय
झाली आिण हा िवयोग काही कायमचा न हता. आप या शोधात यश वी होऊन आपण परत येऊ असा
याला जबर आ मिव ास होता. दुस या अंगास आसपास या सृ ीकडे याचं सतत ल होतं.
िजवाला अगदी र र लागावी इतकं पृ वीशी सा य होतं. काही थोडे फे रफार असतील,
पण तसलीच झाडं, तसलीच फु लं, तसलीच फु लपाखरं , तसलेच पशू आिण प ी...
हावर जीवसृ ी-वन पती सृ ी नाही असं गणनयं ाला वाटलं तरी कसं? आिण
वत:भोवती मण नाही! मग यािशवाय दवस, रा , पूव पि म हे कसं श य होतं?
आसही कललेला असला पािहजे...नाहीतर हे हवामानातले बदल जाणवलेच असते...
या या िप तुलासारखं श या हावर कधी आलंच नसावं. रोज या खा याची याला
कधीही िववंचना करावी लागली नाही. रा ी फार थंडी पडली तर काट यां या ढगावर
िप तुलाचा एक अितसू म झोत टाकला क शेकोटी तयार होत होती ती... हं पशू होते
पण वसंर णासाठी याला एकदाच िप तुलाचा वापर करावा लागला. याची या ा
चालू होती. तो पूवकडे जात होता.
पाच ा दवशी तो या नवीन गावात आला. फरक असला तर तो जाणव यासारखा न हता.
गावकर्यांनी याचे वागत मो ा हषाने के लं. या या वासाचा उ ेश कळला ते हा यां या नजरात
एकदम एक आ याचा आिण आदराचा भाव आला. ‘यांि क जोम’ ते याला हणू लागले.
याचा मु ाम ही यांना एक पवणीच वाटली.
पवतावर राहणारा त व ानी! स यकथा क पक? वासाने माणसाला शहाणपण
िशकव याचा तर हा ािवडी ाणायाम नाही ना? तो जर खरोखरच कायमचा पूवकडे
चालत रािहला तर शेवटी या याच गावी येऊन पोचेल! हेच तर यांना सुचवायचं
न हतं? पण यांची बौि क पातळी या उं चीची असेल यावर जोमचा िव ास न हता.
इतरां या न असामा य बुि म ा असलेला एखादा िवचारवंत के हा ना के हा तरी समाजात िनपजतोच.
सामा यांचे िवचारमाग इतके िभ असतात क िवचारवंत एकाक पडतो आिण चंतनासाठी कोठे तरी
अ ातवासात िनघून जातो. पृ वीवरही एके काळी ही परं परा होती. भारतात या िहमालय
पवतात असे अमर संत ( िनदान दीघायुषी तरी! ) राहत अस या या कती तरी कथा
हो या. याही बाबतीत हा ह पृ वीसारखाच असला तर काय आ य!
दर पाच सहा दवसांनी एक गाव लागत होते. कधी लहान, कधी मोठे . पण यां या
ित येत फरक न हता. यांि क जोम! काही गावात तर याची क त या याही आधी
येऊन पोचली होती. तोरणपताका उभा न या या वागतासाठी ते तयार झालेले दसत
होते. यांि क जोम!
दोन मिह यांनंतर मुलखाचं व प बदललं. न ा आिण िहरवळीची मैदानं, बहरलेली
वनराई आिण कलिबलणारे प ी मागे पडले. देश उजाड आिण रखरखीत झाला. जोम
दुपारी िव ांती घेऊन रा ी वास क लागला. एखादे वेळी अ पा यावाचून सव दवस
घालवावा लागे. पण हे िचतच. कारण या देशातही साजेशी जीवसृ ी होतीच.
देशाबरोबरच लोकां या वभावातही बदल झाला. न ा गावातले लोक या याकडे
कधी भीतीने, कधी संशयाने, कधी रागाने पा लागले. याला दोनदा तर िप तुलाचा
उपयोग क आपला ाण वाचवावा लागला.
याचा आणखी एक अंदाज खरा ठरला होता. सुपीक आिण व य देशात राहणारे लोक या
हाचे एकमेव रिहवासी न हते. वभाव हा शेवटी प रि थतीवरच अवलंबून असतो.
पण याची सवात मोठी आशा एखादं मोठं शहर सापड याची होती; पण ती काही पुरी
हो याची ल णे दसेनात.
पूवकडे जमीन चढत होती. जोम पूवकडे िनघाला होता.
तो कतीतरी दवस चालत होता. दवसांची आठवण बुजली होती. मैलांचं मोजमाप पुसलं
होतं. इलारीची आठवण अंधुक झाली होती आिण यापूव चं आयु य तर एखा ा
व ासारखं असंच वाटत होतं.
याने अनेक देश आिण रा े ओलांडली होती. कतीतरी भाषा आ मसात के या हो या. पण या या
ाला कोणीच उ र देऊ शकत न हतं. ‘पूवकड या पवतावर जा’ ते हणाले होते.
जोम पूवकडे चालला होता.
जमीन चढत होती; या सा या टेक ा न ह या; एखा ा पवत ेणीचीच सु वात अस यासारखीच वाटत
होती. मिह याकाठी दूरवर दसलेले एखादं लहानसं खेडग
े ावं सोडलं तर सव देश िनजन होता.
आपण कती वर चढलो हे जोमला समजत न हतं. हवा गार पडत होती. कांबळं सारखं अंगावर होतं. रा ी
शेकोटीिशवाय झोप येत न हती.
आता मनात दुस या िवचाराला जागाच न हती. पवतावरचा तो त व सापडलाच पािहजे!
अपयशाचा िवचारसु ा अश य होता.
ितथे तो असलाच तर कसा असेल? एखा ा लहान पणकु टीत राहत असेल क गुहत
े राहत
असेल? याचं वय काय असेल? इत या वषा या एकांतवासानंतर आप या सहवासाची
याला अडचण तर नाही ना होणार? जोम या नकळत या या मनाने या त व ाला एक
भीतीचा आकार दला होता. हे साहस आहे खरं , पण...
आिण मग एका सकाळी या या शंका फट या.
रा ी अंधार पडता पडता याने एक खूप मोठा चढ पुरा के ला होता.
सुळ यातून िव हळणा या वा या या सोबतीत याने गार ाची रा घालवली होती. सकाळ
हो यासाठी तो इतका अधीर कधीही झाला न हता.
सकाळ आली. सोनेरी सूय करण घेऊन आली.
जोमने पूवकडे नजर टाकली आिण याला तो उं च मनोरा दसला.
इत या अंतराव नही तो सहज ओळखू येत होता, कारण तो पांढ या शु बफातून वर आला होता.
पूवकडे पवत चढत गेले होते, यां या िशखरावर बफ होते, या बफात तो मनोरा होता.
❖❖❖

पाच
याचा शोध संपला होता. पण तेथे पोचायला याला सात दवसांचा खडतर वास करावा लागला. समोर
तो काळा चौकोन दसत होता हणूनच याचा धीर खचला नाही. आता तो इतका जवळ आला होता
क रा ी या वेळी याला कािशत िखड यांची रांगसु ा दसायला लागली होती. फार
फार पूव िहमालयात या ितबेटी उतारावर बु धम यांचे असेच मठ असायचे- याला
वाटलं, थमपासूनच आपली अशीच काहीतरी क पना होती.
आठ ा सकाळी तो तटा या अज दारापाशी पोचला. बाहेर पहारा न हता, तो आला
आहे हे आत यांना समजायला काही साधनच न हतं. चढाव न घ घावत येणारा वारा
अंगाला झ बत होता.
िनवाणीची वेळ, िनवाणीचा उपाय.
याने आपलं िप तूल रोखलं, च कमान श वर फरवलं आिण एक सेकंद चाप दाबला.
डोळे दपिवणारा लखलखाट झाला आिण या अज दारात तीन फू ट ासाचं खंडार
पडलं.
िप तूल सतत हातात ठे वून याने आत वेश के ला.
काही ण तो दारापाशीच उभा रािहला. समोर एक श त पटांगण होतं. मोठमो ा का या फ रांची
फरसबंदी होती. काही वाळक पानं याव न वा या बरोबर िभरिभरत होती. बाक हालचाल
नाही, आवाज नाही.
समोरच एक बसक पण खूप लांबीची इमारत होती. ित याच म यातून तो काळसर
मनोरा वर गेला होता. पण आता सव शुकशुकाट होता. येथे कोणी आहे का नाही? एक
शंका मनाला चाटू न गेली. मग रा ी अंधुक दसलेले दवे? णभर मनावर भीतीची एक
गडद छाया पडली. या हावर आतापयत याला अशी कोणतीच रचना दसली न हती.
समोरची इमारत एक वेगळीच मनोवृ ी, एक वेगळं च युग दाखवत होती. आतापयत
भेटले या सा याभो या लोकांशी हे सवच िवसंगत होतं. या पर या हावरसु ा हे
आणखी परकं वाटत होतं.
पण ही िव माव था फार काळ टकली नाही. मानवातला मूलभूत आ मिव ास परत
उसळू न आला आिण िनधारी पावलांनी जोमने ांगण ओलांडलं. लांब या लांब इमारतीत
म यभागी एक दार होतं. ते बंद होतं. दारापाशी पोचताच याने िप तुलाने दार ठोठावलं.
मघा या भीतीचा प रणाम या या या आवेशपूण हो यात झाला होता.
काही वेळ वाट पा न तो दार पु हा ठोठाव या या बेतात होता. तोच दार आत या बाजूने सावकाश
उघडलं. दार हलू लागताच जोम दोन पावलं मागे सरला होता. बाहेर या झगझगीत
काशापुढे आतलं जवळ जवळ काहीच दसत न हतं. फ एक उं च, पुसट पांढरी आकृ ती
दसत होती.
खरं हणजे येथे कोणी भेट याची जोमने अपे ा के ली न हती. ही सव रचना एखा ा जु या, पुरातन, न
सं कृ तीच ाचा अवशेष वाटत होती. आता या समाजाशी याचा काहीही संबंध न हता. ‘पवतावरचा
त व ’ या अफवे या पात याचा एक ओझरता िनदश स या िजवंत होता; पण आता सवच तक
ढासळले होते आिण जगा या कडेवर या या दुगम जागी भूतकाळातून उठले या एखा ा तरल छायेसारखं
कोणीतरी या यासाठी दार उघडलं होतं. एक णभर तर याला अशी ती इ छा झाली क असं या असं
आ या पावली मागे फरावं, या भयानक थानापासून दूर दूर िनघून जावं. मनावर भीतीचा इतका पगडा
कधीही बसला न हता. तो अशा ि धा मन:ि थतीत असतानाच दारातून तो आवाज आला. आवाज कसला
कण कणणा या पेरी घंटाच!
यांि का, ये. मी तुझं वागत करतो.
आधी नाद, मग श द आिण मग श दांचा अथ. या श दांत वागत होतं, एक आ ाही
होती. न मोडता ये यासारखी आ ा. जोम अडखळ या पावलांनी पुढे आला, दारापासून
पाच पावलावर थांबला.
‘मी पवतावरचा त व शोधत आहे. आपणच ते काय?’
आतली आकृ ती खदखदून हसली. पण या हा यात मै ी होती.
बाहेर कडा याची थंडी आहे. आत ऊब आिण िनवारा आहे. तू थकलेला असशील, भुकेलेला
असशील. आत िव ांती आहे, अ आहे. तुझा शोध या सवापे ा मह वाचा आहे का? आत
ये. िन ंत मनाने ये.
तहान,भूक, थंडी, थकवा...अ , ऊब, िव ांती, िनवारा.
वत:ला कसंतरी सावरत जोम या दारातून आत गेला. काश अंधुक होता. याला या
चा चेहरा नीट दसला नाही. गारठले या शरीरात ऊब रं ारं ातून वेश करीत
होती. ायू िव ांतीसाठी आ ोशत होते. पाप यांना िश याची वजन लावलेली होती.
एखा ा आंध यासारखा तो या पशाबरोबर गेला; ओठांना कोण यातरी गरम पेयाचा
पश झाला तीच शेवटची आठवण होती. जोम झोपला.
तो कती तास आिण कती दवस झोपला होता हे समजायला याला माग न हता. याला
जाग आली ते हा सव थकवा गेला होता, शरीरात उ साह संचारला होता, मन साफ झालं
होतं. पवतावरचा त व ! आठवणी घ घावत आ या. तो ताड दशी उठू न बसला.
एका श त खोलीत याचा िबछाना होता. दगडी भंत ना चंचो या पण खूप उं च
िखड या हो या. यां यातून िवल ण िन या रं गाचे आकाश दसत होते. ितरकस रे षात
उन आत येत होतं.
िबछा याजवळ याच मेजावर खा पदाथ होते, पाणी होतं. एक णभरच या या मनात
संशय आला, पण शरीरा या गरजा भागवण आव यक होतं. तो मेजापाशी बसला.
मागा न तो खोलीबाहेर आला. खोलीबाहेर एक लांब या लांब स ा होता; या या
खोलीसार याच खो यांची रांग या रांग होती. समोर कडा होता आिण मग अथांग िनळे
आकाश होते. जोम पुढे आला, कठ ाला टेकून उभा रािहला. या अवाढ उं चीव न
नजर अ रश: योजनावर पोचत होती. िहमा छा दत िशखरांिशवाय नजरे या ट यात
इतर काहीही येत न हते. नजरे या अगदी मयादेपाशी बफ संपत होता. पुढ या िहर ा
जगाचा एक अ प कं गोरा दसत होता. जीवन असलंच तर ते ितकडे होतं. इथलं शु जग
ओसाड होतं, िनज व होतं. मनावर एक छाया येत होती. मानवाला या िहमजगात जणू
जागाच न हती.
जोम मागे वळला. याची नजर एकवार या खो यां या रांगेव न फरली. सव दार बंद होती. आत काय
असेल याची याला उ सुकता होती पण याने ती आवरली. एक तर तो िश ाचाराचा भंग झाला असता
आिण आत काय दसेल याची याला जराशी भीती वाटत होती. येथ या अनेक गो ी अजून
प झा या न ह या. यासाठी आधी या या यजमानांची गाठ यायला हवी होती.
खो यां या बंद दाराव न तो पुढे िनघाला. या या िबछा याशेजारी अ पाणी ठे वणारं ,
याची काळजी घेणारं कोणीतरी होतं. पण अजूनही याला कोणाचीच चा ल लागली
न हती. पायरव नाही, आवाज नाही- फ शांतता. का तो वृ तप वी या अवाढ
वा तूत एकटाच राहतो? मनाला पु हा एकदा एक अ व थ भीतीचा ओझरता पश झाला.
स ा संपला. शेवटास खाली जाणारा एक श त िजना होता. जोम खाली िनघाला. अजूनही सव
शुकशुकाट होता. याचाच प रणाम हणून क काय, जोम कसलाही आवाज न करता चालत होता आिण
हणून तो या खोली या दाराशी आला ते हा आत पाठमो या बसले या ला याची जाणीवही
झाली नाही. भ यामो ा खोलीत म यभागी एका सुशोिभत आसनावर एक वृ बसला
होता. के स आिण दाढी पांढरीशु होती पण मुलायम रे शमासारखी. दसत होते ते फ
िमटलेले डोळे , वृ ाची िन लता इतक िवल ण होती क णभर भास झाला, हा
एखादा संगमरवरी पुतळाच आहे. या या वयाचा अंदाजच करता येत न हता.
वृ ाचे डोळे खाडकन उघडले. याची नजर जोमवर िखळलेली होती.
‘आत ये ना! दाराशीच का उभा राहतोस?’ वृ हणाला आिण गडबडलेला जोम आत
आला. या आवाजाने मनात अनेक संिम ित या उमट या हो या. जोम आ याची
वृ ाला के हाच जाणीव झाली होती तर!
‘आप या यानधारणेत मा या ये याने भंग नाही ना झाला?’
‘नाही. मी तुझी अपे ाच करीत होतो.’
‘आप याशी मला अनेक िवषयांवर चचा करायची आहे.’
‘तू जो क ाचा वास के लास याव नच ते उघडच होते, नाही का?’
‘आप याकडे असा येणारा मी पिहलाच नाही, नाही का?’
‘नाही.’ एक खेदाचा उसासा सोडू न ‘आिण आता अशांची सं या वाढायला लागली आहे.
काळ बदलतो आहे. मानव पु हा एकदा अ व थ होऊ लागला आहे. नाही, तू पिहला
नाहीस.’
‘आपण इथे एकटेच दसता-’
‘होय. अजूनपयत तरी येथे येणारांचं मी समाधान क शकलो आहे. यां या शंका फटू न
ते परत गेले आहेत.’
‘ यांना काय हवं होतं?’
‘ यांना समाजात बदल हवा होता. यांना सुधारणा हवी होती. यांना गती हवी होती.
जणू काही याने मानव जा त सुखीच झाला असता!’ या या आवाजाला एक कटवट धार
आली होती. एकमाग िवचारांचं मन.
‘आिण तो सुखी झाला नसता असं आपण कशाव न हणता?’
‘कारण मला मािहती आहे. या खो यांतून आम या सं कृ तीचा इितहास साठिवलेला आहे. एकदा आ हीही
गती या मागे लागलो होतो. मु ह ताने िनसग देत होता याने आमचं समाधान होत न हतं. आम या
मह वाकां ेला सीमाच न हती. स ा आिण संप ी हे सुखाचे संकेत ठरले. मानवातला बंधुभाव न झाला.
स े या पटावरील ती यादी झाली. एका वेडपटा या लहरीखातर लाखांची जीवनं उ व त होऊ
लागली. सवसाधारण मनु य असाहा य झाला. इतरांसाठी जगणं आिण मरणं हे या या निशबी आलं...
वृ काही काळ थांबला. जणू काही या या मन:च ूसमोर हे दु:खी देखावे सरकत होते. तो पु हा बोलला
ते हा या या आवाजात एक आवेश होता, एक संताप होता आिण जणू हे जग यांना पुरं न हतं हणून क
काय, यांची नजर आकाशाकडे गेली होती. र ाने माखले या हातांनी ते सव िव ाला
लां छन लावायला िस झाले होते... ई राचा हा हेतू खासच नसेल!’
‘‘मग?’’ जोम हलके च हणाला.
‘‘ई र आप या िव ाची काळजी यायला समथ आहे. शेवट या भीषण संहारात सव
सं कृ ती नाश पावली. जखमेतलं िचडकं र वा न जावं तसे हे कहारी लोक नाश पावले.
शा ाचं ान असलेले फार फार थोडे लोक मागे रािहले आिण ते समंजस होते. यां या
हाती या हाचं भिवत आलं आिण यांनी ते जोखमीने सांभाळलं आहे.’’
‘तु हाला यो य वाटतं तेवढंच ान लोकांपयत पोचतं?’
‘ते सुखी नाहीत का? वृ ानं ित के ला.’
‘आिण हे कती दवस चाललं आहे?’
‘ दवस? शतकं हण! यां या परं परे तला मी बाव ावा आहे. मी गे यावर आणखी
कोणीतरी माझी जागा घेईल.’
‘मी कोण आहे हे आप याला माहीत आहे का?’
असाच एखादा माग चुकलेला त ण... ‘मी’ ची भावना आली क च वेगळे पणाची सु वात
होते. तू बुि मान दसतोस. मला आशा आहे क मी तुझं मन वळवू शके न. या या
आवाजात आ मिव ास होता.
जोमचा मदू कधी नाही इत या शी गतीने िवचार करीत होता. तो जे ऐकत होता ते
अधस य होतं. एका िवकृ त मनाने काढलेलं िच होतं. या िवकृ ती या जा यात हावरचे
मानव गुंतले होते. मानवाची जागा पशू या ेणीची नाही. िव ात वैरसंचार कर यात
याला अिधकार आहे आिण या यात ती धमकही आहे. अ ाना या साखळीने याला
जखडू न ठे वण हा घोर अ याय होता.
आिण याला दुसरीही एक बाजू होती. ‘मी सवाचं समाधान क न यांना परत पाठवलं-’ वृ हणत होता
पण ते खोटं होतं. यांची िज मोडली नाही, यांची ानलालसा बुझली नाही, यांचं काय? कती तरी
लोक परत आलेच नाहीत- याने ऐकलं होतं. परत आले नाहीत कारण यांची येथून सुटका झालीच नाही.
या बंद खो यांतून जु या इितहासा या न दी असतीलही कदािचत- पण आणखी काय होतं? या
खो यांतून असे ह ी, मह वाकां ी जीव कायमची िव ांती घेत होते का? कोणाला कळणार?
अशा िवरोधकांची गुपचूप वासलात लावायला यापे ा यो य जागा कोणती असेल?
पृ वीवरही फार ाचीन काळी अशा धमवे ा लोकांनी शा ा या नायनाटाचा घाट
घातला होता; पण सुदव
ै ाने पृ वीजन या बे ा तोडू न मु झाले होते. याचं येथे आगमन
हा योगायोग नसेलही- यामागे एखादा दैवी संकेत नसेल कशाव न? वृ वत:ला ेिषत
समजत होता-जोमलाही तोच ह न हता का?
जोमने आपला कठीण िनणय प ा के ला.
‘ या िस ांतावर तु ही आपलं तकशा रचलं आहे ते सव चुक चे आहेत.’ जोम शांत आवाजात बोलू
लागला आिण याचा चालता बोलता पुरावा हणजे मी तुम या हावरचा रिहवासी नाही. अ रश:
गणती करता येणार नाही इत या मैलांपलीकडे पृ वी नावाचा एक ह आहे. ते माझं ज म थान आहे.
हजार वषापूव आ ही अवकाशात पदापण के लं. मानव अजून गत नाही, अजून वेळ आली नाही असं
कं ठरवाने सांगणारे संशया मे आम यातही होतेच; पण ते चूक ठरले आहेत. मानव पृ वीवर क डला गेला
होता हणून तो हं , भांडखोर, संशयी होता. अवकाशमाग खुले होताच याने आपला द वारसा
अिभमानाने वीकारला. ही अज अंतरे ओलांडताना या यात या दुगुणांची राख झाली. आज अ रश:
हजारो हांवर मानवाने व ती के ली आहे आिण वत:बरोबर तो आपलं नवल आिण आपली सहभावना,
आपली उ सुकता आिण आपली मह वाकां ा घेऊन गेला आहे. मानवी सं कृ ती या या सोनेरी धा यांनी
आज सव िव एक गुंफले जात आहे. बोलता बोलता जोमचा हात तसूतसूने या या िप तुलाकडे जात
होता. मानवा या या देदी यमान पटावर या हालाही याचं खास थान आहे; पण काही अितरं िजत
आिण तकदु क पनांनी तु ही याला भूिमब क न ठे वला आहे. या या महान भिवत ाला तो वंिचत
झाला आहे आिण या हंसेचा तु ही एवढा िनषेध करता यापासून तु हीही अिल रािहला नाहीत अशी
मला शंका येते. शहाणपणापे ा वतं िवचारच शेवटी फाय ाचा ठरतो. अ पकालीन दृि कोनातून तो
धो याचा वाटला तरीही. माझं कत प आहे. मी तुमचं त व ान नाकारीत आहे आिण या
हाला तुम या जुलमी गुलामिगरीतून मु करीत आहे.’
शेवट या श दाबरोबर जोमचं िप तूल बाहेर आलं आिण यातून णमा िनघाले या
काशझोतानं डोळे दपून गेले. जेथे वृ बसला होता ती जागा रकामी होती. या
आसना या आसपास असं य सू म धूिलकण तरं गत होते. यानंतरची शांतता भयानक
होती. जोमने हातात या िप तुलाकडे पािहलं. एक अप रवतनीय घटना घडली होती.
हावर जे काही लाख कं वा कोटी रिहवासी असतील यां या वतीने याने हा िनणायक
आघात के ला होता. आघात णजीवी होता, पण याचे प रणाम अनंत काळापयत होत
राहणार होते. ते कसे असतील याची क पनाही अश य होती; पण ते िहतकारी असतील
अशी तो आशा क शकत होता. हा या शृंखला गळू न पड या हो या.
याने िप तूल सावकाश परत ठे वलं आिण तो िनघाला. आता येथे याचं काहीच काम
न हतं आिण या जागेत राहायला मनही तयार होत न हतं. पुरेसं अ पाणी बरोबर घेतलं
क याचा माग खुला होता. फ एकच संशय मनात होता.
वर या मज यावरील एका खोलीचं दार याने िप तुलाचा उपयोग क न उघडलं. आत
एकच नजर पुरेशी होती. भंत ना ओळीने मांडून ठे वले या आसनांवर मृतदेह ठे वले होते.
 यां या शंका फट या नाहीत यांचा शेवट इथे झाला होता.
मनातला उरला सुरला प ा ापही नाहीसा झाला.
आ या वाटेने जोम परत िनघाला.
❖❖❖

सहा
जो मची शेवटची इ छा हणून यांनी याचा पलंग बाहेर या िव तीण स ात आणला
होता. खरी इ छा नसूनही के वळ सोयी कर हणून याने आपली इमारत सवाच उं च
जागी बांधली होती आिण ित या पाच ा मज याव न नजरे या सीमेपयत
भरभराटले या शहरा या एका न एक उं च इमारती दसत हो या. जोम या आयु या या
आता काही घटका मा उर या हो या; न वदा ा वष आयु याचा िनरोप घेताना
या या मनात कोणताही िवषाद न हता. वा तिवक हा ह परका; पण मातृ हापे ाही
जोमने या यावर ेम के लं होतं, या यासाठी देह िझजवला होता. आता तो आप या
आयु याकडे एका समाधानी नजरे ने पा शकत होता.
पास वष! के वढा काळ! आिण तसं पािहलं तर कती अ प! पास वषापूव याने असाच एक िवहंगम
देखावा पािहला होता; मा यावेळी नजरे समोर इमारती न ह या, िहमा छा दत पवतिशखरे होती.
पूवकड या त व ा या मनो या व न तो खाली आिण बाहेर पाहत होता. एक अ व थ ण.
दशाहीन आयु य. शंकांनी ासलेलं मन.
याच दुपारी तो तेथून परत िनघाला होता. त व ाचा देहांत करताना मनाशी एक ित ा
क न. हे लोक मागासलेले आहेत, पण तो यांचा दोष नाही. ितसा ा शतकात या गत
मानवी सं कृ तीचा मी ितिनधी आहे. या लोकां या गतीला मी श य ती सव मदत
करीन. ाना या शाखात जरी तो त नसला तरी संशोधनाची दशा यांना तो खासच
दाखवू शकत होता. एकदा ते यो य मागावर लागले क गती अटळ होती.
गावात तो परत येऊन पोचला ते हा एक वष उलटू न गेलं होतं. इलारी या यासाठी थांबली असेल का
नाही याची जोमला शंकाच होती; पण ती याची वाट पाहत होती; एवढंच नाही, याचा मुलगा दोन
मिह यांचा झाला होता. गावक यांनी जोमच वागत के लं खरं , पण या या नजरे तली एक
चकाक यांना अ व थ करीत होती. यांना हवा होता तो बदल जोमम ये झाला न हता.
दूरवरचं काहीतरी पाहणारी याची नजर यां या ओळखीची न हती.
नदीकाठची या वेळची सभा जोम या सांग याव न घे यात आली. वृ ा या मठातून याने बरोबर
आणलेली तीन पा ं हाच याच पुरावा होता. एक सो याचं, एक काचेसारखं पण हलकं आिण एक
चकचक त पांढ या धातूच.ं याने आपली या ा पुरी के ली होती यावर शंका यायला जागा
न हती; पण याचे नवीन िवचार यांनी वीकारलेच नाहीत आिण जोमची तशी अपे ाही
न हती. याची सव मदार नवीन िपढीवर होती.
साहसाची ऊम आिण नावी याची आवड ही मानवाची मूलभूत ेरणा आहे. यांि क जोमची याती सव
पसरली होती आिण याने एक नवीन त व ान पूवकडू न बरोबर आणलं आहे हीही गो वा या साखी
च कडे पसरली. लांब लांबचे लोक या या भेटीसाठी येऊ लागले आिण यां यात
त णांचा भरणा मोठा होता.
इत या लहान माणावर याने आप या कामास सु वात के ली.
ते िशकायला तयार, न हे उ सुक होते. सु वातीसच जोम या यानात आलं क तो यांना काही काही
शा ांची मूलत वे फ सांगू शकत होता. आपलं तांि क िश ण जा त प रपूण असायला
हवं होतं कं वा शा ावरचं एखादं साधं पु तक तरी आप यापाशी असायला हवं होतं,
याला वाटलं; पण असो, नाही ते नाही. आहे ती प रि थती वीकारायला हवी होती. हेही
एक आ हानच होते.
सुधारणेची पिहली पायरी हणजे यं श . तरफ, च उतरण,च ही साधी यं . मग
दातेरी चाकं , साख या, प े. पिहली येक पायरी ासाची होती. यांना कशाची
क पनाच न हती.
पाणी,उकळते पाणी. वाफ. वाफे ची श .
सूय काश, काश एकवटू न उ प झालेली उ णता. यासाठी चकचक त प याचे अंतग ल
आरसे. काही काही ठकाणी सापडणारी नैस गक पारदशक गारगोटी. ितचं घासून
बनिवलेलं ब हगोल भंग. मग अंतग ल भंग, दूरदशक.
खिनजे, भ ा, धातू, काच.
न ा क पना फोटासार या पसरत हो या. शतकानुशतके मानवाची बु ी आत क डली गेली होती. ती
आता फोट होऊन बाहेर आली. रानात या वण ासारखी सव पसरली. हावर या शांत जीवनात
िवल ण खळबळ माजली. िव ानाचे उपासक होते िततके च कडवे िवरोधकही होते. होती ती
समाज व था टकवून धर यासाठी यांनी य ाची पराका ा के ली; पण सवच नवीन िपढी जोम या
बाजूला होती. संघष अटळ होता. य आप या िजवाला धोका असेल ही क पनाही जोम या
मनाला िशवली नाही; पण तीही वेळ आली. के वळ दैवयोगाने तो या ह यातून
बचावला.
र पात होऊ नये अशी याची ामािणक इ छा होती; पण काही काही वेळा तो आव यक
ठरतो. हीही वेळ यातलीच एक होती. सव समाज उलथापालथा होत होता. न ा
रचनेखाली काही जण िचरडले जाणारच; पण ते खरोखर ये यासाखं होतं- जर यांनी
आपला परं परागत अंधिव ास सोडला असता तर...
गतीसाठी स ा आव यक होती. नाईलाजाने याने ती हाती घेतली. गती घात ेणीने
होत होती. इलारी शेवटपयत या याबरोबर रािहली. जोमला जे यो य वाटत होतं ते
ित यासाठीही यो य होतं.
कारखाने उभे रािहले. शहरं उभी रािहली. जुनी िपढी नाहीशी झाली. नवी िपढी या
वातावरणात वाढली होती, यांना ते नैस गक आिण यो य वाटत होतं.
जोम हा पड ामागचा सू धार होता. आजवर कोणा याही वा ाला आली नसेल एवढी लोकि यता
या या वा ाला आली होती. पृ वीवर जे सा य करायला पाचशे वष लागली होती ते याने येथे
के वळ प ास वषात घडवून आणलं होतं.
भौितक, रसायन, भूगभ, गिणत, अंत र , जीवशा ...सव आघा ांवर धडा याने गती
होत होती. र यांव न वाहनं धावत होती, सागरातून बोटी माग कापत हो या,
आकाशात िवमाने िघर ा घालीत होती.
जोमची दृ ी आता ीण झाली होती; पण डो यांना य दसत न हतं ते अंत:च ूला दसू शकत होतं.
खाल या गजबजले या नगरीचा गुंजारव या या कानापयत पोचू शकत होता. या या मनात एक
िवल ण समाधान होतं. हे लोक जवळजवळ मु झाले आहेत, याला वाटलं. आता एकच पाश िश लक
आहे- गु वाकषण! पण काही दशकातच ते तोही पाश तोडतील आिण अवकाशात पदापण करतील.
याला एक ाला श य होतं तेवढं याने के लं होतं. निजक याच भिव यकाळात ते ख या मानवां या
संपकात येतील आिण उरलेली हजार वषाची दरी ओलांडून आपला खरा वारसा ह तगत
करतील. यां या मनात एकदा विलत झालेली ही ानाची योत आता कोणी िवझवू
शकणार नाही. ती सतत तेवत राहील आिण यांना यांचा माग दाखवील, याचं
जीिवतकाय आता संपलं होतं. तो समाधानाने जाऊ शकत होता. असं हण याचं भा य
कतीकां या निशबी असतं?
अंतमुख झालेलं मन भूतकाळाकडे वळलं. दोन वषापूव इलारी गेली होती. शेवट या
घटके पयत ितने जोमला एकिन पणे साथ दली होती. वा तिवक एका मागासले या
जमातीतली ती सामा य मुलगी- पण हातलं सवात उ पदही ितने शालीनतेनं आिण
मानानं भूषवलं होतं. ि य इलारी!
यांना तीन मुलगे झाले होते आिण तेही आपाप या े ात कतृ ववान होते. वेळ येईल ते हा
जबाबदारी यायला ते तयार होते; पण आता जोमचं मन वतमानकाळात रमायला तयार
न हतं. फार फार पूव या घटना याला आठवत हो या. आ म चंतनाला आजवर कधी
सवडच िमळाली न हती.
या हावर उतर यापूव चं जीवन इतकं अ प आठवत होतं क ते एखा ा व ासारखं अस य वाटत
होतं. जणू काय तो इथं उतरला आिण मगच या या आयु याला सु वात झाली. ते यं ार आिण ते यान...
ते कोठे पोचलं असेल? का आपण चुका करीत एखा ा ता या वर आदळू न भ मसात झालं असेल?...
या या आयु यात याला मानव भेटलाच नाही...तो एकाक च रािहला...
वतमानकाळ, भूतकाळ आिण भिव यकाळ यांची मनात ग लत झाली. काळाची जाणीव नाहीशी होत
आहे असं याला वाटलं. शरीरही हलकं होत आहे, एके क पाश तुटत आहेत अशी भावना झाली. एक
णभरच मनावरचे पडदे दूर झाले, नजर आिण मन साफ झालं, आपली अंितम घटका आली आहे हे याला
जाणवलं...
या याभोवती यांचा गराडा पडला होता. िवयोगा या वेदना यां या चेह या वर प दसत
हो या. यांचा महान नेता यां यातून चालला होता. जोम एकदाच सवाकडे पा न हसला
आिण याने डोळे िमटले...
दूरवर कोठे तरी घंटा खणखणायला लाग या. या भयसूचक इशा या ची नगरातले लोक वाटच पाहत
असावेत...कारण जोमची अगदी शेवटची जाणीव सव गजबजाट थांब याची होती...सव
शहर िन:श द झालं होतं...
जोमने अखेरचा ास सोडला...
❖❖❖
 सात
जोमचं शरीर िन ाण झालं. याच णी घंटांचा आवाज थांबला. पण नगरातली वदळ परत सु झाली
नाही. सव लोक होते याच अव थेत उभे होते. क ली संपले या यांि क खेळ यासारखे. चेह या वरचे
भावही याच णी या अव थेत गोठले होते. आकाशातून जाणारं िवमान गती थांबताच
िगर या घेत खाली कोसळले. गा ा कशावर तरी आपट या, शेवटी कोठे तरी थांब या.
सव हे होत होतं. जोम या भोवती माणसं उभी न हती, माणसासारखे दसणारे िनज व
पुतळे वेगवेग या अव थेत उभे होते. सव एक भीषण शांतता पसरली होती.
मग हालचाल सु झाली. आकाशात उं चावर तरं गणारे ढग खाली आले, मग हवा आिण
वाफ आिण धूळ आिण धूर सारं च खाली आलं. एखादा पडदा घ ाघ ांनी खाली पडावा
तसं सव वातावरणच खाली येत होतं आिण हे थांबलच नाही. खाल या सव रचनेला याचा
पश होताच एखादी क ड पसरावी तशा सव रचना ठसूळ झा या, भुसभुशीत झा या,
खाली कोसळायला लाग या. घरं , बागा, इमारती, िगर या, कारखाने, टेशनं, शाळा,
कायालय, वन, बागा, टेक ा...सार काही एका अिवरोध ेरणेखाली मुडपत होतं, खाली
जात होतं...
घरातली, र यातली, वाहनातील सव िनज व झालेली माणसं व अज ल ाबरोबर
खाली जात होती. व न पाहणाराला एखादं अज ि िमतीतलं िच ं भूईसपाट
झा यासारखं दसलं असतं. सव काही पृ भागाशी पोचलं,एक िवल ण अदलाबदल झाली
आिण सव पृ भागाखाली गेलं. बाहेर रािहला तो एक मळकट-करडा- काळा खडबडीत
पृ भाग.
जोमचं शरीर यावर एकाक होतं. पण दुस या च णी आतला दाब अस झाला आिण या या
शरीराचा एक िन:श द फोट झाला. कारण आसपास संपूण िनवात पोकळी होती.
शरीराचे अणुरेणू का या अवकाशात िमसळू न गेले.
गणनयं ाची चूक झाली न हती. या हावर खरोखरच वातावरण न हतं. कारण तो ह न हताच.
महाकाय मोहल एका आडबाजू या एकाक ता याभोवती फरत होता. ता या तून श चा जो अज
झोत सारखा बाहेर फे कला जात होता यातला काही भाग मोहल या वचेतील अितसू म
रं ातून आत िझरपत होता आिण भावी उपयोगासाठी साठवला जात होता. आतली
श क े काठोकाठ भरायला काही हजार वष लागणार होती, पण मोहलचे आयु यमान
को वधी वषात मोजता ये यासारखं होतं. या या दृ ीने काही िमिनटं दम
घे यासारखंच हे होतं. एकदा श चा साठा भरपूर झाला क तो परत पुढ या वासाला
िनघणार होता.
ता या या उबेत झोके घेत असतानाच मोहल या मन:पटलावर एका अनोळखी मनाचे
िवचार आपटले होते. या दशेला याने ल क त करताच याला आप यापासून चार-
पाच हजार मैलांव न चकरा मारणारा एक चकचकता कण दसला होता. या या
जाती या इतरांकडू न याने काहीकाही िवल ण अफवा ऐक या हो या. गे या काही हजार
वषात यांना िव ात अनेक ठकाणी एका न ा जातीचं अि त व जाणवलं होतं. बात या
पर पर िवरोधी हो या; पण आता याला िनरी णाची य च संधी आली होती. उघड
होतं ही हे एक कृ ि म वाहन होतं आिण यात एक िवचारी अि त व होतं.
जोमचं आिण गणनयं ाचं संभाषण मोहलला जोम या मनात या िच ाव न समजलं
आिण याचेवळी याला ही िवल ण क पना सुचली. लहान धातू या यानातून वास
करणारी ती ऐक व जात हीच तर नसेल? या या नकळत यांचा अ यास कर याची ही
नामी संधी आली होती. ती वाया कशासाठी दवडायची?
जोम या वागतासाठी मोहल िस झाला.
वत: या अवाढ शरीर ातील काही घटकांची पुनरचना करणं मोहलला सहज श य होतं.
करणो सग ाचं संथ िवघटन ही तर याची जीवनश होती. यांचा साठा आत गभात होता. एके
काळी मोहलची जात अचल होती. पण श चं व प यांना समजलं तशी शरीरातील मूलकणांची
मणगती िनयंि त क न यापासून कोण याही दशेस हालचाल कर याची कला यांनी
सा य क न घेतली होती. या अ यासातलीच कणां या पुनरचनेचा अ यास ही एक
साधी गो होती.
जोम या नकळत या या िवचारातून मानसिच ांचा एक अ ाहत वाह वाहत होता. हावर काय
असायला हवं याब ल या या या अपे ा मोहलला णा णाला समजत हो या आिण या माणे तो
आप या बा कवचात बदल करीत होता आिण हणून जोमचं यान हा या पृ भागावर टेकलं ते हा
या या नकळत या या मनाने अपेि लेली ि थती खाली खरोखरीच अि त वात आली होती.
जोम या मनातील हा अदृ य संघष सदो दत चालू होता. याला हे माहीत न हतं क या या अ
मनात या इ छा णा णाला आसपासचं जग घडवीत हो या. आकाश, वातावरण ( हवं तसं ) ढग, पाणी,
वृ , प ी...नवल नाही याला खालची सृ ी ओळखीची वाटली; याने आजवर जे अनुभवलं होत तेच
या यासमोर साकार होत होतं; समोर काही सू म फरक असतीलही; पण ते जोमला जाणवूनही यांचा
उगम याला कधीच कळणार नाही. मृती ही शंभर ट े बे ब कधीच नसते; पण तुलनेला दुसरं काही
नसलं तर मृितिच ाला फरकही जाणवणार नाही...
जोमची क पना होती यापे ा याची खरी मािहती खूपच सखोल होती. आजवर या
आयु यात याने जे काही ऐकलं होतं, वाचलं होतं, ते सव या या मदूत साठवलेलं होतं.
इतकं खोल क या या मनाला तेथे िशरकाव न हता आिण तो ती मािहती िवस न
गेला होता. पण मोहल या भावी यं ाला ती एकू णएक मािहती उपल ध होती...
मानवाचा उगम, याचा इितहास, याची शरीर रचना, याची समाज व था, याची
रा य व था, सामािजक नीतीिनयम- सारं काही मोहल व छ पा शकत होता.
जोम या अपे े माणे एक मागासलेली पण ामािणक ामीण सं कृ ती उभी करणं हे
अगदीच सोपं होतं.
मोहलने उभी के लेली माणसं यं ारपे ा फारशी िनराळी न हती. फ जेथे याला धातूचं
कवच आिण यांि क रचना होती. याऐवजी यांना स य संयुगाची रचना आिण
अंतर य होती- यांची न ल जोम या शरीराव न के ली होती. जोमला वत: या
क पनेपे ा वत:ब ल कतीतरी अिधक मािहती होती.
यं ारचा मदू पॉिझ ॉिनक होता, मोहल या िन मतीत जोम या नैस गक पेश चीच न ल के ली होती.
जोमचे िवचार यां यावर आपटत होते. जोम या मनात अनेक ि म वां या सरिमसळ झाले या मृती
हो या; यातलं कोणतेही एक िनवड याची श यां यात होती आिण हणून जोमला काही
चांगली, काही वाईट माणसं भेटली; यां यात या यावर िन सीम ेम करणारी इलारी
होती आिण या यावर ाणांितक ह ला करणारा मारे करीही होता. समाज कसा
असायला हवा याचं जोम मनाशी िच ण करीत होता आिण तसा समाज अि त वात येत
होता-
एका पवतावर शांतपणे त व चंतन करणारा तप वी हाही जोम याच मनातला एक संकेत
होता. या समाजा या ना ा आवळू न धरणारी तीच एक ितगामी श होती; पण हे
वरवरचं झालं. पूवकड या पवतावरचा त व जोम याच आत या मनातले िवचार बोलून
दाखवत होता...
णा णाला, येक कृ तीत हे त ै मोहलला दसलं होतं. जोम हाच ( पुढे कधीकाळी ) यांचा श ू
होणा या जातीचा ितिनधी होता. या या श चा उगम, म य आिण सीमा मोहलला पाहाय या हो या.
एखा ा मुंगीला िचरडू न मारावं तसं याला जोमला िचरडता आलं असतं. पण याने जोमला याचं संपूण
आयु य जगू दलं होतं. यात दयेचा कोणताही भाग न हता. पुढे अटळपणे येणा या संघषातली ही
पिहली पायरी होती...
जोम या भावनावश मनाला जे स य उमगलं न हतं ते या या यानात या गणनयं ाला जाणवलं होतं.
हावर या आयु याची कृ ि मता याने अचूकपणे हेरली होती. जोम या मनात यं ाब ल आधी संशय
आिण मग राग िनमाण करणं सोपं होतं आिण मग यो य या णी यानाखालचे गु वाकषण नाहीसं
करताच यानानं अवकाशात झेप घेतली होती. ता या या धगधगीत भ ीत आपटू न याचा नाश
झाला होता.
जोम आपलं व शेवट या णापयत सुसंगतपणे जगला. मोहलने या या मनात या सव-
ज मापासून मृ यूपयत या- सव िवचारांचं शोषण के ल होतं. मानव जात! दसायला ु
पण िवल ण िज ीची! एवढीशी आयु यमयादा पण व मा अवकाशसा ा याचं! तरी
बरं , यांना अजून आप या मदू या पूण श ची क पना आली न हती! अवकाश, काल,
, श - सवावर िनयं ण कर याची श या इव याशा मदूत होती! मोहल ि तिमत
झाला होता. वत: या भौितक-रासायिनक श चा, िवल ण दीघ आयु याचा याने
कधी गव के ला न हता. पण वत: या आंत रक श नी सुस झाले या मानवासमोर ही
पोरकट खेळणी ठरली असती!
अजून तरी मानव यांचा वैरी झाला न हता. मनात या मनात मोहलला एक पुसट शंका
येऊन गेली क मानव जरी आता या णी आंध यासारखी धडपड करीत आहे तरी याने
दशा यो यच घेतली आहे. खरोखरच िव ाचा स ाट हो याचीच याची लायक आहे.
पुढचा संघष याला दसत होता आिण जड अंत:करणाने याने िन कष काढला क मोहल
हरणार आहे आिण मानव जंकणार आहे; पण तो ण काही लाख वषानी पुढे ढकलता
आला तर तेवढंच बरं ! मानवाचा इतका सू म आिण प रपूण अ यास कर याची पु हा
संधी येणार नाही! याने के लं तेच बरोबर होतं! आिण याला अवधी तरी तसा कोठे फार
लागला होता? या या दीघ आयु याचा िवचार के ला तर जोम या भाषेत हणायचं
झा यास ‘एक पापणी लव याइतका’ सु ा वेळ लागला न हता!
आिण आता जातीबांधवाना सूचना दे याचं कत !
मोहल या कणांची रचना थोडीशी बदलली. इले ॉ सची वतुळाकार गती कं िचत कमी
झाली आिण सव चंड शरीराला बा गती आली.
तारा मागे पडला होता.
इतर तारे जवळू न जात होते.
तारकाच ांतील कोटी कोटी मैलांचे अंतर कापीत मोहल या या जातीकडे िनघाला होता.
एक अशुभ वतमान दे यासाठी.
तुमचा नेता आिण िव ाचा स ाट अवतरला आहे!
❖❖❖