UNIVERZITET U NOVOM SADU

GRAĐEVINSKI FAKULTET

SUBOTICA

FILTRACIJA KROZ VADOZ ZONU

–PREGLED I UPOREĐENJE RAČUNSKIH POSTUPAKA–

-master rad-

Kandidat:

Daniel Majlat M2/2014

Komisija:

1. Prof. dr. Miodrag Spasojević, član

2. Doc. dr. Lajoš Hovanj, član

3. Prof. dr. Đula Fabian, mentor

 SUBOTICA, 2015.

Na osnovu Pravilnika o diplomskom ispitu, a na predlog Katedre az hidrotehniku i vodno

inženjerstvo okoline, Nastavno-naučno veće na svojoj sednici aaaaaaa. godine, usvojilo je

ZADATAK ZAVRŠNOG – MASTER RADA

za kandidata:

Danijela Majlata

na temu: Filtracija kroz vadoz zonu – pregled i upoređenje računskih postupaka

(Filtration through the vadose zone – overview and comparison of calculation methods)

Razmena vode između podzemnih i atmosferskih resursa odigrava se kroz vadoz

zonu. Stanje u vadoz zoni predstavlja konturni uslov za proračun stanja u freatskom akviferu.
U hidrotehničkoj praksi koriste se različiti računski postupci za ocenu procesa u vadoz zoni,
počev od empirijskih formula, analitičkih rešenja jednačine strujanja, do numeričkih
postupaka.

Zadatak Kandidata je da da pregled i upoređenje korišćenih postupaka u pogledu

uslova primene, potrebnih ulaznih parametara, prilagodljivosti različitim konturnim uslovima
i realnosti rezultata.

1. Na konkretnom primeru pokazati očekivane rezultate pojedinog postupka.

2. Rad zaokružiti analizom rezultata i zakljičcima.

Kandidatu se stavljaju na raspolaganje:

- odgovarajuća literatura u vezi sa vadoz zonom

Komisija za odbranu rada:

1. Prof. dr Miodrag Spasojević, član

2. Doc. dr Lajoš Hovanj, član

3. Prof. dr Đula Fabian, predsednik

Šef Katedre za hidrotehniku: Mentor:

Prof. dr Miodrag Spasojević Prof. dr Đula Fabian
SADRŽAJ

SPISAK TABELA.................................................................................................................................4

SPISAK SLIKA....................................................................................................................................5

SPISAK OZNAKA...............................................................................................................................6

1. UVOD...........................................................................................................................................8

1.1. CILJ MASTER RADA..........................................................................................................8

1.2. PREGLED JEDNAČINA STRUJANJA VODE U VADOZ ZONI PREMA POSTOJEĆIM

LITERATURAMA............................................................................................................................8

1.2.1. FIZIČKE OSNOVE I JEDNAČINE PROCESA...........................................................9

1.2.1.1. FAKTORI KOJI UTIČU NA INFILTRACIJU......................................................9

1.2.1.2. RICHARDS-OVA JEDNAČINA........................................................................12

1.2.1.3. APROKSIMATIVNE I EMPIRIJSKE FORMULE.............................................15

1.2.1.3.1. KOSTIAKOV-OVA JEDNAČINA...................................................................16

1.2.1.3.2. HORTON-OVA JEDNAČINA.........................................................................16

1.2.1.3.3. HOLTAN-OVA JEDNAČINA.........................................................................18

1.2.1.3.4. GREEN – AMPT-OVA METODA...................................................................20

1.2.1.3.5. REZIME............................................................................................................22

LITERATURA....................................................................................................................................24
SPISAK TABELA
SPISAK SLIKA

Slika 1. Profil vlažnosti po Bodman i Coleman-u

Slika 2. Zavisnost relativne propusnosti od stepena zasićenja vodom

Slika 3. Kapacitet infiltracije prema Horton-u

Slika 4. Početni i granični uslovi, Green-Ampt–ova metoda

Slika 5. Primer uticaja aproksimacije

SPISAK OZNAKA

H – pijezometarski nivo

∂H
−hidrauli č kigradijent
∂z

Θ – zapreminski sadržaj vlage

K(Θ), K – koeficijent filtracije

qz– specifični proticaj ili fluks u vertikalnom koordinatnom pravcu z

h – visina pornog pritiska

k–

ρ – gustina vode

g – gravitaciono ubrzanje

μ – dinamički koeficijent viskoznosti

hg – van Genuchten-ov empirijski koeficijent pritiska

n, m – empirijsi eksponenti

t – vreme

z – položajna kota, merena od nivoa terena

C(Θ) – specifični kapacitet

D(Θ) – koeficijent difuzije

fp – infiltracioni kapacitet

fc – infiltracioni kapacitet pri potpunom zasićenju

f0 – infiltracioni kapacitet pre početka procesa infiltracije

β – parameter tla

SA – pristupno prostor za skladištenja vode

GI – growth index of crop in percent of maturity

a – koeficijent poroznosti (pore koje se prodiru sve do površine tla)

fc – infiltracioni kapacitet pri potpunom zasićenju koja po Holtan-u

Θs – vlažnost pri potpunom zasićenju

Θi– aktuelni vlažnost

d – dubina merena sa površine tla

SAt – pristupno prostor za skladištenja vodeu vremenskom trenutku t

SAt-1 – pristupno prostor za skladištenja vodeu vremenskom trenutku t-1

Ft-1 – kumulativna infiltracija u vremenskom trenutku t-1

Δt – vremenski korak

Kfs – koeficijent filtracije u zoni transmisivnosti

H0 – visina vodenog sloja na površini tla

Sf – visina sisanja pri fronta vlažnosti -the effective suction at the wetting front,

Lf – visinska udaljenost između nivoa terena i fronta vlažnosti

Mi – moisture deficit razlika između aktualnog i saturisanog zapreminskog sadržaja vlage

 1. UVOD

1.1. CILJ MASTER RADA

U prirodi voda dospeva do površini terena u obliku padavina. Ukoliko je površinski

sloj terena vodonepropustan, padavine celom svojom količinom proizvode površinski oticaj.
Kada je tlo u izvesnoj meri vodopropusno, padavine pored eventualnog površinskog oticaja
izazivaju i infiltraciju.

Infiltracija po definiciji je prelaženje vode sa površine terena u unutrašnjost zemljišta

pod dejstvom gravitacionih i kapilarnih sila [1]. Infiltracioni kapacitet određenog tla ne zavisi
samo od vrste tla već i od mnoštva različitih faktora i parametara među koji su među ostalom
intenzitet padavina, obraslost terena vegetacijom, poroznos i zasićenost zemljišta, itd.

Prema tome, može se reći da infiltracijom dolazi do “razmene” vode između

podzemnih i površinskih resursa. Ova razmena se odigrava kroz zonu zemljišta koja se naziva
nezasićenom zonom, međutim, ispravniji je termin vadoz zona. Ona predstavlja vezu između
površinskih i podpovršinskih hidroloških procesa [2].

U hidrotehničkoj praksi koriste se različiti računski postupci za ocenu procesa u vadoz

zoni, počev od empirijskih formula, analitičkih rešenja jednačine strujanja do numeričkih
postupaka. Shodno zadatku, cilj ovog rada je da da pregled, opis i upoređenje u praksi najšire
primenjenih postupaka za modelisanje infiltracije.

1.2. PREGLED JEDNAČINA STRUJANJA VODE U VADOZ ZONI PREMA

POSTOJEĆIM LITERATURAMA

U nastavku će se dati pegled jednačina

najšire korišćenih današnjoj praksi za
modelisanje strujanja vode u vadoz zoni i za
određivanje tzv. profila vlažnosti.

Prema literaturi, Bodman i Coleman su

bili prvi, koji su dali prikaz formiranja
vertikalne raspodele vlažnosti u tlu homogene
početne vlažnosti, tokom infiltracije sa
površine tla prekrivene tankim slojem vode.
Po njima, vlažni vertikalni profil tla može se
podeliti u četiri zone, koje su šematski
prikazane na slici 1. U datom slučaju, zona
zasićenja se proteže do dubine od oko 1.5 cm
u odnosu na površinu tla. Prelazna zona,
oblast naglog opadanja količine vode u tlu, Slika 1. Profil vlažnosti po Bodman i Coleman-u
nalazi se između zone zasićenja i zone
pronošenja vode. Zona pronošenja je oblast
skoro konstantne koncentracije vode u tlu, koja se povećava u vertikalnom pravcu tokom
procesa infiltracije. Zona vlaženja zadržava skoro nepromenjen oblik za vreme infiltracije i
formira vlažan front, koji predstavlja granicu prodiranja vode u tlo [1].
 Neki hidrolozi ističu da u većini slučajeva, zbog zadržanih mehurića vazduha u nekim
porama tla, tlo ipak neće biti potpuno zasićeno u sloju tla do same površine, tj. u zoni
zasićenja.

Vremenom su razvijene razne jednačine i metode koje opisuju, ili pokušaju što tačnije
i prihvatljivije opisati problematiku strujanja vode u vdoz zoni, i dati zadovoljavajuće
rezultate. Prema nastanku, postojeće jednačine mogu se svrstati u tri velike grupe. Prvu grupu
čine izvedene analitičke jednačine, drugu grupaciju formiraju jednačine koje imaju fizičku
osnovu ali su izvedene za pojednostavljene uslove i slučajeve ove su aprokimativne jednačine
pošto u odnosu na stvarnosti i u odnosnu na analitičke jednačine daju aproksimaciju tačnog
rezultata a treća grupa obuhvata empirijske formule koje su takođe aproksimativne ali nemaju
fizičku osnovu i zasnivaju se na veliki broj merenja i analiza merenih podatka.

Da bi se izvođenje jednačina moglo sprovesti, obaviti proračun i oceniti procena

tačnosti jednačine, formule ili proračunske metode, potrebno je upoznati pokazatelje koji
utiču na samu prirodu problematike, tj. na infiltraciju.

1.2.1. FIZIČKE OSNOVE I JEDNAČINE PROCESA

1.2.1.1. FAKTORI KOJI UTIČU NA INFILTRACIJU

Voda se uvek kreće od mesta većeg ka mestima nižeg energetskog stanja. To znači da
glavna pokretačka sila vode je aktuelna razlika u energetskim stanjima, tj. gravitaciona sila. A
sila koja uvek suprotstavi kretanju vode pružajući otpor je viskozna sila.

U najvećem broju slučajeva na kretanje vlage u tlu pored već spomenutih utiču još
sledeće sile:

- adhezija i kohezija, koje zajedno rezultuju usisnu silu, i

- ozmotička sila, izazvana prisustvom jona i drugih rastvora u vodi [3,4,5,6].

Prema tome, možemo konstatovati da u vadoz zoni pored gravitacione i viskozne sile
na stanje i kretanje vode utiču još i molekularne sile. Posledica adhezije i kohezije je pojava
kapilarnog penjanja. Dakle, neposredno iznad takozvane zasićene zone u kojoj se nalazi
podzemna voda, javlja kapilarni pojas u kome je zemljište potpuno zasićeno.

Ove sile određuju faktore koji kontrolišu infiltraciju. Ti činioci su hidraulička

provodljivost, akumulacione karakteristike i difuzivni karakter.

Ovde je bitno još istaći da koeficijent vodoprovodljivosti K znatno zavisi od

zasićenosti zemljišta vodom ϴ. To znači da je

K=K ( Θ )

odnosno

K=K ( h (Θ )) =K ( h )

gde je:
h – visina pornog pritiska.

Iz ovog razloga, koeficijent vodoprovodljivosti u vadoz zoni ima strukturu:

ρg
K ( Θ )=k K
μ r

gde su:

K (Θ)
K r=
K
– relativna propusnost,

k–

ρ – gustina,

g – gravitaciono ubrzanje i

μ – dinamički koeficijent viskoznosti.

Relativna propusnost predstavlja odnos koeficijenta vodoprovodljivosti u nepotpuno

zasićenom stanju prema koeficijentu filtracije u potpuno zasićenom stanju.

Merenja su pokazala da se relativna propusnost u funkcionalnoj vezi sa stepenom

efektivnog zasićenja Se, koja predstavlja odnos zapremine nevezane vode u porama prema
zapremini nevezane vode u potpuno zasićenim porama.

Ispostavilo se i to da je relativna propusnost neosetljiva na smer kretanja vode u tlu, tj.

na to dali se radi o procesu dreniranja ili vlaženja. Slika 2. pokazuje da je pomenuta zavisnost
ima eksponencijalnog karaktera. Brooks i Corey su predložili funkciju:

Θ ( h )−Θr s S−S r
( )( )
s
K (Θ)
K r= =S s= =
K e Θs −Θr 1−S r

Opiti su pokazali da za razne vrste zemljišta eksponent s kreće se u granicama s=3÷4.

1.0
.
Relativna propusnost Kr (-)

0.8

0.6

0.4

0.2

0.0
0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0

Efektivni stepen zasićenja Se (-)

 Slika 2. Zavisnost relativne propusnosti od stepena zasićenja vodom

Vrednost s =3.5 predložena po Averjanovu najbolje aproksimira široki spektar zemljišta, pa

se može pisati:

( ) ( )
3. 5 3 .5
K (Θ) Θ ( h )−Θr S−S r
K r= =S 3 .5 = =
K e Θs −Θr 1−Sr

iz čega sledi

( ) ( )
3 .5 3 .5
Θ ( h )−Θr S−S r
K ( Θ )=K r⋅K =K⋅S 3. 5 =K =K
e Θ s−Θr 1−Sr

Primetno je da koeficijent vodoprovodljivosti teži ka koeficijentu filtracije kada

sadržaj vlage teži potpunom zasićenju, takođe koeficijent vodoprovodljivosti teži ka nuli kada
sadržaj vlage teži rezidualnoj vlažnosti.

Θ=Θ ( h )
Veza pomoću van Genuchten-ove jednačine se definiše kao:

Θ ( h )−Θr 1
=

[ ( )]
Θ s−Θr h n m
1+
hg

odakle se može dobiti da je

Θ s−Θ r
Θ ( h )=Θr +

[ ( )]
n m
h
1+
hg

odnosno:

[( ) ]
1
Θs −Θr m1 n
h=h g −1
Θ ( h ) −Θr

gde su:
hg – van Genuchten-ov empirijski koeficijent pritiska, zavisi od količine vazduha u porama
zemljišta

n – empirijsi eksponent koji zavisi od rasporeda pora i šupljina u zemljištu

m – empirijski koeficijent oblika, obično se stavlja m=1-1/n

( K,Θr ,Θs ,h g ,n,m )

Za određeno zemljište gornji empirijski parametri određuju se
laboratorijskim postupcima.

1.2.1.2. RICHARDS-OVA JEDNAČINA

Francuki inženjer H. Darcy 1856. eksperimentalnim putem je otkrio da specifični

proticaj tj. fluks vode kroz zasićenu poroznu sredinu proporcionalan je hidrauličkom
gadijentu i dao izraz koji napisnao za vertikalni pravac z prima sledeći oblik

∂H
q z =−K ( ϴ ) ∙ ( 1)
∂z

gde su:

H – pijezometarski nivo,

∂H
−hidrauli č ki gradijent ,
∂z

Θ – zapreminski sadržaj vlage,

K(Θ) – koeficijent filtracije u funkciji vlažnosti zemljišta i

qz – specifični proticaj ili fluks u vertikalnom koordinatnom pravcu z.

Jednačina (1) poznata je kao Darcy-jeva jednačina i koristi se za opisivanje strujanje

vode u zasićenom tlu. Pošto u vadoz zoni zemljište nije celom dubinom potpuno zasićen,
Darcy-jeva jednačina (1) se piše na sledeći način

∂φ
q z =−K ( ϴ ) ∙ ( 2)
∂z

gde je:

φ – ukupni ili totalni potencijal.

Prema osobinama i ispoljavanjima dejstava ukupni potencijal računski se deli na više

različitih potencijala, te su:

- gravitacioni potencijal (φg) ili gravitacioni, statički potencijal,

- kapilarni potencijal (φc) koju uzrokuju kapilarne sile,
 - ozmotički potencijal (φo) koji se javlja pri značajnim koncetracijskim razlikama
rastvorene supstance u vodi,
- vazdušni potencijal (φa) u porama gde su pritisci različiti od atmosferskog i
- potencijal omotača (φe) koja se javlja kod opterećenih zemljišta, kada se opterćenje
prenosi putem omotača vode oko čvrstih čestica tla.

U najsloženijem slučaju ukupan potencijal u vadoz zoni je

ϕ=ϕ g +ϕ c +ϕ o +ϕa +ϕ e (3 )

Navedeni potencijali izraženi po jedinice težine imaju dimenziju dužine. U velikom

broju slučajeva od interesa su samo prva dva potencijala, tj. kapilarni i gravitacioni
potencijal, koji zajedno čine hidraulički potencijal.

ϕ=ϕ hidr =ϕ c +ϕ g =h−z (4 )

Lorenzo A. Richards [3,8] izveo je jednačinu infiltracije (u dva oblika). Ona uvažava
sve prethodno pomenute činioce koji utiču na infiltraciju. Izvedena je primenom Darcy-jeve
(dinamičke) jednačine i jednačine održanja mase (kontinuiteta).

Kao što je to već rečeno, najznačajnije osobine tla koje utiču na infiltracije su
hidraulička provodljivost, akumulacione karakteristike i difuzivni karakter. U slučaju
slojevitih zemljišta ove karakteristike potrebno je poznavati zasebno za svaki sloj, a za
anizotropne sredine ove karakteristike treba ustanoviti u funkciji smera tečenja.

Osnovne jednačine prilikom izvođenja Richards-ove jednačine su Darcy-jeva

jednačina (2), i jednačina održanja mase (5), koja ukazuje na to da je vremenska promena
vlažnosti tla (u nekoj kontrolnoj zapremini) jednaka sa suprotnim predznakom razlikama u
fluksevima u različitim pravcima

∂θ
=−⃗k × q z ( 5 )
∂t

gde su:

t – vreme,

k⃗ − jedini č ∋ortonormalni vektor .

Uvrštavanjem jednačine (2) u jednačini (5) i imajući u vidu da se posmatra strujanje

vode isključivo u pravcu z dobija se:

∂θ ∂
=
∂t ∂z [
K (ϴ) ∙
∂φ
∂z
(6 ) ]
gde je:

z – položajna kota, merena od nivoa terena.

 Zadržavanjem gravitacionog i pornog potencijala možemo napisati da je φ=h-z (pošto
z se meri od kote terena). Prema tome dobija se:

∂θ ∂
=
∂t ∂z [ ∂h
K ( ϴ ) ∙ −K ( ϴ ) ∙
∂z
∂z
∂z
(7 ) ]
Odavde sledi:

∂θ ∂
=
∂t ∂z [
K (ϴ) ∙
∂h ∂
]
− K (ϴ)∙
∂z ∂ z
∂z
∂z
( 8)

∂θ ∂ θ ∂θ ∂ h ∂θ
Dalje , ako se napi š e kao = ∙ iosvajaju ć ida jeC ( ϴ )= :
∂t ∂t ∂h ∂t ∂h

C (ϴ) ∙
∂h ∂
=
∂t ∂ z [
K (ϴ)∙
∂z ]
∂ h ∂ K (ϴ ) ∂
−
∂z
=
∂z [ ( )]
K (ϴ)∙
∂h
∂z
−1 ( 9 )

gde je:

C(Θ) – tzv. specifični kapacitet.

Poslednja jednačina je konačan oblik Richards-ove jednačine sa osnovnom zavisnom

promenljivom h koja se koristi u zasićenom i u nezasićenom stanju tla. Jednačina (9) je tzv.
jednačina strujanja vode u vadoz zoni.

Drugi oblik jednačine strujanja, tzv. Fokker-Planck–ova jednačina za zavisnu

promenljivu uzima vlažnost Θ, dobija se na sličan način kao jednačina (9) i ima sledeći oblik:

∂ϴ ∂
=
∂t ∂ z [
D (ϴ) ∙
∂ϴ
∂z ]
−K (ϴ ) ( 10 )

gde je:

D(Θ) – koeficijent difuzije koja je:

∂h
D ( θ )=K ( ϴ ) ∙
∂θ

Fokker-Panck–ova jednačina je neprimenljiva za proračun strujanja vlage u sloju

potpuno zasićenog zemljišta ili u njegovoj blizini. Onda, naime, ∂Θ teži ka nuli a D(Θ) teži
ka beskonačnosti pa jadnačina (10) postaje nestabilna [3,9].

Numeričko rešavanje Richards-ove jednačine za odgovarajuće početne i granične

uslove omogućuje modelisanje infiltracije, tj. vertikalnog strujanja vode kroz vadoz zonu
zemljišta praktično za sve moguće konturne uslove. To je od posebnog značaja za praćenje
kvantitativnog stanja podzemnih vodenih resursa i za praćenje pronosa zagađujućih supstanci
[2].
 Rešavanjem Fokker-Planck-ove ili Richards-ove jednačine dobija se vremenski tok
Θ=Θ( z,t)
formiranja vlažnosti zemljišta u prostoru i u vremenu, tj. određuje se , odnosno
h=h(z,t )
prostornu i vremensku zavisnost visine kapilarnog pritiska .

Za rešavanje Richards-ove jednačine neophodno je poznavati:

K ( Θ )=K ( h )
 zavisnost
 početne uslove i
 granične uslove.

Početni uslov je profil vlažnosti zemljišta u trenutku početka numeričke simulacije, tj.
Θ=Θ( z,t=0) h=h(z,t=0 )
, ili zavisnost pornog pritiska po dubini .

Granične uslove postoje na površini tla i na nivo podzemne vode.

Kao granični uslov na površini tla možemo zadati jedan od sledećih:

Θ=Θ ( z=0,t )
 Dirichlet-ov granični uslov, ili h = h(z = 0, t)
∂h
v=q=K ( Θ )−K ( Θ ) |
∂ z z=0
 Neumann-ov granični uslov, , koji se za zadato q
neposredno dobije iz Darcy-jeve jednačine.

U gornjim uslovima kako h, tako i q mogu biti pozitivni, negativni ili nula. Granični
Θ=1
uslov na nivou podzemne vode je h=0, odnosno .

Prethodne jednačine prate fizičke procese i zakonitosti promene vlažnosti u

nezasićenoj poroznoj sredini. Ipak, njihova primena na praktične slučajeve nije uvek
jednostavna. Problem najčešće predstavlja dovoljno tačno definisanje graničnih uslova na
površini terena, što se bez merenja teško može obezbediti. Pored toga, malo pre već je
pomenuta moguća nestabilnost jednačine pod određenim uslovima. Iz ovih razloga, a i zbog
potrebe da se u praktične svrhe obezbede jednostavna i brzo primenljiva rešenja, nastao je
veliki broj eksperimentalno-empirijskih formula. One važe šematizovane, uprošćene granične
uslove, kalibrisane rezultatima većeg broja opita.

1.2.1.3. APROKSIMATIVNE I EMPIRIJSKE FORMULE

Imajući u vidu da je rešavanje jednačine (7) i/ili (8) u zavisnosti od raznih uslova za
praktične upotrebe može biti i prilično komplikovano čak i nemoguće za jednačinu (8),
razvijeni su tvz. aproksimativne empirijske jednačine.
 Aproksimativne jednačine su jednačine koje se fizički osnivaju na aproksimacije i
generalno koriste parametre koje ne mogu se dobiti sa merenjima iz karakteristike tla ili
podzemne vode, dakle zahtevaju manji broj izmerenih infiltracionih podataka, ali pri tome
smanjuju i oblast primene prilikom variranja početnih i graničnih uslova.

Aproksimativne jednačine kakav je npr. Philip-ova ili Green–Ampt-ova su date za

pojednastavljene početne i granične uslove. They imply ponded surface conditions from time
zero on [4] i pretpostavljaju unifornmo kretanje vode sa površine tla vertikalno nadole u
duboko, homogeno zemljište sa jasno izraženom, “oštrom“ frontom vlažnosti. Prema tome,
uzimajući u obzir sve uslove koje moraju zadovoljiti prilikom primenjivanja ovih modela
možemo reći Green–Ampt-ova jednačina više odgovara zrnastim, peskovitim zemljištama
[3].

Empirijske jednačine zahtevaju poznavanje raznih svojstava i sredine u kome voda

teče i same podzemne vode tj. zahtevaju određivanje infiltracionih podataka putem merenja.
Oblast primene ovim jednačinama (npr. Horton-ova ili Kostiakov-ova jednačina) je širi u
odnosu na aproksimativne jednačine jer ove jednačine ne koriste toliki broj pretpostavki.

One characteristic ofinfiltration that all the equations predict is an initially rapid
decrease in rate with time for ponded surfaces (Skaggs and Khaleel, 1982).

U nastavku će se dati opis nekoliko aproksimativne i empirijske formule koji su

najzastupljeniji u praksi za rešavanje praktičnih zadataka.

1.2.1.3.1. KOSTIAKOV-OVA JEDNAČINA

Kostiakov u 1932-e godine predložio jednu potpuno empiričku formulu za

modelisanje infiltracije koja je dobijena na osnovu terenskih podataka preko sličnosti
nacrtanih krivi infiltracije.

Prema svojim opažanjima Kostiakov dao vezu između infiltracionog kapaciteta i

vremena u obliku jedne ekskonencijalne funkcije:
−α
f p=K k ∙ t ( 9 )

gde su:

fp – infiltracioni kapacitet,

t – vreme koje je isteklo do trenutka posmatranja od početka procesa,

Kk i α – su koeficijenti koje zavise od vrste tla i od početnih uslova i moraju se dobiti iz

merenih podataka.

Kalibrisanjem jednačine (9) dobija se kriva infiltracije za slične uslove i karakteristike

tla za koje je kalibrisanje važi.

U praksi Kostijakov-ova jednačina je široko zastupljen zbog jednostavnosti i zbog

toga što daje dobre, razumljive i logične rezultate za veliki broj tipa tla za kratke vremenske
periode [10].
 Najveća mana jednačine (9) je da se prilikom njene primene pretpostavlja da je
infiltracioni kapacitet tla u vremenskom trenutku jednak nuli tj. pre početka procesa
infiltracije beskonačan a asimptotski približava nulu za duge vremenske periode, što je
poznato da nije tako jer pri takvim uslovima čak i ako dolazi do potpunog zasićenja tla
koeficijent infiltracije postaje konstanta koja je rezličita od nule [3].

Iz prethodnih razloga Menzecev u 1948-e godine predložio tzv. modifikovanu

Kostiakov-ovu jednačinu u obliku:
−α
f p=K k ∙ t + f c ( 10 )

gde je:

fc – donja granica infiltracionog kapaciteta tj. infiltracioni kapacitet pri potpunom zasićenju.

1.2.1.3.2. HORTON-OVA JEDNAČINA

Horton-ov model infiltracije je jedan od napoznatijih modela infiltracije u hidrologiji.

Horton prepoznao da se kapacitet infiltracije smanjuje sa vremenom do jedne granice i nakon
toga ostaje konstanta. Razlog za ovu pojavu pridružio u većoj meri uslovima, faktorima na
površini tla gde se odvija infiltracije a u manjoj meri podpovršinskom strujanju vode.

Prema Hortonu vremenski trend infiltracije je proporcionalan “radom (work 41old

umi umd)“ potrebno da se fp bude jednak sa fc-om. Njegova jednačina ima sledeći osnovni
oblik:

−d f p
=β ∙ ( f p−f c )
dt

koja se može svesti na konačan oblik Horton-ove jednačine:

−β ∙t
f p=f c + ( f 0−f c ) ∙ e ( 11)

gde su:

f0 – infiltracioni kapacitet pre početka procesa infiltracije,

β – parameter tla.

Parametri fc, f0 i β se moraju dobiti iz merenja.

Primetno je da Horton-ova jednačina naprednija u ondosu na Kostiako-ova jednačina

jer u slučaju kada je t=0 infiltracioni kapacitet ne teži ka beskonačnosti već prema f0 što je i
prirodno.Takođe, kada se t teži ka beskonačnosti tada fp teži ka fc. Ova jednačina daje dobro
slaganje sa merenim podacima i zato se i jako prisutna u praksi [3].
 Mane Horton-ove jednačine su da je sama jednačina troparametarska, tj. kao što je to
već rečeno ukupno tri parametra se moraju odrediti merenjima i da se smatra da je prethodni
vlažnost tla ne utiče na vodoprovodnost.

Jedno ograničenje jednačine (11) je što je primenjiva jedino kada je intenzitet kiše
dostigne barem fc [11].

Slika 3. Kapacitet infiltracije prema Horton-u

1.2.1.3.3. HOLTAN-OVA JEDNAČINA

Holtan dao jednu empirijsku jednačinu koja se oslanja na konceptu vododrživosti.

Jednačina je razvijena u USDA-u u hidrološku laboratoriju “Agicultural Research Service“ u
cilju da se napravi jedna alatka sa kojim se infiltracija može prognozirati sa informacijama,
podatkama koje su generalno pristupna za većinu tipova zemljišta. Kao glavni preduslov
korišćenja Holtan-ovog jednačina je da se najveći uticaj na infiltraciju sme da ima
vododrživost, poroznost i obraslost vegetacijom [3].

Holtan-ova jednačina je data u sledećem obliku:

1.4
f p=GI ⋅a ⋅ SA +f c ( 12 )

gde su:

SA – pristupno prostor za skladištenja vode,

GI – growth index of crop in percent of maturity,

a – koeficijent poroznosti (pore koje se prodiru sve do površine tla),

fc – infiltracioni kapacitet pri potpunom zasićenju koja po Holtan-u se određuje prema

hidrološku grupaciju tla.

SA se računa kao:

SA=( Θs−Θi ) ⋅d ( 13 )

gde su:

Θs – vlažnost pri potpunom zasićenju,

Θi– aktuelni vlažnost,

d – dubina merena sa površine tla.

Holtan-ova jednačna je relativno jednostavna za primenu a hidrološka grupa tla se

određuje pomoću priručnika SCS-a, tj iz “SCS National Engineering Handbook 1964“ [3].

Velika mana Holtan-ove jednačine je kako odrediti kontrolnu dubinu za definisanje

SA. Haltan i Creitz za kontrolnu dubinu su preporučili ili dubinu pluga, ili do prvog
IMPENDING LAYER ili depth of A horizon provided in SCS soil survey. Huggins i Monke
su ustanovili da varijabilnost kontrolne dubine zavisi i od površinskih uslova i od obrađenosti
zamljišta (farming practices used for seedbed preparation) [3].

Pošto Holtan-ova jednačina direktno ne zavisi od vremena, zato da bi se došlo do

izražaja neustaljenosti procesa infiltracije jednačina (12) mora rešavati paralelno sa
jednačinom (14).

SAt =( SAt −1−F t−1 +f c ⋅ Δt ) ( 14 )

gre su:

SAt – pristupno prostor za skladištenja vodeu vremenskom trenutku t,

SAt-1 – pristupno prostor za skladištenja vodeu vremenskom trenutku t-1,

Ft-1 – kumulativna infiltracija u vremenskom trenutku t-1,

Δt – vremenski korak.
 1.2.1.3.4.
1.2.1.3.4.
1.2.1.3.4.
GREEN – AMPT-OVA METODA

Green i Ampt in 1911 su predložili jednu aproksimacionu metodu koja se osniva na

Darcy-jev zakon. Njihova originalna jednačina važi za infiltraciju vode sa površine terena
gde se formira sloj vode dubinom H0. dodatni uslovi su da je sloj tla mora biti dubok i
homogen sa uniformnim početnim sadržajem vlage.

Prema Hillel-a i Gardner-a [3] ova metoda daje najpouzdanije rezultate kada se
primenjuje za procese infiltracije koje su uniformne, kada je tlo pre početka infiltracije suvo
sa hrapavim teksturom površine i sa oštro definisanim granicom vlažnosti kao što je to
prikazana na slici 3.
Slika 4.
Početni i
granični
uslovi,
Green-Ampt–ova metoda

Kao što i sama ime keže, saturisana zona je zona koja je već usled infiltracije
saturisana vodom. zona transmisije je zona sa blisko konstantnim sadržajem vode iznad
vlažnog fronta koja se širi kako se infiltracija nastavlja.

The wetting front is characterized by a constant matric suction, regardless of time or

position and is a plane of separation between the uniformly wetted infiltrated zone and the as-
yet totally uninfiltrated zone [4].

Ove pretpostavke jednačinu inflitracije dovedu do pojednostavljenja i to u meri da ona

postaje analitički rešljiva.

Direktnim primenom Darcy-jeve jednačine dobija se sledeći oblik Green – Ampt-ove

jednačine:

K fs ⋅ ( H 0+ S f + L f )
f= ( 15 )
Lf

gde su:

Kfs – koeficijent filtracije u zoni transmisivnosti,

H0 – visina vodenog sloja na površini tla,

Sf – visina sisanja pri fronta vlažnosti -the effective suction at the wetting front,

Lf – visinska udaljenost između nivoa terena i fronta vlažnosti.

Bouwer (1966,1969) [3] ukazao na to da je koeficijent filtracije u jednačini (15) nije

identičan koeficijentom filtracije saturisanog zemljišta zbog prisutnosti vazduha u porama.
Zato je on Kfs preimenovao kao “resaturisani koeficijent filtracije ( resaturated hydraulic
conductivity)“. On je tačno definisao način određivanja resaturisanog koeficijenta filtracije
merenjima, međutim, za slučajeve kada su terenska merenja niso omogućene dao i predlog za
procenu istog. Bouwer je predložio da za Kfs se uzima da je Kfs=0.5·Ks, gde je Ks
laboratorijska vrednost saturisanog koeficijenta filtracije.

Kumulativna infiltracija se definiše kao:

f =( Θ s−Θi ) ⋅ Lf =M i ⋅ Lf ( 16 )

gde je:

Mi – moisture deficit razlika između aktualnog i saturisanog zapreminskog sadržaja vlage.

Ako se uzima u obzir da je H0 u jednačini (15) relativno mala veličina u odnosu na

ostale koje se figurišu u istou jednačinu i pomoću jednačine (16) možemo napisati da je:

K fs ⋅ M i ⋅S f
f =K fs + ( 17 )
F

Ako se f napiše kao:

dF
f= ( 18 )
dt

i uvrštavanjem jednačine (18) u jednačini (17) nakon integracije se dobija konačan oblik
Green – Ampt-ove jednačine:

K fs ⋅t=F−M i ⋅ S f ⋅ ln 1+
( F
M i ⋅ Sf )
( 19 )

U ovom obliku Green – Ampt-ova jednačine je sposobna da opisuje vremenski tok

infiltracije.

1.2.1.3.5. REZIME

Za opisivanje infiltracije vode sa površine tla

generalno potrebne su adekvatne jednačine sa kojima
se proces opisuje i sa kojima je omogućeno obezbediti
verodostojnost dobijenih rezultata. U skladu sa
prethodnim zahtevima za ovu tematiku razvijale su
veliki broj metoda, jednačina koje prema načinu
postanka vrštavaju se generalno u tri velike grupe, a to
su analitičke, aproksimativne i empirijske metode.

U praksi osnovni princip je da sa osnovnih,

složenih i teško rešavajućih analitičkih metoda
(Richards-ova jednačina) se prelazi na uprošćenih
aproksimativne (kao što je npr. Green–Ampt-ova
metoda) ili pak na potpuno empirijskih metoda
(Kostiakov–ova, Horton-ova, Holtan-ova metoda)
Slika 5. Primer uticaja aproksimacije
imajući u umu da se sa takvim uprošćenjima unosi i određena greška ili gubi se na tačnošću
same metode.

Analitičke metode u većini slučajeva realnih problema su komplikovane za rešiti.

Empirijske jednačine se manipulišu sa parametrima koje se određuju iz terenskih merenja ili
pomoću dalja aproksimacija. Tačnost i pouzdanost ovakvih metoda značajno zavisi od
tačnosti potrebnih parametara. Kod aproksimativnih jednačina sa samim aproksimacijama
unosi se neka vrsta greška u proračunu, neka vrsta odstupanja od stvarne složene fizike
problema ali se dobijaju relativno lako rešljive jednačine koje su često bez fizičko vezanih
parametara za manipulaciju tako da prilikom primene ovakvih metoda najčešće nisu
neophodne terenska merenja ali pri tome pažljivo treba prihvatiti dobijene rezultate sa
zdravim kritikom.
LITERATURA

[1] Emir Zelenhasić, Matilda Ruski: INŽENJERSKA HIDROLOGIJA, Naučna Knjiga,

Beograd, 1991

[2] Rafael L. Bras: HYDROLOGY, Addison-Wesley Publishing Company, Inc., USA, 1990

[3] Ellen Turner: COMPARISON OF INFILTRATION EQUATIONS AND THEIR FIELD

VALIDATION BY RAINFALL SIMULATION, doktorska teza, 2006

[4] Hillel, D.: ENVIRONMENTAL SOIL PHYSICS, Academic Press, San Diego, CA, 1998

[5] Bolt, G.H. and R.D. Miller.: CALCULATION OF TOTAL AND COMPONENT
POTENTIALS OF WATER IN SOIL, TRANSACTIONS, American Geophysical Union
39:917–928, 1958

[6] Hilhorst, M. A., C. Dirksen, F. W. H. Kampers and R. A. Feddes: DIELECTRIC

RELAXATION OF BOUND WATER VERSUS SOIL MATRIC PRESSURE, Soil
Science Society ofAmerica Journal. 65: 311-314, 2001

[7] Kirkham D. and Powers W. L.: ADVANCED SOIL PHYSICS. Wiley, New York, NY.,
1972

[8] Richards, L. A.: CAPILLARY CONDUCTION THROUGH POROUS MEDIUMS.

Physics 1: 313-318., 1931

[9] Đula Fabian: PODZEMNE VODE, Univerzitet u Novom Sadu Građevinski fakultet
Subotica, pisana predavanja, 2014-2015

[10] Clemmens, A. J.: INFILTRATION EQUATIONSFOR BORDER IRRIGATION

MODELS. P266-274. In: Advances ininfiltration.Proc. Nat.Conf. on Advances in
Infiltration.Dec. 12-13, 1983. Chicago, Ill. ASAE Pub.11-83. St. Joseph, Mo. 1983.

[11] Rawls, W.J., L. R. Ahuja, D. L. Brakensiek, A. Shirmohammadi: INFILTRATION AND

SOIL WATER MOVEMENT. In Handbook of Hydrology.McGraw-Hill, Inc. 1993.