GİT101U-TEMEL SANAT VE TASARIM EĞİTİMİ
Ünite 1: Sanat Kuramlarına Genel Bakışı
Giriş
Tarihte yavaş veya hızlı bir şekilde değişen toplumlar ile
birlikte sanatın da sürekli değiştiği görülmektedir.
Modernizmle birlikte giderek hızlanan toplumsal değişim
gibi sanatın da hem içerik hem de biçim olarak tarihteki
diğer dönemlere kıyasla daha hızlı bir şekilde değiştiği
görülür. Bu değişim ise sanat tanımlarının sürekli olarak
gündemde kalmasına neden olmuştur. Her değişim kendi
çağında öncelikle reddedilmiş sonrasında ise değişimlerin
sanatsal olup olmadığı noktasında birtakım tartışmaları
tetiklemiştir. Tüm bu tartışmalar bugün için sanat
kuramlarından söz etmenin temelini oluşturmaktadır.
Sanat Teorileri ve Tartışmalar
“Sanat nedir?” sorusu genellikle bir nesneyi sanat eseri
yapan gerekli veya yeterli özellikleri bulmaya çalışırken
tüm dönemlerde kendine has 4 Sanat Kuramlarına Genel
Bakış 1 şekillerde sorulmuştur. Bu sorudaki temel amaç
normalde tüm sanat yapıtlarını sanat yapıtı olmayan tüm
yapıtlardan ayırırken birlikte sınıflandırmak için bir ilke
bulmaktır.
Yaşam değişir, insan değişir ve onlar gibi sanat da sürekli
değişecektir. Bu sebeple sanatın tanımlayıcı ve kapsayıcı
bir kavram olarak bugün kullanılabilmesi sanat felsefesi
ve sanat kuramları başka bir deyişle sanatla ilgili
düşüncelere de bağlıdır. Tarihî süreçte sanat felsefesi
alanında sanat adına yapılan tanımlar da bu sebeple son
derece önemlidir. Genel olarak 4 temel kategoride
incelenen sanat kuramları; temsil ve taklit teorisi,
dışavurum teorisi, biçimcilik ve estetik deneyim teorisi
olarak karşımıza çıkar. Fakat bu teorilerin
incelenmesinden önce sanat ve zanaat arasındaki ayrımın
yapılması gerekmektedir.
Sanat ve Zanaat Arasındaki Ayrım
Zanaatlar el becerisi ile ilgilidir. Zanaatkâr araçlardan da
faydalanabilen ve tasarladığı ürünü bir ham maddeye şekil
vermek suretiyle ortaya koyan kişidir. Zanaatkârın ürettiği
nesne öncelikle bir kullanım değeri taşımaktadır.
Sanatın zanaattan ayrılan tarafları düşünürler tarafından
ifade edilse bile Avrupa’da Rönesans boyunca, güzel
sanatlar zanaat olarak ya da en azından el sanatlarına
benzer şekilde kabul edilmiştir. Avrupa’da Rönesans
sonrası, zanaat ve sanat arasındaki ayrım gelişmeye
başlamıştır. Sanatın bu dönemde kurumsallaşmasının yanı
sıra, ticari anlamda sanatın kendi pazarını oluşturması bu
ayrım için itici güç olmuştur. Hemen hemen tüm güzel
sanat nesneleri hem zanaat hem de sanatın bir düzeyinin
birleşimidir. Sanat zanaat üzerinde durur ama onun ötesine
geçer.
Güzel sanatlar, sonucu veya geçerliliği için önceden
belirlenmiş bir formüle bağlı olmayan özgür ve açık uçlu
bir keşiften doğar.
18. yüzyılla birlikte pek çok düşünür sanat ve zanaat
arasındaki ayrımı yaparken sanatı ayrıcalıklı bir konuma
yerleştirmiştir. Böylece en genel anlamda sanat ustalık ve
el becerisinin üstünde ve ötesinde, bir içeriği ve anlamı
barındıran düşünce ve duygu üretme yetisine sahip estetik
nesneler olarak görülür. Bu durumda zanaat sadece el
becerisi ve ustalıkla üretilen, kullanım değeri taşıyan
gündelik sıradan nesnelerin üretimini tanımlarken sanat;
bir içerik ve anlamın el becerisi ve ustalıkla
nesneleşmesini tanımlar.
Taklit veya Temsil Olarak Sanat
Geleneksel olarak Türkçe ‘taklit’ kelimesi yetersiz olsa
bile Yunanca mimesis kelimesini tercüme etmek için
kullanılır ve mimesis tarafından belirtilen davranışa ilişkin
felsefi tartışmaya genellikle ‘taklit teorisi’ denir. Her ne
kadar taklit teorisi olarak tanımlansa da teori özellikle
temsil kavramıyla da yakından ilişkilidir. Taklit teorisi
günümüzde en eski sanat teorisi olarak kabul edilmektedir.
Taklit görüntüde, resimsel temsil, tasvir ve benzerliğe
dayanır. Bir at resmi, bir atı tasvir ve temsil eder çünkü bir
ata benzemektedir. Mimesis kavramı bu sebeple taklit
anlamı taşıdığı kadar temsil anlamını taşımaktadır. Taklit
ve temsil yaklaşımındaki taklit kavramını bir sanat eserini
birebir kopyalamak yani onu taklit etmekle karıştırmamak
gerekmektedir.
Sanat, temsili barındırabilir ama tüm sanatı tanımlamak
temsil veya taklitle gerçekleştirilememektedir. Bu
durumda temsil oluş veya iyi bir taklidin her seferinde
sanat olmadığı vurgulanır.
Dışavurum Olarak Sanat
Yirminci yüzyıl boyunca dışavurum kuramının birçok
farklı versiyonu ortaya çıkar. Temelde, tüm ifade
teorilerinin iddia ettiği şey, sanatın tam anlamıyla
duyguları yüzeye çıkarmak, onları hem sanatçılar hem de
alımlayıcılar tarafından algılanabilecek bir nesneye
dönüştürme ile ilgili olduğudur.
Sanatçı merkezli dışavurum teorisi, sanatçıların
sanatlarında kendi duygularını ifade ettiklerini iddia eder.
İzleyici merkezli dışavurum teorisi ise izleyicilerin sanata
duygusal olarak tepki verdiğini iddia eder. Bunlardan
birincisine kendini ifade etme teorisi, ikincisine ise
duygusal katılım teorisi de denilmektedir.
Biçim Olarak Sanat
Biçimcilik sanatı tanımlamak adına özellikle görsel
sanatlarda bir taraftan eserlerin çizgi, şekil ve renk gibi
biçimsel niteliklerinin, onun sanat eseri olarak takdir
edilmesi için yeterli olduğuna vurgu yaparken bir taraftan
da temsili, etik ve sosyal yönler gibi diğer tüm aranan
niteliklerin ikincil veya gereksiz olduğunu iddia eden
sanat teorisidir. Biçimsel niteliklerin temsil işlevinden
bağımsız bir değere sahip olabileceği fikri, soyut sanatın
gelişimini tetiklemiştir.
Özellikle içerik, anlam veya bağlam yerine bir çalışmanın
biçimine ve biçimin yapısal niteliklerine odaklanan
biçimci teorisyenler, bir sanat eseriyle ilgili en önemli
1
 GİT101U-TEMEL SANAT VE TASARIM EĞİTİMİ
Ünite 1: Sanat Kuramlarına Genel Bakışı
şeyin, tasarım ilkelerini kullanarak görsel ögelerin etkin
bir şekilde düzenlenmesi olduğunu savunmuşlardır.
Estetik Deneyim Olarak Sanat
Estetik sanat teorisyenleri sanatı tanımlarken, sanat
eserlerini estetik deneyimler üretmek için tasarlanmış
nesneler olarak tanımlamışlardır.
Sanatın estetik tanımı, estetik deneyime bağlıdır ve farklı
biçimlere girebilir. Estetik tanım temelde, sanat eserinin
içeriğine veya estetik deneyimin yaratacağı duyguya
odaklıdır.
Sanatta ve Tasarımda Öz ve Biçim İlişkisi
Öz ve biçim ilişkisi plastik sanatlarda bir sanatsal ürünün
var olabilmesi adına ön koşuldur. Öz biçimden önce gelir
ve biçim öze göre üretilir. Öz kavramını bu noktada içerik
olarak tanımlamak da mümkündür. Bu sebeple sanatsal
üretim için öz ve biçim ilişkisi denildiğinde aslında
öncelikle bir içerik üretimi ve sonrasında o içeriğin
sanatsal biçimlere dönüştürülmesi akla gelmelidir.
Tasarım ve İşlev
İyi tasarım, sanatsal “biçim” ve fayda olarak “işlev”
arasındaki ortaklıktan doğar. Tasarımın her zaman bir
işlevi vardır ve bu işlev tasarımın biçimini etkiler. Tasarım
pratik olmalıdır. ‘Biçim, işlevi izler’ kavrayışı tasarımdaki
güzelliğin işlevin saflığından kaynaklandığını
anlatmaktadır. Bu anlayış tasarımlardaki güzelliğin bir
tanımı veya güzelliğin reçetesi olarak iki şekilde
yorumlanır.
Sanatta Anlamın Varoluşu
Bazı sanat teorilerine göre, sanatı diğer ustalık gerektiren
yapımlardan ayıran şey anlamdır. Sanat her zaman bir
şeyler hakkındadır. Sanatın kısa bir tanımı yapılırsa
aslında “bedenlenmiş anlam” tanımı oldukça uygun
olacaktır.
Sanat eserleri ve tasarımlar ile onları algılayan kişiler
arasında ‘Anlam’ konusunda özel bir ilişki vardır.
Anlamın yaratıcısı olan sanatçı bir nesneyi
biçimlendirmek suretiyle anlam veya anlamları fiziki
dünyada algılanabilir hâle getirir.
Sanat eserleri anlam olarak bir açığa çıkma durumudur.
Görünmeyenin görünür, duyulmayanın duyulur,
hissedilmeyenin hissedilir olmasını sağlayan sanat bunu
yaparken fiziki dünyadaki diğer nesne ve olaylara kıyasla
kendi anlamlarını sunma ve görünür kılma çabasına girer.
Sanatsal Formların Kaynağı ve Konular
Sanatçıların hem konu ve içerik hem de bunu yansıttıkları
biçimsel tercihler için çeşitli kaynaklara başvurdukları
görülür.
Hikâyeyi veya anlatıyı diğer ifade ile üretilecek anlamları
ve yorumları kapsayan konu; sunulan sahne, eylemin
zamanı, yeri, ilgili kişiler, çevre ve detaylarını içerir.
Sanatsal üretimi, öncelikle bir konu bularak bu konu ile
ilgili içerik üretmek ve sonrasında bu içeriği
nesneleştirmek olarak tanımlamak mümkündür. İnsanın
algıladığı doğal ve kültürel olan her şey sanatın konusu
olabilir. Konuları ele almak ve işlemek ise sanatçının
kendi yorumlarını yansıtması veya alımlayıcıya yorum
yapabilme imkânı sağlaması bağlamında
değerlendirilmektedir.
Sanatta Biçim Sorunu ve Güzellik Kavramı
Doğa, nesneler ve insan güzelliği ile ilgili pek çok tanım
yapılmıştır. Sanatsal güzellik ise bu tanımlarla bağlantılı
olsa bile belli düzeylerde farklılaşır. Her şeyden önce son
tartışmalarda sanatsal güzellik sadece sanat eserinin biçimi
ile ilgili görülmeye başlanır. Bu durumda sanat eserinin
içeriği çirkin bir durumu barındırsa bile eser biçimsel
güzellik taşımak zorunda görülür.
Sanatın biçimsel güzelliğini formüllerle ifade etmek
mümkün değildir. Her dönemin sanatçıları o döneme has
belirli stillerde eserlerini biçimsel güzellikle donatmıştır.
Sanat tarihinde değişen toplumsal koşullar ve ihtiyaçlar
çerçevesinde hem sanatın konularının hem de biçimlerinin
sürekli değişime uğradığı tespit edilmiştir.
Sanat ve Tasarımda Estetik
‘Estetik’ terimi ilk olarak on sekizinci yüzyılda filozof
Alexander Baumgarten tarafından duyular aracılığıyla
idrak etme ve duyusal bilgiye atıfta bulunmak için felsefi
bir sistemin içinde kullanılmıştır. Daha sonra, özellikle
sanatta duyular tarafından güzelliğin algılanmasıyla ilgili
olarak kullanmaya başlanır. Estetik kavramı son
dönemlerde daha geniş bir kullanım alanına sahip
olmuştur. Artık sadece yargıları veya değerlendirmeleri
değil, aynı zamanda özellikleri, tutumları, deneyimi, zevki
veya değeri de nitelendirmektedir. Diğer taraftan estetik
kavramı artık yalnızca güzellikle sınırlı da değildir.
Bir sanat nesnesi ile görsel bir estetik deneyim yaşarken
insanların birden çok etkileşim düzeyi ve anlam
yorumlamasını eş zamanlı olarak gerçekleştirdikleri
bilinir. İzleyicinin estetik bir deneyime katılımı, zihinsel
bir eylemden daha fazlasıdır. Her estetik deneyim, eserle
karşılaşan kişi ile eser arasındaki, benlik ve onun dünyası
arasındaki etkileşimden oluşur.
Estetik Kavramı ve Duygu İlişkisi
Duyguları yalnızca üzüntü ve sevinç gibi tam değil, aynı
zamanda zevk gibi duyguları da içerecek şekilde
yorumlarsak, o zaman duygunun sanat felsefesinde her
yerde mevcut olduğunu görürüz.
Sanat eserleri bize sevincin türevlerini yaşattığı gibi
korku, acıma, tiksinme, dehşet, nefret vb. keder türevi
duyguları da yaşatır. Sanatla yaşanılan duygular gündelik
hayattaki duygulardan farklı bir yapıdadır. Bu duygular
tasarlanmış bir eser karşısında insanlara sunulan hazır
duygular olarak tanımlanır. Bu özel duyguları ifade etmek
için literatürde “Affect” kavramı kullanılmıştır. Affect
kavramının Türkçe çevirisi ise ‘duygulam’dır. Bu
2
 GİT101U-TEMEL SANAT VE TASARIM EĞİTİMİ
Ünite 1: Sanat Kuramlarına Genel Bakışı

durumda bir sanat eseri karşısında hissedilen duyguların görmekteyiz. Anti-estetik olumsuzlamadır ve
bir duygulam olduğunu belirtmek gerekmektedir. olumsuzlama estetiğine, sanat pratiklerine muhalefete
veya bir anti-sanata atıfta bulunur. Estetik karşıtı, anti-
Sanat Ontolojisi ve Modern Estetik
estetik fikrini destekleyen sanatçılar tepki olarak sanat
Ontolojik sorular, herhangi bir şeyin bir sanat eseri eserindeki biçimsel güzellik anlayışından
olabilmesi için hangi koşulları sağlaması gerektiğini değil, uzaklaşmışlardır. Sanatçılar estetik olmayan yani
daha ziyade farklı türlerin, sanat eserleri olarak kabul doğrudan duygulamlar yaratmayan sanatsal karşılaşmalar
edilen çeşitli varlıkların, ne tür bir varlık olduğunu da üretmişlerdir.
araştırır.
Kavramı estetiğe tercih edenlerden, kavramsal sanat
Modern ontolojinin etkisi altındaki 20. yüzyılda estetiğe pratiklerinde estetik deneyimin değerini tamamen
yeni bakış, Baumgarten tarafından ortaya atılan estetiğin reddedenlere kadar, fikre veya politik mesaja öncelik
sanatı değil, bilginin hassas alanını incelediği düşüncesini veren bir dizi kavramsal sanatçı da söz konusudur.
tekrar benimsemiştir. Estetik kavramının kapsamı bu
ontolojik bakışla, sanat eserlerini düşünce unsurları olarak Kavramsal sanatın özellikle ilk dönemlerinde sanatçıların
görmeye başlamıştır. duyusal olanın güzelliğine ve cazibesine diğer ifade ile
estetiğe karşı koydukları görülür.
Sanat eseri ve bilgi ilişkisinin sanat eserleri bilgi vermek
zorundadır şeklinde anlaşılmaması gerekmektedir. Günümüzde anti-estetik tutum bir hayli azalmıştır.
Sanatçıların amaçları eserle bilgi vermek olsun veya Sanatçılar yeniden biçimsel güzelliğe ve duyumsal olanın
olmasın sanat eseri modern ontolojide bilgi sayesinde var çekiciliğine farklı şekillerde ilgi gösterirler.
olabilir görüşü hakimdir. Sanat eserlerinin bilgisi felsefi
olarak ‘Verili bilgi” olarak tanımlanır. Verili bilgi kavramı
deneyime bağlı olmayan ve değişmeyen bilgiyi
tanımlamaktadır.
Çağdaş Sanat ve Anti-Estetik Kavramı
Sanatın görünümü pek çok sanatçı ve sanat düşünürüne
göre son yüzyılda oldukça dramatik bir şekilde
değişmiştir. Çağdaş sanat, gündelik hayatın sıradan ve
işlevsel karakterinden, kurallarından ve uzlaşımlarından
ayrı bir özgürlük bölgesinde varlığını sürdürmektedir. Bu
bölgede gerçekleştirdiği entelektüel oyunun yanı sıra, bir
karnaval havasında, ahlak ihlallerine ve kültürel sistemlere
karşı işlenen suçların garip bir karışımı gelişir.
Performans sanatı, yerleştirme, dijital sanat ve kavramsal
sanat eserleri de dâhil olmak üzere çağdaş sanatın bazı
eserlerin belirli bir fiziksel nesneyle ortaya çıktığı,
bazılarının ise bir nesne ve forma sahip olmadığı
görülmektedir. Bu perspektiften bugün sanatın tanımını
yapmak da bu yüzden bir hayli güçleşmiştir. Çağdaş
sanatla birlikte artık sanatın malzemesi ve izleyici ile
ilişkisinin de değiştiği görülür. Her türlü malzeme sanat
nesnesine çevrilebilir ve hatta kalıcı bir nesne olmaksızın
sanatçıların yaptıkları performanslar da sanat olarak kabul
görmektedir. Bu açıdan pek çok performans sanatçısının
gösterilerine izleyicileri de dâhil ederek doğaçlama bir
süreçle eserlerini ortaya koydukları görülür. Katılımlı
sanat veya etkileşimli sanat kavramları da buradan doğar.
Tüm bu süreçte sanat eserlerinin izleyiciye ulaştığı
mekânlar da değişir. Bir sokak arası, bir cadde, kimsenin
girmek istemediği yıkık bir bina veya akla gelen her yer
sanat için mekân olabilmektedir.
Çağdaş sanatta karşılaşılan farklı sanatsal yaklaşımların
estetikle ilişkileri birbirlerinden farklıdır. Bu bağlamda
geleneksel sanat pratiklerini estetikle ilişkilendiren bir
grup sanatçının anti-estetik kavramı ekseninde bir araya
gelerek farklı bir sanat anlayışı sergilediklerini