âßY#∞Oz, <å ¿ãflÇ≤Ï`«∞ÖÁHõ~°∞ XHõ PѶ‘ã¨~ü#∞ ѨOÑ≤—— ÃÑëê
"≥Ú^Œ\˜ ÉèÏQÆ=Ú =~üÖ’ ã≤_ôflHÍ@<£ ZÖÏ¡ <≥QÆ∞æ‰õΩ =ã¨∞Î<åfl_»∞?—— Jx J_çQÍ_»∞.
1= „ѨHõ~°}O
‰õΩ@∞O| K«i„`« - QÆ∞iÎOѨ^Œy# J#fl^Œ=Ú‡Å
|$O^ŒO - `˘ek<åÅ∞ - QÆ∞}ÏÅ∞
N P~°~ú ü HÍ@<£ „H©.â◊.1803 "Õ∞ 15# [x‡OKå~°∞. DÜ«∞#
N ÃÇÏ„h HÍ"≥b HÍ@<£ Ü≥ÚHõ¯ Ѩ^Œ= ‰õΩ=∂~°∞_»∞. N ÃÇÏ„h
PÜ«∞# `«O„_ç J~Ú# ã¨~ü Öˇ·<£Û HÍ@<£ Ü≥ÚHõ¯ Ѩ^Œ= ‰õΩ=∂
~°∞_»∞. DÜ«∞# K≥Ã+~ü ÉÏ~°<£ a~°∞^Œ∞ ^èiŒ Oz# <åÅæ= HÍ@<£.
PÜ«∞# =Oj‰õΩ_≥#· ã¨~ü ™êì ѨÙÖò@<£ HÍ@<£ KÕã#≤ ¿ã=ʼnõΩ
1817Ö’ PÜ«∞# HÍO|~ü "≥∞Ô~ „ѨÉèí∞=Ù J#fl a~°∞^Œ∞ á⁄O
^•_»∞. P ѨÙã¨ÎHõO Z=i ã¨O㨇~°}Ö’ „"åÜ«∞|_ÀÎO^À P
HÍ@<£ ÖÏQÍ<Õ D ^•Ü«∂k ‰õÄ_® Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ QÆ}#
ÔHHͯ_»∞. PÜ«∞# Éèí~°`üѨÓ~ü g~°∞_»∞ HÀ@QÀ_» |^ŒÌÅ∞H˘\˜ì#
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ PÜ«∞<Õ ã¨fiÜ«∞OQÍ K˘K«∞Û‰õΩáÈÜÕ∞^ŒàÏxH˜ <åÜ«∞
Hõ`«fiO =Ç≤Ïã¨∂Î HÀ@ „Ѩ"Õâ◊O KÕÜ«∂Å#∞H˘<åfl_»∞. PÜ«∞#
„Ѩ^Œi≈Oz# ^è≥·~åºxH˜ PÜ«∞#ÃÑ· JkèHÍ~°∞Å∞ H˜Ok J#∞Ü«∂
Ü«ÚÅ∞ D q^èŒOQÍ H©iÎOKå~°∞. ''™ê^è•~°} Ãã·x‰õΩÅ „áê}ÏÅ
q+¨Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_® ZO`À *ÏQÆ∞~°∂Hõ`« =Ç≤ÏOKÕ HÍO|~ü
"≥∞~Ô „ѨÉ∞íè =Ù, `«# „áê}ÏÅ q+¨Ü∞« OÖ’ x~°H¡ Δõ º ^èÀ~°}˜ =Ç≤ÏO
Kå_»∞. ѨQ∞Æ ezÛ# HÀ@ QÀ_»Ö’Oz PÜ«∞# ã¨fiÜ«∞OQÍ K˘K«∞Û‰õΩ
áÈ"åÅx K«∂ã≤# `«~°∞}OÖ’ PѨ@O Hõ+¨ì"≥∞ÿáÈ~ÚOk——.
P~°ú~ü HÍ@<£ =∂„`«"Õ∞ PÜ«∞# ‰õΩ@∞O|OÖ’ qt+¨ì=ºH˜Î
HÍ^Œ∞. PÜ«∞# P~°∞QÆ∞~°∞ ™È^Œ~°∞Å∞ QÆ∞iÎOѨ٠á⁄Ok#"åˆ~!
=∂#"åoH˜ ¿ã=ÅOkOz#"åˆ~. J~Ú`Õ P ™È^Œ~∞° ÅÖ’, P~°~÷ ü
HÍ@<£ `«# QÆ∞iOz „QÆO^äŒã¨÷"≥∞ÿ#k H˘O`« =ke "≥àÏ¡_»∞.
PÜ«∞# ™È^Œ~∞° _»∞ ã¨~ü ã≤_flô HÍ@<£ ã≤áê~ÚÅ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞
ã¨=∞Ü«∞OÖ’, ÃÑëê=~ü =^ŒÌ Ãã·<åºxH˜ <åÜ«∞Hõ`«fiO =Ç≤ÏOz
5000=∞Ok ã≤áê~ÚÅ#∞ x~åÜ«Ú^èŒ∞Å#∞ KÕã≤ K≥~°Ñ¨\Ïì_»∞.
PÜ«∞# ¿ã=Ö’¡ =∞~˘Hõ\ ˜ 21= ÖÏOã¨~üû x~å‡}O. PÜ«∞#
ÃÑëê=~üÖ’ JkèHÍ~°O KÕѨ\ÏìHõ HõÅHõ`åÎÖ’x Z_»˚OH±ì [#~°Öò
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
''PÜ«∞# ~åHõ =ÚO^Œ∞ ~å„uQÍx ѨQÆÅ∞ HÍx, P`«∞~°`«
ÖˉõΩO_® U QÆO\Ï QÆ_çKÕkHÍ^Œ∞. WѨC_»∞ F QÆO@ ‰õÄ_®
P`«∞~°`« LO_»@O ÖË^Œ∞—— Jx K≥áêÊ_® JkèHÍi.
Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ P<å_»∞ W^ŒÌ~°∞ "Õ∞Öˇ·# =∞#∞+¨μºÅ`À
ѨxKÕ¿ã ÉèÏQͺxH˜ ã≤_flô HÍ@<£ <ÀK«∞‰õΩ<åfl_»∞. XHõ~∞° ã¨~Ãü ÇÏ~ü
|~üì Z_»fi~ü¤ãπ (Hõq∞+¨#~ü) =∞~˘Hõ~°∞ [#~°Öò Å+≤OQ∑@<£.
P<å_»∞ ÃÑëê=~ü ¿ãì+¨<£ g∞^Õ WO_çÜ«∂Ö’ (Éèí„^Œ`«) q∞ye#
"å\˜HOõ >Ë, Z‰õΩ¯= P^è•~°Ñ_¨ ç LO_Õk. <Õ#∞ K≥ÑÙ¨ #Î fl P =ÚQÆ∞~æ ∞°
JkèHÍ~°∞Å=O\˜ "åi KÕuÖ’ P<å_»∞ ÃÑëê=~ü LO_»@O,
x[OQÍ XHõ Ju„Ѩ^è•#"≥∞ÿ# ^≥·= x~°‚Ü«∂ÅÖ’ XHõ\ ˜.
ÉÁãπ=~üÎ - ã≤‡`ü q~°z`«"≥∞ÿ# ÖÏÔ~#∞û „ѨÉèí∞=Ù rq`«O
Ü≥ÚHõ¯ Ô~O_»= ã¨OѨÙ@OÖ’ [#~°Öò HÍ@<£ QÆ∞iOz „Ѩ™êÎ=
#Å∞ KåÖÏ L<åfl~Ú. XHõ áœ~°áêʼnõΩ_»∞ J=ã¨~°=Ú#∞H˘#fl
Hõiî# K«~°ºÅ#∞ ã¨=∞iúOKÕ"åxx, DÃ+ëê=~üÖ’x x~°ƒùÜ«∞
Ãã·xHÍkèHÍiÖ’ *Ï<£ ÖÏÔ~#∞û K«∂™ê_»∞.
''W`«#∞ ZO`À KåHõK«HõºO`À, „ѨÉèí∞ÉèíH˜ÎÖËx "å~°∞, Jã¨O
`«$Ñ≤`Î À xO_ç# "å~°∞ J~Ú# Ããx· ‰õΩÅ QÆ∞OѨÙÅ#∞, Ü«∞^•~°Oú
HÍx =∞ǨχnÜ«ÚÅ ^•_çx Z^Œ∞~À¯_®xH˜, ã¨iǨÏ^Œ∞ÅÌ H˜ ѨOÑ≤,
_èçb¡H˜ `«fi~°QÍ "≥à◊§=∞O@∂ ѨiÔQuÎOz "åi Ñ≤`«∂sx PѨ
QÆeQÍ_»∞. PÜ«∞# P q^èŒOQÍ KÕÜ«∞QÆÅQÆ\ÏxH˜, Z_»fi~üìãπ,
xHõÖòã<¨ ,£ HÍ@<£ ÖÏO\˜ qâßfiã¨hÜ«ÚÖˇ#· J#∞K«~∞° Å#∞ Hõey
L#fl J^Œ$+¨ìO =Å#<Õ JO\Ï_»∞ rq`« K«i„`«HÍ~°∞_»∞. "å~°∞
PÜ«∞# ÖË#ѨC_»∞ L#flѨÊ\˜ HõO>Ë Z‰õΩ¯= Hõ+Ñì¨ _¨ ç Ѩx KÕâß~°∞.
HÍ@<£x `«Ñ≤ÊOz =∞~˘HõiH˜ „Ѩ"≥∂+¨<£ WzÛ LO>Ë U"≥∞ÿ
LO_Õ^À TÇ≤ÏOK«@O Hõ+¨ìO—— JO\Ï_»∞ `«~°∞"å`«.
ÖÏÔ~<£û‰õΩ HÍ@<£, Z_»fi~Ô ãì Åπ `À ã¨Ç¨ q∞ye# "å~°O^ŒiH©
=∞^茺 Jaè„áêÜ«∞ ÉèË^ŒO XHõ =ÚYº"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞OÖ’ `«Öˇ`ÕÎ
ã¨O^Œ~ƒ° Où XHõ\ ˜ U~°Ê_çOk. _èbç ¡ P„Hõq∞OѨ|_»‰Ωõ O_® L#flO`«
HÍÅO `«#∞ ZѨC_≥<· å _èbç H¡ ˜ „Ѩ=∂^ŒO á⁄Oz LO^Œx ÉèÏq¿ãÎ
ÃÑëê=~üx q_çz ÃÑ@ì _®xH˜ ÖÏÔ~<£û, HÍxOQ∑ „ѨÉèí∞=Ù J#∞
=∞u HÀ~å^Œ∞. PÜ«∞# "≥·ãπ~å~Ú`À L`«Î~° „Ѩ`«∞º`«Î~åÅ∞
[~°∞ѨÙ`«∞#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Z_»fi~üìãπH˜ D q^èŒOQÍ „"å™ê_»∞.
1
 ã¨~ü P~°÷~ü HÍ@<£ J`«x J#fl^Œ=Ú‡Å∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 2
 ''<Õ#∞ K≥Ñ≤Ê# q+¨Ü«∞OÖ’ PÖ’zOK«=Åã≤#kQÍ HÀ~°∞Î
<åfl#∞. D q+¨Ü«∞OÖ’ ã¨O„ѨkOK«=Åã≤ =¿ãÎ „aˆQ_çÜ«∞~ü
Zãπ. HÍ@<£`À, xHõÖòã¨<£Å`À `«Ñ¨Ê =∞Ô~=i`À ã¨O„ѨkOK«
=^Œ∞Ì. =ÚO^Œ∞‰õΩ "Õã≤# J_»∞QÆ∞ "≥#H˜¯ fã¨∞HÀ=_»O <å‰õΩ
ã¨=∞‡`«=Ú HÍ#O`« =∞Ô~=fiiH© HÍ^Œ∞. J~Ú`Õ q"ÕHõ`«#∞
q∞Oz "≥ÚO_ç`#« O`À Jaè~∞° K«∞efl JO\˜ ÃÑ@∞ìHÀ=_»O ‰õÄ_®
H˘O`«=~°ˆH.——
[#~°Öò HÍ@<£H˜ JO^Œ∞Ö’x q[˝`« q+¨Ü«∞OÖ’ #=∞‡HõO
‰õΩ^Œ~°ÖË^Œ∞. W`«~°∞Å#∞ ã¨O„ѨkOK«#∂ ÖË^Œ∞. "å~°∞ Z\˜ì
Ѩiã≤`÷ ∞« Ö’¡ "å~°∞ áêÅ<åkèHÍi J~Ú# ÖÏÔ~<£ûx `«=∞ "å^Œ#Å
`À#∞, Ѩ@∞ì`À#∞ =ÚO^Œ∞‰õΩ ™êQÆhÜ«∞ ÖË^∞Œ . HÍxOQ∑ „ѨÉ∞íè =Ù
‰õÄ_® ÃÑëê=~üx JO\˜ ÃÑ@∞ìH˘x LO_®Å#fl gi "å^Œ#`À
UH©ÉèíqOz, ''z=i ^•HÍ ÃÑëê=~üÃÑ· Ѩ@∞ì LOK«∞HÀO_ç——
Jx PQÆ+¨μì 7# `«Ou ѨOáê_»∞. P ã¨=∞Ü«∂xH˜ Ñ≤`«∂s [i
Ñ≤# "åiH˜ =ºuˆ~HõOQÍ HÔ ~°@O u~°Q|Æ _çOk. ÖÏÔ~#∞û ‰õÄ_®
`«# Ѩ^Œq #∞Oz q„âßOu fã¨∞‰õΩ<Õ J=HÍâßxfl QÆ∞iOz
Ѩ\ ˜ìOK«∞HÀÖË^Œ∞. L`«∞ûHõ`« HõeyOKÕ q+¨Ü«∞O Uq∞@O>Ë
qO_»û~üÖ’ L#fl Ü«Ú=~åA ''ÃÑëê=~üx q_çzÃÑ@ì_»OÃÑ·x
h HÍ~Ú`«O K«∂âß#∞. h`À ѨÓiÎQÍ UH©Éqíè ã¨∞<Î åfl#∞—— J#@O.
=∞~˘Hõ ™È^Œ~∞° _»∞ Kèå~Ô ã¡ π HÍ<£Ü∞« ~üû HÍ@<£ KåÖÏ ã¨O=`«û
~åÅ áê@∞ Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊Ѩ٠Ãã·<Õº`«~° „ѨÉèí∞`«fi ¿ã=Ö’ Ѩx
KÕâß~°∞. =∞~À HÍ@<£ ǨïÇπÏ"åÖò "≥b HÍ@<£ `«# ™È^Œ~°∞_»∞
P~°~÷ `ü À Ç≤ÏO^Œ∂ ^ÕâÑ◊ Ù¨ h\˜ áê~°∞^ŒÅ âßYÖ’ ѨxKÕã≤ „Hõ"∞Õ }
Hõ~°∂flÅ∞ P#Hõ@ìH˜ ѨÓiÎ ÉÏ^茺`« ã‘fiHõiOKå_»∞.
™È^Œ~°∞ÅÖ’ Hõ_»Ñ¨\ ˜ "å_≥·# Ãã·<åºkèѨu ÃѶ„_çH± HÍ@<£
ã≤.Ü«∞ãπ.S. =∂„`«"Õ∞ D ~ÀA# P ÃÑ^ŒÌ ‰õΩ@∞|OÖ’ rqOz
Ü«Ú#fl =ºH˜.Î PÜ«∞# Ç≤ÏO^Œ∂ ^ÕâO◊ Ö’x ~åÜ«∞Öò WOlh~üûÖ’
LO_ç `«# ™È^Œ~∞° _çH˜ `«O*Ï=Ó~°∞, QÀ^•=i `«k`«~° Ѩ#∞ÅÖ’
ã¨Ç¨Ü«∞Ѩ_®¤_»∞. PÜ«∞# 1807Ö’ ѨÙ\Ïì_»∞. "Õ∞[~ü [#~°Öò,
ÃÇÏKü.W.S.ã≤.Ü«∞ãπ.QÍ Ñ¨^gŒ q~°=∞} KÕâß_»∞. Ñ≤._»|∞¡ º_çÖ’
`«# „ѨuÉèÏ=O`«"≥∞ÿ# ¿ã=ÅH˜ QÍ#∞ HõOáêxÜ«∞<£ +≤Ñπ PѶπ
k ™êì~ü PѶπ WO_çÜ«∂ a~°∞^Œ∞x á⁄O^•_»∞. PÜ«∞# 92
ã¨O=`«û~°=ÚÅ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’, H˘kÌ ^Œ$+≤ì ֒ѨO L<åfl, =∂#ã≤
HõOQÍ *ÏQÆ∞~°∂‰õΩ_≥· L<åfl_»#\ÏxH˜ x^Œ~≈° #OQÍ 1900 "Õ∞Ö’
ÉÏ¡H± =Ù_£ =∂ÔQ˚Â<£Ö’ PÜ«∞# HõÅO #∞Oz "≥Å∞=_ç# "åºã¨O
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
K«∂_»=K«∞Û. Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâÑ◊ Ù¨ #^Œ∞Å h\˜ ã¨^∞Œ ѨÜ∂≥ QÆO QÆ∞iOz,
ÉÏqh\˜ áê~°∞^ŒÅ QÆ∞iOz PÜ«∞# ZO`À qK«HõΔ}Ï *Ï˝#O
K«∂Ñ≤OKå_À D "åºã¨O ^•fi~å QÆ∞iÎOK«=K«∞Û.
™È^Œ~∞° ÅO^Œ~∞° HõÅ∞ã¨∞HÀ=@O XHõ Pã¨HHΘ ~õ "° ∞≥ #ÿ ^Œ$â◊ºO.
"å~°∞ ‰õΩ@∞O| ã¨=∂"ÕâßÖ’¡ JѨC_»ÑC¨ _»∞ HõÅ∞ã¨∞ H˘<Õ"å~°∞.
"å~°∞ L^•`«ÎjÅ∞~°∞. JO^Œ"≥∞ÿ#"å~°∞, `≥e"≥·# "å~°∞, K«`«∞
~°∞Å∞. "å~°∞ =∞K«ÛÖËx "å~°∞ ã¨^•â◊Ü«∂Å∞ HõÅ"å~°∞. "åiH˜
=ºH˜ÎQÆ`«"≥∞ÿ# â◊„`«∞=ÙÅ∞ ÖË~°∞."åi L^ÀºQÆ rq`åÅ X_»∞
^Œ∞_»∞‰õΩÖ’¡ Q“~°=OQÍ |uH˜#"å~°∞. "åiÖ’ =ÚYºOQÍ P~°~÷ ,ü
`«=∞‰õΩ#fl ^èŒ$_è» qâßfi™êÅ =Å¡, x*Ï~Úf =Å¡, ^èŒ$_è» xâ◊Û
Ü«∂ÅÖ’ "åix =ºuˆ~H˜Oz# "åix Hõey LO_Õ"å_»∞, J~Ú
#ѨÊ\˜H˜ PÜ«∞# (P~°÷~ü) ‰õΩ#fl z~°HÍÅ =ºuˆ~‰õΩÖ’¡ ã¨~ü
*Ïi˚ HÍOÑπ ɡÖò ÔH.ã≤.Ü«∞ãπ. P~°÷~ü Ü≥ÚHõ¯ Q˘Ñ¨Ê â◊H˜Îx, L^•
`«Î"≥∞ÿ# Pâ◊Ü«∂Åx QÆ∞iÎOKå_»∞.
`«~°∞"å`« „ѨHõ~°}ÏÅÖ’ Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊Ѩ٠#^Œ∞Å#∞ ZO`«
Q˘Ñ¨ÊQÍ "å_»∞HÀ=KÀÛ `≥e¿Ñ q+¨Ü«∂Öˇ<Àfl L<åfl~Ú. D
q+¨Ü«∞OÃÑ· Pi`Õi# WOlh~°∞ JO\Ï_»∞. ''=∞#H˜ ѨÓ~°fi
HÍÅѨ٠XHÍ<˘Hõ WOlh~°∞ LO_ç# L^•Ç¨Ï~°} XHõ@∞Ok.
^•xh ~ÀA# ѨÙ#â◊Û~°} KÕÜ«∞\ÏxH˜ HÍ~°}O, Jk D
~ÀA# =∞#H˜ HÍ=Åã≤# JOâ◊O QÆ∞iOz#k. D nfiѨ
HõÅÊOÖ’ ^ŒH˜Δ} Ѩ^äŒOÖ’ "≥·QÍ Jx XHõ #k LOk. <å‰õΩ
ã¨iQÍ QÆ∞~°∞OÎ ^Œ<Õ J#∞H˘O@∞<åfl#∞. ^•x h\˜x ZO`« K«H¯õ QÍ
"å_®~°O>Ë ZѨC_À XHõ „Ѩ`ÕºHõ"≥∞ÿ# ã¨O=`«û~°OÖ’ `«Ñ¨Ê
^•x h~°∞ XHõ ÉÁ@∞ì ‰õÄ_® ã¨=Ú„^•xH˜ KÕ~°^Œ∞. ^•xH˜
JHõ¯_»Hõ¯_» J_»∞¤Å∞ Hõ\Ïì~°∞. h\˜x fã¨∞‰õΩ"≥àı§ HÍÅ∞=Å∞
K≥~°∞=ÙÅ`À HõÅѨ|_ç h\˜x xÅfi LOK«∞`«∂ =~°^ŒÅ∞ f~åHõ
ѨO@Å∞ J=ã¨~åÅ#∞ |\˜ì h\˜x =kÖË hà◊√§ Hõey L<åfl~Ú.
D =¸Å ã¨∂„`«OÃÑ·<Õ =∞Ǩ#^Œ∞Å∞ x~°fiǨÏ} [~°QÍe. h~°∞
xÅ= KÕÜ«∂ÅO>Ë ÃÑ^ŒÌ [ÖÏâ◊Ü«∂ÅH˜ J#∞"≥·# ã¨÷ÖÏÅ∞
HÍ=Åã≤ =™êÎÜ∞« x D ~ÀAÖ’¡ J#∞HÀ_»O LOk. [ÖÏâ◊Ü∞« O
ÃÑ^ŒÌ^≥·# H˘nÌ h~°∞ xÅ∞= KÕÜ«∞\ÏxHõÜÕ∞º Y~°∞Û `«QÆ∞æ`«∞Ok.
<Õ#∞ |∞∞A=Ù KÕ™ê#x J#∞‰õΩO@∞#flO`« qÅ∞=, h\˜H˜
LO>Ë *ÖÏâ◊Ü«∞O xi‡OK«\ÏxH˜ JÜÕ∞º Y~°∞ÛH˜ „Ѩ„Ѩ^äŒ"≥∞ÿ#
„áê=ÚYº`«#∞ W=fi#Hõ¯~°Ö^Ë ∞Œ . W@∞=O\˜ ã¨Ö÷ ÏÅ∞ ZHõ¯_» Ѩ_`ç Õ
JHõ¯_» U~åÊ@∞ KÕã¨∞HÀQÆÅ D q+¨Ü«∞O HÀã¨O „uHÀ}q∞uHõ
3
㨈~fi Ѩ\ÏÅ#∞ QÆ=∞x¿ãÎ, D nfiѨHõÅÊOÖ’ „Ѩf XHõ Ö’`«∞
`«‰Ωõ ¯= Ö’Ü«∞H˜ F z#fl J_»∞H¤ @õ ì "Õã≤ [ÖÏâ◊Ü∂« Å#∞ xi‡OK«
=K«∞Û#x `≥Å∞ã¨∞H˘O\ÏO. J~Ú`Õ Wq JHõ¯_» Ѩ_Õ ™ê÷xHõ"∞≥ #ÿ
"å#Å g∞^Œ P^è•~°Ñ¨_»_»O =Å#, J<å=$+≤ì HÍÅOÖ’ qÅ∞=
ÖËx"≥,· D nfiѨHÖõ ÏÊxfl Hõ~∞° =Ù #∞Oz HÍáê_»Ö=Ë Ù. W^Õ Hõ#∞Hõ
r= #^Œ∞Å #∞Oz HÍÅ∞=Å∞ `«qfi ^ÕâO◊ QÆ∞O_® h~°∞ áêˆ~ÖÏ
KÕ¿ãΠѨiã≤u÷ WÖÏ¡ LO_»^∞Œ . =∞# Q˘Ñ¨Ê ÃÇÏ· „_®eH± WO[hÔ~#·
ã¨~ü P~°÷~ü HÍ@<£ =^ŒÌ W@∞=O\˜ Hõ$„u=∞ ÃãÅÜÕ∞~°¡ ^•fi~å
K≥~°∞=ÙÅH˜ h~°∞ áêˆ~ Ѩ^äŒHõO XHõ@∞Ok. WO_çÜ«∂Ö’ „Ѩf
„Ѩ^Õâ◊OÖ’#∞ L#fl Ö’Ü«∞Å#∞ "å_»∞‰õΩO@∂ "≥·QÍ #k
q+¨Ü∞« OÖ’ =Öˇ #^ŒÅ∞ h\˜x ^Õâ=◊ ∞O`«\Ï "å_»∞HÀ=K«∞Û##fl
q+¨Ü«∂xH˜ g∞ ^Œ$+≤ìx ™êiOK«=∞x K≥ѨÙÎ<åfl#∞——.
2= „ѨHõ~°}O
Ü«∞ø=#O - Q˘Ñ¨Ê q+¨Ü«∂Å „áê~°OÉèíO
1819 z=~°Ö’ P~°ú~ü, P_çãπ H˘Oɡ֒ F~°∞Ê`À =∂~°∞Ê
ÖËx 㨄`«Ê=~°#Î `À K«^∞Œ =Ù#∞ ѨÓiÎKâÕ ß_»∞. JѨC_»`x« H˜ Hˆ =ÅO
Ѩ^ÇŒ ¨ ~°∞ ã¨O=`«û~åÅ∞. JO`« `«fi~°QÍ D ~ÀAÖ’¡ H˘kÌ =$uÎ
rq`åÅ∞ =∂„`«"Õ∞ "≥Ú^ŒÅ=Ù`«∞<åfl~Ú. JO`«HõO>Ë ‰õÄ_®
"≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\ÏìHõ KåÖÏ™ê~°∞¡ nHõΔ`À H˘#™êQÆ=Ù.
''ZO`À=∞Ok Ü«Ú=‰õΩÅ∞ Hõ+¨ìѨ_ç ѨxKÕÜ«∞\ÏxH˜+¨ìѨ_»
~°#flk xã¨ûO^ÕǨÏ"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞O. "åiH˜zÛ# r`åxH˜ |^Œ∞
Å∞QÍ `«Ñʨ xã¨~Ô #· O`«, H˘kÌQÍ Ñ¨xKÕÜ∞« \ÏxH˜ P^Œ∞~åÌÑ_¨ ∞» `«∂
LO\Ï~°∞—— JO\Ï_˘Hõ „Ѩã≤^Œú ~°K«~Ú`«.
D ѨÙ@Å∞, P~°ú~ü HÍ@<£ Ü≥ÚHõ¯ Hõ+¨ìѨ_Õ <≥·*ÏxH˜, J@∞
=O\˜ ã¨fiÉèÏ"åŠѨ@¡ ™ê#∞Éèí∂u ÖË^Œ#fl q+¨Ü«∂xfl `≥eÜ«∞
KÕ™êÎ~Ú. J`«#∞ U_çãπ H˘Oɡ֒ ZO`« Q˘Ñ¨ÊQÍ Ñ¨x KÕ™ê_»O>Ë
ѨsHõΔ „"åÜ«∞‰õΩO_®<Õ ~åK« WOlh~°¡Ö’ L^ÀºQÆO ã¨OáêkO
Kå_»∞. ѨsHõΔ J`«xH˜ U q^èŒ"≥∞ÿ# W|ƒOk HÍHõáÈ~Ú<å, P
q^èŒOQÍ „Ѩ"Õâ◊O ã¨OáêkOK«@O XHõ Q“~°=O, ^•xHõ`«_»∞
J~°∞›_∞» . âß„ã‘Ü
Î ∞« ~åK« WO[h~°¡ QÆ∞OѨÙH˜ P q^èOŒ QÍ „Ѩ"tÕ O
z#@∞ì #"≥∂^≥·# UÔH·# L^•Ç¨Ï~°} PÜ«∞<Õ Jx <Õ#∞ #=Ú‡
`«∞<åfl#∞.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
ÃãÔHO_£ ÖˇÑ¶π>ˇflO\ò HÍ@<£x Kèå`«"£∞Ö’ LOKå~°∞. HÍx
J`«<åfl_çáÈÖ’ Z‰õΩ¯= HÍÅO LO_»hÜ«∞ ÖË^∞Œ . H˘kÌ HÍÅOÖ’
(31-10-1820) J`«xx "ÕÅ∞ûÖ’ Pi¤<≥<£û 㨈~fiH˜ "Õ™ê~°∞.
J`«x "≥Ú^Œ\ ˜ J#∞Éèí=O P `«~°∞"å`« J`«x =∞#ã¨∞ûÖ’
`«~°∞K«∞QÍ "≥∞^ŒÅ@O Jã¨Ç¨Ï[O HÍ^Œ∞. =∞#ã¨∞ g∞^Œ |ÅOQÍ
=Ú„^Œ Ѩ_Õ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ L<åfl_»∞. J`«#∞ #_»HÖõ ’ XHõ „Ѩ^âÕ O◊ ,
#∞Oz =∞~À „Ѩ^ÕâßxH˜ XO@iQÍ, [<åÉèÏ ÖËx "å_»HõOÖ’
ÖËx H˘kÌ ~À_»¡Ö’ ‰õÄ_ç# Éèí∂ÉèÏQÆOÖ’ q^èŒ∞Å∞ x~°fiÇ≤ÏOK«
\ÏxH˜ "≥à◊§=Åã≤ =KÕÛk. J`«x 㨈~fi q[Ü«∞=O`«"≥∞ÿOk.
J`«xH˜ JѨÊK≥ÑÊ≤ # q^è∞Œ ÅxflO\˜x 㨄Hõ=∞OQÍ Ñ¨ÓiÎKãÕ ≤ P~å^èŒ
hÜ«∞"≥∞ÿ# ã¨=∂Kå~° x"ÕkHõ `«Ü«∂~°∞ KÕâß_»∞. ^•xHõ`«#∞
Q˘Ñ¨ÊQÍ "≥∞ѨC ã¨OáêkOKå_»∞.
P~°ú~ü `˘ek<åÅ∞ ÉèÏq =$uÎ rq`«O, Z‰õΩ¯=QÍ PÜ«∞#
`«e¡ Ü≥ÚHõ¯ P~å^èŒhÜ«∞"≥∞ÿ# Ü«ÚHÍÎ Ü«ÚHÍΠѨi*Ï˝#O =Å#
P"≥∞ Ju *Ï„QÆ`«Î`À WzÛ# tHõΔ} =Å¡ „ѨÉèÏq`«=∞Ü«∂º~Ú.
N=∞u HÍÖò"b≥ HÍ@<£ =∂#ã≤HOõ QÍ, ^≥q· HõOQÍ, |Åã¨OѨ#∞fl
~åÅ∞. P q^èŒOQÍ P"≥∞ Z#fl ^Œy#k.
PÜ«∞# Ju `˘e k<åÅ „Ѩ=~°ÎÖ’x H˘xfl qt+¨ì ÅHõΔ}Ï
ÅÖ’, PÜ«∞# =∞#ã¨∞û Z@∞ "≥Úyæ LO^À ^•x KèåÜ«∞Å∞#fl
@∞¡QÍ PÜ«∞# ™È^Œi XHõ~°∞ QÆ=∞xOKå~°∞. XHõ ~ÀA P"≥∞,
P"≥∞ `«e¡ Ѩ@ì}OÖ’ z#fl P~°ú~ü ѨHõ¯# #_»∞ã¨∂Î, =ÚiH˜
HÍÅ=Ö’ h\˜H˜ ~°HõÎѨ٠~°OQÆ∞ ZÖÏ =zÛO^À Jx J^Œ∞ƒù`«
Ѩ_®¤~°∞. ǨÏ~îå`«∞ÎQÍ P~°ú~ü =∂Ü«∞"≥∞ÿ H˘xfl QÆO@Å `«~°∞"å`«
P ~°OQÆ∞ =∂i# h\˜H˜ HÍ~°}O H˘O`« ^Œ∂~°OÖ’ L#fl
~°OQÆ∞Å J^ŒÌHõѨ٠Ѩx ã¨÷ÅO Jx, ^•x *Ï_» fã≤ =KåÛ_»∞.
`«# z#flѨC_»∞ #~°ûsÖ’ `«# áêÅ∞ ~˘>ì̌Å∞#∞ u#@O =∂x
P_»∞`«∂ LO_Õ"å_»x QÆ∞~°∞Î KÕã∞¨ ‰õΩOk. ZO^Œ∞HÍÅ㨺O J~ÚO
^ŒO>Ë HÍÅ∞=Å∞ KÕã¨∞Î<åfl#∞ J<åfl_»∞@. (#~°ûs JO>Ë Ñ≤Å¡Å
P@QÆk) "å# ‰õΩiã≤# ~ÀA# P~°ú~ü, `«# J#flÅ`À "≥à◊¥Î
"≥#Hõ|_çáÈ`«∂ LO_Õ "å_»x, z#fl, "å# hà◊¡ HÍÅ∞=efl
XHõ ѨÙÅ¡`À wã¨∂Î, HõÅ∞ѨÙ`«∂ =∞o§ã¨∂Î, HÍÅ∞=Å =º=ã¨÷x
`«Ü∂« ~°∞ KÕ¿ã"å_»x J`«x J#flÅ∞ ‰õÄ_® QÆ∞~°∞Î KÕã∞¨ H˘<åfl~°∞.
J`«x x~°ƒùÜ«∞`åfixH˜ XHõ x^Œ~°≈#O =∂‰õΩ K≥¿ÑÊ"å~°∞.
ÉÏÅ∞_»∞QÍ L#flѨC_»∞ z<åfl#fl *Ïi˚ (z#fl =Ü«∞ã¨∞ûÖ’<Õ
K«xáÈ~Ú#"å_»∞) PÜ«∞#`À LO_Õ"å_»∞. =∂ z<åfl# ÃÇÏ_®‡
4
+¨~ì ü Ü≥ÚHõ¯ J~ÚëêìxH˜ QÆ∞~Ô · x~å^Œ~}° H˜ QÆ∞~°Ü∂« º_»∞. ^•x`À
L`åûǨÏO P~ÀQƺO J_»∞QÆO\Ï~Ú. P~°ú~üHõk f„="≥∞ÿ# =º^èŒ
HõeyOzOk. ^•x #∞Oz |Ü«∞@ Ѩ_Õ =∂~°æO ÖËHõ, WO\˜H˜
„"å¿ã L`«Î~åÅhfl =∂ã¨ì~°∞ K«∂™êˆH WO\˜H˜ ѨO¿Ñ ã¨∂¯Å∞
x|O^è#Œ Å =Å¡ W^ŒiÌ Ö’ ÃÑ^Œ"Ì å_≥#· P~°~ú ,ü `«=Ú‡_»∞ =∂ã¨~ì ∞°
„‰õÄ~°`fi« O =Å¡ Ѩ_∞» #Î fl ÉÏ^èÅŒ #xflO\˜x HÍ~Ú`«O g∞^Œ „"åã≤
=∂ã¨~ì ∞° =ÚO^Œ∞ ÃÑ\Ïì_∞» . =∂ã¨~ì ∞° JO^Œ∞Ö’ „Ѩf=∂@ K«kq
P~°~ú ü x~°ƒÜù ∞« `åfixH˜ "≥~z° , ^•#flÖψQ "åà◊§ WO\˜H˜ ѨOáê~°∞.
J`«#∞ 15= ã¨O=`«û~åxH˜ WO_çÜ«∂ "≥àı§ Ãã·xHõ
q^•ºiúQÍ Z_çãπ H˘Oɡ֒x Ããx· Hõ HõàÏâßÅÖ’ *Ë~å_»∞. JHõ¯_»
Dã≤Oì _çÜ∂« HõOÃÑh Ããx· ‰õΩÅH˜, WO[h~°H¡ ˜ tHõ} Δ ÅaèOKÕk.
XHõ\#˜ fl~° ã¨O=`«û~åÅ∞ Kå`«"∞£ Ö’ ѨxKÕâßHõ, 18 ã¨O=`«û
~åÅ =Ü«∞ã¨∞ûH˜ 1821 "Õ∞Ö’, WO_çÜ∂« Ö’ L^ÀºQÍxH˜ =∞„^•
ã¨∞H˜ „Ѩܫ∂}O JÜ«∂º_»∞. 4 <≥ÅÅ `«~°∞"å`« ÃãÃÑìO|~üÖ’
WO_çÜ«∂ KÕ~å_»∞. P ~ÀAÖ’¡ Jk ÃÑ^ŒÌ „Ѩܫ∂}O J#∞‰õΩ<Õ
"å~°∞ HÍ^Œ∞. WѨC_»∞ JO^Œ∞Ö’ ã¨QOÆ ã¨=∞Ü«∂xH˜ „ѨÑO¨ K«O
K«∞\˜~ì å=K«∞Û. =∞„^•ã¨∞ „ÃÑã≤_h≥ û pѶπ WOlh~°∞ HÍ~åºÅÜ«∂
xH˜ J`«xfl "Õâß~°∞. JHõ¯_» XHõ ã¨O=`«û~°O áê@∞ `«#H˜ JѨÊ
*ˇÑʨ É’ÜÕ∞ „Ѩ*ÏHÍ~åºÅ ã¨fiÉèÏ=O J~°Oú KÕã∞¨ ‰õΩO@∂ QÆ_áç ê_»∞.
1822 "Õ∞Ö’ PѶ‘ã¨∞ Ѩx ѨÓ~°Î~ÚOk. ÖˇÑ¶πì<≥O\ò HÍ@<£
ÔHÃÑì<£ Ѷ¨ÙÅ¡~ü@<£ (ã¨∂ѨiO>ˇO_≥O\ò WOlh~°∞) H˜ ã¨Ç¨Ü«∞
‰õΩ_çQÍ ^ŒH˜Δ} „áêO`«Ñ¨Ù K≥~°∞=ÙÅ∞ HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’ KÕ~å_»∞.
PÜ«∞#H˜ Ju ÉÏ^茺`åÜ«Ú`«"≥∞ÿ# Ѩx JѨÊK≥ѨÊ|_çOk. Jk
áêO|<£áêãπ ã¨~ˆ fi `«Ñʨ =∞~À\˜ HÍ^Œ∞. Jk ~åà◊§ÃÑ· „Ѩ=Ç≤ÏOKÕ
XHõ ã¨#fl\˜ h\˜^•i. Jk Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊Ѩ٠=ÚYºÉèí∂q∞x
ã≤Ö’<£`À Hõe¿Ñ ^•i. Jk Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅH˜ =∞`« ã¨O|O^èŒ"≥∞ÿ#,
Kåi„`«Hõ"≥∞ÿ#, Kåi„`«Hõ"≥∞ÿ# „áê=ÚYº`«QÆÅ =O`≥#. ^•x
g∞^Œ∞QÍ "å#~°^≥·=O ǨÏ#∞=∂<£ `«# ¿ã=Åx, ÅOHõÖ’ L#fl
~å=}∞x`À#∞, ~åHõΔã¨∞Å`À#∞ `«ÅѨ_»\ÏxH˜ #_çáê_»∞.
P Ѩxx P `«~°∞"åu HÍÅOÖ’ D Ü«Ú=Hõ WOlh~ü XHõ
„ѨÜ≥∂[#HÍi J~Ú# =$uÎQÍ „áê~°OaèOKå_»∞. D ^•i
QÆ∞O_® WѨC_»∞ H˘xfl =O^ŒÅ @#∞flÅ F_»Å∞ "≥à◊§QÆÅ∞QÆ∞
`«∞<åfl~Ú. ã¨~ü *Ë"£∞û ZeѶ≤<£ãì̈<£ ™ê=∂#∞ºÅ ã¨ÉèíÖ’ („a\©+π
áê~°"¡ ∞≥ O@∞Ö’) nxx, "≥_Å» ∞Ê KÕÜ∞« \ÏxH˜ x^è∞Œ Å∞ ã¨OáêkO
K«\ÏxH˜ QÆ\ ˜ì „Ѩܫ∞`«flO KÕâß_»∞. nx=Å¡ =∞„^•ã¨∞, HõÅHõ`åÎ,
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
W`«~° `«∂~°∞Ê HÀ™êÎ ˆ~ѨÙÅH˜ ã¨=Ú„^ŒOÖ’ „Ѩܫ∂}O KÕ¿ã
F_»Å∞ ã≤Å<£ K«∞@∂ì uiy"≥à§◊ #ã¨~O° ÖˉΩõ O_® `«# QÆ=∂ºefl
KÕ~°∞HÀQÆÅ=Ù. PÜ«∞# P„Ѩܫ∞`«flO Ѩ^Õ Ñ¨^Õ KÕã≤# 50 ã¨O=
`«û~åÅ `«~∞° "å`« ‰õÄ_® „ѨÜ∞« `åflÅ∞ Ѷe¨ OK«Ö^Ë ∞Œ . Uq∞ ™êkèOѨ
|_»ÖË^Œ∞.
P q^èŒOQÍ XHõ QÆ∞iÎOK«`«y# WO[hiOQ∑ Ѩx D WO[
h~°∞ HÀã¨O PyOk. 1822Ö’ Ü«Ú=‰õΩ_≥·# ÖˇÑ¶πì<≥O\ò 㨈~fi
KÕâßHõ ‰õÄ_® ÃÑ^ŒQÌ Í Ug∞ [~°QÖÆ ^Ë ∞Œ . J`«xfl, HÀÜ«∞O|`«∂~Î ∞°
=∞^èŒ∞~° u#fl"Õe (u~°∞#Öò"Õe) „\˜z<åѨe¡ (u~°∞z~åѨe¡)
\ÏO*’~ü (`«O*Ï=Ó~°∞)ÅÖ’ K≥~°∞=ÙÅ∞ ÉÏQÆ∞KÕ~ÚOKÕ Ñ¨x
HÀã¨O Ñ≤eKå~°∞. JHõ¯_» h~°∞ ^•x xÅ∞=, ѨOÑ≤}˜Å `åÅ∞‰õΩ
J`«x *Ï˝<åxH˜ ѨÙ<å^Œ∞Å∞ "ÕÜ«∞|_®¤~Ú. ^•x =Å# JHõ¯_»
„ÃÑã≤_≥hû (~å+¨ìO) Ü≥ÚHõ¯ W`«~° ÉèÏQÍÖ’¡#∞ =∞Oz Ѷ¨e`åÅ∞
HõeQÍ~Ú.
ÖˇÑ<ìπ¶ O≥ \ò HÍ@<£ P `«~∞° "å`« ÃÑ^•ÌÑ㑶 ∞¨ H˜ "ÕÜ∞« |_ç JHõ¯_»
1824 =~°‰Ωõ L<åfl_»∞. JѨC_»∞ =∞„^•ã¨∞H˜ H˘kÌ"∞≥ àÿ §◊ ^Œ∂~°OÖ’
L#fl ÃãO\ò ^ä•=∞ãπ H˘O_» =^ŒÌ q∞e@sH˜ K≥Ok# Éè=í <åÅ∞
xi‡OK«@O J`«#∞ PѶ㑠∞¨ |Ü«∞@ P HÍÅOÖ’ KÕã#≤ =ÚYº"≥∞#ÿ
Ѩx.
"≥Ú^Œ\ ˜ |~å‡Ü«Ú^ŒúO ~åÉ’`ÀOk. ѨQÀ_®Å ^ÕâßxH˜
WO_çÜ∂« Ö’ Ããx· ‰õΩefl KÕ~∞° ÛH˘O@∞<åfl~°∞. P Ü«Ú^ŒOú Ö’ áêÖÁæ
#\ÏxH˜ =ÚO^Œ∞‰õΩ =zÛ# HÍ@<£ (JѨÊ\˜HÍÜ«∞# =Ü«∞ã¨∞û
W~°=ÜÕ∞º) Ü«Ú^Œú =ÚMÏxH˜ "≥àϧ_»∞. H˘O`« HÍÅO PÜ«∞#
`«∞áê‰õΩÅ <å=Å`À L<åfl_»∞. JѨC_»∞ =ÚO^Œã∞¨ Î Ü«Ú^Œú ~°OQÆO
ѨijÅ# Ü«Ú^ŒúOKÕã≤# "åiÖ’#∞ z=iH˜ "≥∞iwfi`«"å~Ú
HÀ@Å#∞ =Ú@ì_çOz K˘K«∞Û‰õΩáÈ~Ú# "åiÖ’#∞ PÜ«∞#
L<åfl_»∞. ~°OQÆ∂<£ ~°H‰Δõ Ωõ ŠѨxÖ’ L<åfl_»∞. `«~∞° "å`« HÍH˜Ü∞« <£
HõOK≥Å ^•_çÖ’ áê„`« =Ç≤ÏKå_»∞. WHõ¯_» JHõ¯_»∞#fl UÔH·Hõ
WO[h~ü, PѶ‘ã¨~°∞QÍ =ÚYº Ãã·#ºOÖ’ XHõ ÉèÏQÍxH˜ <åÜ«∞
Hõ`«fiO =Ç≤ÏOz QÆ∞iÎOѨ٠á⁄O^•_»∞. U_»∞ HÀ@Åx HõOK≥Åh
=Ú@ì_çOK«\ÏÖ’¡ <åÜ«∞Hõ`«fiO =Ç≤ÏOKå_»∞. HõO^ŒHÍÖ’¡ Ѩx
KÕâß_»∞. P ~ÀAÖ’¡ K≥ѨCHÀ`«QÆæ Ãã·xHõ K«~°ºÖ’¡ áêÅ∞ѨOK«∞
H˘<åfl_»∞.
P ~ÀAÖ’¡ `«# Ѷ¨∞#HÍ~åºÅx `«<Õ WÖÏ¡ K≥ѨCH˘<åfl_»∞.
''|~å‡Ö’ L`«~Î ° ÃÑ<å<£QH∑ ˜ Z‰õΩ¯= ^Œ∂~°OÖ’ ÖËx, `≥<åã¨i"£∞
5
f~°OÖ’ L#fl ^ŒH˜Δ} HÀ@ "≥∞iˆQû ™ê÷=~åxfl fã¨∞H˘<åflO.
Ãã·#ºO ~°OQÆ∂<£ #∞Oz PQÆ+¨μì 24# |Ü«∞ÖËÌi `≥<åÃãi"£∞
f~° =∞^茺 ÉèÏQÆOÖ’ L#fl `«"å~ÚH˜ <å=Ö’ „Ѩܫ∂}˜OKåO.
Jk ÖÁOyáÈÜ«∂Hõ "Õ∞=Ú "≥∞iwfiH˜ <å=Ö’ „Ѩܫ∂}˜OKåO.
P „Ѩ^âÕ O◊ #k ZQÆ∞= ÉèÏQÆOÖ’ Z`«∞Î ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl „Ѩ^âÕ O◊ Ö’
LOk. JHõ¯_» <å=ÅH˜ ÅOQÆ~°∞ "Õã¨∞HÀ<ÕO^Œ∞‰õΩ KåÖÏ J#∞
=ÙQÍ =ÙOk.
XHõ HÀ@H˜ XHõ =ÚYO #k QÆ@∞ì g∞^Œ LOk. JHõ¯_»
17 Ѷ≤~°OQÆ∞Å <À\˜x Ãã·x‰õΩÅ∞ =¸~ÚOKå~°∞. =∂ <å=H˜
J~°"≥∞ÿÅ∞ kQÆ∞=<Õ ÅOQÆ~°∞kOKå~°∞. ѨtÛ=∞ =ÚYO, #kH˜
ÅO|OQÍ ^Õ=^•~°∞ HõÅѨ=∂#∞Å`À HÍHõ 15 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞HÎ ˜
Hõ\ ˜ì LOk. ^•x ^•fi~°O #k #∞Oz áê=Ù"≥∞ÿÅ∞ ^Œ∂~°OÖ’
LOk. Ãã#· ºO, Ããx· ‰õΩÅ∞, ã≤áê~ÚÅ∞ =∂~°^æ ~Œ ≈° ‰õΩÅ∞ JO^Œ~∞°
XHõ P[˝ HÀã¨O PQƉõΩO_® F „Hõ=∞O ÖˉõΩO_® P ˆQ@∞ "≥·Ñ¨Ù
`Àã¨∞‰õΩ"≥àϧ~°∞.
<Õ#∞ ˆQ@∞x KÕ~°QÍ<Õ, ѨHõ¯Å #∞Oz =ã¨∞Î#fl QÆ∞à◊§H˜ ~°HõΔ}
ÖˉõΩO_® Z^Œ∞~°=Ù`«∂, L#fl XHõ xK≥Û#x QÀ_»H˜ KÕiÛ =∞#∞
+¨μÅ HÀã¨O K«∂ã¨∞Î#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’ 60= ÉèÏQÆѨ٠ܫÚ=Hõ
JkèHÍi =∞~À =ÚQÆ∞æ~°∞ JkèHÍ~°∞Å#∞ ¿Ñ~°∞ ÃÑ\˜ì Ñ≤ez
`«##∞ J#∞ã¨iOK«=∞x K≥áêÊ_»∞. "å~°∞ #Å∞QÆ∞~°∞ QÀ_» g∞^Œ
Ô~O_À "≥·Ñ¨Ù ^Œ∂HÍ~°∞. "åiH˜ W`«~°∞¡ ^ŒxflKÕÛ J=HÍâ◊O ÖË^Œ∞.
<Õ#∞ =∞~À xK≥Û# HÀã¨O K«∂ã≤ ^•xfl ˆQ@∞H˜ "Õã¨∞Î#fl ã¨=∞
Ü«∞OÖ’ D ‰õΩ„~° PѶ‘ã¨~°∞ ֒Ѩe #∞Oz ˆQ@∞ `≥iKå_»∞.
"Õ∞=Ú Ö’Ñ¨eH˜ `Àã¨∞‰õΩ "≥àϧO. "≥Ú`«ÎO Ѩx J~°QÆO@Ö’
HÍxzÛ QÆ=~°fl~ü#∞ |On KÕâßO.
W^ŒO`å =∂ÃÑ· JkèHÍi #∞Oz XHõ¯ P[˝ ÖˉõΩO_® [i
yOk. ^•x =Å# Ju Ѷ¨∞’~°"≥∞ÿ# â◊„`«∞=Ù JHõ¯_≥=~°∞ ÖËHõ
áÈ~Ú<å =∂‰õΩ ÃÑ^ŒÌ #+¨Oì [iy LO_Õk. HÍx "Õ∞=Ú =ÚÃÑÊ·¶ ù
#ÅÉèˇ· =∞Okx =∂„`«"Õ∞ áÈQ˘@∞ì‰õΩ<åfl=Ú.
P ™êǨÏÃã#· Ü«Ú=Hõ Ãã<· åkèHÍi ¿Ñ~°∞ `≥eÜ«∞^Œ∞. x"ÕkHõ
`«Ü«∂~°∞ KÕã≤# =∂ ÃÑ·JkèHÍiH˜ Uq∞ [iyO^À `≥eÜ«∞^Œ∞.
ZO^Œ∞HõO>Ë J`«#∞ ˆQ@∞ ^ŒQÆæ~° ÖË^Œ∞. Wk Ü«Ú^ŒúO JO`«\ ˜H˜
=∞K«∞Û WѨC_»∞ Z=~°∂ P ~ÀAÖ’¡ U q^èŒOQÍ q+¨Ü«∂Å∞
[iˆQ"À K≥¿ÑÎ #=∞‡~°∞. =∂‰õΩ [iy# #+ì̈O JÖÏ¡ U q^èŒ"≥∞ÿ#
ã¨#fl^Œú`«, ÖËHõ Ãã·xHõ J=∞iHõ ÖËHõáÈ=_»O =Å# =∂„`«"Õ∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
HõeyOk. |~å‡ "å~°∞ „ѨѨOK«OÖ’HõÖÏ¡ JuÑ≤iH˜ "åà◊√§, U
q^èŒ"≥∞ÿ# =ӺǨÏO ÖËx"åà◊√§. =∂`À |Ü«∞Å∞Ö’ `«ÅѨ_»@O
QÆ∞iOz "å~°ã¨∞Å∞ PÖ’zOK«ÖË^Œ∞. `«"å~Ú QÆ=~°fl~ü =∂
<å= g∞^Œ L#fl"å_»∞. >ˇe™È¯Ñ¨ÙÖ’, HÀ@ "≥·Ñ¨Ù XHõ P@Ö’
ÖÏQÍ Ñ¨iÔQ`«∞Î`«∞#fl Ãã·x‰õΩefl K«∂ã≤, ''g∞s q^èŒOQÍ Ü«Ú^ŒúO
KÕã∞¨ OÎ >Ë g∞ÔH=~°∞ Z^Œ∞~°∞ xÅ∞=QÆÅ~°∞?—— JO@∂ >ˇe™È¯Ñ¨Ù#∞
H˜O^ŒÑ¨_»"Õã≤ `«# QÆkÖ’H˜ "≥o§ ^•‰õΩ¯<åfl_»∞.
''x["≥∞#ÿ Ü«Ú^ŒOú Ö’ P q^èOŒ QÍ Hõ@∞ìk@ìO ÖËx J=∞iHõÅ
=Å# PǨ~°=¸, W`«~° ™ê=∂#º"≥∞ÿ# J=ã¨~åÅ∂, ѨOÑ≤}©
KÕ¿ã q+¨Ü«∞OÖ’ Ѷ¨e`åÅ∞ KåÖÏ K≥_»∞QÍ L<åfl~Ú. |ÅO
KåÖÏ HõëêìÅ∞ Ѩ_çOk. k#∞ã¨∞Å∞ H˘kÌQÍ<Õ HÍ^Œ∞. Jã¨Å∞
<å}º`« ÖËx"≥· L<åfl~Ú. Pã¨Ê„`«∞ÅÖ’ ~ÀQÆ∞Å∞ ã¨~Ô #· PǨ~°O
ÖËHõ =O^ŒÅ ã¨OYºÖ’ K«xáÈÜ«∂~°∞——
<å `«O„_ç Z<Àfl ã¨O=`«û~åÅ∞ QÆ_çz# `«~°∞"å`« ‰õÄ_®
P PѨ^Œ k<åÅ QÆ∞iOz q=~°"≥∞ÿ# *Ï˝Ñ¨HÍÅ#∞ LOK«∞
‰õΩ<åfl~°∞. PÜ«∞# K≥áêÊ_»∞. XHõ™êi PÜ«∞# H˘kÌ=∞Ok =∞#∞
+¨μÅÖ’ QÆ∞OѨÙQÍ L#flѨC_»∞ `«#∞ `«Ñ¨Ê JO^Œ~°∂ HÍeÛ
K«OѨ|_®¤~°∞@. PÜ«∞# ã¨=∞HÍe‰õΩÖˇ·# KåÖÏ=∞Ok Jkè
HÍ~°∞Å∞, =∂‰õΩ K≥Ñ≤Ê#^Õq∞@O>Ë Ü«Ú^ŒúO JucèHõ~°OQÍ [~°∞
QÆ∞`«∞#fl F ~ÀA =∂ `«O„_ç, `«#`À áê@∞ `«# Ãã·xHõ
|$O^•xfl fã¨∞H˘zÛ ~°}~°OQÆO =∞^茺H˜ "åix „áÈ`«ûÇ≤Ïã¨∂Î
â◊„`«∞=ÙÅx pÅ∞ÛH˘x áÈÜ«∂_»∞@. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ q∞ye#
"å~°∞ K«xáÈÜ«∂~°∞.
|~å‡Ö’ L#fl ~ÀAÖ’¡ PÜ«∞#H˜ ¿ÑHÍ@ Ѩ@¡ J~Ú+¨ìO
HõeyOK«∞‰õΩ<åfl_»∞. P J~Ú+¨ìO PÜ«∞# rq`åO`«O LOk.
PÜ«∞# =ÚYº JkèHÍi XHõ~°∞ `«#`À áê@∞ Éè’[<åxH˜
PÜ«∞#x Ñ≤eKå_»∞. D JkèHÍi Ãã#· ºOÖ’ L#fl`«"∞≥ #ÿ "å_»∞.
J`«xx, Ü«Ú=‰õΩÅ∞ ZO`À Q“~°qOKÕ "å~°∞. Éè’[#O`«~°O
ÔHÃÑì<£ HÍ@<£x ¿ÑHõ P_»=∞<åfl_»∞. PÜ«∞#H˜ K≥Ã+·~°∞Ö’ `«=∞
QÆ$ǨÏOÖ’ ¿ÑHõ P_Õ JÅ"å@∞<åfl _»|∞ƒH˜ ZѨC_»∂ P_»ÖË^Œ∞.
J`«#∞ q^èÕÜ«Ú_≥·# J#∞K«~°∞_»∞ J=@O =Å¡ PǨfi<åxfl
P[˝QÍ fã¨∞H˘<åfl_»∞. P_»@O `«# qkè J#∞H˘<åfl_»∞. P_ç#
H˘nÌ F_®_»∞. P@ =Úy¿ã ã¨iH˜ 20 áœO_»∞¡ áÈQ˘@∞ìH˘<åfl_»∞.
PÜ«∞# r`«O `«‰õΩ¯=. J~Ú`Õ PÜ«∞# *Ë|∞Ö’ ^•xH˜ ã¨iQÍæ
ã¨iѨ_»¤ <À@∞¡ <åfl~Ú. Jq PÜ«∞# `«O„_ç W\©=Å L`«Î~°O`À
6
áê@∞, =ÚMϺ=ã¨~° =ã¨∞Î=ÙÅ∞ H˘#∞HÀ¯<Õ xq∞`«ÎO ѨOáê_»∞.
Jq PÜ«∞#H˜ KåÖÏ J=ã¨~O° . XHõ Hõ}Δ O áê@∞ `«# =^Œ#Ì ∞#fl
™⁄=∞‡O`å `«#ÃÑ· JkèHÍiH˜ KÕuH˜zÛ "Õ™ê_»#fl q+¨Ü«∞O
„QÆÇ≤ÏOѨىõΩ ~åÖË^Œ∞. HÍx J^Õ [iyOk. P _»|∞ƒ P`«º=ã¨
~°OQÍ HÍ"åÅã≤ LO_»_O» =Å¡ P #™êìxH˜ KåÖÏ zOuOKå_»∞.
`«#∞ P_»\ÏxH˜ x~åHõiOz LO_»=K«∞Û. HÍx P_» \ÏxH˜
JOwHõiOKåHõ, P <À@¡x ^Œ∂~°O KÕã∞¨ HÀ_»O `«Ñʨ QÆ`º« O`«~O°
ÖËHõ K≥e¡OKå_»∞. J~Ú`Õ PÜ«∞# `«#∞ áê~î°O <Õ~°∞ÛH˘<åfl_»∞.
|u‰õΩ#flO`« HÍÅO `«#∞ ¿ÑHõ P_»‰õÄ_»^Œx X@∞ì ÃÑ@∞ì
H˘<åfl_»∞. D x~°‚Ü«∞O xÅ|_çOk. PÜ«∞# ¿ÑHõ Hõà◊√§|_»@O
ã¨ÇÏ≤ OK«ÖHË áõ ÈÜÕ∞"å_»∞. `«# Ñ≤ÅÅ¡ x ZѨC_»∂ P_»x=fi ÖË^∞Œ .
|~å‡ Ü«Ú^•Ì#O`«~°O ÖˇÑ¶πì<≥O\ò HÍ@<£ =∞„^•ã¨∞‰õΩ uiy
=KåÛ_»∞. ã¨=Ú„^ŒÜ«∂#O KÕã¨∞Î#fl F ~ÀA ™êÜ«∞O„`«O F_»
=~°O_®Ö’ ‰õÄ~°∞Ûx, ã¨=Ú„^•xfl, `å~°Å`À "≥Å∞Q˘O^Œ∞`«∞#fl
ã¨=Ú„^•xfl K«∂ã≤ J|∞ƒ~° Ѩ_»∞`«∂, ''D „ѨѨOKåÅ<≥=~°∞
KÕâß~°∞? Z=i ǨÏãÎ̈<≥·Ñ¨Ù}Ϻxfl <ÕxѨC_»∞ K«∂ã¨∞Î<åfl#∞? Wk
^Õ=Ù_ç ã¨$[#. J`«#∞ ã¨$+≤Hì ~õ —ΰ — J#∞H˘<åfl_»∞. PÜ«∞# =∞`«x+¨ì
Hõey#@∞ì K≥ѨCHÀ|_Õ =ºH˜Î ZѨC_»∂ HÍ^Œ∞. ɡ·aÖòx J`«#∞
ZѨC_»∂ „Ѩ`ÕºHõOQÍ K«^Œ=ÖË^Œ∞. D PÖ’K«# J`«x g∞^Œ
ZO`« =Ú„^Œ"ãÕ O≤ ^ŒO>Ë ^•O`À áê@∞ ã¨ÇϨ ["≥∞#ÿ "åã¨=Î "≥∞#ÿ
„Ѩâ◊fl J`«xH˜ HõeyOk.
''XHõ"Õà◊ XHõ ã¨$+≤ìHõ~°Î LO>Ë, PÜ«∞#, D „ѨѨOKåxfl,
ã¨∂~°∞º_çx, K«O„^Œ∞_çx, #HõΔ„`åÅ#∞ ã¨$+≤ìOz LO>Ë, PÜ«∞#
QÆ∞iOz <åˆHO `≥Å∞ã¨∞? PÜ«∞# ZѨC_≥<· å U"≥∞<ÿ å K≥áêÊ_®?
K≥Ñ≤Ê LO>Ë P =∂@Å∞ Uq∞\˜? ɡ·|∞Öò PÜ«∞# "å‰õΩ¯! Jk
<Õ#∞ K«^Œ"åe. PÜ«∞# U=∞O\Ï_À <Õ#∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe——.
JѨÊ\˜ HõÑC¨ _»∞ P Hõ}Δ H˜ Í"ÕâO◊ Ö’ <åqHÍkèHÍ~°∞Å∞ „ѨÜ∂«
}©‰Ωõ Å∞ ¿ÑHÍ_»∞H˘O@∞#fl ÃãÅ∂<£H˜ "≥o§, D F_»g∞^Œ ɡ|· ∞Öò
LO^•? Jx J_çQÍ_»∞.
JO^Œ~°∞ P „Ѩâ◊flH˜ ѨHõѨHÍ #qfi, Uq∞\˜ h‰õΩ =∞`«O
Ѩ@¡ Pã¨H˜Î HõÅ∞QÆ∞`ÀOk? J<åfl~°∞. PÜ«∞# `«# HÀÔ~¯#∞
=∞~À ™êiHÀ~°QÍ ''Jk `«# =^ŒÌ ÃÑ>ˇìÖ’ J_»∞QÆ∞# ZHõ¯_À
LOk—— J<åfl~˘Hõ~°∞. Jk `≥zÛ HÍ@<£H˜KåÛ_»∞. P HõΔ}O
#∞Oz PÜ«∞# rq`«Ñ¨Ù `«∞k HõΔ}O =~°‰õΩ =∞`«„QÆO^äŒ Ñ¨~î°#O
PÜ«∞#H˜ Z‰õΩ¯= P#O^ŒO WKÕÛk. ^•~°O`å PÜ«∞#H˜=fi|_ç#
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
ɡ·|∞Öò K«^Œ∞=Ù`«∂ QÆ_çáê_»∞. ZO`À Pã¨H˜Î`À P rq`« ã¨`«º
ã¨∞^è• áê#O KÕâß_»∞. Jk H˘`«Îk. PÜ«∞#H˜ qÅ∞"≥·#k.
D J#∞Éèí= Ѷ¨e`«OQÍ, PÜ«∞# rq`«OÖ’#∞ PÖ’K«#
Ö’#∞ =zÛ# =∂~°∞ÊÅ∞ JÅÊHÍeHõ=ÚÖˇ·#q HÍ=Ù. PÜ«∞#
`«~°∞"å`« r=<Àáêkè =∂~°æO nx`À ZO`À „ѨÉèÏq`«O
J~ÚOk. PÜ«∞# „â◊=∞ Ѩ_∞» `«∞#flѨC_»∞, ã¨∞Y Ѩ_∞» `«∞#flѨC_»∞
‰õÄ_® XHõ J^Œ$â◊º ~°HõΔ‰õΩx LxH˜x QÆ∞iÎOKÕq JÜ«∂º~Ú.
PÜ«∞# <≥·*Ïxfl ɡ·|∞Öò Ѩ@¡ q^èÕÜ«∞`«`À ÅHõΔ}©HõiOK«=K«∞Û.
^•xfl PÜ«∞# ^Õ=Ùx "å‰õΩ¯ J<Õ"å_»∞.!P "å‰õΩ¯ É’^èHŒ ˜ „Ѩfk
ÖÁOy LO_®Å#fl Jaè„áêÜ«∞O Hõey#"å_»∞. PÜ«∞# Ü≥ÚHõ¯
KÀ^ŒHÍÅ∞, J<Õfi+¨}Å∞, P㨉Ωõ ÅÎ ∞ Jhfl P J^躌 Ü«∞#Ѩ٠KèåÜ«∞
Åx Hõey LO_Õq.
=∞„^•ã¨∞ KÕi L^ÀºQÍxH˜ Ǩ[~°=QÍ<Õ, PÜ«∞#x ã¨∂Ѩ
iO>ˇO_≥O@∞ WO[h~°∞QÍ K≥~°∞=ÙÅ _çáê~°∞ì"≥∞O@∞ „ˆHO^Œ
qÉèÏQÆOÖ’ q^èŒ∞Å∞ KÕѨ@ì=∞<åfl~°∞. =∞~°∞ã¨>Ë_»∞ "≥Ú^Œ\’¡
J`«xfl P L^ÀºQÆOÖ’ MÏÜ«∞O KÕâß~°∞. PÜ«∞# q^èŒ∞Å∞ |~å‡
"≥à◊§Hõ=ÚO^Œ∞ ÖÏO\˜"Õ, WiˆQ+¨<£ Ѩ#∞Å∞ `«xv KÕÜ«∞@O,
ÉÏQÆ∞KÕÜ«∞@O. J~Ú`Õ Ñ¨Ó~°fiO HõO>Ë =ºH˜ÎQÆ`« ÉÏ^茺`«Å∞
ÃÑiQÍ~Ú. P Ѩx ÉÏQÍ „â◊=∞`À ‰õÄ_ç#^Œ=_»O KÕ`« 1827
z=~°Ö’ P~ÀQƺO, =∞#ºÑ¨Ù [fi~°O`À#∞ TÑ≤iu`«∞ÎÅ "åѨÙ
`À#∞ áê_»~ÚOk. ^ŒH}Δ˜ ^ÕâO◊ Ö’x hÅyiÅÖ’ HÀÅ∞HÀ\ÏxH˜
ÃãÅ=Ù =∞OE~°∞ J~ÚOk. P~ÀQƺO ÉÏQÆ~Ú ÃãÅ=٠ѨÓ~°Î
=@O`À P Ü«Ú=Hõ WOlh~°∞ =∞m§ 6 ã¨O=`«û~åÅ J#O
`«~°O áêO|<£ Hõ#∞=∞ (ã¨#flx ^•i)x ‰õΔΩ}‚OQÍ ã¨ˆ~fi KÕã≤
z#fl"≥#· "≥∞~°∞QÆ∞Å∞ KÕÜ∞« =∞<åfl~°∞. Ѩx "≥Ú^ŒÖO·ˇ k QÍx „ѨÜ∂≥
QÍ`«‡HõOQÍ =∂„`«"Õ∞ J~ÚOk. 300 #∞Oz 400 áœ#¡ Ju
H˘kÌ "≥Ú`«ÎO WKåÛ~°∞. J~Ú`Õ D H˘kÌ "≥Ú`«ÎO`À ÃÑ^ŒÌ J_»¤O
‰õΩÅ∞ `˘ÅyOz, HÍÅ∞= ^•ix 2 ÖËHõ 3 J_»∞QÆ∞Å∞ Ö’`«∞
KÕâß_»∞.
8 ã¨O=`«û~åÅ ¿ã= J#O`«~°O PÜ«∞xfl ÔHÃÑì<£ KÕ™ê~°∞.
PÜ«∞# ¿Ñ~°fl ã¨^• K≥ÑC¨ HÀÉ’ÜÕ∞ Ѷ∞¨ # HÍ~åºÅ „áê~°OÉèÏ<åH˜
J=HÍâ◊O `«Å∞ѨÙ`«\ ˜ìOk. HÍ"Õi h\˜ áê~°∞^ŒÅ qÉèÏQÍxfl
q_çQÍ PÜ«∞# HõÑʨ yOKå~°∞. Jk ^ŒH}Δ˜ ÉèÏQÆOÖ’xk. ^•O`À
áê@∞ áêO|<£ ^•i Ѩ~°º"ÕHõΔ} ÉÏ^茺`« JѨÊK≥áêÊ~°∞. `«O*Ï
=Ó~°∞ lÖÏ¡ J=ã¨~åÅxfl „Ѩ`ÕºHõOQÍ J^茺ܫ∞#O KÕâß_»∞.
7
HÀÖò~°∂<£ (H˘e¡^ŒO) #k Ü≥ÚHõ¯ HõàÏHõà◊Å#∞, P Q˘Ñ¨Ê #kx
J=HÍâ◊O L#flO`«Ö’ Jxfl q^è•Å "å_»∞HÀ\ÏxH˜QÍ#∞ QÆ=∞
xOKå_»∞. ZxflO\˜HÀ JO^ŒQÆŠѶ¨e`åÅ∞#fl Ѩ#∞Å J=
ã¨~°O JxflO@ q∞#flQÍ `ÀzOk. `«O*Ï=Ó~°∞, P#∞H˘x
=Ù#fl lÖÏ¡Å ã¨~°fi<åâ◊#O Hõà◊§=ÚO^Œ∞ HõxÑ≤ã¨∂Î LOk. U.
_ôHõ<£ J#fl PÜ«∞# 'WiˆQ>ˇ_£ WO_çÜ«∂— J#fl ѨÙã¨ÎHõOÖ’
158 ¿ÑrÖ’ D q^èŒOQÍ „"å™ê_»∞. P „áê*ˇ‰õΩì ѨÓ~°ÎÜ«∂ºHõ
P „áêO`åÅ∞ P „ÃÑã≤_≥hûÖ’ ã¨OѨ#fl `«=∞ „áêO`åÅ∞QÍ
QÆ∞iÎOѨ٠á⁄O^•~Ú. `«O*Ï=Ó~°∞, ™ê„=∂[ºOÖ’ Jxfl lÖÏ¡
Ö’¡H˜ Ju Z‰õΩ¯= P^•Ü«∂xfl JOkã¨∂Î LOk. XO„_»∞=∞\˜ì
Z‰õΩ¯=QÍ fã¨∞‰õΩ=KÕÛ Hõ$ëê‚ [ÖÏÅ =Å¡ ZHõ~åH˜ 8 ~°∂áê
Ü«∞Å∞ =¿ãÎ, `«O*Ï=Ó~°∞ #∞Oz ~å„+¨ìO Ô~O_çO`«Å∞ ã¨Oáê
k™ÈÎOk.
"≥Ú^Œ\ ˜ Ѩ#∞ÅH˜ Ѩ^HŒè ÍÅ∞ `«Ü∂« ~°~Ú „ѨÉ∞íè `«fi P"≥∂^ŒO
á⁄O^•~Ú. Jk 1828, 29ÅÖ’ [iQÍ~Ú. 1820 [#
=iÖ’ ã¨∂ѨiO>ˇO_≥O@∞ WO[h~°∞ Ü≥ÚHõ¯ `«=Ú‡_»∞ „ÃѶ_£
HÍ@<£ Q˘Ñ¨Ê P#Hõ@ìx KèÕkOz h\˜ `«∂=ÚÅ∞ "å\˜H˜ ˆQ@∞¡
U~°ÊK«@O "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\Ïì~°∞. D ѨxÖ’ L#flѨC_»∞ ˆHÃÑì<£
HÍ@<£ =∞#ºO [fi~åÅH˜ áêÅ|_ç, HÀÅ∞H˘<ÕO^Œ∞‰õΩ ÃãÅ=ÙÃÑ·
WOQÆO¡ _»∞H˜ "≥o§ `«# ѨxH˜ ~Ô O_»∞#fl~° ã¨O=`«û~åÅ∞ ^Œ∂~°OQÍ
L<åfl_»∞. JO^Œ∞Ö’ 1 ã¨O=`«û~°O u~°∞QÆ∞ „Ѩܫ∂}OÖ’ QÆ_ç
áê~°∞. (nx q=~åÅ∞ P „Ѩܫ∂}©‰õΩ_»∞QÍ P~°ú~ü HÍ@<£ J#fl
3= „ѨHõ~°}OÖ’ K«∂_»=K«∞Û).
WOQÆ¡O_»∞ uiy "≥o§#ѨC_»∞ J`«#∞ =∂i# =∞x+≤.
J`«#∞ JHõ¯_» „Ѩf^•xfl H˘`«Î "≥Å∞QÆ∞Ö’ K«∂âß_»∞. "Õ@,
¿ÑHÍ@, <å@ºOÖÏO\˜ ™ê^è•~°} ã¨~°^• HÍňHΔáêÅ`À `«#
q∞„`« |$O^Œ ã¨=¸Ç¨Å∞ `«=∞ f~°∞|_ç ã¨=∞Ü«∂Ö’¡ QÆ_Ñ» @ ¨ O
J`«xH˜ ~°∞zOK«ÖË^Œ∞. P rq`«O, HÍňHΔáêÅ∞ J`«xH˜ KåÖÏ
_˘Å¡QÍ HõxÑ≤OKÕq. PÖ’zOK«QÆey# „ã‘Î, ѨÙ~°∞+¨μÅ∞ P
q^èŒOQÍ HÍÅO QÆ_»Ñ¨@O J`«xfl ÉÏkèOKÕk. JO^Œ~°∂ P
qÖÏ™êÖ’¡ =Úxy `ÕÅ∞`«∞#flѨC_»∞ PÜ«∞# XO@iQÍ XHõ
QÆk =¸Å PÖ’K«#ÅÖ’ x=∞QÆ∞fl_≥· ‰õÄ~°∞Û<Õ"å_»∞ Jx PÜ«∞#
|O^èŒ∞=ÙÅ#@O <Õ#∞ q<åfl#∞.
J`«#∞ rq`« Ѩ~=° ∂~°Oú QÆ∞iOz, L`«=Î ∞ rq`«O QÆ∞iOz
`«# â◊HÎ̃x `«# ǨÏ$^ŒÜ«∞OÖ’ x=ã≤ã¨∞Î#fl ÉèíQÆ=O`«∞_çÃÑ· ˆHO„n
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
Hõ$`«O U q^èŒOQÍ KÕÜ«∞QÆÅ#x PÖ’zã¨∂Î LO_Õ"å_»∞. ''ÉèíQÆ
=O`«∞_ç HÀã¨O <Õ#∞ U q^èŒOQÍ rqOKåe. =∂#= „âıÜ«∞
ã¨∞ûH˜, ÉèQí =Æ O`«∞_ç "≥É· "íè åxH˜ <Õ#∞ UO K≥Ü∂« ºe—— Wq PÜ«∞#
`«#H˜ `å#∞ "Õã¨∞H˘#fl „Ѩâ◊flÅ∞.
D „Ѩâ◊flÅH˜ ["å|∞Å∞ `«#∞ x=ã≤ã¨∞Î#fl [q∞O^•s
ã¨=∂[OÖ’ ^˘~°Hõ=#∞H˘<åfl_®Ü«∞#. PH±ûѶ¨~ü¤ Ã+·~üÖ’x XHõ
„QÍ=∞OÖ’ PÜ«∞# ™È^Œ~°∞_»∞ XHõ~°∞ K«iÛÖ’ ѨÓ*ÏiQÍ
L<åfl_»∞. PÜ«∞# =∞`«„QÆO^ä•Å J^蕺~Ú. JHõ¯_»H˜ `«#O`«@
`å#∞ J#∞H˘x "≥àϧ_»∞. PÜ«∞# UO KÕã≤<å `«#O`«@ `å<Õ
KÕ™êÎ_»∞. JHõ¯_» =∂ `«O„_çQÍ~°∞ `«# ™È^Œ~°∞_çH˜ P K«iÛ
HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ ã¨Ç¨Ü«∞O KÕã¨∂Î H˘O`«HÍÅO QÆ_çáê_»∞.
HÍ"Õi QÆ∞iOz# Ѩ^äŒHÍÅÖ’ ˆHÃÑì<£ JkèHÍ~°∞Å#∞ ZO`«
QÍ<À "≥∞Ñ≤ÊOKå_»∞. JO^Œ∞KÕ`« PÜ«∞# n~°…HÍeHõ ÃãÅ=ÙÖ’
"≥o§<å PÜ«∞# L^ÀºQÆO LOKå~°∞. 1832 P‰õΩ~åÅ∞ HÍÅOÖ’
PÜ«∞# uiy P ÉÏ^茺`« fã¨∞H˘<åfl_»∞. PÜ«∞# ZO`« â◊HÎ̃=O
`«OQÍ Ñ¨xKÕ™ê_»O>Ë `«# ~Ô O_»∞ H˘e^ŒO P#Hõ@Åì „áê*ˇ‰Ωõ Åì ∞
„ѨÉèí∞`«fiO =ÚO^Œ∞Oz "å\˜H˜ P"≥∂^Œ=Ú á⁄Ok E<£Ö’
=KÕÛ "å<åHÍÅO "≥Ú^ŒÅ=Hõ=ÚO^Õ "å\˜ „áê^èŒq∞Hõ"≥∞ÿ#
Ѩ#∞Å∞ ѨÓiÎ KÕâß_»∞. `«~°∞"å`« P~°∞ ã¨O=`«û~åÅÖ’ P
lÖÏ¡H˜ ã¨∂ѨiO>ˇO_≥O@∞ WOlh~°∞ UO KÕâß_»∞? `«# „Ѩu+¨ì
ˆHO KÕâß_»∞? J<Õq q_çq_çQÍ K≥áêÊeû LO@∞Ok. PÜ«∞#
KåÖÏHÍÅO ™êyOz# Ju „â◊^úŒ `À\˜ Ѩx PÜ«∞# P~ÀQͺxfl
=∞m§ ^≥|ƒfã≤Ok. ѨÓiÎ q„âßOu HÍ=Åã≤ QÍe =∂~°∞ÊH˜
(P„¿ãìeÜ«∂)H˜ "≥àϧ_»∞. JHõ¯_»H˜ "≥à◊§@O qkè „¿Ñi`«O.
PÜ«∞# `«~∞° "å`« "≥Ú`«OÎ rq`«O Ü≥ÚHõ¯ =ÚYº Ѩ~º° =™ê<åÅH˜
Jk HÍ~°}O J~ÚOk. (PÜ«∞# ¿ã"å x|O^èŒ#Å =Å#
WOQÆO¡ _»∞H˜ "≥à§◊ ~å^Œ∞. PÜ«∞# ™œ`ü P„ѶH≤ Í<À, P„¿ãeì Ü«∂Ö’
=∂„`«"Õ∞ "≥àı§ J=HÍâ◊O LOk). JHõ¯_» PÜ«∞#H˜ rq`«
ÉèÏQÆ™êfiq∞x ^˘iH˜Ok. PÜ«∞# `«~°∞"å`« rq`«OÖ’x „Ѩf
ã¨OѶ¨∞@#Ö’#∞, P"≥∞ PÜ«∞#x Ü«∞^•~°ú"≥∞ÿ# „¿Ñq∞OKÕ ã¨Ç¨Ï
^èŒ~°‡Kåi}˜ J~Ú PÜ«∞#H˜ P#O^ŒO HõeyOzOk.
Ǩϟ|~üìÖ’ L#fl XHõ ~ÀA#, ÔH¿Ñì<£ HÍ@<£H˜ Pu^茺O
Wã¨∞Î#fl ˆHÃÑì<£ cK«~ü`À #_»∞ã¨∂Î LO_»QÍ "åi "≥·Ñ¨Ù XHõ
Ü«Ú=u =ã¨∂Î HõxÑ≤OzOk. ''hH˜Ñ¨C_»∞ #∞=Ùfi `«Ñ¨Ê‰õΩO_®
`≥Å∞ã¨∞HÀ=Åã≤# J=∂‡~Úx ѨiK«Ü«∞O KÕ™êÎ#∞—— Jh, P"≥∞
8
KåÖÏ `åºQÆ=Ú`À, xO_»∞ =∞#ã¨∞û`À „ÔH·ã¨Î= rq`«O QÆ_»∞ѨÙ
`«∞O^Œx, P"≥∞ ‰õΩO@∞ÉÏxHÀ =~°OJx Ѩ@ì} á⁄e"Õ∞~°Ö’¡
L#fl |_»∞QÆ∞ r=ÙÅH˜ ~ÀQÆ∞ÅH˜ ¿ã= KÕã¨∂Î LO@∞O^Œx P
cK«~ü K≥áêÊ_»∞. JѨÊ\˜HõѨC_»∞ ÔHÃÑì<£ HÍ@<£ ''^Õ=Ù_»∞ Hõ#∞Hõ
<åHõO`« Q˘Ñ¨Ê =~°O WKÕÛ@@¡~Ú`Õ P"≥∞#∞ <Õ#∞ ÃÑàϧ_»`å#∞——
Jx x~°‚Ü«∞O KÕã¨∞H˘<åfl_»∞. P Ü«Ú=u ^è•=∞ãπ eÜ«∞~ü=∞<£Î
‰õÄ`«∞~°~Ú# Zelɡ`ü. eÜ«∞~ü=∞<£Î P„¿ãìeÜ«∂Ö’<Õ ÃÑ^ŒÌ
Éèí∂™êfiq∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ PÜ«∞# `«# ‰õΩ@∞O|O`À \Ï™ê‡
xÜ«∂Ö’ x=ã≤ã¨∞Î<åfl_»∞.
P"≥∞ ã¨∞xfl`«"≥∞ÿ# z~°∞#=Ùfi PHõ@∞ìH˘<Õ „Ѩ=~°Î# PÜ«∞#
ǨÏ$^ŒÜ«∂xfl ^ÀK«∞‰õΩ<åfl~Ú. „Ѩf ~ÀA "å~°∞ HõÅ∞ã¨∞HÀ
™êQÍ~°∞. P"≥∞H˜ PÜ«∞#Ö’ `«# =∞#ã¨∞ûH˜ #KÕÛ „ÔH·ã¨Î=Ù_»∞,
™ê#∞Éè∂í uѨ~∞° _≥#· ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞, *Ï˝x `«#‰õΩ Jxfl q^è•ÅÖ’#∞
`À_»Ê_Õ =ºH˜Î HõxÑ≤OKå_»∞.
P `«~°∞"å`« PÜ«∞#H˜ [iy# „Ѩ=∂^ŒO =Å# =∞ixfl
~ÀAÅ∞ ÃãÅ=ÙÃÑ· JHõ¯_Õ LO_»=Åã≤ =zÛOk. JHõ¯_» P
HÍÅhÖ’ =∞~À ã¨O=`«û~°O PÜ«∞# L<åfl_»∞. D ֒ѨÅ
"åi xtÛ`å~°úO [iyOk. PÜ«∞# J<å~ÀQƺO P"≥∞ `«e¡
^ŒO„_»∞ʼnõΩ#fl UÔH·Hõ JÉèíºO`«~°"≥∞ÿOk. J`«#∞ Ô~O_Õà◊√§ ‰õÄ_®
|uˆH@@∞ì Hõ#Ѩ_»^Œ∞ J#∞H˘<åfl~°∞. J~Ú`Õ P `«~°∞"å`«
HÍÅOÖ’ =ÚYºOQÍ "åi ÃÑo§ `Õn ^ŒQÆæ~° Ѩ_ç# H˘nÌ D
q+¨Ü«∞OÖ’ `«Å∞K«∞H˘x #=ÙfiH˘<Õ"å~°∞.
PÜ«∞# =∞„^•ã¨∞H˜ XO@iQÍ =KåÛ_»∞. J~Ú`Õ =∞„^•
ã¨∞Ö’ "≥^· ∞Œ ºÅ∞ PÜ«∞# =∞iH˘O`« HÍÅO áê@∞ \Ï™ê‡xÜ«∂Ö’
LO_ç P #Ñ≤Ê# "å`å=~°}OÖ’ q„âßOu fã¨∞HÀ"åÅx
ã¨∂zOKå~°∞. 1841 JHÀì|~°∞Ö’ PÜ«∞# =∞m§ P nfiáêxH˜
"≥àϧ_»∞. P <≥Å 29# "åi q"åǨÏO [iyOk.
XHõ\ #˜ fl~° ã¨O=`«û~åÅ∞ QÆ_zç # Ñ≤^ÑŒ ¨ HÍ@<£ ^ŒOѨ`∞« Å∞
WO_çÜ«∂ =KåÛ~°∞. "åi F_» „Ѩܫ∂}O "åi Ô~O_»∞ <≥ÅÅ
‰õÄ`«∞~°∞`À ZO`À P#O^ŒOQÍ [iyOk.
★ ★ ★ ★ ★
(PÜ«∞# L`«Î~åÅ #∞O_ç fã≤ XHõ ÉèÏQÆO á⁄O^Œ∞
Ѩ~°∞ã¨∞Î<åfl#∞ – Hõ=# â◊~°‡)
"Õ∞=Ú WHõ¯_» \Ï™ê‡xÜ«∂Ö’ =∂‰õΩ HÍ"åÅã≤# "å\˜
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
JxflO\˜Ö’ XHõ WÅ∞¡ K«∂ã¨∞H˘<åflO. WHõ¯_» H˘O`«HÍÅO
LO\ÏO. ѨHõ¯#∞#fl `À@ ‰õÄ_® fã¨∞HÀ É’`«∞<åflO. z#fl
Ѩ~°‚âßÅ, h\˜ áê~°∞^ŒÅ U~åÊ@∞ P `À@Ö’ L<åfl~Ú. XHõ
ѨOѨÙx ã≤^ŒúO KÕâß#∞ h~°∞ áêiOK«@O "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ_®Î#∞.
Ѩà◊§ "≥ÚHõ¯Å∞ `À@Ö’ L<åfl~Ú....——
★ ★ ★ ★ ★
<å `«e¡^ŒO„_»∞Å∞ ÃÑà◊§Ü«∂ºHõ "≥Ú^Œ\ ˜ ã¨O=`«û~°O KåÖÏ
P#O^ŒOQÍ QÆ_çáê~°∞. "åi ÃÑo§H˜ =ÚO^Œ∞, =∂ `«O„_ç
QÍi rq`«OÖ’x ã¨OѶ∞¨ @#Åx, „ѨÜ∂« }ÏÅx, ã¨=Ú„^ŒÜ∂« <å
Åx, `«~°∞"å`« „ѨHõ~°}OÖ’ XHõKÀ@ K≥áêÎ#∞.
3= „ѨHõ~°}O
„Ѩܫ∂}©‰õΩ_»∞QÍ ÔHÃÑì<£ HÍ@<£
70 ã¨O=`«û~åÅ „H˜`«O, WѨC_»∞ TÇ≤ÏOK« â◊Hõº"≥∞ÿ#^•x
HõO>Ë fiHõQÍ q+¨Ü«∂Åx K«∂ã¨∞H˘<Õ J=HÍâ◊O LO_Õk. P
~ÀAÅ∞ `«~°=ÚH˘KÕÛq HÍ=Ù. P ~ÀAÅ∞ =∞m§ ~å=Ù. =∂
`«O„_çQÍi P~ÀQƺO q„âßOu =Å#, „H©_»Å =Å# ÉÏQÆ∞
Ѩ_Oç k. PÜ«∞# ѨxÖ’ uiy KÕ~åÅx P`«∞~°Ñ_¨ ®¤_∞» . JO^Œ∞
KÕ`« Éè∂í =∂~°Oæ Ö’ WO_çÜ∂« "≥àϧÅx KåÖÏ xtÛO`«QÍ PÖ’
zOKå_»∞. =∂=¸Å∞QÍ J~Ú`Õ Ô~O_»∞ ~ÀAÖ’¡ |∞iOkH©
`«fi~°QÍ KÕi JHõ¯_» #∞Oz q∞yeO^ŒO`å [Å=∂~°æÜ«∂#O
KÕ¿ã "å~°∞. =∞# „Ѩܫ∂}©‰õΩ_»∞, =OHõ~°\ ˜OHõ~°QÍ „á¶ê<£û,
ã≤fi\˚~ü ÖÏO_£ÅÖ’ Ѩܫ∞xOz Ѩq„`«Éèí∂q∞x K«∂ã≤, J~°Éò
Z_®~°∞ÅÖ’ Z_®i ^•\˜, Ѩi¬Ü«∂ÅÖ’#∞, ÉÏQÍÌ^Œ∞ =^ŒÌ
x=ã≤Oz `«# rq`«OÖ’ Ju âßâ◊fi`«=Ú, qÅ∞"≥#· ¿ãflǨÅ#∞
KÕã¨∞H˘<åfl_»∞. PÜ«∞# |O^èŒ∞=ÙÅH˜ „"åã≤# Z<Àfl L`«Î~åÅÖ’
`«# „Ѩܫ∂}Ï#∞Éèí"åÅÖ’x q<À^Œ ã¨OѶ¨∞@#Å q=~åÅ∞
H˘kÌQÍ #"≥∂^Œ∞ KÕâß_»∞.
P~°ú~ü "≥Ú^Œ\ ˜ L`«Î~°O PÃãìO_£ ^•~À #=¸~ü #∞Oz,
JHõ¯_» #∞Oz „|∞*ˇãπH˜ „Ѩܫ∂}O. QÆ@∞ìg∞^Œ JO^ŒOQÍ XHõ
„Hõ=∞OÖ’ L#fl K≥@∞¡ QÆÅ "≥_»ÅÊ~Ú# HÍÅ∞=Ö’, JO^ŒOQÍ
JÅOHõiOz# Ѩ_=» Ö’. D q^è"Œ ∞≥ #ÿ „ѨÜ∂« }O WѨC_≥=iH˜
`≥eÜ«∞^Œ∞.
9
 „|∞*ˇãπ#∞Oz =∂ `«O„_ç ÃѶ∞O>ËH˜, „|ÃãûÖòûH˜ "≥àϧ_»∞. P^è•~åÅ g∞^Œ ‰õÄ~°∞Ûx L<åfl~°∞. =∞QÆ"å~°∞ Éèí∂q∞ g∞^Œ
"≥à§◊ @OÖ’ "å@~üÉÏ Hˆ „Δ `åxfl ^•@∞`«∂ Ѩs¨ H˜OΔ z D q^è"Œ ∞≥ #ÿ J~°∞QÆ∞Å g∞^Œ K«∞@ìÅ`À#∞, ÃѷѨÙÅ`À#∞ L<åfl~°∞. =∞i
`«# ã¨∞xt`«"≥∞ÿ# "åºYºÅ∞ KÕâß_»∞. H˘O^Œ~∞° ÃÑ^ŒQÌ _Æ ®¤Ö’Î#∞ J~°|∞ƒ =„™êÎÖ’¡#∞ L<åfl~°∞. WOw¡+μ¨
''=∂ ^ŒQÆæ~°∞#fl ѨÙã¨ÎHõO ã¨Ç¨Ü«∞O`À Ü«Ú^ŒúÉèí∂q∞x YzÛ "å~°∞ „ÔH·ã¨Î=ÙÅ∞. `«=∞ =„™êÎÅ#∞ PKå~åÅ#∞ ã≤QÆ∞æÖËHõ q_çz
`«OQÍ QÆ∞iÎOK«QÆeQÍO. <å‰õΩ Jk =∞#O TÇ≤ÏOK«∞HÀQÆÅ ÃÑ@ì_»O PÜ«∞#‰õΩ "≥ÅѨ~°O HõeyOzOk. T~°∞ ZO`À ^Œi
Ü«Ú^Œú K«~°ºH˜ JuQÍ #Ñ≤Ê# ã¨÷ÅO JxÑ≤ã¨∞ÎOk. ^•x Z`«∞Î „^ŒOQÍ L<åfl ^•x JO^•ÅÖ’ WO_çÜ«∂ÅQÍ PÜ«∞#H˜ Hõx
ѨÖÏ¡Å∞, P *ÏQÍ L#fl ã≤÷ux ã¨Ê+ì̈OQÍ K«∂Ñ≤ã¨∞Î<åfl~Ú. JÖÏ Ñ≤OzOk.
Jx Jk YO_®Å∞QÍ LO_ç Ü«Ú^ŒúOÖ’ ¿ã#x ã¨iQÍæ "å_»∞ JÖˇQÍ˚O„_çÜ«∂ #∞Oz uiy HÍÅ∞= ^•fi~å <≥·Å∞ #kH˜
HÀ_®xH˜ gÅ∞ÖˉõΩO_® ‰õÄ_® ÖË^Œ∞. „Ѩܫ∂}˜OKå~°∞. P `«~°∞"å`« #∂@ W~°"≥· J~Ú^Œ∞ "≥∞ÿà◊√§
l<Õ"å #∞Oz Öˇ·Ü«∂<£, W`«~° ã¨÷ÖÏÅH˜ JqQÍfl<£ #∞Oz P ~ÀAÖ’¡ „Ѩܫ∂}˜Oz ÔH·~À KÕ~å~°∞. ''<≥·Å∞#k ~°=∂~°q∞
"≥∞~üÃã·Öòû fiHõQÍ „Ѩܫ∂}˜OKå_»∞. ^•~À¡ KåÖÏ =~°‰õΩ „Ѩ^Õ xO_»∞QÍ LO_ç K«∞@∂ì L#fl „Ѩ^Õâ◊OÖ’ =∞@ìOQÍ LO_ç
âßÅ∞ ~åà◊§`À#∞ QÆ∞@ìÅ`À#∞ áÈ~°OÉ’‰õΩ QÍ#∞ qã¨∞QÆ∞ Hõe ^Œ$â◊ºhÜ«∞OQÍ LOk. J~Ú`Õ ^•x Ѩi=∂}O q+¨Ü«∞OÖ’
yOKÕ q^èŒOQÍ WO_çÜ«∂Ö’x Ju ѨxH˜~åx Éèí∂ÉèÏQÆO`À #k ˆH=ÅO 300 #∞Oz 700 QÆ*ÏÅ "≥_»Å∞Ê`À, ÃÑ^ŒÌ K≥ѨC
áÈe LOk. H˘<Õ@@∞ì ÖË^Œ∞. Ô~O_ÀáêÜ«∞ JO`«HõO>Ë z#flk—— J<åfl
ÉÏQÍ ~åà◊§`À É’_çQÍ L#fl „Ѩ^Õâ◊O. Jk z#fl Z`«∞Î ~åÜ«∞#. WHõ¯_» POˆQ¡Ü«ÚÅ∞ WO_çÜ«∂Ö’ L#fl Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡<Õ
ÖËx ~åà◊¡ QÆ∞@ìÅ`À "≥ÚHõ¯Å∞ ÖˉõΩO_® LOk. P QÆ∞@ìÅ L<åfl~°∞. áêëê"åix KÕ`«<≥·#O`« ÉÏQÍ<Õ K«∂ã¨∞Î<åfl_»∞.
g∞^Œ ѨÙ~å`«# HÀ@ QÀ_»Å∞ Hõ~åfl@HõÖ’x áêà‹QÍ~°¡ HÀ@Å Ñ≤~°q∞_£û q+¨Ü«∞OÖ’ TÇ≤ÏOz# ^•xH˜ aè#flOQÍ Hõx
=Öˇ L<åfl~Ú. Jk „QÍ=∞ á⁄e"Õ∞~°Ö¡ ’ H˘kÌáê\˜ ѨÙO`«Å∞O_ç Ñ≤OKÕ "å\˜ =∞~°∞QÆ∞A˚`#« O =Å#, `«#∞ Z‰õΩ¯= ™ê~°∞¡ á⁄Ok#
LO>Ë, HÀÜ«∞O|`«∂Î~°∞, "≥∞ÿã¨∂~°∞Ö’¡x Ju QÆ_»∞¤ „Ѩ^ÕâßÅx xã¨Ê $ǨÏx =ºHõÎѨiKå~°∞. ''"å\˜ K«∞@∂ì Z`≥·Î#q =∞ˆ~q∞ ÖËHõ
áÈe LO_Õk. WO_çÜ∞« <£ ^Œ$â◊ºO ã¨ÇϨ [OQÍ nxg∞^Œ J^Œ#Ѩ٠XO@iQÍ xÅ|_ç L<åfl~Ú—— Jq HÍ@<£ K≥áêÊ_»∞. XHõ\ ˜
™œHõ~åºÅ#∞ Hõey LOk. ~Ô O_»∞™ê~°∞¡ `«Ñʨ Jq 30, 40 J_»∞QÆ∞Å HõO>Ë Z`«∞QÎ Í L#fl@∞ì
"≥∞~üÃã·ÖòûÖ’ L#flѨC_»∞ Ô~O_»∞ n=ÙÅx „ÉËH± "å@~ü`À QÆ∞iÎOK«ÖËHõáÈÜ«∂#∞. „Éèí=∞ ã¨OѨÓ~°‚=¸ J™ê^è•~°}=¸!
(JÅÅ `åH˜_ç `«yæOKÕ J_»∞¤QÀ_»Ö’) f~åxH˜ "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’ P q+¨Ü«∞O <Õ#∞ Ñ≤~°q∞_»∞¡ =∞i J@∞=O\˜ W`«~° Q˘Ñ¨Ê
"≥e"Õã≤#@∞ì#fl ˆ~=Ùx xi‡Oz# "≥·#O QÆ∞iOz PÜ«∞#H˜ ÃÑ^ŒÌ Hõ@_ì ®Å QÆ∞iOz Z<Àfl<åà◊√§ qx L<åfl, Jk ™ê^躌 =∞x
`≥eã≤Ok. PÜ«∞# "≥o§ K«∂_®Å#fl P`«∞~°`« Hõey L<åfl <åO`«@ <Õ#∞ J#∞ÉèíqOKÕ =~°‰õΩ `≥Å∞ã¨∞ HÀÖËHõ áÈÜ«∂#∞.
K«∂_»@O Ѩ_»ÖË^Œ∞. WO_çÜ«∂Ö’ `«#H˜ ã¨Ç¨Ü«∞Ѩ_»QÆey#k <Õ#∞ 1894Ö’ DlѨÙì ã¨O^Œi≈ã¨∞Î#flѨC_»∞ =∂ J=∞‡
U^≥·<å HõxÑ≤ã¨∞ÎO^Õ"≥∂ J#fl x~°O`«~° J<Õfi+¨}Ö’ L#fl L`«Î~°O „"å™ê~°∞. ''=∂iÛ 8# h=Ù „"åã≤# L`«Î~°O W"åà◊
PÜ«∞# P JÅÅ L^è$Œ ux `«yOæ KÕ J_»∞Q¤ À_»x K«∂ã≤ =∞„^•ã¨∞ á⁄^Œ∞Ì# JOkOk. Jk =∂HÀ Q˘Ñ¨Ê J#∞Éèí∂u. g∞ <å#flH˜
~°"å}Ï^•~°¡ q+¨Ü«∞OÖ’ U^≥·<å ã¨∂K«# ^˘~°∞‰õΩ`«∞O^Õ"≥∂ P Z_®i QÍe, Z_®i rq`«=ÚÅ QÆ∞iOz KåÖÏ JO^Œ"≥∞ÿ#
K«∂_®Å#∞H˘x L<åfl_»∞. PÜ«∞# =∞#ã¨∞Ö’ =∞„^•ã¨∞ JÅÅ P#O^Œ^•Ü«∞Hõ"≥∞ÿ# ã¨$‡`«∞Å∞<åfl~Ú. HÍx PÜ«∞# Ü«∂„`«Å∞
J_»∞¤QÀ_» Ѩ^äŒHõO JѨÊ\˜ˆH ~°∂ѨÙk^Œ∞ÌH˘O\’Ok. #∞=Ùfi KÕã∞¨ #Î fl@∞ìQÍ ã¨∞Y=O`«"∞≥ #ÿ Ѩiã≤`Î ∞« Ö’¡ KÕã#≤ q HÍ=Ù.
JÖˇQÍ˚O„_çÜ«∞Ö’ XHõ q_»∂¤~°"≥∞ÿ# POQÆ¡, „ÃѶOz, W\Ïe JO`ÕHÍ^Œ∞ h=Ù K«∂ã¨∞Î#fl qO`«Å∞, PÜ«∞# `«# a_®~°O`À
Ü«∞<£ =∞iÜ«Ú „w‰õΩ, ã≤iÜ«∞#∞¡ WOHÍ =∞iH˘O`« =∞Ok LO@∂ K«∂¿ã J=HÍâ◊O ÖË^Œ∞——
ã¨OHõ~°*Ïu =º‰õΩÎÅx K«∂âß_»∞. "åà◊§Ö’ H˘O`« =∞Ok "åi P~°ú~ü HÍ@<£ <≥·Å∞ _≥ÖÏì QÆ∞O_® JÖˇQÍ˚O„_çÜ«∂H˜ uiy
=∞_»=∞Å g∞^Œ, H˘O`«=∞Ok Éèí∂q∞g∞^Œ J~°∞QÆ∞Å g∞^Œ =KåÛ~°∞. PÜ«∞# JHõ¯_ç h\˜ áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨÷x KåÖÏ
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 10
*Ï„QÆ`QΫ Í Ñ¨sH˜OΔ Kå~°∞. Jk Ç≤ÏO^Œ∂ ^ÕâO◊ Ö’x h\˜ áê~°∞^ŒÅ
HõO>Ë KåÖÏ <åã≤~°HõOQÍ LO^Œx QÆ∞iÎOKå~°∞.
JÖˇQÍ˚O„_çÜ«∂Ö’ Z‰õΩ¯= HÍÅO LOK«|_®¤Hõ ÉË~°∂\òH˜
W\ÏeÜ«∞<£ Ѩ_=» <≥H¯˜ 1883 [#=i 4# KÕ~å~°∞. *ˇ~∂° ã¨Ö"Ë ∞£
"≥à◊§_®#H˜ XHõ QÆ∞OѨ٠U~°Ê_çOk. JO^Œ∞Ö’ ÉÏQÍÌ^£ "≥à◊√Î#fl
XHõ áÈÖˇO_»∞ Ü«Ú=‰õΩ_»∞ ã≤iÜ«∂`À ‰õΩΔ }‚OQÍ Ñ¨iK«Ü∞« =Ú#fl
XHõ _≥<å‡~°∞¯ =∞`« „ѨKå~°‰õΩ_»∞, =∞ÖÏìÖ’ ѨÙ\˜ì# SÔ~¡O_»∞
=ºH˜Î, XHõ _»Kü J`«#∞, "≥∞ÿÔHÖò „\Ï_£ J<Õ XHõ ã≤iÜ«∞<£
L<åfl~°∞. W@∞=O\˜ HõÅQÆ∂~° QÆOѨx K«∂ã≤ XHõ J~°Éò *Ïf
Ü«Ú_»∞ =∂ `«O„_çx K«∂_»=zÛ ''g∞~°O`å XˆHÖÏ =Ù<åfl~°∞.
J#fl^Œ=Ú‡ÖÏ?—— Jx J_çy#@∞ì K≥áêÊ~°∞. ''=∂Ö’ ÉèÏ+¨ÅH˜
Ö’@∞ ÖË^Œ∞. H˘xfl "Õ~°∞ "Õ~°∞ ã¨=∞Ü«∂Ö’¡ J~°aH±, WOw¡+π,
™êÊx+π, W\ÏeÜ«∞<£, ÖÏ\˜<,£ „w‰õΩ, Ç≤Ï„|∂, „ÃÑO¶ z, Ç≤ÏO^Œ∂
™êÎhÅ J=ã¨~°O Ѩ_Õk——.
D QÆ∞OѨ٠[á¶êÊ f~°O K«∞@∂ì „Ñ¨Ü«∂}˜Oz, XHõ K«∞@∞ì
^•i# *ˇ~°∂ã¨ÖËOH˜ „Ѩܫ∂}˜OzOk. PÜ«∞# ã¨∞"Õ∞iÜ«∂
QÆ∞O_® „ѨÜ∂« }O KÕâß_»∞. =∞øO\ò HÍÔ~‡Öò _»=∞㨯ãπÅ HÀã¨O
K«∞@∞ì ^•i Ѩ\Ïì_»∞. PÜ«∞# J<Õ"å_»∞ =∞# „ѨÉèí∞=Ù U
„Ѩ^Õâ◊O QÆ∞O_® "≥àϧ_À "å\˜x <Õ#∞ „Ѩ"ÕtOK«_»O <åÔHO`À
P#O^ŒO HõeyOzOk. „ѨfKÀ\Ï ^Õ=Ù_»∞ KÕ^À_»∞`À [iy#
HÍ~åºÅ =Å¡ „Ѩ`ÕºHõOQÍ HõxÑ≤OzOk——.
=∞øO\ò HÍÔ~‡Öò K«∞@∞ì „Ñ¨Hõ¯Å „Ѩܫ∂}˜ã¨∞Î#flѨC_»∞ XHõ
ÃÑ^ŒÌ `«∞á¶ê#∞ =zÛOk. "åà◊√§ JHõ¯_» H˘O_» g∞^Œ L#fl
HÍ<≥fiO@∞Ö’ `«Å^•K«∞H˘x P zH͉õΩ ÃÑ>Ëì "å`å=~°}OÖ’
Ô~O_»∞ ~ÀAÅ∞ QÆ_çáê~°∞. *ˇ~°∂ã¨ÖË=ÚÖ’#∞, K«∞@∞ì ѨHõ¯Å
Ѩq„`« ã¨÷ÖÏÅ∞QÍ K≥ѨCHÀ|_Õ „Ѩ^ÕâßÅ QÆ∞iOz D q^èŒOQÍ
PÜ«∞# J<åfl~°∞. ''„Ѩf J_»∞QÆ∞H˜ J|^•ÌÅ∞, Jã¨O^Œ~åƒùÅ∞,
Ǩ™êºã¨Ê^Œ"≥∞ÿ#q `≥eq`«‰õΩ¯=q `«QÆ∞Å∂Î=ÙO\Ï~Ú. J~Ú
#ѨÊ\˜H˜ D U=yOѨ٠HõeyOKÕq =∞iÛáÈÖË#∞. =∞# ~°HõΔ‰õΩ
_çHõ¯_Õ =∞# HõΔ=∞ HÀã¨O xâ◊ÛÜ«∞OQÍ =¸ÅºO K≥e¡Oz#@∞¡,
WKÀÛ@<Õ Hõ#|_Õ â◊s~°OÖ’ x=ã≤OKå_»x, =∞m§ PÜ«∞<Õ
YzÛ`«OQÍ uiy HõxÑ≤™êÎ~x° `«# ѨÙ#~°∞r˚=# k<å#fl K≥áêÊ
~°x QÆ∞~°∞ÎOK«∞‰õΩO\Ï#∞, Wk ѨÓiÎQÍ ‰õΩ`«∂ǨÏÅO HõeyOKÕ
„Ѩ^Õâ◊O! <Õ#∞ Pe"£Å H˘O_»ÃÑ·H˜ "≥àϧ#∞. XHõ"≥·Ñ¨Ù =∞#O
UO KÕã¨∞Î<åfl"≥∂ J#fl ^•xfl ^≥·=O Ѩ\ ì̃OK«∞H˘O\Ï_»<Õ ^•xH˜
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
QÆ∞~°∞ÎQÍ Zé] ã¨=Ú„^ŒO, =∞~À"≥·Ñ¨Ù ~°HõΔ‰õΩ_çx x~åHõiOz#
^•x Ѷ¨e`«OQÍ Ç‘Ï# ã≤÷uÖ’ *ˇ~°∂ã¨ÖË=Ú K«∂âß#∞.
=∂ QÆ∞OѨÙÖ’ WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ K≥Ñ≤Ê#@∞ìQÍ ã≤iÜ«∂
^Õâ◊Ѩ٠ܫÚ=‰õΩ_»∞<åfl_»∞. J`«xÖ’ =∞`« „ѨKå~°‰õΩÅ∞, „ÔH·ã¨Î=
=∞`«OÖ’H˜ =∂ˆ~ QÆ\ ˜ì ÅHõΔ}ÏÅ#∞ QÆ=∞xOz, J`«x Ѩ@¡
„â◊^Œú =Ç≤ÏOKå~°∞. J`«xÖÏQÍ<Õ ÖˇÉÏ<£Ö’x ѨÙ~å`«# ‰õΩ@∞O
ÉÏxH˜ K≥Ok# J™êû^£ ã≤kúH± J<Õ Q˘Ñ¨Ê ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»`«xH˜
L<åfl_»∞. J`«#∞ =∞~À<≥·\ò =∞~îåxH˜ K≥Ok# L^ÀºQÆO KÕã¨∞Î
<åfl_»∞. J`«_»∞ ã¨∞"å~°Î Ü≥ÚHõ¯ Ju x~å_»O|~°"≥∞ÿ# ã¨`åºxfl
„QÆÇ≤ÏOKå_»∞. XHõ ѨÙã¨ÎHõO „ѨK«∞iOKå_»∞. J`«x „ѨÉèÏ"åxH˜
=∞`« „ѨKå~°‰õΩÅ É’^èŒÅH˜ "≥∞ÿˆHÖò QÆ∞~°Ü«∂º_»∞. J`«#∞ =∞`«
„ѨKå~°‰õΩÅ`À J#∞|O^èŒO ÃÑOK«∞H˘#fl ¿ãflǨÏje——
*ˇ~∂° ã¨Ö"Ë ∞£ H˜, _≥=∂㨯ãπH˜ Hˆ ÃÑ<ì £ HÍ@<£ =∞`« „ѨKå~°‰Ωõ _≥#·
xHÀÖÏÜü∞ã¨<£`À KÕã¨∞Î#fl „Ѩܫ∂}O, ^Œ∞ÉÏã‘QÍ Ñ¨<ÕÛã¨∞Î#fl
"≥∞Hˆÿ ÖòH˜ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ∞» OÎ ^Œx PtOKå~°∞. "åiÖ’ ZHõ¯_À "Õ∞[~ü
ã≤¯#fl~ü QÆ∞OѨÙÖ’ KÕ~å_»∞. JHõ¯_»#∞O_ç JO^Œ~∞° Hõeã≤ „ѨÜ∂«
}˜OKå~°∞. "≥∞Hˆÿ Öò JO^Œi`À `«ÅÖ’ <åeHõÖÏ, `«# KåHõKH« ºõ O
`À#∞ PǨ¡^ŒHõ~°"≥∞ÿ# #_»Hõ`À#∞ ã¨Oã≤^Œú`«`À#∞, J~°|∞ƒÅ
^ŒÜ«∞x `«# ^ŒÜ«∞`À ‰õÄ_ç# „Ѩ=~°Î# ^•fi~å `«# g∞^Œ ã¨Oáê
kOK«_»O ^•fi~å "åi #∞Oz W|ƒO^Œ∞Å∞ Z^Œ∞~° =‰õΩO_®
K«∂_»_O» Ö’#∞ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ ®¤_∞» . =∂ <å#fl WO_ç Ü«∞<£ _≥ÖÏìÅ
g∞^Œ "Õã≤#O`« |ÅOQÍ HÍHõáÈ~Ú<å, ã≤Å<£ „ѨQÆu =∂~°æO
g∞^Œ |Ǩïâ◊ D "Õ∞[~ü ã≤¯#~ü J<Õ POˆQÜ ¡ ∂« kè H͈~ |Å"≥∞#ÿ
=∞„^Œ "Õã≤#"å_≥· LO\Ï_»∞.
H˘xfl "å~åÅ∞ *ˇ~°∂ã¨ÖË=ÚÖ’ L<åflHõ D |$O^ŒO _≥=∂
㨯ãπ‰Ωõ "≥o§:k. Hˆ ÃÑ<ì £ HÍ@<£, "Õ∞[~ü ã≤¯#~°∞¡ Tà’§H˜ `«=∂ëê
^Œ∞ã¨∞ÎÅ∞ ^èŒiOz J_»∞QÆ∞ÃÑ\˜ì# "≥Ú^Œ\ ˜ S~Àáê "åã¨∞Öˇ·
LO\Ï~°∞. P ^Õâ◊O KåÖÏ J~åK«HõOQÍ LO_ç ZѨC_»∞ JÅ¡~°∞¡
"≥Ú^ŒÅ=Ù`åÜ≥∂ J#fl ÉèÜ í ∞« O Hõeyã¨∂Î LOk. HÍx W„|Ç‘ÏO
áêëê |Å"≥∞#ÿ ѨiáêÅ# J#∞Éè=í OÖ’H˜ =ã¨∂Î LO_»_O» =Å¡
U q^è"Œ ∞≥ #ÿ Q˘_»=Å∞ J=ÖË^∞Œ . =∞`« KèåO^Œã¨ "≥∞#ÿ áêsì<`Õ x«
W„|Ç‘ÏO áêëê, Hˆ ÃÑ<ì £ HÍ@<£ ã¨O^Œ~≈° # HÍÅOÖ’ Tif™ê_»∞.
=∞~î°OÖ’ ǨÏ`«º
"åiOHÍ _≥=∂㨯ãπÖ’ L#fl ~ÀAÖ’¡<Õ `«# ¿ãflÇ≤Ï`«∞_≥·#
J™êû^£ ã≤kúH±x J`«x #=∞‡HÍÅ HÍ~°}OQÍ P =∞~î°~Ö’
11
KåÖÏ Ç≤ÏOã¨ÅH˜ QÆ∞i KÕã≤ K«OÑ≤#@∞¡ "≥∞Hˆÿ Öò `≥Å∞ã¨∞H˘<åfl_»∞.
"≥∞ÿˆHÖò ÉÏ^èŒ K«∂ã≤ Hõiy# \Á_£ J<Õ WOw¡+¨μ "åºáêi J`«x
q+¨Ü∂« xfl W„|Ç‘ÏO áêëêH˜ `≥eÜ«∞ *Ëâß_»∞. J`«xH˜ W„|Ç‘ÏO
áêëê PtfiHõ ^ŒàÏxfl ã¨Ç¨Ü«∞OQÍ Ñ¨Oáê_»∞. ã≤kúH± [fi~°O`À
K«xáÈÜ«∂_»x, áêuÃÑ>Ëì=∞x JHõ¯_ç ã¨<åºã¨∞Å∞ K≥áêÊ~°∞.
QÍx JO^Œ∞Ö’ XHõ# ã¨<åºã≤ ã≤kÌH± `«#H˜ =∞Oz ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»x
J`«xfl ã¨r=Ù_≥· LO_»QÍ<Õ QÀ_» "≥#∞Hõ ѨÓ_®Û~°x K≥Ñ≤Ê P
ã¨Å÷ O K«∂Ñ≤OKå_»∞. JHõ¯_» J`«#∞ K«xáÈÜ«∂Hõ P QÀ_»x |^ŒÅÌ ∞
H˘\˜ì P â◊"åxfl fã≤ PÃÑ·# ѨÓ_®Û~°x K≥áêÊ_»∞. JHõ¯_çOHÍ
P Ѩ_»Q˘\˜ì# QÀ_» ~åà◊√§ P#"åà◊√¡QÍ L<åfl~Ú. P =∞~î°Ñ¨Ù
ã¨<åºã¨∞Å∞ u#∞|O_®~åÅxzÛ ã¨`¯« iOK«É’QÍ ''^Õ=Ùx âßѨO
L#fl D ã¨÷ÅOÖ’ Ug∞ u#O, `åQÆO—— PÜ«∞# `«# qâßfiã¨
áê„`«∞ _≥·# ¿ã=‰õΩ_çx g∞~°∞ KÕã≤# ǨÏ`«º K«∂™ê_»∞. Jx
u~°ã¨¯iOKå_»∞. ã≤kúH±x „áê}ÏÅ`À ~°H˜ΔOK«QÆÅ "Õ∞"≥∂ J#fl
Pâ◊ J_»∞QÆO\˜Ok JO`«‰õΩ=ÚO^Õ J`«#∞ K«xáÈ=_»O =Å¡.
_≥=∂㨯ãπ#∞Oz P |$O^ŒO ÉÏQÍÌ^£H˜ Ѩܫ∞xOKåÅ#∞
H˘Ok. QÆ∞„~åÅx, XO>ˇÅx U~åÊ@∞ KÕã¨∞H˘O@∞#fl ã¨=∞
Ü«∞OÖ’ "åix W„|Ç‘ÏO áêëê H˜O^Œ QÆ=~°fl~üQÍ L#fl +¨sѶÉπ Ë
"åiH˜ `À_»∞QÍ "≥àı§O^Œ∞‰õΩ ^•iÖ’ U~åÊ@∞¡ K«∂¿ãO^Œ∞‰õΩ
J#∞=∞u=fi=Åã≤#^Œx, ZO^Œ∞HõO>Ë ^•i „Ѩ=∂^Œ Éèí∂~Ú+¨ì
"≥∞ÿ#^Œx |u=∂ÖÏ_»∞. P ã¨Ç¨Ü«∂xfl ZO`À P#O^ŒOQÍ P
|$O^ŒO ã‘fiHõiOzOk. ÉË "åix, ÉÏQÍÌ^£ #∞Oz =zÛ# F
¿+H± a_®~°O "≥#H˜¯ "≥à√◊ OÎ _Õ"åiH˜ JѨÊyOKå_»∞. P ÉÏ^躌 `«x,
"Õ+¨ ÉèÏ+¨Ö’¡ H˘@ì=zÛ#@∞ì L#fl J`«#∞ Z<Àfl™ê~°∞¡ QÆ∞„~åÅ#∞
fã¨∞H˘x WO_çÜ«∂ "≥o§ Jq J=Ú‡_»∞ áÈÜÕ∞ =~°‰õΩ JHõ¯_Õ
`«~°K«∞QÍ LO@∂ LO_»_»O KÕ`« J`«xH˜ S~Àáê"åã¨∞ŠѨi
K«Ü∞« O LO_»@O=Å¡ "åi J=ã¨~åÅ∞ `≥eã≤ „â◊^úŒ =Ç≤ÏOKå_»∞.
"å~°∞ ÉÏQÍÌ^£ ˆHΔ=∞OQÍ KÕ~å~°∞. "≥Ú^Œ\ ˜ ~å„u "åix
¿+H± `«# QÆ$ǨxˆH fã¨∞ÔHàϧ_»∞. P =∞~åfl_»∞ ˆHÃÑì<£ HÍ@<£
q∞+¨<£ QÆ$ǨxH˜ "≥àϧ_»∞. JHõ¯_»∞ „QÀ"£û áêÔ~flÖò (P `«~∞° "å`«
HÍ<£ˆQÖò „ѨÉèí∞=ÙQÍ ¿Ñ~°∞ Ѩ_»¤"å_»∞) „HÀx<£Å∞ Ô~O_»∞ =¸_»∞
ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ LO@∞<åfl~°∞. P Z_®i „ѨÜ∂« }Ѩ٠qâıëêÅ∞,
<å `«O„_ç 1833 "Õ∞ 11 `«# `«eH¡ ˜ „"åã≤# L`«~Î O° Ö’L<åfl~Ú.
P q=~åÅ∞ ѨÓiÎQÍ W=fi@O ^èŒ~°‡O.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
Z_®i J#∞Éèí"åÅ∞
<å „Ñ≤Ü«∞"≥∞ÿ# `«e¡!
<å z=i L`«Î~°O _≥=∂㨯ãπ #∞Oz „"å™ê#∞. Hõ#Hõ <Õ#∞
WO_çÜ«∂ "≥·Ñ¨Ù "≥àϧeû#O`« "ÕQÆOQÍ HÍHõáÈ~Ú<å „Ñ¨Ü«∂}˜
ã¨∞<Î åflx QÆ=∞xOz LO\Ï=Ù. KåÖÏ PÅ™êºÅ∞, Ѩ~㰠ʨ ~° q~°∞^Œú
"≥∞ÿ# ã¨ÅǨÅ `«~°∞"å`« "Õ∞=∂ ã¨÷ÅO =^Œe ÃÑ\˜ì, 24 k<åÅ
Hõiî#"≥∞ÿ# „Ѩܫ∂}O, XHõ z#fl a_®~°O`À KÕã≤, U„Ñ≤Öò 3#
|Ü«∞ÖËÌi# "åà◊§O WHõ¯_çH˜ J^Œ∞ƒù`«"≥∞ÿ# P~ÀQƺO`À 26#
KÕ~åO. P `«~°∞"å`« =∂ Jã¨Å∞ W|ƒOkH˜ HÍ~°}O Hõ#∞
Q˘<åflO. =∂ a_®iÖ’ L#fl ¿+H±ÅH˜ <åÜ«∞‰õΩ_≥·# ¿+H±H˜
"Õ∞=Ú J`«x`À „Ѩܫ∂}˜OK«_»O ã¨=∞‡`«O HÍ^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë
^•iÖ’ J_»∞‰¤ Ωõ <Õ J~°Éò `≥QÅÆ H˜ K≥eO¡ Kåeû# #[~å<å, "åi`À
"Õ∞=Ú ‰õÄ_® L#fl@∞ì `≥e¿ãÎ qѨs`«OQÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
ZO^Œ∞HõO>Ë ™ê^è•~°}OQÍ =∞#O "åiHõO>Ë ^è#Œ =O`«∞Å =∞x
J~°|∞ƒÅ∞ KåÖÏ ã¨∞ÅÉèíOQÍ #=Ú‡`å~°∞. z=iH˜ "Õ∞=Ú
J~°|∞ƒÅ "ÕëêÅ∞ ^èŒiOKÕ@>ÿ̌ì`Õ, =∂ XO>ˇÅH˜ ™ê÷xHõ „Ѩܫ∂
}©‰Ωõ Å HõO>Ë Z‰õΩ¯= ~°∞ã¨∞=Ú K≥eO¡ KÕ@>ÿ̌`ì Õ =∞=∞‡efl fã¨∞‰õΩ
"≥à§◊ \ÏxH˜, =∞=∞‡efl =∂QÆ∞iOz „â◊^úŒ =Ç≤ÏOK«QÅÆ XHõ ¿+H±H˜
ZO`À #=∞‡HõO`À JѨÊyOKå~°∞. JO^Œ∞=Å¡ "Õ∞=Ú "åi H˘_»∞
‰õΩÅ"≥∂ J#fl^Œ=Ú‡Å"≥∂ J~Ú`Õ "å~°∞ ZO`« „â◊^Œú =Ç≤Ï™êÎ~À
JO`« „â◊^Œú =Ç≤ÏOz#@∞=O\˜ JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ =∂‰õΩ U
=∂„`«O ѨiK«Ü∞« O ÖË#@∞=O\˜ =∞#∞+¨μºÅ JO_»`À „ѨÜ∂« }O
"≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\ÏìO. P ¿+H± U z#fl q+¨Ü«∞OÖ’#∞ J„â◊^Œú =Ç≤ÏO
K«Ö^Ë ∞Œ . ~ÀA‰õΩ 12, 14 QÆO@Å∞ XO>ˇÅÃÑ· ã¨∂~°∞ºx "Õ_Öç ’
„Ѩܫ∂}˜OK«@O `«Ñ¨Êx ã¨i J=@O`À [xOz# qã¨∞QÆ∞ `«Ñ¨Ê
=∞ˆ~ zH͉õΩÖËx „ѨÜ∂« }O <å [#‡Ö’ WO`«=~°‰Ωõ KÕÜ∞« ÖË^∞Œ .
a_®~°OÖ’ 600 #∞Oz 700 ^•Hõ XO>ˇÅ∞<åfl~Ú.
"å\˜x 12 #∞Oz 14 QÆ∞OѨÙÅ∞QÍ qÉèlí OKå~°∞. „Ѩf qÉèÏQÆO
XHÀ ¿+H± H˜O^Œ LOk. "åi`À 120 =∞Ok =∞#∞+¨μºÅ∞
~åQÍ "åiÖ’ 20, 30 =∞Ok Hõ`∞« ÅÎ ∞, Ѷ~≤ O° QÆ∞ÅÖ’ =∂ ѨH¯õ Å
QÍx Ô~O_»∞ =¸_»∞ "≥∞ÿà◊√§ =ÚO^Œ∞ QÍx Z_®i J~°|∞ƒÅ∞
Z@∞"≥·Ñ¨Ù #∞Oz ZHõ¯_» =Ú@ì_ç™êÎ~°x "å~°∞ TÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~À
^•xx |\˜ì, ã¨"åi KÕã¨∂Î =KåÛ~°∞.
„Ѩ=∂^Œ~°Ç≤Ï`«O Jx JxÑ≤Oz#ѨC_»∞ XHõ "≥∞ÿÅ∞ "≥_»
Å∞Ê# Ѩ~∞° K«∞‰õΩ<åfl J~°|∞ƒÅ∞ HõxÑ≤OKÕãi¨ H˜, JO^Œ~∞° ^ŒQiæÆ H˜
12
KÕi Hõeã≤ LO_Õ"å~°∞. ~å„uà◊√§ "≥Ú`«ÎO |$O^ŒO Ju H˘kÌ
ã¨Å÷ OÖ’ x„kOKÕ"åà◊O¡ . XO>ˇÅ#∞ ã¨~∞° ‰õΩÅ∞ ÖÏQÍ XHõ KÀ@
*’_çOKÕ "å~°∞. QÆ∞„~°Ñ¨Ù âßÅÅ∞ D Z_®i Ѩ_»HõÅ`À áÈeÛ
#ѨC_»∞ Ju ã¨∞O^Œ~°"≥∞ÿ# ѨÓÅ ã¨[˚Å∞ Jx `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflO.
XO>ˇÅ gѨÙÅ g∞^Œ 12 QÆO@Å „ѨÜ∂« }=∞Ü«∂ºHõ ^Œ∞O_»
QÆ∞ʼnõΩ ^ŒQÆæ~°QÍ L<åfl"≥∂ ^Œ∂~°OQÍ L<åfl"≥∂ `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ
ã¨=∞Ü«∞O LO_Õk HÍ^Œ∞. `≥Å¡"å~°‰õΩ =ÚO^Õ |Ü«∞ÖËÌi,
ã¨∂~åºã¨=Î ∞Ü«∞O =~°‰Ωõ H˘xfl™ê~°∞¡ `«~∞° "å`« ‰õÄ_® PQƉΩõ O_®
„ѨÜ∂« }O KÕ¿ã"å~°∞. ZHõ¯_» ѨKÛ« ^Œ#O HõxÑ≤¿ãÎ JHõ¯_» "Õ∞ã¨∂Î
XO>ˇÅ∞ <≥=∞‡kQÍ HõkÖËq. Jq =∞Oz uO_çáÈ`«∞Å∞. J@∞
=O\˜ uO_ç ã¨=∞$kúQÍ ÖËx „Ѩ^âÕ O◊ "å\˜H˜ `«QÖÆ ^¡Ë ∞Œ . Z‰õΩ¯=QÍ
QÍ_è» "åã¨#Å#∞ "≥^Œ[ÖË¡ "≥ÚHõ¯efl Jq u<Õq, nxH˜ q∞#Ǩ
~ÚOѨ٠ܫ¸„Ѷ¨\ ©ãπ QÆ@∞¡. "å\˜ g∞^Œ ~°=∂~°q Ug∞ ÖË=Ù.
"Õ∞=Ú Z_®i ^•>Ë ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Jk J`«ºO`« ã¨∞O^Œ
~°OQÍ LOk. JO^Œ∞Ö’x ѨÓÅ~°HÍÅ∞ K«∂¿ãÎ Pâ◊Û~°ºáÈ`å=Ù.
Hõhã¨O 50 J~Ú<å K«∂ã≤ LO\Ï#∞. JO^Œ∞Ö’ ã¨QÆO LO>Ë
WOQÆ¡O_»∞Ö’ QÆifiOK«^Œy# ѨÓÅ `À@ J=Ù`«∞Ok. XO>ˇÅH˜
ѨK«Û^Œ#O L#fl "Õ∞`« LO>Ë hà◊√§ JHõ¯ˆ~¡^Œ∞. =∂ XO>ˇ 20
~ÀAÅ áê@∞ hà◊√§ ~°∞z K«∂_»Ö^Ë ∞Œ . =∂ ^•iÖ’ ~Ô O_Õ ÉÏ=ÙÅ∞
ÃãÅÜÕ∞~°¡ J_»∞QÆ∞Ö’¡ LO_ç HõxÑ≤OKå~Ú. XO>ˇÅH˜ h~°∞
JHõ¯ˆ~¡Hõ áÈ=_»O =Å# =∂ <åÜ«∞‰õΩ_çH˜ ã¨∂^ŒO@∞~å~Ú
ÖËHõ ã¨∂~°∞º_ç<Õ #=Ú‡HÀ_»O =Å¡#∂ gÖˇ·#O`« Ju u#fl<≥·#
=∂~°æOÖ’ „Ѩܫ∂}O ™êyOKå=Ú. XO>ˇÅx Z_®i F_»Å#
=K«∞Û. Jq ^Œ∂~°OQÍ PHÍâ◊Ѩ٠JOK«∞# =∂ "≥·Ñ¨Ù =ã¨∞Î#fl
ѨC_»∞, ã¨=Ú„^ŒOÖ’ ^Œ∂~°OQÍ L#fl F_»Å∞ ^Œy~æ =° Ù `«∞#flѨÊ\˜ÖÏ
HõxÊOKÕq. ZO_» =∂=ÙÅ∞#fl KÀ@ „Éèí=∞ ã¨OѨÓ~°‚O "å\˜x
F_»ÅO>Ë eeѨÙ@¡ <åxHÍ^ŒàÏxH˜ K≥Ok#qQÍ TÇ≤ÏOK«∞
HÀ"åe. ZO^Œ∞HõO>Ë XHõ =O^Œ @#∞flÅ F_» "≥∂¿ã ã¨~∞° ‰õΩH˜ ã¨=∂#
"≥∞#ÿ O`« =∂„`«"∞Õ =∂ "≥Ú`«OÎ a_®~°O "≥∂ã¨∞HÔ o§Ok. Z_®i
"≥Ú^Œ\’¡ =ÚYºOQÍ Wã¨H,õ QÆ∞ÅHõ~åà◊§`À U~°Ê_ç# k|ƒÅ ZQÆ∞_»∞
kQÆ∞à◊¡`À, "åã¨#Å`À ‰õÄ_ç# "≥ÚHõ¯Å∞ Ju ѨÅK«QÍ Ñ¨~°∞K«∞
‰õΩ#fl <ÕÅQÍ HõxÑ≤OzOk. JHõ¯_»H¯õ _» Z‰õΩ¯= ѨKÛ« ^Œ#O L#fl
„Ѩ^âÕ ßÅ∞ `«yÖËÎ Z_®iH˜ JÅ"å@∞ Ѩ_¤» =∂ Hõà§◊ Hõq Q˘Ñ¨ÊQÍ HõxÊOKÕq.
Ü«¸„Ѷ¨\ ˜ãπ kâ◊Ö’ KåÖÏ qâßÅ"≥∞ÿ#q, U q^èŒ"≥∞ÿ#
ZQÆ∞à◊√§ kQÆ∞à◊√§ ÖËxq, J_»∞QÆ∞ Z`«∞ΉõΩ q∞Oz# "≥ÚHõ¯Å∂,
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
k|ƒÅ∂ ÖËxq J~Ú# "≥∞ÿ^•<åÅ∞ ^•@O. ~°∞ÉÏ~üƒ ~°HõO
"≥ÚHõ¯ `åÅ∞‰õÄ Ñ¨Ù=Ùfi Ju Z`«~Î Ú# "≥ÚHõ¯ ÉèÏQÆOQÍ K«∂™êO.
Jk H˘xfl J_»∞QÆ∞ J_»∞QÆ∞#fl~° Z`«∞ΉõΩ Zky LOk.
_≥=∂㨯ãπ =ke# Ô~O_»∞ =¸_»∞ ~ÀAÅ∞, q_çk KÕã≤#
J~°|∞ƒÅ∞ ^ŒO_»∞<˘Hõ¯ ^•x<≥<· å "Õ∞=Ú K«∂_»Ö^Ë ∞Œ . Jk âßOu
HÀ~°∞‰õΩ<Õ <å‰õΩ U q^èŒ"≥∞ÿ# Q˘Ñ¨Ê x~åâ◊x HõeyOK«ÖË^Œx
h‰õΩ `≥e¿ã LO@∞Ok. Ô~O_»∞ QÆ∞OѨÙÅ∞ "≥à◊¥Î HõxÑ≤OKå~Ú.
"å~°∞ =∞=∞‡efl W„|Ç‘ÏO áêëê `åÅ∞‰õΩ Ãã·#ºOQÍ „Éèíq∞Oz
=∂ˆH q^èŒ"≥∞ÿ# Ǩx KÕÜ«∞Hõ `˘ÅyáÈÜ«∂~°∞.
=∂ a_®~°O <åÜ«∞‰õΩÅ∞ KåÖÏ âßOuÜ«Ú`«"≥∞ÿ# `≥QÆH˜
K≥Ok# "å~°∞. JO^Œ∞Ö’ KåÖÏ =∞Ok ÉÏQÍÌ^Œ∞ #QÆ~° QÀ_»Å∞
=∞^èÕº „Ѩã¨∞÷`«O x=ã≤ã¨∞Î<åfl~°∞. "å~°∞ JѨiz`« `≥QÆÅ =∞^茺
QÆ∞O_® „Ѩܫ∂}˜OKÕ@ѨC_»∞ XO>ˇH˜O`« JO@∂ xs‚`«"≥∞ÿ#
ã¨∞OHõO K≥eã¡ ∂¨ Î LO\Ï~°∞. "Õ∞=Ú =~°^ÖŒ ’ L#fl Ü«¸„Ѷ\¨ 㘠xπ
Ѩ_=» Ö’ ^•\ÏO. Jk xO_»∞QÍ 150 QÆ*ÏÅ "≥_Å» ∞Ê# LOk.
Ü«¸„Ѷ\¨ 㘠,π „>ˇÿ „ÔQãπÅ =∞^躌 Jã¨Å∞ ã≤ãÖ¨ #·ˇ Z_®ix ^•\ÏO.
Jk =ã¨O`«HÍÅ"Õ∞ J~Ú<å KåÖÏKÀ@¡ ѨKÛ« ^Œ#O =∞K«∞ÛÔH<· å
ÖË^∞Œ . ÉÏQÍÌ^∞Œ KÕ~åHõ =∂¿+‰õΩ =∞=∞‡efl `«# WO\˜H˜ fã¨∞H˘x
"≥àϧ_»∞. JHõ¯_» Ѩ_∞» ‰õΩx =∞~åfl_»∞ L^ŒÜ∞« O „>ˇ„ÿ QÔ ãπx Ѩ_=» Ö’
^•\˜# =∂‰õΩ =∞`« „ѨKå~°‰õΩÅ#∞Oz ǨÏ$^ŒÜ«∞ѨÓ~°fiHõ
™êfiQÆ`«O ÅaèOzOk.
=∂‰õΩ „Ѩܫ∂}OÖ’ U^À H˘kÌ W|ƒOk Ѩ_ç<å =∞#
[<åÅ =∞^躌 # ã¨∂~°∞ºx ÉÏi #∞O_ç ~°H} Δõ á⁄O^Œ∞`«∂ "Õ∞=Ú
J#∞ÉèíqOz# P#O^ŒO h‰õΩ K≥ѨÊÖË#∞. z=i ~ÀA# Ѩk
¿ÇÏ_»∞#fl~° QÆO@Å∞ XO>ˇÅ g∞^Œ 60 "≥∞ÿà◊√§ „Ѩܫ∂}˜OKåO.
^•#∞flOz <Õ#∞ „Ѩܫ∂}Ïxfl `«@∞ìHÀQÆÅ#x JOK«<å "ÕÜ«∞
QÆÅ=Ù. J~Ú`Õ H˘Ü«∞º ‰õΩsƒx K«∂_»QÍ<Õ ¿ã^Œ fˆ~ Ѩi
ã≤÷uÖ’ ÖË#x XѨCHÀ"åe. ÉèÏ~°"≥∞ÿ# XO>ˇÅ #_»Hõ KåÖÏ
|_»eHõ Hõeyã¨∞OÎ k. =∂¿+‰õΩ =∂‰õΩ JxflO\˜Ö’H˜ <åEÔH#· k,
JO^Œ"≥∞ÿ# Ü«Ú=uÖÏQÍ#_çKÕk J~Ú# z#fl ^•xfl ™êfisH˜
W=fi@O =Å# <Õ#∞ H˘kÌQÍ<Õ ÉÏ^èŒÑ¨_®¤#∞. J~Ú`Õ XHõ
~ÀAÖ’ #ÅÉèˇ· UÉèˇ· "ÕÅ™ê~°∞¡ ÃÑ·H˜ H˜OkH˜ TQÆ∞`«∂ "≥à◊§_»O
Ug∞ ã¨∞YOQÍ LO_»^Œx „QÆÇ≤ÏOKå#∞.
QÆ`« ã¨O=`«û~åxH˜ =ÚO^Œ∞ ã¨O=`«û~°O ÉÏQÍÌ^∞Œ "åã¨∞Öˇ#·
60 "ÕÅ =∞OkÖ’ 50 "ÕÅ =∞Ok ¿Ñ¡QÆ∞ =zÛ K«xáÈÜ«∂~°x
13
qx LO\Ï~°∞. J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ P =∞ǨѨ@flO H˘xfl J_»∞
QÆ∞Å =~°^Œ h\˜ H˜O^Œ, =Ú\˜_ì Oç K«\ÏxH˜ ã≤^OúŒ QÍ L#fl Ãã#· ºO
`À#∂ LOk. Ãã·#ºO =~°^Œ fÜ«∞QÍ<Õ Ñ¨Ù~° „áêHÍ~°Ñ¨Ù QÀ_»Å
=ÚO^Œ∞ ÉÏ~°∞Å∞ fiOk. D<å\˜ D Ti~°∂Ѩ٠[iy#
ã¨OѶ¨∞@#ÅH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ LOk. =~°^Œ, QÀ_»Å#∞ QÆO_ç
H˘\˜ì T~À¡H˜ „Ѩ"ÕtOz#ѨC_»∞ <åÅ∞QÀ=O`«∞ Wà◊√§ ‰õÄeÛ
ZO`À=∞Okx P tkèÖÏÅÖ’ ѨÓ_çÛOk. QÀ_»Å =∞^茺 ã¨÷ÅO
tkèÖÏÅ ‰õΩѨÊÅ`À xO_çáÈ~ÚOk. H˘xfl ÉèÏQÍÅÖ’ "≥Ú`«ÎO
g^èŒ∞Å∞ x~°˚#"å™êÅ~ÚáÈÜ«∂~Ú. 30 ÅHõΔÅ =∞Ok [#O
XHõѨC_»∞ x=ã≤Oz# P =∞Ǩ#QÆ~°O WѨC_»∞ ѨÓ~°fi "≥·Éèí
"åxH˜ ˆH=ÅO F QÆ∞~°∞ÎQÍ q∞yeOk.
WHõ¯_ç =∞`« „ѨKå~°‰õΩÅ∞ =∞=∞‡efl ZO`À ^ŒÜ«∞`À ™êfiQÆ
uOKå~°∞. JÖψQ HõOÃÑh Ô~ã≤_≥O@∂#∞. "å~°∞ =∂„`«"Õ∞
WHõ¯_» WOw¡+¨μ "å~°∞. >ˇÿ„ÔQãπ g∞^Œ∞QÍ |„™ê KÕ~°@O ã¨∞ÅÉèí
=∂~°Oæ . =¸_»∞ ~ÀAÅ `«~∞° "å`« XHõ ÃÑ^ŒÌ Ѩ_=» Ö’ |Ü«∞ÖËiÌ
<åÅ∞ÔQ·^Œ∞ ~ÀAÖ’¡ |„™ê KÕ~°∞‰õΩO^•=∞x J#∞H˘O@∞<åflO.
JHõ¯_» #∞Oz F F_»Ö’ ÉÁOÉÏ~ÚH˜ "≥àı§ J=HÍâ◊O LOk.
<å`À L#fl "Õ∞[~ü ã≤¯#fl~ü U W|ƒOkHõ~°"≥∞ÿ# Ѩiã≤÷u<≥·<å,
`«#∞ zH͉õΩ Ñ¨_‰» Ωõ O_® W`«~x¡° zH͉õΩ Ñ¨~K° ‰« Ωõ O_® LO_»QÅÆ
JuH˘kÌ =∞OkÖ’ XHõ~°∞. "Õ∞=Ú Hõeã≤ "≥à◊§QÆÅO Jx J#∞
H˘O@∞<åfl#∞.
FiÜ«∞ÖòH˜ K≥Ok# #∂º=∞<£ WHõ¯_ç =∞~îåxH˜ K≥Ok#
"å_»∞, iK«~ü¤H˜ `≥eã≤#"å_»∞. J`«xH˜ XHõ L`«Î~°O <å =^ŒÌ
LOk. HÍx J`«#∞ H˘kÌ <≥ÅÅ „H˜`«"Õ∞ WHõ¯_ç #∞Oz "≥o§
áÈÜ«∂_»∞. W`«~°∞¡ U ѨiK«Ü«∞O, ÖËY J=ã¨~°O ÖˉõΩO_®<Õ
=∂‰õΩ Ç¨Ï$^ŒÜ∞« ѨÓ~°fiHõOQÍ ™êfiQÆ`O« ѨeHÍ~°∞. HõÖ’<≥Öò >ËÅ~ü
(Ô~ã≤_≥O@∞) ‰õÄ_® =∂‰õΩ "Õˆ~ =∂~°æO ÖËHõáÈ`Õ =∂‰õΩ =ã¨u
K«∂Ñ≤OKÕ"å_Õ. „ÔH·ã¨Î=ÙÅ∞, =Úã¨Öχ#∞Å∞ "Õ∞=Ú WOQÆ¡O_»∞
#∞Oz "Õã≤# „Ѩf J_»∞QÆ∞Ö’#∞ ^ŒÜ«∞ K«∂Ѩ_®xH˜ JOwHõ
iOz#@∞ì JxÑ≤OzOk.
<å‰õΩ ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ `«áêÖÏ PѶ‘ã¨∞ "å~°∞ <å L`«Î~åÅ∞,
<ÕxOHõ ~å##fl x~åâ◊`À ѨOÑ≤Oz "Õã≤ LO\ψ~"≥∂ J#fl
ÉèíÜ«∞O "≥Ú^ŒÖˇ·Ok. HÍx JÖÏ¡ [~°QÆ^Œx Pâ◊ Ѩ_»∞Î<åfl#∞. h
=^ŒÌ #∞Oz U Hõ|∞~°∂ JO^Œ‰õΩO_® WO`«HÍÅO J=Ù`«∞O^Œx
Jã¨Å∞ TÇ≤ÏOK«ÖËHõáÈÜ«∂#∞.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
WHõ¯_» áêëêeH± #∞Oz, _≥·Ô~Hõì~ü PѶπ Dã≤ìO_çÜ«∂
HõOÃÑhH˜, WHõ¯_» „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅ âßYH˜ JkèѨ`«∞Å#∞,
^ŒàÏÅ#∞ ѨO¿Ñ U~åÊ@∞ KÕÜ«∞=∞#fl q[˝Ñ≤Î "≥o§Ok. _≥·Ô~Hõì~ü
JOwHõiOKå~°∞. Hõ#∞Hõ WHõ¯_» F ã≤÷~°"≥∞ÿ# |Å"≥∞ÿ# „ѨÉèí∞`«fiO
uiy U~°Ê_Õ Pâ◊ =ÙOk. D ^Œi„^ŒQ˘@∞ì ^ÕâßÖ’¡ „Ѩu"å_ç
K≥~Úº ѨHõ¯"å_ç <≥uÎg∞^Õ.
`«ÖÃÑ\˜ì# Ѩ^äŒHÍÖ’¡ XHõ\ ˜ Ü«¸„Ѷ¨\ ˜ãπÃÑ· „Hõ=∞"≥∞ÿ#
Ѩ^ŒúuÖ’ Pqi Ѩ_»=Å ~°"å}Ï! áêëê Y~°∞Û`À #k #∞Oz
F HÍÅ∞=#∞ ÉÏQÍÌ^£`À HõeÑ≤, WOQÆ¡O_»∞‰õΩ WO_çÜ«∂H˜ Ju
ã¨∞ÅÉèí=Ú "ÕQÆ=O`«O J~Ú# ~°"å}Ï =∂~°æOQÍ KÕÜ«Ú@
=Ú#∂! <Õ#∞ q∞=∞‡efl =keÃÑ\˜ì#ѨÊ\˜H˜ ÉÏQÍ P~ÀQƺ
Sâ◊fi~åºÅ`À g∞~°O`å L<åfl~°x Ptã¨∞<Î åfl#∞, #=Ú‡`«∞<åfl#∞.
HÍx <åHÍ q+¨Ü«∞O `≥e¿ãÎ ÉÏ=ÙO_»∞##∞ H˘O@∞<åfl#∞.
XHõ ÃÑ^ŒÌ L`«Î~åÅ Hõ@ì HÍ<£ã¨ìxì<ÀѨÙÖò #∞Oz D =∞^茺<Õ
KÕiOk. HÍx ~°Ç¨Ï^•i g∞^Œ Z‰õΩ¯= ã¨=∞Ü«∞O fã¨∞‰õΩOk.
Jq S~°¡O_»∞ QÆ∞iOz# ^Œi„^ŒÑ¨Ù "å~°ÎÅ∞ fã¨∞‰õΩ =™êÎ~Ú.
=∞„^•ã¨∞ Ãã·#ºOÖ’ ™ê÷xHõ PѶ‘ã¨~°∞¡ "åi J#∞K«~°∞Å∞ KÕã≤#
Ju „Ѩ=∂^ŒHõ~°"≥∞ÿ# u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞x Hõ#∞HÀ¯_»O [iyOk.
J~Ú`Õ ^•x =ÚyOѨ٠WHõ¯_» `≥eÜ«∞^Œ∞. WHõ¯_» =∞# Ô~ã≤
_≥O@∞ XHõ Jã¨=∂#º"≥∞ÿ# Ѩiã≤÷uÖ’ L<åfl_»∞ „ѨÉèí∞`«fi
q+¨Ü∞« OÖ’ |Ü«∞@ L#fl `≥QÅÆ ∞ HÍx #QÆ~åÖ’¡ L#fl QÆ∞OѨÙÅ∞
HÍx XHõi =∂@ <˘Hõ~°∞ #=∞‡~°∞. U^≥·<å Q˘_»= "≥Ú^ŒÖˇ·`Õ
^•xfl ã¨~°Ì@O Ô~ã≤_≥O@∞ HõeÊOK«∞HÀHõáÈ`Õ [~°QÆ^Œ∞. "åi
"≥Ú`«ÎO qâßfiã¨O F WOw¡+¨μ "å_ç =∂@ g∞^Õ.
H˘xfl <≥ÅÅ „H˜`« ÉÏQÍÌ^∞Œ Ö’x „Ѩ[Å∞ áêëê g∞^Œ u~°∞QÆ∞
ÉÏ@∞ KÕã≤ HÀ@x =Ú@ì_çOKå~°∞. Ô~ã≤_≥O@∞x PÜ«∞# Ñ≤ez
LO_»HõáÈ`Õ „áê}ÏÅx áÈQ˘@∞ìH˘<Õ"å_Õ. J`«#∞ ‰õΩ„@
^•~°∞Å`À áêëê `«~Ñ° Ù¨ # *’HõºO KÕã∞¨ H˘x, =∞iO`« ~°HáÎõ ê`«O
[~°Q‰Æ Ωõ O_®, ~år ‰õΩ^Œ~Û° QÆeQÍ_»∞. W^Õ uiy uiy áêëêeH±
Ö’x Jxfl „áêO`åÅÖ’ [iyOk. H˘kÌáê\˜ âßOu WHõ¯_»
„Ѩ[Å∞ J#∞Éèíqã¨∞Î<åfl~°O>Ë HÍ~°}O, U „ѨHõ\ ˜`«"≥∞ÿ# Jkè
HÍ~°O ÖËx P =ºH˜Î Ü≥ÚHõ¯ J`«x ^Õâ◊O Ü≥ÚHõ¯ jÅ"Õ∞ ##fl
q+¨Ü∞« O ѨÓiÎQÍ ã≤~÷ Ñ° _¨ Oç k. qâßfiã¨O ÖËx =∞#∞+¨μÅ ^ÕâO◊ Ö’
XˆH XHõ =ºH˜Î `åÅ∞‰õΩ x*Ï~Úf`À ‰õÄ_ç# =∞#ã¨∞ „ѨÉèÏ=O
JO`« H˘@ì=zÛ#@∞ì LO_»_»O <Õ#∞ ZѨC_»∂ K«∂_»ÖË^Œ∞.
14
 <å `«~∞° "å`« L`«~Î O° ÉÁOÉÏ~Ú #∞Oz LO@∞Ok. x#∞fl,
‰õΩ@∞O| ã¨Éèí∞ºÅO^Œix ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ Pj~°fikOK«∞ QÍHõ.
JO^ŒiH˜ <å Ju ¿ãflǨÏѨÓ~°fiHõ"∞≥ #ÿ „¿Ñ=∞x `≥eÜ«∞ KÕã∞¨ <Î åfl#∞.
ZѨÊ\˜H© h Ju J#∞~åy J~Ú# ‰õΩ=∂~°∞_»∞
P~°÷~ü
=∂ <å#flQÍix `«=∞ WO\˜H˜ Ñ≤ez# =∞`« „ѨKå~°‰õΩ
ÅÖ’ XHõ~°∞ ZO^äÀx Z<£ „QÀ"£û. PÜ«∞#H˘_»∞‰õΩ ÃÇÏ„h P
=∞~î°OÖ’ Ѩ^Œ∞ÌÅ∞ „"å¿ã"å_»∞. `«~°∞"å`« L`«Î~°OÖ’ =∂ <å#fl
QÍ~°∞ ÃÇÏ„h =∞~°}Ïxfl L^ŒÇϨ iã¨∂Î =∞~îO° HõÑC¨ g∞^Œ J`«x`À
x„kOK«@O QÆ∞~°∞‰Î Ωõ `≥K∞« ÛH˘<åfl~°∞. „QÀ"£û `«~∞° "å`« =∂ `«O„_ç
[`«Ö’ ÉÁOÉÏ~Ú =KåÛ_»∞.
1833 "Õ∞ 21# ÉÏQÍÌ^£ #∞Oz "å~°∞ |Ü«∞ÖËÌ~å~°∞. Ѩi¬
Ü«∞<£ QÆÖòÊÖù ’x |∞Ã+~· Öü ’ =∂ `«O„_çQÍi Ju „Ѩ=∂^ŒH~õ "° ∞≥ #ÿ
[|∞ƒ =Å# "åix P¿Ñ™ê~°∞. `«~°∞"å`« H©.âı. H˘OQÆ∞¡ @<£
„ѨÉèí∞=Ù N=∞u „QÀ"£ûH©q^èŒOQÍ „"å™ê~°∞.
''g∞ Éèí~°Î ^ŒÜ«∞=Å¡ `«Ñ¨Ê ÔHÃÑì<£ HÍ@<£ |∞Ã+·~üÖ’ `«#
"åºkè #∞O_ç |Ü«∞@Ѩ_Õ "å_»∞ HÍ^Œ∞. J`«#∞ JO`«QÍ [|∞ƒ
QÍ#∞, Kå=ÙH˜ ^ŒQÆæ~°QÍ#∞ L<åfl_»∞——
P `«~°∞"å`« =∂ `«O„_çQÍ~°∞ `«# ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å`À `«##∞
áêu ÃÑ@ì_®xH˜ Q˘~Úº `«qfi LOKå~°x `«# J#∞=∂#O
Jx K≥áêÊ~°∞. N=∞u „QÀ"£û "≥∞ÿˆHÖò `«# ã¨Ñ¨~°ºÅ q+¨Ü«∞OÖ’
Ju qâßfiã¨OQÍ L<åfl, H˘xfl™ê~°∞¡ ''`«# „Ñ≤Ü∞« `«=∞ Ü«∞[=∂x,
¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞ L#fl Ѩiã≤`÷ ∞« Å |ÖÏxH˜ ÖÁOyáÈ~Ú J`«x ÉÏQÆ∞
QÆ∞iOz# PÖ’K«#Å`À (<å Éèí~°Î) QÆ∞O_≥Å∞ |^ŒÌÅÜÕ∞ºq——
JO@∞Ok.
1863Ö’ XHõ |Ç≤Ï~°OQÆ ã¨ÉèíÖ’ XHÍÜ«∞# 30 ã¨O=`«û
~åÅ „H˜`«O |∞Ã+·~üÖ’ „a\©+π Ô~ã≤_≥O@∞ Ãã·<åºxH˜ `å#∞
JkèѨuQÍ LO_Õ"å_ç#x ѨiK«Ü«∞O KÕã¨∞H˘x ''g∞ JO`«º
„H˜Ü«∞Å U~åÊ@∞¡ <å‰õΩ JѨÊK≥ѨÊ|_®¤~Ú—— Jx K≥áêÊ_»∞.
''J`«<˘Hõ¯_Õ `«# ã¨fiã¨=∂kèx ^Œi≈OK«∞H˘#fl "å_»∞ Jx <å
QÆ∞iOz |Ǩïâß J#∞H˘x LO\Ï_»∞—— Jx =∂ <å#fl QÍ~°∞
`«~°K«∂ JO@∂ LO_Õ"å~°∞.
~°=∂~°q∞ WOQÆ¡O_»∞ #∞Oz |Ü«∞ÖËÌi# 12 <≥ÅÅH˜
ÉÁOÉÏ~Ú KÕi, `«O*Ï=Ó~°∞H˜ uiy ÔH¿Ñì<£ HÍ@<£ "≥àϧ~°∞.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
|Ǩïâß =∂ `«O„_çQÍ~°∞ KÕã#≤ W`«~° „ѨÜ∂« }ÏÅ QÆ∞iOz
K≥ѨÊ\ÏxH˜ WHõ¯_Õ `«y# ã¨÷ÅO. PÜ«∞# P„¿ãìeÜ«∂ 3 ™ê~°∞¡
=∂i+¨+π XHõ™êi "≥àϧ~°∞. ZO`ÀHÍÅO "≥#∞Hõ KÕã≤# D
„Ѩܫ∂}ÏÖ’¡ Ü«∂„u‰õΩ_»∞ `«#∞ QÆ=∞xOz# "å\˜x J`«#∞
"≥o§# ^Õâ◊O ÉÏQÆ∞ HÀã¨O qxÜ≥∂yOK«\ÏxH˜ Ѩ_ç# „â◊=∞x
K≥ѨÊ@O HÀ~°^Œy#k.
PÜ«∞# F z#fl Ô~·Å∞ `«# Pnè#OÖ’ L#fl ~ÀAÖ’¡ ‰õÄ_®
PÜ«∞# Ô~·Å∞ =∂~åæÅ ~°"å}Ï HõO>Ë HÍÅ∞=Å ^•fi~å ~°"å}Ï
K«=Hõ Jh, `«^•fi~å h\˜ áê~°∞^ŒÅ ‰õÄ_® ™êkèOK« =K«∞Û#x,
KåÖÏ |ÅOQÍ ~Ô Å· ∞ =∂~åæxfl x~å‡}ÏÅH˜ =ºu ~ˆ HõOQÍ HÔ ÃÑ<ì £
"åkOKÕ"å_»<Õ q+¨Ü∞« O D ѨÙã¨HÎ Oõ Ö’ J#∞"≥#· KÀ@ `≥Å∞ã¨∞
H˘O\ÏO. Ô~_£Ç≤ÏÖòû Ô~·ÖËfi Ѩx ѨÓ~°ÎÜ«∂ºHõ PÜ«∞# P~ÀQƺO
tkèÅ=∞Ü«∞=∞=@O`À \Ïãπ=∂xÜ«∂H˜ HÀÅ∞HÀ= \ÏxH˜,
ÃãÅ=Ù g∞^Œ "≥àϧ_»∞. Jk P ~ÀAÖ’¡ KåÖÏ qã¨∞QÆ∞ HõeyOKÕ
„Ѩܫ∂}O.
\Ï™ê‡xÜ«∂ KÕ~åHõ PÜ«∞# `å`å¯eHõOQÍ Ç¨ÏŸ|~üì
ѨÙ~°OÖ’ ã≤÷~°Ñ¨_®¤_»∞. JHõ¯_» "≥O@<Õ ÃãO„\˜=ÓºQÆÖò Pqi
Ü«∞O„`«O g∞k „ѨÜ≥∂QÍÅ`À `«# HÍÖÏxfl "≥zÛOKå_»∞. Jk
D<å_»∞ JO^Œix PHõi¬ã¨∞Î#fl h\˜ Pqi @Ô~·ƒ#∞H˜ =ÚO^Œi
#=¸<å. HÍx Jã¨Å∞ u~°∞QÆ∞_»∞ Ü«∞O„`«=Ú WOHÍ JѨÊ\˜H˜
~°∂Ѩ٠k^Œ∞HÌ ÀÖË^∞Œ . u~°∞QÆ∞_»∞ Ü«∞O„`«O QÆ∞iOz# ÉèÏ=# ѨÓiÎQÍ
PÜ«∞#^Õ #x <Õ#∞ #=Ú‡`å#∞. P WO[<£x PÜ«∞# xâ◊≈
Ü«∞OQÍ `«Ü«∂~°∞ KÕâß_»∞. ^•x Ѩx`«#O ѨsH˜Δã¨∞Î#fl ã¨=∞
Ü«∞OÖ’ PÜ«∞# ã¨OáêkOK« QÆey# UÔH·Hõ h\˜ ÉÏ~ÚÅ~ü
QÆ\ ˜ìk HÍHõ ¿Ñe PÜ«∞xfl f„=OQÍ QÍÜ«∞ѨizOk!.
D ^Œ$~°^$Œ +¨Hì ~õ "° ∞≥ #ÿ ã¨OѶ∞¨ @# q=iOK«@OÖ’ PÜ«∞#H˜
ã¨Ç¨Ï["≥∞ÿ# Pâß"å^ŒO`À ''x["Õ∞, Jk |^ŒÌÅ~Ú <å Ô~O_»∞
HÍà◊§H˜ QÍÜ«∂Å∞ KÕÜ«∞@O, XHõ ^•x #∞Oz =∂O™êxfl
`˘ÅyOK«@O KÕã≤Ok. HÍx xq∞ëêxH˜ 150 u~°∞QÆ∞à◊√§
ã¨OáêkOK«@OÖ’ q[Ü«Ú_»#Ü«∂º#∞—— Jx J<åfl~°∞. PÜ«∞#
ÉÏ^èŒ#O`«\ ˜H˜ P Ѷ¨e`«O ѨiǨ~°"≥∞ÿOk. Z<Àfl <≥ÅÅ∞ #_»=
ÖËHõáÈÜ«∂_»∞. z=iHõO\Ï P „Ѩ=∂^Œ Ѷ¨e`«O =Å# H˘^ÀÌ
Q˘áÈÊ ÉÏ^Œ Ѩ_»∞`«∂<Õ LO_Õ"å_»∞. =ÚYºOQÍ Hõ+¨ìѨ_ç Ѩx
KÕã#≤ ѨC_»∞, K«e"Õ¿ã "å`å=~°}OÖ’#∞. `«=∂ëê Uq∞@O>Ë
PÜ«∞# Q˘Ñ¨Ê áê^Œ Ü«∂„u‰õΩ_»∞. PÜ«∞# _≥ɡ·ƒ ã¨O=`«û~åÅ
15
=Ü«∞ã¨∞ûÖ’ ‰õÄ_® ÃÑ^ŒÌ ^Œ∂~åÅ∞ HÍe #_»H#õ "≥à§◊ QÆeQˆ "å~°∞.
PÜ«∞# ã¨#flx i"å\ÏÖÏO\˜, K«∞~°∞ÔH·# â◊s~åHõ$u PÜ«∞#H˜
ã¨Ç¨Ü«∞ HÍiQÍ LO_Õk. PÜ«∞# â◊H˜Î=O`«"≥∞ÿ# =∞#ã¨∞û,
JÅ"å@∞ =Å# PÜ«∞# KåÖÏ QÆO@Å áê@∞ ZHõ¯_®Åx,
H˘`«Î ^ÕâßÅ#∞ ã¨OKå~°O KÕã≤, ѨijeOz `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅ<Õ
P#O^ŒO`À J#∞ÉèíqOKÕÖÏ KÕ¿ãk.
„Ѩ=∂^ŒO [iy# `«~°∞"å`« KåÖÏ "å~åÅ =~°‰õΩ PÜ«∞#
Ǩϟ|~üì Ѩ@ì}OÖ’x XHõ Ǩϟ@Ö’¡ q∞H˜¯e J<å~ÀQƺO`À
Ѩ_»Hõ "Õâß~°∞. PÜ«∞#x Hõ^ŒÑ¨\ÏxH˜ gÅÜ«∂ºHõ _≥~ü"≥O\ò
QÆ@∞ì g∞^Œ Ǩϟ|~üì Ѩ@ì}ÏxH˜ H˘kÌ "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’ L#fl
`«# WO\˜H˜ XHõ ÃÑ^ŒÌ=∞x+≤ PǨfixOKå_»∞. P JO^Œ"≥∞ÿ#
Ѩiã¨~åÖ’¡ q„âßOu PÜ«∞# HÀÅ∞HÀ=_®xH˜ ã¨Ç¨ Ü«∞ Ѩ_Oç k.
PÜ«∞xfl "åǨÏ#OÖ’ P Ѩiã¨~åÖ’¡ uѨÊ_®xH˜ gÖˇO· k. „ѨÑO¨
K«OÖ’x Ju ã¨∞O^Œ~°"≥∞ÿ# „Ѩ^ÕâßÅÖ’ |Ǩïâß Jk XHõ\ ˜.
"≥eìOQ∑@<£ tY~°áê^ŒO ^ŒQÆæ~°∞#fl Ǩϟ|~üì ѨÙ~åxH˜,
_≥~ü"≥O\ò #k QÆ}hÜ«∞"≥∞ÿ# Ѩi=∂}Ѩ٠F_»Å#∞ fã¨∞‰õΩ
=ã¨∞ÎOk. ã¨O=`«û~°OÖ’ <≥ÅÅ áê@∞ tY~°O =∞OK«∞`À HõѨÊ
|_ç LO@∞Ok. Ѩ~fi° `«áê^ŒO WO_çÜ∂« Ö’#∞, WOQÆO¡ _»∞ Ö’#∞
HÍ#~åx, hÅO, Z~°∞ѨÙ, Ѩã¨∞Ѩ٠=~å‚Å =$HõΔ ã¨O`«`«∞Å`À
„|Ǩ‡O_»"≥∞ÿ# ÃÑOѨÙ`À LOk. Jâ◊‰õΩÎ_≥·# PÜ«∞#H˜ ^•x
PHõ~°¬} Q˘Ñ¨ÊQÍ LO_ç PÜ«∞# P "≥Ú^Œ\ ˜ =∂~°∞Ê`À KåÖÏ
HÀÅ∞‰õΩ<åfl_»∞.
P `«~°∞"å`« PÜ«∞# P nfiѨO =∞^茺֒ x=ã≤OKÕ ‰õΩ@∞O
ÉÏxH˜ Jukè JÜ«∂º_»∞. JHõ¯_» ^Œ$â◊ºO ѨÓ~°fiO JO`« Q˘Ñ¨ÊQÍ
ÖËHáõ È~Ú<å H˘`«QÎ Í#∞, „Ѩ`ºÕ HõOQÍ#∞, qq^è"Œ ∞≥ #ÿ Pã¨HHΘ ~õ "° ∞≥ #ÿ
HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ Hõey LOk. JHõ¯_ç „ÔH·ã¨Î=ÙÅ∞ ZšѨC_»∂
ã¨Ç¨ Ü«∞O KÕ¿ã "å~°∞QÍ, L`åûÇ¨Ï Ñ¨iKÕ "å~°∞QÍ LO_Õ"å~°∞.
L`«Î~°kâ◊Ö’ ^Œ∂~°OQÍ =∂~°∞ʉõΩ P `«~°∞"å`« "≥àϧ_»∞. P
„Ѩ^Õâ◊O ÖÏ<£ûã¨ì<£H˜ 16 "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’ LOk. JHõ¯_» x=ã≤
ã¨∞#Î fl „ÔHã· =Ψ ÙÅ∞ K«∂Ñ≤# ^ŒÜ∞« , WzÛ# Pu^躌 O PÜ«∞# ZѨÊ\˜H˜
=∞~°=ÖËHõáÈÜ«∂_»∞. PÜ«∞# „Hõ"Õ∞Ñ≤ ™êfii KÕÜ«∞\ÏxH˜ #_»=
\ÏxH˜ â◊H˜Î ã¨OáêkOKå_»∞. H˘kÌ <≥ÅÅ `«~°∞"å`« Ǩϟ|~üì
Ѩ@ì}ÏxH˜ WO_çÜ«∂H˜ uiy "≥àϧ_»∞.
PÜ«∞# \Ï™ê‡xÜ«∂ "≥Ú^Œ\ ˜™êi "≥o§#ѨC_»∞ ã¨~ü *Ï<£
„á¶êOH±e<£ JHõ¯_» QÆ=~°fl~üQÍ L<åfl_»∞. PÜ«∞# ^ŒÜ«∂ ǨÏ$^Œ
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
Ü«Ú_»∞ ¿ãflǨÏje Jx PÜ«∞xfl ÉÏQÍ `≥eã≤# "åà◊√§ „¿Ñq∞O
KÕ"å~°∞. PÜ«∞#H˜ PÜ«∞# ÉèÏ~°ºH˜ =∂ <å#flQÍ~°∞ Ju W+¨"ì ∞≥ #ÿ
"å_»∞. „ѨÉ∞íè `«fi Éè=í #OÖ’ `«~∞° K«∞ =∂ `«O„_ç QÍ~°∞ LO_Õ"å~°∞.
P *Ï˝#Ü«∂„`«Å∞ KÕ¿ã K«H¯õ x ÃÑ^ŒÌ =Ü«∞ã¨∞¯_çH˜ =∂ <å#flQÍ~°∞
Jaè=∂#O`À JO@∞‰õΩ áÈÜ«∂_»∞.
1839Ö’ ^ŒH˜Δ} ^èŒ$= Ü«∂„`« KÕã¨∞Î#fl |$O^ŒO F_»ÅÖ’
\Ï™ê‡xÜ«∂ [ÖÏÅÖ’ _≥~ü "≥O@∞‰õΩ ã¨g∞ѨOÖ’ H˘kÌ <≥ÅÅ∞
ÅOQÆ~∞° "ÕÜ∞« @O, =∂ `«O„_çQÍ~°∞ WO_çÜ∂« ‰õΩ P nfiѨO =ke
ÃÑ@ìHõ=ÚO^Œ∞ [iyOk. P F_»Å ¿Ñ~°∞¡ ZÔ~|ãπ, >ˇ„~°~üÅ∞.
P Ü«∂„u‰õΩÖˇ·# ã¨~ü *Ë"£∞û ~åãπ ˆHÃÑì<£ „HÀlÜ«∞~°∞¡, ã¨~ü *Ï<£
ѨÓ~°fiO XˆH F_»Ö’ ѨxKÕã≤ LO_»_O» =Å¡ "åi ã¨ÇϨ K«~åºxH˜
PÜ«∞# KåÖÏ P#OkOKå_»∞. „ÔHã· =Î̈ ÙÅ∞, âß„ãÎ̈ A˝Å∞, J~Ú#
"åi ã¨Ç¨ÏK«~åºxH˜ JHõ¯_ç "å~°∞ =ÚYºOQÍ „ѨÉèí∞`«fi Éèí#OÖ’
P |$O^•xfl HõÅ∞ã¨∞H˘<Õ J=HÍâ◊O L#fl [<åÅ∞ KåÖÏ qÅ∞=
xKåÛ~°∞. `«~°∞"å`« `«‰õΩ¯= ã¨O=`«û~åňH J^Õ |$O^ŒO J^Õ
F_»Ö’¡ L`«Î~° ^èŒ$=O "≥·Ñ¨Ù „Ѩܫ∂}˜ã¨∂Î "åi ¿ãflÇ≤Ï`«∞ÅH˜,
^ÕâßxH˜ ^Œ∞óYO Hõeyã¨∂Î #tOKå~°∞.
QÀ^•=i _≥ÖÏìÖ’ JÅã≤áÈÜÕ∞ÖÏ H˘kÌ ã¨O=`«û~åÅ∞
„â◊q∞OKÕãi¨ H˜ =∂ <å#flQÍi P~ÀQƺO =∞~À™êi tkèÅ"≥∞Oÿ k.
ZO`«ÖÏ JO>Ë P JOH˜`∞« _≥#· WOlh~°∞ Ѩxx =keÃÑ\Ïìeû
=zÛOk. =∞~À™êi P„¿ãeì Ü«∂H˜ „ѨÜ∂« }O xâ◊ÛÜ«∞O J~ÚOk.
D™êi PÜ«∞# XO\˜iQÍ ÖË~∞° . PÜ«∞#`À PÜ«∞# ÉèÏ~°º Ñ≤ÅÅ¡ ∞<åfl~°∞.
=∞„^•ã¨∞ #∞O_ç "≥∞ÖòÉ’~üflH˜ <Õ~°∞QÍ áÈÜÕ∞ F_» D
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ÖËHáõ È~ÚOk. JO^Œ∞KÕ`« =∂i+¨ãÖπ ’ „ѨÜ∂« }O
PѨÙH˘x "≥àϧeû=zÛOk.
"Õ∞=Ú P JO^Œ"∞≥ #ÿ nfiѨÑÙ¨ ~å[^è•x J~Ú# Å∂~Ú(ãπ)
ˆ~=Ùx XHõ ã¨∞O^Œ~°"≥∞ÿ# "≥<≥flÅ ~å„u KÕ~å=Ú. P ^Œ$â◊ºO
Q˘Ñ¨Ê =Ú„^Œ "Õ¿ãÖÏ LOk. Z<Àfl F_»Å∞ Ñ‘@~ü ÉÏ>ˇ J<Õ
Z`≥·Î# H˘O_»H˜Ok h_»Ö’ xez L<åfl~Ú. P H˘O_» tY~°OH˜
H˜s@OÖÏQÍ XHõ QÆ∞O„_»x H˘O_»‰õΩ#fl „Ѩ`ÕºHõ`« J^˘Hõ\ ˜!
JHõ¯_» „a\˜+π Ü«Ú^Œú <ÒHõ ÅOQÆ~°∞ "Õã≤ xez LOk. ^•x
"å~Ú^Œº |$O^ŒO „â◊=º"≥∞ÿ# ~åQÍÅ∞ "å~Ú™ÈÎOk. =∞^茺֒
z#fl q~å=∞O. P ÃÑ#· qâßfiã¨áê„`«=Ú, P~å^è<Œ å ѨÓ~°fiHõ=Ú
J~Ú# =∂ g#∞ÅH˜ qO^Œ∞QÍ 'ÉèQí =Æ O`«∞_»∞ ~å}˜x HÍK«∞QÍHõ—
Jx ã¨fi~åÅ∞ qxÑ≤OKå~Ú.
16
 "Õ∞=Ú =∂i+¨ãÖπ ’ ~Ô O_»∞ <≥ÅÅ∞<åflO. H˘kÌ ~ÀAÅ áê@∞ "Õ∞=Ú L^ŒÜ«∂<Õfl '=∞<åfl— "≥`«∞‰õΩ¯O>Ë áÈÜÕ∞"åiq∞.
"≥Ú^Œ\’¡ Å∂~Úãπ ˆ~=ÙÖ’ L<åfl, P "Õ_ç ÉèíiOK«ÖË#@∞ìQÍ DlѨÙì #∞Oz W„*ÏÜÕ∞Å∞ "åã¨∞Å∞ x„+¨¯q∞OK«@O QÆ∞iOz
LO_»@O`À, ‰õĈ~ÃÑ·Ñπ J<Õ „QÍ=∂xH˜ "≥o§ XHõ ÃãÅÜÕ∞~°∞ L#fl ѨÙãÎ̈HõOÖ’ K≥ѨÊ|_ç# =∞<åfl P HÍÅhÖ’ =∞H©¯H˜ =∞H©¯H˜
ѨH¯õ #∞#fl JO^Œ"∞≥ #ÿ Ѩ~â‚° ßÅÖ’ x=ã≤OK«™êQÆO. ^•x K«∞@∂ì kyáÈ@O Pâ◊Û~°ºHõ~O° . D=∞<åfl =∞OK«∞ÖÏ `≥ÅQ¡ Í#∞, uÜ«∞º
ѨK«Ûx á⁄ÖÏÅ∞<åfl~Ú. P ÃãÅÜÕ∞~°∞Ö’ #_»=@O ^•x QÆ@¡ QÍ#∞ LO@∞Ok. P„¿ãìeÜ«∂Ö’ =∞<åfl XHõ~°HõO H©@HÍÅ∞
g∞^Œ JO^Œ"≥∞ÿ# Z=~°∂ ÃÑOK«x J_»q ѨÙ=ÙfiÅx ¿ãHõiã¨∂Î #∞Oz „ã¨qOKÕ lQÆ∞~°∞ JO\Ï~°∞.
Ñ≤Å¡ÅO - Hõhã¨O z#fl"åiq∞ - P#OkOKÕ"åiq∞. `å*ÏQÍ L#flѨC_»∞ KåÖÏ ~°∞zQÍ LO@∞Ok. J~Ú`Õ
"Õ∞=Ú =∂i+¨ãπ =KÕÛã¨iH˜ =∂ <å#flQÍ~°∞ f„="≥∞ÿ# xÅfi=ÙO_»^∞Œ . H˘xfl QÆO@Å∞Oz`Õ #Å¡|_ç u#ÖË#@ì=Ù`«∞Ok.
[|∞ƒ`À h~°ãO¨ `À Ѩ_H» õ "Õã<≤ å, =∂ Ѩ~â‚° ßÅÖ’ „Ѩ"tÕ Oz# "Õ∞=Ú „Ѩu L^ŒÜ«∞O ^•xfl á⁄_»QÍ\˜ Hõ„~°Å #∞Oz, ^Œ∞OQÆÅ
k#O #∞Oz HÀÅ∞HÀ@O "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\Ïì~°∞. PÜ«∞# â◊H˜Î #∞Oz, ɡ@¡ #∞Oz QÆ_ç¤Ñ¨~°HõÅ#∞Oz w‰õΩ¯x ã¨OpÖ’¡ áÈã¨∞
`«fi~°Ö’ uiy KÕiOk. P„¿ãeì Ü«∂ =^ŒÖÏeû =KÕÛã¨iH˜ PÜ«∞# ‰õΩx, á⁄^Œ∞#Ì fl \˜Ñ<≤¶ Ö£ ’#∞ \©Ö’#∞ ã¨~^° • Ѩ_∞» `«∂ u<Õ"åà◊§O.
P~ÀQƺO á⁄O^ŒQÆÅQÆ@O K«∂ã≤ "Õ∞=Ú KåÖÏ P#OkOKåO. Jk x[OQÍ H©@HÍÅ=∞Oz „ã¨qã¨∞OÎ ^Œ#fl Jaè„áêÜ«∞O `«áÈÊ
áÈ~°∞ì Å∂~ÚÖ’ =∂ ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å WO\’¡ F ÃÑ^ŒÌ `åÉË XáÈÊ Z=~°∂ ZѨC_»∞ x~åÌiOK«ÖË^Œ∞.
Å∞Ok. Jk ZO`« ÃÑ^ŒÌ^ŒO>Ë ^•x gѨ٠g∞^Œ, =ÚQÆ∞æ~°∞ #Å∞ "Õ∞=Ú WHõ¯_»∞#fl ~ÀAÖ’¡ =∂ `«O„_çQÍ~°∞ ѨÓ[º ¿ÇÏã‘ì
QÆ∞~°∞ ã¨~°^•QÍ ™êfis KÕã¨∞ÎO_Õ"åiq∞. Jk =∞=∞‡efl ÃÑ^ŒÌ J<Õ XHõ =∞`« „ѨKå~°‰õΩx`À ¿ãflǨÏO KÕã≤ PÜ«∞#`À XHõ
^Œ∂~åňH "≥∂¿ãk. H˘kÌ ~ÀAÅ∞ Hõ#Ѩ_»‰õΩO_®áÈÜÕ∞k. KÀ@ #∞Oz =∞~À KÀ@∞H˜ "≥à◊¥Î [<åxH˜ (ɡ·aÖò) K«kq
XHõ Pk"å~°O =∂ <å#flQÍ~°∞, =∞=∞‡efl =∂ ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å qxÑ≤OKÕ"å~°∞. "åo§^ŒiÌ =∞^躌 |O^èOŒ ZO`«QÍ ÃÑiyO^ŒO>Ë
WO\˜ ã¨÷ÖÏxH˜ P#∞‰õΩx L#fl K≥~°∞=Ù g∞^Œ∞QÍ XHõ >ˇe™È¯Ñ¨Ù =∂ `«O„_çQÍ~°∞ WO_çÜ«∂H˜ uiy "≥o§#ѨC_»∞PÜ«∞# h=Ù
Ö’Oz K«∂_»=∞x Ñ≤eKå~°∞. K«∂¿ãÎ =∂ `åÉËÅ∞ `«Å h\˜HØ Ñ#· ÖËHáõ È`Õ <å‰õΩ KåÖÏ Ö’@∞QÍ LOk Jx `«~K° ∂« `«# L`«~Î åÖ’¡
Z`«∞Î`«∂, Ö’#‰õΩ =ÚOK«∞`«∂ `«# UHÍO`« Ü«∂„`«Å #∞Oz „"å¿ã"å~°∞. =∂ <å#fl QÍiH˜ ÉÏ==∞~°∞^Œ∞ŠѨâ◊√=ÙÖ’¡#∞,
uiy =ã¨∂Î HõxÑ≤OzOk. WO`« ÃÑ^ŒÌ `åÉËÅ∞ QÆ∞iOz Z=Ô~<· å "åi H˘=Ùfi Ѩi„â◊=∞Ö’#∞ KåÖÏ Pã¨H˜Î LO_Õk. <å "Õ∞#
Hõ^ÅŒä ∞ K≥ÑÙ¨ OÎ >Ë JѨ#=∞‡HÍÅ∞ „â’`«Å∞ =ºHõΠѨ~K° @« O q<åfl#∞. =∂=∞Å∞ P H˘=Ùfi Ѩi„â◊=∞x fiÛk^•Ì~∞° . J~Ú`Õ <å#flQÍ~°∞
J~Ú`Õ ÔHÃÑûÖò J<Õ <åqHÍkèHÍi rq`«O K«^Œ∞=Ù`«∂, P h\˜áê~°∞^ŒÅ Ѩ^äŒHÍÖ’¡ Z‰õΩ¯= Pã¨H˜Î Hõ#|~°∞ã¨∂Î „Ѩu z#fl
ѨÙã¨HÎ Oõ Ö’ P~°∞QÆ∞~°∞ =∞#∞+¨μºÅ#∞ "≥∂ã¨∂Î #_»∞ã¨∞#Î fl `åÉËÅ∞ q=~°O QÆ∞iOz „â◊^Œú fã¨∞H˘x P Ѩ^äŒHÍÅx ~°∂á⁄OkOKÕ
~ˆ MÏѨ@O K«∂™ê#∞. P q^èOŒ QÍ =∂ Hõ^xŒä ^è$Œ _èÑ» i¨ KÕ ™êHõΔ ºO "å~°∞. JHõ¯_» =~°¬áê`«O Z‰õΩ¯"Õ! J~Ú`Õ ZѨC_»∞ ‰õΩ~°∞ã¨∞OÎ ^À
J#∞HÀ‰õΩO_® ÅaèOzOk. `≥eÜ«∞^Œ∞. =~å¬ÉèÏ= ã¨O=`«û~°OÖ’ HõeˆQ „Ѩ=∂^ŒHõ~° Ѷ¨e`å
=∂i+π #∞Oz =∂ J=∞‡ |O^è∞Œ =ÙÅ`À LO_»\ÏxH˜ P„¿ãì Å#∞ PÜ«∞# TÇ≤ÏOz K≥¿ÑÊ"å_»∞. PÜ«∞# ÃÑ^ŒÌ Z`«∞#Î h\˜x
eÜ«∂ "≥àϧO. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =∂‰õΩ KåÖÏ Pã¨H˜Î, ‰õΩ`«∂ xÅ∞=KÕÜ«∞\ÏxH˜ HÍÅ∞=Å ^•fi~å XHõKÀ@ #∞Oz =∞~À
ǨÏÅO HõeyOKÕ J#∞Éèí"åÅ∞ HõeQÍ~Ú. J~Ú`Õ JxflO\˜H˜ KÀ@H˜ h\˜x H˘x áÈ=\ÏxH˜ U~åÊ@∞ KÕÜ«∂Å#∞H˘<Õ"å~°∞.
q∞Oz# P#O^ŒO, Pã¨H˜Î =∂‰õΩ =∂ <å#flQÍi ã¨Ç¨ÏK«~°ºO JÖÏKÕ¿ãÎ ~Ô `· ∞« Å∞ KåÖÏHÍÅO áê@∞ =~°¬O Ü≥ÚHõ¯ K«OK«Å`«fiO
ÅaèOK«@O. PÜ«∞# MÏmQÍ LO_ç ZšѨC_»∂ =∂`À<Õ P g∞^Œ P^è•~°Ñ¨_»Hõ¯ˆ~¡^Œ#∞‰õΩ<Õ"å~°∞. J~Ú`Õ ^Œ∞óYHõ~°"≥∞ÿ# q+¨
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ L<åfl~°∞. PÜ«∞# ZO`À „â◊=∞Ѩ_ç =∂‰õΩ J= Ü«∞"Õ∞q∞@O>Ë PÜ«∞# rq`«Ñ¨Ù z=i"å~°OÖ’ PÜ«∞#H˜ J^Õ
QÍǨÏ# JÜÕ∞º „Ѩf q+¨Ü«∞O `åÅ∞HÍ Éè’QÆ\Ïì W=fi\ÏxH˜, „Ѩ^âÕ ßÅÖ’ =zÛ# HΔÍ=∞O QÆ∞iOz q=iã¨∂Î L`«~Î O° ~å=@O.
É’kèOK«\ÏxH˜ ZO`À Hõ+¨ìѨ_Õ"å~°∞. XHõ ~ÀA# qǨÏiOK« JHõ¯_» KåÖÏ HÍÅO "å#Ѩ_»Hõ, Ѩâ◊√=ÙÅ∞ K«xáÈ=@O, U~°∞¡
\ÏxH˜ |Ü«∞@H˜ "≥o§#ѨC_»∞, "Õ∞=Ú =∞^蕺ǨÏflѨ٠"Õ_ç QÆO@Å∞ ZO_çáÈ_»O, QÆ_Ö¤ç HË áõ È=_»O HÍ~°}OQÍ Q˘„Ô~Å∞ â◊√+≤¯OK«@O
XHõ q„âßOu QÆ$ǨÏOÖ’ QÆ_çáê=Ú. [iyOk. PÜ«∞# `«# fHõΔ}"≥∞ÿ# K«∂ѨÙÅ`À (PÜ«∞# `«#
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 17
ǨÏ$^ŒÜ∂« xH˜ Ju ^ŒQ~ÔæÆ #· q+¨Ü∂« Å∞ QÆ∞iOz =∂\Ï¡_@Õ Ñ¨C_»∞
K«∂¿ã K«∂ѨÙÅ`À) ##∞fl K«∂ã¨∂Î WÖÏ J<åfl~°∞. ''"åà◊√§
Z<Àfl ã¨O=`«û~åÅ „H˜`«O <Õ#∞ WzÛ# <å ã¨ÅǨ áê\˜Oz
LO>Ë Z<Àfl q+¨Ü«∂Ö’¡ =∞m§ =∞m§ ÖÏÉèíѨ_Õ"å~°∞——.
PÜ«∞# rq`«OÖ’ qKåHõ~°"≥∞ÿ# Kå~° QÆ∞iOz <Õ#∞ K≥ѨÊ
_®xH˜k ^•ifã¨∞ÎOk. PÜ«∞# WO_çÜ«∂ Ü≥ÚHõ¯ ÃщõΩ¯ J=ã¨
~åÅ#∞ f~°ÛQÆey# *Ï˝#O, JkèHÍ~°O LO_ç LO>Ë P^Õâßxfl
c^ŒiHÍÅ #∞Oz HΔÍ=∞O #∞Oz ~°H˜ΔOK«QÆey LO_Õ "å_çx
J#fl PÜ«∞# ǨÏ$^ŒÜ∞« ÉèÏ~åxH˜kZ‰õΩ¯"å HÍ^Œ∞† `«‰Ωõ ¯"åHÍ^Œ∞.
J~Ú`Õ W|ƒOk WHõ¯_»∞Ok. Z=Ô~<· å q#_®xH˜ PÜ«∞# ã¨ÅǨ
fã¨∞HÀ_®xH˜ ã≤^ŒúѨ_ç`Õ. PÜ«∞# `«# *Ï˝<åxfl Ju z#fl
q=~°O =~°‰õΩ JOkOK«\ÏxH˜ ã¨Oã≤^Œ∞ú_Õ
J~Ú`Õ "å~°∞ PÜ«∞# Ѩ^äŒHÍÅhfl P^Œ~°≈ Ö’HÍxH˜ ѨxH˜
=™êÎÜ«∞x H˘\˜ìáêˆ~¿ã"å~°∞. QÀ^•=i H˘Å~°∂<£ #^Œ∞Å g∞^Œ
J=∞Å∞ KÕã≤# ÃÑ^ŒÌ Ѩ@ì}ÏÅH˜ J~Ú# Y~°∞Ûx "≥#H˜¯ =zÛ#
f~°∞x, Jq ѨÓiÎ J~Ú# `«~°∞"å`« Z<Àfl ã¨O=`«û~åÅ∞
WO_çÜ«∂Ö’ Jq XÜ«∂ã≤ãπÅ∞QÍ q∞ye áÈ=\Ïxfl "åi
"å^•xH˜ ["å|∞QÍ K«∂Ñ≤OKÕ "å_»∞.
nx`À J#∞|O^èŒOQÍ P„¿ãìeÜ«∂Ö’ h~°∞ Jx PÜ«∞#
|Ǩïâß 1850Ö’ „"åã≤# Ѩ„`åxfl Wã¨∞Î<åfl#∞. J~°ú â◊`å|ÌO
J~Ú#ѨÊ\˜H©, P„¿ãìeÜ«∂Ö’ ™êǨϙêxH˜ ѨÓ#∞‰õΩ<Õ "åiH˜
Ö’@∞ ÖËHõáÈ~Ú<å, WѨÊ\˜H© P Ѩ„`«OÖ’ Z<Àfl qÅ∞"≥·#
q+¨Ü«∂Å∞ J=∞Å∞‰õΩ <ÀK«∞HÀHõ q∞ye áÈÜ«∂~Ú.
"Õ∞=Ú, =∂‰õΩ P^Œ~°O`À Ju^茺O WzÛ# |O^èŒ∞=ÙÅ
WÅ∞¡ =ke `«~°∞"å`« P K«∞@∞ì Ѩ@¡ |OQÍ~°O Hõ#∞QÀ|_çOk.
=∂ `«O„_çQÍ~°∞ Hõ^Œä K≥Ñʨ @O <Õ#∞ q<åfl#∞. XHõ ÃÑ^ŒÌ =∞x+≤,
QÆ∞„~°O g∞^Œ "≥à◊¥Î XHõ =∞^蕺ǨÏflO XHõ WO\˜ "åi =^ŒÌ
Éè’[#O Ü«∂zOz Éèí∞lOKå_»∞. Éè’[<å#O`«~°O, J`«#∞
QÆ∞„~°O ZHͯ_»∞. Z‰õΩ¯= ^Œ∂~°O "≥à◊§Hõ=ÚO^Õ XHõ ã¨=∞`«Å
„Ѩ^Õâ◊OÖ’ QÆ∞„~°O PÜ«∞xfl H˜O^ŒH˜ qã≤ˆ~ã≤ ѨiÔQ`«Î™êyOk.
PÜ«∞# ^•x "≥O@Ѩ_ç XHõ z`«Î_ç <ÕÅÖ’ Hõà‹§O KÕlH˜¯OK«∞
H˘#fl_»∞. QÆ∞„~°O y@ìÅ`À P z`«Î_ç <ÕÅÖ’x =∞\˜ìx ÃÑ·H˜ ZQÆ
`«xflOk. PÜ«∞# P =∞\˜ìÖ’ |OQÍ~°OÖÏ "≥∞i¿ã ˆ~}∞=Ù
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
Å#∞ K«∂âß_»∞. ѨsH˜OΔ Kå_»∞. Jq |OQÍ~°∞ ~ˆ }∞=ÙÖË. PÜ«∞#
"≥#H˜¯ "≥o§ P „QÍ=∞OÖ’ XHõ xѨÙ}∞_çH˜ K«∂Ñ≤OKå_»∞ P
=∞\ì̃x. P xѨÙ}∞_»∞, PÜ«∞# TÇ≤ÏOz# q^èŒOQÍ Jk |OQÍ
~°"∞Õ Jx, PÜ«∞# |OQÍ~°O ^˘iH˜# Éè∂í q∞x Hõ#∞ Q˘<åfl_»x
K≥áêÊ_»∞. JO`Õ P lÖÏ¡ JO`å áêHõÅ`À, QÆ∞_®~åÅ`À xO_ç
áÈ~ÚOk. `«=∞ J^Œ$+¨Oì ѨsH˜OΔ K«∞HÀ^ŒÅz# "å~°O`å KÕ~å~°∞.
PÜ«∞#H˜ Pu^茺O WzÛ# WO\˜ Ü«∞[=∂x ^Õâ◊OÖ’ =∞~À
„Ѩ^ÕâßxH˜ HõkeáÈÜ«∂_»∞.
WOQÆO¡ _£H˜ H˘xfl ã¨O=`«û~åÅ `«~∞° "å`« KÕã#≤ F_» „ѨÜ∂«
}OÖ’ "Õ∞=Ú ÃãO\ò ÃÇÏb<åH˜ "≥àϧO. qѨs`«"≥∞ÿ# qã≤ˆ~ã≤
#@∞ì# XHõ |O_» ÖÏO\˜k ^Œ∂~°O #∞Oz HõxÑ≤OzOk.
Jk <≥áÈeÜ«∞<£ ÉÁ<åѨ~Ô ì Ü≥ÚHõ¯ ã¨=Ú„^•xfl #_»∞=Ú K«∞@∂ì
Hõ@∞ìH˘#fl Mˇ·^Œ∞. ^ŒQÆæiH˜ "≥àϧHõ Jk XHõ ÃÑ^ŒÌ K˘~°~åx
HÀ@QÍ `≥eã≤Ok. ^•xH˜ ÃÑ·H˜ "≥à◊§_»O ZÖÏ¡? XHõ zxfl Ѩ_»
=Ö’ ^•xfl KÕ~åHõ ÃÑH· ˜ ZHõ¯_®xH˜ gÅ∞QÍ xK≥Û#Å∞ kOáê~°∞.
JHõ¯_» XHõ z#fl Ѩ@ì}O LOk.
Ǩϟ@Ö’¡ JÖÏÊǨ~°O fã¨∞‰õΩ<åflHõ "Õ∞=Ú HõOK«~° QÍ_ç^ÅŒ
g∞^Œ, QÆ∞„~°Ñ¨Ù Ñ≤Å¡Å g∞^Œ <≥áÈeÜ«∞<£ WO\˜H˜, ã¨=∂kèH˜
"≥àϧO. =∂ ^•i, JO^Œ"∞≥ #ÿ z@ì_qç ^•fi~å ^Œ@Oì QÍ ÃÑiy#
=$HõΔ ã¨=Ú^•Ü«∞O QÆ∞O_®, LOk. Jk =∞~°Ñ¨Ù~åx ~ÀA.
„ѨHÍâ◊=O`«"≥∞ÿ# hÖÏHÍâ◊O, x_ç"≥·# q∞@ìÅ∞ Jhfl ZO`À
JO^Œ"≥∞ÿ#q. ^•@∞H˘O@∂ "≥àϧO. ã¨=∂kè K«∞@∂ì W#Ѩ
Hõ_ô¤Å`À HõOK≥ "Õã≤ LOk. ZO`À JO^ŒOQÍ#∞ JO`«HõO>Ë
qKå~°Hõ~°OQÍ#∞ JHõ¯_» Ѩ~°∞K«∞ H˘x LOk. „ѨѨOK«O JO`«
ÃÑ^ŒÌ"≥·# HÍOHõΔÅ∞ tkèÅ"≥∞ÿ# ã¨÷ÅO Jk. [_»Å∞ Hõ\ ˜ì# K≥@∞¡
qKåiã¨∂Î xÅ|_®¤~Ú. `«~°∞"å`« "Õ∞=Ú P g~° q[Ü«Ú_»∞
`«#z=i, n~°…"≥∞ÿ# qKå~°Hõ~°"≥∞ÿ# K«i„`å`«‡Hõ ã¨O=`«û~åÅ∞
QÆ_çÑ≤# ã¨÷ÅO K«∂™ê=Ú.
JHõ¯_ç "å`å=~°}O KåÖÏ =∂iáÈ`«∂ LO@∞Ok. K«H¯õ QÍ
„ѨHÍâ◊=O`«OQÍ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ k#O, =∞^躌 Ö’ ‰õΩiã≤# [_ç"å#Ö’
|@ìÅ∞ `«_çã≤áÈQÍ <Õ#∞ KåÖÏ "å~åÅ áê@∞ [|∞ƒ Ѩ_®¤#∞.
^•xH˜ K≥e¡Oz# JѨ~å^Œ ~°∞ã¨∞=Ú KåÖÏ Z‰õΩ¯"≥·#ѨÊ\˜H˜ P
Ju Pã¨H˜ÎHõ~°"≥∞ÿ# Ü«∂„`« "Õ∞=Ú =∞~°záÈÖË^Œ∞.
18
 J#∞|O^èŒO
P„¿ãìeÜ«∂Ö’ h~°∞
P„¿ãìeÜ«∂Ö’ q∞QÆ`å q+¨Ü«∂Å#∞ q∞Oz# q+¨Ü«∞O,
h~°∞ ^•xfl xÅ= KÕÜ«∞@O D Ju =ÚYº"≥∞ÿ# „áêuѨkHõ
g∞^Õ ^Õâ◊ Éèqí +¨º`«∞Î "ÕÖÏ_»∞`ÀO^Œ#fl q+¨Ü∞« O WѨC_»∞ JO^Œ~∞°
JOwHõiOz#^Õ. =~å¬ÉèÏ=O H˘kÌQÍ #∞Oz W~°"≥· <≥ÅʼnõΩ
q∞Oz LO_Õ@ѨC_»∞ nx QÆ∞iOz Z=fiiH˜ =∂„`«O ã¨O^ÕÇϨ O
ZÖÏ LO@∞Ok? h\˜ áê~°∞^ŒÅ `«ÅÔH`«∞ΉõΩ<åflHõ n~°…HÍÅѨÙ
h\˜ Hõ~°∞=ÙÅ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ "å_»HÍxH˜ HÍ=Åã≤# h\˜ xÅ=
JO^Œi ^Œ$+≤ìx PHõi¬™ÈÎOk.
nxH˜ J"≥∞iHÍH˜ XHõ x"ÕkHõ ã¨OѶ¨∂xfl ѨOѨ@O Ǩ™êº
ã¨Ê^ŒO. J"≥∞iHÍÖ’ h~°∞ HÍ=Åã≤#O`«. JHõ¯_ç ã¨=∞㨺 h\˜
ѨOÑ≤}.˜ z=iH˜ Jã¨Å∞ q+¨Ü∞« O g∞^Œ ^Œ$+≤ì ÃÑ\ÏìHõ `«~∞° "å`«
^Œ$+≤ìÖ’ LOK«∞HÀ"åeû# q+¨Ü«∞O. h~°∞ xÅ= KÕÜ«∞@O Ju
H˘kÌ Y~°∞Û`À ‰õÄ_ç# q+¨Ü∞« O. P x"ÕkHÍ ã¨OѶ∂¨ xH˜k "≥Ú^Œ\˜
â’kèOKåeû# q+¨Ü«∞O J"åe. ZO^Œ∞ HõO>Ë `«~°∞"å`« KÕ\Ïì
eû# Ѩ#∞Å∞ KÕÜ«∂eû# K«~°ÛÅ ^À~°}∞Å∞ ѨÓiÎQÍ nx g∞^Œ
P^è•~° Ѩ_»Hõ `«Ñ¨Ê^Œ∞.
XHõ x"ÕkHÍ ã¨OѶ¨∂xfl WO_çÜ«∂H˜, „á¶ê<£ûH˜ ѨOÑ≤Oz
LO_®eûOk. JHõ¯_» ÃÑ^ŒÌ [ÖÏâ◊Ü∂« Å∞ xi‡OKå~°∞. Jq ã¨O^Œ
i≈¿ãÎ P„¿ãìeÜ«∂Ö’ J@∞=O\˜ "å\˜HõÜÕ∞º Y~°∞ÛÅ∞ JOK«<å,
L*Ï˚~ÚOѨÙQÍ "ÕÜ«∞_®xH˜ gÅ=Ù`«∞Ok. YzÛ`«"≥∞ÿ# ÖˇHõ¯Å∞
JHõ¯~ˆ ^¡ ∞Œ . XHõ áœO_»∞H˜ Zxfl "ÕŠѶ∞¨ #Ѩ٠QÆ*ÏÅ ÖËHõ ÅHõÅΔ Ñ¶∞¨ #ѨÙ
QÆ*ÏÅH˜ h\˜x xÅ= KÕÜ«∞QÆÅ∞QÆ∞`«∞#flk x~°‚ ~ÚOK«QÆÅ∞
QÆ∞`åO. ^•x=Å¡ ^•x Y~°∞Û Éèií OK«QÅÆ "≥∂ ÖË^À `ÕÅ∞`«∞Ok.
<å WO_çÜ«∂ J#∞Éèí=O`À <Õ#∞, Y~°∞Û KåÖÏ `«‰õΩ¯=QÍ LO_ç
"≥Ú`«ÎO P„¿ãìeÜ«∂ h\˜ ã¨ÅǨ =º=ã¨÷x „áê~°OaèOK«\ÏxH˜
U q^èŒ"≥∞ÿ# ã¨Oâ◊Ü«∞O LO_»Hõ¯ˆ~¡^Œx x~°‚Ü«∂xH˜ =KåÛ#∞.
WO_çÜ∂« Ö’ Éè∫QÀoHõ Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞, Ѩk"ÕÅ ã¨OYºÖ’ h\˜
xÅfi ™œHõ~åºÅx Hõeyã¨∞ÎOk. "å\˜Ö’ 20 HÀ@¡ Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ
^•HÍ h\˜ xÅfiH˜ K≥~°∞=ÙÅ∞ Hõ\Ïì~°∞. =O^ŒHÀ@¡ Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ
h\˜x xÅ∞= KÕÜ«∞QÆey# ã¨÷ÖÏÅ∞ WOHÍ KåÖÏ q∞ye
=Ù<åfl~Ú. WHõ =ÚYº #kÃÑ· ã¨=Ú„^ŒO g∞^Œ 100 J_»∞QÆ∞Å
Z`«∞Î# J~°ú"≥∞ÿÅ∞ á⁄_»∞QÆ∞ ѨkQÆ*ÏÅ Ö’`«∞ (800 HÀ@¡ Ѷ¨∞#
QÆ*ÏŠѨi=∂}O Hõey# [ÖÏâ◊Ü«∞O xi‡OK«=K«∞Û. JO>Ë
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
XHõ áœO_»∞ Y~°∞ÛH˜ 40 "ÕŠѶ¨∞# QÆ*ÏÅ h\˜x, ÖËHõ, áœO_»∞
=_ô¤H© ѨkÅHõΔŠѶ¨∞# QÆ*ÏÅ h\˜x xÅ∞= KÕÜ«∞QÆÅ∞ QÆ∞`åO.
XHõ ZHõ~å QÆ_H¤ç ˜ 1000 Ѷ∞¨ # QÆ*ÏÅ∞ HÍ=eû=¿ãÎ ã¨O= `«û~åxH˜,
ZHõ~åxH˜ 1 áêiÎOQ∑ Y~°∞Û (áœO_»∞´20 +≤e¡OQÆ∞Å∞, 1
+≤e¡OQ∑ ´ 12 ÃÑhflÅ∞, 1 ÃÑhfl ´ 4 á¶êiÎOQÆ∞Å∞).
P„¿ãeì Ü«∂Ö’ Y~°∞Û WO_çÜ∂« Ö’ Y~°∞Û‰õΩ #∂~°∞ ~Ô @∞¡<åfl
ZHõ~åH˜ XHõ +≤e¡OQÆ∞ =∂„`«"Õ∞ J=Ù`«∞Ok. Jk =∂=¸Å∞
ã¨O=`«û~åÅÖ’ ÖˇHõ¯Ö’H˜ ~å^Œ∞. WOHõ HΔÍ=∞ Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡ HÀ@¡
Q˘„Ô~Å „áê}ÏÅH˜ =ÚѨC "å\˜ÖË¡@ѨC_»∞ WOHõ K≥ѨÊHõ¯ˆ~¡^Œ∞.
(^Õâ=◊ ∞O`å =∞#∞+¨μºÅ`À xO_ç# WѨC_»∞ WO_çÜ∂« Ö’ ÖÏQÍ
JHõ¯_» uO_çH˜ Z<Àfl ÉèÏs U~åÊ@∞¡ KÕã≤<å QÆ`« HΔÍ=∞OÖ’
50 ÅHõΔÅ =∞Ok K«xáÈÜ«∂~°∞. WOQÆ¡O_»∞ ѨHõ¯#∞#fl z#fl
^ÕâO◊ SÔ~O¡ _»∞Ö’-JHõ¯_» ã¨=Ú„^ŒO Jx „áêO`«ÅH˜ ã¨∞ÅÉèOí QÍ
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’<Õ L<åfl H˘xfl ÅHõΔÅ =∞Ok K«xáÈÜ«∂~°∞)
L#flѨC_»∞ P Y~°∞Û F Y~åÛ !
<å‰õΩ P„¿ãìeÜ«∂ Éè∫QÀoHõ Ѩiã≤÷Å∞Å∞ ÉÏQÍ `≥eÜ«∞=Ù.
HÍx _®i¡OQ∑ "≥∞ÿ^•#O QÆ∞iOz JOK«<å "տ㠄Ѩܫ∞`«flO
KÕÜ«∞QÆÅ#∞. <å =^ŒÌ #∞#flk Ju L*Ï˚~ÚOѨ٠JOK«<å
HÍ=K«∞Û-^Õâ◊O QÆ∞iOz `≥eã≤#"å~°∞ P ã¨OYºÅx ã¨=iOK«
=K«∞Û. _®i¡OQ∑Ö’, "åÅ∞"≥∞ÿÅ∞H˜ XHõ J_»∞QÆ∞ 1/5280) J#∞
‰õΩO>Ë ^•xHõ_»¤OQÍ P#Hõ@ì Hõ_ç`Õ JHõ¯_» #∞Oz "≥∞ÿÅ∞H˜
=ÚáêÊuHõ J_»∞QÆ∞ (1/7040) "åÅ∞Ö’ L#fl HÍÅ∞=Ö’H˜
h~°∞ÃÑ\˜ì 24 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞#fl K≥~°∞=ÙÖ’H˜ =∞à◊§OKå=∞#∞
HÀO_ç. ^•x K«∞@∂ì =$`åÎHÍ~°Ñ¨Ù Hõ@ì 10 "≥∞ÿà◊§ "åºã¨O`À
10 QÆ*ÏÅ Z`«∞ÖÎ ’ Hõ\Ïì=∞#∞H˘O^•O. Jk 25 HÀ@¡ K«^~Œ Ñ° Ù¨
QÆ*ÏÅ qã‘~Î O‚° Hõey LO@∞Ok. ^•x Ѷ∞¨ #Ѩi=∂}O 200 HÀ@¡
Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ∞ LO@∞Ok. ^•x #∞Oz ã¨O=`«û~åxH˜ 5 J_»∞
QÆ∞Å h~°∞ PqÔ~· áÈ`«∞O^Œ#∞H˘O^•O. Ô~O_»∞ ã¨O=`«û~åÅ
J<å=$+≤ì Ѩiã≤u÷ Ö’ 14 J_»∞QÆ∞Å h~°∞ WOHÍ xÅ∞= LO@∞Ok.
P h~°∞ 6 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅH˜ Ѩâ◊√„QÍ™êxH˜ ã¨i áÈ`«∞Ok. 1 12
JOQÆ∞àÏÅ `«_∞» ѨÙÅ∞ 5 W=fiQÆÅ∞QÆ∞`åO. WO_çÜ∂« Ö’ 110of
=^ŒÌ ~ÀA‰õΩ 1/2 JOQÆ∞à◊O Pqi J=Ù`«∞Ok, QÍegã¨∞Î#fl
ѨC_»∞ ã¨O=`«û~°OÖ’ ã¨QÆ@∞# 6 QÆ*ÏÅ∞ ÖËHõ ~ÀAH˜ 1/5
JOQÆ∞à◊O h~°∞ Pqi J=Ù`«∞Ok. JO^Œ∞KÕ`« P„¿ãìeÜ«∂Ö’x
„\ÏÑ≤H±û =^ŒÌ 5 J_»∞QÆ∞Å∞ Pqi J=\ÏxH˜ =∞# ÖˇHõ¯Ö’¡
J#∞=∞uOK«=K«∞Û.
19
 P K≥~∞° =Ù, HÍÅ∞=Å =∞\˜Ñì x¨ ~Ô O_»∞#fl~°HÀ@¡ Ѷ∞¨ # QÆ*ÏÅ∞
LO_»=K«∞Û. XHõ Ѷ¨∞# QÆ*ÏxH˜ 1 +≤e¡OQ∑ K˘Ñ¨C# Jq 12,
50000 áœ#∞¡ Y~°∞ÛHÍ=K«∞Û. nxH˜ HÍÅ∞=Å QÆ@¡x =^Œ∞Å∞
~åà◊§`À HõÑ≤Ê PÅÅ #∞Oz ~°H˜ΔOK«_®xHõÜÕ∞º Y~°∞Û WO^•Hõ
K≥ÑÊ≤ # Y~°∞Û HõeÑ≤`Õ 1500000 áœO_»∞¡ J=Ù`«∞Ok. 6 âß`«O
=_ô¤ ^•xfl Ü«∞[=∂~Ú+‘ HõeÑ≤ 90000 áœO_»∞¡, 6 ÅHõΔÅ
ZHõ~åÅH˜ J=Ù`«∞Ok. JO>Ë ZHõ~åH˜ 3 +≤e¡OQÆ∞Å∞. ѨO@
qÅ∞= 10 áœO_»∞¡ J~Ú`Õ Y~°∞Û 1 12 ÖËHõ 1.5 âß`«O
Wk ™ê^è•~°}Ѩ٠ã¨O=`«û~åxH˜ "≥Ú^Œ\ ˜ ã¨O=`«û~åO
`«OÖ’ 12 J_»∞QÆ∞Å h~°∞ K≥~°∞=ÙÖ’ ZšѨC_»∂ LOz`Õ
Q˘Ñ¨Ê J<å=$+≤ì ã¨O=`«û~°OÖ’ ^•x qÅ∞= ZO`« ? XHõ ZHõ
~°OÖ’ ÃÑiy# QÆ_ç¤`À 5 Q˘„Ô~Å#∞ XHõ ã¨O=`«û~°O HÍÅOÖ’
|uH˜OK«QÆey`Õ, WOˆH ÖÏÉèíO ÖËHõ áÈ~Ú<å Q˘„Ô~ XH˜¯O\˜H˜
12 +≤e¡OQÆ∞Å∞ J#∞H˘<åfl XHõ ã¨O=`«û~°OÖ’ P„Ѩ}ÏHõ
Y~°ÛO`å q∞QÆ∞`«∞Ok.
D JOK«<åÅ∞ Éèí∂q∞H˜ ã¨Ç¨Ï[OQÍ L#fl ~°∂Ѩ٠ˆ~YÅ J#∞
‰õÄÅ`«x ѨiQÆ}Ö’H˜ fã¨∞HÀÖË^Œ∞. D Ѩ#∞ÅH˜ Éèí∂q∞ J#∞
‰õÄÅOQÍ L#fl Ѩiã≤÷`«∞ÅÖ’ Y~°∞Û Ñ¨^À=O`«∞ =∂„`«"Õ∞
LO_»=K«∞Û.
XO„_»∞ =∞\˜ì "≥∞ÿ^•<åÅÖ’ UO KÕÜ«∞QÆÅ"≥∂ Jx <Õ#∞
H˘O@∞#fl ^•xH˜ Wk XHõ |O_»QÍ wz# z„`«O. U J#∞
‰õÄÅ"≥∞#ÿ Ö’Ü«∞Å#∞, H˘O_» „Ѩ^âÕ ßÅÖ’ XHõ z#fl J_»H¤ @õ `ì À
=∂Ü«∞QÆÅ=∞#flk =∞~À Q˘Ñ¨Ê „Ѩâ◊fl.
_®i¡OQ∑, =Ú„ˆ~ ÅKüÖÏ<£ =∞„~°"∞£ |_£w #^Œ∞ÅH˜ ÃÑ`· @« ∞ìÖ’
L#fl Ѩi"åǨÏHõ „áêO`åÅH© JÖψQ q∞ye# #^Œ∞Å q+¨
Ü«∂ÅH© Ѩ^äŒHÍÅ#∞ "ÕÜ«∞QÆÅ „ѨuÉèí L#fl "å~°∞ „á¶êO#∞û
WO_çÜ«∂Å#∞ P ^Œ$+≤ì`À ^Œi≈Oz# "å~°∞ ѨsH˜ΔOKåe.
nxH˜ „ѨuÉèí QÆÅ WOlh~°∞ JxflO\˜x ‰õÄÅOHõ+¨OQÍ
^Œi≈OK«QÆÅ ~å[huA˝_»∞ Ju =ÚYºOQÍ HÍ"åe.
=∞#H˜ =∞„^•ã¨∞ Ǩ~°ƒ~°∞ q+¨Ü«∞OÖ’ 5 ÅHõΔÅ∞ Y~°∞Û
ÃÑ\ì̃# WOlh~°∞ L^•Ç¨Ï~°} LOk. J`«#∞ P ѨxH˜ ѨÓiÎQÍ
ã¨=∞~°∞ú_»∞ HÍHõáÈ=_»O =Å¡ ÃÑ^ŒÌ `«∞á¶ê#∞ =zÛ# XHõ ã¨=∞
Ü«∞OÖ’ F_»Åhfl Ǩ~°ƒ~°∞ HõO>Ë ã¨=Ú„^ŒOÖ’x `«∞á¶ê<Õ "Õ∞Åx
Ǩ~°ƒ~°∞ #∞Oz ѨÖÏÜ«∞#O z`«ÎyOKå~Ú!
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
J~Ú`Õ <Õ#∞ K≥Ñʨ ^ŒÅK«∞H˘#fl q+¨Ü∞« O Uq∞@O>Ë P„¿ãeì
Ü«∂Ö’ Ѩ^èŒHÍxHõÜÕ∞º Y~°∞Û, ÖÏÉèÏÅÖ’ áÈe¿ãÎ J`«ºÅÊO.
=∞~À Ô~O_»∞ =¸_»∞ "åºMϺ<åÅ∞ KÕ™êÎ#∞.
"≥Ú^Œ\k˜ J@∞=O\˜ K≥~∞° =Ù „ѨÉÏè =O Jk hà◊√§ JOkOKÕ
F "≥~Úº K«^Œ~°Ñ¨Ù "≥∞ÿà◊§H˜ =∂„`«"Õ∞ Ѩiq∞`«"≥∞ÿ#k HÍ^Œ∞.
^•x K«∞@∂ì L#fl „Ѩ^ÕâßxH˜ nx #∞Oz Pqi J~Ú# h~°∞
#ÅÉèˇ· HÀ@¡ Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ∞, =~°¬ ~°∂ѨOÖ’#∞ =∞OK«∞ ~°∂ѨO
Ö’#∞ ã¨O=`«û~°OÖ’ uiy JO^Œ∞`å~Ú. ÃÑ·QÍ QÍe `Õ=∞#∞
ã¨O`«iOK«∞H˘x `«# á⁄_ç`<« åxfl áÈQ˘@∞ìH˘x ÉÏQÆ∞Ѩ_∞» OÎ k.
"Õ_ç ÉÏQÍ `«QÆ∞æ`«∞Ok.
Ô~O_Àq J@∞=O\˜ h~°∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»QÍ<Õ
WO_çÜ«∂Ö’ =Öˇ, K«∞@∞ì Ѩ@¡ "≥ÚHõ¯Å ÃÑOѨHõO ÃÑiy, "å`å
=~°}Ïxfl Q˘Ñ¨ÊQÍ =∂iÛ, =~°¬O, =∞OK«∞ =∞iO`« ‰õΩ~°=_®xH˜
`À_»Ê_®Î~Ú. _®i¡OQ∑ Ü≥ÚHõ¯ qâßÅ"≥∞ÿ# "≥∞ÿ^•<åÅ∞ Hõ#∞Hõ
"≥ÚHõ¯Å`À ÃÑ·~°∞Å`À zÅHõiOѨ|_ç`Õ P K«∞@∞ì ѨHõ¯Å „Ѩ^Õ
âßÅ∞ =∞#∞+¨º x"å™êÅH˜ ZO`À Z‰õΩ¯=QÍ, =∞øeHõOQÍ J#∞
QÆ∞}OQÍ ÉÏQÆ∞Ѩ_®Î~Ú. - P~°÷~üHÍ@<£
XHõ ~ÀA# W=hfl [~°∞QÆ∞`å~Ú. JÖÏ¡ [iy, H˘xfl
"ÕÅ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ P ѨxH˜=∂e# „Ѩ^Õâ◊OÖ’ ã¨OѨ#∞flÅ∞
QÍ#∞, ã¨∞Y∞Å∞QÍ#∞ J~Ú#ѨC_»∞ =∂ <å#fl QÍi =ÚO^Œ∞
K«∂ѨÙ#∞ ѨÓiÎQÍ =∞~°záÈ~°x Ptã¨∞Î<åfl#∞. - ~°K«~Ú„u.
4 = „ѨHõ~°}O
Q˘Ñ¨Ê q^èŒ∞Å „áê~°OÉèíO
=∞„^•ã¨∞ „ÃÑã≤_≥hûÖ’x h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ^äŒHÍÅ ã¨fiÉèÏ=O
"å\˜ Kåi„`«Hõ Jaè=$kú, HÍ"Õi Ѩ^HŒä Oõ J`«∞º`«=Î ∞OQÍ z„uO
Ѩ|_®¤~Ú. Jq u~°∞K«∞<åѨe¡ Ѩ@ì} ZQÆ∞=„áêO`å#∞#fl
„áêO`«O #∞Oz ã¨=Ú„^ŒO =~°‰Ωõ qã¨iÎ Oz L#fl _≥ÖÏì „áêO`å
xH˜ h~°∞ JOk™êÎ~Ú. ^ŒH˜Δ} Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’x =ÚYº"≥∞ÿ#
=º=ã¨÷Åhfl `«∂~°∞Ê HÀ™êÎÖ’ L<åfl~Ú.
J=hfl _≥ÖÏìÅH˜ ã¨O|OkèOz#"Õ, ѨÙ~å`«# ~°∂ѨHõÅÊ
#ʼnõΩ #g#OQÍ k^Œ∞ÌH˘#fl ~°∂áêÖË. Jhfl #n *ÏÖÏx XˆH
~°HõO Ѩ#∞Å ^•fi~å JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ `≥KÕÛ"Õ. JO^Œ∞Ö’ U
20
XHõ¯>ˇÿ <å q∞ye# "å\˜x q=iOK«QÅÆ =Ù. Hõ#Hõ nxfl ã¨ÇϨ [O
QÍ<Õ P HÀ"åH˜ K≥Ok# Ѩ^HŒè ÍÅx q=iOK«\ÏxH˜ ZxflHõ KÕÜ∞« @O
[iyOk – Q“~°=hÜ«∞ Z. _ôHõ<£ Z"£∞.ZÖò.U.
„ˆQ\ò „a\˜<£Ö’#∞, W`«~° ã¨÷ÅÖ’#∞ Ãã·#∞ûx Éèí∂q∞Ü≥ÚHõ¯
qq^èŒ"≥∞ÿ# =∞#∞+¨º *Ï`«∞Å ã¨O`Àëêxfl ÃÑOKÕO^Œ∞‰õΩ "å_®
Å#fl Pâ◊, P„`«∞`«Å∞ L#fl HÍÖÏxH˜ ã¨=∞HÍb#OQÍ ^ŒH˜Δ}
Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ ÔHÃÑì<£ HÍ@<£ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl `«# â◊H˜Î ™ê=∞
~åúºÅ#∞ "å_»∞H˘<Õ J=HÍâ◊O L#fl J~°Ì ã¨fi`«O„`« „ѨuѨuÎ
QÆÅ JkèHÍiQÍ L<åfl~°∞. WOQÆO¡ _»∞Ö’ D ^ŒâH◊ ,˜ XHõ q^èOŒ QÍ
„ѨMϺu QÍOz# „a_ç˚ "å@~ü ã¨OÇ≤Ï`«Å, „ѨK«∞~°}ÅÖ’
„áê~°OÉè’`«û=O [iyOk. P<å\˜ =∂#= "Õ∞^äŒã¨∞û Ü≥ÚHõ¯
„â◊=∞H˜ Jq „áêux^ŒºO =Ç≤ÏOKå~Ú. P ~ÀAÖ’¡ „áêK«∞~°ºO
á⁄Ok# x<å^ŒO ѨÓ~°fiO XHõ QÆ_ç¤ Ñ¨~°Hõ ÃÑiˆQ KÀ@ Ô~O_»∞
QÆ_ç¤ Ñ¨~°HõÅ∞ ÃÑiˆQÖÏ KÕ¿ã"å_»∞ =∂#=*ÏuH˜ „âıÜ≥∂
HÍ~°‰õΩ_»∞. =∞#∞+¨μºÅ∞ `«=∞ „â◊=∞H˜, =ÚYºOQÍ Jk JÅã¨
Q˘>Ëì „â◊=∞ J~Ú#ѨC_»∞ ã¨Ê+¨ìOQÍ "≥Å¡_»ÜÕ∞º Ѷ¨e`åÅ∞
=KÕÛ@@∞ì K«∂ã¨∞HÀ"åÅ#fl f„="åOKè« HõÅ"åÔ~· L<åfl~°∞. XHõ
™êǨÏã≤Oz KÕ¿ã ѨxH˜, ÖËHõ =ã¨∞Î=ÙH˜ ÃÑ\˜ì K«∂¿ã ѨsHõΔ
Y~°∞Û "≥#H˜¯ =ã¨∞ÎO^•?—— J#flk.
1836 =∂ `«O„_ç QÍi, Q˘Ñ¨Ê r=# QÆ=∞#OÖ’x Ju
„Ѩ=ÚY"≥∞#ÿ ÉèÏQÆO „áê~°OÉèOí HÍÉ’`«∞#fl ã¨O=`«û~°O #∞Oz,
z=i #∞Oz „áê~°OÉèÏxH˜, WѨC_»∞ =∞#‰õΩ J=HÍâ◊O L#fl
q^èOŒ QÍ K«∂¿ãÎ PÜ«∞# ™êkèOz# "å\˜Ö’ QÆ∞iÎOK«∞ HÀ^Œy#q
"≥Ú`«ÎOQÍ =∞Ozq Jx K≥ѨÊ_®xH˜ gÅ=Ù`«∞Ok. "å\˜ Ѷ¨e
`åÅ∞ ѨÓ~°fiO, WѨC_»∞ =∞OzQÍ L<åfl~Ú. „a\˜+π ™ê„=∂
[ºÑ¨Ù P~å^èŒhÜ«∞"≥∞ÿ# Ѩل`«∞ÅÖ’ XHõ_≥·# PÜ«∞#, ™ê„=∂[º
x~å‡`« J~Ú# PÜ«∞#, ^Õ=Ù_»∞ ~°H˜ΔOKÕ, Pj~°fikOKÕ P
™ê„=∂[ºOÖ’ PÜ«∞# ™êkèOz# "å\˜Ö’, =∞#∞+¨μºÅ∞ ÉÏ^èHŒ ˜
QÆ∞Ô~·#@∞ìQÍ ZHõ¯_® #"≥∂^≥· ÖË^Œ∞. PÜ«∞# xi‡OK«∞H˘#fl
MϺu ™œ^èŒOÖ’ "å_ç# ~åà◊√§ ~°HõÎOÖ’ `«_»=ÖË^Œ∞, "å\˜
H˜O^ŒÑ¨_ç =∞#∞+¨μºÅ∞ =¸ÅQÆÖË^Œ∞. PÜ«∞# KÕã≤# "å\˜
ã¨fiÉèÏ=O H˘xfl ÅHõÅΔ =∂#=ÙÅ ã¨OѨ^#Œ ∞ ÃÑOK«@O, =∂#=
rq`«OÖ’x Hõh㨠J=ã¨~åÅ#∞ f~°Û@O J~Ú LOk. PHõe
Ö’#∞, ^Œi„^ŒOÖ’#∞ H˘#™êˆQ [<åxH˜ „ѨQuÆ ÖË^∞Œ . JO^Œ∞=ÖË¡
PÜ«∞#HõO`« =∞Oz¿Ñ~°∞ =zÛOk. =∂#=*ÏuH˜ ÖÏÉèíO
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
HõÅQÍÅ<Õ =∞Oz =∞#ã¨∞Ö’ ZO`«\ ˜ JÅã¨@ HõeyOKÕ
Ѩx<≥·<å ^Œ$_è» z`«ÎOÖ’ `«ÅÔH`«∞ÎH˘x H˘#™êyOK«@O =Å#<Õ
PÜ«∞# Ü≥∂[#Å∞ (projects) q[Ü«∞=O`«=∞Ü«∂º~Ú.
PÜ«∞# q[Ü«∞=O`«∞_»=\ÏxH˜ JkèHÍ~°=¸, HÍ~°ºx~°fi
ǨÏ}Ö’ L#fl Ѩ@∞ì^ŒÅ HÍ~°}ÏÅ∞ HÍ=Ù, PÜ«∞# L#fl`åâ◊
Ü«∂Å#∞ JO\˜ ÃÑ@∞ìH˘x LO_»@"Õ∞! PÜ«∞# lÖÏ¡ÅxflO\˜h,
Jxfl |∞∞`«∞=ÙÅÖ’#∞ u~°Q@Æ "Õ∞ HÍ^Œ∞, KåÖÏ q=~°OQÍ „ѨÉ∞íè `«fi
ѨijÅ#ÅH˜ x"ÕkHõÅ#∞ `«Ü«∂~°∞ KÕÜ«∞@OÖ’#∞ PÜ«∞#
L#fl`åâ◊Ü∂« ÖË PÜ«∞xfl #_çÑO≤ Kå~Ú. U z#fl q=~°O PÜ«∞#H˜
Ѩ\Oì˜ K«∞HÀ#=ã¨~O° ÖËxk HÍ^Œ∞. U Hõ+Oì¨ Éèií OK« ÖËxk HÍ^Œ∞.
P~°ú~ü HÍ@<£ `«O*Ï=Ó~°∞Ö’ UO KÕâß_»∞?
HÍ"Õi #kx xÜ«∞O„uOK«\ÏxH˜ F Ѷ¨∞# Ѩ^èŒHÍxfl xi‡O
Kå_»∞. ^•x J=¸Åº"≥∞#ÿ [ÖÏÅ∞ =º~°"ú ∞≥ ÿ áȉõΩO_® á⁄^Œ∞ѨÙ
KÕâß_»∞. HÍ"Õi #n „Ѩ"åǨxfl Ѩ\ ì˜ ayOK«@O ã¨∞ÅÉèí ™ê^躌 O
HÍ^Œ∞. 1804Ö’ HõÖÁ<≥Öò HÍ_£"≥Öò P #kx „â◊^ŒúQÍ Ñ¨ijeO
Kå_»∞. PÜ«∞# P Ѩx KÕã≤# "≥Ú^Œ\ ˜ „a\˜+π WOlh~°∞.
J`«x Ѩxx, `«# J™ê^è•~°} ã¨fiÉèÏ=O`À HÍ"Õs #k ^≥|ƒ
fã≤Ok. PÜ«∞# P #kH˜ ^•x `˘e ã≤u÷ H˜ uiy HõeÑ≤OK«ÖHË õ
áÈ`Õ J`«x HÍÅOÖ’ Jk #tOzáÈ`«∞O^Œx ^•x Éèíq+¨º`«∞Î
K≥áêÊ_»∞. ^•xÃÑ· =∂ `«O„_çQÍi "åºYº D q^èŒOQÍ LOk.
''„Ѩ=∂^ŒO ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂áÈ`«∞<åfl Jk <≥=∞‡kQÍ<Õ ™êQÆ∞`«∞Ok.
^•x |~°∞"≥·# ÃÑ^ŒÌ XO„_»∞=∞\˜ì P #k J_»∞QÆ∞ÉèÏQÆOÃÑ· ã≤÷~°
Ѩ_ç<å, ^•x ˆ~}∞=ÙÅ∞ h\˜KÕ HÍÅ∞= ^•fi~å, =i á⁄ÖÏÅH˜
KÕi "å\˜x Z‰õΩ¯=QÍ ™ê~°=O`«O KÕ™êÎ~Ú——. JO>Ë D WOl
h~°∞ HÍ"Õs #k Ü≥ÚHõ¯ K«OK«Å`åfixH˜ ÉèÜ í ∞« Ѩ_» ÖË^xŒ J~°=ú ∞ø
`«∞Ok. (J_»¤ Hõ@Åì q+¨Ü∞« OÖ’ [ÖÏâ◊Ü∞« OÖ’ h~°∞ q„â◊q∞OKÕ
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ z#fl ˆ~}∞=ÙÅ∞ ‰õÄ_® Hõ@ì ZQÆ∞=# J_»∞QÆ∞H˜
KÕ~åÎ~Ú. P#Hõ@ìÅ =Å# h~°∞ *ÖÏâ◊Ü«∞OÖ’ JO`«¿ãѨÙ
q„â◊q∞OK«^Œ∞ - Hõ=#â◊~°‡.)
ˆHÃÑì<£ HÍ@<£ Ѩx "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\˜ì# 17 ã¨O=`«û~åÅ `«~°∞
"å`« HõÖÁ<≥Öò |~ü¤ ã≤‡`ü D q^èŒOQÍ "≥∞K«∞Û‰õΩ<åfl_»∞. ''HÍ"Õi
HõO>Ë Q˘Ñ¨Ê #k`À `«ÅѨ_ç ^•xfl ã¨∞ÅÉèíOQÍ ÖÁOˆQ „ѨHõ$u
â◊H˜ÎQÍ =∂ˆ~@@∞ì x~°ƒOkèOK«\ÏxH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# Ѩ^äŒHÍxH˜
~°∂ѨHõÅÊ# KÕÜ«∞@O Ü≥ÚHõ¯ Jã¨Å∞ Q“~°"åxfl Z=~°∂ K≥~°K«
ÖË~°∞. P Ѩ^èŒHÍxflH˜ ~°∂ѨHõÅÊ# KÕÜ«∞@O, ^•xfl x~°fiÇ≤ÏOK«
21
 @OÖ’ "å~°∞ K«∂Ñ≤# <≥·Ñ¨Ù}Ϻxfl <Õ#∞ "≥∞K«∞ÛHÀ_®xH˜ <å‰õΩ
J#∞=∞u W™êÎ~∞° QÍHõ! `«O*Ï=Ó~°∞ Ü≥ÚHõ¯ âßâ◊fi`« ÉèÏQͺxH˜
HõÖÁ<≥Öò HÍ@<£ ZQÆ∞= H˘Öˇ~°∂<£ _®"£∞ (J_»¤Hõ@ì) Hõ@ì "ÕÜ«∞
_®xH˜ ™êǨÏ㨠ѨÓi`«"≥∞ÿ# =ÚO^ŒO*Ë KåÖÏ =~°‰õΩ HÍ~°}O.
JO^Œ∞Ö’ Q˘Ñ¨Ê W|ƒOkHõ~°"≥∞ÿ# Ѩiã≤÷`«∞ÅÖ’ PiúHõ =#~°Å∞
Ѩiq∞`«OQÍ L#flѨC_»∞ =ºuˆ~Hõ`« ZO`À L#flѨC_»∞, |~°∞"≥#·
ÉÏ^茺`«Å`À ‰õÄ_ç L#flѨC_»∞, Jk "å~°∞ KÕâß~°∞.
HÔ ÃÑ<ì £ HÍ@<£ P ѨxH˜ ~°∂ѨHÅõ Ê# KÕã#≤ ѨC_»H¯õ _» ã¨OѨ^Œ
ÖË^Œ∞. ÃÑ·QÍ ~å„+¨ìO tkèÖÏ=ã¨ÎÖ’ LOk. „Ѩ[Å∞ x~°∞`åûǨÏO
QÍ#∞, ÉÏ^èŒÑ¨_»∞`«∂#∂ L<åfl~°∞.——
D L^•…@#, Uq∞ K≥ѨÊ|_çO^À ^•xfl JOK«<å "≥Ü«∞º
\ÏxH˜ â◊H˜Î L#fl „Ѩu XHõ¯in#∞. JѨC_»∞ P lÖÏ¡ JkèHÍi
N _»|∞º.Z<£.H˜ #_»~Ãü ã¡ (J`«xfl ã¨~ü JÖˇQÍ˚O_»~ü J~°∞ƒ`ü<å\ò
=∞„^•ã¨∞ ~å„+¨ìO J`«\ ˜H˜ Ju ã¨=∞~°ú=O`«∞_çQÍ =i‚OKå_»∞)
PÜ«∞# ''P ZQÆ∞= P#Hõ@ìx P #kH˜ W=fi|_ç# ÃÑ^ŒÌ=~°OQÍ
J#∞HÀx "å_»∞ ~å„+¨ìO "≥Ú`«ÎO g∞^Œ XHõ_»∂ ÖË_»∞—— J<åfl_»∞.
''P Hõ@ì_®xfl Hõ\ ˜ì# J`«x ¿Ñ~°∞ `«O*Ï=Ó~°∞Ö’, ^•x`À
ã¨O|O^èŒO L#fl JO^Œ~°∞ S~Àáê"åã¨∞Å ¿Ñ~°∞¡ Hõ#fl Z‰õΩ¯=QÍ
xez LO@∞Ok—— Jx ‰õÄ_® H˜<£_»~üÃã¡ `«# Jaè„áêÜ«∞O
=ºHõΠѨiKå_»∞.
Jk XHõ „ѨÉèí∞`åfikèHÍi WzÛ# Ü≥∂Qƺ`å Ѩ„`«O. ^•x
QÆ∞iOz `À\˜ ™È^Œ~° WO[h~°∞¡ U=∞<åfl~°∞? "åà◊§O^Œ~°∞
HÔ ÃÑ<ì £ HÍ@<£ÃÑ· JkèHÍi J~Ú# HõÖÁ<≥Öò _»<H£ <õ £ ã≤"∞£ (PÜ«∞<Õ
P `«~°∞"å`« _èçb¡ =Ú@ì_ç HÍÅ=∞O`å WO[h~°¡ P*Ï˝kèHÍiQÍ
L<åfl_»∞) Ü≥ÚHõ¯ Jaè„áêÜ«∂<Õfl Hõey L<åfl~°∞. HõÖÁ<≥Öò ã≤"∞£
„ѨâO◊ 㨠Éè∂í i „ѨâO◊ ã¨. ''D P#Hõ@ì Ѩ^HŒä Oõ KåÖÏ ã¨~à° "◊ ∞≥ #ÿ k,
ã¨Ç¨Ï["≥∞ÿ#k D ~ÀA HõxÑ≤™ÈÎOk. HÍx ÔHÃÑì<£ HÍ@<£
=ÚO^Œ~° Z=~°∂ nxfl ã≤á¶ê~°ã¨∞ KÕÜ«∞ÖË^Œ∞. nxH˜ ZO`À
ÉÏ^茺`åÜ«Ú`«OQÍ PÜ«∞# JOH˜`«O JÜ«∂º_»∞. P „Ѩ=∂^Œ
ѨÓi`«"≥∞ÿ# Ѩxx U H˘kÌ =∞Ok =∂„`«"Õ∞ ã¨fiK«ÛùO^ŒOQÍ
fã¨∞HÀQÆÅ~°∞. J`«x „ѨuÉèí, q"ÕK«<å â◊H˜ÎÅ#∞ "å_ç `«O*Ï
=Ó~°∞ (lÖÏ¡)Ö’x #^Œ∞Å#∞ „ѨÉèÏq`«O KÕã¨∞Î#fl HÍ~°}ÏÅ#∞
ZO`À Fi‡`À ѨijeOKå_»∞. ZO`À ^è≥·~°ºOQÍ, ^•xH˜ UÔH·Hõ
=∂~°Oæ QÍ HõxÑ≤ã∞¨ #Î fl ^•xfl „ѨuáêkOz, PK«~}° Ö’ ÃÑ\Ïì_∞» .
^•xH˜ P`«xH˜ J`«∞º#fl`«"≥∞ÿ# „Ѩâ◊Oã¨H˜ J~°∞›_»∞QÍ <Õ#∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
ÉèÏqã¨∞<Î åfl#∞——. P q^è"Œ ∞≥ #ÿ Q˘Ñ¨Ê QÆ∞}ÏÅ<Õ QÀ^•=i Ѩ#∞ÅÖ’
=∂ `«O„_çQÍ~°∞ K«∂ÃÑ\˜ì „Ѩâ◊Oã¨Å∞ á⁄O^•~°∞. ^Œ=àıâ◊fi~°O
=^ŒÌ ѨÓiÎHÍx Ѩ#∞Å#∞ QÆ∞iOz PÖ’zã¨∂Î HõÅ∂<≥Öòã≤"£∞,
„ÃѶ_£ HÍ@<£`À ''g∞ J#fl =$uÎÖ’ K«∂Ñ≤OKÕ™êǨϙêxH˜ <Õ#∞
J|∞ƒ~°Ñ¨_»∞Î<åfl#∞—— J<åfl_»∞. 40 ã¨O=`«û~åÅ HõO>Ë Z‰õΩ¯=
HÍÅO `«~∞° "å`« J@∞=O\˜ á⁄QÆ_ÎÕ J@∞=O\˜ JkèHÍi #∞OKÕ
=∞~À™êi D WOl h~°∞H˜ ÅaèOzOk. 40 Uà◊§ XHõ rq`«O
HÍÅOÖ’ KåÖÏ Z‰õΩ¯=. =∞iÛáÈ=\ÏxH˜ HÍ=Åã≤# HÍÖÏxHõk
Ô~O_»∞ Ô~@∞¡. 1882Ö’ h\˜ áê~°∞^ŒÅ pѶπ WOlh~°∞ `«#
x"ÕkHõÖ’1839Ö’x Ѩ#∞ÅH˜ x"åà◊√ÅiÊã¨∂Î D "≥Ú`«ÎO
Ѩ#∞Å =~°ã¨, U ^èպܫ∂Å HÀã¨O ~°∂á⁄OkOK«|_ç ѨÓiÎQÍ
q[Ü«∞=O`«=∞Ü«∂ºÜ≥∂ "å\˜H˜ ѨÓiΠѶ¨∞#`« ÔHÃÑì<£ HÍ@<£
(WѨC_»∞ ã¨~ü P~°ú~ü) ^Õ! J<åfl_»∞.
HõÖÁ<≥Öò _»<H£ <õ 㣠"≤ ∞£ , HÔ ¿Ñ<ì £ HÍ@<£ jÅO QÆ∞iOz K≥ÑÊ≤ #k
H˘OK≥O¿ãѨ٠PÖ’zOK«^Œy#k. PÜ«∞# `«Ñ¨CÖËx q"ÕK«#`À
XHõ ™êǨÏã≤ J~Ú# WOlh~°∞H˜ =∂~°æ^Œ≈Hõ"≥∞ÿ# x+¨ìÖËq\’
"≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ `≥zÛ K«∂Ñ≤OKå_»∞. PÜ«∞#k ã¨fi`«O„`«"≥∞ÿ# PÖ’
K«#. HÍ@<£=ÚO^Œ~° Z=~°∂ g\˜x „ѨuáêkOKåÅx J#∞
HÀÖË^∞Œ . PÜ«∞# J#∞ã¨iOz# ã¨ÇϨ ["≥∞#ÿ ã¨~à° "◊ ∞≥ #ÿ =∂~°Oæ .
`«#∞ #q∞‡Ok PK«iOK«QÅÆ ^è~·≥ º° O ''PÜ«∞# ÉÏ^躌 `å Ü«Ú`«OQÍ
(P ѨxH˜) JOH˜`«=∞Ü«∂º_»∞. P „Ѩ=∂^ŒHõ~°"≥∞ÿ# Ѩx H˘kÌ
=∞Ok=∂„`«"Õ∞ ã¨fiK«ÛùO^ŒOQÍ fã¨∞HÀQÆÅ~°∞—— Jx ã≤"£∞ „Ѩâ◊O
ã≤OKå_»∞.
ã¨fi`«O„`«"∞≥ #ÿ PÖ’K«#, ^è~·≥ º° O `À_»∞QÍ qâßfiã¨O, ã¨~Ô #· ^Õ
J#fl #=∞‡HõO. =∂ `«O„_çQÍ~°∞ "Õ\ ˜HÀã¨"≥∞ÿ<å q∞ye# "å\˜
HõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ |uHÍ~°O>Ë Jq h\˜áê~°∞^ŒÅ, h\˜ ~°"å}Ï!
1874Ö’ PÜ«∞# Dãπì WO_çÜ«∂. J™Èã≤ÜÕ∞+¨<£Ö’ Ѩ„`«O
K«kq#ѨC_»∞ ^•xÃÑ· K«~°Û [iyOk. JHõ¯_» XHÍÜ«∞# ''ã¨~ü
P~°ú~üHÍ@<£ HÍÅ∞=Å „áê=ÚYº`« QÆ∞iOz =∞#efl `˘O^Œ~°
ÃÑ_»∞Î#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’ PÜ«∞# `«# =∞#ã¨∞û#∞ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ
Q˘Ñ¨Ê „áê=ÚYº`«H˜ `≥iz LOz`Õ PÜ«∞# Jaè„áêÜ«∂Å∞,
WO_çÜ«∂Ö’ ѨiK«Ü«∞O L#fl"åiH˜ =∞iO`« ^ŒQÆæ~°ÜÕ∞ºq——
J<åfl_»∞. PÜ«∞# KåÖÏ z`«Î â◊√kú`À#∞, „â◊=∞`À#∞ ѨxKÕã¨∂Î
=zÛ# ÅHΔͺÅ∞, ã¨=∞™êº Ѩiëê¯~åÅ∞ =∞iO`« "ÕQÆ=O`«
=∞ÜÕ∞ºq—— J<åfl_»∞. nxHÍÜ«∞# ã¨=∂^è•#O `«H}Δõ O P„QÆÇϨ O
22
`À#∂ WKåÛ_»∞. ''J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ "≥Ú`«OÎ q+¨Ü∞« OÖ’ J#$`åxfl
<Õ#∞ ã¨=∞iúOz<å, ã¨`åºxfl ^•K«@OÖ’ ™êÜ«∞O KÕã≤<å -
Jk =∞Ozx =ÚO^Œ∞‰õΩ fã¨∞‰õΩ"≥à√◊ OÎ k!—— (HÀѨO =zÛ#ѨC_»∞
HÍ@<£H˜ =∂@Ö’¡ =ºOQƺO LO@∞Ok. –Hõ=#â◊~‡° ) ã¨~ü P~°~¤ ü
HÍ@<£ ¿ãflÇ≤Ï`«∞ÅH˜ PÜ«∞# `«# P^è•~° ã¨∂„`åŠѨ@¡ K«∂Ñ≤OKÕ
q^èÕÜ«∞`« q+¨Ü«∞Ö’ H˘O`«=∞Ok J_»¤O‰õΩÅ∞ Jhfl ^•@∞H˘x
™êkèOz# P q[Ü«∞O Z<Àfl ã¨O=`«û~åÅ∞ QÆ∞iÎOѨ٠á⁄O^ŒHõ
áÈ`Õ P P#O^•xfl `«yæã¨∞ÎOk. J~Ú`Õ P~°ú~üHÍ@<£ P HÀ=H˜
K≥Ok#"å_»∞ HÍ^Œx QÆ=∞xOK« =K«∞Û. PÜ«∞# á⁄QÆ_»Î QÆ∞iÎO
ѨÙÅ#∞ ã¨OáêkOKÕ „ѨÜ∞« `«flO KÕÜ∞« HõáÈ~Ú<å PÜ«∞# Ѩ#∞Å∞
QÆ∞iÎOѨÙÅ#∞ ^ŒO_»∞HÀ=@O PÜ«∞#H˜ `«$Ñ≤xÎ zÛOk. Jk =∞~À
q^èŒOQÍ JÜÕ∞ºk HÍ^Œ∞. S`Õ PÜ«∞xfl á⁄QÆ_»ÎÅ∞ áê_»∞ K≥Ü«∞º
ÖË^Œ∞. PÜ«∞#Ö’ _®|∞ ÃÑ~°QÆÖË^Œ∞. PÜ«∞<≥ѨC_»∂ `«# Q˘Ñ¨Ê
`«<åxfl „ѨH\õ O˜ K«∞HÀÖË^∞Œ . PÜ«∞# KÕã#≤ ^•x QÆ∞iOz W`«~∞° ¡
=∂\Ï¡_ç#ѨC_»∞ "å\˜x q#Ü«∞OQÍ ã‘fiHõiOKÕ"å_»∞. "≥O@<Õ
`«# `À\˜ =∞#∞+¨μºÅ‰õΩ =∞iO`« ã¨∞MÏxfl WKÕÛO^Œ∞‰õΩ, =∞iO`«
Q˘Ñ¨Ê Ѩ#∞Å∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ, J=`«Å "åi "≥∞ѨC#∞, „áÈ`åû
ǨÏOQÍ fã¨∞H˘<Õ"å_»∞. "≥Ú^Œ\ ˜ #∞Oz z=i=~°‰õΩ PÜ«∞#
Kտ㠄Ѩu ѨxH˜ Wk PÜ«∞# ™êfiÉèÏqHõ =Ú„^ŒQÍ LO_Õk.
S`Õ ZO`«QÍ<À ^•x ~°∂ѨHõÅÊ#H˜, x~°fiǨÏ}H˜ á⁄QÆ_»
|_ç# Ѩh, ZO`«QÍ<À `«$Ñ≤ÎzÛ# ,ÃÑ\˜ì# ÃÑ@∞ì|_çH˜ ÖÏÉèÏÅ∞
`≥zÛ# Ѩh, Uk? Jq PÜ«∞# h\˜ HÍÅ∞=Å∞ Hõ@_ì ®Å Ñ¨#∞Å∞!
J"Õ W`«~°¡#∞ q∞Oz WOlh~°∞QÍ PÜ«∞#H˜ Ѷ¨∞#`« `≥zÛ#q.
P Ѩ#∞Å∞ `«ÅÃÑ@ì_®xH˜, x~°fiǨÏ}Ö’ ѨÓiÎ q[Ü«∞O
™êkèOK«\ÏxH˜ Hõ+¨ì"≥∞ÿ#q. _®=ÚÅ∞ Hõ@ì_»O „a_ç˚Å∞ Hõ@ì_»O
JO`« ã¨∞ÅÉèíO HÍ^Œ∞. =O`≥#Å∞ *Ï„QÆ`«ÎQÍ ~°∂ѨHõÅÊ# KÕã≤
Hõ_ÕÎ KåÅ∞. _®=ÚÅ∞ HÍÅ∞=Å =º=ã¨÷ JÖÏ¡ÖË^Œ∞. ZšѨC_»∞
U TÇ≤ÏOK«x J"åO`«~°O g∞^Œ Ѩ_»∞ÎO^À Jx „â◊^ŒúQÍ QÆ=∞
xã¨∂Î LO_®e. Ѩ#∞Å∞ ѨÓ~°Î~Ú# ~ÀA #∞Oz, ~°∂Ѩ HõÅÊ
#Ö’, qâı¡+¨}Ö’ ^˘i¡# á⁄~°áê@∞¡, ÃÑ^ŒÌ W|ƒO^Œ∞ʼnõΩ ^•i
fã≤, "å\˜x ã¨ik^ŒÌ@O KåÖÏ™ê~°∞¡ KåÖÏ Hõ+¨ì"≥∞ÿáÈ`«∞Ok.
JO^Œ∞Hõx Z‰õΩ¯= ™ê÷~Ú „â◊^Œú, =ÚO^Œ∞ K«∂Ѩ٠P ~°∂ѨHõÅÊ
#ÅÖ’ =ÚYº"Õ∞ J=Ù`å~Ú. J@∞=O\˜ QÆ∞}ÏÅ∞ Hõey LO_»
\Ïxfl ÃÑOK«∞H˘O@∂ WOlhiOQ∑ ã¨O|O^èŒ"≥∞ÿ# J^Œ∞ƒù`«
Hõ$`åºÅ∞ Ju ÉÏQÍ `≥eã≤# "åà◊§H˜, `«Ñ¨Êxã¨iQÍ [~°QÍeûO
kQÍ Hõ#Ê>Ëìk!
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
Y~°∞Ûx "≥#H˜¯ nx ^•fi~å ~å|@∞ìHÀQÆÅ=∂ Jx WO`«‰õΩ
=ÚO^Œ∞ "Õã≤# „Ѩâ◊flH˜ ã¨~ü JÖˇQÍ˚O_»~ü J~°∞ƒ`ü<å\ò ed`«
ѨÓ~°fiOQÍ Ñ¨kÅѨ~°z#k `≥Å∞ѨÙ`å#∞.
''D Ѩ#∞Å #∞Oz =zÛ# ~å|_ç ÖÏQÍ =∞i U W`«~°
„ѨÉèí∞`«fi Ѩ#∞Å #∞Oz ~åÖË^Œ∞. ZQÆ= P#Hõ@ì Hõ\ ˜ì# 6
ã¨O=`«û~åÅ `«~°∞"å`« Hõ@ì_®xH˜ J~Ú# Y~°∞Û g∞^Œ 69
âß`«O ÖÏÉèíO ã¨O=`«û~åxH˜ =zÛ#@∞ìQÍ x"ÕkHõÖ’ LOk.
kQÆ∞= P#Hõ@ì g∞^Œ #∂\˜H˜ #∂~°∞ âß`«O ÖÏÉèíO. „Ѩ[Å
Pã¨∞ÎÅ qÅ∞=Å∞ D Ѩ#∞Å =Å¡ ÃÑ~°QÆ@"Õ∞ HÍHõ, H˘~°`«
HÍÖÏÅÖ’ D lÖÏ¡Å∞ HΔÍ=∞O Ü≥ÚHõ¯ ÉèíÜ«∞OHõ~° Ѩiã≤÷`«∞Å
#∞O_ç ~°H˜ΔOѨ|_»@"Õ∞ HÍHõ, g\˜ q∞QÆ∞à◊√§ ѨHõ¯ #∞#fl W`«~°
lÖÏ¡ÅH˜ ѨO¿ÑgÖˇ·Ok——
NÇ≤ÏO^£ HÍÅ∞= QÆ∞iOz N _ÕH˜<£ (WiˆQ>ˇ_£ WO_çÜ«∂
ѨÙ@Å∞ 214, 224) WÖÏ JO\Ï_»∞.
''HÍÅ∞= Ü≥ÚHõ¯ „Ѩu "≥∞ÿÅ∞ =∞#H˜ H˘`«Î *Ï˝<åxfl É’kè
ã¨∞ÎOk. =∞#efl JÅiã¨∞ÎOk. XHõ rq`«O `«# K«∞@∂ì L#fl
"å`å=~°}Ïxfl =∂~°∞ã¨∂Î ^•x =Å¡ `«#∞ HÍÅO`À =∂~°∞`«∂
LO@∞Ok. ^•x=Å¡ WOlh~°∞ Ѩx ZѨC_»∂ ã¨OѨÓ~°O‚ HÍ^Œ∞.
J`«#∞ ZÅ¡ÑC¨ _»∂ H˘`«Î Ѩiã≤`÷ ∞« Å#∞ Z^Œ∞~˘¯O@∂ J#∞|=O
ã¨Oáêkã¨∂Î LO\Ï_»∞. J#∞Éè=í O`À#∞ W`«~° HÍÅ∞=Å #∞Oz
ã¨OáêkOz# ^•x`À#∞ `«#∞ HÍ~°º™ê^è#Œ ÅÖ’ `«# Ü«Ú‰õΩÅÎ #∞
=∂~°∞ÛH˘O\Ï_»∞.
~°∂Ѩ٠H˘O_»Å #∞Oz |Ü«∞@‰õΩ =zÛ, ^ŒÑÊ≤ Hõ`À Ñ≤âßK«O
=Öˇ HõxÑ≤OKÕ Éèí∂q∞ ѨHõ¯QÍ ã¨#flx ÃãÅÜÕ∞~°∞¡ „Ѩ=Ç≤ÏOz
HÍÅ∞=Ö’¡H˜ =_»H@ õ |ì _ç, W@∞=O\˜ Éè∂í q∞Ö’<Õ H˘xfl =O^ŒÅ
"≥∞ÿà◊√§ ѨO@Å =~åÅ∞ ‰õΩiÑ≤ã¨∂Î áÈ`å~Ú. H˘kÌ <≥ÅÖ’¡ D
MÏmÖ’Ü«∞, D xâ◊≈|ÌѨ٠QÍe ^•xÖ’ P#Hõ@ì g∞k K«O„QÍÅ
|ÅÇ‘Ï#Ѩ٠QÆ∞ã¨Q∞Æ ã¨Å∞ LO_»=Ù. #∞~°QÅÆ ∞ Hõ‰Ωõ ¯`«∂ ǨϟÔ~`«∞`Î ∂«
=~°^Œ h~°∞ Ѩ<≥flO_»∞ Ѩ^ŒÇ¨~°_»∞QÆ∞Å H˜OkH˜ ^Œ∂‰õΩ`«∂, `«#
Ta Wã¨Hõx, z#fl QÆ∞ÅHõ~åà◊§x XHõ"≥·Ñ¨Ù #∞Oz =∞~˘Hõ
"≥·Ñ¨ÙH˜ Éèí∞[O #∞Oz Éèí∞*ÏxH˜, |~°∞=Ù =∂~°∞ÛH˘<Õ ‰õÄbÖÏ
=∂~°∞Û‰õΩO@∂, K≥@¡#∞ Ѩ_»Q˘_»∂Î |O_»Åx QÆ∞O_» KÕã¨∂Î
„Ѩ=Ç≤Ïã¨∞ÎOk. "Õ_çÖ’ =~°^ŒÖ’ WOlh~°∞¡ Hõ~°Î=º x~°fiǨÏ}‰õΩ
Hõ@∞ì|_ç =~°^Œ, [fi~°O Hõ~°∞=Ù g\˜`À `«ÅѨ_»\Ïx "≥~°=Hõ
xÅ|_ç LO\Ï~°∞. „ѨÉèí∞`«fiO `«# ¿ã=‰õΩÅ#∞ Ü«∞[=∂~Ú+≤
23
KÕã#≤ @∞ì (P #k Ü≥ÚHõ¯ „ѨKO« _»|ÅO, `«=Ú Hõ@_ì ç KÕÜ∞« ÖËHõ K«i„`«. HõOÃÑh ѨiáêÅ#Ö’ L#fl Ѩiã≤÷`«∞Å QÆ∞iOz XHõ
áÈ`Õ ZO`À #+¨ìO HõeyOK«@O xâ◊ÛÜ«∞O) Hõ@ì_ç KÕ™êÎ~°∞——. JOK«<åx WKåÛ~°∞.
`«#∞ K«∂ã≤#^•xÖ’ UO KÕÜ«∂Åx HÀ~°∞‰õΩ<åfl_À =∂ ''1927Ö’ JHõ¯_ç „Ñ¨[Å∞ ѨÓiÎQÍ x~°¡HõΔ ºO KÕÜ«∞|_ç
`«O„_çQ͈~ ã¨fiÜ«∞OQÍ D q^èŒOQÍ „"å™ê~°∞. u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ ã≤u÷ H˜ ^ŒQ~æÆ Q° Í L#flѨC_»∞ ѨijeOK«\ÏxH˜ ##∞fl
''„Ѩâ◊ã¨Î"≥∞ÿ# #kx `«∞k=~°‰õΩ U q^èŒOQÍ "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ~°K« ѨOáê~°∞. JHõ¯_» Ѩ#∞Å∞ ѨÓiÎQÍ x~åâ◊ Hõeyã¨∞Î<åfl~Ú.
QÆÅ"≥∂ PÖ’zOz#ѨC_»∞, ^•x h~°∞ =º~°Oú QÍ ã¨=Ú„^ŒOÖ’H˜ H˘e^ŒO HÍÅ∞=Ö’ 6 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞Î# Wã¨∞Hõ "Õ∞@ "Õã¨∞‰õΩ
áȉõΩO_® K«∂_»@"Õ∞ =∞#H˜ Q˘Ñ¨Ê P^Œ~°≈=∞x `«_»∞ÎOk. áÈ~ÚOk. ^•O`À 8 J_»∞QÆ∞Å`À „Ѩ=Ç≤Ï™ÈÎOk. ÅHõΔ [<å
=~°^HŒ ÍÅOÖ’ h~°∞ "å_»∞HÀ_®xH˜ Ѩ>ìË ã¨=∞Ü«∞O HõO>Ë `«‰Ωõ ¯= ÉèωõΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ<å 40 "ÕÅ áœO_»¡ P^•Ü«∂xH˜ P^è•~°"≥∞ÿ#
HÍÅOÖ’ H˜O^ŒH˜ Ѩ~°∞QÆ∞Å∞ fã¨∞ÎOk. „Ѩ"åǨÏO ã¨#flye# D Ѩ#∞ÅH˜ QÍ#∞ 500 áœO_»∞¡ ÉÏQÆ∞ʼnõΩ ˆH\Ï~ÚOK« hÜ«∞
HÍÅOÖ’ JO>Ë h~°∞ Ju J=ã¨~°"≥∞ÿ# HÍÅOÖ’ JO`«HõO>Ë ÖË^Œ∞. „ѨÉèí∞`åfixH˜ Pã¨H˜Î ÖË^Œ∞. P „áêO`« „Ѩ[Å∞ =∞#efl
`«‰Ωõ ¯"Õ. J~Ú<å KåÖÏ ÃÑ^ŒÌ Ѩi=∂}OÖ’<Õ h~°∞, h\˜ =∞@ìO „‰õÄ~° J<åQÆi‰õΩÅ=∞x J#∞HÀ=_»OÖ’ `«Ñ¨CO^•?
H˜O^Œ∞QÍ LO_ç á⁄ÖÏÅH˜ =∞o§OK«_®xH˜ gÅ∞ÖËHõ, #+¨ìO <Õ#∞ "≥O@<Õ KÕÜ«∂eû# ÉÏQÆ∞ÅH˜ 3500 áœO_»¡H˜ F
J=Ù`«∞Ok. JO^Œ∞KÕ`« =~°^Œ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =∞#O ã¨=∞Ü«∞O z#fl JOK«<å "Õã≤, ^•x QÆu U=∞ø`«∞O^À `≥eû# "å_çx
ã¨OáêkOKåe. `«‰Ωõ ¯= „Ѩ"åǨÏѨ٠ã¨=∞Ü«∞OÖ’ h\˜ =∞\Ïìxfl Hõ#∞Hõ =∞„^•ã¨∞ "≥àϧ#∞. <Õ##∞H˘#fl>Ëì JO`« ÃÑ^ŒÌ ™⁄=Ú‡,
ÃÑOKåe. h~°∞ "å_»∞HÀ"åÅO>Ë D ~Ô O_À Ѩiã≤`÷ ∞« Ö’¡, JO>Ë XHõ WO[h~°∞`åÅ∂‰õΩ Jã¨O|^Œú"≥∞ÿ# HÀiHõʼnõΩ „ѨÉèí∞`«fiO
`«‰Ωõ ¯= h~°∞ „Ѩ=Ç≤ÏOKÕ HÍÅOÖ’ h\˜x P^• KÕÜ∞« @O q+¨Ü∞« O, ^Œ∞ifixÜ≥∂QÆO KÕÜ∞« ÖË^∞Œ , J#@O q#\ÏxH˜ "≥àϧ#∞. J~Ú`Õ
<ÕxO`«‰õΩ Ñ¨Ó~°fiO K≥Ñ≤Ê# HÍ~°}ÏÅ =Å¡ „ѨÉèí∞`«fiO ^Œ$+≤ìH˜ P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ L#fl QÆ=~°fl~ü `«#x Hõe¿ã J=HÍâ◊O WKÕÛ
`≥ã¨∞Î<åfl#∞. JÅ"å@∞#fl "å_»∞. <Õ#∞, =ÚYº WO[h~°∞x QÆ=~°fl~ü =^ŒÌ‰õΩ
=∂=¸Å∞QÍ D J=∞Å∞ ѨiKÕ Ñ¨^äŒHÍÅ∞ Ô~O_»∞, JHõ¯_ç "≥o§ ^•x QÆ∞iOz =∂\Ï¡_»=∞x J_»QÍ#∞. QÆ=~°fl~ü P HÍy
<ÕÅ "åÅ∞ HõO>Ë `«‰õΩ¯= "åÅ∞QÆÅ HÍÅ∞=Å QÆ∞O_® h\˜x `åÅ#ã¨Å∞ `«# =ÚO^Œ∞ ÃÑ@ìÖË^Œx K≥ѨÓÎ P Y~°∞Ûx J#∞
=∞o§Oz K«∞@∂ì L#fl Éèí∂q∞ HõO>Ë Z`«∞ÎÖ’ HÍÅ∞= LO_ÕÖÏ =∞uOKå_»∞. <Õ#∞ ™êkèOKå#x J*Ï˝#O`À J#∞ H˘<åfl#∞.
K«∂ã¨∞HÀ_»O, Ô~O_Àk h\˜H˜ J_»∞¤ Hõ@ì "ÕÜ«∞@O. P P*˝Å∞ P lÖÏ¡ HõÖˇHõì~üH˜ ѨOѨ|_®¤~Ú. PÜ«∞# <å Ѩ#∞Å
J~Ú`Õ "≥Ú^Œ\ ˜k Z‰õΩ¯= "åOK«hÜ«∞"Õ∞ J~Ú<å KåÖÏ `åÅ∂‰õΩ <å x"ÕkHõÅ∞ J_çQÍ_»∞. P ~ÀAÖ’¡ P Ѩxx x~°fi
™ê~°∞¡ `«‰õΩ¯= Y~°∞Û`À ™ê^茺Ѩ_»Hõ Ju =ºÜ«∞O KÕÜ«∂eû Ç≤ÏOKåeû ÉÏ^茺`« Jã¨O^Œ~°ƒùOQÍ HõÖˇHõì~ü g∞^Œ LO_Õk. `«~°∞
=ã¨∞ÎOk——. "å`« <Õ#∞ P lÖÏ¡ =ke "≥o§, 1933 =~°‰Ωõ uiy "≥à§◊ ÖË^∞Œ .
"≥o§#ѨC_»∞ Pâ◊Û~°ºÑ¨_»∞`«∂ `≥Å∞ã¨∞H˘#fl ^Õq∞@O>Ë, HõÖˇHõì~ü
ÃÑ·"åi P"≥∂^•xH˜ PÜ«∞# ã≤á¶ê~°ã¨∞ KÕã≤# Ѩ^äŒHõOÖ’
P _»|∞ƒ Y~°∞ÛÃÑ\ì_®xH˜ „â◊=∞ fã¨∞HÀÖË^Œ∞. „ѨÉèí∞`«fiO `«#
D q^èŒOQÍ J<åfl~°∞.
P[˝ J=∞ÅÜÕ∞º@@∞ì K«∂_»#∂ ÖË^Œ∞. H˘kÌ ™⁄=Ú‡ =∂„`«O
''`«O*Ï=Ó~°∞Ö’ =º=™êÜ«∂xH˜, Ju ^Œ∞~°ƒù~° ã¨O=`«û Y~°∞Û KÕâß~°∞. „Ѩ[Å∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ KÕÜ∞« \ÏxH˜ ã≤^OúŒ QÍ L<åfl
~åÅÖ’ `«Ñʨ , ѨÓiÎ ~°H} Δõ LO@∞Ok. WѨC_»∞ ѨÓiÎQÍ <åâ◊# ~°x, „ѨÉèí∞`«fiO Ãã·<åºxfl ѨOѨ=Åã≤ LO@∞O^Œx ÉèíÜ«∞ Ѩ_»∞Î
=∞=Ù`«∞#fl ѨO@Å∞ ~°H˜ΔOѨ|_»@"Õ∞ HÍHõ "≥Ú`«ÎO lÖÏ¡Ö’ <åfl~°∞. JO`« TÇ≤ÏOK«ÖËx P^è•fi#flO ã≤÷uÖ’ Ѷ¨∞#`« =Ç≤ÏO
Z‰õΩ¯= ÉèÏQÆOÖ’ Z‰õΩ¯=QÍ Ñ¨O@Å∞ ѨO_çOK« =K«∞Û. Ju K«\ÏxH˜ ã≤^ŒúOQÍ =∞^茺 `«~°QÆu „ѨÉèí∞`«fiO LOk—— (ã¨~ü P~°÷~ü
Ö’@∞ ã¨O=`«û~åÖ’¡ _®"£∞ =Å¡ á⁄^Œ∞Ѩ٠KÕÜ«∞|_ç# h~°∞, HÍ@<£ - ~åK«iHõ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok#"å_»∞ - Hõ=# â◊~°‡).
™ê^è•~°} ã¨O=`«û~åÖ’¡ HõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok——.
HÍ"Õi #k ѨtÛ=∞ Hõ#∞=∞Å∞ J#|_Õ Ñ¨~°fi`åÅ =∞^茺
P `«~°∞"å`« Kå@"£∞Ö’x Ãã·xHõ WOlhiOQ∑ áê~î°âßÅÖ’ ѨÙ_»∞OÎ k. P H˘O_»Å∞ <≥~· ∞° u |∞∞`«∞ Ѩ=<åÅ #_»∞H¤ ˘x =~å¬xfl
KåÖÏ ã¨O=`«û~åÅ `«~∞° "å`«, LѨ#ºã≤ã∞¨ #Î flѨC_»∞, D Ѩ#∞Å
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 24
Ѩ@∞ìH˘O\Ï~Ú. P "åÅ∞Ö’¡ h\˜x H˘xáÈÜÕ∞ #^Œ∞Å#∞ KåÖÏ
ÃÑ^ŒÌ Ѩi=∂}OÖ’ h\˜x xOѨÙ`å~Ú.
HÍ"Õi P nfiѨ HõÅÊOÖ’x ^ŒH˜Δ}ÉèÏQÆOÖ’ „Ѩ=Ç≤ÏOKÕ
Ju ÃÑ^ŒÌ #k. Jk _≥ÖÏì t~ÀÉèÏQÍxfl KÕ~ˆ =ÚO^Œ∞ H˘xfl =O^ŒÅ
"≥∞ÿà◊√§ áê~°∞`«∞Ok. JHõ¯_» `«# "≥Ú^Œ\ ˜k J~Ú# H˘Öˇ~°∂<£
(H˘e^ŒO) q_»Q˘@∞ìH˘O@∞Ok.
P~°ú~ü HÍ@<£ `«~°K«∞ K≥¿ÑÊ q^èŒOQÍ, PÜ«∞# JO`«‰õΩ
=ÚO^Œ∞ Z=~°∞ =Ú@ìx #k`À HÍx =∞#∞fl `ÀHÍx =º=ǨÏiO
K«@O ÖË^Œx =∞#O K≥ѨCHÀHõ `«Ñ¨Ê^Œ∞. „a\˜+π "å~°∞ P LѨ
YO_»OÖ’ HÍÅ∞ ÃÑ@ì\ÏxH˜ â◊`åÉÏÌÅ =ÚO^Õ Ç≤ÏO^Œ∂ ^ÕâO◊ Ö’
#^Œ∞Å#∞ =º=™êÜ«∞Ѩ٠h\˜ áê~°∞^ŒÅ HÀã¨O "å_»_»O [i
yOk. „áêp# Ç≤ÏO^Œ∂ ѨiáêʼnõΩÅ∞ ^Õâ◊ ÖÏÉèíO KåÖÏ Z‰õΩ¯
=QÍ HõeyOKÕ Ñ¨#∞Å x~°fiǨÏ}Ö’ XHõi`À XHõ~°∞ áÈ\© Ѩ_Õ
"å~°∞. Ç≤ÏO^Œ∂ p<å ^ÕâßÅÖ’ h\˜ áê^ŒÅ#∞, K«i„`å~°OÉèí
HÍÖÏxH˜, x~°~‚ ÚOK«_®xH˜ gÅ∞HÍ#O`« HÍÅO =ÚO^Õ, ™êyO
Kå~°∞. ÃãÅ∂ºHõãπ xHõ\Ï~ü Ü≥ÚHõ¯ ^Ò`«º „Ѩuxkè J~Ú#
"≥ÚQÆã¨Îhãπ, J<Õ Ü«∞=#∞_»∞ áê\ÏflÖ’x Ç≤ÏO^Œ∂ ~åA
P™ê÷#OÖ’, „ÔH·ã¨∞ÎH˜ 300 ã¨O=`«û~åÅH˜ =ÚO^Œ∞ LO_Õ"å_»∞.
(D HÍÅ x~°‚ Ü«∂xfl D ~ÀA# KåÖÏ =∞Ok „Ѩtflã¨∞Î<åfl~°∞.
ѨÙ~å`«#"≥∞ÿ#^Œ#\ÏxH˜ P^è•~åÅ∞ L<åfl~Ú – Hõ=#â◊~°‡)
''P ^Õâ◊O JO`å h\˜ áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨÷`À xO_ç LOk. P
^Õâ◊O U_®kH˜ Ô~O_»∞ ѨO@Å∞ „Ѩ[Å∞ ѨO_çOK«QÆey# HÍ~°
}OQÍ ZO`À ã¨OѨ#flOQÍ LOk. ã≤OǨÏà◊OÖ’#∞, ^ŒH˜Δ}
Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊OÖ’#∞ 2000 ã¨O=`«û~åÅ HõO>Ë =ÚO^Œ∞ [ÖÏ
â◊Ü«∂Å∞<åfl~Ú—— J<åfl_»∞ (WiˆQ>ˇ_£ WO_çÜ«∂-141 ѨÙ@).
WO^Œ∞Ö’ Ju QÆ∞iÎOK«^Œy# Hõ$`åºÅ∞ ‰õÄ_® TǨÏÅ
Hõ@Hõ@Å#∞ ÉèÏ=#Ö’¡ Ö’áêÅ#∞ QÆey L<åfl~Ú. `«O*Ï
=Ó~°∞Ö’#∞ P ѨH¯õ <Õ P#∞H˘x L#fl u~°∞K«∞<åѨeÖ¡ ’#∞ ã¨fi^Õj
Ѩ#∞Å∞ q∞ye# "å\˜`À áÈe¿ãÎ q[Ü«∞=O`«"∞≥ #ÿ q. J~Ú`Õ
Jq "å<åHÍÅOÖ’ h~°∞ Ju `«‰õΩ¯=QÍ J=ã¨~°=∞ÜÕ∞º
HÍÅOÖ’ #kx "å_»∞H˘<Õq. =∞# WOlh~°∞ ÉèÏ=# L^ÕÌâ◊O
=~°^Œh~°∞x *Ï„QÆ`«Î Ѩiz, "å#Å∞ Ѩ_»x ~ÀAÖ’¡ "å_»@O,
PÜ«∞# Jk KÕ™ê_»∞. Wk KÕÜ«∞@O =Å¡ =i ѨO@ ѨÓiÎQÍ
<åâ◊#O JÜÕ∞º „Ѩ=∂^ŒO `«ÑÊ≤ OKå_»∞. aÜ«∞ºO JHõ¯_ç „Ñ¨[Å
=ÚMϺ=ã¨~°O J=@O =Å¡ PÜ«∞# KÕã≤# Ѩx, "≥Ú`«ÎO [<å
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
ÉèÏxfl uO_ç ÖËHõ =∂_Õ ^Œ∞ã≤÷u #∞Oz ~°H˜ΔOK«@O HõO>Ë U
=∂„`«O `«‰õΩ¯"≥·#k HÍ^Œ∞.
H˘Öˇ~°∂<£ KÕѨ\ ˜ì# ã¨=∞Ü«∞O Ju ã¨Ô~·#k. P Ѩ#∞Å∞
=∞OE~°∞ J~Ú# P~°∞ <≥ÅŠ֒ѨÙ# |∞∞`«∞ Ѩ=<åÅ∞ "≥Ú^Œ
ÅÜÕ∞º =ÚO^Œ∞O_Õ `Õ=∞ÖËx á⁄_ç~À[Ö’¡ P Ѩ#∞Å`«ºO`«
â◊H˜Î=∞O`«=ÚQÍ KÕÜ«∞_®xH˜ HÍ=Åã≤#^ŒO`å KÕÜ«∞_»"≥∞ÿ#k,
ZO`«h~°∞ xÅ= KÕÜ«∞@"≥∞ÿO^ŒO>Ë Ñ¨#∞Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# H˘kÌ
HÍÅxH©, KåÖÏ Hˆ â¡ O◊ #∞Oz `«ÑÊ≤ OK«_O» [iyOk. Y*Ï<åÖ’
™⁄=Ú‡ `«~°QÆ_»O QÍHõ =∞iO`« P^•Ü«∞O`À xO_çOk.
`«# P#Hõ@ìÅ∞ UO KÕ™êÎÜ«∞#fl q+¨Ü«∞OÖ’ P~°ú~ü HÍ@<£
KåÖÏ Q˘Ñ¨Ê Pâ◊Å∞ ÃÑ@∞ìH˘<åfl_»∞. PÜ«∞# `«# ÉèÏ"åÅx
D q^èŒOQÍ „ѨHõ\ ˜™êÎ_»∞.
"≥Ú^Œ\ ˜k : h\˜ ã¨~Ñ° ~¨¶ å `«‰Ωõ ¯=QÍ LO_Õ 100 k<åʼnõΩ h\˜
ã¨~Ñ° ~¨¶ å ÃÑOѨÙ^ŒÅ ™êkèOѨ|_»∞OÎ k. h\˜ Ѩi=∂}O QÆO@H˜
ã¨∞<åfl #∞Oz 1500 "ÕŠѶ¨∞# QÆ*ÏÅ∞ ÖËHõ QÆO@H˜ ã¨QÆ@∞#
5400 "ÕŠѶ¨∞#Ѩ٠QÆ*ÏÅ∞, JO>Ë "≥Ú`«ÎO 12000 ÅHõΔÅ∞
ÖËHõ (D ~ÀA#) `«O*Ï=Ó~°∞H˜ JO^Œ∞`«∞#fl "≥Ú`«ÎO 60 "ÕÅ
ÅHõÅΔ ∞ Ѩi=∂}OÖ’ (ã¨O=`«û~åxH˜)5= =O`«∞ JO^Œ∞`å~Ú.
Ô~O_»=k : ÃãiOQÆ"£∞ (N~°OQÆO) =^ŒÌ h\˜ =∞@ìO ÃÑOK«_»O
QÆ∞iOz Jxfl q"å^•Å∞ ã¨=∞ã≤áÈ`å~Ú.
=¸_»=k : nx`À u~°∞K«∞<åѨe¡, ÖÏÖò QÆ∞_ç Ô~·`«∞efl "≥Ú`«ÎO
QÍ#∞, N~°OQÆO H˘#_£Ö’ H˘O`« ÉèÏQÍÅx H˘O`« =~°‰õΩ#∞
`å`å¯eHõ P#Hõ@ìÅ∞ (H˘~°∞OÉÏÅ∞) Hõ@ì_»OÖ’x „â◊=∞x
=ºÜ«∂xfl `˘ÅyOz "åà◊§ á⁄ÖÏeH˜ h\˜ ã¨~Ñ° ~¨¶ åx ~°=∂~°q∞
`«Ñ¨Ê‰õΩO_® (xâ◊ÛÜ«∞OQÍ) KÕã¨∞ÎOk.
<åÅæ=k : `˘ÅHõix (áêH˜ΔHõ"≥∞ÿ# H˘`«Î h\˜x) WѨÊ\˜ HõO>Ë
qiqQÍ [#O "å_»∞‰õΩ<ÕÖÏ âßã≤ã¨∞ÎOk. ѨO@Å∞ `«fi~°QÍ
ÃÑiˆQ q^èOŒ QÍ#∞, D ~Ô O\˜=Å¡ HÀ`«Å∞ `«fi~°QÍ JÜÕ∞º@@∞ì#∂
KÕã¨∞ÎOk. nx=Å¡ kQÆ∞= Éèí∂=ÚÅH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# h~°∞
ѨÙ+¨¯ÅOQÍ Åaèã¨∞ÎOk.
S^Œ=k : nx=Å¡ (h\˜ =∞@ìO) kQÆ∞=#∞O_Õ `«∂=Úefl Z‰õΩ¯=
™ê~°∞¡, Z‰õΩ¯= =∞@ìOÖ’ `≥iKÕ J=HÍâ◊O LO@∞Ok. ^•x
=Å¡ HÍ"Õi J_»∞QÆ∞ Ü≥ÚHõ¯ =∞\Ïìxfl Ju Z‰õΩ¯= ™ê÷~ÚÖ’ ѨÓiÎQÍ
xÜ«∞O„uOK«_®xH˜ gÅ=Ù`«∞Ok. Wk KåÖÏ =ÚYº"≥∞ÿ#k.
25
 PÜ«∞# `«#∞ J#∞HÀ@"Õ∞ HÍHõ, `«##∞ ã¨O„ѨkOz# Ug∞ KÕÜ«∞HõáÈ`Õ Jk Z‰õΩ¯= [<åÉèÏx ÉèíiOK«ÖË^Œ∞. Jk
"åà◊§H˜ ‰õÄ_® h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ ã¨O|OkèOz Ô~O_»∞ JOâßÅ∞ „ѨѨOK«OÖ’ HõÖÏ¡ Ju ™ê~°=O`«"≥∞ÿ# [# ™êO„^Œ"≥∞ÿ#
#fl@∞ì ÉèÏqOKåÅx QÆ∞~°∞Î KÕ¿ã"å_»∞. „Ѩ^âÕ ßÅÖ’ XHõ\Q˜ Í LO_»@O q+¨Ü∞« OÖ’ <å‰õΩ Ñ¨ÓiÎ #=∞‡Hõ
1. „ѨÉèí∞`«fi x^èŒ∞Å#∞ "å_»∞H˘x „ѨÉèí∞`åfi^•Ü«∞O =∞iO`« =ÚOk. J~Ú`Õ ^•xH˜ „ѨÉèí∞`«fiO `«# â◊‰õΩÎefl Y~°∞Û ÃÑ_ÕÎ,
ÃÑOK«@O. `«Ñʨ Hõ Y~°∞Û ÃÑ\Ïìe ‰õÄ_®#∞ P „Ѩ^âÕ O◊ ѨÓiÎ ™ê=∞~°ºú O |Ü«∞@
2. ™ê÷x‰õΩÅ P^•Ü«∞O ÃÑiy `«^•fi~å "åi Éè∂í =ÚÅ ^è~Œ Å° ∞ Ѩ_»∞`«∞Ok—— D q+¨Ü«∞OÖ’ PÜ«∞#1 |~ü¯`À UH©Éèíq™êÎ_»∞.
ÉÏQÍ ÃÑ~°∞QÆ@O. |~ü¯, P~å¯@∞ #"åÉò ÃÑ·# WzÛ# Q˘Ñ¨Ê LѨ<åºã¨OÖ’ ^ŒH˜Δ}
J@∞=O\˜ Ѷ¨e`åÅ∞ JѨÊ\˜ˆH ^èŒ$=Ѩ_ç LO_»@O =Å# ÉèÏ~°`« ^ÕâÑ◊ Ù¨ [Å=#~°∞Å#∞, ^ÕâÑ◊ Ù¨ [<åÉèÏ JO@∂ =∂\Ï¡_®_»∞.
P~°÷~ü HÍ@<£ rq`«O á⁄_»∞QÆ∞# KÕã≤# „â◊=∞x J<å=$+≤ì =∞m§ PÜ«∞# KåÖÏ|ÅOQÍ ''D lÖϡŠѨO@ Éè∂í =ÚÅ∞
ã¨=∞Ü«∂Ö’¡ #+¨ìO J>Ëì ÖËHõ H˘~°`«Å Ѷ¨e`åÅ#∞ `˘ÅyOK« ÃÑ^ŒÌ ™ê~°=O`«"≥∞ÿ#q HÍ=Ù. g\˜ ã¨OѨ#fl Ѩiã≤÷uH˜ HÍ~°}O
\ÏxH˜ Kտ㠄Ѩܫ∞`åflÅH˜ =ºÜ«∞O JÜÕ∞º ã¨=∞Ü«∞O, „â◊=∞ #n [ÖÏÅx xÜ«∞=∞ „ѨHÍ~°O JOkOK«@"Õ∞—— Jx "åk™êÎ~∞° .
k<åÅÖ’ #∂~°==O`«∞ "å\˜x x~ÀkèOK«\ÏxH˜ "≥zÛOz PÜ«∞# `«~∞° "å`« Ѩ^HŒä Oõ ѨÖÏ¡~ü #kH˜ ^•xH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ
LO>Ë KåÖÏ ™êkèOK«=K«∞Û. J#fl q+¨Ü«∂xfl |∞∞A=Ù KÕÜ«∞ HÍÅ∞=Å∞ [ÖÏâ◊Ü«∂ÅH˜ ã¨O|OkèOz#k.
\ÏxH˜ <˘H˜¯ =Hͯ}˜OK«\ÏxH˜, L^•Ç¨Ï~°}QÍ K«∂Ѩ@O JѨÊ\˜ #∞Oz PÜ«∞# K«ÖÏH© "≥∞^Œ_»∞, x*Ï~Úf QÆÅ
[iˆQk. JO^Œ∞Ö’ Pâ◊Û~°ºO ÖË^Œ∞. =∞#ã¨∞ H˘`«Î Ѩ^äŒHÍÅx ~°∂á⁄OkOK«@OÖ’ =Úxy áÈ~Ú
ÔHÃÑì<£ HÍ@<£ ''ѨÓ~°fiO Ju f„= J<å=$+≤ì ã¨OÉèíqOz# LO_Õq. Jq JHõ¯_» #n [ÖÏŠѶ¨∞# Ѩi=∂}ÏxH˜, ^•x
ã¨O=`«û~°OÖ’ ‰õÄ_® KåÖÏ hˆ~ ã¨=Ú„^ŒOÖ’H˜ „Ѩ=Ç≤ÏOK« K«∞@∂ìL#fl <ÕÅH˜ ã¨iѨ_Õ Ñ¨i=∂}OÖ’ LO_Õq. D lÖÏ¡ÅH˜,
hÜ«∞|_çOk. P h\˜x á⁄ÖÏxH˜ =∞o§Oz LO>Ë "≥Ú`«ÎO D h\˜ ÉèÏs [ÖÏÅ∞. =~°^Œ ã¨=∞Ü«∂Ö’¡ q^èŒfiO㨠HÍ~°Hõ
[<åÉèÏH˜ HÍ=Åã≤# yO[ÅH˜ Ѩk~Ô @¡ yO[Å∞ ÅÉèºí =∞ÜÕ∞ºq. ™ê^èŒ#OQÍ#∞, h\˜ Z^ŒÌ\ ˜ ã¨=∞Ü«∂Ö’¡ "å_»∞HõH˜ ÖËHõáÈ`Õ
Hõ~åfl@Hõ (WOQÆ¡O_»∞, W`«~° ^ÕâßÅÖÏQÍ), h~°∞ `«‰õΩ¯=QÍ Hõ~°∞=Ù, ¿Ñ^ŒiHõO, [|∞ƒ, =∞~°}ʼnõΩ HÍ~°}O JÜÕ∞º #+¨ìO
LO_Õ ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’ h\˜x JOkOK«@O J=ã¨~åxH˜ q∞Oz QÍ#∞ Ѩi}q∞™êÎ~Ú. =∞~ÀÖÏ J~Ú`Õ JO`«∞ÖËx "Õ∞Å∞,
Z‰õΩ¯=QÍ LO_Õ ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’ ^•xfl H˘xáÈ=@O q+¨Ü∂« ÅÖ’ ™œÉèÏQƺO HõeyOKÕqQÍ g\˜x "å_»∞HÀ=K«∞Û.
1
Hõ~åfl@Hõ „ѨHõ$u „Ѩ™êkOz# ™ê~°=O`«"≥∞ÿ# <ÕÅ HÍ^Œ∞. ^•xfl ™ê~°=O`«O KÕÜ«∞\ÏxH˜ ã¨^• áêˆ~ U~°∞¡ Jã¨Å∞ ÖË=Ù. ÖËHõ
H˘kÌQÍ L<åfl~Ú. "å#, XHõ HÍÅOÖ’<Õ Ñ¨_»∞ÎOk. J~Ú`Õ JHõ¯_» ѨO_Õ =i ã¨^• h~°∞x HÀ~°∞`«∂ LO@∞Ok. Wk Hõ~åfl@Hõ
Ü≥ÚHõ¯ *ÏfÜ«∞ Y*Ï<å. ã¨^• "å_»HÍxH˜ fã≤ Y~°∞Û KÕÜ«∞QÆÅQÍe. ÖËHõáÈ`Õ <åâ◊#O J~ÚáÈ`«∞Ok. JO^Œ∞KÕ`« ^Õâ◊O
Ü≥ÚHõ¯ =∞Oz ~ÀAÖ’¡ #=∞‡â◊HõºO HÍ#xfl [ÖÏâ◊Ü«∂efl xi‡OK«@O [iyOk. KåÖÏ ÉèÏQÆO Jq =∞\˜ì`À#∞, ~åà◊§`À#∞
h\˜x =^Œe ÃÑ@∞ì^•~°∞¡ ~åà◊§ Hõ@ì_®ÅÖ’#∞ xi‡OѨ|_®¤~Ú. Jq Q˘Ñ¨Ê Ѩx `«#O`À#∞, „â◊=∞`À#∞ xi‡OѨ|_ç ZO`À
Q˘Ñ¨ÊQÍ x~°fiÇ≤ÏOѨ|_»∂Î =KåÛ~Ú. <Õ#∞ "å\˜x Ѩ@OÖ’ ÖˇHõ¯ÃÑ@ì_®xH˜ Hõ+¨ìѨ_®eû=zÛOk. Ô~O_»∞ =¸_»∞ ZHõ~åÅ
qã‘Î~°‚OÖ’ 5 "≥∞ÿà◊§ K«∞@∞ì H˘Å`«Ö’ L#flq 1100 ÃÑ·<Õ L<åfl~Ú. WHõ¯_» #∞Oz h~°∞ á⁄ÖÏÅ ^•HÍ, H˘xfl ™ê~°∞¡ á⁄ÖÏÅ
^•fi~å "≥à◊√ÎOk. "å\˜x ZO`À Y~°∞Û`À Wã¨∞Hõ "Õ∞@ "ÕÜ«∞‰õΩO_®#∞, =∞@ìO K≥_»‰õΩO_®#∞ ѨÓ_çHõ fÜ«∂eû LO@∞Ok. P
Ѩ@OÖ’ lÖÏ¡x H˘Å`«QÍ fã¨∞H˘O>Ë Hõ~åfl@HÍ, `«O*Ï=Ó~°∞ÅÖ’ 10 "ÕÅH˜ `«‰õΩ¯= H͉õΩO_® z<åfl z`«HÍ [ÖÏâ◊Ü«∞Å∞O_ç
LO_®e. ÃÑ·QÍ =∞`« ã¨O|O^èŒ"≥∞ÿ# "å\˜H˜ (ѨÙ+¨¯i}˜Å∞) „Ѩ[Å Wà◊§ "å_»HÍxH˜ L#fl K≥~°∞=ÙeOÔH<Àfl. Wk g∞ JkèHÍ~°O
„ѨÉèÏ=O`À ™êy# L^Œº=∂Å∞ HÍ=Ù. U =∞O„uQÍi Q˘Ñ¨Ê Jaè~°∞K«∞ÅHõ#∞QÆ∞}OQÍ Ñ¶¨∞#OQÍ xi‡Oz#q HÍ=Ù. Wq „Ѩ[ÅH˜
`«O„_»∞ÖÏ¡QÍ =º=ǨÏiOz# x["≥∞ÿ# ~åAÅ∞ xi‡Oz# ™ê‡~°Hõ zǨflÅ∞. Éèíq+¨º`«∞ÎH˜ =^ŒÅ|_ç# QÆ∞~°∞ÎÅ∞. „Ѩ[Å Éèíq+¨º`«∞Î
`«=∞kQÍ ÉèÏqOz# "åi QÆ∞~°∞ÎÅ∞. - Z_»‡O_£ |~ü¯.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 26
 h\˜ áê~°∞^ŒÅ „ѨÉ∞íè `åfixH˜ P^•Ü«∞O ÃÑOKÕ^Õ HÍHõ, [<å
ÅH˜ ã¨OѨ^Œh, á⁄ÖÏÅH˜ J=∞‡HõѨ٠qÅ∞=#∞ ÃÑOKÕk J`åº
=â◊ºHõ"≥∞ÿ# ã¨∂„`«=∞x ZѨC_»∞ <˘H˜¯ K≥¿ÑÊ"å~°∞. JO^Œ∞KÕ`Õ
K≥ѨÊÉ’ÜÕ∞ q+¨Ü«∂Å „áê=ÚYº`«!
_çÃãO|~ü 13, 1857# P^•Ü«∞ =∞O_»eH˜ P#Hõ@ìÅ∞
Hõ\ ˜ì# ã¨O=`«û~°O ÃÑiy# P^•Ü«∞O QÆ=∞xOz „"åã≤# L`«Î
~°OÖ’ [<åxH˜ Hõey# ÖÏÉèÏÅ QÆ∞iOz D q^èŒOQÍ J<åfl~°∞
''=º‰õΩÎÅ Pã¨∞ÎÅ qÅ∞=Å∞ Hõhã¨O J#∞áê`«OQÍ Q˘Ñ¨Êq Jx
#=Ú‡`«∞<åfl#∞. N~°OQÆOÖ’x ã¨÷ÖÏÅ qÅ∞=Å∞ Ô~O_»∞ Ô~@¡
~Ú#@∞ìQÍ u~°∞K«∞~åѨe¡Ö’ <Õ#∞ `≥Å∞ã¨∞H˘<åfl#∞. J^Õ
q^èŒOQÍ ^ŒH˜Δ} P~å¯@∞Ö’x Ô~O_»∞ `åÅ∂HÍÖ’¡ [iyO^Œx
<å‰õΩ `≥eáê~°∞. `«O*Ï=Ó~°∞Ö’ ‰õÄ_® ã¨Ö÷ ÏÅ qÅ∞=Å∞ ÉÏQÍ
ÃÑiQÍÜ«∞x <å‰õΩ Éèí~À™ê WKåÛ~°∞. 560 "ÕÅ HÍhÅ (ZHõ
~°OÖ’ 64 = =O`«∞?) Éèí∂q∞ D P#Hõ@ìÅ =Å¡ „ѨÉèÏq`«
"≥∞ÿ#^Œx QÆ=∞#OÖ’H˜ fã¨∞H˘#flѨC_»∞, "å\˜ J=∞‡HõѨ٠^èŒ~°
|Ǩïâ◊ 80 ÅHõÅΔ áœO_»∞¡ J~Ú#ѨC_»∞ =º‰õΩÅÎ Pã¨∞ÅÎ qÅ∞=
5 ÅHõΔÅ áœO_»¡H˜ `«‰õΩ¯= H͉õΩO_® ÃÑiyO^Œx TÇ≤ÏOK«@O
ÃÑ^ŒÌ Q˘Ñ¨Ê q+¨Ü«∞O HÍ^Œ∞.
WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ D „ѨHõ~°}OÖ’<Õ =∞~À ѨÙ@Ö’ K≥Ñ≤Ê#
XHõQÆ_ç¤ áÈK« ÃÑiˆQ KÀ@ Ô~O_»∞ ÃÑiˆQ@@∞ì KÕ¿ã"å_»∞, `«#
*ÏuH˜ "Õ∞Å∞ KÕ¿ã"å_»∞, J#fl q+¨Ü«∞O P#Hõ@ì ѨÓ~°Î~Ú#
Ѩk ã¨O=`«û~åÅ `«~°∞"å`« P^•Ü«∞ =∞O_»e #∞Oz =zÛ#
*Ï|∞Ö’x ÉèÏQÆO. Jk D Hõ@ì_»O =Å# Hõey# ™ê=∂#º
Ѷ¨e`åÅ QÆ∞iOz ™êkèHÍ~° „ѨHõ@#.
1836 `«~°∞"åu ã¨O=`«û~åÅÖ’ H˘xfl Ju K≥_»∞ HÍQÍ
q∞ye#q ÉÏQÍ =∞Ozq. Ѷ¨Å™êÜ«∞O |\˜ì H˘e¿ãÎ, L`«ÊuÎ
XˆH suÖ’ ÃÑ~°QÆ@O QÆ=∞<å~°›O. P#Hõ@ì Jaè=$kúH˜ ѨÙ<åk
HÍ=\Ïxfl Jk |∞∞A=Ù KÕã¨∞ÎOk. WOˆHO KÕã≤<å =∞# Pnè
#OÖ’ LO_»x J#∞‰õÄÅ J##∞‰õÄÅ |∞∞`«∞=ÙŠѶ¨e`åÅx
ã¨=∂#O KÕÜ«∞QÆeˆQk HÍ^Œ∞.
Ѩx "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\ÏìHõ 14= 15= ã¨O=`«û~åÅ =∞^茺
#"≥∂^≥·# Jaè=$kú QÆ∞iOz# ™êkèHÍiHõ ã¨OYºeq.
ZQÆ∞= HÍÖˇ~°∂<£ P#Hõ@ì
"≥Ú^Œ\ ˜ ÃÑ@∞ì|_ç ........................ 8340 áœO_»∞¡
`«~°"å`« ÉÏQÆ∞Å∞ ...................... 27,238 áœO_»∞¡
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
ã¨O=`«û~åÅ∞ .......................................... 15
ÃÑiy# xHõ~å^•Ü«∞O ............... 208291 áœO_»∞¡
ã¨QÆ@∞ ã¨O=`«û~åxH˜ ÖÏÉèíO .......... 12702 áœO_»∞¡
ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ ÖÏÉèí âß`«O ..................... 144.7
kQÆ∞= H˘Öˇ~°∂<£ P#Hõ@ì
ÃÑ@∞ì|_ç ................................ 74231 áœO_»∞¡
`«~°∞"åu ÉÏQÆ∞Å∞ ....................... 3,997 áœO_»∞¡
ã¨O=`«û~åÅ∞ .......................................... 14
ÃÑiy# xHõ~å^•Ü«∞O ................ 14,230 áœO_»∞¡
ã¨QÆ@∞# ã¨O=`«û~åxHõ ÖÏÉèíO ........ 9,879 áœO_»∞¡
"≥Ú`«ÎO ÖÏÉèíO ........................ 130876 áœO_»∞¡
ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ ÖÏÉèíâß`«O/ã¨OIIH˜ ...................133.06
H©.âı. Ãã<· åºkèÑu¨ ɡÖò Y~°∞Û ''ZQÆ∞= P#Hõ@ì q+¨Ü∞« OÖ’
KåÖÏ =~°‰õΩ XˆH XHõ HÍ~°}O =Å# `«yæOk JO\Ï_»∞.
ZQÆ∞= P#Hõ@ìH˜ HÍ=Åã≤# ~å~Ú ^ŒQÆæ~°Ö’ `«qfi fÜ«∞QÍ,
kQÆ∞= P#Hõ@ìH˜ KåÖÏ ^Œ∂~°O =~°‰õΩ "≥o§<å P ™œÅÉèíºO
ÖËHõáÈ~ÚOk. J~Ú`Õ ^•xH˜ HÍ=Åã≤# ~å~Ú XHõѨÙ~å`«#
^Õ"åÅÜ«∞O „ѨǨÏsQÀ_» #∞Oz ã¨OáêkOK«@"≥∞ÿOk. P ^Õ"å
ÅÜ«∞O J_»qÖ’ LOk. ^•x ~åà◊√§ ѨÓ*Ï~°∞Å J#∞=∞u
`À<Õ fã¨∞HÀ=_»O [iyOk—— Jx K≥áêÎ_»∞.
ÖÏÉèÏÅ∞ "≥Ú^Œ\ ˜ ÃÑ@∞ì|_çÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç x~åúiOK«@
"≥∞ÿ#k. h\˜ áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨÷H˜ Jk =¸ÅO. =∞O„`«=ÚQÆÌO
KÕ¿ã ã¨O=`«û~° ÖÏÉèâí ß`«O #kÃÑ#· K«∂Ñ≤Oz# q^èOŒ QÍ WzÛOk.
=∞~å=∞`«∞ÎʼnõΩ 15 ã¨O=`«û~åÅ HÍÖÏxH˜ K«∂Ñ≤# Y~°∞ÛÖ’
z#fl z#fl H˘`«Î J#∞|O^è•QÍ KÕã≤# Ѩ#∞Å ÔH·# Y~°∞Û ‰õÄ_®
LOk. nxfl JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ J<Õfl ã¨O=`«û~åÅH˜ =∞~°=∞`«∞ÅÎ
Y~°∞Û`À áÈe¿ãÎ KåÖÏ `«‰Ωõ ¯=. JO>Ë P#Hõ@ì =º=™êÜ«∂xH˜
h\˜x JOkOK«@"Õ∞ HÍHõ H˘`«Î J#∞|O^èŒÑ¨Ù Ѩ#∞ÅÖ’ Hõeã≤
‰õÄ_® #kx x~°fiÇ≤ÏOK«\ÏxH˜ =ºÜ«∂xfl `«‰Ωõ ¯= KÕãO≤ k. JO^Œ∞
KÕ`« WO^Œ∞Ö’ á⁄^Œ∞ÃÑ#· ™⁄=Ú‡x ÖÏÉèÏÅH˜ HõÅѨ@O <åºÜ«∞O
QÍ<Õ [iyOk. D q+¨Ü«∞OÖ’ ã¨=∂Ö’K«# ã¨q∞u (H“xûÖò)
ã¨Éèí∞º_≥·# Q“. *Ï<£ ã¨∞e¡=<£ ÃãÃÑìO|~°∞ 5,1840# WzÛ#
q=~°}Ö’x ÉèÏQÍxfl L@OH˜OK«@O xâ◊ÛÜ«∞OQÍ qÅ∞"≥·#k.
HÍ"ÕiÖ’ JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ Z~°Q#Æ O`« ÃÑ^ŒÌ =~°^ÅŒ ∞ =zÛ
`«QÍæHõ U =∂„`«O #k Hõ@ìÅH˜ K≥~°∞Ѩ٠[~°QÆÖË^Œx `≥eÜ«∞@O
27
`«$Ñ≤Î HõeyOzOk. ÃÑQ· Æ JHõ¯_ç "åã¨∞Î tÅ∞ÊÅ∞ (WOlh~°∞)¡ `«O*Ï
=Ó~°∞, WO`«‰Ωõ ѨÓ~°fiO ZѨC_»∂ ÖË#O`«QÍ Hõ@Åì ѨQ∞Æ à◊§ #∞Oz
~°H˜ΔOѨ|_çOk—— J<åfl~°∞.
`«O*Ï=Ó~°∞ =ÚYº HõÖˇHõì~°∞ P^•Ü«∞ =∞O_»e PQÆ+¨μì11,
1838Ö’ D q^èŒOQÍ „"å™ê_»∞.
„H©.â◊. 1836 (Ѷ㨠¡‘ 1246) =~å¬HÍÅO Ѷ㨠‘ 1241 („H©.â◊.
1831) =~å¬HÍÅO HõO>Ë áÈÅÛ_®xH˜ gÅ∞ HÍ#O`« J^è•fi#fl
"≥∞ÿ#^Œh K≥Ñ≤Ê#ѨC_»∞ P^•Ü«∞ =∞O_»eH˜ K≥Ñ≤Ê# q+¨Ü«∞O
`«$Ñ≤ÎHõeyã¨∞ÎO^Œx #=Ú‡`«∞<åfl#∞. ã¨iѨ_® hà◊√§ L#fl
HÍÅOÖ’ P#Hõ@ì Ѷe¨ `åÅ∞ Ju ã¨O`«$Ñ≤HÎ ~õ O° QÍ L<åfl Ü«∞#flk
`Õ@`≥Å¡"≥∞ÿ#n <åºÜ«∞"≥∞ÿ#n J~Ú# x~°‚Ü«∞"Õ∞. ÃãÃÑìO|~ü
25 `«~°∞"å`«, PQÆ∞O_» HÍ"Õi h\˜x ã¨~°Ñ¶¨~å K≥Ü«∞º@OÖ’
KåÖÏ Z‰õΩ¯=QÍ qѶŨ "≥∞#ÿ ã¨=∞Ü«∞OÖ’, HÍ"Õi #k, P#Hõ@ì
ã¨Ç¨Ü«∞O`À ‰õÄ_® U XHõ¯ ~ÀA ѨÓiÎQÍ „Ѩ=Ç≤ÏOK«x P
~ÀAÖ’¡, P P#Hõ@ì ÖËHõáÈ`Õ [iˆQ #+¨ìO JOK«<åÅH˜ q∞Oz
LO_Õk. J@∞=O\˜ ѨO@ #+¨ìO [~°QÆÖË^Œ∞.
P#Hõ@ì =Å# ÖÏÉèÏÅ QÆ∞iOz W`«~° KÀ@¡ J#∞=∂<åÅ∞
=ºHõÎ"≥∞ÿ# ã¨O^Œ~åƒùÖ’¡, P ~å„+¨ìOÖ’ P#Hõ@ìx ÃÑ^ŒÌ=~°=∞x
ÉèÏqOK«x "å~°∞ XHõ¯~°∞ ‰õÄ_® ÖË~°x, <Õ#∞ QÆ=∞xOK«‰õΩO_®
D =∂@Å∞ ѨÓiÎ KÕÜ«∞ÖË#∞——
=∂ `«O„_çQÍi J™ê^è•~°} "Õ∞^èÀK≥·`«#ºO-D rq`«
K«i„`«Ö’ Ѩ^Õ Ñ¨^Õ QÆ=∞xOz K≥≥¿ÑÊ q+¨Ü«∞O-xÜ«∞=∞OÖ’
=ºHõÎ"≥∞ÿ#O`«QÍ WOˆH ã¨=∞Ü«∞OÖ’#∞ J=ÖË^Œ∞.
30 ã¨O=`«û~åÅ HõO>Ë z#fl<≥·# "åx |∞„~° XHõ L+¨ì
=∞O_»Å #n [ÖÏÅx J^Œ∞Ѩ٠KÕÜ∞« @O QÆ∞iOz# PÖ’K«#Å
`À<Õ Ñ¨ÓiÎQÍ xO_çáÈ`åÜ«∞x JO^Œ∞Ö’#∞, kâ◊ xˆ~tÌ OK«∞H˘<Õ
J#∞Éèí=O ÖËx "åx q+¨Ü«∞OÖ’#∞ J#∞HÀ=K«∞Û Hõ^•! HÍx
P~°ú~ü HÍ@<£ |∞„~°Ö’ WOHÍ KÀ@∞Ok. =∞„^•ã¨∞Ö’ F_»ÅH˜
ÅOQÆ~°∞ "Õ¿ã ã¨÷ÖÏxfl, XHõ ÔH~°\ÏÅ #∞O_ç ~°HõΔ} HõeyOKÕ
Hõ@ì_»O ÖËHõ Hõ@ì_®ÅÖ’ K«∞\˜ì "Õã≤# P=~°} HõÅ ˆ~=Ù U~°Ê
~°Kåe J#fl ã¨∂K«# KÕÜ«∞|_çOk. =∞„^•ã¨∞ ˆ~=ÙQÆ∞O_® P=
~°} HõÅ ˆ~=Ù U~°Ê~°KåÅ#fl ã¨∂K«# KÕÜ«∞|_çOk. =∞„^•ã¨∞
ˆ~=Ù QÆ∞O_® "åºáê~°O KÕÜ«∂Å#∞H˘O@∞#fl P ~å„+¨ì
"åºáê~°∞Å∞ DÜ«∞# Ü≥ÚHõ¯ áêO|<£ ^•i ѨxQÆ∞iOz, PÜ«∞
#‰õΩ =∂#= J=ã¨~åÅH˜ h\˜x J#∞=iÎ KÕÜ∞« @OÖ’ PÜ«∞#
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
‰õΩ#fl Pã¨H©Î q#fl"åÔ~· PÜ«∞# Jaè„áêÜ«∞O HÀ~å~°∞.
PÜ«∞# "åi HÀÔ~¯##∞ã¨iOz D q^èOŒ QÍ `˘O^Œ~ð Ñ\Ïì~∞° .
1. ÔH~°\ÏÅ „ѨÉèÏ"åxfl J_»∞¤HÀ=\ÏxH˜ Z‰õΩ¯=QÍ xˆ~ÌtOѨ
|_ç# Ѩ#∞ÅH˜ X_»∞¤`À ã¨O|O^èŒO LO_»~å^Œ∞.
2. Jk X_»∞¤H˜ ã¨=∂O`«~°OQÍ ã¨~°à◊ˆ~YQÍ LO_®e.
3. Jk "≥∂@∞ ~åà◊§^≥· LO_®e.
4. Jk #∞~°QÆ (ÔH~°\ÏÅ∞ qiyѨ_Õ) U~°Ê_Õ =∞O_»ÖÏxH˜
֒Ѩ LO_»~å^Œ∞. =∞s "≥ÅѨŠ^Œ∂~°OQÍ LO_»~å^Œ∞.
=∞„^•ã¨∞ WO[h~°∞¡ JkèHÍi HõÖÁ<≥Öò ǨqÖÏO_£ ÔHÃÑì<£
HÍ@<£ Ѩ^HŒè Íxfl ZO`À á⁄y_ç P"≥∂kOKå~°∞. "≥Ú^Œ\’¡ ^•xx
xi‡OK«\ÏxH˜ XHõ ã¨ÉÖíè ’ P Ѩ^HŒä Oõ #zÛ# ÃÑ^ŒÌ =∞#∞+¨μºÅ∞
KåÖÏ ™⁄=Ú‡ˆH\Ï~ÚOz#ѨÊ\˜H˜, HÍÅ„Hõ"Õ∞} ^•xfl KÕѨ@ìHõ
q_çz ÃÑ\Ïì~°∞.
_çÃãO|~ü 13, 1837# ÔHÃÑì<£ HÍ@<£ P^•Ü«∞ =∞O_»eH˜
h\˜ áê~°∞^ŒÅ =ÚYºOQÍ, |~ü¯ WO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ ѨÙ@Ö’¡ K≥ÑÊ≤ #
Jã¨OMϺHõ K≥~∞° =ÙÅH˜ ã¨O|OkèOz# "≥Ú`«OÎ ÉÏ^躌 `«Å QÆ∞iO
z# ã¨qã¨Î~°"≥∞ÿ# x"ÕkHõ#∞ ѨOáê_»∞. WO^Œ∞Ö’, K≥~°∞=ÙÅH˜
ã¨O|OkèOz# Ѩ#∞Å qÅ∞= (ˆH=ÅO ÃÑ@∞ì|_çH˜ ã¨O|OkèO
K«#k HÍHõ) Jq ã¨Ô~·# ã≤÷uÖ’ LOK«QÆey`Õ Jq JOkOKÕ
ã¨O=`«û~å^•Ü«∞O QÆ∞iOz „Ѩu ã¨O=`«û~°O ^•xH˜ QÍ#∞
J=ã¨~°=∞ÜÕ∞º ™⁄=Ú‡ QÆ∞iOz "≥Ú^Œ@ „Ѩ™êÎqOKå_»∞. D
Ѩ#∞Å∞ ^ŒHõΔ`« Hõey LO>Ë ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù ѨO@Å qÅ∞= „Ѩã¨∞Î
`«Ñ¨Ù 32 ÅHõΔÅ áœO_»¡ #∞Oz 41.3 ÅHõΔÅ áœO_»¡H˜ ã¨O=`«û~°
P^•Ü«∞O 11.8 ÅHõΔÅ áœO_»¡ #∞Oz 16.5 ÅHõΔÅ áœO_»¡H˜
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞O^Œx x~åúiOz K≥áêÊ_»∞.
=∞„^•ã¨∞ ~å„+¨ìOÖ’ KåÖÏ Z‰õΩ¯= K≥~°∞=ÙÅ∞ "å# h\˜x
á⁄ÖÏxH˜ ÃÑ>Ëì xq∞`«ÎO xÅ= KÕ¿ãkQÍ#∞ Hõ@ì|_ç L<åfl~Ú.
JO^Œ∞Ö’ KåÖÏ ÉèÏQÆO, =∞~å=∞`«∞ÎÅH˜ <ÀK«∞HÀHõ áÈ=_»O
`«\ÏHõ QÆ~åƒùÅÖ’ H˘O`« ÉèÏQÆO h~°∞ xÅ= KÕÜ«∞\ÏxH˜ HÍHõ
ѨO_çOK«\ÏxH˜ ~å=@O [~°QxÆ KåÛ~°∞. =∞„^•ã¨∞ ѨÙ~°O `≥eã≤
"åiH˜ QÆ∞~°∞‰Î Ωõ =KÕÛk, ÃÑH˜¯à◊√§#fl #OQÆOÉÏHõO¿Ñ@H˜ ã¨iǨÏ^Œ∞Ì
QÍ#∞, ÃãO\ò ^ä•=∞ãπ H˘O_»H˜ "≥àı§ Q˘Ñ¨Ê ~°Ç¨Ï^•iH˜ ѨHõ¯<Õ
L#fl "≥∞Öÿ ÏѨÓ~ü K≥~∞° =Ù L^•Ç¨Ï~°}. h~°∞ áêiOz# Ç≤ÏO^Œ∂
^ÕâO◊ Ö’ J<Õ `«# Q˘Ñ¨Ê "åºã¨OÖ’ Q“II Z. _ôHÔ #∞û Z"£∞.ZÖò.U
28
 (1900Ö’ WOQÆ¡O_»∞H˜ HÍ=∞<£"≥ÖòÎ K«@ìO q+¨Ü«∞OÖ’ „Ѩu
xkèQÍ "≥o§<åÜ«∞#) D K≥~°∞=ÙÅ∞ Z<Àfl Ѩi=∂}ÏÖ’¡ L#fl
h\˜ Ѩi"åǨÏHõ „áêO`åÅH˜ K≥Ok KåÖÏ q™êÎ~"° ∞≥ #ÿ Hˆ „Δ `åÅH˜
h~°∞ JOkOKÕq JO\Ï~°∞. W@∞=O\˜ z#fl z#fl K≥~°∞=ÙÅ
ã¨=Ú^•Ü«∞O =∞iOˆH KÀ@ WO_çÜ«∂Ö’ ÖË=Ù. PÜ«∞# =∞m§
D q^èŒOQÍ JO\Ï~°∞ : D ~å„+¨ìOÖ’ K≥~°∞=Ù Hõ@ìʼnõΩ "å_ç#
=∞\ì̃`À P~°∞ J_»∞QÆ∞Å Z`«∞Î# Éèí∂q∞K«∞@∂ì XHõ\ ˜#fl~° ™ê~°∞¡
QÀ_» Hõ@ì=K«∞Û J#fl QÆ}ÏOHÍÅ∞ H˘kÌ ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ
#Å∞QÆ∞i <À@ LO_Õq.
XHõ P„¿ãìeÜ«∂ "åã≤ Ü≥ÚHõ¯ ^Œ$+≤ìÖ’Ç≤ÏO^Œ∂, ã≤OǨÏà◊
^ÕâßÅ h\˜ áê~°∞^ŒÅ, =º=™êÜ«∞O, Q“II PÖò„ÃѶ_£ _ôÔH<£,
Z"£∞.ZÖò.U. (=∂r =ÚYº HÍ~°º^Œi≈, qHÀìiÜ«∂H˜ h\˜ ã¨~°
Ѷ¨~å =∞O„u) ÅO_»<£, _»|∞¡ º. ^ä•Hõ~ü JO_£HÀ, ѨÙ@ 262
„ѨH~õ }° O, Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâÑ◊ Ù¨ h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ P~°~ú ü HÍ@<£ `«~∞° "åu
Ѩx, =∞„^•ã¨∞ #∞Oz H˘kÌ "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’ L#fl Z„~°H˘O_»Å
^•HÍ Ñ¨@ì}OÖ’ ~°Ç¨Ï^•~°¡H˜ x~å‡}ÏxH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# =∞\˜ì
"≥Ú^ŒÖ#·ˇ Ѩ^•~åúÅ ~°"å}Ï HÀã¨O xi‡ã¨∞#Î fl\ì̃ ~Ô Å· ∞ =∂~åæxfl
Ѩ~°º"ÕH˜ΔOK«@O. WHõ¯_» K≥#fl Ѩ@ì}ÏxH˜ h~°∞ ã¨~°Ñ¶¨~å KÕ¿ã
[ÖÏâ◊Ü«∞O WѨC_»∞Ok. P Ѩx ѨÓiÎ H͉õΩO_®<Õ PyáÈÜÕ∞
Ѩiã≤÷`«∞Å∞ `«Öˇ`åÎ~Ú. HÍx Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ `«fi~°QÍ P Q˘Ñ¨Ê
P#Hõ@ìÅ∞ Hõ@ì_®xH˜ KåÖÏ „Ѩ=ÚY áê„`«Å∞ =Ç≤ÏOK«@O`À
P `«~∞° "å`« H˘xfl ã¨O=`«û~åÅH˜ QÀ^•=i Ѩ#∞Å∞ x~°fiǨÏ}Ö’
D J#∞Éèí=O KåÖÏ Ñ¨xH˜ =zÛOk.
D ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅx "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ~z° # ~°ÇϨ ^•i
=∂~åæÅ`À áÈeÛ XHõ x"ÕkHõ#∞ `«Ü∂« ~°∞ KÕâß_»∞. `«# Jaè„áê
Ü«∂Å#∞ qâ◊nHõiã¨∂Î PÜ«∞# =∞„^•ã¨∞, Z„~°H˘O_»Å =∞^茺
~Ô Å· ∞ =∂~åæxfl ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞. JѨÊ\˜ HÍÜ«∞#H˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜,
~°"å}ÏH˜ h\˜ =∂~åæŠѨÙ}º Ѩ^HŒä Oõ QÆ∞iOz ѨÓiÎ J=QÍǨÏ#
ÖË^Œ∞. H˘kÌ ã¨O=`«û~åÅ `«~°∞"å`« „ѨÉèí∞`«fiO Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ[Å
Ü≥ÚHõ¯ ^Œ$+≤ìH˜ ^•xfl fã¨∞‰õΩ=KåÛHõ, PÜ«∞# ^•x Ѩ@¡ Q˘Ñ¨Ê
Jaèx"Õâ◊O`À ^•xfl ã¨=∞iúOK«@O ZѨC_»∂ =∂<≥Ü«∞ºÖË^Œ∞.
PÜ«∞#HõѨÊ\˜ ‰õΩ#fl *Ï˝#O`À ~À_»¡ HõO>Ë Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞
ÖÏÉè^í •Ü«∞Hõ=∞x |∞∞A=Ù KÕÜ∞« @OÖ’ ZO`«QÍ<À x=∞QÆ∞fl_≥,·
P `«~°∞"å`« Pqi <å= HÍÅ=Å∞, Ô~·Å∞ =∂~åæÅ HõO>Ë L#fl
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
`«"∞≥ #ÿ q Jx. JO`Õ x=∞QÆfl`«`À |∞∞A=Ù KÕâß_»∞. JO^Œ∞=Å¡
PÜ«∞# L^ÕâÌ ßÅH˜, „"å`«ÅH˜ =∞^躌 q~°∞^Œ`ú « ÖË^∞Œ . PÜ«∞#‰õΩ#fl
ã¨=∞㨺 JÖÏ¡ Ç≤ÏO^Œ∂ ^ÕâßxH˜ Ju KÒHõ~Ú#, Ju ѨxH˜
=KÕÛ ~°"å}Ï U~åÊ@∞¡ KÕÜ∞« @O ^•xH˜ P `«~∞° "å`« Z#∞flH˘#fl
Ѩiëê¯~åxH˜ #ÅÉè·ˇ ã¨O=`«û~åÅáê@∞ Ju qâßfiã¨O`À JO\˜
ÃÑ@∞ìH˘x L<åfl_»∞.
"Õ∞[~ü [#~°Öò „ÃÑ_¶ £ ã≤. HÍ@<£ =∂ <å#fl QÍi ™È^Œ~∞° ÅÖ’
|uH˜ L#fl PÜ«∞#. PÜ«∞# WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ K≥Ñ≤Ê# q+¨
Ü«∞OÃÑ· „"åã≤ LOK«∞H˘#fl JOâßÅ∞ <åH˜zÛ J#∞„QÆÇÏ≤ OKå~°∞.
''Z„~°H˘O_»Å Ô~·Å∞ =∂~°æO ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ "Õã≤# "≥Ú^Œ\ ˜
Ô~·Å∞ =∂~°æO. ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ x~å‡}ÏxH˜ <å
™È^Œ~°∞Å∞ =ºuˆ~H˜ J#fl Jaè„áêÜ«∞O ã¨Ô~·#k QÍ^Œ∞. XHõ™êi
Ô~·Å∞ =∂~åæÅ g∞^Œ ÃÑ^ŒÌ ÃÑ@∞ì|_ç ÃÑ\ÏìHõ, K«=Hõ J~Ú#
h\˜ ~°"å}Ï g∞^Œ ÃÑ@ì_®xH˜ _»|∞ƒO_»^Œx Z‰õΩ¯= ^Œ∂~åÅ∞
`«‰õΩ¯= =ºÜ«∞OÖ’ ã¨~°‰õΩÅx ~°"å}Ï KÕ¿ã J=HÍâ◊O áÈ`«∞O
^Œx PÜ«∞# P `«~°∞"å`« J#∞HÀ™êQÍ_»∞. L`«ÊuÎ ^•~°∞xH˜
áÈ\©^•~°∞Å HõO>Ë `«‰õΩ¯= ^èŒ~°H˜ W`«~° ^ÕâßÅ qѨ}˜ g^èŒ∞Ö’¡
J=∞‡QÆeˆQ J=HÍâ◊O Ü≥ÚHõ¯ qÅ∞=x Z=~°∂ ã¨O^Õ Ç≤ÏOK«
ÖË^∞Œ . D q+¨Ü∂« ÅÖ’ J`«<,Õ ã¨i! ã¨~ü P~°~ú ü HÍÅ∞= ~°"å}Ï
`«y#^Œx xã¨ûOHÀK«OQÍ Z^Œ∞~°∞ K«∂_»\Ïxfl WOQÆ¡O_»∞Ö’
ZѨC_»∂ ã¨iQÍ J~°ÌO KÕã¨∞HÀÖË^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë JHõ¯_» HÍÅ∞
=Å =º=ã¨÷ z#flk. HÍÅ∞=Ö’¡ #^Œ∞ÅÖ’ Pqi`À #_ç¿Ñ
Q˘Ñ¨Ê |~°∞=ÙÅ#∞ Q˘xáÈQÆÅ <å=Å#∞ #_»Ñ\¨ ÏxH˜ gÅÜÕ∞ºk.
J`«#∞ J#∞H˘#fl q^èŒOQÍ [iy`Õ, #^Œ∞Å∞ ÃÑ^ŒÌq
J=@O, Éèí∂q∞ KÒHõQÍ ^˘~°Hõ@O HÍÅ∞=Å =º=ã¨÷ xi‡OK«
\ÏxH˜ (Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊OÖ’) J#∞=ÙQÍ =ÙO_»@O, P J=HÍâß
xã¨∞Î<åfl~Ú. Ys^≥·# Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ ‰õÄ_® H˘kÌQÍ =∂„`«"Õ∞
|~°∞=ÙÅx ~°"å}Ï KÕÜ∞« QÆÅQÆ@O =Å#, ^ÕâßxH˜ "åã¨=Î "≥∞#ÿ
J=ã¨~åÅH˜ U =∂„`«O ã¨iáÈ=Ù. W^ŒO`å ZO^Œ∞‰õΩ „"åã¨∞<Î åfl
#O>Ë Ys^≥#· ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅx h\˜ ~°"å}Ïx ѨÓiÎQÍ q㨇iOz
xi‡OK«\Ïxfl ã¨~ü P~°÷~üHÍ@<£ =ºˆ~H˜OK«@OÖ’x Bz`«ºO
q=iOK«@O H˘O`« J=ã¨~°=∞xÑ≤OzOk——.
_≥sƒ „ѨÉ∞íè =Ù (P~ÀAÖ’¡ ™êì<¡Õ „ѨÉ∞íè =Ù) H˘kÌHÍÅO Ç≤ÏO^Œ∂
29
^ÕâßxH˜ ~å„+¨ì HÍ~°º^Œi≈QÍ Ñ¨xKÕã#≤ PÜ«∞# - Ü≥ÚHõ¯ ã¨ÅǨH˜ H˘Ok. J~Ú`Õ PÜ«∞xfl Ѩ@∞ìH˘#flk J^Œ∞ƒù`åÅ Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâO◊
=ºuˆ~HõOQÍ „a\©+π =º=ã¨÷#∞ J#∞ã¨iOz Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊OÖ’ HÍ^Œ∞, J=ã¨~åÅ Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâO◊ ! JO^Œ∞KÕ`« `«#∞ Z`«∞HÎ À"åÅx
Ô~·Å∞=∂~åæÅ#∞ ™ê÷Ñ≤OKåÅ#fl x~°‚Ü«∞O fã¨∞‰õΩ#fl "≥O@<Õ HÀ~°∞‰õΩ#fl |~°∞=Ùefl(ÉÏ^躌 `«efl) Z`«∞HÎ ÀÖËx Pâ◊H`Îõ H« ˜ qKåiO
^•xH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# „Ѩun ã¨~°Ñ¶¨~å J~Ú#k. JO`«∞ÖËx Kå_»∞. ZO`À x|ƒ~°O`À P~°ú~ü HÍ@<£ Ѷ¨∞@#Åx ã‘fiHõiOK«
ÃÑ@∞ì|_ç, Z‰õΩ¯= ã¨OYºÖ’ <≥Ñ· Ù¨ }ºO QÆÅ WOlh~°∞,¡ Ѩ\ÏìÅ∞, QÆeQÍ_»∞. `«#∞ ÉèíQÆ=O`«∞_ç KÕ`«∞Ö’¡ L<åfl_»x `«# =∂~°æO
HÀK«∞Å∞, "ÕQ#Æ ∞¡, WO[#∞¡ J_»y# `«_=» ÙQÍ ã¨~Ñ° ~¨¶ å JÜ«∂º~Ú. ã¨~Ô #· ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ã¨∞QÆ=∞O J=Ù`«∞O^Œx PÜ«∞# `«$Ñ≤ÑÎ _¨ ®¤_∞» .
J=ã¨~°"≥∞ÿ# Éèí∂q∞ ‰õÄ_® Y~°∞Û`À ‰õÄ_ç# á¶ê~°¡"≥∞O@s |ÅÇ‘Ï#Ѩ_»¤ P~ÀQƺO =Å¡ „â◊=∞ `«‰õΩ¯= Ѩ#∞Å∞ J=ã¨~°
x"ÕkHÍ ã¨OѶ¨∞ „Ѩuáê^Œ# J=ã¨~°O ÖˉõΩO_® „ѨÉèí∞`åfi[˝`À =∞Ü«∂º~Ú. Jq ã≤^OúŒ QÍ L<åfl~Ú. JO^Œ∞KÕ`« PÜ«∞# ¿ã=Å∞
ã¨=∞‰õÄ~°Û|_çOk. PYiH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ã¨~ˆ fiÅ∞ ‰õÄ_® ZQÆ∞_»∞ KÕÜ∞« =Åã≤# =∞„^•ã¨∞ ~å„+¨Oì Ö’ qâßY Ѩ@flOÖ’ XHõ K«iÛx,
kQÆ∞_»∞ ÖËx qâßÅ"≥∞ÿ# ã¨=∞`«Å Éèí∂q∞ÃÑ· KÕÜ«∞|_®¤~Ú. cKüÖ’ Wã¨Hõ HÀ`«Å#∞ J_Õ¤ „QÍ~Ú<£Å∞ J<Õ Hõ@ì_®Å#∞
"≥_Ö» Ê·ˇ # #^Œ∞Å∞ XHõ H˘`«Î J#∞Éè=í O J~Ú`Õ Z<Àfl ã¨O^Œ~åƒùÖ’¡ xi‡OK«\Ïxfl Ѩ~°º"ÕH˜ΔOK« \ÏxH˜ xÜ«∞q∞OK« |_®¤_»∞. L`«Î~°
"å\˜x Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊Ѩ٠WO[h~°∞¡ `«=∞ HõÅ"å>ˇÿ# x~å‡} lÖÏÖ’¡ KåÖÏ JO^Œ"≥∞ÿ#, PǨ¡^ŒHõ~°"≥∞ÿ# ã¨÷ÅO "≥·*ÏQ∑.
Ѩ^Œú`«∞Ö’¡ "å~°^èŒ∞Å∞ xi‡OKå~°∞. JHõ¯_» PÜ«∞#‰õΩ ã¨fiã¨÷`« KÕ‰õÄi q„âßOu ÅaèOzOk.
Wk ÉèÏq "å~°kè x~å‡}ÏÅH˜ qÅ∞"≥#· #=¸<åÅÜ«∂º~Ú. ^•O`À JO`«=~°‰Ωõ KÕã#≤ Ѩ#∞ÅxflO\˜x q∞Oz# Ѷ∞¨ # HÍ~åº
J^Õ HÍÅ∞=Å =º=ã¨÷ xi‡OKåÅO>Ë, ZO`À F~°∞Ê`À J^茺 Å#∞ KÕ¿ã xq∞`«ÎO PÜ«∞#‰õΩ ã≤^Œú`« KÕ‰õÄiOk.
Ü«∞#O KÕÜ«∂e. qã¨Î $`«"≥∞ÿ# 㨈~fiÅ∞ [~°áêe. g\˜H˜ h\˜ "å~°∞ =∞„^•ã¨∞ #∞Oz qâßYѨ@flO "≥à√◊ #Î fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’
Hõ@_ì ®ÅÖ’, x~°fiǨÏ}OÖ’ J#∞Éè=í A˝Ö#·ˇ WO[h~°∞¡ HÍ"åe. P |$O^•xH˜ Q˘Ñ¨Ê „Ѩ=∂^ŒHõ~°"≥∞ÿ# J#∞Éèí=O Z^Œ∞Ô~·Ok.
P ~ÀAÖ’¡ J@∞=O\˜ "å~°∞ H˘kÌ=∞Ok =∂„`«"∞Õ . JO^Œ∞KÕ`« JO_»=∂<£ n=ÙÅ ã¨g∞ѨOÖ’ Z<Àfl (=~°∞ÎÖÏHÍ~°Ñ¨Ù =~°¬
"å\˜x HÍ^Œx, ã¨∞ÅÉèíOQÍ ~°∂ѨHõÅÊ#, x~å‡}O KÕÜ«∞QÆÅ QÆ∞O_®Å∞) q<åâ◊#HÍi `«∞á¶ê#∞Å∞ ѨÙ\˜ì, L`«Î~° =∞„^•ã¨∞
=º=ã¨x÷ KÕÑ@¨ _ì O» Ö’ Pâ◊Û~°ºO ÖË^∞Œ . Wq ^Õâ=◊ ∞O`«\Ï ™ê÷ÑO≤ ~å„+¨Oì Xi™êû ã¨iǨÏ^Œ∞ÅÌ Ö’ qѨs`« #ëêìÅx Hõeyã¨∂Î LO_»
K«QÆÅ=∞#fl nè=∂ LO>Ë KåÅ∞. @O Ѩiáê\˜. J@∞=O\˜k XHõ\ ˜ |OQÍàÏMÏ`«OÖ’ ÉèíÜ«∞O
Hõ~°OQÍ U~°Ê_çOk. =∂ `«e¡QÍ~°∞ P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ `«=∞H˜ Hõe
y# J#∞Éèí"åÅ QÆ∞iOz U=∞<åfl~°O>Ë :
5= „ѨHõ~°}O ''"Õ∞=Ú qâßYѨ\ÏflxH˜ =∞„^•ã¨∞Ö’ F_» ZˆH¯ã¨iHˆ , "Õ∞Ѷ∂¨
=$`«"∞≥ ÿ `«∞á¶ê#∞ =KÕÛ ã¨∂K«#Å`À LO_ç, ZH˜¯# H˘kÌ QÆO@Å
Q˘Ñ¨Ê HÍ~åºÅH˜ ã≤^Œú`«-QÀ^•=i q=ÚHÎ̃ Ö’<Õ `«∞á¶ê#∞ ~“„^ŒOQÍ q~°∞K«∞‰õΩѨ_Oç k. <å= HõáêÎ#∞ Ü≥ÚHõ¯
Ǩ|~üÑì Ù¨ ~°OÖ’ ysfl Ü«∞O„`åxH˜ `«yeÛ# Pqiáê„`« |^ŒÖÌ ·ˇ J„Ѩ=∞`«Î`« =Å# `«∞á¶ê#∞ =ã¨∞Î#flѨC_»∞ KÕã≤# <ÒHÍÜ«∂#O
ÔH¿Ñì<£H˜ QÍÜ«∞O J=@O`À Jk PÜ«∞# g∞^Œ =∞K«Û q∞QÆÅÛ QÆ∞~°∞ÎOK«∞HÀ^Œy#k J~ÚOk. J`«#∞ =∞Oz „ÔH·ã¨Î=Ùx =ÖË
_»"Õ∞ HÍHõ K≥~°QÆx =Ú„^Œ "Õã≤Ok. PÜ«∞# =∞„^•ã¨∞ KÕˆ~ã¨iH˜ `«∞á¶ê#∞#flO`« ¿ãѨ٠HÀѨO =K«<åÅ∞ ѨÅ∞HõHõ, ÉÏHÍÖ’ `«#
XHõ ÉèÏQÍxH˜ JkèѨuQÍ x~°fiÇ≤ÏOK«@OÖ’x JkèHõ „â◊=∞ J#∞K«~°∞ʼnõΩ P[˝Å∞ *Ïs KÕã¨∂Î L<åfl_»∞. q∞ye#^ŒO`å
#∞Oz =Ú_»∞K«∞H˘x áÈÜÕ∞O`«QÍ `«# P~ÀQƺO Jã¨O`«$Ñ≤Î gÖˇ·#O`« â◊|Ì ~°Ç≤Ï`«OQÍ LOk.
Hõ~°OQÍ L#fl q+¨Ü«∞O áÈÅ∞Û‰õΩ<åfl_»∞. PÜ«∞#H˜k KåÖÏ =∞„^•ã¨∞ #∞Oz |Ü«∞ÖËÌi# =∞~À F_» P `«∞á¶ê#∞Ö’
x~åâ◊ HõeyOKÕ q+¨Ü«∞O. P„¿ãìeÜ«∂Ö’ fã¨∞‰õΩ#fl n~°æ HõxÊOK«‰õΩO_® áÈ~ÚO^Œx "Õ∞=Ú `«∞á¶ê#∞ `«QÍæHõ `≥Å∞ã¨∞
q„âßOu, PÜ«∞# =ºH˜`Î åfixfl, |∞kú fHõ}Δ `«x k@ì Ѩ~∞° K«∞H˘<Õ ‰õΩ<åflO. =∞~åfl\˜ì á⁄^Œ∞#Ì fl `ÕÅ∞Î#fl qiy# ÉèÏQÍÅ∞ ã¨=Ú„^ŒO
J=HÍâßxfl WzÛOk. Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊O, PÜ«∞xfl PHõi¬Oz Ѩ@∞ì JO`«\Ï P=iOzL<åfl~Ú. HõáêÎ#∞ „ѨÜ∂« }©‰Ωõ efl <åq‰õΩefl
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 30
 ã¨=∂"Õâ◊ Ѩ~°z ÉèíQÆ=O`«∞_çH˜ Hõ$`«[˝`« ã¨=∞iÊOKå_»∞.1 HÍx P `«~°∞"å`« ã¨O=`«û~°HÍÅOÖ’ WOQÆ¡O_»∞Ö’x Ǩ~°ƒ~°¡x
qѨs`«"∞≥ #ÿ „â◊"∞≥ áÿ È~ÚOk. P "≥O@<Õ J`«x =∞#ã¨∞û ã≤q÷ ∞`«O ã¨O^Œi≈Oz#ѨC_»∞ H˜+¡ `ì¨ « ÖËxq, JÅÅ `åH˜_xç Ju ^ŒH`Δõ Ö« ’
`«yæ J`«#∞ =∞=∞‡efl "≥·*ÏQ∑ KÕ~°Û\ÏxH˜ H˘O`« ã¨=∞Ü«∞O J_»∞¤H˘<Õq J~Ú# "å\˜ QÆ∞iOz K≥ѨÓÎ LO_Õ"å_»∞. Ç≤ÏO^Œ∂
J^Œ#OQÍ fã¨∞‰õΩ<åfl_»∞.—— ^ÕâÑ◊ Ù¨ f~°OÖ’ HÔ ~°\ÏÅ∞ q~°Q_Æ O» =Å¡ U~°Ê_Õ JkèHõ #∞~°∞QÆ∞x
D ~ÀAÖ’¡ =∞„^•ã¨∞ czÖ’ L#fl ÃÇÏK«ÛiHõ ˆHO„^ŒO Wq ^ŒH`Δõ `« À J_»∞H¤ ˘O\ÏÜ«∞x ã¨=∞iúã∂¨ Î LO_Õ"å_»∞. "≥Ú^Œ\ ˜
JѨC_»∞O_ç LO>Ë ~åÉ’ÜÕ∞ „Ѩ=∂^ŒO QÆ∞iOz K≥ÑÊ≤ LO_Õk. ~ÀAÖ’¡ PÜ«∞##x `«#HõO>Ë J#∞Éèí=A˝Öˇ·# `≥eã≤#
JѨC_»∞ „Ѩܫ∂}O "≥Ú^ŒÖˇ· LO_Õk HÍ^Œx K≥ѨÊ@OÖ’ WOlh~°∞ `«#x ZÖÏ "ÕàÏHÀà◊O KÕã≤ =∂\Ï¡_Õ"å~À PÜ«∞#
ã¨O^ÕǨÏO ÖË^Œ∞. MÏ`«OÖ’x `«∞á¶ê#∞x K«∂_»x "å~°∞ Jk =∂‰õΩ K≥áêÊ_»∞. ZÖÏ L#fl ~åà◊§x JÖψQ XHõKÀ@ ‰õΩѨÊáÈ¿ãÎ
Kտ㠄Ѩà◊Ü«∂xfl TÇ≤ÏOK«ÖË~°∞. 18721Ö’ J@∞=O\˜ XHõ Jq ã¨=Ú„^ŒO Ü≥ÚHõ¯ J„Hõ=∂xfl J_»∞H¤ ÀQÆÅ=#fl T¿ÇÏ Ç¨™êº
`«∞á¶ê#∞, ~°HõΔ} ÖËx =∞„^•ã¨∞ ~À_»∞¤ g∞^Œ q~°∞K«∞‰õΩѨ_çOk. ã¨Ê^ŒO! J~Ú`Õ PÜ«∞# „QÍ~Ú#∞û q[Ü«∞=O`«=∞Ü«∂º~Ú.
~å„u J=Ù`«∞#fl H˘nÌ QÍe L^è$Œ u ÃÑiy ÉèÜ í ∞« OHõ~"° ∞≥ #ÿ "ÕQOÆ QÍ <å\˜ #∞Oz HÀ~°∞H˘#fl@∞¡QÍ Jq "å\˜ Ѩx KÕâß~Ú. HÍ^Œ∞
g∞ã¨∂Î P pHõ\ ˜ QÆO@ÅÖ’ ZO`À q<åâ◊#HÍi J~ÚOk. Jq TÇ≤ÏOz#^•xHõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ KÕâß~Ú. Jq "å\˜ÃÑ·
`≥Å"¡ å~åHõ ZO`À ^èfiŒ Oã¨O, WO`«‰Ωõ =ÚO^≥#fl_»∂ `≥eÜ«∞xk Wã¨∞Hõ "Õ∞@ "ÕÜ∞« @O =Å# Q˘Ñ¨Ê cKüx ã¨$+≤Oì Kå~Ú. J^˘Hõ
„Ѩ`«ºHõΔO J~ÚOk. „Ѩ^äŒ=∞„âı}˜ cz JO@∂ `«~°∞"åu HÍÅOÖ’ ^•x QÆ∞iOz
Z<Àfl F_»Å∞-H˘xfl POˆQÜ ¡ Ú« Åq - H˘xfl Ç≤ÏO^Œ∂ ^ÕâÑ◊ Ù¨ K≥¿ÑÊ@ѨC_»∞ x*Ï~Úf`À#∞ "≥∞Ñ≤ÊOKÕ@@∞=O\˜ Jaè#Ü«∞O
f~° <å=Å∞-Jq f~°O #∞Oz 3 "≥∞àÿ §◊ ^•HÍ "≥^[Œ Å¡|_®¤~Ú. `À#∂ J<Õ"å_»∞.
Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊Ѩ٠<å= <å=efl Hõ>Ëì W#∞Ѩ Hõ@ì_®xH˜ QÆ∞^Œ∞ÌH˘x ^•xfl =∂ `«e¡ QÍ~°∞ <å\˜ J#∞Éèí"åÅ QÆ∞iOz U=∞<Õ"å~°O>Ë
~Ô O_»∞ =ÚHõ¯Å∞QÍ HÀã≤Ok. Jk #∞~°∞QÆ∞ U~°Ê_Õ (Ö’`«∞ `«‰Ωõ ¯=) _®eÊù<£û <Àãπ (Ü«∂~å_»H˘O_») #∞Oz ^Œ$â◊ºO KåÖÏ Q˘Ñ¨ÊQÍ
„Ѩ^âÕ O◊ #∞Oz h~°∞ ÉÏQÍ Ö’`«∞QÍ LO_Õ „Ѩ^âÕ O◊ =~°‰Ωõ `Àã¨∞ LO_Õk. P H˘O_» ã¨=Ú„^ŒO #∞Oz x\Ï~°∞QÍ ÖËz LOk.
‰õΩO@∂ "≥o§ Ô~O_À "≥·Ñ¨Ù‰õΩ KÕi =ÚHõ¯Öˇ·Ok. XHõ JMÏ`«O ÃÑ· #∞Oz K«∂z#ѨC_»∞ HõxÑ≤OKÕ P Ö’`«∞ ÉèÜ í ∞« O ѨÙ\˜Oì KÕk.
"å# QÆ∞O_»O, `«# Ju ÉèÜ í ∞« OHõ~"° ∞≥ #ÿ <≥*· Ïxfl „Ѩ^iŒ ≈ã¨∞OÎ k. QÆ^ŒÌÅ∞, W`«~° ÃÑ^ŒÌ Ѩ‰õΔΩÅ∞ =ÅÜ«∂Ö’¡ PQƉõΩO_® u~°∞QÆ∞`«∂
|$O^ŒO qâßYѨ\Ïflxfl ˆHΔ=∞OQÍ KÕiOk. _®eÊù<£ <Àãπ "å\˜ J^À~°Hõ"≥∞ÿ# P@qHõ"≥∞ÿ# J~°∞ѨÙÅ∞ J~°∞ã¨∂Î LO_Õk.
(Ü«∂~å_»H˘O_») Jx Ñ≤Å=|_Õ H˘O_» ÃÑ·ÉèÏQÍxfl ~°=∂~°q∞ Ãã·x‰õΩÅ Wà◊√§ H͉õΩO_® XˆH XHõ WÅ∞¡O_Õk. qâßYѨ@flOH˜
WÅ∞¡ÖÏ L#fl ^•xfl ã¨OáêkOKå~°∞. "å_»HOõ Ö’ ÖËx `«∞áê‰õΩÅ K≥Ok# F J„Ѩ^è•# „ÔH·ãÎ̈= =∞`« QÆ∞~°∞=Ù ^•xfl Hõ\ ì̃ JO^Œ∞Ö’
Ãã·#ºO Ü≥ÚHõ¯ Wà◊√§ (J=ã¨~åxH˜) ѨxH˜ =KåÛ~Ú. LO_Õ"å_»∞. #KÕÛ ã¨Ç¨ÏK«~°∞_»∞, ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞ J~Ú# PÜ«∞#
Ô~O_»∞ ã¨O=`«û~åÅ∞, "åÖËì~°∞Ö’ K«iÛ Hõ@ì_»OÖ’, czx ™êÜ«∞O„`åÅ∞ =∂ |$O^ŒO`À Z‰õΩ¯=QÍ „Ѩ=HõÎ =K«<åÅ∞
~°HΔ̃OKÕ „QÍ~Ú#∞¡ Hõ@ì_»OÖ’#∞ W`«~° Hõ@∞ìk\ÏìŠѨ#∞ÅÖ’#∞ K«^Œ∞=Ù`«∂ QÆ_ç¿Ñ"å_»∞.
Ǩ~ÚQÍ QÆ_çKå~Ú. =∂ `«O„_çQÍ~°∞ „QÍ~Ú#¡#∞ xs‚`« „Ѩ^•è # ~å[º áêʼnõΩx ã¨=∂Ö’K«# ã¨q∞u Ü≥ÚHõ¯ <åºÜ«∞
^Œ∂~åÖ’¡ Hõ@ì_»O, JHõ¯_» `«# "≥Ú^Œ\ ˜ ѨxQÍ q=iOKå~°∞. ã¨O|O^è"Œ ∞≥ #ÿ ã¨É∞íè ºÅ∞QÍ Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâO◊ Ö’ Ѩx KÕã#≤ „Ѩ=ÚY
Wq K≥H˜¯# ÃÑ^ŒÌ |O_»Å`À XHõ^•x g∞^Œ XHõ\ ˜ "≥Ü«∞º@O <åºÜ«∞ xˆ~‚`«Å`À XHõÔ~·# ã¨~ü ÃÇÏ„h ã¨"£∞#~ü "≥∞~Ú<£ POˆQ¡
^•fi~å Ju L#fl`«"∞≥ #ÿ h\˜ =∞\Ïìx HõO>Ë Z`«∞QÎ Í ã¨=Ú„^ŒOÖ’ Ü«ÚÅ PÖ’K«#ÃÑ· Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ „ѨÉÏè =O J<Õ `«# LѨ<åºã¨OÖ’
50 QÆ*ÏÅ =~°‰õΩ Hõ@ì|_®¤~Ú. K≥Ñ≤Ê#k H˘O`« nxH˜ ã¨O|OkèOz#k J=@O =Å¡, XO@i
1
D `«∞á¶ê#∞Ö’ Ǩ\òã¨Ê~ü (1045 @#∞flÅ∞) JÔ~ɡQ∑ (925) (676) Ps‡xÜ«∞<£ (901) W<£=~üÃ+·<£ (717) q∞ã¨û~ü (700),
|i¡OQ∑@<£ *Ï<£™ê¯\ò (655), H˜OQ∑_"» ∞£ PѶπ ɡiÜ ˚ ∞« "£∞ (592), 17 ^Õj <ÒHõÅ∞ #+ì̈"∞≥ áÿ ÈÜ«∂~Ú. 72 QÆ∞~°∞ S~Àáê"åã¨∞Å∞,
6QÆ∞~°∞ Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊ã¨∞÷Å∞ =ÚxyáÈÜ«∂~°∞. XHõ ã¨÷O|O ‰õΩO@∞Ѩ_ç 15 <≥ÅÅ áê@∞ ã¨OKå~°O uiy <≥ÅH˘#ÖË^Œ∞.- ã≤.ZÖò.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 31
ÖËHõ ã¨QÆO XO@iQÍ LO>Ë POQÀ¡ WO_çÜ«∞<£ JkèHÍ~°∞Å∞
J@∞=O\˜ J#∞Éèí=O`À<Õ rqOKÕ W`«~°∞Å`À J=â◊ºOQÍ
Z‰õΩ¯=QÍ `«=∞ HÍÅO QÆ_Ñ» @¨ O QÆ∞iOz K«iÛOKå_»∞. Ç≤ÏO^Œ∂
^ÕâO◊ XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ~H° "õ ∞≥ #ÿ „a\©ãπ „ÔHã· =Ψ ÙÅ#∞ `«Ü∂« ~°∞ KÕãO≤ k.
ÖÏÔ~#∞ûÅ∞, Z_»fi~°∞Åì ∞ ~°zOz# rq`« K«i„`«Å∞ ZO`À=∞Ok
^≥·=cèu QÆÅ "åiH˜ ZO`À P#O^ŒO, ÖÏÉèíO KÕ‰õÄ~åÛ~Ú. D
q^èŒ"≥∞ÿ# ZO`À =∞Ok POQÀ¡ WO_çÜ«∞<£ "åã¨∞ÅH˜ D ~°K«
~Ú`«Å∞ „Ѩux^èŒ∞Å∞.
Ãã·<åºkèѨu ~°∞O_®Öò P~ü.W. =∂ <å#flQÍi áê`« ã¨Ç¨ÏŸ
^Àºy. PÜ«∞#H˜ ^≥·==∞O^Œ∞QÆÅ ^Œ$_è» qâßfiã¨O QÆ∞iOz <˘H˜¯
=Hͯ}˜OKÕ"å_»∞.
''PÜ«∞# ѨÓiÎQÍ x™êfi~°úѨ~°∞_»∞. W`«~°∞ŠѨ@¡ z=i
=~°‰õΩ xO_ç# ^ŒÜ«∞`À ‰õÄ_ç#"å_»∞, =ÚYºOQÍ `«#H˜O^Œ
ѨxKÕ¿ã J^Œ$+¨ì=Ú#fl Ü«Ú=‰õΩÅѨ@¡ Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ "åã¨∞Å
Ѩ@,¡ JO^Œ∞Ö’ H˘O^Œ~∞° J`«xx ã¨<åºã≤QÍ, `«##∞ `«=∞HÀã¨O
`åºQÆO KÕã¨∞H˘<Õ"å_çQÍ Ñ¨ÓlOKÕ"å~°∞. rq`åO`«O JÖψQ
LO_çáÈÜ«∂_»∞.
XHõ QÍe "å#H˘_»∞Î#fl =∞^蕺ǨÏflO cz Ѩ#∞Å#∞Oz
uiy "≥à√◊ #Î fl =∂ `«O„_çQÍ~°∞ QÍe ZO`« L^Œ$`«OQÍ LO^ŒO>Ë
PÜ«∞# HÍà◊√§ QÍÖ’¡ `ÕeáÈ`«∞<åfl~Ú. XHõ ^ÕjÜ«∞ <å=
ã¨=Ú„^ŒOÖ’H˜ ~åà◊§ "ÕÑÙ¨ H˘@∞ì‰Ωõ =ã¨∂Î K«∂™ê~°∞. P <å=g∞^Œ
=∞#∞+¨μºÅ∞ xã¨ûǨÜ«∞`« =ºHõÎ=∞ø`ÀOk. P <å= ÉèíOQÆ"≥∞ÿ`Õ
ã¨~°∞‰õΩÅ∞ Z`«∞ΉõΩáÈÜÕ∞ [#O áÈQÆ∞Ѩ_ç "åi áêÅ|_»É’ÜÕ∞
"å\˜HÀã¨O "Õz L<åfl~°∞. =∂ `«O„_ç QÍ~°∞ P ã¨Ö÷ ÏxH˜ "ÕQOÆ QÍ
"≥o§ P <å=<≥H˜¯ `«# Hõ„~°`À P ^Œ∞~åâßѨ~°∞Öˇ·# [<åxfl
"≥#H˜¯ `«~°∞=Ú`«∂ P <å= Ü«∞[=∂xx J`«x J#∞K«~°∞Åx
~°H˜ΔOK«™êQÍ~°∞. P <å= H˘|ƒi HÍÜ«∞Å`À xO_ç LOk.
JO^Œ∞Ö’ KåÖÏ ^˘OyeOѨ|_®¤~Ú. HÍx PÜ«∞# áÈbã¨∞
JkèHÍi =KÕÛ =~°‰Ωõ `«# ™ê÷=~°OÖ’ xÅ|_» QÆeQÍ_»∞. "å~°∞
W^ŒÌ~°∞ HõÅã≤ â◊„`«∞ [<å#∞flOz P <åq‰õΩÅ#∞ ~°H˜ΔOKå~°∞.
JO`ÕHÍHõ P <å=Ö’ L#fl 200 ~°∂áêÜ«∞Åx ~°H˜ΔOKå~°∞.
g~°∞ ÖËHõáÈ`Õ ^•_ç KÕã≤# [#O ^•xfl KÕlH˜¯OK«∞ H˘<Õ "åˆ~.
P ~å„u "åiH˜ P„â◊Ü«∞O WKåÛ~åÜ«∞#, =∞~åfl\˜ á⁄^Œ∞Ì#fl
"åà◊§O`å WO\˜H˜ =zÛ ™êëêìOQÆÑ_¨ ç =∂ÔH=iH© ~åx ÉèÏ+¨Ö’
xâ◊ÛÜ«∞OQÍ Jq Hõ$`«[˝`«ÖË J~Ú LO\Ï~Ú– Jx K≥áêÊ~°∞.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
P `«~°∞"å`« qâßYѨ@flOÖ’ Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊Ѩ٠=ÚYº =ÚY
^•fi~åÅÖ’ XHõ\ ˜ KÕÜ«∞\ÏxH˜ XHõ F_»ˆ~=Ù xi‡OKÕ |$ǨÏ`ü
Ѩ^äŒHÍxfl ~°∂á⁄Okã¨∞Î#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’ PÜ«∞# D q^èŒOQÍ
„"å™ê~°∞.
1. Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊Ѩ٠`«∂~°∞Êf~°OÖ’ qâßYѨ@flO XHõ>Ë f„=
"≥∞ÿ# ZO_»Å∞ LO_»x ã¨÷ÅO.
2. Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ Ju =∞Oz "å`å=~°}O L#fl T~°∞.
3. Wk L`«~Î ° Ç≤ÏO^Œ∂ ^ÕâßxH˜ ã¨ÇϨ ["≥∞#ÿ |Ç≤Ï~å‡~°Oæ WHõ¯_»
#∞Oz JÅǨÉÏ^£H˜ ~Ô Å· ∞ =∂~°Oæ LO_»_O» =Å¡ WOQÆO¡ _»∞
#∞Oz L`«~Î ° Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâßxH˜k JuK«=HÔ #· , Ju Éè„í ^Œ"∞≥ #ÿ
=∂~°æO.
4. T~°∞H˜ ^ŒH˜Δ}Ï# L#fl _®eÊù<£<Àãπ #∞Oz ã¨=Ú„^ŒOÖ’H˜
K˘K«∞Û‰õΩ "≥àı§ ˆH=ÅO XHõ JÅÅ #_»∞¤H˘<Õ Hõ@ì_»O`À,
`«∂~°∞Ê f~°OÖ’ q∞ye# "å\˜`À áÈeÛ K«∂ã≤#ѨC_»∞,
Ju=∞Oz <ÒHÍ„â◊Ü«∞O QÆÅ KÀ@∞.
5. P K«∞@∞ì Ѩ@¡ L#fl Éèí∂„áêO`«O XHõ "≥Ú^Œ\ ˜ `«~°QÆu
=∞Ǩ#QÆ~åxH˜ J#∞"≥·#k.
6. qâßYѨ@flO #∞Oz ~°∂iѨÙ~°O =~°‰õΩ 600 "≥∞ÿà◊√§ Ju
™ê~°=O`«"≥∞ÿ# Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊Ѩ٠Éèí∂q∞ LOk. Jk 2000
J_»∞QÆ∞Å Z`«∞ΉõΩ ÖËã¨∞ÎOk. S~Àáê "åi „Ѩf ѨÓxHõx
- HÍѶ,‘ K≥~∞° ‰õΩ, „^•Hõ,Δ Ñ¨à§◊ K≥@∞¡ <å@_»O ÖÏO\˜ "å\˜H˜
ÉÏQÍ #ѨC`«∞Ok.
7. ~°∂iѨÓ~üH˜ ^ŒH˜Δ}Ï#fl H˘O_» „áêO`«O LOk. J^ÕHÍHõ
=∞^茺 ~å„+ì̈O (ÃãO„@Öò „áêq<£û) – =¸_»∞"ÕÅ J_»∞QÆ∞Å
Z`«∞Î# j`åHÍÅOÖ’ =∞OK«∞ ‰õΩi¿ã JO^Œ"≥∞ÿ# „áêO`«O
- LOk.
8. ѨO*ÏÉò#∞ qâßYѨ@flO`À QÆOQÆ^•fi~å, ã¨=Ú„^Œf~°O
^•fi~å h\˜ =∂~°Oæ Ö’ HõÅѨ=K«∞Û. QÀ^•=i Hõ$ëê‚ _≥ÖÏìÅ
Ö’#∞ =∞„^•ã¨∞`À#∞ nxfl HõÅѨ=K«∞Û. QÀ^•=i`À c^Œ~∞° ,
ѨO*Ï|∞ ZQÆ∞= „|ǨχѨل`«, <åQÆÑÓ¨ ~°∞, =∞„^•ã¨∞, "≥Ú^Œ\ ˜
~°HOõ <å=Å „ѨÜ∂« }O, Hõhã¨O 10 "ÕÅ "≥∞àÿ §◊ á⁄_»∞QÆ∞#,
L`«~Î ° Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâßÅ =∞^躌 „ѨÜ∂« }O ~Ô Å· ∞ =∂~°Oæ ^•fi~å
JÜÕ∞º Y~°∞ÛÖ’ Ѩ^Œ==O`«∞H˜ U~°Ê~°∞ã¨∞ÎOk. WѨÊ\˜ˆH 3 ÖËHõ
4 "ÕÅ "≥∞àÿ §◊ á⁄_»∞QÆ∞# D HÍÅ∞=Å∞ ѨxKÕã∂¨ Î L<åfl~Ú.
32
 ~°∂iѨÓ~ü #∞Oz JÅǨÉÏ^£ =∂~°æO Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâßÅ∞
Ju Q˘Ñ¨Ê ÉÁQÆ∞æ QÆ#∞ÅQÆ∞O_® áÈ`«∞Ok.
Ѩ@ì}Ѩ٠֒Ѩe ã¨÷ÅO qâßÅ"≥∞ÿ# XO„_»∞=∞\˜ì <ÕÅ`À
ã¨=Ú„^Œ =∞\ÏìxH˜ LO_ç K«=HõQÍ <ÒHÍ„â◊Ü«∞OQÍ ~°∂á⁄OkO
K«=K«∞Û.
|Ü«∞\˜ <ÒHÍ„â◊Ü«∞O _®eÊù<£û <Àãπ (Ü«∂~å_»H˘O_»)
#∞Oz fã≤# Jxfl Ѩi}Ï=∂Å „QÍ<≥@· ∞ |O_»Å`À xi‡OK«\Ï
xH˜ JÜÕ∞º Y~°∞Û, =∞O^Œ∞QÆ∞O_»∞ á⁄_ç, <å=Å HÔ H˜¯Oz fã¨∞‰õΩ
"≥o§ H˘xfl =O^ŒÅ QÆ*ÏÅ ^Œ∂~°OÖ’ =ke ÃÑ@ì_®xH˜ JÜÕ∞º
Y~°∞Û =∂„`«"Õ∞.
Wk XHõ L^•`«"Î ∞≥ #ÿ Ѩ^HŒä Oõ . =∂ `«O„_çQÍiH˜ =ÚYºOQÍ
WO_çÜ«∂ PѶ‘ã¨∞"å~°∞ =∞^ŒÌ`«∞ WzÛ, ¿ãfiK«Ûù xzÛ LO>Ë
ã¨QÆO Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊O ã¨QÆO â◊H˜Î ѨÙOAH˘<Õk.
WHõ¯_» =∞\˜`ì À ѨÓ_çÛ ã¨Ö÷ Ïxfl U~°Ê~°∞ã¨∞#Î flѨC_»∞ PÜ«∞#H˜
"≥Ú^Œ\ ˜ ™êiQÍ QÀ^•=i`À "≥Ú^Œ\™˜ êi ѨiK«Ü∞« O HõeyOk.
P `«~∞° "å`« Jk PÜ«∞# Ü≥ÚHõ¯ Ju„â◊=∞`À ‰õÄ_ç# Ѩ#∞ʼnõΩ
JuQÍ P^Œ∞~åÌʼnõΩ Ju Ѷ∞¨ #"≥∞#ÿ q[Ü«∂ÅH˜ ~°OQÆO J~ÚOk.
6= „ѨHõ~°}O
P~°ú~ü HÍ@<£ `«# J^Œ∞ƒù`«"≥∞ÿ# =∂~°∞Ê
`ÕHõ=ÚO^Œ∞ `«~åfi`« QÀ^•=i lÖÏ¡
P~°ú~ü HÍ@<£ K«iÛ Hõ@ì_®xH©, f~°O ~°H˜ΔOK«_®xH˜ L`«Î~å
xH˜ ѨOÑ≤# ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ~å[=∞O„_ç lÖÏ¡ Q˘Ñ¨Ê ÉÏ^è•Hõ~"° ∞≥ #ÿ
Ѩiã≤÷uÖ’ LOk. `«~°∞"å`« PÜ«∞# „Ѩ=Ç≤ÏOKÕ #n [ÖÏÅx
`≥eqQÍ "å_®_»∞. ^•x =Å# P lÖÏ¡ ¿Ñ~°∞ ~å[=∞O„_ç ¿Ñ~°∞
g∞^Œ H˘#™êQÆHõ #k g∞^Œ P^è•~°Ñ¨_ç# „áêO`«"≥∞ÿ QÀ^•=i
lÖÏ¡QÍ =∂iOk. P lÖÏ¡ ¿Ñˆ~^≥·<å, Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ Ju
ã¨∞O^Œ~° ^Œ$âߺÅ`À ‰õÄ_ç LOk. P lÖÏ¡H˜ =∞„^•ã¨∞ áœ~°¿ã=
(ã≤qÖò ã¨iÊãπ)H˜ K≥Ok# N ÃÇÏ„h "≥∂iãπ, =ÚYº JkèHÍiQÍ
(HõÖˇHõì~üQÍ) XHõѨC_»∞#fl PÜ«∞#, „"å™êÎ_»∂, ''ѨšѨ٠„Ѩ^Õ
âßʼnõΩ „Ѩ"ÕtOK«Hõ =ÚO^Œ∞ QÀ^•=i „Ѩ=Ç≤ÏOKÕ W~°∞‰õΩ`À=
(áêÑ≤H˘O_»Å =∞^茺) Ju ã¨∞O^Œ~° ^Œ$âߺÅÖ’ XHõ\ ˜——.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
''<Õ#∞ P W~°∞‰õΩ`À=#∞ Ô~O_»∞ HÍÖÏÖ’#∞ K«∂™ê#∞.
#k ^•x g∞^ŒH˜ á⁄_»∞K«∞‰õΩ =zÛ# H˘O_» ÉèÏQÍÅ g∞^Œ
#∞Oz K«∂™ê#∞. „áê`«óHÍÅ ã¨∂~°∞º_»∞ XH˘¯Hõ¯ H˘O_»<Õ
"≥eyã¨∂Î áÈ~Ú# ã¨=∞Ü«∞OÖ’#∞, ™êÜ«∞Oã¨O^躌 Ö’ P Ö’Ü«∞x
pHõ\ ˜H˜ q_»∞ã¨∂Î áÈ~Ú#ѨC_»∞, P =OѨÙÅ∞ uiˆQ #kÖ’
„Ѩܫ∂}˜OKå#∞. <Õ#∞ J@∞=O\˜ J^Œ∞ƒù`« ^Œ$â◊ºO ZѨC_»∂
hÅyiÖ’¡ HÍx, â◊=~åÜ«∞Ö’¡ HÍx K«∂_»Ö^Ë xŒ Ѷ∞¨ O\ÏѨ^OŒä QÍ
K≥Ñʨ QÆÅ#∞. Pqi <å= P W~°∞‰õΩ HÀ#Ö’H˜ *Ï~°∞`«∞#flѨC_»∞,
WO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ P Hõ@Åì x JÅOHõiOz# z#fl qiy# H˘O_»Å∞
=∂Ü«∞"≥∞ÿ, P Ѩ~°fi`åÅ∞ h\˜ JOK«∞efl =¸ã¨∂Î XHõKÀ@
~Ô O_»∞ =O^ŒÅ QÆ*ÏÅ`À ^ŒQ~æÆ Ñ° _¨ ,ç Ѩ_=» Ö’Oz KÕ`∞« Ö’Î "å\˜x
`åHõQÅÆ =∞x JxÑ≤™êÎ~Ú. =∞m§ `≥~∞° K«∞ H˘O@∂ =¸ã¨∞‰õΩO@∂,
ZQÆ∞= Éè∂í q∞ ÖωõΩÖÏ¡ (h\˜ =∞\ÏìÅ∞ `Õ_®Å∞#flѨC_»∞ Hõe¿Ñ Hõ@ì
_®Å∞) "å\˜ #∞Oz |Ü«∞@Ѩ_Õ =∂~°Oæ ÖËx K≥~∞° =ÙÖÏ¡ XHõ^•x
`«~∞° "å`« XHõ\ ˜ JO^ŒOQÍ HõxÑ≤™êÎ~Ú. nxfl ã¨~ü Kèå~Ô ã¡ π „\Ï"≥
Åû<£ HÀÉòÖ<ˇ ,˚£ a<£QÔ <£Å =∞^躌 #∞#fl ~Ô Å· ∞ ^Œ$â◊ºO`À áÈÅ∞™êÎ_∞» .
J~Ú`Õ Ô~·#∞ #k q+¨Ü«∞OÖ’ L#fl [#"å™êÅ∞, áê`«
Hõ@ì_®Å∞ WHõ¯_» ÖË=Ù. (=∞„^•ã¨∞ ~å„+¨ìOÖ’x QÀ^•=i lÖÏ¡
QÆ∞iOz q=iOKÕn Kåi„`«Hõ"≥∞ÿ#k J~Ú# XHõ Hõ^äŒ#O ѨÙ@
4, ÅO_»<£, „@∞Éò#~ü JO_£HÀ 1878)
N "åÖò¬ `«# QÀ^•=i _≥ÖÏì WO[hiOQ∑ Ѩ#∞Å∞ J<Õ
`«# Pã¨H˜ÎHõ~°"≥∞ÿ# ѨÙã¨ÎHõOÖ’ JO\Ï_»∞.
QÀ^•=i Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊Ѩ٠Q˘Ñ¨Ê #^Œ∞ÅÖ’ QÆOQÍ ã≤O^èŒ∞Å
`«~°∞"å`« ™ê÷#O fã¨∞‰õΩO@∞Ok. ÉÁOÉÏ~Ú Dâß#º kâ◊Ö’
75"≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’#∞, Jˆ~aÜ«∂ ã¨=Ú„^•xH˜ ˆH=ÅO 50
"≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’#∞ ѨÙ\˜ì Jk ™ê^è•~°}OQÍ PˆQflÜ«∞ kâ◊Ö’
nfiѨ HõÅÊOÖ’ „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞ÎOk. P `«~°∞"å`« 99 "≥∞ÿà◊√§ „Ѩ=
Ç≤ÏOz =∞„^•ã¨∞H˜ L`«Î~å# 250 "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’ |OQÍàÏ
MÏ`«OÖ’ Ѩ_»∞`«∞Ok.
15000 K«^Œ~°Ñ¨Ù "≥∞ÿà◊√§ qâßÅ"≥∞ÿ# Éèí∂q∞ #∞Oz h~°∞
JO^Œ∞Ö’H˜ F_»∞`«∞Ok. P "≥·âßźO WOQÆ¡O_»∞ ™ê¯\òÖÏO_£
^ÕâßÅ "≥Ú`«OÎ qã‘~Î O‚° HõO>Ë Z‰õΩ¯=. ^•x Ju Z‰õΩ¯= „Ѩ"åǨÏO
ÃãHõ#∞H˜ 15 ÅHõΔŠѶ¨∞#Ѩ٠J_»∞QÆ∞Å∞QÍ JOK«<å. Ããì~Ú<£û
=^ŒÌ ^äÕ=ÚûH˜ 200 Ô~@∞¡ HõO>Ë Z‰õΩ¯=. ÔH~Ú~À =^ŒÌ <≥·Å∞
„Ѩ"åǨxH˜ 3 Ô~@∞¡.
33
 K«∞@∞ì Ѩ@¡ P =~°^Œ `«∂~°∞Ê Hõ#∞=∞Ö’¡ á⁄_»∞K«∞‰õΩ=KÕÛ
ÉèÏQÍÅ QÆ∞O_® "≥∞eHõÅ∞ u~°QÆ@O "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\˜ì# H˘kÌ
^Œ∂~°OÖ’ Jk „Hõ"Õ∞Ñ≤ =¸ã¨∞ ‰õΩO@∂ =zÛ XHõ W~°∞‰õΩ
^•i QÆ∞O_® |ÅOQÍ fã¨∞H˘O@∂ |Ü«∞@Ѩ_∞» OÎ k. P W~°∞‰õΩ
^•iÖ’ Ô~O_»∞ =¸_»∞ "≥∞ÿà◊§ ^•i =∞s W~°∞‰õΩ. P ^•iÖ’
KåÖÏ ÉèÏQÆO ZO`« W~°∞HõO>Ë W~°∞"≥·Ñ¨ÙÅ #∞Oz ~å~Ú
„Ѩ"åǨÏO =∞^躌 Ö’ Ѩ_ÖÕ Ï qã¨~Q° ÅÆ O. WHõ¯_» H˘O_»Å∞ 2000
#∞Oz 3000 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞HÎ ˜ x\Ï ~Ô #· =∞s JáêÜ«∞Hõ~O° QÍ
HÍHõáÈ~Ú# ѨHõ¯Å`À LO_ç H˜O^Œ #∞Oz ÃÑ·^•Hõ qiqQÍ
L+¨ì=∞O_»Å =$HõΔ*ÏÅ`À HõѨÊ|_ç LO\Ï~Ú.
D JO^Œ"≥∞ÿ# W~°∞‰õΩ^•i QÆ∞O_® „Ѩ"åǨÏO `«‰õΩ¯=QÍ
L#flѨC_»∞ x^•#OQÍ „Ѩ=Ç≤Ïã¨∂Î, z#fl Ѩ_»=Å∞ ‰õÄ_®
„Ѩܫ∂}˜OK«\ÏxH˜ gÅ∞QÍ LO@∞Ok. J^Õ =~°^ŒÖ’ #∞~°∞
QÆ∞Å∞ Hõ‰õΩ¯`«∂ HõÖ’¡ÅOQÍ „Ѩ=Ç≤ÏOKÕ@ѨC_»∞ „Ѩܫ∂}˜OK«
É’~Ú# U <å"å ^•xfl ^•@ÖË^Œ∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ^•x
~åu J_»∞QÆ∞ Ö’`«∞QÍ HÀi "ÕÜ«∞|_»∞`«∞Ok. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’
^•x Ö’`«∞ JO`«∞ÖËx^Œx JO^Œ~°∞ J#∞H˘O\Ï~°∞ HÍx, <Õ#∞
^•x Ö’`«∞ 100 J_»∞QÆ∞Å #∞Oz 200 J_»∞QÆ∞ Ö’`«∞# LO@∞O
^Œx `ÕÅ∞ÛH˘<åfl#∞. JÖψQ h\˜=∞@ìO F 50 J_»∞QÆ∞Å∞ ÃÑ~°∞QÆ∞
`«∞Ok. JO>Ë "≥Ú`«ÎO (h\˜=∞@ìO #∞Oz) Ö’`«∞ 150 J_»∞
QÆ∞Å #∞Oz 250 J_»∞QÆ∞Å ^•HÍ LO@∞Ok. D W~°∞‰õΩ ^•i
#∞Oz 20 "≥∞ÿà◊§ áê@∞ #k, K≥~°∞=ÙÖÏ¡O\˜ #n ÉèÏQÍÖ’Î, P
H˘O_» K˘K«∞ÛH˘x =zÛ# KÀ@¡ zH˜¯ P `«~∞° "å`« qâßÅ=∞ø`«∂
‰õÄ_ç LO@∞Ok. z=iH˜ áÈÅ=~°O ^ŒQÆæ~° Jk `«∂~°∞Ê
(HÀ~°=∂O_»Öò) f~°O Ü≥ÚHõ¯ ѨÅÑ¡ Ù¨ „áêO`åÖ’¡ |Ü«∞@Ѩ_∞» OÎ k.
Z_»OHõ@ì "≥·Ñ¨Ù =∞~À 25 "≥∞ÿà◊§ áê@∞ H˘O_»Å∞ H˘#™êQÆ∞
`å~Ú. D #kH˜ ^ŒQÆæ~°QÍ L#fl z=i H˘O_» ^Œ=àı â◊fi~°O
=^ŒÌ LOk. JHõ¯_» #k 4 "≥∞àÿ §◊ "≥_Å» ∞Ê#∞ á⁄O^Œ∞`«∞Ok. JHõ¯_ç
#∞Oz #k áêÜ«∞Å∞QÍ q_çáÈ~Ú _≥ÖÏì "≥Ú^ŒÅ=Ù`«∞Ok.
H˘`«Îh~°∞ `«QÆ∞ =∂„`«OQÍ LO_Õ@ѨC_»∞ kQÆ∞= #kÖ’
H˘@∞ì‰õΩ=KÕÛq, H˘kÌQÍ LO\Ï~Ú. J^Õ ÃÑ^ŒÌ =~°^Œ`À á⁄Oy
#ѨC_»∞ ^•x "≥_»Öˇ·Ê# h\˜ ÃÑ·ÉèÏQÆO JO`å ~°Hõ~°HÍÅ `ÕÖË
K≥`«Î "≥^Œ[Å¡|_ç LO@∞Ok. ^ŒÜ«∂ºÅ ÖÏO\˜ K≥@∞¡ "Õà◊§`À
ã¨Ç¨ ÃÑHõeOѨ|_ç hà◊§Ö’ Ѩ_»¤q, "å\˜ "Õà◊¥§ H˘=∞‡Å∂
[Å^ŒiOѨ٠Hõeyã¨∂Î hà◊§Ö’ =Ú#∞QÆ∞`«∂ `ÕÅ∞`«∂ LO\Ï~Ú.
"≥^Œ∞à◊√§ J_»¤k_»¤OQÍ XHõ^•x`À XHõ\ ˜ z‰õΩ¯|_ç LO\Ï~Ú,
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
J_»q QÆ_,¤ç h~°∞ Hõeã≤ „Ѩ=Ç≤Ïã¨∂Î ÃÑ^ŒÌ n=ÙÅ∞ =Úxy áÈ~Ú
#@∞¡ H˘@∞ì‰õΩáÈ`«∞#@∞ì LO\Ï~Ú.
Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊Ѩ٠#^Œ∞ÅxflO\˜Ö’ QÆOQÆ ‰õÄ_® QÀ^•=i
HõO>Ë Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅH˜ ÃÑ^ŒÌQÍ Z‰õΩ¯= Ѩq„`«"≥∞ÿ#k HÍ^Œ∞. Wk
QÆOQÍ XˆH =¸Å ™ê÷#O (J~Ú`Õ Éèí∂q∞Ö’QÆÅ) #∞Oz
„Ѩ=Ç≤Ï™êÎÜ«∞x #=Ú‡`å~°∞. KåÖÏ ™ê~°∞¡ XˆH ¿Ñ~°∞`À =º=
ǨÏi™êÎ~°∞. (Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ∞ h\˜x QÆOQÆ JO\Ï~°∞-Hõ=# â◊~°‡)
^èŒ=àıâ◊fi~°O `«~°∞"å`« ѨÓ~°fi"åÇ≤Ïxx Q“`«q∞ JO\Ï~°∞.
q∞ye# #k HõO>Ë nxfl Z‰õΩ¯= Ѩq„`«OQÍ `«Å∞™êÎ~∞° . Ѩ<fl≥ O
_Õà◊§HÀ™êi ѨÙ+¨¯~åÅ∞ =™êÎ~Ú. =∞~À Ѩ^ŒH˘O_»∞ Ѩq„`«
#^Œ∞Å`À Hõeã≤ ã¨O=`«û~åxH˘HõKÀ@ D ѨÙ+¨¯~åÅ∞ [~°∞QÆ∞
P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ^Õâ◊Ѩ٠Jxfl „áêO`åÅ #∞Oz [#O =zÛ D
h\˜Ö’ ™êfl<åÅ∞ KÕ™êÎ~∞° .P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Jk ѨÙ>Ëì „`«ºO|HõO
#∞Oz ^•i á⁄_»∞QÆ∞# =ÚYºOQÍ ~å[=∞O„_çH˜ H˘kÌQÍ L`«Î
~å# L#fl QÀѨÙ~°O =^ŒÌ, ѨÓ~°fi"åÇ≤Ïx Z_»=∞ Hõ@ìÃÑ· L#fl
HÀ\˜Ñ¨e¡ =^ŒÌ Ѩq„`«OQÍ ZOK«|_®Î~Ú. JHõ¯_» ™êfl#O KÕã≤
#ѨC_»∞ „Ѩf áêѨO Hõ_»∞‰õΩ¯áÈ`«∞O^Œx #=Ú‡`å~°∞. „Ѩ[Å∞
#n f~°OÖ’ ѨQÅÆ ∞ =∞^蕺ǨÏflO, ~å„u ã¨O^Œ~≈° <å ã¨Ö÷ Ïxfl, 12
~ÀAÅ áê@∞ P ѨÙ}º ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ÃÑ^ŒÌ ÃÑ@∞ì# ‰õÄ_ç LO\Ï~°∞.
J~Ú`Õ „ѨH$õ u JO`«QÍ `«# JO^•Å`À ѨÙ+¨¯ÅOQÍ L<åfl,
#k JO`« Ѩq„`«"∞≥ #ÿ ^≥<· å P „áêO`«OÖ’ ZO`À ^Œ∞YO LOk.
[#O W+¨Ñì _¨ Õ KåÖÏ „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ ѨuÎ |@ìÅ L`«ÊuÎ HÀã¨O
Dã≤ìO_çÜ«∂ HõOÃÑh KåÖÏ "≥Ú^Œ\’¡<Õ HÍ~åö<åÅ∞ ™ê÷Ñ≤Oz,
P `«~°∞"å`« =_»Hõ@O, <ÕÜ«∞@OÖ’ P~ü¯Ô~·\ò =∞i W`«~°"≥∞ÿ#
H˘`«Î Ѩ^Œú`«∞Å∞ Hõ#∞Q˘<åflHõ WOQÆ¡O_»∞Ö’x áêi„âßq∞ ‰õΩÅ∞
"å\˜x "å_»@O "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\ÏìHõ Jq K«=Hõ J~ÚáÈ~Ú,
Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊Ѩ٠|@ì `«Ü«∂i #ëêìÅ`À ‰õÄ_»∞HÀ=@O`À, P
HÍ~åö<åÅ∞ =¸`«Ñ¨_®¤~Ú. =∞i U W`«~° Ѩi„â◊=∞ ^•x ™ê÷#O
fã¨∞HÀHõáÈ=_»O =Å# [#OÖ’ KåÖÏ "≥`«Å∞ KÀ@∞ KÕã¨∞
‰õΩ<åfl~Ú. H©Δ}`« "≥Ú^ŒÖˇ·Ok. ѨÓ~°fiѨ٠=_»Hõ <Õ`« Ѩx "å~°¡H˜
Éè∂í q∞ `«Ñʨ =∞~À k‰õΩ¯ ÖËHáõ È~ÚOk. ã¨iQÍ ‰õΩ~°=x "å#Å∞,
JÅ"å@∞ HÍx (HÍHõáÈ~Ú<å)HÍx, Ѩi„â◊=∞Å ã¨OHΔÀ ÉèíOÖ’
Jq =∞iO`« J=ã¨~=° ∞Ü«∂º~Ú. ^•x "≥O@ 1833Ö’ HΔÍ=∞O
=zÛOk. WѨÊ\˜H© ^•xfl =∞Ǩ HΔÍ=∞O JO@∂ LO\Ï~°∞.
("≥∂iãπ QÀ^•=i ѨÙ@ 288)
34
 ''Jk áê`« Hõ^äÕ! =~å¬ÉèÏ=O HÍ^Œ∞. Z‰õΩ¯= "å# ã¨iHÍx
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ‰õΩ~°=@O, P r=^è•~°x, J=ã¨~åxH˜ xÅ∞= KÕã¨∞
HÀ‰õΩO_® LO_»_O» -1831Ö’ Ju=$ã≤,ì 1832 ѨO@ÅH˜ #+¨Oì
HõeyOKÕ XHõ `«∞á¶ê#∞ 1833Ö’ `«y#O`« h~°∞ ÖËHõ áÈ=@O.——
''P HΔÀÉèí, L`«Î~° lÖÏ¡Ö’ ÉèíÜ«∞Hõ~°OQÍ LOk. ^•xfl P#∞
‰õΩ#fl QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡Ö’ „Ѩu 5 QÆ∞iH˜ W^ŒÌ~°∞ K«xáÈÜ«∂~°∞.
HΔÍ=∞O "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ѨC_»∞ QÆ∞O@∂~°∞Ö’ 5 ÅHõÅΔ [<åÉèÏ =ÙOk.
Jk ѨÓ~°ÎÜÕ∞º ã¨iH˜ 3 ÅHõΔÅ q∞yeOk. QÀ^•=iÖ’ „Ѩu 4
QÆ∞iH˜ XHõ~°∞ #tOKå~°∞——
''„Hõ"Õ∞}Ï #∞eq∞ "Õ¿ã ^è≥·#ºO =∞#∞+¨μºÅ g∞kH˜ ky
=zÛ "åix "≥∞e¡QÍ Hõ|oOz "ÕÜ∞« @O ǨÏ_»ÅQ˘>ËÖì Ï LOk.——
''Jk ~ÀA~ÀAH˜ ÃÑiyáÈ~Ú# H˘nÌ "ÕÅ H˘nÌ [#O
=∞„^•ã¨∞ =∞i W`«~° ã¨OѨ#fl"≥∞ÿ# lÖÏ¡ÅH˜ =Å㨠"≥àϧ~°∞——
''Ü«∂„u‰õΩÅ „Ѩ"åǨÏO ~å„uO|=à◊√§ ^ŒH˜Δ}Ïaè=ÚYOQÍ
™êyOk. =∞„^•ã¨∞ „ѨÉèí∞`«fi Ñ‘~î°O J=@O =Å¡ [#O ^•iÖ’
Kå=QÍ q∞ye# Ñ≤Å¡Å`À#∞ `«=∞ÃÑ· P^è•~°Ñ¨_»¤ "åi`À#∞,
q∞ye# "åi WO\˜ ™ê=∂#¡`À#∞ P ã¨÷ÅOÖ’ ‰õÄ_®~°∞.
''HΔÍ=∞ÉÏkè`∞« Öˇ#· `«e^¡ OŒ „_»∞Å∞ KåÖÏ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ `«=∞
K«xáÈ=_®xH˜ ã≤^ŒúOQÍ L#fl z#fl P_»Ñ≤Å¡efl, =∞QÆ"åix
J=∞‡QÍ H˘#fl"å~°∞ "åix ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ Ѩ@∞ì‰õΩ áÈÜ«∂~°∞——.
''Q˘Ñ¨Ê L`«Î~°kâ◊Ö’ áÈÜÕ∞ ~°Ç¨Ï^•i XHõ á⁄_»∞QÆ∞áê\˜
QÀsÅ ã¨÷ÅO J~ÚOk——.
''KåÖÏ™ê~°∞¡ K«xáÈ~Ú# "åix, áÈ`«∞#fl "åix "Õ~°∞
KÕÜ«∞_»O Hõ+¨ì"≥∞ÿáÈ~ÚOk——.
''HΔÍ=∞O #∞Oz q=ÚH˜Î ѨxKÕ¿ãHõ+¨ìO Ѩ_»‰õΩO_® Z=iH˜
[#O Y~°∞Û`À q=ÚH˜Î x=fi~å^Œ#fl P^ÕâßÅ∞ <å‰õΩ JO^•~Ú——.
''ÃÑ^ŒÌ ‰õΩÖÏÖ’¡ KåÖÏ =∞Okx, K≥~°∞=ÙÅ∞ `«"Õfi ѨxH˜
Z#∞flHÀ_»O [iyOk. "å~°∞ K≥~∞° =ÙÅ∞ `«=fi@O HõO>Ë Kå=@O
Q“~°=„Ѩ^Œ=∞x, `«=fi@O x~åHõiOKå~°∞——.
''q∞ye# "å~°∞ x"å~°}H˜KÕÛ ã¨Ç¨Ü«∂xfl, Jk=KÕÛ J#∞
|Okè`« x|O^è#Œ Å =Å#, J==∂#O`À ã‘fiHõiOKå~°∞. ã¨∞‰õΩ
=∂~°∞Öˇ#· „ã‘ÅÎ ∞ ÃÑ^ŒÌ ‰õΩÖÏŠѨÙ~°∞+¨μÅ∞, ^ÕjÜ«∞ Ѩ~º° "ÕH‰Δõ Ωõ Å
H˜O^Œ ^ÕÇϨ „â◊=∞ KÕã∂¨ Î HõxÑ≤OKå~°∞. q∞ye# "å~°∞ D ™ê÷~ÚH˜
kQÆ\ÏxHõO>Ë PHõe`À =∂_»\ÏxˆH xâ◊Û~ÚOK«∞‰õΩ<åfl~°∞——.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
''PHõe =∞#∞+¨μÅH˜ W`«~°¡ Ѩ@¡ Q“~°=O, "åi Pã¨∞ÎÅ
ǨωõΩ¯Å Ñ¨@¡ PÖ’K«#Å∞ ÖˉõΩO_® KÕã≤Ok——.
''^è•<åºxfl "≥O@#∞#fl Ãã·x‰õΩÅ ~°HõΔ} ÖˉõΩO_® ~°"å}Ï
KÕÜ«∞_»O Pâ◊HõºO J~ÚOk—— PǨ~åxfl fã¨∞H˘x ^è•#º =~°Î
‰õΩÅ∞ =ã¨∞<Î åfl~°#fl "å~°Î q#QÍ<Õ „QÍ=∞OÖ’ L#fl [#O "≥Ú`«OÎ
áÈQÆ∞Ѩ_ç P ^è•<åºxfl KÕlH˜¯OK«∞HÀ_®xH˜ `«ÅѨ_Õ"å~°∞——.
''„QÍ=∞OÖ’ r=# k#K«~º° Ju x~°∞`åûǨÏHõ~O° J~ÚOk——
ѨQÆÅ∞ =∞QÆ"å~°∞ g^èŒ∞Ö’¡ u~°∞QÆ∞`«∂ u#QÆey#k U^≥·<å
Z@=O\˜ =ÚiH˜Ö’OK≥·<å U~°∞HÀ=_»O, ~å„uà◊√§ P_»"åà◊√§
Ñ¨Öˇ¡‰õΩ#fl #∂uÖ’Oz `«=∞ W`«Î_ç aO^≥ÅÖ’H˜ h~°∞ KÕ^Œ∞
‰õΩ#flѨC_»∞ „Ѩf ÉÁ@∞ìx *Ï„QÆ`«ÎQÍ, qÅ∞"≥·#kQÍ, PáêºÜ«∞
"≥∞ÿ#kQÍ K«∂_»@O, KÕã¨∂Î LO\Ï~°∞——.
D qKå~°Hõ~°"≥∞ÿ# ^Œ$âߺʼnõΩ Z=~°∞ ã¨Ê+¨ìOQÍ ™ê‰õΔΩÖ’
"åiÖ’ XHõ~∞° . ''Ç≤ÏO™êѨÓi`« HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ѨÓiÎQÍ J}z
"ÕÜ«∞@O ‰õΩ^Œ~°ÖË^Œ∞. J~Ú<å Fi‡`À X_»O|_çHõ`À D
qѨ`«∞Îx `«@∞ìH˘<åfl~À Jk "≥Ú`«ÎO g∞^Œ Pâ◊Û~°º Hõ~°"≥∞ÿ#k——
''QÆ∞K«∞ÛH˘<Õ ÖËq∞, =ºH˜ÎQÆ`«"≥∞ÿ# "≥`«Å∞, á⁄ÖÏÖ’¡ ^•Ç¨xH˜
K«xáÈÜÕ∞ Ѩâ◊√=ÙÅ∞, ^Œ∂~°"≥∞ÿ# =Oâ◊áê~°O Ѩ~°ºOQÍ =zÛ#
z#fl PÉèí~°}ÏÅ∞, "≥O_ç |OQÍ~°Ñ¨Ù #QÆÅ∞, PHõe`À JÅ
=∞\˜OKÕ Ñ≤Å¡Å∞ P„HõO^Œ#Å∞-J~Ú<å ^•x qѨ¡=O `«=∞
„ѨÉ∞íè `«fiѨ٠z`«âÎ √◊ kúÖ’ #=∞‡HõO WOHÍ áÈHõ "åiH˜ =ºuˆ~HõOQÍ
P"Õâ◊ѨÓi`«OQÍ "ÕÜ«∞x ˆHHõÅ∞!——
(>ˇÿ"£∞ûH˜ W.ZÖò.ÔH. [#=i 1874Ö’ „"åã≤# L`«Î~°O.
nxfl "≥∂iãπ `«# QÀ^•=i 289-90 ѨÙ@ÅÖ’ L^ŒÇϨ iOKå~°∞.)
`«~°∞"åu Ô~O_»∞ =~°¬ |∞∞`«∞=ÙÅ∞ LO_»=Åã≤#O`« J#∞
‰õÄÅOQÍ<Õ L<åfl~Ú. J~Ú`Õ P „áêO`«O âßѨ„QÆã¨Î"≥∞ÿ#@∞ì
^•xfl 1839 =∞~À `«∞á¶ê#∞ H˘\˜ìOk. JO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞ 60
ã¨O=`«û~åÅÖ’ =zÛ# JxflO\˜Hõ<åfl Z‰õΩ¯= q<åâ◊HÍi
J~ÚOk. P `«∞á¶ê#∞`À F LÃÑÊ# Hõeã≤=zÛ, X_»∞ä Ñ· q~°∞K«∞‰õΩ
Ѩ_ç HÍH˜<å_» HÀ~°OyÅ#∞ =ÚOzOk. F_»Å∞ qiy Éè∂í ÉèÏQÆO
g∞^Œ 4 "≥∞ÿà◊¡^•HÍ H˘@∞ì‰õΩ =KåÛ~Ú. Q˘Ñ¨Ê „áê}#+¨ìO
[iyOk. ™ê=∞~°¡HÀ@Ö’x Z<Àfl ™ê÷x‰õΩÅ Wà◊√¡ QÍeH˜ <ÕÅ
‰õÄÖÏ~Ú. S~Àáê"åã¨∞Å Wà◊Ö¡ ’ ~Ô O\˜H˜ `«Ñʨ q∞ye#"å\˜H˜
HõÑC¨ Å∞ ÖËzáÈÜ«∂~Ú. ~å[=∞O„_çÖ’ `«∞á¶ê#∞ f„=`«H˜ H˘xfl
Wà◊√§ ‰õΩÖÏ~Ú. Q˘Ñ¨Ê Pã≤#Î +¨Oì [iyOk. =~°‰Î Ωõ Å y_»O¤ QÆ∞Å∞
35
QÀ~°Oy=^ŒÌ, JOQÍ~°=Ú =^ŒÌ tkèÅ=∞Ü«∂º~Ú. Ѩâ◊√=ÙÅ∞,
ѨO@Å∞ <åâ◊#=∞Ü«∂º~Ú. KåÖÏ á⁄ÖÏÅ∞ LѨC h~°∞ "å\˜
g∞^Œ „Ѩ=Ç≤ÏOK«@O =Å# JÜ≥∂QƺO J~ÚáÈÜ«∂~Ú. K≥~°∞
=ÙÅ∞ J^Õ HÍ~°}O =Å¡ áê_»Ü∂« º~Ú. #∂`«∞Ö’¡ h~°∞ LѨÊ|_ç
H˘xfl "≥∞ÿà◊¡^•HÍ "å\˜Ö’ h~°∞ `åQÆ_®xH˜ ѨxH˜~å‰õΩO_®
áÈ~ÚOk. (D q+¨Ü«∞O XHõ =∞„^•ã¨∞ =∞Ç≤Ïà◊ „"åã≤# L`«Î
~åÅÖ’xk ѨÙ@ 144 ÅO_»<£ =Ú„ˆ~)
֒Ѩ ѨÓi`«"∞≥ #ÿ =~°¬O, JHÍÅ=~°¬O XHõ^•x"≥O@ XHõ\ ˜
XHõ ÉèíÜ«∞OHõ~° ^•i^ŒºO ã¨OÉèíqOKÕ=~°‰õΩ J#∞ã¨iã¨∂Î
=KåÛ~Ú. Wqã¨iQÍ K«∂¿ãÎ âßáêÅ∞ HÍ=Ù. |∞∞`«∞=ÙÖ’¡ Z<Àfl
`Õ_®Å∞#flѨÊ\˜H˜, Q˘Ñ¨Ê ã¨OѨ^Œ#∞ ã¨$+≤ìOKÕ =∂~åæÅ∞<åfl~Ú.
"å\˜x Hõà◊√¡O_ç K«∂_»ÖËx JkèHÍ~°∞Å =Å# [iy# #+¨ìO.
=∞„^•ã¨∞Ö’ QÆ=~°fl~ü, PÜ«∞# ã¨ÅǨ=∞O_»e =∞#ã¨∞ÅÖ’
XHõ W|ƒOkHõ~°"≥∞ÿ# ÉèÏ=O `«ÖˇuÎOk. =∞„^•ã¨∞ ã≤qÖò ¿ã=H˜
K≥Ok# =∂O>ˇQ∑ "≥∞s ÉÏ~üìx ''P^•Ü«∞O `«yæáÈ_®xH˜ HõÅ
HÍ~°}ÏÅ∞ „Ѩ[Å ™ê=∂#º Ѩiã≤u÷ —— J#fl q+¨Ü∞« OÃÑ· Juz#fl
q=~åÅ`À ã¨Ç¨ qKå~°} KÕÜ«∞\ÏxH˜ ѨOÑ≤Ok. (JѨC_»∞
XHõ ‰õΩ`«∂ǨÏÅO HõeyOKÕ ã¨OѶ¨∞@# [iyOk. P ~ÀAÖ’¡
lÖÏ¡ HÍ~°ºx~åfiǨÏHõ Ü«∞O„`åOQÆO J^Œ∞Ѩ٠q=∞~°≈ÖˉõΩO_®
(z`«OÎ =zÛ#@∞ì) „Ѩ=iÎã∂¨ Î LO_Õk. JO^Œ∞KÕ`« P<å\˜ HõÖHˇ ~ìõ ü
`«# Ѩx f~°∞x ѨsH˜Δã¨∞Î#fl@∞¡ ÉèÏqOz, ã¨~ü ÃÇÏ„h ~åHõx
W+¨ìѨ_»ÖË^Œ∞. J`«#∞, P qKå~°} JkèHÍiH˜ ã¨=∂Kå~° ¿ãHõ
~°}Ö’ gÖˇ·#xfl J=~À^è•Åx HõeÊOKå_»∞. P `«~åfi`« P HõÖˇ
Hõ~ì xü `˘ÅyOz P qKå~°}ÏkèHÍi<Õ, x~°fiǨÏ}ÏkèHÍix KÕ™ê~°∞
`«Ñʨ xã¨~Ô .· (ÉÏ~üì P `«~∞° "å`« 'WO_çÜ∂« q+¨Ü∂« Å HÍ~°º^Œi≈—
Ü≥ÚHõ¯ =∞O_»e ã¨É∞íè º_»Ü∂« º_»∞ -"≥∂iãπ QÀ^•=i ѨÙ@ 291)
ã¨~ü =∂O>ˇQ˘"≥∞b Uq Hõ#∞‰õΩ¯<åfl_»∞? D kQÆ∞= WzÛ#
"庉õΩÅѨiKÕ ã¨`åºÅ ã¨=Ú^•Ü«∂xfl Hõ#∞‰õΩ¯<åfl_»∞.
1. 1821 #∞Oz 21 ã¨O=`«û~åÅ∞ QÆ_çKÕã¨iH˜ [<åÉèÏ
<åÅ∞QÀ=O`«∞ `«yæOk.
1821-23 ..................738,308
1842-43 .................. 561041
`«~°∞QÆ∞^ŒÅ .................... 177267
=∂=¸Å∞QÍ J~Ú`Õ ã¨O=`«û~åxH˜ 1 âß`«O ÃÑ~°QÍe!
JÖÏK«∂¿ãÎ [<åÉèÏ `«~∞° QÆ∞^ŒÅ 177267 HÍHõ 332310.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
P~°~÷ ü HÍ@<£ `«# Ѩ#∞Å∞ `«#∞ KÕ™êHõ [<åÉèÏ Uq^èOŒ QÍ
ÃÑiyO^À HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
2. h\˜áê~°∞^ŒÅ HÍ~åºÅ x~°¡HõΔ ºO.
3. ^ŒHõΔ`«ÖËx, JqhuHõ~°"≥∞ÿ# „QÍ=∞ P^•Ü«∞ JkèHÍ~°∞Å∞.
4. [q∞O^•~°∞Å qÖÏ™êÅ∞. "åi [q∞O^•i Ü≥ÚHõ¯ ^Œ∞ifl~°fiǨÏ}.
D QÀ^•=iH˜, P~°ú~üHÍ@<£, `«# PÖ’K«Åx, Ç≤ÏO^Œ∂
^Õâ◊OÖ’ `«# rq`«Ñ¨Ù Ju Ѷ¨Å=O`«"≥∞ÿ# ã¨O=`«û~åÅx,
JOH˜`«O KÕ™ê_»∞.
`«~°∞"å`«
JxflO\˜x ѨiQÆ}Ö’H˜ fã¨∞H˘O>Ë „ѨÑO¨ K«OÖ’ WO`«HOõ >Ë
„ѨÜ≥∂[#HÍi, ÖÏÉèíHÍi J~Ú# =∞~À '[#HÍ~°ºO— (Pub-
lic work) LO^•? J#fl „Ѩâfl◊ L^Œ~Úã¨∞O
Î k. Wk Q“~°=hÜ«∞
PÖò„ÃѶ_£ _ÕH˜<£ Z"£∞.ZÖò.Z. qHÀìiÜ«∂, P¢¿ãìeÜ«∂
WO_çÜ«∂ÅÖ’ h\˜áê~°∞^ŒÅ g∞^Œ Ѷ¨e`åÅ g∞^Œ ã¨=∞„QÆ"≥∞ÿ#
qKå~°} KÕã≤, HÍ"åÅx WzÛ# f~°∞Ê
1- [<åÉèÏ
lÖÏ¡ JxflKÀ\Ï¡ ã¨OѨ#fl =∞ø`«∞#flѨC_»∞ [<åÉèÏ ã¨Ç¨
[OQÍ<Õ ÉÏQÍ ÃÑiyOk. Z‰õΩ¯= Éèí∂q∞ ™êQÆ∞Ö’H˜ =zÛOk.
ZO`«=~°‰õΩ JO>Ë W\©=Å x"ÕkHõ „ѨHÍ~°O [<åÉèÏ 20 ÅHõΔ
ÅH˜ ÃÑiyOk.
Ѩx "≥Ú^ŒÅÜÕ∞º ã¨=∞Ü«∂xH˜ 561041
1891 [<åÉèÏ ÖˇHõ¯Å „ѨHÍ~°O 2078782
ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ (~°=∂~°q∞ 300 âß`«O) 1514741
ÉÏQÍ UÅ∞|_ç [iˆQ ^ÕâßÖ’¡ [<åÉèÏÖ’ ã¨OѨ^Œ ÃÑ~°∞QÆ∞
`«∞Ok. WHõ¯_® J^Õ [iyOk. h\˜ áê~°∞^ŒÅ L#fl lÖÏ¡
q+¨Ü«∞O JkèHõ [<åÉèÏ J#fl „Ѩã¨H˜Î ÖË^Œ∞.
2. P^•Ü«∞Ѩ٠ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ
1843-44 Jxfl L`«Êu™ê÷<åÅ #∞Oz ~°∂. 1725841
1898 Éèí∂q∞ÃÑ· P^•Ü«∞O =∂„`«"Õ∞ ~°∂. 6019224
ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ (250 âß`«O) ~°∂.4293383
1898 Jxfl L`«ÊuÎ ™ê÷<åÅ#∞Oz =zÛ# P^•Ü«∞O ~°∂. 7995481
Wk 1843-44 P^•Ü«∂xH˜ 4 Ô~@∞¡
("åÖò¬ 'QÀ^•=i— ã¨OѨÙ\˜ 1. ѨÙ@ 154)
36
 ѨÓ~°fiO ÉèíÜ«∞OHõ~°"≥∞ÿ# ÉÏ^èŒÅ∞, "åºÑ≤Oz# ^Œi„^ŒO.
WѨC_»∞ 50 ã¨O=`«û~åÅHõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ ™ê=∂#º ã¨OѨ#fl`«.
`«$Ñ≤ΠѨ_ç# [#O. =∞„^•ã¨∞ ~åROÖ’ L#fl 22 lÖÏ¡Ö’¡
P^•Ü«∞O q+¨Ü«∞OÖ’ ѨÓ~°fiѨ٠13= ™ê÷#O #∞Oz, 2=
™ê÷<åxH˜ Zyã≤Ok. "≥Ú^Œ\ ˜™ê÷#O =∂„`«O HÍ@<£^Õ. ZO^Œ∞
HõO>Ë "≥Ú^Œ\ ˜™ê÷#OÖ’ L#fl lÖÏ¡ J`«x `«O*Ï=Ó~°∞ Hõ#Hõ.
P Ô~O_»∞ lÖÏ¡ÅH˜ áÈ\©ÖË^Œ∞ !
3 ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ - kQÆ∞=∞`«∞Å∞
P#Hõ@ì "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ@ì_®xH˜ =ÚO^Œ∞ ã¨O=`«û~°O (1845-46)
kQÆ∞=∞`«∞Å∞ ~°∂. 388749
ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ ~°∂. 907774
HõeÑ≤ "≥Ú`«ÎO ~°∂. 12,96,523
W\©=e ã¨=∂Kå~°O L#fl 1893-94
kQÆ∞=∞`«∞Å∞ ~°∂. 3706953
ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ ~°∂. 154559084
HõeÑ≤ "≥Ú`«ÎO ~°∂. 19166037
ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ (1400 âß`«O) ~°∂. 17869514
4. J^Œ#Ѩ٠ã¨OѨ#fl`«
h\˜ áê~°∞^ŒÅ =Å# áÈQÆ∞|_ç# J^Œ#Ѩ٠ã¨OѨ^Œ
¿ÇÏ`«∞|^Œ"ú ∞≥ #ÿ „â◊^`úŒ À JOK«<å "ÕÜ∞« \ÏxH˜ L#fl QÆ}ÏOHÍÅ∞,
Éèí∂q∞ #∞Oz L`«ÊuÎ (ѨO@Å∞)H˜ =∂„`«"Õ∞ ã¨O|OkèOz#k.
Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâO◊ JO`«\ g˜ ∞^Œ Éè∂í q∞g∞^Œ Ѩ#∞flÅ ~°∂ѨOÖ’
=zÛ# P^•Ü«∞O "≥Ú`«ÎO L`«ÊuÎ P^•Ü«∞OÖ’ 12= =O`«∞
(Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊Ѩ٠HΔÍ=∞ x"ÕkHõ 1880, Ô~O_»=ÉèÏQÆO ѨÙ@
112, nxx ~°"∞Õ âò K«O^Œ~^ü `Œ ü ã≤.S.W =∞iH˘O^Œ~∞° JkèHÍiHõ
QÆ∞}ÏOHÍÅ<Õ fã¨∞‰õΩO@∂ =KåÛ#∞. Hõ#∞Hõ WHõ¯_» J"Õ "å_»∞Î
<åfl#∞. P `«~∞° "åu ÉèÏQÆOÖ’ g\˜H˜ `«yOæ ѨÙÅ∞ KÕ™ê#∞ - ~°K~« Ú„u)
D TǨÏ# (assumption) P^è•~°OQÍ QÀ^•=i lÖÏ¡
Éè∂í q∞ ã¨O=`«û~°ÑÙ¨ y~åH© (Ѩ#∞flÅ ~°∂ѨOÖ’ ~å|\˜#ì P^•Ü«∞O)
~°∂. 6019224. JO>Ë L`«ÊuÎ qÅ∞= ~°∂.722306.
JO^Œ∞Ö’ Hõ\#ì˜ Ñ¨#∞flÅ∞ fã≤"¿Õ ãÎ ~°∂. 6600000-6 HÀ@∞¡QÍ
J#∞HÀ=K«∞Û.
W^Õq^èOŒ QÍ =~å¬^•è ~° ѨO@Å qÅ∞= 1 HÀ\˜~∂° áêÜ«∞Å∞
q∞OzÖË^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« [<åxH˜ áÈQÆ∞Ѩ_»¤ J^Œ#Ѩ٠ã¨OѨ^Œ
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
5 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Åx H˘O`« ¿ÇÏ`«∞|^ŒOú QÍ xâ◊Û~ÚOK«=K«∞Û.
JO>Ë `«ÅXH˜¯O\˜H˜ ã¨O=`«û~åxH˜ ~°∂.25 WHõ¯_» Éèí∂q∞
#∞Oz =zÛ# W`«~° ã¨Oáê^Œ#Åx ѨiQÆ}#Ö’xH˜ fã¨∞HÀÖË^∞Œ
Hõ#∞Hõ 25 ~°∂II. [#O J#∞Éèí"åxH˜ =zÛ# Ü«∞^•~°ú"≥∞ÿ#
J^Œ#Ѩ٠„ѨÜ≥∂[<åxfl ã¨∂zã¨∞ÎO^Œx J#∞HÀ=K«∞Û. „Ѩã¨∞Î`«O
^Œ$+≤ìÖ’ LOK«∞H˘#fl ÅHΔͺxH˜ ѨÓiÎ JOK«<åHõO>Ë `«‰õΩ¯=
JOK«<å "ÕÜ«∞@O Ju |∞kú=O`«"≥∞ÿ# Ѩx. JO^Œ∞KÕ`« =∞~À
10 ~°∂áêÜ«∞Å∞ fã≤ 15 ~°∂áêÜ«∞Å∞ (JO>Ë D ~ÀA JO`«QÍ
K≥ÖÏ=∞}˜Ö’ K«∂_»Ü«∞HõáÈ~Ú<å 3 â◊`åÉÏúÅ∞QÍ "å_»∞HõÖ’
L#fl |OQÍ~°∞ <å}ˇO) J#fl "≥Ú`åÎxH˜ =KåÛ#∞. QÀ^•=i
lÖÏ¡Ö’x „Ѩu P_», =∞QÆ, Ñ≤Å¡"å_»∞, Ñ≤Å¡ „Ѩu ã¨O=`«û~°O
XHõ "≥ÚǨÏ~°∞ á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°x, ã¨~ü P~°~ú ü HÍ@<£ "å~°∞O@∞#fl
„áêO`åxH˜ KÕã≤# Ѩ#∞Å =Å# Jk HÍHõáÈ`Õ Jn "åà◊¡k
HÍHõáÈÜÕ∞k Jx K≥Ñʨ =K«∞Û. Wk „a\˜+π áêÅ# =Å# #∞Oz
=zÛ# XHõ P~å^èhŒ Ü«∞"≥∞#ÿ Ѷe¨ `åxH˜ x^Œ~≈° #O. Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊
„ѨÉèí∞`åfixH˜ ã¨O|OkèOz# „Ѩu"å~°∞-„Ѩu „a\˜+π áœ~°∞_»∞
QÀ^•=i lÖÏ¡ P#O^ŒOQÍ J#∞Éèíqã¨∞Î#fl „ѨÜ≥∂[ <åÅx,
W`«~° lÖÏ¡Å J#∞Éè=í OÖ’H˜ `Õ=\ÏxH˜ HõOHõ}O Hõ@∞ìHÀ"åe.
JO`« Q˘Ñ¨Ê =∞Oz Jxfl™ê~°∞¡ [~°QÆHõáÈ~Ú<å, „ѨuKÀ@
H˘O`«ÖÏÉèíO #"≥∂^Œ=Ù`«∞Ok.
5. "≥∞~°∞QÆ∞_»Ñ¨_»¤ „Ѩ[ŠѨiã≤÷u
lÖÏ¡ "åã¨∞ÅO^Œ~°∂ ™ê^è•~°}OQÍ =º=™ê~ÚHõ =~°æ=Ú
„Ѩ`ÕºHõOQÍ#∞, Ju Z‰õΩ¯=QÍ ã¨OѨ#∞flÅ∞.
''P#Hõ@ì HÍÅ=Å x~å‡}O g∞^Œ P^è•~°Ñ¨_ç# ™êQÆ∞h\˜
áê~°∞^ŒÅ HÍ~°}OQÍ ~Ô `· ∞« ŠѨiã≤u÷ xâ◊ÛÜ«∞OQÍ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ_Oç k——
''Ô~·`«∞Å ã¨OѨ#fl`« =∂=¸Å∞QÍ K«∂¿ã"åiH˜ ‰õÄ_®
ã¨Ê+¨ì"≥∞ÿOk——
''`å\ωõΩáêHõÅx „Hõ"Õ∞Ñ≤ ÃÑO‰õΩ\˜à◊√¡ `«Ñ≤ÊOKå~Ú——
''Ô~·`«∞Å∞ =∞Oz ^Œ∞ã¨∞ÎÅ∞ ^èŒiã¨∞Î<åfl~°∞——
''=º=™ê~ÚHõ =~°"æ ∞Õ HÍHõ „âßq∞Hõ=~°Oæ ‰õÄ_® ã¨~fi° ™ê^è•
~°}OQÍ *Á#fl W`«~° "≥∞@ì ^è•<åºÅH˜ |^Œ∞Å∞QÍ aÜ«∞ºO
"å_»∞Î<åfl~°∞——
Wq xâ◊≈|Ì"∞≥ #ÿ ѨÊ\˜H˜ xâ◊ÛÜ«∞"≥∞#ÿ "≥∞~°∞QÆ∞^ŒÅ ã¨∂zHõÅ∞.
("≥∂iãπ QÀ^•=i ѨÙ@ 87)
37
 6. XHõ H˘`«Î =∞x+≤ QÆ=∞xOz# ™ê=∂#º
„ѨÜ≥∂[#O
Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâÑ◊ Ù¨ ™êQÆ∞h\˜ áê~°∞^ŒÅÃÑ· ã¨=∞„QÆ"∞≥ #ÿ ѨxKÕã#≤
„j _ÕH˜<£ (DÜ«∞# QÆ∞iOz <Õ#∞ KåÖÏ™ê~°∞¡ „Ѩ™êÎqOKå#∞.
D ѨÙ@Ö’¡ P#Hõ@ì QÆ∞iOz D q^èŒOQÍ JO\Ï_»∞ -
''Jk Hõ@ìHõ=ÚO^Œ∞ 19"ÕÅ ZHõ~åÅH˜, XHõ „Hõ=∞O ÖˉõΩO
_®#∞ ֒ѨÑÓ¨ i`«"∞≥ #ÿ q^èOŒ QÍ#∂, #k h~°OkOKÕk. "≥Ú`«OÎ
69 "ÕÅ ZHõ~åÅ∞ Jxfl (h\˜) ™ê÷=~åÅ =Å# `«_ç¿ãq.
WѨC_»∞ 364 "ÕÅ ZHõ~åÅ∞ H˘`«ÎQÍ [`«KÕÜ«∞ |_®¤~Ú. 370
"≥∞ÿà◊¡ á⁄_»=Ù# =ÚYº HÍÅ∞= LO_»QÍ JO^Œ∞Ö’ 339 "≥∞ÿà◊√¡
<å=Å∞ „Ѩܫ∂}˜OK«\ÏxH˜ gÅ∞QÍ LOk. ѨOÑ≤}© HÍÅ∞=Å∞
848 "≥∞à◊¡ á⁄_»=Ù# L<åfl~Ú. áÈQÆ∞Ѩ_ç# q∞QÆ∞Å∞ ѨkÅHõΔÅ
áœO_»¡ HõO>Ë Z‰õΩ¯"Õ. "≥Ú`«ÎO ~å|_ç ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ 16
âß`«O. =_ô¤Å∞ W`«~° Y~°∞ÛÅ∞ fã≤"ÕÜ«∞QÍ q∞ye# P^•Ü«∞O
82269 áœO_»∞¡. q∞QÆ∞Å∞ ÖÏÉèíO ÃÑ@∞ì|_ç`À áÈe¿ãÎ 8.6
âß`«O. WO`«HõO>Ë =∞„^•ã¨∞Ö’ ™êQÆ∞h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ü≥ÚHõ¯
ÖÏÉèí™ê\˜`«#O K«∂Ñ≤OK«\ÏxH˜ WOˆH=∞<åfl KÕÜ«∂ÖÏ?——
N _ÕH˜<£ =∞m¡ D q^èŒOQÍ JO\Ï_»∞ (9)
''nx x~°fiǨÏ}H˜ 216 <ÒHõÅH˜ (XHõ\ ‰˜ Äõ _®) `«‰Ωõ ¯=HÍx
Ѩ_»=Å∞<åfl~Ú. JO^Œ∞Ö’ 4 ã‘ì=∞~°∞¡, 8 Pqi`À #_çKÕ
`«"˘fi_»Å∞ h\˜g∞^Œ `Õe L#fl "å\˜qÅ∞= 55 "ÕÅ áœO_»∞¡.
"å\˜ ã≤÷u x~°fiǨÏ}x 2258 áœO_»∞¡. „Ѩf ã¨O=`«û~°O,
"≥∞~°∞QÆ∞^ŒÅH˜, H˘`«ÎQÍ KÕiÛ# "å\˜H˜ =∂~°∞ÊÅH˜ QÍ#∞ H˘`«Î
Hõ@ì_®Å∞ HÍ=Åã≤ =ã¨∞Î#fl@∞¡ x"ÕkHõÅ∞ `≥Å∞ѨÙ`«∞<åfl~Ú.
Q˘Ñ¨Êh\˜ áê~°∞^ŒÅ HÍ~åºÅ∞, ã¨r="≥∞#ÿ ѨÙ#~ü ã¨$+≤ì KÕÜ∂« eû
#=x K«∂Ñ≤OK«\ÏxH˜ JuH˘kÌ Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊O J#∞Éèí=O
KåÅ∞. XHõ ^≥|ƒÖ’ ^•xfl ã¨$+≤ìOK«ÖËO. Jk `Õ_®Å∞ ÖˉõΩO_®
(Jxfl™ê~°∞¡) =$kúá⁄O^Œ∞`«∞Ok. „â◊^Œú, xÜ«∞O„`«}, =∂~°∞Ê
JÖψQ, x`«ºO Y~°∞Û ^•xÖ’ Wq∞_ç LO\Ï~Ú. (™êQÆ∞h~°∞
áêi# Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊O)
7. HΔÀÉèíѨ_»∞Î# „áêO`åÅH˜ ã¨Ç¨Ü«∞O
''QÀ^•=i lÖÏ¡Ö’ HÍÅ∞=Å |$ǨÏ`ü =º=ã¨÷ ѨÓiÎ HÍ=
™ÈÎOk. Hõ$+¨‚ kOHÍ "≥#∞Hõ|_Õ LOk. J~Ú`Õ D Ô~O_»∞
_≥ÖÏìÅ∞ "≥∞K«∞ÛHÀ^ŒQÆæ h\˜ ~°"å}ÏH˜ J#∞"≥·# HÍÅ∞=ÅÖ’
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
HõÅѨ|_ç LO_»@O KÕ`« 1833Ö’ qâı+¨ [##ëêìxH˜ HÍ~°}
"≥∞#ÿ HΔÍ=∞O #∞Oz "å~°∞ ~°HOΔ˜ K«|_»@"Õ∞ HÍHõ "åi ã¨=∞$^Œ"ú ∞≥ #ÿ
q∞QÆ∞Å∞Ö’Oz q∞ye# Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâßxH˜ q~åà◊q∞=fiQÆey L<åfl~°∞.
D q+¨Ü«∞O HõÖÁ<≥Öò (WѨC_»∞ *ˇ#~°Öò) ZѶπ. ÃÇÏKü
~°∞O_®Öò P~ü. W (™êQÆ∞h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ W<£ÃãÊHõì~ü *ˇ#~°Öò)
''HΔÍ=∞ q+¨Ü∂« ʼnõΩ ã¨O|OkèOz, ™êQÆ∞h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ^HŒä ÍÅ
„ѨQÆu Ü≥ÚHõ¯ ã¨g∞HõΔ—— J#fl "åi x"ÕkHõ #∞Oz ã‘fiHõiO
K«@"≥∞ÿ#k.
(WOw¡+μ¨ =¸ÅOÖ’ decimated J#fl Ѩ^OŒ "å_»|_çOk.
JO>Ë 10 âß`«O [##+¨ìO Jx J~°÷O - Hõ=#â◊~°‡)
(Ü«∞^•~å÷xH˜ [##+¨ìO 25 âß`«O - ~°K«~Ú„u)
J#∞|O^èŒO
™ê÷xHõ Ç≤ÏO^Œ∂ JkèHÍi Ü≥∂Qƺ`å Ѩ„`«O
P#Hõ@ì x~å‡}O `«~°∞"å`« QÀ^•=i lÖÏ¡Ö’x =∂~°∞ÊÅ∞
(<å^Œ=Úx "≥Ú^ŒeÜ«∂~°∂ ZãπÔH· fi~ü, QÀ^•=i `åã≤ÖÏÌ~°∞QÍ
Ѩ^Œq q~°=∞} KÕã≤# PÜ«∞#)
1. QÀ^•=i g∞^Œ P#Hõ@ì x~å‡}O D ^Õâ◊ „áêO`åxHÀ
Q˘Ñ¨Ê=~°O. J<å=$+≤ì ~ÀAÖ’¡ HΔÍ=∞O, `«Ñ¨Êx [#O "å\Ï!
=∞#∞+¨μºÅ∞, Ѩâ◊√=ÙÅ∞ ÉÏ^ŒÑ¨_»@O [iˆQk. x~å‡}O
JÜ«∂ºHõ lÖÏ¡Ö’ HÍÅ∞=Å∞ XHõ^•xH˘Hõ\ ˜ HõÅ∞ã¨∂,Î ™êQÆ∞h\˜
áê~°∞^ŒÅˆH QÍHõ <å"åÜ«∂<åxH˜ ‰õÄ_® ѨxH˜=ã¨∞Î<åfl~Ú.
ѨtÛ=∞ _≥ÖÏìÖ’ ~Ô O_»∞ =ÚYº HÍÅ∞=Å∞- UÅ∂~°∞, #~åûѨÙ~°O
HÍÅ∞=Å∞-L<åfl~Ú. =∞^茺 _≥ÖÏìÖ’ XHõ HÍÅ∞= J=∞ÖÏ
ѨÙ~°O HÍÅ∞= LOk. `«∂~°∞Ê _≥ÖÏìÖ’ 5 HÍÅ∞=Å∞, ™ê=∞~°¡
HÀ@, HÍH˜<å_», HÀ~°Oy, =∞O_»¿Ñ@, QÆ@∞ì HÍÅ∞=Å∞ - L<åfl~Ú.
q∞ye# _≥ÖÏìÖ’ „Ѩu^•O\’¡ XHõ QÆ@∞ì HÍÅ∞= LOk. W=hfl
Ѩ_»=Å „Ѩܫ∂}ÏxH˜ J#∞"≥·#q. g\˜ #∞Oz ™êQÆ∞h\˜
HÍÅ∞=Å∞ |Ü«∞ÖËÌ~åÎ~Ú. =i<å@∞¡ qѨs`«OQÍ ÃÑiQÍ~Ú.
K≥~∞° ‰õΩ Ñ¨O@ D lÖÏ¡Ö’ ã¨H$õ `«∞QÎ Í Hõ#Ѩ_kÕ . WѨC_»∞ ~°=∂
~°q∞ Jxfl KÀ\Ï¡ K«∂_»=K«∞Û. ™êQÆ∞ qã‘Î~°‚`« 1887-88
[=∂|Ok „ѨHÍ~°O 794829 ZHõ~åÅ∞.
2. ã‘¡=∞~°¡#∞ HÀ™êÎ "≥O@, Ѩ_»=Å „Ѩܫ∂}ÏxH˜ J#∞"≥·#
HÍÅ∞=ÅH˜ J#∞|O^èŒOQÍ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ@ì_»O, ã¨~°∞‰õΩÅ ~°"å}ÏH˜
38
ã¨∞ÅÉèí"≥∞ÿOk. ^èŒ#=O`«∞Å∞ ÉÏQÍ ÉÏQÆ∞Ѩ_®¤~°∞. Ô~·`«∞ŠѨiã≤÷
`«∞Å∞ ÃÑiy# ^èŒ~°Å =Å¡ ZO`«QÍ ÉÏQÆ∞Ѩ_®¤Ü«∞O>Ë "å~°∞
ëê=ÙHÍ~°¡ KÕ`∞« Ö’¡Oz |Ü«∞@Ѩ_ç `å"Õ∞ ëê=ÙHÍÔ~<¡ å~°∞. "åiH˜
tã¨∞ÎÅ∞ Hõ@ì_®xH˜ Kåe#O`« LOk. ^èŒ#=O`«∞Öˇ·# Ô~·`«∞Å∞
W<å=Ú Éèí∂=ÚÅx n~°…HÍÅѨ٠H“à◊§H˜ fã¨∞H˘O@∞<åfl~°∞.
W<å=Ú^•~°∞Å∞ ™ê^è•~°}OQÍ c^Œ„ÉÏǨχÅ∞, "åi Éèí∂=Úefl
"å~°∞ ™êQÆ∞KÕã¨∞HÀÖË~°∞. Ô~·`«∞ÅH˜ Z^Œ∞ÌÅ∞, <åQÆà◊√§ áêÖË~°∞¡`À
‰õÄ_ç# ™ê^è#Œ ã¨OѨuÎ LO@∞Ok. 1876, 1877 ã¨O=`«û~åÅ
HΔÍ=∞O ѨH¯õ #∞#fl q[Ü«∞#QÆ~O° QÆO*ÏOÅ #∞Oz c^Œ "åix
ÃÑ^ŒÌ ã¨OYºÖ’ fã¨∞‰õΩ=zÛOk. "å~°∞ ~°Hõ~°HÍÖˇ·# Ѩ#∞Å∞
ã¨OáêkOK«∞H˘<åfl~°∞. áêÖË~Q¡° Í, ‰õÄbÅ∞QÍ Ñ¨ÅH¡ © É’~¸Å∞QÍ,
WO\˜ <ÒHõ~°∞¡QÍ. nx`À „â◊=∞ K«=Hõ J~ÚOk. JO^Œ∞Ö’
KåÖÏ=∞Ok WHõ¯_Õ LO_çáÈÜ«∂~°∞. H˘O`«=∞Ok "åi
rq`åÅ∞ KåÖÏ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«∞H˘x `å"Õ∞ Ô~·`«∞ÅÜ«∂º~°∞.
h\˜ áê~°∞^ŒÅ =Å¡ =º=™êÜ«∞O ÃÑiy Ô~·`«∞ŠѨiã≤÷u
"≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ_çOk. ѨÓ~°fiO J„â◊^ŒúQÍ xi‡OK«∞H˘O@∂ =zÛ#
`å\ωõΩ Wà◊§‰õΩ |^Œ∞Å∞ "å~°∞ K≥ѨCHÀ^Œy#, L#fl`« =~åæÅ
Jaè~∞° zH˜ ã¨iѨ_Õ Wà◊√§, "Õ∞_»Å∞ Hõ@ì <Õ~åÛ~°∞. ɡÅO¡ `«Ü∂« i
K≥ѨCHÀ^ŒQÆæO`«QÍ "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ_çOk. W#∞=Ú`À KÕã≤# K≥~°∞‰õΩ
~°ãO¨ Ñ≤O_Õ Ü«∞O„`åÅ∞, ѨÓ~°fiѨ٠K≥H¯õ "å\˜ ™ê÷#OÖ’ =KåÛ~Ú.
K≥Hõ¯q JO`«~°ã¨O Ñ≤O_»@O`À g@O`« ^ŒHõΔ`« HõÅqHÍ=Ù.
^Œ∞<Õfl ѨiHõ~åÅÖ’ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ_ç# =∂~°∞ÊÅ∞ ~åÖË^Œ∞. ѨÓ~°fiѨÙ
<åQÆàı¡ "å_»HõOÖ’ L<åfl~Ú. Jq Ö’`«∞QÍ Kåà◊√§ `˘ÅK«=Ù.
H˘kÌ ã¨O=`«û~åÅ „H˜`«O ã‘fi_»#∞Ö’ `«Ü«∂Ô~·# <åQÆà◊√§ D
lÖÏ¡Ö’H˜ `Õ|_®¤~Ú. J~Ú`Õ Z^Œ∞ÌÅHõq ÉÏQÍ |~°∞"≥· áÈ=
@O`À "å\˜x „Ѩ"Õâ◊ÃÑ>Ëì „Ñ¨Ü«∞`«flO qѶ¨Å"≥∞ÿOk. _»|∞ƒ#fl
Ô~·`«∞ÅH˜ ‰õÄ_® "å\˜ J=ã¨~°O ÖËHõáÈ~ÚOk. WHõ¯_» Éèí∂q∞H˜
ÃÑ^ŒÌQÍ ^Œ∞<åfleû# J=ã¨~°O ÖË^Œ∞. Éèí∂q∞x ^Œ∞<Õfl=ÚO^Œ∞
^•xH˜ h~°∞ ÃÑ@ì_»O =Å¡ =∞\˜ìx ã¨∞ÅÉèíOQÍ u~°QÆ^Àã≤ <å@∞¡
"ÕÜ«∞@O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. Ô~O_ÀѨO@ ‰õÄ_® ÃÑOK«∞`å~°∞.
HÍx Jk JO`« „âı+"ì¨ ∞≥ #ÿ k HÍ^Œ∞. Jk Ѷ„≤ |=i #∞Oz U„Ñ≤Öò
=~°‰Ωõ L#fl 3 <≥ÅÖ’¡ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. =ÚYºOQÍ „âßq∞Hõ=~åæÅ∞
^•xfl "å_®Î~°∞. Éèí∂q∞ KåÖÏ qÅ∞=QÆÅ ^≥·Ok. XHõ ZHõ~°O
10 #∞Oz 20 áœO_»¡ ^•HÍ J=∞‡|_»∞`«∞Ok.
4. P#Hõ@ìH˜ =ÚO^Œ∞ [q∞e J^≥Ì q^è•#O LO_Õq.
„Ѩu „QÍ=∞O [q∞eQÍ ~Ô `· ∞« ÅH˜ J^≥HÌ =˜ fi|_Õk. P Ti ÃÑ^ŒÅÌ ∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
^èŒ#=O`«∞Å∞ „ѨÉèí∞`åfixH˜ ~å=Åã≤# tã¨∞ÎÅH˜ ÉÏ^èŒ∞ºÅ∞QÍ
KÕÜ«∞|_Õ"å~°∞. J<å=$+≤ì ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ѨO@ `«y#O`«
LO_»^Œ∞ Hõ#∞Hõ, J=∞~°HõO (Éèí∂q∞x J^≥Ì H˜=fi\ÏxH˜ ¿Ñ~°∞)
XHõ Q˘Ñ¨Ê Hõ+¨ì"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞=∞ÜÕ∞ºk. Z=~°∂ „QÍ=∂xfl J^≥ÌH˜
fã¨∞HÀ=\ÏxH˜ =ÚO^Œ∞‰õΩ =KÕÛ "å~°∞ HÍ^Œ∞. Jk ÉÏ^è•Hõ~°
"≥∞ÿ# ^Œ$â◊ºO. WѨC_»∞ ™êQÆ∞h\˜ áê~°∞^ŒÅ =Å¡ Éèí∂q∞ qÅ∞=
ZO`«QÍ ÃÑiy#^ŒO>Ë „Ѩu JOQÆ∞à◊O Éèí∂q∞ fã¨∞HÀ|_çOk.
„ѨÉ∞íè `«fiѨ٠tã¨∞ÅÎ ∞ ã¨∞ÅÉèOí QÍ Hõ_∞» <Î åfl~°∞. Éè∂í q∞g∞^Œ ǨωõΩ¯H˜
Ô~·`«∞Å =∞^茺 Q˘Ñ¨Ê áÈ\© U~°Ê_çOk. ѨO@HÍÅO J~ÚáÈ~Ú
P ã¨O=`«û~°O Éèí∂q∞g∞^Œ U P^•Ü«∞O =KÕÛ J=HÍâ◊O ÖËHõ
áÈ~Ú<å, "å~°∞ P ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù tã¨∞ÎÅ∞ Hõ_®Î=∞O@∂
^Œ~°MÏã¨∞ÎÅ`À =ÚO^Œ∞‰õΩ =ã¨∞Î<åfl~°∞. H˘O_» Éèí∂=ÚÖ’¡ `«Ñ¨Ê
J^≥Ì q^è•#O ѨÓiÎQÍ JO`«~åú#O J~ÚáÈ~Ú Ô~·`«∞ "åi
q^è•#O P ™ê÷#OÖ’ =zÛOk. D Ѩ^uúŒ Ö’ ~Ô `· ∞« „ѨÉ∞íè `«fiO`À
<Õ~°∞QÍ =º=ǨÏiOz `«# „â◊=∞ ÖÏÉÏÅx ѨÓiÎQÍ J#∞Éèí
q™êÎ_»∞. WѨC_»`«_»∞ Z‰õΩ¯= Q“~°"åxfl á⁄O^Œ∞`å_»∞. Z‰õΩ¯=
™œMϺÅ∞ J#∞Éèíq™êÎ_»∞. ѨÓ~°fiO Hõ<åfl =∞Oz |@ìÅ∞ ^èŒi
™êÎ_»∞. Z‰õΩ¯= ã¨∞YOQÍ |`«∞‰õΩ`å_»∞.
5. ™ê÷xHõ x^è∞Œ Å K«\ÏìÅ∞ [#∞Å gÅ∞x JxflKÀ\Ï¡ ÉÏQÍ
ÃÑOKå~Ú. ~°ÇϨ ^•~°¡ ã¨OYº |Ǩïà◊O J~ÚOk. ^ÕjÜ«∞ áê~î°
âßÅÅ∞ ÉÏQÍ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ_®¤~Ú, "å\˜ ã¨OYº ÃÑiyOk. K≥~°∞
=ÙÅ∞, #∂`«∞Å∞, =∂~°∞=¸Å „Ѩ^ÕâßÅÖ’ ‰õÄ_® `«=fi
|_®¤~Ú. „QÍg∞} áê~îâ° ßÅÅ∞ ZO`«QÍ ÃÑiQÍÜ«∞O>Ë WѨC_»∞
xÜ≥∂QÆ Ñ¨sHΔÍkèHÍ~°∞Å∞ #Å∞QÆ∞~°∞, ã¨Ç¨Ü«∞Hõ ѨsHΔÍkèHÍi
XHõ~°∞ lÖÏ¡ÅH˜ L<åfl~°∞. (7 ÖËHõ 8 ã¨O=`«û~åÅH˜ ѨÓ~°fiO
XHõ xÜ≥∂QÆ Ñ¨sHΔÍkèHÍi =∂„`«"Õ∞ LO_Õ"å_»∞) WO`«HõO>Ë
„Ѩf `åÅ∂HÍH˜ ѨsHõΔÖ’ áê~î°âßÅÖ’ Láê^蕺ܫÚ_»∞<åfl_»∞.
xÜ≥∂QÆ Ñ¨sHΔÍkè HÍ~°∞Ö’¡ XHõ~°∞ UÅ∂~°∞Ö’#∞, WOH˘Hõ~°∞
#~åû ѨÙ~°OÖ’#∞, =∞~˘Hõ~∞° , ~å[=∞O„_çÖ’#∞ <åÅ∞QÀ "å~°∞
HÍH˜<å_»Ö’#∞ L<åfl~°∞. lÖÏ¡ D q+¨Ü∞« OÖ’ ‰õÄ_® QÆ}hÜ«∞
"≥∞ÿ# ѨÙ~ÀQÆu ™êkèOzOk.
6. Jxfl kâ◊Ö’¡x ѨÙ~ÀQÆu, [<åÅH˜ P#O^•xH˜ =¸Å
"≥∞#ÿ k, "åº*ϺÅH˜ ‰õÄ_® =¸Å"≥∞Oÿ k. [#O Ü≥ÚHõ¯ _»|∞ƒÖ’
Z‰õΩ¯= ÉèÏQÆO, ã≤qÖò <åºÜ«∞™ê÷<åÅ P^•Ü«∂xfl ÃÑOK«_®xH˜
<åºÜ«∞"å^Œ∞Å∞ *Ë|∞Å∞ xOѨ_®xH˜ áÈ`ÀOk. [#O "åi
#_»`«Ö’ JáêÜ«∞O QÆ∞iOz# *Ï„QÆ`«Î =Ç≤ÏOK«Hõ, "å~°∞ `«Å
39
ÃÑ\˜#ì Ѩx =∞Oz^≥<· å K≥_∞» ^≥<· å QÔ Å"åÅ<Õ Ñ¨@∞ì^ÅŒ `À _»|∞ƒx
"≥^[Œ Å∞¡`∞« <åfl~°∞. ^ÕâO◊ P#Hõ@ì Hõ@Hì õ =ÚO^Œ∞=Öˇ HÍHõ Jxfl
q^è•Å ã¨OѨ#fl"≥∞ÿ# ã≤÷uÖ’ LOk. Z=i "Õ∞^èŒã¨∞ûH© „|Ǩ‡O
_»"≥∞ÿ# HÍ~°ºO Ü≥ÚHõ¯ LxH˜ |∞∞}Ѩ_ç LO^À, P ã¨~ü P~°ú~ü
HÍ@<£ Éèí∂q∞ tã¨∞ÎÅ ^•fi~å 220 "ÕÅ áœO_»¡ ^•HÍ ~å=K«∞Û
#x PtOKå_»∞. 1887-88 x"ÕkHõ „ѨHÍ~°O Éèí∂q∞tã¨∞Î
=Å# P^•Ü«∞O. 380 "ÕÅ áœO_»¡ ÃÑ· zÅ∞‰õΩ.
F+π, Hõ+π (ѨÓiÎ qÅ∞= x~åúiOK«@O #∞Oz U HÍ~°}O
=Å¡<<·≥ å q∞#Ǩ~ÚOѨ|_ç# ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ =KÕÛ q_»∞^ŒÅ J^≥)Ì
[q∞O^•i Éèí∂=ÚÅ #∞Oz =zÛ#k. W<å=Ú Éèí∂=ÚÅ
#∞Oz „QÍ=∂Å #∞Op q_»∞^ŒÅ J^≥ÌQÍ =zÛ#k 140 "ÕÅ
áœO_»¡ ÃÑ· zÅ∞‰õΩ. LѨC, J|HÍs, #Å¡=∞O^Œ∞, ÃѶ„sÅ xkè,
P^•Ü«∞Ѩ٠Ѩ#∞fl 60 "ÕÅ áœO_»¡ ^•HÍ [`«Ñ¨_®Î~Ú. Jhfl
HõÅ∞ѨÙH˘x ~°=∂~°q∞ Q˘Ñ¨Ê LѨHÍi J~Ú# ã¨~ü P~°~÷ Hü Í@<£
40 ã¨O=`«û~åÅ „H˜`«O ™⁄=Ú‡H˜ "Õã≤# JOK«<åH˜ KÕ~åÎ~Ú.
7= „ѨHõ~°}O
"≥Ú^Œ\ ˜ ÉèÏQÆO
„ѨѨOK«OÖ’ HõÖÏ¡ Ju „ѨÜ≥∂[#HÍi ÖÏÉèí™ê\˜
J~Ú# ™êQÆ∞h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩx, ^•x „áê~°OÉèí,
x~å‡} q[Ü«∂Å∞
WO`«=~°‰õΩ „a\˜ãπ Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ ™êkèOz# WOlh
iOQ∑ H“â◊ÖϺxH˜ K≥Ok# J^Œ∞ƒù`« Hõ$`åºÅÖ’ QÀ^•=i P#Hõ@ì
Ju L^•`«Î"≥∞ÿ#k. XHõ ÅOHõ #∞Oz =∞~˘Hõ ÅOHõ =~°‰õΩ
#k "≥_Å» ∞Ê# Ѩ_ãÕ #≤ Ѷ∞¨ #"≥∞#ÿ J_»∞.¤ ã¨=Ú„^ŒOÖ’H˜ =º~°Oú QÍ
áÈ`«∞#fl ^•x [ÖÏÅx PѨ_®xH˜ "Õã≤# J_»∞¤ Jk. `«^•fi~å
P h\˜x Éè∂í q∞ÃÑ· W~°∞ ѨH¯õ ÖÏ Ñ¨~∞° K«∞H˘<ÕÖÏ KÕã≤ WO`«=~°‰Ωõ
K≥~∞° =ÙÅ g∞^Œ, #n [ÖÏÅ K«ÑŨ z`«OÎ g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ #ç Éè∂í q∞H˜
^è•~åà◊OQÍ ™êQÆ∞h\˜x ã¨~°Ñ¶¨~å K≥Ü«∞ºQÆÅ∞QÆ∞`ÀOk. WO`«
=~°‰õΩ Ñ¨K«Û^Œ#=Ú#∞, =∞#∞+¨μºÅ∞ ÖˉõΩO_® =º~°úOQÍ L#fl
ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ Éèí∂=ÚÅ#∞, Jã¨OMϺHõ"≥∞ÿ# U~°¡`À HÍÅ∞=Å`À
KÕ~°∞HÀ@O [iyOk. ("≥∂iãπ QÀ^•=i ѨÙ@ 109)
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
QÀ^•=i lÖÏ¡, JO^Œe [#O, 60 ã¨O=`«û~åÅ „H˜`«O
^•x "≥#Hõ|_ç#`«<åxH˜ HÍ~°}ÏÅ∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ_®xH˜ xÜ«∞
q∞OѨ|_ç# x"ÕkHÍkèHÍi q+¨Ü«∞OÖ’ J^Œ$+¨ì=O`«∞Å∞. ã¨~ü
ÃÇÏ„h "≥∂O\òQ"∑ ∂≥ s, `«O*Ï=Ó~°∞ HõÖHˇ ~ìõ ∞° QÍ LO_ç# PÜ«∞#,
x"ÕkHÍkèHÍiQÍ xÜ«∞q∞OѨ|_®¤~°∞. PÜ«∞# 1835, HÍ"Õi
#kÃÑ· H˘Öˇ~∂° <£ P#Hõ@ì Hõ@_ì O» =Å# Hõey# Pâ◊Û~°º Hõ~"° ∞≥ #ÿ
Jaè=$kúx K«∂™ê_»∞. HÍ"Õi #kx `≥eqQÍ "å_»∞ HÀ=@O
=Å¡ P lÖÏ¡H˜ X#‰õÄ_ç# "Õ∞à◊√§ K«∂™ê_»∞. JO^Œ∞KÕ`« P
~ÀAÖ’¡ ~å[=∞O„_ç lÖÏ¡QÍ =º=ǨÏiOѨ|_Õ „áêO`«O Ü≥ÚHõ¯
x"å~°}ÀáêÜ«∞Å =º=Ǩ~°O K«∂ã¨∞#Î fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’ QÀ^•=i
_≥ÖÏìxfl ‰õΔΩ}‚OQÍ J#∞Éèí=A˝_≥·# WOlh~°∞ KÕ`« ™êQÆ∞h\˜
=#~°∞Å#∞ P lÖÏ¡ Jaè=$kú xq∞`«ÎO ѨsHõΔ KÕ~ÚOKåÅx
QÆ\ ˜ìQÍ „¿Ñˆ~Ñ≤OKå_»∞.
P =∞^茺HÍÅOÖ’ =∂ `«O„_çQÍ~°∞ ‰õÄ_® x~ü "åºáêiQÍ
ÖË~°∞. „QÍ~Ú#∞û Hõ@ì_»O K«iÛ x~å‡}O J=hfl L<åfl~Ú HÍx
PÜ«∞# ѨÓiÎ HÍÖÏxfl Jq xOѨQÆey#q HÍ=Ù. PÜ«∞#
PÖ’K«#Å∞ `«#∞O@∞#fl „Ѩ^ÕâßxH˜ H˘kÌ ^ŒH˜Δ}Ï# L#fl
XHõÑʨ \˜ ã¨OѨ#fl"≥∞#ÿ lÖÏ¡ Ü≥ÚHõ¯ ^≥#· ºã≤u÷ kâ◊Ö’ L<åfl~Ú.
1844 "Õ∞ JO`«=ÚO^Œ~°QÍ<Õ, PÜ«∞# P^•Ü«∞ ã¨q∞ux
L^ÕÌtOz 'QÀ^•=i _≥ÖÏì Ü≥ÚHõ¯ ™êQÆ∞h\˜ áê~°∞^ŒÅ - L`«Î~°
ã¨~å¯~°∞ÅÖ’ K≥~°∞‰õΩ Ñ¨O@— ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ J#fl q+¨Ü«∞OÃÑ·
=∂\Ï¡_®_»∞. |@ìÅ ZQÆ∞=∞uH˜ ÖˉΩõ O_® áÈ=@O`À P „áêO`«ÑÙ¨
[#ÉÏǨïà◊ºO c^Œ"åÔ~á· È~Ú# q+¨Ü∞« O PÜ«∞# ZuÎ K«∂áê_»∞.
^•xH˜ „Ѩ`åº=∂flÜ«∞OQÍ Ñ¨OK«^•~° ZQÆ∞=∞ux ã¨∂zOKå_»∞.
''ã¨OѨ#fl^ÕâßxH˜ ZQÆ∞=∞u KÕ¿ã "åºáê~°O, [<åxfl
„â◊q∞OKÕ K≥·`«#º=O`«"≥∞ÿ# ã≤÷uÖ’ LOK«@OÖ’ XHõ |Å"≥∞ÿ#
"≥ÚQÆ∞æ K«∂Ñ≤ã¨∞ÎOk. ZQÆ∞=∞u "åºáê~° "≥·Ñ¶¨ÅºO Ü≥ÚHõ¯
„ѨÉÏè "åxfl lÖÏ¡ÅÖ’ JѨC_Õ QÍ_èO» QÍ J#∞Éè=í OÖ’H˜ =™ÈÎOk.
=∞~À ZQÆ∞=∞u "åºáê~°O |@ìÅ ZQÆ∞=∞u ™ê÷#OÖ’ Hõ#∞
HÀ¯ÖËHõáÈ`Õ! "åºáê~°O WOHõ =ÚO^Œ∞ `«Ñ¨Êx ã¨iQÍ `«QÆ∞æ`«∂
áÈ`«∞Ok.
<Õ#∞ <å‰õΩ gÖˇ·#O`« D q+¨Ü«∞OÖ’ D =∞^茺<Õ ã¨=∂
Kå~°O ¿ãHõiOKå#∞. =ÚYºOQÍ N "≥∞HõOr #∞Oz PÜ«∞#
K≥~°∞‰õΩ Ñ¨O_çOK«@"Õ∞ QÍHõ ѨOK«^•~° `«Ü«∂sH˜ HÍ=Åã≤#
â◊¥#ºÃÑ#O Hõey L<åfl_»∞ Jx PÜ«∞# „"å™ê_»∞.
40
 =∞~À ZQÆ∞=∞u "åºáê~åxfl ÃÑOz áÈ+≤OKåeû# q+¨
Ü«∞OÖ’ `«# "å^Œ# H˘#™êyã¨∂Î Hõáêì<£HÍ@<£ `«# ^Œ$+≤ìH˜
=zÛ# q+¨Ü«∂ÅÖ’x Ö’`«∞Å#∞ `«#∞ ZO`« f„=OQÍ J^茺
Ü«∞#O KÕ™êÎ_À `≥eÜ«∞KÕ¿ã Ѩ^ŒúuÖ’ D q^èŒOQÍ JO\Ï_»∞.
(D ~°K#« Ö’ L`«~Î ° ã¨~å¯~°∞, ^Œ`Ϋ =∞O_»ÖÏÅ∞ J<Õ =∂@Å∞
`«‰õΩ¯=™ê~°∞¡ H͉õΩO_® "å_»|_çOk. „a\˜+π "å~°∞ =∞Ǩ
~å„+¨μìÅ#∞ F_çOKåHõ <≥·*Ï=Ú ~å[ºOÖ’ `å=Ú xÅ^˘‰õΩ¯
‰õΩ<åflHõ fã¨∞H˘#fl H˘xfl lÖÏ¡ÅH˜ D Ѩ^•Å∞ =iΙêÎ~Ú -
Hõ=#â◊~°‡.)
~Ô O_»∞ q^è•Å∞QÍ ^è~Œ Ñ° _¨ áç È`«∞Ok. Z‰õΩ¯= L`«ÊuÎ =Å#,
=ã¨∞=Î Ùx H˘#_®xH˜ "å_Õ ÉOQÍ~°ÑÙ¨ xÅfiÅ∞ `«~Q° @ Æ O =Å#.
WO^Œ∞Ö’ ^Õx =Å# ^èŒ~°Å∞ `«QÍæÜ«∞#fl^Õ JO`« `Õ_®x Hõey
ã¨∞ÎOk. P^•Ü«∞O, |OQÍ~°Ñ¨Ù xÅ=ÅÖ’ =ã¨∂Å∞ J=Ù`«∂
LO_»@O KÕ`«, q^ÕâßÅ #∞Oz XˆH f~°∞Ö’ =zÛ KÕ~°HõáÈ`Õ
(kQÆ∞=∞`«∞Å =Å¡ xÅ=Å∞ `«yæ, |OQÍ~°∞ qÅ∞=ÃÑiy J=Ú‡
`«∞#fl ã¨~°‰õΩ ^èŒ~°Å∞ Ѩ_çáÈ`å~Ú. nxH˜ L`«ÊuÎ `«yæOK«@O
D ã≤÷uÖ’ XHõ „ѨÜ≥∂[#O `«‰õΩ¯= zH˜`«û z\ϯ! nx=Å#
[<åxH˜ PǨ~°O ÖˉΩõ O_® KÕã∞¨ OÎ ^Õ HÍx P^•Ü«∞O ÃÑOK«^∞Œ ,
^è•#ºO ^è~Œ ° `«Ñʨ ‰õΩO_® ÃÑiy<å ‰õÄ_®. JO^Œ∞KÕ`« q^ÕâßxH˜
ZQÆ∞=∞u KÕÜ∞« QÆÅ ("åºáê~°O) ã¨~∞° ‰õΩÅ#∞ QÆ∞iÎOK«@"Õ∞ ã¨~Ô #·
=∂~°æO——.
''K≥~∞° ‰õΩ =º=™êÜ«∞O—— PÜ«∞# WOHÍ JO\Ï_»∞, ™êQÆ∞h\˜
J=ã¨~åxfl „ѨÉÏè q`«O KÕã∞¨ OÎ k. ZHõ~åH˜ h~°∞ =iH˜ HÍ=Åã≤#
^•O\’¡ <åÅ∞QÀ=O`«∞. nx =Å# Hõ$„u=∞OQÍ `«_çѨO@Å∞
ѨO_çOKÕ Éèí∂=ÚÅ∞ q_»∞^ŒÅ J=Ù`å~Ú. ÃÑ·QÍ U„Ñ≤Öò "Õ∞
<≥ÅÖ’, WѨC_Õ U q^èŒOQÍ#∞ LѨÜ≥∂QÆѨ_»‰õΩO_® #kÖ’
kQÆ∞=H˜ „Ѩ=Ç≤ÏOKÕ h~°∞x, K≥~°∞‰õΩH˜ "å_»∞‰õΩO>Ë KåÖÏ
qÅ∞"≥·#k J=Ù`«∞Ok.
D q^èŒ"≥∞ÿ# =º=™êÜ«∞O qÅ∞=, WOHÀ q^èŒOQÍ ‰õÄ_®
K«∂Ѩ=K«∞Û. XHõ ZHõ~åxH˜ ѨO_Õ Ñ¨O@ qÅ∞= K≥~°∞‰õΩ q+¨
Ü«∞OÖ’ 15 áœO_»∞¡ HÍQÍ, =i qÅ∞= áœO_»∞ 2 +≤e¡O
QÆ∞Å∞. Ѩk "ÕÅ ZHõ~åÅO`« `«‰Ωõ ¯= qã‘~Î O‚° Ö’ K≥~∞° ‰õΩ Ñ¨O_ç¿ã,Î
L`«ÊuÎ ^èŒ~°`À JOK«<å Hõ\ ˜ì<å 150000 áœO_»∞¡ U_®kH˜
ZQÆ∞=∞u "åºáê~°O ^•fi~å =ã¨∞ÎOk. cè=ÚxѨ@flOÖ’x XHõ
z#fl ÃÑ#O 1500 @#∞flÅ ÖËHõ 30000 áœO_»∞¡ L`«ÊuÎ
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
KÕÜ«∞QÆÅ^Œ∞. Hõ#∞Hõ XHõ ѨOK«^•~° Hõ~å‡QÍ~°O, 5 ÃÑ^ŒÌ ÃÑ<å
Å`À JO`« "≥Ú`åÎxH˜ ã¨iáÈ`«∞Ok. H˘`«Î ã¨OѨ^Œ D ~å„+¨Oì Ö’
Ju c^Œ lÖÏ¡x Ju ã¨OѨ#fl"≥∞ÿ# lÖÏ¡QÍ KÕã¨∞ÎO^Œx ÖˇHõ¯
Hõ@ì=K«∞Û——.
(D Éèqí +¨º^•fi}˜ ѨÓiÎQÍ Ü«∞^•~°"ú ∞≥ #ÿ k. =∂ `«O„_çQÍ~°∞
QÀ^•=i lÖÏ¡x Ju c^Œ`«#O #∞Oz ~°=∂~°q∞ Ju ã¨OѨ
#fl"≥∞ÿ# lÖÏ¡QÍ KÕâß~°∞. – ~°K«~Ú„u)
''^•x=Å¡ WѨC_»∞ Hõ_∞» #Î fl tã¨∞,Î [<åxH˜ KåÖÏ `«‰Ωõ ¯=QÍ
JxÑ≤ã¨∞ÎOk——
<Õ#∞ D Wu=$`åÎxfl g∞=ÚO^Œ∞‰õΩ fã¨∞‰õΩ~å=\ÏxH˜
KÕã≤# „Ѩܫ∞`åflxfl HõΔq∞™êÎ~°x qâ◊fiã≤™êÎ#∞. aè#fl"≥∞ÿ# h\˜
áê~°∞^ŒÅ ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ D lÖÏ¡ Ü≥ÚHõ¯ q^Õj "åºáê~° Jaè=$kú
ã¨∂K«#Å∞ =∞øeHõOQÍ „ѨÉÏè q`«O KÕ¿ã@@∞¡ x~°fiÇ≤ÏOK«\OÖ’
<Õ##∞ã¨iOK«^ŒÅ∞K«∞H˘#fl =∂~°æO LO_®Åx ##∞fl x~°ƒùOkèO
K«∞HÀ@O =Å# Wk KÕâß#∞. lÖÏ¡ WѨC_»∞#fl@∞ì HÍHõ, q^Õ
âßÖ’¡ qxÜ≥∂QÆO Z‰õΩ¯=QÍ L#fl L`«ÊuΠѶ¨ÅO `˘O^Œ~°QÍ
ÃÑOK«∞H˘O@∂ áÈ^ŒÅ∞Û H˘O>Ë, WO`«HOõ >Ë Z‰õΩ¯= ™êǨÏã¨O`À
‰õÄ_ç# "≥∞~°∞QÆ∞ ѨiKÕ =º=ã¨÷x J#∞ã¨iOKåeû LO@∞Ok.
D x"ÕkHõH©, ã¨~ü ÃÇÏ„h "≥∞O\’æ"≥∞s KÕã≤# ã≤á¶ê~°ã¨∞‰õÄ
ã¨ÊOkã¨∂Î P^•Ü«∞Ѩ٠ã¨q∞u 1844 PQÆ+μ¨ ì 5# HõÃÑ<ì £ HÍ@<£x
XHõ@= ÉèÏQÆO Ü≥ÚHõ¯ Jã¨Å∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅ ^Œ∞ã≤÷u, ^•x
"≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ~°K«\ÏxH˜ ^•x‰õΩ#fl ™ê=∞~°úºO, =ÚYºOQÍ ^•x
QÆ∞O_® „Ѩ=Ç≤ÏOKÕ QÀ^•=i =∞i W`«~° #^Œ∞ÅH˜ ã¨O|OkèOz,
XHõ ™ê=∂#º x"ÕkHõx JO^ŒKÕÜ«∞=∞x HÀiOk.
HÀi# q^èŒOQÍ QÀ^•=i _≥ÖÏì QÆ∞iOz qã¨Î $`«"≥∞ÿ# x"Õ
kHõ#∞ ã¨=∞iÊOz ''=∞\˜ì "å`å=~°}O, h\˜ áê~°∞^ŒÅ ™ê=∞
~°úºOÅx QÆ}#Ö’xH˜ fã¨∞H˘O>Ë „ѨѨOK«OÖ’x U ÉèÏQÍ<≥·fl<å
^•@∞`«∞Ok—— Jx ^•xH˜ Hõeáê_»∞.
XHõ ã¨=∞~°ú=O`«"≥∞ÿ# h\˜ áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨÷H˜ HÍ=Åã≤#q
Wq Jx PÜ«∞# K≥áêÊ_»∞.
1. #^Œ∞Å =~°^ŒÅ #∞Oz ѨO@Åx HÍáê_»\ÏxH˜ #^Œ∞ÅH˜
Hõ@ìÅ∞ (QÆ@∞¡).
2. #k J_»∞QÆ∞ ÉèÏQÆO Ü≥ÚHõ¯ =∞@ìO #∞Oz á⁄ÅOÃÑ· `«ÅO
=∞@ìO =~°‰õΩ, #n [ÖÏÅ#∞ fã¨∞‰õΩ"≥àı§O^Œ∞‰õΩ J_»∞¤
Hõ@ìÅ∞, h\˜ HÍÅ∞=Å∞.
41
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 42
 3.=~°^hŒ , Éè∂í q∞g∞^Œ Ѩ_¤» ™ê÷xHõ "å#Å =Å# U~°Ê_Õ q∞QÆ∞Å∞
h\˜h, JHõ¯_» #∞O_ç ã¨=Ú„^•xH˜ KÕ~°Û\ÏxH˜ HÍÅ∞=Å∞.
4."å#~ÀAÖ’¡ ã¨ÇϨ [OQÍ „ѨÜ∂« }O ‰õΩ^Œ~x° P „áêO`åÅ
#∞Oz f~° „áêO`åxH˜ qѨ}˜ g^èŒ∞ÅH˜ KÕ~°"ÕÜ«∞\ÏxH˜
Z`«∞Î# "Õã≤# ~°Ç¨Ï^•~°∞¡ Hõ\ ˜ì# =O`≥#Å∞. (ÃÇ·Ï"ÕÅ∞).
nx=Å¡ „ѨÉÏè q`«=∞ÜÕ∞º „áêO`«O QÆ∞iOz PÜ«∞# JO\Ï_»∂,
Wã¨Hõ Ѩ„~°Å∞, Ѩ֡ˇ „áêO`åÅ∞, #^Œ∞Å∞ HÍÅ∞=Å∞ W=hfl áÈ#∞,
K≥~∞° ‰õΩ, =i ѨO_çOK«\ÏxH˜J#∞"≥#· Éè∂í q∞ 10 ÅHõÅΔ ZHõ~åÅ∞O
@∞Ok. "å\˜x h\˜ áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨`÷ À "å_»∞HÀ=K«∞Û Jx K«∂Ñ≤OKå_»∞.
PÜ«∞# `«# "å^Œ# D q^èŒOQÍ H˘#™êyOKå_»∞. ''D ã¨O^Œ
~°ƒOù Ö’ Ju ÉèÜ í ∞« ã¨∞_÷ ∞» ‰õÄ_® `«#∞ D Ѩ^HŒä Íxfl KÕÑ@
¨ _ì ®xH˜
U"Õ∞q LO_®Å#∞ H˘O\Ï_À J=hfl WHõ¯_» L<åfl~Ú.
PÜ«∞# =ÚYº"≥∞ÿ# ã¨=∞㨺 #k`À U q^èŒOQÍ =º=
ǨÏiOz ^•xx Jnè#OÖ’H˜ `≥K∞« ÛHÀ"åÅ#flk. XHõ "åHõºOÖ’
PÜ«∞# xâ◊ÛÜ«∞O K≥Ñʨ =K«∞Û. PÜ«∞# XHõ ~åu J_»∞H¤ @ õ Qì Íx,
P#Hõ@ìQÍx 12 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞Î#fl Ô~O_»∞Oáê=Ù "≥∞ÿà◊§ HõO>Ë
á⁄_»"≥· LO_ç, ^•x Hõ@∞ì_»∞ Ô~O_»∞ n=ÙÅ g∞^Œ "≥Ú`«ÎO á⁄_»∞
QÆ∞Ö’ 7365 J_»∞QÆ∞Å∞ LO_Õ@@∞ì QÍ xi‡OK«@O.
D |$ǨÏ`ü HÍ~åºxH˜ XHõ Q˘Ñ¨Ê "Õ∞^è•q <≥·Ñ¨Ù}ºO XHõ>Ë
HÍHõ `«# Ѩ^äŒHõO YzÛ`«OQÍ ã¨Ô~·#^ÕÕ ##fl qâßfiã¨OQÆÅ "åx
^è≥·~°ºO ‰õÄ_® HÍ"åe. ^•xfl „áê~°OÉèíO #∞Oz =ÚyOѨÙ
^•HÍ ^•x =¸ÅHÍ~°‰Ωõ _çH˜ ã¨OѨÓ~°"‚ ∞≥ #ÿ JOH˜`É« Ïè =O LOk.
`«# Ѩ^äŒHÍÅ q[Ü«∞O P<å\˜ =∞„^•ã¨∞ QÆ=~°fl~ü J~Ú#
=∂i¯ fiãπ \©fi_Õ¤Öò Ü≥ÚHõ¯ ™ê#∞Éèí∂u, JkèHÍiHõ ^Œ#∞flH˜
|∞∞}Ѩ_ç LOk. Jx =∂ <å#fl QÍ~°∞ ZѨC_»∂ J#∞H˘<Õ
"å~°∞. |Ç≤Ï~°OQÆOQÍ „ѨHõ\ ˜OKÕ"å~°∞. =∂ <å#flQÍiH˜ J#∞
~åQÆ=O`«∞_≥#· ¿ãflÇ≤Ï`«∞Ö’¡ QÆ=~°fl~ü XHõ~∞° QÍ q∞yÖÏ~°∞. PÜ«∞#
P^Œ~}° `À ‰õÄ_ç# JkèHÍ~°O =ÖË¡ =∂ `«O„_ç QÍiH˜ KåÖÏ™ê~°∞¡
ÉÏQÍ HÍÅÜ«∂Ѩ# [iy<å HÍ=Åã≤# ã¨~°∞‰õΩÅ∞, QÀ^•=i
Hõ@ì_®ÅH˜ ã¨O|OkèOz L^•~°OQÍ ã¨~°Ñ¶¨~å JÜÕ∞ºq.
Z`«∞Î# ~°Ç¨Ï^•~°¡x, =O`≥#Åx PÜ«∞# KåÖÏ QÆ\ ˜ìQÍ
ã≤áê¶ ~°ã∞¨ KÕ¿ã"å_»∞. Jq =º=™êÜ«∞ ѨO@Å∞, qѨ}˜ g^è∞Œ ÅH˜
HÀ™êÎH˜ ~°"å}Ï KÕÜ«∞QÆÅ∞QÆ∞`å~Ú. "å\˜x xi‡OK«\ÏxH˜
PÜ«∞#H˜ J#∞=∞u ÅaèOzOk. PÜ«∞#, ÉÏQÍ PÖ’zOz,
~°zOz# D Ѩ^èŒHÍÅÖ’ U q=~°=Ú =keÃÑ@ìÖË^Œ∞.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
lÖÏ¡ <˘Hõ¯^•x QÆ∞iOKÕ PÜ«∞# D q^èŒOQÍ „"å™êÎ_»∞.
''h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ü≥ÚHõ¯ ѨÓiÎ =º=ã¨÷ ѨO@Å#∞ J~°úÉèÏQÆO
ÃÑOK«∞`«∞Ok. Jk ‰õÄ_® ÉÏQÍ `«yæ# „â◊=∞`À. JO^Œ∞=Å#
PǨ~°O WѨÊ\˜ ^èŒ~°Ö’ ã¨QÍxˆH L`«ÊuÎ KÕÜ«∞=K«∞Û——.
H˘`«Î ~°Ç¨Ï^•~°∞¡ =O`≥#Å∞ "≥O@<Õ "å_»HõOÖ’H˜ =zÛ#
q+¨Ü«∞O QÆ∞iÎK«@O Pã¨H˜Î Hõeyã¨∞ÎOk. `«O*Ï=Ó~°∞Ö’ Z`«∞Î
#∞#fl ~À_»¡Ö’ XHõ^•x g∞^Œ XHõ ~ÀAÖ’ =∞QÆ"å~°∞ 1200
=∞Ok „Ѩܫ∂}˜OKå~°∞. 100 @#∞flÅ ã¨~°∞‰õΩÅ∞ ~°"å}Ï
KÕÜ«∞|_®¤~Ú.
PÜ«∞# [fieOKÕ L`åûǨÏO`À#∞, Jaè=$kú Ѩ@¡ QÆÅ
JO`«∞ÖËx HÀiHõ`À#∞, PÜ«∞# WÖÏ „"åÜ«∞@O Pâ◊Û~°ºO
HõeyOK«^Œ∞.
XHõ<åQÆ~°Hõ „ѨÉèí∞`«fiO, `«#H˜O^Œ KåÖÏ ã¨O=`«û ~åÅ∞QÍ
L#fl lÖÏ¡Ö’, KåÖÏ J##∞‰õÄŠѨiã≤÷`«∞ÅÖ’ L#fl ™ê÷xHõ
„ѨÉèí∞`«fiO xi‡Oz# áêH˜ΔHõ"≥∞ÿ#, ã¨Ç¨Ï[OQÍ JO`«~°æ`«õ"≥∞ÿ#
Ö’áêÅ`À ‰õÄ_»∞H˘#fl áê`« x~å‡}ÏÅx ÉÏQÆ∞Å∞ =∂„`«"Õ∞
KÕ~Úã¨∂,Î <åâ◊#O J=Ù`«∞O>Ë K«∂ã¨∂Î ‰õÄ~ÀÛ@O JO^Œ∞Ö’#∞
=∞#H˜ XHõ ѨÓiÎ ™ê=∂#º Ѩ#∞Å =º=ã¨÷ xi‡OK«@O ^•O`À
#n[ÖÏÅ∞ z=i K«∞Hõ¯x ‰õÄ_® á⁄ÖÏÅH˜ =∞o§OK«@O, (#n
[ÖÏÅx) ѨÓiÎQÍ xÜ«∞O„uOK«@O =∞# KÕuÖ’ Ѩx J~Ú
#ѨC_»∞, ѨxH˜ =∂e#`«#O J=^•? ÉèíQÆ=O`«∞_»∞, =∞#
~°HõΔ}Ö’ =∞# KÕuÖ’ ÃÑ\˜ì# ^ÕâßÅ q+¨Ü«∞OÖ’ áêâßÛ`«º
^ÕâßÅ *Ï˝#O Ãã·#∞ûÅ∞ ÖËx ™ê÷x‰õΩÅ KÕѨ>Ëì Ѩ#∞Å ™ê÷~ÚH˜
=∞#efl kOѨÙHÀ\ÏxH˜ Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’x S~Àáê"åã¨∞Å∞,
áê`« HÍÅOÖ’ KåÖÏ™ê~°∞¡, L#∞‡Y∞Öˇ· LO_»@O "åi
„Ѩ=~°Î#Ö’ KåÖÏ H˘@ì=zÛ#@∞ì HõxÑ≤OKÕ q+¨Ü«∞O.
Wk h\˜ áê~°∞^ŒÅ q+¨Ü∞« OÖ’ HõxÑ≤Oz#O`« „Ѩã∞¨ Êù@OQÍ
WOÔHO^Œ∞Ö’#∞ HõxÑ≤OK«^Œ∞. nx`À q+¨Ü«∞O =Úki#ѨC_»∞
"å\˜x ã¨ik^ŒÌ@OÖ’, ™ê÷xHõ „ѨÉèí∞`åfiÅ HõO>Ë =∞#O KåÖÏ
"≥#∞Hõ|_ç L<åflO.
Z=i =∞#ã¨∞Ö’ J~Ú`Õ "≥Ú^ŒÅ∞ #∞Oz `«∞k^•HÍ P
Ѩx ã¨Ê+¨ìOQÍ LO^À J`«#∞ =∂„`«"Õ∞ D |bÜ«∞"≥∞ÿ# ã¨=∞
Ü«∞OÖ’ P Ѩiã≤÷uÅ Ö’`«∞Å∞ q=iOK«QÆÅ~°∞. =∂ `«O„_ç
QÍiH˜ P ã¨Ê+¨ì`« LOk. Jk PÜ«∞# ™È^Œ~°∞xH˜ „"åã≤# L`«Î
~°OÖ’ LOk. P L`«Î~°O J^Œ$+¨ìO H˘nÌ ^˘~°∞‰õΩ`«∞Ok.
43
 <å „Ñ≤Ü«∞"≥∞ÿ# „ÃѶ_£!
#∞=Ùfi <å Hõ|∞ˆ~¡g∞ `≥eÜ«∞@O ÖË^Œx Ѷ≤~åº^Œ∞Å∞ KÕã¨∞Î
<åfl=x q<åfl#∞. WHõ¯_» <å ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å∞ <å „Ñ¨}ÏoHõÅ∞ qO@∂
JÅã≤áÈ`«∞<åfl=∞x JO@∞#fl D ~ÀAÖ’¡ <å =∂@ Öˇ=Ô~·<å
qO>Ë ÉÏ=ÙO@∞O^Œx <Õ#∞ qKå~°Ñ¨_»∞Î#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’ #∞=Ùfi
`≥ã¨∞HÀ"åÅ#∞ HÀ=@O ##∞fl ã¨O`À+¨ÃÑ\˜ìOk.
WHõ¯_ç qÉèÏQÍxH˜ ÉÏ^茺`« fã¨∞H˘#fl "≥O@<Õ ~å[=∞O„_ç
JO`å HõÅÜ«∞ɡ\Ïì#∞. ^•xfl K«∂_»‰Ωõ O_® LO_»ÖHË áõ ÈÜ«∂#∞.
^•xH˜ Jhfl J=ã¨~°"Õ∞, JO`« Q˘Ñ¨Ê „áêO`«O JO`« tkèÅ"≥∞ÿ
áÈ~Ú LO_»@O, XHõ <åQÆiHõ „ѨÉ∞íè `åfixH˜ Ju ÃÑ^ŒÌ J==∂#O!
<Õ#∞ "≥O@<Õ, XHõ P#Hõ@,ì HÍÅ∞=Å∞, Hõ@Åì ∞, ~°ÇϨ ^•~°∞¡
ã≤á¶ê~°ã¨∞ KÕã¨∂Î 165 "ÕÅ áœO_»∞¡ JOK«<å "Õã≤ x"ÕkHõ
„"å™ê#∞. _≥ÖÏì „áêO`«OÖ’ 40 ã¨O=`«û~åÅ x~°H¡ Δõ º Ѷe¨ `åxfl
`«O*Ï=Ó~°∞Ö’ 40 ã¨O=`«û~åÅ „â◊^Œú Ѷ¨e`åxfl áÈÖÏÛ#∞.
Jk ѨOÑ≤#H˘kÌ ~ÀAÅH˜ ã¨q∞u #∞Oz <å‰õΩ Jxfl lÖÏ¡Å#∞
=ÚYºOQÍ QÀ^•=i lÖÏ¡#∞, "≥∞~°∞QÆ∞ ѨiKÕ „Ѩ}ÏoHõÅ#∞
ѨOѨ=∞<åfl~°∞. D L`«~Î O° q∞`« ã¨fiÉèÏ=ÙÅ#∞ 10 ã¨O=`«û~åÅ
áê@∞ `«$Ñ≤ΠѨ~∞° ã¨∞OÎ k (Ѩx q+¨Ü∞« OÖ’ –Hõ=#â◊~‡° ) xˆ~âÌ ‰◊ Ωõ _ç
™ê=∂#º q^è∞Œ Å #∞Oz D L`«~Î O° ##∞fl q=ÚH˜_Î ∞» x KÕãO≤ k.
ÉÏQÆ∞#fl@∞ìHõxÑ≤OzOk. <Õ#∞ "åix 6 QÆ∞~°∞ JkèHÍ~°∞Åx
6 #∞Oz 8 ^•HÍ (~åK«) WO[h~¡x° , WOHÍ W`«~x¡° J_çQÍ#∞
|ÅÇ‘Ï#OQÍ L#fl <Õ#∞ P ã¨Ç¨ Ü«∞O ÖËHõ <Õ#∞ Ug∞ KÕÜ∞« ÖËHõ
„¿ÑHõΔ‰õΩ_çQÍ q∞QÆ∞ÖÏÎ#x K≥áêÊ#∞. nxH˜ ["å|∞QÍ XHõ
z#flÑ≤Å¡"å_çx Ѩx <Õ~°Ê\ÏxH˜ 㨈~fi Ѩ#∞Å tHõΔ}OÖ’ L#fl
W^ŒÌix <åH˜KåÛ~°∞. <å‰õΩ Ñ¨k"≥∞ÿà◊§~Ú<å ™êfis KÕ¿ã â◊H˜Î
ÖË^∞Œ . ^•O`À QÀ^•=ix ѨH¯õ g∞^Œ #∞Oz ÖËÑ≤ ^•x =∞#∞QÆ_»
HÀã¨O ^•x KÕ`« ѨxKÕ~ÚOK«\ÏxH˜ ѨÓ#∞H˘<åfl#∞. <Õ#∞
xÅ|_ç# KÀ@∞ ZO`«? q∞ã≤ãÑ≤ H≤ ˜ U_»∞ ~Ô @∞¡ "≥_Å» ∞Ê =∂„`«"∞Õ
P #k "≥_»Å∞Ê! J~Ú`Õ KåÖÏ ã¨Ç¨Ü«∞HÍi ÅHõΔ}ÏÅ∞ ‰õÄ_®
L<åfl~Ú. <åºÜ«∞™ê÷#O D ã¨O`À+¨~Ç° Ï≤ `«"∞≥ #ÿ lÖÏ¡ÅH˜ U^À
H˘O`« "Õ∞Å∞ KÕÜ«∂Åx P[˝ *Ïs KÕã≤Ok. "≥∂O>ˇQ∑ "≥∞s
WHõ¯_çH˜ =KåÛ_»∞. ^•xx =∂i¯ãπ "≥∞K«∞ÛH˘<åfl_»∞. =zÛ ##∞fl
ѨOÑ≤ U^À H˘O`« KÕÜ∞« _®xH˜ „ѨÜ∞« uflOK«=∞x `«fi~° ѨiKå_»∞.
H˘`«Î HõÖˇHõì~°∞ xÜ«∂=∞HõO [iyOk. J`«#∞ KÕ`«<≥·#"å_»∞,
KÕÜ«∞_®xH˜ H˜+¨ìѨ_Õ"å_»∞. qâßYѨ@flO Ѩ#∞Å∞ F H˘eH˜¯
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
~åQÍ<Õ <Õ#∞ z#fl Ãã·<åHÍkèHÍix P Ѩ#∞ÅÃÑ· ÃÑ\˜ì, <Õ#∞
JHõ¯_» QÀ^•=i X_»∞¤# ™ê÷=~°O U~°Ê~°K«∞H˘<åfl#∞.<Õ#∞ Ѩx
KÕã≤# H˘nÌ <å‰õΩ |ÅO Ѩ\ ˜ìOk. Jk =∞Oz^≥·Ok. <å 㨈~fi
Ѩx "å~°∞ ѨÓiÎQÍ `«Ñ¨CH˘x UHõ H˜Δu[ (=∞@ìѨÙ) ˆ~Yx
fã¨∞HÀÖËHõ áÈ@O`À <Õ<Õ fã¨∞HÀ@"≥∂, ã¨Ç¨ Ü«∞O K≥Ü∞« º@"≥∂
K≥Ü«∂ºefl =KÕÛk! XHõ ~ÀAÖ’ Ѩk"≥∞ÿà◊√§ XHõ ™êÜ«∞O„`«O
XHõ á⁄^Œ∞Ì#fl „Ѩܫ∂}˜OKå#∞. <Õ#∞ ZO`«QÍ |ÅO ѨÙOA
‰õΩ<åfl<À nx =Å¡ #∞=Ùfi x~°‚~ÚOK«∞HÀQÆÅ=Ù.
WѨC_»∞ #kx, H˘O_»Å #∞Oz ã¨=Ú„^ŒO ^•HÍ Ñ¨ijeO
Kå#∞. á⁄_»∞QÆ∞<å H˜O^Œ^•HÍ =∞\ÏìÅ∞ xi‡OK«∞H˘<åfl#∞.
q∞ye# Jhfl ‰õÄ_® `≥Å∞ã¨∞H˘<åfl#∞. P#Hõ@ì ZHõ¯_» Hõ\ÏìÅ#fl
q+¨Ü∞« OÖ’ ##∞fl <Õ#∞ ã¨O`«∞ã≤ì Ѩ~∞° K«∞H˘<åfl#∞.Jk JÜ«∂ºHõ
^•xH˜, `«∂=ÚÅ∞ ÖωõΩÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜H˜ JOK«<åÅ∞
`«Ü«∂~°∞ KÕÜ«∞\ÏxH˜ HÍ=Åã≤# Jxfl J=ã¨~°"≥∞ÿ# JOâßÅ∞
`≥Åã¨∞H˘x WѨC_»∞ h HÍ~Ú`åÅ∞ `«Ü«∂~°∞ KÕã¨∞Î<åfl#∞. Jq
`«Ü∂« ~°Ü∂« ºHõ ѨOѨ@"≥∂, ã¨fiÜ«∞OQÍ fã¨∞‰õΩ"≥à§◊ @"≥∂ K≥Ü∞« º
QÆÅ#x Ptã¨∞Î<åfl#∞. WO`«HõO>Ë "Õ∞Å∞QÍ =∞~À ѨijÅ#
LO_»É’^Œ∞. 12 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞Î# P#Hõ@ì Hõ_≥Î "≥Ú`«ÎO PÜ«∞
Hõ@Hì ˜ h~°∞ JOkOK«QÅÆ ã¨Å÷ O K«∂áê#∞. JHõ¯_» K«∞@∞ì ѨH¯õ Å
„Ѩ^Õâ◊O, nxÃÑ· HõѨC =∞@ìOÖ’ XHõ"≥·Ñ¨Ù 4 "≥∞ÿà◊√§ =∞~˘Hõ
"≥Ñ· Ù¨ ~Ô O_»∞ "≥∞àÿ √◊ § LOk. WѨC_»∞ #k =~°^ÖŒ ’¡ 28 J_»∞QÆ∞Å
Ö’`«∞# „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞Î<åfl, K«∞@∞ì Ѩ@¡ „áêO`«O "≥∞ÿÅ∞H˜ 4 #∞Oz
8 J_»∞QÆ∞Å "åÅ∞`À L<åfl P#Hõ@ìx J#∞"≥·<å P „áêO`åxfl
Z#∞flHÀQÆeQÍ#∞. #kH˜ Hõ@ìÅ∞ H˘O_»Å =^ŒÌ "≥∞ÿÅ∞H˜ 1 12
J_»∞QÆ∞Å∞, #n =ÚYO ^ŒQÆæ~° 1 J_»∞QÆ∞ "åÅ∞`À ã¨=Ú„^ŒO
"≥·Ñ¨Ù<åfl~Ú. #n`«ÅO "åÅ∞ U f~°∞ ÖˉõΩO_® "≥∞ÿÅ∞H˜ 4
JOQÆ∞àÏÅ∞ =∞Oz 3 J_»∞QÆ∞Å ^•HÍ ã¨QÆ@∞# 8 JOQÆ∞àÏ
Å∞Ok. ZQÆ∞_»∞ kQÆ∞_»∞ H˘O_»Å ^ŒQÆæ~° 38 J_»∞QÆ∞Å∞, #k
JOK«∞# H˘O_» K«iÜ«∞Å∞ ã¨=Ú„^Œ =∞\ÏìxH˜ 80 J_»∞QÆ∞Å∞
L<åfl~Ú. <Õ#∞ ã≤÷~°Ñ¨~°z# ã¨÷ÅO ~å[=∞O„_çH˜ 4 "≥∞ÿà◊§
kQÆ∞=# _≥ÖÏì t~°ã¨∞û ^ŒQÆæ~° LOk. ^•x PÜ«∞Hõ@∞ì 2000
K«II "≥∞ÿà◊§ Ju™ê~°=O`«"≥∞ÿ# XO„_»∞=∞\˜ì Éèí∂q∞. 900 "ÕÅ
Ü«∞Hõ~åÅ∞ Hõhã¨O xâ◊ÛÜ«∞OQÍ LO@∞Ok. ^•x #∞Oz á⁄O^Œ
QÆeˆQ =i ѨO@ qÅ∞= 50 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ ~å[=∞O„_ç ^ŒQÆæ~°
31 J_»∞QÆ∞Å ™ê÷~ÚÖ’ #k „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞Î#flѨC_»∞, _≥ÖÏì Éèí∂=Ú
44
ÅH˜ HÍ=Åã≤# h~°∞H˜ 9 Ô~@∞¡ 5 12 J_»∞QÆ∞Å ™ê÷~ÚÖ’ L#fl `«∞O^À (U ™ê÷~ÚH˜ U^Œ∞QÆ∞`«∞O^À) TÇ≤ÏOK«@O Hõ+¨ìO. Z_»
ѨC_»∞ ã¨iѨ_ç#O`« h\˜x #k Hõey LO@∞Ok. `≥QÆHõ áêˆ~#k KåÖÏ q™êÎ~°"≥∞ÿ# Ju ™ê~°=O`«"≥∞ÿ# <ÕÅ,
WHõ¯_» #k 6 "ÕÅ QÆ*ÏÅ "≥_»Å∞Ê# LO@∞Ok, n=Ù Éèí„^Œ`«`À JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ L#fl ˆ~ѨÙ, ѨÓiÎQÍ L#fl h\˜
Å`À ã¨Ç¨, P#Hõ@ì 5 "ÕÅ QÆ*ÏÅ∞O_»É’`ÀOk. ^ŒQÆæ~°Ö’ ã¨i „ѨÜ∂« }ѨÙ^•~°∞,¡ >ˉΩõ K≥@∞¡ J_»=ÙÅ∞ K≥~∞° ‰õΩѨO@H˜ J#∞"≥#·
Ѩ_® K≥Hõ¯_®xH˜ gÖˇ·# H˘O_» Hõiî#"≥∞ÿ# ~åà◊§H˘O_». "≥Ú^Œ\ ˜ "å`å=~°}O, <ÕÅ, =¸_»∞#fl~° ÃÑhflÅ ~ÀA ‰õÄeH˜ ^˘iˆH
~°HõO ã¨∞#flѨ٠QÍ#∞QÆH˜ ѨxH˜ =KÕÛ ã¨∞#flO~å~Ú L<åfl~Ú. HÍ=Åã≤#O`« =∞Ok ‰õÄbÅ∞ (ÃÑhfl +≤eO¡ QÆ∞Ö’ 12= ÉèÏQÆO)
<å JOK«<åÖ’ P#Hõ@ì ^•x P^è•i`«"∞≥ #ÿ q Hõeã≤ ÃÑ#· K≥‰Ωõ ¯_»∞ W=hfl Hõeã≤ ^˘iˆH ÖÏÉèí™ê\˜ ã≤÷u, „ѨѨOK«OÖ’<Õ ZHõ¯_®
~å~ÚQÆŠѨÓiÎ ~åu Hõ@_ì ®xH˜ 35 "ÕÅ áœO_»∞¡ J=Ù`å~Ú. L#fl LO_»^Œ∞. =∞# „ѨÉèí∞`«fiO ÖÏO\˜ ^•xH˜O^Œ Jã¨Å∞O_»^Œ∞.
z#fl HÍÅ∞=Ö’¡H˜ P#Hõ@ì hà◊√§ =∞o§ã¨∞OÎ k Hõ#∞Hõ ~å|_ç "≥O@<Õ "å`å=~°}O P~ÀQƺHõ~O° QÍ LO_»@O ã¨=Ú„^ŒO f~°O "≥O|_ç
LO@∞Ok. D ã¨O=`«û~°O H˘`«Î HÍÅ∞=ÅH˜ JOK«<åÅ∞ JkèHõ"≥∞ÿ# "Õ_ç ÖˉõΩO_® LO_»@O J<Õq S~Àáê "åi Ѩ~°º
ѨOáêÅ#∞ HÀ=@O ÖË^Œ∞. #kH˜ ‰õΩ_ç"≥·Ñ¨Ù# Hõ@ì, ã¨=Ú„^ŒO "ÕHõΔ}Ö’ K≥~°∞‰õΩ‰õΩ ã¨O|OkèOz# Ѩ#∞Å#∞ U~°Ê~°K«\ÏxH˜
^•HÍ Ñ¨ÓiÎ KÕÜ«∞\ÏxH˜ JOK«<å ѨOáêÅ#∞H˘O@∞<åfl#∞. ѨÓiÎQÍ gÅ∞QÍ LO\Ï~Ú. D „áêO`«O HõÅHõ`åÎ =∞„^•ã¨∞
ÖÏ¡O\˜ ~Ô O_»∞ ÃÑ^Œ~ˆÌ =ÙÅ =∞^躌 LO_»@O, "å}˜[º x~°fiǨωõΩÅH˜
a. <å‰õΩ F z#fl ÖËY ѨOÑ≤Ok. Jk <å‰õΩ (Hõ_»∞ѨÙÖ’) KåÖÏ J#∞=ÙQÍ =ÙO@∞Ok——.
u¿ÑÊÖÏ KÕãO≤ k. P^•Ü«∞Ѩ٠ã¨q∞u (a - JO>Ë? - Hõ=#â◊~‡° )
KåÖÏ „â◊=∞ fã¨∞H˘x lÖÏ¡ g∞^Œ HÍ^Œ∞HÍx <å Ѩ^äŒHÍÅ g∞^Œ ǨÏ$^ŒÜ«∞ ѨÓ~°fiHõ"≥∞ÿ# P~å^èŒ#`À ‰õÄ_ç# =∞#ã¨∞û`À,
^Œ$_è"» ∞≥ #ÿ qK«H}Δõ Ö’ D ã≤^•úO`åÅ#∞ (ÉèÏ"åÅ#∞) PK«~}° Ö’
K«Å¡\ ˜ hà◊√§ QÆ∞=∞‡iOzOk. J`«#∞ <å x"ÕkHõÖ’ <Õ#∞
PÜ«∞# ÃÑ\Ïì_»∞. PÜ«∞# ™È^Œ~°∞_»∞ PÜ«∞# ZO`À Ü«∞^•~°ú
QÍx J`«#∞ HÍx Uk J`«∞º`«Î=∞O J#∞‰õΩO@∞<åfl"≥∂ Jk
"≥∞ÿ# ^è≥·~°ºO`À D ™êǨÏã¨Ñ¨Ói`«"≥∞ÿ# „Ѩ}ÏoHõÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏO
„"åÜ«∞‰õÄ_»^Œ∞@. Uk „ѨÉèí∞`«fiO HÍ"åÅ#∞H˘O@∞O^À Jk
Kå_À QÆ∞iÎOKå_»∞. P „Ѩ}ÏoHõÅ∞ ~°∂á⁄OkOK«@OÖ’#∞,
ã¨∂zOKåÅ@. lÖÏ¡x tkèÖÏ=ã¨÷H˜ fã¨∞‰õΩ"≥o§# =º=ã¨÷Ö’
Hõ@ì_»OÖ’#∞ JkfifÜ«∂Å∞.
ã≤÷~°Ñ¨~°K«\ÏxH˜ JO`«HõO>Ë =∞Oz =∂~°æO LO_»^Œ∞. =∂i¯ãπ
U^À K≥Ü«∞º\ÏxˆH "≥Úyæ L<åfl_»x qO@∞<åfl#∞. J~Ú<å PÜ«∞# QÀ^•=i g∞^Œ Hõ\#ì˜ 4 P#Hõ@Åì ∞ ѨÓiÎQÍ ~åu`À
##∞fl =∞„^•ã¨∞H˜ ("≥#H˜¯) Ñ≤Å∞™êÎ~°x J#∞HÀ@O ÖË^Œ∞. ##∞fl Hõ\ ˜ì#q HÍ=Ù. #kÜ≥ÚHõ¯ Wã¨∞Hõ `«ÅO g∞^Œ ~åu ѨÓ`«Å∞.
#=Ú‡, h J`«ºO`« PѨÙÎ_»∞ - P~°ú~ü. HÍ"Õs #k JkèHõ [ÖÏÅ#∞ H˘Öˇ~°∂<£H˜ =∞o§ã¨∞Î#fl Q˘Ñ¨Ê
P#Hõ@ì#∞ K«∂ã≤ `≥K«∞ÛH˘#fl PÖ’K«<Õ x*ÏxH˜ D PÖ’K«#.
PÜ«∞# rq`«OÖ’ D „â◊=∞Ѩ_Õ HÍÅOÖ’ PÜ«∞# Ju D Z`«∞Î `«‰õΩ¯= P#Hõ@ì Ju ѨÙ~å`«#"≥∞ÿ#k, `«O*Ï=ÓiˆH
^Œ$_è"» ∞≥ #ÿ ã¨fiÉèÏ=O „Ѩã∞¨ Êù@OQÍ „Ѩ^iŒ ≈OѨ|_çOk. `«# ^Œ$+≤Öì ’ =ÚYº"≥∞#ÿ k. nxfl ZO`À „â◊^`úŒ À HõxÃÑ\˜ì ѨijeOK«@"≥∞#ÿ k.
L#fl U Q˘Ñ¨Ê ^èպܫ∂xÔH·<å J_»¤O‰õΩÅ∞ U~°Ê_ç#ѨC_»∞ "å\˜ „Ѩf ã¨O=`«û~°O ^•xH˜ "≥∞uÎ# ã¨∞#flO, c@Å∞ "Õ¿ãÎ "å\˜x
Ö’x W|ƒO^Œ∞Å#∞ Hõx+¨ì „Ѩ=∂}ÏxH˜ `«yæOK«@OÖ’ PÜ«∞# ÉÏQÆ∞KÕÜ«∞\ÏxH˜ H˘kÌ ™⁄=Ú‡ Y~°∞ÛKÕã¨∂Î ~å=@O [~°∞QÆ∞
‰õΩ#fl Ѩ@∞ì^ŒÖË P ã¨fiÉèÏ=O. "å\˜x z#flqQÍ KÕâßHõ, "å\˜x `ÀOk. ^•O\’¡ `«∂=ÚÅ∞ ÃÑ@ì_®xH˜ ^•~°∞¡ |^ŒÌÅ∞ KÕã≤
JkèQÆq∞OKÕ ã¨Ô~·# =∂@. (JuQÆq∞OK«∞-â◊|ú~°`åflHõ~°O - K«∂ã≤#ѨC_»∞ =∞#∞fl`À, K≥``Ϋ À, ~åà◊§`À ^Œ∞OQÆÅ`À D Q˘Ñ¨Ê
Hõ=#â◊~°‡) =~°‰õΩ q„â◊q∞OKÕ"å_»∞ QÍ^Œ∞. P#Hõ@ì Hõ\Ïì~°x g\˜ Éèí„^Œ`« ˆH=ÅO "≥∞uÎ# ã¨∞#flO g∞^Õ
`«# QÆ_»∞ã¨i, *’㨺Ѩ٠ã¨Ç¨Ï[ „Ѩ=$uÎ „Ѩ^Œi≈ã¨∂ÎPÜ«∞# P^è•~°Ñ¨_ç LO^Œx J~°ú"≥∞ÿ P ÉÏQÆ∞Å∞ KÕÜ«∞\OÖ’ K«∂Ñ≤#
Ѩx KÕã#≤ QÀ^•=i QÆ∞iOz PÜ«∞# "≥∞ѨC D H˜Ok q^èOŒ QÍ „â◊^Œú J=ã¨~åxfl ZuÎ K«∂Ñ≤Ok. (HõiHÍÅKÀà◊√_»∞ xi‡OKå_Õ
„QÆO^äŒã¨ÎO KÕâß_»∞. Q˘Ñ¨Ê P#Hõ@ìx - Hõ=#â◊~°‡.)
P lÖÏ¡‰õΩ#fl J~°›`«Å∞ H˘kÌ ÉèÏQÆѨ٠â◊H˜Î qxÜ≥∂yã¨∂Î „QÆO^ä•Å #∞O_ç ã‘fiHõiOz# n~°"… ∞≥ #ÿ ÉèÏQÍÅ∞ ~åÉ’`«∞#flO
Hõ#Hõ D q+¨Ü«∂xfl KÕuÖ’H˜ fã¨∞H˘O>Ë, D lÖÏ¡ U=∞ø ^Œ∞‰õΩ ™ê=∂#º áê~î°‰õΩÅ∞ HõΔq∞OKåe. HÍx "å\˜H˜ qÅ∞=
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 45
ÖË#@∞ì (K«^Œ=Hõ) q_çzÃÑ@ì=^Œ∞Ì. Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’x KåÖÏ
„áêO`åÅÖ’ ѨÓ~°fiO ÖËHõ WѨC_»∞ L#fl ^•i„^ŒºO POˆQ¡Ü«∞
[<åÅ g∞^Œ QÍ_è»"≥∞ÿ# ÉÏ^茺`« LOK«∞`«∞Ok. =ºHÎ̃Ü≥ÚHõ¯ f„=
"≥∞ÿ# =º^èŒ ã¨OѨÓ~°‚ QÆ$Ç¨Ï tkèÅ`«, („ѨÉèí∞) Hõ\ÏHõΔO L#fl =∞#
^Õâ◊OÖ’ "åi TǨÏHõO^Œx ^•i„^ŒºO (WѨC_»∞ =∞#^Õâ◊OÖ’
HΔÍ=∞O ZѨC_»∂ ~å^Œ∞ HÍx XHõѨC_»∞ Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ =Öˇ
XHõ™êi J#∞Éèí=OÖ’H˜ =zÛOk) WѨC_»∞ W=xfl Ç≤ÏO^Œ∂
^ÕâO◊ Ö’ ã¨~fi° ^• LO@∞<åfl~Ú. "å\˜H˜ zH˜`û« K≥Ü∂« ºe! =∞#
„ÔHã· =Ψ =∞`« qâßfiã¨O, =∞#‰õΩ ™ê=∂#ºOQÍ LO_Õ =∂#=`«fiO,
™ê\˜ ^ÕâßÅ∞ =∞#H˜KÕÛ ™ê=∂#º Q“~°"å~°›`«, ^Õ=ÙxH˜ =∞#O
|∞∞}Ѩ_ç L#flk K≥Ñʨ <Õ JHõ¯~ˆ ^¡ ∞Œ , =∞# „â◊^HúŒ ˜ JѨÊ*ˇÑʨ |_ç#
H˘xflHÀ@¡ [<åÉèÏ, =∞#g∞^Œ <≥·uHõ ÉÏ^茺`«x LOK«∞`ÀOk.
^•xfl =∞#O q㨇iOK«~å^Œ∞. `«Ñ≤ÊOK«∞H˘<Õ ™êǨÏã¨O KÕÜ«∞
~å^Œ∞. <Õ#∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞ q+¨Ü∞« OÖ’ q"ÕHOõ `À#∞,
â◊H˜Î=O`«OQÍ#∞ =∂~°æO ZOK«∞HÀ_»OÖ’#∞, Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ Ѩi
áêÅ<å qâß~°^Œ∞Å qâߊѨikèÖ’ Ug∞ ÖË^Œ∞ - JHõΔ~åÅ
Ug∞ ÖË^Œ∞ Jx J#@OÖ’ <å‰õΩ =∂ `«O„_çQÍi Jaè„áêÜ«∂
ÅÃÑ· <å‰õΩ#fl Q“~°"åaè=∂<åÅ =Å# J#∞HÀ~å^Œ∞. J#∞Éèí
=O`À ѨO_ç#"å~°∞, KåÖÏHÍÅO WO_çÜ«∂ QÆ∞iOz# J^茺
Ü«∞#O KÕã≤# "å~°∞ P~°ú~ü HÍ@<£ É’^èŒ#Å <≥iy#"å~°∞,
"å\˜x q"ÕzOz# "å~°∞, Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâßxH˜ ѨÓiÎ ã¨OѨ#fl`«
uiy ã¨OáêkOKåÅO>Ë, KåÖÏ Q˘Ñ¨Ê HÍ~åºÅ∞ KÕѨ\ÏìÅx,
"å\˜Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ n, "≥Ú^Œ\ n˜ J~Ú# =∂ <å#flQÍi ™êQÆ∞
h\˜ áê~°∞^ŒÅ qã¨Î~°} HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ – Jhfl HÍHõáÈ~Ú<å
KåÖÏ =~°‰õΩ– x~°fiÇ≤ÏOKåeû LO@∞Ok.
h\˜ áê~°∞^ŒÅ qã¨Î~°}, ^ŒQÆæi =ÚO^Œ∞HÍÅOÖ’ (ã¨=∂
^è•<åÅ∞) "≥`∞« ‰õΩ¯<Õ K«~Û° ÅH˜ q+¨Ü∞« O J=Ù`«∞Ok. q"å^•ÅH˜
‰õÄ_® |Ǩïâß Z=Ô~`· Õ ^•xfl Ju ^ŒQ~æÆ Q° Í J^躌 Ü«∞#O KÕ™êÎ~À
"åˆ~ ^•x`À =º=ǨÏiOK«\ÏxHÍ JuQÍ J~°∞›Å∞ Jx K≥ѨÊ
\ÏxH˜ ™êǨÏã≤ã∞¨ <Î åfl#∞. =∂ `«O„_çQÍ~°∞ QÀ^•=i QÆ∞iOz „"åã≤Ok
D ÅHõΔ º™ê^èŒ#H˜ KåÖÏ ã¨Ç¨Ü«∞HÍiQÍ LO@∞Ok. JO^Œ∞Hõx
J=ã¨~°"≥∞ÿ# "Õ∞~° áê~î°‰õΩÅ ã¨Ç¨Ï<åxfl |ÅOQÍ HÀ~°∞ H˘O@∞
<åfl#∞. HÍx q=~åÅ∞ "å@O`«@ J"Õ Pã¨H˜Îx xeÑ≤ LOK«∞
`åÜ«∞x <å=∞@∞H˜¯ <Õ#∞ J#∞HÀ_®xH˜ "≥ÚQÆ∞æ K«∂Ѩ٠`å#∞.
WO`«‰õΩ =ÚO^Õ K≥Ñ≤Ê#@∞ì "Õ∞[~ü HÍ@<£ HÍÅ„Hõ=∞OÖ’
PÜ«∞# Ѩ^ŒqÖ’ XHõ "≥∞@∞ì ZHͯ_»∞, _≥ÖÏì t~°ã¨∞û =^ŒÌ ^èŒ=àı
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
â◊fi~°O „QÍ=∞O =^ŒÌ P#Hõ@ì Hõ@ì_®xH˜ xâ◊Û~ÚOK«∞ H˘<åfl_»∞.
WHõ¯_» QÀ^•=i <åÅ∞QÆ∞ áêÜ«∞Å∞QÍ pe =∞^茺֒ =¸_»∞ ÅOHõ
Å`À LOk. WHõ¯_» QÀ^•=i D X_»∞¤ #∞Oz P X_»∞H¤ ˜ 3.8 "≥∞àÿ √◊ §Ok.
JO^Œ∞Ö’ =¸_À=O`«∞ ÉèÏQÆO ÅOHõÅ∞ P„Hõq∞OKå~Ú.
#kH˜O^Œ ã¨fiK«Ûù"≥∞ÿ# Wã¨∞Hõ<ÕÅ. ÅOHõÅ∞ XO„_»∞ =∞\˜ì`À
ѨÅK«QÍ HõѨÊ|_ç#q =∂„`«"Õ∞. =~°^ŒÅ∞ 25 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞
ÃãHõ#∞H˜ 15 ÅHõΔŠѶ¨∞#Ѩ٠J_»∞QÆ∞Å „Ѩ"åǨÅ`À P ã¨÷ÖÏxfl
H˘_»∂Î áÈ`å~Ú. JO^Œ∞KÕ`« WO[h~°∞ =ÚO^Œ∞#fl ã¨=∞㨺,
P Z#∞flH˘#fl ã¨÷ÅOÖ’ #k`À ZÖÏ =º=ǨÏiOKåe? ZÖÏ¡
J^Œ∞Ѩ٠KÕ¿ãÎ, `«‰õΩ¯= „Ѩ"åǨÏѨ٠~ÀAÖ’¡ ‰õÄ_® "≥Ú`«ÎO _≥ÖÏì
Éè∂í =ÚÅxflO\˜H˜ h~°∞ „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞OÎ k? (ˆH=ÅO QÆ∞~°∞`åfiHõ~¬° }
â◊H˜Î`À JO>Ë ã¨iѨ_ÕÖÏ h\˜ =∞@ìO LO_®e - Hõ=#â◊~°‡)
J#flk ã¨∞ÅÉèíOQÍ Ñ¨i+¨¯iOK«QÆey#k HÍ^Œ∞. PÜ«∞# XHõ
~åu Hõ@ì_»Ñ¨Ù P#Hõ@ìx, WO`«‰õΩ Ñ¨Ó~°fiO K≥Ñ≤Ê# H˘Å`«Å`À
xi‡OK«_®xH˜ xâ◊Û~ÚOK«∞H˘<åfl_»∞.
Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ |∞∞`«∞=ÙÅ∞ XHõ Q˘Ñ¨Ê „Hõ=∞OÖ’ =™êÎ
Ü«∞x QÆ∞iÎOKå_»∞. (|∞∞`«∞=Ù JO>Ë<Õ XHõ „Hõ=∞ „ѨHÍ~°O
=KÕÛq Jx Hõ^•!-Hõ=#â◊~°‡) JO^Œ∞KÕ`« ã¨OѨÓ~°‚"≥∞ÿ# xtÛ
`«`À ã¨O=`«û~åxH˜ P~°∞<≥ÅÅ∞ `«‰õΩ¯= „Ѩ"åǨÏO`À #k
LO_ç `«ÅÃÑ\˜ì# Ѩx x~°fiǨÏ}Ö’ ã¨∞ÅÉèíO J=Ù`«∞O^Œx, P
<≥ÅÖ’¡ "≥Ú`«OÎ „Ѩ"åǨxfl XHõ\ ˜ ~Ô O_»∞ áêÜ«∞ÅÖ’H˜ =∞o§Oz
q∞ye# #n ÉèÏQÍÅÖ’ h\˜=Å¡ W|ƒOk ÖˉõΩO_® KÕÜ«∞
=K«∞Û#x PÜ«∞#H˜ qâßfiã¨O ‰õΩkiOk. J~Ú`Õ `«ÅÃÑ\˜ì#
Ѩx ™êǨÏã¨O`À ‰õÄ_ç#k. JO`«‰õΩ Ñ¨Ó~°fiO P ™ê÷~ÚÖ’
Hõ\ ˜ì# Hõ@ì_®Å∞ Ug ÖË=Ù. PÜ«∞# `«O*Ï=Ó~°∞Ö’ KåÖÏ
z#flk Hõ\Ïì_»∞. ÃÑ·QÍ D „áêO`«OÖ’ J@∞=O\˜ Hõ@ì_®Å∞
Hõ\ ˜ì# J#∞Éèí=O WHõ¯_ç "åiH˜ ÖË^Œ∞. ‰õÄe"åà◊√§ (<≥·Ñ¨Ù}ºO
ÖËx) "≥∂@∞"å~°∞. ѨiHõ~åÅ∞ ™ê=∂#ºOQÍ KåÖÏ „áê^èŒq∞Hõ
"≥∞ÿ#q. P |$ǨÏ`å¯~°ºO Ü≥ÚHõ¯ Ѩi=∂}O, x~°fiǨÏ}Ö’x
W|ƒO^Œ∞Å∞ Ug PÜ«∞#x x~°∞`åûÇ¨Ï Ñ¨~°K«ÖË^Œ∞. PÜ«∞#
XHõ¯HõΔ}O ‰õÄ_® D Ѩ^äŒHõO q[Ü«∞=O`«O HÍ^Õ"≥∂ J#fl
PÖ’K«#x H˘kÌQÍ ‰õÄ_® ~åhÖË^Œ∞.
™êǨÏã¨Ñ¨Ói`«"≥∞ÿ# H˘`«Î^•i - P#Hõ@ì x~å‡}OÖ’ á⁄^Œ∞ѨÙ
<≥Ñ· Ù¨ }ºO QÆŠѨx"å~°∞ ѨiHõ~åÅ∞ ÖËxKÀ@ Ѩx "≥Ú^ŒÅ∞
ÃÑ@ì_»OÖ’ QÆÅ W|ƒO^Œ∞Å =Å# "Õ∞[~ü HÍ@<£, W|ƒOkÖ’
46
PÜ«∞#H˜ Pã¨HΘ L#fl ã¨Oã≤^`úŒ « Hõ#|~°∞ã¨∂,Î JkHõ>ìË q^è•#OÖ’
=∂~°∞ÊH˜ J#∞=∞u HÀ~å_»∞.
''J#∞‰õΩ#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ѨÓiÎKÜ Õ ∞« \ÏxH˜, K≥H¯˜ # ~åà◊§`À
Hõ@ì_»O =∂#∞H˘x "Õ~˘Hõ H˘`«Î~°∂ѨOÖ’ Hõ@ì_»O HÀ~°^Œy#k
J=Ù`«∞Ok. ZO^Œ∞HõO>Ë K≥H˜¯#~åà◊§ Ѩi=∂}O ÃÑ^ŒÌk. D
lÖÏ¡ "≥Ú`«ÎO JO`å fã¨∞H˘#fl ^•xH˜ HÍ=Åã≤# "Õ∞„ã‘ÎÅ∞
ÃÑ^ŒÌ ã¨OYºÖ’ ^˘~°Hõ~°∞. JO^Œ∞KÕ`« P K≥H˜¯# ~åà◊¡ Hõ@∞ìH˜
„Ѩ`åº=∂flÜ«∞O gÖˇ·`Õ K«∂_®e. Éèí„^Œ`« `«~°∞"å`«, L#fl ã¨=∞
Ü«∞OÖ’ Hõ>Ëì gÅ∞ =ÚYº"≥∞ÿ# „Ѩâ◊fl J=Ù`«∞Ok. XHõ ã¨O=
`«û~°O PÅ㨺O Ѩk ÖËHõ W~°"≥· "ÕÅ áœO_»¡ #ëêìxH˜ HÍ~°}O
J=Ù`«∞Ok. `«~°∞"å`« ã¨O=`«û~åÅÖ’ WOHÍ KåÖÏ ~åà◊√§
ѨQÆÅH˘>Ëì"å~°∞, K≥ˆH¯"å~°∞ XHõ "≥~Úº=∞Ok Ô~O_»∞ ã¨O=`«û
~åÅ áê@∞ Ѩx KÕÜ«∞=Åã≤ =ã¨∞ÎO^Œx P ~åu „Ѩ^Õâ◊O, <å
"≥Ú^Œ@ ѨijÅ#Ö’ `≥eÜ«∞*Ëã≤Ok. <ÕxOHÍ <Õ~°∞ÛHÀ=eû#
^•xfl |\˜ì, WO`«=∞Okx áÈQÆ∞ "ÕÜ«∞QÆÅ<å Jx ÉèíÜ«∞O
HõÅ∞QÆ∞`ÀOk. ^•xH˜ <Õ#∞ WѨC_»∞ =ÚO^Œ∞ ÃÑ_»∞#Î fl Hõ@_ì Ñ» Ù¨ ,
J_»∞¤HÀ`« QÆ∞iOz# ã¨∂K«# Uq∞@O>Ë, h~°∞ ÃÑ·#∞Oz Ѩ_»
\Ïxfl ѨiǨÏiOK«@O, H˜O^Œ `«∂=ÚÅ `«Ñ¨Êx ã¨i Ѩiã≤÷`«∞
ÅÖ’ `«Ñʨ , "≥Ú`«OÎ Hõ@_ì O» =Ú_ç ~å~Ú`À Hõ@_ì ®xfl MÏmÅ#∞
HÍO„H©@∞`À xOÑ≤, "≥∞`«Îx ã¨∞#flO`À ѨÓiÎ KÕÜ«∞\Ïxfl J#∞
=∞uã¨∞OÎ k. D q^èOŒ QÍ K≥H¯˜ # ~åà◊§`À HõÑʨ HõáÈ=@O `«O*Ï
=Ó~°∞Ö’x `«∂=ÚÅ∞, W`«~° Ѩ#∞Ö’¡ KÕâßO. JO^Œ∞KÕ`«
=ÚYºÉèÏQÍÅH˜ =^Œ∞Å∞ ~åà◊√§ "å_®ÎO. Jq JѨiq∞`«OQÍ
^˘~°∞‰õΩ`å~Ú. JO^Œ∞Ö’ Z‰õΩ¯=ÉèÏQÆO |^ŒÅÌ ∞ H˘\˜#ì q. g\˜x
`«fi~°QÍ Ô~·Å∞ =∂~°æOÖ’ fã¨∞‰õΩ~åQÆÅ∞QÆ∞`åO.
D Ѩ^uúŒ Ö’ Q˘Ñ¨Ê P#Hõ@Qì Í ¿Ñ~°∞Ѩ_#ç ѨÙ~å`«# HÍÅѨÙ
P#Hõ@,ì xi‡OK«|_ç WѨÊ\˜H˜ xez LOk. `«~∞° "åu HÍÅOÖ’
^•x Z`«∞Î K≥H˜¯# ~åà◊§`À ÃÑOK«|_ç#ѨÊ\˜H˜, KåÖÏ ÉèÏQÆO
WѨÊ\˜H© J@∞=O\˜ ~°H} Δõ ÖËHˆ LOk. ^•xH˜ H˜Ok `«∂=ÚÅ∞
ÃÑ@ì_®xH˜ ^•xfl `˘ez#ѨC_»∞ ^•x =ÚYºÉèÏQÆOÖ’ =^ŒÅ∞QÍ
~åà◊√§ =∞\˜ì`À Hõ@ì|_ç L<åflÜ«∞x ˆH=ÅO LѨi `«ÅÉèÏQÍÅ∞
ã¨∞#flѨ٠QÍ~°`À xi‡Oz#@∞ì "å\˜x HÍO„H©@∞`À QÆK∞« Û KÕÜ∞«
|_çO^Œx Hõ#∞Q˘<åfl~°∞. J=ã¨~° ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ÉÏQÆ∞Å∞ `«Ñ¨Ê
^•xH˜ =∞~å=∞`«∞ÎÅ∞ ÃÑ^ŒÌQÍ J=ã¨~°O ÖËHõáÈÜ«∂~Ú. Jk
ZѨC_»∂ „Ѩ=∂^ŒOÖ’ ÖË^Œ∞. ÉèíÜ«∂O^Àà◊#Å∞ HõeyOK«ÖË^Œ∞.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
=Ú_ç Ѩ^•~°Oú ã¨=∞$kúQÍ#∞, <≥Ñ· Ù¨ }ºO QÆŠѨx "å~°∞ `«‰Ωõ ¯=
QÍ#∞ L#fl WHõ¯_ç ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ P "≥∂@∞ x~å‡} Ѩ^Œúux
ÖÏÉè™í ê\˜QÍ "å_»∞HÀQÆÅ"Õ∞"≥∂ PÖ’zOK«@O Ü≥∂Qƺ"≥∞#ÿ Ѩx.
"≥Ú^Œ\’¡ <Õh "≥∂@∞ x~å‡} Ѩ^uúŒ x „ѨuáêkOz<å, `«~∞° "å`«
JO`« Ѩi=∂}Ѩ٠ã¨~°∞‰õΩ "å_»@O =Å# x~å‡}O âß„ã‘ÎÜ«∞
"≥∞#ÿ ^•xHõO>Ë PÅ㨺O HõeyOKÕk J=Ù`«∞O^Œx J#∞H˘<åfl#∞.
P x"ÕkHõ ѨOáêHõ, P q+¨Ü∂« xfl J^躌 Ü«∞#O KÕÜ∞« \ÏxH˜
<å‰õΩ =∞iO`« J=HÍâ◊O =zÛOk. ^•x =Å# P "≥∂@ Ѩ^Œú
`«∞Å∞ "å_»\ÏxH˜ <å‰õΩ#fl =ÚYº JÉèºí O`«~O° `˘eyáÈ~ÚOk.
QÆ∞O„_»\ ˜ u#fl<≥#· QÆ\ ì˜ =∞xflÔH#· HõÅѨ, Ѩ\ÏìÅ∞QÍ ~°OѨ=Ú`À
HÀÜ«∞‰õΩO_®<Õ, gÖˇ·#k, Ju K«=HõQÍ HÍ=Åã≤#O`« ^˘~°∞‰õΩ
`«∞O^Œx `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl#∞. P~°∞ U_»∞ JOQÆ∞àÏÅ "åºã¨O`À
20 J_»∞QÆ∞Å x_çq`À L#fl ^Œ∞OQÆÅ∞, =O^ŒH˜ 2 áœO_»¡ #∞Oz
2 áœO_»¡ 10 +≤e¡OQÆ∞ÅH˜ ^˘~°∞‰õΩ`å~Ú. JO>Ë 20 #∞Oz
25 áœO_»¡H˜ 1 "≥∞ÿÅ∞ á⁄_»∞QÆ∞ XO\˜ Ô~·Å∞ =∂~åæxH˜ J_»¤
=ÚHõ¯Å`À ã¨Ç¨ HÍ=Åã≤# 20 "ÕÅ J_»∞QÆ∞Å á⁄_»∞QÆ∞H˜
Y~°∞Û J=Ù`«∞Ok. ^•x g∞^Œ 2 JOQÆ∞àÏÅ W#∞=Ú, =∞~°
"Õ∞‰õΩÅ`À ay¿ã, qt+¨ì"≥∞ÿ#, `å`å¯eHõ"≥∞ÿ# Ô~·Å∞ =∂~°æO
ã¨~ã° "¨ ∞≥ #ÿ ^è~Œ H° ˜ xi‡`«=∞ø`«∞Ok. ZO`« á⁄_»∞QÔ <· å P q^èOŒ QÍ
q∞uq∞OK«x Y~°∞Û`À xi‡OK«=K«∞Û. J@∞=O\˜q KåÖÏ ~Ô Å· ∞
=∂~åæÅ∞ LO>Ë, Q˘Ñ¨Ê Ѩi=∂}OÖ’ ã¨~°∞‰õΩÅ∞ ~°"å}Ï H˘kÌ
HÍÅOÖ’ U QÆO^Œ~°QÀà◊O ÖˉõΩO_®, KÕÜ«∞=K«∞Û.
P#Hõ@ìÅ∞ =O`≥#ÖÏ Ñ¨xH˜ =KÕÛÖÏ KÕÜ«∞|_çOk
J_»¤HÀ`« Ѩ@O <Õ#∞ „ѨuáêkOz# =∞~À ã¨~°‰õΩÅ =∂~°∞Ê
K«∂Ñ≤ã∞¨ OÎ k. ^•x "≥Ú`«OÎ "≥_Å» ∞Ê 18 J_»∞QÆ∞Å∞ KÕÜ∞« @O =Å#
„Ѩ"åǨÏO `«‰õΩ¯=QÍ LO_Õ 8 <≥ÅÖ’¡ HÍ=Åã≤#O`« ~°Ç¨Ï^•i
=∂~åæxfl ^•i`À áê@∞ =¸ÅѨ٠Ѩxx =∂~°Û‰õΩO_® =O`≥#
Hõ@ì_®xfl J#∞=∞uã¨∞ÎOk. D ѨxH˜=zÛ# JOK«<å ™⁄=Ú‡
^•@‰õΩO_® Hõ#Hõ Wq ™êkèOK«QÆey`Õ, KåÖÏ =ÚYº "≥∞ÿ#
„ѨÜ≥∂[#O ã≤kúã¨∞ÎOk. P#Hõ@ìx ~°Ç¨Ï^•iQÍ =∂ˆ~Û ÅHõΔ º
™ê^èŒ#Ö’, P#Hõ@ì "≥_»ÖÏÊ\˜ ÉèÏQÍxfl ^•x tY~åxH˜ Ô~O_»∞
J_»∞QÆ∞Å H˜O^Œ LOK«∞`å#x „ѨuáêkOKå#∞. JÖψQ Ô~O_»∞
J_»∞QÆ∞Å Z`«∞#Î , ÃÑ· ÉèÏQÆOÖ’ QÀ_»H_õ ®Î#∞. ^•x =Å# ~À_»∞Q¤ Í
"å_Õ HÍÅOÖ’ ^•xfl á⁄_çQÍ LOz „Ѩ=∂^•Å∞ [~°QƉõΩO_®
PѨÙ`«∞Ok. H˜Ok `«∂=ÚÅ∞, KåÖÏ Z‰õΩ¯= h\˜x `«=∞ QÆ∞O_®
47
„Ѩ=Ç≤ÏOK«xKÕÛ Ñ¨i=∂}O Hõey L#flq HÍÉ’`«∞<åfl~Ú. ÃÑ^ŒÌ H˘xfl ÅHõΔÅ @#∞flÅ q~°QÆH˘@ì|_ç# (ÃÑ^ŒÌ) ~åu =ÚHõ¯Å∞
=~°^ÅŒ HÍÅOÖ’ =∂„`«"∞Õ ~À_»∞¤ g∞^Œ∞QÍ h~°∞ „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞OÎ k. QÆ∞@ìÅ∞QÍ Ñ¨_ç L<åfl~Ú. DѨx KÕÜ«∞\ÏxˆH U~°Ê_»¤@∞ìQÍ
P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ "åǨÏ<åÅ ~°nÌ ZÖÏ¡QÀ `«‰Ωõ ¯"Õ LO@∞Ok. JO^Œ∞ "≥Ú^Œ\ ˜ ~°HOõ QÍ~°Ñx¨ H˜ "å_»QeÆ y# ã¨∞#flѨÙ~å~Ú Jq∞`«OQÍ
=Å# D P#Hõ@ì =O`≥# „ѨÜ∂≥ [<åxfl KåÖÏ =~°‰Ωõ ™êkèã∞¨ OÎ k. ^ŒQ~æÆ Ö° ’<Õ LOk. XHõ Ѷ∞¨ #ѨÙ@_»∞QÆ∞H˜ 1 +≤ 3 ÃÑhflÅ Ys^Œ∞H˜
=∞„^•ã¨∞ JkèHÍ~°∞Åx b_≥<£Ç¨Öò gkèÖ’x Dã≤ìO_çÜ«∂ QÆ\ ˜ì >ˉõΩ (=„_»OQÆ∞Å ‰õÄb`À ã¨Ç¨) ÖωõΩÅH˜, `«Å∞ѨÙÅH˜
xˆ~Ìâ◊‰õΩÅx XÑ≤ÊOz# "Õ∞[~ü HÍ@<£ x"ÕkHõÖ’x ¿Ñ~åÅ#∞ (ˆQ@¡H)˜ ‰õÄ_® ^˘~°∞‰õΩ`«∞Ok. QÍ~°Ñx¨ H˜ (~°"å}Ï Y~°∞Û q∞#Ǩ
L^ŒÇ¨ÏiOK«=K«∞Û. ~ÚOz) JÜÕ∞º Y~°∞Û <Õ#∞ JOK«<å "Õã≤#ѨÊ\˜H˜, S~Àáê
"åi Ѩ~°º "ÕHõΔ}Ö’Y~°∞ÛÅ∞ `«QÆæ=x J#∞HÀ"åeû# J=ã¨~°O
#kH˜ ã¨O|OkèOz# Ѩ#∞Å JOK«<å ÖË^Œ∞. ~°"å}ÏH˜ Ѩ\ÏìÅ∞ "å_®Åx „Ѩuáêkã¨∞Î<åfl#∞. qâßY
Ѩ#∞ʼnõΩ QÍ#∞ „ѨuáêkOz# JOK«<åÖ’ Ѩ#∞Å∞ : XHõ Ѩ@}ì OÖ’x Hõ@_ì ®ÅH˜ Hˆ =ÅO H˘Ü«∞ºÑ¨\ÏìÅ∞. H˘Ü«∞º K«„HÍÅ∞,
P#Hõ@ì, Ô~O_»∞ =ÚYº ™êQÆ∞h\˜ HÍÅ∞=Å `«ÅÅ =^ŒÌ |O_ôÅH˜ "å_ç <Õ#∞ =∞Oz Ѷ¨e`åÅx á⁄O^•#∞.
`«∂=ÚÅ∞, JO^Œ∞Ö’ XHõ\ ˜ #kH˜ ѨtÛ=∞ ÉèÏQÍ#fl, P#Hõ@ì
Ô~O_»∞ z=~°Å Ѩ_»=Å∞ ^•@_®xH˜ ÖωõΩÅ∞, JÖÏ¡ˆQ `«Å ã¨OÉèÏ=º"≥∞ÿ# ÃÑ^ŒÌ ÖÏÉèÏÅ∞
`«∂=ÚÅ #∞Oz, ™êQÆ∞h\˜ HÍÅ∞=ÅH˜ "≥à◊§\ÏxH˜ ÖωõΩÅ∞, 47 "ÕÅ 5 =O^ŒÅ áœO_»∞¡ Y~°∞ÛQÍ fã¨∞H˘O>Ë, =∞#H˜
WѨC\˜ˆH L#fl HÍÅ∞=Ö’¡ „Ѩ"åǨxH˜ J_®¤Å∞ `˘ÅyOK«@O. Hõhã¨O 30 âß`«O "≥#H˜¯ =ã¨∞ÎO^• Jx ÖËHõ 14 "ÕÅ 2
=O^ŒÅ 50 áœO_»∞¡ P^•Ü«∞O <Õ~∞° QÍ [<åxH˜ =KÕÛ „ѨÜ∂≥ [
Y~°∞Û <åÅ∞ HÍHõ, =ã¨∞ÎO^• Jx PÖ’zOKåeû LO@∞Ok. D
Ѩx ᶜ#∞¡ +≤eO¡ QÆ∞Å∞ ÃÑhflÅ∞ Ѩ#∞Å#∞ ã¨=∞iúOK«\ÏxH˜ WO^Œ∞Ö’ =¸_À=O`«∞ WOQÆO¡ _»∞Ö’
1. P#Hõ@ì 40 H˜O^Œ `«∂=ÚÅ∞ 38,800 18 3 Jq∞`«OQÍ ÉèÏqOK«|_»∞`«∞Ok. Jk 5 âß`«O JO>Ë 2375
2. 5 ÖωõΩÅ∞ 1,841 19 3 áœO_»∞¡ P^•Ü«∞O Hõ#Hõ=¿ãÎ, Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ =_ô¤H˜ ã¨i
3. 2 `«Å `«∂=ÚÅ∞ 1,314 16 0 áÈ`«∞Ok. ~Ô `· ∞« ÅH˜ KÕ‰Äõ ~ˆ „âıÜ∞« ã¨∞û, ѨÓiÎ J#∞‰õÄŠѨiã≤u÷ .
4. =∞#∞fl `«=fiHÍÅ∞ 1,400 0 0 P#Hõ@ì Ѷe¨ `åÅx ~Ô O_»∞QÍ qÉèlí OK«@O ã¨~Ô #· k. "≥Ú^Œ\˜
5. Ѩ~°º"ÕHõΔ} 1,200 0 0 Ѷ¨e`åÅ∞ Hõ\ ˜ì# "≥O@<Õ P h\˜x L#fl HÍÅ∞=Ö’¡H˜ =∞o§O
6. J#∞HÀx Y~°∞ÛÅ∞ 3,000 0 0 K«@O =Å# HõeˆQq. Wq "≥Ú^Œ\ ˜ ã¨O=`«û~°OÖ’<Õ |Ǩïâ◊
"≥Ú`«ÎO 47,557 3 6 KåÖÏ =~°‰Ωõ HõÅ∞QÆ∞`å~Ú. ~Ô O_À Ѷe¨ `åÅ∞ h\˜ áê~°∞ ^ŒÅH˜
D "≥Ú`«ÎO, Ѩx Ü≥ÚHõ¯ Ѩi=∂}Ïxfl K«∂ã≤<å, ^•x h~°∞ F_»Û_®xH˜ Hõ\#ì˜ H˘`«Î HÍÅ∞=Å =Å# PÜ«∞Hõ@ì Éè∂í q∞H˜
#∞Oz PtOz# Ѷ¨e`åÅ#∞ K«∂ã≤<å, KåÖÏ H˘kÌk. P#Hõ@ì JO`«\ ˜H˜ h~°∞ JOkOK«@O =Å# <≥=∞‡kQÍ HõeˆQq.
4299 QÆ*ÏÅ∞O@∞Ok. <å Ѩ^èŒHõO K«∂¿ãÎ <Õ#∞ ^•xfl XHõ "≥Ú^Œ@ P#Hõ@ì =Å# JOu=∞=ÚQÍ ã¨OÉèí==∞ÜÕ∞º
ã¨`åÎQÆÅ âßâ◊fi`«"≥∞ÿ# Ѩ^äŒHõO g∞^Œ „Ѩuáêkèã¨∞Î#fl@∞ì `≥Å∞ =∂~°∞ÊÅ∞ ѨsH˜ΔOKåe. P#Hõ@ì H˜s@O ™ê÷~ÚÖ’ "≥Ú`«ÎO
ã¨∞ÎOk. ^•x =Å# ã¨=∞Ü«∞ „ѨHÍ~°O KÕÜ«∂eû# ÉÏQÆ∞Å _≥ÖÏìÖ’ L#fl Éè∂í =ÚÅxflO\˜H˜ ™êQÆ∞h~°∞ JOkOK«@O ™ê^躌 O
#∞Oz ¿ãfiK«ÛùQÆÅkQÍ `≥Å∞ã¨∞ÎOk. Hõ#Hõ, =~å¬HÍÅO 4 <≥ÅÖ’¡ (=~°^ÅŒ ∞ =KÕÛ ã¨=∞Ü«∞O Hõ#∞Hõ)
Jã¨=∂#º"≥∞ÿ# ÖÏÉèí™ê\˜^≥·# P ã¨÷ÅOÖ’ ѨxKÕÜ«∞@O h~°∞ P ™ê÷~ÚH˜ xeKÕ@@∞ì KÕÜ«∞QÆÅ=Ú Hõ#∞Hõ kQÆ∞=#
=Å¡ Y~°∞Û q∞`«OQÍ J=Ù`«∞Ok. K«∞@∞ìѨ@¡ |Å"≥∞ÿ#, =Ú`«Hõ L#fl „Ѩu ZHõ~O° Ö’ Hõhã¨O XHõ ѨO@ ѨO_çOK«=K«∞Û. J`«∞º`«Î
Wã¨Hõ ~å~Ú H˘O_» LOk. P ~å~Ú Ñ¨x KÕÜ∞« \ÏxH˜ gÅ∞Ѩ_» =∞"≥∞ÿ# á⁄ÖÏÅH˜ ÜÕ∞_®^ŒO`«\Ï h~°∞ ã¨~°Ñ¶¨~å KÕÜ«∞=K«∞Û.
#O`« QÆ\ ˜ìQÍ ÖËHõ ѨxH˜~å#O`« "≥∞`«ÎQÍ ÖËHõ ѨxH˜ =KÕÛ@ QÀ^•=iÖ’ h~°∞#flO`«=~°‰Ωõ , P#Hõ@ì #∞Oz h~°∞ Hõ$+¨‚ ^•HÍ
@∞ìOk. ÃÑ·QÍ Ñ¨Ó~°fiѨ٠~åu `«=fiHÍÅ∞ #∞Oz q∞yeáÈ~Ú# fã¨∞‰õΩáÈ=K«∞Û. H˘ÖË~¡ ∞° (K≥~∞° =Ù) H˜O^Œ #∞#fl Éè∂í q∞ JO`«\ x˜
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 48
Wk „ѨÉÏè q`«O KÕÜ∞« Hõ `«Ñʨ ^Œ∞. HÍx ~å[=∞O„_ç kQÆ∞=#∞#fl
_≥ÖÏìH˜ q∞Oz q∞ye# ^•x QÆ∞iOz <Õ#∞ K≥áêÊeû# J=ã¨~O°
L#fl@∞ì HõxÑ≤OK«^Œ∞.
D H˜O^Œ Ѩ\ ˜ìHõÖ’ Éèí∂q∞ qã‘Î~°‚`« P^•Ü«∞O ÖÏO\˜q
q=~åÅ∞<åfl~Ú.
_≥ÖÏì Éèí∂q∞ qã‘Î~°‚`« ZHõ~åÅ∞
1. ~å[=∞O„_çÖ’ "≥Ú`«ÎO Éèí∂q∞ 1700 10,88,000
2. Wã¨∞Hõ Ѩ„~°Å∞, HÍÅ∞=Å∞,
~À_»∞¡, „QÍ=∂Å∞ ..... 2,72,000
P„Hõq∞OKÕ ã¨÷ÅO
(<åÖ’æ=O`«∞ fã≤"≥Ü«∂ºe)
3. q∞ye# ™êQÆ∞ KÕÜ«∞QÆey# Éèí∂q∞ .... 8,16,000
(WHõ¯_» P~°ú~üHÍ@<£ ѨÓ\© J#fl H˘Å=∂# „Ѩã¨H˜Î `≥KåÛ_»∞.
Jk PÜ«∞# qã‘Î~°‚`«H˜ "å_®_»∞ Jk |Ǩïâ◊ ѨÙ\˜ì J~Ú
LO@∞Ok. PÜ«∞# 8 ÖËHõ 10 ZHõ~åÅ∞ ѨÙ\˜ìH˜ JO\Ï_»∞.
<å z#fl`«#OÖ’ ѨÙ>ˇì_»∞ q`«∞ÎÅ∞ Zxfl ZHõ~åÅH˜ =™êÎ~Ú
J<Õ ÖˇH¯õ LO_Õk. |Ǩïâß PÜ«∞# P L^ÕâÌ O◊ `À "å_ç LO\Ï_»∞.
U^≥·<å PÜ«∞# K≥ѨÊ^ŒÅ∞K«∞H˘#flk Éèí∂q∞Ö’ ™êQÆ∞H˜ "å_»
QÆey#k 75 #∞Oz 80 âß`«O J#flk. Hõ#∞Hõ ÃÑ· ÖˇHõ¯Å∞
KåÅ∞ - Hõ=#â◊~°‡.)
ѨÓiÎ âßâ◊fi`« tã¨∞Î D Éèí∂=ÚÅÃÑ· D q^èŒOQÍ LOk.
1. [q∞O^•s „QÍ=∂Å #∞Oz 13,000 áœO_»∞¡
2.„ѨÉèí∞`«fiO x~°fiÇ≤ÏOKÕ „QÍ=∂Å #∞Oz 43,700 áœO_»∞¡
3.âßâ◊fi`« tã¨∞Î „ѨÉèí∞`«fi „QÍ=∂Å #∞Oz 72,300 áœO_»∞¡
"≥Ú`«ÎO 1,29,000 áœO_»∞¡
„a\©+π "å~°∞ [q∞O^•~°∞ H˜O^Œ L#fl „QÍ=∂Å∞ #∞Oz WO`«
Jx tã¨∞Î x~°‚~ÚOKÕ"å~°∞. H˘xfl Ñ¨Öˇ¡Å q+¨Ü«∞OÖ’ Ñ¨Öˇ¡ #∞Oz
WO`« Jx =ã¨∂Å∞ KÕ¿ã"å~°∞. H˘xfl „QÍ=∂Ö’¡ Ô~·`«∞ xOz WO`«
Jx =ã¨∂Å∞ KÕ¿ã"å~°∞.D q^èOŒ QÍ P^•Ü«∞O 20 "ÕÅ áœO_»∞¡
ÃÑOK«∞HÀ_®xH˜ ^•i =∞#H˜ `≥Å∞ã¨∞HÀ_®xH˜ J#∞"≥·#@∞ì
HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. ˆH=ÅO „ѨÉèí∞`«fiO KÕuÖ’ L#fl Éèí∂=ÚÅ g∞^Õ
L`«ÊuÎ 12 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ LO_Õ@@∞ì K«∂ã¨∞‰õΩ<Õ =∂~°æO
HõxÑ≤™ÈÎOk. WO`« _»|∞ƒ ZÖÏ KÕã¨∞HÀ_»^Œ#fl „Ѩâ◊flH˜ ["å|∞
QÀ^•=i [ÖÏÅ∞ ã¨=Ú„^ŒOÖ’H˜ áȉõΩO_® ~°∂áêÜ«∞Ö’¡H˜
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
=∂~°Û@"Õ∞ Jx! D HõΔ}Ï#fl K≥~°∞‰õΩ ÃÑOKÕ"å~°∞. 800 Ѷ¨∞#
QÆ*ÏÅ h~°∞x 2 +≤Å¡OQÆ∞ÅH˜ H˘O@∞<åfl~°∞. D Y~°∞Û h\˜x
`À_»\ÏxHõÜÕ∞ºk. (PÜ«∞# PICOTTAH J<Õ PUMP `À Jx
„"å™ê_»∞. ^•x ã¨~Ô #· LKåÛù~} ° `≥Ü∞« ^Œ∞ Hõ#∞Hõ `À_Õ Ñ¨iHõ~O°
¿Ñ~°∞ K≥ѨÊÖËHõ áÈ`«∞<åfl#∞.-Hõ=#â◊~°‡) WѨC_»∞ QÆO@H˜ 4.2
ÅHõΔŠѶ¨∞# QÆ*ÏÅ h~°∞ ã¨=Ú„^ŒOÖ’H˜ „Ѩ=Ç≤Ï™ÈÎOk. WѨÊ\˜
H˘<Õ ^èŒ~°Ö’ QÆO@H˜ 50 áœO_»∞¡ ÖËHõ ~ÀAH˜ 1200 áœO_»∞¡.
P lÖÏ¡Ö’ 240 ~ÀAÅ∞ „Ѩã¨∞Î`«O h~°∞ áê~°xq 288 "ÕÅ
áœO_»∞¡. D h~°∞, ѨO_çOKÕ"åiH˜ JOk¿ãÎ ^•x qÅ∞= 500
"ÕÅ áœO_»∞¡ qÅ∞= LO@∞Ok. „Ѩã¨∞Î`«O W^ŒO`å #+¨ì"≥∞ÿ
áÈ`ÀOk. ã¨Ô~·# „â◊^Œú fã¨∞HÀHõáÈ=@O =Å# H˘O`« ™⁄=Ú‡
#+¨"ì ∞≥ áÿ È`ÀO^Œ#fl x~°Ü
‚ ∂« xH˜ `«Ñʨ xã¨iQÍ `«O*Ï=Ó~°∞ L^•
ǨÏ~°} =Å#=™êÎO. UÔHH· õ „Ѩâfl◊ Uq∞@O>Ë, =∞#H˜ ã¨ÇϨ [OQÍ
L#fl J#∞‰õÄŠѨiã≤u÷ #∞Oz ѨÓiÎQÍ Åaú á⁄O^•ÅO>Ë ZO`«
Y~°∞Û ÃÑ\ÏìÅ#flk. <Õ#∞ "≥Ú^Œ\’¡ 1 ÅHΔÍ 65 "ÕÅ áœO_»∞¡ Jx
JOK«<å "Õ™ê#∞QÍx, D lÖÏ¡x =∞iO`« ѨijeOKåHõ <å‰õΩ
ѨÓ~°fiO HõO>Ë J#∞‰õÄÅ"≥∞ÿ# Jaè„áêÜ«∞O U~°Ê_çOk. ^•xH˜
KåÖÏ gà◊√§<åfl~Ú. <Õ#∞ "≥Ú^Œ\’¡ P#Hõ@Hì ˜ L^ÕtÌ Oz# ã¨Å÷ O
20 "≥∞àÿ √◊ § kQÆ∞=# (HÍ@<£ ^•xfl UP RIVER "å_®_»∞. DOWN
Jx LO_®eûOk-Hõ=# â◊~°‡) LO_»@O KÕ`« g\˜x <å ÖˇHõ¯
Ö’¡H˜ fã¨∞HÀÖË^Œ∞. WѨC_»∞ „ѨuáêkOz# ã¨÷ÅO _≥ÖÏì `«Å
ÉèÏQÆOÖ’ LO_»@O KÕ`« h\˜x W~°"≥· "≥∞ÿà◊√§ fã¨∞‰õΩ"≥àϧeû
~å^Œ∞, JÖÏ¡Qˆ =∞^躌 ÉèÏQÍxH˜ h~°∞ =∞o¡OK«_®xH˜ h\˜ `«∂=Ú
(PH˜fi_»‰õΩì) Hõ@ì_»O ‰õÄ_® `«Ñ¨C`«∞Ok.
WѨC_»∞ _≥ÖÏì „áêO`åxfl =∞Oz ã≤u÷ Ö’ LOK«_®xH˜ HÍ=Åã≤#
"≥Ú`«ÎO Ѩ#∞ÅHõÜÕ∞º Y~°∞ÛH˜ <å L*Ï˚~ÚOѨ٠JOK«<å D
q^èŒOQÍ LOk.
áœO_»∞¡
1. „Ѩã¨∞÷`«Ñ¨Ù JOK«<å, P#Hõ@ìH˜, ÖωõΩÅH˜
([Å|O^èŒ#H˜) 240 ~ÀAÅ∞`«∂=ÚÅ∞
"≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜H˜ ............................... 50,000
2. QÆ@∞¡ (#kH˜) .................................... 10,000
3. h\˜ áê~°∞^ŒÅ HÍÅ∞=Å∞ ...................... 20,000
4. h~°∞ F_ÕÛ Ñ¨#∞Å∞ ............................. 10,000
5. `«∂=ÚÅ∞, [Å|O^èŒ<åÅ∞, W`«~° z#fl
QÍ~° Ѩ#∞Å∞ ~°Ç¨Ï^•~°∞¡ =O`≥#Å∞ ........... 20,000
"≥Ú`«ÎO ............... 1,20,000
49
 D Y~°∞Û Jã¨O^Œ~°ƒù"≥∞ÿ#O`« `«‰õΩ¯=QÍ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. ^•x
ÖÏÉèÏÅ∞ JO`Õ Jã¨O^Œ~°ƒùOQÍ Z‰õΩ¯=QÍ HõxÑ≤™êÎ~Ú. J~Ú`Õ
`«O*Ï=Ó~°∞ lÖÏ¡ QÀ^•=i lÖÏ¡Ö’ Ѩiã≤`÷ ∞« efl áÈeÛ#ѨC_»∞,
`«O*Ï=Ó~°∞ L^•Ç¨Ï~°} KåÖÏ |ÅOQÍ ã¨=∞iúã∞¨ OÎ k ‰õÄ_®#∞!.
<å ѨÓ~°fiѨ٠x"ÕkHõÖ’ `«O*Ï=Ó~°∞x "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ~°K« \ÏxH˜
40 ã¨O=`«û~åÅÖ’ 1 ÅHΔÍ 60 "ÕÅ áœO_»∞¡ J~ÚO^Œx P
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ P^•Ü«∞O JO`Õ ÃÑiyO^Œx ÖˇH¯õ Hõ\Ïì#∞. J~Ú`Õ
WHõ¯_» `«O*Ï=Ó~°∞Ö’ KÕã≤# "å@xflO\˜ =Å# Hõey#
J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ ÖÏÉè™í ê\˜ J#∞Éè=í O =∞#‰õΩOk. ~Ô O_Àk JHõ¯_»
UO KÕã≤<å =ÚHõ¯ =ÚHõ¯Å∞QÍ KÕÜ«∞|_®¤~Ú. HÍx WHõ¯_»
=∞#O XˆH™êi ã¨=∞„QÆ"≥∞ÿ# Ѩ^äŒHõOÖ’ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«=K«∞Û.
JÖÏ KÕÜ«∞@O KåÖÏ Q˘Ñ¨Ê `Õ_®x KÕã¨∞ÎOk. WHõ¯_» ‰õÄb
`«‰õΩ¯=, (Hõ@ì_»QÆ∞) ã¨~°∞‰õΩÅ∞ JO`«HõO>Ë ÉÏQÍ K«=Hõ!.
Öˇ_≥<£Ç¨Öò gkèÖ’x
x#∞fl „¿Ñq∞OKÕ h ¿ãflǨÏ`«∞Å ã¨=∞‡u
`«∞k P"≥∂^ŒO ÅO_»<£Ö’x Q“~°=hÜ«∞"≥∞ÿ# HõOÃÑh
#∞Oz ~å"åeû LOk. Jk `«Ñʨ Hõ =ã¨∞OÎ ^ŒxÑ≤OzOk. "≥Ú`«OÎ
Ѩiã≤÷u ™ê~åOâßxfl ã¨O„QÆǨÏHÍ~°‰õΩ_»∞ |Ǩï Q˘Ñ¨ÊQÍ
WKåÛ_»∞. "≥Ú`«ÎO „Ѩ`«∞º`«Î~°OÖ’ H˘O`« K«ifi`« K«~°fi}O L<åfl
^•xfl Wã¨∞Î<åfl#∞. *Ï<£ Ü≥ÚHõ¯ HõOÃÑh WO_çÜ«∂Ö’x "åi
kQÆ∞= "åiH˜ ["å|∞ QÆ=∞‡`≥·Î# =∂@Å ‰õÄ~°∞Ê`À LOk. P
["å|∞ z=~° "åi ã¨O`«HõO, "Õ∞=Ú h Jaè=∂#∞Å"≥∞ÿ#
¿ãflÇ≤Ï `«∞ÅO. *ˇ._»|∞¡ º. ǨQ∑û =∞i 12 =∞Ok W`«~° xˆ~Ì
â◊‰õΩÅ∞ Jx LOk.
"≥Ú`«ÎO g∞^Œ "Õ∞=Ú P#Hõ@ìx D q^èŒOQÍ ÉèÏqã¨∞Î<åflO.
"≥Ú^Œ\ ˜k : "≥Ú`«ÎO QÀ^•=i _≥ÖÏì, H˘O`« Hõ$ëê‚ _≥ÖÏì ÉèÏQÆO
Ô~O_»∂ Hõeã≤ 3 "ÕÅ K«^Œ~°Ñ¨Ù "≥∞ÿà◊§ „áêO`«O ÖËHõ 20 ÅHõΔÅ
Ü«∞Hõ~åÅÖ’ =iѨO@ HÀã¨O J=ã¨~°"≥∞ÿ# ѨÓiÎ ™êQÆ∞h\˜
áê~°∞^ŒÅH˜ ѨÙ<åk "ÕÜ«∞@O.
Ô~O_»=k : `«‰õΩ¯= „Ѩ"åǨÏѨ٠~ÀAÖ’¡ QÀ^•=iÖ’x „Ѩu
K«∞Hõ¯ h\˜x Éèí∂q∞ g∞^ŒH˜ #_çÑ≤OK«@O, P q^èŒOQÍ #+¨ì
áÈ`«∞#fl ^•xfl LѨÜ≥∂yOK«∞HÀ=@O.
=¸_»=k : _≥ÖÏìx ˆH=ÅO yO[Å∞ ѨO_çOK«\ÏxH˜ =∂~°
\ÏxH˜ ^•i KÕÜ«∞@O.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
<åÅæ=k : D ˆHΔ„`«OÖ’ „Ѩã¨∞÷`«O L#fl L`«ÊuÎ qÅ∞= 3
ÅHõΔÅ áœO_»¡ #∞Oz ^•xg∞^Œ h~°∞ ѨOÑ≤}© KÕÜ«∞@OÖ’ J#∞
‰õÄÅ`«x ѨÓiÎQÍ qxÜ≥∂yOK«∞H˘x 20 ÅHõÅΔ áœO_»H¡ ˜ ÃÑOK«@O.
S^Œ=k : D ˆHΔ„`«O WѨC_»∞ Q˘Ñ¨Ê Hõ+¨ìOÖ’ Wã¨∞Î#fl 2 ÅHõΔÅ
20 "ÕÅ áœO_»¡ P^•Ü«∂xfl, Ju ã¨∞ÅÉèíOQÍ 5 ÖËHõ 6 ÅHõΔÅ
áœO_»¡H˜ ÃÑOK«@O.
P~°=k : "≥Ú`«ÎO _≥ÖÏìx qÉèílã¨∂ΠѨÓiÎ ~°Ç¨Ï^•i Ѩ_»=Å
=º=ã¨÷x, U_®k á⁄_»QÆ∞# U~°Ê~°K«QÆÅQÆ∞`åO.
U_»=k : „Ѩu „QÍ=∂xH˜ Ѩiâ◊√„Éèí"≥∞ÿ# h~°∞, [#O HÀã¨O
Ѩâ◊√=ÙÅ HÀã¨O W=fiQÆÅ∞QÆ∞`åO.
Zxq∞^Œ=k : „Ѩã¨∞÷`«O áêH˜ΔHõOQÍ QÀ^•=i =ÚYº HÍÅ∞=Å
^•fi~å hiã¨∞#Î fl Éè∂í =ÚÅH˜ ѨÓiÎQÍ ™êQÆ∞h~°∞ W=fiQÆÅ∞ QÆ∞`åO.
`˘q∞‡^Œ=k : "≥O@<Õ "Õã¨q HÍÅѨ٠`«‰õΩ¯= „Ѩ"åÇ¨Ï k<åÖ’¡
=¸_»= =O`«∞ h~°∞x, nx`À K≥~∞° ‰õΩ Ñ¨O@H˜ W=fiQÆÅ∞QÆ∞`åO.
Jk 30 "ÕÅ ZHõ~åÅ =~°‰õΩ LO@∞Ok.
Ѩ^=Œ k : „Ѩã∞¨ `÷ Ñ« Ù¨ HÍÅ∞=ÅH˜ ^ŒQ~æÆ Q° Í L<åfl `«}∞‰õΩ `åÅ∂‰õΩ
Éèí∂=ÚÅ =O\˜ "å\˜H˜ U „ѨÜ≥∂[#=¸ ÖË^Œ∞. WHõ=ÚO^Œ∞
"å\˜H˜ ã≤÷~°OQÍ h~°∞ W=fiQÆÅ∞QÆ∞`åO.
Ѩ^ŒH˘O_»=k : D lÖÏ¡Ö’#∞ Ѩiã¨~° lÖÏ¡Ö’¡#∞ J=HÍâßÅ
„âı}˜H˜ ^Œ∂~°OQÍ HΔÍ=∂#∞flOK« QÆÅ∞QÆ∞`åO.
Ѩ<≥flO_»=k : "≥O@<Õ ~å[=∞O„_ç #∞Oz ã¨=Ú„^ŒO ^•HÍ
_≥ÖÏì =ÚYº „áêO`«O QÆ∞O_® Ô~O_»∞, =¸_»∞ Ju =ÚYº
h\˜ =∂~åæÅ∞ Jxfl HÍÖÏÖ’¡#∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO\Ï~Ú.
Ѩ^Œ=¸_»=k : [<åÅH˜ Uq∞ KÕÜ«∞\ÏxH˜ gÅ=Ù `«∞O^À
Jk K«∂Ñ≤OKÕ =ÚYº Ѷ¨e`«O Wk J=Ù`«∞Ok. „Ѩã¨∞÷`«O
"åi HÍÅ∞=Ö’¡H˜ "Õã¨OyÖ’ h~°∞ =^ŒÅ@O QÆ∞iOz Ug∞
`≥eÜ«∞^Œ∞. ZѨC_≥`· Õ H˘kÌ „Ѩ"åǨÏѨ٠~ÀAÖ’¡ h~°∞ U „QÍ=∞O
Ö’Oz J~Ú<å áÈ`«∂ LO_»@O K«∂¿ãÎ _≥ÖÏìÖ’x "≥Ú`«ÎO
[#O ^•x‰õΩ#fl Q˘Ñ¨Ê LѨÜ≥∂QÍÅH˜ "Õ∞ÖÁ¯O\Ï~°∞. ^•O`À
"≥Ú`«ÎO ˆHΔ„`«O QÆ∞O_® HÍÅ∞=Å∞ "≥à◊§\Ïxfl ™êfiQÆu™êÎ~°∞.
^•O`À „Ѩã∞¨ `Î O« h~°∞ ÖËHõ Ѩiq∞`«"∞≥ #ÿ , K≥~∞° ‰õΩ =º=™êÜ«∞O
W`«~°"≥∞ÿ# "å\˜x ѨOK«∞`å~°∞.
Ѩ^è•flÅ∞QÆ=k : "≥Ú^Œ\ ˜ ã¨O=`«û~°OÖ’ 10 "ÕÅ áœO_»∞¡
JO>Ë =∞^Œ∞ѨÙÖ’ 20 âß`«O, Ѩk ã¨O=`«û~åÅÖ’ 50 "ÕÅ
50
áœO_»∞¡ JO>Ë #∂\˜H˜ #∂~°∞âß`«O, Wã¨∞ÎO^Œx JOK«<å Hõ@ì
=K«∞Û. `«O*Ï=Ó~°∞Ö’ H˘`«Î Hõ@_ì ®Å q+¨Ü∞« OÖ’ HõO>Ë WHõ¯_»
`«‰õΩ¯= HÍÅ=º=kè Ѩ_»∞ÎOk. (`«O*Ï=Ó~°∞Ö’ #∂\˜H˜ #∂~°∞
âß`«O ~å=\ÏxH˜ H˘`«Î Hõ@_ì ®Å q+¨Ü∞« OÖ’ 40 ã¨O=`«û~åÅ∞
Ѩ\Oì˜ ^Œx WO`«‰Ωõ ѨÓ~°fiO K≥áêÊ_»∞ - Hõ=#â◊~‡° ) D lÖÏ¡‰Ωõ #fl
â◊‰õΩÎÅ∞, J#∞‰õÄŠѨiã≤÷`«∞Å∞ JHõ¯_» U =∂„`«O ÖË=Ù (Jx
J~°úO KÕã¨∞H˘O@∞<åflO).
Ѩk¿ÇÏ#=k : HÍx Ju =ÚYº"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞OQÍ =∂‰õΩ Hõx
Ñ≤ã¨∞ÎOk. „Ѩã¨∞÷`« Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡ D lÖÏ¡H˜ K≥~°∞‰õΩ ˆHΔ„`«OQÍ L#fl
™ê=∞~åúºÅ∞. P#Hõ@ì "≥O@<Õ Ju JѨiq∞`«OQÍ P ѨO@
ÃÑOѨÙ^ŒÅH˜ U~åÊ@∞ KÕã¨∞ÎOk. D Ѩx ѨÓiÎ J~Ú #ѨC_»∞,
D qÅ∞"≥·# Ü≥ÚHõ¯ D lÖÏ¡ =ÚYº L`«ÊuÎ J= \ÏxH˜ U
J=~À^èŒO LO_»^Œ∞. h~°∞ 3 "ÕŠѨÙ@¡ q`«∞ÎÅ ÖËHõ <å~°∞, 1 ѨÙ\˜ì
q`«∞ÎÅ∞ 8 ÖËHõ 10 ZHõ~åÅH˜ ã¨iáÈ`«∞Ok J#flk JOK«<å
- Hõ=#â◊~°‡) JOkOK«QÆÅ∞QÆ∞`åO. Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊O K≥~°∞‰õΩ`À
ѨÙ\ì̃H˜ 130 áœO_»∞¡ qÅ∞=QÆŠѨOK«^•~° L`«ÊuÎ KÕÜ∞« QÆÅO.
J^Õ =∂i+¨<£ K≥~°∞‰õΩ`À Ô~O_çO`«Å∞) =∂‰õΩ#fl ã¨=∂Kå~°O
Ü«∞^è•~°úO J~Ú`Õ) L`«ÊuÎ J=Ù`«∞Ok. J^Õ yO[Å`À ѨÙ\˜ìH˜
12 áœO_»∞¡ qÅ∞= =∂„`«"Õ∞ L`«ÊuÎ J=Ù`«∞Ok.
1845 U„Ñ≤Öò 17# qÉèÏQÍxH˜ ã≤qÖò WOlh~°∞ J~Ú#
"Õ∞[~ü HÍ@<£ `«# Pã¨H˜ÎHõ~°"≥∞ÿ# x"ÕkHõÖ’ WzÛ# `«#
Ѩiâ’^èŒ#Å∞, ã¨Ô~·# Z`«∞ÎH˜ P#Hõ@ì Hõ@ì_»O ^•fi~å P #k
h\˜x Ju ÖÏÉè™í ê\˜QÍ ™ê~°=O`«"∞≥ #ÿ XO„_»∞=∞\˜`ì À xO_ç#
_≥ÖÏìˆHΔ„`«O "≥Ú`åÎxH˜ ã≤÷~°"≥∞ÿ# ™êQÆ∞h\˜ áê~°∞^ŒÅ ^•fi~å
h~°OkOK«@O ™ê^茺"Õ∞#x K«∂Ñ≤OKå_»∞.
`«O*Ï=Ó~°∞Ö’x Hõ@_ì Ñ» Ù¨ Ѩxx ^•x <≥[· OÖ’ áÈe L#fl
(„Ѩã¨∞÷`«O `«ÅÃÑ\˜ì#) D Ѩx, qã‘Î~°‚OÖ’ KåÖÏ Z‰õΩ¯=^Õ
J~Ú<å JuH˘kÌ, „ѨHõ$u ã¨O|O^èŒ"≥∞ÿ# W|ƒO^Œ∞Åx Hõey
L#fl@∞ì JxÑ≤™ÈÎOk. ^•x ã¨Ö÷ ÏxH˜ Ju ^ŒQ~æÆ Ö° ’ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ
~å~Ú ã¨∞#flO ^˘~°∞‰õΩ`åÜ«∞x `≥Å∞™ÈÎOk. "Õ∞[~ü HÍ@<£
^•x Y~°∞Û 47575 áœO_»∞¡QÍ JOK«<å "Õã≤<å, x*ÏxH˜
JO`«HõO>Ë `«‰õΩ¯"Õ Y~°∞Û J=Ù`«∞O^Œx Jaè„áêÜ«∞Ѩ_»∞Î<åfl_»∞.
"Õ∞[~ü HÍ@<£H˜ W@∞=O\˜ Hõ@ì_»Ñ¨Ù Ѩ#∞ÅÖ’ L#fl
J#∞Éèí=O, `«O*Ï=Ó~°∞Ö’ nxx áÈe# Ѩ#∞ŠѶ¨e`åÅ∞,
J`«x J#∞Éèí"åxH˜ KåÖÏ qÅ∞=x Páêk™êÎ~Ú. J`«x
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
„áêux^茺O =Ç≤ÏOz KÕã≤# x"ÕkHõ g∞^Œ "Õ∞=Ú qâßfiã¨O
ÃÑ_»∞Î<åflO. ^•xH˜ „Ѩ*ÏHÍ~åºÅ =∞O_»e Ü≥ÚHõ¯ xѨÙ}∞_»∞
ÖˇÑ¶πì<≥O\ò HõÖÁ<≥Öò ÖÏ"≥ Z@∞=O\˜ x|O^èŒ#Å∞ ÖËx P"≥∂
^•xfl `≥eÊ L<åfl_»∞. J`«#∞ "Õˆ~QÍ nx ÃÑ·q_çQÍ `«#
Jaè„áêÜ«∂xfl „"å™ê_»∞. P^•Ü«∞Ѩ٠=∞O_»e, HõÖˇHõì~°∞ nx
„áê=ÚYº`«x QÆ∞iOz ѨÓiÎQÍ ^•x`À UH©ÉèíqOKå~°∞.
JO^Œ∞KÕ`« "Õ∞=Ú D „Ѩuáê^Œ#H˜ h |Å"≥∞#ÿ ã≤áê¶ ~°ã∞¨ x
P"≥∂kã¨∂Î 47575 áœO_»¡ Y~°∞ÛH˜ D HÍ~°º x~°fiǨÏ}H˜
QÍ#∞ J#∞=∞uã¨∞Î<åfl=Ú——.
P ѨÙ}º #nf~°OÖ’ ǨÏ_®q_ç "≥Ú^ŒÖˇ·Ok. UHõHÍÅOÖ’
5 "ÕÅ =∞Okx ѨxÖ’ LOKå~°∞. J~Ú`Õ P Q˘Ñ¨Ê WOlh~°∞,
Ѩx KÕ`«<≥·# =$uÎHÍ~°∞Å∞ ÖËHõáÈ=@O =Å¡ ѨxÖ’ "≥#Hõ
|_®¤_∞» . PÜ«∞# XHõ x"ÕkHõÖ’ ֒ǨÏ=$uÎ HÍ~°∞Å∞ ÖËHáõ È=@O
=Å# (`ÀѨÙ_»∞ |O_ôÅ∞, W`«~° ѨiHõ~åÅ∞ `«Ü«∂~°∞ KÕã¨∞
HÀ=@OÖ’ "≥#HõѨ_®¤=∞x K≥ѨCH˘<åfl_»∞.
"≥·q^茺OQÆÅ Ü«∞O„`åOQÆO qiqQÍ PÜ«∞#H˜ HÍ=Åã≤
~å=\ÏxH˜ ã¨∂K«#QÍ D H˜Ok ¿Ñ~å Pã¨H˜Î Hõeyã¨∞ÎOk.
''~åu `«=fiHÍÅ qã‘Î~°‚`« ÉÏQÍ ÃÑOK«|_çOk. J~Ú`Õ
ѨxÖ’ ÃÑ\˜ì# ~å~Ú K≥ˆH¯ Ѩx "åiH˜ HÍ=Åã≤#O`« ~å~Ú,
fã¨∞‰õΩ~å=@O q+¨Ü∞« OÖ’ ~Ô Å· ∞=∂~°Oæ Ѩiq∞`«"∞≥ ÿ áÈ~ÚOk.
JѨÊ\˜H˜ Ô~·Å∞ =∂~°æO KåÖÏ =~°‰õΩ `«qfi# ~å~Úx fã¨∞‰õΩ
=™ÈÎOk. WѨC_»∞, 4 „ˆH#∞¡, 16 `ÀѨÙ_»∞ |O_»∞¡ LO_»@O
=Å# =∞iO`«QÍ ~åu `«=fiHÍÅ∞ `«fi~°QÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`å~Ú. ~åu
`«=fiHÍÅ „Ѩ^Õâ◊O #∞Oz #k^•HÍ XHõ [O@ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞
ѨÓ~°Î~Ú H˘O`«HÍÅOQÍ "å_»HõOÖ’ L<åfl~Ú. |à◊√§ =∞Oz
"åÅ∞ =Å¡ "å@O`«@ J"Õ (`ÀÜ«∞#=ã¨~°O ÖˉõΩO_®) ^˘~°∞¡
‰õΩO@∂ =™êÎ~Ú. #k ^ŒQÆæ~° kOz# ~åux X_»∞¤‰õΩ ^ŒQÆæ~°QÍ
=zÛ# Ѩ_=» Ö’H˜ „Ѩã∞¨ `÷ O« ZH˜¯ã¨∞<Î åfl~°∞. `«fi~°Ö’ XHõ #kÖ’H˜
K˘K«∞Û‰õΩ "≥àı§ K≥Hõ¯`ÀQÍx ~åu`ÀQÍx Hõ\ ˜ì# ˆ~=٠ѨÓiÎ
J=Ù`«∞Ok. JѨC_»∞ (Ô~·Å∞ =∂~åæ# WHõ¯_ç ^•HÍ =zÛ#)
~åà◊§ =ÚHõ¯Å∞, Ѩ_»=Ö’¡H˜ u#flQÍ Ñ¨_»"≥Ü«∞º\ÏxH˜ gÅ=Ù
`«∞Ok. =∞~À [O@ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ „Ѩã¨∞÷`«O #kH˜ H˘kÌ
^Œ∂~°OÖ’ L<åfl~Ú. ~åu `«=fiHÍÅ „Ѩ^Õâ◊O #∞Oz |à◊§Ö’
nxH˜ ™ê=∂„y fã¨∞‰õΩ~å=|_ÀÎOk. 18 Ѩ_»=Å∞ D ѨxÔH·
xÜ≥∂yOѨ|_ç ÉÏQÍ Ñ¨x KÕã∞¨ <Î åfl~Ú. Wq =ÚYºOQÍ ~åux
51
`«Å`«∂=ÚÅ, [Å|O^è#Œ (h\˜ Hõ@_ì )ç „Ñ¨^âÕ ßÅ =^ŒÌ Ѩ_Ü ≥ ∞« º
\ÏxH˜ "å_»|_»∞Î<åfl~Ú. "≥Ú^Œ@ ~åà◊√§ JHõ¯_Õ HÍ"åe. 150
@#∞flÅ∞ ~ÀAH˜ h\˜ =∂~åæ# ~°"å}Ï J=Ù`«∞<åfl~Ú. Ô~·Å∞
=∂~°æѨ٠Ô~O_»∞ ^•~°¡Ö’#∞ 4 =O^ŒÅ @#∞flÅ ~åà◊√§, ~åu
=ÚHõ¯Å∞ ~°"å}Ï J=Ù`«∞<åfl~Ú. D "≥Ú`«ÎO `«fi~°QÍ ÃÑ~°QÆ
É’`ÀOk. Hõhã¨O 50 "ÕÅ @#∞flÅ ~åà◊√§ `«=fi|_ç Ô~·Å∞
=∂~åæÅ =^ŒÌ QÆ∞@ìÅ∞QÍ áÈÜ«∞|_®¤~Ú, `«=fiHõѨ٠ã¨÷ÅOÖ’ 8
"ÕÅ @#∞flÅ∞ P#Hõ@ì ã¨Ö÷ ÏxH˜ KÕ~"° ÜÕ ∞« |_®¤~Ú. K≥H¯˜ # ~åà◊√§
25 "ÕŠѶ¨∞# QÆ*ÏÅ áê@∞ `«Ü«∂~°∞ KÕÜ«∞|_®¤~Ú. Ô~O_»∞
|\©ìÅ∞ Ô~O_»∞ <≥ÅÅáê@∞ JO\˜Oz LOK«É_®¤~Ú. Jq
~ÀAH˜ 200 áê~°Å ã¨∞<åflxflã¨∞Î<åfl~Ú. 400 QÆiÃãÅ∞ H˘\’¡
xÅ= L<åfl~Ú. ã¨∞#flѨ٠~å~Ú `«=fiHõѨ٠ã¨÷ÅO #∞Oz #kH˜
"Õã¨∞Î#fl Ô~·Å∞ =∂~åæxH˜ Éèí∂q∞ `«=fiHõO, QÆ@∞ìáÈÜ«∞_»O ~°=∂
~°q∞ ѨÓ~°Î~ÚOk. KåÖÏ =~°‰õΩ Ñ¨\ÏìÅ∞ "ÕÜ«∞@O J~ÚOk.
Jk 2 "≥∞ÿà◊§ á⁄_»=ÙOk.——
PÜ«∞# K≥ѨÊ@O H˘#™êyOk.
''"≥Ú^Œ\ ˜ =~°^Œ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#flѨC_»∞ ^èŒ=àıâ◊fi~°O "≥·Ñ¨Ù
HÍÅ∞= `«Å ÉèÏQÆOÖ’ H˘O`« W~°∞‰õΩQÍ L#fl Éè∂í q∞x „Ѩ"åǨÏO
HÀi "ÕÜ«∞@O [iy<å ^•xx ~åà◊§`À ѨÓ_çÛ ~°H˜ΔOK«@O
=Å# „Ѩ=∂^ŒO [~°QÆÖË^Œ∞.
P#Hõ@ì z=~° #∞O_Õ ^Œ#∞fl QÀ_»Å (abutments) Ô~Hõ¯
QÀ_»Å (wing walls) =∞^茺 ~åºb =∞^Œ∂Ì~°∞ ÅOHõÅ =∞^茺
#∞#fl H˘`«Î Hõ@ìÅ∞, "å#Åx, =~°^ŒÅx `«@∞ìH˘x U q^èŒ"≥∞ÿ#
^≥|ƒ u#‰õΩO_® ÉÏQÍ xÅ|_®¤~Ú. H˘`«ÎQÍ =zÛ# =~°^ŒÅ∞
q*Ë˚â◊fi~°O"≥·Ñ¨Ù =ÚYº HÍÅ∞= `«Å"≥·Ñ¨Ù# `«qfi# HÍÅ∞= kQÆ∞
=‰õΩ „Ѩ=Ç≤ÏOKå~Ú. D ã¨O=`«û~°O Wk K≥ѨCHÀ^Œy#
q^èŒOQÍ LѨÜ≥∂QÆѨ_çOk. ~åºe "≥·Ñ¨Ù# `«qfi# HÍÅ∞= áê`«
HÍÅ∞=ÅH˜ Hõe¿ã JO`«=~°‰õΩ á⁄_çyOѨ|_»ÖË^Œ∞.
JO^Œ∞KÕ`« "Õ∞=Ú =∂ Ѩ#∞Å∞ "å#Å∞, H˘`«Îh~°∞ J#∞=∞
uOz#O`« =~°‰õΩ "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ@ì_®xH˜ `«y# ã≤÷uÖ’ ÉÏQÍ<Õ
L<åflO. `«fi~°Ö’ <Õ#∞ k<åxH˜ "≥~Úº @#∞flÅ "≥∂@∞ ~åà◊√§
Ѩx ^•~À¡ kOѨQÆÅ∞QÆ∞`å#x Ptã¨∞Î<åfl#∞. `«fi~°Ö’ "Õ∞=Ú
`«Å `«∂=ÚÅ∞, h\˜ Hõ@ì_ç Ѩ#∞Å∞ "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ@ìQÆÅ∞QÆ∞
`å=Ú. 2 "ÕÅ 5 =O^ŒÅ #∞Oz 3 "ÕÅ 5 =O^ŒÅ Ѩx "åix
"Õ∞=Ú |∞∞`«∞Ѩ=<åÅ ~ÀAÖ’¡ Hõ^∞Œ ~°∞Û‰õΩ<åflO. JѨC_Õ "å~°∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
ÃÑ^ŒÌ ã¨OYºÖ’ ~å=@O "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\Ïì~°∞. "Õ∞=Ú Ñ¨xÖ’
ÃÑ@∞ìHÀQÆey# "åi HõO>Ë Z‰õΩ¯==∞Ok =™êÎ~x° #=∞‡\ÏxH˜
<å‰õΩ KåÖÏ HÍ~°}ÏÅ∞ HõxÑ≤ã¨∞Î<åfl~Ú. D ã¨O=`«û~°O JO`«
=∞Okx ѨxÖ’H˜ fã¨∞HÀ"åÅO>Ë ÃÑ^ŒÃÌ Ñ@∞ì# =∞\˜ì `«=fiHÍÅ∞
"≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\Ïìe P#Hõ@ì =^ŒÌ ~Ô Å· ∞ =∂~°Oæ =ÚO^Œi ã¨<åflǨÏѨÙ
Ѩ#∞Å∞ ѨÓ~°ÎÜ«∂º~Ú. Hõ#Hõ P#Hõ@ì =^ŒÌ 5000 =∞Ok
HõO>Ë Z‰õΩ¯= JHõ¯~°ÖËHõ áÈ`å~°∞.
''Ѩx #_»Hõ q+¨Ü∞« OÖ’, <Õ#∞ `«$Ñ≤ÑÎ _¨ \» ÏxH˜ Q˘Ñ¨Ê ¿ÇÏ`«∞
=ÙOk——.
|Å"≥∞ÿ# ^ÕǨÏ`«`«fiO ÖËx "åxÃÑ·# D JÅ∞Ѩ٠KåÖÏ
Z‰õΩ¯=QÍ LOk. ZO`« Z‰õΩ¯=QÍ LO^Œ#flk HÍ@<£ ÉèÏ~°º
D „ѨH~õ }° O z=~°, P ~ÀAeH˜ ã¨O|OkèOz# `«# *Ï˝ÑH¨ ÍÅ
xzÛOk. P~ÀQƺO ^≥|ƒu#flk. P„¿ãìeÜ«∂H˜ ~ÀQÆ q„âßOuÔH·
"≥à§◊ \ÏxH˜ J#∞=∞u ^˘iH˜Ok. PÜ«∞<Õ `«# áê_≥#· P~ÀQƺO
QÆ∞iOz „Ѩ™êÎq™êÎ_∞» . [~°∞QÆ∞`«∞#fl ѨxH˜ `«# HÍÅ=Ú „â◊^xúŒ
JOH˜`«=Ú KÕÜ«∞ÖËHõáÈ`«∞#flO^Œ∞‰õΩ qKå~°O =ºHõÎO KÕâß_»∞.
''Wk Ѩx =ÚO^Œ∞‰õΩ [~°QÆ_®xH˜ H˘O`« JkèHõ P@OHõO.
Ѩx Ju Z‰õΩ¯=QÍ ™êˆQ HÍÅOÖ’, <å P~ÀQƺO ѨÓiÎQÍ
^èŒfiOã¨"≥∞ÿ, <Õ#∞ ѨÓiÎQÍ Ñ¨xH˜ ã¨fiO`«OQÍ K«∂ã¨∞HÀÖËHõ áÈ`«∞
<åfl#∞. Hõhã¨O WO\’¡ LO_Õ K«∂ã¨∞HÀ_»O ‰õÄ_® JѨC_»ÑC¨ _»∞
=∂„`«"Õ∞ KÕÜ«∞QÆÅ∞QÆ∞`«∞<åfl#∞. <å W`«~° JkèHÍ~°∞Å∞ KåÖÏ
QÆ∞iÎOK« ^ŒQÆæ ^ŒHõΔ`«`À Ѩx KÕã¨∞Î<åfl J#∞Éèí=O ÖËx JkèHÍi
`«y<æ å Ѩxg∞^Œ „Ѩ=∂^ŒH~õ "° ∞≥ #ÿ „ѨÉÏè =O K«∂Ñ≤OKÕ ã≤u÷ Jk.
JO^Œ∞KÕ`« <å J=ã¨~°O H˘O`≥·<å JѨC_»∞Ok—— Jx J<åfl_»∞
HÍ@<£.
`«# `«=Ú‡_»∞ „ÃѶ_£H˜ `«# QÀ_»∞ WÖÏ¡ "≥à◊§É’ã¨∞‰õΩ<åfl_»∞.
''<Õ#∞ h‰õΩ =∞O_»eH˜, „Ѩu "åà◊§H˜ ZO`« L`«Î~åÅ∞ ÉÏH˜Ñ¨_ç
L<åfl<À ^•x QÆ∞iOz PÖ’zOKÕ ^è≥·~°ºO ÖË^Œ∞. <Õ#∞ |Ü«∞\˜
P#Hõ@ì Ѩx`À =ÚxyáÈ~Ú L<åfl#∞, Pâ◊Û~°ºHõ~°OQÍ =_»
H˘>ËìO`«QÍ "≥Ú^Œ\’¡ ^•xfl áÈÅ∞ÛH˘x, ™ê÷xHõ LѨâ◊=∞#O
HÀã¨O "≥·^ŒºO KÕ~ÚOK«∞HÀHõáÈ=@O`À =∞iO`« ZO_» H˘\˜ì
ѨÓiÎQÍ J_»¤O Ѩ_®¤#∞. J#flO u# ÖËHõáÈÜ«∂#∞.
"≥Ú^Œ@ ZO_»^≥|ƒ u#QÍ<Õ "≥O@<Õ H˘kÌQÍ K«Å¡x h~°∞
P `«ye# KÀ@∞ g∞^Œ áÈã≤ LO>Ë, ^•x K≥_»∞ „ѨÉèÏ=O
LO_Õk HÍ^Œ∞. (P `«~∞° "å`«) ™ê÷xHõOQÍ Ñ¨Ó`«Å∞, ~°∞^Œ∞\Ì ÏÅ∞,
52
`«Å<˘Ñ≤Ê, `«Åu~°Q@Æ O ÖÏO\˜ ÅHõ}Δ ÏÅ∞ ѨÓiÎQÍ Ñ¨HOΔõ ~ÀAÖ’¡
`˘ÅyOz<å, ^•x JÅ¡i D HÍÅOÖ’ á⁄@ìH˜ áêH˜Ok. ^•O`À
ZѨC_»∂ K≥_áç È`«∂ LO_Õ JO`«QÍ P~ÀQƺO K≥_áç È~Ú, ѨÓiÎQÍ
ã≤÷q∞`«O HÀÖ’Ê~Ú, ^•x ~°Hõ~°HÍÅ "åºkè ÅHõΔ}ÏÅ∞ J#∞Éèí
qOK«‰õΩO_® H˘kÌ QÆ*ÏÖˇ·<å #_»=ÖËHõáÈÜÕ∞ "å_çx. <Õ#∞
ZHõ¯_» HÍ"åÖ’ P Ѩ#∞Å „áêO`åxH˜ "≥à◊§\ÏxH˜ <å‰õΩ ^è≥·~°ºO
KåÅÖË^Œ∞. H˘xfl ã¨=∞Ü«∂Ö’¡ =∂„`«"Õ∞ WO\’¡ #∞Oz =º=
Ǩ~åÅ∞ K«∂ã¨∞HÀQÆeQˆ "å_çx. ѨÓiÎQÍ ^èfiŒ Oã¨"∞≥ #ÿ (P~ÀQƺO)
=#\ÏxH˜ Jxfl ÅHõ}Δ ÏÅ∞ L<åfl~Ú. ã¨=∞j`À+¨ì „Ѩ^âÕ O◊ Ö’Oz
Hõ^ŒÅ‰õΩO_® x=ã≤OK«@O =∂„`«"Õ∞ P~ÀQͺxfl "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ~°∞
ã¨∞OÎ ^Œ#fl Pâ◊ =∂„`«"∞Õ LOk. WѨC_»∞ =∂ Ѩ#∞Å∞ L^è$Œ `«OQÍ
™êQÆ∞`«∞<åfl~Ú. |∞∞`«∞Ѩ=<åÅ∞ =KåÛ~Ú. H˘kÌ ~ÀAÖ’¡ H˘`«Î
h\˜ =~°^ÅŒ ∞ ~åÉ’`«∞<åfl~Ú. Ѩx JuH©ÅHõ"∞≥ #ÿ ã≤u÷ Ö’ LOk.
<å‰õΩ KåÖÏ Ñ¨sHΔÍ HÍÅO Wk. W@∞=O\˜ W|ƒOk Hõ~°"≥∞ÿ#
D Ѩ#∞Å∞ WOH˘HõiH˜ Z\Ï¡ =^ŒÅQÆÅ#∞ Ѩiã≤`÷ ∞« Ö’¡! <Õ<"Õ ∂≥
=ÚYº WO[h~°∞QÍ ÉÏ^茺`«Å∞ =Ç≤ÏOK«QÆÅ ã≤÷uÖ’ ÖË#∞.
=∂‰õΩ Jã¨OMϺHõ"≥∞ÿ# W|ƒO^Œ∞Å∞<åfl~Ú. =∂ Y~°∞ÛÅ∞
(D "å#Å =ÚO^Œi) HÍÅOÖ’ ÉÏQÍ JÜ«∂º~Ú. ZO^Œ∞HõO>Ë
<Õ#∞ Jxfl q^è•Å Ѩ#∞Å#∞ `Àã¨∂Î #_çÑ≤OK«\ÏxH˜ Hõ@∞ì|_ç
L<åfl#∞. ~åÉ’ÜÕ∞ "å#Å∞ Ѩ#∞ÅH˜ Z‰õΩ¯= K≥~°∞Ѩ٠KÕÜ«∞ÖËx
ã≤u÷ H˜ fã¨∞‰õΩ "≥àϧe. HÍx Jq ã¨O`«$Ñ≤HÎ ~õ "° ∞≥ #ÿ ™ê÷~ÚH˜ KåÖÏ
^Œ∂~°OÖ’ L<åfl~Ú.
J#∞‰õΩ#fl Z`«∞ÎH˜ =¸_»_»∞QÆ∞Å∞ `«‰õΩ¯=QÍ XHõ "≥∞ÿÅ∞
"≥_»Å∞Ê# Ju "≥_»Öˇ·Ê# P#Hõ@ì ÉèÏQÆO ѨÓ~°Î~ÚOk. ^•x
h\˜ Hõ@ì_ç 100 ˛ 15 J. `«Å `«∂=ÚÅ∞ XH˘¯Hõ¯\˜ 26
QÆ*ÏÅ "≥_»Å∞Ê# L#fl ÃÑ·ÉèÏQÆO`À#∞, H˜Ok `«∂=Ú XHõ\ ˜
~°=∂~°q∞ `«Ü∂« ~Ô á· ÈÜ«∂~Ú. g\˜ Ѩi=∂}O ^ŒH}Δ˜ „áêO`«ÑÙ¨
Ѩ#∞Å`À áÈe¿ãΠѶ¨∞#"≥∞ÿ#q. Wq 30 J_»∞QÆ∞Å h\˜x `«@∞ì
HÀ"åe.
Ô~O_À HÍÅ∞=H˜ W@∞=O\˜ P#Hõ>Ëì LOk. Jk ‰õÄ_®
ÉÏQÍ Ñ¨Ù~ÀQÆq∞OzOk. HÍx ã¨∞#flO H˘O`« h~°∞ =KÕÛ ã¨=∞
Ü«∂xH˜ ѨÓiÎQÍ QÆ\ ˜ìѨ_»Hõ áÈ~Ú LO_»HõáÈ=@O KÕ`«, QÆO_ç
Ѩ_»^Œ#flk, ã¨O^ÕǨÏ"Õ∞! q∞ye# `«∂=ÚÅ∞, XHõ h\˜ Hõ@ì_ç,
Jxfl Ô~Hõ¯ QÀ_»Å∞ Ug ‰õÄ_® ^≥|ƒ u<Õ ã≤÷uÖ’ ÖË=x Pt
ã¨∞Î<åfl#∞.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
q∞ye# Ô~O_»∞ áêÜ«∞ÅH˜ <Õ#∞ =∞Oz |Å"≥∞ÿ# "≥∂@∞
~åà◊§ P#Hõ@ìÅ∞ xi‡OKåÅx Ptã¨∞Î<åfl#∞. HÍx <å‰õΩ Jq
ѨÓiÎQÍ =~°^ŒH˜ `≥iz LO\ÏÜ«∞x, <Õ#∞ ^•xfl ѨÓiÎQÍ
KÕÜ«∞QÆÅ J=HÍâ◊O ÖËHõáÈ=_»O =Å¡ QÆO_ç Ѩ_»‰õΩO_® PѨ
ÖË#x ÉèíÜ«∞O "Õ™ÈÎOk. J~Ú`Õ WHõ¯_ç ã¨÷ÅO Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ`ÕºHõ
Ѩiã≤÷`«∞Å =Å# D Ô~O_»∞ áêÜ«∞Å∞ `≥iz L<åfl ÃÑ^ŒÌQÍ
JÅ¡i ÃÑ@ì_®xH˜ J=HÍâ◊O ÖË^ŒxÑ≤™ÈÎOk.
<Õ#∞ =∞~À 10 "ÕÅ áœO_»H¡ ˜ H˘`«QÎ Í JOK«<å "Õã≤ ѨOÑ≤OK«
\ÏxH˜ <å‰õΩ `«Ñ¨Êx Ѩiã≤÷`«∞Å∞=KåÛ~Ú. HÍx Éèí=<åÅ∞
ѨiHõ~åÅ∞, Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞, Ѩ_»=Å∞, Pqi <ÒHõÅ∞ L#flq
HÍ=Åã≤ LO_»@"Õ∞ HÍHõ, 5 "ÕÅ áœO_»¡ ™ê=∂„y ѨiHõ~åÅ∞
WOHÍ ~åÖË^Œ∞-HÍ^Œ∞ WOHÍ Ñ¨OѨ|_»ÖË^Œ∞.
h‰õΩ 4 "≥∞ÿà◊§ "≥_»Å∞Ê# XHõ u#flx w`«ÖÏ L#fl #k`À
Ѩx JO>Ë Uq∞\’ #∞=Ùfi TÇ≤ÏOK«ÖË=Ù. #kx áêÜ«∞Å∞QÍ
q_»∞Q˘>Ëì ÅOHõÅ K«∞@∂ì 7 "≥∞àÿ √◊ § uiy ~å=@O, Jn 17 "≥∞àÿ §◊
(=OHõ Ü≥ÚHõ¯ ^ŒQ~æÆ ° ÉèÏQÍÅx HõÅ∞ѨÙ`«∂) 7 "≥∞àÿ §◊ H˜, J~°"∞≥ Åÿ ∞
á⁄_»∞QÆ∞ ^•i`À HõÅѨ@O ^•fi~å `«yæOKåHõ, #∞=Ùfi TÇ≤ÏOK«
ÖË=Ù. P Ѩx K≥Ü∞« ºHõáÈ`Õ Ñ¨x [iˆQ KÀ@∞H˜ ™ê=∞„y Ѩ_=» Ö’¡
=zÛ# KÀ@∞H˜ =∞^茺 1 "≥∞ÿÅ∞ ÖËHõ 2 "≥∞ÿà◊§ Wã¨∞Hõ <ÕÅ∞O_Õk.
10 12 "≥∞àÿ §◊ `«ÅÑ≤#∞fl PHÍ~°OÖ’x =OѨÙx 12 "≥∞Åÿ ∞ á⁄_»=Ù#fl
J_»¤^•i`À HõeÑ≤ LO\Ï~°∞ – Hõ=#â◊~°‡) =∂ =∞#∞+¨μºÅ#∞
=∞ÅÉÏ~°∞ "åiÖ’ U q+¨Ü«∞O Ö’#∞ áÈÅÛÖË=Ú. g~°∞ Ju
^Œi„^Œ∞Å∞, â◊H˜Î <≥·Ñ¨Ù}ºO q+¨Ü«∂ÅÖ’ „ѨѨOK«OÖ’ HõÖÏ¡ Ju
ÉÏxã¨Å∞.
~Ô O_À "≥Ñ· Ù¨ <å‰õΩ Ju L`«¯ $+¨"ì ∞≥ #ÿ #Å∞QÆ∞~°∞ JkèHÍ~°∞Å
QÆ∞OѨÙOk. <Õ#∞ K«∂ã≤# "å~°O^ŒiÖ’ Ju Hõ+¨ìѨ_ç ѨxKÕ¿ã
"å~°∞ ¿ÇÏQ∑ J<Õ Ü«Ú=‰õΩ_»∞. KåÖÏÃÑ·H˜ =KÕÛ ÅHõΔ}ÏÅ∞QÆÅ
‰õΩ„~° WOlh~°∞ =∂Ö’ WOHÍ KåÖÏ =∞Oz `«‰õΩ¯= ™ê÷~Ú
JkèHÍ~°∞Å∞<åfl~°∞.
Wk <Õ#∞ KåÖÏ ~ÀAÅ H˜O^Œ "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì#∞. JѨÊ\˜
#∞Oz <Õ#∞ |ÅOѨÙOA‰õΩO@∂ =KåÛ#∞. |∞∞`«∞ Ѩ=<åÅ∞
ѨÓiÎQÍ JÅ=ÚH˘<åfl=Ú. L^è$Œ `«OQÍ HÍHõáÈ~Ú<å LëÈ‚„QÆ`«
^•x=Å¡ Ѩ_çOk. Jk <å g∞^Œ =∞Oz „ѨÉèÏ=O K«∂Ñ≤Ok.
J~Ú<å <Õ#∞ <åHõO>Ë r=â◊H˜Î L#fl Z=~À XHõiH˜ D Ѩx
KÕÜ«∞\ÏxH˜ ^•i"åfie! <Õ#∞ ÖË#ѨC_»∞ <å WOlhiOQ∑
53
q^è∞Œ Å∞ <Õ#∞ =ke #ѨC_»∞ "å\˜x ™ê=∞~°ºú O`À KÕÜ∞« QÆey#
"å_»∞ X„~ü.
''D HÍ~°ºO <åk HÍ^Œ∞ ÉèQí =Æ O`«∞_çk. PÜ«∞#H˜ D lÖÏ¡x
Pj~°fikOK«^ŒÅ∞K«∞H˘O>Ë `«# z`åÎxH˜ `«y# ѨiHõ~åÅx
K«∂ã¨∞‰õΩO\Ï_»∞. JxflO\’¡ D lÖÏ¡H˜ HÍ=Åã≤#k, D lÖÏ¡
ã¨OˆHΔ=∂xH˜ áê@∞Ѩ_Õ, ZÖÏ¡ Ѩ_®Ö’ `≥eû# lÖÏ¡ JkèHÍi——.
"Õ∞[~ü HÍ@<£ P„¿ãìeÜ«∂Ö’ L#flѨC_»∞, HõáêÎ<£ X„~ü
J<Õ #=∞‡Hõ"∞≥ #ÿ qÅ∞"≥#· ã¨Ç¨ Ü«∞‰õΩ_»∞, ^è=Œ àıâfi◊ ~°OÖ’ HÍ@<£
™ê÷#O fã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. ZO`«=~°‰Ωõ Ѩx J~ÚOk? WOHÍ J"å
eû#k ZO`« LOk? J#flk `≥Å∞ã¨∞HÀ=_®xH˜ XHõ ѨijÅ#
|$O^•xfl xÜ«∞q∞OK«@O ‰õÄ_® [iyOk. JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞
^•xx ѨijeOzx "å~°∞ 1847 E<£Ö’ ѨÙ<åk ÉÏ=ÙÅ
x~å‡}O [iy#ѨÊ\˜˜ #∞Oz ("å~°∞ ѨijeOK«_®xH˜ =KÕÛ
ã¨=∞Ü«∂xH˜) [iy# Ѩ#∞Å Jã¨=∂#º"≥∞#ÿ ѨÙ~ÀQÆux K«∂z
Pâ◊Û~°ºK«H˜`«∞ÅÜ«∂º~°∞. ZO^Œ∞HõO>Ë E<£ #∞Oz JHÀì|~ü
^•HÍ "å<å (=~°^ŒÅ) HÍÅO J=@O KÕ`« Ug∞ Ѩ#∞Å∞
[~°QÆ\ÏxH˜ gÅ∞ ÖËHõáÈ~ÚOk. 1848 =∂iÛH˜, ˆH=ÅO
400 QÆ*ÏÅ ~åu Hõ@_ì O» =∂„`«"∞Õ Ñ¨Ó~°~Î ÚOk. =∞m§ (1848)
E<£H˜ H˘`«Î h~°∞ ~å=@O`À Ѩx PyáÈ~ÚOk. HÍx 1848
#=O|~üH˜ ѨijÅHõ |$O^ŒO =KÕÛã¨iH˜. "≥Ú^Œ\ ˜ qÉèÏQÆOÖ’
P#Hõ@ì "≥Ú`«ÎO 7400 QÆ*ÏÅ á⁄_»∞QÆ∞<å 9 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞ÎH˜
ѨÓ~°Î~Ú LOk. =¸_À qÉèÏQÆOÖ’ "≥Ú`«ÎO 520 QÆ*ÏÅ∞
KåÖÏ =~°‰Ωõ ѨÓ~°~Î ÚOk. HõáêÎ<£ X„~ü J`«xÃÑ· JkèHÍi Ü≥ÚHõ¯
nHõ,Δ Pã¨HΘ JOk ѨÙK«∞ÛH˘#fl"å_≥· "Õã#≤ Ѩ^HŒä Íxfl J#∞ã¨iOz
#_»Ñ¨\ÏxH˜ q∞H˜¯e „â◊^ŒúQÍ Hõ+¨ìѨ_®¤_»∞. P#Hõ@ì Hõ@ì_»O,
J@∞=O\˜ Jxfl Ѩ#∞Å ÖÏQÍ<Õ PO^Àà◊# HõeyOKÕ Ñ¨x.
W@∞=O\˜ WOlhiOQÆ∞ „Ѩ}ÏeHõÅÖ’ J#∞HÀxk [~°QÆ@O
KåÖÏ "å\˜ q+¨Ü«∂Ö’¡ [~°∞QÆ∞`«∂ LO@∞Ok. J@∞=O\˜k
HõáêÎ<£ X„~üH˜ XHõ L^•Ç¨Ï~°} LOk. ^•x QÆ∞iOz J`«#∞, ''H˘`«Î
=~°^ŒÅ∞ "≥Ú^ŒÅ=Hõ =ÚO^Œ∞ JO`å ˆHΔ=∞OQÍ LO_Õ U~åÊ@∞¡
KÕÜ«∞QÆey#@∞ì—— `«# x"ÕkHõÖ’ K≥Ñ≤Ê `«# Pâß[#Hõ "≥∞ÿ#
„ѨH@õ #H˜ P `«~∞° "å`« D „H˜Ok q^èfiŒ Oã¨O Hõ^xŒä *’_çOKå_»∞.
q*Ë˚â◊fi~°O =^ŒÌ L#fl #n âßY g∞^Œ P#Hõ@ì "≥Ú`«ÎO
ѨÓ~°Î~Ú#>Ëì#x x"ÕkOKå#∞. J~Ú`Õ x#fl =∞^蕺ǨÏflO [i
y# Q˘Ñ¨Ê K≥~∞° =Ù QÆ∞iOz K≥Ñʨ @O <å‰õΩ#fl ÉÏ^è•Hõ~"° ∞≥ #ÿ qkè.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
h\˜x xÅ∞= KÕ¿ã "≥·Ñ¨Ù QÀ_», áêÜ«∞ "≥_»Å∞Ê#O`«\ ˜H˜
XHõ q^èŒOQÍ Ñ¨Ó~°Î~ÚOk. ^•xÖ’ XHõ K«^Œ~°Ñ¨Ù J_»∞QÆ∞
"≥·âßźOQÆÅ Hõ#flO, P#Hõ@ì ZQÆ∞=# Hõ\ ˜ì# `å`å¯eHõѨÙ
J_»∞¤QÀ_» QÆ∞O_® H͈~ h~°∞x F_»Û_®xH˜ =keÃÑ\ÏìO. ÃÑ·QÍ
D ~°O„^èŒO K«∞@∂ì =∞~À J~°ú =ÅÜ«∞Ѩ٠QÀ_» („HÍѶ¨~ü _®"£∞
- Hõ=#â◊~‡° ) #Å¡=∞\˜`ì À Hõ\ÏìO. `å`å¯ eHõÑÙ¨ J_»∞Q¤ À_»Q∞Æ O_®
HÍi# h~°∞, D ÃÑ^ŒÌ =ÅÜ«∞Ѩ٠~°HõΔ} QÀ_» QÆ∞O_® HÍi`Õ
F_»Û_®xH˜ P Hõ#flO LѨÜ≥∂QÆѨ_»∞ÎOk. Wk #Å¡=∞\˜ì`À
Hõ\ ˜ì ^˘~°∞¡_»∞ ~åà◊§ (roller) `À kq∞âß KÕã≤# QÆ\ ˜ì^Œ=@O
KÕ`«, P `å`å¯eHõѨ٠=ÚYº J_»∞¤QÀ_» Ѩye<å, Wk H˜Ok
P#Hõ@ìx ã¨∞~°H˜Δ`«OQÍ LOK«∞`«∞O^Œx #=∂‡#∞. ѨHõ¯#∞#fl
QÍ~°Ñ¨x WOHÍ Ñ¨zÛQÍ LO_ç QÆ\ ˜ìѨ_»\ÏxH˜ ã¨=∞Ü«∞O Ѩ>Ëì
@∞ìO_»@O KÕ`« D Hõ#flO ѨÓ_ÕÛѨx PáêO. W@∞=O\˜ K«H¯õ x
ã¨O`«$Ñ≤Î Hõ~°"≥∞ÿ# ã≤÷uÖ’ L<åflO. H˘xfl ~ÀAÅ =ÚO^Œ∞ 48
QÆO@Å áê@∞ #k=∞@ìO 5 JOQÆ∞àÏÅ∞ ÃÑiyOk. Wk JO`«‰Ωõ
"å~°O =ÚO^Œ∞ J@∞=O\˜ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅH˜ J^Œ#OQÍ J~ÚOk.
HÍx ™È=∞"å~°O #∞Oz =∞@ìO ã≤~÷ O° QÍ LO_»@O`À „Ѩ=∂^ŒO
QÆ_çzO^Œx PtOKå#∞. HÍx x#fl ™êÜ«∞O„`«O 4 QÆO@ÅH˜
#k =∞@ìO uiy ÃÑ~°Q@ Æ O`À áê@∞ ÃÑ#∞QÍÅ∞Å∞ gK«@O`À
QÍe =Å# (ѨÙ>Ëì JÅÅ=Å#) h~°∞ J_»∞¤QÀ_»Å =^ŒÌáÈQÆ∞Ѩ_ç
"å\˜H˜ QÆO_ç H˘\˜Oì k. J^Õ ã¨=∞Ü«∂xH˜ ~åºb P#Hõ@ì "≥Ú`«OÎ
á⁄_»∞QÆ∞ g∞^Œ h~°∞ ¿ãfiK«ÛùQÍ „Ѩ=Ç≤Ï™ÈÎOk. ^èŒ=àıâ◊fi~°O H˜O^Œ
`«∂=ÚÅ∞ 2 12 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞Î# h\x =^Œ∞Å∞Î<åfl~Ú. P
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ `å`å¯eHõ J_»∞¤QÀ_» ѨyeOk. (P ã¨=∞Ü«∞OÖ’
h~°∞ ÃãHõ#∞H˜ 40 J_»∞QÆ∞Å "ÕQOÆ `À „Ѩ=Ç≤ÏOz LO@∞O^Œx,
<å JOK«<å - Hõ=# â◊~‡° ) J~Ú#ѨÊ\˜H© „Ѩ=∂^ŒO [~°Q^Æ #Œ ∞
‰õΩ<åfl#∞. J~Ú`Õ P ~ÀA h\˜=∞@ìO`À áê@∞ QÍe ‰õÄ_®
gã¨∂Î LO_»@O J#∞HÀx J"åO`«~O° . ^•O`À h\˜ =∞@ìO QÆO@H˜
18 JOQÆ∞àÏÅ∞ ÃÑiy P J~°=ú ÅÜ«∞Ѩ٠J_»∞Q¤ À_» g∞^Œ∞QÍ JÅÅ∞
^•\˜ ^•xH˜ QÆO_çH˘\Ïì~Ú. ^•O`À P ѨÓiÎ HÍx (h\˜ "≥·Ñ¨Ù
ÉèÏQÆO =∂„`«"∞Õ Ñ¨Ó~°~Î Ú ^•x "≥#Hõ ÉèÏQÆÑÙ¨ ^Œ#∞fl ÖËHõ áÈ=@O
KÕ`«) ~åà◊§ QÀ_» qiy ^•izÛOk. ^•xfl J_»∞¤H˘<Õ Ö’Ñ¨Å (ѨzÛ
QÀ_»Å=Å¡) P Hõ#flѨ٠ÉèÏQÍxH˜ Ô~O_»∞ "≥·Ñ¨ÙÅ, 22 QÆ*ÏÅ
á⁄_»∞QÆ∞# P#Hõ@ì H˘@∞ì‰õΩáÈ~ÚOk. JO>Ë =∞^茺ÉèÏQÆOÖ’
44 QÆ*ÏÅ QÆO_ç Ѩ_Oç k. D JHÍÅѨ٠=~°^Œ `«fi~°QÍ<Õ fã≤Ok.
=~°^ÅŒ Jã¨Å∞ HÍÅO =KÕÛ Ö’Ñ¨Å ^•xfl ÉÏQÆ∞KÕÜ∞« @O J~ÚOk.
54
 "Õ∞[~ü HÍ@<£ HõáêÎ<£ X„~üH˜ `«# x"ÕkHõÅ<˘Hõ^•xÖ’
D q^èŒOQÍ x"åà◊√ÅiÊOKå~°∞.
''K«iÛOK«∞HÀ_®xH˜ HõáêÎ<£ X„~üÖÏO\˜ J#∞Éèí=A˝_»∞ â◊H˜Î
=∞O`«∞_»∞, W@∞=O\˜ Ѩ#∞Å x~°fiǨÏ}Ö’ <å‰õΩO_»_O» =Å#
<Õ#∞ á⁄Ok# =¸Åº"≥∞#ÿ `À_®Ê@∞, QÆ∞iÎOK«‰Ωõ O_® =ÚyOK«
ÖË#∞. WOQÆ¡O_»∞Ö’ Ô~·Å∞ =∂~åæŠѨ@¡ J`«#∞ K«∂Ñ≤# „â◊^Œú
WHõ¯_» J`«#∞ „Ѩ`ÕºHõOQÍ LѨÜ≥∂QÆѨ_ÕÖÏ KÕã≤Ok. _≥ÖÏì
"≥Ú`«ÎOÖ’ Ѩx x~°fiÇ≤ÏOK«_®xH˜ ã¨O|OkèOz# „Ѩâ◊flÖ’ QÆ}
hÜ«∞"≥∞ÿ# J#∞‰õÄÅ`«`À J`«x`À K«iÛOK«x ã¨=∞㨺 Un
<å‰õΩ `«QÆÅÖË^Œ∞! JO^Œ~°∞ JkèHÍ~°∞Å∞ KåÖÏ Pã¨H˜Î K«∂Ñ≤ã¨∞Î
<åfl~°∞. <å‰õΩ Q˘Ñ¨Ê `«$Ñ≤Îxã¨∞Î<åfl~°∞——.
WO_çÜ«∂Ö’ h\˜ `«O„`åxH˜ ã¨O|OkèOz# WOlh~°∞¡
Z@∞=O\˜ [ÖÏÅ`À `«ÅѨ_®eû =ã¨∞ÎO^À TÇ≤ÏOK«O_ç.
WHõ¯_» 4 "≥∞ÿà◊§ "≥_»Å∞Ê#fl #kÖ’ QÆO@H˜ 18 JOQÆ∞àÏÅ∞
h\˜ =∞@ìO ÖËã∞¨ OÎ k. J~Ú`Õ J^Œ∞ƒù`O« Uq∞@O>Ë, J@∞=O\˜
J##∞‰õÄŠѨiã≤÷`«∞Ö’¡ ‰õÄ_® „Ѩ=∂^•Å∞ ÃÑ^ŒÌq HÍ=Ù.
PÜ«∞# ã¨Oã≤^`úŒ « `«#∞ `«ÅHÔ `«∞HÎ ˘#fl Ѩ#∞Å q+¨Ü∞« OÖ’ ZO`«
ã¨=∞„QÆ"≥∞ÿ#^ŒO>Ë „Ѩ=∂^•Å∞ KåÖÏ H˘kÌQÍ [iQÍ~Ú (x*Ï
xH˜ Jq J^Œ∞ƒù`åÅ∞ HÍ=x ÉèÏ=O - Hõ=#â◊~°‡).
''k#O z#flkHÍx n~°…"≥∞ÿ#k HÍx
Jk z=iH˜ XHõ K«Hõ¯x w`« =∞ø`«∞Ok——.
P~°ú~ü HÍ@<£ ã¨OHõÖÏÊÅ∞, W|ƒO^Œ∞Öˇ^Œ∞Ô~·#ѨÊ\˜H˜, Q˘Ñ¨Ê
=ÚyOѨÙ. J^Õ q[Ü«∞=O`«"≥∞ÿ# =ÚyOѨÙ, U =∂„`«O
q∞‰õΩ¯@"≥∞#ÿ PÅ㨺O ÖˉΩõ O_®.... HÍ^Œ∞ HÍ^Œ∞, Z^Œ∞~°∞ K«∂_»
#O`« "ÕQÆOQÍ [iyOk. PÜ«∞# `«# P#Hõ@ì Ѩx =Úyã≤#
ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ h\˜ áê~°∞^ŒÅ, <ÒHõ „ѨÜ∂« }ÏÅ HÍÅ=Å „áê~°OÉèí
ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ WO`«=~°‰õΩ HΔÀÉèíѨ_»∂Î =zÛ# lÖÏ¡H˜ PÜ«∞#
`«# "Õ∞^äŒã¨∞û "å\˜x=fiQÆey#O^Œ∞‰õΩ `«$Ñ≤ΠѨ_»∞`«∂ KÕã≤#
„ѨHõ@# Wk.
P~°ú~ü HÍ@<£ JHõ¯_ç =∞\˜ì g∞^Œ wã≤# K≥~°QÆx w`«Å∞
K«∂Ñ≤™êÎ~Ú. „Ѩuw`« QÆ`,« „Ѩã∞¨ `÷ « `«~∞° "åu =º=™êÜ«∞^•~°∞Å
"≥∂HΔÍxH˜ XHõ =∂~°æO.
1852 U„Ñ≤ÖòÖ’ P^•Ü«∞ =∞O_»eH˜ W@∞=O\˜ x"ÕkHõ
ѨOѨQÆey# ã≤÷uÖ’ L#flO^Œ∞‰õΩ P#OkOKå_»∞.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
<Õ#∞, Hõá¶êÎ#∞Å∞ X„~ü, ǨÏaû<£ã¨<£Å∞ Hõeã≤ xi‡Oz#
P#Hõ@ì Ü≥ÚHõ¯ ѨsHΔÍ Ñ¶e¨ `åÅ ã¨=∂Kå~°O x"ÕkOKÕ Q“~°=O
<å‰õΩ HõeyOk. ^èŒ=àıâ◊fi~°O "≥·Ñ¨Ù #∞Oz "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\˜ì.
"≥Ú^Œ\ ˜k : h\˜ Hõ@ì_ç ^À+¨~°Ç≤Ï`«"≥∞ÿ# ã≤÷uÖ’ LOk. D
Hõ@_ì O» ÃÑ· "≥Ú^Œ\ ˜ #∞Oz WѨÊ\˜^•HÍ (5 ã¨O=`«û~åÅ∞) Ug
Y~°∞Û ÃÑ@ìÖ^Ë ∞Œ . WHõ¯_» Hõ@_ì ç `«Å∞ѨÙÅ∞ J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ Ѩx `«#O
QÆ∞iOz K≥ѨʉõΩO_® LO_»ÖË#∞. P q+¨Ü«∞OÖ’ Z‰õΩ¯ =QÍ
"≥∞K«∞ÛHÀ=Åã≤#"å_»∞ HõáêÎ#∞ ǨÏaû<£ã<¨ £ Jx <åHõx Ñ≤ã∞¨ OÎ k.
~Ô O_»=k : `«Å`«∂=ÚÅ∞ ‰õÄ_® "≥Ú^Œ\ ˜ #∞Oz =∞~å=∞`«∞ÅÎ ∞
J=ã¨~°O ~å‰õΩO_® =∞Oz ã≤÷uÖ’ L<åfl~Ú.
=¸_»=k : H˜Ok `«∂=ÚÅ∞ ‰õÄ_® JO`Õ q∞#Ǩ~ÚOѨÙ
Uq∞@O>Ë ~°HõΔ} Hõ=KåxH˜ ^è•~åà◊OQÍ "≥∂@∞~åà◊√§ Ѩ_Õ
Ü«∂eû =zÛOk. Jk =∞m§ =∞m§ (HÀ`«H˜-W#∞Hõ HÀi "ÕÜ«∞
|_»\ÏxH˜) QÆ∞Ô~· XHõ\ ˜ Ô~O_»∞ QÆ*ÏÅ∞ kQÆ|_çáÈ`«∂ LO_»
@O`À WѨC_»k Q˘Ñ¨Ê Ѩi=∂}OÖ’ ~åà◊§`À xO_ç LO_®e.
WѨC_»∞ HÀ`« ~°=∂~°q∞ ѨÓiÎQÍ PyáÈ~Ú JuH˘kÌQÍ D
=∞^茺 kQÆ|_çOk.
"≥Ú`«ÎO Ѩx [~°∞QÆ∞`«∞#flѨC_»∞ P „H˜`«O ã¨O=`«û~°O
[iy# K≥~∞° ѨÙH˜ =∞~å=∞`«∞Î KÕÜ∞« \ÏxH˜ XHõ¯ ~°∂áê~Ú ‰õÄ_®
J=ã¨~O° HÍÖË^∞Œ . H˘O`«~å~Ú q*Ë̊âfi◊ ~°O H˜O^Œ `«∂=Ú ~°H} Δõ
Hõ=K«O „áêO`«OÖ’ "ÕÜ∂« eû=zÛOk. D Ѩiã≤u÷ <å‰õΩ Z‰õΩ¯=
`«$Ñ≤HÎ ~õ O° QÍ LOk. Hõ@_ì ®xfl 㨄Hõ=∞OQÍ LOK«\ÏxH˜ ÖˇH¯õ Ö’H˜
~åx Ju `«‰Ωõ ¯= Y~°∞Û ÃÑ\Ïìeû =ã¨∞OÎ ^Œ<Õ Pâ◊ HõÅ∞QÆ∞`ÀOk.
D ã¨O=`«û~°O `«ÅÃÑ\˜ì#, =∂~°∞ÊÅ∞ KÕ~°∞ÊÅ∂ =∞~À ã¨O=
`«û~°O KÕÜ∂« eû =KÕÛq HÍ=Ù. Jq =¸_»∞#fl~° âß`«O (Hõ@_ì O»
Y~°∞Û) H˜ KÕ~åÎ~Ú. Hõ@ì_»OÖ’ XHõ ÉèÏQÆO <åÅ∞QÆ∞ |∞∞`«∞
Ѩ=<åÅ HÍÅO xezOk. JO^Œ∞Ö’ XHõ ^•O\’¡ ÃÑ^ŒÌ =~°^Œ
=zÛOk. JO^Œ∞KÕ`« =∞#O P#Hõ@ì ÉÏQÍ xez#@∞ì J#∞HÀ
=K«∞Û. Wk XHõ Éèí=#O ÖÏQÍ<À =O`≥# ÖÏQÍ<À ‰õÄeÛ
"ÕÜ«∞\ÏxH˜ J=HÍâ◊O L#flk HÍ^Œ∞. =∞Ǩ J~Ú`Õ 50 ÖËHõ
100 QÆ*ÏÅ∞ QÆO_ç Ѩ_=» K«∞Û. ^•xfl ÉÏQÆ∞ KÕÜ∞« \ÏxH˜ 1 "≥~Úº
ÖËHõ 2 "ÕÅ áœO_»¡ Y~°∞Û J=Ù`«∞Ok. "≥Ú^Œ\ ˜ ÃÑ@∞ì|_ç`À
áÈe¿ãÎ Wk KåÖÏ `«‰õΩ¯=. "≥Ú^Œ@ J#∞‰õΩ#fl J_»∞¤HÀ`«
PHÍ~°OÖ’ "≥∂@∞~åà◊§ ~°HõΔ} Hõ=K«O ÃÑOK«|_»@O `«Ñ¨Ê U
=∂~°∞Ê KÕÜ∞« |_»Ö^Ë ∞Œ . ^è=Œ àıâfi◊ ~°O qÉèÏQÆOÖ’ Jã¨Å∞ =∂~°∞ÊÅ∞
55
ÖË=Ù. q∞ye# "å\˜Ö’ K≥ÑC¨ HÀQÆ^yŒ # Ѷe¨ `«O QÆÅ =∂~°∞ÊÅ∞
ÖË=Ù. XHõ x\Ï~°∞ QÀ_» (Hõ@ì_»O ~åà◊§H˜O^Œ Wã¨Hõ ^•fi~å
h~°∞, Hõ@ì_®xfl ~åà◊§x Z`Õο㠄Ѩܫ∞`«flO KÕÜ«∞ ‰õΩO_® Hõ>Ëì
(CUT OFF WALL) J~ÚLO@∞Ok– Hõ=# â◊~°‡) Wã¨Hõ`À
Hõ@ì_®xfl W+¨ìѨ_®Î#∞. P q^èŒOQÍ JxflKÀ@¡ Hõ@ì_®x
H˜+Ñì¨ _¨ ®Î#∞. XHõ¯ Hõ$+¨‚ q+¨Ü∞« OÖ’ `«ÑÊ≤ Oz ZO^Œ∞HõO>Ë JHõ¯_»
JѨiq∞`«OQÍ ~åà◊√§ ^˘~°∞‰õΩ`å~Ú. 20 Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ ~åà◊√§,
XHõ K≥‰õΩ¯_»∞ ~åà◊§ Ѷ¨∞#QÆ[ ^èŒ~°ˆH ^˘~°∞‰õΩ`å~Ú Hõ#∞Hõ. <Õ#∞
H˘Öˇ~∂° <£ P#Hõ@Hì ˜ Ѩ^HŒä Oõ "Õã#≤ ѨC_»∞ D #^Œ∞Å q+¨Ü∞« OÖ’
Ju =ÚYº"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞O, h\˜ „¿Ñ+¨}Ïxfl ã¨=∞~°ú=O`«OQÍ
`«yOæ K«@O, `«^•fi~å Hõ@_ì O» ÃÑ· #∞Oz ^Œ∂Hˆ ÖËHõ H˜O^Œ #∞Oz
LaˆH h\˜|ÅO `«yæOz"Õã≤ Wã¨HõHÀ`«x J_»∞¤ HÀ=@O. <Õ#∞
WHõ¯_» K«∂ã≤Ok P ã¨∂„`«O „áê=ÚYº`« QÆ∞iOz =∞iO`« PÖ’
zOKÕÖÏ KÕ™ÈÎOk. J~Ú`Õ ~åà◊√§ K«=HõQÍ ^˘iˆH „áêO`«OÖ’
~°HõΔ} Hõ=Kåxfl Z‰õΩ¯=^Œ∂~°O "åÅ∞QÍ kQÆ∞=# á⁄_çyOK«
@"Õ∞ D Wã¨∞Hõ LO_Õ #^Œ∞Å q+¨Ü∞« OÖ’ K«=HÔ #· n, Hˆ =Δ ∞"≥∞#ÿ k.
ÃÑ^ŒÌn, =ÚYº"≥∞ÿ#k J~Ú# D Ѩx, XHõ Ѩk ÅHõΔÅ
=∞Ok [<åÅ Ü≥ÚHõ¯ Ü«∞^•~°ú"≥∞ÿ# ™œYºO HÀã¨O L^ÕÌtOѨ
|_ç#n Ѩx. Z<Àfl W|ƒO^Œ∞Å J"åO`«~° Ѩiã≤÷`«∞ÅÖ’#∞
ѨÓiÎ KÕÜ«∞|_»¤ D Ѩx q[Ü«∞=O`«OQÍ J=@O q+¨Ü«∞O
Ö’#∞ ^Õ=Ùx ^ŒÜ«∞#∞ =∞#efl ã¨OѨ#∞flÅ∞QÍ KÕÜ«∞@O q+¨
h\˜ `«∂=ÚÅ =^ŒÌ #∞O_ç ^èŒ=àıâ◊fi~°O P#Hõ@ì ^Œ$â◊ºO
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
Ü«∞OÖ’#∞ =∞#ã¨∂ÊùiÎQÍ QÆ∞iÎOK«‰õΩO_®, JO^Œ∞Ö’#∞, Z=i
^ŒQÆæ~° #∞Oz J~Ú`Õ Ju ¿ãflǨÏѨÓi`«"≥∞ÿ#, â◊H˜Î =O`«"≥∞ÿ#
^Œ#∞fl PtOKå<À, P q^èŒOQÍ PtOK«\ÏxH˜ <å‰õΩ Jxfl
q^è•Å ǨωõΩ¯O^À P "≥OѨ٠#∞Oz =ºuiHõÎ`«x D Ѩx q+¨
Ü«∞OÖ’ K«q K«∂ã≤#ѨC_»∞ gÅ=Ù`«∞O^•? D Ѩi=∂}ÏxH˜
ã¨iѨ_ç# Ѩx WO_çÜ«∂Ö’ "åÜ«Ú=º „áêO`«OÖ’ WѨC_»∞
KÕã¨∞Î#flk (ZQÆ∞= |_ô^À PÉò HÍÅ∞= Ѩx J#∞H˘O\Ï#∞ -
Hõ=#â◊~‡° ) `«ÑÊ≤ Oz =∞~À\˜ ÖË^∞Œ . J@∞=O\˜ nxfl QÆ$ǨÏâßY
JkèHÍ~°∞Å∞ J#∞=∞uOz P*Ï˝Ñ≤Oz#ѨÊ\˜H˜ P q^èŒ"≥∞ÿ#
=ºuiHõÎ`«#∞ K«qK«∂™ê#∞, =∞#O ã¨iQÍ H©iÎOK«Hõ áÈ~Ú
#ѨÊ\˜H˜ P ^Õ=Ùx ^ŒÜ«∞ ÖËHõáÈ`Õ D Ѩx q[Ü«∞=O`«OQÍ
ѨÓ~°ÎÜÕ∞ºk HÍ^Œ∞.
D Ѩx ѨÙ+¨¯ÅOQÍ D lÖÏ¡H˜ [iy# "Õ∞à◊§#∞ QÆ=∞xO
K«@O D ^Õâßxfl "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«\ÏxH˜ =∞# ~°HõΔ}Ö’x D
„Ѩ[Å ™œYºO, ÃÑOá⁄OkOK«\ÏxH˜ LѨÜ∂≥ QÆÑ_¨ Õ W@∞=O\˜
HÍ~åºÅ#∞ KÕ|∂#\ÏxH˜ ^•i fã¨∞ÎO^Œx XHõ „ÔH·ã¨Î= „ѨÉèí∞
`åfixfl "≥∞K«∞ÛHÀ=_®xfl ÃÑOKÕkQÍ LO@∞O^Œx =∞#O
PtOK«=KåÛ?
âßOu `«~åfi`« [<åÅ∞ Z‰õΩ¯= ã¨OѨÓ~°‚=ÚQÍ "≥∞K«∞Û
H˘<Õk, áœ~° ™œHõ~åºÅx JO^Œ∞Ö’#∞ h\˜`À =KÕÛ"å\˜x.
=∞# ^ÕâßxH˜ =∞# *Ï˝<åxH˜ =∞# =∞`åxH˜, ^Õ=Ù_»∞ ã¨O`À
56
+≤Oz =∞# KÕuÖ’ ÃÑ\˜ì# JkèHÍ~åxH˜ `«y# Ѩ#∞Å =~°ã¨H˜
Wk ˆH=ÅO „áê~°OÉèí=∞x #=Ú‡`å#∞.
P#Hõ@Hì ˜ ã¨O|OkèOz, #k J_»∞QÆ∞ QÆ∞iOz =∂\Ï¡_@» O
<åH˜OHÍ q∞yeáÈ~ÚOk. *Ï„QÆ`«ÎQÍ ^•xfl HÍѨÖÏ HÍÜ«∂eû
LOk. P#Hõ@ì Ü≥ÚHõ¯ "≥∂@~åà◊§ ~°HõΔ} Hõ=K«O "≥Ú`«ÎO
JO`å ã≤÷~°Ñ¨_ç#@∞ì HõxÑ≤™ÈÎOk. Jk kQÆ|_ç#@∞ìQÍ HõxÑ≤O
K«_»O ÖË^Œ∞. Ѩ~°º=™ê# HÍ~°Hõ"≥∞ÿ#@∞=O\˜ Jã≤÷~°`« Ug∞
D ã¨O=`«û~°O, U ÉèÏQÆOÖ’#∞ ÖË^Œ∞, Jk 15 #∞Oz 20
QÆ*ÏÅ "Õ∞~°‰õΩ kQÆ∞=‰õΩ LOk. <Õ#∞ „Ѩã¨∞÷`«O ^•x g∞^Œ
~åà◊√§ Ѩ_ãÕ ≤ D ã¨O=`«û~°ÑÙ¨ ™ê^è•~°}"≥∞#ÿ JOK«<å „Ñ¨HÍ~°O,
|Ö’`ÕÊ`«O KÕã¨∞Î<åfl#∞, „Ѩf qÉèÏQÆOÖ’#∞ ^•xg∞^Œ LO_Õ
h\˜ |ÖÏxH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ J#∞Ö’=∞OQÍ =∞^Œ∂~Ì ∞° qÉèÏQÆO
WO`«=~°‰õΩ L#fl^•xHõO>Ë Z`«∞Î ÃÑiy#O^Œ∞ =Å#, <Õ#∞
K≥ѨCHÀ^Œy#O`« J^Œ#OQÍ#∞, q*Ë˚â◊fi~°O qÉèÏQÆOH˜ q∞‰õΩ¯
@=ÚQÍ ÃÑ^Œ^Ì ~Œ Ú# ~°H} Δõ Hõ=K«O HÍ=Åã≤ LO_»@O KÕ`#« ∞,
~åà◊§#∞ "ÕÜ∞« \Ïxfl „Ѩuáêkã¨∞<Î åfl#∞. HõáêÎ#∞ X„~ü J=∞iÛ#
~°H}Δõ Hõ=K«O QÆ`ã« O¨ =`«û~°O Q˘Ñ¨Ê ֒Ѩ~Ç° Ï≤ `«OQÍ xÅ|_çOk.
HÍx D q+¨Ü∞« OÖ’ ZO`« *Ï„QÆ`Ϋ fã¨∞‰õΩ<åfl JkèHOõ HÍ^Œ∞.D
q+¨Ü∞« OÖ’ ZO`« *Ï„QÆ`Ϋ fã¨∞‰õΩ<åfl JkèHOõ HÍ^Œ∞ – D *Ï„QÆ`,Ϋ
JkèHõO HÍx "≥∂@∞ ~åà◊§ ^èŒ~°=Å¡, Y~°∞Û HõeyOKÕk HÍ^Œ∞.
<Õ#∞ D =ÚYº"≥∞ÿ# Hõ@ì_®xfl Éèí„^ŒÑ¨~°K«\ÏxH˜ U~°Ê~°K«
#∞#fl ã¨Oã¨÷ P"≥∂^ŒO á⁄Ok`Õ ^•xx JÅ㨺O ÖˉõΩO_®
xÜ«∞q∞OK«=∞x HÀˆ~ Q“~°=O <ÕxѨC_»∞ fã¨∞ ‰õΩO@∞<åfl#∞.
ã¨=∞„QÆOQÍ tH˜`Δ ∞« Öˇ#· =∞#∞+¨μºÅ∞, "åix ^ŒH`Δõ `« À Ѩ~º° "ÕHOΔ˜ KÕ
ÃÑ^ŒÌx, JHõ¯_» „ѨfÉèÏQÆO =^ŒÌ x=ã≤OKÕ q^èŒOQÍ xÜ«∞q∞O
KåÅx JÖÏ¡ KÕ¿ãÎ #kÖ’ H˘`«Î h~°∞ =KÕÛã¨iH˜ "å~°∞ q^è∞Œ ÅÖ’
ã≤^ŒúOQÍ LO\Ï~°∞. h\˜H˜ ã¨O|OkèOz# U ~°HõO Hõ@ì_®Åx
"å@O`«@"Õ `«=∞x ~°H˜ΔOK«∞HÀ_»O q+¨Ü«∞OÖ’ #=∞‡ÖËO.
JO^Œ∞Ö’#∞ _≥ÖÏìÅÖ’x "å\˜H˜ Ju *ÏQÆ∞~°∂Hõ`«`À ‰õÄ_ç#
„â◊^úŒ J=ã¨~O° . ^•x Ys^Œ∞ ^•x g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ #ç q™êÎ~"° ∞≥ #ÿ
Pã≤,÷ ^•x q+¨Ü∞« OÖ’ U q^è"Œ ∞≥ #ÿ `≥yOѨ٠K«∂Ѩ_®xH˜ P™ê¯~°O
W=fi=Ù. Ѩ~°º"ÕHõΔ} =º=ã¨÷ QÆ∞iOz U x~°‚Ü«∞O fã¨∞H˘<åfl
=ÚO^Œ~° ѨÓ~°~Î Ú# Ѩ#∞Å q+¨Ü∞« OÖ’ x~°Ü ‚ ∂« Å∞ fã¨∞HÀQÆÅ
`å`å¯eHõ JkèHÍ~° =º=ã¨÷<≥·<å U~åÊ@∞ KÕÜ«∞=Åã≤ LOk——
Jx HÍ@<£ =ÚyOKå_»∞.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
^•xÃÑ· „ѨÉèí∞`«fiO *Ïs KÕã≤# P[˝ ¿ãflǨÏѨÓ~°fiHõOQÍ#∞
"≥∞K«∞ÛHÀÅ∞QÍ#∞ LOk.
''Q“~°=hÜ«ÚÖˇ·# =∞O_»e ѨiáêʼnõΩ_»∞, HõÖ’<≥ÖòHÍ@<£
QÀ^•=i P#Hõ@ì QÆ∞iOz ѨOÑ≤# x"ÕkHõ#∞ `«$Ñ≤ÎQÍ JO^Œ∞
H˘<åfl~°∞. Jk ѨÓ~°~Î Ú#@∞ì `≥eã≤Ok. HõÖÁ<≥Öò HÍ@<£ PÜ«∞#
JkèHÍ~° ã≤|ƒOk Ü≥ÚHõ¯ Z_»`≥QÆx â◊H˜Î D fã¨∞H˘#fl „Ѩ}Ïo
Hõ‰õΩ Ñ¨ÓiÎQÍ `À_»Ê_®¤~Ú.
HõÖ’<≥Öò HÍ@<£ "≥Ú^Œ\ ˜ qÉèÏQÆOÖ’ `«#Ѩx ѨÓiÎ KÕã¨∞H˘<Õ
ã¨iH˜ „ѨÉèí∞`åfixH˜ P#Hõ@ì ã≤÷~°`«fiO QÆ∞iOz K≥ѨÊQÆey
LO_»@O WO`«=~°‰Ωõ q[Ü«∞O PÜ«∞# Ѩ^HŒä ÍÅx JO\˜ÃÑ@∞ì
H˘x LO_»_»O KåÖÏ `«$Ñ≤Î xKÕÛ q+¨Ü«∞O J~Ú LO@∞Ok.
D ã¨O`ÀëêxflKÕÛ Ñ¶¨e`åÅ q+¨Ü«∞OÖ’ Jaè#OkOKÕ ã¨=∞
Ü«∞OÖ’ HõÖÁ<≥Öò HÍ@<£ X„~ü gi H˜O^Œ #∞#fl P âßY JkèHÍ~°∞
Åx "åi ¿ã=Å#∞ ed`«Ñ¨Ó~°fiHõOQÍ „ѨHõ\ ˜OK«_»O =∞O_»Å
áêʼnõΩ_çH˜ P#O^ŒO Hõey™ÈÎOk. xˆ~Ìâ◊‰õΩÅ ã¨xflkè Ü≥ÚHõ¯
^Œ$+≤ìH© q+¨Ü«∞O fã¨∞‰õΩ"≥à◊§@O PÜ«∞#H˜ ã¨=∞‡`«"≥∞ÿ# qkè.
P `«~°∞"å`« 'xˆ~Ìâ◊‰õΩÅ ã¨xflkè— D ÉÏQÍ J~°›"≥∞ÿ# á⁄QÆ_»ÎÅ
|$O^ŒO QÍ#OÖ’ KÕ~å~°∞. "Õ∞[~ü HÍ@<£ Ü≥ÚHõ¯, PK«~°}©Ü«∞
"≥∞ÿ# ™ê=∞~°úºO, q*Ï˝#O JÅ∞ÃÑ~°∞QÆx „â◊=∞ QÆ∞iOz# `«=∞
L#fl`åaè„áêÜ«∂xfl ed`«ÑÓ¨ ~°fiHõOQÍ „ѨH\õ O˜ K«\ÏxH˜ `å=Ú
ã¨O|Okè`∞« Å=∞x „ѨH\õ O˜ Kå~°∞—— h\˜ WOlh~°∞QÍ PÜ«∞#∞#fl
™ê÷#O HõO>Ë L#fl`«OQÍ LOK«\ÏxH˜ gÅ∞ÖË#>Ëì! QÀ^•=i
P#Hõ@ì, PÜ«∞# Ü≥ÚHõ¯ =∂#ã≤Hõ â◊H˜ÎH˜ `«#x JOH˜`«O KÕã¨∞
HÀ_®xH˜ Q˘Ñ¨Ê x^Œ~≈° #O. D ™ê^è#Œ =Å# ^ÕâO◊ KåÖÏ Q˘Ñ¨ÊQÍ
ÖÏÉèíѨ_çOk——.
á⁄QÆ_|» _»¤ JkèHÍiH˜ Wk Q˘Ñ¨Ê `«$Ñ≤Î xzÛ LO_®e. J~Ú`Õ
JO`«HõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ "å~°∞ KÕã≤# ã≤á¶ê~°∞ûÅ∞ `«$Ñ≤ÎxKåÛ~Ú.
Ѩ#∞Åhfl Q˘Ñ¨Ê „â◊^Œú`À ™êyOKåÅx, P#Hõ@ì =Å¡ KÕ‰õÄi#
„ѨÜ≥∂[<åÅ∞ lÖÏ¡Ö’ Jxfl „áêO`åÅH˜ JO^Œ\ÏxH˜ ~åºe,
W`«~° h\˜áê~°∞^ŒÅ HÍÅ∞=Å∞ `≥~°=\ÏxH˜ `«fi~°Ö’ J#∞=∞u
Åaèã¨∞ÎO^Œx „ѨHõ\ ˜OKå~°∞.
™êQÆ∞h\˜ áê~°∞^ŒÅ
ÅaÌ^•~°∞Å L`åûǨÏ=O`«∞"≥∞ÿ# á⁄QÆ_»Î
ɡ["å_» ™ê÷xHõ ™êfiQÆ`« HÍ~°º=~°Oæ =∞„^•ã¨∞ ~å„+¨ì áêʼnõΩ
_≥·# ã¨~ü.Z"£∞.W. „QÍO\ò _»Ñ¶π, ÔH.ã≤.Ü«∞.ãπ.S. ã¨=∞iÊOz#
57
™êfiQÆ`« Ѩ„`«OÖ’ ZO`« Q˘Ñ¨ÊQÍ, ZO`À Hõ$`«[˝`«`À#∞ h\˜
áê~°∞^ŒÅx Åaú^•~°∞Å∞ "≥∞K«∞ÛH˘<åfl~À P Ti J^茺‰õΔΩ_»∞,
ã¨Éèí∞ºÅ∞ `≥eáê~°∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ áêʼnõΩ_»∞ L`«Î~° lÖÏ¡Å
Ѩ~°º@#‰õΩ =zÛ L<åfl_»∞. JO^Œ∞Ö’ D q^èŒOQÍ J<åfl~°∞.
"Õ∞=Ú JO>Ë ™ê÷xHõ ™êfiQÆ`« HÍ~°º=~°æ J^躌 ‰õΩΔ Å∞, ã¨É∞íè ºÅ∞,
ɡ["å_» áœ~°∞Å ¿Ñ~°∞# Q“~°=hÜ«ÚÖˇ·# g∞‰õΩ, D qHÍã¨O
á⁄O^Œ∞`«∞#fl ѨÙ~åxH˜ ǨÏ$^ŒÜ∞« ѨÓ~°fiHõ"∞≥ #ÿ ™êfiQÆ`O« W"åfiÅx
HÀ~°∞‰õΩO@∞<åflO. Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ „a\˜+π ѨiáêÅ# Ü≥ÚHõ¯
ÖÏÉèÏÅH˜, g∞ ~åHõ`À Q“~°=O Hõeyã¨∞#Î fl D ã¨∞O^Œ~° „áêO`«O
L^•Ç¨Ï~°}QÍ xeÛ#@∞ìQÍ =∞~À „áêO`«O K≥Ü«∞ºÖË^Œ∞. D
ÖÏÉèí™ê\˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅ „Ѩ}ÏoHõ, D h\˜HÀã¨O J„~°∞Å∞
KåKÕ „áêO`«OÖ’ PK«~°}Ö’H˜ ~åHõ=ÚO^Œ∞, ɡ["å_» XHõ
z#fl „QÍ=∞O, áêH˜ΔHõOQÍ tkèÅ"≥∞ÿ LO_ô, ÉèíÜ«∞OHõ~°"≥∞ÿ#
"≥∞ÿ#O^Œ∞# HΔÍ=∞OÖ’ [#O K«xáÈ~Ú LO_»@O =Å# D
1832 (#O^Œ# ã¨O=`«û~°) HΔÍ=∂xfl QÆ∞O@∂~°∞ HΔÍ=∞O Jx
‰õÄ_® JO\Ï~°∞. WѨC_»^À Ѩ@flO. ~ÀA ~ÀAH© ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂
ѨÓ~°fiO ^•x ã≤÷u `≥eã≤# "åiH˜ Pâ◊Û~°ºO HõeyOKÕ q^èŒOQÍ
=∂iOk. „áêp# HÍÅOÖ’ÖÏQÆ ÃÑ^ŒÌ #QÆ~O° QÍ D „áêO`«OÖ’
=∞m§ J=\ÏxH˜ J=HÍâ◊O "åã¨=Î OQÍ LOk. ѨÓ~°fiO Ç≤ÏO^Œ∂
^ÕâO◊ Ö’ HΔÍ=∞OÖ’ Ü≥ÚHõ¯ cèÉ`íè û« O`À D „áêO`«O ÉÏ^èÑŒ _¨ #ç
^•xHõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ =∞~À „áêO`«O Ѩ_»ÖË^Œ∞. Ѷ¨∞#`« =Ç≤ÏO
z# g∞ `«O„_ç QÍ~°∞, QÀ^•=i Hõ$+¨‚ =∞^茺 „áêO`«O, HΔÍ=∞O
^•x Ju^•~°∞} ~°∂ѨOÖ’ =ã¨∂Î LO_»\ÏxH˜ KåÖÏ "≥ÚQÆ∞æ
L#fl „áêO`«O Jx, J@∞=O\˜k XHõ\ ˜ =zÛO^Œx QÆ∞iÎO
Kå~°∞. hà◊√§ ÖËHõ „QÍ=∂Å∞ Ü«∂=`«∂Î [<åÅ∞ ÖˉõΩO_®
áÈ=@O, `«O|Å∞, `«O|Å∞QÍ [#O K«xáÈ=@O KåÖÏ™ê~°∞¡
[iyOk. J^Õ h~°∞ "åà◊§ HÍà◊§ „H˜O^Œ #∞Oz, K«xáÈ`«∞#fl "åi
â◊"åÅ H˜O^Œ #∞Oz ^Œ∞~åâßѨ~∞° _≥#· ã¨=Ú„^Œ∞_»∞ q∞OQÆ\ÏxH˜
„Ѩ=Ç≤ÏOKÕk.
#k Ѩi"åǨÏHõ ^ŒH¯õ #∞ Éè∂í q∞ #∞Oz Ѩã∞¨ Ѩ٠ѨKÛ« x XO„_»∞
=∞\˜ì, ™ê~°=O`«"≥∞ÿ# (áÈ+¨Hõ) Ѩ^•~åúÅ#∞ "≥∂ã¨∞H˘O@∂
ÃÑ^ŒÌ Ѩi=∂}OÖ’ Ѷ∞¨ #OQÍ H˘xáÈ`«∞#flѨC_»∞ L`åûÇ¨Ï =O`«∞
_≥#· Ãã<· åH˜kHè ÍÔ~#· , ã¨~ü P~°~ú Hü Í@<£ ^•xx „^Œ=~°∂Ѩ ã¨∞=~°O‚ J<åfl_»∞.
P#Hõ@ì, ^•x J#∞|O^èŒ"≥∞ÿ# HÍÅ∞=Å`À, ^•xfl Ѷ¨∞#
~°∂Ѩ"≥∞ÿ# |OQÍ~°OQÍ =∂iÛOk. XˆH ^≥|ƒ`À PHõe`À JÅ
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
=∞\˜ã¨∞Î#fl "åi <Àà◊§x J#flO`À#∞, „ѨÉèí∞`«fi Y*Ï<åx
_»|∞ƒ`À#∞ xOÑ≤Ok.
ã¨=Ú„^ŒOÖ’H˜ ^Œ∂ã¨∞‰õΩáÈ~Ú, HõxÑ≤OK«‰Ωõ O_® áȉõΩO_®
WѨC_»∞ „H˜ëê‚ Jxfl "≥·Ñ¨ÙÅ ™ê~åxfl, JO^•xfl Ѩ~°∞™ÈÎOk.
Ѷ¨∞#`« =Ç≤ÏOz# g∞~°∞, ã¨O=`«û~°OÖ’ =∞iO`« HÍÅO QÆ_ç
KåHõ =zÛ LO>Ë, WHõ¯_» #∞Oz ã¨=Ú„^ŒO =~°‰õΩ L#fl q™êÎ~°
"≥∞ÿ# ã¨=∞`«Å „Ѩ^Õâ◊O, K«∂_»`«y# ^Œ$âߺxfl g∞ =ÚO^Œ∞
LOKÕk. É’_ç r`åÅ HÀã¨O WOˆH=∂„`«O Hõ+¨ìѨ_»‰õΩO_®
ëê=ÙHÍ~°,¡ =_ô¤ "åºáê~°¡ QÆ∞Ñ≤Ê\’¡ LO_®eû# J=ã¨~O° ÖˉΩõ O_®
`«=∞ #=ÙfiÅ∞ zOkã¨∞#Î fl ѨO@Å =∞^躌 ~Ô `· ∞« Å∞ Ѩ~=° ∂#O^ŒO
á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞. =_ô¤ "åºáê~°ã¨∞÷Å∞ ~°=∂~°q∞ ÖˉõΩO_®
áÈÜ«∂~°∞. =~å¬ÉèÏ= Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡ ‰õÄ_® Ö’H˜+¨‚ `«# Ѩx
ZѨC_»∞ qѶ¨ÅO HÍ=@O ÖË^Œ∞. WѨC_»∞ =∞^茺 =Ü«∞ã¨∞¯Å∞QÍ
L#fl =∞#∞+¨μºÅ‰õΩ, `«=∞ z#fl`«#OÖ’ L#fl ÉèíÜ«∞O Hõ~°"≥∞ÿ#
^•i„^ŒºO, WѨC_»∞ ™ê=∂#ºOQÍ L#fl ã¨OѨ#fl`«Ö’ =∞~°ÑÙ¨ #
Ѩ_çOk. =∂‰õΩ D Q˘Ñ¨Ê Ѩ#∞Å∞ KÕã≤# „ѨÉèí∞`åfixH˜ Hõ$`«
[˝`«Å∞ "Õ∞=Ú K≥ѨCHÀ=@O ^èŒ~°‡O——.
Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊ "åã¨∞Å`À Ѩx KÕã≤# KåÖÏ=∞OkÖÏQÍ<Õ
P~°ú~ü HÍ@<£ `«#∞ ѨÓiÎQÍ #q∞‡ P^è•~°Ñ¨_»QÆey# "åix
Hõ#∞Q˘<åfl_»∞. "å~°∞ H˘kÌ=∞Ok HÍ^Œ∞. J@∞=O\˜ "åiÖ’
qâı+¨"≥∞ÿ# J`«#∞, g#O g~°#fl J<Õ Ç≤ÏO^Œ∂, ÃÑ· #∞O_ç
Ѩ#∞Å#∞ QÆ=∞xOKÕ "å_»∞. J`«xH˜ WO[hiOQÆ∞ Ѩ#∞Å
x~°fiǨÏ}Ö’#∞, kâßxˆ~Ìâ◊#O KÕã≤ ^ÕjÜ«∞ „âßq∞‰õΩÅ KÕ`«
Ѩx KÕ~ÚOK«@OÖ’#∞, J`«#∞ J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ J~°›`Å« #∞ =~°OQÍ
á⁄O^•_»∞. J`«x QÆ∞iOz P~°ú~ü HÍ@<£ q^èŒOQÍ „"å™ê_»∞.
J`«<Õ ÖËHõáÈ`Õ, P k<åÖ’¡ P lÖÏ¡Ö’ L#fl Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡ <Õ#∞
P Ѩ#∞Å∞ ZÖÏ x~°fiÇ≤ÏOK«QÆeˆQ "å_ç<À `≥eÜ«∞^Œ∞. J`«x
™ê÷#OÖ’ LOK«QeÆ y# S~Àáê"åã≤ ÖË_∞» , J`«x`À ã¨=∂#∞_≥#·
WO_çÜ«∞#∂fl <å‰õΩ HõxÑ≤OK«ÖË^Œ∞—— P `«~°∞"å`« J`«xx z#fl
WOlh~°∞QÍ KÕã≤ ~å"£ |ǨÏ^Œ∂~Ì ü Jx a~°∞^Œ∞xKåÛ~°∞. J`«#∞
P `«~∞° "å`« Z<Àfl HÍ~åºÅ#∞ q[Ü«∞=O`«OQÍ =ÚyOK«@O`À
ZO`À Q˘Ñ¨ÊQÍ áêÖÁæO@∂ Z<Àfl ã¨O=`«û~åÅ∞ `«# ¿ã=Å
#OkOKå_»∞. P P#Hõ@ì QÀ_»ÅÖ’ XHõ^•x g∞^Œ D q^è"Œ ∞≥ #ÿ
tÖÏѶ¨ÅHõO LOk.
58
 q. g~°#flQÍ~°∞, ~å"£ |ǨÏ^Œ∂~ü
ã¨Éò WOlh~°∞, _ç.Ñ≤. _»|∞Öò.Ü«Ú. JHÀì|~ü 1867.
Wk POQÆ¡OÖ’ LOk.
(_ç.Ñ≤._»|∞¡ º. WѨÊ\˜H˜ _»|∞¡ º._ç.)
J@∞=O\˜ ¿Ñ~ˆ =∞~À\˜ <å ^Œ$+≤Hì ˜ =zÛOk. P~°~ú ü HÍ@<£
¿ãflÇ≤Ï`«∞_≥#· HõÖÁ<≥Öò *ÏHõÉò Ü≥ÚHõ¯ WO_çÜ∞« <£ ã¨Ç¨ Ü«∞‰õΩ_»∞.
gi QÆ∞iOz q∞ã¨ì~ü <å+π [Ü«∞ѨÓ~ü #∞Oz "Õ∞ 1= `Õn#
„"å™ê_»∞. <å+π =∂<£K≥ã¨ì~ü QÍi¤Ü«∞<£ Ü≥ÚHõ¯ qÖËYi. *ÏHõÉò
ZHõ¯_»H˜ "≥o§<å ™êQÆ∞h\˜ áê~°∞^ŒÅ á⁄Ok# lÖÏ¡ "åã¨∞Å∞
J`«xx h\˜ ^Õ=Ù_çQÍ K«∂ã¨∂Î, =∂‰õΩ HÍÅ∞=Å x=∞‡x
HÀ~°∞`«∂ LO\Ï~°∞. J`«xH˜ D HÍÅ=Å q+¨Ü«∞OÖ’ ^ÒѨ`ü
~åÜü∞ J<Õ ~°"å}Ï JkèHÍi J~Ú# "Õ∞^è•q Q˘Ñ¨Ê¿ã= ÅOkO
Kå_»∞. 7 "ÕÅ =∞Ok Ѩx "åi`À Ѩx KÕ~ÚOz# <Õ~°∞ÊH˜,
Hõ~∞° =Ù ~ÀAÖ’ Ѩx HõeÊOz "åix P^Œ∞H˘#flO^Œ∞‰õΩ z~°ã‡¨ ~°
}©Ü«Ú_»∞.
P#Hõ@ì ѨÓ~°=Î QÍ<Õ P~°~ú ü HÍ@<£ P ~å„ëêìxH˜ (P ~ÀAÖ’¡
^•x =∞„^•ã¨∞ „ÃÑã≤_h≥ û J<Õ"å~°∞-Hõ=#â◊~‡° ) =ÚYº WOlh~°∞
JÜ«∂º~°∞. QÀ^•=i x~å‡}ÏÅH˜ (WѨC_»∞ Ãã<· åºkèÑu¨ J~Ú#)
ZѶπ.ã≤. HÍ@<£ JkèHÍi JÜ«∂º_»∞ QÀ^•=i Ѩ#∞ÅÖ’ =ÚYº
x~åfiǨÏHõ JkèHÍiQÍ L#fl HõáêÎ<£ X„~ü Hõ$ëê‚ P#Hõ@Hì ˜ JkèHÍi
JÜ«∂º_»∞. Hõ$ëê‚ P#Hõ@,ì x~å‡}O `«~∞° "å`« Q˘Ñ¨Ê Ѷe¨ `åÅx
™êkèOK«@OÖ’, ^èŒ=àıâ◊fi~°O P#Hõ@ì `«~°∞"å`« Ô~O_Àk.
Jaè#O^Œ#Å∞ JiÊOѨ|_ç# "åiÖ’ z#fl HõÖˇHõì~ü N
ÃÇÏ„h á¶È~°ƒãπ XHõ~°∞. PÜ«∞# QÆ∞iOz Hõ$`«[˝`«`À ‰õÄ_ç#
á⁄QÆ_»Îx P¿ÑHõΔ`À ‰õÄ_ç# ÉèÏ+¨Ö’ ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ D
q^èŒOQÍ J<åfl~°∞. ''"Õ∞=Ú ™êkèOz#k ™êkèOKå =∞O>Ë, P
Jaè=$kúH˜ ^≥·=™êH˜ΔQÍ NÃÇÏ„h á¶È~üìãπì ÜÕ∞ HÍ~°‰õΩ_»∞. PÜ«∞#
â◊H˜Î=O`«=¸, K«∞~°∞‰õÄ J~Ú# `«y# K«~°ºÅ∞ TÇ≤ÏOK«ÖËx
™ê÷~ÚH˜ lÖÏ¡x ÃÑOKå~Ú——.
Pqi`À #_çKÕ ÖÏQÆ∞ Ѩ_»=-Jk U q^èŒOQÍ ã¨OáêkOѨ
|_ç#n Z^Œ∞Ô~·# Z<Àfl W|ƒO^Œ∞Ö’ LO_ç `˘ÅyOK« =Åã≤#
^≥·#k, XHõ Pqi <ÒHõ HÍ~°ºx~°fiǨÏ}H˜ HÍ=Åã≤# ѨiHõ~åÅ∞
ÖËHõ Ü«∞O„`« qÉèÏQÆO, XHõ Pqi`À ÖψQ Ѩ_»=, Jk HõÅHõ`åÎ
#∞Oz ã¨OáêkOKåeû LOk. ^•xfl QÆ∞iOz q#fl ã¨~ü P~°ú~ü
JkH˘#_®xH˜ P^•Ü«∞ =∞O_»e J#∞=∞uH˜ Js˚ ÃÑ@∞ì
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
H˘<åfl_»∞. "åà◊√§ Jk J=ã¨~°O ÖË^Œ#∞H˘x, J`«x HÀiHõ#∞
=∞xflOѨ`«y#kQÍ J#∞HÀÖË^Œ∞. J~Ú`Õ HÍ~°º x~°fiǨÏ}Ö’
Jk ZO`« LѨÜ≥∂QÆѨ_»∞`«∞O^À `≥eã≤# PÜ«∞# HõÅHõ`åÎH˜
"≥o§ `«# ÉÏ^茺`« g∞^Œ H˘<åfl_»∞. Ѩ#∞ŠѨÙ~ÀQÆuH˜ Jk
ѨÓiÎQÍ J=ã¨~°O Jx PÜ«∞# Ü≥∂zOKå_»∞. PÜ«∞# _»|∞ƒ
K≥e¡OKåHõ ^•@ÖËx ÃÑ^ŒÌ W|ƒOkQÍ HõxÑ≤Oz#k `«yeOk.
JѨC_»∞ |OQÍàÏMÏ`«O KåÖÏ `«∞á¶ê#∞ "å`å=~°}OÖ’ L#fl@∞ì
JxÑ≤OzOk. P "å`å=~°}OÖ’ JO`«z#fl Ѩ_»=x ~°"å}Ï
KÕÜ«∞@O Hõ+¨ìO. P q+¨Ü«∞OÖ’ UO K≥Ü«∂ºÖÏ Jx PÜ«∞#
PÖ’zã¨∞Î#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’, XHõ =∞x+≤ =zÛ `«##∞ #q∞‡
`«# KÕuÖ’ P Ѩ_»=#∞ ÃÑ_ÕÎ =∞~À W^ŒÌi ™êÜ«∞O`À ^•xfl
Éè„í ^ŒOQÍ QÀ^•=i =ÚMÏxH˜ "≥O@<Õ KÕ~∞° ™êÎ#<åfl_»∞. PÜ«∞#
J`«x ã¨Oã≤^Œú`«x ã‘fiHõiOKå_»∞. H˘kÌ ~ÀAÅ `«~°∞"å`« P
Ѩ_=» QÀ^•=iÖ’ W@∂ J@∂ „ѨÜ∂« }˜ã∂¨ Î ZO`À LѨÜ∂≥ QÆ
Ѩ_çOk. ^•x LѨÜ≥∂QÆO ZO`«QÍ LO^ŒO>Ë J@∞=O\˜
ã‘ì=∞~°¡ QÆ∞OѨÙÖ’ F z#flk xi‡OKå~°∞. „Hõ"Õ∞}Ï =∞„^•ã¨∞
JkèHÍ~°∞Å∞ Jq LѨÜ≥∂QÆѨ_Õ J#∞|O^è•ÖË HÍHõ, Ѩx
=ÚO^Œ∞‰õΩ "≥à◊§\ÏxH˜ ѨÓ~°Î=\ÏxH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ#=x ^è•~å
à◊OQÍ „ѨHõ\ ˜OKå~°∞.
ã¨O=`«û~°O `«~∞° "å`« ã¨O=`«û~°O P~°~ú ü HÍ@<£ ã¨OHõÅÊO
ã≤kOú K«@O ^ŒQ~æÆ Ñ° _¨ ∞» `«∂ =zÛOk. HÍÅ∞= `«~∞° "å`« HÍÅ∞=x
U~°∞ `«~°∞"å`« U~°∞x U~°Ê~°K«@O `≥~°=@O J~ÚOk. r=
â◊H˜Îx xO¿Ñ hà◊§ „ѨÉèÏ=O`À ZHõ~åÅÃÑ· ZHõ~åÅ∞ ™êQÆ∞Ö’H˜
=KåÛ~Ú. 1853Ö’ H˘ÖË~¡ ∞° K≥~∞° =Ù ã¨iã¨~° „áêO`åÅH˜ h~°∞x
fã¨∞‰õΩáÈ`«∞#fl Q˘Ñ¨Ê HÍÅ=Å `«=fiHÍŠѨÙ~ÀQÆux K≥ѨCHÀ
`«y#O`«QÍ Ñ¨ÓiÎ J=@O Ѩ@¡ PÜ«∞# `«# ã¨O`«$Ñ≤Îx =ºHõÎ
ѨiKå_»∞. Ô~O_»∞#fl~° ÅHõΔŠѶ¨∞# QÆ*ÏÅ K«∞@∞ìѨ@¡ =∞\˜ì
JѨÊ\˜ˆH `«=fi@O J~ÚOk. 4 "ÕÅ K«∞@∞ì Ѩ@¡ L#fl „âßq∞
‰õΩÅ∞ "å\˜ÃÑ· ѨxKÕã¨∞Î<åfl~°∞. "≥Ú`«ÎO 10 ÅHõΔŠѶ¨∞# QÆ*ÏÅ
Ѩx P ã¨O=`«û~°O ѨÓiÎ KÕÜ«∂eû LOk. P q^èŒOQÍ Ô~O_»∞
=ÚYº =~°ãŨ ∞, K≥ÑC¨ HÀ^ŒQæÆ "≥_Å» ∞ʉõΩ `≥~"° åeû LOk. ''Wk
XHõ¯\© ZO`« |Å"≥∞#ÿ „ѨÉÏè =O K«∂Ñ≤ã∞¨ OÎ ^ŒO>Ë "å#Å∞ H˘kÌQÍ
Ѩ_®¤, D ˆHΔ„`«O JO`«\ ˜x „H˜Ü«∂jÅHõOQÍ =∂~°∞ã¨∞ÎOk.
Wk D „áêO`«OÖ’ =º=™êÜ«∂xfl `«fi~°QÍ „áê~°OaèOKÕO^Œ∞‰õΩ
gÅ∞ HõeÊã¨∂Î ^•xÖ’ F H˘`«Î q^è•#O D ã¨O=`«û~°O fã¨∞‰õΩ
=ã¨∞ÎOk—— JO\Ï_®Ü«∞#.
59
 ''WѨÊ\˜ #∞Oz, D Ѩ#∞Å q[Ü«∞O H˘@ì=zÛ#@∞ì LO_»
@OÖ’ "å\˜ ѨÙ~ÀQÆuH˜ _»|∞ƒ W=fi\ÏxH˜ ã¨Oã≤^`úŒ « ã¨∞ÅÉèOí QÍ
Åaèã∂¨ Î =zÛOk—— Jx H˘O`« `«$Ñ≤ÖÎ ’#∞ H˘O`« QÆ`O« QÆ∞iOz#
`«ÅѨÙÅ =Å# Hõey# qKå~°O`À#∞, PÜ«∞# J<Õ Ñ¨iã≤`÷ ∞« Ö’¡
Ѩ_®¤_»∞.
WO`«=~°‰Ωõ QÀ^•=i HÍÅ=Å∞, ™êQÆ∞h\˜ ã¨~Ñ° ~¨¶ åH˜ ™ê^èŒ
<åÅ∞QÍ K«∂_»|_®¤~Ú. h\˜ ~°"å}ÏÖ’ "å\˜ áê„`« QÆ∞iOz
- Ug∞ K≥ѨÊÖË^Œ∞ D q+¨Ü«∞OÖ’ =∞ø#O D ѨÙ@Ö’¡ áê\˜O
z<å P~°ú~ü HÍ@<£ XHõ QÆO@ ‰õÄ_® D h\˜^•~°∞¡ ^ÕâßxH˜
KÕÜ«∞QÆÅ |$ǨÏ`«Î~° ¿ã= QÆ∞iOz PÖ’zOK«‰õΩO_® ÖË_»∞.
PÜ«∞# ~°∂ѨHõÅÊ#Ö’<Õ HÍÅ=Åx ™êQÆ∞h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å<Õ HÍHõ
h\˜ ~°"å}ÏH˜‰Äõ _® LѨÜ∂≥ QÆ Ñ¨_Õ q^èOŒ QÍ PÔ~O\˜h á⁄O^Œ∞
ѨiKå_»∞. K«=HõQÍ LO_Õ ~°"å}Ï LѨÜ≥∂QÆO QÆ∞iOz, J=
ã¨~°O QÆ∞iOz PÜ«∞# KåÖÏ |ÅOQÍ #=∂‡_»∞. JO^Œ∞KÕ`«
D Ô~O\˜h =∞#ã¨∞Ö’ ÃÑ@∞ìHÀ‰õΩO_® "å\˜ ~°∂ѨHõÅÊ# KÕã≤
LO\Ï_®? J#flk ã¨O^ÕÇϨ O. PÜ«∞# PÖ’K«#Å#∞ ã¨=∞iúã∂¨ Î
Z<Àfl "å^Œ#Å∞<åfl~Ú. JO^Œ∞Ö’ =ÚYº"≥∞#ÿ k ~Ô `· ∞« Å∞, JkèHõ
kQÆ∞|_çx ~°"å}Ï KÕ¿ã =∂~°Oæ ÖËHáõ È`Õ ™êQÆ∞h\˜x fã¨∞H˘x
=º=™êÜ«∞O KÕ¿ã Y~°∞ÛÅ∞ H˜@∞ìÉÏ@∞ HÍ=x J@∞=O\˜ ™êQÆ∞
=∞`«∞=Î ∞O^Œ∞QÍ ÉèÏqOz KåÖÏ™ê~°∞¡ J~Ú+¨Ñì _¨ ®Î~x° ÉèÏqOKå~°∞.
<ÒHÍ =∂~åæÅ∞QÍ™êQÆ∞h\˜ HÍÅ∞=Å∞
WѨC_»∞ =∞#O 1853 ã¨O=`«û~åxH˜ =KåÛO. JѨC_»∞
PÜ«∞h q^èŒOQÍ „"å™ê_»∞.
''HÍÅ∞=Å∞ ZQÆ∞=∞`«Å#∞ ÃÑOK«_®xH˜ J=ã¨~°O Hõ#∞Hõ
HÍ^Œ∞. Jq ZQÆ∞=∞`«∞ÅH˜ =ÚYº"≥∞ÿ#q, qÅ∞"≥·#"Õ! Jã¨Å∞
lÖÏ¡Ö’ JO`«~°æ`«"≥∞ÿ# ~åHõáÈHõÅ∞O_®e. ZQÆ∞=∞`«∞ÅHõ¯_»
#∞Op L<åfl LO_»HõáÈ~Ú<å Ѩk ÅHõΔÅ =∞Ok [#O ã¨~°∞
‰õΩÅ∞ Ѩ~°ã¨Ê~° =∂iÊ_ç ÖˉõΩO_® LO_»ÖË~°∞. ™êQÆ∞h\˜ HÍÅ∞
=Åx <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ J#∞=ÙQÍ KÕÜ∞« @O ~°ÇϨ ^•~°¡ x~å‡}O
HõO>Ë K«=Hõ. ÃÑ·QÍ Ô~·`«∞H˜ ~°"å}Ï Y~°∞Û W~°=Ü≥∂º =O`«∞
J=Ù`«∞Ok. 10 ã¨O=`«û~åÅÖ’ 30 "ÕÅ áœO_»¡ #∞Oz 140
"ÕÅ áœO_»¡H˜ ÃÑiy# ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ L#fl@∞ìO_ç ã≤÷~°"≥∞ÿ áÈ`å
Ü«∞x J#\ÏxH˜ =∞#H˜ U q^èŒ"≥∞ÿ# P^è•~åÅ∞<åflÜ«∞#flk
„Ѩâ◊fl. H˘`«Î x~å‡}ÏÅ =Å¡ ã¨O=`«û~°O ã¨O=`«û~åxH˜ kQÆ∞
|_»∞Å∞ ÃÑiy Y~°∞ÛÅ∞ `«Q∞Æ `æ ∞« <åfl~Ú. =i, á⁄Q͉õΩ, K≥~∞° ‰õΩ,
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
#∂<≥yO[Å∞ y~åH© D _≥ÖÏì "≥Ú`«OÎ qã‘~Î `‚° `« À áÈeÛ #ѨC_»∞
JѨiq∞`«O. WHõ¯_» #∞Oz Wq |Ü«∞@H˜ áÈ_»O, XHõ =ÚYº
"≥∞ÿ# ^•x g∞^Œ P^è•~°Ñ¨_ç LO@∞Ok. Jk L`«ÊuÎ ^èŒ~°,
~å[=∞O„_ç Hõ#Hõ g\˜x WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ HõO>Ë K«=HõQÍ
L`«ÊuÎ KÕÜ∞« QÆey`Õ WѨÊ\˜H˜ =O^Œ~Ô @∞¡ ZQÆ∞=∞u KÕÜ∞« QÆÅ^Œ∞.
D H˘`«Î Ѩ#∞Å∞ L`«ÊuÎ Y~°∞Ûx ã¨QÍxH˜ `«yæOKå~Ú. J™ê
^è•~°} J"åO`«~åÅ∞ =¿ãÎ `«ÑÊ≤ Oz, Un „Ѩã∞¨ `÷ O« ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl
ZQÆ∞=∞`«∞Å ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅx PѨ^Œ∞. L`«Ê`«∞ÎÅ#∞, ~°"å}Ï q^è•
<åÅ∞ ÖËHõ f~åxH˜ KÕ~"° Ü
Õ ∞« ÖËHáõ È`Õ, =∞#O ^•xfl PÑ≤#"åà◊§O
J=Ù`åO. D ã¨O=`«û~°O ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ =∞m§ JkèH"õ ∞≥ #ÿ ÃÑ~°∞
QÆ∞^ŒÅ LO^Œx <å‰õΩ K≥áêÊ~°∞.
HÍÅ∞=Å#∞ <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ gÅ∞QÍ K≥Ü«∂ºeû# J=
ã¨~åxfl <Õ#∞ <˘H˜¯ K≥ѨÊ\ÏxH˜ P^è•~åÅ∞ Wq -
"≥Ú^Œ\ ˜k : `≥iz# HÍÅ∞=Å g∞^Œ ÃÑiy# ~åHõáÈHõÅ∞
qѨs`«Ñ¨Ù J=ã¨~åxfl |∞∞A=Ù KÕ™êÎ~Ú.
Ô~O_»=k : WѨC_»∞, ÃÑ^ŒÌk `«fi~°QÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#flk J~Ú#
q^Õj "å}˜[ºO LOk. ^•xH˜ ™ê=∂„y ֒Ѩe „áêO`åÅ #∞Oz
f~° „áêO`å<åH˜ H˘xáÈ"åeû LOk.
=¸_»∞ : ~°"å}Ï ™œHõ~åºÅ∞O>Ë Ñ¨k ÅHõΔÅ [<åÉèÏ =∞^茺
=ã¨∞Î=ÙÅ =∂iÊ_ç, LO_ç f~°∞`«∞Ok.
<åÅ∞QÆ∞ : _≥ÖÏì "≥Ú`«ÎOÖ’ ~À_»∞¡ ÖË=Ù.
S^Œ∞ : ~À_»∞¡ "ÕÜ«∞@O HõO>Ë Ñ¨_»= „Ѩܫ∂}ÏxH˜ gÅ∞QÍ
™êQÆ∞h\˜ HÍÅ∞=Åx KÕÜ∞« @O Z‰õΩ¯= K«=Hõ. Jq áÈÅÛ\ÏxH˜
gÅ∞ÖË#O`«QÍ Q˘Ñ¨Ê`«~°"≥∞ÿ# ~°"å}Ï ™ê^èŒ<åÅ∞.
P~°∞ : L`«ÊuÎ S^Œ∞Ô~@∞¡ ÃÑOKÕ ™ê^èŒ#O [#O KÕuÖ’ ÃÑ\˜ì
^•xfl Ѩ@ì}ÏÅH˜, ˆ~=ÙÅH˜ fã¨∞‰õΩ"≥o§ _»|∞ƒQÍ =∂~°∞ÛH˘<Õ
™ê^èŒ<åÅ∞ W=fiHõáÈ=_»O, `≥eã≤KÕ¿ã á⁄~°áê@∞.
U_»∞ : XHõ ã¨O=`«û~°OÖ’ XHõ ÅHõΔ @#∞flÅ∞ HÍÅ∞=Å ^•fi~å
~°"å}Ï J=Ù`å~Ú J#∞H˘O>Ë (ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ WѨÊ\˜ˆH 40
#∞Oz 50 "ÕÅ @#∞flÅ∞<åfl~Ú) ã¨QÆ@∞# „Ѩܫ∂} ^Œ∂~°O
30 "≥∞ÿà◊√§QÍ fã¨∞H˘O>Ë, ~À_»∞¤ LO_ç L<åfl ‰õÄ_® ã¨O=`«û
~åxH˜ 30 "ÕÅ áœO_»∞¡ ~À_»∞¤ =∂~åæ# ~°"å}ÏH˜ Y~°∞Û J~Ú`Õ,
h\˜ =∂~åæ# 4 "ÕÅ áœO_Õ¡ J=Ù`«∞Ok. JO>Ë lÖÏ¡H˜ 36
"ÕÅ áœO_»∞¡ á⁄^Œ∞Ѩ٠J=Ù`«∞Ok.
60
Zxq∞k : Jk Ѩk"ÕÅ @#∞flÖË J#∞H˘<åfl, ~À_»¡ ~°"å}ÏH˜
@#∞flH˜ "≥∞Åÿ ∞H˜ JÜÕ∞º Y~°∞ÛÖ’ 3= ÖËHõ 4= =O`«∞ J=Ù`«∞Ok.
`˘q∞‡k : K≥ѨCHÀ ^ŒQÆæ [<åÉèÏ LO_ç ~åHõáÈHõÅ∞ ÖË=O>Ë
^•xH˜ UÔHH· õ HÍ~°}O ~°"å}Ï ™œHõ~åºÅ∞ ÖËHáõ È=@"Õ∞, ~°"å}Ï
™œHõ~åºÖË ~åHõáÈHõÅ ~°nÌx x~°‚~ÚOKÕ =¸Å ã¨∂„`«=∞x
<Õ#∞ ZѨC_»∞ <˘H˜¯ =Hͯ}˜ã¨∂Î LO\Ï#∞——
ÃÑ·k L^ŒÇ¨Ïiã¨∂Î N "åÖò¬ QÀ^•=i _≥ÖÏì g∞^Œ `«# ѨÙã¨Î
HõOÖ’ D q^èŒ"≥∞ÿ# Jaè„áêÜ«∞O „ѨHõ\ ˜™êÎ_»∞.
P q^èOŒ QÍ ã≤~÷ O° QÍ Ñ¨@∞ì q_»=‰õΩO_® K≥ÑÓ¨ Î LO_Õ "å_®
Ü«∞#. PÜ«∞xfl, _≥ÖÏì Ѩ#∞ÅÖ’ J#∞ã¨iOz# #=∞‡Hõ"≥∞ÿ#
JkèHÍ~°∞Å∞ PÜ«∞xfl ã¨=∞iúOKÕ"å~°∞. WѨC_»∞ QÀ^•=i
=º=ã¨÷Ö’ ~°=∂~°q∞ 500 "≥∞ÿà◊§ HÍÅ∞=Å∞, ™êQÆ∞h\˜x H˘x
áÈ=_»"Õ∞ HÍHõ <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ J#∞"≥·# Q˘Ñ¨Ê =∂~åæÅ∞QÍ
‰õÄ_® L<åfl~Ú. QÀ^•=i HÍÅ∞=Å =º=ã¨÷ #∞Oz 3 KÀ@¡
300 "≥∞ÿà◊§ <ÒHÍÜ«∂<å#∞‰õÄÅ"≥∞ÿ# HÍÅ∞=ÅQÆÅ Hõ$ëê‚ =º=
ã¨÷Ö’ HõÅ∞Ѩ|_ç JHõ¯_» #∞Oz 196 "≥∞ÿà◊§ á⁄_»∞QÆ∞# f~°O
"≥O|_çáÈ~Ú |H˜OQ∑Ǩ"£∞ HÍÅ∞=Ö’ HõÅ∞Ѩ|_ç, P z=~°fl
=∞„^•ã¨∞Ö’#∞ JHõ¯_» #∞Oz 65 "≥∞ÿà◊§ ^ŒH˜Δ}ÏxH˜ "≥à◊√ÎOk.
HÍH˜<å_» #∞Oz, |H˜OQ∑Ǩ"£∞ HÍÅ∞= ^ŒH˜Δ}Ѩ٠H˘ã¨H˜ 450
QÀ^•=i #kÃÑ· QÆ#fl=~°O=^ŒÌQÆÅ P#Hõ@ì
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
"≥∞ÿà◊√§ á⁄_»=Ù# <ÒHÍÜ«∂xH˜ HÍÅ∞=Å∞ J#∞"≥· L<åfl~Ú.
lÖÏ¡Ö’H˜ #∞Oz =∂„`«"Õ∞ HÍHõ ѨHõ¯ lÖÏ¡ÅH˜ XHõ J^Œ∞ƒù
`«"≥∞ÿ# ã¨=Ú„^Œ ˆ~=ÙH˜ K«=ÔH·# ~°"å}Ï U~°Ê_ç LO_»@O,
QÀ^•=i lÖÏ¡Ö’ ™êQÆ∞h\˜ áê~°∞^ŒÅ `«fi~°QÍ Jaè=$kú K≥O^Œ
\ÏxH˜ lÖÏ¡ ã¨OѨ#fl=∞=\ÏxH˜ HÍ~°}O J#∞HÀ_®xH˜ U
q^èŒ"≥∞ÿ# ã¨O^ÕǨÏO JHõ¯ˆ~¡^Œ∞. nx=Å# <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ J=
ã¨~°"≥∞ÿ# Hõ@ì_®Å Y~°∞Û =∞m§ =∞m§ "≥#H˜¯ [=∞ J~ÚOk.
Wk Ѩ_=» Å ÖˇÃ· ã#∞ûÅ∞ "≥Ú^ŒÖ#·ˇ "å\˜ #∞Oz <Õ~∞° QÍ =zÛ#
P^•Ü«∂xH˜ ã¨O|O^èŒO ÖˉõΩO_® [~°∞QÆ∞`ÀOk——.
30 ã¨O=`«û~åÅ `«~°∞"å`« (1883) Ãã·<åºkèѨu =Úe¡<£û
P~ü.W. ™êQÆ∞ h\˜áê~°∞^ŒÅ =ÚYº WO[h~°∞ „"å™ê_»∞.
''Jaè#OkOK«\ÏxH˜ QÀ^•=i _≥ÖÏì ™êQÆ∞h\˜ áê~°∞^ŒÅ,
<ÒHÍÜ«∂<åÅ∞ Hõ@_ì ®Å∞, q+¨Ü∂« Å∞ HÍ=K«∞Û#∞. <Õ#∞ =∞„^•ã¨∞
„ѨÉèí∞`«fiO =ºHõÎѨ~°z# Jaè„áêÜ«∞O`À ѨÓiÎQÍ UH©Éèíq™êÎ#∞.
Jq ZO`« ÃÑ^ŒÌ "≥Ú`åÎÖˇ·#ѨÊ\˜H˜, PiúHõ"≥∞ÿ# P^•Ü«∞O`À
=∂„`«"∞Õ 35 ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ ã≤~÷ O° QÍ [~°∞QÆ∞`«∞#fl Jaè=$kúx
D Ju q[Ü«∞=O`«"≥∞ÿ# „Ѩ}ÏoHõ Ü≥ÚHõ¯ LѨÜ≥∂QÍxfl
H˘Å=\ÏxH˜ "å_»~å^Œ∞. WѨÊ\˜ QÀ^•=i lÖÏ¡ qHÍ㨠Ѩiã≤u÷
D Hõ@ì_®Å Ѩx ѨÓ~°Î~Ú#ѨÊ\˜ #∞Oz, 6 ÅHõΔÅ ZHõ~åʼnõΩ
61
 h~°∞ JOkOK«@O ^•fi~å Jk á⁄Ok# Q˘Ñ¨Ê Jaè=$kú, [<å
xH˜ HõeyOz# Q˘Ñ¨Ê ÖÏÉèÏÅ∞H˜ K«∂ѨQeÆ y# J`«∞º`«=Î ∞ ™êHΔͺ
Å∞QÍ xÅ∞™êÎ~Ú——.
1890 [#=iÖ’ JO>Ë =∞iH˘O`«HÍÅO `«~∞° "å`«, lÖÏ¡
<ÒHÍÜ«∂<åxH˜ ã¨O|OkèOz# JOâßÅ QÆ∞iOz# Ju Pã¨HÎ̃
Hõ~"° ∞≥ #ÿ "≥∞K«∞ÛHÀÅ∞ ~åÉ’`ÀOk. Q“~°=hÜ«ÚÖˇ#· *ˇ._ç. sãπ,
ã≤.S.W., "≥·ãπ~å~ÚQÍi =∞O_»e ã¨Éèí∞º_»∞ „"å™êÎ_»∞.
Kåi„`«Hõ „áêO`«"≥∞ÿ# =∞zbѨ@flOÖ’ H˘kÌ HÍÅO Py
"Õ∞=Ú lÖÏ¡ f~° „áêO`«O QÆ∞O_® „ѨÜ∂« }O KÕã≤ (D „áêO`«O
q™êÎ~°OÖ’ "ÕÖòû „Ñ≤xûáêe\© JO`« LO@∞Ok) =∞~åfl_»∞
á⁄^Œ∞#Ì HÀ~°Oy JQÍ^äOŒ Ö’ L#fl HÍH˜<å_»H˜ =∞~åfl_»∞ á⁄^Œ∞#Ì H˜
KÕ~åO. QÀ^•=i áêÜ«∞ÅÖ’ Q“`«q∞ áêÜ«∞H˜ 10 "≥∞ÿà◊§
L`«Î~å# HÍH˜<å_» LOk. Ѩ_»=ʼnõΩ ÅOQÆ~°∞ "Õ¿ã „áêO`åxH˜
Dâß#º kâ◊Ö’ QÆ∞@ìÅ∞ (`«∂~°∞Ê Hõ#=∞Å) h\˜ JOK«∞#
HõxÑ≤Oz f~° „áêO`«=Ú KÕi, XO@i „Ѩ^âÕ O◊ Ö’ =∞zbѨ@flO
K«∞@∞ì Ѩ@¡ HõxÑ≤OKÕ ^Œ$â◊ºO #∞Oz q=ÚH˜Î HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok.
~ˆ =٠Ѩ_=» Å Ü≥ÚHõ¯ `≥~K° åѨÅ`À ^•xÃÑ· ^Œ∂~°O#∞Oz ã¨fiO`«
^•~°∞Å∞ QÆ∞iÎOK«\ÏxH˜ J#∞"≥·# Z„~°~°OQÆ∞ QÆ∞~°∞ÎÅ`À ÅOQÆ
~°¡`À, `åà◊√§ "≥Ú^ŒÖˇ·# ã¨~°O*Ï=∂`À „áê}O áÈã¨∞H˘Ok.
q∞ã¨ì~ü Ѩ=~ü JHõ¯_ç HõÖˇHõì~ü =∞=∞‡efl Ѩ_»=ÃÑ·H˜ =zÛ HõÅ∞ã¨∞
H˘<åfl_»∞. JHõ¯_» LOz 6 "≥∞ÿà◊§ XHõ Pqi <ÒHõÖ’ „Ѩܫ∂
}˜Oz, HÍH˜<å_» ѨÙ~°=ÚY ^•fi~°"≥∞ÿ# ~åu ÖËHõ H˘Ü«∞º J_»∞¤
Hõ@ìÅ∞ =∞^茺H˜ KÕ~å=Ú. JHõ¯_» #∞Oz QÀ^•=i P#Hõ@ì
^•HÍ HÍÅ∞=Å∞<åfl~Ú. P HÍÅ∞=Å x~å‡}O JÜ«∂ºHõ JHõ¯_ç
"åºáê~°O W|ƒ_ç =Ú|ƒ_çQÍ ÃÑiyOk. JHõ¯_ç ZQÆ∞=∞`«∞Å∞
kQÆ∞=∞`«∞Å∞ 1862Ö’ 3 ÅHõΔÅ áœO_»¡ #∞Oz 1872Ö’ 7.4
ÅHõΔÅ áœO_»¡ PÃÑ·# 1888Ö’ 15 ÅHõΔÅ áœO_»¡H˜ ÃÑiQÍ~Ú.
=∞~åfl_»∞ 23= `ås‰õΩ á⁄^Œ∞Ì#fl "Õ∞=Ú ÃÑO^ŒÅHõ_Õ ÖËz
HÍÅ∞= g∞^Œ∞QÆ ÃÇÏK«∞Û`«QÆ∞æÅ∞QÍ 45 "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’ L#fl
~å[=∞O„_çH˜ |Ü«∞ÖË~Ì å=Ú. QÀ^•=i h\˜áê~°∞^ŒÅ Hõ@_ì ®Å#∞
xi‡Oz# „Ѩ=ÚY WOlh~°∞ P~°ú~ü HÍ@<£ ¿Ñ~°∞#fl Pqi
<ÒHõ ÖÏQÆ∞‰õΩO@∂ =∂ (x"å㨠Ü≥∂Qƺ"≥∞ÿ#) QÆ$Ç¨Ï <ÒHõÅ
|$O^•xfl fã¨∞‰õΩ"≥o§Ok. #k _≥ÖÏì „áê~°OÉèOí #∞Oz "åÅ∞QÍ
„Ѩ=Ç≤Ïã¨∂Î LO_»@O KÕ`« "Õ∞=Ú ZQÆ∞=H˜ "≥à§◊ @OÖ’ Z`«∞ÅÎ #∞
h\˜ Hõ@ì_»∞Å ^•fi~å ^•\Ïeû =zÛOk. JO^Œ∞Ö’ XHõ\ ˜ 18
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
J_»∞QÆ∞Å ZQÆ∞_»∞HõÅ [O@k, HÍÅ∞=QÆ@∞¡ P‰õΩѨKÛ« QÍ L<åfl~Ú.
~À_»∞¡ =∞„iK≥@¡ h_»Ö’ HõѨÊ|_ç HÍÅ∞= "≥O|_Õ L<åfl~Ú.
ѨO@ á⁄ÖÏÅ∞ ~åeÛ# yO[Å HõO‰õΩÅ`À#∞, ZO_»∞QÆ_ç¤
"å=ÚÅ`À#∞, =∂ K«∞@∂ì L<åfl~Ú. K«∞@∞ì L#fl „Ѩ^Õâ◊<≥·[O
`å_çK≥@¡ q+¨Ü«∞OÖ’ `«Ñ≤ÊOz q∞ye# q+¨Ü«∞OÖ’ ÃѶ<£û
„Ѩ^Õâ◊O ÖÏQÍ LOk. #kx ^èŒ=àıâ◊fi~°O ^ŒQÆæ~° x~ÀkèOKÕ
Q˘Ñ¨Ê P#Hõ@ì #∞Oz H˘kÌ "≥∞ÿà◊§ ^ŒQÆæiH˜ "≥àı§ã¨iH˜, "≥Ú^Œ@
XHõ HÍÅ∞= P `«~°∞"å`« Ô~O_À HÍÅ= "Õ~°∞ kâ◊Ö’¡ q_ç
Ѩ_®Î~Ú. Ô~O_»∞ HÍÅ∞=Å∞ q_çѨ_®¤Hõ q∞ye# Jã¨Ç¨Ï[ѨÙ
„Ѩ"åǨÏO "≥_Å» ∞Ê J=Ù`«∂ J=Ù`«∂ ^è=Œ àıâfi◊ ~°O ^ŒQ~æÆ ‰° Ωõ =KÕÛ
ã¨iH˜ "≥∞~Ú_≥<£ÃÇÏ_£ =^ŒÌ ^äÕ"£∞û #k JO`« "≥_»Å∞Ê J=Ù
`«∞Ok. z=iH˜ Jk XHõ h\˜ Hõ@ì_çÖ’ ѨÓiÎ J=Ù`«∞Ok.
JHõ¯_» "Õ∞=Ú Ñ¨_=» Å∞ ky QÆ@∞ìg∞kH˜ =¿ãÎ =∂ Hõà§◊ =ÚO^Œ∞
4 "≥∞àÿ §◊ "≥_Å» ∞Ê# h~°∞ Ѩ~K° ∞« H˘x HõxÑ≤OzOk. =∂ =ÚO^Œ~°
"≥O@<Õ P#Hõ@ì "≥Ú^Œ\ ˜ ÉèÏQÆO Ѩ~°∞K«∞H˘x LOk. Jk
=¸_»∞ ÅOHõÅ ã¨Ç¨Ü«∞O`À #n „Ѩ"åǨxfl xeÑ≤, P h\˜x
~Ô O_»∞ "≥Ñ· Ù¨ Å 612 "ÕÅ ZHõ~åÅ ™ê~°=O`«"∞≥ #ÿ =i ѨO_çOKÕ
Éèí∂=ÚÅH˜ ™êQÆ∞h~°∞ JOkOK«\ÏxH˜ 2 "ÕÅ K«^Œ~°Ñ¨Ù "≥∞ÿà◊§
_≥ÖÏìH˜ |OQÍ~°Ñ¨Ù h\˜x ÃÑ@ì_®xH˜ =∞o§ã¨∞ÎOk.
J™ê^è•~°}OQÍ K«=ÔH·# x~å‡}O
KåÖÏ™ê~°∞¡, XHõ x~å‡}O KåÖÏHÍÅO xÅ|_®ÅO>Ë
Z‰õΩ¯= =¸ÅºO K≥e¡OKåeû LO@∞O^Œx QÆ\ ˜ìQÍ K≥ѨÓÎ
LO\Ï#∞. Wk x["≥∞ÿ# ã¨O^Œ~åƒùÅ∞ ÖËHõáÈÖË^Œ∞. HÍx JkèHõ
=ºÜ«∞O`À „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ ã¨∞QÆ∞}O Ug∞ ÖË^∞Œ . U^≥`· Õ Ju `«‰Ωõ ¯=
Y~°∞Û`À Z‰õΩ¯= HÍÅO =∞#∞fl`«∞O^À Jk "≥∞ѨCH˜ J~°›"∞≥ #ÿ k.
D H˘Å|^ŒÌ`À H˘ez#ѨC_»∞ P~°ú~üHÍ@<£ xi‡Oz#=hfl#∞,
=ÚYºOQÍ QÀ^•=i _≥ÖÏìÖ’x JkfifÜ«∞"≥∞ÿ#q. ^èŒ=àıâ◊fi~°O
P#Hõ@ì ^ŒQ~æÆ ° UO KÕ™ê~°#fl ^•xfl qKåiOK«\ÏxH˜ xÜ«∞q∞O
z# ѨijÅ |$O^ŒO D q^èŒ"≥∞ÿ# "åE‡ÅO Wã¨∞Î<åfl~°∞.
^èŒ~°Å∞ „Ѩ`ÕºHõOQÍ `«‰õΩ¯= "å\˜x 50 âß`«O ÃÑOz<å
‰õÄ_®, ^•x Q˘Ñ¨Ê á⁄_»∞QÆ∞, Jk Hõ\ì|_ç# Ѩiã≤÷u, ^•xÖ’
W|ƒO^Œ∞Å#xflO\˜x ÖˇHõ¯Ö’H˜ fã¨∞H˘x K«∂¿ãÎ Jq |Ǩïâß
Ju KÒHõ x~å‡}Åx K≥ѨÊQÆÅ∞QÆ∞`åO.
„ѨÑO¨ K«OÖ’ Ju KÒHõ x~å‡} tÅÊ q^è•<åxfl „áê~°OaèO
z#"å_»∞.
62
 D J™ê^è•~°}Ѩ٠K«=Hõ^Œ#O P P#Hõ@ì x~å‡}ÏxH˜
Z#∞flH˘#fl „Ѩ`ÕºHõ"≥∞ÿ# ~°∂ѨO HÍ~°}OQÍ ‰õΩkiOk. Wq
Hõ#Hõ (P<å\˜) =∞~À WOlh~°∞ KÕ`« ~°∂ѨHõÅÊ# KÕÜ«∞|_ç
LO>Ë, x~å‡}O ™ê^躌 O HÍ#O`« Ys^≥· LO_Õk J#flk xã¨ûO
^ÕÇϨ OQÍ <˘H˜¯ K≥Ñʨ QÆÅO. DlѨÙÖì ’x h\˜ J_»∞¤ W^Õ „ѨÜ∂≥
[#O PtOzHõ\ ˜ì# ^•xH˜ 18 ÅHõΔÅ áœO_»¡ Y~°∞Û J~ÚOk.
HÍx QÀ^•=i x~å‡}OÖ’ L#fl Éèí„^Œ`«ÖË^Œ∞! D á⁄^Œ∞ѨÙ
x~å‡} Ѩ^uúŒ x P~°~ú ü HÍ@<£ "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\ÏìHõ PÃÑ#· =∞„^•ã¨∞
~å„+¨ìOÖ’ Hõ\ ˜ì# h\˜ Hõ@ì_®ÅHõk X~°=_ç J~ÚOk——
Wk HõÖÁ<≥Öò HÍ@<£H˜ „áêp# Ç≤ÏO^Œ∂^ÕjÜ«∞ WOlh~°¡
Ѩ@¡ L#fl Q“~°= Ѷ¨e`«O.
JO^Œ∞KÕ`« QÀ^•=i P#Hõ@ì ~°∂ѨHÅõ Ê#Ö’ ™êO„Ѩ^•Ü«∞
=ºuˆ~Hõ"∞≥ #ÿ á⁄QÆ~∞° É’`«∞`«#O ÖË^∞Œ . Hˆ =ÅO „áêp# Hõ@_ì ®Å∞
ZO`ÀHÍÅOQÍ xÅ|_ç# Éè„í ^Œ`x« J^躌 Ü«∞#O KÕÜ∞« @O =Å#
PÜ«∞#HÍ ^è~·≥ º° O HõeyOk. P q^èOŒ QÍ PÜ«∞# „ѨÑO¨ K«OÖ’ HõÖÏ¡
Ju KÒHõ x~å‡}tÅÊ q^è•<åxH˜ P^Œ∞º_»Ü«∂º_»∞ – =∞„^•ã¨∞
~å„+¨Ñì Ù¨ x~å‡} q^è•#O xã¨ûO^ÕÇϨ OQÍ K«=HÔ #· n#∞. WѨC_»∞
„ѨѨOK«OÖ’ HÀ@¡H˘Åk ^èŒ#O `«=∞ #QÆ~åÅH˜ h~°∞ JOkOK«
\ÏxH˜ Y~°∞Û ÃÑ_»∞Î<åfl~°∞. HÍx P q^è•<åxfl ѨÓiÎQÍ J~°úO
=ÚHͯ=∞Å=^ŒÌQÆÅ h\˜ Hõ@ì_ç (ÖωõΩÅ∞)
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
KÕã∞¨ H˘x LO>Ë Jk á⁄^Œ∞ѨÜ∞Õ ºk J#@O Juâ◊Ü∂≥ H˜Î HÍ^Œ∞.
™ê^è•~°} áê~î°‰õΩ_ç Pã¨H˜Î JkèHÍ~°∞Å =∞^茺 D ÃÑ^ŒÌ
x~å‡}O QÆ∞iOz "Õ_çQÍ [iy# "åQÆ∞º^ŒúOÖ’ LO@∞Ok.
P Ü«Ú^ŒúO "≥Ú^Œ@ #∞Oz z=i^•HÍ<Õ HÍ^Œ∞, q[Ü«∞O
xâ◊ÛÜ«∞OQÍ `≥eã≤<å ‰õÄ_® Jk âßOuOK«ÖË^Œ∞. HõÖÁ<≥Öò
HÍ@<£ `«# HõëêìÅx x"ÕkOK«∞HÀ@O`À#∞ (ÃÑ·"åi #∞Oz
=zÛ#) ["å|∞ʼnõΩ ã¨=∂^è•<åÅ∞, 'WѨC_»∞ HÀѨO`À—,
'WѨC_»∞ HÀѨOHõO>Ë qKå~°O`À „"åÜ«∞@"≥∞ÿOk— Å`À#∞,
„QÆO^äŒã¨Î"≥∞ÿ# „ѨÉèí∞`«fi Ѩ„`åÅ∞ xO_çáÈÜ«∂~Ú. PQƉõΩO_®
ÃÑiyáÈ`«∂ =ã¨∞#Î fl HÍ@<£ 'J`«º=ã¨~O° QÍ _»|∞ƒ J_»Q\Æ ÏÅ∞—
JkèHÍ~°∞Å#∞ Pâ◊Û~°ºK«H˜`«∞Å#∞ KÕÜ«∞@OÖ’ D "åQÆ∞º^ŒúO
#_çzOk. Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ ѨiáêÅ# g∞^Œ XHõ "åºMϺ#O KÕÜ«∞
@OÖ’ D "åQÆ∞º^ŒúO #_çzOk. Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ ѨiáêÅ# g∞^Œ
XHõ "åºMϺ#OÖÏ #=O|~ü 1852Ö’ HÍ@<£ ™ê^è•~°}OQÍ
áê\˜OKåeû# xÜ«∞=∂Å∞ áê\˜OK«‰õΩO_® ÃÑiyáÈ`«∞#fl
Jã¨ÇϨ #O`À ѨOÑ≤# ÖËY K«^=Œ =K«∞Û. ^•x ã¨fi~åxfl Ããx· ‰õΩ_ç
„Hõ=∞tHõ} Δ Ç¨Ï^Œ∞ÅÌ ∞ ^•@‰õΩO_® LOzOk. ã¨Ç¨ Ü«∞O ÅaèOK«
#O^Œ∞‰õΩ <åºÜ«∞O HÀ~°∞`«∂ KÕã∞¨ #Î fl h~°ãѨ Ù¨ x"Õ^#Œ Å∞, [~°∞QÆ∞
`«∞#fl ^•x QÆ∞iOz qKåiOK«=∞x ѨijeOK«=∞x |u=∂Å∞
63
HÀ=\ÏÅ∞, Pã¨H˜Î KåÖÏ H˘kÌQÍ<À Z‰õΩ¯= H͉õΩO_®<À D
Ѩ#∞ŠѨ@¡ K«∂Ñ≤OK«@OѨ@¡ ǨÏ`åâ◊√_»=@O D ÖËYÖ’ z„uO
ѨÉ_®¤~Ú. ~å„+¨ì áêʼnõΩ_ç #∞Oz HÀѨO`À =KÕÛ ["å|∞,
q+¨Ü∞« OÖ’ Hõ^ÅŒ x ã≤u÷ H˜ fã¨∞‰õΩ=KÕÛÖÏ HõxÑ≤OzOk. J~Ú`Õ
á⁄OQÆ∞ u~°QÆ|_çOk. `«~°∞"åu x"ÕkHõ KåÖÏ L`åûÇ¨Ï [#
HõOQÍ LO_»@O`À _»|∞ƒ Y~°∞Û KÕÜ«∞\ÏxH˜ J#∞=∞u ã¨∞Å
ÉèíOQÍ ^˘iH˜Ok. XHõ ѨÙ@Ö’ D Ѩ#∞ʼnõΩ QÍ#∞ P"≥∂^ŒO
á⁄Ok# "≥Ú`åΊѨ\Hì˜ õ =∞#H˜ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. W^Õ H˘kÌ ã¨O=`«û
~åÅ „H˜`«O J~Ú`Õ P=ºÜ«∂xH˜ JkèHÍ~°∞Å∞ k"≥∞‡~° áÈÜÕ∞
"å~°∞. „Hõ"Õ∞} QÆ∞iÎOѨ٠=zÛOk. 1882Ö’ ~å„+¨ì HÍ~°º^Œi≈
QÆ=∞xOK«^ŒQÆæ *Ï|∞ ѨOáê_»∞. JO^Œ∞Ö’ "≥Ú`«ÎO =ºÜ«∞O
J~Ú# 13 ÅHõΔÅ áœO_»¡ Y~°∞Ûx ѨijeOK«@O J~ÚOk.
JO^Œ∞Ö’ ^Õâ◊ q+¨Ü«∂Å „ѨÉèí∞`«fiO, „ѨÉèí∞`«fi âßY D Ѩ#∞Å
q[Ü«∂xfl âߡѶ≤∞OK«@O `«$Ñ≤Î HõeyOzOk.
D "åºMϺ<åÅ`À áê@∞ =∂ Ñ≤#`«O„_ç Ãã<· åºkèÑu¨ „ÃÑ_¶ £
HÍ@<£ Wã¨Hõ g∞^Œ P#Hõ@Åì ∞ Hõ@_ì O» QÆ∞iOz `«#∞ „"åã¨∞H˘#fl
J#∞Éè"í åÅ∞ Jaè„áêÜ«∂Å∞ <åH˜KåÛ~°∞. Jq á⁄O^Œ∞ Ѩ~∞° ã¨∞<Î åfl#∞.
''ã¨~ü P~°ú~ü xi‡Oz# [Å x~å‡}ÏÅ ™êOˆHuHõ âß„ã¨ÎO
J^茺ܫ∞#OÖ’ PÜ«∞# ZH˜¯# "≥Ú^Œ\ ˜ "≥∞@∞ì, HÍ"Õi #k
g∞^Œ ÃÑ^ŒÌ P#Hõ@ì xi‡Oz# „áêp# K«„Hõ=iÎ #∞Oz <Õ~∞° ÛH˘#fl
áê~î°O Jx `≥Å∞ã¨∞HÀ_®xH˜ P~°ú~ü QÆ∞iOz Pã¨H˜Î L#fl"å~°∞
`≥Å∞ã¨∞HÀQÍ~åÎ~°∞ Jx <Õ#∞ J#∞‰õΩO@∞ <åfl#∞. D P#Hõ@ì
HÍ"Õi #∞Oz q∞QÆ∞Å∞ [ÖÏÅx H˘Öˇ~∂° <£Ö’H˜ fã¨∞‰õΩ"≥à√◊ OÎ k.
P Z`«∞Î `«‰Ωõ ¯=, =Ü«∞ã¨∞û `≥eÜ«∞x P#Hõ@ì `«O*Ï=Ó~°∞H˜ =ÚYº
"≥∞#ÿ k J=@OÖ’ ZѨC_»∂ ^•x g∞^Œ F Hõ#∞fl"Õã≤ QÆ=∞xã¨∂Î
LO_»_»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. „Ѩf ã¨O=`«û~°O ^•x QÍ~° ѨÓã≤#
LѨi`«ÅO Hõ#Hõ c@∞Å∞ "Õ¿ãÎ ^•xfl =∞~å=∞`«∞Î KÕ™êÎ~°∞.
^•xH˜ H˘kÌ ™⁄=Ú‡ Y~°∞Û KÕ™êÎ~°∞. P„â◊^Œú K«∂Ѩ@O =∞Oz^Õ.
D Q˘Ñ¨Ê P#Hõ@ì K≥`«Î, =∞#∞fl ~åà◊√§, ^Œ∞OQÆÅ∞ Hõeã≤#
^•xHõO>Ë ÃÑ^ŒÌ Ug∞ HÍ^Œ∞. Wk `«# Éèí„^Œ`«H˜, LѨi`«ÅѨÙ
QÍ~°Ñ¨x g∞^Œ P^è•~°Ñ¨_ç LOk. nxÖ’ `«∂=ÚÅ∞ ÃÑ@ì_®xH˜
nxH˜ H˘xfl KÀ@¡ `«Å∞ѨÙÅ∞ÃÑ\Ïì~°∞. D `«∂=ÚÅ∞ HÍ"Õi
"≥∂ã¨∞‰õΩ=zÛ# =∞#∞fl `À@‰õΩ Ñ¨Ó_çHõx `˘ÅyOK«\ÏxH˜
"å_®Î~°∞. D q+¨Ü«∞O ã¨~ü P~°ú~ü q㨇iOK«ÖË^Œ∞. P „Ѩ^Õâ◊O
Ö’x Ju ÃÑ^ŒÌ #kx P ~ÀAÖ’¡ WOlh~°¡‰õΩ#fl JuH˘kÌ
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
™ê^è<Œ åÅ`À xÜ«∞O„uOK«\ÏxH˜ P *Ï˝#O gÅ∞ HõxÑ≤OzOk.
nx TÇ¨Ï „áêp# x~å‡} teÊ^Õ J~Ú<å ^•xfl D Q˘Ñ¨Ê
Hõ@ì_»O q+¨Ü«∞OÖ’ J=∞Å∞ KÕã≤# ™êǨÏã¨O =∂„`«O ã¨~ü
P~°~ú ü HÍ@<£^!Õ P =$uÎÖ’ x"åiÖ’ XHõiHõO>Ë Z‰õΩ¯= =∞Ok
J#fl^Õq∞@O>Ë =∞~À WOw¡+¨μ WOlh~°∞ `«#∞ q[Ü«∞
=O`«OQÍ H˘#™êyOz# Ѩ#∞ÅÖ’, `«# Q“~°"åxfl Ѩ}OQÍ
ÃÑ>Ëì™êǨÏã¨O KÕ¿ã"å_»∞ HÍ^Œ∞. QÀ^•=i g∞^Œ J`«#∞ Hõ\ ˜ì#
4 P#Hõ@ìÅ∞ ѨÓiÎQÍ ~åà◊√§ÃÑ\˜ì Hõ\ ˜ì# ~åu Hõ@ì_®Å∞ HÍ=Ù.
#k LѨi`«ÅO g∞k =∞#∞fl K«∞@∂ì ~åà◊√§ áÈã≤, Hõ@ì_»O
LѨi`«ÅO g∞^Œ, QÍ~°`À #∞#∞Ѩ٠KÕÜ«∞Hõ K≥‰õΩ¯_»∞ ~åà◊§x
"å_ç P q+¨Ü∞« OÖ’ =∂„`«"∞Õ „áêp# tÅÊ Ñ¨^uúŒ `À qÉèkË Oè z
q∞QÆ`åѨx "åi Ѩ^ŒúuÖ’<Õ Ñ¨ÓiÎ KÕâß_»∞. D xÅɡ\ ˜ì#
Hõ@_ì ®Å J^躌 Ü«∞#O D ~ÀA# Kåe#O`«QÍ [~°Q@ Æ O ÖË^∞Œ ,
P K«=Hõ x~å‡} Ѩ^Œúux, J`«#∞ Hõ+ì̈Ѩ_ç „Ñ¨"Õâ◊ÃÑ\ì̃# ^•xx
ѨHõ¯#ɡ\ ˜ì Ys^≥·# WOQÆ¡O_»∞ x~å‡} =º=ã¨÷x KÕѨ_»∞Î<åfl~°∞.
=∞Oz WOlhiOQ∑ JO>Ë á⁄^Œ∞ÃÑ·#k HÍHõ =∞ˆ~q∞\˜! U
WOlhÔ~·<å _»|∞ƒO>Ë U^≥·<å K≥Ü«∞ºQÆÅ_»∞. H˘xfl Q˘Ñ¨Ê x~å‡
}ÏÅ∞, `«‰õΩ¯= =ºÜ«∞O`À KÕÜ«∞@O ZÖÏQÆ#flk „Ѩâ◊fl. ÃÑ·#
L^ŒÇ¨ÏiOz# J_»∞¤HÀ`« x~å‡}OÖ’ #∂u ѨÙ<å^Œ∞Å∞ L^•
ǨÏ~°} ѨÓ~°fiO q=iOK«|_®¤~Ú. ZQÆ∞= kQÆ∞= xÅ=iOѨÙ
QÀ_»Å∞ Ö’`«∞ `≥eÜ«∞x Wã¨HÖõ ’ #∂u ѨÙ<å^Œ∞Å∞ Hõey L<åfl~Ú.
D #∂`«∞Å∞ 6 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞‰õΩ =∂„`«"Õ∞ "≥àϧ~Ú. Jq
ã¨iáÈ`åÜ«∞x Z<Àfl™ê~°∞¡ |∞∞A=Ù JÜ«∂º~Ú. J~Ú`Õ
Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâO◊ Ö’ ѨÙ<å^Œ∞ÅH© #∂`«∞Å∞ kOáêeû# ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’
QÆ\<ì˜ ÅÕ `«yÖË=~°‰Ωõ 30 #∞O_ç 40 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞H˜ kOѨ@O
J=ã¨~O° J#∞HÀ_»O QÆ∞iOz WOHÍ qO@∂<Õ LO\ÏO. =∞„^•ã¨∞
f~°OÖ’ nѨÑÙ¨ ã¨OÎ ÉèOí , Wã¨∞Hõ <ÕÅ`À Hõ\Ïì~∞° . ^•x ѨÙ<å^Œ∞ÅH˜
#∂`«∞Å∞ 8 J_»∞QÆ∞Å∞ kOáê~°∞. WO`«=~°‰õΩ Ñ¨Ù<å^Œ∞Å∞
K«uH˜Å|_»@O Z=~°∞ K«∂_»ÖË^Œ∞.
P^•Ü«∞ =∞O_»e ã¨∂zOz# q^èŒOQÍ P#Hõ@ì J_»¤HÀ`«
(x~å‡}O) x "Õ∞[~ü HÍ@<£ JOwHõiOz =∂~°Û@O D H˜O^Œ
L`«Î~°OÖ’ q=iOѨ|_çOk.
P#Hõ@ì Ü≥ÚHõ¯ =„Hõ LѨi`«Ö x~å‡}Ïxfl x~°fiÇ≤ÏOK«@O
q+¨Ü«∞OÖ’ g∞~°∞ ã¨∂zOz# ^•x q+¨Ü«∞ ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ,
<å‰õΩ P#Hõ@ì LѨi`«ÖÏxfl ÃÑ^ŒÌ ~åà◊§x |O_»QÍ J=∞~°Û@O
64
PÅ™êºxH˜ ^•i fã¨∞ÎO^Œ#fl ÉèíÜ«∞O LO_Õk. ZO^Œ∞HõO>Ë
„Ѩf ~å~Úx q_ç q_çQÍ J=∞~°∞Û H˘O@∂ áÈ"åe. J~Ú`Õ
„Hõ=∞O J~Ú# PHÍ~°O ÖËx ~åà◊§x, L^ŒÇ¨ÏiOz# ã¨÷ÖÏÖ’¡
¿Ñ~°Û@O `«fi~°QÍ KÕÜ«∞QÆÅ#x JxÑ≤™ÈÎOk.
Jxfl ~°HÍŠѨiã≤`÷ ∞« Ö’¡#∂ „ѨÜ∂≥ QÍÅ∞ KÕÜ∞« @OÖ’ <å‰õΩ
Ѩ@∞ì^ÅŒ LO^Œx ã¨Q“~°=OQÍ K≥Ñʨ QÆÅ#∞. Ѷe¨ `åÅ∞ <å JOK«
<åÅ∞ q∞Oz L<åflÜ«∞x K≥ѨÊ\ÏxH˜ ã¨O`À+≤ã¨∞Î<åfl#∞. 25
K«^~Œ Ñ° Ù¨ QÆ*ÏÅ∞ 1/2 QÆ[O =∞O^•#fl ÃÑ^ŒÌ ~åà◊§`À, QÆ∞#ѨO`À
ѨxKÕ¿ã"åi`À#∞, ~åà◊√§ K≥ˆH¯"åi`À#∞ xi‡OѨKÕ¿ãΠѶ¨∞#
QÆ*ÏxH˜ 14 J}ÏÅ∞ (4 +≤eO¡ QÆ∞Å HõO>Ë `«‰Ωõ ¯=) ã¨∞#flO`À#∞,
W@∞Hõ Ѩx "åi`À#∞ HõÅ∞ѨÙH˘x Y~°∞Û J=Ù`«∞Ok. J^Õ,
ѨÓiÎQÍ K≥‰õΩ¯_»∞ ~åà◊§`À xi‡¿ãÎ 10 +≤e¡OQÆ∞Å∞ J=Ù`«∞Ok.
=∂~°∞ÊÖˇ@∞=O\˜"À =ÚO^Œ\ ˜ Ѩ@OÖ’ K«∂Ѩ|_®¤~Ú.
Wq ZO`« ÉÏQÍ Jq∞~å~Ú JO>Ë =∞Oz ã≤"≥∞O@∞`À
Hõ_ç`Õ ÃÑ^ŒÌ ~åà◊√¡ "å_ç`Õ P#Hõ@ì g∞^Œ #∞Oz H˜O^ŒH˜ „Ѩ=
Ç≤ÏOKÕ h\˜ `åH˜_çH˜ ~°HõΔ} Hõ=K«O xÅ|_»∞ÎOk. JO^Œ∞ KÕ`«
=∞O_»e "åi L`«~Î O° Ö’ L#fl ã¨∂K«#x <Õ#∞ =ÚYº"≥∞ÿ #kQÍ
qÅ∞"≥·#kQÍ Ñ¨ijeã¨∞Î<åfl#∞. Jk x~°fiǨÏ}Ö’ L#fl =ÚYº
"≥∞ÿ# W|ƒOkx `˘ey™ÈÎOk. D q^èŒ"≥∞ÿ# ~åu Hõ@∞ì_»∞,
Ѷ¨Å™êÜ«∞O `«~°∞"å`« ™êQÆ∞Éèí∂q∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
K≥‰õΩ¯_»∞ ~åà◊§ x~å‡}ÏxH˜ |^Œ∞Å∞QÍ `«∂=ÚÅ∞ K«∞@∂ì `«Ñ¨Ê
q∞ye# KÀ@¡ "å_ÕÎ ~Ô O_Õà§◊ Ѩx ѨÓiÎ KÕÜ∞« \ÏxH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ
~åà◊√§ K≥ˆH¯ "å~°∞ ^˘~°∞‰õΩ `å~°#∞HÀ=K«∞Û. (~åà◊§x K≥Hõ¯_»O
JO>Ë =OHõ~°\ ˜OHõ~°QÍ L#fl ~åà◊§x ÃÑ>Ëì KÀ@ J=ã¨~°O
"Õ∞~°‰Ωõ "å\˜x ã¨iKÕã≤ "å_»@O. K≥‰Ωõ ¯_»∞ ~åà◊√§ JO>Ë ~åà◊§x
W@∞HõÅ ÖψQ XHõ xs‚`«"≥∞ÿ# H˘Å`«ÅH˜ `«Ü«∂~°∞ KÕã≤
ÃÑ@∞ìHÀ_»O. g\˜x WOw¡+¨μÖ’ Random Rubble Maionry
Jh ashlar or cuts tone masonary Jh JO\Ï~°∞ -
Hõ=#â◊~°‡).
D q^èŒ"≥∞ÿ# =„Hõ LѨi`«Å ÉèÏQÆѨ٠Ѩxx=∂iÛ# J_»∞¤
HÀ`«Ö’ K«∂Ñ≤Oz#@∞ì Hõ#Hõ KÕã≤#@ì~Ú`Õ Jk HÍO„H©@∞
Hõ@ì_»O HõO>Ë |e+¨ìOQÍ#∞ "≥Ú^Œ\ ˜ J_»∞¤HÀ`«Ö’ K«∂Ñ≤#
x~å‡}O HõO>Ë K«=HõQÍ#∞ LO@∞Ok.
D P#Hõ>Ëì H͉õΩO_® XHõ h\˜ `«∂=Ú (aqueduct) 49
=OѨÙÅ (ÃÑ·ÉèÏ~åxfl "≥∂¿ã - P~üÛ) x~å‡}ÏÅ∞ XH˘Hõ¯\˜
40 J_»∞QÆ∞Å J#∞ã¨O^è•# ^Œ∂~°O(span) `À XHõ #k áêÜ«∞
g∞^Œ Hõ@|ì _çOk. Wk XˆH XHõ |∞∞`«∞=Ù Ü≥ÚHõ¯ z#fl HÍÅOÖ’
Hõ@ì|_çOk. P `«~°∞"å`« =ÚOz# =~°^ŒÖ’ U =∂„`«O ^≥|ƒ
u#‰õΩO_® xÅ|_çOk.
65
 PÜ«∞<≥ѨC_»∂ `«#∞ XHõ ֒Ѩ~°Ç≤Ï`«"≥∞ÿ# Hõ@ì_®xfl
xi‡Oz#@∞ì QÆ∞iÎOK«=∞x JiúOK«ÖË^Œ∞, ÃÑ^ŒÌ „Ѩ}ÏoHõÅ∞ KÕѨ
\˜#ì Ju H˘kÌ =∂„`«"∞Õ PÜ«∞# ZH˜¯# Z`«∞ÅÎ H˜ KÕ~∞° =QÍ =zÛ<å,
PÜ«∞# ã¨~à° "◊ ∞≥ #ÿ =∂@Ö’¡ ^•xfl D q^èOŒ QÍ K≥ÑC¨ H˘<åfl_»∞.
''"Õ∞=Ú =∂ J#∞Éèí"åxfl JO`å á⁄~°áê@∞¡ „Ѩ=∂^•Å∞
ÖˉΩõ O_® ã¨OáêkOKå=∞x J##∞. ~Ô O_»∂ KåÖÏ<Õ L<åfl~Ú.
J~Ú`Õ Jq =∂‰õΩ, Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ h\˜ Hõ@ì_®Å ™êOˆHuHõ
âß„ã¨ÎOÖ’ =∂‰õΩ#fl *Ï˝<åxfl W=fi@OÖ’ ã¨Ç¨Ü«∞O KÕ™ê~Ú.
"Õ∞=Ú Ug∞ `«ÅÃÑ@ìHõáÈ~Ú L#fl@ì~Ú`Õ, =∂‰õΩ U~°Ê_ç#
^è~·≥ º° O HõeQˆ k HÍ^Œ∞. ^Õ=Ùx ^ŒÜ∞« =Å# Q˘Ñ¨Ê Ѩ#∞Åhfl =ÚYº
"≥∞ÿ# "å\˜Ö’ q[Ü«∞=O`«=∞Ü«∂º~Ú. Jq WѨC_»∞ x~°fi
ǨÏ}Ö’ ÖÏÉèí™ê\˜ JÜ«∂º~Ú.
~°"å}Ï h\˜ áê~°∞^ŒÅ Jxfl KÀ@¡, Pã≤ú ÃÑOѨÙ^ŒÅx
ÃÑ@∞ì|_çH˜ 20 Ô~@∞¡ ÃÑOKåÜ«∞x J#\ÏxH˜ JuH˘OK≥O
ã¨O^ÕÇϨ O ‰õÄ_® <å‰õΩ ÖË^∞Œ . Jaè=$kú K≥Ok# „Ѩã∞¨ `÷ « ã≤u÷ Ö’x
Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊O, „ѨѨOK«OÖ’x U |OQÍ~°Ñ¨Ù QÆx Hõ<åfl ‰õÄ_®
q∞‰õΩ¯@=ÚQÍ ã¨OѨ^Œ‰õΩ QÆx ÖÏO\˜k. P„¿ãìeÜ«∂Ö’x Ju
ÉèÏQƺ=O`«"≥∞ÿ# QÆx, ^•xÃÑ· „â◊=∞‰õΩ QÍ#∞ =ºÜ«∞O KÕã≤#
^•xH˜ 3 12 Ô~@∞¡ =∂„`«"Õ∞ L`«ÊuÎ KÕã¨∞ÎOk. ™êÅ∞H˜ 35
áœO_»¡ qÅ∞"≥·# „â◊=∞KÕÜ«∞QÆÅ =∞x+≤ ã¨QÆ@∞# 120 áœO_»∞¡
=∂„`«"Õ∞ QÆx `«=fiHÍÅ ^•fi~å ã¨Oáêk™êÎ_»∞.
WѨC_»∞ ã¨∂zOz „Ѩ}ÏoHõÖ’ "Õ\ ˜ÔH·`Õ Y~°∞Û JOK«<åÅ∞
ѨOѨ|_®¤Ü≥∂ P „Ѩ}ÏoHõÖ’ XHõ\ ˜ QÀ^•=i ‰õΩ#fl Ô~O_»∞
=ÚYº"≥∞#ÿ áêÜ«∞Ö’ =∞^躌 #∞#fl =∞^躌 _≥ÖÏìH˜ ã¨O|OkèOz#k.
JO^Œ∞Ö’ =ÚYº"≥∞ÿ#k WO`«‰õΩ Ñ¨Ó~°fiO K≥ѨÊ|_ç# h\˜
`«∂=ÚH˜ ã¨O|OkèOz#k. ^•x ~°∂ѨHõÅÊ# q+¨Ü«∞OÖ’#∞,
Hõ@ì_»OÖ’#∞ `≥OѨi`«#O L#flk.
=∞~˘Hõ\ ˜ Dâß#º QÀ^•=iH˜ Z_»=∞Hõ@ì"≥·Ñ¨Ù #∞#fl
á⁄ÖÏxH˜ ™êQÆ∞h~°∞ JOkOKÕk. ^•x‰õΩ#fl z#fl Ѩ#∞ÅÖ’
XHõ 25 "≥∞ÿà◊§ HÍÅ∞= x~å‡}O á⁄O^Œ∞ѨiKå~°∞. Jk 45
"ÕÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ h~°∞ JOkã¨∞ÎOk. ÃÑ·QÍ HÀ~°Oyx P#Hõ@ì
ZQÆ∞=#∞#fl Ѩ\ÏflÅ#∞, _≥ÖÏì Jxfl „áêO`åÅ#∞ <ÒHÍ=∂~°æO
U~°Êiz HõÅ∞ѨÙ`«∞Ok. W^À =ÚYº=∂~°æO J=Ù`«∞Ok.——
D ã¨O^Œ~°ƒOÖ’ PÜ«∞# D q^èŒOQÍ „"å™ê_»∞. ''~°"å}Ï
™œHõ~åºÅ∞ ÖËHáõ È=_»O =Å¡ ZO`« #+¨Oì ã¨OÉèqí ™ÈÎOk? ^ÕâO◊
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
JO`« `«‰Ωõ ¯= P^•Ü«∂efl W™ÈÎO^ŒO>Ë =∞i L`«Ê`«∞ÅÎ ~°"å}ÏH˜
JO`Õã≤ Y~°∞Û ÃÑ_»∞ÎO>Ë W=fi^•=∞i! D 30 "≥∞ÿà◊§ HÍÅ∞=
ÖËHõáÈ`Õ 7500 áœO_»¡ #+¨ìO "å\˜Å∞¡`«∞O^Œx <ÕxѨC_»∞
^è~·≥ º° OQÍ K≥Ñʨ QÆÅ#∞. Wk XHõ <åã≤~H° Oõ HÍÅ∞=. H˘xfl =O^ŒÅ
~°Ç¨Ï^•~°∞¡#fl =∞„^•ã¨∞ ~å„+¨ìOÖ’ W@∞=O\˜ HÍÅ∞=Å∞ ÖËHõ
„Ѩ[Å „â◊=∞ ZO`« ÉèÏQÆO =$^è• J=Ù`ÀO^À! 5 "ÕÅ áœO_»∞¡
=∞Ǩ J~Ú`Õ 6 "ÕÅ 5 =O^ŒÅ áœO_»∞¡ JO>Ë "≥∞ÿÅ∞H˜ 200
áœO_»∞¡ K˘Ñ¨C# ѨÓ~°Î~Ú#ѨC_»∞ 31 "≥∞ÿà◊√§O_Õ D HÍÅ∞=H˜
Y~°∞Û J=Ù`«∞Ok. Wk ÃÑQ· Í ÉÏQÍ h~°∞ H˘xáÈÜÕ∞ Ѩi=∂}O
QÆÅ h\˜ áê~°∞^ŒÅ HÍÅ∞=. JO^Œ∞KÕ`« ã¨QÆO Y~°∞Û ^•xÃÑ·
#kQÍ ÉèÏq¿ãÎ "≥∞ÿÅ∞H˜ 100 áœO_»¡ Y~°∞Û <ÒHÍ ~°"å}Ï U~°Ê
~°K«\ÏxH˜ ã¨O=`«û~åxH˜ nxÃÑ· 50 @#∞flÅ∞ ~°"å}Ï J=Ù`å
Ü«∞x, "≥∞Åÿ ∞H˜ 2 J}ÏÅ Éè∂í =∂~°Oæ Ö’ ~°"å}ÏH˜ J=Ù`«∞O^Œ#∞
H˘O>Ë, <ÒHÍ ~°"å}Ï U~°Ê~°K«\ÏxHõÜÕ∞º Y~°∞Û 2 <≥ÅÖ’¡
"≥#H˜¯ =ã¨∞ÎOk.
QÆ`« 3 12 <≥ÅÖ’¡ Ju `«‰õΩ¯= ~°nÌ LO_Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’,
WOHÍ HÍÅ∞=Ö’ ֒ѨÉèí∂~Ú+¨ìOQÍ L#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’<Õ Jk
~À_»∞¤ ~°"å}ÏHõÜ∞Õ º, 1500 áœO_»H¡ Oõ >Ë `«‰Ωõ ¯= Y~°∞Û J~ÚOk.
Éèí∂q∞ tã¨∞Î ZѨC_»∂ ã¨iѨ_»O`« ÉèÏ~°OQÍ<Õ LO_ç
~Ô `· ∞« H˜ "≥ã∞¨ Å∞ÉÏ@∞ ÖˉΩõ O_® ayã¨∞OÎ >Ë, D q^è"Œ ∞≥ #ÿ (~°"å}Ï
Y~°∞Û) ÉèÏ~°O #∞Oz q=ÚH˜Î HõÅQÆ@O, "åiH˜ `«y#O`«
q∞QÆ∞Å∞ WzÛ `«=∞ Éèí∂=Úefl x~°O`«~°OQÍ "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ~°∞K«∞
H˘O\Ï~°#∞HÀ_»OÖ’ ã¨O^ÕǨÏO U=Ú#flk?
uO_ç KåÖÏ K«=HõQÍ ÃÑiy`Õ ^ÕâO◊ <åâ◊#O J=Ù`«∞O^Œ#fl
J™ê^è•~°} TǨÏH˜ U=∞=Ù`«∞Ok? P^•Ü«∞O J`«ºkèHõOQÍ
=KÕÛq, [# rq`«O Ju ã¨∞Y=O`«OQÍ LO_Õq J~Ú#
lÖÏ¡ „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅ =Å¡ PǨ~°O Ju Z‰õΩ¯=QÍ Ju
`«‰õΩ¯= =ºÜ«∞OÖ’ ÃÑOKÕq J=Ù`«∞<åflÜ«∞#fl ã¨`åºxfl Z=~°∞
HÍ^Œ#ÖË~∞° . =~°∞ã¨Ö’ KåÖÏ ã¨O=`«û~åÅ∞QÆ J`«ºkèHOõ QÍ PǨ
~åxfl L`«ÊuÎ KÕã¨∂Î =ã¨∞Î#fl `«O*Ï=Ó~°∞Ö’ Éèí∂=ÚÅ∞ Ju
qÅ∞"≥·#q JO`Õ H͉õΩO_® JkèHõOQÍ K«=HõQÍ PǨ~åxfl
ѨO_çã¨∞Î#fl XHõ lÖÏ¡ U^À XHõ q^èŒOQÍ Ñ¨_çáÈ~Ú# XHõ
^Œ$ëêìO`«O ‰õÄ_® Hõ#Ѩ|_»^Œ∞.
XHõ lÖÏ¡ „Ѩu ã¨O=`«û~°O 10 ÅHõÅΔ ∞ qÅ∞= KÕ¿ã |OQÍ~°O
K≥e¡OKåeû LO>Ë, Jk PǨ~åxfl K«=HõQÍ L`«ÊuÎ KÕÜ«∞
66
QÆey`Õ, P K≥e¡OѨ٠ã¨∞ÅÉèíOQÍ KÕÜ«∞QÆÅ∞QÆ∞`«∞O^Œx HÍÅO
QÆ_zç # H˘nÌ K«∂_»QÅÆ ∞QÆ∞`åO. JѨC_»∞ Jk JO`«~å˚fÜ«∞ qѨ}˜
gkèH˜ `«‰Ωõ ¯= Y~°∞Û`À =ã¨∞=Î ÙÅ#∞ `«Ü∂« ~°∞KÕã≤ Jq∞‡, |OQÍ~°O
ã¨OáêkOK«QÅÆ ∞QÆ∞`«∞Ok. PǨ~°O ã¨iѨ_O» `«QÍ ÖË#ѨC_»∞ L`«ÊuÎ
^èŒ~°Å∞ ÃÑiy, qѨ}˜ gkèÖ’ áÈ\©H˜ =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ J=∞‡ÖË^Œ∞.
ã≤^•úO`«O U^≥·<å, ZHõ¯_≥·`Õ yO[Å∞ K«=HõQÍ Ñ¨O_çOK«
=KÀÛ P lÖÏ¡ qHõã≤ã¨∞ÎOk, ZO`« K«=HõQÍ Ñ¨O_ç¿ãÎ JO`«QÍ
qHõã≤ã¨∞ÎOk J<Õk YO_çOK«\ÏxH˜ gÅ∞ HÍx ã¨`«ºO.
HÍ=Åã≤#k _»|∞ƒ HÍ^Œ∞, HÍ~åºK«~°}. „Ѩf Y*Ï<åÖ’#∞
LѨÜ≥∂QÆѨ_»‰õΩO_® xÅ∞= LO_Õ ^èŒ#OÖ’ XHõ z#fl ÉèÏQÆO
„Ѩ*’ѨHÍ~åºÅÖ’ Y~°∞Û ÃÑ_ÕÎ Jk Ju z#flk `å`å¯eHõ"∞≥ #ÿ k
J~Ú# W|ƒOkx ‰õÄ_® HõeyOK«=Ù, ã¨iHõ^• J P^•Ü«∂xfl
ÃÑOK«∞`å~Ú. PYiH˜ Y~°∞Û ÃÑ\˜ì# ã¨O=`«û~°OÖ’ ‰õÄ_®——.
D „ѨH~õ }
° O WO`«HOõ >Ë `«y#@∞ìQÍ PÜ«∞# HõÅO #∞Oz
*ÏÅ∞"å~°QÆey# =∞~À =ÚyOѨ٠|Ǩïâ◊ LO_»^Œ∞. „Ѩ[Å
H˘`«=Î #~°∞Å QÆ∞iOz =∂ `«O„_çQÍ~°∞ KåÖÏ™ê~°∞¡ K≥ÑÓ¨ Î W`«~°
„áêO`åÅ`À "å}˜[ºO <≥~°∞ѨÙ`«∂ WO`«HÍÅO `å=Ú H˘#∞
HÀ¯ÖËHõ qѨs`«OQÍ ÉÏ^èŒÑ¨_»∞Î#flq H˘#∞HÀ¯QÆÅ∞QÆ∞`«∞<åfl~°∞
JO\Ï~°∞. lÖÏ¡Ö’ ÃÑiy# ~åHõáÈHõÅ QÆ∞iOz PÜ«∞hq^èOŒ QÍ
„"å™ê~°∞.''D q„ÉèÏOuH˜ HõeyOKÕ =∂~°∞Ê „Ѩf ™ê=∂lHõ
Ѩiã≤÷`«∞Å âßYÖ’#∞ fã¨∞‰õΩ~åQÆÅ =∂~°∞ÊH˜ #=¸<å Jx
<å‰õΩ qâßfiã¨O HõeyOk, Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊O q+¨Ü«∞OÖ’ „Ѩ[Å
rq`åÅ∞ zQÆ∞iOKå~Ú. ™È=∞iQÍ#∞, xHõ$+¨ì ^•i„^ŒºO`À#∞
rq`åÅ∞ QÆ_Ñ» @ ¨ O HõO>Ë Ñ¨x KÕã≤ ã¨∞YOQÍ |`«H@ õ O =∞Oz
^Œ#flk QÆ=∞xOK«@O "å~°∞ "≥Ú^Œ@∞ ÃÑ\Ïì~°∞.
J#∞|O^è•Å∞
*ˇ.ÃÇÏKü."≥∂iãπ „"åã≤# QÀ^•=i K«i„`« #∞Oz D
ÉèÏQÍÅ∞ fã¨∞HÀ=@O [iyOk.
QÀ^•=iÖ’ ã¨OѨ#fl QÆ$ǨÅ∞
™ê^è•~°} ~Ô `· ∞« ^Œ∞ã¨∞ÅÎ ∞ x~å_»O|~°"∞≥ #ÿ q.^Œ∞ã¨∞ÅÎ qÅ∞=
<å}º`«Å∞ |\©ì, =∂i<å ã¨QÆ@∞# 2 #∞Oz 5 ~°∂áêÜ«∞Å∞O
@∞Ok. "åi L_»∞ѨÙÅ∞ ™ê^è•~°}OQÍ H˜O^Œ Hõ@∞ìH˘<Õ ^èÀ=u
ÃÑ#· "Õã∞¨ H˘<Õ L`«sÎ Ü«∞O <≥ugÎ ∞^Œ `«ÅáêQÍ`À‰õÄ_ç LO\Ï~Ú.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
J`«#∞O_Õ WÅ∞¡ J`«x ^Œ∞ã¨∞ÎÅÖÏQÍ<Õ x~å_»O|~°O. Jk
Ô~O_»∞ =¸_»∞ QÆ^Œ∞Å∞ =∞\˜ì`À Hõ\ ˜ì#q, `å\ωõΩÅ∞ HõѨC
Hõey LO@∞Ok. ^Œ∞H˜¯ Z^Œ∞ÌÅ∞, P=ÙÅ∞ ‰õΩ@∞O|O`À áê@∞
J^Õ WO\’¡ Z‰õΩ¯=QÍ LO@∂ LO\Ï~Ú. =∞\˜‰ì Ωõ O_»Å∞ W`«_Î ç
aO^≥Å∞ "åà◊§ WO\˜ ™ê=∂#∞¡. XHõ z#fl Z`«∞Î `«‰õΩ¯= HÍh,
#"å~°∞k HÍh J~Ú# =∞OK«O LO_»=K«∞Û. ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯
ã¨OѨ^Œ ÃÑ~°QÆ\Ïxfl, "å~°∞ ^èŒiOKÕ L_»∞ѨÙÅ, u<Õ uO_ç
Ü≥ÚHõ¯, <å}º`«ÅÖ’ =ÚYºOQÍ K«∂_»=K«∞Û. ã¨OѨ#∞fl_≥·#
#QÆ~°"åã≤, Ô~·`«∞ HõO>Ë ÃÑ^ŒÌ WO\’¡ x=ã≤™êÎ_»∞. WÅ∞¡ 3, 4
QÆ^Œ∞Å`À#∞, =∞^茺 ÃÑ~°_»∞`À#∞ LO@∞Ok. ã¨∞#flO`À Hõ\ ˜ì#
Z`≥·Î# Ñ‘~î°O `≥Å∞QÆ∞Ö’ J~°∞QÆ∞ J~°=OÖ’ Ñ≤Ü«∞Öò J<Õk
=ÚY^•fi~åxH˜ W~°∞"≥·Ñ¨ÙÖÏ LO@∞Ok. JHõ¯_» Ü«∞[=∂x,
™êÜ«∞O„`«O "ÕàÖ◊ ’ ‰õÄ~°∞Ûx Ñ≤KåÛáê\˜ qO@∂ ÖËHõ ¿ãflǨÏ`«∞
Å`À =ÚK«Û\˜ã¨∂Î, ‰õÄ~°∞Ûx QÆ_»∞Ѩ٠`å_»∞. áê„`«Å∞ Ô~·uO\’¡
ÖÏO\˜"Õ. J~Ú`Õ Z‰õΩ¯= <å}º`« QÆÅq Z‰õΩ¯= ã¨OYºÖ’
LO\Ï~Ú. =∞ixfl W`«_Î ç aO^≥Å∞, y<≥flÅ∞ Z‰õΩ¯= â◊√„ÉèOí QÍ#∞
"≥∞~°∞ã¨∂Î#∞ LOK«∞H˘O\Ï~°∞. H˘xfl QÆàÏã¨∞Å∞ "≥O_çq J~Ú
LO_»=K«∞Û. Wà◊§Ö’ ™ê=∂#ºOQÍ ‰õΩsÛÅ∞ |Å¡Å∂ LO_»=Ù.
ÉÏQÍ _»|∞ƒ#fl "åà◊√§ Wà◊§Ö’¡ S~Àáê "åix J#∞Hõiã¨∂Î
H˘kÌ ‰õΩsÛÅ∞ LOK«∞HÀ=K«∞Û. ÅHõ¯ ѨÓã≤# ÃÑ>ˇìÖ’¡ "å~°∞,
#QÆÅ∞, y<≥flÅ∞, `åà◊Ѩ„`« „QÆO^ä•Å∞ LOK«∞H˘O\Ï~°∞. XHõ\ ˜
Ô~O_»∞ KåѨÅ∞, u"åpÅ∞ ‰õÄ~ÀÛ_®xH˜ |Ǩïâß LO_»=K«∞Û.
™ê^è•~°}OQÍ Éè’[#OÖ’ ѨѨC, J#flO ‰õÄ~°Å∞, ѨÙÅ∞ã¨∞,
<≥~Úº, =∞l˚QÆ ÖËHõ ÃÑ~°∞QÆ∞ LO\Ï~Ú. H˜Ok ‰õΩÖÏÅ "å~°∞
KÕѨÅ∞, =∂Oã¨O uO\Ï~°∞. ÉÏQÍ H˜Ok ‰õΩÖÏÅ "å~°∞, ~åy
ÖËHõ *Á#fl, KÀà◊√§ uO\Ï~°∞. ã¨QÆ@∞# <≥Å ã¨iY~°∞Û XHõ
=∞^茺 `«~°QÆu ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ 30 +≤e¡OQÆ∞Å∞ (1 áœO_»∞ ´
20 +≤e¡OQÆ∞Å∞ ´ 15 ~°∂áêÜ«∞Å∞ - Hõ=#â◊~°‡) ™ê=∂#º
Ô~·`«∞ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ 8 +≤e¡OQÆ∞Å∞ (ѨÙ@Å∞ 87,88).
(Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊Ѩ٠ã¨QÆ@∞ P^•Ü«∞O 2 +≤e¡OQÆ∞Å 10
ÃÑhflÅ∞12 ÃÑhflÅ∞ ´ 1 +≤e¡OQÆ∞).
2. #k - _≥ÖÏì
LѨÜ∂≥ yOK«∞HÀ=Åã≤# Ѷ∞¨ #"≥∞#ÿ #k nfiѨHÅõ ÊOÖ’ ÃщõΩ¯
=O^ŒÅ"≥∞àÿ √◊ § QÆ_Kç åHõ ã¨=Ú„^Œ=Ú #∞O_ç 60 "≥∞àÿ §◊ ^Œ∂~°OÖ’
`«<Õ U~°Ê~°K«∞H˘#fl XO„_»∞=∞\˜ì Éèí∂=ÚÅ#∞ „Ѩ"Õtã¨∞ÎOk.
67
D XO„_»∞ =∞\˜ì Éèí∂q∞ "≥O@<Õ Z‰õΩ¯= "≥_»Å∞ÊQÍ Ñ¨~°∞K«∞
HÀ^Œ∞. #k =ÚYº"≥∞ÿ# „âı}˜x q_çzÃÑ\˜ì# KÀ@∞ kQÆ∞=#
WOHÍ JHõ¯_»Hõ¯_» H˘O_»Å∞ #k #∞Oz J~°ú"≥∞ÿÅ∞ #∞Oz 5
"≥∞ÿà◊§ ֒ѨÙ# `«QÆ∞Å∂Î LO_»@O HÍ~°}O. P q^èŒOQÍ 23
"≥∞ÿà◊√§ ™êQÆ∞`«∞Ok. JHõ¯_» Ô~O_»∞ =¸_»∞ q_ç H˘O_»Å∞ #kH˜
^ŒQÆæ~°QÍ =™êÎ~Ú. #k Ô~O_»∞ áêÜ«∞Å∞QÍ q_çáÈ~Ú XO„_»∞
=∞\˜ì <ÕÅ Ô~O_»∞ "≥·Ñ¨ÙÖÏ Ñ¨~°∞K«∞H˘O@∞Ok. _≥ÖÏì ã¨iQÍ
"≥Ú^ŒÖˇ·O^Œx J#=K«∞Û. H˘ÖË¡~°∞ K≥~°∞=Ù =^ŒÌ ѨtÛ=∂#fl 40
"≥∞àÿ §◊ ^Œ∂~°OÖ’ Hõ$ëê‚#k _≥ÖÏìx, `«∂~°∞Ê# 32 "≥∞àÿ §◊ ^Œ∂~°OÖ’
HÀ~°Oy MÏ`« f~åxfl HõÅ∞ã¨∞H˘O@∞Ok. D _≥ÖÏì ™êQÆ∞ h\˜
áê~°∞^ŒÅ =Å# ÅaÌ á⁄O^ŒÉ’`ÀOk.
P ™êQÆ∞h\˜ „Ѩ}ÏoHõ #∞Oz D `«ÅÃÑ\˜ì# „Ѩ}ÏoHõ
=Å# h~°∞ á⁄O^Õ „áêO`«O, ã¨=Ú„^•xfl P#∞H˘x L#fl
Wã¨∞Hõ`À xO_ç# <ÕÅ =ÚHõ¯ `«Ñ≤ÊOz, h~°∞ JOk¿ãÎ KåÅ∞
^Õ<fl·≥ <å ѨO_çOK«\ÏxH˜ `«y# ÉÏQÍ ™ê~°=O`«"∞≥ #ÿ qâßÅ"≥∞#ÿ
XO„_»∞ =∞\˜ì`À ‰õÄ_ç#k. JOK«<å „Ñ¨HÍ~°O 13 ÅHõΔÅ ZHõ
~åÅ∞ LOk. JO^Œ∞Ö’ <åÅ∞QÀ =O`«∞ ã¨=Ú„^•xfl P#∞H˘#fl
J#∞=Ù HÍx Éèí∂q∞ J#∞‰õΩ<åfl ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ∞ ã¨∞ˆHΔ„`«"≥∞ÿ#
=∂QÍ}˜ Éèí∂q∞, =i, K≥~°∞‰õΩ Ñ¨O_çOK«\ÏxH˜ q∞QÆ∞Å∞ÎOk.
3. Ѷ¨∞# HÍ~åºxH˜ „ѨÉèí∞`«fi P"≥∂^ŒO
=∞„^•ã¨∞ „ѨÉ∞íè `«fiO `«# P"≥∂^•xfl J#∞=∞ux, ǨÏ$^ŒÜ∞«
ѨÓ~°fiHõOQÍ WzÛOk. D Q˘Ñ¨Ê `«ÅHÔ `«∞‰Î Ωõ #fl Q˘Ñ¨Ê HÍ~°ºO`À
*Ï„QÆ`«Î`À#∞ „â◊^Œú`À#∞ ~°∂á⁄OkOK«|_çOk. 1844Ö’
„ѨÉ∞íè `«fiO P^•Ü«∞O `«iyáÈ_®xH˜ ~Ô `· ∞« Å∞ n<å=ã¨Ö÷ ’ LO_»
\ÏxH˜ HÍ~°}ÏÅ#∞ ѨijeOK«@O, ~å[=∞O„_ç lÖÏ¡ Ü≥ÚHõ¯
™ê^è•~°} Ѩiã≤÷u U q^èŒOQÍ LO^À ѨsH˜ΔOK«_»O KÕã≤Ok.
Ѩiã≤÷`«∞Å q+¨Ü«∞OÖ’ „ѨHõ$u Z<Àfl J#∞‰õÄÅ`«Å∞ U~°Ê
~°z<å, [q∞O^•s =º=ã¨÷Ö’ h\˜ áê~°∞^ŒÅx x~°¡HõΔ ºO
KÕÜ«∞@O, [q∞O^•~°∞¡ `«=∞ [g∞<£ "≥∞~°∞QÆ∞^ŒÅ Ѩ@¡ L^•ã‘
#OQÍ LO_»@O, P^•Ü«∂kèHÍ~°∞Å `å`å¯eHõ"∞≥ #ÿ áêH˜HΔ "õ ∞≥ #ÿ
x~åfiǨÏHÍÅ∞, =∞#∞fl, =ÚYº HÍ~°}ÏÅ∞QÍ HõxÑ≤OKå~Ú.
D ã¨OѨ#fl"≥∞ÿ<å x~°¡HΔͺxH˜ QÆ∞Ô~·#, „áêO`åaè=$kúH˜ J=ã¨~°
"≥∞ÿ# *Ï„QÆ`«ÎÅ∞ (Ѩ#∞Å∞) „Ѩ"Õâ◊ÃÑ@ì=Åã≤# ã¨=∞Ü«∞O Pã¨#fl
"≥∞ÿOk. „Ѩã¨∞÷`«O PK«~°}Ö’ ÃÑ@ì_®xH˜ PÖ’zã¨∞Î#fl „Ѩ}Ï
oHõ#∞ q∞Oz qã¨Î $`«"∞≥ #ÿ „ѨÜ∂≥ [<åÅx KÕ‰Äõ ~ˆ Ûk =∞~˘Hõ\ ˜ "Õ∞=Ú ™êkèOz# „ѨQuÆ ™êkèOK«\ÏxH˜ ѨÓiÎQÍ N ÃÇÏ„h
ÖË^Œx =∞O_»e Jkè<åÜ«∞‰õΩ_≥·# "å~°∞ ã¨O`«$Ñ≤Î K≥O^•~°∞. á¶È~üìãπ (z#fl HõÖˇHõì~°∞) HÍ~°‰õΩ_»∞. J`«x r=â◊H˜Î`À ‰õÄ_ç#,
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 68
H˘Å¡^ŒO P#Hõ@ì, `«O*Ï=Ó~°∞, u~°∞z~åѨe¡ „áêO`åÅ
HÔ O`« J#∞‰õÄÅOQÍ LO^À QÀ^•=i g∞^Œ P#Hõ@ì ~å[=∞O„_ç
lÖÏ¡H˜ JO`« J#∞‰õÄÅOQÍ LO@∞O^Œ#∞HÀ_®xfl ã¨O^ÕÇÏ≤ OK«
_®xH˜ U HÍ~°}O HõxÑ≤OK«^Œ∞. WѨC_»∞ =ã¨∂Å∞ KÕÜ«∞\ÏxH˜
W|ƒOk Ѩ_»∞Î#fl P^•Ü«∞O, „ѨÉèí∞`åfixH˜ Ô~·`«∞Å g∞^Œ U =uÎ_ç
ÃÑ@ì‰Ωõ O_® JO^Œ∞`«∞O^Œx ^è~·≥ º° OQÍ TÇ≤ÏOK«=K«∞Û. qã‘~Î "‚° ∞≥ #ÿ
™ê~°=O`«"≥∞ÿ# Éèí∂q∞, K≥~°∞‰õΩ, W`«~° qÅ∞"≥·# ("åºáê~°?)
=O@Å∞ ѨO_çOK«\ÏxH˜ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ ~å=@O HÍ~°}O.
P#Hõ@ì =Å# P^•Ü«∞O q+¨Ü«∞OÖ’ Z^Œ∞~°∞ K«∂_»QÆÅ
ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ QÆ∞iOz# JOK«<åÖ’¡ HõÖˇHõì~°∞ ^•xH˜, ã≤qÖò
WOlh~°∞ ^•xH˜, K≥ÑC¨ HÀ^Œy#O`« `Õ_® LOk. HÍx „Ѩã∞¨ `Î O«
„ѨÉ∞íè `åfixH˜ „Ѩf ã¨O=`«û~°O #+ì̈O J=Ù`«∞#fl 9 "ÕÅ áœO_»∞¡
ã¨OáêkOz ÃÑ@ì_O» `«Ñʨ ^•x =Å¡ =∞~À Ѷe¨ `«O ÖËHáõ È~Ú<å
Hõ@_ì ®xH˜ ÃÑ@∞ìH˘#fl ÅHõΔ ºO `«y#O`«QÍ ™êkèOz#>Ë.ì "Õ∞[~ü
HÍ@<£, ~å[=∞O„_ç ZO`«=~°‰Ωõ Åaúá⁄O^Œ∞`«∞O^Œx Jaè„áêÜ«∞
Ѩ_®¤_À Jk ѨHõ¯#ÃÑ\˜ì, =∞zbѨ@flO lÖÏ¡Ö’ 820 "ÕÅ
ZHõ~åÅH˜ ֒Ѩ~Ç° Ï≤ `«"∞≥ #ÿ h\˜ áê~°∞^ŒÅ JOkOK«=K«∞Û##flk
ѨiQÆ}Ö’H˜ fã¨∞‰õΩO>Ë, P x~å‡}O ѨÓiÎ KÕÜ«∞@O =Å#
„Ѩ[ÅH˜ „ѨÉèí∞`åfixH˜ KÕ‰õÄ~°É’ÜÕ∞ „ѨÜ≥∂[<åÅx JOK«<å
"ÕÜ«∞@O HÍx Ѩiq∞`«∞Å∞ x~°‚~ÚOK«@O QÍx Jã¨OÉèí=O.
WOHÀ q+¨Ü«∞O "Õ∞[~ü HÍ@<£ „Ѩ}ÏoHõ `«# ѨHõΔO =Ç≤ÏO
K«\ÏxH˜ Ju |Å"≥∞ÿ# "å^Œ#x =ÚO^Œ∞ÃÑ_»∞ÎOk. Jk ~å[
=∞O„_ç ÃÑ· `«~°K«∞ q~°∞K«∞‰õΩѨ_Õ Hõ~°∞=Ù JHõ¯_ç "åix ÉèíÜ«∞O
Hõ~O° QÍ ÉÏkèOK«@O. `«ÅÃÑ\˜#ì P#Hõ@ì Hõ#Hõ JHõ¯_ç [<åÉèÏx
ÉèíÜ«∞OHõ~°OQÍ `«yæáȉõΩO_® HÍáê_Õk J~Ú`Õ, ^•x x~å‡
}Ïxfl ã¨=∞iúOK«‰Ωõ O_® LO_Õ „ѨãH¨ Θ ÖË^∞Œ . =∞O_»e Jkè<åÜ«∞
‰õΩÖˇ·#"å~°∞, D L`«Î~° „Ѩ`«∞º`«Î~åÅx Q“~°=hÜ«ÚÖˇ·# xˆ~Ì
â◊‰õΩÅ ã¨Éèí ^Œ$+≤ìH˜ fã¨∞‰õΩ"≥àϧÅx x~°‚~ÚOKå~°∞. ^•O`À
47,557 áœO_»¡ JOK«<å "≥Ú`åÎxfl J#∞„QÆÇÏ≤ OK« =Åã≤#kQÍ
D „ѨÉ∞íè `«fiѨ٠ã≤áê¶ ~°ã∞¨ #∞ ѨOáê~°∞. =KÕÛ ã¨O=`«û~°O Ѩ#∞Å∞
„áê~°OaèOKÕO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ P[˝Å#∞ ã¨Ô~·# ã¨=∞Ü«∂xH˜ *Ïs
KÕã≤ `≥Å∞Ѩ=Åã≤#kQÍ HÀ~å~°∞.
4. ¿ãflǨÏjÖˇ·# áœ~° JkèHÍi
K«∞~°∞ÔH·# *Ï„QÆ`«Î`À ‰õÄ_ç# K«~°ºÅ∞, JѨÊ\˜ˆH, TÇ≤ÏOK«ÖË 1847 =∂iÛ 1 #∞Oz 1850 U„Ñ≤Öò 30 =~°‰õΩ „âßq∞
#O`«QÍ lÖÏ¡x L^ŒiÌ OKå~Ú. KÕã#≤ [#, =ºH˜Î ã¨O|O^è"Œ ∞≥ #ÿ ‰õΩÅ '‰õÄb ~ÀAÅ— "≥Ú`«ÎO ã¨OYº 30,54,413. ~å„+¨ìO
"≥∞~°∞QÆ∞Å∞, H˘kÌ <≥ÅÖ’<Õ Ñ¨kã¨O=`«û~åŠѨÙ~Àaè=$kúx ™êkèO "≥Ú`«ÎO [<åÉèÏH˜ 5 Ô~@∞¡. (~ÀAH˜ ‰õÄb 2 J}ÏÅ K«∞@∞ì
KåÜ«∞x J#=K«∞Û. [<åÅ∞ Jxfl „áêO`åÅ #∞Oz Ǩ~ÚQÍ Ñ¨@¡ - Hõ=#â◊~‡° ). g~°∞ H͉õΩO_® ÃÑ^ŒÌ ã¨OYºÖ’ Jxfl ~ÀAÅ∞
=KåÛ~°∞. "å~°∞ JHõ¯_ç ™ê÷xHõ (^ÕjÜ«∞) JkèHÍ~°∞Å∞ ÉÏQÍ =ÚYºOQÍ, ~åà◊§ `«=fiHÍÅÖ’ <≥Å r`åÅ g∞^Œ Ѩx KÕã¨∞Î#fl
ѨÙ~ÀQÆu ™êkèOK«QÆÅ=∞x J~°úO KÕã¨∞H˘<åfl~°∞. ™ê=∞~°¡HÀ@ "å~°∞<åfl~°∞. D ã¨O=`«û~°OÖ’, Wà◊√§ Hõ@∞ì_»∞ Ѩx Z‰õΩ¯=QÍ
=~°‰Ωõ "Õã#≤ H˘`«Î HÍÅ∞= ^•fi~å Ü«∞^•~°Oú QÍ QÀ^•=i [ÖÏÅ∞ LO_ç, ã≤÷~°OQÍ Ñ¨xÖ’ 641 W@∞Hõ Ѩx"å~°∞, 365 ~åu
H˘`«Î Hˆ „Δ `åÅH˜ ~å=@O, ‰õÄ_® xã¨ûO^ÕÇϨ OQÍ lÖÏ¡ Ѩiã≤u÷ x Ѩx "å~°∞ (JO^Œ∞Ö’ 308 W@∞Hõ, 231 ~åà◊§ Ѩx"å~°∞D
"≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ~°K«@O ™ê^茺O Jx [<åÅH˜ Z~°∞Hõ HõeyOzOk. lÖÏ¡ #∞OKÕ =zÛ# "å~°∞) xÜ«∞q∞`«∞ÅÜ«∂º~°∞. ‰õÄbÅ ã¨Q@Æ ∞
JOK«<åÅ q+¨Ü«∞OÖ’ "Õ∞=Ú ÃÑ^ŒÌ âßbÎÅ q+¨Ü«∞OÖ’ ã¨OYº 6500 LO>Ë 1200 =∞Ok =∞zbѨ@flO #∞O_ç
ѨÓiÎ J=QÍǨÏ#`À ÖËHõáÈ=_»O KÕ`« ^è≥·~°ºOQÍ K≥ѨÊÖË#∞ 5400 =∞Ok ~å[=∞O„_ç #∞Oz =zÛ#"å~°∞ „Ѩf `åÅ∂HÍ
HÍx, =ºÜ«∂xH˜ `«y# Ѷ¨e`«O LO^Œx J#∞‰õΩO@∞<åfl#∞. #∞Oz JHõ¯_ç [<åÉèÏH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ x~°‚~ÚOK«|_ç#O`«
15 "ÕÅ áœO_»∞¡ ("≥Ú`«ÎO JOK«<å J~Ú# 120 "ÕÅ áœO_»¡ =∞Okx ѨOѨ=Åã≤#kQÍ K≥ѨÊ@O J~ÚOk. „QÍ=∞ Jkè
Ö’x) q∞ye# Ѩ#∞Å∞ ѨÓiÎ KÕÜ«∞\ÏxH˜ LѨÜ≥∂QÆѨ_®Î~Ú. HÍ~°∞Å∞ U „QÍ=∞O #∞Oz ZO`«=∞Ok J#flk <≥Å <≥Å
(1846, ÃãÃÑìO|~ü 1 : =∞„^•ã¨∞ „ѨÉèí∞`«fiO P^•Ü«∞ =Ú~îåÅ =∂iÊ_ç ^•fi~å q=ÚH˜Î U~°Ê~°K«@O, "åiÖ’ "å~°∞
qÉèÏQÆO K«~°ÛÅ ™ê~åOâ◊O.) K«∂ã¨∞‰õΩ<åfl~°∞ (ѨÙ. 128, 129).
5. ÃÑ^ŒÌQÍe Hõiî# ѨsHõΔ 7. ÖÏÉèÏÅ∞ ÖˇHõ¯ÃÑ\ÏìÅO>Ë KåÖÏ
1849 ÃãÃÑìO|~ü 16# QÀ^•=i =∞@ìO JO`«‰õΩ =Ú#∞ D x~å‡}O Ü≥ÚHõ¯ K«i„`«H˜ gÖˇ·#O`« ^ŒQÆæ~°QÍ, D
ÃÑ#fl_»∂ ÖË#O`«QÍ ÃÑiyOk. ÃÑ·QÍ ^•xH˜ `À_»∞ |Å"≥∞ÿ# J=¸Åº"≥∞#ÿ HÍ~åºxfl ã¨Ê+¨Oì QÍ q=iã¨∂Î ‰õΩÑ¡ OΨ QÍ K≥Ñʨ \ÏxH˜
QÍe gÜ«∞™êyOk. J~Ú`Õ ~°=∂~°q∞ ѨÓ~°Î~Ú# P#Hõ@ì F „ѨÜ∞« `«flO [iyOk. Wk D lÖÏ¡ „Ѩ[Å g∞^Œ ‰õΩiÑ≤Oz#
ѨÓ~°fiO JÅ"å@∞ Ѩ_ç LO_»x =uÎ_çx `«@∞ì‰õΩOk. =∂=¸ ÖÏÉèÏÅ aÅ∞¡x ÖˇHõ¯ÃÑ@ì_»O ѨÓiÎQÍ ™ê^茺O HÍ^Œ∞. [<åÅ∞
Å∞QÍ ~å[=∞O„_ç ^ŒQÆæ~° =∞@ìO 31 J_»∞QÆ∞Å∞ LO_»QÍ D HÍ~°º ™ê÷щ¨ Ωõ _çx ZO`À „¿Ñ=∞QÍ `«=∞ Wà◊§Ö’¡ `«Å∞K«∞H˘O@∂
ã¨O=`«û~°O WHõ¯_» 33 J_»∞QÆ∞Å 5 JOQÆ∞àÏÅ∞ 254 JOQÆ∞ `«=∞ áê@Ö’¡ áê_»∞‰õΩO@∂ LO\Ï~°∞. âßOu, Ü«Ú^ŒúOHõO>Ë
àÏÅ∞ ^èŒ=àıâ◊fi~°O =^ŒÌ LOk. Ѩ#∞Å∞ D ѨsHõΔÖ’ ^≥|ƒ u# `«‰õΩ¯=QÍx, ^•x"≥·# q[Ü«∂Åx Hõey LO@∞Ok. Jq
‰õΩO_® |Ü«∞@Ѩ_»¤>Ëì. HÍx g\˜ HÀã¨O xi‡Oz# „ѨÉèí∞`«fiѨ٠ÉèíQÆ=O`«∞_çH˜ Hõ\ ˜ì# KåÖÏHÍÅO xÅ|_Õ, *Ï˝Ñ¨Hõ zǨflÅ∞
Wà◊√§ ÉÏQÍ<Õ ^≥|ƒu<åfl~Ú. (ѨÙ@Å∞ 125, 126). J@∞=O\˜^Õ QÀ^•=i P#Hõ@ì (Ѩ٠180).
6. áœ~° áêÅHõ JkèHÍi "Õã≤# Ѩ#∞Å Ü≥ÚHõ¯ JOK«<å 8. 12 <≥ÅÖ’¡ KÕã≤#^Õq∞\˜?
<åÅ∞ˆQà◊√§QÍ <å‰õΩ x~°O`«~° Pã¨H˜Î HõeyOz#k, <å =∞^茺 _≥ÖÏìÖ’ h\˜ `«∂=Ú Ñ¨Ó~°Î~ÚOk. <ÒHõÅx ÖψQ
J#∞k# "åºÑ¨HõO J~Ú# Ѩxx qKå~°Ñ¨_»‰õΩO_® q_çz ^•i q∞yeLOk. ^•x ZQÆ∞= HÍÅ∞=x, =~°^ÖŒ ’ #k ѨÓiÎQÍ
ÃÑ@ìÖ#Ë ∞. J~Ú`Õ Jk KåÖÏ =ÚO^Œ∞‰õΩ "≥à§ı ^•HÍ K«∂âß#∞ <åâ◊#O KÕãO≤ k. ^•xfl ѨÓiÎQÍ ã¨„Hõ=∞O KÕâß~°∞. ^•x =ÚYº
Hõ#∞Hõ <å qKå~°O P`«∞~°`«`À ‰õÄ_ç#k HÍ^Œ∞. W|ƒO^Œ∞Å∞ HÍÅ∞= ã¨=Ú„^ŒO #∞Oz P@∞áÈ@¡x 4 "≥∞àÿ §◊ ֒ѨÖË LOKÕO
z=iH˜ =KåÛ~Ú. QÀ^•=iH˜ W^ŒÌi #∞Oz J^ŒÌi =~°‰õΩ ^Œ∞‰õΩ H˘#™êyOѨ|_çOk. ÃщõΩ¯ "≥∞àÿ §◊ HÍÅ∞=Å∞ `«=fi|_®¤~Ú.
J_»∞H¤ @
õ ì Ѩ_Oç k. q*Ëâ˚ fi◊ ~°OÖ’ WOHÍ H˘O`« q∞ye# K≥‰Ωõ ¯_»∞ h\˜ `«∂=Ú g∞^Œ Ѩ_»=Ö’ „Ѩܫ∂}˜OK«@O KåÖÏ Pã¨H˜Î
~åà◊§ Ѩx, ~åºe, =∞^Œ∂Ì~°∞ P#Hõ@ìÅ K≥‰õΩ¯_»∞ ~åà◊§ Ѩx Hõ~°OQÍ LO@∞Ok. É’Öˇ_»∞ hà◊√§, lÖÏ¡Ö’ Ju ã¨OѨ#fl
ѨÓiÎ HÍ"åe. ÉèÏQÍxH˜ "≥à◊¥Î LO_»_»O JO^Œ∞Ö’#∞ =~å¬Å∞ Ѩ_»x Ju
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 69
áê_ç HÍÅOÖ’ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. ã¨O=`«û~°O H˜O^Œ XHõ W@∞Hõ "å`« 30 ã¨O=`«û~åÅ∞ QÆ_çKåHõ ã¨~°fiN áêŇ~ü J<Õ "åºáê~°
‰õÄ_® D `«∂=Ú Hõ@ì_®xH˜ HÍÅÛ|_» ÖË^Œx `≥eã≤#ѨC_»∞ ã¨Oã¨÷ ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£H˜ K≥Ok#k, ™êǨÏã≤Oz QÀ^•=i g∞^Œ
Pâ◊Û~°ºO HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. "åºáê~°ÑÙ¨ TǨÏ`À Ѩ_=» g∞^Œ „ѨÜ∂« }˜OK«@O "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\˜ì
9. =ÚYº áœ~°áêÅHÍkèHÍi "åVćÅO ^•iÖ’ z#fl z#fl <åÜ«∞‰õΩÅ∞ _»|∞ƒ ^ŒO_»∞ ‰õΩO@∂ LO_»
P#Hõ@xì h\˜ áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨x÷ x~å‡} K«i„`«x q=iO @O`À ^•xfl =∂#∞H˘Ok. 1847Ö’ =∂„`«"Õ∞ D P#Hõ@ì
K«\ÏxH˜ „Ѩܫ∞uflOKå#∞. =ÚyOѨىõΩ H˘`«ÎQÍ Ug∞ K≥ѨÊHõ¯ Ѩ#∞ÅH˜ NHÍ~°O K«∞@ì_»O [iyOk. "≥Ú^Œ@ x~åHõiOz
ˆ~¡^Œ∞. D x~å‡}ÏÅ QÆ∞iOz Ju KÕã≤ K≥ѨÊ@O Jã¨OÉèí=O. PÃÑ·# XHõ "≥~Úº áœO_»∞¡, Ѩ~°=∞ „ѨÉèí∞`«fiO QÀ^•=i#k
„Ѩ[ÅH˜ KÕ‰õÄi# Åaúx K«∂ã≤# "å~°∞ =ºÜ«∞Ѩ~°z# ^èŒ#O ѨijÅ#‰õΩ aHõΔQÍ "Õã≤Ok!
=º~°"ú ∞≥ Oÿ ^Œx =$^è• J~ÚO^Œx J#∞HÀ~°∞. WO`«HÍÅO =$^è•QÍ =∞„^•ã¨∞ #∞Oz „ѨK«∞i`«=∞ÜÕ∞º Z`≥<å~ÚÜ«∞O J<Õ
ã¨=Ú„^ŒOÖ’H˜ áÈ`«∞#fl ѨÙ}º#kx HõàϧÅ∞ "Õã≤ xÜ«∞O„uOz Ѩ„uHõ z=i „ѨK«∞~°}Ö’ D HÍ~°º™ê^èŒHõ |$O^ŒO ™êyOz#
"Õ~Ú HÍÅ∞=Å QÆ∞O_® Éèí∂q∞x ™ê~°=O`«O KÕÜ«∞\ÏxH˜ Ü«∂„`« ѨÙ~ÀQÆ=∞#O QÆ∞iOz# q=~åÅ∞<åfl~Ú. HÀ~°Oy ~ˆ =Ù
=∞o§OK«@"≥∞ÿOk. `«∂~°∞Ê# L#fl á⁄_ç<ÕÅÅH˜ h~°∞ ZO`« #∞Oz 250 "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’ L#fl z#∂fl~°∞ =~°‰õΩ D Hõ#∞
J=ã¨~O° JO>Ë ^•xfl 'hà◊§ |OQÍ~°O— Jx JHõ¯_» =º=ǨÏiã¨∂Î Q˘<Õ Ü«∂„`« ™êyOk J~Ú#ѨÊ\˜H© =∞# „Ѩã¨∞÷`« ~å„+¨ì
LO\Ï~°∞. ^•xfl ÃÑ@∞ì|_çQÍ =∂iÛ#ѨC_»∞ Jk J`«ºkèHõ áêʼnõΩ_»∞ „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åº x~°fiǨÏ} x"ÕkHõx K«∂ã≤
=_ô`¤ À ÖˇH¯õ Hõ\<ì˜ å ‰õÄ_®, ÃÑ@∞ì|_ç =_ô`¤ Àã¨Ç¨ "≥#H˜¯ =zÛOk. #k, <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ ѨxH˜ ~åÉ’`ÀO^•? P#Hõ@ì xÅ=É’
1833Ö’ =zÛ# Q˘Ñ¨Ê Hõ~°∞=Ù ~ÀAÖ’¡ Kåb KåÅHõ `ÀO^•? Jx `«#H˜OHÍ L#fl ã¨O^ÕǨÅx =ºHõÎѨiKå_»∞.
^˘~°∞ˆH k#∞ã¨∞ ÉèíÜ«∞OHõ~° Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡ qã≤~° "ÕÜ«∞|_ç #@∞ì Ǩϟˆ~ãπ Ѩ^•ºÅ`À, K≥ÑÊ≤ # ^•xH˜ „ѨÉ∞«íè `«fiO ZO`«=∞Oz L^•
L#fl P „áêO`«OÖ’ WѨC_»∞ [#O âßOu`À#∞ `«$Ñ≤ÎÖ’#∞, ǨÏ~°} 1779 #∞Oz #k ѨHõ¯# Hõ@ìg∞^Õ *Ë|∞Ö’¡ KÕ`«∞Å∞
™ê~°O WzÛ# =~åÅ`À#∞ |`«∞‰õΩ`«∞<åfl~°∞. ÃÑ@∞ìH˘x =¸~°öOQÍ <åˆHO Jx xÅ|_ç K«∂ã¨∂Î LOk.
★ ★ ★ ★ ★
10. „Ѩ}ÏoHõ „áê~°OÉèí K«i„`«
1854Ö’ P#Hõ@ì, Z<Àfl ã¨O=`«û~åÅ #∞Oz L#fl ã¨=∞
Ü«∞OÖ’, ÃÑ· ™ê÷~Ú "åiÖ’ WOHÍ ^•x Ѩ@¡ ã¨O^ÕǨÏO LO_ç
áÈ~ÚOk. JO^Œ∞KÕ`« D x~å‡} „áê~°OÉèí ^Œâ◊ K«i„`«x H˘kÌQÍ
D Hõ^äŒ#O z=i ÉèÏQÆOÖ’ „QÆO^äŒã¨÷O KÕã¨∞Î<åfl#∞. "≥Ú`«ÎO
Hõ^äŒ KåÖÏ q+¨Ü«∂Å∞ É’kèã¨∞ÎOk Hõ#∞Hõ H˘O`« q=~°OQÍ...
1789Ö’ `«# Ѷ≤„|=i 3= `ås‰õΩ *Ï|∞Ö’ N *Ï<£
ã¨∞e¡"å<£, xˆ~Ìâ◊‰õΩÅ ã¨ÉèíH˜ QÀ^•=i Hõ$+¨‚ h~°∞ xÅ∞= KÕÜ«∂
eû# J=ã¨~°O q=iOKå_»∞.
1788Ö’ ÖˇÑ¶πì<≥O\ò Öˇ#fl<£ `«# Y~°∞Û`À 1786Ö’ QÀ^•
=iÖ’ â◊|i (shevaroy QÍ =º=ǨÏiOKå~°∞ - Hõ=#â◊~°‡)
Hõe¿ã KÀ@∞ ^•HÍ Ñ¨sH˜ΔOKåÅx ~å„+¨ì áêʼnõΩ_çH˜ „"å™ê_»∞.
1792Ö’ xˆ~Ìâ◊‰õΩÅ ã¨Éèí `«=Ú á¶È~üìã¨O`ü *Ïi˚H˜ „"åã≤#
*Ï|∞Ö’ Hõ$ëê‚ QÀ^•=i #^Œ∞Å#∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅ, <ÒHÍÜ«∂#O
^Œ$ëêì º ѨijeOKåeû# JQÆ`«ºO QÆ∞iOz „"å™ê~°∞. P `«~°∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 70

Ô~O_»= ÉèÏQÆO
N=∞u HÍ@<£ *Ï˝Ñ¨HÍÅ∞
=∂ `«e¡ QÍi Pã¨H˜ÎHõ~°"≥∞ÿ# QÀ^•=i lÖÏ¡ *Ï˝Ñ¨HÍÅ∞
D „H˜O^Œ á⁄O^Œ∞ Ѩ~∞° ã¨∞<Î åfl#∞. =∂ <å#flQÍiH˜ qѨs`«"∞≥ #ÿ
Éè∫uHõ „â◊=∞=Å¡ P~ÀQƺÉèíOQÆO – ^•x HÍ~°}OQÍ „H˜Ü«∂
jÅ"≥∞#ÿ Ѩ#∞Å∞ KÕÜ∞« ÖËx ã≤u÷ - P Ѩ#∞Å#∞ Ѩ#∞Å∞ XHõ^⌠◊
#∞Oz =∞~À ^Œâ◊H˜ fã¨∞‰õΩ"≥àϧeû# =ÚYº ã¨=∞Ü«∞OÖ’
PÜ«∞#x ÉèÏ~°OQÍ H˜OkH˜ QÆ∞O*ˇ PO^Àà◊# - ^ÕǨxH˜ =∞#
ã¨∞ûH˜ N„Ѷ¨∞O HÍ=Åã≤# ѨÓiÎ q„âßOu J=ã¨~°O.
''<å „Ñ≤Ü«∞"≥∞ÿ# Éèí~°Î QÀ^•=i _≥ÖÏìx "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«\ÏxH˜
`«# Ѩ^äŒHÍÅx ѨOѨQÍ PÜ«∞##∞ P lÖÏ¡H˜ JkèHÍiHõQÍ
xÜ«∞q∞OKå~°∞. PÜ«∞# `«# Ѩ^Œq ã‘fiHõiOKå~°∞. =∂ áêѨ,
"Õ∞=Ú QÀ^•=i f~å#fl L#fl `ÀѨÙÖ’ L<åflO. Jk ~å[
=∞O„_çH˜ 4 "≥∞àÿ §◊ ^Œ∂~°OÖ’ LOk. `å\˜ ^Œ∂ÖÏÅ`À#∞ `å\Ï
‰õΩÅ`À#∞ XHõ "≥∂@ WÅ∞¡ xÅɡ\Ïì~∞° . 3 QÆ∞_®~åÅ∞ "Õ™ê~°∞.
Jk =∂ P#O^Œ Éèí=#O. Z<Àfl qã¨Î $`«"≥∞ÿ# ÃÑ^ŒÌ P㨉õΩÎÅ`À
"Õ∞=Ú <å‰õΩ `«e¡QÍ ÉèÏ~°ºQÍ =∞iH˘xfl =ºH˜ÎQÆ`«"≥∞ÿ# P㨉õΩÎ
Å∞`À "Õ∞=Ú =∂ WO\’¡ L<åflO. =∞#ºO [fi~åÅ∞ =∞m§
=∞m§ ~å=@O `«Ñ≤ÊOz ^Õ=Ù_»∞ =∂ P~ÀQƺO q+¨Ü«∞OÖ’
^ŒÜ«∞QÍ K«∂âß_»∞. =∂ "≥∂@ WO\’¡ =∂‰õΩ WOHÀ =Ú^Œ∞ÌÅ
áêѨ ѨÙ\˜ìOk. PáêѨ =Ú^Œ∞ÌÅ K«∂ѨÙÅ∞ KÕ+¨ìÅ∞, Ѩx #∞Oz
Jeã≤ =zÛ# P"≥∞ `«O„_çH˜ ZO`À JÅã¨@ fˆ~Ûq (`å*Ï`«#O
HõeyOKÕq) ^Õ=Ù_çH˜ 12 <≥ÅÅ `«~°∞"å`« P"≥∞#∞ `«# ^ŒQÆæ~°H˜
Ñ≤eÑ≤OK«∞HÀ"åÅxÑ≤OzOk. "Õ∞=Ú #n f~åxfl L#fl ~å[
=∞O„_ç â◊‡âß#"å\˜HõÖ’ P"≥∞#∞ Y##O KÕ™êO.
QÀ^•=i f~°OÖ’ =∂ WÅ∞¡, Wã¨Hõ <ÕŠѨHõ¯<Õ LOk.
U_®kH˜ 9 <≥ÅÅ∞ =∂ =ã¨u ѨHõ¯# H˘xfl "≥∞ÿà◊§ "≥∞i¿ã
Wã¨Hõ Ѩ~°K«∞H˘x LO_Õk. ^•x =∞^茺֒ XHõ #k áêÜ«∞,
K≥ѨCHÀ^Œy#O`« "≥_»Å∞Ê# áê~°∞`«∂ LO_Õk.
=∂‰õΩ ^ŒQÆæ~°QÍ XHõ „QÍ=∞O LOk. JHõ¯_» #∞Oz =KÕÛ
c^Œ„ã‘ÅÎ ∞ K«∂_»_®xH˜ *Ïe Hõeyã¨∞OÎ _Õ"å~°∞. "å~°∞ HÍÅ∞`«∞#fl
Wã¨∞HõÖ’ ~°HõΔ} ÖËx HÍà◊§`À Hõ+¨ìѨ_»∞ÎO_Õ "å~°∞. KåÖÏ™ê~°∞¡
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
"åà◊§ K«OHõÖ’¡ a_»¤Å∞O_Õ"å~°∞. <≥uÎg∞^Œ F K«\’ì, ‰õΩO_À
xÅHõ_»QÍ ÃÑ@∞ìH˘x h~°∞ fã¨∞‰õΩ"≥àı§"å~°∞. KåÖÏ Wà◊§H˜
Jq ~ÀA‰õΩ ã¨iѨ_Õ hà◊√§.
„QÍ=∞O, JO^Œ∞Ö’x =∞#∞+¨μºÅ∞ Ju =ÚiH˜QÍ#∞ [|∞ƒ
QÍ#∞ L<åfl~°x K≥ѨÊ=Åã≤# J=ã¨~°O ÖË^Œ∞. <ÕÅ á⁄_çQÍ#∞,
ѨO@ "≥ÚHõ¯Å∞ QÍx, QÆ_Q¤ç Í#∞ ÖËHõ =\˜ì QÍ#∞, ã¨O=`«û~°OÖ’
KåÖÏ ÉèÏQÆO LO_ç, ^Œ∞~°^Œ$+¨ì=O`«"≥∞ÿ# Ѩâ◊√=ÙÅH˜ ѨxH˜
~åHõ LOk.
ZO`À ^•i„^ŒºO L<åfl JO`« `«‰õΩ¯= aK«Û"≥∞`«∞ÎH˘<Õ
"å~°∞O_Õ"å~°#fl PÖ’K«# WѨC_»∞ =ã¨∂Î =ÙO@∞Ok. D H˘`«Î
"åà◊√§ `«=∞ =∞^茺H˜ Uq∞ KÕÜ«∞_®xH˜ =KåÛ~À P c^Œ"åà◊§H˜
"≥Ú^Œ\’¡ J~°OÌ QÍ ÖË^∞Œ . HÍx "åÔ~ѨC_»∞ Q“~°=OQÍ#∞, =∞Oz
QÍ#∞, ã¨O`À+¨OQÍ#∞ =∂`À LO_Õ"å~°∞. |Ǩï=∂#O W¿ãÎ
Hõ$`«[`˝ « K«∂Ñ≤OKÕ"å~°∞. ZѨC_»∂ W|ƒOk HõeyOKÕ "å~°∞ HÍ^Œ∞.
H˘O_»g∞^Œ "å# Ѩ_ç ÃãÅÜÕ∞~°¡x "åQÆ∞Åx xOáêHõ, =~°
^ŒÅ∞ =zÛ# ã¨=∞Ü«∞OÖ’ É’Öˇ_»O`« h~°∞ JOkã¨∂Î P
ѨÙ}º#k, Wã¨Hõ <ÕÅÖ’ „Ѩ=Ç≤ÏOKÕk. KåÖÏ JO^ŒOQÍ K«∂_»
\ÏxH˜ L<åfl, Hõ#Ѩ_»‰õΩO_® ã¨=Ú„^ŒOÖ’H˜ Ѩ~°∞QÆ∞Å∞ fÜ«∞
\ÏxH˜ ZO`À ¿ãѨ٠Ѩ@ìHõ, P „áêO`« „Ѩ[ʼnõΩ U q^èŒOQÍ#∞
LѨÜ≥∂QÆѨ_»‰õΩO_® áÈÜÕ∞k.
1847-48 `«ÅÃÑ\˜ì# Ѩ#∞Å∞ xO_»∞ =∞#ã¨∞`À "≥Ú^ŒÅ
Ü«∂º~Ú. `ÀѨÙ, ǨÏ_®q_ç x=∞QÆfl`«Å`À ‰õÄ_ç# ~°OQÆOQÍ
=∂iOk. JkèHÍ~°∞Å∞ z#fl JkèHÍ~°∞Å∞ Hõeã≤ 12 =∞Okx
„ѨÉèí∞`«fiO, W@∞HõÅ∞ KÕÜ«∞@O, ^Œ∞OQÆÅ∞ HÀÜ«∞@O, ~åà◊√§
`«=fi@O, W#Ѩ W`«Î_ç Ѩ#∞ÅÖ’ ã¨Ç¨Ü«∞O KÕÜ«∞\ÏxH˜ ѨO
Ñ≤Ok. ÃÑ^ŒÌ Hõ~å‡QÍ~åÅ∞, x=∞QÆfl`«, â◊H˜Î HõŠѨx"å~°∞, ÃÑ^ŒÌ
ÃÑ@∞ì# ѨÙ~ÀQÆu ™êkèOK«=K«Û#fl Pâ◊, ^è≥·~°ºO HõeyOKå~°∞.
H˘kÌ =º=kèÖ’<Õ 1300 =∞Ok Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊ HÍi‡‰õΩÅx
ѨxÖ’H˜ fã¨∞H˘<åfl~°∞. "≥Ú^Œ\’¡ "åà◊§H˜ H˘`«Î"≥·# Ѩ#∞Å#∞
fã¨∞HÀ_®xH˜ "å~°∞ ÉèíÜ«∞Ѩ_»@O, "åà◊§x |Å=O`«ÃÑ@ì_»O
[iy<å, `«fi~°Ö’<Õ Ñ¨x "åiH˜ #zÛ#^≥·Ok. =ÚYºOQÍ, "åi
Ѩ@¡ ^ŒÜ«∞`À =º=ǨÏiOK«@O, J}z"Õ`«x J#∞=∞uOK«Hõ
áÈ=@O, „Hõ=∞O `«Ñʨ ‰õΩO_® ~ÀA "ås ‰õÄbe=fi@O [~°Q∞Æ
`«∞O_»_»O`À "å~°∞ Ѩx ã¨÷ÅOÖ’ =Úã¨∞~°∞H˘x, W+¨ìOQÍ#∞
ÉÏQÍ#∞ Ѩx KÕÜ«∞™êQÍ~°∞. â◊x"å~°O <å_»∞ Pk"å~°O ‰õÄb
71
‰õÄ_® WKÕÛ"å~°∞. Pk"å~°O Ѩx [~°QÆ\ÏxH˜ J#∞=∞u ÖËHõ =∞ǨχnÜ«∞ =∞`« qâßfiã¨O ÖËx "å~°∞ P`«‡ qHÍã¨O ÖËx
áÈ=@O, Ѩx "åiH˜ q„âßOu LO@∞O^Œx D U~åÊ@∞. "å~°∞ heathens - Hõ=#â◊~°‡) P =∂@Å∞ q#fl ZO`«=∞Ok
„Ѩf Ѩx ~ÀA Ѩx =Úy¿ã ã¨=∞Ü«∂xH˜ J~°úQÆO@ J`«x ^Õ=Ùx Pj~åfi^ŒO L#fl =∂@Å∞ q<åfl~À P rq`åxfl
=ÚO^Œ∞ „Ѩf =Ú~îåH˜, "Õ∞„ã‘ÎQÍ L#fl J`«#∞ =∞#∞+¨μºÅ ZOK«∞‰õΩ<åfl~À Z=~°∞ K≥ѨÊQÆÅ~°∞?
¿Ñ~°∞ ÃÑ\ì̃ q_çq_çQÍ Ñ≤ez P ~ÀA ‰õÄe KÕuÖ’ ÃÑ>Ë"ì å_»∞. Pã¨H˜ÎHõ~°=Ú x=∞QÆfl=Ú J~Ú# ѨxÖ’ HÍÅO QÆ_çz
Ѩx ã¨=∞Ü«∂#O`«~°O XHõ `«∞áêH© ¿ÑÖËÛ"å~°∞. Jk "å~°∞ áÈ~ÚOk. "Õ∞=ÚO@∞#fl KÀ@∞ JO`å ǨÏ_®q_çQÍ#∞ HÀÖÏ
Ѩx =keÃÑ\˜ì "≥àı§ ã¨fi`«O„`åxH˜ ã¨OˆH`«O. nx =Å¡ Ѩ# ǨÏÅOQÍ#∞ `«Ü«∂~°~Ú JHõ¯_» LO_»_»O P#O^ŒHõ~°O
Ü«∂ºHõ "Õz LO_ç, `«=Ú ÉèÏ~åºÑ≤Å¡Å`À QÆ_ç¿Ñ ã¨=∞Ü«∞O, H͉õΩO_® áÈ~ÚOk. P ^ŒQÆæ~°Ö’ <Õ L#fl z#fl QÆ∞@ì g∞^Œ
=$^è• KÕã¨∞HÀ#Hõ¯ˆ~¡HõáÈÜÕ∞k. uO_çH˜ PÅ㨺O J=@O Ji WOH˘OK≥ <åE‰õΩ qâßÅ=Ú J~Ú# WÅ∞¡ =∂ HÀã¨O Hõ\Ïì~∞° .
Hõ>Ëìk. =∂=¸Å∞QÍ JO`«=∞Ok ‰õÄbÅ∞ ѨxKÕ¿ã KÀ@ HÍx Jk #kH˜ H˘OK≥O ^Œ∂~°O. ^•xÔH<Àfl gà◊√§ XHõ J™œ
™ê^è•~°}OQÍ P q^èŒOQÍ [~°∞QÆ∞`«∂ LO@∞Ok. Hõ~°ºO L<åfl~Ú. =∂ QÆ∞@ì ~åà◊§ ã¨~°Ñ¶¨~å KÕÜ«∞\ÏxH˜ KåÖÏ
Z<Àfl „áêO`åÅ "å~°∞ Z<Àfl ‰õΩÖÏÅ "å~°∞ XHõKÀ@ gÅ∞QÍ LOk. JHõ¯_» #∞Oz P#Hõ@ìH˜ `«qfi# ~åà◊§#∞
‰õÄ_ç LO_»@O K«∂ã≤ =∞# =∞`« „ѨKå~°‰õΩÖˇ·# ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å∞ "≥∂ã¨∞‰õΩ áÈ=\ÏxH˜ ~Ô Å· ∞ =∂~°Oæ "Õ™ê~°∞. ~åà◊√§ ¿ÑeÛ#ѨC_»∞
''ÉèíQÆ=O`«∞_ç =∂@ É’kèOK«\ÏxH˜ Z@∞=O\˜ J=HÍâ◊O!—— P =ÚHõ¯Å∞ =∂ WO\˜ g∞^Œ, K«∞@∂ì â◊|ÌO KÕã¨∂Î =zÛ Ñ¨_»
J#∞HÀ‰õΩO_® LO_»ÖHË áõ ÈÜÕ∞"å~°∞. =∞`« „ѨKå~°‰Ωõ Å∞, qq^èŒ ™êQÍ~Ú. XHõ „Ѩ`ÕºHõ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ "å~åÎǨÏ~°∞_»∞ =zÛ =∂
WO\˜H˜ 100 QÆ*ÏÅÖ’ _»[#¡ H˘nÌ ¿ÑÅ∞à◊√§ [~°∞QÆ∞`å~Ú
"≥∞ÿ# KåÖÏ ã¨÷ÖÏÅ #∞Oz =KÕÛ"å~°∞. ѨÓ[º ÃÇÏ„h á¶êH±û
Hõ#∞Hõ ''Ñ≤Å¡efl ˆHΔ=∞OQÍ WO\’¡H˜ Ñ≤eÑ≤OK«∞HÀO_ç. q∞ã‘ûãπ——
ã≤.Z"£∞.Zãπ. JѨC_»∞ =∞zbѨ@flOÖ’ LO_ç PÜ«∞# `≥Å∞QÆ∞
(Ü«∞[=∂#∞~åÖÏ) JO@∂ ã¨ÖÏ"£∞ ÃÑ\ì̃ K≥ÑÊ≤ áÈÜ«∂_»∞. =∂
=∂>Ë¡_Õ [#O JO>Ë Q˘Ñ¨Ê Pã¨H˜Î K«∂Ñ≤ã¨∂Î LO_Õ "å_»∞.
WÅ∞¡ Z<Àfl KÀ@¡ c@Å∞ "Õã≤ "å\˜ QÆ∞O_® "≥Å∞`«∞~°∞ =KÕÛk.
JѨC_»∞ _≥ÖÏìÖ’ KåÖÏ HÍÅOQÍ Ñ¨xKÕã∞¨ #Î fl =∞`« „ѨKå~°Hõ
áê=ÚÅ∞ ‰õÄ_® áêѨO ÉÏQÍ ¿ÑÅ∞à◊√§`À JkiáÈ~Ú
ã¨Oã¨÷ LO_Õk. P ã¨Oã¨÷ `åÅ∞‰õΩ N É∫_≥<£ KåÖÏ Z‰õΩ¯=™ê~°∞¡
=∂ WÅ∞¡ ѨkÅO J#∞H˘x â◊~°}∞ á⁄O^•~Ú. PÜ«∂ XHõ
[<åxfl K«∂_» =KÕÛ"å_»∞. ™êÜ«∞O„`«O, Ñ≤Å¡efl K«∂ã¨∞Î#flk, ѨiÔQ`«∞ΉõΩ =zÛ XHõ ÃÑ^ŒÌ
Ѷ¨e`«O QÆ∞iOz K≥ѨÊ_®xH˜ ÃÑ^ŒÌQÍ Ug∞ ÖË^Œ∞. XHõ `åK«∞áê=Ú QÆkÖ’H˜ *Ï~°∞`«∂ =zÛO^Œx K≥Ñ≤ÊOk. "Õ∞=Ú
ã¨OѶ¨∞@# (^Õ=Ùx) =∂@ =$^è• J=ÖË^Œx `≥eÑ≤ =∂‰õΩ Pâ◊ K«∂_»\ÏxH˜ "≥àϧO. Ñ≤Å¡Åx "Õˆ~ KÀ@∞‰õΩ fã¨∞‰õΩ"≥àϧO.
HõeyOzOk. XHõ =∞`« „ѨKå~°‰Ωõ _»∞ ~åà◊§ `«=fiHÍÅ „Ѩ^âÕ O◊ Ö’ HÍx áê=Ú ZHõ¯_® HõxÑ≤OK« ÖË^Œ∞. HÍx P"≥∞ áê=Ú JHõ¯_Õ
#_»∞ã¨∞OÎ _»QÍ Ñ¨x "åiÖ’ <˘Hõix q∞ye# "å~°∞ Uã¨∞„H©ã∞¨ ‰Î Ωõ ZHõ¯_À LO^Œx J#™êyOk. JO^Œ∞KÕ`« P"≥∞ˆH JHõ¯_»
K≥Ok#O^Œ∞‰õΩ P@Å∞ Ѩ\ ˜ìã¨∞Î<åfl~°∞. UO [~°∞QÆ∞`ÀO^Œx N HõxÃÑ@∞ìH˘x LO_»=∞x K≥áêÊ=Ú. H˘kÌ¿ãѨ٠QÆ_çzO^À ÖË^À
É∫_≥<£ J_çy#ѨC_»∞ ''J`«<Ñ≥ C¨ _»∞ Uã¨∞„H©ã∞¨ Î QÆ∞iOz PÜ«∞# P"≥∞ ˆHHõ qxÑ≤OzOk. <å Éèí~°Î `«∞áêH˜ fã¨∞H˘x ¿ã=‰õΩ_»∞
=∂@ QÆ∞iOz `«Å∞ã¨∂Î LO\Ï_»#flk x["Õ∞——#x K≥áêÊ~°∞. nѨO fã¨∞‰õΩ~åQÍ P QÆkÖ’H˜ "≥àϧ_»∞. <Õ#∞ <å ™È^Œi
=∞~À Ô~O_»∞ ~ÀAÅ∞ áÈÜ«∂Hõ É∫_≥<£ =∞m§ JHõ¯_» K≥=ÙÅ∞ iH˜¯OK«∞H˘x q#™êQÍ=Ú. H˘xfl x=ÚëêÅ áê@∞
=∞iO`« `≥Å∞ã¨∞H˘<Õ xq∞`«ÎO "≥àϧ_»∞. J~Ú`Õ J`«#∞ HõÅ~å U â◊|Ì=¸ ÖË^Œ∞. P `«~°∞"å`« `«∞áêH© ¿Ñe# â◊|ÌO =zÛOk.
=zÛ Ñ¨x =∂#∞H˘<åfl_»x J`«x `À\˜ "å~°∞ ''#∞=Ùfi Kå=Ù U"≥∞ÿO^À K«∂^•Ì=∞x <Õ#∞ "≥àϧ#∞. <Õ#∞ QÆkÖ’ „Ѩ"Õtã¨∞ÎO
QÆ∞iOz ÉèíÜ«∞Ѩ_»#Hõ¯ˆ~¡^Œ∞. #∞=Ùfi Uã¨∞„H©ã¨∞Î ã¨xflkèH˜ _»QÍ<Õ, <å Éèí~°Î =∞m§ ¿ÑÖÏÛ_»∞. `«∞áêH˜ Q˘@ìO ™⁄~°∞QÆ∞Å
áÈ`«∞<åfl=Ù—— JO@∂ "ÕàÏHÀà◊O KÕã¨∂Î<Õ =Ù<åfl~°∞. J`«#∞ P |Å¡ H˜O^Œ LOk. JHõ¯_» áê=Ú ^•‰õΩ¯x LOk. P ~ÀA
~å„u K«xáÈ`«∂ ÉèÏ~°º`À, `«#H˜ P`«‡ qHÍã¨O ÖËx "åi <Õ#∞ K«∂ã≤# ^Œ$â◊ºO =∞iÛáÈÖËxk. Ѩ_»QÆqÑ≤Ê `ÀHõ g∞^Œ
=∞`« Hõ~°‡HÍO_» [iѨOK«=^ŒÌx HÀ~å_»∞. (Ü«¸^Œ∞ „ÔH·ã¨Î= xÅ|_çOk, "≥Ú`«ÎO Z`«∞ÎH˜, <åeHõÅ∞ |Ü«∞\˜H˜ ÃÑ\˜ì |∞ã¨
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 72
H˘\ì™êyOk. áêѨO <˘Ñ≤Ê`À ^•xH˜ JO`«‰õΩ q∞Oz UO `«#∞ K≥_»∞ "å~°Î `≥KåÛ#x K≥áêÊ_»∞. ~å„u #k =∞@ìO QÆ=∞
K≥Ü«∞º\ÏxH˜ â◊H˜Î ÖË^Œ∞. (N=∞u ^•xx #_»∞=Ú qiyOk xOK«^ŒQÆæO`« ÃÑiyO^Œx á⁄^Œ∞Ì<Õfl ^•xfl =∞m§ ѨsH˜ΔOK«QÍ
Jx Hõ^• JO@∞Ok. JѨC_»∞ áê=Ú "≥Ú`«ÎO Z`«∞ÎH˜ xÅ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ H˘#™êQÆ@O QÆ∞iOz J#∞=∂#O ÖËHáõ È~ÚO^Œx
|_»ÖË^Œ∞ - Hõ=#â◊~°‡) ^•xfl `«fi~°QÍ =^Œ∞Å∞ÛH˘<åflO. P =~°^Œ "≥Ú^ŒÖˇ·O^Œx K≥áêÊ_»∞. P Hõ^äŒ =Úyã¨∂Î ''P Hõ@∞ì_»∞Ö’
`«~°∞"å`« "Õ∞=Ú ZѨC_»∂ ^ŒQÆæ~° pѨÙ~°∞ Hõé], *’à◊√§ ^ŒQÆæ~°∞O U ÉèÏQÆ=¸xÅ∞ã¨∞ÎO^Œ#fl #=∞‡HõO ÖË^Œ∞. =~°^Œ 3 "å~åÅ
K«∞HÀ‰õΩO_® Ѩ_»∞HÀ¯ÖË^Œ∞. =ÚO^Õ =™ÈÎOk—— J<åfl_»∞. <å‰õΩ <å Éèí~°Î`À K≥¿ÑÊ ^è≥·~°ºO
XHõ¯™êi <Õ#∞ Ñ≤Å¡Å`À Hõeã≤ ~åà◊√§ ¿ÑÅÛ@O K«∂_®¤xH˜ ÖË^ŒxÑ≤OzOk. PÜ«∞# =∞~°}ÏxH˜ ^•~°O`À "Õàϧ_»∞Î<åfl_»∞.
"≥àϧ#∞. "Õ∞=Ú ˆHΔ=∞"≥∞ÿ# KÀ>Ë xÅÉ_®¤O. HÍx ¿Ñe# ~åà◊§ Wk K≥¿ÑÎ =∞~°}˜OK«=K«∞Û.
=ÚHõ¯Å∞ J#∞HÀx kâ◊Ö’ Zy~å~Ú. =∂‰õΩ Q˘Ñ¨Ê „Ѩ=∂^ =∞iH˘O`«¿ãÃÑ<· å <å Éè~í Hΰ © "å~°Î `≥eÜ«∞‰õΩO_® LOKåÅx
ŒHõ~°"≥∞ÿ# QÍÜ«∂Å∞ `«QÆʼnõΩO_® H˘kÌÖ’ `«áêÊ~Ú. "å~åÎǨÏ~°∞x "≥o§á⁄=∞‡x |u=∂ÖÏ#∞. J~Ú`Õ J`«#∞
D ã¨=∞Ü«∞O JO`å ~åà◊√§ #kÖ’ áÈã¨∞Î<åfl~°∞. P#Hõ@ì ^•x=Å¡ ÖÏÉèíO ÖË^Œx *Ï˝#O`À ["åaKåÛ_»∞. L^ŒÜ«∂<Õfl
x~å‡}O =ÚO^Œ∞‰õΩ "≥à’ÎOk. ^•x=Å¡ Pã¨H˜Î, L`ÕÎ*ÏÅ∞, =∞#∞+¨μºÅ∞ =zÛ K≥áêÎ~∞° Hõ#∞Hõ <Õ#∞ <å‰õΩ KÕ`<« #·≥ O`« K«H¯õ QÍ
PÜ«∞#H˜ P "å~°Î "≥O@<Õ JOkOK«@O =∞Oz^Œ<åfl_»∞. `«#∞
Z‰õΩ¯=QÍ LO_Õq. Ѩx"ÕQÆO ѨÙOA‰õΩOk. HÍi‡‰õΩÅ∞ `«=∞
KÕÜ«∂eûOk U"≥∞ÿ<å LO_ç PÜ«∞# P[˝ W¿ãÎ KÕÜ«∞_®xH˜
â◊H˜Î=OK«#ÖˉõΩO_® Hõ+≤ìã¨∞Î<åfl~°∞. E<£ 20# =~°^ŒÅ∞ =™êÎ
QÍ#∞ "Õz LO\Ï#<åfl_»∞. <Õ#∞ P ÉèÜ í ∞« OHõ~"° ∞≥ #ÿ "å~°Î PÜ«∞
Ü«∞x TÇ≤Ïã¨∞<Î åflO. =∂ PÖ’K«#Åhfl H˘kÌ "å~åÅ∞QÍ Ñ¨zÛQÍ
#‰õΩ U q^èŒOQÍ K≥áêÊ<À `≥eÜ«∞^Œ∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =∂
L#fl P#Hõ@ì g∞^Õ L<åfl~Ú. ѨÓ~°Î=Ù`«∞O^•? QÍ~°_ç Pi
W^ŒÌiH˜ ^≥·= ã¨Ç¨Ü«∞O ÅaèOz LO@∞Ok. PÜ«∞# =∞ø#OQÍ
QÆ\ ˜ìѨ_»∞ÎO^•. =~°^Œ h~°∞ =zÛ#ѨC_»∞ P Q˘Ñ¨Ê h\˜ Ѩi Ѩ_∞» ‰õΩx LO_»QÍ Hõ@_ì ®xfl HÍáê_»\ÏxH˜ KÕÜ∞« QÆey#k Ug∞
=∂}O Ü≥ÚHõ¯ XuÎ_çx `«@∞ìH˘O@∞O^•? ÖË^xŒ `≥eã≤, ''^Õ=Ù_»<Õ "å_»∞ g∞ "≥Ñ· Ù¨ ÖËHáõ È`Õ g∞ˆ~O KÕ™êÎ~∞° ——
QÆ`« ã¨O=`«û~°O P L^èŒ$`åxfl K«∂™êO. JO^Œ∞Ö’ H˘@∞ì Jx J_çQÍ#∞. ''##∞fl <Õ#∞ <åâ◊#O KÕã∞¨ H˘O\Ï#∞—— Jx KåÖÏ
H˘zÛ# ^Œ∞OQÆÅ∂, "Õà◊§Ö’ ã¨Ç¨ T_»Éˇ~°Hõ |_»¤ K≥@∞¡, Wà◊§ „ѨâßO`«OQÍ ["å|∞ K≥áêÊ~°∞. HÍx PÜ«∞# Ѩ@¡ ÉèQí =Æ O`«∞_»∞
HõÑC¨ Å∞, [O`«∞=ÙÅ∂ K«∂™êO. P ã¨O=`«û~°O =~°^Œ gÖˇ#· O`« <åfl_»∞-Hõ+¨ìHÍÅOÖ’ ã¨Ç¨Ü«∞O KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ `«Ñ¨ÊHõ L<åfl_»∞.
PÅ㨺OQÍ ~å"åÅx HÀ~°∞HÀ=@"Õ∞ "Õ∞=Ú KÕÜ«∞QÆeyOk. PÜ«∞# `«# „ѨâßO`« z`«∞_Î ·≥ L<åfl_»∞ (ÉèQí =Æ O`«∞xÃÑ· ÉèÏ~°O"Õã)≤ .
D ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =ÚY∞º_»∞ Ѩx KÕÜ«∞@O =Å# JÅã≤ #k á⁄OQÆ∞`«∂ á⁄OQÆ∞`«∂ áÈ~Ú P "≥Ú`«ÎO Hõ@ì_»O
áÈ~Ú JiyáÈ~Ú, ÉÏ^茺`«`À, P`«~°∞`«`À P =ÚYº"≥∞ÿ# HõxÑ≤OK«‰õΩO_® =ÚOKÕã≤Ok. "Õ∞=Ú "Õz LO_»_»O =∂„`«"Õ∞
ã¨=∞Ü«∞O „Ѩ=∂^ŒHõ~°OQÍ [|∞ƒ Ѩ_®¤_»∞. „â◊=∞H˜ `À_»∞ =_» KÕÜ∞« QÆeyOk. h~°∞ fÜ«∞‰õΩ=ÚO^Œ∞ =∞„^•ã¨∞ #∞Oz Pqi`À
^≥|ƒ`«QÅÆ @O`À PǨ~°O J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ PǨ~°O #_çKÕ ã‘ì=∞~°∞ Ѩ_»=x, q∞„`«∞Å∞, PÜ«∞# P~ÀQƺO QÆ∞iOz
¿Ñ~°∞ K≥Ñ≤Ê<å "åã¨# =zÛ<å PÜ«∞#H˜ qѨs`«OQÍ "åOu PO^Àà◊# K≥Ok, PÜ«∞##∞ fã¨∞‰õΩáÈ_®xH˜ ѨOáê~°∞.
=zÛ#@∞ìO_Õk. P ã≤÷uÖ’ PÜ«∞# H˘kÌ ~å„uO|=à◊√§ ѨHõ¯ =ÚYºOQÍ ~å„+ì̈áêʼnõΩ_»∞ ^ŒÜ∞« `À PÜ«∞# „â◊^úŒ =Ç≤ÏOKå_»∞.
ZHͯ_»∞. <Õ#∞ P#Hõ@ì QÆ∞iOz PÖ’zOK«@O =∂<Õ™ê#∞. XHõ q"åÇ≤Ï`«∞_≥·# JkèHÍi =∂ WO\’¡ LO_ç =∂ Ñ≤Å¡Å#∞
<å ǨÏ$^ŒÜ∞« O JO`å PÜ«∞# QÆ∞iOz# ÉèÜ í ∞« O`À xO_çáÈ~ÚOk. K«∂ã≤ ÃÑ@ì_®xH˜ ^ŒÜ«∞`À ã≤^ŒúѨ_®¤_»∞. ^•O`À "Õ∞q∞^ŒÌ~°O
PO^Àà◊# HõeyOz# XHõ ~å„u, `≥Å"å~°∞`«∞O_»QÍ, ɡOQÆ∞à◊¥~°∞H˜ "≥àϧO.
H˘kÌQÍ Ñ¨zÛ QÍe Ñ‘Å∞ÛH˘O^•=∞x H˘O_»g∞kH˜ H˘xfl J_»∞ "Õ∞=Ú |Ü«∞ÖË~Ì \° ÏxH˜ =ÚO^À, P `«~∞° "å`« "≥O@<Õ<À QÆ∞~°∞Î
QÆ∞Å∞ "Õ™ê#∞. <Õ#∞ JHõ¯_» xÅ|_ç #kx K«∂ã¨∞ÎO>Ë XHõ ÖË^Œ∞. HÍx ^Õ=Ùx Ju ^ŒÜ«∞KÕ`« ÃÑ^ŒÌQÍ P#Hõ@ìH˜ K≥~°∞Ѩ٠[~°QÆ
Ü«Ú= JkèHÍi <å "≥·¿Ñ J_»∞QÆ∞Å∞ "Õã¨∂Î, H˘O_» Z‰õΩ¯`«∂ ÖË^xŒ q<åfl#∞. Hõ@_ì O» TÇ≤ÏOz# ^•xHõO>Ë Q˘Ñ¨ÊQÍ xÅ|_çOk.——
HõxÑ≤OK«@O Pâ◊Û~°ºO HõeyOzOk. J`«#∞ ##∞fl KÕ~åHõ ★ ★ ★ ★ ★

ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 73

 =∂ J=∞‡ „"åã≤Ok JO`«=~°ˆH. WHõ <Õ#∞ <å Hõ^äŒ#O
™êy™êÎ#∞. P =~°^ÅŒ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ h~°∞ Q˘Ñ¨Ê |ÅO`À =zÛ,
W~°∞"≥·Ñ¨ÙÖÏ L#fl ѨšѨ٠„Ѩ^Õâßxfl =ÚOz, ^•iÖ’ L#fl
J_»O¤ ‰õΩÅxflO\˜x H˘>Ëãì ∞¨ H˘O@∂ áÈ~ÚOk. J@∞=O\˜ XHõ
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ "Õ∞=Ú WO\’¡ ÖË=Ú. =∂ ¿ãflÇ≤Ï`«∞ÖÁHõ~°∞ XHõ
J™ê^è•~°} ^Œ$â◊ºO QÆ∞iOz K≥áêÊ~°∞.
h~°∞ =∂ WO\˜Ö’H˜ =KÕÛã≤Ok, =∂ WÅ∞¡ ѨšOÖ’ L#fl
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =∂ ÃÑ>ˇìÅ∞, |∞@ìÅ∞, ‰õΩsÛÅ∞ |Å¡Å∞ =∂ x"å
ã¨OÖ’ L#fl Jxfl ~°HÍÅ =ã¨∞Î=ÙÅ∞ H˘@∞ì‰õΩáÈÜ«∂~Ú.
JO^Œ∞Ö’ =∂ <å#flQÍi Z`«∞Î \’Ñ≤ Jk L#fl `«Q~Æ Ñ° Ù¨ ÃÑ>ˇ`ì À
ã¨Ç¨ =∂ J=∂‡ <å#fl ZѨC_»∞ Hõeã≤ K«^Œ∞=Ù`«∂ `«=∞H˜
#zÛ# ÉÏQÍÅ#∞ ÃÑxûÖò`À QÆ∞~°∞Î ÃÑ@∞ìH˘#fl ѨÙã¨ÎHõ=¸
L<åfl~Ú. Jk =∞^•OQÆ∞Ü«∂<£ Ü≥ÚHõ¯ rq`« K«i„`« - XHõ
ã¨∞ÅÉèOí QÍ ^˘~°Hxõ ѨÙã¨HÎ Oõ -áê`« WOw¡+μ¨ Ö’ „"åã≤#k. J@∞
=O\˜ Q˘Ñ¨Ê Pã≤Î áÈ~å^Œ∞. Z`«∞Î \’Ñ‘x ‰õÄ_® gÖˇ·`Õ ~°H˜ΔO
Kåe. XHõ Ѩ_»=x "å\˜x ~°H˜ΔOK«\ÏxH˜ ѨOáê~°∞. W"åeì
=~°‰õΩ h\˜ =∞~°HõÅ`À xO_ç# P ѨÙã¨ÎHõO =∂ J~°ÅÖ’ P
=~°^ŒÅ QÆ∞~°∞ÎQÍ LOk.
<å‰õΩ Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ "Õ∞=Ú QÆ_çÑ≤# ~ÀAÅx `«Å∞K«∞
HÀ_»O KåÖÏ W+¨ìOQÍ LO@∞Ok. P ~ÀAÖ’¡ Ѩh ã¨~°^•
Hõeã≤ LO_Õq. WѨÊ\˜ =~°‰õΩ JÖψQ <å rq`«OÖ’ L#fl
J@∞=O\˜ ~ÀAÅ∞, JѨC_»∞ "≥Ú^ŒÅÜ«∂º~Ú. =∂ <å#flQÍ~°∞
`«# ǨÏ$^ŒÜ«∂xH˜ ^ŒQÆæÔ~·# ÅHõΔ ºO`À rqOKÕ =∞x+≤ Jx
=∞#O K«∂™êO. Ѩx Ѩ@¡ PÜ«∞# ÉèíH˜Î, ^•xfl ZO`« „â◊^Œú`À
z#fl q=~åÅ`À ã¨Ç¨ KÕ¿ã"å~°O>Ë, Jk PÜ«∞#H˜ KåÖÏ
Hõ+¨ì"≥∞ÿ#^≥·#㨈~, Jk PÜ«∞#`À Ѩx KÕ¿ã JO^Œig∞^Œ `«#
=Ú„^Œ "Õ¿ãk. P q^èŒOQÍ<Õ Jk <å g∞^Œ QÆ\ ˜ì ã¨Ê+¨ì"≥∞ÿ#
=Ú„^Œ "ÕÜ∞« @OÖ’ Pâ◊Û~°ºO ÖË^∞Œ . P `«~∞° "åu ã¨O=`«û~åÅÖ’
PÜ«∞#`À Z_»`≥QÆx ã¨Ç¨Ï"åã¨O, PÜ«∞# rq`« P㨉õΩΊѨ@¡
*Ï˝#O, <å‰õΩ#fl *Ï˝Ñ¨HÍÅ#∞ K≥~°Ñ¨‰õΩO_® "å_çQÍ LOKå~Ú.
JO^Œ∞KÕ`« ZO`À Q˘Ñ¨Ê P#O^ŒO`À P<å\˜ *Ï˝Ñ¨HÍÅ#∞
LOK«QÆ∞Å∞QÆ∞`«∞<åfl#∞.
<å Ju z#fl`«#Ѩ٠*Ï˝Ñ¨HÍÅH˜ "≥àÏÎ#∞. <Õ#∞ Ç≤ÏO^Œ∂
^Õâ◊OÖ’ z#fl Ñ≤Å¡QÍ L#flѨC_»∞ PÜ«∞xfl K«∂ã≤# QÆ∞~°∞Î.
"Õ∞=Ú JѨC_»∞ QÀ^•=i f~åxfl XHõ "≥∂@∞ WO\’¡ L<åflO.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
=∂ WÅ∞¡ F z#fl QÆ@∞ì g∞^Œ LOk. XHõ"≥·Ñ¨Ù ~åà◊§ `«=fiHÍÅ∞
[~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú, P ~åà◊√§ P#Hõ@ì x~å‡}O HÀã¨O PÜ«∞#
ÃÑ^ŒÌ JOQÆÅ`À WO\˜ #∞Oz |Ü«∞\˜H˜ "≥à√◊ #Î flѨC_»∞, ǨÖˇO_£
HÀ@∞, Z`«∞Î \’Ñ≤, L^ŒÜ«∞Ѩ٠ã¨∂~°º H˜~°}ÏÅ #∞Oz ~°HõΔ}QÍ,
K«∞@∂ì `ÀÅ∞ Ѩ@HÍ ^èŒiOz PÜ«∞# |Ü«∞@ #∞Oz =zÛ
#ѨC_»∞ L#fl PÜ«∞# ~°∂ѨO <å =∞#ã¨∞û g∞^Œ =Ú„^Œ "ÕãO≤ k.
^ŒH˜Δ} Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊Ѩ٠D „áêO`«OÖ’ "Õ_ç KåÖÏ Z‰õΩ¯=.
HÍx PÜ«∞# Jk `«# k#K«~°ºH˜ J_»∞¤~åhÜ«∞ ÖË^Œ∞. PÜ«∞#
`«# `À\˜ POˆQ¡Ü«ÚÅ∞ P "å`å=~°}OÖ’ fã¨∞H˘<Õ *Ï„QÆ`«Î
K«∂ã≤ KåÖÏ™ê~°∞¡ #=Ùfi‰õΩ<Õ"å_»∞. PÜ«∞# `«# =∞#∞+¨μºÅ
=∞^茺 P[˝Å∞ *Ïs KÕã¨∂Î, lÖÏ¡Ö’ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ „â◊^ŒúQÍ
Ѩijeã¨∂Î LO_Õ"å_»∞. ~ÀAÅ H˘nÌ áêÅ∞ `åQÆ∞`«∂ J~°\ ˜
Ѩà◊√§ uO@∂ QÆ_ç¿Ñ"å_»∞. `«#∞ "≥à◊√Î#fl „QÍ=∂Ö’¡ [#O
#∞Oz "å\˜x H˘kÌ ÃÑ·ã¨ÅH˜ (1 ~°∂áê~Ú ´ 192 ÃÑ·ã¨Å∞ -
Hõ=#â◊~°‡) H˘#∞‰õΩ¯<Õ"å_»∞.
P ÉèíiOK«~åx "Õ_çÖ’ KåÖÏ QÆO@Å∞ #_çKÕ"å_»∞. ^•x
„ѨÉèÏ=O, HÍÅOÖ’ PÜ«∞# g∞^Œ∞#fl@∞ì Hõ#Ѩ_Õk HÍ^Œ∞. HÍx
XHõ™êi WO\˜#∞Oz =¸_»∞ ~ÀAÅ áê@∞ #_»∞ã¨∂Î „Ѩܫ∂
}˜ã¨∂Î |Ü«∞@ LO_ç =zÛ#ѨC_»∞, <å‰õΩ QÆ∞~°∞ÎOk, P ã¨=∞
Ü«∞OÖ’ PÜ«∞# =∂ J=∞‡x ѨÅHõiOK«<≥·<å ÖË^Œ∞. <å‰õΩ
QÆ∞~°∞ÎOk, u#flQÍ `«# QÆkÖ’H˜ "≥o§ =∞OK«Og∞^Œ Ѩ_çáÈ~Ú
H˘xfl QÆO@Å áê@∞ x„^ŒáÈÜ«∂_»∞. x„^ŒáÈ~Ú ÖË=@O =Å¡
`Õ@Ѩ_ç ѨxH˜ áÈ=\ÏxH˜ ã≤^ŒÌO JÜ«∂º~°∞. PÜ«∞# „â◊=∞#∞
Ѩ\ Oì˜ K«∞ HÀ‰õΩO_® K«∞~°∞‰õΩQÍ P`«∞~°QÍ LO_ç `«#`À ѨxKÕ¿ã
"åix ‰õÄ_® n~°…HÍÅO Ѩxg∞^Œ, qã¨∞QÆ∞ J#∞‰õΩO_® Ѩx
KÕ~ÚOKÕ"å~°∞. JÖÏ¡ Jx PÜ«∞# Hõiî#∞_≥·# JkèHÍi HÍ^Œ∞.
PÜ«∞# H˜O^Œ Ѩx KÕ¿ã "å~åÜ«∞#x „¿Ñq∞OKÕ "å~°∞.
PÜ«∞#H˜ ¢ÔH·ã¨Î= =∞`« „ѨKå~° HÍ~åºÅO>Ë Q˘Ñ¨Ê „¿Ñ=∞.
JO^Œ∞Ö’ „ѨKå~°‰õΩÅx q∞OzáÈÜ«∂_»∞. PÜ«∞#, "å~°∞ U
K«iÛ âßYH˜ K≥Ok# "å~°∞ Jx J_çˆQ "å_»∞ HÍ^Œ∞, `≥e¿ãk
HÍ^Œ∞. "å~°O`å „Ñ¨Éèí∞=Ù ¿ã=‰õΩÖË! "å~°O`å =∞#∞+¨μºÅ P`«‡
HÀã¨O „â◊q∞OKÕ"åˆ~. ^≥·="å‰õΩ¯x =∂ K«∞@∂ì L#fl `≥eÜ«∞x
"åi HÀã¨O, ^•x „Ѩã∞¨ `÷ « Pj~åfi^•Å#∞, =ÚO^Œ∞ P#O^•xfl,
"≥∂ã¨∞‰õΩ"≥à◊√Î#fl "å~åÎǨÏ~°∞Å∞, PÜ«∞#Hõk KåÅ∞. "åiH˜ =∂
WO\˜H˜ `«Å∞ѨÙÅ∞ `≥iKÕ LO_Õq. Pu^䌺O, ™êfiQÆ`åÅ`À!
74
KåÖÏ=∞Ok, JO^Œ∞Ö’ „Ѩf"å~°∞ `«=∞ W|ƒO^Œ∞ÅÖ’ PÜ«∞# ™êÜ«∞O„`«O F z#fl áêѨ_çx Z`«∞ÎH˘x =zÛOk. P áêѨ_ç
„¿Ñ=∞ ѨÓ~°fiHõOQÍ WzÛ# |Ǩï=∞`«∞Å QÆ∞iOz PÜ«∞# `«Å g∞^Œ z#fl Ñ≤ÅHõ `«Ñ¨Ê Ug∞ ÖË^Œ∞. =O\˜ g∞^Œ |@ìÅ∞
™êfi~°ú~°Ç≤Ï`« ^ŒÜ«∞ QÆ∞iOz K≥ѨÊQÆÅ~°∞. ÖË=Ù. ''<Õ#∞ KåÖÏ XO@iQÍ LO@∞<åfl#∞. JO^Œ∞Hõx |*Ï~À¡
Pk"å~°O WOw¡+¨μ"åi HÀã¨O „áê~°ú#Å∞ [iˆQq. =∂ P _»|∞ƒ`À D áêѨ_çx H˘#∞‰õΩ¯<åfl#∞—— Jx K≥Ñ≤ÊOk.
`«O„_çQÍ~°∞ P „áê~°ú#Å∞ `«<Õ KÕ¿ã"å~°∞. `«#H˜+¨ì"≥∞ÿ# k=ٺŠP ~ÀA #∞Oz ÅzÛ `«# Ѩ#∞Å∞ KÕã¨∞‰õΩO@∂ áÈ`«∞O>Ë
XHõi ~°K#« Å #∞Oz „áê~°#ú Å∞ K«k"Õ"å~°∞. P ã¨O`À+¨H~õ "° ∞≥ #ÿ "å_»∞ F =¸Å |∞kÌQÍ ÉÏã≤OѨ@ìO "Õã¨∞H˘x ‰õÄ~°∞Ûx
Pk"å~°Ñ¨Ù „áê~°ú#Å∞ <å‰õΩ QÆ∞~°∞Î<åfl~Ú. "Õ∞=Ú L^ŒÜ«∞O LO_Õ"å_»∞. P"≥∞ P áêѨ_çx KåÖÏ „¿Ñq∞OKÕk. WÅ∞¡
P~°∞ QÆO@ʼnõΩ K«iÛH˜ "≥àı§ "åiq∞. JO`«HõO>Ë PÅ㨺OQÍ `«∞_»∞ã¨∞Î#flO`« ¿ãѨ٠P áêѨ_ç`À Hõ|∞~°∞¡ K≥ѨÓÎ, áêѨ_çH˜
"≥àıÎ P "Õ_çq∞ ÉèíiOK«@O Hõ+¨ì=∞ÜÕ∞ºk. áê_»∞`«∂ LO_Õk. P a_»¤ XHõ ã¨O=`«û~°O `«~°∞"å`« K«x
PÜ«∞# ^ŒÜ«∞ ^Õâ◊ „Ѩ[ŠѨ@¡ P™ê^è•~°}"≥∞ÿ#k, Jk áÈ~Ú#ѨÙ_»∞ P"≥∞ ǨÏ$^ŒÜ«∞O |^ŒÌÖˇ·áÈ~ÚOk.
`«# H˜O^Œ ѨxKÕã∞¨ #Î fl JO^Œi Ѩ@¡ LO_Õk. PÜ«∞#x JO^Œ~∞° =∂ <å#flQÍi ^ŒÜ«∞H˜ Hõ$`«[˝`« ѨÓ~°fiHõOQÍ =∂ Ñ≤Å¡ÅH˜
„¿Ñq∞OKÕ"å~°∞. PÜ«∞#x "åiOHÍ QÆ∞~°∞ÎOK«∞ H˘#fl@∞ì =∂‰õΩ J}∞‰õΩ=`À "å~°∞ z#fl z#fl |Ǩï=∞`«∞Å∞ `≥zÛ WKÕÛ"å~°∞.
K≥áêÊ~°∞. PÜ«∞# Hõ+¨ìO =Å# ÅaÌá⁄Ok# "å~°∞ JO^Œ~°∞ PÜ«∞#, =∂ J=∞‡QÍ~°∞ "åi â◊H˜Î "Õ∞~°‰õΩ [|∞ƒ`À<À, W|ƒO
PÜ«∞xfl ¿ãflÇ≤Ï`«∞_çQÍ „âıÜ∂≥ aèÖÏ+≤QÍ ZÅ¡ÑC¨ _»∂ K«∂¿ã"å~°∞. ^Œ∞Å`À<À L#fl "åiH˜ ã¨Ç¨Ü«∞O KÕ¿ã"å~°∞. LѨâ◊=∞#O
PÜ«∞# „Ѩu k#Ѩ٠„â◊=∞ =Å¡ Hõey# LѨÜÚ« Hõ"Î ∞≥ #ÿ Ѷe¨ `åÅ∞ HõeyOKÕ "å~°∞. ѨOK«^•~° zÅHõÅ∞, ÅHõ¯Ñ≤_`» Å« ∞ ÃÑ\˜ì Kå@Ö’¡
„Ѩ=Ç≤ÏOz# h\˜Ö’ "åiH˜ HõxÑ≤OKÕq. P h~°∞ PÜ«∞# =∂‰õΩ `≥KÕÛ"å~°∞. ÅHõ¯Ñ≤_»`«Åx JHõ¯_ç =∞QÆ"åˆ~ =„_»OQÆO
`«qfi# HÍÅ∞=Ö’ "åà◊§ WO\˜ `«Å∞ѨÙÅ ^•HÍ á⁄ÖÏÅ ^•HÍ KÕ¿ã"å~°∞.
„Ѩ=Ç≤ÏOKÕk. P q^èŒOQÍ "åi „QÍ=∂ÅH˜ HÍ=Åã≤# h~°∞ PÜ«∞# K«∞@∂ì L#fl Ü«Ú=Hõ JkèHÍ~°∞Å∞ <å‰õΩ QÆ∞~°∞Î
JOkOz HΔÍ=∞O #∞Oz ~°H˜ΔOK«@"Õ∞ HÍHõ, =~°^ŒÅ #ëêìÅ <åfl~°∞. =∂ <å#flQÍi L`åûǨÏO, â◊H˜Î K«∂ã≤"å~°∞. L`ÕÎl`«∞
#∞Oz, PÜ«∞# Hõ@ì_®Å∞ "åix ~°H˜ΔOKå~Ú. ÅÜÕ∞º"å~°∞. PÜ«∞# x~°O`«~O° L`åûǨÏO, K«∞@∂ì L#fl "åiH˜
=∂ ¿ã=‰õΩÅ∞ "Õ~°∞ "Õ~°∞ =~åæÅ∞QÍ qÉèílOK«|_®¤~°∞. P^蕺u‡HõOQÍ ‰õÄ_® „ѨÜ≥∂[#HÍiQÍ LO_Õk.
XHõ ¿ã=‰õΩ_»∞ =∞~˘Hõi Ѩx =∞@∞ìHÀ_»∞. „Ѩf"åà◊√§ `«=∞ ‰õΩÅO P ~ÀAÖ’¡ ã¨~°^•QÍ QÆ_»=x XHõ HõΔ}O ‰õÄ_® QÆ∞~°∞Î
|\©ì `«=∞ `«=∞ Ѩ#∞Å∞ KÕ¿ã"å~°∞. J_»∞QÆ∞ ‰õΩÅO "å~°∞ T_ÕÛ ~å^Œ∞. ~ÀAÖ’¡ Jxfl QÆO@Å∞ PǨ¡^ŒHõ~°"≥∞ÿ# P@Ö’¡ QÆ_çz
"å~°∞. "å~°∞ W`«~°¡`À Hõeã≤ Éè’OK≥Ü«∞º~°∞. JO`Õ HÍ^Œ∞. U q^èŒO áÈÜÕ∞q. Jq `«fi~°QÍ QÆ_çzáÈÜ«∂~Ú. Ñ≤Å¡Å∞ ѨxH˜ =KÕÛ
QÍ#∂ HõÅ=~°∞. JO^Œ∞Ö’ XHõ c^Œ„ã‘Î XHõ~ÀA =∂ J=∞‡QÍi ^ŒQÆæ Ѩ#∞Å `˘O^Œ~° L#fl "å`å=~°}OÖ’ ÃÑiy`Õ "åà◊§H˜ HÍÅO
~°‰Ωõ =zÛ ''Ü«∞[=∂#∞~åÖÏ! XHõ J~°~ú ∂° áê~Ú W=Ùfi—— JOk. „áê=ÚYº`«, qÅ∞= `≥Å∞™êÎ~Ú. ''U^À XHõ\ ˜ KÕã∂¨ Î LO_»=∞x,
''ÅpÛ hHÍ _»|∞ƒ ZO^Œ∞‰õΩ? <Õ#∞ r`«O |Ü«∂<åQÍ Ñ¨x ÖˉõΩO_® LO_»@O`À P#O^ŒO ÖË^Œ——x =∂‰õΩ K≥ѨÓÎ
W=fi#x `≥Å∞ã¨∞ Hõ^•!—— JOk =∂ J=∞‡. ÅzÛ <≥Åã¨i LO_Õ"å~°∞. ''q„âßOu HÍ"åe JO>Ë Ñ¨x =∂~°∞ÛHÀO_ç.
r`«O 6 +≤e¡OQÆ∞Å∞(4 12 ~°∂áêÜ«∞Å∞) `«# Éè’[<åxH˜ q∞y JO`«‰õΩ q∞Oz# q„âßOu =∞#ã¨∞H˜, ^ÕǨxH˜ ÖË^Œ∞—— Jx
e# "å\˜H˜ JO^Œ∞Ö’<Õ "≥zÛOK«∞HÀ"åe. =∂ `«O„_çQÍ~°∞ J<Õ"å~°∞.
P"≥∞ `«#HÍ_»|∞ƒ ZO^Œ∞‰õΩ HÍ"åÖ’ K≥ѨʉõΩO_® =∞m§ WO_çÜ«∂Ö’ PÜ«∞# rq`«O JO`å „â◊=∞ XuÎ_çÅ`À
=∞m§ P^Õ HÀÔ~¯ HÀiOk. `«Å<ÕÅ HõO>ËÖÏ =Oz ã¨ÖÏ=ÚÅ∞ xO_ç#k. J~Ú<å PÜ«∞# KåÖÏ L`åûǨÏOQÍ, ¿ãflÇ¨Ï Ñ¨Ó~°fi
ÃÑ\˜ìOk. PYiH˜ =∂ J=∞‡ W=fiHõ `«Ñ¨ÊÖË^Œ∞. HõOQÍ ã¨~°^•QÍ `«# ã¨=∞Ü«∂xfl K«∞@∂ì L#fl "åiH˜ ѨOK«
P"≥∞ =∂ WO\˜H˜ 10 "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’ L#fl ~å[=∞O„_ç _®xH˜ ã≤^ŒúOQÍ LO_Õ"å~°∞, ^•x =Å# "åiH˜ U^≥·<å
|*Ï~°∞H˜ "≥à◊√ÎO^Õ"≥∂#x =∂ J=∞‡ J_çy K«∂ã≤Ok. P P#O^Œ"≥∂, ã¨O`À+¨"≥∂ HõÅ∞QÆ∞`«∞O^Œx HõÅKÕ"å~°∞.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 75
 P P@qHõ`,« XO@i`«#O`À ‰õÄ_ç# =∂ ^ŒH} Δ̃ Ç≤ÏO^Œ∂
^Õâ◊ rq`«O D ~ÀA #=∞‡â◊Hºõ OQÍ LO_»^∞Œ . ~å„uà◊√§ pHõ\ ˜
Ѩ_»∞Î#fl ™êÜ«∞O„`åÅ∞ #Hõ¯Å∞ =∂ WO\˜ K«∞@∂ì u~°∞ QÆ∞`«∂
‰õÄã¨∞OÎ _Õq. "å™êÅH˜ HõÑC¨ Å∞O>Ëq HÍ=Ù. áê=ÚÅ∞ÃÑ· #∞Op
XHõ™êi HõO>Ë Z‰õΩ¯=™êˆ~¡ Ѩ_®¤~Ú. XHõ™êi =∂ J=∞‡
=à’§<Õ Ñ¨_çOk. XHõ™êi LÜ«∂ºÅÖ’ L#fl áêѨx HÍÅ∞
g∞^Œ "Õã¨∞H˘x *’H˘\˜ì x„^Œ ѨÙK«∞Û^•=∞x fã≤Ok. áêѨ
ѨH¯õ Ö’ U^À Hõ^ÅŒ @O K«∂ã≤ kO_»∞ f¿ãÎ ^•xH˜O^Œ áê=ÚOk.
"Õ∞=Ú `«~°K«∞QÍ QÆ∞_®~åÅÖ’ =∂ <å#flQÍ~°∞ "≥à◊§ =Åã≤
=zÛ# ã¨÷ÖÏÅH˜ `«~°e "≥àı§"åiq∞. PÜ«∞#, K«∞@∂ì P
„áêO`«Ñ¨Ù Ѩ\ÏÅ∞, Ѩ~°∞K«∞H˘x `«#∞ `«=fiÉ’ÜÕ∞ HÍÅ∞=Å
HÀã¨O "å\˜x xt`«OQÍ Ñ¨ijeã¨∂Î =ÚYº"≥∞ÿ# JOâßÅ#∞
„"åã≤ ÃÑ@∞ìH˘<Õ "å_»∞. PÜ«∞# ^ÕǨÏ, =∂#ã≤Hõ „â◊=∞Å "ÕQÆO
ZO`«ÖÏ LO_Õ^ŒO>Ë PÜ«∞#H˜ rq`«O z#flkQÍ HõxÑ≤OKÕk.
=∂‰õΩ z#fl Ñ≤Å¡Å∞QÍ L#fl ~ÀAÖ’¡ Jk J~°ú=∞ÜÕ∞ºk HÍ^Œ∞.
HÍx =∂ `«O„_çQÍi Éèí∞*ÏÅ g∞^Œ L#fl ÉÏ^茺`«Å |~°∞=Ù
`åÅ∞‰õΩ „áê=ÚYº`« KåÖÏ LO^Œx J~°ú=∞ÜÕ∞ºk.
XHõ™êi ~åà◊√§ ¿ÑÅ∞ã¨∞Î#flѨC_»∞ =∂ `«e¡QÍ~°∞ WO`«‰õΩ
=ÚO^Œ∞ K≥Ñ≤Ê#@∞ì "Õ∞=Ú ^•xfl K«∂_»\ÏxH˜ ˆHΔ=∞"≥∞ÿ#
^Œ∂~°OÖ’ LO^Œ#∞H˘#fl XHõ ã¨÷ÅO LO_»xKåÛ~°∞. HÍx Jk
¿Ñe# kâ◊Ö’ =∂~°∞Ê =Å¡ ~åà◊§ â◊HõÖÏÅ∞ =zÛ =∂ K«∞@∂ì
Ѩ_®¤~Ú. =∂ `«=Ú‡_»∞ z#fl"å_»∞. JO^Œ∞Hõx Z`«∞HÎ À|_ç L<åfl_»∞.
J`«xH˜ KåÖÏ H˘kÌ ^Œ∂~°OÖ’ Kå=Ù `«Ñ≤ÊOk. <åHõѨC_»∞ 8
ã¨O=`«û~åÅ∞. <å W#Ѩ \’Ñ‘Ö’Oz ~å~Ú ^Œ∂ã¨∞‰õΩ "≥o§
^•xH˜ Hõ#flO Ѩ_Oç k. J^Œ$+¨Oì H˘nÌ Z=iH© ^≥|ƒÅ∞ `«QÖÆ ^¡Ë ∞Œ .
8= „ѨHõ~°}O
Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊Ѩ٠‰õΩ@∞O| rq`«O - Ãã·x‰õΩ_ç
ÃãÅ=Ù - WO\˜ rq`«O - Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ MϺu -
L^ÀºQÆ q~°=∞}
=∂ `«O„_ç QÍ~°∞ QÀ^•=i Ѩ#∞ÅÖ’ x=∞QÆ∞flÖˇ· L#flѨC_»∞
=∂ ‰õΩ@∞O|O ^èŒ=àıâ◊fi~°OÖ’ Ǩ~ÚQÍ rq`«O QÆ_çÑ≤Ok.
á⁄^Œ∞Ì#fl 5 QÆO@ʼnõΩ ™êfii, uiy =KåÛHõ JÖÏÊǨ~°O
LO_Õq. ~Ô O_»∞ =¸_»∞ QÆO@Å∞ K«^∞Œ =Ù, ™êÜ«∞O„`«O +≤HÍ~°∞,¡
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
™êfisÅ∞ ÖËHõ ÃÑ~°\ ˜Ö’x K≥@∞ì h_»Ö’ QÆ\ ˜ìQÍ K«^Œ∞=Ù`«∞#fl
Hõ^äŒÅ∞ q#@O. <å P~ÀQƺO P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ÉÏQÍ ÖËHõ
=∞„^•ã¨∞Ö’x |O^èŒ∞=ÙÅ WO\˜H˜ ѨOáê~°∞. HÀ~°Oy #∞Oz
z#fl <å@∞ <ÒHõ „Ѩܫ∂}O KÕ™êO. ^•x ã¨~°OQÆ∞ KåÖÏ
^ŒÜ«∞QÆÅ"å~°∞. =∞~åº^Œ QÆÅ"å_»∞. =∂ ã¨=Ú„^Œ „Ѩܫ∂}O
™êǨÏã¨Ü∂« „`« J~ÚOk. ZO^Œ∞HõO>Ë ~Ô O_»∞ ~ÀAÅ „ѨÜ∂« }O
`«~°∞"å`« XHõ `«∞á¶ê#∞ H˘\˜ìOk. <ÒHõ Q˘Ñ¨Ê „Ѩ=∂^ŒOÖ’
Ѩ_çOk. =∂ J#∞Éèí"åÅ∞ PǨ¡^ŒHõ~°"≥∞ÿ#q HÍ=Ù.
<Õ#∂, =∂ J`«,Î Ñ≤xfl <ÒHõ "≥#HÍ`«Å "≥Ñ· Ù¨ J~°Ö’ L<åflO.
=∞^茺~å„u JÅÅ∞ ÉèíÜ«∞OHõ~°OQÍ L<åfl~Ú. <ÒHõ TQÆ∞`«∂
^˘~°∞¡`ÀOk. QÍe DÅÅ∞ "Õ™ÈÎOk. =∂ J^ŒÌOÖ’ =¸Ü«∞
|_ç# =∂ H˜\ ˜H©H˜ "å#H˘@ì™êyOk. PYiH˜ =∂ J~°Ö’H˜
ã¨=Ú„^ŒO K˘K«∞Û‰õΩ =zÛOk. H˜O^Œ L#fl <å Ѩ~°∞Ѩ٠hà◊§`À
`«_çã≤áÈ~ÚOk. =∂‰õΩ „Ѩ=∂^ŒÑ¨Ù ÃÇÏK«ÛiHõ ÉÏQÍ ÃÑiyOk,
=∂ J~°Ö’ KåÖÏ JOQÆ∞àÏÅ h~°∞ KÕiOk. =∂ J~°Ö’x
‰õΩsÛÅ∞ |Å¡Å∞ `å_»∞`À ayOz Hõ\ ˜ì#q `åà◊√§ =^Œ∞Å∞
J=@O`À áÈ~Ú `«Å∞Ѩ٠=^ŒÌ áÈQÆ∞Ѩ_®¤~Ú. Ѩ_»= W@∞H˜
=iy`Õ J=hfl =zÛ =∂ g∞^Œ Ѩ_»\ÏxH˜ ã≤^ŒúOQÍ L<åfl~Ú.
"Õ∞=Ú ÉèÜ í ∞« O`À "Õã#≤ Hˆ HõÅ∞ Z=iH˜ q#Ѩ_Ö» ^Ë ∞Œ `≥ÖÏ¡i<å.
QÍe WOHÍ D^Œ∞~°∞QÍ<Õ LO_ç â◊ÉÏÌÅ∞ KÕ™ÈÎOk. =∂ `«Å∞ѨÙ
J_»¤OQÍ =ã¨∞Î=ÙÅ`À =¸ã¨∞‰õΩáÈ~Ú LOk. =∂ `«Å∞ѨÙ
Z=Ô~<· å H˘\˜<ì å =∂‰õΩ q#Ѩ_Ö» ^Ë ∞Œ . JÖÏ¡Qˆ =∂ Q˘O`«∞‰õΩÅ∞
|Ü«∞@‰õΩ q#Ѩ|_»Ö^Ë ∞Œ . 11 QÆO@ʼnõΩ QÍx =∂‰õΩ ã¨Ç¨ Ü«∞O
JO^ŒÖË^Œ∞.
ã¨~°OQÆ∞ =∂ J~° ѨHõ¯<Õ L#fl `«# J~°Ö’H˜ "≥o§ #ѨC_»∞
"Õ∞"≥∞ÖÏ¡ L#fl=∞x Jiz J_çQÍ_»∞. "Õ∞=Ú =∂ `«Å∞Ѩ٠^ŒQ~æÆ H° ˜
"≥à§◊ ÖˉΩõ O_® ÃÑ^ŒÌ W|ƒOkÖ’ L<åfl=∞x K≥áêÊO. JѨC_»`#« ∞
<ÒHõ `åÅ∂‰õΩ =„_»Oyx Ñ≤ez `«# J~°H˜ =∂ J~°H˜ =∞^茺
K≥Hõ¯ HÀ~ÚOKå_»∞. =∞=∞‡efl J~°Ö’Oz |Ü«∞@‰õΩ fã¨∞‰õΩ
"≥àϧ~°∞. P ã¨~O° QÆ∞ `«# J~° `«~∞° "å`« H˘kÌ ~å„`«∞Å∞ =∂H˜zÛ
`«#∞ |Ü«∞@ <ÒHõ ÃÑ·# Ѩ_»∞‰õΩ¯<åfl_»∞. `«∞á¶ê#∞ PyáÈ~Ú
ã¨=Ú„^ŒO âßOuOK«@O`À =∂‰õΩ ÉˇOQÆáÈ~ÚOk. <ÒHõ ^≥|ƒ
u# ÖË^Œ∞. W|ƒOk ÃÑ>ËìO`«QÍ F ѨHõΔO áê@∞ HõÖ’¡ÅOQÍ
L#fl ã¨=Ú„^Œ „Ѩܫ∂}O [iQÍHõ ˆHΔ=∞OQÍ <ÕÅg∞^Œ HÍÅ∞
"≥∂áêO. =∂=¸Å∞QÍ J~Ú`Õ „Ѩܫ∂}O <åÅ∞QÆ∞ ~ÀAÅ∞
76
Ѩ@∞ì#∞. JѨÊ\˜ #∞Oz K«∂¿ãÎ WѨC_»∞ Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’
„ѨÜ∂« } ™œHõ~åºÅ∞ ÉÏQÍ ÃÑiQÍ~Ú. ã¨~ü qeÜ«∞"£∞ "≥∞H˜#fl<£
Ü≥ÚHõ¯ „a\˜ãπ <ÒHõeѨC_»∞ Z@∞=O\˜ "å`å=~°}OÖ’
J~Ú<å P ^Œ∂~åxH˜ Ô~O_»∞ ~ÀAÖ’¡ ѨÓiÎKÕ™êÎ~Ú.
=∞„^•ã¨∞ =ke =∂ K«∞\ÏìÖ’Î H˘O_»ÅH˜ "≥àϧ#∞. =∂
`«e¡ QÍ~°∞ H˘kÌ ~ÀAÅ `«~°∞"å`« ##∞fl *Ë~å~°∞. P"≥∞ <å#fl
QÍ~°∞ =ã¨∞<Î åfl~°x K≥ÑÊ≤ P JO^Œ"∞≥ #ÿ „Ѩ^âÕ O◊ Ö’ XHõ ‰õΩ\©~åxfl
fã¨∞H˘Ok. <å‰õΩ KåÖÏ ã¨O`À+¨"∞≥ Oÿ k. Jk P H˘O_» „áêO`«O
Ö’x KåÖÏ ‰õΩ\©~åÖÏ¡QÍ<Õ QÆ∞ÖÏc "≥ÚHõ¯Å`À, uÜ«∞ºx Lã¨∞i
K≥@¡`À, W`«~° POˆQ¡Ü«ÚÅH˜ P#O^ŒO WKÕÛ "å\˜`À K«∞@∞ì
=Ú\˜ìLOk.
WO`« =ÚK«Û@ Q˘e¿Ñ ã¨÷ÅOÖ’ ‰õÄ_®, WOQÆ¡O_»∞Ö’
W@∞=O\˜ ‰õΩ\©~åxH˜ ™ê^è•~°}O HÍx PQÆO`«‰õΩÅ ~åHõH˜
"Õ∞=Ú QÆ∞~°ÜÕ∞º"åiq∞. ZÅ∞HõÅ∞, *ˇ„~°∞Å∞, áê=ÚÅ∞, `Õà◊√§,
"≥∞i¿ã P‰õΩѨK«Û HõѨÊÅ∞ Jq =∂ WO\’¡ P WÅ∞¡ `«=∞^Õ
##fl@∞¡ u~°∞QÍ_Õq. Pâ◊Û~°ºHõ~"° ∞≥ #ÿ q+¨Ü∞« O Uq∞@O>Ë W@∞
=O\˜ "å\˜H˜ KåÖÏ `«fi~°QÍ Z=Ô~·<å JÅ"å@∞ Ѩ_çáÈ`å
~°#flk. =∂=¸Å∞QÍ ~À`« ѨÙ\˜ìOKÕ "å\˜x xi¡Ñ¨Î`«`À K«∂_»
QÆÅ∞QÆ∞`å~°∞.
=∂ `«O„_ç QÍ~°∞ ã¨iQÍæ U ~ÀA# =™êÎ~°#flk `≥eÜ«∞^Œ∞.
JO^Œ∞KÕ`« PÜ«∞# F L^ŒÜ∞« O =KÕÛ™ê~°#fl "å~°Î =∞=∞‡efl KåÖÏ
L`ÕÎ[ѨizOk. PÜ«∞# J_»¤`À=ÅO@ H˘O_»ÖˇH˜¯ =∞=∞‡efl
`«fi~°QÍ KÕ~åÅx HÍe#_»Hõ`À =zÛ KÕ~å~°∞. PÜ«∞# Zxfl
QÆO@Å∞ #_çKå~À `≥eÜ«∞^Œ∞ HÍx PÜ«∞# L^ŒÜ«∞O Éè’[#O
KÕã≤ q„â◊q∞OKå~À ÖË^À XHõ "å~åÎǨÏ~°∞_»∞ HõÖÁ<≥Öò HÍ@<£
=KåÛ~å? JO@∂ =KåÛ_»∞. =∂ J=∞‡QÍ~°∞ PÜ«∞# q„âßOu
fã¨∞‰õΩO@∞<åfl~°x K≥Ñ≤Ê<å J`«#∞ PÅ™êºxH˜ PQÆÖËHõ L^ŒHõ
=∞O_»ÅOÖ’ K≥~°∞=Ù HõxÑ≤OK«‰õΩO_® áÈ~ÚO^Œ#fl "å~°Î Ѩ^Õ
Ѩ^Õ K≥ѨʙêQÍ_»∞. K≥~°∞=Ù áÈ~ÚOk. ѨÓiÎQÍ áÈ~ÚOk.
HõÖÁ<≥Öò HÍ@<£ =zÛ "Õ∞=Ú UO K≥Ü«∂ºÖ’ K≥áêÊe.
K≥~°∞=Ù kQÆ∞= ÉèÏQÍxfl L#fl J_»∞¤Hõ@ì ~å„u H˘@∞ì‰õΩ
áÈ~ÚO^Œx J_»∂¤ PѨÙÖËHõ áÈ=@O`À h~°∞ H˘O_»Å kQÆ∞=H˜
qѨs`«"∞≥ #ÿ "ÕQOÆ `À áÈ`«∞<åflÜ«∞x Hõ#∞Q˘<åfl~°∞. ^•x Ѷe¨ `«O
Uq∞\’ Z=~°∂ K≥ѨÊÖËHõáÈ`«∞<åfl~°∞. =∂ <å#flQÍi LxH˜
KåÖÏ J=ã¨~°O. WHõ¯_» ‰õÄ_® =∂ <å#flQÍ~°∞, `«# HÀã¨O
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
Ѩx ã≤^ŒúOQÍ LO_»_®xfl K«∂™ê~°∞. (K≥~°∞=ÙÖ’ 10 J_»∞QÆ∞Å
Ö’`«∞ h~°∞ LO_ç ^•x J_»∞¤ ǨÏ~îå`«∞ÎQÍ `˘ey`Õ JO^Œ∞Ö’
h~°∞ QÆO@H˜ 20 H˜.g∞. "ÕQÆO`À „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞ÎOk-Hõ=# â◊~°‡).
H˘O_»Å #∞Oz PÜ«∞# =∞„^•ã¨∞ "≥àϧ~°∞. JHõ¯_» PÜ«∞#
"≥Ú`«ÎO „ÃÑã≤_≥hûH˜ (~å„ëêìxH˜-^ŒHΔ̃} ÉèÏ~°`«OÖ’ ~åAÅ Pnè
#OÖ’ ÖËx ÉèÏQÆ=∞O`å XˆH „ÃÑã≤_≥hûQÍ LO_Õk. JO^Œ∞Ö’x
[#O =∞„^•ã‘Å∞QÍ ¿Ñ~°∞ á⁄O^•~°∞.-Hõ=#â◊~‡° ) =ÚYº WO[
h~°∞QÍ xÜ«∞q∞`«∞ÅÜ«∂º~°∞. Jk XHõ =ÚYº Ѩ^Œq. =∂‰õΩ
^•O`À QÀ^•=i g∞^Œ L#fl áê`« WÅ∞¡=ke, =∞„^•ã¨∞ #∞Oz
6 "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’ L#fl áêÅ"Õ~°O ^ŒQÆæ~°∞#fl WO\˜H˜ KÕ~åO.
<Õ#∞ =∂ J=∞‡ hÅyi #∞Oz =∞„^•ã¨∞H˜ XO@iQÍ<Õ
„Ѩܫ∂}˜OKåO. "Õ∞=Ú ~À_»∞¤ ã≤÷ux |\˜ì Z^Œ∞Ì |O_ô g∞^Œ
HÍx ѨšH©Ö’ QÍx „Ѩܫ∂}˜ã¨∂Î"≥àϧO. É’~¸Å∞, XˆH
™ê÷~ÚÖ’ L#fl qѨs`«OQÍ JxÑ≤OKÕ áê@ ^•iá⁄_»∞QÆ∞#
áê_®~°∞. Jk ^Œ∂~°O `«‰õΩ¯= JxÑ≤OK«\ÏxH˜ J_»∞QÆ∞ ÅÜ«∞
|^ŒúOQÍ Ñ¨_»\ÏxHÀ JO@∞Ok. D ~ÀA# J@∞=O\˜
„ѨÜ∂« }O ~°=∂~°q∞ Z=iH˜ `≥eÜ«∞^Œ∞. xâ◊ÛÜ«∞OQÍ ™ê^è•~°}
PQÆO`«‰õΩÅH˜ `≥eÜ«∞^Œ∞. =∂ J#∞Éèí"åÅ∞ Q˘Ñ¨ÊQÍ L`ÕÎ[O
HõeyOKÕq HÍ=Ù HÍx „QÆO^ä㌠O÷¨ (Éèqí +¨º`«∞Î HÀã¨O) KÕÜ∞« ^Œy#q
J~Ú LO_»=K«∞Û.
XHõ~ÀA ™êÜ«∞O„`«O <Õ#∞ <å ѨšH©Ö’ J=∞‡Ñ¨Å¡H©
"≥#HÍ`«Å H˘kÌ^Œ∂~°O "≥à◊√Î#flѨC_»∞ ǨÏ~îå`«∞ÎQÍ Ñ¨Å¡H© H˜O^ŒH˜
kOѨ@O H˘xfl #Å¡x =ÚMÏÅ∞ ֒ѨeH˜ K«∂_»_»O [iyOk.
|Ǩïâß `≥Å¡Ñ≤Å¡x K«∂_®Å#fl ‰õΩ`«∂ǨÏÅO HÍ=K«∞Û. z#fl
Ñ≤Å¡ ÉèíÜ«∞O TÇ≤ÏOK«∞HÀ=K«∞Û. J~Ú`Õ P"≥∞ (<å) Hõhflà◊√§,
K«∂ã¨∞Î#fl "åi #∞Oz „¿Ñ"≥∞ÿ# =∞$^Œ∞"≥·# =∂@Å∞ J<ÕÖÏ
KÕ™êÎ~Ú. É’~¸Å∞ =∞m§ |~°∞=Ù Z`«∞ΉõΩ<åfl~°∞. P `«~°∞"å`«
Z^Œ∞|Ì O_ôÖ’ QÆ`∞« ‰õΩÅ ~À_»∞¤ g∞^Œ "≥à√◊ #Î flѨC_»∞ XHõ q„âßOu
QÆ$ǨÏOH˜ =KåÛO.
Jk ѨÓiÎQÍ MÏmQÍ L#fl WÅ∞¡, Ç≤ÏO^Œ∂ ^ÕâO◊ Ö’ Ü«∂„u
‰õΩÅ∞, "åà◊§`À "åà◊§ Ѩ~∞° ѨÙÅ∞ y<≥flÅ∞ `≥K∞« ÛH˘O\Ï~°∞. "åà◊§H˜
HÍ=Åã≤Ok <≥uÎ g∞^Œ HõѨC! P WO\’¡ Ô~O_»∞ QÆ^Œ∞Å∞ XHõ
=∞OK«O, H˘kÌ ‰õΩsÛÅ∞ J=™ê# ^Œâ◊Ö’ L<åfl~Ú. n~°…
„Ѩܫ∂}O, ZO_» =Å# =∂‰õΩ F HõѨC, q„âßOu J=ã¨~°
=∞Ü«∂º~Ú. J~Ú`Õ =∂ uO_çH˜ ã¨O|OkèOz# k#∞ã¨∞ÖËq
77
u#_®xH˜ J~°›"≥∞ÿ# ã≤÷uÖ’ ÖË=Ù. áê`«|_ç |∂A Ѩ\ ˜ì
L<åfl~Ú. =∂‰õΩ PHõe ^ŒOKÕ™ÈÎOk. P q„âßOu Éèí=#ѨÙ
HÍѨÖÏ^•~°∞_»∞ =∂‰õΩ Ug∞ W=fiÖËHõáÈ~Ú<å =∂ `«e¡QÍ~°∞
QÆ∞O_≥ x|ƒ~°O áÈQ˘@∞ìHÀÖË^Œ∞. P HÍÖËÛ"Õ_ç, XO@i`«#O
"Õ∞=Ú =∞iÛáÈÖËO. ǨÏ~îå`«∞QÎ Í XHõ ^ÕjÜ«∞ ¿ã=‰õΩ_»∞ =∂"≥Ñ· Ù¨
=ã¨∂ÎO_»@O =∂ H˜\ ˜H©Ö’Oz K«∂™êO. WOw¡+¨μ ÃÑ^ŒÌ=∞x+≤
=^Œ¿Ì ã=‰õΩx ÖÏQÍ â◊√„ÉèOí QÍ |@ìÅ∞ "Õã∞¨ ‰õΩx L<åfl_»∞. J`«#∞
=zÛ `«# Ü«∞[=∂x J~Ú# XHõ POˆQ¡Ü«∞Ѩ٠ÃÑ^ŒÌ =∞x+≤
#∞Oz XHõ p\© `≥KåÛ_»∞. J`«x QÆ∞_®~°O =∂ q„âßOu Éè=í #O
ѨHõ¯<Õ LOk. XHõ Q“~°=hÜ«Ú~åÖˇ·# POˆQ¡Ü«∞ „ã‘Î `«# ‰õÄ`«∞
i`À =zÛ P qã≤i"ÕÜ∞« |_»@¤ ∞ì# q„âßOu Éè=í <åxH˜ =zÛ#@∞ì
qx L<åfl_»∞.P p\˜Ö’ H˘kÌ Ñ¨O‰õΩÎÅ∞<åfl~Ú. JO^Œ∞Ö’ Ju
=∞~åº^ŒQÍ, =∂ J=∞‡QÍiH˜ HÍ=Åã≤# ã¨OÉèí~åÅ∞ W=fiQÆÅ
"å_»x, `«# ¿ã=‰õΩÅ∞ P"≥∞H˜ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»QÆÅ~°x
=∂‰õΩ =∞^蕺ǨÏflѨ٠Éè’[#O ѨOѨQÆÅ "å_»x LOk. Hõ$`«
[˝`«`À xO_çáÈ~Ú =∂ J=∞‡QÍ~°∞ PÜ«∞# ã¨Ç¨Ü«∂xfl ã‘fiHõ
iOKå~°∞. Z‰õΩ¯= PÅ㨺O ÖˉõΩO_® XHõ Ñ¨à‹§OxO_® PHõe
ˆ~ÔHuÎOKÕ PǨ~°O =zÛOk. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ J^Õ Ñ¨OK«ÉèíHõΔ º
Ѩ~=° ∂<åflÅ∞. PÜ«∞# ^•`«$`«fiO JO`«\`˜ À PQÆÖ^Ë ∞Œ . ™êÜ«∞O
„`«O "Õ∞=Ú |Ü«∞ÖË̈~ ã¨iH˜ ɡOQÆ∞à◊¥~°∞Ö’ =∂ ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å`À
LO_»É’`«∞#fl =∂‰õΩ `«^∞Œ Ѩi „ѨÜ∂« }ÏxH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ^•xH˜
JkèHõOQÍ ã¨OÉèí~åÅ∞ ѨOáê_»∞. "≥∞ÿã¨∂~°∞ =∞Ǩ~åA =∂
<å#fl QÍ~°∞ ™êkèOz# Ѷ∞¨ # HÍ~åºÅ∞ q#fl"å_≥· =∂ Q“~°"å~°Oú
™êfiQÆ`«O U~°Ê~°Kå_»∞. =∂‰õΩ Jk H˘`«ÎQÍ#∂, #zÛ#@∂ì
LOk. KåÖÏ=∞Ok =KåÛ~°∞. "≥·Éèí"åxH˜ Ö’@∞ ÖË^Œ∞. =∞Ǩ
~åA Q˘Ñ¨Ê Hõ~°∞}`À =∞=∞‡efl P^ŒiOKå_»∞. Jxfl q^è•Å
Ju^躌 O <≥iáê_»∞. PÜ«∞# L^•º<åÅ∞ ѨÙ=ÙfiÅ "≥ÚHõ¯Å`À#∞,
h~°∞ z"Õ∞‡ "≥∞i¿ã Q˘\ÏìÅ`À#∞, JO^ŒOQÍ L<åfl~Ú. PÜ«∞#
=^ŒÌ =∞zÛHõ [O`«∞=ÙÅ∞, |O@∞HÀ\˜ <å ^Œ$+≤ì <åHõi¬OKå~Ú.
=∂ J=∂‡, ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å∞ =∞Ǩ~åA`À<Õ =∂\Ï¡_®~°∞!.
=∞„^•ã¨∞ =^ŒÌ =∂ `«O„_çQÍ~°∞ =∂HÀã¨O "Õz L<åfl~°∞.
"Õ∞=∞O`å =∂ H˘`«Î WO\˜H˜ "≥àϧO. ^ŒH˜Δ} „áêO`«OÖ’ ZO`«
K«Å¡QÍ#∞, QÍe gã¨∂Î LO_»@O J=Ù`«∞O^À JO`«QÍ#∞ =∂
WÅ∞¡, ã¨=Ú„^•xH˜ H˘xfl =O^ŒÅ J_»∞QÆ∞Å Z`«∞ÎÖ’ LOk.
=∂ "Õ∞_»g∞^Œ #∞Oz XHõ ѨHõ¯# ã¨=Ú„^ŒO =~°‰õΩ L#fl ã¨=∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
`«Å „Ѩ^Õâßxfl, ã¨=Ú„^ŒO J=`«Å "≥OѨ٠ÖËã¨∞Î#fl ã¨∂~°∞ºx
"Õ_qç ∞Ö’ JÅ∞‰õΩ¯áÈ~Ú#@∞ìQÍ HõxÑ≤OKÕ =~°‰Ωõ K«∂ã¨∂Î LO_Õ
"åiq∞. =∞„^•ã¨∞ #∞Oz H˘kÌ "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’ L<åflO.
HÍ~°º ÉèÏ~°O`À ѨxÖ’ =∂ `«O„_çQÍ~°∞ x=∞QÆ∞flÖˇ· LO_ç ‰õÄ_®
á⁄^Œ∞Ì#fl ™êÜ«∞O„`«O =∞`« „ѨKå~°Hõ HÍ~°º„Hõ=∂Ö’¡ ™êÜ«∞Ѩ_Õ
"å~°∞. =∂ J"Õ∞‡"≥∂, Ããx· ‰õΩÅ ÉèÏ~°ºÅ#∞ ^ŒO_»∞Ö’ K«∂_»\ÏxH˜
"≥àı§k. `«Å∞¡Å ã¨ÉèíÅ∞ U~åÊ@∞ KÕ¿ãk. [|∞ƒÑ¨_ç# "åiH˜
¿ã= KÕÜ«∞@"Õ∞ HÍHõ |@ìÅ∞ áÈQÆ∞ KÕ¿ãk.
Pk"å~åÅ∞ =∂ <å#flQÍ~°∞ =∂ z#fl K«iÛÖ’ „áê~°ú#
[i¿Ñ "å~°∞. P K«iÛÖ’ x=ã≤OKÕ Ñ¨Ó*Ïi LO_Õ"å~°∞ HÍ^Œ∞.
^Œ∂~°O #∞Oz ZѨC_≥·<å XHõ ѨÓ*Ïi =zÛ ÉÏ^茺`«Å∞ KÕѨ>Ëì
"å_»∞. (^ŒO_»∞´ Cantonment -Hõ=#â◊~°‡)
P ã¨=∞Ü«∂xH˜ =∂ `«O„_çQÍ~°∞ L+¨‚=∞O_»ÖÏÅÖ’ rq
`åxH˜ `«#∞ ã¨iѨ_ç# "å~°∞ HÍ^Œ#fl Jaè„áêÜ«∞O U~°Ê~°K«∞
H˘<åfl~°∞. |O^èŒ∞=ÙÅ H˘HõiH© q^èŒOQÍ L`«Î~°O „"å™ê~°∞.
''<å P~ÀQƺO <å Ü«∂„`« =Å¡ ÉÏQÆ∞ Ѩ_çOk HÍx <Õ#∞
=∂#ã≤HOõ QÍ JÅã≤áÈÜ«∂#∞. <Õh L^ÀºQÆOÖ’ H˘#™êˆQ J=
HÍâ◊O ÖË^ŒxÑ≤™ÈÎOk. <Õ#∞ <å ÉÏ^茺`«Å∞ q_çz ÃÑ\Ïìeû
=ã¨∞ÎO^Œx TÇ≤Ïã¨∞Î<åfl#∞. =∂ Pq_» Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâß<Õfl q_çz
ÃÑ\Ïìeû=KÕÛÖÏ LOk. P"≥∞ P~ÀQƺO ZÖÏ¡ LO@∞O^À `≥e
Ü«∞x Ѩiã≤u÷ . =∂‰õΩ Jxfl^•~°∞¡ =¸ã¨∞‰õΩáÈ~Ú#@∞ì HõxÑ≤ã∞¨ Î
<åfl~Ú. HÍx WO`«=~°‰õΩ =∂‰õΩ Jhfl ã¨=∞‰õÄiÛ# ÉèíQÆ=O
`«∞_»∞ Éèíq+¨º`«∞ÎÖ’ =∂‰õΩ ã¨Ç¨Ü«∞ Ѩ_»‰õΩO_®, ^•i K«∂Ѩ
‰õΩO_® LO_»^Œ∞.
"≥^· ∞Œ ºÅ ã¨ÅǨ =∂ <å#flQÍ~°∞ n~°H… ÍÅ q„âßOu fã¨∞HÀHõ
`«Ñ¨Ê^Œx ã¨Ê+¨ìO KÕÜ«∞@O`À "Õ∞=Ú WOQÆ¡O_»∞H˜, =∂iÛ 8#
|Ü«∞ÖËÌi AÖˇ· 2H˜ WOQÆ¡O_»∞ KÕ~åO. <ÒHÍÜ«∂#O 4 <≥ÅÅ∞
Ѩ\Oì˜ k. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ F_»g∞^Œ =∞ã¨∂z á⁄_» K«∂Ñ≤ „ѨÜ∂«
}©‰õΩefl PO^Àà◊#H˜, cèuH˜ QÆ∞i KÕã≤Ok. [|∞ƒ Ѩ_»¤ "≥Ú^Œ\ ˜
a_»¤ K«xáÈ~ÚOk. "åºkè "åºÑ≤Oz 13QÆ∞~°∞ K«xáÈ~Ú, Hõ_e»
QÆ~°ƒùOÖ’ q„âßOu á⁄O^•~°∞.
=∂ `«O„_çQÍ~°∞ K«^Œ∞=ÙH˘O@∂ `«# =∞#ã¨∞Ö’x KåÖÏ
„Ѩ}ÏoHõʼnõΩ ÖˇH¯õ Å∞ Hõ_∂» Î "å\˜ QÆ∞iOz `À\˜ „ѨÜ∂« }©‰Ωõ Å`À
=ÚK«Û\˜ã∂¨ Î `«# „ѨÜ∂« } ã¨=∞Ü«∞O QÆ_áç ê_»∞. PÜ«∞# ¿ãflǨÏ
jÅ`«, z<åfl ÃÑ^•Ì JO^Œi ǨÏ$^ŒÜ«∂Åh ^ÀK«∞‰õΩOk.
78
 P <ÒHõ HõáêÎ#∞ P~ü._ç. „HÍѶ¨~ü¤, ã¨~ü. P~°ú~üHÍ@<£H˜ `˘e
<å\˜ ¿ãflǨÏ`«∞_≥·# „HÍѶ¨~ü¤ „Ѩܫ∂}O QÆ∞iOz WÖÏ¡ „"å™êÎ_»∞.
''JO`« K«∞~°∞ÔH·# K≥·`«#º=O`«"≥∞ÿ# "Õ∞^èŒã¨∞ûHõÅ PÜ«∞#
4 <≥ÅÅ∞ „ѨÜ∂« }HÍÅO U Ѩh KÕÜ∞« \ÏxH˜ ÖËHõ ZÖÏ QÆ_∞» ѨÙ
`å_® Jx <å J#∞=∂<åÅ∞ <å‰õΩ<åfl~Ú. J~Ú`Õ PÜ«∞#
ZѨC_»∂ Ö’@∞ÖËx ã¨O`À+¨O`À LO_ç <ÒHõ g∞^Œ ™ê=∂#º
"≥∞ÿ# PǨ¡^•xH˜ ÉÏQÍ ^ÀǨÏ^ŒO KÕ¿ã"å_»∞. F_» Hõ^ŒÅQÍ<Õ
PÜ«∞# ##∞fl L^ŒÜ«∞Ѩ٠JÖÏÊǨ~°O Éèí∞lOz# `«~°∞"å`«,
`«#H˜ QÆk W¿ãÎ „áê~°ú#, ɡ·|∞Öò Ѩ~î°#O KÕ™êÎ#x J_çQÍ_»∞.
<ÒHõg∞^Œ JO^ŒiH© LѨÜ≥∂QÆѨ_Õ QÆk =∂„`«"Õ∞ LO^Œx,
JO^Œ∞Ö’ UHÍ„QÆ`« ‰õΩ^Œ~°^Œx, =KÕÛ áÈÜÕ∞"åi ã¨^Œ∞Ì LO@∞O
^Œx JkèHÍ~°O`À ^•xfl ‰õÄ_»^Œ#@O ‰õΩ^Œ~°^Œ∞ Jx, Wk
<å‰õΩ ÉÏ^èŒ HõeyOKÕ q+¨Ü∞« "Õ∞ J~Ú#ѨÊ\˜H˜ UO K≥Ü∞« ºÖË#x
K≥áêÊ#∞. PÜ«∞# <ÒHõ K«∞Hͯx ^ŒQÆæ~° F ã¨÷ÅO K«∂ã¨∞H˘x
`«# „áê~°#ú Ѩ~#°î O „ѨÜ∂« }Ѩ٠Jxfl ~ÀAÅ∞ HÍxK«∞ÛH˘<åfl_»∞.
<å x~°‚Ü«∞O ã¨Ô~·#^Õ#<åfl_»∞. <Õ#∞ KåÖÏ™ê~°∞¡ ^•xH˜ Ǩ[
~°Ü∞Õ º "å_çx PÜ«∞#Ö’ x["≥∞#ÿ „ÔHã· =Ψ Ù_ç ^èÀ~°}˜ =ºHõ=Î ∞ÜÕ∞ºk.
PÜ«∞#x Éè’[#âßÅÖ’ <å |Å¡=^ŒÌ ‰õÄ~ÀÛ=∞x J_çˆQ<˘Hõ
™êi. PÜ«∞# "≥O@<Õ XѨCH˘<åfl_»∞. PÜ«∞#`À Ñ≤KåÛáê\˜
KÕÜ«∞@"Õ∞ =∂ JO^ŒiH˜ KåÖÏ (ÖÏÉèíHÍiQÍ) *Ï˝# HÍ~°}O
JÜÕ∞ºk. J~Ú`Õ PÜ«∞# U^À PÖ’zOK«∞H˘O@∂ ÉÏǨϺ
㨇 $u ÖˉõΩO_® LO_»@O KåÖÏ Q˘Ñ¨ÊQÍ [iˆQk. D ~ÀA#
=∞#O PÜ«∞# #∞Oz XHõ¯=∂@ ‰õÄ_® q#O J<Õ"å_çx
J@∞ =O\˜ ~ÀA#. PÜ«∞# `«# PÖ’K«#ÅÖ’ =Úxy LO_ç
Jk ‰õÄ_® q<Õ"å_»∞ HÍ^Œ∞.
F_» g∞^Œ Z‰õΩ¯= =∞Ok Ñ≤ÅÅ¡ O L<åflO. JO^Œ∞Ö’ XHõix
ZѨC_»∂ PÜ«∂ňH =keÃÑ@ì_»O KÕ`« `«#H˜ "åi`À =∂\Ï¡
_»@O J~°úO KÕã¨∞HÀ_»O =KÕÛk HÍ^Œ∞. PÜ«∞#x Jk HõÅz
"Õã≤Ok. J~Ú`Õ =∂ „Ѩܫ∂}O =Úy¿ã ã¨iH˜ `«#∞ "åi`À
=∂\Ï¡_Q» ÅÆ QÆ@O PÜ«∞##∞ KåÖÏ ã¨O`À+¨ ÃÑ\˜Oì k. ѨÙã¨HÎ ÍÅ
#∞Oz HõO>Ë `À\˜ "åi`À =∂\Ï¡_»@O ^•fi~å H˘xfl <Õ~°∞ÛHÀ
QÆÅ∞QÆ∞`å~°#fl ^•xH˜ Jk |∞∞A=Ù Jx PÜ«∞# ã¨O`À+≤OKå_»∞.
Wk K≥ѨÓÎ PÜ«∞# XHõ Hõ~°Ñ¨„`«O „"å™ê_»∞. WO_çÜ«∂
"≥à√◊ #Î fl W^ŒiÌ ^ŒQ~æÆ ° "å~°∞ `«=∞ =Úx¬ =^ŒÌ =∂@Å∞, LKåÛ~°}
<Õ~°∞ÛH˘<Õ =~°‰õΩ Ñ¨Ùã¨ÎHõO ˆHã≤ K«∂_»=∞x "åQÍÌ#O fã¨∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
‰õΩ<åfl_»∞. ^•x Ѷ¨e`«O Ô~O_»∞ ã¨O=`«û~åÅÖ’ g~°∞ ^ÕjÜ«Ú
ÅÖ’ XHõiÖÏQÍ =∂\Ï¡_»QÆeQÍ~°∞.
"Õ∞=Ú WOQÆ¡O_»∞ "Õàı§ã¨iH˜ Jk Ju"Õ_≥·# AÖˇ· <≥ÅÖ’
J~Ú<å =∂ `«O„_ç QÍiH˜ =∂~°∞Ê Z‰õΩ¯=QÍ JxÑ≤OzOk.
PÜ«∞# P~ÀQƺO ZO`« ã¨∞xfl`«OQÍ LO^ŒO>Ë PÜ«∞# \∫<£x
ZO`« `˘O^Œ~°QÍ =ke`Õ JO`« =∞Oz^Œx "≥·^Œ∞ºÅ∞ ã¨ÅǨ
WKåÛ~°∞ J~Ú`Õ Ñ¨Ó[hÜ«∞ „ÃѶ_»iH± Kå=∞~üx K«∂_»\ÏxH˜
H˘kÌ~ÀAÅ áê@∞ ÃÑ<£H˜ "≥àϧ~°∞ |~å‡"å~üÖ’ PÜ«∞# ¿ãflÇ≤Ï
`«∞_çH˜ 17 ã¨O=`«û~åÅ =Ü«∞ã¨∞û#flѨC_»∞ ѨHõ¯# xÅ|_ç
"åi^Œ~Ì ∂° Ü«Ú^ŒOú KÕâß~°∞. JO^Œ∞KÕ`« =∂ `«O„_çQÍiH˜ PÜ«∞#
Ѩ@¡ KåÖÏ J#∞~åQÆO. 'ÉÔ̌H<£ Ǩϟ"£∞ Ô~Hõìs!— Jx P `«~°∞"å`«
`≥Å∞ã¨∞ H˘x W+¨ìѨ_ç# PǨ¡^ŒHõ~°"≥∞ÿ# WO\’¡ N Kå=∞~üû
JѨC_»∞O@∞<åfl~°∞. J^À ÃÑ^ŒÌ Ö’ye. ZѨC_»∞ xO_»∞QÍ
LO_Õk. JO^Œ∞Ö’ PÜ«∞# ÉèÏ~°º`À#∞ P"≥∞ ™È^Œi =∂~ü¬`À#∞,
P"≥∞ =Ü«∞ã¨∞û =∞o§# ѨÓ[hÜ«∞ qeÜ«∞"£∞ =∂~üû`À#∞
LO_Õ"å~°∞.PÜ«∞# =∂=QÍ~°∞ (WOw¡+μ¨ Ç¨Ï$^ŒÜ∂« Å∞, WOw¡+μ¨
KÕ`∞« Å∞ ÖÏO\˜) Z<Àfl [<å^Œ~}° á⁄Ok# ѨÙã¨HÎ ÍÅ∞ „"å™ê~°∞.
"åiO\’¡ P^Œ~≈° "≥∞#ÿ Ju^躌 O WKÕÛ"å~°∞. =ÚO^Œ∞ QÆk `«Å∞ѨÙ
ZѨC_»∂ `≥iz LO_Õk. ¿ãflÇ≤Ï`«∞ÖˇÑC¨ _»∂ P `«Å∞ѨÙÅ QÆ∞O_®
֒ѨeH˜ PǨ^¡ OŒ QÍ "≥à§ı "å~°∞. ~ÀE =∞^è•flǨÏflO ‰õΩ@∞O|O
=ÚO^Œ∞ QÆkÖ’ HÍx, `À@Ö’ HÍx, N Kå=∞~üû QÆkÖ’ HÍx
ɡ·|∞Öò K«^Œ=@O HÀã¨O Hõe¿ã"å~°∞.
ѨÓ[hÜ«∞ ZѶ.π Kå=∞~üû =∂ `«O„_ç QÍix ɡHÔ <£ Ǩϟ"£∞Ö’
"≥Ú^Œ\ ™˜ êi HõÅ∞ã¨∞HÀ=_»O QÆ∞iOz Kèå=∞~üû *Ï˝ÑH¨ ÍÅ∞ J#fl
=∞~˘Hõ~°∞ ѨÙã¨ÎHõOÖ’ KÕã≤# „Ѩ™êÎ=# XHõ\ ˜ LOk.
''ɡ"≥<£ Ǩϟ"£∞ Ô~HõìsÖ’ áê`« q∞„`«∞Åx PǨ¡^ŒHõ~°OQÍ
HõÅ∞ã¨∞HÀ_»O KåÖÏ™ê~°∞¡ [iyOk. J~Ú`Õ ã¨~ü P~°~ú Hü Í@<£x
HõÅ∞ã¨∞HÀ=_»=∞O`« PǨ^¡ HŒ ~õ "° ∞≥ #ÿ k =∞~À\˜ ÖË^∞Œ . Jk "Õãq¨
L^ŒÜ«∞O. ã¨∂~°‡~°t‡`À ‰õÄ_ç# QÍe HÀã¨O `«Å∞Ѩ٠ÉÏ~å¡
`≥iz L<åfl~Ú. ‰õΩ@∞O|O Ü≥ÚHõ¯ „áê~°ú# =ÚyÜ«∞=zÛOk.
JѨC_˘Hõ #∂`«# =ºH˜,Î ã¨=fi_ç KÕÜ∞« ‰õΩO_®, Z=i ^Œ$+≤Öì ’#∞
Ѩ_»‰õΩO_® =zÛ N Kèå=∞~üû "≥#HÍ`«Å "≥∂HΔÍà◊§ g∞^Œ ‰õÄ~°∞Û
<åfl_»∞. „áê~°ú#Ö’ Jxfl Q˘O`«∞HõÅ∞ Hõe™ê~Ú. JO^Œ∞Ö’
H˘`«Î =∞x+≤ Q˘O`«∞Hõ ‰õÄ_® LOk. z=i =∂@ P"≥∞<£
J<åfl~À ÖË^• 36 ã¨O=`«û~åÅ Z_»ÉÏ@∞ `«~°∞"å`« HõÅ∞ã¨∞
79
H˘#fl ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å∞, ã¨ÇϨ K«~∞° Å∞ J~Ú# W^Œ~Ì ∂° XHõi H“yeÖ’
XHõ~°∞ XkyáÈÜ«∂~°∞.
ÃÑ<£æ #∞Oz @<£ „a_ç˚ "≥ÖòûH˜ H˘kÌHÍÅO q„âßOu HÀã¨O
"≥àϧO. PÜ«∞# P ã¨~°^• J~Ú# q„âßOu ã¨÷ÅO HõO>Ë
ã¨O^Œ_ç ÖËx „Ѩ^Õâ◊O HÀ~°∞H˘<åfl_»∞. j`åHÍÅO QÆ_»Ñ¨\ÏxH˜
"å`å=~°}O "≥KÛ« QÍ LO_Õ ã¨Å÷ OHÀã¨O P`«∞~°``« À "≥kHÍ_»∞.
<≥=∞‡kQÍ "≥ã<ì¨ £ ã¨∂Ѩ~ü - "Õ∞~ü J<Õ KÀ@ WÅ∞¡ fã¨∞H˘<åfl_»∞.
JHõ¯_» "Õ∞=Ú 6 <≥ÅÅ∞ QÆ_çáê=Ú. JHõ¯_» #∞Oz HÍ\òû"ÀÖò¤
H˘O_»Å g∞^Œ L#fl QÆ∂¡Ããã¨ì~üÃ+·~ü Jx JO^Œ"≥∞ÿ# ã¨÷ÖÏxH˜
=∂~åO. ѨÓŠѨO_»¡ K≥@¡ `À@Å`À ‰õÄ_ç# áê`« su Éè=í #O
Ü≥ÚHõ¯ qÖÏã¨O, PǨ¡^Œ`« "Õ∞=Ú ZѨC_»∂ =∞iÛáÈÖË=Ú.
XHõ Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊Ѩ٠‰õΩ@∞OÉÏxH˜ WOw¡+¨μ „QÍg∞} rq`«Ñ¨Ù
P#O^•Åx q=iOK«Ö=Ë Ú. "Õ∞=Ú "å\˜x ѨÓiÎQÍ J#∞Éèqí O
KåO. =∂ `«O„_çQÍ~°∞ JHõ¯_ç =∞~î° ã¨#ºã¨∞ŠѨxÖ’ WKåÛù
ѨÓ~°fiHõOQÍ ã¨Ç¨ Ü«∞O KÕ¿ã"å~°∞. PÜ«∞# JHõ¯_» |@ìŠѨ#∞Å∞,
q∞Å∞¡Å∞ L#fl L`«ÊuÎ^•~°∞Å`À Hõeq_çQÍ LO_»@O`À
ã¨O`Àëêxfl á⁄O^Õ"å~°∞. P q∞Å∞¡Å∞, #k ѨHõ¯<Õ LO_ç#k
h\˜x QÍ_è»"≥∞ÿ# he ~°OQÆ∞`À HõÅ∞+≤`«O KÕã¨∂Î LO_Õq. P
h~°∞ "Õ∞=Ú#fl ã¨÷ÅO QÆ∞O_® „Ѩ=Ç≤ÏOKÕk. J@∞=O\˜ XHõ
„QÍ=∞Ѩ٠K«iÛ „ѨKå~°‰õ ã¨Éxíè L^ÕtÌ Oz PÜ«∞# „ѨãO¨ yOKå_»∞.
P „Ѩã¨OQÆO Ü≥ÚHõ¯ #HõÅ∞ PÜ«∞# ã¨fi^Œã¨∂Îi`À „"åã≤ LOK«∞
H˘#flk =∂ =^ŒÌ WOHÍ LOk Jx PÜ«∞# J<åfl~°∞.
''<Õ#∞ 30 ã¨O=`«û~åÅ∞ Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ L<åfl#∞. P
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ JO`«\Ï ^Õâ◊OÖ’ uiQÍ#∞. ^ÕjÜ«∞ *Ï`«∞Ö’¡
ѨÙ~ÀQÆux ѨijeOKÕ J=HÍâ◊O HõeyOk. ^Õ=Ùx J#∞„QÆ
ǨÏO`À JHõ¯_»‰õΩ „ѨKå~°‰õΩÅ, HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞¡ =∞# „ѨÉèí∞=Ù
~°HõΔ‰õΩ_»∞ J~Ú# Uã¨∞„H©ã¨∞Î *Ï˝<åxfl, Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊O JO`«\Ï
"åºÑ≤OѨ KÕÜ«∞\ÏxH˜ ã¨Ô~·# Q˘Ñ¨Ê `«Ü«∂~°∞QÍ LO^Œ#fl
q+¨Ü∞« O Hõ<åfl xâ◊ÛÜ«∞"≥∞#ÿ k <å =∞#ã¨∞ûÖ’ =∞~˘Hõ\ ˜ ÖË^∞Œ .——
(PÜ«∞# „ÔH·ã¨Î= =∞`«O ã¨`«º"≥∞ÿ#^Œx Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅx ã¨`«º
=∂~°æOÖ’ ÃÑ@ì_»O J=ã¨~°=∞x ɡ·aÖò =K«<åÅ∞ L@OH˜ã¨∂Î,
LѨ#ºã≤ã¨∂ÎáÈ`å_»∞. Jk Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ qâßfi™êÅ QÆ∞iOz#
XHõ „ÔH·ã¨Î=Ù_ç qâßfi™êÅ∞QÍ QÆ∞iÎOz J#∞=kOK«@O ÖË^Œ∞.
z=~À¡ „ÔH·ã¨Î= „ѨÉèí∞`«fiOQÍ K≥ѨÊ|_Õk "≥Ú^Œ\’¡ =ºuˆ~H˜O
z<å z=~À¡ `«# =ºuˆ~Hõ`«x `«yæOzO^Œx, ~å„+¨ì áêʼnõΩÅ∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
WѨC_»∞ =∞`« „ѨKå~åxH˜ T`«O Wã¨∞Î<åfl~°x =Úy™êÎ_»∞.
H˜Ok ‰õΩÖÏÅ "åix `«#∞ =∞`«OÖ’ KÕ~°∞Û HÀ=_®xH˜ „ÔH·ã¨Î=
=∞`« „ѨKå~åxH˜ =∞^Œ∞Ѩ٠ÃÑ>Ëì ã¨Oã¨Å÷ ∞ „ѨÉ∞íè `«fiO ã¨∞=ÚYÅ∞QÍ
Hõhã¨O P„^茄Ѩ^Õâ◊OÖ’ ÖËHõáÈ=@O K«i„`« - Hõ=#â◊~°‡).
QÆ∂¡ ¿ãì+¨<£ Ãã·~ü #∞Oz "Õ∞=Ú ÅO_»<£H˜ uiy "≥àϧO.
Jk XHõ qKå~°Hõ~°"≥∞ÿ# j`åHÍÅO. HÀiO`«^ŒQÆ∞æ Ñ≤Å¡Å#∞
P_çOKÕ ã¨Å÷ OÖ’H˜, JHõ¯_»∞flOz "≥Ú`«OÎ ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ áêH˜Ok.
=∂ <å#flQÍ~°∞ KåÖÏ [|∞ƒ Ѩ_®¤~°∞. =∂ z#fl K≥e¡ ^•x
=Å# =∞$`«∞º"å`«# Ѩ_,ç ZѨÊ\˜H˜ ѨÓ_»x Ö’@∞x q∞yeÛOk.
P `«~°∞"å`« "Õ∞=Ú, ÅO_»<£H˜ KÕ~°∞=Ö’ L#fl ÉÏ~ü<≥\òÖ’
L<åflO. JHõ¯_ç ѨÓ[hÜ«∞ _»|∞¡ º. ÃÑ<≥fl á¶ê^Œ~ü J<Õ qHÍ~ü
Ü≥ÚHõ¯ q^è•<åÅ∞ =∂‰õΩ#KåÛ~Ú. JHõ¯_» H˘xfl ã¨O=`«û
~åÅ∞<åfl=Ú. =∂ `«O„_çQÍ~°∞ =∂`À Z‰õΩ¯= HÍÅO ÖË~°∞.
PÜ«∞# Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâßxH˜ uiy "≥à◊§=Åã≤ =zÛOk. Wk
"≥Ú^Œ\ ˜™êi "Õ∞=Ú "Õ~°∞ "Õ~°∞QÍ LO_»@O. Jk ÉÏQÍ
=∞=∞‡efl W|ƒOk ÃÑ\˜ìOk. nx `«~°∞"å`« =∂‰õΩ =∞~À ^≥|ƒ,
=∂ `«=Ú‡_»∞ 6 ã¨O=`«û~åÅ∞ "å_»∞ K«xáÈ_»O.
=∂‰õΩ#fl ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å#∞ ÉÏ~ü<≥\òÖ’ JѨC_»Ñ¨C_»∞ K«∂ã¨∂Î
LO_Õ"åiq∞. "åiÖ’ ã¨~ü ÃÇÏ~ü ɡ~üì Z_»fi~ü¤ãπ, Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊O
#∞Oz, ã≤áê~ÚÅ Ñ≤`«∂s J~Ú# "≥O@<Õ "≥#H˜¯ =zÛ#
PÜ«∞#, ~Ô l<åÖò¤ ~å\òHÑ¡˜ π¶ J<Õ =∞~À PÜ«∞# L<åfl~°∞. ~Ô O_À
PÜ«∞# QÆ∞„~°Ñ¨Ù ѨO^•ÅÖÏO\˜ JѨC_Õ „Ѩ*Ï^Œ~°} á⁄O^Œ∞
`«∞#fl, |Ü«∞\˜ HÍ~°ºHõÖÏáêÖ’¡H˜ ™êǨÏã¨OÖ’ „Ѩ"Õtã¨∞Î<åfl_»∞.
ã¨~ü.ÃÇÏKü. Z_»fi~ü¤ãπH˜ Ü«Ú^ŒúO ZO`« =ÚYº"≥∂ DÜ«∞#H˜
r=# áÈ~å@O JO`« =ÚYº"≥∞ÿ#kQÍ LO_Õk.
=∞~À™êi Q˘Ñ¨Ê Ããx· ‰õΩ_»∞, „âı+ì¨ „ÔHã· =Ψ Ù_»∞ J~Ú# ã¨~Ãü ÇÏ~ü
|~üì Z_»fi~ü¤ãπ QÆ∞iOz K≥ѨʉõΩO_® =ÚO^Œ∞‰õΩ "≥à◊§ÖË#∞ P
~ÀAÖ’¡ PÜ«∞# L^ÀºQÆ rq`«O JO^Œi ^Œ$+≤xì PHõi¬Oz#k
^•x QÆ∞iOz JO^Œ~°∞ =∂\Ï¡_Õ"å~°∞. PÜ«∞# á⁄_»"≥·#
q„QÆǨÏO, JO^Œ"≥∞ÿ# =ÚYO, ¿ãflǨÏjÅ=Ú ^ŒÜ«∂=O`«=Ú
J~Ú# f~°∞ <Õ#∞ QÆ∞~°∞Î `≥K∞« ÛHÀQÆÅ#∞. PÜ«∞# Z<Àfl ã¨O=`«û
~åÅ∞ ÉÏ^èÖŒ ’ L`«¯O~î`° À QÆ_áç ê_»∞. Jq `«# Ããx· Hõ rq`åxH˜
ã¨O|OkèOz#"Õ HÍ=Ù. PÜ«∞# ÉèÏ~°º PÜ«∞#x =^ŒÅHõ
ZѨC_»∂ ѨHõ¯<Õ LOk, `«# „áê}ÏxH˜ JáêÜ«∞O J~Ú<å
ã¨~ˆ P"≥∞#∞ |Å=O`«OQÍ Ñ¨OÑ≤Oz "Õ™ê_»∞. P"≥∞ Hõà§◊ hà◊§`À
80
PÜ«∞xfl =ke H˘kÌ ~ÀAÅH˜ ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å`À WO_çÜ∂« Ö’x K«Åx¡
H˘O_» „Ѩ^ÕâßxH˜ "≥o§Ok. JHõ¯_» #∞Oz WOQÆ¡O_»∞ "≥o§Ok.
PÜ«∞# ^è~·≥ º° O =∂~°Ûâ◊Hºõ O HÍx W|ƒO^Œ∞Åx ^•@_»OÖ’
K«∂Ñ≤OKÕ"å_»∞. J=hfl K«i„`«! PÜ«∞# QÆ∞iOz# *Ï˝ÑH¨ ÍÅÖ’
J=hfl á⁄O^Œ∞Ѩ~K° |« _ç L<åfl~Ú. JO^Œ∞KÕ`« PÜ«∞# QÆ∞iOz
=ºH˜ÎQÆ`«OQÍ <å‰õΩ `≥eã≤#"Õ K≥ѨÊÉ’`«∞<åfl#∞. Pã¨H˜ÎHõ~°"≥∞ÿ#
PÜ«∞# *Ï˝ÑH¨ ÍÅÖ’ XHõ\ ˜ WO_çÜ∂« Ö’x Ñ≤`∂« i ã¨=∞Ü«∂xH˜
K≥OkOk. PÜ«∞# `«# ÉèÏ~°º#∞ ѨOÑ≤OKÕã≤ XO@iQÍ,
=∞~åfl\˜ QÆ∞iOz PO^Àà◊#Ö’ Z^Œ∞~°∞ K«∂ã¨∞Î<åfl_»∞. P
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ PÜ«∞# Ãã·x‰õΩÖ’¡ PÜ«∞# Ѩ@¡ HÀѨOQÍ K«∂ã¨∂Î
Hõ"å`«∞ KÕÜ«∞@O, |Ǩïâß PÜ«∞# JkèHÍ~åxfl HÍ^Œ#@O,
ÖÏO\˜ ÉèíÜ«∞Ѩ>Ëì ÅHõΔ}ÏÅ∞ PÜ«∞# QÆ∞iÎOKå_»∞.
PÜ«∞# ѨH¯õ g∞^Œ XHõQOÆ @ q„âßOu fã¨∞HÀ"åÅ#fl Pâ◊`À
Ѩ_áç ÈÜ«∂_»∞. P `«~∞° "å`« JO`å Q˘Ñ¨Ê ÉÏ^躌 `«`À#∞ |Ǩïâß
=ÚѨC`À#∞ ‰õÄ_ç# ~å„u Jx ÉèíÜ«∞Ѩ_»∂ΠѨ_»∞‰õΩ<åfl_»∞.
`«# J=ã¨~°O LO>Ë `«#x Ñ≤Å"åÅ#fl P[˝Å∞ *Ïs KÕâß_»∞.
J~°ú~å„u"Õà◊ ''™ê¿ÇÏÉò, ™ê¿ÇÏÉò—— J#fl ˆHHõÅ∞ q<åfl_»∞. QÆ|∞
‰õΩ¯# ÖËz `«Å∞ѨىõΩ#fl `≥~° ÖψQ™ê_»∞. QÆ\ ˜ìQÍ |∞㨠qxÑ≤O
zOk. nѨO fã¨∞‰õΩ ~°=∞‡x K≥Ñ≤ÊK«∂¿ãÎ `«Å g∞^Œ ѨÓiÎQÍ
Ѩ_»QÆqÑ≤Ê# `åK«∞ áê=Ú, ¿ã=‰õΩÅ∞ ^•xfl K«OÑ≤ áêÔ~Ü«∞º
@O`À „Ѩ=∂^ŒO `«Ñ≤ÊOk. ''<Õ#∞ <å QÆkH˜ =KåÛ#∞. <Õ#∞
HÀáÈ„k‰õΩÎÖˇ·# =∞#∞+¨μºÖ KÕ`«∞Ö’¡ Kå=Ù #∂Ç≤ÏOK«∞H˘<åfl#∞.
HÍx ^Õ=Ù_»∞ <å „Ñ¨âßO`«"≥∞ÿ# QÆkÖ’H˜, `«# J#∞~åQÆO,
~°HõΔ} ÖËHõáÈ`Õ Kå=Ù ZÖÏ¡ ~åQÆÅ^À K«∂Ñ≤OKå_»∞.——
áê=ÚÅ #∞O_ç „Ñ¨=∂^•Åx K«qK«∂_»\ÏxH˜ Z<Àfl L^•
ǨÏ~°}Å∞ L<åfl~Ú. WO_çÜ«∂Ö’ L#fl „Ѩf "åiH˜ "≥O„@∞Hõ
"åã≤Ö’ `«Ñ¨Ê_®Å∞ JO>Ë Uq∞\’ `≥Å∞ã¨∞. HÍx XHõ S~Àáê
"åã≤ ѨÙ~°∞+¨μ_»∞, „ã‘Î a_»¤ - J~Ú<å áê=Ú HÍ@∞=Å¡ `≥eã≤#
KåÖÏ ã¨O=`«û~åÅ HÍÅOÖ’ K«xáÈ~Ú# x^Œ~≈° <åÅ∞ ÖË=#flk
<å #=∞‡HõO. H˘kÌ ã¨O=`«û~åÅ „H˜`O« XHõ HõÅHõ`åÎ "å~åÎÑ„¨ uHõ,
áê=ÚHÍ@∞ =Å# K«xáÈ~Ú# S~Àáê "åã¨∞Å QÆ∞iOz
qâ◊fiã¨hÜ«∞"≥∞ÿ# ã¨=∂Kå~°O g∞^Œ K«~°Û ÃÑ\˜ì#ѨC_»∞, J@∞
=O\˜k Ug∞ JO^ŒÖ^Ë xŒ <å‰õΩ Z=~À K≥áêÊ~°∞. HÍx 1897Ö’
21 "ÕÅ =∞Ok Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊ "åã¨∞Å∞ áê=ÚHÍ@∞ =Å#
K«xáÈ~Ú#@∞ì QÆ}ÏOHÍÅ∞ K≥ѨÙÎ<åfl~Ú. ^ÕjÜ«ÚÅ∞ <ÕÅg∞^Œ
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
HÍà◊√§ HõѨCHÀ‰õΩO_® x„kOK«@O D Z‰õΩ¯= =∞~°}ÏÅH˜
HÍ~°}O. U ã¨O=`«û~°O ‰õÄ_® Kå=ÙÅ∞ ÃÑ·#∞^ŒÇ¨ÏiOz#
ã¨OYº HõO>Ë ÃÑ^ŒÌ `«‰õΩ¯= HÍ=Ù.
P„Ѷ≤HÍ #∞Oz JѨC_Õ uiy =zÛ# _®Hõì~ü eOQ∑ ™Èì<£
‰õÄ_® =∂ Hõ^ä• <åÜ«∞‰õΩÖ’¡ XHõ~°∞. PÜ«∞# áê~°û<Õ*òÖ’
WÅ∞¡ fã¨∞H˘x KåÖÏ ã¨O=`«û~åÅ `«~°∞"å`« ‰õΩ@∞O|O`À
Hõe™ê_»∞. PÜ«∞# „Ѩ*Ï^Œ$+≤ì #∞Oz `˘Åy# rq`«O, P„Ѷ≤
HÍÖ’ KåÖÏHÍÅO LO_»@O =Å# =∞iÛáÈ~Ú# WO\˜ ã¨∞MÏÅ∞
J#∞ÉèíqOK«™êQÍ_»∞. JÖÏ¡ Jx `«#H˜ „áê=ÚYºO W=fi\Ïxfl
W+¨Ñì _¨ "Õ å_»∞ HÍ_»∞. PÜ«∞# WOw¡+μ¨ Ö’ JÅ"å@∞ `«ÑÊ≤ =∂\Ï¡
_»\ÏxH˜ ã¨Ô~·# =∂@Å∞ ^˘~°HõHõ `«_»|_Õ"å_»∞. XHõ™êi XHõ
áê~î°âßÅÖ’ =∂\Ï¡_»=∞#flѨC_»∞, ZO`À ã¨Oâ◊Ü«∞O`À XѨC
H˘x =∞^茺֒ <À\’¡Oz =∂@Å∞ ~åHõ=∂<Õ™ê_»∞. HÍx ã¨xfl
Ç≤Ï`«∞Å∞ (H˘kÌ =∞O^Õ L#flѨC_»∞)`À ã¨~^° •QÍ `«=∞ J#∞Éè"í åÅx
*Ï˝Ñ¨HÍÅx, ™êǨϙêÅx =i‚Oz K≥ѨÓÎ PǨ¡^Œ ѨiKÕ"å_»∞.
K«∞@∞ìѨ@¡ x=ã≤ã¨∞Î#fl W`«~° ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å`À HõáêÎ<£ „\Ï@~ü
^ŒOѨ`«∞Å`À, "åi ‰õΩ@∞O|O`À Hõeã≤ HÍÅO QÆ_»Ñ¨@O =∂
J=∞‡H˜+¨ìO. JÖÏ¡ˆQ "≥=<£ ^ŒOѨ`«∞Å`À#∞, qÖò „ÉÏǨÏ"£∞
^ŒOѨ`∞« Å`À#∞ Q“~°=hÜ«ÚÅ∞ (P `«~∞° "å`« „ѨÉ∞íè =Ù J~Ú#)
H˜<≥fl~Ú~ü¤ ^ŒOѨ`«∞Å`À WOHÍ KåÖÏ=∞Ok`À#∞.
Ãã<· åºkèÑu¨ , H˘e<£"Ú≥ HõOr P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =∂‰õΩ `≥eã≤#
=∞~˘Hõ~°∞. PÜ«∞# ‰õÄ_® Ñ≤`«∂s Ü≥ÚHõ¯ HõëêìÅ#∞ QÆ_çz
QÆ>ˇìH˜¯# "å_»∞, J~Ú`Õ „Ѩ=∂^Œ~°Ç≤Ï`«OQÍ HÍ^Œ∞. PÜ«∞#H˜
~°HõΔ}ÖËx ã¨=∞Ü«∞OÖ’ PÜ«∞xfl ã≤áê~ÚÅ∞ H˘\Ïì~°∞. =∂
<å#flQÍ~°∞ ''"åà◊§ Hõ`«∞ÎÅ`À =ÚHõ¯Å∞ H˜O^Œ H˘\Ïì~°∞—— JO@∂
J<Õ"å~°∞. PÜ«∞# =O\˜ g∞^Œ 37 HõuÎ QÍÜ«∂Å∞<åfl Ü«∞O
\Ï~°∞. PÜ«∞# Q˘Ñ¨Ê ^ÕǨÏâ◊H˜Î =Å#, ÉèÏ~°º KÕã≤# ¿ã=Å
=Å¡, PÜ«∞# |uH˜|@ì Hõ\Ïì_»∞. PÜ«∞# POˆQ¡Ü«∞ =∞QÆ\ ˜q∞.
Q˘Ñ¨Ê #=¸<å, á⁄_»∞QÍæ, |ÅOQÍ JO^Œ"≥∞ÿ# Hõ#∞=Ú‰õΩ¯
f~°∞`À POˆQ¡Ü«ÚÅH˜ ™ê^è•~°}"≥∞ÿ# `≥Å¡^Œ#O`À LO_Õ"å_»∞.
PÜ«∞# QÀ^•=ix K«∂_»\ÏxH˜ XHõ™êi =KåÛ_»∞. ^•x
QÆ∞iOz D q^èOŒ QÍ „QÆO^ä㌠"÷¨ ∞≥ ÿ LOk. PÜ«∞# "≥Ú^Œ\ ˜ ™êǨÏã¨
Ü«∂„`«, =∞„^•#∞ #∞Oz Hõ"å`«∞ KÕã∞¨ H˘O@∂ QÀ^•=i =~°‰Ωõ
=zÛ ^•xx QÆ∞„~°O g∞^Œ ^•@É’=@O, „Ѩ"åǨÏ|ÅO PÜ«∞#
H˜O^Œ #∞Oz QÆ∞„~åxfl `À¿ãÜ«∞@O =Å¡, P Ããx· Hõ ^Œ∞ã¨∞ÅÎ `À<Õ
81
H˘~°_®`À ã¨Ç¨ D^Œ∞‰õΩO@∂ ~Ô O_À f~åxfl L#fl ~å[=∞O„_ç Ñ≤`«∂s Ü≥ÚHõ¯ Ju W|ƒOkHõ~°"≥∞ÿ# ~ÀAÖ’¡ PÜ«∞#
KÕ~°@O, QÆ∞„~°O D^Œ∞‰õΩO@∂ H˘O`« kQÆ∞= „áêO`åxH˜ KÕ~°∞ Ãã·<åºkèѨu ã¨~üáê„\˜H± „QÍO\ò ã¨=∞HõΔOÖ’ LO_Õ"å_»∞.
HÀ=@O. PÜ«∞<ÀÎ, XHõ KÀ@∞ #∞Oz =∞~ÀKÀ@∞H˜ qq^è"Œ ∞≥ #ÿ ™ê÷=~åÅx
PÜ«∞# ÉèÏ~°º, =∂ <å#flQÍ~°∞ "åix K«∂_®¤xH˜ "≥à◊§@O ѨsH˜ãΔ ∂¨ Î u~°∞QÆ∞`«∂ LO_Õ"å_»∞. ZHõ¯_» Q˘_» `«Ö`ˇ ÎÕ J=HÍâ◊O
QÆ∞iOz D q^èŒOQÍ „"åã≤Ok. ''=∞„^•ã¨∞ ~å„ëêìxH˜ `«# LO^À JHõ¯_çH˜ "≥àı§"å_»∞ HÍx, =∞„^•ã¨∞ ~å„ëêìxH˜ Ñ≤`«∂i
h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å`À J^Œ∞ƒù`åÅ#∞ KÕã≤# HõÖÁ<≥Öò HÍ@<£ "åºÑ≤OK«ÖË^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« PÜ«∞# ZѨC_»∂ Q˘_»= „áêO`À
~å=@O =∞=∞‡ÖÏflǨ^¡ ÑŒ i¨ zOk. Ѩk ã¨O=`«û~åÅÖ’ P^•Ü«∞O LO_»ÖË^Œ∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ PÜ«∞# =∞„^•ã¨∞ ~å„+¨ì áêʼnõΩ_ç
25 âß`«O ÃÑiyOk. ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ ~Ô \˜Oì Ѩ٠JÜ«∂º~Ú. PÜ«∞# JukèQÍ L<åfl_»∞. PÜ«∞#Ѩ@¡ DÜ«∞#H˜ Jq∞`«"∞≥ #ÿ J#∞~åQÆO.
lÖÏ¡Å∞ "≥Ú`«OÎ HΔÍ=∞O =Å# [# ã¨OYº `«yáæ È~Ú L<åflÜ«∞x HõÖÁ<≥Öò HÍ@<£ KåÖÏ Z‰õΩ¯=QÍ Ããx· Hõ q^è∞Œ ÅÖ’ x=∞QÆfl"≥∞ÿ
Hõhã¨O Z=~°∂ ZO^Œ∞H© q^èŒOQÍ [iyO^Œx „ѨtflOK«ÖË^Œx, L<åfl JO^Œ~∞° h\˜ áê~°∞^ŒÅ q+¨Ü∞« OÖ’ PÜ«∞# ѨO_ç`∞« _»#∞
U q^è"Œ ∞≥ #ÿ x"å~°} QÆ∞iOz PÖ’zOK«Ö^Ë xŒ =∂‰õΩ K≥áêÊ_»∞. H˘<Õ"å~°∞. D q+¨Ü«∞OÖ’ PÜ«∞# ã¨fiO`« ~å„+¨ìO J~Ú#
_»Ö∫›ã‘ „ѨÉèí∞=Ù ã¨fi^Õâ◊OÖ’x `«# „ѨÉèí∞`åfixH˜ 'Hõ@H± ~å„+¨ìO =∞„^•ã¨∞Ö’<Õ H͉õΩO_®, WO_çÜ«∂ "≥Ú`«ÎO g∞^Œ PÜ«∞#H˜
U „ѨÉèí∞`åfixÔH·# `«Å=OѨÙÅ∞ `≥KÕÛkQÍ LO^Œx— J<åfl_»x ã¨=∂#∞_»∞ ÖËHõáÈ=@O=Å# PÜ«∞# ã¨ÅǨ HÀˆ~"å~°∞. ã¨~ü
JO^Œ∞=Å# DÜ«∞# ÉÏ^èŒ `«@∞ìHÀÖËHõ áÈ`«∞<åfl#x x"ÕkHõ ã¨~ü¡ãπ ÉÏ~ü¤ =∞„^•ã¨∞ ~å„+¨ì áêʼnõΩ_»∞QÍ LO_ç# ~ÀAÖ’¡ "Õ∞
ѨOáê_»∞—— 15, 1858# „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅ "å~°∞ ã¨ÅǨÅ ã¨=∂
ÉèQí =Æ u ɡOQÍÖòÖ’ XHõ #k. P ~å„+¨Oì Ö’x Jxfl #^Œ∞ÅH˜ "Õâ◊OÖ’ =∂\Ï¡_ç# q+¨Ü«∂Å∞ D q^èŒOQÍ L<åfl~Ú.
ÖÏQÍ<Õ ^•xH˜ xÜ«∞O„`«} J=ã¨~O° . Jk „Ѩu =~°^ÅŒ HÍÅO ''xˆ~âÌ ‰◊ Ωõ Å ã¨ÉHíè ˜ W|ƒO^Œ∞ÅxflO\˜x ã¨g∞H˜OΔ z „ѨÉ∞íè `«fiO
Ö’#∞ Hõ@ìÅx HÀ¿ãã¨∂Î `«# ^•i =∂~°∞ÛH˘O@∂ Pã≤÷ #+¨ìO
=ÚHõÎ HõO~î°O`À |ÅOQÍ h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å#∞ ã≤á¶ê~°ã¨∞
KåÖÏ Z‰õΩ¯=QÍ KÕã¨∂Î LO@∞Ok. ɡOQÍÅ∞Ö’ XHõ ~å~¸
KÕÜ«∂e. ^Õâ◊Ѩ٠J=ã¨~åÅ∞, xã¨ûO^ÕǨÏOQÍ Q˘Ñ¨Ê"≥·# D
ÖË^∞Œ . (~åu Éè∂í q∞ HÍ^Œ∞) JO^Œ∞KÕ`« =~°^Œ <≥kiOKÕO^Œ∞HõH¯õ _»
=#~°∞Å#∞ Jaè=$kúH˜ "≥O@<Õ ^è~·≥ º° O ÃÑ^ŒÌ ÃÑ@∞ì# KÕÜ∂« Åx
Ug∞ ÖË^Œ∞. =Úi¬^•ÉÏ^£ Ѩ@ì}Ѩ٠ÃÑ^ŒÌ ÉèÏQÍxH˜ <åâ◊#
HÀ~°∞H˘O@∞<åfl~Ú. „ѨÉèí∞`«fiO `«ÅÃÑ\ìQÆey# "å\˜Ö’ Ju
„Ѩ=∂^ŒO LOk. "Õ∞[~ü "≥∞HõOr ^•x QÆ∞iOz HõÅ`« K≥Ok
`«# ¿ãflÇ≤Ï`«∞_çx fã¨∞‰õΩ"≥o§ K«∂Ñ≤OKå_»∞. HõÖÁ<≥Öò HÍ@<£ ÖÏÉèí^•Ü«∞Hõ"≥∞ÿ#q, á⁄^Œ∞ÃÑ·#qQÍ HõxÑ≤OKÕ "å\˜x Jxfl
f~°O #∞Oz á⁄_»∞K«∞‰õΩ =KÕÛ Hõ@ìÅ`À P #k ^•i =∞o§OKÕ ã¨=∞Ü«∂Ö’¡#∞, Jxfl Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡#∞ KÕÜ«∞=∞x XuÎ_ç KÕÜ«∞
Ѩ^HŒä Oõ ~°∂á⁄OkOz ^•xH˜ =ºÜ«∞O 2"ÕÅ áœO_»∞Q¡ Í JOK«<å ^ŒQÆæq. D ~å„+¨ìOÖ’ h\˜ áê~°∞^ŒÅ g∞^Œ ^èŒ#O ZO`« ÖÏÉèí
"Õâß_»∞. "≥ÚHõOr ^•xx Q˘Ñ¨ÊQÍ ã¨=∞iúOKå_»∞. ™ê\˜QÍ Y~°∞Û KÕÜ«∞|_çO^À =∞~À™êi =ÚO^Œ∞OKåeû#
J=ã¨~°O ÖË^Œ∞. „ѨÉèí∞`«fiO K«~°ÛÅ∞ ZѨC_»∂ g\˜ q+¨Ü«∞OÖ’
J~Ú`Õ "≥∞HõOrH˜ =∞O_»e J^躌 ‰õΩΔ _çH© Ѩ_kÕ HÍ^Œ∞. W`«#∞
Tyã¨ÖÏ_»∂Î ^•@"Õã¨∂Î #_çKå~Ú. WO_çÜ«∂ g∞^Œ ÃÑ\˜ì#
UO K≥Ñ≤Ê<å J`«#∞ HÍ^Œ<Õ"å_»∞. =Úi¬^•ÉÏ^£x HÍáê_»@O
Y~°∞ÛÅ∞ "≥#H˜¯ =KÕÛ ã≤u÷ Ö’ WO_çÜ∂« x ÃÑ@ìQÅÆ =∞x ^è~·≥ º° OQÍ
„ѨÉèí∞`«fi ÉÏ^茺`«x J#∞HÀ=@O ÖË^Œ∞ Jx ["åaKåÛ_»∞.
<˘H˜¯ K≥ѨÊ=K«∞Û. P ^Õâ◊Ѩ٠JѨC f~°\ÏxH˜, L^ÀºQÍÅ∞
ã¨Ç¨Ï[OQÍ<Õ Ug∞ KÕÜ«∞ÖË^Œ∞.
fÃãÜ«∞º@O, Y~°∞ÛÅ∞ `«yæOK«∞HÀ=@O HõO>Ë Y~°∞Û ã¨Ô~·#
HõÖÁ<≥Öò HÍ@<£ =∞„^•ã¨∞H˜ "≥#H˜¯ =KåÛHõ ѨxKÕã¨∞Î#fl "å\˜ g∞^Œ ÃÑ@ì_»O JѨC `«fi~°QÍ fˆ~=∂~°æO——
"åiÖ’ Z‰õΩ¯= ã¨O=`«û~åÅ J#∞Éèí=O L#fl PÜ«∞# =ÚYº
WOlh~°∞ J"åeû L<åfl, P L^ÀºQÆO ÃÑ^ŒiÌ HõOKÕ`« HÍHõ ZOÑ≤Hõ ã¨∞n~°"… ∞≥ #ÿ D "åºã¨OÖ’ XHõ q+¨Ü∞« O HõÅѨ@O ã¨~Ô #· ^Õ.
KÕ`«QÍ =∞^茺֒ =∂~°@O =Å¡, P L^ÀºQÆOÖ’ HÍHõ x~°fi D „áêO`«OÖ’ =∞#O Hõ#∞Hõ ã¨OѨ^ŒH˜ |ÖÏxH˜ =¸Å"≥∞ÿ#
ǨÏ}ÏkèHÍiQÍ, „Ѩ`ÕºHõ"≥∞ÿ# q^èŒ∞Å∞ ÖËx L^ÀºyQÍ „ѨÉèí∞ XHõ =º=ã¨÷x ™ê÷Ñ≤OKå=∞O>Ë, P Ѷ¨∞#`«=∞#H˜ ^ŒH˜¯O^ŒO>Ë,
`åfixH˜ ÖÏOKè«#~°Ç≤Ï`«"≥∞ÿ# ã¨ÅǨ^•~°∞_çQÍ JÜ«∂º_»∞. HÍ~°}O Jk h~°∞ H͈~Û „Ѩܫ∞`åflÖˇ<Àfl L#flѨÊ\˜H˜ ZO`À
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 82
Jq„âßO`« Ѩi„â◊=∞ KÕã≤# F Q˘Ñ¨Ê =∞#ã¨∞û D Ѷ¨e`åxfl
™êkèOK«@O. ã¨=∞~°∞úÅ∞ „â◊^•úà◊√=ÙÅ∞ J~Ú# W`«~°∞¡ `«=∞
J=¸Åº"≥∞ÿ# ¿ã=Å#∞ J~Ú# kâßxˆ~Ìâ◊#ÅÖ’ ã¨ÅǨÅ#∞
J#∞ã¨iOz KÕâß~°∞. HÍx D Q˘Ñ¨Ê ã¨$[#H˜ HõÖÁ<≥Öò HÍ@<£
Ü≥ÚHõ¯ "Õ∞^èŒã¨∞ûˆH =∞#O |∞∞}Ѩ_ç L<åflO.
HõÖÁ<≥Öò HÍ@<£ 㨇 $uH˜ WѨÊ\˜H˜ ѨÙ@ìx KåÖÏ ÅHõΔÅ
=∞Ok, Éè í H ˜ Î Q“~° " åÅ`À `« Å ∞K« ∞ H˘O\Ï~° ∞ . WѨ C _» ∞
„Ѩ*Ï^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ Ѩ^Œ=ÙÅ #ÅOHõiOK«@O =Å# L#fl
"å~°∞ `«~°∞"å`« =∞iÛáÈ|_»`å~°∞.
''PÜ«∞# Ѩ\ ˜ìOK«∞H˘<Õ q+¨Ü«∞O HÍ^Œ∞ QÍx, HõÖÁ<≥Öò
HÍ@<£ `«# rq`« HÍÅOÖ’ `«y# QÆ∞iÎOѨ٠á⁄O^ŒHõáÈ`Õ
=∞#O^Œ~°O qKåiOKÕ q+¨Ü«∞O J=Ù`«∞Ok.
D ã¨=∞Ü«∞OÖ’ PÜ«∞# Xi™êûÖ’, h\˜ áê~°∞^ŒÅ
QÆ∞iOz J`«∞º#fl`« „Ѩ}ÏoHõ „ѨÉèí∞`åfixH˜ x"ÕkOKå_»∞.
=∞„^•ã¨∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅ, HÍÅ∞=Å |$O^•xH˜ P ÉÏ^茺`«
JѨÊyOK«|_çOk. PÜ«∞# HõÅHõ`åÎ "≥o§ ~å[=∞ǨÏÖò =^ŒÌ
QÆOQÆg∞^Œ P#Hõ@ì Hõ\ì˜ JHõ¯_» #∞Oz HÍÅ=Å ^•fi~å HõÅHõ`åÎH˜
`åQÆ∞h\˜x ã¨~°Ñ¶¨~å KÕ¿ã q+¨Ü«∞O g∞^Œ „Ѩã¨OyOz ^•x
g∞^Œ „ѨÉèí∞`åfixH˜ x"ÕkHõ ã¨=∞iÊOKå~°∞.
PÜ«∞# h\˜ áê^Œ∞Å HÍÅ∞=Å |$O^ŒO HÀã¨O `«Ü«∂~°∞
KÕã#≤ =∞~˘Hõ x"ÕkHõ ã¨~ü „áÈc H“>Ë¡ KÕuÖ’ Ѩ_Oç k. PÜ«∞#
^•xfl `å<Õ ~°∂á⁄OkOz xi‡OKÕ ÉÏ^茺`« ã‘fiHõiOKå_»∞.
J~Ú`Õ HÍ@<£ H˘O_»Å g∞^Œ HÍÅ∞= `«ÅÉèÏQÆO xi‡OK«@O
QÆ∞iOz `≥eÜ«∞KÕã≤# JÉèíºO`«~°O (JO^ŒiH˜) P `«~°∞"å`«
`≥eã≤ =zÛOk.
1860Ö’ PÜ«∞# WO_çÜ∂« =keÃÑ\˜ì WOQÆO¡ _»∞ KÕ~å_»∞.
JHõ¯_» PÜ«∞#H˜ ã¨~ü a~°∞^Œ WzÛ áœ~° ã¨<å‡#O KÕâß~°∞.
JHõ¯_» UO [iyO^Œ#flk „QÆO^äŒã¨÷"≥∞ÿ ÖË^Œ∞. PÜ«∞# K≥‰õΩ¯
K≥^~Œ x° q#Ü«∞O`À J@∞=O\˜ Q“~°"åŠѨ@¡ „Ѩ=iÎOKÕ"å_»∞.
Ǩeá¶êH±û „ѨÉèí∞=Ù (JѨC_»∞ ã¨~ü ÉÏ~ü¡ãπ =Ù_£, ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fi
HÍ~°º^Œi≈) ã¨~ü a~°∞^Œ W=fi@O QÆ∞iOz „"åã≤# ÖËY.
WO_çÜ«∂ HÍ~åºÅÜ«∞O
ÃãÃÑìO|~ü 20, 1860
„Ñ≤Ü«∞"≥∞ÿ# HõÖÁ<≥Öò HÍ@<£
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
<å‰õΩ Ñ¶¨∞#`« =Ç≤ÏOz# ~å}˜QÍi ã¨=ÚYOÖ’ aÖò
"≥∂~°ÖòÖ’ LO_ç, P"≥∞ ã¨=ÚMÏxH˜ =∞„^•ã¨∞ „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ
HÍ~åºÅÖ’ g∞ qt+¨ì ¿ã=Å QÆ∞iOz x"ÕkOK«QÆÅ J=HÍâ◊O
ÅaèOzOk. Ѷ¨∞#`« =Ç≤ÏOz# ~å}˜QÍ~°∞ g∞‰õΩ ã¨~ü a~°∞^Œ∞
g∞ ¿ã=ʼnõΩ QÍ#∞ WK«∞Û@‰õΩ WK«ÛyOK«∞K«∞<åfl~°x g∞‰õΩ
`≥Å∞ѨÙ@‰õΩ <å‰õΩ Q˘Ñ¨Ê P#O^ŒO HõÅ∞QÆ∞K«∞#flk.
W@∞¡ Ü«∞^•~°úOQÍ g∞"å_ç<≥· LO@∞
ã≤. =Ù_£
HõÖÁ<≥Öò P~°ú~üHÍ@<£H˜.
PÜ«∞# ¿ã=Å QÆ∂iÛ =∞„^•ãπ ÃãO\ò *Ïi˚ á¶È~üìÖ’ Jkè
HÍiHõOQÍ „QÆO^äŒã¨÷"≥∞ÿ#k WHõ¯_» á⁄O^Œ∞Ѩ~°∞ã¨∞Î<åfl#∞.
Ãã·xHõ âßY
=∞„^•ã¨∞ „ѨÉèí∞`«fi HÍ~°ºHõÖÏáêÅ x"ÕkHõ
''.... D =∞^茺 L^ÀºQÆã¨∞÷Å#∞ `«yæOK«@"≥∞ÿ#k. HÍx
„Ѩã¨∞Î`«O HõÖÁ<≥Öò P~°ú~ü HÍ@<£ Ü≥ÚHõ¯ qt+¨ì ¿ã=Å ^Œ$ëêì º
=∞~À q^èŒOQÍ J#∞=∞uOK«|_®¤~Ú.——
[#=i 18, 1860
„ѨÉèí∞`åfixH˜, HÍ~°º^Œi≈ q^èŒ∞Å∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fl"å_»∞.
J~Ú`Õ PÜ«∞# ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å∞ ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ ¿ã=ÅH˜
`«y# QÆ∞iÎOѨ٠ÅaèOK«ÖË^Œx KåÖÏ |ÅOQÍ, Jaè=∂#O`À
J#∞‰õΩ<Õ Jaè„áêÜ«∂xfl, „ѨHõ\ ˜OKåeû LOk. J~Ú`Õ Jk
PÜ«∞# Ѷ~≤ åº^Œ∞ HÍ^Œ∞, ''PÜ«∞# ¿ãflÇ≤Ï`«∞Åk. PÜ«∞# „áê}O
~°H˜ΔOKÕ"å_»∞. f¿ã"å_»∞ HÍ^Œ∞. PÜ«∞# Hõ#Hõ, JѨiѨHõfi
=∞~°}ÏÅ #∞Oz ÉÏ^èŒÅ#∞Oz ~°H˜ΔOz# "åiÖ’ Hõhã¨O F
#∂~À=O`«∞ [<åxfl Ü«Ú^•úÖ’¡ K«OÑ≤ LO>Ë, PÜ«∞#H˜ Ô~O_»∞
K«@ì ã¨ÉèíÅ "å~°∞ Hõ$`«[˝`«Å∞ K≥¿ÑÊ"å~°∞, PÜ«∞#HÀ Ѩ^Œq
xzÛ, „Ѩ*Ï^èŒ#O #∞Oz x^èŒ∞eKÕÛ"å~°∞. âßOu <åÜ«∞‰õΩÅ#∞
=∞# „ÔH·ã¨Î= ^Õâ◊O, Q“~°qOK«Hõ âßOuH˜ =ºuˆ~HõOQÍ Ñ¨xKÕ¿ã
Q“~°qOz, „ÔH·ã¨Î= =∞`«O U~°Ê~°z# P^Œ~å≈ÅÔHO`« ^Œ∂~°O
LO\ÏÜ≥∂ K«∂Ñ≤ã¨∞ÎOk. N _ÕH˜<£, WO_çÜ«∂x ѨѨiáêeO
K«@OÖ’ `«#H˜ =ºH˜ÎQÆ`«"≥∞ÿ# ã¨O|O^èŒO ÖËHõáÈ~Ú<å D
=∂@Å∞ J<åeû =zÛOk.
83
 `«=∞ Pnè#OÖ’ ѨiáêÅ# LO_ç#"å~°∞, WOlh~°¡ ¿ã=ÅH˜
`«y# QÆ∞iÎOѨ٠WzÛ#@∞ì K≥Ñʨ ÖË=Ú. W`«~° âßYÖ’¡x ã¨É∞íè ºÅ∞
"≥∞K«∞ÛH˘<åfl ^Œ∂~°^Œ$+≤ìQÆÅ "≥·„™ê~ÚÅ∞ ^è≥·~°ºO KÕã≤ h\˜ áê~°∞
^ŒÅ g∞^Œ Y~°∞Û KÕ¿ã, ~å[hu „Ѩ^Œi≈Oz<å ‰õÄ_® P
Ѩ#∞Å∞ KÕã≤# "åiH˜ =∂„`«O ^•xH˜ `«y# „ѨuѶ¨ÖÏxfl P
lÖÏ¡Ö’ W`«~° „ѨÉ∞íè `«fi JkèHÍ~°∞Å∞ JÅ∞Ѩ٠HõeyOKÕ q^è∞Œ Å`À
áÈeÛ#ѨC_»∞ gi ¿ã=Å „áê=ÚYº`«, Hõ+¨ìO ZO`«QÍ<À
L#flѨÊ\˜H˜ á⁄O^ŒÖË^Œ∞!
(h~°∞ áêiOK«|_ç# WO_çÜ«∂ ѨÙ@230) PÜ«∞# =∞m¡
JO\Ï_»∞.
''Jxfl ¿ã#Å ÃÑ^ŒÌÅ∞, H˘O_» „áêO`åÅ K«Å¡^Œ<åxH˜ áêi
áÈ~Ú#ѨÙ_»∞, ѨO@Å ~°H}Δõ HÀã¨O P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ~ÀA K«∞@∞ì
Ѩ>Ë¡ LO_®eû# ã¨=∞Ü«∞OÖ’ JÅ∞Ѩ٠`≥Ñ≤ÊOKÕ, â◊H˜Îx =º~°úO
KÕ¿ã, =_»H˘\˜ì [fi~°O =zÛ#@ìxÑ≤OKÕ "Õ_çÖ’ "åi Q˘Ñ¨Ê
<≥·[O, <≥·Ñ¨Ù}ºO, ^ÕǨτâ◊=∞#∞ K«∂ã≤#ѨC_»∞, WO_çÜ«∂Ö’
h\˜áê~°∞^ŒÅ Ü≥ÚHõ¯ Q˘Ñ¨Ê `«Ü«∂s, ^•x sîqQÆÅ WOlh~°∞¡
J#@O Juâ◊Ü≥∂H˜Î HÍ^Œ∞. "åi ÉÏ^茺`«Å∞ QÆ∞~°∞`«~°"≥∞ÿ#q.
Jq "å~°∞ ^è≥·~°ºOQÍ x~°fiiÎOKå~°∞. Ü«Ú^ŒúÉèí∂q∞Ö’ ^Œ∞~åæÅ∞
g∞kH˜ ^ŒO_≥uÎ#ѨÙ_»∞ "åi ™È^Œ~°∞ÅH˜ ZO`« QÆ_»∞¤`«#O Z^Œ∞
Ô~·O^À J@∞=O\˜^Õ giH˜ H˘`«Î ˆHΔ„`åÅ∞ JO^Œ∞Ö’#∞ ã¨QÆ"Õ∞
™êfinè#"≥∞ÿ# "å\˜x J^Œ∞ѨÙÖ’ `≥K«∞ÛH˘<Õ@ѨC_»∞ PÃÑ·#
JO`«∞ÖËx áÈ~å@O`À ^•xfl ™ê~°=O`«OQÍ LOK«_®xH˜,
HΔÍ=∞O #∞Oz ~°HOΔ˜ K«\ÏxH˜ KÕ¿ã Ü«∞`åflÅÖ’ Z^Œ∞~Ô · LO@∞Ok——
=∂ `«O„_ç QÍ~°∞ WO_çÜ«∂Ö’x Hõ+¨ì"≥∞ÿ# „â◊=∞ #∞Oz
q„âßOu fã¨∞H˘<åfl~°∞. PÜ«∞# P~ÀQƺO ÉèíQÆfl"≥∞ÿOk. PÜ«∞#
=∞#™ê "åKå Hõˆ~‡} KÕã≤# x~°O`«~° áÈ~å@OÖ’ ѨÓiÎQÍ
L`åûǨÏO HõiyáÈ~Ú =∞x+≤ JiyáÈÜ«∂_»∞, JO^Œ∞Ö’
JkèHÍ~°OÖ’ L#fl"åi ™ê#∞Éèí∂u Pã¨H˜Î PÜ«∞#H˜ `«#
ǨÏ$^ŒÜ«∂xH˜ ^ŒQÆæÔ~·# Ѩx H˘#™êyOK«\ÏxH˜ HÍ=Åã≤ LO_ç,
Jk ã¨OáêkOK«@OÖ’ qѶ¨Å∞_»=@O`À PÜ«∞# x~°∞`åûǨÏ
Ѩ_®¤_»∞. PÜ«∞# `«# HÍÖÏxH˜ =ÚO^Œ∞ rqOKå_»∞. PÜ«∞#
Pâ◊Å∞ ÃÑ^ŒÌq. P Q˘Ñ¨Ê ^Õâ◊ „Ѩ[Å ÉÏQÆ∞ g∞^Œ PÜ«∞#
™ê#∞Éèí∂u P=iOK«∞‰õΩ LOk. P ^ÕâßxH˜ ã¨=∞‰õÄ~°Û@O
Ö’#∞ ~°H}Δõ Ö’#∞, WOQÆO¡ _»∞ |∞∞}Ѩ_ç LOk. PÜ«∞#H˜ L#flq
L#fl@∞ìQÍ LO_»x=fi@O`À ã¨O`«$Ñ≤ÎÖËHõ, `«# â◊H˜Î "Õ∞~°‰õΩ
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊OÖ’ L#fl ^Œ∞óMÏxfl `˘ÅyOK«\ÏxH˜ ã¨OѨ^Œ
ÃÑOK«_®xH˜ Jxfl „Ѩܫ∞`åflÅ∞ KÕâß_»∞. D q+¨Ü«∞O PÜ«∞#
=∞#ã¨∞û‰õΩ JO`«∞ÖËx ÉèÏ~°"≥∞ÿOk. PÜ«∞# ™êkèOz# H˘nÌ
WOHÍ ZO`«, Uq∞ K≥Ü«∞º=Åã≤ LO^Œx PÖ’zOKÕ"å_»∞.
PÜ«∞# Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊Ѩ٠J=ã¨~åÅ#∞ `≥eÜ«∞*ˇáêÊeû#,
f~°Û\ÏxH˜ ã¨∂K«#Å∞ KÕÜ«∞=Åã≤# ÉÏ^茺`« `«Ñ¨Êxã¨iQÍ `«#
‰õΩO^Œx ÉèÏqOKå_»∞. PÜ«∞# QÆ`«O QÆ∞iOz PÖ’zã¨∂Î `«$Ñ≤Î
Ѩ_ç q„âßOu fã¨∞HÀ‰õΩO_® ~åÉ’ÜÕ∞ "å\˜ HÀã¨O XuÎ_ç
`≥ã¨∂Î =ÚO^Œ∞‰õΩ "≥àı§"å_»∞. `«# Ѩ^äŒHÍÅÖ’ PÜ«∞# ÔHO`À
#=∞‡HõO. Jk D Q˘Ñ¨Ê Ѩ#∞Å∞ ™êkèOK«@O `«#∞ K«∂¿ã
J#∞ã¨~} ° Ü
© ∞« "≥∞#ÿ K«∂Ѩ٠#∞OKÕ HÍHõ, `«#∞ J#∞Éè=í O #∞Op
QÆ`O« Ö’ <Õ~∞° ÛH˘#fl ^•x #∞Oz [xOzOk. PÜ«∞# Ѩ^HŒä ÍÅ∞
PÜ«∞# Q˘Ñ¨Ê Pâß"å^ŒO`À "Õã#≤ JOK«<åÅ#∞ q∞Oz „ѨÜ∂≥
[#HÍ~°∞ÅQÍ |∞∞A=Ù KÕã¨∞H˘<åfl~Ú. PÜ«∞# Ü«Ú^Œú „áêu
ѨkHõ`À Jxfl HÍÖÏÖ’¡ =ÚO^Œ∞‰õΩ `Àã¨∞‰õΩ áÈ=\ÏxH˜
PÜ«∞#H˜ |Å"≥∞ÿ# HÍ~°}ÏÅ∞<åfl~Ú. ѨÙ<å^Œ∞Å∞ ÖËx Z^Œ∞~°∞
K«∂ѨÙÅ∞ HÍHõ ZO_»H˜ ZO_ç# q[Ü«∞=O`«"≥∞ÿ# HÍ~åºÅ∞,
PÜ«∞# `«Ñ¨#Åx xÅɡ\ ˜ì# ѨÙ<å^Œ∞Å∞.
D HÍ~åºÅ HÀã¨O PÜ«∞# HõÅO`À#∞, JkèHÍ~°∞Å#∞
HõÅ∞ã¨∞H˘x XÑ≤ÊOKÕ Ñ¨#∞ÅÖ’#∞ x~°O`«~°O „â◊q∞OKÕ"å_»∞.
J~Ú`Õ JkèHÍ~°OÖ’ L#fl "å~°∞ K≥Ü∞« º_®xH˜+Ñì̈ _¨ H» õ áÈ=_»O
ÖËHõ q#_®xH˜ W+¨ìѨ_»Hõ áÈ=_»O ZO`«ÖÏ LO_Õ^ŒO>Ë, P~°ú~
HÍ@<£ KÕã≤# Ѩ#∞ŠѨÓiÎ ã¨fi~°∂ѨO QÆ∞iÎOK«Hõ ZѨC_»∂ 'ã¨~°∞
‰õΩÅ∞ ™ê=∂„y ÖË=Ù— JO@∂ J#∞Å¡OѶ¨∞hÜ«∞"≥∞ÿ# J_»¤OH˜ ÃÑ>Ëì
"å~°∞. Ô~·Å∞=∂~åæÖË Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ ~°"å}ÏH˜ ~°HõΔ J#fl "ÕÅO "≥„i
JkèHÍ~°∞efl Ѩ>ãìË ≤ LOz, ^ÕâßxH˜ qѨ`¯« ~°"∞≥ #ÿ Ѷe¨ `åÅ xzÛOk.
PÜ«∞# WOQÆO¡ _»∞‰õΩ "≥à¡ı ã¨=∞Ü«∂xH˜ P~ÀQƺO ÉèOí QÆ"∞≥ #ÿ
XHõ "≥KÛ« x Tà’§, h_» Ѩ@∞ì# LO_®Å#fl ã¨ÅǨx ("≥^· ∞Œ ºÅ∞)
WKåÛ~°∞. PÜ«∞# QÆÖòÊù U~°∞ ѨHõ¯#, _˘"≥<£Ã+·~°∞ "åÜ«Ú=º
=¸Å LO_»\ÏxH˜ xâ◊Û~ÚOK«∞H˘<åfl_»∞. PÜ«∞#H˜ `«~°K«∞
[fi~°O =ã¨∂Î LO_Õk. "Õ∞=Ú ÉÏ~üfl ¿ãìѨÙÖò KÕi#ѨÙ_»∞ "Õ∞=Ú
WÅ∞¡ "≥`«∞HÀ¯=Åã≤ =zÛOk. HÍx PÜ«∞# ZO`« h~°ã¨Ñ¨_ç
L<åfl_»O>Ë P z#fl Ѩ<Õ PÜ«∞# â◊H˜Îq∞Oz#^≥· áÈ~ÚOk.
"Õ∞=Ú JHõ¯_»∞#fl H˘kÌ ~ÀAňH =∂ ¿ãflÇ≤Ï`«∞ÖÁHõ~°∞
=zÛ XHõ PǨ¡^ŒHõ~°"≥∞ÿ# KÀ@∞ J^≥ÌH˜ LO^Œx K≥áêÊ~°∞. =∂
84
=∂ Pe J=∞‡ "åǨÏ#O g∞^Œ JHõ¯_»‰õΩ Ñ¨sH˜ΔOK«_®xH˜
"≥o§Ok. ^•O\’¡ Jxfl ã¨∞MÏÅ∞ L<åfl~Ú.K«e=∞O@Å∞ =∞O_»∞
`«∞<åfl~Ú. <ÕÅ JO^ŒOQÍ LOk. J=ã¨~° Ѩ~°ã≤÷`«∞Ö’ Uq∞
HÍ"åÖ’ J=hfl L<åfl~Ú. ÃÑ·QÍ "≥O@<Õ kQÆ\ÏxH˜ MÏmQÍ
LOk. =∂‰õΩ ã¨O`À+¨O "Õã≤Ok. J@∞=O\˜ WÅ∞¡^˘iH˜
#O^Œ∞‰õΩ =∂ <å#flQÍ~°∞ Hõ$`«A˝Öˇ·áÈÜ«∂~°∞.
XHõ JO^Œ"≥∞ÿ# Ju^èŒ∞Å∞ <åǨfixOKÕ QÆk, HõÅQÆk -
J^•ÌÅ∞ Ñ≤OQÍ}© HõÑC¨ Å∞ ™ê#~°∞¡ JO^ŒOQÍ J=∞iÛ L<åfl~Ú.
ÃÑ·QÍ zÃÑÊO_ÕÖò |Å¡Å∞ W`«~° J=ã¨~°"≥∞ÿ# H˘Ü«∞º ™ê=∂#∞¡.
=∂ `«O„_ç QÍ~°∞ WO\’¡ *Ë~Q° Í<Õ KÕã#≤ "≥Ú^Œ\ ˜ Ѩx, JÅOHÍ~°
™ê=∂„y JO`å fã≤ áêˆ~ã≤, |Å¡Å g∞^Œ, Ѩ\ÏÅ∞ k‰õÄûz,
H˘Å|^ŒÌÅ∞, HÍ~Ú`åÅ∞ HõÖÏÅ∞ PÜ«∞#H˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# W`«~°
™ê=∂„y Ѩ~K° @ « O. PÜ«∞#H˜ K«^∞Œ =Ù‰õΩ<Õ QÆk "Õ~∞° QÍ LO^Œx
QÆ∞~°∞ÎKÕ¿ãÎ, ''Jn "å_®Î#∞ `«Ñ¨Ê‰õΩO_®. WO\’¡ „Ѩu QÆk fÔ~·#
L^ÀºQÍxH˜ J}∞QÆ∞}OQÍ LO_®e. <Õ<≥Hõ¯_» L<åfl <å‰õΩ
WO_çÜ«∂x QÆ∞~°∞ΉõΩ `≥KÕÛÖÏ LO_®e—— J<åfl~°∞. JO^Œ∞KÕ`«
Uq∞ KÕã<≤ å PÜ«∞# KÕ`« Jq f~ÚOK«@O =∂ `«~O° HÍÖË^∞Œ .
PÜ«∞# ˆ~MÏ Ñ¨\ÏÅH˜, ^Õâ◊ Ѩ\ÏÅH˜ ~°OQÆ∞Å∞ "ÕÜ«∞@O
JO>Ë KåÖÏ W+¨Oì . "å\˜x <ÕÅg∞^Œ Ѩiz #^Œ∞Å∞ „Ѩ=Ç≤ÏOKÕ
=∂~åæÅ∞ Hõ@Éì ’ÜÕ∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅ ~°"å}Ï HÍÅ∞=Å∞ ^•xg∞^Œ
w¿ã"å_»∞. D ѨÙã¨ÎHõO z=i *Ë|∞Ö’ PÜ«∞# TÇ¨Ï „ѨHÍ~°O
h\˜ áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨÷ QÆÅ WO_çÜ«∂ ZÖÏ LO@∞O^À ÃÑ^ŒÌ
[ÖÏâ◊Ü«∂Å∞ ZHõ¯_≥Hõ¯_» LO>Ë HÍÅ∞=Ö’¡ Jhfl TÇ≤ÏOK«QÆÅ
Ѩiã≤Î`«∞Ö’¡ `«y# =∞@ìOÖ’ h~°∞ LO@∞O^À K«∂Ñ≤OKÕ Ñ¨@O
LOk. (PÜ«∞# TǨ Ѩ@O q_çQÍ W=fi|_çOk – Hõ=#â◊~‡° )
9= „ѨHõ~°}O
WO_çÜ«∂x ã¨OѨ#flO KÕÜ«∞\ÏxH˜ =∞#ã¨∂ÊùiÎQÍ
KÕã≤# L^Œº=∂Å#∞ x+¨ÊùÅO KÕã≤# WO_çÜ«∂,
WOQÆ¡O_»∞ JkèHÍ~° [_»`«fiO
*Ë"£∞û ^ä•OѶ¨û<£, "åºáêi =∞„^•ã¨∞ "å}˜[º ã¨OѶ¨∂^茺‰õΔΩ_»∞
''=º=™êÜ«∞ Ѩiã≤÷uH˜ ™ê÷x‰õΩÅ x~°¡HõΔ ºO, "å~°∞ H˘`«Îq ™êǨÏ
ã≤Oz KÕѨ@ìHõ áÈ=@O, =∂~°∞Ê x+ì̈Ѩ_»HõáÈ@O HÍ~°}ÏÅ∞QÍ
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
K≥ѨÊ@O <Õ#∞ q<åfl#∞. HÍx <å J#∞Éèí=O Jk ™ê÷x‰õΩÅ
<≥·[OQÍ ^Œ$_è»Ñ¨_»ÖË^Œ∞. "å~°∞ =ºH˜ÎQÆ`«"≥∞ÿ# "≥∞~°∞QÆ∞^ŒÅ q+¨
Ü«∞OÖ’ J#∞QÆ∞}OQÍ =∂ˆ~O^Œ∞‰õΩ ã¨∞=ÚY∞ÖË ##flk <Õ#∞
™ê^è•~°}OQÍ QÆ=∞xOKå#∞. J~Ú`Õ c^Œ"å~°=@O KÕ`« "å~°∞
`«=∞ „â◊=∞x H˘`«Î =∂~åæÖ’¡ ÃÑ@ì_»O q+¨Ü«∞OÖ’ *Ï„QÆ`«Î
=Ç≤Ï™êÎ~°∞. "å~°∞ H˘`«Î =∂~åæÅÖ’ ™êǨÏã≤OK«HõáÈ=\ÏxH˜
"åi c^Œ`«#"Õ∞ HÍ~°}O. "åiH˜ K«^Œ∞=Ù ™ê^èŒ<åÅ∞ JO^Œ∞
ÉÏ@∞Ö’ LO>Ë "åiH˜ `≥iz L#fl =∂~åæÅ#∞ J#∞ã¨iO
K«@OÖ’ =∞#H˜ XHõ "≥O„@∞Hõ "åã≤ ‰õÄ_® "≥#∞Hõ|_ç LO_»~x°
J#∞H˘O\Ï#∞.
HõÖÁ<≥Öò HÍ@<£ L^ÀºQÆ rq`«OÖ’ z=i ã¨O=`«û~åÅ∞,
=∞„^•ã¨∞Ö’x ÃÑ^ŒÌ HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’ QÆ_»Ñ¨@O =Å# =∞„^•ã¨∞
~å„+¨ìO Ü≥ÚHõ¯, WO_çÜ«∂ "≥Ú`«ÎO Ü≥ÚHõ¯, J=ã¨~åÅ QÆ∞iOz
ã¨=∞„QÆ"≥∞ÿ# ^Œ$HõÊ^äŒO U~°Ê~°K«∞H˘<Õ J=HÍâ◊O U~°Ê_çOk.
PÜ«∞# ^•xx ѨÓiÎQÍ "å_»∞H˘<åfl_»∞. „H˜Ü∂« jÅHõ"∞≥ #ÿ ~å[º
`«O„`åxH˜ „ѨuáêkOKå_»∞. „Ѩ}ÏoHõÅ#∞ „ѨÉ∞íè `«fiO =ÚO^Œ∞O
Kå_»∞. Jq Hõ#∞Hõ P"≥∂^ŒO á⁄Ok J=∞Öˇ· LO>Ë, QÆ`« 50
ã¨O=`«û~åÅ WO_çÜ∂« K«i„`Õ =∂iáÈ~Ú, „Ѩã∞¨ `÷ Ñ« Ù¨ ~°=∂~°q∞
x~åâ◊`À xO_ç# ^Œ$HõÊ^äOŒ ™ê÷#OÖ’ Pâß[#Hõ"∞≥ #ÿ Éèqí +¨º`«∞xÎ
xÅ∞ѨÙH˘<Õk. WѨC_»∞ „Ѩ[Å "≥`Å« QÆ∞iOz WO_çÜ∂« #∞Oz
q#=ã¨∞#Î fl ǨÏ$^ŒÜ∞« q^•~°H"õ ∞≥ #ÿ Hõ^<Œä åÅ∞ qO@∞O>Ë, P<å_»∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ „Ѩuáê^Œ#ŠѨ@¡ K«∂Ñ≤Oz# x~°¡HõΔ ºO
Ѩ@¡ P„QÆǨÏO HõÅQÆÅHõ =∂#^Œ∞. J~Ú# =∂>Ë qx LO>Ë
D Hõ^èŒ<åÅ q<åeû =KÕÛk HÍ^Œ∞. Ѩ^Õ Ñ¨^Õ D ѨÙ@Ö’¡
K≥Ñʨ É’`«∞#fl@∞ì, PÜ«∞#H˜ PÜ«∞# „Ѩ`º« ~°∞Åú H˜ =∞^躌 áÈ~å@O,
x*ÏxH˜ á⁄_»∞QÍ\˜ |$ǨÏ`ü Ô~·Å∞ =∂~åæÅH˜, qã‘Î~°‚=ÚQÍ
Ѩ~°∞K«∞H˘#fl h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ J#∞"≥·# HÍÅ∞
=ÅH˜ =∞^茺 [iy#k. WOQÆ¡O_»∞Ö’ =∞#H˜ "≥Ú^Œ\ ˜ ^•x
QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞, Ô~O_Àk `≥eÜ«∞^Œ∞ Hõ#∞Hõ (WÖÏ¡ J#@O
x*ÏxH˜ Ü«∞^•~°ÌO J#∞=∞uOz# ^•xHõO>Ë ^˘_»¤ =∞#ã¨∞x
ã¨∂zã¨∞ÎOk) "≥Ú^Œ\ ˜ ^•xfl =ÚO^Œ∞H˜, Ô~O_À^•xfl =¸_À
™ê÷<åxH˜ (Ô~O_Àk ~°Ç¨Ï^•~°∞¡, Éèí=<åÅ∞-Hõ=#â◊~°‡) `ÀÃã
Ü«∞º@O [iyOk. x*ÏxH˜ =¸_Àk `≥zÛÃÑ\˜#ì P^•Ü«∞O`À
q∞ye#q xi‡OKå~°∞. nx g∞^Œ Y~°∞Û ÃÑ\˜ì# ^•xH˜ Ô~O_çO
`«Å∞ "å\˜ g∞^Œ =ºÜ«∞O K≥Ü«∞º@O [iyOk. (JO>Ë „Ѩf
^•xg∞^Œ =¸_À =O`«∞ Y~°∞Û KÕã≤ =ÙO\Ï~°∞! -Hõ=#â◊~°‡).
85
 nxH˜ =ºuˆ~HõOQÍ HÍÅ∞=Å∞ g∞^Œ JxflO\˜ HõO>Ë Z‰õΩ¯=, „Ѩã¨iã¨∞ÎOk. Ü«ÚH˜ÎÜ«ÚHõÎ"≥∞ÿ# QÆ}ÏOHÍÅ#∞ q_»=‰õΩO_®<Õ,
~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ g∞^Œ `«‰Ωõ ¯= Y~°∞ÛÃÑ\˜ì LO>Ë, WO_çÜ∂« Ü≥ÚHõ¯ J#∞ã¨~°}©Ü«∞=Ú âß„ã‘ÎÜ«∞=Ú J~Ú# Ѷ¨e`åÅx KÕ~°∞ÎOk.
JkèHÍiHõ „ѨK«∞~°}Ö’ K≥Ñ≤Ê#@¡ „a\˜+π áêÅ#Ö’ L#fl Ju XˆH™êi, ™ê^è•~°} ã¨`º« =¸, j„Ѷ∞¨ „ѨÜ∂≥ [#HÍ~°=Ú J~Ú#
c^Œ^Õâ◊OQÍ HÍHõ Ju ã¨OѨ#fl ^Õâ◊O J~Ú LO_Õk. Ѷe¨ `åÅx KÕ~∞° OÎ k. WO_çÜ∂« x J^躌 Ü«∞#O KÕÜ∞« \ÏxH˜ J^躌
HõÖÁ<≥Öò HÍ@<£ WO_çÜ«∂Ö’ `«# z=i k#Ö’¡ K«∂z# ‰õΔΩÅH˜ xˆ~Ìâ◊‰õΩÅH˜ =∂„`«"Õ∞ HÍHõ „Ѩf POˆQ¡Ü«∞ <åQÆi‰õΩ_çH˜
^Œ∞~°ƒù~° ^•i„^ŒºO Éèíq+¨º`«∞ÎÖ’ =∞iO`« ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞O^Œx ã≤á¶ê~°ã¨∞ KÕ™êÎO. "å~°∞ ^•xfl J^茺ܫ∞#O KÕÜ«∞\O ^•fi~å,
J#∞H˘<åfl_»∞. PÜ«∞#Ö’ P^èŒ∞xHõ Ãã·#∞û JOkKÕÛ ™ê^èŒ<åÅ`À =º‰õΩÎÅ∞, ã¨=¸Ç¨Å∞
U q^èŒOQÍ ã¨O`À+¨OQÍ LO_»QÆÅ~À, LO\ÏÜ≥∂ J~°úO KÕã¨∞
JO^Œ∞H˘<åfl~Ú áê`« J#∞Éèí"åÅ∞
H˘O\Ï~°∞."å~°∞ `«=∞ [g∞ÅH˜ "å_»QeÆ Qˆ D =∞øeHõ ã¨∂„`åÅ∞,
Éèíq+¨º "å}˜H˜ H˘`«Î ~åQÍÅ∞ ™ê„=∂[ºO ÉÏQÆ∞H˜, LnÌѨ#H˜ ѨxH˜ =™êÎÜ«∞x `≥Å∞ã¨∞
PÜ«∞# WO_çÜ«∂x Ѩiáêeã¨∞Î#fl "åiH˜ WO_çÜ«∂H˜ H˘O\Ï~°∞.
J=ã¨~°"≥∞ÿ# zH˜`«û KÕÜ«∞=∞x =∞#ã¨∂ÊùiÎQÍ#∞, WOHÍ ZO`À Ç≤ÏO^Œ∂ ^ÕâÑ◊ Ù¨ ÉÏQÆ∞H˜ =∞~À™êi >ˇ=ÿ Úû, ã¨~.ü P~°~ú Hü Í@<£
ÉÏ^èŒÑ¨_»∂Î<Õ HÀ~å_»∞. Jq ã¨∞ÅÉèíOQÍ KÕÜ«∞QÆey#"Õ! P É’^èŒÅ∞ „ѨK«∞i¿ãÎ ÉÏ=ÙO@∞Ok, XHõ =∞Ǩ ™ê„=∂[ºO,
^ÕâßxH˜ Ѩ~å~Ú^≥·# ™ê^èŒ<åÅ#∞ „Ѩ"Õâ◊ ÃÑ@ì=^ŒÌx |u ѨÙ#s˚=<åxH˜ Jk ѨxH˜ =ã¨∞ÎOk.
=∂ÖÏ_»∞. J~Ú`Õ h\˜ ~°"å}Ï q+¨Ü«∞OÖ’ x*ÏxH˜ Ug∞
D ѨijÅ#Å∞ >ˇÿ=Úû ã≤á¶ê~°ã¨∞ÅH˜ =¸ÅO.
K≥Ü«∞ºHõáÈ~Ú<å h\˜ áê~°∞^ŒÅ q+¨Ü«∞OÖ’ PÜ«∞# |u
=∂Å∞_»∞ H˘kÌQÍ Ñ¨x KÕã≤<å ѨÓiÎQÍ x+¨ÊùÅO J=ÖË^Œ∞. ã¨~ü Uk WO_çÜ«∂x c^Œ^Õâ◊OQÍ,
P~°ú~ü =^ŒÌx K≥Ñ≤Ê# =∂@ qx LO>Ë =∞# `«∂~°∞Ê ™ê„=∂ WOQÆ¡O_»∞x ^èŒxHõ^Õâ◊OQÍ KÕ™ÈÎOk?
*Ϻxfl "å\˜ ^Œ∞„+¨Êi}Ï=∂Å #∞Oz HÍáê_ç LO_Õ"å~°∞. [#O ZO^Œ∞‰õΩ c^ŒQÍ LO\Ï~°∞? Z^Œ∞ÅÌ ∞ `«Ñʨ U ™ê^è#Œ
q#HõáÈ=@O =Å¡ "å\˜ „ѨÉÏè =O U_»∞ HÍà◊§ ~åHõãΔ ¨ JOQÆÅ`À ã¨OѨ`«∞ÎÅ∞ =∂#=„â◊=∞ |^Œ∞Å∞ "å_»∞HÀ=\ÏxH˜ ÖËHõ "å~°∞
„Ѩ|eOk. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ PÜ«∞# ã¨∂zOz# zH˜`«ûÅ∞ `«=∞H˜ ‰õÄ_»∞, QÆ∞_®¤, QÆ∂_»∞ U~°Ê~°K«∞HÀ=@OÖ’ JO`«HõO>Ë
=ÚO^Œ∞‰õΩ áÈ=@O`À ~åà◊√¡ *Ï~°∞`«∂ =KåÛ~Ú. Ug∞ KÕã¨∞HÀÖËHõ JÖÏ¡ LO\Ï~°∞. HÍ^Œ∞! `«=∞ áêʼnõΩÅx
PÜ«∞# WO_çÜ«∂Ö’ ѨxKÕã≤# z=i Ѩk ã¨O=`«û~åÅ qÖÏ™êÅÖ’ LOK«\ÏxH˜ KÕã≤# ^•xH˜ q∞Oz `«=∞H˜ Ug∞
HÍÅOÖ’ „"åã≤# „"å`«Å #∞Oz Z‰õΩ¯=QÍ L^ŒÇ¨Ïi™êÎ#∞. KÕã∞¨ HÀÖËHõ JÖÏ¡ LO\Ï~°∞. WO_çÜ∂« "åã¨∞Å∞ ZO^Œ∞‰õΩ c^ŒQÍ
JO^Œ∞Ö’ H˘xfl 50 ã¨O=`«û~åÅ „H˜`«O „ѨHõ\ ˜Oz# Jaè LO\Ï~°#fl ^•xH˜ WO`«‰õΩ q∞Oz# ["å|∞ ÖË^Œ∞. ^•xH˜
„áêÜ«∂Å∞. Jq WѨÊ\˜H˜ WO_çÜ«∂H˜ ZO`«QÍ =iΙêÎÜ«∞O>Ë =ºuˆ~HõOQÍ WOQÆ¡O_»∞ ZO^Œ∞‰õΩ ã¨OѨ#flOQÍ LOk? JO>Ë
Jq D ã¨O=`«û~°"∞Õ „"åã≤ LO_»=K«∞Û##flO`«QÍ, WO_çÜ∂« x ^•x x`åº=ã¨~åÅH˜ q∞Oz, "≥~ÚºO@ `«#‰õΩ HÍ=Åã≤#q
JkѨC_»∞#fl ^Œ∞~°ƒù~° =#~°∞Å∞ ÖËx ã≤÷u #∞Oz ÖË=<≥`åÎÅ#∞ ã¨~°Ñ¶¨~å KÕã¨∞H˘<Õ ™ê^èŒ<åÅ∞ ^•xÔHO^Œ∞‰õΩ L<åfl~Ú? Ô~O_»∞
H˘<Õ "åiÖ’ XHõ¯~°∞ ‰õÄ_® Jq K«^Œ=‰õΩO_® LO_Õ ã≤÷uÖ’ #fl~° HÀ@¡ [<åÉèÏ =∂„`«"Õ∞ L<åfl, Pqi h~°∞, ~°Ç¨Ï^•~°∞¡,
LO_»~°∞. Wq <å`À\˜ ^ÕjÜ«∞ „ã‘ΠѨÙ~°∞+¨μÅH˜ XHõ Pâ◊`À HÍÅ∞=Å∞, Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞, ˆ~=ÙÅ∞, <ÒHÍ ™ê÷=~åÅ∞Å =Å¡
K«∂_»=∞x ã≤áê¶ ~°ã∞¨ KÕã∞¨ <Î åfl#∞. ZO^Œ∞HõO>Ë Z=Ô~· <å =∞Oz =∂„`«"Õ∞ 20 HÀ@¡ [<åÉèÏ„â◊=∞`À =∂„`«"Õ∞ U ™ê^èŒ<åÅ∞
"åà◊√¡ WѨC_»∞ Jq K«∂_»_»O `«@ã≤÷¿ãÎ `À\˜ Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊ ÖËHõ KÕÜ«∞QÆey#k KÕÜ«∞QÆÅQÆ@O =Å¡† JO>Ë JO`«[<åÉèÏ
áêe`«∞ÅH˜ =∞Oz [~°∞QÆ∞`«∞O^Õ"≥∂#x, P ѨÙã¨ÎHõO QÆ∞iOz „â◊=∞ =Å# ™êkèOK«QeÆ y# L`«ÊuÎx D ™ê^è<Œ åÅ =Å¡ ~Ô O_»∞
JѨC_»∞ >ˇÿ=Úû Ѩ„uHõ D q^èŒOQÍ „ѨHõ\ ˜OzOk. ''Wk P #fl~° HÀ@¡ [<åÉèÏ ™êkèOz#ѨC_»∞ J#∞ÉèíqOK«\ÏxH˜ Ô~O_»∞
Hõ+¨ì, H˜¡+¨ì ã¨=∞㨺H˜ Ѩiëê¯~°O. Jk =∞# Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ ™⁄`«∞Î #fl~° HÀ@¡ [<åÉèÏÜÕ∞ L#flѨC_»∞ ZO`« JkèHõOQÍ q∞yÅ∞O
Ü≥ÚHõ¯ JO^èŒHÍ~°=∞Ü«∞"≥∞ÿ# Éèíq+¨º`«∞Î g∞^Œ "≥Å∞QÆ∞ =~°^Œx @∞Ok? Wk U XHõ¯ ^ÕâßxH˜ „Ѩ`ÕºHõO HÍ^Œ∞. L^•Ç¨Ï~°}H˜
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 86
WO_çÜ«∂Ö’ L#fl 14 HÀ@¡ „âßq∞‰õΩÅH˜ `À_»∞QÍ 50 HÀ@¡
„âßq∞‰õΩÅ ÃÑ@ì~Ú# ~À_»∞¡, HÍÅ∞=Å∞, Ô~·à◊√§, h~°∞ Pqi
™ê^èŒ<åÅ∞<åfl~Ú J#∞‰õΩO^•O. JѨC_»∞ WO_çÜ«∂Ö’ ‰õÄ_®
JkèHõOQÍ L#fl „â◊=∞ â◊H˜Îx J=ã¨~åʼnõΩ q∞Oz L`«ÊuÎ
KÕÜ«∞\ÏxH˜ "å_»∞HÀ=K«∞Û.
ZHõ¯_» ^Œ∞~å‡~°æO LOk? áêʼnõΩÅ∞ Ѩ#∞flÅ∞ =ã¨∂Å∞
KÕ¿ã "åˆ~ HÍx ~å[huA˝Å∞ HÍ~°∞!
WѨC_»∞ W|ƒOk ZHõ¯_»∞Ok? "ÕÅH˘nÌ =∞Ok 4 âß`«O
=_ô¤H˜ JѨCe=fi\ÏxH˜ ã≤^ŒúO. "ÕÅH˘nÌ S~Àáê "åã¨∞Å∞,
Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊ "åã¨∞Å∞, Ѩ~°º"ÕHõΔ} L^ÀºQÍÅ∞ HÀ~°∞H˘O@∞
<åfl~°∞. "ÕÅH˘kÌ W#∞=Ú L`«ÊuÎ^•~°∞Å∞, W`«~°∞Å∞, `«=∞
L`«Ê`«∞ÅÎ J=∞‡HÍÅ#∞ HÀ~°∞H˘O@∞<åfl~°∞. "ÕÅH˘nÌ WO_çÜ∂«
"åã¨∞Å∞ ‰õÄbÅ∞QÍ =$uÎHÍ~°∞Å∞QÍ rqHõ HÀ~°∞H˘O@∞<åfl~°∞.
HÀ@¡H˘Åk ~Ô `· ∞« Å∞ HÀ@¡ H˘nÌ ZHõ~åÅH˜ h~°∞ HÀ~°∞H˘O@∞<åfl~°∞.
Ѩ^Œ∞Å H˘nÌ "≥~Úº "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~åÅ∞ Hõe¿Ñ ™œHõ~åºÅ∞
L`«ÊuÎ ~°"å}Ï ™œHõ~åºÅ∞ xi‡OKåe. ^•xÖ’ ÅHõΔÅ H˘nÌ
Y~°∞ÛÃÑ\˜,ì Hõ\#ì˜ =_ôŤ H˜ Ѩk, W~°",·≥ Ü«∂Éè·ˇ ~Ô @∞¡ ã¨OáêkOK«
=K«∞Û. Jhfl XHõKÀ@ `«Ñ≤ÊOz ã≤^ŒÌOQÍ L<åfl~Ú. J~Ú`Õ
XHõ W|ƒOk LOk. P W|ƒOk WO_çÜ«∂x J*Ï˝#OÖ’,
c^Œ`«#OÖ’, =∞#O ѨiáêÅ# „áê~°OaèOz# <å\˜ #∞Oz
WѨÊ\˜ ^•HÍ LOzOk. WOw¡+¨μ "åiHõ¯_»H˜ =zÛ =∞#eflO`«
"åiQÍ KÕã#≤ "åix WHõ¯_ç ™ê÷x‰õΩʼnõΩ <Õ~Ê° Hõ, "åà◊√¡ ^Õx=Å¡
D q^èŒOQÍ L<åfl~À <Õ~°∞ÛHÀ_®xH˜ ã≤÷q∞`«OQÍ ‰õÄ~°∞ÛO@∞
<åfl~°∞. WOQÆO¡ _»∞Ö’ L#flѨC_»∞ WOQÆO¡ _»∞ Q˘Ñ¨Ê^Œ<åxfl ÃÑOKÕ
„Ѩf^•xfl, =ÚO^Œ∞‰õΩ fã¨∞‰õΩ"≥à◊§\ÏxH˜ „Ѩܫ∞uflOKÕ XHõ
=∞x+≤ WO_çÜ«∂Ö’ `«# lÖÏ¡ Éèí∂q∞tã¨∞ΠѨiëê¯~åÅ`À
`«Å=Ú#HõÅ=Ù`«∂ LO_»@O ZO`« Q˘Ñ¨ÊQÍ LO@∞Ok? `«#
lÖÏ¡ ÅHΔÍ ÖËHõ ~Ô O_»∞ ÅHõÅΔ áœO_»∞,¡ ã¨~‰° Ωõ Å ~°"å}ÏH˜ K≥eã¡ ∞¨ OÎ
^Œx, `«# lÖÏ¡ L`«ÊuÎ KÕ¿ã ã¨~‰° Ωõ Å∞ J=Ú‡_»∞ áÈÜÕ∞ KÀ@∞H˜
ѨOѨ_®xH˜ ™ê^èŒ<åÅ∞ HõxÑ≤OK«@O ÖË^Œx`≥Å∞ã¨∞. HÍx ^•x
#∞Oz q=ÚH˜Î á⁄O^Œ\ÏxH˜ ÉÏQÆ∞Ѩ~°K«\ÏxH˜ UO K≥Ü«∂ºÖ’
`≥eÜ«∞^Œ∞. =∞m§ J`«#∞ Ѩiëê¯~°OH˜ "≥àÏÎ_»∞ "≥o§ WO`«‰õΩ
ѨÓ~°fiO "≥~Úº™ê~°∞¡ „Ѩܫ∞uflOz ÉèíOQÆѨ_ç# ^Õ#x `≥eã≤
=∞~À™êi „Ѩܫ∞ufl™êÎ_»∞. XHõ c^Œ lÖÏ¡H˜ =#~°∞Å∞ ÃÑ~°QÆ
‰õΩO_® =∞iO`« tã¨∞Î Hõ@ìQÆeˆQ q^è•#O "≥`«∞‰õΩ`å_»∞. J`«#∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
ÃÑ@∞ì|_ç J<Õ =∂@ „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅÖ’ 50 ÖËHõ 100
âß`«O "≥#H˜¯=fi@O QÆ∞iOz qO\Ï_»∞ K«∂™êÎ_»∞. `«# lÖÏ¡
Hõ=ã¨~°"≥∞ÿ#, uO_ç |@ìÖÏO\˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# "å\˜x `«# lÖÏ¡
L`«ÊuÎ KÕÜ«∞@OÖ’, |Ü«∞@ #∞Oz K«=Hõ ~°"å}Ï =∂~°æO
LO>Ë ã¨OáêkOK«QÆey# ^•xH˜, Ô~O_»∞ =¸_»∞ Ô~@∞¡ Y~°∞Û
ÃÑ@ì_»O K«∂™êÎ_»∞. JÖÏ¡ˆQ H˘xfl W`«~° lÖÏ¡Å∞, D lÖÏ¡
#∞Oz K«=HõQÍ ã¨OáêkOK«QÆey#q J=ã¨~°"≥∞ÿ, Ô~O_çO`«Ö’
=¸_çO`«Ö’ Y~°∞Û ÃÑ@ì_»O K«∂™êÎ_»∞. HÍx `«# lÖÏ¡x
ã¨OѨ#flO K≥Ü∞« º@OÖ’ tã¨∞Î K≥ÅQ¡ @Æ @ì OÖ’ =∞iO`« ã¨=∞Ü«∞O
W=fi@"≥∂, ÖËHõáÈ`Õ =∞~À Ô~O_»∞ "ÕÅ HÍ~Ú`åÅ x"ÕkHõÅ∞
K«^Œ=@"≥∂ KÕ™êÎ_Õ HÍx, UO K≥Ü«∞ºQÆÅ_À PÖ’zOK«_»∞.
Jk "åã¨=Î "≥∞#ÿ Jã¨Ö#·ˇ W|ƒOk. Jk f¿ãÜ«∞\ÏxH˜ HÍ=Åã≤
#q, =∞#áêʼnõΩÅ #∞Oz XHõ¯=∂@. q∞ye#^ŒO`å ZѨÊ\˜
#∞OKÀ ã≤^ŒúOQÍ LOk. 2 HÀ@¡ JѨC`À MÏ`å `≥iz „Ѩu
lÖÏ¡Ö’ ã¨O=`«û~åxH˜ 30 "ÕÅ áœO_»∞¡, H˘xfl ÅHõΔÅ @#∞flÅ
Ѩ\ÏìÅ∞ "≥Ü«∞º\ÏxHÀ =∞i J@∞=O\˜ "å\˜HÀ P _»|∞ƒ‰õΩ
=zÛ#O`å Y~°∞ÛKÕ¿ãÎ KåÅ∞, =#~°∞Å∞, ~°"å}Ï ÃÑiy W|ƒOk
=∂Ü«∞=∞ø`«∞Ok. Wk ˆ~¿Ñ KÕÜ«∞=K«∞Û. QÆ=~°fl~ü [#~°Öò
>ˇe„QÍѶπ q+¨Ü«∞OÖ’ KÕã≤Ok `«Ñ¨Ê =∞ˆ~O JHõ¯ˆ~¡^Œ∞. ''Jk
KÕÜ∞« xÜ«∞ºO_ç—— JO>Ë KåÅ∞. WO_çÜ∂« ã¨OHˆ =Δ ∞O "åã¨=Î OQÍ
ÃÑOá⁄O^•ÅO>Ë „Ѩfn ÃÑ#· ∞Oz ~å=eûO^Õ! ~å=@"Õ∞ HÍ^Œ∞
áêÅHõ ã¨Éèí #∞Oz QÍx áœ~° ¿ã=‰õΩÅ #∞OzQÍx ~å^Œ∞. ÃÑ·
#∞Oz ã¨u ~°^Œ∞Ì, S~Àáê "åºáê~°∞Å, =∞`« „ѨKå~°‰õΩÅ#∞
~åx=fi@O, Pqi ~°"å}Ï q^Œ∞º`ü `«Ou WOHÍ WÖÏO\˜q
q∞#Ǩ~ÚOѨ٠ÖˉõΩO_®, WO`«=~°‰õΩ WO_çÜ«∂ áêÅHõ
Éèí=#OÃÑ· |Å=O`«OQÍ ~°∞^ŒÌ|_ç#"Õ.
Kåe#O`« h~°∞ WO_çÜ«∂H˜ Uq∞ KÕ¿ã â◊H˜Îxã¨∞ÎOk?
XHõ ã¨=¸Ç¨ÏO h\˜x H˘#fl ^èŒ~°H˜, 50 Ô~@¡ ^èŒ~°H˜, ѨOK«
^•~°, aÜ«∞ºO, he=∞O^Œ∞, á⁄Q͉õΩ, ѨѨCk#∞ã¨∞Å∞, ѨuÎ
"≥Ú^ŒÖˇ·# "å\˜ ~°∂ѨOÖ’ J=∞‡QÆey#ѨC_»∞, P^•Ü«∞O,
=ºÜ«∞O J<Õ Ô~O_»∞ H˘ã¨Å∞ HõÅ∞ã¨∞‰õΩ<Õ@∞ì U q^èŒOQÍ KÕÜ«∞
QÆÅO? J#fl „Ѩâfl◊ H˜ Ѩiëê¯~°O ^˘~°∞‰õΩ`«∞Ok. xã¨ûO^ÕÇϨ OQÍ
WO_çÜ«∂Ö’ Ѩiã≤÷`«∞Å∞ J@∞=O\˜"Õ! aÜ«∞ºO ѨuÎÖÏO\˜
ZQÆ∞=∞u KÕÜ∞« QÆey# =ã¨∞=Î ÙÅ∞ PǨ~°O, |@ì, ^è~Œ Å° H˜ ã¨=∂
#OQÍ KÕÜ∞« |_®Î~Ú. h\˜`À PǨ~° =ã¨∞=Î ÙÅ L`åÊ^Œ<å„â◊=∞
87
`«yOæ K«QeÆ y`Õ, P "Õ∞~°H˜ „âßq∞‰õΩÅ∞ P„â◊=∞ #∞Oz q=Ú‰õΩÖÎ ·ˇ
`«=∞ „áêO`«O W`«~° „áêO`åÅ "åiH˜ HÍ=Åã≤# "å\˜Ö’Uk
L`«ÊuÎ KÕÜ«∞\ÏxH˜ J#∞"≥·#^À Jk KÕÜ«∞@OÖ’ `«=∞x
x=∞QÆ∞flÅ#∞ KÕã¨∞‰õΩO\Ï~°∞. ZO`« Ѩ`≥ÎÂ<å S~Àáê, K≥·<åÅH˜
ZQÆ∞=∞u KÕÜ∞« QÆÅO. áÈ~üì Ѷe≤ Ñπ, |OQÍ~°O qÅ∞=Ö’ <åÅ∞QÀ
ÉèÏQÆO`À á⁄O^ŒQÆey# |OQÍ~åxfl Hõ#∞Q˘#@O =Å¡
ã¨OѨ^Œ`À =¸Å∞QÆ∞`«∂ LO>Ë, WO_çÜ«∂ ^•x qÅ∞=`À
40= =O`«∞`À á⁄O^ŒQÆey h~°∞ LO_ç ‰õÄ_® c^ŒQÍ LOk.
qÅ∞= LO_»@O HÍ^Œ∞
"å_»@O ^èŒ#=O`«OQÍ KÕã¨∞ÎOk
^Õâßxfl ã¨OѨ#fl KÕ¿ã xkè ÖËHõ áÈ=@O HõO>Ë Z‰õΩ¯=
ã¨Ê+¨ìOQÍ `≥e¿ãk Jk LO_ç ^•x #∞Oz KÕã¨∞HÀQÆey#
„Ѩf J#∞‰õÄÅ`« KÕã¨∞HÀHõáÈ=@O! áÈ~üì Ѷ≤eÑπx ^•x Éèí∂
QÆ~ƒ° Où Ö’ L#fl |OQÍ~°O ã¨OѨ#fl KÕÜ∞« ÖË^∞Œ . J^≥O`À HÍÅOQÍ
JHõ¯_Õ L<åfl Jk U q^èŒOQÍ#∞ LѨÜ≥∂QÆѨ_»ÖË^Œ∞. ^•xfl
`«qfifã≤ ^•xfl Z<Àfl J=ã¨~°"≥∞ÿ# "å\˜H˜ |^Œ∞Å∞QÍ qx
=∞Ü«∞O KÕÜ∞« @O (P T~°∞x) ã¨OѨ#flO KÕãO≤ k. P q^èOŒ QÍ<Õ
WO_çÜ«∂Ö’ WѨC_»∞#fl h\˜H˜ ѨkÔ~@∞¡<åfl JO`« c^ŒQÍ<Õ
LO@∞Ok. ^•xfl J`«∞º`«Î=∞OQÍ "å_»‰õΩO_® ÃãHõ#∞H˜ H˘xfl
ÅHõΔÅ @#∞flÅ h~°∞ (=$^è•QÍ) ã¨=Ú„^ŒOÖ’H˜ áÈxzÛ#O`«
HÍÅO QÆO@H˜ QÀ^•=i #∞Oz |Ü«∞@‰õΩ áÈÜÕ∞ h~°∞ 400
HÀ\˜ Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ∞. ^•x qÅ∞= 8 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ ÖËHõ ~å[
=∞O„_ç ã¨O=`«û~å^•Ü«∂xH˜ 3 ~Ô @∞¡ HÍx, Jk "å_»∞HÀ#O`«
HÍÅO P xkè LO_ô ÖË#>Ëì.
Ju =∞O^Œ=∞u J~Ú# „âßq∞‰õΩ_»∞ ‰õÄ_® |OQÍ~°O
qÅ∞= J~°úO KÕã¨∞HÀQÆey#ѨC_»∞ Ju "Õ∞^è•q J~Ú#
~å[huA˝_»∞ ^Õx q#Ü«∞=∞O`À |OQÍ~°O =ã¨∞ÎO^À J~°ÌO
KÕã¨∞HÀÖËHõ áÈ_»O ZO`« Pâ◊Û~°ºHõ~°O! 100 áœ#¡ qÅ∞= QÆÅ
hà◊√¡ WO_çÜ∂« Ö’ 2 áœO_»¡ 10 +≤eO¡ QÆ∞ňH ã¨OáêkOK«=K«∞Û.
HÍx WO_çÜ∂« Ö’ U ~å[huA˝_∞» [<åÉèÏÖ’ "≥Ü∂≥ º=O`«∞x
P h\˜x ã¨OáêkOK«\ÏxH˜ xÜ«∞q∞OKÕ `≥eqx „Ѩ^Œi≈Oz#
"å_»∞QÍ Hõ#Ѩ_»ÖË^Œ∞. J^Õ áÈ~üì Ѷ≤eÑπ 100 áœO_»¡ |OQÍ~°O
25 áœO_»H¡ ˜ ã¨OáêkOK«QeÆ #ѨC_»∞ ã¨QOÆ HõO>Ë ZHõ¯= [<åÉèÏ
^•xfl `«=fi@OÖ’ xÜ«∞q∞OѨ|_®¤_»∞. P q+¨Ü«∞O „Ѩã¨H˜Î
=zÛ#ѨC_»ÖÏ¡ QÆOQÆ HÍÅ∞=x Hõ$ëê‚ QÀ^•=i Ѩ#∞Åx
K«∂_»O_ç. JO@∂ ã¨=∞iúOK«∞H˘O\Ï~°∞.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
J^Õ áÈ~°∞ì Ѷ≤eÑπ "å~°∞ c^ŒQÍ LO_ç "åiH˜ |OQÍ~°Ñ¨Ù
x^èŒ∞Å∞ QÆ∞iOz K≥áêÊ=∞#∞HÀO_ç JѨC_»∞ "å~°∞, 60000
[<åÉèÏÖ’ 12 =∞Ok |ÖÏÔ~\òÖ’#∞ =∞~À 12 =∞Okx
=∞øO\ò JÖˇQÍ˚O_»~üÖ’#∞ ÃÑ\ÏìO. JÉèÏO_®Å∞ "ÕÜ«∞=^Œ∞Ì
J<åfl~°#∞HÀO_ç. =∞#O U =∞#∞H˘O\ÏO! JÖÏ¡O\˜^Õ
WO_çÜ«∂ QÆ∞iOz JO@∞#fln#∞.
áê`« Ѩx Hõ@ì_®Åx =∞Oz ã≤÷uÖ’
LOK«\ÏxH˜ x~°¡HõΔ ºO
=∞„^•ã¨∞ ~å„+¨Oì Ö’, `«O*Ï=Ó~°∞ lÖÏ¡Ö’ `«Ñʨ =∞ˆ~ W`«~°
lÖÏ¡Ö’#∞ áê`« Ѩx Hõ@ì_®Å∞ ÉÏQÆ∞Å∞ KÕã≤# =∞Oz ã≤÷uÖ’
ÖË=Ù. q<åâ◊# HÍ~°∞Öˇ#· Ü«Ú^•úÅ∞ =∞#efl c^ŒQÍ LOK«Ö^Ë ∞Œ .
LOz#q K≥ѨÊ~åx J™ê^è•~°} x~°¡HõΔ ºO. ^•xfl W`«~° q+¨
Ü«∂Ö’¡ ÉèíiOK«O. Z=Ô~·# ''Ü«Ú^ŒúO Y~°∞Û HÀã¨O Éèí=<åÅx
áê_»∞ Ѩ_x» ™êÎ#∞.—— JO>Ë "å_çx Ñ≤zÛ"å_ç H˜O^Œ [=∞Hõ_®ÎO.
HÍx W^Õ Ñ¨x „Ѩ[Å PǨ~°O q+¨Ü«∞OÖ’ (^•x=Å¡) =∞#H˜
=KÕÛ P^•Ü«∞O q+¨Ü∞« OÖ’#∞ XHõ Ѩ^uúŒ „ѨHÍ~°O [~°∞QÆ∞`ÀOk.
WO_çÜ«∂ XHõ Ü«Ú^ŒúO `«~°∞"å`« Ü«Ú^ŒúˆHΔ„`«O ÖÏO\˜k.
XˆH XHõ P„HõO^Œ# 'h~°∞-h~°∞.— HÍ=Åã≤#^ŒÖÏ¡ h~°∞! Jk
JOk¿ãÎ q∞ye#=hfl XHõ ^•#∞flOz =∞~˘Hõ\ ˜ J#∞ã¨iOz
=™êÎ~Ú. ѨO@ÅH˜ h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å, ~°"å}ÏH˜ h\˜ =∂~åæÅ∞
JxflO\˜x J=∞~°∞™êÎ~Ú. h~°∞ JxflO\˜H˜ Ѩiëê¯~°O. ÖÏ~ü¤
HÀ~üfl "åeãπ #∞Oz WѨÊ\˜^•HÍ JO^Œ~°∞ "Õ∞^è•=ÙÅH˜ JO`«∞
zHõ¯x ã¨=∞㨺x - tã¨∞Î K≥eO¡ ѨÙÅ ã¨=∞㨺x - Ѩi+¨¯iã¨∞OÎ k.
Jk `«O*Ï=Ó~°∞ lÖÏ¡Ö’ P ã¨=∞㨺x Ѩi+¨¯iOzOk. P
XHõ¯ KÀ>Ë P Ѩiëê¯~° =∂~°æOx J=∞Å∞ KÕã≤ K«∂áê~°∞. 4
áœ#¡ 10 +≤e¡OQÆ∞Å q„HõÜ«∞ ^èŒ~° L#fl ZHõ~°O Éèí∂q∞g∞^Œ
12 +≤e¡OQÆ∞Å tã¨∞Î Hõ\Ïìeû LO>Ë ã¨=∞㨺֒ =ÚYºÉèÏQÆO
~°=∂~°q∞ Ѩi+¨¯iOѨ|_»∞ÎOk. ^•xH˜ ã¨O|OkèOz# "≥~Úº
z#fl z#fl ã¨=∞㨺Å∞ „Ѩf W`«~° q+¨Ü«∞OÖ’ L#fl>Ëì WHõ¯_®
LO_»=K«∞Û. HÍx =ÚYº"≥∞#ÿ W|ƒOk `˘ÅyáÈ`«∞Ok. "åã¨=Î
"≥∞ÿ# W|ƒOk Uq∞@O>Ë 10 +≤e¡OQÆ∞Å ÖÏÉèÏxflKÕÛ Éèí∂q∞
g∞^Œ 12 +≤eO¡ QÆ∞Å tã¨∞Î Hõ@_ì O» -nxfl h~°∞ `«Ñʨ Ѩi+¨¯iOK«
ÖË^∞Œ . WO_çÜ∂« JO`å xâ◊ÛÜ«∞OQÍ nxfl "å_»=K«∞Û - ZÖÏQÆ
JO>Ë ÖÏÉèÏxfl ZHõ~åH˜ áœO_»∞HÀ 30 +≤eO¡ QÆ∞ÅHÀ ÃÑOK«@O.
88
 H˘ÖÁ<≥Öò HÍ@<£ Éèíq+¨º`ü QÆ∞iOz KÕã≤#
qt+¨ì"≥∞ÿ# xiú+¨ì"≥∞ÿ# „ѨHõ@#
H˘Öˇ<≥Öò HÍ@<£ QÀ^•=i g∞^Œ `«# "≥Ú^Œ\ ˜ x"ÕkHõÖ’
D q^èŒ"≥∞ÿ# „ѨHõ@# Éèíq+¨º`ü QÆ∞iOz KÕ™ê_»∞.
''W@∞=O\˜ Y~°∞Û Ü≥ÚHõ¯ Bz`«ºO Uq∞@#fl „Ѩâ◊flx
ѨsH˜OΔ KÕ@ѨC_»∞ XHõ q+¨Ü∞« O =∞# ^Œ$+≤Öì ’ LO_®e =∞#O,
„ѨÉ∞íè `«fiO ÃÑ>Ëì Y~°∞Û, =º‰õΩÅÎ ∞ÃÑ>Ëì Y~°∞ÛÅ#∞ XˆH q^è"Œ ∞≥ #ÿ qQÍ
J#∞HÀ_»O ã¨Ô~·#kQÍ J#∞‰õΩO\ÏO. HÍx W@∞=O\˜ Ѩiã≤÷
`«∞Ö’¡ L#fl ^ÕâßÖ’¡ Ô~O\˜H˜ KåÖÏ `Õ_® LOk. =ÚYºOQÍ
~å[=∞O„_ç (P `«~°∞"å`« QÀ^•=i) lÖÏ¡ q+¨Ü«∞OÖ’ H˘xfl
lÖÏ¡Ö’¡#∞ 10 "ÕÅ áœO_»∞¡ Y~°∞Û ÃÑ_ÕÎ "≥O@<Õ JO^Œ∞Ö’
ÃÑ^ŒÌ ÉèÏQÆO „ѨÉèí∞`«fi Y*Ï<åH˜ =KÕÛã¨∞ÎOk. J~Ú`Õ ZO`À
^ŒÜ«∞hÜ«∞"≥∞ÿ# ã≤÷uÖ’ L#fl D lÖÏ¡ q+¨Ü«∞OÖ’ ÃÑ^ŒÌ ÉèÏQÆO
<≥=∞‡kQÍ ã¨O=`«û~° HÍÅOÖ’ "≥#H˜¯ =ã¨∞ÎOk.
D JkèHõ"≥∞ÿ# K≥ÖÏ=∞}˜, KåÖÏ=∞OkH˜ tã¨∞ÎÅ∞ Hõ@ìQÆÅ
â◊H˜Îxã¨∞ÎOk. ÖËHõáÈ`Õ Hõ@ìQÆey# ã≤÷uÖ’LO_»~°∞, [<åÉèÏÅ∞
H˘O`« ÉèÏQÆO Wk ÖËHõ, x~°∞^ÀºQÆ∞Öˇ· ÖËHõ „ѨÜ≥∂[#Hõ~°"≥∞ÿ#
"åºÑ¨HõO ÖËHõ LO_çáÈ`å~°∞ Hõ#∞Hõ Wk L#flѨC_»∞ H˘kÌQÍ
Y*Ï<å q+¨Ü«∞OÖ’ `Õ_® `≥ã¨∞ÎOk. ÃÑ@∞ì|_ç ÖËHõ, [<åÉèÏÖ’
Z‰õΩ¯= ÉèÏQÆO ѨxKÕ¿ã 3 ÖËHõ 4 <≥ÅÖ’¡ "åi Ѩx =Å¡
ÃÑ^ŒÌQÍ „ѨÜ≥∂[#O LO_»^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë "åiH˜ á⁄ÖÏÅ#∞
ÉÏQÆ∞Ѩ~°K«∞H˘<Õ â◊H˜Î LO_»^Œ∞. ã¨O=`«û~åxH˜ 30 ÖËHõ 40
"ÕÅ áœO_»¡ =ºÜ«∞O lÖÏ¡ JO`«\ x˜ r=O`À#∞ K≥`· #« ºO`À#∞
xOѨÙ`«∞Ok. P lÖÏ¡Ö’ [<åÉèÏÖ’ Ѩ#∞Å∞ ÖËHõ ÖËq∞`À
W`«~°¡H˜ ÉèÏ~°OQÍ L#fl ã≤÷uÖ’ L#fl"åiH˜ D =ºÜ«∞O =Å#
uO_ç ã¨=∞‰õÄ~°Û|_»∞`«∞Ok. Wk W`«~°"≥∞ÿ# "å\˜H˜ L`ÕÎ[
HÍ~°Hõ=∞=Ù`«∞Ok. nx=Å¡ ÉÁHõ¯ã¨O ÉÁHõ¯Ñ¨_»^Œ∞. =_ô¤ "åºáê
~°ã¨∞ÎÅ |∞∞}O ™ê÷#OÖ’ D =ºÜ«∞O LѨÜ≥∂QÆѨ_ç á⁄ÖÏÅ∞
Jaè=$kú K≥O^Œ∞`å~Ú. D =ºÜ«∞O ^Œ∞~°fi ºÜ«∞O HÍ^Œ∞.——
P^•Ü«∞ QÆ}ÏHÍOÅ∞ PÜ«∞# Éèíq+¨º`«∞Î QÆ∞iOz TÇ≤ÏO
zOk ZO`« ã¨ÉÁÉ’ K«∂Ñ≤OKå=∞x „Ѩ*Ï HÍ~åºÅ JkèѨu
J<åfl_»∞.
''Ѩ#∞Å∞ ѨÓiÎ HÍHõ ѨÓiÎQÍ ÅaÌ á⁄O^ŒHõ áÈ~Ú<å ‰õÄ_®
<Õ~°∞QÍ =zÛ# P^•Ü«∞O ÃÑiyOk. JѨÊ\˜ =~°‰õΩ J~Ú#
"≥Ú`«ÎO Y~°∞Û fã¨∞H˘x „Ѩu ã¨O=`«û~°O ÃÑiy# P^•Ü«∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
âß`«O Hõ_ÕÎ Jk 62 LOk. Éèíq+¨º`«∞ÎÖ’ D âß`«O ÃÑ~°∞QÆ∞
`«∞Ok. HÍx [#O q+¨Ü«∞OÖ’ =∂~°∞Êx q=iOKåeû =¿ãÎ
JkKå=Ù #∞Oz |`«∞‰õΩ J<åeû LO@∞Ok. c^ŒiHõO, x~°¡
HõΔ ºOÖ’ L#fl Ju H˜O^Œ™ê÷~Ú #∞Oz, WѨÊ\˜ K≥·`«#ºO â◊HÎ̃`À
‰õÄ_ç# Q˘Ñ¨Ê ™ê÷~Ú =~°‰õΩ P JO`«~°O LOk. „Ѩu ã¨O=
`«û~°O P^•Ü«∞O ÃÑ~°∞QÆ`∂« áÈ`«∞O>Ë =ºÜ«∞O `«Q∞Æ `æ ∂« áÈ`ÀOk.
J~Ú`Õ ~å[=∞O„_ôÖ’ q[Ü«∞=O`«"≥∞ÿ#O`«QÍ W`«~°
lÖÏ¡ÅÖ’ J=Ù`«∞O^Œx TÇ≤ÏOK«@O `«ÑC¨ . ZO^Œ∞HõO>Ë ~å[
=∞O„_çÖ’ Ѩiã≤÷`«∞Å∞ J#∞‰õÄeOz#O`«QÍ W`«~° lÖÏ¡Ö’¡
J#∞‰õÄeOK«Hõ áÈ=K«∞Û. HÍx J@∞=O\˜ =ºÜ«∞O U lÖÏ¡Ö’
<≥·<å, ÖÏÉèí^•Ü«∞HõOQÍ „ѨÉèí∞`åfixH˜, =~°OQÍ JHõ¯_ç „Ñ¨[ÅH˜
LO@∞O^Œx ^è≥·~°ºOQÍ K≥ѨÊ=K«∞Û.
=∞#O =∞# Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊Ѩ٠ѨÓsfi‰õΩÅ`À
=º=™êÜ«∞Hõ h\˜áê~°∞^ŒÅ q+¨Ü«∞OÖ’ ã¨=∞OQÍ
#_»Ñ¨QÆÅ∞QÆ∞`«∞<åfl=∂?
=∞„^•ã¨∞Ö’ 1854Ö’ JK«Û~Ú# XHõ ~°K«#Ö’ =∞#
ѨiáêÅ# "≥Ú^ŒÅÜ«∂ºHõ =º=™ê~ÚHõ h\˜ áê~°∞^ŒÅ "≥Ú`«ÎO
g∞^Œ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ_çO^•? J^è•fi#O J~ÚO^•? J#fl „Ѩâ◊fl
"ÕÜ«∞ |_çOk. ~°K«~Ú`« `«# „Ѩâ◊flH˜ `«<Õ D q^èŒOQÍ ã¨=∂
^è•#O W™êÎ_»∞.
''áê`« h\˜áê~°∞^ŒÅ Hõ@ì_®Å#∞ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ÉÏQÆ∞Å∞
LOKÕÜ«∞|_ç# ã≤÷uÖ’ LOK«@O ÖË^Œ∞! "å\˜ =¸Å=ºÜ«∞O
1 HÀ\˜ 50 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡. "å\˜ ÉÏQÆ∞Å =ºÜ«∞O 70 "ÕÅ
áœO_»∞¡, J~°úâß`«O HõO>Ë `«‰õΩ¯= =¸Å =ºÜ«∞O`À áÈe¿ãÎ.
„ѨÉèí∞`åfi^•Ü«∞O tã¨∞ÎÅ ^•fi~å 13 ÅHõΔÅ 50 "ÕÅ áœO_»∞¡.
ã¨O=`«û~åxH˜ „ѨÉèí∞`åfixH˜ =º=™êÜ«∞^•~°∞ÅH˜ HõeÑ≤ =KÕÛ
P^•Ü«∞O 37 ÅHõΔÅ 50 "ÕÅ áœO_»∞¡. "≥Ú`«ÎO P^•Ü«∞O`À
áÈe¿ãÎ ÉÏQÆ∞Å g∞^Œ Y~°∞Û ÃÑ>Ëìk F âß`«O HõO>Ë `«‰õΩ¯=.
„ѨÉèí∞`«fi P^•Ü«∞O`À áÈeÛ<å `«‰õΩ¯"Õ!.
ã¨Ê+¨ìOQÍ, ÉÏQÆ∞Å g∞^Œ Y~°∞ÛÃÑ>Ëìk ã¨iáÈ^Œx, `≥Å∞
™ÈÎOk. ѨÓ~°fiO`À áÈe¿ãÎ ™êQÆ∞Éèí∂q∞ qã‘Î~°‚O `«yæOk.
=ÚYº"≥∞ÿ# h\˜ áê~°∞^ŒÅ QÆÅ lÖÏ¡Ö’¡ 12,62,906
ZHõ~åÅ∞. 4,75,480 áœO_»¡ tã¨∞Î~åQÆey# Éèí∂=ÚÅ∞, h~°∞
ÖËHõ =º=™êÜ«∞O PyáÈ~Ú Ñ¨xH˜~å‰õΩO_® áÈÜ«∂~Ú. K≥~°∞
=ÙÅ∞ HÍÅ∞=Å∞ ÉÏQÆ∞ KÕ¿ãÎ P P^•Ü«∞O =ã¨∞ÎOk. ã¨Ô~·#
89
=∞~å=∞`«∞ÎÅ∞ [~°∞QÆ∞`«∞#fl@∞ì K≥ѨÊ|_»∞`«∞#fl Z<Àfl Ѩ#∞Å∞
x*ÏxH˜ ã¨OѨÓ~°"‚ ∞≥ #ÿ h\˜ ã¨~Ñ° ~¨¶ å ™ê=∞~°º÷ O`À ѨxKÕÜ∞« @O
ÖË^∞Œ . (Wk =ÚYº"≥∞#ÿ h\˜ áê~°∞^ŒÅ WOlhÔ~#· HõÖÁ<≥Öòã"≤ ∞£
Jaè„áêÜ«∞O).
N_≥·H±û `«# ¿ãÅO J<Õ ~°K«# 391 ѨÙ@Ö’ P XHõ¯ lÖÏ¡
Ö’<Õ 8864 ÉÏ=ÙÅ∞, 218 h\˜ J_»¤Hõ@ìÅ∞, z#fl HÍÅ∞=Å∞,
1017 K≥~°∞=ÙÅ∞ LѨÜ≥∂QÆO ÖˉõΩO_® L<åflÜ«∞x =∞#H˜
`≥eÜ«∞KÕ™êÎ_»∞.
ÖˇÑ¶π\ò<≥O\ò \˜„Ô~Öò D q^èŒOQÍ „"å™êÎ_»∞.
''WOQÆ¡O_»∞`À HÍx P YO_»OÖ’x =∞~À^Õâ◊O`À QÍx
áÈe¿ãÎ D ^Õâ◊ Ѩiã≤÷u ^Œ∞óYO HõeyOKÕkÖÏ LO@∞Ok.
=ÚYºOQÍ „â◊^ŒÌ`À ѨijeOz#ѨC_»∞ ѨÓ~°fiO ѨO@ á⁄ÖÏ
Å∞QÍ L#flq x~°∞ѨÜ≥∂QÆ"≥∞ÿ# J_»q "≥ÚHõ¯Å∞ ÃÑiy Hõx
Ñ≤™êÎ~Ú. KåÖÏ™ê~°∞¡ `≥y# Hõ@ìÅ`À K≥~°∞=ÙÅ∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú.
ѨÓ~°fiO ÃÑ^ŒÌQÍ ã¨OѨ#flOQÍ L#fl „QÍ=∂Å∞ x~°˚<åÅ∞QÍ
L<åfl~Ú. WHõ¯_» ¿ãÅO Éè∂í =ÚÅ∞ ™ê~°=O`«"∞≥ #ÿ "Õ. ZO`«QÍ<À
q`«Î_»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. HÍx ѨO_®eû#O`« ѨO_»=Ù. 30
"≥∞ÿà◊§Ö’ 8 #∞Oz 10 áê_»∞Ѩ_»¤ K≥~°∞=ÙÅx ^•\˜ LO\Ï#∞.
18 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞Î Hõ@ìL#flk, XHõ ÃÑ^ŒÌ K≥~°∞"≥· LO_®e!
Hõ#∞=∞Å "≥·Ñ¨Ù Z‰õΩ¯= á⁄ÖÏÅ∞ c_»∞Ѩ_®¤~Ú. <ÕÅ ™ê~°=O`«
"≥∞ÿ#^Õ. h~°∞ ÖËHõáÈ=_»"Õ∞ HÍ~°}O JxÑ≤ã¨∞ÎOk. ѨÓ~°fiO
q™êÎ~°OQÍ =º=™êÜ«∞=Ú#fl ã¨OѨ#fl „QÍ=∞O uOQÆiHÀ@
D<å_»∞ J_»qÖÏ LOk H˘kÌ WOlhiOQÆ∞`À ZO`À h~°∞
™êQÆ∞H˜ JOkOK«=K«∞Û——
Wk XHõ J#∞„QÆÇϨ O ÖËx lÖÏ¡ Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ ^Œ$â◊ºO
HÍ^Œx „ѨH\õ O˜ K«|_ç#k. \˜„~Ô Öò, „ÃÑã≤_h≥ ûÖ’ L#fl Ju =∞Oz
lÖÏ¡ J~Ú# ¿ãÅO QÆ∞iOz K≥ÑÙ¨ <Î åfl_»∞. =ÚYº ~°ÇϨ ^•~°¡ #∞Oz
U kâ◊Ö’ `«=∞ qKå~°}#∞ =∞#∞+¨μºÅ∞ H˘#™êyOz<å, JO`«
~åƒùQÍÅ QÆ∞iOz x"ÕkHõÅ∞ `«Ñ¨Êxã¨iQÍ WÖψQ LO\Ï~Ú.
P*Ï˝kèHÍ~°∞Å∞ Hõq∞+¨#~°∞¡ D H˜O^Œ q^èŒ"≥∞ÿ#
™ê^è•~°} f~°∞ʉõΩ =™êÎ~°∞. (240 = ÉèÏQÆO)
''^Õâ◊OÖ’ U H˘kÌ Ñ¨#∞Å<À q∞#Ǩ~Ú¿ãÎ q∞ye#=hfl
‰õÄ_® h\˜ áê~°∞^ŒÅ q+¨Ü«∞OÖ’ `«=∞ ™ê=∞~åúºxH˜ `«y#
^•x Hõ<åfl `«‰õΩ¯=QÍ L<åfl~Ú. K≥~°∞=ÙÅH˜ `«∂=ÚÅ∞ ÖË=Ù.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
JO>Ë Ñ¨x KÕÜ«∞@O ÖË^Œ∞. "å\˜H˜ HõoOQÆÅ∞ ÖË=Ù. XHõ"Õà◊
LO>Ë Jq Z`«∞Î ÉÏQÍ `«‰õΩ¯=QÍ<À Z‰õΩ¯=QÍ<À L<åfl~Ú.
^•x=Å¡ K≥~°∞=Ù „Ѩ=∂^•xH˜ QÆ∞~°ÜÕ∞º J=HÍâ◊O LOk. ÖËHõ
Hõ@Åì ∞ |ÅÇ‘Ï#OQÍ L<åfl~Ú. HÍ~°}"Õ∞^Œ~Ú<å ~Ô `· ∞« Å∞ h\˜x
K≥~°∞=ÙÖ’ ѨÓiÎ =∞\ÏìxH˜ xÅ= KÕÜ«∞\ÏxH˜ ÉèíÜ«∞Ѩ_®Î~°∞.
ÖËHõ HÍÅ=Å∞ ѨÓ_»∞H˘x áÈ~Ú Ñ¨ÓiÎ ã¨~°Ñ¶¨~å W=fiÖËx
ã≤u÷ Ö’ L<åfl~Ú. á⁄ÖÏÅ =^ŒÌ HÍÅ∞=Å∞ ÖˇÑ\π¶ ò<O≥ \ò ~°∞O_®Öò
K≥Ñ≤Ê#@∞ì "å\˜H˜ xÜ«∞O„`«}Å∞ ÖËHÀ, #^Œ∞Å =∞\˜ì HÍÅ∞=
Hõ_O¤» QÍ Hõ@Qì Í U~°Ê_»O =Ö’¡, ѨÓ_çHÖõ ’¡ áê_»∞ ã≤u÷ Ö’L<åfl~Ú.
á⁄ÖÏxH˜ h~°∞ áÈ=_®xH˜ ã¨iѨ_ç#xfl =∂~åæÅ∞ ÖËHõ Ô~·`«∞Å∞
QÆO_»∞¡ H˘_»∞ÎO_»@O =Å¡, L#fl =∂~åæÅ∞ J=ã¨~åxH˜ q∞Oz
ÃÑ^ŒÌ==@O =¸ÖÏ<À, h~°∞ =º~°úO J=Ù`ÀOk. `«O*Ï=Ó~°∞
u~°∞Kå#∂~°∞ =O\˜ J^Œ$+¨=ì O`«"∞≥ #ÿ lÖÏ¡Ö’ áêH˜HΔ Oõ QÍ `«Ñʨ
^ÕâO◊ Ö’ Jxfl KÀ@¡ h\˜áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞ŠѨiã≤u÷ KåÖÏ =~°‰Ωõ
D q^èŒOQÍ<Õ LOk.
„áêp# x~å‡}ÏÅH˜ =∞~å=∞`«∞ÅÎ H˜ L^•~°OQÍ _»|∞ƒ Y~°∞Û
ÃÑ@ì_®xH˜ q∞Oz ã¨O`«$Ñ≤Î Hõ~°"≥∞ÿ#k ÖË^Œ∞. L^•Ç¨Ï~°}H˜
u<≥fl"ÕeÖ’ 52,341 áœO_»∞¡, L#fl"å\˜ ^ŒHõΔ`« ÃÑOK«_®xH˜
Y~°∞ÛÃÑ\Ïì~∞° . H˘`«Î x~å‡}ÏÅ∞ KÕÜ∞« ÖË^∞Œ . 15 ã¨O=`«û~åÅÖ’
KÕã≤# D Y~°∞ÛH˜ <Õ~°∞QÍ „ѨÉèí∞`åfixH˜ 1,97,480 áœO_»∞¡
JO>Ë 6 Ô~@¡ P^•Ü«∞O ~åQÍ, „Ѩ[ÅH˜ 30 ÅHõΔÅ∞ =zÛOk.
("≥.· a. <å~°<ì ,£ xÜ«∞O„`«} =∞O_»eH˜ „"åã≤# ÖËYÖ’ 36=
ѨÙ@ #∞O_ç)
#k Ô~O_»∞ "≥·Ñ¨ÙŠѶ¨e`åÅ∞
^ŒH˜Δ} P~å¯\òÖ’ 14 ã¨O=`«û~åÅÖ’ =∞#H© H˜Ok Ѷ¨e
`åÅ∞<åfl~Ú.
#k Ô~O_»∞ "≥·Ñ¨ÙŠѶ¨e`åÅx HõeÑ≤`Õ D H˜Ok Ü«∞^è•~°ú
q+¨Ü«∂Å∞ `≥Å∞™êÎ~Ú.
1850 z=i =~°‰õΩ P#Hõ@ì ^•xH˜ ã¨O|OkèOz# Jxfl
x~å‡}ÏÅ =ºÜ«∞O =∞~å=∞`«∞ÎÅ`À ã¨Ç¨ 45,667 áœO_»∞¡.
D Ѩ#∞Å∞ KÕÑ@ ¨ Hì õ =ÚO^Œ∞ L#fl ã¨Q@
Æ ∞ P^•Ü«∂xfl ѨiQÆ}
Ö’H˜ fã¨∞H˘O>Ë D Ѩ#∞Å =Å# D HÍÅ =º=kèÖ’ ã¨QÆ@∞H˜
q∞Oz, =ã¨∂Öˇ·# ™⁄=Ú‡ 180029 áœO_»∞¡. JO>Ë Y~°∞Û
ÃÑ\˜ì# „Ѩf 10 áœO_»¡H˜ 37 áœ.10 +≤e¡OQÆ∞Å∞ "≥#H˜¯
=zÛOk. ÃÑQ· Í P#Hõ@ì W`«~° x~å‡}ÏÅ∞ âßâ◊fi`«"∞≥ #ÿ qÅ∞=`À
90
q∞yeáÈÜ«∂~Ú. „Ѩf ã¨O=`«û~°O ^•x =∞~å=∞`«∞ÎÅH˜ 700
áœO_»∞¡, =_ô¤ 5 âß`«O K˘Ñ¨C# 1750 áœO_»∞¡ (ÃÑ@∞ì|_ç
35000 áœO_»∞Q¡ Í fã¨∞H˘O>Ë) QÍ fã¨∞HÀ=K«∞Û. "≥~ã° ≤ "≥Ú`«OÎ
2,450 áœO_»∞¡. ã¨O=`«û~° ÖÏÉèíO 12,875 áœO_»∞¡. JO>Ë
Jxfl Y~°∞ÛÅ∞ áÈ#∞ 35,000 áœO_»∞¡ ÃÑ@ì|_ç g∞^Œ 10,000
áœO_»¡ ÖÏÉèíO „ѨÉèí∞`åfixH˜ „Ѩ[ÅH˜ Hõey# ÖÏÉèíO HõeÑ≤`Õ
"≥Ú`«ÎO ÖÏÉèíO 30,000 áœO_»∞¡.
(„Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅ x"ÕkHõ 247 „ѨHõ~°}O.)
h\˜ áê~°∞^ŒÅ =Å# „Ѩu kâ◊Ö’ Hõey#
J#∞‰õÄÅ`«
''D Q˘Ñ¨Ê JkèHõ P^•Ü«∞O, D q[Ü«∞O, Ñ≤O_»@O
=Å¡, Pã≤ΠѨi„â◊=∞ŠǨωõΩ¯Å∞`«ÎiOK«@O =Å# HõeyOk
HÍ^Œ∞. HÍHõáÈQÍ „Ѩ[Å ã¨OѨ^,Œ ã¨∞YO, ã¨O`À+¨O ÃÑ~°Q@Æ O`À
áê@∞ „ѨÉèí∞`åfixH˜ ÅaèOzOk. "≥∞@ì ѨO@ qÅ∞= ZHõ~åxH˜
12 +≤e¡OQÆ∞Öˇ·`Õ =i =Å# 40 +≤e¡OQÆ∞Å∞ (28 +≤e¡OQÆ∞Å∞
ÃÇÏK«∞Û) K≥~°∞‰õΩ =Å# 24 áœO_»∞¡ (23 áœO_»¡ 8 +≤e¡OQÆ∞Å∞
ÃÇÏK«∞Û) ~å|_ç LO@∞Ok. JO^Œ∞KÕ`« D Jaè=$kú Ѩ#∞Å
=Å# ÖÏÉèíO D q^èŒOQÍ LO@∞Ok.
W`«~° qÅ∞"≥·# ѨO@Å∞
1 ÅHõΔ ZHõ~åÅÖ’ K≥~°∞‰õΩ 20 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡
W`«~° qÅ∞"≥·# ѨO@Å∞
110 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅÖ’ =i 13 ÅHõÅΔ 20 "ÕÅ áœO_»∞¡
"≥Ú`«ÎO 33 ÅHõΔÅ 20 "ÕÅ áœO_»∞¡
WO^Œ∞Ö’ 3 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ Ô~·`«∞Å∞ tã¨∞Î K≥e¡Oz<å 30
ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ "å~°∞ ã¨O=`«û~åxH˜ ÖÏÉèíѨ_®Î~°∞. `«=∞ "å\Ï
h~°∞ ã¨OáêkOK«\ÏxH˜ "å~°∞ P`«∞~°Ñ_¨ \» ÏxH˜ P q^èOŒ QÍ ã¨Oáê
kOz# h~°∞ "å_»@OÖ’x K«∞~°∞‰õΩ^Œ#O Pâ◊Û~°ºO HõeyOK«=Ù.——
P q^èŒOQÍ<Õ HõÖÁ<≥Öò HÍ@<£ "åi „Ѩ=~°Î#Ö’ ѨÓ~°fiѨÙ
xi¡Ñ¨Î`«, x~åâ◊ ™ê÷#OÖ’ K≥·`«#ºO, H˘`«Î^•~°∞¡ `˘ˆH¯ ™êǨÏã¨O
LO_»@O QÆ∞iOz KÕã≤# „ѨHõ@#ÅÖ’ Pâ◊Û~°ºO HõeyOKÕk
Un ÖË^∞Œ . („Ѩ*’ѨÜ∂≥ QÆ HÍ~åºÅ x"ÕkHõ 2.64.5 „ѨH~õ }° O).
™ê=∞~°H¡ À@ HÍÅ∞=, LO_ç `åÅ∂HÍ QÆ∞iOz# U =∂„`«O
`«‰õΩ¯= Pâ◊Û~°ºO HõeyOK«x W`«~° L^•Ç¨Ï~°}Å∞ q=~°OQÍ
W=fi|_®¤~Ú. „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅ x"ÕkHõ z=i J#∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
|O^èŒO`À QÆ`« 14 ã¨O=`«û~åÅÖ’ `«ÅÔH`«∞ÎH˘#fl "å\˜ q=
~åÅ∞ Ѩ\ ˜ìHõQÍ W=fi|_®¤~Ú. Jq „ѨÉèí∞`åfixH˜ ÃÑ@∞ì|_ç
g∞^Œ ã¨O=`«û~åxH˜ 69.5 âß`«O "≥#H˜¯ =zÛ#@∞ì K«∂Ñ≤
™êÎ~Ú. P Ѩ#∞Å q=~åÅ∞ x"ÕkHõÖ’x 273= „ѨHõ~°}OÖ’
L<åfl~Ú. P Ѩ^Œ=¸_»∞ Jaè=$kú Ѩ#∞Å "≥Ú`«ÎO =ºÜ«∞O
2,34,901 ~°∂áêÜ«∞Å∞. Y~°∞ÛÅ∞ áÈ#∞ ã¨O=`«û~° P^•
Ü«∞OÖ’ =zÛ# ÖÏÉèOí 3,17,357 ~°∂.Å∞ JO>Ë 134 âß`«O.
^ÕjÜ«∞ ~åAÅ∞ UO KÕâß~°∞ ?
ã¨~ü Z=∞~°û<£ J<Õ PÜ«∞# ã≤OǨÏà◊O g∞^Œ `«# ѨÙã¨HÎ Oõ Ö’
D q^èŒOQÍ „"å™ê_»∞. ''`«=∞ x^èŒ∞Å#∞, â◊‰õΩÎÅ#∞, `«\ÏHÍÅ∞
xi‡OK«\ÏxH˜ Y~°∞Û KÕã≤# ~åAÅ∞, `«=∞ *ÏuH˜, ^ÕâßxH˜
áÈ+¨‰õΩÅ∞QÍ Q“~°=O á⁄O^Œ@OÖ’ Pâ◊Û~°ºO HõeyOKÕ^Õq∞
ÖË^∞Œ . nxH˜ q~°∞^ŒOú QÍ Q˘Ñ¨Ê ~å[=Oâ◊O JO`«iOzáÈ=@O,
^Õâ◊O ‰õΩOyáÈ_®xH˜ HÍ~°}O Éèí∂q∞ ™ê~°O `«yæáÈ=@"Õ∞!
P HÍ~°}O KÕ`« `«~°∞"åu ~åAÅ∞ ѨÓ~°fiѨ٠~åAÅO`«
K≥ÑC¨ HÀ^Œy# "å~°∞ HÍHõáÈÜ«∂~°∞—— JO@∂ '~åAÅ∞— ~°K~« Ú`«
"åáÈ@O LOk.
^ÕjÜ«∞ ~åAÅH˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅ HÀã¨O xi‡Oz# `«\Ï
HÍÅ∞H˜ HÍÅ∞=ÅH˜ ˆH=ÅO "å\˜ <≥·[O =Å#<Õ x~°O`«~°O
=∞~°=∞‡`«∞Å∞ KÕ~ÚOKåeû LO@∞O^Œx `≥Å∞ã¨∞. JO^Œ∞KÕ`«
^•xH˜ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. Jk ZHõ~åxH˜O`« JO@∂ h\˜
áê~°∞^ŒÅ =Å¡ „ѨÜ≥∂[#O á⁄Ok# Ô~·`«∞Å #∞Oz <Õ~°∞QÍ
XHõ „Ѩ`ÕºHõ"≥∞ÿ# Ѩ#∞fl qkèOK«@ #∞Op QÍx ÖËHõ L`«ÊuÎx
Ô~·`«∞Å∞ „ѨÉèí∞`«fiO ѨOK«∞H˘#fl x+¨ÊuÎÖ’ QÍx ѨOK«∞HÀ=@O
^•fi~å QÍx KÕ¿ã"å~°∞, W@∞=O\˜ U~åÊ@∞ „ÃÑã≤_h≥ û (~å„+¨Oì )
Ö’x Jxfl „áêO`åÖ’¡#∂ LO_Õ^•? J#fl „Ѩâ◊flH˜ ã¨=∂^•#O
K≥ѨÊQÆeˆQ P^è•~åÅ∞ ÖË=Ù. HÍx Jk h\˜ áê~°∞^ŒÅ L#fl
Jxfl „áêO`åÅÖ’#∞ ™ê^è•~°}OQÍ#∞, Hõhã¨O Hõ~åfl@HõÖ’
JxflKÀ\Ï¡ L#fl@∞ì =∞#O J#∞HÀ=K«∞Û.
WOw¡+¨μ "åi „ѨÉèí∞`«fiOÖ’ Éèí∂q∞ tã¨∞Î _»|∞ƒ ~°∂ѨOÖ’
ZHõ~åxH˜ 'WO`«— JO@∂ XHõ ã≤÷~° ~°∂ѨOÖ’ fã¨∞HÀ@O
[~°∞QÆ∞`ÀOk. `«\ÏHÍÅ =∞~å=∞`«∞Î tã¨∞Î "≥Ú`«ÎOÖ’ ÉèÏQÆO
J=@O =Å¡, "å\˜x ã¨=∞~°=ú O`«OQÍ x~°fiÇ≤ÏOKåeû# ÉÏ^躌 `«
„ѨÉèí∞`«fiO^Õ. u<≥fl"ÕbÖ’ "≥Ú`«ÎO tã¨∞ÎÖ’ XHõ ÉèÏQÆO q_çQÍ
LOz, ^•x ÖˇHõ¯ (Ѩ^Œ∞Ì) "Õ~°∞QÍ LOKå~°∞. („ѨHõ~°}O 454)
91
 „ѨÉèí∞`«fi ÉÏ^茺`«
''h\˜ áê~°∞^ŒÅ x~å‡}ÏÅ#∞ „ѨÉèí∞`«fi=ºÜ«∞O`À ™ê^è•
~°}OQÍ U q^èŒOQÍ#∞ =∞Oz ã≤÷uÖ’ LOK«@O ÖË^Œ∞. KåÖÏ
x~å‡}ÏÅH˜ „ѨÉèí∞`«fiO ^èŒ~°‡Hõ~°ÎÅ∞ "åi =^ŒÌ ѨÓiÎQÍ<À áêH˜Δ
HõOQÍ<À Ô~·`«∞Å∞ Éèí∂q∞ Ѩ#∞flH˜ J^Œ#OQÍ K≥e¡Oz# "≥Ú`åÎ
Å`À U~°Ê_ç# xkè LOk. Jk ѨO@Ö’ WO`«ÉèÏQÆO Jx
WzÛ#k. "≥Ú^Œ\’¡ ѨO@QÍ `«~°∞"å`« ѨO@ qÅ∞= |\©ì
WѨÊ\˜H© K≥e¡ã¨∞Î<åfl~°∞. Jk x~å‡} =∞~°=∞`«∞Î HÀã¨O L^ÕÌtO
z#k, P x~å‡}ÏÅ =Å# "åi Éèí∂=ÚÅ qÅ∞= ÃÑiy#
HÍ~°}OQÍ. "å~°∞ P x~å‡}ÏÅx =∞Oz ã≤÷uÖ’ LOK«\ÏxH˜
ÉÏ^èŒ∞ºefl KÕã¨∂Î<Õ P ™⁄=Ú‡ "åi =^ŒÌ LOK«|_çOk. Jk
<À\˜ =∂>Ë J~Ú =ÙO@∞Ok J#∞H˘<åfl ‰õÄ_® "åiH˜ =∞~°
=∞`«∞ÎÅ∞ ã¨iQÍ KÕ~ÚOKåeû# qkè LOk. D qkè "å~°∞
㨄Hõ=∞OQÍ x~°fiiÎOK«Ö^Ë xŒ K≥áêÊeû LOk. ^•x =Å# =º‰õΩÅÎ
Pã¨∞ÎʼnõΩ Ç¨x [iyOk. JO^Œ∞KÕ`« WѨC_»∞ P x~°¡HΔͺxH˜
ѨiǨ~°OQÍ =∞~å=∞`«∞ÎÅ∞ KÕã≤ P h\˜ áê~°∞^ŒÅ x~å‡}ÏÅ∞
ѨÓiÎ ™ê=∞~°úºO`À ѨxKÕ¿ã@@∞ì K«∂_»=Åã≤ LOk.
h\˜ áê~°∞^ŒÅ L#fl `«O*Ï=Ó~°∞ lÖÏ¡x
JkÖËx QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡x áÈeÛ K«∂K«∞@
`«O*Ï=Ó~°∞
`«O*Ï=Ó~°∞ lÖÏ¡Ö’ XHõ ѨÙ~Àaè=$kú Ѩ^ŒÌu ã≤÷~°OQÍ 50
ã¨O=`«û~åÅ áê@∞ J#∞ã¨iOK«|_çOk. ^•x=Å¡ J™ê^è•
~°}=¸, ã≤÷~°=¸ J~Ú# q[Ü«∞O ™êkèOK«|_çOk.
P^•Ü«∞O 3.2 ÅHõΔÅ áœO_»¡ #∞Oz 5 ÅHõΔÅ áœO_»¡H˜ ÃÑiy,
Éè∂í =ÚÅ ^è~Œ Å° ∞ ÃÑiy WOQÆO¡ _»∞Ö’ ^è~Œ Å° #∞ JO^Œ∞H˘<åfl~Ú.
Wk, XHõ Q˘Ñ¨Ê ÃÑ@∞ì|_ç ÃÑ\˜ì `å`å¯eHõOQÍ W|ƒOk Ѩ_@» O
ÃÑ@ì_»O=Å¡ HÍHõ, ã¨QÆ@∞# ã¨O=`«û~åxH˜ 4,000 áœO_»∞¡
™ê^è•~°}OQÍ Y~°∞Û, =∞~å=∞`«∞Î Y~°∞ÛQÍ ™ê^茺O J~ÚOk.
ã¨QÆ@∞# JO`Õ P^•Ü«∞O =zÛOk. =º‰õΩÎÅ Pã≤Î qÅ∞= 30
#∞Oz 35 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ ÃÑiyOk. JO>Ë ã¨O=`«û~åxH˜
~°=∂~°q∞ 2 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ =ºÜ«∞O KÕã≤ _»|∞ƒ, Hõ~°Hõ@ìÅ∞
xi‡OK«@OÖ’#∞, h~°∞ F_»Û\ÏxH˜, P#Hõ@Åì ∞ xi‡OK«\ÏxH˜
h~°∞H˘xáÈÜÕ∞O^Œ∞‰õΩ H˜O^Œ `«∂=ÚÅ∞, ÃÑ·# Z`«∞ÎQÍ L#fl
`«∂=ÚÅ∞ xi‡OK«\ÏxH˜ W`«~° h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜, h~°∞ F_ÕÛ
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
^•xH˜ ã¨O|OkèOz# "Õ∞„ã‘ΠѨ#∞ʼnõΩ, =O`≥#Å x~å‡}ÏxH˜,
"≥~Úº "≥∞ÿà◊§ ™ê^è•~°} ~°Ç¨Ï^•i HÀã¨O Y~°∞Û KÕÜ«∞|_çOk.
H˜O^Œ `«∂=Ú´ sluice
ÃÑ· `«∂=Ú ´ aqueduct
K«∞@∞ì Ѩ@¡ Jxfl lÖÏ¡Å∞ ~°=∂~°q∞ JÖÏ¡ˆQ Ü«∞^è•
ã≤u÷ Ö’L<åfl~Ú. W@∞=O\˜ J#∞‰õÄÅ`« H˘kÌQÍ J~Ú<å L#fl
ѨC_»∞ `«Ñ≤ÊOz. W^ŒO`å `«O*Ï=Ó~°∞Ö’ ™ê^è•~°} ~°Ç¨Ï^•~°¡
g∞^Õ P^è•~°Ñ_¨ ç [iyOk. JHõ¯_» =ºÜ«∞O ã¨iѨ_O» `«QÍ ÖË^∞Œ .
=ºÜ«∞O ã¨iQÍ LO_ç HÍÅ=Å =º=ã¨÷ xi‡`«O J~Ú LO>Ë
P lÖÏ¡ ã¨O=`«û~åxH˜ =∞~À 2 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ Åaú á⁄O^Õk.
`«O*Ï=Ó~°∞ lÖÏ¡Ö’ „â◊^úŒ =Ç≤ÏOz h\˜ áê~°∞^ŒÅ U~åÊ@∞
KÕã≤ ™ê^è•~°} ~À_»∞¡ U~åÊ@∞ KÕã≤ (=∞Oz ~°"å}Ï ™œHõ~åºÅ∞
ÖËHõáÈ~Ú<å) P^•Ü«∞O 2 ÅHõΔÅ #∞Oz „Hõ"Õ∞Ñ≤ 5 ÅHõΔÅH˜
ã¨O=`«û~åxH˜ ÃÑiˆQÖÏ K«∂™ê~°∞. [<åÉèÏ 7 ÅHõΔÅ #∞Oz
8 ÅHõΔÅH˜ ÃÑiyOk.
Éèí∂q∞ qÅ∞= 40 ÅHõΔÅ áœO_»¡H˜ ÃÑiy WOQÆ¡O_»∞Ö’
240 ÅHõΔÅ áœO_»¡H˜ ã¨=∂#O J~ÚOk.
QÆ∞O@∂~°∞
QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡Ö’ J@∞=O\˜ Hõ@_ì ®Åhfl ѨÓiÎQÍ x~°H¡ Δõ ºO
KÕÜ«∞|_®¤~Ú. XHõ ã¨O=`«û~°OÖ’ ã¨OÉèíqOz# HΔÍ=∞OÖ’ 5
ÅHõÅΔ [<åÉèÏÖ’ 2.5 ÅHõÅΔ [#O `«∞_»∞K«∞‰õΩ ÃÑ@ì‰Ωõ áÈÜ«∂~°∞.
nx=Å¡ `«~°∞"åu 12 ã¨O=`«û~åÅÖ’ 8 ÅHõΔÅ áœO_»¡ #+¨ìO
ã¨OÉèíqOzOk. ÃÑ·QÍ XHõ¯ ZHõ~°O ‰õÄ_® J=∞‡ÖËx Ѩiã≤÷u.
D ~Ô O_»∞ lÖÏ¡ÅÖ’x Ѩiã≤`÷ ∞« Å `Õ_®H˜ HÍ~°}O „Ѩ*’ѨÜ∂≥ QÆ
HÍ~åºÅÃÑ· KÕã≤# Y~°∞Û =Å# U~°Ê_çOk.
[g∞O^•i Ô~·`«∞"åi q^è•<åÅ H˜O^Œ L#fl XHõ lÖÏ¡Ö’
=ã¨∂Å∞ KÕÜ«∞_®xÔH·# Y~°∞Û HÍHõ q∞ye# „Ѩf áêiÎOQÆ∂
lÖÏ¡ |Ü«∞@H˜ ѨOѨ|_çO^Œx J#∞H˘O^•O. PǨ~° Éèí„^Œ`å
™ê^è<Œ åÅ∞ tkèÅ=∞=_®xH˜ =ke ÃÑ@∞ì|_®¤~Ú J#∞H˘O^•O.
XHõ "≥∞Åÿ ∞‰õÄ_® H˘`«~Î À_»∞¤ "≥Ü∞« ºÖË^∞Œ . [ÖÏâ◊Ü∞« O xi‡OK«Ö^Ë ∞Œ .
ѨO@Å∞ =Ú#QƉΩõ O_® Hõ~H° @õ Åì ∞ xi‡OK«Ö^Ë ∞Œ . XHõ¯ U~°∞
g∞^Œ ‰õÄ_® =O`≥# xi‡OK«ÖË^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« JHõ¯_» L`«ÊuÎ
J~Ú#^•O\’¡, JHõ¯_» "å_»∞HÀ|_çOk `«Ñ¨Ê q∞ye# ^ŒO`å
~°=∂~°q∞ =º~°úOQÍ q∞yeáÈ`«∞Ok. WkHÍHõ, ™ê÷xHõOQÍ
92
"å#Å∞ Ѩ_»Hõ, ^•x ã¨iǨÏ^Œ∞ÌÖ’ 80 "≥∞ÿà◊§ á⁄_»∞QÆ∞# L#fl JÜÕ∞ºk. nx =Å# =∞~À 1 ÅHõΔ áœO_»∞¡, WѨC_»∞ ZQÆ∞=∞u
XˆH XHõ K≥~°∞=Ù =Å¡ =~å¬ÉèÏ=Ѩ٠ã≤÷u `«yæOk ÖËHõ áê~°∞`«∞#fl J=Ù`«∞#fl 5 ÅHõΔÅ áœO_»¡ qÅ∞=QÆÅ ã¨~°‰õΩÅ |^Œ∞Å∞ 10
r=#k #∞Oz XˆH XHõ HÍÅ∞= h~°∞ `≥ã¨∂Î LO>Ë, Jk ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ qÅ∞= QÆÅ ã¨~°∞‰õΩ ~°"å}Ï JÜÕ∞ºk. W^ŒO`å
HΔÍ=∞O Ü≥ÚHõ¯ ÉèíÜ«∂#Hõ ã≤÷ux ѨÙ\˜ìã¨∞ÎOk. Jk [<åÉèÏx ‰õÄ_® ™ê^è•~°} HÀâßQÍ~°O #∞Oz XHõ¯ ~°∂áê~Ú Y~°∞Û
ã¨QÍxH˜ ã¨QÆO `«yæã¨∞ÎOk. ã¨O=`«û~åxH˜ P^•Ü«∂xfl 140 H͉õΩO_® JÜÕ∞ºk. ÃÑQ· Í „Ѩu ã¨O=`«û~°O D JkèHõ P^•Ü«∞O
"ÕÅ áœO_»∞¡ `«yæã¨∞ÎOk. P ã≤÷u #∞Oz 12 ã¨O=`«û~åÅ HÍÅO #∞OKÕ "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ#∞ÅH˜ Y~°∞Û KÕÜ«∞\ÏxH˜ gÅÜÕ∞ºk.
^•HÍ Ñ¨ÓiÎQÍ HÀÅ∞HÀ^Œ∞. ~å[=∞O„_ç (WѨC_»∞ QÀ^•=i) lÖÏ¡Ö’ 8 ã¨O=`«û~åÅÖ’
Wk QÆ∞O@∂~°∞ Ü≥ÚHõ¯ Jaè=$kú QÆ∞iOz# ã¨~Ô #· "åOQÆ∂‡ÅO. 2 ÅHõΔÅ áœO_»¡ =ºÜ«∞O`À 3 ÅHõΔÅ áœO_»¡H˜ P^•Ü«∞O =zÛ
z=~°QÍ, z=ik HÍx qKå~°} =ÚO^Œ∞QÍ ÉèÜ í ∞« OHõ~"° ∞≥ #ÿ #>Ë,ì =KÕÛk. WѨC_»∞ KÕã∞¨ #Î fl@∞ì 2 ÅHõÅΔ áœO_»¡ Ö’@∞ Éèsí Î KÕÜ∞« @O
HΔÍ=∞O =∞~À™êi [~°QƉõΩO_® K«∂_®eû LOk. HÍHõ 7 ÅHõΔÅ áœO_»¡Ö’@∞ |^Œ∞Å∞ D Ô~O_»∞ lÖÏ¡Å=Å#
QÆ`« 30 ã¨O=`«û~åÅÖ’—— 5 ÅHõΔÅ JkèHõ P^•Ü«∞O LO_Õk.
Wk *ˇ.Ñ≤. <å~°<ì £ xÜ«∞O„`«} =∞O_»e HÍ~°º^Œi≈H˜ 1854
„"åã≤# L`«Î~°O (¿Ñr 41) DÜ«∞# =∞„^•ã¨∞Ö’ L#flѨC_»∞ ã¨~ü HÍOÑπ ɡÖò K≥Ñ≤Ê# ''WѨC_»∞#fl J`«º^èŒ=∞ =º=ã¨÷
„Ѩ[Å `«~°Ñ¨Ù# =∂\Ï¡_®_»∞. PÜ«∞#H˜ WOQÆ¡O_»∞Ö’ Hour J~Ú# Z=i á⁄ÖÏxfl "åˆ~ W`«~°¡H˜ ã¨O|O^èŒO ÖˉõΩO_®
J<Õ Q“~°=hÜ«∞"≥∞ÿ# k#Ѩ„uHõ LOk. PÜ«∞# L`«Î~°O "åiH˜+¨ìO =zÛ#@∞ì "å_»∞H˘<Õ—— ^•O\’¡ ‰õÄ_® D `Õ_®
JO^Œ∞H˘#fl HÍ~°º^Œi≈ ~å|~üì ÖÁq. HõxÑ≤OKÕk.
<å~°ì<£, ''WѨC_»∞ =ºÜ«∞O KÕã¨∞Î#fl@∞ìQÍ KåbKåʼnõΩO_® ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£x ÉÏQÍ `≥eã≤# "åà◊§H˜ PÜ«∞#Ǩ㨺
=ºÜ«∞O KÕÜ«∞Hõ L^•~°OQÍ =ºÜ«∞O KÕã≤ LO>Ë `«O*Ï=Ó~°∞ „Ñ≤ÜÚ« _»x `≥Å∞ã¨∞. H˘xfl ™ê~°∞¡ =ºQƺOQÍ ‰õÄ_® =∂\Ï¡_®Î_∞» .
ã≤÷u ZÖÏ¡ LO_Õ^À Hõ^•!—— JO\Ï_»∞. D ã¨OѨ#fl`« ˆH=ÅO "ÕãO¨ HÍÅѨ٠™êÜ«∞O„`«O "≥∞~°∞Ѩ٠=ÖË Jk "≥Å∞QÆ∞ „Ѩãi¨ OKÕ^Õ
h\˜ áê~°∞^ŒÅ =Å# ã¨=∞‰õÄ_ç#^Õ. ~°"å}Ï Y~°∞Û `«Q@æÆ OÖ’<Õ HÍx Ǩx KÕ¿ãk HÍ^Œ∞. P ~ÀAÖ’¡ (Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ áêÅ#Ö’)
JO`å LOk. HõÖÁ<≥Öò HÍ@<£ ^•x QÆ∞iOz D q^èOŒ QÍ „"å™ê_»∞. LO_ç, WѨÊ\˜H© JO`« Z‰õΩ¯=QÍ#∞ L#fl Z„~°>ÑË Ù¨ (Red Tape)
QÆ∞iOz PÜ«∞# „"å`«Ö’¡ L#fl Ô~O_»∞ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ K≥áêÎ#∞.
''`«O*Ï=Ó~°∞ÃÑ· ã¨O=`«û~åxH˜ 4 "ÕÅ áœO_»∞¡ HÍHõ H˘kÌ
Z‰õΩ¯=QÍ 10 "ÕÅ áœO_»∞¡ Y~°∞Û KÕ™ê=∞#∞H˘O^•O. JѨC_ô Q˘Ñ¨Ê ѨÙ\©ì ã¨OQÆu
ã≤÷uH˜ 50 ã¨O=`«û~åÅÖ’ HÍHõ 20 ã¨O=`«û~åÅÖ’<Õ =KÕÛk. PÜ«∞# Ãã·x‰õΩÅ x"å™êÅ x~å‡}O 30 ÖËHõ 40 "ÕÅ
h~°∞ WѨC_»Okã¨∞Î#fl <åÅ∞QÆ∞ <≥ÅÖ’ =∂„`«"Õ∞ HÍHõ, "å#Å∞ áœO_»¡ Y~°∞Û`À ѨÓiÎ KÕâß_»∞. Jk J#∞‰õΩ#fl =ºÜ«∞O Hõ#fl
Ѩ_»x á⁄_ç HÍÅOÖ’ ‰õÄ_® JOkOK«QÆeˆQ q^èŒOQÍ xÅ= `«‰õΩ¯= J=@O`À xˆ~Ìâ◊‰õΩÅ ã¨Éèí PÜ«∞#H˜ Hõ$`«[˝`«Å∞
KÕã≤ =i =∂„`«"Õ∞ HÍHõ K≥~°∞‰õΩ ‰õÄ_® ѨO_çOK«QÆeˆQ "å~°∞. `≥eÊOk. P `«~∞° "å`« =zÛ# `«∞á¶ê#∞Ö’ H˘xfl QÍA ѨÅHõÅ∞
XHõ ÅHõΔ @#∞flŠѨOK«^•~° WO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ ZѨC_À ZQÆ∞=∞u 7 áœO_»∞¡ qÅ∞=QÆÅq |^ŒÌÅÜ«∂º~Ú. ^•O`À ~å„+¨ìO JO`å
KÕÜ«∞QÆeˆQ "å~°∞. Jk 20 ÅHõΔÅ áœO_»¡ qÅ∞=QÆÅk. ÃÑ·QÍ Ç¨Ï_®q_ç Ѩ_çáÈ~Ú XHõ x"ÕkHõ ã¨OѶ¨∂xfl xÜ«∞q∞OKå~°∞.
~°"å}Ï @#∞flH˜ "≥∞ÿÅ∞H˜ 4.5 ÃÑhflÅ =ºÜ«∞O`À „Ѩã¨∞Î`«O "å~°∞ Ju „â◊^QúŒ Í Ñ¨ijeOz P J^•ÌÅ∞ q~°Q\Æ ÏxH˜ HÍ~°}O
[~°∞QÆ∞`«∞#flk. ÃÑhflÖ’ 16= =O`«∞Hˆ HÍÅ∞=Å ^•fi~å ™ê^躌 "å\˜x ayOKÕ@ѨC_»∞ "å_ç# <åã≤~H° Oõ ѨÙ\©ì Jx JO^Œ∞KÕ`«
=∞ÜÕ∞ºk. „Ѩã¨∞÷`«O ˆH=ÅO 1000 "≥∞ÿà◊§ ~°Ç¨Ï^•~°∞¡ <åfl~Ú. (P x~å‡}ÏxH˜ ÉÏ^èŒ∞º_≥·#) WOlh~°∞ P #ëêìxfl JK«∞Û
ã¨Q@Æ ∞ ~°nÌ k<åxH˜ 50 @#∞flÅ |~°∞=Ù ~ÀAH˜ ã¨O=`«û~åxH˜ HÀ"åÅx „"å™ê~°∞. Jk XHõ qѨÙÅ"≥∞ÿ# x"ÕkHõ. ^•xÃÑ·
320 "ÕÅ áœO_»∞.¡ Pqi`À #_çKÕ Ñ¨_=» Å ~°"å}Ï=Å¡ Hõhã¨O U_®k áê@∞ 5 "ÕÅ áœO_»∞¡ r`«O fã¨∞H˘<Õ HÍ~°º^Œ~°∞≈Å∞,
2500 "ÕÅ áœO_»¡ Y~°∞Û `«ˆQæk. ÃÑ·QÍ WѨC_»∞ ZQÆ∞=∞u P ÃÑ·# =∞O_»e "å~°∞ XH˘¯Hõ¯™êi HõÅ∞ã¨∞HÀ=_®xH˜ "≥~Úº
KÕÜ«∞_®xH˜ gÅ∞ H͉õΩO_® L#fl =∞iH˘O`« ã¨~°‰õΩ ZQÆ∞=∞u áœO_»¡ Y~°∞Û ÃÑ_»∂Î Ô~O_»∞ =¸_»∞™ê~°∞¡ HõÅ∞ã¨∞H˘x, F_»Ö’
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 93
Jx"ÕkHõÅ#∞ ã¨~°∞‰õΩ ~°"å}Ï Y~°∞Û ÃÑ\˜ì "å\˜x ÅO_»<£
ѨOѨQÍ JHõ¯_ç xˆ~âÌ ‰◊ Ωõ Å ã¨Éíè ^•xÃÑ· K«~Û° Å∞ [iÑ≤ x"ÕkHõH˜
=∞i H˘xfl HÍ~Ú`åÅ∞ KÕiÛ uiy =∞„^•ã¨∞H˜ Y~°∞ÛÃÑ\˜ì
ѨOáê~°∞. ^•xfl WHõ¯_ç JkèHÍ~°∞Å∞ ã¨g∞H˜ΔOz "≥Ú`«ÎO P"å
™êÅ∞ ‰õÄeáÈ~Ú LO>Ë, P ÉÏ^è∞Œ º_≥#· WOlh~°∞ `«# Y~°∞Û`À
ÉÏQÆ∞ KÕ~ÚOK«ÖË_»∞ Hõ#∞Hõ „ѨÉèí∞`«fi"Õ∞ xi‡Oz LO_Õ^Œx
HÍx 7 áœO_»∞¡ J`«x â◊H˜ÎH˜ ֒Ѩe =ºÜ«∞"Õ∞ Hõ#∞Hõ J`«x
Y~°∞Û`À ÉÏQÆ∞ KÕ~ÚOKåÅx x~°‚~ÚOz J`«xH˜ `≥eÜ«∞
Ѩ~åÛ~°∞. J^Õ "≥Ú^Œ\ ˜™êi J`«xH˜ P q+¨Ü«∞O `≥eÜ«∞
KÕÜ«∞_»O J=@O =Å¡ J`«#∞ ^•xH˜ ã¨=∂^è•#OQÍ ''##∞fl
"≥∞K«∞ÛH˘x ##∞fl ÉÏ^茺`«Å #∞Oz q=ÚH˜Î KÕã≤# =∞O_»e
nxH˜ ÉÏ^èŒ∞º_çx KÕÜ«∞@O <åºÜ«∞O HÍ^Œ∞—— Jx ÃÑ· "åiH˜
„"å™ê_»∞. P HÍ~Ú`«O =∞m§ WO`«=∞Ok ѨijÅ#‰õΩ QÆ∞Ô~·
É’Öˇ_»O`« =ºÜ«∞O JÜ«∂ºHõ J`«#∞ `«# 7áœO_»∞¡ LOK«∞
HÀ=K«∞Û#x x~°‚~ÚOKå~°∞.
Jã¨Å∞ Hõ^äŒ Uq∞@O>Ë P ѨÅHõÅ∞ ayOKÕ@ѨC_»∞ H˘xfl
|^ŒÌÅ∞ ayOK«@O =∞iÛáÈ=@O =Å¡ Jq qiQÍ~Ú. Jk
xˆ~Ìâ◊‰õΩÅ J^茺‰õΔΩÅ∞, xˆ~Ìâ◊ =∞O_»e, 24 xˆ~Ìâ◊‰õΩÅ∞ "åi
HÍ~°º^Œ~°∞≈Å∞, =∞„^•ã¨∞ QÆ=~°fl~°∞ =∞O_»e "åi HÍ~°º^Œ~°∞≈Å∞,
Ãã·xHõ =∞O_»e, =ÚYº WO[h~°∞ JkèHÍ~°∞Å QÆ∞OѨÙ, PYiH˜
Jã¨Å∞ WOlh~°∞H˜ ‰õÄ_® P q+¨Ü«∞O `≥e¿ã J=HÍâ◊O
ÖË^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë "åÔ~ѨC_»∞ QÍA ѨÅHõÅ∞ ayOKÕ"åx
ã¨Ç¨Ü«∞HõÅ∞QÍ Ñ¨xKÕÜ«∞ÖË^Œ∞ !
~À_»∞¤ x~å‡}O – qO`«Å∞
WO_çÜ«∂Ö’ ѨiáêÅ# x~°fiÇ≤ÏOK«@OÖ’ [iy# Q˘Ñ¨Ê
qO`«Ö’¡ Ju ‰õΩ`«∂ǨÏÅO HõeyOKÕk, =∞„^•ã¨∞ ~å„+¨ìOÖ’x
~°"å}Ï K«i„`«. nx z„`«O K«∂¿ãÎ =∞#H˜ Éèíq+¨º`«∞Î HÍ~°ºHõÖÏ
áêÅÖ’ KåÖÏ LѨÜ≥∂QÆHõ~°OQÍ LO@∞Ok. "≥Ú^Œ@ "Õã≤#
~À_»∞¤Å∞ |Ǩïâß `«O*Ï=Ó~°∞ Ö’xq J~Ú LO\Ï~Ú. P
á⁄ÖÏÅ =∞^躌 #∞Oz P ~À_»∞¡ "ÕÜ∞« \ÏxH˜ „ѨuáêkOz#ѨC_»∞
"≥O@<Õ ^•xH˜ J_»∞¤ K≥áêÊ~°∞.
_≥ÖÏì Éèí∂q∞Ö’ XHõ |O_çQÍx QÆ∞„~°OQÍx „Ѩܫ∂}O
KÕÜ«∞QÆÅ"≥∞ÿÅ∞ ÉèÏQÆO ÖË^Œ∞. ZHõ¯_≥·`Õ XHõ QÆ∞„~°O QÍx, |O_ô
QÍx ÖË"À JHõ¯_» ~°ÇϨ ^•~°∞¡ "ÕÜ∂« Å#@O F Q˘Ñ¨Ê „Ѩuáê^Œ#
Jx J_»∞¤ K≥áêÊ~°∞. x*ÏxH˜ `«O*Ï=Ó~°∞Ö’ ~°ÇϨ ^•~°∞¡ "Õ™êHõ
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
ZHõ¯_» |à◊√§ ÖË"À JHõ¯_» |à◊√¡ "å_»HõOÖ’H˜ =KåÛ~Ú. JHõ¯_»
[iy#q W`«~° „áêO`åÅ`À ã¨O|O^èŒO ÖˉõΩO_® [iQÍ~Ú.
JHõ¯_» "Õã¨∞H˘#fl „Ѩâ◊flÅ∞, ~°Ç¨Ï^•~°∞¡ ZHõ¯_» "Õ¿ãÎ J`«∞º`«Î=∞
Ѷ¨e`åÅ∞ =™êÎ~Ú? ZHõ¯_» Jq Z‰õΩ¯= J=ã¨~°O? ZHõ¯_»
=ÚO^Œ∞~° "ÕÜ«∂e? `«O*Ï=Ó~°∞Ö’x JkèHÍ~°∞Å K≥·`«#ºO
=Å# JHõ¯_» q∞QÆ`å ^Õâ◊OÖ’ HõO>Ë =ÚO^Œ∞QÍ ~°Ç¨Ï^•~°∞¡
=KåÛ~Ú. "≥Ú`«ÎO ^Õâ◊O WѨÊ\˜H© ™ê^è•~°}OQÍ ~°Ç¨Ï^•~°∞¡
ÖˉΩõ O_®<Õ LOk. `«~∞° "åu ~°ÇϨ ^•~°∞,¡ Ѩ^•u^ŒàO◊ Ö’ =ÚO^Œ∞
#_çKÕ Ñ¨Ü∂≥ h~°∞¡ "Õã#≤ q. Wk Z\Ï¡ [iyO^ŒO>Ë =∞„^•ã¨∞Ö’
XHõ Q˘Ñ¨Ê ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ K≥Ok# „ã‘Î `«# J#fl^Œ=Ú‡_çHÀ
^ŒQÆæ~° |O^èŒ∞=ÙHÀ, ^ÕjÜ«∞ ^Œà◊OÖ’ L#fl J`«xH˜ U^≥·<å
KÕÜ∞« =∞x JHõ¯_ç JkèHÍix J_çy#ѨC_»∞, J`«xfl ѨÜ∂≥ h~°Ö¡ ’
"ÕÜ«∞@O [iyOk. PÃÑ·# P ^ŒàÏxH˜ J`«#∞ <åÜ«∞‰õΩ
_»Ü«∂º_»∞. P `«~°∞"å`« F Q˘Ñ¨Ê =ºH˜Î „Ѩܫ∂}˜ã¨∞Î#fl ѨšH©
H˘xfl "å~åÅ áê@∞ Hõ^ÅŒ ÖËHõ kQƃOù ^è"Œ ∞≥ áÿ È`Õ J`«xH˜ ™ê÷x‰õΩÅ
ÉÏ^èŒ `≥eã≤ =zÛ „ѨÉèí∞`åfixfl ѨÜ≥∂h~°∞ûx XHõ ~°Ç¨Ï^•i
xi‡OKÕ Ñ¨xÖ’ ÃÑ@ì=∞x "≥O@ Ѩ_®¤_∞» . P Ѩxx P *Ï„QÆ`QΫ Í
Z#∞fl‰õΩ#fl JkèHÍi Éè∞í [㨯O^•ÅÃÑ· ÃÑ\Ïì~∞° . J`«#∞ JO`«‰Ωõ
=ÚO^Œ∞ ~À_≥¡ÖÏ¡ "Õ™êÎ~À K«∂_»ÖË^Œ∞. z#fl =Ü«∞ã¨∞ûÖ’<Õ
WOQÆ¡O_»∞ =kÖÏ_»∞. JO^Œ∞KÕ`« J`«#∞ „Ѩܫ∂}˜Oz# ~°Ç¨Ï
^•~°∞¡ QÆ∞iOz J`«#∞ PÖ’zOK«ÖË^Œ∞. J`«xH˜ ^•x QÆ∞iOz
Ug∞ `≥eÜ«∞^Œ∞. K«^=Œ \ÏxH˜ ѨÙã¨HÎ ÍÅ∞ ÖË=Ù. J`«xH˜, J`«xfl
ã≤á¶ê~°∞û KÕã≤# Q˘Ñ≤ÊO\˜ „ã‘ÎH˜ "å\˜ QÆ∞iOz Ug∞ `≥eÜ«∞^Œ∞.
J`«xH˜ â◊HÎ̃ L`åûǨÅ∞ ‰õÄ_® JO`«O`« =∂„`«"Õ∞. ѨÜ≥∂h~°¡
r`åÖË HÍHõ "ÕÅH˘nÌ ‰õÄbÅ g∞^Œ ÅHõΔÅ H˘nÌ ^èŒ#O, P U
H˘kÌ *Ï˝#O ÖËx JkèHÍi Y~°∞Û ÃÑ\Ïì_»∞.
WO^Œ∞Ö’ Juâ◊Ü≥∂H˜Î ÖË^Œ∞. P ~ÀAÖ’¡ [iˆQ Ѩ#∞Å
Ѩ^ŒúuH˜k Ü«∞^•~°ú z„`«}. "å\˜g∞^Œ U q^èŒ"≥∞ÿ# J^Œ∞ѨÙÅ∞
LO_Õq HÍ=Ù. =$uÎ xѨÙ}∞_≥#· JkèHÍiH˜ ^•O`À U ã¨O|O^èOŒ
LO_Õk HÍ^Œ∞.x~°fiǨÏ}ÏkèHÍ~°∞ÖˇO`« x~°H¡ Δõ ºOQÍ LO>Ë, "åiÃÑ·
~å„ëêìkèHÍi JO`Õ x~°¡HõΔ ºO`À#∞, ѨÓiÎ J*Ï˝#O`À#∞ LO_Õ
"å~°∞. D H˜Ok Hõ^#Œä OÖ’ F ѨÓiÎ J=QÍǨÏ# U~°Ê_»∞`«∞Ok.
ѨÜ≥∂h~üûx P*Ï˝Ñ≤OKÕ XHõ JkèHÍi #Å¡ˆ~QÆ_ç =∞\˜ì
g∞^Œ ~À_»∞¤ "ÕÜ«∞\ÏxH˜ F Ѩ^äŒHõO "Õ™ê~°∞. `«# ‰õΩ#fl *Ï˝#O
Ѩ@¡ Q˘Ñ¨Ê ã¨O`À+¨O Hõey#"å_≥· `«# x"ÕkHõ#∞ ~å„ëêìkHè ÍiH˜
94
ѨOáê_»∞. ^•xÖ’x *Ï˝<åxH˜ =ÚQÆ∞ú_≥· P JkèHÍi `«#
âßYÖ’x JO^Œ~°∞ JkèHÍ~°∞ÅH˜ P x"ÕkHõ ѨOáê_»∞. "åi`À
áê@∞ =ÚYº WOlh~°∞H˜ ѨOáê_»∞, ^•xfl Ãã·xHõ WO[h~°¡H˜
ѨOѨ=∞x. P Ѩ^HŒä Oõ Wk. ~À_»∞¤ "Õ¿ã KÀ@ XHõ\ ,˜ XHõ\ #˜ fl~°
J_»∞QÆ∞Å ~åà◊√§ Ѩiz ^•xg∞^Œ 3 J_»∞QÆ∞Å #Å¡ ˆ~QÆ_ç
=∞#∞fl "Õã≤ Z`«∞ÎQÍ ~À_»∞¤ "ÕÜ«∞@O. ~åà◊√§ KåÖÏ "≥∞ÿà◊§
^Œ∂~°O #∞Op`Õ"åe. `«qfi áÈã≤# #Å¡~ˆ QÆ_ç =∞#∞fl ѨkO`«Å∞
=^Œ∞Å∞QÍ LO_ç, Jã¨Å∞ <ÕÅHõO>Ë J^è•fi#flOQÍ LO_ç
"åǨÏ<åÅ ~åHõáÈHõÅH˜ ѨxH˜~å^Œ∞. P q^èŒOQÍ Hõ>Ëì"åi,
x~åfiÇ≤ÏOKÕ "åi *Ï˝#O LO_ç, U J^Œ∞Ñ¨Ó Ñ¨~°º"ÕHõΔ}Ï ÖËHõ
H˘xfl Ѩ^Œ∞Å "ÕÅ áœO_»¡ =ºÜ«∞O [iˆQk.
=∞„^•ã¨∞H˜ 300 "≥∞ÿà◊√¡ f~°O "≥O|_ç L#fl =∞zbѨ@flO
#∞Oz ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£H˜ L#fl 220 "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°O D q^èŒOQÍ
xi‡OK«|_çOk. ^•x g∞^Œ ѨÜ≥∂h~°¡ r`«O HÍHõ 80 "ÕÅ
áœO_»∞¡ Y~°ÛÜ«∂ºHõ xˆ~Ìâ◊Hõ ã¨Éèí ^•xfl P¿Ñã≤Ok. P q^èŒOQÍ
Jk "å#HÍÅOÖ’ ѨxH˜~å‰õΩO_®#∞, á⁄_çHÍÅOÖ’ JO`«HOõ >Ë
ÃÑ^ŒÌ LѨÜ≥∂QÆѨ_»‰õΩO_®#∞ P ~°Ç¨Ï^•i LO_Õk. "≥Ú`«ÎO
g∞^Œ 120 "≥∞ÿà◊√§ =∂„`«"Õ∞ JѨÊ\˜H˜ `«QÆÅ Éˇ@ì|_®¤~Ú.
JO>Ë "≥∞ÿÅ∞H˜ 700 áœO_»∞¡ Ѩx "≥Ú^ŒÅ=\ÏxH˜ =ÚO^Õ
Y~°ÛÜ«∂º~Ú. =∞Oz =∂~°æO xi‡OK«\ÏxH˜ JO^Œ∞Ö’ ã¨QÆO
KåÅ∞. QÆ∞„~åÅ`À #_çKÕ =∞Ozk Ô~·Å∞ =∂~°æO P Y~°∞Û`À
xi‡OK«=K«∞Û. JÖÏ¡ KÕã¨∞O>Ë ~°"å}Ï Y~°∞Û Ñ¨<≥flO_À =O`«∞
`«yæ LO_Õk, `«QÆ∞æ`«∞Ok. =∞„^•ã¨∞ #∞Oz ѨÓ#=∞ÖˇH˜ xi‡O
z# 11 "≥∞ÿà◊§ =∂~°æOH˜ QÍ#∞, P ѨÜ≥∂h~ü JkèHÍiH˜ ÃÑ·
"åi`À <Õ~∞° QÍ ã¨O„ѨkOKÕ "≥ã∞¨ Å∞ÉÏ@∞ LO_»@O KÕ`« "åxH˜
44 "ÕÅ áœO_»∞¡ Y~°Û~ÚOk. JO>Ë "≥∞ÿÅ∞H˜ 4 "ÕÅ áœO_»∞¡
J#fl=∂@. JѨC_»∞ xˆ~Ìâ◊‰õΩÅ ã¨Éèí ^•xfl `«# P[˝`À K«Hõ¯
kkÌOk. WOHõ H˘`«Î ~À_»∞¡ =^Œ∞Ì JO@∂. Jk KåÖÏ ã¨~à° =◊ ¸,
Ѷ¨e`«=O`«=¸ J~Ú# Ѩ^Œúu!.
™ê=∂#∞ºÅ ã¨Éèí Ü≥ÚHõ¯ ѨijÅHõ ‰õÄ@q∞Ö’ áÈ~å@O -
=ÚO^Œ∞QÍ TÇ≤ÏOz KÕã≤# K«~°ÛÅ∞–=∞^茺֒ q~å=∂Å∞
^Õ=Ù_»∞ h\˜ #∞Oz Jhfl KÕÜ«∞|_®Î~Ú J<åfl_»∞.
JO^Œ∞KÕ`« ^•Ç¨ÏO`Àrq`«O H˘#™êQÆ∞`«∂ LO_Õ D J_»q
(ѨO*Ï|∞Ö’x Ç≤Ï™êû~°∞ lÖÏ¡) ã¨∞Y=O`«"≥∞ÿ# „áêO`«OQÍ
LO_Õ@@∞ì <Õ#∞ x~°‚Ü«∞O KÕ™ê#∞ - JHõƒ~ü.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
40 ã¨O=`«û~åÅ áê@∞ Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊OÖ’ QÆ_çz# Hõ+¨ì
HÍÅO #∞Oz ~°=∂~°q∞ JO`Õ n~°…"≥∞ÿ# ã¨∞M=O`«"≥∞ÿ# Ѩ^Œg
q~°=∞} HÍÅO WOQÆO¡ _»∞Ö’ q„âßOu`À QÆ_¿ç Ñ q^èOŒ QÍ Pi˚O
K«∞H˘<åfl~°∞ ã¨~.ü P~°~ú Hü Í@<£. Ѩ^gŒ q~°=∞} q„âßOu QÆ∞iO
z# ÉèÏ"åÅ∞, H˘O^Œi Jq„âßO`« L^ÀºQÆÉèÏ~°O XHõÖÏ
LO\Ï~Ú! L^ÀºQÆ HÍÅOÖ’ ™êkèOz# q[Ü«∂Å`À áÈe¿ãÎ
q„âßOu HÍÅO K≥ѨCHÀ^ŒQÆæk ™êkèOK«ÖË^Œx PÜ«∞# KÕ¿ã
QÀÅH˜ J~°úO ÖË^Œ∞. PÜ«∞# ZšѨC_»∞ „ѨÜ≥∂[#O L#fl
Ѩ#∞Å`À<Õ HÍÅO QÆ_¿ç Ñ"å~°∞. "å\˜=Å¡ P `«~∞° "åu ã¨O=`«û
~åÅÖ’ [iy# =∞Oz, ѨÓ~°fiO L^ÀºQÆ HÍÅOÖ’ KÕã≤#
"å\˜=Å# Hõey# =∞Oz HõO>Ë Z‰õΩ¯=x |∞∞A=Ù KÕÜ∞« QÆÅO.
D HÍ~Ú`åÅ ^•fi~å ÉÏ^躌 `åÜ«Ú`«∞Öˇ#· „Ѩ[Å ™ê#∞Éè∂í ux,
WO_çÜ«∂Ö’ qã¨Î $`«"≥∞ÿ# h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Åx u~°ã¨¯iO
K«@O =Å¡ [iy# Q˘Ñ¨Ê J<åºÜ«∞O Ѩ@¡ ã¨OáêkOK«QÆey`Õ,
PÜ«∞# „Ѩuáê^ŒÅx, „Ѩ}ÏoHõÅx WѨÊ\˜H© ã¨OѨÓ~°‚O
KÕÜ«∞=K«∞Û.
Q˘Ñ¨ÊQÍ „QÆO^äŒã¨÷O KÕã≤ PÜ«∞# =ke ÃÑ\˜ì#q ã¨iQÍ
J~°úO KÕã¨∞H˘x, L`åûǨÏOQÍ J=∞Å∞ KÕ¿ãÎ 1900 U„Ñ≤ÖòÖ’
"≥·ãπ~å~ÚQÍi ‰õÄ@q∞Ö’ Hõ~°˚<£ „ѨÉèí∞=Ù „ѨHõ\ ˜Oz#@∞ì L`«Ê
uÎH˜ ã¨O|OkèOz# q∞ye# Ѩ#∞Å =Å# ™êQÆ∞Ö’H˜ ~å=Åã≤#
^Œi„^Œã≤÷uÖ’ L#fl 40 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÖË QÍHõ, WOHÍ KåÖÏ
Ѩ^Œ∞Å H˘nÌ ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ∞ ™êQÆ∞Ö’H˜ ~å=@"Õ∞ HÍHõ Z<Àfl
"ÕÅ "≥∞ÿà◊§ h\˜ „Ѩܫ∂}O ‰õΩki |u‰õΩ#fl [<åÅH˜, ^Õâ◊
ѨÙ~Àaè=$kúH˜ ã¨Ç¨Ü«∞Ѩ_»∞ÎOk.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ q„âßO`« rq`åxfl QÆ=∞xOz# PÜ«∞#
¿ãflÇ≤Ï`«∞_˘Hõ_∞» h\˜ áê~°∞^ŒÅ q+¨Ü∞« OÖ’#∞, h\˜ „ѨÜ∂« }O,
~°"å}ÏÅ q+¨Ü«∞OÖ’#∞ PÜ«∞# ÃÑ· "åi`À ÉèË\ © KÕã¨∂Î,
LѨ<庙êeã¨∂,Î Hõ~Ñ° „¨ `åÅ∞ JKÕÛã¨∂Î "å~åΠѨ„uHõÅH˜ L`«~Î åÅ∞
„"åã¨∂Î Jq„âßO`«OQÍ LO_Õ"å_»x „ѨHõ\ ˜OKå_»∞.
HÍ@<£ Jaè„áêÜ«∂Å∞ „Ѩuáê^Œ#Å∞ :
"≥Ú^Œ\ ˜k : gÖˇ·# KÀ@ÖÏ¡ =~°¬Ñ¨Ù h~°∞, ÉÏ=ÙÅ∞ h~°∞ |^Œ∞Å∞
#n[ÖÏÅ "å_»HõO =Å# P h~°∞ H˘x=KÕÛ XO„_»∞=∞\˜ì`À
Éèí∂q∞ ™ê~°=O`«=∞=Ù`«∞Ok.
PÜ«∞#, JkèHÍ~° =~åæÅ #∞Oz Z^Œ∞~˘¯#fl W|ƒO^Œ∞Å∞
|Ü«∞\˜ "å~°∞ J~°Oú KÕã∞¨ HÀÖË~∞° . PÜ«∞# q+¨Ü∞« OÖ’ PÜ«∞#H˜
95
U ™êfi~°Oú ÖË^∞Œ . 1878Ö’ ™ê=∂#∞ºÅ ã¨ÉHíè ˜ PÜ«∞# QÆ~fi° OQÍ
WÖÏ¡ „ѨH\õ O˜ Kå~°∞. ''nxfl WO`«‰Ωõ ѨÓ~°fiO <Õ<Ñ≥ C¨ _»∂ =ºH˜QÎ `Æ «
"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞OQÍ K«∂_»ÖË^Œ∞. D =$^•úѨºOÖ’ Jk "≥Ú^ŒÅ∞
ÃÑ@ì#∞. <å‰õΩ U q^èŒ"≥∞ÿ# L^ÀºQÆO HÍx =∞ˆ~k HÍx J_»QÆ
ÖË^Œ∞. ÖÏÉèÏÅ∞ KÕã¨∞HÀ"åÅ<Õ ^Œ∞~°∞^ÕÌâ◊ºO`À ÃÑ@∞ì|à◊§
"åºáê~°O KÕÜ«∞ÖË^Œ∞. Jq <å PÖ’K«#Åx „ѨÉèÏq`«O KÕÜ«∞
ÖË^∞Œ . <å x~°Ü‚ ∂« Åx „Éè+í μ¨ ì Ѩ\Oì˜ K«Ö^Ë ∞Œ . WO_çÜ∂« x L^ŒiÌ OKÕ
q+¨Ü«∞OÖ’ <Õ#∞ ã¨Ç¨Ü«∞O KÕÜ«∞@O <å qkè J#∞H˘<åfl#∞.
<Õ#∞ KÕã≤# Ѩ#∞Å∞ ÉèíQÆ=^Œ#∞„QÆǨÏO KÕ`« "Õ∞Å∞ HÍ~°HÍ
ÅÜ«∂º~Ú. <å =ºuˆ~‰õΩÅ∞, <å Ѩ#∞Å =Å¡ 17 âß`«O ÅaÌ
á⁄O^•=∂ ÖËHõ 40 âß`«=∂ J#fl q"å^ŒO ÖËHõ =∞~À^•O\’¡
80 âß`«O HõO>Ë `«‰õΩ¯= =zÛOk, ÖÏO\˜ "å^•Å∞ ÖË=<≥uÎ
LO_»=K«∞Û. Wq á⁄QÆ_»ÎÖË! #+¨ìO =zÛ LO>Ë q=∞~°≈ WO`«
HõO>Ë Ñ¶¨∂@∞QÍ LO_Õ^Œx TÇ≤ÏOK«=K«∞Û. ~å[H©Ü«∂Ö’¡x
H˘O^Œ~∞° ÃÑ^ŒÅÌ ∞ hà◊§x Z=~°∂ H˘O_»ÃÑH· ˜ ZH˜¯OK«Ö~Ë x° JHõ¯_»
J@∞=O\˜ H˘O_»Å∞<åflÜ«∞x, `«=∞ (`«ÑC¨ _»∞) Jaè„áêÜ«∂Åx
„ѨHõ\ ˜OKå~°∞. =∞iH˘O^Œ~°∞ H˘Öˇ~°∂<£ P#Hõ@ì x~å‡`« HõO>Ë
^è=Œ àıâfi◊ ~°O J_»∞H¤ @õ ì ~°∂ѨteÊ HõO>Ë `«=∞ [Å`«O„`« q*Ï˝#O
Z‰õΩ¯= Jx ÉèÏqOKÕ"å~°∞.——
10= „ѨHõ~°}O
1872 áê~°¡"≥∞O@∞ xÜ«∞q∞Oz# ‰õÄ@q∞ =ÚO^Œ∞
ã¨~ü P~°ú~ü ™ê=∂#∞ºÅ ã¨Éèí xÜ«∞q∞Oz# ‰õÄ@q∞ =ÚO^Œ∞
1872Ö’#∞ 1878Ö’#∞ Ô~O_»∞™ê~°∞¡ xeKå_»∞. "≥Ú^Œ\ ˜™êi
Ãã·xHõ =ºÜ«∞O QÆ∞iOz J~Ú`Õ Ô~O_À™êi „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ
HÍ~åºÅ QÆ∞iOz =∂„`«"Õ∞. JO^Œ∞KÕ`« Ô~O_»=k "≥Ú^Œ\ ˜
^•xHõO>Ë „áê=ÚYºO =Ç≤ÏOzOk. JO^Œ∞KÕ`« 1878 qKå
~°}H˜ Z‰õΩ¯= ã¨÷ÅO D „ѨHõ~°}OÖ’ W=fi|_çOk. P ã¨O=
`«û~°O PÜ«∞xfl 900 HõO>Ë Z‰õΩ¯= „Ѩâ◊flÅ∞ J_»QÍæ 1872Ö’
=¸_»∞ =O^ŒÅ HõO>Ë `«‰õΩ¯= J_çQÍ~°∞. Z‰õΩ¯= „Ѩâ◊flÅ∞
[ÅÜ«∂#O QÆ∞iOKÕ J~Ú<å h\˜áê~°∞^ŒÅ#∞ "å~°∞ =∞iÛáÈÖË^∞Œ .
''Ô~·\ò Ǩ#~°|∞Öò Z.Zãπ. J~Ú~ü@<£, ''h\˜ áê~°∞^ŒÅ
H˘xfl lÖÏ¡Ö’¡ „ѨÜ≥∂*#H͈~ HÍx Jk Jxfl lÖÏ¡ÅH˜
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 96
=iÎã¨∞ÎO^•?—— Jx J_çQÍ~°∞. ^•xH˜ ["å|∞QÍ ''=iÎã¨∞ÎOk
HÍx H˘xfl lÖÏ¡Ö’¡ ^•x U~åÊ@∞ KÕÜ∞« \ÏxH˜ Z‰õΩ¯= =ºÜ«∞O
J=Ù`«∞Ok. HÍx =iÎã¨∞ÎOk—— Jx HÍ@<£ K≥áêÊ~°∞——.
JO^Œ∞KÕ`« WHõ¯_» Z‰õΩ¯=QÍ h\˜ „ѨÜ∂« }O QÆ∞iOKÕ =∞#
^Œ$+≤ì ˆHO„nHõ$`«O J=Ù`«∞Ok. HÍ@<£ `«#∞ Ѩ#∞Å∞ KÕѨ@ìHõ
=ÚO^Œ∞ QÀ^•=i lÖÏ¡ #∞Oz [#O =Åã¨áÈÜ«∂~°x, [<åÉèÏ
40 âß`«O `«yæO^Œx, QÀ^•=i ã¨O=`«û~°O á⁄_»∞QÆ∞<å [ÖÏ
Ü«∂<åxH˜ J#∞=ÙQÍ LO_»\ÏxH˜ 2 ÅHõÅΔ áœ#∞¡KåÅx K≥áêÊ_»∞.
`«#∞ ZѨC_»∞ Z‰õΩ¯= x^èŒ∞Å_çy<å ™⁄=Ú‡ ÖË^Œ<Õ J<åfl~°∞
HÍx =∞ˆ~ HÍ~°}O K≥ѨÊÖË^Œ∞ Jx ‰õÄ@q∞H˜ HÍ@<£ K≥áêÊ~°∞.
J^躌 ‰õΩΔ Å∞ ''g∞ Jaè„áêÜ«∞OÖ’ HÍÅ∞= „ѨÜ∂« }O, ^ÕâÑ◊ Ù¨
~°"å}Ï J=ã¨~åÅ∞, "å}˜[º J=ã¨~åÅ∞, „Ѩ[Å J=ã¨~åÅ∞
f~°∞ã¨∞ÎO^•?—— Jx „ѨtflOK«QÍ...
''ѨÓiÎQÍ#∞,^À+¨~Ç° Ï≤ `«OQÍ#∞ f~°∞ã¨∞OÎ k. J~Ú`Õ ^ÕâO◊ Ö’
„Ѩf =∂~°Oæ Ö’#∞ HÍ^Œ∞. L^•Ç¨Ï~°}H˜ ÉÁOÉÏ~Ú, =∞„^•ã¨∞Å
=∞^茺 Ô~·Å∞ =∂~°æ"Õ∞ Lz`«"≥∞ÿOk HÍ=K«∞Û. HÍx „áê=ÚYº`«
Q˘Ñ¨ÊQÍ LO_ç ™œÅÉèíºO L#fl „Ѩf =∂~°æOÖ’#∞ h\˜ =∂~°æO
LO_®e—— Jx PÜ«∞# `«# Jaè„áêÜ«∂xfl "≥Å¡_çOKå~°∞.
WO_çÜ«∂Ö’ HÍ@<£ K≥¿ÑÊ Jxfl HÍÅ∞=ÅÖ’ h~°∞ ÃÑ@ì
_®xH˜ =Åã≤#O`« h~°∞O^•? Jx J_çy# „Ѩâ◊flH˜ PÜ«∞#
^èŒ$_» qâßfiã¨O`À h~°∞ ÖËHõ áÈ=@O ÖË^Œ∞. HÍ=Åã≤# ^•xH˜
ѨkO`«Å∞ LOk J<åfl_»∞.
UÅ∂~°∞, `«∂~°∞Ê HÀ™êÎ HÍÅ∞=Å g∞^Œ „Ѩܫ∂}˜OKÕ Ñ¨_»
=Å J#∞=∞u Ѩ„`åÅH˜ `«∂~°∞Ê HÀ™êÎ ~Ô Å· ∞=∂~°Oæ „Ñ¨Ü∂≥ [<åÅ
^Œ$ëêìº [i=∂<å qkèOK«@O QÆ∞iOz P ‰õÄ@q∞ `«# n~°"… ∞≥ #ÿ
qKå~°}Ö’ "Õã#≤ ^Œ∞~°^$Œ +¨"ì ∞≥ #ÿ XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ „Ѩâfl◊ QÆ∞iOz
K≥áêÊe.
''QÀ^•=i HÍÅ∞=Å∞ Ô~·Å∞ =∂~°æOÖ’áÈ\© KÕÜ«∞@O
QÆ∞iOz =∂\Ï¡_»∞Î<åflO Hõ^•! H˘`«Î ã≤O^èŒ∞Ö’Ü«∞ Ô~·Å∞ =∂~°æO,
L#fl ã≤O^èŒ∞#k h\˜ =∂~°æO`À J^茺‰õΔΩ_»∞ áÈ\©H˜~åÖË^•?——
Jx J^茺‰õΔΩ_çx HÍ@<£ „ѨtflOz#ѨÙ_»∞ qKå~°O`À ''J=Ù#∞
H˘`«Î Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ L<åfl h\˜ =∂~åæÅÖ’ áÈ\© Ѩ_»@O
q+¨Ü∞« OÖ’ PˆHÑΔ }¨ Å∞ ÖË=Ù. h\˜ =∂~åæÅ∞ H˘`«qÎ U~°Ê~°K@« O
=Å¡ L#fl Ô~·Å∞ =∂~åæÅH˜ áÈ\© ~å=@O Ѩ@¡ Q˘Ñ¨Ê PˆHΔѨ}
LOk—— J<åfl_»∞.
„Ѩâ◊fl : 498 "≥Ú^Œ\ ˜ ã¨O=`«û~°O ~°"å}Ï ~°nÌ 20 "ÕÅ
@#∞flÅ∞ Jx J#fl@∞ì QÆ∞~°∞Î. Ãã·<åºkèѨu „™êìp P "≥Ú`«ÎO
~°"å}Ï, P QÀ^•=i Ѩ#∞ʼnõΩ QÍ#∞ ѨxÖ’ ÃÑ@∞ìH˘#fl 20
"ÕŠѨx"åi Éè’[# k#∞ã¨∞Åk =∂„`«"∞Õ J<åfl_»∞. P ~°"å}Ï
q+¨Ü«∞O"≥∞ÿ U=∞<åfl q=~åÅ∞ #∞=Ùfi W=fiQÆÅ"å? XH˘¯Hõ¯
Ѩx "å_»∞ XHõ¯Hõ¯ @#∞fl PǨ~°O u#QÆÅ_®?
["å|∞ : "≥Ú`«ÎO ~°"å}Ï 20 "ÕÅ 500 @#∞flÅ∞. „ѨÉèí∞`«fi
QÍ^≥Å #∞Oz 1500 @#∞flÅ∞ HÍQÍ, 19 "ÕÅ @#∞flÅ∞
™ê^è•~°} ã¨~∞° ‰õΩÅ∞. Ãã<· åºkèÑu¨ „™êìp KåÖÏ xiú+"ì¨ ∞≥ #ÿ "å_Õ.
J@∞=O\˜ á⁄~°áê@∞ ZÖÏ KÕ™ê_À.
„Ѩâ◊fl : 499 : PÜ«∞# PˆHΔѨ}ÅÖ’ XHõ\ ˜ QÀ^•=i H˘`«Î
HÍÅ∞=Å∞ Ô~·Å∞ =∂~°æO P^•Ü«∞O `«yæOz "Õ™êÜ«∞x, WHõ
=ÚO^Œ∞ ÃÑ~°QÆÉ’ÜÕ∞ ~°"å}ÏÖ’ ‰õÄ_® nx=Å# QÆO_ç U~°Ê
_»∞ÎOk Jh. ^•xH˜ h ã¨=∂^è•#O Uq∞\˜?
["å|∞ : =∞#O Ô~·Å∞ =∂~°æO "Õ™êO Hõ#∞Hõ [#O P Ys^≥·#
=∂~°æO Z#∞fl‰õΩ f~åÅx x~°ƒOkèOK«@O <åºÜ«∞=∂? =∞#H˜
Ô~·Å∞ =∂~°æO`À ã¨O|O^èŒO ÖË^Œ∞. =∞#O 500 "≥∞ÿà◊§ x_çq
QÆÅ „áê=ÚYº"≥∞ÿ# Éèí∂ÉèÏQÆOÖ’ =∞#O ~°"å}Ï ™œHõ~°ºO
Hõey™êÎ=∂? Jã¨Å∞ ÖˉõΩO_® LOK«∞`å=∂? J#flk „Ѩâ◊fl.
(HÍÅ∞=Åk ~°"å}Ï =Å =º=ã¨÷ J=@O =Å¡ "≥Ú`åÎxH˜
qã¨Îiã¨∞ÎOk. Ô~·Å∞ =∂~°æO KÕ~°\ÏxH˜ „Ѩܫ∂}˜OK«=Åã≤#
^Œ∂~°O ÃÇÏK«∞Û -Hõ=# â◊~°‡)
W@∞=O\˜ „Ѩâfl◊ Å∞ 1872Ö’ P ‰õÄ@q∞ Z<Àfl J_»Q@ Æ O
qKå~°Hõ~°O.
™ê=∂#∞ºÅ ã¨Éèí (Ö’Hõã¨Éèí) Ö’ K«~°Û
1976 - 77 =∞^茺 ^ŒH˜Δ} Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâßxfl `«∞_çzÃÑ\˜ì#
Hõ~∞° =Ù ZO`« ÉèÜ í ∞« OHõ~"° ∞≥ #ÿ ^ŒO>Ë áê~°"¡ ∞≥ O@∞ ^•xfl QÆ∞iÎOK«
‰õΩO_® LO_»@O ™ê^茺O HÍÖË^Œ∞. Jxfl "ÕkHõÅ g∞^Œ, Jxfl
Ѩ„uHõÖ’¡#∞ ã¨OÜ«ÚHõÎ ~å[ºO (Ü«ÚÔH) Ö’ KåÖÏ K«~°Û [iy
áê~°¡"≥∞O@∞ U^À XHõ K«~°º fã¨∞HÀ_»O `«Ñ¨Êx ã¨Ô~·Ok. ~å}˜
QÍi „áê~°OÉè’Ѩ<åºã¨OÖ’ D ÉèÏQÆO LOk.
''^ŒH˜Δ} Ç≤ÏO^Œ∂^Õâßxfl ^èŒfiOã¨O KÕã≤# ÉèíÜ«∞OHõ~°"≥∞ÿ#
Hõ~°∞=Ù ~°=∂~°q∞ =ÚyÜ«∞ =zÛ#O^Œ∞‰õΩ ^èŒ#º"å^•Å∞ JiÊ
ã¨∞<Î åfl#∞. „Ѩ[Å "≥`Å« ∞ `˘ÅyOK«\ÏxH˜ ™ê÷xHõ „ѨÉ∞íè `«fi=¸,
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
=∞# =Åã¨Ö’¡x „Ѩ[Å∂, D ^ÕâO◊ Ö’x „Ѩ[Å∂ ã¨Ç¨ HõiOK«@O
Ö’#∞, ZO`À Hõ+¨ìѨ_®¤~°∞. q[Ü«∞O ™êkèOKå~°∞. W@∞=O\˜
qѨ`«∞ÎÅ∞ Éèíq+¨º`«∞ÎÖ’ ~å‰õΩO_® LO_»\ÏxH˜ fã¨∞HÀ =Åã≤#
K«~°ÛÅ#∞ ã¨∂zOKÕ „Ѩܫ∞`«flO KÕÜ«∞=∞x P*Ï˝Ñ≤ã¨∞Î<åfl#∞——
P ã¨ÉèíÖ’ ÖËx =ºH˜ÎÃÑ· f„="≥∞ÿ# P~ÀѨ}Å∞ P `«~°∞"åu
K«~°ÛÖ’ KÕÜ«∞|_®¤~Ú.
ã¨~ü *Ë"£∞û ã‘ì"≥<£ P<Õ PÜ«∞# ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ „Ѩu
áê^Œ#Å#∞ XHõ HõÅO áÈ@∞`À H˘\˜ì áêˆ~™ê_»∞. PÜ«∞#
JѨC_»∞ WO_çÜ«∂Ö’ L#fl JkèHÍi. ^•xx XHõ áê~°¡"≥∞O@∞
ã¨É∞íè º_»∞ ã¨É∞íè ºÅ ^Œ$+≤Hì ˜ `≥KåÛ_»∞. J~Ú`Õ ã‘Ãì Ñ<¶ £ K«~º° H˜ YO_»#
HÍ@<£ >ˇÿ"£∞û Ѩ„uHõH˜ ѨOѨQÍ ^•xfl "å~°∞ "ÕÜ«∞ÖË^Œ∞.
JO^Œ∞KÕ`« ^•xH˜ YO_»# ÖË^Œx ã¨^Œ~°∞ ã¨Éèí∞º_»∞ ÉèÏqOKå_»∞.
ã¨~ü P~°ú~ü „Ѩuáê^Œ#Å∞ J`«∞‰õΩÅ ÉÁO`«Åx q=∞i≈OKå_»∞.
J~Ú`Õ =∞~À ã¨Éèí∞º_»∞, ''WO_çÜ«∂Ö’ h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ju
=ÚYº"≥∞ÿ#k. ^•x QÆ∞iOz x#fl |i‡OQ∑ Ǩϟ"£∞Å∞ [iy#
ã¨=∂"Õâ◊OÖ’ ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ K≥Ñ≤Ê#k D<å_»∞ ™êìO_»~ü¤
k#Ѩ„uHõÖ’ JK«Û~ÚOk. =∞# „ѨÉèí∞`«fiO WO_çÜ«∂Ö’ Q˘Ñ¨Ê
h\˜ áê~°∞^ŒÅ x~å‡}ÏÅ g∞^Œ 2 HÀ@¡ áœO_»∞¡ Y~°∞Û KÕã≤ L#fl
^Œx WOHÍ KåÖÏ KÕÜ«∂eû =ÙO^Œx Jk KåÖÏ =∞Oz ÃÑ@∞ì
|_ç Jx PÜ«∞# K≥áêÊ_»∞.—— JO@∂ HÍ@<£x ã¨=∞iúOKå_»∞.
W@∞=O\˜ K«~°Û H˘O`« H˘#™êQÍHõ ^•xH˜ =ÚyOѨÙQÍ
~å[ºO Ü≥ÚHõ¯ kQÆ∞= HÍ~°º^Œi≈ XHõ ZOÑ≤Hõ KÕã≤# ‰õÄ@q∞
U~åÊ@∞ KÕÜ«∂Åx Jk „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅ∞ x~°fiÇ≤ÏO
Kåeû# "ÕQÆO QÆ∞iOz ^•xH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# x^èŒ∞Å∞ JѨCQÍ
¿ãHõiOK«@O QÆ∞iOz, PiúHõ Ѷe¨ `åÅ QÆ∞iOz HΔÍ=∞ x"å~°}O
QÆ∞iOz x~°~‚ ÚOKåÅx XHõ f~å‡<åxfl „Ѩ"âÕ Ã◊ Ñ\Ïì_∞» . ^•xH˜
Z<Àfl ã¨=~°}Å∞ „ѨuáêkOK«|_®¤~Ú. P K«~°ÛÖ’ Ǩϟq∞Åì<£
„ѨÉèí∞=Ù K≥Ñ≤Ê#k ''_»Ö∫›ã≤ „ѨÉèí∞=Ù Ãã·xHõ =∞O_»eÅ #∞Oz
h\˜ áê~°∞^ŒÅ =º=Ǩ~åÅ#∞ `˘ÅyOz „Ѩ*’ѨÜ∂≥ QÆ HÍ~åºÅ
âßYx ™ê÷Ñ≤OKåÅx ã¨∂zOKå_»∞. Ô~·Å∞ =∂~åæÅ#∞ Ǩg∞
Ѩ^äŒHõOÖ’ H˘xfl =ºH˜ÎQÆ`«"≥∞ÿ# ã¨Oã¨÷ÅH˜ JѨÊ*ˇ¿ÑÊ Ñ¨^Œúu
"≥Ú^ŒÅ=\ÏxH˜ ‰õÄ_® _»Ö∫›ã≤ „ѨÉèí∞=Ù HÍ~°‰õΩ_»Ü«∂º_»∞.
D „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅ âßY ã¨O=`«û~åxH˜ 20 ÅHõΔÅ
áœO_»∞¡ L`«ÊuÎ KÕ¿ã h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å g∞^Œ Y~°∞Û KÕÜ«∞
_®xH˜ „ѨuáêkOK«|_çOk. D âßY „áê~°OÉèÏxH˜ ѨÓ~°fiO
97
‰õÄ_® h\˜ áê~°∞^ŒÅÃÑ· „Ѩf ã¨O=`«û~°O K≥ѨCHÀ^Œy#O`« Ѩ#∞ÅH˜ =∞„^•ã¨∞ ~å„+ì̈O KåÖÏ J#∞‰õÄÅ"≥∞ÿ#k. J@∞=O\˜
™⁄=Ú‡ =ºÜ«∞O KÕÜ∞« |_Õk. J~Ú`Õ Jk ™ê^è•~°} P^•Ü«∞O J#∞ ‰õÄÅ`« JxflKÀ\Ï¡ LO_»^Œ∞. J@∞=O\˜ J#∞Éèí=O D
#∞Oz f¿ã"å~°∞. ã≤áê~ÚÅ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ `«~°∞"å`« ~å[ºO =∞^躌 =∞#‰õΩOk. D PO^Àà◊#HÍ~°∞Å∞ ^•xfl q㨇iOKå~°∞——.
Ü≥ÚHõ¯ HÍ~°º^Œi≈ÃÑ· XuÎ_ç ÃÑiyOk. H˘xfl "å}˜[º ã¨Oã¨÷Å∞ ''ã≤áê~ÚÅ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ `«~∞° "å`« =∞„^•ã¨∞Ö’ h\˜ áê~°∞
=∞„^•ã¨∞, Xi™êû =O\˜q U~°Ê~°K|« _®¤~Ú. HÍx Jq q[Ü«∞ ^ŒÅ Ѩ#∞Å∞ XHõ =ºH˜ÎQÆ`« "å}˜[º ã¨Oã¨÷ KÕ`« xi‡OѨ KÕÜ«∞
=O`«O HÍÖË^Œ∞. ÖÏÔ~#∞û „ѨÉèí∞=Ù. ''P ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ Ǩg∞Å∞, \ÏxH˜ ~å[ºHÍ~°º^Œi≈ÃÑ· Z‰õΩ¯= XuÎ_ç `≥KåÛ~°∞. JѨC_»∞
WO_çÜ«∂ P^•Ü«∞O g∞^Œ ZO`« ÉèÏ~åxfl "≥∂ѨÙ`«∞<åflÜ≥∂ ~å[º HÍ~°º^Œi≈ _≥sƒ „ѨÉèí∞=Ù. J`«x ã¨ÅǨ =∞O_»e Jaè
^Œ$+≤ìH˜ `≥KåÛ_»∞. P `«~°∞"å`« Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞, h\˜ áê~°∞^ŒÅ „áêÜ«∂Å∞ =ºuˆ~HõOQÍ JÜ«∞<å XuÎ_Hç ˜ ÖÁOy P „Ѩ}ÏeHõH˜
Ѩ#∞Å∞ JѨCKÕã≤ xi‡OKåÅx ã¨∂zOKå_»∞. WO_çÜ«∂ J#∞=∞uKåÛ_»∞. P q^èŒOQÍ =∞„^•ã¨∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅ "å}˜[º
„ѨÉ∞íè `«fiO „ѨuáêkOz# H˘O`«HÍÅO `«~∞° "å`« WO\˜ (WOQÆO¡ _»∞) ã¨Oã¨÷ „áê~°OÉèOí J~ÚOk. ^•x Hõ~Ñ° „¨ `«OÖ’ P Ѩx `«ÅHÔ `«∞Î
„ѨÉèí∞`«fiO ^•xfl P"≥∂kOKåHõ h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ „ѨÉèí∞`«fi"Õ∞ ‰õΩO>Ë KåÖÏ ÖÏÉèí™ê\˜QÍ LO@∞O^Œx, ã¨~ü P~°ú~üHÍ@<£ `«#
ѨÓiÎ ÉÏ^茺`« =Ç≤ÏOKåÅx x~°‚Ü«∞O J~ÚOk. WO`«‰õΩ JOK«<åÖ’ Ju ÖÏÉè™í ê\˜ PÜ«∞# ^•xfl "≥Ú^Œ@ ã¨∂z™êÎ_x»
ѨÓ~°fiO =ºH˜ÎQÆ`« ã¨Oã¨÷Å∞ x^èŒ∞Å∞ ã¨OáêkOKÕ @@∞ì "åiH˜ LOk. P Ѩ„`«OÖ’ HÍ@<£ "å_ç# ÉèÏ+¨ J^À~°HõOQÍ LOk.
ÃÇÏK«∞Û =_ô¤ W=fi\ÏxH˜ „ѨÉèí∞`«fiO Ǩg∞ WKÕÛ@@∞ì L#fl x*ÏxH˜ Ѷ¨e`åÅ∞ "Õ~°∞QÍ L<åfl~Ú. P Ѩ„`«OÖ’ P ÖÏÉèÏÅ∞
~ÀAÖ’¡ Jã¨Å∞ ã≤u÷ =∞ã¨HQõ Í LO_Õk. J^Õ ~å[ºO, x~å‡}Ïxfl ‰õΩѨÊÅ∞ `≥ѨÊÅ∞QÍ, ^ÀK«∞‰õΩ=zÛ Ñ¨_ç#@∞ì Ѩ_ç#ѨC_»∞ Jq
ã¨fiO`«OQÍ KÕѨ\ÏìHõ ^•xfl ™ê^è•~°} P^•Ü«∞O #∞Oz Y~°∞Û Ñ¨OK«∞HÀ_»O KåÖÏ #KÕÛ =º=Ǩ~°=∞ø`«∞O^Œx K≥áêÊ_»∞. QÆOQÍ
KÕ¿ã"å~°∞... QÆ`« ã¨=∂"Õâ◊O `«~°∞"å`« Ô~·Å∞ =∂~åæÅ, h\˜ "å}˜[º ã¨Oã¨÷Ö’ ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ 80 âß`«O ÖÏÉèíO =zÛ#
áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨÷Å [=∂ Y~°∞ÛÅH˜ QÍ#∞ "Õˆ~QÍ ÖˇHõ¯Å∞ q+¨Ü«∞O JO^Œ∞Ö’ K≥ѨÊ|_çOk. ÃÑ·QÍ Ñ¨xÖ’ Z<Àfl ÉèÏQÍÅ∞
"ÕÜ«∞@O "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\˜ì, JѨCÅ =_ô¤Å∞, Jã¨Å∞, "å\˜ "å\˜ <åflÜ«∞x JO^Œ∞Ö’ U XHõ¯ ÉèÏQÆO ѨÓ~°~Î Ú<å q∞QÆ`å "å\˜`À
[=∞ÅÖ’Oz fÜ«∞@O "≥Ú^ŒÖˇ·Ok. ^•x=Å¡ XHõ¯™êi K«∂¿ãÎ ã¨O|O^èŒO ÖˉõΩO_® ™⁄=Ú‡ (ÖÏÉèÏÅ`À) "≥#H˜¯ =ã¨∞ÎO^Œx
XH˘¯Hõ¯\˜ ÖÏÉè™í ê\˜QÍ #_»∞™ÈÎO^À `≥e¿ã J=HÍâ◊O =zÛOk. LOk. P Q˘Ñ¨Ê =ºH˜Î ã≤á¶ê~°ã¨∞`À P ã¨Oã¨÷ 10 ÅHõΔÅ áœO_»¡
J™ê^è•~°} „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅH˜ Y~°∞ÛʼnõΩ QÍ#∞ "≥Ú`«ÎO xkè`À "≥Ú^ŒÅ~ÚOk. ^•#∞flOz U q^èŒ"≥∞ÿ# ™⁄=Ú‡ "≥#H˜¯
45 ÖHõΔÅ áœO_»∞¡ ˆH\Ï~ÚOK«QÍ JO^Œ∞Ö’ 30 ÅHõΔÅ Ô~·Å∞ ~åÖË^Œ∞. PO^Àà◊# "≥Ú^ŒÖˇ·, ^•x Ѷ¨e`«OQÍ WO_çÜ«∂ „ѨÉèí∞
=∂~åæʼnõΩ 15 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ q_çq_çQÍ `åfixH˜ 60 "ÕÅ áœO_»∞¡ 5 âß`«O =_ô¤H˜ JѨC WKÕÛO^Œ∞‰õΩ
ˆH\Ï~ÚOKå~°∞. h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ ˆH\Ï~ÚOz# ™⁄=Ú‡ `«yæ ÃÑ· JkèHÍ~°∞Å∞ J#∞=∞uKåÛ~°∞. Jn Y~°Û~ÚOk. "≥#H˜¯ =zÛ
áÈ~ÚOk. nx QÆ∞iOz =∂=¸Å∞QÍ J~Ú`Õ <Õ#∞ =∂\Ï¡_Õ #k Ug∞ ÖË^Œ∞. „ѨÉèí∞`åfixH˜ =_ô¤ =Ú@ìÖË^Œ∞. Jã¨Å∞Ö’ H˘kÌ
"å_çxHÍ^Œ∞. D =∞^茺 áê~°¡"≥∞O@∞ |Ü«∞@ ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ ™⁄=Ú‡ "≥#H˜¯ WKåÛ~°∞.ÃÑQ· Í ÃÑ@∞ì|_ç HÍHõ x~°fiǨÏ}H˜ (r`åÅ∞
<åÜ«∞Hõ`åfi# XHõ QÆ∞OѨ٠U~°Ê_ç Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ „ѨÉèí∞`«fiO h\˜ =ÔQ·~å) JÜÕ∞º=ºÜ«∞O P ã¨Oã¨÷ H˘kÌQÍ ‰õÄ_® K≥e¡OK«ÖË^Œ∞.——
áê~°∞^ŒÅH˜ ÃÇÏK«∞ÛQÍ x^èŒ∞Å∞ ˆH\Ï~ÚOKÕ q^èŒOQÍ KÕÜ«∞=∞x
''P Ѩ#∞Å∞ HΔÍ=∞ Ñ‘_`ç « lÖÏ¡ QÆ∞O_®<Õ áÈÜ«∂~Ú. H˘O`«
áê~°"¡ ∞≥ O@∞H˜ Js˚ ÃÑ@∞ìH˘Ok, PO^Àà◊# KÕ™ÈÎOk. D PO^À
ѨO@ #+¨ìO ÉÏi #∞Oz ~°H˜ΔOѨ|_çOk. HÍx ^•x qÅ∞=
à◊# W~°"≥· ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ ™êQÆ∞`«∞#fl^Õ. h\˜ áê~°∞^ŒÅ g∞^Œ
x~å‡}ÏÅÔH·# Y~°∞ÛÖ’ Ju z#fl ÉèÏQÆO ‰õÄ_® HÍ^Œ∞. JO^Œ∞
Y~°∞Û ÃÑ_ÕÎ, "≥O@<Õ ™⁄=Ú‡ "≥#H˜¯ =ã¨∞ÎO^Œ#flk "åi TǨÏ.
KÕ`«, Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊ „ѨÉèí∞`«fiO g∞^Œ W@∞=O\˜ ÉèÏs =ºÜ«∞O
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ =∞„^•ã¨∞Ö’ H˘xfl ÖÏÉèí™ê\˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅ
x~å‡}ÏÅ∞ KÕã≤ L<åfl_»∞. Jq ZO`« ÖÏÉè™í ê\˜ J~Ú#=#flk |Å=O`«OQÍ ~°∞^ÕÌ =ÚO^Œ~° H˘O`« *Ï„QÆ`Ϋ J=ã¨~O° . Z‰õΩ¯=
K«~°ÛhÜ«∂Oâ◊O J~Ú<å, ÖÏÉèí™ê\˜ J#flk x[O. P ~°∂Ѩ [<åxH˜ K≥¿ÑÊ q+¨Ü∞« O h\˜ ~°"å}Ï K«=Hõ Jx. WO_çÜ∂« Ö’
tÅ∞ÊÅx, x~å‡}Hõ~°ÎÅx Jaè#OkOK«=Åã≤#^Õ. HÍx P x[OQÍ<Õ Z<Àfl Q˘Ñ¨Ê #^Œ∞Å∞<åfl~Ú. ^ŒH} Δ̃ Ï#fl L#fl #^Œ∞Ö’¡
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 98
Q˘Ñ¨Êk QÀ^•=i. <ÒHÍÜ«∂#O "≥∞~°∞QÆ∞ѨiKÕ Ñ¨#∞Å =Å#
Q˘Ñ¨Ê ÖÏÉèÏÅ∞ ã¨=∞‰õÄ~°∞`åÜ«∞#fl q#fláêxfl =∞xflã¨∂Î
WO_çÜ«∂ „ѨÉèí∞`«fiO 80 "ÕÅ áœO_»¡ Y~°∞Ûx J#∞=∞uzÛOk.
"Õ∞Ü≥∂ „ѨÉèí∞=Ù `«# H˜O^Œ „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅ#∞ fã¨∞
H˘<åflHõ, QÀ^•=i g∞^Œ =ºÜ«∞"≥∞#ÿ ™⁄=Ú‡ QÆ∞iOz q#fl"å_≥·
XHõ ÃÑ^ŒÌ =∞x+≤x ѨOÑ≤ `≥Å∞ã¨∞ H˘#fl^Õq∞@O>Ë =ºÜ«∞O 7
ÅHõÅΔ áœO_»h¡ . "≥#H˜¯ =zÛ#k, Ug∞ ÖË^hŒ #∞. D "≥∞~°∞QÆ∞Å∞
=∞^躌 ~å„+¨Oì ÉÏQÆ∞HÀã¨O `«ÅÃÑ\˜#ì q (QÀ^•=i =∞^躌 ~å„+¨Oì
QÆ∞O_® „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞OÎ k "å~åú#k ^•xÖ’ KÕ~∞° `«∞Ok - Hõ=#â◊~‡° )
J<åfl_»∞.
''N <åiãπ D Ѩ#∞Åx PÃÑÜ«∞º=∞x QÆ\ ˜ìQÍ „"å™ê_»∞.
ѨÓ~°fiO Y~°∞Û ÃÑ\˜ìO^•xH˜ #Å¡ XO„_»∞=∞\˜ì XHõ ^Œà◊ã¨i
á⁄~°QÍ ¿Ñ~°∞H˘O^Œx ^•x #∞Oz U=∞#fl ÅaÌá⁄O^ŒQÆÅ=∂
J#flk `«# PÖ’K«# Jx „"å™ê_»∞. h\˜ QÆ∞iOz# HÍ~Ú
`åÅ∞, WO_çÜ∂« „ѨÉ∞íè `«fiO ѨOÑ≤ã∂¨ ,Î D Ѩ#∞Å∞ WѨÊ\˜^•HÍ
7 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ q∞OˆQ™êÜ«∞x, "å\˜x "å_»∞HÀ@O =∞~À 2
ÅHõÅΔ áœO_»∞¡ ÃÑ_ÕÎ HÍx ‰õΩ^Œ~^° xŒ , <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ J#∞=ÙQÍ
KÕÜ«∂ÅO>Ë "≥Ú`«ÎO Y~°∞Û 12 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ H͉õΩO_®
‰õΩ^Œ~^° xŒ „"åã≤Ok. ѨÓiÎ ~°∂ѨHÅõ Ê# q=~åÅ∞ „ѨfÜ≥∂[#H˜
LO_®e. WO`«HõO>Ë Ñ¶¨∞’~°"≥∞ÿ#k =∞~ÀHõ\ ˜ LOk. ã¨~ü P~°ú~ü
HÍ@<£ =∞Ǩ#k g∞^Œ 135 ÅHõΔÅ áœO_»¡ =ºÜ«∞O`À HΔÍ=∞
x"å~°} Hõ@ì_®Å∞ xi‡OK«=∞x KÕã≤# "å^Œ# LOk. HÍx
„ѨÉèí∞`«fiO ^•xH˜ JOwHõiOK«ÖË^Œ∞. H˘O`« PÅ㨺O JÜ«∂ºHõ
^•xfl XHõ =ºH˜ÎQÆ`« "å}˜[º ã¨Oã¨÷H˜ JѨÊyOKåÅ<Õ x~°‚Ü«∞O
fã¨∞H˘Ok. P q^èŒOQÍ Xi™êû ã¨Oã¨÷, 10 ÅHõΔÅ ÃÑ@∞ì|_ç`À
„áê~°OÉèí"≥∞ÿOk. Jk q[Ü«∞=O`«O HÍHõáÈ=@O`À ^•xH˜
„ѨÉ∞íè `«fiO Z‰õΩ¯= "≥Å K≥eO¡ z fã¨∞H˘Ok. PÃÑ#· `«# WO[h~°¡
KÕ`« uiy JOK«<åÅ∞ KÕ~ÚOzk. =∞~À 27 ÅHõΔÅ áœO_»¡
=ºÜ«∞O KÕ¿ãÎ 16 âß`«O "≥#H˜¯ =ã¨∞ÎO^Œx `ÕeOk. J~Ú`Õ
JѨC_»∞ 27 ÅHõΔÅ#∞H˘#flk 1871Ö’ 44 ÅHõΔÅ∞QÍ WѨC_»∞
62 ÅHõΔÅ 8 "ÕÅ∞QÍ JOKå<å =∂~°∞`«∂ =zÛOk. "≥#H˜¯
=KÕÛk ÉÏQÍ `«QÆ∞æ`«∞O^Œx `ÕeOk. D x~å‡}ÏÅ∞ _≥ÖÏìÖ’¡
=∂„`«"Õ∞ q[Ü«∞=O`« =∞ø`åÜ«∞x, „ѨÉèí∞`åfixfl WO`« ÃÑ^ŒÌ
"≥Ú`«OÎ Ö’ =ºÜ«∞O KÕÜ∞« =∞x XuÎ_ç KÕã∂¨ Î PO^Àà◊# KÕÜ∞« @O
`«Ñʨ x ^•xfl ѨijeOz# PÜ«∞# J<åfl_»∞. J@∞=O@ѨC_»∞
ã¨~ü P~°~ú ü HÍ@<£x *Ï<£ „ɡ\· ò (|i‡OQ∑ Ǩϟ"£∞ #∞Oz ZxflÔH#·
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
ã¨Éèí∞º_»∞) JO`«QÍ á⁄QÆ_»@O qKå~°HõO. ÃÑ·QÍ „ɡ·\ò Q˘Ñ¨Ê
LѨ<åºã¨‰õΩ_»∞. PÜ«∞# `«#"åQÀÌ~°}˜`À „Ѩ[Å =∞#ã¨∞û uѨÊ
QÆÅ"å_»∞. J@∞=O\˜ "å_»∞, `«#H˜ xâ◊ÛÜ«∞OQÍ q[Ü«∞ =O`«
=∞ø`«∞O^Œx `≥eÜ«∞x Ü≥∂[#Å#∞ ã¨=∞iúOK«~å^Œ∞. ÃÑ·QÍ
WO_çÜ«∂Ö’ Ѩ#∞fl K≥e¡OKÕ"åiH˜ WHõ¯_» <ÕÔ~·# „Ѩux^èŒ∞Å∞
ÖË~°∞. WO_çÜ«∂ Ü≥ÚHõ¯ PiúHõ âßY Ju |ÅÇ‘Ï#OQÍ „áêu
x^茺O =Ç≤ÏOK«|_»∞`ÀOk. JO^Œ∞KÕ`« D q+¨Ü«∞O K≥ѨÙÎ#flO
^Œ∞‰õΩ <Õ#∞ qKåiã¨∂Î ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ ã¨=∞iúã¨∞Î#fl, Ju
qK«ÛÅq_çk J~Ú# 300 ÅHõΔÅ áœO_»¡ =ºÜ«∞O`À <ÒHÍ
Ü«∂<åxH˜ J#∞"≥·# HÍÅ∞=Å∞ WO_çÜ«∂Ö’ xi‡OKåÅ#fl
^•xfl <Õ#∞ (Ǩϟq∞Åì<£) =ºuˆ~H˜ã¨∞Î <åfl#∞. ^•x q+¨Ü«∞O
Ü«∞^•~°úOQÍ PÜ≥∂[# `«∞k=ºÜ«∞O JOK«<å `≥eÜ«∂e.——
''ã¨~ü P~°~ú ü HÍ@<£ÜÚ≥ Hõ¯ „ѨMϺu Ü«∞^•~°Oú QÍ<Õ Q˘Ñ¨Ê^Œ#fl
q+¨Ü«∞O <Õ#∞ HÍ^Œ##∞ HÍx, J@∞=O\˜ Q˘Ñ¨Ê =ºˆHÎ J~Ú#
HõÖÁ<≥Öò Kè≥Ããfl J#fl PÜ«∞# ѨÙã¨ÎHõOÖ’ HÍÅ∞= Ys^Œ∞ Jk
H˘xáÈÜÕ∞ h\˜ Ѩi=∂}O g∞^Œ, Éèí∂q∞ "åÅ∞ g∞^Œ P^è•~°
Ѩ_®ÎÜ∞« x J<åfl_»∞. h\˜ ~°"å}Ï J#∞‰õÄŠѨiã≤`÷ ∞« Ö’¡, ã¨=Ú
„^ŒOÖ’ ~°"å}ÏÖÏQÍ K«=HõQÍ LO@∞Ok. J##∞‰õÄŠѨiã≤÷
`«∞Ö’¡ HÍÅ∞=Å =ºÜ«∞O ã¨=∞iúOK«ÖË#O`« Z‰õΩ¯=QÍ
LO@∞Ok. L`«Î=∞ =∂~°æO Uq∞@O>Ë XHõ qKå~°} ã¨OѶ¨∞O
=ÚO^Œ∞ "å^Œ „Ѩu"å^•Å∞ W@∞=O\˜ Ü≥∂[# QÆ∞iOz [~°
QÍe. 300 ÅHõÅΔ áœO_»¡ =ºÜ«∞O`À‰õÄ_ç Ѩ#∞Å∞ `«ÅHÔ `«∞‰Î Ωõ <Õ
=ÚO^Œ∞, QÆ`«OÖ’ q[Ü«∞=O`«OHÍx „Ѩܫ∞`åflÅ QÆ∞iOz
ã¨O`«$Ñ≤ÎHõ~°"≥∞ÿ# K«~°Û [~°QÍe. W\©=Å =∞„^•ã¨∞Ö’ =zÛ#
Hõ~°∞=Ù JO^Œi ^Œ$+≤ìx PHõi¬OzO^Œ#@OÖ’ ã¨O^ÕǨÏO ÖË^Œ∞.
J~Ú`Õ =~å¬^è•~°"≥∞ÿ# HÍÅ∞=, K≥~°∞=ÙÅ x~å‡}O Hõ~°∞=ÙH˜
Ѩiëê¯~°O HÍ^Œx J#∞Éèí=O #∞Oz `≥Å∞™ÈÎOk. =∞„^•ã¨∞Ö’
3 #^Œ∞Å =∂„`«"Õ∞, =∞„^•ã¨∞, "≥∞ÿã¨∂~°∞ ~å„ëêìÅÖ’ ‰õΩi¿ã
=~å¬áê`«O g∞^Œ P^è•~°Ñ¨_ç#q HÍ=Ù. q∞ye#q =~°¬O g∞^Œ
P^è•~°Ñ¨_®Î~Ú. D #^Œ∞Å∞ h\˜x WO`«HõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ
"å_»HõO ÃÑOK«@O ÃÑ^ŒÌQÍ gÅ=^Œx ã¨=∞~°∞úÖˇ·# WO[h~°∞¡
Jaè„áêÜ«∞Ѩ_»∞Î<åfl~°∞. ã¨~ü iK«~ü¤ >ˇOѨÙÖò `«# âßeãπ |s
„ѨÉèí∞=ÙH˜ ѨOÑ≤# L`«Î~°OÖ’ Hõ~°∞=Ù h\˜ áê~°∞^ŒÅ‰õΩ „Ѩ^Õ
âßÖ’¡<Õ Ju Z‰õΩ¯=QÍ L#fl "≥#· O `≥Å∞ѨÙ`«∂ h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜
ã¨O|OkèOz# ѨiHõ~åÅ∞, Ѩ~°∞K«∞H˘#fl hà◊√§ H˘~°QÍx"≥·
áÈÜ«∂~Ú J<åfl_»∞. JO^Œ∞KÕ`« r= [Å =#~°∞Å`À HõÅ∞Ѩ
99
|_ç#O`« =∂„`å# K≥~°∞=ÙÅ∞, HÍÅ∞=Å∞, [<åxfl Hõ~°∞=Ù
#∞Oz HÍáê_»ÖË=x J<åfl_»∞. ɡOQÍÅ∞Ö’ Q˘Ñ¨Ê#^Œ∞Å∞ ÃÑ^ŒÌ
ã¨OYºÖ’ L<åfl~Ú. Éèí∂q∞ |šѨ~°∞ѨÙQÍ LO_ç, HÍÅ∞=Å∞
xi‡OK«@O ã¨∞ÅÉèíO. JHõ¯_» 35 ÅHõΔÅ áêO_»∞¡ QÆOQÍ Ü«∞=Ú
#Å HÍÅ∞=Å g∞^Œ Y~°∞Û ÃÑ@ìQÍ "å\˜ #∞Oz 10.5 âß`«O
("≥#H˜¯) ~å|_ç =zÛOk. 95 ÅHõΔÅ áœO_»¡ Y~°∞Û q∞ye#
HÍÅ∞=Å g∞^Œ h\˜ áê~°∞^ŒÅ x~å‡}ÏÅ g∞^Œ Y~°∞Û ÃÑ_ÕÎ
~å|_ç J~°âú ß`«O =∂„`«"∞Õ LOk. ã¨Q@ Æ ∞# 3.5 âß`«O LOk
Hõ#∞Hõ ã¨O`«$Ñ≤HÎ ~õ O° QÍ<Õ LO^Œ#∞HÀQÆey<å JO^Œ∞KÕ`« Éè∫uHõ
Ѩiã≤`÷ ∞« Å g∞^Œ =~°¬áê`«O g∞^Œ XHõ HÍÅ∞= g∞^Œ =KÕÛ~å|_ç
P^è•~°Ñ¨_ç LO@∞O^Œx `ÕeOk.——
''J~Ú`Õ QÆOQÍ, Ü«∞=Ú<å HÍÅ∞=Å ~å|_ç ѨÓiÎQÍ H˘`«Î
x~å‡}ÏÅ =Å#<Õ =zÛ#^•? áê`«"å\˜ „Ѩ"Õ∞Ü«∞O ÖË^•?
J#flk „Ѩâ◊fl. [=Ú# q+¨Ü«∞OÖ’ áê`«"å\˜ H˘#™êyO¿Ñ
H˘`«Îq Hõ#∞Hõ "å\˜x ÖˇHõ¯Ö’H˜ fã¨∞H˘x LO_®e HÍx fã¨∞
H˘<åfl~å? J#flk ã¨O^ÕǨÏO. HÍx Jk ÃÑ^ŒÌQÍ Q˘Ñ¨Ê^Õk
HÍ^Œx <å #=∞‡HõO.
HÍÅ∞= #∞Oz ѨÓiÎ ~å|_ç ~å=\ÏxH˜ 12 ÖËHõ 15
ã¨O=`«û~åÅ∞ Ѩ\ ˜ìO^Œx QÆ∞~°∞ÎOHÀ"åeû# q+¨Ü«∞O. JO>Ë
ѨÓiÎ "å}˜[º =º=ã¨Ö÷ ’ÖÏQÍ P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ÃÑ@∞ì|_ç K«„Hõ=_ô¤
"Õã¨∞H˘O@∂ áÈ`Õ U h\˜ áê~°∞^ŒÅ x~å‡}O y@∞ìÉÏ@∞
HÍ^Œ∞. D x~å‡}ÏÅx 3 ~°HÍÅ∞QÍ qÉèlí OK«=K«∞Û. y@∞ìÉÏ@
ÜÕ∞ºq, y@∞ìÉÏ@∞ HÍ=Ù HÍx Hõ~°∞=Ùx J_»∞¤H˘<Õq. =¸_À
~°HOõ y@∞ìÉÏ@∞ HÍ=Ù, Hõ~∞° =Ù#∞ J_»∞H¤ À#∂ J_»∞H¤ À=Ù. ѨÓiÎQÍ
h\˜ áê~°∞^ŒÅ g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ @ » O „Éè=í ∞. ѨÓiÎQÍ ^•x ѨÓ~°fi
¿ã=Å∞ q㨇iOK«@O á⁄~°áê@∞. D qKå~°} ã¨OѶ¨∞O
KÕÜ∞« =Åã≤# Ѩx h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞ŠѶe¨ `«O Uq∞\˜ J#flk
qKåiOK«@O. „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅ âßYÖ’x JkèHÍ~°∞
ÅO^Œi #∞Oz Jq q[Ü«∞=O`«O HÍHõáÈ=_®xH˜ QÆ`« HÍ~°
}ÏÅ∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ=@O. P q^èŒOQÍ<Õ "å\˜ #∞Oz =zÛ#
~å|_ç ÖˇH¯õ Hõ@_ì O» ã¨~Ô #· Ѩ^uúŒ Ö’ [iyO^À ÖË^À K«∂_»_O» `À
HÍÅ∞= =∂~åæÅx Ô~·Å∞ =∂~åæņ áÈeÛ K«∂_»_»O =º~°úO.
ZO^Œ∞HõO>Ë WѨC_»∞ P Ѩx KÕÜ∞« \ÏxH˜ HÍ=Åã≤# ã¨=∂Kå~°O
ÖË^Œ∞. JO^Œ∞Hõx PiúHõ Ѷ¨e`åÅ#∞ ÖˇHõ¯ Hõ@ìÖË=Ú. HÍÅ∞=Å
#∞Op =zÛ# ~å|_çH˜ "Õã≤# JOK«<åÖ’¡, <Õ~°∞QÍ ~åx ~å|
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
_»∞Å∞, ÃÑiy# Éèí∂q∞ qÅ∞= <Õ~°∞QÍ =zÛ# ~å|_çH˜ HõÅѨ
|_®¤~Ú. Ô~·Å∞ =∂~åæÅ q+¨Ü«∞OÖ’ Jk [~°QÆÖË^Œ∞. Ô~·Å∞
=∂~åæÅ∞ ‰õÄ_® Éèí∂q∞ qÅ∞=x xã¨ûO^ÕǨÏOQÍ ÃÑOz
LO\Ï~Ú. ÃÑQ· Í WO_çÜ∂« Ö’ LOz# S~Àáê Ããx· ‰õΩÅ ã¨OYº
ÉÏQÍ `«yOæ K«_®xH˜ gÖˇO· k ‰õÄ_®#∞—— Wn Ǩ q∞Åì<£ "å^Œ#.
D LѨ<åºã¨O [#=i 22, 1878Ö’ KÕÜ«∞QÍ Jk k
>ˇÿ"£∞ûÖ’ =∞~åfl_»∞ JK«Û~ÚOk. ã¨~ü P~°ú~ü ^•xfl JѨC_»∞
K«k"å~°∞. Ǩq∞Åì<£ KÕã≤# Pâ◊Û~°ºHõ~°"≥∞ÿ# LѨ<庙êxH˜
["å|∞ "≥O@<Õ PÜ«∞# `«Ü«∂~°∞ KÕã≤, ^•xfl "å~åΠѨ„uHõÅH˜
ѨOѨÖ^Ë ∞Œ . WO_çÜ∂« Ö’ h\˜áê~°∞^ŒÅ q+¨Ü∞« OÖ’ KÕã#≤ ¿ã=
Å#∞ H˜OK«Ñ~¨ z° # P "å^Œ#x YO_çOKÕ ã¨=∂^è•#O „ѨK∞« iO
K«\ÏxH˜ HÍ=Åã≤# KÀ@∞ Ѩ„uHõÅ∞ Hˆ \Ï~ÚOK«Ö=Ë x PÜ«∞#‰õΩ
`≥Å∞ã¨∞. JO^Œ∞KÕ`« PÜ«∞# `«# ã¨=∂^è•<åxfl ~å[º HÍ~°º^Œi≈
(WO_çÜ«∂) J~Ú<å "≥·H“O\ò „H“<£ „|∂H±H˜, ѨOÑ≤ <åºÜ«∞O
HÀ~å~°∞. Jk x~°~°úHõO J~ÚOk. PÜ«∞# `«# Y~°∞Û`À Hõ~°
Ѩ„`«O "Õã≤ ѨOz ÃÑ\Ïì~°∞. ^•xÖ’, PÜ«∞# h\˜ áê~°∞^ŒÅ
WO_çÜ«∂ Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ=ÚY"≥∞ÿ# J=ã¨~°=∞#fl q+¨Ü«∞O `≥Å
Ѩ@O, `«# "å^Œ#x ã¨=∞iúOK«∞HÀ@O KÕâß~°∞.
(ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ ã¨∂~°`üx - HÍH˜<å_» ÉÁQÆ∞æ QÆ#∞Å`À
Hõe¿Ñ ã¨∂K«# KÕâß_»∞. Jk XHõ q^èŒOQÍ #~°‡^Œ, "å~åú
QÀ^•=i #^Œ∞Å J#∞ã¨O^è•# „Ѩ}ÏoHõ-D<å\˜ #^Œ∞Å J#∞
ã¨O^è•# „Ѩ}ÏoHõH˜ =∂`«$Hõ, Jk q[Ü«∞O =O`«=∞ø`«∞O^•
HÍ^• J#flk [~°∞QÆ∞`«∞#fl K«~°Û - Hõ=# â◊~°‡).
HÍ@<£ „"åã≤#k
''Ǩϟq∞Åì<£ <å ¿Ñ~°∞ K≥ÑÊ≤ "åºYºÅ∞ KÕâß~°∞. Jq Ѩ„uHõÖ’¡
=KåÛ~Ú. <Õ#∞ áê~°¡"≥∞O@∞ ã¨Éèí∞º_»<≥· LO>Ë, <å‰õΩ ^•xH˜
ã¨=∂^è•#O K≥ѨCH˘<Õ J=HÍâ◊O =zÛ LO_Õk. <å‰õΩ Jk
ÖË^∞Œ Hõ#∞Hõ WO_çÜ∂« ~å[ºHÍ~°º^Œi≈H˜ ã¨=∂^è•<åxfl ѨOѨÙ`«∂
^•xfl "åiH˜ `Àz# q^èŒOQÍ "å_»∞HÀ=∞x HÀ~°∞`«∞<åfl#∞.
`«#x `«#∞ „Ѩ[Å =ÚO^Œ∞ ã¨=∞iúOK«∞H˘<Õ J=HÍâ◊O ÖˉΩõ O_®
„Ѩ[Å =ÚO^Œ∞H˜ Z=ix fã¨∞‰õΩ "≥à◊§_»O PÜ«∞#H˜ #K«Û^Œx
J#∞H˘O@∞<åfl#∞. WOQÆO¡ _»∞Ö’ <Õ~å~ÀѨ} KÕÜ∞« |_ç# "åiH˜
`«=∞ "å^Œ# qxÑ≤OK«∞H˘<Õ Ç¨Ï‰õΩ¯ LO^Œx JO^ŒiH˜ `≥Å∞ã¨∞.
ˆH=ÅO JkèHÍiHõ „Ѩ`«O ^•fi~å =∂„`«"Õ∞ <Õ~å~ÀѨ} [iy
LO>Ë <Õ#∞ P q^èŒ"≥∞ÿ# ã¨=∂^è•# Ѩ„`«O WzÛ `«$Ñ≤ΠѨ_Õ
100
"å_çx. WѨC_»∞ [iyOk ##∞fl „ѨѨOK«O =ÚO^Œ∞ ("å~åÎ
Ѩ„uHõÅ ^•fi~å) <Õ~°ã¨∞Î_»∞QÍ xÅɡ@ì_»O. <å ã¨=∂^è•#O
‰õÄ_® „ѨѨOK«O =ÚO^Œ∞ LO_®e! ##∞fl, ~å[º HÍ~°º^Œi≈x
Ñ≤ez# <Õ~° qKå~°} ã¨OѶ¨∞O =ÚO^Œ∞ ‰õÄ_® <å D ǨωõΩ¯
QÆ∞iOz K≥áêÎ#∞.—— Jx P~°ú~ü HÍ@<£ J<åfl~°∞.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ h\˜ áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨÷x á⁄_çyOK«@O
q+¨Ü«∞OÖ’ F qK«HõΔ} L#fl "åk
HÍ@<£ K≥ÑÊ≤ #k - ''„ѨÉ∞íè =ÙÅ∞ J<åfl~°∞, '20 ã¨O=`«û~åÅ
„H˜`O« gkèÖ’ XHõ ÉèÏ=O HõxÑ≤OKÕk. h\˜ áê~°∞^ŒÅ Hõ@_ì ®Å∞
Hõ_ÕÎ KåÅ∞ WO_çÜ«∂Ö’, ^•x ~å|_ç, `«Ñ¨ÊHõ ÃÑ@∞ì|_çx
"≥#H˜¯ Wã¨∞ÎOk. nxH˜ =ÚYº ã¨=∞~°ú‰õΩ_»∞ ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£—
JO@∂... nxH˜ <Õ~°∞QÍ =ºuˆ~Hõ"≥∞ÿ# Ü«∞^•~°úOQÍ <Õ#∞
Z_»`≥QƉõΩO_® K≥ѨÓÎ =zÛOk, 'QÆOQÍ HÍÅ∞= XHõ Q˘Ñ¨Ê
ÃÇÏK«ÛiHõ— Jx. Jk `«Ñ¨C Ü≥∂[#Å QÆ∞iOz# ÃÇÏK«ÛiHõ.
Q˘Ñ¨Ê ã¨Ç¨Ï["≥∞ÿ# J#∞‰õÄÅ`« L#flKÀ@ `«Ñ¨C_»∞ JOK«<åÅ∞
"Õã#≤ ѨC_»∞, P JOK«<åÅ`À áÈeÛ Ñ¶e¨ `åÅ#∞ K«∂ã≤#ѨC_»∞
Jq q[Ü«∞=O`«O HÍHõáÈ=@O QÆ=∞x™êÎO. „ѨÉèí∞=ÙÅ∞ P
q^èOŒ QÍ<Õ =∞„^•ã¨∞Ö’x q[Ü«∂xfl `«‰Ωõ ¯=KÕã≤ K≥áêÊ~°∞. ^•x
=Å# ™ê=∂#∞ºÅ∞ Ü«∞^•~°ú Ѷ¨e`åÅ q+¨Ü«∞OÖ’ `«Ñ¨CQÍ
J~°úO KÕã¨∞H˘O\Ï~°∞. `«O*Ï=Ó~°∞, QÀ^•=i lÖÏ¡ KåÖÏ
J^è=Œ ∞ ã≤u÷ #∞Oz Q˘Ñ¨Ê ã¨OѨ#fl ã≤u÷ H˜ =KåÛ~Ú. =ÚYºOQÍ
QÀ^•=i lÖÏ¡ J^èŒ=∞ ã≤÷uQÍ =∞#O ™ê^è•~°}OQÍ J#∞‰õΩ<Õ
^•xflHõ<åfl J^è=Œ ∞OQÍ L#fl ã≤u÷ Ö’ LOk. ã¨~ü "≥∞O\òQÀ"≥∞sx
„Ѩ`ÕºHõ"≥∞ÿ# xÜ«∞q∞`« JkèHÍiQÍ P lÖÏ¡#∞ Ju c^Œ ™ê÷#O
#∞Oz L^ŒúiOKÕO^Œ∞‰õΩ Ñ¨OѨ|_®¤_»∞. P lÖÏ¡Å ~å|à◊√¡
áœO_»Ö¡ ’ 4 ÅHõÅΔ ∞ (`«O*Ï=Ó~°∞), 2 ÅHõÅΔ 30 "ÕÅ∞ (QÀ^•=i),
#∞Oz 7 ÅHõΔÅ 50 "ÕÅ∞, 5 ÅHõΔÅ 70 "ÕÅH˜ ÃÑiQÍ~Ú. P
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ lÖÏ¡Å ã¨QÆ@∞ ~å|_ç 2 ÅHõΔÅ 50 "ÕÅ áœO_»∞¡.
>ˇ=ÿ Úû Ѩ„uHõ, ''QÀ^•=i, Xi™êû, ɡOQÍÅ∞ Ѩ#∞Å∞ ~°=∂~°q∞
x~°~°úHõ=∞Ü«∂º~Ú.—— JO@∂ „"åã≤ [<åÅx `«Ñ¨C =∂~°æO
Ѩ\Oì˜ zOk. „ѨÉ∞íè =ÙÅ (Ǩϟq∞Åì<£ Ü≥ÚHõ¯) LѨ<åºã¨O ^•xHÍ
^è•~°O. J@∞=O\˜ "å~°ÎÅ#∞ YO_çOKåeû LOk. D x~å‡
}ÏÅ∞ „ѨÑO¨ K«OÖ’ HõÖÏ¡ Ju ÖÏÉè™í ê\˜"#·≥ WOlhiOQ∑ Ѩ#∞
Å#fl q+¨Ü«∞OÖ’ <å‰õΩ ã¨O^ÕǨÏO ÖË^Œ∞. 7 ÅHõΔÅ áœO_»¡
ÃÑ@∞ì|_ç 7 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅH˜ h\˜x JOkOzOk. ^•xH˜
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
QÍ#∞ ~å|_ç ZHõ~åxH˜ 8 +≤e¡OQÆ∞Å∞ JO>Ë ã¨O=`«û~åxH˜ 2
ÅHõÅΔ 80 "ÕÅ áœO_»∞.¡ JO>Ë 40 âß`«O. "≥Ú`«OÎ ™êÅ∞~å|_ç
2 ÅHõΔÅ 30 "ÕÅ #∞Oz 5 ÅHõΔÅ 70 "ÕÅ áœO_»∞¡ ÃÑi yOk.
ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ áœO_»¡Ö’ 60 "ÕÅ #∞Oz 80 "ÕÅH˜ kQÆ∞=∞`«∞Å∞
20 "ÕÅ #∞Oz 2 ÅHõÅΔ =~°‰Ωõ ÃÑiQÍ~Ú. nxfl ~°=∂~°q∞
x~°~°úHõO JÜ«∂º~ÚQÍ K≥ѨÊ@O J~ÚOk. ^•xfl „ѨÉèí∞=ÙÅ∞
"å\˜ Ü«∞^•~°Ñú Ù¨ ~å|_»∞Å∞ Uq∞\’ `ÕÅÛ_»O Hõ+Oì¨ QÍ =i‚OKå~°∞.
W\©=ŠѶ¨e`åÅx h\˜ áê~°∞^ŒÅ "å^Œ∞Å∞
q㨇iOKå~å?
<Õ#∞ <å „Ñ¨f "åºã¨OÖ’#∞ q∞#Ǩ~ÚOѨ٠ÖˉõΩO_®,
H˘`«"Î å\˜ ѨÓiΠѶe¨ `åÅ#∞, "å\˜ #∞Oz <Õ#∞ `«∞^Œ‰Ωõ =zÛ#
x~°‚Ü«∂Åx K≥áêÊ#∞. <Õ#∞ Z_»`≥QƉõΩO_® N ^ä•~üfl@<£
(WO_çÜ∂« HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’ ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ âßYH˜ ÃÑ^Œ)Ì x L^ŒÇϨ
iOKå#∞. PÜ«∞# Åe`« Hõà◊Å ã¨OѶ¨∞O "åiH˜ J=∞Å∞Ö’
L#fl Ѩ#∞Å∞ QÆ∞iOz Y~°∞ÛÅxKåÛ_»∞. "å\˜<Õ <Õ#∞ L^ŒÇ¨Ï
iOKå#∞. "å\˜H˜ ~Ô `· ∞« Å∞ h~°∞ x~åHõiOK«@O =Å# áêH˜HΔ Oõ QÍ
=∂„`«"Õ∞ "å_»HõOÖ’H˜ =zÛ# "å\˜ ѨÓiÎ ÖˇHõ¯Å∞ Hõeáê#∞.
^•O\’¡ U x~å‡}Ѩ٠Ѩxx =keÃÑ@ìÖË^Œ∞. h~°∞ x~åHõ
iOK«@O, Ѩ#∞Å "≥·Ñ¶¨Åº=∂ ÖËHõ x~°fiǨÏ} "≥·Ñ¶¨Åº=∂ J#flk
`ÕÖÏeû LOk. P Ô~O_»∂ XHõ\ ˜QÍ =∂\Ï¡_»@O `«Ñ¨C_»∞
Ѩx. Ѩ#∞Å∞ "≥·Ñ¶¨ÅºO J~Ú LO>Ë "≥Ú`«ÎO ™⁄=Ú‡ #+¨ìO
J~ÚO^Œ#fl =∂@. ^•x #∞Oz QÆ∞}áê~î°O <Õ~°∞ÛHÀ=@O
`«Ñ¨Ê ^•xH˜ "Õˆ~ „ѨÜ≥∂[#O LO_»^Œ∞. Jk x~°fiǨÏ}
"≥·Ñ¶¨ÅºO J~Ú`Õ ^•xfl KÕ`«<≥·# "åi KÕ`«∞Ö’¡ ÃÑ\Ïìe. JÖÏ¡
KÕ¿ãÎ q∞QÆ`å "ÕÅH˘nÌ "å\˜ÖÏQÍ Jq ‰õÄ_® |Ǩï ÖÏÉèí
HÍ~°∞Å∞ J=Ù`å~Ú.
(_≥ÖÏìÖ’ h\˜ áê~°∞^ŒÅ, ZQÆ∞=# h\˜ áê~°∞^ŒÅ, <ÒHÍ
Ü«∂#O J<Õ =¸_»∞ q+¨Ü«∂Å∞ D K«~°ÛÖ’¡ HõÅQÍѨÙÅQÆO
J~Ú L<åfl~Ú. x~ü^ŒfiO^ŒfiOQÍ h\˜ áê~°∞^ŒÅ ÖÏÉèí™ê\˜
Jx `≥Å∞™ÈÎOk. - Hõ=#â◊~°‡).
`«∞OQÆÉèí„^Œ Ѩ#∞Å∞ ZO^Œ∞‰õΩ áêH˜ΔHõOQÍ q[Ü«∞=O`«
=∞Ü«∂º~Ú? HÍ@<£ K≥áêÎ_»∞.
''XHõ HÍ~åºxfl KÕѨ@ì_»O =∞Oz^Œx K≥Ñ≤Ê#"å_»∞ ^•x
x~å‡}OÖ’x ÖÁã¨∞QÆ∞ÅH˜, ^•x x~°fiǨÏ}Ö’x JÅã¨`«H˜
ÉÏ^èŒ∞º_®? ZÖÏ¡ J~Ú`Õ "å\ò, "≥·Ñ¶¨ÅºO á⁄Ok# „Ѩf Pqi
101
Ü«∞O„`åxH© ÉÏ^èŒ∞º_»∞ HÍ_À, q[Ü«∞=O`«O HÍx „Ѩf h\˜
áê~°∞^ŒÅ HÍ~åºxH˜ <Õ#∞ ÉÏ^è∞Œ º_çx HÍ#∞. J~Ú`Õ `«∞OQÆÉ„íè ^•
Ü≥∂[# K«Hõ¯x ~°∂ѨHõÅÊ<å x~å‡}O, x~°fiǨÏ} HõÅ^Œx
|∞∞A=Ù J~ÚOk. ^•x ~å|_ç JkèHõOQÍ LOk. Z<Àfl
`«∞á¶ê#∞Å#∞, U Ǩh á⁄O^Œ‰õΩO_® `«@∞ìH˘Ok. J^Õ P
ѨHõ¯x Ô~·Å∞ =∂~°æO H˘xfl "≥∞ÿà◊§ áê@∞ <åâ◊#O J~ÚOk.
`«∞OQÆÉèí„^Œ Ѩ#∞Å∞ 4 ÅHõΔŠѶ¨∞# QÆ*ÏÅ h\˜x QÆO@H˜,
200 k<åÅ∞ ã¨O=`«û~åxH˜, 15 ÅHõΔÅ áœO_»¡ =ºÜ«∞O`À
JOk™êÎ~Ú. 7 âß`«O =_ô¤ "Õã¨∞H˘O>Ë U_®k =_ô¤ 1 ÅHΔÍ 5
"ÕÅ áœO_»∞¡. JO>Ë 20 "ÕŠѶ¨∞# QÆ*ÏÅH˜ 1 áœ#∞ Wk
„Ñ≤Ü∞« =∂? KÒHÍ? J#flk „Ѩâfl◊ . ÉÏqÖ’Oz D Ѩi=∂}OÖ’
h~°∞ `À_»\ÏxH˜ WO_çÜ«∂Ö’ KåÖÏ KÀ@¡ 7 áœO_»∞¡ Y~°∞Û
J=Ù`«∞Ok. #n [ÖÏÖ’¡ "≥ÚHõ¯ÅH˜ HÍ=Åã≤# áÈ+¨Hõ Ѩ^•~åúÅ∞
XO„_»∞=∞\˜ì ^•fi~å ÅaèOK«@O =∞~À ÖÏÉèí^•Ü«∞Hõ"≥∞ÿ#
q+¨Ü«∞O. J^Õ #n *ÖÏÅ HõO>Ë <åã≤~°HõO K≥~°∞=Ù h\˜H˜
J^Õ Ñ¨i=∂}OÖ’ „ѨÉèí∞`«fiO 3 áœO_»¡ ^èŒ~° fã¨∞H˘O@∞Ok.
JO>Ë x~å‡}ÏÅ∞ ѶŨ =O`åÖË! JO^Œ∞KÕ`« "≥Ñ· Ũ¶ ºO x~°fiǨÏ}H˜
ã¨O|OkèOz#k. ÉÏ=ÙÅ #∞Oz =KÕÛ áÈ+¨Hõ Ѩ^•~åúÅ∞ Ѩ_»
Hõ\ ˜ì|_ç# hˆ~, 20 "ÕŠѶ¨∞# QÆ*ÏÅx 7 áœO_»∞¡ Y~°∞Û KÕã≤
`À_ç áÈã¨∞H˘O@∞<åfl~°∞, Ô~·`«∞ÅO>Ë, P h~°∞ qÅ∞= ZO`À
Hõ^•! ZHõ~åxH˜ Jk 10 ~°∂áêÜ«∞Å Y~°∞Û`À‰õÄ_ç# Ѩx
J~Ú#ѨC_»∞ áÈ+¨Hõ Ѩ^•~åúÅ`À ‰õÄ_ç# h\˜x ZHõ~åxH˜ 6
~°∂áêÜ«∞Å "≥ÅH˜ JOkOKÕ áê\˜ `≥eq, x~°fiǨÏ}H˜ KÕѨ\ ì̃#
"åiH˜ ÖËHõáÈ`Õ UO K≥Ü«∞ºQÆÅO! D "≥·Ñ¶¨ÅºO x~°fiǨÏ}Ïkè
HÍ~°∞Åk, P "å}˜[º =º=ã¨÷x, WOQÆ¡O_»∞Ö’ „Ѩf "å}˜[º
=º=ã¨÷ q+¨Ü∞« OÖ’ KÕã#≤ @∞ìQÍ ^•x Ѩ#∞Åx ^•xfl KÕã∞¨ HÀx¿ãÎ
P h\˜x J=ã¨~°"≥∞ÿ# ^èŒ~°H˜ J=∞‡Hõey# Ü«ÚH˜Î "åiH˜ ÖËHõ
áÈ~Ú LO_»^Œ∞. „ѨÉèí∞`«fiO h\˜ J=∞‡HÍxfl P^•Ü«∞âßY Jkè
HÍ~°∞Å KÕuÖ’ ÃÑ\ì̃Ok. "å~°∞ qѶŨ ∞ÅÜ«∂º~°∞. „a\˜+π ÃÑ@∞ì
|_ç ^•~°∞Å∞ J"≥∞iHÍÖ’, ÃãÊ~Ú<£Ö’, @s¯Ö’ ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞
HÀ@¡ ™ê÷~ÚÖ’ ÃÑ@ì_®xH˜ =ÚO^Œ∞‰õΩ =ã¨∞Î<åfl~°∞. HÍx =∞#
=Åã¨ÅÖ’ ÃÑ@ì_®xH˜ ~å=@O ÖË^Œ∞. =∞# ÃÑ@∞ì|_ç ÖËHõ
WO_çÜ«∂ <åâ◊#O J=Ù`«∞O>Ë @s¯ =∞# ÃÑ@∞ì|_ç`À
Ü«Ú^•úÅ∞ KÕ™ÈÎOk. <Õ#∞ h\˜ qÅ∞= ™ê^è•~°} ã¨O=`«û~åÅÖ’
K≥áêÊ#∞. QÆ`« QÆ_»∞¤ ã¨O=`«û~åÅÖ’ ^•x qÅ∞= ZO`«x
K≥ѨÊQÆÅO? P "å}˜[º ã¨Oã¨÷ `«# x"ÕkHõÖ’ ѨO_çOz#
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 102
ѨO@ 10 ÅHõΔÅ áœO_»¡ qÅ∞=HõÅk Jx K≥Ñ≤ÊOk. x~å‡}O
Y~°∞Û 15 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ JO>Ë ˆH=ÅO "≥~Úº ZHõ~åÅH˜
=∂„`«"Õ∞ JOkOK«QÍ, áêH˜ΔHõ"≥∞ÿ# ѨO@Ö’ =¸_çO@ Ô~O_»∞
=O`«∞Å ~å|_ç =zÛOk J#fl=∂@. 1877Ö’ ã¨QÆ@∞ ѨO@
ѨÙ\˜ìH˜ 2 áœO_»¡ 16 +≤e¡OQÆ∞Å∞. ZO_»∞ QÆ_ç¤ JO^Œ∞‰õΩ ÃÑ·QÍ
JO^Œ∞Ö’ ã¨QÆO. JO>Ë ^•x qÅ∞= h\˜ ^èŒ~°H˜ 24 Ô~@∞¡.
(ZHõ~åxH˜ 14 áœO_»∞)¡ . W^ŒO`å HΔÍ=∞O =Å¡ Z_®iQÍ =∂i
L#fl „áêO`«OÖ’ Hõ#Hõ =∞# P^Œ∞~åÌ Wq ZO^Œ∞Hõx H˘O`«
HÍÅ"Õ∞ J~Ú áêH˜HΔ Oõ QÍ J~Ú<å ѨxH˜~å‰õΩO_® áÈÜ«∂Ü«∞#fl
^•x QÆ∞iOz LO_®e. "≥Ú`«ÎO ~å„+¨ìOÖ’ H˘xfl "ÕÅ ã¨O=`«û
~åÅ áê@∞ H˘xfl "ÕÅ h\˜ áê~°∞^ŒÅ x~å‡}ÏÅ∞ "å_»HõOÖ’
L<åfl~Ú. JѨC_»∞ ~åx W|ƒO^Œ∞Å∞ WѨC_»∞ ZO^Œ∞‰õΩ
=KåÛ~Ú? WOHÍ ZO^Œ∞‰õΩ "å\˜x ^•@ÖËHõáÈ`«∞<åflO?
"≥Ú`«ÎO áœ~° ã¨O|Okè`« âßY Hõhã¨O XHõ¯Ô~·<å K≥ѨCHÀ^ŒQÆæ
â◊H˜Î Ü«ÚH˜Î Ѩ~°∞_ç<≥·<å `«Ü«∂~°∞ KÕã¨∞HÀÖËHõáÈ~ÚO^•?
XHõ"Õà◊ x[OQÍ ^•xHÍ â◊H˜Î ÖËHõáÈ`Õ, P "å}˜[º ã¨Oã¨÷
xˆ~Ìâ◊‰õΩÅH˜ J@∞=O\˜ =ºH˜Îx "≥`«∞‰õΩ¯<Õ JHÍâ◊O W=fi@O
=∞Ozk. JO`ÕQÍx „ѨÉèí∞`åfixfl Ô~·`«∞efl P ÖÏÉèÏÅ∞ á⁄O^Œ
‰õΩO_® LO_»=∞x J#~å^Œ∞. WHõ¯_Õ^À `«ÑC¨ [iyO^Œx J@∞
=O\˜k P ~å„+¨ìOÖ’ JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ Z#fl_»∂ [~°QÆx^Œx
Z=iH© `«@ìHõáÈ_»O ZO`« qO`«? P h~°O`å "å_»∞H˘O>Ë 3
ÅHõΔÅ ZHõ~åÅH˜ ã¨iѨ_»∞`«∞Ok. XHõ\ ˜#fl~° ÅHõΔÅ @#∞flÅ
aÜ«∞ºO (=_»∞¡?) ѨO_»∞`å~Ú. Jq 9 ÅHõΔÅ áœO_»¡ qÅ∞"≥·#
=x JO>Ë 60 âß`«O ÃÑ@∞ì|_çÖ’ ZO_»∞QÆ_ç¤, J^Œ#O. ÃÑ·QÍ
300 "≥∞ÿà◊§ K«=ÔH·# h\˜ ~°"å}Ï "å}˜[º ã¨Oã¨÷H˜ ZHõ~åxH˜
12 +≤e¡OQÆ∞Å K˘Ñ¨C# 2 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡. JO>Ë 14 âß`«O.
Wk =iH˜ =∂„`«"Õ∞ P h~°∞ "å_ÕÎ. QÀ^èŒ∞=∞ W`«~° "≥∞@ì
^è•<åºÅH˜ "å_ç`Õ =∞iO`« P^•Ü«∞O. =∞„^•ã¨∞Ö’x "ÕÅ
Ѩ#∞ÅÖ’ XHõ\ ˜ `å`å¯eHõOQÍ qѶ¨Å=∞=@O ˆH=ÅO 㨄Hõ
=∞OQÍ P^•Ü«∞Ѩ٠âßY x~°fiÇ≤ÏOK«ÖËHõáÈ=@O =Å# [i
yOk. JO`«=~°‰Ωõ WOlh~°∞¡ `«=∞ Ѩx q+¨Ü∞« OÖ’ x~ÀÌ+O¨ QÍ
q[Ü«∞=O`«∞ÅÜ«∂º~°x P^•Ü«∞ âßMË XѨCH˘Ok. WOlh~°x¡
P HÍ~åºÅ∞ ѨÓ~°ÎÜ«∂ºHõ "ÕÅ∞ ÃÑ@ì x=fiÖË^Œ∞.
=∞„^•ã¨∞Ö’ "ÕÅ H˘nÌ L#fl h\˜ áê~°∞^ŒÅ H˘`«Î x~å‡}Ï
ÅÖ’ XˆH XHõ\ ˜ qѶ¨Å"≥∞ÿOk. ™ê÷x‰õΩÅ∞ =∞#O h~°∞ W=fi
\ÏxH˜ K«∂¿Ñ L`åûǨÏO HõO>Ë, Z‰õΩ¯= L`åûǨÏO, "å_»HÍxH˜
K«∂Ñ≤™êÎ~°x <å Z<Àfl ã¨O=`«û~åÅ J#∞Éèí=O. JO^Œ∞KÕ`«
P^•Ü«∞O q+¨Ü«∞OÖ’ U^≥·# "≥·Ñ¶¨ÅºO K≥OkO^ŒO>Ë HÍ~°}O
^•x J[=∂~Ú+‘ ã¨iQÍ ÖË^Œx J~°úO. "≥Ú`«ÎO ^Àëê~ÀѨ}
qKå~°}Å∞ f~°∞ÊÅ∞ - J|^•úÅÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç#q.
=∞„^•ã¨∞ ~å„+¨ìOÖ’x
L`«Î~° ^ŒH˜Δ} „áêO`åÅÖ’x _≥ÖÏì Ѩ#∞Å∞
HÍ@<£ WOHÍ D q^èŒOQÍ K≥áêÊ_»∞. ''_≥ÖÏì Ѩ#∞Å#∞
`ÕeHõQÍ fã¨∞H˘#fl H˜O^Œ ~å[ºHÍ~°º^Œi≈, "≥·Ñ¶¨ÖϺÅ∞QÍ
z„uOz# >ˇÿ=Úû k#Ѩ„uHõÅ q+¨Ü«∂xH˜ =zÛ, W`«ˆ~¡
=∞<åfl~À K«∂^•ÌO. "≥∂xÜ«∞~ü qeÜ«∞"£∞û >ˇÿ"£∞ûH˜ „"åã≤#
ÖËYÖ’ 'ÃÑx<£ã¨∞ÖÏ, =∞„^•ã¨∞, ^ŒH˜Δ} WO_çÜ«∂ Ô~·Å∞ =∂~åæ
ÅÖ’ „Ѩܫ∂}˜ã¨∞Î#flѨC_»∞ HõxÑ≤OKÕ á⁄_ç Éèí∂=ÚÅ`À áÈeÛ
K«∂ã≤#ѨC_»∞ QÀ^•=i, Hõ$ëê‚ HÍ"Õi #^Œ∞Å h\˜ áê~°∞^ŒÅ
=º=ã¨÷ =Å# `«_çã≤# Éèí∂=ÚÅ∞ Hõà◊Hõà◊ÖÏ_»∂Î HõxÑ≤™êÎ~Ú.
„a\˜+π ѨiáêÅ#x Jã¨Ç≤ϺOK«∞ H˘<Õ"å~°∞ ‰õÄ_® WOˆH „ѨÉèí∞
`«fi=¸, WO_çÜ«∂ Éèí∂=ÚÅH˜ JO`«ÖÏ ™ê~°=O`«=Ú KÕã≤
„ѨÜ∂≥ [<åÅ∞ KÕ‰Äõ ~°ÛÖË^∞Œ Jx XѨC‰õΩO\Ï~°∞— Jx „"å™ê_»∞.
„H˜Ok ~å[ºHÍ~°º^Œi≈ `«# LѨ<åºã¨OÖ’ HÍx, =∞~ÀKÀ@
HÍx, Hõ~°∞=Ù QÆ∞iOz XHõ¯ =∂@ J#ÖË^Œ∞. Hõ~°∞=Ù QÆ∞iOz
JkèHÍiHõOQÍ KÕã≤# q=~°}Ö’ D Q˘Ñ¨Ê „ѨÜ≥∂[# HÍ~°‰õΩ
Öˇ·# Ѩ#∞Å =Å# ~å„ëêìxH˜ X#QÆ∂_ç# "Õ∞Å∞Å QÆ∞iOz
XHõ =ÚHͯ ÖË^Œ∞. J"Õ ÖËHõáÈ`Õ „ѨÉèí∞`«fiO =∞iO`«=Úxy
áÈÜÕ∞k. D Éèí∂=ÚÅ∞, H˘xfl"ÕÅ @#∞flÅ PǨ~° ^è•<åºÅx
ѨHõ¯ „áêO`åÅH˜=fi@O áÈ~Ú, ^•x |^Œ∞Å∞, x"å~°} g∞^Œ
P^è•~°Ñ¨_ç# [<åÉèÏH˜ =∞~À 50 ÅHõΔÅ [<åxfl J^Œ#OQÍ
KÕiÛ LO>Ë „ѨÉèí∞`«fiO P WHõ¯@∞ìx `«@∞ìHÀÖËHõáÈÜÕ∞k. Wk
K≥Ñʨ HõáÈ=@O, P q=~°}Å#∞ Jã¨`åºÅ∞QÍ KÕãO≤ k.P Ѩ#∞Å
QÆ∞iOz "å\˜ #∞Oz Åaú á⁄Ok# Ô~·`«∞Å∞ KÕã≤# z„`«} D
H˜Okk. u~°∞K«∞<åѨe¡ Ô~·`«∞Å∞ QÆ`« #=O|~ü 13# ~å„+¨ì
ѨiáêʼnõΩ_»∞ #∞^ÕtÌ Oz K≥ÑÊ≤ #k ''D u~°∞K«∞<åѨeÖ¡ ’ HÔ ÃÑ<ì £
HÍ@<£ ™êkèOz# "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ [Å`«O„`« *Ï˝# q[Ü«∞O
LOk. Q˘Ñ¨Ê (=∞Ǩ) P#Hõ@ì, „áêp# ™ê÷xHõ tÅ∞ÊÅ∞ KÕ`«
xi‡OѨ|_ç# =∞#O QÆ=∞xOK«^QŒ ,æÆ Q˘Ñ¨Ê Hõ@_ì O» . "åi ™êOˆH
uHõ *Ï˝<åxH˜ x^Œ~°≈#O. Jk K«∂ã≤ ÔHÃÑì<£ HÍ@<£ H˘Öˇ~°∂<£
h\˜x xÜ«∞O„uOKÕ ~åu J_»∞H¤ @ õ ì ~°∂ѨHÅõ Ê# ^è~·≥ º° O`À KÕã,≤
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
^•xfl xi‡OKå_»∞. ^•x`ÀHÍ"Õi U_®k U_®kH˜ `«Ñʨ xã¨iQÍ
ZO_çáÈ_®xfl JiHõ\Ïì_»∞. ^•x q[Ü«∞=O`«"≥∞ÿ# Ѷ¨e`«O`À
P WOlh~°∞ J_»¤Hõ@ì xi‡OK«^ŒÅ∞K«∞H˘#fl ã¨÷ÅO =^ŒÌ 5 "≥∞ÿà◊§
"≥_»Å∞Ê#fl QÀ^•=ix J^Õ q^èŒOQÍ#∞ JO`«HõO>Ë Q˘Ñ¨Ê Ѷ¨e
`åÅ`À#∞ |OkèOKå_»∞. `«~°∞"å`« D _≥ÖÏì h\˜ áê~°∞^ŒÅ
=º=ã¨÷x Hõ$ëê‚, ÃÑ<åfl #^Œ∞ÅHõ^Õ ~å„+¨ìOÖ’#∞, =∞Ǩ#k,
â’} #^Œ∞ÅH˜ ɡOQÍÖòÖ’#∞, ^ÀPÉòÖ’ QÆOQÍHÍÅ∞=H˜ =iÎOѨ
KÕÜ∞« |_çOk. D Hõ@_ì ®Å =Å¡ P Éè∂í =ÚÅ∞ ™ê~°=O`«=ÚÅ∞
ã¨OѨ<åflÅ∞ JÜ«∂º~Ú. P q^èŒOQÍ Jq P ѨHõ¯ ~å„ëêìÅ∞
‰õÄ_® =∞m§ =∞m§ =KÕÛ J<å=$+¨μìÅ #∞Oz ~°H˜ΔOѨ|_®¤~Ú.
D q^èOŒ QÍ "å\˜`À ÉÏQÍ J#∞|O^èOŒ L#fl"å~°∞ J#∞H˘<åfl~°∞.
P Ô~·`«∞Å∞, XHõ¯ u~°∞K«∞<åѨe¡ lÖÏ¡H˜ ã¨O|OkèOz#^Õ
J~Ú# qã‘Î~°‚"≥∞ÿ# Ü≥∂[#Å#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«=∞x ~å„+¨ì
áêʼnõΩ_çÃÑ· XuÎ_ç `≥KåÛ~°∞. JO^Œ∞Ö’ XHõ^•xH˜ ã¨O=`«û~åÅ
„H˜`«O `å"Õ∞ K«O^•eKåÛ=∞<åfl~°∞. J@∞=O\˜ Ѩiã≤÷`«∞
Å∞#flѨC_»∞, „ѨÉèí∞`«fiO hi=fi\ÏxH˜ ã≤^ŒúѨ_»∞Î<åfl, Ô~·`«∞Å∞
h~°∞ "å_»∞HÀ_®xH˜ =ºuˆ~‰õΩÅx, „Ѩ[ÅH˜ #=∞‡K«∂ѨÙ`«∞<åfl~°∞.
~Ô `· ∞« Å∞ `«=∞ =∂@ÅH© q^è"Œ ∞≥ #ÿ =ÚyOѨÙxKåÛ~°∞. ''D Ü≥∂[
#Åhfl `«=∞ q#Ü«∞ѨÓ~°fiHõ"∞≥ #ÿ JOK«<åÖ’ Éè∂í =ÚÅH˜ ™ê~°O,
ã¨OѨ^Œ `≥zÛÃÑ_®Î~Ú. Jq J<å=$+≤ìH˜ `«~°∞K«∞QÍ QÆ∞~“`«∂
L<åfl~Ú. „Ѩã¨∞÷`«Ñ¨Ù Hõ~°∞=Ù JO^Œ∞Ö’#∞ |ǨïQÆ_»∞¤k.——
WOw¡+¨μ [<åxH˜ H˘kÌQÍ ‰õÄ_® g\˜ QÆ∞iOz g\˜ Ѷ¨e
`åÅ QÆ∞iOz-™ê÷x‰õΩÅ∞ "å\˜ QÆ∞iOz U=∞#∞‰õΩO@∞ <åfl~°#fl
^•x QÆ∞iOz-ãÔ̈~·# J=QÍǨÏ# ÖË^Œ∞. "åi J=QÍǨÏ# ã¨`«º
=ºuˆ~HõO. g\˜ QÆ∞iOz "åiH˜ JO^Œ∞`«∞#fl ã¨=∂Kå~°O `«ÑC¨ .
„ѨÉ∞íè =ÙÅ∞ N „ɡ@· ∞x ''L`åûǨÏ=O`«∞Å∞ J~Ú# WO[h~°¡
TǨQÍ<åÅx ã¨=∞iúã¨∞Î<åfl_»∞—— JO@∂ `«Ñ¨C|\Ïì~°∞. D
TǨQÍ<åÅ∞ „ѨÉ∞íè `«fiѨ٠hÅO~°OQÆ∞ ѨÙã¨HÎ ÍÅÖ’x „ѨH@õ #ÖË!
Jq h\˜ áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨÷ Ü≥ÚHõ¯ Jxfl x~å‡}ÏŠѶ¨e`åÅ∞
^Õxfl =^ŒÅ‰õΩO_® WO_çÜ«∂Ö’x Jxfl „áêO`åÅÖ’x 50
ã¨O=`«û~åÅ Ju ‰õΔΩ}‚"≥∞ÿ# PK«~°}ÏÅ #∞Éèí=O. WO^Œ∞Ö’
U xâ◊ÛÜ«∞=Ú WO_çÜ«∂ HÍ~åºÅÜ«∞O "åi QÆ}ÏOHÍÅ ã¨=∞
~°ú# ÖˉõΩO_® KÕã≤#q HÍ=Ù.
WO_çÜ«∂ JO`«\Ï „ѨuáêkOK«|_ç# <ÒHÍÜ«∂# [Å
=∂~åæÅ∞ Ǩq∞Åì<£ „ѨÉèí∞=ÙÅ∞ P q^èŒOQÍ<Õ ã¨~ü.Z. HÍ@<£
103
Ü≥ÚHõ¯ Ju^Œ∞_»∞ÔH·# qK«ÛÅq_≥·# „Ѩ}ÏoHõÅ∞QÍ =i‚Oz,
WO_çÜ«∂ JO`«\Ï 3 HÀ@∞¡ =ºÜ«∞O JÜÕ∞º [Å=∂~°æ x~å‡
}ÏÅ QÆ∞iOz K≥áêÎ~∞° . J~Ú`Õ U q^èOŒ QÍ ^Œ∞_»∞HÔ #· "À qK«ÛÅ
q_ç J~Ú#"À q=iOz XHõ¯=∂@ K≥ѨÊ~°∞.
<Õ#∞ Uk „ѨuáêkOz<å <å "≥Ú`«OÎ ã¨=∂Kå~°O W™êÎ#∞.
^•x=Å¡ U=Ô~·<å ã¨Ô~·# f~°∞Ê W=fiQÆÅ∞QÆ∞`å~°∞. x~°‚Ü«∂xH˜
~åQÆÅ∞QÆ∞`å~°∞. J~Ú`Õ =ÚO^Œ∞~°QÍ D =∂~åæÅ∞ ã≤á¶ê~°ã¨∞
KÕÜ«∞\ÏxH˜ <å‰õΩ ã¨Ç¨ÏHõiOz# ÃÑ^ŒÌÅ QÆ∞iOz K≥áêÎ#∞.
"Õ∞Ü≥∂„ѨÉèí∞=Ù "≥∞ÿÅ∞H˜ 2500 áœO_»∞¡ K˘Ñ¨C# 25
ã¨O=`«û~åÅ „ѨÜ≥∂QÍÅ J#O`«~°O xi‡Oz# `«∂~°∞Ê
WO_çÜ«∂ Ô~·Å∞ =∂~åæxH˜ J#∞|O^èŒOQÍ ~å}© QÆO*ò #∞Oz
ÉÁQÆ∞æ `≥KÕÛ #∂~°∞"≥∞ÿà◊§ ^•"≥∂^Œ~ü (_®=¸_®) HÍÅ∞=
P=â◊ºHõ`«#∞ "≥Ú^Œ\ ˜™êi QÆ∞iÎOKå_»∞. q∞_»flѨÓ~üÖ’ ÉÁQÆ∞æ
^˘iˆH ѨHOΔõ Ö’ P HÍÅ∞= J=ã¨~O° LO_»^xŒ PÜ«∞# J#∞H˘<åfl_»∞.
^•xH˜ HÍ~°}O P ÉÁQÆ∞æ qx=∞Ü«∞O HõÅHõ`åÎÖ’ Hõ#Hõ, q∞_»fl
ѨÓ~ü #∞Oz ÉÁQÆ∞~æ å=@O "≥Ú^ŒÅ=QÍ<Õ =∂<Õã#≤ ^•"≥∂^Œ~ü
HÍÅ∞=, P ÉÁQÆ∞æ xÅ=Å∞ "≥eH˜fÜ«∞@O Py áÈÜ«∂Hõ =∞m§
`≥~°=ÖË^Œ∞. P HÍÅ∞= ~°"å}ÏÖ’ ÉÁQÆ∞æ ~°"å}Ï 1 âß`«O J~Ú
#ѨC_»∞ q∞ye# 99 âß`«O ã¨~°∞‰õΩÅ K«=Hõ ~°"å}ÏH˜ P
HÍÅ∞= J=ã¨~O° LOk. JHõ¯_» "ÕQOÆ =ÚYºO HÍ^Œ∞ ~°"å}ÏH˜
K«=Hõ`«#O (Wk HÍ@<£ "å^Œ#Ö’ =ÚMϺOâ◊O - Hõ=#â◊~°‡).
=∞#H˜ ɡOQÍÖò „ѨÉ∞íè `«fiѨ٠E<£ 1875 Ü≥ÚHõ¯ x~°fiǨÏ}
x"ÕkHõ LOk. Jk QÆOQÍ - Ǩïw¡ =∞^茺 ~°"å}Ï QÆ∞iOz,
WO^Œ∞Ö’ H˘O`«~°nÌ Ô~·Å∞=∂~°æO =Å# `«yæ<å, Z‰õΩ¯= ÉèÏQÆO
WOHÍ [Å=∂~åæÅ`À<Õ =OHõ~°Å∞ u~°∞QÆ∞`«∂ KåÖÏ á⁄_»∞QÆ∞
„ѨÜ∂« }˜OKåeû=zÛ<å ‰õÄ_® [~°∞QÆ∞`ÀOk. `«∂~°∞Ê ÉˇOQÍÅ∞
#∞Oz HõÅHõ`åÎ "≥à¡ı WѨC_»∞#fl [Å=∂~°Oæ , u#fl<≥#· ^•iHõO>Ë
2 ÖËHõ 3 =O^ŒÅ "≥∞àÿ √◊ § JkèHOõ QÍ á⁄_»∞QÆ∞. ^•xH˜ Ѩiëê¯~°O
`«∂~°∞Ê ÉˇOQÍÖò #∞Oz HõÅHõ`åÎH˜ <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ XHõ HÍÅ∞=
`«=fi@"Õ∞-gÖˇ·#O`« u#flQÍ!
=¸_»=k `«∂~°∞Ê WO_çÜ«∂ Ô~·Å∞ =∂~åæxfl QÀÅO_»∞
(QÆOQÍ „|ǨχѨل`«Å ã¨OQÆ=∞ ã¨÷ÅO) H˜ á⁄_çyOK«QÍ<Õ P
Ô~·Å∞ =∂~°æѨ٠WOlh~°∞ NÖˇã‘¡ HõÅHõ`åÎ "åºáê~°∞ÅH© q^èŒOQÍ
„"å™ê_»∞. 'WѨÊ\˜H˜ 12 ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ ã¨Oã¨÷
áÈ\©Ö’ L<åfl Jk JuH˘kÌ ~°"å}Ï ~°nÌx `«# "≥·Ñ¨Ù‰õΩ uѨC
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
H˘Ok. KåÖÏ ÉèÏQÆO WOHÍ #n ([Å) =∂~°æOÖ’<Õ ~°"å}Ï
J=Ù`ÀOk. J^Õ HÍÅ∞= x~å‡}ÏxH˜ J_»∞¤ K≥Ñʨ _®xH˜ gÅ=x
"å^Œ#! `«∂~°∞Ê ~°nÌ D ~ÀA# ã¨O=`«û~åxH˜ 19 ÅHõΔÅ
@#∞flÅ∞ WOHÍ Jk `«fii`«QÆux ÃÑ~°∞QÆ∞`ÀOk. @#∞flH˜ J~°ú
„H“#∞ (4 „H“#∞¡´1 áœO_»∞) K˘Ñ¨C# ã¨∞OHõO =ã¨∂Å∞ KÕã<≤ å
ã¨O=`«û~åxH˜ 2 ÅHõΔÅ 40 "ÕÅ áœO_»¡ P^•Ü«∞O LO@∞Ok.
^•x x~å‡}ÏxH˜ ã¨iѨ_ÕO`« P^•Ü«∞O. ^•xÃÑ· 20 ÅHõΔÅ
ÃÑ@∞ì|_çH˜ 11 âß`«O "≥#H˜¯ =ã¨∞ÎOk. ѨtÛ=∂xH˜ L#fl
~°nÌx QÆ}#Ö’H˜ fã¨∞‰õΩO>Ë P^•Ü«∞O |Ǩïâß Ô~\˜ìOѨÙ
J=Ù`«∞Ok. 3 +≤e¡OQÆ∞ 6 ÃÑhflÅ∞ @#∞flH˜, ã¨∞OHÍxH˜ QÍ#∞,
~°"å}ÏH˜ QÍ#∞ fã¨∞‰õΩO>Ë `«∂~°∞Ê ~°"å}Ï g∞^Õ ã¨O=`«û~åxH˜
WѨC_»∞ Ô~·Å∞, Pqi Ѩ_»=, ~°Ç¨Ï^•i Ѩ_»=Å g∞^Œ ÃÑ>Ëì
Y~°∞ÛÖ’ 8 ÅHõÅΔ 40 "ÕÅ áœO_»∞¡ P^• J=Ù`«∞Ok.P q^èOŒ QÍ
=∞~À ^Œ∞_»∞‰õΩ qK«ÛÅq_ç WOlh~°∞, 40 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ Y~°∞Û
ÃÑ\˜ì 12 ã¨O=`«û~åÅ∞ „ѨÜ≥∂QÆO KÕã≤# Ô~·Å∞ =∂~åæxH˜
|^Œ∞Å∞QÍ 135"≥∞àÿ §◊ HÍÅ∞= 20 ÅHõÅΔ Y~°∞Û`À xi‡¿ãÎ ^•xÃÑ·
P^•Ü«∞O, `«∂~°∞Ê Ñ¨_»=∞~°Å ~°"å}ÏH˜ HõeÑ≤ 22 âß`«O
=ã¨∞ÎO^Œx, HõÅHõ`åÎH˜ U\˜H˜ 17 ÅHõΔÅ 50 "ÕÅ áœO_»∞¡ P^•
J=Ù`åÜ«∞x ÖˇHõ¯Å∞ Hõ\Ïì_»∞! D ÖˇHõ¯Å∞ „Ѩã¨∞Î`«O L#fl
Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡ ~°"å}Ï ~°nÌ ÃÑ~°QÆ@O, „Ѩܫ∂}HÍÅO, Y~°∞ÛÅ∞
`«QÆæ@O ÖˇHõ¯Ö’H˜ fã¨∞HÀ‰õΩO_® "Õã≤#q. 420 "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°O
#kÖ’ „Ѩܫ∂}˜OK«\ÏxH˜ 6 "å~åÅ∞ Ѩ_ÀÎOk. ~°nÌÖ’ KåÖÏ
ÉèÏQÆO P q^èŒOQÍ<Õ „Ѩܫ∂}˜™ÈÎOk.— ÃÑ·# K≥Ñ≤Ê# =ÚQÆ∞æ~°∞
"åi (P`«‡) ã¨O`å#O J~Ú# Ô~·Å∞ =∂~åæÅx HÍ^Œx QÆ}ÏO
HÍeKåÛ~°∞. <Õ#∞ D HÍÅ∞=x 1858Ö’ ã≤á¶ê~°ã¨∞ KÕ™ê#∞.
HÍÅ∞= xi‡OK«Hõ, D ~ÀAH˜ =zÛ# #+¨ìO 2 HÀ@∞¡ áœO_»∞¡.
xi‡Oz# Ô~·Å∞ =∂~°æOÖ’#∞ 40 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ #+¨ìáÈÜ«∂O.
Wk Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊O c^ŒQÍ ZO^Œ∞‰õΩO^À H˘O`« ã¨∂K«#
Wã¨∞ÎOk. XˆH XHõ 135 "≥∞ÿà◊§ =∂~°æOÖ’ 2 HÀ@¡ 40 ÅHõΔÅ
áœO_»∞¡ #+¨ìáÈ`«∂ LO\ÏO. WѨC_»∞ #k g∞^Œ∞QÍ ~°"å}Ï
J=Ù`«∞#fl 90 âß`«O ~°"å}Ï ÖˇHõ¯Ö’H˜ fã¨∞H˘O>Ë #+¨ìO
ZO`«? HõÅHõ`åÎ #∞Oz (`«∂~°∞Ê ÉˇOQÍÅ∞H˜, QÀÅO_»∂H˜)
"≥à◊√Î#fl Ô~O_»∞ =∂~åæÅ QÆ∞iOz K≥ѨCH˘#flk, Jxfl =ÚYº
=∂~åæÅH© =iÎã¨∞ÎOk. JO>Ë ^Œ∞_»∞‰õΩ J~Ú# qK«Ûeq_≥·#
"å_»∞ WO_çÜ«∂ q+¨Ü«∞OÖ’ <Õ<˘Hõ¯_ç<Õ HÍ^Œ∞! (HÍ@<£ H˘xfl
KÀ@¡ =ºOQͺxfl "å_»∂Î LO\Ï_»∞ - Hõ=#â◊~°‡).
104
 Ô~·Å∞ =∂~åæÅH˜ ã¨=∂O`«~°OQÍ "≥àı¡ HÍÅ∞=Å∞
''"≥Ú`«ÎO L`«Î~°, ѨtÛ=∞, ^ŒH˜Δ} ѨtÛ=∞ Ô~·Å∞ =∂~åæÅhfl
fã¨∞H˘O>Ë Pqi Ѩ_»= ~°"å}Ï ÖËHõ ǨÏw¡, QÆOQÆÅ =∞^茺#
7 HÀ@¡ áœO_»∞¡. „Ѩã¨∞÷`« ~°"å}ÏÃÑ· #+¨ìáÈ`«∞#fl@∞ì J#∞HÀ
=K«∞Û. ã¨Ô~·# ~°"å}Ï ™œHõ~°ºO ÖËHõ `«yæ# ~°"å}Ï ‰õÄ_®
QÆ}#Ö’H˜ fã¨∞H˘O>Ë 10 HÀ@¡ áœO_»∞¡ ÖˇHõ¯ `ÕÅ∞`«∞Ok.
Wk 135 "≥∞ÿà◊§ q+¨Ü«∞OÖ’ ZHõ¯_≥·`Õ H˘O`« HÍÅOQÍ Ô~·Å∞
=∂~°æO #_»∞™ÈÎO^À JHõ¯_ç #+¨ìO. WO_çÜ«∂ "≥Ú`«ÎO g∞^Œ
L#fl Ѩ^Œ∞Å "ÕÅ =ÚYº ~°Ç¨Ï^•~°¡x ѨiQÆ}#Ö’H˜ fã¨∞H˘O>Ë
ZO`« #+¨ìO J~Ú LO@∞Ok? Ô~·Å∞ =∂~åæŠѨ@¡ x|^Œú`«
HõÅ D =ÚQÆ∞æi „ѨHõ@#Å#∞ |\˜ì K«∂¿ãÎ K«=Hõ ~°"å}Ï
=∂~åæÅ#∞ Z=~°∞ `«Ñ¨Ê Ѩ@ìÖË~°∞.——
QÀ^•=i <ÒHÍÜ«∂#O
HÍ@<£ H˘#™êyã¨∞Î<åfl_»∞. ''„ѨÉèí∞=ÙÅ∞ QÀ^•=i <ÒHÍ
Ü«∂#O QÆ∞iOz =∂\Ï¡_∂» Î "≥Ú^Œ@ JOK«<å 80 "ÕÅ áœO_»∞¡
J<åfl~°∞. HÍx L*Ï˚~ÚOÑ¨Ù ÖˇHõ¯# "≥Ú^Œ@ K≥Ñ≤Ê#k 3 ÅHõΔÅ
áœO_»∞¡. Wk WOlh~°∞¡ "Õ¿ã L*Ï˚~ÚOÑ¨Ù ÖˇHõ¯ HÍ^Œ∞. H˘O`«
HÍH˜ ÖˇHõ¯ (K≥@∞ì g∞^Œ H͉õΩÖˇxfl L<åflÜ≥∂ K≥¿ÑÊ ÖˇHõ¯ -
Hõ=#â◊~‡° )HÍx Jk ã¨~Ô #· ÖˇHˆ ¯ #x `ÕÅ@O XHõ QÆ=∞<å~°›"∞≥ #ÿ
q+¨Ü«∞O. áêuHõ ã¨O=`«û~åÅ „H˜`«O P ™⁄=Ú‡ Hõ#Hõ WzÛ
LO>Ë ã¨iáÈÜÕ∞k. P `«~°∞"å`« ^•xfl <≥=∞‡kQÍ =ºÜ«∞O
KÕÜ«∞@O =Å¡ P (ã¨iáÈx) Ѩiã≤÷u =zÛOk. ^•x K«i„`« U
Ѩx<≥·<å U q^èŒOQÍ KÕÜ«∞‰õÄ_»^À `≥eÜ«∞ K≥ѨÊ\Ïx ‰õΩ#fl
Q˘Ñ¨Ê x~ÀÌ+¨"≥∞ÿ# x^Œ~°≈#O! „Ѩu ã¨O=`«û~°O XHõ ÅHõΔ áœO_»¡
K˘Ñ¨C# 3 ã¨O=`«û~åÅ∞ W=fi@O J<Õk U =ºH˜ÎQÆ`«"≥∞ÿ#
"å}˜[º ã¨Oã¨÷ J~Ú<å KÕã¨∞ÎOk. P q^èŒOQÍ H͉õΩO_® 20
ã¨O=`«û~åÅ∞ z`«ÎO =zÛ#O`« H˘xfl™ê~°∞¡ Z‰õΩ¯= H˘xfl™ê~°∞¡
`«‰õΩ¯=, H˘xfl™ê~°∞¡ Ug∞ ÖˉõΩO_® Wã¨∂Î =zÛ ^•x ÉÏ^茺`«
=Ç≤ÏOz# WOlh~°∞H˜ ZѨC_»∞ ZO`« W™êÎ~À `≥eÜ«∞‰õΩO_®
KÕ™êÎ~°∞. XHÀ™êi U ÃÇÏK«ÛiHõ ÖˉõΩO_® Ѩ#∞Å∞ P¿ÑÜ«∞@O
=Å¡ ZO`À ^Œ∂~°O #∞Oz áÈQÆ∞ KÕã¨∞‰õΩ =zÛ# Ѩx"åiH˜
W"åfieû# Éèí`«ºO W=fi‰õΩO_®, "åi #=∞‡HÍxfl ѨÓiÎQÍ
áÈQ˘@∞ì‰Ωõ <ÕÖÏ Ñ¨OÑ≤Oz "Õã≤ =∞m§ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ѨC_»∞ J`«ºkèHõ
|`≥Î=ÚÅ`À áȈQã¨∞‰õΩO@∂ ~å=@O [iyOk. XHõ ã¨O^Œ
~°ƒOù Ö’ Ѩx"å~°∞ PHõe`À =∂_çáȉõΩO_® JHõ¯_» LOK«\ÏxH˜
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
‰õΩ^Œ~°Hõ WOlh~°∞ "åix ѨOÑ≤Oz "ÕÜ«∂eû# ã≤÷uÖ’H˜ <≥\ ˜ì
"ÕÜ«∞|_®¤_»∞.
WÖÏ¡ 20 ã¨O=`«û~åÅ áê@∞ Ѩx ™êQÆ∞`«∂ áÈ`«∂ LO>Ë
_»|∞ƒ qÅ∞= "≥Ú^Œ@ JOK«<åÅ∞ "Õã≤# ã¨=∞Ü«∞OÖ’ L#fl
qÅ∞=Ö’ ã¨QÍxH˜ Ѩ_çáÈ~ÚOk. HõÖ’<≥Öò ¿ÇÏQ∑ J<Õ Q˘Ñ¨Ê
WOlh~°∞ Ü≥ÚHõ¯ „â◊=∞ =º~°Oú J~ÚáÈ~ÚOk. XHõ WOlh~°∞
XHõ ѨxH˜ „ѨuáêkOz#ѨC_»∞ Jk J`«ºO`« ã¨=∞~°=ú O`«OQÍ
x~°fiÇ≤ÏOK«|_»∞`«∞O^Œx J#∞HÀ_»∞. WO`« Pâ◊Û~°ºHõ~°"≥∞ÿ#
x~°fiǨÏ}Ö’ Ü«∞^•~°úOQÍ Y~°Û~ÚOk, 7 ÅHõΔÅ∞ áœO_»∞¡ Jx
„ѨÉèí∞=ÙÅ<åfl~°∞. D _»|∞ƒÖ’ Ô~O_À J_»∞¤=~°‰õΩ 400 "≥∞ÿà◊§
^Œ∂~°O Ѩx™êyOk. D _»|∞ƒ UO ™êkèOzOk? 400 "≥∞ÿà◊§
~°"å}Ïx "≥∞ÿÅ∞H˜ 2 "ÕÅ áœO_»¡ =ºÜ«∞O`À ™êkèOzOk.
Jk @#∞flH˜ 1/2 ÃÑhfl K˘Ñ¨C# ~°"å}Ï KÕã¨∞ÎOk. Ô~·Å∞
=∂~åæÅ∞ "≥∞ÿÅ∞H˜ 25 "ÕÅ #∞Oz 9 "ÕÅ ^•HÍ Y~°Û=Ù`«∞Ok.
P =∂~°æOÖ’ 1 @#∞fl ~°"å}ÏH˜ 1 ÃÑhfl =ºÜ«∞O J=Ù`«∞Ok.
h~°∞ xÅ= KÕÜ«∞QÆey`Õ Ñ¨_»= ~°"å}Ï „Ѩã¨∞÷`«O L#fl
^•xHõO>Ë =ÚO^Œ∞ =ÚO^Œ∞ WOHÍ `«QÆæ=K«∞Û. h~°∞ xÅ∞=
KÕÜ«∞ÖËHõáÈ`Õ h\˜ ~°"å}Ï ã¨O=`«û~åxH˜ 7 #∞Oz 8 <≥ÅÅ∞
=∂„`«"Õ∞ gÅ=Ù`«∞Ok. HÍx Jk JѨÊ\˜H© KåÖÏ qÅ∞"≥·#^Õ!
Wk WO_çÜ«∂Ö’ Ju ÖÏÉèíHõ~°"≥∞ÿ# HÍ~°ºO-ѨÓ~°Î~Ú
LO>Ë. <åQÆѨÓ~°∞ lÖÏ¡ „ѨѨOKåxH˜ `≥~°=|_Õk. WѨC_»∞
Jk Éèí∂=∂~°æѨ٠~°"å}Ï ÉèÏQÆO =Å# XO@iQÍ K«K«∞Û Ñ¨_ç
LOk (J#∞|O^èŒO 1 K«∂_»O_ç). =∞^茺 Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ ~å„+¨ìO
q∞QÆ`å HÀ™êÎ lÖÏ¡`À HõÅ∞Ѩ|_ç „Ñ¨Ñ¨OK« qѨ}˜ g^èŒ∞Å∞
JO^Œ∞ ÉÏ@∞Ö’H˜ =KÕÛ =~°‰õΩ, Jk ^•x „Ѩã¨∞÷`« Ѩiã≤÷`«∞Å
#∞O_ç L^ŒÌiOѨ|_»^Œ∞.
P„¿ãìeÜ«∂Ö’ Q˘„Ô~Å∞ +≤e¡OQÆ∞ H˘Hõ\ ˜K˘Ñ¨C J=Ú‡`«∞#fl
~ÀAÖ’¡ "å\˜ ~°"å}Ï q+¨Ü«∞OÖ’ XHõ`«#∞ `≥eq „Ѩ^Œi≈Oz
"å\˜ H˘=Ùfi#∞ ("å\˜HõO>Ë) ã¨∞ÅÉèíOQÍ ZQÆ∞=∞u KÕÜ«∞@O
"≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\Ïì_»∞. ^•O`À Q˘„Ô~ Ys^Œ∞ 8 +≤e¡OQÆ∞ÅH˜ ÃÑi
yOk. JO>Ë q^Õj qѨ}˜ g^è∞Œ ÅH˜ ã¨~‰° Ωõ Å∞ KÕ~Û° QÆÅQÆ@OÖ’
XHõ ^Õâ◊Ѩ٠ѨuÎ, QÀ^èŒ∞=∞, #∂<≥ yO[Å∞ Hõ#Hõ K«=HõQÍ
HÀ™êÎ lÖÏ¡ÅH˜ KÕ~"° Ü
Õ ∞« QÆey`Õ, JHõ¯_» #∞Oz LѨC, aÜ«∞ºO,
WOQÆ¡O_»∞ #∞Oz kQÆ∞=∞u JÜÕ∞º ã¨~°∞‰õΩÅ∞ P _»|∞ƒ`À
H˘#∞QÀÅ∞ KÕÜ«∞QÆÅ∞QÆ∞`«∞Ok. WѨC_»∞ P ~å„+¨ìO P HÍã¨Î
q∞ye# Ѩx ÉèÏQÆO ѨÓiÎ HÍ=@O HÀã¨O Z^Œ∞~°∞K«∂™ÈÎOk.——
105
 Xi™êû, `«∞OQÆÉèí„^Œ Ѩ#∞Å∞ HÍ~°}O, ~Ô `· ∞« Å |∞∞}ÉèÏ~°O. "åi JѨCÅ∞, „ѨÉ∞íè `«fiO U~åÊ@∞
''„ѨÉèí∞=ÙÅ∞ Xi™êû Ѩ#∞Å QÆ∞iOz =∂\Ï¡_®~°∞. Jq KÕã≤# h\˜ áê~°∞^ŒÅ`À "åi ã¨O|O^èŒO áê`«|_ç# H˘nÌ
`«∞OQÆÉèí„^Œ Ѩ#∞ÅÖÏO\˜"Õ. HÍHõáÈ`Õ JHõ¯_ç ÉèíÜ«∞OHõ~°"≥∞ÿ# ÃÑ~°Q@Æ O, =∞#H˜ J#O`«"∞≥ #ÿ ^Œ∞óMÏxflHõeyã¨∞OÎ k. „Ѩã∞¨ `Î O«
[q∞O^•s =º=ã¨÷ Ѩiã≤`÷ ∞« Å#∞ =∞iO`« f„= ѨizOk. JHõ¯_» Ѩijeã¨∞#Î fl ã¨O=`«û~åxfl q∞#Ǩ~Ú¿ã,Î HÍÅ∞=Å`ÀU~åÊ>ˇ#ÿ
‰õÄ_® Ѩ#∞Å∞, Ѩ#∞Å∞QÍ Ñ¨Ó~°Î~Ú#"Õ. ^•x "≥·Ñ¶¨ÅºO JO`å h\˜ áê~°∞^ŒÅ =Å¡ L`«ÊuÎ 240 áœO_»∞¡ #∞Oz 400 áœO_»¡
h\˜x P^•Ü«∞ x~°fiǨÏ}Ö’x TÇ≤ÏOK«_®xH˜ gÖË¡x K≥_»∞ (^Œ„=º~åt)H˜ ÃÑiyOk. (8 +≤e¡OQÆ∞Å qÅ∞=). J~Ú`Õ ^•x
=Å#, u~°ã¯¨ iOK«@OÖ’<Õ! P Ѩ#∞ÅH˜ Ü«∞Hõ~åxH˜ 3 áœO_»∞¡ =Å¡ h~°∞ "å_»∞‰õΩ#fl "åiH˜ XiyO^Õg∞ ÖË^Œ∞. Jk =∞Ǩ
<ÒHÍÜ«∂<åxH˜ J#∞=ÙQÍ KÕÜ«∞\ÏxH˜ Y~°Û~ÚOk. [#∞Å ÉÁHõ¯™êÅ∞ ã¨=∞Ü«∂xH˜ xOѨ_®xH˜ ã¨iáÈ`«∞Ok.
h\˜ tã¨∞Î K≥e¡OKåÅO>Ë "å~°∞ JѨC KÕÜ«∂eûO^Õ, P JkèHõ
(h\˜ áê~°∞^ŒÅÔH· xi‡Oz# HÍÅ∞=Å∞ <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ ѨO@, HÍÅ∞= xi‡OK«\ÏxÔH·# „ѨÉèí∞`«fiѨ٠JѨC f~°Û_®xH˜
‰õÄ_® J#∞=ÙQÍ LO_®ÅO>Ë 1) "å\˜ Ö’`«∞ ã¨iѨ_ç #O`«QÍ "å_»|_ç`Õ, ѨO@Ö’ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ â◊√„ÉèíOQÍ ã¨iáÈ`«∞Ok. J^Õ
LO_®e. 2) „Ѩ"åÇ¨Ï "ÕQÆO XHõ Ѩiq∞u ^•@~å^Œ∞. ^•\˜`Õ h\˜x "å_»∞H˘#flO^Œ∞‰õΩ tã¨∞Î Hõ@ì=∞O>Ë Ô~·`«∞ `«# ã≤÷uH˜
Z^Œ∞~°∞ „Ѩܫ∂}O Hõ+¨ìO† "åÅ∞ „Ѩܫ∂}O „Ѩ=∂^ŒHõ~°O 3) HÍÅ∞=x `«ÑC¨ Ѩ_®Î_∞» . W^Õ Ñ¨iã≤u÷ =∞„^•ã¨∞Ö’ LO_ç LO>Ë,
~Ô O_»∞ „Ѩ"åǨÅ∞ Hõe¿ã KÀ@ ~Ô O_çO\˜ h\˜ =∞\ÏìÅ`À `Õ_® ZHõ¯_≥`· Õ 15, 21,87 âß`«O L`«ÊuÎ J~ÚO^À, P ~å„+¨Oì ‰õÄ_®
LO>Ë ÖωõΩÅ∞ J#|_Õ h\˜ Hõ@ì_»∞Å∞ J=ã¨~°=∞ø`å~Ú - ѨÓiÎ "≥·Ñ¶¨ÅºO K«q K«∂¿ãk. =ÚYº WOlh~°∞ =∞~À "≥·Ñ¨Ù D
Hõ=#â◊~°‡.) q^èOŒ QÍ JO\Ï_»∞. ''Xi™êûÖ’x QÆ}ÏOHÍÅ∞, h\˜ "å_»HOõ , h\˜
WѨÊ\˜Hˆ h\˜ ~°"å}Ï ~°nÌ ZO`« ÃÑiyO^ŒO>Ë Jk Jã¨Å∞ áê~°∞^ŒÅ Ü≥ÚHõ¯ h~°∞ =Å# H˘O`«, =~å¬ÉèÏ=O =Å# =∞i
g∞k =_ô¤H˜ ã¨iáÈ`ÀOk. WHõ¯_» ‰õÄ_® Z<Àfl „Ѩ}ÏoHõÅ#∞ H˘O`«, Ô~·`«∞Å∞ Jxfl |∞∞`«∞=ÙÅÖ’ HÍÅ∞= h~°∞ LѨÜ≥∂QÆO
„|+¨μì Ѩ\Oì˜ z# `«ÑC¨ _»∞ á⁄^Œ∞Ѩ٠q^è•#"Õ∞ HÍ~°}O. HõÅHõ`åÎH˜
J~°úO KÕã¨∞HÀ=@O =Å# =∞iO`« ÃÑiyO^Œx K«∂Ñ≤™êÎ~Ú.——
Hõ@H± =∞^茺 XHõ 80 "≥∞ÿà◊¡ á⁄_»∞QÆ∞ ѨÓiÎ KÕÜ«∞|_»HõáÈ=@O JO^Œ∞KÕ`« WHõ¯_» ‰õÄ_® D W|ƒO^Œ∞Å#∞ ^•\ÏÎÜ«∞x
=Å# =∞# ~°"å}Ï LO_®eû# ^•O\’¡ J~Ú^Œ= =O`«∞ J#∞HÀ=K«∞Û. J~Ú`Õ Xi™êû `«∞OQÆÉèí„^Œ "≥·Ñ¶¨ÖϺÅ∞ W|ƒO
LOk. J@∞=O\˜ Jã¨OѨÓ~°‚`Õ Ô~·Å∞=∂~°æOÖ’ q∞yeáÈ~Ú ^Œ∞Å∞ (ã¨~°fi) ™ê^è•~°}OQÍ ÉèÏqOK«~å^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë Jk
LO>Ë Uq∞\˜ J=Ù`«∞Ok? U =º=ã¨÷ J~Ú<å U=∞ø`«∞Ok? ã¨`«ºO HÍ^Œ∞.——
[g∞O^•s =º=ã¨÷ D Ѩ#∞ÅH˜ XHõ Q˘Ñ¨Ê W|ƒOk HÍx h\˜ áê~°∞^ŒÅ‰õΩ#fl Jxfl =#~°∞Å#∞Oz h~°∞
`≥e"≥·# L`åûÇ¨Ï Ñ¨Ói`«"≥∞ÿ# â◊H˜Î=O`«∞Å∞, P W|ƒOkÖ’Oz "å_»∞H˘O@∞<åfl=∂?
|Ü«∞@Ѩ_Õ =∂~°æO PÖ’z™êÎ~°∞. HÍx x~°fiǨÏ} Ö’áêÅx
=∞m§ „ѨÉèí∞=ÙÅO\Ï~°∞, ''=∞„^•ã¨∞Ö’, J#∞Éèí=O #∞Oz
Ѩ#∞ňH JO@ Hõ@ì_»O Ü«∞^•~åúxfl =„H©HõiOK«@"Õ∞. `«Ñ¨CQÍ
Uq∞ QÆ=∞xOK«=K«ÛO>Ë, K≥~°∞=ÙÅ∞, HÍÅ∞=Å∞ ѨÓiÎQÍ
z„uOK«@"Õ∞! JHõ¯_ç Ô~·`«∞Åx hÔ~O^≥‰õΩ "å_»∞HÀ~°∞ Jx
"å#g∞^Œ P^è•~°Ñ¨_ç xi‡OK«ÖË=Ú. P ~å„+¨ìO Ö’x =¸_»∞
J_çy`Õ ^•x =Å¡ UO ÖÏÉèíO?
#^Œ∞Å#∞ =∞iO`«QÍ "å_»∞HÀÖË=Ú—— Jx, J@∞=O\˜ =∂@Å∞
=zÛ#^•O\’¡ ã¨QÆO [q∞O^•~°∞H˜, ã¨QÆO JѨCezÛ# J#QÆÅ~°x TÇ≤ÏOK«Ö=Ë Ú. =∞#O QÀ^•=i #∞Oz 800 HÀ@¡
"åà◊§Hˆ áÈ`«∞Ok, Jx KåÖÏ™ê~°∞¡ ["å|∞ K≥áêÎ~∞° . ZѨÊ\˜HÔ #· Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ∞ „QÆÇ≤Ïã¨∞Î<åflO. J~Ú`Õ Jk ã¨=Ú„^ŒOÖ’H˜ q_»∞
XHõ KåHõK«HõºOQÆÅ ~å„+¨ì áêʼnõΩ_»∞ ^•x ã¨ik^Œ∞Ì`å_»x ^ŒÅ KÕ¿ã h~°∞, 20000 HÀ@¡ Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ∞. JO>Ë "å_»∞ H˘O
PtOK«@O `«Ñ¨Ê ^•xH˜ =∞# =^ŒÌ ã¨=∂^è•#O ÖË^Œ∞. @∞#fl ^•xH˜ 25 Ô~@∞¡. 3 HÀ@¡ ZHõ~åÖ’¡ ^•O`À =i ѨO_çO
1877Ö’ XHõ ™ê÷xHõ ã¨Ç¨ Ü«∞ Ѩ~º° "ÕH‰Δõ Ωõ _ç x"ÕkHõ K«∂¿ãÎ K«=K«∞Û. ÖËHõ 4 Ô~@¡ "≥∞@ì ^è•<åºÅ∞ ѨO_çOK«=K«∞Û. Hõ$+¨‚
JHõ¯_ç Ѩiã≤÷`«∞Å∞ZO`« TÇ≤ÏOK«â◊HõºO HÍx"ÀH˘O`« J~°ÌO #∞Oz 50= =O`«∞ ‰õÄ_® fã¨∞HÀ=Ú. =∞i J@∞=O\˜ „ѨHõ
J=Ù`«∞Ok. D „áêO`«O „Hõ"Õ∞Ñ≤ ‰õΩOy áÈ=_®xH˜ =ÚYº @#Hõ~°÷O Uq∞\˜?
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 106
 =∞„^•ã¨∞ 50 ÅHõÅΔ ZHõ~åÅH˜ h~°∞ áê~°∞`ÀOk. JO^Œ∞Ö’
10 HÀ@¡ ZHõ~åÅH˜ h~°∞Ok. K≥~°∞=ÙÅ q+¨Ü«∂xH˜ =¿ãÎ
JO^Œ∞Ö’ Ju H˘kÌ =∂„`«"Õ∞ =∞Oz ã≤÷uÖ’ L<åflÜ«∞x "≥Ú@
K≥ÑC¨ HÀ"åe. KåÖÏ "å\˜x ÃÑ^ŒqÌ KÕÜ∞« =K«∞Û. r=#k #∞Oz
ZѨC_»∂ "ÕÅH˘nÌ HÍÅ∞=ÅH˜ h~°∞ ÃÑ@ì=K«∞Û. WO_çÜ«∂
¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞ (XHõ Ѩ„uHõ) W\©=Å J#flk. =Ú`«∞ÎÑ≤Å¡Üü∞ J<Õ
PÜ«∞# =∞„^•ã¨∞ ~å„+¨ìOÖ’ 26 ã¨O=`«û~åÅ∞ P^•Ü«∞âßY
JkèHÍiQÍ L<åfl_»∞. PÜ«∞# 11 ã¨O=`«û~åÅ∞ L`«~Î ° P~å¯@∞
`åÅ∂HÍÖ’ L<åfl_»∞. PÜ«∞# 1846, 1866 HÍ@HÍÅx
K«∂™ê_»∞. HÍx W\©=e HÍ@HõO ÖÏO\˜k ZѨC_»∞ K«∂_»Ö^Ë ∞Œ
JO\Ï_»∞. PÜ«∞xfl ''J<å=$+≤ì HÍÖÏxH˜ KÕÑ\¨ Ïìeû K«~º° ÅÖ’ h
^Œ$+≤`ì À L`«=Î ∞"≥∞#ÿ q Uq?—— Jx J_çy`Õ PÜ«∞xÖÏ¡ J<åfl_»∞.
''Ô~·`«∞ÅH˜KÕÛ h\˜x "å~°∞ Z‰õΩ¯= ѨO@Å∞ ѨO_çOKÕÖÏ
ÃÑOKåe. K≥~°∞=ÙÅ#∞ ^Œ$_è»OQÍ KÕÜ«∂e. "å\˜x ZšѨC_»∞
=∞Oz ã≤u÷ Ö’ LOKåe. =∞#O Z‰õΩ¯= ÉÏ=Ùefl ^ÕâO◊ JO`«\Ï
`«qfiOKåe. „Ѩu ã¨O=`«û~°O ~Ô O_»∞ ѨO@Å∞ ѨO_çOK«QeÆ y`Õ
^è•#ºO xÅ∞=Å∞ ÃÑ~°∞QÆ∞`å~Ú. D lÖÏ¡Ö’ Ô~O_»∞ ÃÑ^ŒÌ
K≥~°∞=ÙÅ∞<åfl~Ú. D K≥~°∞=ÙÅ∞ KåÖÏ HÍÅOQÍ K«∞@∞ìѨ@¡
Éè∂í =ÚÅH˜ h~°Okã¨∞<Î åfl~Ú. D ã¨O=`«û~°O J<å=$+≤ì =Å#
Jq ZO_çáÈÜ«∂~Ú. P q^èOŒ QÍ Ñ¨Ó~°fiO ZѨC_»∂ [~°QÖÆ ^Ë ∞Œ .
Jq áê`« ѨiáêÅ#Ö’ `«qfiOK«|_ç =∞# áêÅ# ã¨=∞Ü«∞OÖ’
"≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ~°K«|_®¤~Ú. WѨC_»∞ J_»∞¤Hõ@ìÅ∞, P#Hõ@ìÅ∞ Hõ@ì
|_»@O =Å# áêÖÏ~ü #n [ÖÏÅ∞ g\˜H˜ KÕ~∞° ™êÎ~Ú. J~Ú`Õ
áêÖÏ~üÖ’ 1875, 76 ÅÖ’ =~°^ŒÅ∞ ~åHõáÈ=@O =Å# D
K≥~∞° =ÙÅ∞ ZO_çáÈÜ«∂~Ú. D K≥~∞° =ÙÅx |ÅѨi¿ã,Î ^è•<åºxfl
1 ã¨O=`«û~åÅH˜ ã¨iѨ_ÕÖÏ xÅfi KÕÜ«∞@O |^Œ∞Å∞ 2
ã¨O=`«û~åÅH˜ ã¨iѨ_ÕÖÏ xÅfi KÕÜ«∞=K«∞Û. ÃÑ^ŒÌ"Õ H͉õΩO_®
z#fl K≥~°∞=ÙÅÖ’ ‰õÄ_® h~°∞ xÅfi KÕã≤ Ô~O_»∞ ѨO@Å∞
ѨO_çOK«=K«∞Û.
D „Ѩâ◊ã¨Î"≥∞ÿ# K≥~°∞=ÙŠѨ@¡ x~°¡HõΔ ºO „Ѩ^Œi≈OK«@O
=∞# „ѨÉèí∞`«fiO Ü≥ÚHõ¯ Q˘Ñ¨Ê Pâ◊Û~°ºHõ~°=Ú, ^Œ∞óYHõ~°=Ú
J~Ú# q+¨Ü«∞=∞<Õk ã¨`«ºO. K≥Ü«∞º=Åã≤# "å\˜Ö’ „Ѩ^è•#
"≥∞ÿ#q, g\˜ ã≤÷ux qKåiOK«@O, ÃÑ^ŒÌq KÕÜ«∞@O. h~°∞
=kÖËO^Œ∞‰õΩ Hõ@ì ÃÑ·ÉèÏQÆOÖ’ U~°ÊiKÕ á⁄ˆ~¡ K«^Œ#∞ÉèÏQÆO
`«y#O`«QÍ xi‡OK«@O (D q+¨Ü«∞OÖ’ KåÖÏ P#Hõ@ìÅ∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 107
֒ѨÉèí∂~ÚëêìÅ∞) P K≥~°∞=ÙÅH˜ r=#^Œ∞Å h~°∞ =zÛ KÕˆ~ÖÏ
K«∂_»@O (Ju H˘kÌQÍ =∂„`«"Õ∞ P q^èŒOQÍ h\˜x JO^Œ∞
H˘O@∞<åfl~Ú) "ÕÅH˘nÌ JO^Œ∞HÀQÆÅ=Ù). D J`åº=â◊ºHõ~"° ∞≥ #ÿ
Ѩ#∞Å#∞ áœ~°âßY x~°H¡ Δõ ºO KÕÜ∞« @O HõO>Ë Pâ◊Û~°ºHõ~"° ∞≥ #ÿ k
=∞~À\˜ ÖË^Œ∞. Ju z#fl "å\˜x QÆ∞iOz q=iOz# QÆ`«
ã¨O=`«û~°ÑÙ¨ 800 ¿ÑrÅ ~å„+ì̈ x"ÕkHõÖ’ g\˜ QÆ∞iOz (K≥~∞°
=ÙÅ QÆ∞iOz) U q=~åÅ∞ ÖË=Ù. JO>Ë ("åi ^Œ$+≤ìÖ’) g\˜H˜
U „áê=ÚYº`å ÖË^Œ∞.——
q=~°} HÍ=Åã≤# „Ѩ`ÕºHõ „ѨHõ@#Å∞
''„ѨÉèí∞=ÙÅ∞ WOHÍ JO\Ï~°∂, ''ã¨~ü iK«~ü¤ >ˇOѨÙÖò,
=∂QÍ}˜ Éè∂í =ÚÖ’¡ HÍ@HõO J`«ºkèHOõ QÍ LO^Œ#fl q+¨Ü∂« xfl
=∞# ^Œ$+≤ìH˜ `≥™êÎ~°∞.—— nx J~°úO U"≥∞ÿ LO@∞Ok? h\˜ =Å¡
HÍ@HõO ÃÑ~°∞QÆ∞`«O^Œ<å?
PÜ«∞# ^•xH˜ KÕiÛ, ã≤÷~°"≥∞ÿ# h\˜x JOkOKÕ =¸Å
™ê÷<åÅ∞ ÖË#ѨC_»∞ K≥~°∞=ÙÅ∞, HÍÅ∞=Å∞ HÍ@HõO #∞Oz
[<åxfl ~°H˜ΔOK«ÖË=Ù JO\Ï~°∞. JÖÏ¡ J~Ú`Õ J=HÍâ◊O L#fl
KÀ@∞Ö’ J~Ú<å "å\˜x J@∞=O\˜ h\˜ =¸Å ™ê÷<åÅ`À
ZO^Œ∞‰õΩ HõÅѨÖË^Œ∞? ^•x QÆ∞iOz Uq∞ KÕâß~°∞? Ug∞
1
2 ÖË^Œ∞. Wk =∞# „ѨÉèí∞`«fiOÖ’x Ju qKå~°Hõ~°"≥∞ÿ# ֒ѨO.
Ug∞ K≥Ü∞« ºHõáÈ_®xH˜ J^À ™ê‰õΩ JO`Õ! D K≥~∞° =ÙÅ QÆ∞iOz
kQÆ∞= HÍ~°º^Œi≈ K≥Ñ≤Ê# ^•xH˜ L#fl `Õ_® HõO>Ë Z‰õΩ¯=
U=ÚO@∞Ok?
PÜ«∞# h\˜ áê~°∞^ŒÅ, ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ P^•Ü«∂Å QÆ∞iOz
KåÖÏ „ѨH@õ #Å∞ KÕâß~°∞. h\˜ áê~°∞^ŒÅ QÆ∞iOz, N ^è•~üfl@<£
QÆ}ÏOHÍÅ`À H˘`«Î Ѩ#∞Å∞ x~°fiǨÏ} QÆ∞iOz# „ѨHõ@# KÕã≤
L<åfl~°∞. XHõ WO_çÜ«∂ HÍ~åºÅÜ«∂xH˜ K≥Ok#"å_»∞, ѨHõΔ
áê`«O`À Ѷ¨e`åÅ QÆ∞iOz Juâ◊Ü≥∂‰õΩÎÅ∞ K≥Ñ≤Ê LO_»_»∞
Hõ^•! Ju `«‰õΩ¯= „ѨuѶ¨ÅO 4.75 âß`«O Ju Z‰õΩ¯= 40
âß`«O ã¨Q@Æ ∞# 7.5 âß`«O Jx J<åfl_»∞. Wq =∞#O KÕuÖ’H˜
fã¨∞HÀHõ =ÚO^Œ∞ J~Ú# Y~°∞Ûx QÆ}#Ö’xH˜ fã¨∞‰õΩ<åfl
<Õ~°∞QÍ =zÛ# „ѨuѶ¨ÅO. PÜ«∞# U lÖÏ¡Ö’ J~Ú`Õ h\˜
áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞<åflÜ≥∂ JHõ¯_» =zÛ# =∂~°∞ÊÅ QÆ∞iOz
Ug∞ K≥ѨÊ_»∞. ™ê^è•~°} ã¨O=`«û~åÅÖ’x Ѷ¨e`åÅ QÆ∞iOKÕ
=∂\Ï¡_®Î_»∞. nxH˜ [<åÅH˜ ÃÑiy# ã¨OѨ#fl`«, J<å=$+≤ì
HÍÅOÖ’ Hõey# Q˘Ñ¨Ê QÆ}hÜ«∞"≥∞ÿ# Ѷ¨e`åÅ∞ HõÅáêe
JO\Ï_»∞. PÜ«∞# K«=ÔH·# ~°"å}Ï QÆ∞iOz ‰õÄ_® =∂\Ï¡
_®_»∞. =∞#O DÜ«∞# K≥Ñ≤Ê# "å\˜H˜, WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ <Õ#∞
L^ŒÇϨ iOz# WO_çÜ∂« HÍ~åºÅÜ«∂xH˜ K≥Ok# =∞~À =∞x+≤
Ü≥ÚHõ¯ HÍÅ∞= ~°"å}Ï QÆ∞iOz q=~åÅ∞ HõeÑ≤`Õ „ѨÉèí∞=ÙÅ∞
K≥Ñ≤Ê# ^•xH˜ ѨÓiÎQÍ =ºuˆ~Hõ"≥∞ÿ# x~°‚Ü«∂ÅH˜ =™êÎO.
J^Õq∞@O>Ë Ô~·`«∞Å∞ h\˜x ֒ѨÉèí∂~Ú+¨ì"≥∞ÿ# P^•Ü«∞
x~°fiǨÏ} Ѩ^Œúu =Å#, x~åHõiOK«@O =Å#, Hõey#
`å`å¯eHõ"∞≥ #ÿ "≥Ñ· Ũ¶ ºO K«∂Ñ≤# ~Ô O_»∞ Ѩ#∞Å#∞ ѨH¯õ # ÃÑ@ìHõ
áÈ~Ú<å, HÀâßQÍ~°OÖ’ J=ã¨~åxH˜ q∞Oz h\˜ áê~°∞^ŒÅ
=Å# ™⁄=Ú‡ [=∞ J~ÚO^Œ#fl „Ѩ[ÅH˜ KåÖÏ Z‰õΩ¯=QÍ
P^• J~ÚO^Œ#fl x~°‚Ü«∂Å∞. QÀ^•=i Ѩ#∞Å#∞ =∂„`«"Õ∞
fã¨∞H˘<åfl, 1846Ö’Jq "≥Ú^ŒÖ#·ˇ ѨC_»∞ ã¨O=`«û~åxH˜ 3.5
ÅHõΔÅ áœO_»∞¡, 30 ã¨O=`«û~åÅÖ’ 52.5 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡
P^•Ü«∞O =zÛOk. Y~°∞Û 7 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ 3 âß`«O =∞~å
=∞`«∞ÎÅH˜ (2.1 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡) J#∞H˘<åfl =∞~À 3 ÅHõΔÅ
áœO_»∞¡ HõeÑ≤ "≥Ú`«ÎO 10 ÅHõΔÅ∞. q∞QÆ∞Å∞ 42.5 ÅHõΔÅ∞
HÍ^Œ∞ 40 ÅHõΔÅ áœO_Õ¡ J#∞H˘O^•O. Wk =_ô¤ HÍHõ, Hõ~°∞=Ù
=zÛ# HÍÅOÖ’, „áê}~°H}Δõ , Pã≤÷ ~°H}Δõ , P^•Ü«∞O QÆ}#Ö’H˜
fã¨∞HÀ‰õΩO_® (J#∞|O^èOŒ - 2 K«∂_»O_ç). W^Õ ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ
q+¨Ü«∞OÖ’ Y~°∞Û 11.6 HÀ@¡ áœO_»¡H˜ <Õ~°∞ „ѨuѶ¨ÅO 0.45
HÀ@¡ áœO_»∞¡, áÈQÆ∞Ѩ_ç# =_ô¤ 4.5 HÀ@∞¡. JO>Ë 4 âß`«O
Y~°∞Û g∞^Œ, 3 âß`«O Y~°∞ÛH˜ JѨCÅ∞ HõeÑ≤# 16HÀ@¡ áœO_»¡
g∞^Œ, ¿+~°¡ ÃÑ@∞ì|_ç 9.4 HÀ@¡ áœO_»∞¡ (KÕã≤# JѨC 2.2.
HÀ@¡ áœO_»∞¡) JѨC =_ô¤`À Hõeã≤ ÃÑiy 6.7 HÀ@¡~ÚOk.
¿+~°H¡ ˜ 5 âß`«O =_ô¤ K˘Ñ¨C#, =_ôH¤ ˜ 4 âß`«O K˘Ñ¨C#, ÖˇH¯õ "Õ¿ãÎ
ã¨O=`«û~åxH˜ Y*Ï<å #∞Op Hõ\Ïìeû# =_ô¤ 0.75 HÀ@¡ áœO_»∞.¡
WO_çÜ«∂Ö’ ~°"å}ÏH˜ J`«∞º`«Î=∞ ™ê^èŒ<åÅ
QÆ∞iOz# =OK«#
„Ѩ[Å∞, JkèHÍ~°∞Å∞, Q˘Ñ¨Ê Ѷ¨Å=O`«"≥∞ÿ# ~°"å}Ï Pt
ã¨∞Î#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’, HõÅHõ`åÎ ~å„+ì̈ áêʼnõΩ_»∞ "Õ∞Ü≥∂ „ѨÉèí∞=Ù,
N Öˇã‘¡ W`«~°∂¡ D ~°"å}Ï (Ô~·Å∞ =∂~°æO) ZO`«QÍ qѶ¨Å"≥∞ÿO
^ŒO>Ë ^•x ѨHõ¯<Õ HÍÅ∞=Å∞ `«"åfieû# J=ã¨~°O LO^Œx
„ѨH\õ 㘠∞¨ #Î flѨC_»∞, HõÅHõ`åÎ =^ŒÌ 135 "≥∞àÿ §◊ ^Œ∂~åxˆH Ѩ^∞Œ Å∞
ÅHõΔÖ’¡ #+¨ìO =™ÈÎO^Œx ã¨~°à◊"≥∞ÿ# ÖˇHõ¯Å∞ K«∂Ñ≤ã¨∞Î#flѨC_»∞,
D #+¨Oì ~°"å}Ï QÆ∞iOz# ÉèÜ í ∞« OHõ~"° ∞≥ #ÿ "≥∂ã¨O`ÀáÈe¿ã,Î
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 108
U áê\˜k HÍ^Œ∞! g~°∞ K≥Ñ≤Ê# ^•xx ã¨=∞iúã¨∂Î XHõ HõÅHõ`åÎ
"å~åÎѨ„uHõÖ’ D q^èŒ"≥∞ÿ# q=∞~°≈ =zÛOk. ''|∞~ü^•fi<£
x"ÕkHõ g∞^Œ fã¨∞H˘#fl x~°‚Ü«∞OÖ’ q∞_»flѨÓ~ü HÍÅ∞=Å∞
80 "ÕÅ @#∞flÅ aÜ«∞ºO 1876-77 ã¨O=`«û~°OÖ’ ~°"å}Ï
KÕã≤#@∞ì „Ñ¨Hõ@# LOk. nx ѨHõ¯<Õ `«# x~å‡}ÏÅH˜ =zÛ#
ã¨~Ñ° ~¨¶ åÅx ~°"å}Ï =∂~åæÅ∞, =ºuˆ~Hõ Ѩiã≤`÷ ∞« ÅÖ’ KÕÜ∞« @O,
qѶŨ "≥∞#ÿ O^Œ∞# HõÅHõ`åÎH˜ ~°ÇϨ ^•~°¡ g∞^Œ KåÖÏ ÃÑ^ŒÌ "≥Ú`«OÎ Ö’
H˘xáÈ"åeû =zÛOk. WHõ¯_» Ô~O_»∞ <ÒHõÅ ~°"å}Ï =zÛ<å
‰õÄ_® `«=∞ =^ŒÌ‰õΩ =zÛ# ÃÑ^ŒÌ "≥Ú`åÎÅ ã¨~°Ñ¶¨~åx Hõ~°∞=Ù
„áêO`åÅH˜ "≥∂ã¨∞‰õΩáÈQÆeQÍ~Ú. WO_çÜ∂« Ü≥ÚHõ¯ =ÚYº"≥∞#ÿ
~Ô Å· ∞ =∂~°Oæ WHõ¯_», JuÃÑ^ŒÌ JkèHÍ~°∞Å ^Œ$+≤Öì ’ LO_ç ‰õÄ_®
`«# ~°"å}Ï ™ê=∞~åúºxH˜ JÅã¨@ HõeyOKÕ Ñ¨iã≤`÷ ∞« Ö’¡ K«uH˜Å
|_çOk.
Wk, W@∞=O\˜ Z<Àfl „ѨHõ@#Ö’¡, XHõ\ ˜. Wq KÕã≤#
"åàı§ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ#∞ Q˘Ñ¨ÊQÍ ã¨=∞iúOKÕ"å~°∞! Wq Ô~·Å∞
=∂~åæÅ∞ ÉèíiOѨâ◊HõºO HÍx ~°∞ã¨∞=ÚÅ =Å¡ ˆH=ÅO QÆ∞iÎOѨÙ
ÖË#O`« H˘kÌQÍ =zÛ# ã¨~∞° ‰õΩÅ "≥Ú`åÎxfl ‰õÄ_® Jq ~°"å}Ï
KÕÜ∞« @OÖ’ ѨÓiÎQÍ "≥Ñ· Ũ¶ ºO K≥O^Œ@O QÆ∞iOz#q. 1850Ö’
Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ xi‡OK«@O QÆ∞iOz PÖ’zã¨∞Î#flѨC_»∞ D
q^èŒ"≥∞ÿ#q q#Ѩ_»xKÕÛ "å~°∞ HÍ^Œ∞. Wk x*ÏxH˜ XHõ ^Œ∞_»∞
ÔH·#, qK«ÛÅq_≥·#, `«ÅÔH`«∞ÎH˘#fl Ѩx. nxH˜ 16 HÀ@¡ áœO_»∞¡
U z#fl ѨijÅ# ÖˉõΩO_® =ºÜ«∞O KÕâß~°∞. D ~ÀA# L#fl
Ü«∞^•~°ú Ѩiã≤÷`«∞Åx Ô~·Å∞ =∂~åæÅ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ K≥ѨÙÎ#flq,
1850Ö’ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ `«Ñ¨Êxã¨i Ѷ¨e`åÅ∞QÍ q#flqOK«∞
H˘#flq. D<å\˜ _≥sƒ „ѨÉèí∞=Ù P ~ÀAÖ’¡ D qK«ÛÅq_ç
„Ѩ}ÏoHõH˜ =ºuˆ~HõOQÍ `«# Jã¨=∞‡u `≥ÖÏÊ_»∞. PÜ«∞# =∂<
£K≥+¨ì~üÖ’ LѨ<åºã¨OÖ’ D q^èŒOQÍ J<åfl_»∞.
(P ã¨q∞u KÕÜ«∞QÆey# Ju JK«~°}hÜ«∞"≥∞ÿ# Ѩx ~°Ç¨Ï
^•~°∞¡ h\˜ áê~°∞^ŒÅ J<Õ Ô~O_»∞ Q˘Ñ¨Ê JOâßÅ g∞^Œ ã¨=∂
Kå~°O W=fi@O. ~°Ç¨Ï^•~°¡ q+¨Ü«∞OÖ’ WOQÆ¡O_»∞ L^•Ç¨Ï~°}
=Å# `«Ñ¨C^À= =∞#O Ѩ>Ëì „Ñ¨=∂^ŒO LOk. =∞#H˜ Ô~·Å∞
=∂~åæÅ∞ =∞#^Õâ◊OÖ’ KåÖÏ J#∞‰õÄÅOQÍ LO_»@O =Å#
Wq WO_çÜ«∂H˜ ‰õÄ_® J#∞‰õÄÅO J#∞HÀ=K«∞Û. D Ys^≥·#
Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ =∞#O "Õã¨∞HÀHõ =ÚO^Œ∞ =∞#H˜ =∞# qѨs`«
"≥∞#ÿ ~°nHÌ ˜ HÍ=Åã≤# HÍÅ∞=Å∞ ѨÓiÎ =º=ã¨÷ LOk. JO^Œ∞KÕ`«
<Õ#∂, W`«~° f~°∞Ê W=fiQÆÅ J~°∞›Å∂, P =º=ã¨÷ (WO_çÜ∂« Ö’) +≤e¡OQÆ∞Å#∞ H˘O>Ë Jk JHõ¯_çH˜ =KÕÛã¨iH˜ JÜÕ∞º Y~°∞Û 5
XHõ á⁄~°áê@∞ J#∞H˘O\ÏO. H˘kÌ ^Œ∂~åÅH˜ "ÕQÆOQÍ "≥àı§ +≤e¡OQÆ∞Å 4 ÃÑhflÅ∞. JO>Ë ÖÏÉèíO |∞Ã+Öò 1 +≤e¡OQÆ∞. JO>Ë
Ys^≥·# ~°"å}Ï HÍHõ <≥=∞‡kQÍ J~Ú<å, K«=HõQÍ WO_çÜ«∂ QÀ^èŒ∞=∞ "åºáê~°O ÃÑ^ŒÌ Ѩi=∂}ÏÖ’¡ ã≤÷~°OQÍ U~°Ê_»∞`«∞Ok.
JO`«\Ï qã¨ÎiOz# <ÒHÍ Ü«∂#=∂~°æO LO_®e. Wk HÍÅ∞=Å ^•fi~å Uq∞ ™êkèOK«QÆÅ"≥∂ K≥ѨÊ_®xH˜ XHõ
`«∂~°∞Ê WO_çÜ∂« ~Ô Ö· fiË Ü≥ÚHõ¯ XHõ =∂r =ÚYº WOlh~°∞ #=¸<å. WO`«HOõ >Ë WO_çÜ∂« Ö’ _»|∞ƒ ÖÏÉèHí ~õ O° QÍ =ºÜ«∞O
<å ¿ãflÇ≤Ï`«∞_ç`À J<åfl_»∞, (Ô~Å· ∞ =∂~åæÅ∞ WO_çÜ∂« H˜ #ѨÊ=Ù. KÕÜ«∞ÖËO!
Jq U~°Ê~°K«@O á⁄~°áê@∞.) `«HõΔ}O J=ã¨~°"≥∞ÿ# Ѩ#∞Å∞
[iy#^Õ^À Ju =ºÜ«∞O`À [iyáÈ~ÚOk. P _»|∞ƒ WO`«=~°‰õΩ K≥Ñ≤Ê# W`«~° ™êHΔͺÅ∞ P^è•~°OQÍ WO_çÜ«∂
"≥#H˜¯~å^Œ∞. WO_çÜ«∂H˜ WHõ=ÚO^Œ∞ K«=Hõ ~°"å}Ï Ü≥ÚHõ¯ `«# Hõ~°∞=Ù q+¨Ü«∞OÖ’#∞ =ã¨∞Î ã¨OѨ#fl`«Ö’#∞ `«# J=ã¨
J=¸Åº"≥∞ÿ# ¿ã= JOkOK«\ÏxH˜ =∞#ˆH ™ê‰õΩ ÖË^Œ∞. nxfl ~åÅ∞ f~°∞ÛHÀ"åÅO>Ë D H˜Ok Ѩ#∞Å∞ `«HõΔ}O KÕÜ«∂eû
Ô~·Å∞ =∂~åæÅÖ’ ѨxKÕã≤# "åˆ~ |ÅOQÍ ã¨=∞iú ã¨∞Î<åfl~°∞. LO@∞Ok.
<ÒHÍ Ü«∂#Ѩ٠Hõe¿Ñ =∂~åæÅ∞ 1. `«\ÏHÍÅ#∞ =∞~å=∞`«∞Î KÕÜ∞« @O, ÃÑ^ŒqÌ KÕÜ∞« @O, "å\˜H˜
qq^è"Œ ∞≥ #ÿ h\˜ áê~°∞^ŒÅ HÍÅ∞=Å∞ "ÕÅH˘nÌ "≥∞àÿ √◊ § qq^èŒ h~°∞ WѨÊ\˜HõO>Ë ÉÏQÍ JO^ÕÖÏ K«∂_»@O.
„áêO`åÅÖ’ L<åfl~Ú. "å\˜x z#fl z#fl HÍÅ∞=, =ÚHõ¯Å`À 2. Ǩïw¡ #∞Oz QÆOQÆH˜ HÍÅ∞= `«=fi@O.
JuH˜`Õ Hõe¿Ñ "å\˜ á⁄_»∞QÆ∞H˜ ѨkÔ~@∞¡ ^Œ∂~åxH˜ Pqi 3. WO`«=~°‰õΩ áêH˜ΔHõOQÍ xi‡Oz# HÍÅ∞=ŠѨx ѨÓiÎ
Ѩ_»=Å ~°"å}Ï ™êkèOK«=K«∞Û. JO^Œ∞KÕ`« ™⁄=Ú‡ =ºÜ«∞O KÕÜ«∞@O.
KÕÜ«∞@O ã¨Ô~·#k. HõÅHõ`åÎ Å∂kèÜ«∂<åÅ =∞^茺 NÇ≤ÏO^£, 4. gÅ∞#fl KÀ@ÖÏ¡ =ÚYºOQÍ QÀ^•=i q+¨Ü«∞OÖ’ HÍÅ∞
QÆOQÍ, kQÆ∞=QÆOQÍ, â’}üÜ≥∂[#Å∞ 800 "≥∞ÿà◊√§ á⁄_»∞QÆ∞# =Åx á⁄_çyOK«@O.
x~å‡}OÖ’ L<åfl~Ú. WѨC_»∞ ɡOQÍÅ∞ „ѨÉèí∞`«fiO =∞~À
5. „Ѩu lÖÏ¡Ö’#∞ PK«~°}©Ü«∞"≥∞ÿ# =ºÜ«∞O`À ™ê^茺=∞ÜÕ∞º
100 "≥∞ÿà◊§ á⁄_»∞QÆ∞ HÍÅ∞= HõeÑ≤, "≥Ú`«ÎO P 800, D
h\˜ áê~°∞^ŒÅÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«@O.
100 "≥∞ÿàı§ HÍHõ =∞~À 300 "≥∞ÿà◊§ ~°"å}Ï JqzÛù#flOQÍ
gÅ=Ù`«∞Ok. 15 ÅHõΔÅ áœO_»¡ Y~°∞Û Jk ѨÓiÎ KÕÜ«∞\ÏxH˜ Öˇã‘¡ QÍ~°∞ L^ŒÇ¨ÏiOz# HÍÅ∞=x L#fl Ô~·Å∞ =∂~°æO`À
HÍ"åe. Jk „ѨѨOK«OÖ’ˆH Ju =ÚYº"≥∞ÿ# ~°"å}Ï =∂~°æO áÈeÛ K«∂_®Å#flk <å `«∞k =∂@. <åQÆѨÓ~°∞ Ô~·Å∞ =∂~°æO
J=Ù`«∞Ok. J^Œ#Ѩ٠"≥Ú`«ÎO Y~°∞ÛÖ’ Ju z#fl ÉèÏQÆO =∞~å g∞^Œ ~°=∂~°q∞ "≥∞ÿÅ∞H˜ 9 "ÕÅ áœO_»∞¡ Y~°∞Û ÃÑ\˜ì 60 "≥∞ÿà◊§
=∞`«∞ÎÅH˜ =_ô¤H˜ 7 âß`«O J#∞H˘O>Ë J^À ÅHõΔ áœO_»∞¡. =∂~°æO xi‡ã¨∞Î<åfl~°∞. Jq "≥∂ã¨∞‰õΩ "≥à◊√Î#fl |~°∞=Ù 20 "ÕÅ
ã¨O=`«û~åxH˜, "≥∞Åÿ ∞H˜ @#∞flH˜ ÃÑhflÖ’ 20# =O`«∞H˜ ~°"å}Ï @#∞flÅ∞. @#∞flH˜ "≥∞ÿÅ∞H˜ ~°"å}Ï ~°∞ã¨∞=Ú 4 ÃÑhflÅ∞. ^•x
^•O`À gÅ=Ù`«∞Ok. Jk ZO`« ~°nÌ ÃÑOK«∞`«∞Ok? 20 ÅHõÅΔ g∞^Œ ÃÑ\˜ì# Jã¨Å∞ =_ô¤Å∞ HõeÑ≤ 7 ÃÑhflÅ∞. uiy =zÛOk
@#∞flÅ∞ 1200 "≥∞ÿà◊§ ~°"å}Ï U~åÊ@∞ x~°fiÇ≤ÏOK«\ÏxH˜ 1 ÃÑhfl. J^Õ "å~åÌx <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ gÅ∞QÍ fiÛ k^Œ\Ì ÏxH˜
„ѨÉèí∞`åfixH˜ U\Ï JÜÕ∞º Y~°∞Û 1 ÅHõΔ áœO_»∞¡. JO>Ë 1 "≥∞ÿÅ∞H˜ 2 "ÕÅ áœ#∞¡, ~°"å}Ï ~°∞ã¨∞=Ú ÃÑhflÖ’ Ѩ^À=O`«∞
@#∞fl "≥∞ÿÅ∞H˜ ÃÑhflÖ’ #∂~°==O`«∞. J=Ù`«∞Ok.
"≥Ú`«ÎO ^Œ∂~åxH˜ 1 +≤e¡OQÆ∞, XHõ |∞Ã+Öò (8 QÍÅ#¡ XHõ q#flѨO - XHõ n#"≥∞ÿ# ã¨=∞~°ú#
H˘Åáê„`«-35 b@~°∞¡-~°=∂~°q∞, 10 ‰õΩOKåÅ∞ - Hõ=# <Õ#∞ LO_»#x `≥eã≤# KÀ@, kQÆ∞= HÍ~°º^Œi≈ ##∞fl
â◊~°‡) x "≥Ú`«ÎO ^Œ∂~°O ~°"å}Ï KÕÜ«∞\ÏxH˜ JÜÕ∞º Y~°∞Û <Õ#∞ ã¨=∞iúOK«∞HÀÖËx Ѩiã≤u÷ Ö’¡, Ju Ѷ∞¨ ’~°"∞≥ #ÿ Ѩ^Œ *ÏÅO`À
3.5 ÃÑhflÅ∞. ^•x Ys^Œ∞ 2.5 +≤e¡OQÆ∞Å#∞H˘O>Ë ^•xfl <å QÆ∞iOz =∂\Ï¡_#ç ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ ~å[º HÍ~°º^Œi≈ <å ã¨=∂
ÅO_»<£H˜, "åÜ«Ú=º WOQÆ¡O_»∞H˜ KÕ~°Û\ÏxH˜ =∞~À 2.5 ^è•<åxH˜ ѨÓiÎ „ѨKå~°O W™êÎ~°x #=Ú‡`«∞<åfl#∞.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 109
 WO_çÜ«∂ ZѨC_»∂ "≥à◊§x, ZѨC_»∂ XHõ K≥~°∞=Ù HÍx,
Pqi <ÒHõQÍx, h\˜ áê~°∞^ŒÅ „Ѩ^Õâ◊O HÍx K«∂_»x, h\˜
áê~°∞^ŒÅ L#fl „Ѩ^Õâ◊OÖ’ (Hõhã¨O) XHõ Ô~·`«∞`À <≥·<å =∂\Ï¡
_»x XHõ Ü«Ú=‰õΩ_»∞, `«# `å`« =Ü«∞ã¨∞û#fl "å_ç QÆ∞iOz
JO`« Jã¨ÇϨ ºHõ~"° ∞≥ #ÿ ÉèÏ+¨Ö’ ã¨ÉÖíè ’ =∂\Ï¡_@» O ã¨~Ô #· ^Õ<å?
50 ã¨O=`«û~åÅ∞ ‰õΔΩ}‚"≥∞ÿ# J#∞Éèí=O L#fl"å_»∞, =∞Oz
¿ã= KÕã≤# "å_»∞, J~Ú# KÕ`«Å =∞x+≤ QÆ∞iOz P q^èŒOQÍ
=∂\Ï¡_»`«QÆ∞<å? <å QÆ∞iOz, HÀâßQÍ~°OÖ’H˜ HÀ@∞¡, Ô~·`«∞Å
#_»∞OѨ\ì© (Hõ=∞~ü|O^£) Ö’H˜ Ѩ^∞Œ ÅH˘nÌ, ÅHõÅΔ ∞, KÕ~ˆ Ѩ#∞ÅH˜
Ѩ^èŒHõO "Õã≤ <Õ#∞ x~°fiÇ≤ÏOz#O^Œ∞#, ^≥·=O ã¨O`À+≤OKå_»∞
Jx K≥ѨÊQÆÅ#∞. <Õ<Õ áêuHõ ã¨O=`«û~åÅ „H˜`«O, D<å\˜
"≥·„™ê~Ú (~å[„Ѩuxkè) XHõ WO_çÜ«∂ ~å„+¨ì Ãã·xHõ ѨiáêÅ
‰õΩ_»∞, J`«x áêÅHõ=∞O_»e, KåÖÏ=∞Ok Ô~·Å∞ =∂~°æO WOl
h~°∞¡ 'Ç≤ÏO^Œ∂ ^ÕâßxH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# P Ѩi=∂}OÖ’ P
~°∞ã¨∞=ÚH˜ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ ~°"å}Ï KÕÜ«∞ÖË=Ù.— Jx D<å_»∞
K≥ÑÙ¨ #Î fl q+¨Ü∂« Å∞ K≥áêÊ#∞. XHõ ‰õΩ„~å_»∞ D q^èOŒ QÍ =∂\Ï¡
_»O =Å¡ J`«xH˜ LѨÜ≥∂QÆO LO^• ÖËHõ `«QÆ∞<å J#fl ^•xx
Q“~°=hÜ«ÚÖˇ·# ~å[ºHÍ~°º^Œi≈x PÜ«∞# áêÅHõ =∞O_»ex
PÖ’zOK«=∞x ã¨q#Ü«∞OQÍ |u=∂Å∞`«∞<åfl#∞. D kQÆ∞=
HÍ~°º^Œi≈ ~åÉ’ÜÕ∞ HÍÅOÖ’ WO_çÜ∂« H˜ `«<Õ ZO`À KÕÜ∞« QÆÅQÆ
=K«∞Û. JѨC_» `«#ÃÑ· xO^•~ÀѨ} W`«~°∞¡ KÕÜ«∞#∂ =K«∞Û.
HÍx `«#∞ ["å|∞ K≥Ñʨ QÆÅ J=HÍâ◊O `«#H˜ LO_»@O, `«#H˜,
25 HÀ@¡ Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ã¨∞÷ÅH©, <åºÜ«∞O Q“~°=„Ѩ^ŒO J#∞
H˘O\Ï_»∞. WO_çÜ«∂ Ü≥ÚHõ¯ HÀ@¡ [<åÉèÏ Ü≥ÚHõ¯ Éèíq+¨º`«∞Î
D „H˜O^Œ „Ѩâ◊flHõO>Ë =∞ˆ~ "å\˜ g∞^Œ WO`«QÍ P^è•~°Ñ¨_»^Œx
xâ◊ÛÜ«∞OQÍ K≥ѨÊ=K«∞Û.
_»|∞ƒx "≥∞ÿÅ∞H˜ 9 "ÕÅ áœO_»¡ K˘Ñ¨C# Y~°∞ÛÃÑ\˜ì, 30
"ÕÅ @#∞flÅ∞ XHõ ÃÑhfl ^èŒ~°H˜ ~°"å}Ï KÕÜ«∞@=∂ ÖËHõ 2
#∞Oz 8 "ÕÅ áœO_»∞¡ HÍÅ∞=Å g∞^Œ 1 "≥∞ÿÅ∞H˜ Y~°∞Û ÃÑ\˜ì
20 ÖËHõ 30 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞ ÃÑhflÖ’ 20= =O`«∞‰õΩ fã¨∞‰õΩ
"≥à◊§@=∂? D Ѩx KÕã≤, lÖÏ¡Åx `«O*Ï=Ó~°∞ Hõ$ëê‚, QÀ^•
=i lÖÏ¡Å ã≤÷uH˜ fã¨∞‰õΩ "≥à◊§@=∂?ÖËHõ H˘kÌ ã¨O=`«û~åÅ
„H˜`«O, Xi™êû cǨ~ü =∞^茺^Õâ◊O L#fl ã≤÷uÖ’<À ÖËHõ QÆ`«
ã¨O=`«û~°O q∞ye# Hõ~å‚@Hõ L#fl ã≤÷uÖ’<À =ke ÃÑ@ì
@=∂? Wg „Ѩâ◊flÅ∞!
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
J#∞|O^èŒO - 1
1871Ö’ Ô~·\ò J<Õ ã¨Ç¨Ü«∞Hõ â◊„ã¨Î zH˜`«û xѨÙ}∞_çx
=∞„^•ã¨∞ ~å„+¨ì L`«Î~° „áêO`åÅÖ’ =zÛ# [fi~åÅ HÍ~°}ÏÅ
QÆ∞iOz qKåiOKåeûOkQÍ Ñ¨OѨQÍ, PÜ«∞# WzÛ# x"Õ
kHõÃÑ· P~ÀQƺâßMÏ xÜ«∞q∞`åkèHÍi D q^èŒOQÍ `«# Jaè
„áêÜ«∂xfl "≥Å¡_çOKå~°∞. 'QÀ^•=i h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞
ѨÓ~°~Î Ú# Ñ≤=∞‡@ XHõ „Hõ=∞OÖ’ =KÕÛ [fi~åÅ f„=`« U"≥∞<ÿ å
ÃÑiyO^•? J#fl K«~°ÛhÜ«∂Oâ◊O KåÖÏ (Q˘Ñ¨Ê) J`«ºkèHõ
„áê=ÚYº`« HõeyOkQÍ <åHõxÑ≤OzOk.— PÜ«∞# ã¨QÆ@∞#
5 ã¨O=`«û~åÅÖ’ 8.5 âß`«O [# #+¨ìO [fi~åÅ =Å#,
h\˜ áê~°∞^ŒÅ xi‡Oz# `åÅ∂HÍÖ’#∞ #"≥∂^Œ=QÍ, ZQÆ∞=
`åÅ∞HÍÖ’¡ 11 âß`«O #"≥∂^≥O· k Jx K≥ÑÊ≤ , WOHÍ, '[fi~åÅ∞
~å=@O Éè∫QÀoHõ"≥∞ÿ# Ѩiã≤÷`«∞Å g∞^Œ, =∞#ºO [fi~åÅ∞#fl
„áêO`«O g∞^Œ∞QÍ =KÕÛ HÍÅ∞= =Å# JxÑ≤™ÈÎOk. JO^Œ∞KÕ`«
h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ [fi~åÅH˜ ã¨O|O^èŒO ÖË^Œx <Õ#∞ J#∞H˘O@∞
<åfl#∞— JO\Ï_»∞. (J~Ú`Õ PÜ«∞# áÈeÛ K«∂_»=Åã≤# ã¨=∂
Kå~°O XHõKÀ@x~å‡}ÏÅH˜ =ÚO^Œ∞ `«~∞° "å`« XHõ ã¨=∞Ü«∞OÖ’
Ô~O_»∞ „Ѩ^ÕâßÅ =∞^茺 HÍ^Œ∞. Hõ#Hõ =∞#O D =∂@ʼnõΩ
ÃÑ^ŒÌ qÅ∞= W=fiHõ¯~°ÖË^Œ∞ - Hõ=#â◊~°‡).
J#∞|O^èŒO - 2
=∞„^•ã¨∞ áœ~° ¿ã=ʼnõΩ ã¨O|OkèOz# N ÃÇÏ„h "≥∂iãπ
QÀ^•=i lÖÏ¡ Ü≥ÚHõ¯ Kåi„`«Hõ =~°‚}Ï`«‡Hõ q=~°} J<Õ
J^Œ∞ƒù`«"≥∞ÿ# JkèHÍiHõ "åºã¨OÖ’x ZuÎ „"åã≤# ÉèÏQÍÅ∞ D
„H˜Okq. ''L`«Î~° ã¨~å¯~°∞Å<À Q˘Ñ¨Ê Hõ~°∞=Ù 1791Ö’ ‰õΩkÑ≤
"Õã≤Ok. ^•x Ѷ¨e`«OQÍ <åÖ’æ =O`«∞ PHõeH˜ |Å=@"≥∂
H˘OáêQÀ_»∞ =keÃÑ\˜ì áÈ=@"≥∂ [iyOk... J~Ú`Õ J`«ºk
Hè "õ ∞≥ #ÿ <åâ◊#HÍi J~Ú# |∞∞`«∞=Ùx 1833Ö’ L`«~Î ° ã¨~å¯~°∞¡
J#∞ÉèíqOKå~Ú. #ÅQÆH˘>Ëì ^≥·#º`« K«∂_»â◊HõºO HÍ#O`«QÍ
k#k#O =∞#∞+¨μºÅ g∞^Œ Ѩ_»∞`«∂ =zÛOk. =∞„^•ã¨∞ ~å[
^è•x J=@O =Å# "ÕÅH˘nÌ [#O JHõ¯_»H˜ =Å㨠áÈ*ÁKåÛ~°∞.
P Q˘Ñ¨Ê L`«~Î k° â◊ ~°ÇϨ ^•i XHõ n~°"… ∞≥ #ÿ =Å¡HÍ_»∞QÍ =∂iOk.
1844Ö’ L`«~Î ° ã¨~å¯~°∞¡ ™ê^è•~°}OQÍ LO_Õ ^Œ∞óY ѨÓi`«
"≥∞ÿ# ã≤÷u HõO>Ë WOHÍ ÉÏQÍ H˜O^ŒÑ¨_ç áÈ=@O`, ã¨~ü ÃÇÏ„h
"≥∂O>ˇQ∑ "≥∞sx 'UOKÕã≤ P lÖÏ¡Å<å ã≤u÷ #∞Oz ÖË=<≥`=Ϋ KÀÛ
110
ѨijeOz K≥ѨÊ=∞—x `«=∞ `«~°Ñ¨Ù# „ѨÉèí∞`«fiO ѨOÑ≤Ok. P
J#∞Éèí=O L#fl JkèHÍi `«#∞ L#fl `«O*Ï=Ó~°∞ lÖÏ¡, h\˜
áê~°∞^ŒÅ Ѩ@¡ „â◊^Œú =Å# ™êkèOz# Q˘Ñ¨Ê Ѷ¨e`åÅ∞ K«∂ã≤#
"å_≥· L#flO^Œ∞#, _≥ÖÏìx ѨiH˜ΔOKÕ xq∞`«ÎO J#∞Éèí=O L#fl
WOrx~°∞#∞ JHõ¯_» h\˜x „Hõ=∞ѨiKÕO^Œ∞‰õΩ J=∞Å∞
Ѩ~°Kåeû# =º=ã¨÷#∞ ã¨∂zOK«_®xH˜ ѨOѨ=Åã≤#kQÍ
„¿Ñˆ~Ñ≤OKå_»∞. P „áêO`åxfl =~°^ŒÅ #∞O_ç ~°H˜ΔOKÕk, <ÒHÍ
Ü«∂#O ™ê^茺O KÕ¿ãk, P ™ê~°=O`«"≥∞ÿ# Éèí∂q∞H˜ h~°∞
JOkOK«@O ^•fi~å ZO`« Pâ◊Û~°ºHõ~°"≥∞ÿ# L`«ÊuÎ ™ê^茺"≥∂
Jk L`«ÊuÎ KÕÜ«∞_®xH˜ J#∞"≥·#k, J~Ú# =º=ã¨÷x `«#
ѨsHõΔ=Å# ã¨∂zOKÕ xq∞`«ÎO J#∞Éèí=O L#fl WO[h~°∞x
ѨsH˜OΔ K«=∞x J_»QÍe—— Jx K≥áêÊ_»∞ Jx K≥ÑÊ≤ PÃÑ#· "≥∂iãπ
`«# =∂@Åh q^èOŒ QÍ =ÚyOKå_»∞. 'WѨC_»∞#fl ã≤u÷ JO`«‰Ωõ
ѨÓ~°fiO "å~°∞ J#∞ÉèíqOz# U ã≤÷u Hõ<åfl J~Ú<å "≥∞~°∞ˆQ.—
=∞m§ PÜ«∞<Õ, =∞# ѨiáêÅ# "≥Ú^ŒÖˇ·#ѨC_»∞ Jk XHõ
x~°¡HõΔ ºO KÕÜ«∞|_ç# ~å„+¨ìOÖ’ XHõ ÉèÏQÆO. XHõ ã¨=∞Ü«∞OÖ’
Jk qѨs`«"≥∞ÿ# c^Œ`«<åxH˜ f„= qѨ`«∞ÎÅ ã≤÷uH© fã¨∞‰õΩ
"≥à◊§|_çOk. Jk, HΔÍ=∞OÖ’ x~°̊#=ÚQÍ#∞, ÃщõΩ¯=∞Ok Éèí∂
HÍ=∞O^Œ∞Å "åi ã¨ÅǨ^•~°¡ `«Ñ¨C_»∞ ѨiáêÅ#`À#∞ LOk.
„Ѩâ◊Oã¨hÜ«∞"≥∞ÿ# h\˜ áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨÷ „Ѩ"Õâ◊ ÃÑ@ì_»O`À
JkHÀÅ∞H˘x „ѨHÍâ◊=O`«"≥∞ÿOk. HΔÍ=∞O `≥eÜ«∞ ‰õΩO_®
áÈ~ÚOk. [#O ã¨#flOQÍ#∞ `«$Ñ≤ÎQÍ#∞ L<åfl~°∞. Jk ~å„ëêì
xH˜ L`«Î~°O kâ◊Ö’x L^•º#=#O. ѨÓ~°fiO P^•Ü«∞O `«yæ
k"åàÏ`«<åxH˜ ^ŒQÆæ~°QÍ LO_Õk. WѨC_»∞ ѨÓ~°fiO HõO>Ë ÃÑ·H˜
`«<flÕ ã≤u÷ Ö’ WѨC_»∞ LOk. [<åÉèÏ ~Ô O_çO`«ÅHõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ
ÃÑiyOk. ѨÓ~°fiO HõO>Ë P „áêO`«"åã¨∞Å∞, ÉÏQÍ uO@∞
<åfl~°∞. |@ìÅ∞ Hõ@∞ìH˘O@∞<åfl~°∞,K«^∞Œ =ÙH˘O@∞<åfl~°∞. "å}˜[º
"åºáê~åÅ∞ ÃÑiQÍ~Ú. WѨC_»k ~å}˜QÍi =Åã¨Ö’x q∞ye#
„áêO`åÅ=ÖË, ã¨O`À+¨OQÍ ã¨OѨ#flOQÍ LOk. D q+¨Ü«∞O
Hõ~°∞=ÙÖ’ J`«ÖωõΩ`«Å"≥∞ÿ# lÖÏ¡Ö’ K«∞@∞ì=Ú\˜ì L#flѨC_»∞
(J@∞=O\˜ Hõ~°∞=Ù`À DlÖÏ¡ ‰õÄ_® q∞ye# "å\˜`À áê@∞
QÆ∞~“`«∞ LO_Õk ѨÓ~°fiO) D lÖÏ¡ QÆ∞iOz J#fl=∂@eq.
D Hõ~°∞=Ù (K«∞@∞ì =Ú\˜ì# lÖÏ¡Ö’¡ Hõ~°∞=Ù) QÆ∞iOz XHõ¯
x"ÕkHÍ, XHõ¯ =∂@ ‰õÄ_® HõxÑ≤OK«^∞Œ . ÃÑQ· Í kQÆ∞= HÍ~°º^Œi≈
=∂QÍ}˜ Éèí∂=ÚÖ’¡ Hõ~°∞=Ù J`«º^èŒ=∞OQÍ LOk Jx x[OQÍ
J<åfl_»∞. WO`«HOõ >Ë "≥Ñ· s¨ `«ºÑ¨Ù =∂@Å∞O\ÏÜ«∂? N "≥∂iãπ
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 111
1842 [<åÉèÏ 5 ÅHõÅΔ 60 "ÕÅx WKåÛ~°∞. QÆ`« [<åÉèÏ ÖˇH¯õ Å
„ѨHÍ~°O Jk 16 ÅHõÅΔ ∞. 1872 ZQÆ∞=#∞#fl [fi~°ÑÙ¨ `åÅ∞HÍÅ
`ÀHõeã≤ ã¨QÆ@∞ =∞~°}ÏÅ âß`«O 2 HõO>Ë `«‰õΩ¯=. h~°∞ „Hõ=∞
Ѩ~°z# KÀ@ Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊O P~ÀQƺO LO^Œ#\ÏxH˜ W^Õ XHõ
|Å"≥∞ÿ# x^Œ~°≈#O.
WHõ¯_» h\˜ áê~°∞^ŒÅ, <ÒHÍÜ«∂<åÅ P^•Ü«∂Å x~°fiǨÏ}
QÆ∞iOz XHõ¯ =ÚHõ¯ K≥áêÊe. ZO^Œ∞HõO>Ë Jk ‰õÄ_® <å
J#∞Éèí=OÖ’ <å g∞^Œ ~°∞^ŒÌ|_ç# q+¨Ü«∞O Hõ#∞Hõ.
D ~ÀA# `«O*Ï=Ó~°∞, QÀ^•=i lÖÏ¡Å∞ ã¨OѨ#flOQÍ
L<åflÜ«∞O>Ë HÍ~°}O "å\˜ ѨiáêʼnõΩÅ <åºÜ«∞"≥∞ÿ#, ã¨=∞~°ú
"≥∞ÿ# ѨiáêÅ#. ÖËHõáÈ`Õ P lÖÏ¡Å g∞^Œ ZO`« h~°∞ áêiO
Kå<å Jk ™ê^茺=∞ÜÕ∞ºk HÍ^Œ∞. h~°∞ XHõ>Ë KåÅ^Œ∞. J@∞
=O\˜ ѨiáêÅ# ÖËHõáÈ`Õ UO [~°∞QÆ∞`«∞O^À =∞#H˜ D<å_»∞
áêH˜ΔHõOQÍ `«∞OQÆÉèí„^Œ q+¨Ü«∞OÖ’#∞, ã¨OѨÓ~°‚OQÍ ÉˇOQÍÅ∞
Ö’#∞ HõxÑ≤™ÈÎOk. WO_çÜ«∂Ö’ =∞Ô~Hõ¯_® LO_»#@∞=O\˜,
ã¨=∞~°∞úÅ∞, qâßfiã¨áê„`«∞Å∞, „â◊=∞ Ѩ_Õ"å~°∞ (JÖÏ¡ J#@O
KåÖÏ Jã¨O^Œ~ƒ° Où J~Ú<å) áêʼnõΩŠѨ~O° Ѩ~° `«O*Ï=Ó~°∞H˜
LOk. `«O*Ï=Ó~°∞H˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅ q+¨Ü«∞OÖ’<Õ HÍHõ ^•x
x~°fiǨÏ}Ö’ ‰õÄ_® J#∞„QÆǨÏO L#fl lÖÏ¡. "≥Ú^Œ\’¡ P lÖÏ¡
áêʼnõΩÅ#∞ tã¨∞ÎÅ∞ =ã¨∂Å∞ KÕÜ«∞\ÏxˆH `«∂~°∞Ê WO_çÜ«∂
xˆ~Ìâ◊‰õΩÅ∞ xÜ«∞q∞Oz<å, WѨÊ\˜ "åi L^•`«ÎjÅ"≥∞ÿ#
ÉÏ^Œº`«Å =Å#, "åix 'tã¨∞Î =ã¨∂Å∞ KÕ¿ã"å~°∞— (Collec-
tors) Jx HÍHõ =∞~ÀÖÏ Ñ≤e¿ãÎ ÉÏ=ÙO@∞Ok. `«O*Ï=Ó~°∞H˜
h~°∞ ÃÑ>Ëì =ÚO^Œ∞ #∞Oz ‰õÄ_® ^•xH˜ 13 ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ
H˜O_»~ü¿ã¡ J<Õ ÃÑ^ŒÌ=∞x+≤ Ju ã¨=∞~°∞ú_»∞ qâßfiã¨áê„`«∞_»∞
J~Ú# HõÖˇHõì~°∞QÍ L<åfl_»∞. <Õ#∞ q#flO`«Ö’ Ju =∞Oz
ѨiáêʼnõΩ_»∞ J`«#∞. PÜ«∞# =^ŒÌ Ѩx KÕã≤# áœ~°âßY Jkè
HÍi Z=Ô~·<å ~°=∂~°q∞ q∞#Ǩ~ÚOѨ٠ÖˉõΩO_® `«∞~°Ñ¶¨Ù
(¿ÑHÍ@Ö’ q∞ye# "å\˜ HõO>Ë qÅ∞"≥#· ) =ÚHõ¯ JÜÕ∞º"å_»∞.
ã¨~ü ÃÇÏ„h =∂O>ˇQ"∑ ∞≥ s, ã¨~ü ÃÇÏ„h á¶È~üƒãπ J@∞=O\˜ "å~°∞.
"å~°∞ QÀ^•=i ѨÙ#ifl~å‡}OÖ’ fã¨∞‰õΩ#fl áê„`«Å∞ âߡѶ¨∞
hÜ«∞O. QÀ^•=i JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ [q∞O^•~°∞Å áêÅ#`À
"å_çáÈ~Ú H˘xfl ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ LOk. ɡOQÍÖ’¡ ÖÏQÍ
WHõ¯_» ‰õÄ_®, „ѨÉ∞íè `«fiO ã¨fiO`«^•~°∞Öˇ#· ~Ô `· ∞« Å #∞Oz K«ÅQ¡ Í
Éèí∂q∞x fã¨∞H˘x ^•xfl [q∞O^•~°∞Åx `å=Ú ¿Ñ~°∞ÃÑ\˜ì#
"åiH˜ |Ǩï=∞uQÍ WzÛOk. D ^ÀK«∞HÀ_»O Ѷ¨e`«OQÍ P
lÖÏ¡ ѨÓiÎQÍ <åâ◊#O J~ÚOk. P <åâ◊#O ZO`« ã¨OѨÓ~°O‚ Hõ~°"≥∞ÿ# =º=ã¨÷ ZO`«QÍ "Õà◊√§ `«#∞fl‰õΩ áÈ~ÚO^ŒO>Ë "å\˜x
J~ÚO^ŒO>Ë [q∞O^•s =º=¿ã÷ <åâ◊#O J~ÚOk. z=~À¡ ÉÏQÆ∞ KÕÜ«∂ÅO>Ë XHõ x["≥∞ÿ# =∞x+≤ HÍ"åe. J_»∞¤ `«QÆÅ
P lÖÏ¡ Ѩiã≤÷u ZO`« P^è•fi#OQÆ LO^ŒO>Ë Ju ã¨=∞~°∞Ì_≥·# ‰õΩO_® XHõ ã¨=∞~°∞ú_çx Ѩx KÕÜ«∞xKÕÛ@>ˇÿ¡`Õ Jk ™ê^茺"Õ∞ Jx
=∞x+≤HÀã¨O QÍeOz, J`«#∞ ^•xfl U"≥∞ÿ<å ÉÏQÆ∞ KÕÜ«∞QÆÅ #=Ú‡`å#∞. J~Ú`Õ Jk KåÖÏ Hõ+"ì¨ ∞≥ #ÿ Ѩx ZO`«\ ˜ "å_çHÔ <· å
_Õ"≥∂#x „Ѩܫ∞uflOz K«∂_®efl# ã≤÷uÖ’H˜ „ѨÉèí∞`«fiO <≥@ì J^˘Hõ ѨsHõΔ!.
|_çOk. "åà◊§ J^Œ$+¨ìO H˘nÌ ã¨~ü =∂O>ËQ∑ "Õ∞sx Ѩ@∞ìHÀ
QÆeQÍ~°∞. K≥`«Î#∞ `˘ÅyOz ѨÓiÎQÍ H˘`«ÎѨÙ<å^Œ∞Å∞ "ÕÜ«∞ J#∞|O^èŒO - 3
\ÏxH˜ J`«<Õ `«y#"å_»∞. J`«x HÀã¨O lÖÏ¡ `«#∞ "≥Ú@ì 1877 #=O|~üÖ’ â’}ü QÆ∞iOz â’}üÑÓ¨ ~ü =^ŒÌ ɡOQÍÖò
"≥Ú^Œ@ Z^Œ∞~°∞ K«∂™ÈÎOk. P^•Ü«∞ =º=ã¨H÷ ˜ |Å"≥∞#ÿ ѨÙ<åk Ãã·xHõ ѨiáêʼnõΩ_»∞ WzÛ# LѨ<åºã¨O
"Õ™ê_»∞. ^•x QÆ\ ˜ì^Œ<åxH˜ D HõΔ}O P lÖÏ¡ Ѩiã≤÷u J^ŒÌO ''J<å=$+≤ì =Å# U~°Ê_Õ Hõ~°∞=Ù x"å~°}H˜ Ãã·#∞û J#∞
Ѩ_»∞`ÀOk. ^•x z„`«} lÖÏ¡ z„`«} J#fl N ÃÇÏ„h "≥∂iãπ Éèí=O ã¨∂zOKÕ UÔH·Hõ =∂~°æO, cǨ~°∞Ö’ =∞#H˜ „ѨHõ$u J^Œ$
ã¨Oáê^ŒHõ`«fiO =Ç≤ÏOz# ѨÙã¨ÎHõOÖ’ ѨÓiÎQÍ LOk. +¨ìO H˘nÌ #^Œ∞Å ~°∂ѨOÖ’ WzÛ# h\˜x Ju Z‰õΩ¯=QÍ
D ѨÙã¨ÎHõO Xi™êû, ɡOQÍÅ∞Ö’¡ D<å_»∞ L#fl ã≤÷u "å_»@"Õ∞! D #^Œ∞Å∞ „Ѩ=Ç≤ÏOKÕ „áêO`«OÖ’ Éèí∂=ÚÅ∞
QÆ∞iOz É’kèã¨∞ÎOk. <ÒHÍÜ«∂#O ÖËHõáÈ~Ú<å ã¨Ô~·# h\˜ ^•Ç¨ÏO`À ZO_çáÈ`«∞<åfl, =∞#O P #^Œ∞Å h\˜x WO`«=~°‰Ωõ
x~°fiǨÏ} Z@∞=O\˜ Ѷ¨e`åÅxã¨∞ÎO^À `«# Hõà◊§`À K«∂ã≤# =$^è• J=xã¨∂Î =KåÛO XHõ ÃÑ^ŒÌ ã¨=∞„QÆ"≥∞ÿ# h\˜ áê~°∞^ŒÅ
"å_»∞ ã¨~ü ÃÇÏ„h "≥∂O>ˇQ∑ "≥∞s DÜ«∞# `«~°∞"å`« =zÛ# =º=ã¨÷ cǨ~°∞Ö’ x~å‡}OÖ’ LOk. J<å=$+≤ìH˜ Ö’#ÜÕ∞º
=∞~À ã¨=∞~°∞_ú ∞» u#fl<≥<· å áêʼnõΩ_»∞ N ÃÑO_»~ü QÍãπ.ì PÜ«∞# „áêO`åÅH˜ â’}ü #k h\˜x "å_»@"Õ∞ P =º=ã¨÷ ÅHõΔ ºO.
H˜O^Œ h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞ KÕÜ∞« |_®¤~Ú. ^•x ѶŨ =O`«"∞≥ #ÿ W@∞=O\˜ „Ѩ}ÏoHõÖË Xi™êûÖ’ ‰õÄ_® KÕÜ«∞_®xH˜ K«∂ã¨∞Î
x~°fiǨÏ}Ö’ N H˜O_»~ü¿ã¡ =^ŒÌ tHõΔ} á⁄Ok# =∞~À =∞x+≤. <åfl~°∞. Wq _»|∞ƒ ÖˉõΩO_® KÕÜ«∞ÖËO. J~Ú`Õ D _»|∞ƒx
N ÃÇÏ„h á¶È~üƒãπ (WO_çÜ«∂ =∞O_»e ã¨Éèí∞º_»∞) xÜ«∂=∞HõO Z=~°∞ áȈQã¨∞‰õΩ Y~°∞Û ÃÑ\ÏìÅ#flk <åºÜ«∞ ã¨=∞‡`«OQÍ#∞,
áê„`« =Ç≤ÏOzOk. PÜ«∞#H˜ ã¨=∞~°∞Öú #·ˇ WOlh~°x¡ , ™ê=∂„yx =∞~åº^ŒQÍ#∞ x~°‚~ÚOѨ|_®e. ɡOQÍÅ∞ ~å„+¨ìO "≥Ú`«ÎO,
áÈQÆ∞KÕã¨∞H˘<Õ Ñ¨x JѨÊK≥áêÊ~°∞. PÜ«∞# ‰õΩ#flO`« â◊H˜Îx, cǨ~°∞, Xi™êû „áêO`åÅÖ’ =zÛ# HΔÍ=∂Å ÖÏO\˜q =zÛ
`åºQÍxfl, KåHõK«Hͺxfl P Ѩx PÜ«∞# #∞Oz HÀiOk. JÑ¨Ê #ѨC_»∞ ÉÏ^èÑŒ _¨ Oç k. Hõ#Hõ, P Y~°∞ÛÖ’ ÃÑ^ŒÌ ÉèÏQÆO, [#OÖ’
\˜H˜ [#O ѨÓiÎQÍ ÉÏxã¨Å∞ÖÏ `«Ü∂« ~Ô ,· Ju J^è~·≥ º° Ѩ_¤» ã≤u÷ Ö’ Z‰õΩ¯= ÉèÏQÆO g∞^Œ Ѩ#∞fl ^•fi~å ~å"åe. g∞~°∞ Hõ#∞Hõ ѨHáΔõ ê`«
L<åfl~°∞. =∞~°=∞‡`«∞ÅÎ ∞ `«=∞ Ü«∞O„`åÅH˜ KÕÜ∞« QÆÅ xѨÙ}∞Öˇ#· ~°Ç≤Ï`«OQÍ D q+¨Ü«∂xfl QÆ=∞x¿ãÎ D Y~°∞Û XHõ áêÅ∞
Ѩx"å~°∞ P lÖÏ¡Ö’ ÖË~°∞. J@∞=O\˜ Ѩiã≤÷`«∞Åhfl XHõKÀ@ Z=i Éè∂í =ÚÅ =^ŒHÌ ˜ h~°∞ "≥o§ Jxfl HÍÖÏÖ’¡ =∞Oz ѨO@Å∞
áÈQÆ∞Ѩ_»¤KÀ@, P lÖÏ¡x J^èŒ=∞ ã≤÷u #∞Oz P^•Ü«∞OÖ’ ѨO_ç, „Ѩu H˘kÌ ã¨O=`«û~åÅH˜ =KÕÛ HΔÍ=∞ ÉèíÜ«∞O #∞Op
Ô~O_À ™ê÷#OÖ’H˜, ã¨OѨ#fl`«Ö’ ^Õâ◊OÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ ™ê÷<åxH˜ ~°HOΔ˜ Ѩ|_®Î~À P [#O Éèií OKåÅ#fl <å Jaè„áêÜ«∞O`À UH©Éíè
fã¨∞‰õΩ"≥àı§ „Ѩܫ∞`«flO q[Ü«∞=O`«O J=@O ÉèíQÆ=O`«∞_ç q™êÎ~°∞. D q+¨Ü«∞O <Õ#flѨC_»∞ HΔÍ=∞O`À J~Ú<å ÉÏ^èŒ
Hõ$Ѩ. ã¨~ü ÃÇÏ„h (ã¨~ü a~°∞^Œ∞ ™ê^è•~°}OQÍ WO\˜¿Ñ~°∞H˜ Ѩ_®ÎO HÍx h~°∞ =∂‰õΩ JHõ¯ˆ~¡^Œx, â’}ü h~°∞ ˆHΔ„`åxH˜ Ǩx
`«QÆÅÛHõáÈ=@O "åi P#"å~Úf-Hõ=#â◊~°‡). áÈ~üƒãπÅ Hõ~°=∞x [#O J<åfl~°x <å‰õΩ K≥áêÊ~°∞. WÖÏ¡ K≥áêÊ~À ÖË^À
=O\˜ "åix Hõ#∞Hõ Hõ~°∂flÅ∞H˜ ÖËHõ `«∞OQÆÉèí„^ŒH˜ ѨOÑ≤ LO>Ë "å#Å∞ Ѩ_»@O PyáÈ~ÚOk. [#O h\˜ HÀã¨O JÖÏ¡_ç
XHõ ã¨O=`«û~°OÖ’ JO`å ã¨Ô~·áÈ`«∞O^Œx J#∞HÀ=@OÖ’ áÈÜ«∂~°∞. â’}ü h~°∞ x[OQÍ Ñ¨O@ÅH˜ ѨxH˜ ~åx"À ÖËHõ Jk
z#fl J#∞=∂#O ‰õÄ_® ÖË^Œ∞. H˘kÌ ã¨O=`«û~åÅÖ’ Jk JáÈÇ¨Ï =∂„`«"Õ∞<À J#fl^•xH˜ |∞∞A=Ù ^˘iH˜ áÈ~ÚOk.
QÀ^•=i JO`« ã¨OѨ#flOQÍ P lÖÏ¡ J=Ù`«∞Ok. „ѨÑO¨ K«OÖ’ "Õ∞=Ú Ñ¨ÓiÎ HÍx HÍÅ∞=Åx `≥iz hiKåÛO. hi zÛ# 2
^•xfl Un PѨÖ^Ë ∞Œ . J~Ú`Õ Xi™êû, ɡOQÍÅ∞Ö’¡ L#fl ÉèÜ í ∞« O ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ∞ qi"≥·# ѨO@Å`À HõÅHõÅÖÏ_®~Ú. nx
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 112
 qÅ∞= 5.5 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡. JO^Œ∞Ö’ 4 ÅHõΔÅ∞ HÍÅ∞=Å hi
=fiHõáÈ`Õ #+¨ì=∞ÜÕ∞ºk. D 4 ÖHõΔÅÖ’ Éèí∂q∞ tã¨∞Î ‰õÄ_®
LOk. HΔÍ=∞O =zÛ LO>ËD tã¨∞Î ÉèÏ~°O [g∞<£^•~°∞ g∞^Œ
Ѩ_Õk. ZO^Œ∞HõO>Ë J`«#∞ J`«#∞ H“Å∞^•~°¡H˜ T~°@ WzÛ
LO_®eû =KÕÛk. cǨ~°∞Ö’ J@∞=O\˜ ѨO@Å∞ K«∂_»Ö^Ë xŒ ,
h\˜ áê~°∞^ŒÅ ÖËx Éèí∂=ÚÅ∞ ^•Ç¨ÏO`À QÆ_ç¤ áÈK« ÖˉõΩO_®
ZO_ç áÈÜ«∂Ü«∞x K≥áêÊ~°∞. h\˜ áê~°∞^ŒÅ =Å# ÖÏÉèÏÅ∞ <Õ#∞
K«∂ã≤ LO_»Háõ È`Õ Un ##∞fl ÖÏÉèÏÅ∞ QÆ∞iOz #q∞‡OK« QÆe
Qˆ k HÍ^Œ∞. h\˜ áê~°∞^ŒÅ qã‘~Î O‚° ÃÑOK«Ö^Ë #Œ fl Ѷ~≤ åº^Œ∞Å∞ h~°∞
JO^Œx "å~°∞ <å‰õΩ KÕâß~°∞. H˘O`« =∞Oz h\˜x Ѩ#∞fl ÖˉΩõ O_®
JOkOK«=∞x =∞iH˘O^Œ~°∞ Ô~·`«∞Å∞ ã¨Ç¨Ï[OQÍ<Õ J_çQÍ~°∞.——
(cǨ~°∞ Xi™êûÅ∞ JѨC_»∞ ɡOQÍÅ∞ ~åROÖ’ ÉèÏQÍÅ∞.
~åAŠѨiáêÅ#Ö’ ÖËx ÉèÏQÍÅx ÃÑ^ŒÌÃÑ^ŒÌ ~å¢ëêìÅ∞QÍ P
~ÀAÖ’¡ POˆQ¡Ü«ÚÅ∞ qÉèílOKå~°∞. - Hõ=#â◊~°‡)
J#∞|O^èŒO - 4
1877 _çÃãO|~ü 7# [iy# Q˘Ñ¨Ê Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ nfiѨHÅõ Ê
Ô~·Å∞ =∂~°æO "åi x"ÕkHõÖ’ fã≤# ÉèÏQÍÅ∞.
Ñ‘~îåkèѨ`«∞Å∞ (Chairman) J<åfl~°∞. QÆ`« E<£ 30
<å\˜H˜ 4 ÅHõÅΔ @#∞flÅ JqÃãÅ∞, ^è•#ºO, ѨuÎ W`«~° ã¨~‰° Ωõ Å∞
~°"å}Ï HÀã¨O "Õz L<åflÜ«∞x q<åflO. Jk =q‰õΩ¯ÅH˜ KåÖÏ
Q˘Ñ¨Ê #+¨Oì HõeyOzO^Œ<kÕ ã¨∞ÅÉèOí QÍ<Õ J~°OÌ KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û.
`«=∞ JkèHõ ^èŒ~°Å`À Z‰õΩ¯= ^Œ∂~°O KÕã¨∞HÀQÍ =zÛ# H˘kÌ
~°"å}Ï ã¨~∞° ‰õΩÅ#∞ ‰õÄ_® P ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ∞ ~°"å}Ï KÕÜ∞« ÖËHõ
áÈ`«∞<åflÜ«∞#fl ^•xH˜ x^Œ~°≈#O. P Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ "åi
^èŒ~°Ö’ Ѩ^À =O`«∞Ö’ W~°=Ü≥∂º=O`«∞HÀ ~°"å}Ï JÜÕ∞º
ã¨~°∞ ‰õΩx JO`å ~°"å}Ï K≥Ü«∂ºeû =KÕÛ Ñ¨iã≤÷uÖ’ Jq
UO K≥Ü«∞ºQÆÅ=Ù? KÕ™êÎ~Ú? D Q˘Ñ¨Ê Ç≤ÏO^Œ∞ ^Õâ◊ nfiѨHõÅÊ
Ô~·Å∞=∂~°æO @#∞fl "≥∞ÿÅ∞H˜ J~°ú ÃÑhfl HõO>Ë H˘kÌQÍ Z‰õΩ¯"≥·#
^èŒ~°=ã¨∂Å∞ KÕ™ÈÎOk. ~°"å}ÏH˜ Jq ÖÏÉèíHÍiQÍ L#flO`«
HÍÅO H˘#™êQÆ∞`å~Ú. HÍx P `«~åfi`« HÍ^Œ∞.
Wq Pqi <ÒHõÅ∞ HÍÅ∞= g∞^Œ fã¨∞‰õΩ"≥à§◊ QÆey# ^•xH˜
ѨkÔ~@∞¡ ^èŒ~°! JO`« ^èŒ~° ÃÑ\˜ì ‰õÄ_® H˘xfl ÅHõΔÅ @#∞flÅ
~°"å} (™ê=∞~°úºO ÖËHõ) Ô~·Å∞ =∂~°æOÖ’ kQÆ|_çáÈÜ«∂~Ú.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
N *’<£û J<Õ "å\Ï^•~°∞_»∞ J<åfl_»∞. =∞#O @#∞fl ÉÁQÆ∞Hæ ˜
30 +≤eO¡ QÆ∞Å∞ ZO^Œ∞‰õΩ K≥eã¡ ∞¨ <Î åfl"≥∂ `≥Å∞ã¨∞HÀQÀ~°∞<Î åfl#∞.
K«=Hõ ~°"å}Ï D =∂~°æOÖ’ "å\Ï^•~°∞ňH HÍHõ WOw¡+¨μ
„Ѩ[ÅH˜ ‰õÄ_® =ÚYºO. =∞# Éèí∂ÉèÏQÆO #∞Oz =∞#O ^è•#º
„QÆÇϨ }O KÕ¿ã,Î (J"≥∞iHÍ #∞Oz HÍHõ) kQÆ∞=∞u Ѩ#∞fl H˘kÌQÍ
LO@∞Ok. g∞~°∞ 1 @#∞fl ѨuHÎ ˜ 3 áœO_»∞¡ =ã¨∂Å∞ KÕã∞¨ <Î åfl~°∞.
ÉÁOÉÏ~Ú #∞Oz WOQÆO¡ _»∞H˜ ~°"å}Ï ~°∞ã¨∞=Ú 30 +≤eO¡ QÆ∞Å∞
=∂„`«"Õ∞. JO^Œ∞Ö’ HÍÅ∞=H˜ 10 +≤e¡OQÆ∞Å∞ W™êÎ~°∞.——
nxH˜ J^茺‰õΔΩÅ∞ D q^èŒOQÍ ã¨=∂^è•#O WKåÛ~°∞.
''`«∂~°∞Ê WO_çÜ«∂ Ô~·Å∞ =∂~°æ ã¨Oã¨÷H˜ K«=HõQÍ 6 +≤e¡OQÆ∞ňH
^˘iˆH ÉÁQÆ∞æ, 600 "≥∞ÿà◊√¡ ~°"å}Ï J~Ú =zÛ =∞#H˜ 36
+≤e¡OQÆ∞Å∞H˜ ^˘~°∞‰õΩ`«∞Ok. JO>Ë Ô~·Å∞ =∂~°æO Ü≥ÚHõ¯ JkèHõ
~°∞ã¨∞=Ú ^≥|ƒ ~Ô Å· ∞ "å~°∞ ‰õÄ_® ux "å~°∞ "≥Ú~°ÃÑ@∞ìH˘O@∂
LO\Ï~°∞.
P `«~°∞"å`« PÜ«∞# 50 "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°O #∞Oz ÉÁQÆ∞æx
@#∞flH˜ 5 +≤eO¡ QÆ∞Å Y~°∞Û`À ã¨OáêkOK«@O QÆ∞iOz K≥áêÎ~∞° .
P 50 "≥∞ÿà◊§ Ô~·Å∞ =∂~°æO "≥∞ÿÅ∞H˜ 9 "ÕÅ áœO_»¡ Y~°∞Û`À
xi‡OKå~°∞. ^•x g∞^Œ =KÕÛ ~å|_ç 1 âß`«O! ÉÁQÆ∞æ QÆ#∞Å
#∞Oz Ô~·Å∞ =∂~°æO =~°‰õΩ ^•xÖ’ "å~åÌ #kx "≥∞ÿÅ∞H˜ 2
"ÕÅ áœO_»¡ =ºÜ«∞O`À `≥~°==K«∞Û. "≥∞ÿÅ∞H˜ ÃÑhflÖ’ Ѩ^À
=O`«∞H˜ ~°"å}Ï KÕÜ«∞QÆÅ∞QÆ∞`å=∞#fl =∞Oz (#=∞‡â◊Hõº"≥∞ÿ#)
ã¨=∂Kå~°O LOk. JÖÏ¡ KÕÜ∞« HõáÈ`Õ z=iH˜ WOQÆO¡ _»∞ #∞Oz
"åiH˜ HÍ=Åã≤# ÉÁQÆ∞æÖ’ Z‰õΩ¯= ÉèÏQÆO fã¨∞‰õΩ~å=Åã≤
=ã¨∞ÎOk - J^Õ K«=ÔH·!——
''"å\Ï^•~°∞Å∞ K≥Ñ≤Ê#@∞ì ѨuÎ ~°"å}Ï ^èŒ~° `«yæOK«@O
q+¨Ü«∞OÖ’ KåÖÏ *Ï„QÆ`«Î =Ç≤ÏOKåe ÖËHõáÈ`Õ "å\Ï^•~°¡H˜
"å\ÏÅ g∞^Œ W=fi\ÏxH˜ ÖÏÉèÏÅ∞O_»=Ù. =∞# =∂~°Oæ Ö’ @#∞fl
"≥∞Åÿ ∞H˜ =∞#O ѨÙK«∞ÛH˘<Õk 2.25 ÃÑhflÅ∞. J^ÕO ÃÑ^ŒÌ Z‰õΩ¯=
HÍ^Œ∞.—— Jx J^茺‰õΔΩ_»∞ N *’<£ûH˜ ["å|∞ K≥áêÊ_»∞. nx
=Å# <åQÆÑÓ¨ ~°∞ #∞Oz ÉÁOÉÏ~Ú ~°"å} ~°∞ã¨∞=Ú 5 áœO_»¡
10 +≤e¡OQÆ∞Å∞. Wk áœO_»∞ („^Œ=º~åtH˜) J~°ú ÃÑhfl Z‰õΩ¯=
Y~°∞Û. J^Õ QÀ^•=i <ÒHÍÜ«∂# =∂~°æO ѨÓiÎ KÕã≤ LO>Ë
áœ#∞H˜ J~°Ì ÃÑhfl P^• JÜÕ∞ºk. P P^•x =∂<£ K≥ã¨ì~ü
q∞Å∞¡Å "å~°∞ KåÖÏ =ÚYºOQÍ Ñ¨iQÆ}˜™êÎ~°∞. QÀ^•=i g∞^Œ
WѨÊ\˜ˆH Y~°∞Û ÃÑ\˜ì# 7 ÅHõΔÅ áœO_»¡H˜, 60 "≥∞ÿà◊§ Ô~·Å∞
113
=∂~°æO g∞^Œ Y~°∞Û ÃÑ\˜ì# 5 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡, HõeÑ≤`Õ ZQÆ∞=
"å~åú Ѩ#∞Å∞ â◊√„ÉèíOQÍ Ñ¨Ó~°ÎÜÕ∞ºq. ã¨O=`«û~°O JO`«\Ï
<ÒHÍÜ«∂<åxH˜ J#∞=ÙQÍ LO_Õk. P Ѩ#∞Å∞ „ѨuáêkOz
#ѨC_»∞ ^ŒHõΔ`«`À ѨxKÕã≤ LO>Ë. QÀ^•=i Ѩ#∞Å∞ Py
áÈ~Ú<å, 5 ÅHõΔÅ áœO_»¡`À ZQÆ∞="å~åúx "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«@"Õ∞
HÍHõ Ô~·Å∞ =∂~åæÅH˜ K«=Hõ ÉÁQÆ∞æ JOkOK«@O, QÀ^•=iÖ’
h~°∞ xÅ= KÕÜ∞« @O ™êkèOK« QÆeQˆ "å~°∞. z#fl ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅH˜
„áê=ÚYº`« WzÛ ÃÑ^ŒÌ "å\˜H˜ "åˆ~ ^≥|ƒ `«yÖËÖÏ K«∂ã¨∞<Î åfl~°∞.
"åiH˜ ‰õÄ_® JO^ŒiH˜ ÖÏQÍ<Õ K«=Hõ ~°"å}Ï HÍ"åe. HÍx
600 "≥∞ÿà◊√§ Éèí∂q∞ g∞^Œ ~°"å}Ï KÕÜ«∂eû ~å=@O`À "åˆ~
W|ƒOk Ѩ_çáÈ`«∞<åfl~°∞. Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ Ju `«‰õΩ¯=
Ѩi=∂}OÖ’ Ju Z‰õΩ¯= ~°∞ã¨∞=Ú fã¨∞H˘x ‰õÄ_® ~°"å}Ï
K≥Ü«∞º@OÖ’ qѶ¨Å=∞=Ù`«∞<åfl~Ú.
J#∞|O^èŒO - 5
HÀÜ«∞O|`«∂Î~°∞Ö’x =∞„^•ã¨∞ „ѨÉèí∞`«fiѨ٠ѨO@ á⁄ÖÏÅH˜
Ѩ~º° "ÕH‰Δõ Ωõ _çQÍ L#fl N ~å|~üãì <¨ £ x"ÕkHõÖ’Oz fã≤# ÉèÏQÍÅ∞.
N ~å|~üìã¨<£ `«#x "ÕkHõ#∞ =¸_»∞ ÉèÏQÍÅ∞QÍ
qÉèílOKå_»∞. 1. #^Œ∞Å #∞Oz K≥~°∞=ÙÅ #∞Oz h~°∞ ÃÑ\˜ì#
Éèí∂=ÚÅ∞, 2. ÉÏ=ÙÅ h~°∞`À ™êQÆ∞ KÕ¿ã Éèí∂=ÚÅ∞, 3.
=~å¬^•è ~° Éè∂í =ÚÅ∞ JO@∂, "≥Ú`«OÎ ™êQÆ∞Ö’ L#fl Éè∂í q∞Ö’
h~°∞ JOkOz# Éèí∂=ÚÅ∞ (U Ѩ^ŒúuÖ’ J~Ú<å) 4 âß`«O.
"å\˜ #∞Oz =KÕÛ P^•Ü«∞O =∂„`«O 25 âß`«O. ZHõ~åH˜
=∂QÍ}˜ Éèí∂q∞ tã¨∞Î 15 +≤e¡OQÆ∞Å∞HÍQÍ "≥∞@ì Éèí∂=ÚÅH˜
2 +≤eO¡ QÆ∞Å∞. 88622 ZHõ~åÅ „ѨÉ∞íè `«fi Éè∂í =ÚÅH˜ #^Œ∞Å#∞
#∞Oz K≥~°∞=ÙÅ #∞Oz h~°∞ JOkOK«|_»∞`ÀOk. N ~å|~üì
ã¨<£ h\˜ "å_»HõO KåÖÏ =º~°úѨÓi`«OQÍ LO^Œx, WOHÍ
Z‰õΩ¯= Éèí∂q∞x, WO`« Ѷ¨Å=O`«OQÍ KÕÜ«∞=K«Ûx PÜ«∞#
#=Ú‡`«∞<åfl_»∞. WHõ¯_» „Ѩ^•è #"≥∞#ÿ ™êQÆ∞ =i, 5 <≥ÅÅ áê@∞
~ÀAH˜ XHõ JOQÆ∞à◊O h~°∞ HÍ=eû =ã¨∞ÎOk JO\Ï_»∞.
''h~°∞ „QÍ<≥@ · ∞ Éè∂í =ÚÅ #∞Oz ~å=@O =Å# P XO„_»∞
=∞\˜ìH˜ Z~°∞=Ù QÆ∞}ÏÅ∞O\Ï~Ú. WO`«‰õΩ Ñ¨Ó~°fiO 20, 30
ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ (Z~°∞=ÙÅ "Õ¿ãÎ) ZO`« kQÆ∞|_ç LO@∂
=zÛO^À, WѨC_»∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅ`À, D HÍ~°}OQÍ JO`å
=™ÈÎOk. ã¨Ô~·# =º=™êÜ«∞O KÕÜ«∞x Ô~·`«∞Å∞, „ѨÜ≥∂[#O
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
á⁄O^ŒHõáÈ_»O "åi+¨ìO J#∞HÀ=K«∞Û. HÍx Éèí∂q∞ h~°∞ `«#
Pnè#OÖ’ L#fl „ѨÉèí∞`«fiO `«# Éèí∂q∞Ö’ 90 âß`åxH˜ h~°∞
ÃÑ@∞ìHÀHõáÈ_»O ѨÓiÎQÍ "ÕÔ~·# q+¨Ü«∞O. h\˜ „Hõ=∞|nú Hõ~°}
H˘O`« =~°‰õΩ HÀ~°^Œy#k. N ~å|~üìã¨<£ JOK«<å „Ñ¨HÍ~°O
„ѨfZHõ~åxH˜ 2 @#∞flÅ XO„_»∞ KÕ~∞° OÎ k ™ê^è•~°}OQÍ ã¨QOÆ
hˆ~ JOk¿ãÎ 1 @#∞fl XO„_»∞H˜ ã¨iѨ_Õ Z~°∞=ÙÅ∞ "ÕÜ«∂e.
"≥∞@ì á⁄ÖÏÅ Ô~·`«∞ ã≤÷u HõO>Ë =∂QÍ}˜ á⁄ÖÏÅ Ô~·`«∞Å ã≤÷u
KåÖÏ "≥∞~°∞ÔQ·<å, ™êQÆ∞ q+¨Ü«∞OÖ’ QÀ~°O`« ‰õÄ_® „âı+¨ìO
HÍ^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë á⁄ÖÏÅ#∞ fã¨∞H˘#fl"å~°∞ =∞~˘Hõi (ã¨fiO`«
¿ã^ŒºO KÕÜ∞« Hõ) H“Å∞H˜=fi@O KÕ`.« D =º=ã¨÷ SÔ~O¡ _»∞ ^ÕâÑ◊ Ù¨
^ŒàÏi =º=ã¨÷ÖÏ LO@∞Ok.
20 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞ #∞Oz XHõ™êi h~°∞ ÃÑ@ì_®xH˜ ZHõ
~åxH˜ 4 +≤e¡OQÆ∞Å∞ J=Ù`«∞Ok. "≥∞@ì ѨO@Öˇ·# KÀà◊√§,
~åy =O\˜"åxH˜ 10 #∞Oz 12 ™ê~°∞¡ h~°∞ ÃÑ\Ïìeû LO@∞Ok.
Jx ÖˇHõ¯ K≥áêÎ_»∞ ~å|~üìã¨<£.
™ê÷x‰õΩÅH˜ ^Œ∞~°^Œ$+¨ìO H˘nÌ 20 ÅHõΔÅH˜ ÃÑ·QÍ ™êQÆ∞Ö’
L#fl ZHõ~åÅ á⁄ÖÏÅ∞ =~å¬^è•~°"≥∞ÿ#q. 17 #∞Oz 36
JOQÆ∞àÏÅ ^•HÍ =~°¬áê`«O K«eã¨∂Î LO@∞Ok. P "å#Å∞
"Õ∞, JHÀì|~ü #=O|~ü <≥ÅÖ’ =ÚYºOQÍ Ñ¨_®Î~Ú. H˘xfl™ê~°∞¡
<≥ÅÅ `«~|° _ç z#∞‰õΩ Ñ¨_^» ∞Œ . nx =Å¡ ѨO@Å∞ Ju „Ѩ=∂^Œ
Hõ~°"≥∞ÿ# ã≤÷uÖ’ ZO_çáÈ~Ú LO\Ï~Ú. J<å=$+≤ì HÍÅOÖ’
ÉÏ^èŒ =~°‚<åf`«O.
PÜ«∞h q^èŒOQÍ =Úy™êÎ_»∞. ''J`«º=ã¨~° ã¨Ç¨Ü«∞O
HÍ"åe. „ѨÉ∞íè `«fiO `«‰Ωõ ¯= =_ôH¤ ˜ |∞∞}ÏÅ∞ ã¨∞ÅÉèí "å~Ú^•Ö’¡
f~°∞ÛH˘<ÕÖÏ ZO^Œ∞‰õΩ U~åÊ@∞ KÕÜ«∞^Œ∞? h\˜ áê~°∞^ŒÅ
Ѩ#∞Å∞ „ѨÜ∂≥ [#HÍ~°∞Å∂, ÖÏÉè™í ê\©#∞, ÉÏ=ÙÅ∞ `«qfiOK«@O
q+¨Ü∞« OÖ’ U^≥<· å KÕÜ∞« =K«∞Û. ÉèÜ í ∞« OHõ~"° ∞≥ #ÿ ÉÏ^èÅŒ ∞ WѨC_»∞
`«∞^Œ =Ú\ÏìÜ«∞x Wk âßâ◊fi`«"≥∞ÿ# ѨÙ~Àaè=$kúH˜ ^•i fÜ«∞
=K«∞Û#x =∞#O WѨC_»∞ PtOK«=K«∞Û.——
J#∞|O^èŒO - 6
„HÍ<£ „|∂H± „ѨÉ∞íè =Ù D kQÆ∞= "å~°ÅÎ ∞ JO^ŒiH˜ JO^ÕÖÏ
KÕã≤ LO>Ë, „Ѩ*Ïaè„áêÜ«∞O =∂i LO_Õk. JO^Œ∞Ö’x "å^Œ#
f~°¯|^ŒúOQÍ#∂, #q∞‡OKÕk QÍ#∂, LOk.
114
 HõÅHõ`åÎ K«∞@∞ì Ѩ@¡ QÆ`« 1 ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ „Ѩ|e#
[fi~åÅ∞ ™ê÷xHõ "≥·^Œ∞ºÅH˜ ÖÁOQÆ@O ÖË^Œ∞. „Ѩ[Å∞ „ѨÉèí∞`«fi
"≥·^Œº ã¨Ç¨Ü«∞O HÀã¨O Z^Œ∞~°∞ K«∂ã¨∞Î<åfl~°∞.
D [fi~åÅ∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅ ™œHõ~°ºO ÖËHõ, â◊√^Œú"≥∞ÿ# h~°∞
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ ÖËH,õ „Ѩ[Å∞ HõÅ∞+≤`"« ∞≥ #ÿ h~°∞ `åQÆ@O =Å#
=zÛ#q. P z`«Î_ç <ÕÅÖ’ h\˜x F_çÛ #^Œ∞Å h\˜x U_®k
á⁄_»∞QÆ∞# HÍÅ∞= ^•fi~å JOkOK«QÆey`Õ QÀ^•=i, `«O*Ï
=Ó~°∞ÅÖ’ ÖÏQÍ *fi~åÅ∞ `«yæ LO_»∞#∞. (z`«_Î ç <ÕÅÅ#∞ F_çÛ#
ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ Q˘\ÏìÅ ^•fi~å =∞Oz h\˜x W=fiQÆÅO HÍx
HÍÅ∞=Å ^•fi~å W=fiQÆÅ=∂ J#flk ã¨O^ÕǨÏ"Õ∞! - Hõ=#
â◊~°‡.) [#O ^Œ∂~°OQÍ L#fl HÍÅ∞=ÅH˜ "≥o§ h~°∞ `≥K«∞Û
HÀ=eû LO@∞Ok.——
★ ★ ★ ★ ★
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£x ã¨=∞iúã¨∂Î ™ê=∂#∞ºÅ
(Ö’H±) ã¨ÉèíÖ’ KÕã≤# LѨ<庙êÅ∞
=∂ <å#flQÍix áê~°¡"≥∞O@∞Ö’ |ÅѨiKÕ "åiH˜ Ö’@∞
ÖË^Œ∞. <Õ#∞ PÜ«∞# 'Ü≥∂[#—ÅH˜ PÜ«∞#H˜ ã¨=∞~°ú# QÍ#∞
=ºuˆ~HõOQÍ#∞ W`«~° LѨ<åºã¨‰õΩÅ∞ U=∞<åfl~À W™êÎ#∞. Jk
J=ã¨~°O. Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ ZÅ¡HÍÖÏÖ’¡ LO_Õ HΔÍ=∞O #∞Oz
^•xfl ~°HOΔ˜ K«\ÏxH˜ L#fl "å^Œ#Å∞ „ѨH@õ #Å∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ=@O
=∞Ozk.
1. N ÃÇÏ„h á¶êÃã\ò K≥Ñ≤Ê#k
''h\˜ áê~°∞^ŒÅ g∞^Œ ÃÑ\˜ì# ÃÑ@∞ì|_ç 70 âß`«O P^•
Ü«∂Å∞O\ÏÜ«∞x J#fl ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ "åºáê~°ã¨∞÷Å∞, ÃÑ@∞ì|_ç
^•~°∞Å∞ J@∞=O\˜ Q˘Ñ¨Ê ™êǨÏ㨠"åºáê~åÖ’¡ _»|∞ƒ ZO^Œ∞‰õΩ
ÃÑ@ì~°∞? J`«#∞ Ô~·Å∞ =∂~åæÖÏ? h\˜ áê~°∞^ŒÖÏ? Uq ÖÏÉèí
™ê\˜? Jx JOK«<åÅ∞ "ÕÜ«∞@OÖ’#∞, Uk =∞m§ =∞m§
=KÕÛ Hõ~∞° =Ùx PѨÙ`«∞O^Œ#fl TǨÏÅ∞ KÕÜ∞« @OÖ’#∞ ѨHáΔõ ê`«
^èÀ~°}˜x q=∞i≈OKå_»∞.
J`«xH˜ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ Ç≤ÏO^Œ∂ ^ÕâßxH˜ KÕã≤# Q˘Ñ¨Ê
(¿ã=Å∞) Ѩ#∞Å∞ `≥Å∞ã¨∞. J~Ú`Õ Jxfl Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞, H˘xfl
h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞ Q˘Ñ¨Ê qѨ`«¯~°"≥∞ÿ# "≥·Ñ¶¨ÖϺÅ#∞ K«q
K«∂ã≤#>Ëì, ^èŒ# #ëêìxfl HõeyOKå~Ú.——
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 115
2. N *Ï<£ „ɡ·\ò K≥Ñ≤Ê#k
''=O^Œ ã¨O=`«û~åÖˇ· Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊O =∞# Pnè#OÖ’ L<åfl
ZO^Œ∞Hõx J<å=$+≤,ì Hõ~∞° =ÙŠѨiã≤u÷ #∞Oz P ^ÕâO◊ ZO^Œ∞‰õΩ
|Ü«∞@ Ѩ_»@O ÖË^Œ∞. ZO^Œ∞Hõx WÖÏ¡ [~°∞QÆ∞`ÀO^Œx XHõ
x"ÕkHÍ ã¨OѶ∂¨ xfl xÜ«∞q∞Oz WOQÆO¡ _»∞, gÖˇ`· Õ Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâO◊
#∞Oz ™êHΔͺÅ`À ‰õÄ_ç# ã¨=∂Kå~åxfl ã¨OáêkOz ZO^Œ∞‰õΩ
`ÕÅ∞ÛHÀ~å^Œ∞? h~°∞ XHÀ lÖÏ¡Ö’ XHÀ™êi ã¨iѨ_ç#O`å
ÖËHõ áÈ=@"Õ∞ HÍx, h~°∞ ÖËHõ áÈ~Ú# Ѩiã≤÷u ÖË^Œ∞. "≥Ú`«ÎO
ã¨O=`«û~°O fã¨∞H˘O>Ë ~°=∂~°q∞ q∞#Ǩ~ÚOѨ٠ÖˉõΩO_®,
Éè∂í q∞ ™êQÆ∞ KÕÜ∞« \ÏxH˜ HÍ=Åã≤# h\˜ HõO>Ë Z‰õΩ¯"Õ =ÙOk.
J~Ú<å h\˜ áê~°∞^ŒÅ q+¨Ü«∞OÖ’ U K«~åº KÕѨ@ìÖË^Œ∞.
=∞#O 90 ÅHõΔÖ’ 160 ÅHõΔÖ’ áœO_»∞¡ J@∞=O\˜ Ѩ#∞Å
g∞^Œ Y~°Û~Ú#@∞ì qO@∞<åflO. Jk WO_çÜ∂« Ö’ ZO`«? XHõ
=∂<£K≥+¨ì~ü Ѩ@ì}O, 5 ÅHõΔÅ [<åÉèÏ L#flk. 20 ÅHõΔÅ∞
Y~°∞Û ÃÑ\˜ì =∞~À 35 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ Y~°∞ÛH˜ J#∞=∞u=fi=∞x
áê~°¡"≥∞O@∞x J_»∞QÆ∞`ÀOk. JO>Ë P Ti K«∞@∞ì Ѩ@¡
[<åÉèÏH˜ =Åã≤#O`«QÍ â◊√„Éèí"≥∞ÿ# h~°∞ JOkOK«\ÏxH˜ 55
ÅHõΔÅ∞ HÍ"åÅ#fl =∂@. Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊OÖ’ =∞# „ѨÉèí∞`«fiO
1 H˜O^Œ 20 HÀ@¡ [<åÉèÏ LOk, JHõ¯_» Q˘Ñ¨Ê =~°¬áê`«O LOk.
2
Q˘Ñ¨Ê #^Œ∞Å∞<åfl~Ú. ™êQÆ∞ KÕÜ«∞\ÏxH˜ q∞‰õΩ¯@OQÍ Éèí∂q∞
LOk. J@∞=O\˜ KÀ@ Y~°∞Û ÃÑ\˜ì# "≥Ú`«ÎO 160 ÅHõΔÅ
áœO_»∞¡ HÍ^Œ∞ 200 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ J#∞‰õΩO^•O. J~Ú`Õ
Uq∞@@? JO`« ÃÑ^ŒÌ ^ÕâßxH˜ JO`« J=ã¨~°"≥∞ÿ# KÀ@?
ã¨~ü *Ë"£∞û ǨQ∑, `«∂~°∞Ê WO_çÜ«∂ "å}˜[º ã¨Oã¨÷ J^茺‰õΔΩ_»∞,
H©.âı. N =∞OQ∑Öòû D ã¨ÉèíÖ’ xÅ|_ç WO_çÜ«∂Ö’ „Ѩ*’Ѩ
Ü≥∂QÆ HÍ~åºÅ q+¨Ü∞« OÖ’ „ѨÉ∞íè `«fiO qѶŨ =∞=ÖË^∞Œ J<åfl~°∞.
Jk 1856 Ö’<À 1857Ö’<À JѨC_»∞ <Õ#∞, =∂<£ K≥+¨ì~ü
ѨÙ~°áêÅHõ ã¨Oã¨,÷ JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ 14 ã¨O=`«û~åÅÖ’ `«∂~°∞Ê
WO_çÜ«∂ "å}˜[º ã¨Oã¨÷ `«# „â◊^Œú ÖËHõ x~°¡HõΔ ºO`À, `«=∞
Pnè#OÖ’ L#fl "≥Ú`«ÎO „áêO`«Ñ¨Ù ÉÏQÆ∞H˜ J^Õ HÍÅOÖ’
Y~°∞Û ÃÑ\˜ì# ^•xHõO>Ë ÃÇÏK«∞Û Jx K«∂Ñ≤OKå#∞. W=hfl
ѨHõ¯# ÃÑ\˜ì "å~°∞ K≥Ñ≤Ê#k, K≥ѨÊÉ’ÜÕ∞ q+¨Ü«∞"≥∞ÿ<å, "åi
PiúHõ Ѩiã≤u÷ U"≥∞#ÿ ѨÊ\˜H,˜ WO_çÜ∂« „ѨÉ∞íè `«fiO JHõ¯_ç Ѩiã≤u÷
ÉÏQÆ∞ KÕ¿ã zH˜`åû =∂~°Oæ U^À q^èOŒ QÍ gÖˇ#· @∞ì K«∂_®eû#
ÉÏ^茺`« =Ç≤ÏOKåe.
 Jk gÅ∞ HÍHõáÈ`Õ Hõ~∞° =Ù ~å"åe. âßѨ„QÆã∞¨ ÅÎ ∞ Kå"åe.
HÍx gÅ=Ù`«∞O^Œx <å qâßfiã¨O. ^•xH˜ ˆH=ÅO ã¨~ü P~°ú~ü
HÍ@<£ Ü≥ÚHõ¯ =∂@ g∞^Õ P^è•~°Ñ¨_»#∞. Q“~°=hÜ«ÚÖˇ·#
ã¨É∞íè ºÅ∞, L^•`«∞_Î #·≥ „ѨÉ∞íè =Ù U ѨÙã¨HÎ Oõ #∞Oz L^ŒÇϨ iOKå_À
Jk K«∂¿ãÎ JO^Œ∞Ö’ ™êHõΔ ºO ^˘~°∞‰õΩ`«∞Ok - ZO`À=∞Ok
„ѨMϺ`« ѨÙ~°∞+¨μÅ QÆ∞iOz K≥ѨCHÀ=K«∞Û. UO K≥Ü«∂ºe?
UO K≥Ü«∞ºQÆÅO? Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊OÖ’ J#fl ^•x QÆ∞iOz HõÖÁ
<≥Öò Kè≥ãπ h Ü≥ÚHõ¯ ™êHõΔ ºOÖ’ h\˜ áê~°∞^ŒÅ q+¨Ü«∞OÖ’
ZO`« KÕÜ«∞=K«∞Û? ZO`« x~°¡HõΔ ºO KÕÜ«∞|_çOk? J#flk
^˘~°∞‰õΩ`«∞Ok. L^•`«∞_Î #·≥ „ѨÉ∞íè =Ù, Ç≤ÏO^Œ^âÕ O◊ Ü≥ÚHõ¯ ~å[º
HÍ~°º^Œi≈ h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞ŠѨÙ~ÀQÆu QÆ∞iOz# ѨijÅ#
P*Ï˝Ñ≤OKå_»x Jx K≥áêÊ~°∞. ÃÑ^ŒÌ *Ï˝#O ÖËx <Õ#∞ HÍx,
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ QÍx J_çˆQk =∞=∞‡efl #=∞‡=∞x HÍ^Œ∞,
ã¨OѨÓ~°‚=¸ ã¨=º=¸ J~Ú# ѨijÅ# Jã¨Å∞ „Ѩ^Õâ◊OÖ’
KÕÜ«∞=∞x.... P x"ÕkHÍ ã¨OѶ¨∞O h\˜ áê~°∞^ŒÅ Hõ~°∞=Ù
`«yOæ KÕ q+¨Ü∞« OÖ’ HÀ~°^yŒ #^•? J#fl J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ JOâßxfl
Jk ѨijeOKåeû# "å\˜Ö’ KÕ~åÛe Jx <Õ#∞ J#∞
H˘O\Ï#∞. ǨH±<Õ Ü≥ÚHõ¯ Q“~°=hÜ«Ú_≥·# ã¨Éèí∞º_»∞ 'h\˜
áê~°∞^ŒÅ #∞Oz 70-80 âß`«O ~å|_ç LO_Õ@@¡~Ú`Õ WOQÆO¡
_»∞Ö’ =∂<£K+≥è ~ì¨ ∞° Ö’x ^èxŒ ‰õΩÅ∞ JO^Œ∞Ö’ ZO^Œ∞‰õΩ ÃÑ@∞ì|_ç
ÃÑ@ì~°∞?— Jx J_çQÍ~°∞. "å~°∞ ÃÑ@ì~°∞. ZO^Œ∞HõO>Ë "åiH˜
„ѨÉ∞íè `«fiO Ǩg∞ HÍ"åe. ZO^Œ∞HõO>Ë WO_çÜ∂« Ö’ Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞
P Ѩx "å~°∞ KÕÜ«∞\ÏxH˜ J#∞"≥·#"å J#fl Q˘Ñ¨Ê ã¨O^ÕǨÏO
"åiH˜ LOk. WO_çÜ«∂ „ѨÉèí∞`«fiO, ã¨fi`«O„`«"≥∞ÿ# "å}˜[º
ã¨Oã¨÷Å#∞ W+¨ìѨ_»=Ù. `«=∞ xÜ«∞O„`«}Ö’ ÖˉõΩO_® WOw¡+¨μ
"åi _»|∞ƒ JHõ¯_» Y~°Û=@O P „ѨÉèí∞`«fiO W+¨ìѨ_»^Œ∞. P
„ѨÉèí∞`«fiO, ѨÓ~°fiѨ٠ã¨Oã¨÷ (`«∂~°∞Ê WO_çÜ«∂ "å}˜[º ã¨Oã¨÷)
J_»∞QÆ∞ *Ï_»Ö’¡#_»∞ã¨∞ÎOk. D ã¨Éèí =ÚO^ŒiH˜, =∞„^•ã¨∞
Ü≥∂[#Å QÆ∞iOz# "≥Ú`«ÎO q=~åÅ∞ `≥Ñ≤Ê¿ãÎ, JHõ¯_ç "≥·Ñ¶¨
źOÖ’ ÃÑ^ŒÌ ÉèÏQÆO „ѨÉèí∞`«fi x~°fiǨÏ}Ï "≥·Ñ¶¨ÅºO =Å#<Õ
Jx K«∂Ñ≤OK«=K«∞Û. JO`« ÃÑ^ŒÌ ^Õâ◊OÖ’ 20 HÀ@¡ [<åÉèÏx
ѨiáêeOK«@OÖ’x Hõ+¨ìO JO^Œ~°∞ XѨCH˘x f~åe.
JO^Œ∞Hõx Jk <Õ#∞ XѨCH˘O\Ï#∞. JO^Œ∞KÕ`« P „ѨÉ∞íè `«fiOÃÑ·
|Å"≥∞ÿ# ^Àëê~ÀѨ} KÕÜ«∞@O ã¨Ô~·#k HÍ^Œ∞. "å~°∞ "åiH˜
KÕ`≥·#k KÕâß~°∞. HÍx P KÕã≤# ^•O\’¡ "≥·Ñ¶¨ÅºO á⁄O^•~°∞.
Jn q+¨Ü«∞O! h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å=Å# „ѨÉèí∞`åfixH˜ Ug∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
ÖÏaèOK«HõáÈ=K«∞Û#∞. HÍx Jk "åi „Ѩ[Å „áê}ÏÅx HÍáê
_®Î~Ú. JO^Œ∞KÕ`« ~å*ϺOQÆ HÍ~°º^Œi≈ QÍx, J`«x kQÆ∞= HÍ~°º
^Œi≈ HÍx D q+¨Ü«∂xfl XHõ "åºáê~°ã¨∞÷_»∞ WOHÀ H˘@∞ì `≥~°
=@O QÆ∞iOz PÖ’zOz#@∞ì PÖ’zOz =∂\Ï¡_@» O `«Q^Æ ∞Œ .
Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊OÖ’ KåÖÏ q+¨Ü«∂ÅÖ’ „ѨÉèí∞`«fiO, '"Õ∞=Ú
10 ÅHõÅΔ áœO_»∞¡ Y~°∞Û ÃÑ\ÏìO. Ѩk âß`«O ^•x g∞^Œ ~å|_ç
LOk— J#ÖË^Œ∞. HÍx XHõ U_®k `«~°∞"å`« Ѩk ÅHõΔÅ
„áê}ÏÅ∞ HÍáê_®=Ú. J#QÆey# Ѩiã≤`÷ ∞« ÅÖ’ ™⁄=Ú‡ Y~°∞Û
KÕÜ«∞@O „ѨÉèí∞`«fiO qkè. WO`«HõO>Ë <Õ#∞ K≥ѨÊQÆey#k
LOk J#∞HÀ#∞. L^•`«∞Î_≥·# „ѨÉèí∞=Ù XHõ x"ÕkHõ ã¨OѶ¨∞"Õ∞
"≥Ü∂« ºÅ#∞H˘O>Ë WO_çÜ∂« Ö’ UO KÕã<≤ å P x"ÕkHõ ã¨OѶ∞¨ "Õ∞
K≥Ü«∂ºÅ#∞H˘O>Ë P ã¨OѶ¨∂xfl <å Jaè„áêÜ«∂xfl HÍx ã¨~ü.
P~°÷~üHÍ@<£ Jaè„áêÜ«∂xfl ã‘fiHõiOK«=∞##∞. HÍx ã¨~ü.
P~°~Ì Hü Í@<£ WO_çÜ∂« Ö’ 47 ã¨O=`«û~åÅ∞ rqOKå_»∞. PÜ«∞#
=^ŒÌ h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å QÆ∞iOz WOHõ U W`«~° WOlh~°∞H˜
ÖË#O`«QÍ ã¨=∂Kå~°O LOk. PÜ«∞# `«# rq`« HÍÅѨÙ
„â◊^Œúx P Ѩ#∞Å H˜KåÛ_»∞. PÜ«∞#jÅ=Ú Q“~°==Ú Q˘Ñ¨Êq.
Uk KÕÜ«∞=K«∞Û? Uk KÕÜ«∂eû# J=ã¨~°O LOk? J#fl
q+¨Ü«∞O QÆ∞iOz PÜ«∞# K≥¿ÑÊ^•O\’¡ PÜ«∞#H˜ Q˘Ñ¨Ê
qâßfiã¨O LOk. PÜ«∞#`À D q+¨Ü«∞O QÆ∞iOz K«iÛOKåHõ,
PÜ«∞#HÍ q+¨Ü«∞O ÃÑ· L#fl ™êkèHÍ~°`«H˜ D ã¨Éèí qÅ∞=
x"åfieû LO@∞Ok J#fl Jaè„áêÜ«∂xH˜ ~å‰õΩO_® LO_»Ö=Ë ∞x
<Õ#∞ J#∞H˘O\Ï#x XѨCH˘O\Ï#∞. PÜ«∞# JO@∞O_»QÍ
q<åfl#∞. 'Ô~·Å∞ =∂~åæÅ q+¨Ü«∞OÖ’#∞, h\˜ áê~°∞^ŒÅ q+¨
Ü«∞OÖ’#∞ ‰õÄ_® `«Ñ¨CÅ∞ [iQÍ~Ú. HÍx Hõ~°∞=Ù, h~°∞ ÖËHõ
=ã¨∞Î#fl@ì~Ú`Õ, ^•xfl =keOK«∞HÀ_®xH˜ h~°∞ HÍ"åe, h~°∞
HÍÅO>Ë h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞ HÍ"åe. "å#Å∞<åfl~Ú. Q˘Ñ¨Ê
#^Œ∞Å∞<åfl~Ú. Q˘Ñ¨Ê „ѨÉ∞íè `«fiO LOk. Jk P ^Õâßxfl [~ÚO
zOk. [~ÚOKåHõ ^•xfl â◊H`Θ À#∞, "Õ∞^è㌠∞¨ û`À#∞, [~ÚOz#
^Õâ◊ „Ѩ[Å#∞ HõëêìÅ #∞Oz ÉÏ^èŒÅ #∞Oz, <åâ◊#O #∞Oz
HÍáê_®e.—
D Q˘Ñ¨Ê ã¨Éíè HÀ@¡ H˘nÌ [<åxfl 10 ã¨O=`«û~åÅ HÍÅOÖ’
Hõ~°∞=Ù`À #tOK«xzÛO^Œx J#∞H˘<Õ J==∂#O ˆ~ѨÙ
Éèíq+¨º`«∞ÎÖ’ á⁄O^Œ~å^Œ∞. Q˘Ñ¨Ê jÅ=O`«∞Å∞, J#∞Éèí=A˝Å∞
J~Ú# WO[h~°∞¡ Jk Jã¨Å∞ [~°QƉõΩO_® PѨQÆÅO Jx
116
K≥ѨÙÎ<åfl P q<åâ◊<åxfl PѨHõáÈÜÕ∞ kQÆ*Ï~°∞_»∞ `«<åxH˜ D
ã¨Éèí QÆ∞i HÍ~å^Œ∞.
3. ã¨~ü *Ïi˚ HÍOÑπɡÖò K≥Ñ≤Ê#k
J`«#∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞ =∞Oz"å, ã¨Ô~·#"å J#fl
„Ѩâ◊flÖ’H˜ "≥à◊§#<åfl_»∞. Jk qKå~°} ã¨OѶ¨∞O KÕÜ«∂eû#
x~°Ü ‚ ∞« O-J~Ú`Õ KåÖÏ Ñ¨#∞ÅÖ’ `«#‰õΩ#fl J#∞Éè=í O ^Œ$ëêì º
- L^•`«∞Î_≥·# „ѨÉèí∞=Ù, WO_çÜ«∂H˜ kQÆ∞= HÍ~°º^Œi≈ J~Ú#
J`«#∞ "å\˜x L^ŒÇϨ iOKå_»∞ Hõ#∞Hõ, `«#∞ PÜ«∞#x ã¨=∞iúO
K«@O `«# ÉÏ^茺`« J#∞H˘O@∞<åfl_»∞. ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£
Ü≥ÚHõ¯ x"ÕkHõÅ∞ KåÖÏ Jqâßfiã¨hÜ«∞"≥∞#ÿ =x K«∂Ñ≤ f~åÅx
J#∞H˘O@∞<åfl_»∞.
PÜ«∞# Q“~°=hÜ«Ú_Õ HÍx D q+¨Ü«∞OÖ’ qâßfiã¨O
Jã¨Å∞ LOK«ÖË_»∞.PÜ«∞# x*Ï~ÚfѨ~°∞_»#fl ^•xfl `«#∞
â◊OH˜OK«_»∞ HÍx PÜ«∞# "≥Ú^Œ_»∞Ö’ hà◊√§<åflÜ«∞<Õ [#
"å‰õΩ¯Ö’ H˘O`« ã¨`º« O LOk. PÜ«∞# qѨs`«"∞≥ #ÿ (x~åâ◊H~õ °
"≥∞#ÿ ) L`åûǨÏ=O`«∞_»∞. `«# Jaè„áêÜ«∂Å`À `«~¯° Ѩi q∞`«∞
Åhfl ^•\˜, H˘@∞ì‰õΩáÈ`«∂ LO\Ï_»∞. `«# ã≤á¶ê~°ã¨∞Å∞ J=∞
Å∞Ö’ ÃÑ_ÕÎ UO KÕÜ«∂Å#fl q+¨Ü«∞OÖ’ `«# „ѨHõ@#ʼnõΩ
`å#∞ |^Œ∞_ú ·≥ LO_»_∞» . J`«#∞ WO`«=∞Ok ÃÑ· „ѨÉÏè =O K«∂Ѩ
\ÏxH˜ HÍ~°}O J`«x ^Œ∞™êûǨÏã¨"≥∞ÿ# Jaè„áêÜ«∂ÖË! `«#∞
N *Ï<£ „ɡ\· ò (Q“~°=hÜ«Ú_≥#· |i‡OQ∑ Ǩ"£∞ ã¨É∞íè º_»∞) HÍ@<£
Jaè„áêÜ«∞O`À UH©Éèíqã¨∞Î#flO^Œ∞‰õΩ qKåiã¨∞Î<åfl_»∞. `«#H˜
ɡOQÍÖò Ü≥ÚHõ¯ Ãã·xHõ áêʼnõΩ_çQÍ, ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£KÕ ~°∂Ѩ
HõÅÊ# KÕÜ∞« |_ç „Ñ¨É∞íè `«fiO g∞^Œ ~°∞^Œ|Ì _ç# Q˘Ñ¨Ê „Ѩ*’ѨÜ∂≥ QÆ
HÍ~åºÅ`À J#∞Éèí=O LOk. P q^èŒOQÍ<Õ =∞^茺 ~å„ëêìxH˜
=ÚYº P*Ï˝kèHÍiQÍ H˘xfl HÍ@<£ Ü≥∂[#Å`À‰õÄ_® `«#H˜
J#∞Éè=í O LOk. L^•`«∞_Î #·≥ „ѨÉ∞íè =Ù g\˜Ö’ XHõ\ ˜ ~Ô O_çO\˜
QÆ∞iOz# x*ÏÅ „ѨHõ@# KÕâß_»∞. P „ѨHõ@#Å∞ 'D Ü≥∂[
#Å #∞O_ç =_ô¤ ‰õÄ_® y@∞ìÉÏ@∞ J=ÖË^xŒ , Jq H˘kÌ „áêO`å
ÅH˜ =∂„`«"Õ∞ Ѩiq∞`«"≥∞ÿ Z‰õΩ¯= „áêO`åÅH˜ ѨxH˜ ~åÖË^Œh
ÖËHõ Jq H˘kÌ Ñ¨iq∞`«"≥∞ÿ# =∞Oz =∂„`«"Õ∞ KÕÜ«∞QÆeQÍ~Ú—
J#flq. PÜ«∞# Ü≥∂[#ÅÖ’ XHõ\ ˜ =∞^茺 Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’
XHõ ÃÑ^ŒÌ [ÖÏâ◊Ü«∞O xi‡Oz JO^Œ∞Ö’ "å<åHÍÅO h~°∞
xÅ=KÕã≤ J<å=$+≤ì HÍÅOÖ’ ^•xfl ^ÕâO◊ g∞^Œ áêiOKåÅ#flk
`«# D „Ѩ}ÏoHõ `«#∞ =ÚYº P*Ï˝kHè ÍiQÍ L#flѨC_»∞ x"ÕkO
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
Kå_»∞. NHÍ@<£ [ÖÏâ◊Ü«∞O xi‡OKåÅx ã¨∂zOz#
„áêO`«OÖ’ PÜ«∞<≥ѨC_»∂ x=ã≤OK«#∂ ÖË^Œ∞. PÜ«∞# ^•x
QÆ∞iOz# ã¨=∂Kå~°O ¿ãHõiOK«#∂ ÖË^Œ∞. PÜ«∞# ^Õâ◊ Ѩ@O
fã¨∞H˘x, Ô~O_»∞ =¸_»∞ #^Œ∞Å∞ HõxÑ≤Oz# KÀ@ F ã¨∞<åfl
K«∞\˜ì WHõ¯_À ÃÑ^ŒÌ [ÖÏâ◊Ü«∞O xi‡OK«=K«∞Û J<åfl_»∞. ã¨~ü
P~°ú~ü HÍ@<£ P q^èŒOQÍ <˘H˜¯ K≥ѨÊ\ÏxH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ã¨=∂
Kå~°O PÜ«∞# =^ŒÌ ÖË^Œx, `å=∞O`å J#∞‰õΩ<åfl~°∞. ^•xfl
`«~°∞"å`« =∞#∞+¨μefl ÃÑ\˜ì ѨsH˜ΔOz K«∂™êHõ `å=Ú P „Ѩ}Ï
oHõ KÕѨ@ì_»O JHõ¯_»∞#fl Éè∫uHõ ã¨fi~°∂ѨOÖ’ Jã¨OÉèí=O Jx
QÆ=∞xOKå~°∞. P `«~°∞"å`« `«#∞ PÜ«∞# QÆ∞iOz, =∞m§
|i‡OQ∑ Ǩϟ"£∞ Ü≥ÚHõ¯ Q“~°=hÜ«Ú_≥·# ã¨Éèí∞º_»∞ D q+¨Ü«∞O
uiy |uH˜OKÕ =~°‰õΩ q#ÖË^Œ∞. WO`Õ qK«Ûeq_ç J~Ú#
Ü≥∂[# ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£k =∞~À@∞Ok. HÍ@<£ WO_çÜ«∂
K≥·<åÅ∞ Q˘Ñ¨Ê ^ÕâßÅ<åfl_»∞. Jxfl [|∞ƒÅH˜ Ѩ~°=∞ø+¨^èŒO
hˆ~#x D ~Ô O_»∞ ^ÕâßÅx XHõ HÍÅ∞=`À HõÅáêÅx J<åfl_»∞.
D Ô~O_»∞ ^ÕâßÅ =∞^茺 19 #∞Oz 20 "ÕÅ J_»∞QÆ∞Å Z`«∞Î#fl
Ѩ~°fi`åÅ q+¨Ü«∞O q㨇iOKå_»∞. D q+¨Ü«∂xfl ^Œ$+≤ìH˜
`≥zÛ#ѨC_»∞ h\˜ Hõ@_ì ∞» Å∞ (ÖÏH±û) Hõ@_ì O» HõO>Ë ã¨∞ÅÉè"í ∞≥ Oÿ k
=∞~À\˜ ÖË^Œ<åfl_»∞. WHõ¯_ç „Ñ¨[Å∞ "å}˜[º ã¨Oã¨÷Å∞ ÃÑ\˜ì,
WO_çÜ«∂H˜ D Ü≥∂[#Å xq∞`«ÎO _»|∞ƒÑ¨OѨÖËHõáÈÜ«∂~°x
|i‡OQ∑ Ǩϟ"£∞ Ü≥ÚHõ¯ Q“~°=hÜ«∞ ã¨Éèí∞º_»∞ (ɡ·\ò) J#@O
<åºÜ«∞O HÍ^Œ∞. Z<Àfl "å\˜Ö’¡ "å~å ѨxKÕ™ê~°∞. HÍx "å~°∞
h\˜ áê~°∞^ŒÅÖ’ ÃÑ@ìÖË^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë JO^Œ∞Ö’ ÃÑ\˜ì#
_»|∞ƒ "≥#H˜¯ ~å^Œ∞. áÈ`«∞Ok ÖËHáõ È`Õ Ç¨ÏH±<Õ ã¨É∞íè º_»∞ J#fl@∞ì
„ѨÉèí∞`«fiO #∞Oz ~å|@∞ì HÀ"åe. h\˜ áê~°∞^ŒÅ #∞Oz 80
âß`«O, 100 âß`«O "≥#H˜¯ =ã¨∞ÎO^Œx NHÍ@<£ JO>Ë "åiH˜
XѨC^ŒÅ HÍ^Œ∞.
4. Ãã·<åºkèHÍi ã¨~ü *Ï~ü˚ ÉÏÖò á¶È~ü K≥Ñ≤Ê#k
`«#∞ L^•`«∞Î_≥·# „ѨÉèí∞=Ù =∞iÜ«Ú Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊ kQÆ∞=
HÍ~°º^Œi≈, ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ QÆ∞iOz J#fl =∂@Å∞ qx ^Œ∞ó
d`«∞_»Ü«∂º_»x J<åfl_»∞. ã¨~ü P~°ú~ü`À L#fl Z<Àfl ã¨O=`«û
~åÅ∞ ѨiK«Ü«∞O, PÜ«∞# =∞„^•ã¨∞Ö’ xi‡Oz# Ѩ#∞Å∞
ѨsH˜OΔ K«@O, HÍ~°}ÏÅ∞QÍ PÜ«∞# [iy# á⁄~°áê@¡H˜ ÉÏ^è∞Œ º_»∞
HÍ_»x, PÜ«∞# KÕã≤# U Ѩx qѶ¨ÅO HÍÖË^Œx `«#∞ K≥ѨÊ
QÆÅ#<åfl_»∞. PÜ«∞# "Õ∞^è•q [<åÅH˜ Q˘Ñ¨Ê LѨHÍi. K«i„`«Ö’
117
P ^Õâ◊ „Ѩ[ÅH˜ Q˘Ñ¨Ê "Õ∞Å∞ KÕã≤#"å_çQÍ PÜ«∞# ¿Ñ~°∞
q∞yeáÈ`«∞Ok. `«# ÖÏQÍ PÜ«∞#`À Hõeã≤ Ѩx KÕã≤ LO_ç
PÜ«∞#x PÜ«∞# Ѩ#∞Åx `≥eã≤ LO>Ë ã¨~ü *Ï~ü˚ HÍOÑπɡÖò
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ÃÑ· ^Àëê~ÀѨ} KÕã¨∂Î LK«ÛiOz# =∂@Å∞
LK«ÛiOK«QÆeˆQ "å_»∞ HÍ^Œ∞.
D ã¨Éèí XHõ ‰õÄ@q∞x xÜ«∞q∞¿ãÎ-KÕ™êÎ~°x `«#∞ Pt
ã¨∞Î<åfl_»∞-P ‰õÄ@q∞ `«# qKå~°} Ѷ¨e`«OQÍ ã¨~ü P~°ú~ü
HÍ@<£ÃÑ· KÕã≤# ^Àëê~ÀѨ} ÖËq ã¨`«ºO HÍ^Œx QÆ=∞xã¨∞ÎOk.
„ѨÉ∞íè `«fi"Õ∞ =∞„^•ã¨∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅ ã¨Oã¨H÷ ˜ Ѩ#∞ÅѨÊK≥ÑÊ≤ Ok.
Q˘Ñ¨Ê `«Ñ¨CÅ∞ [iQÍ~Ú. Jq x~°fiǨÏ}Ö’ Ö’áêÅ∞. Jq
„ѨÉèí∞`«fi JkèHÍ~°∞Å =Å# [iy#q.
^ÕâO◊ Ö’ ѨÅ∞„áêO`åÅÖ’ [ÖÏâ◊Ü∂« Å∞ MÏmQÍ L<åfl~Ú.
=∞„^•ã¨∞Ö’ Z<Àfl K≥~°∞=ÙÅ∞, =∞~å=∞`«∞ÎÅH˜ <ÀK«∞HÀÖË^Œ∞.
JO^Œ∞Ö’ ã¨~ü iK«~ü¤ >ˇOѨÙÖò KÕÜ«∞=∞#fl h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩx
XˆH XHõ¯\˜. Jk KÕã≤ LO>Ë 2.7 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ Y~°ÛÜÕ∞ºk.
^•x #∞Oz „ѨÉèí∞`åfixH˜ Jxfl Y~°∞ÛÅ∞ áÈ#∞ ã¨O=`«û~åxHõ
25 "ÕÅ áœO_»∞¡ q∞yÖËq. 1870Ö’ ™ê=∞#∞ºÅ ã¨ÉèíH˜zÛ#
x"ÕkHõ Jk Jxfl q=~åÖ’¡#∞ ѨiѨHÍfixH˜ =zÛO^Œx K≥Ñ≤Ê
#ѨÊ\˜H˜ WO_çÜ∂« „ѨÉ∞íè `«fiO, ~å[º HÍ~°º^Œi≈ P Ѩx ѨiѨHÍfi
xH˜ ~åÖË^Œ<åfl~°∞.
1878 <å\˜ ZOÑ≤ÔH·# ‰õÄ@q∞ ^•x ~å*ϺOQÆO, Ѩ^Œú`«∞Å∞,
Ѷ¨e`åÅ∞ (~°K«~Ú„u)
h\˜ áê~°∞^ŒÅ Jã¨Å∞ Uq∞\˜ Jx J~°úO KÕã¨∞HÀ_»OÖ’
H˘kÌQÍ ‰õÄ_® HõxÑ≤OK«x ~å[hu qâß~°^Œ`«, ™ê#∞Éèí∂u
~åÇ≤Ï`«ºO, D K«~°Û =¸ÅOQÍ ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£x QÆ∞iOz
KÕã≤# n~°…HÍeHõ ѨsHõΔÖ’ |Ü«∞@Ѩ_»¤@∞ìQÍ WOÔHѨC_»∂
Ѩ_»ÖË^Œ∞.
D ‰õÄ@q∞Ö’ Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâO◊ q+¨Ü∂« ʼnõΩ Ö’H± ã¨Éíè Ü≥ÚHõ¯
kQÆ∞= HÍ~°º^Œi≈ J~Ú# *Ï~ü˚ Ǩq∞Åì<£ „ѨÉèí∞=Ù J^茺‰õΔΩ_çQÍ
xÜ«∞q∞OѨ|_®¤_»∞. ™ê=∂#∞ºÅ ã¨ÉèíH˜ <åÜ«∞‰õΩ_≥·# N ÉÏÖò
á¶È~ü, WO_çÜ«∂ =º=Ǩ~åÅ#∞ „â◊^Œú`À J^茺ܫ∞#O KÕ¿ã N
ÃÇÏhfl á¶êÃã\ò ÖË HÍHõ WO_çÜ«∂`À ã¨O|O^èŒO L#fl áœ~°
âßMÏkèHÍ~°∞Å∞, "åºáê~°∞Å∞, ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ∞ <ÒHÍ =∂~åæÅÖ’
ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ÃÑ\˜ì# "å~°∞ LO_»@O KÕ`« Jk ^Õâ◊OÖ’x
Z<Àfl =~åæÅ „Ѩux^è∞Œ Å∞ ã¨=∞áêà◊§Ö’ L#fl ‰õÄ@q∞QÍ LOk.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 118
J~Ú`Õ JO^Œ∞Ö’ XHõ¯ WO[h~°∞ QÍx, h\˜ áê~°∞^ŒÅ ã¨O|O
kè`« tÅÊ*Ï˝#O L#fl "å~°∞QÍx ÖË~°∞. WO_çÜ«∂Ö’ Ѩi
áêÅ<å#∞Éèí=O L#flk *Ï~ü˚ HÍOÑπɡÖòH˜ =∂„`«"Õ∞. J~Ú`Õ
PÜ«∞# h\˜ áê~°∞^ŒÅ QÆ∞iOz XHõ x~°‚Ü«∂xH˜ =zÛ L#fl
=ºH˜Î Hõ#Hõ PÜ«∞# <åºÜ«∞ xˆ~‚`«QÍ HÍHõ ™êH˜ΔQÍ LO>Ë
ÉÏ=ÙO_Õk. Jk PÜ«∞# "Õã≤# „Ѩâ◊flÅ #∞OKÕ J=QÆ`«O J=Ù
`«∞Ok. PÜ«∞# <åºÜ«∞ x~°‚Ü«∞O JO`«‰õΩ =ÚO^Õ KÕ¿ãã¨∞‰õΩ
<åfl_»#fl ^•xH˜ <Õ~∞° QÍ |∞∞A=ÙOk. <å Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊ L^ÀºQÆ
HÍÅ *Ï˝ÑH¨ ÍÅ∞ J#fl ѨÙã¨HÎ Oõ Ö’ D ÉèÏQÆO LOk. J^Õ |∞∞A=Ù.
''WO_çÜ∂« „ѨÉ∞íè `«fiO KÕ`« ã¨~ü Z. HÍ@<£ =∞^躌 ~å„+¨Oì Ö’
h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ KÕã≤# „Ѩuáê^Œ#Å∞ ѨsH˜ΔOK«\ÏxH˜ <Õ#∞
xÜ« ∞ q∞OѨ | _®¤ # ∞. QÀ^•=i á⁄_» ∞ QÆ ∞ <å J_» ¤ O ‰õ Ω efl
`˘ÅyOz, QÀ^•=ix <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ J#∞=ÙQÍ KÕÜ«∂Åx
J`«#∞ J#∞H˘<åfl_»∞. h\˜ Z^ŒÌ_ç, ã¨=∞㨺 U_®kÖ’ KåÖÏ
Z‰õΩ¯= ÉèÏQÆO LO@∞Ok. ^•xfl ZQÆ∞= h\˜ Ѩi"åǨÏHõ „Ѩ^Õ
âßÅÖ’ ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ [ÖÏâ◊Ü«∂efl xi‡Oz, ^•x #∞Oz h\˜
áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨÷x xi‡Oz `˘ÅyOK«=K«Ûx N HÍ@<£ J#∞
H˘<åfl_»∞. PÜ«∞# J_»∞¤Å∞ J#∞H˘#flq, <ÒHÍÜ«∂#O gÅ∞
Ѩ_»x |O_»Å Éèí∂=ÚÅ∞. Jq ^•i á⁄_»=Ù<å L<åfl~Ú.
JuHõ+¨ìO g∞^Œ ѨQÆÅnã≤ HÍÅ∞=Å∞ `«qfi<å ã¨O=`«û~°OÖ’
Z‰õΩ¯= ÉèÏQÆO h~°∞O_»xq. Y~°∞Û =∂„`«O KåÖÏ JÜÕ∞ºq.
ÃÑ·QÍ =∞^茺 ~å„+¨ìOÖ’ ~°"å}Ï ~°kÌ `«∂~°∞Ê "≥·Ñ¨ÙH˜ HÍHõ ѨtÛ
=∂xH˜ LOk. ^è•#ºO `«∂~°∞Ê# L#fl =∞„^•ã¨∞ ~å„ëêìxH˜
HÍHõ ÉÁOÉÏ~Ú ~å„ëêìxH˜ HÍ"åe. ѨuÎ ‰õÄ_® ÉÁOÉÏ~ÚˆH
HÍ"åe. W`«~° qÅ∞"≥·# L`«Ê`«∞ÎÅH© ÉÁOÉÏÜÕ∞ ÉÇ≤Ï~°æ`«
„Ѩ^Õâ◊O. WOHõ [ÖÏâ◊Ü«∂Å q+¨Ü«∂xH˜ =¿ãÎ PÜ«∞# "å\˜
QÆ∞iOz „Ѩ}ÏoHõÅ q=~åÅ∞ `«Ü«∂~°∞ KÕÜ«∞Hõ Ѩ\ÏÅ g∞^Œ
w`«Å∞ wã≤ WHõ¯_»∞O\Ï~Ú J<åfl_»∞. Jq Hõ@ìQÆey<å P
=~°^ŒHõ@ìÅ∞ JO`« Z`«∞Î# h\˜x Hõ@ì_ç KÕã≤ "å\˜ =∞^茺QÍ
„Ѩ=Ç≤ÏOKÕ h\˜ |ÖÏxfl `«@∞ìHÀÖË=x ã¨O^ÕǨÏѨ_®¤#∞.
JѨÊ\˜ˆH JO`« QÍ_è»"åOKè«`À JO`« ÃÑ^ŒÌ Ѩi=∂}OÖ’ `«Å
ÃÑ\˜ì#q HÍHõáÈ~Ú<å, J^Œ∞ƒù`«OQÍ Ñ¨xKÕ¿ã h\˜ áê~°∞^ŒÅ
=º=ã¨÷ JHõ¯_» LO_»<Õ LO_»@O =Å#, WOHÀ^•x J=ã¨~°O
LO^Œx <Õ##∞HÀÖË^Œ∞. <Õ#∞ ™êǨÏã¨O KÕÜ«∞^ŒÅ∞ÛHÀÖË^Œ∞.
JO^Œ∞Hõx <Õ#∞ ^•xfl =ºuˆ~H˜OKå#∞. P `«~°∞"å`« ÔH~°@O,
ã¨~ü P~°~ú Hü ˜ =ºuˆ~Hõ kâ◊Ö’ u~°Q|Æ _çOk. =∞„^•ã¨∞Ö’ PÜ«∞#
Q˘Ñ¨Ê Ѩ#∞Å∞ KÕã≤ LO_»@O xifi"å^•Oâ◊O J~Ú<å, PÜ«∞#
„Ѩ=HõÎ H͉õΩO_® áÈ=@O [iyOk.——
JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ 1878Ö’ HÍ@<£ `«#∞ P „Ѩuáê^Œ#
ã¨Å÷ O K«∂™ê#x K≥Ñʨ @O HÍÑπ ɡÖòH˜ `≥Å∞ã¨∞. J~Ú<å PÜ«∞#
1891, 92ÅÖ’ PÜ«∞#ÃÑ· PÜ«∞# K«∂_»ÖË^Œ#fl xO^•~ÀѨ}
KÕâß_»∞. PÜ«∞# "≥∞K«∞Û‰õΩ#fl h\˜ áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨÷ L#fl P
~å„+¨ìOÖ’ 4 ã¨O=`«û~åÅ HÍÅOÖ’ Ô~O_»∞ q<åâ◊HÍ~°∞Öˇ·#
Hõ~°∞=ÙÅ∞ =zÛ 40 âß`«O [#O D 1900Ö’ „ѨÉèí∞`«fiO
#∞Oz Hõ~°∞=Ù x"å~°} ã¨Ç¨Ü«∞O á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞. - ǨϟÑπ.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£x KÕã≤# 3 ~ÀAÅ qKå~°}Ö’ `Õe#
Ô~O_»∞ q+¨Ü«∂Å∞ Uq∞@O>Ë - Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊OÖ’ h\˜
áê~°∞^ŒÅ QÆ∞iOz qKå~°}H˜ QÆ∞Ô~·# PÜ«∞#H˜ ZO`À q™êÎ
~°OQÍ Z<Àfl q+¨Ü«∂Å∞ `≥Å∞ã¨∞##flk. qKåiã¨∞Î#fl "å~°∞
ZO`À ã¨O‰õΩz`« =ºuˆ~Hõ ÉèÏ=O`À L<åfl~°x, J~Ú`Õ P
qKå~°} PÜ«∞#x U q^èOŒ QÍ#∞ W|ƒOk ÃÑ@ìÖ^Ë ∞Œ . |Ǩïâß
D qKå~°}Ö’ PÜ«∞# `«# „Ѩuáê^Œ##∞ „Ѩ}ÏoHõÅ#∞ WzÛ
#O`« q=~°OQÍ WOÔHѨC_»∂ WzÛ LO_»_»∞. PÜ«∞# ™êkè
HÍiHõ`« P q+¨Ü«∞OÖ’ =ºHõÎO J~ÚOk.
J#∞|O^èŒO – 1
E<£ 20 QÆ∞~°∞"å~°O - "≥Ú^Œ\ ˜ ~ÀA qKå~°}
P k#O ‰õÄ@q∞ ã¨É∞íè ºÅ∞ 16 =∞OkÖ’ 9 =∞Ok =∂„`«"∞Õ
L<åfl~°∞. ‰õÄ@q∞ ã¨Éèí∞ºÅÖ’ P ~ÀA U ™êH˜Δx ѨsH˜Δ™êÎ~À
=ÚO^Œˆ~ `≥eã≤ LO@∞Ok. J~Ú<å JO`« =∞Ok P k#O
~åÖË^ŒO>Ë "åiH˜ Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊ q+¨Ü«∂ŠѨ@¡ ZO`« „â◊^Œú
LO^À J~°ú=∞ø`«∞Ok. N á¶êÃã\ò Hõ#Hõ ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£
K≥Ñ≤Ê# q+¨Ü«∂Å∞ qx LO>Ë, PÜ«∞# `«~°∞"å`« WO_çÜ«∂H˜
™ê=∞#∞ºÅ ã¨Éèí ã¨Éèí∞º_çQÍ KÕã≤#k ZO`« |ÅOQÍ PK«~°}©
Ü«∞OQÍ LO_Õ^À.
*Ïi˚ Ǩϟq∞Åì<£„ѨÉèí∞=Ù J^茺‰õΔΩ_ç Ǩϟ^•Ö’ ã¨~ü P~°ú~ü WOQÆ¡O_»∞ „Ѩ[Å ^•`«$`«fiO g∞^Œ P^è•~°Ñ¨_»@O `«QÆ∞æ`«∞Ok
HÍ@<£x PÜ«∞# Ü≥ÚHõ¯ WO_çÜ∂« J#∞Éè"í åÅ#∞ q=iOK«=∞x
WO_çÜ«∂Ö’x „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅ „ѨuѶ¨ÅO ÖËHõ <Õ~°∞QÍ
"≥#H˜¯ =KÕÛ ÃÑ@∞ì|_ç QÆ∞iOz PÜ«∞# Jaè„áêÜ«∂Å∞ K≥Ñʨ =∞x
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
„áê~°OÉèíOÖ’ PǨfixOKå_»∞. `˘q∞‡k =O^ŒÅ HõO>Ë Z‰õΩ¯=
„Ѩâfl◊ Å∞ PÜ«∞xfl J_çQÍ~°∞. L`«~Î åÅ∞ (["å|∞Å∞) D q+¨Ü∂«
Å#∞ Hõey L<åfl~Ú.
1. „ѨÉèí∞`«fiO ~å[hu[˝`« „Ѩ^Œi≈OKåe HÍx "åºáê~°
^ŒH`Δõ « HÍ^Œ∞. L^•Ç¨Ï~°}H˜ `«O*Ï=Ó~°∞ lÖÏ¡Ö’ Ѩ#∞flÅ ^•fi~å
=zÛ# P^•Ü«∞O 3.3 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡. Jk =ÚYº"≥∞ÿ# q+¨
Ü«∞"Õ∞ HÍx 2.25 ÅHõΔÅ [<åÉèÏ ã¨∞Yã¨OѨ^ŒÅ∞ ^Õâ◊OÖ’
=∞ˆ~ lÖÏ¡H˜ ÖË#O`«QÍ ÃÑ~°Q@Æ O WOHÍ =ÚYº"≥∞#ÿ k. PǨ~°O
ã¨=∞$kúQÍ LO_»@"Õ∞ HÍHõ h~°∞ F_ÕÛ Ñ¨#∞Å =Å# P~ÀQƺO
"≥∞~°∞ÔQ·Ok.
2. WO_çÜ«∂Ö’ „Ѩ[ÅH˜ uO_ç ÖËHõáÈ=@O Ju Pâ◊Û~°º
Hõ~°"≥∞ÿ#k.
3. ~°"å}Ï Y~°∞Û, h\˜ áê~°∞^ŒÅ HõO>Ë `«‰Ωõ ¯= „áê=ÚYºO
HõÅk HÍ^Œ∞. nxfl |ÅѨ~°∞ã¨∂Î *ˇ.ZѶπ. Ѷ≤+¨~ü ɡOQÆ∞à◊¥~°∞
#∞Oz AÖˇ· 14# „"åÜ«∞QÍ, PQÆ+¨μì 10, 1900Ö’ >ÿ̌=ÚûÖ’
JK«Û~Ú# L`«Î~°OÖ’x ™ê~åOâ◊O Uq∞@O>Ë.
a.a. =∞iÜ«Ú ã≤.S. (XHõ\ ˜ ɡOQÍÖò, ã≤.S. ÃãO„@Öò
WO_çÜ«∂H˜ ã¨O„QÆǨÏ~°∂áêÅ∞) Ô~·Å∞=∂~°æO W`«~° Ô~·Å∞
=∂~åæÅH© q^èŒOQÍ „"åã≤Ok. Ô~·Å∞ WO[#¡H˜ h~°∞ ÖË#ѨC_»∞
~å[ѨÙ\Ï<å (™ê÷<£) =∂à◊= „áêO`åÅH˜ =∞#O PǨ~°
^è•<åºÅ∞ ~°"å}Ï KÕÜ«∞ÖË=Ú Hõ#∞Hõ ÉÏ^茺`« ã‘fiHõiOK«=^Œ∞Ì.
D q+¨Ü∞« O =∞# ^ÕâO◊ „Ѩ[ÅH˜ `≥eÜ«∂e. JHõ¯_» WO_çÜ∂« H˜
HÍ=Åã≤#q Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ Jx, HÍ@<£ h~°∞ HÍ"åÅ#@O
Ñ≤zÛ Jx J#∞H˘O@∂ LO\Ï~°∞. Hõ#∞Hõ Ô~·`«∞Å∞ Ѩâ◊√=ÙÅ∞
JkèHõ ã¨OYºÖ’ =∞~°}˜Oz K≥ѨÊÖËx, #+¨ìO HõÅ∞QÆ∞`ÀOk.
HΔÍ=∞ Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡ Wq D =∞^茺 Z‰õΩ¯=QÍ HõÅ∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú.
QÆ_ç¤ "≥ÚÅ=^Œ∞ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ H˘x~åÖË=Ù. J_»=ÙÅ∞ Ô~·Å∞
=∂~åæxH˜ WO^èŒ#O ‰õÄ~°Û@O q+¨Ü«∞OÖ’ <åâ◊#O J=@O
=Å¡ "å#Å∞ `«QÍæ~Ú. <≥Å· ∞#k g∞^Œ ÖÏQÍ WHõ¯_» [ÖÏâ◊Ü∂« Å∞
ZO^Œ∞‰õΩ xi‡OK«Ö=Ë Ú? Wk KÕ¿ãÎ ~Ô O_»∞ =¸_»∞ ã¨O=`«û~åÅH˜
Hõ^•! Ѩâ◊√#+¨ìO [##+¨ìO QÆ∞iOz# ™êkèHÍiHõ QÆ}ÏHÍOÅ∞
W=fi@O Hõ+¨ìO. D W|ƒOkH˜ zH˜`«û WOQÆ¡O_»∞Ö’ h\˜
Ü≥∂[<åÅH˜ =ºuiHõÎ`« áÈ"åe.
119
 4. WO_çÜ∂« Ö’ PǨ~°O ã¨=∞$kúQÍ L#fl ~ÀAÖ’¡ =∞„^•ã¨∞
~å„+¨ìOÖ’ 25 âß`«O [<åÉèÏ (PǨ~°O JO^ŒHõ) #tOzOk.
Hõ#∞Hõ ~°"å}Ï ‰õÄ_® =ÚYº"≥∞ÿ#^Õ Jk K«=HõQÍ#∞ Z‰õΩ¯=
Ѩi=∂}ÏOÖ’ "≥∂ã¨∞‰õΩáÈQÆÅ =º=ã¨÷ J~Ú=ÙO_®e.
=∞„^•ã¨∞, "≥∞ÿã¨∂~°∞, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^Œ∞ÅÖ’ 40 #∞Oz 50
ÅHõΔÅ [<åÉÏ #tOzOk-12 HÀ@¡ áœO_»∞¡ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ
g∞^Œ Y~°∞Û ÃÑ\ÏìHõ, 5 HÀ@¡ áœO_»∞¡ ^•x HÀã¨O JѨC KÕâßHõ
nx QÆ∞iOz Ѷ≤+¨~ü ''1876-78 ã¨O=`«û~åÅÖ’ K«xáÈ~Ú#
[# ã¨OYº 70 ÅHõΔÅH˜ `«‰õΩ¯= LO_»^Œ∞. ÃÑ·QÍ D Kå=ÙÅ∞ Z‰õΩ¯
=QÍ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ L#fl (LO_ç, h\˜ ~°"å}Ï x~°¡HõΔ ºO KÕÜ«∞
|_ç# - Hõ=#â◊~‡° ) „áêO`åÅÖ’<Õ [iQÍ~Ú—— Jx JO\Ï_»∞.
5. ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ∞ HÍÅ∞=Å`À áÈe¿ãÎ ã¨OѨ#fl"≥∞#ÿ lÖÏ¡Å
#∞Oz ã¨~°‰õΩÅx Q˘Ñ¨Ê =ºÜ«∞O`À `«Ñ¨Ê ~°"å}Ï KÕÜ«∞ÖËHõ
áÈ`«∞<åfl~Ú.
1875 =~°‰õΩ Y~°∞Û ÖÏÉèíO / #+¨ìO
Ô~·Å∞ =∂~åæÅ g∞^Œ 17HÀ@¡ áœ#∞¡ Y~°∞Û.
#+¨ìO (=_ô¤QÍ) 30 ÅHõΔÅ áœ.
h\˜ áê~°∞^ŒÅ g∞^Œ Y~°∞Û 1. HÀ@¡ áœ#∞¡
ÖÏÉèíO ( Y~°∞ÛÅ∞, =_ô¤ áÈ#∞) 5 ÅHõΔÅ áœ.
ÃÑQ· Í ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ∞ L`«ÊuΠѨOÑ≤}© KÕ™êÎ~Ú QÍx, L`«ÊuÎ
KÕÜ«∞=Ù!.
6. h\˜ áê~°∞^ŒÅ =∞#∞+¨μºÅ#∞ HΔÍ=∞O #∞Oz, Kå=ÙÅ
#∞Oz ѨÓiÎQÍ ~°H˜Δã¨∞ÎOk. Jk ZšѨC_»∂ [~°QÆ^Œ∞ J#∞
HÀ\ÏxH˜ HÍ~°}O Hõ#Ѩ|_»^Œ∞.
JO^Œ∞KÕ`« h\˜ áê~°∞^ŒÅ <ÒHÍÜ«∂#O ѨÓiÎQÍ q[Ü«∞
=O`«=∞x, Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞ ѨÓiÎQÍ qѶ¨Å=∞Ü«∂ºÜ«∞x
=∞øeHõOQÍ K≥ѨÊ=K«∞Û.
7. #n[ÖÏÅ∞ JOkOz#ѨC_»∞ QÀ^•=iÖ’ ѨO@Å
L`«ÊuÎ ZHõ~åH˜x 20 ~°∂áêÅ∞, "åÜ«Ú=º ~å„ëêìÅÖ’, Xi
™êûÖ’ ZHõ~åx 15 ~°∂. ÃÑiQÍ~Ú. Wk, K«=Hõ ~°"å}Ï,
h\˜ F_»∞Ê, =~°^Œ ÉèíÜ«∞x"å~°}, `åQÆ\ÏxH˜ =∞Ozh~°∞,
QÆ∞„~åÅH˜ „QÍã¨O J<ÕHõ ÖÏÉèÏÅH˜ J^Œ#OQÍ.
8. XHõ ÃÑhflH˜ 8 "≥∞ÿà◊√§ QÀ^•=iÖ’ =∞#∞+¨μºÅ∞ „Ѩܫ∂
}˜OK«QÆÅQÆ@O "åiH˜ Hõ^ŒeHõÖ’ F ã¨fi`«O„`åxfl Wã¨∞ÎOk.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
"å~°∞ HÍ"åÅ#∞H˘O>Ë `«=∞ ã¨~∞° ‰õΩÅ`À `«=∞ ã¨fiO`« Ѩ_=» ÅÖ’
"≥à◊§=K«∞Û. U ã¨=∞Ü«∂xÔH·<å „Ñ¨Ü«∂}˜OK«=K«∞Û. Ô~·Å∞ =∂~åæ
ÅH© ã¨^Œ∞áêÜ«∂Å∞ ÖË=Ù. Jq ~°nÌ LO>Ë ¿ã= KÕ™êÎ~Ú HÍx
Jq ~°nÌx ã¨$+≤ìOK«=Ù HÍÅ∞=Å ÖÏQÍ, HÍÅ=Å∞ L`«ÊuÎ`À
=Ú_çÑ_¨ ç LO_»@"Õ∞ HÍ~°}O. (Hõ=¸ºxˆH+¨<û£ "å\˜ „\ÏѶH≤ x±
Jq ã¨$+≤ìOK«∞ H˘O\ÏÜ«∞x D<å_»∞ =∞#‰õΩ `≥Å∞ã¨∞ -
Hõ=#â◊~°‡)
h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ JÉèíºO`«~åÅ∞
1. [fi~åÅ∞ : <Õ#∞ =iá⁄ÖÏÅ =∞^茺 <å rq`«O JO`å
|uHÍ#∞. HÍx h\˜ áê~°∞^ŒÅ =Å# [fi~åxH˜ Ö’#∞ HÍÖË^Œ∞.
2. Éèí∂=ÚÅ∞ LѨC `Õ~°@O : <å J#∞Éèí=OÖ’ Wk ÖË^Œ∞.
Ô~·Å∞ áê¡\òá¶ê"£∞ g∞^Œ [#O K«xáÈ_®xH˜ Ô~·Å∞ =∂~åæÅH˜
ã¨O|O^èŒO LO^Œ#ÖË=Ú Hõ^•. Wn JO`Õ.
(h\˜ áê~°∞^ŒÅ =Å# LѨC, <ÕÅ LѨi`«ÖÏxH˜ KÕi ã¨Ê\˜Hõ
~°∂ѨO ^èŒiOK«\Ïxfl KÒ_»∞ `Õ~°@O Jx HÍx, LѨC `Õ~°@O
Jx HÍx HΔÍ~°=∞=@O Jx HÍx JO\Ï~°∞. nxH˜ ^Õâ◊OÖ’x
ѨÅ∞ „áêO`åÅÖ’ ѨÅ∞¿Ñ~°∞¡ L<åfl~Ú. - Hõ=#â◊~°‡)
3. L`«Ê`«∞ÎÅ∞ `«QÆæ@O : WO_çÜ«∂ D z=i #∞Oz P
z=~°‰õΩ 2 HÀ@¡ ZHõ~åʼnõΩ, =O^ŒÅ H˘nÌ ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ
#^Œ∞Å #∞Oz, K≥~°∞=ÙÅ#∞Oz, ÉÏ=ÙÅ #∞Oz h~°∞ áêiã¨∞Î
<åfl~°∞. nx=Å¡ L`«ÊuÎ `«QÆæÖË^Œ∞. u~°∞K«∞<åѨe¡ Ô~·`«∞Å∞
=∞„^•ã¨∞ QÆ=~°fl~ü QÍix L^ÕÌtOz 1877Ö’ 11 Q˘Ñ¨Ê h\˜
áê~°∞^ŒÅѨ#∞Å =Å# Hˆ „Δ `åÅhfl "å\˜`À ã¨i`«∂QÆQÅÆ ™ê~°=Ú,
ã¨OѨ#fl`« ÖËx ^Œ$âߺÅ∞QÍ =∂~å~Ú. "å\˜x h\˜áê~°∞^ŒÅ
=∞m§ =∞m§ =KÕÛ J<å=$+≤ì #∞Oz ã¨^• ~°H˜ΔOzOk.
4. h~°∞x u~°ã¯¨ iOK«@O : =∞„^•ã¨∞Ö’ "ÕÅ H˘Åk Ѩ#∞ÅÖ’,
XHõ¯ ^•x q+¨Ü«∞OÖ’ =∂„`«"Õ∞ W@∞=O\˜ W|ƒO^ŒO@∂
LO>Ë HõeyOk.
ÉÏÖò PiúHõ Éèí∂QÆ~°ƒù âß„ã¨ÎO 696 ѨÙ@Ö’ D q^èŒOQÍ
„"å™êÎ~°∞. LѨC Ѩ^•~åúÅ∞ =~°¬Ñ¨Ù h~°∞ „Ѩ=Ç≤ÏOKÕ Éèí∂=ÚÅ
Ö’x ~åà◊√§ qiy Jiy# ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ h~°∞Ö’ HõÅ∞™êÎ~Ú.
L`«Î~° Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ Wq Ç≤Ï=∂ÅÜ«∂Å #∞Oz =zÛ
KÕ~åÎ~Ú. =ÚYºOQÍ P Å=}ÏÅ∞ HÍe¬Ü«∞O, "≥∞wfl+≤Ü«∞O
Ü≥ÚHõ¯ HÍ~˘ƒ<Õ@∞¡, ™È_çÜ«∞O Ü≥ÚHõ¯ ã¨ÖËÊù@∞¡, HÀ¡Ô~·_»∞¡
120
 LѨC `Õ~°@O J<Õ ™ê=∂#º ^Œ$+≤ìH˜ q~°∞^ŒúOQÍ HõxÑ≤OKÕk
(™È_çÜ∞« O HÀ¡~Ô _· ∞» -=∞#O u<Õ LѨC-Hõ=# â◊~‡° ) P q^èOŒ QÍ<Õ
XO„_»∞=∞\˜ìÖ’ ~°[#∞ÖÏ Hõeã≤# Ѩ^•~åúÅ∞O\Ï~Ú. Jq, [~°QÆ@O QÆ=∞xOK«=K«∞Û. (h\˜ "≥Å∞¡= Éèí∂=Úefl „ѨHΔÍo`«O
KÕ¿ã ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ Å=}ÏÅ∞ H˘@∞ì‰õΩáÈ`å~Ú. P „Ѩ„H˜Ü«∞
J#∞‰õÄŠѨiã≤`÷ ∞« Ö’¡ (P HΔÍ~° Ѩ^•~åÌÅ∞) Å=}ÏÅ∞QÍ ~°∂á⁄O
^Œ∞`å~Ú. P q^èŒOQÍ<Õ "å# h\˜Ö’ Hõiy# ÉÁQÆ∞æ ѨÙÅ∞ã¨∞ ÖËxã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ ¿Ñ~°∞‰õΩáÈ`å~Ú - Hõ=#â◊~°‡).
"åÜ«Ú=Ù ‰õÄ_® D HΔÍ~° Ѩ^•~åÌÅx Å=}ÏÅ∞QÍ =∂~°∞ã¨∞OÎ k. 5. <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# h\˜ Hõ@ì_»∞ (ÖωõΩ)Å =Å#
Wq <ÕÅ ÃÑ· ÉèÏQÆO #∞Oz H˘kÌ JOQÆ∞àÏÅ∞ ÖËHõ J_»∞QÆ∞Å JkèHõY~°∞Û. Hõ~åfl@HõÖ’ 600 "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’ XHõ Hõ@ì_ç
Ö’`«∞H˜ LѨ<ÅÕ (Subsoil) Ö’ ¿Ñ~°∞H˘O\Ï~Ú. h~°∞ ã¨∂HõΔ ~°O„^è•Å
‰õÄ_® LO_»^∞Œ . JO^Œ∞KÕ`« D ^Œ$ëêìO`åÅ s`åº WO_çÜ∂« Ö’
^•fi~å ÃÑ·H˜ =KÕÛ „Ѩ„H˜Ü«∞ =Å¡ <ÕÅÃÑ·H˜ =zÛ á⁄_ç Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡
h\˜ ÃÑ· Y~°∞Û Z‰õΩ¯= J<Õk QÆOcè~°"≥∞ÿ# JÉèíºO`«~°O HÍ^Œ∞.
h~°∞ PqÔ~·áÈQÍ Jq Å=}ÏÅ∞QÍ q∞yeáÈ`å~Ú. ^•O`À 6. h~°∞ PqÔ~·áÈ=@O : Wk ÃÑ^ŒÌQÍ QÆ}#Ö’xH˜ ~å^Œ∞.
=º=Ü«∞™êÜ«∂xH˜ ѨxH˜ ~å‰õΩO_® P Éèí∂q∞ áÈ`«∞Ok.
7. ZQÆ∞= Éèí∂=ÚÅ Ü≥ÚHõ¯ Q˘Ñ¨Ê ^èŒ~° :QÆOQÍ, ã≤O^èŒ∞, „|Ǩχ
h~°∞ F_ÕÛ „Ѩ„H˜Ü∞« LO_ç, h~°∞ Pq~°Ü∞Õ º „Ѩ„H˜Ü∞« x "≥ÚHõ¯Å∞
Ѩل`«Å "≥∞^ÿ •<åÖ’¡ ÅHõÅΔ HÀ@¡ ZHõ~åÅ Éè∂í =ÚeOHÍ ™êQÆ∞Ö’H˜
J_»∞¤H˘#fl ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’ Éèí∂q∞ HΔÍ~°=∞=@O KÒ_»∞ `Õ~°@O ~å=Åã≤ LO_»@O =Å# Wk Ѩ\ ˜ìOK«∞HÀ=Åã≤#k HÍ^Œ∞.
[~°QÆ^Œ∞. (WHõ¯_» ã¨=∞㨺 ^èŒ~° HÍ^Œ∞ ã¨=∞㨺 ZQÆ∞= Éèí∂=ÚÅ "å~°∞,
P q^èŒOQÍ [~°QÆx Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡ KÒ_»∞ `Õi q™êÎ~°"≥∞ÿ# kQÆ∞= Éèí∂=ÚÅ "åi ã¨OѨ#fl`« HÀã¨O `åºQÍÅ∞ KÕÜ«∂eû
Éèí∂=ÚÅ∞ =º=™êÜ«∂xH˜ ѨxH˜ ~å‰õΩO_® áÈ@O [iyOk. ~å=@O. ZѨC_»∂ "åˆ~ KÕÜ∂« eû ~å=@O, "åiH˜ HÀÖ’Ê~Ú#
Éèí∂q∞H˜ „Ѩ`åº=∂flÜ«∞OQÍ kQÆ∞=# ™êQÆ∞Ö’H˜ H˘`«ÎQÍ =KÕÛ
N "≥∞_çH¡ Í\ò WO_çÜ∂« „ѨÉ∞íè `«fiO „QÆO^ä㌠O÷¨ KÕã#≤ "å\˜Ö’
ZOK«∞H˘#flq1 (ã¨OYº xlii p32, 1864) ''HÍÅ∞= h~°∞ LѨC Éèí∂q∞Ö’ ÉèÏQÆO "åiH˜ K≥O^ŒHõ áÈ=@O -Hõ=# â◊~°‡).
Ѩ^•~åúÅ#∞ Ju `«‰õΩ¯=QÍ Hõey LO@∞Ok. nx =Å# QÀ^•=i `«O*Ï=Ó~°∞ Ѩ#∞Å ÖÏÉèÏÅ QÆ∞iOz (ÖË=x)
„ѨHõ@#Öˇ·`Õ KÕâß~°∞ HÍx ÖË=x |∞∞A=Ù e=fiÖË^Œ∞.
HΔÍ~°`« ÃÑ~°QÆ^Œ∞. J~Ú`Õ h~°∞ F_ÕÛ „Ѩ„H˜Ü«∞ ã¨iQÍ ÖËHõáÈ`Õ
Éèí∂q∞Ö’ L#fl Å=}ÏÅ∞ Hõiy á⁄_ç ã¨=∞Ü«∂Ö’¡ ã¨∂HõΔ ‡ 8. Xi™êûÖ’ Ѩ#∞ÖˇO^Œ∞‰õΩ qѶ¨Å=∞Ü«∂º~Ú? `«Å Ѩ#∞Å∞
~°O„^è•Å ^•fi~å ÃÑH· ˜ =zÛ ZO_ç KÒ_»∞ KÕ~@ ° O [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
(Works) KÕã≤ HÍÅ∞=Å∞ `«=fiHõáÈ=@O, HÍÅ∞=Å∞ `«=fi@O
D „Ѩ„H˜Ü∞« ѨÓ~°fiO QÆ}#Ö’xH˜ =KÕÛ JO`«QÍ [iˆQk HÍ^Œ∞. Ô~O_»∞ "≥·Ñ¨ÙÅ #∞Oz "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\˜ì "å\˜x =∞^茺֒ Hõe¿Ñ
HÍx WѨC_»∞ â◊√^Œú"≥∞ÿ# HÍÅ∞= h~°∞ =Å# Éèí∂q∞ÃÑ· á⁄~°Å∞ Ѩ#∞Å#∞ u~°ã¨¯iOK«@O.
1
ã¨~ü *Ïi˚ HÍOÑπɡÖò W`«~° ‰õÄ@q∞ ã¨Éèí∞ºÅ Jaè„áêÜ«∂ÅH˜ =ºuˆ~HõOQÍ Q“~°hÜ«Ú_≥·# Z._ÕH˜<£ Jaè„áêÜ«∞O h\˜
áê~°∞^ŒÅ U~°Ê_ç# WO_çÜ«∂ J#fl ѨÙã¨ÎHõ=ÚÖ’ 286-87 ѨÙ@ÅÖ’ =ºHõÎO J~ÚOk. PÜ«∞#, =~°^ŒÅ∞ =zÛ<å, "å#Å∞
Ѩ_»HõáÈ~Ú<å, ^Õâ◊OÖ’x [# ™êO„^Œ`« =Å# ÉèíÜ«∞OHõ~°"≥∞ÿ# =ÚѨC "å\˜Å∞¡`«∂ LO@∞Ok. XHõ lÖÏ¡Ö’ =~°^ŒÅ∞ 10
ÅHõΔÅ∞ áœ. qÅ∞= QÆŠѨO@Å#∞ <åâ◊#O KÕâß~Ú. 1865-66Ö’ 10 ÅHõΔÅ [<åÉèÏ Hõ~°∞=Ù =Å¡ #tOK«QÍ „ѨÉèí∞`åfixH˜
15 ÅHõΔÅ áœ. q∞QÆ`å "åix ~°H˜ΔOK«_®xH˜ Y~°Û~ÚOk. 36 ã¨O=`«û~åÅÖ’ |HÍ~ÚÅ∞ ~°^Œ∞Ì KÕÜ«∞@O =Å# "≥Ú`«ÎO
P^•Ü«∞O 12= =O`«∞ #+¨ìáÈ~ÚOk. D Ѩ#∞ÅH˜ ѨÓ~°fiO U_®kH˜ XHõ ѨO@ ѨO_Õk. D ѨO@ Ju=$+≤ì, J<å=$+≤ì =Å#
<åâ◊#O J~Ú`Õ "≥Ú`«OÎ <åâ◊#O J~Ú#>Ë.ì D k<å#fl 2.5 ÅHõÅΔ ZHõ~åÖ’¡ (Ô~O_»∞ ѨO@Å =Å¡) Hõhã¨O XHõ\ ˜ ~°HOΔ˜ Ѩ|_ÀÎOk.
ÖËHõáÈ`Õ ^•x ™ê÷#OÖ’ =∞~À\˜ ѨO_çOK«=K«∞Û. 3.75 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅH˜ =~°^ŒÅ #∞Oz ~°HõΔ} LOk. 177 "≥∞ÿà◊§ á⁄_»=Ù#fl
HÍÅ∞= LOk. Hõ~°∞=Ù „áêO`åxH˜ D =∂~°æO ^•fi~å PǨ~° ^è•<åºÅx ~°"å}Ï KÕÜ«∞QÆÅO. 5= HÍÅ∞=H˜ q∞ye# 4H˜ h\˜
Hõ@ì_çx U~°Êi¿ãÎ Wk WOHÍ ÃÑOK«=K«∞Û.
nxHõÜÕ∞º Y~°∞Û Ô~O_»∞ ã¨O=`«û~åÅÖ’ „áê}ÏÅx HÍáê_»\ÏxH˜, =ÚѨC `«yæOK«\ÏxH˜ KÕ¿ã ^•xHõO>ˇ Z‰õΩ¯= HÍ^Œ∞. D
XHõ¯ ÅHõΔ ºO ™êkèOz<å P Ü≥∂[# ã¨Ñ¶¨Å"Õ∞! qѶ¨ÅO J#flk, Hõ|∞~°¡`À, *’™êºÅ`À ã¨Ñ¶¨ÅO J#flk Ü«∞^•~°úO.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 121
 =∞^茺~å„ëêìÅx „ѨѨOKåxH˜ `≥i¿ãÎ ZO`« Jaè=$kú ™ê^茺=∞ø`«∞O^À! HÍH˜<å_», =∞„^•ã¨∞ ã¨∂~°`ü ˆ~=ÙÅ∞, ÉÁQÆ∞æ ˆ~=ÙÅ∞QÍ
LO_®eû#q. WO^è#Œ OQÍ "å_»∞#Î fl (ã¨ÇϨ [) Z~°∞=ÙÅ∞ Éè∂í q∞efl ™ê~°=O`«OQÍ KÕ¿ãq. (P q^èOŒ QÍ "å_»@O #+¨Oì Hõeyã¨∞OÎ k).
HÍÅ∞=Å ^•fi~å (~°"å}Ï J~Ú# LѨC |™êÎÅ) ~°"å}Ï =Å¡ =zÛ# P^•Ü«∞O KåÅ∞, HÍÅ∞=ÅÃÑ· ÃÑ\˜ì# Jã¨Å∞ =_ô¤Å∞
~å|@∞ìHÀ_®xH˜! Ju z#fl ~å„+¨ì"≥∞ÿ# u~°∞"å<£‰õÄ~ü U_®kH˜ ÅHõΔ áœ. HÍÅ∞=Å g∞^Œ „Ѩ*’ѨHÍ~åºÅ g∞^Œ Y~°∞Û ÃÑ_»∞ÎOk.
"åà◊§ ^ŒQÆæ~° =∞#O <Õ~°∞ÛHÀ=eûOk KåÖÏ LOk.
ZQÆ∞= =∞Ǩ#k, Hõ@HÍÅ#∞ HõÅHõ`åÎ`À Hõe¿Ñ HÍÅ∞= =∞^茺֒ 80 "≥∞ÿà◊√§ `«=fiHõ =keÃÑ@ì|_ç, `«Å Ѩ#∞Å =Å#
™êkèOK«QÆey#k ™êkèOK«‰õΩO_® =∞^茺֒ Z@∂ HÍHõ 60 "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°O ™êy PyáÈ~ÚOk. ^•xH˜ WOlh~å¡ ÉÏ^èŒ∞ºÅ∞?
Ô~·Å∞ =∂~åæÖ’ W^Õ KÕ¿ãÎ WÖÏ LO@∞Ok. HõÅHõ`åÎ #∞Oz 100 "≥∞ÿà◊√§, "å~°}Ïã≤ #∞O_ç 100 "≥∞ÿà◊√§ xi‡Oz =∞^茺֒
HõÅѨ‰õΩO_® =ke"Õ¿ãΠѶ¨e`«O ZÖÏ LO@∞Ok?
<ÒHÍÜ«∂# HÍÅ∞=ŠѨ#∞Å∞ ~°=∂~°q∞ ѨÓ~°ÎÜ«∂º~Ú. "≥∞ÿÅ∞H˜ 2 "ÕÅ áœ. =ºÜ«∞O J~ÚOk. nxfl z#fl Ô~·Å∞ =∂~åæÅ
q+¨Ü«∞OÖ’ "≥∞ÿÅ∞H˜ Y~°∞Û J~Ú# 9 "ÕÅ =ºÜ«∞O`À<Õ (ÃÑ^ŒÌ) =∂~åæÅ q+¨Ü«∞OÖ’ J~Ú# Y~°∞Û "≥∞ÿÅ∞H˜ 20 "ÕÅ áœ.`À#∞
áÈeÛ K«∂_»=K«∞Û. JO>Ë 60 "≥∞ÿà◊§ Ô~·Å∞ =∂~°æO g∞^Œ 5 ÅHõΔÅ áœ. Y~°∞ÛÃÑ_»∂Î, 400 "≥∞ÿà◊§ HÍÅ∞= =∂~°æO g∞^Œ Y~°∞Û
ÃÑ@ì_®xH˜, (8 ÅHõΔÅ áœ.) ÖË^Œ#@O QÆ∞iOz PÖ’zOK«O_ç.
WOHõ ™ê‰õΔΩÅ „ѨHõ@#Å∞ ѨHõ¯# ÃÑ\˜ì HÍ@<£H˜ "Õã≤# „Ѩâ◊flÅ∞ PÜ«∞xzÛ# ["å|∞Å∞ K«∂^•ÌO.
Ǩq∞Åì<£ „ѨÉèí∞=ÙH˜ ["å|∞ K≥ѨÓÎ D q^èŒOQÍ J<åfl_»∞. QÀ^•=i Ѩ#∞Å∞ ѨÓiÎ H͉õΩO_® KÕã≤# „Ѩܫ∞`åflÅhfl
L#flѨÊ\˜H© ÃÇÏK«∞Û ~å|_ç =zÛOk. 7 ÅHõΔÅ áœ. P Ѩ#∞Å g∞^Œ Y~°∞Û ÃÑ@ì_®xH˜ 32 ã¨O=`«û~åÅ∞ fã¨∞H˘<åfl~°∞. Jq
"≥Ú^Œ\ ˜ #∞Oz ã¨Ñ¶¨Å"Õ∞ J~Ú<å JkèHÍ~°∞Å∞ â◊H˜Î ÃÑ\˜ì ѨxKÕÜ«∞ÖË^Œ∞. P Ѩ#∞Å #∞Oz ~å|_ç 27 âß`«=∂? 40 âß`«=∂?
J#flk =∂„`«"Õ∞ „Ѩâ◊fl J~Ú<å WѨÊ\˜H© "å\˜x ѨÓiÎ KÕÜ«∞\ÏxH˜ x^èŒ∞Å∞ ÖË=Ù! 32 ã¨O=`«û~åÅ `«~°∞"å`« ‰õÄ_® 10 ÅHõΔÅ
ZHõ~åÅÖ’ 7 ÅHõΔÅ áœ. K˘Ñ¨C# 5 ã¨O=`«û~åÅ áê@∞ "≥Ú^Œ\’¡ Y~°∞ÛÃÑ\˜ì LO>Ë (JѨÊ\˜ `«‰õΩ¯= ^èŒ~°Å ^Œ$ëêì º) 27
ã¨O=`«û~åÅ „H˜`«"Õ∞ Éèí∂q∞ JO`å ™êQÆ∞Ö’H˜ =KÕÛk. P 27 ã¨O=`«û~åÖ’¡ U_®kH˜ 7.5 ÅHõΔÅ P^•Ü«∞O =zÛ „ѨÉèí∞`«fi
Y*Ï<å xO_Õk. J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ <åQÆѨÓ~ü Ô~·Å∞ =∂~°æO g∞^Œ 5 ÅHõΔÅ áœ. Y~°∞Û KÕâß~°∞. ^•x #∞Oz ~å|_ç 4 âß`«O
=∂„`«"Õ∞!.
„ѨÉèí∞`åfixH˜ K«=Hõ =∂~°æOÖ’ Z‰õΩ¯= ~°"å}Ï JO>Ë ÉèíÜ«∞O. JO^Œ∞ˆH ÉÁQÆ∞æ QÆ#∞Å #∞Oz ÉÁQÆ∞æx HõÅHõ`åÎH˜ fã¨∞‰õΩ"≥o§
^•"≥∂^Œ~ü HÍÅ∞=x, Xi™êû HÍÅ∞=efl QÀ^•=i <ÒHÍÜ«∂<åxfl ѨÓiÎ KÕÜ«∞ÖË^Œ∞.
D J_»¤O‰õΩÅ∞ ~°Ç¨Ï㨺OQÍ ÃÑ_»∂Î ~åHõáÈ`Õ, Hõ~°∞=ÙÅ x"å~°} [iˆQk. H˘xflKÀ@¡ qÅ∞=QÆÅ WO_çÜ«∂ L`«ÊuÎ ÃÑiˆQk.
XHõ Pqi <ÒHõ, Z‰õΩ¯= Ѩi=∂}Ïxfl `«‰õΩ¯= =¸ÖϺxH˜ ~°"å}ÏKÕÜ«∞QÆÅ^Œ∞. <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ HÍ=Åã≤# HÍÅ∞=ÅHõÜÕ∞º
Y~°∞Û Ô~·Å∞ =∂~åæÅ HõO>Ë `«‰õΩ¯=. <ÒHÍÜ«∂# Ѩ#∞Å#∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅ, h~°∞ F_»∞Û@ Ѩ#∞Å`À HõeÑ≤ KÕÜ«∞=K«∞Û.
`≥e"≥·# "å~°∞, <å‰õΩ,<å „Ñ¨`«º~°∞úÅH˜ L#fl `Õ_®x,QÆ}ÏOHÍÅx QÆ∞iÎOK«ÖË~å! <å‰õΩ P^Õâ◊OÖ’ KåÖÏ J#∞Éèí=O LOk.
`«O*Ï=Ó~°∞, Hõ$+¨‚, QÀ^•=i, Hõ~°∞=ÙÖ’ K«xáÈ~Ú# "åi HõOHÍàÏÅ`À z=∞‡|_ç L<åflÜ«∂?
HÀ@∞¡ Y~°∞ÛÃÑ\˜ì#=∞„^•ã¨∞ ɡOQÍÅ∞ lÖÏ¡Å∞, [|∞ƒÅ∞ Kå=ÙÅ∞ ÖˉõΩO_® ã¨OѨ^ŒÅ`À ã≤~°∞Å`À á⁄Oyá⁄~°∞¡`«∞ <åflÜ«∂?
ɡOQÍÅ∞ P^•Ü«∞OHÍx Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞#fl =∞„^•ã¨∞Ö’x lÖÏ¡Å ~å|_ç QÍx 150 âß`«O ÃÑiyO^•?
U Ô~·Å∞ =∂~°æ"≥∞ÿ<å Hõ~°∞=ÙHÍÅOÖ’, =∞„^•ã¨∞ ‰õÄ@q∞ KÕã≤# h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å ÖÏQÍ 10 ÅHõΔÅ qÅ∞= =Ù#fl
ѨO@Å∞ ѨO_çOzO^•? „ѨÉèí∞`åfixH˜ 5 ÅHõΔÅ áœ. Hõ~°∞=Ù Y~°∞Û `«yæOzO^•?
D ã¨`åºÅx, 57 ã¨O=`«û~åÅ PK«~°}Ï#∞Éèí=O LO_ç XHõ HÍÅ∞= `«=fi_»O `≥eÜ«∞HõáÈ~Ú<å, ZHõ¯_» `«"åfiÖ’
`≥eÜ«∞HõáÈ~Ú# XHõ =ºH˜Î K≥áêÊ_Õ J#∞H˘O^•O. ^•x =Å# ã¨`åºÅ∞ =∂~åÎÜ«∂?
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 122
 Ǩϟq∞Åì<£ „Ѩâ◊flÅ∞ – HÍ@<£ ["å|∞Å∞
J^茺‰õΔΩ_≥·# *Ïi˚ Ǩϟq∞Åì<£ „ѨÉèí∞=Ù KåÖÏ „Ѩâ◊flÅ∞
J_çQÍ_»∞, =ÚYºOQÍ ÃÑ#· ã¨O„QÆÇϨ OQÍ K≥ÑÊ≤ # q+¨Ü∂« ÅÃÑ#· ,
QÆ`« 20 ã¨O=`«û~åÅÖ’ KÕã≤# Q˘Ñ¨Ê Ѩ#∞Å ÃÑ@∞ì|_ç "≥#H˜¯
~åx Ѩ#∞Å QÆ∞iOz, <˘H˜¯ <˘H˜¯ J_»QÆQÍ, ™êH˜Δ (HÍ@<£)
`«# "åE‡ÅO `«Ñʨ x XѨCH˘<åfl_»∞. z=iH˜ XHõ JOwHÍ~°O
ã¨OáêkOz<å Jk L^•`«ÎjÅ∞_≥·# Ѩ$K«Ûù‰õΩ_çH˜ ã¨Ç¨Ü«∞
Ѩ_»ÖË^Œ∞. ã¨~ü. P~°ú~ü. ''J=Ù#∞ Pâß"å^ŒÑ¨Ù Z^Œ∞~°∞ K«∂ѨÙÅ∞
JѨC_»∞ Ѷ¨eOK«ÖË^Œ∞. WѨC_»∞ ‰õÄ_® QÀ^•=i <ÒHÍÜ«∂#O
#∞Oz ~å|_ç ÖË^Œ∞. ZO^Œ∞Hõx? Jã¨Å∞ ã¨OQÆu 25 ã¨O=`«û
~åÅ „H˜`O« JOK«<åÅ∞ `«Ü∂« ~°∞ KÕã#≤ Ü≥∂[#x PÑ≤ "≥Ú^ŒÅ∞
ÃÑ\˜ì =∞^茺֒ =∞m§ =∞m§ JѨÙ`«∂ ™êyOz, Jk [#
ÉÏǨïà◊ºO L#fl „áêO`åxH˜ KÕ~°QÍ<Õ ^•xfl ѨÓiÎQÍ P¿Ñã≤
^•xH˜ WOlh~°∞ ÉÏ^èŒ∞º_»O@∞<åfl~°∞. JOK«<åÅ∞ `«Ñ¨ÊO
@∞<åfl~°∞. h\˜ áê~°∞^ŒÅ WO[h~°`¡ À, ~Ô Å· ∞ =∂~°æ WO[h~°`¡ À
=Öˇ ^èŒ~°‡OQÍ =º=Ǩ~°O [~°QÆÖË^Œ∞—— J<åfl_»∞.
g∞‰õΩ Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ „ѨÉ∞íè `«fiO KåÖÏ J¿ÇÏ`«∞HõOQÍ „Ѩ=iÎO
zO^Œx JxÑ≤Oz LO_»=K«∞ÛHÍx "å~°∞ P q^èŒOQÍ „Ѩ=iÎO
K«\Ïxfl, P Ü≥∂[#x H˘#™êyOK«HõáÈ_®xH˜ QÆ\ ˜ì HÍ~°}ÏÅ∞
LO_»=K«∞Û Hõ^• Jx J_çQÍ_»∞ Ǩϟq∞Åì<£.
1
''ÖË^Œ∞. "åiˆH HÍ~°}ÏÅ∞ ÖË=Ù. P q+¨Ü«∞O <Õ#∞ QÆ\ ˜ìQÍ
K≥ѨÙÎ<åfl#∞. <Õ#∞ |∞∞A=Ù KÕÜ«∞QÆÅ#∞.—— Jx ["åaKåÛ_»∞
HÍ@<£. ''"å~åú HÍÅ∞= "åiH˜ HÍ=Åã≤# HÍÅOÖ’ <ÒHÍ
Ü«∂<åxH˜ ѨxH˜ ~åHõáÈ~Ú LO_»=K«∞Û—— J<åfl~°kèHÍ~°∞Å∞.
''=∞#O ÉÁQÆ∞æ~°"å}Ï KÕÜ«∞\ÏxH˜ W^Õ ã¨=∞Ü«∞O Jx
ÖË^∞Œ . U_®k "≥Ú`«OÎ JO`å `≥iz LO_ç# =∂~°Oæ . „ѨÜ∂≥ [#
~°Ç≤Ï`«O HÍ^Œ∞. J"≥∞iHÍ ã¨OÜ«ÚHõÎ ~å„ëêìÅÖ’x Ds HÍÅ∞=
1
h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ü≥ÚHõ¯ Ѩ~°º"ÕHõΔ} ~°HõΔ}ÏkèHÍi QÆ}ÏOHÍÅ∞ D q^èŒOQÍ WKåÛ_»∞.
QÆOQÆHÍÅ∞= : 200 - 300 "≥∞ÿà◊§ áê@∞ ^Œ∂~°O 91000 @#∞flÅ ~°"å}Ï.
HõÅHõ`åÎHÍÅ∞= : 1080000 @#∞flÅ ~å"å}Ï
Xi™êû HÍÅ∞= : 221000 @#∞flÅ ~°"å}Ï - 210 "≥∞ÿà◊§ á⁄_»=Ù#
QÀ^•=i HÍÅ∞=Å∞: 870000 @#∞flÅ ~°"å}Ï - 300 "≥∞ÿà◊§ á⁄_»=Ù#
Ô~·Å∞ =∂~åæÅ QÆ}ÏOHÍÅ∞ ѨÓiÎQÍ ÖË=Ù. 1872 "≥Ú^Œ\ ˜ J~°Ì ã¨O=`«û~°OÖ’ 462000 @#∞flÅ ~°"å}Ï 1280 "≥∞ÿà◊§
á⁄_»=Ù# - `«∂~°∞Ê WO_çÜ«∂ Ô~·Å∞ =∂~°æO.
"≥∞ÿÅ∞H˜ ~°"å}Ï J~Ú# @#∞flÅ∞ áÈeÛ K«∂ã¨∞ HÀ=K«∞Û.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 123
U_®kH˜ 7 <≥ÅÖË LѨÜ≥∂QÆOÖ’ LO@∞Ok. Jk P ^Õâ◊ѨÙ
Ju Q˘Ñ¨Ê =∂~°æO.——
JO^Œ∞Ö’ "åiˆH L`åûǨÏ=¸ ÖË^Œ∞. "åiH˜ P lÖÏ¡Å#∞
"≥∞~°∞QÆ∞ ѨiKÕ "å\˜x ÃÑOKÕO^Œ∞‰õΩ U W+¨ì=¸ ÖË^Œ∞., "å~°∞,
"åi Hõà◊§ =ÚO^Œi Ü«∞^•~°úO Ѩ@¡ QÍx ÖËx ~°Ç¨Ï^•~°¡ Ѩ@¡
QÍx U ÉèÏ=O ÖˉõΩO_® L<åfl~°∞. P lÖÏ¡Ö’x D =ÚYº
Ö’@¡#∞ Ѩ\ ì̃OK«∞HÀx "åi „Ѩ=~°Î#x, ã¨=∞iúOK«HõáÈ=@OÖ’
HÍx, "åix fã≤"≥Ü«∞º@OÖ’ HÍx XHõ¯ =∂@ ÃÑ^Œq HõkÑ≤
J#ÖË^Œ∞. „ѨÉèí∞`åfixH˜ KÕ~°"Õ¿ã ™ê^èŒ<åÅH˜ P^•Ü«∂xH˜ L#fl
ã¨O|O^èŒO QÆ∞iOz# J=QÍǨÏ# ÖË^Œ∞. KÕã≤# H˘kÌ Q˘Ñ¨ÊQÍ
K≥ÑC¨ HÀ_»O, K≥Ü∂« ºeû#k „Ѩ[Å g∞^ŒH˜ <≥@_ì O» HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
„Ѩ[Å∞ P Ѩ#∞Å∞ <≥uÎ <≥`∞« HÎ À=\ÏxH˜ U q^èOŒ QÍ#∞ ã¨=∞~°∞Åú ∞ HÍ~°∞.
„Ѩâ◊fl: U HÍÅ∞"≥·<å "≥∞ÿÅ∞H˜ 1000 áœ. JO`« `«‰õΩ¯= Ys^Œ∞
KÕã≤O^•?
["å|∞ : KÕãO≤ k. Hõ$ëê‚, QÀ^•=i HÍÅ∞= 90 "≥∞àÿ §◊ á⁄_»∞QÆ∞k
"≥∞ÿÅ∞H˜ 1000 áœ. Y~°∞Û`À "ÕÜ«∞|_çOk.
„Ѩâ◊fl : <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ J#∞"≥·# ("å\˜Ö’) =¸_Õ HÍÅ∞=Å
q+¨Ü∞« OÖ’ ~å|_ç ÃÑ@∞ì|_çH˜ ã¨=∞OQÍ LO^Œx XѨCH˘O\Ï"å?
™êH˜Δ XѨCH˘<åfl_»∞. J~Ú`Õ PÜ«∞# Ô~·Å∞ =∂~åæÅ q+¨
Ü«∞OÖ’ XHõ „Ѩâfl◊ ÖË=<≥`åÎ_∞» . Jq [#O ÖËx „áêO`«O =∞^躌 Ö’
=∞#∞+¨μºÅ ~°nHÌ ˜ ^Œ∂~°OQÍ PÑ≤"Ü Õ ∞« |_ç LO>Ë ZO`À Ys^≥#·
x~å‡}ÏÅ∞ (Stations) Hõ\ #ì˜ O`« =∂„`å# "å\˜ ~å|_ç ÃÑ@∞ì
|_çH˜ `«y#O`«QÍ LO_Õ^•? ÃÑ·QÍ 20 ã¨O=`«û~åÅ áê@∞
x~å‡}Ïxfl D_»∞ã¨∞ÎO>Ë... JO@∂.
HÍ#∂Ê~°∞H˜ fã¨∞‰õΩ"≥o§# QÆOQÆ HÍÅ∞=H˜ 6 =ÚYº"≥∞ÿ#
Ö’áêÅ∞<åfl~Ú. ÃÑQ· Í #kÖ’ Hõe¿Ñ h\˜ Hõ@_ì ∞» Å#∞ "å_»hÜ«∞
ÖË^Œ∞. HõÅHõ`åÎ #∞Oz 60 "≥∞ÿà◊√§™êy# Xi™êû HÍÅ∞= =∂~°æ ''ɡ["å_»-HÍH˜<å_»Å=∞^茺"≥∞ÿÅ∞ =∂~°æO KåÖÏHÍÅO
=∞^躌 OÖ’ Jã¨OѨÓ~°O‚ QÍ =ke"ÕÜ∞« |_ç<å 3.5 âß`«O ~å|_ç `≥~°=ÖË^Œ∞. ^•x JkèHÍ~°∞Å∞ HÍÅ∞= „Ѩܫ∂}ѨÙ, ~°"å}Ï
x™ÈÎOk. Jk WOHÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`ÀOk. Ü≥ÚHõ¯ ã¨∞OHÍÅ#∞ ÃÑOK«‰õΩO_® Ô~·à◊√¡ HÍÅ∞=Å`À áÈ\©
''h=Ù K≥ѨÊ^ŒÅ∞K«∞H˘#flk 20 ã¨O=`«û~åÅ áê@∞ „Ѩf Ѩ_»ÖË=x Ѷ≤~åº^Œ∞ KÕÜ«∞QÍ 1896Ö’ nxfl XHõ ‰õÄ\˜q∞H˜
~å[ºáêʼnõΩ_»∞, „Ѩ*’ѨÜ∂≥ QÆ HÍ~åºÅ JkèHÍi, WO_çÜ∂« ã¨=∂ ã≤á¶ê~°∞ûÅ xq∞`«ÎO JѨÊK≥áêÊ~°∞. JѨC_»∞ QÀ^•=i, Hõ$ëê‚,
Ö’K«Hõ ã¨q∞u (H“xûÖò) K«=Hõ ~°"å}Ï Jx [_ç™ê~°O\Ï"å? `«∂~°∞Ê HÀ™êÎ ÖËHõ |H˜OQ∑Ǩ"£∞ HÍÅ∞= ã¨∞OHÍÅ∞ qѨs`«OQÍ
[ : J=Ù#∞ Wq Ü«∞^•~åúÅ∞ -g∞~°∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅQÍ U^≥·<å ÃÑOK«=∞x, H˘xfl KÀ@¡ 4 Ô~@∞¡ ÃÑOK«=∞x ã≤á¶ê~°∞û KÕã¨∂Î
ѨÓiÎ KÕ™ê~å? `«# „Ѩ^äŒ=∞ ÃÇÏK«ÛiHõ *Ïs KÕã≤Ok. nx=Å¡ Ô~·Å∞ =∂~åæÅH˜
áÈ\©QÍ L#fl HÍÅ∞=ÖË HÍHõ "å\˜x KÕˆ~Û Ñ≤Å¡ HÍÅ∞=Å∞
âßOÑπã¨<£ ÖÏÜ«∞_£1 `«# K≥=Ùefl `å#∞ #=∞‡ÖËHõ.
(Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ ÖËx „áêO`åÅÖ’xq) ‰õÄ_® Q˘Ñ¨Ê „ѨfHÍ~°
„Ѩâ◊fl: Z=Ô~·# K«=Hõ ~°"å}Ï JO>Ë ZO^Œ∞‰õΩ [_çÜ«∂e? ^≥|ƒu<Õ Ñ¨iã≤÷u U~°Ê_çOk. P q^èŒOQÍ „ѨÉèí∞`«fiO „Ѩ[Å
Jx J_çQÍ_»∞. „ѨÜ≥∂[<åÅx |eÃÑ@ì_»O [iyOk, „ѨÉèí∞`«fi HÍÅ∞=Å
"≥O@<Õ ã¨=∂^è•#O =zÛOk. ''Jk Ô~·Å∞ =∂~åæÅ#∞ #∞Oz „ѨÉèí∞`«fi Ô~·à◊§H˜ |Å=O`«OQÍ Jã¨Ç¨Ï[OQÍ ~°nÌx uѨÊ
ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅx x~Àkèã¨∞ÎOk Hõ#∞Hõ 2 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞ ~°"å}Ï _»O [iˆQk.
KÕ¿ã `«∂~°∞Ê ÉˇOQÍÖò Ô~·Å∞ =∂~°æO ѨHõ¯# XHõ HÍÅ∞= 20 J^Œ$+¨ìO H˘nÌ, „ѨÉèí∞`«fiO q[˝`« L#fl ã¨ÅǨÅ#∞ áê\˜O
ÅHõÅΔ @#∞flÅ∞ ~°"å}Ï KÕã∂¨ Î =∞#∞+¨μºÅ`À Ѩ_=» Å`À HõÅHõÅ zOk. H˘kÌHÍÅO `«~°∞"å`« h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ =ÚYº WO[
ÖÏ_»∞ÎO>Ë Ô~·Å∞ =∂~åæÅ ÔHO`« ã≤QÆ∞æ PÖ’zOK«O_ç.—— h~°∞QÍ L#fl Ǩºãπ 1898, U„Ñ≤Öò 18# ѨOÑ≤# Jaè
Ñ‘~åî kèÑu¨ Jk ã‘fiHõiOK«ÖHË õ W`«~° ã¨=∂^è•<åÅ∞ HÀ~å_»∞. „áêÜ«∞OÖ’ WÖÏ LOk, 'Ü«¸~°ÑπÖ’x „ѨQÆu á⁄Ok# ^Õâß
J=hfl D ^èÀ~°}˜Ö’<Õ =KåÛ~Ú. ÅÖ’ HÍÅ∞=Åx, ~°Ç¨Ï^•~°¡ÖÏQÍ K«∂ã≤ Ü«∞^•~°úOQÍ WzÛ#
UÅ∂~°∞ HÍÅ∞= QÀ^•=i Hõ$ëê‚ =º=ã¨÷H˜ K≥Ok#k. ^•x ¿ã=ÅH˜ =∂„`«"Õ∞ ã¨∞OHõO =ã¨∂Å∞ KÕã≤, ~å|_çx Jk „Ѩ[Å
g∞^Œ ã¨∞OHõO 1883 #∞Oz 1898 =~°‰Ωõ ÃÑOѨ٠ÖˉΩõ O_® L#flk. HõOkOKÕ ã¨OѨ#fl`«`À K«∂¿ã =º=ã¨÷ LOk. Jq Ô~·Å∞ =∂~åæ
„ѨÉ∞íè `«fi „ѨK∞« ~°} ã¨Oã¨÷ JkèÑ~¨ º° "ÕH‰Δõ Ωõ _»∞ (Super Intendent) ʼnõΩ „Ѩ`«º~°∞úÅ∞QÍ ã¨Ç¨Ü«∞HÍ~°∞Å∞QÍ „Ѩ`ÕºHõ"≥∞ÿ# H˘xfl ~°"å
`«# x"ÕkHõÖ’x 168 ѨÙ@Ö’ D q^èŒOQÍ Hõ^äŒ K≥áêÊ_»∞. }ÏÅH˜ J#∞"≥#· qQÍ QÆ∞iΙêÎ~∞° . „ѨQuÆ jÅ"≥∞#ÿ U ^ÕâO◊ Ö’#∞,
★ ★ ★ ★ ★ HÍÅ∞=Å #∞Oz <Õ~∞° QÍ ÖÏÉèÏÅ#∞ PtOK«~∞° . WOQÆO¡ _»∞Ö’x
1
âßOÑπã¨<£ ÖÏÜ«∞_£ 1877-78ʼnõΩ QÍ#∞ QÀ^•=i HÍÅ∞=Å q+¨Ü«∞OÖ’ P~ü.W. Ѷ≤+¨~ü #∞Oz D QÆ}ÏOHÍÅ#∞
á⁄O^•_»∞.
1. J#∞=∞u Ѩ„`åÅ∞ á⁄Ok# („Ѩܫ∂}©‰õΩÅ) Ѩ_»=Å∞ 120
2. J#∞=∞u Ѩ„`åÅ∞ á⁄Ok# ™ê=∞#º Ѩ_»=Å∞ 1,671
3. #"≥∂^≥·# ã¨~°∞ʼnõΩ ~°"å}Ï ™ê=∞~°úºO @#∞flÖ’¡ 3,6011,
4. HõÅѨ Hõ@∞¡ 3,639
5. HÍÅ=ÅÖ’ H˘xáÈ|_ç# @#∞flÅ∞ 536, 672
6. @#∞fl "≥∞ÿà◊√§ 1,26,58,265
7. ã¨~°∞‰õΩÅ „ѨHõ\ ˜`« qÅ∞= 36,96,502 áœ.
8. <ÒHÍÜ«∂# ~å|_ç 4,496 áœ.
„Ѩܫ∂}˜Oz# =∞#∞+¨μºÅ ã¨OYºÅ∞ W=fiÖË^Œ∞. XH˘¯Hõ¯ Ѩ_»= ~ÀA‰õΩ 50 =∞Okx H˘xáÈ`«∂ LO@∞Ok.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 124
 Ô~·Å∞ =∂~åæÅx HÍÅ∞=Å g∞^Œ PkèѨ`«ºO ã¨OáêkOK«xzÛ#
Ѩiã≤÷u ^Œ∞~°^Œ$+¨ìHõ~°O.
P =º=ã¨÷x WHõ¯_» „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\ì_»O QÆ~°›hÜ«∞O. Ѩ_»= g∞^Œ
~°"å}Ï ã¨∞OHõO @#∞fl "≥∞ÿÅ∞H˜ 4 12 ÃÑ·ã¨Å HõO>Ë Z‰õΩ¯= KÕ¿ãÎ
`«Ñ¨Ê, Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞, HÍÅ∞=Åg∞^Œ (=∞^茺֒ `≥QƉõΩO_®)
H˘#™êyOK«QÆey# ~°"å}ÏÖ’ áÈ\© Ѩ_»ÖË=Ù. ɡ["å_»
HÍH˜<å_»Å =∞^茺 1896 Ô~·Å∞ =∂~°æѨ٠~°"å}Ï. 72 "ÕÅ
@#∞flÅ∞ JO`Õ Ñ¨i=∞}OÖ’ HÍÅ∞=Å ~°"å}Ï `«yæOk.
~Ô Å· ∞=∂~°Oæ JѨC_»∞ @#∞fl "≥∞Åÿ ∞H˜ 2 ÃÑã· Ö¨ Ë =ã¨∂Å∞ KÕã∞¨ <Î åfl
QÀ^•=i ^•>Ë KÀ@ „ѨÜ∂« }O ~Ô Å· ∞ g∞^Œ ™ê^躌 O HÍHõáÈ=_»O
=Å# HõeˆQ PÅ™êºÅ∞, ã¨~°∞‰õΩÅH˜ [iˆQ #+¨ìO =Å# Jq
áÈ\©Ö’ J™œHõ~º° O Hõeyã¨∞<Î åfl~Ú.J~Ú<å LѨC, Ѩu,Î #∂<≥
yO[Å∞ Z‰õΩ¯=QÍ Ô~·Å∞=∂~°æOÖ’<Õ "≥à◊√Î<åfl~Ú. QÀ^•=i
Ô~·Å∞ =O`≥# ѨÓ~°ÎÜ«∂ºHõ, ÖËHõ "åQÆ#∞¡ (ã¨~°∞‰õΩÅ#∞ fã¨∞‰õΩ
"≥àı§ Ô~·Å∞ Ѩ\ÏìÅx) "å\˜ Ѩà◊OQÍ QÀ^•=i ^•>Ë U~åÊ@∞¡
KÕã#≤ ѨC_»∞ ~Ô Å· ∞ ~°nÌ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. JѨC_»∞ Jq =∞iH˘OK≥O
~°∞ã¨∞=Ú ÃÑOz<å ~°nÌ `«QÆæHõ ÖÏÉèí™ê\˜QÍ LO@∞Ok. HÍÅ∞
=Å∞ `«‰õΩ¯= qÅ∞= Z‰õΩ¯= Ѩi=∂}O HõÅq "≥∂ã¨∞‰õΩO@∞
áÈQÍ Z‰õΩ¯= qÅ∞"≥·=x `«‰õΩ¯= Ѩi=∂}O QÆÅq Ô~·Å∞
=∂~åæÅx (`«fii`«QÆux ~°"å}Ï gÖˇ·# J#∞‰õÄŠѨiã≤÷`«∞Ö’¡
- Hõ=#â◊~°‡) P„â◊~ÚOK«@O W`«~° ^ÕâßÅ J#∞Éèí=OÖ’ D
=∞^茺HÍÅOÖ’ LO_»@O QÆ=∞xOK«=K«∞Û.
=∞„^•ã¨∞ ɡ["å_» =∂~°Oæ `≥iz#ѨC_»∞ HÍÅ∞= ~°"å}ÏÖ’
=KÕÛ #ëêìÅ∞ ÖˉõΩO_® TǨÏÖ’¡<Õ. WѨC_»∞ J#∞=∞`«∞Å
~°∞ã¨∞=Ú KåÖÏ Z‰õΩ¯=QÍ ÃÑOKå~°∞. P q^èOŒ QÍ ÃÑOK«\ÏxH˜
WѨC_»∞ P Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ J#∞‰õÄÅOQÍ ÖË=Ù. J~Ú<å ~å|_ç Y~°∞ÛÅ∞
ã¨=∞`«∂HõOÖ’ LO_®ÅO>Ë ~°∞ã¨∞=ÚÅ∞ ÃÑOK«Hõ `«Ñ¨Ê^Œ∞.
JO^Œ∞Hõx 1890"Õ∞Ö’ Jq ÃÑOKå~°∞. 6 "å~åÅ∞ #_»Ñ¨
\ÏxH˜KÛÕ J#∞=∞u ~°∞ã¨∞=Ú U_®k ~°∞ã¨∞=ÚÖ’ S^Œ==O`«∞.
h\˜ áê~°∞^ŒÅx "åºÑ≤Î KÕÜ«∂Å#∞‰õΩ<Õ h\˜ áê~°∞^ŒÅ
WOlh~°∞, Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ „Ѩܫ∞[<åÅ∞#fl KÀ@ `«=∞H˜
<åºÜ«∞O [~°Q^Æ xŒ ÉèÏqOK«@O Ѩ@¡ PkèHÍiHõOQÍ J==∂#O
„ѨHõ\ ˜OK«@O WOHõ KåÅ∞.
★ ★ ★ ★ ★
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
XHõ™êi J^Œº‰õΔΩ_»∞ ™êH˜Δ =∂@Å∞ PÜ«∞#ˆH =ºuˆ~HõOQÍ
LO_»_»O K«∂Ñ≤Oz<å P q+¨Ü«∞O Z‰õΩ¯=¿ãѨ٠xÅ=ÖË^Œ∞.
''#∞=Ùfi =∞„^•ã¨∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅ g∞^Œ „"åã≤# x"ÕkHõ
h‰õΩ QÆ∞~°∞OÎ ^•?—— ''LOk. Jq ѨÓiÎ HÍHõáÈ=_»O =Å<Õ ~å|_ç
Y~°∞Û HõO>Ë `«‰õΩ¯=QÍ LOk J<åfl#∞.——
''P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ #∞=Ùfi =∞„^•ã¨∞ Ü≥∂[#Ö’ „ѨfÉèÏQÆO
XHõ =º=ã¨÷ =O\˜^xŒ J@∞=O\˜ ÉèÏQÆO ѨÓ~°=Î QÍ<Õ, q∞ye#
ÉèÏQÍÅ∞ ѨÓ~°=Î @O`À ã¨O|O^èOŒ ÖˉΩõ O_® Y~°∞Û#∞ "≥#H˜¯KÕÛ
~å|_ç "≥Ú^ŒÅ=Ù`«∞O^Œx J<åfl=Ù Hõ^•! P TÇ¨Ï ã¨Ô~·#^Œx
~°∞A"≥·O^•?——
''ÖË^Œ∞. J=ÖË^Œ∞. [#O h\˜x =^ŒÌ<åfl~°∞. <å 50 Uà◊§
J#∞Éèí=OÖ’ JÖÏ¡ [~°QÆ@O ™ê^茺=∞#∞HÀÖË^Œ∞. HÍx ^•x
x~°fiǨÏ}֒ѨO =Å# [#O h~°∞ fã¨∞HÀÖË^Œ∞.——
J~Ú`Õ *Ï~ü˚ Ǩϟq∞Åì<£ „ѨÉèí∞=Ù J`«xfl ã¨∞ÅÉèíOQÍ
q_çzÃÑ@ì^ŒÅK«∞HÀÖË^Œ∞.
''J~Ú<å J#∞HÀx HÍ~°}ÏÅ =Å¡ h *’㨺O Ѷe¨ OK«Ö^Ë ∞Œ .——
HÍ@<£ D q^èŒ"≥∞ÿ# H˘#™êyOѨÙH˜ <˘K«∞ÛH˘<åfl `«# âßO`«O
HÀÖ’ÊÖË^Œ∞.
3
4
''Ѩ#∞ÅÖ’x Ö’áêÅ=Å¡ HÍ^Œ∞. x~°fiǨÏ}Ö’x Ö’áêÅ
=Å¡. <Õ<˘Hõ =∞Oz Ô~·Å∞ Ü«∞O„`åxfl `«Ü«∂~°∞ KÕã≤ W™êÎ#∞.
Ô~·Å∞ #_ç¿Ñ J`«#∞ ^•xfl `åy `«QÆÅÃÑ_®Î_»∞. ^•xH˜ <å
["å|∞^•i LO@∞O^•?——
JѨC_»∞ N P<£™È¡ HõeÊOK«∞H˘x ™êH˜Δ x~ÀÌ+≤`åfixH˜
=∂~°æO K«∂áê_»∞.
''#∞=Ùfi K≥¿ÑÊ x~°fiǨÏ} ֒ѨO Uq∞\˜?——
''"å}˜[º ã¨Oã¨H÷ ˜ <åºÜ«∞O [~°QÖÆ ^Ë ∞Œ . =∞„^•ã¨∞ áêʼnõΩ_çQÍ
L#fl |i‡OQ∑ Ǩ"£∞ „ѨÉèí∞=Ù <å ™êH˜Δ. PÜ«∞# JkèHÍiHõOQÍ,
''h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ü≥ÚHõ¯ "å}˜[º ã¨Oã¨÷ Ü≥ÚHõ¯ Ѷ~≤ åº^Œ∞H˜ x["≥∞#ÿ
HÍ~°}=ÚOk—— Jq #"≥∂^Œ∞ KÕâß_»∞. JO^Œ∞KÕ`« „ѨÉèí∞`«fiO
q+¨Ü«∂Åx PÅ㨺O ÖˉõΩO_® ã¨Ô~·# „áêuѨkHõ g∞^Œ ã¨i
k^•Ìeû# ÉÏ^茺`« LO^Œx „ѨHõ\ ˜OKå_»∞. Hõ~°∂flÅ∞ ã¨Ç¨Ü«∞Hõ
lÖÏ¡ =ã¨∂à◊§ JkèHÍi (HõÖˇHõì~ü) Ô~·`«∞Å∞ h\˜HÀã¨O, h\˜
áê~°∞^ŒÅ JkèHÍ~°∞ʼnõΩ <Õ~°∞QÍ J_çˆQ (Js˚ ÃÑ@∞ìH˘<Õ), ^•xfl
x~Àkèã¨∂Î P[˝Å∞ *Ïs KÕ™ê_»∞.
125
 D ["å|∞ ã¨OѨÓ~°‚"≥∞ÿOk. 3 ã¨O=`«û~åÅ `«~°∞"å`«
1878-80 ã¨O=`«û~åÅ Hõ~°∞=٠Ѩiã≤÷uÃÑ· xÜ«∞q∞Oz#
‰õÄ@q∞ nx QÆ∞iOz `«# x"ÕkHõÖ’ ¿Ñ~˘¯Ok. "å~°∞ Hõ_»Ñ¨
Hõ~°∂flÅ∞ lÖÏ¡Ö’x KåÖÏ =∞Okx qKåiOKå~°∞. Ö’áêÅ∞
~Ô O_»∞ "≥Ñ· Ù¨ ÖÏ L<åflÜ«∞x, ZO`« =∞Oz x~°fiǨÏ}∞<åfl P Ü≥∂[#
q[Ü«∞=O`« =∞ÜÕ∞º^Œx `å=Ú J#∞HÀ@O ÖË^Œx J<åfl~°∞.
x~°fiǨÏ}x P^•Ü«∞ âßYH˜ "≥O@<Õ JѨÊK≥ѨÊ\ÏxH˜ h\˜
ã¨~°Ñ¶¨~åx ™ê^è•~°} lÖÏ¡ JkèHÍ~°∞ÅH˜ JÑ¨Ê K≥ѨÊ\ÏxH˜
Ѩiã≤÷`«∞Å∞ J#∞‰õÄÅOQÍ L<åflÜ«∞x TÇ≤ÏOKåxH˜ KåÖÏ
`˘O^Œ~°Ñ¨_ç ã≤^ŒúѨ_®¤~°∞. Hõ~°}ÏÅH˜ `åã≤ÖÏÌ~°∞ÅH˜ h\˜ QÆ}ÏO
HÍÅ∞ z\Ïì =~å˚Å∞ JѨÊK≥áêÊ~°∞. HÍx JkèHõ"≥∞ÿ# ÉÏ^茺`«ÅH˜
`À_»∞QÍ r`åÅ∞ ÃÑOK«ÖË^Œ∞. 1878Ö’ XHõ „Ѩ`ÕºHõ"≥∞ÿ# Ѩi
jÅ# [iÑ≤ D x~°‚Ü«∂ÅH˜ =KåÛ~°∞.
1. =∞Oz P^•Ü«∞ (=ã¨∂à◊§) ѨiáêÅ# ÖË^Œ∞.
2. "å}˜[º =º=ã¨,÷ „ѨÉ∞íè `«fi JkèHÍ~°∞Å =∞^躌 ã¨Ü∂≥ ^躌 ÖË^∞Œ .
3. "å}˜[º =º=ã¨÷H˜, Ô~·`«∞ÅH˜, "ÕkèOKÕ x~°fiǨÏ}Ï =º=ã¨÷
=Å# q~À^èŒO U~°Ê_çOk.
HÍOÑπÉÖˇ ò ''JxflO\’¡H˜ D HÍÅ∞= Ѩ#∞Åx |ÅOQÍ ã≤áê¶ ~°∞û
KÕ™ê=Ù Hõ^•!—— JO@∞ „Ѩâ◊flx ã¨O^Œ∞ KÕã¨∞H˘x fã¨∞H˘x
~°∞^•Ì_»∞.
''J=Ù#∞ Jk WO_çÜ«∂Ö’ ÔHÖÏ¡ ѨÓiÎ J~Ú# q[Ü«∞
=O`«"≥∞ÿ# Ѩx - h~°∞ "å_»∞H˘#fl@ì~Ú`Õ—— Jx ["åaKåÛ_»∞
HÍ@<£.
J~Ú`Õ Hõ~°∂flÅ∞ HÍÅ∞=H˜ ‰õÄ_® q[Ü«∞=O`«OQÍ
ã¨=∞~°ú# =zÛOk. 1878 HΔÍ=∞ (P[˝) JkèHÍi ''D HÍÅ∞=
"≥Ú#fl\˜ Hõ~∞° =Ù ã¨=∞Ü«∞OÖ’ 87226 ZHõ~åÅH˜ h~°∞ JOkO
K«@O ^•fi~å Q˘Ñ¨Ê qÅ∞"≥#· k J~ÚOk.—— Jx „ѨH\õ O˜ Kå~°∞.
(Hõ~°∞=Ù ‰õÄ@q∞ x"ÕkHõ 1880 Hõ~°∞=Ù x~À^èŒHõ K«~°ÛÅ∞
ѨÙ@ 162).
ɡOQÍ~°∞ Ô~·Å∞ =∂~°æO xi‡OK«@OÖ’x Jã¨O^Œ~°ƒù`«
QÆ∞iOz U =∂„`«O „Ѩã#¨ fl`« ÖˉΩõ O_® HÍOÑπÉÖˇ ò D q^èOŒ QÍ
„ѨtflOKå_»∞.
''h *’㨺OÖ’ #∞=Ùfi `«áêÊ=x =∂ J#∞Éèí=O K≥áÈÎO^Œx
Ñ≤™ÈÎOk HÍ^•?——
''`«ÑC¨ ÖË^∞Œ . ^•xH˜ P =ÚYº WO[hˆ~ ™êHõΔ ºO JO@∞<åfl#∞——
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
''10 âß`«O ~å|_ç ^•x ^•fi~å =K«∞ÛO>Ë Jk qѨÅ"≥∞ÿO
^Œx ZÖÏ¡ JO\Ï=Ù?——.
''^ÕâßxH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ#O`«QÍ H˘xáÈ=Åã≤#O`« Ѩi=∂
}OÖ’, fã¨∞‰õΩ"≥àϧeû#O`« K«=HõQÍ Jk fã¨∞‰õΩáÈ=@O
ÖË^Œ∞ Hõ#∞Hõ Jk qѶ¨Å"≥∞ÿ#>Ëì! P =ÚYº WO[h~°∞ D
~Ô Å· ∞=∂~°Oæ 90 âß`«O „ѨÜ∂« }©‰Ωõ efl, ã¨~∞° ‰õΩefl fã¨∞‰õΩ"≥à§◊ Hõ
q_çzÃÑ_ÀÎOk J#flѨC_»∞ Jk "≥·Ñ¨ÅºO HÍ^•?——
‰õÄ@q∞ JkèHÍ~°∞Å∞ ~°Hõ~°HÍÅ∞QÍ ™êH˜Δ`À áÈ\Ï¡_®~°∞.
2 HÀ@¡ ZHõ~åÅÖ’ "≥Ü≥∂º=O`«∞ ‰õÄ_® h\˜ áê~°∞^ŒÅ =Å#
KÒ_»∞ `Õ~Ö° ^Ë ∞Œ JO^Œ∞KÕ`« Jk =ÚYº"≥∞#ÿ q+¨Ü∞« O HÍ^Œ<åfl_»∞.
áê~î°‰õΩÅ Fi‡ HÍHõ ã¨÷ÖÏÉèÏ=O KÕ`« D K«~°Û WO`«HõO>Ë
q=~°OQÍ „"åÜ«∞@O ‰õΩ^Œ~°^Œ∞ Jx J#∞H˘O@∞<åfl#∞.
WO_çÜ«∂ =∞^茺 „áêO`«OÖ’ ÃÑ^ŒÌ [ÖÏâ◊Ü«∞ x~å‡}ÏxH˜
*Ïi˚ Ǩϟq∞Åì<£ „Ѩ`ÕºHõOQÍ =ºuiHõÎ`« „Ѩ^Œi≈OKå_»∞.
''#∞=Ùfi P „áêO`åxfl ѨsH˜ΔOK«ÖË^Œ∞.——
''WѨC_»∞ WOQÆ¡O_»∞Ö’ (WHõ¯_Õ) L#fl JkèHÍi ‰õΔΩ}‚OQÍ
ѨsH˜ΔOKå_»∞.
^•x QÆ∞iOz# HÍy`åÅxflO\˜Ö’x q+¨Ü«∞O <å‰õΩ
`≥Å∞ã¨∞. <Õ#∞ JHõ¯_çH˜ "≥àϧ#∞. P „Ѩ^Õâ◊O <å‰õΩ `≥Å∞ã¨∞.
J`«x`À <Õ#∞ q=~°OQÍ =∂\Ï¡_®#∞.——
''#∞=Ùfi K«∂_»x lÖÏ¡Ö’ F ÃÑ^ŒÌ *ÖÏâ◊Ü«∞O xi‡OK«=∞x
#∞=Ùfi ã≤á¶ê~üû KÕã≤, h‰õΩ q[Ü«∞=O`«"≥∞ÿ# WO[h~°∞QÍ L#fl
MϺu ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞O^Œx J#∞‰õΩ<åfl"å?——
''ÖË^Œ∞ <Õ#∞ P „Ѩ^ÕâßxH˜ "≥àϧ#∞ K«∂™ê#∞.——
J~Ú<å qKå~°} PQÆÖË^Œ∞.
''PÜ≥∂[# J™ê^茺=∞#fl q=∞~°≈ QÆ∞iOz q<åfl"å?——
''q<åfl#∞. ZÖÏ¡ J~Ú`Õ ã¨∂~Ú*ò HÍÅ∞= `«=fiHõ =ÚO^Œ∞
J™ê^茺=∞x, KÕ™êHõ ѨxH˜ ~å^Œx ^•xfl xOkOKå~À JÖÏ¡ˆQ
Wn#∞.——
'h\˜ áê~°∞^ŒÅ QÆÅ WO_çÜ«∂—Ö’ N _ÕH˜<£ 143 ѨÙ@Ö’
D q^èŒOQÍ J<åfl~°∞-Hõ~°∞=ÙH˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ L#fl ^ŒQÆæi
ã¨O|O^èOŒ Ju ÉÏQÍ Jxfl ~å„ëêìÅÖ’#∞ „Ѩã∞¨ Êù@"≥∞Oÿ k. =∞„^•ã¨∞
_≥ÖÏìÅÖ’ P#Hõ@Åì ∞ D â◊`å|ÌO "≥Ú^Œ\’¡ JHõ¯_ç h\˜ Z^Œ_Ì Hç ˜
126
Hõ@ì|_®¤~Ú. 1837- ɡOQÍÅ∞Ö’x hà◊§ Hõ~°∞=Ù QÆOQÍ
HÍÅ∞=, Ü≥∂[#H˜ <åOk ѨeH˜Ok. "åÜ«Ú=º ~å„ëêìÅÖ’x
1859-60 h\˜ Hõ~°∞=Ù, ~å*Ϻxfl, Éèíq+¨º`«∞ÎÖ’x Jxfl
Ѩ#∞ÅH˜ ѨÙiH˘eÊOk. ^•x=Å# 1867-68ÅÖ’ ÖÏÔ~#∞û
„ѨÉèí∞=Ù J™ê^è•~°} „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅ qkè q^è• <åxfl
„áê~°OaèOKå_»∞. D â◊`å|ÌѨ٠"≥Ú^Œ\ ˜ 70 ã¨O=`«û ~åÅÖ’
7 f„="≥∞ÿ# Hõ~°∞=ÙÅ∞ =KåÛ~Ú. 76-77-78ÅÖ’ =zÛ#
HΔÍ=∞O HÀã¨O P„¿ãìeÜ«∂Ö’ q~åàÏÅ∞ áÈQÆ∞ KÕâß~°∞. 52
ÅHõΔÅ 50 "ÕÅ =∞Ok PHõe`À D_»∞ÛH˘x K«xáÈÜ«∂~°∞.
„ѨÉèí∞`«fiO 1 HÀ\˜ 10 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ HΔÍ=∞ Ñ‘_»# #∞Oz
q=ÚH˜ÎH˜ Y~°∞Û ÃÑ\˜ìOk. nx =Å# u#flQÍ H͉õΩO_® ZO`À
#+¨ìO HõeyOk.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ D ~å„+¨ìO „áêO`«OÖ’x [ÖÏâ◊Ü«∞O
QÆ∞iOz „"åã≤Ok-W@∞=O\˜ ÃÑ^ŒÌ [ÖÏâ◊Ü∞« O xi‡OK«\ÏxH˜
J#∞"≥·# Ö’Ü«∞ LO^Œx D =∞^茺 =∂„`«"Õ∞ Hõ#∞HÀ¯=@O
Pâ◊Û~°ºHõ~°O. Wk nfiѨHõÖÏÊxHõO`«\ ˜H© h~°∞ <å=∞ =∂„`«Ñ¨Ù
=ºÜ«∂xˆH JOkOK«QÆÅ^Œ∞.-
nfiѨHõÅÊO J<Õ=∂@ P ~ÀAÖ’¡ ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£
HÍÅOÖ’ ™ê„=∂[ºOÖ’ QÀ^•=i ^ŒH}Δ˜ „áêO`åxH˜ "å_Õ"å~°∞
^•xfl. H˘O^Œ~°∞ `«Ñ¨CQÍ WO_çÜ«∂ "≥Ú`«ÎOQÍ J~°úO KÕã¨∞
H˘<åfl~°∞ - ǨϟÑπ.
HõÖ’<≥Öò Ѷ≤+¨~ü nxH˜ JOK«<åÅ∞ "Õ™ê_»∞. nxHõÜÕ∞º
=ºÜ«∞O 3 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡. Wk xÅ= KÕÜ«∞QÆeˆQ h~°∞ 300
HÀ@¡ Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ∞. Hõ\ÏìeûOk 90 "≥∞ÿà◊§ á⁄_»∞QÆ∞ 100
J_»∞QÆ∞Å Z`«∞Î J~Ú#Hõ@ì. D #k "åÅ∞ 70 "≥∞ÿà◊§ ^•Hõ
"≥∞ÿÅ∞H˜ 7 JOQÆ∞àÏÅ∞. ^•x 10 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞Î# "≥_»Öˇ·Ê#
á⁄_»∞ÔQ·# "≥∞ÿ^•#O.
D "≥∞ÿ^•#O =º=™êÜ«∂xH˜ ÃÑ^ŒÌQÍ Ñ¨xH˜~å^Œ∞. ([ÖÏ
â◊Ü∞« O =Å# =ÚxyáÈ~Ú<å - qÅ∞"≥#· Éè∂í q∞ HÍHõáÈ=_»O
=Å# #+¨Oì ÖË^#Œ flk K≥Ñʨ ^ŒÅ∞K«∞H˘#fl q+¨Ü∞« O - Hõ=#â◊~‡° )
JO^Œ∞KÕ`« [ÖÏâ◊Ü«∞ x~å‡}ÏxH˜ Ju J#∞"≥·# „Ѩ^Õâ◊O.
[ÖÏâ◊Ü«∞ Ѩi=∂}O =~°¬ |∞∞`«∞=ÙÖ’ ZO`« hi=fi QÆÅ
^Œ#fl ^•xÃÑ· P^è•~°Ñ¨_»^Œ∞. á⁄_ç <≥ÅÖ’ ZO`« W=fiQÆÅ^Œ#fl
^•x g∞^Œ P^è•~°Ñ¨Ñ¨_»∞ÎOk. Wk Ü«∞^•~°úOQÍ, "å<åHÍÅO
ѨÓ~°ÎÜÕ∞ºã¨iH˜, 800 HÀ@¡ Ѷ¨∞# Ѷ¨∞*ÏÅ∞ W=fiQÍ, Jk ѨÓ~°Î
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
Ü«∂ºHõ |∞∞`«∞Ѩ=<åÅ∞ ѨÓ~°Ü Î ∞Õ º <å\˜H˜ [ÖÏâ◊Ü∂« xfl xO_»∞QÍ
LOz`Õ. 400 HÀ@¡ Ѷ∞¨ # Ѷ∞¨ *ÏÅ∞ á⁄_çHÍÅOÖ’ W=fi QÆÅ∞QÆ∞`«∞Ok.
nxH˜ h~°OkOKÕ `«∞OQÆÉ„íè ^Œ =¸ÖÏÅ∞ ѨtÛ=∞ Hõ#∞=∞Ö’¡
L<åfl~Ú. JHõ¯_» =~°¬áê`«O 100 #∞Oz 150 JOQÆ∞àÏÅ∞
(250 #∞Oz 375 ÃãO.g∞) h~°∞ WO^Œ∞Ö’H˜ F_ÕÛ Ñ¨i"åǨÏHõ
„Ѩ^Õâ◊ qã‘Î~°‚O 12 "ÕÅ K«^Œ~°Ñ¨Ù "≥∞ÿà◊√§ 1 K«. "≥∞ÿ. (~°=∂~°q∞
31 ÅHõΔÅ K«^Œ~°Ñ¨Ù QÆ*ÏÅ∞) XHõ QÆ[O h~°∞ 12 "ÕÅ K«^Œ~°Ñ¨Ù
"≥∞ÿà◊§ #∞Oz #kÖ’H˜ „Ѩ=Ç≤ÏOzO^Œ#∞H˘O>Ë 3720 HÀ@¡
Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ∞ JO>Ë J=ã¨~åxH˜ 3 Ô~@¡ h~°∞ ÅÉèíºO.
nx =Å# WO_çÜ«∂Ö’ =∞x+≤H˜ - Ѩâ◊√=ÙH˜ "≥∂HõΔO
LOk. „a@#∞¡ `«=∞`À\˜ WO_çÜ«∂ „Ѩ[Åx, HΔÍ=∞ ÉÏ^èŒ
#∞Oz `«Ñ≤ÊOK«_®xH˜ P =∂„`«O QÆ\ ˜ìQÍ xÅ|_»ÖË~å?
ѨÓ~°fiO XHõ™êi D ™êH˜Δx ''ã¨>ˇ¡*ò #∞Oz Ü«∞=Ú#H˜
HÍÅ∞= `«=Ùfi`å=Ù!—— Jx JO@∂ "≥@HÍ~°O KÕã≤Ok. XHõ
qKå~°} ‰õÄ@q∞. D J^躌 ‰õΩΔ _çH,˜ D ™êH˜Δ ''J=Ù#∞ WѨC_»k
x[OQÍ [iyOk.—— JO@∂ P q+¨Ü«∞O QÆ∞~°∞Î KÕâß_»∞.
™ê^è•~°}OQÍ ™ê=∂#∞ºÅ ã¨Éíè ‰õÄ@q∞ ã¨É∞íè º_çQÍ „ѨtflOKÕ
"å_çH˜ "≥@HÍ~°O ["å|∞Å∞ ~å=Ù. HÍx ã¨~ü *Ïi˚ HÍOÑπ
ɡÖò J@∞=O\˜ ã¨=∂^•#Å`À ã¨`«¯iOѨ|_®¤_»∞.
''P J<å=$+≤ì k<åÅÖ’ =zÛ# Hõ~°∞=Ù ~ÀAÖ’¡ h\˜
áê~°∞^ŒÅ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ #^Œ∞Å∞ xO_»∞QÍ „ѨÇÏ≤ O
K«ÖË^Œ#flk Ü«∞^•~°ú"Õ∞ Hõ^•!——
''QÀ^•=i xO_»∞QÍ ÖË^Œ∞. JO^Œ∞Ö’ ˆH=ÅO =∞#Hõ=ã¨~°
"≥∞ÿ# h\˜H˜ 50 Ô~@∞¡ =∂„`«"Õ∞ h~°∞Ok!.——
"≥Ú^Œ\ ˜ ~ÀA qKå~°} J^茺‰õΔΩ_»∞ J_çy# =∞~À Ô~O_»∞
„Ѩâ◊flÅ`À `«y# =ÚyOѨ٠=zÛOk.
''h ™êHõΔ ºO ™ê~åOâ◊O Uq∞@O>Ë h Jaè„áêÜ«∂xfl #∞=Ùfi
U =∂„`«O =∂~°∞ÛHÀÖË^Œ∞ J#fl^Õ Hõ^•!——
''Éèí∂g∞‡^Œ L#fl U H˘kÌQÍ#∞ HÍ^Œ∞. ÃÑ·QÍ W^ŒO`å [~°
QÆ@O =Å¡ qâßfiã¨O ѨÓiÎQÍ ~°∂_èô J~ÚOk.—— Jx Q˘Ñ¨Ê
P#O^ŒOQÍ ["åaKåÛ_»∞ HÍ@<£.
''=∞„^•ã¨∞ Xi™êû Ѩ#∞ÅÖ’x "≥·Ñ¶¨ÖϺÅ#∞ "Õ∞=Ú h
^Œ$+≤ìH˜ `≥KåÛO Jk x#∞fl U q^èŒOQÍ#∞ x~ÀkèOK«ÖË^Œ#fl
=∂>Ë<å?——
127
 ''Éèí∂g∞‡^Œ U H˘kÌQÍ#∞ HÍ^Œ∞——
XHõ "å~°O QÆ_Kç åHõ E<£ 27 QÆ∞~°∞"å~°O <å_»∞ ™êHΔ̃ =∞~À
™êi ‰õÄ@q∞ =ÚO^Œ∞ ‰õÄ~°∞Û<åfl_»∞. H˘O`«=∞Ok ‰õÄ@q∞
ã¨É∞íè ºÅ∞ D™êi ‰õÄ_® ~åÖË^∞Œ . ѨÓ~°fiO ~åx "åiÖ’ XHÍÜ«∞#
=KåÛ_»∞.
ã¨~ü P~°ú~üHÍ@<£ ''XHõ¯ HÍÅ∞= =∂~°æO ‰õÄ_® ZѨC_»∂
ѨÓiÎ KÕÜ∞« |_»Ö^Ë ∞Œ —— J<Õ `˘e ѨÅ∞‰õΩÅ`À "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\Ïì_∞» .
*Ïi˚ HÍOÑπɡÖò qKå~°} "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì_»∞. J`«#∞ HÍÅ∞
=Å q+¨Ü«∞OÖ’ 101 „Ѩâ◊flÅ∞ J_çQÍ_»∞. J`«x ‰õΩ`«∂ǨÏÅO
J@∞=O\˜k. P `«~°∞"å`« á¶êÃã\ò Ô~O_»∞ „Ѩâ◊flÅ∞ J_çQÍ_»∞.
=∞m§ HÍOÑπɡÖò 121 „Ѩâ◊flÅ∞ J_çQÍ_»∞.
P „Ѩâfl◊ Å∞ WO_çÜ∂« Ö’x HÍÅ∞=Å QÆ∞iOKÕ HÍHõ WOQÆO¡ _£,
™ê¯\òÖÏO_£, „á¶ê#∞û, J"≥∞iHÍ ã¨OÜ«ÚHõÎ ~å„ëêìÅÖ’x HÍÅ∞
=Å QÆ∞iOz ‰õÄ_®.
h\˜ áê~°∞^ŒÅ #∞Oz =KÕÛ ~å|_Õ ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ Hõ\Ïìeû#
=_ô¤x Ѩ^Õ Ñ¨^Õ WKÕÛQÍ L#flѨC_»∞ ~°"å}ÏH˜ "å_»@O =Å#
h~°∞ Jiy áÈ^Œ∞, ziyáÈ^Œ∞ Hõ#∞Hõ ~°"å}Ïx [#O Z‰õΩ¯=QÍ
"å_»∞H˘<ÕÖÏ KÕÜ∞« =K«∞Û. ~°"å}ÏH˜ ã¨∞OHõO qkèOK«Hõ Lz`«O
KÕÜ«∂e Jx HÍ@<£ „ѨuáêkOKå_»∞.
ã¨~ü *Ïi˚ =∞m§ áê`« áê>Ë áê_®_»∞. HÍÅ∞=Ü«∂#O
U_®kÖ’ H˘O`« HÍÅO =∂„`«"Õ∞ gÅ∞=Ù`«∞Ok Hõ^• JO@∂.
''JO^Œ∞KÕ`« Jk ֒ѨÑÓ¨ i`«=¸, `≥OѨÙÅ`À LO_Õk HÍ^•?——
''J=Ù#∞. =∞#O ^•xfl h~°∞`À áê@∞ U~åÊ@∞ KÕ¿ãÎ `«Ñ¨Ê
HÍx KåÖÏ™ê~°∞¡ Wk ™ê^茺"Õ∞. Wk JxflO\˜ÖÏO\˜k. =O`≥
#x ѨÓiÎQÍ Hõ@ì‰õΩO_® z=~À¡ XHõ ÉèÏQÆO =keÃÑ_ÕÎ ZO`«
LѨÜ∂≥ QÆH~õ "° ∂≥ Wn JO`Õ! <Õ<˘Hõ Ü≥∂[# ã¨∂zOz#ѨC_»∞,
x~°fiǨÏ}ÏkèHÍ~°∞Å∞, Wk =keÃÑ@ìO_ç. Jk =keÃÑ@ìO_ç.
=∞^躌 Ö’ PѨO_ç JO@∂ J_»∞Ѥ _¨ ç K«∂_»∞ Ü≥∂[# ZO`« ÉÏ=ÙO^À
JO>Ë ZÖÏ?——
HÍÅ∞=Ö’ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Ö’`«∞H˜ h~°∞ LO_ÕÖÏ K«∂_®ÅO>Ë
^•xH˜ J=ã¨~°=∞ÜÕ∞º [ÖÏâ◊Ü«∞ Ѩi=∂}O KåÖÏ ÃÑ^ŒÌkQÍ
LO_»^•? J#flk HÍOÑπÉÖˇ ò J#∞=∂#O. LO@∞O^ŒxÉèÜ í ∞« O.
''HÍ^Œ∞. JOK«<åÅ∞ Hõ@ì|_®¤~Ú. lÖÏ¡ ZQÆ∞=ÉèÏQÆOÖ’
HÍ=Åã≤# [ÖÏâ◊Ü«∞O Ü≥ÚHõ¯ =ºÜ«∞O JOK«<å Hõ@ì_®xH˜
J=ã¨~°"≥∞ÿ# ã¨=∂Kå~°O =∞#‰õΩOk.——
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ =Öˇ QÀ^•=i Ѩ#∞Å#∞ ‰õÄ_® ã¨=∞^Œ$+≤`ì À
K«∂ã¨∞O>Ë ÉÁHõ¯ã¨O ÖÏÉèÑí _¨ kÕ J#fl "å^Œ# |ÅOQÍ |Ü«∞@‰õΩ
=zÛOk. P q^èOŒ QÍ<Õ D qKå~°} =Å# ã¨~ü P~°~ú ü HÍ@<£H˜
WO_çÜ∂« "≥Ú`«OÎ g∞^Œ `«#∞ „ѨáêkOz# „Ѩ}ÏoHõÅ ã¨fi~°∂ѨO
q=iOK«_®xH˜ (Wk z=i Ѩ@OÖ’ K«∂Ñ≤OK«|_çOk.) XHõ
J=HÍâ◊O ~å=@O J<Õ =∞Oz [iyOk.
''U =ÚYº <ÒHÍ=∂~åæÅ∞ U~°Ê~°KåÅx #∞=Ùfi J#∞H˘O\Ï=Ù——
["å|∞ :
1.HõÅHõ`åÎ #∞Oz Hõ~åpH˜-QÆOQÍÖ’Ü«∞ QÆ∞O_®, [=Ú#
Ѩi"åǨÏHõ „Ѩ^Õâ◊O ^•\˜, ã≤O^èŒ∞ "≥O@ Hõ~åp =~°‰õΩ
"≥àı§k. JO^Œ∞Ö’ Hõ+¨ì"≥∞ÿ# ÉèÏQÆO ã¨\òÖˇ*ò #∞Oz [=Ú#H˜
`«"åfieû# N ǨÏO_£ HÍÅ∞= `«=fi@O WѨÊ\˜Hˆ J~ÚáÈ~ÚOk.
2.QÀ^•=ix `«Ñ¨u`À HõÅѨ@O ^•fi~å HÍH˜<å_» #∞Oz,
ã¨∂~°`ü =~°‰õΩ "≥àı§k.
3.`«∞OQÆÉèí„^Œ, HÍoOk (HÍà◊#k)Ö’Ü«∞Å g∞^Œ∞QÍ, ^è•~ü"å_£
Ѩi"åǨÏHõ „Ѩ^Õâßxfl (Wk Ju^Œ∞+¨ì"≥∞ÿ#k) 2 "ÕÅ J_»∞
QÆ∞Å∞ ^•\˜ HÍ~åfi~°∞ =^ŒÌ ã¨=Ú„^•xfl KÕˆ~k.
4.hÅy~°∞Å ^ŒH˜Δ}Ѩ٠QÆO_ç, áêÅHͯ_£ (áêÅѶ¨∂\ò) ^•fi~å
áÈ#OQÆ∞ (á⁄#flx) Ö’Ü«∞ÃÑH· ˜ "≥o§ J=∞~å=u #k (HÍ"Õi
#kÖ’ Hõe¿ãk) `À H˘Ü«∞O|`«∂Î~ü Ѩi"åǨÏHõ „áêO`åxfl
1400 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞ÖÎ ’ (ã¨=Ú„^Œ =∞\ÏìxH˜) ^•\˜ HõÅáêe.
(D „Ѩ}ÏoHõÅhfl ‰õÄ_® #^Œ∞Å∞ J#∞ã¨O^è•<åxfl, HÍÅ∞
=Å ^•fi~å KÕ¿ãq-|H˜OQ∑ Ǩϟ"£∞ HÍÅ∞=ÖÏO\˜ „Ѩ}ÏoHõÅ∞.
|H˜OQ∑ Ǩ"£∞ HÍÅ∞= LѨC>Ë~°¡x Hõe¿Ñ HÍÅ∞=. g\˜^•fi~å
Ѩ@OÖ’ Z„~°~O° QÆ∞Ö’ K«∂Ñ≤# =∂~åæÅ∞ U~°Ê_®Î~Ú - Hõ=#â◊~‡° ).
WO_çÜ∂« ‰õΩ „Ѩ*’ѨÜ∂≥ QÆ HÍ~åºÅ∞ (1881 „ѨK∞« ~°})Ö’
PÜ«∞# D H˜Ok q=~åÅ∞ WKåÛ~°∞.
1. f~°O "≥O|_ç QÀ^•=i #∞Oz =∞„^•ã¨∞H˜ (380 "≥∞ÿà◊√§)
ѨÓiÎ KÕÜ«∞@O.
2. QÀ^•=i Hõ$+¨‚ _≥ÖÏì Ѩ#∞Å∞ ѨÓiÎ KÕÜ«∞@O.
3. "å~åú#k g∞^Œ L#fl K«O^• =~°‰õΩ, ZQÆ∞= QÀ^•=i -
"å~åú <ÒHÍÜ«∂# =∂~°æO (150 "≥∞ÿà◊√§) ѨÓiÎ KÕÜ«∞@O.
3. Hõ_»Ñ¨ ^ŒQÆæ~°∞#fl `«∞OQÆÉèí„^• HÍÅ∞= #∞Oz <≥Å∂¡~°∞ =^ŒÌ
#∞#fl L`«Î~° f~° HÍÅ∞=x Hõe¿Ñ ã¨O^è•# HÍÅ∞= (80
"≥∞ÿà◊√§) `«=fi@O.
128
5. `«∞OQÆÉèí„^Œ g∞^Œ 300 HÀ@¡Ñ¶¨∞# QÆ*ÏÅ#∞ xÅ∞= KÕ¿ã 17. "å\˜ #∞Oz "å~åÌ K«O^• ^ŒQÆæ~°QÍ HÍÅ∞=x <ÒHÍ
[ÖÏâ◊Ü«∞O, |àϧiH˜ ѨtÛ=∂#fl xi‡OK«@O. Ü«∂<åxH˜ 250 "ÕÅ ZHõ~åÅH˜ h~°∞ áêiO@K«\ÏxH˜
6. h\˜ áê~°∞^ŒÅ "å}˜[º =º=ã¨÷ HÍÅ∞=H˜, P *ÖÏâ◊Ü∞« O #∞Oz á⁄_ç HÍÅOÖ’ QÀ^•=iÖ’ <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ J#∞=ÙQÍ#∞,
HÍÅ∞=, 5 ÅHõÅΔ ZHõ~åÅH˜ h~°∞ áêiOKÕ xq∞`«OÎ `«=fi@O. _≥ÖÏì „áêO`«ÑÙ¨ HÍÅ∞=Åx h\˜`À xO¿ÑO^Œ∞‰õΩ, fÜ«∞@O.
7. K≥~∞° =ÙÅ =º=ã¨#÷ O`«\ H˜ ˜ ѨsHõÅΔ ∞ KÕÜ∞« @O =∞~å=∞`«∞ÅÎ ∞ 18.QÆO*ÏO #∞Oz zÖϯ K≥~∞° =ÙH˜ HÍÅ∞= LOk Hõ#∞Hõ `«∂~°∞Ê
[~°Ñ¨@O. f~°Ñ¨Ù HÍÅ∞=#∞ HÍH˜<å_» #∞Oz QÆO*ÏO =~°‰õΩ L#fl
8. `«∞OQÆÉèí„^•[ÖÏâ◊Ü«∞O #∞Oz N~°OQÆ Ñ¨@flO =^ŒÌ#∞#fl Xi™êû HÍÅ∞=Ö’ HõÅѨ\ÏxH˜ 250 "≥∞àÿ √◊ § á⁄_ç yOK«@O.
HÍ"Õi ^ŒH˜Δ} ÉèÏQÍxH˜ L`«Î~å# Hõ$ëê‚ cè=∂ #^Œ∞Å 19.`«∞OQÆÉèí„^ŒH˜ ѨtÛ=∞OQÍ „ѨuáêkOz# K≥~°∞=Ù #∞Oz
g∞^Œ∞QÍ ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^Œ∞ ѨHõ¯QÍ QÀ^•=iH˜ ~°=∂~°q∞ ã¨=∞ ѨtÛ=∞ f~å#fl L#fl HÍ~åfi~°∞H˜ <ÒHÍÜ«∂# xq∞`«ÎO
=∞@ìOÖ’ LO_Õ HÍÅ∞= (800 "≥∞ÿà◊√§) `«=fi@O. 180 "≥∞ÿà◊§ á⁄_»=Ù# HÍÅ∞= fÜ«∞@O
9. D =ÚYº HÍÅ∞= #∞Oz Hõ~åfl@HõÖ’x áê`« K≥~°∞=ÙÅH˜ 20. "å~åÌ #∞Oz kQÆ∞=#∞#fl `«Ñ¨f Ö’Ü«∞ #∞Oz ã¨∂~°`üH˜
h~°∞ H˘xáÈÜÕ∞ HÍÅ∞=Å∞ `«=fi@O. 300 "≥∞ÿà◊§ á⁄_»∞QÆ∞ HÍÅ∞= fÜ«∞@O.
10. ǨÏQÆi, ÃÑ<åfl Ѩi"åǨÏHõ „áêO`åÅ g∞^Œ∞QÍ D =ÚYº 21. „Ѩuáê^ŒOz# K≥~∞° =Ù =∞\ÏìxH˜ ÃÑ#· Hõ$+¨x‚ <ÒHÍÜ«∂#O
HÍÅ∞= #∞Oz ÃÑ<åfl#kH˜ h~°∞H˘x áÈ=@O. J#∞=ÙQÍ 150 "≥∞àÿ √◊ §, cè=∞x 200 "≥∞àÿ √◊ § "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ~K° @« O.
11. ÃÑ<åfl#kH˜ J_»∞Q¤ Í Hõ@áì Èã≤, H˘O_»Å∞ kˆQKÀ@ <≥Å∂¡iH˜ 22. á⁄#flx =^ŒÌ ÔH~°\ÏÅ#∞ J_Õ¤ Hõ@ì_»O ѨtÛ=∞ f~åxfl
40 "≥∞àÿ √◊ § ZQÆ∞=#, L`«~Î å# Hõ$ëê‚#kH˜, Hõ~åfl@Hõ g∞^Œ∞QÍ xi‡OK«@O.
^ŒHΔ̃}Ï#fl áê`« K≥~°∞=ÙÅH˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅ HÀã¨O HÍÅ∞=Å 23.Hõ<庉õΩ=∂i =^ŒÌ =∞~À HÔ ~°\Ï#Å∞ J_ÕH¤ @õ _ì O» xi‡OK«@O
`«=fi@O. 24. hÅy~°∞ÅÖ’x Éèí"åh âßYÃÑ· =∞„^•ã¨∞ „ѨÉèí∞`«fiO KåÖÏ
12. `«∂~°∞Ê f~°HÍÅ∞=x, =∞„^•ã¨∞H˜ ^ŒH˜Δ}OQÍ 40 "≥∞ÿà◊§ ã¨O=`«û~åÅ „H˜`O« ‰õΩΔ }‚OQÍ Ñ¨sH˜OΔ z JOK«<åÅ∞ `«Ü∂« ~°∞
^Œ∂~°OÖ’ L#fl áêÖÏ~ü #∞Oz Hõ<庉õΩ=∂iH˜ á⁄_çyO KÕã≤# K≥~°∞=Ùx xi‡OK«@O.
K«@O (400 "≥∞ÿà◊√§). 25. Hõ#∞=∞ÅH˜ ѨtÛ=∂#fl =∞^èŒ∞Ô~·Ö’x "≥·ÔQ·#k ѨÙ>Ëì KÀ@,
13.Hõ<庉õΩ=∂i #∞Oz HÍ~åfi~°∞H˜ ѨtÛ=∞f~° HÍÅ∞=x ѨÓiÎ Hõ#∞=∞Å QÆ∞O_® XHõ ™⁄~°OQÆO ^•fi~å h~°∞ ÉÏQÍ JOkO
KÕÜ«∞@O (400 "≥∞ÿà◊√§). KÕO^Œ∞‰õΩ XHõ K≥~°∞=Ù xi‡OK«@O.
14. =∞„^•ã¨∞ #∞Oz Hõ~åfl@Hõ =∞^茺 ÉèÏQÆO QÆ∞O_® ѨtÛ=∞ ѨtÛ=∞ f~°ÑÙ¨ HÍÅ∞= q+¨Ü∞« OÖ’x QÆ=∞xOK«^QŒ æÆ Ü«∞^•~°ú
f~åxfl L#fl á⁄<åflxH˜, áêÅѶ¨∂@∞ (áêÅHͯ_£) Hõ#∞=∞ q+¨Ü«∞O Uq∞@O>Ë XHõ z#fl ã¨fi^Õj ã¨O™ê÷#"≥∞ÿ# u~°∞"å
QÆ∞O_® XHõ HÍÅ∞= x~å‡}O (ÃÑ<åfl #∞Oz =KÕÛ HÍÅ∞= #∂¯~ü ^•x "≥Ú`«ÎO á⁄_»QÆ∞# HÍÅ∞=Å∞ xi‡Oz =∞#H˜ ã≤QÆ∞æ
nxÖ’ XHõ ÉèÏQÆO J=Ù`«∞Ok). HõeˆQÖÏ KÕã≤Ok. JѨiq∞`«"≥∞ÿ# ™ê^èŒ#ã¨OѨuÎ, Q˘Ñ¨Ê x~å‡
15.Hõ$ëê‚ P#Hõ@ì #∞Oz Z`«∞Î =∞@ìOÖ’ <≥Å∂¡~°∞ =^ŒÌ #∞#fl }ÏÅ∞ xi‡OKåeû J=ã¨~°O L#fl =∞#O, =∞# ~å„+¨ìOÖ’
ÃÑ<åfl#kH˜ "≥àı§ HÍÅ∞=x á⁄_çyOK«@O. ^•xfl á⁄_çyOK«\ÏxH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ â◊HÖΘ HË õ (h~°ãO¨ P=Ç≤ÏOz)
16.<åQÆÑÓ¨ ~ü L`«~Î å#fl L#fl ÃÑ<≥ (Peneh ) Hõ#›<£ (Kanhan) =∂<Õ™ê=Ú. Hõ<庉õΩ=∂i #∞Oz HÍ~åfi~°∞ ‰õΩ#fl =∂~°æOÖ’
#^Œ∞Å g∞^Œ Ô~O_»∞ ÃÑ^ŒÌ [ÖÏâ◊Ü«∂Å x~å‡}O. (D „Ѩܫ∂ã¨`À ‰õÄ_ç# ÉèÏQÆO u~°∞"å<£‰õÄ~üÖ’xk. Jk ^èŒ~°Å∞,
#^Œ∞ÅH˜ =∞#O "å_Õ ¿Ñ~°∞¡ `≥eÜ«∞ÖË^∞Œ . HÍx Wq "å~åúx ‰õÄb ÉÏQÍ ÃÑiˆQ =~°‰õΩ KÕÜ«∞ÖË^Œ∞. WѨC_»∞ Jk KåÖÏ
- `«Ñ¨u #k`À J#∞ã¨O^è•xOKÕ =∂~°æOÖ’ L<åflÜ«∞#∞ =ºÜ«∞O`À ‰õÄ_ç# Ѩx. XHõ z#fl ~å„+¨ìO KÕã≤# Ѩx =Å#
HÀ=K«∞Û. XHõ\ ˜ ÃÑ#∞QÆOQÆ J~Ú LO_»=K«∞Û - Hõ=#â◊~‡° ). ã≤QÆ∞æѨ_ç KÕÜ«∂eû ~å=@O ZO`« qKå~°Hõ~°O!
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 129
 WѨÊ\˜ˆH z#fl HÍÅ∞=Å∞ H˘xfl „áêO`åÅÖ’ L<åfl~Ú.
Jq W~°∞HÔ #· q. Ö’`«∞ `«‰Ωõ ¯=q. "≥Ú`«OÎ ^Œ∂~°O 550 "≥∞àÿ √◊ §.
WO^Œ∞Ö’ H˘O`« ÉèÏQÆO u~°∞"å#∂¯~üÖ’ xi‡OK«|_ç L<åfl
"≥Ú`«ÎO ÃÑ^ŒÌ =º=ã¨÷x `«ÅÃÑ\ì̃#ѨC_»∞ nxx ÃÑ^ŒÌk KÕÜ«∂eû
~å=K«∞Û. ^•xH˜ "≥∞Åÿ ∞H˜ 2 "ÕÅ áœO_»∞¡ "≥Ú`«OÎ g∞^Œ 10 ÅHõÅΔ ∞
Y~°∞Û HÍ=K«∞Û#∞.
ɡOQÍÖò #∞Oz Hõ<庉õΩ=∂i g∞^Œ∞QÍ HÍ~åfi~°∞H˜ f~°O
"≥O|_ç HÍÅ∞= PK«~°}©Ü«∞O. nxH˜ Ju `«‰õΩ¯= =ºÜ«∞O
J=Ù`«∞Ok.
nx #∞Oz Z<Àfl âßYÅ∞ LѨâßYÅ∞QÍ HÍÅ∞=Å∞ `«qfi
D [# ÉÏǨïà◊ºÑ¨Ù ^ÕâßxH˜ ¿ã=ÅOkOK«=K«∞Û.
HÍ"Õi #∞Oz QÀ^•=iH˜ JHõ¯_»∞flOz QÆOQÆH˜ HõÅHõ`åÎ
#∞Oz ѨO*Ï|∞H˜ HÍÅ∞=Å∞ `«qfi HõÅѨ=K«∞Û (QÆOQÍ- HÍ"Õi
J#∞ã¨O^è•<åx Hõk =∂`«$Hõ - Hõ=#â◊~°‡). ÖÏǨϟ~ü #∞Oz
HÍ~åfi~üH˜ 3000 "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~åxfl, @#∞fl ^è•<åºxfl 6 ~°∂áê
Ü«∞Å Y~°∞Û`À KÕ~"° Ü Õ ∞« =K«∞Û. Wk ^•x qÅ∞=Ö’ 10 âß`«O
=∂„`«"∞Õ (1 @#∞flx "≥∞Åÿ ∞ ^Œ∂~åxH˜ fã¨∞‰õΩáÈ=\ÏxH˜ 1/20
ÃÑhflÅ∞ K˘Ñ¨C#).
ÉÁQÆ∞æx K«O^• QÆ#∞Å #∞Oz `«∂~°∞Ê Ñ¨tÛ=∞ ˆ~=ÙÖ’¡ „Ѩf
ˆ~=ÙH˜ KÕiÛ Pqi <ÒHõÅH˜ JO^ŒKÕÜ«∞=K«∞Û. ^•x Ѩe`«O
ZÖÏ¡ LO@∞Ok?!
LѨCx fã¨∞HÀO_ç. WѨC_»∞ LѨÊ"å_»HõO `«Å XH˜¯O\˜H˜
9 áœO_»∞,¡ Jk K«=HõQÍ L#flKÀ@. „Ѩ[Å∞ ^•xfl "å_»∞HÀQÆÅ
=∞Oz Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡ L#fl KÀ@¡ 20 áœO_»∞¡. 6 HÀ@¡ [<åÉèÏH˜
11 JkèHõ áœO_»∞Å¡ LѨC JOk¿ãÎ 3 ÅHõÅΔ @#∞flÅ∞ JkèHOõ QÍ
J=Ù`«∞Ok. ^•x g∞^Œ ã¨∞OHõO 3 á¶êiÎOQÆ∞Å∞ áœO_»∞H˜ K˘Ñ¨C#
=KÕÛk 20 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡. "≥Ú`«ÎO HÍÅ∞=Å∞ =º=ã¨÷H˜ JÜÕ∞º
=ºÜ«∞O HõO>Ë Z‰õΩ¯=. ÃÑ·QÍ h\˜ áê~°∞^ŒÅ J^Œ#Ѩ٠ÖÏÉèíO.
"≥Ú`«OÎ HÍÅ∞=Å =º=ã¨x÷ xi‡Oz, K≥~∞° =ÙÅ#∞ ÉÏQÆ∞Ѩiz
"≥Ú`«ÎO h\˜x =º=™êÜ«∂<åH˜, <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ "å_ç`Õ ZO`«
ÖÏÉèíO! „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆO HÍ~åºÅ ^•fi~å WO_çÜ«∂Ö’ ZO`«
™êkèOK«=K«∞Û. nx =Å¡ HΔÍ=∞ x"å~°} [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
ã¨~ü *Ïi˚ ''h L^ÕÌâ◊OÖ’ U „áêO`åÅ∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ Ju
J#∞"≥·#q?—— Jx J_çQÍ_»∞. ^•xH˜ HÍ@<£,
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 130
''WO_çÜ∂« Ö’ KåÖÏ ÃÑ^ŒÌ ÉèÏQÆO-ѨO*Ï|∞ "≥Ú`«OÎ , "åÜ«Ú
=ºOÖ’ q∞ye# ÉèÏQÆO B^è£, ~ÀÇ≤ÏÖò YO_£, ɡOQÍÖò, Jxfl
_≥ÖÏìÅ∞, Hõ$ëê‚ `«∞OQÆÉèí„^Œ "≥∞ÿ^•<åÅ∞, Hõ~åfl@HõÖ’ qâßÅ
„Ѩ^ÕâßÅ∞, Z<Àfl Ѩ^Œ∞Å HÀ@¡ ZHõ~åÅ Éèí∂q∞ h\˜áê~°∞^ŒÅH˜
J#∞"≥·#q—— J<åfl_»∞.
„Ѩã¨∞÷`«O ~å[ºáêʼnõΩ_çQÍ L#fl Hõ~°˚<£ „ѨÉèí∞=Ù =º=™ê
Ü≥∂`«ÊùuÎH˜ ѨxH˜ =KÕÛ 40 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜
q∞ye L<åflÜ«∞<åfl_»∞. PÜ«∞# 1898 Hõ~°∞=Ù ‰õÄ@q∞ x"Õ
kHõÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç K≥áêÊ_»∞. P 40 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ∞ ѨO*Ï|∞H˜
=∂„`«"Õ∞ K≥Ok#q. q∞ye# ~å„ëêìÅÖ’ WOHÍ „Ѩu áêkO
Kåeû# Ü≥∂[#Å∞<åflÜ«∞x JO^Œ∞Ö’<Õ LOk.
D ‰õÄ@q∞, D Ѩ#∞Å∞ H˘#™êyOѨ٠QÆ∞iOz `«=∞
Jaè„áêÜ«∞O =∞OzQÍ<Õ K≥Ñ≤ÊOk. ''H˘`«Î Ѩ#∞Å∞, Éèíq+¨º^•¯
ÅOÖ’ Hõ~∞° =ÙÅ XuÎ_ç `«y™æ êÎ~Ú. [<åÉèÏ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ ÉèÏ~åxfl
kOK«∞`å~Ú. ™ê=∂#º ã¨O=`«û~åÅÖ’ ™ê^è•~°} ^Õâ◊ ã¨OѨ
^Œ#∞ ÃÑOK«∞`å~Ú. ^•xfl ÃÑ@∞ì|_çQÍ K«∂_»=K«∞Û. „ѨÉ∞íè `«fiѨÙ
PiúHõ =#~°∞Å#∞ ÃÑOá⁄OkOKÕkQÍ K«∂_»=K«∞Û. 4 âß`«O
=_ô¤ K≥e¡OKåHõ L`«ÊuÎ KÕã¨∞Î#fl h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å =Å#
=zÛ# JkèHõ P^•Ü«∞O1896-97ʼnõΩ QÍ#∞ 809173
~°∂áêÜ«∞Å∞QÍ K«∂Ñ≤OK«@O WѨÊ\˜Hˆ [iyOk. Wk J<å=$+≤ì
=Å#, =∂=¸Å∞ HõO>Ë Z‰õΩ¯= =zÛOk J#∞‰õΩ<åfl ™ê^è•~°}
ã¨O=`«û~°OÖ’ Wk 7 ÅHõΔÅ HõO>Ë `«‰õΩ¯= LO_»^Œ#∞HÀ=K«∞Û.
Jk Hõ~°∞=Ù x"å~°}H˜KÕÛ ™⁄=Ú‡Ö’ ã¨QÆO. H˘`«ÎQÍ Hõ@ìÉ’ÜÕ∞
Ѩ#∞Å∞ ‰õÄ_® Hõ\ ˜ì# "å\˜ q^èŒOQÍ ÖÏÉèí™ê\˜ J~Ú#"≥·`Õ 6
ÅHõΔÅ 60 "ÕÅ áœO_»∞¡ P^•Ü«∂xfl PtOK«=K«∞Û. h\˜ áê~°∞
^ŒÅ #∞Oz =KÕÛ L`«Ê`«∞ÎÅ =Å# =KÕÛ xHõ~å^•Ü«∞O Hõ~°∞=Ù
=ºÜ«∞OÖ’ =¸_çO@ Ô~O_»∞ =O`«∞Å∞ LO@∞Ok.
1896-97, 1897-98ÅÖ’ Hõ~°∞=Ù =Å¡ tã¨∞Î =∂Ѷ‘,
14 ÅHõΔÅ 48 "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å∞. Hõ~°∞=Ù =Å¡ W`«~°„`å ‰õÄ_®
JkèHõ"≥∞ÿ# #™êìÅ∞<åfl~Ú. D Ѩ#∞Å∞ [~°QƉõΩO_® LO>Ë
#+ì̈O WOHÍ LO_»∞#∞. J~Ú`Õ D h\˜áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å =Å#
ѨÓ~°fiHõO>Ë 981600 ~°∂áêÜ«∞Å∞ =∂=¸Å∞ HõO>Ë Z‰õΩ¯=
P^•Ü«∞O =zÛOk. Wk Hõ~°∞=Ù HÍ~°}OQÍ Jx K≥ѨÊ=K«∞Û.
Hõ~°∞=Ù ã¨=∞Ü«∂Ö’¡ q∞ye# Jxfl P^•Ü«∂Å∞ `«QÆæQÍ, h\˜
áê~°∞^ŒÅ =Å# P^•Ü«∞O ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞O^Œx TÇ≤ÏOK«=K«∞Û.
™ê^è•~°} ã¨O=`«û~°HÍÅOÖ’ JkèHõ P^•Ü«∞O `«QÆ∞æ`«∞Ok.
HÍx Jk JkèHõ =º=™êÜ«∞Hõ ã¨OѨ#fl`«#∞ ÃÑOz, W`«~°„`å
ÖÏÉèÏÅ∞ ÃÑOK«∞`«∞Ok.
N aŤ~ûü , ã¨~ü P~°~ú Hü Í@<£x PiúHõ ã¨O|O^è"Œ ∞≥ #ÿ U~åÊ@¡
q+¨Ü«∞OÖ’ xÅ|>ˇì_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOKå_»∞. Jk ™êH˜ΔH˜
|Å"≥∞#ÿ HÀ@ HÍHõáÈ=_»O =Å# ^•xH˜ PÜ«∞# XѨCHÀÖË^∞Œ .
''Jk ™ê÷xHõ „ѨÉèí∞`åfixH˜ K≥Ok# q+¨Ü«∞O. „ѨÉèí∞`«fiO ™ê÷xHõ
„ѨÉ∞íè `åfixH˜ =keÃÑ\Ïìe. XHõ ~å[º áêʼnõΩ_»∞ "≥Ú`«OÎ WO_ç
Ü«∂x ã¨÷OaèOKÕÖÏ KÕÜ«∞QÆÅ_»∞—— J<åfl_»∞.
™êH˜Δ ™ê÷#OÖ’ 3= ™êi xÅ|_ç#ѨC_»∞ (AÖˇ· 4, 1878)
ã¨~ü P~°ú~ü ѨOz ÃÑ\˜ì# Hõ~°Ñ¨„`«O g∞^Œ P^è•~°Ñ¨_ç N P<£™È¡
„Ѩâ◊flÅ∞ J_çQÍ_»∞.
ѨÓ~°fiO ˆ~MÏ„áêÜ«∞OQÍ ã¨∂zOz# |$ǨÏ`ü Ü≥∂[# D
„H˜O^Œ HÍÅ∞=ÅH˜ #^Œ∞ÅH˜ Hõe¿Ñk Jx HÍ@<£ ["å|∞ K≥áêÊ_»∞.
~°g, N ǨÏO_£, kQÆ∞=QÆOQÆ, â’<£, Xi™êû , QÀ^•=i,
Hõ$+¨‚ `«∞OQÆÉèí„^Œ =∞iH˘xfl JO@∂ ....
L*Ï˚~ÚOѨ٠=ºÜ«∂Å∞ JOK«<åÅ∞ (HÍ@<£"Õã≤#q)
áœ.
1. L`«Î~°f~° HÍÅ∞= 450 "≥∞ÿà◊√§
("≥∞ÿÅ∞H˜ áœ. 1000)......................... 5,00,000
2. QÀ^•=i Hõ$+¨‚ _≥ÖÏì Ѩ#∞Å∞ ............... 10,00,000
3. QÀ^•=i <ÒHÍÜ«∂#O, ÉÁQÆ∞æ
QÆ#∞Å #∞Oz, ѨÓiÎ KÕÜ«∞\ÏxH˜
[ÖÏâ◊Ü«∂Å#∞ q∞#Ǩ~ÚOz ............ 10,00,000
4. Hõ_»Ñ¨, <≥Å∂¡~°∞ HÍÅ∞=Å∞ ................... 5,00,000
5. `«∞OQÆÉèí„^Œ K≥~°∞=Ù ............................ 2,50,000
6. JHõ¯_» #∞Oz Hõ~°∂flÅ∞,
5,00,000 ZHõ~åxH˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅ ..... 27,50,000
7. =∞„^•ã¨∞Ö’ ^ÕjÜ«∞ K≥~°∞=ÙÅH˜
=∞~å=∞`«∞ÎÅ∞, "≥∞~°∞QÆ∞Å∞, 10,00,000
ZHõ~åÅH˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅ KÕ~°∞ã¨∂Î ......... 30,00,000
8. `«∞OQÆÉèí„^Œ, K≥~°∞=Ù #∞Oz L`«Î~°
^ŒH˜Δ}ÏÅH˜ 800 "≥∞ÿà◊√§,
10,00,000 ZHõ~åÅ h\˜ áê~°∞^ŒÅ .... 75,00,000
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
9. =ÚYº HÍÅ∞= #∞Oz KåÖÏ
K≥~°∞=ÙÅH˜ HÍÅ∞=Å∞ ....................... 10,00,000
10. J^Õ =ÚYº HÍÅ∞= #∞Oz ǨψQOi
g∞^Œ∞QÍ ÃÑ<åflÖ’H˜ h~°∞ =∞o§OKÕ
HÍÅ∞= 50 "≥∞ÿà◊√§ ............................ 2,50,000
11.ÃÑ<åfl~°∞ g∞^Œ <≥Å∂¡iH˜ ѨtÛ=∞OQÍ
J_»¤Hõ@ì, L`«Î~° ^ŒH˜Δ}ÏÅH˜ 400 "≥∞ÿà◊√§
á⁄_»=Ù# HÍÅ∞=Å∞ 2,50,000
ZHõ~åÅH˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅ ................... 27,50,000
12.f~° HÍÅ∞= áêÖÏ~ü #∞Oz Hõ<åº
‰õΩ=∂iH˜ 400 "≥∞ÿà◊√§ ..................... 12,50,000
13.ѨtÛ=∞ f~° HÍÅ∞= ѨÓiÎ KÕÜ«∞@O
- Hõ<庉õΩ=∂i #∞Oz HÍ~åfi~°∞H˜
400 "≥∞ÿà◊√§ ................................. 12,50,000
14.HÍÅ∞= =∞„^•ã¨∞ #∞Oz á⁄<åflxH˜
ѨtÛ=∞ f~å#fl 450 "≥∞ÿà◊§ á⁄_»=Ù
"≥∞ÿÅ∞H˜ 8000 áœ. K˘Ñ¨C# .............. 40,00,000
15.Z`«∞Î=∞@ìO HÍÅ∞= H˘#™êyOѨ٠-
Hõ$ëê‚ #∞Oz <≥Å∂¡~°∞ =~°‰õΩ 200
"≥∞ÿà◊√§ 6000 áœ. K˘Ñ¨C#,
2,50,000 ZHõ~åxH˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅ ..... 12,50,000
16. Ô~O_»∞ ÃÑ^ŒÌ [ÖÏâ◊Ü«∂Å∞ <åQÆѨÓ~°∞
L`«Î~åxfl "≥<≥, Hõ#›<£ #^Œ∞ÅÃÑ·# ............ 5,00,000
17.HÍÅ∞=, JHõ¯_» #∞Oz K«O^• =^ŒÌ
#∞#fl "å~åúH˜ 120 "≥∞ÿà◊√¡ 8000 áœ.
K˘Ñ¨C# 5,00,000 ZHõ~åxH˜ ™ê÷xHõ
h\˜ áê~°∞^ŒÅ ............................. 1,5000,000
18.`«∂~°∞Ê f~°Ñ¨Ù HÍÅ∞= á⁄_çyOѨÙ
HÍH˜<å_» #∞Oz zÖϯ K≥~°∞=ÙH˜
250 "≥∞ÿà◊√§ ................................. 1,500,000
19.HÍÅ∞= `«∞OQÆ Éèí„^Œ [ÖÏâ◊Ü«∞O
#∞Oz HÍ~åº~üH˜ ѨtÛ=∞ f~åxfl-
180 "≥∞ÿà◊√§, 2400 J_»∞QÆ∞Å h\˜
Hõ@ì_ç`À "åÅ∞QÍ L#fl "≥∞ÿ^•#OÖ’ ...... 22,50,000
131
20.HÍÅ∞= "å~åú #∞Oz ѨtÛ=∞
f~åxH˜ 300 "≥∞ÿà◊√§ 8000 á⁄II
K˘Ñ¨C# "å~åú "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ#∞Å∞-100
"≥∞ÿà◊√§ 2000 áœ. K˘Ñ¨C# ............... 25,00,000
21 .HÍÅ∞= ã¨∂~°`ü #∞Oz-ÉÁOÉÏ~Ú
(=ÚOÉÏ~ÚH˜) ................................ 5,00,000
22.Hõ$ëê‚ (150 "≥∞ÿà◊√§) cè=∂
(200 "≥∞ÿà◊√§ <ÒHÍÜ«∂<åxH˜
J#∞=ÙQÍ "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ~°K«\ÏxH˜
2000 áœ. K˘Ñ¨C#.......................... 7,50,000
23. Hõ<庉õΩ=∂i, á⁄<åfl xÅ =^ŒÌ
JÅÅ#∞ J_Õ¤ Hõ@ì_®Å∞ ...................... 5,00,000
24. u~°∞"å#∂¯~°∞Ö’ ÃÑiÜ«∂~ü
[ÖÏâ◊Ü«∞O =∞^èŒ∞~°H˜ h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~åH˜
Wk JOK«<åÖ’ ã¨QÆO =ºÜ«∂xH˜
(1898-99) Å<å\˜H˜ ~°=∂~°q∞
ѨÓ~°Î~ÚOk.................................. 10,00,000
25. hÅy~°∞Ö’¡ K≥~°∞=ÙÅ, áê`«
HÍÅ∞=Å á⁄_çyOѨ٠........................ 20,00,000
^•xg∞^Œ x~å‡}OÖ’ L#flѨC_»∞
20 âß`«O =_ô¤, "å_»`åxH˜
~å=\ÏxHõÜÕ∞º =ºÜ«∞O 85,00,000
"≥Ú`«ÎO (5 HÀ@¡ áœ) áœ. ............... 5,00,00,000
XHÍ<˘Hõ qKå~°} ã¨=∞Ü«∞OÖ’ HÍOÑπɡÖò Hõ~°∞=Ù#∞Oz
HÍáê_»\ÏxH˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅ =ÚYº"≥∞ÿ# Ѩx XѨCH˘O@∂<Õ
WO_çÜ«∂Ö’ h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ J#∞"≥·# ÉèÏQÆO, ÖËx ÉèÏQÆO`À
áÈe¿ãÎ z#fl^Œx, JO^Œ∞KÕ`« ^Õâßxfl Hõ~°∞=Ù #∞Oz HÍáê_»
\ÏxH˜ ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ ÖÏO\˜ ~°"å}Ï=∂~åæÅ∞ =ÚYº=∞x J<åfl_»∞.
J~Ú`Õ "å\˜ g∞^Œ q∞`«OQÍ J~Ú<å ~å|_ç LO_®Å<åfl_»∞.
xѨÙ}∞_≥·# HÍ@<£ h~°∞x WO_çÜ«∂Ö’ <ÒHÍÜ«∂<åxH˜
=º=™êÜ«∂xH˜ "å_»\ÏxH˜ J#∞=Ù HÍx „áêO`åÅ∞ `«‰õΩ¯
=O\Ï_»∞. JkèHÍ~°∞Å∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅ`À WOHÍ =º=™êÜ«∞O
KÕÜ«∂eû# Éèí∂q∞ ZO`À ÖË^ŒO\Ï~°∞ ã¨O^ÕǨÏO =Ù#fl ã¨=∞
Ü«∂Ö’¡ „Ѩ[Å∞ xѨÙ}∞_çx #=Ú‡`å~°∞.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 132
1879Ö’ ZOÑ≤ÔH·# ‰õÄ@q∞ `«#, x"ÕkHõ #OkOzOk.
^•xfl K«∂ã≤ HÍ@<£ KåÖÏ zH͉õΩ Ñ¨_®¤_»∞. J`«#∞ K≥Ñ≤Ê#
q+¨Ü«∂xfl Ѩ\ ˜ìOK«∞HÀ‰õΩO_® P x"ÕkHõ PÜ«∞xfl f„=OQÍ
q=∞i≈OzOk. H˘kÌ h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Ö’¡ ~å|_ç `«‰õΩ¯=QÍ
L<åfl, "≥Ú`«OÎ g∞^Œ Pq ÖÏÉè™í ê\˜ Jx HÍ@<£ K«∂Ñ≤Oz#k,
"å~°∞ Ѩ\Oì˜ K«∞HÀÖË^∞Œ . <ÒHÍÜ«∂#O HÍÅ∞=Å#∞ Hõe¿Ñ ÉèÏQÆO
ѨÓiÎ HÍHõ Jq ÖÏÉèí™ê\˜QÍ WOHÍ ÖË=x K≥Ñ≤Ê#n Ѩ\ ˜ìOK«∞
HÀÖË^∞Œ . J^Õ ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅxflO\˜x "≥Ú`«OÎ g∞^Œ K«∂¿ãÎ 1877
- 78ÅÖ’ P^•Ü«∞O 4,42,95,589 áœ. =_ô¤ 6,93,04,366
áœ. #+¨ìO 2,50,08,777 áœ. Jx K≥ѨÊ~°∞. h\˜ áê~°∞^ŒÅ
Ü≥∂[#ÖËq ÃÑ^ŒÌq `«ÅÃÑ@ì~°∞. Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ ÃÑ^ŒÌÃÑ@∞ì#
xi‡™êÎ~°∞.
1898 =∂iÛ 31# K«∂¿ãÎ, ‰õÄ@q∞ x"ÕkHõ `«~°∞"å`«
Ô~O_»∞ ã¨O=`«û~åÅH˜ Hõ~°∞=Ù ‰õÄ@q∞ ã≤á¶ê~°∞û KÕã≤#ѨÊ\˜H˜
h\˜ áê~°∞^ŒÅ g∞^Œ Y~°∞Û ÃÑ\˜ì# =¸Å ^èŒ#O JO`«‰õΩ
=ÚO^Œ∞ 20 ã¨O=`«û~åÅÖ’ ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ g∞^Œ =zÛ# #ëêìÅ
g∞^Œ 60 ÅHõΔÅ∞ =∂„`«"Õ∞. 1878# U~°Êiz# ‰õÄ@q∞
ѨÙ}Ϻ#fl, Hõ~∞° =ÙH˜ KÕã#≤ Hˆ \Ï~ÚOѨ٠#∞Oz, h\˜ áê~°∞^ŒÅÃÑ·
KÕã≤# =ºÜ«∞ QÆ}ÏOHÍb q^èŒOQÍ L<åfl~Ú.
31 =∂iÛ 1898 =~°‰õΩ
Ô~·Å∞ =∂~åæÅ g∞^Œ Y~°Û~Ú#
=¸Å^èŒ#O ............................. 13,06,14,851
h\˜ áê~°∞^ŒÅ g∞^Œ Y~°Û~Ú#
=¸Å^èŒ#O ............................... 3,26,39,803
„Ѩ^èŒ=∞ ™ê÷#O =Ç≤ÏOKåeû# h\˜
áê~°∞^ŒÅ g∞^Œ ÃÑ\˜ì# Y~°∞Û "≥eu .... 9,79,75,048
J^躌 ‰õΩΔ Å∞ Ǩϟq∞Åì<£ „ѨÉ∞íè =Ù `«Ü∂« ~°∞ KÕã#≤ =Úëê~Ú^•
x"ÕkHõ, h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å H˘#™êyOѨىõΩ ã¨∞=ÚYOQÍ
ÖË^Œ∞. HÍx Jk P"≥∂^ŒO á⁄O^ŒÖË^Œ∞. Hõ#∞Hõ ^•x QÆ∞iOz
K≥ѨÊ@O ÖË^Œ∞. nx QÆ∞iOz ã¨~ü. P~°ú~ü HÍ@<£ `«Ü«∂~°∞ KÕã≤#
WzÛ# q#u Ѩ„`«O HÀѨO QÍ#∞, fHõΔ}OQÍ#∂ LOk. D
„ѨHõ~°}O z=~° JO^Œ∞Ö’ H˘O`« ÉèÏQÆO W=fi|_çOk.
''^Õâ◊O ã¨`«ºO `≥Å∞ã¨∞H˘<ÕO^Œ∞‰õΩ U~åÊ@∞ KÕã≤# ‰õÄ@q∞
XHõ ™êH˜Δx <åºÜ«∞"åk ÉÏkèOKÕ q^èŒOQÍ ##∞fl „ѨtflOzOk.
Jk "åi Q“~°"åxH˜ =∂„`«O `«QÆ^Œ∞—— J#∞H˘<åfl_®Ü«∞#. P
qKå~°} XHõ `«=∂ëê.
 W`«#∞ Ѩ^Õ Ñ¨^Õ „ѨÉèí∞`«fi Ü«∞O„`åOQÆO JO`å P Ü≥∂[
#Å∞ ѨÓiÎ H͉õΩO_® J_»∞¤ Ѩ_»_»O =Å<Õ Jq qѶ¨Å =∞Ü«∂º
Ü«∞x P~ÀÑ≤OKå_»∞. ZO^Œ∞HõO>Ë „ѨÉèí∞`åfixH˜ K«=Hõ ~°"å}Ï
JO>Ë ÉèíÜ«∞O JO\Ï_»∞ („Ѩâ◊flÅ∞ 2332, 2264)
J~Ú`Õ D ‰õÄ@q∞ Jaè„áêÜ«∞OÖ’ „ѨÉèí∞`«fiO P `«Å
ÃÑ\˜ì# Ѩ#∞Å g∞^Œ =∞iO`« ™⁄=Ú‡ Y~°∞Û KÕÜ«∞Hõ áÈ@OÖ’
"åi qK«HõΔ} K«∂Ñ≤Ok Jx. „áê~°OÉèíOÖ’ "Õ\ ˜ P^è•~°OQÍ
Jq J#∞=∞uOK«|_®¤Ü≥∂, P =™êÎÜ«∞x K≥Ñ≤Ê# ~å|à◊§x,
„ѨÉèí∞`«fiO #=∞‡@O =∂<Õã≤Ok.
J\Ï¡ˆQ JkèHÍ~°∞ÅH˜ L`åûǨÏO, â◊H˜Î, ™ê=∞~åúºÅ∞ ÖËHõ
áÈ=@O KÕ`« (HÍ@<£ K≥Ñ≤Ê#@∞ì) Jq qѶ¨Å=∞Ü«∂ºÜ«∞x
J#∞HÀ@O ÖË^Œ∞. W=hfl W`«~° Ü≥∂[#Å q[Ü«∞O K«∂ã≤
D Ѩ#∞Å#∞ KÕѨ@ì_®xH˜ Hõ$+≤ KÕã≤# WOlh~°∞¡ Wq ‰õÄ_®
q[Ü«∞O ™êkè™êÎÜ∞« x KÕã∞¨ H˘#fl ™ê^è~Œ }° H© ~õ }
° Ë P "≥Ñ· Ö¨¶ ϺÅH˜
=¸ÅO, J#flk ‰õÄ@q∞ Jaè„áêÜ«∞O.
J#∞|O^èŒO - 2
ÃÑ· x"ÕkHõÃÑ· ã¨~ü P~°÷~üHÍ@<£ ã¨=∞iÊOz# q#u
Ѩ„`«OÖ’x ÉèÏQÍÅ∞
D x"ÕkHõ =ÚMº"≥∞ÿ# Jã¨Å∞ q+¨Ü«∂xfl =ke ÃÑ\˜ì
zÅ¡~° q+¨Ü«∂ÅÖ’ =Úxy áÈ~ÚOk.
WO_çÜ«∂Ö’x „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅ`À ѨiK«Ü«∞=Ú#fl
UÔH·Hõ Ö’Hõã¨Éèí ã¨Éèí∞º_»∞ D ZOÑ≤Hõ KÕÜ«∞|_»¤ ‰õÄ@q∞Ö’
ã¨Éèí∞º_»∞ HÍ_»∞. J`«_»∞ 1852Ö’ D q+¨Ü«∞"≥∞ÿ Ѩiâ’kèO
KÕO^Œ∞‰õΩ P*Ï˝kèHÍiQÍ xÜ«∞q∞OѨ|_»¤"å_»∞.
P ‰õÄ@q∞ <åºÜ«∞ ã¨=∞‡`«OQÍ D q+¨Ü«∂xfl Ѩiâ’kèO
KÕO^Œ∞‰õΩ xÜ«∞q∞OѨ|_çO^Õ J#∞H˘<åfl Jk x~°fiÇ≤ÏOK«@OÖ’
=º=™ê÷ Ö’áêÅ∞<åfl~Ú.
"≥Ú^Œ\ ˜k : P ‰õÄ@q∞ `«#H˜+¨ì"≥∞ÿ# ™ê‰õΔΩefl Ñ≤Å= QÆÅQÆ@O
=Å# =ÚMº"≥∞ÿ# ™êHΔͺÅx. J*Ï˝#O =Å# HÍx ѨHõΔáê`«O
=Å#QÍx q_çz ÃÑ>Ëì J=HÍâ◊O LOk.
~Ô O_»=k :™êH˜Δ K≥ÑÊ≤ #k "å~°_yç # „Ѩâfl◊ ňH Ѩiq∞`«O J=@O
=Å# "åiH˜ „Ѩâ◊flÅ_çˆQO^Œ∞‰õΩ HÍ=Åã≤# *Ï˝#O ÖËHõáÈ=@O
=Å# =ÚYº"≥∞#ÿ ã¨=∂Kå~°O |Ü«∞@H˜ ~åHõáÈ=K«∞Û#∞. ™êH˜xΔ
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
P q+¨Ü«∞OÃÑ· J`«x Jaè„áêÜ«∞O J_çy`Õ J`«#∞ `«#H˜
`≥eã≤#k K≥¿ÑÊ J=HÍâ◊O LO@∞Ok. P q^èŒOQÍ ZѨC_»∂
J_»QÆÖË^Œ∞.
=¸_»=k : WO^Œ∞Ö’ XHõ ã¨Éèí∞º_»∞ ™êH˜ΔQÍ Ju n~°…"≥∞ÿ#
™êHõΔ ºO K≥Ñ≤Ê ã¨Éèí∞º_çQÍ ^•x qÅ∞= Hõ\Ïì_»∞. (J`«#∞ ã¨~ü
*Ïi˚ HÍOÑπɡÖò) q∞ye# ã¨Éèí∞ºÅ∞ "≥∞ǨÏ=∂@O`À J`«x
„Ѩu HõH˜Δx ã¨=∞iúOK«ÖËx Ѩiã≤÷u, "å~°∞ „Ѩu HõH˜Δ "å^Œ#`À
UH©Éqíè Oz<å <åºÜ«∞™ê÷#OÖ’ W^Œ~Ì ∞° <åºÜ«∞"å^Œ∞ÅH© <åºÜ«∞O
K≥¿ÑÊ J=HÍâ◊O W=fi~°∞. =¸_À"å_»∞ f~°∞Ê W™êÎ_»∞.
<å „Ñ¨`«ºiú `«# ™êHΔͺxfl „Ѩ[ÅH˜ |Ç≤Ï~°æ`«O KÕÜ«∞@O
=Å# ^•xÃÑ· <å q=∞~°≈#∞ „Ѩ[Å =ÚO^Œ∞‰õΩ fã¨∞‰õΩ "≥àı§
JkèHÍ~°O <å‰õΩ LOk. ÃÑ·QÍ <å ™êHõΔ ºO <å rq`«O JO`å
Hˆ O„nHõ$`«O J~Ú# 60 ã¨O=`«û~åÅ J#∞Éè=í OÃÑ· P^è•~°Ñ_¨ ç
WzÛ#k. U J#∞Éèí=O ÖËx J`«#∞, U Ѩ~°fi`« „âı}˜Å J=
âıëêÅ∞ ÖËx KÀ@ =Ù<åflÜ«∞O@∂ K≥áêÊ_»∞.
P ‰õÄ@q∞ x*Ï~Úf Ѩ@¡, ^èÀ~°}˜ Ѩ@¡ Jaè„áêÜ«∞O
U~°Ê~°K∞« HÀ=\ÏxH˜ Ǩϟ q∞Åì<£ „ѨÉ∞íè =Ù ã¨~ü *Ïi˚ HÍOÑπÉÖˇ òx
J_çy# „Ѩâ◊flÅ∞ "å\˜ ã¨=∂^è•<åÅ∞ (he ѨÙã¨ÎHõO 110
ã¨OѨÙ\˜Ö’ #"≥∂^≥·#q K«∂_»=K«∞Û.
(„Ѩâ◊fl 1472 : QÀ^•=i á⁄<åflx =∞^茺 KåÖÏ Ñ¨~°fi`«
„âı}∞Å∞<åfl~Ú Hõ^•?
["å|∞ : Z`≥·Î =∞@ìÉèí∂q∞ LOk.
Ü«∞^•~åúxH˜ J@∞=O\˜^gÕ ∞ ÖË^∞Œ . ã¨>*¡ˇ ò - [=Ú# =∞^躌
(WѨÊ\˜ˆH "å\˜ =∞^茺 N ǨÏO_£ HÍÅ∞= `«=fi|_ç LOk)
L#fl Z`ÕÎ LOk.
„Ѩâfl◊ 1474 : (QÀ^•=i #∞Oz ѨtÛ=∞ Hõ#∞=∞ÅH˜ HÍÅ∞=
`«=fi@O) 250 ÅHõÅΔ áœO_»∞¡ Y~°∞Û=Ù`åÜ«∞x J#∞H˘O\Ï<å?
["å|∞: (=∞~åº^Œ ѨÓ~°fiHõOQÍ) =∞ˆ~!.
'WѨÊ\˜ =~°‰õΩ `«qfi# U HÍÅ∞=H˜ "≥∞ÿÅ∞H˜ 6 "ÕÅ áœO_»∞¡
q∞Oz Y~°Û=#ѨC_»∞ 650 "≥∞àÿ §◊ H˜ 250 ÅHõÅΔ áœO_»∞¡ "≥∞Åÿ ∞H˜
40 "ÕÅ áœO_»¡#fl =∂@.— D q^èŒOQÍ ™êy# qKå~°}
^èÀ~°}˜x `«Ñ¨CQÍ J~°úO KÕã¨∞HÀ@O J™ê^茺O! Wk <åºÜ«∞
"å^Œ∞Å∞ J=`«Å "åà◊§ ™êHΔ̃ Ü≥ÚHõ¯ ™êHΔͺxfl Ѩ_Q» ˘>ËOì ^Œ∞‰õΩ
J=ÅOaOKÕ Ñ¨^Œúu. ™êH˜Δ Jaè„áêÜ«∞O `≥Å∞ã¨∞H˘<ÕO^Œ∞‰õΩ
133
^ÕâO◊ U~°Ê~°z# qKå~°} ‰õÄ@q∞H˜ Wk `«QxÆ Ñ¨x! JO^Œ∞Ö’
XHõ ã¨Éèí∞º_»∞ <å ™êHΔͺxfl P he ѨÙã¨ÎHõOÖ’ LOK«‰õΩO_®
`˘ÅyOKåÅx Ѩ@∞ì Ѩ\ ˜ì<å, ^•xx Z=~°∞ `«Ñ¨C Ѩ@ìHõ
áÈ~Ú<å P ‰õÄ@"Õ∞ XѨC‰õΩ#fl@∞¡ WO_çÜ«∂Ö’ Ѷ¨Å=O`«
=ÚQÍ P^•Ü«∞=O`«OQÍ Ñ¨#∞Å∞ x~°fiÇ≤ÏOz# "åx ™êHõΔ ºO
`˘H˜¯ Ѩ@ì_»O „Ѩ=∂^ŒHõ~°O Jx QÆ∞iÎOz#"åÔ~·, ^•xfl HÍ~°º
HõÖÏáêÅ∞ #"≥∂^Œ∞ KÕã≤# he ѨÙã¨ÎHõOÖ’ #∞Oz `˘ÅyOK«Hõ
"≥Ú`«ÎO JK«∞Û "Õâß~°∞.
<å "≥Ú@ì "≥Ú^Œ\ ˜ q=∞~°≈ D x"ÕkHõ ѨÓiÎQÍ "≥Ú`«ÎO
„Ѩâ◊fl Ü≥ÚHõ¯ =ÚMϺOâßxfl q_çzÃÑ\˜ìOk J#flk. Jk
Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊O g∞^Œ „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅ „ѨÉèÏ=O QÆ∞iOz
XHõ¯ =ÚHõ¯ K≥ѨÊÖË^Œ∞. ã¨∂Ü≥∞*ò HÍÅ∞= q+¨Ü«∞OÖ’ Jk
"å\Ï^•~°∞ÅH˜ ã¨OáêkOzÃÑ>Ëì 10 ÖËHõ 20 ÅHõÅΔ ∞ =ÚYº=∂?
ÖËHõ `«∂~°∞Ê Pã≤Ü«∂, K≥·<å, P„¿ãìeÜ«∂ÅÖ’ HõÅѨ_»=∂
=ÚYºO? P q^èŒOQÍ<Õ WO_çÜ«∂Ö’ h\˜ áê~°∞^ŒÅ <ÒHÍ
Ü«∂<åÅ∞ q+¨Ü«∂Å∂#∂ ÉÁHõ¯™êxfl <Õ~°∞QÍ =∞„^•ã¨∞Ö’x
=¸_»∞ lÖÏ¡Å #∞Oz 2 ÅHõÅΔ `À xOѨ_O» Ju =ÚYº=∂?
ÖËHõ ™ê^è•~°} ã¨O=`«û~°OÖ’ q∞ye# Q˘Ñ¨Ê ~˘Hõ¯Ñ¨Ù ÖÏÉèÏÅ∞
HÍHõ Ü«∞Hõ~åxH˜ 2 áœO_»∞¡ K˘Ñ¨C# 20 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åʼnõΩ
[`«Ñ¨~°K«_»O =ÚYºOQÍ W`«~° lÖÏ¡ÅÖ’ K«xáÈ~Ú# ÃщõΩ¯
Ѩ^∞Œ Å ÅHõÅΔ H˘nÌ [iy# [# #+¨Hì ÍÅOÖ’, Ѩk ÅHõÅΔ @#∞flÅ
PǨ~° ^è•<åºÅ#∞ L`«ÊuÎ KÕã≤ HÀ\˜ [<åÅH˜ P~°∞ <≥ÅÅ∞
„QÍã¨O U~°Ê~°K@« O =ÚYº=∂? D x"ÕkHõÖ’ K≥ÑÊ≤ #@∞¡ ÉÁHõ¯
™êxH˜ ã¨O=`«û~åxH˜ 2 ÅHõΔÅ [=∞ KÕÜ«∞@=∂ ÖËHõ 50
ÅHõΔÅ [<åxfl W`«~° lÖÏ¡Ö’¡ "åi HõO>Ë KåÖÏ JkèHõOQÍ
ã¨=∞=$kú ã¨OѨ#flÅ ™ê÷~ÚH˜ ÃÑOK«@=∂ Uk =ÚYºO? PiúHõ
"≥∞#ÿ „Ѩâfl◊ QÍ<Õ K«∂^•ÌO. P =¸_»∞ lÖϡŠѨ#∞ÅH˜ =ÚO^Œ∞#fl
10 ÅHõÅΔ P^•Ü«∂xfl 20 ÅHõÅΔ KÕÜ∂« ÖÏ? ZѨC_»∞? q∞ye#
lÖÏ¡Å ã¨Q@Æ ∞ P^•Ü«∞O 2 ÅHõÅΔ ∞#flѨC_»∞† ÖËHõ Ѩk ÅHõÅΔ Ö’
=¸_À =O`«∞ HõO>Ë Z‰õΩ¯= (=ÚO^Œ∞ HõO>Ë Z‰õΩ¯=) LO>Ë
KåÖÏ? Uk Ju =ÚYºO?
~°"å}Ï q+¨Ü∂« xH˜ =^•ÌO. Ѩ^∞Œ Å HÀ@¡ [<åxfl, @#∞flÅ
H˘nÌ ã¨~°∞‰õΩbfl ˆHΔ=∞OQÍ K«=HõQÍ `«fi~°QÍ 8 "ÕÅ "≥∞ÿà◊§ÃÑ· 4
"ÕÅ "≥∞ÿà◊§ Pqi <ÒHõÅ HÍÅ∞=, 10 "ÕÅ "≥∞ÿà◊§ Ñ≤Å¡ HÍÅ∞=Å
=∂~åæÅ ^•fi~å x"ÕkHõÖ’ K≥Ñ≤Ê#@∞ì XH˘¯™êi U_®kH˜ 3
ÅHõΔÅ áœO_»¡Ö’ xOѨ@O. Uk Ju =ÚYºO?
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 134
áÈeHõÖ’ Ju z#fl"≥·# Ѩ#∞Å∞ KÕÜ«∞@O =Å# Hõey#
„ѨÜ∂≥ [<åÅ∞ Uq∞\˜? g\˜x WO_çÜ∂« HõO`«\H˜ ˜ qã¨iÎ OѨK¿Õ ãÎ
HõÅQÆÉ’ÜÕ∞q Uq∞\˜ J#fl „Ѩâ◊flÅ∞ =Ú@∞ì HÀ‰õΩO_® „Ѩ*’Ѩ
Ü≥∂QÆ HÍ~åºÅ#∞ Ѩijeã¨∞Î<åfl=∞x K≥ѨCH˘<Õ D ‰õÄ@q∞
x"ÕkHõ QÆ∞iOz =∞#O U=∞#∞HÀ"åe? WOQÆ¡O_»∞ „Ѩ[Å
=ÚO^Œ∞ D x"ÕkHõ #∞OK«@O Ǩ™êºã¨Ê^ŒO. 26 HÀ@¡ WO_çÜ∂«
[<åÉèÏ Ü≥ÚHõ¯ ÉÏQÆ∞`À "≥Ú`«ÎO „a\©+π ™ê„=∂[ºÑ¨Ù ÉÁQÆ∞æ
=Ú_ç Ѩ_ç LOk. QÀ^•=i "≥∞~°∞QÆ∞^ŒÅ =Å# "åºáê~°O 20
Ô~@∞¡ ÃÑiyOk.
x~°fiÇ≤ÏOK«|_ç# Ѩ#∞Å∞ – Ѷ¨e`åÅ <˘Hõ¯™êi K«∂^•ÌO.
1. z#fl Hõ@_ì ®Å "≥∞~°∞QÆ∞^ŒÅ =Å# h\˜ áê~°∞^ŒÅ ™œHõ~åºÅ∞
ÃÑ~°QÆ@O H͉õΩO_® 60 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ H˘`«Î ÃÑ^ŒÌ
Hõ@ì_®Å =Å# h~°∞ JOkOk.
2. 4 "ÕÅ "≥∞ÿà◊§ Pqi <ÒHÍ=∂~°æO "ÕÅH˘nÌ "≥∞ÿà◊§ Ѩ_»=Å
„ѨÜ∂« } =∂~°Oæ #n <ÒHÍÜ«∂#O`ÀHõeÑ≤ Q˘Ñ¨ÊQÍ <ÒHÍ
Ü«∂<åxfl ÃÑOzOk.
3. 8 "ÕÅ Ô~·Å∞ =∂~°æO.
4. 50 "ÕÅ "≥∞ÿà◊§ ~°Ç¨Ï^•i =∂~°æO.
1 5. 15 "ÕÅ "≥∞ÿà◊§ `«Ou ™œHõ~°ºO
2
g\˜=Å¡ WO_çÜ«∂ Ü≥ÚHõ¯ Q˘Ñ¨Ê [<åÉèÏH˜ [iy# ÖÏÉèíO
~°∂áêÜ«∞ÅÖ’<Õ ã¨∞ÅÉèíOQÍ ÖˇHõ¯ Hõ@ì=K«∞Û.
WO_çÜ«∂‰õΩ „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅ =Å# ÅaÌ JOK«<å
#k #∞Oz, =~°¬O #∞Oz =KÕÛ
=~°^ŒÅ #∞Oz ~°HõΔ}, `åQÆ∞h~°∞
ã¨~°Ñ¶¨~å, =∞Oz Ѷ¨e`åÅ∞ W@∞
=O\˜"Õ KåÖÏ HÍHõ 50 ÅHõΔÅ
Ü«∞Hõ~åʼnõΩ Ü«∞Hõ~åxH˜ 15 ~°∂.
K˘Ñ¨C# h~°∞ JOkOK«@O =Å#
=zÛ# P^•Ü«∞O............................ 90,00,000 áœO_»∞¡
20 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ Hõ\ ˜ì
WOHÍ `≥~°=x Ѩ#∞Å =Å# ............... 30,00,000 áœO_»∞¡
4000 "≥∞ÿà◊§ Pqi <ÒHõÅ HÍÅ∞=Å∞
("å\˜H˜ HõeÑ≤# z#fl HÍÅ∞=Å∞ H͉õΩO_®)
10,0000 @#∞flÅ ã¨O=`«û~åxH˜,
~°Ç¨Ï^•~°¡ g∞^Œ "≥∞ÿÅ∞H˜ 4 ÃÑhflÅ |^Œ∞Å∞,
1 ÃÑhflˆH ~°"å}Ï J~Ú#O^Œ∞=Å#
q∞ye#k ............................... ~°∂.50,00,000 áœO_»∞¡
Ô~·à◊§ g∞^Œ 8000 "≥∞ÿà◊§ 250000
@#∞flÅ ~°"å}Ï "≥∞ÿÅ∞ @#∞flH˜
3 ÃÑhflÅ P^• K˘Ñ¨C#................. 2,50,00,000 áœO_»∞¡
50000 "≥∞ÿà◊√§ ~À_»∞¤ ~°"å}Ï ~°Ç¨Ï^•~°¡
g∞^Œ 5000 @#∞flÅ∞ @#∞fl "≥∞ÿÅ∞H˜
2 ÃÑhflÅ∞ K˘Ñ¨C P^• .................. 2,00,00,000 áœO_»∞¡
"≥Ú`«ÎO 6,20,00,000 áœO_»∞¡
11= „ѨHõ~°}O
Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ ÖËHõ h\˜ áê~°∞^ŒÅ,
<ÒHÍÜ«∂# HÍÅ∞=Å∞
h\˜ áê~°∞^ŒÅ, Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ∞ |`«Hõ\ÏxH˜ Hõ~°∞=ÙÖ’ #tOK«
‰õΩO_® LO_»_®xH˜ HÍ"åe. ^•x „ѨÉèÏ=O Ô~·Å∞ =∂~åæÅ
g∞^Œ "å}˜[ºO g∞^Œ =∞Oz áêÅ# g∞^Œ JOK«<åH˜ gÅ∞
HÍ#O`« LOk. Q“~°=hÜ«Ú_≥·# Z. _ÕH˜<£ qHÀìiÜ«∂ K«@ì
ã¨Éèí ã¨Éèí∞º_»∞.
Jã¨Å∞ „Ѩâfl◊ , WO_çÜ∂« Ö’ `«~K° ∞« QÍ#∞ `«Ñʨ ‰õΩO_® ã¨OÉèí
qOKÕ HΔÍ=∞O #∞Oz ~°H˜ΔOK«@OÖ’ Ô~·Å∞ =∂~åæÖÏ ÖËHõ h\˜
áê~°∞^ŒÅ <ÒHÍÜ«∂#HÍÅ∞=ÖÏ L`«Î=∞"≥∞ÿ#q? J#flk. Ô~·Å∞
=∂~åæÅ∞ =ÚYº =∂~åæÖ’¡ „ѨÜ∂« }©‰Ωõ Åx, ã¨~∞° ‰õΩÅx, L`«ÊuÎx
H˘xáÈ=_®xH˜ J=ã¨~°=∞x XѨCH˘O@∂<Õ, J_çˆQ „Ѩâ◊fl,
K«Hõ¯QÍ xi‡Oz# HÍÅ∞=Å∞ WO_çÜ«∂ÖÏO\˜ (ÃÑ^ŒÌ) ^Õâ◊O
Ü≥ÚHõ¯ ѨÓiÎ „ѨÜ≥∂[<åÅx ¿ã=ÅOkOK«"å? J#flk. ã¨~ü
P~°~ú ü HÍ@<£ 'HΔÍ=∞O #∞Oz ~°HOΔ˜ KÕ q+¨Ü∞« OÖ’ ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ∞
HÍÅ∞=Å`À <åºÜ«∞"≥∞ÿ# áÈ\©Ö’ xÅ|_»ÖË=Ù.— J#fl ["å|∞
ã¨O^ÕÇÏ≤ OK«‰Ωõ O_®#∞ ZO`À ^•YÖÏ`À#∞ K≥áêÎ_∞» . ~Ô Å· ∞ =∂~åæ
Åx ÃÑOKÕ Hõ<åfl HÍÅ∞=ÖË WO_çÜ«∂H˜ Z‰õΩ¯= LѨܫÚHõÎ"≥∞ÿ#
=#fl _≥sƒ „ѨÉèí∞=Ù`À UH©Éèíq™êÎ_»∞.
Hõ~°∞=Ù ‰õÄ@q∞ WO_çÜ«∂Ö’#∂ 1878Ö’ WOQÆ¡O_»∞
Ö’#∂, qKåiOz, `«# x"ÕkHõ 150 ѨÙ@ 11= ÉèÏQÆOÖ’
D q^èŒOQÍ ã¨=∞iÊOzOk.
WO_çÜ«∂H˜ J<å=$+≤ì =Å# ã¨OÉèíqOKÕ Hõ~°∞=Ù #∞Oz
~°HõΔ} W=fi\ÏxH˜ KÕѨ\Ïìeû# ™ê^èŒ<åÖ’¡ "≥Ú^Œ\ ˜ ™ê÷#O h\˜
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 135
áê~°∞^ŒÅH˜"åfiÅ#fl ^•O\’¡ „Ѩâıfl ÖË^Œ∞. h\˜ áê~°∞^ŒÅ q+¨
Ü«∞OÖ’ ^•x „ѨÜ≥∂[#O, J<å=$+≤ì HÍÅOÖ’ Jk KÕ¿ã
„áê} ~°HõΔ}x QÆ}# Ö’xH˜ fã¨∞HÀ"åe. Hõ~°∞=Ù ã¨=∞Ü«∞OÖ’
P^•Ü«∞ #+¨"ì ∞Õ HÍHõ, Jk Z‰õΩ¯= <å}º"≥∞#ÿ xHõ~"° ∞≥ #ÿ ѨO@Å
q+¨Ü«∞OÖ’ Q˘Ñ¨Ê ¿ã= KÕã¨∞ÎOk. L`«Î~å# ѨO*Ï|∞Ö’ nfiѨ
HõÅÊѨ٠^ŒH˜Δ} H˘ã¨ÉèÏQÆ"≥∞ÿ# u~°∞#ÖËfieÖ’#∞ D Ѷ¨e`åÅ∞
HõxÑ≤™êÎ~Ú. "≥∞@ì ^è•<åºÅ∞ ѨO_Õ KÀ@ =i, K≥~∞° ‰õΩ, QÀ^è∞Œ =∞
Å#∞ K«∂_»=K«∞Û. =∂=¸Å∞QÍ hà◊√§ ÖËHõ cà◊√§QÍ Ñ¨_ç LO_Õ
|∞∞`«∞=ÙÖ’ he =∞O^Œ∞ K≥@∞¡ ÃÑ~°QÆ@O K«∂™êÎO. P^•Ü«∞O
^Œ$ëêì º K«∂ã≤#ѨC_»∞, K«∂_»_»O `«Ñ¨C J~Ú#ѨÊ\˜H˜, W^Õ
‰õÄ@q∞ `«# x"ÕkHõÖ’x 152 ѨÙ@Ö’ U=ÚO^À K«kq`Õ
HÍ@<£ ã¨∂K«#Å∞ |ÅѨ~K° @« O `«Ñʨ „ѨÉ∞íè `åfixH˜ =∞~À =∂~°Oæ
LO_»‰õÄ_»#∞.
''WO_çÜ«∂Ö’ „Ѩã¨∞Î`«O L#fl Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡ h\˜ áê~°∞^ŒÅ
Ѩ#∞Åg∞^Œ KÕã#≤ =ºÜ«∞O =$^è• JxÑ≤OKÕ =º=ã¨x÷ K«∂_»_O»
Hõ+¨ìO. XHõ"Õà◊ <Õ~°∞QÍ "≥#H˜¯ =KÕÛ ~å|_ç ÖËHõáÈ`Õ Ô~·`«∞Å
"≥#∞HõÉÏ@∞`«#O, "åi ™êO„Ѩ^•Ü«∞ =º=™êÜ«∂xH˜, D =º=
™êÜ«∞O KåÖÏ aè#fl"≥∞ÿ#^Œ=@O, ÖËHõ ~°∂ѨHõÅÊ# Ѩ^äŒHÍÅÖ’
֒ѨO, HÍHõáÈ`Õ x~°fiǨÏ}Ï Ö’Ñ¨O, HÍ~°}ÏÅ∞ LO\Ï~Ú.
Wq J=‰õÄ_»^∞Œ . g\˜x ѨÓiÎQÍ ã¨ik^Œ∞HÌ À=K«∞Û. =∞s [#O
ѨÅK«QÍ L#fl „Ѩ^ÕâßÅÖ’ HΔÍ=∞ Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡ x"å~°} Ѩ#∞Å∞
KÕѨ@ì_»"Õ∞ (h\˜ áê~°∞^ŒÅHõ<åfl) K«=Hõ J==K«∞Û. h\˜ áê~°∞
^ŒÅ =Å# HõeQˆ J#∞‰õÄÅ`« QÆ∞iOz-L#flO`«Ö’ ~å[ºO Y~°∞Û
KÕã≤ `«fi~°`Q« uÆ x xi‡OK«@OÖ’ QÍx ã¨O^ÕÇϨ O LO@∞O^•?——
Ô~O_»∞ ѨÙ@Å `«~°∞"å`« h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞ `å`å¯e
HõOQÍ "≥·Ñ¶¨ÅºO á⁄Ok# H˘kÌ ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ =ÚYºOQÍ "å\˜
Jaè=$kú „áê~°OÉèí ^ŒâÅ◊ QÆ∞iOz K≥ÑÓ¨ ,Î h\˜ áê~°∞^ŒÅ "≥Ú`«OÎ
g∞^Œ fã¨∞H˘#flѨC_»∞ ~å|_ç =ºÜ«∂xfl ã¨=∞iúOK«^Œ#flk
`«Ñ¨C_»∞ TǨÏQÍ K≥Ñ≤ÊOk.
''1879-80Ö’ "≥Ú`«ÎO "å_»HõOÖ’L#fl Ѩ#∞Å g∞^Œ
=zÛ# P^•Ü«∞O 11,65,800 áœO_»∞¡. Wk 6 âß`åxH˜
KåÖÏ H˘kÌQÍ `«‰õΩ¯=. D 6 âß`«O "≥Ú`«ÎO ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ ÃÑ·QÍ
"å_»∞Hõ Ö’x WOHÍ ~åxѨ#∞Å g∞^Œ Y~°∞Û ÃÑ\˜#ì 32,50,000
áœO_»∞¡ Y~°∞Ûx ‰õÄ_® HõÅ∞ѨÙH˘x, Jk f¿ã¿ãÎ 7 âß`åxH˜
ÃÑOK«∞`«∞Ok.——
 h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å ÃÑ·# ÃÑ\˜ì# Y~°∞Û =Å# ÃÑiy#
ã¨OѨ^Œ QÆ∞iOz ‰õÄ@q∞ =ÚO^Œ∞Oz# ã¨=∂Kå~°OÖ’x D
„H˜O^Œ ã¨O^Œ~åƒùÅ#∞ K≥ѨCHÀ=K«∞Û.
ѨO*Ï|∞Ö’ 1877-78 =~°‰õΩ Ñ¨O*Ï|∞Ö’ ѨÓ~°Î~Ú#
Ѩ#∞ÅÃÑ· ÃÑ\˜ì# Y~°∞Û 22,60,000 áœO_»∞¡ ™êQÆ∞|_ç
13,24,000 Ü«∞Hõ~åÅ∞
@#∞flÅ∞ áœO_»¡Ö’
ѨtÛ=∞ [=Ú# HÍÅ∞= 1,58,000 11,47,000
|_ô ^ÀPÉò HÍÅ∞= 1,41,400 7,89,000
"≥Ú`«ÎO 2,99,400 19,36,000
D Ô~O_»∞ HÍÅ∞=Å h\˜Ö’ ѨO_çOz# K≥~°∞‰õΩ, ѨuÎ,
~°OQÆ∞Å∞, #∂<≥yO[Å∞, ‰õÄ~°Å∞, "≥Ú^ŒÖˇ·# W`«~° ѨO@Å
qÅ∞= 9,40,000 áœO_»∞¡. "≥Ú`«ÎO ѨO@Å qÅ∞= 28,76,
000 áœO_»∞.¡ h~°OkOK«‰Ωõ O_® LO_ç LO>Ë <åâ◊#O J=@O
HÍx, Jã¨Å∞ "ÕÜ«∞‰õΩO_® LO_»@O HÍx [iy LO_Õ^Œ#@O
Juâ◊Ü≥∂H˜Î HÍ^Œ∞. XHõ ã¨O=`«û~°O D Ô~O_»∞ HÍÅ∞=Å∞
ѨO*Ï|∞ ã¨OѨ^Œx, 14,38,000 áœO_»¡H˜ ÃÑOKå~Ú. Wk
=ºÜ«∞OÖ’ =¸_çO@ ~Ô O_»∞ =O`«∞Å∞. D HÍÅ∞=Å∞ ÖËHáõ È`Õ
Hõ~°∞=Ù x"å~°}H˜ „ѨÉèí∞`«fiO ÉèÏsQÍ Y~°∞Û KÕÜ«∂eû =KÕÛk.
ã¨iQÍæ J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ~å[º HÍ~°º^Œi≈ =∞^茺 Ç≤ÏO^Œ∂
^Õâ◊OÖ’ ^•iH˜ ^Œ∂~°OQÍ L#fl „áêO`«OÖ’, 60 "≥∞ÿà◊§ Ô~·Å∞
=∂~°æO, ÉÁQÆ∞æ, ѨuÎ ~°"å}Ï KÕ¿ã xq∞`«ÎO 5 ÅHõΔÅ Y~°∞ÛÃÑ\˜ì
xi‡¿ãÎ ^•xÃÑ· QÆ`« ã¨O=`«û~°O =zÛ# ~å|_ç 8500 áœO_»∞¡
JO>Ë 1.7 âß`«O. Z‰õΩ¯= [<åÉèÏ L#fl _≥ÖÏìx =∞Ǩ#k
Ö’Ü«∞x HõÅHõ`åÎ`À Hõe¿Ñ Xi™êû HÍÅ∞=`À#∞ JO`Õ J#∞
HÀ"åe. XHõ H˘ã¨# 70 "≥∞ÿà◊√§ Ô~O_À H˘ã¨# 60 "≥∞ÿà◊√§
HÍÅ∞= `«qfi, =∞^躌 Ö’ 80 "≥∞àÿ √◊ §, ^•x g∞^Œ "≥Ú`«OÎ Ü≥∂[#
JO`å P^è•~°Ñ¨_ç<å, `«=fiHõ q_çzÃÑ\Ïì~°∞. Jk KÕã≤ LO>Ë,
HõÅHõ`åÎ |*Ï~°∞¡ D _≥ÖÏìH˜ `≥~°∞K«∞H˘<Õq. ÃÑiy# Q˘Ñ¨Ê
L`«ÊuÎ qÅ∞= h~°∞ "å_»HõOÖ’x J_»¤O‰õΩÅ∞ #xflO\˜x H˘\˜ì
áêˆ~¿ãk. W^Õ D Ѩ#∞Å "≥Ú`«ÎO q+¨Ü«∞OÖ’ ã¨`«ºO. Jq
"≥O@<Õ KÕã≤ LO>Ë - 20, 30 ÅHõΔÅ =ºÜ«∞O J=Ù`«∞Ok.
~å|_ç Ô~\˜ìOѨ٠JÜÕ∞ºk.
h\˜ áê~°∞^ŒÅ, <ÒHÍÜ«∂<åÅ ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ „ѨÉèí∞`«fiO
Hõhã¨O 17.5 âß`«O "≥#H˜¯ =ã¨∞ÎO^Œ#fl@∞ì XѨCH˘O\’Ok.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 136
HÍx 30 ã¨O=`«û~åÅÖ’ 10 ÅHõΔÅ∞ ^•x g∞^Œ Y~°∞Û ÃÑ@ì
_®xH˜ „ѨÉèí∞`åfixH˜ ÖËHõ áÈ~ÚOk. Ô~·Å∞ =∂~åæÅ g∞^Œ 11
HÀ@¡ 40 ÅHõΔÅ∞, Éèí∂q∞ H˘#∞QÀÅ∞ g∞^Œ 50 ÅHõΔÅ∞ Y~°∞Û
ÃÑ\˜ìOk. JѨC (Jã¨Å∞ { =_ô¤) ¿Ñ~°∞‰õΩáÈ`ÀOk. ~å|_Õ"≥∂
52.5 ÅHõÅΔ ∞ JO>Ë 3 âß`«O, x*ÏxH˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞
Y~°∞Û Ü«∞Hõ~åxH˜ 1 áœO_»∞ J~Ú`Õ, L`«ÊuÎ 2 áœO_»∞¡.
JO>Ë 100 âß`«O. Xi™êû QÆ∞iOz ‰õÄ@q∞ K≥ÑÊ≤ Ok ã¨`º« O
HÍ^Œ∞. „Ѩã¨∞Î`«O ɡOQÍÅ∞ áêʼnõΩ_»∞ 1878Ö’D q^èŒOQÍ
J<åfl_»∞. ''18 ã¨O=`«û~åÅH˜ <Õ#∞ Xi™êû "≥o§ D HÍÅOÖ’
P ~å„+¨ìO ™êkèOz# „ѨQÆu K«∂¿ãÎ KåÖÏ ã¨O`«$Ñ≤Î HõeyOk.
"å}˜[ºO 7 ÅHõΔÅ 70 "ÕÅ áœO_»¡ #∞Oz 12 ÅHõΔÅ 30 "ÕÅH˜
ÃÑiyOk. QÆ`«<åÅ∞QÆ∞ ã¨O=`«û~åÅÖ’ Ѩ#∞Å∞ KÕѨ@ìHõ
=ÚO^Œ∞ "å}˜[ºO 30 "ÕÅ áœO_»∞¡O_Õk. 1877Ö’ Xi™êû
1 ÅHΔÍ 15 "ÕÅ @#∞flÅ (10 ÅHõΔÅ qÅ∞= KÕ¿ã) =i aÜ«∞ºO
ZQÆ∞=∞u KÕãO≤ k. ^è~Œ ,° =º=™êÜ«∞Hõ =~åæÅ ã¨OѨ^Œ ÃÑOѨÙ#∞
ã¨∂zã¨∞OÎ k. |Ü«∞\˜ „ѨÑO¨ K«O`À ã¨O|O^è•Å∞ "≥∞~°∞QÆ∞ ѨiKÕ
™ê^èŒ<åÅ∞, P „áêO`«Ñ¨Ù ã¨OѨ#fl`«#∞ ÃÑOK«_»O Pâ◊Û~°ºO
HõeyOK«^∞Œ . <å „Ñ¨}ÏoHõÖ’ ÉÏÖÏã¨∂~ü, Hõ@H±Å#∞ HõÅHõ`åÎÖ’
<Õ~°∞QÍ HõÅѨ@O LOk. P Ѩ#∞Å∞ KÕ¿ãÎ D lÖÏ¡ ^Õâ◊OÖ’
U „áêO`«O nxfl ^•@ÖË#O`« ã¨OѨ#fl`« ™êkèã¨∞ÎOk.——
„ѨÉ∞íè `«fiO (Ô~`· ∞« Å∞) h~°∞ x~åHõiOKå~°x K≥ÑÙ¨ #Î fl „áêO`åÅ
Ö’‰õÄ_®, W`«~° „ѨÜ≥∂[<åÅ∞ J^Œ∞ƒù`«OQÍ L<åfl~Ú. E<£
19, 1878Ö’ =∞„^•ã¨∞Ö’ h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞ KÕÑ\¨ #ì˜ lÖÏ¡Å
q+¨Ü∂« ÅH˜ ã¨O|OkèOz# JkèHÍ~° Ѩ„`«OÖ’ D q=~åÅ∞<åfl~Ú.
QÀ^•=i Hõ$+¨‚ Ѩ#∞Å∞, JHõ¯_ç [<åÉèÏx, JHõ¯_»H˜ PHõe`À
=zÛ# HÍOkj‰õΩÅ#∞ P^Œ∞HÀ@"Õ∞ HÍHõ, ~À_»∞¤ =∂~°æOÖ’
ZQÆ∞=∞u KÕã#≤ k (1 ÅHΔÍ 40 "ÕÅ @#∞flÅ∞) ã¨=Ú„^Œ =∂~°Oæ Ö’
ZQÆ∞=∞u KÕã≤# ^•x HõO>Ë H˘kÌQÍ `«‰õΩ¯= Jx P lÖÏ¡
Ѩ#∞flÅ =ã¨∂Å∞ JkèHÍi (HõÖˇHõì~ü) JOK«<å "Õ™ê_»∞. "≥Ú`«ÎO
=∞„^•ã¨∞ ~å„+¨ìO #∞Oz HΔÍ=∞ „áêO`åÅH˜ ZQÆ∞=∞u KÕã≤#
PǨ~°OÖ’ ~°=∂~°q∞ 5= =O`«∞, PHÍÅOÖ’ (P lÖÏ¡Å∞)
ã¨~°Ñ¶¨~å KÕâß~Ú. Jn h\˜ áê~°∞^ŒÅ „áê=ÚYº`«. QÀ^•=i
Hõ$ëê‚ Ñ¨#∞Å∞ [iÑ≤ LO_»HõáÈ`Õ P HΔÍ=∞ HÍÅOÖ’ XHõ
Ü«∞Hõ~O° ‰õÄ_® ѨO_ç LO_Õk HÍ^Œ∞. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ L`«Ê`«∞ÅÎ
qÅ∞= JHõ¯_» 49 ÅHõÅΔ 50 "ÕÅ áœO_»∞¡ JO>Ë ã¨O=`«û~°OÖ’
=ºÜ«∞O J~Ú# =¸Å^èŒ<åxH˜ 4 Ô~@∞¡QÍ fã¨∞HÀ=K«∞Û.
 W"Õq „a@<£ Ü≥ÚHõ¯ áœ~°∞ÅH˜ P x"ÕkHõ `≥ÅѨÖË^Œ∞.
~°"å}Ï q+¨Ü«∞OÖ’ WO_çÜ«∂H˜ UO HÍ"åÅ#flk „Ѩâ◊fl.
ZO`« ~°"å}Ï KÕÜ«∂e? U ~°∞ã¨∞=Ú =ã¨∂Å∞ KÕÜ«∂e?
ZÖÏ¡ KÕ¿ãÎ P ^Õâ◊Ѩ٠L`«Ê`«∞ÎÅ =Å# P ^ÕâßxH˜, „ѨѨOKåxH˜
ÖÏÉèíO. Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ ^Õâ◊O JO`«@ ™ê^茺=∂? W"Õq P
x"ÕkHõÖ’ K«iÛOѨ|_»Ö^Ë ∞Œ . |Ǩïâ◊ P ‰õÄ@q∞ ã¨É∞íè ºÅÔH=iH˜
JHõ¯_ç Ѩiã≤÷`«∞ÅÖ’ ѨiK«Ü«∞O ÖËHõáÈ=_»"Õ∞ HÍ~°}O. 1 ÅHõΔ
@#∞flÅ ~°"å}Ï KÕÜ∂« ÖÏ? 50 ÅHõÅΔ ∞ KÕÜ∂« ÖÏ? U =∂~°Oæ Ö’
KÕÜ«∂e. XHõ @#∞flx XHõ ÃÑhflH˜ "≥∂ã¨∞‰õΩáÈ"åÖÏ ÖËHõ
ÃÑhflÖ’ 20= =O`«∞HÍ? „ѨÉèí∞`åfixH˜ 4 âß`«O ~å|_ç
LO@∞O^•? J#fl „Ѩâ◊fl XHõ¯>Ë J_»∞QÆ∞`«∞<åfl~°∞. „ѨÉèí∞`«fiO
"åºáê~° ã¨Oã¨÷ HÍ^Œ∞. ^•xH˜ „Ѩ[Å ÉÏQÀQÆ∞Å`À ã¨O|O^èŒO
LOk. 17 HÀ@∞¡ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ g∞^Œ `«QÆÅ Éˇ\ÏìHõ ^Õâ◊O
"≥Ú`«OÎ ã¨~Ô #· ~°"å}Ï ÖËHõ K«K∞« Û|_ç LOk. P HΔÍ=∞Ѩ٠~ÀAÖ’¡
~°"å}Ï ÖËHõ PǨ~° ^è•<åºÅ∞ KåÖÏ ÃÑ^ŒÌ "≥Ú`åÎÖ’¡
ѨÙzÛáÈ=_®xH˜ =ke"ÕÜ∞« |_®¤~Ú, ~À_»Ö¡ ’ H˘kÌ ~°"å}Ï`À<Õ
Hõ^ÅŒ ÖËx Ѩiã≤u÷ U~°Ê_çOk. ~°"å}Ï ÖËHõ WOQÆO¡ _»∞Ö’ |*Ï~°H¡ ˜
WO_çÜ«∂ QÀ^èŒ∞=∞Å∞ W`«~° ѨѨC ^è•<åºÅ∞ KÕ~°=Ù. WO_ç
Ü«∂Ö’ ZO`À ÉÁQÆ∞æ, HõÅáê L<åfl ~°"å}Ï KÕ¿ã =∂~°æO
ÖËHõ Z~°∞=ÙÅ∞ (¿Ñ_») WO^èŒ#OQÍ "å_®Î~°∞. ÉèíQÆ=O`«∞_»∞
=#~°∞Åx™êÎ_»∞. ѨOÑ≤}©x =∞#‰õΩ q_çzÃÑ_®Î_»∞.
HΔÍ=∞OÖ’ =∞#∞+¨μºÅ „áê}ÏÅ∞ ~°H˜ΔOK«\ÏxHõÜÕ∞º Y~°∞Û,
J~Ú<å áÈÜÕ∞ „áê}ÏÅ∞, ^•x =Å# `«~°∞"åu ã¨O=`«û~å
ÅÖ’ `«ˆQæ P^•Ü«∞O ÖˇHõ¯Ö’H˜ fã¨∞H˘O>Ë, D h\˜ áê~°∞^ŒÅ
Ѩ#∞Å∞ KÕã≤# L`«ÊuÎ ~°H˜ΔOz# „áê}ÏÅ∞ ^•fi~å ~°H˜ΔOz#
P^•Ü«∞O, ‰õÄ_® HõeÑ≤`Õ 1 HÀ\˜ 55 ÅHõΔÅ ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ
=zÛ# xHõ~å^•Ü«∞O 8 ÅHõΔÅ 30 "ÕÅ áœO_»∞¡ HõO>Ë ÉÏQÍ
Z‰õΩ¯"Õ. ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ „ѨÉèí∞`«fi =_ô¤ ~°=∂~°q∞ 7 ÅHõΔÅ
=∂„`«"Õ∞. ÃÑ·QÍ ÃÑ@∞ì|_çÖ’ 45 ÅHõΔÅ∞, P„QÍ, kQÆ∞= QÆOQÆ,
â’}ü, =¸`«=ÚÖÏ¡ N Ç≤ÏO^£ HÍÅ∞=Å g∞^Œ, UH± ~°∂H±
[ÖÏâ◊Ü«∞O g∞^Œ Y~°ÛÜ«∂º~Ú. P Ѩ#∞Å∞ x~å‡}OÖ’ LO_ç
ѨÓiÎ HÍÖË^∞Œ . JO>Ë ~å|_ç W=fi=Åã≤# h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å
g∞^Œ ÃÑ\˜#ì Y~°∞Û 1 HÀ\˜ =∂„`«"∞Õ . JO>Ë 1875 - 76ÅÖ’
=zÛ# ~å|_ç („áê}#+¨ìO =ÔQ·~åÅ∞ ѨHõ¯# ÃÑ\˜ì<å) =∞#
ÖÏÉèíO 3 ÅHõΔÅ 50 "ÕÅ áœO_»∞¡. Jk ™ê^è•~°} ã¨O=`«û~°O.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 137
P ã¨O=`«û~°O ɡOQÍÅ∞Ö’ 1 ÅHΔÍ 50 "ÕÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ h\˜
áê~°∞^ŒÅ LOk. WѨC_»∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅ 4 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜
qã¨ÎiOzOk. KåÖÏ `«fi~°QÍ qã¨Îi™ÈÎOk. =∞# `«Ñ¨CÅxflO
\˜`À ~å|_ç ÃÑiyOk. ÃÑiyO^Œx P ‰õÄ@"Õ∞ JO\’Ok.
`«ÑC¨ Å∞ H˘#™êyOK«H¯õ ~ˆ ^¡ ∞Œ ‰õÄ@q∞ ÖˇH¯õ Å „ѨHÍ~°O ÃÑ@∞ì|_ç
1 HÀ\˜ 5 ÅHõÅΔ ∞. D ѨÓiÎ HÍx Ѩ#∞Å∞ ѨÓ~°Ü Î ∂« ºHõ P^•Ü«∞O
ã¨O=`«û~åxH˜ 10 ÅHõΔÅ∞ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. HΔÍ=∞O Y~°∞ÛÅ∞
`«ÑC¨ `å~Ú. WO^Œ∞Ö’ ѨÓiÎ HÍx q∞_»flѨÓ~ü, Xi™êû HÍÅ∞=Å
Y~°∞Û 22 ÅHõΔÅ 50 "ÕÅ∞. D Ѩ#∞Å g∞^Œ P^•Ü«∞O ~åHõ
áÈ=\ÏxH˜ HÍ~°}ÏÅ∞ Ô~O_»∞. Ѩ#∞Å∞ ѨÓiÎ HÍÖË^Œ∞. Ô~·`«∞Å∞
h\˜x x~åHõiOKå~°∞. WѨC_»∞ h~°∞ "å~°∞ x~åHõiOK«@O
ÖË^Œ∞. JѨC_»∞ x~åHõiOK«\ÏxH˜ HÍ~°}O JѨC_»∞#fl ^Ò~åƒù
QƺѨ٠x~°fiǨÏ}Ï q^è•#O. (nx QÆ∞iOz ѨÓ~°fiO K≥ÑC¨ ‰õΩ<åflO
- Hõ#Hõ =∞m§ K≥ѨÊ_»O ÖË^Œ∞ - Hõ=#â◊~°‡)
Xi™êûÖ’ h~°∞ ã¨~°Ñ¶¨~å J=Ù`«∞#fl Ü«∞Hõ~åÅ∞ 1876-
77ÅÖ’ 26 "ÕÅ∞, 77-78Ö’ 95 "ÕÅ∞ 78-79Ö’ 1 ÅHΔÍ
30 "ÕÅ∞.WѨC_»∞ ѨOÑ≤}˜ HÍÅ=Å h~°∞ H˘xáÈÜÕ∞ Ѩi=∂}O
ã¨iáÈ_»O ÖË^∞Œ . ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ q+¨Ü∞« OÖ’ ZO`À L^•~°OQÍ
LO_Õ „ѨÉ∞íè `«fiO h\˜ q+¨Ü∞« OÖ’ LO_»^∞Œ . P ~å„+¨ì áêʼnõΩ_»∞
D q^èŒOQÍ J#fl@∞ì P ‰õÄ@q∞ ™êH˜Δ XHõ~°∞ K≥áêÊ~°∞. ''<Õ#∞
ѨÓiÎ HÍx Ѩ#∞ÅH˜ J#∞=∞u =ã¨∞ÎO^Œx #=Ú‡`å#∞. <Õ#∞
Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊O q_çz "≥àı§ ֒ѨŠHõ@H±#∞, HõÅHõ`åÎ #∞Oz
Ô~O_»∞ ~ÀAÅ „Ѩܫ∂}OÖ’H˜ fã¨∞‰õΩ"≥à◊§@O K«∂™êÎ#∞. Jk
[iy#ѨC_»∞ D ~å„+¨ì ã¨OѨ#fl`«x ^Õâ◊OÖ’H˜ U „áêO`«O
^•@ÖË^Œ∞.—— JO@∂. WѨC_»∞ Xi™êûÖ’ XHõ Ü«∞Hõ~°Ñ¨Ù =i
ѨO@ (900 áœO_»∞¡-|~°∞=Ù) 17 ~°∂II KÕÜ«∞QÍ J^Õ (900
áœO_»)¡ ѨO@ qÅ∞= HõÅHõ`åÎÖ’ 28 ~°∂áêÜ«∞Å∞. D Ѩ#∞Å∞
ѨÓ~°Î~Ú`Õ 1 ~°∂áê~Ú ~°∞ã¨∞=Ú`À Jk HõÅHõ`åÎ KÕ~°∞ÎOk.
JO>Ë Ü«∞Hõ~Ñ° Ù¨ ѨO@ qÅ∞= 10 ~°∂áêÜ«∞Å∞ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
(q∞QÆ∞Å∞ ѨO@ Xi™êûÖ’ LO>Ë<Õ Wk ™ê^茺O. ÖËHõáÈ`Õ
aÜ«∞ºO ZQÆ∞=∞u J~ÚáÈ~Ú ™ê÷xHõ „Ѩ[ÅHõ=ã¨~O° L#flO`«
q∞QÆÅ^Œ∞. W@∞=O\˜ QÆ}ÏOHÍÅÖ’ W|ƒOk LO@∞Ok -
Hõ=#â◊~°‡). Wk h\˜ ~°∞ã¨∞=ÚH˜ 7 Ô~@∞¡. nx=Å¡ K«=Hõ
~°"å}Ï „áê=ÚYº`« Uq∞\’, Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊O Uk ÖËHõ #+¨ì
áÈ`«∞O^À `≥Å∞ã¨∞ÎOk. D HÍÅ∞= `≥~°=QÍ<Õ, P Ѩx WHõ¯_»
„Ѩu^•xH˜ H˘`«ÎqÅ∞= xã¨∞ÎOk. ^•O`À Ô~·`«∞Å∞ h\˜x x~åHõ
iOK«\Ïx‰õΩ#fl Jxfl JÉèºí O`«~åÅ∞ H˘@∞ì‰Ωõ áÈ`å~Ú. „Ѩã∞¨ `Î O«
WѨÊ\˜ PÜ«∞Hõ@ì 15 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅÖ’ 6 ÅHõΔÅ 40 "ÕÅ
Ü«∞Hõ~åÅ∞ á⁄ÅO QÆ@¡`À ~°H˜ΔOѨ|_ç LO_»QÍ, 1 ÅHΔÍ 30
"ÕÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ =∂„`«"Õ∞ h~°O^Œ∞`ÀOk. D q^èŒ"≥∞ÿ# h\˜
áê~°∞^ŒÅ ZO`≥·<å Ys^≥·#k J=Ù`«∞Ok. J^Õ ã¨Ô~·# ~°HõΔ}`À,
<ÒHÍÜ«∂#O`À HÍÅ∞=ÅÖ’ 20 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅ∞ ™êQÆ∞
KÕÜ«∞=K«∞Û. nO`À Ü«∞Hõ~åxH˜ 15 ~°∂áêÜ«∞Å K˘Ñ¨C 30
ÅHõÅΔ áœO_»∞¡ qÅ∞=QÆÅ L`«ÊuÎx, 40 ÅHõÅΔ áœO_»¡ =ºÜ«∞O`À
(U\Ï) ™êkèOK«=K«∞Û. JO>Ë "≥#H˜¯ =KÕÛ ~å|_ç 75 âß`«O.
WѨÊ\˜ áêʼnõΩ_ç ÖÏO\˜ áêʼnõΩÅ∞ ѨÓ~°fiO ɡOQÍÖòH˜ LO_ç
LO>Ë D ~å„+¨ìO WѨC_≥O`« ÉÏ=ÙO_Õ^À!.
QÀ^•=i ZQÆ∞= #∞#fl <åQÆѨÓ~üÖ’x, ÉÁQÆ∞æÔ~·Å∞ =∂~°æO
g∞^Œ Y~°∞Û ÃÑ\˜ì# 5 ÅHõΔÅ áœO_»¡ =ºÜ«∞O KÕ`« ~å|_ç 1.7
âß`«O =™ÈÎOk JO>Ë ÜÕ∞\Ï 1400 áœ#¡ #+¨ìO. P ™⁄=Ú‡
QÀ^•=iÖ’ _≥ÖÏì Ѩ#∞Å∞, ѨÓiÎ K«Ü«∞_®xH˜ Hõ$ëê‚ lÖÏ¡Ö’#∞
Y~°∞Û KÕã≤ LO>Ë 5 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ ã¨iáÈÜÕ∞k. h\˜ tã¨∞Î
Ü«∞Hõ~åxH˜ 4 ~°∂áêÜ«∞Å K˘Ñ¨C# 20 ÅHõΔÅ ~°∂áêÜ«∞Å∞
J#QÍ 2 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ (P ~ÀAÖ’¡ 1 áœO_»∞¡ ´ 10 ~°∂)
JO>Ë 40 âß`«O ~å|_ç. JO>Ë 11 ÅHõΔÅ (105{5) g∞^Œ
5 ÅHõΔÅ 50 "ÕÅ áœ#∞¡ JO>Ë 5 âß`«O ÖÏÉèíO! D 5 ÅHõΔÅ
=Å# XHõ ѨkÅHõÅΔ L`«ÊuÎ ÃÑiˆQk. W^ŒO`å ~å„+¨ì HÍ~°º^Œi≈H˜
K≥Ñʨ @"≥∞Oÿ k. D ‰õÄ@q∞ ã¨É∞íè ºÅ =ÚO^Œ∞ ÃÑ@ì_O» J~ÚOk.
HÍx Z=~°∞ q#ÖË^Œ∞. JO^Œ∞Hõx XHõ¯=∂@ ^•x QÆ∞iOz
"å~°∞ J#ÖË^Œ∞. XHõ ‰õÄ@q∞ U~åÊ@∞ =ÚM’º^ÕÌâ◊O „Ѩ*’Ѩ
Ü≥∂QÆHÍ~åºÅ q+¨Ü«∞OÖ’ KÕã≤# `«Ñ¨CÅ∞ ^•K«@O!
h\˜ Ѩ#∞flÅ∞ ѨHõ¯# ÃÑ\˜ì<å ѨÓ~°fiO W`«~° Ѩ#∞flÅ =Å#
=zÛ# ™⁄=Ú‡ 220 "ÕÅ áœO_»∞¡. WѨC_»∞ =ã¨∞Î#flk 570
"ÕÅ áœO_»∞¡. D Ѩ#∞flÅ∞ Hõ>Ëì ã¨OѨ^Œ „Ѩ[ÅH˜ U q^èŒOQÍ
=zÛOk? h\˜ áê~°∞^ŒÅ =Å# ÃÑiy# „Ѩ[Å ã¨OѨ^Œ #∞Oz
ã¨OáêkOz# Ѩ#∞flÅ∞!
WѨÊ\˜H˜ h~°Okã¨∞#Î fl 60 ÅHõÅΔ Ü«∞Hõ~åÅ #∞Oz „Ѩ[ÅH˜
ÃÑiy# P^•Ü«∞O 1 HÀ\˜ áœO_»∞¡ ã¨O=`«û~åxH˜. P q^èOŒ QÍ
[#O ã¨OѨ#∞flÖˇ·#ѨC_»∞ JO^Œ∞Ö’ H˘O`« ÉèÏQÆ"≥∞ÿ<å
ÉÁHõ¯™êxH˜ =zÛ KÕ~H° õ `«Ñʨ ^Œ∞. ^ÕâO◊ Ü≥ÚHõ¯ "≥Ú`«OÎ P^•Ü«∞O
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
(l_çÑ≤)Ö’ 10% Ѩ#∞flÅ∞QÍ =ã¨∂Å=Ù`å~Ú. JO>Ë 10
ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ =zÛ LO_®e. JO^Œ∞KÕ`« h~°∞ QÍ#∞, W`«~°
q^è•Å∞QÍ#∞, h\˜ áê~°∞^ŒÅ =Å# =zÛ# P^•Ü«∞O 20
ÅHõΔÅ áœO_»∞¡. ã¨O=`«û~åxH˜QÍ D HõΔ}Ï#fl LO_®e.
ɡOQÍÖòÖ’ 1875-76 ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù x"ÕkHõÖ’ „ѨHõ\ ˜Oz#
"≥Ú`«OÎ P^•Ü«∞O 23 "ÕÅ áœO_»∞¡ HÍQÍ Jk QÆ`« ã¨O=`«û~°O
107 "ÕÅ áœO_»∞¡ JO>Ë 5 Ô~@∞¡. JO^Œ∞KÕ`« H˘kÌHÍÅOÖ’
JHõ¯_» ‰õÄ_® „ѨÉ∞íè `«fiO (x~°~‚ ÚOz#) Ü≥ÚHõ¯ =_ôx¤ P^•Ü«∞O
^•>Ëã∞¨ OÎ k. ™êQÆ∞^ŒÅ 1.5 ÅHõÅΔ Ü«∞Hõ~åÅ #∞Oz 4 ÅHõÅΔ ‰õΩ
ÃÑiyOk. â’}ü Ѩ#∞Å∞ "å\˜x Ѩiq∞`«O KÕã≤<å P "Õ∞~°‰õΩ
~°=∂~°q∞ ѨÓ~°ÎÜ«∂º~Ú. Jq 8 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ h~°Ok
™êÎ~Ú. x"ÕkHõÖ’ W"Õg ÖË=Ù. ÃÑ·QÍ Jk KÕÜ«∞QÆey#^ŒO`å
KÕã¨∞Î#fl@∞ìOk. P x"ÕkHõH©q^èŒOQÍ KÕ~åÛe.
''40 ÅHõΔÅ ÃÑ@∞ì|_çÖ’ 5 ÅHõΔÅ∞ ѨÓiÎ HÍ=ã¨∞Î# â’}ü
Ѩ#∞Å g∞^Œ Y~°Û~ÚOk. Jk "å_»∞HõÖ’H˜ WOHÍ ~åÖË^Œ∞.
~åQÍ<Õ ã¨O=`«û~åxH˜ 2 ÅHõÅΔ 50 "ÕÅ áœO_»∞¡ "≥#H˜¯ =™êÎ~Ú.
Wk Xi™êû q∞_®flѨÓ~üÖ’ Ѩ#∞Å∞ HÍHõ. Jq WѨÊ\˜Hˆ `«qfi#
HÍÅ∞=Å ^•fi~å 5 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ h~°Ok™êÎ~Ú. Jq
h~°∞ ã‘fiHõiOK«@OÖ’x W|ƒO^Œ∞Å∞ QÆ_»=QÍ<Õ ã¨O=`«û~åxH˜
1 ÅHõΔ áœO_»¡ P^•Ü«∂xfl W™êÎ~Ú. P W|ƒO^Œ∞Å∞ „Ѩã¨∞÷`«O
(K«∞~°∞‰õΩQÍ) â◊H=Î̃ O`«OQÍ Ñ¨x KÕã∞¨ #Î fl „ѨÉ∞íè `«fiO P^èfiŒ ~°ºOÖ’
1 ÅHΔÍ 50 "ÕÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ h~°∞ JO^Œ∞`«∂ LO_»@O =Å#,
`˘eQÍ~Ú J#\ÏxH˜ x^Œ~°≈#O.——
h~°∞ #^Œ∞Å #∞Oz fã¨∞‰õΩ=KÕÛ Ñ¨^Œúu QÆ∞iOz ‰õÄ_®
D x"ÕkHõ U XHõ¯ =∂\Ï K≥ѨÊÖË^Œ∞. 300 Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ h~°∞x
ÉÏq #∞Oz Z^Œ∞ÌÅ ^•fi~å `À_»\ÏxH˜ 1 ~°∂áê~Ú Y~°Û=Ù
`«∞Ok. JO>Ë #^Œ∞Å h~°∞, áÈ+¨Hõ Ѩ^•~åúÅ#∞ Hõey# h~°∞,
3 Ô~@∞¡ qÅ∞"≥·# h~°∞. 1 ~°∂H˜ 1000 #∞Oz 2000 Ѷ¨∞#
QÆ*ÏÅ∞ fã¨∞‰õΩ~å=K«∞Û. â’}ü Ѩ#∞Å∞. 7 âß`«O =_ô¤x 27
ÅHõΔÅ áœO_»¡ ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ "Õã¨∞H˘<åfl 1 áœ#∞H˜ 20 "ÕÅ
Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ h\˜x (1᜴10 ~°∂) W™êÎ~Ú. #n [ÖÏÅÖ’
Z~° ∞ =Ù J=㨠~ ° O ÖË ‰ õ Ω O_® "Õ Å ã¨ O =`« û ~åÅ áê@∞
=º=™êÜ«∞O KÕÜ«∞=K«∞Û. (=~°^Œ =ÚOѨ٠h\˜ áê~°∞^Œ∞Å Ir-
rigation by inundation Ö’ =∂„`«"Õ∞ Wk Ü«∞^•~°úO.
(P#Hõ@ìÅ∞ J_»∞¤Hõ@ì_®Å∞ xi‡Oz#ѨC_»∞ áÈ+¨Hõ Ѩ^•~åúÅ∞
138
nutrients HõÅ XO„_»∞=∞\˜ì Hõ@ì_®Å =ÚO^Œ∞ ¿Ñ~°∞‰õΩ áÈ~Ú ~°}"≥∞ÿ#q. Ѩ^Œ∞Å H˘nÌ ÅHõΔÅ „áê}ÏÅ∞ ~°H˜ΔOѨ|_ç# ^•x
L`«Î h~°∞ =∂„`«"Õ∞ á⁄ÖÏÅH˜ KÕ~°∞ÎOk - Hõ=#â◊~°‡). QÆ∞iOz áêiâ◊√^ŒÌºO, =∞Ozh~°∞, „ѨÜ≥∂[<åÅ QÆ∞iOz
#^Œ∞Å h\˜ =Å# Xi™êû ÉÏQÆ∞ Ѩ_ç# f~°∞, QÀ^•=i U=∞O^•O? h\˜ áê~°∞^ŒÅ QÆÅ lÖÏ¡Ö’ L`«ÊuÎ J~Ú# Ѩ^∞Œ Å
Ѩ#∞Å =Å# Ô~O_»∞#fl~° Ô~@∞¡ P^•Ü«∞O ÃÑiy 5 ÅHõΔÅ 70 H˘nÌ ÅHõΔÅ @#∞flÅ ^è•#ºO [<åxH˜ JO^ŒHõ D ^ŒH˜Δ} ÉèÏ~°
"ÕÅ áœO_»∞¡ ÃÑiy# q+¨Ü«∞O, P q^èŒOQÍ<Õ Hõ$ëê‚Ö’¡ ÃÑiy# `«OÖ’ XˆH XHõ HΔÍ=∞O =Å# [iˆQ [# #+¨ìO ZO`«? <ÒHÍ
ã¨OѨ^Œ, `«O*Ï=Ó~°∞ lÖÏ¡ #∞Oz =ã¨∂Å=Ù`«∞#fl tã¨∞Î 7 Ü«∂#OÖËHõ ÃÑ^ŒÌ Ѩi=∂}OÖ’ ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ∞ H˘xáÈÖËHáõ È`Õ
ÅHõΔÅ 50 "ÕÅ áœO_»∞¡. Wq K«∂_»‰õΩO_® =zÛ# =ºH˜Î x*Ï UO [iˆQk?
~Úf Ѩ~°∞_≥·`Õ, 'h\˜ áê~°∞^ŒÅ =Å# Hõey# ÖÏÉèÏÅ∞ QÆ=∞ KåÖÏ <≥ÅÅ∞ ‰õÄ~°∞Ûx P Ö’Hõã¨Éèí ã¨Éèí∞ºÅ ‰õÄ@q∞
xOKå"å?— Jx Z=Ô~·# „Ѩtfl¿ãÎ '<å‰õΩ `≥eÜ«∞^Œ∞— J<åe. WO_çÜ«∂Ö’x „Ѩ*’ѨÜ≥∂Hõ HÍ~åºÅ g∞^Œ WOQÆ¡O_»∞ „Ѩ[ÅH˜
HΔÍ=∞OÖ’ D lÖÏ¡Å∞ `«=∞"åi Éè∞í H˜HÎ ˜ U ֒ѨO ÖˉΩõ O_® Uq∞ KÕÜ∞« =Åã≤ LO^À ^•x QÆ∞iOz# f~°∞Êx `≥eÜ«∞*Ë™êÎ~∞° ,
K«∞@∞ìѨ@¡ lÖÏ¡Å "åix P^Œ∞H˘<åfl~Ú. ѨÓ~°fiO KÕã≤# "å\˜ Ѷ¨e`åÅ#∞ JOK«<å Hõ@ì_®xH˜ UO
_≥ÖÏìÖ’¡ h\˜ áê~°∞^ŒÅ QÆ∞iOKÕ HÍ@<£ =∂\Ï¡_®Î_»∞ „Ѩܫ∞`«flO KÕÜ«∞‰õΩO_® D x"ÕkHõ ã¨Éèí =ÚO^Œ∞Oz# Jxfl
J#@O ^èŒ~°‡O HÍ^Œ∞. WO_çÜ«∂ "≥Ú`«ÎO Ѩ#∞Åhfl ѨiQÆ}# x"ÕkHõÅÖ’ Ju ¿ÑÅ="≥∞ÿ#k. D q^èŒOQÍ „Ѩ[efl "≥∂ã¨O
Ö’xH˜ fã¨∞H˘x QÆ}ÏOHÍÅ ^•fi~å h\˜ áê~°∞^ŒÅ ÖÏÉèí™ê\˜ KÕ¿ã J=HÍâ◊O LO_»=KåÛ?
Jx <Õ#∞ K«∂Ñ≤OKå#∞. <å ÖˇHõ¯Å∞ QÀ^•=i g∞^Œ P^è•~°Ñ¨_ç Pã¨∞ÎÅ∞ K«∂_»‰õΩO_® JѨCÅ∞ K«∂Ѩ@O ÖÏO\˜^Õ Wk.
KÕã≤#@∞ìQÍ <Õ<˘Hõ¯=∂@ J#ÖË^Œ∞. Wk Ö’Hõãɨ Öíè ’ K«~Û° ‰õΩ =zÛ#ѨC_»∞ XHõ ã¨É∞íè º_»∞ „Ѩ*’ѨÜ∂≥ QÆ
ÉÏ^躌 `å~°ÇÏ≤ `«OQÍ =∂\Ï¡_Õ ‰õÄ@q∞ QÆ∞iOz U=∞<åe? HÍ~åºÅÃÑ·# „ѨÜ≥∂[<åÅ∞ K«∂Ѩ‰õΩO_® J~Ú# Y~°∞ÛÅ∞
ã¨`åºÅH˜ =ºuˆ~HõOQÍ q=∞i≈OѨ|_»∞`«∞#fl =ºH˜Îx ã¨=∞iúO K«∂áê_»∞ W`«~°∞¡ <À~°∞ "≥Ú^ŒÅѨÖË^Œ∞. P ‰õÄ@q∞ "≥Ú`«ÎO 1
K«∞H˘<Õ J=HÍâ◊O ÖˉõΩO_® KÕã≤#"åix U=∞<åe? HÀ\˜ 70 ÅHõΔÅ∞ (áœO_»∞¡) h\˜áê~°∞^ŒÅ, <ÒHÍÜ«∂<åÅ g∞^Œ
D 620 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ JOK«<å "ÕÜ«∞\ÏxH˜ â◊HõºO HÍx Y~°Û~ÚOk Jx K≥ѨÙÎOk. JO^Œ∞Ö’ 50 ~°=∂~°q∞ ѨÓ~°Î=
=∞Ô~O`À á⁄^Œ∞ѨÙ`À Hõey# Åaú. 380 ÅHõΔÅ Ô~·Å∞ „Ѩܫ∂ É’`«∂ LO_ç "å_»HõOÖ’H˜ ~åx "å\˜ g∞^Œ 32.5 ÅHõΔÅ∞
}©‰õΩÅ#∞ "≥∞ÿÅ∞H˜ 1/3 ÃÑhfl ~°∞ã¨∞=Ú`À ã¨QÆ@∞# 60 "≥∞ÿà◊§ ѨÓ~°fiO "å_»HOõ Ö’ h~°∞x u~°ã¯¨ iOK«@O =Å# ÖËHõ „Ѩã∞¨ `÷ O«
„ѨÜ∂« }ÏxH˜ Wk J^Œ#O ÃÑQ· Í =∞Ô~O`«=∞O^À „ѨÜ∂« }©‰Ωõ Å∞ WzÛ# "Õ∞~°‰õΩ h~°∞ "å_»∞`«∞#fl Ѩ#∞Å g∞^Œ Y~°Û Ü«∂º~Ú.
h\˜ =∂~°æOÖ’ ÃÑhflÅÖ’ 8 =O`«∞ ~°∞ã¨∞=ÚH˜ Kտ㠄Ѩܫ∂ WOHÍ ZO`À Éèí∂q∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅ ã¨^Œ∞áêÜ«∞O ÖˉõΩO_®
}ÏxH˜ Wk J^Œ#O. JO^Œ∞KÕ`« á⁄^Œ∞ÃÑ·# ™⁄=Ú‡ ã¨O=`«û LOk. WѨÊ\˜H˜ 60 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ h\˜ ã¨^Œ∞áêÜ«∞O
~åxH˜ 7 HÀ@¡ áœO_»¡H˜ `«‰õΩ¯= LO_»^Œ∞. Wk WO_çÜ«∂ U~°Ê_çOk. JO>Ë P ã¨^Œ∞áêÜ«∞O U~°Ê~°K«\ÏxH˜ Ü«∞Hõ~åxH˜
"≥Ú`«ÎO g∞^Œ Ѩ#∞flÅ g∞^Œ =KÕÛ ^•xH˜ Ô~\˜ìOѨ٠(ZO^Œ∞HõO>Ë 3 áœO_»∞¡ Y~°Û~ÚOk. nx =Å# L`«ÊuÎ 15 ~°∂áêÜ«∞ʼnõΩ
#Å¡=∞O^Œ∞, `«Ou `«áêÖÏÅ∞ "≥Ú^ŒÖˇ·#q WO_çÜ«∂ÃÑ· "Õ¿ã ÃÑiyOk. (1.5 áœO_»∞¡) JO>Ë 50 âß`«O. Wk ÖˇH˜¯OK«~åx
Ѩ#∞flÅ∞ HÍ=Ù. JO^Œ∞KÕ`« Ѩ#∞flÅ g∞^Œ =KÕÛ ™⁄=Ú‡ 31/2 W`«~° „ѨÜ≥∂[<åÅH˜ J^Œ#O D ÖˇHõ¯Å∞ WOHÍ "å_»HõOÖ’H˜
HÀ@∞¡ Jq D q^èŒOQÍ =™êÎ~Ú. ~åx Ѩ#∞Å g∞^Œ ÃÑ\˜#ì ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ. P ÃÑ@∞ì|_ç H͉õΩO_®
Éèí∂q∞tã¨∞Î, 2,07,50,000 áœO_»∞¡ ^Õâ◊OÖ’x L`«Ê`«∞ÎÅ J~Ú# =ºÜ«∞O 1 HÀ\˜ 20 ÅHõΔÅ∞ JO>Ë Ü«∞Hõ~åxH˜ 2
g∞^Œ "Õ¿ã Ѩ#∞fl 25,00,000 q^Õj ã¨~∞° ‰õΩÅ g∞^Œ "Õ¿ã Ѩ#∞fl áœO_»∞¡. JO>Ë "≥#H˜¯ =zÛOk 75 âß`«O. WO^Œ∞Ö’ 32.5
27,50,000 W`«~° 2,50,000 "≥Ú`«ÎO 3.5 HÀ@¡ áœO_»∞¡. ÅHõÅΔ ∞ "≥Ú#fl\˜ ^•HÍ Y~°∞ÛÃÑ@ì_®xH˜ x~åHõiOz#k L#flk.
Wq HÍHõ L`«Î~åÅ∞, `«Ou JOkOKÕ ã¨=∂Kå~°O =Å¡ U~°Ê_Õ `«fi~°Ö’ ѨÓiÎ „ѨÜ≥∂[<åxfl D ÃÑ@∞ì|_ç, ã¨Ô~·# x~°fiǨÏ}
ÉÏQÆ∞QÍ LO_Õ ã≤u÷ x Z=~°∞ JOK«<å "ÕÜ∞« QÆÅ~°∞? Wq ™ê^è• LO>Ë Wã¨∞ÎOk. K«=Hõ ~°"å}Ï, HΔÍ=∞O #∞Oz ~°HõΔ}, W`«~°
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 139
^è#Œ q+¨Ü∞« "≥∞#ÿ „ѨÜ∂≥ [<åÅ∞ fã¨∞H˘O>Ë Xi™êû, „|ǨχѨل`«
Ѩ#∞Å∞, J~Ú# "Õ∞~°H˜ #∂\˜H˜ #∂~°∞âß`«O ÃÑ@∞ì|_çx "≥#H˜¯
Wã¨∞Î#fl@∞ì x~°‚~ÚOK«=K«∞Û.
(Ô~·`«∞Å∞) h\˜x x~åHõiOz# Xi™êûÖ’, WѨC_»∞1 ÅHΔÍ
20 "ÕÅ Ü«∞Hõ~åÅ∞ h\˜H˜ H“Å∞ á⁄O^•~Ú. ^•x "å_»HÍxH©
J=kè, „ѨÉ∞íè `«fiO ѨOÑ≤}© HÍÅ∞=Åx xi‡OK«_®xH˜ x~åHõiO
K«@O HÍ~°}O. q∞_»flѨÓ~üÖ’ H˘`«QÎ Í J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ h\˜ xÅfix
KÕ~°Û_®xH˜ x~åHõiOK«@O HÍ~°}O. QÀ^•=i q+¨Ü«∞OÖ’#∞
JO`Õ! Jq "≥Ú^Œ\ ˜ #∞Oz 20 #∞Oz 30 âß`«O "≥#H˜¯
Wã¨∞Î<åfl, P q^ŒOQÍ 33 ã¨O=`«û~åÅ QÆ_çz<å "å\˜H˜ 7
ÅHõΔÅ 50 "ÕÅ áœO_»∞¡ =∂„`«"Õ∞ J#∞=∞uOѨ|_ç Jq Jã¨O
ѨÓ~°O‚ QÍ L<åfl~Ú. 3 ÅHõÅΔ Ü«∞Hõ~åÅH˜OHÍ h~°∞ JOkOKåeû
LO_»QÍ ÉÁHõ¯ã¨OÖ’ 60 ÅHõÅΔ ∞ [=∞ Hõ@|ì _ç =¸Å∞æ`∞« <åfl~Ú.
W@∞=O\˜ PÖ’zOK«_®xH˜ gÅ∞HÍx Ѩiã≤÷`«∞Å∞#flѨÊ\˜H˜
D q™êÎ~°"≥∞ÿ# Ѷ¨e`åÅ∞ =KåÛ~Ú. Jq ã¨iQÍ <≥~°"ÕiÛ
LO>Ë =∞~À 60 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ h~°Ok 150 âß`«O
ÃÑ@∞ì|_ç "≥#H˜¯ =KÕÛk.
<ÒHÍÜ«∂#O, h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞ÅHÍ q^èŒ"≥∞ÿ# P^èŒ~°}
ÅaèOzOk. Hõ$+¨‚ Ѩ#∞Å∞ 25 ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ ™êQÆ∞`«∞<åfl
ZO`À ÖÏÉè™í ê\˜ J~Ú<å ‰õÄ_®. "å\˜ g∞^Œ 5 ÅHõÅΔ áœO_»∞¡
=∂„`«"Õ∞ Y~°∞Û ÃÑ@ì_»O [iyOk, QÀ^•=i <ÒHÍÜ«∂#
Ѩ#∞Å∞ 7.5 ÅHõΔÅ =ºÜ«∞O`À, 25 ã¨O=`«û~åÅ áê@∞ KÕã≤
WOHÀ 20 "ÕÅ áœO_»∞¡, Ô~O_À J_»∞¤Hõ@ì HÀã¨O HÍ=Åã≤
LO_»QÍ, Jk KÕ¿ãÎ P Ü≥∂[# ѨÓ~°~Î Ú 400 "≥∞àÿ §◊ <ÒHÍÜ«∂#
=∂~°æO `≥~°=|_ç 1 HÀ\˜ [<åxH˜ „ѨѨOK« qѨ}˜ g^èŒ∞Å∞
`≥~°K«∞HÀQÆey#ѨÙ_»∞, J~°÷O`«~°OQÍ P¿Ñ™ê~°∞.
ѨO*Ï|∞Ö’ HÍÅ∞=Å g∞^Œ ã¨O=`«û~° xHõ~å^•Ü«∞O
119,000 áœO_»∞¡. "å_»∞HõÖ’ L#fl Ѩ#∞Å ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ
Jk 5.5 âß`«O. Wk ^ÕâßxH˜ KÕã≤# "Õ∞Å∞H˜ ã¨∂zHõQÍ
ѨxH˜ =KÕÛO^Œ∞‰õΩ ã¨Ô~·#k HÍ^Œ∞.
"åÜ«Ú=º ~å„ëêìÅÖ’
1877-78 =~°‰Ωõ "åÜ«Ú=º ~å„ëêìÅÖ’ ѨÓ~°~Î Ú# HÍÅ∞
=Å g∞^Œ KÕã≤# =ºÜ«∞O 43,46,000 áœO_»∞¡. P h\˜`À ^ŒHõ¯#∞Ö’
™êQÆ∞ J~Ú# Éèí∂q∞ 1,461 "ÕÅ Ü«∞Hõ~åÅ∞. P Éèí∂q∞Ö’ W~°∞HÔ #· q, `≥yáÈÜÕ∞q J~Ú# ^ŒH¯õ <£ <ÕÅÖ’ ÃÑ^ŒÌ Ѩ#∞Å∞
ѨO_ç# ѨO@ qÅ∞= 6020 "ÕÅ áœO_»∞¡ JO^Œ∞Ö’ ã¨QÆO ÖË=Ù. h\˜ áê~°∞^ŒÅ Z‰õΩ¯= W|ƒO^Œ∞ÅÖ’ ‰õÄ_ç#k J=@O
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 140
qã‘~Î `‚° Ö« ’ ^•à◊√"å ѨO@Å∞ "Õ™ê~°∞. P h~°∞ ÖËHáõ È`Õ P ѨO@
LO_Õk HÍ^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« D ~å„ëêìÅ ã¨OѨ^Œ 30 ÅHõÅΔ áœO_»∞¡
ÃÑiyO^Œx K≥ѨÊ=K«∞Û. JO^Œ∞KÕ`« ^•xÃÑ· ÃÑ@∞ì|_çÖ’ <åÅ∞
yO@ =¸_»∞áêà◊√¡ XHõ ã¨O=`«û~°OÖ’<Õ ^ÕâßxH˜ H˜@∞ìÉÏ>ˇ#ÿ @∞ì
J#∞HÀ"åe. „ѨÉèí∞`åfixH˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅ=Å# D ~å„ëêìÅÖ’
=zÛ# xHõ~å^•Ü«∞O 3,15,600 áœO_»∞¡. JO>Ë "≥Ú`«ÎO
ÃÑ@∞ì|_ç J~Ú# 4346 ÅHõÅΔ g∞^Œ 7.25 âß`«O J#fl=∂@.
ɡOQÍÖòÖ’
WHõ¯_» h\˜áê~°∞^ŒÅ Ѷ¨e`åÅ∞ ѨO*Ï|∞ "åÜ«Ú=º
~å„ëêìÅÖ’ L#flO`« Q˘Ñ¨ÊQÍ ÖËHõáÈ~Ú<å, ~å|_ç (ÃÑ@∞ì|_ç
HÍHõ J~Ú#) q∞QÆ`å Y~°∞ÛÅ HõO>Ë Z‰õΩ¯"Õ.
cǨ~üÖ’
1876 z=i =~°‰Ωõ â’}üHÍÅ∞= g∞^Œ =ºÜ«∞O 19,08,000
áœO_»∞¡ JO^Œ∞Ö’ 20 âß`«O |ǨÏâß <ÒHÍÜ«∂#O ™êQÆ\ÏxH˜
gÅ∞QÍ KÕã≤# U~åÊ@¡ g∞^Œ Y~°Û~Ú LO_»=K«∞Û. 1873-
74 J<å=$+≤ì ã¨=∞Ü«∂xH˜ HÍÅ∞=Å∞ KåÖÏ Ñ¨ÓiÎ HÍÖË^Œ∞.
á⁄ÖÏÅH˜ QÆ@∞¡ `≥OÑ≤ J_»¤k@ì_»OQÍ hà◊√§ ÃÑ\Ïì~°∞. J~Ú<å
^•x =Å# 159,500 Ü«∞Hõ~åÅÖ’x 6,00,000 áœO_»∞¡
qÅ∞=Öˇ#· ѨO@ ~°HOΔ˜ Ѩ|_çOk. WOHÀ™ê~°@∞=O\˜ J<å=$+≤ì
=¿ãÎ 10 ÅHõÅΔ Ü«∞Hõ~åÅ h~°∞ ÃÑ@ì=K«∞Û. ^•x g∞^Œ ѨO@ qÅ∞=
40 ÅHõÅΔ áœO_»∞¡ LO@∞Ok. JO>Ë ÃÑ\˜#ì Y~°∞ÛH˜ ~Ô O_çO`«Å∞.
Xi™êûÖ’
Xi™êûÖ’ HÍÅ∞=Å#∞ ѨÓiÎ KÕÜ«∞\ÏxH˜ Y~°∞Û ÃÑ\˜ì#
ÖËHõ ÃÑ_»∞Î#fl 3,110 "ÕÅ áœO_»¡ g∞^Œ 4.5 âß`«O =_ô¤ ã¨i
Ѩ_Õ ~å|_ç ~å=\ÏxH˜OHÍ KåÖÏ HÍÅO Ѩ@ì=K«∞Û. HÍx
Jq ѨÓ~°ÎÜ«∂ºHõ =∞~À HΔÍ=∞O =¿ãÎ P HÍÅ∞=Å∞ KåÖÏ
LѨÜ≥∂QÆѨ_®Î~Ú. D ~åROÖ’ 1865-66ÅÖ’ 15 ÅHõΔÅ
áœO_»∞¡ Hõ~∞° =Ù x"å~°} g∞^Œ Y~°Û~ÚOk. P ã¨=∞Ü«∞Ö’ 10
ÅHõΔÅ [<åÉèÏ `«∞_»∞K«∞‰õΩ ÃÑ@∞ì‰õΩáÈ~ÚOk. J~Ú<å J@∞
=O\˜ =ºÜ«∂#∞flOp ~°H˜ΔOK«∞H˘<ÕO^Œ∞‰õΩ XHõ „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ
HÍ~°ºO ‰õÄ_® P ~å„ëêìxfl ã¨OѨ#flO KÕÜ«∞ÖË^Œ∞.
KÕ`« ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ W`«~° „áêO`åÅ HõO>Ë h\˜ áê~°∞^ŒÅ Z‰õΩ¯=
Y~°∞Û`À ‰õÄ_ç# Ѩx. z#fl K≥~°∞=ÙÅ h\˜ ™êQÆ∞|_ç LOk.
L#fl KÀ@¡ q∞ye# „áêO`åÅH˜ 4 Ô~@∞¡ kQÆ∞|_ç LO@∞Ok.
ã≤O^èŒ∞Ö’
D ÃÑ^ŒÌ ~å„+¨ìOÖ’ h\˜ áê~°∞^ŒÅ, ™êQÆ∞|_ç ÖˉõΩO_®
[#O LO_Õ P™ê¯~°O ÖË^Œ∞. D Ѩ#∞Å=Å# 18 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ
~åÖ’¡ ™êQÆ∞|_ç LO_ç K≥ѨCHÀ^ŒQÆæ ã¨OѨ#fl`« LOk. Éèíq
+¨º`«∞ÖÎ ’ =∞iO`« Jaè=$kúH˜ J=HÍâ◊O L#fl q+¨Ü∞« O ã¨Ê+¨Oì .
=∞„^•ã¨∞Ö’
WHõ¯_» QÀ^•=i, Hõ$+¨‚, HÍ"ÕiŠѶ¨∞#"≥∞ÿ# _≥ÖÏì =º=ã¨÷
Å∞<åfl~Ú. Wq =~°ã¨QÍ 8.7, 6.5, 31.7, âß`åÅ ~å|_çx
<Õ~°∞QÍ ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ Wã¨∞Î<åfl~Ú. 1876-77Ö’ q∞ye#
„áêO`åÅÖ’ "å\˜ [#O HÀã¨O PǨ~°O kQÆ∞=∞u KÕã¨∞
H˘O@∞#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’, P<å_»∞ L#fl ^èŒ~°Å „ѨHÍ~°O, D
=¸_»∞ _≥ÖÏì „áêO`åÅÖ’ ѨO_ç# ѨO@Å qÅ∞= 50 ÅHõΔÅ
áœO_»∞.¡ HÍH˜<å_» #∞Oz ã¨=Ú„^Œ =∂~åæ# q∞ye# „áêO`åÅH˜
ZQÆ∞=∞u J~Ú# "å\˜ qÅ∞= 8 ÅHõΔÅ 70 "ÕÅ áœO_»∞¡.
JO>Ë Éèí∂=∂~°æOQÆ∞O_® ZQÆ∞=∞u J~Ú#@∞ì #=∞‡HõO.
ѨO@Å g∞^Œ h\˜ áê~°∞^ŒÅ „ѨÉèÏ=O
WO_çÜ«∂Ö’ Z‰õΩ¯= „áêO`åÅÖ’ Hõ$„u=∞ h\˜áê~°∞^ŒÅ
ÖˉΩõ O_®, =i, K≥~‰° Ωõ ѨO_çOK«@O ™ê^躌 O HÍ^Œ∞. ɡOQÍÖòÖ’x
q∞_»flѨÓ~üÖ’ 55 JOQÆ∞àÏÅ "å# Ѩ_»∞`«∞Ok. HÍx h\˜
áê~°∞^ŒÅ`À =∂=¸Å∞QÍ (Jk ÖË#ѨC_»∞) ѨO_Õ^•xH˜ 40
âß`«O JkèHõOQÍ Ñ¨O_»∞`«∞Ok.
tã¨∞ÎÃÑ·
L`«Î~° ÉèÏ~°`«OÖ’ h\˜ áê~°∞^ŒÅ =Å# tã¨∞Î Ô~O_çO`«Å
~Ú`Õ =∞„^•ã¨∞Ö’ Ü«∞Hõ~åxH˜ 1.4 ~°∂áêÅ #∞Oz 5.4
~°∂áêÜ«∞ÅH˜ ÃÑiyOk. u~°∞#ÖËfieÖ’ ѨkO`«Å∞ ÃÑiyOk.
1875-76 =ÚO^Œi 8 ã¨O=`«û~åÅÖ’ ã¨QÆ@∞ ^èŒ~° h\˜
áê~°∞^ŒÅ L<åfl~Ú. Ü«∞Hõ~åxH˜ 35 áœO_»∞¡ LO_»QÍ "≥∞ãÿ ∂¨ ~°∞
Ö’x HÍ"Õi Ö’Ü«∞Ö’, h\˜áê~°∞^ŒÅ ™œHõ~º° OÖËx KÀ@ Ü«∞Hõ~O°
2 #∞Oz 2.5 áœO_»∞¡ =∂„`«"Õ∞ ѨeH˜Ok.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
h\˜áê~°∞^ŒÅ ÃÑOK«_®x‰õΩ#fl ã¨=∞~°ú#Å∞
h\˜áê~°∞^ŒÅ =Å# <Õ~∞° QÍ =KÕÛ ~å|_ç ZO`« Jx K«∂_»
~å^Œ∞. U „áêO`«"≥∞ÿ<å `«~°K«∞ J<å=$+≤ìH˜ QÆ∞Ô~· Hõ~°∞=Ù =KÕÛ
ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ JHõ¯_»∞#fl [#O g∞^Œ Hõ~°∞=Ù x"å~°}H˜ Z‰õΩ¯=
Y~°∞Û ÃÑ\Ïìeû =ã¨∞ÎO^•? P^•Ü«∞OÖ’ #+¨ìO LO@∞O^•?
Jx K«∂_®e. J@∞=O\˜ Ѩiã≤÷`«∞ Å∞O\ÏÜ«∞x `Õe#ѨC_»∞,
U^≥<· å P Hõ~∞° =Ù ã¨O=`«û~åÅÖ’ P^Œ∞HÀQÆÅ h\˜ =#~°∞O^•?
^•x g∞^Œ JkèHõ =ºÜ«∞O KÕÜ«∞‰õΩO_® "å_»∞HÀQÆÅ=∂? Jx
K«∂_®e. ^•xH˜ ["å|∞ J=Ù#∞ J~Ú`Õ „ѨÉ∞íè `«fiO ã¨O^ÕÇÏ≤ O
K«‰õΩO_® ^•xfl KÕѨ\Ïìe. ^•x =Å# ã¨OѨ#fl`å, [#O
Ü≥ÚHõ¯ ™œYº=¸, L`«ÊuÎ ÃÑOѨÙ^ŒÅ `«Ñ¨ÊHõ [~°∞QÆ∞`å~Ú.
ÃÑ·QÍ Z<Àfl ~°HÍÅ W`«~° Jaè=$kúH˜ ^ÀǨÏ^ŒO KÕã≤ ã¨OѨ^Œ#∞
ÃÑOK«∞`«∞Ok.
"≥∞ãÿ ∂¨ ~°∞ q+¨Ü∞« OÖ’ P*Ï˝kHè Í~°∞Å∞, ~°=∂~°q∞ ÉèÜ
í ∞« ÃÑ>Ëì
ÉèÏ+¨Ö’ h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å#∞ á⁄_çyOK«@O, =∞Oz ã≤u÷ Ö’
LOK«@O ã¨O™ê÷<åÅÔHO`« ÉÏ^躌 `À K≥áêÎ~∞° . J^Õ „a@<£ áêÅ
#Ö’ L#fl ~å„ëêìÅ q+¨Ü«∞OÖ’ D ã¨ÅǨ „a@<£ [#O
W=fiQÆÅ~å? WzÛ Jk J=∞Å∞Ö’ ÃÑ>Ëì@@∞ì K«∂_»QÆÅ~å?
Hõ~åfl@HõÖ’ ~°=∂~°q∞ „Ѩu „áêO`«OÖ’#∂ LO_Õ K≥~°∞
=ÙÅx x~°H¡ Δõ ºO KÕÜ∞« @O =∞# áêÅ#Ö’ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. Ç≤ÏO^Œ∂
"å~åÎѨ„uHõ 1900 "Õ∞ 10# „"åã≤# ^•O\’¡ D x~°¡HΔͺxfl
z„uOzOk.
D ^Õâ◊OÖ’ ã¨Ç¨Ï["≥∞ÿ# =∂#= xi‡`«"≥∞ÿ# K≥~°∞=ÙÅ∞
H˘^ÕÌ. Jq ѨÓ_çHõ fÜ«∞Hõ, Ö’`«∞ `«‰õΩ¯"≥· Z‰õΩ¯= h\˜x xÅfi
KÕÜ«∞ÖËx Ѩiã≤÷uÖ’ L<åfl~Ú. P q^èŒOQÍ<Õ K«∞@∂ì L#fl
Éèí∂q∞ g∞^Œ Ѩ_Õ =~°¬áê`åxfl L#fl K≥~°∞=ÙÖ’¡H˜ H˘xáÈÜÕ∞
™ê^èŒ<åŠѨ@¡ ‰õÄ_® „â◊^Œú K«∂Ѩ@O ÖË^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« |∞∞`«∞
Ѩ=<åÅ∞ qѶŨ O J~Ú#ѨC_»∞ HΔÍ=∞O `«Ñʨ xã¨i J=Ù`ÀOk.
nxH˜ `À_»∞ `«Ñ¨C_»∞ JOK«<åÅ∞ "Õã≤# ^Œ∞~åâßѨ~°∞Öˇ·#
Éè∂í ™êfi=ÚÅ∞ L#fl „Ѩf K≥H¯õ (Éè∂í ÉèÏQÍxfl) =∂QÍ}˜ á⁄ÅOQÍ
=∂~°∞ã¨∞Î<åfl~°∞. z#fl K≥~°∞=ÙÅ∞ ‰õΩO@Å∞ L#fl =º‰õΩÎÅ∞, H˘kÌ
„â◊=∞`À ÉÏQÆ∞ KÕÜ∞« QÆey ‰õÄ_® KÕÜ∞« Hõ, ѨÓ_»xzÛ á⁄ÖÏÅ∞QÍ
=∂~°∞ã¨∞Î<åfl~°∞. D =∞^茺HÍÅOÖ’ K≥~°∞=ÙÅ∞ P„Hõ=∞}ÅH˜
141
QÆ∞~Ô ,· qã‘~Î `‚° `« y« ,æ =º=™êÜ«∂xH˜ WO\˜ "å_»HÍÅH˜ =∞Ozh~°∞, =∞„^•ã¨∞ ~å„+¨ìOÖ’x Jxfl h\˜áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å
™êfl<åxH˜, |@ìÅ∞ L`«Hõ_®xH˜ HÍ=Åã≤#O`« h~°∞ xÅfi Hõey q=~åÅ „ѨHõ@ 1898-99
LO_»@O ÖË^Œ∞. =∞„^•ã¨∞Ö’ K≥~°∞=ÙÖ’¡H˜ h~°∞ áêiOKÕ „Ѩu P^•Ü«∞Ѩ٠q∞QÆ∞à◊√¡
Ü«∞Hõ~Ñ° Ù¨ <ÕÅx HÍáê_»QeÆ y`Õ WѨC_»∞#fl PÜ«∞Hõ@Hì ˜ Z‰õΩ¯=QÍ 1898 – 99
™êQÆ∞|_ç <ÕÅx ÃÑOK«=K«∞Û. P ã¨O=`«û~åO`«O
ã¨OIIÖ’ ~°∂. =~°‰Ωõ
Ç≤ÏO^Œ∂ P"åºã¨OÖ’ =∞~ÀKÀ@, Hõ~°∞=ÙÅ x"å~°}H˜ =zÛ# "≥Ú`«ÎO ~°∂.
*Ï„QÆ`«ÎQÍ ~°∂á⁄OkOz# ÃÑ^ŒÌ Ѩi=∂}O QÆÅ h\˜ xÅ= 1. QÀ^•=i _≥ÖÏì =º=ã¨÷ 19,62,473 3,70,98,763
Ѩ^äŒHÍÖË ™ê^èŒ<åÅ∞ HÍQÆÅ=Ù JO@∞Ok. J@∞=O\˜ „ѨHõ@# P ã¨O=`«û~°O <Õ~°∞QÍ#∞, W`«~°„`å
HÍ@<£H˜ ZO`À ã¨O`À+¨O Hõeyã¨∞ÎO^À!. ÃÑ@∞ì|_çÃÑ· =zÛ# xHõ~å^•Ü«∞O
=_ô¤Å K≥e¡OѨÙÅ `«~°∞"å`« 15.02%
HÍ@<£ P^èŒfi~°ºOÖ’ h\˜áê~°∞^ŒÅ, <ÒHÍÜ«∂<åÅx z@ìz=~°QÍ =ã¨∞ÎO^Œx TÇ≤ÏOz#
J^躌 Ü«∞#O KÕã#≤ "å~°∞, PÜ«∞# "å^Œ#Å#∞ qx J#∞ã¨iOz# ~å|_ç 9.4%. <ÒHÍÜ«∂#O ~å|_ç
"å~°∞, P q^èŒOQÍ<Õ PÜ«∞# „Ѩ`«ºiú J~Ú# HÍOÑπɡÖò "å^Œ# 76581 ~°∂. #∞Oz 89663 ~°∂.
Å#∞ q#fl"å~°∞, ‰õÄ@q∞x Hõeã≤#ѨC_»∞ HΔÍ=∂xfl x"åiOK« H˜ ÃÑiyOk.
\ÏxH˜ KÕÜ«∞=Åã≤# „Ѩ„Ѩ^èŒ"≥∞ÿ# Ѩx h\˜ áê~°∞^ŒÅ, |Ǩï 2. Hõ$ëê‚ _≥ÖÏì =º=ã¨÷ 15,17,007 2,02,11,515
^Œ∂~åHÍÖÏxfl ‰õÄ_® QÆ}#Ö’H˜ fã¨∞H˘x "å\˜ Ѩ^äŒHÍÅx P ã¨O=`«û~°O =_ô¤Å∞ K≥e¡OK«QÍ
=zÛ# xHõ~° ~å|_ç, ÃÑ@∞ì|_çÃÑ·
~°∂á⁄OkOKåÅx J<åfl~°∞. "åi ã≤á¶ê~°ã¨∞ûÖ’¡ „Ѩ*Ï„âıÜ«∞¿ãû 11.32%. <ÒHÍÜ«∂#Ѩ٠~å|_ç
=ÚYºOQÍ LO_®Åx J<åfl~°∞. 50,857 ~°∂.H˜ KÕiOk.
HΔÍ=∞O QÆ∞iOz xÜ«∞q∞Oz# ѨijÅHõ ‰õÄ@q∞ Jkè 3. ÃÑ<Õfl~°∞ P#Hõ@ì =º=ã¨÷ 90,492 12,01,401
HÍ~°∞Å∞ 1880Ö’ P<å_»∞ `å=Ú JOkã¨∞Î#fl x"ÕkHõ ã¨=∞ P ã¨O=`«û~°O =_ô¤Å∞ K≥e¡OK«QÍ
Ü«∂xH˜ ZO`« `«‰õΩ¯= JOâßÅ∞ "å}˜[º q+¨Ü«∞OÖ’ ^•xfl =zÛ# xHõ~° ~å|_ç, ÃÑ@∞ì|_çÃÑ·
4.76%.
ã¨=∞iúOz<å, h\˜ áê~°∞^ŒÅ ѨÓiÎQÍ ã¨=∞iúOѨ |_»∞ `ÀOk (=∞„^•ã¨∞ áêÅ# x"ÕkHõ
J<åfl~°∞. HÍ@<£ K≥ѨÊ_®xH˜ ZѨC_»∂ JÅã≤ áÈHõ áÈ~Ú<å, 1898–99 ѨÙ@Å∞ 130–164
KåÖÏ L`«Ê`«∞ÎÅH˜ ~°"å}Ï ÖËHõ, Z_®iÖ’ áÈã≤# hà◊§~Ú ~°∂áêÜ«∞Å#∞ áœO_»¡Ö’H˜
áÈ`«∞<åfl~Ú, J#flk Ѩiã≤u÷ Jx "å~°∞ `ÕeÛ K≥áêÊ~°∞. ~°"å}Ï =∂~°Û\ÏxH˜ 10KÕ`« ÉèÏyOKåe)
ÖËHáõ È`Õ ~Ô `· ∞« P h~°∞ "å_»∞H˘x, á⁄ÖÏxfl ™ê~°=O`«O KÕã∞¨ H˘x 1. ã¨OQÆO P#Hõ@ì =º=ã¨÷ 29,900 5,61,993
=_ô¤Å∞ K≥e¡OK«QÍ =zÛ# xHõ~° ~å|_ç
JkèHõOQÍ Ñ¨O_çOK«_®xH˜ „Ѩ֒ÉèíO LO_»^Œ∞. ~°∞.29,900. P „H˜`«O ã¨O=`«û~°
1880Ö’ P x"ÕkHõ K≥ÑÊ≤ Ok 20 ã¨O=`«û~åÅ `«~∞° "å`«, P^•Ü«∞O ~°∞. 16,234. ™êQÆ∞|_ç
"Õ∞ 1900 <å\˜H˜ ‰õÄ_® ã¨=∞~°úhÜ«∞OQÍ<Õ LOk. "å\˜H˜ J~Ú# ZHõ~åÅ∞ J`«ºkèHõO. „Hõg∞Ñ≤
ÃÑ~°∞QÆ∞`ÀOk HÍx "≥Ú`«ÎO g∞^Œ
qq^èŒ ~å„ëêìÅ QÆ}ÏOHÍÅ x"ÕkHõÅ∞ ™êHõΔ ºOQÍ xÅ∞ã¨∞<Î åfl~Ú.
WOHÍ #+¨ìOÖ’<Õ LOk. ZѨC_»∞
Ju áê`« ~å„+¨ìO J~Ú# =∞„^•ã¨∞, P q^èŒ"≥∞ÿ# ™êHΔÍÅ xi‡OKå~À `≥eÜ«∞^Œ∞ – Hõ=#â◊~°‡)
Ѩ~°OѨ~°OÖ’ <åÜ«∞Hõ`«fiO =Ç≤Ïã¨∞ÎOk. 2. HÍ"Õi _≥ÖÏì =º=ã¨÷ 8,00,867 2,35,38,320
P ã¨O=`«û~°O =_ô¤Å∞ áÈ#∞ q∞ye#
~å|_ç ÃÑ@∞ì|_çÃÑ· 37.91%
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 142
 P ã¨O=`«û~åO`«O P ã¨O=`«û~åO`«O
ã¨OIIÖ’ ~°∂. =~°‰Ωõ ã¨OIIÖ’ ~°∂. =~°‰Ωõ
=zÛ# "≥Ú`«ÎO ~°∂. =zÛ# "≥Ú`«ÎO ~°∂.
6. t= ‰õΩO@O PHõ#@ì =º=ã¨÷ 26,981 77,711 14. KÕÜ«¸~°∞ HÍÅ∞= =º=ã¨÷ 30,831 3,59,208
P ã¨O=`«û~°O =_ô¤Å∞áÈ#∞ q∞ye# P ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù Ü«∞^ä•~åú^•Ü«∞O
~å|_ç ÃÑ@∞ì|_çÃÑ· 1.82% ÃÑ@∞ì|_çg∞^Œ 7.6%
WHõ¯_» h\˜áê~°∞^ŒÅÖ’ ѨO_çOz# 15. KÕO„| *ÏQÆ"£∞ K≥~°∞=Ù 31,086 6,63,703
Ô~O_À ѨO@ ZHõ~åÅ∞ J`«ºkèHõO. P ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù Ü«∞^ä•~åú^•Ü«∞O
7. QÆO*ÏO z#fl #^Œ∞Å =º=ã¨÷ 7,290 4,44,455 ÃÑ@∞ì|_çg∞^Œ 4.16%
P ã¨O=`«û~°O ~å|_ç (=_ô¤Å∞ÖË=Ù) 16. =∞„^•ãπ h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å
"≥Ú`«ÎO ÃÑ@∞ì|_çg∞^Œ 8.69% áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨÷ 21,121 –12,367
8. HõO|O K≥~°∞=Ù =º=ã¨÷ 11,204 1,18,838 P ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù Ü«∞^ä•~åú^•Ü«∞O
P ã¨O=`«û~°O ~å|_ç (=_ô¤Å∞ÖË=Ù) ÃÑ@∞ì|_çg∞^Œ 1.21%
"≥Ú`«ÎO ÃÑ@∞ì|_çg∞^Œ 17.39% 17. =Å∂¡~°∞ P#Hõ@ì =º=ã¨÷ 3,533 39,090
9. `å_ÕѨe¡ HÍÅ∞= =º=ã¨÷ 20,030 5,20,859 P ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù Ü«∞^ä•~åú^•Ü«∞O
P ã¨O=`«û~°O ~å|_ç (=_ô¤Å∞ÖË=Ù) ÃÑ@∞ì|_çg∞^Œ 5.39%
"≥Ú`«ÎO ÃÑ@∞ì|_çg∞^Œ 15.94% 18. u~°∞H˘¯~ÚÅ∂~°∞ P#Hõ@ì =º=ã¨÷ 15,826 3,82,514
10. JÔ~¯# HÀ@ HÍÅ∞= =º=ã¨÷ 3,898 2,566 P ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù Ü«∞^ä•~åú^•Ü«∞O
P ã¨O=`«û~°O ~å|_ç (=_ô¤Å∞ÖË=Ù) ÃÑ@∞ì|_çg∞^Œ 6.22%
"≥Ú`«ÎO ÃÑ@∞ì|_çg∞^Œ 3.78% 19."≥ÚǨÏ=∞‡`«∂Î~°∞ P#Hõ@ì =º=ã¨÷ 2,489 73,183
(=_ô¤Å∞ ÖËHõ áÈ=_®xH˜ HÍ~°}O P ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù Ü«∞^ä•~åú^•Ü«∞O
Jq ѨÓ~°fiѨ٠~åAÅ∞, ã¨O™ê÷<å ÃÑ@∞ì|_çg∞^Œ 3.50%
nèâ◊√Å∞, =∞Oz Ѩ#∞Å#∞H˘x
`«=∞ ÉÁHõ¯™êÅ #∞Oz =ºÜ«∞O 20.=$^•úK«ÅO P#Hõ@ì =º=ã¨÷ 12,665 2,08,708
KÕã≤# ™⁄=Ú‡`À xi‡Oz#"≥· P ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù Ü«∞^ä•~åú^•Ü«∞O
LO\Ï~Ú. („a\˜+π áêʼnõΩÅ∞ ÃÑ@∞ì|_çg∞^Œ 25.46%
`«~°∞"åu "å\˜x Jã¨Å∞ – 21.ѨkäÜ«∂Ö’"£ P#Hõ@ì =º=ã¨÷ 93,112 21,27,674
=_ô¤Å∞QÍ Ñ¨iQÆ}˜ã¨∂Î xi‡OKå~°∞ P ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù Ü«∞^ä•~åú^•Ü«∞O
– Hõ=# â◊~°‡) ÃÑ@∞ì|_çg∞^Œ 40.73%
11. HõoOQÆ~åÜ«∞<£ HÍÅ∞= =º=ã¨÷ 10,175 –55,673 22.ÃÑÅ<£^˘Ô~· P#Hõ@ì =º=ã¨÷ 19,224 –1,73,668
P ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù Ü«∞^ä•~åú^•Ü«∞O P ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù Ü«∞^ä•~åú^•Ü«∞O
ÃÑ@∞ì|_çg∞^Œ 12.72% ÃÑ@∞ì|_çg∞^Œ 3.28%
12. áêÖÏ~ü P#Hõ@ì =º=ã¨÷ 1,23,049 16,37,376 23.H˘e^Œ"£∞kQÆ∞= P#Hõ@ì =º=ã¨÷ 2,56,032 94,10,951
P ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù Ü«∞^ä•~åú^•Ü«∞O P ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù Ü«∞^ä•~åú^•Ü«∞O
ÃÑ@∞ì|_çg∞^Œ 5.92% ÃÑ@∞ì|_çg∞^Œ 27.26%
13. á⁄<≥· HÍÅ∞= =º=ã¨÷ 46,204 7,24,044 24. =∞~°∞^Œ∂~°∞ P#Hõ@ì =º=ã¨÷ 51,220 13,65,465
P ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù Ü«∞^ä•~åú^•Ü«∞O P ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù Ü«∞^ä•~åú^•Ü«∞O
ÃÑ@∞ì|_çg∞^Œ 19.95% ÃÑ@∞ì|_çg∞^Œ 114.32%

ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 143

 P ã¨O=`«û~åO`«O =∞„^•ã¨∞ h\˜áê~°∞^ŒÅ âßY q_»∞^ŒÅ KÕã≤# x"ÕkHõÅ∞
ã¨OIIÖ’ ~°∂. =~°‰Ωõ
=zÛ# "≥Ú`«ÎO ~°∂. WO_çÜ∂« Ö’ HõÖÏ¡ J`«∞º`«=Î ∞"≥∞#ÿ x"ÕkHõÅ∞. q∞ye# ~å„ëêìÅ∞
"å\˜x q_»∞^ŒÅKÕã<≤ å WO`« q=~°OQÍ#∞, „Hõ=∞OQÍ#∞ ã¨i#Ì q
25. `å`å¯eHõ z#fl Ѩ#∞Å∞, 69,85,309
<≥·QÍÜ«∂#O nx ÖˇHõ¯Å∞ ([=∂ HÍ=Ù. ã¨O=`«û~° x"ÕkHõH˜ =ÚO^Œ∞ á⁄O^Œ∞ Ѩ~°z# Ѩ@O,
Y~°∞ÛÅ∞) „"åÜ«∞ÖË^Œ∞. HÍx Y~°∞Û P ~å„+¨ìO, `«ÅÔH`«∞ΉõΩ#fl Q˘Ñ¨Ê h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å Ѩ#∞Å ™ê÷~Ú,
[=∞ q_çQÍ „"åã¨∞H˘O@∂ =KåÛ~°∞. <≥·[O ã¨∂zã¨∞ÎOk. L`«Î~° H˘ã¨# `«∂~°∞Êf~°O Xi™êû "≥·Ñ¨ÙQÍ
^•x |\˜ì =zÛ# xHõ~å^•Ü«∞O `«∂~°∞ÊH˜ uiˆQ KÀ@ QÆO*ÏO QÀáêÅѨÓ~ü P@∞áÈ@¡ HÍÅ∞=,
K«∂Ѩ|_çOk. Hõ~°∞=Ù x"å~°} HÀã¨O 50 "ÕÅ áœO_»¡ JOK«<åÅ`À fã¨∞HÀ
"≥Ú`«ÎO 1,20,72,018 9,94,01,653 |_çOk. ^ŒH˜Δ} kâ◊Ö’ QÀ^•=i Hõ$+¨‚Å∞ Hõeã≤ Q˘Ñ¨Ê h\˜
áê~°∞^ŒÅ ˆHΔ„`åxfl ~°∂á⁄Ok™êÎ~Ú. H˘O_»ÅÖ’ XHõ á⁄_»QÍ\˜
Y~°∞ÛÅ#∞ q∞Oz# [=∞Å∞ (~°∂áêÜ«∞ÅÖ’) ã¨#flx Ñ‘eHõ =º‰õΩΊѨÓxHõx ã¨∂zã¨∞ÎOk. Jk =∞„^•ã¨∞
1898-99 |$O^ŒO Ü≥ÚHõ¯ Éèí∂q∞ Jk ^•if¿ã ÃÑ<åfl~°∞ #kH˜, `«#^≥·#
P ã¨O=`«û~°OÖ’ ã¨O=`«û~åO`åxH˜ _≥ÖÏì „Ñ¨}ÏoHõ LOk. =∞„^•ã¨∞ =^ŒÌ =¸_»∞ q_ç =ÚHõ¯Å∞,
~°∂. ~°∂. |~°∂~°∞ K≥~°∞=Ù ^ŒQÆæ~° XHõ\ ˜ L<åfl~Ú. ^•x `«~°∞"å`« Q˘Ñ¨Ê
1. Hõ~°∂flÅ∞ Hõ_»Ñ¨ HÍÅ∞= 8,24,352 1,49,49,034
2. |~°∂~ü K≥~°∞=Ù =º=ã¨÷ 8,577 1,74,321
`«O*Ï=Ó~°∞ _≥ÖÏì =ã¨∞OÎ k. ^•xH˜ h~°∞ HÍ"Õi #∞Oz =ã¨∞OÎ k.
3. ÃÑiÜ«∂~ü Ü≥∂[# 1,92,396 WOHÍ ã≤^ŒúO J=ÖË^Œ∞ ^ŒH˜Δ}Ѩ٠z@ìz=~° H˘ã¨#, `«∞uÎHÀ~°<£ kQÆ∞=# XHõ _≥ÖÏì,
4. ÃÑ^ŒÌ ~°HõΔHõ Ѩ#∞Å∞ 1,27,522 12,18,198 D Ô~O_»∞ _≥ÖÏìÅ =∞^茺# =∞^èŒ∞~° "≥∞ÿ^•#O LOk. Jk
5. #O^•ºÅ HÍÅ∞= 775 6,139 ÃÑiÜ«∂~°∞ Ü≥∂[# H˜O^ŒH˜ ~åÉ’`«∞Ok. Jk WѨC_»∞ x~å‡
6. |Ç≤ÏOQ∑Ǩ"£∞ HÍÅ∞= 8,736 80,949 }OÖ’ LOk. D S^Œ∞ Ü≥∂[#Å∞ _≥ÖÏìH˜ ã¨O|OkèOz#q.
~°"å}Ï ~°nÌ LѨC, he XˆHÖÏ\˜q. WHõ¯_» ɡOQÍÖòÖ’ =Öˇ, ÔH·~À H˜O^Œ „áêO`«Ñ¨Ù
=ÚOѨÙ, ÉÁQÆ∞æÅ kQÆ∞=∞`«∞ÅÖ’ áÈeHõ, áê~îåÅ∞ ѨÙ#~å=$`«ÎO J=Ù`å~Ú. DlѨÙì <≥·Å∞ =~°
`«yæOk. ɡ["å_»-=∞„^•ã¨∞ Ô~·Å∞ „Ѩ™ê^ŒO J~Ú`Õ ÉˇOQÍÅ∞ QÆOQÆ =~°„Ѩ™ê^ŒO. HÀ~°=∂O_»Öò
=∂~°æO ѨxKÕÜ«∞@O "≥Ú^ŒÖˇ·Ok.
f~åxfl QÀ^•=i, Hõ$+¨‚, ÃÑ<åfl, HÍ"Õi, `å„=∞Ѩi‚ #^Œ∞Å∞
"≥Ú`«ÎO 11,62,358 1,64,28,641
Q˘Ñ¨Ê™ê~°O`À xO_ç, „Ѩf ã¨O=`«û~°O HÀ@¡ [<åxH˜ „Ѩf
ã¨O„QÆÇ¨Ï ã¨=∂Kå~°O <≥O. JkèHõ [=∞ ã¨O=`«û~°O xâ◊ÛÜ«∞O J~Ú# ѨO@Å x™êÎ~Ú.
1898-99ÅÖ’ ÖÏÉèí™ê\˜ #"≥∂^≥·# Ѩ#∞Å∞ 25 1,20,72,018 =∞„^•ã¨∞Ö’ h\˜ ã¨~Ñ° ~¨¶ å =ºÜ«∞O ~°H~õ H° ÍÅ∞QÍ qÉèlí OK«
1898-99ÅÖ’ #+¨ìO K«∂Ñ≤# Ѩ#∞Å∞ 6 11,62,358
|_çOk, ~å|_çx, ÃÑ@∞ì|_çx ~å|@ìHÀQÆÅq. Hõ~°∞=Ù #∞Oz
"≥Ú`«ÎO g∞^Œ JkèHõ [=∞ ........................... 1,09,09,660
^Õâßxfl ~°HOΔ˜ KÕq. ~å|_ç ^èºÕ Ü«∞OQÍ ÃÑ@∞ìHÀHõ áÈ~Ú<å H˘O`«
x~å‡}OÖ’ L#fl Ѩ#∞Å∞ ~å|_çx WKÕÛq JO@∂. ÃÑ^ŒÌ L`«ÊuΠѨ#∞Å g∞^Œ 1889-
90 =~°‰õΩ 53 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ ÃÑ@∞ì|_çQÍ ÃÑ\Ïì~°∞. ~°HõΔ}
1. =Ú<Õ~°∞ Ü≥∂[# QÆ}ÏOHÍÅ∞
Ѩ#∞Å g∞^Œ 1 ÅHΔÍ 60 "ÕÅ áœO_»∞¡, z#fl Ѩ#∞Å g∞^Œ 12
2. ^˘O_»áê_»∞ Ü≥∂[# W=fi|_ç
ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ =ºÜ«∞O KÕâß~°∞. =_ô¤Å∞ q∞#Ǩ~ÚOK«QÍ
3. ã¨yÖË~°∞ ZQÆ∞= Ü≥∂[# LO_»
J~Ú^Œ∞ Ѩ^HŒè ÍÅ g∞^Œ ã¨O=`«û~°OÖ’ 2 ÅHõÅΔ 75 "ÕÅ∞ ÖÏÉèOí
4. É’áê_»∞ Ü≥∂[# ÖË^Œ∞
=zÛOk, "≥Ú^Œ\ ˜ qÉèÏQÆOÖ’ J~Ú`Õ JO^Œ∞Ö’ <åÅ∞yO\˜
Q˘Ñ¨Ê^≥·# P„¿ãìeÜ«∞<£ JkèHÍ~°O =∞„^•ã¨∞ Ѩ#∞Åx g∞^Œ 1 ÅHΔÍ 2 "ÕÅ áœO_»∞¡ #+¨Oì =zÛOk. JO>Ë 9 Ѩ^HŒä ÍÅ
Q˘Ñ¨ÊQÍ á⁄y_çOk. g∞^Œ 1,73,000 áœO_»∞¡ xHõ~°OQÍ q∞yeOk. =_ô¤ q∞#Ǩ
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 144
~Ú¿ãÎ ÖÏÉèíO{x~°fiǨÏ} Y~°∞ÛÅ∞ ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ 7%. Jxfl ɡ`åfi HÍÅ∞= P ~å„+¨ìOÖ’<Õ UÔH·Hõ ~°HõΔ} Hõ@ì_»O. <ÕÔ~·#,
Ѩ#∞ÅH© „ѨÉèí∞`«fi"Õ∞ ÉÏ^茺`« =Ç≤ÏOz LO>Ë D ~å|_ç 12% <Õ~°∞ HÍx =ºÜ«∂Åx H˘kÌQÍ P^•Ü«∞O ^•@_»O Ô~O_À™êi
=~°‰õΩ LO_Õk. P ã¨O=`«û~°O 60 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ h~°∞ [iyOk. ^•\˜# "≥Ú`«ÎO ~°∂.477. =_ô¤ ™⁄=Ú‡H˜ Jk ~°∂.
JOkOk. JO^Œ∞Ö’ 23 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅ∞ ÃÑ^ŒÌ Ѩ#∞Å =Å# 1,62,847 `«‰õΩ¯=. L`«ÊuΠѨ#∞Å∞ xHõ~å^•Ü«∞O ~°∂.
`«_çã≤#q. 57,28,250 LO_ç, 7.27 âß`«O ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ, "å_»HOõ Ö’
h\˜ ã¨∞OHõO =Å# <Õ~∞° QÍ =zÛ# P^•Ü«∞O 17,50,000 L#fl Ѩ#∞Å g∞^Œ U_®k z=iH˜ ™êkèOKå~Ú. "å_»HõOÖ’H˜
áœO_»∞.¡ Wk 1 ÅHõΔ áœO_»∞¡ |HÍ~ÚÅ∞ =∂Ѷ‘ KÕ™êHõ =zÛOk. WOHÍ ~å=Åã≤# Ѩ#∞ÅÃÑ· ÃÑ\˜ì# ÃÑ@ì|_ç HõÅ∞ѨÙH˘<åfl Jk
D Ѩ#∞Å∞ KÕѨ@ìHõ =ÚO^Õ Ñ¨k ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅ =∂QÍ}˜ 7 âß`«O LOk.
=º=™êÜ«∞O L#flѨÊ\˜H˜ D Ѩ#∞Å ^•fi~å h~°∞ JO^Œ∞H˘#fl =_ô¤Å∞ (Ѷ¨`ÕѨÓ~ü qÉèÏQÆOk) HõÅ∞ѨÙH˘x, ~°∂. 39,37,
P Éèí∂q∞ P 10 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅ`À áê@∞ =∞~À 15 ÅHõΔÅ 403) q∞#Ǩ~ÚOKåHõ L#fl xHõ~å^•Ü«∞O, ã¨Ê+ì̈"∞≥ #ÿ ÖÏÉèOí
Ü«∞Hõ~åÅ∞ ÃÑ~°QÆQÍ, Éèí∂q∞ #∞Oz P^•Ü«∞O 90 "ÕÅ #∞Oz ~°∂. 26,90,847 K«∂Ñ≤OzOk.
5 ÅHõΔÅ áœO_»¡H˜ ÃÑiyOk. z#fl Ѩ#∞Å∞ ~°∂. 1,45,680 xHõ~å^•Ü«∂xfl (ã¨Q@ Æ ∞ÃÑ·
D ÃÑ^ŒÌ Ѩ#∞Å =Å# h~°∞ JO^Œ∞H˘#fl Éèí∂q∞, "≥Ú`«ÎO 45 âß`«O HõO>Ë Z‰õΩ¯=) WKåÛ~Ú. "å_»HõOÖ’x Ѩ#∞ÅÃÑ·#
=∂QÍ}˜ Éèí∂q∞Ö’ =¸_À=O`«∞. P Éèí∂q∞Ö’ ѨO_ç# ѨO@ ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ Jk 5.17 âß`«O.
qÅ∞= 55 ÅHõΔÅ∞ h~°∞ JOk¿ãÎ. P q∞ye#=¸_çO@ Ô~O_»∞ Jxfl =_ô¤Å∞ áÈ#∞, Jxfl Ѩ#∞Å g∞^Œ =zÛ# ã¨Ê+¨ì"≥∞ÿ#
ÉèÏQÍÅ #∞Oz 110 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡QÍ JOK«<å Hõ@ì=K«∞Û ÖÏÉèíO ~°∂. 26,73,630
WO`å K«ã≤ D h\˜ áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨÷ qã‘Î~°‚O #∂º™œ`ü "ÕÖòû
~å„+¨ìOÖ’ ã¨QÆO =∂„`«"Õ∞.
=∞^茺 ~å„ëêìÅ∞ („áêO`åÅ∞) (QÆ}ÏOHÍŠѨ\ ˜ìHõ)
ZHõ~åÅ∞
=∞„^•ã¨∞ x"ÕkHõÅ∞#flO`« ã¨OѨÓ~°‚OQÍ q∞ye#q ÖË=Ù. 1.
„ѨÉèí∞`«fi HÍÅ∞=Å∞ ––––-
"å\˜Ö’ "≥Ú`«ÎO Ѷ¨e`åÅ∞ =∂„`«"Õ∞ W=fiQÆÅO. 2.
=ºH˜ÎQÆ`«"≥∞ÿ# HÍÅ∞=Å∞ 8,291
ѨO*ÏÉò 3.
K≥~°∞=ÙÅ∞ 462,598
4.
ÉÏ=ÙÅ∞ 75,959
h\˜ áê~°∞^ŒÅ #∞Oz =zÛ#
5.
W`«~°"≥∞ÿ# =¸ÖÏÅ∞ 15,780
"≥Ú`«ÎO P^•Ü«∞O ........................1,27,36,719 "≥Ú`«ÎO 5,62,628
h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å g∞^Œ Y~°∞Û ........ 76,90,644
~°∂áêÜ«∞ÅÖ’ QÆ}ÏOHÍÅ∞ ÖË=Ù.
ÖÏÉèíO 50,46,075
ɡOQÍÅ∞
"åÜ«Ú=º ~å„ëêìÅ∞† B^è£ 1898 - 99 (ɡOQÍÅ∞ áêÅ<å x"ÕkHõ 1896-97) (ѨÙ@ 214)
~°HõΔ} Ѩ#∞Å∞ L`«ÊuΠѨ#∞Å∞ z#fl Ѩ#∞Å∞ "≥Ú`«ÎO ÃÑ^ŒÌh\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞
~°∂II ~°∂II ~°∂II ~°∂II P^•Ü«∞O ......................... ~°∂. 19,02,205
=ã¨∂à◊√¡ 1,10,246 85,82,963 3,28,508 90,21,717 =ºÜ«∞O ............................ ~°∂. 13,66,707
=ºÜ«∞O 1,09,769 28,54,713 1,82,828 31,47,310 ÖÏÉèíO ............................ ~°∂. 5,35,598
xHõ~å^•Ü«∞O 477 57,28,250 1,45,680 58,74,407 z#flh\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞
P^•Ü«∞O ........................... ~°∂. 6,60,942
=_ô¤Å∞ 1,63,324 30,37,403 - 32,00,727 =ºÜ«∞O .............................. ~°∂. 5,76,226
ÖÏÉèíO/#+¨ìO -1,62847 26,90,847 1,45,680 26,73,680 ÖÏÉèíO ............................... ~°∂. 84,716
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 145
 ÉÁOÉÏ~Ú "å_»∞HõÖ’ L#fl "≥∞ÿà◊√§ h\˜áê~°∞^ŒÅ qã‘Î~°‚`« Z.
ÉÁOÉÏ~Ú áêÅ<å x"ÕkHõ 1898-99 KåÖÏ H˘kÌ „Ѩ^âÕ O◊ ã¨OYº =ÚYº ѨOÑ≤}© áê`« H˘`«Î
HÍÅ∞=Å∞ HÍÅ∞=Å∞ Ѩ#∞Å∞ Ѩ#∞Å∞
QÆ}ÏOHÍÅ xzÛOk. "å\˜ q=~åÅ∞ ã¨iQÍ ÖË=Ù. J~°úOHÍ=Ù.
ѨO*ÏÉò i.ÃÑ^ŒÑÌ #¨ ∞Å∞ 7 1,598 7,596 - 33,20,000
~å|à◊√§ ii.~°HõΔ},<ÒHÍ
ÃÑ^ŒÌѨ#∞Å∞ ~°∂áêÜ«∞Å∞ Ü«∂# Ѩ#∞Å∞ 1 22 182 - 1,39,759
iii.z#flѨ#∞Å∞ 6 1821 319 - 6,64,213
1. ~°HõΔHõ Ѩ#∞Å∞ ~°∂. 1,63,465
=∞„^•ã¨∞ i.ÃÑ^ŒÑÌ #¨ ∞Å∞ 9 2024 5708 12,00171 20,92,817
2. L`«ÊuΠѨ#∞Å∞ ~°∂. 4,96,985
ii.~°HõΔ}Ѩ#∞Å∞ 1 80 120 47,309 35,566
z#flѨ#∞Å∞
iii.z#fl,<ÒHÍ 1365 1,184 3,15,487 2,48,110
™ê„=∂*ϺxH˜ K≥Ok#q 2,52,253
~å¢ëêìÅH˜ ã¨O|OkèOz#q 31,197 Ü«∂#Ѩ#∞Å∞ 27 304
"≥Ú`«ÎO 9,43,500 ÉÁOÉÏ~Ú i.ÃÑ^ŒÑÌ #¨ ∞Å∞ 15 999 165 21,910 6,94,130
=ºÜ«∞O HÍ|_ç# Ѩ#∞Å∞ ii.~°HõΔ}Ѩ#∞Å∞ 6 156 166 - 40,461
iii.z#fl,<ÒHÍ
Ѩ#∞Å∞ 18,62,085
Ü«∂#Ѩ#∞Å∞ 34 2,092 228 2,95,848 5,12,374
=∞~°=∞‡`«∞ÎÅ∞ 14,11,304
x~°fiǨÏ} ã≤|ƒOk 8,99,594 ã¨O„QÆǨÏO
ѨiHõ~åÅ∞, Ѩi„â◊=∞/=º=ã¨÷ 35,040 =ÚYºHÍÅ∞=Å∞ ........................ 13671 "≥∞ÿà◊√§
"≥Ú`«ÎO 42,08,023
ѨOÑ≤}© HÍÅ∞=Å∞ ........................ 29,574 "≥∞ÿà◊√§
`ÕÅx ÖˇHõ¯Å∞ 11,593 133
áê`«Ñ¨#∞Å∞ ...................... 2085,351 Ü«∞Hõ~åÅ∞
41,96,430 84
42
H˘`«ÎѨ#∞Å∞ ..................... 10650,175 Ü«∞Hõ~åÅ∞
WO_çÜ«∂ JO`«\Ï (L#fl) h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞ "≥Ú`«ÎO Ѩ#∞Å∞ 12725526 Ü«∞Hõ~åÅ∞
WO_çÜ«∂ „ѨÉèí∞`«fi=Ú „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆHÍ~åºÅ qÉèÏQÆO Ѩ#∞Å ã¨fiÉèÏ=O
1898-99 ã¨O=`«û~°O =~°‰õΩ áÈQÆ∞KÕã≤# Pi÷Hõ Ѷ¨e`åÅ∞ ÃÑ^ŒÌѨ#∞Å∞ z#flѨ#∞Å∞
„áêO`«O L`«ÊuÎ ~°HõΔ} =∞iÜ«Ú
"å_»∞HõÖ’ L#fl "≥∞ÿà◊√§ h\˜áê~°∞^ŒÅ qã‘Î~°‚`« Z. KÕ¿ãq HõeÊOKÕq <ÒHÍÜ«∂#O
„Ѩ^âÕ O◊ ã¨OYº =ÚYº ѨOÑ≤}© áê`« H˘`«Î |Å∂z™ê÷<£ 2 - -
HÍÅ∞=Å∞ HÍÅ∞=Å∞ Ѩ#∞Å∞ Ѩ#∞Å∞ ~å[ѨÙ\Ï<å 3 - -
ɡÅ∂z™êÎ<£ 4 4 5653 - |~å‡ 1 - 6
~å[ѨÙ\Ï<£ - - - 25,560 ɡOQÍÅ∞ 4 - 3
|~å‡ i.ÃÑ^ŒÑÌ #¨ ∞Å∞ 1 - - - - "åÜ«Ú=º„áêO`«O,B^è£ 5 1 5
ii.z#flѨ#∞Å∞ 6 - - - -
ɡOQÍÅ∞ i.ÃÑ^ŒÑÌ #¨ ∞Å∞ 4 729 2,644 - 7,13,443 ѨO*ÏÉò 7 1 6
ii.z#flѨ#∞Å∞ 3 88,708 - - - =∞„^•ã¨∞ 9 1 27
"åÜ«Ú=º i.L`«Ê`«∞ÅÎ ÃÑ· ÉÁOÉÏ~Ú 15 6 34
~å¢ëêìÅ∞,B^è£ Ñ¨#∞Å∞ 5 1,439 9,965 - 21,12,778 "≥Ú`«ÎO 46 9 81
ii.~°HõΔ},<ÒHÍ
Ü«∂#Ѩ#∞Å∞ 1 168 424 - 39,500
iii.z#flѨ#∞Å∞ 5 - 618 1,653 1,01,464
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 146
 D Ѩ#∞Å#∞ ã¨g∞H˜Δã¨∂Î 10 ã¨O=`«û~åÅ „H˜`«O N ^ÕH˜<£
Ѩ#∞Å h~°∞ JOk# ˆHΔ„`åÅ qã‘Î~°‚`«Å ZHõ~åÅ∞
`«# f~°∞Ê h q^èŒOQÍ #"≥∂^Œ∞ KÕâß_»∞. Ѩ#∞Å∞ "≥Ú`«ÎO
h\˜áê~°∞^ŒÅ "≥Ú`«OÎ x~°fiǨÏ} =_ôŤ ∞áÈ#∞ Hˆ „Δ `åÅ x~°fiǨÏ}
Ѩ#∞Å∞ ~å|à◊√§ =ºÜ«∞O q∞QÆ∞Å∞ qã‘~Î `‚° « =ºÜ«∞ g∞^Œ ÖÏÉèí™ê>Ë. =∞„^•ã¨∞, "åÜ«Ú=º ~å„ëêìÅÖ’ ѨO*Ï|∞,
~°∂II ~°∂II ~å|_ç ~°∂II âß`«O% ã≤O^èŒ∞ÅÖ’ =∞Oz ÖÏÉèÏÅ∞ xKåÛ~Ú. ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ Jq
L`«ÊuÎHÍ~°HÍÖˇ·#
Y~°∞Ûx "≥#H˜¯ W™êÎÜ«∞#∞HÀ=K«∞Û. ɡOQÍÖòÖ’ Hõ~°∞=Ùx Z^Œ∞
ÃÑ^ŒÑÌ #¨ ∞Å∞
ɡOQÍÅ∞ 1,76,564 1,37,744 -2,00,756 7,13,442 78.01 ~À¯=_®xH˜ Jq Ju K«=Hõ J~Ú# ™ê^èŒ<åÅ∞. ÉÁHõ¯™êxfl,
"åÜ«Ú=º~å¢ëêìÅ∞,B^è£ 8,58,295 2,85,470 {2,69,084 2112,778 33.26 J<å=$+≤ì HÍÅOÖ’ ~°H˜ΔOKÕ ™ê^èŒ<åÅ∞. ÃÑ@∞ì|_çQÍ Jq ÃÑ·
ѨO*ÏÉò 11,95,245 3,44,358 {5,25,718 33,20,000 28.81 ™ê÷#OÖ’ LO\Ï~Ú. ÃÑQ· Í #=∞‡Hõ"∞≥ #ÿ q. (~å|_ç q+¨Ü∞« OÖ’)
=∞„^•ã¨∞ 7,77,992 1,89,042 3,40,402 26,92,817 24.30
WO`«HõO>Ë H˘@ì=zÛ#@∞ì ^èŒ$gHõiOKÕ^•xfl HÀ~°ÖË=Ú. JÖÏ¡
ÉÁOÉÏ~Ú 1,67,942 51,877 16,045 7,16,040 30.89
<ÒHÍÜ«∂#O L#flѨC_»∞, Hõ~°∞=Ù (‰õÄ@q∞) P*Ï˝kèHÍ~°∞Å∞ 1880 KÕã≤#
ɡOQÍÅ∞ 7,431 5,003 -7,779 - 67.32 ã≤áê¶ ~°ã∞¨ Å∞ - ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ∞, h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞, Éè=í <åÅ∞
~°H}Δõ Ѩ#∞Å∞ ~°Ç¨Ï^•~°¡ Ѩ#∞ÅÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ ™ê÷#OÖ’ LO_»@O QÆ∞iOz-
"åÜ«Ú=º~å¢ëêìÅ∞,B^è£ 11,025 10,977 -16,284 39,560 79.56
ѨO*ÏÉò 45,465 10,793 {19,194 139,759 23.74
ZO`«=~°‰Ωõ J=∞Å∞ Ѩ~K° |« _®¤Ü∂≥ ѨijeOK«@O HÀ~°^yŒ #k.
ÉÁOÉÏ~Ú 16,359 7,732 23,524 40,461 47.26 1882 - 83 #∞Oz 1897-98 =~°‰Ωõ „Ѩu ã¨O=`«û~°O
"≥Ú`«ÎO 32,65,100 10,47,403 {9,05,003 98,57,823 32.07 fã¨∞HÀ=K«∞Û. JO^Œ∞KÕ`« 1882-83 fã¨∞H˘O\Ï#∞. JO`«
z#flѨ#∞Å∞ HõO>Ë =ÚO^Œ∞#fl ~Ô O_»∞ ã¨O=`«û~åÅ∞ P ã≤áê¶ ~°ã∞¨ Å∞ J=∞Å∞
h\˜áê~°∞^ŒÅ
|Å∂z™êÎ<£ 5,407 2,084 -3,033 5,653 38.55
Ѩ~K° \« ÏxH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ HÍÅOQÍ J#∞H˘O^•O. QÆ}ÏOHÍÅ∞
~å[ѨÙ\Ï<£ 11,908 5,304 -2,901 25,560 44.54 QÆ∞iÎOK«^Œy#q. JO`«HõO>Ë Z‰õΩ¯"≥·#q. Jq JkèHÍ~°∞Å∞
|~å‡ 88,529 23,473 51,765 - 26.51 ã≤á¶ê~°ã¨∞Å#∞ PK«~°} ÃÑ@ì_»O q+¨Ü«∞OÖ’ ZO`«=~°‰õΩ
ɡOQÍÖò 499 60 -227,8 - 12.02 x~ÀÌ+¨μÅ∞QÍ J#∞HÀ=KÀÛ ã¨∂\˜QÍ ã¨∂z™êÎ~Ú. WO_çÜ«∂
"åÜ«Ú=º~å¢ëêìÅ∞,B^è£ 32,851 18,283 {4,264 1,03,117 55.65
ѨO*ÏÉò 1,33,122 79,854 {43,221 6,64,213 59.99 HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’x ÉÏ^茺`åÜ«Ú`«"≥∞ÿ# JkèHÍ~°∞Å∞ - ѨÓ~°fiѨÙ
=∞„^•ã¨∞ 1,04,194 27.564 {43,109 5,63,597 26.45 "åiÖ’ WOHÍ |u‰õΩ#fl "å~°∂ (áêeãπ |s „ѨÉ∞íè =Ù Hõx+¨μ_ì ∞»
ÉÁOÉÏ~Ú 1,25,754 47,710 {36,740 8,06,222 37.93 HÍ_»∞.) WѨÊ\˜ "å~°∂, WѨC_»∞ Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊ „Ѩ[Å∞ J#∞Éèí
"≥Ú`«ÎO 5,02,264 2,04,332 {1,70,887 21,68,362 40.68 qã¨∞Î#fl, PѨQÆey# L#fl "≥`«Å∞ `«=∞H˜ ^Œ∂~°^Œ$+≤ìÖËHõ
<ÒHÍÜ«∞# Ѩ#∞Å∞
ɡOQÍÖò 48,237 36,296 -31,079 - 75.24 áÈ=_®xH˜, „Ѩܫ∞`«flO KÕÜ«∞HõáÈ_®xH˜ Ѷ¨e`åÅx J#∞HÀ
=∞„^•ãπ 10,550 11,787 -36,318 - 111.72 QÆey# ^è≥·~°º=O`«∞Öˇ·`Õ |Ǩïâ◊ "å~°∞ `«=∞ Ѩ^Œú`«∞Å#∞
"≥Ú`«ÎO 58,557 48,083 -67,397 - 81.79 =∂~°∞ÛH˘O\Ï~°∞.
z#fl <ÒHÍÜ«∞# Ѩ#∞Å Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞, h\˜ áê~°∞^ŒÅÅ g∞^Œ WOQÆ¡O_»∞Ö’#∞
"≥Ú`«OÎ 5,61,051 2,52,415 {1,03,490 - 44.99
WO_çÜ«∂Ö’#∞ 1882-83 #∞Oz 1997-98ÅÖ’ `«=∞
"≥Ú`«ÎO Ѩ#∞Å∞ P^•Ü«∞O #∞Oz =ºÜ«∞O KÕã≤# ™⁄=Ú‡ÃÑ· „ѨHõ@#, „a\˜ãπ
Jxfl~°HÍÅ WO_çÜ«∂ Ü≥ÚHõ¯ QÆ}ÏOHõã¨O„QÆǨÅ∞ 27,33 #∞Oz
ÃÑ^ŒÌѨ#∞Å∞ 32,65,100 10,47,403 {9,05,003 98,57,823
Jxfl~°HÍÅ fã¨∞H˘#flq.
z#flѨ#∞Å∞ 5,61,051 2,52,415 {1,03,490 21,68,362

ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 147

ã¨O=`«û~°O Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ WOQÆO¡ _»∞Ö’ "≥Ú`«OÎ ã¨O=`«û~°O Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ WOQÆO¡ _»∞Ö’ "≥Ú`«OÎ
=ºÜ«∞O ~°∂IIÅÖ’ =ºÜ«∞O ~°∂IIÅÖ’ =ºÜ«∞O ~°∂IIÅÖ’ =ºÜ«∞O ~°∂IIÅÖ’ =ºÜ«∞O ~°∂IIÅÖ’ =ºÜ«∞O ~°∂IIÅÖ’
1882-83 Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞ 65,20,738 61,05,946 12,626,684 1896-97 Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞ 1,33,53,353 96,17,168 2,29,70,551
h\˜áê~°∞^ŒÅ 24,80,912 32,386, 25,13,298 h\˜áê~°∞^ŒÅ. 32,95,191 2,648 32,97,839
JkèHõ=ºÜ«∞O.Ô~·.=∂.ÃÑ· 40,39,826 60,73,50 1,10,13,386 JkèHõ=ºÜ«∞O.Ô~·.=∂.ÃÑ· 1,00,58,192 96,14,520 1,96,72,712
1883-84 Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞ 68,08,186 59,29,836 1,27,38,022 1897-98 Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞ 1,35,61,896 91,31,606 2,26,23,502
h\˜áê~°∞^ŒÅ 24,40,963 2,039 24,43,002 h\˜áê~°∞^ŒÅ 31,42,339 1,746 31,44,085
JkèHõ=ºÜ«∞O.Ô~·.=∂.ÃÑ· 43,67,223 59,27,797 1,02,95,020 JkèHõ=ºÜ«∞O.Ô~·.=∂.ÃÑ· 1,04,19,557 91,29,860 1,95,49,417
1884-85 Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞ 81,58,667 60,00,597 1,41,59,264 "≥Ú`«ÎO 25,75,22,748
h\˜áê~°∞^ŒÅ 25,01,949 81 25,02,030
JkèHõ=ºÜ«∞O.Ô~·.=∂.ÃÑ· 56,56,718 60,00,516 1,16,57,234 WOQÆO¡ _»∞Ö’ h\˜ áê~°∞^ŒÅ g∞^Œ ÃÑ\˜#ì Y~°∞Û ~Ô Å· ∞ =∂~åæ
1885-86 Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞ 89,75,159 66,61,693 1,56,36,852 Å`À áÈe¿ãÎ 1 âß`«O HõO>Ë `«‰õΩ¯=. J^Õ Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊OÖ’
h\˜áê~°∞^ŒÅ 24,89,964 590 24,90,554 ~°=∂~°q∞ 25 âß`«O LOk. (Ô~O_»∞ ^ÕâßÖ’¡ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ
JkèHõ=ºÜ«∞O.Ô~·.=∂.ÃÑ· 64,85,195 6,661,103 1,31,46,298 g∞^Œ ÃÑ\˜ì# Y~°∞Û XHõÖÏ LO_»Hõ h\˜áê~°∞^ŒÅ g∞^Œ ÃÑ\˜ì#
1886-87 Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞ 87,77,884 72,.71,620 1,60,49,504
h\˜áê~°∞^ŒÅ 24,46,712 1,921 24,18,633 Y~°∞Û Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâO◊ Ö’ Z‰õΩ¯= âß`«O LO_®eû~å=_»O „a\˜ãπ
JkèHõ=ºÜ«∞O.Ô~·.=∂.ÃÑ· 63,61,172 72,69,699 1,36,30,571 áêʼnõΩÅH˜ #K«ÛÖË^Œx Ñ≤ã¨∞ÎOk. - Hõ=#â◊~°‡)
1887-88 Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞ 90,68,422 76,68,209 1,67,36,691 WO_çÜ«∂Ö’ „ѨÉèí∞`«fi Ô~·Å∞ =∂~åæÅ h\˜ áê~°∞^ŒÅÃÑ·
h\˜áê~°∞^ŒÅ 25,52,619 33 25,32,652
JkèHõ=ºÜ«∞O.Ô~·.=∂.ÃÑ· 65,15,803 76,68,236 1,41,84,039 ÃÑ@∞ì|_»∞Å #∞Oz =ºÜ«∞O KÕã≤#k ~°∂áêÜ«∞ÅÖ’
1888-89 Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞ 94,94,359 82,82,130 1,77,76,489 ã¨O=`«û~°O =º=ã¨÷ ÃÑ@∞ì|_ç =º=ã¨÷ ÃÑ@∞ì|_ç
h\˜áê~°∞^ŒÅ 26,92,950 551 26,93,501
JkèHõ=ºÜ«∞O.Ô~·.=∂.ÃÑ· 68,01,409 82,81,579 1,50,82,988 1882 ~Ô Å· ∞=∂~åæÅ∞ 39,31,543 h\˜áê~°∞^ŒÅ 7,01,820
1889-90 Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞ 1,03,36,538 81,26,638 1,84,63,176 1883 ~Ô Å· ∞=∂~åæÅ∞ 27,10,894 h\˜áê~°∞^ŒÅ 29,94,229
h\˜áê~°∞^ŒÅ 27,23,146 1,018 27,24,164 1884 ~Ô Å· ∞=∂~åæÅ∞ 44,19,114 h\˜áê~°∞^ŒÅ 10,10,797
JkèHõ=ºÜ«∞O.Ô~·.=∂.ÃÑ· 76,13,392 81,25,620 1,57,39,012 1885 ~Ô Å· ∞=∂~åæÅ∞ 60,50,856 h\˜áê~°∞^ŒÅ 9,53,507
1890-91 Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞ 1,03,53,049 75,65,408 1,79,18,457 1886 ~Ô Å· ∞=∂~åæÅ∞ 70,19,928 h\˜áê~°∞^ŒÅ 7,60,810
h\˜áê~°∞^ŒÅ 20,13,622 2,098 28,16,520 1887 ~Ô Å· ∞=∂~åæÅ∞ 58,53,479 h\˜áê~°∞^ŒÅ 6,64,835
JkèHõ=ºÜ«∞O.Ô~·.=∂.ÃÑ· 85,39,427 75,62,570 1,51,01,937
1891-92 Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞ 1,27,93,700 81,08,138 2,09,01,938 1887-88 ~Ô Å· ∞=∂~åæÅ∞ 23,32,721 h\˜áê~°∞^ŒÅ 6,26,849
h\˜áê~°∞^ŒÅ 30,20,347 2,603 30,22,950 1888-89 ~Ô Å· ∞=∂~åæÅ∞ 12,36,594 h\˜áê~°∞^ŒÅ 5,39,418
JkèHõ=ºÜ«∞O.Ô~·.=∂.ÃÑ· 97,73,353 81,05,535 1,78,78,983 1889-90 ~Ô Å· ∞=∂~åæÅ∞ 27,99,432 h\˜áê~°∞^ŒÅ 4,98,802
1892-93 Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞ 1,30,81,225 91,66,886 2,22,48,111 1890-91 ~Ô Å· ∞=∂~åæÅ∞ 28,76,971 h\˜áê~°∞^ŒÅ 6,10,484
h\˜áê~°∞^ŒÅ 29,94,606 6,646 36,01,272 1891-92 ~Ô Å· ∞=∂~åæÅ∞ 34,18,364 h\˜áê~°∞^ŒÅ 8,08,108
JkèHõ=ºÜ«∞O.Ô~·.=∂.ÃÑ· 1,00,86,619 91,60,222 1,92,46,839 1892-93 ~Ô Å· ∞=∂~åæÅ∞ 47,79,049 h\˜áê~°∞^ŒÅ 6,02,394
1893-94 Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞ 1,34,89,992 94,77,341 2,29,67,333 1893-94 ~Ô Å· ∞=∂~åæÅ∞ 40,86,848 h\˜áê~°∞^ŒÅ 7,61,389
h\˜áê~°∞^ŒÅ 29,17,024 1,894 29,18,918
JkèHõ=ºÜ«∞O.Ô~·.=∂.ÃÑ· 1,05,92,968 94,75,447 2,00,48,415 1894-95 ~Ô Å· ∞=∂~åæÅ∞ 44,87,551 h\˜áê~°∞^ŒÅ 6,58,918
1894-95 Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞ 1,36,55,371 1,04,83,754 2,41,69,125 1895-96 ~Ô Å· ∞=∂~åæÅ∞ 39,45,011 h\˜áê~°∞^ŒÅ 7,57,918
h\˜áê~°∞^ŒÅ 29,92,928 2,967 29,95,890 1896-97 ~Ô Å· ∞=∂~åæÅ∞ 42,57,017 h\˜áê~°∞^ŒÅ 7,95,818
JkèHõ=ºÜ«∞O.Ô~·.=∂.ÃÑ· 1,06,62,443 1,04,80,792 2,11,73,235 1897-98 ~Ô Å· ∞=∂~åæÅ∞ 36,35,797 h\˜áê~°∞^ŒÅ 7,42,663
1895-96 Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞ 1,39,02,214 1,01,14,771 2,40,16,985 "≥Ú`«ÎO Ô~·Å∞=∂~åæÅ g∞^Œ =ºÜ«∞O 6,78,41,169
h\˜áê~°∞^ŒÅ 30,13,153 1,475 30,14,628
JkèHõ=ºÜ«∞O.Ô~·.=∂.ÃÑ· 1,08,89,061 1,01,13,296 2,10,02,357 "≥Ú`«ÎO h\˜áê~°∞^ŒÅ g∞^Œ =ºÜ«∞O 1,44,88,759

ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 148

 (Wq 21,22,27,33, ã¨OYºÅ „ѨÉ∞íè `«fi QÆ}ÏOHÍÅ ã¨O„QÆ ^•x Ѷe¨ `«O ~å*ϺxH˜ Ju J#∞‰õÄÅOQÍ LOk. <Õ~∞° QÍ
ǨÅ #∞Oz ã‘fiHõiOz#q. XHõ¯ 1883Ö’ `«Ñ¨Ê Ô~·Å∞ =∂~åæ =zÛ# PiúHõ"≥∞ÿ# ~å|_Õ HÍHõ ™ê=∂#º ã¨O=`«û~åÅÖ’
ÅÃÑ· ÃÑ@∞ì|_ç, h\˜ áê~°∞^ŒÅÃÑ· ÃÑ\˜ì# ÃÑ@∞ì|_çH˜ KåÖÏ ^ÕâO◊ Ü≥ÚHõ¯ ã¨OѨ#fl`« ÃÑiyOk. J<å=$+≤ì ~ÀAÖ’¡ Hõ~∞° =Ùx
Ô~@∞¡O_»@O K«∂_»=K«∞Û. - Hõ=#â◊~°‡.) x~ÀkèOK«@"≥∂, `«yæOK«@"≥∂ ^•x =Å# [iyOk.
"≥Ú`«ÎO P^•Ü«∞O, ÃÑ@∞ì|_»∞Å #∞Oz Y~°∞Û KÕã≤#k D ~ÀA# D K«~°º J=ã¨~°O Uq∞\˜?
h\˜ áê~°∞^ŒÅ g∞^Œ 39,35,045 áœO_»∞¡ (1 ᜠ´ 15 ~°∂) Jk Wk. Hõ~°∞=Ù x`«ºO J~ÚOk. h\˜ áê~°∞^ŒÅ =Å#
HÍQÍ, Ô~·Å∞ =∂~åæÅ g∞^Œ 24,66,09,235 áœO_»∞¡. JO>Ë ~°H˜ΔOѨ|_ç#q HÍHõ ˆHΔ=∞"≥∞ÿ# „áêO`åÅ∞ H˘kÌ.
h\˜ áê~°∞^ŒÅ g∞^Œ HõO>Ë Ô~·Å∞ =∂~åæÅ g∞^Œ KÕã≤# JkèHõ
=ºÜ«∞O 20,72,50,190. WO_çÜ«∂Ö’ Hõ~°∞=Ù ZO`« x`«ºO J~ÚOk?
JxflO\˜HOõ >Ë =ÚO^Œ~° h\˜ áê~°∞^ŒÅx LOKåÅx Hõ~∞° =Ù QÆ`« 50 ã¨O=`«û~åÅ∞ fã¨∞H˘O^•O. 1881Ö’ „ѨK∞« iOѨ
‰õÄ@q∞ KÕã#≤ ã≤áê¶ ~°ã∞¨ x „ѨÉ∞íè `«fiO J=∞Å∞ Ѩ~z° # q^è•#O |_ç# Hõ~∞° =ÙÅ K«i„`« -3 ÉèÏQÆOÖ’#∞, Hõ~∞° =Ù ‰õÄ\q∞ 1898
Jk! J@∞=O\˜ ‰õÄ@q∞Å#∞ U~°Ê~°K@« O =Å# „ѨÜ∂≥ [#O Uq∞\˜? Ü≥ÚHõ¯ 1880 #∞Oz =zÛ# Hõ~°∞=ÙÅ Hõ^èŒ#O x"ÕkHõÖ’xq
D QÆ}ÏOHÍÅ #∞Oz h\˜ áê~°∞^ŒÅ =Å# [iy# =∞Oz áÈQÆ∞KÕÜ«∞|_®¤~Ú.
`≥Å∞ã¨∞HÀQÆÅO. ''Hõ~∞° =Ù ‰õÄ@q∞ 1898——-1878-79 ã¨O= ã¨O=`«û~°OÉÏkè`«„áêO`«O
`«û~åxH˜QÍ#∞ ~°HõΔ} QÆÅ ˆHΔ„`åÅ∞ 51,71,497 Ü«∞Hõ~åÅ∞ 1853 ÉÁOÉÏ~Ú
1857-58 ZQÆ∞=WO_çÜ«∂
HÍQÍ 1896-97Ö’ P á⁄ÖÏÅ qã‘~Î `‚° « 94,48,692 Ü«∞Hõ~åÅx 1854 =∞„^•ã¨∞
QÆ∞iÎOzOk. Jk HÍ@<£ ǨÏ$^ŒÜ∂« xfl P#O^ŒÑi¨ KÕ q+¨Ü∞« O. 1860-61 "åÜ«Ú=º~å¢ëêìÅ∞, ѨO*Ï|∞
Hõ~°∞=Ù ‰õÄ@q∞ 1880 x"ÕkHõ `«~°∞"å`« L`«ÊuÎ ã¨O|O 1865-66 Xi™êû, cǨ~°∞, L`«Î~°ÉˇOQÍÖò, =∞„^•ã¨∞
kèOz# ÃÑ@∞ì|_ç 50 âß`«O ÃÑiy<å, H˘`«Îq H˘#™êyOѨÙx 1868-69 ~å[Ѩ Ù \Ï<å, "åÜ« Ú =º~å¢ëêì Å ∞, Ѩ O *Ï|∞,
1879-80 HõO>Ë =ÚO^Œ∞ "å\˜ JO`« ÖÏÉèí™ê\˜QÍ LO_ç =∞^茺~å¢ëêìÅ∞, ÉÁOÉÏ~Ú
1873-74 ɡOQÍÅ∞, cǨ~°∞, "åÜ«Ú=º~å¢ëêìÅ∞, B^è£
6 âß`«O ~å|_çx=fi@O H˘#™êQÆ∞`ÀOk. 1879-80 `«~°∞ 1876-77 ÉÁOÉÏ~Ú, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ (WѨÊ\˜ áêH˜™êÎ<£Ö’xk)
"å`« ÃÑ\˜ì# Y~°∞ÛÖ’¡ Hõ~°∂flÅ∞ Hõ_»Ñ¨ HÍÅ∞=x =∞„^•ã¨∞ h\˜ 1877-78 "åÜ«Ú=º~å¢ëêìÅ∞, B^è£
áê~°∞^ŒÅ "å}˜[º QÆ∞OѨ٠#∞Oz 21,71,349 ~°∂áêÅÜ«∞H˜ 1876-78 =∞„^•ã¨∞, "≥∞ÿã¨∂~°∞
H˘#@O LOk. ^•x#∞Oz ~å|_ç, ^•x x~°fiǨÏ} Y~°∞ÛňH 1884 ѨO*Ï|∞
ã¨i áÈ`«∞Ok. J~Ú<å ^•xfl HõÅ∞ѨÙH˘<åfl "≥Ú`«OÎ ÃÑ@∞ì|_ç 1884-85 kQÆ∞=ɡOQÍÅ∞, =∞„^•ã¨∞
g∞^Œ (W`«~°"≥∞ÿ# "å\˜#∞Oz Z‰õΩ¯= ~å=@O =Å# - Hõ=# 1886-87 =∞^茺~å¢ëêìÅ∞
â◊~°‡) ã¨QÆ@∞# 6 âß`«O ~å|_ç =™ÈÎOk. 1888-89 cǨ~°∞
1889 Xi™êû
1898 ‰õÄ@q∞ J^躌 ‰õΩΔ _»∞ ã¨~ü *Ë"∞£ û eÜ«∂~ü D q^èOŒ QÍ 1888-89 =∞„^•ã¨∞ (QÆO*ÏO)
"åºMϺxOKå~°∞. WOHÍ "å_»HõOÖ’xH˜ ~åxq, Z#fl\˜H© ÖÏÉèí 1890 ‰õΩ=∂<£ Ѷ¨∞~ü"åÖË
™ê\˜QÍxq J~Ú# Ѩ#∞Å#∞ ‰õÄ_® HõÅ∞ѨÙH˘<åfl 1896- 1892 ‰õΩ=∂<£ _≥„Ǩ_»∂<£
97 ã¨O=`«û~°O z=iH˜, x~°fiǨÏ} Y~°∞ÛÅ∞ =_ô¤Å∞ áÈ#∞ 1891-92 =∞„^•ã¨∞, ÉÁOÉÏ~Ú (^ŒHõ¯<£), ɡOQÍÖò, cǨ~ü,
q∞ye# P^•Ü«∞O 48,29,917 ~°∂áêÜ«∞Å∞ Hˆ =ÅO 1896- ZQÆ∞=|~å‡
97 ã¨O=`«û~åxˆH q∞ye#k. 8,09,173 ~°∂II =_ô¤ 4 âß`«O 1890-92 Jr‡~ü, "Õ∞~åfi~°∞
1897-98 =∞„^•ã¨∞, ÉÁOÉÏ~Ú, =∞^茺~å¢ëêìÅ∞, "åÜ«Ú=º
K˘Ñ¨C# ÖˇHõ¯ Hõ@ì_»O [iyOk. ~å¢ëêìÅ∞, =∞^茺Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊O
D q[Ü«∞ ™È΄`«O KåÅ^Œ∞. P*Ï˝kèHÍ~°∞Å "åºMϺ#O P 1899-1900 ÉÁOÉÏ~Ú, ѨO*Ï|∞, =∞^茺~å¢ëêìÅ∞, ~å[ѨÙ\Ï<å,
`«~°∞"å`« H˘xfl ѨÙ@Å `«~°∞"å`« D q^èŒOQÍ LOk. =∞^茺Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊O, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ (^ŒHõ¯<£), c^Œ~ü
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 149
 46 „áêO`åÅ∞ 47 ã¨O=`«û~åÅÖ’ (Hõ~∞° =Ù =Å¡) ÉÏkèOѨ
|_®¤~Ú. WO`« ÉèíÜ«∞OHõ~°"≥∞ÿ# Ѩ\ ˜ìHõ WO`«‰õΩ Ñ¨Ó~°fiO,
KåÖÏ |Å=O`«∞Öˇ·# áêʼnõΩÅ =ÚO^Œ∞OK« |_çO^•?
~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ∞ Hõ~∞° =Ùx x~ÀkèOK«\ÏxHõx xã¨ûO^ÕÇϨ OQÍ
K≥áêÊ~°∞. 1880Ö’ Hõ~°∞=Ù ‰õÄ@q∞ x"ÕkHõx ã¨=∞iÊOz
#ѨC_»∞ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ á⁄_»∞QÆ∞ 9,308 "≥∞ÿà◊√§. 1898Ö’
"å\˜ á⁄_»∞QÆ∞ 21,960 "≥∞ÿà◊√§. Wq qѶ¨Å"≥∞ÿ# ^•O\’¡,
HÍ@<£ Ѩ#∞Å∞ #∂~À=O`«∞ qѶŨ "≥∞ÿ LO>Ë, Z@∞=O\˜ `«∂+‘‚
ÉèÏ=O =ºHõÎ=∞ÜÕ∞º^À! Ô~·Å∞ =∂~åæÅ q+¨Ü«∞OÖ’ _®|∞QÍ#∞
Éèqí +¨º"å}˜ÖÏQÍ ^è~·≥ º° OQÍ Zxfl Hõ|∞~°∞¡ K≥áêÊ~°∞! ZO`« qѶŨ
=∞Ü«∂º~°∞! 1878Ö’ ZOÑ≤Hõ ‰õÄ@q∞ x"ÕkHõÖ’ P~°~ú ü HÍ@<£
QÆ∞iOz Z@∞=O\˜ =∂@Å∞ "å_®~°∞? W"åà◊ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’
L#fl ã¨`åºÅ "≥Å∞QÆ∞Ö’ P x"ÕkHõ „"åã≤#"å~°∞ ^Œ∂~°^Œ$+‘ì
<åÜ«∞Hõ ÅHõΔ}ÏÅ∂ ZO`À ÖËx"å~°∞QÍ JxÑ≤™êÎ~°∞.
1884Ö’ ZOÑ≤Hõ ‰õÄ@q∞ (™ê=∂#º ã¨Éèí U~°Ê~°z #k)
Ô~·Å∞ =∂~åæÅ qã¨Î~°} Hõ~°∞=Ù #∞Oz ~°HõΔ}H˜ ^Õâ◊O Ü≥ÚHõ¯
ã¨OѨ#fl`«H˜ ZO`À =ÚYºO J#fl "å^Œ# JO`« `«~°K«∞QÍ
=∞~À\˜ KÕÜ«∞ÖË^Œ∞.
~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ qã¨~Î }
° Hõ~∞° =Ù #∞Oz ~°H}Δõ HÍ? Jx J_çy
#ѨC_»∞ Jk =∂ „Ѩuáê^Œ#H˜ =¸ÅO =∂„`«"Õ∞. ^•x
"å}˜[º „áê=ÚYº`« ‰õÄ_® „ѨÉèí∞`«fiO QÆ∞iÎOzOk. ^Õâ◊O
Ü≥ÚHõ¯ ã¨OѨ#fl`« qѨs`«OQÍ ÃÑiyáÈ~Ú =_ô¤ ˆ~@∞ Ѩ_ç
áÈ`«∞Ok J<åfl_»∞ ã¨~ü qeÜ«∞"£∞ ǨÏO@~ü.
Ô~·Å∞ =∂~åæÅ q+¨Ü«∞OÖ’ „áêuѨkHõ"≥∞ÿ# `«Ñ¨C_»∞ Jaè
„áêÜ«∞O Uq∞@O>Ë Hõ~∞° =Ù‰õΩ LѨâ=◊ ∞#O Hõey¿ãΠѨiëê¯~°O
~°=∂~°q∞ ™êkèOz#>Ëì J#flk. LѨâ◊=∞<åxH˜, x"å~°}H˜
`Õ_® `≥eÜ«∞Hõ QÆO^Œ~°QÀà◊O LO_»@=∂!
~°≠Ïhfl-=∞xH±Ñ¨Ó~ü Ô~·Å∞ =∂~åæxfl ã¨#fl=∂~°æOQÍ „Ѩu
áêkOz#ѨC_»∞, J@∞=O\˜ =∂~åæÅ∞ Hõ~°∞=Ù ~ÀAÖ’¡ PÅ
™êºxH˜ HÍ~°}"≥∞ÿ =∞~°}ÏÅH˜ ^•if™êÎÜ«∞x ã¨~ü qÅÜ«∞"£∞
ǨÏO@~ü J<åfl_»∞. J~Ú`Õ J@∞=O\˜ =∞~°}O ã¨OÉèíqOz#
ã¨OѶ∞¨ @# Un `«=∞‰õΩ `≥eÜ«∞^Œ∞ J<åfl_»∞. P q^èOŒ QÍ PÜ«∞#
„ѨHõ\ ˜OK«\ÏxH˜ 6 ã¨O=`«û~åÅ =ÚO^Œi Ü«∞^•~°ú ã¨`åºÅ∞
`«#∞ D q^èŒOQÍ |∞∞A=Ù KÕã¨∞‰õΩ<åfl~Ú.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ ¿ã=ÅOkOz# lÖÏ¡Å∞
~Ô Å· ∞=∂~åæÅ∞ÖËx lÖÏ¡Ö’¡ HõO>Ë ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ∞#fl lÖÏ¡Ö’¡
ÃÇÏK«∞ÛQÍ ÉÏ=ÙÅ∞ LO_»@O [#O HõëêìÅ∞ Ѩ_»@O, ^èŒ#
#+¨ìO, HõÅQÆ@O [iQÍ~Ú. Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ ѨÓiÎHÍHõ h\˜
áê~°∞^ŒÅ ™œHõ~°ºO ÖËxKÀ@ W^Õ Z‰õΩ¯=QÍ [iyOk.
h\˜áê~°∞^ŒÅ L#fl lÖÏ¡Å∞
WO_çÜ«∂Ö’ JO`« Ѷ¨∞’~°"≥∞ÿ#k, |Ǩïâß =∞~˘Hõ\ ˜ ÖËx
Ju ÉèíÜ«∞OHõ~°"≥∞ÿ# Hõ~°∞=Ù HÍÅOÖ’, ~å„+¨ìOÖ’ Ô~·Å∞ =∂~åæ
Å∞#fl lÖÏ¡Ö’¡ "å\˜ P^•Ü«∞O 85 âß`«O, [<åÉèÏ, =¸_çO@
Ô~O_»∞ ÉèÏQÍÅ∂, L`«ÊuÎ, ѨÓiÎQÍ#∞, Ѩ_çáÈÜ«∂~Ú. "å#Å∞
ÖËHõáÈ~Ú<å, QÀ^•=i lÖÏ¡, ^•x HÍÅ∞=Å =Å#, "å\˜
x~å‡}ÏxH˜ =ÚO^Œ∞#fl Ju ã¨OѨ#fl"≥∞ÿ# ã¨O=`«û~åÅ P^•
Ü«∂xH˜ Ô~O_»∞ Ô~@∞¡ WzÛOk. Wq xi‡OK«Hõ =ÚO^Œ∞#fl
"å}˜*ϺxH˜ 40 Ô~@∞¡ Z‰õΩ¯= qÅ∞= L#fl "å}˜[ºO KÕã≤Ok.
P q^èŒOQÍ Hõ+¨ìHÍÅOÖ’ Jxfl =#~°∞Å q+¨Ü«∞OÖ’ |ÅOQÍ
|Ü«∞@Ѩ_çOk. WO_çÜ«∂ U"≥∂ k"åÖÏ fã≤Ok. Ô~·Å∞
=∂~åæÅ =º=ã¨÷ Hõxfl q^è•Å∞QÍ `À_»Ê_Õ „Ѩܫ∞`åflÅ∞ KÕã≤<å,
WO_çÜ«∂Ö’ Ѩi„â◊=∞ŠѨiã≤÷u =∞#^Õâ◊OÖ’ L#fl Ѩiã≤÷`«∞
Å`À áÈeÛ#@ì~Ú`Õ WO`« _»|∞ƒ, HÍÅO, „áê}ÏÅ∞ =º~°úO
J=\Ïxfl J#∞=∞uOKÕ "å~°∞ HÍ^Œ∞. HÍx WѨC_»∞ WO_çÜ«∂
HÀÅ∞HÀ=\ÏxH˜ KåÖÏHÍÅO Ѩ_∞» OÎ >Ë Jã¨ÅO@∂ HÀÅ∞‰õΩO>Ë
WѨC_»∞ JHõ¯_ç Ѩiã≤÷`«∞Å∞ ǨÏ_»Å∞ Q˘>Ëì@@∞ì <åfl~Ú.
Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞ Hõ~°∞=Ùx x~Àkè™êÎÜ«∞#fl "å^Œ#x q∞Oz#
x~°ƒÅ=Ú Jã¨`º« O J~Ú#k =∞~˘Hõ\ ˜ LO_»^∞Œ Jx HõÖÁ<≥Öò
Ѷ+≤ ~¨ ü 'ZOÑ≤Hõ ‰õÄ@q∞ 1878—H˜ `«# L`«~Î O° Ö’ `≥eÜ«∞*Ëâß_»∞.
1876-78 ã¨O=`«û~åÅ HΔÍ=∞OÖ’ =∞„^•ã¨∞Ö’ 9 lÖÏ¡Å∞
^•x =Å# ÉÏ^èŒÑ¨_®¤~Ú. JO^Œ∞Ö’ U_çO@ "≥Ú^Œ\ ˜ ~°HõO
~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ∞ "≥_Å» ∞Ê („ÉÏ_£) J~Ú#"À, ã¨#fl (<å~À) "≥#· "À
Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞<åfl~Ú. H˘xflO@ Ô~O_»∂ L<åfl~Ú. Hõ~°∞=Ù
HÍÅOÖ’ Hõey# [# #+¨Oì q+¨Ü∞« OÖ’ =∞„^•ã¨∞, ÉÁOÉÏ~Ú
~å„ëêìÅÖ’ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞#fl lÖÏ¡Åx, ÖËx "å\˜`À áÈÅÛ_»O
=∞Oz^ŒxÑ≤ã¨∞ÎOk.
150
 Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞#fl lÖÏ¡Å∞ ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ∞ L‰õΩ¯ Hõ~å‡QÍ~° HÍi‡‰õΩÅH˜, ~Ô Å· ∞ Ü«∞O„`åÅ∞
1881x 1872`À áÈeÛ ã¨O=`«û~åxH˜ 1 âß`«O `«Ü«∂~°∞ KÕ¿ã"åiH˜, É’wÅ∞ xi‡OKÕ "åiH˜ WOQÆ¡O_»∞Ö’x
ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ#∞ J#∞=∞uzÛ ™ê÷xHõ "åºáê~°∞ÅH˜ ÖÏÉèí™ê\˜. Jq "åi áêe`«∞ÅH˜ WO_ç
lÖÏ¡ [<åÉèÏ `«Q∞Æ ^æ ÅŒ `«Q∞Æ ^æ ÅŒ âß`«OÖ’ Ü«∂Ö’ q^èŒfiOã¨O ã¨$+≤ìOKå~Ú. P _»|∞ƒ h\˜ áê~°∞^ŒÅ
|àÏ¡i 4,81,430 26.5 g∞^Œ, <ÒHÍÜ«∂# ™œHõ~åºÅ g∞^Œ ÃÑ_ÕÎ Q˘Ñ¨Ê ã¨OѨ#fl`« HõeQˆ k,
HÀÜ«∞O|`«∂Î~ü 3,64,275 19.0 ѨÓiÎQÍ HÍHõáÈ~Ú<å H˘O`« Hõ~°∞=Ù ÉÏ^èŒ `«¿ÑÊk.
Hõ_»Ñ¨ 3,51,764 24.0 ã¨~ü *Ïi˚ HÍOÑπɡÖò ÖÏO\˜"å~°∞ WÖÏ J#flѨC_»∞ h\˜
L`«Î~° P~å¯\ò 3,78,839 17.0 áê~°∞^ŒÅ WOlh~°∞¡ U=∞#QÆÅ~°∞?
ëÈÖÏѨÓ~ü 2,01,632 27.0 ''q∞_»flѨÓ~üÖ’ h~°O`å Ô~·`«∞Å∞ "å_ç<å ^•xH˜ =¸ÅºO
ã¨QÆ@∞ 22.8 K≥e¡Oz<å P HÍÅ∞= g∞^Œ ÃÑ\˜ì# Y~°∞Û "≥#H˜¯ ~å^Œ∞. D
Ô~·Å∞=∂~åæÅ∞ ÖËx lÖÏ¡Å∞ ÖˇHõ¯ x+¨ÊHõΔáêu J~Ú# HõÖÁ<≥Öò ¿ÇÏQ∑ "Õ™ê_»∞. PÜ«∞#H˜
HÍÅ∞=Å g∞^Œ K≥_»∞ Jaè„áêÜ«∞O ÖË^Œ∞.——
Hõ~°∂flÅ∞ 3,36,800 32.0
HÍ=_ç 2,51,245 29.5 D "Õ∞^è•qH˜ 5 âß`«O =_ô¤ y@∞ìÉÏ@=Ù`«∞O^Œx ѨÓiÎ
ɡÖÏæO 1,66,020 16.5 #=∞‡HõO ‰õΩ^Œ~°ÖË^Œ∞. <ÒHÍÜ«∂# ã¨∞OHÍÅx ѨiQÆ}Ö’H˜
^è•~åfi~ü 195,835 18.0 fã¨∞HÀÖË^Œ∞. L`«ÊuÎ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞O^Œx ÖˇHõ¯Ö’H˜ fã¨∞HÀÖË^Œ∞.
ã¨`åÎ~å 95,392 8.25 ѨO_çOz# Ô~·`«∞H˜ Z‰õΩ¯= u#_®xH˜, Hõ@∞ìHÀ_®xH˜, "å_»∞
ã¨QÆ@∞ 20.8 HÀ_®xH˜ "≥Ú^Œ\ ˜™êi H˘O`« ™⁄=Ú‡ KÕuÖ’ LO@∞O^Œx
DÜ«∞# ÖˇHõ¯ "ÕÜ«∞ÖË^Œ∞. P _»|∞ƒ`À Ѩ#∞flÅ∞ "ÕÜ«∞|_»¤ =ã¨∞Î
`«∂~°∞Ê WO_çÜ«∂ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ 'JOK≥Å∞— ѨÙ@ 567 =ÙÅ∞ H˘O\Ï_»#fl ã¨Ê $Ç¨Ï ÖË^∞Œ . ^•x =Å# „ѨÉ∞íè `«fi P^•Ü«∞O
™ê^è•~°} [# ã¨OYº ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ 1 âß`«O fã¨∞H˘O>Ë Ô~·Å∞ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞O^Œ#fl JOK«<å ÖË^Œ∞. Wk Hõ~°∞=ÙH˜ =ºuˆ~HõOQÍ
=∂~åæÅ∞ HΔÍ=∞O #∞Oz ~°H˜ΔOKÕ =∂~åæÅ∞ J#fl^•xH˜ =ºu L#fl cè=∂ J#∞HÀÖË^∞Œ . [#O h~°∞ "å_»∞HÀ _®xH˜ W+¨Ñì _¨ <ç å
ˆ~HõOQÍ ™êHõΔ º|ÅO ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. ã¨O=`«û~åxH˜ 1 âß`«O HÍOÑπɡÖò Jk W+¨ìѨ_»ÖË^Œ∞.
ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÖË fã¨∞HÀ_»O [iyOk. Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ [<åÉèÏ ÖˇH¯õ Å∞
WO_çÜ«∂ D ~ÀA# WO`« J^è•fi#º ã≤÷uÖ’ LO_»\ÏxH˜
1 âß`å<Õfl ã¨=∞iú™êÎ~Ú.
HÍ~°}O JHõ¯_» ã¨∞Y r=<åxH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ#q ÖËHõáÈ=@O
(N=∞u ǨϟÑπ D Ô~O_»∞ Ѩ\ ©ìÅ#∞ áÈÅ∞ã¨∂Î K«iÛã¨∞ÎOk. HÍ^Œ∞. ^Õ=Ù_»∞ JuQÍ =~åÅ∞ ‰õΩiÑ≤Oz# ^Õâ◊O (WOQÆ¡O_»∞)
D<å_»∞ =∞#‰õΩ ã¨OMϺâß„ã¨OÎ „ѨHÍ~°O D `Õ_®Å∞ QÆ=∞xOK« Ö’x =∞#∞+¨μºÅ∞ ^•xx (WO_çÜ«∂x) Ѩ\ ˜ìOK«∞HÀHõáÈ@O
`«y#q HÍ=x `≥Å∞ã¨∞ JO>Ë P<å\˜ ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ∞ [#ã¨OYº HÍ~°}O. JHõ¯_»∞#fl Ѩiã≤÷`«∞ʼnõΩ #ѨÊx Ѩ^Œú`«∞Å∞ "å_»@O
`«QÆ∞æ^ŒÅx „ѨÉèÏq`«O KÕ¿ãqHÍ=x J#∞HÀ"åeû =ã¨∞ÎOk. HÍ~°}O. [fi~åÅ q+¨Ü∞« OÖ’ JkèHÍiHõ "≥^· ºŒ x"ÕkHõ K«∂^•ÌO.
Significant and spurious correlations J<Õ qÉèÏQÆO H˜O^Œ
K«~°Û KÕÜ«∂eû LO@∞Ok. Jk KÕÜ«∞\Ïx H˜k KÀ@∞ HÍ^Œ∞. áêÅHõã¨Oã¨÷ ÉÏ=ÙÅ∞
1887 1897
âß„ã‘ÎÜ«∞`« Ö’Ñ≤Oz# N=∞u ǨϟÑπ K«~°Û H˘#™êyOѨÙx
ɡOQÍÅ∞ 10,95,300 16,79,132
JO^Œ∞‰õΩ J#∞=kOK«Ö^Ë ∞Œ . ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ∞ HΔÍ=∞ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ "åÜ«∞=º~å¢ëêìÅ∞.B^è£ 10,53,753 14,63,716
PǨ~° ^è•<åºÅ∞ ã¨`«fi~° ~°"å}ÏH˜ LѨÜ≥∂QÆѨ_®ÎÜ«∞x h\˜ ѨO*ÏÉò 3,79,893 4,22,826
áê~°∞^ŒÅ J<å=$+≤ì HÍÅOÖ’ ‰õÄ_® L`«ÊuÎx WO`À JO`À kQÆ∞=|~å‡ 36,391 51,752
~°HãΔ˜ ∞¨ OÎ ^Œ#flk ã¨∞ÅÉèOí QÍ J~°=ú ∞ÜÕ∞º q+¨Ü∂« Å∞ - Hõ=#â◊~‡° ). =∞^茺~å¢ëêìÅ∞ 1,58,195 3,89,335

ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 151

 áêÅHõã¨Oã¨÷ ÉÏ=ÙÅ∞ J~Ú`Õ Jk WO_çÜ«∂Ö’ á⁄ÖÏÅH˜ h~°OkOK«_»OÖ’ áÈe¿ãÎ
1887 1897 Ug∞ HÍ^Œ∞. ã¨O=`«û~åxH˜ Ѩk ÅHõΔÅ∞ |OQÍ~°∞ QÆx `«=fi
J™êûO 71,825 1,44,307 HÍÅÃÑ· Y~°∞ÛÃÑ\˜ì, ~ÀAH˜ HÍi‡‰õΩÅ∞ 4 +≤e¡OQÆ∞Å |^Œ∞Å∞ 6
‰õÄ~°∞æ 2,730 7,182 +≤eO¡ QÆ∞e=fiQÆey`Õ ã¨O=`«û~åxH˜ ÖÏÉèOí 3,30000 áœO_»∞.¡
=∞„^•ã¨∞ 2,04,561 2,92,292
ÉÁOÉÏ~Ú 3,04,449 4,52,596
J^Õ 7 âß`«O =_ô¤H˜ 140 ÅHõΔÅ Jã¨Å∞ JѨC`≥zÛ Y~°∞Û ÃÑ\˜ì
c~°~°∞ 29,979 65,211 HÀ\˜ Ü«∞Hõ~åÅH˜ h~°Ok¿ãÎ Jk U_®k 20 ÅHõΔÅ L`«ÊuÎx
"≥∞ÿã¨∂~°∞ 37,609 47,093 W`«~"° ∞≥ #ÿ "å\˜x W¿ã,Î Jk |OQÍ~°∞ `«=fiHÍÅ HõO>Ë P~°∞~Ô @∞¡
"≥Ú`«ÎO ÉÏ=ÙÅ∞ 1887 ´ 33,74,685 ÖÏÉèí™ê\˜.
1897 ´ 50,15,842 HÍi‡Hõ "Õ`«<åÅ∞ ÃÑiy<å, "å^Œ<å|ÅO 1874 #∞Oz
[fi~°O =Å# =∞~°}˜Oz# "åi ã¨OYºÖ’ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ ´ 16,41,157 WѨÊ\˜H˜ =∂~°^Œ∞. Hõ$ëê‚, QÀ^•=i, `«O*Ï=Ó~°∞ (HÍ"Õi)
W=hfl ‰õÄ_® ~°=∂~°q∞ PHõe Kå=ÙÖË! „a\©+π WO_çÜ«∂ lÖÏ¡Å∞ =∞„^•ã¨∞ ~å„ëêìÅÖ’ L#fl@∞ìQÍ ^Õâ◊OÖ’x Z‰õΩ¯=
Ü≥ÚHõ¯ QÆ}ÏOHõ ã¨O„QÆÇ¨ Å „ѨHÍ~°O D =∞~°}ÏÅ∞ =∞„^•ã¨∞Ö’ ÉèÏQÍxfl H˘kÌ =∂~°∞ÊÅ`À KÕÜ∞« =K«∞Û. KÕÜ∞« HõáÈ`Õ P ÉÏ^躌 `«
0.9% ɡOQÍÖòÖ’ 3.12 "åÜ«Ú=º ~å„ëêìÅÖ’#∞, =∞^茺 „a\˜+π „Ѩ[Å^Õ.
~å„ëêìÅÖ’#∞ 4.1, ‰õÄ~°∞æ 4.15%, ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ 2.46%, ã¨iѨ_#ç O`«QÍ h~°∞ xÅ=KÕÜ∞« @O Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâO◊ Ü≥ÚHõ¯
cǨ~üÖ’ 2.3%- 1888-89 #∞Oz 1897-98 =~°‰õΩ J`«º=ã¨~°`«. ÅHõΔ Ñ¶¨∞# QÆ*ÏÅx 20 áœO_»¡ Y~°∞Û`À xÅ=
QÆ}ÏOHõ ã¨O„QÆǨÅ∞. (ѨÙ@Å∞ 298-301) KÕÜ«∞=K«∞Û. ÖËHõ 6 âß`«O =_ô¤ J#∞H˘O>Ë 1 áœO_»∞ =_ô¤H˜
„a@<£ Q˘Ñ¨Ê Ѩل`«∞ÅxHõOk. "å~°∞ „ѨÑO¨ K«OÖ’ ZHõ¯_≥<· å 8 "ÕŠѶ¨∞# QÆ*ÏÅx xÅfi KÕÜ«∞=K«∞Û. nxÃÑ·# ѨOÑ≤}©H˜
W`«~¡° HõëêìÅÖ’ áêÅ∞ ѨOK«∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ L^ŒiÌ OKÕO^Œ∞‰õΩ Q˘Ñ¨Ê H˘O`« Y~°∞Û J=Ù`«∞Ok. WO_çÜ«∂Ö’ Z<Àfl ÃÑ^ŒÌ [ÖÏâ◊
L`åûǨÏO „Ѩ^iŒ ≈™êÎ~∞° . Wk WO_çÜ∂« Ö’ „Ѩ^iŒ ≈`«"∞≥ #ÿ O`«QÍ Ü«∂Å#∞ xi‡OK«\ÏxH˜ J#∞‰õÄÅ"≥∞ÿ# qâßÅ [ÖÏâ◊Ü«∂Å
ZHõ¯_® J=ÖË^∞Œ . J@∞=O\˜ WO_çÜ∂« Ö’ Hõ~∞° =Ù LO_»\ÏxH˜ ã¨÷ÖÏÅx ѨiH˜ΔOz, JOK«<åÅ∞ Hõ@ì_»O [iyOk. JO^Œ∞Ö’
WOQÆ¡O_»∞Ö’ ZO`« J=ã¨~°O ÖË^À, JO`Õ J=ã¨~°O ÖË^Œ∞. XHõ\ ˜ D =∞^茺 (1900) |^ŒúÖˇ·# Ѷ‘Å∞¤ [ÖÏâ◊Ü«∞ Ѩi=∂}Ï
WO_çÜ«∂Ö’ Hõ~°∞=Ùx áê~°„^ÀÅ_®xH˜ ѨO@Å∞ ѨO_çOK« xH˜ 500 Ô~@∞¡#fl 200 HÀ@¡ Ѷ¨∞# QÆ*ÏŠѨi=∂}O QÆÅ
_®xH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ h~°∞ Z~°∞=ÙÅ∞ áÈ+¨Hõ Ѩ^•~åúÅ∞ L<åfl~Ú. [ÖÏâ◊Ü«∞O.
ã¨~.ü P~°~ú ü HÍ@<£ g\˜x |OQÍ~°O`À 26 ã¨O=`«û~åÅ „H˜`O« QÀ^•=i ѨÓiÎQÍ „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞ÎO>Ë 18 HÀ@¡ Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ∞
D q^èŒOQÍ áÈÖÏÛ_»∞. QÆO@H˜ Hõey LO@∞Ok. 1 áœO_»∞H˜ 2000 Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ∞
XHõ Ѩijeã¨∞#Î fl q+¨Ü∞« O „áê=ÚYº`« Jk á⁄O^Œ\ÏxÔH#· J#∞H˘O>Ë 20 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ k<åxH˜. ã¨QÆ@∞# 10 HÀ@¡
Y~°∞ÛH˜, á⁄O^•Hõ ^•x qÅ∞=H˜ L#fl `Õ_®Ö’ H˘Å∞™êÎO. áœO_»¡ qÅ∞=QÆÅ h~°∞ P #kÖ’ „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞ÎOk. ^•x
XHõ áœO_»∞ |OQÍ~°O ã¨OáêkOK«\ÏxH˜HõÜÕ∞º Y~°∞Û ^•x Ѩi"åǨÏHõ „Ѩ^Õâ◊O ^Õâ◊O qã‘Î~°‚OÖ’ Ѩ^À=O`«∞.
qÅ∞= HõO>Ë Z‰õΩ¯"≥·`Õ ^•xfl q_çzÃÑ\Ïìe. J^Õ XHõ áœO_»∞ WO_çÜ∂« Ö’ "å#Ѩ_x» „Ѩ^âÕ ßefl =kÖË¿ãÎ 36 JOQÆ∞àÏÅ
W#∞=Ú#∞ `≥zÛ HõiyOz áÈ`«áÈÜ«∞_®xHõÜ∞Õ º Y~°∞ÛH˜ ~Ô O_çO "å# WO_çÜ«∂ JO`«\Ï U_®kÖ’ ã¨QÆ@∞# ‰õΩ~°∞ã¨∞ÎO^Œ#∞
`«Å∞ ^•x qÅ∞"≥·`Õ Jk ÖÏÉèí™ê\˜ Ѩx. XHõ "≥~Úº Ѷ¨∞# H˘O>Ë XHõ =i ѨO@H˜ =∞~À W`«~° ѨO@H˜ "≥Ú`«ÎO ˆHΔ„`«OÖ’
QÆ*ÏÅ h~°∞ 6 ÃÑhflÅ∞O_ç ^•x =Å# á⁄O^Õ ÖÏÉèíO =¸_çO@ Ô~O_»∞ ѨO_»∞`«∞O^Œx J#∞HÀ=K«∞Û. Hõhã¨O Ü«∞Hõ
Ѩk+≤eO¡ QÆ∞Öˇ`· ,Õ J@∞=O\˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅ ѨxÖ’ áÈÅÛQÆey# ~åxH˜ 1 @#∞fl PǨ~° ^è•<åºÅ∞ ѨO_»∞`åÜ«∞#∞H˘O>Ë 1
|OQÍ~°ÑÙ¨ QÆx LO_»^∞Œ . qHÀìiÜ«∂Ö’ |OQÍ~°ÑÙ¨ QÆ#∞Å `«=fiHõO K«^Œ~°Ñ¨Ù "≥∞ÿÅ∞H˜ 1500 =∞Ok [<åÉèÏH˜ ã¨iáÈ`«∞Ok.
=Å# QÆxHÍi‡‰õΩ r`åÅ∞ =∂„`«"∞Õ ÃÑiQÍ~Ú JO\Ï~°∞. J^Õ WѨC_»∞#fl [<åÉèÏ K«. "≥∞ÿÅ∞H˜ 250 Hõ#∞Hõ 6 Ô~@∞¡ [<åÉèÏH˜
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 152
 ã¨iáÈ`«∞Ok. JO^Œ∞Ö’ 1/3 =O`«∞ Éèí∂q∞x W`«~°„`å
"å_»∞H˘<åfl 4 Ô~@¡ [<åÉèÏH˜ ã¨iáÈ`«∞Ok. nx=Å¡ =∞#H˜
Wk |OQÍ~°O HõO>Ë qÅ∞"≥·#k. JѨiq∞`«OQÍ LO^Œx `≥Å∞
™ÈÎOk. QÀ^•=i =Å# ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ 5 áœO_»∞¡ (`«Å XH˜¯O
\˜H˜ 1 áœO_»∞ K˘Ñ¨C#) "åi ã¨Oáê^Œ#‰õΩ JkèHõOQÍ JO^Œ∞
`«∞Ok, P Ѩ#∞Å∞ ѨÓ~°ÎÜ«∂ºHõ ‰õΩ@∞O| P^•Ü«∞ 7.5
áœO_»∞H¡ ˜ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâO◊ Ö’ XHõ ‰õΩ@∞O| ã¨Q@Æ ∞
P^•Ü«∞O ã¨O=`«û~åxH˜ 5 áœO_»∞¡. JO>Ë QÀ^•=i =Å# Jk
~Ô O_çO`«Å∞ WѨÊ\˜Hˆ J~ÚOk. HÍÅ„Hõ"∞Õ } WOHÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
WO_çÜ«∂Ö’ 5 HÀ@¡ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞<åfl~Ú. D =∞Oz
‰õΩ@∞OÉÏÅH˜ qã¨Îi¿ãÎ 37.5 HÀ@¡ áœO_»¡ P^•Ü«∞O ã¨O=`«û
~åxH˜ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. JO>Ë D k#O =ã¨∂Å∞ J=Ù`«∞#fl
Ѩ#∞flÅH˜ 9 Ô~@∞¡. Wq H͉õΩO_® P~ÀQƺO, ã¨∞YO, Éèí„^Œ`«,
Hõ~°∞=Ù #∞Oz ¿ãfiK«Ûù, „ѨÉèí∞`«fi ѨiáêÅ# Ѩ@¡ „Ѩ[ÅH˜ `«$Ñ≤Î,
ã¨~°‰õΩÅ „Ѩܫ∂}©‰õΩÅH˜ x~å@OHõ"≥∞ÿ# ~°"å}Ï "≥Ú^ŒÖˇ·#q
U~°Ê_®¤~Ú. Wq „Ѩã¨∞÷`« [<åÉèÏH˜ Jk ÃÑiy# H˘nÌ Wg
ÃÑ~°∞QÆ∞`å~Ú.
nx QÆ∞iOz HÍ@<£ `«# XHõ LѨ<åºã¨OÖ’ XHõ áœO_»∞
|~°∞=ÙQÆÅ |OQÍ~°O `«=fi\ÏxH˜ 2 áœO_»∞¡ Y~°∞Û J~Ú<å
ÖËHõ 1 B#∞û "≥O_ç `«=fi\ÏxH˜ 1.5 ÃÑhflÅ∞ Y~°Û~Ú<å "å~åÎ
Ѩ„uHõÅ∞ P "å~°ÖÎ ’ΠѨÙ@Å∞ xO¿Ñ™êÎ~Ú. J^Õ h\˜ q+¨Ü∞« OÖ’
J@∞=O\˜ Ѷ¨e`åÅ∞ =¿ãÎ ^•x QÆ∞iOz Ug∞ „"åÜ«∞=Ù.
QÀ^•=i Ѩ#∞Å∞ 42 "ÕÅ áœO_»∞¡ Y~°∞Û`À 15 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡
qÅ∞=QÆÅ L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ 6 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅ ™êQÆ∞|_ç`À
™êkèOKå~Ú. ÃÑ·QÍ 500 "≥∞ÿà◊§ <ÒHÍÜ«∂#O gÅ=Ù`ÀOk.
D<å_»∞. P q^èŒOQÍ<Õ â’}ü Ѩ#∞Å`À D ã¨O=`«û~°O, P
Ѩ#∞Å∞ ѨÓ~°Î=‰õΩO_®<Õ 1 ÅHΔÍ 60 "ÕÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ h~°O
kOk. 5 ÅHõΔÅ áœO_»¡ qÅ∞= QÆÅ ^è•#ºO ѨO_çOk. Jn
Hõ~°∞=Ù HÍÅOÖ’ "≥Ú`«ÎO JѨÊ\˜H˜ Y~°Û~Ú# ^≥O`À JO`«
qÅ∞"≥·#k.
[ÖÏâ◊Ü«∂Å x~å‡}O ^èŒ=àıâ◊fi~°O P#Hõ@ì Ѩ^ŒúuÖ’
K«=HõQÍ KÕÜ«∞=K«∞Û. (Jk „áêp# Ç≤ÏO^Œ∂ x~å‡} Ѩ^Œúu -
Hõ=#â◊~‡° ) ÉèÏs ~åu Hõ@_ì ®Å∞ HÍHõ P Ѩ^uúŒ Ö’ Hõ@=ì K«∞Û#x
QÆ∞~°∞OÎ K«∞H˘x JOK«<åÅ∞ `«Ü∂« ~°∞ KÕÜ∂« e. (Kèå`«"∞£ Ö’ h\˜
áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å QÆ∞iOz WzÛ# 3 LѨ<庙êÅ "庙êÅÖ’,
29-30 ѨÙ@Å∞).
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 153
[Ü«∞ѨÓ~ü, "Õ∞~åfi~°∞ÅÖ’ WOHÍ Z<Àfl lÖÏ¡Ö’¡ D ã¨O=
`«û~°O =~°¬áê`«O `«‰õΩ¯"Õ J~Ú<å, QÆ`« =~°¬áê`åxfl *Ï„QÆ`«Î
Ѩ~K° _« O» ^•fi~å Hõ~∞° =Ù f„=`« `«yOæ k. Ѩâ√◊ „QÍã¨O Ѩ~"° åÖË^∞Œ .
JO>Ë #^Œ∞Å∞ z#fl"Õ J~Ú<å Jã¨Å∞ ÖËHˆ áÈ~Ú<å Wk ™êkèO
K«=K«∞Û. nxH˜ HÍ~°}O HõÖÁ<≥Öò *ÏHõÉò 33 ã¨O=`«û~åÅ
áê@∞ â◊HÜ Î˜ Ú« ‰õΩÅÎ #∞ =ºÜ«∞Ѩ~z° 150 h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞
(K≥~°∞=ÙÅ∞-HÍÅ∞=Å∞) KÕѨ\ ˜ì ѨÓiÎ KÕâß_»∞. D Ѩ#∞Å∞
#^Œ∞Å∞ÖËx ^Õâ◊OÖ’ KÕâß_»∞. PÜ«∞# Ѩ^äŒHõO Uq∞@O>Ë
"å#Ö’Î =~°^ÅŒ ∞ =zÛ#ѨC_»∞ P h\˜x Zxfl „QÍ=∞ `«\ÏHÍÖ’¡
gÖˇ`· Õ JxflO\˜Ö’H˜ =∞o§Oz xÅ= KÕÜ∞« @O. K≥~∞° =ÙÅ #∞Oz
h~°∞ Éèí∂q∞ á⁄~°Ö’¡Oz ÉÏ=ÙÖ’¡H˜ KÕ~°∞`«∞Ok. h\˜ áê~°∞^ŒÅ
ÃÑ· ÃÑ@∞ì|_ç ZO`« ÖÏÉèí™ê\’ [Ü«∞ѨÓ~ü K«∂Ñ≤ã¨∞ÎOk. 52.5
ÅHõΔÅ ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ 3 ÅHõΔÅ∞ (~°∂áêÜ«∞Ö’¡) ~å|_ç LOk
(5.7 âß`«O). ÃÑ@∞ì|_çÖ’ Z‰õΩ¯= ÉèÏQÆO Z#Éè̌·ÅÖ’ J~Ú<å
1868 #∞Oz ÃÑ\˜#ì "≥Ú`«OÎ ÃÑ@∞ì|_ç =∞~À 3 ã¨O=`«û~åÅÖ’
"≥#H˜¯ =ã¨∞ÎOk. WO_çÜ«∂Ö’ „Ѩ[ÅH˜ h\˜ qÅ∞= `≥Å∞ã¨∞.
JO^Œ∞KÕ`« h\˜ áê~°∞^ŒÅ ™œHõ~º° O ÖËx lÖÏ¡Å „Ѩ[Å∞ HõÖ’<≥Öò
*ÏHõÉò K«∞@∂ì KÕi `«=∞H˜ HÍÅ∞=Å∞ J#∞„QÆÇÏ≤ OK«=∞x HÀ~°∂Î
LO\Ï~°∞.
^Õâ◊ =#~°∞Å∞ ÅaÌ á⁄O^Œ@O #^Œ∞Å∞ Ô~·Å∞
=∂~åæÖÏ ™ê^èŒ<åÅ∞?
=∞^茺 ~å„ëêìÅ∞ ^ŒHõ¯#∞ WOHÍ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ JOK≥Å∞
U~°Ê_»Hõ =ÚO^Œ∞ ã¨~ü P~°ú~üHÍ@<£ QÀ^•=ix ~°OQÆOÖ’H˜
kOѨ\ÏxH˜ Ju ǨÏ$^ŒÜ«∞ ѨÓ~°fiHõ"≥∞ÿ# „Ѩܫ∞`åflÅ∞ KÕâß_»∞.
PÜ«∞# WO_çÜ∂« ÃÑ· x~°Ü ‚ ∂« Å∞ fã¨∞HÀx H©ÅHõ"∞≥ #ÿ k<åÅÖ’
WO_çÜ«∂Ö’ Hõ+≤ìOKå_»∞. PÜ«∞#ѨC_»∞ WOQÆ¡O_»∞Ö’ LO_ç,
™êì<Õ¡ „ѨÉèí∞=Ù ã¨Ç¨Ï#ѨÓi`«"≥∞ÿ# ã¨=∞~°ú# HÍHõ K≥·`«#º =O`«
"≥∞ÿ#k ã¨OáêkOz LO>Ë, WO_çÜ«∂ `«∂~°∞Ê# XHõ F_» ˆ~=Ù
^•fi~å P ѨuΠѨO_çOKÕ ^Õâßxfl =∞^茺 ~å„ëêìÅx "å}˜*ϺxH˜
`≥~°=QÆeˆQ"å_»∞. HÍ@<£ ã¨ÅǨ áê\˜Oz LO>Ë XHõ\ ˜xÜ«∞
q∞Oz =∞~˘Hõ\ ˜ q<åâ◊# HÍ~°∞Öˇ#· Ju ÉèÜ í ∞« OHõ~"° ∞≥ #ÿ <åÅ∞QÆ∞
HΔÍ=∂Å #∞Oz (1868-69, 1886-87, 1897-98,
1899-1900) =∞^躌 ~å¢ëêìÅx ~°HOΔ˜ KÕ"å_»∞. ^ŒH} Δ˜ Ç≤ÏO^Œ∂
^Õâ◊Ѩ٠ã¨OѨ#fl`«#∞ ÃÑOKÕ"å_»∞.
 PÜ«∞# áêuHõ ã¨O=`«û~åÅ „H˜`«O „"åã≤ WzÛ# x"ÕkHõ
WHõ¯_» `«Ñʨ Hõ á⁄O^Œ∞Ѩ~K° åe. Jk KåÖÏ Ñ¨Ù@Å∞ P„Hõq∞Oz<å
㨈~ - JÖÏ¡ KÕã≤ LO>Ë ZO`« ÉÏ=ÙO_Õk JxÑ≤OKÕ qKå~°
Hõ~°"≥∞ÿ# Ѩiã≤÷`«∞Å∞ WO`«HõO>Ë =∞~˘Hõ\ ˜ LO_»=Ù. PÜ«∞#
^Œ∂~°^Œ$+≤ì PÜ«∞# |Åkfi~À^èŒ∞Å KÕuÖ’ F_çáÈ~ÚOk.
1860H˜ =ÚO^Œ∞ PÜ«∞# „"åã≤# Hõ^äŒ#O -
=∞#O ~°"å}Ï Y~°∞Û U q^èŒOQÍ `«yæOz P ^Õâßxfl
q∞QÆ`å "å\˜`À áÈ\©H˜ xeKÕ@@∞ì KÕã≤ ^•xfl (PiúHõ W|ƒO
^Œ∞ʼnõΩ) LѨâ◊=∞#O HõeyOK«QÆÅO J#fl q+¨Ü«∞O PÖ’
zOKåe. Jk KÕ¿ã =~°‰õΩ Un ™êkèOѨ|_»^Œ∞. "å`å=~°}O,
<ÕÅ, qiqQÍ ÅaèOK«QÆÅ K«=Hõ „â◊=∞ q+¨Ü«∂ÅÖ’ =∞#‰õΩ#fl
J#∞‰õÄÅ`« KåÖÏ =~°‰õΩ<À ѨÓiÎQÍ<À áÈQ˘@∞ìH˘#fl "åiq∞
J=Ù`åO. Wk c~°~ü ѨuÎ "åºáê~°OÖ’ `≥Å∞ã¨∞ÎOk. áêÅ∞,
ѨuÎ, ÃÑhfl, áêiÎOQ∑ ^èŒ~°H˜ ÃÑOѨHõO J=∞‡HõO [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
=∞~À3 áêiÎOQÆ∞Å =ºÜ«∞O`À P „Ѩ^âÕ O◊ Ö’H˜ lÖÏ¡Å∞ |*Ï~°H¡ ˜
KÕ~°∞ÎOk. =∞~À ÃÑhfl`À ÉÁOÉÏ~Ú WOHÍ H˘OK≥O Z‰õΩ¯=
=ºÜ«∞O`À HõÅHõ`åÎ KÕ~∞° OÎ k. =∞~À ÃÑhfl =ºÜ«∞O`À =∂<£K+≥ ~ì¨ ü
KÕ~°∞ÎOk. JѨC_»∞ P"≥∞iHõ#∞¡ ÉÏxã¨Å „â◊=∞Ö’ ѨO_çOz#
ѨuÎ =∂<£Kã≥ ~ì¨ Öü ’ J"Õ∞‡ ^è~Œ H° ˜ ã¨=∂#=∞ø`«∞Ok. ã¨~Ô #· ~°"å}Ï
LO>Ë WO_çÜ∂« ѨuÎ ^è~Œ Ö° ’ XHõ\ #˜ fl~° ÃÑhflÅ∞ `«yOæ K«QÅÆ O.
^•O`À Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊O áÈ\© Ѩ_»QÆÅ^Œ∞. ѨuΠѨO_çOK«_®xH˜,
WHõ¯_ç "å`å =~°}O <ÕÅ KåÖÏ J#∞"≥·#q. J^Õ HÍ~°}OQÍ
PǨ~°O LѨC ‰õÄ_®, Jq LO_®eû# ^èŒ~°H˜ 4 Ô~@∞¡O@∞
<åfl~Ú. WѨC_»∞ Ô~·`«∞Å∞ #∞Oz ѨuÎ H˘#@O „ǨÏã¨fi ^Œ$+≤ìHõÅ
=¸~°∞Åö ∞ Ñ‘_‰» Ωõ Å∞ J~Ú# "åºáê~°∞Å KÕuÖ’ LOk. S~Àáê
"åã¨∞Å`À <Õ~∞° QÍ ~Ô `· ∞« Å∞ "åºáê~°O KÕÜ∂« ÅO>Ë ~ˆ =ÙÅÖ’ JOK≥Å
=º=ã¨÷ `≥~°=|_®e. JѨC_»∞ =∞#"åºáê~°∞Å∞ ^Õâ◊O ֒Ѩ
eH˜ "≥o§ "åºáê~°O KÕÜ∞« \ÏxH˜ ÉèÜ í ∞« Ѩ_Õ Éˇ_^» Œ `«ÑC¨ `«∞Ok.
„Ѩã∞¨ `Î O« <å}º"≥∞#ÿ <åQÆÑÓ¨ ~ü ѨuxÎ =∞# qѨ}˜ g^è∞Œ ÅH˜
K«=HõQÍ `«~e° OK«QeÆ y# =∂~åæÅ∞ J<Õfi+≤OK«\ÏxH˜ q∞Oz#k
=∞~˘Hõ\ ˜ ÖË^∞Œ . ѨuÎ ÃÑOѨHOõ QÀ^•=iH˜ "åºÑ≤ã∞¨ OÎ k. c~°~∞°
WOQÆ¡O_»∞H˜ HÍ=Åã≤# ~°HõO ѨuΠѨO_çOK«QÆÅ "å`å=~°}O
Hõey LOk. ^•xfl ã¨=Ú„^Œ f~°O`À HõÅѨ\ÏxH˜ QÀ^•=i
K«=ÔH·# =∂~°æO. ѨuÎ "ÕÜ«∞@O =Å# Ô~·`«∞Å ™ê=∂#º
ã¨OˆHΔ=∞O Pâ◊Û~°º Hõ~°OQÍ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ_çOk. 50 "ÕÅ áœO_»∞¡
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
500 "≥∞ÿà◊§ <ÒHÍ =∂~°æO g∞^Œ Y~°∞Û ÃÑ\˜ì<å #+¨ìO ÖË^Œ∞.
ѨuÎ K«=HõQÍ WOQÆ¡O_»∞ KÕ~°∞ÎOk.
D q+¨Ü«∂Å∞ N P+π|~°fl~ü 1837 U+≤Ü«∂\˜H± ™⁄Ãã·\ ©
=ÚO^Œ~° c~°~ü ѨuÎ QÆ∞iOz K«kq# "åºã¨O #∞Oz „QÆÇ≤ÏOK«
=K«∞Û. ѨuÎ ÉÁOÉÏ~ÚH˜ Z_»¡ |O_ô g∞^Œ KÕ~°Û|_»\ÏxH˜
70 k<åÅ∞ Ѩ_∞» OÎ ^Œx D ֒ѨŠ|∞∞`«∞Ѩ=# =~å¬Å∞ "≥Ú^ŒÖ·ˇ
ѨuÎ áê_≥·áÈÜÕ∞ J=HÍâ◊O LO^Œx K≥áêÎ_»∞. JO^Œ∞KÕ`« ^•xfl
"ÕQÆOQÍ#∞ K«=HõQÍ#∞ XHõ F_» ˆ~=ÙH˜ KÕ~åÛeû# J=ã¨~°O
P "åºã¨O „Ѩ™êÎqã¨∞ÎOk.
1828-35Å =∞^茺 ZQÆ∞=∞u J~Ú# ÉËà◊√¡ 1 ÅHΔÍ 78
"ÕÅ∞. „Ѩu ã¨O=`«û~°O Jk 1 ÅHõΔ ÉËà◊√§ ÃÑ~°∞QÆ∞`«O^Œx
J#∞ HÀ=K«∞Û. Wk WO_çÜ«∂Ö’ [#∞Å rq`åÅ∞ "≥∞~°∞QÆ∞
Ѩ~K° @« "Õ∞ HÍHõ WOQÆO¡ _»∞Ö’ F_» Ѩx"åi ã¨OYº† F_» ~°"å}Ï
ÃÑOK«∞`«∞Ok. =∞# ^Õâ◊Ѩ٠|@ìÅ L`«ÊuÎ ÃÑOK«∞`«∞Ok.
QÀ^•=i ^•fi~å ~°"å}Ï KÕ¿ãÎ @#∞flH˜ 7 áœO_»∞¡ ÖËHõ 2
ÅHõΔÅ @#∞flÅH˜ 2 ÅHõΔÅ 10 "ÕÅ áœO_»∞¡ ~°"å}Ï g∞^Œ P^•
J=Ù`«∞Ok. (Wk KÕÜ«∞@O =∂<£K≥ã¨ì~üH˜, WOQÆ¡O_»∞H˜ ZO`«
J=ã¨~°"≥∂ N=∞u ǨϟÑπ K≥ѨÙÎOk - Hõ=#â◊~°‡).
QÀ^•=iÖ’ 1 ÅHΔÍ 50 "ÕÅ áœO_»¡ Y~°∞Û`À 300 HÀ@¡
Ѷ∞¨ # QÆ*ÏÅ h~°∞ xÅ= KÕ¿ãÎ QÀ^•=iÖ’ 3 #∞Oz 4 J_»∞QÆ∞Å
Ö’`«∞ JO`«\Ï LO_ÕÖÏ KÕÜ«∞=K«∞Û. nxH˜ 3 Ô~@∞¡ xÅ=KÕ¿ãÎ
ѨÓiÎ 6 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞ LO_ÕÖÏ K«∂ã¨∞HÀ=K«∞Û. QÆO@H˜ 2
"≥∞ÿà◊§ "ÕQÆO`À <å=Å∞ #_»Ñ¨=K«∞Û. #n "ÕQÆO QÆO@H˜ 2
"≥∞ÿà◊√§O>Ë (0.89 g∞/Ãã) LO>Ë "åÅ∞Ö’ <å= "ÕQÆO 22,
Z^Œ∞~°∞Ö’ 18 "≥∞ÿà◊√§ LO@∞Ok. ^•xHõÜÕ∞º Y~°∞Û 3 ÅHõΔÅ
50 "ÕÅ áœO_»∞¡ LO_»=K«∞Û. #n`«ÖÏxfl ã¨=∞OQÍ `«=Ùfi`«∂
LO_»\ÏxH˜ JÜÕ∞º 50 "ÕÅ áœO_»¡ Y~°∞Û`À 700 "≥∞ÿà◊§
á⁄_»∞QÆ∞H˜ KÕi Jk 50 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡, J^Õ Ô~·Å∞ =∂~°æO
J~Ú`Õ "≥∞ÿÅ∞H˜ 7000 áœO_»∞¡ J=Ù`«∞Ok. Pqi <å=Å∞
"≥à◊§\ÏxH˜ gÖˇ·# HÍÅ∞= `«=fi\ÏxH˜ "≥∞ÿÅ∞H˜ 2000 "ÕÅ
áœO_»∞¡ Y~°∞Û J=Ù`«∞Ok. #^Œ∞Å#∞ "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ~°K«@O q+¨
Ü«∞OÖ’ ZO`« "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩi¿ãÎ JO`«, "≥Ú^Œ\ ˜ ã¨O=`«û~°"Õ∞
ã¨O=`«û~°O JO`«\Ï "å_»HÍxH˜ ѨxH˜=ã¨∞ÎOk. 50,000
áœO_»∞¡ #k g∞^Œ Y~°∞Û ÃÑ_ç`Õ c^Œ~ü #∞Oz ã¨=Ú„^Œf~°O
^•HÍ "≥Ú^Œ\ ˜ ã¨O=`«û~°"Õ∞ =∞Oz K«=ÔH·# ~°"å}Ï =∂~°æO
154
`≥~°=|_»∞ÎOk. J^Õ _»|∞ƒ`À ˆH=ÅO 7 "≥∞ÿà◊§ Ô~·Å∞ =∂~°æO
"ÕÜ∞« QÆÅO. Jk ѨÓ~°Ü Î ∞Õ º ֒ѨŠPÅ㨺"≥∞#ÿ „Ѩu ã¨O=`«û~°O
5 ÅHõΔÅ áœO_»¡ #+¨ìO =ã¨∞ÎOk.
ÉÁOÉÏ~Ú Ô~·Å∞ =∂~åæxH˜, QÀ^•=iH˜ =∞^茺 U^Œ#flk
x~°‚~ÚOK«∞HÀ"åe. ѨuΠѨO_Õ „áêO`«O =∞^茺H˜ 400 "≥∞ÿà◊§
Ô~·Å∞ =∂~°æO Ѩ_®e. ã¨O=`«û~åxH˜ 10 "≥∞ÿà◊§ K˘Ñ¨C# 700
áœO_»∞¡ K˘Ñ¨C# =∞^躌 Ö’ L#fl Ѷ∂¨ \òÅÖ’ ‰õÄ_® J^Õ Y~°∞Û`À
"ÕQOÆ `À "ÕÜ∞« QÆÅO J#∞H˘<åfl 400 "≥∞àÿ §◊ H˜ 40 ã¨O=`«û~åÅ∞
28 ÅHõÅΔ áœO_»∞¡ Y~°∞ÛÖ’ "ÕÜ∞« QÆÅO. ÅHõΔ @#∞flÅ∞ ã¨O=`«û~å
xH˜ ã¨QÆ@∞# 20 ã¨O=`«û~åÅH˜ @#∞flH˜ 6 áœO_»¡ K˘Ñ¨C#
~°"å}ÏH˜ 1 HÀ\˜ 20 ÅHõÅΔ áœO_»∞¡ J=Ù`«∞Ok. JO>Ë ~Ô Å· ∞ =∂~°Oæ
g∞^Œ 40 ã¨O=`«û~åÅÖ’ =ºÜ«∞O 1 HÀ\˜ 48 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡.
J^Õ QÀ^•=iÖ’ 6 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞ ã¨~°fi^• LO_ÕÖÏ
K«∂_»_®xH˜ 5 ÅHõΔÅ∞. @#∞flH˜ 6 +≤e¡OQÆ∞Å K˘Ñ¨C# 40
ã¨O=`«û~åÅH˜ ÅHõΔ @#∞flÅH˜ 12 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ =ºÜ«∞O J#∞
H˘O>Ë "≥Ú`«ÎO =ºÜ«∞O 17 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡.
Ô~·Å∞=∂~°æOÖ’ =ºÜ«∞O 400 "≥∞ÿà◊§H˜ 6 HÍHõ 4 áœO_»¡H˜
`«yæ<å q∞ye# 20 ã¨O=`«û~åÅH˜ =∞~À 80 ÅHõΔÅ áœO_»¡
=ºÜ«∞O LO@∞Ok. "≥Ú`«ÎO 230 ÅHõΔÅ∞ Ô~·Å∞ =∂~°æOÖ’
=ºÜ«∞O J~Ú`Õ QÀ^•=i g∞^Œ 17 ÅHõΔÅ∞ =∂„`«"Õ∞.
~Ô Å· ∞ =∂~°Oæ ÉÁOÉÏ~Ú "≥Ñ· Ù¨ 2390 J_»∞QÆ∞Å ZH˜¯ 3000
J_»∞QÆ∞Å∞ kQÍe. x~å‡}O 40 ã¨O=`«û~åÅ∞ Ѩ_»∞`«∞Ok.
@#∞flH˜ "≥∞ÿÅ∞H˜ ~°=}Ï ~°∞ã¨∞=Ú z=~À¡ 25 +≤e¡OQÆ∞Å∞.
Pqi <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ QÀ^•=iÖ’ 350 J_»∞QÆ∞Å∞ ZH˜¯ 610
J_»∞QÆ∞Å∞ kQÍe. HÀiOQÆ (HÀ~°Oy) "≥·Ñ¨Ù x~å‡} HÍÅO 2
ã¨O=`«û~åÅ∞. ~°"å}Ï ~°∞ã¨∞=Ú @#∞flH˜ "≥∞Åÿ ∞H˜ 7 +≤eO¡ QÆ∞Å∞
3 á¶êiÎOQÆ∞Å∞.
J~Ú<å ÉÁOÉÏ~Ú "≥·Ñ¨Ù ѨuÎ ~°"å}Ï =∞o§OK«\ÏxH˜
HÍ~°}O ÉÁOÉÏ~Ú XHõ¯>Ë <ÒHÍ=∂~°æO Jx #=∞‡@O
JO\Ï_»∞ „|∂ãπ <å~°ì<£ `«#∞ ~å[º HÍ~°º^Œi≈H˜ „"åã≤#
L`«Î~°OÖ’. PÜ«∞# ''XHõ F_»x ‰õÄ@q∞ xˆ~Ìâ◊‰õΩÅÖ’,
=∂OK≥ã¨ì~ü "åºáê~°∞Å`À, Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ Ǩe‰õΩÅ`À, WOHÍ
WO^Œ∞Ö’ L`åûǨÏO L#fl "åix ѨOÑ≤ "åix 20 "≥∞ÿà◊§
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 155
Ô~·Å∞ g∞^Œ `«~°∞"å`« QÆ∞„~åÅ g∞^Œ ѨšH©ÅÖ’ 300 "≥∞ÿà◊√§ 8
#∞Oz 20 ~ÀAÅ∞ „Ѩܫ∂}O KÕ~ÚOz "å~åúH˜ XHõ¯ix
10 áœO_»∞¡ Y~°∞Û`À fã¨∞‰õΩ"≥o§, JHõ¯_» #∞Oz Pqi <ÒHõÖ’
HÀ~°OyH˜ 30 ÖËHõ 40 QÆO@Å „Ѩܫ∂}O`À 2 +≤e¡OQÆ∞ʼnõΩ
H˘xáÈ`Õ "å~°∞ WOQÆ¡O_»∞H˜ ã¨Ô~·# x~°‚Ü«∂Å`À KÕ~åÎ~°∞.——
''^•i á⁄_»=Ù<å "ÕÅ H˘kÌ Jeã≤áÈ~Ú# Z^Œ∞ÅÌ #∞ "å\˜x
`ÀÖË "åix @#∞flH˜ 6 áœO_»¡ Y~°∞Û`À ~ÀE 10 "≥∞àÿ §◊ K˘Ñ¨C#
„ѨÜ∂« }O KÕã#≤ "åix K«∂™êÎ~∞° . ÃÑQ· Í #kÖ’ 100 @#∞flÅ
ѨuÎx 10 +≤e¡OQÆ∞ÅH˜ Ѩ_»=ÅÖ’ fã¨∞‰õΩ"≥à◊§_»O K«∂™êÎ~°∞.
"å~åúH˜ 20 "≥∞ÿà◊√§ Ô~·Ö’¡ „Ѩܫ∂}O KÕã≤ „Ѩܫ∂}O z=~°
+¨Ø@¡x „â◊=∞`À ^•@∞`«∞#flѨC_»∞ "åiH˜ PÖ’zOK«∞HÀ_®xH˜
ZO`À ã¨=∞Ü«∞O ^˘~°∞‰õΩ`«∞Ok JHõ¯_» #∞Oz ~À_»∂¡, =O`≥
#Å∞ LO_»x „Ѩ^âÕ O◊ ^•\ÏeHõ^•! "å~åú KÕ~åHõ Pqi <ÒHõÖ’
ã¨∞Y=O`«"≥∞ÿ# ™Èá¶êÅÖ’ "åe PÖ’z™êÎ~°∞.——
''8 ã¨O=`«û~åÅ „H˜`«O HÍ@<£ Z^Œ∞~˘¯#fl W|ƒO^Œ∞ÅÖ’
^•\˜# J_»¤O‰õΩÅ∞ QÆ∞~°∞Î `≥K«∞ÛH˘x, WѨC_»∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅ
^•fi~å ™êkèOѨ|_çOk QÆ=∞x¿ãÎ =∞#H˜ Pâ◊ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
WO_çÜ«∂ J=ã¨~åÅH˜ ã¨OÜ«ÚHõÎ ~å[ºO (Ü«Ú.ÔH) KÕÜ«∞
QÆeyOk HÍ@<£ rq`åO`«O „ѨuáêkOz# "å\˜x ã‘fiHõiO
K«@O q∞Oz Ug∞ ÖË^Œ∞. h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å q[Ü«∂Å∞,
"≥·Ñ¶¨ÖϺÅ∞ q=iã¨∂Î K«i„`« "åÜ«∞@O, P Ѩ#∞Å „Ѩã¨∞÷`«
ã≤u÷ QÆ∞iOz `≥eÜ«∞KÕÜ∞« @O [~°QÍe. Jq UÜÕ∞, Ü≥∂[#Å∞
XHõ ÖÏO\˜"À "å\˜ `Õ_®Å∞ Uq∞\’, "å\˜ =¸Å ã¨∂„`åÅ∞
Uq∞\’ qâı¡+≤Oz K≥áêÊe. Jk áê=∞~°∞ʼnõΩ, q+¨Ü«∞O K≥¿ÑÎ,
WOlh~°∞¡ Éèíq+¨º„^ŒÊ}ÏeHõÅH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# *Ï˝#O Wã¨∞ÎOk.
nx=Å¡ „a\˜+π áêÅ# Ü≥ÚHõ¯ ^•`«$`«fiQÆ∞}O, =∞Oz KÕ¿ã
™êǨÏ㨠QÆ∞}ÏÅ =Å# WO_çÜ«∂x áêeOK«\ÏxH˜ =∞#^Õâ◊O
KåÖÏ J~°›"≥∞ÿ#^Œx `≥Å∞ã¨∞ÎOk.——
''J~Ú`Õ KÕã≤# ^•xH˜ `«$Ñ≤ΠѨ_»∂Î K«iÛã¨∂Î LO_»@O
HÍ^Œ∞. KÕÜ«∞@O =∞iÛáÈ~Ú# "å\˜ g∞^Œ ^Œ$+≤ì ÃÑ\Ïìe. PHõ
e`À JÅ=∞\˜OKÕ HÀ@¡ [# ã¨OYº ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ áÈ`«∞O>Ë
=∞# ^•`«$`«fiO QÆ∞iOz, =∞Oz KÕÜ«∞QÆÅ ™êǨÏã¨O QÆ∞iOz
QÆáêÊÅ∞ H˘@∞ìHÀ_»O, WO_çÜ«∂x PiúHõOQÍ zuH˜áÈÜÕ∞ÖÏ
KÕã¨∞ÎO^Œx QÆ∞~°∞ÎOK«∞HÀ"åe!—— JO\Ï_»∞. „|∂ãπ <å~°ì<£.
 J#∞|O^èŒO - 1 Hõ~°∞=Ù ~å‰õΩO_® LO_»\ÏxH˜ ~°HõΔ} Ѩ#∞ÅÖ’ ÃÑ\˜ì#
WO_çÜ«∂ „Ѩ^è•# áêʼnõΩ_»∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅ ÃÑ@∞ì|_ç "≥#H˜¯~å^Œ∞. Jq ~å*ϺxH˜ PiúHõOQÍ ÉèÏ~°"≥∞ÿ#q.
QÆ∞iOz K≥Ñ≤Ê#q Jq q∞#Ǩ~ÚOѨ٠Ѩ#∞Å∞QÍ J#∞H˘x JqKÕã≤, Hõ~°∞=Ù
1900 =∂iÛÖ’ "≥ã· ~π å~Ú Hõ~<˚° £ „ѨÉ∞íè =Ù "åi¬Hõ P^•Ü«∞ =zÛ#ѨC_»∞ ÉÏ^èŒ x"å~°}H˜ Ug∞ KÕÜ«∞HõáÈ_»O xÜ«∞=∞O
=ºÜ«∂Å JOK«<å K«~°ÛÖ’ D =ÚYº q+¨Ü«∞OÃÑ· J#fl KÕã∞¨ HÀ"åe. U_®kH˜ 10 ÅHõÅΔ Y~°∞Û KÕÜ∂« Åx J#∞ H˘O@∞
=∂@Å∞ ''<å‰õΩ KåÖÏ=∞Ok, WO_çÜ«∂Ö’#∞ ÃÑ· ^ÕâßÅÖ’ <åflO. P q^èŒOQÍ 3 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ =iÎOKÕ Ñ¨#∞Åx 6
L#fl "å~°∞ =ÚYºOQÍ, WO_çÜ«∂Ö’ Hõ~°∞=ÙÅ∞ PѨ\ÏxH˜ ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ =iÎOKÕÖÏ ÃÑOK«=K«∞Û. W=hfl KÕã≤<å
ã¨Ê+¨"ì ∞≥ #ÿ =∂~°Oæ h\˜áê~°∞^ŒÅ JO@∂ ã¨ÅǨ Wã¨∂Î LO\Ï~°∞. ™êQÆ∞|_ç 40 ÅHõÅΔ Ü«∞Hõ~åÅH˜, ~Ô O_»∞ ~°HÍŠѨ#∞Å qÉèÏQÍÅ
Wk "åi ã¨fiO`« `≥eq`À „Ѩuáêkèã¨∞Î#fl@∞¡ =∂\Ï¡_®~°∞. =Å¡, q∞OK«^Œ∞. nx =Å# ^Õâ◊OÖ’ PǨ~° L`«ÊuÎ ÃÑ~°∞QÆ∞
WO_çÜ∂« Ö’ h\˜ áê~°∞^ŒÅ KåÖÏ ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ ™êQÆ∞`ÀOk `«∞Ok. H˘O`«=∞OkH˜ ‰õÄb ^˘~°∞‰õΩ`«∞Ok. Hõ~∞° =ÙÖ’ ^è~Œ Å° x
WѨÊ\˜H˜ ^•xg∞^Œ ÃÑ\˜ì# Y~°∞Û 2 HÀ@¡ 55 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡. H˘O`« J^Œ∞ѨÙÖ’ LOK«=K«∞Û. JO`ÕHÍx WѨC_»∞ Hõ~°∞=ÙH˜
1 HÀ\˜ 90 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅ∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅ`À ™êQÆ∞|_çÖ’ QÆ∞~°ÜÕ∞º lÖÏ¡ÅH˜ J<å=$+≤ì #∞Oz ~°HõΔ} HõeÑ≤OK«ÖË=Ú.
L<åfl~Ú. JHõ¯_ç „Ñ¨[Å "≥`«Å‰õΩ `«yæOKÕ ã¨Ç¨Ü«∞O <Õ~°∞QÍ KÕÜ«∞ÖË=Ú.
J~Ú`Õ 1898-99 ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù „a\˜+π WO_çÜ«∂ h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞ÅÖ’ Hõ~°∞=Ù #∞Oz ~°HõΔ}H˜ J`«º=
QÆ}ÏOHÍÅ∞ D q^èŒOQÍ L<åfl~Ú. ã¨~O° QÍ KÕÜ∂« eû#q KÕÜ∞« \ÏxH˜ gÖˇ#· q Jhfl ‰õÄ_® KÕ™êO
1. HÍÅ∞=Å ^•fi~å Ü«∞Hõ~åÅ∞ J~Ú`Õ h\˜ áê~°∞^ŒÅ J#O`«OQÍ ÃÑOK«QÆeyOk HÍ^Œ∞.
„ѨÉèí∞`«fiO Ü≥ÚHõ¯ Éèí∂q∞ 1,17,36,755 ™ê=∂#ºOQÍ [#ÉÏǨïàϺxHõk ™ê^茺"Õ∞ JxÑ≤Oz<å. h\˜
=º‰õΩÎÅ Ü≥ÚHõ¯ Éèí∂q∞ 13,98,432 áê~°∞^ŒÅx ÃÑOz PǨ~° ^è•<åºÅ ÃÑOѨÙx „áÈ`«ûÇ≤ÏOKåÅ#fl
2. K≥~°∞=ÙÅ ^•fi~å 46,71,195 "å^Œ#`À <Õ#∞ UH©Éqíè ™êÎ#∞ ZO^Œ∞HõO>Ë L`«ÊuΠѨ#∞Å∞ ÃÑ@∞ì
3. ÉÏ=ÙÅ ^•fi~å 1,13,28,323 |_ç g∞^Œ =∞Oz ~å|_ç K«∂Ñ≤™êÎ~Ú. <Õ#∞ WO_çÜ«∂ =KåÛHõ
4. W`«~°„`å 12,83,479 H˘O`« xâ◊ÛÜ«∞=¸ âßâ◊fi`«=Ú J~Ú# ÃÑOѨÙxKÕÛ h\˜
"≥Ú`«ÎO 3,04,18,454 áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞ÅH˜ NHÍ~°O K«∞\Ïì#∞. <å =ÚO^Œi áêʼnõΩÅ∞
^•à◊"å ѨO@ ^•fi~å 27,05,868 ã¨O=`«û~åxH˜ 75 ÅHõÅΔ ∞ "≥Ú`«OÎ Hˆ \Ï~ÚOKÕ"å~°∞. <å „áÈ^Œƒ
"≥Ú`«ÎO ™êQÆ∞|_ç 3,31,24,322 ÅO`À ѨÓ~°Î~Ú# QÆ`« ã¨O=`«û~°O 90 ÅHõΔÅ∞ ã¨~ü *Ë"£∞û
Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’x U #^≥·<å ã¨=Ú„^ŒOÖ’H˜ „Ѩ=Ç≤Ï¿ãÎ "≥ãπìÖÏO_£ Y~°∞Û KÕâß_»∞. WO^Œ∞Ö’ H˘O`« Hõ~°∞=Ù ÉÏ^èŒ x"å
ZO`À =º=™êÜ«∞ ã¨OѨ^Œ ã¨=Ú„^ŒOÖ’ Hõeã≤#@∞ì ÉèÏqã¨∂Î ~°}H˜ LáêkèQÍ Y~°Û~ÚOk. D ã¨O=`«û~°O Hõ~°∞=Ù =Å¡
^•xfl „ѨÉèí∞`«fiO U q^èŒOQÍ PáêÅx ã¨∂zã¨∂Î LO\Ï~°∞. =∂ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ `«yæOK«∞H˘<åfl _®H˜<£ûx, 1 HÀ\˜ ~°∂áê
<Õ#∞ L`«ÊuΉõΩѨÜ≥∂QÆѨ_Õ H˘`«Î Éèí∂=Úefl ™êQÆ∞Ö’H˜ H˘`«Î Ü«∞Å∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ ˆH\Ï~ÚOK«=∞<åfl#∞. D "≥Ú`«ÎO
h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å ^•fi~å ÖËHõ áê`« "å\˜x á⁄_çyOK«_»O ã¨kfixÜ≥∂QÆO J=Ù`«∞O^Œ#∞H˘O@∞<åfl#∞. ÃÑ^ŒÌ Ü≥∂[#Åhfl
^•fi~å `Õ=\ÏÅ QÆ∞iOz XHõ JOK«<å WO_çÜ«∂ "≥Ú`åÎxH˜ ^Œi^•Ñ¨ÙQÍ Ñ¨Ó~°ÎÜ«∂º~Ú. <å ѨÓsfi‰õΩÅ∞ KÕã≤# Ѷ¨∞#
"Õ~ÚOKå#∞. ÃÑ\˜ì# ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ =_ô¤x q∞Oz xHõ~å HÍ~åºÅ`À áÈe¿ãÎ =∂q z#flqQÍ HõxÑ≤™êÎÜ«∞x `≥Å∞ã¨∞
^•Ü«∂xfl W=fiQÆÅ Éèí∂=ÚÅ qã‘Î~°‚`« 35 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~å J~Ú<å =∂HõO^Œ∞ ÉÏ@∞Ö’ L#fl ™⁄=Ú‡ <å áêÅ#Ö’ z#fl
Å∞O_»QÍ ™êQÆ∞Ö’H˜ `Õ=\ÏxH˜ 80 #∞Oz 90 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ z#fl Ü≥∂[#Å ~°∂ѨHõÅÊ#Åx ™êHÍ~°O KÕÜ«∞@OÖ’ LѨ
Y~°∞Û ÃÑ\Ïìeû LO@∞Ok. Ü≥∂QÆѨ_»∞ÎO^Œx #=Ú‡`«∞<åfl#∞.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 156
2. ã¨~ü iK«~ü¤ >ˇOѨÙÖò - KÕÜ«∂eû# KÕ¿ãã≤# h\˜ HÀ"åe. Jã¨ÖË "å# ã¨iѨ_ÕO`«Ñ¨_»#ѨC_»∞ Jk =º~°úOQÍ
áê~°∞^ŒÅ g∞^Œ - J#fl =∂@Å∞ 'áêi—áÈ`Õ? J@∞=O\˜ ^•xfl Ju `«‰õΩ¯=QÍ TÇ≤Ï™êÎO.
D #^Œ∞Å g∞^Œ „ѨuáêkOz# HÍÅ∞=Å∞, ™ê=∂#º
"≥∞ÿ# ÉèÏ+¨Ö’<À, ѨÓiÎ q=~åÅ`À<À ~°∂ѨHõÅÊ# KÕÜ«∞|_®¤,
WOHÍ `«ÅÔH`«∞ÎHÀxq L<åfl~Ú.
ѨO*Ï|∞Ö’ c<åÉò, cǨ~üÖ’ QÆO_»H,± ^ŒH}Δ˜ nfiѨHÅõ ÊOÖ’
=∞^èŒ∞Ô~·H˜ ^ŒQÆæ~°QÍ L#fl u~°∞"å#∂¯~°∞ H˘O_»Å #∞Oz ѨÙ>Ëì
ÃÑiÜ«∂~ü #k, <åQÆѨÓ~ü ~å„+¨ìOÖ’x, "å~åú "≥·QÆOQÍ, =∞i
H˘xfl z#fl U~°∞¡, =∞^茺 WO_çÜ«∂Ö’ K«O|Öò, [=Ú# #∞Oz
=~°^• HÍÅOÖ’ q∞QÆ∞Å∞ h\˜x ã¨>ˇ¡*ò `«∂~°∞Ê# L#fl á⁄_ç
ˆHΔ„`åÅH˜ fã¨∞‰õΩ"≥àı§k.
B^è£Ö’ âß~°^Œ, =∞„^•ã¨∞H˜ L`«Î~å# `«∂~°∞Êf~°OÖ’H˜
ÃÑ<åfl#k kQÆ∞= ÉèÏQÆO, ѨtÛ=∞ f~åxfl ÉÁOÉÏ~ÚH˜ L`«~Î å#
L#fl `«Ñ¨u kQÆ∞=ÉèÏQÆO, J^Õ „áêO`«OÖ’x #~°‡^• kQÆ∞=
ÉèÏQÆO, =∞^茺 ~å„+¨ìO `«∂~°∞ÊH˘ã¨#∞#fl =∞Ǩ#k ZQÆ∞=
„áêO`«O |∞O^ÕÖò YO_£Ö’x ɡ`åfi, Hõ~°‚
ÉÁOÉÏ~Ú ~å„+¨Oì Ö’x ^ŒH}Δ˜ lÖÏ¡Ö’¡ Jã¨ÇϨ [ `«\ÏHÍÅ∞,
z<åfl ÃÑ^ŒÌ HÍÅ∞=Å∞ „ѨuáêkOѨ|_ç WOHÍ „áê~°OÉèíO
HÍÖË^∞Œ . WOHÍ WO_çÜ∂« Ö’x qq^èŒ „áêO`åÅÖ’ Z<Àfl Ü≥∂[
#Å∞, x~°O`«~°O WO_çÜ«∂#∞ ÉèíÜ«∞ÃÑ>Ëì Hõ~°∞=Ù #∞Oz ~°H˜ΔO
KåÅ<Õ `«Ñ¨#`À PÖ’K«<åѨ~°∞Öˇ·# JkèHÍ~°∞Å∞ „Ѩuáêkã¨∂Î
=zÛ#q, LO_»=K«∞Û.
D „H˜Ok Q˘Ñ¨Ê#^Œ∞Å WO_çÜ«∂Ö’ ~å„ëêìÅ#∞, ÖËHõ
lÖÏ¡Åx ™ê~°=O`«O KÕÜ«∞@OÖ’ áê„`« =Ç≤ÏOKÕ@∞ì „a\˜+π
„ѨÉèí∞`«fiO KÕã≤Ok.
QÆOQÆ, [=Ú#, cǨ~üÖ’x â’}ü, ã¨>ˇ¡*ò ѨO*ÏÉòÖ’x
~°q, ã≤O^èŒ∞, Xi™êûÖ’x z#flU~°∞¡, kQÆ∞= =∞Ǩ#k `«∂~°∞Ê
f~°OÖ’ kQÆ∞= QÀ^•=i, kQÆ∞= Hõ$ëê‚, HÍ"Õi, H˘e¡^ŒOÅ∞
^ŒH˜Δ} nfiѨHõÅÊOÖ’ '^ŒH˜Δ}O—Ö’ `«∞OQÆÉèí„^Œ, ZQÆ∞= Hõ$ëê‚
`«Ñ¨`«∞Å∞. (<≥·*Ï"£∞ #"å|∞H˜ K≥Ok „a\˜+π "åiH˜=fi|_ç#
_≥Hõ¯<£ „áêO`åÅx ^ŒHΔ̃}QÍ =º=ǨÏiã¨∞Î <åfl#∞ - Hõ=#â◊~°‡).
4. ã¨~ü *Ïi˚ HÍOÑπɡÖò JkèHÍ~° (QÆ~°fi) ѨÓ~°fiHõ"≥∞ÿ#
3. 1877 HΔÍ=∞HÍÅOÖ’ h~°∞ ZÖÏ¡ =º~°Oú KÕÜ∞« |_çOk? Jaè„áêÜ«∞ „ѨHõ@#
WOQÆ¡O_»∞Ö’ uO_çx "å#~ÀAH˜ ^•K«∞HÀ@O J<Õ ™ê"≥∞
`«QÍ áêK«º ^ÕâßÅÖ’ h\˜x "å#ÖËx ZO_»~ÀA HÀã¨O ^•K«∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 157
L^•Ç¨Ï~°}H˜ J_»Ü«∂~ü #kx fã¨∞H˘O^•O. ^•x h\˜x
xÅ= Kտ㠄Ѩܫ∞`«flO [~°QÆÖË^Œ∞. =¸_»∞ ~ÀAÅ∞ X_»∞¤x
X~°∞ã¨∞H˘x „Ѩ=Ç≤ÏOzOk. =O`≥# =∞^茺 100 QÆ*ÏÅ "≥_»
Å∞Ê# QÆO@H˜ 2 "≥∞ÿà◊§ (0.9g∞/Ãã) "ÕQÆO`À „Ѩ=Ç≤ÏOzOk.
Ö’`«∞ ã¨QÆ@∞# 4 J_»∞QÆ∞Å∞ LOk. h~°∞ xÅ= KÕÜ«∞\ÏxH˜
ã¨÷ÅO Kåe#O`«QÍ LO_ç LO_»^Œ∞. HÍx K≥~°∞=ÙÅ #∞Op
‰õÄ_® KåÖÏ =º~°úO J~ÚOk. =∞„^•ã¨∞ Ãã·^•¿Ñ@Ö’ =∂~°‡
ÖÏOQ∑ K≥~°∞=Ùx, =º~åúxfl J#∞=∞uzÛ# ^•xH˜ ã¨∂K«#QÍ
fã¨∞HÀ=K«∞Û. "å# Ѩ_ç# H˘kÌ ~ÀAÅ `«~°∞"å`« D "åºã¨Hõ~°Î
K«∂ã≤ #ѨC_»∞ P K≥~°∞=Ù `«# =º~°÷ [ÖÏÅ∞ áÈÜÕ∞O^Œ∞‰õΩ
U~åÊ@∞ KÕã≤# `«# Z`«∞Î `«‰õΩ¯= Hõ@ì g∞^Œ P~°∞QÆ*ÏÅ "≥_»
Å∞Ê# XHõ QÆ[O Z`«∞Î# h\˜x QÆO@H˜ 5 "≥∞ÿà◊§ "ÕQÆO`À
q_çzÃÑ_ÀÎOk. JO>Ë ~°=∂~°q∞ 3 Ѷ¨∞#QÆ*ÏÅ∞ Ãã‰õ#∞H˜ P
q^èŒOQÍ q_çz ÃÑ@ì_®xH˜ HÍ~°}O q_çzÃÑ@ìHõáÈ`Õ QÆ@∞ì
ZHõ¯_≥·<å `≥QÆ=K«∞Û##fl ÉèíÜ«∞O. h~°∞ áȉõΩO_® ˆQ@¡`À PѨ
=K«∞Û. ZO^Œ∞HõO>Ë h\˜ =∞@ìO JѨC_»∞ =∂=¸Å∞ HõO>Ë
`«‰õΩ¯= LOk. ã¨`«ºO Uq∞@O>Ë ã¨O=`«û~°O "≥Ú^Œ\’¡ =∞~å
=∞`«∞ÎÅH˜ ˆH\Ï~ÚOz# "≥Ú`åÎÅ∞ `«yæOK«|_®¤~Ú. *Ï„QÆ`«ÎH˜
`«Ñ¨Êxã¨i Ѩ#∞Å∞ KÕÜ«∞\ÏxH˜, _»|∞ƒÖË^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`«
WOlh~°∞¡ P K≥~°∞=ÙÖ’ h~°∞ Z‰õΩ¯=QÍ xÅ= KÕÜ«∞@O =Å#
K≥~°∞=Ù Hõ@ì`≥y`Õ ^•xH˜ ÉÏ^茺`« fã¨∞HÀ_®xH˜ ã≤^ŒúOQÍ ÖË~°∞,
KÕѨ@ìx ~°HõΔ} Ѩ#∞Å =Å# 9 <≥ÅÅ =ÚO^Œ∞Öˇ·@ì<£ „ѨÉèí∞=Ù,
™ê÷xHõ JkèHÍi PiúHõ JOK«<åÅ g∞^Œ, á⁄^Œ∞Ѩ٠KÕÜ«∞=∞x
P[˝ *Ïs KÕÜ«∞@O HÍ~°}O.
"å~°∞ "åi¬Hõ z#fl =∞~å=∞`«∞ÅÎ MÏ`åÖ’ =∞„^•ã¨∞ P^•Ü«∞
ã¨=∂Yº K≥ѨCHÀ^ŒQÆæ á⁄^Œ∞Ѩ٠(JOK«<åHõO>Ë `«‰õΩ¯= Y~°∞Û)
KÕã≤ ™êkèOz#@∞ì x"ÕkHõ ѨOÑ≤Ok. ^•x Ѷ¨e`åÅ∞ ã¨Ê+¨ì"Õ∞.
K≥~°∞=ÙÅ∞ Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ =º=™êÜ«∂xH˜ =ÚYº"≥∞ÿ#q.
á⁄^Œ∞Ѩ٠KÕ¿ã q+¨Ü«∞OÖ’ Jq z@ì z=iq J"åe! "å\˜x
x~°¡HõΔ ºO KÕ¿ãÎ h~°∞ =º~°ú"≥∞ÿ =∞#∞+¨μºÅ rq`åÅ∞ |Ö∫`å~Ú.
„Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅ ‰õÄ@q∞ =ÚO^Œ∞ ™êH˜ΔQÍ KÕã≤#
„ѨHõ@# ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ ^èÀ~°}˜ K«∂ã¨∞ÎO>Ë h\˜áê~°∞^ŒÅ
''Ѩ#∞Å∞ q[Ü«∞=O`«"≥∞ÿ#ѨC_≥ÖÏ¡, WOlh~°∞¡ Ãã·x‰õΩÅ∞ HÍx
JkèHÍ~°∞Å∞ „Ѩâ◊Oã¨hÜ«ÚÅ∞. qѶ¨Å"≥∞ÿ#ѨC_»ÖÏ¡ WOlh~°∞¡,
"å~°∞ ɡOQÍÅ∞ WOlh~°∞¡ HÍHõáÈ`Õ JѨÊ\˜H© „ѨãO¨ â◊hÜ«ÚÖË.
Jã¨Ç≤ϺOK«∞HÀ"åeû# "å~°∞ áœ~° JkèHÍ~°∞ÖË.——
(Wk KåÖÏ `«Ñ¨C „ѨHõ@#. ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ „Ѩ`ÕºHõOQÍ
=∞~åº^Œã¨∞Î_»∞. PÜ«∞#HõO>Ë `«‰õΩ¯= ѨHõΔáê`«O =ºH˜ÎQÆ`«"≥∞ÿ#
ÉèÏ"åÅ∞ HõÅ"å~°∞ J~°∞^Œ∞. Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ ã¨OˆHΔ=∞O XHõ ^•x
QÆ∞iOKÕ PÜ«∞# PÖ’K«#.- ǨϟÑπ).
=O^Œ ã¨O=`«û~åÅÖ’ Hõ~°∞=Ù XHõ¯™êˆ~
WO_çÜ∂« Ö’ H˘xfl „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ „áêO`åÅ∞ =∂„`«"∞Õ Hõ~∞° =Ù
~å=\ÏxH˜ „Ѩ`ÕºHõOQÍ J#∞"≥·#=x, W`«~° „áêO`åÖ’¡ =O^Œ
ã¨O=`«û~åÅÖ’ XHõ™êi =∂„`«"Õ∞ Hõ~°∞=Ù =ã¨∞ÎO^Œx <å‰õΩ
`≥eã≤# ã¨=∂Kå~°O <å‰õΩ QÆ\ ˜ìQÍ `≥Å∞Ê`ÀOk.
HÍOÑπɡÖò áêeOz# =∞^茺 ~å„+¨ìOÖ’ QÆ`« 32 ã¨O=`«û
~åÅÖ’ 4™ê~°∞¡ Hõ~°∞=Ù =zÛOk.
ɡOQÍÖòH˜ ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ Ü≥ÚHõ¯ Q˘Ñ¨Ê HÍÅ∞=
ɡOQÍÖòÖ’x „Ѩ}ÏoHõÅÖ’ ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£H˜ K≥Ok#
~Ô O_çO\˜ q+¨Ü∞« OÖ’ H˘O`« *Ï˝#O LOk. XHõ\ ˜ QÆOQÆ #∞Oz
HõÅHõ`åÎH˜ `«"Õfi Q˘Ñ¨Ê HÍÅ∞=, Ô~O_Àk ^•"≥∂^Œ~ü „Ѩ}ÏoHõ.
QÆOQÍHÍÅ∞= "≥Ú^Œ\’¡ <ÒHÍÜ«∂#Ѩ٠HÍÅ∞=QÍ ~°∂ѨHõÅÊ#
KÕÜ«∞|_ç<å, Jk #kÜ«∂ lÖÏ¡H˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅ HÍÅ∞=QÍ
‰õÄ_® ѨxH˜ =ã¨∞ÎO^Œx „ѨÉèí∞`åfixfl JiúOK«@O [iyOk.
QÆOQÆH˜ KÕ~åeû# LѨ#^Œ∞Åhfl KÕi áêÜ«∞Å∞QÍ q_çáÈHõ
=ÚO^Œ∞ Ju qâßÅOQÍ XHõ ÃÑ^ŒÌ J_»¤Hõ@ì x~å‡}O`À Jk
‰õÄ_»∞H˘x L#flk. <å‰õΩ H˘OK≥O ÉèíÜ«∞O "Õã≤Ok. ã¨~ü P~°ú~ü
HÍ@<£ „Ѩ}ÏoHõÖ’¡ =Úxy`Õ ZHõ¯_» `ÕÖÏÎÜ≥∂ `≥eÜ«∞^Œ∞.
Hõ~°∞=Ù HÍÅOÖ’ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞
Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ ^Œ∂~°^Œ$+≤ì`À „â◊^Œú`À WO_çÜ«∂ JO`«\Ï
Ѩ_ç#ѨC_»∞ JOK≥Å =º=ã¨÷ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ_ç `«fi~°QÍ PǨ~°
^è•<åºÅ∞ ~°"å}Ï J=Ù`å~Ú. ^•xH˜ HÍ=Åã≤# =∞^Œ∞Ѩ٠^˘i
H˜`Õ WO_çÜ∂« Ö’ K≥ÑC¨ HÀ^ŒQæÆ Hõ~∞° =Ù, ^•x #∞Oz „áê}O #+¨Oì
LO_»=x <Õ#∞ QÆ∞iÎOKå#∞.
D ~ÀAÖ’¡ Hõ~°∞=Ù QÆ∞iÎOKÕ q^èŒOQÍ Ñ¨Ù#~å=$`«O J=Ù`ÀOk
D =∞^躌 Hõ~∞° =Ù QÆ∞iÎOKÕ JO`« `«~K° ∞« QÍ =ã¨∂Î LO_»_O»
ˆH=ÅO Ü«∂^Œ$zÛùHõ"Õ∞ J~Ú<å <å Jaè„áêÜ«∞OÖ’ ѨÓ~°fiO
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 158
Hõ>Ë D P^è∞Œ xHõ HÍÅOÖ’ L#fl Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ Hõ~∞° =Ù ~å=\ÏxH˜
gÅ∞QÍ L<åflÜÕ∞"≥∂ Jx „â◊^Œú`À ѨsH˜ΔOKåeû LOk. Jk
x[O HÍ=K«∞Û. „a\˜+π „ѨÉèí∞`«fi áêÅ#`À âßOu <≥ÅH˘x
[<åÉèÏ ÃÑiyOk. =º=™êÜ«∞O ÃÑiyOk. =∂=¸Å∞QÍ ÃÑi
y# [<åÉèÏH˜ ÃÑiy# =º=™êÜ«∞O ã¨iáÈ`«∞Ok. ѨÅK«QÍ
[<åÉèÏ LO_Õ KÀ@ Hõ~∞° =Ù =¿ã,Î =º=™êÜ«∞OÖ’H˜ ~åx J~°}º
Éè∂í q∞Ö’ ^˘iˆH HÍÜ«∞, Hõã~¨ ∞° , ѨO_»∞ ux |`«QQÆ ÅÆ ∞QÆ∞`å~°∞.
"åiHÍ =#~°∞Å∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO\Ï~Ú. J^Õ Z‰õΩ¯=
[<åÉèÏ, ѨÓiÎ [#™êO„^Œ`«`À L#fl lÖÏ¡Ö’¡ Hõ~°∞=Ù =¿ãÎ
JHõ¯_» Éèí∂q∞ ѨÓiÎQÍ =º=™êÜ«∞OÖ’H˜ =zÛ LO_»_»O =Å#
W`«~° J_»q PǨ~°O ÖËHõ Hõ~∞° =Ù f„=`« Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok.
nxH˜ =ºuˆ~Hõ "≥∞ÿ# J#∞Éèí=O =∞^茺 ~å„+¨ìOÖ’#∞ `«∂~°∞Ê
ÉÁOÉÏ~ÚÖ’#∞ LOk. (~°K«~Ú„u J_»=ÙÅ∞ H˘\˜ì"ÕÜ«∞@O
=Å#, h~°∞ F_çÛ"ÕÜ«∞@O =Å# =º=™êÜ«∞O ÃÑiy<å, h~°∞
ã¨Ç¨Ï[OQÍ xÅ= LO_Õ [ÖÏâ◊Ü«∂Å∞ =∞x+≤ KÕ~Ú Ñ¨_»#O`«
HÍÅO L#flq, ZO_çáÈ`åÜ«∞#fl =∂@Ö’¡ H˘O`« Juâ◊Ü≥∂H˜Î
L<åfl Jk xâ◊ÛÜ«∞OQÍ L#fl Ѩiã≤÷`Õ. "å^Œ#`À <å‰õΩ H˘O`«
UH©ÉèÏ=O LOk. N=∞uǨϟÑπ "å^Œ#Ö’ ¿Ñ~˘¯#x QÆ∞iÎOK«x
W`«~° Ѩ~åq∞`«∞Å∞O_»=K«∞Û#x <å‰õΩ JxÑ≤OzOk. J<å
=$+≤ìH˜ J_»∞¤ Ѩ_Õ =∂~åæÅ∞ n~°…HÍÅOÖ’ KÕÜ«∂e QÍx h\˜
Z^Œ\Ì ˜ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ PǨ~° ^è•#ºO Hõ@Hõ@ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ PǨ~°
^è•<åºÅ∞ JOkOK«@O `«Ñ¨Ê =∞~À =∂~°æO ÖË^Œx D<å_»∞
=∞#H˜ `≥Å∞ã¨∞ - Hõ=#â◊~°‡).
=∞~À q+¨Ü«∞O QÆ∞~°∞ÎOK«∞HÀ"åeûOk LOk. Jaè=$kú
K≥Ok# JOK≥Å =º=ã¨÷ =Å# Hõ~∞° =Ù HÍÅOÖ’ `«fi~°QÍ PǨ~°
^è•<åºÅ#∞ ~°"å}Ï KÕÜ«∞QÆÅO. Jk x["Õ∞ J~Ú<å, J^Õ
"≥ã¨∞Å∞ÉÏ@∞ =Å# ^è•#ºO Ѩ~å~Ú KÀ@¡H˜ JkèHõ ѨO@Å∞
ѨO_ç# HÍÅOÖ’ ZQÆ∞=∞`≥·áÈ=_»O ‰õÄ_® JO`Õ ã¨∞ÅÉèíO.
JOK≥Å =º=ã¨÷ Jaè=$kú K≥Ok# HÍÅOÖ’ ™ê÷x‰õΩʼnõΩ#fl
^•Ñ¨Ù_»∞ QÆ∞}O Hõ~°∞=Ù ~ÀAÖ’¡ Q˘Ñ¨Ê ~°HõΔ}QÍ LO_Õk. <å
J#∞Éè=í OÖ’ =∞Oz ѨO@Å∞ ѨO_ç# ã¨O=`«û~åÖ’¡ ѨO*Ï|∞
Ö’x ã¨>ˇ¡*ò ZQÆ∞= „áêO`åÅÖ’#∞, #~°‡^• Ö’Ü«∞Ö’#∞,
^è•#ºO ZO`À K«=HõQÍ J"Õ∞‡"å~°∞. H˘<Õ"å~°∞O_Õ "å~°∞ HÍ^Œ∞.
JѨC_»∞ ^•xfl Hõ~°∞=Ù ~ÀAÅ HÀã¨O QÍ^≥Ö’¡ ^•KÕ"å~°∞.
^è•#ºO áê`«~° "ÕÜ«∞@O P ~ÀAÖ’¡ ™ê^è•~°}O, P q^èŒOQÍ
Jk K≥_‰» Ωõ O_® Z<Àfl ã¨O=`«û~åÅ∞O_Õq. k<åÖ’¡ J@∞=O\˜
^è•#ºO Hõ~∞° =Ù HÍÅOÖ’ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ ÖËHáõ È=_»O H˘@ì=zÛ
HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
ѨÓ~°fiѨ٠k<åÖ’¡ ^è•<åºQÍ~åÅ∞, WѨC_»q ÖË=Ù
Xi™êûÖ’ Hõ~∞° =Ù ã¨O=`«û~°O, =∂iÛ <≥Å =~°‰Ωõ , ^è•#ºO
L^èŒ$`«OQÍ ZQÆ∞=∞u J=Ù`«∂ =zÛOk. Q˘Ñ¨Ê ÉèíÜ«∞OHõ~°"≥∞ÿ#
Hõ~°∞=Ù „áê~°OÉèíO J=\ÏxH˜ 6 "å~åÅ =ÚO^Œ∞ ^•HÍ
J#fl=∂@ "åºáê~°∞Å∞ `«Ñ¨C_»∞ ÖˇHõ¯Å∞ "Õ™ê~°∞. ɡOQÍÖòÖ’
„ѨÉèí∞`«fiO kQÆ∞=∞u KÕã¨∞H˘O@∞O>Ë "åºáê~°∞Å∞ ZQÆ∞=∞u
KÕã∂¨ Î =KåÛ~°∞. Wk Hõ~∞° =ÙÖ’ JkèHÉõ Ïè QÆO [iyOk. ^•x=Å¡
Q˘Ñ¨ÊQÍ ^è•#ºO |Ü«∞@‰õΩ áÈ_»O [iyOk. ™ê=∂#º PiúHõ
^Œ$ëêì º "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ_»¤ JOK≥Å =Å# =∞Oz Ѷ¨e`åÅ∞ HõeQÍ
Ü«∞#fl q+¨Ü«∞OÖ’ <å‰õΩ ã¨O^ÕǨÏO ÖË^Œ∞. JkèHõ ѨO@Å
~ÀAÖ’¡ JHõ¯_ç ^è•#ºO qѶ¨}˜ g^èŒ∞Ö’¡H˜ HÍ=Åã≤#O`«QÍ
fã¨∞‰õΩ "≥à§◊ QÆey<å, Hõ~∞° =Ù ~ÀAÖ’¡ J^Õ q^èOŒ QÍ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ
"Õ∞~°# kQÆ∞=∞u KÕã¨∞HÀQÆey<å - H˘#∞QÀÅ∞ â◊H˜Î ^Œ$ëêì º
K«∂¿ãÎ [<åxH˜ H˘<Õ ™ê^èŒ#O LO_»^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« "≥∞~°∞QÆ∞
Ѩ_#ç JOK≥Å=º=ã¨÷ L<åfl, ^è•#ºO`≥zÛ Ñ¨OzÃÑ@ì_"» ∂≥ H˘#∞
‰õΩ¯<ÕO^Œ∞‰õΩ Láêkè K«∂Ñ≤OK«@"≥∂ KÕÜ«∂eû =ã¨∞ÎOk. „áê}
#+¨ìO P ã¨O^Œ~åƒùÅÖ’ `«yæOK«QÆey<å Jk JkèHõ =ºÜ«∞O`À
=Ú_çÑ_¨ ç LO@∞Ok. Hõ~∞° =Ù Hõ~∞° =ÙH© P ÉèÏ~°O ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
JO^Œ∞KÕ`« ^è•<åºQÍ~åÅ∞ L#fl ѨÓ~°fiO HõO>Ë ÖËx D k<åÅ∞
KåÖÏ Ys^≥·#q.
5. *Ïi˚ Ǩϟq∞Åì<£ „ѨÉèí∞=Ù (J^茺‰õΔΩ_»∞) J_çy# „Ѩâ◊flÅ∞
ѨÓ~°fiO ~ÀAÖ’¡ ^è•#ºO áê`«~°"Õ¿ã"å~°x g∞~°<åfl~°∞.
HÍx Hõ~°∞=Ù ~ÀAÖ’¡ [<åxH˜ P áê`«~° "Õã≤# ^è•#ºO H˘<Õ
_»|∞ƒO_Õk HÍ^Œ∞. ^è•#ºO =_ô¤ "åºáê~°ã∞¨ Å÷ KÕuÖ’¡#∞, [q∞O
^•~°¡ KÕ`«∞Ö’¡#∞ H˘kÌQÍ Ô~·`«∞Å KÕ`«∞Ö’¡#∞ LO_Õk. "å~°∞
Ô~·`«∞ÅH˜ J=ã¨~° HÍÅOÖ’ ^è•#ºO JѨCQÍ WzÛ Z‰õΩ¯=
ѨO_ç# ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =ã¨∂Å∞ KÕã∂¨ Î LO_Õ"å~°∞. WѨÊ\˜ [<åÅ∞
JѨÊ\˜ "åi HõO>Ë Z‰õΩ¯= c^Œ"åÔ~·`Õ `«Ñ≤ÊOz, (JѨÊ\˜
"åiÖÏQÍ<Õ) g~°∞ ^è•#ºO H˘#QÆÅ~°∞! <å Jaè„áêÜ«∞OÖ’
™ê=∂#∞ºÅH˜ JѨC_»∂ KÕuÖ’ _»|∞ƒ ÖË^Œ∞. WѨC_»∂ ÖË^Œ∞.
JѨC_»∞ ^è•#ºO "åi ëê=ÙHÍ~°¡ =^Œ,Ì "åºáê~°∞Å =^ŒÌ LO_Õk.
"åi`À giH˜ ÖÏ"å^ÕgÅ∞O_Õq. giHõ=ã¨~°"≥∞ÿ#ѨC_»∞ "å~°∞
JÑ≤ÊzÛ, gÅ~Ú#ѨC_»∞ =_ô¤`À ã¨Ç¨ =ã¨∂Å∞ KÕ¿ã"å~°∞.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
1770Ö’ =zÛ Q˘Ñ¨Ê ɡOQÍÖò HΔÍ=∞O JuQÍ
K«∂Ѩ|_çOk
Kåi„uHõOQÍ Hõ~°∞=ÙÅx K«∂ã≤#ѨC_»∞ ѨÓ~°fiOÖ’x U
XHõ¯ Hõ~°∞=Ù ‰õÄ_® =∞#O Z^Œ∞~À¯ÖËxk HÍ^Œ∞. =∞# ‰õΩ#fl
™ê^è<Œ åÅ`À XHõ „áêO`«ÑÙ¨ J=ã¨~åÅH˜ =∞~À „áêO`«ÑÙ¨ J=ã¨
~åÅH˜ q∞Oz# ^è•#ºO`À f~°ÛÖËxk HÍ^Œ∞. WO_çÜ∂« "≥Ú`«OÎ
g∞^Œ U<å_»∞ PǨ~° ^è•<åºÅ H˘~°`« ÖË^Œ∞. 1770 ɡOQÍÅ∞
Hõ~°∞=Ù#∞ fã¨∞HÀO_ç. Jk ѨÙ~å`«# "≥∞ÿ#^Œ=@O =Å¡ =∞#H˜
(=∞# rq`« HÍÅOÖ’) `≥eã≤# Hõ~∞° =ÙÅxflO\˜ HõO>Ë ÃÑ^Œ^Ì #Œ ∞
H˘O\ÏO. WO_çÜ«∂ HõKÕiÖ’ „QÆO^äŒã¨÷"≥∞ÿ# "å\˜x fã≤K«∂¿ãÎ,
"å\˜ q=~åÅ∞ <Õ#∞ ã¨=∞iÊOz# HÍ~Ú`«OÖ’ L<åfl~Ú. P
Hõ~°∞=Ù D =∞^Œº =zÛ#ѨC_»∞ q∞ye# Hõ~°∞=ÙÅ HõO>Ë Q˘Ñ¨Ê
^ÕO HÍ^Œ∞. Jk f„="≥∞#ÿ ^Õ! KåÖÏ [#O #+¨Oì KåÖÏ ÉˇOQÍÅ∞
Ö’x KåÖÏ „áêO`åÅÖ’HõeyOz#^Õ! HÍx "≥Ú`«ÎO JO`«\Ï
HÍ^Œ∞. ^•x =Å¡ ^ÕâO◊ =O^Œ ã¨O=`«û~åÅ∞ "≥#H˜¯ Ѩ_áç ÈÖË^∞Œ .
=∞~°∞ã¨\ ˜ ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù P^•Ü«∞O, JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ JO`«\ ˜
HõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ ÃÑ~°QÆ@"Õ∞ HÍHõ P `«~°∞"åu Ô~O_»∞ =¸_»∞
ã¨O=`«û~åÅ∞ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ áÈ~ÚOk.
J`«#∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅx á⁄_çyOK«\ÏxH˜
ZO^Œ∞‰õΩ =ºuˆ~H˜?
Hõ~°∞=Ù =Å# [iˆQ #ëêìxfl, h\˜ g∞^Œ JkèHõ =ºÜ«∞O
=Å# HõeˆQ #+¨ìO q∞OzáÈ`«∞O^Œx <å Jaè„áêÜ«∞O. WO_ç
Ü«∂Ö’ ~°Hõ~°HÍÅ "å`å=~°} Ѩiã≤÷`«∞Å∞<åfl~Ú. H˘xfl KÀ@¡
h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞ÅH˜ Q˘Ñ¨Ê ã¨=∞iúOѨ٠LOk. H˘xfl KÀ@¡
=∞iH˘xfl Ѩ#∞Å∞ KÕ~°Û@O ã¨=∞iúOK« =K«∞Û. D q+¨Ü«∞O
=∞~À ~ÀA =~°¬áê`«O Ѩ@O`À K«iÛOKåÅ#∞ H˘O@∞ <åfl#∞.
6. áê`« Hõ~°∞=ÙÖ’¡ ^è•#º xˆHΔáêÅ∞
N P<£™È¡ K«@ì ã¨Éèí ã¨Éèí∞º_»∞ J_çy# „Ѩâ◊fl.
''g∞~°∞ K≥ÑÊ≤ # ^è•#º xˆHáΔ êÅ∞ ~åAÅ |Å=O`«OÃÑ· ѨÓ~°fi
HÍÅOÖ’ |Ü«∞@H˜ =KÕÛq J#flk x["Õ∞<å?
*"å|∞ : J=∞‡_®xH˜ W+ì̈Ñ_¨ x» "åig∞^Œ XuÎ_ç `≥zÛ Jq∞‡O
K«@O ѨÓ~°fiO S~ÀáêÖ’#∞ Pã≤Ü∂« Ö’#∞ LOk. P q^èOŒ QÍ<Õ
™ê÷xHõOQÍ LO_ç LO@∞O^Œx J#∞HÀ=K«∞Û.—— ''„a\˜+,π áêÅHõ
=~°æOÖ’ J@∞=O\˜ XuÎ_ç ÖËHõáÈ`ÀO^Œx J#∞HÀ=KåÛ?——
159
["å|∞ : KåÖÏ XuÎ_ç LO\’Ok. JÅ¡~°∞¡ KåÖÏ ™ê~°∞¡ [i
QÍ~Ú. 1837-38 Hõ~°∞=ÙÖ’ KåÖÏ [#O ÃÇÏzÛ# JÅ¡~°∞¡
[iy ^蕺#O áê`«~°∞¡ ^ÀK«∞HÀ|_®¤~Ú.
7. Q˘Ñ¨Ê =∞^茺 [ÖÏâ◊Ü«∞OÃÑ· HõÖÁ<≥Öò Ѷ≤+¨~üx J_çy# „Ѩâ◊fl
ã¨=Ú„^Œ =∞\ÏìxH˜ 1600 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞Î#fl F Q˘Ñ¨Ê
[ÖÏâ◊Ü«∞O xi‡Oz „Ѩ}ÏoHõ QÆ∞iOz g∞~°∞ U=∞<åfl
q<åfl~å?—— - ã¨~ü *Ï~ü˚ HÍOÑπɡÖò „Ѩâ◊fl.
["å|∞: <Õ#∞ Jk |àϧiH˜ „ѨuáêkOz# „Ѩ}ÏoHõ. <Õ#∞
^•xfl ѨsH˜ΔOK« ÖË^Œ∞. =∞\ÏìÅ∞ fã¨∞H˘x „ѨuáêkO Kå#∞.
''Jn ã¨~ü P~°ú~üHÍ@<£ „ѨuáêkOz#n XHõ>Ë<å?
["å|∞ : J=Ù#∞ ã¨=Ú„^Œ =∞\ÏìxH˜ 1600 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞Î
#∞O_Õ [ÖÏâ◊Ü«∞"Õ∞ Jk. HÍx WO_çÜ«∂ JO`«\ ˜H˜ h~°∞
áêiOK«\ÏxH˜ HÍ^Œ∞!
g∞~°∞ QÍ~°¤<£ 㨈~fiÅ∞ K«∂™ê~å?
["å|∞: ã¨iQÍæ <Õ#∞ „ѨuáêkOz# q^èŒOQÍ<Õ J`«#∞
HÍÅ∞=#∞ H˘O_»Å ^•fi~å `≥KåÛ#x K≥áêÊ_»∞. K≥Ñ≤Ê P Ѩx
ѨÓiÎ KÕÜ«∞_®xH˜ "≥àϧ_»∞. J~Ú`Õ h\˜ ѨOÑ≤}© q+¨Ü«∞OÖ’
P Ü≥∂[# KåÖÏ Ys^≥·#kQÍ =ÙO@∞Ok. JO^Œ∞Hõx ^•xfl
ѨÓiÎQÍ q_çz ÃÑ\Ïìeû =zÛOk. <Õ#∞ P „áêO`åxH˜ ^Œ∂~°OQÍ
LO_ç P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ K«∂_»ÖË^Œ∞. HÍx K«∂ã≤#ѨC_»∞ ѨOÑ≤
}˜Ö’ [iy# `«Ñ≤Ê^ŒO J~°ú"≥∞ÿOk.
ѨOÑ≤}© q+¨Ü«∞O ѨHõ¯# ÃÑ@ìO_ç. g∞ =^ŒÌ QÍ~°¤<£ KÕã≤#
㨈~fi HÍ~Ú`åÅ∞<åflÜ«∂? JO`« ÃÑ^ŒÌÜ≥∞`«∞ÎÖ’ P [ÖÏâ◊Ü«∞
„ѨÜ≥∂[# ™ê^茺"Õ∞#x g∞~°∞ ã¨O`«∞+≤ì K≥O^•~å?
["å|∞ : <å =^ŒÌ WѨC_® HÍ~Ú`åÅ∞ ÖË=Ù. HÍx P lÖÏ¡
Ѩ@O g∞^Œ P [ÖÏâ◊Ü∞« O H˜O^Œ =ÚxyáÈÜÕ∞ Éè∂í q∞ qã‘~Î `‚° «
K«∂ѨQÆÅ#x J#∞H˘O@∞<åfl#∞.
''Jk PK«~°}©Ü«∞O J~Ú# Ü≥∂[# Jx g∞~°∞ ã¨O`«∞+≤ì
K≥O^•~å?——
["å|∞ : JѨC_»∞Ѩ_®¤#∞. WѨC_»∞ =∞iO`« Ѩ_»∞Î<åfl#∞.
''g∞~°∞ ZO`« Z`«∞ÎH˜ J_»¤Hõ@ì xi‡OKåÅx „ѨuáêkO
Kå~À QÆ∞~°∞ÎO^•?
["å|∞ : 100 J_»∞QÆ∞Å∞.
''ZO`« qã‘Î~°‚Ѩ٠Éèí∂q∞ =ÚxyáÈ`«∞Ok?——
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 160
["å|∞ : 100 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞Î# "≥#H˜¯ 80,90 "≥∞ÿà◊√§ =~°‰õΩ
=Úxy áÈ`«∞Ok.
''ZO`« "≥_»Å∞Ê =ÚxyáÈ`«∞Ok?——
["å|∞ : Ju qâßÅ"≥∞ÿ# KÀ@ "≥_»Å∞Ê 6 ÖËHõ 7 "≥∞ÿà◊√§
LO_»=K«∞Û. 30 "≥∞ÿà◊§ ZQÆ∞=# #k ã¨#fl\˜ ^•i QÆ∞O_®
„Ѩ=Ç≤Ïã¨∞ÎOk Hõ#∞Hõ (H˘`«ÎQÍ) =ÚxˆQ^Õq∞ LO_»^Œ∞.
''WѨC_»∞#fl K≥~∞° =ÙÖ’¡ ^ÕxHÔ <· å Hõ@ì 100 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞#Î
L#flk L#fl^•?
["å|∞ : Hõ~°∂flÅ∞ lÖÏ¡Ö’x HõOÉèíO K≥~°∞=ÙH˜ ~°=∂~°q∞
LO@∞O^Œ#∞H˘O\Ï#∞. ^•xH˜ `«∂=Ú g∞^Œ h~°∞ 60 J_»∞QÆ∞Å
Z`«∞Î# xez LO@∞Ok. <Õ#∞ =∞#q KÕ¿ã^Õq∞ @O>Ë `«∞OQÆ
Éèí„^ŒÖÏO\˜ #kH˜ ѨÓiÎQÍ =∞#∞fl`À J_»¤Hõ@ì xi‡O KåÅ#∞
HÀÖË^Œ∞. Jk <Õ#∞ xi‡OKåeû =¿ãÎ HÍO„H©@∞ k=∞‡Å`À,
h~°∞ HÍ~°‰õΩO_® Hõ_®Î#∞.
''^•x á⁄_»∞ÔQO`« LO@∞Ok?——
["å|∞ : 8000 J_»∞QÆ∞ÅH˜ 9000 J_»∞QÆ∞ÅH˜ =∞^躌 #∞O@∞Ok.
''=~°^ŒÖ’¡ Jk H˘@∞ì‰õΩáÈ~Ú kQÆ∞= „áêO`åÅx =ÚO
KÕã¨∞ÎO^•?
["å|∞ : x~°‚~ÚOz# ã¨÷ÅOÖ’ Jk Éèí„^Œ"Õ∞! ZO^Œ∞HõO>Ë
kQÆ∞=# "≥O@<Õ #k KåÖÏ W~°∞‰õΩ ^•iÖ’ „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞ÎOk.
40 "≥∞ÿà◊§=~°‰õΩ W@∂ J@∂ H˘O_»Å∞ Hõ#∞Hõ J_»¤Hõ@ì
H˘@∞ì‰õΩáÈ^Œ∞.
''D „Ѩ}ÏoHõx qkè UO KÕã≤Ok?
["å|∞ : QÍ~°¤<£ KÕã≤# ѨOÑ≤}© q^è•#O Ys^≥·#k J=@O`À
^•xfl H˘#™êyOK«=∞x J<åfl~°∞. <Õ#∞ WO_çÜ«∂ q_çz "≥àı§
=ÚO^Œ~° ѨOÑ≤}© ZÖÏ¡ KÕã¨∞Î<åfl~À K«∂âß#∞. <Õ#∞ h~°∞
J#=㨠~ ° O QÍ Jkè H õ =ºÜ« ∞ O`À Ѩ O Ñ≤ } © KÕ ã ¨ ∞ Î # fl@∞¡
QÆ=∞xOKå#∞. <Õ#∞ JO`« =ºÜ«∞O ÖˉΩõ O_® Z\Ï¡ KÕÜ∞« =KÀÛ
P Ü≥∂[#Ö’x KåÖÏ =∞OkH˜ K«∂Ñ≤OKå#∞.
P lÖÏ¡Ö’ Ü«∞Hõ~åxH˜ 15 ~°∂áêÜ«∞Å =ºÜ«∞O`À 10
ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ h~°∞ JOkOK« QÆÅ=∞x JOK«<å "Õâß#∞.
''ã¨~ü P~°ú~üHÍ@<£ D [ÖÏâ◊Ü«∂xfl Q˘Ñ¨Ê [ÖÏâ◊Ü«∞OQÍ
¿Ñ~˘¯x, nx #∞Oz "≥Ú`«ÎO WO_çÜ«∂H˜ H͉õΩ<åfl KåÖÏ
ÉèÏQÍxH˜ h~°OkOK«\ÏxH˜ "å_»=K«∞Û#x J<åfl_»∞. g∞~°∞
Jk ™ê^茺"Õ∞ J#∞H˘O\Ï~å?——
 (WHõ¯_» ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ nfiѨHõÅÊOÖ’ KåÖÏ ÉèÏQÆO
Jx J<åfl_»x nfiѨHõÅÊO J#fl =∂@ "≥Ú`«ÎO WO_çÜ«∂H˜
=iÎOK«^Œx ˆH=ÅO ^ŒH˜Δ} Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ Hõ$ëê‚#k H˜O^Œ
ÉèÏQÍxˆH =iÎã∞¨ OÎ ^Œx, P J~°Oú Ö’ HÍ@<£ "å_®_»x HÍOÑπÉÖˇ ò
nxx `«Ñ¨CQÍ J~°úO KÕã¨∞H˘<åfl_»x =∞~ÀKÀ@ ÖË_ô ǨϟÑπ
JO@∞Ok - Hõ=#â◊~°‡).
["å|∞ : |àϧiÖ’ Jk Ѩk ÅHõÅΔ Ü«∞Hõ~åÅH˜ h~°Okã¨∞OÎ k.
ã¨~ü. P~°ú~ü HÍ@<£, Hõ~åfl@Hõ "≥∞ÿ^•#OÖ’ Z‰õΩ¯= h~°∞ LѨ
Ü≥∂yOK«\Ïxfl „ѨuáêkOKå_»∞. Jk ˆH=ÅO ã¨∂K«#
=∂„`«"∞Õ . JO>Ë Hõ$+¨‚ h\˜x `«∞OQÆÉ„íè ^Œ h\˜x HõeÑ≤ "å_»@O
q+¨Ü«∞OÖ’ Ѩiâ’kèOKåeû LOk. Jk KÕÜ«∞^Œy# Ѩ<Õ.
N "å<£ PQ∑#∂º „Ѩâ◊fl : JO>Ë |àÏ¡iÖ’ L#fl K≥~°∞=ÙÅ∞,
Hõ~°∞=Ù #∞Oz ~°H˜ΔOK«_®xH˜ ã¨iáÈ=x J#∞H˘O\Ï~å?
["å|∞ : ã¨iáÈ=Ù. |àϧi 1850 #∞Oz 3 ™ê~°∞¡ Hõ~°∞=Ù
ÉÏi# Ѩ_çOk.
HÍOÑπɡÖò „Ѩâ◊flÅ∞ :
''QÀ^•=i g∞^Œ Ѩ#∞Å∞ Q˘Ñ¨ÊQÍ q[Ü«∞=O`«O JÜ«∂º
Ü«∞x, J#∞H˘O\Ï~å?
["å|∞ : xâ◊ÛÜ«∞OQÍ.
''^•x =Å# J<å~ÀQƺO HÍx, <ÕÅ x™êû~°O J=@O
QÍx J@∞=O\˜ =∞ˆ~^≥<· å QÍx z‰õΩ¯ÖË~Ê° _®ÎÜ∞« x J#∞HÀ~å?
["å|∞ : #k P <ÕÅx ™ê~°=O`«O KÕã¨∂Î áÈ`ÀOk. ^•x
=Å# <ÕÅ x™êû~°O J=@O LO_»^Œ∞. Ô~·`«∞Å∞ ^•x QÆ∞iOz
Ѷ≤~åº^Œ∞ KÕÜ«∞@O ÖË^Œ∞.
(ÃÑ^ŒÌ J_»¤ Hõ@ìÅ∞ Hõ\ ˜ì#ѨC_»∞ XO„_»∞=∞\˜ì Hõ@ì ZQÆ∞=
ÉèÏQÍxfl ¿Ñ~°∞H˘O@∞Ok. h~°∞ ÃÑ· =∞@ìO #∞Oz fã¨∞HÀ_»O
=Å¡ XO„_»∞=∞\ì̃Ö’x áÈ+¨Hõ Ѩ^•~åúÅ∞ h\˜Ö’ LO_»=Ù. HÍx
z#fl P#Hõ@ìÅÖ’ H˘O`≥·<å áÈ+¨Hõ Ѩ^•~åúÅ∞ J_»∞QÆ∞# ¿Ñ~°∞
HÀHõ h\˜Ö’ "ÕÖÏ_»∂Î LO_ç h\˜`À áê@∞ á⁄ÖÏÅH˜ JO^Œ∞
`å~Ú. Suspended sedment H˜ q+¨HõÎ ã≤Hõ`åÅ∞ ÖÏO\˜
=∂@ "å_»=K«∞Û. <Õ#∞ "Õàϧ_Õ Wã¨Hõ J<Õ "å_®#∞. "å_»∞OÎ >Ë
`≥Å∞QÆ∞ Ѩ^•Å∞ ‰õÄ_® ™êOˆHuHõ Q“~°=O ã¨O`«iOK«∞H˘O\Ï
Ü«∞x #=Ú‡`å#∞ - Hõ=#â◊~°‡)
h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å =Å# J<å~ÀQͺÅ∞ Hõey#@∞ì
QÆ∞iÎOKå~å?
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 161
["å|∞ : 1869Ö’ KåÖÏ =∞Ok J<å~ÀQƺO áêÅ|_®¤~°∞.
HÍx Jk h\˜ áê~°∞^ŒÅ =Å# HÍ^Œ∞. h\˜ áê~°∞^ŒÅ =Å#
[<åÉèÏ ÃÑiyOk. "åi ã¨OѨ^Œ ã¨∞YO ÃÑiQÍ~Ú.
''JO>Ë "≥Ú`«ÎO g∞^Œ lÖÏ¡Ö’ P~ÀQƺO `«yæO^Œ#∞HÀ~å——?
["å|∞ : ÖË^Œ∞ "≥Ú`«ÎO g∞^Œ ÉÏQÆ∞Ѩ_çOk.
''WѨC_»∞ ѨÓ~°fiOHõO>Ë [fi~åÅ∞ `«‰õΩ¯=O\Ï~å?
["å|∞ : J=Ù##∞H˘O\Ï#∞. <Õ#Hõ¯_»∞#fl ~ÀAÖ’¡ <Õ<Õ
=∞O^Œ∞eKÕÛ"å_çx. P [fi~åÖ’¡ ã¨∞ÅÉèíOQÍ `«QÆæxq HÍ=Ù.
"å\˜ QÆ∞iOz Z‰õΩ¯= K≥ÑC¨ HÀ_»O [iyOk. Jq ™ê^è•~°}"≥∞#ÿ q.
''P q^èŒ"≥∞ÿ# <ÒHÍÜ«∂#O =º=ã¨÷ W`«~° h\˜ áê~°∞^ŒÅ
Ü≥∂[#ÅÖ’ J=∞Å∞ KÕÜ«∞=KåÛ——
["å|∞ : Hõ$ëê‚ lÖÏ¡Ö’ KÕÜ«∞É’`«∞<åfl~°∞.
=∞m§ =∞^茺 [ÖÏâ◊Ü«∞"Õ∞
''P [ÖÏâ◊Ü«∞O QÆ∞iOz U=∞<åfl K≥ѨÊQÆÅ~å?——
["å|∞ : |àϧi lÖÏ¡Ö’ J_»¤Hõ@ì #kHõ_»¤OQÍ Hõ\ÏìÅ#flk
„Ѩuáê^Œ#.
''^•xfl g∞~°∞ ѨÓiÎQÍ J^茺ܫ∞#O KÕâß~å? ^•xfl ѨÓiÎ
KÕâß~å?
["å|∞ : J_»¤Hõ@ìH˜ J_»∞¤HÀ`« H˘Å`«Å∞ fã¨∞H˘<åfl#∞.
''g∞~°∞ PѨ^äŒHÍxH˜ P~°OÉèí‰õΩÖÏ?——
["å|∞ : J_»¤Hõ@ìH˜ J=Ù#∞.
''"≥Ú`åÎxH˜——
["å|∞ : HÍ^Œ∞. "≥Ú^Œ@ ã¨~ü P~°ú~üHÍ@<£ #k Ö’Oz hà◊√§
fã¨∞H˘x |àϧiÖ’ qâßÅ"≥∞ÿ# ˆHΔ„`åxH˜ JOkOKÕ xq∞`«ÎO
#kg∞^Œ ™ê=∂#º"≥∞ÿ# P#Hõ@ì „Ñ¨uáêkOKå_»∞. P h~°∞Ö’
H˘O`« ÉèÏQÆO ÃÑ<åfl~°∞ #kH˜ KÕ~åÛÅx J#∞H˘<åfl_»∞. #k
J_»∞QÆ∞ ÉèÏQÆO =∞\ÏìÅ∞ H˘Å∞ã¨∂Î "≥à◊√ÎO>Ë <åˆH J_»¤Hõ@ì
xi‡OK«\ÏxH˜ J#∞"≥·# ã¨÷ÅO HõxÑ≤OzOk. JHõ¯_» ™ê÷x‰õΩÅ∞
ѨÓ~°fiO [ÖÏâ◊Ü«∞O xi‡OKåÅ#∞H˘<åfl~°∞. WѨÊ\˜H˜ JHõ¯_»
áÈã≤# =∞#∞fl LOk. Jk K«∂âßHõ <Õ#∞ „ѨuáêkOKå#∞.
(J~Ú`Õ Hõ~°∂flÅ∞ Ѩ#∞ÅH˜ J#∞=∞u ÅaèOz ™⁄=Ú‡
Hˆ \Ï~ÚOѨ|_»@O`À ã¨~ü P~°~ú ü HÍ@<£ Hõ~∂° flÅ∞ Ѩ#∞Å ^•fi~å
‰õÄO_»"£ Ö’Ü«∞H˜ <≥Å∂¡i lÖÏ¡H˜ ã¨∞ÅÉèOí QÍ h~°∞ JOkOK«@O
gÅ∞ Ѩ_»@O`À D [ÖÏâ◊Ü«∞O Ѩx q_çz ÃÑ\Ïì_»∞. HÍ@<£
„ѨuáêkOzOk K«=HõQÍ =∞#∞fl`À Hõ>ìË P#Hõ@ì ^•xfl Ys^≥<· å
~åà◊§ HÍO„H©@∞ J_»¤Hõ@ìQÍ =∂iÛOk Ѷ≤+¨~ü - Hõ=#â◊~°‡)
*Ï<£„HÍãπ Ѷ≤+¨~üx J_çy# „Ѩâ◊fl
g∞~°∞ 250 K«^Œ~°Ñ¨Ù "≥∞ÿà◊§ h\˜x xÅ=KÕã≤ 10 ÅHõΔÅ
Ü«∞Hõ~åÅ Éèí∂q∞H˜ h~°Ok™êÎ~å?
["å|∞ : |àϧiÖ’ 10 ÅHõÅΔ Ü«∞Hõ~åÅ∞. ^•xH˜ <å JOK«<å
„ѨHÍ~°O JÜÕ∞º =ºÜ«∞O Ü«∞Hõ~åxH˜ 15 ~°∂áêÜ«∞Å∞.
|àϧiÖ’ WOHÍ Z‰õΩ¯= Éèí∂q∞H˜ h~°OkOK« =K«∞Û. HÍx P
Éèí∂=ÚÅH˜ h~°∞ KÕ~°Û@O KåÖÏ Hõ+¨ìO. JѨC_»∞ ã¨QÆ@∞ Y~°∞Û
Ü«∞Hõ~åxH˜ 15 #∞Oz 20 ÖËHõ 25 J=Ù`«∞Ok.
''P Ü≥∂[# #∞Oz _»|∞ƒ ~å|@∞ìHÀQÆÅ=∂?——
["å|∞ : WѨC_»∞ P Éèí∂q∞ #∞Oz Ug∞ ~å=@O ÖË^Œ∞. D
[ÖÏâ◊Ü«∞O =Å# =ÚxyáÈÜÕ∞ Éèí∂q∞ |àϧi lÖÏ¡Ö’ Ju
^Œi„^Œ"∞≥ #ÿ `åÅ∂HÍÖ’k. QÆ`« 3 ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ ^•xfl „ѨÉ∞íè
`«fi"Õ∞ P^Œ∞H˘O\’Ok. ã¨^•, "å#Å∞ Ѩ_=» Ù JHõ¯_». `«∞OQÆÉ„íè ^Œ
QÆ@¡ ѨHõ¯# h~°∞ JOk ѨO_»∞`«∞#fl H˘kÌ Éèí∂q∞, XHõ Ô~O_»∞
H˘O_»"åQÆ∞Å∞ `«Ñ¨Ê JHõ¯_» Ug∞ ÖË^Œ∞.
''g∞~°∞ Ѩ#∞Å∞ „áê~°OaèOz# ZO`« HÍÖÏxH˜ D Ѩk
ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅ∞ ™êQÆ∞Ö’H˜ =™êÎ~Ú?——
["å|∞ : P Ü≥∂[# ѨÓ~°=Î \ÏxH˜ 5 ã¨O=`«û~åÅ∞ Ѩ_∞» `«∞O^Œ
#∞H˘O\Ï#∞.
''g∞~°∞ =ºÜ«∞O QÆ∞iOz# JOK«<å "Õ™ê~å?
["å|∞ : J_»¤Hõ@ìH˜ 30 ÅHõΔÅ∞, H˘O_»Å QÆ∞O_® 25 "≥∞ÿà◊§
HÍÅ∞=H˜ 50 ÅHõΔÅ∞, ǨÏys #kH˜ 40 "≥∞ÿà◊§ HÍÅ∞= XHõ
ÃÑ^ŒÌ h\˜ `«∂=Ú`À ã¨Ç¨ 20 ÅHõΔÅ∞. Hõ~°∂flÅ∞ "≥·Ñ¨Ù 120
"≥∞ÿŧ HÍÅ∞= 15 ÅHõΔÅ∞, 80 h\˜ Hõ@ì_»Å∞, <ÒHÍÜ«∂#O
HÀã¨O 20 ÅHõΔÅ∞, Éèí∂q∞H˜QÍ#∞ #+¨ì ѨiǨ~°O 5 ÅHõΔÅ∞,
z#fl ѨOÑ≤}© Ѩ#∞Å∞, W`«~„° `å Y~°∞ÛÅ∞, Ѩ~º° "ÕH}Δõ 10 ÅHõÅΔ ∞
"≥Ú`«ÎO 1 HÀ\© 50 ÅHõΔÅ∞. 10 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ JO>Ë Ü«∞Hõ
~åxH˜ 15 ~°∂áêÜ«∞Å∞. |àϧiÖ’ Jxfl Ѩ#∞ʼnõΩ ÉÏ^è∞Œ º_çflQÍ
L#fl <å‰õΩ 8 ã¨O=`«û~åÅ J#∞Éèí=O LOk. <Õ#∞ h~°∞
áêiOK«^ŒÅ∞K«∞H˘#fl U Éèí∂q∞ `«_»=‰õΩO_® ÖË^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`«
U Éèí∂q∞H˜ ™êQÆ∞ fã¨∞HÀ|_»‰õΩO_® ÖË^Œ∞.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ü≥ÚHõ¯ qã¨ÎiOz# „ѨÜ≥∂[#O
âßOÑπã¨<£ ÖÏ¡Ü«∞_£ J_çy# „Ѩâ◊flÅ∞
''g∞ Jaè„áêÜ«∞OÖ’ D Ѩ#∞Å Ü≥ÚHõ¯ „ѨÜ≥∂[#O
„ѨÉèí∞`åfixH˜ =KÕÛ ~å|_çH˜ Ѩiq∞`«"≥∞ÿ ÖË^Œ∞——
["å|∞ : xâ◊ÛÜ«∞OQÍ ÖË^Œ∞.
''Jk [<åÅ ™ê=∂#º P~ÀQͺxH˜ ã¨∞MÏxH˜, ÉÏQÆ∞H˜
qã¨ÎiOz LO@∞O^•?——
["å|∞ : J=Ù#∞. WOHÍ „Ѩ[Å#∞ Éèí„^ŒOQÍ Ü«∞^ä•ã≤÷uÖ’
LOK«∞`«∞Ok.
''Éèíq+¨º`«∞ÎÖ’x HΔÍ=∂Å#∞ x~Àkèã¨∞ÎO^•?
["å|∞ : J=Ù#∞. HΔÍ=∞ x~À^èŒ#, nx „ѨÜ≥∂[#OQÍ KåÖÏ
HÍÅO #∞Oz J#∞HÀ|_ÀÎOk.
''g∞ =ºH˜ÎQÆ`«"≥∞ÿ# *Ï˝#O`À, WO`«‰õΩ Ñ¨Ó~°fiO „ѨtflOѨ
|_ç# Q˘Ñ¨Ê J#∞Éèí=A˝_≥· Ѩ_»=Å∞ |Å¡Hõ@∞ìÅ∞ „Ѩ"åǨxH˜
Z^Œ∞~°∞QÍ Hõ^ÑŒ _¨ O» Hõ+=ì¨ ∞x? (™êH˜Δ WzÛ# ™êHΔͺxfl x~åúi™êÎ~å?)
["å|∞ : <Õ#∞ ^•xfl =ºuˆ~H˜™êÎ#∞. W@bÖ’x HÍÅ∞=Ö’¡
„Ѩ"åÇ¨Ï "ÕQÆO, QÀ^•=i lÖÏ¡Ö’ =∞#O "å_»∞Î#fl "ÕQÆO HõO>Ë
Z‰õΩ¯=. J~Ú<å JHõ¯_» Ѩ_=» Å∞ #_»∞ã¨∞<Î åfl~Ú. WHõ¯_» HÍÅ∞
=Ö’¡ =∞#O "≥∞Åÿ ∞H˜ 5 J_»∞QÆ∞Å "åÅ∞ (~°=∂~°q∞ 1000Ö’1)
q∞Oz# "åÅ∞x "å_»O. P "åÅ∞ Jk ˆH=ÅO ÃÑ^ŒÌ h\˜
`«∂=ÚÖ’¡ 1/2 "≥∞ÿÅ∞H˜ =∂„`«"Õ∞ Ѩiq∞`«O KÕ™êO. P ÉèÏQÆO
Ѩ_»=efl Hõ+¨ìO`À #_»áêe. JO^Œ∞KÕ`« P ÉèÏQÍxH˜ uiy
~°∂ѨHõÅÊ# KÕã≤, JOK«<åÅ∞ uiy"Õ™êÎ#∞. P ^À+¨O `˘Å
yOK«\ÏxH˜ =∂=¸Å∞QÍ P HÍÅ∞=ÅH˜ =KÕÛ "åÅ∞=Å#
„Ѩ"åǨÏ"ÕQÆO QÆO@H˜ "≥∞ÿÅ∞ (0.45 g∞/Ãã) ^•@^Œ∞. „Ѩ"å
ǨÏOÖ’ Ѩ_»=efl #_»Ñ¨@O ã¨∞Å∞=Ù.
''JO>Ë h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ xi‡Oz# HÍÅ∞=Å∞ <ÒHÍ
Ü«∂#OH˜ J#∞=ÙQÍ xi‡¿ãÎ Jq [#∞Å ÉÏQÆ∞ q+¨Ü«∞OÖ’
KåÖÏ „áê=ÚYº`« =Ç≤Ï™êÎÜ«∞x g∞~°O@∞<åfl~°x <Õ#∞
J#∞H˘O@∞<åfl#∞. Jk ã¨Ô~·#^Õ<å?
["å|∞ : <Õ#∞ P q+¨Ü∞« OÖ’ ѨÓiÎQÍ xâ◊ÛÜ«∞OQÍ K≥Ñʨ QÆÅ#∞.
g∞~°#∞=∞u¿ãÎ XHõ\ ˜ Ô~O_»∞ L^•Ç¨Ï~°}Å∞ K≥áêÎ#∞.
1852Ö’ <Õ#∞, =∞~À ™È^Œ~° JkèHÍi, HÍ@<£ HÀã¨O
#~°™ê ѨÙ~°O, JuÎe HÍÅ∞=Å∞ `«"åfiO. #~åûѨÙ~°O HÍÅ∞=
162
"≥Ú`«ÎO á⁄_»=Ù# Ѩ_»=Å∞ „Ѩܫ∂}˜ã¨∞Î<åfl~Ú. Jk 40 "ÕÅ
Ü«∞Hõ~åÅH˜ h~°OkOK«QÅÆ ^Œx TÇ≤ÏOKåO. „Ѩã∞¨ `Î O« 36 "ÕÅ
Ü«∞Hõ~åÅH˜ JOk™ÈÎOk. JuÎe HÍÅ∞= Hˆ =ÅO h\˜ áê~°∞^ŒÅ
HÍÅ∞= =∂„`«"Õ∞. Jk 30 "ÕÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ hiOkã¨∞ÎO^Œ#∞
H˘<åflO. J~Ú`Õ ~Ô `· ∞« Å∞ Hˆ =ÅO 12 ÖËHõ 13 "ÕÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜
=∂„`«"Õ∞ "å_»∞H˘O@∞<åfl~°∞. <Õ#∞ 1871Ö’ P HÍÅ∞=Ö’
h\˜ Hõ@ì_çH˜ ѨÙ<å^Œ∞Å∞ "Õã‘ "ÕÜ«∞QÍ<Õ Ô~·`«∞Å∞ =∞~À 10
"ÕÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ Js˚ ÃÑ@∞ìH˘<åfl~°∞.
''JO>Ë `«=∞ L`«ÊuÎx qѨ}˜ g^è∞Œ ÅH˜ `«~e° OKÕ J=HÍâ◊O
~åQÍ<Õ Z‰õΩ¯= Éè∂í q∞x ™êQÆ∞Ö’H˜ `Õ"åÅx ~Ô `· ∞« Å#∞H˘<åfl~å?
["å|∞ : J=Ù#∞. P Ѩ#∞ÅH˜ 5600 áœO_»∞Å∞ Y~°∞Û HÍQÍ,
"≥Ú^Œ\ ˜ ã¨O=`«û~°"Õ∞ ^•x #∞Oz 4000 áœO_»¡ P^•Ü«∞O
=zÛOk.
W=hfl (Dã≤ìO_çÜ«∂ „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅ∞) x"ÕkHõ -
™ê=∂#º K«@ì ã¨Éíè ã¨É∞íè ºÅ P[˝ "Õ∞~°‰Ωõ (1 PQÆ+μ¨ 1ì , 1878Ö’
JK«∞Û"ÕÜ«∞|_ç#, he ѨÙã¨ÎHõO #∞Oz fã¨∞HÀ_»O [iyOk.
‰õÄ@q∞ ã¨É∞íè ºÅ Ñ¨HáΔõ ê`« ^èÀ~°}∞ÅH˜k J^ŒOÌ Ñ¨_∞» OÎ k. K«^=Œ
^ŒyOk. WO^Œ∞Ö’ h\˜áê~°∞^ŒÅ q[Ü«∞=O`«OQÍ P Hõ+¨ìO
Ö’Oz |Ü«∞@ Ѩ_çOk - ~°K«~Ú„u.
12= „ѨHõ~°}O
Hõ~°∞=ÙÖ’ „áê} ^èŒ#Ǩx
H˘O^Œ~°#∞fl@∞ìQÍ D ѨÙã¨ÎHõOÖ’ K«∂Ñ≤OK«^ŒÅ#∞ H˘#fl
@∞ìQÍ, WO_çÜ«∂Ö’ Hõ~°∞=ÙÅ∞ x~ÀkèOK«QÆÅQÆ@O x["Õ∞
J~Ú`Õ Hõ~°∞=Ù =Å# =∞# [iˆQ #+¨ìO ѨÓiÎQÍ Éè∫uHõ"≥∞ÿ#
Ѩ^uúŒ Ö’ PiúHOõ QÍ JOK«<å "Õã,≤ Hõ~∞° =Ù LѨâ=◊ ∞<åxH˜ Y~°∞Û
KÕ¿ãk, Hõ~°∞=Ùx x~ÀkèOK«_®x HõÜÕ∞º Y~°∞Û HõO>Ë `«‰õΩ¯"Õ"≥∂
`ÕÅ∞^•ÌO. ^èŒ##+¨ìO q+¨Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_® x~°∞Ì+¨ì"≥∞ÿ# JOK«<å
"ÕÜ«∞ÖË=Ú. J~Ú`Õ W\©=e Hõ~°∞=٠Ѩ^Œ∞ÌÅ∞ ZO`« ѨÓiÎQÍ
L<åflÜ«∞O>Ë XHõ L*Ï˚~ÚOÑ¨Ù ÖˇHõ¯ Hõ@ì_®xH˜ gÅ=Ù`«∞Ok.
Wk á⁄^Œ∞áÌ È= _®xH˜ KÕã∞¨ #Î fl ѨxHÍ^Œ∞. h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞ÖË
K«=Hõ Jx`Õe`Õ, Jq KÕѨ\ ˜ì H˘O`≥·<å ѨÓiÎQÍ HÍHõáÈ~Ú<å
Hõ~°∞=Ù x"åiOK«=K«∞Û. ^•x`À [#O Ü≥ÚHõ¯ Éè∫uHõ"≥∞ÿ#
ÉÏQÆ∞ P^è•~°Ñ¨_ç LOk.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 163
J~Ú`Õ WO_çÜ∂« Ö’ JkèHÍ~° =~°Oæ Ö’ Hõ~∞° =Ù XHõ `«ÑÊ≤ O
K«∞HÀÖËx K≥_»∞ J#fl ÉèÏ=O ÉÏQÍ =ÙOk. Hõ~°∞=Ù ‰õÄ@q∞
1880Ö’#∞ HÍOÑπɡÖò 1878Ö’#∞ Hõ~°∞=ÙÅ =∞^茺 ѨÓ~°fiO
ZѨC_»∂ ÖË#O`« `«~°∞K«∞QÍ =ã¨∞Î<åfl~Ú. =™êÎ~Ú. Wq
ÉèQí =Æ xfl~°Ü ‚ ∂« Å∞. =∞#O [<åxH˜ J ÉÏ^Œ `«yOæ KÕ LáêÜ«∂Å∞
PÖ’zOKåe. J#fl ^äÀ~°}˜ =ºHõÎO KÕâß~°∞. J^Õ x["≥∞ÿ`Õ
ÉèQí =Æ O`«∞_ç x~°Ü ‚ ∂« xH˜ =ºuˆ~HõOQÍ [#OQÍx áêʼnõΩÅ∞QÍx
(J#∞ÉèíqOK«ÖË HÍx) áÈ~å_»~å^Œ∞!. QÆ`« 20 ã¨O=`«û~åÅ
„ѨÉèí∞`«fi K«i„`« Hõ~°∞=Ù zH˜`«û q+¨Ü«∞OÖ’ Q˘Ñ¨ÊQÍ LO^Œx
XѨCHÀ"åe. "åi "å^Œ#ʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ Hõ~°∞=Ù HÍÅOÖ’
Jxfl ^Œâ◊ÅÖ’ áê\˜OKåeû# xÜ«∞=∂=o U „ѨÉèí∞`«fi âßY
Ö’#∞ ZHõ¯_» ÖË#O`«QÍ ~°∂á⁄OkOKå~°∞. Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞
XHõ Hõ~°∞=Ù x"å~°}ÀáêÜ«∞OQÍ K≥Ñ≤Ê ^è•~åà◊OQÍ D
„Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅ x~å‡}OÖ’ Y~°∞Û KÕâß~°∞. =∞Oz L^ÕÌ
âßÅ`À `«Ñ¨C Ѩx [~°QÆ@O JÜ≥∂º! Jx QÍx J"≥∂‡ ZO`«
`≥eq Jx QÍx JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. WO_çÜ∂« Ö’ „ѨÉ∞íè `åfiÅ∞ =~°ãQ¨ Í
Hõ~°∞=Ùx x"åiOKåÅ#∞H˘<åfl~Ú. D áê\˜H˜ "åi „Ѩܫ∞
`åflÅ∞ ÉèíOQÆѨ_ç#@∞ì J~°ú"≥∞ÿ LO_®e. "å~°∞ KÕã≤# ^ŒÖÏ¡
Hõ~∞° =ÙH˜ LѨâ=◊ ∞#O. „Ѩu ã¨O=`«û~°O `«Å XH˜¯O\˜H˜ ~ÀAH˜
1.25 áœO_»∞¡ (565 „QÍ=ÚÅ∞) ^è•#ºO ™ê„=∂[ºOÖ’ ѨO_ç,
J`«º=ã¨~° Ѩiã≤÷`«∞ÅHÀã¨O =∞iO`« LO>Ë, Hõ~°∞=Ù ~åQÍ<Õ
`«=Ú Ñ¨#∞flÅ ^•fi~å =ã¨∂Å∞ KÕã¨∞H˘#fl ™⁄=Ú‡ Y~°∞Û ÃÑ\˜ì
ÉÏ^èŒH˘O`« `«yæ¿ãÎ "å~°∞ KÕÜ«∞QÆe# ^ŒO`å KÕã≤#@∞ì J#∞
H˘O@∞#fl@∞ì HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. ^Õ=Ù_»∞ Hõ~∞° =Ùefl ѨOÑ≤™êÎ_∞» . =∞#O
ÉÏ^èŒ Ñ¨_"Õ åi ÉÏ^èŒ `«ÑÊ≤ OK«QeÆ y#O`« `«ÑÊ≤ ^•ÌO. ã¨OÉè=í "≥∞`ÿ Õ
JO^Œ~°∂ |u‰õΩO_ÕÖÏ KÕ^•ÌO. =∞#O WO`«HõO>Ë Z‰õΩ¯=
KÕÜ«∞QÆÅQÍÅx HÀ~°∞H˘O\ÏO. HÍx =∞#O ~°H˜ΔOz# „áê}Ï
Å`À, `«yæOz# f„= ÉÏ^èŒ`À#∞, `«$Ñ≤ΠѨ_®ÎO. D =∂@Å∞
Öˇ@ · <ì £ „ѨÉ∞íè =Ù J`«x J#∞K«~∞° Å∞ [#=i 1877Ö’ J<åfl~°∞.
HÍx ''P_», =∞QÆ Ñ≤Å¡Å∞ Z=~°∞ PHõe =Å# Kå=~å^Œ∞,
ZO`« YÔ~·Û<å 㨈~, ZO`« „â◊"≥∞ÿ<å 㨈~—— JO@∂ xÜ«∞=∂=o
qkèOz L<åfl, Hõhã¨O 50 ÅHõÅΔ =∞Ok P HΔÍ=∞OÖ’ PHõe`À,
ÖËq∞`À, áÈ+¨Hõ Ѩ^•~åÌÅ֒ѨO =Å# Hõey# [|∞ƒÅ`À
K«xáÈÜ«∂~°∞. WO_çÜ∂« Ü≥ÚHõ¯ JkèHÍ~°∞Å∞ `«ÅѨÙÅ∞ =∞Oz"Õ.
HÍx ѨxKÕÜ«∞_®xH˜ `«Ñ¨C^•~À¡ "≥àÏÎ~°∞.
 WO^Œ∞Ö’ Pâ◊Û~°ºHõ~°"≥∞ÿ# ÅHõΔ}O Uq∞@O>Ë, Hõ~°∞=ÙÅ∞ XHõ „Ѩ^Õâ◊OÖ’ ~°∂áê~ÚÅ∞ áœO_»∞¡
`«ÑÊ≤ OK«∞HÀ_®xH˜ gÅ∞HÍxqQÍ, =Úã¨∞QÆ∞ ÖˉΩõ O_® J#\Ïxfl PǨ~° ^è•#ºO 1873 1897
Hõ~°∞=Ù ‰õÄ@q∞ 1879-80 Ü≥ÚHõ¯ `À\˜ ã¨Éèí∞ºÅ `«∞k =∞„^•ã¨∞ (4 l.ã¨) 57.92 35.78
xâ◊ÛÜ«∂Åx W^Œ~Ì ∞° ã¨É∞íè ºÅ∞ =ºuˆ~H˜OKå~°∞. ''WO_çÜ∂« ‰õÄbÅ∞ ÉÁOÉÏ~Ú (7 l.ã¨) 37.53 19.56
ѨxKÕã#≤ KÀ@, h„QÀ ‰õÄbÅ∞ ѨxKÕã#≤ KÀ@ ^è•#ºO qÅ∞= QÀ^èŒ∞=∞
1 ~°∂áê~ÚH˜ 50 #∞Oz 60 áœO_»∞¡ (22.7 #∞Oz 27.3 ɡOQÍÅ∞ (14 l.ã¨) 27.31 17.16
H˜Ö’„QÍ=ÚÅ∞). J~Ú`Õ h„QÀ ‰õÄb 2 +≤ 3 ÃÑhflÅ∞ HÍQÍ "åÜ«Ú=º~åRO B^è£ (17 l.ã¨) 34.37 20.09
WO_çÜ«∞<£ ‰õÄb 3 ÃÑhflÅ∞ =∂„`«"Õ∞ - Ô~O_»∞KÀ@¡ |@ì, ѨO*ÏÉò (6 l.ã¨) 43.75 20.85
<≥ugÎ ∞^Œ HõÑC¨ , J=ã¨~åÅ∞ "å`å=~°}O ^Œ$ëêì º XHõÖÏO\˜".Õ =O^茺~åRO (3 l.ã¨) 46.59 18.83
g\˜x =ºuˆ~H˜Oz# "å~°∞, Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâO◊ Ö’ =º=™êÜ«∞ ‰õÄbÅ ÉÁOÉÏ~Ú 27.91 15.16
n# Ѩiã≤÷ux ZuÎ K«∂Ѩ_®xH˜ K≥áêÊ~°∞. XHõ ^Õâ◊ ÉÏźOÖ’ *Á#flÅ∞
`«Ñ¨ÊHõ =KÕÛ Hõ~°∞=Ù XHõ [|∞ƒ Jx K≥Ñ≤Ê ã¨O`«$Ñ≤ÎÖ’ q„âßOu ɡOQÍÖò (2 l.ã¨) 41.27 28.88
fã¨∞HÀ~å^Œ∞. WO_çÜ«∂ ÉÏÖϺxfl ZѨC_À ^•\˜Ok. WHõ¯_» "å.~åRO B^è£ (11 l.ã¨) 46.10 25.07
Láêkè =∂~åæÅ∞ "≥q· ^躌 O LO_®e, Ѩ`#« O #∞Oz ~°HOΔ˜ K«_®xH˜—— ѨO*ÏÉò (J.l.ã¨) 57.13 23.63
1873-1897Å =∞^躌 1 ~°∂áêÜ«∞H˜ H˘#QÆey# ^è•#ºO =∞^茺~åRO (3 l.ã¨) 56.79 24.41
D kQÆ∞= Ѩ\ ˜ìHõÖ’ QÆ}ÏOHÍÅ ã¨O„QÆǨÏO #∞O_ç fã¨∞H˘x =∞„^•ã¨∞ (3 l.ã¨) 46.97 28.92
W=fi|_®¤~Ú. ÉÁOÉÏ~Ú
Ѩ\ Hì̃ õ ã≤O^èŒ∞ (8 l.ã¨) 47.19 22.00
~åy
XHõ „Ѩ^Õâ◊OÖ’ ~°∂áê~ÚÅ∞ áœO_»∞¡
ɡOQÍÅ∞ (1l.ã¨) 47.24 25.83
PǨ~° ^è•#ºO 1873 1897
=∞„^•ã¨∞ (4 l.ã¨) 67.84 32.13
=∂=¸Å∞ aÜ«∞ºO
ÉÁOÉÏ~Ú (2 l.ã¨) 33.09 27.63
ɡOQÍÖò (13 lÖÏ¡Å ã¨QÆ@∞) 43.25 19.49
"åÜ«Ú=º~åRO, B^è£ (11l.ã¨) 28.57 17.40 ÃãO„@Öò „áêq<≥ûãπÖ’ H˘xfl HÍÖÏÖ’¡ WHõ¯_» W=fi|_ç#
|~å‡ (3 l.ã¨) 42.17 23.18 ã¨OYºH˜ 16 Ô~@∞¡ PǨ~°O ^˘iˆHk. ~å*òѨÓ~ü ~°∂áê~ÚH˜
ѨO*ÏÉò (6 l.ã¨) 23.49 15.53 4 Ô~@∞¡ Jq∞‡# ~ÀAÖ’¡ aÖÏãπѨÓ~üÖ’ 120 âı~°¡ aÜ«∞ºO,
=∞^茺~åRO (3 l.ã¨) 46.80 19.11 180 âı~¡° 'HÀ_»O— J"Õ∞‡"å~°∞. Wk ^è~Œ Å° ∞ K«=HõQÍ L#flѨC_»∞.
=∞„^•ã¨∞ (7 l.ã¨) 36.28 20.27 1828-29ÅÖ’ aÜ«∞ºO QÀ^èŒ∞=∞, ^è•#ºO, ^èŒ~°Å∞ 1 ~°∂áê
ÉÁOÉÏ~Ú, ã≤O^èŒ∞ (8 l.ã¨) 27.81 15.97 ~ÚH˜ 12 âı~H¡° ˜ ÃÑiQÍ~Ú. (=∞^躌 ~å„+¨Oì Ö’ Hõ~∞° =ÙÃÑ· x"ÕkHõ
J™êûO (4 l.ã¨) 47.17 17.78 <åQÆѨÓ~ü 1898 ѨÙ@ 156) 1899Ö’ WO_çÜ«∂Ö’ KåÖÏ
ÉÏs¡ ÉèÏQÆO Hõ~°∞=ÙO_ç ^èŒ~°Å∞ ÃÑiQÍ~Ú.
ɡOQÍÅ∞ (5 l.ã¨) 53.83 22.67
D ã¨OYºÅ∞ K«∂¿ãÎ J~°ú=∞ÜÕ∞ºk Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊Ѩ٠‰õÄb,
"åÜ«Ú=º~åRO, B^è£ (10 l.ã¨) 59.79 26.30
ѨO*Ï|∞ (6 l.ã¨) 67.08 28.33 1873Ö’ h„QÀ ‰õÄb`À ã¨=∂#OQÍ ^è•#ºOH˘<Õ ã≤÷uÖ’
a„*Ï LO_»QÍ, J`«x H˘#∞QÀÅ∞ â◊H˜Î 1897Ö’ ÉÏQÍ `«yæOk.
"åÜ«Ú=º~åRO, B^è£ (11 l.ã¨) 40.52 24.83 h„QÀ H˘#∞QÀÅ∞â◊H˜Î 1897Ö’ ZO`«∞O^À P ã¨OYºÖ’ ÖË=Ù
ѨO*Ï|∞ (6 l.ã¨) 54.38 20.38 HÍx ÃÑ^ŒÌQÍ =∂i#@∞ì ÖË^Œ∞ J#∞HÀ"åeû =ã¨∞ÎOk. - Hõ=#
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 164
â◊~‡° ) ɡOQÍÖòÖ’ ‰õÄb ÃÑ~°QÖÆ ^Ë ∞Œ . W`«~° „áêO`åÅÖ’ H˘kÌQÍ J=ã¨~°O ÖËx KÕu Ѩ#∞Å
ÃÑiy<å ^èŒ~°Å ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ`À áÈe¿ãÎ `«‰õΩ¯=. JO^Œ∞KÕ`« „áêO`«O =º=™êÜ«∞ ‰õÄbÅ∞ xѨÙ}∞Å∞
H˘#∞QÀÅ∞ â◊H˜Î `«yæOk. 1873 1897 1873 1897
~°∂IIÖ’ ~°∂IIÖ’ ~°∂IIÖ’ ~°∂IIÖ’
ÃÑ·QÍ ÃÑ^ŒÌ Ѩ@ì}ÏÅÖ’ `«Ñ≤ÊOz, JkèHõ ^èŒ~°Å∞, =ã¨∞Î=ÙÅ <åQÆѨÓ~ü 5 5 12 15
H˘~°`«Å =Å# ‰õÄbʼnõΩ, KÕu Ѩ#∞Å xѨÙ}∞ÅH˜ Ѩ#∞Å∞ ~åÜ«∞ѨÓ~ü 3 4 11 15
ѨÓiÎQÍ áÈÜ«∂~Ú. h„QÀ KÕu Ѩ#∞Å xѨÙ}∞_»∞ h„QÀ ‰õÄb |àÏ¡i 4 6.25 15 ˛18.75-20.6
HõO>Ë Z‰õΩ¯= ã¨Oáêk™êÎ_∞» . ^è~Œ Å° ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ P ã¨=∂[OÖ’ =∞„^•ã¨∞ 6 6 14.1 13-16
Jxfl =~åæÅ "åi g∞^Œ „ѨÉèÏ=O K«∂Ñ≤ã¨∞ÎOk. ¿ãÅO 2.5 3.8 13.5 12-12.7
~°OQÆ∂<£ 12 15 40-45 45
QÀ^è∞Œ =∞ q+¨Ü∞« OÖ’ Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ =∞iO`« K≥_∞» QÍ L<åfl~Ú. `ÒOQÆ∂ 15 14 20 30
h„QÀ ‰õÄb 8 Ô~@∂¡ H˘#∞QÀÅ∞ â◊H˜Î 50 #∞Oz 60 áœO_»∞¡
LO_»QÍ, WO_çÜ«∂ ‰õÄb H˘#∞QÀÅ∞ â◊H˜Î 19.69 áœO_»¡H˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨÷ L#fl lÖÏ¡Ö’¡#∞ "å#Å∞ ã¨iѨ_Õ
Ѩ_çáÈ~ÚOk. ™ê^è•~°} ‰õÄbÅ∞ QÀ^èŒ∞=∞ `«~°K«∞QÍ u#~°∞. JO`«QÍ ‰õΩi¿ã ѨtÛ=∞ f~°OÖ’#∞, ɡOQÍÅ∞Ö’x Z‰õΩ¯=
JO^Œ∞KÕ`« h„QÀ H˘#∞QÀÅ∞ â◊HÖΘ ’ 8= =O`«∞ #∞Oz Ç≤ÏO^Œ∂ ÉèÏQÆOÖ’#∞, `«Ñ¨Ê q∞ye# „áêO`åÅÖ’ Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ [<åÉèÏ
^Õâ◊ H˘#∞QÀÅ∞ â◊HΘ 12= =O`«∞ 24 ã¨O=`«û~åÅÖ’ Ѩ_ç áÈ~ÚOk. ã≤÷u ~ÀA ~ÀAH˜ J^è•fi#flO J=Ù`ÀOk. ÃÑ·# WzÛ# QÆ}ÏO
ÃÑ·QÍ Ñ¨xKÕÜ«∞^ŒÅK«∞ H˘#fl h„QÀH˜ Ѩ<≥ѨC_»∂ LOk. HÍÖË g\˜H˜ qKå~°H~õ "° ∞≥ #ÿ ™êHΔͺÅ∞. "åÜ«Ú=º ~å„+¨Oì B^èÅ£ Ö’
WO_çÜ«∂<£ ‰õÄbH˜ P JkèHõ ^èŒ~°Å ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Ѩ<Õ ÖË^Œ∞. ~Ô `· ∞« Å, ~Ô `· ∞« ‰õÄbÅ PiúHõ Ѩiã≤u÷ ѨijÅ# (1888- „ѨÉ∞íè `«fi
„ѨK«∞~°}Hõ~°Î. JÖÏ›ÉÏ^£)Ö’ JHõ¯_» Hõ~°∞=ÙÅ∞ "å\˜ #O\˜
H˘xfl ZOÑ≤Hõ KÕã≤# T~°∞ „áêO`åÅÖ’ <≥Åã¨i ‰õÄbÅ∞
ÃÑ@∞ìH˘x=KÕÛ JO@∞~ÀQÍÅ∞ ÖˉõΩO_® U 5 ã¨O=`«û~åÅ
J=ã¨~°O ÖËx KÕu Ѩ#∞Å HÍÅO ÖË^Œx K≥ѨÙÎOk. nxx WOQÆ¡O_»∞Ö’¡x Ѩiã≤÷`«∞ÅÖ’
„áêO`«O =º=™êÜ« ∞ ‰õÄbÅ∞ xѨÙ}∞Å∞ HõÖÁ<≥Öò Ñ≤K«~ü áÈeÛ K≥áêÎ_»∞. WOQÆ¡O_»∞ ~åAH˜ Ѩ#∞flÅ
1873 1897 1873 1897
~°∂IIÖ’ ~°∂IIÖ’ ~°∂IIÖ’ ~°∂IIÖ’ ^•fi~å =KÕÛ ^•xHõO>Ë W@bÖ’ áÈÑπH˜ WOQÍ¡O_»∞ #∞Oz
HõÅHõ`åÎ - - 7.5-10 18.20 "≥àı§ ™⁄=Ú‡ 3 #∞Oz 4 Ô~@∞¡. `«# =∞O^ŒÅx ZѨC_»∂
áê\©fl 3-4 4-5 5.6–7.5 7-8 K«∂_»x, K«∂_»\ÏxH˜ „â◊=∞ Ѩ_»x ^Œ∂~°Ñ¨Ù =∞`«ÃÑ^ŒÌ JO`«
~°OQÆѨÓ~ü 5.5 7.5 7.5-10 15.30 ™⁄=Ú‡ á⁄O^Õ"å_»∞. J@∞=O\˜ Ѩiã≤÷`«∞Å #∞Op WOQÆ¡O_»∞
|Hõ~üQÆO*ò 7.5 10-15 8-15 8-15
15= â◊`å|ÌOÖ’ |Ü«∞@Ѩ_™» êyOk. WѨC_»∞ WO_çÜ∂« J@∞
HÍ#∂Ê~ü - 4-5 7.5 7.5-9.4
ÃѶ·*ÏÉÏ^£ 4 1.9-4 8 5.6-7.5 =O\˜ Ѩiã≤÷`«∞Å #∞Op |Ü«∞@Ѩ_ÀÎOk.-J`«#∞ J<åeûOk
g∞~°\ò 4.5 4.5 9 10.5 J@∞=O\˜ Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡H˜ "ÕQÆOQÍ ‰õÄ~°∞‰õΩáÈ`ÀOk Jx.
_èçb¡ 5.6 7.5 10 13.1 =∞#O Hõ~°∞=Ù =Å# Hõey# ^èŒ##+¨ìO J#fl q+¨Ü«∂xH˜
J=∞$`üã¨~ü 6 8 12.7 15
~å=ÖòÑ≤O_ç 5.5 6.6 12 23.1 uiy=^•ÌO. 1876-78ÅÖ’ ^ŒH˜Δ} Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ =zÛ#
Hõ~åz 10-15 12-15 20-25 30-45 Hõ~°∞=Ù =Å# [iy# #ëêìxfl x~°∞Ì+ì̈OQÍ JOK«<å "Õ¿ãO^Œ∞‰õΩ
ɡÖÏæO 7.5 6 18.7-22.5 14 ã¨=∂Kå~°O LOk. P Hõ~°∞=Ù ÉèíÜ«∞OHõ~°"≥∞ÿ#kQÍ KåÖÏ
JǨχ^£#QÆ~ü 4.7 6 13.1-20.6 15-30 Z‰õΩ¯=QÍ qã¨iÎ Oz#kQÍ ÉèÏq™êÎ~∞° . HÍx 1897-98Å =∞^躌
ÉÁOÉÏ~Ú .0 11 25-50 27.5-42
JǨχ^•ÉÏ^£ 6.1 7 19.7 22.5
1899ÅÖ’ =zÛ# Hõ~∞° =ÙÅ =ÚO^Œ∞ Jk z#fl^Õ. P 1876-
[|ÖòѨÓ~ü 4 3.5 15 10 78 Hõ~°∞=Ù ÖˇHõ¯Å∞ K«∂^•ÌO.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 165
1. Hõ~°∞=Ù LѨâ◊=∞<åxH˜ ëÈÖÏѨÓ~üÖ’ Hõ~°∞=Ù =ÚO^Œ∞ Ѩâ◊√=ÙÅ∞ 2,24,599
„ѨÉèí∞`«fiO Y~°∞Û KÕã≤#k 80 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ ëÈÖÏѨÓ~ü PQÆ+¨μì 1877Ö’
2. Éèí∂q∞tã¨∞Î #+¨ìO 25 ÅHõΔÅ 20 "ÕÅ áœO_»∞¡ K«xáÈ~Ú#q 97,167
q∞ye#q 1,27,432
3. ѨO@Å #+¨ìO 3 HÀ@¡ 78 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡
WO^Œ∞Ö’ 44000 =∂„`«"Õ∞ =º=™êÜ«∂xH˜
4. L`«ÊuΠѨ#∞flÅ #+¨ìO 2 ÅHõΔÅ 85 "ÕÅ áœO_»∞¡ ѨxH˜ =KÕÛqQÍ ÉèÏqOK«|_®¤~Ú.
5 ZQÆ∞=∞u kQÆ∞=∞`«∞Å ã¨∞OHÍÅ #+ì̈O 2 ÅHõΔÅ 5 "ÕÅ áœO_»∞¡ =∞nè - "≥ÚǨÏÖò `«Å∞HõÅ∞
6. LѨC =Å# #+¨ìO 2 ÅHõΔÅ 73 "ÕÅ áœO_»∞¡ Hõ~°∞=Ù‰õΩ =ÚO^Œ∞ 16,591
7. Wq ~å|_ç #ëêìÅ∞ HÍQÍ [#O `«=∞ "≥O_ç, |OQÍ~åÅ#∞ PQÆ+¨μì 1877Ö’
qѨs`«OQÍ J=Ú‡H˘<åfl~°∞. P HõiyOz# =ã¨∞Î=ÙÅ`À ã¨Ç¨ áÈ~Ú#q 5,470
KåÖÏ ÉèÏQÆO WOQÆ¡O_»∞ KÕiOk. q∞ye#q 11,121
WO_ô `åÅ∂Hõ
8. ÃÑiy# PǨ~° ^èŒ~°Å∞ 1880 Hõ~°∞=Ù ‰õÄ@q∞ PǨ~°O
Hõ~°∞=Ù‰õΩ =ÚO^Œ∞ 35,747
^èŒ~° =∂=¸Å∞QÍ @#∞flH˜ 5 áœO_»∞¡O@∞^Œx TÇ≤ÏOzOk. PQÆ+¨μì 1877Ö’
=∞„^•ã¨∞ áêʼnõΩ_»∞, 1877, PQÆ+μ¨ ì 4 Hõ~∞° =Ù x"å~°} ã¨ÉÖíè ’ L#flq 5,644
WzÛ# LѨ<åºã¨OÖ’ K≥Ñ≤Ê#k. =¸_çO@ Ô~O_»∞=O`«∞Å q∞ye#q 30,103
[<åÉèÏ PǨ~°O Ü≥ÚHõ¯ JkèHõ ^èŒ~°Å`À ÉÏ^èŒÑ¨_®¤~°∞. JO>Ë
=∞„^•ã¨∞Ö’ r"åÖ’¡ <åÅæ= =O`«∞ K«xáÈÜ«∂Ü«∞#∞H˘O>Ë
2 HÀ@¡ [#O. ^èŒ~° 5 #∞Oz 10 H˜ ÃÑiyOk. (x*ÏxH˜ "≥Ú`«ÎO (27140,000) 0.25 ´ 6785,000 ã¨QÆ@∞#
JO`«HõO>Ë ÃÇÏK«∞ÛQÍ ÃÑiyOk) JO>Ë @#∞flH˜ 5 áœO_»∞¡ XH˘¯Hõ¯ ^•x ^è~Œ ° 7 ~°∂áêÜ«∞Å∞ J#∞H˘O>Ë ´ 7˛6785000
ÃÑiyOk. 5 <≥ÅÅ áê@∞ D JkèHõ ^èŒ~°Å∞<åfl~Ú. "≥Ú`«ÎO ´ 47,49,500 ~°∂.
=∞„^•ã¨∞Ö’ ã¨O=`«û~åxH˜ 80 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞ PǨ~°O Y~°∞Û
10. Ѩx #+¨ìO
J=Ù`«∞Ok.
50 ÅHõΔÅ ‰õÄbÅH˜ 9 <≥ÅÅ áê@∞ Ѩx ÖË^Œ#∞H˘O@∞,
9. Ѩâ√◊ , QÆ$ǨÏ, =º=™êÜ«∞ ѨiHõ~åÅ #+¨Oì ™ê^è•~°} ã¨O=`«û~°OÖ’ <≥ÅH˜ `«Å ã¨i‰õÄb 5.5. ~°∂.
=∞„^•ã¨∞Ö’ L#fl [O`«∞=ÙÅ∞ K˘Ñ¨C# [iy# #+¨Oì ´ 45 ˛ 5000000´375,00000 ~°∂.
Ѩâ◊√=ÙÅ∞ 1.4 HÀ@∞¡, Q˘éˇ]Å∞ 80 ÅHõΔÅ∞, "Õ∞HõÅ∞ 50 (D ѨÙã¨ÎHõOÖ’ 1 áœ#∞ ´ 10 ~°∂. Jx H˘xfl KÀ@¡ 15
ÅHõΔÅ∞, QÆ∞„~åÅ∞ / QÆ∞„~°Ñ≤ÊÅ¡Å∞ 40 "ÕÅ∞, HõOK«~° QÍ_ç^ŒÅ∞/ ~°∂áêÜ«∞Å∞ Jx H˘xfl KÀ\Ï¡ LOk. <å z#fl`«<å# 1949Ö’
QÍ_ç^ŒÅ∞ 1 ÅHõΔ. („a\˜+π WO_çÜ«∂ Ü≥ÚHõ¯ =º=™êÜ«∞Hõ áœ#∞ qÅ∞= 15 ~°∂áêÜ«∞Å∞ - Hõ=#â◊~°‡)
QÆ}ÏOHÍÅ∞ 1888-89 ѨÙ@ 229 „ѨHÍ~°O). 11. Ô~·`«∞Å∞ #+¨ìáÈ~Ú# Jã¨Å∞
Ѩâ◊√„QÍã¨O ѨÓiÎQÍ ÖˉõΩO_® áÈ~ÚOk. |àϧi lÖÏ¡Ö’ "åºÑ¨~°ã¨∞÷Å∞ #+¨ìáÈ~Ú# =_ô¤
1876 _çÃãO|~°∞ <å\˜H˜ <åÅ∞QÀ=O`«∞ Ѩâ◊√=ÙÅ∞ =∞~°}˜O W`«~åÅ∞
Kå~Ú. E<£ <å\˜H˜ "å#Å∞ Ѩ_»HõáÈ`Õ ã¨QÆO HõO>Ë Z‰õΩ¯= Hõ~°∞=Ù ‰õÄ@q∞ (1880) x"ÕkHõ „ѨHÍ~°O =¸_À=O`«∞
K«xáÈ`åÜ«∞x Hõ~∞° =Ù „ѨKå~°O ã¨OѨÙ\˜ 1 ѨÙ@ 56Ö’ LOk. [#O JѨCÖ’ ѨÓiÎQÍ ‰õÄ~°∞‰õΩáÈÜ«∂~°∞. JO`Õ=∞Ok
"å#Å∞ Ѩ_»ÖË^Œ∞. ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ „ѨHõ@#Å∞ „â◊^Œú`À `«Ü«∂~°∞ JѨCÖ’ =Úxy L<åfl `Õ~∞° HÀQÆey# ã≤u÷ Ö’ L<åfl~°∞. 1881
KÕÜ«∞|_®¤~Ú. ÖˇHõ¯Å „ѨHÍ~°O =∞„^•ã¨∞Ö’ 67.5 ÅHõΔÅ =∞Ok =º=™êÜ«∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 166
^•~°∞Å∞<åfl~°∞. giÖ’ 20 ÅHõΔÅ =∞Ok Hõhã¨O 50 ~°∂.
JѨC Ѩ_®¤~°∞. JO^Œ∞Ö’ 20 âß`«O #+¨ìáÈ~Ú<å #+¨ì"≥∞ÿ#
™⁄=Ú‡ 2 HÀ@∞¡ ~°∂áêÜ«∞Å∞.
12. "åºáê~° =∂O^ŒºO
"åºáê~° =∂O^ŒºO =Å¡ #+¨ìáÈ~Ú# "åºáê~°∞Å∞
J=∞‡HõO ^•~°∞¡ (Wk TÇ≤ÏOz#k =∂„`«"Õ∞).
=∞„^•ã¨∞, Hõ~°∞=ÙÖ’ #+¨ìáÈ~ÚOk 82,73,65,000 ~°∂.
^èŒ# ~°∂ѨOÖ’ #+¨ìO 82 HÀ@∞¡ J#∞HÀ=K«∞Û
„áê} #+¨ìO 50 ÅHõΔÅ =∞Ok
nx qÅ∞= ~°∂áêÜ«∞Ö’¡ Jáê~°O!
(1 áœO_»∞H˜ 10 ~°∂áêÜ«∞Å∞ J~Ú`Õ ^èŒ##+¨ìO 8 HÀ@¡
27 ÅHõΔÅ 36 "ÕÅ 500 áœO_»∞¡.)
"≥Ú`«ÎO WO_çÜ«∂H˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅ g∞^Œ Y~°∞Û KÕã≤Ok.
2 HÀ@¡ 2 ÅHõΔÅ 98 "ÕÅ áœO_»∞¡. JO^Œ∞Ö’ 1 HÀ\© 27
ÅHõΔÅ 69,800 áœO_»∞¡ ÃÑ@∞ì|_ç† ~å|_ç #∞Oz YÔ~·ÛOk.
7,61,9000 áœO_»∞¡, 1879 =∂iÛ 31 =ÚO^Œ\ ˜ 12 PiúHõ
ã¨O=`«û~åÅÖ’#∞ =∞„^•ã¨∞ ~å„+¨ìO ÃÑ\˜ì# ÃÑ@∞ì|_ç
7,53,730 áœO_»∞¡ =∂„`«"Õ∞.
1877, 78,79ÅÖ’ ÃÑ\˜ì# ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ áœO_»¡Ö’
=∞„^•ã¨∞- ............................... 80,257
ѨO*ÏÉò- ........................... 19,65,752
ɡOQÍÖò- ............................ 47,41,208
ÉÁOÉÏ~Ú- ........................... 9,23,446
"åÜ«Ú=º ~å„+¨ìO- ................. 28,49,429
~å[ѨÙ\Ï<å- ........................... 18,696
"≥Ú`«ÎO ´ 1,04,98,531
D HÍÅO, WOQÆO¡ _»∞Ö’ =∞„^•ã¨∞Ö’ h\˜ áê~°∞^ŒÅ HÀã¨O
HÍ@<£ JuQÍ „Ѩܫ∞uflã¨∞Î#fl HÍÅO. 1860Ö’ PÜ«∞# Ѩ^Œg
q~°=∞} KÕã≤#ѨÊ\˜ #∞Oz 1877 =~°‰õΩ 17 ã¨O=`«û~åÅ
áê@∞ „Ѩu lÖÏ¡H˜ 30 "ÕÅ áœO_»∞¡ PÜ«∞# HÀi#@∞ì WzÛ
LO>Ë P Y~°∞Û 1 HÀ\© 2 ÅHõÅΔ áœO_»∞¡ JÜÕ∞ºk. =∞„^•ã¨∞Ö’
1876-79Å =∞^茺 HΔÍ=∞O =KÕÛk HÍ^Œ∞. 8 HÀ@¡ ÃÑ· zÅ∞‰õΩ
^èŒ##+¨ìO HõeˆQk HÍ^Œ∞. ÃÑ·QÍ =∞#∞+¨μÅ „áê}ÏÅ∞ Z<Àfl
~°H˜ΔOѨ|_Õq. ÃÑ·QÍ 8 HÀ@¡ #+¨ìO |^Œ∞Å∞ 20 HÀ@¡ áœO_»¡
P^•Ü«∞O [=∞Ѩ_Õk.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
qiy# `«∂=Ú, `≥y# Hõ@ì, MÏm J~Ú# K≥~°∞=Ó (60
"ÕÅ∞) "å\˜Ö’ LO_Õq HÍ^Œ∞, =∞„^•ã¨∞ ~å„+¨Oì Ö’ <ÒHÍÜ«∂#O,
h~°∞ xÅ= KÕÜ«∞\ÏxH˜ `«\ÏHÍÅ∞, U~°Ê_Õq.
QÀ^•=i #k Ѩ_»=Å`À, ~°"å}Ï Pqi <å=Å`À xO_ç
LO_Õk. =∞^躌 ~å„+¨Oì ‰õÄ_® 3 Hõ~∞° =ÙÅ #∞Oz ~°HOΔ˜ Ѩ|_Õk.
*Ï<£„ɡ·\ò HÍ@<£ QÆ∞iOz D q^èŒOQÍ J<åfl_»∞.
''HÍ@<£ L`åûǨÏ=O`«∞_»∞ Jx JO^Œ~°∂ JO\Ï~°∞. =∞#
HÍÅOÖ’ =∞#=¸ L`åûǨÏ=O`«∞Å"Õ∞. x*Ï~Úf Ü«∞^•~°ú`«
ÖËx L`åûǨÏO ÖËx „ѨѨOK«O KåÖÏ K«∞~°∞‰õΩ^Œ#O ÖËxk
J=Ù`«∞Ok. ã¨~ü P~°~ú ü HÍ@<£ `«ÅHÔ `«∞HÎ ˘#fl Ѩ#∞Ö’¡, ã¨O|O^èOŒ
L#fl Ѩ#∞Ö’¡ PÜ«∞# ‰õΩ#fl J#∞Éèí=O q+¨Ü«∞O, ™êkèOz#
Ѷ¨∞# q[Ü«∂Å q+¨Ü«∞OÖ’ PÜ«∞xfl ^•@QÆey# "å~°∞
WO_çÜ∂« K«i„`«Ö’ ÖË~∞° . PÜ«∞#k qâßÅ"≥∞#ÿ k, "≥É· =íè "≥∞#ÿ k
J~Ú# ^Œ$HõÊ^äOŒ . PÜ«∞# `À\˜ JkèHÍ~°∞Ö’¡ QÍx, „ѨÉ∞íè `«fiOÖ’
HÍx D q+¨Ü«∞OÖ’ PÜ«∞#‰õΩ ã¨i"å~°∞ ÖË~°∞. WO_çÜ«∂
25 HÀ@¡ [<åÉèÏ L#fl Q˘Ñ¨Ê ^Õâ◊O. ^•x q+¨Ü«∞OÖ’ qâßÅ
"≥∞ÿ#k, Q˘Ñ¨Êk J~Ú# ^Œ$HõÊ^äŒO, ~å[`«O„`«O LO_®Åx
PÜ«∞# #=∞‡HõO——.
J@∞=O\˜ L`åûǨÏO XHõ HÍ~°}O HÀã¨O LO>Ë Jk
^•iÖ’x J_»O¤ ‰õΩÅx ^•\˜ã∞¨ OÎ ^Œx „ɡ\· ò =∞#H˜ QÆ∞~°∞Î KÕ™êÎ~∞° .
PÜ«∞# K≥Ñ≤Ê# =∂@ qO>Ë ^Õâ◊O ÉÏQÆ∞Ѩ_Õk HÍx
q#=Åã≤# "å~°∞ q#ÖË^Œ∞.
J#∞|O^èŒO
D 1900 ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù HΔÍ=∞O [<åxH˜,
^ÕâßxH˜ ZO`« #+¨ìO?
H˘kÌ¿ãѨ٠"Õ∞~åfi~°∞ HΔÍ=∞O, D ~ÀA# U q^èOŒ QÍ LO^Œ#fl
q+¨Ü«∞O QÆ∞iOz P PÖ’K«#Å∞ ѨHõ¯H˜ =∞o§™êÎ#∞.
~å[ ѨÙ\Ï<å WѨC_»∞ ÉÏ^èŒÑ¨_»∞Î#fl ÉèíÜ«∞OHõ~°"≥∞ÿ#
J<å=$+≤ì „Ñ¨ÉèÏ=O ZO`« Ö’`«∞QÍ, ZO`« Hõ@ì_ç KÕã¨∞Î<åfl^À
ZO`« <≥=∞‡kQÍ `«∞_»∞K«∞‰õΩáÈ`ÀO^À K«∂Ñ≤OK«_®xH˜ „ѨÜ∞« ufl
™êÎ#∞. XHÍ<˘Hõ HÍ~°ºx~åfiǨÏHõ qÉèÏQÆOÖ’x JkèHÍi P^•
Ü«∞Ѩ٠[=∞, Y~°∞ÛÅH˜ Ѩiq∞`«"∞≥ #ÿ "å_»∞ D `«ÑC¨ ^•i Ѩ\Oì˜ KÕ
''Q˘Ñ¨Ê HÀÅ∞H˘<Õ â◊H˜ÎQÆÅ Ç≤ÏO^Œ∂ ^ÕjÜ«ÚÅ∞—— ''WO_çÜ«∂
167
~å|_ç Ü≥ÚHõ¯ Q˘Ñ¨Ê ã≤÷u ™ê÷ѨHõ`«—— J<Õ =∂@Å∞ ã¨$+≤ìOz#
k#O WO_çÜ«∂‰õΩ KåÖÏ K≥_»¤ ~ÀA. XHõ¯ ã¨O=`«û~°O ã¨Ô~·#
"å#Å∞ Ѩ_ç ѨO@Å∞ ѨO_ç`Õ, Hõ~°∞=Ù H˘\˜ì# WO_çÜ«∂Ö’
uiy, ã¨OѨ^Œ, ã¨O`«$Ñ≤Î KÕ~åÎ~Ú. qѨs`«OQÍ ^≥|ƒÅ∞ u#fl
ѨO@Å „ѨÉÏè =O `«∞_»∞K«∞‰õΩáÈ`«∞Ok J<Õ ÉèÏ=O D =∂@Å∞
„a@<£Ö’x áœ~°∞ÅH˜ ™ê=∂#ºOQÍ HõeyOKå~Ú.
JHõ¯_ç Ѩiã≤÷`«∞ÅÖ’ ѨiK«Ü«∞O L#fl "åiH˜ Jk ZO`«
`«Ñ¨C_»∞ Jaè„áêÜ«∞"≥∂ `≥Å∞ã¨∞. =∂~åfi~°∞ ã¨O™ê÷#O fã¨∞
H˘O^•O. ^•x P^•Ü«∞O, Éèí∂q∞ tã¨∞Î #∞Oz, "Õ∞HõÅ∞,
Q˘„Ô~Å∞, ˆQ^≥Å∞ g∞^Œ "Õ¿ã P ã‘à◊§ #∞Oz =ã¨∞ÎOk. D
ã¨O=`«û~°O tã¨∞Î =∂Ѷ‘ KÕÜ«∞|_çOk. „áê}∞Å∞ Z‰õΩ¯=QÍ
K«xáÈ_»O =Å¡ Pã‘à◊√¡ ѨÓiÎQÍ~å#>Ëì. J^À z#fl ã¨O™ê÷#O
H˘kÌ [<åÉèÏ Hõey#k. Jk 2 ÅHõΔÅ 40 "ÕÅ áœO_»∞¡, „ѨÉèí∞
`åfixH˜ JѨC Ѩ_çOk. W`«~° =¸ÖÏÅ #∞Oz JѨC KÕã≤Ok.
`«# WÅ∞¡ QÆ_»=Hõ ~åA QÍ~°∞ #QÆÅ∞ `åHõ@∞ì ÃÑ\Ïì~°∞, XHõ
^Œâß|ÌO áê@∞ JѨCÅ TaÖ’ LO@∞Ok. Jk z=~°‰õΩ
`«‰Ωõ ¯= ã¨O=`«û~å^•Ü«∞O`À |Ü«∞@Ѩ_∞» OÎ k. 10 ã¨O=`«û~åÅ
„H˜`«O L#fl 12,23,670 Ѩâ◊√=ÙÖ’¡ XHõ 5 âß`«O ‰õÄ_®
WѨC_»∞ |uH˜ ÖË=Ù. XO>ˇÅ∞, Q˘„Ô~Å∞, "Õ∞HõÅ∞ HΔÍ=∂xfl
`«@∞ìHÀ_»OÖ’ Ѩâ◊√=ÙÅ HõO>Ë #Ü«∞O. Jq U^≥·<å ux |`«Hõ
QÆÅ=Ù. ~åà◊√§ `«Ñ≤ÊOz, "åi Pã≤ÎHÍ^è•~°"≥∞ÿ# Ѩâ◊√ ã¨OѨ^Œ
`«yæáÈ~ÚOk. "å\˜x ZQÆ∞=∞u KÕ¿ã ã≤÷u #∞Oz kQÆ∞=∞u
KÕã¨∞H˘<Õ ã≤÷uH˜ kQÆ*ÏiOk.
Ѩk ÅHõÅΔ áœO_»∞¡ Y~°∞Û ÃÑ\˜ì D WHõ¯@¡ áêÖˇ#· Ѩâ√◊ =Ùefl
"Õ∞ѨÙH˘<Õ "åiH˜ ÉÏ^èŒ x"åiOK«_»OÖ’ „ѨÜ≥∂[#O |Ǩïâß
á⁄O^Œ=K«∞Û. J~Ú<å P ^èŒfiO™êxfl ѨÙ#i‡OK«ÖË=Ú. Z^Œ∞ÌÅ∞
ÖËx =º=™êÜ«∞O LO_»^Œ∞. Z^Œ∞ÌÅ∞ ÖËHõáÈ`Õ ^Œ∞H˜¯ ^Œ∞#fl@O
‰õΩ^Œ~^° ∞Œ . "ÕÅÜ«∞Hõ~åÅ∞ c_»∞ Ѩ_®Î~Ú. JO^Œ∞Hˆ =∂‰õΩ Z^Œ∞ÖÌ Ë
ã¨~°fiã¨fiO JO\Ï~°∞ ™ê÷x‰õΩÅ∞. XO>ˇÅ#∞ "å_»=K«∞Û, =∞#∞
+¨μºÖË `ÕeHõ ѨiHõ~åÅ`À ^Œ∞#fl=K«∞Û. P q^èŒOQÍ ^Œ∞xfl#
Éèí∂q∞ =∂=¸Å∞QÍ =º=™êÜ«∂xH˜ "å_Õ Éèí∂q∞Ö’ ã¨QÍxH˜
q∞OK«^Œ∞. Hõ~°∞=Ù [<åxfl Zxfl kâ◊Ö’¡, P ^è≥·~°ºâßÅ∞Åx <˘H˜¯
™êQÆnã¨∞ÎO^À q=iOK«QÆÅ#∞. P âßѨO `˘Åy Ѩiã≤÷`«∞Å∞
=∂=¸Å=\ÏxH˜ Ѩ>Ëì HÍÅOÖ’ XHõ`«~°O "≥o§áÈ`«∞Ok-
WO_çÜ∂« Ö’ „Ѩ`ºÕ Hõ qÖËYi _≥~Úb „HÍxHõÖò - AÖˇ· 2, 1900).
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 168
13= „ѨHõ~°}O
Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ Hõ~°∞=ÙH˜ HÍ~°}O
ã¨iѨ_ç#O`«QÍ "å#Å∞ ÖËHõáÈ=@=∂?
95 ã¨O=`«û~åÅ „H˜`«O "≥e¡OQ∑@<£ ~åA, Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊O
¿ã=Ö’ LO_ç, ''Hõ~°∞=ÙÅ#∞ Z^Œ∞~À¯_®xH˜ Ô~O_»∞ =∂~åæ
Å∞<åfl~Ú—— Jx `˘O^Œ~° ÃÑ\Ïì_»∞.
1. L#fl J^Œ$+¨=ì O`«"∞≥ #ÿ „áêO`åÅ∞ ÖËx "åi J=ã¨~åÅH˜
WKÕÛ@@∞ì KÕÜ«∞@O, ѨO_ç# ã¨O=`«û~°OÖ’ q∞QÆ∞Å∞ ѨO_»x
ã¨O=`«û~°O Ü≥ÚHõ¯ Ö’@∞ ѨÓ_»Û@O.
2. J<å=$+≤ì =Å# Hõ~°∞=Ù ~åQÆÅ „áêO`«OÖ’ ZO`«
Z‰õΩ¯= „áêO`åxH˜ gÖˇ·`Õ JO`« „áêO`åxH˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅx
qã¨ÎiOѨKÕÜ«∞@O.
D ~ÀA#, 1805Ö’ "≥Öˇ¡ãπ ¿ã¡ K≥Ñ≤Ê# "å\˜HõO>Ë Z‰õΩ¯
=QÍ K≥ѨÊQÆey# ã≤÷uÖ’ ÖË=Ú. ѨÓ~°fiO HõO>Ë J=ã¨~°"≥∞ÿ#q
KÕÜ∞« @O D ~ÀA# ÉèÏ~°=¸, =ºÜ«∞=¸ J=Ù`«∞Ok. JO^Œ∞
KÕ`« áêÅ<å Ü«∞O„`åOQÆO UO KÕÜ∂« Å#flk ѨijeOK«\ÏxH˜
„â◊=∞ fã¨∞HÀ"åÖÏ =^•Ì J#flk PÖ’zOK«∞HÀ"åe.
''^Õ=Ù_»∞ ã¨fi~°æO `«Å∞ѨÙÅ∞ =¸¿ã™ê_»∞, ÖËHõ "å#Å∞
Ѩ_»ÖË^Œ∞ / áêH˜ΔHõOQÍ Ñ¨_»ÖË^Œ∞ - JO^Œ∞Hõx Hõ~°∞=Ù =zÛOk
=O\˜ =∂@Å∞ J#@O HõO>Ë Jã¨O|^Œú"≥∞ÿ#k =∞~À\˜
LO_»^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë Ñ¨O@Å∞ ѨO_»\ÏxH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# 3
=¸ÅHÍÖ’¡ U XHõ¯^•xfl WO_çÜ∂« Ö’ „ѨH$õ u „Ѩ™êkOK«@OÖ’
qѶ¨ÅO J=ÖË^Œ∞.
1. ã¨∂~°º~°t‡ 2. <ÕÅ 3. "åi¬Hõ =~å¬Å∞
ZO_» q+¨Ü«∞OÖ’, <ÕÅ q+¨Ü«∞OÖ’ ^Õ=Ù_çx Ug∞ J#O.
"å#Å∞ ZÖÏ¡ Ѩ_®ÎÜ∂≥ P Éè∫uHõ ã¨∂„`åÅ q+¨Ü∞« OÖ’ =∞#H˜
ѨÓiÎQÍ J=QÍǨÏ# ÖË^Œ∞. Jk Ѩ_ç#ѨC_»∞ h\˜x P^•
KÕã¨∞HÀHõ, Jk =∞# =º=™êÜ«∂xH˜ ã¨iQÍæ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ã¨=∞
Ü«∞OÖ’ Ѩ_#» O^Œ∞‰õΩ ^Õ=Ù_çx `«ÑC¨ Ѩ_®ÎO. =∞#O J@∞=O\˜
Ѩiã≤`÷ ∞« Ö’¡ [ÖÏâ◊Ü∞« O xi‡¿ãÎ ã¨iáÈÜÕ∞k. Éè∫uHõ ã¨∂„`åÅÖ’
Jã≤÷~°`« LO@∞Ok. Ü«∞^•~åúxH˜ JO`å `≥eã≤#ѨC_»∞
LO_»^Œ∞. (Jã≤÷~°`« ÖËHõ JxtÛ`« „ѨHõ$u <≥·[=∂? WOHÍ
QÆ}#Ö’H˜ =∞#O fã¨∞HÀx Ѩ~åq∞`«∞Å =Å# =ã¨∞OÎ ^• J#flk
„Ѩâ◊fl. W<£ã‘ì<£ Ô~O_À^Õ HÍ~°}O Jx #q∞‡<å, #∂º@<£ ^•x =∞„^•ã¨∞ 1813 #∞Oz, ÉÁOÉÏ~Ú 1817 #∞Oz, HõÅ
QÆ∞iOz Jã¨Å∞ =∂\Ï¡_H» <õ Õ áÈ~Ú<å É’Öòì *ò=∞<£ ã¨∂zOz# Hõ`åÎ 1829 #∞Oz, ɡOQÆ∞à◊¥~°∞ 1837, "≥∞ÿã¨∂~°∞ 1837
JxtÛ`«ÜÕ∞ - XHõ xâ◊ÛÜ«∞"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞O J<Õ ÃÇ·Ï[<£ |~üæ (ɡOQÆ∞à◊¥~°∞ „a\˜+π áêe`« „áêO`«O, "≥∞ÿã¨∂~°∞ ã¨O™ê÷#O -
xÜ«∞=∂xfl D<å_»∞ =∞#O ã‘fiHõiã¨∞Î<åflO - Hõ=#â◊~°‡) Hõ=#â◊~°‡) <åQÆѨÓ~ü 1826-32, 1855 #∞Oz, [|ÖòѨÓ~ü
ã¨∂~°∞ºx =∞K«ÛÅ =Å#, Éèí∂q∞ „Éèí=∞}OÖ’x Jã≤Î~°`« 1845 #∞Oz -
=Å# Wq [~°∞QÆ∞`«∂ LO_»=K«∞Û. =∞#H˜ „ѨH$õ u =~° „Ѩ™ê^• D ÜÕ∞_»∞ Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâßxH˜ ÉÏQÍ<Õ „áêux^躌 O =Ç≤Ï™êÎ~Ú.
Åx ã¨iQÍ "å_»∞HÀ@O `≥e¿ãÎ q`«Î<åÅ∞ "≥ÚÅÔH`«Î_®xH˜ =∞„^•ã¨∞ 64 ã¨O=`«û~åÅ QÆ}ÏOHÍÅ∞ ÉÁOÉÏ~ÚH˜ 60
HÍ=Åã≤# <ÕÅÖ’ K≥=∞‡, ã¨∂~°º~°t‡ ZѨC_»∂ LO\Ï~Ú. ã¨O=`«û~åÅ QÆ}ÏOHÍÅ∞ L<åfl~Ú. =∞„^•ã¨∞Ö’ 1827Ö’
^Õ=Ù_çÖ’#∞, Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OQÍ Ñ≤Å=|_Õ ^•xÖ’#∞ U 88.41 JOQÆ∞àÏÅ "å# #"≥∂^Œ=QÍ 1832Ö’ 18.456
^À+¨O ÖË^∞Œ . Z=Ô~`· Õ k=ºHÍOu `«=∞H˜ ^•iK«∂Ñ≤ã∞¨ OÎ ^ŒO\Ï~À JOQÆ∞àÏÅ∞ #"≥∂^≥O· k. 1831Ö’ 44.35, 1833Ö’ 37.11
"å~°∞ HÍOux Ѩ\ ˜ìOK«∞HÀHõ, pHõ\’¡ `«KåÛ_Õ "åi QÆ∞=∞‡O #"≥∂^ŒÜ∂« º~Ú. Ju `«‰Ωõ ¯= =~°¬áê`«ÑÙ¨ ã¨O=`«û~åxH˜ J@∂
=^ŒÌ LO^• ^À+¨O. W@∂ ‰õÄ_® =~°¬áê`«O K≥ѨCHÀ^ŒQÆæ@∞ìQÍ LOk.
[|∞ƒ KÕã≤# H˘_»∞‰õΩ ÉÏQÆ=_®xH˜ ã≤^ŒúOQÍ L#flѨC_»∞ ÉÁOÉÏ~Ú : 60 ã¨O=`«û~åÅ QÆ}ÏOHÍÅ∞
II
"≥·^Œ∞º_ç g∞^Œ ѨiKå~°‰õΩÅ g∞^Œ _»|∞ƒ Y~°∞Û ÃÑ>Ëì `«O„_ç, Ju Z‰õΩ¯= – 121.98 1828
II
=∂=¸Å∞ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ H˘_»∞H˜¯ P~ÀQƺ ã¨∂„`åÅ∞ <Õ~°ÊHõ, Ju `«‰õΩ¯= – 33.87 -1834 (HΔÍ=∞O =zÛ# ^•YÖÏÅ∞ ÖË=Ù)
`«#∞ J`«_ç P~ÀQƺO QÆ∞iOz „â◊^Œú fã¨∞HÀHõáÈ`Õ ZO`À, Ju `«‰õΩ¯= =~°¬áê`«O #"≥∂II^≥·#
Hõ~°∞=Ù ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Y~°∞Û ÃÑ>Ëì WO_çÜ«∞<£ „ѨÉèí∞`«fiO ^•x =ÚO^Œ∞ ã¨O=`«û~°O 61.70 II
QÆ∞iOz ™ê^è•~°} ã¨=∞Ü«∞OÖ’ U „â◊^•ú fã¨∞HÀHõ áÈ`Õ JO`Õ, `«~°∞"åu ã¨O=`«û~°O 72.24
≤ ∂« HõÅHõ`åÎ : 48 ã¨O=`«û~åÅ QÆ}ÏOHÍÅ∞
Jx PH±ûѶ~¨ ìü Ü≥ÚHõ¯ =∂r K«@ãì ɨ íè ã¨É∞íè º_»∞ HõÖÁ<≥Öò KèÖ≥ òãÜ
JO\Ï_»∞. J`«#∞ ™êQÆ∞h\˜ áê~°∞^ŒÅ q+¨Ü«∞OÖ’ H˘xfl Ju Z‰õΩ¯= ´ 91.49II - 1868Ö’
q=~åÅ q+¨Ü«∞OÖ’ KÕã≤# q=∞~°≈Å =Å#, J`«xfl =ºu Ju `«‰õΩ¯= ´ 43.61 - 1837Ö’
ˆ~‰õΩÖ’¡ =ÚY∞º_çQÍ (JkèHÍiHõOQÍ) JO\Ï~°∞. =ÚO^Œ∞ ã¨O=`«û~°O 1836Ö’ 45.66II
II
x[OQÍ Éèí∂q∞Ö’ ã¨iѨ_Õ JO`«QÍ `Õ=∞ LO_Õ@@∞¡ `«~°∞"å`« ã¨O=`«û~°O 1838Ö’ 52.99
"å#Å∞ Ѩ_®ÎÜ«∂? ɡOQÆ∞à◊¥~°∞: 39 ã¨O=`«û~åÅ QÆ}ÏOHÍÅ∞
II
22 ã¨O=`«û~åÅ áê@∞ ^ÕâO◊ JO`«\Ï Ñ¨~∞° K«∞H˘#fl 289 Ju Z‰õΩ¯= ´ 63.99 II
- 1867Ö’
"å`å=~°} Hˆ O„^•ÅÖ’ H˘xfl ã¨O=`«û~åÅ áê@∞ KÕã#≤ , ã¨=∂ Ju `«‰õΩ¯= ´ 16 - 1838Ö’ II
Kå~° ¿ãHõ~}° P^è•~°OQÍ "å`å=~°} âßY x"ÕkHõ#∞ `«Ü∂« ~°∞ =ÚO^Œ∞ ã¨O=`«û~°O 1837Ö’ 44.3
KÕã≤Ok. „Ѩu<≥ÖÏ ã¨QÆ@∞# WO`À JO`À <å#x „áêO`«O `«~°∞"å`« ã¨O=`«û~°O 1839Ö’ 32.40
ÖË^Œ∞. Ѩi=∂}OÖ’ 0.02 JO`« `«‰õΩ¯= L<åfl P =~°¬áê`«O "≥∞ÿã¨∂~°∞ : 39 ã¨O=`«û~åÅ QÆ}ÏOHÍÅ∞
II
|~å‡Ö’x ÃÑQÆHÍÖ’x =~°¬áê`«O [#=i <≥ÅÖ’ "≥Ú`«OÎ ã¨Q@Æ ∞ Ju Z‰õΩ¯= ´ 52.8 - 1852Ö’
II
=~°¬áê`«O ã¨O=`«û~åxH˜ H˘OHõ} ^ÕâO◊ Ö’251.8 JOQÆ∞àÏÅ∞ Ju `«‰õΩ¯= ´ 15.80 - 1840Ö’
#∞Oz HõKü, ã≤O^èŒ∞ÅÖ’ 4.28 JOQÆ∞àÏÅ =~°‰õΩ qã¨ÎiOz =ÚO^Œ∞ ã¨O=`«û~°O 1839Ö’ `≥eÜ«∞^Œ∞
II
LO@∞Ok. D Ô~O_»∂ XˆH ~å„ëêìxH˜ K≥Ok# „áêO`åÅ∞. `«~°∞"å`« ã¨O=`«û~°O 1941Ö’ 33.38
Jq ã¨QÆ@∞ qÅ∞=Å∞. Jã¨Å∞ qÅ∞=Å∞ ZÖÏ L<åfl~Ú? <åQÆѨÓ~ü: 29 ã¨O=`«û~åÅ QÆ}ÏOHÍÅ∞
#"≥∂^≥·# qÅ∞=Å∞ D H˜Ok ã¨O=`«û~åÅ #∞Oz L<åfl~Ú. Ju Z‰õΩ¯= ´ 65.31II - 1831Ö’
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 169
Ju `«‰õΩ¯= ´ 25.49II - 1868Ö’ H˘Å∞K«∞ ã¨O=`«û~°
=ÚO^Œ∞ ã¨O=`«û~°O 1867Ö’ 57.75II lÖÏ¡ ÖËHõ „áêO`«O ã¨÷ÖÏÅ∞ =~°¬áê`«O
JOQÆ∞àÏÅÖ’
`«~°∞"å`« ã¨O=`«û~°O 1869Ö’ 33.38II
16. =∞ÅÉÏ~ü, Hõ#∞=∞Å∞ (=∞„^•ã¨∞) 7 111.77
[|ÖòѨÓ~ü : 32 ã¨O=`«û~åÅ QÆ}ÏOHÍÅ∞ 17. Hõ~åfl@Hõ (=∞„^•ã¨∞) 28 33.88
Ju Z‰õΩ¯= ´ 77.78II - 1850Ö’ 18. L`«Î~° ã¨~å¯~°∞Å∞ (=∞„^•ã¨∞) 10 36.16
Ju `«‰õΩ¯= ´ 35.12II - 1848Ö’ 19. P~°ÅO (|~å‡) 3 192.85
=ÚO^Œ∞ ã¨O=`«û~°O 1847Ö’ 44.96II 20. ÃÑQÆ∞ 6 76.36
`«~°∞"å`« ã¨O=`«û~°O 1849Ö’ 46.92II 21. `≥<åÃãi"£∞ 4 173.37
h~°∞ xÅ∞= KÕ¿ã Ѩ^`ÌŒ ∞« O>Ë Ju `«‰Ωõ ¯= =~°¬áê`«O #"≥∂ 22. ÉË nfiáêÅ∞ 2 108.41
^≥#· ã¨O=`«û~°O ѨO@Å#∞ HÍáê_»QÅÆ O Jx ã¨~ü P~°~ú ü HÍ@<£
Ѩ^Õ Ñ¨^Õ K≥Ñ≤Ê# ^•xx D JOÔHÅ∞ ã¨=∞iú™êÎ~Ú. ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ qã¨∞QÆ∞ K≥O^Œ‰õΩO_® K≥¿ÑÊ q+¨Ü«∞O
Z‰õΩ¯= HΔÀÉèí ÃÑ>Ëì ã¨O=`«û~åÅ∞ "å# K≥ÑC¨ HÀ^Œy#O`« Ѩ_#ç "Õ!
^Õâ◊OÖ’ qq^èŒ „áêO`åÅÖ’x ã¨QÆ@∞ =~°¬áê`«O `«~°K«∞ "å#Å∞ HÍÖÏxH˜ KåÖÏ =ÚO^Õ =KÕÛq. h~°∞ xÅ=
(^ÕâO◊ JO>Ë POQÆ¡ ѨiáêÅ#Ö’ <Õ~∞° QÍ L#fl „áêO`«OQÍ KÕ¿ãÎ U ã¨=∞™êº LO_»^Œ∞. WO_çÜ«∂Ö’ KåÖÏ ÉèÏQÆOÖ’,
"åi „QÆO^ä•Å∞ J~°úO K≥áêÊ~Ú) H˘`«Î ѨO@ ѨO_çOK«@O ™ê^茺=∞ÜÕ∞ºk. JO>Ë `«~°K«∞QÍ
H˘Å∞K«∞ ã¨O=`«û~° q`«∞ÎÅ ã¨=∞Ü«∂xfl ^•\˜ Ѩ_Õq. ~°=∂~°q∞ Jxfl™ê~°∂¡ Ô~O_À
lÖÏ¡ ÖËHõ „áêO`«O ã¨÷ÖÏÅ∞ =~°¬áê`«O ѨO@ ™ê^茺"Õ∞ - h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞ LO>Ë - Hõ~°∞=Ù
JOQÆ∞àÏÅÖ’ =zÛ# ã¨O=`«û~åÅÖ’ Ü«∞^•~°Oú QÍ =~°¬áê`«O ZO`« LO^Œ#fl
1.ѨtÛ=∞ Ç≤Ï=∂ÅÜ«∞ „áêO`«O
q+¨Ü«∞O D kQÆ∞= Ѩ\ ˜ìHõ Wã¨∞ÎOk
(ѨO*Ï|∞, "åÜ«Ú=º ~å„+¨ìO) 8 65.07
2.ѨO*Ï|∞ "≥∞ÿ^•<åÅ∞ 29 21.98 „áêO`«O ã¨O. =~°¬áê`«O
3. ZQÆ∞= QÆOQÍ "≥∞ÿ^•<åÅ∞ JO.Ö’
1. =∞„^•ãπ 1823 36.62
"åÜ«Ú=º ~å„+¨ìO ɡOQÍÅ∞ 50 38.00
1824 33.72
4. `«∂~°∞Ê Ç≤Ï=∂ÅÜ«∞ „áêO`«O(ɡOQÍÖò) 4 144.49
2. ÉÁOÉÏ~Ú 1824 33.87
5. kQÆ∞= QÆOQÍ "≥∞ÿ^•<åÅ∞(ɡOQÍÖò) 22 67.20
1825 72.24
6. J™êû=Ú, `«∂~°∞Ê ÉˇOQÍÅ∞ 16 96.47
3. "åÜ«Ú=º ~å„+¨ìO 1825 -
7. ѨtÛ=∞ ɡOQÍÖò 10 55.92 4. =∞„^•ã¨∞ 1833 37.11
8. =∞^茺 WO_çÜ«∂, #~°‡^• 12 44.30 1834 39.00
9. ~å[ѨÙ\Ï<å QÆ∞[~å`ü 16 32.24 5. ÉÁOÉÏ~Ú 1833 71.39
10. ã≤O^èŒ∞HõKü 10 8.79 6. ZQÆ∞= WO_çÜ«∂ 18.83 -
11. MÏO^Õâò c~°~ü 7 29.21 7. =∞„^•ã¨∞ 1854 43.2
12. =∞^茺~å„+¨ìO 15 49.09 8. "åÜ«Ú=º ~å„+¨ìO,ѨO*Ï|∞ 1860-61 -
13. L`«Î~° ^ŒHõ¯<£ Ñ‘~î°Éèí∂q∞ 13 28.04 9. Xi™êû 1865-66 60.00
14. ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ (ã¨O™ê÷#O) 10. L`«Î~° ɡOQÍÖò 1865-66 -
^ŒH˜Δ} ^ŒHõ¯<£ (=∞„^•ã¨∞) 5 25.50 11. =∞„^•ã¨∞ 1865 41.64
15. H˘OHõ}O, Hõ#∞=∞Å∞ (ÉÁOÉÏ~Ú) 12 145.20 1866 51.39
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 170
 =~°¬áê`«O HÍHõ ZO`« Jã≤÷~°OQÍ Ñ¨_çO^À`≥eÜ«∞KÕã¨∞Î<åfl~Ú. |àϧi,
„áêO`«O ã¨O.
JO.Ö’ =∞^èŒ∞Ô~· `«O*Ï=Ó~ü, HÀÜ«∞O|`«∂Î~°∞, =∞ÅÉÏ~°∞, u~°∞#ÖËfie,
12.L`«Î~° WO_çÜ«∂ 1868-69 - Hõ$+¨,‚ ¿ãÅO, u~°∞K«∞~åѨe,¡ =∞„^•ã¨∞, ^ŒH}Δ˜ P~å¯@∞ lÖÏ¡Ö’
13. =∞^茺 ~å„+¨ìO 1868 25.49 1877Ö’`À =Úyã≤# 5 ã¨O=`«û~åÅ "≥Ú`«ÎO =~°¬áê`«O
1869 33.38 1874Ö’ =Úyã≤# 5 ã¨O=`«û~åÅ "≥Ú`«ÎO =~°¬áê`åxH˜
([|ÖòѨÓ~ü) 1868 28.80 ã¨=∂#OQÍ<À Z‰õΩ¯=QÍ<À LO_»QÍ D H˜Ok `˘q∞‡k lÖÏ¡Ö’
1869 62.77 `«‰õΩ¯=QÍ LOk.
14. ÉÁOÉÏ~Ú 1868 62.12 ^ŒHΔ̃} Hõ#~å, QÆO*ÏO, <≥Å∂¡~°∞, K≥OQÍÖËÊ\ò, QÀ^•=i,
1869 91.66 L`«Î~° P~å¯\ò, Hõ_»Ñ¨, Hõ~°∂flÖò, qâßYѨ@flO.
15. ɡOQÍÖò 1873-74 - (1900) ã¨O=`«û~°O =zÛ# Hõ~°∞=Ù ^Œ$ëêì º ^•xH˜ "å#
16. "åÜ«Ú=º ~å„+¨ìO B^£ 1873-74 - h~°∞ xÅ= KÕÜ«∞@O, #^Œ∞Å h\˜ xÜ«∞O„uOK«@O L#fl
17. ÉÁOÉÏ~Ú 1876-77 50.01 J=ã¨~°O =Å# N ÉÏ¡O_£á¶È~ü¤ Ü≥ÚHõ¯ "å`å=~°} x"ÕkHõ
18. "åÜ«Ú=º ~å„+¨ìO, B^£ 1877-78 - =∞#H˜ ‰õΩ`«∂ǨÏÅO HõeyOK«@"Õ∞ HÍHõ, UO KÕÜ∂« Ö’ K≥ÑÙ¨ OÎ k.
19. =∞„^•ã¨∞ 1876 21.6 P x"ÕkHõÖ’x Ѩ\ ˜ìHõ WHõ¯_»á⁄O^Œ∞ Ѩ~°∞ã¨∞Î<åfl#∞.
1877 66.3 Ѩ\ ˜ìHõ
1878 28.7
ÃщõΩ¯ ã¨QÆ@∞ `Õ_®
20. "≥∞ÿã¨∂~ü 1876-78 22.02 „áêO`«O / ~åRO 189 ã¨OII~åÅ #∞Oz âß`«O
JO.ÅÖ’ ã¨QÆ@∞ `Õ_®
1879 [#=i 30# Hõ~°∞=Ù ‰õÄ@q∞ Ü≥ÚHõ¯ ed`«
JO.ÅÖ’ JO.ÅÖ’
™êHõΔ ºO „QÆO^äŒOÖ’ áÈQ∑ã¨<£ J#fl=∂@Å∞ QÆ=∞xOK« ^ŒQÆæq. 1. |~å‡ 97.60 93.84 3.76 4
''=~°ãQ¨ Í 5 ã¨O=`«û~åÅ∞ JkèHõ =~°¬áê`«O (ã¨Q@Æ ∞ÃÑ)· #"≥∂^≥· 2. J™êûO 72.75 73.26 -0.51 -1
#ѨC_»∞ J^Õ q^èŒOQÍ J<å=$+≤ì ‰õÄ_® #"≥∂^Œ=Ù`«∞Ok. 3. ɡOQÍÖò 68.19 59.84 8.35 14
Wk ã¨`«º=∞x `Õe# q+¨Ü«∞O. J~Ú`Õ <å =∂@Å∞ áêÅHõ 4. KèÀ\Ï<åQÆѨÓ~ü 52.52 47.49 5.03 11
x"ÕkHõ 1874-75 ã¨OѨÙ\˜ `«Ü«∂~°∞ KÕã≤# "å~°∞ =^Œe 5. cǨ~ü 52.49 43.50 8.99 21
ÃÑ\Ïì~°∞. D q^èŒOQÍ YQÀà◊âß„ã¨ÎA˝_»∞ ѨijeOz K≥Ñ≤Ê# q+¨ 6. "åÜ«Ú=º~åRO,B^è£ 41.75 34.70 7.05 20
7. ѨO*Ï|∞ 12.85 15.15 -2.30 -15
Ü«∂Å#∞ =∂iÛ `˘H˜¯ ÃÑ\˜ì q#HõáÈ_»O qKå~°H~õ O° . (ѨÓ~°fiO
8. =∞^茺~åRO 45.61 45.80 -0.19 0
"å`å=~°}âßYx YQÀà◊âßYQÍ =º=ǨÏiOKÕ"å~°∞ - Hõ=#â◊~‡° ). 9. =∞^茺 WO_çÜ«∂ 36.70 40.95 -4.25 -10
=∞„^•ã¨∞ áêÅHõ x"ÕkHõ 1877-78 ѨÙ@ 40Ö’x 10. ~å[ѨÙ\Ï<å(~å[™ê÷<£) 12.16 18.66 -6.50 -35
QÆ}ÏOHÍÅ∞ Hõ~°∞=Ù ‰õÄ@q∞ x"ÕkHõ QÆ}ÏOHÍÅ`À ã¨iáÈ=Ù. 11. c^Œ~ü 26.31 37.48 -11.17 -30
P^•Ü«∞O =∞iÜ«Ú W`«~° JkèHÍ~°∞Å H˜O^Œ #∞#fl 228 12. ÉÁOÉÏ~Ú 41.59 41.27 0.32 1
#"≥∂^Œ∞ KÕ¿ã ã¨÷ÖÏÅ ã¨QÆ@∞ D H˜Ok q^èŒOQÍ W=fi|_®¤~Ú. 13. =∞„^•ã¨∞ 34.84 34.20 0.64 2

1874 =ÚO^Œi 5 ã¨O=`«û~åÅ ã¨Q@Æ ∞ 47.87 JOQÆ∞àÏÅ∞ 62 k<åÅH˜
1875 =ÚO^Œi 5 ã¨O=`«û~åÅ ã¨Q@Æ ∞ 37.26 JOQÆ∞àÏÅ∞ 56 k<åÅH˜
1876 =ÚO^Œi 5 ã¨O=`«û~åÅ ã¨Q@Æ ∞ 27.81 JOQÆ∞àÏÅ∞. 42 k<åÅH˜
1877 =ÚO^Œi 5 ã¨O=`«û~åÅ ã¨Q@Æ ∞ 47.95 JOQÆ∞àÏÅ∞ 65 k<åÅH˜
Wq Ü«∞^•~°ú"≥∞ÿ# Ö’@∞#∞ HÍHõ =~°¬áê`«O ã¨=∞OQÍ
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
L`«Î~° P~å¯@∞ Ü≥ÚHõ¯ „QÆO^äŒã¨÷"≥∞ÿ# 68 ã¨O=`«û~åÅ
=~°¬áê`«Ñ¨Ù QÆ}ÏOHÍÅ∞ h~°∞ xÅ= KÕÜ«∂eû J=ã¨~åxfl
„Ѩ`ÕºHõOQÍ ZuÎ K«∂ѨÙ`å~Ú.
31 ã¨O=`«û~åÅ∞ ã¨QÆ@∞ HõO>Ë =~°¬áê`«O `«‰õΩ¯= ÖËHõ
JHÍÅOÖ’ "å#Å∞ Ѩ_®¤~Ú.
171
 29 ã¨O=`«û~åÅ∞ ã¨QÆ@∞ HõO>Ë Z‰õΩ¯= =~°¬áê`«O
ѨO@ÅÖ’ K≥ѨCHÀ^ŒQÆæ ã¨=∞$kú #"≥∂^ŒÜ«∂º~Ú.
8 ã¨O=`«û~åÅ∞ ã¨Q@Æ ∞ =~°¬áê`«O ™ê^è•~°}Ѩ٠ѨO@Å∞
#"≥∂^ŒÜ«∂º~Ú.
D HÍÅOÖ’ Hõ~°∞=Ù, H˘~°`«, HΔÀÉèí=Ú, n~°…HÍÅ HΔÀÉèí=Ú
J<Õ =∂@Å∞ KåÖÏ™êˆ~¡ "å_»|_®¤~Ú. h\˜ áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨÷,
h\˜ xÅ=H˜ K≥~°∞=ÙÅ∞ LO_ç LO>Ë D L`«Î~° P~å¯@∞ lÖÏ¡
Z_»`≥QÆHõ ã¨∞aèHõΔOQÍ LO_Õk.
JO^Œ∞Hõ<Õ <Õ#∞ P~°ú~ü HÍ@<£ ZѨC_»∂ J_çˆQ „Ѩâ◊flÅ∞
J_»∞QÆ∞`«∞<åfl#∞.
^Õ=Ùxx HΔÍ=∂xH˜, "å#Å∞ ‰õΩiÑ≤OK«#O^Œ∞‰õΩ ZO^Œ∞‰õΩ
`«Ñ¨C Ѩ\Ïìe? PÜ«∞# "å#Å∞ ‰õΩiÑ≤ã¨∂Î<Õ L<åfl_»∞ =∞#"Õ∞
h~°∞ xÅ= KÕã¨∞HÀ_®xH˜ „â◊^Œú =Ç≤ÏOK«@O ÖË^Œ∞.
P h~°∞x =∞#O ZO^Œ∞‰õΩ =$^è•QÍ ã¨=Ú„^ŒOÖ’xH˜
áÈx"åfie?
ѨO*Ï|∞Ö’x Hõ~°∞=Ù lÖÏ¡Å QÆ∞O_®
h\˜ áê~°∞^ŒÅ UO KÕã≤Ok?
1900, "Õ∞ 30# "Õ∞OK≥+¨ì~ü QÍi¤Ü«∞<£Ö’ „Ѩ`ÕºHõ qÖËYi
„"åã≤#k 1568JHõƒ~üëê ÉÏ^£ëê „Ñ¨H@õ # D q^èOŒ QÍ LOk.
''Ç≤Ï™êû~ü lÖÏ¡x, Q˘Ñ¨Ê J^Œ$+¨ì=O`«∞_»∞, q^èÕÜ«Ú_»∞, <å
~å*ϺxH˜ =Ú`«ºO, <å „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ #HõΔ„`«O, [#∞Å KÕ`«
á⁄QÆ_»|_Õ"å_»∞, <å ~å[ºO HõO\˜H˜ Q˘Ñ¨Ê Ѷ¨ÅO, J~Ú#<å
Ѩل`«∞_»∞ ã¨∞ÖÏÎ<Õ "≥ÚǨÏ=∞^£ ã¨b"£∞ |ǨÏ^Œ∂Ì~ü (^Õ=Ù_»`«xH˜
n~å…Ü«Ú=Ù WK«∞ÛQÍHõ) H˜ WKåÛ#∞. <å "Õ∞^èŒã¨∞û, ^•Ç¨~°∞ÎÖˇ·#
„Ѩ[Å á⁄ÖÏÅ∞, ^•`«$`«fiO`À HÍ~°∞}ºOÖ’ ѨK«ÛQÍ JÅ~å
~åÅx HÀ~°∞‰õΩO\’Ok. HÍÅ∞=#∞ uiy ѨÙ#~°∞^ŒúiO KåÅx
JO^Œ∞Ö’H˜ h\˜x ѨOáêÅx P q^èOŒ QÍ Jk z~°HÍÅO LO_®
Åx HÀ~°∞H˘O@∞<åfl#∞. ZO^Œ∞HõO>Ë h\˜ #∞OKÕ Jhfl KÕÜ«∞
|_®¤~Ú Jx ^Õ=Ù_»<åfl_»∞. JO^Œ∞KÕ`« D J_»qÖ’ ^•Ç¨iÎ`À
|`«∞‰õΩÅ∞ D_»∞ã¨∞Î#fl KÀ@, ã¨∞YO =iúÖÏ¡Åx K≥_»∞ #∞Oz
q=ÚH˜Î á⁄O^•Åx âßã≤ã¨∞Î<åfl#∞——. D âßã¨# Ѷ¨ÅHõOÖ’
WOHÍ W\Ï¡ LOk. ''D HÍÅ∞= ѨÓ~°fiO HõO>Ë Ö’`«∞QÍ#∞
"≥_»Å∞ÊQÍ#∞ `«"åfie. HÍÅ∞= W~°∞ѨHõ¯ÖÏ Ç≤Ï™êû~ü =~°‰õΩ
~°Hõ~°HÍÅ K≥@∞¡, KèåÜ«∞x, Ѷ¨Å ѨÙëêÊÅxKÕÛ "å\˜x <å\Ïe.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 172
^•x =Å# ã¨fi~°æOÖ’x K≥@∞ì H˜O^Œ∞#fl HÍÅ∞=ÖÏQÍ Jk
ÉèÏã≤OKåe——
ã¨b"£∞ `«# Ѩx ÉÏQÍ KÕã≤ LO_®e. HÍÅ∞= QÆ@∞¡, ~°Hõ
~°HÍÅ K≥@¡ h_»Ö’ Ç≤Ï™êû~ü =~°‰õΩ HõѨÊ|_ç L<åfl~Ú. Ô~O_»∞
"≥·Ñ¨ÙÖÏ Ñ¨\ÏìÖÏ¡ Ѩ~°∞K«∞H˘#fl Éèí∂=ÚÅH˜ ã¨iѨ_»¤ h~°∞Ok.
<Õ#∞ "å\˜ ѨHõ¯# D L^ŒÜ«∞O "åǨÏ#O g∞^Œ "≥à◊√ÎO>Ë
ѨO@Å∞ ZO_»Ö’ q∞Åq∞Å "≥∞~°∞ã¨∞Î<åfl~Ú. =∞#∞+¨μºÅ#∞
á⁄ÖÏÖ’¡ Z^Œ∞Ìefl h_»Ö’#∞, HÍÅ∞= #∞Oz =zÛ# h\˜á⁄~°
H˜O^Œ Éèí∂q∞ K≥Hõ¯Å∞ "≥∞~°∞ã¨∂Î#∞, JxflO\˜ HõO>Ë Ñ¨K«Ûx
QÀ^è∞Œ =∞Åx, P_»=∞QÆ ~åÅÛ\Ïxfl K«∂_»_O» [iyOk. W^ŒO`å
JHõƒ~ü K≥Ñ≤Ê#>Ëì [iy<å, ã¨∞YO =iúÅ∞¡`«∞#flk, K≥_»∞ #∞Oz
q=ÚH˜Î á⁄Ok#k J~Ú# ÉèÏQÆO P Z_®iÖ’ XHõ ã¨#flx
Ñ‘eHõÖÏQÍ LOk. P Z_®iÖ’ `«=∞ Éèí∂=ÚÅ∞ J^Œ$â◊ºO
J=QÍ Ç≤Ï™êû~ü „Ѩ[Å∞ 1 ÅHõΔ#∞Oz 1 ÅHΔÍ 60 "ÕÅ =∞Ok
"Õˆ~ Hõ~°∞=Ù ta~åÖ’¡ LO@∂ ZHõ¯_À `«qfiOz# KÀ@
K≥~°∞=ÙÅ∞ `«=Ùfi`«∂ r=#O ™êyã¨∞Î<åfl~°∞. Z<Àfl „QÍ=∂Å∞
áê_»∞|_®¤~Ú. P~°∞ <≥ÅÅ∞QÍ =∞#∞+¨μºÅ *Ï˝Ñ¨HõOL#fl
HÍÅOÖ’x Ju cèHõ~°"≥∞ÿ# Hõ~°∞=Ù Ç≤Ï™êû~üx UÖ’ÎOk.
PǨ~° Ѩâ◊√„QÍã¨O
ѨO*Ï|∞ ^ŒH˜Δ}Ѩ٠=¸Å PǨ~° H˘~°`« Ju ^•~°∞}OQÍ
LOk. D „áêO`«O Ü«∂~ü¯Ã+·~°O`« ÃÑ^ŒÌk. JHõ¯_ç Hõ~°∞=Ù
"≥Ú`«ÎO ~å„+¨ìO JO`«\Ï ZO`« fHõΔ}OQÍ qã¨ÎiOzO^ŒO>Ë
JHõ¯_ç Ããx· Hõ ѨiáêʼnõΩ_»∞, JHõ¯_ç ™ê÷xHõ „ѨÉ∞íè `«fiO, WO_çÜ∂«
„ѨÉèí∞`åfiÅ∞, „Ѩܫ∞`åflÅ∞ KÕã≤#ѨÊ\˜H˜, J~°Hõ ^Œ∞<Õfl Ѩâ◊√=ÙÅ
„áê}ÏÅ∞ HÍáê_ÕO^Œ∞‰õΩ ‰õÄ_®, =zÛ# „QÍã¨O ã¨iáÈÖË^Œx
„ѨH\õ O˜ Kå_»∞. KÕ<åÉò HÍÅ∞= ^•fi~å =zÛ# Ѩâ√◊ „QÍã¨O =Å#
q<åâ◊<åxfl H˘xfl <≥ÅÅ áê@∞ ^Œ∂~°OQÍ <≥\ ˜ì#ѨÊ\˜H˜, QÆ`«
ã¨O=`«û~°O ~å[ѨÙ\Ï<å, QÆ∞[~å`üÅÖ’ Ѩâ◊√=ÙÅ∞ K«xáÈ~Ú
#@∞ì D ~å„+¨ìOÖ’#∞ K«xáÈ`«∂ LO>Ë K«∂ã¨∂Î T~°∞HÀ"åeû
=zÛOk. D Ô~·`«∞Å∞ "åi Ѩâ◊√=ÙÅ∞ K«xáÈ~Ú# Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡
U q^èOŒ QÍ HÀÅ∞‰õΩO\Ï~À K«∂_»_O» Hõ+`ì¨ ~« =° ∞ø`ÀOk. „ѨÉ∞íè `«fi
Ѩâ◊√=ÙÅ ÃÑOѨHõѨ٠ˆHO„^ŒOÖ’ ‰õÄ_® r"åÅ∞ (Ѩâ◊√=ÙÅ∞ P
60 K«^Œ~°Ñ¨Ù "≥∞ÿà◊§ P=~°}Ö’ J~åúHõe`À "Õ∞`« "≥`«∞‰õΩ¯O@∂
Ѷ¨e`«O ^ŒHõ¯Hõ u~°QÆ@Ox K«∂_»_»O ÉÏ^èŒ Hõey™ÈÎOk.
„ѨÉèí∞`«fiO ã¨=∞Ü«∞O L#flѨC_»∞ Ѩâ◊√„QÍ™êxfl xÅ=KÕ¿ã =º=
ã¨Å÷ HÀã¨O ™ê÷xHõOQÍ "≥`H« @õ O QÆ∞iOz# „Ѩâfl◊ |ÅOQÍ Z^Œ∞
~“`ÀOk. WO^Œ∞ q+¨Ü«∞OÖ’ „â◊^Œú fã¨∞HÀHõáÈ=_»O Pâ◊Û~°º
Hõ~°"Õ∞! „Ѩu™êi Ô~·`«∞Å ÃÑ@∞ì|_ç `«yæáÈ`«∂ =¿ãÎ ^•xfl uiy
ѨÙ#iflOKÕ „Ѩܫ∞`«flO [iy Éèíq+¨º`«∞ÎÖ’x q<åâ◊#O #∞Oz
~°HõΔ} U~°Ê_»@O ÖË^Œ∞. WO_çÜ«∂Ö’ J@g âßY XHõ ÃÑ^ŒÌ
âßY. Jk `«Å∞K«∞‰õΩO>Ë ^ÕâO◊ Ö’x 10 âß`«O Ѩâ√◊ =ÙÅ∞ Hõ~∞° =Ù
ÉÏi# Ѩ_ç K«xáȉõΩO_® LO_ÕO^Œ∞‰õΩ K«~°ºÅ∞ fã¨∞HÀQÆÅ^Œ∞.
HÍÅ∞=Å =∂>Ëq∞\˜?
h\˜ áê~°∞^ŒÅ QÆ∞iOz J^躌 Ü«∞#O KÕã#≤ áê~ Ωõ _»∞ HÍÅ∞
=Å =∂>Ëq∞\˜? ѨO*Ï|∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ „Ѩã≤kú HÍ^•?
Jx J_»∞QÆ∞`å_»∞. ["å|∞ ''™ê÷xHõ „ѨÉèí∞=ÙÅ∞ U~°Ê~°z#
h\˜ áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨x÷ WO`À JO`À =∞#O H˘#™êyOKå=Ú
Hõ#∞Hõ QÍx ÖËHõáÈ`Õ Ñ¨iã≤÷u =∞iO`« Ѷ¨∞’~°OQÍ LO_Õk——
Jx 1899 ÃãÃÑOì |~ü =~°‰Ωõ ™êQÆ∞|_ç J~Ú#k 2,07,38687
Ü«∞Hõ~åÅ∞. WO^Œ∞Ö’ 89,67,391 Ü«∞Hõ~åÅ∞ ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù
kQÆ∞|_çÖ’ 43 âß`«O WKÕÛq. h\˜ áê~°∞^ŒÅ á⁄O^Õq h\˜
áê~°∞^ŒÅ =ÚYºOQÍ =¸_»∞ ~°∂áêÖ’¡ LOk.
1. Ç≤Ï=∂ÅÜ«∂Å =∞OK«∞ Hõiy h~°∞ „Ѩ=Ç≤ÏOKÕ #k
#∞Oz HÍÅ∞= `«qfi ^ÕâO◊ Ö’x q™êÎ~"° ∞≥ ÿ Éè∂í q∞H˜ z#fl HÍÅ∞=
^•fi~å, `«∂=ÚÅ ^•fi~å, h~°∞ JOkOK«@O.
2. =~°^Œ =zÛ#ѨC_»∞ =ÚOK≥`_Ϋ ®xH˜ #k Hõ@Åì H˜ QÆO_»∞¡
ÃÑ\˜ì h~°∞ Éèí∂=ÚÅH˜ áêiOK«@O.
3. #∂`«∞Å #∞Oz h~°∞ `À_ç á⁄Ü«∞º@O.
90 ÅHõÅΔ Ü«∞Hõ~åÅ =∂QÍ}˜ Éè∂í =ÚÖ’¡ 40 ÅHõÅΔ Ü«∞Hõ~å
ÅH˜ ÉÏ=ÙÅ∞ #∞Oz h~°O^Œ∞`«∞Ok. ÉÏ=ÙÅ „áê=ÚYº`« ZO
`«O>Ë QÆ`« 10 ã¨O=`«û~åÅÖ’ ѨO*Ï|∞Ö’ 16,000 H˘`«Î
ÉÏ=ÙÅ#∞ QÍ~° Ѩx`À xi‡OKå~°∞. WqHÍHõ ™ê^è•~°}Ѩ٠ÉÏ=ÙÅ∞
`«=fiHÍÅ∞ Z<Àfl!
=~°^ŒÅ∞ ÖËHõ =~°^ŒÅ∞ =∞OK≥`«Î_»O =Å# ™êQÆ∞ JÜÕ∞º
Éè∂í q∞Ö’ QÆ`« ã¨O=`«û~°OÖ’ 5 ÅHõÅΔ Ü«∞Hõ~åÅ ™êQÆ∞|_ç `«yOæ k.
<≥=∞‡^≥·# ѨÙ~ÀQÆu XHõ qëê^•xH˜ Ug∞ fã≤áÈ^Œ∞
x`«ºO „Ѩ=Ç≤ÏOKÕ HÍÅ∞= QÆ@¡ g∞^Œ K≥@∞¡, "Õ_ç "å`å
=~°}OÖ’ WKÕÛ h_» HõO>Ë ã¨∞Y"≥∞ÿ#kÖË^Œ∞. "å\˜x `«fi~°QÍ
qã¨ÎiOѨKÕÜ«∞HõáÈ=@O XHõ qëê^ŒO. "å\˜ PiúHõ ÖÏÉèÏÅ∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 173
„ѨÉèí∞`«fiO ÃÑ\˜ì# J`«∞º`«Î=∞ ÃÑ@∞ì|_ç J#fl^•xH˜ q∞Oz
Ug∞ K≥Ñʨ #∞. Jq ™êQÆ∞|_çx ÃÑOKå~Ú. QÍ^≥Å#∞ xOáê~Ú.
Z_®~°∞Å#∞ ™êQÆ∞|_çÖ’H˜ `≥KåÛ~Ú. lÖÏ¡Ö’¡ [# ™êO„^Œ`#« ∞
`˘H˜¯_çx `«yæOKå~Ú. (H˘`«Î „áêO`åÅH˜ `«~°eOz) ѨÓ~°fiO
ã¨b"£∞ ™êQÆ∞|_çÖ’H˜ `≥zÛ# Z_®i QÆ∞O_® XO\˜ g∞^Œ
„Ѩܫ∂}O KÕã≤ =zÛ# "åiH˜ UO HõxÑ≤ã¨∞ÎOk?
K≥<åÉò HÍÅ∞=x fã¨∞HÀO_ç. Jk XHõ W\©=e ÃÑ^ŒÌ
„Ѩ}ÏoHõ. Wk Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ „ѨÉ∞íè `«fiO KÕÑ\¨ #ì˜ k. Jk <Õ~∞° QÍ#∞
W`«~° q^è•Å∞QÍ#∞ =~å¬Å∞ ÖËHõ HΔÍ=∞OÖ’ ÉÏ^èŒÑ¨_Õ Ç≤Ï™êû~°∞
lÖÏ¡ g∞^Œ ^•xHõO>Ë `«‰õΩ¯"Õ J~Ú<å Hõ~°∞=Ù ÉÏkèOKÕ =∞~À
_»[#∞ lÖÏ¡Å g∞^Œ K«∂Ñ≤OKÕ „ѨÉèÏ"åxfl ѨijeOK«O_ç.
Jk 40 ÅHõÅΔ Ü«∞Hõ~åÅ Z_®i Éè∂í q∞x ™êQÆ∞|_çÖ’H˜ `≥zÛOk.
2.5 ÅHõΔÅ „âßq∞‰õΩÅH˜ "åi ‰õΩ@∞OÉÏÅH˜ L`«ÊuÖ’ áêÖÁ¡<Õ
J=HÍâ◊O WzÛOk. Ѩâ◊√=ÙÅH˜ „QÍã¨O W|ƒOk, [<åÅH©
Ѩ#∞Å∞ HõeÊOzOk. ѨO*Ï|∞x ~°HOΔ˜ zOk. ^•xH˜ HÍ~°‰Ωõ _≥#·
J>Ë¡ P q+¨Ü«∞O `≥Å∞ã¨∞H˘x ã¨O`À+≤™êÎ_»∞. Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊
„ѨÉèí∞`«fiO QÆifiã¨∞ÎOk.
„ѨÉèí∞`«fiѨ٠Ju q"ÕK«#
„ѨÉèí∞`«fiѨ٠Ju q"ÕK«# XHõ JO`«∞Ѩ@ìx ~°Ç¨Ï㨺O.
1888Ö’ rÅO Ü≥∂[# P"≥∂kOѨ|_çOk. Jk ZѨC_»∞
h~°∞ xÅ=KÕÜ«∞\ÏxH˜ ã≤^ŒúO J=Ù`«∞O^À Z=iH© `≥eÜ«∞^Œ∞.
ã≤O^èŒ∞ h~°∞, Z_®iÖ’XHõ ÃÑ^ŒÌ ÉÏQÍxfl ѨK«ÛQÍ KÕÜ«∞_®x
‰õΩ^ÕÌtOz# ã≤O^裙êQÆ~ü 1920H˜ ѨÓ~°Î=Ù`«∞O^Œx L`åûǨÏ
=O`«∞Å∞ qâ◊fiã≤OKÕ =∂O\òQÔ ‡s Ü≥∂[#Å∞ L<åfl~Ú. ~Ô O_Àk
„ѨÉèí∞`«fiO U^≥·<å "å}˜[º ã¨Oã¨÷H˜zÛ LO>Ë WѨÊ\˜H˜ ã¨QÆO
ѨÓ~°ÎÜÕ∞ºk. =∂=¸Å∞QÍ WKÕÛ Ju ã¨fiÅÊ"≥∞ÿ# ™⁄=Ú‡H˜
H˘kÌQÍ KÕiÛ h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ QÍ#∞ „ѨÉ∞íè `«fiO WzÛOk. Z‰õΩ¯=
™⁄=Ú‡Ö’ ÃÑ^ŒÌ Z`«∞#Î ^•xfl `«ÅÃÑ@ì_®xH˜, =ºuˆ~H˜OK«_®xH˜
gÅ∞QÍx XHõ =∞Oz L^•Ç¨Ï~°} ѨO*Ï|∞. WѨC_»∞ Ü≥∂z
ã¨∞Î#fl Ѩ#∞Å∞ J#∞H˘#fl q^èŒOQÍ 50 ã¨O=`«û~åÅÖ’ HÍHõ
12 ã¨O=`«û~åÅ֒ѨÓiÎ KÕã≤<å, KÕÜ«∞_®xH˜ WOlhiOQ∑
ã≤|ƒOkH˜ KåÖÏѨ<Õ LO@∞Ok. JѨÊ\˜H˜ WO_çÜ«∂ HÍÅ∞
=Å`À xO_ç áÈ~Ú<å - W@∞=O\˜ Ѩ#∞ÅH˜ Z‰õΩ¯= ã≤|ƒOk
L#fl Ü«∞O„`åQÆO HÍ"åe-=∞i Hõ~∞° =Ù x"å~°} JO`« ÃÑ^Œ^Ì #·≥
q+¨Ü«∞=¸#∞.
 ÃÑ^ŒÌ qã¨Î~°} QÆ∞iOz #=∞‡HõO ÖË^Œ∞
Ç≤Ï™êû~ü q+¨Ü∂« xH˜ =¿ãÎ h\˜ áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨x÷ qãÎ̈iO
K«@O QÆ∞iOz [iÑ≤# Jaè„áêÜ«∞ ¿ãHõ~°} =Å# `Õe#k
^•x QÆ∞iOz Z=iH© ÃÑ^ŒÌ Pâ◊ÖË^Œ∞. P Ü≥∂[#Å∞ xѨÙ}∞Å
KÕ`∞« Ö’¡ LO\Ï~Ú. ÃÑ^ŒÌ HÍÅ∞=Å QÆ∞iOz ~å[H©Ü∞« PÖ’K«<å
xÜ«∞=∞O (Policy) XHõ\ ˜ D Hõ~°∞=Ù "Õ\Ï_Õ „áêO`«OÖ’
KåÖÏ =∞OkH˜ âßâ◊fi`«"≥∞ÿ# Láêkèx Hõhã¨O Hõeyã¨∞ÎOk.
Hõhã¨O XHõ XHõ `«~O° =~°‰Ωõ . x"å~°} Ѩ#∞Å∞ 1 ÅHΔÍ 60 "ÕÅ
#∞Oz 1 ÅHΔÍ 10 "ÕÅH˜ Ѩ_çáÈ=\ÏxH˜ WHõ¯_ç „Ñ¨[Å∞ h\˜
áê~°∞^ŒÅ L#fl „áêO`åÅ֒ѨO@ŠѨ#∞ÅH˜ =Å㨠áÈ=@"Õ∞
HÍ~°}O.
Ñ¨Öˇ¡Å ã¨=¸Ç¨xH˜ z#fl K≥~°∞=ÙÅ∞
h~°∞ xÅ= KÕ¿ã kâ◊Ö’ Hõ~°∞=Ù HÍÅOÖ’ Kտ㠄Ѩu „â◊=∂
LO_»@O Hõh㨠`«$Ñ≤Îxã¨∞ÎOk. ã¨Ç¨Ü«∞Hõ P*Ï˝kèHÍi J~Ú#
N ǨÏO„Ñ‘`À áê@∞ Hõ~°∞=Ù - x~°fiǨÏ} HÍ~åºÅ#∞ K«∂™ê#∞.
ѨÖÅ¡ˇ ã¨=¸Ç¨Å "å_»HÍxH˜ ~Ô O_»∞ K≥~∞° =ÙÅ∞ `«=Ùfi`«∞<åfl~°x
K«∂âß#∞. J@∞=O\˜ K≥~∞° =ÙÅ∞ KåÖÏ `«=Ùfi`«∞<åfl~°∞. [<åÅH˜
"å\˜ qÅ∞= `≥Å∞ã¨∞. Z=~°∂ qã¨∞QÆ∞ K≥O^Œ@O Ѩx ZQÆ
H˘@ì_O» KÕã∞¨ <Î åfl~°#fl Ѷ~≤ åº^Œ∞Å∞ ÖË=Ù. U k<åxH˜ xˆ~tÌ Oz#
Ѩx P k#OÖ’ ѨÓ~°Î=Ù`ÀOk. "Õ∞[~ü _»<£ÅÑπ ã≤‡`ü QÆ`«
Hõ~°∞=Ù HÍÅOÖ’ XHõ #_çÑ≤OKÕ xÜ«∞=∞O U~°ÊiKå_»∞. Jk
ѨxKÕ¿ã "åiH˜ "å~°∞ K≥Ü«∂ºeû# Ѩx QÆ∞iOz "åiH˜ ѨÓiÎ
J=QÍǨÏ# LO_®Å<Õk. D xÜ«∞=∞O =Å# q=iOK«@O
=Å# HΔÍ=∞ ÉÏkè`« „âßq∞‰õΩÅ∞ "å~°O`«@ "åˆ~ KÕÜ«∞QÆÅ∞QÆ∞
`«∞<åfl~°∞. P ™êO„Ѩ^•Ü«∞O xezOk. JHõ¯_» <åÔH=~°∞ [|∞ƒ
Ѩ_ç HõxÑ≤OK«ÖË^Œ∞. Ѩx "å~°O`å =∞Oz P~ÀQƺOQÍ L<åfl~°∞
=∞Oz áêÅ#Hõk Ju Q˘Ñ¨Ê w@∞ ~å~Ú. Ç≤Ï™êû~°∞Ö’ ‰õÄ_®
HõÅ~å LOk. Jk W`«~Ñ° Ö¨ Ö¡ˇ ’¡, Ѩ@} ì ÏÖ’¡ D Hõ}
Δ Ïxfl ÃÑ^ŒQÌ Í
T¿Ñ™ÈÎOk. Hõ~°∞=Ù ta~åÅ∞ Ü≥ÚHõ¯ Ju K≥_»∞HÍÅO H˘kÌ
<≥ÅÅ „H˜`«O LO_Õk HÍ^Œ∞. HÍÅ∞= Ѩ#∞Å HÀã¨O Ç≤Ï™êû~°∞
#∞Oz 11 "ÕÅ =∞Ok ÉÏkè`∞« efl `«~e° Oz# „áêO`«=∞k. JHõ¯_»
Ѩiã≤÷u ZO`« K≥_»∞QÍ LO^ŒO>Ë "åi #O^Œifl =∞m§ "≥#H˜¯
`«~°eOKå~°∞. N ǨÏO„Ѷ‘ ##∞fl 5 "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’x `«Ç¨ÏfiO_ô
~å}Ï J<Õ Ñ¨Öˇ¡‰õΩ fã¨∞‰õΩ "≥àϧ~°∞. P Z_®iÖ’ F k|ƒ
g∞^Œ =∞\˜ì H˘OѨÅ∞ H˘xfl H˜H˜¯iã≤ K«∂_»\ÏxH˜ ÉÏ=Ù<åfl~Ú.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
P Ñ¨Öˇ¡Ö’ =Úã¨e "åix, ѨxKÕÜ«∞ÖËx "åix =keÃÑ\˜ì
q∞ye# "å~°O^Œ~°∂ "≥o§áÈÜ«∂~°∞. "å~°∞ "å~åxHÀ™êi
ã¨Ç¨Ü«∞O JO^Œ∞H˘O\Ï~°∞. P n#∞Å∞ XHõ Wã¨∞Hõ QÆ@∞ì H˜O^Œ
h_»Ö’ =∂ HÀã¨O HÍã¨∞‰õį~°∞Ûx L<åfl~°∞. JHõ¯_» =Úã¨e
=∞QÆ"å~°∞ Hõ„~°Å T`«O`À "åe ‰õÄ~°∞Û<åfl~°∞. „ã‘ÎÅ∞ =Úã¨e
`«#Ѩ٠=}∞‰õΩ`À =}∞‰õΩ`«∞<åfl~°∞. =∂=¸Å∞QÍ Ñ¨Öˇ¡Å¡
HõxÑ≤OKÕ ^Œi„^Œ∞Å∞ QÆ∞OѨ٠Jk. JO^Œ∞Ö’ 5 QÆ∞~°∞ QÆ∞_ç"¤ å~°∞.
~°Ç¨Ï^•iH˜ Ô~O_À"≥·Ñ¨Ù "å~°O"å~°O WKÕÛ ã¨Ç¨Ü«∞O HÀã¨O
H˘`«Î "å~°∞HõxÃÑ@∞ìH˘x L<åfl~°∞. `«=∞ QÀ_»∞ K≥ѨCHÀ\ÏxH˜
JO^Œ∞Ö’ XHõ =Úã¨e "å_»∞ W^ŒÌ~°∞ H˘_»∞‰õΩefl áÈQ˘@∞ì
H˘<åfl_»∞. J`«xÖ’ J`«x HÀ_»à◊√§ =ÚQÆ∞æ~°∞, =∞#=Å∞, XHõ
90 Uà◊§ =Úã¨e `«e¡ L<åfl~°∞. J`«xH˜ Éèí∂q∞ ÖË^Œ∞. J`«x
r=<å^è•~°"≥∞ÿ# Z^Œ∞ÌÅ∞ K«xáÈÜ«∂~Ú. J`«xfl =∞~À 5
QÆ∞ifl ã¨Ç¨Ü«∞O á⁄O^ŒÉ’ÜÕ∞ "åiQÍ Ñ¨\ ˜ìHõÖ’ KÕ~°Û_»O
J~ÚOk. P ÃÑ^ŒÌ Ñ¨Öˇ¡Ö’ 31 =∞Ok „ѨÉèí∞`«fi ã¨Ç¨Ü«∂xfl
29 =∞Ok ã¨fiK«ÛOù ^èŒ ã¨Oã¨Å÷ ã¨Ç¨ Ü«∂xfl JO^Œ∞H˘O@∞<åfl~°∞.
14= „ѨHõ~°}O
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ Ѩ#∞ÅH˜ ^èŒ#, =ã¨∞Î, <≥·uHõ
=¸ÖϺÅ∞
ã¨~ü „áÈc H“\òÖË ¿Ñ~°∞ L`«Î~° Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’#∞, ã¨~ü
P~°ú~ü HÍ@<£¿Ñ~°∞ ^ŒH˜Δ} Ç≤ÏO^Œ∂ ^ÕâßÖ’#∞ ÃÇ·Ï„_®eH±
WOlhiOQ∑ ([ÅtÅÊâß„ã¨)Î ™êO„Ѩ^•Ü«∂ʼnõΩ QÍ#∞ Éèqí +¨º`«Î
~åÅH˜ JO^ŒKÜ Õ ∞« |_®Î~Ú. W\©=Å HÍÅOÖ’ Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâßxH˜
PiúHõ"≥∞ÿ# LѨHÍ~°O KÕã≤# "åiÖ’ ã¨~ü P~°ú~üHÍ@<£ HõO>Ë
Z‰õΩ¯= KÕã≤#"å~°∞ PÜ«∞# `«~°OÖ’H˘kÌ =∞O^Õ L<åfl~°∞.
DÜ«∞#, „áÈc H“\òÖË, =∞„^•ã¨∞, ɡOQÍÖò ~å„ëêìÅÖ’ „Ѩ*Ï
¿ã=‰õΩʼnõΩ Q˘Ñ¨Ê „ѨMϺu KÕ‰õÄiÛ# ÃÇ·Ï„_®eH± WOlh~°¡#∞
`«Ü«∂~°∞ KÕ™ê~°∞ ÖËHõ `«Ü«∂~°∞ KÕÜ«∞\ÏxH˜ T`«O WKåÛ~°∞
- (ã¨~ü iK«~¤ü >ˇOѨÙÖò l.ã≤.Ü«∞ãπ.S. 1880Ö’ Ç≤ÏO^Œ∂^ÕâO◊
ѨÙ@ 257).
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ Ѩ#∞Å =Å# WO_çÜ«∂ ZO`« ÉÏQÆ∞
Ѩ_çO^Œx ~°∂áê~Ú J}ÏÅ`À K≥ѨÊQÆey`Õ ÉÏ=ÙO@∞O^Œ#fl
ã¨∂K«# KÕÜ«∞|_çOk. Jk Hõ+¨ì"≥∞ÿ# Ѩx. H˘xfl, P q^èŒOQÍ
174
JOK«<å "ÕÜ«∞\ÏxH˜ J#∞"≥·#q =∞i H˘xfl HÍxq. D rq`«
K«i„`«Ö’ XHõ\ ˜ ~Ô O_»∞ ¿ÑrÅ∞ P q^è"Œ ∞≥ #ÿ JOK«<åH˜ Hˆ \Ï~ÚO
K«=K«∞Û##∞ H˘O@∞<åfl#∞. Jk J„ѨÜ≥∂[#O HÍ^Œ#∞
H˘O\Ï#∞.
1. ^èŒ#~°∂Ѩ ~å|_ç
1. =_ô¤ áÈ#∞ „ѨÉèí∞`åfixH˜
QÀ^•=i _≥ÖÏì =º=ã¨÷ 3,70,98,763 ~°∂.
Hõ$ëê‚ _≥ÖÏì =º=ã¨÷ 2,02,11,515 ~°∂.
HÍ"Õi _≥ÖÏì =º=ã¨÷ 2,35,38,220 ~°∂.
kQÆ∞= H˘e¡^ŒO 94,10,957 ~°∂.
<Õ~°∞QÍ "≥Ú`«ÎO ~å|_ç 9,02,59,549 ~°∂.
(=∞„^•ã¨∞ ѨiáêÅ<å x"ÕkHõ 1898-99 h\˜ áê~°∞^ŒÅ
„ѨHõ~°}O)
J#∞|O^èŒÑ¨Ù (<Õ~°∞QÍ HÍx) ~å|_ç 58,74,758
(L*Ï˚~ÚOѨÙQÍ "≥Ú`«OÎ (<Õ~Ô #· {HÍx) 9,61,34,307 ~°∂.)
WO^Œ∞Ö’ KåÖÏ =~°‰õΩ Ñ¨Ó~°fiѨ٠=∂~°Hõ qÅ∞=
1 áœ#∞ ´ 10 ~°∂áêÜ«∞Å K˘Ñ¨C# J~Ú<å,
W\©=ek 1 áœ#∞ ´ 15 ~°∂. K˘Ñ¨C# J~Ú<å, JO`å
1 áœ#∞ ´ 15 K˘Ñ¨C# ÖˇˆH¯¿ãÎ, 64,08,954 áœ.
WO`«‰õΩ Ñ¨Ó~°fiO XHõ WO[h~°∞ HÍx, XHõ áœ~åkèHÍi
HÍx ã¨∞ÅÉèíOQÍ [xOKÕ P^•Ü«∞Ѩ٠ÃãÅÜÕ∞~°∞x „ѨÉèí∞`«fi
Y*Ï<åH˜ `«~°eOKå_®? H˘xfl Ѩ^Œ∞Å ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ ã¨O=`«û
~åxH˜ WOHÍ KÕ~°∞`«∂<Õ LOk. =∞~À #∂~°∞ ã¨O=`«û~åÅ
^•HÍ H˘#™êQÆ∞`«∞Ok. J@∞=O\˜ "åx ^è≥·~°ºO, â◊H˜Î, =∂#
=`«fiO =∞izáÈQÆÅ=∂? J`«x É’^èŒ#, #_»`« ZO^Œ∞‰õÄ
H˘~°QÍx"å?
1.^•x =Å# „ѨÉèÏq`«O J~Ú# lÖÏ¡Å∞ „Ѩ[Å∞
h\˜ áê~°∞^ŒÅ =Å# Ü«∞Hõ~åxH˜ L`«ÊuÎ 10 ~°∂. LO@∞O^•?
15 LO@∞O^• J#flk „Ѩâ◊fl. `«_»∞ѨÙÅ∞#fl ѨO@Å L`«ÊuÎ,
=~å¬^•~° L`«ÊuÎH˜ 4 Ô~@∞¡O@∞Ok. JO^Œ∞KÕ`« qÅ∞= KåÖÏ
=∂~°∞`«∞Ok. ã¨QÆ@∞ 15 ~°∂. HõO>Ë Z‰õΩ¯"Õ J~Ú<å (ˆHΔ=∞O
kâ◊Ö’ `«Ñ¨C KÕÜ«∞@O J<Õ áœ~° „ѨÜ≥∂[<åÅ WOlhiOQ∑
ã¨∂„`«O „ѨHÍ~°O 15 ~°∂.QÍ HÍ@<£ fã¨∞H˘<åfl_»∞ - Hõ=#â◊~‡° )
=∞„^•ã¨∞Ö’ 58,75,374 Ü«∞Hõ~åÅ∞ =∂QÍ}˜ LOk. ã¨~ü.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
P~°~ú ü HÍ@<£ g\˜Ö’ H˘xflO\˜H˜ ѨÓiÎQÍ ~°∂ѨHÅõ Ê#, x~å‡}O
H˘xflO\˜H˜ Hõ$+¨‚ q+¨Ü«∞OÖ’ÖÏQÍ =¸Å „Ѩuáê^Œ# áêH˜ΔHõ
~°∂ѨHÅõ Ê# KÕã#≤ "å_»@O =Å# PÜ«∞#x D JkèHõ L`«ÊuÎH˜
H©iÎOK«@O ã¨|ÉË (Ü«∞Hõ~åxH˜ 1 áœO_»∞ K˘Ñ¨C# "Õ∞Å∞
qÅ∞= 58,75,374 áœ. 30 ã¨O=`«û~åÅ 5,875374 ˛
30 ´ 17,62,61,220 áœ.
ã¨O„QÆǨÏO
Jã¨Å∞ =_ô¤ q∞#Ǩ~ÚOz# ÖÏÉèíO
Z) ã¨O=`«û~åxH˜ 8,0,644 áœ. K˘Ñ¨C#
30 ã¨O=`«û~åÅH˜ 2,40,19,320
a) „Ѩ[ÅH˜ KÕ‰õÄi# ÖÏÉèíO 17,62,61,220
"≥Ú`«ÎO 20,02,80,540 áœO_»∞¡
40 ã¨O=`«û~åÅ∞ ã¨QÆ@∞ ~å|_ç HÍÅOQÍ fã¨∞HÀ=_»O
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ <åºÜ«∞O KÕ‰õÄiÛ#@∞ì J=Ù`«∞Ok.
JO>Ë "≥Ú`«ÎO „ѨÜ≥∂[#O 33 âß`«O ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
WO^Œ∞Ö’ áêO|<£ =∂~°Oæ =Å# Hõey# „ѨÜ∂≥ [#O ÖˇH¯õ Ö’H˜
fã¨∞HÀÖË^∞Œ . q∞QÆ`å WO_çÜ∂« Ö’ PÜ«∞# „ѨÜ∞« `åflÅ∞ ÃÑ^ŒQÌ Í
h\˜ áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨÷x xi‡OK«@OÖ’ Ѷ¨eOK«ÖË^Œ∞.
2. ^ÕâßxH˜ „Ѩ[ÅH˜ PiúHõ <≥·uHõ „ѨÜ≥∂[<åÅ∞
Wq ÖˇH¯˜ OK«\ÏxH˜ gÅ∞ÖËxq. P#O^ŒO, ã¨∞YO J=¸ÅºO
J~Ú#q. g\˜ qÅ∞= HΔÍ=∞O HõeyOKÕ ÉèíÜ«∞OHõ~° Ѩiã≤÷`«∞
Å#∞ J~°ÌO KÕã¨∞H˘x JOK«<å "ÕÜ«∞@O =Å# h\˜ áê~°∞^ŒÅ
=Å# J_»∞¤H˘#fl [~°QÆx #+¨ìO `≥Å∞ã¨∞ÎOk. D ã¨=∞Ü«∞OÖ’
=∂=¸Å∞QÍ J~Ú`Õ KåÖÏ ÃÑ^ŒÌ ã¨OYºÖ’ k‰õΩ¯ÖËx "åÔ~·
áÈ`å~°∞. áêH˜ΔHõOQÍ<À ѨÓiÎQÍ<À #+¨ìO J~Ú# ѨO@Å
^•fi~å ^èŒ# #+¨ìO HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. J^è≥·~°ºO JO^Œifl P=
Ç≤Ïã¨∞ÎOk. k‰õΩ¯ÖËx "å~°∞ „ѨÉèí∞`«fiO^À, =º‰õΩÎÅ^À, ã¨Ç¨Ü«∞O
ã¨Ç¨Ü«∞O á⁄O^•eû =ã¨∞ÎOk. q∞ye#"å~°∞, P Ѩ#∞Å∞
H˘kÌQÍ L#fl, ÖËHõ ѨÓiÎQÍ ÖËx, P JkèHõ ^èŒ~°Å k<åÅÖ’
uO_ç `«Ñ¨Ê JxflO\˜x `«=∞H˜ x~åHõiOK«∞ HÀ=Åã≤=ã¨∞ÎOk.
"åà◊√§, K«~°‡O Z=ÚHõÅHõ`«∞‰õΩ¯áÈ~Ú Ñ¨Ù_»HõÅÖÏQÍ J~Ú
áÈ`å~°∞. ѨO@ Éèí∂=ÚŠѶ¨ÖÏÅ∞ JO^ŒHõ #tOz áÈ`å~°∞.
Wq ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ =∂@Å∞ q#fl "å~°∞ áê\˜¿ãÎ
J™ê^茺O J=Ù`å~Ú. q∞ye# KÀ@¡ ™ê^茺"Õ∞ HÍHõ =∞m§
175
=∞m§ [~°∞QÆ∞`å~Ú H˘kÌ =º=^èŒ∞Ö’¡. L^•Ç¨Ï~°}QÍ =∞^茺
~å„+¨ìOÖ’ 1896-97Ö’ =∞^茺 uiy 1899-1900Å =∞^茺
Hõ~°∞=Ù qÅÜ«∞`åO_»=O KÕã≤Ok. nx =Å# ^•x H˘xfl
„áêO`åÅÖ’ 40 âß`«O [#O „ѨÉèí∞`«fiO #∞Oz LѨâ◊=∞#
ã¨Ç¨Ü«∞O á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞.
WO_çÜ«∂Ö’ [#O aQÆæ~°QÍ
''F „ѨÉèí∂ ZO`«HÍÅO D q^èŒOQÍ "Õ∞=Ú ÉÏ^èŒÑ¨_»\Ïxfl
J#∞=∞u™êÎ=Ù. "Õ∞=Ú <åâ◊#O H͉õΩO_® ã¨Ç¨ Ü«∞O JOkOK«∞
WOHÍ ZO`«HÍÅO =∂ Éè∂í =ÚÅ∞ P„HÀtOKåe. =∂ "≥ÚHõ¯Å∞
"å_®e?—— Jx J_»∞QÆ∞`«∞<åfl~°∞.
„a\˜+π áêe`«∞Ö’¡ D q^èOŒ QÍ Ç≤ÏO^Œ∂^Õâã◊ ∞¨ Å÷ ∞ =∂„`«"∞Õ
XO@iQÍ ÉÏ^ŒÑ_¨ ∞» <Î åfl~°∞. ã¨~ü P~°~ú ü HÍ@<£ É’^è#Œ Å∞ =∞#H˜
^•i K«∂ѨÙ`«∞O>Ë ZO`«HÍÅO =∞#^Õâ◊Ѩ٠„a\˜ãπ „ã‘ÎÅ∞
ѨÙ~°∞+¨μÅ∞ D Ѩiã≤÷`«∞efl J#∞=∞uã¨∂Î áÈ`å~°∞.
15= „ѨHõ~°}O
"≥Ú`«ÎO ^ÕâßxH˜ Ѩ#∞Å∞
WO_çÜ«∂ =kÖË =ÚO^Œ~° HõÖÁ<≥Öò HÍ@<£ `«# `«Å ÔH`«∞Î
‰õΩ#fl Ѩ#∞Å ÉÏQÆ∞ QÆ∞iOz P#O^ŒOQÍ D q^èOŒ QÍ „"å™ê_»∞.
U HÍ~°}OQÍ<≥·<å QÀ^•=i lÖÏ¡ PtOz# ^•xHõ<åfl
q∞#flQÍ ã¨OѨ#fl =∞ø`ÀO^Œx K≥ѨÊ_®xH˜ P#Okã¨∞Î<åfl#∞.
QÆ`« 4 ã¨O=`«û~åÅÖ’ =∞#O Y~°∞Û KÕã≤# ÃÑ^ŒÌ "≥Ú`«ÎO 11
ÅHõΔÅ 10 "ÕÅ áœO_»∞¡ q∞#Ǩ~ÚOK«∞HÀQÍ =zÛ# ~å|_ç
q∞ye# ã¨O=`«û~åÅ ~å|_ç Ü≥ÚHõ¯ ã¨QÆ@∞x ÉÏQÍ ^•\˜
áÈ~ÚOk. QÆ`« ã¨O=`«û~åxH˜ =ÚO^Œ∞ ã¨O=`«û~°O q∞QÆ∞Å∞
19500 áœ.H˜. `«‰Ωõ ¯=HÍ^Œ∞. QÆ`« ã¨O=`«û~°O q∞QÆ∞Å∞ ÃãÃÑOì
|~ü =~°^Œ ~å‰õΩO_® LO>Ë WOHÍ Z‰õΩ¯= LO_»∞#∞. D
Q˘Ñ¨Ê "≥∞~°∞QÆ∞H˜ HÍ~°}ÏÅ∞QÍ „ѨÉèí∞`«fiO, ѨOK«^•~° L`«ÎuÎ
^•~°∞Å∞ Y~°∞Û KÕã≤# x^èŒ∞Å∞, K«Hõ¯x â◊H˜Î=O`«"≥∞ÿ# P^•Ü«∞
x~°fiǨÏ} =Å# ÃÑiy# ZQÆ∞=∞`«∞Å∞, qã¨ÎiOz# h\˜ áê~°∞
^ŒÅÅ∞ J#∞H˘O@∞<åfl#∞.
„Ѩ*’ѨÜ∂≥ QÆ HÍ~åºÅÃÑ#· XHõ Hõ~Ñ° „¨ `åxfl HÍ@<£ `≥eã≤#
"åiH˜ ѨOz ÃÑ\Ïì_∞» . ^•xH˜ Ãã<· åºkèHÍi P~ü.W.Ѷ+≤ ~¨ ü „"åã≤#
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
=ÚO^Œ∞ =∂@ KÕiÛ Ñ¨Ù#~°∞‡„kOKå~°∞. „ѨÜ≥∂[#HÍ~°∞Öˇ·#
Ü≥∂[#Å QÆ∞iOz Jk KÕã≤# ã¨∂K«#ÅH˜ qÅ∞"≥·#kQÍ WѨÊ
\˜H˜ J#∞H˘O\Ï~°∞. ~À_»∞¤ Ѩ#∞ÅÖ’ Ѩ^äŒHõO ~°∂á⁄OkOz#
Ѩ@OÖ’#∞ x~°fiÇ≤ÏOK«@OÖ’#∞ [iy# á⁄~°áê@¡#∞ ZuÎ
K«∂Ñ≤`Õ<Õ, =∞„^•ã¨∞ #∞Oz ѨtÛ=∞OQÍ "≥àı§ "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ_ç#
~°Ç¨Ï^•i =Å#, Jã¨Å∞ #∂~°∞H˜ #∂~°∞âß`«O "≥#H˜¯ ~å|@∞ì
HÀ_»O J~ÚO^Œx QÆ=∞x™êÎ~°∞. "≥∞ÿÅ∞H˜ 1000 áœO_»¡
=ºÜ«∞O`À 1850 áœO_»∞¡ ^ÕâßxH˜ P^• J=Ù`«∞<åflÜ«∞x
K«∂Ñ≤OKå_»∞. 10 "≥∞ÿà◊√§ á⁄_»∞QÆ∞#fl H˘K≥ˆ~<£ HÍÅ∞= „ѨÉèí∞
`åfixH˜ U_®kH˜ 3000 áœ#∞¡ 15000 áœO_»¡ ÃÑ@∞ì|_ç
g∞^Œ P^•Ü«∞OQÍ =™ÈÎO^Œx K≥áêÎ_»∞. `«O*Ï=Ó~°∞ #∞Oz
ã≤OǨÏà◊O ~°"å}Ï JÜÕ∞ ^è•<åºÅ g∞^Œ áêO|<£ =∂~°Oæ =Å#
25000 áœO_»¡ ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ 40000 áœO_»¡ ~°"å}Ï ã¨∞OHõO
P^• J=Ù`ÀO^Œx Jk ѨÓ~°fiѨ٠ã¨∞OHõO`À áÈe¿ãÎ =¸_À
=O`«x K≥áêÎ_»∞.
LѨCh\˜ qÅ∞=
1. LѨC rq`åxH˜ Q˘Ñ¨ÊQÍ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ k. ^•xH˜ [#O
Z‰õΩ¯= qÅ∞= W™êÎ~°∞. `«Ü«∂~°∞ KÕÜ«∞@O Hõ+¨ì"≥∞ÿ#k. h\˜
=∞@ìO, ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù 'P@∞— =∞@ìO HõO>Ë Z`«∞Î# D LѨC
h\˜x xÅ∞= KÕÜ«∞@O Z‰õΩ¯= „ѨÜ≥∂[#HÍi Jx HÍ@<£
|∞∞A=Ù KÕâß_»∞.
2. 1862 ã¨~ü P~°ú~ü WO_çÜ«∂H˜ =zÛ cǨ~°∞ „áêO`«O
Ö’x â’}ü Ö’Ü«∞Ö’x h\˜ áê~°∞^ŒÅ, <ÒHÍÜ«∂# =º=ã¨÷Åx
ѨsH˜OΔ Kå_»∞. ^•xfl "≥Ú^Œ@ HõÖÁ<≥Öò _çHÔ <£û ѨsH˜OΔ z, Z‰õΩ¯=
„Ñ‘u`À ã¨=∞iúã¨∂Î x"ÕkHõ#∞ `«Ü«∂~°∞ KÕã≤ `«∂~°∞Ê WO_çÜ«∂
HÍÅ∞= ‰õÄ@q∞H˜ ѨOáê_»∞. "å~°∞ ^•xfl „ѨK«∞iOKå~°∞.
J~Ú`Õ ^•xH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ÃÑ@∞ì|_çx „ѨÉèí∞`«fiѨ٠ѨÓp
ÖˉõΩO_® ã¨OáêkOK«ÖËHõ J=∞Å∞ ÃÑ\ÏìÅ#fl L^ÕÌâßxfl q~°
q∞OK«∞H˘<åfl~°∞. `«~∞° "å`« ^•xfl „ѨÉ∞íè `«fiO fã¨∞H˘<åflHõ q[Ü«∞
=O`«OQÍ ^•xfl JkèHÍ~°∞Å∞ ѨÓiÎQÍKÕâß~°∞. Jk Hõ~°∞=Ù
HÍÅOÖ’ Láêkè HõeÑ≤Oz# Ü≥∂[#. ^•x =Å# 55,150
Ü«∞Hõ~åÅ Éè∂í q∞H˜ h~°Ok ѨO@Å∞ ѨO_®~Ú. ѨÓ~°fiO JHõ¯_»
~°=∂~°q∞ ѨO@ÖË Ñ¨O_Õq HÍ=Ù.
3.PÜ«∞# 1862Ö’ Xi™êûH˜ "≥o§ D q^èŒOQÍ QÆ=∞xO
Kå_»∞. Jxfl _≥ÖÏìÅ∞ xÜ«∞O„uOK«x #n [ÖÏÅ =Å# HõeˆQ
176
^Œ∞+¨Êi}Ï=∂Å ^≥|ƒu#fl"Õ! Jã¨OMϺHõ"≥∞ÿ# "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ#∞Å∞ 1864 ã¨~ü ™êìѶ¨~ü¤ <å~üÎHÀ\òH© q^èŒOQÍ „"å™ê_®Ü«∞#.
"å@xflO\Ï ™ê^茺"Õ∞. P "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ#∞Å∞ KÕѨ@ì_®xH˜ HõÜÕ∞º ''g∞ ^Œ$+≤ìH˜ XHõ JÅÊ"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞O `≥ã¨∞Î<åfl#∞.HÍx Jk
Y~°∞Û, KÕѨ@ìHõ áÈ`Õ HõeˆQ #ëêìx HõO>Ë `«‰õΩ¯= =~°^ŒÅx WO_çÜ∂« áêÅ#Ö’ Ju =ÚYº"≥∞#ÿ „áê} ã¨=∞"≥∞#ÿ q+¨Ü∞« O.
h\˜ Z^ŒÌ_çx J^Œ∞Ѩ٠KÕÜ«∂ÅO>Ë =~°^Œ h~°∞ xÅ=KÕã≤ Z^ŒÌ_ç <å „Ñ¨`«º~°∞úÅ Jaè„áêÜ«∂Å∞ <å "å\˜H˜ ѨÓiÎQÍ =ºuˆ~HõO
ã¨=∞Ü«∂Ö’¡ q_çz ÃÑ\Ïìe. ã¨=∞$kúH˜ Hõ~∞° =ÙH˜ =∞^Œº L#fl`Õ_® Hõ#Hõ g\˜Ö’, XHõ\ ˜x u~°ã¨¯iOK«Hõ `«Ñ¨Ê^Œ∞ Éèíq+¨º`«∞ÎÖ’
P Ѩ#∞Å∞ KÕÜ«∞@O KÕÜ«∞HõáÈ=_»O =Å# HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. WO_çÜ«∂ Éèíq+¨º`«∞Î P Ô~O_ç\ ˜Ö’ Uq ã¨Ô~·#=#fl q+¨Ü«∞O
ã¨∞MÏxH˜ ^Œ∞óMÏxH˜ J"Õ HÍ~°}O. Hõeq∞H˜ ÖËq∞H˜ ‰õÄ_® x~°‚~ÚOK«@O, U `«Ñ¨ÓÊ [~°QƉõΩO_® LO_»@O g∞^Œ P^è•~°
|∞∞`«∞ Ѩ=<åÅ∞, "å#Å∞ Ѩ_Õ L+¨‚ =∞O_»ÖÏÖ’¡ '=ã¨∞Î ã¨OѨ^!Œ — Ѩ_»∞`«∞Ok.
D Ѩ#∞Å (h\˜x xÜ«∞O„uOK«@O) g∞^Õ Z‰õΩ¯=QÍ P^è•~° <åH© ~ÀA QÀ^•=i _≥ÖÏìÖ’ KåÖÏ HÍÅOQÍ =º=™êÜ«∞O
Ѩ_»∞`«∞Ok. KÕã¨∞Î#fl WOw¡+¨μ J`«x #∞Oz F *Ï|∞ =zÛOk. JkÖÏ¡
WѨC_»∞ =∞#O ÉÏ^èÑŒ _¨ ∞» #Î fl Xi™êû HΔÍ=∂xH˜ HÍ~°}"≥∞#ÿ LOk. QÆ`« ã¨O=`«û~°O QÀ^•=i lÖÏ¡Ö’x XHõ `åÅ∂HÍÖ’
Ǩx HõeyOz#^Õq∞\’ ÔHÃÑì<£ ëê~üì ã¨Ê+¨ìOQÍ K«∂Ñ≤OKå_»∞. 3000 áœO_»∞¡ tã¨∞Îx=fiQÆÅ Éèí∂q∞x Ô~·`«∞Å∞ h~°∞ ÖËHõ q_çz
=∞Ǩ#kÖ’x h~°∞ ‰õΩ*ÏiÖ’H˜ =∞o§ ^•x "≥·âßźO ã¨iáÈHõ ÃÑ\Ïì~°∞. JO^Œ∞Ö’ H˘O`«ÉèÏQÆOÖ’ <å@∞¡ ‰õÄ_® [iQÍ~Ú.
á⁄Oy á⁄i¡ [#™êO„^Œ`« Z‰õΩ¯=QÍ L#fl „áêO`åÅx =ÚOѨÙH˜ HÍÅ∞=Ö’¡ ѨÓ_çHõ =Å# <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ ѨxH˜ ~åHõáÈ=@"Õ∞
QÆ∞i KÕÜ«∞@O [iyOk. (#^Œ∞Å áêÜ«∞Å∞ _≥ÖÏìÖ’ `«=∞ HÍHõ, h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ ‰õÄ_® J#∞=ÙQ͉õΩO_® áÈÜ«∂~Ú.
^•~°∞¡`«~°∞K«∞ =∂~°∞ÛH˘O@∂ LO\Ï~Ú - Hõ=#â◊~°‡). `«O*Ï=Ó~ü Ö’x Q˘Ñ¨Ê Ѩ#∞Å∞ P q^èŒOQÍ<Õ áê_»Ü«∂º~Ú.
Wk xOáêÅO>Ë h\˜x =∞Ǩ#kÖ’H˜ =∞o§OKåe. D q+¨Ü«∞O L@OH˜OK«@O, QÆ`« W^ŒÌ~°∞ "≥·„™ê~ÚÅ
WѨÊ\˜ˆH z#fl Ѩ#∞Å∞ ѨÓiÎ KÕÜ«∞@O =Å# D HÍ~°º„Hõ=∞O HÍÅOÖ’, D Q˘Ñ¨Ê q+¨Ü∞« O WO_çÜ∂« Ö’ ZO`«QÍ x~°H¡ ÍΔ ºxH˜
"≥Ú^ŒÖˇ·Ok. QÆ∞Ô~·O^À K≥ѨÊ\ÏxH˜ |∞∞A=ÙQÍ W^•Ì=∞x, WO_çÜ«∂Ö’
QÆ`« 23 ã¨O=`«û~åÅÖ’, 3 ã¨O=`«û~åÅ∞ HΔÍ=∞O, 4 HΔÍ=∂xfl ZO`«QÍ Pâ◊Û~°ºHõ~°"≥∞ÿ# x~°¡HΔͺxH˜ QÆ∞i KÕ™ê~À
ã¨O=`«û~åÅ∞ J<å=$+≤ì, 7 ã¨O=`«û~åÅ∞ =~°^ŒÅ∞, 7 ã¨O= K≥áêÊeû LOk. QÆ`« 5 ã¨O=`«û~åÅÖ’ h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞
`«û~åÅ∞ ™ê^è•~°} "å#Å∞ =KåÛ~Ú. D Ѩ#∞ÅH˜ Ü«∞Hõ~åxH˜ H˘#™êyOѨ٠U =∂„`«O Ѷe¨ `åxfl WKÕÛ q^èOŒ QÍ [~°QHÆ áõ È@"Õ∞
5 ~°∂áêÜ«∞Å∞ K˘Ñ¨C# Y~°∞Û J~Ú<å, L`«ÊuÎ ~Ô O_»∞ =¸_»∞ HÍHõ =∞„^•ã¨∞Ö’ Q˘Ñ¨Ê ~å|_çx q[Ü«∞=O`«OQÍ Wã¨∞#Î fl"å\˜H˜
Ô~@∞¡O_»@O =Å# Wq, „ѨÜ≥∂[#HÍ~°∞Å∞. =∞~å=∞`«∞ÎÅ∞ [~°QÆÖË^Œ∞. QÆOQÆ HÍÅ∞=Ö’ [iy# `«Ñ¨CÅ#∞
WOHÀKÀ@ J^Õ HÍÅOÖ’ ''_≥ÖÏìÖ’ hà◊§x xÜ«∞O„uO ã¨ik^ÕÌ „Ѩܫ∞`«flO QÍx ^•x "å_»HÍxfl qã¨ÎiOK«@O HÍx [~°QÆ
KåÖÏ? J#fl „Ѩâ◊fl qiy# Z=ÚHõH˜ Hõ@∞ìHõ\ÏìÖÏ? Éè’[#O ÖË^Œ∞. Jk x+¨ÊùÅOQÍ, JO`ÕH͉õΩO_® „Ѩ=∂^Œ ã≤÷uÖ’ LO_»
=O_»∞HÀ"åÖÏ? J#fl „Ѩâ◊flÖÏ¡O\˜"Õ =~°^Œ hà◊§x [#O g∞^Œ, \Ïxfl KåÖÏ ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ K«∂ã¨∂Î T~À¯=@O [iyOk.
q~°∞K«∞‰õΩ Ñ¨_»x"åfiÖÏ? J#fl „Ѩâ◊fl, áÈbã¨∞ "åi Wà◊§Ö’ QÀ^•=i Ѩ#∞Å∞ "≥Ú^ŒÅÜ«∂ºHõ ^•x g∞^Œ ã¨O=`«û~åxH˜
LO_Õ "åi g∞^Œ "å#Ѩ_»x"åfiÖÏ? J#fl „Ѩâ◊flÖÏO\˜^Õ. 13 ~å|_ç 2,70,000 áœO_»∞¡ ÃÑiyOk. J@∞=O\˜ Ѩ#∞Å∞
ÅHõΔÅ áœO_»∞¡, [<åxfl J<å=$+≤ì, Ju =$+¨μìÅ #∞Oz ^Õâ◊OÖ’ q∞ye# 130 lÖÏ¡ÅH˜ qã¨ÎiOz LO>Ë, P "≥Ú`«ÎO
~°HOΔ˜ K«\ÏxH˜ Y~°∞Û ÃÑ@ì_O» , `«fi~°Ö’ á⁄^Œ∞Ѩ٠s`åº, HÍ~°∞}ºO 3,50,00,000 áœO_»∞¡ JÜÕ∞ºk. Wk HΔÍ=∞ x"å~°} q+¨
s`åº, `«Ñ¨Ê^Œx ÉèÏqOK«\ÏxH˜ ÃÑ^ŒÌ Z‰õΩ¯=HÍÅO Ѩ@ì^Œ∞. Ü«∞OÖ’ QÆ∞~°∞ÎOK«∞HÀ=Åã≤#k. h\˜ áê~°∞^ŒÅ J#∞"≥·# WO_ç
XHõ™êi XHõ Ô~·`«∞Å QÆ∞OѨ٠PÜ«∞<ÀÎ =∂\Ï¡_»∂Î ''g∞~°#fl Ü«∂H˜, „ѨHõ$u UO KÕ¿ãÎ ^•xH˜ =ke ÃÑ@ì|_ç# WO_çÜ«∂H˜,
Ѩ#∞Åhfl [iy`Õ, K«ÔH¯~°, W`«~° ѨO@Å`À "Õ∞=Ú 6 Ô~@∞¡ D `Õ_® LO_»QÍ, H˘xfl Ѩ^Œ∞Å ÅHõΔÅ „áê}ÏÅ∞ HΔÍ=∂Ö’¡
ѨO_çOK«QÆÅO—— J<åfl~°∞. #tOKÕq HÍ=Ù.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 177
 ã¨~ü Å∂~Úãπ ÃÑb¡H˜ [`«Ñ¨~°z# F Hõ~°Ñ¨„`«O QÆ∞iOz
K≥ѨÓÎ D q^èŒOQÍ J<åfl_»∞.
''<Õ#∞ Xi™êû Ѩ#∞Å QÆ∞iOz K≥Ñ≤ÊOk g∞~°∞ ã¨Ç¨Ï$^ŒÜ«∞
`«`À q<åfl~°∞. h\˜ áê~°∞^ŒÅ, ~°"å}ÏÅx =ºuˆ~H˜OKÕ D
Ѩ#∞ÅÃÑ· ^Œ$+≤ì ˆHO„nHõiOz LO_»@O =Å#, "å\˜ Ѩiã≤÷`«∞
Å#∞ "≥Ú^Œ@ ѨijeOK«@O J=ã¨~°O. JO^Œ∞KÕ`« =∞#O
HõÅã≤#ѨC_»∞ K≥Ñ≤Ê#x =∞iÛáÈ~Ú#q WѨC_»∞ ed`«
ѨÓ~°fiHõOQÍ `≥eÜ«∞KÕã¨∞Î<åfl#∞.
<å‰õΩ D Ѩ#∞ÅÖ’ 50 ã¨O=`«û~åÅ J#∞Éèí="Õ∞ HÍHõ,
Ѩ^Œg q~°=∞} KÕÜ«∞@O =Å# "å\˜x Ѩ^Œ=ÙÅÖ’ L#fl"å~°∞
XuÎ_çÅ =Å#, f~°∞|_ç ÖËHõ ѨijeOK«QÆey#@∞ìHÍHõ,
ѨijeOK«\ÏxH˜ ã¨=∞Ü«∞O "≥zÛOK«QÆey# ã≤÷uÖ’ L<åfl#∞.
WOlh~°∞¡ <åÅ∞QÆ∞ ~°HÍÅ∞
1. Un ™êkèOKåÅx J#∞HÀx "å~°∞ Hõ#Hõ "å~°∞ ZšѨC_»∞
q[Ü«ÚÖË!
2. ™êkèOKåÅH˘#flq ã¨~Ô #· q HÍx "å~°∞. g~°∞ Ǩx HÍ~°‰Ωõ Å∞.
3. ™êkèOKåÅ#∞H˘#flq ã¨Ô~·#"Õ HÍx ™êkèOK«ÖËHõáÈ`å~°∞.
g~°∞ qѶ¨Å∞Å∞.
4. ã¨~Ô #· q ™êkèOKåÅ#∞H˘x ™êkè™êÎ~∞° . x["≥∞#ÿ q[Ü«ÚÅ∞.
`«∂~°∞Ê WO_çÜ∂« h\˜ áê~°∞^ŒÅ "å}˜[º ã¨Oã¨÷ "å^Œ#Åx,
"å}˜[º ã¨Oã¨x÷ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«@ Ü≥ÚHõ¯ „áê=ÚYº`«x ã¨=∞iúã∂¨ Î
„Ѩ^è•# áêʼnõΩ_çH˜ D q^èŒOQÍ PÜ«∞# „"å™ê_»∞.
''„Ѩ^è•# áêʼnõΩ_»∞ H˘xfl ã¨O=`«û~åÅÖ’ 2 HÀ@¡ áœO_»∞¡
JѨC ã¨OáêkOz Jxfl Ü≥∂[#Å∞ KÕѨ\ÏìÅx „ѨÉèí∞`«fiO
x~°‚~ÚOz^Œx q<åfl#∞. B^è£Ö’ `«∂~°∞Ê WO_çÜ«∂ h\˜ áê~°∞
^ŒÅ "å}˜[º ã¨Oã¨÷ ã¨fiO`« Y~°∞Û`À P „áêO`åxfl ѨijeOz
L#flѨÊ\˜H˜, JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ P Ü≥∂[#x "åiH˜ JѨÊ
K≥Ñ≤Ê#ѨÊ\˜H˜ Jk ‰õÄ_® W=fi~å^Œx P[˝Å∞ *Ïs KÕã≤#@∞ì
`≥e™ÈÎOk. W\©=Å ˆH=ÅO 80 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ =∂„`«"Õ∞ =ã¨
`«∞Å∞ xi‡OKÕ xq∞`«ÎO JѨC KÕÜ«∞=Åã≤#^Œx P[˝Å∞ *Ïs
KÕã≤ h\˜ áê~°∞^ŒÅx ѨHõ¯# ÃÑ\˜ìO^Œx `≥eã≤Ok.
„ѨÉèí∞`«fiO KÕÜ«∞Hõ, "å}˜[º ã¨Oã¨÷ÅH˜=fiHõáÈ`Õ P Ѩ#∞Å∞
[iˆQ J=HÍâ◊O ÖË^Œ∞. QÀ^•=i Hõ$ëê‚ÅÖ’ Z<Àfl HÀ@¡ ~°∂áê
Ü«∞Å JѨCÅ∞ fˆ~Û™êO. WOHõ 30 ÖËHõ 45 ÅHõÅΔ ~°∂áêÜ«∞Å
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
Y~°∞Û KÕÜ«∂eû LOk. ~å|_ç JO`«HõO`« LO@∞Ok. Hõ#Hõ
Jq ѨÓiÎ KÕã∞¨ Î P lÖÏ¡Åx Hõ~∞° =Ù HÀ~°Å#∞Oz `«ÑÊ≤ OK«=K«∞Û.
„Ѩã¨∞Î`«O QÆOQÍHÍÅ∞= Ü≥ÚHõ¯ H˜¡+¨ì Ѩiã≤÷u Ju J#∞
‰õÄÅ"≥∞ÿ# J=HÍâßxfl, P "≥Ú`«ÎO q+¨Ü«∂xfl, P HÍÅ∞=
q+¨Ü«∞O „Ѩ`ÕºHõOQÍ#∞, ÖË=<≥`ÕÎO^Œ∞H˜ã¨∞ÎOk.
h\˜ áê~°∞^ŒÅ "å}˜[º ã¨Oã¨÷ Ü≥ÚHõ¯ =∞„^•ã¨∞, ɡOQÍÅ∞
Ö’x Q˘Ñ¨Ê Ü≥∂[#Å∞, q™êÎ~°OQÍ "å_»∞HõÖ’H˜ =™êÎÜ«∞x,
P Ô~O_çO\˜ #∞Oz Q˘Ñ¨Ê ~å|_çx PtOK«=K«Ûx, Hõ$+¨‚ JO`«
ÖÏÉèí™ê\˜QÍ LO\ÏÜ«∞x PtOK«=K«∞Û.
á⁄~°áê@¡ QÆ∞iOz# „Ѩâ◊fl PÜ«∞# HÍÖÏxfl ^Œ$+≤ìx xO¿Ñ
âß~Ú. P á⁄~°áê@¡x ã¨ik^ŒÌ\ÏxHÍÜ«∞# ZšѨC_»∂ „Ѩܫ∞
uflã¨∂Î LO_Õ"å_»∞. XHõ "å#Ѩ_Õ lÖÏ¡QÍ ¿Ñ~˘Ok# lÖÏ¡Ö’
=~°¬áê`«O ÉÏ=ÙO>Ë h\˜ áê~°∞^ŒÅ J=ã¨~°O ÖË^Œ#fl "å^Œ#
`«~°K«∞ q#Ѩ_Õk. ^•xfl ã¨~ü P~°ú~ü YO_çOKÕ"å_»∞. ^•xH˜
L^•Ç¨Ï~°}QÍ Xi™êûÖ’ 30 JOQÆ∞àÏÅ =~°¬O Ѩ_ç PÃÑ·#
=zÛ# =~å¬ÉèÏ=O =Å# ѨO@Å∞ <åâ◊#=∞=@O K«∂Ñ≤OKÕ
"å_»∞. =∞~ÀKÀ@ 30 JOQÆ∞àÏÅ∞ Ѩ_çOk. HÍx KåÖÏ PÅ
㨺OQÍ Ñ¨_çOk. HΔÍ=∞O ^•xfl J#∞ã¨iOzOk. XHõ HÍÅ∞=
LO_ç LO>Ë D h~°∞ xÅ=KÕÜ«∞|_ç J=ã¨~° HÍÅOÖ’
"å_»∞HÀ|_ç, HΔÍ=∞O Ü≥ÚHõ¯ Ѷ¨∞’~° qѨ`«∞Î#∞ `«Ñ≤ÊOK«∞HÀ_»O
[iˆQk. h~°∞ xÅ=KÕã≤ ^•x *Ï„QÆ`«ÎQÍ Ñ¨OÑ≤}© KÕã¨∞HÀ"åe.
ÖËHáõ È`Õ J^Õ â◊„`«∞=Ù J=Ù`«∞Ok. Ѩ_#» ѨC_»∞ h\˜ Z^Œ_Ì ç Z_®k
á⁄_»∞QÆ∞# ÖˉõΩO_® K«∂ã¨∞HÀ"åe. D q#Ü«∞ ѨÓ~°fiHõ"≥∞ÿ#
„ѨHõ@#Åx "åQÍÌ\ ˜ "å^Œ#Å`À |ÅѨ~°K«#=ã¨~°O ÖË^Œ∞.
1877= ã¨O=`«û~°O ^ŒH˜Δ} Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊O Ju Z‰õΩ¯=QÍ
ÉÏ^èŒÑ¨_ç# ã¨O=`«û~°O. J~Ú`Õ P U_®k JuQÍ "å#Å∞
Ѩ_®¤~Ú. "Õ∞ 18-20Å =∞^躌 =~°ãQ¨ Í 2,3 ~ÀAÖ’¡ 21 JOQÆ∞
àÏÅ "å# ‰õΩiã≤Ok. Jk J~°ú ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù ã¨QÆ@∞ ™ê^è•~°}
=~°¬áê`«O.
(ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ h\˜ áê~°∞^ŒÅ J#fl Ѩ^•xfl h\˜
xÅ=, ã¨~°Ñ¶¨~åÅ Ô~O_çO\˜H˜ K≥Ok# J~°úOÖ’ "å_®Î_»∞ –
Hõ=#â◊~°‡)
h\˜ xÜ«∞O„`«} „Ѩ[ÅH˜ ™œÉèÏQƺO, „ѨÉèí∞`åfixH˜
P^•Ü«∞O Wã¨∞OÎ k. Jk ^ÕâÑ◊ Ù¨ Jxfl J=ã¨~åÅx f~°∞ã¨∞OÎ k.
^•xg∞^Œ ÃÑ@∞ì|_ç, =∞m§ =∞m§ "≥#H˜¯ =ã¨∞ÎOk. JO`ÕHÍHõ
178
P „áêO`«Ñ¨Ù [#∞Å P~ÀQͺxfl W#∞=∞_çã¨∞ÎOk. [|∞ƒÅ∞ #ѨC_»∞, ^Õâ◊ =∞^茺OÖ’ XHõ "≥~Úº "≥∞ÿà◊√§, #^Œ∞ŠѨ#∞Å∞
~å=\ÏxH˜ HÍ~°}O, h~°∞ X_ÕÛ U~åÊ@∞¡ ÖËHõ =Ú~°∞QÆ∞xÅ= KÕѨ\ ˜ì WO_çÜ«∂Ö’x *Á#flx Ju K«=HõQÍ =∞# 10 "ÕÅ
LO_»@O, PǨ~°O, |@ì [<åxH˜ ÖËHõáÈ=@O, P U~åÊ@∞¡ "≥∞àÿ §◊ ^Œ∂~°OÖ’x =∞# ^ÕâßxH˜ KÕ~Û° QÆÅO Hõ^•! WѨC_çÑC¨ _Õ
KÕ¿ãÎ [|∞ƒÅ∞ ^Œ∂~°O J=Ù`å~Ú. [#O, h\˜ â◊√^Œú`« QÆ∞iOz, ã¨iѨ_Õ JO`«QÍ h~°∞ LO_»@O
#n [ÖÏÅ∞ ÉÏqh\˜ HõO>Ë Z‰õΩ¯= qÅ∞"≥·#q QÆ∞iOz, P~ÀQƺO QÆ∞iOz =∂\Ï¡_»∞Î<åfl~°∞.
PÜ«∞# WO_çÜ«∂ ã¨OѨ^Œ, ^•x =~°¬áê`«=¸, ^•x <ÒHÍÜ«∂# JOâßÅ∞ Ѩ^äŒHÍÅ∞
#^Œ∞Å∞ JO@∂ LO_Õ"å_»∞. ÉÏ=ÙÅ h~°∞ Z^Œ∞ÌÅ#∞ "å_ç PÜ«∞# WO_çÜ«∂ Ü≥ÚHõ¯ ~°"å}Ï QÆ∞iOz D q^èŒOQÍ
`À_Õ q+¨Ü«∞OÖ’ 300 Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅH˜ 1 ~°∂áê~Ú Y~°Û~Ú`Õ, J<åfl_»∞. "≥∞~°∞QÆ∞Ѩiz# áêO|<£ =∂~°æO ^•fi~å ~°"å}Ï
#^Œ∞Å xÜ«∞O„`«} =Å# h\˜`À áê@∞ áÈ+¨Hõ Ѩ^•~åúÅ∞ ~°nÌ Ñ¨Ó~°fi=Ú#fl ^•xH˜ 17 Ô~@∞¡ LOk. QÀ^•=i =ÚYº
„Ѩu ã¨O=`«û~°O =zÛ á⁄ÖÏÅH˜ KÕ~åÎ~Ú. P h~°∞ ~°∂áê~ÚH˜ HÍÅ∞=Ö’ |Ǩïâß 20 Ô~@∞¡ ÃÑiyOk. Xi™êû, HõÅHõ`åÎÅ
1500 Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ∞ ÅÉèíº=∞ÜÕ∞º@@∞¡ h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å =∞^茺 =∞^茺=∂~°æO ѨÓiÎ HÍHõáÈ~Ú<å 40 Ô~@∞¡ ÃÑiyOk.
^•fi~å „Ñ¨Éèí∞`«fiO K«∂_»QÆÅ^Œ∞. JO^Œ∞KÕ`« "≥Ú^Œ\ ˜k Ô~O_À "åÜ«Ú=º „áêO`«OÖ’x ã≤O^è∞Œ HÍÅ∞=x, cǨ~ü HÍÅ∞=`À
^•#O`« =∞Ozk, K«=Hõ J~Ú#k J<Õk `«Ñ¨C_»∞ TǨ HõeÑ≤`Õ ÃÑiˆQ ~°nÌ JOˆQÜ ¡ Ú« Å JOK«<åÅH˜ q∞Oz LO@∞Ok.
JO\Ï_»∞. HÍÅ∞=Å #∞Oz Éèí∂q∞Ö’H˜ WOˆH h~°∞, á⁄ÖÏeH˜ Ѩ<å=∂ HÍÅ∞= „ѨH@õ # K«∂ã≤ LO\Ï~°∞. P „ѨH@õ # „ѨHÍ~°O
JO^Õ h~°∞`À áÈe¿ãÎ KåÖÏ `«‰õΩ¯= Jx ‰õÄ_® JO\Ï_»∞ ã¨∂Ü«∞*ò HÍÅ∞=Ö’ "≥Ú@ì "≥Ú^Œ\’¡ L#fl 5 ÅHõÅΔ ~°nÌ WѨC_»∞
(P h~°∞ WO‰õΩ_»∞ h~°∞ x[OQÍ =º~°Oú HÍ^Œ∞, Éè∂í QÆ~ƒ° ù [ÖÏÅx 42.5 ÅHõÅΔ H˜ ÃÑiyOk Jx K≥ÑÙ¨ OÎ k Wk WO_çÜ∂« ѨÓiÎQÍ
ÉèísÎ KÕ™êÎ~Ú. PqÔ~·# h~°∞ "Õ∞Ѷ¨∂Å #∞Oz "å# ^•fi~å ~°nÌH˜ `≥~°=|_»HõáÈ~Ú<å, Hõ~åpH˜ ~°"å}Ï ã¨∞OHõO 1 áœ.
Éè∂í q∞x KÕ~åÎ~Ú. "≥Ú`«OÎ K«„H©Ü∞« =º=ã¨Ö÷ ’ W=hfl J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ 10 +≤. JÅǨÉÏ^£H˜ "≥à§◊ \ÏxH˜ =∞~À 10 +≤. (10 ‰õΩOÉÏÅH˜
ÉèÏQÍÖË - Hõ=#â◊~°‡). 1 +≤ ^è~Œ )° K≥eO¡ Kåe. D ÖˇH¯õ # WO_çÜ∂« ^è•<åºÅ "åºáê~°O
JxflO\˜Ö’H˜ Ju Ys^≥·# `«∞OQÆÉèí„^Œ Ѩ#∞ÅH˜ 16 ÅHõΔÅ qѨs`«OQÍ LO@∞Ok.
áœO_»¡ =ºÜ«∞O J~ÚOk. Ѩ#∞Å∞ 200 HÀ@¡ Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ ã¨~ü P~°ú~ü h\˜ ~°"å}Ïx, Ô~·Å∞ =∂~åæÅ ~°"å}Ï`À áÈeÛ
h~°∞ #Ok™êÎ~Ú. P =ºÜ«∞O g∞^Œ =_ô¤ U_®kH˜ ÅHõΔ áœO_»∞¡ H˘xfl Hõiî# "åHͺÅ∞ K≥áêÊ_»∞.
JO>Ë áœO_»∞H˜ 20000 Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ∞ (1᜴15 ~°∂. =∞#O Hõ~åpx „Ѩ=ÚY ˆ~=ÙQÍ J~°úO KÕã¨∞HÀ"åe. Jk
K˘Ñ¨C#) ~°∂áê~ÚH˜ 1300 Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ∞. JO>Ë 6 Ô~@∞¡ =ÚYº ˆ~=ÙÖ’¡ „Ѩ^èŒ=∞O J~Ú#k. HÍHõáÈ`Õ XHõ\ ˜. Jk
ÉÏqh~°∞ HõO>Ë K«=ˆHQÍHõ, áÈ+¨Hõ Ѩ^•~åúÅ∞, <ÒHÍÜ«∂#O, WO_çÜ«∂x =∞^茺 Pã≤Ü«∞`À HõÅ∞ѨÙ`«∞Ok. WOQÆ¡O_»∞‰õΩ KÕ~°
h\˜ F_»∞Ê Ñ¨#∞Å =O\˜ JkèHõ „ѨÜ≥∂[<åÅ∞O\Ï~Ú. \ÏxH˜ J#∞"≥· LO_»@O, ^ŒQÆæ~°QÍ LO_»@O =Å#, nx J#∞
J^Õ QÀ^•=i h~°∞ 1 áœO_»∞H˜ 60,000 Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ∞ ‰õÄÅ`«x Un `«yæOK«ÖË^Œ∞. HÍ=Åã≤#k ã≤O^èŒ∂Ö’Ü«∞ ^•fi~å
JOk™ÈÎOk. ^•x QÆ∞iOz XHõ¯ =∂@ K≥ѨÊ~°∞. K«Hõ"≥·# ~°"å}Ï =∂~°æO HÍ"åe. Ô~·Å∞=∂~°æO @#∞flH˜ 1/2
Z‰õΩ¯= Ü«∞Hõ~åÅ∞ ™êQÆ∞|_çÖ’H˜ =™êÎ~Ú. ^•xH˜ Ѩiq∞u ÃÑhfl fã¨∞H˘O>Ë, J^Õ HÍÅ∞= =∂~°æO ÃÑhflÖ’ Ѩ^ÀÉèÏQÍxH˜
ÖË^Œ∞. (ZO`« Y~°∞Û ÃÑ_ç`Õ JO`« h~°∞ Hõ#∞Hõ) HÀÜ«∞O fã¨∞‰õΩ"≥à◊√ÎOk. ѨkÅHõΔÅ @#∞flÅ QÀ^èŒ∞=∞ ~°"å}Ï KÕÜ«∞
|`«∂~Î ∞° Ö’ Ü«∞Hõ~åxH˜ 20 ~°∂áêÜ«∞Å∞ ã¨O=`«û~åxH˜ Y~°Û=Ù @OÖ’ P^• 20 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡. (HÍ@<£ WzÛ# ÖˇHõ¯ÅÖ’
`«∞Ok. J^Õ „ѨÉ`íè åfixH˜ 6 âß`«O =_ôÖ¤ Hˇ ¯õ # 1.5 ~°∂áêÜ«∞Å∞ JK«∞Û `«Ñ¨C#fl@∞¡ HõxÑ≤™ÈÎOk. P^• J~Ú# ™⁄=Ú‡ ÖˇHõ¯
Y~°Û=Ù`«∞Ok. Hõ@ì_»O ‰õΩ^Œ~°ÖË^Œ∞ - Hõ=#â◊~°‡)
HõÖ’¡Å ™êQÆ~åÅx, <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ J#∞=ÙQÍ "ÕÅ "≥∞ÿà◊§ ''Éèíq+¨º`«∞ÎÖ’ ã¨=Ú„^ŒÜ«∂#O WOHÍ K«=Hõ J==K«∞Û.
^Œ∂~å#fl L#fl ^ÕâßÅ =∞^茺 "å}˜[ºO ™ê^茺O KÕÜ«∞QÆey =∞#O KÕÜ«∂eûOk Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ ~°"å}Ï Y~°∞Û `«yæO
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 179
K«@O—— ã≤O^èŒ∞ <ÒHÍÜ«∂#O QÆ∞iOz HÍ@<£ D q^èŒOQÍ
J<åfl_»∞. Ѷ≤~À*òѨÓ~ü #∞O_ç NWO_£H˜ <ÒHÍÜ«∂<åxH˜, =º=
™êÜ«∂xH˜ J#∞"≥·# HÍÅ∞= `«"åfieû LO@∞Ok. HÍÅ∞=
"≥_»Å∞Ê =ºÜ«∂xfl x~°‚~ÚOK«^Œ∞. ZO`« "≥_»ÅÊ~Ú<å Hõ@ìÅ∞
JO`Õ Z`«∞ÎO\Ï~Ú. (HÍÅ∞= `«=fi\ÏxHõÜÕ∞º Y~°∞Û =∂„`«"Õ∞
"≥_»Å∞Ê#∞ |\˜ì LO@∞Ok) JO^Œ∞KÕ`« "≥_»Å∞Ê ÃÑOK«@O
ÖÏÉèí™ê\˜. 1 "≥∞ÿÅ∞H˜ 3000 áœO_»∞¡ KåÅ=#∞H˘O\Ï#∞.
=ÚYº HÍÅ∞= q+¨Ü«∞OÖ’ D ÃÑ@∞ì|_çH˜ h\˜ ѨOÑ≤}©
HÍÅ∞=Å, xÜ«∞O„`«} Ѩ#∞Å, h~°∞ F_»∞Û@HõÜÕ∞º Y~°∞Û HõÅ
áêe. (HÍÅ∞= "≥_»Å∞Ê J~Ú`Õ „Ѩ"åÇ¨Ï "ÕQÆO `«yæ h~°∞H˘x
áÈÜÕ∞ Wã¨∞Hõ =∞_ç¤ J_»∞QÆ∞# ã≤÷~°Ñ¨_®Î~Ú. ѨÓ_çHõ fÜ«∞_»O
`«~K° ∞« [~°QÍeû =ã¨∞OÎ k. Y~°∞Û ‰õÄ_® HõÅáêe - Hõ=#â◊~‡° )
K«=ÔH·# ~°"å}Ï ÖˉõΩO_®<Õ WO_çÜ«∂Ö’ "åºáê~°O
`«fii`«QÆu# ÃÑ~°∞QÆ∞`ÀOk. Jk‰õÄ_® LO>Ë K≥ѨÊHõ¯ˆ~¡^Œ∞.
ã≤O^èŒ∞, ã¨>ˇ¡*ò, h\˜ `«∂=ÚÅ∞ Ys^≥·#q HÍx, 900 "≥∞ÿà◊¡Ö’¡
2 =∂„`«"Õ∞ L<åfl~Ú——
WO_çÜ«∂Ö’ h\˜áê~°∞^ŒÅ q+¨Ü«∞OÖ’ „Ѩ=ÚY"≥∞ÿ#
JkèHÍi D q^èŒOQÍ „"å™ê_»∞.
''g∞ KÕuÖ’ WѨC_»∞#fl Ü≥∂[#Å ã¨g∞HõΔ JOK«<åÅ∞,
ZѨC_»∂ ÖË#O`«QÍ ÉèíQÆ=^Œ#∞„QÆǨÏO`À h\˜áê~°∞^ŒÅ, <ÒHÍ
Ü«∂<åÅH˜ XHõ TѨÙx™êÎÜ∞« x #=Ú‡`«∞<åfl#∞. g∞~°∞ ÉÏ^躌 `«
fã¨∞HÀ=_®xH˜O`« HõO>Ë JáêÜ«∞Hõ~°"≥∞ÿ# ã¨=∞Ü«∞O ÖË^Œ∞.
(P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ g∞~°∞ ~å=@O =Ú^•=ǨÏO). Z<Àfl Ѩ#∞Å∞
KÕÜ«∞|_»\ÏxH˜ ã≤^ŒúOQÍ L<åfl~Ú.
ã≤O^è∞Œ , ~°q, ã¨\òÖ*ˇ ò, [=Ú#, =ÚYºQÆOQÆ, `«∂~°∞Ê QÆOQÆ,
â’}ü kQÆ∞= QÆOQÆ, =∞Ǩ#k, QÀ^•=i_≥ÖÏì, ZQÆ∞= QÀ^•=i,
Hõ$+¨‚, `«∞OQÆÉèí„^Œ, `«O*Ï=Ó~°∞ - "≥Ú`«ÎO 15 =∞# HÍ~åºÅ∞
(14 =∂„`«"∞Õ PÜ«∞# K≥áêÊ_»∞ - Hõ=#â◊~‡° ), g∞~°∞ =∞~À™êi
ã¨iK«∂¿ã xq∞`«ÎO g∞ H˜zÛ#q, 2 HÀ@¡ Y~°∞ÛÖ’ xi‡OѨ
|_®eû#q. 1.5 HÀ@¡ Ü«∞Hõ~åÅH˜ h~°OkOKÕq, 10 "ÕÅ
"≥∞ÿà◊¡ <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ gÅ∞KÕ¿ãq. Z<Àfl z#flqHÍQÆ, =ÚYO
h\˜ xÅ=KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ^ÕÌtOz# Ѩ#∞Å∞! g∞~°∞ KÕÜ«∞=Åã≤#
Ѩ#∞Å∞ KåÖÏ qâßÅ"≥∞#ÿ q. g∞~°∞ ѨÓiÎ KÕã#≤ Z„‰õÄH± K≥~∞° =Ù
XHõ Ѷ¨∞#q[Ü«∞O. nxH˜ „ѨÉèí∞`«fiO 35 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ JѨC
KÕã≤ WzÛOk. P "≥Ú`«ÎO WOHÍ ÃÑ~°QÍÅx Ptã¨∞Î<åfl#∞.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
ÜÕ∞Ü≥∂ „ѨÉèí∞=Ù Xi™êû Ѩ#∞Å∞ "≥O@<Õ "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\ÏìÅx
<Õ#∞ J#∞HÀ=_»O J`åºâı"∂≥ ! Uk ZO`« `«fi~°QÍ hÔH`· Õ JO`«
`«fi~°QÍ KÕÜ«∞QÆÅQÍe! ZO_» L#flѨC_Õ QÆ_ç¤ ZO_»ÃÑ@ì_»OÖ’
KÕ¿ã á⁄~°áê@∞¡ H˘O`«QÆ_ç¤ ZO_Õ q^èŒOQÍ LO_®e. (ZO_»x
=$^è•QÍ áÈh~å^Œ∞!)
â’}ü Ѩ#∞Å∞ g∞~°∞ Uq^èOŒ QÍ „áê~°Oaè™êÎ~#° fl ^˘Hõ@∞Ok.
JšǨÉÏ^£^•HÍ P =∂~°æO á⁄_çyOKåÅ#fl x~°‚Ü«∞O J~Ú
áÈ~ÚOk. Hõ#∞Hõ "≥Ú`«OÎ P =∂~°Oæ á⁄_»=Ù# Ѩ#∞Å∞ "≥Ú^ŒÅ∞
ÃÑ>ËìO^Œ∞‰õΩ g∞~°∞ „Ѩܫ∞uflOKåe. QÆOQÍ Ö’Ü«∞ Ѩ#∞Å∞ "ÕQÆ
=O`«O KÕÜ∂« e. >ˇ"ÿ ∞£ û PѶπ WO_çÜ∂« Ö’ XHõ "å~°Î K«∂™ê#∞.
Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ 35 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ =ã¨∂Å∞ KÕã¨∞ÎO>Ë, J^Õ
h\˜ ~°"å}Ï ^•fi~å JO^Œ∞Ö’ 32 ÅHõΔÅ 50 áœO_»∞¡ P^•
KÕÜ∞« QÆÅ=∞x, ÃÑQ· Í 10 ~Ô @¡ ã¨~∞° ‰õΩÅ∞ ~°"å}Ï KÕÜ∞« =K«∞Û#x,
QÆOQÍ ~Ô Å· ∞=∂~åæxH˜, 17 ÅHõÅΔ 50 "ÕÅ áœO_»∞¡ ã¨O=`«û~åxH˜
K≥e¡ã¨∞ÎO>Ë JO^Œ∞Ö’ 15 ÅHõΔÅ∞ q∞QÆ∞Å∞`«∞O^Œx, WѨC_»∞
K≥e¡ã¨∞Î#fl ™⁄=Ú‡H˜ 2 ÅHõΔÅ @#∞flÅ ~°"å}Ï J=Ù`«∞O>Ë, J^Õ
™⁄=Ú‡H˜ 20 ÅHõΔÅ @#∞flÅ ã¨~°‰õΩÅ∞ ~°"å}Ï KÕÜ«∞QÆÅ=∞x.
<Õ#∞ ^ÀPÉò HÍÅ∞=Åx â’}ü HÍÅ∞=ÅÖ’ HõÅѨ=∞x
Piú™êÎ#∞. D Ѩx "≥O@<Õ "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïìe. QÆOQÆg∞^Œ Pqi
<ÒHõÅ∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ@ìQÆÅ~å? Jq ^ŒHõΔ`« ÃÑOK«∞`å~Ú. ã¨>ˇ¡*ò,
[=Ú#, â’}ü, QÆOQÍ, =∞Ǩ#k, QÀ^•=i, Hõ$ëê‚Å∞ `å_èÜ ç ∂«
<åÖ’ HÍÅ∞=Å ^•fi~å HõÅѨQÆey`Õ JHõ¯_»#∞O_ç Pqi
Ѩ_»=Å∞ #_»∞™êÎ~Ú. <≥Å∂¡~°∞ #∞Oz á⁄<åflxH˜ HÍÅ∞=
Å∞O_®e. (D #^Œ∞Å J#∞ã¨O^è•# „Ѩ}ÏeHõx HÍ@<£ ã¨∂zO
Kå_»∞. `«∂~°∞Ê f~åxfl L`«Î~° Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâßxfl, Hõ~åz,
ÉÁOÉÏ~Ú, QÍ~åfi~°∞ ˆ~=ÙÅ`À HõÅáêÅx HÍ@<£ „ѨuáêkO
Kå_»∞. Ѩ@O z=~À¡ á⁄O^Œ∞Ѩ~°K«|_çOk. - Hõ=#â◊~°‡)
J^Õ q^èOŒ QÍ |~ü^•fi<£x HõÅHõ`åÎ`À HõÅáêe. h\˜ `«∂=Ú
^•fi~å ÉèíQÆ=u g∞^Œ D h~°∞ ^•\Ïe. WO^Œ∞Ö’ "ÕQÆO
=∂=¸Å∞ HÍÅ∞=Ö’ "ÕQÍxH˜ 2,3 Ô~@∞¡O@∞Ok. ZO`À
_»|∞ƒ, HÍÅO á⁄^Œ∞Ѩ٠J=Ù`å~Ú. J=ã¨~°"≥∞ÿ`Õ Ys^≥·#
W#∞=Ú "å_®e. g∞~°xfl q=~åÅ∂ ѨOѨO_ç. g∞ #∞Oz
ã¨=∂Kå~°O ÖˉõΩO_® <Õ#∞ Ug∞ KÕÜ«∞ÖË#∞. g\˜H˜ h\˜ Hõ@ì
_»∞Å∞ <Õ#∞ „ѨuáêkOK«#∞. Ѷ¨∞~°¬} ÃÑOKÕ U~åÊ@∞¡ KÕÜ«∂e.
=∞~À ÃÑ^ŒÌ „Ѩ"åǨÏO`À Ѩx KÕÜ«∂e. g∞‰õΩ =∞^Œ∂Ì~°∞
âßYÖ’ L#fl J#∞Éèí=O ã¨Ç¨Ü«∞Ѩ_»∞ÎOk. D Ѩ#∞ÅH˜ Y~°∞Û
180
4 ÅHõΔÅ 50 "ÕÅ áœO_»∞¡ J=Ù`«∞Ok. nxÖ’ ~åQÆÅ ÃÑ^ŒÌ
=~°^Œ QÀ^•=i ÖÏQÍ<Õ 20 HÀ@∞¡ (?) LO@∞Ok. Wk h\˜
áê~°∞^ŒÅ U~åÊ@¡ÃÑ· P^è•~°Ñ¨_»^Œ∞. ~åOѨÓ~ü, É∫ÖËÅ =^ŒÌ
|Ǩïâß =ÚYº HÍÅ∞=x QÆOQÆ`À HõÅáêe.
Q˘Ô~x· HõÅHõ`åÎÖ’ Hõe¿Ñ Z`«∞Î =∞@ìÑÙ¨ HÍÅ∞= ~ˆ MÏ z„`«O
ѨOáê#∞. K«∂ã≤ LO\Ï~°∞. <å‰õΩ „Ѩã¨∞Î`«O JO`å f~°∞|_Õ
Hõ#∞Hõ g∞‰õΩ ã¨ÅǨe=fi@OÖ’ <å‰õΩ "≥ã∞¨ Å∞ ÉÏ@∞Ok. J~Ú`Õ
<å‰õΩ HÍ=Åã≤# ã¨=∂Kå~°O LO_»HõáÈ_»O XHõ ֒ѨO
J#∞HÀO_ç.
™êÇ≤ÏQÆO*ò =^ŒÌ #∞#fl QÆOQÆx HõÅHõ`åÎ`À Hõe¿Ñ „Ѩ}ÏeHõx
QÆ∞iOz# =∂@ P L`«Î~°OÖ’ LOk.
WѨC_çÑC¨ _Õ JkèHÍ~°OÖ’ L#fl "å~°∞ h\˜ ~°"å}Ï QÆ∞iOz
Ѩ\ Oì̃ K«∞H˘O@∞#fl@∞ì ã¨~ü ~å|~üì =∂O\’æ "≥∞s #∞Oz =zÛ#
*Ï|∞ =Å# `≥Å∞™ÈÎOk.
Éèí∂q∞ tã¨∞Î `«yæOK«@O =Å# HõeˆQ „ѨÜ≥∂[#O
WO_çÜ«∂Ö’ PiúOHõOQÍ q[Ü«∞=O`«"≥∞ÿ# „ѨÜ≥∂QÍÅ∞
„Ѩ[ŠѨ@¡ HÍ~°∞}ºO K«∂Ñ≤#q. JO^Œ∞Ö’ XHõ\ ˜ Éèí∂q∞
tã¨∞Î `«yOæ K«@O. D q+¨Ü∞« OÖ’ ~Ô O_»∞ L^•Ç¨Ï~°}Åx™êÎ#∞.
^ŒH˜Δ} P~å¯@∞ lÖÏ¡Ö’ Éèí∂q∞ tã¨∞Î ^•fi~å 5,90,000
Ü«∞Hõ~åÅ #∞Oz 2,30,000 áœO_»∞¡ =KÕÛq. JO^Œ∞Ö’
95,000 áœO_»¡ tã¨∞Î `«yæOK«@O [iyOk. QÆ`« ã¨O=`«û~°O
™êQÆ~Ú# Éèí∂q∞ 10,00,000 Ü«∞Hõ~åÅ∞. =ã¨∂Öˇ·# tã¨∞Î
2,90,000 áœO_»∞¡. J^Õ [#O 4 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅ∞ Z‰õΩ¯=
™êQÆ∞ KÕÜ∞« @O =Å# Wk ™ê^躌 "≥∞Oÿ k. „ѨÉ∞íè `åfixH˜ 60,000
áœO_»¡ P^•Ü«∞O ÃÑiyOk. u~°∞K«~åѨeÖ¡ ’ ™êQÆ∞ 50 âß`«O
HõO>Ë Z‰õΩ¯= ÃÑiy =ã¨∂Öˇ#· tã¨∞Î 20,000 áœO_»∞¡ ÃÑ~°Q@Æ O
^•fi~å 16 âß`«O Jaè=$kú ™êkèOzOk.
^ŒH˜Δ} P~å¯@∞ lÖÏ¡Ö’ L`«ÊuÎ Ô~O_çO`«Öˇ· LO@∞Ok.
tã¨∞Î 4 ~°∂áêÜ«∞Å #∞Oz 3 ~°∂áêÜ«∞ʼnõΩ Ü«∞Hõ~åxH˜ `«yOæ
K«@O [~°QÆ@O =Å¡ X#QÆ∂_ç# „ѨÜ≥∂[#O Wk. JO>Ë
tã¨∞Î Z‰õΩ¯"≥#· ѨC_»∞ ™ê~°=O`«"∞≥ #ÿ Éè∂í q∞ ™êQÆ∞KÕÜ∞« Hõ =ke
ÃÑ>Ëì"å~°x J~°ú=∞ø`«∞Ok. D „Ѩܫ∞`«flO Ǩϟeãπ „ѨÉèí∞=Ù
KÕâß_»∞. ˆH=ÅO Ô~O_»∞ lÖϡňH 80,000 áœO_»∞¡ JkèHõOQÍ
=ã¨∂Öˇ·Ok.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 181
WOHÀ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ PÜ«∞# WÖÏ¡ „"å™ê_»∞.
''<Õh =∞^茺 XHõ L`«Î~°O K«∂™ê#∞. JO^Œ∞Ö’<Õ K≥Ñ≤Ê#^Õ
ã¨Ô~·#^Œx, HÍÅ∞=H˜ H˘`«Î =ÚY^•fi~°O XHõ\ ˜ H˘O_»Å H˜O^Œ
U~åÊ@∞ KÕÜ∂« Åx, P L`«~Î O° „"åã≤# PÜ«∞# ѨÓ~°fiO `«ÑC¨ QÍ
J#∞H˘<åfl_»x LOk. Jk PÜ«∞# Q˘Ñ¨Ê =∞#ã¨∞‰õΩ `å~å¯}O.
<åˆH Hõ#∞Hõ Ѩ#∞Å x~°fiÇ≤ÏOK«\ÏxH˜ J=HÍâ◊O =¿ãÎ Z=~°∞
ZO^Œ∞Ö’ xëê‚`«∞Ö’ "åiHÍ Ñ¨x JѨÊyOz, Jk x~°fiÇ≤ÏOK«
\ÏxH˜ HÍ=Åã≤# ã¨~°O*Ï=∂ U~åÊ@∞ KÕã¨∞H˘<Õ ÉÏ^茺`«,
ã¨fi`«O„`«O ‰õÄ_® "åiˆH W™êÎ#∞.
g∞~°∞ â’}ü Ü≥∂[# qã¨ÎiOK«|_çO^Œx K≥áêÊ~°∞. g∞~å
"≥Ú`«ÎO Ü≥∂[# KÕ|\ÏìÅx „Ѩܫ∞uflã¨∞Î<åfl~°x Ptã¨∞Î<åfl#∞.
JÖÏ›ÉÏ^£ #∞Oz HÍ#∂Ê~°∞H˜ <ÒHÍÜ«∂# Ѩ#∞Å∞ ѨÓiÎ KÕ¿ã
J=HÍâ◊O HÀã¨O „ѨÜ∞« uflOz KÕlH˜¯OK«∞H˘O_ç. HõÅHõ`åÎ #∞Oz
Dâß<åºxH˜ "≥àı§ Z`«∞Î =∞@ìO HÍÅ∞= QÆ∞iOz WO_çÜ«∂
HÍ~åºÅÜ«∂xH˜ „"å™ê#∞. Jk HõÅHõ`åÎH˜ ѨOѨ|_çOk. Jk
g∞~°∞ x~°fiÇ≤Ï™êÎ~°x Ptã¨∞Î<åfl#∞. Jk g∞ â◊H˜ÎH˜, fã¨∞H˘#fl
Ѩ#∞Å`À áÈe¿ãÎ Ju ã¨∞ÅÉè"í ∞≥ #ÿ k, qÅ∞"≥#· k. P q^èOŒ QÍ<Õ
ѨO*Ï|∞ #∞Oz "åÜ«Ú"åºxH˜ "≥àı§ 800 "≥∞ÿà◊§ HÍÅ∞=,
ÖÏÔ~#∞û ѨÓiÎ KÕÜ∞« ‰õΩO_® =ke ÃÑ\˜#ì k. "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ\ÏìÅ#fl
„Ѩuáê^Œ# K«∂™ê#∞. Z@ìˆHʼnõΩ "åiH˜ <ÒHÍÜ«∂#O „áê=Ú
Yº`« J~°úO J=Ù`ÀOk.——
=∞~À L`«Î~°OÖ’ WÖÏ¡ LOk.
''Hõ@H± #∞Oz áÈ@∞ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =KÕÛ h\˜`À Hõe¿Ñ
HÍÅ∞= `≥~=° |_çO^Œx qx ã¨O`À+≤OKå#∞. J^À ÃÑ^ŒÌ JOK≥!
HõÅHõ`åÎ #∞Oz =∞Ǩ#kH˜ Hõe¿Ñ z=i JOK≥ ѨÓ~°Î~Úº
LO>Ë ÉÏ=ÙO_Õ^xŒ Ñ≤ã∞¨ OÎ k. JOK«<åHõO^Œx „áê=ÚYº`« ^•x
‰õΩOk. g∞~°∞ =∞~À™êi „"åã≤#ѨC_»∞ nx QÆ∞iOz K≥ѨÊO_ç.
QÀ^•=i Ѩ#∞Å QÆ∞iOz H˘xfl â◊√Éèí"å~°ÎÅ∞ q<åfl#∞.
1. =~° Î ‰ õ Ω Å∞ "å~åú #∞Oz Ѩ u Î `≥ K « ∞ ÛH˘<Õ U~åÊ@∞¡
KÕã¨∞H˘<åfl~°∞.
2. "≥Ú^Œ\ ˜ J_»∞¤ =^ŒÌ ѨxH˜ =KÕÛ ÉÁQÆ∞æx Hõ#∞‰õΩ¯<åfl~°∞.
3. HÍH˜<å_» =~°HÎ Oõ ÃÑiyOk. 2 HÀ@¡ [<åxH˜ Jk ZQÆ∞=∞u
ˆ~Ѩ٠J~Ú#ѨC_»∞ J^≥\Ï¡ LO@∞O^À!
4. Ѷ≤+¨~ü XHõ =∞Oz ã¨÷ÅO [ÖÏâ◊Ü«∂xH˜ Hõ#∞H˘¯<åfl_»∞.
Jk "≥∞ÿÅ∞H˜ 4 J_»∞QÆ∞Å "åÅ∞Ö’ (1320Ö’1) LOk.
 100 HÀ@¡ Ѷ∞¨ # QÆ*ÏÅ∞ xÅ= KÕÜ∞« QÆÅ^Œ∞. 70 J_»∞QÆ∞Å Ô~·Å∞ =∂~åæÅH˜ ÉÁQÆ∞æ ~°"å}Ï ^•fi~å Z‰õΩ¯= ~å|_ç ÖË^Œ∞.
Z`«∞#Î , ÃÑÉ· Ïè QÆOÖ’ 400 QÆ*ÏÅ á⁄_»∞QÆ∞ Hõey P J_»∞H¤ @õ ì ÃÑ·QÍ #+¨ìáÈ`«∞<åflÜ«∞x <å‰õΩ YzÛ`«OQÍ `≥Å∞ã¨∞.
LO@∞Ok. Wk QÀ^•=i ZѨC_»∂ „Ѩܫ∂}ÏxH˜ `≥iz WOQÆ¡O_»∞Ö’ F_»ˆ~=ÙÅH˜ á¶È~üÎ, ÔH·¡_»∞ HÍÅ∞=Å =ÚMÏÅ
LO_ÕÖÏ KÕã∞¨ OÎ k. _≥ÖÏìH˜ á⁄_ç k<åÅÖ’ h~°∞ JOkã¨∞OÎ k. #∞Oz „Ѩu "å~°O W~°∞"≥·Ñ¨ÙÅ 10 Pqi Ѩ_»=Å∞ #_»∞ã¨∂Î
WѨC_»∞ ZѨC_»∞ ÖË#O`« `«‰Ωõ ¯= =∞@ìOÖ’ QÀ^•=~°∞Ok. LO\Ï~Ú. ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ∞ D HÍÅ∞= =∂~åæÅx 6.25 âß`«O
#n`«ÅO g∞^Œ Kտ㠄Ѩã¨∞Î`« Ѩ#∞ÅH˜ gÅ∞QÍ LOk. WzÛ J^≥ÌH˜ fã¨∞H˘O@∞<åfl~°∞. JHõ¯_ç x~åfiǨωõΩ_»∞ JHõ¯_»
H˘`«Î Pqi Ѩ_»=Å∞ ѨÓiÎQÍ q[Ü«∞=O`«=∞Ü«∂º~Ú. #∞Oz F_» ˆ~=ÙÅ∞ XHõ¯ @#∞fl ÉÁQÆ∞æ ‰õÄ_® Ô~·Å∞ =∂~°æO
"å\˜H˜ JOK«<å "Õã#≤ ^•xHõ<åfl Z‰õΩ¯= h~°∞ HÍ=Åã≤=zÛ<å QÆ∞O_® "≥à◊§^Œ∞ Jx K≥áêÊ_»∞. "≥Ú`«ÎO `«∂~°∞Ê f~°OÖ’<Õ
`«~°∞"å`« H˘kÌ HÍÖÏxH˜ P =ºH˜ÎˆH D q^èŒOQÍ „"å™ê_»∞. U_®kH˜ 4000 Pqi Ѩ_»=Å∞ 10 ÅHõΔÅ @#∞flÅ ÉÁQÆ∞æ
''g∞~°∞ ã≤O^èŒ∞Ü≥∂[# QÆ∞iOz U"≥∞ÿ# K≥Ü«∞ºQÆň~"≥∂#x ~°"å}Ï KÕã¨∞Î<åfl~Ú. z<åfl z`«Hõ Ѩ_»=Å ~°"å}Ï ‰õÄ_®
P^Œ∞~åÌ`À Z^Œ∞~°∞ K«∂ã¨∞<Î åflO. „Ѩ^•è # áêʼnõΩ_»∞ P Ü≥∂[#x LOk. g\˜`À áê@∞, Jq ^Œ∂~åÅ #∞Oz #^Œ∞Å QÆ∞O_®
H˘\˜ì áêˆ~Ü«∞º\ÏxH˜ xâ◊ÛÜ«Ú_≥· L<åfl_»x qO@∞<åflO. P ~°"å}Ï KÕã¨∂Î LO\Ï~Ú. JHõ¯_» L`«Î~° „a\©ãπÔ~·Å∞ =∂~°æO
Ѩx PÜ«∞# K≥Ü«∞º‰õΩO_® g∞~°∞ J_»∞¤Ñ¨_»QÆÅ~å? P HÍÅ∞=Åx J^≥ÌH˜ fã¨∞H˘O\’O^Œ#∞H˘O\Ï#∞. "å\˜ ÃÑ@∞ì
''Ã+Ѷ‘Öò¤ *ÖÏâ◊Ü«∂xH˜ J_»∞¤Hõ@ì ~åu Hõ@∞ì`À Hõ\ ˜ì#^≥·`Õ |_»∞Å g∞^Œ =KÕÛ ÖÏÉèÏÅ∞ ѨOÑ≤}© 2 âß`«O q∞OK«^Œ∞.
K«xáÈ~Ú# "åi ã¨OYº 250 HÍHõ H˘xfl "ÕÅ∞O_»∞#∞. ѨÓ<åH˜ ÃÑQ· Í ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ ã¨~‰° Ωõ Å∞, „ѨÜ∂« }©‰Ωõ Å∞ q_çq_çQÍ ~°"å}Ï
12 "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°O`À ~åu Hõ@∞ì`ÀHõ\ ˜ì# J_»¤Hõ@ì LO^Œx J=HõáÈ=_»O =Å¡ „Ѩ=∂^•Å∞ Z‰õΩ¯= [~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú.
q<åfl#∞. (Y_»Hõ =ã¨Å?) Jk =∞s T~°∞H˜ ^ŒQÆæ~°QÍ LOk. ˆH=ÅO ã¨~°‰õΩÅ HÀã¨O 5= [O@ Ô~·Å∞ =∂~°æO "ÕÜ«∞É’`«∞
Jk h\˜ ÉÖÏxH˜ qiy^•i¿ãÎ KåÖÏ „Ѩ=∂^ŒO. (Jk H˘kÌ <åfl~°∞. 35 ÅHõΔÅ @#∞flÅ ÉÁQÆ∞æ ~°"å}Ï =¸_»∞ [O@ Ô~·Å∞
^ŒâßÉÏÌÅ „H˜`«O qiyOk - Hõ=#â◊~°‡). =∂~åæÅÖ’#∞, XHõ =∂~°æ„`«Ü«∞OÖ’#∞ J=Ù`«∞<åfl~Ú. JO>Ë
^•xH˜ É’@∞¡ QÆ\Qì˜ Í ÃÑ\Ïìe. P q+¨Ü∞« OÖ’ Ö’aèOK«=^Œ∞.Ì XH˘¯Hõ¯ Ô~·Å∞ =∂~åæxH˜ 3 ÅHõΔÅ (4 ÅHõΔÅ) @#∞flÅ ÉÁQÆæ
Jk „Ѩ=∂^•xH˜ Ö’<≥`· Õ H˘xfl ã¨O=`«û~åÅ áê@∞ h~°∞ xÅ∞= ~°"å}Ï J=Ù`ÀO^Œ#fl =∂@.
KÕÜ«∞\ÏxH˜ gÅ=^Œ∞. Ô~·Å∞ =∂~åæÅ g∞^Œ Y~°∞Û ÃÑ\˜ì# ^•O\’¡ "≥Ü≥∂º =O`«∞
D ~Ô O_»∞ h\˜ xÅ= K≥~∞° =ÙÅ∞ ([ÖÏâ◊Ü∂« Å∞) U q^èOŒ QÍ Y~°∞ÛÖ’ h\˜ Hõ@ì_»∞Å∞ U~åÊ@∞ KÕ¿ãÎ Pqi Ѩ_»=Å∞ #_»Ñ¨
K«∂ã≤<å WO_çÜ«∂Ö’ L#fl Ju Q˘Ñ¨Êq HÍ=Ù. JO^Œ∞KÕ`« =K«∞Û. WO_çÜ«∂Ö’ ѨO*Ï|∞ #∞Oz HõÅHõ`åÎ =∂~°æO ÖÏO\˜
Wq ™ê^è•~°} Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡ h~°∞ xÅ= KÕÜ«∞ \ÏxHõÜÕ∞º Y~°∞Û KåÖÏ =∂~åæÅÖ’ h\˜ Hõ@ì_»∞ÖË JHõ¯ˆ~¡^Œ∞.
QÆ∞iOz Q˘Ñ¨Ê ã¨=∂Kå~åxfl W™êÎ~Ú. KåÖÏ KÀ@¡ D Y~°∞ÛÖ’ HÍÅ∞= =∂~åæÅ∞ „Ѩܫ∂}©‰õΩÅ, ã¨~°‰õΩÅ ~°"å}ÏH˜ J#∞
ã¨QÍxH˜ <åÖ’æ =O`«∞H˜ h~°∞ xÅ∞= KÕÜ«∞QÆÅO. ‰õÄÅOQÍ fiÛk^•Ìe. Jk KÕ¿ãÎ ^•xÃÑ· L#fl K≥_»∞ Jaè
WO_çÜ«∂ HÍ~åºÅÜ«∞O #∞Oz <å L`«Î~åxH˜ ["å|∞ „áêÜ«∞O fã≤"ÕÜ«∞_»O ™ê^茺=∞ø`«∞Ok. ÔH·¡_»∞ HÍÅ∞= ^•x
~åÖË^∞Œ . Z„yÖò [q∞O^•~°∞ K«∂™êÎ#x "åQÍÌ#O KÕâß_»∞ Hõ#∞Hõ h\˜ Hõ@ì_»∞ÅÖ’ QÆO@H˜ 16 #∞Oz 18 "≥∞ÿà◊§ "ÕQÆO`À Pqi
P q+¨Ü«∞O PÜ«∞#H˜ =∞~À™êi QÆ∞~°∞Î KÕâß#∞. Ѩ_=» Ö’ „ѨÜ∂« }˜OKå#∞, "≥∞Åÿ ∞H˜ "≥Ú^Œ\ ˜ `«~Q° uÆ „ѨÜ∂« }©Å∞
QÀ^•=i Ѩ#∞Å∞ "≥O@<Õ PÑ≤"Õ™êÎ~°#∞H˘O@∞<åfl#∞. WKÕÛ ~°∞ã¨=Ú J~°úÃÑhfl. ã¨O=`«û~°OÖ’ ã¨QÆOHÍÅO Jq Ѩx
WOQÆO¡ _»∞Ö’ ÉÁQÆ∞æ ~°"å}ÏH˜ ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ∞, ã¨=Ú„^Œ =∂~åæÅ∞ K≥Ü«∞º=Ù. P #n =ÚMÏÅ∞ `«∞á¶ê#¡ HÍÅOÖ’ ѨÓiÎQÍ MÏmQÍ
‰õÄ_® ã¨=∂#OQÍ "å_®Î~°∞. HÍx =∞#O =∂\Ï¡_»∞Î#flk. LO\Ï~Ú. J^Õ WO_çÜ«∂Ö’ QÆO@H˜ 20 "≥∞ÿà◊§ "ÕQÆO h\˜
WOQÆO¡ _»∞ QÆ∞iOz HÍ^Œ∞. WO_çÜ∂« QÆ∞iOz. ã¨=Ú„^Œ =∂~åæÅ Hõ@ì_»∞Å ^•fi~å „Ñ¨Ü«∂}˜OKåeû L<åfl ‰õÄ_® ™êkèOK«=K«∞Û.
QÆ∞iOz HÍ^Œ∞ Pqi Ѩ_»=Å Hõ#∞"≥·# HÍÅ∞=Å QÆ∞iOz. "≥Ú^Œ\ ˜ `«~°QÆu „Ѩܫ∂} ~°∞ã¨∞=Ú ÃÑhflÖ’ <åÖ’æ ÉèÏQÆO
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 182
J~Ú# áêiÎOQÆ∞H˜ q∞OK«^∞Œ . "ÕQOÆ WO_çÜ∂« Ö’ JO`« =ÚYº
"≥∞ÿ#k HÍ^Œx <å‰õΩ YzÛ`«OQÍ `≥Å∞ã¨∞. 50Ö’ 40 =∞OkH˜
"ÕQÆO J=ã¨~°O ÖË^Œ∞.
^ŒH˜Δ} =∞Ǩ~å„+¨ìOÖ’ <ÒHÍÜ«∂#O QÆ∞iOz HÍ@<£
Jaè„áêÜ«∞O-XHõ "å}˜[º ã¨Oã¨÷ D HÍ~åºxfl x~°fiÇ≤ÏOKåe.
h\˜ áê~°∞^ŒÅ`À áê@Hõ<ÒHÍÜ«∂<åx ѨxH˜ =KÕÛ ã¨=∞ =∞@ì
"≥∞#ÿ (H˘kÌ"åÅ∞`À) XHõ HÍÅ∞= `«"åfie. Jk =~°^ÅŒ xÜ«∞O
„`«}H˜ ‰õÄ_® ѨxH˜ =ã¨∞OÎ k. `«∞OQÆÉ„íè ^è,Œ Hõ$ëê‚ _≥ÖÏìÅ kQÆ∞=
„áêO`åÅÖ’ #^Œ∞Å∞ ZO_çáÈÜÕ∞ HÍÅOÖ’ h~°∞O_ÕÖÏ
KÕã¨∞ÎOk. ^•x =Å# Pqi Ѩ_»=Å ~°"å}Ï ™ê^茺=∞ø`«∞Ok.
NQÍ~°¤<£, Hõ$+¨‚Ö’ 170 "≥∞ÿà◊§ á⁄_»=Ù# "≥∞ÿÅ∞H˜ 7 JOQÆ∞àÏÅ
"åÅ∞Ok JO\Ï_»∞ - Hõ#Hõ „Ѩ„Ѩ^äŒ=∞OQÍ P á⁄_»=ÙH˜ Pqi
Ѩ_»=Å#∞ „Ѩ"Õâ◊ ÃÑ@ì=K«∞Û. JHõ¯_» #∞Oz QÀ^•=iH˜ ^•x
_≥ÖÏìH˜, ^•x P#Hõ@ìÅH˜, h\˜ Hõ@ì_çʼnõΩ U„‰õÄH±, ëÈÖÏѨÓ~ü
ÅH˜ qã¨ÎiOK«=K«∞Û, "≥Ú`«ÎOQÍ. XHõ ~å[^è•xH˜, ˆ~=ÙH˜ =∞^茺
K«=Hõ ~°"å}Ï LO>Ë P [#™êO„^Œ`« QÆÅ ~å„ëêìxH˜ Ug∞
JHõ¯ˆ~¡^Œ∞.
1876Ö’ „"åã≤# =∞~À L`«Î~°OÖ’ PÜ«∞# JO\Ï_»∞.
|H˜OQ∑Ç¨ "£∞ [q∞O^•~°∞ Uk ÉÏ=ÙO@∞O^À K«∂_»\ÏxH˜ QÀ^•
=i Hõ$+¨‚Å ^•fi~å "≥àÏ¡_»@. PÜ«∞# `«# ã¨ÅǨ =∞O_»e
=∂@ q#@O ÖË^Œx q<åfl#∞. P q^èŒOQÍ F ~å„+¨ì ѨiáêÅ
‰õΩ_»∞ `«# H˜O^Œ ѨxKÕ¿ã "åiH˜ QÆ∞ÖÏO H͉õΩO_® LO>Ë
<å‰õΩ ÉÏ=ÙO@∞Ok.
ÃÑb¡ P ã¨ÅǨ =∞O_»eÖ’ LO>Ë ÉÏ=ÙO@∞Ok. Öˇ·@ì<£
„ѨÉèí∞=ÙH˜ <å‰õΩ ^Œ~°≈#O W=∞‡x „"å^•Ì=∞#∞H˘O@∞<åfl#∞.
<ÒHÍÜ«∂#O g∞^Œ =∞ixfl q=~åÅ∞ D H˜O^Œ L`«Î~°OÖ’
L<åfl~Ú. =∞„^•ã¨∞ #∞Oz ɡ["å_»H˜ „ѨÜ∂« }˜Oz# ™ê÷x‰õΩÅ
Ѩ\ÏÅO QÆ∞iOz q=i™êÎ#∞. P ^•iÖ’ 8 "≥∞ÿà◊§ á⁄_»∞QÆ∞#
=∂„`«"Õ∞ HõÅѨ|_»x ÉèÏQÆO LOk. Jk ã¨`«fi~°O ѨÓiÎ J=Ù
`«∞Ok. 3 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞ ~°nÌ P áê`« HÍÅ∞= g∞^Œ LOk.
QÀ^•=iH˜, HÍH˜<å_»H˜ D =∂~°æ qã¨ÎiOz#ѨÙ_»∞ ZO`«∞O
@∞O^À, ã≤áê~ÚÅH˜ 1 ÃÑhflH˜ 7 "≥∞ÿà◊√§ "åi`À "≥àı§ ¿ã=Å
|$O^•xH˜ 14 "≥∞ÿà◊§ K˘Ñ¨C# QÆ∞`«Î fã¨∞HÀ|_çOk. Pqi
Ѩ_=» Å∞ QÆO@‰õΩ 10 "≥∞àÿ √◊ § "≥o§<å <å=∞ =∂„`«OQÍ<Õ LO@∞Ok.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
HÍÅ∞=Å ã¨Okè `«=fiHÍxH˜ "å}˜[º ã¨OѶ¨∞O Jã¨=∞‡u
`≥ÅѨ@O Pâ◊Û~°ºO. Wk KåÖÏ =ÚYº"≥∞ÿ#k. Jk ѨÓ~°Î~Ú`Õ
<ÒHÍ ~°"å}Ï JO>Ë Uq∞\’ `≥eã≤=ã¨∞ÎOk. "≥Ú`«ÎO =∞„^•ã¨∞
^•Hõ 7 "≥∞ÿà◊√§ ѨÓiÎ KÕã≤, =¸_»=k x~°fiÇ≤Ï¿ãÎ ("≥Ú^ŒÅ∞
ÃÑ\˜ì ѨÓiÎ KÕ¿ãÎ) =∞„^•ã¨∞H˜ ÉÁQÆ∞æH˜ K«=HõQÍ, =∞^茺 ~å„+¨ìO
#∞Oz KÕ~°"ÕÜ«∞QÆÅ∞QÆ∞`åO. P ~å„+¨ìѨ٠"åºáê~°O ÉÏQÍ
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. WOHõ Hõ_»Ñ¨H˜ HÍÅ∞= `«qfi`Õ WѨÊ\˜ˆH 14
"≥∞ÿà◊§ á⁄_»∞=Ù# #n HÍÅ∞=Å∞ `≥~°=|_ç L<åfl~Ú.
ɡOQÍÅ∞ Ѩ#∞Å∞ Pâß[#HõOQÍ L<åfl~Ú. QÆO*ÏO =~°‰Ωõ
kQÆ∞= =∂~åæxfl `≥~°=@O F Q˘Ñ¨Ê =ӺǨÏO. ^•x =Å¡ HõÅ
Hõ`åÎ =∞Oz =∞„^•ã¨∞ "≥Ñ· Ù¨ 350 "≥∞àÿ §◊ h\˜ =∂~°Oæ LO@∞Ok.
=∞„^•ã¨∞ #∞Oz 420 "≥∞àÿ √◊ § HõÅHõ`åÎ "≥Ñ· Ù¨ J@∞=O\˜ =∂~°"æ ∞Õ
LOk. (~°=∂~°q∞ 1100 "≥∞àÿ §◊ Ö’ Wk 770 "≥∞àÿ √◊ § J=Ù`å~Ú
- Hõ=#â◊~°‡) â’}ü Ѩ#∞Å∞ *’~°∞QÍ ™êQÆ∞`«∞<åfl~Ú. 8 ÅHõΔÅ
Ü«∞Hõ~åÅ∞ ™êQÆ∞H˜ ã≤^ŒúOQÍ L<åfl~Ú. Wk ѨÓiÎ~Ú`Õ =KÕÛ
P^•Ü«∞O WѨÊ\˜ ^•xH˜ ѨkO`«Å∞O @∞O^Œx J#∞H˘O@∞
<åfl#∞. K≥~°∞‰õΩ Ñ¨O@, ѨOK«^•~° ÃÑ~°∞QÆ∞`å~Ú. ^•xHÀã¨O
h~°∞ xÅ= KÕÜ«∞@O =ÚYºO.
HÍÅ∞=Åx =¸Ü«∞@O HÍ^Œ∞ KÕÜ«∂eûOk. ѨÓ_çHõ
uÜ«∂ºe. â’}ü Ѩ#∞ÅH˜ 7 ÅHõÅΔ áœO_»∞¡ Y~°∞Û~ÚO^Œ#∞H˘O>Ë
`≥iz# =∂~åæÅ #∞Oz P^•Ü«∞O 50 "ÕÅ áœO_»∞¡Ok. (7
âß`«O) "å\˜H˜ 20 ÅHõÅΔ ∞ Y~°Û~ÚO^Œ#@OÖ’ U^À `«ÑC¨ Ok.
g∞‰õΩ =∞„^•ã¨∞ x"ÕkHõ ѨOѨÙ`å#∞. HÍo, `«∞OQÆÉèí„^ŒÅ
Ѩi"åÇ¨Ï „Ѩ^Õâ◊O 2000 J_»∞QÆ∞Å "≥_»Å∞Ê# LOk. HÍ"Õs
á⁄<åxH˜ 1000 J_»∞QÆ∞Å∞Ok. K«∂¿ã Hõà√◊ §#fl "åiH˜ Hõ~åfl@Hõ
K≥~°∞=ÙÅ #∞Oz, HΔÍ=∞O, P^•Ü«∞O, ã¨OˆHΔ=∞O q+¨Ü«∞OÖ’
Uq∞ ™êkèOѨ|_çO^À HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. QÆ`« K«~°ÛÖ’ "≥∞~°∞QÆ∞Å
=Å¡ ™êkèOѨ_Oç ^Õ^À `≥Å∞ã¨∞OÎ k. (ã¨~ü *Ë"∞£ û HÔ ~Ú~ü¤ 1879-
80) Hõ~°∞=Ù ‰õÄ@q∞ ã¨Éèí∞º_»∞. WO_çÜ«∂H˜ =KåÛ_»∞ ‰õÄ_®
HÍx =∂QÍ}˜ Éèí∂=ÚÅ∞#fl lÖÏ¡Åx K«∂ã≤ LO>Ë Jaè=$kú
QÆ=∞xOKÕ"å_»∞. HÍx K«∂_»ÖË^Œ∞). 600 "≥∞ÿà◊§ Ô~·Å∞ =∂~°æO
5000 "≥∞ÿà◊§ h\˜ =∂~°æO, ÅHõΔ "≥∞ÿà◊§ ~°Ç¨Ï^•~°∞¡ „Ѩ[ÅH˜
Ug∞ "Õ∞Å∞ KÕÜ«∞ÖË^•?
''WO_çÜ«∂Ö’ ã¨O=`«û~åxH˜ 5 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ P^•Ü«∞O
L#fl"å~°∞<åfl~°∞. q[Ü«∞#QÆ~°O ~åA P^•Ü«∞O 1 ÅHΔÍ 20
"ÕÅ áœO_»∞¡. WO_çÜ«∂Ö’ ã¨OѨ^Œ LO^Œx =∞iÛáÈ~å^Œ∞.——
183
 ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ =∞#ã¨∞ûx ÃÑ^ŒÌ „Ѩ}ÏoHõÅ∞ PHõ@∞ì N=∞u ÔH~Ú~üì `«# Éèí~°Î ѨO*Ï|∞, "åÜ«Ú=º ~å„ëêìÅ∞,
H˘O@∂<Õ L<åfl~Ú. B^ä,£ ɡOQÍÖòÅ #∞Oz „"åã≤# L`«~Î åÅ #∞Oz fã≤# ÉèÏQÍÅ∞
''<Õ#∞ =∞„^•ã¨∞ g∞^Œ XHõ Ѩ„`«O `«Ü«∂~°∞ KÕã¨∞Î<åfl#∞. K«kq qxÑ≤OzOk. PÜ«∞# HõÅHõ`åÎ #∞Oz HÍH˜<å_» "≥à◊√Î
5 HÀ@¡ =ºÜ«∞O JÜÕ∞º 25 Ѩ#∞Å QÆ∞iOz P Ѩ„`«O. <å <åfl_»∞. PÜ«∞#H˜ WO_çÜ∂« Ö’x =º=™êÜ«∞O Ѩ@¡ Pã¨HΘ LOk.
Ѩiâ’^èŒ<å Ѷ¨e`åÅ∞ #<Õfl Pâ◊Û~°º K«H˜`«∞_çx KÕâß~Ú. D PÜ«∞# h\˜ áê~°∞^ŒÅ QÆ∞iOz U=∞#∞H˘<åfl_À Ug∞ K≥Ñʨ ÖË^∞Œ .
~å„ëêìxfl #O^Œ<À^•º#OQÍ KÕÜ«∞=K«∞Û. Q˘Ñ¨Ê"≥·# Ô~O_»∞ ˆ~=Ù <Õ#∞ ÔH~Ú~üìH˜ XHõ Jxiú+¨ì"≥∞ÿ# Ü≥∂[#x, `«∞OQÆÉèí„^Œ
Å`À XHõ ã¨OѨÓ~°‚"≥∞ÿ# K«=Hõ ~°"å}Ï =º=ã¨÷`À D HÍ~°ºO Hõ$+¨‚Å #∞Oz Hõ~åfl@Hõ K≥~°∞=ÙÅx xO¿ÑO^Œ∞‰õΩ `«Ü«∂~°∞
™êkèOK«=K«∞Û. KÕã≤ ѨOáê#∞. |Ǩïâß ^•xH˜ 3 HÀ@¡ 40 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡
ã≤O^è∞Œ HÍÅ∞=x "å_»∞HÀ\ÏxH˜ ѨO*Ï|∞Ö’ KåÖÏ ÃÑ^Œ^Ì #·≥ =ºÜ«∞O J=Ù`«∞Ok. ^•xH˜ ѨÙ<åk 300 HÀ@¡ Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ
[# ÉÏǨïà◊ºO LOk. Xi™êû h\˜ áê~°∞^ŒÅ q+¨Ü«∞OÖ’ xÅ=x ÉèíiOKÕ |àϧi K≥~°∞=Ù. Jk 5 <≥ÅÅ "å<åHÍÅOÖ’
1200 HÀ@¡ Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ∞ JOkOz, "å#Å∞ Hõ_»|>Ëì ã¨iH˜
[#O Éè∂í q∞x ÃÑ^ŒQÌ Í ™êQÆ∞Ö’H˜ `≥KåÛ~°∞. 1,13,000 Xi™êû
á⁄_ç HÍÖÏxHÀã¨O xO_ç LO_ÕÖÏ ~°∂á⁄OkOK«|_çOk. Hõ$+¨‚
Ö’#∞, 1,00,000 Ü«∞Hõ~åÅ∞ q∞_»flѨÓ~üÖ’#∞ ™êQÆ∞Ö’H˜
Ju `«‰Ωõ ¯= =∞@ìO`À ã¨=∞OQÍ XHõ ÃÑ^ŒÌ HÍÅ∞= |Ü«∞ÖË~Ì ∞° OÎ k.
=KåÛ~Ú. kQÆ∞= QÆOQÆ, P„QÍÖ’ ‰õÄ_® =º=™êÜ«∞O ÃÑiyOk.
Hõ$+¨‚ =^ŒÌ XHõ P#Hõ@Qì Íx K≥~∞° =Ù QÍx LO@∞Ok. P |àϧi
â’}ü q+¨Ü«∞OÖ’ 74,000 Ü«∞Hõ~åÅ∞ =∂„`«"Õ∞ J=@O
K≥~°∞=ÙH˜ Hõ$+¨‚ #∞Oz `«∞OQÆÉèí„^Œ #∞Oz h~°∞ "≥à◊√ÎOk. P
<å‰õΩ Jã¨O`«$Ñ≤Î HõeyOzOk. QÆOQÆ HÍÅ∞= -27,000 kQÆ∞= K≥~°∞=Ù #∞Oz XHõ ÃÑ^ŒÌ HÍÅ∞= H˘O_»Å#∞ ^•\˜, <åÅ∞QÆ∞
QÆOQÆ 27,000, P„QÍ 30,000 Ü«∞Hõ~åÅ∞ LO_»QÍ â’}ü HÍÅ∞=Å∞QÍ q_çáÈ`«∞Ok. JO^Œ∞Ö’ XHõ\ ˜ z`«∂Î~°∞ ÃÑ·#∞#fl
q+¨Ü«∞OÖ’ JÖÏ¡ LO_»_®xH˜ HÍ~°}O Uq∞\˜? `«∂~°∞Ê Hõ#∞=∞ÅH˜, JHõ¯_» #∞Oz Hõ#∞=∞Å g∞^Œ∞QÍ 1000
1878 #=O|~üÖ’ PÜ«∞xÖÏ¡ „"å™ê_»∞. QÀ^•=i ѨtÛ=∞ J_»∞QÆ∞Å =∞@ìOÖ’ L#fl L`«~Î ° P~å¯@∞H˜ h~°∞ fã¨∞‰õΩ "≥à√◊ OÎ k.
_≥ÖÏì ã¨OѨ#fl`«x q∞Oz# ã¨OѨ#fl`« QÆÅ „áêO`«O "≥Ú`«ÎO Ô~O_Àk LѨ#k ^•fi~å ÃÑ#flx KÕi <≥Å∂¡iH˜ h~°∞H˘x
„ѨѨOK«OÖ’ ÖË^Œ∞. Xi™êû #∞Oz =ã¨∞Î#fl "å~°ÎÅ∞ KåÖÏ áÈ`«∞Ok. H˘O_»Å#∞ KÕˆ~ KÀ@ P#Hõ@ì Hõ_ÕÎ Hõ$+¨‚ #∞Oz
ã¨O`«$Ñ≤ÎHõ~°OQÍ L<åfl~Ú. D ã¨=∂Kå~°O ‰õÄ@q∞ ##∞fl h~°∞ u~°∞#ÖËfie¡H˜, Hõ<庉õΩ=∂iH˜ h~°∞ "≥à◊√ÎOk. #^Œ∞Åxfl\˜
qKåiã¨∞Î#flѨC_»∞O>Ë ÉÏ=ÙO_»∞#∞. g∞^Œ Hõ~åfl@HõÖ’ P#Hõ@ìÅ∞ Hõ_ÕÎ h~°∞ L`«Î~åxH˜ ^ŒH˜Δ}ÏxH˜,
ã¨~ü *Ïi˚ HÍOÑπɡÖò HÍÖÏxH˜ 10 Ô~@∞¡ WѨC_»∞ ã¨~ü h~°∞ „Ѩ=Ç≤ÏOz K≥~°∞=ÙÅH˜ ѨOÑ≤}© J=Ù`«∞Ok. ^•x =Å¡
P+πÖË D_≥<£ HÍÅOÖ’ LOk. D =∂~°∞Ê, Ѩ#∞ÅÖ’ =∂~°∞ÊÅ #^Œ∞Å∞ á⁄Oy#ѨC_»∞, P `«‰Ωõ ¯= =º=kè =~°^ÅŒ h~°∞ "å_»∞HÀ
=Å<å! x~°fiǨÏ}Ö’ =∂~°∞ÊÅ =Å<å? QÆÅQÆ∞`åO. P HÍÅ∞= 100 QÆ*ÏÅ "≥_»Å∞Ê, 4 QÆ*ÏÅ Ö’`«∞
HõÅHõ`åÎ HÍÅ∞= QÆ∞iOz =∞Oz "å~°ÎÅ∞ =ã¨∞Î<åfl~Ú. LO@∞Ok. ^•x #∞Oz Ô~O_»∞ âßYÅ∞ =∞„^•ã¨∞H˜ "≥àÏÎ~Ú.
~å|_ç Jã¨Å∞ g∞^Œ 8 âß`«O, =_ô¤ HõÅ∞ѨÙH˘O>Ë 5 âß`«O P q^èŒOQÍ<Õ Hõ$+¨‚ #∞O_ç XHõ Q˘Ñ¨Ê HÍÅ∞=x, <≥·*ÏOH˜
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ ѨHõ¯ #∞Oz QÀ^•=iH˜ 4 ÖËHõ 5 JOQÆ∞àÏÅ
J#fl=∂@. "åºáê~°O ÉÏQÍ ÃÑiyOk. HõÅHõ`åÎÖ’ <Õ~°∞QÍ
"åÅ∞`À <Õ#∞ fã¨∞‰õΩ"≥àϧÅ#∞H˘O\Ï#∞. P K≥~°∞=Ù Ü≥ÚHõ¯
HõÅѨ|_ç LO>Ë WOÔHO`« ÃÑiˆQ^À?
=ÚYº HÍÅ∞=x, h\˜ áê~°∞^ŒÅ "å}˜[º ã¨Oã¨÷ "åi HÍÅ∞=Ö’
(áêÅã‘<Î å g∞^Œ ѨÓiÎ PkèÑ`¨ º« O ã¨OáêkOK«@O Ѩ@¡ PÜ«∞# HõeÑ≤ 10 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅ∞ |àϧiH˜ h~°∞ ÃÑ_®Î#∞. nx
HÀiHõ, `≥Å∞ѨÙ`å_»∞. ǨÏ~°¬O =ºHõÎOKÕ™êÎ_»∞.- Hõ=#â◊~°‡). =Å# ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^Œ∞, ^Œ`«Î=∞O_»ÅO, Hõ~åfl@HõÅÖ’x 2 HÀ@¡
=∞„^•ã¨∞ ~å„+¨Oì Ö’x K≥~∞° =ÙÅ∞, r=#^Œ∞Å h~°∞`À xO¿Ñ Ü«∞Hõ~åÅ "≥∞@ì =º=™êÜ«∞ Éè∂í =ÚÅH˜ h~°OkOK«QÅÆ O. ÃÑQ· Í
Ѩ^Œúu q=iOz# L`«Î~°O Ü≥ÚHõ¯ ÉèÏQÍefl WHõ¯_» Wã¨∞Î<åfl#∞. Q˘Ñ¨Ê ~°"å}Ï =º=ã¨÷ U~°Ê_»∞ÎOk. D Ü≥∂[# QÆ∞iOz g∞
Jk 1878 ZOK«∞H˘#fl ‰õÄ@q∞ qKå~°}Ö’ ã¨~ü P~°ú~ü Jaè„áêÜ«∞O Uq∞\˜?—— (D L`«Î~°O Z=i L^ÕÌtOz#^À
^•YÅ∞ Ѩiz# Q˘Ñ¨Ê Ü≥∂[#ÃÑ· Jk "≥Å∞QÆ∞ „Ѩã¨i™êÎ~Ú. `≥eÜ«∞^Œ∞ - Hõ=#â◊~°‡)
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 184
 ^ŒH}Δ˜ Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊ "åã¨∞ÅÖ’x H˘O^Œ~∞° "Õ∞^è•=ÙÅ #∞Oz „â◊=∞`À xi‡Oz# Hõ@ì_®Å =Å¡ q∞=∞‡efl QÀ^•=i [<åÅ
Pã¨HΘ HõeyOKÕ L`«~Î åÅ∞ ã¨~ü P~°~ú ü HÍ@<£H˜ =KÕÛq. JO^Œ∞Ö’ =∞#ã¨∞ûÖ’¡x Z`≥·Î# Ñ‘~î°O g∞^Œ QÆ~°fiOQÍ Hõ$`«[˝`«`À LOK«∞
"å~°∞ =ºH˜ÎQÆ`«OQÍ PÜ«∞# ^ŒÜ«∞H˜ áê„`«∞Öˇ·#O^Œ∞‰õΩ "åi H˘<åfl~°∞. D q^èŒOQÍ ÉèíH˜Î`À `«Å∞K«∞HÀ|_»@O Jn XHõ
lÖÏ¡Å∞ HÍ@<£ KÕã≤# h\˜ áê~°∞^ŒÅ U~åÊ@∞`À ã¨OѨ#fl"≥∞ÿ `«~°O `«~°∞"å`« KåÖÏ J~°∞^≥·# Q“~°=O. Jk g∞ rq`«OÖ’x
#O^Œ∞‰õΩ, Ô~O_çO\˜H© `«=∞ Hõ$`«[˝`«Å∞ `≥Å∞Ê`«∂ =KÕÛq. Ѷ¨Å=O`«"≥∞ÿ# HÍÅO Q˘Ñ¨Ê `åºQÆO`À, "åi HÀã¨O "≥zÛOz
WO_çÜ«∞#¡H˜, <å}º"≥∞ÿ# rq`«O QÆ∞iOz `≥eÜ«∞^Œ∞ Jx ™êkèOKå~°∞.
JHõ¯_»∞#fl =∞# "å~°∞ H˘O^Œ~<° åfl, WO_çÜ∞« #∞¡ HÍ@<£x "≥∞K«∞Û g∞~°∞ Ѩ^Œg q~°=∞} KÕã≤#ѨÊ\˜H˜ =Ü«∞ã¨∞û g∞^Œ Ѩ_»∞
H˘<åfl~°∞. `«∞#flѨÊ\˜H© g∞~°∞ WO_çÜ«∞<£ x~å‡}ÏÖ’¡ =ÚYºOQÍ h\˜
h\˜ áê~°∞^ŒÅ J@∞ „ѨÉ∞íè `åfixH˜ W@∞ „Ѩ[ÅH˜ „ѨÜ∂≥ [# áê~°∞^ŒÅ q+¨Ü«∞OÖ’ WOHÍ Pã¨H˜Î Hõey L<åfl~°x `≥eã≤
HÍi. P q+¨Ü«∞OÖ’ ÉèíQÆ=O`«∞_çH˜, g∞‰õΩ "Õ∞O Hõ$`«A˝Å∞. =∂ ã¨OѶ¨∞O ã¨O`Àã≤™ÈÎOk.
J~Ú<å J@∞=O\˜ „ѨÜ≥∂[#=Ú#fl Ü≥∂[#Å∞ ZѨC_»∞ g∞~°∞ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ - h\˜ áê~°∞^ŒÅÅ#∞ áÈÅ∞ã¨∂Î
x[O J=Ù`åÜ≥∂ `≥eÜ«∞^Œ∞.—— „"åã≤# Ѩ„`åxfl Q˘Ñ¨Ê Pã¨H˜Î`À K«k"åO. h~°∞ ÖËHõ ™êQÆ∞Ö’H˜
''Ô~·`«∞Å∞ hà◊√§ u~°ã¨¯i™êÎ~°#flk ã¨`«º^Œ∂~°O. „ѨÉèí∞`«fiO ~åHõ KåÖÏ Ü«∞Hõ~åÅ∞ Ѩ_ç L<åflÜ«∞#fl q+¨Ü«∞OÖ’ g∞‰õΩ#fl
J#∞Éèí=O ÖËx ‰õΩ„~° JkèHÍ~°∞Å #∞Oz J@∞=O\˜ Jaè„áê ã¨$ǨÏ, "≥∞ʼnõΩ=Ö’ ã¨QÆO ‰õÄ_® Z=iH© L#fl@∞ì `ÀK«^Œ∞.
Ü«∂Åx qx LO_®e. J=ã¨~åxH˜ q∞Oz# h~°∞ á⁄ÖÏÅH˜ D k<åxfl ~å„+¨ìOÖ’ H˘xfl „áêO`åÅÖ’x Hõ~°∞=Ù, h\˜
Ǩx KÕã¨∞ÎO^ŒO\Ï~°∞. Jk x["Õ∞ J#=K«∞Û. J~Ú`Õ P q+¨ áê~°∞^ŒÅx x~°¡HõΔ ºO KÕ¿ãΠѨÙ#~å=$`«O J=QÆÅ^Œ#fl ÉèíÜ«∞O
Ü«∞OÖ’ *Ï„QÆ`«Î =Ç≤Ï¿ãÎ KåÅ∞ Hõ^•! - Ô~·Å∞ =∂~åæÅÃÑ· K«∂¿Ñ „â◊^Œú`À ã¨QÆO h\˜ áê~°∞^ŒÅÃÑ·
D =∞^茺 „Ѩ*Ï „Ѩux^èŒ∞Å ã¨Éèí Ü≥ÚHõ¯ ã¨Éèí∞º_çx HõÅ∞ã¨∞ K«∂Ñ≤¿ãÎ - `≥eÜ«∞‰õΩO_® áÈ#∞.
H˘x Hõ$+¨‚ QÀ^•=i P#Hõ@ìÅ =Å# KÕ‰õÄi# "Õ∞Å∞ K≥¿ÑÊ QÀ^•=i Ô~·`«∞H˜ - QÀ^•=i, HÍÅ∞=Å∞, JO^Œ∞Ö’ ÃÑ^ŒÌ
J=HÍâ◊O =zÛOk. PÜ«∞# <å`À UH©Éqíè OKå_»x K≥Ñʨ \ÏxH˜ Ѩi=∂}OÖ’ h~°∞ L<åfl-ã¨HÍÅOÖ’ HÍHõáÈ`Õ h~°∞ LO_»^∞Œ .
ã¨O`À+≤ã¨∞Î<åfl#∞.—— H˘xfl ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åeOHÍ ^Œ∞#fl‰õΩO_® Ѩ_ç L<åfl~Ú. ZO^Œ∞
QÀ^•=i lÖÏ¡ ã¨OѶ¨∞O D q^èŒOQÍ „"åã≤Ok. ''ã¨~ü H˜ÖÏ¡ LOk? D „Ѩâ◊fl Ѩ^Õ Ñ¨^Õ J_çy<å ["å|∞ ÖË^Œ∞. D
P~°ú~ü HÍ@<£ QÀ^•=i _≥ÖÏì Ñ≤`«! PÜ«∞# WOHÍ P~ÀQƺOQÍ Ö’Ñ¨Å tã¨∞Î Ü«∞Hõ~åxH˜ 2 ~°∂áêÜ«∞Å #∞Oz 3 , 3 #∞Oz
|ÅOQÍ K≥·`«#º=O`«∞_çQÍ L<åfl_»x qx ã¨O`À+≤ã¨∞Î<åflO. 4, 4 ~°∂áêÜ«∞ÅxOz 5 ~°∂áêÜ«∞Å∞ J~ÚOk. J^≥Hõ¯_»
"Õ∞=Ú Hõ$`«[˝`«`À, PÜ«∞# z~°HÍÅO Sâ◊fi~°ºO`À =∞<åÅx PQÆ∞`«∞O^À `≥eÜ«∞^Œ∞. h~°∞ F_»Û\ÏxH˜ `«y# „â◊^Œú ÃÑ@ì
ã¨^• HÀ~°∞‰õΩO@∞<åflO. D ã¨OѶ¨∞O PÜ«∞# z~°∞<å=∂ `≥e ‰õΩO_®<Õ Ñ¨#∞fl ÃÑ~°∞QÆ∞`ÀOk.
Ü«∞Hõ PÜ«∞#H˜ „"åÜ«∞ÖËHõáÈ~ÚOk. D ã¨OѶ¨∞O 1500 ÖËHõ g∞ Jaè„áêÜ«∂xH˜ g∞ J#∞Éèí= s`åº KåÖÏ qÅ∞=
2000 áœO_»∞¡ =ºÜ«∞O`À ѨÙ~°=∞Ok~°O xi‡Oz JO^Œ∞Ö’ LO_®e. =∂ Jaè„áêÜ«∂Å∞ qxÑ≤OK«\ÏxH˜ =∂‰õΩ Q˘O`Õ
P =∞Ǩ#∞ÉèÏ=Ù_ç z„`«Ñ¨@O ÃÑ\ÏìÅx „Ѩuáêk™ÈÎOk.—— ÖË^∞Œ . WOQÆO¡ _»∞Ö’ L#fl g∞ÖÏO\˜ =∂ ¿ãflÇ≤Ï`«∞ÖË =∂‰õΩ k‰õΩ¯.
J^Õ ã¨OѶ∞¨ O XHÍ<˘Hõ „Ѩ|Å"≥∞#ÿ Ç≤ÏO^Œ∂ ã¨É∞íè º_ç ^•fi~å Ô~·`«∞Å ÉÏ^èŒÅ QÆ∞iOz g∞ xã¨ÊHõΔáê`«"≥∞ÿ# Jaè„áêÜ«∂xfl
PÜ«∞#HÀ L`«Î~°O D q^èŒOQÍ „"åã≤Ok. ã¨^∞Œ ^ÕâÌ O◊ `À ѨxKտ㠄ѨÉ∞íè `åfixH˜ JO^ŒKÜ
Õ ∂« Åx HÀ~°∞<Î åfl=Ú.
''=∂ lÖÏ¡Ö’ g∞~°∞ xi‡Oz# Q˘Ñ¨Ê P#Hõ@ìx HÍÅ∞=Å PÜ«∞#H˜ h\˜H˜ Éè∂í q∞H˜ JOkOK«@O q+¨Ü∞« OÖ’ ã¨=Ú„^ŒO
=º=ã¨x÷ `«#HÀã¨O Jx `«Å=x "å_≥=_»∂ ÖË_∞» . `«# á⁄ÅOÖ’ #∞Oz XHõ ÉèÏQÍxfl ÔQÅ∞K«∞HÀ_»O q+¨Ü«∞OÖ’ ã¨O`À+¨O
g∞ QÀ^•=i h~°∞ "å_ç q`«Î<åÅ∞ [Å∞¡`å_»∞. g∞ QÀ^•=i ã¨=∂#OQÍ LOk. QÀ^•=i lÖÏ¡ „Ѩ^è•# JkèHÍi ^ä•=∞ãπ
h\˜`À ѨO_çOz# PǨ~°O ux g∞ h~°∞ `åQÆ∞`å_»∞. g∞ (1870 z=i ÉèÏQÆOÖ’) qâßYѨ@flO ˆ~=Ùx ~°H˜Δ`« ˆ~=ÙQÍ
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 185
KÕÜ∞« @O q+¨Ü∞« OÖ’ HÍ@<£ ã¨Ç¨ Ü«∞O HÀ~å_»∞. P Ü≥∂[# Ѩ@¡
PÜ«∞#H˜ ÉÏQÍ Pã¨HΘ LO_»@O =Å# PÜ«∞# ã¨Ç¨ Ü«∞O KÕ™ê_»∞.
QÆOQÆ HÍÅ∞= - ã¨~ü„áÈc H“>Ë¡`À q"å^ŒO
1863Ö’ `«∂~°∞Ê WO_çÜ∂« h\˜ áê~°∞^ŒÅ "å}˜[º ã¨Oã¨÷
xˆ~Ìâ◊‰õΩÅ HÀÔ~¯ÃÑ· Ѩ^Œg q~°=∞} `«~°∞"å`« XˆH XHõ™êi
HÍ@<£ WO_çÜ«∂ "≥àϧ_»∞. JѨC_»∞ ã¨~ü „áÈc H“>Ë¡ x~°fi
Ç≤Ïã¨∞Î#fl ÃÑ^ŒÌ Ѩ#∞Å#∞ ѨijeOKå_»∞. ã¨~ü P~°ú~ü x"ÕkHõ#∞
„Ѩ[Å ^Œ$+≤ìH˜ HÍHõ H˘O^Œ~°∞ ZOÑ≤Hõ KÕã¨∞H˘#fl =º‰õΩÎʼnõΩ
^•xfl "å~°∞ K«∂_»\ÏxH˜KåÛ~°∞. JO^Œ∞Ö’ XHõ #HõÅ∞ H“>Ë¡
KÕuH˜KåÛ~°∞. Jk f„="≥∞ÿ# K«~°ÛH˜ ^•i fã≤Ok.
P x"ÕkHõÖ’ ã¨~ü P~°~ú ,ü P HÍÅ∞= ZÖÏ¡ LO_»É’`ÀO^Œx
K≥ѨÊ|_çO^À P „ѨÜ≥∂[<åxH˜ x"åà◊√Å∞ JiÊOKå_»∞. Jk
J#∞H˘#fl q^èŒOQÍ Ñ¨ÓiÎ KÕã≤ LO>Ë ^•x =Å¡ <Õ~°∞QÍ =∞Oz
~å|_çxKÕÛk. J~Ú`Õ WO_çÜ∂« Ö’ Jxfl h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ü≥∂[
#Å ÖÏQÍ<Õ HÍÅÜ«∂Ѩ#H˜ =$^è•QÍ Ö’<≥·Ok. J~Ú#ѨÊ\˜H˜
Jk W\©=Å Hõ~∞° =ÙÖ’ Z<Àfl „áê}ÏÅ#∞ Ѩ^∞Œ Å "ÕÅ ã¨OYºÖ’
HÍáê_çOk. ^•xÔH·# Y~°∞ÛHõO>Ë |Ǩïâß Z‰õΩ¯"≥·# Pã≤÷x
~°H˜ΔOzOk. J~Ú`Õ JO^Œ∞Ö’ ^ÀëêÅ∞ ÖËHõ áÈÖË^Œ∞. "å\˜x
D ^ŒH˜Δ}Ïk WOlh~°∞ `«# „â◊^Œú`À ѨijeOz D q^èŒ"≥∞ÿ#
™ê~åOâ◊O WKåÛ_»∞.
1. HÍÅ∞= =∞s Z`«∞Î# "≥Ú^ŒÖˇ·Ok. ^•x =Å# Jk
Hõ+"ì̈ ∞≥ #ÿ Hˆ „Δ `«OÖ’ J#∞=Ù HÍx "åÅ∞`À xi‡OKåeû =zÛOk.
2. P HÍÅ∞=Ö’ h\˜ LѨi`«ÅO Éèí∂q∞HõO>Ë (ÉÏQÍ
Ö’`«∞QÍ LOK«@O =Å# J#=ã¨~°Ñ¨Ù `«=fiHÍxH˜ ^•i fÜ«∞
@"Õ∞ HÍHõ, h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Z`«∞#Î ÖËHáõ È~ÚOk.
3. x~å‡}O JO`å JHõ¯_» ^˘iˆH LѨ Ç≤Ï=∂ÅÜ«∞ ˆHΔ„`«O
Ö’x ~åà◊§`À HÍHõ W@∞HõÅ`À ™êy =ºÜ«∞O JkèHõ"≥∞ÿOk.
(Wk HÍ@<£ ^Œ$+≤ìÖ’ ã¨=∞iÌOK«∞HÀÖËx á⁄~°áê@∞)
4. "≥Ú`«ÎO h~°O`å HÍÅ∞= `«Å =^ŒÌ<Õ HÍÅ∞=Ö’ „Ѩ"Õ
tOK«@O =Å# h\˜x 350 "≥∞ÿà◊√§ H˘xáÈ~Ú á⁄ÖÏxH˜
KÕ~åÛeû =zÛOk.
5. HÍÅ∞= `«Å ^ŒQÆæ~° XHõ âßâ◊fi`«"≥∞ÿ# J_»¤Hõ@ì xi‡OK«Hõ
„Ѩf =~å¬HÍÅO `«~°∞"å`« `å`å¯eHõ J_»∞¤Å∞ xi‡ã¨∞Î<åfl~°∞.
=ÚYºOQÍ h~°∞ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Jq „Ѩf™êi
H˘@∞ì‰õΩáÈ`«∞<åfl~Ú.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
D á⁄~°áê@∞¡ =Å# =ºÜ«∞O =¸_»∞ ~Ô _»∞¡ ÃÑiy, x~å‡}O
10 ã¨O=`«û~åÅ∞ PÅ㨺O J~Ú ~å|_ç 20-30 âß`«O `«yOæ k.
z#fl á⁄~°áê@∞¡QÍ `«ÅK«|_Õ KåÖÏ "å\˜x ‰õÄ_® K≥áêÊ_»∞.
2. „Ѩܫ∂QÆ (JÖÏ›ÉÏ^£) =~°‰õΩ HÍÅ=#∞ fã¨∞‰õΩ"≥à◊§
‰õΩO_® HÍ#∂Ê~°∞ =^ŒÌ P¿Ñ™ê~°∞. P #^Œ∞Å ã¨OQÆO =~°‰õΩ
HÍÅ∞=#∞ fã¨∞‰õΩ "≥àıÎ U_®k á⁄_»∞=Ù<å <ÒHÍÜ«∂#O
™ê^茺=∞ÜÕ∞ºk.
2. HÍ#∂Ê~°∞ =~°‰õΩ "åÅ∞ H˘#™êQÆ@O =Å# Z‰õΩ¯=
h~°∞ =$^è• J=Ù`ÀOk.
3. =O`≥#Å∞ `«‰õΩ¯= Z`«∞ÎÖ’ LO_»_»O =Å# Ѩ_»=ÅÃÑ·
ã¨~‰° Ωõ Å∞, <å= ™ê=∞~°ºú O "Õ∞~°‰Ωõ xOѨ_®xH˜ gÅ=@O ÖË^∞Œ .
4. Ѩ_»=#∞ ÖψQ "åà◊√§ =O`≥# qÅ∞¡Å (PÔ~Ûãπ) Ö’Oz
fã¨∞‰õΩ"≥àı§ U~åÊ@∞ ÖËHõáÈ=@O =Å¡ (`åà◊§x) "å\˜x
=¸_Õã≤ "≥∞ÿà◊§ ^Œ∂~°OÖ’ L#fl „Ѩu =O`≥# ^ŒQÆæ~° qã≤i
"ÕÜ«∂eû =™ÈÎOk.
WÖÏO\˜"Õ WOÔH<Àfl...
QÆOQÆ HÍÅ∞= ÖÏÉèí™ê\˜ HÍHõáÈ_»O`À `«∂~°∞Ê WO_çÜ«∂
„Ѩ*Ï^èŒ#OÃÑ· 1872Ö’ "Õã≤# ZOÑ≤Hõ ‰õÄ@q∞ qKå~°}Ö’
D q+¨Ü«∞O KåÖÏ QÆ\ ˜ìQÍ K≥áêÊ_»∞. D 9 ã¨O=`«û~åÅÖ’
50 „a_ç˚Å Z`«∞Î ÃÑOK«=Åã≤ =zÛ#^Œx K≥áêÊ~°∞.
JxflO\˜Ö’H˜ QÆOQÆ Wã¨HõÖ’ J_»¤Hõ@ì xi‡OKÕ q+¨Ü«∞OÖ’
q"å^ŒO KåÖÏ f„=OQÍ K≥ň~yOk. ã¨~ü H“\òÖË J@∞=O\˜
x~å‡}O Jã¨OÉèí=O JO@∂ `«$}©HõiOKå_»∞. `«#∞ q∞ye#
WOlh~°∞¡ ã¨~ü P~°ú~ü HõO>Ë Z‰õΩ¯= J##∞‰õÄŠѨiã≤÷`«∞Ö’¡
L<åfl=∞<åfl_»∞. J~Ú`Õ H“\òÖË Jã¨OÉè=í O J#fl^•xH˜ HÍ@<£
XHõ¯™êi HÍ^Œ∞, KåÖÏ™ê~°∞¡, L`«Î~° ^Õâ◊OÖ’ HõO>Ë Z‰õΩ¯=
J##∞‰õÄŠѨiã≤÷uÖ’¡ ^ŒH˜Δ}Ïxfl KÕâß_»∞.
''=∞„^•ã¨∞Ö’ P#Hõ@Åì ∞ #^Œ∞Å g∞^Œ "≥~Úº QÆ*ÏÅ #∞Oz
4 "≥∞ÿà◊§ "≥_»Å∞Ê# "≥∞ÿÅ∞H˜ 1 #∞Oz 10 J_»∞QÆ∞Å "åÅ∞`À,
`≥Å∞ã¨∞HÀÖËx Ö’`«∞#fl Wã¨Hõ Éè∂í q∞Ö’ Hõ\ÏìO. Jq 10, 20,
30 ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ xez L<åfl~Ú.——
''`«O*Ï=Ó~°∞Ö’ Ô~O_À â◊`å|ÌOÖ’ Hõ\ ˜ì# (HõiHÍÅ∞_ç
P#Hõ@)ì Q˘Ñ¨Ê P#Hõ@ì WOHÍ "å_»HOõ Ö’ LOk. P J#∞Éè=í O
g∞‰õΩ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LOk.——
186
 ''<åq HõÅÅ∞ HÍ^Œ∞. `«O*Ï=Ó~°∞Ö’ "≥∞Åÿ ∞H˜ 3, 4 J_»∞QÆ∞Å
"åÅ∞`À Hõ\ ˜ì# P#Hõ@ìÅ∞<åfl~Ú. J^Õ áêÅ∂¡~°∞Ö’ "åÅ∞
"≥∞ÿÅ∞H˜ 10 J_»∞QÆ∞Å∞. J=hfl Wã¨∞Hõ Éèí∂q∞Ö’ Hõ\ ˜ì#"Õ.
1827Ö’ g∞~°∞ [=Ú# HÍÅ∞= `«Å=^ŒÌ Hõ@∞ì xi‡Oz
qѶ¨Å∞Öˇ· =∂<Õ™ê=∞O@∞<åfl~°∞. HÍx W\©=Å HÍÅOÖ’ Z<Àfl
J@∞=O\˜q xi‡OKå~°∞. W`«~° KÀ@¡ "å\˜ #∞Oz <Õ~∞° ÛHÀ=K«∞Û——
''Z‰õΩ¯= Ö’`«∞ =Å¡ ã¨=∞㨺 ÖË^Œ∞. J^Õ „Ѩ"åǨxH˜ Ö’`«∞
ÃÑOz`Õ "åÅ∞ `«QÍæe (Wk „Ѩ"åÇ¨Ï "ÕQÍxH˜, Ѩi=∂}ÏxH˜
‰õÄ_® =iÎOKÕ ã¨∂„`«O - Hõ=#â◊~°‡) QÀ^•=iÖ’ 30 J_»∞
QÆ∞ÅÖ’`«∞`À =º=ǨÏiOKåeû =zÛOk P#Hõ@ì g∞^Œ 18
J_»∞ QÆ∞Å Z`«∞Î# h~°∞ áê~°∞`«∞Ok. Hõ$+¨‚Ö’ 37 J_»∞QÆ∞Å
Ö’`«∞# P#Hõ@ì ÃÑ· h\˜ =∞@ìO 20 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞#Î LO\Ï~Ú.
JO^Œ∞KÕ`« QÆOQÆÖ’ 18 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞ P Ü≥∂[#x W|ƒOk
ÃÑ_»∞ÎO^Œx ã¨~ü H“\òÖË J#∞H˘#fl@∞ì <Õ#∞ J#∞HÀÖË^Œ∞.——
''30 ã¨O=`«û~åÅ q[Ü«∞=O`«"∞≥ #ÿ ÖÏÉè™í ê>ˇ#ÿ x~°fiǨÏ}
J#O`«~°O =∞m§ WѨC_»∞ <Õ#∞, HÍ"Õs, H˘e¡^ŒOÅ P#Hõ@ìÅ∞
xi‡OK«=∞x "Õ_»∞H˘#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’ U q^èŒ"≥∞ÿ# J#∞=∂#Å
ÉèÜ
í ∂« Å ÉèÏ+¨x q<åfl<À, J^Õ q<åeû ~å=@O KåÖÏ Pâ◊Û~°º
Hõ~°OQÍ LOk. HÍ"Õi g∞^Œ P#Hõ\Ïì! ^•~°≈x ‰õΩ_çÉèÏ=O,
(HõÅÖ’¡ x=ã≤OKÕ "å_ç Pâ◊! -Hõ=# â◊~‡° ) J<åfl~°∞. JѨC_»#∞
H˘<åfl#∞. XHõ P#Hõ@ì Hõ\ ˜ì K«∂Ñ≤¿ãÎ WOHõ ^•x Ѩ@¡ J#∞
=∂<åÅhfl `˘ÅyáÈ`åÜ«∞x ™ê÷x‰õΩÅ∞ "åà◊§‰õΩ#fl Ju `«‰Ωõ ¯=
Ãã·#∞û`À =#~°∞Å`À H˘xfl =O^ŒÅ ã¨O=`«û~åÅ =ÚO^Œ∞
Q˘Ñ¨Ê P#Hõ@xì xi‡OK«QÍ ÖËxk =∞#O xi‡OK«Ö=Ë ∂? KÕã≤ K«∂Ñ≤Oz
"åà◊§ =∂@ÖÏáêe (<À~°∞¡ =¸~ÚOKåe) J#∞H˘<åfl#∞.——
JѨÊ\˜ #∞Oz 8 J@∞=O\˜ x~å‡}ÏÅ∞ KåÖÏ Ju
W|ƒOkHõ~°"≥∞ÿ# Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡ ѨÙ<å^Œ∞Å∞ "≥Ú^ŒÖˇ·# q+¨Ü«∂Ö’¡
xi‡OK«|_®¤~Ú. U XHõ¯\˜ qiyáÈÖË^∞Œ . z#fl z#fl ã¨=∞㨺Å∞
=zÛ<å JO`«‰õΩ =Ú#∞Ѩ٠Z#fl_»∂ ÖËx ÖÏÉèÏÅxKåÛ~Ú.
J@∞=O\˜n<å_»∞ WO`«‰õΩ Ñ¨Ó~°fi ™êkèOz# XHõ #k q+¨
Ü«∞OÖ’ ™êkèOz# „Ѩ"åÇ¨Ï Ñ¨i=∂}OÖ’ Zxq∞^À =O`«∞
=∂„`«"Õ∞ L#fl =∞~˘Hõ #k q+¨Ü«∞OÖ’ J^Õ =∂@Å∞ ™ê^è•~°
}∞_ç #∞Oz QÍHõ XHõ Ju Q˘Ñ¨Ê WOlh~°¡Ö’ XHõi #∞Oz
qO@∞<åfl#∞. W@∞=O\˜ "åºYºÅ∞ PˆQ =~°‰õΩ "Õz LO_»@O
„ѨÜ∂≥ [#O ÖËxk. JÅǨÉÏ^Œ∞Ö’ QÆOQÆ h~°O`å „Ñ¨=Ç≤ÏOz
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 187
áÈÜÕ∞ =~°‰Ωõ "Õz LO_»@O ÖÏO\˜k. =∞#O P ѨQ\Æ ˜ HõÅÅ∞
Hõx J™ê^è•~°}=Ú QÆ}hÜ«∞=Ú J~Ú# Ѷ¨e`åÅx - =∞#O
=∞„^•ã¨∞Ö’ K«∂ã≤# ÖÏO\˜q - P x~å‡}ÏÅ ^•fi~å ™êkèOz
=∞# HõëêìÅH˜ P ѨQÆ\ ˜ HõÅÅ∞ Hõ<Õ"å_çQÍ HõO@∂ K«xáÈÜÕ∞
"å_»∞QÍ ¿Ñ~°∞ á⁄O^Œ@OÖ’ `«$Ñ≤Î á⁄O^•e.——
''D QÆOQÆ HÍÅ∞= q+¨Ü«∞OÖ’ PÜ«∞# q"å^Œ Ѩ_»\ÏxH˜
HÍ~°}O PÜ«∞# K«iÛã¨∞Î#fl q+¨Ü«∞O WO_çÜ«∂H˜, „a\˜+π
™ê„=∂*ϺxH˜ =ÚYº"≥∞ÿ#kQÍ PÜ«∞# ÉèÏqOK«_»"Õ∞.
D q"å^ŒO QÆ∞iOz <Õ#∞ =∂\Ï_»Háõ È_®xH˜ W+¨ì Ѩ_®Î#∞.
qHÀìiÜ«∂ (P„¿ãìeÜ«∂)Ö’x Éèí∂=ÚÅH˜ =∞O„uQÍ Ñ¨Ó~°fiO
=º=ǨÏiOz# PÖò„ÃѶ_£ _ÕH˜<£ =∂@Å∞ L^ŒÇ¨ÏiOz =Úy
™êÎ#∞.—— -
''ã¨~ü P~°~÷ ü HÍ@<£x 1863Ö’ QÆOQÍ HÍÅ∞= ~°∂ѨHÅõ Êx
ѨijeOK«=Åã≤OkQÍ HÀ~å~°∞. PÜ«∞# ^•xfl ѨÓiÎQÍ ^À+¨
ѨÓi`«OQÍ x~°ã≤OKå_»∞. PÜ«∞# KåÖÏ kQÆ∞=# =∞~À H˘`«Î
=ÚYº HÍÅ∞=x =∞~À `«ÅHõ@ì_»O "å_ç xi‡OKåÅx ã¨∂zO
Kå_»∞. J~Ú`Õ nxfl z=iH˜ P "å}˜[º ã¨Oã¨÷ J=∞Å∞Ö’
ÃÑ\˜ì<å, ã¨~ü H“>Ë¡ ^•x |^Œ∞Å∞QÍ HÍHõ ^•x`À áê@∞QÍ
xi‡OKå~°∞. ã¨~ü H“>Ë¡ XHõ Q˘Ñ¨Ê #k HÍÅ∞=x `«ÅÔH`«∞ÎH˘#fl
"≥Ú^Œ\ ˜ WOlh~°∞. PÜ«∞# ~°∂ѨHõÅÊ#Ö’x, x~å‡}OÖ’x
^ÀëêÅ∞ 1863, 64ÅÖ’ J#∞H˘#flO`« ÉèíÜ«∞OHõ~°"≥∞ÿ#q
HÍ=x `ÕeOk.
ã¨~ü „áÈc¡ H“>Ë¡ x~°‚Ü«∂Å∞ PÜ«∞#‰õΩ#fl *Ï˝#O Ö’`≥·#
=x XѨCHÀ=_»O <å qkè Jx J#∞H˘O@∞<åfl#∞.
16= „ѨHõ~°}O
WOQÆ¡O_»∞Ö’ WO_çÜ«∂ HÀã¨O KÕã≤# Ѩ#∞Å∞
ã¨~ü *Ë"£∞û ã‘ìÃѶ<£ (H˘<åflà◊√§ "≥·„™ê~Ú ã¨ÅǨ^•~°∞ÅÖ’
<åºÜ«∞<åxH˜ ã¨O|OkèOz# ã¨É∞íè º_»∞, PÃÑ#· ~å}˜ H˘Å∞=ÙÖ’
L#fl`« <åºÜ«∞™ê÷#OÖ’ <åºÜ«∂kèHÍ~°=Ú) k >ˇÿ"£∞ûH˜ ã¨~ü
P~°ú~ü HÍ@<£ Jaè„áêÜ«∂Åx q=∞i≈ã¨∂Î XHõ ÃÑ^ŒÌ L`«Î~°O
„"å™ê_»∞. PÜ«∞#H˜ <Õ~åŠѨsHõΔÖ’ L#fl ÃÑ^ŒÌ ¿Ñ~°∞ WO_ç
Ü«∂Ö’ PÜ«∞# ã¨OáêkOz# 5 ã¨O=`«û~åÅ J#∞Éèí=O,
XHõ rq`« HÍÅѨ٠„â◊=∞ =Å# ÅaèOz# J#∞Éèí=O`À HÍ@<£
K≥Ñ≤Ê# q+¨Ü«∂Åx YO_çOK«\ÏxH˜ ã¨iáÈ`«∞O^Œx |Ǩïâß
J#∞H˘x LO\Ï_»∞. k >ˇÿ"£∞û Ѩ„uHõ ã¨~ü P~°ú~ü ["å|∞#∞
JK«∞Û "ÕÜ«∞ÖË^Œ∞. Hõ#∞Hõ áê~î°‰õΩÅH˜ D W^ŒÌi Jaè„áêÜ«∂Ö’¡
Un ã¨Ô~·#"À `≥Å∞ûHÀQÆÅQÆ\ÏxH˜ PÜ«∞# ["å|∞Ö’x =ÚYº
ÉèÏQÍÅ∞ WHõ¯_» á⁄O^Œ∞Ѩ~°K«@O D rq`« K«i„`« „"åã¨∞Î#fl
<å qkè J#∞H˘O@∞<åfl#∞. h\˜ áê~°∞^ŒÅ QÆÅ lÖÏ¡Ö’¡ [iy#
ã¨OѶ¨∞@#Å „Hõ=∞O, "ÕQÆOQÍ Jaè=$kú K≥O^Œ∞`«∞#fl WO_çÜ«∂
ã¨OѨ#fl`«x, P <åºÜ«∂kèHÍi Éè’QÆ\Ïì J~°úO HÍÖË^Œ#fl
q+¨Ü∂« xfl |∞∞A=Ù KÕâß~Ú. PÜ«∞# Hõ~Oú° HÍx „Ѩâfl◊ H˜ PÜ«∞#
`«# q=∞~°≈`À ["å|∞ K≥áêÊ_»∞.
ã¨~ü P~°ú~ü „Ѩ`«∞º`«Î~°OÖ’x D ÉèÏQÆO `«#x q=∞i≈O
z#"åx ^•_çÖ’x |ÅÇ‘Ï#`«#∞ |Ü«∞@ÃÑ_»∞ÎOk.
ã¨~ü *Ë"£∞û "å#Å∞ ÖË#ѨC_»∞ `«Ñ¨Ê h\˜ áê~°∞^ŒÅ WOÔH
ѨC_»∞ "å_»~°∞ J#fl ^äÀ~°}˜Ö’ =∂\Ï¡_®Î_»∞. J`«xH˜ WO_ç
Ü«∂Ö’ HÀ@¡ H˘nÌ Ü«∞Hõ~åÅH˜, "å#Ѩ_®¤ Ѩ_»HõáÈ~Ú<å, h~°∞
ÃÑ_®Î~°x ‰õÄ_® `≥eÜ«∞HõáÈ=_»O ã¨OÉèí="Õ∞. "å#H˜, #n
[ÖÏxH˜ L#fl `Õ_® `≥eÜ«∞x Ô~·`«∞Å∞, ѨÓiÎQÍ <ÕÅÖ’ `Õ=∞
ÖËx ã¨=∞Ü«∞OÖ’ "å_»Hõ `«Ñ¨Êx Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡ `«Ñ¨Ê q∞ye#
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Y~°∞Û ÃÑ@ìx ~°∂áê~Ú - P^• KÕã≤# ~°∂áê~Ú
J#fl ÉèÏ=O`À h~°∞ x~åHõiOz# XHÍ<˘Hõ ã¨OѶ∞¨ @# J`«#∞
q<åfl_»∞. nxH˜ ™ê^è•~°} h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ ã¨O|O^èOŒ Uq∞\˜?
áê`« =∞„^•ã¨∞ K≥~°∞=ÙÅ H˜O^Œ 40 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅ∞ QÀ^•=i
HÍÅ∞= H˜O^Œ 10 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅ∞ „Ѩu U\Ï h\˜`À `«_»Ñ¨
|_®Î~Ú. P q^èŒOQÍ<Õ "å# ZO`«Ñ¨_ç<å Ѩk ÅHõΔÅ H˘nÌ
J^Õ Ñ¨iã≤÷`«∞Ö’¡ h~°∞ ÃÑ@ì|_»∞`«∞#fl Ü«∞Hõ~åÅ∞<åfl~Ú.
"å# ã¨=∞$kúQÍ Ñ¨_ç<å (áÈ+¨Hõ Ѩ^•~°∞úÅ HõÅ) #^Œ∞Å
h~°∞ =Å# ÅaÌ á⁄O^Œx Ü«∞Hõ~°O XHõ\ ˜ ‰õÄ_® WO_çÜ«∂Ö’
ÖË^∞Œ . =i ™êQÆ∞Hˆ HÍ^Œ∞, "≥∞@ì ^è•<åºÅ ™êQÆ∞H˜ ‰õÄ_®! J`«#∞
ÉÏqh~°∞, #kh~°∞, "å# h~°∞ÅH˜ Ys^Œ∞Ö’#∞, Ѩi=∂}O
Ö’#∞ XHõ>Ë J#fl@∞ì =∂\Ï¡_®Î_»∞. ÉÏqh~°∞ Z^Œ∞ÌÅ`À Ô~·`«∞
`À_®Î_»∞. ^•x =ºÜ«∞O 1 ~°∂áê~ÚH˜ 300 Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ∞.
Jk Éèí∂q∞x `«_çQÍ =∂„`«"Õ∞ KÕã¨∞ÎOk. J^Õ #n [ÖÏÅ∞,
Éè∂í q∞x ™ê~°=O`«O KÕ™êÎ~Ú. ^•xfl ѨÓiÎQÍ H˘`«QÎ Í KÕã∞¨ OÎ k.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 188
JO^Œ∞KÕ`« "≥Ú`«ÎO lÖÏ¡Å∞, =O^ŒÅ H˘nÌ ã¨O=`«û~åÅ áê@∞
Z~°∞=Ù J=ã¨~°O ÖˉõΩO_® ^è•<åºxfl ѨO_çã¨∂Î LO\Ï~Ú.
„ѨÉèí∞`«fiO XHõ Ü«∞Hõ~°O =i ™êQÆ∞H˜ HÍ=Åã≤# #k h~°∞
3 ~°∂áêÜ«∞ÅHõOkã¨∞OÎ k. JO>Ë 1500 Ѷ∞¨ # QÆ*ÏÅ∞. JO>Ë
(Éèí∂q∞ á⁄~°Ö’¡) =_» Hõ@ì|_ç# ÉÏqh~°∞ Ys^Œ∞Ö’ <åÅ∞QÀ
=O`«∞H˜. ÉÏqh~°∞ (=_»Hõ@ì|_ç #O^Œ∞# áÈ+¨Hõ Ѩ^•~åúÅ∞
ÖËHõ) ã¨QÆO qÅ∞= HõeyOk HÍ^Œ∞. J^Õ QÀ^èŒ∞=∞ ÖËHõ ~åyH˜
Ü«∞Hõ~åxH˜ 2.5 ~°∂áêÜ«∞Å∞ Y~°∞Û J=Ù`«∞Ok. (JO>Ë g\˜H˜
=iH˜ HÍ=Åã≤# h\˜Ö’ 60 âß`«O KåÅ∞ - Hõ=#â◊~°‡)
[fi~åÅ∞ q+¨Ü∂« xH˜ =¿ãÎ <Õ#∞ rq`«O JO`å h\˜ áê~°∞
^ŒÅ =∞^躌 |uHÍ#∞. ^•x =Å¡ ZѨC_»∞ [fi~åxH˜ QÆ∞i HÍÖË^∞Œ .
HÍx "≥∞@ì „áêO`åÅÖ’ [fi~°Ñ_¨ ®¤#∞. QÀ^•=i lÖÏ¡Ö’ [fi~åÅ∞
`«‰Ωõ ¯=. J^Õ ZQÆ∞= „áêO`åÅÖ’ [fi~åÅ∞ Z‰õΩ¯=. W@∞=O\˜
q+¨Ü«∂Ö’¡ K«^Œ∞=Ù LO_ç, rq`«O JOkOKÕ J#∞Éèí=OH˜
J#∞QÆ∞}OQÍ #_»∞K«∞H˘<Õ "å~°∞ [fi~°O q+¨Ü∞« OÖ’ <å J#∞Éèí
"åxH˜ =ºuˆ~HõOQÍ Jaè„áêÜ«∞O Hõey L<åfl~°∞.
=∞#O WO[h~°¡q∞ =∞#H˜ `≥eÜ«∞x q+¨Ü«∂Ö’¡ `«Å
^Œ∂~°ÛO. (HÍx WO[hiOQÆ∞ q+¨Ü«∂Ö’¡ áêÅHõ=~åæÅ "å~°∞
`«=∞ `«Ñ¨C_»∞ Jaè„áêÜ«∂Å∞ k >ˇÿ"£∞ûH˜ „"å™êÎ~°x ^èŒfix -
Hõ=#â◊~°‡) áêʼnõΩÅ∞ Hõ~°∞=Ù #∞Oz WO_çÜ«∂x `«Ñ≤ÊOK«_»O
J<Õ `«=∞ Ju =ÚYº"≥∞ÿ# qkè x~°fiǨÏ}Ö’ qѶ¨Å∞Öˇ· JѨH©iÎ
á⁄O^•~°∞. "å~°∞ Y~°∞Û ÃÑ\ì̃# Ѩ^∞Œ Å H˘nÌ ÅHõÖΔ ’¡ XHõ 5 ÅHõÅΔ ∞
h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜, <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ Y~°∞Û ÃÑ\˜ì LO>Ë Ñ¨kO@
`˘q∞‡Ok =O`«∞Å∞ Hõ~°∞=Ù Ü≥ÚHõ¯ Hõ~åà◊ #$`åºxfl PѨQÆeˆQ
"å~°∞.
=∞„^•ã¨∞Ö’ h\˜ áê~°∞^ŒÅ g∞^Œ Y~°∞Û ÃÑ\˜ì# 10 ÅHõΔÅ∞
ÃÑ\˜ì LO_»HõáÈ`Õ Hõ~°∞=Ù ZO`« ÉèíÜ«∞OHõ~°OQÍ ÃÑiy áÈÜÕ∞
^ŒO>Ë „ѨÉèí∞`«fiO ѨÓiÎQÍ KÕ`«∞Öˇ`Õοãk. WOHõ WOQÆ¡O_»∞Ö’
„Ѩ[Å∞ TǨÏÖ’ W|ƒO^Œ∞Å#∞ =∞iÛáÈ~Ú, WO_çÜ«∂#∞
Hõ~°∞=Ù HÀ~°Å #∞Op `«Ñ≤ÊOKÕ Ñ¨x ǨÏ$^ŒÜ«∞ ѨÓ~°fiHõOQÍ
`«ÅHÔ `«∞‰Î Ωõ O\Ï~°x Pt™êÎ#∞. <å Ü≥∂[# QÆ∞iOz =∂\Ï¡_∂» Î
âßeãπ |s „ѨÉèí∞=Ù ''h~°∞ H˘O_» ÃÑ·H˜ „Ѩ=Ç≤ÏOK«^Œ∞.—— Jx
J<åfl_»x DÜ«∞# K≥áêÊ_»∞. WO`«HõO>Ë =∞~˘Hõ\ ˜ WOH˘Hõ~°∞
J#QÆÅ~°∞ =∞~˘Hõ~°∞ ^•xfl =∞m§ L^ŒÇ¨ÏiOK«QÆÅ~°∞. (Jk
Uq∞@O>Ë! <Õ#∞ "å# f~°O g∞^Õ HÍHõ Z`≥·Î# H˘O_»Å g∞^Œ
Ѩ_∞» OÎ ^Œx <Õ#∞ J#∞H˘O\Ï#∞. JO^Œ∞Hõx h~°∞ Jxfl Z`«∞ÖÎ ’¡#∞
^˘~°∞‰õΩ`«∞O^Œx #=Ú‡`å#∞. JO^Œ∞KÕ`« XHõ ÃÑ^ŒÌ [ÖÏâ◊Ü∂« xfl
7000 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞Î# xi‡OK«QÆÅ=∞x ^•x #∞Oz h~°∞
f~°O =~°‰õΩ W=fiQÆÅ∞QÆ∞`å=∞x ‰õÄ_® J<åfl~°∞.
''XHõ 10 ÅHõΔÅ Y~°∞ÛÖ’ Hõ$ëê‚ QÀ^•=i lÖÏ¡Å, P K«∞@∞ì
Ѩ@¡ „áêO`åÅ Hõ~°∞=Ù âßâ◊fi`«OQÍ ^Œ∂~°"≥∞ÿOk. 65 ÅHõΔÅ
=ºÜ«∞O, |Ǩïâß JO`Õ ™ê÷~Ú #ëêìÅ∞, 2 HÀ@¡ [<åÅ∞#fl
„áêO`åxH˜ Hõ~°∞=Ù #∞Oz ~°HõΔ} HõeÑ≤OKÕk. ÖËHõ J@∞=O\˜
™ê^èŒ<åÖË "å_ç LO>Ë "≥Ú#fl\˜ Hõ~°∞=Ù „áêO`åxfl "≥Ú`«ÎOQÍ
âßâ◊fi`«OQÍ ~°H˜ΔOKÕk =∞#O Hõ~°∞=Ù =zÛ#ѨC_»∞ ZO`À
*Ï˝#O`À Z^Œ∞~˘¯<åflO. WOHÀ J_»∞QÆ∞ =ÚO^Œ∞‰õΩ "Õã≤ Jã¨Å∞
Hõ~°∞=Ù ~å‰õΩO_® xâ◊ÛÜ«∞OQÍ x~ÀkèOK«QÆÅO. Hõ~°∞=Ùx h\˜
áê~°∞^ŒÅ=Å# HÍHõ =∞ˆ~ q^èOŒ QÍ#∞ KÕÜ∞« ÖË=∞x Hõ#∞‰õΩ¯<åflO.
Ѩ^Œ∞Å H˘nÌ ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ h~°∞áêi, h~°∞ F_ç ZO_ç
=~°^ŒÅ #∞Oz ~°H˜ΔOѨ|_ç, ѨO@Å∞ ~°H˜ΔOѨ|_ç =¸_»∞ Ô~@∞¡
ÃÑiy, =O^ŒÅ H˘kÌ Pqi Ѩ_»=Å∞ <å=∞=∂„`«Ñ¨Ù ~°∞ã¨∞=ÚH˜
~°"å}Ï KÕã¨∂ΠѨ_»=Å∞ =Úã¨∞~°∞H˘x, `å"Õ∞HÍ~°}"≥∞ÿ
ã¨$+≤Oì K«∞H˘#fl ~°nHÌ ˜ ¿ã=ÅOkã¨∂,ΠѨ^∞Œ Å H˘nÌ ÅHõÅΔ [<åÅ∞
Hõ~∞° =Ù #∞Oz HÍáê_»|_ç, c^ŒiHõO #∞Oz ÖËHáõ È=@O #∞Oz
ã¨=∞$kúH˜, ã¨∞MÏxH˜ L^ŒúiOѨ|_ç, |∞~°^Œ #∞Oz, HõÅ∞+≤`«
h~°∞ #∞Oz q=ÚH˜Î KÕÜ«∞|_ç L<åfl~°∞. WOQÆ¡O_»∞‰õΩ =Ú_ç
ã¨~°∞‰õΩÅ ZQÆ∞=∞u ѨkO`«Öˇ·Ok. JHõ¯_» `«Ü«∂Ô~·# =ã¨∞Î=ÙÅ
kQÆ∞=∞u 20 Ô~@∞¡ ÃÑiyOk. ™ê÷x‰õΩÅ, q^ÕjÜ«ÚÅ ^Œ$+≤ìÖ’
„ѨÉ∞íè `«fi Q“~°=O ÃÑiyOk. Y*Ï<åÖ’ HÀ@∞¡ ~åã¨∞Å∞ Ѩ_®¤~Ú
- „ѨÑO¨ K«OÖ’ HõÖÏ¡ WO[hiOQ∑ Ѩ#∞Å =Å# Ju Z‰õΩ¯=QÍ
„QÍã¨O ã¨OáêkOѨ|_»¤ ™⁄=Ú‡ Jk. W=hfl WO_çÜ«∂Ö’#∞
h~°∞ JO^ÕÖÏ K«∂_®ÖÏ JHõ¯ˆ~¡^• J#fl Q˘Ñ¨Ê „Ѩâ◊fl QÆ∞iOz
f~°∞Ê K≥ѨÊ_®xH˜ J=ã¨~°O ÖË^Œ∞. HÍ=Åã≤#^ŒÖÏ¡ "ÕÅH˘nÌ
Ü«∞Hõ~åÅÖ’ XHõ\ ˜ Ô~O_»∞ K≥Hõ¯Å∞ h~°∞ F_»Hõ z`«Î_çQÍ LO_ç
áÈ~ÚO^• ÖËHõ LѨC^Õe =º=™êÜ«∂xH˜ W|ƒOk HõÅ∞QÆ∞
`ÀO^•? Jn x~°fiǨÏ}Ö’ Ju ÃÑ^ŒÌ ֒ѨO =Å# [iy
#ѨC_»∞ Wg f~°∞ÊH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ#q! (HÍ@<£ W@∞=O\˜ "≥@
HÍ~°O, ÉÏQÍ<Õ KÕÜ«∞QÆÅ_»∞ -Hõ=#â◊~°‡). W^Õ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ
q+¨Ü∞« OÖ’ HÀ\˜ =∞OkÖ’ XHõ „ѨÜ∂« }©‰Ωõ _»∞ K«xáÈÜ«∂_»<À
H˘xfl ~Ô à· √◊ § PÅ㨺OQÍ #_»∞ã¨∞<Î åflÜ«∞<À, XHõ ÃÑ\˜Hì ˜ xѨÊO@∞
H˘#fl^Œ<À x"ÕkHõ =¿ãÎ "å\˜h "å_»@O =∂#∞HÀ"åe Hõ^•!
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
WO_çÜ∂« QÆ∞iOz x"ÕkHõÅxzÛ#ѨC_»∞ "å\˜Ö’ Hˆ =ÅO
ÖÏÉèíO QÆ∞iOKÕ =∂\Ï¡_®Î~°x <Õ#∞ "≥∞`«∞ÎH˘O@∂ LO\Ï#∞.
PiúHõ „ѨÜ≥∂[<åÅ∞ QÆ∞iOz =∂\Ï¡_ç#ѨC_»∞ P q+¨Ü«∞O
„Ѩ™êÎqOK«@O `«Ñ¨Ê^Œ∞. HÍx ^Õâ◊O q+¨Ü«∂xH˜ =zÛ#ѨC_»∞
P =ºÜ«∞O „ѨÉèÏ=O Uq∞\˜ J#fl „Ѩâ◊fl Q˘Ñ¨Ê^Ò`«∞Ok. ~å[
huA˝ÅH˜ K≥Ok#^• „Ѩâ◊fl. <Õ#∞ h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ü≥ÚHõ¯ ™ê^è•
~°} Ѷ¨e`åÅx g∞‰õΩ W™êÎ#∞. =∞#O 2 HÀ@¡ áœO_»∞¡ Y~°∞Û
ÃÑ\ÏìO "å\˜ g∞^Œ. "å\˜ g∞^Œ =∞~À HÀ\˜ áœO_»∞¡ WѨC_»∞
Y~°∞Û ÃÑ_»∞<Î åflO. P Q˘Ñ¨Ê #^Œ∞Å #∞Oz h~°∞ áêiOK«_®xH˜,
h~°∞F_»Û_®xH˜ Ü«∞Hõ~åxH˜ 2 áœO_»∞¡ Y~°∞Û=Ù`ÀOk. ã¨Q@Æ ∞#
L`«ÊuÎ ÃÑOK«_®xH˜ =∂„`«"Õ∞ fã¨∞H˘O>Ë Ü«∞Hõ~åxH˜ 1.5
áœO_»∞¡ Y~°∞Û J=Ù`ÀOk. (Wk 75 âß`«O, N=∞u ǨϟÑπ
K≥Ñ≤Ê#@∞ì =¸_çO@ Ô~O_»∞ =O`«∞Å∞ HÍ^Œ∞ - Hõ=#â◊~°‡)
q∞ye# 25 âß`«O Y~°∞Û <å=∞ =∂„`«Ñ¨Ù ~°∞ã¨∞=ÚH˜ ~°"å}Ï
™œHõ~º° OHõeyOK«\ÏxH˜ =~°^Œ h\˜x ^Œ∂~°OQÍ fã¨∞H˘x áÈ=
\ÏxH˜ (á⁄ÖÏxH˜ Ǩx KÕ¿ã JO`« =ÚOѨ٠h~°∞ =zÛ#ѨC_»∞
- nxfl h~°∞ F_»∞Û@ („_≥·<Õl) Jx HÍ@<£ "å_»∂Î LO\Ï_»∞
- Hõ=# â◊~°‡) J=Ù`ÀOk Hõ#∞Hõ #∂\˜H˜ #∂~°∞âß`«O h\˜
áê~°∞^ŒÅ #∞Oz ~å|_ç LO@∞O^Œx K≥ѨÊ=K«∞Û.
`«∞OQÆÉèí„^Œ [ÖÏâ◊Ü«∂xfl „ѨÉèí∞`«fiO P"≥∂kOz#ѨC_»∞
Jk xi‡Oz LO>Ë ^•#∞flOz, 3,4 h\˜ áê~°∞^ŒÅ =∂~åæÅ∞
xi‡Oz, Z‰õΩ¯= „Ѩ^ÕâßxH˜ =∞„^•ã¨∞ ~å„+¨ìO KåÖÏ ÃÑ^ŒÌ
ÉèÏQÍxH˜, h~°∞ H˘xáÈQÆeˆQ "åà◊§O Ѩk"ÕÅ K≥~°∞=ÙÅH˜,
[ÖÏâ◊Ü«∞O #∞Oz h~°∞ |Ǩïâß ã¨~°Ñ¶¨~å KÕÜ«∞=K«∞Û. J@∞
=O\˜ Ѩ#∞Å∞ WO`«=~°‰Ωõ ѨÓiÎ KÕã#≤ Ѩ#∞Å HõO>Ë Ys^≥#· q.
Ô~O_»∞ HÍ~°}ÏÅ =Å¡ J=Ù`å~Ú. "≥Ú^Œ\ ˜k ZQÆ∞= „áêO`«O
Zy_ôky_ô L#fl ~åu „Ѩ^Õâ◊O, Ô~O_Àk ~°∂áê~Ú qÅ∞=
K≥ѨCHÀ^Œy#O`«QÍ =∂iOk. (Ѩ_çáÈ~ÚOk) HÍx J=`«Å
"≥Ñ· Ù¨ WOHÀ@∞Ok. J^Õq∞@O>Ë =∞#O ™êkèOz#^ŒO`å =∞#O
Ѩx <Õ~°∞ÛHÀ_»O =Å# ã≤kúOzOk. „ѨÉèí∞`åfixH˜ =∞# á⁄~°
áê@¡`À =∞# "≥·Ñ¶¨ÖϺÅ`À P HÍÅOÖ’ ‰õÄ_® Jq 7.5
âß`«O ~å|_ç xKåÛ~Ú, JO^Œ∞KÕ`« =∞#O ~åÉ’ÜÕ∞ HÍÅOÖ’
D ã¨OáêkOz# J#∞Éèí=O`À KÕÜ«∞É’ÜÕ∞ Ѩ#∞ÅÖ’ H˘xfl
JOâßÅ#∞ ѨÓ~°fiO HõO>Ë K«=HõQÍ KÕÜ«∞QÆÅO.
h\˜ xÅ= q+¨Ü∞« OÖ’ h~°∞ ѨÓ@∞QÍ „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞#Î fl ~ÀA#
QÀ^•=i XHõ¯>Ë ã¨=Ú„^ŒOÖ’H˜ 500 HÀ@¡ Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅx
189
H˘xáÈ`«∞Ok. Jx <Õ#∞ K≥Ñ≤Ê#ѨC_»∞ xÅ= KÕÜ«∂eû# h\˜
Ѩi=∂}O QÆ∞iOz g∞‰õΩ XHõ TÇ¨Ï HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. WO_ç
Ü«∂Ö’ h~°∞ ÖË^Œx KåÖÏ =∞Ok JO\Ï~°∞. ÖËxk h~°∞
HÍ^Œ∞ |∞„~°! <Õ#∞ <å rq`«O JO`å h\˜ qÅ∞= QÆ∞iOz#
Ѩ#∞Å∞ KÕÜ«∞\ÏxH˜ áÈ~å_»∞`«∂<Õ L<åfl#∞. „ѨÉèí∞`åfixfl
hÅy~°∞Ö’¡ XHõ ÃÑ^ŒÌ [ÖÏâ◊Ü«∞O xi‡OK«=∞x =uÎ_ç KÕã≤#
^•xH˜ 50 Uà◊√§ WѨC_Õ xO_®~Ú.
#Å¡=∞O^Œ∞ ~å|_ç QÆ∞iOz D =∞^茺 Z=~À Z`åÎ~°∞.
=∞#O J@∞=O\˜ <≥·uHõOQÍ ¿ÇÏÜ«∞"≥∞ÿ# Ѩ#∞Å#∞ [=∂
Y~°∞ÛÅ#∞ ã¨i ÃÑ@ì_»O HÀã¨O KÕÜ«∞_®xH˜ ã≤^ŒúѨ_» ~å^Œ∞.
(D<å\˜ Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡ Jk =∞#ºO q„HõÜ«∂xfl, ã¨OˆHΔ=∞
Ѩ^äŒHÍÅ`À =Ú_ç ÃÑ@ì_®xfl áÈÅ∞`«∞Ok - Hõ=# â◊~°‡).
WO_çÜ«∂Ö’ Q“~°=OQÍ, x*Ï~Úf`À KÕã¨∞HÀ_®xH˜
KåÖÏ<Õ _»|∞ƒOk. QÀ^•=i lÖÏ¡Ö’ ѨÓ~°fiO x~°¡HõΔ ºO KÕÜ«∞
|_ç# ~ÀAÖ’¡ ~å|_ç U_®kH˜ 2,20,000 áœO_»∞¡ LO_Õk.
P ~å|_ç „Ñ¨[Å #∞Oz c^ŒiHõO`À Pã¨∞ÎÅ∞ `«~°yáÈ=_»O`À
Hõeã≤ Q˘Ñ¨Ê W|ƒO^Œ∞Å`À =KÕÛk. H˘`«Î Ѩ#∞Å∞ KÕѨ\ÏìHõ
~å|_ç 5,70,000 áœO_»¡H˜ ÃÑiyOk. Ѩ#∞Åhfl ѨÓiÎHÍHõ
áÈ~Ú<å, „Ѩ[Å ã¨OѨ^Œ ‰õÄ_® ÃÑiyOk. WѨC\˜H˜OHÍ 3
ÅHõÅΔ Ü«∞Hõ~åÅH˜ h~°∞ JOkKåeû LOk. Wk ™êkèOz#ѨC_»∞
h\˜ Ѩ#∞fl XHõ¯ ^•x =Å<Õ 1,50,000 áœ. P^•Ü«∞O
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. JO>Ë ÃÑiy# P^•Ü«∞O 5 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡
J=Ù`«∞Ok. WѨC_»∞ #Å¡=∞O^Œ∞ #∞Oz xHõ~å^•Ü«∞O 60
ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ 160 lÖÏ¡Å #∞Oz JO>Ë lÖÏ¡ XH˜¯O\˜H˜
40,000 áœO_»∞¡ JO>Ë Jxfl lÖÏ¡Å∞ QÀ^•=iH˜ Zky#
P^•Ü«∞OÖ’ 9= =O`«∞ ÖËHõ Jxfl ѨÓ~°ÎÜ«∂ºHõ ÃÑiˆQ
P^•Ü«∞OÖ’12= =O`«∞H˜ ÃÑiy`Õ #Å¡=∞O^Œ∞ P^•Ü«∂xfl
`Àã≤ ~å[#=K«∞Û. Ô~O_çO\˜Ö’ "≥∞KÕÛk? Uk ÉèíQÆ=O`«∞_ô
Uk q∞ye# ^ÕâßÅ =ÚO^Œ∞ =∞# Q“~°=O ÃÑOK«∞`«∞Ok?
^Õx =Å# WO_çÜ«∂ „Ѩ[Å Jaè=∂<åxfl ã¨OáêkOK«∞
H˘O\ÏO? K≥·<å`À =∞#H˜ ã¨`«ûO|O^è•ÅˆHk =ÚYºO? =∞#
JO`«~å`«‡ ^Õxfl ã¨=∞iúã¨∞ÎOk?
=∞# ^Œ$+≤ì Hõ~°∞=Ù g∞^Õ =ÚYºOQÍ ˆHO„nHõiOz<å =∞#
^Œ$+≤ì, WO_çÜ«∂, WOQÍ¡O_»∞ ™ê=∂#º ã¨OˆHΔ=∞O #∞Oz XHõ
Hõ}Δ O ‰õÄ_® `«Ñʨ ‰õΩO_® LOK«∞HÀ"åe. D ~Ô O_»∞ XHõ^•xÖ’
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
=∞~˘Hõ\ ˜ Hõ@ìHõ\ ì̃ LO_ç, q_ç KÕÜ«∞_»O J™ê^茺O J=Ù`«∞Ok.
XHõiH˜ =ã¨∞=Î ÙÅ∞, PǨ~°O HÍ"åe. "å\˜H˜ ã¨Oáê^Œ# HÍ"åe.
=∞~˘HõiH˜ =Ú_ç ã¨~∞° ‰õΩÅ∞ HÍ"åe. "å\˜#∞`«ÊuÎ KÕ¿ã Ѩx"å~°∞
HÍ"åe. `å=Ú `«Ü∂« ~°∞ KÕã#≤ ã¨~∞° ‰õΩÅx H˘<Õ"å~°∞ HÍ"åe.
=∂OK≥+¨ì~ü "å~°∞, ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£x q<åfl~°∞. âßeãπ
„ѨÉèí∞=Ù KÕã≤# J^Œ~°Q˘>Ëì „Ñ¨Hõ@#Å∞ q<åfl~°∞. XHõ ã¨fi`«O„`«
"≥∞ÿ# ã¨fiK«ÛùO^Œ |$O^ŒO`À h\˜ áê~°∞^ŒÅ „áê=ÚYº`«x `ÕÅ∞Û
H˘O>Ë ÉÏ=ÙO@∞O^Œ#∞H˘<åfl~°∞. HÍx P q^èŒ"≥∞ÿ# qKå~°}
[~°QÆÖË^Œ∞.
1877 _çÃãO|~üÖ’ =∂OK≥ã¨ì~ü WO_çÜ«∞<£ ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å
|$O^•xfl, P `«~°∞"å`« `«∂~°∞Ê WO_çÜ«∂ ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å
|$O^•xfl L^ÕÌtOz HÍ@<£ =∂\Ï¡_®_»∞. W\©=Å HÍÅOÖ’
xi‡Oz# „Ѩ}ÏoHõŠѶ¨e`åÅx q=iOz, J@∞=O\˜"Õ
=ÚYºOQÍ <ÒHÍÜ«∂<åxfl ‰õÄ_® HõÅ"å\˜x ã¨`fi« ~°O KÕÜ∞« @O
=ÚYºO Jx K≥áêÊ_»∞. PÜ«∞# WO_çÜ«∂ ã¨OѨ#fl`«H˜ h\˜
~å"å}Ï ZO`« =ÚYº"≥∂ D q^èŒOQÍ K≥áêÊ_»∞.
Ѩk ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅ =iH˜ HÍ=Åã≤#h~°∞ 200 QÆ*ÏÅ
"≥_»Å∞Ê 1 QÆ[O Ö’`«∞ L#fl HÍÅ∞= QÆ∞O_® QÆO@H˜ 2640
QÆ*ÏÅ "ÕQÆO`À "≥àϧe. (JO>Ë 1000 Ü«∞Hõ~åÅH˜ 4 Ѷ¨∞#ѨÙ
@_»∞QÆ∞Å∞ "ÕQOÆ `À HÍ"åeû =™êÎ~Ú. - Hõ=# â◊~‡° ) QÀ^•=i
lÖÏ¡H˜ 60 QÆ*ÏÅ "≥_Å» ∞Êx 3 =ÚYº HÍÅ∞=Å∞, `«∞OQÆÉ„íè ^ŒH˜
XHõ\ ˜ L<åfl~Ú. NǨÏO_»∞ HÍÅ∞= 100 QÆ*ÏÅ "≥_»Å∞Êk.
JO^Œ∞KÕ`« HÍ=Åã≤# ^ŒÖÏ¡ h\˜ Hõ@_ì ∞» Å∞ - ZHõ¯_≥`· Õ "åÅ∞=Å¡
<ÒHÍÜ«∂<åxH˜ W|ƒOk HõeˆQ "ÕQÆO LO@∞O^À JHõ¯_»
HÍ"åe. WѨC_»∞ xi‡Oz#q 150˛20 Jq 2 ÖËHõ 3
xq∞ëêÖ’¡ xOѨ=K«∞Û. MÏm KÕÜ«∞=K«∞Û. Jq Ju z#fl
J_»¤O‰õΩÅ∞. Jq 6 J_»∞QÆ∞ÅÖ’`«∞O>Ë 250 @#∞flÅ |~°∞=Ù
QÆŠѨ_»=efl fã¨∞‰õΩáÈQÆÅ=Ù. Jq #_çKÕ "ÕQÆO J=ã¨~°O
|\©ì LO@∞Ok.
^•^•ÉÏ~Ú <Ò~Àl HÍ~°º^Œi≈QÍ L#fl `«∂~°∞Ê WO_çÜ«∂
ã¨Ç¨ÏK«~°¡ |$O^ŒO HÍ@<£ Jaè„áêÜ«∂ÅH˜ qÅ∞= xKÕÛk.
J@∞=O\˜ KÀ@ HÍ@<£ =∂\Ï¡_»∞`«∞#fl XHõ™êi W^ŒÌ~°∞ Ô~·Å∞
L^ÀºQÆ∞Å∞ `«=∞ =∞ø#O g_ç HÍ@<£`À =∂\Ï¡_»@O, `«#∞
ѨOz# 300 Hõ~°Ñ¨„`åÅ∞ KåÅHõ <Ò~Àl =∞ixfl J_»QÆ@O
HÍ@<£H˜ ã¨O`À+¨O HõeyOzOk.
190
 D h\˜ áê~°∞^ŒÅ <ÒHÍÜ«∂# q+¨Ü«∂ÅÖ’ Z=Ô~@∞
"≥·Ñ¨Ù<åfl~À `≥eÜ«∞^Œ∞. <Õ#∞ #kÜ«∂ #kÖ’ 10,09,000
@#∞flÅ ~°nÌ LO^Œx XHõKÀ@ J<åfl#∞. U P^è•~°O`À J<åfl<À
P HÍ~Ú`«O HõxÑ≤OK«ÖË^Œ∞. HÍx D =∞^茺 x"ÕkHõÖ’ Jk 5
ÅHõΔÅ @#∞flÖË#x K«k"å#∞. P `«Ñ¨C ã¨i*Ëã¨∞HÀ"åe. #n
=∂~åæÅÖ’<Õ Z‰õΩ¯= ~°"å}Ï J=Ù`ÀO^Œ#flk x["Õ∞ J~Ú<å
`«Ñ¨C `«¿ÑÊ!.
„|ǨχѨل`å #kÖ’ Pqi Ѩ_»=ÅÖ’ @#∞flH˜ "≥∞ÿÅ∞H˜
0.375 ÃÑhfl Y~°Û=Ù`«∞Ok. 400 "≥∞ÿà◊√§ #n =∂~°æOÖ’
fã¨∞‰õΩ "≥à◊§_»O, 20 âß`«O ~åÜ«∞f`À 110 "≥∞ÿà◊√§ Ô~·Å∞
=∂~°Oæ Ö’ fã¨∞‰õΩ "≥à§◊ @O HõO>Ë K«=Hõ. JO^Œ∞Hõx XHõ "å}˜[º
ã¨Oã¨÷ ~Ô Å· ∞ "åi`À ‰õΩ^Œ∞~°∞Û‰õΩ#fl XѨÊO^•xfl ~°^∞Œ Ì KÕã∞¨ H˘Ok
Jx P ã¨Oã¨÷ xˆ~Ìâ◊‰õΩÖ’¡ XHõ~°∞ <å`À J<åfl~°∞.
<Õ#∞ QÀ^•=i g∞^Œ „ѨK∞« iOz# Ѩ„`«OÖ’ z=i "åHͺÅ∞
q∞#Ǩ "≥Ú`«OÎ JO`«\ `˜ À "åiH˜ UH©ÉÏè =O LO^Œx K≥áêÊ~°∞.
HÍx Jã¨Å∞ q+¨Ü«∞O P "åHͺÅÖ’<Õ LOk. xsƒùuQÍ
K≥Ñʨ QÆÅ#∞. "åiHÍ J=HÍâ◊O ÖË^∞Œ . XiÜ«∂ "å~°∞ HÍÅ∞=Åx
"å_»∞HÀ_®xH˜ W+¨ìѨ_»HõáÈ@O K«∂¿ãÎ WO_çÜ«∂ JO`«\ ˜H˜
gik J^èŒ=∞ (=¸~°öѨÙ) *Ïu J~Ú LO_®ÅxÑ≤™ÈÎOk.
WѨC_»∞ Pqi Ѩ_»=Å ~°nÌ "≥Ú^ŒÖˇ·O^Œx Ptã¨∞Î<åfl#∞.
N _ÕH<˜ £ `«# ѨÙã¨HÎ Oõ Ö’ 288 ѨÙ@Ö’ ''Xi™êû HÍÅ∞=Å∞
"≥Ú^Œ\’¡ =º‰õΩÅÎ ÖÏÉèÏÅ HÀã¨O "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ@ì|_ç#q WѨC_»∞
„Ѩ[Å „áê}ÏÅ∞ HÍáê_»\ÏxH˜ „Ѩ*Ï^èŒ#O`À ѨÓ~°ÎÜ«∂º~Ú.
JO^Œ∞KÕ`« WHõ¯_ç „Ñ¨[Å <≥·[O ^Õâ◊OÖ’x Ѩiã≤÷`«∞Å#∞
QÆ∞~°∞ÎOK«∞H˘O>Ë HÍÅ∞=Å∞ qѶ¨ÅÜ«∞`åflÅ∞ HÍ=Ù—— J<åfl_»∞.
WѨC_»∞ (1980) HÍÅ∞=Å∞ <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜
"å_»∞Î<åfl~°∞.
XHõѨC_»∞ =∞„^•ã¨∞ ~å„+¨ì áêʼnõΩ_çQÍ L#fl <ÕÑ≤Ü«∞~ü
„ѨÉèí∞=Ù LѨ<庙êxH˜ ["å|∞QÍ 1878Ö’ HÍ@<£ Z_çO|~À
™êÇ≤Ï`«º ã¨Oã¨÷Ö’ LѨ#ºã≤OKå~°∞. ''ѨÓ~°fiO g∞ =^ŒÌ LѨ#º
ã≤Oz# <ÕÑ≤Ü«∞~ü „ѨÉèí∞=ÙH˜ =∞„^•ã¨∞Ö’ L#fl ÃщõΩ¯ ã¨O=`«û
~åÅ J#∞Éèí=O =Å# PÜ«∞#H˜ `«# Jaè„áêÜ«∂Å∞ K≥¿ÑÊ
ǨωõΩ¯Ok. HÍx WѨC_»∞ J^Õ q+¨Ü«∞OÖ’ <å f~°∞ÊÅ∞ "åiH˜
=ºuˆ~HõOQÍ#∞, |ÅOQÍ#∞ g∞ =ÚO^Œ∞OK«\ÏxH˜ J#∞=∞u
x=fiO_ç. "≥Ú@ì "≥Ú^Œ@ PÜ«∞# K«=Hõ J~Ú#k, ^ŒH`Δõ « QÆÅk
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
J~Ú# ~°"å}Ï QÆ∞iOz Ѩ\ ì̃OK«∞HÀÖË^Œ∞. ^•x QÆ∞iOz Ug∞
K≥ѨÊ_»∞. PiúHõOQÍ WO_çÜ«∂ "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ_»\ÏxH˜ Jk =ÚYº
"≥∞ÿ#, H˘@ì=zÛ#@∞ìO_Õ "≥Ú^Œ\ ˜ JOâ◊O. Hõ~°∞=Ù HÍÅOÖ’
(Hõ~°∞=Ù „áê~°OÉèí=∞Ü«∂ºHõ uO_ç ѨO_çOK«\ÏxH˜ ã¨=∞Ü«∞O
LO_»^Œ∞. Hõ#Hõ - Hõ=#â◊~°‡) uO_ç ~°"å}ÏÜÕ∞ =ÚYº"≥∞ÿ#k
J=Ù`«∞Ok. =∂=¸ÅѨC_»∞ P Ô~O_»∂ q_»nÜ«∞~åxq.
PÜ«∞# rq`«OÖ’x `«~°∞"åu ã¨O=`«û~åÅÖ’ PÜ«∞#
„"åã≤# q#u Ѩ„`åÅ∞ D „H˜Ok "å\˜ÃÑ· „"åâß_»∞.
LѨC Ѩ#∞fl-c^Œ"åiÃÑ· "Õã#≤ P^•Ü«∞Ѩ٠Ѩ#∞fl `«∞OQÆÉ„íè ^Œ
Ѩ#∞Å∞, WOw¡+¨μ JO`«~ü ~°"å}Ï, HÍOQÀx ã¨∞_®<£Ö’ Hõe¿Ñ
JOK≥Å∞, =∞„^•ã¨∞Ö’ „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅ∞, #Å¡=∞O^Œ∞
#∞Oz P^•Ü«∞O (`«#∞ |ÅѨiKÕ #Å¡=∞O^Œ∞ =ºuˆ~Hõ ã¨q∞u
HÀã¨O „"åã≤#k) r=ÉèÏ+¨Å J^茺ܫ∞#O, WO_çÜ«∂ Ü≥ÚHõ¯
q`«ÎO, Hõ~°∞=ÙÅ x"å~°} =∂OK≥ã¨ì~ü Ü≥ÚHõ¯ JO`«~å˚fÜ«∞
ã¨=∂"Õâ◊O "å~°∞ PÖ’zOKåeû# JOâßÅ∞ H˘O^ŒiH˜
["å|∞Å∞ >ˇÇ¨Ï~å<£Ö’ Hõs<Õ #k ~°"å}Ï.
LѨC g∞^Œ Ѩ#∞fl
LѨCg∞^Œ Ѩ#∞fl ÉèÏ~°O =Å# =∞#∞+¨μÅ∞ Ѩâ◊√=ÙÅ∞ H˘kÌ
QÍ<Õ u#_»O J<Õk PÜ«∞#x P^Œ∞~åÌH˜ QÆ∞iKÕ¿ãk. JO^Œ∞Hõx
^•xx c^Œ"åiÃÑ· "≥∂¿Ñ P^•Ü«∞ѨÙѨ#∞fl Jx =º=ǨÏiOKÕ
"å_»∞ (QÍOnè HõO>Ë 60, 70 ã¨O=`«û~åÅ =ÚO^Õ D JkèHõ
"≥∞ÿ# Ѩ#∞flx HÍ@<£ Jã¨Ç≤ϺOK«∞H˘<åfl_»∞–Hõ=#â◊~°‡) PÜ«∞#
ã¨∞n~°"… ∞≥ #ÿ Hõ~Ñ° „¨ `«OÖ’ J™ê^è•~°} Pã¨HΘ HõeyOKÕ q+¨Ü∂« Å∞
=∂„`«"Õ∞ WHõ¯_» Wã¨∞Î<åfl#∞.
NÖˇ~ÚOQ∑ Pi÷Hõ =∞O„uQÍ WO_çÜ∂« H˜ ѨO¿Ñ ã¨=∞Ü«∂xH˜
~å[º"åi¬HÍ^•Ü«∞OÖ’ Ö’@∞x ZÖÏ Ñ¨Ó_®ÛÖÏ Jx ÉÏQÍ
P^Œ∞~åÌ LO_Õk. JѨC_»∞ LѨCÃÑ· Ѩ#∞fl qkèOKåÅx ^Œ∞~°
^Œ$+¨ìO =Å# x~°‚~ÚOѨ|_çOk. L#fl =∂~°æOÖ’¡ Jk „ѨÜ≥∂
[#HÍi Jx J#∞H˘<åfl~°∞.
=ÚYºOQÍ HÍÜ«∞QÆ∂~°Å∞, ѨѨC^è•<åºÅ∞ u<Õ Ç≤ÏO^Œ∞
=ÙÅ∞ (ZѨC_ÀQÍx =∂Oã¨O u#~°∞ Hõ#∞Hõ) "åi P^è~Œ ∞° =ÙÅH˜
LѨC `«Ñ¨Êxã¨i. LѨC`«Ü«∂i „ѨÉèí∞`«fiO Ü≥ÚHõ¯ QÆ∞`«Î Pnè
#OÖ’ LO_ç nx ^è~Œ ° ZO`«QÍ ÃÑOK«|_çO^ŒO>Ë K≥Ã+~· ü #∞Oz
fã¨∞‰õΩ=zÛ K«=HõQÍ J=∞‡=K«∞Û. ^•x Ys^Œ∞ =∞iO`«
ÃÑOK«_»O „Ѩ[Å g∞^Œ "≥∂Ü«∞ÖËx ÉèÏ~°O "≥∂Ѩ_»"Õ∞. JO^Œ∞
191
Ö’#∞ HÀ™êÎ „áêO`åÅ #∞Oz ^Õâ◊ JO`«~åƒùQÍÅH˜ KÕ~°Û_®x
HõÜÕ∞º Y~°∞Û ‰õÄ_® Hõeã≤ Jk Q˘Ñ¨Ê ÉèÏ~°"≥∞ÿáÈ~ÚOk. Wk
„Ѩ*Ï"ÕkHõ g∞^Œ ÉÏQÍ K«iÛOK«|_çOk.
WOQÆ¡O_»∞Ö’ LѨCg∞^Œ áœO_»∞H˜ 3.5 ÃÑhflŠѨ#∞fl
LO_Õk. Jk „ѨÉèí∞`åfixH˜ ã¨O=`«û~åxH˜ 10 ÖËHõ 20 ÅHõΔÅ
áœO_»¡ P^•Ü«∞O WKÕÛk. Jk ã¨∞ÅÉèíOQÍ =ã¨∂Å∞ KÕÜ«∞
QÆe yOk. J~Ú`Õ, ''=∂O™êǨ~°∞ÅH˜ LѨC H˘kÌQÍ<Õ J=ã¨~°
"≥∞ÿ<å, LѨC P~ÀQͺxH˜ J`«º=ã¨~°O Hõ#Hõ, ^•xÃÑ· Ѩ#∞fl U
q^èŒOQÍ#∞ ã¨=∞~°úhÜ«∞O HÍ^Œ∞—— JO@∂ ^•xfl ZuÎ "Õ™ê~°∞.
P `«~°∞"å`« U Ѩ#∞flÅ∞ "Õã≤<å Wk =∂„`«O "ÕÜ«∞ÖË^Œ∞.
LѨC âßMÏǨ~°∞ÅH˜ KåÖÏ J=ã¨~°"≥∞ÿ#k. =∂O™êǨ~°∞ÅH˜
nx J=ã¨~°O `«‰õΩ¯=.
QÆ`« ã¨=`«û~°O qkèOz# ã¨∞OHõO =Å# 35 ÅHõΔÅ áœO_»¡
JkèHõ P^•Ü«∞O =zÛOk. Wk áœO_»∞H˜ 0.675 ÃÑhflÅ
Ѩ#∞fl K˘Ñ¨C# (=∞x+≤H˜ U_®k 7 áœO_»¡ LѨCHÍ"åÅ#∞ H˘O>Ë
Wk 4.725 ÃÑhflÅ∞, ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ ã¨O=`«û~åxH˜1 ~°∂áê~Ú)
=∞^•ºxfl "å_ç#@∞ì! LѨCx J=ã¨~åxH˜ q∞Oz Z=~°∂
"å_»~°∞, JO^Œ∞KÕ`« LѨC "å_»HõO ÃÑiyO^ŒO>Ë Ñ¨Ó~°fiO
ã¨iѨ_ç#O`«QÍ "å_Õ"å~°∞ HÍ^Œx J~°÷O. WѨC_»∞ `«Å XHõ¯O
\˜H˜ 20 áœO_»¡ ^•HÍ "å_»∞Î<åfl~°∞. WOHÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞O^Œx
Ñ≤ã∞¨ OÎ k.„âßq∞‰õΩÅ∞ ~ÀAH˜ 2 J}ÏÅ ‰õÄb ‰õΩ@∞O|O =∞~À
J}Ï ã¨Oáêk™êÎ~°#∞H˘O>Ë ã¨O=`«û~° P^•Ü«∞O XHõ „âßq∞
‰õΩ_ç ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ 70 ~°∂áêÜ«∞Å∞.(1882 XHõ ѨijÅ#Ö’
Jk 30 ~°∂II =∂`«„"Õ∞ Jx `ÕeOk) JO^Œ∞KÕ`« LѨCg∞^Œ
"Õ¿ã Ѩ#∞fl P^•Ü«∞Ѩ٠Ѩ#∞flQÍ ÉèÏq¿ãÎ Jk „âßq∞‰õΩ_ç
P^•Ü«∞O g∞^Œ ɡOQÍÅ∞Ö’ 6 âß`«O. ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ 5.25
âß`«O, =∞„^•ã¨∞Ö’ 2.5 âß`«O, J=Ù`«∞Ok.Wk (P ~ÀAÖ’¡)
^èŒ#=O`«∞Å P^•Ü«∞O g∞^Œ"Õ¿ãѨ#∞fl HõO>Ë Z‰õΩ¯=.
WOQÆ¡O_»∞Ö’ XHõ ‰õΩ@∞O| ã¨Oáê^Œ# 50 áœO_»∞¡O>Ë 100
áœO_»¡ LѨCH˜ 10 ÃÑhflÅ∞ Y~°∞Û KÕ™êÎ_»∞. JO>Ë J`«x
‰õΩ@∞OÉÏxH˜ HÍ=Åã≤# LѨCg∞^Œ ÃÑ>Ë Y~°∞Û J`«x ã¨Oáê
^Œ#Ö’ 1200= =O`«∞ J^Õ =∞„^•ã¨∞Ö’ 40= =O`«∞
ɡOQÍÖòÖ’ 16.66= =O`«∞.
=∂ `«O„_çQÍiH˜ =Ü«∞ã¨∞û`À qxH˜_ç `«QÆ∞æ`«∂ =zÛ<å
K«~Û° Ö’¡ J=`«e "å~°∞ HÍ~Ú`«OÃÑ· „"å¿ãÎ DÜ«∞# ["å|∞eã¨∂Î
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 192
`«#_çy# „Ѩâ◊flÅH˜ "åi ed`«"≥∞ÿ# L`«Î~åÅ∞ á⁄O^Œ∞`«∂,
áêÖÁæ<Õ"å_»∞.
a+¨Ñπ^äÀ|~üfl, ã¨~ü P~°÷~üHÍ@<£`À [iÑ≤#
K«~°ÛQÆ∞iOz „"åã≤#k
=∂‰õΩ |ã¨Î~üÖ’ WOQÆÌÖòѨÓ~üÖ’ XHõ\ ˜ ã≤~åOÉ’Ö’ XHõ\ ˜
=∞~åæÅ∞<åfl~Ú. D Ô~O_»∂H˘`«Î"Õ. "Õ∞=Ú "Õˆ~KÀ@¡ ‰õÄ_®
=∂ =∞`« „ѨKå~°Hõ~°Î=ºO x~°fiiÎOKåÅ#∞ H˘O@∞<åflO. Wk
<å‰õΩ 39= ã¨O=`«û~°O WO_çÜ«∂ ¿ã=Ö’ QÀ^•=i „áêO`«O
JO`å =∂ÔH· Z^Œ∞~°∞K«∂™ÈÎOk. =∂=^ŒÌ 3 "ÕÅ =∞Ok Hõ~°∞=Ù
J<å^äŒÅ∞<åfl~°∞. "åix JHõ¯_» ã≤÷~° Ѩ~°KåÅx K«∂ã¨∞Î<åflO.
¿ã<åkèѨu ¿ÇÏQ∑ QÀ^•=iÖ’ `«# =∞`«HÍ~°ºHõÅáêÅ QÆ∞iOz
K≥áêÊ_»∞. PÜ«∞# <Õ#∞ ã¨xflÇ≤Ï`«OQÍ LO_Õ "åiq∞. Hõeã≤
„áêi÷OKÕ"åiq∞. PÜ«∞# HÍ~°ºHõÖÏáêÅ ÉÏ^茺`« =∂ÃÑ· LOk
ѨC_»∞. WO_çÜ∂« Ö’ =∂ =∞~îåÅhfl <åѨ~º° "ÕH}Δõ Ö’ L<åfl~Ú.
"Õ∞q∞ѨC_»∞ qq^èŒ lÖÏ¡Ö’ 24 ÉèÏ+¨Ö’¡ =∞`« É’^èŒKÕã¨∞Î<åflO.
WѨC_»∞ 1 ÅHΔÍ 10 "ÕÅ ¢ÔH·ã¨Î=ÙÅ∞<åfl~°∞.2000 ™ê÷xHõ
„ѨKå~°‰Ωõ Å∞<åfl~°∞. kQÆ∞= ‰õΩÖÏÖ’¡ =∞`«O `«fi~°QÍ "åºÑ≤™ÈÎOk.
=∂‰õΩ x^èŒ∞ÅÖ’ HÀ`«ÖË~°Ê_ç, _»|∞ƒH˜ H˘O`« H˜@H˜@ LOk.
("≥Ú^Œ\’¡ kQÆ∞= ‰õΩÖÏÖ’¡ =∞`« „ѨKå~°O Ѩ@¡ ^•`«ÅH˜ ã¨^Œaè
„áêÜ«∞O ÖË^Œ∞ – Hõ=#â◊~°‡) HÍx "Õ∞=Ú =∂ „Ѩܫ∞`«flOÖ’
q[Ü«∞O ™êkè™êÎ=∞x #=∞‡HõO LOk. L`«Î~° Ç≤ÏO^Œ∂ ^Õâ◊ѨÙ
P*Ï˝kèHÍi `«# JkèHÍiHõ x"ÕkHõÖ’ K«=∂~°¡Ö’(=∂kQÆÅÖ’)
=∂ =∞`«O =∂iÊ_ç Ѩ#∞Å∞ H˘#™êQÆ∞`«∂ áÈ`Õ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞H˜
^•i fã¨∞ÎOk Jx K≥áêÊ_»∞. P Ѷ¨e`«O JO>Ë PÜ«∞#ˆH
ɡ^∞Œ ~°∞QÍ LOk. Jxfl kâ◊Ö’¡ kQÆ∞= ‰õΩÖÏÅ∞ "Õ∞ÖÁ¯O@∞<åfl~°∞.
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏn JkèHÍ~°∞Å∞ =∂ Ѩ#∞ÅH˜ ã¨∞=ÚY∞Öˇ· LO_ç
™êÜ«∞O KÕã¨∞Î<åfl~°∞. ZO`ÀHÍÅO QÆ_»=Hõ =ÚO^Õ "å~°∞ h\˜
áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞ =∞m¡ "≥Ú^Œ@∞ ÃÑ_®Î~°∞. #~°‡^Œ Ѩ#∞Å∞
W\©=e Hõ~°∞=Ù #∞Oz HÍáê_»QÆeˆQq. Ѩ~°fi`« „âı}∞Å H˜O^Œ
ˆHΔ„`åÅÖ’ h\˜ áê~°∞^ŒÅ`À =º=™êÜ«∞O, [ÖÏâ◊Ü«∂Å x~å‡
}O`À ™ê^茺=∞ø`«∞Ok, J@∞=O\˜ Ѩx q[Ü«∞=O`«OQÍ
ã¨~ü ÃÇÏ„h ~å"Õ∞û, ‰õΩ=∂<£Ö’ KÕ™ê_»∞. =∂k J"≥∞iHõ<£ =∞~îO° .
<Õ#∞ 1859Ö’ |Ü«∞\˜H˜ =KåÛ#∞. JѨC_»∞ <å‰õΩ 23
ã¨O=`«û~åÅ∞. =∂ „ѨKå~°‰õΩÅ∞ KåÖÏ =∞Ok J"≥∞iHõ#∞¡
HÍx WOQÆO¡ _»∞, ™ê¯O_ç<qÕ Ü«∂ "å~°∞ =∂‰õΩ<åfl~°∞. =∂ q^Õj
|ÅQÆO ÃÑ~°Q@Æ O ÖË^∞Œ . "Õ∞=Ú „Hõ"∞Õ Ñ≤ ÉÏ^躌 `«#∞ WO_çÜ∞« #¡H,˜
ÃÑOK«^ŒÅ∞K«∞H˘<åflO. =∞#∞+¨μºÅ∞ ѨÓ~°fi HÍÅOÖ’ ÖÏQÍ
™êO„Ѩ^•Ü«∂xfl áê\˜OK«_®xH˜+Ñì¨ _¨ ®Î~∞° . g∞‰õΩ <å =∞`«„ѨKå~°
Ѩ^`ÌŒ ∞« Å∞ #KåÛ~Úx `≥eã≤ ã¨O`À+≤OKå#∞. g∞~°∞ WO_çÜ∂« Ö’
45 ã¨O=`«û~åÅ∞ QÆ_çáê~°x g∞‰õΩ ÃÑ^ŒÌ [ÖÏâ◊Ü«∂Å =º=ã¨÷
JO>Ë #=∞‡HõOHõ^•!
HΔÍ=∞ÉÏkè`∞« Öˇ#· 3 "ÕÅ =∞Ok J<å^èÅŒ ∞ =∂ ^ŒQ~æÆ ∞° <åfl~°∞.
g∞~˘Hõ J^Œ∞ƒù`«"≥∞ÿ# =ºH˜ÎQÍ KåÖÏ =∞OkH˜ JxÑ≤™êÎ~°∞.
17= „ѨHõ~°}O
WOQÆ¡O_»∞Ö’ rq`«O
<≥·\ ˜OˆQÖò =∞i H˘O`« =∞Ok L`«Î~åÅ∞
=∂ `«O„_çQÍ~°∞ Ѩ^Œg q~°=∞} KÕ™êHõ h\˜ áê~°∞^ŒÅ
Ѩxg∞^Œ WO_çÜ«∂ "≥o¡#ѨC_»∞ "Õ∞=Ú @~üfl „a_ç˚"≥ÖòûÖ’
L<åflO. PÜ«∞# "≥#H˜¯ =KåÛHõ z#fl z#fl Ѩ#∞Å∞<åfl WOQÆO¡ _»∞
=^ŒÅÖË^Œ∞. JO^Œ∞Hõx J^Õ PÜ«∞# z=i^ÕâßO`«~°Ü«∂#O.
WO_çÜ«∂H˜, WOQÆ¡O_»∞Ö’ LO_ç ¿ã= KÕÜ«∞\ÏxH˜ x~°‚~ÚOK«∞
H˘<åfl~°∞. `«# Q˘Ñ¨Ê „Ѩ}ÏeHõÅH˜ JkèHÍ~°OÖ’ L<åfl"åi
JO_»^ŒO_»Å∞ ã¨OáêkOK«\ÏxH˜ „â◊q∞OKå~°∞. PÜ«∞#
„ѨâßO`«"≥∞ÿ# rq`åxfl, ã¨OѶ¨∞OÖ’ Hõeã≤"≥∞eã≤ LO_»\Ï
#∞flOz ¿ãfiK«Ûùx H˘~°∞ H˘#™êQÍ~°∞. K«∂_»\ÏxH˜ =KÕÛ"åi
HÀã¨O HÍÅO "≥zÛOK«\ÏxH˜ PÜ«∞# ‰õΩO_Õk HÍ^Œ∞. PÜ«∞#H˜
=#~°∞Å∞ KåÖÏ L<åfl~Ú. PÜ«∞#H˜ =∂#ã≤Hõ JÅã¨@ J<Õk
`≥eÜ«∞^Œ∞.
XHõ ¿ãflÇ≤Ï`«∞_çH˜ „"åã≤# L`«~Î O° Ö’ WÖÏ LOk.WO`«HÍÅO
`«∞OQÆÉ„íè ^Œ Ü≥ÚHõ¯ áêÜ«∞x Ѩijeã¨∞Î =KåÛ~°∞. Jk á⁄~°áê@∞.
HÍÅO =º~°O÷ KÕã∞¨ <Î åfl~°∞.ѶÃ≤ Ñ, 30 HÀ@¡ Ѷ∞¨ #QÆ*ÏÅ [ÖÏâ◊Ü∞« O
Ѩx "≥Ú^ŒÖˇ@ìQÆÅ_»x Ptã¨∞Î<åfl_»∞. `«∂~°∞ÊHõ#∞=∞ŠѨtÛ=∞
Hõ#∞=∞Å h~°∞ H˘x áÈÜÕ∞ 200 HÀ@¡ Ѷ∞¨ #QÆ*ÏÅ [ÖÏâ◊Ü∞« O
XHõ\ ˜ ~°∞O_®H± `«ÅÃÑ\Ïì_»∞. Ju =$+≤ì ã¨=∞Ü«∞OÖ’ [Ü«∞
ѨÓ~ü (Xi™êû)Ö’ 200 JOQÆ∞àÏÅ =~°¬áê`«O LO@∞Ok.
Uk U"≥∞ÿ<å ÃÑ^ŒÌ PÖ’K«#Å∞ "≥Ú^ŒÅÜ«∂º~Ú. Jk â◊√Éèí
ã¨∂K«HõO. WOHÍ HõÅHõ`åÎ #∞Oz "å~°ÎÖËg ÖË=Ù. =∞~À™êi
WO_çÜ«∂ WOlh~°∞¡ QÆ\ ˜ìQÍ „Ѩܫ∞ufl™êÎ~°#∞H˘O\Ï#∞.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 193
D ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Ã+Ѷ‘Öò¤ =^ŒÌ #∞#fl [ÖÏâ◊Ü«∞O Hõ@ì|^ŒÌÖˇ·
Ѩ@ì}OÖ’ KåÖÏ ÉèÏQÆOÖ’H˜ h~°∞ „Ѩ"ÕtOk. P ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ
HÍ@<£, =∞iH˘O`« =∞Ok WO[h~°∞¡ nx ѨijÅ#‰õΩ xÜ«∞
q∞OѨ|_®¤~∞° . P `«Ou "Õ∞=Ú á⁄^Œ∞#Ì JÅÊ PǨ~°O KÕã∞¨ #Î fl
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =zÛOk. ##∞fl K«∂_®~°=∞‡x <å `«O„_çQÍ~°∞
Ñ≤eKå~°∞. ~À_≥<£ „ѨÉèí∞=Ù =∂ |O^èŒ∞=ÙÅ ¢ã‘Îx ÃÑo¡ KÕã¨∞H˘x
_Ò<£ H“O\©Ö’ LO@∂ =∞=∞‡efl `«=∞`À LO_»=∞x PǨfixO
Kå_»∞. SÔ~¡O_»∞ K«∂_»\ÏxH˜ Hõ^À J=HÍâ◊O. Ô~O_»∞ QÆO@Å
J#O`«~°O =∂ n~°…Ô~·Å∞ „Ѩܫ∂}O "≥Ú^ŒÖˇ·Ok. „Ѩܫ∂}O
á⁄_»∞QÆ∞<å P „Ѩ=∂^ŒO ѨijeOKÕ xq∞`«ÎO "≥à◊√Î#fl P S^Œ∞
QÆ∞~°∞ WOlh~°¡ K«~°ÛÅ∞ qO@∂ ‰õÄ~°∞Û<åfl#∞.
"Õ∞=Ú JHõ¯_»H˜ "≥àı¡ã¨iH˜ Ѩiã≤÷u KåÖÏ QÆO^Œ~° QÀà◊OQÍ
LOk. #k Ô~O_»∞ "≥·Ñ¨ÙÖÏ h~°∞ ÃÑ^ŒÌ "≥Ú`åÎÅÖ’ g^èŒ∞Ö’¡H˜
„Ѩ=Ç≤Ï™ÈÎOk. ^•O\’¡ Wà◊√¡, QÆ_ç¤"å=ÚÅ∞, Ѩ_»=Å∞, <åQÆà◊√¡,
XHõ>Ëq∞\˜ qiy# „Ѩfk QÆ∞@ìÅ∞QÍ H˘@∞ì‰õΩ áÈ`«∞<åfl~Ú.
H˘@∞ì‰õΩáÈ`«∞#fl Wà◊¡H˜ K≥Ok# ^Œ∞~°^Œ$+¨ì=O`«∞Å ^ÕǨÅ#∞
QÆ@∞ìÅg∞^Œ [<åÅ∞ `åà◊¡`À |OkèOz QÆ@∞ìÅ g∞^ŒH˜ *Ë~°∞ã¨∞Î
<åfl~°∞. J^˘Hõ ÉèíÜ«∞OHõ~°^Œ$â◊ºO. HÍx P L^èŒ$`«"≥∞ÿ# =~°^Œ
H˘kÌ HÍÅOÖ’<Õ f¿ãã≤Ok.
Ã+Ѷ‘Å∞¤Ö’ L#fl Ô~O_»∞ ~ÀAÅ∞ =∂<å#fl QÍiH˜ KåÖÏ
Pã¨H˜ÎHõ~°OQÍ L<åfl~Ú. JHõ¯_» Ѩx PÜ«∞# HõÅ"å>ˇÿ#k.
"Õ∞=Ú JHõ¯_ç W#∞=Ú, L‰õΩ¯Hõ~å‡QÍ~åÅx K«∂™êO. Hõ`≥Î~°∞¡
KÕÜ∞« @O ÖÏO\˜ KåÖÏ <åEÔH#· H“â◊ÅO HÍ=Åã≤# Ѩ#∞Å∞,
ÃÑ^ŒÌ ~ˆ ‰õΩÖ’Î `«Ü∂« ~°Ü∞Õ º W#ѨaO^≥Å∞, h\˜ `˘>ËÅì ∞ Ѩ_=» Å∞
ÖÏO\˜ Ѩ#∞Å∞ K«∂™êO.
"Õ∞=Ú Ã+Ѷ‘Å∞¤ #∞Oz =ã¨∞Î#flѨC_»∞ =∂ WO[#∞ áê_≥·
~Ô Å· ∞ |O_ç 2 QÆO@ÖÏyáÈ~ÚOk. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ =∂ `«O„_ç
QÍ~°∞ P WO[<£x, PQÆ\ÏxH˜ HÍ~°}Ïxfl „â◊^ŒúQÍ J^茺ܫ∞#O
KÕ™ê~°∞. WO\˜H˜ =KåÛHõ g∞‰õΩ ~Ô O_»∞ QÆO@Å∞ =º~°=÷ ∞Ü«∂º~Ú
Hõ^•.! Jx Z=Ô~·# K«∂_»=zÛ# "å~°_çy`Õ '=º~°÷— =∞=@O
Uq∞\˜..?P „Ѩܫ∂}OÖ’ J`åºã¨H˜Î HõeyOz#"å Ô~O_»∞
QÆO@Å∂—— JO@∂ PÜ«∞# ã¨=∂^è•#O LO_Õk.
"Õ∞=Ú `«fi~°Ö’<Õ S~å¡O_£ KÕ~åO. 18 "≥∞ÿà◊¡ ¿ãì+¨<£ #∞Oz
„Ѩܫ∂}˜Oz \Ïb "≥∂~ü L^•º#=#O ˆQ@¡ ^ŒQÆæ~°‰õΩ =KåÛO.
Uq∞^Œ$â◊ºO! H˘O_»Å g∞^Œ ÖËKHÕ ˘O_»Å∞, tY~åÅhfl =∞OK«∞`À
HõÑʨ |_ç L<åfl~Ú. H˘O_»ÅO`å K≥@∞¡. Jq XHõ W~°∞‰õΩ`À=Ö’
ǨÏ~îå`«∞QÎ Í =ÚQÆ∞™êÎ~Ú. P `À=Ö’ „Ѩ=Ç≤ÏOKÕ H˘O_» "åQÆ∞.
P ~åà◊¡ g∞^ŒÑ¨_Õ [Åáê`åÅ∞ JHõ¯_» #∞Oz ^˘ˆ~¡ h\˜
„Ѩ"åǨÅ∞. P WÅ∞¡ K≥@¡ =∞^茺 ѨÓÅ á⁄^ŒÅ =∞^茺 LOk.
JHõ¯_» #∞Oz Ô~O_»∞ "≥∞ÿà◊¡ ^Œ∂~°OÖ’ L#fl ã¨=Ú„^•xfl K«∂_»
=K«∞Û. Jeã≤áÈ~Ú# PÜ«∞#H˜ P QÍe P ^Œ$â◊ºO ¿ã^Œf~ˆ ÛqQÍ
L<åflÜ«∞#∞H˘<åfl_»∞. ~À_≥<£ „ѨÉèí∞=Ù P ~ÀA QÆ_çKÕ֒ѨÅ
L^•º#=#OÖ’ L#fl XHõ WO\˜x K«∂Ñ≤OKå_»∞. D =∞^茺<Õ
ÉÏQÆ∞ KÕ~ÚOz# ^•xfl H˘xfl <≥ÅÅáê@∞ =∂ `«O„_çQÍ~°∞
"å_»∞HÀ=K«∞Û#<åfl_»∞. =∂ <å#flQÍ~°∞ ^•x "≥∂ǨÏOÖ’ Ѩ_ç
áÈÜ«∂~°∞. P "å`å=~°}O P ^Œ$â◊ºO PÜ«∞#H˜ ZO`À
#KåÛ~Ú. P Ѩ„âßO`« "å`å=~°}O, PÜ«∞# `«~∞° K«∞"≥à¡ı Jxfl
ã¨Ö÷ ÏÅ HõO>Ë HõÅO KÕÑ@ ¨ _ì ®xH˜ J#∞=ÙQÍ LO^Œ#∞ H˘<åfl_»∞.
"Õ∞=Ú P „aÜ«∂<£û á¶È~üÖ¤ ’ 3 ã¨O=`«û~åÅ∞<åflO PÜ«∞#
Z_»`≥iÑ≤ ÖˉõΩO_® „"å¿ã"å_»∞. á⁄^Œ∞Ì<åfl ~å„`«∞Å∞ =∞^蕺
ǨflÅ∞ H˘O_»Åhfl #_»z uiˆQ"å_»∞. ÖËHõ |O_ç#_»∞ѨÙH˘O@∂
áÈÜÕ∞"å_»∞. P H˘O_»ÅÖ’ XO@iQÍ L#fl á⁄ÖÏÖ’¡ UHÍO
`«OÖ’ QÆ_ç¿Ñ „Ѩ[ÅH˜ `«#`À fã¨∞‰õΩ"≥o¡# ѨÙã¨ÎHÍÅ`À "åiH˜
P#O^ŒO HõeyOKÕ"å_»∞. "å~°∞ Pukäx ZO`À P^ŒiOKÕ"å~°∞.
PÜ«∞# "åià◊◊¡Ö’¡ ɡ·|∞Öò K«k"Õ"å~°∞. JHõ¯_» ZO`À =∞Ok
=ÚYºÅ#∞ HõÅ∞ã¨∞H˘<Õ"åiq∞. XHõ™êi ~À_≥<£ „ѨÉèí∞=Ù`À
P H˘O_»"åQÆ∞ ѨHõ¯# „Ѩܫ∂}O KÕã¨∞Î#flѨC_»∞, '' WHõ¯_» XHõ
=O`≥# Hõ\ÏìÅx Z<åflà◊¡ |\’ì J#∞H˘O@∞<åfl KÕÜ«∞ÖË^Œ∞——.
J<åfl_»∞ ~À_≥<£
=∂ <å#flQÍ~°∞, '' XHõ H˘Ü≥∞ºQ˘Å∞ã¨∞Å =O`≥# =∞#∞+¨μÅ∞
^•@_®xH˜ Hõ@ì=K«∞Û. Jk JO^ŒOQÍ, JÅOHÍ~°OQÍ
LO@∞Ok. "åǨÏ<åÅH˜ ѨxH˜ ~åHõáÈ~Ú<å—— Jx K≥Ñ≤Ê#
"≥O@<Õ K≥Hõ¯Å JOy_çH˜ "≥o¡ =„_»OyH˜ =O`≥# ~°∂Ѩو~YÅ∞
Ѩ@O `«Ü«∂~°∞ KÕã≤ WKåÛ~°∞. Jk P `«~°∞"å`« Hõ@ì|_çOk.
P~ÀQƺO ‰õΩ^Œ@ Ѩ_®¤Hõ WO_çÜ«∂Ö’ h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞
ÅÖ’ HõeÊOK«∞HÀQÆÅ J=HÍâßÅ HÀã¨O S~å¡O_»∞ =^Œe
ÅO_»<H£ ˜ ^ŒQ~æÆ Q° Í ã¨„~ˆ Ö’x _Ài¯OQ∑Ö’ ã≤~÷ Ñ° _¨ ®¤~∞° . PÜ«∞#HÍ
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ qxH˜_ç `«Q™æÆ êyOk. 67 Uà◊¡ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ ~ÀAH˜
13,14 "≥∞ÿà◊√¡ K«ÖÏH©QÍ #_çKÕ"å_»∞.
XHõ ~ÀA "Õ∞=Ú #_»∞ã¨∞ÎO>Ë Ñ¨â◊√=ÙÅ =∞O^Œ Z^Œ∞Ô~·Ok.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
H˘xfl cèH~õ O° QÍ L<åfl~Ú. XHõ\ ˜ =Ú>ˇ=ì Oz H˘=Ú‡Å∞ QÆ∞iÃÑ\˜ì
=ã¨∂Î LO_®@O QÆ=∞xOz <Õ#∞ ^Œ∂~°OQÍ áêiáÈÜ«∂#∞.
''¢ãÅΑ ∞ „Ѩ=∂^ŒO ÖË#ѨC_»∞ ѨiQÔ `«∞`Î å~°∞. L#fl ѨC_»∞ ^è~·≥ º° OQÍ
ã≤OǨÏOÖÏ xÅ|_®Î~°∞—— JO@∂ PÜ«∞# #=Ùfi`«∂ J<åfl~°∞.
PÜ«∞# #_»∞ã¨∞<Î åfl, |O_ç #_»∞ѨÙ`«∞<åfl PÜ«∞# =∞#ã¨∞Ö’
ÃÑ^ŒÌ Z`«∞#Î ÖˇH¯õ Å∞, ÅHõÅΔ ~°∂áêÜ«∞Å`À#∞ "≥∞àÿ `¡◊ À ‰õÄ_ç#q
KÕã∂¨ Î UO=∂\Ï¡_"Õ å~°∞ HÍ^Œ∞. PÜ«∞#`À Z=Ô~<· å =∂\Ï¡_<ç å
PÜ«∞#‰õΩ =∂\Ï¡_ç#@∞ì `≥e¿ãkHÍ^Œ∞. PÜ«∞# K«∞@∂ì [#O
LO_ç ÃÑ^ŒÌQÍ =∂\Ï¡_»∞H˘O@∞<åfl PÜ«∞# `«# PÖ’K«#Å∞,
ÖËHõ ÖˇHõ¯Å∞ QÆ∞~°∞ÎH˜ HÍ~Ú`«Og∞^Œ „"åã¨∞H˘O@∂ `«# „ѨѨO
K«OÖ’ `å#∞O_Õ"å~°∞.
"Õ∞=Ú _Ài¯OQ∑Ö’ L#fl J^≥Ì WO\’¡ Z‰õΩ¯=HÍÅO ÖË=Ú.
=∂ J=∞‡ J#fl^Œ=Ú‡Å∞ =∂J=∞‡HÀ WÅ∞¡ Hõ\ Ãì˜ Ñ@ì^ÅŒ K«∞H˘x
''ZHõ¯_»Hõ@ìO?—— Jx J_çQÍ~°∞. XHõ =∞Oz ã¨∂~°º~°t‡ =KÕÛ
"åÅ∞Ö’ K«∞@∂ìK≥@¡Ö’ ã¨∞O^Œ~°OQÍ HõxÑ≤OKÕ KÀ@∞ Z#∞fl
H˘<åflO.PÜ«∞#z#flѨC_»∞ K«∂ã≤# F WO\˜ Ѩ^HŒä Oõ PÜ«∞#H˜
#zÛHõ@∞ìH˘O>Ë JÖÏ¡O\˜ WÅ∞¡ Hõ@∞ìHÀ"åÅ#∞ H˘<Õ"å_»∞@.
^≥·=Hõ$Ѩ =Å# PÜ«∞#H˜ =∂ =∞`åKå~°∞º_ç ^•fi~å Éèí„^ŒÑ¨~°K«
|_ç# P WO\˜Ñ¨^äŒHõO JOkOk.
<å ™È^Œ~°∞_»∞ JѨC_»∞ L`«Î~° Ç≤ÏO^Œ∂^Õâ◊OÖ’ L<åfl_»∞.
âßO_£ Ǩ~üãìπ #∞Oz L`«=Î ∞ „âı}Ö˜ ’ Hõ$`å~°∞_÷ Ü» ∂« ºHõ WO_çÜ∂«
"≥àÏ¡_∞» . J`«xH˜ HõuÎ ™ê=ÚÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ |Ǩï=∂#O =zÛ#^Œx
`≥eã≤ ZO`À ã¨O`À+≤OKåO. JO`«HõO>Ë L`«Î=∞ „Ѩ=~°Î#H˜
XHõ HõuÎ |Ǩï=∞u =zÛ#^Œx K≥ÑÊ≤ K«∂Ñ≤#ѨC_»∞ =∂ <åflQÍi
P#O^ŒO K≥Ñʨ #Åq HÍ^Œ∞.K«^∞Œ =Ù H˘<Õ~ÀAÖ’¡ „Ѩf Pk"å~°O
=∂`À QÆ_ç¿Ñ"å_»∞. P `«~°∞"å`« WO_çÜ«∂"≥o¡áÈÜ«∂_»∞.
WO_çÜ∂« H˜ J#∞‰õÄÅ"≥∞#ÿ q, WOQÆO¡ _»∞ Q˘Ñ¨Ê`«#O ã¨∂zOKÕq
J~Ú# q+¨Ü«∂Å QÆ∞iOz Z_» `≥QÆHõ „"å¿ã"å_»∞. JO^Œ∞‰õΩ
H˘xfl "åHͺÅ∞ WHõ¯_» á⁄O^Œ∞Ѩ~°∞ã¨∞Î<åfl#∞. ''k _≥~Úb
>ˇe„QÍѶπ ##∞fl Hõ~∞° =ÙQÆ∞iOz „"åÜ«∞=∞x J_çyOk. WѨÊ\˜H˜
Ô~O_»∞ JK«ÛÜ«∂º~Ú. WOH˘Hõ\’ Ô~O_À „"å™êÎ#∞. D Ѩ„uHõ
Z‰õΩ¯= =∞Ok H˘x K«^∞Œ =Ù`å~°∞ Hõ#Hõ W^À Q˘Ñ¨Ê J=HÍâ◊O.——
''Ô~·ÖËfi =º=ã¨÷x =ºuˆ~H˜OK«@O =Å# Ug∞ „ѨÜ≥∂[#O
ÖË^xŒ , Hõ#Hõ ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ#∞ q_çq_çQÍ XH˘Hõ¯^•xfl =ºuˆ~H˜O
Kåeû LO@∞O^Œx ã¨~ü Å∂~Úãπ =∂Öˇ¡\ò <å‰õΩ „"å™ê_»∞.
194
PÜ«∞# WO_çÜ∂« H˜ ã¨iáÈx =º~°"÷ ∞≥ #ÿ Y~°∞ÛÅѨ@¡ q=Ú Y∞_»∞.
PÜ«∞# ^Œ$+≤ìH˜, „ÃѶOKü ѨijÅHõ ‰õÄ@q∞ Ü≥ÚHõ¯ Ѩ„`åxH˜
g∞~°∞ KÕã#≤ J#∞"å^•xfl `≥ã∂¨ ,Î „"åã≤# L`«~Î åxH˜ ["å|∞QÍ
Jk PÜ«∞# =^ŒÌ LO^Œx ["å|∞ WKåÛ_»∞.g∞~°∞ <Õ#∞ ã¨~‰° Ωõ Å∞
ÃÑhflÖ’ Ѩ^À=O`«∞ ~°∞ã¨∞=ÚÅH˜ H˘x áÈ=QÆÅ=∞x K≥Ñ≤Ê#
=∂@ÅH˜ P^è•~°O Uq∞\x J_çQÍ_»∞. <Õ#∞ Jq =∞#O
HÍ~Ú`«O g∞^Œ W™êÎO Jx K≥áêÊ#∞.WO_çÜ«∂ HÍ~åºÅÜ«∞O
WOHõ U=∂„`«O =uÎ_ç fã¨∞H˘<Õ ã≤u÷ Ö’ ÖË^xŒ , Jk q+¨Ü∂« xfl
K«∂_»Hõ `«Ñʨ _»O ÖË^xŒ `≥Å∞™ÈÎOk. "åà◊√¡ WO`«HÍÅO Éè∂í `«Å,
[Å~°"å}ÏÅ Ys^Œ∞Ö’ `Õ_®Å∞ `≥Å∞ã¨∞HÀ‰õΩO_®<Õ 13 HÀ@∞¡
Éèí∂`«Å =∂~°æO g∞^Œ Y~°∞Û ÃÑ@ì_»O *Ïe Hõey™ÈÎOk. g∞~°∞
„"åã≤# Ѩ„`«O ^•x „ѨÉÏè =O K«∂Ñ≤ã∞¨ OÎ ^Œ#fl ^•O\’¡ ã¨O^ÕÇϨ O
ÖË^Œ∞.WOQÆ¡O_»∞Ö’ ZO`« =uÎ_ç fã¨∞‰õΩ~åQÆey`Õ JO`å
fã¨∞‰õΩ~å"åeû LO@∞Ok. W"åà◊, ÃÑ· "å~°O nxÃÑ· Åe`«Hàõ Å◊
ã¨Oã¨÷, `«∂~°∞Ê WO_çÜ«∂ ã¨=∂YºÅ`À K«~°ÛÅ∞<åfl~Ú.<Õ#∞
ã¨~ü *Ïi˚ HÍOÑπ ɡÖòH˜, *ˇã¨∂û~°∞ <ÒHÍÜ«∂# [Å=∂~åæxfl
xi‡OK«=∞x, QÆOQÆ HÍÅ∞= Ü≥ÚHõ¯ qq^èŒ ÉèÏQÍŠѨxx
=∞O^Œ∞‰õΩ #_çÑ≤OK«=∞x Ô~O_»∞ L`«Î~åÅ∞ „"å™ê#∞.
P q^èOŒ QÍ<Õ >ˇ=ÿ Úû Ѩ„uHõH˜ Hõ~∞° =Ù ~ÀAÖ’¡ ѨO_çOK«QÅÆ
XHõ ѨO@, Ju =ºÜ«∞O`À xi‡Oz# h\˜ áê~°∞^ŒÅ =ºÜ«∂xH˜
Ô~\˜ìOѨ٠~å|_ç xã¨∞ÎO^Œx Ô~O_»∞ L`«Î~åÅ∞ „"å™ê#∞. Jk
Xi™êû Ѩ#∞ÅÔH#· Y~°∞ÛÅ∞ "å\˜ =_ô`¤ À HõeÑ≤ J~Ú# "≥Ú`«OÎ
™⁄=Ú‡x 10 ã¨O=`«û~åÅ áê@∞ XHõ¯ Ü«∞Hõ~åxH˜ ‰õÄ_®
h~°∞ JOkOK«HõáÈ~Ú<å XHõ Ѩ_»= ‰õÄ_® „Ѩܫ∂}˜OK«Hõ
áÈ~Ú<å, uiy Wã¨∞OÎ ^Œx K≥áêÊ#∞. q∞_»flѨÓ~ü HÍÅ∞= `≥iz
#O^Œ∞‰õΩ KåÖÏ ã¨O`À+≤ã∞¨ <Î åfl#∞. â’}ü #∞Oz ZO`À Éè∂í q∞H˜
hi=fiQÆÅQÆ@O KåÖÏ Q˘Ñ¨Ê q+¨Ü«∞O. ^•x „ѨÉèÏ=O Hõ~°∞=Ù
k<åÖ’¡ „Ѩã¨∞Ê@OQÍ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.
<Õ#∞, *ˇ·ã¨∂û~ü QÆOQÆ =ÚYº HÍÅ∞=ʼnõΩ „ѨuáêkOz#
Z`≥ÎÂ# =∞@ìOÖ’x HÍÅ∞= U_®k JO`å `≥~°=|_ç LOK«@O
KÕ`« nxH˜ KåÖÏ „áê=ÚYºO LO@∞Ok. JO^Œ∞Ö’#∞ ^•x
HõÜÕ∞º =ºÜ«∞O Ju ã¨fiÅÊO.——
''Hõ~°∞=Ù =Å# HõeˆQ c^ŒiHõO, [<åÉèí `«QÆ∞æ^ŒÅ, g∞
Ü≥∂[# g∞^Œ U „ѨÉÏè =O K«∂ѨÙ`«∞O^Œx g∞~°∞#∞H˘O@∞<åfl~À
Jk `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅx P^Œ∞~åÌÑ_¨ ∞» <Î åfl#∞. Jk ~°"å}Ïx ÉÏQÍ<Õ
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 195
`«yæã¨∞ÎO^Œ#∞HÀ=_»OÖ’ ã¨O^ÕǨÏO ÖË^Œ∞. g∞~°∞ g∞ z=i
L`«Î~°OÖ’ „"åã≤# H˘kÌ ~°nÌH˜ HÍ~°}Ïxfl q=iã¨∞ÎOk.——
''WO_çÜ∂« Ö’ Ѩ„uHõÅ∞ QÆOQÆHÍÅ∞= q"å^ŒO g∞^Œ U"≥∞<ÿ å
„"å¿ãÎ K«∂_»@O <å‰õΩ ã¨O`À+¨O Hõeyã¨∞ÎOk. P x"ÕkHõÖ’
D Ü≥∂[#! XHõ Q˘Ñ¨Ê "≥Ñ· Ũ¶ ºO J<åfl~°∞. <å `«~Ñ° Ù¨¶ # q∞=∞‡efl
Ñ≤Å=#O^Œ∞‰õΩ ã¨O`À+≤ã¨∞Î<åfl#∞. QÀ^•=i x"ÕkHõ ‰õÄ_®
XHõ ÃÑ^ŒÌ JѨ[Ü«∞"Õ∞! WѨC_»∞ J<Õ "åˆ~ HÍx KÕ¿ã "å~°∞
ÖË~∞° . ã¨ÅǨ =∞O_»ÖË „Ѩ*’ѨÜ∂≥ QÆ HÍ~åºx~°fiǨÏ} q+¨Ü∞« OÖ’
x~åfiǨÏHõ JkèHÍ~°O Hõey LO>Ë Ug∞ [~°Q^Æ ∞Œ . "å~°∞ KÕ`H« Íx
"å~°∞. "Õ̂~ x~åfiǨÏHõ =∞O_»e ÖËHõ áÈ`Õ P Ѩ#∞ÅH˜ Éèqí +¨º`«∞Î
ÖË^Œ∞. J@∞=O\˜ =∞O_»eH˜ =∂„`«"Õ∞ "Õˆ~ Ѩ#∞ÅÖ’ =Úxy
LO_»Hõ `å#∞ KÕÜ«∂eû# Ѩx`À ѨiK«Ü«∞O HõeyOK«∞HÀ
QÆÅ^Œ∞, QÀ^•=i Ѩ#∞ÅH˜OHÍ J#∞=∞u ÅaèOK«Ö^Ë ∞Œ . ѨÓ~°fiO
"ÕÅÖ’ =∂\Ï¡_Õ "å~°∞ Y~°∞Û q+¨Ü«∞OÖ’ WѨC_»∞ Ѩ^Œ∞Å
ÅHõΔÖ’¡ =∂\Ï¡_»∞Î<åfl~°∞. PtOz# ^•x HõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ
^Õ=Ù_»∞ =∞# Jaã‘xÜ«∂ ™êǨÏ㨠ܫ∂„`«x =ÚyOKÕ™ê_»∞.——
''ɡ<å~°ãπ ~åAQÍ~°∞ `«qfiOz# ÉÏq K«∂_»\ÏxH˜ "≥àÏ¡#∞.
Jk 358 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞Hõey =∞Oz ~°∞zHõ~°"≥∞ÿ# h\˜x
Hõey LOk. Jk K«∞@∞ìѨ@¡ "åiH˜ XHõ =~°O. Jk PH±ûѶ¨~ü¤
Ã+·~°∞Ö’ <Õ#∞ ѨÙ\˜ì# ã¨÷ÖÏxH˜ H˘kÌ JOQÆ∞àÏÅ ^Œ∂~°OÖ’
LOk. ''<ÒHÍÜ«∂#O QÆ∞iOz WѨC_»∞ ™ê=∂#∞ºÅ ã¨ÉèíÖ’
HÍx, WO_çÜ«∂ HÍ~åºÅÜ«∞OÖ’ QÍx =∂\Ï¡_»~å^Œ∞. =∞„^•
ã¨∞Ö’ „Ѩ*’ѨÜ≥∂QÆ HÍ~åºÅg∞^Œ 30 ÅHõΔÅáœO_»∞¡ Y~°∞Û
ÃÑ\ÏìO. HÍx Ѷ¨e`«O Ug∞ÖË^Œ∞. ã¨=∞~°∞÷_≥·# JkèHÍix xÜ«∞
q∞Oz PѨxx ѨÓiÎ KÕÜ«∂e.——
''qâßY Ѩ@flO – ~å~ÚѨÓ~ü Ô~·Å∞ =∂~°æO ˆH=ÅO 300
"≥∞àÿ ¡◊ á⁄_»=Ù HõÅ^Õ J~Ú<å ^•x „ѨÉÏè =O KåÖÏ LO@∞Ok.——
PÜ«∞#`À L`«Î~° „Ѩ`«∞º`«Î~åÅ∞ [iÑ≤# "åiÖ’ á¶È¡Ô~<£û <≥·\ ˜O
ˆQÖò Hõ#º PÜ«∞#‰õΩ ÉÏQÍ #zÛ# P"≥∞. P"≥∞H˜ WO_çÜ«∂Ö’
h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ@¡ Z‰õΩ¯= Pã¨H˜Î LO_Õk. P"≥∞ =∂ `«O„_ç
QÍiH˜ ''g∞ Ü≥∂[#ÅÖ’ Ju Pã¨H˜ÎHõ~°"≥∞ÿ# ^•x QÆ∞iOz
„Ѩã¨∞÷`«Ñ¨Ù QÆ}ÏOHÍÅ`À „"åÜ«∞O_ç.—— Jx XHõ L`«Î~°O
„"åã≤Ok. HÍ~°}O Pq+¨Ü«∞OÖ’ P"≥∞ H˘`«ÎQÍ xÜ«∞q∞OK«
|_ç# ѨiáêʼnõΩ_ç „â◊^Œúx ^•x"≥·Ñ¨Ù =∞o¡OKåÅ#∞ H˘#flk.
Pq_» h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ\Ïxfl „Ѩu ã¨O=`«û~°O =∂~°∞Ê
KÕ~∞° ÊÅ`À H˘`«QÎ Í KÕÜ∂« eû#J=ã¨~O° QÆ∞iÎOzOk. P"≥∞ ã¨~ü
iK«~ü¤ >ˇOѨÙÖò 1877–78 HΔÍ=∞O QÆ∞iOz JkèHÍiHõOQÍ ''„ѨÉèí∞`«fiO 3 âß`«O =_ô¤ g∞^Œ JѨCKÕã≤, h\˜ áê~°∞^ŒÅ
„QÆO^èŒã¨÷O KÕã≤# ^•x QÆ∞iOz D q^èŒOQÍ(=∂ `«O„_çQÍiH˜) g∞^Œ Y~°∞ÛKÕÜ«∞QÍ ^•xÃÑ· 4.3 âß`«O ~å|_ç =™ÈÎOk. D
„"åã≤Ok. ÖÏÉèíO =Å# =º=™êÜ«∞^•~°∞ÅH˜ =∞Oz J#∞‰õÄÅ`«
''K≥~°∞=ÙÅ∞ ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ HΔÍ=∞x"å~°}Ö’ x~°fiÇ≤ÏOz# U~°Ê_çOk. Hõ~∞° =Ù #∞Oz ~°H}Δõ Åaè™ÈÎOk. D q+¨Ü∞« O q>ËH~õ ü
áê„`«‰õΩ PÜ«∞# ™êH˜Δ. Jq, [<åxH˜ âßâ◊fi`«"≥∞ÿ#q. HΔÍ=∂Å∞ J#fl PÜ«∞# K≥áêÊ_»∞. PÜ«∞# K≥Ñʨ xk Uq∞@O>Ë Ü«∞Hõ~åxH˜
=∂#=ÙÅ Ju ÉèíÜ«∞OHõ~°ÉÏ^èŒÅH˜ #ëêìÅH˜ HÍ~°}ÏÅ∞. g∞ 5 ~°∂II h\˜ tã¨∞Î =Å# 35 ÅHõÅΔ ~°∂áêÜ«∞Å ~å|_ç`Àáê@∞,
QÆ∞iOz JO`« `«‰õΩ¯= KÕã≤=∂\Ï¡_»@O qx ÉÏ^èŒÑ¨_®¤#∞. =º=™êÜ«∞O =Å# ÃÑiy# „ѨÉ∞íè `åfi^•Ü«∞O 40 ÅHõÅΔ ~°∂áê
HÍx =∞Oz HÍÅO =ÚO^Œ∞Ok.WO_çÜ∂« =ÚO^ŒO[ "Õã∞¨ OÎ k. Ü«∞Å∞. "≥Ú`«ÎO 75 ÅHõΔÅ∞ h\˜ tã¨∞Î ^•fi~å<Õ 1.3 âß`«O
JO`« =~°‰õΩ g∞~°∞ |u‰õΩO_®e.—— P^•Ü«∞O =ã¨∞ÎOk—— Jx.
ã¨~.ü P~°~÷ ü HÍ@<£ XHõ ¿ãflÇ≤Ï`«∞_çH˜ ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ x~å‡}O ''1878Ö’ 50 ÅHõΔÅ qÅ∞= ѨO@ ѨO_çOk. h\˜ áê~°∞
QÆ∞iOz WÖÏ „"å™ê~°∞. ^ŒÅ ÖËHõáÈ`Õ XHõ¯ Ü«∞Hõ~°O ‰õÄ_® ѨO_ÕkHÍ^Œ∞. P Ѩ#∞ÅH˜
WO_çÜ∂« g∞^Œ ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ∞ ~°∞^Œ@Ì O XHõ TÇ≤ÏOK«~åx 15 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ Y~°Û~ÚOk. ÃÑ·QÍ QÀ^•=i Hõ$ëê‚ `«O*Ï
`«Ñ¨C. WOQÆ¡O_»∞Ö’60 Uà◊¡áê@∞ Éèí∂`«Å =∂~°æOÃÑ· ~°"å}ÏH˜ =Ó~°∞ lÖÏ¡Ö’ 50 ÅHõΔÅ [<åÅ „áê}ÏÅ∞ ~°H˜ΔOѨ|_®¤~Ú.
„Ѩܫ∞uflOz 35 "≥∞ÿà◊√¡ á⁄_»=Ù#fl Ô~·Å∞ =∂~°æO, ѨHõ¯##∞#fl WHõ¯_» #∞Oz ѨOѨ|_»¤ JkèHõ ѨO@=Å# W`«~° KÀ@¡ =∞~À
40 ÖËHõ 50 ÅHõΔÅ „áê}ÏÅ∞ HÍáê_»|_®¤~Ú.
h\˜ =∂~°æOÃÑ·# (=∂OK≥ã¨ì~ü HÍÅ∞=ÃÑ·#)70 ÅHõΔÅ∞ Y~°∞Û
ÃÑ\ÏìÅx xâ◊Û~ÚOK«∞H˘<åfl~°∞.WO_çÜ«∂Ö’ Éèí∂`«Å ~°"å}Ï Hõ~°∂flÅ∞ HÍÅ∞= QÆ∞iOz WÖÏ¡ JO\Ï_»∞
=∂~åæÅ∞ "≥ÜÕ∞ºã≤ "≥∞ÿà◊¡ á⁄_»=ÙO\Ï~Ú. P =∂~°æÖÃÑ· "ÕQÆO D J<å=$+≤ì ã¨O=`«û~°OÖ’ D HÍÅ∞= =Å# =∞x+≤H˜,
™ê^è•~°}OQÍ 8.5 #∞Oz 12 "≥∞ÿà◊√¡, XHõ\ ˜ Ô~O_»∞ =∂~åæÖ’¡ Ѩâ◊√=ÙH˜ KÕ‰õÄi# ÖÏÉèíO D HÍÅ∞= LxH˜x ã¨=∞i÷ã¨∞ÎOk.
20–25 "≥∞ÿà◊√¡ QÆO@H˜ LO_ÕÖÏ xi‡ã¨∞Î<åfl~°∞. J^Õ HÍÅ∞= „Hõ"Õ∞}Ï =º=™êÜ«∞O ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok.J~Ú`Õ HÍÅ=x =∞Oz
~°"å}Ï "ÕQÆO `«Ñ¨ÊHõ 15–20 "≥∞ÿà◊√¡ QÆO@H˜ LO@∞Ok. h\˜ ã≤u÷ Ö’ LOKåe. =º=™êÜ«∞O KÕ¿ã q+¨Ü∞« OÖ’ [<åxfl „áÈ`«û
~°"å}Ï K«=HõQÍ QÆ$Ç¨Ï x~å‡}ÏxH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ã¨~°∞‰õΩÅ∞, Ç≤ÏOKåe. ~Ô `· ∞« ÅH˜ D HÍÅ∞= "åi J=ã¨~åÅx f~°ÛQÆÅ^Œ#fl
WO^èŒ#O, LѨC JO^Õ@@∞ì K«∂ã¨∞ÎOk.Jk [#∞Å QÆ$Ç¨Ï Éèí~À™ê W"åfie.——
Ѩiã≤÷`«∞efl =∂~°∞ã¨∞ÎOk. Jk (^ŒH˜Δ}) nfiѨHõÅÊOÖ’ qã≤i PÜ«∞#H˜ =zÛ# L`«Î~åÅ∞ ™œ`ü P„Ѷ≤HÍÖ’ ˆHÑπ HÍÅh
"ÕÜ«∞|_»¤@∞ì# 5000 Ü«∞Hõ~åÅH˜ h~°Okã¨∞ÎOk. ^•x =Å# ѨiáêʼnõΩ_»∞QÍ L#fl ã¨~ü ÉÏ~ü>Ë¡ W. „ÃѶÔ~ „"åã≤Ok XHõ\ ˜
L`«ÊuÎ ã¨O=`«û~åxH˜ HÀ\˜ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
"≥∞~°∞QÆ∞Ѩ_#ç Ѩiã≤`÷ ∞« Å =Å# "≥∞@ì =º=™êÜ«∞O ÃÑ~°∞QÆ∞ =∂iÛ 27, 1880.
`«∞Ok. Ѩâ◊√„QÍã¨O ÃÑOá⁄O^Œ∞`«∞Ok. S~Àáê É’^茉õΩÅ∞ D <å „Ñ≤Ü«∞"≥∞ÿ# ã¨~ü P~°÷~ü,
q+¨Ü«∞OÖ’ „Ѩ[ʼnõΩ LѨÜ≥∂QÆѨ_®Î~°∞. ''QÀ^•=i lÖÏ¡Ö’ ^ŒH˜Δ} P„Ѷ≤HÍÖ’x „Ѩu„áêO`«OÖ’#∞ h\˜ xÅ=, h\˜
Wk ZO`«QÍ<À [iyOk. HΔÍ=∞HÍÅOÖ’ K«∂ã≤#"å~°∞ áê~°∞^ŒÅH˜ ã¨O|OkèOz# Jxfl q+¨Ü«∂ÅH˜, (x~å‡}ÏÅH˜)
=∂„`«"Õ∞ QÀ^•=iÖ’ =zÛ# =∂~°∞Êx JOK«<å"ÕÜ«∞QÆÅ~°∞. JѨiq∞`«"≥∞ÿ# J=ã¨~å=HÍâßÅ∞<åfl~Ú. JO^Œ∞KÕ`« "å\˜H˜
ZHõ¯_≥·`Õ Ñ¨^Œ∞Å"ÕÅÖ’ [#O Hõ~°∞=Ù =Å¡ K«xáÈ~Ú, [<åÉèÏ ã¨O|OkèOz# Jxfl Ѩ„`åÅ∞ WO_çÜ∂« #∞Oz W`«~° =¸ÖÏÅ
ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅH˜ HõàO¡‹ Ѩ_Oç ^À JHõ¯_» WѨC_»∞ ѨÙ+≤Qì Í L#fl ¢ãÅΑ ∞, #∞Oz ã¨Oáêkã¨∞Î<åfl#∞. <å=^ŒÌ ‰õΩѨÊÅ H˘nÌ ã¨=∂Kå~°O
ѨÙ~°∞+¨μÅ∞ Ñ≤Å¡Å∞ „ѨѨOK«OÖ’ Z=iH˜ `≥eq `Õ@ÅÖ’ fã≤ LOk. g∞ Q˘Ñ¨Ê =∞„^•ã¨∞ Ѩ#∞Å =ºÜ«∞O, Ѷ¨e`åÅ∞, JO`«
áÈx"å~°∞, =∞#H˜ HõxÑ≤™êÎ~°∞. K«^Œ∞=ÙÅH˜ áÈ\© ÃÑiyOk.—— ã¨=∂Kå~°O #∞Oz `À_ç fÜ«∞\ÏxH˜ <å‰õΩ ã¨=∞Ü«∞O KåÅ^Œ∞.
WOHÀ™êi, HÍx WHõ¯_ç =∂ ¿ãflÇ≤Ï`«∞ÅH˜, "å\˜ „ѨÜ≥∂[<åÅ∞ ZO`«
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 196
qâßÅ"≥∞ÿ#q, =ºÜ«∞O ZO`« q∞`«OQÍ [iyOk, ZO`« Pi÷Hõ
Ѷ¨e`åÅx ™êkèOzOkK≥áêÊÅx LOk.
g∞~°∞ g∞ Ѩ#∞Å ã¨O„QÆÇ¨Ï ã¨=∂Kå~°O, qѨÙÅ"≥∞ÿ# x"Õk
HõÅ q+¨Ü∞« ã¨∂zHõ, W=fiQÆey`Õ =∂‰õΩ KåÖÏ ã¨Ç¨ Ü«∞HÍiQÍ
LO\Ï~Ú. "Õ∞=Ú h\˜ áê~°∞^ŒÅ „áê~°OÉèí ^Œâ◊Ö’ WѨC_»∞
^ŒH˜Δ}τѶ≤HÍÖ’ L<åflO. J~Ú`Õ WO_çÜ«∂Ö’ ÖÏQÍ, WHõ¯_»
`«fi~°QÍ UO [~°QÆ=Ù. "Õ∞=Ú =º‰õΩÎÅ ÃÑ@∞ì|_ç g∞^Œ, ѨÓxHõ
g∞^Œ Z‰õΩ¯=QÍ P^è•~°Ñ¨_®ÎO.
P~°O*ò, "åÖò #^Œ∞Å∞ WHõ¯_» h\˜H˜ P^•~°=ÚÅ∞ g∞ÖÏO\˜
"åiHõ¯_» LO>Ë ™œ`üP„ѶH≤ Í „Ѩ[Å#∞ ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅg∞^Œ Y~°∞Û
ÃÑ_»∞Î#xfl Ѩ^Œ∞Å ÅHõΔÅ∞, Hõhã¨O, "å\˜ÃÑ· Y~°∞Û ÃÑ>ËìÖÏ
K«∂™êÎ~°∞. ^•x=Å# Q˘Ñ¨Ê Ѷ¨e`åÅ∞ ™êkèOK«=K«∞Û#x #K«Û
K≥áêÎ~°∞.WHõ¯_» <ÕÅ ™ê~°=O`«"≥∞ÿ#k [#™êO„^Œ`« `«‰õΩ¯=.
Éèí∂q∞ =º=™êÜ«∞O K≥Ü«∞º|_»xk.
g∞ PÖ’K«#ÅH˜ J#∞Ü«∂Ü«ÚÅ P~ÀQƺ xq∞`«Î"≥∂,
ã≤÷~°Ñ¨_»\ÏxHÀ, WO_çÜ«∂Ö’ „â◊=∞`À Jeã≤áÈÜ«∂Hõ ^ŒH˜Δ}
P„ѶH≤ Í ~å"åÅx HÀ~°∞H˘O@∞<åfl#∞. WO_çÜ∂« Ö’ LO_ç _ôÖÏ
Ѩ_ç D ^ÕâO◊ =zÛ#"å~°∞ `«=∞H˜OHÍ WOHÀ Ѩ<fl≥ O_»∞ ã¨O=`«û
~åÅ∞ ã¨#∞Å∞ KÕ¿ã â◊H˜Î LO^Œx Hõ#∞H˘¯O\Ï~°∞. WO_çÜ«∂
ÖÏO\˜ "Õ_ç ^ÕâßÅÖ’#∞, K«e^ÕâßÅÖ’#∞ ѨxKÕÜ«∞\ÏxH˜
â◊H˜Î KåÅx "åiHõ¯_» Pâ◊Û~°ºHõ~°OQÍ â◊H˜Îx ѨÙOA H˘O\Ï~°∞.
g∞ Ѩ@¡ Q“~°=O`À <Õ#∞ <åÉèÏ~°º, ‰õΩ=∂Ô~ÎÅ∞
„ÃѶÔ~
ã¨~ü HÍe<£ ™ê¯\ò =∂<£ „H©Ñ¶π, P~ü.W „"åã≤# L`«Î~°O
ÔH·~À, #=O|~ü 14, 1885.
<å „Ñ≤Ü«∞"≥∞ÿ# ã¨~ü P~°÷~ü,
g∞~°∞ 31# ^ŒÜ∞« `À „"åã≤# L`«~Î åxH˜ Hõ$`«[`˝ Å« ∞. ™ê#∞
Éè∂í u, ã¨=∞~°#ú g∞ ÖÏO\˜ ѨO_çáÈ~Ú# "åi #∞Oz ~å=@O
KåÖÏ `«$Ñ≤Î xzÛOk. k >ˇ"ÿ ∞£ û `«# "åºã¨O ^Õxg∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç
`«Ü«∂~°∞ KÕã≤O^À, P x"ÕkHõ g∞‰õΩ Ñ¨OѨÙ`«∞<åfl#∞. "Õ∞=Ú
25,000 áœO_»¡ Y~°∞Û`À `«Å∞ѨÙÅ h\˜ J_»∞¤Hõ@ì (|~å*ò)
QÆ\ Qì̃ Í Hõ\ÏìO Jx XHõ¯ Hõ}Δ O ‰õÄ_® J#∞HÀ=^Œ∞.Ì ã¨`åºxHõk
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
KåÖÏ ^Œ∂~°O. HÍx <≥·Å∞Ö’ Ju`«‰õΩ¯= =∞@ìOÖ’ „Ѩ"åǨÏO
L#flѨC_»∞ "Õ∞=Ú 3 g∞@~°¡ Z`«∞#Î h\˜x xÅ=iOK«QeÆ QÍO.
P ã¨=∞Ü«∞O ѨuÎH˜, =iH˜ h~°∞ KåÖÏ HÍ"åeû# ã¨=∞Ü«∞O.
Jk =∂‰õΩ ã¨∞Y=O`«"≥∞ÿ# ã¨=∞Ü«∞O HÍ^Œ∞. ZѨC_»∞ U
„Ѩ=∂^ŒO =ã¨∞OÎ ^À Jx XHõ WOw¡+μ¨ Ü«Ú= WOlh~°∞ JHõ¯_»
P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Jxfl "Õà◊ÖÏ LO_®Åx Ѩ@∞ìѨ\Ïì#∞. #k
„Ѩ"åǨÏO ÃÑiy `«Å∞ѨÙÅ `≥~°=QÆÅQÆ@O`À TÑ≤i Ñ‘Å∞Û
H˘<åflO.
g∞~°∞ HÍ"Õi #kx XHõ `ÕeÔH·# J^Œ∞ƒù`«"≥∞ÿ# P#Hõ@ì`À
J}˜zLOz#ѨC_»∞ J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ g∞ Ѩ#∞Å#∞ "≥∞K«∞Û
HÀx „ѨÉ∞íè `«fiO`À „Ѩf ~°∂áê~ÚH˜ áÈ~°∞ ÃÑ\Ïìeû =zÛ#ѨC_»∞
g∞ Ô~O`À P^Œ∞~åÌѨ_ç LO\Ï~°∞.! <å =^ŒÌ WѨC_»∞ Y~°∞Û
ÃÑ@ì_®xH˜ 10 ÅHõΔÅ∞<åfl~Ú. ™êÜ«∞O KÕÜ«∞\ÏxH˜ WO_çÜ«∂
#∞Oz =zÛ# =∞Oz JkèHÍ~°∞Å∞<åfl~°∞. "≥Ú`«OΠѨ^=Œ ÚQÆ∞~æ O°
WOw¡+μ¨ JkèHÍ~°∞ÅO L<åflO."Õ∞=Ú ^Õ=Ù_ç ^ŒÜ∞« `À DlѨÙHì ˜
=∞Oz KÕÜ«∞QÆÅO. <ÕxO`«‰õΩ Ñ¨Ó~°fiO WO_çÜ«∂Ö’ tHõΔ}
QÆ∞iOz WO`« Q˘Ñ¨ÊQÍ J#∞HÀÖË^Œ∞. WHõ¯_ç "Õ_çÖ’ <å Jk
èHÍ~°∞Å∞ „â◊=∞ÅH˜ FiÛ Ñ¨xKÕÜ«∞_»O WHõ¯_» áêëêÅ#∞ Pâ◊Û~°º
Ѩ~°∞™ÈÎOk.WO_çÜ«∂Ö’ H˘kÌ _»[#¡ =∞O^Õ POˆQ¡Ü«ÚÅ∞
(WOlh~°∞¡) Ѩx KÕã¨∞Î<åfl~°∞. "å~°∞ ÖËHõ WO_çÜ«∂ D<å_»∞
D suÖ’ LO_Õk HÍ^Œ∞. <≥·Å∞#k _»q∞Ü«∞\Ïì áêÜ«∞g∞^Œ
=∞~À P#Hõ@ì Hõ@_ì ®xH˜ x~°~‚ ÚOK«∞H˘<åflO.Ô~Å· ∞ =∂~°Oæ #kx
^•>Ë Éˇ<å›H˜ L`«Î~å# H˘kÌ"≥∞ÿà◊¡ ^Œ∂~°OÖ’ Jk LO@∞Ok.
`«Å∞ѨÙÅ∞ J_»H¤ @õ xì ^è$Œ _»OQÍ KÕÜ∞« =K«∞Û. "≥\ Kì˜ åH˜sx x~°∂‡
eOK«@O <å‰õΩ KåÖÏ W+¨ìO. 1 ÅHΔÍ 20 "ÕÅ =∞Ok =Ú~îå
ã¨O=`«û~åxH˜ 6 <≥ÅÅ áê@∞ uO_ç r`«O ÖˉõΩO_® Ѩx
KÕÜ«∞@O WHõ¯_»H˜ =zÛ QÆ=∞xOKå#∞. Jk ÉèíÜ«∞OHõ~°"≥∞ÿ#
JÅ¡i QÆ∞OѨÙ. U „Hõ=∞tHõΔ}Ï ÖËxk. nx =Å# ÅOK« Q˘O_ç
`«#O ~“_ô`«#O ѨÓiÎQÍ „ѨHõ\ ˜`«=∞ÜÕ∞º =º=ã¨÷ Jk.
U áêëê XHõ¯ =∞x+≤x ѨOѨÖ^Ë ∞Œ . "≥Ú`«OÎ ÉèÏ~°O c^Œ"åi
g∞^Œ Ѩ_çOk."Õ∞=Ú H˘kÌ PÖ’K«#`À =¸_çO@ Ô~O_»∞ áêà◊¡
XO„_»∞ =∞\˜ì`˘ÅyOz P^Õ Ñ¨i=∂}OÖ’ h~°∞ á⁄O^Œ=K«∞Û
Jx QÆ=∞xOKå=Ú.
WѨC_»∞ "Õ∞=Ú `«"Õfi Ü«∞O„`åÅx "å_»∞Î<åflO. Ô~O_Õà◊¡Ö’
<Õ#∞ DlѨÙìx =^Œ∞ÖÏÎ#∞. JѨÊ\˜H˜ ѨÓiÎQÍ "≥\ ì̃ JO`«iã¨∞ÎO
197
^Œx Ptã¨∞<Î åfl#∞. J~Ú`Õ H˘xfl qKå~åÅ∞ ÖËHáõ ÈÖË^∞Œ , HÀ@Ö’
‰õΩ„@Å∞, P`«‡Q“~°=O ÖËx Ѩx"å~°∞, Jã¨∂Ü«∞Å∞ ÖÏO\˜q.
WO_çÜ∂« Ö’ ^•i ã¨Ê+¨Oì QÍ LO_Õk.WHõ¯_» ~å[H©Ü∞« =∞OK«∞Ö’
^•i`≥eÜ«∞^Œ∞. P =∞OK«∞ `˘ÅQÆ∞`«∞O^Œx Pt™êÎO HÍx
J^≥Ñʨ \˜ÖÏQÍ zHõ¯QÍ<Õ LO@∞Ok.=∞ǨχnÜ«∞ ^ÕâO◊ `«#O`«@
`å#∞ `«#x ã¨O㨯iOK«∞ H˘@∞O^Œx #=∞‡#∞. =∞#O "≥àQ¡◊ Í<Õ
"å~°∞ "åi áê`« Ѩ^ŒÌ`«∞Öˇ·# ÅOK«Q˘O_ç`«#O Jã¨`«º „Ѩ=~°Î#
ÅH˜ =∞à◊√¡`å~°∞. Wk Hõ#Hõ <Õ#∞ #=∞‡HõáÈ`Õ WHõ¯_» LO_ç
ѨxKÕÜ«∞\ÏxH˜ <å‰õΩ U=∂„`«O W+¨ì=∞ÜÕ∞ºk HÍ^Œ∞.
=∞Oz Ãã·x‰õΩ_»∞ ã¨∞ÖÏÎ#∞ P[˝x áêeOKåe. x["Õ∞,
<Õ#∞, <å ‰õΩ@∞OÉÏxH˜, g∞~°∞ ™ê#∞Éèí∂u K«∂Ñ≤Oz#@∞ìQÍ
^Œ∂~°OQÍ LO@∞<åfl#∞.Hõ+Ñì¨ _¨ ç ѨxKÕÜ∞« @O XHõ `«$Ñ≤.Î ! <å‰õΩ
^ŒÜ«∞QÆÅ ¿ãflÇ≤Ï`«∞Å∞ Z‰õΩ¯= =∞O^Õ L<åfl~°∞.
#=∞‡O_ç,
g∞ ã≤.ã≤. ™ê¯\ò =∂<£ „ˆHѶπ.
ÔH·~À ÃãÃÑìO|~ü 7, 1890
H˘`«kÎ xi‡OK«@O, (ѨÓ_»Û_»O) J`«∞‰õΩÅ∞ ÃÑ@ì@O =∞~å
=∞`«∞ÎÅ∞ KÕÜ«∞@O HõO>Ë Hõ+¨ì=∞x g∞~°<Õk x["Õ∞..!J~Ú`Õ
g∞~°∞ _≥ÖÏì Ѩ#∞Å∞ KÕã¨∞Î#flѨÊ\˜ HõO>Ë =∂‰õΩ DlѨÙìÖ’
ѨxKÕã¨∞Î#fl WѨC_»∞, S~ÀáêH˜ ^ŒQÆæ~°QÍ LO_»@O =Å#
Ѩ^•~å÷Åx (ã¨~°∞‰õΩÅ∞) Ü«∞O„`åxH˜ xѨÙ}∞Öˇ·# Ѩx"åix
ã¨OáêkOK«@OÖ’ J#∞‰õÄÅ`« qѨs`«OQÍ ÃÇÏK«∞Û. =∞~À
_»[#∞ Pqi ѨOѨÙÅ∞ HÍ"åÅO>Ë H˘kÌ "å~åÖ’¡ ã¨OáêkOK«
QÆÅO. =∂ q^Œ∞ºnÌѨO =Å# ѨQÆÅ∞ "Õ_çÖ’ HÍHõ K«Å¡x ~å„u
ѨÓ@ Ѩx KÕÜ«∞QÆÅ∞QÆ∞`«∞<åflO. P nѨO =∂ˆH ã¨=∞㨺 `≥zÛ
ÃÑ@ì_»O ÖË^Œ∞. =∞Oz ~åà◊√¡ „\©ãπì #∞Oz, ã≤"≥∞O@∞ HÍ=Åã≤
#O`« WOQÆ¡O_»∞ #∞Oz `≥K«∞ÛHÀ QÆÅ∞QÆ∞`«∞<åflO. `ÕeHõ Ô~·Å∞
=∂~åæÅ∞ =∂‰õΩ HÍ=Åã≤# ã¨~°∞‰õΩefl, ã¨∞ÅÉèíOQÍ K«=HõQÍ
KÕ~°"Õã¨∞Î<åfl~Ú. g∞ J#∞ÉèíO ‰õÄ_® =∂‰õΩ ã¨Ç¨Ü«∂xH˜
=™ÈÎOk. WOQÆO¡ _»∞ xˆ~âÌ H◊ `õ fi« OÖ’ DlѨÙì ÉÏQÍ ÃÑH· ˜ =™ÈÎOk
Jx <Õ#∞ J#∞‰õΩO@∞<åfl#∞.=∞# „ѨÉèí∞`«fiO x*Ï~Úu`À
`«=∞ `«∞k =∂@QÍ ''=∞#O DlѨÙìx =ke ÃÑ@ìÉ’=Ú——
Jx K≥ѨÊ@O ÖË^Œx <Õ#∞ qKåiã¨∞Î<åfl#∞. P =∂@ ^è≥·~°ºOQÍ
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 198
Jx ^•x =Å# =KÕÛ =ºuiHõÎ`«x Z^Œ∞~˘¯#HõáÈ`Õ =∞#H˜
„ÃѶOz"åi #∞Oz WHõ¯@∞¡ `«Ñ¨Ê=Ù. „ÃѶOz "å~°∞ =∞#x KåÅ
QÆ\ ˜ìQÍ „ѨuѶ¨∞\˜™êÎ~°∞. "å~°∞ |∞∞}ÉèÏ~°O q+¨Ü«∞OÖ’ KÕã≤#
=∂iÊ_ç =Å# K«„HõO u~°QÆ ‰õΩO_® Hõ„~° J_»∞¤ÃÑ@ìQÆeQÍ~°∞.
nx #∞Oz DlѨÙì 15 ã¨O=`«û~åÅ ^•HÍ |Ü«∞@Ѩ_»ÖË^Œ∞.
"åiH˜ =∞#Ѩ@¡ ™ê#∞Éèí∂u ÖË^Œ∞. =∞#O "≥\ ˜ìKåH˜s ~°^Œ∞Ì
KÕÜ«∞\Ïxfl "å~°∞ =ºuˆ~H˜OK«\ÏxH˜ "å~°∞ KÕÜ«∞QÆey#^ŒO`å
KÕ™ê~°∞. J~Ú`Õ JO^Œ∞Ö’ =∞#O q[Ü«∞O ™êkèOK«@O <å‰õΩ
`«Å∞ѨÙÅ J_»∞¤Hõ@ì xi‡OK«@O HõO>Ë Z‰õΩ¯= `«$Ñ≤ÎxzÛOk.
„Ѩu ã¨O=`«û~°O "Õ∞=Ú 4 ÅHõΔÅ áœO_»∞¡ ѨÓ_çHõÅ∞
fÜ«∞@O g∞^Œ, QÆ@¡x HÍÅ∞=x ÉÏQÆ∞KÕ~ÚOK«@O g∞^Œ,
<≥·Ñ¨Ù}º ÖËx Ѩx"åà◊§ ‰õÄe g∞^Œ Y~°∞Û KÕã¨∞Î<åflO. 1884
=~°‰õΩ Wk "≥\ ˜ìKåH˜i`À #_çKÕk.! Wk D ^Õâ◊Ѩ٠Ô~·`«∞ÅH˜
XHõ =~°O J~ÚOk.
g∞‰õΩ Ô~O_»∞ x"ÕkHõÅ∞ ѨOѨÙ`å#∞, XHõ\ ˜ 1887Ö’
=zÛ# ÃÑ^ŒÌ =~°^ŒQÆ∞iOz† Ô~O_Àk ZQÆ∞= DlѨÙìÖ’x
á⁄_»∞QÍ\˜ Ö’Ü«∞x `«_»Ñ¨x 1887 =~°^Œ QÆ∞iOz. Ô~O_À
=~°^Œ `«_»Ñ¨x Éèí∂q∞ ^Œ∞#fl\ÏxH˜ ѨxH˜ ~å‰õΩO_® áÈ~ÚOk.
WO_çÜ«∂Ö’ <å‰õΩ ã¨Ç¨Ü«∞‰õΩ_»∞QÍ L#fl HõÅ∂<≥Öò ~åãπ <å
`«~°∞"åu "å_»∞QÍ WHõ¯_»∞<åfl_»∞. J`«#∞ WHõ¯_ç Ѩiã≤÷`«∞Åx
J^茺ܫ∞#O KÕ™ê_»∞. Ô~O_»∞ =¸_»∞ ã¨O=`«û~åÅÖ’ DlѨÙì
^Õâ◊"åã≤, <≥·Å∞ =~°^Œ "≥·Ñ¶¨ÅºO =Å# HΔÍ=∞O =ã¨∞ÎO^Œx
HÍHõáÈ~Ú# xѨÊK«Û~°O =ã¨∞OÎ ^Œx ÉèÜ í ∞« Ѩ_ç x„^ŒH˜ ^Œ∂~°=∞ÜÕ∞º
Ѩiã≤÷uH˜ ^Œ∂~°=∞ø`å_»∞. =∂ `«~°∞"åu "≥∞@∞ì, <≥·Å∞ h~°∞
"Õã¨Oy HÍÅѨ٠"å_»HõO HÀã¨O xÅ= KÕÜ«∞@O. P ~ÀA
^Œ∂~°OÖ’ ÖË^Œ∞. HÍx J^À ÃÑ^ŒÌѨx. J~Ú`Õ ^Õ=Ù_»∞ =∂
Ѩ@¡ L#flO^Œ∞‰õΩ "Õ∞=Ú q#Ü«∞ ѨÓ~°fiHõ"≥∞ÿ# Hõ$`«[˝`«Å∞ JiÊ
ã¨∞Î<åflO. PÜ«∞#H˜ `≥Å∞ã¨∞ "Õ∞=Ú ZO`« ‰õΩO\˜QÍ, ZO`«
™êfi~°÷ѨÓi`«OQÍ, ZO`« ÉÏQÆ∞ ÖˉõΩO_® KÕ™ê"≥∂ `≥Å∞ã¨∞.
J~Ú<å =∂ ÃÑ· Hõ$ѨK∂« Ñ≤OKå_»∞. g∞ „áÈ`åûǨxH˜ Hõ$`«[`˝ `« À
=∞#ã¨∂ÊiÎQÍ g∞
HÍe<£ ™ê¯\ò =∂<£ „H©Ñ¶π
 18= „ѨHõ~°}O
WO\Ï |Ü«∞@ Z<Àfl P㨉õΩÎÅ∞ !
=∂ `«O„_çQÍ~°∞ KåÖÏ KÕ¿ã"å~°∞. PÜ«∞# Jhfl ÉÏQÍ
KÕ¿ã"å~°x <Õ#O>Ë Jk ÃÇÏK«∞Û`«QÆ∞æÅ∞ ÖËx x~°∞Ì+¨ìѨÙ=∂@.
PÜ«∞# ÉÏQÍ KÕÜ«∞@"Õ∞HÍHõ ‰õΔΩ}‚OQÍ KÕ¿ã"å~°∞. J~Ú`Õ
"≥Ú^Œ@ D q+¨Ü∂« Å∞ HÍHõ PÜ«∞# ¿ãflǨÅ QÆ∞iOz K≥áêÎ#∞.
ã¨~ü qeÜ«∞"£∞ =∞H± H˘<åfl<£, „a\˜+π WO_çÜ«∂ Pqi
<ÒHõÅ "å}˜[º ã¨Oã¨÷ J^茺‰õΔΩ_»∞. =∂<å#fl QÍiH˜ PÜ«∞#O>Ë
P~å^èŒ#. PÜ«∞# ã≤O^èŒ∞ Pqi <ÒHõÅ∞, PÜ«∞# PÖ’K«#Å∞,
P„Ѷ≤HÍx („ѨѨOKåxH˜) `≥iz LOK«\ÏxH˜, HÍOQÀ Éèí∂ÉèÏQÍ
Åx "≥Ú~°∞QÆ∞ Ѩ~K° å\ÏxH˜ PÜ«∞# "å_»@O, "åi^ŒiÌ Ñ¨~㰠ʨ ~°
x~°O`«~° P㨉õΩÎÅ∞.
PÜ«∞# <åˆ~fiH˜ ã‘fi_»<£H˜ Pqi <ÒHõÅ∞#∞ #_»Ñ¨É’`«∞#fl
„Ѩܫ∞`«fl ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ H˘kÌ"å~åÅ∞ `«#`À QÆ_»Ñ¨=∞x =∂‰õΩ
PǨfi#O =zÛOk. Jk ã‘fiHõiOѨ|_çOk.=∂ `«O„_çQÍ~°∞,
™ê¯\òÖÏO_£ ѨtÛ=∞ f~°O K«∞@∂ì Kտ㠄Ѩܫ∂}Ïxfl KåÖÏ
P™êfikOKÕ"å~°∞. P „Ѩܫ∂}OÖ’ J^Œ∞ƒù`« KèåÜ«∂z„`åÅ
Ѩ~°OQÍ, Ѩ~°fi`« ^Œ$âߺÅ∞ Ѩ~°∞K«∞H˘O@∂áÈ`«∂ LO\Ï~Ú.
P `«~°∞"å`« "Õ∞=Ú L`«Î~°kâ◊Ö’ „Ѩܫ∂}O ™êyOz <åˆ~fi
Ü≥ÚHõ¯ ã¨#flx W~°∞‰õΩ HõÜ∞« ºÅ∞ „Ѩ"tÕ Oz =i‚OK«\ÏxH˜ JÅq
HÍx ã¨∞O^Œ~° ^Œ$âߺÅ∞ K«∂ã¨∂Î H˘xfl "å~åÅ∞ QÆ_çáêO. hà◊¡
Ö’¡Oz ÖËã¨∞Î#fl@∞ì HõxÊOKÕ Ñ¨~°fi`åÅ∞, JO^Œ∞Ö’ "≥O_çÖÏ
*Ï~°∞`«∞#fl H˘O_» ÃãÅÜÕ∞~°∞¡, Jq H˘xfl ™ê~°∞¡ [Åáê`åÅ∞QÍ
=∂~°\ÏÅ∞–J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ JO^•Å∞. =∂ `«O„_çQÍ~°∞ `«# qâ◊fi
~°∂ѨO ^èŒiOKå~°∞. PÜ«∞#H˜ ã¨=Ú„^ŒO JO>Ë W+¨ìO. JO^Œ
"≥∞#ÿ ^Œ$âߺÅ∞ PÜ«∞#H˜ „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ P#O^•xfl WKÕÛq.PÜ«∞#
=∞Oz <åq‰õΩ_»∞. "å`å=~°}O QÆO^Œ~°QÀà◊OQÍ LO>Ë KåÖÏ
=∞Ok `À\˜ Ju^èŒ∞Å∞ <å= LѨiÉèÏQÍxfl =ke ֒ѨÅ
LO_ç áÈÜÕ∞"å~°∞. HÍx =∂<å#flQÍ~°∞ HÍ^Œ∞. uiy =KÕÛ
@ѨC_»∞ ã¨~ü qeÜ«∞"£∞û Ü≥ÚHõ¯ |e¡<åH˜ „áê™ê^ŒOÖ’ L<åflO.
QÍe "å# "å`å=~°}OÖ’ ‰õÄ_® =∂`«O„_çQÍ~°∞ P H˘O_»Ö’¡
Z‰õΩ¯= ^Œ∂~åÅ∞ #_çz áÈ`«∂O_Õ"å~°∞. JѨC_»Ñ¨C_®Ü«∞#
''<å`À Z=~°∞=ã¨∞Î<åfl~ÀKü—— J<Õ"å_»∞ ''"å#Ѩ_ÀÎOk—— Jx
Z=Ô~·<å #ã≤y`Õ "å# JO@∂ WO`« „|Ǩ‡O_»"≥∞ÿ# ~ÀA
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
áê_»∞ KÕã∞¨ HÀ=^Œ∞Ì JO@∂ `«# |$O^•xfl XHõ H˘O_» tY~åxH˜
#_çÑ≤OKÕ"å_»∞.
JHõ¯_» #∞Oz K«∂¿ãÎ <ÕÅ, ã¨=Ú„^•Å ã¨∞O^Œ~° ^Œ$â◊º"Õ∞
H͉õΩO_® ^Œ∂~°Ñ¨Ù S~å¡O_£ f~°O HõxÑ≤OKÕk. ã¨~ü qeÜ«∞"£∞û
KåÖÏ Ñ¨#∞Ö’¡ =Úxy LO_ç JuQÍ ã¨=∞Ü«∞O ^˘~°Hxõ "å_≥<· å
f~°∞|_çQÍ LO_ç „"åã≤#@∞¡ JxÑ≤OKÕ L`«Î~åÅ∞ „"å¿ã"å_»∞.
JO^Œ∞Ö’ #n „ѨÜ∂« }ÏÅ∞, ™êì<¡Õ ™êǨÏ㨠ܫ∂„`«Å∞, \˜ÑÓ¨ Ê\˜Éò
J<Õ ÉÏx㨠"åºáê~°OÖ’ K≥_»∞ H©iÎ ã¨OáêkOz#"å_»∞,
™ê¯@ÖÏO_£ ã¨fi`«O„`« K«iÛ ÖÏO\˜ q+¨Ü«∂Å∞O_Õq.
"åÜ«Ú=º P„Ѷ≤HÍx Jaè=$kú KÕÜ«Ú@
=∂ `«O„_ç QÍ~°∞ N_À<åÖò¤ "≥∞H˜OrH˜ "åÜ«Ú=º P„Ѷ≤HÍH˜
"å}˜[º, <åQÆiHõ „ѨÜ≥∂[<åÅ#∞ JOkOK«@O Ü≥ÚHõ¯ J=
HÍâßÅ QÆ∞iOz „"å¿ã"å_»∞. JO^Œ∞Ö’ XHõ L`«Î~°O ™ê^è•~°}
áê~î°‰õΩÅ Pã¨H˜Îx PHõ@∞ìH˘<Õk WHõ¯_» á⁄O^Œ∞Ѩ~°∞ã¨∞Î<åfl#∞.
Wk Ѩ^Œg q~°=∞} HÍÅOÖ’ ‰õÄ_®, "åã¨ÎqHõ q+¨Ü«∂ÅѨ@¡
=∂ `«O„_çQÍi „â◊^Œú, PÜ«∞# PÖ’K«#Å∞ `≥eÜ«∞KÕã¨∞ÎOk.
"åÜ«Ú=º P„Ѷ≤HÍ Ñ¨ÓxHõ
ɡ_£ ™È~ü¤ Ã+·~°∞ Ѩ„uHõ ã¨Oáê^Œ‰õΩ_çH˜†
*Ï<£ 7
JÜ«∂º !
g∞ Ѩ„uHõÖ’ "åÜ«Ú=º P„ѶH≤ Í Ñ¨ÓxHõ QÆ∞iOz XHõ "åºã¨O
K«∂ã≤ ã¨O`À+≤OKå#∞. P ‰õΩOyáÈ~Ú# „áêO`åxfl L^ŒÌiOK«
\ÏxH˜ ã¨=∞Ü«∞O =zÛOk. D ã¨=∞Ü«∞OÖ’ "≥Ú`«ÎO <å‰õΩ
`≥eã≤#O`«=~°‰õΩ Hõhã¨O 9 ™êǨÏã¨Ñ¨Ù ѨÓxHõÅ∞<åfl~Ú
WO^Œ∞Ö’ H˘xfl [~°∞QÆ∞`«∞#flq H˘xfl KÕÜ«∞_®xH˜ ã≤^ŒúѨ~°∞ã¨∞Î
#flq. g\˜Ö’ =∞^茺 P„Ѷ≤HÍ L`«Î~°^ŒH˜Δ} „áêO`åÅ∞ `≥~°=
|_®Î~Ú. L`«~Î ° P„ѶH≤ Íx =∞m¡ `«∂~°∞Ê Ñ¨tÛ=∂Å∞QÍ qÉèlí OK«
=K«∞Û, Kèå_£ `«\ÏHõO #∞Oz <≥·Å∞ =~°‰õΩ L#fl „Ѩ^Õâ◊O,
<≥·QÆ~ü #n Ѩi"åǨÏHõ „Ѩ^Õâ◊O "≥Ú^ŒÖˇ·#q. "≥Ú^Œ\ ˜ ѨÓxHõ:
`≥Å¡ <≥·Å∞ "≥Ú^ŒÅÜÕ∞ºKÀ@ L#fl Q˘Ñ¨Ê K≥~°∞=ÙÅ (<≥·Å∞ #k
„áê~°OÉèOí XHõ K≥~∞° =Ù #∞Oz-Hõ=~°â~◊ ‡° ) g∞^Œ DlѨÙì Ü≥ÚHõ¯
Mˇn"£ JkèHÍ~åxfl ™ê÷Ñ≤OK«@O P kâ◊Ö’ L#fl (P„Ѷ≤HÍ ÉÏx
ã¨`fi« O "åºáê~°O Ü≥∞Hõ¯ 3 ÃÑ^ŒÌ áêÜ«∞Ö’¡ XHõ>#ÿˇ k) ÉÏxã¨`fi«
"åºáê~åxfl <åâ◊#O KÕÜ∞« @O. Wq HõÖÁ<≥H± QÍ~°<¤ £ <Õ`$« `«fiOÖ’
199
[~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. Ô~O_»∞ =¸_»∞ ѨÓxHõÅ∞ =º‰õΩÎÅ, "åi
ã¨Oã¨Å÷ <Õ`$« `«fiOÖ’ L#flq. |Ǩïâß W@b"åi^Œ#∞H˘O\Ï#∞.
4=k WOQÆ¡O_»∞ K«iÛ =∞~î°O... `«∂~°∞Ê f~å#fl "≥ÚOKÕ*ò
^ŒQÆæ~° Wk LOk.q=ÚH˜Î á⁄Ok# ÉÏxã¨ÅxHõ¯_» KÕ~°∞ÛH˘O
\Ï~°∞. 5=k ™ê¯\òÖÏO_£ K«iÛ =∞~î°O `«∂~°∞Ê f~å#fl L#fl
<庙êû =^ŒÌk. „áê~°OÉèíO HÍÉ’`ÀOk. 6=k ÖˇÑ¶πì<≥O\ò HÍ"≥∞
~å<£k. PÜ«∞# QÆ∞iOz z=~°QÍ q#flk \Ï#O[hÜ«∂HÍ
K≥~∞° =Ù#∞ ^•\˜ HÍOQÀ ѨtÛ=∞ f~åxH˜ ky#ѨC_»∞. QÆ`« 12
<≥ÅÅ∞QÍ PÜ«∞# QÆ∞iOz Hõ|∞~°∞ `≥eÜ«∞^Œ∞. 7=k N™êì<¡Õ =∞~îO° .
Wk \ÏO[xÜ«∂ K≥~°∞=Ù ^ŒQÆæ~° #∞Oz ѨtÛ=∞O "≥·Ñ¨Ù Ѩx
KÕ¿ã^Õ! ^•x QÆ∞iOp Hõ|∞~°∞ÖË^Œ∞! 8=k [~°‡<£ =∞~î°O. Jk
HÍOQÀ =ÚY^•fi~°O =^ŒÌ ѨxKÕ™ÈÎOk.#n Ѩi"åǨÏHõ „Ѩ^Õ
âßxfl ѨijeOK«@O ^•x ^äºÕ Ü«∞O. 9=k g∞~°∞ q=iOz#k.
„Ѩf =∂#=Ü«∞`«flOÖ’#∞, ã¨~°à◊"≥∞ÿ#, `Õ@`≥Å¡"≥∞ÿ#
U=∂„`«O H˜¡+¨ì`« ÖËx Ѩ^äŒHõO `«ÅÔH`«∞ÎH˘<Õ =ÚO^Œ∞, Jxfl
~°HÍÅ W`«~° „Ѩܫ∞`åflÅ∞ KÕÜ«∞@O ™ê^è•~°} =∞xÑ≤™ÈÎOk.
^ŒH˜Δ} "≥Ú~åHÍÖ’ ã≤÷~°Ñ¨_ç# "åºáêi 50 ã¨O=`«û~åÅ „H˜`«O
WOQÆO¡ _»∞ #∞Oz <Õ~∞° QÍ "≥à^¡ı •i QÆ∞iOz <˘H˜¯K≥ÑÊ≤ <å Z=~°∂
„Ѩܫ∞uflOK«ÖË^Œ∞.HÍx Z<Àfl K«∞@∞ì^•~°∞¡ 2000 "≥∞ÿà◊¡á⁄_»=Ù
L#flq, P@qHõ Z_®i „Ѩ^âÕ ßÅ QÆ∞O_® L#flq, J<å~ÀQƺHõ~°
"≥∞#ÿ q, <ÒHÍÜ«∂<åxH˜ J#∞=ÙHÍxq, H˘O_» ÖˇH¯˜ kQÍeû#q,
Z<Àflâ◊`åÉÏÌÅ∞QÍ „Ѩܫ∞uflã¨∂Î<Õ L<åfl~°∞.P "åºáêi K≥Ñ≤Ê#
=∂~°Oæ JxflO\˜Ö’H˜ ã¨∞QÆ=∞"≥∞Oÿ k. JOK≥Å J=HÍâ◊O ÃÇÏK«∞Û.
XHõ n~°…"≥∞ÿ# Ö’Ü«∞x ã¨=Ú„^ŒOÖ’ HõÅѨ\ÏxH˜ gÖˇ·#k. D
^•fi~°O WOQÆ¡O_»∞H˜ ^ŒyæÔ~·#k. ^•i P~ÀQƺ"≥∞ÿ#k. "≥Ú~åHÀH˜
^ŒH˜Δ}Ï#fl, „ÃѶOz =Åã¨ÅH˜ L`«Î~å# L#fl P „Ѩ^Õâ◊O Z=iH©
K≥O^Œx Éèí∂ÉèÏQÆO. JHõ¯_»∞#fl x~°˚# "≥∞ÿ# Wã¨∞Hõ k|ƒÅ∞ -
JHõ¯_» =∞# "åºáê~°∞Å HÀã¨O XHõ ™ê÷=~åxfl ã¨∞ÅÉèíOQÍ
U~°Ê~°K«=K«∞Û. P =∂~°æOÖ’ h\˜H˜ W|ƒOk LOk. <Õ#∞
„Ѩܫ∂}˜OKå#∞ P =∂~°æOÖ’. P W|ƒOkx H˘kÌ „â◊=∞`À
^•@=K«∞Û. WO`« W|ƒO^Œ∞Å∞ Ѩ_ç n~°…Ü«∂<åÅ∞ KÕã≤ \˜O|
‰õÄìH˜ "åºáê~°∞Å∞ "≥à◊√Î<åfl, "åiH˜ ^ŒQÆæ~° ã¨∞ÅÉèí "≥∞ÿ# =∂~°æO
U~°Êi¿ãÎ "åºáê~°O 20 #∞Oz 100 Ô~@¡H˜ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
\˜O|‰õΩì #∞Oz JO^Œ∞ÉÏ@∞ ^Œ∂~°OÖ’H˜ `≥¿ãÎ =∞#O
L`«~Î ° kâ◊Ö’x ÉÏx㨠"åºáê~°O =¸ÖÏÅx `≥QHÆ ˘\˜#ì "åiq∞
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
J=Ù`åO. `«~°∞"å`« <≥·[~ü K«∞@∞ìѨ@¡ ™ê~°=O`«"≥∞ÿ# ^ÕâßÅx
=∞# „ѨÉèÏ=OÖ’H˜ `≥K«∞ÛHÀ=K«∞Û. nx =Å# WO`«=~°‰õΩ
™êQÆ∞`«∞#fl "åºáê~åxfl ѨÓiÎ ™ê÷~ÚH˜ ÃÑOK«=K«∞Û.ã¨=Ú„^•xfl
Ö’Ü«∞Ö’H˜, =∞^茺֒ L#fl Wã¨HõJ_»¤OH˜x `≥QÆH˘\˜ì „Ѩ"Õâ◊ÃÑ@ì
_®xH˜ U W|ƒOk ÖË^Œ∞. Wk L`«Î~å# L<åfl ã¨∂Ü«∞*ò HÍÅ=
ÖÏO@^Õ. WO`«HõO>Ë Q˘Ñ¨Ê Ü≥∂[#, ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ "≥∞KÕÛ
Ü≥∂[<å ÖË^Œ∞.
‰õΩ=∂hÖ’ 4 ã¨O`«û~åÅ áê@∞ =∞`«„ѨKå~°‰õΩÅ∞ K≥~°™ê
ÅÖ’ LOK«É_®¤~°∞. "åi =Å# JHõ¯_ç Ѩiã≤÷`«∞Å∞ ÉÏQÍ `≥e
™ê~Ú. P pHõ\ Ö˜ ’, [<åÅH˜ „ÔHã· =Ψ =∞`«ÑÙ¨ "≥Å∞QÆ∞#∞ fã¨∞‰õΩ
"≥àÏ¡O.N _˘<åÖò¤ "≥∞HõOr „ѨÜ∞« `åflxH˜ g∞ áê~ Ωõ Å ã¨Ç¨ Ü«∞O
Åaèã¨∞ÎO^Œx #=Ú‡`«∞<åfl#∞.
<å‰õΩ P„ѶH≤ ÍÖ’ L#fl Pã¨HΘ =Å# D L`«~Î O° „"åã¨∞<Î åfl#∞.
<åÜ≥∂[# J=∞Å∞Ö’ ÃÑ_ÕÎ \˜O|‰õΔΩ WOQÆ¡O_»∞H˜ 2000 "≥∞ÿà◊¡
^Œ∂~°OÖ’, Ô~O_»∞ "å~åÅ „Ѩܫ∂}O`À, JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜
=ã¨∞ÎO^Œ#fl Pâ◊. ^•xH˜ g∞ ^•fi~å g∞ áê~î°‰õΩÅ∞ ã¨Ç¨Ü«∞O
ÅaèOKåÅ#fl HÀiHõ. „a\˜+π ™ê=∂[ºOÖ’ ÉèÏQÆ"≥∞ÿ#, 2 HÀ@¡
„Ѩ[Å∞#fl D „áêO`åxH˜ H˘`«Î ˆHΔ„`åÅ∞(J=HÍâßÅ∞)
ã¨=∞~°=ú O`«OQÍ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ =™êÎÜ∞« #fl Pâ◊ Jk. LO\Ï
g∞ q^èÕÜ«Ú_»∞
P~°÷~ü HÍ@<£
ã¨OÜ«∞=∞#Ѩ٠Ѩ#∞Å∞
`åQÆ@O =Å# K«∞@∞ìѨHõ¯Å =Å# ã¨OÉèíqOz# qëê^ŒO
QÆ∞iOz q#fl =∂`«O„_çQÍ~°∞ Ѩx"å_çx `«# |Å¡ÃÑ· L#fl
=∞^Œº áê„`«x fÃãÜ«∞º=∞x K≥áêÊ~°∞. PÜ«∞# =∞m¡ =∞^ŒºO
`åQÆÖË^Œ∞† K«xáÈÜÕ∞ =~°‰õΩ =∞~°}â◊Ü«∞ºÃÑ· J=ã¨~°Ñ¨_ç<å
PÜ«∞# „ÉÏOn HÍx =∞~À L`Õ[Î Hõ Ѩ^•~°O÷ QÍx ¿ãqOK«Ö^Ë ∞Œ .
PÜ«∞# hÅO i|ƒ<£ ^èŒiOz z=i =ÚÃÑ·Ê ã¨O=`«û~åÅ∞
`«#∞ D q+¨Ü«∞OÖ’ Z@∞<åfl~À `≥ÅÊ_»"Õ∞ HÍHõ ã¨ÉèíÅH˜ J^茺
HõΔ`« =Ç≤ÏOK«@O, "å\˜Ö’ =∂\Ï¡_»@O KÕ¿ã"å~°∞.
WO_çÜ«∂ "≥àı¡ Ü«Ú=‰õΩÅH˜ Ñ≤`«$"å`«ûźO`À P~ÀQƺOQÍ
LO_»=∞x `åQÆ=^ŒÌx `«=∞ =∞Oz ¿Ñ~°∞ xÅɡ@∞ìHÀ=∞x
K≥¿ÑÊ"å~°∞. ''<åÖÏO\˜ =$^Œ∞ú_Õ "å\˜ ã¨Ç¨Ü«∞O ÖˉõΩO_®
Hõ+¨ìѨ_ç ѨxKÕÜ«∞QÆey#ѨC_»∞ g∞ ÖÏO\˜ ‰õΩ„~°"åà◊¡H˜ =∞^ŒºO
J=ã¨~°O Uq∞\˜?—— J<Õ"å_»∞.
200
 `åQÆ∞_»∞H˜ ^•x Ѩ~°º=™ê<åÅH˜ =∞^茺#∞#fl ã¨O|O^èŒO
QÆ∞iOz ã¨=∂Kå~°O ã¨OáêkOz, ^•xH˜ `«# "åºMϺ<åÅ∞
KÕiÛ K≥¿ÑÊ"å_»∞. PÜ«∞# K«xáÈÜÕ∞ =~°‰õΩ PÜ«∞#*Ï˝Ñ¨Hõ
â◊H˜Î ÉÏ=ÙO_Õk. PÜ«∞#H˜ `≥eÜ«∞x K«~°ÛhÜ«∂Oâ◊O LO_Õk
HÍ^Œ∞. K«^Œ=^Œy# ѨÙã¨ÎHÍxfl ^Õ<≥·fl<å K«kq ^•xÖ’x
q+¨Ü«∞OÃÑ· PkèѨ`«ºO ã¨OáêkOKÕ"å_»∞.
XHõ ѨijÅHõ ‰õÄ@q∞ J^茺HõΔѨ^Œq W=fiEѨÙ@
PÜ«∞# e|~°Öò ѨHÍΔ xfl |ÅѨiKÕ "å_»∞HÍHõáÈ~Ú#, "å~°∞
JkèHÍ~°OÖ’ L#flѨC_»∞ XHõ =∞O„u #∞Oz PÜ«∞# "≥∞ѨC
ÅaèOzOk. ^•xfl QÆ∞iOz PÜ«∞# D q^èŒOQÍ K≥áêÊ_»∞ ''N
q∞Åfl~ü yÉòûh(=∞O„u) <Õ#∞ =Ú~°∞QÆ∞ h~°∞ ѨijÅHõ ‰õÄ@q∞
J^茉õΔΩ_»∞QÍ LO_»\ÏxH˜ W+¨ìѨ_®Î<å Jx ÅO_»<£Ö’x <å
¿ãflÇ≤Ï`«∞Åx J_çQÍ_»∞. PÜ«∞#H˜ "≥O@<Õ ["å|∞ HÍ=Åã≤
L#flk. ¿ã<åѨu aÖò á¶È~ü <Õx+¨ì Ѩ_»#x K≥áêÊ_»∞. PÜ«∞#
Jaè„áêÜ«∞O ã¨Ô~·#^Õ! WOHÀ ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞ <å z~°∞<å=∂
=∞O„uH˜zÛ L`«Î~°O „"åã≤ K«∂_»=∞<åfl_»∞. J@∞=O\˜L`«Î~°O
Un <å‰õΩ ~åÖË^Œ∞. Hõ#Hõ =∞Ô~=~Àfl xÜ«∞q∞Oz LO\Ï~°∞.
Jk <å‰õΩ J#∞Éèí=O L#fl q+¨Ü«∞O HÍ^Œ∞. <å‰õΩ ^äÕ"£∞û
<ÒHÍÜ«∞# ѨijÅHõ ‰õÄ@q∞Ö’ ã¨Éèíº`«fi W¿ãÎ ã¨O`À+¨OQÍ
ã‘fiHõi^Œ∞#Ì ∞. Jk <å‰õΩ ™êO„Ѩ^•Ü«∞ q~°∞^Œ"ú ∞≥ #ÿ Jaè„áêÜ«∂Å∞
WOQÆ¡O_»∞Ö’ „ѨHõ\ ˜OK«_®xH˜ gÅ∞ HõeÑ≤OKÕk ÖËHõ Jk
WO_çÜ«∂ ã¨O|Okè`« q+¨Ü«∂ÅÃÑ· „ѨÉèÏ=O Hõey LO_Õk.
™ê=∂#∞º_çQÍ K≥Ñ≤Ê# ^•xH˜ JkèHÍ~°O`À K≥Ñ≤Ê# ^•xH˜
JO`« `Õ_® LO@∞Ok.—— x["Õ∞ HÍx QÀ^•=i, Hõ$ëê‚ `«O*Ï
=Ó~ü h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å ã¨$+≤ìHõ~°Î ™ê=∂#∞º_»∞ HÍ^Œ∞.
Ѩ_»= ~°∂ѨHõÅÊ#
<ÒHÍÜ«∂#O Ѩ@¡ PÜ«∞#‰õΩ#fl â◊„^•Ì㨉õΩÎÅ∞ HÍÅ∞=ÅÖ’
„Ѩܫ∂}ÏxH˜ J#∞‰õÄÅ"≥∞ÿ# Ѩ_»=H˜ ~°∂ѨHõÅÊ# KÕÜ«∞_®xH˜
PÜ«∞##∞ ѨÙiH˘eÊOk. Ѩ_»=H˜ h\˜ „Ѩܫ∂}OÖ’ XiÑ≤_ç
`«yæOK«_»O PÜ«∞# ÅHõΔ ºO. W`«Î_ç ˆ~‰õΩ `åѨ_»O KÕã≤# Ô~O_»∞
`≥_¡» Ѩ_=» `À (XiÑ≤_ç `«‰Ωõ ¯=QÍ LO_Õ LѨi`«ÅO HõÅ"å\˜Ö’
W`«Î_ç L`«Î=∞"≥∞ÿ#k-Hõ=#=~°‡) `«# ¿ãflÇ≤Ï`«∞_ç K≥~°∞=ÙÖ’
„ѨÜ≥∂QÍÅ∞ KÕã¨∂ÎO_Õ"å_»∞. PÜ«∞#‰õΩ "å\˜ QÆ∞iOz ZO`«
Pã¨H˜Î L<åfl Jq „Ѩ=∂^ŒHõ~°=∞x "Õ∞=Ú ÉèíÜ«∞Ѩ_Õ"åiq∞.
UO^Œ∞HõO>Ë „ѨÜ≥∂QÍÅ∞ qq^èŒ "ÕQÍÅ`À, LѨi`«Å Ѩ^•~å÷
Å`À PHÍ~åÅÖ’ KÕÜ«∂eû LOk.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
''XiÑ≤_ç h\˜x "≥#H˜¯ `ÀÜ«∞@OÖ’, Ѩ_»= =ÚO^Œ~°h~°∞
áÈQÆ∞Ѩ_»@O ("å\˜<Õ piling Jx "å_®_»∞. Jk afflux J~Ú
LO@∞Ok– Hõ=#â◊~‡° ) Ö’ LѨi`«ÅO QÆ~∞° ‰õΩ^Œ#O "≥Ú^Œ\ k˜ .
(13 "≥_»Å∞Ê/ á⁄_»∞QÆ∞)2 × Ñ¨_»= J_»∞¤HÀ`« "≥·âßźO
=∞^茺֒ K«^Œ~°Ñ¨ÙJ_»∞QÆ∞ÅÖ’) ´ Ѷ¨∞~°¬} áœO_»¡ |ÅOÖ’,
QÆO@H˜ 2.5 "≥∞ÿà◊¡ "ÕQÆO`À Ѩ_»= #_»∞ã¨∞Î#flѨC_»∞.
LѨi`«Å XiÑ≤_ç ´ (1áœO_»∞ / 15) K«^Œ~°Ñ¨Ù J_»∞QÆ∞H˜
H˘Ü«∞º W#∞=Ú LѨi`«ÖÏÅH˜. ~åy LѨi`«ÖÏxH˜ JO^Œ∞Ö’
ã¨QÆO W`«Î_ç, HõOK«∞ LѨi`«ÖÏÅH˜ WOHÍ `«QÆ∞æ`«∞Ok. "ÕQÆO
2.5 "≥∞àÿ √◊ ¡ QÆO@. h~°∞ áÈQÆ∞Ѩ_@» O ^•fi~å Ѩ_=» „ѨÜ∂« }ÏxH˜
U~°Ê_Õ Ñ¶¨∞~°¬} QÆ∞iOz <å ^ŒQÆæ~° „ѨÜ≥∂QÍÅH˜ ã¨O|OkèOz#
ã¨=∂Kå~°O ÖË^Œ∞. L*Ï˚~ÚOѨÙQÍ Jã¨=∞„QÆOQÍ JOK«<å
"ÕÜ∞« QÆÅ#∞. „Ѩ"âÕ H◊ À}O (D ~ÀA# nxfl Z‰õΩ¯=QÍ angle
of attack JO\ÏO.-Hõ=#â◊~‡° ) ‰õÄ_® Ѷ∞¨ ~°¬} g∞^Œ „ѨÉÏè =O
K«∂Ñ≤ã¨∞ÎOk. W@∞=O\˜ Ѩ_»=Ö’¡ #nÜ«∂#O XiÑ≤_çx `«yæ
ã¨∞ÎOk. Hõ#∞Hõ HÍÅ∞=Ö’¡ ‰õÄ_® P q^èŒOQÍ<Õ LO@∞O^Œ#∞
HÀ=K«∞Û.——
''<Õ#∞ Ѩ^äŒHõ^Œ$â◊ºO (plan) Ö’ 150 J_»∞QÆ∞Å á⁄_»=Ù,
11.5 J_»∞QÆ∞Å "≥_»Å∞Ê L#fl n~°…K«`«∞~°„㨠PHÍ~åxfl 6
J_»∞QÆ∞Å =Ú#Hõ`À „Ѩuáêkã¨∞Î<åfl#∞. Wk 165 @#∞flÅ
|~°∞=Ùx H˘xáÈQÆÅ^Œ∞. WO^Œ∞Ö’ Ü«∞O„`«O |~°∞=Ù 15 @#∞fl
Å#∞H˘O>Ë 150 @#∞flÅ ~°"å}Ï ™ê^茺O—— (HÍ@<£ Ѩ_»=
`åÅ∂‰õΩ =∞iH˘xfl W`«~° J=ã¨~°"≥∞ÿ# H˘Å`«Å∞ ‰õÄ_®
WKåÛ_»∞–Hõ=# â◊~°‡)
¿Ñ>ˇO\ò fã¨∞H˘#fl XHõ =¸_»∞ K«„HÍÅ Ãã·H˜Öò
PÜ«∞# XHõ =¸_»∞ K«„HÍÅ ÃãH· Ö˜ ò H˜ ¿Ñ>ˇO\ò fã¨∞HÀ=_»O
Ö’x x=∞QÆ∞fl_≥· LO_Õ"å_»∞. P ~ÀAÖ’¡ Ãã·H˜à◊√¡ qHõ$`«OQÍ#∞
J=Hõ`«=HõQÍ#∞ LO_Õq. PÜ«∞# "ÕQÆ=O`«"≥∞ÿ# XHõ ^•xfl
`«Ü∂« ~°∞ KÕÜ∞« \ÏxH˜ HõOHõ}O Hõ@∞ìH˘<åfl_»∞. H˘<åflà◊¡ `«~"° å`«
WOQÆ¡O_»∞Ö’ QÆ∞„~°Ñ¨Ù |wæÅ∞O_»=Ù. Ãã·H˜Öò Q˘Å∞ã¨∞Å`À#∞ ÖËHõ
Hõ$„u=∞ â◊H˜Î`À<À #_çKÕ|à◊√¡=™êÎ~Ú. PÜ«∞# |O_ç "ÕQÆO
`«yæOKÕ x~À^èŒHÍxfl, QÍex peÛ Ñ¶¨∞~°¬} `«yæOKÕ _®Å∞x
`«Ü∂« ~°∞ KÕÜ∞« \ÏxH˜ „ѨÜ∞« uflOKå_»∞. nx =Å# |O_ç "ÕQÍx
‰õΩ#fl J_»O¤ ‰õΩefl `˘ÅyOz ^•x "ÕQOÆ ÃÑOKÕ Ü«∞`«flO KÕ™ê_»∞.
(q~À^èŒ=HõO ´ brake)
201
 ~°Ç¨Ï^•i g∞^Œ #_çKÕ@ѨC_»∞ K«„HõO x=ÚëêxH˜ Zxfl
™ê~°∞¡ u~°∞QÆ∞`«∞O^À ÖˇHõ¯ÃÑ@ìO_ç Jx ^•i# áÈ`«∞#fl "åix
J_çy Pâ◊Û~°ºÑ¨iKÕ"å_»∞. D Ãã·H˜Öò #_»∞ѨÙ`«∞#fl P 70 Uà◊¡
=∞x+≤ L`åûǨÏO K«∂ã≤ PÜ«∞# K≥Ñ≤Ê# Ѩx KÕ¿ã"å~°∞.
XHõ ~ÀA _Ài¯OQ∑ ^ŒQ~æÆ ∞° #fl ~À_»∞¤ g∞^Œ "åǨÏ#O #_»∞ѨÙ
`«∞<åfl#∞. WO`«Ö’ =∂ `«O„_çQÍ~°∞ `«# =¸_»∞ K«„HõÅ Ãã·H˜Öò
g∞^Œ "åÅ∞ "≥O|_ç "≥à◊¥Î HõxÑ≤OKå~°∞. PÜ«∞#H˜ |O_ç
™êfinè#O `«ÑÊ≤ Ok "ÕQOÆ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂áÈ~Ú HõOK≥ g∞^Œ Ѩ_®¤~∞° .
<Õ#∞ ѨiÔQ`«∞Î`«∞áÈÜ«∂#∞ PÜ«∞xfl ~°H˜ΔK«\ÏxH˜ ''<Õ#∞ g∞‰õΩ
ZÖÏ¡ ã¨Ç¨Ü«∞Ѩ_»QÆÅ#∞?—— Jx J_çQÍ#∞.
''Ãã·H˜Öò ã¨OQÆu K«∂_»∞. <å ã¨OQÆu <Õ#∞ K«∂ã¨∞HÀQÆÅ#∞——
PÜ«∞# =ÚYO JO`å w~°∞‰õΩáÈ~ÚOk. KÕ`«∞ÅH˜ QÍÜ«∂Å
Ü«∂º~Ú. PÜ«∞# Ѩiã≤÷u ^•~°∞}OQÍ LOk. ''<å Ãã·H˜Öò
áê_»=ÖË^Œ#∞‰õΩO\Ï#∞! D „Ѩ=∂^ŒO QÆ∞iOz qO>Ë g∞
J=∞‡ P^Œ∞~åÌ Ñ¨_»∞ÎOk—— Jq PÜ«∞#ѨC_»∞ P Ѩiã≤÷uÖ’
J#fl =∂@Å∞.!
=∂ J=∞‡ x[OQÍ<Õ P^Œ∞~åÌ Ñ¨_çOk. D =Ü«∞ã¨∞ûÖ’
g∞ „ѨÜ≥∂QÍÅ∞ =∂#O_ç JOk. JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ ‰õÄ_®
~Ô O_»∞™ê~°∞¡ PÜ«∞# Ѩ_ç L<åfl_»∞. ''XHõ¯~ÀAÖ’ ~À"£∞ Hõ@Öì ^Ë ∞Œ .
<å"ÕQÆ x~À^èŒHÍÅx ~°∂á⁄OkOK«\ÏxH˜ KåÖÏ ã¨=∞Ü«∞O
Ѩ_»∞ÎOk—— J<åfl~åÜ«∞#.
=∂ <å#fl QÍ~°∞ K≥Ñ≤Ê# =∂@ q#~°x P"≥∞H˜ `≥Å∞ã¨∞
JO^Œ∞Hõx, áêѨO <å‰õΩ `≥eã≤# =∞`« „ѨKå~°‰õΩ_˘HÍÜ«∞#
QÍ_ç^Œ ZH˜¯ uiy Ѩ#∞Å∞ KÕã¨∞H˘O@∞<åfl_»∞. PÜ«∞#H© |O_ç
W¿ãÎ PÜ«∞#H˜ gÅ∞QÍ LO@∞Ok Jx #K«ÛK≥Ñ≤ÊOk. P
q^èŒOQÍ P |O_ô P „ѨKå~°‰õΩ_çH˜ KÕiOk. J~Ú`Õ PÜ«∞#
P "åǨÏ#O`À ÃÑ^ŒÌ „Ѩ=∂^ŒOÖ’ W~°∞‰õΩ¯x K≥~Úº qiy
Pã¨Ê„u áêÅ=@O`À P |O_ô =∞m¡ =∂ <å#flQÍiˆH KÕiOk.
P `«~°∞"å`« H˘O`« HÍÖÏxH˜ Jk "å_»@O `≥eã≤# =∂
<å#flQÍi ¿ãflÇ≤Ï`«∞_çx Jk KÕiOk.
WOHÀà◊§ QÆ∞iOz ''PÜ«∞# #∂`«# =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ xi‡O
K«@OÖ’ PÜ«∞<À Q˘Ñ¨Ê "Õ∞^è•q.—— Ѷ¨ÖÏ<å Ѷ¨ÖÏ<åk xi‡OK«
QÆey`Õ ZO`« ÉÏ=ÙO@∞k—— J<Õ =∂@ PÜ«∞#<À@O\˜ x`«ºO
=KÕÛk.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
r=ÉèÏ+¨Å∞ – J~åaH± ÉÏÅtHõΔ
`«# 70= U@ H˘kÌQÍ WOw¡+¨μ =zÛ# F J~åaH± q^•º
i÷x `«#`À áê@∞ KåÖÏ "å~åÅ∞ LOK«∞H˘x J`«x`À KåÖÏ
QÆO@Å∞ ~ÀAH˜ QÆ_»∞ѨÙ`«∂ „Ѩf J~åaH± "åHͺxfl „Ѩu
Ѩ^•xfl fã¨∞H˘x q_»=∞~°ã¨∂Î J~åaH± <Õ~°∞ÛH˘x, ÃÑi¬Ü«∂
Pˆ~flxÜ«∂ÅÖ’ ѨxKÕÜ∞« \ÏxH˜ "≥à¡ı =∞`« „ѨKå~°‰Ωõ Å xq∞`«OÎ
F J~åaH± ÉÏÅtHõΔ `«Ü«∂~°∞ KÕã≤ `«# Y~°∞Û`À JK«∞Û=uÎO
Kå_»∞. P q^èŒOQÍ H˘O`« HÍÅO PÜ«∞# `«# q~å=∞ HÍÖÏxfl
xOáê_»∞.
''r=ÉèÏ+¨Å∞ <Õ~°∞ÛHÀ@O QÆ∞iOz PÜ«∞#HÀ ã≤^•úO`«O
LOk. „Ѩf a_»¤ =∂`«$ ÉèÏ+¨ ZÖÏ¡ <Õ~°∞Û H˘O\Ï_»∞? XH˘Hõ¯
=∂@ XH˘Hõ¯ "åHõºO <Õ~°∞Û H˘O\Ï_»∞. "åºHõ~°}O `«~°∞"å`«
=ã¨∞OÎ k. „Ѩf P^è∞Œ xHõ ÉèÏ+¨x P q^èOŒ QÍ <Õ~∞° ÛH˘O>Ë ã¨∞ÅÉèOí
J=Ù`«∞Ok. XH˘Hõ¯ "åHͺx P ÉèÏ+¨ =∂\Ï¡_Õ ™ê÷x‰õΩ_ç
<À@O>Ë <åÅ∞ÔQ·^Œ∞ ™ê~°∞¡ qO@∂ `À_»∞QÍ JO@∂ LO_®e.
P Ѩ^uÌŒ Ö’ JO^Œ∞Ö’x „Ѩu=∂\ J~°Oú =O@ |\˜ì áÈ`«∞Ok.
|Ǩïâß 100 "åHͺÅ∞, LKåÛù~}° `À â◊|OÌ `À, JHõ~Δ ° „Hõ=∞OÖ’
‰õΔΩ}‚OQÍ <Õ~°∞ÛHÀ"åe. JHõΔ~°„Hõ=∞O q∞ye# "å\˜ HõO>Ë
`«‰õΩ¯= „Ѩ=ÚY"≥∞ÿOk. ÉèÏ+¨ H˘O`«==~°‰õΩ =KÕÛ =~°‰õΩ
"åºHõ~°}O *’eH˜ áÈ~å^Œ∞.—— J<åfl_»∞.
`«# ѨÙã¨HÎ Oõ QÆ∞iOz PÜ«∞# '' XHõ¯ „ѨH@õ # ÖËHõ áÈ~Ú<å
70 âßbÎÅ∞ J=Ú‡_»∞ áÈÜ«∂~Ú. <åÖÏO\˜ =Úã¨e"å_»∞,
<åÅ∞Hõ "≥Ú^Œ∞ÌÉÏi áÈ~Ú# K≥q\˜ "å_Õ <Õ~°∞ÛHÀ QÆey`Õ
Ü«Ú=‰õΩÅ∞ `«Ñ¨Ê‰õΩO_® <Õ~°∞ÛHÀQÆÅ~°∞ (D Ѩ^ŒúuÖ’). Pqi
Ü«∞O„`åÅ∞, `«Ou q^è•#O =KåÛHõ ÉèÏ+¨Å =∞^茺 ^Œ∂~°O
`«yæáÈ~ÚOk. =∞`« „ѨKå~°‰õΩÅ∞ ^•x =Å# H˘xfl ã¨∂K«#Å∞
ã¨OáêkOKå=∞<åfl~°∞. k>ÿ̌"£∞û XHõ =∂@Ok.''WOw¡+¨μ "åà◊√¡
H˘`«Î ÉèÏ+¨ <Õ~°∞ÛHÀÖË~°∞. JO^Œ∞Hõx `«q∞à◊O <Õ~°∞ÛHÀ~°∞. Hõ#Hõ
Ѩ^Œ∞Å ÅHõΔÅ H˘nÌ `«q∞à◊√ÅÃÑ· WOw¡+¨μ <Õ~°∞ÛHÀ=@O ~°∞^ŒÌ
|_çOk——. WOw¡+¨μ ™ê=∂#º ÉèÏ+¨QÍ#∞Ok. ÉèíQÆ=O`«∞_»∞,
WOQÆ¡O_»∞ Hõeã≤ nxfl ™êkèã¨∞Î<åfl~°∞! =∞# áêÅ# H˜O^Œ 34
HÀ@¡ [#O L<åfl~°∞. Éèí∂g∞‡^Œ „Ѩf^Õâ◊O g∞^Œ =∞# „ѨÉèÏ=O
=™ÈÎOk. =∞# P^蕺u‡Hõ`«, SÇ≤ÏHõ`« "åºÑ≤ã¨∞Î<åfl~Ú——.
S~å¡O_»∞Ö’ L#fl ¿ãflÇ≤Ï`«∞_çH˜ ã¨∂_®<£ Ü«Ú^ŒúO QÆ∞iOz
D q^èŒOQÍ „"åâß_»∞.'' #∞=Ùfi a^Œq "åºHõ~°}O QÆ∞iOz
202
„"å™ê=Ù. <Õ#∞ z#fl"å_ç#~Ú K≥q\˜ "å_çx HÍHõáÈ`Õ P
ÉèÏ+¨ qx <Õ~∞° ÛH˘<Õ"å_çx. =∞# ÉèÏ+¨Ö’x 'O— H˜ ã¨O|OkèOz#
„ǨÏã¨fi ^èŒfixx WO_çÜ«∂Ö’ Z=~°∞ ã¨iQÍ Ñ¨ÅHõ~°∞. 'P—
H˜O^ŒQÍx 'F— H˜O^Œ QÍx ѨÅ∞‰õΩ`å~°∞. X ѨÅHõ~°∞. <å ¿Ñ~°∞
Z=~°∞ ã¨iQÍ Ñ¨ÅHõ~°∞. P„Ѷ≤HÍÖ’ ã¨iQÍ Ñ¨Å∞‰õΩ`å~°x
K≥áêÊ~°∞. x[=∂?
=∂‰õΩ ~Ô O_»∞ ™ê~°∞¡ W<£ Ѷ٨ Ü
¡ ∞≥ O*Ï =zÛ `«yOæ k. [áê#∞
"å~°#fl@∞ì F_çáÈ~Ú# â◊„`«∞=Ù#∞ `«‰Ωõ ¯= JOK«<å "ÕÜ∞« ~å^Œ∞.
ѨÓiÎQÍ ^è~·≥ º° O HÀÖ’Ê~Ú# K≥<· å Ãã#· ºO xÅ|_ç#@∞ìQÍ xÅ|_»
QÆey`Õ „a@<£ Ãã·<åºxH˜ ‰õÄ_® Q“~°=„Ѩ^Œ"Õ∞. QÍãπ HÀÜü∞<£
(F_»?) `«ÑÊ≤ OK«∞HÀ=@O, ™êQÆ~O° ÃÑ· ÉèQí =Æ O`«∞_»∞ =∞xH˜zÛ#
q[Ü«∞O.
Éèí∂ =Å㨠ã¨Oã¨÷, =º=™êÜ«∞OÖ’ ™êkèOz# "≥∞~°∞QÆ∞^ŒÅ
J#∞ã¨~°}©Ü«∞O. P ã¨Éèí∞ºÅ∞ =º=™êÜ«∂xfl Ѷ¨Å=O`«OQÍ
"≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ~°K«\Ïxfl H˘#™êy™êÎ~°x Jx Ñ≤ã¨∞ÎOk. "åi ^ŒQÆæ~°
^èŒ#O ÖË^Œ∞. ã¨Ç¨Ü«∞‰õΩÅ H˘kÌ =∞O^Õ L<åfl~°∞. J~Ú<å
"å~°∞ Ѩ@∞ì^ŒÅ`À "åi Ju `«‰õΩ¯= =#~°∞Å`À „Ѩܫ∞uflã¨∂Î
KåÖÏ ™êkèOKå~°∞. "åiH˜ K≥ѨCHÀ^ŒQÆæ Éèíq+¨º`«∞Î LO^Œx
<å‰õΩ JxÑ≤™ÈÎOk. "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ_»\Ïx‰õΩ#fl J=HÍâßÅxfl
QÆ∞iÎOz#"å~°∞, WO`«=~°‰õΩ g~°∞ =∂„`«"Õ∞! #∞=Ùfi S~å¡O_»∞
ã¨Ç¨Ü«∂xH˜ =∂Ü«∂ nѨO fã¨∞‰õΩ"≥àÏ¡=Ù. Jk"åi W|ƒO
^Œ∞Å#∞ Hõ_»`Õ~°Û\ÏxH˜ =∞Oz PÜ«Ú^èŒO. ''„ѨÉèí∞=Ù HõuÎ ÖËx
"å~°∞ `«=∞ HÀ@∞ Jq∞‡ HõuÎ H˘#=K«∞ÛJ<åfl_»∞. U ã¨Ç¨Ü«∞O
JOk=zÛ<å =∞#O JOk ѨÙK«∞ÛHÀ"åe——.
<≥·Å∞<ÒHÍÜ«∂#O QÍ~°¤<£ x ~°H˜ΔOz LO_Õk
ã¨∂_®<£ H˜ ¿ã<åѨu QÍ~°¤<£ „Ѩܫ∂}˜Oz# ã¨=∞Ü«∞OÖ’
PÜ«∞# =∞~°}"å~°Î qx JOK≥Å∞ <≥=∞‡kQÍ Ñ¨xKÕÜÚ« @ =Å#
W@∞ =O\˜ Ѷ¨∞’~°„Ѩ=∂^•Å∞ [~°∞QÆ∞`åÜ«∞x P~°÷~üHÍ@<£
=∞#ã¨∞ ã¨ÊOkOzOk.
"å~åΠѨ„uHõH˜ PÜ«∞h q^èŒOQÍ „"å™ê_»∞ ''Pâ◊Û~°ºHõ~°
q+¨Ü«∞O ã¨∂_®<£ ѨÓxHõH˜ ѨÓiÎQÍ J_»¤OH˜ J~Ú# XHõ
q+¨Ü∞« O, WOQÆO¡ _»∞, #nÜ«∂#O`À ѨiK«Ü∞« =Ú#fl XHõ WOl
h~°∞x W=fiÖËHõ áÈ=@O. Wk _≥ÖÏìÖ’¡ h\˜ áê~°∞^ŒÅ =O\˜^.Õ
Ѩ^Œ∞Å H˘nÌ ÅHõΔÅ∞ JHõ¯_ç `«Å∞ѨÙÅ∞, J_»∞¤Hõ@ì =∞i W`«~°
Ѩ#∞Å g∞^Œ Y~°∞Û ÃÑ\˜ì<å Ug∞ „ѨÜ≥∂[#O ™êkèOK«ÖËHõ
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 203
áÈ=\ÏxH˜ HÍ~°}O JHõ¯_» J#∞Éèí=A˝_≥·# h\˜áê~°∞^ŒÅ
WOlh~°∞ ÖËHõáÈ=@O.
_»Ñ¶¨i<£ „ѨÉèí∞=Ù DlѨÙìH˜ "≥o¡#ѨC_»∞, ^•x ã¨OѨ#fl`«
uiy ^•x‰õΩO_ÕÖÏ KÕÜ∞« \ÏxH˜ HÍ=Åã≤#k, J@∞=O\˜ XHõ
WO[h~°x QÆ=∞xOKå_»∞. JO^Œ∞Hõx WO_çÜ«∂H˜ J@∞=O\˜
"åx HÀã¨O Hõ|∞~°∞ ѨOáê_»∞. WO_çÜ∂« #∞Oz Ju ã¨=∞~°∞_÷ #·≥
XHõix ѨOáê~°x #=Ú‡`«∞<åfl#∞. P WOlh~°∞ ~åQÍ<Õ H˘kÌ
=ºÜ«∞O`À `«Å∞ѨÙÅ J_»∞H¤ @õ `ì À HÍÅ∞=Ö’¡ h\˜ =∞@ìO ÃÑOz,
P J_»∞H¤ @õ xì „Ñ¨Ü∂≥ [#HÍi KÕâß_»∞. P _≥ÖÏìÖ’ ѨÓiÎ qѨ=¡ O
=zÛOk. HõÖÁ<≥Öò™ê¯\ò "≥Ú<£„H©ÑHπ¶ ˜ P Q˘Ñ¨ÊѶe¨ `åÅH˜, JHõ¯_ç
ã¨=∂[O ^èŒ#º"å^è•ÅiÊOzOk. P `«~°∞"å`« Ѩk ÅHõΔÅ
™⁄=Ú‡ ˆH\Ï~ÚOzOk. â◊H˜Î Ü«∞O„`åÅ∞ "ÕÅ ã¨OYºÖ’ J#
=ã¨~°O JÜ«∂º~Ú. W^ŒO`å XHõ `≥eã≤# WOlh~°∞x
Ñ≤Å=@O =Å# [iyOk.
J#∞Éèí= â◊¥#∞ºÖˇ·# JkèHÍ~°∞Å Jnè#OÖ’ #k LOz`Õ
[iˆQ "åã¨Î "åÅ#∞ fã¨∞H˘O^•O.
1. #kg∞^Œ Ug∞ Y~°∞Û ÃÑ@ì‰õΩO_® <ÒHÍÜ«∂<åxH˜
J#∞"≥·# #k ѨHõ¯# 200 "≥∞ÿà◊¡ Ô~·Å∞ =∂~åæxH˜, Ѩ^Œ∞Å
ÅHõΔÅ∞ Y~°∞ÛÃÑ\Ïì~°∞. Ô~·Å∞ =∂~°æOÃÑ· ~°"å}Ï HõÜÕ∞º Y~°∞ÛÖ’
Ѩ^À=O`«∞H˜ ~°"å}Ï #k g∞^Œ gÖˇ·# ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’
2. P #kH˜ ѨxH˜~åx 6 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞#∞#fl h~°∞x
ÖÏQÆ∞`«∂ `≥_`¡» À #_çKÕ Ñ¨_=» x Y~°∂"Î ∞£ H˜ QÍ~°<¤ £ fã¨∞‰õΩ"≥àÏ¡_∞» .
^•x "ÕQÆO QÆO@H˜ 7 #∞Oz 8 "≥∞ÿà◊√¡.
3. WO_çÜ∂« Ö’ K«„HÍÅ `ÀѨÙ_»∞ |O_çx „Ѩ"âÕ Ã◊ Ñ\˜#ì ѨC_»∞
[#O ^•xfl "åà◊¡ `«ÅÅ g∞^Œ "≥∂ã¨∞‰õΩ "≥àÏ¡~°∞. JÖÏ¡ˆQ Pqi
F_»x q_çÉèÏQÍÅ∞QÍ T_»nã≤ h\˜=∂~°æOÖ’ HÍHõ! Ô~·Å∞ g∞^Œ
fã¨∞‰õΩ"≥àÏ¡iHõ¯_»
4. #kÖ’ ~åà◊x¡ `˘ÅyOK«_®xH˜ ™⁄=Ú‡ˆH\Ï~ÚOK«Ö^Ë ∞Œ .
5. Ãã<· åºxfl #k ZQÆ∞= ÉèÏQÍxH˜ fã¨∞‰õΩ"≥à\¡◊ ÏxH˜ Pqi
F_»x HÍHõ Ѩk"ÕÅ =∞Ok =∞#∞+¨μºÅKÕ`« ™ê^è•~°} Ѩ_»=Ö’¡
~ÀAH˜ 8 #∞Oz 10 "≥∞ÿà◊¡K˘Ñ¨C# ÖÏyOKå~°∞.
QÍ~°¤<£, "ÕÅ H˘nÌ W`«~°∞Å „áê}ÏÅ∞, Ѩ^Œ∞Å H˘kÌÅHõΔÅ
^è#Œ O =ºÜ«∞OKÕÜ∞« |_®¤~Ú. #nÜ«∂#O QÆ∞iOz `≥eã≤#"å~°∞
XHõ¯~°∂ ÖËHõ D #+¨ìO [~°QÆ@O Uq^èŒOQÍ ÉèíiOK«QÆÅO?
Pqi F_» XHõ J_»∞QÆ∞ Ö’`«∞# h~°∞ ÖÏQÆ∞`«∂ 20 "≥∞ÿà◊¡ "ÕQÆO
=∂`«„"Õ∞ HõeyOk XHõ\ ˜ =∞#‰õΩ<åfl MÏ~°∂Î"£∞`À Hõ|∞~°∞¡
JOkѨÙK«∞ÛH˘O@∂ LO_Õ"åiq∞. J@∞=O\˜q 25 Pqi
<ÒHõÅ∞O>Ë "≥Ú`«OÎ Ãã#· ºO U W|ƒOk ÖˉΩõ O_® JHõ¯_»H˜ KÕ~Û° |_Õk.
WѨC_»∞, 12 Pqi <ÒHõÅ∞ 120 J_»∞QÆ∞Å á⁄_»=ÙQÆ∞q
JÖˇQÍ˚O„_çÜ«∂Ö’ L<åfl~Ú. Wk QÆ`« ã¨O=`«û~°O ZO^Œ∞‰õΩ
[~°QÆÖË^À PÖ’K«#H˜ JO^Œ^Œ∞. J~Ú`Õ "≥Ú`«ÎO 25 Pqi
<ÒHõÅ `«Ü∂« sH˜ P[˝ WKåÛ~°∞. HÍx JxflO\˜H˜ "ÕQOÆ `«‰Ωõ ¯=<Õ
֒ѨO LOk. QÍ~°¤<£ `«#‰õΩ#fl J=Hõ`«=Hõ <ÒHõÅ`À KåÖÏ
<≥Å∞¡#fl MÏ~°∂Î"£∞x HÍáê_»∞HÀ QÆeQÍ_»∞ ã¨Ô~·# <ÒHõÅ∞, #n
"≥∞~°∞QÆ∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞ LO>Ë U"≥∞ÿ LO_Õ^À!
<Õ#∞ P "ÕQÆOQÍ áêˆ~ #n[ÖÏÅx („Ѷ¨Ó_£ ã¨OYº 1
HõO>Ë Z‰õΩ¯= LO>Ë "å\˜x "ÕQÆOQÍ áêˆ~ rapids QÍ =º=
ǨÏi™êÎ~°∞. Hõ=#â◊~°‡) K«∂_»ÖË^Œ∞. HÍx <å‰õΩ QÀ^•=iÖ’
L#fl ѨiK«Ü«∞O`À D q+¨Ü«∂Å∞ K≥ѨÙÎ<åfl#∞.
1. =O^ŒÅ H˘nÌ "≥∞ÿà◊¡ Ô~·Å∞ =∂~°æO HõO>Ë K«=HõQÍ#∞,
2. Ѩ^À =O`«∞ =ºÜ«∞O`À#∞
3. 2000 "≥∞ÿà◊¡H˜ qã¨ÎiOz# ã¨∂_®<£H˜ HÍ=eã≤# ZQÆ∞
=∞`«∞Å∞ kQÆ∞=∞`«∞Å∞ ÃÑ^ŒÌ Ѩi=∂}OÖ’, <ÒHÍ~°"å}Ï`À
U~°Ê~°K«=K«∞Û.
D q+¨Ü«∂Åx ã¨Ô~·# Ѩ^ŒúuÖ’ ã‘fiHõi¿ãÎ, P J~åK«HõѨÙ
^Õâ◊OÖ’ âßOuÜ«Ú`«=Ú, "Õ∞^è•Ü«Ú`«"≥∞ÿ# ѨiáêÅ#x
WOQÆO¡ _»∞ W=fiQÆÅ∞QÆ∞`«∞Ok. QÍ~°<¤ £ W=fiÖËHáõ È=_®xH˜ HÍ~°}O
ã¨Ô~·# <ÒHÍÜ«∂# =º=ã¨÷ ÖËHõ áÈ=@"Õ∞.
ã¨∞"åH˜"£∞ Ô~·Å∞ =∂~°æO XHõ ÃÑ^ŒÌ á⁄~°áê@∞. ^•xfl HÍáê
_»@O =∞# `«~°OHÍ^Œ∞, Z_®iÖ’ Ô~·Å∞ =∂~°æO HõO>Ë Ñ¨xH˜
~åxk LO_»^Œ∞.
D 300 "≥∞ÿà◊¡ ~°"å}ÏH˜ 2 áœO_»∞¡ ~°∞ã¨∞=ÚÃÑ\ÏìÅ#fl
„Ѩuáê^Œ# KÕÜ∞« |_çOk. Wk HõÅHõ`åÎ #∞Oz ÅO_»<H£ ˜ 8000
"≥∞ÿà◊¡ ~°"å}ÏH˜ =ã¨∂Å∞ KÕ¿ã ~°∞ã¨∞=ÚH˜ ã¨=∂#O. ã¨~°∞‰õΩÖ’
20= =O`«∞ ‰õÄ_® WO`« Ys^Œ∞ ÉèíiOK«QÆÅ ã≤÷uÖ’ ÖË^Œ∞.
ÃÑ·QÍ =∞^茺֒ 2 ™ê~°∞¡ XHõ^•#∞flOz =∞~À ^•xH˜ =∂~åÛe.
MÏ~°∂Î"£∞ #∞Oz ÔH~Ú~ÀH˜ ÖËHõ JÖˇQÍ˚O„_çÜ«∂H˜ @#∞flH˜
Ѩk +≤e¡OQÆ∞Å Y~°∞Û`À <≥·Å∞ÃÑ· ~°"å}Ï KÕÜ«∞=K«∞Û, #kx
"≥∞~°∞QÆ∞Ѩi¿ãÎ ã¨O=`«û~°OÖ’ KåÖÏ ÉèÏQÆO D ~°"å}Ï gÅ=Ù
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
`«∞Ok. P#Hõ@ì Hõ\ ˜ì h\˜ „Ѩ"åǨxfl HÍ=Åã≤#O`«H˜ xÜ«∞O
„uã¨∂Î áÈ`Õ U_®k JO`å ~°"å}Ï KÕÜ«∞=K«∞Û.
#k g∞^Œ ÃÑ@ì =Åã≤ =KÕÛ Y~°∞Û Ô~·Å∞ =∂~åæÅg∞^Œ
=ºÜ«∞O`À áÈe¿ãÎ `«‰õΩ¯=. ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ J_»¤O‰õΩefl Ju ã¨fiÅÊ
=ºÜ«∞O`À `˘ÅyOK«=K«∞Û.
HÍ@<£ |Ǩïâ◊ QÍ~°<¤ H£ ˜ „"åã≤ LO\Ï_»∞ D H˜Ok L`«~Î O° .
Wk <≥·Å∞x ~°"å}ÏH˜ Ü≥∂QƺOQÍ KÕÜ«∞@O QÆ∞iOz.
''KåÖÏ HÍÅOQÍ "ÕQÆ=O`«"≥∞ÿ# „Ѩ"åǨÅ∞ QÆ∞iOz ѨÓiÎ
q=~åÅ∞ HÀ~°∞‰õΩO@∞<åfl#∞. g∞~°∞ "å\˜ÃÑ· XHõ WO[h~ü
^Œ$HõÊ^äŒO`À „"åã≤# x"ÕkHõ#∞ ѨOÑ≤`Õ g∞‰õΩ |∞∞}Ѩ_ç
LO\Ï#∞. <å‰õΩ "ÕQÆ =O`«"∞≥ #ÿ „Ѩ"åǨÅ QÆ∞iOz J=QÍǨÏ#
ÖË^Œ∞. |Ǩïâ◊ J#∞Éèí=A˝_≥·# WOlh~°∞ "å\˜x K«∂™ê_À
ÖË^À <å‰õΩ `≥eÜ«∞^Œ∞. "å\˜ QÆ∞O_® Z‰õΩ¯= "ÕQÆO, H˘kÌ
=Ú#HõQÅÆ Pqi<ÒHõÅ∞, K≥ÑC¨ HÀ^ŒQOæÆ `« ^Œ∂~°O #_»∞™êÎÜ∂« ?
QÀ^•=i Pqi <ÒHõÅ∞ 18 JOQÆ∞àÏÅ∞ Ö’`«∞ #∞O_ç h~°∞x
ÖÏH˘¯x 10 "≥∞ÿà◊¡ "ÕQÆO`À "≥àÏÎ~Ú. Jq 12 "≥∞ÿà◊¡ "ÕQÆOQÍ
"Õàı¡ â◊H˜Î Hõey L<åfl "å\˜ |ÅÇ‘Ï#"≥∞ÿ# K«„\ÏÅ∞ P "ÕQÆOÖ’
^Œ_»^Œ_»ÖÏ_®Î~Ú.Pq "ÕQÆ=O`«"≥∞ÿ# „Ѩ"åǨÅÔH^Œ∞~°∞
„Ѩܫ∂}˜OK«QÆÅ=Ù.
z#fl =∂~°CÅ`ÀHÍx ã¨~°∞‰õΩÅx ~°"å}Ï KÕÜ«∞ÖË=Ù.
Ѩ_=» Åx `åà◊`¡ À ÖÏQÆ=Åã≤ LO@∞Ok. QÀ^•=i g∞^Œ Pqi
<å=Å∞ ã¨=∞`«Å Ѩ^äŒHõOÖ’ á⁄_»∞QÍæ=ÙO\Ï~Ú. J_»∞QÆ∞
=∞@ìOQÍ LO@∞Ok. áê~üâßfiÅ∞ ÅO|OQÍ LO\Ï~Ú. =ÚYO
=^ŒÌ xÅ∞=Ù (5 WO@ 1) `À K«Hõ¯QÍ LO@∞Ok. HÍx WHõ¯_»
10 WO@ 1 LO_®e. (10V :1H)
<≥·Å∞ g∞^Œ 200 J_»∞QÆ∞Å á⁄_»∞QÆ∞ 60 J_»∞QÆ∞Å "≥_»Å∞Ê
LO_ç h\˜ ÖÏQÆ∞_»∞ 18 JOQÆ∞àÏÅ #∞Oz 24 JOQÆ∞àÏÅ∞
LO_®e.~°"å}Ï 60 @#∞flÅ ™ê=∞~°ºú O Hõey LO_®e. MÏmQÍ
L#flѨC_»∞ h\˜ÖÏQÆ∞_»∞ 10 JOQÆ∞àÏÅ∞ LO_®e.Ü«∂O„`åÅ∞
200 @#∞flÅ∞O_ç 4000 QÆ∞éÏ]Å â◊H˜Î Hõey LO_®e. 150
@#∞flÅ WO^èŒ<åxfl "≥∂ã¨∞‰õΩáÈ"åe. 26 J_»∞QÆ∞Å h\˜
ÖÏQÆ∞_»∞`À 25 "≥∞ÿà◊¡ "ÕQÆO ™êkèOK«=K«∞Û. W@∞=O\˜ <å=
QÀ^•=i g∞^Œ ѨÓiÎQÍ q[Ü«∞=O`«"∞≥ Oÿ k. J~Ú`Õ "ÕQÆ =O`«
"≥∞ÿ# „Ѩ"åǨeO`« ÃÑ^ŒÌ <å=Åx J#∞=∞u™êÎÜ≥∂ ÖË^À `≥e
Ü«∞^Œ∞. P „Ѩ"åǨÅ∞ u#flQÍ LO>Ë <å= =ÚO^ŒiH˜ "≥o¡
ÅOQÆ~°∞ "Õã¨∞H˘x `«# ã¨~°‰õΩÅ <å=x ÃÑ·H˜ ÖÏHÀ¯=K«∞Û.
204
 "å~°∞ ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ g∞^Œ ÃÑ\˜#ì ™⁄=Ú‡ D "ÕQ=Æ O`«"∞≥ #ÿ
„Ѩ"åǨÅx <ÒHÍÜ«∂<åxH˜QÍ#∞ "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ~°∞K«∞HÀ=\ÏxH˜
"å_ç LO_®Åx J#∞H˘O\Ï#∞. #kx ÃÇÏK«∞Û~°nÌH˜ ã¨O=`«û
~°OÖ’ P~°∞<≥ÅÅH˜ "å_»∞HÀQÆey<å KåÅ∞. Jk KåÖÏ
„ѨÜ≥∂[#HÍi. Ds HÍÅ∞=x U_®kÖ’ 7 <≥ňH "å_®Î~°∞.
40 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞ ~°"å}Ï KÕ™êÎ~°∞.
h\˜ ~°"å}Ï K≥~°∞=ÙÅ^•HÍ fã¨∞‰õΩ "≥à◊¡HõáÈ`Õ ÖÏÉèíO
ÖË^Œ∞. (P„Ѷ≤HÍÖ’ ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ ã¨~°ã¨∞ûÅ∞ H˘xfl =O^ŒÅ K«^Œ~°Ñ¨Ù
"≥∞ÿà◊¡ "≥·âßźO QÆÅq L<åfl~Ú Hõ#Hõâ◊~°‡)
WO_çÜ∂« Ö’ `«∂~°∞Ê ÉˇOQÍÅ∞ ~Ô Å· ∞ =∂~åæxfl ѨÓiÎ KÕ™ê~°∞
WѨC_»∞ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ WOlh~°¡ ÃÑ^ŒÌ XHõ x"ÕkHõ „"å™ê_»∞.
P =∂~°æO ѨHõ¯<Õ Pqi <ÒHõH˜ HÍÅ∞= `«=fi@O KÕ¿ãÎ @#∞fl
~°"å}Ï ~°∞ã¨∞=Ú 16 +≤e¡OQÆ∞Å #∞Oz 3 +≤e¡OQÆ∞Å 6 ÃÑhfl
ÅH˜ `«QÆ∞æ`«∞Ok—— Jx.
WO_çÜ«∂Ö’h\˜ ~°"å}Ï J=ã¨~°O |ÅOQÍ =Ú„^Œ
"ÕÜ«∞@O =Å# Wk „"åã¨∞Î<åfl#∞. =∞^茺 P„Ѷ≤HÍÖ’ "Õã≤#
Q˘Ñ¨Ê =∂~åæÅ∞, P"ÕQ=Æ O`«"∞≥ #ÿ Ѩ„"åǨÅ∞, <ÒHÍ Ü«∂<åxH˜
J#∞=ÙHÍHõáÈ==@O =Å#, ѨxH˜ ~å‰õΩO_® áÈ`«∞<åfl~Ú.
DlѨÙì KÕã≤# á⁄~°áê@¡Ö’, "å~°∞ Ô~·Å∞=∂~åæÅ WO[h~°∞x
ѨxÖ’ ÃÑ@∞ìHÀ=_»O. WO_çÜ«∂H˜ ÖÏQÍ<Õ DlѨÙìÅ ã¨OѨ^Œ
h~°∞.——
''6 HÀ@∞¡ Ô~·Å∞=∂~åæÅ g∞^Œ "≥∞ÿÅ∞H˜ 20000 áœO_»∞¡
K˘Ñ¨C# Y~°∞Û ÃÑ\˜ì 12 ã¨O=`«û~åÅ∞ „Ѩܫ∞uflOz "åˆ~
~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ Jã¨=∞~°`ú x« XѨCHÀ=@O, WO_çÜ∂« J#∞Éè=í O,
HÍx ~Ô Å· ∞ =∂~åæÅ q+¨Ü∞« OÖ’, KåÖÏ HÍÅO "å\˜x ã¨=∞iúã∂¨ Î
=zÛ# P áê`« HÍѨÙÅ∞, "å~°∞ `«=∞ ("≥ÚO_ç) "å^Œ# =ke
ÃÑ@ì~∞° . ^Õ=Ù_»∞ P„ѶH≤ Í#∞ ~°HãΔ˜ ∞¨ <Î åfl_»#fl "å~°ÅÎ ∞ qO@∞<åfl#∞.
Jk H˘#™êQÍÅx HÀ~°∞H˘O@∞<åfl#∞.——
WOHÀ L`«Î~°OÖ’ D H˜Ok ã¨∂K«#eKåÛ_»∞.
KÕÜ«∞=Åã≤# Ѩ#∞Å∞
1. H˘kÌ áœO_»¡ _≥·#"≥∞ÿ@∞ "å_ç „Ñ¨=∂^ŒHõ~°"≥∞ÿ# ~åà◊¡#∞
¿ÑÅÛ_»O. (áœO_»∞–„^Œ=º~åtH˜, ÉÖÏxH˜, ^èŒ<åxH˜ ‰õÄ_®
"å_®Î~°∞ Hõ=#â◊~°‡)
2.z#fl z#fl áêÜ«∞Åx ÃÑ^ŒÌ ~åà◊¡`À =¸ã≤ „Ѩ"åǨxfl
ˆHO„nHõiOK«@O (ÃÑ^ŒÌ~åà◊√¡ K«=Hõ)
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
3. H˘xfl KÀ@¡ P#Hõ@ìÅ∞, h\˜Hõ@ì_çÅ∞ Hõ\ ˜ì Ѩ_»=Å
„Ѩܫ∂}O ã¨∞Hõ~°O KÕÜ«∞@O
4. „Ѩã¨∞÷`«O "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«x ã≤÷uÖ’ ‰õÄ_® ã¨Ô~·# Pqi
<ÒHõ(120˛20, 1000–1500 ÃÇÏKü Ñ≤ã≤, XHõ J_»∞QÆ∞ h\˜
ÖÏQÆ∞_»∞, 20–25 "≥∞ÿà◊¡"ÕQÆO HõÅk) "å_ç 㨄^ŒÊÜ≥∂[<åÅx
á⁄^Œ===K«∞Û.
XHõ WOlh~°∞ ˆH=ÅO `≥~°KåѨŠ™êÜ«∞O`À 20 ÖËHõ
30 QÆ∞„~åÅ â◊H˜Î ã¨OáêkOz h~°∞ `«‰õΩ¯=QÍ áê~°∞`«∞#fl
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ P "ÕQ=Æ O`«"∞≥ #ÿ „Ѩ"åǨxH˜ Z^Œ∞~°∞ UQÆQeÆ QÍ_»∞.
J@∞ =O@ѨC_»∞ 50 Ô~@∞¡ â◊H˜Î =O`«"≥∞ÿ# Pqi <ÒHõÅ∞
Ѩ_Õ W|ƒO^Õq∞\˜?
QÀ^•=i`À L#fl n~°…"≥∞ÿ# J#∞Éèí=O =Å# <Õ#∞ „"åã≤#
D L`«~Î O° W`«~° Ѩ„`åÅ`À áê@∞, <≥Å· ∞ <ÒHÍÜ«∂#O QÆ∞iOz
=∂OK≥ã~ì¨ ,ü ÅO_»<Å£ Ö’ =∂\Ï¡_» É’`«∞#fl ÃÑ^Œ=Ì ∞x+≤ ѨijÅ
#‰õΩ Ñ¨OѨ@O qÅ∞"≥·#kQÍ g∞~°∞ ÉèÏqOK«=K«∞Û.——
P„Ѷ≤HÍÖ’ „‰õÄ~°`«fiO, [~°∞QÆ∞`«∞#fl ~°HõÎáê`«O HÍ@<£x
ÉÏ^èÃŒ Ñ>Ëkì .Åe`« HõàÅ◊ ã¨OѶ∂¨ xH˜ |„™êH˜ "Õã∞¨ #Î fl Jˆ~aÜ«∞<£
Ô~·Å∞ =∂~°æO QÆ∞iOz „"åã≤#k.
''Wk =∞#™ê„=∂*ϺxH˜ =∞Yº"≥∞ÿ#k.P„HÍ #∞Oz _≥=∂
㨯ãπ ^•i `«fi~°Ö’ ѨÓ~°=Î Ù`«∞Ok. JO^Œ∞Ö’ `ÕeHõQÍ fã¨∞HÀÖËx
W|ƒOk, =∞^躌 ^è~Œ å „áêO`åxfl QÆÖòÊÖù ’ Hõe¿ã @ѨC_»∞ *’~åÌ<£
Ö’Ü«∞. Jk >ˇÿciÜ«∂ `«\ÏHÍxfl ^ŒH˜Δ} =ÚYO =^ŒÌ ^•@∞
`«∞Ok.XˆH =∞@ìOÖ’ L#fl _≥=∂㨯ãπ #∞Oz |„™ê‰õΩ#fl 700
"≥∞ÿà◊√¡, Ô~·Å∞ =∂~åæxH˜ Ju ã¨∞ÅÉèí"≥∞ÿ# ^•i, ^•iÖ’ ¡|^ŒÌÅ∞
KÕÜ«∂eû# ~åà◊√¡ÖË=Ù, ^•\Ïeû# "åQÆ∞Å∞ Jg ÖË=Ù.
JuK«^Œ∞<≥·# „Ѩ^Õâ◊O.
Ü«¸„Ѷ¨\ ˜ãπ #∞Oz HÍÅ∞=b „Ѩ^ÕâßxH˜ `«qfi`Õ HÀ@¡
[<åÉèÏH˜ D „áêO`«O JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ =ã¨∞ÎOk. QÀ^•=i
Ü≥ÚHõ¯ 4 "≥∞ÿà◊¡ "≥_»Å∞Ê`À áÈe¿ãÎ 300 QÆ*ÏÅ "≥_»Å∞Ê#fl D
#k Juz#flk.
ÃÑ^ŒÌ "å#Å∞ Ѩ_»=Ù. HÍÅ=ÅHõÜÕ∞º =ºÜ«∞O QÀ^•=i
HÍÅ=ÅÔH#· Y~°∞ÛÖ’ <åÅ∞QÀ =O`«∞. ^•xÃÑ· Hõ\Ïìeû# P#Hõ@ì
Ѩk ÅHõΔÅ @#∞flÅQÍ~°Ñ¨x`À#∞ =ÚáêÊuHõ "≥∞ÿÅ∞ =∞\˜ì Hõ~°
Hõ@ìÅ`À#∞ ѨÓiÎ J=Ù`«∞Ok.
205
 1. Wk WO_çÜ«∂H˜ =∞~À =∂~åæxfl U~°Ê~°∞ã¨∞ÎOk. Jk
JOK«<åH˜ q∞Oz# „ѨÜ≥∂[#HÍi
2. ÃÑ·QÍ D „áêO`«OÖ’ a@∞q∞<£ ÖÏO\˜ WO^èŒ#"Õ∞
HÍHõ |Ǩïâß ÉÁQÆ∞æ Hõey LO@∞Ok (HÍ@<£ ÃÑ„\’Å∞ QÆ∞iOz
„Ѩ™êÎqOKå_»∞. Hõ=#â◊~‡° ) nx=Å# „a\+π ™ê„=∂[ºÑ¨Ù ~Ô O_»∞
ÉèÏQÍÅ =∞^茺 ã¨O|O^èŒO |ÅѨ_»@"Õ∞HÍHõ, HÀ@¡ qÅ∞"≥·#
WO^èŒ#O "å_»∞HõÖ’H˜ =ã¨∞ÎOk.
3. ÅHõΔ K«^~Œ Ñ° Ù¨ "≥∞àÿ √◊ ¡ qã‘~Î =‚° Ú#fl XO„_»∞=∞\˜ì „Ѩ^âÕ O◊ Ö’
„Ѩ[Å =∞^躌 ã¨OÉO^è•Å∞ U~åÊ_»@"Õ∞ HÍHõ Jˆ~aÜ«∂^ÕâO◊ Ö’
WOQÆ¡O_»∞ „ѨÉèÏ=O`À DlѨÙìÖ’ U~°Ê_ç#@∞ì. âßOu <åºÜ«∂
ÅH˜, ѨÙ<å^Œ∞ ÖË~Ê° _®Î~Ú.nx =Å# Jˆ~aÜ«∂<£ ~Ô Å· ∞ =∂~åæxH˜
|ÅO U~°Ê_»∞ÎOk.——
PÜ«∞#H˜ =zÛ# L`«Î~åÅÖ’ H˘xfl "åHͺÅx PÜ«∞#
`«~°∞K«∞ L^ŒÇ¨ÏiOKÕ"å_»∞.
D L`«~Î O° Ö’ „"åã≤<åÜ«∞#, a@∞q∞<£, ÉÁQÆ∞æ Jyfl Ѩ~fi° `å
ÅH˜ ã¨O|OkèOz#=x `«# Jaè„áêÜ«∞O =ºHõÎѨ~°∞™êÎ_»∞.
J@∞=O\˜ Jaè„áêÜ«∞"Õ∞ @s¯, DlѨÙ,ì Jˆ~aÜ«∂ ~å[H©Ü∂« Å
QÆ∞iOz `«#H˜ =Úã≤¡=ÚŠѨ@¡ J=QÍǨÏ# QÆ∞iOz K≥áêÎ_»∞
(D Jaè„áêÜ«∂Å`À HÍ@<£ UH©ÉèíqOz LO>Ë PÜ«∞<ÀÎ
UH©ÉèíqOK«@O Hõ+¨ìO– Hõ=#â◊~°‡)
''WO^Œ∞Ö’ WO_çÜ«∂ J=ã¨~åÅ∞ Jã¨∞ÎÅ∞QÍ K≥ѨÊ|_ç#q
„a\˜+π "å~°∞ ^•iK«∂ѨÙ`«∞O>Ë `«∞~°HÅõ ∞, J~°|∞ƒÅ∞ |ÅÇ‘Ï#∞
Öˇ·# WO_çÜ«∞#¡ HõO>Ë „ѨQÆu ™êkèOK«QÆÅ~°∞.—— ''„ÔH·ã¨Î=ÙÅ∞,
=Úã≤=¡ ÚÅ∞ <åºÜ«∞O ^Œ$+≤Öì ’ ã¨=∂#∞Öˇ· ÖË~∞° QÆ#Hõ, HÍ<£ãOì¨ \˜
<ÀѨÙÖò "åi (=Úã≤¡=ÚÅ) KÕuÖ’ LOk Hõ#∞Hõ, „ѨQÆu
™êkèOK«@O Hõ+=ì¨ Ú ''WÖÏO\˜ Jaè„áêÜ«∂Å∞, J~åaH± Ç‘Ï„|∂
ÅÖ’ ã¨=∂<å~°úHõ=∂@Å QÆ∞iOz D L`«Î~°OÖ’ L<åfl~Ú–
Hõ=#â◊~°‡)
(~°K«~Ú„u `«# ~°K«# H˘#™êy™ÈÎOk–Hõ=#â◊~°‡)
=∂ `«O„_çQÍ~°∞ ''DlѨÙì JO`å „a\˜+π "åi UÔH·Hõ
PkèѨ`«ºO H˜O^ŒH˜ ~å=@"Õ∞ <å n~°…rq`«OÖ’ K«∂ã≤# ÃÑ^ŒÌ
~å[H©Ü«∞ ã¨OѶ¨∞@#—— JO@∞ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤~°∞.
''ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ `«# ã¨Ç¨Ï#O`À =∞#efl ÉÏx㨠"åºáê~°O
#∞Oz |Ü«∞@ Ѩ_ãÕ #≤ >Ë,ì #Å¡=∞O^Œ∞ "åºáê~°O #∞Oz ‰õÄ_®
|Ü«∞@Ѩ_»"ÕÜ«∂Åx HÀ~°∞H˘O@∞<åfl#∞.P "åºáê~°O =Å#
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
=zÛ# P^•Ü«∞O ^Õâßxfl ^èŒ#=O`«OQÍ KÕÜ«∞^Œ∞ <åâ◊#O
KÕã¨∞ÎOk.—— JO@∂ ÉèíQÆ=O`«∞x Ѩx g∞^Œ `«#qâßfi™êxfl
„ѨHõ\ ˜OKÕ"å~°∞.
PÜ«∞#H˜ <ÕÅ, JkKÕÛ Ñ¨O@ JO>Ë Q˘Ñ¨Ê „â◊^.úŒ _Ài¯OQ∑Ö’
=∂WO\˜ `À@Ö’ PÜ« ∞ # ~° H õ ~ ° H ÍÅ∞ HÍÜ« ∞ QÆ ∂ ~° Å ∞
ѨO_çOKÕ"å~°∞.ѨÓÅ∞ ѨÓ~ÚOKÕ"å~°∞. PÜ«∞# "å\˜x `«∂HõO
"Õã∂¨ Î Ü«∞Hõ~åxH˜O`« JO@∂ ÖˇH¯õ Å∞ Hõ>"ìË å~°∞."≥ÚHõ¯ÅH˜ h~°∞,
™ê~°O`À áê@∞QÍe ‰õÄ_® HÍ"åÅO@∂ Éèí∂q∞x `«qfiQÍe
áêˆ~@@∞ì KÕ¿ã"å~°∞. XHõ QÀ^èŒ∞=∞ yO[ #∞Oz D Ѩ^ŒúuÖ’
7 Ô~@¡ ѨO@ ™êkèOKå~°∞. K«∞@∞ìѨ@¡ QÆ_ç¤H˜, K˘Ñ¨ÊH© Hõ~°∞=Ù
=zÛ# XHõ "ÕãO¨ HÍÅOÖ’ DÜ«∞# „ѨÜ∂≥ QÆ Hˆ „Δ `åÖ’¡ |ÅOQÍ
Z`«∞ÎQÍ QÆ_ç¤ ÃÑiyOk.PÜ«∞# hà◊√¡ ÃÑ\˜ìOk ÖË^Œ∞. ˆH=ÅO
PÜ«∞# =º=™êÜ«∞ Ѩ^Œúu`À<Õ ^•xfl ™êkèOKå~°∞. PÜ«∞#
"≥∞^Œ_≥ѨC_»∞ PÖ’K«#Å`À K≥·`«#º =O`«OQÍ LO_Õk.
J#∞ã¨iOK«QÆey# "åã¨ÎqHõ`« PÜ«∞#H˜ ^•i xˆ~ÌtOKÕk.
=º=™êÜ«∞OÖ’ "≥∞~°∞QÆ∞^ŒÅ QÆ∞iOz PÜ«∞# =∂OK≥ã¨ì~ü
QÍi¤Ü«∞<£ Ѩ„uHõH©q^èŒOQÍ „"å™ê~°∞.
''JxflO\Ï "≥∞~°∞QÆ∞^ŒÅ HÀã¨O áê@∞ Ѩ_Õ D ~å[ºOÖ’
=º=™êÜ«∞O q+¨Ü«∞OÖ’ ZO^Œ∞‰õΩ xi¡Ñ¨ÎOQÍ LO\Ï~°∞.
Ѩâ◊√=ÙÅ, [O`«∞=ÙÅ "Õ∞Å∞ ~°HÍÅx `«Ü«∂~°∞ KÕ¿ã"åiH˜
|Ǩï=∞`«∞Å∞ H©iÎ Åaè™êÎ~Ú.=º=™êÜ«∂xfl "≥∞~°∞QÆ∞ ѨiKÕ
Ô~·`«∞efl x~°¡HõΔ ºO KÕ™êÎ~°∞.
<Õ#∞ ˆH=ÅO Éèí∂q∞H˜ QÍeáêˆ~ U~åÊ@∞KÕã≤ =∞Oz
Ѷ¨e`åÅx ™êkèOKå#∞. XHõÔ~·`«∞ <åѨ^Œúu ѨxH˜~å^ŒO@∂<Õ
`«#∞ `«# Ѩ^ŒúuÖ’ „Ѩܫ∞uflOz =º=™êÜ«∂xfl "≥∞~°∞QÆ∞Ѩiz
Åaúá⁄O^•#<åfl_»∞. WOHÍ KåÖÏ =∞Ok „Ѩܫ∞uflã¨∞Î<åfl~°∞.
QÆ`« ã¨O=`«û~°O HõO>Ë D ã¨O=`«û~°O 6 |∞Ã+ÖòÅ∞ Z‰õΩ¯=QÍ
QÀ^èŒ∞=∞ ѨO_çO^Œ#fl x"ÕkHõÖ’ JO^Œ∞Ö’ ZO`« =º=™êÜ«∞
Ѩ^Œúu =Å#?, ZO`« |∞∞`«∞=ÙÅ =Å#? J#fl „Ѩâ◊fl HõÅ∞QÆ∞
`«∞Ok. <å Jaè„áêÜ«∞OÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜^Õ =ÚYº"≥∞ÿ#k. KåÖÏ
=∞Ok. D „Ѩâ◊fl"Õã¨∞H˘x ["å|∞Å∞ `≥Å∞ã¨∞ H˘O@∞<åfl~°∞.——
HÍ@<£ ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞ XHÍÜ«∞# WÖÏ¡„"å™ê_»∞. '' HÍ@<£
XH˘Hõ¯ yO*Ë áê`å_»∞. 3 #∞Oz 4 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞ `«qfi
=∞#∞fl u~°QÆ^Àã≤ QÍe áêiOz, yO[x =∂„`«O ÃÑ· #∞Oz
XHõ JOQÆ∞à◊O Ö’`«∞<Õ áê`å_»∞. JO^Œi "≥ÚHõ¯Å∞ ÃÑiy#^•x
HõO>Ë PÜ«∞# "≥ÚHõ¯Å∞ Z`«∞ÎQÍÃÑiQÍ~Ú.——
206
 J#∞|O^èŒO
ã¨~ü J~°÷~ü HÍ@<£ rq`«O <å@HõOÖ’ÖÏQÍ, XHõ ã¨=∞„QÆ
"≥∞ÿ#k. PÜ«∞# =ÚMϺ㨉õΩÎÅ∞– <ÕÅ, h~°∞ WѨC_»∞ JuÃÑ^ŒÌ
=Ü«∞ã¨∞ûÖ’ <ÕÅ, QÍe (<ÕÅ, h~°∞, QÍe =∞# Ѩ~åº=~°}OÖ’x
3 ÉèÏQÍÅ∞– Hõ=#â◊~°‡) =~°^Œ[ÖÏÅ =º~°÷OÖ’ WO_çÜ«∂
c^Œ`#« O HΔÍ=∞O K«∂™ê_®Ü«∞#.WѨC_»∞ =∞# ÃÑ~°\ ˜ `À@Ö’¡
QÍex =º~°úѨ~°K«@O K«∂™ê_»∞.=∞# =º=™êÜ«∞Hõ Ö’@∞x
WkѨÓiÎQÍ q=iã¨∞OÎ ^ŒO\Ï_»∞. PÜ«∞# Z_®~°¡ ÖÏO\˜ HÍ"Õi
QÀ^•=i _≥ÖÏìÅ#∞ ã¨ã¨ºâߺ=∞ÅO KÕ™ê_»∞.WѨC_»∞ QÆ`« 12
ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ `«# 84= U@ #∞Oz 96 Uà◊§ =Ü«∞ã¨∞û
=~°‰õΩ PÜ«∞# ÃÑ~°\ ˜ `À@Å q+¨Ü«∞OÖ’ PK«~°} ™ê^茺"≥∞ÿ#
ã¨=∂^è•<åÅ∞ WKåÛ_»∞.Q˘Ñ¨Ê Ãã·#∞û Ѩ^ŒÌuÖ’ ã¨=∂Kå~åxfl
¿ãHõiOKå_»∞.(âß„ã‘ÎÜ«∞ Ѩ^Œúu J#fl Ѩ^ŒO HõO>Ë Ãã·#∞û Ѩ^Œúu
J#fl Ѩ^OŒ =∞iO`« xiÌ+"ì¨ ∞≥ #ÿ k–Hõ=#â◊~‡° ) '' <å_»∞ QÆ∞„~åÅ∞
ÖË=Ù, Pqi ÖË^Œ∞. =º=™êÜ«∞Hõ J#∞Éèí=O ÖË^Œ∞–ÃÑ·QÍ
=Úã¨e"å_çx JO^Œ∞KÕ`« ÃÑ^ŒÌ ˆHΔ„`åÖ’¡ KÕÜ«∞QÆeyOk WHõ¯_»
<å‰õΩ gÅ=^Œ∞—— JO\Ï_»∞ HÍ@<£. PÜ«∞# Z~°∞=ÙÅ, p_»
=∞O^Œ∞Å∞ ÖÏO\˜ "å\˜ ã¨Ç¨Ü«∞O fã¨∞HÀÖË^Œ∞.(nhfl ~ÀAÖ’¡
Ѷ¨Ù‰õΩ"åHÍ Ñ¨^Œúu JO\ÏO–Hõ=#â◊~°‡)
QÀ^•=i Ѩ#∞ÅÖ’ QÆ=~°fl~üQÍ LO_ç HÍ@<£H˜ ^Œ#∞flQÍ
xÅ|_ç# =∞„^•ã¨∞ ~å¢+¨ì áêʼnõΩ_»∞ =∂i¯ãπ, K«e Z‰õΩ¯=QÍ
ã¨=Ú„^Œ=∞\ÏìxH˜ Z`«∞ÎQÍ L#fl `«# á⁄ÖÏÖ’¡ XHõ ÉèÏQÆOÖ’
6 JOQÆ∞àÏÅ |^Œ∞Å∞ 16 JOQÆ∞àÏÅ Ö’`«∞ ÖÁѨeH˜ ^Œ∞xfl
=∞\˜ì QÆ_»¤Å#∞ á⁄_ç KÕã≤ =º=™êÜ«∞OÖ’ qѨ¡=O ™êkèOKå_»∞
Jk K«∂ã≤# 10 ã¨O=`«û~åÅH˜ (JO>Ë 1870ÖÖ’ HÍ@<£
Ѩ^gŒ q~°=∞} KÕ™êHõ) JÅã≤áÈ~Ú WOQÆO¡ _»∞ =zÛ# HÍ@<£,
P ã¨∂ÊùiÎ`À D „ѨÜ≥∂QÍÅ∞ KÕ™ê_»∞.
Q˘Ñ¨Ê P^è•~°ã¨∂„`«O
"≥ÚHõ¯ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅH˜ QÍe ã¨Ç¨Ü«∞Ѩ_»∞ÎO^Œ#flk XHõ Q˘Ñ¨Ê
P^è•~°ã¨∂„`«O. ^•x HÀã¨O =∞#∞flx gÖˇ·#O`« Ö’`«∞QÍ `«qfi
=∞\˜ìQÆ_»¤Å#∞ z`«Hõ H˘\˜ì á⁄_ç KÕÜ«∞@O XHõ ã¨∞ÅÉèí"≥∞ÿ#
Ѩ^Œúu. =∂i¯ãπ Ѩ^Œúu "≥∞~°∞QÆ∞Ѩiz HÍ@<£ "å_®_»∞. Ѩà◊√¡#fl
<åQÆex "å_ç =¸_Õã≤ JOQÆ∞àÏÅ Ö’`«∞ K˘Ñ¨C# u~°Q^Æ Àã¨∂Î
3 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞^•HÍ^Œ∞<åfl_»∞. D q^èOŒ QÍ KÕÜ∞« @O =Å#
#„`«[x <ÕÅÖ’ ã≤÷~°O Ѩ_»∞ÎOk. Wk |Ü«∞\˜ QÍe #∞Oz
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
ÅÉèíºO. ÃÑ·QÍ QÍe Lëê‚xH˜ =∞Oz "åǨÏHõO HÍHõáÈ_»O`À
"≥ÚHõ¯x j`åHÍÅѨ٠=∞OK«∞ ^≥|ƒ #∞Oz, ZO_®HÍÅѨ٠L+¨‚O
#∞Oz ~°HãΔ˜ ∞¨ OÎ k. "Õà√◊ ¡ JO@∞=O\˜=∞\˜Öì ’ Ö’`«∞QÍ K˘K«∞Û‰õΩ
áÈ`å~Ú. QÀ^èŒ∞=∞ "Õ~°∞¡ 8 J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞‰õΩ áÈ=\Ïxfl
\©fi_®¤Öò „ѨÜ≥∂QÆO ^•fi~å K«∂áê_»∞.
Ö’`«∞QÍ ^Œ∞#fl@O K≥_∞» |∞∞`«∞=ÙÅÖ’ #ëêìÅáêÅ=\Ïxfl `«yãæ ∞¨ OÎ k
HÍ@<£ Ѷ¨e`åÅxÖÏ K≥áêÊ_»∞
1. QÆ_ç¤ : 1893, W`«~° KÀ@¡ XHõ QÆ_ç¤ Ñ¨~°Hõ ÖËx J<å=$+≤ì
HÍÅOÖ’, <å á⁄ÅOÖ’ 'Ô~·— QÆ_ç¤ 5 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞Î# ÃÑiy
LOk. Jk Ü«∞Hõ~åxH˜ 4.5 @#∞flÅ∞ =zÛOk. P `«~°∞"å`«
Ô~O_À HÀ`«ÅH˜ 3 @#∞flÅ∞ =zÛOk.
2.|OQÍà◊^Œ∞OѨÅ∞: K«^Œ~°Ñ¨Ù QÆ*ÏxH˜ XHõ "≥ÚHõ¯K˘Ñ¨C#
áê`«QÍ "≥ÚHõ¯ #∞Oz 14 áœO_»∞¡ Ü«∞Hõ~åxH˜ 30 @#∞flÅ∞
ÅaèOKå~Ú. @#∞flH˜ 70 +≤e¡OQÆ∞Å ~å|_ç.
3.*Á#fl: 8 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞ÎH˜ ÃÑiyOk. 35–45 @#∞flÅ
Ѩâ◊√„QÍã¨O Ü«∞Hõ~åxH˜ ÅaèOzOk.
4. |~îå}˜: =∂=¸Å∞ |~îå}˜ 8 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞HÎ ˜ uÜ«∞º|~îå}˜
6 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞ÎH˜ ÃÑiQÍ~Ú.
5. QÀ^èŒ∞=∞: XH˘Hõ¯ yO[ 12 – 15 JOQÆ∞àÏÅ ^Œ∂~°OÖ’
KÕ`ÀÎ <å@|_®¤~Ú "≥ÚHõ¯H˜ 50 HõO‰õΩÅ∞ ã¨QÆ@∞# Ѩ\Ïì~Ú.
XHõ "≥ÚHõ¯H˜ 120 HõO‰õΩÅ∞ Ѩ\Ïì~Ú. =∞~À "≥ÚHõ¯H˜ 190
Ѩ\Ïì~Ú. Ü«∞Hõ~åxH˜ 130 |∞Ã+H±Å∞ ѨO_®~Ú. ^ÕâßxH˜
ã¨QÆ@∞, 29 |∞Ã+ÖòÅ∞. K˘Ñ¨Ê 6 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞Î# ÃÑiy
Ü«∞Hõ~åxH˜ 10 @#∞flÅ∞ ÅaèOzOk.
5. Ô~·QÆ_ç¤: ™ê^è•~°}OQÍ nxH˜ 2 ã¨O=`«û~åÅ ÖÏÉèí™ê\˜
rq`«O LO@∞Ok. HÍ@<£ ÃÑOz#k. 7= ã¨O=`«û~°OÖ’
LOk. `«y#æ ѨO@ Ü«∞Hõ~åxH˜ 5 @#∞flÅ∞Ok. ѨÓ~°fiO7–7.5
@#∞flÅ∞O_Õk. Ü«∞Hõ~åxH˜ 25 áœO_»¡ Y~°∞Û, =∞#= „â◊=∂
ѨiáÈÜ«∂~Ú. D Ѷ¨e`åÅ∞ J`«∞º`«Î=∞"≥∞ÿ#q. 12 ã¨O=`«û
~åÅ ã¨QÆ@∞ q∞ye#KÀ@¡ HõO>Ë 4 Ô~@∞¡Ok.
QÆ=∞xOK«^ŒQÆæ, HõxÃÑ@ì|_ç# JOâ◊O
ã¨~ü J~°ú~ü HÍ@<£ XHõ™êi <å`À K≥áêÊ~°∞.
''D U_»∞ QÀ^èŒ∞=∞ yO[Å∞ ÃãÃÑìO|~ü 1# áê`å#∞.
J~Ú`Õ Ñ¨‰õΔΩÅ∞ H˘xfl yO[efl ux "≥Ü«∞º@O =Å#, JHÀì|~ü
207
z=~°fl =∞m¡ "≥ÚHõ¯Å∞ P yO[Å∞ ÖËHõ "≥ÚÅÔH`«Îx „áêO`åÖ’¡
=∞m¡ yO[Å∞ áê`å#∞. D Ô~O_»∞ `«_»=Å "≥ÚHõ¯Å∞ Z^Œ∞QÆ∞
^ŒÅÖ’#∞ ѶŨ ™êÜ«∞OÖ’#∞ `Õ_® HõxÑ≤OzOk. "≥Ú^Œ\ q˜ j`å
HÍÖÏxfl `«@∞ìH˘x yO[H˜ 45 HõO‰õΩÅ∞ "ÕÜ«∞QÍ, Ô~O_Àq
j`åHÍÅOÖ’ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ ÖËHõ yO[H˜ 20 HõO‰õΩÖË "Õ™ê~Ú.
<ÕÅ =∞OK«∞`À QÆ_»¤Hõ@∞ì‰õΩáÈ~Ú# ã¨=∞Ü«∞OÖ’, 3 J_»∞QÆ∞Å
Ö’`«∞# L+¨‚=∂ѨHõO 47 K«∂Ñ≤Ok (47°F–Hõ=# â◊~°‡) 3
J_»∞QÆ∞Å Ö’`«∞# áê`«_»O =Å# =¸_»∞ <≥ÅÅ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ,
<ÕÅÖ’ j`åHÍÅѨ٠~ÀAÖ’¡, "≥Ú^Œ\ ˜ áêu# yO[ÅH˜ ÅaèOK«QÍ,
Ô~O_»= `«_»=áêu# yO[ʼnõΩ 3 <≥ÅÅ∞ `«‰õΩ¯=Ü«∂º~Ú.
P¢¿ãìeÜ«∂Ö’ „^•HõΔ`À@ÅH© Ѩ^Œúux „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞.
"≥ã≤ìO_ôãπÖ’ D Ѩ^Œúu =Å# HÍѶ‘ ѨO@ Ü«∞Hõ~åxH˜
200–400 áœO_»¡ #∞Oz 2500 áœO_»¡H˜ ÃÑiOyOk.
(Ö’`«∞QÍ ^Œ∞#fl@O =Å# ÃÑiy# ѨO@ˆH=ÅO QÍe áê~°_»O
=Å#<Õ Jx K≥ѨÊÖË=Ú. D q+¨Ü«∞OÃÑ· „â◊^ŒúL#fl"å~°∞
PǨ~°L`«ÊuÎ q+¨Ü∞« OÖ’ ~À[~üû =∞iÜ«Ú Ñ¶<‘ £ '[#O–Éè∂í q∞—
Jx "å~°∞ „"åã≤, ˆHO„a_ç˚ „ÃÑã¨∞û "å~°∞, JK«∞Û"Õã≤# ѨÙã¨ÎHõO
K«∂_»=K«∞Û–Hõ=# â◊~°‡)
19= „ѨHõ~°}O
P~°÷~ü HÍ@<£ rq`« ~°Ç¨Ï㨺O–=ÚYº(r=) ^è•~°
jÅ=Ú–<≥·[=Ú
=∂ <å#flQÍiH˜ ^Õ=Ùx ~å*Ϻxfl qã¨iÎ OK«Hõ áÈ`Õ P#O^ŒO
LO_Õk HÍ^Œ∞. ^Õ=Ùx ã¨=ÚYOÖ’ L<åfl ##flÉèÏ=# ^Õ=Ù_çH˜
`«#∞¿ã=‰õΩ_ç##flÉèÏ=#, =∂#=ÙÅ P`«‡ÅH˜ "≥∂HõΔO HõeyO
KåÅ#fl `«Ñ¨# PÜ«∞# rq`åxfl #_çÑ≤Oz# ã¨∂„`åÅ∞.
\Ï™ê‡xÜ«∂Ö’ <Õ~°ã¨∞÷Å =∞^茺 ^Õ=Ùx =∂@ „ѨKå~°O
KÕ¿ã"å_»∞.(P¢¿ãeì Ü«∂, =ÚYºOQÍ \Ï™ê‡xÜ«∂–WOQÆO¡ _»∞Ö’
<Õ~° K«i„`«∞ÅH˜ x"åã¨O KÕã≤Ok P „ѨÉèí∞`«fiO– Hõ=# â◊~°‡)
WO_çÜ«∂Ö’ L#flѨC_»∞, =ÚYºOQÍ ^èŒ=àıâ◊fi~°O P#Hõ@ì
Ѩ#∞ÅÖ’ x=∞QÆ∞fl_≥· L#flѨC_»∞ ¢HÔ ã· =Ψ =∞~îH° Í~åºÅ‰õΩ ã¨Ç¨ Ü«∞O
KÕÜ«∞\ÏxH˜ PÜ«∞<≥šѨC_»∂ ã¨Oã≤^Œ∞ú_≥· LO_Õ"å_»∞. PÜ«∞#
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
H˜O^Œ Ѩx KÕ¿ã z#fl L^ÀºQÆã¨∞ÎÅ∞ PÜ«∞# =Å¡ „ѨÉèÏq`«∞Öˇ·
`«=∞ =O`«∞ (^≥·=HÍ~°ºO) =∞Oz KÕ¿ã"å~°∞. ¢ÔH·ãÎ̈= =∞`« „ѨKå
~°OÖ’ PÜ«∞# `«∞k =~°‰õΩ x=∞QÆ∞fl_≥· L<åfl_»x PÜ«∞# áÈQÆ∞
KÕã≤ ÃÑ\˜ì# Ѩ„`åÅ∞ `≥Å∞Ê`å~Ú. PÜ«∞# |∞kú„a\˜+π ™ê„=∂
*ϺxH˜J#∞‰õÄÅ`« KÕˆ~Û WǨÏ, Ѩ~° ã¨O|O^èŒ"≥∞ÿ# *Ï˝<åxfl
"≥`«∞‰õΩ¯O@∂ LO_Õk.
"≥∂ɡ\· ò ~åu „"å`« |Ü«∞Å∞Ѩ_#ç ѨC_»∞''^Õ=Ù_»∞ `«# =∂@
ã¨`«º=Ú—— Jx `≥eÑ≤ `«# Éèí‰õΩÎÅ#∞ HÍáê_»∞HÀ=_»O HÀã¨O
D q^èŒOQÍ KÕ™ê_»x K≥¿ÑÊ"å_»∞.
Éèíq+¨º^•fi}˜Ö’ PÜ«∞# Pã¨H˜Î Jáê~°O. PÜ«∞# =∞`«
„QÆO^èŒOÖ’x =∂@Å#∞ Uq Ü«∞^è•`«^èŒO, Uq U J~°÷OÖ’
"å_®~°∞. Uq „ѨfHõÅ∞ J#fl "å\˜ QÆ∞iOz ÉèÏ+¨ºO K≥¿ÑÊ"å_»∞.
ɡ·|∞Öò Ö’''\Ïi¬ãπ—— J<Õ =∂@x ^Œ∂~°^ÕâßÅH˜ "å_ç#@∞ì
K≥¿ÑÊ"å_»∞. WOQÆ¡O_»∞H˜ „ѨfHõQÍ ã≤OǨxfl ɡ·|∞ÖòÖ’
"å_»|_çO^Œx PÜ«∞# J<Õ"å_»∞. (q∞ye# q=~°}Å∞ KåÖÏ
#=∞‡HõO L#fl "åiH˜ `«Ñ¨Ê PÖ’K«<å Ѩ~°∞Åx JÅiOK«=Ù
Hõ#Hõ P "åHͺÅ∞ J#∞=kOK«ÖË^Œ∞– Hõ=# â◊~°‡)
QÀeÜ«∞`ü`À `«ÅѨ_ç#ѨC_»∞ _Õq_£ ѨÓ~°fiO ^≥·=O `«#H˜
UOKÕ™ê_À QÆ∞~°∞ΉõΩ `≥K«∞ÛH˘x |ÅO ѨÙOAH˘<åfl_»∞. Wk
„Ѩu"åà◊√¡ UOK≥Ü«∂ºÖ’ K≥ѨÊ\ÏxH˜ L^ŒÇ¨ÏiOz# Hõ^äŒ..
(¢HÔ ã· =Ψ =∞`«)^≥#· "åHõºO „ѨKå~°O KÕ¿ã"åiH˜ ã¨Ç¨ Ü«∞O KÕã∞¨ OÎ k.
JѨC_Õ D „ѨKå~°O, Ç≤ÏO^Œ∞, =∞ǨχnÜ«∞=∞`åÅ Q˘Ñ¨Ê Je¡
Hõx `˘ez u<Õ™ÈÎOk. =∞`«„ѨKå~°‰õΩÅ∞ KÕ~°Hõ =ÚO^Õ H˘xfl
KÀ@¡ ¢HÔ ã· =Ψ „áê~°<÷ å =∞Ok~åÅ#∞ ™ê÷x‰õΩÖË~Ê° ~°K∞« H˘O@∞<åfl~°∞.
=Åã¨Ö’¡x ¢ÔH·ã¨Î=„áê~°÷<åã¨÷ÖÏÖ’¡ ™ê÷xHõ ÉèÏ+¨ =∂\Ï¡_»
ÖË#ѨC_»∞ JK˘ÛuÎ# 'ɡ·|∞Öò— „Ѩ`«∞Å∞ ѨOK«=K«∞Û#<Õ "å_»∞.
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ ã¨O™ê÷#OÖ’ ™ê÷x‰õΩÅ „áê~°÷<å=∞Ok~åÅ∞ 25
HõO>Ë Z‰õΩ¯= ¢HÔ ã· =Ψ „áê~°#÷ ʼnõΩ<åfl~Ú.ɡ|· ∞Öò „"åã≤# U =∂\Ï
J|^ŒúOHÍ^Œ∞. J~ÚLO>Ë =∞##=∞‡HõO XHõ „ÉèÏOu. „ѨÉèí∞=Ù
K«∂Ñ≤# =∞Ç≤Ï=∞efl, PÜ«∞##∞#q∞‡#"å~°∞ â◊„`«∞=ÙÅ∞ ‰õÄ_®
K«∂™ê~°∞, J<Õ"å_»∞ =∂ `«O„_çQÍ~°∞
=∂ <å#fl QÍ~°∞ ¢ã‘ΊѨxx ã¨=∞iúOKÕ"å_»∞. "åi‰õΩ#fl
<åE‰õΩ`«#O, ã¨Ç¨Ï["≥∞ÿ# <≥·Ñ¨Ù}ºO "åi‰õΩ#fl =~åÅ∞ J<Õ
"å~°∞. ''U^À XHõ\ ˜ K≥~Úº! XHõ HõΔ}O ‰õÄ_® ѨxÖˉõΩO_®
‰õÄ~ÀÛ‰õΩ HÍÅO `«‰õΩ¯= ÃÑ·Ö’HõO KÕ~°∞=—— J<Õ"å~°∞ <å`À.
208
PÜ«∞# áÈÑπ JkèHÍ~åxfl Q“~°qOKÕ"å_»∞ HÍ^Œ∞. WOQÆ¡O_»∞ =∞=∞‡efl JHõ¯_»H˜ =zÛ =∂¿ã=Åx H˘#™êyOK«=∞O@∂,
=∞~îåxH˜ K≥Ok#"å_»∞. K«iÛH˜ "≥à◊¡x c^Œ"åi Wà◊¡H˜ "≥o¡ `«O`«∞Å∂, =∂‰õΩ HÍ=Åã≤# U~åÊ@∞¡ KÕ™êÎ=∞#fl Ǩg∞Å∞,
„áê~°÷#Å∞ KÕ¿ã ѨÓ*Ïix PÜ«∞# XHõix xÜ«∞q∞OKå_»∞. =KåÛ~Ú. "Õ∞=Ú JOwHõiOKåO.
`«#∞ ‰õÄ_® KåÖÏ™ê~°∞¡ "≥o¡ P „áê~°#÷ ã¨ÉÅíè x `å<Õ x~°fiÇ≤ÏO =∂ `«O„_çQÍ~°∞ `«#∞ Ãã·x‰õΩ_≥· |~å‡ Ü«Ú^ŒúOÖ’ áêÖÁæx
KÕ"å_»∞. LO_»@O "åiH˜ K≥Ñ≤Ê „ѨÉèí∞=Ù ¿ã=Ö’ =∞Oz Ãã·x‰õΩÅ=∞‡x
P HÍÅOÖ’ XHõ „ÃѶOz ^èŒ#=O`«∞~åÅ∞, =∂ K«∞@∞ìѨ@¡ nqOKå~°∞. ''„áê~°#Ì Ö’¡ "≥Ú^Œ\ ˜ ™ê÷~ÚÖ’ =∞Oz |@ìÅ∞ W`«~°
x=ã≤OKÕk. P"≥∞H˜ „âßq∞‰õΩÅHõ~°÷"≥∞ÿÜÕ∞ºÖÏ q=iOK« QÆÅ Hõ~‡° HÍO_® LO\Ï~Ú. HÍx „ѨÉ∞íè =ÙH˜ KÕ~∞° "≥#· H˘nÌ x~å_»O|
â◊HΘ LO_Õk.P „âßq∞‰õΩÅ∞ ÅO_»<,£ |i‡OQ∑ ǨÏ"£∞ ~Ô Å· ∞ =∂~°Oæ ~°`«fiO ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. J~Ú`Õ „Ѩã¨∞÷`« Ѩiã≤÷`«∞Å∞ P q^èŒOQÍ
xi‡ã¨∞Î#fl"å~°∞.Pq_» "åi ^ŒQÆæ~°‰õΩ "≥à◊¡@O, W`«~° ^èŒ#=O`«∞ ÖË=Ù. HÍx ^•x=Å# =∞# WOQÆO¡ _»∞ „áê~°<÷ å ã¨Oã¨H÷ ˜ q<åâ◊H~õ °
Öˇ·# ѨHõ¯Wà◊¡"åiH˜ #K«ÛHõ =^ŒÌ<Õ"å~°∞. P „âßq∞‰õΩÅ ÉèÏ~°ºÅ∞, k<åÅx #=∞‡#∞. „ѨÉèí∞=Ù ã¨`åºxfl Ö’`«∞QÍ ™ê÷Ñ≤OKå_»∞.
Ñ≤Å¡Å∞ D „ÃѶOz ¢ã‘Î JO>Ë KåÖÏ Q“~°qOKÕ"å~°∞. JO^Œ∞Hõx Jk xÅ|_»∞`«∞Ok——. Jx HÍ@<£ Hõ~‡° HÍO_» QÆ∞iOz
''¢ã`Α À ѨxKÕÜ∞« @O „ѨÉ∞íè =ÙH˜+Oì¨ ÖËHáõ È`Õ P Ѩx KÕã∞¨ #Î fl K≥áêÊ_»∞.
ѨC_»∞ ^èŒiOKåeû# ^Œ∞ã¨∞ÎÅ q=~åÅ∞ "≥Ú^Œ\ ˜ H˘iOkäÜ«∞#¡ ''~À=∞<£ HÍ^äŒeH±û 1780 Å∞ 70,000 =∞Ok, 1845
11= „ѨH~õ } ° OÖ’ ZO^Œ∞‰õΩ<åfl~Ú?—— JO@∂ =∂<å#flQÍix 3,28,000 =∞Ok, 1871Ö’ 22,00,000 =∞Ok 1885
J_çyOk. PÜ«∞# "≥O@<Õ Éˇ·|∞Öò `≥Ñ≤ÊOz P"≥∞ K≥Ñ≤Ê#k Ö’ 25,00,000 =∞Ok WOQÆ¡O_»∞Ö’ L<åfl~°∞, ~À"£∞ ÖˇHõ¯Å
ã¨`«º=∞x `≥Å∞ã¨∞H˘x, ''h=#flk x[O x[O—— Jx `«# „ѨHÍ~°O HÍx JO^Œ∞Ö’ Jã¨Å∞ WOw¡+¨μ"å~°∞ KåÖÏ `«‰õΩ¯=——
P"≥∂^Œ =Ú„^Œ"Õ™ê~°∞. JO\Ï_»∞ HÍ@<£ (HÍ@<£H˜ ~À"£∞ JkèHÍ~°O "åi =∞`«âßY
<Õ#∞ =∂ K«∞@∞¡Ñ¨@¡ KÕã≤# (^Õ=Ùx) Ѩx QÆ∞iOz <å #K«Û=Ù. SÔ~O¡ _»∞Ö’ "åi „áê|źO #K«Û^Œ∞–Hõ=#â◊~‡° ) PÜ«∞#
=∞~À ѨÙãÎ̈HõO! '=∂ HÍѶ‘QÆk—Ö’ K≥Ñ≤Ê L<åfl#∞. Wk =∂<å#fl 3 ÅHõΔÅ „á⁄>ˇÃãìO@∞Å∞ HÍ^äŒe‰õΩ¯QÍ =∂~°∞Î<åfl~°#fl ^•xH˜
QÍi QÆ∞iOz# ѨÙã¨ÎHõO. PÜ«∞# ##∞fl Uq^èŒOQÍ „á⁄`«ûÇ≤ÏO PÜ«∞# ''XHõ"àÕ ◊ =∂i`Õ =∂i# "åà◊√¡ =∂ǨÏ~°∞¬Å∞—— JO\Ï_»∞.
Kå~À Jk K≥áêÎ#∞. HÍkäe‰õΩ¯Å∞ „á⁄>ˇÃãìO@∞Öˇ·`Õ ''pHõ\ ˜ #∞Oz "≥Å∞`«∞iH˜
=∂ Ѩiã¨~„¨ áêO`«OÖ’ ~Ô O_»∞ ~ÀAÅ =º=kèÖ’ Ããx· ‰õΩefl =∂i#"å~°∞—— JO\Ï_»∞. (PÜ«∞# <≥[· O J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ_®xH˜^À
áÈQÆ∞ KÕ™êÎ~°x qx "Õ∞=Ú "åiH˜ Uq∞ K≥Ü«∞ºQÆÅ=∂ Jx L^•Ç¨Ï~°}–Hõ=#â◊~°‡)
PÖ’zOKå=Ú. =∂ „áêO`«Ñ¨Ù L=∞‡_ç ã¨÷ÅOÖ’ Ãã·x‰õΩÅ∞
`«=∞ q~å=∞ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ q„â◊q∞OK«\ÏxH˜ q<À^•OK«\ÏxH˜
XHõ K≥Hõ¯QÆk x~°‡OKåÅx J#∞‰õΩ<åflO. J~Ú`Õ =º=kè 2 20= „ѨHõ~°}O
k<åÖË LOk. "Õ∞=Ú PѨxg∞^Œ L#flѨC_»∞ ~åÉ’ÜÕ∞ Ããx· ‰õΩÅ
¿ã<åkèѨu H˜sƒ JHõ¯_»H˜ =zÛ "Õ∞=Ú KÕã¨∞Î#fl ѨxH˜ PÜ«∞# HÍO f, âßO`«∞Å ã¨OѶ¨∞@#Å ã¨=∂Ǩ~°O, =Úã¨e
P"≥∂^ŒO `≥ÖÏÊ_»∞. PÜ«∞# ã¨Ç¨Ü«∞O JOkOKå_»∞. `«#OÖ’ K≥=Ú_»∞ =Å#, K«∞@∂ì [#O K≥ѨCH˘<Õ Hõ|∞~°∞¡
„Ѩf~å„u "Õ∞=Ú Ãã·x‰õΩʼnõΩ (ɡ·|∞Öò) K«kq qxÑ≤OKÕ PÜ«∞xH˜ PÖ’K«<åÉíOQÆO HõeyOKÕqHÍ=Ù, ''<Õ#∞ K≥~°∞=Ù
"åiq∞. P J=HÍâ◊O "åiH˜ Hõey#O^Œ∞‰õΩ "å~°∞ =∂‰õΩ JOK«∞# P_»∞H˘<Õ Ñ≤ÖÏ¡_çÖÏO\˜"å_çx. ɡ·|∞Öò Zxfl ™ê~°∞¡
^èŒ#º"å^•Å∞ `≥ÖËÊ"å~°∞. [<åÅH˜ ¿ã= KÕÜ«∞\ÏxH˜ ~°HõΔ‰õΩ_Õ K«kq<å, JO^Œ∞Ö’x q+¨Ü∂« xfl WOHÍ =Ú@∞ìHÀ_»O [~°QÖÆ ^Ë ∞Œ
=∂~°æO U~°ÊiKå_»∞, Jk "åi ^≥·Ç≤ÏHõ, =∂#ã≤Hõ, P^蕺u‡Hõ JxÑ≤ã¨∞ÎOk. JO^Œ∞Ö’ x"≥∂fl#fl`åÅ∞ <å‰õΩ `≥eÜ«∞=Ù—— J<Õ
J=ã¨~åÅx f~°Û@O. Ãã·x‰õΩÅ∞ D _Ài¯OQ∑Ö’¡ D ta~åxfl "å_»∞. ~å„u 9 QÆO@Å `«~°∞"å`« PÜ«∞# XHõ¯_»∞ ã¨Ç¨Ï#O
=ke JŤ~ü ëê\òH˜ "≥àÏ¡eû# ã¨=∞Ü«∞O Pã¨#fl"≥∞ÿ#C_»∞ (patience) J<Õ ¿ÑHÍ@ P_»∞H˘<Õ"å_»∞. `«#∞ Zxfl ™ê~°∞¡
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 209
QÔ ezOk Zxfl ™ê~°∞¡ F_çáÈ~ÚOk, F ѨÙã¨HÎ Oõ Ö’ Ѩ^∞Œ Ì „"åã¨∞
H˘<Õ"å_»∞.
P =Ù_£HÍ\òÖ’ L#fl ~ÀAÖ’¡<Õ PÜ«∞# `«=Ú‡_»∞ iK«~°∞¤
K«xáÈÜ«∂_»∞. PÜ«∞# `«# 87= U@ Pk"å~°O <å_»∞ 5
„áê~°÷# ã¨ÉèíÅ∞ [i¿Ñ"å_»∞ – =ÚÃÑ·Êù Uà◊¡ „H˜`«O =Öˇ. PÜ«∞#
Éè’[# ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ÉèíQÆ=O`«∞_çH˜ Hõ$`«[˝`«∞Å `≥Å∞ѨÙ`«∂
K«xáÈÜ«∂_»∞. Wk =∂ `«O„_çQÍiH˜ f„="≥∞ÿ# ^Œ∞óYO HõÅQÆ
KÕã≤Ok. H˘kÌ HÍÅO `«~°∞"å`« PÜ«∞# =∞~À `«=Ú‡_»∞ ã¨~ü
ã≤_ôfl HÍ@<£ K«xáÈÜ«∂_»∞. PÜ«∞# ~ÀE ™êÜ«∞O„`«O 5
QÆO@ÅH˜ \©H˜ QÆkÖ’H˜ =KÕÛ"å_»∞. "Õ∞=∂Ü«∞# K«∞@∂ì Hõ|∞~°¡
H˜ ã¨Ow`åxH˜ KÕˆ~ "åà◊¡O. XHõ ~ÀA PÜ«∞# JÅã≤áÈÜ«∂#∞
JO@∂u#flQÍ "Õ∞_»ÃÑ·H˜ "≥o¡ 36 QÆO@Åáê@∞ [|∞ƒÑ¨_ç
K«xáÈÜ«∂_»∞.
''<Õ#∞ "≥à√◊ <Î åfl#∞ áê@Å∞ qxÑ≤ã∞¨ <Î åfl~Ú, <å <åÜ«∞‰õΩ_»∞
Ñ≤Å∞ã¨∞Î<åfl_»∞. <Õ#∞ ã≤^ŒúO—— JO@∂ Q˘Ñ¨ÊH©iÎx á⁄O^ŒÉ’`«∞
#fl@∞ì =∂\Ï¡_ç H©iÎâı+¨μ_»Ü«∂º_»∞. <å ™È^Œ~°∞_»∞ PÖò„ÃѶ_£
ã¨iǨÏ^Œ∞Ì Ñ¨ijÅHõ‰õÄ@q∞Ö’ ¿ã=ÅH˜ ã¨~ü"≥ãπì i_£˚"Õ H˜O^Œ
xÜ«∞q∞OѨ|_®¤_»∞. P ã¨iǨÏ^Œ∞Ì, =∞^茺 Pã≤Ü«∂, JѶ¨…x™êÎ<£
Å =∞^茺 „áêO`«O ''<å QÆ∞OѨÙÖ’ 67 =∞Ok QÆ∞é]Ѩ٠~“`«∞Å∞
<åfl~°∞. AH± Ѷ≤HÍ~ü #∞Oz =∞K«H± =~°‰õΩ i_£̊"Õ H˜`À_»∞ =zÛ#
"åi =Å¡ „ѨÜ≥∂[#O ÖËHõáÈ~ÚOk, WѨC_»∞ <Õ#∞ <å =∞#∞
+¨μÅ∞ `À_»∞QÍ L<åflO. <å =∞#∞+¨μÅ∞ ^è$Œ _»"∞≥ #ÿ "å~°∞ ã¨O`À+¨
z`«∞ÎÅ∞. Q“~°"åxH˜ ÉèíOQÆO "å\˜Å¡ QÆÅ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Jeã≤
áÈÜ«∂=∞x K≥ѨÊx"å~°∞. J~Ú`Õ "åix „Hõ=∞tHõΔ}Ö’
LOKåeû# J=ã¨~°O LOk. <å "≥Ú^Œ\ ˜ Ѩx j`åHÍÅѨÙ
J=ã¨~åÅH˜ HÍ=Åã≤# ã¨~O° *Ï=∂ H˘kÌ =º=kèÖ’ áÈÔQÜ«∞º@O
P ã¨÷ÅO Jg∞~ü ™ê=∞O`«∞_≥·# =∞q∞Ü«∂#=eH˜ K≥Ok#k.
„Ѩ[Å∞ #|H±Å∞. "åiH˜ iѶπѶ¨∞#¡O>Ë ÉèíÜ«∞O. „Ѩã¨∞÷`«Ñ¨Ù ^˘~°
|ÅÇ‘Ï#∞_»∞ JO^Œ∞KÕ`« <å‰õΩ JѨÊK≥ѨÊ|_ç#Ѩx Hõ+¨ì™ê^茺O.
i_£˚ "ÕH˜ ã¨O`«$Ñ≤Î HõeˆQ q^èŒOQÍ Ñ¨x KÕÜ«∞QÆeQÍ#∞.
"Õ∞=Ú 5000 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞#Î LO_»É’`«∞<åflO. JHõ¯_»H,˜
"Õ_ç `«Ñ≤ÊK«∞HÀ_®xH˜ "≥à◊√Î<åflO. „ѨÉèí∞`«fiO =∂ #∞Oz Uq∞
HÀ~°∞`«∞O^À `≥Å∞ã¨∞HÀ_®xH˜ "Õz L<åflO."Õ∞=Ú =^Œ∞Å∞Î#fl
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ `«Ñ¨Êxã¨iѨ#∞Å∞ `«Ñ¨Ê KÕÜ«∞QÆey# ã¨=∞Ü«∞O
ÖË^Œ∞. "Õ∞=Ú J~°÷~å„u 1 QÆO@‰õΩ „áê~°OaèOz ѨQÆÅ∞Ö’
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
=¸_À =O`«∞ ÉèÏQÆO ^•HÍ "≥àQ¡◊ eÆ y#O`« ^Œ∂~°O "≥o¡ ѨQÅÆ ∞
x„^ŒáÈ`«∂ LO\ÏO. P q^èOŒ QÍ D ~ÀA 21 "≥∞àÿ √◊ ¡ „ѨÜ∂« }˜O
KåO. nx Ѷ¨e`«O J=∞‡H˜ L`«Î~åÅ∞ „"åÜ«∞@O Hõ+¨ì"≥∞ÿ
áÈ`ÀOk. i_£˚"Õ HÍ|∞Öò g∞^Œ∞QÍ ÃÑëê=~ü "≥à◊¡@O, <Õ#∞
_»∞º ~åO_£ H˜ `À_»∞QÍ z„`«Öò, yÖòy`üÅ QÆ∞O_® HÍj‡~üH˜
"≥àÏ¡Å#flk =∂ PÖ’K«#. `«fi~°QÍ "≥àH¡◊ õ áÈ`Õ ^•~°∞¡ =∞OK«∞`À
=¸ã¨∞‰õΩáÈ`å~Ú. =∂ „Ѩܫ∂}OÖ’ =∂~°∞ÊÅ∞ KÕã¨∞HÀ=eû
=ã¨∞ÎOk. HÍi¯<£Ö’ WѨÊ\˜ˆH XHõ QÆ_»∞¤ <≥Å QÆ_çáêO.
"Õ_xç , ~Ô Hõ¯Å r=ÙÅ#∞, `«ÑÊ≤ OK«∞HÀ_®xH˜ <å |Å¡, ‰õÄsÛ,
^À=∞ `≥~°Ö’ ֒ѨŠ"Õã¨∞H˘<åfl#∞. QÆ∞_®~°O K«∞@∂ì H˘\˜ì#
H˘=∞‡Å∞ ¿Ñ~°∞ÛH˘x XHõ `«∞~°Hõx "å\˜ÃÑ· h~°∞ áÈã¨∂Î LO_ÕO
^Œ∞‰õΩ ÃÑ\Ïì#∞. J`«#∞ `«#Ѩx ã¨iQÍ KÕ¿ãÎ <å‰õΩ ã¨∞YOQÍ<Õ
LO@∞Ok. nO`À "Õ_ç 300(F) H˜ `«yæOK«QÆÅ#∞ HÍx QÍe
gK«HõáÈ`Õ Hõ+¨ìO. x#fl "Õ∞=Ú#fl ã¨÷ÅO =^ŒÌ, PѶπѶ¨∞<£™ê÷<£
#∞Oz ÉÁMÏ~À ÔHàı¡ ~À_»∞¤ #kx ^•@∞`«∞Ok. P „áêO`«O
¿Ñ~°∞ ÔHeQ∑. #k ^•\˜OKÕ |Å¡Hõ@∞ìÅ∞, Ѩ_»=Å∞ ÃÑ^ŒÌq.
XO>ˇÅ∞, QÍ_ç^ŒÅ∞, ã¨~°∞‰õΩÅ∞ =∞#∞+¨μÅ∞ ^•@_®xH˜ J#∞
"≥·#q. "å\˜x QÆ∞é]Ѩ٠Ñ≤Å¡Å∞ D^Œ∞`«∂ ÖωõΩ¯O@∞ "≥àÏÎ~Ú.
Wk XHõ „Ѩ`ÕºHõ"≥∞ÿ# U~åÊ@∞. QÆ_»x K«∞HͯxQÍ "å_»∂Î,
QÆ∞„~åÅx ÉÏ^Œ∞`«∂ "å\˜x ã¨~O° QÆ∞Å∞ #_»∞ѨÙ`å~°∞. „Ѩ"åǨÏO
|Å"≥∞ÿ#k. =∞^蕺ǨflO 3 QÆO@ÅH˜ 1070(F) "Õ_ç LOk.
PÖˇÊ· <£ ™È~°OQÆOÖ’ 960(F) =∞#∞+¨μÅ∞ Éèií OK«ÖxË ^ŒO\Ï~°∞.
™⁄~°OQÆOÖ’ QÍÅ∞O_»^Œ∞.
HõÅO „Ѩu Ô~O_»∞ =∂@ÅH˜ á⁄_çÉÏiáÈ`«∞O>Ë hà◊¡
K≥O|∞Ö’ =∞OK«∞`«∂ `«_çKÕã≤ „"åÜ«∂eû=™ÈÎOk. #k ã¨i
ǨÏ^Œ∞ÖÌ ’ L<åfl Wã¨∞Hõ Z_®iÖ’ `«∞áê‰õΩÅ∞ W`«~° ã¨~O° *Ï=∂
"≥∂ã¨∂Î ~å„u #_»"åeû=zÛOk. 21 "≥∞ÿà◊¡Ö’ 10 "≥∞ÿà◊¡ P
q^èŒOQÍ #_»=@O `«=∂ëêHÍ^Œ∞. <å =∞#∞+¨μÅ∞ z~°∞#=Ùfi
K≥~°QƉõΩO_® #_çKå~°∞. HÍx ™ê÷xHõ ã≤áê~ÚÅx Wà◊¡ #∞Oz
^Œ∂~°OQÍ Z‰õΩ¯=HÍÅO LOK«ÖË=Ú.
=∂ ™È^Œ~∞° _ç L`«~Î åÅ∞ x`«ºO, Pã¨HΘ P#O^ŒO HõeyOKÕq
=∂ JO^ŒiH˜. =∂ `«O„_çQÍ~°∞ "å\˜HÀã¨O P^Œ∞~åÌ`À
Z^Œ∞~°∞K«∂¿ã"å~°∞. J`«#∞ ÃãÅ=Ù g∞^Œ WO\˜H˜ uiy =zÛ
#ѨC_»∞ =∂ <å#flQÍ~°∞ Q˘Ñ¨Ê ã¨O`À+¨Ñ¨_®¤_»∞. =zÛ#"å_»∞,
<åqHÍkèHÍi ã¨~ü eÜ≥∂áÈÖò Ç‘Ï`ü Ü≥ÚHõ¯ ‰õÄ`«∞Ô~·# "Õ∞ x
210
ÃÑo¡ KÕã¨∞H˘<åfl_»∞ W^ŒÌ~°∞ Hõeã≤ WO_çÜ«∂"≥o¡áÈÜ«∂~°∞. P
`«~°∞"å`« H˘kÌ ã¨O=`«û~åÅH˜ F_»Ö’ "≥#H˜¯ =ã¨∂Î ÉÏQÍ
[|∞ƒÑ¨_ç K«xáÈÜ«∂_»∞. J`«x ÉèÏ~°º q^è=Œ ~åÅ∞QÍ XO@iQÍ
=zÛOk. „H˜ãπ=∞ãπ J`«x`À QÆ_»Ñ¨\ÏxH˜ Z^Œ∞~°∞K«∂ã≤# =∂
`«e¡^ŒO„_»∞Å ÉÏ^èŒ K≥ѨÊ#ÅqHÍ^Œ∞. P ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ i_£˚ˆ" ''
g∞ JÉσ~Ú Q˘Ñ¨Ê qâßfiã¨OQÆÅ Ããx· ‰õΩ_»∞. J`«x Q˘Ñ¨Ê jÅO
<å‰õΩ Q“~°=O HõeyOKÕk. „ѨÉèí∞`«fiO XHõ =∞Oz JkèHÍix
HÀÖ’Ê~ÚOk—— Jx „"å™ê_»∞.
P ^Œ∞óMÏÅ∞ PÜ«∞xfl xâıÛ+¨μì_çQÍ KÕã≤<å P q^èŒOQÍ
PÜ«∞# Z‰õΩ¯= HÍÅO LO_»Hõ `«#H˜ qâ◊fi[h#"≥∞ÿ# P㨉õΩÎÅ
q+¨Ü«∞OÖ’ L`«Î~°O „Ѩ`«∞º`«Î~åÅ∞ [~°Ñ¨™êQÍ_»∞. D Q˘Ñ¨Ê
`«#∞ ÃÑOz# P~°_»∞QÆ∞Å QÀ^èŒ∞=∞ KÕ#∞Ö’
94 Uà◊§ =Ü«∞ã¨∞Ö’ ã¨~ü P~°÷~ü HÍ@<£
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤
Ãã·x‰õΩ_»∞ Ü«Ú^Œú Éèí∂q∞Ö’x Ü«Ú^•úÅÖ’<Õ HÍHõ „ѨѨOK«O
J<Õ Ü«Ú^ŒúÉèí∂q∞Ö’ ‰õÄ_® g~Àz`«OQÍ áÈ~å_Õ"å_»∞. J@∞
=O\˜ PÜ«∞# rq`«O z=iH˜ =zÛOk. P ã¨∞n~°… rq`«OÖ’,
„ѨѨOK«OÖ’ =ã¨∞Î#fl =∂~°∞ÊÖ’¡, ã¨=∞OQÍ J_»∞QÆ∞Å∞ "Õã¨∂Î
|O^è∞Œ q∞„`«Å ã¨∞Y ^Œ∞óMÏÅÖ’ áêÖÁæO@∂ rq`«O QÆ_áç ê_»∞.
D z=i HÍÅOÖ’ =∂<å#flQÍi QÆ∞iOz# Pã¨H˜ÎHõ~°"≥∞ÿ#
q+¨Ü«∂Å∞ =∂ J=∞‡QÍi L`«Î~åÖ’¡ H˘xflO\’¡ L<åfl~Ú.
''PÜ«∞# ÃÑOK«∞`«∞#fl QÀ^èŒ∞=∞, *Á#fl "≥ÚHõ¯ÅO>Ë PÜ«∞
#‰õΩ „áê}O. JqK«∂_»\ÏxH˜ ^Œ∂~°O #∞Oz =∞#∞+¨μºÅ∞
=ã¨∞Î<åfl~°∞——. ''„Ѩܫ∂}O J~Ú WÅ∞¡ KÕ~°QÍ<Õ á⁄ÖÏxH˜ Ѩi
ÔQ`åÎ~°∞—— ''WO_çÜ«∂H˜ h~°∞ |^Œ∞Å∞ W#∞=Ú Wã¨∞Î<åfl~°∞, ^•x
=Å# „áê} ^èŒ# #ëêìÅ∞ qѨs`«OQÍ [~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú——.
=∞~°}ÏxH˜ H˘kÌ <≥ÅÅ =ÚO^Œ∞ =~°‰õΩ PÜ«∞# Ç≤ÏO^Œ∂
^Õâ◊"åã¨∞ňHk =∞Oz^Œ#fl PÖ’K«#Å∞ KÕ¿ã"å~°∞. PÜ«∞#
|∞kúK«∞~°∞‰õΩQÍ LOk. PÜ«∞# <å Éèí~°Î PO^èÀxH˜ Ѷ≤„|=i
26,1897 #∞Oz U„Ñ≤Öò20, 1898 =~°‰õΩ „"åã≤# L`«Î~åÖ’¡
H˘xfl ÉèÏQÍÅ∞ á⁄O^Œ∞ Ѩ~°∞ã¨∞Î<åfl#∞.
Ѷ≤„|=i 20,1897 =Ù_£H˘\ò, _Ài¯OQ∑
„Ñ≤Ü«∞"≥∞ÿ# PO^èÀx,
„áê} #+¨ìO JO`å ‰õÄ_® „ѨÉèí∞`«fiO "≥ÚO_çQÍ h\˜
áê~°∞^ŒÅx u~°ã¨¯iOK«@O =Å<Õ. "≥Ú`«ÎO h\˜Ö’ 3 âß`«O
á⁄ÖÏÅH˜ "≥à◊√ÎO>Ë 97 âß`«O ã¨=Ú„^ŒOÖ’H˜ áÈ`ÀOk. QÆ`«
30,40 ã¨O=`«û~åÅÖ’ 3,4 ™ê~°∞¡ h\˜ áê~°∞^ŒÅ L#fl lÖÏ¡Å
#∞Oz W`«~° „áêO`åÅH˜ Hõ~∞° =Ù ^è~Œ Å° H˜ `«=∞ q∞QÆ∞Å∞ aÜ«∞ºO
J=∂‡~°∞. ѨÓ~°fiO D „áêO`«OÖ’ [#O PHõeH˜ K«x áÈÜÕ∞
"å~°∞ J~Ú<å =∞# „ѨÉèí∞`«fiO HÍx, WO_çÜ«∂ HÍ~åºÅÜ«∞O
QÍx Hõ~∞° =Ù q+¨Ü∞« OÖ’ `«=∞ KÕ`∞« Ö’¡ L#fl q+¨Ü∞« O QÆ∞iOz
=∂\Ï¡_»~°∞. "åi Ѩ^ŒHÀâßÖ’¡ h\˜áê~°∞^ŒÅ, <ÒHÍÜ«∂#O
J<Õ =∂@Å∞ ÖË=Ù.
Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ XHõ |™êÎ_»∞ ^è•<åºxfl ѨO_çOK«ÖË=Ù.
J~Ú<å "å\˜ g∞^Œ WѨÊ\˜H˜ 25 HÀ@¡ áœO_»∞¡ Y~°∞Û KÕã≤
WOHÀ 45 HÀ@∞¡ Y~°∞Û KÕÜ«∞_®xH˜ ã≤^ŒúOQÍ L<åfl~°∞.XHõ¯ 5
HÀ@∞¡ h\˜ ѨOÑ≤}© g∞^Œ Y~°∞ÛÃÑ\˜ì LO>Ë 3 HÀ@¡ [<åxH˜
XHõ ã¨O=`«û~°O áê@∞ u#_®xH˜ HÍ=Åã≤# aÜ«∞ºO ѨO_Õk.
211
 Wk HÍHõ 1000 "≥∞ÿà◊¡ Ö’@∞ÖËx Pqi F_» =∂~°æO U~°Ê_ç
~Ô Å· ∞ ~°"å}Ï ~°∞ã¨∞=ÚÖ’ Ѩ^À=O`«∞H˜ ~°"å}Ï ™ê^躌 =∞ÜÕ∞ºk.
WO_çÜ«∂H˜ =∞Oz KÕÜ«∂Å#fl HÀÔ~¯ L<åfl KÕÜ«∞ÖËx
áê~°¡"≥∞O@∞ ã¨Éèí∞ºÅ∞<åfl~°∞. "å~°∞ „a\˜<£ ã¨=∞㨺Å#∞ ^•\˜
"≥à◊¡ÖËHõáÈ`«∞<åfl~°∞.WѨC_»∞ 1 HÀ\˜ Ѩk ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜
h~°O^Œ∞`ÀOk. ѨO*Ï|∞Ö’ P„ѨÜ∞« `«flO H˘O`« [~°∞QÆ∞`ÀOk.
WO_çÜ«∂ HÍ~åºÅÜ«∞O "åiH˜ =ÚYº HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ h\˜
áê~°∞^ŒÅ, <ÒHÍÜ«∂#O J"åe.
QÀ^•=i lÖÏ¡Ö’ 7 ÅHõΔÅ =∂QÍ}˜ Éèí∂q∞ 500 "≥∞ÿà◊¡
<ÒHÍ=∂~åæÅ∞ L<åfl WOHÍ 5 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ hà◊¡O^•e.
=∞~À 200 ÖËHõ 300 "≥∞ÿà◊¡ <ÒHÍ =∂~åæÅ∞ U~°Ê_®e. WѨÊ\˜
=∞„^•ã¨∞ QÆ=~°fl~°∞ `«# LѨ<åºã¨OÖ’ „Ѩã¨∞Î`« HΔÍ=∞ã¨=∞Ü«∞O,
h\˜áê~°∞^ŒÅ QÆÅ 5 lÖÏ¡Å ¿ã= QÆ∞iOz XHõ¯ =∂@ K≥ѨÊ
ÖË^Œ∞. \©fi_Õ¤Öò „ѨÉèí∞=Ù JO`å `«# ã¨fiO`« „Ѩܫ∞`«flO g∞ˆ^
QÀ^•=i Ѩ#∞Å∞ "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì_∞» . PÜ«∞#H˜ HõÅHõ`åÎ =∞„^•ã¨∞
„ѨÉèí∞`åfiÅ∞ KÕÜ«¸`« ÖË^Œ∞. ^Õ=Ù_Õ ã¨Ç¨Ü«∞O KÕÜ«∂e.
ˆ~=ÙÅ`À =ÚYº Ѩ@ì}ÏÅx Hõe¿Ñ Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞, XHõ ^•<ÀÎ
=∞~À^•xfl Hõe¿Ñk 600 #∞Oz 800 "≥∞ÿà◊¡ á⁄_»=Ù L#flx
J=ã¨~"° ∞Õ J~Ú<å q∞ye# âßM’ѨâßYÅ∞, <ÒHÍÜ«∂<åÅ#∞
Ѩ\ ˜ìOK«∞HÀ‰õΩO_® KÕÜ«∞@O J#=ã¨~°O.
W@∞¡
P~°ú~ü
_Ài¯OQ∑ =∂iÛ 29, 1898
<å„Ñ≤Ü«∞"≥∞ÿ# PO^äÀx,
Dãπì <å~ü á¶ÈH±H˜ áê~°¡"≥∞O@∞ ã¨Éèí∞º_≥·# N¢ÃÑ·ãπ <å`À
h\˜ áê~°∞^Œ∞Å QÆ∞iOz =∂\Ï¡_»\ÏxH˜ =KåÛ_»∞. WO_çÜ«∂
HÍ~åºÅÜ«∂xH˜ ‰õÄ_® "≥àÏ¡_»∞, PÜ«∞# ™ê=∂#∞ºÅ ã¨ÉèíÖ’
D q+¨Ü∞« O Z`«QÎ ÅÆ _»x Pâ◊. HÍx PѨx KÕÜ∞« º\ÏxH˜ ZO`À
„â◊=∞Ѩ_®e.
Ǩiãπ „ѨÉèí∞=Ù h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å g∞^Œ ~å|_ç 1
âß`«O JO\Ï_»∞. ÖËHõáÈ`Õ =KÕÛHõ~°∞=Ù =∂@? Ô~·Å∞ =∂~åæÅ
=∞#∞+¨μºÅH˜ h\˜ áê~°∞^ŒÅѨ#∞ÅO>Ë ZO^Œ∞HÀ ÉèíÜ«∞O?
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 212
K≥<· å ѨÓiÎQÍ ~°ëêºH˜ ÖÁOyáÈ~ÚO^Œ#fl ^Œ∞~åfi~°Î q<åfl#∞.
JHõ¯_» ~°ëêº 3 Ô~·Å∞ =∂~åæÅ∞ "Õã≤ "å\˜x ~°H˜ΔOK«\ÏxH˜
J=ã¨~°"≥∞ÿ# Ãã·<åºxfl xÅ∞ѨÙ`å#Ok@. J^Õ [iy`Õ =∞#O
~°ëêº`À <Õ~°∞QÍ ã¨OѨ~å¯xH˜ =™êÎO. JѨC_»∞ HÍ^äŒe‰õΩ¯Å∞,
„w‰õΩ P~À÷_®‰õΩûÅ∞ Uq^èŒOQÍ =∞# „á⁄>ˇÃãìO@∞ =∞~îåefl
~åh‰õΩO_® J_»∞¤Ñ¨_»∞Î<åfl~À g~°∂ JÖÏ¡ˆQ Ѩ_®Î~°∞.
^Õ=Ùx âßáêxH˜ QÆ∞Ô~·# #Å¡=∞O^Œ∞ "åºáê~°O =∞#HÀ
=∂Ü«∞x =∞K«Û. ''Hõ~∞° =Ù q+¨Ü∞« OÖ’ =∞#O Ug∞KÕÜ∞« HõáÈ@O
K«∂ã≤ g∞‰õΩ =~åeã¨∞Î<åfl#∞. HÍx âßã≤ΉõÄ_® KÕ™êÎ#∞——
JO\Ï_»∞ ^Õ=Ù_»∞.
ZO`À „¿Ñ=∞`À
P~°ú~ü
_Ài¯OQ∑, U„Ñ≤Öò 9, 1898
<å „Ñ≤Ü«∞"≥∞ÿ# PO^äÀx,
DlѨÙìH˜ _»Ñ¨Êi<£ „ѨÉèí∞=٠ѨOѨ|_ç# #@∞ì XHõ Q˘Ñ¨Ê
~å[huA˝_xç WO_çÜ∂« ѨOÑ≤`Õ DlѨÙHì ˜ Pã≤Î 'h~°∞— J~Ú#>Ëì
h~°∞x Pã≤ÎQÍ QÆÅ WO_çÜ«∂ ÉÏQÆ∞Ѩ_»∞ÎOk. nx g∞^Œ HÀ@¡
H˘nÌ „áê}ÏÅ∞ P^è•~°Ñ¨_ç L<åfl~Ú.HÀ@¡ H˘Åk Ѷ¨∞# QÆ*ÏÅ
h~°∞, áÈ+¨HõѨ^•~å÷Å#∞ Hõey L<åfl h~°∞ =º~°úOQÍ ã¨=Ú„^ŒO
Ö’H˜ áÈ`ÀOk.
Ü«∞Hõ~åxH˜ 18 ~°∂IIÅ K˘Ñ¨C# 7 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜
QÀ^•=i _≥ÖÏìÖ’ Y~°Û~ÚOk.^•x =Å# Ü«∞Hõ~åxH˜ 40
~°∂II ѨO@ ÃÑiyOk.500 "≥∞ÿà◊¡ <ÒHÍÜ«∂#O ™ê^茺"≥∞ÿOk.
WOHÍ 3 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ hà◊√¡ W=fiQÆÅO. Jk KÕ¿ãÎ 350
"≥∞ÿà◊√¡ HÍÅ=Å QÆ∞O_®, 150 "≥∞ÿà◊√¡ #k QÆ∞O_® Ѩ_»=Å∞
„Ѩܫ∂}˜OK«QÆÅ=Ù. ZQÆ∞= _≥ÖÏìÖ’ h\˜ áê~°∞^ŒÅH˜ Ô~\˜ìOѨÙ
Y~°∞Û J=Ù`«∞O^Œ#∞ H˘O\Ï#∞. 5 Ô~>Ë¡ J~Ú<å „Ñ¨Ü≥∂[<å
ÅÖ’ áÈe¿ãÎ Jk `«‰õΩ¯"Õ. ÃÑ·QÍ „áê}~°HõΔ}H˜ J=ã¨~°O.
„ѨÉèí∞`«fiO KÕѨ\ ˜ì# 3 Ѩ#∞Å #∞Oz Y*Ï<åH˜ _»|∞ƒ
~å=Åã≤#O`« ~å=@O ÖË^Œ#flk x[O. ^•xH˜ HÍ~°}O, "å\˜
#∞Oz ~å|_ç ã¨OáêkOK«\ÏxH˜ ^èŒ$_»xâ◊ÛÜ«ÚÅ∞ HÍx
"åiKÕuÖ’ Jq LO_»@"Õ∞. „Ѩu ѨxÖ’#∞, W|ƒO^Œ∞Öˇ^Œ∞~°∞
J=Ù`å~Ú, á⁄~°áê@∞¡ [~°∞QÆ∞`å~Ú. L`åûǨÏ=O`«∞Å∞ ^èŒ$_» JOk# KÀ@ ѨO_ç# ѨO@ HΔÍ=∞x"å~°}H˜ ã¨Ç¨ Ü«∞O KÕ™ÈÎOk.
xâ◊ÛÜ«ÚÖˇ· PѨ#∞Å#∞ KÕѨ\ ˜ì`Õ Jq q[Ü«∞=O`«=∞ø`å~Ú. Q˘Ñ¨Êk h\˜ áê~°∞^ŒÅ Ѩ#∞Å∞ [iQÍ~Ú. ^•x =Å# L`«ÊuÎ
QÀ^•=iÖ’#∞ á⁄~°áê@∞¡ [iQÍ~Ú. JHõ¯_» q[Ü«∂xH˜ ÃÑiyOk.<Õ~°∞QÍ#∞, "Õˆ~ q^è•Å∞QÍ „ѨÉèí∞`«fi HÀâßQÍ~°O
HÍ~°}O =~°ã¨QÍ JHõ¯_» ѨxKÕã≤# WO[h~°∞¡ Ѩ@∞ì^ŒÖ, ÖÏÉèÏÅ`À xO_»∞`ÀOk.ÃÑ·QÍ „Ѩ[ÅH˜ Åaú ‰õÄ~°∞™ÈÎOk.
ã¨ÇϨ #"Õ∞. "å@xflO\˜ #∞Oz ~å|_ç Z‰õΩ¯"Õ! J~Ú`Õ HÀâßxH˜ QÀ^•=iÖ’ Ü«∞Hõ~åxH˜ Hõ\Ïìeû# =_ô¤, JÜÕ∞º x~°fiǨÏ}
<Õ~°∞QÍ =KÕÛ ÉèÏQÆO `«‰õΩ¯=! „Ѩ[ÅH˜ Hõey# ÖÏÉèÏÅ∞ "åi Y~°∞Û Ô~O_»∂ KÕi 1 ~°∂áê~Ú. Ѷ¨e`«O 40 ~°∂áêÜ«∞Å∞.
~°H˜ΔOѨ|_Õ „áê}ÏÅ∞, "å\˜ qÅ∞= Uq∞\˜? h\˜ ã¨∞OHõO WO_çÜ«∂H˜ PǨ~°O, âßOu `«~°∞"å`« HÍ=Åã≤#k h\˜
^•fi~å HÍHõáÈ~Ú<å, „ѨÉèí∞`«fi P^•Ü«∂xH˜, D „Ѩ[Å ~°"å}Ï. <Õ#∞ h‰õΩ Ñ¨OÑ≤# HÍ~Ú`åÖ’¡, <Õ#∞ ~åeãπ |s
™œÉèÏQƺO HÍ~°}=∞~ÚOk. h\˜ ã¨∞OHõO ^•fi~å „Ñ¨Éèí∞`åfixH˜ „ѨÉ∞íè =Ù`À "Õã∞¨ H˘#fl"å^ŒOÖ’, h\˜ áê~°∞^ŒÅ, <ÒHÍÜ«∂#OH˜
U_®kH˜ =KÕÛk 35 ÅHõΔÖË J~Ú<å, ÃÑiy# P^•Ü«∞O 80 ã¨O|OkèOz# q+¨Ü«∂Å QÆ∞iOz „"åã≤Ok LOk. K«kq
ÅHõΔÅ∞, WѨC_»∞ #+¨ìOÖ’ #_»∞ã¨∞Î#fl Ѩ#∞Å∞ ѨÓiÎ KÕ¿ãÎ h‰õΩ gÖˇ·Ok K≥~Úº. #Å¡ =∞O^Œ∞ "åºáê~°OÖ’ =KÕÛ H˘kÌ
ÖÏÉèí™ê\˜ J=Ù`åÜ«∞x <Õ#∞ ѨÓiÎ ^è≥·~°ºO`À K≥ѨÊQÆÅ#∞. ÅHõÅΔ ™⁄=Ú‡, „ѨÉ∞íè =Ù f~°∞Ê á⁄O^ÕÖÏ LO_»@"Õ∞ HÍHõ, ¢HÔ ã· =Ψ
=∞Ǩ#k `«Å Ѩ#∞Å =Å# 20 ÅHõÅΔ Ü«∞Hõ~åÅH˜ h~°O^Œ =∞`«^Œ∂+¨}H˜ HÍ~°}O J=Ù`«∞Ok.
QÆey# Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡ L<åfl JO^Œ∞`«∞#flk 2 ÅHõΔÅ Ü«∞Hõ~åÅH˜ W@∞¡
=∂„`«"∞Õ ! J@∞=O\˜ Ѩiã≤`÷ ∞« Ö’¡ Un ÖÏÉè™í ê\˜ HÍ^Œ∞. q[Ü«∞ P~°÷~ü
=O`«"∞≥ #ÿ Ѩ#∞ÅH˜ ‰õÄ_® ZQÆ∞=# [ÖÏâ◊Ü∂« Å∞ xi‡OK«Ö^Ë ∞Œ .
xi‡Oz LO>Ë á⁄_ç~ÀAÅH˜ h~°∞ xÅ= LO_Õk. D Ѩ#∞Å∞ 96 ã¨O=`«û~åÅ =Ü«∞ã¨∞ûÖ’ ‰õÄ_® PÜ«∞#H˜ J<å~ÀQƺO
Ju `«‰õΩ¯= JkèHõ=ºÜ«∞O`À KÕÜ«∞=K«∞Û. J@∞ =O\˜ ÖË^ Œ∞. K«∂ѨÙ=∞O^ŒyOK«ÖË^Œ∞. E<£1899Ö’ PÜ«∞# ™È^Œ
ã¨Ö÷ ÏÅ∞<åfl~Ú. J~Ú`Õ x~å‡}ÏÅ∞ [~°QÖÆ ^Ë ∞Œ . WO_çÜ∂« HÍ~åº ~°∞_»∞ „ÃѶ_£ =∞iH˘O^Œ~°∞ =zÛ#ѨC_»∞ PÜ«∞#`À K«Hõ¯QÍ
ÅÜ«∞O Ѩ\ ˜ìOK«∞HÀ^Œ∞. "åi ^ŒQÆæÔ~=Ô~·<å D q+¨Ü«∞O ZuÎ`Õ =∂\Ï¡_®_»∞. P `«~°∞"å`« ™È=∞"å~°O, <å‰õΩ h~°ã¨OQÍ
<å‰õΩ [iy# =∞~åº^Õ "åiH© [~°∞QÆ∞`«∞Ok. LO^Œ<åfl_»∞. EÖˇ· 9 Pk"å~°O <å_»∞ ɡ·|∞Öò K«^Œ∞=Ù`«∂
Jaè=∂#O`À ™Èá¶êÖ’ "åe ‰õÄ~°∞Û<åfl_»∞ QÍx "Õ̂~ UѨxK≥Ü∞« º_®xH˜+Ñì̈ _¨ »
ÖË^Œ∞. P ™êÜ«∞O`«„O XHõ KÕu Hõ„~° T`«O`À <å Éèí∞*ÏxH˜
P~°ú~ü P#∞H˘x `À@Ö’H˜ #_çz XHõ K≥@∞ì H˜O^Œ ‰õΩsÛÖ’ ‰õÄ~°∞Û
_Ài¯OQ∑, U„Ñ≤Öò 20,1898 <åfl_»∞.JHõ¯_» `À@ JO^ŒO, QÆ∞iOz =∂\Ï¡_®_»∞. ''D WÅ∞¡
<å „Ñ≤Ü«∞"≥∞ÿ# PO^äÀx, =∞#H˜ KåÖÏ #Ñ≤ÊOk.—— J<åfl_»∞. ''ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ Q˘Ñ¨Ê"å_»∞——
WO_çÜ«∂Ö’ Hõ~°∞=Ù x"åiOK«\ÏxH˜ <å Jaè„áêÜ«∞OÖ’ J<åfl_»∞. z=i "å~°OÖ’ PÜ«∞# QÆk =ke ~åÖËHáõ ÈÜ«∂_»∞.
Uq∞ K≥Ü«∂ºÖ’ `≥eÜ«∞KÕã¨∂Î N ¢ÃÑ·ãπH˜ „"åã≤# ã¨∂K«#Å∞ PÜ«∞#H˜ x„^ŒÖ’ „H©ã¨∞Î HõxÑ≤OKÕ"å_»x =∂ J=∞‡QÍ~°∞
h‰õΩ Ñ¨OѨÙ`«∞<åfl#∞. W"åà◊ >ˇÿ"£∞ûÖ’ =º=™êÜ«∞ ѨijÅHõ K≥áêÊ~°∞. „Hõ"Õ∞Ñ≤ =∂@ Ѩ_çáÈ~ÚOk.EÖˇ· 14 ~å„u [fi~°O
‰õÄ@q∞ g∞^Œ ÃÑ^ŒÌ "åºã¨O =zÛOk.JO^Œ∞Ö’ Jhfl K≥Ñ¨Ê =zÛ#@∞ìO^Œ<åfl_»∞. „¿Ñ=∞ ѨÓi`«"∞≥ #ÿ K«∂ѨÙÅ∞ K«∂ã¨∂Î Q˘Ñ¨Ê
|_®¤~Ú, Jq P^è•~°Ñ¨_Õ h\˜ QÆ∞iOz `«Ñ¨Ê 18 ã¨O=`«û~åÅ âßOu`À K«xáÈÜ«∂_»∞. ã¨=∂kè KÕã≤# ~ÀA# P Ãã·x‰õΩ_çH˜,
„H˜`O« , ã¨=∞~°∞Ö÷ #·ˇ "åix ‰õ~∞° =Ù HÍ~°}ÏÅ∞ `≥Å∞ã¨∞ HÀ_®xH˜, P Ãã·xHõ WO[h~°∞H˜ ã¨Ô~·# ÖÏOKè«<åÅ`À g_À¯Å∞ ѨeHÍ~°∞.
#Å∞=¸Å‰õΩ Q˘Ñ¨Ê =ºÜ«∞O`À ѨOáê~°∞.J~Ú`Õ Ñ¨OÑ≤#"å~°∞, PÜ«∞# Ѩ#∞Å∞ "ÕÅ H˘nÌ „áê}ÏÅx HÍáê_®~Ú. Éèí∂q∞
ѨOѨ|_»¤"åi x"ÕkHõÖ’¡ 'h~°∞— J#fl Ѩ^ŒO LO_»~å^Œ#fl L#flO`« =~°‰õΩ HÍáê_»∞ `«∂<Õ LO\Ï~Ú.
q+¨Ü«∞OÖ’ UHÍaè„áêÜ«∞O Hõey L<åfl~°∞.
PÜ«∞# Ѩ#∞Å∞ Q˘Ñ¨Ê ~åAʼnõΩ
WO_çÜ«∂Ö’ Ju ^•~°∞}"≥∞ÿ# ã¨O=`«û~°O ‰õÄ_® h~°∞ ™ê^茺"≥∞ÿ# Ѷ¨∞#HÍ~åºÅ∞ – q∞Åì<£
ÖËHõáÈ_»O ÖË^Œ∞. P h~°∞ á⁄ÖÏÅH˜ JO^ŒHõ áÈ=_»"Õ∞ LOk.
ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 213
 Nunja = (`«q∞à◊=∂@)=∂QÍ}˜
J#∞"å^Œ‰õΩ_»∞ "å_ç# `≥Å∞QÆ∞ Ѩ^•Å∞ Operation = "å_»HõO, #_»∞ѨÙ_»∞
Absolute = ÉË+¨~°`«∞QÍ, ã¨OѨÓ~°‚OQÍ Plains = "≥∞ÿ^•<åÅ∞
Accurate = ÃÇÏK«∞Û `«QÆ∞æÅ∞ ÖˉõΩO_®, x~°∞Ì+¨ìOQÍ Plan = Ü≥∂K«#, ÃÑ·#∞Oz H˜O^ŒH˜ K«∂ã≤#ѨC_»∞ HõxÑ≤OKÕ
Administration = áêÅ<åÜ«∞O„`åOQÆO ~°∂ѨO, Ѩ^äŒHõ^Œ$â◊ºO
Administratar = x~åfiǨωõΩ_»∞, áêÅ<åkèHÍi Project = Ü≥∂[#
Anicut = P#Hõ@ì Persidency = „a\˜+π áêÅ#Ö’ L#fl ~å¢+¨ìO
Aqueduct = h\˜ `«∂=Ú Proposal = „Ѩuáê^Œ#
Barrage = `«Å∞ѨÙÅ J_»¤Hõ@ì Province = ~å¢+¨ìO
Brake = "ÕQÆ x~À^èŒHõO Pound = „^Œ=º~åt H˘Å=∂#O, |ÅH˘Å=∂#O (453
Board = ã¨=∂Yº, =∞O_»e „QÍ=ÚÅ∞) WOw¡+¨μ"åi _»|∞ƒ 10,15 ~°∂áêÜ«∂ÅH˜ P
Bushel = 10 ‰õΩOKåÅ∞, 40 âı~°∞¡ HÍÅOÖ’ ã¨=∂#O ´ 20 +≤e¡OQÆ∞Å∞, ´ 240 ÃÑhflÅ∞ ´
Cargo = ã¨~°∞‰õΩ 960 á¶êiÎOQÆ∞Å∞.
Civil = áœ~° Putty = ѨÙ\˜ì (Ѷ¨∞#Ѩi=∂}) H˘Å=∂#O
Commission = ѨijÅHõ ‰õÄ@q∞ Remark = "åMϺ#O
Commissioner = P*Ï˝kèHÍi, ‰õÄ@q∞ JkèHÍi Review = ã¨g∞HõΔ
Committee = ‰õÄ@q∞ Scheme = „Ѩ}ÏoHõ
Communications = JOK≥Å∞ Source = PHõ~°O, =¸ÅO
Corvee = "≥\ ˜ìKåH˜i State = ã≤÷u, ~å[ºO, ~å¢+¨ìO
Council = ã¨ÅǨ =∞O_»e, áêÅHõ=∞O_»e Statement = „ѨHõ@#
Dam = J_»¤Hõ@ì Superintendent = (Jkè)Ѩ~°º"ÕHõΔ‰õΩ_»∞
Design = ~°∂ѨHõÅÊ# Supervision = Ѩ~°º"ÕHõΔ}
Disaster = =ÚѨC Supervisior = Ѩ~°º"ÕHõΔ‰õΩ_»∞
Engineer = teÊ, Ü«∞O„`«A˝_»∞ Urge = `˘O^Œ~°ÃÑ@∞ì, „¿Ñˆ~Ñ≤OK«∞, <˘H˜¯K≥ѨC
Enterprise = ѨÓxHõ, Ü«∞`«flO Undertake = `«ÅÔH`«∞ÎH˘#∞
General = ™ê=∂#º, „Ѩ^è•#Ãã·xHÍkèHÍi Weir = h~°∞ xÅ= KÕ¿ã Hõ@ìHõO>Ë H˘kÌ kQÆ∞= =∞@ìOÖ’
Governor = áêʼnõΩ_»∞ JkèHõ [ÖÏÅ∞ áÈÜÕ∞O^Œ∞‰õΩ H˘kÌ ÉèÏQÆOÖ’ Hõ>ËìHõ@ì_»O
Governor Goneral = „Ѩ^è•#áêʼnõΩ_»∞ nx g∞^Œ h~°∞ áÈ`«∞#flѨC_»∞h\˜ LѨi`«Å =∞@ìO
Head works = `«ÅѨ#∞Å∞ ZšѨC_»∂ xÅ=KÕ¿ã Hõ@ì(enbankment) HõO>Ë kQÆ∞=
Irrigation = h\˜áê~°∞^ŒÅ #∞O_Õ@@∞ì ~°∂ѨHõÅÊ# KÕ™êÎ~°∞.
Land = ˆHΔ„`«O, á⁄ÅO, Éèí∂q∞, <ÕÅ
Lock = h\˜Hõ@ì_ç
★ ★ ★ ★ ★
Manager = x~åfiǨωõΩ_»∞
Material = ã¨~°∞‰õΩ, Ѩ^•~°÷O, PiúHõ"≥∞ÿ#
Net = xHõ~°
Noble = L^•`«Î"≥∞ÿ#, L^•`«∞Î_≥·# =ºH˜Î

ã¨~ü P~°ú~ü HÍ@<£ rq`«O –Hõ$+≤ 214