Nałogowa osobowość XXI wieku –

nowa fala uzależnień

behawioralnych
dr Alicja Bukowska
alicja.bukowska@dsw.edu.pl
 Uzależnienie?
Zastanó wmy się co wiemy do tej pory
• De#inicja?

• Aspekt poznawczy
• Aspekt emocjonalny
• Aspekt behawioralny
• Jak tworzy się mechanizm uzależ nienia?

• Od czego moż na być uzależ nionym?

• Jakie czynniki sprzyjają uzależ nieniu?

• Kto się uzależ nia? A czy Ty możesz być/ jesteś uzależniony?

 Jakie czasy takie uzależnienia?
• Mieć niż być ?
• Nieograniczone (?) moż liwoś ci: technologia, dostęp do informacji,
podró ż e, konsumpcja, bogacenie się społeczeń stwa

Wzrost zapotrzebowania na stymulację

Zagroż enie utraty kontroli

 Jakie czasy takie uzależnienia?
• Dominacja problematyki uzależ nień od substancji psychoaktywnych
• Polska:
• głó wnie alkohol, lekomania (leczenie odwykowe)
• Lata 80. narkotyki, powstanie MONARIU w 1978 (wspó lnoty terapeutyczne)
• Lata 90. dopalacze

• Początek XXI wieku „era nowych uzależ nień ” czyli uzależ nienia
behawioralne/ uzależ nienia od czynnoś ci
• Uzależ nienie od grania w gry komputerowe, Internetu (tzw. siecioholizm), telefonu, jedzenia,
seksoholizm, zakupoholizm, pracoholizm, patologiczny hazard
• Najnowsze uzależ nienie: VR (virtual reality; wirtualna rzeczywistoś ć)
 Uzależnienia behawioralne
• „Uzależ nienie czynnoś ciowe” po raz pierwszy zostało uż yte przez Otto Fenichela w The
Psychoanalytic Theory of Neurosis (1945)

• Rewolucyjna idea istnienia uzależ nień́ od czynnoś ci, popularyzowana przez Stantona Peele’a-
poprzez opublikowanie w książ ki Love and addiction (1975)

• Wspó łczesne kryteria uzależ nień́ czynnoś ciowych- Aviel Goodman (1990)

• Kryteria odnoszące się̨ do zaburzeń́ wynikających z naduż ywania substancji psychoaktywnych oraz do hazardu
patologicznego zostały połączone w jednostkę̨ nozologiczną, któ rą̨ okreś lił „zaburzenia nałogowe”.

• Uzależ nienie czynnoś ciowe jako: „proces, w któ rym ma miejsce wykonywanie czynnoś ci mogącej być́ ź ró dłem
doś wiadczania przyjemnoś ci lub przynoszącej ulgę̨ w cierpieniu wewnętrznym, któ ry charakteryzuje się̨ powtarzającą
utratą kontroli nad tym zachowaniem oraz kontynuowaniem go pomimo negatywnych konsekwencji”
(Lelonek-Kuleta, 2014)
 Uzależnienia behawioralne
• Zachowania nałogowe, nad któ rymi człowiek nie jest w stanie zapanować́ ,
pomimo, ż e zaburzają̨ one wiele obszaró w jego funkcjonowania (Ogiń ska-Bulik,
2010)

• Powtarzający się nawyk, subiektywnie odczuwany jako utrata kontroli,

pomimo ś wiadomych wysiłkó w mających na celu ograniczenie lub
powstrzymania zachowania

• Waż ny jest fakt istnienia natychmiastowej, kró tkotrwałej nagrody

• Szkodliwe i długotrwałe następstwa (wysoki wspó łczynnik nawrotó w)

(Marlatt, 1988)
 ICD-10
Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane uż ywaniem substancji
psychoaktywnych

F10 - alkohol;

F11 - opiaty (psychoaktywne alkaloidy opium; najważ niejsze opiaty to morOina, kodeina, heroina, opium);

F12 - kanabinole (substancje przygotowywane z konopi indyjskich; zalicza się do nich marihuanę i haszysz);

F13 - leki uspokajające i nasenne (przede wszystkim barbiturany i benzodiazepiny);

F14 - kokaina (wytwarza się ją z liś ci koki, ma działanie pobudzające);

F15 - inne substancje psychostymulujące, w tym kofeina oraz amfetamina;

F16 - substancje halucynogenne;

F17 - palenie tytoniu;

F18 - lotne rozpuszczalniki.

 ICD-10
Do rozpoznania potrzebne jest stwierdzenie 3 z poniż szych objawó w w czasie ostatniego roku:

1. Silna potrzeba (głód) picia albo kompulsywne picie alkoholu

2. Trudnoś ci w kontrolowaniu zachowań związanych z piciem w sensie upoś ledzenia:
- kontrolowania rozpoczęcia picia (np. powstrzymywania się od picia przed piciem);
- długoś ci trwania picia (np. ograniczania picia do jednego dnia);
- iloś ci alkoholu (np. koniecznoś ć picia do dna butelki);

3. Stan abstynencyjny spowodowany przerwaniem picia lub zredukowania dawki alkoholu,

przejawiający się:
- charakterystycznym zespołem abstynencyjnym, albo
- piciem alkoholu lub przyjmowaniem substancji o podobnym działaniu
(np. benzodiazepiny, barbiturany, eter) z zamiarem złagodzenia lub uniknięcia objawó w abstynencyjnych;

4. Występowanie tolerancji, polegającej na potrzebie spoż ycia większych dawek do wywołania efektu
powodowanego poprzednio mniejszymi dawkami (są one nieraz tak duż e, ż e mogłyby spowodować ś mierć osoby
nieuzależ nionej)

5. Postępujące zaniedbywanie alternatywnych przyjemności lub zainteresowań z powodu picia,

zwiększenie iloś ci czasu potrzebnego na zdobycie alkoholu lub powró cenie do normy po wypiciu
6. Picie alkoholu mimo wiedzy o jego szkodliwości np. o uszkodzeniu wątroby spowodowanych
piciem, stanach depresyjnych po dłuż szym piciu" (Habrat B. 1996, s. 33).
 DSM- IV
Uzależnienie od alkoholu jest tu okreś lane jako:
"Nieprawidłowy wzorzec picia prowadzący do klinicznie znaczącego uszkodzenia somatycznego lub zaburzeń psychicznych, manifestujący się
przynajmniej trzema z poniż szych objawó w występujących w ostatnim roku:

1. Częste picie alkoholu w większych ilościach i dłużej niż zakładano przed rozpoczęciem picia. Uporczywa chęć lub nieudane pró by przerwania
picia lub ograniczenia iloś ci wypijanego alkoholu.

2. Zespół abstynencyjny:
a) występowanie charakterystycznego zespołu abstynencyjnego po przerwaniu lub zredukowaniu intensywnego i długotrwałego picia.
Zespó ł ten rozwija się w kilka godzin lub dni i manifestuje się przynajmniej 2 typowymi objawami abstynencyjnymi, któ re powodują znaczne
upoś ledzenie funkcjonowania psychicznego lub społecznego, zawodowego itp. Objawy te związane są z ogó lnie złym stanem somatycznym i nie
powinny być związane z ż adnym innym zaburzeniem psychicznym;
b) picie alkoholu lub przyjmowanie lekó w (np. barbituranó w, bedoziazepin) lub innych substancji o działaniu podobnym do alkoholu;
3. Wzrost tolerancji deJiniowany w dwó jnasó b:
a) potrzeba znacząco wyż szych dawek do wywołania intoksykacji lub innego oczekiwanego efektu alkoholu;
b) wyraź ne zmniejszone efekty działania alkoholu przy piciu tej samej dawki;
4. Przeznaczenie znacznej ilości czasu na zdobycie alkoholu lub na dochodzenie do siebie po piciu;
5. Znaczne zredukowanie aktywności społecznej, zawodowej i rekreacyjnej z powodu picia;
6. Picie alkoholu mimo wiedzy, ż e nawracające problemy zdrowotne lub psychiczne są spowodowane lub zaostrzone przez picie alkoholu (np. picie
mimo wiedzy, ż e alkohol zaostrza chorobę wrzodową)
(Habrat B. 1996 s. 33).
Uzależnienia od substancji a uzależnienia
od czynności
• De#inicja: uzależ nienie występuje w przypadku kontaktu człowieka z okreś lonego
rodzaju substancją chemiczną.
• Została ona przyswojona takż e w odniesieniu do nadmiernego i nieprawidłowego
kontaktu człowieka z roż nymi zachowaniami (Lelonek-Kuleta, 2014)
• Nie ma większych ró ż nic między ludź mi uzależ nionymi od substancji czy czynnoś ci
silne pragnienie kontynuowania czynnoś ci, utrata kontroli, zespó ł
abstynencyjny, pragnienie kontynuowania, mimo negatywnych konsekwencji (Derwich-
Nowak, 2010)
• Jednakowe podłoż e biologiczne (oś rodek nagrody w mó zgu)
• Waż na ró ż nice:
Uzależ nienie od substancji: przyjemnoś ci dostarcza ś rodek zaż ywany z zewnątrz;
leczenie zazwyczaj zakłada całkowitą abstynencję (Rowicka, 2015)
Uzależ nienie od czynnoś ci: podejmowane przez osobę czynnoś ci są ź ró dłem
przyjemnoś ci; z wyjątkiem hazardu całkowita abstynencja jest prawie niemoż liwa
(Rowicka, 2015)
Ośrodek nagrody- neurohormony

Neurohormony:
• Dopamina tzw. hormon nagrody, odpowiada za odczucia
przyjemnoś ci
• Serotonina- poprawa nastroju
• Acetyloholina, adrenalina, noradrenalina- pobudzenie
• EndorLiny- osłabienie doznań bó lowych
(Ogiń ska_Bulik, 2010)
 Czynniki ryzyka
część 1
• Indywidualne
• Wczesny wiek inicjacji
• Wczesne zachowania ryzykowne
• Zapotrzebowanie na stymulację
• Wysoka neurotycznoś ć i impulsywnoś ć
• Niska samoocena
• Trudnoś ci w kontaktach interpersonalnych
• Pozytywne oczekiwania/nagroda

• SJ rodowiskowe
• Niski status ekonomiczny
• Niski poziom nauczania
• Łatwy dostęp do substancji psychoaktywnych

• Rodzinne:
• Niespó jny model wychowawczy (zbyt restrykcyjny lub zbyt liberalny)
• Brak kontroli
• Niekonsekwencja
• Koalicje i odwracanie ró l
• Chroniczne konFlikty
• Negatywne wzory członkó w rodziny
 Czynniki ryzyka
część 2
• Szkolne
• Niepowodzenia
• Problemy z zachowaniem
• Pozostawanie poza domem bez opieki

• Ró wieś nicze

• Modelowanie zachowań ryzykownych np. motylki, pro-ana
• Potrzeba aprobaty społecznej
• Szukanie osó b z podobnymi problemami- poszukiwanie zrozumienia
• Poczucie odstawania od osó b z tzw. domó w normalnych
 Czynniki ryzyka
część 3
• Mnogoś ć czynnikó w psychologicznych, osobowoś ciowych i
temperamentalnych stanowiących korelaty uzależ nień

• Najczęś ciej wskazywane:

• spektrum zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych (Brewer i Potenza, 2008)
• Bardzo waż na diagnoza ró ż nicowa:
• OCD- osoba nie jest w stanie opanowac impulsu
• Uzależ nienie- osoba moż e opanować impuls
• problemy z regulacją afektu (głó wnie negatywnego)
• niska samoocena
• de#icyty psychospołeczne (np. w zakresie umiejętnoś ci interpersonalnych,
umiejętnoś ci rozwiązywania problemó w)
• badania potwierdzają związek impulsywnoś ci ze zwiększoną skłonnoś cią
do zachowań ryzykownych (Rowicka, 2015)
 Czynniki ryzyka
część 4

• Wysoka impulsywnoś ć stanowi koreluje z zachowaniami antyspołecznymi,

uzależ nienı́eniami od substancji, czy uzależ nieniamı́ behawioralnycmi (np.
zaburzenia uprawiania hazardu czy kleptomanii; Robbins, Gillan, Smith, de Wit i
Ersche, 2011)

• Kolejnym czynnikiem o charakterze predykcyjnym jest wysoki neurotyzm i

niska ekstrawersja (w ramach pięcioczynnikowej struktury osobowoś ci)
dla jedzenioholizmu i zakupoholizmu, natomiast w przypadku hazardu:
wysoki neurotyzm i ekstrawersja, a niska sumiennoś ć i otwartoś ć na
doś wiadczenia (Ogiń-ska-Bulik, 2010)
 Czynniki ryzyka
część 5
• Obecnoś ć uzależ nienia od substancji psychoaktywnych stanowi istotny
czynnik ryzyka rozwoju uzależ nień behawioralnych
• Nikotynizm, uzależ nienie od alkoholu, opioidó w - wyż sze nasilenie objawó w
patologicznego hazardu

• Wspó łchorobowoś ć hazardu patologicznego z zaburzeniami osobowoś ci-

często obserwowanym typem jest tzw. osobowoś ć z pogranicza czyli
borderline
• charakterystyczne ró wwnież : osobowoś ć histrioniczna i narcystyczna
• w badaniach niemieckich obserwowano ró wnież częste występowanie
osobowoś ci anankastycznej, unikającej i zależ nej
• Zaburzenia hiperkinetyczne z de#icytem uwagi (ADHD)- czynnik związany
ze zwiększonym ryzykiem rozwoju uzależ nienia od hazardu
 Czynniki ochronne

• Silna, zdrowa więź z rodziną oparta na szacunku,

zrozumieniu i zaufaniu
• Respektowanie norm, wartoś ci i autorytetó w
• Regularne praktyki religijne
• Przynależ noś ć do pozytywnej grupy ró wieś niczej
• ProLilaktyka dla rodzicó w, wychowawcó w, dzieci i
młodzież y
 ProMilaktyka:
odpowiednia i dobrze dobrana
ProLilaktyka dostosowana do:
• okresó w rozwojowych dzieci i młodzież y- wieku rozwojowego
• umiejętnoś ci
• perspektywy czasowej i ś wiatopoglądowej
 Cele pro(ilaktyki
• Prawdziwe i rzetelne informacje
• SX wiadome wzorce konsumpcji
• Umiejętnoś ci interpersonalne: komunikacja, modelowanie
• Zasoby intrapsychiczne: samoocena, samoskutecznoś ć, regulacja emocji, samodyscyplina,
wgląd
• Umiejętnoś ć podejmowania decyzji
• Strategie rozwiązywania problemó w
• Kształtowanie postaw wobec uż ywania substancji aktywnych
• Monitorowanie i rozwó j ś rodowiska rodzinnego, ró wieś niczego, pracy
• Poszerzanie zainteresowań
• SX wiadomoś ć prawa i reguł społecznych
• Dostęp do specjalistó w: sprawna diagnoza i podjęcie leczenia
(Gaś , 2003)
 Pro$ilaktyka wskazująca (Ostaszewski, 2005)
Rozwijanie umiejętnoś ci wychowawczych:
• Komunikacja
• Kary i nagrody
• Ustalanie zasad
• Stawianie granic
• Rozwiązywanie kon#liktó w
• Wsparcie
• Bajki pro#ilaktyczne (Cukierki, Agnieszka Grzelak)
• Program pro#ilaktyki
• „Spó jrz inaczej” Andrzej Kołodziejczyk i Ewa Czemierowska
• „Debata” i „NOE” Krzysztof Wojcieszak
• „Stop substancjom psychoaktywnym” A. I M. Giezek
• „Bez klapsa”
 Pro$ilaktyka wskazująca (Ostaszewski, 2005)
Zmiany w ś rodowisku:
• Zmiany w prawie
• Wspó łpraca służ b, oś rodkó w, organizacji
pozarządowych, grupy wsparcia
• Kontakt uczeń -rodzice-szkoła
• Dostępnoś ć pomocy i poradnictwa
• Spó jne kształtowanie standardó w
 ProMilaktyka- błędy
• Zbyt wczesne lub zbyt pó ź ne działania proPilaktyczne
• ZQ le konstruowane i prowadzone kampanie społeczne (brak oparcia na
wynikach badań )
• Stosowanie apeli lękowych
• Przeciętne, nieatrakcyjne spoty (ciekawe Pilmiki dostępne na YouTube: „3,2,1
Internet- Komputeromania”)
• Niewielka iloś ć szczegó łó w na temat uzależ nienia w kampaniach- wzbudzenie
ciekawoś ci
• Niewłaś ciwie prezentowanie historii osó b uzależ nionych, studió w
przypadkó w, świadectw
 Uzależnienie od Internetu
• Termin „uzależ nienie od internetu” (ang. Internet Addiction Disorder, IAD) został
zaproponowany przez psychiatrę Goldberga w 1995 roku w ramach ż artu (jako
parodia klasy#ikacji choró b psychicznych).
• Goldberg (1996): interpretacja uzależ nienia od internetu na kryteriach uzależ nień w
DSM–IV.
• Davis (2001) zaproponował teorię patologicznego użytkowania internetu (ang.
Pathological Internet Use, PIU) opartą na koncepcji poznawczo-behawio- ralnej, tj.
łączącą komponenty poznawcze i behawioralne.
• Young (1999) wyró ż niła sześ ć form zachowań będących przejawem uzależ nienia
związanego z internetem:
• erotomanię internetową (ang. cyberseksual addiction),
• socjomanię internetową (ang. cyber–relationship addiction),
• uzależ nienie od sieci internetowej (ang. net compulsions),
• przeciąż enie informacyjne (ang. information overload),
• uzależ nienie od komputera (ang. com- puter addiction) obejmujące granie w gry.
 Uzależnienie od Internetu
Young (1996, 1998, 1999) zaproponowała defnicję uzależ nienia od internetu
opartą o kryteria patologicznego hazardu w klasyPkacji zaburzeń
psychicznych DSM–IV. W jej defnicji uzależ nienie od internetu jest związane z
zaburzeniem kontroli impulsó w i przyczynia się do pogorszenia
funkcjonowania w sferze psychologicznej, społecznej i zawodowej (Young,
1998). Badaczka wyró ż niła osiem podstawowych charakterystyk tej formy
uzależ nienia: (1) zaabsorbowanie internetem; (2) potrzeba spędzania coraz
więcej czasu online; (3) pró by zredukowania częstoś ci korzystania z
internetu; (4) symptomy odstawienia w przypadku zredukowania czasu /
intensywnoś ci korzystania z internetu; (5) problemy z zarządzaniem czasem
(wynikające z nadmiernego uż ywania internetu); (6) problemy z otoczeniem
(rodzina, szkoła, praca, przyjaciele); (7) zaniż anie czasu spędzonego online;
(8) modyPkacje nastroju wynikające z korzystania z internetu.
 ICD-10
Uzależ nienie od Internetu rozpoznawać wó wczas, kiedy w okresie ostatniego roku
stwierdzono obecnoś ć co najmniej 3 objawó w z poniż szej listy:
1. silną potrzebę lub poczucie przymusu korzystania z internetu;
2. subiektywne przekonanie o mniejszej moż liwoś ci kontrolowania zachowań
związanych z internetem, tj. upoś ledzenie kontroli nad powstrzymywaniem się od
korzystania z internetu oraz nad długoś cią spędzania czasu przy internecie;
3. występowanie, przy pró bach przerwania lub ograniczenia korzystania z internetu,
niepokoju, rozdraż nienia czy gorszego samopoczucia oraz ustępowanie tych stanó w z
chwilą powrotu do komputera;
4. spędzanie coraz większej iloś ci czasu przy internecie w celu uzyskania zadowolenia
czy dobrego samopoczucia, któ re poprzednio osiągane było w znacznie kró tszym
czasie;
5. postępujące zaniedbywanie alternatywnych ź ró deł przyjemnoś ci lub
dotychczasowych zainteresowań na rzecz internetu;
6. korzystanie z internetu pomimo szkodliwych następstw (Jizycznych, psychicznych i
społecznych), o któ rych wiadomo, ż e mają związek ze spędzaniem czasu przy
internecie.
 Uzależnienie od Internetu
Pięć faz uzależ nienia (Young):
1. poznanie moż liwoś ci internetu;
2. rozwinięcie poczucia anonimowoś ci i początek zachowań niespecy#iicznych – w
poró wnaniu z zachowaniami online;
3. początki nałogu korzystania z sieci, poszukiwanie coraz mocniejszych wraż eń,
powolna utrata kontroli (faza moż e być związana zaró wno ze ś cież kami
dopaminergicznymi jak i serotoninergicznymi);
4. dominacja internetu nad pozostałym sferami ż ycia, negatywna reakcja w
przypadku pró by ograniczenia dostępu;
5. mimo ś wiadomoś ci negatywnych konsekwencji korzystania z internetu osoba
uzależ niona nie jest w stanie zaprzestać, a wszelkie pró by koń czą się
niepowodzeniem.
 Uzależnienie od Internetu
Badania pokazują wspó łwystępowanie innych zaburzeń wraz z uzależ nieniem
od internetu:
• zaburzeń lękowych, ADHD, zaburzeń nastroju (depresji, stanó w
depresyjnych, dystymii), zaburzeń kontroli impulsó w, zaburzeń
obsesyjno–kompulsyjnych (OCD), zaburzeń osobowoś ci (w tym
osobowoś ci typu borderline) (Carli i in., 2013).
• Cechy osobowoś ci sprzyjają uzależ nieniu, w tym: psychopatycznosć
(Tosun i Lajunen, 2009) i neurotyzm, (Mehroof i Grif- ths, 2010).
• Inne czynnikį: ucieczkowe strategie radzenia sobie ze stresem i/lub
problemami, nieś miałoś ć, brak umiejętnoś ci nawiązywania i
podtrzymywania relacji i chęć poszerzenia kręgu znajomych (Campbell,
Cumming i Hughes, 2006), podwyż szona potrzeba kontroli przy
podwyż szonym lęku społecznym (Lee i Stapinski, 2012), rozbież noś ci w
obrazie własnego ja (tworzenie idealnego ja w ró wnoległej rzeczywistoś ci
online; Zanetta i in., 2011), perseweratywnosć (Mottram i Fleming, 2009).
 Granie w gry

W ciągu ostatnich 15 lat zakres badań prowadzonym nad zjawiskiem naduż ywania
grania w gry online zaowocował propozycją wielowymiarowego modelu
Problemowego Grania Online (ang. Problematic Online Game Use, POGU), gdzie
termin „granie” odnosi się do grania w gry online, a nie do grania hazardowego
(Young,1999).
Model Problemowego Granie Online obejmuje pięć podstawowych wymiaró w:
(1) euforia; (2) problemy zdrowotne; (3) kon ikt; (4) utrata kontroli nad własnym
zachowaniem; (5) przedkładanie ś wiata wirtualnego nad ś wiat realny.
Narzędzia:
Papay i wspó ł- pracownicy (2013) zaproponowali narzędzie składające się z 18
pytań , któ re są wskaź nikami pięciu kryterió w diagnostycznych.
Demetrovics i in. (2011) lista 7 motywó w uzależ nienia
 Zakupoholizm
Zaburzenie kompulsywnego kupowania (ang. Compuslive Buying Disorder) zostało zaklasy
kowane jako zaburzenie kontroli impulsó w (ang. Impulse–Control Disorders Not Elsewhere
Classi<ied) w klasy kacji DSM–IV.
W klasy kacji DSM–V zaburzenie kompulsywnego kupowania jest opisywane w kontekś cie
uzależ nień behawioralnych, podobnie jak uzależ nienie od ć wiczeń czy od seksu
Kupowanie impulsywne polega na podejmowaniu zachowania w sposó b nagły i
spontaniczny, na ogó ł pod wpływem bodź có w zewnętrznych.
Kupowanie impulsywne nie służ y redukcji napięcia czy radzenia sobie z negatywnymi
emocjami.
Kupowanie kompulsywne stanowi formę radzenia sobie z negatywnymi emocjami czy
stresem, zatem jest powodowane czynnikami wewnętrznymi.
Kupowanie o charakterze kompulsywnym staje się nawykowe i angaż uje znacznie więcej
zasobó w poznawczych (myś lenie, planowanie) i Jinansowych (kupowanie niepotrzebnych
przedmiotó w).
Forma kompulsywna prowadzi do uzależ nienia i je podtrzymuje.
 Zakupoholizm
• O’Guinn i Faber (1989) przeprowadzili pierwsze badania empiryczne, któ rych wyniki potwierdziły
oczekiwania teoretyczne – osoby, któ re raportowały problemy z kupowaniem (co zostało sklasy kowane
jako kompulsywne kupowanie), uzyskiwały wyż sze wyniki na skali mierzącej skłonnoś ci obsesyjno-
kompulsyjne, niż sze na skali mierzącej samoocenę, jak ró wnież opisywały poprawę nastroju podczas
robienia zakupó w i poczucie winy tuż po ich zakoń czeniu (w poró w- naniu z osobami, któ re nie wykazywały
zachowań problemowych w obszarze kupowania).
• Badacze (O’Guinn i Faber, 1989) przedstawili charakterystykę cyklu kompulsywnego kupowania:
(1) predyspozycje do odczuwania negatywnego afektu i obniż onej samooceny czy poczucia wartoś ci (któ rych
cykliczne obniż anie się poprzedza sam akt zakupu);
(2) impulsywne epizody zakupowe;
(3) poczucie winy po dokonaniu zakupó w;
(4) kolejna potrzeba kupowania, po częś ci w celu redukcji negatywnego afektu płynącego z poczucia winy (po
poprzednim akcie zakupowym).

Narzędzia:
Skala Valence składa się z 16 stwierdzeń (opisujących cztery kryteria: wydawanie pieniędzy, odczuwanie silnej potrzeby kupowania, negatywne emocje, ś rodowisko
rodzinne)
Skala Kompulsywnego Kupowania (ang. Compulsive Buying Scale) opracowa- na przez Faber i O’Guinn należ y do jednej z najczęś ciej stosowanych m.in. w USA.
Ogiń ska-Bulik (2010) opracowała Skalę Zachowań Zakupowych, złoż oną z 16 stwierdzeń .
 Zakupoholizm
Wspó łwystępowanie szerokiego spektrum zaburzeń, w tym:
• zaburzenia nastroju (u 25% – 50% zdiagnozowano takż e depresję, np. McElroy i
in., 1994),
• zaburzenia lękowe (u ok 30%),
• zaburzenia kontroli impulsó w,
• zaburzenia zachowania (np. zaburzenia odż ywiania) (Mueller i in., 2011),
• zaburzenia osobowoś ci (np. borderline) (Koran, Faber, Aboujaonde, Large i
Serpe, 2006; Black, 2007).
• Inne zaburzenia zachowania: kleptomanią, trychotylomania czy zaburzenie
uprawiania hazardu (Mueller i in., 2011)- silny wpływ czynnikó w biologicznych
w rozwoju uzależ nień behawioralnych.
W związku z wysokim stopniem wspó łwystępowania innych poważ nych zaburzeń,
istotne jest ich zidenty#ikowanie i ró wnoległa terapia (np. terapia farmakologiczna –
lekami z grupy selektywnych inhibitoró w zwrotnego wychwytu serotoniny (Mueller
i in., 2011; Dell’Osso, Allen, Altamura, Buoli i Hollander, 2008).
 Pracoholizm

• Termin „pracoholizm” został zaproponowany przez psychiatrę –

Wayna Oate- sa, w 1971 roku, na okreś lenie kompulsywnych
zachowań i myś li związanych z wykonywaniem pracy zawodowej
(Robinson, 2000).
• Zjawisko uzależ nienia od pracy zyskuje coraz większe
zainteresowanie wś ró d psychologó w i terapeutó w w związku ze
wzrastającą skalą problemu, jak i jego negatywnymi konsekwencja-
mi dla jednostki i jej otoczenia.
 Pracoholizm
Do pracoholizmu moż na odnieś ć kryteria diagnostyczne zachowań kompulsywnych zawarte zaró wno
w klasy kacji ICD, jak i DSM:
1. silna potrzeba lub poczucie przymusu wykonywania czynnoś ci związanych z pracą zawodową;
2. subiektywne przekonanie o mniejszych moż liwoś ciach kontrolowania swoich zachowań
związanych z pracą;
3. występowanie, przy pró bach przerwania lub ograniczenia pracy, stanó w niepokoju,
rozdraż nienia czy gorszego samopoczucia oraz ustępowanie tych stanó w z chwilą powrotu do
wykonywania zadań zawodowych;
4. spędzanie coraz większej iloś ci czasu w pracy w celu zredukowania niepokoju, osiągnięcia
zadowolenia czy dobrego samopoczucia, któ re poprzednio uzyskiwane były w normalnym czasie
pracy;
5. postępujące zaniedbywanie alternatywnych ź ró deł przyjemnoś ci lub dotychczasowych
zainteresowań na rzecz wykonywania obowiązkó w zawodowych;
6. wykonywanie czynnoś ci zawodowych pomimo szkodliwych następstw (#izycznych, psychicznych
i społecznych), o któ rych wiadomo, ż e mają związek z poś więcaniem duż ej iloś ci czasu na pracę.
 Pracoholizm
Pracoholizm moż na scharakteryzować takż e na trzech wymiarach:
1. zaabsorbowanie, przejawiające się zabieraniem pracy do domu,
zostawaniem po godzinach w pracy, rozmawianiem o pracy z rodziną
i znajomymi;
2. negatywne konsekwencje, przejawiające się w braku czasu dla
rodziny i przyjació ł, jak ró wnież w rezygnacji z innych aktywnoś ci
(na rzecz pracy), któ re poprzednio sprawiały przyjemnoś ć;
3. upoś ledzona kontrola nad iloś cią czasu, któ ry się poś więca na pracę,
jak ró wnież dąż enie do kontrolowania wszystkich aspektó w pracy
(w tym perfekcjonizm i jego następstwo w postaci niezadowolenia).
 Pracoholizm
Rodzaje pracownikó w (w tym pracoholika) na podstawie 3 wymiaró w;
• zaabsorbowanie pracą,
• wewnętrzny przymus
• zadowolenie z lub w pracy.

• Pracoholik uzależ niony charakteryzuje się wysokim zaabsorbowaniem i przymusem, ale niskim poziomem
zadowolenia.
• Entuzjasta pracy – wysokim zaabsorbowaniem i zadowoleniem, ale niskim przymusem wewnętrznym.
Entuzjastyczny pracoholik natomiast – wysokim zaabsorbowaniem i zadowoleniem, ale takż e wewnętrznym
przymusem (np. ktoś, kto czerpie satysfakcję z pracy, ale i nie wyobraż a sobie ż ycia bez tej aktywnoś ci).
• Przymus pracy nie moż e wynikać z przesłanek zewnętrznych, np. posiadanie kredytu do spłacenia, ale z
wewnętrznych – stąd najczęś ciej defniuje się pracoholika jako przedstawiciela klasy ś redniej, któ ry nie musi,
ale chce podejmować kolejne aktywnoś ci zawodowe.

Narzędzia:
Polską adaptacja kwestionariusza Work Addiction Risk Test (WART) (Wojdyło, 2005);
Zrewidowaną wersją kwestionariusza WART–R (Wojdyło i Buczny, 2010);
Kwestionariusz Working Craving Scale (WCS) (Wojdyło, Baumann,
Buczny, Owens i Kuhl, 2013).
 Dialog motywujący
• Dialog Motywujący (ang. Motivational Interviewing) jest interwencją zorientowaną na
zwiększenie motywacji wewnętrznej pacjenta/klienta21 do wdroż enia zmiany i
osiągnięcia ustalonego celu (Davidson, 1994; Miller i Rollnick, 1991).

• Dialog Motywujący odwołuje się do stylu prowadzenia rozmowy, któ ry zamiast

konfrontacji dąż y do modJkacji ambiwalentnego stosunku do zmiany. Ambiwalencja
klienta jest traktowana jako naturalny stan towarzyszący rozważ aniu wprowadzenia
zmiany, a nie jako symptom patologii wynikającej z zaburzenia zachowania

• Celem terapeuty jest zatem wydobycie i wzmacnianie motywacji do zmiany. Taka

konceptualizacja motywacji do zmiany pozwala na wdroż enie Dialogu Motywującego do
terapii klientó w z niską motywacją (opisywanych często jako „niezmotywowanych”, czy
znajdujących się w fazie prekontemplacji czy kontemplacji, zgodnie z transteoretycznym
modelem zmiany, TTM)
 Dialog motywujący
FilozoBia Dialogu Motywującego, opisywana często w literaturze jako „duch” Dialogu Motywującego odnosi się do atmosfery,
w któ rej odbywa się rozmowa, i opiera się na czterech założ eniach:
• partnerstwo (ang. partnership) – relacja pomiędzy terapeutą a pacjentem/ klientem jest oparta na wspó łpracy (w opozycji
do relacji ekspert–pacjent);
• akceptacja (ang. acceptance) – rozumiana jako wspieranie autonomii i uznanie bezwzględnej wartoś ci osoby, co nie jest
toż same z akceptacją zachowania;
• wspieranie/okazywanie troski (ang. compation) – polega na okazywaniu aktywnego wsparcia, odpowiadaniu na potrzeby
klienta;
• wydobywanie (ang. evocation) – praca w ramach Dialogu Motywującego odbywa się na zasobach klienta, jego mocnych
stronach, a nie na de cytatach.

Fundament pracy w ramach Dialogu Motywującego- zasady pracy:

• empatyczne reagowanie (umiejętnoś ci refeksyjnego słuchania i odzwierciedlania);
• rozwijanie rozbież noś ci;
• zmniejszanie oporu;
• wzmacnianie poczucia skutecznoś ci i sprawczoś ci.
 Dialog motywujący
• Empatyczne reagowanie –
umiejętnoś ć wyraż ania empatii, re#leksyjnego słuchania i odzwierciedlania stanowią kluczowe
zasoby terapeuty.
• Empatyczny terapeuta stara się zrozumieć co odczuwa klient, przyjmuje jego perspektywę
podczas rozmowy poprzez re#leksyjne słuchanie i odzwierciedlanie (wyraż anie własnymi
słowami tego, co powiedział klient, np. „czy dobrze rozumiem, że powiedziałeś, że...”).
• Empatyczne reagowanie, tj. uważ ne słuchanie i selektywne reagowanie poprzez wzmacnianie
argumentó w przemawiających na korzyś ć zmiany i osłabianie argumentó w podtrzymujących
stan zastany (przeciwko zmianie), ma na celu ś wiadome ukierunkowanie klienta na podjęcie
zmiany.
• Pierwsze badania Millera (za: Miller, 2009) zasugerowały, ż e rezultaty terapii (mierzone głó wnie
poprzez wskaź nik konsumpcji alkoholu) zależ ą od stopnia empatii terapeuty – im bardziej
empatyczny terapeuta tym niż sza częstotliwoś ć nawrotó w spoż ywania alkoholu na przestrzeni 6,
12 i 24 miesięcy22 (Miller i Baca, 1983).
• Kolejne badania potwierdziły istotną rolę empatii zaró wno w terapii osó b naduż ywających
alkoholu, jak i innych substancji psychoaktywnych (Luborsky, Mc- Lellan, Diguer, Woody i
Seligman, 1997).
 Dialog motywujący
• Rozwijanie rozbieżności pomiędzy obecną sytuacją lub stanem a
sytuacją, w któ rej klient chciałby się znaleź ć, dotyczy przede wszystkim
ambiwalencji.
• Poprzez analizowanie argumentó w za i przeciw (za zmianą i przeciw
zmianie, a w drugiej kolejnoś ci – korzyś ci z wprowadzenia zmiany i
negatywnych konsekwencji braku wprowadzenia tej zmiany) terapeuta
wzmacnia motywację klienta.
• Umiejętnoś ć wybierania, któ re wypowiedzi klienta parafrazować (i w jaki
sposó b parafrazować ), któ re informacje ująć w podsumowaniu, a któ re
pominąć, terapeuta pomaga budować motywację do zmiany, np. „Myślisz,
ze jeśli przestaniesz grać na automatach, to twoje relacje z żoną się
poprawią, czy tak?”.
 Dialog motywujący
• Zmniejszanie oporu – zgodnie z modelem poznawczo-
behawioralnym, osoby angaż ujące się w zachowania problemowe
dokonują pewnych zniekształceń poznawczych, któ re interpretuje się
jako mechanizmy obronne, uruchamiane w celu potrzymania danego
zachowania, np. osoba uprawiająca hazard w sposó b problemowy
będzie twierdziła, ż e „przecież gram tylko od czasu do czasu”
(minimalizacja), „nie mam problemu, mógłbym przestać grać kiedy
tylko zechcę” (zaprzeczanie).
• W ramach terapii poznawczo-behawioralnej pracuje się nad tego
rodzaju zniekształceniami poznawczymi.
• Dialog Motywujący są one wynikiem ambiwalencji w stosunku do
zmiany, a praca nad nimi powinna skupiać się na rozwijaniu
rozbież noś ci (pomiędzy stanem zastanym i poż ądanym).
 Dialog motywujący
• Wzmacnianie poczucia skuteczności i sprawczości- prowadzi do zwiększenia
gotowoś ci wykorzystania własnych zasobó w do podjęcia zmiany, a tym samym do
wzmocnienia motywacji do dalszych działań .

• Samo wzmacnianie takż e powinno odwoływać się do zasobó w klienta poprzez

podkreś lanie mocnych stron, analizowanie wcześ niejszych sukcesó w, zwracanie uwagi
na okolicznoś ci, któ re sprzyjały uzyskaniu korzystnych rezultató w, ale takż e na czynniki,
któ re utrud- niały uzyskanie takich rezultató w. Praca w paradygmacie Dialogu
Motywującego nie zakłada uczenia nowych umiejętnoś ci (co istotnie odró ż nia to
podejś cie od podejś cia poznawczo-behawioralnego), ale skupia się na wydobywaniu i
uś wiadamianiu klientowi jego zasobó w, np. Skoro już raz udało ci się ograniczyć granie
na automatach, zastanówmy się, co wtedy było pomocne?

• Poziom empatii terapeuty podczas terapii przewidywał odpowiednio 64% zmiennoś ci

zachowań związanych z kon- sumpcją alkoholu po 6 miesiącach od zakoń czenia terapii,
50% zmiennoś ci po 12 miesiącach i 25% zmiennoś ci po 24 miesiącach (Miller i Baca,
1983).
 Inne metody
Do innych metod należ ą:
– Spojrzenie w przeszłość. Pytania o przeszłoś ć, któ re pozwolą na rozmowę o ró ż nicach
pomiędzy stanem obecnym, a stanem sprzed problemu, np. A co było wtedy inne?
– Spojrzenie w przyszłość. Analiza sytuacji, jeś li nic się nie zmieni, jeś li pacjent/klient nie
podejmie terapii. Wytyczanie pierwszych celó w poprzez wizualizację przyszłoś ci po
skutecznej terapii, np. Jak miałoby wyglądać Twoje życie w przyszłości? Jeśli terapia będzie w
100% skuteczna, to co się zmieni w twoim życiu?
– Ekstrema – pytania o najlepszy i najgorszy scenariusz – analiza kosztó w niepodjęcia
terapii i zyskó w podjęcia terapii, np. Co najlepszego może się wydarzyć, jeśli podejmiesz
terapię? Co najgorszego może się wydarzyć, jeśli nie podejmiesz terapii?
– Zastosowanie skali pomiarowej – zadanie dla klienta polegające na ocenie, w jakim
stopniu (np. od 1 do 10) zmiana (terapeutyczna danego zachowania) jest waż na dla
niego/niej. Po wybraniu/zaznaczeniu wartoś ci, któ ra reprezentuje wagę (waż noś ć) zmiany
należ y zapytać dlaczego tyle a nie ___ (niż sza wartoś ć). Kolejnym krokiem moż e być pytanie,
co sprawiłoby, ż e ta zmiana byłaby waż niejsza (przesunięcie z wybranej pozycji na wyż szy),
np. Co by sprawiło, że zmieniłbyś tę ocenę z ____ na ___ (wyż sza wartoś ć)?
Transteoretyczny model zmiany (TTM)
W TTM wyró ż nia się dziewięć procesó w zmiany (Prochaska, Norcross i DiC- lemente, 1994) – poznawcze i behawioralne działania, któ re
ułatwiają zmianę w ró ż nych fazach i stanowią pewne wskazó wki do konstruowania programó w terapeutycznych i pro laktycznych. Procesy te
moż na podzielić na tzw. „doś wiadczeniowe” (ang. experiential processes) i „behawioralne” (ang. behavioural processes).

Do „procesó w doś wiadczeniowych” należ ą:

– poszerzenie ś wiadomoś ci (ang. consciousness raising) (na temat zachowania, któ re podlega zmianie, ale takż e siebie, swoich mechanizmó w
obronnych czy myś li automatycznych);
– dramatyczne oczyszczanie/uwolnienie emocji (ang. dramatic relief) (emocjonalna reakcja związana z tematyką uzależ nienia, np. poprzez
wyraż anie lęku w konfrontacji z tematyką zachowań ryzykownych);
– ponowna ocena ś rodowiska (ang. environment re-evaluation) (analiza konsekwencji angaż owania się w dane zachowanie ryzykowne w
odniesieniu do najbliż szego otoczenia);
– ponowna samoocena (ang. Self-re-evaluation) (poznawcza i emocjonalna samoocena w odniesieniu do omawianego zachowania
problemowego);
– wsparcie społeczne (ang. social liberation) (wprowadzanie lub poszerzenie programó w lub działań wspierających zmianę zachowania, np.
wspieranie programó w propagujących zdrowie, tworzenie punktó w konsultacji prawnej dla osó b z problemem hazardowym itd.).
Do „procesó w behawioralnych” należ ą:
– kontrola wzmocnień (ang. stimulus control) (trening radzenia sobie z bodź cami, któ re wiąż ą się ze wzorcami zachowań problemowych, jak
ró wnież pró ba eliminowania bodź có w, któ re mogą zwiększyć ryzyko nawrotu, np. poprzez wzmacnianie asertywnoś ci);
– relacje pomocowe (ang. helping relationships) (budowanie relacji opartych na zaufaniu pomiędzy realizatorami a odbiorcami programó w);
– przeciw-warunkowanie (ang. counter conditioning) (nauka nowych zachowań , jak ró wnież trening radzenia sobie ze stresem czy lękiem);
– zaangaż owanie (ś wiadomy wybó r i zaangaż owanie się w podjęcie działań mających na celu zmianę zachowania).
 Inne metody
• Większoś ć technik i strategii terapii poznawczo-behawioralnej CBT jest
najbardziej uż yteczna w fazie akcji, tj. gotowoś ci do podjęcia zmiany, natomiast
techniki Dialogu Motywującego przynoszą efekty takż e w przypadku klientó w
znajdujących się w fazie prekontemplacji, kontemplacji czy przygotowania (Mil-
ler i Rollnick, 2002).

• Koncepcja terapii redukcji szkód (ang. Harm Reduction erapy, HRT) stanowi
alternatywę dla całkowitej abstynencji i polega na ograniczeniu negatywnych
skutkó w zachowań problemowych, w miejsce wymagania całkowitej abstynencji
(Riley i in., 1999).
 Praca z pacjentem uzależnionym od internetu
Badania przeprowadzone przez Center for On-line Addiction na grupie ponad 17 000 osó b wykazały, ż e ok. 6% badanych osó b
wymagało leczenia. W odró ż nieniu od innych uzależ nień , w przypadku leczenia uzależ nia od internetu bądź komputera,
występuje dodatkowy problem. Osoby z tym uzależ nieniem trudno jest bowiem skłonić do spotkania "twarzą w twarz" ze
specjalistą, ponieważ są przyzwyczajone do obcowania z ekranem bądź do porozumiewania się za pomocą klawiatury. Decyzja
o podjęciu leczenia następuje dopiero wó wczas, kiedy osoba zainteresowana zacznie zauważ ać ró ż nicę między zdrowym a
patologicznym korzystaniem z komputera.
Programy terapeutyczne dla osó b uzależ nionych od komputera czy internetu są bardzo zbliż one do programó w psychoterapii
uzależ nienia od alkoholu, patologicznego hazardu czy zaburzeń łaknienia. Podstawowe pytanie w leczeniu osó b uzależ nionych
od komputera bądź internetu brzmi jednak: czy można wymagać "internetowej abstynencji" od osób uzależnionych,
których zawodowa praca wiąże się z używaniem "na co dzień" komputera bądź internetu? Chyba jednak nie moż na i stąd
jednym z podstawowych celó w terapii powinna być zmiana sposobu korzystania z komputera.
Podczas leczenia, w ramach treningu nowych zachowań , nierzadko montowany jest w komputerze alarm, któ ry po upływie
okreś lonego czasu przypomina o tym, ż e należ y zostawić komputer i przejś ć do innej aktywnoś ci. Konieczne w leczeniu jest
takż e przygotowywanie szczegó łowego planu dnia uwzględniającego okreś lenie ram czasowych korzystania z komputera czy z
internetu, a takż e innych codziennych aktywnoś ci z wypoczynkiem włącznie. Realizacja takiego planu powinna zmienić
dotychczasowe zwyczaje i zagospodarować na nowo te obszary ż ycia, któ re zostały zaniedbane w wyniku uzależ nienia.
Davis (2001) zaproponował, aby podczas leczenia stosować 10 wspomagających je zasad tj.:
1. usytuować komputer w miejscu uniemożliwiającym izolowanie się,
2. korzystać z komputera w obecności innych osób,
3. zmieniać pory korzystania z internetu (komputera) oraz robić przerwy,
4. odnotowywać codziennie swoje wszystkie aktywności (w tym czas spędzany przy komputerze),
5. nie używać w sieci pseudonimów,
6. rozmawiać o swoim problemie z bliskimi i znajomymi,
7. wykonywać ćwiczenia Aizyczne,
8. robić, stopniowo coraz dłuższe, przerwy w korzystaniu z internetu (komputera),
9. starać się kontrolować swoje myśli dotyczące internetu,
10. stosować techniki relaksacyjne.
Bardzo pomocna jest zmiana rytmu korzystania z sieci, tj. więcej kró tszych, a mniej dłuż szych sesji.
Samoskuteczność a fazy zmiany zachowania
Inicjacja zachowania: przekonanie o moż liwoś ci skutecznego
zainicjowania działania sprzyja formułowaniu intencji i planowaniu

Utrzymywanie zachowania: wzmacnianie przekonania, ż e mimo

ró ż nych barier moż na utrzymać założ one zachowanie prozdrowotne

Ograniczanie nawrotów: wzmacnianie przekonania, ż e nawró t moż na

przezwycięż yć
 DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ

Dr Alicja Bukowska
FB: psychologalicjabukowska
Instagram: dralicjabukowska
Psychologia zdrowia:
wprowadzenie
Wykład 1

dr Alicja Bukowska

alicja.bukowska@dsw.edu.pl
Poznajmy się!
dr Alicja Bukowska

alicja.bukowska@dsw.edu.pl

LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/alicja-bukowska-phd-23039383/

ResearchGate: https://www.researchgate.net/profile/Alicja-Bukowska

FB: https://www.facebook.com/dralicjabukowska/

Instagram: https://www.instagram.com/dralicjabukowska/
Kwestie organizacyjne:
karta przedmiotu
zaliczenie: egzamin w formule online
zakres materiału: treści przedstawiane na zajęciach (slajdy) oraz literatura obowiązkowa (karta
przedmiotu)
prezentacje udostępnione na MSTeams
Polecane podręczniki
Kącik czytelniczy
Psychologia zdrowia - definicja i
geneza
Psychologia zdrowia
jako dziedzina
interdyscyplinarna
Psychologia zdrowia bada
złożone związki między sferą
psychiczną a fizyczną człowieka.
Powstała w opozycji do
medycyny, która skupiała się na
schorzeniach fizycznych.
Geneza powstania
psychologii zdrowia
1911- sympozjum APA na temat
psychologii w medycynie
lata 30 XX wieku- teza o
człowieku jako jednostce
biopsychospołecznej
lata 70 XX wieku- termin
"psychologia zdrowia"
1979- pierwszy podręcznik
psychologii zdrowia
Zadania psychologii
zdrowia
Zadaniem psychologii zdrowia
jest zrozumienie wpływu
czynników społecznych,
psychologicznych i
behawioralnych na nasze
zdrowie, a także wytwarzanie
narzędzi umożliwiających
poprawę naszego zdrowia i
zapobieganie powstaniu chorób.
Psychologia zdrowia- definicja
Psychologia zdrowia jest dziedziną psychologii zajmującą się badaniem wpływu czynników
psychologicznych na zdrowie oraz rozumieniem, jak zdrowie wpływa na psychikę i zachowanie jednostki.
Główne obszary zainteresowań psychologii zdrowia obejmują:

1. Promocję zdrowia: Psychologia zdrowia skupia się na promowaniu zdrowego stylu życia i
podejmowaniu działań mających na celu zapobieganie chorobom. To podejście obejmuje edukację
zdrowotną, zmianę zachowań ryzykownych, jak palenie papierosów czy nadmierne spożywanie
alkoholu, oraz promowanie aktywności fizycznej.
2. Zachowanie zdrowotne: Psychologowie zdrowia badają, jak ludzie podejmują decyzje związane z
opieką nad swoim zdrowiem. To może dotyczyć wyboru diety, regularności ćwiczeń, przestrzegania
zaleceń lekarskich i innych aspektów związanych z utrzymaniem zdrowego stylu życia.
3. Dostosowanie do choroby: Psychologia zdrowia zajmuje się także tym, jak ludzie radzą sobie z
chorobami i dolegliwościami. To może obejmować zarówno aspekty emocjonalne, jak i praktyczne,
związane z przestrzeganiem terapii czy rehabilitacją.
4. Stres i zdrowie: Badania nad wpływem stresu na zdrowie są istotnym obszarem psychologii zdrowia.
Psychologowie starają się zrozumieć, jak stres wpływa na organizm i jakie mechanizmy pomagają
jednostce radzić sobie z nim.

5. Jakość życia: Psychologia zdrowia bada także ogólną jakość życia osób z różnymi stanami zdrowia. To
obejmuje ocenę życia pacjentów, którzy żyją z chorobami przewlekłymi lub niepełnosprawnością, i
jakie czynniki wpływają na ich dobre samopoczucie.
6. Psychologia kliniczna i zdrowie psychiczne: Psychologowie zdrowia często współpracują z
psychoterapeutami w leczeniu pacjentów cierpiących na choroby psychiczne, które wpływają na
zdrowie fizyczne.
Trochę historii
Psychologia zdrowia jako dziedzina wywodzi się z połączenia psychologii klinicznej, psychosomatycznej
oraz medycyny. Jej geneza ma wiele źródeł i etapów rozwoju. Oto kilka kluczowych momentów i wpływów
na powstanie psychologii zdrowia:

1. Rozwój psychosomatyki: W pierwszej połowie XX wieku pojawiły się teorie psychosomatyczne, które
podkreślały związek między stanem emocjonalnym a fizycznym zdrowiem. Badacze, tacy jak Walter
Cannon i Hans Selye, przyczynili się do zrozumienia wpływu stresu na zdrowie fizyczne, co stanowiło
istotną podstawę dla psychologii zdrowia.
2. Zainteresowanie zachowaniami zdrowotnymi: W latach 70. i 80. XX wieku zaczęto skupiać się na
badaniach nad zachowaniami zdrowotnymi, takimi jak palenie papierosów, dieta, aktywność fizyczna i
profilaktyka. Psycholodzy zdrowia badali, jak ludzie podejmują decyzje związane z opieką nad
zdrowiem i jak te decyzje wpływają na ich zdrowie.
3. Ruch psychologii pozytywnej: Wraz z rozwojem psychologii pozytywnej, która skupia się na badaniach
dobrostanu i umiejętności radzenia sobie, psychologia zdrowia zaczęła uwzględniać aspekty
psychologiczne zdrowia, takie jak jakość życia i umiejętność radzenia sobie ze stresem.
4. Badania nad wpływem stresu: Współczesna psychologia zdrowia intensywnie bada wpływ stresu na
zdrowie, zarówno na poziomie fizjologicznym, jak i psychologicznym. To obszar badań, który stale
ewoluuje i dostarcza ważnych informacji na temat mechanizmów związanych z zachowaniami
zdrowotnymi i dobrostanem.
5. Interdyscyplinarność: Psychologia zdrowia to dziedzina interdyscyplinarna, która integruje wiedzę z
psychologii, medycyny, socjologii, epidemiologii i innych nauk. Ta współpraca między różnymi
dziedzinami przyczyniła się do rozwoju psychologii zdrowia jako samodzielnej i kompleksowej
dziedziny.

Dzięki tym wpływom i badaniom, psychologia zdrowia stała się istotnym narzędziem w poprawie zdrowia
publicznego, promocji zdrowego stylu życia i rozumieniu, jak czynniki psychologiczne wpływają na
zdrowie i dobrostan jednostki.
Źródła wyodrębnienia się psychologii
zdrowia:
1. Zmiany w występowaniu chorób i przyczyn zgonów
2. Humanizacja medycyny
3. Wzrost kosztów opieki medycznej

4. Empiryczne potwierdzenie znaczenia czynników psychologicznych dla stanu zdrowia

5. Przemiany społeczne
Zmiany w występowaniu
chorób i przyczyn zgonów
Początek ubiegłego wieku to głównie choroby zakaźne o ostrym i
epidemicznym przebiegu np. tyfus, grypa, gruźlica, pasożyty i infekcje
przewodu pokarmowego.

"Przeobrażenie epidemiologiczne" (Kopczyński, 1999) dzięki poprawie

warunków sanitarnych, wynalezienie skutecznych szczepionek i lekarstw, a
głównie antybiotyków.

Zmiana przyczyn zgonów na głównie choroby układu krążenia, nowotwory,

wypadki drogowe.

Zmierzch antybiotykoterapii w latach 80. i 90.- patogeny i drobnoustroje

oporne na leki.
Epidemia grypy hiszpanki 1918-1919
1. Początek i rozprzestrzenianie: Pandemia grypy hiszpanki rozpoczęła się w 1918 roku w okresie I wojny
światowej. Nie jest pewne, skąd dokładnie wywodzi się wirus grypy, ale jest znane jako H1N1.
Epidemia szybko się rozprzestrzeniała w skali globalnej, zarówno wśród cywilów, jak i żołnierzy
biorących udział w wojnie.

2. Charakterystyka pandemii: Co charakteryzowało tę pandemię, to jej ekstremalna zaraźliwość i

śmiertelność. Wirus grypy hiszpanki miał zdolność atakowania osób młodych i zdrowych, co było
odmienne od typowego przebiegu grypy, która zazwyczaj bardziej szkodzi osobom starszym i słabym.
3. Skala pandemii: Szacuje się, że pandemia grypy hiszpanki zarażiła ponad 1/3 populacji świata, co
stanowiło około 500 milionów ludzi. Liczba zgonów związanych z tą pandemią jest trudna do
dokładnego oszacowania, ale przypuszcza się, że wyniosła od 50 do 100 milionów osób na całym
świecie.
4. Objawy i przebieg: Objawy grypy hiszpanki były podobne do typowych objawów grypy, takie jak
gorączka, kaszel, bóle mięśni i zmęczenie. Jednak u niektórych osób mogły wystąpić cięższe objawy,
takie jak trudności w oddychaniu i zapalenie płuc, co prowadziło do zgonów.
Extra history
YouTube
The 1918 Flu Pandemic - Emergence - Extra Histor…
Watch this video ad-free on Nebula:
https://nebula.tv/videos/extra-history-the-1918-flu-pandemic…
09:21
Przyczyny zgonów w Polsce 2021
(Główny Urząd Statystyczny oraz
Ministerstwo Zdrowia)
Najczęstsze przyczyny zgonów w Polsce w poprzednich latach (do 2021 roku) obejmują:

1. Choroby układu krążenia: Choroby serca, w tym choroba wieńcowa i zawał serca, były główną
przyczyną zgonów w Polsce.
2. Nowotwory: Nowotwory złośliwe, takie jak rak płuca, jelita grubego, piersi i prostaty, były drugą
najczęstszą przyczyną zgonów.
3. Choroby układu oddechowego: Choroby płuc, w tym przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP) i
inne schorzenia układu oddechowego, były kolejną ważną przyczyną zgonów.
4. Choroby układu pokarmowego: Choroby układu pokarmowego, takie jak marskość wątroby czy choroby
układu pokarmowego, także miały wpływ na liczbę zgonów.

5. Urazy: Urazy, w tym wypadki drogowe, upadki, obrażenia i zatrucia, również przyczyniały się do liczby
zgonów.
6. Choroby układu nerwowego: Choroby układu nerwowego, takie jak choroba Alzheimera i inne choroby
neurodegeneracyjne, były przyczyną zgonów, zwłaszcza w starszym wieku.
7. Infekcje: Infekcje, takie jak grypa, pneumokoniozy i inne choroby zakaźne.

Raport GUS 2021: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/statystyka-przyczyn-

zgonow/umieralnosc-w-2021-roku-zgony-wedlug-przyczyn-dane-wstepne,10,3.html
Choroby przewlekłe
W chorobach przewlekłych czynniki psychospołeczne mają znacznie większe znaczenie, niż w chorobach
zakaźnych.

Czynniki psychologiczne współuczestniczą w ich powstawaniu, mają udział w ich przebiegu, a także
wpływają na wyniki leczenia i rehabilitacji:

zasoby psychiczne
styl życia jednostki
związki z innymi ludźmi (wsparcie społeczne)
warunki ekonomiczne

stan środowiska naturalnego

W tzw. "polu zdrowia" styl życia odpowiada za około 50% stany zdrowia (Sadowski, 1994)
Humanizacja medycyny
Opieka zdrowotna z postępującą biurokratyzacją

Wąskie specjalizacje, niezrozumiała terminologia, technicyzacja

Współczesne metody leczenia są bardzo skuteczne jednak powodują obniżenie jakości życia lub
nieprzyjemne doznania np. zastrzyki, chemodializa, stomia.

Tendencja do koncentrowania się na chorym narządzie a nie na chorym człowieku np. "nerka w piątce"
Wzrost kosztów opieki
medycznej
Wzrost kosztów opieki zdrowotnej jest jednym z najpoważniejszych i
najbardziej wielowymiarowym problemem współczesnej medycyny.

Wzrasta liczba ludzi chorych przewlekle oraz rozwijają się nowe procedury
i techniki medyczne jednak w związku z czasem trwania czas leczenia
wydłuża się od kilku do kilkudziesięciu lat.

Czynnik demograficzny- udział w strukturze populacji ludzi w starszym

wieku, a często seniorzy chorują jednocześnie na kilka chorób.

Średnie tempo wzrostu wydatków na ochronę zdrowia i jego procentowy

udział PKB zależne od zamożności kraju oraz gotowości do inwestowania w
zdrowie.

Fundacje, akcje społeczne np. zbiórki, programy ochrony zdrowia.

Cierpienie, ból i ograniczenia są zazwyczaj większą motywacją do podjęcia

leczenia, niż wewnętrzna motywacja do aktywności prozdrowotnej.

Kryzys medycyny naukowej, zwracanie się w kierunkach medycyny

alternatywnej bez weryfikacji empirycznej.

Wzrost kosztów leków, zmiany w finansowaniu leczenia przez NFZ np. case
Ozempicu

Możliwość wykorzystania wiedzy psychologicznej bierze udział w

optymalizacji wydatków w sferze opieki zdrowotnej:

"zapobieganie jest tańsze, niż leczenie"

prewencja i aktywność prozdrowotna ludzi zdrowych
modele psychologii zdrowia i zmian zachowań zdrowotnych dla
programów ochrony zdrowia
Empiryczne potwierdzenie znaczenia
czynników psychologicznych dla stanu
zdrowia
wzór zachowania A
rola wsparcia społecznego
style radzenia sobie ze stresem
czynniki osobowościowe i różnice indywidualne

poczucie koherencji
poczucie samoskuteczności
poczucie umiejscowienia kontroli
Przemiany społeczne
wzrost wiedzy medycznej
wzrost poziomu wykształcenia

dostęp do wiedzy medycznej (weryfikacja źródeł!)

komercjalizacja medycyny
zrzeszanie się osób z podobnym problemem zdrowotnym np. grupy wsparcia, grupy na FB, fora
tematyczne, profile edukacyjne w social mediach, kanały YouTube, podcasty
preferowanie partnerskiego podejścia w relacji lekarz-pacjent
"poddawanie się badaniom"
Psychosomatyka: związek pomiędzy
zdrowiem psychicznym a fizycznym

Psychologia medyczna Medycyna Medycyna

strukturalizacja problematyki
psychologicznej w chorobach
somatycznych, psycholog jako
badacz i klinicysta
psychosomatyczna behawioralna
holistyczne ujęcie człowieka uznanie problematyki zdrowia i
jako jednostki choroby za dziedzinę
biopsychospołecznej interdyscyplinarną
Medycyna
psychosomatyczna
Psychiatrzy z wyraźną psychoanalityczną orientacją teoretyczną i przez to
wyznaczonym przez nią zakresem zastosowania technik terapeutycznych
(głównie psychoanaliza).

Powstała na podstawie obserwacji klinicznych psychiatrów dowodzących

roli konfliktów psychodynamicznych w etiologii określonych chorób i
dysfunkcji somatycznych.

Postępowanie kliniczne koncentrowano się na wyjaśnieniu etiologii chorób

poszukując specyficznych cech osobowości np. "osobowość wrzodowca",
"osobowość zawałowca".

Współczesna medycyna psychosomatyczna z dorobku innych teorii, jej

podstawowym założeniem i jednocześnie największym osiągnięciem jest
holistyczne ujmowanie człowieka jako jedności holistycznej i
biopsychospołecznej, koncentrowanie się nie tylko na etiologii, ale też
terapii.
Medycyna behawioralna
Powstała na początku lat 70. ubiegłego wieku zapoczątkowali ją
psychologowie.

Podstawowym nurtem teoretycznym był paradygmat behawiorystyczny i

określona orientacja kliniczna czyli terapia behawioralna.

Opierała się na klasycznych tezach behawioryzmu, gdzie objawy

somatyczne traktowano jako jedną z form zachowania- wadliwą i
utrudniającą adaptację.

Objawy somatyczne powstały w wyniku uczenia się, jak każda inna forma
zachowania.

Charakterystyczne podejście pragmatyczne- mniejsze zainteresowanie

etiologią zaburzeń, więcej skupienia nad skutecznymi metodami terapii

Rozwój nowych technik terapeutycznych skupionych na prawidłowościach

uczenia się usuwania objawów np. biofeedback

Ujęcie behawiorystyczne ignorował oznaczenie psychologicznych

mechanizmów pośredniczących w chorobie, podobnie rolę czynników
biologicznych i społecznych.

Konferencja w Yale 1977 i 1978 (Janis, Lazarus, Mechanik, Miller):

podejście interdyscyplinarne zajmujące się zdrowiem i chorobą (medycyna,

psychologia, socjologia, antropologia)
Psychologia medyczna
Lata 40. ubiegłego wieku

Określenie zastosowań praktycznych psychologii w obszarze medycyny

pozapsychiatrycznej.

Psychologia medyczna jako jedna z dziedzin zastosowań psychologii.

Dziedzina psychologii stosowanej rozwijającej się na styku psychologii z

medycyną.

Najważniejsze zagadnienia:

zależności psychosomatyczne: udział czynników psychicznych

powstawaniu przebiegu rehabilitacji chorób i dysfunkcji somatycznych

zależności somatopsychiczne: psychologiczne następstwa chorób

somatycznych
psychologiczna charakterystyka sytuacji człowieka chorego

organizacja i przebieg zachowania się wobec własnej choroby

problematyka kontaktu lekarz pacjent
Psychologia zdrowia: obszary
zainteresowań

Determinanty zdrowia Zdrowie fizyczne a psychiczne

Psychologia zdrowia bada wpływ różnych Postrzeganie człowieka jako całości, a nie
czynników na nasze zdrowie, takich jak styl tylko osoby chorej. Zdrowie psychiczne ma
życia, czynniki genetyczne, jakość relacji niebagatelny wpływ na zdrowie fizyczne i
międzyludzkich itd. odwrotnie.

Komunikacja medyczna Wspomaganie leczenia

Sposoby komunikacji pomiędzy pacjentami a Psychologia zdrowia zajmuje się również

personalem medycznym mają wpływ na wprowadzaniem zmian w zachowaniach
skuteczność terapii. pacjentów w celu poprawy skuteczności
leczenia.
Zastosowania psychologii zdrowia w
praktyce
1 Terapia poznawczo- 2 Psychologia kliniczna
behawioralna
Zajmuje się badaniem i leczeniem zaburzeń
Jedna z najczęściej stosowanych form psychicznych.
terapii zachowawczej, skupiającej się na
identyfikowaniu i modyfikowaniu
negatywnych wzorców myślowych i
zachowań.

3 Promocja zdrowia 4 Psychologia zdrowia w

medycynie
Celem promocji zdrowia jest kształtowanie
postaw i zachowań prozdrowotnych, a także Stosowanie narzędzi psychologii zdrowia w
zapobieganie chorobom. celu poprawy skuteczności leczenia.
Zasoby osobiste i
społeczne
sprzyjające
zdrowiu

Wykład 3

dr Alicja Bukowska

alicja.bukowska@dsw.edu.pl
Predyktory zdrowia i choroby
(Antonovsky, 1979, 1995)
• Zasoby

• Deficyty (Defekty struktur biologicznych i psychologiczno- społecznych)

Zasoby
„Właściwości, które korzystnie wpływają na procesy radzenia sobie z
wymaganiami (stresorami) życia”

Cechy odpornościowe organizmu

Zasoby:

właściwości jednostki (biologiczne, psychologiczne, interpersonalne)

właściwości sieci społecznych (typ więzi, grupy odniesienia)
grupy wsparcia (offline i online)

cechy środowiska fizycznego, przyrodniczego, cywilizacyjnego

cechy kultury
Zasoby- cechy psychiczne
jednostki
Temperament (silny, zrównoważony typ układu nerwowego, mała
reaktywność)
Temperamentalny czynnik ryzyka (TCR)
Cechy struktury Ja:

Samoocena

Poczucie tożsamości

Samoregulacja

Poczucie własnej skuteczności

Poczucie koherencji (Antonovsky, 1995)

Samoocena (self-esteem)
Teoria samooceny (teoria samowartościowania, Rosenberg, 1965) odnosi się do sposobu, w jaki ludzie
oceniają i określają swoją własną wartość, zarówno w kontekście społecznym, jak i osobistym.

Morris Rosenberg (1965) uznał, że samoocena jest pozytywnym lub negatywnym nastawieniem,
stosunkiem czy postawą do własnego Ja, traktowanego jako obiekt, wobec którego istnieje możliwość
ustosunkowania się

Samoocena, traktowana jako całościowa ocena siebie

Punktem odniesienia samooceny nie są inni, lecz własna osoba (Rosenberg, 1965)- można czuć się lepszy
od innych, ale nie uznawać, że spełnia swoje własne standardy. Z drugiej strony, ktoś może uważać się za
osobę przeciętną, ale być zadowolony z własnego Ja (Romaniuk, 2020)

Rosenberg (1965) zwraca uwagę, że pojęcie samooceny jest szersze niż pojęcie samoakceptacji

Ujęcie samooceny jako cechy oznacza traktowanie jej jako względnie stabilnej w czasie (Brown i Marshall,
2006 za: Romaniuk, 2020).

Samoocena może być podatna na zmiany (Marsh i in., 2006 za: Romaniuk, 2020)

Zmiany poziomu samooceny są powolne i przebiegają stopniowo, zaś jej krótkotrwałe wahania są
niewielkie i nie mają stałego charakteru (Rosenberg, 1989 za: Romaniuk, 2020)

Pomimo faktu, że stabilność samooceny u adolescentów jest niższa niż u młodych dorosłych, to stabilność
globalnej samooceny badanej Skalą Samooceny Rosenberga i postrzeganej jako cecha jest wysoka
(Trzesniewski i in., 2003 za: Romaniuk, 2020)

Ważne: stabilność samooceny

Poczucie tożsamości
Tożsamość oznacza spostrzeganie identyczności własnej osoby pomimo upływu czasu wraz z poczuciem,
że inni uznają tę jedność i ciągłość osobowości (Wróblewska, 2001)

Tożsamość „ja” określają trzy istotne składniki:

poczucie jedności, czyli zgodność (koherencja) obrazu „ja”

(integralność); poczucie ciągłości w czasie obrazu „ja” (ciągłość istnienia „ja”);
poczucie wzajemności między własnym obrazem „ja” a sposobem, w jaki jest się spostrzeganym przez
innych.
Poczucie własnej skuteczności(self-
efficacy)
Teoria społeczno- poznawcza (Bandura, 1977):

Zdrowie zależy od przekonań

Przekonania determinują działania w zakresie zdrowia i samopoczucia

Kluczowe- przekonanie o własnej skuteczności (self- efficacy)

Uogólnione przekonanie o własnej
skuteczności (general self- efficacy)
Sądy jednostki o możliwości poradzenia sobie w trudnych sytuacjach, rozwiązywania problemów
Reprezentacja utajonej wiedzy o sobie, nie cecha osobowości

Predyktor inicjacji i utrzymywania działań korzystnych dla zdrowia np. przyjmowanie leków i jakość
życia osób z HIV (Łuszczyńska, Sarkar, Knoll, 2007)
Zaburzenia nastroju, schizofrenia, zaburzenie schizoaktywne: lepsza jakość życia (relacje społeczne,
aktywność w czasie wolnym), lepszy stan zdrowia fizycznego (Ritsner, Kurs, Gibel, Ratner, Endicott,
2005)
Predyktor dobrego funkcjonowania biopsychospołecznego u osób rozpoczynających leczenie choroby
nowotworowej (Boehmer, Łuszczyńska, Schwarzer, 2007)

Wzmacnianie general self- efficacy- ograniczanie niepełnosprawności chorych somatycznie

Specyficzne przekonania o własnej
skuteczności (specified self efficacy)
Wzmacnianie specyficznych przekonań promuje odpowiednie dla nich działania prozdrowotne ALE
brak poprawy na poziomie symptomów dystresu i zaburzeń psychicznych (Murphy i in., 2007)
Przydatne w leczeniu problemów zdrowotnych niezłożonych
Własna skuteczność a dystres
Silne przekonanie o własnej skuteczności powoduje lepszą zdolność radzenia sobie z traumą, rzadsze
myśli samobójcze, mniejszej niepełnopsrawności, mniejszych symptomów depresji, ponownej
hospitalizacji (Perraud, Fogg, Kopytko, Gross, 2006)
Wzmacnianie przekonań o własnej skuteczności jako forma prewencji PTSD, ASD
Self- efficacy w leczeniu
Predyktorem korzystnych dla zdrowia zachowań są przekonania o skuteczności działania w
odpowiednim czasie, długości i częstotliwości sesji

Interwencja: układanie planu dotyczącego przyszłych działań prozdrowotnych, kontrolowanie i

doświadczanie panaowania nad planem (Scholz i in., 2007)
Self- efficacy a fazy zmiany
zachowania
Inicjacja zachownia: przekonanie o możliwości skutecznego zainicjowania działania sprzyja
formułowaniu intencji i planowaniu
Utrzymywanie zachowania: wzmacnianie przekonania, że mimo różnych barier można utrzymać
założone zachowanie prozdrowotne
Ograniczanie nawrotów: wzmacnianie przekonania, że nawrót można przezwyciężyć
Samoregulacja
Koncepcja samoregulacji zasadza się w systemach sprzężeń (Carver i Scheier, 1997; Carver, Sutton i
Scheier, 2000)

U podstaw jakichkolwiek prób osiągnięcia pożądanego celu leży jedna struktura.

Cele te mogą być zarówno bardzo jasne i klarowne (np. zdanie egzaminu), jak i bardziej ulotne czy
dalekosiężne (np. kariera naukowa)

Dwa systemy (dążenie-unikanie):

system redukujący rozbieżności (discrepancy – reducing), rozumiany jako pętla dążenia do celu, który
skupia i przyciąga działania człowieka

system powiększający rozbieżności (discrepancy – enlarging), który kreuje dystans od anty-celów –

sytuacji negatywnych, które wywołują chęć wycofania się czy ucieczki, np. zwolnienie z pracy – czyli
łączy się z pętlą unikania (Carver, Sutton, Scheier, 2000; Carver 2001)

Muraven i Baumeister (2000): akty woli i samokontroli wymagają wysiłku, a ludzie potrafią kontrolować
ograniczoną ich ilość w tym samym czasie, zasoby umożliwiające sprawowanie kontroli mogą się
wyczerpywać

Baumeister (np. 2004): samoregulacja działa jak mięsień, który męczy się w trakcie pracy, potrzebuje
odnowy, aby znów wydajnie pracować, i który można wzmacniać poprzez ćwiczenie

Efekt uszczuplenia zasobów wolicjonalnych w trakcie wykonywania czynności z udziałem samoregulacji

(wysiłku) określa się mianem wyczerpywania się ego.
Poczucie koherencji (Antonovsky,
1995)
Definicja: „globalna orientacja człowieka wyrażającą stopień, w jakim człowiek ten ma dominujące, trwałe,
chociaż dynamiczne poczucie pewności, że:

1) bodźce napływające w ciągu życia ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego mają charakter

ustrukturalizowany, przewidywalny i wytłumaczalny;

2) ma dostęp do środków, które mu pozwolą sprostać wymaganiom, jakie stawiają te bodźce;

3) wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania” (Antonovsky, 1995)

Centralnego pojęcie ma trzy elementy:

poczucie zrozumiałości (comprehensibility): odnosi się do stopnia, w jakim człowiek postrzega bodźce,
z jakimi się styka, napływające ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego, jako sensowne
poznawczo, jako informacje uporządkowane, spójne, ustrukturalizowane i jasne, a nie jako szum — czyli
informacje chaotyczne, nieuporządkowane, losowe, przypadkowe, niewytłumaczalne;

Jednostka z wysokim poczuciem zrozumiałości umie poznawczo opisać otoczenie, ocenić je,
zorientować się, co się w nim aktualnie dzieje

poczucie zaradności (manageability): stopień, w jakim człowiek postrzega dostępne środki jako
wystarczające dla sprostania wymogom, jakie stawiają bombardujące człowieka bodźce
Człowiek o silnym poczuciu zaradności nie czuje się ofiarą ani nie ma poczucia, że życie obchodzi
się z nim niesprawiedliwie
poczucie sensowności (meaningfulness): stopień, w jakim człowiek czuje, że życie ma sens z punktu
widzenia emocjonalnego, że przynajmniej część problemów i wymagań, jakie niesie życie, warta jest
wysiłku, poświęcenia i zaangażowania, jest czymś „mile widzianym" a nie obciążeniem, którym
człowiek wolałby się nie obarczać
Osoba o wysokim poczuciu sensowności w obliczu nieszczęścia podejmuje wyzwanie, koniecznie
próbuje w nim odnaleźć jakiś sens i robi wszystko, co w jej mocy, by godnie się z nim uporać
Poczucie koherencji - czy świat jest
dla mnie spójny, zrozumiały i
sensowny? | WEBINAR
YouTube
Poczucie koherencji - czy świat jest dla mnie…
Zapraszamy na webinar na żywo pt. "Poczucie koherencji - czy
świat jest dla mnie spójny, zrozumiały i sensowny?"…
44:36
Zasoby- cechy psychiczne
jednostki
Kompetencje życiowe- skuteczne rozwiązywanie zadań i oddziaływanie na
otoczenie

Kompetencje poznawcze:

Inteligencja
Elastyczność
Refleksyjność
Nastawienie twórcze

Otwartość i abstrakcyjność struktur poznawczych

Zasoby- cechy psychiczne jednostki
Kompetencje emocjonalne (inteligencja emocjonalna; Goleman, 1997)

Spostrzeganie, ocenianie i wyrażanie emocji

Ułatwianie procesu myślenia za pomocą emocji

Rozumienie i analizowanie informacji emocjonalnej i posługiwanie się wiedzą o emocjach

Regulacja emocji
Zasoby- cechy psychiczne
jednostki
Umiejętności społeczne

Niewerbalne:

Kompetencje mimiczne

Kontakt wzrokowy
Wyrażanie intencji głosem (wokalizacja)
Gesty
Dystans

Werbalne:

Otwarte, jasne, bezpośrednie i spójne komunikaty

Wsparcie społeczne
Dawne, aktualne, potencjalne struktury społeczne i relacje interpersonalne
Podejście strukturalne:

„obiektywne istniejące i dostępne sieci społeczne, które wyróżniają się tym, że przez fakt istnienia więzi,
kontaktów społecznych, przynależności pełnią funkcję pomocna wobec osób znajdujących się w trudnej
sytuacji” (Sęk i Cieślak, 2000b, s.14)
Wsparcie społeczne- źrodła
Naturalne: partner życiowy, rodzina, przyjaciele, grupy towarzyskie, rówieśnicze (wsparcie
spontaniczne)
Sformalizowane: grupy zawodowe, stowarzyszenia, instytucje

Istotne: trafność i dopasowanie wsparcia

Deterioracja wsparcia: społeczności tracą swój potencjał altruizmu związane z wydarzeniami
katastroficznymi (Kaniasty i Norris, 1997) również sytuacja choroby, pobytu w szpitalu
Wsparcie społeczne- dynamiczny
układ interakcji
Wsparcie społeczne- rodzaje
Wsparcie emocjonalne: przekazywanie emocji podtrzymujących, uspokajających, odzwierciedlających
troskę i pozytywne ustosunkowanie do osoby wspieranej
Wsparcie poznawcze (informacyjne): dostarczanie informacji zwrotnych sprzyjających lepszemu
zrozumieniu sytuacji, położenia życiowego, problemu
Wsparcie instrumentalne: przekazywanie informacji w formie instrukcji o sposobach postępowania,
modelowanie skutecznych zachowań zaradczych

Wsparcie rzeczowe (materialne): pomoc materialna, rzeczowa, finansowa, działanie na rzecz osoby np.
karmienie, zaopatrzenie w lekarstwa, udostępnianie mieszkania
Wsparcie duchowe: strategie duchowego radzenia sobie w kryzysie, zagrożeniu suicydalnym, chorobie
terminalnej, może mieć charakter duszpasterski
Wsparcie społeczne- typy
Wsparcie spostrzegane- wiedza i przekonania kiedy i gdzie może uzyskać wsparcie, przekonanie o
dostępności wsparcia

Wsparcie otrzymywane- faktycznie otrzymywana pomoc, oceniane obiektywnie i subiektywnie; potrzeba

wsparcia; dopasowanie wsparcia

Mobilizacja wsparcia- utrzymywanie kontaktu z rodziną i przyjaciółmi; poszukiwanie wsparcia, umiejętność

poproszenia o pomoc (proaktywne radzenie sobie)
Wsparcie społeczne jako bufor
W sytuacji silnego stresu wsparcie społeczne działa jak bufor chroniący przed patologią, obniża napięcie
stresowe, umożliwia poradzenie sobie z trudnościami, obniża negatywne skutki stresu
Rsilience
Prężność lub giętkość ego
Zbiór właściwości osobowościowych, zespół umiejętności, kompetencje.
Zespół umiejętności skutecznego radzenia sobie ze stresem o dużym nasileniu, polegającym na
giętkim, twórczym radzeniu sobie z przeciwnościami; zdolność oderwania się od negatywnych
doświadczeń i zdolność do wzbudzenia pozytywnych emocji
Zachowania zdrtowotne
i modele zmiany
zachowań zdrowotnych
dr Alicja Bukowska

alicja.bukowska@dsw.edu.pl
Zachowania zdrowotne
Zachowania zdrowotne w psychologii odnoszą się do działań podejmowanych przez jednostki, które
mają na celu utrzymanie, poprawę lub odzyskanie zdrowia, a także zapobieganie chorobom. Te
działania mogą być aktywne (np. regularne ćwiczenia, zdrowe odżywianie) lub pasywne (np. unikanie
szkodliwych zachowań, takich jak palenie tytoniu czy nadmierne spożycie alkoholu).

W psychologii zdrowia, zachowania zdrowotne są zatem obszarem intensywnych badań, mających na

celu zrozumienie, jak najlepiej promować zdrowy styl życia i zapobiegać chorobom poprzez
modyfikację zachowań jednostek. Badania te obejmują zarówno analizę indywidualnych czynników
wpływających na zachowania zdrowotne, jak i rozważanie szerszych kontekstów społecznych i
środowiskowych, które mogą wspierać lub utrudniać zdrowe wybory.

1. Świadome Decyzje: Zachowania zdrowotne często są wynikiem świadomych decyzji i wyborów

dokonywanych przez jednostki. Obejmują one zarówno codzienne czynności, jak i długoterminowe
strategie dotyczące stylu życia.
2. Wpływ na Stan Zdrowia: Te zachowania mają bezpośredni wpływ na stan zdrowia jednostki. Na
przykład, regularna aktywność fizyczna i zbilansowana dieta mogą pomóc w zapobieganiu
chorobom sercowo-naczyniowym i cukrzycy.

3. Psychologiczne Czynniki: Czynniki psychologiczne, takie jak postawy, przekonania, motywacja i

wiedza na temat zdrowia, odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu zachowań zdrowotnych. Na
przykład, przekonanie o skuteczności szczepień może skłonić jednostkę do regularnego
szczepienia się.
4. Czynniki Społeczne i Kulturowe: Zachowania zdrowotne są również wpływane przez czynniki
społeczne i kulturowe, takie jak normy społeczne, wsparcie rodziny i przyjaciół, a także dostęp do
zasobów zdrowotnych i informacji o zdrowiu.
5. Zmiana Zachowań Zdrowotnych: Zmiana zachowań zdrowotnych jest często trudna i wymaga
czasu. Psychologia zdrowia dostarcza modeli i teorii, takich jak Model Zmiany Transteoretycznego,
które pomagają zrozumieć i wspierać proces zmiany.

6. Prewencja i Interwencja: Zachowania zdrowotne są istotne nie tylko dla indywidualnego zdrowia,
ale także w kontekście publicznych strategii zdrowotnych. Promocja zdrowych zachowań i
interwencje zmieniające niezdrowe nawyki są kluczowe w zapobieganiu chorobom i promowaniu
ogólnego dobrego stanu zdrowia w populacji.
Zmiana zachowania zdrowotnego
Zmiana zachowania zdrowotnegoodnosi się do procesu modyfikowania nawyków i działań w celu
poprawy zdrowia fizycznego i psychicznego.

Dotyczy różnych obszarów życia, takich jak dieta, aktywność fizyczna, unikanie szkodliwych substancji
i promowanie zdrowego stylu życia.
Model Przekonań Zdrowotnych (Health
Belief Model, HBM)
Konceptualizacja
Zachowania
Zdrowotnego
Model HBM analizuje
przekonania i przekonania osób
w kontekście zachowań
zdrowotnych. Składa się z
komponentów, które wpływają
na podejmowanie decyzji
dotyczących zdrowia.
Wzmocnienie Motywacji
Model HBM podkreśla
znaczenie wzmocnienia
motywacji poprzez zwiększenie
świadomości i zrozumienia oraz
zmniejszenie przeszkód dla
podejmowania zdrowych
decyzji.
Tworzenie Zdrowych
Nawyków
Model HBM pomaga
jednostkom w tworzeniu
zdrowych nawyków,
dostarczając narzędzi do
podejmowania skutecznych
działań w kierunku poprawy
zdrowia.
Model Przekonań Zdrowotnych (Health
Belief Model, HBM)
Model Przekonań Zdrowotnych (Health Belief Model, HBM) to jeden z najbardziej znanych i szeroko
stosowanych modeli psychologicznych służących do wyjaśniania i przewidywania zachowań
zdrowotnych.

Opracowany w latach 50. XX wieku przez socjologów Godfreya Hochbauma, Irwina Rosenstocka i
Stephena Kegelsa, model ten został zaprojektowany w celu zrozumienia, dlaczego ludzie nie
uczestniczyli w programach zapobiegania chorobom i wykrywania wczesnych objawów chorób.

Kluczowe komponenty:

1. Postrzegana Podatność (Perceived Susceptibility): To przekonanie jednostki o

prawdopodobieństwie wystąpienia określonej choroby lub dolegliwości. Jeśli osoba wierzy, że jest
podatna na konkretną chorobę, bardziej prawdopodobne jest, że podejmie działania mające na
celu zapobieganie tej chorobie.
2. Postrzegana Poważność (Perceived Severity): Odwołuje się do przekonań jednostki o ciężkości
choroby i jej potencjalnych konsekwencjach. Obejmuje to zarówno medyczne konsekwencje, jak i
możliwe skutki społeczne i ekonomiczne. Jeżeli osoba postrzega chorobę jako poważną, bardziej
prawdopodobne jest, że podejmie działania zapobiegawcze.

3. Postrzegane Korzyści (Perceived Benefits): To przekonanie o skuteczności określonych

zachowań w zapobieganiu lub zmniejszaniu ryzyka choroby. Jeśli osoba wierzy, że określone
działanie (np. regularne badania) może skutecznie zapobiegać chorobie, to prawdopodobnie je
podejmie.
4. Postrzegane Bariery (Perceived Barriers): To przekonanie o kosztach lub przeszkodach
związanych z przyjęciem określonego zachowania zdrowotnego. Mogą to być koszty finansowe,
strach przed bólem, brak czasu itp. Jeśli bariery te są uważane za znaczne, mogą zniechęcić do
podjęcia działania.
5. Bodźce do Działania (Cues to Action): Są to czynniki, które aktywują gotowość do podjęcia
działań zdrowotnych. Mogą to być wewnętrzne (np. objawy fizyczne) lub zewnętrzne (np. informacje
w mediach, rada lekarza).

6. Poczucie Skuteczności (Self-Efficacy): Dodane później do modelu, odnosi się do przekonania

jednostki o własnej zdolności do pomyślnego podjęcia i wykonania zachowania zdrowotnego.
Wysoka samoefektywność może zwiększać prawdopodobieństwo podjęcia i utrzymania
zdrowych zachowań.
Model Przekonań Zdrowotnych (Health
Belief Model, HBM)
Model Przekonań Zdrowotnych jest szczególnie użyteczny w opracowywaniu interwencji zdrowotnych
i edukacyjnych, ponieważ pomaga zrozumieć, dlaczego ludzie podejmują lub nie podejmują zdrowych
zachowań.

Przez dostosowanie komunikatów zdrowotnych do poszczególnych elementów modelu, można

skuteczniej zachęcać jednostki do podjęcia działań na rzecz swojego zdrowia.

Na przykład: programy edukacyjne mogą koncentrować się na zwiększaniu świadomości o

podatności i powadze choroby, jednocześnie minimalizując postrzegane bariery i podkreślając
korzyści płynące z określonych zachowań zdrowotnych.

Model Przekonań Zdrowotnych został wykorzystany w wielu kontekstach zdrowotnych, w tym w

promocji szczepień, programach zapobiegania paleniu tytoniu, edukacji dotyczącej HIV/AIDS,
programach odchudzających i wielu innych. Mimo że model ten ma swoje ograniczenia – na przykład
nie uwzględnia zawsze czynników społecznych, ekonomicznych i środowiskowych, które mogą
wpływać na zachowania zdrowotne – stanowi ważne narzędzie teoretyczne w dziedzinie zdrowia
publicznego i psychologii zdrowia.

W praktyce, zrozumienie i adresowanie każdego z tych komponentów może pomóc w

zaprojektowaniu bardziej skutecznych interwencji zdrowotnych, które są bardziej zgodne z
indywidualnymi przekonaniami i okolicznościami jednostek.
HBM- zastosowania w badaniach
1. Badania nad Zachowaniami Profilaktycznymi: Badania często wykorzystują HBM do
zrozumienia, dlaczego ludzie podejmują (lub nie) działania profilaktyczne, takie jak regularne
badania przesiewowe czy szczepienia. Na przykład, badanie może badać, jak postrzegana
podatność i powaga choroby wpływają na decyzję o uczestnictwie w badaniach przesiewowych
na raka.

2. Programy Zapobiegania Paleniu Tytoniu: Badania wykorzystujące HBM analizowały, jak różne
wierzenia wpływają na decyzje o rzuceniu palenia. Przykładowe badanie może badać, w jaki sposób
postrzegane korzyści rzucenia palenia i bariery z tym związane wpływają na gotowość do rzucenia
palenia wśród palaczy.

3. Edukacja na Temat HIV/AIDS: W badaniach nad HIV/AIDS, HBM bywa wykorzystywany do

zrozumienia postaw i zachowań związanych z zapobieganiem. Na przykład, badanie może badać,
jak postrzegane ryzyko zakażenia i skuteczność środków zapobiegawczych, takich jak używanie
prezerwatyw, wpływają na zachowania seksualne.

4. Zachowania Związane z Dietą i Ćwiczeniami Fizycznymi: Badania mogą skupiać się na tym, jak
postrzegane korzyści i bariery wpływają na przestrzeganie zdrowej diety i regularne ćwiczenia.
Przykładowe badanie może analizować, jak przekonania dotyczące skuteczności diety i ćwiczeń w
zapobieganiu otyłości wpływają na zachowania żywieniowe i aktywność fizyczną.

5. Przestrzeganie Zaleceń Lekarskich: HBM jest również używany do zrozumienia, dlaczego pacjenci
przestrzegają (lub nie) zaleceń lekarskich, np. w zakresie przyjmowania leków przewlekle. Badanie
może badać, jak postrzegana powaga choroby i korzyści z leczenia wpływają na przestrzeganie
zaleceń.
Teoria Planowanego Zachowania
(TBP, Ajzen)
Przekonania o Kontroli
Model TPB koncentruje się na
przekonaniach jednostki dotyczących
kontroli nad swoim zachowaniem
zdrowotnym oraz związanych z nim
przekonaniach społecznych.
Normy Społeczne
TPB analizuje normy społeczne, które
wpływają na decyzje związane ze
zdrowiem, uwzględniając wpływ opinii
innych osób na podejmowane działania.

Percepcje Kontroli Behawioralnej

Model TPB odnosi się do postrzeganej kontroli nad wykonywanymi działaniami, biorąc
pod uwagę przeszkody i trudności w realizacji zachowania zdrowego.
Teoria Planowanego Zachowania (TBP,
Ajzen)
Model Planowanego Działania (Theory of Planned Behavior, TPB) autorstwa Iceka Ajzena to teoria
psychologiczna, która ma na celu przewidzieć i wyjaśnić zachowania ludzi w różnych sytuacjach.
Rozszerza ona wcześniejszą Teorię Zachowania Racjonalnego (Theory of Reasoned Action) autorstwa
Ajzena i Fishbeina, dodając do niej komponent postrzeganej kontroli zachowania.

Model TPB zakłada, że najważniejszym predyktorem zachowania jest intencja, a intencja ta jest
kształtowana przez trzy kluczowe czynniki:

1. Postawy (Attitudes): Odwołują się do ogólnych ocen dotyczących zachowania – czy jest ono
postrzegane jako pozytywne czy negatywne. Te oceny mogą być oparte na przekonaniach
dotyczących konsekwencji danego zachowania i ocenie tych konsekwencji. Na przykład, jeśli ktoś
wierzy, że regularne ćwiczenia są korzystne dla zdrowia i postrzega to jako coś pozytywnego, ma
większą intencję, aby ćwiczyć.
2. Subiektywne Normy (Subjective Norms): Są to przekonania na temat tego, czy ważni dla
jednostki ludzie (np. rodzina, przyjaciele, autorytety) uważają, że powinna ona podjąć dane
zachowanie. W tym przypadku chodzi zarówno o to, czy ci ludzie popierają dane zachowanie, jak i o
to, czy jednostka jest motywowana do działania zgodnie z tymi oczekiwaniami. Na przykład, jeśli
rodzina i przyjaciele zachęcają do zdrowego odżywiania, jednostka może czuć większą presję
społeczną, aby się zdrowo odżywiać.
3. Postrzegana Kontrola Zachowania (Perceived Behavioral Control): Dotyczy przekonania o
łatwości lub trudności wykonania danego zachowania oraz o własnych umiejętnościach i zasobach
potrzebnych do jego wykonania. Jest to podobne do koncepcji samoefektywności w psychologii.
Na przykład, jeśli ktoś uważa, że ma wystarczająco dużo czasu, energii i umiejętności do gotowania
zdrowych posiłków, jest bardziej prawdopodobne, że będzie się zdrowo odżywiać.
Teoria Planowanego Zachowania (TBP,
Ajzen)
Teoria Planowanego Zachowania (TBP,
Ajzen)
Według modelu TPB, te trzy czynniki wspólnie wpływają na intencję jednostki do podjęcia
konkretnego zachowania, a intencja ta jest bezpośrednim predyktorem zachowania. Model ten jest
szczególnie użyteczny w sytuacjach, gdzie zachowanie nie jest automatyczne, ale wymaga
świadomego planowania i wysiłku.

Model Planowanego Działania został wykorzystany w wielu bad

aniach w różnych dziedzinach, od zdrowia publicznego po psychologię środowiskową. Przykłady

zastosowania modelu obejmują badania nad zachowaniami zdrowotnymi, takimi jak dieta, aktywność
fizyczna, palenie tytoniu, czy przestrzeganie zaleceń medycznych, a także zachowania związane z
ochroną środowiska, takie jak recykling czy oszczędzanie energii.

W praktyce, model TPB może być wykorzystany do projektowania interwencji mających na celu
zmianę zachowań. Na przykład, programy promujące zdrowy tryb życia mogą koncentrować się na
zwiększaniu pozytywnych postaw wobec aktywności fizycznej, wzmacnianiu norm społecznych
wspierających ruch i podkreślaniu, że jednostki mają kontrolę nad własnym zachowaniem w tym
obszarze.
Model Transteoretyczny (TTM;
Prochaska i DiClemente)
Model Zmiany Transteoretycznego (TTM), stworzony przez Jamesa Prochaskę i Carlo DiClemente, to
holistyczne podejście do zrozumienia procesu zmiany zachowań zdrowotnych.

Model ten identyfikuje sześć etapów, przez które osoba może przechodzić podczas zmiany
zachowania.

Etapy nie są liniowe, co oznacza, że ludzie mogą poruszać się pomiędzy nimi w różnych kierunkach, a
także powracać do wcześniejszych etapów.
Model Transteoretyczny (TTM;
Prochaska i DiClemente)
1. Przed-zamysł (Precontemplation): Na tym etapie osoby nie rozważają jeszcze zmiany
zachowania w najbliższym czasie (zwykle w ciągu najbliższych sześciu miesięcy). Mogą nie być
świadomi problemu lub mogą zaprzeczać, że ich zachowanie jest szkodliwe. Często wymagają
zwiększenia świadomości i edukacji na temat konsekwencji ich zachowań.
2. Zamysł (Contemplation): Na tym etapie osoby zaczynają rozważać potrzebę zmiany (zwykle w
ciągu najbliższych sześciu miesięcy). Są bardziej świadomi korzyści płynących ze zmiany, ale
jednocześnie dostrzegają trudności związane z nią. Na tym etapie ważna jest edukacja i wsparcie
emocjonalne.

3. Przygotowanie (Preparation): Osoby na tym etapie zamierzają dokonać zmiany w najbliższym

czasie (zwykle w ciągu najbliższego miesiąca). Często zaczynają podejmować małe kroki ku zmianie
i planują konkretne działania. Można ich wspierać poprzez pomoc w tworzeniu konkretnych planów
działania.

4. Działanie (Action): To etap, na którym osoby aktywnie wprowadzają zmiany w swoim zachowaniu,
stylu życia lub środowisku, aby osiągnąć cel. Działanie jest zwykle widoczne i wymaga znacznego
wysiłku. Wsparcie i pozytywne wzmocnienie są kluczowe w utrzymaniu motywacji.

5. Podtrzymanie (Maintenance): Osoby na tym etapie kontynuują swoje zdrowe zachowania i

starają się unikać nawrotów. Trwa to od sześciu miesięcy do około pięciu lat. Wsparcie w utrzymaniu
zmiany i radzeniu sobie z pokusami jest niezwykle ważne. Strategie radzenia sobie z trudnymi
sytuacjami, jak również wsparcie ze strony bliskich i społeczności, są kluczowe dla sukcesu na tym
etapie.

6. Zakończenie (Termination): Na tym ostatecznym etapie osoby nie czują już pokusy do powrotu
do starych nawyków i są pewne, że nie będą miały nawrotu. Jest to rzadko osiągany etap, gdzie
nowe zachowanie stało się trwałą częścią życia osoby.
Model Transteoretyczny (TTM;
Prochaska i DiClemente)
Model Zmiany Transteoretycznego jest wyjątkowy, ponieważ uwzględnia, że zmiana jest procesem,
który wymaga czasu i że różne strategie są potrzebne na różnych etapach. Ten model jest szeroko
stosowany w różnych programach interwencyjnych i edukacyjnych dotyczących zdrowia, takich jak
rzucanie palenia, zmiana diety, zwiększenie aktywności fizycznej oraz leczenie uzależnień i problemów
psychicznych.

Ważnym aspektem tego modelu jest również uznawanie, że nawroty do starych zachowań są normalną
częścią procesu zmiany. Zamiast traktować nawrót jako porażkę, model TTM traktuje go jako okazję do
nauki i wzrostu, zachęcając do refleksji nad przyczynami nawrotu i dostosowania strategii, aby lepiej
radzić sobie w przyszłości.
Model Komunikacji w Zmianie
Zachowań (COM-B)
1 2
Źródła Behawioralnej
Motywacji
COM-B wskazuje na źródła
motywacji, które wpływają na
podejmowanie decyzji
zdrowotnych oraz zachęca
do ich zrozumienia i
wykorzystania w komunikacji.
Możliwości Zmiany
Behawioralnej
Model COM-B analizuje różne
drogi wpływania na zmianę
zachowania, wykorzystując
komunikację do
stymulowania pozytywnych
zmian w zachowaniu
zdrowotnym.
3
Psychologiczne Bariery
dla Zmiany
Komunikacja według modelu
COM-B uwzględnia również
zidentyfikowanie i osłabienie
barier psychologicznych
stojących na drodze do
zmiany zachowań
zdrowotnych.
COM-B
Model Komunikacji w Zmianie Zachowań (COM-B) to nowoczesny system teoretyczny, który został
opracowany przez Michie, van Stralen i West w 2011 roku.

Jego głównym celem jest wyjaśnianie zachowań ludzi oraz identyfikacja sposobów, w jakie można je
zmienić.

Model COM-B skupia się na trzech kluczowych elementach, które uznaje się za niezbędne do
wykonania konkretnego zachowania: Capability (Zdolność), Opportunity (Możliwość) i Motivation
(Motywacja).

1. Capability (Zdolność): Odnosi się do fizycznych i psychologicznych zdolności jednostki do

wykonania zachowania. Zdolność fizyczna obejmuje umiejętności i sprawność fizyczną, niezbędne
do wykonania działania. Zdolność psychologiczna odnosi się do poznawczych i emocjonalnych
zdolności, takich jak wiedza, zrozumienie, umiejętność przetwarzania informacji i umiejętności
rozwiązywania problemów.

2. Opportunity (Możliwość): Dotyczy zewnętrznych czynników, które umożliwiają lub ograniczają

zdolność jednostki do wykonania zachowania. Może to obejmować czynniki środowiskowe, takie
jak dostępność zasobów, normy społeczne oraz wsparcie społeczne i kulturowe. Możliwość może
być rozumiana jako wszystko, co jest poza jednostką, ale co może wpływać na jej zachowanie.
3. Motivation (Motywacja): Odnosi się do procesów mózgowych, które kierują zachowaniem,
obejmując nawyki, pragnienia, cele i inne czynniki wewnętrzne. Motywacja może być podzielona na
motywację refleksyjną (np. planowanie, ocena konsekwencji) oraz motywację impulsywną (np.
nawyki, pragnienia, emocje).
COM-B
Model COM-B jest częścią szerszego systemu zwanego The Behaviour Change Wheel (Koło Zmiany
Zachowań), który oferuje ramy do projektowania i oceny interwencji mających na celu zmianę
zachowań. Według tego systemu, interwencje powinny być ukierunkowane na zmianę jednego lub
więcej z tych trzech elementów (Zdolności, Możliwości, Motywacji), aby skutecznie wpłynąć na zmianę
zachowania.

Model COM-B jest używany w różnorodnych kontekstach, w tym w promocji zdrowia, polityce
publicznej, psychologii zdrowia, a także w zarządzaniu organizacjami i biznesem. Jego siła leży w
holistycznym podejściu do zrozumienia zachowań i wskazuje na to, że skuteczna zmiana zachowania
często wymaga interwencji na wielu poziomach, a nie tylko skupienia się na jednym aspekcie, takim jak
edukacja czy motywacja.

Przykładowo, w kontekście promocji zdrowia, interwencje mogą obejmować edukację zdrowotną

(zwiększanie Zdolności poprzez wiedzę i umiejętności), zmiany w polityce i środowisku (zwiększanie
Możliwości poprzez lepszy dostęp do zdrowych opcji), oraz kampanie motywacyjne (wzmacnianie
Motywacji poprzez świadomość korzyści i zmianę postaw).

Model COM-B jest szczególnie przydatny, ponieważ pozwala na kompleksowe zrozumienie przeszkód
stojących na drodze do zmiany i umożliwia tworzenie bardziej ukierunkowanych i skutecznych strategii
interwencyjnych. Dzięki temu podejściu możliwe jest nie tylko lepsze zrozumienie, dlaczego ludzie
zachowują się w określony sposób, ale także opracowanie bardziej efektywnych metod wpływania na
te zachowania.
Psychologiczne czynniki
wpływające na zmianę zachowań
zdrowotnych
1 Wpływ Środowiska
Badanie oddziaływania otoczenia, w tym społeczności, pracodawców i
dostępności zdrowych źródeł żywności.

2 Rola Wspierających Relacji

Analiza wpływu wsparcia ze strony rodziny, znajomych i społeczności na
podejmowanie zachowań zdrowotnych.

3 Czynniki Psychospołeczne
Zrozumienie wzorców zachowań, determinacji oraz przekonań jednostki w
kontekście decyzji zdrowotnych.
Strategie i techniki stosowane w
psychologicznych interwencjach
zmiany zachowań zdrowotnych
Edukacja i Informacja
Wykorzystanie kampanii edukacyjnych i
przekazów informacyjnych,
zwracających uwagę na korzyści
zdrowotne zmian zachowań.
Wsparcie Społeczne
Wykorzystanie grup wsparcia,
mentorów i sieci społecznych w celu
motywacji do zmiany i wzmocnienia
determinacji.

Terapia Behawioralna
Zastosowanie technik terapii poznawczo-behawioralnej w celu modyfikowania
zachowań zdrowotnych.
Przykłady zastosowania
psychologicznych modeli zmian
zachowań zdrowotnych w praktyce

Terapia Indywidualna Warsztaty Zdrowotne

Przykładowe zastosowanie modeli w praktyce Modelowe podejście do organizacji warsztatów
terapeutycznej, gdzie psycholog wspiera i zdrowotnych, wykorzystujące psychologiczne
motywuje pacjenta do zdrowej zmiany zachowań. modele do promocji zdrowego zachowania.
Podsumowanie i wnioski
Wskazówki i zasady zdrowego stylu życia są Misja terapeuty to nie tylko wspierać, ale także
kluczowe dla samoregulacji. nauczyć pacjenta radzenia sobie ze stresem i
wyzwaniami zdrowotnymi.

Wartość wsparcia społecznego jest Edukacja, motywacja oraz terapia mają

nieoceniona w procesie zmiany zachowań kluczowe znaczenie w promowaniu zdrowia
zdrowotnych. psychicznego i fizycznego.