SANATTA BiiM - iERiK SORUNU

Emel LENA v-

B iim, ierik ve z kavramlar gzel sanatlar ieren

faaliyetlerden gnlk yaantmzda pekok objede karlatmz, insan
zihninde ok kkl yer edinmi kavramlardr. rnein; bir resimde
biim, ierik ve z'den sz etmemiz mmkndr. Kullanma ynelik bir
nesnede biim ve fonksiyon kavramlar ne kmakta ierik'in geri
planda kald gzlenmektedir. ncelikle bu kavramlarn tanmlarn ele
alalm.
Biim: "I-Bir nesnenin evre izgilerinin dzeni, grnm,
ekli 2- Bir eyin maddelemi durumu; gerekletiinde, ortaya
ktnda ald grnm, durum." i
erik: Anlatlmak istenen kapsam. "Bir metinde, bir
sylemde anlatlan ey, o eyin kapsam, anlam, z."
z: Ayn ekilde z kavramn ele alacak olursak, ierik ve z
kavramlarnn birbiri iine girmilii insan baz yanlglara
sokabilmektedir. zle ilgili yaplm tanmlara bakalm. "I - Bireye bir
varla zg temel nitelik, temelde onu oluturan ey 2- Bir eyin temel

ierii, z ve biim ilikisi'v'

* Anadolu niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi. Seramik Blm, Uzman.

Milliyet Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, CA, stanbul,

19R6, s.1616.
2 a.g.c., C. , s.5556.
3 a.g.e .. C. 7. s.906 .

138
 z ayn zamanda vurgulanmak istenen temel dnce, bir ileti,
mesaj zellii de tamaktadr. z dier bir ifadeyle ieriin
biimleniidir.
evremize baktmzda ister doal isterse insan eliyle
ekillenmi olsun her yapnn bir biimi olduu grlr. rnein; Doal
gzelliklerden peri bacalarn ele alalm. Yzyllar boyunca rzgarn,
yamurun byk bir ustalkta ekillendirdii doal biimlerdir. Acaba
neden peri bacas dermitir? Rzgar ve yamurun ekillendirrne amac
bacalara benzetmek miydi? Grlyor ki, doal biimlerde ierikten ok
biimin baskn geldii anlalyor. Biim kavram insanlk tarihinin
balangcndan gnmze evrenselliini korurken, ierik ve z
kavramnn sosyo-kltrel ortam, tarihsel gemi ve daha pekok
etkenlerin etkisi altnda olduu grlmektedir.
Sanat kavramlarnn oluturulmasnda almalar olan baz
dnrlerin estetik adan biim-ierik-z hakknda yapm olduklar
tanmlar gzden geirilirse: Biim; "Aristotaleste bireyin duyularla
alglanabilen d grn, aklla kavranabilir yaps, Kant'ta, zihnin bir
grngde (fenomende) nsel (apriori) olarak kavrad ey; Hegel'de,
bir eyin derin ieriinin ona zorunlu olarak kazandrd somut, yani
d grn?"
Gzel sanatlarda biim ve gzellik sorunu 19.yzyldan itibaren
ar grsellik kuramlar ve 2.yy.'n ilk yarsnda soyut sanat kurarnlan
ile deiiklie uramtr. Gnmzde ise; sanatsal biimler alglama
kurallar ile anlailmaya allmaktadr.
Hegel felsefesinde ierik, "her zaman belirleyicinin
gstergesidir; kendini ama hareketinde, kendine bir biim, bir baka
deyile tarih iinde bir varolu kazandran odur.,,5
Biimin nedeni olan bu etkiler ve tarih iinde oluu salayan
etkenlerin tmne ierik denebilir. Baka bir ifadeyle "ierik bir nesne
ya da olay meydana getiren unsur ve srelerin tmdr. Biim, ierie

4 Byk Larousse, C-4, stanbul, 1986, s-1617.

a.g.c .. c. I, s.1617.

139
bal olan bir yap, yada ieriin dzenlerii olarak tanmlanabilir.t'"
Kavram olarak incelediimiz zaman z, Aristotales felsefesinde
"Bir eyin temel zellii yada zn oluturan ey; Hegel' e gre ise
varlk ile kavram arasnda yer alan eY"dir. 7
z nesnenin yapsn belirleyen bir zellik tamaktadr. Srekli
deiimiindeki z, biimin deimesine. daha farkl ve yeni biimlerin
olumasna yol aar.

Yaptta Biim-erik likisi

Bir sanat yaptna bakldndayapld malzeme, onun yapl

teknikleri gibi pekok zellikle karlalr. Gelien teknik ve sosyo-
kltrel olaylar eitli malzemelerin kullanlma kolayln sanatya
sunmutur. Acaba sanat yaptnn alcy kendisine baktran zellii ne
kadar ustaca yaplm olduu mudur?
Fakat bu zellik geici bir duygu oluturur. Biimlendirme
yntemini renince insan aklndan silinip gider. yleyse sanat
yaptnn biimiyle anlatmak istedii mesaj, ileti nedir? Bir yaptn ierii
nedir? erik o yaptn "kendi biiminin arlamdr. onu oluturan iaret
sisteminin anlam ykdr, yaptn tm grntsel dokusu iinde kan
nanevi bildirimdir,,8
yleyse bir sanat yaptnn biimi tpk ierii gibi ok ynl ve
karmak bir yapdr. Bu karmak yapy anlayabilmek biimin mi
yoksa ieriinmi daha baskn geldiini vurgulamak iin pekok tez
ortaya atlmtr. Bunlardan "Bilimsel maddeci estetik; hereyden nce,
ierie baml, onun altnda yer alan ve hizmet eden bir ge olduunu

6 AKSOY, zgnl, Biimlendirme, Karadeniz Gazetecilik ve Matbaaclk

A. .. Trabzon, 1977, s-38.
7 Byk Larousse, C. i 7, stanbul, 1986, s.9062.
H KAGAN, Mo issej, Gzellik Bilimi Olarak Estetik ve Sanat,
(ev:Aziz ALILAR), Altn Kitaplar Yay. stanbul. 1982, s.404.

140
kantlar"?
Biimci estetiin temsilcileri ise; "sanatta ncelik ierik deil
biimdedir" sanat yapt ise ideal haliyle, "salt" biimdir. bir ieriin
estetikselolmayan yknden btnlkle kurtulmu, kendi kendine
yeterli, "biim oyunu" olduu grndedirler."i ()
ikinci tez belli bir noktada tkanabilir. nk insan dnen bir
varlktr. Bu zellii sayesinde yaplm bir sanat yaptnn neyi ifade
ettiini bilmek ister. Dnya yalnzca biimden ibaret deildir. Biimi
oluturan ve yalnzca alglarla aklanabilecek grnmez yan ieriktir.
Biim kendi kendine oluan bir nesne olmayp, ierik' in somut grnen
yandr.
Soyut sanat ile uraan sanatlarn yaptlarna bakldnda
renk lekeleri, geometrik biim ve hacimlerin yer ald grlr.
Balangta sadece biim olarak ele alnan eserlerde aslnda sanatnn
kendini anlatt, zihninde oluturduklarn soyut bir anlatmla ele ald
grlr. Soyut DavurumculardanPollock 'un eserlerine bakldnda
ressamn boyay damla damla aktarak veya dkerek yapt resimlerde
balangta yalnz biim grlr. "Sonuta ortaya kan izgi karmaas,
XX. yzyl sanatnn iki kart beklentisini doyurmaktadr. Birincisi
ocuksu yalnlk ve kendiliindenlie duyulan zlem; ikincisi birincisine
tam kart bir uta, "katksz resim"in sorunlarna duyulan beyinsel
'1 ." i i
gl.

Yalnzcabiim kaygsyla yaratlm, ierikten yoksun, el

iiliine dayanan, belli bir stnl olan toplumun beenisine
sunulmu olur. Bu da sanatta tkanmaya yol aar. nk insanolu
balangtan itibaren dndklerini biime dntrmeye almtr.

9 KAGAN, Mo isscj, Gzellik Bilimi Olarak Estetik ve Sanat,

(ev.Aziz ALLAR), Altn Kitaplar Yay. stanhu], 1982, sA17.
LO a.g.c .. sA17.

i GOMBRICH, E.H., Sanatn yks, (ev: Bedrettin CMERT), Rcrnzi

Kitabcvi, stanbul, 1992, sAn.

141
"izgi renk, renge ilikin ton derecelemesi, ktle ve hacim gibi unsurlar
plastik bir sanat eserinde biimi olutururlar." 12
tk insanlarn maara duvarlarna yaptklar resimler, ilkel
kabilelerin bysel trenleri ve gnmz insannn sanat yaptlar hep
bir ruhsal ifadenin biime dntrme kaygsyla ortaya kmtr ve
kmaktadr.

Doay olduugibi yanstma eilimi ve bunun tersi olan

eilimler gnmzde ok eitli grsel dilin olumasn salamtr.
Hepsinde ortak nokta bilimsel dncenin, insann i dnyasnn biime
dntrlmeye allmasdr.

Yaptta Biim-ilev ilikisi:

ierik, z ve yap biimleri ve bunlarn birbiri ile olan ilikileri

ele al nd. B iimi douran eyin ierik olduu saptand.
Biimlendirmenin bir amaca ynelmesi gerekir mi? Yani biimin ilevsel
yan olmal mdr'? gibi sorular akla gelebilir. ilev ne demektir'? ilev,
bir tasarmn bir amaca ynelik olmas gibi zorunlu bir grev
tamaktadr.
ilev kavram basit bir faydallk kavram deildir. "nk bize
gndelik hayatta yararl olan eyalar bile biimsel fonksiyonlarn ve
hayatmzn btn derinliine yansmak imkann estetik llerinde

bulurlar." 13
Endstri ayla birlikte tekniklerin gelimesi biimler zerinde
byk etki gstermitir.
Bauhaus ekol, biim-ilev ilikisinin gelitirilmesi ve
endstriyel estetiin olumas ynnde nemli bir adm oluturmutur.
Yaplan bir resim yada yazlan bir iirin ideolojik bir mesaj
tamas o yaptn ilevsel yannn baskn gelmesini salar. Mimaride

12 TANSUC;, Sezer, Sanatn Grsel Dili. Rczi Ki abevi, stanbul, 19~~.

s.47
iJ a.g.c .. s.54.

142
biimsel fonksiyonlar ve ilikileri daha rahat kavranabilir. Hatta byle
durumlarda bazen ilevsel ynn n plana kt da grlmektedir.
Sanatn ilevsellii denince akla yalnz endstri estetii iinde

yeralan kullanm amal nesneler gelmemelidir. Bir sanat yapt, alcsna

verdiimesaj eitsel yn, haz verme ve kltrel ilev gibi pekok
ynden ele alnabilir.
Belli biimler yani kullanma ynelik objelerde biim-ilev
ilikisi, sanatsal rnlerde de biim-ierik ilikisini gzlernek
mmkndr. Baz biimlerde bu ilikilerin iie gernilii bu
kavramlarn tanmlanmasn zorlatrmaktadr.

Bir sanat yaptn olutururken, sanatsal almalarda dzeni

meydana getiren biimseloluumlarkendi aralarnda yapsal bantlar
kurarlar. Bu bantlar grsel sanatlarda, estetik iletiimin olumasn
salayan gelerle retilip, dzenlenirler. "Estetik deer ieren eler;
renk, doku, l, k, form, biim, yn, aralk, nokta, izgi lekedir.
Somut olan, bir arada ve iie gemi olarak kullanlan geler, "ber'de
boyutlu ve yksek gerilimli etkiyi yaratr. Estetik haz ve okular bu
elere, bu elerin biraraya geli kurallar ile tad mesajla snrl

olarak, aa karlr." 4
eler olmadan bir yaptn oluturulmas mmkn deildir. Bu
elerin kullanm ve yetenei kiiye gre deiebilir. Her sanat farkl
tarzlarda bu eleri kullanarak yaptn oluturur. Bunlarn tm tasarm
eleridir. Oluturulan yaptta anlatlmak istenen alc tarafndan
anlalabiliyorsa, iletiim salanmolur. Oluturulan yaptn estetik
btnl asndan deerlendirilmesi gerekir. Sanat insanlk tarihinin
balangcndan itibaren insann ruhsal yapsnn dzen ihtiyacn
karlayan biim yaratma eylemi olmutur.
Bilimin ve tekniin gelimesi ile toplumdaki sosyo-kltrel
olaylar srekli olarak sanatta yeni ifade biimlerinin yaratlmasn gerekli
klar. Sanatta eski biimlere skdan skya tutunup kalma sanatn

4 ATALAYER, Faruk, Grsel Sanatlarda Estetik iletiim, Anadolu

niversitesi Yay., No:770, Eskiehir, 1994, s.67.

143
gelimesini engeller. Eer biim dikkati kendinde toplarsa ierii ifade
etme ilevini yerirre getirmemi olur. Tm sanatsal anlatmlarda 'ierie'
bal kalnp ve onu en iyi 'biim'le ortaya koyma olana salandnda
baanya ulalabilir.

144