ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ

Χρήση βιβλιογραφικών παραποµπών και

αναφορών κατά το σύστηµα Harvard (ή ΑΡΑ)
Ηλίας Κουρλιούρος
Συντονιστής ΕΠΟ 12

Σκοπός του παρόντος συνοπτικού οδηγού είναι να µεταβιβάσει στους φοιτητές και φοιτήτριες
της ΕΠΟ12 –µέσω της χρήσης παραδειγµάτων- τους βασικούς κανόνες και τεχνικές
παράθεσης παραποµπών και βιβλιογραφικών αναφορών κατά τη συγγραφή των γραπτών
εργασιών τους, µε βάση τις προδιαγραφές του συστήµατος Harvard (ή ΑΡΑ).1 Ο οδηγός
αυτός συµπληρώνει τις σχετικές οδηγίες συγγραφής εργασιών που έχουν δοθεί στο c.d. ROM
µε το Εναλλακτικό Διδακτικό Υλικό (ΕΔΥ).

Ι. Βιβλιογραφικές παραποµπές

Οι επιστηµονικές εργασίες µας δεν χτίζονται πάνω σε γνωσιακά κενά αλλά στα θεµέλια
προϋπάρχουσας γνώσης για την οποία άλλοι άνθρωποι, σύγχρονοί µας ή παλιότεροι, έχουν
µοχθήσει. Η αναγνώριση του χρέους µας απέναντί τους είναι αδιαµφισβήτητο ηθικό και
επιστηµονικό µας καθήκον: Kατά τη συγγραφή των εργασιών µας πρέπει πάντα να
παραπέµπουµε τον αναγνώστη στα έργα των συγγραφέων από τα οποία αντλούµε ιδέες,
επιχειρήµατα, στοιχεία, κλπ, προκειµένου να τεκµηριώσουµε και να συνθέσουµε τις δικές µας
απόψεις. Με τον όρο βιβλιογραφικές παραποµπές (ή εν συντοµία παραποµπές) εννοούµε την
παράθεση εντός του κειµένου µας όλων εκείνων των βιβλιογραφικών πηγών (βιβλίων,
άρθρων, κλπ) που συµβουλευτήκαµε προκειµένου να αντλήσουµε πληροφορίες, ιδέες,
επιχειρήµατα, κοκ. Για κάθε βιβλιογραφική παραποµπή, πρέπει να υπάρχει και η αντίστοιχη
βιβλιογραφική αναφορά στο τέλος της εργασίας, δηλαδή τα πλήρη στοιχεία της πηγής στην
οποία παραπέµψαµε (βλ. ενότητα ΙΙ), αλλά και το αντίθετο: Για κάθε βιβλιογραφική
αναφορά στο τέλος της εργασίας πρέπει να υπάρχει και η αντίστοιχη παραποµπή (ή
παραποµπές) στο κυρίως σώµα της εργασίας. Με άλλα λόγια, παραποµπές και αναφορές
«πάνε µαζί χέρι-χέρι» -οι πρώτες µέσα στην εργασία, οι δεύτερες στο τέλος της. Ας δούµε ένα
τυχαίο παράδειγµα από το Εγχειρίδιο Μελέτης (Ε.Μ.) σας:

Στη σελίδα 162, περίπου στη µέση της, διαβάζουµε:

Συνεπώς η βασική παραδοχή πάνω στην οποία θεµελιώνεται ολόκληρο το επιστηµολογικό
πρόγραµµα του λογικού θετικισµού, είναι η παραδοχή της ύπαρξης απόλυτου διαχωρισµού
και αντιπαράθεσης µεταξύ γεγονότων και αξιών (facts-vs-values) στη µελέτη των
φαινοµένων (Gore 1984: 17-8).
Εδώ η βιβλιογραφική παραποµπή είναι (Gore 1984: 17-8). Αυτό σηµαίνει ότι ο συγγραφέας
παραπέµπει σε κάποιο έργο του Gore, το οποίο εκδόθηκε το 1984, στις σελίδες 17-18 του
οποίου περιέχεται η παραπάνω συγκεκριµένη πληροφορία. Ο αναγνώστης όµως δεν γνωρίζει
τα πλήρη στοιχεία του συγκεκριµένου έργου του Gore, π.χ. αν πρόκειται για βιβλίο ή άρθρο,
τον τίτλο του έργου, σε ποιο περιοδικό δηµοσιεύτηκε (αν πρόκειται για άρθρο) ή από ποιόν
εκδοτικό οίκο εκδόθηκε (αν πρόκειται για βιβλίο), κοκ. Το πιο πιθανό είναι να µη δώσει
παραπέρα σηµασία και να συνεχίσει το διάβασµα της σελίδας 162 του Ε.Μ. Εάν όµως για τον
Χ ή Ψ λόγο θελήσει να µελετήσει ο ίδιος πιο διεξοδικά την παραπάνω πληροφορία, θα πρέπει
να εντοπίσει τα πλήρη στοιχεία του έργου, έτσι ώστε να το αναζητήσει σε κάποια
πανεπιστηµιακή βιβλιοθήκη ή να το αγοράσει από κάποιο βιβλιοπωλείο, κοκ. Για να δει αυτά
τα στοιχεία, θα πρέπει να ανατρέξει στο τέλος του Εγχειριδίου Μελέτης, στον αλφαβητικό
κατάλογο της βιβλιογραφίας (σελ. 361-399), όπου στη σελίδα 373 θα διαβάσει:

1
American Psychological Association.

1
Gore, Ch. 1984. Regions in Question: Space, Development Theory and Regional Policy.
Methuen, London.
Με άλλα λόγια, αυτή είναι η βιβλιογραφική αναφορά που αντιστοιχεί στην παραποµπή (Gore
1984: 17-8).

Ο βασικοί λόγοι για τους οποίους πρέπει να χρησιµοποιούµε τις βιβλιογραφικές παραποµπές
και αναφορές στις επιστηµονικές µας εργασίες, είναι οι εξής:

1. Για να αποφεύγουµε τη λογοκλοπή, διασαφηνίζοντας µε απόλυτη σαφήνεια ποιες

είναι οι δικές µας απόψεις και ιδέες, και ποιες «δανειστήκαµε» από τις
βιβλιογραφικές πηγές που µελετήσαµε και χρησιµοποιήσαµε προκειµένου να
τεκµηριώσουµε την επιχειρηµατολογία µας. Όπως προαναφέρθηκε, οι επιστηµονικές
ιδέες δεν χτίζονται πάνω σε γνωσιακά κενά (tabula rasa) αλλά πάνω στα θεµέλια
προϋπάρχουσας γνώσης, την οποία οφείλουµε να αναγνωρίζουµε παραπέµποντας
στα έργα εκείνων που την παρήγαγαν πριν από εµάς για εµάς.
2. Για να είναι σε θέση ο αναγνώστης της εργασίας µας να ελέγξει και να επιβεβαιώσει
ότι όντως οι πληροφορίες και οι ιδέες που αναπτύχθηκαν εντός του κειµένου
αντιστοιχούν στις παραποµπές. (Π.χ. στο προηγούµενο παράδειγµα, να επιβεβαιώσει
ότι όντως ο Gore, στο συγκεκριµένο βιβλίο και στις συγκεκριµένες σελίδες, αναφέρει
την συγκεκριµένη πληροφορία για τον λογικό θετικισµό).
3. Τέλος, στην περίπτωση που ο αναγνώστης ενδιαφερθεί περισσότερο και θελήσει να
εµβαθύνει σε ένα συγκεκριµένο ζήτηµα, ιδέα, επιχείρηµα, κλπ, που περιέχεται σε µια
παραποµπή, να µπορεί να ανατρέξει στη σχετική βιβλιογραφική αναφορά ώστε να το
µελετήσει ο ίδιος από «πρώτο χέρι».

Η κατ’ εξακολούθηση παράλειψη –σκόπιµη ή και αθέλητη- της χρήσης βιβλιογραφικών

παραποµπών και αναφορών, ισοδυναµεί µε λογοκλοπή που αποτελεί το σοβαρότερο
παράπτωµα στον πανεπιστηµιακό χώρο και που υποδηλώνει την έλλειψη ακαδηµαϊκού ήθους
από αυτόν ή αυτή που τη διαπράττει. Διαβάστε τα περί λογοκλοπής και των συνεπειών της
στον κανονισµό σπουδών του ΕΑΠ, καθώς και στον οδηγό σπουδών της ΕΠΟ12 που έχει
αναρτηθεί στην πλατφόρµα study.eap.gr.

Υπάρχουν διάφορα συστήµατα χρήσης βιβλιογραφικών παραποµπών και αναφορών, αλλά τα

συνηθέστερα είναι δύο: (α) το σύστηµα Oxford και (β) το σύστηµα Harvard (ή ΑΡΑ). Κατά το
σύστηµα Oxford οι παραποµπές µπαίνουν σε αριθµηµένες σηµειώσεις στο κάτω µέρος της
σελίδας του κειµένου (υποσελίδιες σηµειώσεις/footnotes) ή σε επίσης αριθµηµένες
σηµειώσεις στο τέλος του κειµένου (σηµειώσεις τέλους/endnotes). Το σύστηµα αυτό
συνηθίζεται σε εργασίες ιστορίας, φιλολογίας, κ.α. κλάδων των ανθρωπιστικών επιστηµών. Οι
βιβλιογραφικές παραποµπές κατά το σύστηµα Harvard (ή ΑΡΑ) συνηθίζονται σε εργασίες
κοινωνικών (και θετικών) επιστηµών και συνεπώς και στη Γεωγραφία. Στο σύστηµα αυτό θα
ασκηθείτε φέτος στο πλαίσιο των γραπτών εργασιών σας στην ΕΠΟ 12, δεδοµένου, µάλιστα,
ότι µε το ίδιο σύστηµα είναι γραµµένα τόσο το Εγχειρίδιο Μελέτης (Ε.Μ.) όσο και το
Συνοδευτικό Βιβλίο (Σ.Β.) της ΕΠΟ12.

Οι βιβλιογραφικές παραποµπές κατά το σύστηµα αυτό µπαίνουν σε παρενθέσεις απευθείας

µέσα στη ροή του κειµένου. Στο σηµείο του κειµένου που γίνεται η παραποµπή, µπαίνει σε
παρένθεση µόνο το όνοµα του συγγραφέα (ή συγγραφέων), το έτος έκδοσης του σχετικού
έργου και, σε ορισµένες περιπτώσεις, και η σελίδα ή σειρά σελίδων στις οποίες
παραπέµπουµε. Στα επόµενα, παρατίθενται διάφορες περιπτώσεις παραποµπών, µε
ενδεικτικό παράδειγµα (εντός γκρίζου πλαισίου) για κάθε µια.

(1) Σε περίπτωση παραποµπής σε έργο µε έναν συγγραφέα, µπαίνει το όνοµα του συγγραφέα
και η χρονολογία έκδοσης του έργου.

Ο καπιταλισµός σε κάποια συγκεκριµένη ιστορική περίοδο διαµορφώνει τα γεωγραφικά

τοπία της παραγωγής κατ’ εικόνα και οµοίωσή του, µόνο και µόνο για να βρεθεί στην ανάγκη
να τα καταστρέψει και να δηµιουργήσει καινούρια σε µια επόµενη χρονική περίοδο (Harvey
1982).

2
(2) Σε περίπτωση παραποµπής σε έργα συγγραφέα που έχουν εκδοθεί τον ίδιο χρόνο, αυτά
διαφοροποιούνται µε α, β, κλπ. µετά τη χρονολογία (ή a, b, κλπ για ξενόγλωσσα έργα).

Ένα εναλλακτικό ρεύµα κριτικής οικονοµικής γεωγραφίας µε επίκεντρο τις νέες

µεταφορντικές γεωγραφίες της ευέλικτης συσσώρευσης θεµελιώνεται µε µια σειρά έρευνες
που αναφέρονται στη χωρική συγκέντρωση βιοµηχανικών κλάδων, όπως οι κλάδοι
τυπωµένων κυκλωµάτων και γυναικείων ενδυµάτων στη µητροπολιτική περιοχή του Λος
Άντζελες (βλ. Scott 1982, 1983a, 1983b, 1990).

(3) Σε περίπτωση παραποµπής σε έργο στο οποίο δεν αναγράφεται η χρονολογία έκδοσής
του, µετά το όνοµα του συγγραφέα µπαίνει χ.χ. (ή n.d. για ξενόγλωσσο έργο που σηµαίνει no
date).

Η ανάπτυξη του ελληνικού καπιταλισµού δεν ακολούθησε τα πρότυπα που ακολούθησαν οι

βιοµηχανικά ανεπτυγµένες χώρες της Δύσης, αλλά µια ιδιόµορφη πορεία που συνάδει
περισσότερο µε µια µορφή εξαρτηµένης ανάπτυξης όπως αυτή που γνώρισαν πολλές χώρες
του Τρίτου Κόσµου (Νικολινάκος, χ.χ., Fotopoulos, n.d.).

(4) Σε περίπτωση παραποµπής σε έργο µε δυο συγγραφείς, περιλαµβάνονται στην παρένθεση

τα ονόµατα και των δυο συγγραφέων.

Στην ίδια κατεύθυνση κινήθηκαν και άλλες αναλύσεις, όπως αυτές της βιοµηχανίας
κινηµατογράφου και τηλεόρασης του Χόλυγουντ (Christopherson & Storper 1986, Storper &
Christopherson 1987), στις οποίες παρατηρήθηκε µια ισχυρή τάση αποκαθετοποίησης των
µεγάλων παραδοσιακών µονάδων και δηµιουργίας συγκροτηµάτων µικρότερων
αλληλοσυνδεόµενων εξειδικευµένων επιχειρήσεων σε πυκνές χωρικές συγκεντρώσεις.

(5) Σε περίπτωση παραποµπής σε έργο µε τρεις ή περισσότερους συγγραφείς,

περιλαµβάνεται ο πρώτος ακολουθούµενος από το κ.α. (ή et al. για ξενόγλωσσο έργο) που
σηµαίνει και άλλοι.

Ο σχεδιασµός Εθνικών και Περιφερειακών Συστηµάτων Καινοτοµιών που αποτελούν σήµερα

βασική προτεραιότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης στηρίζεται στην έννοια της δικτυακής
οργάνωσης των οικονοµικών δραστηριοτήτων (Braczyk et al. 1998, Λεοντίδου κ.α. 2008).

(6) Σε περίπτωση παραποµπής σε συλλογικό τόµο µε επιµελητή έκδοσης, περιλαµβάνεται το

όνοµα του επιµελητή ακολουθούµενο από επιµ. (ή ed. για αγγλόφωνο έργο) και η χρονολογία
έκδοσης.

Σύµφωνα µε ορισµένους ερευνητές (βλ. π.χ. Kοµνηνός, επιµ., 2003, Καυκαλάς, επιµ., 2008,
Castells, ed., 2001) στη νέα οικονοµία της γνώσης, µεταβάλλεται η σηµασία των
παραδοσιακών υλικών πλουτοπαραγωγικών πόρων στην οικονοµική ανάπτυξη.

(7) Σε περίπτωση που πρέπει να παραπέµψουµε σε κάποια συγκεκριµένη άποψη µέσα στο
έργο, ή σε συγκεκριµένα στοιχεία, πρέπει πάντα να αναγράφουµε και τον αριθµό της σελίδας
(ή των σελίδων) όπου περιέχεται η εν λόγω άποψη ή τα στοιχεία.

Το γεωγραφικό έργο του Κροπότκιν είναι πιο περιορισµένο αλλά και πιο πρωτότυπο και
προφητικό (Holt-Jensen 1998: 20, 27-29).

(8) Σε περίπτωση που παραθέτουµε αυτολεξεί απόσπασµα έργου –ή αλλοιώς παράθεµα-

(µικρότερο των 40 λέξεων), αυτό πρέπει να µπαίνει εντός διπλών ελληνικών εισαγωγικών

3
(«...») και η παραποµπή σ’ αυτό πρέπει να περιέχει απαραιτήτως και τον αριθµό σελίδας στην
οποία περιέχεται.

Αυτού του είδους οι κρίσεις, όπως σηµειώνει ο Hirsch (1993: 19), «σχηµατίζουν ιστορικά
ρήγµατα στη διαδικασία της καπιταλιστικής ανάπτυξης που δεν µπορούν να ξεπεραστούν
παρά µόνο µέσα από µια δοµική αναδιοργάνωση των τεχνολογικών και κοινωνικών
συνθηκών της παραγωγής, των εργατικών και ταξικών σχέσεων».

(9) Σε περίπτωση µεγαλύτερου παραθέµατος (άνω των 40 λέξεων), αυτό πρέπει πάντα να
µπαίνει εντός διπλών εισαγωγικών σε ξεχωριστή παράγραφο µε εσοχή, και η σχετική
παραποµπή πρέπει να περιέχει οπωσδήποτε και τον αριθµό της σελίδας του έργου στην οποία
περιέχεται το παράθεµα, όπως και στην προηγούµενη περίπτωση (8).

«Τα παλιά θεµέλια της επιτυχίας δεν υπάρχουν πια. Σε ολόκληρη την ανθρώπινη
ιστορία, η πηγή της επιτυχίας ήταν ο έλεγχος των φυσικών πλουτοπαραγωγικών
πόρων: γη, χρυσός, πετρέλαιο. Ξαφνικά, η απάντηση είναι «γνώσεις». Ο
πλουσιότερος άνθρωπος του κόσµου, ο Μπιλ Γκέιτς, δεν κατέχει τίποτε απτό, όπως
γη, χρυσάφι ή πετρέλαιο, εργοστάσια, βιοµηχανικές διαδικασίες, στρατεύµατα. Για
πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, ο πλουσιότερος άνθρωπος του κόσµου κατέχει
µόνο γνώσεις» (Thurow 2000: 21).

Στην παραπάνω περίπτωση, µπορούµε να παραλείψουµε τµήµατα του παραθέµατος –για

λόγους συντοµίας- βάζοντας στη θέση του τµήµατος που αφαιρούµε τρία αποσιωπητικά εντός
αγκυλών […], ενώ σε περίπτωση που αφαιρείται µια ή περισσότερες παράγραφοι τέσσερα
αποσιωπητικά [….].2 Έτσι το παραπάνω παράδειγµα γίνεται:

«Τα παλιά θεµέλια της επιτυχίας δεν υπάρχουν πια. Σε ολόκληρη την ανθρώπινη
ιστορία, η πηγή της επιτυχίας ήταν ο έλεγχος των φυσικών πλουτοπαραγωγικών
πόρων: γη, χρυσός, πετρέλαιο [….]. Ο πλουσιότερος άνθρωπος του κόσµου […] δεν
κατέχει τίποτε απτό […]. Για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, ο πλουσιότερος
άνθρωπος του κόσµου κατέχει µόνο γνώσεις» (Thurow 2000: 21).

(10) Σε περίπτωση συνεχόµενων παραποµπών στο ίδιο έργο (δηλαδή χωρίς µεσολάβηση
παραποµπής σε άλλο), δεν ξαναγράφουµε το όνοµα συγγραφέα και το έτος, αλλά το ό.π. –
που σηµαίνει «όπως παραπάνω», ακολουθούµενο από τον αριθµό σελίδας (ή σελίδων) του
έργου. (Ορισµένοι συγγραφείς αντί το ό.π. χρησιµοποιούν εναλλακτικά το λατινικό ibid. –από
το ibidem που σηµαίνει «το ίδιο»).

Το µοντέλο του Alonso επινοήθηκε αρχικά για τη διερεύνηση της γεωγραφικής συµπεριφοράς
των επιχειρήσεων, στη συνέχεια ωστόσο η χρήση του επεκτάθηκε και συµπεριέλαβε και τη
συµπεριφορά των νοικοκυριών στο χώρο της πόλης (Λεοντίδου 2011: 115). Η επέκταση αυτή
του µοντέλου δικαιολογείται από το γεγονός ότι και τα νοικοκυριά, όπως και οι επιχειρήσεις,
συµπεριφέρονται, σύµφωνα µε τον Alonso, µε κριτήρια οικονοµικού ορθολογισµού (ό.π.: 116-
117).

Σχετικά µε τα προαναφερθέντα, θα πρέπει να σηµειωθούν τα εξής:

Πρώτον, καλό θα είναι οι παραποµπές να µπαίνουν στο τέλος των προτάσεων έτσι ώστε να
µην διακόπτεται η ροή του κειµένου. Αυτό δεν είναι πάντα δυνατό: Πολλές φορές οι
παραποµπές παρεµβάλλονται µέσα στη ροή της πρότασης, όπως φαίνεται σε ορισµένα από τα
παραπάνω παραδείγµατα. Στην περίπτωση αυτή πρέπει να γίνεται προσπάθεια να µπαίνει η
παραποµπή εκεί που τελειώνει η «αναπνοή» του κειµένου (π.χ. πριν από ένα κόµµα) ή µια
άνω τελεία. Το σύστηµα Harvard έχει το µειονέκτηµα ότι διασπά την οπτική και νοηµατική
συνέχεια του κειµένου µε παρενθέσεις –πρόβληµα που γίνεται ιδιαίτερα ενοχλητικό όταν οι
παραποµπές είναι συνεχείς. Για το λόγο αυτό, δεν πρέπει να υπερβάλλουµε στη χρήση τους

2
Ορισµένοι συγγραφείς αντί για αγκύλες χρησιµοποιούν παρενθέσεις.

4
(σε µια προσπάθεια επίδειξης πολυµάθειας) αλλά µόνο εκεί που πραγµατικά απαιτείται η
χρήση τους. Ας έχουµε κατά νου το αρχαίο ρηθέν «παν µέτρον άριστον». Όπως σηµειώνει ο
Αλέξης Πολίτης, σε ακραίες περιπτώσεις αλλεπάλληλων και περιττών παραποµπών, «ο
αναγνώστης εκνευρίζεται, πηδάει ολοένα και περισσότερο, βιάζεται να ξεµπερδέψει το
γρηγορότερο. Το κείµενο που του προσφέρουµε, το πεδίο επαφής µας µαζί του, έχει
καταστραφεί».3 Παραποµπές δευτερεύουσας σηµασίας ως προς το κυρίως θέµα της εργασίας
µας, ή συµπληρωµατικές και επεξηγηµατικές απόψεις κλπ µπορούν να παρατίθενται σε
υποσηµειώσεις.

Δεύτερον, θα πρέπει να παραπέµπουµε µόνο στα έργα εκείνα που έχουµε οι ίδιοι µελετήσει.
Ορισµένοι θεωρούν λανθασµένα ότι όσο περισσότερες βιβλιογραφικές παραποµπές και
αναφορές εµπεριέχονται σε µια εργασία τους, τόσο αυξάνει το «επιστηµονικό» της βάρος και
τόσο πιο εύκολα θα «πεισθεί» ο αναγνώστης για την «αλήθεια» της επιχειρηµατολογίας της.
Προς τούτο δεν διστάζουν να παραπέµπουν σε πηγές που δεν έχουν οι ίδιοι µελετήσει, αλλά
που έχουν δει να περιέχονται σε έργα τρίτων. Η πρακτική αυτή έχει ως µόνο και αποκλειστικό
στόχο τον εντυπωσιασµό του αναγνώστη, τη δηµιουργία µιας εικόνας «πολυµάθειας» που
όµως είναι επίπλαστη. Το γεγονός ότι είναι δύσκολο να ελεγχθεί ποιες από τις βιβλιογραφικές
πηγές µιας εργασίας έχουν µελετηθεί «πρώτο χέρι» από τον συγγραφέα της και ποιες είναι
«δάνεια» από έργα τρίτων, αποτελεί κίνητρο για την εν λόγω πρακτική. Το επιστηµονικά
δέον είναι, όµως, διαφορετικό: Έχοντας κατά νου ότι στόχος των εργασιών µας δεν είναι να
εντυπωσιάσουµε µε µια ρηχή επίδειξη επίπλαστης πολυµάθειας, αλλά να µεταβιβάσουµε
συγκεκριµένες απόψεις και επιχειρήµατα στην πραγµάτευση ενός θέµατος ή ενός
προβλήµατος, θα πρέπει να παραπέµπουµε µόνο σε βιβλιογραφικές πηγές που έχουµε οι ίδιοι
µελετήσει. Ας µην ξεχνάµε ότι το επιστηµονικό βάρος µιας εργασίας µας δεν εξαρτάται από
την «ποσότητα» των βιβλιογραφικών πηγών της, αλλά από την «ποιότητα» και τη «δύναµη»
της επιχειρηµατολογίας της. Η διαπίστωση αυτή, ωστόσο, δεν πρέπει να µας οδηγήσει στο
αντίθετο άκρο: την πληµµελή χρήση βιβλιογραφικών παραποµπών και αναφορών, δηλαδή
την παράβλεψη µιας «κρίσιµης µάζας» πηγών που χωρίς αυτή δεν είναι δυνατόν να
στοιχειοθετηθεί µε επάρκεια η εργασία µας.

Όπως προαναφέρθηκε, οι βιβλιογραφικές αναφορές περιέχουν τα πλήρη στοιχεία των έργων

(βιβλίων, άρθρων, κεφαλαίων σε συλλογικούς τόµους κλπ) στα οποία παραπέµπουµε εντός
του κειµένου της εργασίας, και παρατίθενται συγκεντρωτικά στο τέλος της, στον κατάλογο
της βιβλιογραφίας. Ο τρόπος παράθεσής τους, όµως, δεν είναι ο ίδιος για όλες τις
περιπτώσεις βιβλιογραφικών αναφορών, αλλά διαφοροποιείται κατά περίπτωση όπως
περιγράφεται στην επόµενη ενότητα.

ΙΙ. Τρόπος παράθεσης της βιβλιογραφίας κατά το σύστηµα Harvard

(βιβλιογραφικές αναφορές)

Στον κατάλογο της βιβλιογραφίας που παραθέτουµε πάντα στο τέλος της εργασίας µας,
συµπεριλαµβάνουµε συγκεντρωτικά όλες τις πηγές που χρησιµοποιήσαµε για την τεκµηρίωσή
της. Οι πηγές αυτές µπορεί να περιλαµβάνουν βιβλία και µονογραφίες, άρθρα σε
επιστηµονικά περιοδικά, κεφάλαια σε συλλογικούς τόµους, µελέτες και ερευνητικές εκθέσεις,
εισηγήσεις σε πρακτικά συνεδρίων, στατιστικά δελτία, αναλύσεις στην ηµερήσιο και
περιοδικό τύπο, ντοκουµέντα οργανισµών, αρχειακό ιστορικό υλικό, πληροφορίες που
«κατεβάσαµε» από το διαδίκτυο κλπ, κλπ. Η συγκεντρωτική παράθεση του βιβλιογραφικού
υλικού γίνεται κατά αλφαβητική σειρά ονόµατος συγγραφέα/ων. Ακολουθεί η χρονολογία
έκδοσης του έργου4,ο τίτλος του και τα λοιπά εκδοτικά στοιχεία. Ο τρόπος παράθεσης των
βιβλιογραφικών αναφορών διαφέρει ανάλογα µε το είδος της πηγής, όπως φαίνεται στις
παρακάτω περιπτώσεις:

(α) Στην περίπτωση βιβλίου: Όνοµα(τα) συγγραφέα(ων), έτος έκδοσης, τίτλος βιβλίου (µε
λοξά –italics), εκδοτικός οίκος και πόλη έκδοσης. Παράδειγµα:
Harvey, D. 1982. The Limits to Capital. Blackwell, Oxford.

3
Πολίτης, Α. 1989 «Υποσηµειώσεις και παραποµπές», Μνήµων, Τοµ. 12, σελ. 172.
4
Σε περίπτωση που δεν υπάρχει χρονολογία έκδοσης, στη θέση της γράφουµε χ.χ. -π.χ. Νικολινάκος,
Μ., (χ.χ.) Εξάρτηση και Οικονοµική Ανάπτυξη. Νέα Σύνορα-Α.Λιβάνης, Αθήνα.

5
 Σε πολλές περιπτώσεις, πρώτα τίθεται η πόλη, ακολουθούµενη από άνω-κάτω τελεία
και έπειτα ο εκδοτικός οίκος. Παράδειγµα:
Harvey, D. 1982. The Limits to Capital. Oxford: Blackwell.
Σε περίπτωση µετάφρασης ξενόγλωσσου βιβλίου πρέπει να αναφέρεται και το όνοµα
του µεταφραστή. Παράδειγµα:
Harvey, D. 2015. Δεκαεφτά Αντιφάσεις και το Τέλος του Καπιταλισµού (µτφρ. Ε.
Αστερίου). Μεταίχµιο, Αθήνα.
Στην περίπτωση βιβλίου χωρίς συγγραφέα/είς, και χωρίς επιµελητή έκδοσης,
αναφέρεται η λέξη Ανώνυµο. Παράδειγµα:
Ανώνυµο, 1959. Μελετήµατα Φιλοσοφίας. Εκδ. Αναγνωστίδη, Αθήνα.

(β) Στην περίπτωση άρθρου σε επιστηµονικό περιοδικό: Όνοµα(τα) συγγραφέα(ων), έτος

έκδοσης, τίτλος άρθρου (σε διπλά εισαγωγικά), όνοµα περιοδικού (µε λοξά –italics),
αριθµός τεύχους, και αριθµός σελίδων. Παράδειγµα:
Castree, N. 2006. «Geography’s new public intellectuals» Antipode 38/2, pp. 396-412.

(γ) Στην περίπτωση κεφαλαίου σε συλλογικό τόµο µε επιµελητή(τές) έκδοσης (όπως για
παράδειγµα το Εγχειρίδιο Μελέτης της ΕΠΟ12): Όνοµα(τα) συγγραφέα(ων)
κεφαλαίου, έτος έκδοσης τόµου, τίτλος κεφαλαίου (σε διπλά εισαγωγικά). Στο:
(ακολουθούν τα στοιχεία του συλλογικού τόµου). Παράδειγµα:
Κουρλιούρος, Η. 2008. «Η πρώτη επιστηµολογική τοµή: Ποσοτική επανάσταση και
θετικισµός στη Γεωγραφία». Στο: Λεοντίδου, Λ., (επιµ.), Ευρωπαϊκές Γεωγραφίες,
Τεχνολογία και Υλικός Πολιτισµός. Πάτρα: ΕΑΠ, σελ. 155-178.

(δ) Στην περίπτωση εισήγησης σε πρακτικά συνεδρίου: Όνοµα(τα) εισηγητή(ών), έτος

έκδοσης πρακτικών, τίτλος εισήγησης (σε διπλά εισαγωγικά), στα πρακτικά συνεδρίου:
(ακολουθούν τα στοιχεία του συνεδρίου). Παράδειγµα:
Nousiainen, J. 1997. «Functional urban regions and the principle of sustainability».
Στο: Athens International Conference Proceedings, Urban, Regional Environmental
Planning and Informatics to Planning in an Era of Transition. Athens 22-24 October,
σελ. 305-318.

(ε) Στην περίπτωση µελέτης φορέα: Όνοµα φορέα, έτος έκδοσης µελέτης, τίτλος της
µελέτης (µε λοξά –italics), πόλη. Παράδειγµα:
ΥΠΕΧΩΔΕ, 1984. Νοµός Αχαΐας: Προτάσεις Χωροταξικής Οργάνωσης. Αθήνα.

(στ) Στην περίπτωση εργασίας που ανασύρθηκε απ’ το διαδίκτυο. Ακριβώς όπως στην
περίπτωση βιβλίου (µε επισήµανση όµως της σχετικής ιστοσελίδας και της
ηµεροµηνίας πρόσβασης σ’ αυτήν). Παράδειγµα:
CEC, 1999. ESDP European Spatial Development Perspective: Towards Balanced and
Sustainable Development of the Territory of the European Union. Luxembourg:
European Commission. Ανασύρθηκε την 13/3/2007 από την ιστοσελίδα:
http://europa.eu. int/comm/ regional policy/sources/docoffic/official/reports/
som_en.htm.

(ζ) Στην περίπτωση «γκρίζας βιβλιογραφίας» (π.χ. διδακτορικής διατριβής), όπως

ακριβώς στην περίπτωση βιβλίου, µε τη διαφορά ότι αντί για εκδοτικό οίκο µπαίνουν
τα στοιχεία του πανεπιστηµίου στο οποίο εκπονήθηκε η διατριβή. Παράδειγµα:
Leontidou, L. 1981. Working Class and Land Allocation: The Urban History of Athens
1880-1980. Unpublished PhD thesis, London School of Economics and Political
Science, Department of Geography, London.

(η) Στην περίπτωση επίσηµου ντοκουµέντου (π.χ. Νόµου), παρατίθεται ο τίτλος του
ντοκουµέντου (σε διπλά εισαγωγικά) το όνοµα του εντύπου δηµοσίευσης (σε λοξά –
italics), και τα λοιπά στοιχεία του εντύπου. Παράδειγµα:
«Ν. 1337/83 για την επέκταση των πολεοδοµικών σχεδίων, την οικιστική ανάπτυξη και
σχετικές ρυθµίσεις». Eφηµερίδα της Κυβέρνησης (ΦΕΚ 33Α/14-3-1983).

(θ) Στην περίπτωση ερευνητικής έκθεσης: Όνοµα(τα) συντάκτη(των) της έκθεσης, έτος,
τίτλος ερευνητικού προγράµµατος (σε λοξά –italics), στοιχεία φορέα εκτέλεσης του
προγράµµατος, στοιχεία φορέα ανάθεσης του προγράµµατος. Παράδειγµα:

6
 Kourliouros, E. 2002. Prospects of the environmental and human resources in
sustainable development of the border zone between Albania and Greece.
Πανεπιστήµιο Αιγαίου, Τµήµα Γεωγραφίας, Ακαδηµία Επιστηµών της Αλβανίας και
Γενική Γραµµατεία Έρευνας και Τεχνολογίας, Αθήνα.

(ι) Τέλος, στην περίπτωση παλαιού «κλασικού» βιβλίου, ισχύει ότι ακριβώς στην
περίπτωση συµβατικού βιβλίου, µε προσθήκη του έτους πρώτης έκδοσης. Παράδειγµα:
Marx, K. 1977. Capital (Vol. I). Progress Publishers, Moscow (πρώτη έκδοση 1887).

Οι παραπάνω οδηγίες είναι αρκετές για τη σωστή χρήση του συστήµατος τεκµηρίωσης
Harvard (ή ΑΡΑ) στις γραπτές σας εργασίες στο πλαίσιο της ΕΠΟ12. Επιπλέον χρήσιµες
πληροφορίες µπορείτε να βρείτε στο διαδίκτυο χρησιµοποιώντας στις µηχανές αναζήτησης
όρους όπως Harvard referencing system, Harvard citation style, APA referencing system (ή
style) κλπ.

ΚΑΛΗ ΣΑΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΣΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ HARVARD (ΑΡΑ)