EΘNIKO KAI KAΠOΔIΣTPIAKO ΠANEΠIΣTHMIO AΘHNΩN

ΦIΛOΣOΦIKH ΣXOΛH 2019 -2020

TMHMA ΦIΛOΛOΓIAΣ
TOMEAΣ MEΣAIΩNIKHΣ KAI
NEOEΛΛHNIKHΣ ΦIΛOΛOΓIAΣ
ΦΦN05

ΦΟΙΒΟΣ ΜΕΝΤΖΕΛΟΠΟΥΛΟΣ-ΖΑΝΤΕΣ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΑΘΗΝΩΝ

2Ο ΕΞΑΜΗΝΟ

1560201900182

«Ρεύματα και συγγραφείς (19ος-20ός αί.)»

(Διδάσκουσα: καθηγήτρια Χριστίνα Ντουνιά)
ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ Μ-Ω
Διδάσκων: Μαρούλης Διονύσιος

ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ – ΜΕΤΑΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ
 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ Α

I. Γνωρίσματα Συμβολισμού:
Α. την επιδίωξη μουσικότητας

Δ. τις υπαινικτικές και υποβλητικές εικόνες

Ζ. τη σταδιακή κι έμμεση αποκάλυψη συναισθημάτων/ιδεών

Η. την έντονη συναισθησία

Θ. ενόραση/υπερβατικότητα

II. Φοινικιά1 του Κ. Παλαμά:

Α. Το ποίημα Φοινικιά είναι ένα ιδιαίτερα λυρικό ποίημα με πλήθος μουσικών

ενοτήτων. Σε αυτή τη μουσικότητα συμβάλει, εκτός από τις ανάλαφρες περιγραφές
της φύσης με ιδιαίτερο λεξιλόγιο, το ομοιοτέλευτο σχήμα, οι επαναλήψεις, οι
αντιθέσεις και η ελεύθερη ομοιοκαταλξία (στο ποίημα: αβ αβ αβ γγ). Αναφέρω τρία
αποσπάσματα, κατά τη γνώμη μου αντιπροσωπευτικά των παραπάνω:
1. Όλη τη μουσική μες στην αγάπη βάλε,/ και βάλε των παιδιών την αθωότητα όλη,/ και
βάλε κι όλη σου την ομορφιά, και πάλε/ θα ’χεις τον ίσκιο της αγάπης· όχι εκείνη·/
εκείνη λάμπει, καίει, φωτίζει και δε σβήνει!/ (στ. 108-112)
2. έτσι δεν είναι ωραία η χλοϊσμένη βρύση/ που ψέλνει σαν ποιητής και θρέφει σα
μητέρα,/ έτσι δεν είν’ η ανατολή, δεν είναι η δύση·/ απ’ την κορφή σου κρέμεται άλλου
κόσμου μέρα·/ (στ. 131-134)
3. Πατάς, παντού οι καρποί στ’ αγκάθια, στα τριφύλλια,/ κυλάς με τα νερά, και λάμπουν
τα στοιχεία,/ για τ’ άδολο κρασί τρυγάς τα ωραία σταφύλια,/ όπου σταθείς, θ’
αναστηθεί μια πολιτεία,/ (στ. 202-205)

Δ. Διαβάζοντας κανείς το ποίημα θα βρεθεί αντιμέτωπος με ιδιαίτερες εικόνες.

Ο Παλαμάς χρησιμοποιεί καθημερινούς όρους (χέρι, ίσκιος, πληγή, σύννεφο, Έρωτας,
σαύρα, σκέψη) για να μας παρουσιάσει είτε καταστάσεις που μπορούμε δύσκολα να τις
φανταστούμε (: σύγνεφ’ από έγνοιες και καημούς λαγκάδια, στ. 66), είτε περιγραφές
που ταυτόχρονα μας καθηλώνουν και είναι αξιοπερίεργες στο κοινό αυτί. Παραθἐτω
πέντε ολιγόστιχα, ενδεικτικά, αλλά χαρακτηριστικά παραδείγματα:
1. Ω Φοινικιά, μας έριξεν εδώ ένα χέρι·/ το χέρι το ’βαλε καταραμένη Μοίρα/ (στ. 1-2)
2. —Το χάσμα της πληγής γίνεται σιντριβάνι./ (στ. 40)
3. η κάμπια ολόβαθα χτίζει μια πόλη,/ και το πουλί χτίζει έναν έρωτα παρέκει (στ. 115-
116)
4. μια σαύρα αργοσυρμένη μέσ’ από κατώι,/ χωρών, εθνών, τεχνών έφερ’ εδώ μαντάτα.
(στ. 285-6)

1
Για το ποίημα έλαβα υπ όψιν μου τη διαδικτυακή έκδοση:
http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/browse.html?cnd_id=7&text_id=1430
5. Μια πεταλούδα, που έτρεχε για να παντρέψει/ τα λουλουδάκια, μας επλάτυνε τη
σκέψη./ (στ. 287-8)

Ζ. Μέσωι των περιγραφών του ο Παλαμάς επιδιώκει να μας εισάγει έμμεσα τις
αντιλήψεις του χωρίς να μας παραδίδει ξεκάθαρα το τι πιστεύει, όπως είδαμε και
παραπάνω. Στο συγκεκριμένο ποίημα το νόημα γίνεται αισθητό σταδιακά, αφού ο
ποιητής σκοπίμως προσθέτει λιθαράκι λιθαράκι στον συλλογισμό του εικόνες
διάσπαρτες, που στο τέλος μόνο και έπειτα από προσεκτική ανάγνωση γίνονται
αντιληπτές. Παραθέτω τους κεντρικούς άξονες της σκέψης του Παλαμά: Αρχικά: ‘’Ω
Φοινικιά, μας έριξεν εδώ ένα χέρι·’’ (στ. 1), ‘’ Ζούμε στον ίσκιο σου, ένας κόσμος ο
κορμός σου ’’ (στ. 27) και ‘’ μοιάσαμε τα στοχαστικά και τ’ άυλα μάτια.’’ (στ. 56). Ήδη
εδώ ο Παλαμάς φαίνεται σε τι ακριβώς αναφέρεται, αλλά γιατί αυτά τα κλωναράκια
είναι τόσο σημαντικά; ‘’ Σ’ εμάς, μικρά [Άνθια], κόσμο ξανοίγετε μεγάλο’’ (στ. 65), ‘’ κι
είδε καθείς τ’ απόξω μας, κανείς τα βάθη·’’ (στ. 183), ‘’ και κάποιο σαρκοβόρο/ ήβρε σ’
εσέ [Φοινικιά] και φώλιασε, κι έσκαψε τρύπα’’ (στ. 227-8). Παρόλα αυτά ‘’ Ακούσαμε
της γης το μέγα καρδιοχτύπι: ‘’ Ω Φοινικιά, μας έσπειρεν εδώ ένα χέρι,/ και θα
ξαναπλωθεί, και θα μας ξεριζώσει,/ και θα πεθάνουμε· (στ. 297)’’, ‘’ και κάτου από του
ίσκιου σου τα μάγια πάλι/ θ’ αναστηθεί μοσκόπνοη μια βλάστηση άλλη (στ. 303-4), ‘’
Και μήτ’ εσύ, μήτε κανείς δε θα μας ξέρει… (στ. 312)’’ (στ. 265)’’. Μήπως τελικά η
Φοινικιά συμβολίζει την ζωή και τα κλωναράκια την ανθρώπινη υπόσταση;

Η. Τα συναισθήματα που ξεπροβάλουν από το ποίημα είναι αναρίθμητα και

ορισμένα ιδιαίτερα αισθαντικά:
1. Από το βιός του ήλιου όλα αραδιάστε τα όξω,/ λουλούδια, όλα τα χρώματα, και
στολιστείτε./ Κι είπαμε στ’ αδερφάκια μας: το ουράνιο τόξο/ φορεματάκια κάμετέ το,
και ντυθείτε!/, (στ. 97-100)
2. Γι’ αυτό γαλάζια μέσα μας και μαύρα αντάμα,/ και στην ψυχή μας ωκεανοί και
στενορύμια/ (στ. 237-8)

Θ. Πολλές φορές στο ποίημα βρίσκουμε στίχους που το νόημά τους δεν γίνεται
εύκολα αντιληπτό, πράγμα που εξηγείται από το γεγονός ότι το σημασιολογικό
περιεχόμενο των λέξεων μπορεί να ερμηνευθεί μόνο αφού αναλύσουμε σε βάθος το
σύνολο του ποιήματος. Έτσι, σε ορισμένους στίχους ανακαλύπτουμε ιδιότυπες
εκφράσεις που προς σιγμήν δεν βγάζουν νόημα, αλλά με μια διεξοδική μελέτη η
σημασιολογία τους αποκτά βαρύνοντα ρόλο. Τέτοια παραδείγματα είναι τα εξής:
1. Ποιάς φυλακής να ’μαστ’ εμείς τα συγγενάδια; (στ. 70)
2. Πότε από μέσα σου κοιτάει, τραβάει αγώνα/ για να χυθεί στο φως μια νύφη
Αμαδρυάδα,/ πότε σαν τελευταία υψώνεσαι κολόνα/ ναού, που κάποτ’ έστεκε σε μιαν
Ελλάδα./ (στ. 163-6)
Πολλές φορές, τέλος, οι εικόνες που προκαλούν ζωντανά συναισθήματα
απαιτούν για την κατανόηση στοχασμό σκέψης, αντίστοιχο με αυτό των
παραπάνω παραδειγμάτων:
1. —Το χάσμα της πληγής γίνεται σιντριβάνι. (στ. 40)
2. όπου σταθείς, θ’ αναστηθεί μια πολιτεία (στ. 205)
(778 Λέξεις)
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ Β
Επιλογή:

ΙΙ. Τα ποιήματα που επέλεξα από την συλλογή του Καρυωτάκη Ελεγεία και Σάτιρες, είναι
το ‘’Τελευταίο ταξίδι’’2 από την ενότητα Ελεγείες και το ποίημα ‘’Δελφική Εορτή’’ από την
ενότητα Σάτιρες.
Για την ερμηνεία των δύο ποιημάτων αρχικά και για την διερεύνηση των μεταξύ τους
ομοιοτήτων και διαφορών περαιτέρω, σημαντικός είναι ο μορφολογικός σχολιασμός των
ποιημάτων: Το ποίημα ‘’το τελευταίο ταξίδι’’ αποτελείται από δύο τετράστιχες στροφές, όπου
στην κάθε μια υπάρχει πλεχτή ομοιοκαταληξία. Είναι έντονη η παρουσία εικόνων (που
λειτουργούν ως σύμβολα) καθώς και συνιζήσεων. Από μετρική άποψη το ποίημα είναι
γραμμένο σε παραδοσιακό ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο με ορισμένες τομές ημιστιχίου. Από
την άλλη, το ποίημα ‘’Δελφική Εορτή’’ αποτελείται από μια οκτάστιχη στροφή, με ζευγαρωτή
ομοιοκαταληξία. Και εδώ κυριαρχούν οι εικόνες όπως και οι συνιζήσεις. Μετρικά, υπάρχει
Ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος, όμως η ύπαρξη τομών είναι λιγότερο εμφανής.
Τα δύο ποιήματα αν και μορφολογικά δεν έχουν μεγάλες διαφορές αποκλίνουν όμως
ειδολογικά. Αυτό συμβαίνει γιατί το ‘’Τελευταίο ταξίδι’’ έχει έντονα προσωπικό χαρακτήρα,
ενώ η ‘’Δελφική εορτή’’ απευθύνεται ευρύτερα στην κοινωνία του. Έτσι, στο πρώτο ποίημα
από τον τίτλο ήδη αντιλαμβανόμαστε ότι μιλά για τον ίδιο, για τις τελευταίες στιγμές του
πάνω στη γη. Το μονοπάτι της ζωής του δίνεται με ένα σύμβολο, το καράβι, με το οποίο
ετοιμάζεται να ξεκινήσει το «τελευταίο [του] ταξίδι», το μεταθανάτιο. Με πίκρα εύχεται να
ξεκινήσει αυτό το ταξίδι και με πολύ πόνο (καλό ταξίδι, αλαργινό). Ο πόνος αυτός είναι
κυρίαρχο στοιχείο στο ποίημα που μαζί με την μετάνοια προσδίδουν μια τραγικότητα αφού
κοιτάζει το παρελθόν του με τέτοια μελαγχολία που κάθε ελπίδα του έχει πεθάνει ( τἀ
ὀνείρατα τά πρώτα- παρήχηση «τα») όπως οι άνθρωποι από τις ρυπές (τά). Έτσι στην πρώτη
στροφή είναι φανερή η ψυχρή αντιμετώπιση της ζωής από τον ποιητή και η μελαγχολία του
για αυτήν. Η απαισιοδοξία του όμως αυτή στη δεύτερη στροφή, πέρα από την αποστροφή του
για την ζωή εξελίσσεται σε πλήρη φιλοσοφικό στοχασμό που τον εντοπίζουμε ήδη στην αρχή
του ποιήματος (ἀπείρου και στῆς νυχτός την ἀγκαλιά). Εδώ ο Καρυωτάκης παρουσιάζει τον
θάνατο ως τον μόνο τρόπο διαγραφής των κακουχιών (τρικυμία) της ζωής ( πέτρα να ρίχνω
πίσω), ενώ ταυτόχρονα δηλώνει τον αγνωστικισμό του για την μετά θάνατον ζωή (δίχως να
ξέρω…δίχως να γυρίσω -επανάληψη που τονίζει αυτή του τη σκέψη). Ίσως το τελευταίο του
ταξίδι να τον οδηγήσει στη λύτρωση που αποζητά (τά χρυσά σου φῶτα). Συνεπώς, το δεύτερο
ποίημα των Ελεγειών του (πρώτη Σειρά) περιστρέφεται γύρω από τον ίδιο και τις σκέψεις του
για την ζωή γενικά και την μετά θάνατον ειδικότερα.
Όσον αφορά τη ‘’Δελφική Εορτή’’, ο Καρυωτάκης δεν επικεντρώνεται στον στοχασμό
γύρω από προσωπικά θέματα αλλά σε ένα ευρύτερο θέμα: στο πώς η κοινωνία της εποχής
του αντιμετώπιζε «το πνεύμα δύο Ελλάδων». Από τη μία δηλαδή υπάρχει η Ελλάδα της
αρχαιότητας, με την ποίηση και την τραγωδία ( αυτό συμβολίζει εδώ η αναφορά στον
Αισχύλο), από την άλλη η πολιτισμική προβολή της σύγχρονης Ελλάδας με τρόπο που δεν
μπορεί να συγκριθεί με τους προγόνους της (γραφικότατο τόνο). Δεν αρέσει στον Καρυωτάκη
όλη αυτή η διασημότητα (Lorgnons, Kodak, operateurs) γιατί δεν μπορεί να περιγράψει το
μεγαλείο Αρχαίας Ελλάδας με τρόπο αντάξιο (Προμηθέα τον πόνο) και για τον λόγο αυτό
ειρωνεύεται αυτήν της την προσπάθεια. Έτσι, εδώ ο Προμηθέας γίνεται, κατά τη γνώμη μου
το σύμβολο της Αρχαίας Ελλάδας που, σαν ακόμα ζωντανός οργανισμός βιώνει την
ταπείνωση κάθε φορά που μαζικά (πλήθη) γίνεται προσπάθεια προσέγγισης του πολιτισμού
2
Βρήκα τα δύο ποιήματα στην έκδοση Καθημερινές εκδόσεις Α.Ε. , 2014 ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΟΙΗΤΕΣ, Κ.
ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ, σελ. 72, 101
της. Αλλά, τον Καρυωτάκη δεν τον ενοχλεί μόνο αυτή η αναποτελεσματική προσπάθεια.
Αυτό που τον ενοχλεί περισσότερο είναι ότι ο σύγχρονός του άνθρωπος δεν δείχνει
πραγματικά το ενδιαφέρον του για τον πολιτισμό, αλλά πιο πολύ δείχνει βιαστικός (χωρίς να
πέσει η αυλαία) και κενός στη σκέψη του (τίποτε δεν ἐτάρασσε τήν ἰερή ἐκεί πέρα / σιγή). Με
λίγα λόγια, στον συναισθηματικό κόσμο του ποιητή κυριαρχεί η αποστροφή του για την
ρηχότητα των ανθρώπων.. Για τον λόγο αυτό η εικόνα του γυπαετού που πετά ενώ σφυρίζει ο
αέρας δίπλα του γίνεται τόσο τραγικά μεγαλειώδης που ξεπερνά στην σημασία ό τι έχει να
προσφέρει η αναπαράσταση των αρχαίων δρωμένων. Συνοπτικά, στο ποίημα αυτό
καταδεικνύει την απέχθειά του για την κοινωνία, ενώ την εκφράζει με τρόπο σαρκαστικό και
με νοσταλγία, σαν να ευχόταν να μην πονούσε πια ο Προμηθέας.
Επομένως, τα δύο ποιήματα, αν και προέρχονται από δύο διαφορετικές ενότητες της
ίδιας συλλογής, έχουν κοινή την δυσαρέσκεια του ποιητή για τον κόσμο που τον περιβάλλει,
πράγμα που το εκφράζει και στις δύο περιπτώσεις με μελαγχολία και πόνο. Βέβαια, το πρώτο
ποίημα έχει ως βάση την στενάχωρη ζωή του, ενώ το δεύτερο επικεντρώνεται στον κοινωνικό
σχολιασμό. Δηλαδή, στο ‘’Τελευταίο Ταξίδι’’ κυριαρχεί το στοιχείο της Ελεγείας, ο πόνος, ενώ
στην ‘’Δελφική Εορτή’’ κυρίαρχο είναι το στοιχείο της σάτιρας, της κοινωνικής δηλαδή
κριτικής, με αμυδρά αλλά ξεκάθαρα στοιχεία Ελεγείας.
(800 Λέξεις)
(Σύνολο: 1578)
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΠΑΡΑΠΟΜΠΗ
Κ. Παλαμάς-Φοινικιά (17-5-2020)

ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΠΗΓΗ

Καθημερινές εκδόσεις Α.Ε. , 2014, ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΟΙΗΤΕΣ, Κ. ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ

ΤΕΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ