GİT106U-TİPOGRAFİ
Ünite 1: Yazı ve Tipografinin Gelişimi
Giriş
Görsel iletişim tasarımı, alanın kuram ve uygulamalarından
yararlanarak oluşturulan mesajı hedef kitleye ulaştıran bir
sanat dalıdır. Görsel iletişim tasarımında anlatımı
güçlendiren en önemli faktörlerden birisi de tipografidir.
Yazının Keşfi ile Piktogramik ve Fonetik
Alfabelerin Gelişimi
Tarihsel süreçte, yazının keşfinden önce, MÖ 25.000 ile
20.000 yıllarında insanların mağara duvarlarına türlü
amaçlar için çeşitli desenler çizdikleri bilinmektedir.
Lascaux Mağarası (Güney Fransa) duvarlarında
buluntulanan el çizimleri ile Altamira Mağarası (Kuzey
İspanya) duvarlarında buluntulanan boğa ve bizon çizimleri
MÖ 15.000lere aittir.
Paleolitik veya neolitik dönemlerdeki insanlar tarafından
çizilen mağara resimlerinde siyah renk kömürden, kırmızı
ve kahverengi renkler ise kırmızı ve sarı demir oksitlerden
elde edilmiştir. Bu boyalar yağ ile karıştırılarak mağara
duvarlarına resimler yapılmıştır. Bu resimlerde hayvan
resimleri ile iç içe noktalar, kareler gibi çeşitli soyut
geometrik şekiller bulunmaktadır.
Yazının Keşfi ile Piktogramik Alfabelerin Gelişimi
Mağara duvarlarında buluntulanan çizimler yazı olarak
adlandırılmıyor olsa da ilk yazı düşüncesinin bu
desenlerden etkilendiği düşünülebilir. Öte yandan mağara
resimlerinde kullanılan bazı çizimlerin zaman içinde yazıya
dönüştüğü bilinmektedir. Buna verilebilecek örneklerden
bir tanesi de öküz başı çizimlerinin zamanla dönüşmesi ve
günümüzde de kullandığımız “A” harfinin (farklı dillerde
de “Alef” ve “Alfa” harfleri) oluşmasıdır.
M.Ö. 3500 civarında yani günümüzden yaklaşık 5500 yıl
önce yazıyı Sümerler icat etmiştir.
Tarihi kalıntılar incelendiğinde, bu yazı sisteminde
kullanılan piktogramların, Ziggurat adı verilen tapınakların
içerisinde depolanan yiyecek stoklarını kaydetmek
amacıyla oluşturulduğu görülmektedir. Öte yandan bu
yazının Sümerler tarafından alım satım ve hesaplama
amaçlı kullanıldığı da bilinmektedir. Sümer yazısının
grafik biçemi gelişirken, bilgiyi kaydetme kapsamı da
genişlemiştir. Piktogramların canlı ve cansız nesneleri
temsil ettiği (Örnek: güneş) ilk aşamadan sonra, soyut
fikirler de (Örnek: gün, ışık vb.) temsil edilmeye
başlanmıştır (Meggs, Purvis, 2012). Çivi yazısının çeşitli
medeniyetlerde gelişmesinde, bu piktogramlar öncü
olmuştur. Yazı ilk olarak Mezopotamya coğrafyasında
ortaya çıktıktan sonra zaman içerisinde bütün uygarlıklara
yayılmıştır.
Günümüzde alfabe, bir dildeki harflerin sıraya dizilmiş
bütünü (TDK, 2021) olarak tanımlanmaktadır. Piktogramik
alfabelerde ise harfler yerine piktogramlar yer almıştır.
Tüm alfabelerde önemli olan, yazı sisteminin kurulmuş
olmasıdır.
Sert yapısı ile ön hazırlık gerektirmeyen ve ilk yazılardan
itibaren kullanılan bir yüzey olan taş, hem Prehistorik, hem
Paleolitik hem de Eski çağda yazı yüzeyi olarak
kullanılmıştır. Eski çağda kullanılan bir başka yüzey de
kırık veya sağlam haldeki çanak ve çömleklerdir. Çeşitli
madenler ve metaller de yüzey olarak kullanılmıştır. M.Ö
4000’lerden itibaren kil tabletler yazı yüzeyi olmuştur. Tüm
bu sert malzemelerin yüzeyinde boya dışında kemik,
çakmaktaşı, kama, çivi gibi sert ve sivri uçlu aletlerle çeşitli
kazıma yöntemleri de kullanılmıştır. Palmiye yaprakları,
ağaç kabukları, ahşap, keten bezi, fildişi, kemik, kabuk,
papirüs, parşömen, bambu, deri, ipek ise sıklıkla
kullanılmış olan organik yüzeylerdir. Bu yüzeylerde çeşitli
boyalar ile iğne, tüy veya kamış kalemler yaygın olarak
kullanılmıştır. Mezopotamya’da ortaya çıkan çivi
yazısından sonra eski Mısır uygarlığında, yeni bir yazı
çeşidi olan hiyeroglifler doğmuştur. Çivi yazısına benzeyen
fakat farklılıkları olan hiyeroglifler M.Ö 3200’lü yıllarda
ortaya çıkmıştır. Başlangıçta sadece kral mezarlarının
üzerinde yer alan hiyeroglifler, M.Ö. 2000’lerde
kullanılmaya başlanan papirüs üzerine kamış kalemle
yazılmıştır.
Yazı sistemleri, farklı uygarlıklarda birbirine benzer
süreçlerde gelişmiştir. Eski Anadolu uygarlıklarında
Alacahöyük’te Hatti mezarlarında ve Güneş Kurslarında;
Asur tabletlerinde, Hititlerde günlük yaşamda; Mısır, Asur
ve Hitit uygarlıklarının yazışmalarında; Kadeş
Antlaşmasında; Urartuların ilk yerleşimlerinde; Friglerde;
Likya yazıtlarında yazının çeşitli amaçlarla kullanıldığı
bilinmektedir.
Lidyalılar ise madeni sikkeleri icat ederek değiş-tokuş ile
yapılan ticareti para ile yapmaya başlamışlardır. Bu
sikkelerin dolaşıma girmesi ile dönemin Lidya yazısı da
ticaret yapan uygarlıklar arasında dolaşmaya başlamıştır.
Mısır Firavunu II. Ramses ile Hitit Kralı III. Hattuşili
arasında, Mısır-Hitit Barış Antlaşması (Kadeş Antlaşması),
Mısır bilimcilerin çoğuna göre, yaklaşık MÖ 1200 lerin
sonunda imzalanmıştır. Tarihte imzalanan ilk uluslararası
antlaşma olma özelliğini taşımaktadır
Anadolu’da ilk Yunan yerleşimleri ile bu yerleşimlerde taş
üzerine kazınan Yunanca örnekleri, MÖ 1050-750 yılları
arasında tarihlenmektedir. MÖ 17.yy erken Girit
uygarlığına ait Phaistos Diski üzerinde piktogramlar
bulunmuştur. Pişirilmiş kilden yapılmış olan bu disk
üzerine baskıyla yazılmış 45 göstergelik eski Girit’in
hiyeroglif yazı sisteminin benzeri henüz bulunmamıştır.
İdeogram, bir düşünceyi betimlemek için kullanılan resim
ya da grafik gibi basit gösterge olarak tanımlanabilir. Bazı
uzakdoğu dilleri (Çince, Japonca, Korece vb.) ile Antik
Mısır dili gibi yazı sistemlerinde kullanılır.
Aramic yazıların ilk defa yaklaşık MÖ 850’de Orta
Doğu’da kullanıldığı bilinmektedir. Aramic yazı hem
modern Arap hem de İbrani alfabelerinin atasıdır.
1
 GİT106U-TİPOGRAFİ
Ünite 1: Yazı ve Tipografinin Gelişimi
Fonetik Alfabelerin Gelişimi
Fonetik (sesçil) alfabe, MÖ 15.yy ile MÖ 8.yy arasında,
Mısır, Kıbrıs, Girit, Yunan, Anadolu, Ortadoğu ve diğer
Ege halkları ile ilişki içinde olan Fenikeliler tarafından
geliştirilmiştir. Fonetik alfabelerin piktogramik
alfabelerden biçimsel farklarının yanı sıra edatlar, zamirler
vb. eklerin de fonetik alfabelere eklenebilir olması önemli
farklılıklar yaratmıştır. Fenikelilerin 22 ünsüz harften
oluşan alfabesinin, bazı değişiklikler yapılarak ve yeni harf
biçimleri eklenerek Yunan uygarlığı tarafından kullanılan
ilk klasik Yunan alfabesi örnekleri MÖ 5. yüzyılda
görülmektedir.
Fonetik alfabeleri kullanan halklar içinde Etrüksler, Yunan
adalarından kuzey İtalya’ya yerleşmiş; Fenike alfabesine
benzeyen ancak kendilerine özgü, farklı bir alfabe
kullanmışlardır. Miladi yılların başında İngiltere’den
Mısır’a, İspanya’dan İran Körfezi’ne kadar büyük bir güç
olan Roma İmparatorluğu, kazanılan zaferler için taklar,
geçitler ve dikili taşlar gibi çeşitli anıtlar yaptırmıştır. Bu
anıtların üzerlerine de zarif ve estetik bir yazı biçemi ile
anıtsal yazılar yazılmıştır. Roma Kapital veya Trajan
Kapital olarak adlandırılan mermere kazınmış bu yazıların
en önemli örneklerinden birisi İmparator Trajan adına
dikilen Trajan Sütunu üzerinde görülebilir. Trajan Sütunu
üzerinde bulunduğu daha önce belirtilen Roma Kapitalleri,
zaman içerisinde kalem ile yazmaya uygun bir forma
dönüşmüştür. 4. yüzyıl başlarına ait Codex Vaticanus gibi
kare kapital örnekleri bulunmaktadır. Gündelik yaşamda
ise rustik olarak adlandırılan, kare kapitallerden daha dar ve
büyük harfler yaygın olarak kullanılmıştır.
Kare kapital ve rustik yazı dışında 4. Yüzyıldan itibaren
resmi yazışmalar için anziyal (uncial) biçem tercih
edilmiştir. Öte yandan manastırlarda kutsal metinleri
yazmak için de kullanılmıştır. Anziyal yazıda eğik yapılı
harflerin yazımının basitliği nedeniyle el yazması eserlerde
9. Yüzyıla kadar kullanılan yazı biçemi olmuştur. Düşey
vurgulu bazı harflerde yukarıya ve aşağıya doğru
uzantıların oluşması ise 7. yüzyıl civarında gerçekleşir.
Eğik yazıdan da esinlendiği görülen bu biçem yarı-anziyal
(half-uncial) olarak adlandırılır. Ortaçağ’da Latince dini
metinlerin yazımında, anziyal yazının en iyi bilinen türü
olan adasal büyük harfler ve adasal küçük harfler (insular
majiscules ve insular miniscules) tercih edilmiştir.
MS 8.yüzyılın ikinci yarısından itibaren Şarlman
Döneminde her yerde geçerli bir Avrupa biçemi kurmak
için yazıda yenileşmeye gidilmiştir. Adasal büyük harfler
ile adasal küçük harflerin ardından Karolenj küçük harf
(Carolingian miniscules) yazısı kullanılmıştır. Karolenj
küçük harfleri, yarı anziyal yazma biçemleri ile küçük
harflerin biçimlendirilmesi sonucu oluşmuştur.
Gotik yazıların 11. yüzyılda erken örnekleri görülmüştür.
14. yüzyıldan itibaren süsleme amacına uygun olarak
dörtgen, baklava dilimi ya da kare biçimli harf başları ve
bitişleri geliştirilerek güçlü harf vurguları ince çizgilerle
bağlanmıştır.
MS 13. yüzyılda harflerin kırılması ile köşeli formlar
belirginleşir. Gotik özellikleri belirginleşen bu yazı,
Ortaçağın dışavurumu olarak yorumlanmıştır. Tüm
formlarda dikey çizgiler, yatay çizgilerin yerini almıştır. Bu
dönemde ortaya çıkan Lombard büyük harfler de
(Lombardic capitals) eğri ve değişken vurguları ile tek çizgi
halinde desteksiz tırnaklarıyla tanınırlar. Gotik yazıda tüm
harflerde daraltma ve harfler arasında yaklaşık 1’e 1
oranındaki boşluklar gibi değişimler MS 12. yüzyıldan 15.
yüzyıla kadar gözlemlenebilir. Bu süreçte yuvarlak gotik,
eğik gotik, fraktur gotik biçemleri ortaya çıkmıştır.
Matbaa ve Hurufat Teknolojisi
Mühürler ve silindirler ile yapılan baskının erken örnekleri
Mısır ve Mezopotamya uygarlıklarında görülmektedir.
Antik çağlarda kil tablet, kaya, mermer, metal, dikilitaş vs.
üzerine kazınan ve papirüs, bambu, parşömen, ipek vs.
üzerine yazılan pek çok örnek mevcuttur. Çinliler
tarafından kağıt yapımının ve tahta kalıplarla baskının keşfi
ile çeşitli baskı yöntemlerinin farklı materyaller üzerine
denenmesi süreçlerinde bu alanda önemli bir bilgi birikimi
oluşmuştur. Dharani Scrools ilk tahta baskılara örnektir.
Gutenberg ve Matbaa
MS 105 yılında Çin’de başlayan kağıt imalatı; Avrupa
kıtasında 1150 yılında İspanya’da, 1189 yılında Fransa’da,
1320 yılında Almanya’da ve 1494 yılında İngiltere’de
kurulan kağıt üretimi merkezleri ile devam etmiştir.
1400’lerde Gutenberg, öncesinde tahta baskı tekniği ile
çoğaltıldığı bilinen değerli dini temalı baskıları ve değerli
el yazma eserleri aynı nitelikte ve hızla çoğaltmak amacıyla
bir baskı aleti almıştır. Kağıdın hurufat dizgisine
yapışmasını önleyecek, tek değerde ve düzgün dağılım
gösteren doğru mürekkep kıvamını oluşturmuştur.
Gutenberg’in getirdiği en büyük yenilik, metal baskının
hareketli hurufat ile yapılabilmesidir. Böylece harflerin,
farklı dizilimler ile farklı kelimeleri oluşturacak şekilde
hareketli kullanımı mümkün olmuştur.
Tipografi, Gutenberg tarafından hareketli (değiştirilebilir)
hurufat tekniğinin kullanımı ile ortaya çıkan bir terimdir.
Bu dönemde tipograf, harflerin kesilmesi, dizilmesi,
basılması süreçlerinin tamamını yürüten kişi idi. Tipograf,
baskı öncesi gerekli olan işlevsel ve estetik düzenlemeleri
yapmaktaydı.
Matbaa ve Hurufat Teknolojisi
Matbaa ve hurufat teknolojisi Gutenberg ile gelişmekte
iken tek bir harf için bile yedek harfler, boşluklar,
noktalamalar planlanmaktaydı. 1455’te Gutenberg
tarafından basılan kitap için yaklaşık üç yüz farklı harf
biçimi döktüğü düşünülmektedir
1448’de basılan Astronomi Takvimi, basımevinin bilinen
ilk ürünüdür.
1455 yılında, basımevinde baskısının yapıldığı belgelenen
ilk kitap olan, 42-Line Bible (Kırkiki Satırlı İncil)
basılmıştır. Kırkiki Satırlı İncil’den sonra Mainz Psalter
2
 GİT106U-TİPOGRAFİ
Ünite 1: Yazı ve Tipografinin Gelişimi
(Mainz Mezmurlar Kitabı) Gutenberg tarafından
hazırlanmakta olan ikinci kitaptır.
Gutenberg’in atölyesinde bir süre çıraklık yapan Nicolas
Jenson, 1470-1480 yılları arasında yaklaşık yüz elli kitap
basmıştır (Sarıkavak, 2014). Tasarımları (Venedik Eski
Biçemi olarak isimlendirilir), okunurluk, renk dengesi ve
hurufatın yerleşimi açısından öncü niteliktedir.
William Caxton, Fransızcadan İngilizceye çeviri eserler
üretmiştir.
Çok sayıda baskı tezgâhı ile kalabalık bir eleman grubu
bulunduran bir basımevi kuran Anton Koberger, 1493’te
The Nuremberg Chronicle ve 1498’de The Apocalypse
kitaplarını yayınlamıştır.
17. yüzyılda basımcılık dünyanın farklı bölgelerindeki
sekiz ülkeye de (Filipinler, Lübnan, Bolivya, Amerika,
İran, Finlandiya, Norveç, Çin) yayılmıştır. Bu dönemde
süreli yayınlar da oluşmuş; aylık, haftalık ve günlük
gazeteler basılmıştır. Oxford Gazette (sonrasında adı
London Gazette olmuştur), Avisa Relation Oder Zeitung,
Public Occurences Both Forreign and Domestic 1600 lerde
ilk çıkan gazetelerdir. 17. yüzyıl sonunda, sadece Fransa
Kraliyet Basımevinin (Imperiale Royale) kullanımı için
tasarlanan “romain du roi Louis XIV” hurufatı ile Büyük
Louis Zamanının Temel Olayları Andacı yayınlanır.
Romain du roi, transitional (geçiş dönemi) hurufatı olarak
sınıflandırılır.
Garamond’un hurufat ve muştalarının bir kısmını satın alan
Cristopher Plantin, 16. yüzyılın ikinci yarısında
basımcılığın öncü isimlerinden olmuştur.
Günümüzde Antwerp’te bulunan Plantin-Moretus Müzesi,
basımcılık tarihinin ünlü müzelerindendir
18. yüzyılda punto dizgesinin ölçümlenmesini Pierre
Simon Fournier geliştirmiştir. Fournier, ürettiği süslenmiş
yazı karakterleri, başlangıç büyük harfleri, çelenkler,
çiçekli süslemeler, küçük resimlemeler, çiçekler gibi
tipografik süsleme unsurları ile tipografide Rokoko
örneklerini vermiştir. Küçük puntolarda daha okunur olan,
aydınlık ve geniş kesimli hurufatı ile William Caslon, eski
biçemi başarılı bir şekilde yeniden yorumlamıştır (Garfield,
2012). Amerika’da Bill of Rights (Özgürlük Bildirgesi /
Haklar Bildirgesi) Caslon hurufatı ile basılması ile bu
hurufat tüm dünyada bilinmeye başlar.
18. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde, Fransa’ya giderek
basımcılığı öğrenen İbrahim Müteferrika yönetiminde ilk
matbaa kurulmuştur. İbrahim Müteferrika 1727’de
matbaayı kurmuş; 1729-1742 yılları arasında on yedi
önemli eser basmıştır. İki cilt halinde basılan Arapça
sözlük, Vankulu Lügatı, basılan ilk kitaptır. İlk resimli
kitap, 1730 yılında Amerika’nın keşfi konulu Tarih-i Hind-
i Garbi’dir. Haritalar ve çizimler içeren, Katip Çelebi’nin
ünlü coğrafya eseri Cihannüma 1733’te büyük formatta
basılmıştır. İbrahim Müteferrika’nın bastığı kitaplar tarih,
coğrafya, dil, askerlik gibi konular üzerinedir. İbrahim
Müteferrika, Osmanlı haritacılık tarihine de önemli
katkılarda bulunmuştur. Asıl matbaacılık faaliyetlerinden
önce, 1719 tarihli klişe ile Marmara Denizi haritasını
bastığı bilinmektedir.
18. yüzyılın ikinci yarısında parlak ve pürüzsüz kağıt ile
daha yoğun mürekkep John Baskerville tarafından
geliştirilmiştir. Transitional (geçiş dönemi) hurufatlarından
olan Baskerville, düşey ve yatay vurgular arasındaki
belirgin fark ile karakterizedir.
Linotype ve Monotype Teknolojileri
19. yüzyıl, 18. yüzyıl ortalarında başlayan sanayi
devriminin etkilerinin yaşandığı çağdır. Bu dönemde kağıt
üretimi ve baskı teknolojilerindeki gelişmeler ile baskı
tirajları artmıştır. London Times gazetesi, dönemin yüksek
tirajlı gazetelerinden birisidir. Aynı zamanda fotoğraf,
daktilo, fotogravür, klişe, linotype ve monotype gibi teknik
buluşlar, basımcılıkta etkisini göstermiştir. Monotype ve
Linotype, alışılagelen matbaacılığa hız getirmenin yanı sıra
farklı bir boyut da kazandırmıştır. Elle yapılan dizginin
yerini tuşlama ile doğrudan oluşturulan dizgi satırı almıştır.
Linotype
Linotype, Ottmar Mergenthaler tarafından 1886 yılında icat
edilmiştir. Klavye, çoğaltma kalıbı mağazası ve kurşun
döküm birimiyle sıcak kurşun satır dökümü yapan bir
makine olarak tasarlanmıştır. Bu döneme kadar matbaada
basılabilen boyutlar sınırlı iken, Linotype ile geniş
sayfalarda basımlar yapılabilmiştir. Linotype sisteminde
klavye ile, her satırı mükemmel bir şekilde doldurmak için
kelimeleri otomatik olarak birbirinden ayıran konik boşluk
bantları da dahil olmak üzere, metnin her satırını
oluşturmak için gereken düzenlemeler yapılır. Daha az
sayıda operatörün günlük olarak daha fazla sayfa basmasını
mümkün kılmıştır.
Monotype
Henüz 1800lerin başında patenti alınan delikli Jacquard
kartları ile karmaşık desenlerin otomatik olarak kumaş
dokumasına aktarılması sağlanmıştı. Üzerine delik açılmış
Jacquard kartları gibi delikli kağıttan bir dizgi makinesini
çalıştırma konsepti, ilk olarak William Martin tarafından
1800 lerin ortalarında patentlenmiştir. Bu sistem kısa bir
süre sonra Alexander Mackie tarafından geliştirilmiş, ancak
o dönem mekanize dizgi için gerekli işlevsellikte olmaması
nedeniyle yeterince talep görmemiştir. 1887’de Tolbert
Lanston, kurmuş olduğu Lanston Type Machine
Company’de Linotype makinesi gibi yazı satırları yerine
tek tek yazı karakterlerini iki yana yaslı satırlarda ayarlayan
bir makine olan Monotype makinesinin prototipini
üretmiştir. Lanston’ın ilk dizgi makinesi, piyano rulosu gibi
bir kağıt makarası üzerinde, bir işin delikli kaydını üreten
bir klavyeden oluşmaktadır. Monotype makinası ile bilinen
ilk baskı 1889 yılında yapılmıştır.
3
 GİT106U-TİPOGRAFİ
Ünite 2: 20. Yüzyıl Modernizmi Kapsamında Tipografi
Giriş
Tipografide 19. Yüzyılda Sanayi Devriminin etkisiyle
üretken bir dönem başlamış ve teknolojik gelişmelerle
yaratıcı formlar ortaya çıkmıştır. Sanayi devrimi
tipografide ekonomik bir rol oynayarak afiş
tasarımcılarının, reklamcıların ve matbaacıların
yayılmasına olanak tanımıştır. Bu süreçte el yazmalarının
karşılamadığı yazı karakterlerinde, sayfa düzeninde,
renklerde görsel etkilerle ilgili yeni talepler doğmuştur.
Yazı karakteri tasarımlarında alışık olmadık kalın harfler
ortaya çıkmaya başlamıştır.
1800’lü yılların başlarında görülen bir diğer yenilik
tırnaksız (sans serif) yazı karakteri olmuştur. William
Caslon tarafından 1816 yılında tasarlanan bir kitapta
kullanılmıştır.
19. Yüzyıl’ın ortalarından itibaren desen çizen sanatçıların
bu tekniğe yönelmesiyle üç boyutlu manzara ve figüratif
çalışmalar ortaya çıkmıştır. 1830’lu yıllarda dört renk
baskısı gelişmiş ve çok renkli tasarımlarla doku çeşitliliği
de gün yüzüne çıkmıştır.
Bu süreçte sanatsal litografinin hızla gelişmesiyle Henri de
Tolouse Lautrec’in eserleriyle litografi icadından
neredeyse yüz yıl sonra üretim konusunda zirveye
ulaşmıştır. Lautrec’in ilk litografik çalışması Moulin
Rouge’un reklamını yapan bir afiş tasarımı olmuştur.
William Morris, kaybolan Gotik üslubunu yeniden
canlandırarak yeni bir anlayış biçimi geliştirmeyi
amaçlamıştır. Morris, kitap tasarımından sonra yazı
karakteri tasarımıyla da ilgilenmiş, Nicolas Janson’a ait
Venedik Romen yazı karakterinden ilham alarak Golden
(sayfa 34 Görsel 2.2) olarak isimlendirdiği tasarımı gün
yüzüne çıkarmıştır. Morris’in ikinci yazı karakteri de Gotik
harflerden esinlendiği Troy yazı karakteri (sayfa 34 Görsel
2.2) olmuştur. Troy yazı karakteri, Gotik harflere göre daha
geniş tasarlanmış, birbirini anımsatan karakterlerinde
farklılaşmalar yaratılmış ve harflerin köşeleri
yuvarlatılmıştır. Üçüncü yazı karakteri de Troy’a benzer
ama küçük biçime sahip olarak tasarlanmıştır.
Dekoratif bir üslup olarak Art Nouveau hareketi bu süreçte
1910’lu yıllara kadar çiçek motifleri, organik biçimler ve
yuvarlak çizgilerle kendini göstermiştir. Fransa’da Art
Nouveau, Almanya’da Jugendstil ve Avusturya’da
Secessionstil olarak çeşitli adlarla görülmüştür. Bu
hareketin özellikleri Arts and Crafts, Rokoko, Pre-Rafaelit
resim anlayışı, japon dekoratif tasarımı ve ahşap kalıp
baskıları gibi birçok anlayışı bir arada barındırmıştır.
20. Yüzyıla gelindiğinde görsel dil arayışları sonucunda
oluşan biçimsel sanat hareketlerine rastlanmıştır.
Bunlardan biri olan bağımsız tasarım anlayışını içeren
Kübizm akımıdır. Bu akımda geometrik stilizasyonlarla,
kolajlarla mekan ve duygu aktarımında yeni bir yaklaşım
görülmektedir. Bu akımın tipografik görsel dilini yansıtan
öncü tasarım örnekleri söz konusu olduğunda Picasso’ya ait
sergi ve barış afiş tasarımları göze çarpmaktadır.
Yeni Tipografi olarak adlandırılan harekette, modernist
tasarımcılar, simetrik sütunlarda geleneksel yazı
düzenlemesini reddederek, basılı sayfa üzerinde asimetrik
kompozisyon arayışlarına gitmişlerdir. Kompozisyonlar
simetrik olmamasına rağmen asimetrik oluşlarında da bir
denge hakimdir. Zeminde beyaz boşluklar metin alanı gibi
bir anlama, bir ifadeye sahiptir. Boş alanlar özenle
düşünülmüş ve belirli bir ritmik dengeye, harekete sahiptir.
Bu hareketin öncüsü olarak görülen Jan Tschichold, Sovyet
Rusya’daki ve Weimar Bauhaus’taki akımlardan
esinlenerek “Die Neue Typographie” adlı çığır açan
kitabıyla akımın genel çerçevesini belirlemiştir. Yeni
Tipografi ile tek tip bir üslup duygusu gelişmemiştir.
Örneğin, Fütürizm ve Dadaizmdeki kaos ve bozulma, De
Stijl’deki hassasiyet bir araya gelmiş ve geleneksel tasarım
anlayışından bir kurtulma çabası ortaya çıkmıştır.
Modern Sanat Akımları Bağlamında Yeni
Tipograf
Modernist sanatçıların deneysel yaklaşımlarıyla özgünlük
dışında okunaklılık, anlam, içeriğin yansıması, nesnellik,
netlik gibi kavramlar gün yüzüne çıkmıştır. Fütürist,
Dadaist ve konstrüktivist tasarımcılar tarafından tipografi
modern dönemin ilk zamanlarında kendi başına bir görsel
ifade aracı olmayı başarmıştır. Böylelikle günümüzdeki
tipografik tasarımın biçimlenmesine katkı sağlayan
çalışmalar hayata geçmiştir. Modern sanat akımlarının
sunduğu bu zengin deneyimlerle Yeni Tipografi düşüncesi
ortaya çıkmıştır.
1920’li yıllarda modern sanat akımlarından etkilenen Yeni
Tipografi akımı çerçevesinde oldukça çok tırnaksız yazı
karakterleri tasarlanmıştır. Bunlardan biri Edward Johnston
tarafından tasarlanan “Railway Type” yazı karakteri
olmuştur. Johnston’ın yazı karakteri 20. Yüzyıl’ın
özelliklerini taşıyan sadelikte, ifadesi net ve güçlü yapıda
tasarlanmıştır. Üretilen bu yazı karakteri zamansız bir
biçimde değişmeden, sürekli olarak tabelalarda, afişlerde
ve tanıtımlarda kullanılmaktadır. Johnston fontunun yanı
sıra Eric Gill’e ait “Gill Sans” serisi ve Paul Renner’ın
“Futura” fontu bu dönem tasarımlardandır.
Fütürist Tipografi
Fütürist sanatçılar çalışmalarında estetiğin odak noktası
olarak farklı perspektifleri ve hareket döngüsünü üst üste
koyarak var olma ve oluşma kavramlarını eş zaman
diliminde kullanmışlardır. Böylelikle, ilk kez
“eşzamanlılık” terimi Fütüristler tarafından kullanılmıştır.
Fütürizmin en temel özellikleri hız, hareket, eşzamanlılık,
özgünlük, heyecan ve ses kavramlarıdır. Durağan sayfa
düzenlerinin aksine bu kavramlara görsel bir ifade
kazandırarak tasarımda dinamizm ön plana çıkarılmıştır.
Tasarımda dinamizmin yansıtılmasında tekrarlama,
bulanıklaştırma, büyültme-küçültme gibi birçok teknik
görülmektedir. Bunların yanı sıra Fütürizm ile birlikte
özgür sözcük kavramı göze çarpmaktadır. Bu kavramla
duygu aktarımı ön plandadır. Fütürizmde seslerin ve
1
 GİT106U-TİPOGRAFİ
Ünite 2: 20. Yüzyıl Modernizmi Kapsamında Tipografi
hareketin kullanımının en önemli örneği Marinetti, Zang
Tumb Tumb adlı şiiridir.
Dadaist Tipografi
Dadaistler savaştan, güçten ve yıkıcı öğelerden beslenen
sanata tümüyle karşı çıkan sanatçılardan oluşmaktadır.
Dahası, teknolojik gelişmeleri, savaşın her türlü yıkıcı
sonuçlarını ve bu sonuçlardan etkilenerek Avrupa
toplumunun çökmesini kabullenmeyerek karşı bir tutum
içerisindedirler. Dadaizmi temsil eden sanatçılar her türlü
geleneksel anlayışı reddetmiş, özgürce ifade edilen görsel
ifadeleri savunmuştur. Dadaistler rastlantısallığı kullanarak
Kübistler gibi harflere somut görsel form olma özelliği
kazandırmıştır. Dadaizm Zürih’te Hugo Ball’ın
çalışmalarından sonra kendiliğinden başlamıştır. Hugo
Ball, şiirleri sayfa üzerinde düzenlerken farklı yazı
karakterleri kullanmıştır. Bilinçli olarak saçma bir biçim
içeren parodi yazmıştır. Ball, imaj ve kelimenin tek olup bir
bütün olduğunu savunmuştur. Aynı zamanda Dadaizmin
bir özelliği olan teknolojik gelişmeleri reddetme
düşüncesini Ball çalışmalarında yansıtmıştır. Sanatçı, hem
kültürel hem de mekanik baskı yapan kısıtlamalardan
kaçınma isteği gütmüştür. Bu bağlamda, Ball görüşlerini
yansıtan Karawane şiirini düzenlemiştir.
Dadistler, buluntu fotoğrafları bir araya getirerek
fotomontaj tekniğinin gelişimine de katkıda bulunmuşladır.
Örneğin, Dadaist Kurt Schwitters, Merz dergisine yaptığı
çalışmalarla (sayfa 42 Görsel 2.13) ve Hannah Höch ve
Roul Hausmann adlı sanatçıların gerçeklik ve saçmalığını
fotoğrafları manipüle ederek bütünleştirmiştir.
Dadaist sanatçıların tasarımlarının ortak özellikleri
diyagonal bir veya iki satır metin, büyük boyutlarda birkaç
sözcük ve mantıksız bir şekilde yerleştirilmiş rastlantısal
olarak bir araya getirilmiş birbirinden farklı yazı
karakterlerinden ibarettir. Dadaistler kompozisyonlarında
farklı boyutlarda kullandıkları harfler ile sese dayalı görsel
ifadeler oluşturmayı hedeflemiştir. Sanatçılar kullandıkları
şiir ve tipografi ile dil ve müziğin birlikte bir görsel
tasarımda ifade edilmesinin örneğini gözler önüne
sermiştir. Sonuç olarak sayfa tasarımları durağan bir görsel
ifadeden kurtulmuş, dinamik hale gelmiştir.
Konstrüktivizm
Kübizm ve Fütürizm konusunun hızla yayılması Rus
sanatçıların bu anlayıştan beslenerek yaratıcı yenilikler
bulmasını sağlamıştır. Kendilerini Kübo-Fütürist olarak
nitelendiren Rus sanatçılar, anlamlandırma mevzuundan
kopmuş ve ses, ritim, geometri ve soyutlama kavramlarını
ele almışlardır. Konstrüktivist anlayışta işlevsellik ve
teknolojik kullanım ön plana çıkmıştır. Konstrüktivizmde
ilk örnekleri grafik tasarımda görülmeye devam etmiştir.
Kitap tasarımında süslü düzenlemeler terk edilmiş, yerine
geometrik formlar gelmiştir. Ayrıca kitap tasarımında
işlevsellik ön plana alınarak klasik simetri anlayışı da
Konstrüktivistler tarafından tercih edilmemiştir.
Sayfa yüzeyinin tipografik unsurlarla kaplanması
Konstrüktivist kitapların temel özelliklerinden biri
olmuştur. Kapak tasarımlarında kimi harflerin boyutları
oldukça büyük tasarlanmıştır. Bunun sebebi mesajın
ideolojik boyutuyla ilgilidir. Harflerin sayfa üzerinde her
yeri kaplayacak şekilde yer almasının nedeni de buna
bağlıdır. Ayrıca kapak tasarımlarında gruplaşmış
sözcüklerin bulunması da bu sözcük gruplarının yarattığı
etkidir. Bu tasarım anlayışı sayesinde kitap tasarımında
yeni üsluplar ortaya çıkmıştır. Tasarımda tırnaksız,
anlaşılması kolay yazı karakterlerinin kullanılması ve
kontrast etki oluşturması Konstrüktivist kitapların bir diğer
özelliği olmuştur.
De Stijl Etkisinde Tipografi
20. yüzyılın başlarında görsel sanatların tüm alanlarında
görülmeye başlayan De Stijl akımının öncüsü Theo van
Doesburg’tur. De Stijl temsilcileri düz çizgi, dik açı ve üç
belirli renk ile sınırlı elemanların olduğu bir sanat anlayışı
benimsemiştir. Tipografi alanında yapılan tasarımlarda De
Stijl akımı bağlamında geometrik yapıda tırnaksız yazı
karakterleri tasarlanmıştır. Van Doesburg ve Vilmos
Huszar’a ait tasarımlarda tipografik karakterlerdeki
yuvarlak formların terk edildiği ve dar dikdörtgen bloklar
içinde yapılandırılan harflerin tercih edildiği görülmüştür.
Dikkat çekiciliği ve etkiyi artırmak adına siyah rengin
yanında kırmızı renk kullanılmıştır.
Bauhaus Etkisinde Tipografi
Bauhaus’un birincil hedefi, endüstri dünyasının içine
girerek modern endüstri sistemleri ile birlikte çalışma
sistemi yaratmaktır. Bu görüş neticesinde okul sistemi
öğrencilerine faydalı ve işlevsel tasarım uygulama
çalışmaları ortaya koymalarını desteklemiştir. Bu ilkeler
doğrultusunda bina boyama, estetik olmasının yanı sıra
işlevsel modeller üretme, makineleşmeden ilham alınan
tipografi anlayışı gibi Bauhaus uygulamaları yapılmıştır.
Endüstriyel sanatları ve güzel sanatları birleştiren bir
anlayış güden bu okul, sanat dallarının birbirinden üstün
olmadığını savunmuştur. Dolayısıyla Bauhaus, tekdüzeliğe
karşı olarak birbirinden farklı disiplinlerden beslenmiştir.
Yeni Tipografi ve Öncüsü Jan Tschichold
1920’li yıllarda Yeni Tipografi hareketi, grafik ve bilgi
tasarımını Orta Avrupa’daki sanatsal avangardı ön saflara
taşımıştır. Hareket, öğelerin asimetrik dengesi, hiyerarşi
tarafından tasarlanan içerik, kasıtlı beyaz alan kullanımı ve
tırnaksız (sans serif) tipografi kullanımı gibi özellikler
etrafında şekillenmiştir. Simetrik sütunlarda geleneksel
yazı düzenlemesini reddeden modernist tasarımcılar, basılı
sayfayı yazı ve illüstrasyonları çarpıcı şekilde asimetrik
kompozisyonlarda düzenlemişlerdir. Yeni Tipografiyi
geniş kitlelere duyuran ve öncüsü olarak kabul edilen Jan
Tschichold’tur.
Yeni tipografi akımına ait eserler incelendiğinde yalın ve
basit ifadeler ön plana çıkmaktadır. Sayfa üzerinde anlam
ifade etmeyen dekoratif biçimler ve simetrik sıralanmış
kelime ve cümleleri reddederek, asimetrik
kompozisyonlarla çağın dinamizmi yansıtılmaktadır.
Böylelikle, Yeni Tipografi hareketinde öncüler, kitabın
2
 GİT106U-TİPOGRAFİ
Ünite 2: 20. Yüzyıl Modernizmi Kapsamında Tipografi

kolay okunmasında daha elverişli yöntemler geliştirmeye Diğer Amerikan tasarımcılara göre Paul Rand, Amerikan
çalışmıştır. Metnin içeriğine uygun gerek sayfa grafik tasarımını daha iyi yansıtmıştır.
numaralarını gerekse başlığı vurgulayarak anlama uygun
New York Okulu’nun anlayışını Los Angeles’a taşıyan
tasarımlar üretmeye çalışmıştır. Ortaya çıkan tasarımda
Saul Bass olmuştur. 1940’lı yıllardaki Paul Rand’ın
simetrik, durağan bir düzenle yerine kontrastların hakim
asimetrik dengeyi kullanmasından ilham almıştır. Bass,
olduğu kompozisyonlar üretilmiştir. Yeni tipografi ile
mesajları basit piktografik görüntülere indirgemiştir.
harflerin süslemelerden ve gereksiz detaylardan
Kağıttan makasla kesilen ya da fırça ile çizilen düzensiz
arındırıldığı, tırnaksız (sans serif) bir forma sahip olduğu
formlar Rand’ın tasarımlarında yer almıştır.
gözlenmektedir.
Amerikan grafik tasarımına katkı sağlayanlar arasında
Tipografide İletişim Çağı Robert Brownjohn, Leo Lionni, Otto Storch, Don
Bu dönemde bilişim sistemlerinin yaygınlaşmasıyla okur Egensteiner, Herb Lubalin yer almaktadır.
ya da izleyicinin üst bilgi kavramlarına kolay ulaşması
sağlanmıştır. Grafik tasarımcıların bilgiyi kullanması ve Sonuç olarak, New York Okulu, Avrupa modern sanat
aktarmasında teknolojik olanakların etkisi artmıştır. Bu akımlarının etkisiyle ortaya çıkmıştır. Ekonomik ve
süreçte İsviçre’de bilgiyi net ve evrensel biçimde aktarma teknolojik gelişmelerle beslenmiştir. 1940’lı yıllardan
çabasıyla Uluslararası Tipografik Stil hareketi gün yüzüne 1970’li yıllara kadar tasarımda aktif bir güç olarak yerini
çıkmıştır. İsviçre Stili olarak da adlandırılan bu tasarım almıştır.
hareketinde tasarımdaki problemin çözümünün içeriğinde
bulunması gerektiği anlayışı güdülmüştür.
İsviçre Tipografisi
İsviçre stili De Stijl, Konstrüktivizm, Bauhaus ve Yeni
tipografi akımlarının anlayışını taşıyan bir harekettir. Bu
tasarım hareketinin nesnel netliği dünya çapında
dönüşümler kazanmıştır. Yirmi yılı aşkın bir süredir
etkisini korumuş ve hâlâ da devam ettirmektedir. İsviçre
tasarımının özellikleri arasında bütünlük oluşturulmuştur.
Matematiksel olarak oluşturulmuş bir ızgara sistemi
üzerinde asimetrik kompozisyon düzenlemeleri yapılmış ve
sol ve sağ kenar boşluklarında düzen arayışına
gidilmemiştir.
Uluslararası Tipografik Stil, tasarımda görsel bir etki
yaratmaktansa tasarımcıda bir tavır geliştirmeyi
amaçlamıştır. Ortaya çıkan tasarımların toplumsal bir
amaca hizmet ve hatta bir meslek dalı olarak ele almışlardır.
Bu bağlamda, kişisel ve abartılı, ilginç tasarımlardan ziyade
evrensel ve bilimsel bir anlayış içeren bir anlayışla problem
çözümüne yönelik yapılan tasarımlar tercih edilmiştir.
Hareketin temsilcileri düzen ve net ifadeyi ele almıştır.
Akımın temsilcileri De Stijl hareketinin grid sistemi
üzerinde yatay ve dikey yapıya sahip ifade biçimini
sürdürmüştür. Buna ek olarak sayfa üzerinde geometrik
yapılarda bölümler ve modüler gridler ile Konstrüktivizm
anlayışı benimsenmiştir. Bu dönemin temsilcileri arasında
Ernst Keller, Max Bill, Josef Müller-Brockmann yer
almaktadır.
New York Okulu
Amerikan kültürünün ve toplumun benzersiz yönü
Amerikan modern tasarıma yaklaşımını şekillendirmiştir.
Amerikan toplumu için tekniğin yeniliği ve konseptin
özgünlüğü önemli görülmüştür. Tasarımcılar iletişim
sorunlarını çözmeye ve bilgiyi doğrudan aktarmaya
çalışmışlardır. Amerikan grafik tasarımının bu uğraşı,
1940’lı yıllarda Avrupa tasarım anlayışıyla
başlamış,1950’li yıllarda uluslararası bir önem kazanmış ve
1990’lı yıllara kadar devam etmiştir.

3
 GİT106U-TİPOGRAFİ
Ünite 3: Sayısal Tipografi
Giriş
Endüstri devrimi ile gelişen basım teknolojisi, tipografinin
gelişimi için uygun ortamı hazırlamıştır. Gelişen araçlarla
genişleyen tipografi kavramı sadece bir tekniği anlatmanın
ötesine geçmiştir. 19. yy başında modernizm akımları ile
tipografi içerik ile bağlantı kurmaya başlamıştır. Tipografi
sadece bilginin görselleştirilerek okunması ve
okutulmasının dışında biçimsel bir gösterge olmuştur.
Kullanılan karakterler düşünce ve fikirleri ifade etmenin bir
yolu olarak kullanılmıştır.
Metal tipografi teknolojileri önce 1915’lerde mekanik optik
düzeneklerle, sonra 1930’lu yılların sonunda fotomekanik
yöntemlerle başlayan fotodizgi dizgelerine ve bilgisayar
teknolojisinin gelişimiyle de 1960’lı yılların ikinci
yarısından 1980’lere değin optik ve elektronik temelde
foto-düzenleme dizgelerine adım adım geliştirilir
(Sarıkavak, 2004). Sayısal tipografi terimi ise masaüstü
yayıncılığın keşfi ile dillendirilmeye başlanmıştır. Harflerin
sayısallaşması (dijital) tipografinin içerik ile olan
bağlantısını güçlendirmek adına yeni olanaklar sağlamıştır.
Sayısal tipografi yazı karakterleriyle başlar ve oradan
hareket eder. Yazı karakterinin özellikleri ve kullanıcı
tarafından oluşturulan tasarım diline bağlı olarak, harfler
yeniden düzenlenir, yeniden boyutlandırılır, değiştirilir,
taşınır ve son halini alır.
Sayısal Tipografi Teknolojileri
Sayısal tipografi teknolojileri fotodizgi sonrası bilgisayarın
keşfi ile başlamıştır. 1984’te Apple Lisa’yı tanıtmıştır.
Bilgisayarlar için üretilen metafont, tex, postscript gibi
yazılımlar bitmap, type1, truetype, opentype gibi font
dilleri sayısal tipografinin teknolojik gelişim süreçlerini
içermektedir. En önemli vektör yazı karakteri oluşturma
teknolojileri arasında Adobe tarafından geliştirilen
Postscript; Apple tarafından geliştirilen TrueType; ve
Stanford bilgisayar bilimcisi Dr. Donald Knuth tarafından
icat edilen Metafont gösterilebilir.
Metafont-Tex
Stanford Üniversitesi Matematik Profesörü Prof. Donald E.
Knuth, sayısal tipografinin gelişimine önemli katkı
sunmuştur. Bilgisayarların emekleme döneminde yazdığı
Bilgisayar Programlama Sanatı kitabının birinci baskısını
1968 yılında monotype makinesi ile üretmiştir. Knuth,
kitaplarını yazmak için yıllarını vermiş ancak baskıda
istediği sonucu elde edememiştir. Sırasıyla, Metal Hurufat,
Monotype ve Fotodizgiden sonra yeni bir teknoloji
geliştirilmiştir. Dijital yöntemler ile film üzerine görüntüler
oluşturma sayısal tipografi için kilometre taşıdır. Sayısal
teknolojiler Knuth’ın hem kullanabileceği hem de
geliştirebileceği yeni bir alandır. Mürekkebin gelmesini
istediğiniz yerlere ‘1’ gelmesini istemediğiniz boş kalacak
alanlara ‘0’ dizerek sayfa tasarımı yapılabilmektedir.
1970’lerde Xerox’un geliştirdiği yazıcı sayısal tipografinin
basılmasını sağlayan ilk örneklerdendir.
Knuth, kitabının baskısında yaşadığı sorunlar sonucu ve
sayısal teknolojilerin gelişimi sayesinde kendisi için yeni
bir alan olan sayısal tipografi üzerine çalışmalar yapmaya
karar vermiştir. Dijital teknoloji ile font tasarımı
yapılmasını sağlayan bitmap temelli ‘Metafont’ yazılımını
geliştirmiştir.
Sayısal tipografinin gelişmesinde, harfleri tasarlamak için
Dr. Knuth tarafından geliştirilen Metafont (1979) ve sayfa
düzenleme, dizgi programı olan TEX (1984) önemli
katkılarda bulunmuştur. Bazılarına göre Gutenbergden
sonra tipografiye en büyük katkıyı TEX yazılımıyla Dr.
Knuth’un verdiğini düşünmektedirler (Downes, 2002).
PostScript
Adobe yazılım firması tarafından geliştirilmiş tanımlama
ve baskı denetim dilidir. Bézier eğrileri ile yapılan
PostScript fontları grafik nesneler gibi işlenir ve yazıcıya
gönderilir. PostScript fontlar ekranlar ve yazıcılar için iki
adet font ile gelir. Bézier eğrisi iki nokta arasında çizgileri
kontrol etmeyi sağlamakta, vektör formatı sayesinde
istenilen boyuta kadar görüntü kalitesi düşmeden
büyütülebilmektedir.
Masaüstü Yayıncılık
Kişisel bilgisayarların kullanımıyla baskıya hazırlık
süreçlerini kolaylaştırmayı sağlayan, tasarımcıların
çalışmalarını “Ne Görürsen Onu Alırsın” mantığıyla
doğrudan yazıcılara ulaştırabilecekleri bir ortam içinde harf
formları ve diğer görsel unsurlarla çalıştıkları yayıncılık
faaliyetlerini ifade etmektedir.
Apple 1984 yılında Macintosh kullanıcı dostu kişisel
bilgisayarları ile devrim yaratmıştır. Font üretiminde
geleneksel yöntemlerdeki dizgicilerin yerini tasarımcılar
almıştır.
Masaüstü yayıncılıkla beraber özel ve işlevsel yazı
karakteri tasarımları oluşturmak için geliştirilen kullanımı
kolay yazılımlar sayesinde tipografik üretkenlik ve
çeşitlilik de artmıştır. Gelişmiş yazılımların mevcudiyeti ve
internet bağlantılarıyla beraber gelen teknolojik gelişmeler
ise tipografi üzerine farkındalığı arttırmış, özelliklerinin ve
ortaya koyduğu etkinin daha iyi anlaşılmasına yol açmıştır.
Font Formatları
Font formatları sırasıyla; Postscript Type 1, TrueType ve
OpenType’ dır. Bunlara ek olarak multiple master ve
değişken font gibi özellikler de eklenmiştir.
Postscript Type 1 Adobe tarafından geliştirilmiştir. Type 1
yazı tipi biçimi, PostScript dilinin kendi sözdizimsel
kuralları olan bir alt kümesi ve uzantısıdır. TrueType Apple
tarafından üretilmiştir. Type 1 da olduğu gibi iki farklı
dosyaya gereksinim duymaz, ekran ve yazıcı fontu
birleşiktir. 256 hücreye (glyph) sahiptir.
OpenType, Adobe ve Microsoft tarafından ortaklaşa
geliştirilen platformlar arası bir font formatıdır. OpenType
formatının iki temel artısı vardır; platformlar arası
uyumluluğu ve zengin dil desteği ve gelişmiş tipografik
1
 GİT106U-TİPOGRAFİ
Ünite 3: Sayısal Tipografi
araçları sayesinde genişletilmiş karakter setlerini ve sayfa
tasarımları özelliklerini destekler.
Unicode (Evrensel Kod) sistemine dayanan Open Type
65536 hücre (glyph) içermektedir. Bu sayede bir font
dosyasında neredeyse tüm dünya dilleri bulunmaktadır.
Opentype fontlar, batı dünyasında kullanılan standart latin
karakterleri, para birimi simgeleri dahil olmak üzere çeşitli
uluslararası karakterleri içerir.
Değişken (Variable) Font
Adobe, Apple, Google ve Microsoft şirketlerinin ortak
çalışmaları sonucunda 2016 yılındaki Uluslararası
Tipografi Birliği (ATypl) konferansında Opentype 1.8’in
yayınlanmasıyla beraber değişken yazı karakterleri
kullanıma sunulmuştur.
Değişken fontlarla beraber bir yazı karakterinin birden çok
stilini oluşturmak için tek bir dosyaya ulaşım yeterli
olmuştur. Böylece değişken fontlar, ağırlıklar, genişlikler,
optik boyut, tırnaklıdan (serif) tırnaksıza (sans serif) gibi
çeşitli varyasyonların oluşturulmasına olanak tanınmıştır.
Belirtilen tasarım düzenlemelerinin yanı sıra dosya
alanından da tasarruf sağlanmış ve kısıtlı depolama alanına
sahip cihazlar için bir avantaja dönüşmüştür.
Değişken fontlar, yazı karakterlerinin değiştirildiği
eksenler tarafından tanımlanır. Bir eksen, bir yazı ailesi
içinde farklı stiller oluşturmak için kullanılan ve font
tasarımcısı tarafından belirlenen bir parametredir (Huelves
ve Marco, 2021).
Değişken fontlar, aldığı verilere tepki vererek değiştirilen
ve içerik yoluyla anlamlandırma sürecinin geliştirildiği
iletişimsel bir ortamdır (Huelves ve Marco, 2021).
Teknolojik gelişmelerin bir araya gelmesinin en önemli
yönlerinden biri, ortak bir dil aracılığıyla mevcut
sistemlerle uyumluluk oluşturmasıdır.
Sayısal Tipografi ve Yayıncılık
Dijital devrimin en önemli etkilerinden biri de yayıncılık
alanında olmuştur. Özellikle bilgisayar teknolojisinin
sağladığı olanaklar ile tasarlanan dergiler tipografinin deney
alanı gibi kullanılmıştır. Yeni dikkat çekici bir o kadar
yapısökümcü tarz ile yapılan dergiler övgüler aldığı kadar
olumsuz eleştiriler de almıştır. Bununla birlikte grafik
tasarım ve tipografi özelinde dönemi yeniden şekillendirdiği
açıktır. Dünyanın her yerindeki tasarımcılar bu yeni tarzdan
etkilenmiş çalışmalarını bu yönde yapmaya başlamışlardır.
Bu yeni tasarım dili evrensel olarak tüm dünyayı etkisi altına
almıştır. Bu dergilere örnek olarak Neville Brody’nin birçok
sayısını tasarladığı The Face, Arena, Arena Homme+, Fuse
Zuzana Licko ve Rudy Vanderlands’ın tasarladığı Emigre,
David Carson’un tasarladığı Ray Gun ve Fred Woodward
tarafından diğer dergilerin aksine modernist bir tavırla
tasarlanan Rolling Stone dergileri örnek olarak verilebilir.
Emigre Dergisi
Emigre dergisi, sayısal tipografinin tarihsel bir kaydıdır.
Dergi tasarımı ve içeriği yoluyla dönemin dijital devriminin
belirsizliği içinde sayısal tipografinin nasıl
şekillendirildiğinin ilk örnekleri karşımıza çıkmakta ve bu
açıdan önem arz etmektedir.
Emigre (Göçmen) dergisi Rudy Vanderlans tarafından ilk
başta sanatçı çalışmalarını yayınlamak amacıyla kurulan
daha sonra Zuzana Licko’nun kendi tasarlamış olduğu yazı
karakterlerinin kullanıp bir tanıtım aracı haline getirdiği ve
sayısal tipografinin kullanıldığı önemli bir ortam haline
gelmiştir.
Licko’nun yenilikçi yazı karakterleri ve Vanderlans’ın
sayfa düzenleri geleneksel tasarımcılar tarafından önceden
belirlenmiş (klasik okunaklı yazı karakterleri, boşluk,
noktalama büyük harf ve ızgara yapıları) zamanın tasarım
kurallarını zorladığı için beklenen bir tepkiyle
karşılaşmışlardır.
Licko ve Vanderlans Emigre (Göçmen) dergileri için
sınırları kaldırmak istemişlerdir. Bu yüzden dergi
tasarımlarında sayısal tipografinin sınırlarını zorlamışlar,
yeni nesil tasarımcıları yapmak istedikleri ve inandıkları
tasarım anlayışıyla cesaretlendirmişlerdir.
Mrs Eaves Fontu
Zuzana Licko’nun (Yeni Tipografi hareketi öncüleri gibi)
fontları ve tasarımları içerik ile bağlantı kurmakta,
tasarımcıya ve son kullanıcıya sessizce kendinden
bahsetmektedir. Bu duruma Mrs Eaves fontu örnek olarak
verilebilir. Mrs Eaves fontu Sarah Eaves’e atıf olarak
üretilmiştir. Sarah Eaves, John Baskerville’in (18. yy) önce
hizmetçisi sonra da Sarah’ın eşi ölünce ise karısı olmuştur.
Zuzana, Baskerville’in yazı karakteri ve baskı işlerinde
yardımcısı olarak tipografi tarihinde unutulan ancak önemli
bir yeri olan, Bayan Eaves’i onurlandırmak adına bu ismi
vermiştir. Zuzana, Baskerville fontunu yeniden ele alırken
boyutlarını değiştirdiği gibi bazı karakterleri yeniden
yorumlamıştır.
Zuzana Eye dergisine vermiş olduğu röportajında, Mrs
Eaves yazı karakteri için şunları söylüyor; Mrs Eaves
geleneğin bir karışımı ancak güncellenmiş halidir. Arkadaş
canlısı olacak kadar tanıdık, ancak ilginç olacak kadar
farklı. Orijinal Baskerville ile karşılaştırıldığında nispeten
geniş oranları nedeniyle, şiir gibi az miktarda metne veya
zarif başlıklara varlık kazandırmak ve basılı reklamlarda
uygulamak için kullanışlıdır. Okuyucuyu biraz yavaşlatır
ve mesajı düşündürür.
Filosofia Fontu
Fotodizginin kısıtlayıcı ve sınırlayıcı tarzından sonra
sayısal tipografi Zuzana’nın klasik fontları yeniden ele
alması ve bunu özgürce yapması için olanak sağladı.
Baskerville’den hareketle tasarladığı Mrs Eaves ve
Bodoni’den hareketle tasarladığı Filosofia bunlardan
sadece ikisidir.
Rolling Stone Dergisi
Derginin endüstri ve tipografi üzerindeki etkisini anlamak
için derginin formatını değiştiren, yaratıcı sayfa düzenleri
2
 GİT106U-TİPOGRAFİ
Ünite 3: Sayısal Tipografi
ve yaptığı tipografik düzenlemelerle Rolling Stone
dergisinin kapak ve iç tasarımlarında önemli değişimler
yapan sanat yönetmeni Fred Woodward’dan bahsetmek
gerekmektedir. Woodward, yazı karakterlerini ve görselleri
içerikle eşleştiren çalışmalar yapmıştır.
Woodward 1987 yılında cüretkâr tipografiyi çalışmalarının
ayırt edici bir özelliği haline getirmiştir. Kapak tasarımında
şarkıcı Sinead O’Connor hakkında güçlü bir görsel
açıklama yapmak için büyük ölçekli bir yazı karakterini ve
tam sayfa bir fotoğrafı kullanmıştır. Bu düzen, Rolling
Stone’un görünümünü ve verdiği hissi değiştirmiştir.
Woodward artık bu tasarım anlayışı üzerine bir şeyler inşa
etmek zorunda olduğunu hissetmiştir. Sayfa tasarımlarında
beklenmedik tipografik düzenlemeler, farklı ölçeklerde ve
yerleşimlerde kullanılan metinler öne çıkmaktadır.
Dergi 1990’ların başında Macintosh bilgisayarların
dönüşümüne katılsa da, Woodward derginin dönemin el
yapımı bir titizliği içeren özende yayınlanmasını istedi.
Rolling Stone, yalnızca dijital manipülasyonu değil, aynı
zamanda kaligrafi, el yazısı ve diğer yazı karakterlerini
birçok kez deneyerek elde edilen grafik entropisinden
(rastgele ve düzensiz sistemden) özgürce yararlanan çok
çeşitli yazı karakterlerini kullanmıştır. Bir yazı karakterini
asla birden fazla kullanmamayı tercih ettiğini söyleyen
Woodward, dinamik değişime ve buna karşılık olarak
tasarımını sürekli olarak yeniden icat eden bir yayın
oluşturmaya ilgi duyduğunu ifade etmiştir (Meggs ve
Purvis, 2012)
Ray Gun Dergisi
Ray Gun dergisi alternatif Rock and Roll müzik ve
sokaktan ilham alan tarzların yansıtıldığı bir dergi olarak
1992 yılında California’da yayınlanmaya başlamış ve 2000
yılına kadar varlığını sürdürmüştür.
Derginin kurucu sanat yönetmeni olan David Carson’un
tasarımlarının sansasyon yaratması ise Ray Gun dergisinde
gerçekleştirmiş olduğu o zamana kadar grunge (dağınık)
tipografi anlayışıyla olmuştur. David Carson grafik tasarım
da kuralları ihlal ederek tipografiye getirmiş olduğu yeni
bakış açısı ve yaklaşımlarla 1990’ların başında büyük bir
etki yaratmıştır. Sevdiği ve doğru olduğuna inandığı
çalışmaları yaptığını ifade eden Carson tipografiye olan
kural dışı, yapısökümcü yaklaşımıyla dikkat çekmektedir.
Carson, ızgara biçimlerinden (grid), bilgi hiyerarşisinden
ve tutarlı düzenler içeren tasarımlar veya tipografik
desenleri kullanmaktan kaçınmış, tipografik sözdizimi ve
görselliğin geleneksel kavramlarını reddederek, her
konunun, her sayfanın veya yayının ifade olanaklarını
keşfetmeyi seçmiştir (Meggs ve Purvis, 2012). Carson,
sayfalarda ve kapaklarda kullandığı metinlerde, başlıkları,
yazıları, görsel öğelerin aralarına düzensiz harf aralıklarıyla
yerleştirerek kuralcı bir düzenleme yerine etkileyici ve
gösterişli bir yerleştirme kullanmıştır. Carson’ın kullanmış
olduğu metinler ise okunabilirlik için gerekli olan bütün
temel kriterlere karşı gelmektedir. Cilt payı verilmeden
sayfanın dışına taşan metinler, sıkıştırılmış yazılar, eğri ve
düzensiz yazı kolonları, okumayı zorlaştıran metin ve arka
plan renkleriyle oluşturulmuş tasarımları içermektedir.
Sayısal Font Tasarımcıları
Yeni teknolojileri ayak uyduran tasarımcılar, teknolojinin
olanaklarıyla rengi, dokuyu, görselleri ve tipografiyi daha
önce yapılmamış bir şekilde (şeffaf, katmanlı, esnetilmiş
vb.) ele aldılar. Yenilikçi tasarımcılara örnek olarak birçok
kişiden bahsedilebilir. 1900’lerin son çeyreğinde
tasarımcılar bilgisayar teknoloji ile geliştirilen font
programları aracılığıyla işletim sistemlerinde var olan
fontlar ile yetinmeyip yeni fontlar ürettikleri gibi, yeni
sayısal tipografik düzenlemeler gerçekleştirmişlerdir. Bu
tasarımcılardan Neville Brody, Max Kisman, Jeffrey
Keedy, Eric Van Blokland, Just Van Rossum, Zuzana
Licko, Rudy Vanderlands ve Jonathan Barnbrook önde
gelen isimlerden bazılarıdır.
Erik Spiekermann
MetaDesign, (1979) United Designers (2002) ve
Edenspiekermann (2009) gibi önemli tasarım stüdyolarını
kurmuştur. Heidelberg Printing, Volkswagen ve Berlin
Transit gibi birçok uluslararası şirketin tasarım süreçlerini
yönetmiştir. Sayısal (dijital) font dağıtımında yaşanılan
boşluğun fark edilmesiyle Erik Spiekerman ve Neville
Brody tarafından FontShop firması kurulur. Geliştirdikleri
FF Meta fontu en çok satılan fontlardan biri olur. FontShop
dağıtım şirketi büyük bir font kütüphanesine de sahiptir.
Neville Brody
Machintosh bilgisayarının (Apple, 1984) keşfi ile hemen bu
teknolojiye adapte olmuş ve tasarımlarını bilgisayar
yardımı ile tasarlamış ve sayısal fontlar üretmiştir. 20. yy.
sanat akımlarından (konstrüktivizim, dadaizm, fütürizm
vb.), punk kültüründen etkilenmiş bununla birlikte oldukça
yeni ve kendine özgü bir tasarım dili oluşturmuş ve bu
özgün tasarım diliyle popüler olmuştur. Modern
tipografinin kurallarına karşı çıkıyor harfler ile oynuyor ve
her seferinde kendine özgü yeni bir tasarım üretiyordu.
The Face dergisi için yaptığı tasarımlarda özgürdü,
fikirlerini ifade etmek için mükemmel bir ortam buldu ve
tipografi ile istediği gibi oynadı. Dergi için yaptığı
tipografik tasarımlarla deneysel, yenilikçi ve eğlenceli
üretimler gerçekleştirdi. Spiekermann ile birlikte kurduğu
Fuse süreli yayını tipografi ve harf tasarımı üzerine dünya
genelinde tanınan, izlenen ve etki yaratan bir grafik tasarım
dergisi olmuştur.
Brody ‘A Rage in Harlem’ filmi afişi için Harlem isimli
fontu tasarlar. Romandan hareketle üretilen film, Harlem
(Amerika New York) bölgesinde geçen, suç ve müziğin yer
aldığı konuları ele alır. Brody Harlem bölgesinin ve filmin
ruhundan hareketle tasarladığı yazı karakterinin boyutları iç
boşluklarının konumları ile oynar. Bu sayede harflerin
içinde birbirine karşı çıkan formlar yaratır. Brody yazı
karakteri ile içeriği görsel olarak anlatmaya, mesajını
fontun görselliği ile vermeye çalışmıştır.
3
 GİT106U-TİPOGRAFİ
Ünite 3: Sayısal Tipografi

Max Kisman görülmektedir. Barnbrook yazı karakterlerini üretirken,

Kisman özellikle yaptığı yenilikçi sayfa düzenlerinde çeşitli kültürler ve yazı formları arasında analoji oluşturur.
kullandığı yenilikçi tipografi tasarımları ve sayısal font 1992 yılında Mason fontunu tırnaklı ve tırnaksız olarak iki
çalışmaları ile ünlenmiştir. Kisman, Dada, De Stijl, farklı versiyonda ve üç farklı çeşitte (Regular, Alternate,
Konstrüktivizm gibi akımlardan yararlanırken dönemin Super) üretmiştir. Barnbrook, 19. yy Rus harfleri
önemli tasarımcılarına (Piet Zwart, Malevich) atıflar (konstrüktivizm) Yunan mimarisi ve rönesans incillerinden
yapmıştır. Kisman, tasarımlarında içeriği yansıtmaya etkilenerek tasarladığı font ile popüler kültüre, siyaset ve
çalıştığı birçok font tasarlamıştır. tipografi tarihine birçok atıf yapmaktadır.
Max Kisman’ı sayısal font tasarımında öncü yapan asıl Geliştirdiği yazı karakteri Mason Sans, 2011 yılında, New
çalışmalarından biri ‘Fudoni’ ise diğeri de ‘Extended York Modern Sanat Müzesinin kalıcı tasarım
Maxmix’ harf/font tasarımlarıdır. Örneğin ‘Fudoni’ koleksiyonunda yer alan 23 dijital yazı karakterinden biri
modernitenin bir görüngüsü olan ‘Futura’ yazı tasarımı ile olmuştur (https://www.emigre.com/Fonts/Mason).
18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl başındaki ‘Modern’ yazı
tasarımlarından ‘Bodoni’nin ustaca bir araya getirilmesine Sayısal font tasarımının öncüleri yaptıkları font ve grafik
dayanmaktadır. ‘Fudoni’ 1990’ların başında büyük bir tasarım ürünleri ile günümüzü aydınlatmış ve tipografi
beğeni görmüştür (Sarıkavak, 2008). alanında tasarımcılara rol model olmuşlardır. Bu alanda
önemli tüm isimlerden bu kitapta bahsetmek mümkün
Onlarca font tasarlayan Kisman için okunurluk hiçbir değildir. Öyle ki; sayısal font tasarımında Eric Van
zaman öncelik olmamıştır. Kisman, video kliplerin, hızlı Blokland, Just Van Rossum, David Quay ve David Berlow
geçen görsellerin ve yazıların sayesinde insanların iletileri gibi isimler, yaptıkları font tasarımları ile öne çıkan bazı
algılama yeteneğinin geliştiğini, karmaşık daha zor diğer tasarımcılardır.
algılanan yazıları okuma kabiliyetlerinin arttığını
savunduğu gibi, insanlığın harflere gereksinimi
kalmayacağını ve görüntüler ile iletişimlerini
sağlayabileceklerini düşünmektedir.
Jeffery Keedy
Bilgisayarı bir araç olarak kullanan önemli tasarımcılardan
olan Keedy, işletim sisteminin sunduğu mevcut sınırlı
fontları yeterli ve özgün bulmamış yeni fontlar üretmiştir.
1995’te kendi font üretim şirketi olan Cipher’i kuran
Keedy, tasarımların içeriği yansıtması gerektiğini
düşünürken özellikle Roland Barthes gibi önemli
yapısökümcü felsefecilerden etkilenmiştir.
Geçmişin değerli tasarımlarının yeniden ele alınarak günün
gerekliliklerine göre düzenlenmesi gerektiğini savunan
(Sarıkavak, 2005) Keedy tasarladığı fontlar ile de dikkati
üzerine çekmiştir. İki farklı ağırlıkta (regular ve bold)
tasarladığı Keedy Sans fontu, Moma’nın kalıcı
koleksiyonuna kabul edilmiştir.
Keedy’nin önemli bir diğer tasarımı ise Hard Times
fontudur. Times New Roman fontu yeniden ele alınır ve
harflerin bazı tırnakları kırılır, silinir veya yönünü
değiştirilir. Tasarımcı, Times New Roman fontunun uzun
ve zorlu süreçlerden geçtiğini, yaptığı müdahaleler ile
anlatmaya çalışmıştır.
Jonathan Barnbrook
1996 yılında kendi sayısal (dijital) font şirketi Virus’u
kurmuştur. Virus için yeni fontlar tasarlamıştır.
Barnbrook’un tipografi çalışmalarının tanınmasına yol
açan ilk çalışması Priori yazı karakterinin David Bowie’nin
2002 yılında çıkarmış olduğu albüm olan Heathen’in kapak
tasarımında yer almasıdır (Haley vd., 2012). İngiliz yazı
geleneğine olan ilgisi kadar Fütürizm akımı da Barnbrook’u
etkilemiş ve font tasarımlarında esinlenmeler

4
 GİT106U-TİPOGRAFİ
Ünite 4: Yazı Karakterleri
Giriş
Hareketli hurufat (movable type), 15. yy’da hurufat adı
verilen birbirinden bağımsız karakterlerin satırlar,
paragraflar ve sayfalar oluşturacak şekilde dizilip
basıldıktan sonra sökülerek tekrar kullanılmasını sağlayan
bir baskı sistemidir (Ambrose & Harris, 2012, s. 277).
Hareketli hurufat ile yapılan ilk örnek baskı için kullanılan
Blackletter yazı karakteri, ağır lekesel değeriyle okumayı
zorlaştıran bir yapıdaydı. Bu yazı karakteri zaman içinde
yerini daha okunaklı olan Humanist yazı karakterlerine
bırakır. Bu yazı karakterlerinin ortaya çıkmasını sağlayan
Ortaçağ’ı sonlandıran Hümanizm ile gelişen Rönesans’tır.
Humanist yazı karakterleri kaynağını Roma yazıtlarından
alır.
Humanist yazı karakterlerini daha sonra içinde bulunan
dönemin sosyo-ekonomik ve teknolojik gelişmelerine bağlı
olarak Old style, Transitional, Modern, Slab Serif ve Sans
Serif yazı karakterleri takip eder. Günümüzde bu sınıfların
yanı sıra kullanım alanlarına ya da yapısal özelliklerine
göre sınıflandırılan çok farklı, çarpıcı yazı karakterleri de
vardır.
Yazı Karakterlerini Oluşturan Temel Yapılar
Yazı karakteri kavramı günümüzde font ile karıştırılmakta
hatta birbirlerinin yerlerine kullanılmaktadır. Oysa font
kalıptır, yazı karakteri ise o kalıptan çıkan görsellerdir.
Yazı karakterleri, harfler (büyük ve küçük), rakamlar,
noktalama işaretleri ve özel sembolleri içeren karakter
setlerinden oluşur. Bu karakter setindeki harflerin
oluşmasını ve birbirleriyle olan orantısını sağlayan temel
geometrik yapılar ve temel çizgiler vardır.
Geometrik Altyapılar
Yazı yüzlerinin karakter setlerinin oluşmasını sağlayan
geometrik yapılar Eski Yunanlılardan bu yana üçgen, kare
ve daire formlarından oluşur. Karakter setlerindeki bazı
harfler tek geometrik yapılıyken bazı harfler çift yapıdan
oluşur. Her bir büyük harfin temel şekli, ikiye bölünmüş bir
kare, bir daire, bir üçgen, bir ters üçgen ve iki küçük
daireden oluşan yapıdan çıkarılabilir (Rob Carter, 2015, s.
32).
Yazı karakterleri geometrik altyapısına göre ikiye
ayrılmaktadır. Bu yapılardan biri Eski Biçem (Old Style),
diğeri ise Eşit-en’dir (Transitional). Bu sistemlere dahil
edilemeyen yazı karakterleri ise serbest sistemli olarak
adlandırılır. Bu geometrik altyapılarla oluşturulmuş yazı
karakterleri Sans Serif (Tırnaksız) ya da Serif (Tırnaklı)
olabilirler.
Eski Biçem (Old Style)
İlk Roma biçemi yazı karakterlerinin kaynağı M.S. 2.yy’da
yapılan Trajan Sütunu’dur. Eski Biçem (Old Style) sistemi,
harflerin oluşmasında kullanılan geometrik şekillere
(üçgen, kare, daire) olabildiğince sadık kalan bir yapıdır.
Bazı karakterler tek geometrik elemandan (A harfi tek bir
üçgenden) oluşturulurken bazı karakterler çift geometrik
elemandan (S harfi üst üste gelen iki daireden) oluşturulur.
Eşit-En (Evenwidth)
Eşit-en (Evenwidth) sistemi, Eski Biçem sisteminin
kullandığı geometrik formları deforme eder. Karenin
dikdörtgene, üçgenin yamuğa, dairenin elipse
dönüştürüldüğü bu sistemde karakter setlerindeki harfleri
birbirlerine görsel olarak yakınlaştırmak amaçlanır. Eski
Biçem sistemde geometrik şekillere sadık kalındığından,
bazı harfler çok geniş bazıları ise çok dar görünür. Eşit-en
sisteminde bu giderilmeye çalışılır.
Temel Çizgiler
Bir metni düzenli bir bütün olarak dizebilmek/yazabilmek
için tüm karakterlerin, tipografiye birliktelik getirmek için
hayali kılavuz çizgiler üzerine konumlandırılması gerekir.
Oluşturulacak metnin algılanabilir bir düzen içerisinde
olmasını öncelikli olarak satır çizgisi sağlar. Satır çizgisi
sayesinde tüm harfler aynı hizaya gelerek kelimeleri ve
kelimelerde cümleleri oluşturur. Bu durumda satır çizgisine
tüm harfleri ya da karakter setlerini aynı düzlem üzerinde,
bir düzen içerisinde bir araya getiren temel çizgidir
(baseline) denilebilir.
Yazı karakterlerinin oluşumunda bu temel çizgiyle birlikte
büyük harf çizgisi (cap height), orta çizgi (meanline), küçük
harf x yüksekliği (x height) çizgisi, alt uzantılar çizgisi
(descent), üst uzantılar çizgisi (ascent) ve punto ölçüsü
(point size) çizgileri bulunur.
Harf Anatomisi ve Terimler
Yazı karakterleri oluşturan karakter setleri; büyük harfler,
küçük harfler, rakamlar, noktalama işaretleri ve özel işaretler
içerir. Bu karakterlerin her birinin oluşumlarından kaynaklı
yapısal özellikleri vardır. Bu özellikler harfin anatomisi
olarak adlandırılır.
Harf Anatomisi/Harfleri Oluşturan Yapılar
Yazı biçimleri veya alfabeler birçok farklı karakterden
oluşurken karakterlerin yapısında farklı bölümler vardır.
Bu bölümlerin her birine verilen ad terminolojiyi oluşturur.
Terminolojiyi bilmek, yazı tipleri ve özellikleri hakkında
iletişim kurmayı kolaylaştırır. Ayrıca farklı tasarımların
yapısını ve aralarındaki farkları görme ve tanıma
konusunda gözü eğitir (Strizver, 2006, s. 40).
Ölçü/Boyut (Punto)
Bir metni düzen içerisinde yazabilmek için satır çizgisine
ihtiyaç duyarız. Satır çizgisi bazen fiziki olarak çizilirken;
bazen de hayali olarak kurgulanır. Metin, satır çizgisi
(baseline) sayesinde aynı hizada tutulabilir ancak bir
metnin düzeni için daha birçok parametreye ihtiyaç vardır.
Satır arası boşluk, punto ölçüsü, harf arası boşluk, kelime
arası boşluk, satır uzunluğu gibi parametreler metnin
görüntüsüyle ya da oluşumuyla direk olarak ilgilidir.
Bununla birlikte dikkat edilmesi gereken tüm bu
sistemlerin punto ölçüsüyle, seçilen yazı karakterinin “x”
yüksekliği ve alt/ üst uzantılarıyla uyumu çok önemlidir.
Harf araları fazla açıldığında kelimelerin bütünlüğü bozulur
böylece metnin okunması zorlaşır. Harf arası gereğinden
fazla kısıldığındaysa harfler birbirine yapışabilir ya da üst
1
 GİT106U-TİPOGRAFİ
Ünite 4: Yazı Karakterleri
üste binebilirler. Bu durumda yeterli boşluk olmadığından
harflerin yapısı algılanamayabilir ve okuma güçlüğü
oluşabilir.
Tasarım programlarında ya da diğer uygulamalarda, yazı
karakterinin ölçülendirilmesini sağlayan standart (default)
ölçüler, tipo baskıda kullanılan hurufat ölçülerinden gelir.
18. yy ortaları, Geçiş (Transitional) döneminde, Fransız
tipografici Pierre Fournier le Jeune, standart yazı
ölçülerinden biri haline gelen pika ölçü sistemini geliştirir.
Bir pika 12 puntodur, 72 punto (altı pika) ise bir inçtir
(Ambrose & Harris, 2012, s. 279). Point (punto): Bir fontun
yazı boyunu ölçmek için kullanılan ölçü birimi. Bu
ölçülendirme sistemi bir harfin boy ölçüsü değil harfin
içinde bulunduğu yazı bloğunun ölçüsüdür. Bir gövde
metinde kullanılacak punto büyüklüğü seçilen yazı
karakterine göre çeşitlilik gösterse de 9-12 punto arası
olarak genelleme yapılabilir.
“x” Yüksekliği
Küçük “x” harfinin yüksekliği bir yazı karakterinin orta
çizgisini (meanline) oluşturur ve bütün küçük harfler bu
çizgiye hizalanır. Aynı puntoda yazılsalar da her yazı
karakteri farklı x-yüksekliğine sahiptir. x yüksekliği, büyük
harf yüksekliğine (cap height) ne kadar yakın olursa
harflerin iç boşlukları da büyür ve yazı karakterinin de
okunaklılığı artar. Metin dizgisinde kullanılacak punto
ayarı x yüksekliğine göre yapılmalıdır.
Yazı Karakterlerini Sınıflandırma
Yazı karakteri sınıflandırmaları; dönemine göre, geometrik
altyapı sistemine göre ya da tırnak yapısına göre birçok
şekilde yapılabilir. Bu bölümde üç grup altında yazı
karakterleri sınıflandırılmıştır. İlk grup Tırnaklı
(Serif/Roman) yazı karakterleridir. İkinci grup Tırnaksız
(Sans Serif) ve üçüncü grup Tırnaklı ve Tırnaksız dışında
kalan yazı karakterlerini içerir.
Tırnaklı yazı karakterlerinin ortaya çıkmaları ve gelişimlerini
anlayabilmek için dönemin gelişmeleriyle birlikte ele almak
gerekir. Tırnaklı yazı karakterlerinin ortaya çıkmasını
sağlayan Blackletter yazı karakteri, el yazısından kalıba
(font/fount) dönüştürülen ilk biçemdir. Blackletter yazı
karakterleri 1400’lerde kitaplarda (manuscript) sıkça
kullanılan bir el yazısıydı. Bu nedenle Gutenberg 1450’lerde
baskıda hareketli hurufat sisteminin getireceği kolaylıkları
gösterebilmek adına basacağı ilk kitapta Blackletter yazı
karakterini kullanır. İlk yazı karakteri kalıbı (fount-font)
olarak üretilen Blackletter tipi biçemler olsa da bu harf
biçimleri fazlasıyla birleşik harf (ligature) içerdiğinden;
metal hurufatlar için çok karmaşıktı ve dönemin kaba yapılı
emici kağıdı bu kadar ince ayrıntıların basılması için çok da
uygun değildi. Dönemdeki sosyo-kültürel gelişmelerin
teknolojiye de yansımasıyla kağıt kalitesi ve baskı teknolojisi
de gelişir. Bu değişim süreciyle beraber ortaya çıkan yeni
malzemelere daha uygun ve daha basit yapılı Tırnaklı (Serif)
grubunu oluşturan yazı karakterleri tasarlanır. Böylelikle
yazı tipi tasarımı Rönesans’ın getirdikleriyle değişime uğrar.
Serif (Tırnaklı)
Bu tür yazı karakterleri en okunaklı yazı tipleri olduğundan
genellikle gövde metinlerde kullanılsalar da başlıklar için
de uygundurlar. Çoğu serif yazı karakteri, karakterleri
oluşturan yatay ya da dikey ana çizginin sonunda küçük
çizgilere sahiptir. Bu çizgiler genellikle harfe ince ya da
kalın bir görüntü sağlayan küçük ayaklardır. Bu küçük
çizgiler okuyucunun gözünü metin satırı boyunca
yönlendirmeye ve okumaya yardımcı olur ve serif olarak
adlandırılırlar. Bu tür çizgilere sahip yazı karakterlerine
“Serif Type” denilir. Serif yazı karakterleri okunması en
kolay yazı karakterlerindendir.
Yıllar içinde değişen sosyo-kültürel ortamın yansıması
olarak değişen formlarıyla beş alt gruba ayrılır:
• Humanist/Venetian-15. yy ilk yarısı
• Old Style/Garalde (Eski Biçem/Stil)-15. ve 16. yy
• Transitional-17. yy sonları ve 18. yy
• Modern (Didone)-18. yy ortaları
• Slab/Square Serif (Egyption/Mechanistic-19. yy).
Sans Serif (Tırnaksız)/Grotesque/Lineale-20. Yy
Sans Serif yazı karakterlerinde, Roma biçemi yazı
karakterlerinin belirgin özelliği olan dekoratif unsurlar
bulunmaz. Bu yazı karakterlerinin temiz ve basit tasarımı
onları büyük puntolarda display (gösterim-görüntü-başlık-
vb.) olarak kullanmak için ideal kılar. Ancak bu sade yapı
uzun metinler için okuma zorluğu yaratabilir.
Sans serif yazı biçimlerinin kullanımı 20. yy’da yaygınlık
kazansa da aslında 19. yy’da ortaya çıkar. Resmi olarak ilk
Sans Serif yazı karakteri olan Egyption yazı karakterini ilk
tasarlayan 1816 yılında William Caslon IV İngiliz hurufat
dökümhanesidir (Majoor, 2004). Ancak Egyption yazı
karakteri, sadece büyük harfler içerdiğinden başlık
(display) olarak kullanılabilecek bir yazı karakteriydi.
Egyption yazı karakterini takiben 1898 yılında Alman
Berthold yazı karakteri dökümhanesi tarafından Akzidenz
Grotesk adında bir yazı karakteri Berlin’de tanıtılır.
Akzidenz Grotesk, Egyption yazı karakterine göre daha
detaylı tasarlandığından hantal değildi. Bu nedenle ilginç
bulunur ve yaygın kullanıma girer. Bu başarısı yazı
karakterinin küçük harfleri de içermesinden ve metinlerde
de kullanılabilirliğinden kaynaklanmış olabilir.
20. yy’ın ilk yarısında grafik tasarım, tasarlanacak tüm
yüzeyleri tırnaklı (serif) yazı karakterleriyle ve
süslemelerle doldurdu. Modernizmin gelişiyle 1950’lerde
tasarım; sadeleştirilir, gereksiz detaylar kaldırılır, biçem
işlev tarafından yönetilir (forms follow function). Sans
Serif yazı karakterleri; tarihsel çağrışımları olmamaları ve
doğal olmaları nedeniyle bu yeni dönemde tercih edildiler.
Sans Serif yazı karakterleri kendi içerisinde üç farklı biçemi
barındırır:
• Humanist
• Transitional/Grotesk/Neo-Grotesk (Eşit-en
geometrik alt yapıya sahip yazı karakteri)
2
 GİT106U-TİPOGRAFİ
Ünite 4: Yazı Karakterleri
• Geometric (tam geometriye sahip Bauhaus
tasarımından etkilenen yazı karakteri)
Display
Display yazı karakterleri, Serif ve Sans Serif grubu dışında
kalan yazı karakteri grubu olarak değerlendirildi. Display
üst başlığı altında gövde metinlerde kullanılması tercih
edilmeyen ancak büyük puntolarda ve özel alanlarda
kullanıldığında etkisinin çok yüksek olduğu yazı
karakterleri ele alındı. Bu yazı karakterleri kısa metinlerde,
büyük puntolu açıklama metinlerinde, alt başlıklarda,
başlıklarda, özel belgelerde ve daha büyük puntolarda ise
afişlerde etkisinin yüksek olacağı yazı karakterleridir. Yazı
karakterlerini sınıflandırırken birçok parametreden
yararlanılabilir. Bu nedenle farklı sınıflandırmalar
yapılabilir:
• Display/Decoratif/Ornamental/Graphic
• Script/Cursive/ (1550 ler)
• Blackletter/Old English/Gothic
Yazı Karakteri Ailesi
Bir font klasörü bir yazı karakterinin tüm karakter setlerini
içerirken aynı zamanda “bold, light, regular” gibi farklı
ağırlıklarının yanı sıra “extended, condensed, italic” gibi
genişlik olarak farklılaştırılmış versiyonlarını da içerebilir.
Her font bu ağırlıklara ya da farklılaştırılmış versiyonlarına
sahip olmayabilir. Ancak genelde regular versiyonun
yanında italic, bold ve light versiyonları görülebilir. Bir
yazı karakterinin ailesinin isimlendirilmesi tasarımcısı
tarafından yapılır. Ancak yine de bazı standart isimler her
zaman uygulanabilir. Örneğin regular yerine roman; light
yerine thin, medium yerine book kullanılabilir. Bu tür
standartlaşmış terimlerin yanı sıra rakamla ya da tamamen
kendine özgü bir sistemle yazı karakterinin aileleri
isimlendirilebilir.
Ağırlık
Bir yazı karakterini oluşturan çizgilerin kalınlığı, yazı
karakterinin sayfa üzerindeki ağırlığını belirler.
Görünürdeki bu farklılıklar, tasarımcıların hiyerarşik
kurgusuna (sıralı düzen) yardımcı olur. Gövde metin için
yazı karakterlerinin regular/roman/book gibi varyasyonları
tercih edilir. Tasarımcı başlıklarda, bold/black/medium gibi
varyasyonları kullanarak başlıkları ya da alt başlıkları daha
görünür ve çarpıcı kılabilir. Ayrıca gövde metinde de ön
plana çıkması gerekenleri kalın ağırlıkta tercih edebilir.
Tam tersi olarak metinde görsel olarak daha geride
kalınması istenilen yerlerde ise ince ağırlıklar kullanmak
yerinde olur.
Günümüzde yazı karakterleri aileleri çok çeşitlenmiş ve
zenginleşmiştir. Bazı yazı karakterleri içlerinde sadece
ağırlıklara ya da farklılaştırılmış versiyonlarına sahip
olmanın yanı sıra hem serif hem de sans serif varyasyonları
dahi içerebilir. Bu tip karakterlere Rotis fontu örnek
verilebilir.
Genişlik
Bir yazı karakterinin farklı genişliklerde tasarlanmış
halleridir. Genişletilmiş (extended), daraltılmış/
sıkıştırılmış (condensed/narrow), eğilmiş (oblique) ya da
eğik olarak yeniden tasarlanmış (İtalik) halleri bir yazı
karakteri içerisinde yer alabilir. Bu farklı genişlik ve eğimle
tasarlanmış tüm karakterler fontun ailesinde yer alan tüm
ağırlıklarıyla birlikte çalışabilirler. Bu durumda bold
extended, light condensed, medium narrow ya da bold
italic, medium italic gibi adlar alırlar. Bir yazı karakteri
ailesi ne kadar çok varyasyon içerirse tasarımda, vurgu ve
çeşitlilik olasılığı da o derece artar. Bu nedenle günümüzde
popüler olan bazı karakteri ailelerinin olabildiğince geniş
(Rotis örneğinde olduğu gibi) tutulduğu görülür. Bu
çeşitliliğe ağırlığın yanında genişlik varyasyonları da
eklendiğinde çarpıcı metinler oluşturmak çok kolaydır.
Condensed-Extended ve Light-Bold
Yazı karakteri ailesi; genişlik (genişletilmiş-extended,
daraltılmış-condensed) ve ağırlık (açık/ince-light,
koyu/kalın-black) varyasyonlarını birlikte barındırabilir.
Bu şekilde varyasyonların birbiriyle bağlantısından da yeni
varyasyonlar ortaya çıkacağından isim vermek zor olabilir.
Böyle bir durumda Frutiger Izgarasını kullanmak ve
rakamla ağırlık ya da genişlikleri belirlemek en doğru ve
kolay yol gibi görünür (kitabın 127. sayfasındaki Görsel
4.48’i inceleyiniz).
Ailesi geniş olan bir yazı karakteriyle tasarım yapmak
tasarımcıya daha fazla seçenek sunar. Vurgu yapmak
istenilen yerlerde karakteri daha ağır bir leke olarak
gösterecek bold, black, extra black gibi ağırlıklar
kullanılabilir. Ayrıca vurgu daha da artırılmak istenirse
extended black versiyon kullanılabilir. Tam ters olarak geri
planda kalması istenilen metinlerde ise daha hafif
görünümlü light, thin gibi ağırlıklar seçilebilir. Aynı
şekilde buradaki etkiyi artırmak için ise condensed light
seçeneği tercih edilebilir.
Italic ve Oblique
Bir yazı karakterinin ailesindeki Italic (İtalik) versiyon,
ağırlık ve genişlik varyasyonlarına göre farklı tasarlanır.
İtalik versiyon harf formlarının daha sıkışık (condensed)
olduğu Rönesans dönemi İtalyan el yazılarını temel alır.
Temelde condensed versiyon gibi metin alanını daraltsa da
aynı zamanda tasarımında eğim de vardır. 1500’lerde
sayfaya daha fazla metin yazabilmek ve sayfa tasarrufu
yapabilmek adına geliştirilen ayrı bir yazı kategorisi olarak
tasarlansa da sonradan diğer yazı karakterlerine eşlik etmek
için geliştirildiler. İtalik yazı versiyonları genelde direk
alıntılar ve tırnak içindeki sözler için kullanılır. Böylece bu
metinler gövde metinden kolayca ayırt edilebilir. Ayrıca
sıkışık bir yapısı olduğundan uzun metin alıntılarını daha
dar bir alanda kullanılmasını sağlar. İtalik yazı
versiyonlarıyla benzerlik gösteren eğik (oblique) olarak
adlandırılan bir versiyon daha vardır. Bu iki versiyon
aslında birbirlerinin yerine kullanılırlar. Bir karakter
ailesinde italic varsa oblique yoktur ya da tam tersidir.
Oblique yazı karakterinin yeniden tasarlanmadan sadece
3
 GİT106U-TİPOGRAFİ
Ünite 4: Yazı Karakterleri

belli bir oranda eğilmesiyle oluşur. İtalik ise tamamıyla

yeniden tasarlanır.
Baskerville yazı karakteri italik varyasyona sahipken;
Avenir yazı karakteri eğimli (Oblique) varyasyona sahiptir.
Baskerville italik varyasyonda kaligrafik etkiler kolaylıkla
görülebilir. Kaligrafik yazının doğası gereği italikler daha
sıkışık dururlar ve satırda daha az yer kaplarlar. Avenir yazı
karakterinde ise italik varyasyon tasarlanması yerine yazı
karakterinin orijinalini (regular/roman) belirlenen bir açıyla
eğim kazanır. Eğme işlemi sırasında yazı karakterinin çizgi
kalınlığına ya da diğer unsurlarına dokunulmaz değişiklik
yapılmaz. Ancak belirlenen bir açıyla yapılan bu eğim italik
varyasyonun tam tersi bir şekilde metnin satır üzerinde
daha çok yer kaplamasına neden olur.