Χρήση βιβλιογραφικών αναφορών και παράθεσης της

βιβλιογραφίας κατά το σύστημα Harvard (ή ΑΡΑ)

Αναφορές κατά το σύστημα Harvard (ή ΑΡΑ)

Οι βιβλιογραφικές αναφορές κατά το σύστημα αυτό μπαίνουν σε παρενθέσεις απευθείας

μέσα στη ροή του κειμένου. Στο σημείο του κειμένου που γίνεται η αναφορά, μπαίνει σε
παρένθεση το όνομα του συγγραφέα και το έτος έκδοσης του σχετικού έργου. Στα επόμενα,
παρατίθενται περιπτώσεις αναφορών με ενδεικτικό παράδειγμα.

(1) Σε περίπτωση αναφοράς σε έργο με έναν συγγραφέα, μπαίνει το όνομα του συγγραφέα
και η χρονολογία έκδοσης του έργου. (Σε περίπτωση που δεν υπάρχει χρονολογία έκδοσης, στη
θέση της γράφουμε χ.χ. που σημαίνει χωρίς χρονολόγηση). Παράδειγμα:
Ο καπιταλισμός σε κάποια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο διαμορφώνει τα γεωγραφικά
τοπία της παραγωγής κατ’ εικόνα και ομοίωσή του, μόνο και μόνο για να βρεθεί στην
ανάγκη να τα καταστρέψει και να δημιουργήσει καινούρια σε μια επόμενη χρονική περίοδο
(Harvey 1982).

(2) Σε περίπτωση αναφοράς σε έργα συγγραφέα που έχουν εκδοθεί τον ίδιο χρόνο, αυτά
διαφοροποιούνται με α, β, κλπ. μετά τη χρονολογία. Παράδειγμα:
Ένα εναλλακτικό ρεύμα κριτικής οικονομικής γεωγραφίας με επίκεντρο τις νέες
μεταφορντικές γεωγραφίες της ευέλικτης συσσώρευσης θεμελιώνεται με μια σειρά έρευνες
που αναφέρονται στη χωρική συγκέντρωση βιομηχανικών κλάδων, όπως οι κλάδοι
τυπωμένων κυκλωμάτων και γυναικείων ενδυμάτων στη μητροπολιτική περιοχή του Λος
Άντζελες (βλ. Scott 1982, 1983a, 1983b, 1990).

(3) Σε περίπτωση αναφοράς σε έργο στο οποίο δεν αναγράφεται η χρονολογία έκδοσής του,
μετά το όνομα του συγγραφέα μπαίνει χ.χ. Παράδειγμα:
Η ανάπτυξη του ελληνικού καπιταλισμού δεν ακολούθησε τα πρότυπα που ακολούθησαν οι
βιομηχανικά ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης, αλλά μια ιδιόμορφη πορεία που συνάδει
περισσότερο με μια μορφή εξαρτημένης ανάπτυξης όπως αυτή που γνώρισαν πολλές χώρες
του Τρίτου Κόσμου (Νικολινάκος χ.χ.).

(4) Σε περίπτωση αναφοράς σε έργο με δυο συγγραφείς, περιλαμβάνονται στην παρένθεση

τα ονόματα και των δυο συγγραφέων. Παράδειγμα:
Στην ίδια κατεύθυνση κινήθηκαν και άλλες αναλύσεις, όπως αυτές της βιομηχανίας
κινηματογράφου και τηλεόρασης του Χόλυγουντ (Christopherson & Storper 1986, Storper &
Christopherson 1987), στις οποίες παρατηρήθηκε μια ισχυρή τάση αποκαθετοποίησης των
μεγάλων παραδοσιακών μονάδων και δημιουργίας συγκροτημάτων μικρότερων
αλληλοσυνδεόμενων εξειδικευμένων επιχειρήσεων σε πυκνές χωρικές συγκεντρώσεις.

(5) Σε περίπτωση αναφοράς σε έργο με περισσότερους των δύο συγγραφέων, περιλαμβάνεται

ο πρώτος ακολουθούμενος από το κ.ά. (ή et al. για ξενόγλωσσο έργο) που σημαίνει και άλλοι.
Παράδειγμα:
Ο σχεδιασμός Εθνικών και Περιφερειακών Συστημάτων Καινοτομιών που αποτελούν
σήμερα βασική προτεραιότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης στηρίζεται στην έννοια της
δικτυακής οργάνωσης των οικονομικών δραστηριοτήτων (Braczyk et al. 1998, Λεοντίδου
κ.α. 2008).

(6) Σε περίπτωση αναφοράς σε συλλογικό τόμο με επιμελητή έκδοσης, περιλαμβάνεται το

όνομα του επιμελητή ακολουθούμενο από επιμ. (ή ed. για αγγλόφωνο έργο) και η χρονολογία
έκδοσης. Παράδειγμα:
Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές (βλ. π.χ. Kομνηνός, επιμ., 2003, Καυκαλάς, επιμ., 2008,
Castells, ed., 2001) στη νέα οικονομία της γνώσης, μεταβάλλεται η σημασία των
παραδοσιακών υλικών πλουτοπαραγωγικών πόρων στην οικονομική ανάπτυξη.

(7) Σε περίπτωση που πρέπει να παραπέμψουμε σε κάποια συγκεκριμένη άποψη μέσα στο
έργο, ή σε συγκεκριμένα στοιχεία, πρέπει πάντα να αναγράφουμε και τον αριθμό της σελίδας
(ή των σελίδων) όπου περιέχεται η εν λόγω άποψη ή τα στοιχεία. Παράδειγμα:
Το γεωγραφικό έργο του Κροπότκιν (εκδ. 1974) είναι πιο περιορισμένο αλλά και πιο
πρωτότυπο και προφητικό (Holt-Jensen 1998: 20, 27-29).

(8) Σε περίπτωση που παραθέτουμε αυτολεξεί μικρό απόσπασμα έργου (μικρότερο των 40
λέξεων), αυτό πρέπει να μπαίνει εντός διπλών ελληνικών εισαγωγικών («...») και η αναφορά
σ’ αυτό πρέπει να περιέχει απαραιτήτως και τον αριθμό σελίδας στην οποία περιέχεται.
Παράδειγμα:
Αυτού του είδους οι κρίσεις, όπως σημειώνει ο Hirsch (1993: 19), «σχηματίζουν ιστορικά
ρήγματα στη διαδικασία της καπιταλιστικής ανάπτυξης που δεν μπορούν να ξεπεραστούν
παρά μόνο μέσα από μια δομική αναδιοργάνωση των τεχνολογικών και κοινωνικών
συνθηκών της παραγωγής, των εργατικών και ταξικών σχέσεων».

(9) Σε περίπτωση μεγαλύτερου παραθέματος (άνω των 40 λέξεων), αυτό πρέπει πάντα να
μπαίνει εντός διπλών εισαγωγικών σε ξεχωριστή παράγραφο με εσοχή, και η σχετική
αναφορά πρέπει να περιέχει οπωσδήποτε και τον αριθμό της σελίδας του έργου στην οποία
περιέχεται το παράθεμα, όπως και στην προηγούμενη περίπτωση (8). Παράδειγμα:
«Τα παλιά θεμέλια της επιτυχίας δεν υπάρχουν πια. Σε ολόκληρη την ανθρώπινη
ιστορία, η πηγή της επιτυχίας ήταν ο έλεγχος των φυσικών πλουτοπαραγωγικών
πόρων: γη, χρυσός, πετρέλαιο. Ξαφνικά, η απάντηση είναι «γνώσεις». Ο
πλουσιότερος άνθρωπος του κόσμου, ο Μπιλ Γκέιτς, δεν κατέχει τίποτε απτό, όπως
γη, χρυσάφι ή πετρέλαιο, εργοστάσια, βιομηχανικές διαδικασίες, στρατεύματα. Για
πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, ο πλουσιότερος άνθρωπος του κόσμου κατέχει
μόνο γνώσεις» (Thurow 2000: 21).

Στην παραπάνω περίπτωση, μπορούμε να παραλείψουμε τμήματα του παραθέματος –για

λόγους συντομίας- βάζοντας στη θέση του τμήματος που αφαιρούμε τρία αποσιωπητικά εντός
παρενθέσεων (…), ενώ σε περίπτωση που αφαιρείται μια ή περισσότερες παράγραφοι
τέσσερα αποσιωπητικά (….). Έτσι το παραπάνω παράδειγμα γίνεται:
«Τα παλιά θεμέλια της επιτυχίας δεν υπάρχουν πια. Σε ολόκληρη την ανθρώπινη
ιστορία, η πηγή της επιτυχίας ήταν ο έλεγχος των φυσικών πλουτοπαραγωγικών
πόρων: γη, χρυσός, πετρέλαιο (….). Ο πλουσιότερος άνθρωπος του κόσμου (…) δεν
κατέχει τίποτε απτό (…). Για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, ο πλουσιότερος
άνθρωπος του κόσμου κατέχει μόνο γνώσεις» (Thurow 2000: 21).
Προκειμένου να μην διακόπτεται η ομαλή ροή του κειμένου, καλό θα είναι οι αναφορές να
μπαίνουν στο τέλος των προτάσεων. Αυτό δεν είναι πάντα δυνατό και έτσι πολλές φορές οι
αναφορές παρεμβάλλονται μέσα στη ροή της πρότασης, όπως φαίνεται σε ορισμένα από τα
παραπάνω παραδείγματα.
Τρόπος παράθεσης της βιβλιογραφίας κατά το σύστημα Harvard
Τα πλήρη στοιχεία των έργων (βιβλίων, άρθρων κλπ) στα οποία γίνονται αναφορές κατά το
σύστημα Harvard παρατίθενται συγκεντρωτικά στο τέλος της εργασίας, στον κατάλογο της
βιβλιογραφίας. Ο τρόπος παράθεσής τους περιγράφεται στη συνέχεια.
Στον κατάλογο της βιβλιογραφίας που παραθέτουμε πάντα στο τέλος της εργασίας μας,
συμπεριλαμβάνουμε συγκεντρωτικά όλες τις πηγές που χρησιμοποιήσαμε για την τεκμηρίωσή
της. Οι πηγές αυτές μπορεί να περιλαμβάνουν βιβλία και μονογραφίες, άρθρα σε
επιστημονικά περιοδικά, κεφάλαια σε συλλογικούς τόμους, μελέτες και ερευνητικές εκθέσεις,
εισηγήσεις σε συνέδρια, στατιστικά δελτία, αναλύσεις στην ημερήσιο και περιοδικό τύπο,
ντοκουμέντα οργανισμών, αρχειακό υλικό, πληροφορίες που «κατεβάσαμε» από το διαδίκτυο
κλπ, κλπ. Η συγκεντρωτική παράθεση του βιβλιογραφικού υλικού γίνεται κατά αλφαβητική
σειρά ονόματος _c_lσυγγραφέα/ων. Ακολουθεί η χρονολογία έκδοσης του έργου,ο τίτλος του
έργου και τα λοιπά εκδοτικά στοιχεία. Ο τρόπος παράθεσης της βιβλιογραφίας διαφέρει
ανάλογα με το είδος της βιβλιογραφικής πηγής, όπως φαίνεται στις παρακάτω περιπτώσεις:

α) Στην περίπτωση βιβλίου: Όνομα(τα) συγγραφέα(ων), έτος έκδοσης, τίτλος βιβλίου (με
λοξά –italics), πόλη έκδοσης και εκδοτικός οίκος. Παράδειγμα:
Harvey, D. (1982). The Limits to Capital. Oxford: Blackwell.
Σε περίπτωση μετάφρασης ξενόγλωσσου βιβλίου πρέπει να αναφέρεται και το όνομα
του μεταφραστή. Παράδειγμα:
Harvey, D. (2015). Δεκαεφτά Αντιφάσεις και το Τέλος του Καπιταλισμού (μτφρ. Ε.
Αστερίου). Αθήνα: Μεταίχμιο.

(β) Στην περίπτωση άρθρου σε επιστημονικό περιοδικό: Όνομα(τα) συγγραφέα(ων), έτος

έκδοσης, τίτλος άρθρου (σε διπλά εισαγωγικά), όνομα περιοδικού (με λοξά –italics),
αριθμός τεύχους, και αριθμός σελίδων. Παράδειγμα:
Castree, N. (2006). «Geography’s new public intellectuals» Antipode 38/2, σελ. 396-
412.

(γ) Στην περίπτωση κεφαλαίου σε συλλογικό τόμο με επιμελητή(τές) έκδοσης (όπως για
παράδειγμα το Εγχειρίδιο Μελέτης της ΕΠΟ12): Όνομα(τα) συγγραφέα(ων)
κεφαλαίου, έτος έκδοσης τόμου, τίτλος κεφαλαίου (σε διπλά εισαγωγικά). Στο:
(ακολουθούν τα στοιχεία του συλλογικού τόμου). Παράδειγμα:
Κουρλιούρος, Η. (2008). «Η πρώτη επιστημολογική τομή: Ποσοτική επανάσταση και
θετικισμός στη Γεωγραφία». Στο: Λεοντίδου, Λ., (επιμ.), Ευρωπαϊκές Γεωγραφίες,
Τεχνολογία και Υλικός Πολιτισμός. Πάτρα: ΕΑΠ, σελ. 155-178.

(δ) Στην περίπτωση εισήγησης σε πρακτικά συνεδρίου: Όνομα(τα) εισηγητή(ών), έτος

έκδοσης πρακτικών, τίτλος εισήγησης (σε διπλά εισαγωγικά), στα πρακτικά συνεδρίου:
(ακολουθούν τα στοιχεία του συνεδρίου). Παράδειγμα:
Nousiainen, J. (1997). «Functional urban regions and the principle of sustainability».
Στο: Athens International Conference Proceedings, Urban, Regional Environmental
Planning and Informatics to Planning in an Era of Transition. Athens 22-24 October,
σελ. 305-318.

(ε) Στην περίπτωση μελέτης φορέα: Όνομα φορέα, έτος έκδοσης μελέτης, τίτλος της
μελέτης (με λοξά –italics), πόλη. Παράδειγμα:
ΥΠΕΧΩΔΕ, (1984). Νομός Αχαΐας: Προτάσεις Χωροταξικής Οργάνωσης. Αθήνα.

(στ) Στην περίπτωση εργασίας που ανασύρθηκε απ’ το διαδίκτυο. Ακριβώς όπως στην
περίπτωση βιβλίου (με επισήμανση όμως της σχετικής ιστοσελίδας και της
ημερομηνίας πρόσβασης σ’ αυτήν). Παράδειγμα:
CEC, (1999). ESDP European Spatial Development Perspective: Towards Balanced
and Sustainable Development of the Territory of the European Union. Luxembourg:
European Commission. Ανασύρθηκε την 13/3/2007 από την ιστοσελίδα:
http://europa.eu. int/comm/ regional policy/sources/docoffic/official/reports/
som_en.htm.

(ζ) Στην περίπτωση κειμένου σε ιστοσελίδα

Παρατίθεται το όνομα του/της συγγραφέα, το έτος δημοσίευσης του κειμένου στο διαδίκτυο, η
ηλεκτρονική διεύθυνση και η ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης.
π.χ. Κωστόπουλος, Τ., Δ. Τρίμης, Α. Ψαρρά και Δ. Ψαρράς (2002) ‘Η Άλλη
Παγκοσμιοποίηση’, <http://www.iospress.gr/ios2002/ios20021013a.htm> ,
τελευταία επίσκεψη: 15/01/2003.

(η) Στην περίπτωση επίσημου ντοκουμέντου (π.χ. Νόμου), παρατίθεται ο τίτλος του
ντοκουμέντου (σε διπλά εισαγωγικά) το όνομα του εντύπου δημοσίευσης (σε λοξά –
italics), και τα λοιπά στοιχεία του εντύπου. Παράδειγμα:
«Ν. 1337/83 για την επέκταση των πολεοδομικών σχεδίων, την οικιστική ανάπτυξη και
σχετικές ρυθμίσεις». Eφημερίδα της Κυβέρνησης (ΦΕΚ 33Α/14-3-1983).

(θ) Στην περίπτωση ερευνητικής έκθεσης: Όνομα(τα) συντάκτη(των) της έκθεσης, έτος,
τίτλος ερευνητικού προγράμματος (σε λοξά –italics), στοιχεία φορέα εκτέλεσης του
προγράμματος, στοιχεία φορέα ανάθεσης του προγράμματος. Παράδειγμα:
Kourliouros, E. (2002). Prospects of the environmental and human resources in
sustainable development of the border zone between Albania and Greece.
Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Γεωγραφίας, Ακαδημία Επιστημών της Αλβανίας και
Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας.

Επιπλέον χρήσιμες πληροφορίες μπορείτε να βρείτε στο διαδίκτυο χρησιμοποιώντας στις

μηχανές αναζήτησης όρους όπως Harvard referencing system, Harvard citation style, APA
referencing system (ή style) κλπ.

ΚΑΛΗ ΣΑΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΣΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ HARVARD