Professional Documents
Culture Documents
բանակաստեղծ գործընթացը
բանակաստեղծ գործընթացը
ԱՎԱՐՏԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ
ԹԵՄԱ՝
Երաշխավորվում է պաշտպանության՝
ԵՐԵՎԱՆ 2024
ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒ ԹՅՈՒ Ն
Ներածություն ............................................................................................................................................. 3
Գլուխ 1 ......................................................................................................................................................... 6
Հայոց Անկախ Պետականության Վերականգնման Խնդիրը 1917-1920 թթ. ...................................... 6
1.1 ՀՀ առաջին հանրապետության հռչակման պատմական նախադրյալներն ու
Հայկական հարցի նշանակությունը .................................................................................................... 6
1.2 Անկախության հռչակումը ......................................................................................................13
Գլուխ 2 .......................................................................................................................................................26
Հայկական բանակի ձևավորման և կայացման գործընթացները 1918-1920 ԹԹ ...........................26
2.1 Հայկական առաջին զորամիավորումների կազմավորումը նախքան անկախության
հռչակումը: ՀՀ ռազմաքաղաքական դրությունը .............................................................................26
2.2 Բանակաստեղծ գործընթացը անկախության հռչակումից հետո...........................................31
Գլուխ 3 .......................................................................................................................................................44
«Ազգային բանակը» թեմայի դասավանդումը ավագ դպրցում՝ Քեյսի մեթոդի կիրառմամբ.........44
Եզրակացություն ......................................................................................................................................56
Օգտագործված գրականության ցանկ ..................................................................................................61
2
ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
Թեմայի կարևորությունն ու արդիականությունը: Ազգային բանակի ստեղծման
պատմությունը Հայոց պատմության ամենակարոր դեպքերից մեկն է: Առաջին
համաշխարհային պատերազմի ընթացքում և հայոց մեծ Եղեռնի հետևանքով թեև
հայությունը աննախադեպ կորուստներ կրեց և իր գոյապայքարի ընթացքում
հայտնվեց թերևս ամենազարհուրելի իրավիճակում:
Ազգային բանակը ստեղծվեց Հայաստանի համար աննկարագրելի ծանր
պայմաններում: Պետականության ծնունդն այս անգամ ևս ուղղակիորեն առնչվում է
օտար կայսրության փլուզման գործընթացի հետ:
Դեռևս 1915թ Մեծ եղեռնից մազապուրծ հայ ժողովրդը, որը կենաց մահու
պայքար էր մղում իր գոյությունը մի պատառ հողի վրա պահելու համար,
բնականաբար, առաջին հերթին իր ողջ ուժերը պետք է նպատակամղեր կանոնավոր
բանակ ստեղծելու գործին, լավ գիտակցելով, էր իր նվաճումները պաշտպանելու և
հայոց պետականությունը ամրապնդելու այլ ուղի չկաֈԱյսպիսի ոգով էին տոգորված
թե' Հայաստանի առաջին հանրապետության պետական ղեկի մոտ կանգնած
քաղաքական ու ռազմական գործիչները, թե' արևմտահայ գաղթականությունն ու
տեղացի բնակչությունըֈ Նորաստեղծ հանրապետության կառավարությունը բանակի
կազմավորմանը և ամրապնդմանը ձեռնամուխ եղավ իր գործունեության առաջին
իսկ օրերիցֈ Ուստի Հայոց պետականության վերականգնման և ընդհանրապես
ազգային բանակի պատմության ուսումնասիրությունը, և գիտական լուսաբանումը,
առանց որի մեր ժողովրդի նորագույն պատմության այս կարևորագույն փուլի
բացահայտումը կմնար թերի:
Այսպիսով՝ 1918-1920 թթ.-ի բանակաստեղծ գործընթացի ուսումնասիրությունը
կարևոր ու արդիական է մի կողմից Հայաստանի առաջին հանրապետության
պատմության ամբողջական ուսումնասիրության, իսկ մյուս կողմից՝ հայոց
պետականության վերլուծության տեսանկյունից:
Ուսումնասիրության նպատակն ու խնդիրները: Ուսումնասիրության
նպատակն է լուսաբանել ազգային բանակի ստեղծման անհրաժեշտությունը և
կարևորությունը, ինչպես նաև դրա դերը Հայաստանի անկախացման գործընթացում:
Վերոնշյալ նպատակին հասնելու համար առաջադրվել են հետևյալ
խնդիրները.
3
1. Ուսումնասիրել բանակի ստեղծման համար անհրաժեշտ նախադրյալները,
2. Վերլուծել բանակաստեղծ գործընթացի ընթացքը,
3. Քննարկել բանակի դերը Հայաստանի անկախացման գործընթացում:
Ուսումնասիրության օբյեկտը և առարկան: Ուսումնասիրության օբյեկտը
բանակն է, իսկ առարկան դրա դերը Հայաստանի սոցիալ-քաղաքական կյանքում:
Ուսումնասիրության մեթոդաբանությունը: Աշխատանքը շարադրվել է
պատմանկարագրողական մեթոդով՝ Քեյսի մեթոդի սկզբունքների կիրառմամբ:
Ուսումնասիրության գիտական նորույթը: Ուսումնասիրության գիտական
նորույթը առաջին հերթին հիմնահարցերի նման ընդգրկմամբ վերլուծության
իրականացումն է, որը հնարավորություն է տվել հանգելու կարևոր
եզրակացությունների:
Ուսումնասիրության գիտական և կիրառական նշանակությունը: Սույն
աշխատանքը խնդրի գիտական քննության մի փորձ է, որը կարող է հիմք
հանդիսանալ թեմայի ավելի խորքային և ծավալուն ուսումնասիրության համար:
Աղբյուրների և գրականության տեսություն: Անշուշտ, աշխատանքը անհնարին
կլիներ շարադրել առանց այն աղբյուրների, որոնք ստեղծվել են այս
իրադարձությունների վերաբերյալ: Դրանք բազմազան ու տարաբնույթ են: Այս
իրադարձությունները տեղ են գտել ինչպես հայոց մատենագրական երկերում,
այնպես էլ օտար հեղինակների մոտ:
Հայ մատենագիրներից այս դեպքերը նկարագրել է Լևոն Հովհաննիսյանն իր
«Հայկական հարցը և մեծ տեևությունները» աշխատությունում: Վերջինս 1918-1920
թթ.-ի բանակաստեղծման շրջանի իրադարձությունների լուսաբանման
կարևորագույն սկզբնաղբյուրներից է:
Կարևոր տեղեկություններ է պարունակում նաև Ռիչարդ Հովհաննիսյանի և
Սիմոն Վրացյանի աշխատությունները, և այլոց գործերը:
Տվյալ ժամանակաշրջանի վերաբերյալ հետազոտություններ են իրականացրել
բազմաթիվ հեղինակներ: Մասնավորապես՝ Վանիկ Վիրաբյանը, Հայկ Ավետիսյանը,
պատմագիր Լեոն, Մուրադ Կարապետյանը, և այլք:
Աշխատությունը գրելիս օգտագործվել են վերջին շրջանի հետազոտողների
աշխատություններից Ռիչարդ Հովհաննիսյանի «Հայաստանի Հանրապետություն»
4
աշխատությունը, Լևոն Հարությունյանի «Հայական հարց» գիրքը, Վանիկ Վիրաբյանի
«Հայ-վրացական ռազմաքաղաքական հարաբերություններ», և այլոց
աշխատությունները:
Աշխատանքի կառուցվածքը. Սույն աշխատանքը բաղկացած է ներածությունից,
երկու գլուխներից և մեթոդական մասից, եզրակացությունից և գրականության
ցանկից :
Աշխատանքի առաջին գլխում անդրադարձ ենք կատարել 1917-1920 թթ.-ի հայ
անկախ պետականության վերականգնման խնդրին: Առանձնացրել ենք այն կարևոր
իրադարձությունները, որոնք նպաստեցին հայկական անկախ պետականության
ստեղծմանը:
Երկրորդ գլխում արդեն ներկայացրել ենք 1918-1920 թթ-ի հայկական բանակի
ստեղծման գործընթացին, այն բոլոր դժվարություններին, որոնց նա հանդիպեց իր
ճանապարհին:
Աշխատանքի վերջին՝ երրորդ գլուխը արդեն մեթոդական մասն է: Մեթոդական
մասը շարադրելիս օգտվել ենք Քեյսի մեթոդից, որը ներկայացնելուց հետո
առաջադրել ենք մեր կողմից կազմված դասի պլանը:
5
ԳԼՈՒԽ 1
7
կողմից ղեկավարելու միտումներով պայմանավորված այդ ուղղությամբ
նախապատրաստական աշխատանքները հայ իրականության մեջ սկսվել էին դեռևս
1916թ. գարնանից: Ցարիզմի և միաժամանակ հայոց պետականության
բացակայության իրականությունը, միանգամայն նոր, աննախադեպ կացություն էր
առաջացրել, երբ առաջին անգամ հայ գործիչներին և քաղաքական ուժերին տրվում
էր քիչ թե շատ ինքնուրույն գործելու հնարավորություն' իրենց դրական ու նաև
աղետաբեր հետևանքներով:
Կարևոր ենք համարում նշել, որ սրանից զատ հայերը առավել ոգեշնչված էին
Արևմտահայաստանի ապագա կարգավիճակի վերաբերյալ Ժամանակավոր
կառավարության նպաստավոր հայտարարություններից: 1917 թ. ապրիլի 26-ին
հրատարակված ժամանակավոր կառավարությունը հետևյալ որոշումներն էր
կայացրել.
9 Геноцид армян: ответственность Турции и объязательства мирового сообщества, т. 1, док. N 315, էջ 309:
10 Նույն տեղում, փաստ. N 316, էջ 309:
11 Հովհաննիսյան Լ., Հայկական հարցը և մեծ տերությունները, էջ 38:
10
Այնուհետև Ռուսաստանի Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդը ևս
հայտարարեց ռուսական զորքի կողմից զինագրավված Արևմտյան Հայաստանի
հայերի ազատ ինքնորոշման, լիակատար անկախության, հայկական
պետականության ստեղծման խնդրին ցուցաբերված ձևական աջակցությամբ 1917 թ.
դեկտեմբերի 29-ի հրովարտակով12:
Թիֆլիսում ՀՅԴ հատուկ ժողովը տեղի ունեցավ 1917 թվականի նոյեմբերի 28-ին և
տևեց մինչև դեկտեմբերի 8-ը: Ժողովում քննարկվում էր ստեղծված հեղափոխական
պայմաններում Անդրկովկասում կուսակցության հետագա քաղաքականության
հարցը: Որոշվել էր հնարավոր գործակցության շուրջ բանակցություններ սկսել նաև
բոլշևիկների հետ: Այդ հարցով լիազորված Սարգիս Արարատյանը և նրան
համագործակցած Եղիշե Իշխանյանը դեկտեմբերի 4-ին հանդիպում են Թիֆլիսում
գտնվող Ստեփան Շահումյանի հետ: Բանակցություններն ընթանալու էին մինչև 1918
թ. հունվար, որի արդյունքում ձեռք էր բերվելու նախնական համաձայնություն.
Անդրկովկասը խորհրդայնացնելու հարցում Արևմտյան Հայաստանը, ՀՅԴ-ի
աջակցության փոխարեն, Խորհրդային Ռուսաստանի ռազմաքաղաքական
միջամտության շնորհիվ ձեռք էր բերելու անկախություն15:
13
Ռուսաստանից Անդրկովկասի Սեյմի անջատվելու մասին 1918 թ. ապրիլի 22-ին
հայտարարելուց հետո, Թուրքիան, փորձելով օգտվել տարածաշրջանում ստեղծված
աշխարհաքաղաքական և ռազմական անորոշ վիճակից, կազմակերպեց և մայիսին
վերսկսեց հարձակումը Հարավային Կովկասի ուղղությամբ՝ իր առջև նպատակ
դնելով գրավել Երևանը և Թիֆլիսը: Այս մարտերում աչքի ընկան Արամ
Մանուկյանը, Դրաստամատ Կանայանը, Թովմաս Նազարբեկյանը, Մովսես
Սիլիկյանը և մի խումբ այլ նվիրյալ հայորդիներ, ովքեր կանոնավոր դիմադրում էին
թուրքական բանակի առաջխաղացմանը: Մնացած հայկական կորպուսի
կանոնավոր զորախմբերը ռուսական բանակի հեռանալուց հետո համալրվեցին հայ
կամավորականների ջոկատներով, որոնց միացան նաև Ջհանգիր աղայի
գլխավորությամբ բարեկամ եզդիները: Հայկական կորպուսում մնացել էին մեծաթիվ
ռուս սպաներ և զինվորներ, որոնք իրենց հայ, եզդի զինակից ընկերների հետ
փառահեղ, հաղթական ճակատամարտեր վարեցին թուրքական կանոնավոր բանակի
զորախմբերի դեմ Ղարաքիլիսայում, Բաշ Ապարանի և Սարդարապատի
հերոսամարտերում19:
19 https://hhpress.am/hanrapetutyun/2023/19900/
14
բանակը վերագրավեց ամբողջ Արևմտյան Հայաստանը, իսկ գարնանը սկսեցին
ներխուժել դեպի Անդրկովկաս ու Արևելյան Հայաստան:
20 http://www.historyofarmenia-
am.armin.am/am/Encyclopedia_of_armenian_history_HH_Ankaxutyan_hrchakumy
21 http://www.historyofarmenia-
am.armin.am/am/Encyclopedia_of_armenian_history_HH_Ankaxutyan_hrchakumy
22 Վիրաբյան Վ., Հայ-վրացական ռազմաքաղաքական հարաբերությունները 1918 -1921 թթ., Երևան,
25
Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականության
փաստաթղթերում (1828-1923), պրոֆ. Ջ. Ա. Կիրակոսյանի խմբագրությամբ, էջ 434-435:
17
Մինչ գերմանական պատվիրակության ժամանումը մայիսի 6-10-ը Բաթումում
տեղի ունեցան թուրքական և Անդրկովկասյան խաղաղարար
պատվիրակությունների համատեղ ճաշկերույթներ, փոխայցելություններ և
մասնավոր զրույցներ: Թուրքական պատվիրակության անդամները, Բաթում
ժամանած Ջեմալ փաշան և թուրքական այլ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ այդ
ժամանակն օգտագործեցին ճշգրտելու, պարզելու Անդրկովկասյան խաղաղարար
պատվիրակության երեք գլխավոր ազգերի, հատկապես հայ և վրացի
ներկայացուցիչների ակնկալիքները, հավակնությունները, պահանջները և այլն,
ինչպես նաև ապակողմնորոշելու նրանց: Միաժամանակ նրանք փորձեցին նաև
բարոյահոգեբանական ճնշում գործադրել նրանց վրա և իրարանցում առաջացնել
սկսվող դիվանագիտական բանակցություններում: Մայիսի 6-ի երեկոյան` Վեհիբ
փաշայի հրավիրած ճաշկերույթից հետո (մասնակցում էին մոտ 120 մարդ), տեղի
ունեցավ Հալիլ բեյի և Ալ. Խատիսյանի մասնավոր առանձնազրույցը, որի ժամանակ
Հալիլ բեյը փորձում է պարզել, թե արդյոք հայկական կողմը շարունակո՞ւմ է
հավատարիմ մնալ ռուսական իր ավանդական կողմնորոշմանը: Վերջինս, դիմելով
Ալ. Խատիսյանին, ասել է, թե իբր Կովկասի անկախությունն իրեն շատ է
հետաքրքրում, և ինքը գործելու է Ռուսաստանի դեմ, այդ պատճառով էլ ցանկանում է
Կովկասը ուժեղ և միասնական տեսնել, բայց միաժամանակ վախենում են, որ չեն
կարող դրան հասնել Զրույցի վերջում վերջինս նաև նշել է, որ իրենց շատ է
հետաքրքրում նաև այն հարցը, արդյոք կկարողանան դիմակայել Ռուսաստանին, եթե
վերջինս հանկարծ որոշի դեպի Կովկաս շարժվել26:
1918 թ. մայիսի 26-ի կեսօրին Սեյմը գրվեց, իսկ հինգ ժամ անց, նույն սրահում
գումարվեց Վրաց ազգային խորհրդի նիստը՝ Նոյ Ժորդանիայի նախագահությամբ,
որը հանդիսավորապես հռչակեց Վրաստանի անկախությունը։ Այս դեպքերի մասին
Ս. Վրացյանի մոտ հանդիպում ենք, որ վրացիների վարմունքը սարսափելի
կացություն ստեղծեց հայերի համար և առաջացրեց նրանց անսահման վրդովմունքը:
Հայերը, ոչ առանց հիմքի, նենգ դավադրություն ու դավաճանություն էին տեսնում
վրացիների վարմունքի մեջ: Ավելին, նույն օրը՝ մայիսի 28-ի երեկոյան, Հայոց
Ազգային խորհուրդը բուռն վիճաբանություններից հետո ձայների ճնշող
մեծամասնությամբ որոշեց բողոքել Վրաստանի անկախության դեմ, սակայն դեպքերի
հետագա զարգացման հետևանքով այդ որոշումը չգործադրվեց:
Հաջորդ օրը՝ 1918 թ. մաիսի 28-ին Հայոց Ազգային խորհուրդը որոշեց Բաթում
ուղարկել հայկական պատվիրակություն, որի կազմում էին Ա. Խատիսանը, Ս.
Պապաջանյանը, Հ. Քաջազնունին` վերջիններիս տալով անկախ Հայաստանի
անունից թուրքերի հետ բանակցելու և հաշտություն կնքելու բացարձակ
լիազորություն: Իսկ Հայաստանի անկախության հայտարարությունը, ինչպես Ս.
Վրացյանն է նշում՝ եղավ ավելի ուշ՝ մայիսի 30–ին, ավելի արտաքին ճնշումների
տակ, քան Ազգային խորհրդի հոժար կամքով:
31 Աստուածատրեան Ա., Արամ, «Հայրենիք», Բոստոն, 1964, N 8 (vol. 42), օգոստոս, էջ 36:
22
խորհրդի այն նիստում, ուր ընդունւեց այս «յայտարարութիւնը, ձայների ճնշող
մեծամասնութեամբ մերժւեց անկախութիւն յայտարարելու առաջարկը»32:
23
հիմունքներով՝ մինչև օրենսդրական ժողովի գումարումը: Որոշվեց նաև Ազգային
խորհուրդն ու կառավարույունը տեղափոխել Երևան, որը պիտի դառնար
Հայաստանի Հանրապետության մայրաքաղաքը:
Հայոց Ազգային խորհուրդ, 1918 թ. մայիս 30, Թիֆլիս»35: Այս բանաձևի հեղինակը
Նիկոլ Աղբալյանն էր:
25
ԳԼՈՒԽ 2
1918 թվականի մայիսի 28-ին ինչպես նշել ենք վերևում, 600 տարվա
ընդմիջումից հետո, խիստ դժվարին արտաքին ու ներքին պայմաններում, ստեղծվեց
հայկական պետականությունը և Հայաստանի ռամկավարական Հանրապետությունը:
Նորաստեղծ Հայաստանի Հանրապետության կողմից ստորագրված առաջին
միջազգային փաստաթուղթը եղավ Թուրքիայի հետ 1918 թ. հունիսի 4-ին Բաթումում
կնքված պայմանագիրը: Պայմանագրի համաձայն Թուրքիան թեև հարկադրված
ճանաչեց Հայաստանը որպես անկախ պետություն, բայց դրան զուգահեռ
միաժամանակ, օգտվելով նրա թուլությունից, պարտադրեց Հայաստանի
Հանրապետությանը իր վրա վերցնել մի շարք ծանր և նվաստացուցիչ
պարտավորություններ, որն առաջին հերթին վերաբերում էր Հայաստանի բանակին։
Մասնավորապես հայկական բանակը ունենալու էր սահմանափակ թվով զորք,
Թուրքիայի կառավարությունն էր որոշելու Հայաստանի Հանրապետության զինված
ուժերի թվաքանակը, ինչպես նաև ըստ տարածաշրջանների նրանց տեղաբաշխումը,
Հայաստանի կառավարությունը պարտավորվել էր անհապաղ վտարել Թուրքիայի և
նրա դաշնակիցների դեմ պատերազմի մեջ գտնվող երկրների՝ իր տարածքում եղած
բոլոր սպաներին ու քաղաքացիներին, Հայաստանին արգելվում էր նաև, մինչև
համաշխարհային պատերազմի ավարտը, ծառայության ընդունել այդ երկրների
սպաներին և այլ անձանց: Կարծես այս բոլոր սահմանափակումները քիչ էին, սրան
գումարվեց նաև այն, որ թուրքական բանակին թույլատրվում էր ցանկացած
ժամանակ Հայաստանի վրայով իրականացնել տարանցիկ փոխադրումներ: Իսկ
Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը պարտավորվում էր ստեղծել
անհրաժեշտ պայմաններ այդ փոխադրումների համար և ապահովել նրանց
անվտանգությունը և որ ամենաստորացուցիչն էր Թուրքիան իրեն իրավունք էր
26
վերապահում նման փոխադրումներից օգտվելու հնարավորություն տալ նաև իր
դաշնակիցների զորքերին37:
37 Саркисян Е. К., Из истории турецкой интервенции в Армении в. 1918 г., Ереван, 1970, էջ 163-167:
38 ՀՀ ԿՊՊԱ, ֆ.121, ց. 2, գ. 59, թ. 53-54 :
27
ձևավորվել հայկական բանակային զորակազմը, որը Կովկասյան ռազմաճակատի
գլխավոր հրամանատար, գեներալ Լեբեդինսկու հրամանով 1918թ մարտի 1-ից
վերակառուցվել առանձին հայկական բանակային զորակազմը: Վերջինիս
հրամանատարը գեներալ Թ.Նազարբեկյանն էր, իսկ շտաբի պետը` գեներալ
Ե.Վիշինսկին:
42
Կարապետյան Մ.,Հայաստանի հանրապետության բանակը 1918-1920 թթ., Երևան, ՀՀ ԳԱԱ
Գիտություն հրատարակչություն, 1996, էջ 21:
31
ու ապավենը կարող էին լինել ուժեղ ու մարտունակ զինված ուժերըֈ
Հանրապետության ղեկավարությունը և հասարակական-քաղաքական շրջանակները
քաջ գիտակցում էին Հայաստանի աշխարհաքաղաքական բարդ իրավիճակըֈ Ոչ
բարեկամ հարևանների առկայությունն` մի կողմից, տարածաշրջանը մեծ
տերությունների, հետաքրքրությունների ու շահերի օբյեկտ լինելը` մյուս կողմից, և
դրան գումարած` հուսալի դաշնակիցների բացակայությունը ինքնըստինքյան
հուշում էին, որ նոր անկախ Հայաստանի պետական ու ազգային անվտանգության
միակ հուսալի երաշխիք կարող էր լիներ սեփական լավ պատրաստված, կարգապահ
ու մարտունակ ազգային բանակըֈ Հայկական ազգային բանակը կազմավորվել է շատ
ծանր պայմաններում` ապրելով անցման շրջանի բոլոր դժվարությունները:
35
մարտկոցներից, որոնցից յուրաքանչյուրում կար 4 հրանոթ, երեք հաուբիցային
մարտկոցներից, Կարսի և Ալեքսանդրապոլի ամրոցային հրետանուց48:
55 https://ankakh.com/hy/article/95744
40
1920 թ. մայիսին բոլշևիկյան զինված ապստամբությունը նույնպես արագությամբ
ճնշվեց հայկական զինուժի կողմից:
41
Դեոևս 1991 թ. դեկտեմբերի 5-ին ՀՀ Հանրապետության պաշտպանության
առաջին նախարար էր նշանակվել Վազգեն Սարգսյանը։ 1992 թ. մայիսին
պաշտպանության նախարարությունը «Զինապարտության մասին» օրենքով հիմք
դրեց բանակը ժամկետային զինծառայողներով համալրելու կարգին։ Նոր
կազմավորված զորամասերի անձնակազմը 1992 թ. մայիսի 28-ին Հանրապետության
հրապարակում հանդիսավոր պայմաններում տվեց առաջին զինվորական երդումը։
42
կեսի փորձություններին, անցնելով Սարդարապատյան հերոսամարտի շարքի բովով,
բախվելով 1918թ դեկտեմբերի տեղի ունեցող վրաց-հայկական պատերազմի
փորձություններին, որին նոր կազմակերպվող Հայկական բանակը պատվով
դիմացավ` նշանավոր զորապետ Դրոյի գլխավորությամբ, տանելով արժանի
հաղթանակ, իսկ այնուհետև թուլնալով, հյուծվելով և բարոյալքվելով 1918-1919թթ
ներքին կռիվներում, ինչի արդյունքում էլ հայկական բանակը իրապես կորցրեց իր
մարտունակությունը և գրեթե լիովին անպատրաստ գտնվեց 1920թ աշնան սկզբին
թուրք-հայկական պատերազմին, որի արդյունքը եղավ Ալեքսանդրապոլի 1920թ
դեկտեմբերի 2-ի ստորացուցիչ պայմանագիրը, ինչպես նաև այս ամենին ավելացվեց
նաև այն, որ հայ ժողովուրդը լքվեց իր դաշնակիցներից և մնաց միայնակ: Հետևաբար
Հայաստանի Հանրապետությունը մեկուսացվեց տարածաշրջանում և հուսահատ
վախճանվեց, իսկ քաղաքական հեռանկարում հանգեցրեց խորհրդային իշխանության
հաստատմանը:
43
ԳԼՈՒԽ 3
«ԱԶԳԱՅԻՆ ԲԱՆԱԿԸ» ԹԵՄԱՅԻ ԴԱՍԱՎԱՆԴՈՒՄԸ ԱՎԱԳ ԴՊՐՑՈՒՄ՝ ՔԵՅՍԻ
ՄԵԹՈԴԻ ԿԻՐԱՌՄԱՄԲ
Ուսումնական գործընթացի արդյունավետությունը մեծապես
պայմանավորված է կիրառվող մեթոդներով: Պատմության դասավանդման
մեթոդիկան որպես պատմական գիտելիքների դասավանդման ու
դաստիարակության միջոց, մարդկությանը հայտնի է եղել դեռևս վաղ անցյալից, երբ
միջցեղային կռիվների ընթացքում ցեղային ավագանին երիտասարդ սերնդի ոգին
բարձր պահելու նպատակով նրան դաստիարակում էր պատերազմներում
սխրանքներ գործած, հերոսացած ցեղակիցների օրինակով:56
«Մեթոդը» հունարեն բառ է, նշանակում է ինչ-որ տեղ տանող ուղի,
ճանապարհ: Ուսուցման մեթոդների վերջնական և ամբողջական բնութագրում դեռևս
չկա: Կարելի է հիշատակել հետևյալ սահմանումները՝ ուսուցման մեթոդները
ուսուցչի և սովորողի միասնական աշխատանքն են, որով իրականացվում են
կրթական նպատակները:
Ուսուցման մեթոդները մանկավարժի և սովորողի փոխկապակցված
գործունեությունն են, որոնք կրթության, դաստիարակության և զարգացման
խնդիրների իրականացման նպատակ ունեն: «Ուսուցման մեթոդը» բարդ և
բազմակողմանի հասկացություն է: Առաջին հերթին դա պայմանավորված է հենց
ուսուցման գործընթացի բարդությամբ: Վերջինս իր մեջ ներառում է երեք կարևոր
խնդիր՝ ի՞նչ սովորեցնել (կրթության բովանդակություն), ինչո՞ւ սովորեցնել
(կրթության նպատակներ) և ինչպե՞ս սովորեցել (ուսուցման մեթոդիկա): Կրթության
բովանդակությունը մատուցելու և կրթության նպատակները իրականացնելու համար
անհրաժեշտ են որոշակի մեթոդներ: Հանդիսանալով ուսուցման գործընթացի
միջուկը՝ մեթոդը իրար է կապում ուսուցման՝ նախապես պլանավորած նպատակը և
վերջնական արդյունքը: Այսպիսով, ուսուցման գործընթացում մեթոդն ունի կապող
օղակի բարդ և առանձանահատուկ դեր:
Ուսումնական գործընթացի հաջող իրականացման համար ուսուցչին
անհրաժեշտ է տարբեր մեթոդների իմացություն: Սակայն սոսկ իմացությունը
59
Ռոբերտ Ստրադլինգ, Պատմության դասավանդման բազմատեսանկյուն բազմատեսանկյուն
ազմատեսանկյուն մոտեցումը. ուսուցչի ձեռնարկ,Եվրոպայի խորհուրդ, 2003:
47
աշխատելու հմտութուններին: Մնացած դասերի ընթացքում բազմատեսանկյուն
մոտեցումը կարող է ընդգրկվել պատմության ուսումնառության մեջ ավելի
սահմանափակ կերպով: Ի վերջո, նպատակն է նրանց սովորեցնել, թե ինչպես պետք է
վերլուծել և մեկնաբանել տարբերվող և հակադրվող տեսակետները, այլ ոչ թե
տրամադրել յուրաքանչյուր պատմական իրադարձության հնարավորինս
մանրամասն նկարագրություն:
Պատմության դասավանդման գործունեությունն ունի իր
առանձնահատկությունը: Հարկ ենք համարում նշել, որ պատմության դաuին
նախապատրաuտվելիu անհրաժեշտ է պահպանել գիտելիքների շղթան, ճիշտ ընտրել
դաuը կազմակերպելու ուղիները ու մեթոդները: Չի կարելի շաբլոն ձևով գործադրել
բազմազան մեթոդներ և հնարներ: Որևէ հնար կամ ուuուցման որևէ մեթոդ պետք է
գործադրել միայն այն դեպքում, երբ իuկապեu դրա կարիքը կա: Դաuն անցկացնելուց
հետո պարտադիր կարգով պետք է վերլուծել դաuը, ճշգրտելու համար` ինչն է լավ,
ինչը` վատ, ինչ անuպաuելի պահեր եղան և ինչու:
Պատմության ուսուցչի պատրաստվածությունը դասին ասելով ընդունված է
հասկանալ այդ գործունեության համար անհրաժեշտ անձնային (մեծ
աշխատունակություն, ուժեղ գրգռիչներին հակազդելու կարողություն, հուզական
բարձր կարգավիճակ, պատրաստակամություն ստեղծագործելու) և հատուկ (նոր
տեխնոլոգիաների իմացություն, տիրապետում ուսուցման նոր մեթոդներին,
նախագծեր մշակելու կարոություն, թերությունների պատճառների բացահայտման և
դրանք վերլուծելու կարողություն) որակների ձևավորվածությունը:
Պատմության դասավանդման գործունեությունն ունի իր
առանձնահատկությունը: Այն ենթադրում է համապատասխան սուբյեկտների
գործողությունների որոշակի աստիճանի ազատության առկայություն: Դասի դրական
ընթացքի, ինչպես նաև որոնողական աշխատանքների առանձնահատկությունից
ելնելով՝ այն շատ հաճախ իրականացվում է շոշափելի, գոյություն ունեցող փորձի
սահմաններից դուրս և միայն մասնակի կարող է կարգավորվել և վերահսկվել գործող
ինստիտուտների կողմից:
Հետազոտվող թեմայի շրջանակներում տեղին ենք համարել օգտագործել Քեյսի
մեթոդը, որը, կարծում ենք աշակերտներին հնարավորություն կտա ոչ միայն
48
յուրացնել նոր տեղեկատվությունը, այլ նաև համադրել տեսական և գործնական
գիտելիքները, ունակ լինել գործել նոր իրավիճակում, լուծել խնդիրներ, ձեռք բերել
նոր որոշումներ ընդունելու փորձ, յուրացնել վերլուծելու ու տվյալներ հավաքելու
մեթոդներ: Կարծում ենք՝ տվյալ մեթոդի առանձնահատկությունը դասավանդման այլ
մեթոդների հետ նրա արդյունավետ զուգակցելու հնարավորությունն է:
Քեյսի մեթոդն ուղղակիորեն կապ ունի ժամանակակից կրթության մեջ տեղի
ունեցող իրավիճակի փոփոխության հետ: Մեթոդը միտված է ոչ միայն կոնկրետ
գիտելիքներ և հմտություններ յուրացնելուն, այլ ավելի շուտ սովորողի և
դասավանդողի ընդհանուր ինտելեկտուալ և հաղորդակցական պոտենցիալը
զարգացնելուն:
60Եղյան Մ., Խաչատրյան Ս., Case study մեթոդի դերն ու նշանակությունը պատմության դասավանդման
մեջ ուսումնամեթոդական ձեռնարկ, Երևան, 2019.
49
թիմում աշխատելու ունակություն. անդամների սոցիալական, մշակութային
և էթնիկ առանձնահատկությունների նկատմամբ հանդուրժողականության
դրսևորում, ինքնակազմակերպվելու ու ինքնակրթվելու ունակություն,
61Кириллова Д. А., Кейс-задачи как основы фонда оценочных средств по математическому анализу для
направления, 01.03.02 прикладная математика и информатика, Modern Research of Social Problems,
N10/54, 2015.
50
աշխատանքը թույլ է տալիս կոնկրետ օրինակի վրա հասկանալ ուսումնասիրվող
թեման և վերհանել սեփական գիտելիքների մեջ առկա բացերը: Դա խթանում է
տեղեկատվության հետագա որոնումը, օգնում է համակարգել տարբեր կոնցեպտներ
և վերաիմաստավորել նախնական եզրակացությունները:
51
մեթոդի՝ ձևավորող՝ լավ, բավարար, գերազանց, և թվանշանային՝ 1-10 բալայն
համակարգով:
52
Քեյսի մեթոդը էականորեն լայնացնում է «քեյսի»՝ որպես մտքի եզակի
արտադրանքի ստեղծմանն ուղղված գործունեության ստեղծագործական տարածքը,
ուսուցման գործընթացի նախանշումը, առարկայի դասավանդման տեխնոլոգիայի
կատարելագործումը, ուսանողներին ստեղծագործական գործընթացի մեջ ընդգրկելը,
դասավանդման ընթացքում ստեղծագործական իմպրովիզացիայի դերի մեծացումը և
այլն: Պրագմատիզմի սկզբունքը, որ կողմնորոշում է դեպի այս կամ այն «քեյսի»
հնարավորությունների հստակ սահմանում, իրավիճակի վերլուծության ձևավորման
տեսանկյունից ուսանողի հմտությունների զարգացման պլանավորում և վարքի
համապատասխան մոդելի մշակում:
53
Բանակաստեղծ գործընթացները ՀՀ-ում 1918-1920 թ..-ին դասի պլան
Դասարան՝ 11
1-ին փուլ
2-րդ փուլ
Գնահատում
55
ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ
Այսպիսով` 1918թ մայիսին հայկական պետականության վերականգնման հետ
միաժամանակ կազմակերպվեցին նաև նրա զինված ուժերը, որոնք ներքին և
արտաքին չափազանց ծանր պայմաններում կոչված էին իրականացնելու հայկական
պետության պաշտպանությունըֈ Հանրապետության բանակը կազմակերպման
տեսակետից հետևում էր ռուսական համակարգին և կառավարվում էր ռուսական
զինվորական կանոններով և օրենքներով:
Միաժամանակ հարկ եմ համարում նշել նաև, որ Հայաստանի ներքին
դժվարին կացությանը և երկրում շուտափույթ լուծումներ պահանջող բազմաթիվ
խնդիրների առկայությանը, զինված ուժերի շինության հարցերը մշտապես եղել են
Հայաստանի Հանրապետության կառավարության ուշադրության կենտրոնումֈ
Համեմատաբար կարճ ժամանակահատվածում ընդունվել են մի շարք օրենքներ և
որոշումներ, որոնք հնարավորություն են տվել ստեղծելու քիչ թե շատ մարտունակ
բանակֈ Սակայն պետք է նշեմ նաև, որ դժբախտաբար երկրի բարդ կացությունը և
արտաքին քաղաքական անկայուն վիճակը հնարավորություն չտվեցին ավարտելու
սկսված գործը:
Թեև հաճախ կառավարության ընդունած մի շարք լավ որոշումները չէին
կատարվում և մնում էին թղթի վրա, այնուամենայնիվ պետք է ընդգծել, որ
պատմական կոնկրետ պայմաններում Հայաստանի Հանրապետության
Կառավարությունը հնարավոր ամեն ինչ արեց իր զինված ուժերի ստեղծման ու
կենսագործունեության համար:
Հայաստանի վերածնման այս ուրախ պահին, երբ մեր աչքերի առջև բացվում
են փափագելի սահմանների լուսավոր հորիզոններ, հանուն որի կարողանում էր
մեռնել հայ զինվորը այն տիտանական պայքարից հետո, որին դիմացավ հայ
ժողովրդը` զոհերի հոծ բազմությամբ աշխարհին ապացուցելով ինքնուրույն ապրելու
իր իրավունքը, այս պահին, երբ սկսում է իրականանալ այն ամենը, հանուն որի մենք
կրեցինք անցած տարվա պատերազմի զրկանքներ, երբ մեր զինվորը`զրկված շոգից,
կոշիկից, հաճախ նաև սննդից, անտրտունջ տանելով զինվորական ծառայության
բոլոր դժվարությունները`անվերջ արշավանքներում, ձյան ու անձրևի տակ,
շրջապատված թշնամիներով, տոկուն և հնազանդ տանում էր իր ծանր խաչը:
56
Այսիպիսով ամփոփելով մեր աշխատանքը մենք եկանք մի շարք կարևոր
եզրահանգումների,որոնք փորձենք ներկայացնել ստորև.
1917թ. տեղի ունեցող իրադարձությունների հիմքի վրա էր, որ 1918թ.
Ստեղծվեց Հայաստանի առաջին հանրապետությունը, որ ցավոք գոյություն
ունեցավ ընդհամենը 2 տարի։
Իր կարճատև գոյությամբ էլ հայոց նորանկախ պետականությունը իր ուրույն
դեն ունեցավ հայոց պատմության մեջ։ Անցնելով բարդ պատմական ենթափուլ
հայ ժողովուրդը կարողացավ ծնունդ տալ անկախ պետականության։ Լինելով
նյութահատված Հայոց մեծ եղեռնից, լինելով լեփ լեցուն գաղթականներով,
պատերազմի մեջ մնալով միայնակ այնուամենայնիվ հայ ժողովուրդը
կարողացավ իր մեջ ուժ գտնել ու իր հայրենիքի արևելյան հատվածում
ստեղծեց անկախ պետականություն։
Հատկանշական է նաև,որ Առաջին հանրապետության կազմավորման
հիմքերում կանգնած են իրական ազգային նվիրյալներ, որոնց ջանքերի
շնորհիվ էլ կայացավ առաջին հանրապետությունը։
Այսպիսով Հայաստանի առաջին Հանրապետության կայացման համար շատ
կարևոր էր Հայոց բանակի ստեղծումը։ Բանակի ստեղծման համար արդեն
կային բավականին լուրջ նախադրյալներ, ու կարևոր կետն էլ այն որ զորքը
կռվում էր, այսինքն թույլ տանք մեզ անել հետևություն,որ բանակը մարտունակ
էր ու պատրաստ կազմակերպելու ինչպես հայրենիքի այդժմյան
պաշտպանությունը այնպես էր հետագա ծառայությունը առ հայրենիք։
Կարևոր ենք համարում նշել, որ չնայած բազմաթիվ խնդիրներին, զինված
ուժերի կազմավորումը և հանրապետության բանակի ստեղծումը դիտվեց
որպես անկախության պաշտպանության առաջնահերթ հարց:
Թիֆլիսում կազմավորված Հայաստանի Հանրապետության
կառավարությունը, Հովհաննես Քաջազնունու ղեկավարությամբ, առաջին
նախարարությունների թվում ստեղծեց նաև զինվորական նախարարությունը՝
ռուսական բանակի գեներալ-մայոր Հովհաննես Հախվերդյանի
գլխավորությամբ:
57
Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը, ի դեմս զինվորական
նախարարության, ձեռնամուխ եղավ հայկական ազգային զինված ուժերի
կազմավորման գործին: Զինված ուժերի առջև ծառացած նպատակը և
գերխնդիրը թուրքական նոր առաջխաղացման վտանգից հանրապետությունը
և հայ ժողովրդին պաշտպանելն էր Հայկական բանակային կորպուսի
հրամանատար գեներալ-լեյտենանտ Թովմաս Նազարբեկյանի և Գլխավոր
շտաբի պետ գեներալ- մայոր Եվգենի Վիշինսկու 1918 թ. Հունիսի 5-ի թիվ 20
հրամանով կորպուսը բաժանվեց 4 զորաջոկատների՝ Դիլիջանի, Ներքին
Ախտայի, Երևանի և Նոր Բայազետի: Յուրաքանչյուր ջոկատ ստացավ իր
կոնկրետ առաջադրանքը։ Այսինքն փաստացի այս հիմքով էլ ձևավորվեց և իր
խնդիրը սկսեց կատարել հայոց բանակը։
Պետք է նշենք նաև ՀՀ բանակի ձևավորման գործում այնուամենայնիվ մեծ դեր
ունեցան ռուսական կայսերական բանակի նախկին սպաները, առանձին հայ
ֆիդայիներ: Մասնավորապես, հայոց բանակում ծառայում էին ավելի քան 20
նախկին ռուսական բանակի գեներալներ և տասնյակ բարձրաստիճան այլ
սպաներ: Հայոց բանակի սպառազինությունն այդ տարիներին թույլ էր և
հիմնականում կատարվում էր ռուսական բանակի թողած զենք-զինամթերքի
հաշվին, ինչպես նաև արտասահմանում բնակվող մեր հայրենակիցների
նվիրատվությունների հաշվին:
Քանի որ մենք եղել էինք ցարական Ռուսաստանի տիրապետության տակ
հետևաբար պատահական ու զարմանալի չէր,որ մեր բանակը պետք է
ստեղծվեր ռուսականի նմանությամբ։ Ռուսական կայսերական բանակի
կանոնադրության հիման վրա էին կազմակերպվում նաև բանակի ներքին
կանոնադրական հարցերը։
Նշենք նաև որ Հայաստանի առաջին Հանրապետության զինվորականությունը
նաև փորձեց փոքրիկ նավատոր ստեղծել,ինչը մեր կարծիքով անիմաստ էր ու
այդ միջոցները կարելի էր ուղղել այլ զորամիավորումների զարգացմանը,
քանզի այդ նավատորմը մարտական առաջադրանք իր առջև դժվար թե
ունենար ու կարողանար լուծել խնդիրներ մեր ծովազուրյ երկրում։
58
Պետք է նաև նշել, որ հայկական բանակում շատ խնդիրներ կային: Ամենալուրջ
խնդիրը դասալքությունն էր, որ պայմանավորված էր ժամանակի սոցիալ-
տնտեսական, քաղաքական իրավիճակով: Այս խնդիրը ամենամեծ ու ցավալի
խնդիրն էր, որը կարծում եմ ժամանակի ընթացքում մեր զինված ուժերը
կարողացել է հաղթահարել և այսօր մեր կարծիքով դասալքությունը ԶՈւ-ում
հասել է շատ փոքր թվի։ Նշենք նաև,որ բանակում ցանկացած
դավաճանություն թեկուզև չհամվարկված արարք համարվում է
դավաճանություն հող հայրենիի նկատմամբ։
Կարևոր ենք համարում ու բարձր գնահատում նաև այն հանգամանքը, որ
Դրոն վերջ տվեց մաուզերիստական խմբավորումներին,քանզի մենք կարծում
ենք, որ զենքի շրջանառությունը պետք է լինի միայն բանակում, այն էլ
վերահսկողության տակ, բայց խոսքը իհարկե չի վերաբերում
պատերազմական շրջանին։
Այսպիսով ստեղծված ռազմաքաղաքական իրավիճակում Հայաստանի
Հանրապետության բանակը, հաջողությամբ դիմացավ 1918-1919թթ և 1920թ
առաջին կեսի փորձություններին, անցնելով Սարդարապատյան
հերոսամարտի շարքի բովով, բախվելով 1918թ դեկտեմբերի տեղի ունեցող
վրաց-հայկական պատերազմի փորձություններին, որին նոր կազմակերպվող
Հայկական բանակը պատվով դիմացավ` նշանավոր զորապետ Դրոյի
գլխավորությամբ, տանելով արժանի հաղթանակ, իսկ այնուհետև թուլնալով,
հյուծվելով և բարոյալքվելով 1918-1919թթ ներքին կռիվներում, ինչի
արդյունքում էլ հայկական բանակը իրապես կորցրեց իր մարտունակությունը
և գրեթե լիովին անպատրաստ գտնվեց 1920թ աշնան սկզբին թուրք-հայկական
պատերազմին, որի արդյունքը եղավ Ալեքսանդրապոլի 1920թ դեկտեմբերի 2-ի
ստորացուցիչ պայմանագիրը։
Այսպիսով ամփոփելով աշխատանքը մենք եկանք այն գլխավոր
եզրահանգման, որ անկախ պետությունը ոչինչ է առանց
մարտունակ,կենսունակ ու սպառազինված բանակի։ Ունենալով մեր աչքի
առաջ առաջին հանրապետության զինված ուժերի օրինակը պետք է
հասկանանք ու մեր սերունդներին ժառանգենք այն մտորումը, որ պետք է
59
զինվել,զինվել ու էլի զինվել, պետք է լինել ուժեղ՝ ու աշխարհը քո հետ հաշվի
կնստի, պետք է լինել ճկուն, որ վերջում չմնանք միայնակ ու անօգնական ու
ամենամեծ դասը այն է, որ պետք է հույսը դնել միմիայն ինքներս մեր վրա ու
հավատանք բանակի կարողունակությանը, լինենք նրա կողքին, վերցնենք
պատմությունից կարևորը,քաղենք նրա տված դասերը ու չդարձնենք դրոշակ
թուլությունը, այլ բարձր պահենք մեր հաղթությունը։
Առաջարկություններ
Մենք շատ կարևոր ենք համարում այս թեմայի դասավանդումը դպրոցում և
ճիշտ ենք գտնում,որ այն ավելի հասու է ավագ դպրոցականներին, քանզի նրանց մոտ
ավելի խորը վերլուծական մոտեցումներ կարելի է ցուցաբերել դասապրոցեսին։
Ելնելով վերոնշյալից կարծում ենք, որ տվյալ թեման լավ օրինակ է մեր օրերի
երիտասարդների համար: Աշակերտները դպոցական հասակից պետք է տոգորվեն
հայրենասիրական ոգով: րանից զատ առաջարկում ենք նաև հանրակրթական
հաստատություններում հաճախակի անդրրադարձ կատարվի այս թեմային:
60
ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ
1. Աստուածատրեան Ա., Արամ, «Հայրենիք», Բոստոն, 1964, N 8 (vol. 42),
օգոստոս:
2. Ավետիսյան Հ., Հայկական հարցը 1918 թվականին, Երևան, «Բարձրագույն
դպրոց» հրատ., 1997:
3. Բարխուդարյան Վ., Հայոց պատմություն, հատոր 4, Երևան 2010։
4. Լեո, Անցյալից, Եր., «Շեմ» հրատ., 2009, էջ 376։
5. Խատիսյան Ա., Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը,
Բեյրութ, 1968:
6. Կարապետյան Մ., Հայաստանը 1918-1920 թթ., Երևան, 2003:
7. Կարապետյան Մ., Հայաստանի Հանրապետության բանակը 1918-1920,
Երևան 1996։
8. Կարապետյան Մ.,Հայաստանի հանրապետության բանակը 1918-1920 թթ.,
Երևան, ՀՀ ԳԱԱ Գիտություն հրատարակչություն, 1996:
9. Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սովետական արտաքին
քաղաքականության փաստաթղթերում (1828-1923), պրոֆ. Ջ. Ա.
Կիրակոսյանի խմբագրությամբ:
10. Հայաստանի Ազգային Արխիվ՝ ՀԱԱ
11. Հայաստանի Հանրապետության Պետական Կառավարման Ակադեմիա՝ ՀՀ
ԿՊՊԱ,
12. Հովհաննիսյան Լ., Հայկական հարցը և մեծ տերությունները 1914−1917
թվականներին, Եր., «Զանգակ-97», 2002:
13. Հովհաննիսյան Լ., Միացյալ և Անկախ Հայաստանի Գաղափարի
Արտացոլումը ԱՄՆ Պետդեպարտամենտի Փաստաթղթերում (1917−1920
թթ.), ՎԷՄ համահայկական հանդես ԺԱ(ԺԷ) տարի, թիվ 3 (67), հուլիս-
սեպտեմբեր, 2019, https://vemjournal.org/archives/4364
14. Հովհաննիսյան Մ., Հայոց Անկախ Պետականության Վերականգնման
Խնդիրը 1917-1918 թթ. ՀՅԴ-Ռսդբ(Բ)Կ Հարաբերությունների
Համատեքստում,Հայագիտության հարցեր, 2018, 2(14), Երևան, ԵՊՀ
հրատարակչություն, http://www.old.ysu.am/files/1-1544520580-.pdf
61
15. Հովհաննիսյան Ռ., Հայաստանի Հանրապետություն, Հատոր 1, Առաջին
տարին, 1918-1919 թթ., Երևան, Տիգրան Մեծ, 2005:
16. Պետրոսյան Գ., Անդրկովկասը դիվանագիտական հորձանուտում. հայոց
անկախ պետականության կերտումը (1917 թ. փետրվար – 1918 թ. հունիս,
Եր.: ԵՊՀ հրատ., 2018:
17. Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. Է., Պէյրութ, 1979:
18. Սիմոնյան Ռ., Հայոց պատմություն, Երևան 2012թ.։
19. Վիրաբյան Վ., Հայաստանի Հանրապետությունը 1918-1920թթ, Երևան 2011։
20. Վիրաբյան Վ., Հայկական զինուժի ձևավորման և կայացման գործընթացը
1918-1920 թթ., http://publications.ysu.am/wp-content/uploads/2019/06/9-
V_Virabyan.pdf:
21. Վիրաբյան Վ., Հայ-վրացական ռազմաքաղաքական հարաբերությունները
1918 -1921 թթ., Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2016:
22. Վրացեան Ս., Հայաստանի Հանրապետութիւն, Բէյրութ, տպ. «Մշակ», 1958:
23. Վրացյան Ս., Հայաստանի Հանրապետություն, Երևան, 1993:
24. Геноцид армян: ответственность Турции и объязательства мирового
сообщества, т. 1, док. N 315, էջ 309:
25. Саркисян Е. К., Из истории турецкой интервенции в Армении в. 1918 г.,
Ереван, 1970:
26. http://www.historyofarmenia20.03.24
am.armin.am/am/Encyclopedia_of_armenian_history_HH_Ankaxutyan_hrchaku
my20.03.24թ.
27. https://ankakh.com/hy/article/95744մուտք՝ 20.03.24թ.
Մեթոդական գրականություն
63