Professional Documents
Culture Documents
خيهٍد:
ٌِّٜادرجً ِضٌَر جٍدػش ِّ خ٤ل ْؼرذ شرٜـر ٍَسيَدحز ج٣ىسظحدٜر ن ٛجٍـحٍُ،
ٌٕٗ ٛصٜرذ ِسْٗؿرٗ ،ؿظز جٍِٗجزْر ٗجػد ِّ ٌدرٜحز ٕذٓ جٍِضٌ٤ز ج٣ىسظحدٜرِٗ ،ضٌَر
جٍدػش سدؿْٗح ٍَٗىٗم ؿَ ٙرؤ ٚج٣ىسظحد ج١ش ِٛ٤ن ٛسيد ُٜجٍػَٗل ٗجٍِيسرػحز ٍٖذٓ
جٍِشسظدجزٗ ،ؤظٍٖٗح ن ٛسرجش ِح ٌسدٔ نيٖحئْح جٟذٌٜحءٗ ،جْػ٤ىح ِّ ؤّ ِٗجظٖر ؿظز
جٍِٗجزْر ٕٗ اظرجء جشسصْحث ٛػحرة ٜغحم ؿَ ٙجٜ١رجدجز جٍدٗرٜر ٗكٜر جٍدٗرٜر ٍَدٍٗر،
شٜسُ سْحٗل ؤدٗجز سِٜٗل جٍـظز ن ٛجٍِٗجزْر جٍـحِر ٍَدٍٗر ؿَ ٙؤشحس جٍهظل ٗؿدُ جٍخَػ
د ّٜجٟدٗجز جٍِئىسر جٍس ٛسشسخدُ ن ٛػحٍر جٍغرٗرذ دإػٌحِٖح جٍضرؿٜر ٗجٍس ٛشٜسُ سْحٍٖٗح
نٕ ٛذج جٍدػشٗ ،كٜرٕح ِّ جٟدٗجز جٍس ٛسشسخدُ دظهر دجثِر؛ ٗن ٛظِٜؾ جٟػٗجل ؤٜغحً،
جامعة حممد خيضر بسكرة -كلية العلوم االقتصادية والتحارية وعلوم التسيري
ؤٌ.ردٗد ٚظدرْٜر
ٗجٍس ٛسضِل جٍظًٌٗ ج٣شِٜ٤رْٕ ِّٗ ،ح ْسػدش ؿّ ؤدجسِ ّٜحٍٜس ّٜنيػ ٜشسـحّ دِٖح
١زجٍر جٍغرٗرذٜٗ ،سيدرجّ ديدرٕحِٕ ،ح :جٍسٗؼٜم (جٍغرجثخ)–جٍيرٗع.
ٗ –ٍٔٝ ٣رغ ٛجهلل ؿُِْْٖٖٗ ،ح ِح ذٌرٓ جٍظدىرٗ ،جٍظدىر ٣سػل ٍٔ ؿَٜٔ
اهيبوردً؛ ديٍٗٔ "نَٗ جظسِؾ ؿَ ٙدٜز جٍِحل ػيحْغحو ؿّ ؤػدِٕح ٗجسشؾ ٍٞخر ،ظرم
نِٜح ٜظٜر ِِْٖح دْٜح ِْٔ ،نَٗ غحو ؿّ ٌل ٗجػد ِِْٖح ظحز ٍٍٗ ٙجِٟر اّ خحم جٍهشحد
7
ؤّ ٜيسرع ؿَ ٙدٜز جٍِحل ِح ٜظرنٔ ن ٛجٍد ّٜٗدّٗ ج٣رسهحو".
ٗدذًٍ ْْسٖ ٙاٍ ٙؤّ جٍـظز جٍِحٍ ٛجٍػٌِٗ ٛؤِر ٗجىؾ نـٗ ً٤ظحثز ضرؿحً ٗؤّ سسُ
اٍ ٙج٣ىسرجع ٍَػحظحز جٍـحِر ٗسِٜٗل ادجرذ ِٗجظٖسٔ دـدذ ؤشحٍٜخِٗ ،ح ٍظٗء جٍرشٗل
جٍدٍٗر ،اٗ ٣جػد ِّ جِٟصَر ؿَ ٙؼٖٗر جٍـظز ن ٛسحرٜخ جٍدٍٗر ج١شِٜ٤ر.
ؤٗ :ً٣ن ٛجٍَلر":جٍغرٜدر ِضسير ِّ جٍهـل غرخِ ٕٛٗ ،ح ٜهرع ؿَ ٙجًٍَِِ ٗجٍـََِل،
ٗجٍدخل ٍَدٍٗرٗ ،سخسَم دحخس٤م جٍيٗجْٗ ّٜجٟػٗجل"ٗ ،8ظحء نٍ ٛشحّ جٍـرخ:
" جٍغرٜدر ٗجػدذ ِّ جٍغرجثخ جٍس ٛسئخذ ن ٛجٍظزٜر ْٗػٕٗح ِْٔٗ ،غرٜدر جٍـدد ،ؤٚ
9
كَسِٔ ٕٛٗ ،ح ٜئد ٜٔجٍـدد اٍ ٙشٜدٓ ِّ جٍخرجض جٍِيرر ؿَٗ ،ٜٔسظِؾ ؿَ ٙغرجثخ".
صحّْٜح :ن ٛج٣ظػ٤ع:
ؤ -جٍسـرٜم ن ٛجظػ٤ع ؿَِحء جٍهٌر ج٣ىسظحد ٚجٍٗغـٍ:ٛيد ٗغؾ ٌسحخ جٍِحٍٜر
جٍـحِر ؿدذ سـحرٜم ٍَغرجثخِْٖ ،ح سـرٜهٖح دإْٖح ":جٍسزجُ ْيد ٚسهرغٔ جٍدٍٗر ؿَٙ
جٟضخحط جٍػدٜـٗ ّٜٜجٍِـْٗٗ ّٜٜنيح ٍيدرجسُٖ جٍسٌَٜهٜر ،دظهر ْٖحثٜر ٗددّٗ ِيحدل
ىظد جٍِشحِٕر ن ٛسلػٜر جٟؿدحء جٍـحِر".
خ -جٍغرٜدر ن ٛجظػ٤ع نيٖحء ٗؿَِحء جٍضرٜـر ج١شِٜ٤ر ِّ:جٍِـَُٗ ؤّ ٌل ِح ٍُ
ٜرد دٔ ْط ٜػدد ِـْحٓ نبّ ٍَـَِحء ن ٜٔؤىٗجً٣؛ ٍٗذج نَيد جخسَهٗج ن ٛسـرٜهحسُٖ
ٍَغرٜدر ٗاّ ٌحْز سددٗ ظِٜـٖح دِـْٗ ٙجػد اٍ ٙػد ِح؛ ػٜش ؿرنٖح جِ١حُ اهغزاهٌ
دإْٖحِ" :ح ٜٗؼهٔ جِ١حُ ؿَ ٙجٟكْٜحء دِح ٜرجٓ ٌحنّٜح ؿْد خَٗ دٜز جٍِحل ِّ جٍِحل"،10
ٗؿرنٖح جِ١حُ اهجوٌٌٍ دإْٖحِ" :ح ٜإخذٓ جِ١حُ ِّ ِٜحشٜر جٍد٤د ٗجٍِصر( ّٜجٟكْٜحء)
11
ِّ ػديحز جٍـدحد دِح ٜرجٓ شحدّج ٍَػحظر".
.1اإليبى اهغزاهٌ :ػٜش ٜيٗل" :ؤِح اذج خَز جٜٟد ِّ ٚجِٟٗجل ٍُٗ ِ ِّ ٌّٜحل جٍِظحٍغ
ِح ٜه ٛدخرجظحز جٍـشٌر ٍٗٗ ،سهرو جٍـشٌر ٗجضسلَٗج دحٌٍشخ ٍخٜم دخٗل جٌٍهحر د٤د
ج١ش ُ٤ؤٗ خٜم ِّ صٗرجّ جٍهسْر ِّ ؤٕل جٍـرجِر ن ٛد٤د ج١ش ،ُ٤نٜظٗز ٍِ٢حُ ؤّ
ٜٗؼم ؿَ ٙجٟكْٜحء ِيدجر ٌهحٜر جٍظْد."...،
ٜ .2يٗل اهضبػتٌ" :اْح اذج ىررْح اِحِح ِػحؿح ِهسيرج اٍ ٙسٌصٜر جٍظْد ٍشد جٍصلٗر ٗػِحٜر
جًٍَِ جٍِسشؾ جٟىػحرٗ ،خ ٤دٜز جٍِحل ٗجرسهـز ػحظحز جٍظْد اٍِ ٙح ٌٜ ٣ه،ُٖٜ
092
أحباث اقتصادية وإدارية
خيوٍل عجز اهيوازٌج اهعبيج فٌ االكخظبد اإلشاليٌ (اهخوؼٍف– اهلروع)
نَِ٢حُ اذج ٌحّ ؿد ٣ؤّ ٜٗؼم ؿَ ٙجٟكْٜحء ِح ٜرجٓ ٌحنٜح ٍُٖ ن ٛجٍػحل اٍ ٙؤّ ٜؼٖر
ِحل دٜز جٍِحل ،"..صُ ٜذٌر جِ١حُ جٍضحػد ٛشدخ ؿدُ ٗظٗد ٕذج جٍهرع ِّ ىدَٔ نٜيٗل:
" ٗاِْح ٍُ ْٜيل ِصل ٕذج ؿّ ج٣ ٍّٜٟٗسشحؽ ِحل دٜز جٍِحل ن ٛزِحُْٖ دخ٤م زِحْْح،
نبّ جٍيغٜر ن ٜٔؤػر٘ ٗٗظٔ جٍِظَػر ْٕح ؼحٕر ،نبْٔ ٍٗ ٍُ ٜهـل ذًٍ جٍْؼحُ ٍدػَز
ضٌٗر جِ١حُٗ ،ظحرز دٜحرْح ؿرغر ٍ٤شس٤ٜء جٌٍهحر".
ٜٗ .3يٗل جِ١حُ اهجوٌٌٍ..." :نبّ جسهو ِؾ دذل جٍِظٖٗد ن ٛذًٍ نيرجء ِػسحظّٗ ٍُ سم
جٍزٌٗجز دػحظحسُٖ ،نػو ؿَ ٙجِ١حُ ؤّ ٜظـل ج٣ؿسْحء دُٖ ِّ ؤُٕ ؤِر ن ٛدحٍٔ."..
ْٕٗحً ؤٜغح جٍـدٜد ِّ جٍـَِحء جٍذ ّٜؤضحرٗج دظٗجز نرع جٍغرجثخ ؿَ ٙجٍرؿٜر ِّ
جٍِشَِ ،ّٜؿْد جٍػحظر ٗىظٗر اٜرجدجز دٜز جٍِحل ؿّ جٍٗنحء دحٍِظحٍغ جٍـحِرٌ ،حٍضحنـ،ٛ
ٗجٍِحٗردٗ ،ٚجدّ سِٜٜرٗ ،جٍْٗٗٗ ،ٚجدّ ػزُ.
ٗجٍِشسـرع ٟىٗجل جٍـَِحء جٍشحٍهر جٍذٌرٜ ،ظد ؤُْٖ ٜيٍّٗٗ دظٗجز نرع جٍغرجثخ؛
دل دٗظٗدٖح ن ٛجٍػح٣ز جٍػحرثر دْحء ؿَ ٙجٍيٗجؿد ٗج٣ؿسدحرجز جٍضرؿٜرِٗ" ،ؾ ذًٍ ْٕحً
دـع جٍـَِحء جٍِـحظر ّٜجٍذٜ ّٜـحرغّٗ جٍغرجثخٗ ،ػظسُٖ ٕ ٛؤّ جٍػٌِٗحز نحشدذ
ٜٗظخ ؤٜ ٣شِغ ٍٖح دهرع جٍغرجثخ؛ اٍ ٙؤّ سـِل ؿَ ٙجٍسيَٜل ِّ ٕذج جٍهشحد ،ؿَ ٙؤّ
ٕذج جٍِٗىم ٌِّٜ ٣جٍدنحؽ ؿْٔ ن ٛجٍـحٍُ جٍػدٜشِ ،ح ٍُ ٜشسػٜؾ ٕئ٣ء جٍـَِحء ؤّ ٜدْٜٗج
دظٗرذ ِيْـر ٌٜم شسيُٗ جٍدٍٗر دسـدثر جٍِٗجرد ِّ ،خ٤ل ِظحدر كٜر غرٜدٜر ٍسِٜٗل
اْهحىٖح ،ػسْ ٍٗٗ ٙزٍز ٗؼحثهٖح اٍ ٙجٍػد جٟدْٗ،ٙؤّ ج٣شسرجسٜظٜر جٍِْحشدر ٍسيَٜل جٍهشحد
ٍٜشز ن ٛكٜحخ جٍغرجثخ ،دل ن ٛادخحل جٍِشحءٍر ٗجٍظػحنر جٍػرذ ٗجٍِظَس جٍْٜحدٛ
جٍِْسخخ ٗجٍسهسٜص ٗجٍِرجىدرِ ،ؾ جٜظحد ٌٕٜل ىحِْْٗٗ ٛئششٍِ ٛـحىدر جٍِظرِ ،17"ّٜكٜر
ؤّ جٍرؤ ٚجٟرظغ ٕٗ جٍرؤ ٚجٍذ ٚدؿح اٍ ٜٔؿدد ِّ جٍهيٖحء جٍِضٖٗر ّٜجٍذِٜ ّٜصَّٗ ؿَِٜح
ظِٜؾ جٍِذجٕخ جٍهيٖٜر؛ دجنـٗج ن ٜٔؿّ ػو جٍدٍٗر ج١شِٜ٤ر ن ٛسـدثر دـع جٍِٗجرد ِّ
خ٤ل جٍغرجثخ ٍسٌِْٖٜح ِّ ؤدجء ٗؼحثهٖح دٌهحءذ ،نحٍيرغحٗ ٚذٕخ اٍ ٙؤّ "ِشئٍٜٗحز
جٍدٍٗر ىد سزجٜدز ٌصٜرج ِؾ جٍزٍِّ ،ذًٍ ِّ جٌٍِِّ جٍيٗل دإّ ػو جٍدٍٗر ج١شِٜ٤ر نٛ
سـدثر دـع جٍِٗجرد ِّ ،خ٤ل جٍغرجثخ ٌِّٜ ٣ج٣ؿسرجع ؿَ ،ٜٔضرٜػر ؤّ سـدإ دػرٜير
18
ؿحدٍر ٗن ٛػدٗد ج٣ػسِحل".
322
أحباث اقتصادية وإدارية
خيوٍل عجز اهيوازٌج اهعبيج فٌ االكخظبد اإلشاليٌ (اهخوؼٍف– اهلروع)
ِيدجر (جٍـهٗ) جٍذٍ ٚدٗ ،ٜٔاِْح ٜػيو ذًٍ ْؼحُ سظحؿدٍَ ٚغرجثخ ٜرسهؾ ن ٜٔشـر
جٍغرٜدر ٌَِح زجد ِيدجر جٍـهٗ ٗجٍهغلٗ ،دٖذج ْشسدـد جٍغرجثخ جٍْشدٜر ٗجٍسْحزٍٜر ِّ
جٍغرجثخ جٍِدحضرذ نٜ ٤ديٍ ٙدْٜح كٜر جٍغرجثخ جٍسظحؿدٜر جٍسْ ٛرجٕح سػيو ؤٕدجم
جٍسضرٜؾ ج١شٗ ِٛ٤سسشو ِؾ رٗع ج١شٜٗ ،24ُ٤ػٌُ جٍـَِحء ؿَْ ٙؼحُ غرٜد ٛدإْٔ ؿحدل
اذج ٌحّ ِٗجنيح ٍرٗع ج١شِٗ ،ُ٤سٗجنيح ِؾ ص٤صر ِـحٜٜر :األولٜ :ظخ نرع جٍغرجثخ
ٍسِٜٗل ِح ٕٗ غرٗر ٚىػـح ٍظحٍغ سػيٜو جٍِيحظد ،اهذبٌٌ ٜظخ ؤ ٌّٜٗ ٣جٍـخء
جٍغرٜد ٛصي ٤ٜدحٍِيحرْر ِؾ ىدرذ جٍْحس ؿَ ٙجٍسػِل ٜٗظخ سٗزٜـٔ سٗزٜـح ؿحد ٣دّٜ
جٍيحدر ّٜؿَ ٙجٍدنؾ ،اهذبهد ٜظخ ظرم جٍػظَٜر جٍغرٜدٜر دإِحْر ن ٛجٍلرع جٍذ ٚظِـز
ِّ ؤظٌَٔٗ ،ل ْؼحُ غرٜدٜ ٣ ٛه ٛدٖذٓ جٍِـحٜٜر جٍص٤صر ٜـد ظحثرج ِّٗ صُ ِرنٗغح
دح١ظِحؽٗ ،ىدل آدُ شِٜش دِدذ ػَٜٗر شدو جٍهيٖحء اٍِْ ٙحىضر ِدحدة جٍغرٜدرٗ ،رٌز
ظِٜؾ جٍخَهحء جٍرجضد ٣ٗ ّٜشِٜح ؿِر ٗؿَٗ ٛؿِر دّ ؿدد جٍـزٜز ؿَ ٙؤّ جٍغرجثخ ٜظخ
ؤّ سظد ٙدحٍـدل ٗجٍرنوٗ ،ؤ ٣سٌّٗ نٗو ػحىر جٍْحس ؿَ ٙجٍسػِلٗ ،ؤ ٣سػرُِٖ ِّ
ػحظحسُٖ جٟشحشٜر ،نيد ذٕخ ؤدٗ ٜٗشم اٍ ٙؤّ جٍْؼحُ جٍغرٜد ٛجٍـحدل ٜظخ ؤٜ ٣ئد ٚاٍٙ
زٜحدذ جٜ١رجدجز نػشخ دل اٍ ٙسِْٜر جٍدَد ؤٜغح ٜٗر٘ جٍِحٗرد ٚؤّ جٍْؼحُ جٍغرٜدٜ ٛظخ
ؤّ ٌّٜٗؿحدٍَ ٣ػرنٍ :ّٜدجنـ ٛجٍغرٜدر ٍَٗخزْٜر ،نحٍزٜحدذ سؼَُ جٍْحس ٗجٍْيظحّ ٜؼَُ
25
جٍخزْٜر جٍـحِر.
ٗىد ؤٌد جدّ خَدّٗ ؿَِ ٙددؤ جٍـدجٍر نِ ٛيدِسٔ ،نيد جشسضٖد دِيحػؾ ِّ رشحٍر
ػحٕر دّ جٍػش ،ّٜجٍيحثد جٍـشٌرٍَ ٚخَٜهر جٍِإِّٗ ،اٍ ٙجدْٔ ؿدد جهلل دّ ػحٕر ػحٌُ جٍرىر
(ن ٛشٗرٜر)" :نٗزّؿٔ (جٍخرجض ،جٍغرٜدر) ،د ّٜؤظػحدٔ دحٍػو ٗجٍـدل ٗجٍسشٜٗر ٗجٍـُِٗ،
ٗ ٣سدنـّّ ضٜثح ِْٔ ؿّ ضرٜم ٍضرنٔ ٣ٗ ،ؿّ كٍْ ٛلْحٓ ٣ٗ ،ؿّ ٌحسخ ًٍ ٣ٗ ،ؿّ ؤػد
ّ ِْٔ نٗو ج٣ػسِحلٌِ ،"..ح ٗغؾ جدّ خَدّٗ نٛ
ِّ خحظّسً ٗ ٣ػحضٜسً ٣ٗ ،سإخذ ّ
ِيدِسٔ دحدح دـْٗجّ جٍظدحٜر ٗشدخ ىَسٖح ٌٗصرسٖح ند ّٜن ٜٔؤْٔ "اذج جشسِرز جٍدٍٗر ٗجسظَز
ٗسـحىخ ٌَِٖٗح ٗظحء جًٍَِ جٍـغٗعٗ ،جٍػغحرذ ٗجْلِس ؤٕل جٍدٍٗر ن ٛجٍْـٗ ُٜجٍسرم
نٌٜصرّٗ جٍٗؼحثم ؿَ ٙجٍرؿحٜح ٗجٌٟرذ ٗجٍه٤ػٗ ّٜشحثر ؤٕل جٍِلحرٍُ …. ،سٌصر ٍُٖ
جٍظدحٜر ٜٗغـّٗ جٌٍِٗس ؿَ ٙجٍِدحٜـحزٌَِٗ ،ح ٌصر جٍسرم زجدز جٍػحظحز ٗجْ١هحو،
نسزٜد جٍدٍٗر ِّ جٍٗؼحثم ػس ٙسصيل جٍِلحرُ ؿَ ٙجٍرؿحٜح… ِِح ٜـٗد ؿَ ُٖٜديَر ج٣ؿسِحر
320
أحباث اقتصادية وإدارية
خيوٍل عجز اهيوازٌج اهعبيج فٌ االكخظبد اإلشاليٌ (اهخوؼٍف– اهلروع)
ٌِح ؤّ نرع جٍغرجثخ كٜر جٍـحدٍر سػدش ْزؿر ؿْد ٌصٜر ِّ جٍٍٍَِِٗ ّٜسٖرخ ِّ
دنؾ جٍغرجثخٗ ،اٍِ ٙصل ذًٍ ٜضٜر جِ١حُ جٍِحٗرد ٚديٍٜٗٔ ٣ٗ" :شسيظ ٛنٗ ٛغؾ
جٍخرجض كحٜر ِح ٜػسٍَِٜٔٗ ،ظـل نٟ ٜٔردحخ جٟرع ديٜر ٜظدرّٗ دٖح جٍْٗجثخ ٗجٍػٗجثط –
صُ ذٌر ؤّ جٍػظحض ٌسخ اٍ ٙؿدد جًٍَِ دّ ِرٗجّ ٜشسإذْٔ ن ٛؤخذ جٍهغل ِّ ؤِٗجل
جٍشٗجد ،نِْـٔ ِّ ذًٍ ٌٗسخ اٍ ٣ :ٜٔسٌّ ؿَ ٙدرًِٕ جٍِإخٗذ ؤػرط ًِْ ؿَ ٙدرًِٕ
جٍِسرًٗ ٗؤدو ٍُٖ ٍػِٗح ٜـيدّٗ دٖح ضػِٗح"ٌ ،30ذًٍ رٌز ؿَِحء جٍِشَِ ّٜؿَ ٙجٍ٣سزجُ
جٟخ٤ى ٛجٍٗجىؾ ؿَ ٙدجنـ ٛجٍغرجثخ ٍشدجد غرجثدُٖ دإِحْر ،نيد ذٕدٗج اٍ ٙؤّ جٍْحس
ددنـُٖ جٍغرجثخ اِْح ٜيِّٗٗ دٗجظدُٖ ٍسٌِ ّٜجٍدٍٗر ِّ جٍيٜحُ دٗؼحثهٖح دضٌل نـحل،
ٍَِشحؿدذ ؿَ ٙسػيٜو جٍِيحظدٗ ،ؿٗ٤ذ ؿَ ٙذًٍ نبّ ِـؼُ جٍغرجثخ جٍسٜ ٛدنـْٖٗح سذٕخ
دظٗرذ ِدحضرذ ؤٗ كٜر ِدحضرذ اٍ ٙجٍخدِحز جٍسٜ ٛسَيْٖٗح ِّ جٍدٍٗرٗ ،ىد ِّ ٌّٜٗ
جٍِركٗخ ٍَػٌِٗحز ِػحٍٗر جشسـحدذ جٍسٌحٍٜم دظٗرذ ِدحضرذ ِّ ِشسخدِ ٛجٍخدِحز ؿَٙ
ؤشحس جٍِـحْٗر ،ا ٣ؤّ جٍظـٗدحز ج١دجرٜر ٗجؿسدحرجز جٍـدجٍر ىد ٣سشِغ دِٗح دٖذجٗ ،ؿَٜٔ
نبّ ظزء ٌدٜرج ِّ ٌَهر جٍخدِحز جٍػٌِٜٗر ٜظخ ظدحٜسٔ ن ٛظٗرذ غرجثخ ؿَ ٙؤشحس
جٍيدرذ ؿَ ٙجٍدنؾٗ ،سسػَخ جٍـدجٍر جٟنيٜر ٗجٍضحىٍٜٗر نٕ ٛذٓ جٍـَِٜر ؤّ ٜـحِل جٍِسشحّٗٗ
دظٗرذ ِسشحٜٗر ٗكٜر جٍِسشحٗ ّٜدظٗرذ كٜر ِسشحٜٗر ٕٗذج ٜظٜخ ؿّ ػظر دـع خظُٗ
31
جٍغرجثخ دإّ جٍدٍٗر ٣ػو ٍٖح ن ٛظدحٜر جٍغرجثخ ددّٗ ْهؾ ِٗجز ٍدجنؾ جٍغرٜدر".
ٗدذًٍ ٜسغغ ٍْح ؤّ جٍِحٍٜر ج١شِٜ٤ر ِحٍٜر ِْغدػر ٣ ،سظٜز جٍ٣سظحء اٍ ٙجٍغرجثخ
اٍَ ٣غرٗرذ ٗديدرٕح ،ندِْٜح سـد جٍغرٜدر ن ٛجٍهٌر جٍٗغـ ِّ ٛجٜ٣رجدجز جٍِحٍٜر جٍـحدٜر
ٗجٍدٗرٜر ٜـسدر جٍسٗؼٜم ن ٛجٍهٌر ج٣ش ِّ ِٛ٤جٜ٣رجدجز جٍِحٍٜر كٜر جٍـحدٜر ٗكٜر
جٍدٗرٜر.
اهيػوة اهذبهد :اهلروع اهعبيج
اذج ٌحْز جٍْظٗط جٍضرؿٜرٗ ،سػَ٤ٜسٖح جٍهيٖٜر جشَِسْح اٍ ٙجٍيٗل دظٗجز جٍسٗؼٜم،
نبّ جٍيٗل دظٗجز جٍيرٗع جٍـحِر سػٌِٔ ىٗجؿد جٍيٜحس جٍظَ ّٟ ،ٛجٍيرٗع ِأٍٖح اٍٙ
جٍِيحغحذ ٕٗ ٛارظحؽ جٍيرع اٍ ٙظحػدٔ دحٍِصل؛ اّ ٌحّ ِصَٜح ٗدحٍيِٜر اّ ٌحّ ىِٜح ،ؤِح
جٍسٗؼٜم نٖٗ جشسِٟ ً٤ظل جٍِحل ِّ كٜر ِيحغحذٗ ،دٖذج ْسد ّٜؤّ ظٗجز جٍيرع ِّ
32
دحخ ؤٍٗ.ٙ
323
أحباث اقتصادية وإدارية
خيوٍل عجز اهيوازٌج اهعبيج فٌ االكخظبد اإلشاليٌ (اهخوؼٍف– اهلروع)
"ٗج٣شسيرجع ن ٛجٟزِحز اِْح ٌّٜٗػٜش ٜرظٍ ٙدٜز جٍِحل دخل ْٜسؼر ؤٗ ٜرسظ،"ٙ
ٌِح ىحل جِ١حُ اهيبوردً"" :ؤْٔ اّ جظسِؾ ؿَ ٙدٜز جٍِحل ػيّحّٗ ،غحو ؿّ ٌل ٗجػد
ِِْٖح ،ظحز ٍٍٗ ٛجِٟر اذج خحم جٍهشحد ؤّ ٜيسرع ؿَ ٙدٜز جٍِحل ِح ٜظرنٔ نٛ
37
جٍد ّٜٗدّٗ ج٣رسهحو".
ٜٗ-ر٘ دـع جٍِػدص ّٜؤْٔ اذج ٍُ سظد جٍػٌِٗر ِّ جٍِحل ِح ٜه ٛدػحظسٖح ،نَٖح ؤّ سػَخ ِّ
ؤٕحٍ ٛجٍد٤د جٍيرٗع جٍػشْر ددّٗ نٗجثدٗ ،جذج ٍُ ٜم دػحظسٖح ،نَٖح ؤّ سإِر جٍدًْٗ
دبىرجغٖح ددّٗ نٗجثد ظزءج ِّ ٗدجثؾ جٟنرجد ٍدٖٜحٗ ،ذًٍ ٌػيٖح ن ٛػَخ جٍخدِر
جٍـشٌرٜر ج٣ظدحرٜر ِّ ؤٕحٍ ٛجٍد٤دٗٗ ،غؾ جٍٜد ؿَ ٙدٜٗز جٕٟحٍٗ ٛشٜحرجسُٖ ؿْد
جٍػحظر ن ٛجٍػٗجرةٌِ ،38ح ؤّ ج٣ىسرجع جٍـحُ– ددّٗ نٗجثد ٌِّٜ -جٍَظٗء جٍ ٜٔؤػٜحْح،
ٗخحظر ج٣ىسرجع ج٣ظدحر ِّٗ ٚظٜلٔ جٍس ٛسضٜر اٍٖٜح جٍشْر جٍِػٖرذ ج٣ىسرجع
ج١ظدحر ِّ ٚجٟكْٜحء ٗػَُِٖ ؿَ ٙجٍدنؾ جٍِشدو ٍدـع جٍ٣سزجِحز جٍِحٍٜر( جٍزٌحذ)،
ٕٗٗ ِـرٗم ن ٛدـع جْٟؼِر جٍِـحظرذ ،ؿَ ٙؤّ ؤُٕ ظٗرذ ٍ٤ىسرجع جٍـحُ ٕٛ
ِّ جٍيػحؽ جٍِحٍٗ ٛجٍِظرن( ٛؿدج جٍِظرم جٍِرٌز ،39)ٚنحذج ٍُ سٌم ِٗجرد جٍدٍٗر
ج٣شِٜ٤ر ْهيحسٖح ،ن ٍٍٛٗ ٌِّٜجِٟر ؤّ َٜسظت اٍ ٙج٣ىسرجع ٌٗشَٜر ٍسلػٜر جْ٣هحو
جٍـحُ؛ ٗجٍػيٗو جٍِحٍٜر جٍِسـَير دشٜحدذ جٍدٍٗر ،نْٖحً ػح٣ز ٣سٌه ٛنٖٜح ِٗجرد دٜز
ِحل جٍِشَِ ّٜؤٗ خزْٜر جٍدٍٗر ج١شِٜ٤رٍ ،شد جٍْهيحز جٍَِيحذ ؿَ ٙؿحسو جٍدٍٗر ،نسَظإ
جٍدٍٗر اٍ ٙج٣ىسرجع ٍشد ٕذج جٍـظزٕٗ ،ذج جٍـظز ؿحدذ ٜسٍٗد ن ٛؼرٗم كٜر ؿحدٜر
ٌحٍػرٗخ ٗجٍيػػ ٗجٍهٜغحْحز ٗجٌٍٗجرش جٍػدٜـٜر جٟخر٘ٗ ،جسهو جٍهيٖحء ؿَ ٙسػرُٜ
ؤّ سسغِّ ظٜلر جٍـيد ؿَ ٙضرػ نِْ ٜٔهـر ٍَِيرعٍ ،ظرٜغ جٍػدٜش جٍذْٜ ٚط
ؿَ ٙؤٌّ " :ل ىرع ظر ْهـح نٖٗ ردح"ٗ ،ىٍٗٔ سـحٍَٜ﴿ :ٙح ؤََُّٖٜح جٍَّذِ َّٜآََُِْٗج جسَّيُٗج جٍَََّٔ
40
َٗذَرُٗج َِح دَيِ َِِّ َٛجٍرِّدَح اِِّ ٌُ ْسُُِ ُِئِِِْْ.َّٜ
اهفرؽ اهذبٌٌ :اهغواتػ اهضرعٍج هولرع اهعبى:
ٌِْْٜٗح ِّ خ٤ل جٍْظٗط جٍضرؿٜر جْٝهرٗ ،ؤىٗجل جٍـَِحء ن ٛنُٖ ؿدحرجسٖح ٗاضحرجسٖح
ٗد٣٣سٖح؛ ؤّ ْشسْسط ضرٗػح ٗغٗجدػ ؿحِر سَزُ جٍدٍٗر دحٍسيٜد دٖح ن ٛاظرجء شٜحشٜر
41
جٍيرع جٍـحُ ِّٗ ،ؤُٕ ِح شْيم ؿَ ٕٗ ٜٔجٝس:ٛ
ؤّ ٜ ٣ئد ٚج٣شسيرجع اٍ ٙغرر ؤٌدر دحٍِشَِ ٌّٜٗٗ ،ّٜجٍغرر ؿحدذ؛ ِّ جٍيرٗع
جٍـحِر جٍخحرظٜر ،ػٜش ٜـد جٍيرع جٍخحرظ ٛش٤ػح دٜد جٍدٗل جٍدجثْر سسخذ ِْٔ ذرٜـر
ٍَسدخل ن ٛضئّٗ جٍدَد جٍِيسرعٗٗ ،شَٜر ٍَػد ِّ ػرٜسٔ.
322
أحباث اقتصادية وإدارية
خيوٍل عجز اهيوازٌج اهعبيج فٌ االكخظبد اإلشاليٌ (اهخوؼٍف– اهلروع)
322
أحباث اقتصادية وإدارية
خيوٍل عجز اهيوازٌج اهعبيج فٌ االكخظبد اإلشاليٌ (اهخوؼٍف– اهلروع)
جٍِشَِ ّٜجٍسٜٗ ٛدؿْٖٗح نٖٜح ددّٗ نٗجثد ردٜٗر سشسػٜؾ جٍدٍٗر ؤخذ ىرٗغٖح ِّ ٕذٓ ِّ
51
جٍدًْٗ ؤٗ ِّ دًْٗ اشِٜ٤ر دٍٜٗر".
ٜٗر٘ جٍـدٜد ِّ جٍـَِحء ؤْٔ ٜ ٣ظٗز ٍَدٍٗر ج١شِٜ٤ر ؤّ سيسرع دحٍهحثدذ جٍردٜٗر؛ْسٜظر
ٍَْسحثط جٍشَدٜر جٍْحظِر ؿْٔ؛ ٗ ّٟنٖٜح سـد ؿَ ٙػدٗد جهلل ؿز ٗظل ،نحٍيرع ن ٛج١شُ٤
ِّ ؿيٗد ج١رنحو ٣ٗ ،سظٗز ن ٜٔجٍهحثدذٍ ،ذًٍ نَٜس ؤِحِٖح اِ ٣ح ٜشِ ٙدحٍيرع جٍػشّ،
ٗدِح ٜػيو جٍِظَػر جٍـحِر ٗن ٛؤغٜو جٍػدٗدٍ ،ذًٍ ىد سَظإ جٍدٍٗر ج١شِٜ٤ر اٍٙ
ج٣ىسرجع ِّ جٟكْٜحء ن ٛجٍػح٣ز كٜر جٍـحدٜر جٍس ٛذٌرْحٕحٜٗ ،ظٗز ٍٖح اٍزجُ جٟكْٜحء
دذًٍ نيد جىسرع رشٗل جهلل ظَ ٙجهلل ؿَٗ ٜٔشَُ ِّ ،ؿِٔ جٍـدحس ؿّ ػرٜو ؤخذ زٌحذ
ؤؿٗجُ ٣ػير ،ىحل رشٗل جهلل ظَ ٙجهلل ؿَٗ ٜٔشَُ " :اْح جػسظْح ،نإشَهْح جٍـدحس ظدىر
ؿحٍَِٗ ،"ّٜيد سإٌد ؿَِٜح ٗؿَِٜح جٝصحر جٍشَدٜر ٗجٟغرجر جٍس ٛسْظُ ؿّ جٍسِٜٗل دح٣ىسرجع
جٍردٗٚ؛ ٕذٓ جٟغرجر ٣سسٗىم نيػ ؿْد جٍِشسٗ٘ جٟخ٤ى ،ٛدل سسـدجٓ اٍ ٙجٍِشسٗ٘
ج٣ىسظحدٗ ٚج٣ظسِحؿٗ ٛجٍشٜحشٍ ،ٛذًٍ نبّ جٍيرٗع جٍِشِٗع دٖح ٕ ٛجٍيرٗع جٍػشْر،
ؤ ٚجٍيرٗع جٍضرؿٜر جٍس ٣ ٛسيُٗ ؿَ ٙشـر جٍهحثدذ (جٍردح) دل ؿَ ٙج١ػشحّٗ ،شٗم ْٗرد
دـع جٍػرو جٍِػسَِر ٍٖذج جٍْٗؽ ِّ جٍيرٗع:
اظدجر جٍشْدجزٍٜ :س ِرّ جٍِـسرحد ؤّ سظدر جٍػٌرِٗر شْردجز ج٣ىسرجع
جٍػٌرِٗ ٛؿَ ٙضٌرل ىرٗع ػشْر؛ سسغِّ جٍسـٖد درد جٍيِٜر ج٣شِٜر ٍَشْرد نيػ،
ذًٍ ؤْٖرح شسخَٗ ِّ جٍػرحنز جٍِرحد ٚجٍذٜ ٚدنؾ جٟنررجد اٍر ٙضرجثرٖح ،كٜر ؤّ
جٍػرحنز جٍذ ٌِّٜ ٚؤّ ٜدنؾ جٟنرجد نِ ٛظسِؾ ِشَُ ِسٌرحِل اٍ ٙضرجثٖح؛ ٕٗ دجنؾ
جٍٗػْٜر ٗجٍِشئٍٜٗر ج٣ظسِحؿٜر ،خحظر ٗؤّ سًَ جٍشْدجز سسِٜز دحٍغِحّ ،نػحَِٖح دجثّ
ٍَػٌِٗرٌِ ،ح ٍَ ٌِّٜػٌِٗر اٍزجُ دـع جٍهثحز ِّ جٍْحس (رظحل جٟؿِحل ،ضرٌحز)،
دحٌ٣سسحخ دٖح ٍهسرذ ِػددذٗ ،ؿَٕ ٙذج جٟشحس جىسرع جٍدـع ؤّ سغِّ جٍػٌِٗر ٍػحَِٛ
سًَ جٍشْدجز ػِحٜر ِّ آصحر جٍسغخُ ،دح١كرجء دحٍِػحنؼر ؿَ ٙىِٜر جٍيرع ن ٛػحٍر
جٍسغخُ جٍِسٗىؾ ،ػٜش ٌّٜٗجٍيرع دـَِر ؤظْدٜر ذجز ىِٜر ِشسيرذ ْشدٜحٌِ ،52ح جىسرع
جٍدـع جٝخر ؿَ ٙجٟنرجد جٍذٜ ٣ ّٜشسصِرّٗ ؤِٗجٍُٖ ٍـدُ ركدسُٖ ن ٛسـرغٖح
ٍَِخحػرذٜٗٗ ،دؿْٖٗح ن ٛػشحدحز جدخحرٜر ٍد٘ جٍدًْٗ جٍسظحرٜر؛ سػٜٗل ٕذٓ جٍِدخرجز
312
أحباث اقتصادية وإدارية
خيوٍل عجز اهيوازٌج اهعبيج فٌ االكخظبد اإلشاليٌ (اهخوؼٍف– اهلروع)
ؿّ جٍيٜحُ دذًٍ ،كٜر ؤّ ٕذج جٍرؤ ٚؿحرغٔ جٍدـعٗ ،رنغٗج جشسخدجُ شٜحشر جٍسِٜٗل
جٍسغخٍِ ٛسِٜٗل جٍـظز جٍِحٍ ٛجٍػٌٍِِٗ ،ٛح ْٜػٗ ٚؿَ ِّ ٜٔآصحر جىسظحدٜر ٗجظسِحؿٜر
شَدٜر ؿَ ٙج٣ىسظحد جٍيِٗ ،ٛؤِٕٖح جٍسغخُ ٗجرسهحؽ جٟشـحرٗ ،جْسضحر جٍدػحٍرٗ ،اؿحدذ
سٗزٜؾ جٍدخل جٍيٍِٗ ٛظحٍغ جٟكْٜحء ٗجٍِ ًّ٤ؿَ ٙػشحخ جٍهيرجءِ ٕٗٗ ،ح ٜسـحرع ِؾ
ؤشس جٍـدجٍر جٍسٜ ٛيُٗ ؿَٖٜح جٍْؼحُ ج٣ىسظحد ٚج١ش ،57ِٛ٤كٜر ؤْٔ ٌِّٜجٍيٗل دإّ
ٍظٗء جٍػٌِٗر إٍ ٙذٓ جٟدجذ ٜظخ ؤّ ِ ٌّٜٗرسدػح دحٝصحر جٍس ٌِّٜ ٛسْظُ ؿْٔ؛ ؤ ٚؤْٔ
اذج صدز ٜيْٜح ؤّ ٍٖذج جٍْٗؽ ِّ ج٣ىسرجع آصحرج اٜظحدٜر ؿَ ٙجٍْضحػ ج٣ىسظحدٌِ ،ٚح
ٜػدش ن ٛػح٣ز جٌٍشحد ؿْدِح ْٕ ٌّٜٗحً ؿٗجِل اْسحض ؿحػَرٜٗ ،سرسخ ؤّ سئدٕ ٚذٓ
جٌٍِٜر جٍْيدٜر جٍظدٜدذ اٍ ٙسضلٜل ؿٗجِل جْ١سحض جٍـحػَر ٗدحٍسحٍ ٛجٍسخهٜع ِّ ػظُ
جٍدػحٍرٗ ،زٜحدذ ػظُ جْ١سحض ،نٕ ٛذٓ جٍػحٍر سٌّٗ ِْهـسٔ ؤرظغ ِّ ِغحرٓٗ ،دحٍسحٍٛ
ٌِّٜجٍَظٗء اٍ ٙج١ظدجر جٍْيد.ٚ
اهخبخيج:ن ٛخسحُ ٕذج جٍدػش ٌِّٜ ،جٍٗظٗل جٍ ٙجٍْسحثط جٍسحٍٜر:
ٜ-يُٗ جٍسٌٜم جٍهيٍَٖ ٛسٗؼٜم (جٍغرجثخ جٍـحدٍر) ؿَ ٙجٍِظَػر جٍـحِر جٍسٗ ٕٛ ٛجػدذ ِّ
ٌدرٜحز ؤٕدجم جٍسضرٜؾ ج١شٗ ،ِٛ٤ىد ظحءز جٍِظَػر ِدؿِٗر دِح ػدئ نيٖحئْح
جٌٍدحر،نظحء جٍسٗؼٜم ِػظٗرج ددرظر ىظٗ٘ ِّ ج٣شسصْحء ٌٍََِٜر جٍخحظر ِّ جػسرجُ
ن ٛجٍضرٜـر ٍذج ظحءز شٜحشر جٍسٗؼٜم ِػحػر دغِحْحز ؿدٜدذ ِصَز جٍضرٗػ جٍٗجظخ
سٗجنرٕح ن ٛجٍشِحع ٍَدٍٗر ٍِِحرشر ٕذج ج١ظرجء جٍغرٜدٍِٗ ،ٛح ٌحْز ٕذٓ جٍغرجثخ
ِػددذ جٕٟدجم نبْٖح ٍُ سػدد دٗؿحء ِـِ ٣ٗ ّٜيدجر ٌِ ٛؤٗ ْشدٗ ٛاِْح دِح سْدنؾ دٔ
جٟزِرٗ ،سيُٗ دٔ جٍػحظر.
-جٍيرٗع جٍـحِرِ ٕٛٗ ،ح سشسَهٔ جٍدٍٗر ِّ ؤكْٜحء جٍدَد ؤٗ ِّ دٍٗر ؤخر٘ٗ ،دْحءّ ؿَٙ
ذًٍ نبّ جٟدٗجز جٍيحثِر ؿَ ٙج٣ىسرجع دهٗجثد ردٜٗر ٌِّٜ ٣جشسخدجِٖح ٌإدٗجز ِحٍٜر
اشِٜ٤ر.
ٌٍٗل جٍِػحذٜر جٍضرؿٜرْٗ ،سٜظر ٍَشَدٜحز جٍهْٜر ٍِزٜط ؤدٗجز سِٜٗل جٍـظز جٍسيَٜدٜر،
ٌحّ جٕسِحُ جٍدحػص ّٜؿَ ٙادرجز ؤُٕ ؤدٗجز ٗؤشحٍٜخ سِٜٗل ؿظز جٍِٗجزْر ٗنيحً ٟػٌحُ
جٍضرٜـرٗ ،جٍِظحٍغ ج٣ىسظحدٜر ،جْػ٤ىح ِّ جٍهظل ٗؿدُ جٍخَػ د ّٜجٟدٗجز جٍِئىسر جٍسٛ
سشسخدُ ن ٛسِٜٗل جٍـظز ن ٛجٍِٗجزْر جٍـحِر ٍَدٍٗر ن ٛػحٍر جٍغرٗرذ دإػٌحِٖح جٍضرؿٜر
311 العدد الثالث عشر جوان 0213
ؤٌ.ردٗد ٚظدرْٜر
ٗجٍس ٛسسِصل ن ٛجٍغرجثخ ٗجٍيرٗع جٍـحِرٗ ،كٜرٕح ِّ جٟدٗجز جٍس ٛسشسخدُ دظهر
دجثِرٗ ،ن ٛظِٜؾ جٟػٗجل ؤٜغحًٗ ،جٍس ٛسسِصل ن ٛجٍظًٌٗ ج٣شِٜ٤ر جٍػٌِٜٗر.
اهخهيٍص:
1
ِظِؾ جٍَلر جٍـردٜر.اهيعجى اهوشٍػ .ػ ِ ،04ظرٌِ :سدر جٍضرٗو جٍدٍٜٗر ،2004-1425 ،ط .585
2ؿدد جٍػِٜد ؿدد جٍِػَخ ،اهشٍبشبح االكخظبدٍج عوي اهيشخوى االكخظبد اهلويٌ .جٍيحٕرذِ:ظِٗؿر جٍْٜل جٍـردٜر،2003 ،
ط.77
3خ .درْ ٜٔجشِّٗ ،االكخظبد اهنوٌ .سرظِر :ؿدد جِٜٟر ادرجٕ ُٜضِس جٍد ،ّٜجٍِئششر جٍظحِـٜرِ ،ظر،1989 ،
ط.162
4ؿدد جٍِظٜد ىد ،ٚاهيدخل إهي اهشٍبشبح االكخظبدٍج اهنوٍج .جٍظزجثر :دٜٗجّ جٍِػدٗؿحز جٍظحِـٜر ،2003 ،ط.201
5
Jean-yvescapul, olivier Garnier, Edition HATIER dictionnaire d'économie etsciences
sociales, PARIS 2002, p29.
6
ِْذر ىػم ،االٍراداح اهعبيج هودوهج فٌ ظدر اإلشالى وخػتٍلبخهب اهيعبظرث .ػ ،02ظدذ :جٍدًْ ج١شٍَ ِٛ٤سِْٜر،
ٕ1420ر ،2000/ط ط .29 -28
7جٍِحٗرد ،ٚؤدٗ جٍػشّ ؿَ ٛدّ ِػِد دّ ػدٜخ .األحنبى اهشوػبٌٍج واهوالٍبح اهدٌٍٍج .سػيٜو ؤػِد ِدحرً جٍدلدجد،ٚ
جٌٍٜٗزٌِ :سدر دجر جدّ ىسٜدر،ُ1989 ،ط .215
8جٍِـظُ جٍٗشٜػِ ،رظؾ شحدو ،ط.537
9جدّ ِْؼٗر ،ظِحل جٍدِ ّٜػِد .هشبً اهعرة .دٜرٗز :دجر ظحدر ،1990 ،ط.2569
10ؤدٗ ػحِد ِػِد جٍلزجٍ ،ٛضفبء اهغوٍل فٌ تٍبً اهضته واهيخٍل ويشبهم اهخعوٍل ،سػيٜو ػِد جٌٍدٜش ،ٛدلدجدِ :ػدـر
ج١رضحد ،ُ1931 ،ط .236
11ؤدٗ جٍِـحٍ ٛجٍظٗ ،ْٜٛغٍبد األيى فٌ اهخٍبد اهؼوى .سػيٜو ؿدد جٍِْـُ جٍدٜخ ،ػ ٕ1401 ،2ر ،ط ..275
12
ِػِد ػَِ ٛجٍػٗجد ،ٛأذر اهشٍبشبح اهيبهٍج اهضرعٍج فٌ خحلٍق اهخوازً اهيبهٌ اهعبى فٌ اهدوهج اهحدٍذج -دراشج
حدٍذج.ج٣شٌْدرٜر :دجر جٍهٌر جٍظحِـ ،2008 ،ٛط .225
13
ٜٗشم جدرجٕٜٗ ُٜشم،اهٌفلـبح اهعـبيج فـٌ اإلشـالى ،دراشـج يلـبرٌج .ػ ،2جٍدٗػرر :دجر جٍصيحنر ٍَػدحؿر
ٗجٍْضر ٗجٍسٗزٜؾ ،1998/1408 ،ط .106
14
كحز ٚؿْحٜر ،اهيبهٍج اهعبيج واهٌؼبى اهيبهٌ االشاليٌ .دٜرٗز :دجر جدّ ػزُ .1993 ،ط .307
15
ٕضحُ ػْغل ؿدد جٍدحى " ،ٛجٍهير ٗسٗزٜؾ جٍدخل ِّ ِْؼٗر ج٣ىسظحد ج٣ش ،ِٛ٤درجشر سػدٜيٜر ؿٌََِِ ٙر جٍدػر،"ّٜ
جٍِئسِر جٍـحٍِ ٛجٍصحِّ ٍ٤ىسظحد ٗجٍسِٜٗل ج١ش" ِٛ٤اهٌيو اهيشخداى واهخٌيٍج االكخظبدٍج اهضبيوج يً اهيٌؼور
اإلشاليٌ" ،جٍِْـيد ن ٛجٍدٗػر ،ىػر ،جٍهسرذ 18 :اٍ 20 ٙدٜشِدر ،ُ2011ط .27
16
ػش ّٜرجسخ ٜٗشم رٜحّ ،عجز اهيـوازٌج وعالجه فـٌ اهفله اإلشـاليٌ .جٟردّ :دجر جٍْهرحثس ٍَْضر ٗجٍسرٗزٜؾ،
،1999 /1419ط.39-37
17
ِػِد ؿِر ضحدرج ،يشخلتل عوى االكخظبد يً يٌؼور إشاليٌ .سرظِر رنٜو ْٜٗس جٍِظر ،ٚدجر جٍهٌر :دِضو،
،2004ط . 403
310
أحباث اقتصادية وإدارية
خيوٍل عجز اهيوازٌج اهعبيج فٌ االكخظبد اإلشاليٌ (اهخوؼٍف– اهلروع)
18
ٜٗشم جٍيرغحٗ ،ٚفله اهزنبث.جٍظزء جٍصحْ ،ٛػ ،02دٜرٗزِ :ئششر جٍرشحٍر .ُ1973 / ٓ1393 ،ط ط-1095
. 1069
ِ19ػِد ؿِر جٍزدٜر ،دور اهدوهـج فـٌ خحلٍـق أهـداف االكخظبد اإلشـاليٌ .ظدذ :جٍدْرً ج١شرٍَ ِٛ٤سِْٜر ،ددّٗ
شْر ْضر ،ط ط .37-36
20ػش ّٜرجسخ ٜٗشم رٜحّ ،ؿظز جٍِٗجزْر ٗؿ٤ظٔ ن ٛجٍهئ ج١شِ ،ِٛ٤رظؾ شحدو ،ط.28
21جٍٖٜثر جٍضرؿٜر جٍـحٍِٜر ٍَزٌحذ ،فخبوى اهٌدوث اهراتعج هلغبٍب اهزنبث اهيعبظرث ،جٍِْـيدذ ن ٛجٍدػر ،ّٜن ٛجٍهسرذ-17 :
19ضٗجل ٕ 1414ر ،جٍِٗجنو :ُ1994/3/31-29
http://info.zakathouse.org.kw/nadawat/NADWA4PAGES/FATAWEE.HTM
22
ْهس جٍِرظؾ ،ط ط .401-400
23
ِػِد ؿِر ضحدرجِ ،شسيدل ؿَُ ج٣ىسظحد ِّ ِْؼٗر جشِ ،ِٛ٤رظؾ شحدو ،ط . 405
ٜٗ 24شم ادرجٕٜٗ ُٜشم ،جٍْهيحز جٍـحِر ن ٛج١ش ُ٤درجشر ِيحرْرِ ،رظؾ شحدو ،ط ط .112 -111
25
ِػِد ؿِر ضحدرجِ ،شسيدل ؿَُ ج٣ىسظحد ِّ ِْؼٗر جشِ ،ِٛ٤رظؾ شحدو ،ط . 403
26
جدّ خَدّٗ ،اهيلديــج .دٜرٗز :دجر جٍهٌر ٍَػدرحؿر ٗجٍْضر ،2004 ،ط ِٗ 292ح دـدٕح .
27
ؿدد جهلل ػحشّ جٍظحدر " ،ٚجٍهٌر ج٣ىسظحد ٚؿْد جِ١حُ ؿَ ٛدّ ؤد ٛػحٍخ رغ ٛجهلل ؿْٔ ِّ خ٤ل رشحٍسٔ ٍٗجٍ ٜٔؿَٙ
ِظر جٟضسر جٍْخـ ،ٛدرجشر ِيحدَر دحٍهٌر جٍِحٍ ٛجٍػدٜش" ،يجوج جبيعج أى اهلرى هعووى اهضرٍعج واهوغج اهعرتٍج
وآداتهب ،جٍظزء ،17جٍـدد ،34رظخ ،ٓ1426ط ط .316-315
28
ػش ّٜرجسخ ٜٗشم رٜحّ ،ؿظز جٍِٗجزْر ٗؿ٤ظٔ ن ٛجٍهئ ج١شِ ،ِٛ٤رظؾ شحدو،ط ط..268-267
29
ػش ّٜرجسخ ٜٗشم رٜحّ ،ؿظز جٍِٗجزْر ٗؿ٤ظٔ ن ٛجٍهئ ج١شِ ،ِٛ٤رظؾ شحدو،ط .267
30جٍِحٗرد ،ٚج٣ػٌحُ جٍشَػحْٜرِ ،رظؾ شحدو ،ط .190
31
ِػِد ؿِر ضحدرجِ ،شسيدل ؿَُ ج٣ىسظحد ِّ ِْؼٗر جشِ ،ِٛ٤رظؾ شحدو ،ط . 403
32
ؿِر ؿدد جٍـزٜز جٍـحْ" ،ٛسِٜٗل جٍشٜحشر جٍضرؿٜر نِٗ ٛجظٖر ؿظز جٍِٗجزْر ،اهيؤخير اهعبهيٌ اهخبيس هالكخظبد
اإلشاليٌٌَِِ ،ر جٍدػرٍَ ّٜهسرذ ِّ 09-07ؤٌسٗدر ،2003ط .851
33
ٍشحّ جٍـرخِ ،رظؾ شحدو ،ط . 3589
ْ34ز ٜٔػِحد ،يعجى اهيظػوحــبح االكخظبدٍــج فٌ هغج اهفلهـبء ،جٍرٜحع :جٍدجر جٍـحٍِٜر ٌٍَسحخ ج٣ش،ِٛ٤
،ٓ1415ط .360
35
ؿِر ؿدد جٍـزٜز جٍـحِْ ،ٛرظؾ شحدو.851 ،
36
ؿِر ؿدد جٍـزٜز جٍـحِْ ،ٛرظؾ شحدو ،ط ط .854-853
37جٍِحٗردِ ،ٚرظؾ شحدو ،ط.279
38
ٌٗصر ؿدد جٍهسحع ج١دظ" ،ٛجٍِٗجزْر ن ٛجٍهٌر جٍِحٍ ٛج١شٌ ِّ ."ِٛ٤سحخ :اإلدارث اهيـبهٍج فٌ اإلشـالى .جٍظزء
جٍصحٍش ،جٍِظِؾ جٌٍََِٜدػٗش جٍػغحرذ ج١شِٜ٤ر ،ؿِحِّ ،1990:رظؾ شحدو ،ط.1151
39
ِْذر ىػم ،جٜ٣رجدجز جٍـحِر ن ٛج٣شٗ ُ٤سػدٜيحسٖح جٍِـحظرذِ ،رظؾ شحدو ،ط .56
40
شٗرذ جٍديرذ جٜٝر رىُ (.)278
41
ؿِر ؿدد جٍـزٜز جٍـحِْ ،ٛرظؾ شحدو ،ط ِٗ 855ح دـدٕح.
42
جٍِحٗرد ،ٚجٟػٌحُ جٍشَػحْٜرِ ،رظؾ شحدو ،ط .279
43
ػش ّٜرجسخ ٜٗشم رٜحّ ،ؿظز جٍِٗجزْر ٗؿ٤ظٔ ن ٛجٍهئ ج١شِ ،ِٛ٤رظؾ شحدو ،ط .291
44
ػش ّٜرجسخ ٜٗشم رٜحّ ،ؿظز جٍِٗجزْر ٗؿ٤ظٔ ن ٛجٍهئ ج١شِ ،ِٛ٤رظؾ شحدو..292-291 ،
45
جٍِحٗرد ،ٚجٟػٌحُ جٍشَػحْٜرِ ،رظؾ شحدو ،ط .279
46
ؿٗم ِػِد جٌٍهرجٗ ،ٚاهشٍبشج اهيبهٍج واهٌلدٍج فٌ ؼل االكخظبد اإلشاليٌ.ج٣شٌْدرٜرٌِ :سدر ج٣ضـحؽ ٍَْضر
ٗجٍسٗزٜؾ ،1997 ،ط .81
47ظِحل ٍـِحرذ ،اهٌؼبى اهيبهٌ فٌ اإلشالى .جٍظزجثر :دجر جٍْدإ ،1996 ،ط .52
48
ػش ّٜرجسخ ٜٗشم رٜحّ ،ؿظز جٍِٗجزْر ؿ٤ظٔ ن ٛجٍهئ ج٣شِ ،ِٛ٤رظؾ شحدو ،ط ط .297-296
49
ؤدٗ جٍِـحٍ ٛجٍظِٗ ،ْٜٛرظؾ شحدو ،ط ط .277-276
50ػش ّٜرجسخ ٜٗشم رٜحّ ،ؿظز جٍِٗجزْر ٗؿ٤ظٔ ن ٛجٍهئ ج١شِ ،ِٛ٤رظؾ شحدو ،ط ط .295-294
51
ػش ّٜرجسخ ٜٗشم رّٜحّ ،اهركبتج اهيبهٍج فٌ اهفله اإلشاليٌ.ؿِحّ :دجر جٍْهحثس.1999 ،ط ط .137-136
ِْ52ذر ىػم ،خيوٍل اهعجز فٌ اهيٍزاٌٍج اهعبيج هودوهج يً وجهج ٌؼر إشاليٍج.ظدذ :جٍدًْ ج١شٍَ ِٛ٤سِْٜر،1997 ،
ط .32
53
ِػِد ْظحذ جهلل ظدٜي ،ٛاهٌؼـبى اهيظرفـٌ اهالرتوً .ظدذ :جٍِرٌز جٍـحٍِٟ ٛدػحش ج٣ىسظحد ج١ش ،ِٛ٤ظحِـر
جًٍَِ ؿدد جٍـزٜز ،ٓ1405 ،ط طِٗ 102ح دـدٕح.
54
ِػِد ْظحذ جهلل ظدٜي ،ٛجٍْؼرحُ جٍِظرنر ٛجٍ٤ردِٗ ،ٚرظؾ شحدو ،ط .102
55
ِػِد ؿِر ضحدرجٌ ،حو ٌؼـبى ٌلدً عـبدل .دراشـج هوٌلـود واهيظـبرف واهشٍـبشج اهٌلدٍج فٌ غوء اهضرٍعج
اإلشـاليٍج .ػ ،2جٍٜٗ٣حز جٍِسػدذ جِٟرٌٜٜر :جٍِـٖد جٍـحٍٍَِ ٛهٌر ج١ش ،1990/1410 ،ِٛ٤ط
56
ِػِد ؿَ ٛجٍيرِ " ،ٚضٌَر جٍـظز جٍِحٍ ٛجٍػٌِٗ ٛن ٛج٣ىسظحد ج١شر ."ِٛ٤اهتظٍرث ،دٗرٜر سظدر دحٍظزجثر ،جٍـدد
،2000/1420 ،05ط .34
ِّ دِ :ُْٖٜػِد ْظحذ جهلل ظدٜي.ٛ
ُِِْْٖ :ذر ىػمِ ،ػِد ضحدرج ،رنٜو جٍِظرْ ،ٚـِز ؿدد جٍَػٜم ِضٖٗر ،جٍشٜد ؿػٜر ؿدد جٍٗجػد....،
57
شـد دّ ػِدجّ جٍَػٜحْ ،ٛاهيـوازٌج اهعبيج فٌ االكخظبد اإلشــاليٌ.ظدذ :جٍِـٖد ج١شٍَ ِٛ٤دػٗش ٗجٍسدرٜخ ،جٍدًْ
ج١شٍَ ِٛ٤سِْٜر ،1997/1417 ،ط .242
313
أحباث اقتصادية وإدارية