Διονύσιος Σολωμός, Ελεύθεροι πολιορκημένοι

Στο διάστημα της πολιορκίας του Μεσολογγίου από τους Τούρκους ο ποιητής βρισκόταν στο απέναντι
μέρος, στην πατρίδα του τη Ζάκυνθο, και συμπαραστεκόταν ψυχικά στο δράμα των Μεσολογγιτών. Από
αυτή τη βίωση των γεγονότων προέκυψε το ποίημα Χρέος, που ήταν η πρώτη ονομασία του ποιήματος.
Αργότερα πήρε τον τίτλο Ελεύθεροι πολιορκημένοι, το οποίο ο ποιητής αρχίζει να συνθέτει το 1826. Το
ποίημα αυτό δεν ολοκληρώθηκε και έφτασε σ’ εμάς σε αποσπάσματα, τα οποία ανήκουν σε Τρία
Σχεδιάσματα, που το καθένα αντιπροσωπεύει διαφορετικό στάδιο επεξεργασίας.

Το ποίημα «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» αναφέρεται στη δωδεκάμηνη πολιορκία του Μεσολογγίου

(Απρίλιος 1825-Απρίλιος 1826) από τους Τούρκους και στη συνέχεια από τους Αιγυπτίους. Οι
Μεσολογγίτες αμύνονται κατά τη διάρκεια της Πολιορκίας με σθένος. Υπομένουν και παλεύουν: τις
φυσικές δυσκολίες (πείνα, αρρώστιες, θάνατο), τον εξωτερικό εχθρό δηλ. τους Τούρκους, αλλά και τον
εσωτερικό, δηλ. τον ίδιο τους τον εαυτό που τους καλεί να γευτούν τον πειρασμό της άνοιξης και του
έρωτα, την ίδια τη ζωή, υποχωρώντας στον εχθρό. Πετυχαίνουν, τελικά, να νικήσουν διατηρώντας ακέραιο
το ήθος τους και την ελευθερία τους, αν και πολιορκημένοι.

Σχεδίασμα Β, Απόσπασμα I

Το θέμα του συγκεκριμένου αποσπάσματος είναι η πείνα και η εξάντληση των αγωνιστών που
πολιορκούνταν στο Μεσολόγγι το 1826.

Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει

Στον στίχο αυτό κυριαρχεί το ρήμα βασιλεύει, που τοποθετείται σκόπιμα στο τέλος για να δοθεί έμφαση στο
νόημα του στίχου. Κυριαρχεί απόλυτη σιωπή και το ρ. βασιλεύει δείχνει σε ποιο βαθμό υπάρχει η σιωπή.
Χρησιμοποιείται η προσωποποίηση της σιωπής με την απόλυτη κυριαρχία της. Ταυτόχρονα η μεταφορά
άκρα του τάφου σιωπή δίνει πένθιμο τόνο στον στίχο.

Έτσι ο α΄ στίχος με τις συγκεκριμένες επιλογές λέξεων προβάλλει την αίσθηση και την εικόνα της
απόλυτης ακινησίας.

Λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί, κι η μάνα το ζηλεύει

Σε αντίθεση με τον α΄ στίχο έρχεται ο β΄ με την παρουσία εμψύχων, τη δράση και τη συναισθηματική
αντίδραση. Αυτό δηλώνεται με την ύπαρξη τριών ρημάτων. Η παρήχηση του λ και του ρ τονίζει την
αντίθεση ανάμεσα στο πουλάκι, που έχει κάτι να φάει, και τη Μεσολογγίτισσα μάνα που το ζηλεύει γιατί
δεν έχει να ταΐσει το παιδί της. Ο άνθρωπος, μέσα σε αυτή τη φρίκη της πολιορκίας, βρίσκεται σε κατώτερη
θέση από το πουλί. Ακουστική εικόνα (λαλεί πουλί), οπτική εικόνα (παίρνει σπυρί).

Τα μάτια η πείνα εμαύρισε - Στα μάτια η μάνα μνέει

Το α΄ ημιστίχιο με μια χαρακτηριστική οπτική εικόνα «δείχνει» το μέγεθος της πείνας. Η επανάληψη της
λέξης μάτια δείχνει το σημείο όπου εμφανίζεται η στέρηση. Η πείνα αποτυπώνεται στα μάτια, που είναι
πολύτιμα για τον άνθρωπο, και κυριολεκτικά, αφού η πείνα δημιουργεί μαύρους κύκλους στα μάτια, και
μεταφορικά (π.χ. μαύρισε το μάτι μου, μαύρα μάτια κάναμε να σε δούμε)

Στέκει ο Σουλιώτης ο καλός παράμερα και κλαίει

Κατά την πολιορκία του Μεσολογγίου βρίσκονταν εκεί και πολλοί Σουλιώτες. Ο ποιητής δίνει την εικόνα
του Σουλιώτη πολεμιστή (καλός= ως προς την πολεμική ικανότητα), που στέκει «παράμερα» και κλαίει όχι
από φόβο, αλλά από απελπισία και λύπη, γιατί η πείνα τον έχει εξαντλήσει και δεν μπορεί να πολεμήσει.
Αυτή η εικόνα έρχεται σε αντίθεση με τη εικόνα του γενναίου και ανθεκτικού πολεμιστή.
«Έρμο τουφέκι σκοτεινό, τι σ΄ έχω ‘ γώ στο χέρι:

οπού συ μου ΄γινες βαρύ κι ο Αγαρηνός το ξέρει»

Ο Σουλιώτης απευθύνεται στο τουφέκι του (προσωποποίηση), αποκαλώντας το έρμο και σκοτεινό
(=καημένο, παρατημένο). Στον τελευταίο στίχο α) αιτιολογείται το περιεχόμενο των δύο προηγούμενων
στίχων και β) τονίζεται η απελπισία του πολεμιστή, γιατί οι εχθροί γνωρίζουν την αδυναμία του, γεγονός
που κάνει τη θέση των πολιορκημένων πιο δύσκολη.

Ποια είναι τα πρόσωπα που αναφέρει ο Σολωμός;

Η μάνα εκπροσωπεί τον άμαχο πληθυσμό, ενώ ο Σουλιώτης τους πολεμιστές. Τα δύο αυτά πρόσωπα έχουν
κοινά χαρακτηριστικά: α) και οι δύο είναι εξαντλημένοι από την πείνα. β) και οι δύο έχουν χάσει τις κύριες
ιδιότητές τους: η μάνα της τροφού και ο Σουλιώτης του πολεμιστή.

Εκφραστικά μέσα-σχήματα λόγου

Οξύμωρο: Ελεύθεροι Πολιορκημένοι (οι λέξεις βρίσκονται σε λογική αντίφαση μεταξύ τους)

Υπερβατό: Άκρα του τάφου σιωπή, αντί Άκρα σιωπή του τάφου (δηλαδή οι λέξεις δεν μπαίνουν στη σωστή
σειρά ‒ όπως στα Αρχαία)

Προσωποποίηση: ..σιωπή στον κάμπο βασιλεύει

Εικόνες (ηχητικές και οπτικές): ο κάμπος με τη νεκρική σιωπή, το πουλί που λαλεί και τρώει, η μάνα με
τους μαύρους κύκλους στα μάτια, ο Σουλιώτης που κλαίει και μιλάει στο τουφέκι του.
Ο διάλογος του Σουλιώτη με το τουφέκι του (προσωποποίηση)
Μεταφορά: τα μάτια η πείνα εμαύρισε, Άκρα του τάφου σιωπή, βασιλεύει, τουφέκι σκοτεινό
Παρήχηση του λ και του ρ και του π: λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί
Επανάληψη: τα μάτια…. στα μάτια
Αντιθέσεις: α) Ο α΄ με τον β΄ στίχο, δηλ. η απόλυτη, νεκρική σιωπή και ακινησία με τη δράση των εμψύχων
‒ το πουλί και η μάνα. β) το α΄ ημιστίχιο του β΄ στίχου με το β΄ ημιστίχιο: το πουλάκι έχει να φάει αντίθετα
από τον άνθρωπο, γ) ο τίτλος του αποσπάσματος ελεύθεροι (εσωτερικά) αλλά πολιορκημένοι (από τον
εχθρό, την ομορφιά της φύσης και την αγάπη για τη ζωή)
Χρήση επιθέτων: άκρα σιωπή, Σουλιώτης ο καλός, τουφέκι σκοτεινό, ελεύθεροι πολιορκημένοι.

Συνεκδοχή: Ο Αγαρηνός το ξέρει, αντί οι Αγαρηνοί γενικά (χρησιμοποιείται το ένα αντί για το όλο)

Σχεδίασμα Β, Απόσπασμα II

Το θέμα του αποσπάσματος είναι η ομορφιά της ανοιξιάτικης φύσης, που προκαλεί τους Μεσολογγίτες
να εγκαταλείψουν τον αγώνα τους και να απολαύσουν τη ζωή.

Στιχ. 1-2: το θέμα

στιχ. 3-11: εικόνες της φύσης

στιχ. 12-13: το κάλεσμα της φύσης να εγκαταλείψουν τον αγώνα.

Στιχ. 1-2: Η εικόνα του χορού ανάμεσα στον Απρίλη και τον Έρωτα

Στον πρώτο στίχο οι δύο προσωποποιήσεις λειτουργούν συμβολικά: Ο Απρίλης, μήνας της άνοιξης, οπότε
και ανθίζει η φύση, συμβολίζει την αναγέννηση και την ομορφιά της φύσης, ενώ ο Έρωτας συμβολίζει τη
χαρά της ζωής. Τα ρήματα χορεύουνε και γελούνε συμπληρώνουν τη γιορτή. Κυριαρχεί η τραγική
αντίθεση ανάμεσα στην γιορτή της φύσης και το σκηνικό της πολιορκημένης πόλης.

Στον δεύτερο στίχο έχουμε τη σύγκριση που εξισώνει τα όπλα με τα άνθη και τους καρπούς (κι όσα
άνθια…… τόσα). Το β΄ πρόσωπο (σε) στο οποίο απευθύνεται ο ποιητής είναι η ανθρώπινη ψυχή καθενός
από τους πολιορκημένους, ενώ δηλώνει και ο ίδιος τη δική του συμπαράσταση.

Στίχοι 3-11: Οι εικόνες της ανοιξιάτικης φύσης

Εδώ έχουμε εικόνες πραγματικές:

1η εικόνα: παρουσιάζει ένα κοπάδι λευκά πρόβατα και το είδωλό τους πάνω στην επιφάνεια της θάλασσας
καθώς ενώνεται με τις ομορφιές του ουρανού, που καθρεφτίζονται στο νερό. Στην εικόνα υπάρχει κίνηση
(κινούμενο) και ήχος (βελάζει ‒ακουστική εικόνα). Συσχετίζει ο ποιητής τα τρία στοιχεία της φύσης, βουνό,
θάλασσα και ουρανό, αφού παρομοιάζει το λευκό κοπάδι των προβάτων με λευκό βουναλάκι, σχήμα που
καθρεφτίζεται στα νερά της θάλασσας, σμίγοντας με τις ομορφιές (τα κάλλη) του ουρανού.

2η εικόνα: παρουσιάζει μια γαλάζια πεταλούδα να είναι βιαστική, να καθρεφτίζεται στα νερά της λίμνης
του Μεσολογγίου και να κοιμάται μέσα σ’ έναν ευωδιαστό άγριο κρίνο‒ εικόνα οπτική, οσφρητική,
ζωντανεύει τις αισθήσεις.

3η εικόνα: Ένα μικρό σκουλήκι σε στιγμή χαράς. Ακόμα και το σκουληκάκι είναι σε καλύτερη μοίρα από
τους Μεσολογγίτες.

4η εικόνα: η μαύρη πέτρα και το ξερό χορτάρι γίνονται ολόχρυσα. Η Άνοιξη τα ομορφαίνει όλα. Η πέτρα,
που είναι μαύρη από τον πόλεμο, το χορτάρι που είναι ξερό από την έλλειψη νερού αποκτούν ομορφιά
μέσα από την ομορφιά της Άνοιξης. Ακόμα κι αυτά είναι όμορφα τώρα. Μπροστά στην προοπτική του
θανάτου. Και ο θάνατος φαίνεται πιο δύσκολος τώρα.

Ο ποιητής με τη χρήση των εικόνων παρουσιάζει όλα τα στοιχεία της φύσης να πολιορκούν την
ανθρώπινη ψυχή και να την καλούν να χαρεί την ομορφιά της άνοιξης, εγκαταλείποντας τον αγώνα.

Στιχ. 12-13 Το δίλημμα των πολιορκημένων

Η ζωή, που χύνεται, απλώνεται παντού γύρω και μιλάει (κρένει), καλεί τους Μεσολογγίτες να την
απολαύσουν εγκαταλείποντας τον αγώνα. Τώρα την άνοιξη η ζωή είναι χίλιες φορές πιο όμορφη και όποιος
πεθάνει αυτήν τη γλυκιά εποχή είναι σαν να πεθαίνει χίλιες φορές!

«Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει». Αυτήν τη φράση τη φωνάζει η ψυχή, η ζωή η ίδια, η φύση,
και δείχνει τον εσωτερικό διχασμό των πολιορκημένων. Από τη μια η λαχτάρα για ζωή και από την άλλη το
χρέος προς την Πατρίδα και την Ελευθερία. Αυτό δημιουργεί δίλημμα στη ψυχή των πολιορκημένων: να
ζήσουν τη ζωή τους ή να πεθάνουν ηρωικά; Και αυτό τους κάνει τραγικά πρόσωπα.

Με την επιλογή τους και την ηρωική τους έξοδο έδωσαν έμπνευση στον ποιητή. Και σε μας άφησαν
παρακαταθήκη το εξής: ο αγώνας για την ελευθερία καταξιώνει την ανθρώπινη ύπαρξη.

Σχήματα λόγου

 O Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε= προσωποποίηση

 κι όσ’ άνθια βγαίνουν και καρποί τόσ’ άρματα σε κλειούνε= αντίθεση (τα άνθια με τα άρματα) και
προσωποποίηση (τα άρματα σε κλειούνε)
  Λευκό βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει= σχήμα υπαλλαγής (αντί βουνάκι λευκά πρόβατα)
 έπαιξε με τον ίσκιο της γαλάζια πεταλούδα= μεταφορά
 που ευώδιασε τον ύπνο της μέσα στον άγριο κρίνο = μεταφορά
 Μάγεμα η φύσις κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη= μεταφορά
 η μαύρη πέτρα ολόχρυση (μεταφορά) και το ξερό χορτάρι και παρήχηση του ρ
 Με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κρένει= επανάληψη και υπερβολή
 «Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει»= επανάληψη και υπερβολή

«Ελεύθεροι πολιορκημένοι»

Ο άνθρωπος, ακόμα και αν του στερήσουν τα πάντα, έχει την ψυχή του, την οποία δεν μπορεί κανείς να
πάρει. Το σώμα μπορεί να είναι αδύναμο, η ψυχή, όμως, μπορεί να παραμένει ελεύθερη.

Οι Μεσολογγίτες, αν και ήταν πολιορκημένοι (από τους Τούρκους, από την πείνα και από τη δίψα για
ζωή), παρέμειναν εσωτερικά ελεύθεροι. Γι’ αυτό και έγιναν σύμβολα.

Κάθε ελεύθερος άνθρωπος είναι δημότης Μεσολογγίου