GİT108U-DİJİTAL KÜLTÜR
Ünite 2: Ağ Toplumunda Mekân, Konum ve Çevrimiçi Topluluklar
Giriş
Yeni iletişim teknolojileri bir yandan geleneksel coğrafi
mekânı dijital ortama taşırken, öte yandan fiziksel
mekândan bağımsız olarak çevrimiçi yeni mekânsal
pratikleri de gündelik yaşamımızın içine dâhil etmektedir.
Bu yeni dijital mekânlar ise sosyalleşme, örgütlenme,
kimliklenme ve paylaşım biçimlerimiz başta olmak üzere
gündelik yaşam pratiklerimizin neredeyse tamamına etki
etmektedir. Dijital medya çalışmalarında ağ toplumu ve
kamusal alan tartışmaları önemli bir yer bulmaktadır.
Ağ Toplumu ve Kamusal Alan
Yeni iletişim teknolojileri ve dijitalleşmenin toplum
üzerindeki etkilerini açıklarken sıklıkla kullanılan iki
kavram ağ toplumu ve kamusal alandır. En basit haliyle ağ
toplumu internet ve dijital iletişim teknolojileri sayesinde
bireylerin ve grupların dijital bilgi ağları etrafında
örgütlendiği yeni toplumsal yaşamı betimlemek için
kullanılan bir terimdir. Dijital kamusal alan tartışmaları ise
ağ toplumunda yurttaşların hükümet politikaları üzerindeki
etkisini artıracak çevrimiçi platformlar etrafında
örgütlenmelerini ve bu platformlar aracılığıyla toplumun
siyasal meselelere katılımını irdelemektedir.
Ağ Toplumu
Ağ toplumunda temel toplumsal yapılar ve faaliyetler bilgi
ve iletişim teknolojileri etrafında düzenlenmektedir. Dijital
bilgi ağlarından yararlanma becerisi hem bireyler hem de
kurumlar için kritik hâle gelmiştir. Dolayısıyla ağ toplumu
insan etkinliklerinin, deneyimlerinin ve gücünün internetin
ağ yapısından etkilendiği mevcut toplum yapısını tasvir
etmektedir.
Kamusal Alan
Kamusal alan, yurttaşların farklı görüşleri ifade edebildiği,
toplumu ilgilendiren sorunların tartışıldığı ve iletişimsel
olarak kolektif çözümlerin geliştirildiği toplumsal bir
alandır. Teoride tüm yurttaşlara açık olan kamusal alan
toplumsal iletişimin gerçekleştiği yerdir. Habermas’a göre
kamusal alan, 18. yy. da Avrupa’da aydınlar ve burjuva
sınıfının bir araya gelip edebiyat, sanat ve siyaseti içine alan
farklı konulardaki fikri tartışmaları öncülüğünde
oluşturdukları rasyonel tartışma ve söylemsel etkileşim
alanıdır. Habermas kamusal alanı demokrasinin ön koşulu
olarak tanımlar. Dijital çağın kamusal alanı yeniden
canlandırıp canlandıramayacağı; kamuoyunun sınırsız
gücünü geleceğe taşıyıp taşıyamayacağı tartışma
konusudur. İyimser yaklaşımlar, ağ toplumunda dijital
teknolojilerin yeni kamusal alanlar yarattığını ve yeni dijital
direniş mekânları sunduğunu varsaymaktadır. Tam da bu
nedenle 1990’ların başı ve ortasında, internetin
demokratikleştirici gücünü vurgulayan çalışmalarda bir
artış olduğu gözlenmektedir. Liberal iletişim kuramlarını
merkeze alan iyimser yaklaşımlara göre dijital teknolojiler,
halkın toplumsal ve politik arenadaki rolünü
genişletebilmesine olanak sağlayan bilgi, araç ve
platformlar sağlamaktadır. İnternet başta olmak üzere
dijital teknolojilerin yeni kamusal alanlar yaratacağına
şüpheyle yaklaşanlar, kapitalist sistem içinde kâr amacıyla
iş gören bu platformların, gerçekten demokratikleştirici
fikirlerin yeşerebileceği sanal mekânlar olamayacağını
vurgulamaktadır. İletişim bilimlerinde eleştirel
yaklaşımlara göre, dijital ortamda hizmet veren platformlar,
eleştirel kamuoyu tartışmaları yapılan alanlar olmaktan
ziyade bir yandan iktidarların yeni gözetim ve denetim
aracı hâline gelirken, öte yandansa kapitalist şirketlerin
yeni sömürü kanalları olarak hizmet vermektedir.
Ağ Toplumunda Çevrimiçi Topluluklar
Dijital teknolojiler hem mekân algımızı hem de
sosyalleşme biçimlerimizi değiştirmekte ve
dönüştürmektedir. Bu yeni dijital sosyalleşme sürecinin en
önemli göstergelerinden biri çevrimiçi topluluklardır.
Çevrimiçi Topluluklar ve Türleri
Çevrimiçi topluluk, belirli bir amaç için bilgisayar ve mobil
teknolojiler aracılığıyla bir araya gelen, aktif ya da pasif
olarak katılım gösteren gönüllü bir kullanıcı grubunu
tanımlamak için kullanılan bir kavramdır. Bazı kaynaklarda
sanal topluluk, sanal cemaat ya da dijital topluluk gibi
adlarla da anılmaktadır. Çevrimiçi topluluklar bireysel,
grupla ilgili ve teknolojiyle ilgili boyutlar içermektedir.
Çevrimiçi bir topluluk dört temel bileşenden oluşur:
• Kendi ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla toplumsal
olarak etkileşime giren insanlar,
• Çıkar, ihtiyaç ya da iş birliği yapmak gibi ortak bir
amaç,
• Topluluk üyelerinin davranışlarını yönlendiren
örtük ya da açık kurallar biçimindeki prensipler,
• Sosyal etkileşime aracılık eden taşıyıcı dijital
platform olarak hizmet veren teknik bir sistem.
Akademik araştırmalarda çok sayıda çevrimiçi topluluk
türü tanımlaması olduğu görülmektedir. Bununla birlikte
aşağıdaki sınıflandırma kapsamlı ve bilgi vericidir:
• Sosyalleşme amaçlı çevrimiçi gruplar: Facebook,
Swarm
• Oyun amaçlı çevrimiçi gruplar: Twitch,
Everquest, Full Tilt Poker
• İçerik paylaşımı amaçlı çevrimiçi gruplar:
YouTube, BitTorrent
• Bilgi paylaşımı amaçlı çevrimiçi gruplar:
Wikipedia, Slashdot, SMC
• Aktivizm amaçlı çevrimiçi gruplar: Change.org,
MoveOn, ImmigrationVoice
• Geliştirme amaçlı çevrimiçi gruplar: Linux,
InnovationJam
• Değişim ve satış amaçlı çevrimiçi gruplar: eBay,
Craigslist.
Dijital toplumsal oluşumlar olarak tanımladığımız çevrimiçi
topluluklar hem kurucularına hem de üyelere bir dizi fırsatlar
sunmaktadır. Bu fırsatlardan ilki, fiziki mekân
zorunluluğunu ortadan kaldırmaları ve her yerden, her
zaman, hızla ve çok sayıda kişi tarafından erişilebilir
1
 GİT108U-DİJİTAL KÜLTÜR
Ünite 2: Ağ Toplumunda Mekân, Konum ve Çevrimiçi Topluluklar
olmalarıdır. Çevrimiçi topluluklar, topluluğa ait olma hissi
yaratarak katılımcı kültürü beslemektedir. Çevrimiçi
topluluğa özgü düzenlemelere uyduğu sürece, bu topluluklar
içinde tüm üyeler istediğini özgürce yapabilir. Çevrimiçi
toplulukların bir bölümü ticaridir. Bu topluluklar üyelik
ücretleri, abonelikler, kullanım ücretleri ve reklam
komisyonu gibi yollarla hem topluluğun kurucularına hem de
üyelere para kazandırabilir. Çevrimiçi toplulukların önemli
avantajlarından biri de anonimlik olgusudur. Çevrimiçi çok
sayıda toplulukta kullanıcılar, gerçek kimlikleri yerine takma
adlarla topluluğun bir parçası hâline gelebilmektedir.
Çevrimiçi bir topluluk üyesi olan birey, sanal kişiliğine ve
başarılarına dayalı olarak daha yüksek bir benlik saygısına
sahip olabilir. Sıralanan bu çok sayıda olumlu özelliğe
karşın, çevrimiçi topluluklar bazı sorun alanlarına da neden
olabilmektedir. Bu sorun alanlarından ilki bağımlılıktır.
Kullanıcılar grupta olmaktan aldıkları hazzı diğer tüm görev
ve sorumlulukların önünde görerek, grup içerisinde
gereğinden fazla zaman geçirebilirler. Toplumsal dünyadaki
ayrımcılıkların çevrimiçi platformlarda da sürdüğünü
belirten bazı düşünürler ise, dijital ağlarda kullanıcıların
faaliyetlerinin sürekli izlendiğini ve çevrimiçi grupların ağ
bağlantılı bireyciliği, depresyonu, gerçeklikten kaçışı,
yalnızlığı ve toplumsal izolasyonu yaygınlaştırdığını
belirtmektedir. Çevrimiçi topluluklar toplumun tüm
kesimlerinin değil yalnızca ayrıcalıklı bazı kesimlerinin
erişimine ve kullanımına açıktır. Ayrıca çevrimiçi
topluluklar çoğunlukla metin tabanlıdır. Bu nedenle, bu
platformlarda ses ve beden dili çoğu kez
kullanılamamaktadır. Bu platformlarda veri güvenliği ciddi
sorunlar yaratabilmektedir. Kredi kartı bilgileri gibi kişisel
veriler, platform sağlayıcıların yeterli güvenlik önlemlerini
almaması durumunda kötü niyetli kişilerin eline
geçebilmektedir. İnsanları kışkırtmayı amaçlayan “trollük”
olgusu da çevrimiçi platformlarda sıklıkla gözlenmektedir.
Çevrimiçi gruplarda insanları yanlış bir fikre ikna etmek için
koordineli dezenformasyon kampanyaları da
yapılabilmektedir.
Konum Tabanlı Uygulamalar ve Konumsal
Medya
2000’li yıllardan başlayarak mekânsal bilgileri üreten,
işleyen, analiz eden, kullanan ve paylaşan teknolojiler
yaygınlık kazanmaya başlamış, günümüzde ise konum
tabanlı bu uygulamalar gündelik yaşamın pek çok alanına
nüfuz etmiştir. Coğrafi konuma ilişkin veriler fotoğraf,
video, ses ve yazı gibi çok sayıda multimedya içerikle
zenginleştirilerek dijital pek çok platformda paylaşılır hâle
gelmiştir. Başka bir anlatımla günümüzde medya
dünyasındaki her şey izleniyor, etiketleniyor ve
haritalanıyor. Cep telefonları konuma duyarlı hâle geldi,
bilgisayar oyunları dışarıya taşındı, Web coğrafi bilgilerle
etiketlendi ve Google Earth gibi coğrafi tarayıcılar
tamamen yeni bir medya türü olarak kabul ediliyor.
Mekânsal temsiller haritalama, navigasyon, yön bulma ve
konum ile yakınlık algılamada kullanılan elektronik
teknolojiler (radar, sonar, GPS, Wi-Fi, Bluetooth, RFID
vb.) aracılığıyla yeni bir boyut kazanmış durumda. Tam da
bu nedenle konum bilincine sahip bir neslin yükselişini
görmekteyiz. Yakınlık ve ortak konum bilgilerine erişim,
insanların toplumsal ve coğrafi alanlarındaki yerlerini hem
yansıtan hem de dönüştüren “jeo-uzamsal devrimin” bir
parçası hâline gelmektedir. Kullanıcıların konum verisi
paylaşmasına olanak sağlayan popüler sosyal ağlar ve
mobil uygulamalardan bazıları Facebook, Twitter,
Gowalla, Foursquare, Instagram, WhatsApp, Google+,
Tinder, Swarm ve Bumble olarak sıralanabilir (Morva ve
Gül Ünlü, 2020: 15). Google Maps, Yandex Navigasyon,
TripAdvisor, Uber ve Pokemon Go gibi fiziksel mekâna
bindirilen artırılmış gerçeklik uygulamaları da bu verileri
kullanan diğer platformalar arasındadır. Konum tabanlı
uygulamalar bilgi, eğlence veya güvenlik sağlamak için
genellikle bir akıllı telefondan gerçek zamanlı coğrafi
verileri kullanmaktadır. Konum tabanlı platformlar ayrıca
tüketicilerin restoranlarda, kafelerde, mağazalarda,
konserlerde ve diğer yerlerde veya etkinliklerde “check-in”
yapmasına izin vermektedir. İşletmelerse genellikle check-
in yapan kişilere ödüller, kuponlar veya indirimler
sunmaktadır. Konum temelli uygulamalar aracılığıyla
müşteriler kendilerine en yakın yerde bulunan aradıkları
mağazayı bulabilir, trafik ve hava durumu verilerine
ulaşabilir ve yol yardım hizmeti alabilirler. Mobil flört
uygulamaları aracılığıyla yaşadıkları ya da bulundukları
yere yakın kullanıcılar içerisinden romantik bir partnerle
kolayca tanışabilirler. Şirketler de bir yandan lojistiğe bağlı
hizmetlerini bu uygulamalar sayesinde çok kolay takip
ederken öte yandansa yakınlık merkezli pazarlama
stratejileri geliştirebilirler. Konum tabanlı mobil pazarlama
ile herhangi bir coğrafi bölgede bulunan potansiyel
müşterilere reklam sunulabilmektedir. Konum tabanlı
uygulamalar güvenlik amacıyla da kullanılabilir. Örneğin
akıllı telefonun konumu bir kredi kartına bağlanırsa, kısa
sürede farklı coğrafi konumlarda yapılan harcamalar
saptanarak, şüpheli işlem kolayca anlaşılabilir.
Çevrimiçi Topluluklarda ve Konum Verisinin
Kullanımında Etik
Çevrimiçi gruplar ortak ilgi alanı ve meseleler etrafında
örgütlenen üyelerine bir dizi kolaylıklar sağlarken, hatalı ve
kötü niyetli paylaşımlar nedeniyle bazı sorun alanlarına da
neden olmaktadır. Bu nedenle çevrimiçi gruplarda üyelerin
uymaları gereken bazı etik kurallar bulunmaktadır:
1. Açık Etik Kurallar: Kullanım koşulları,
yönergeler, forum kuralları, hüküm ve koşullar,
web sitesi kullanıcı sözleşmesi veya forum
politikası gibi başlıklar altında sunulmaktadır.
Çevrimiçi grubun üyelerinin çevrimiçi etkileşime
girmeden önce bunları okumaları ve burada
belirtilen kurallara uygun paylaşımlarda
bulunmaları beklenmektedir. Bu nedenle söz
konusu yönergeler genellikle üyelerin kolayca
ulaşılabilecekleri bir yerde bulunmaktadır.
2. Örtülü Etik Kurallar: Çevrimiçi topluluk
üyelerinin uyması gereken etik kurallara ilişkin
net ve kesin bir açıklama yapılmamakla birlikte
2
 GİT108U-DİJİTAL KÜLTÜR
Ünite 2: Ağ Toplumunda Mekân, Konum ve Çevrimiçi Topluluklar

sık sorulan sorular (SSS) bölümünde dolaylı

ifadeler yer alabilir. Etik ilkeler “Size yapılmasını
istemediğiniz şeyleri başkalarına da
yapmamalısınız.” gibi genel bir ilke veya altın
kural ile sınırlıdır.
Konum temelli uygulamaları kullanırken dikkat edilmesi
gereken bazı kurallar bulunmaktadır:
• Hangi uygulamaların konumunuzu izlediğini ve
nasıl izlediklerini anlayınız.
• Uygulamanın yalnızca siz onu kullanırken
konumunuzun izlenmesine izin vermek daha
doğru olabilir.
• Belirli uygulamaları kullanmadığınızda veya
uygulamayı kullandıktan sonra konum
hizmetlerini kapatınız.
• Hangi uygulamaların konum (ve diğer) verilere
erişimi olduğunu görmek ve bunları ayarlamak
için dijital cihazlarınızın gizlilik ayarlarını sık sık
kontrol ediniz.
• Sizden hangi verileri topladıklarını ve bunları
nasıl kullandıklarını, kimlerle paylaştıklarını
görmek için indirmiş olduğunuz veya indirmek
üzere olduğunuz uygulamaların kullanım şartları
ve gizlilik politikalarını dikkatlice okuyunuz.
• Sorumluluk reddi beyanlarını okuyunuz.
Verilerinizin toplanmasına ve onlara erişilmesine
izin verip vermeyeceğiniz konusunda bilinçli bir
karar veriniz.
• Gizlilik ayarları altındaki konum hizmetlerinin
“konumumu paylaş” bölümünü okuyup anlayarak
başkalarının konumunuza erişmesine izin verip
vermeyeceğiniz konusunda bilinçli bir karar
veriniz.
• Gizlilik politikalarından memnun olmadığınız
uygulamaları dijital cihazlarınızdan silerek
kaldırınız.
Günümüzde veri etiğine ilişkin çok sayıda kılavuz
geliştirilmesine karşın, coğrafi konum bilgisi içeren veriler
için geliştirilen kılavuzlar ise oldukça sınırlıdır. Open
Geospatial Consortium gibi kâr amacı gütmeyen uluslararası
organizasyonlar bu alandaki çalışmalarını ilerleterek konum
verilerinin kullanımına ilişkin etik ve sorumlu yaklaşımları
desteklemek adına Locus Charter İlkeleri olarak adlandırılan
bir dizi ilke yayınlamıştır. Bu ilkeler şöyle sıralanabilir
(https://ethicalgeo.org/locus-charter):
1. Fırsatların farkına varınız.
2. Etkileri idrak ediniz.
3. Zarar vermeyiniz.
4. Zarar görme ihtimali olanları koruyunuz.
5. Yanlılığı irdeleyiniz.
6. İhlalleri en aza indiriniz.
7. Verileri en aza indiriniz.
8. Gizliliği koruyunuz.
9. Bireylerin tanınmasını önleyiniz.
10. Hesap verebilirliği sağlayınız.