‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫خؼُ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَٖيوُص‬

‫َخوًُ ‪٤‬تمً ‪٬‬سً خڀٹديَ خپ و‪٥‬دذ‬

‫بيخَش ؤ‪٬‬مدپ‬
‫زځًَص ڄ٭دن خڀٽّّي‬
‫خ‪١‬تځى‪ٛ‬‬
‫ًٌٴط خڀًَخٔص خُف ٸُدْ خؼُ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټدض‬
‫خٖظ‪ٝ‬دٖض خَٖيوُص زإز٭ديٌد (ـىيش خ‪٠‬تًڄص ‪ٖ ,‬تُٕت و ظ‪٥‬ىَُ ‪٬ُٔ ,‬ص خٖٔعفدزص )‪ .‬وڄه‬
‫خـٿ خڀٹُدڂ زٍڀٻ ٴٹً مت ظ‪ٝ‬مُڃ خيخش خڀًَخٔص (خڀٵد ټُووسدن) وظىَِ‪ ٫‬خٔعسُدن ‪٬‬ځً ‪ُ٬‬ىص‬
‫‪ٙ٬‬ىخجُص ‪٤‬سٹُص ڄٽىوص ڄه ‪ 100‬ڄى‪٨‬ٳ و ڄى‪٨‬ٵص يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض يف خَٖين ‪ .‬و ٸً‬
‫مت خٔعُـد‪ 50 ٪‬خٔعسدوص ‪ٜ‬د‪ٟ‬تص ڀځعمځُٿ خٖل‪ٝ‬دجٍ ‪ ,‬خٌ زىٕسص خٔعُيخي ظٕدوٌ ‪. %50‬‬
‫و ز٭ً خـُخء خڀعمځُٿ خٖل‪ٝ‬دجٍ خڀِٗڂ و خوعسدَ خڀٵُ‪ُ٠‬دض زدٔعىًخڂ زُ‪٣‬تُص خ‪ٟ‬تّڄص‬
‫خٖل‪ٝ‬دجُص ڀځ٭ځىڂ خٖـعمد‪ُ٬‬ص ‪ ، SPSS‬و ظى‪ٜ‬ځط خڀًَخٔص خُف وعدجؿ خڀعدڀُص ‪:‬‬
‫‪ .1‬وـىي ‪ٗ٬‬ٸص خ‪٬‬تدزُص خن ڀځٍټدء خڀعىدٴٍٕ ؤؼُ ‪٬‬ځً خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص‬
‫‪ .2‬وـىي ‪ٗ٬‬ٸص ٔځسُص خن ٌټدء ظىدٴٍٕ َاؼُ ‪٬‬ځً ـىيش وًڄص‬
‫‪ٗ٬ .3‬ٸص ٔځسُص خن ٌټدء ظىدٴٍٕ َاؼُ ‪٬‬ځً ُٔ‪٬‬ص خٖٔعفدزص‬
‫‪ .4‬وـىي ‪ٗ٬‬ٸص خ‪٬‬تدزُص خن خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ َاؼُ ‪٬‬ځً ٖتُٕت وظ‪٥‬ىَُ خ‪٠‬تًڄص ‪.‬‬

‫خڀٽځمدض خ‪١‬تٵعدلُص ‪ُ٘:‬ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض‪ ,‬خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪ ,‬خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ‪ ,‬ـىيش خ‪٠‬تًڄص‬
‫‪ٖ ,‬تُٕت و ظ‪٥‬ىَُ ‪٬ُٔ ,‬ص خٖٔعفدزص ‪.‬‬

‫‪171‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫خڀٵ‪ٝ‬ٿ خٖوپ‬
‫خ‪١‬تسمػ خٖوپ ‪ -‬خٖ‪٤‬دَ خ‪١‬تىهفٍ ڀځًَخٔص‬
‫َهًٲ ٌٍخ خڀسمػ ز٭ُ‪ ٞ‬ڄىهفُص خڀسمػ خڀيت مت خ‪٬‬عمديٌد وٌڀٻ ڄه وٗپ‬
‫ٖتًًَ ڄ‪ٙ‬ٽځعهد و خ‪٫‬تُعهد و خًٌخٴهد و ‪٥‬ت‪٥٥‬هد وٖتًًَ خڀٵُ‪ُ٠‬دض خڀُجُٕص ومث ظى‪ُ٠‬ك‬
‫خٖٔدڀُر خ‪١‬تٕعىًڄص يف ‪ٚ‬ت‪ ٫‬و ٖتځُٿ خڀسُدودض ‪.‬‬
‫خوٖ‪ :‬خ‪١‬تٹًڄص‬
‫ظٕ٭ً خ‪١‬تى‪٩‬مدض ڀ‪١‬مدن زٹدءٌد و ظ٭َّّ ٸىهتد يف خڀٕىٶ ڄه وٗپ خظسد‪ُ٤ ٪‬ٶ‬
‫و‪٬‬مځُدض ـًًَش ڄه زُىهد خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪,‬لىت ظٕع‪ ٫ُ٥‬خ‪١‬تى‪٩‬مص ڄه خڀى‪ٜ‬ىپ خُف‬
‫خًٌخٴهد خٖٔعُخ‪٬‬تُص وزدڀعدِف ظً‪ُ٬‬ڃ ڄٽدوعهد ول‪ٝ‬عهد خڀٕىٸُص زد‪١‬تٹدَوص ڄ‪ ٫‬ڄىدٴُٕهد‬
‫خ‪ٟ‬تدڀُُت و خحملعمځُت ‪ ,‬ٴإن خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ڄه وٗپ خز٭ديي خْٔدُٔص ( ٌټدء خڀعٽىىڀىـٍ ‪,‬‬
‫ٌټدء خڀعمدڀٳ ‪ٌ ,‬ټدء خڀ٭مُٿ ‪ٌ ,‬ټدء خ‪١‬تىدٴٓ) َاؼُ ز‪ٙ‬ٽٿ ڄسدُ٘ يف خيخء خ‪١‬تى‪٩‬مص ‪٬‬ه ‪َُ٤‬ٷ‬
‫ٖتځُٿ خڀسُحص خ‪٠‬تدَـُص ڀځمى‪٩‬مص زىخٔ‪٥‬ص وّّخء ‪٢‬تڃ ٸًَش ‪٬‬دڀُص ‪٬‬ځً خڀعمځُٿ و ‪١‬ت٭ُٴص‬
‫‪ُ٨‬وٲ خڀٕىٶ زٽٿ ظٵد‪ُٜ‬ځهد ( ؤٌ يَخٔص خٖٔ٭دَ ‪ ,‬خ‪١‬تىدٴٕص ‪ ,‬خڀٵُ‪ ٚ‬و خڀعهًًَخض) ‪ ,‬وٌٍخ‬
‫ڄد ‪٬‬ت٭ٿ خ‪١‬تى‪٩‬مص ظُٕ‪٬ ُ٥‬ځً ټٿ خڀ‪ُ٩‬وٲ وزدڀعدِف ٖتٹُٷ خًٌخٴهد ود‪ٜ‬ص خ‪٢‬تًٲ خٖٔدٍٔ‬
‫ٌى ‪٠‬مدن خڀسٹدء ڄ‪ٖ ٫‬تٹُٷ َْتُص خټّّ خڀيت ٯتٽه ڄه وٗ‪٢‬تد خڀىٸىٲ ؤڄدڂ خڀ‪ُ٩‬وٲ‬
‫خ‪١‬تعٹځسص ڀځسُحص ‪.‬‬
‫و‪٨‬هىَ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ټإلً خٖيوخض خڀٵد‪٬‬ځص وخڀيت ظٕهڃ ز‪ٙ‬ٽٿ ټسَت يف ظىـًُ‬
‫خ‪١‬تى‪٩‬مدض ‪٨‬تى ٖتٹُٷ خًٌخٴهد ‪٬‬ځً خ‪١‬تًي خڀس٭ًُ‪ ,‬وڄٕد‪ً٬‬هتد يف خ‪ٟ‬تٵد‪٬ ٦‬ځً ڄٽدوعهد ‪,‬‬
‫وٸُخءش ڄٕعٹسځهد ‪ ,‬وڄٕد‪ً٬‬ش ٸُديهتد ‪٬‬ځً خٔع‪ٙ‬٭دَ خڀٵُ‪ ٚ‬خڀسُحُص ‪ ,‬وخڀعٽُٳ ڄ‪ ٫‬خ‪١‬تعٱَتخض‬
‫خحملُ‪٥‬ص ٴٹً زًؤض خڀ‪ُٙ‬ټدض زعٽىَه ڄد َ٭ُٲ زٵَُٷ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪,‬لُػ ٌٍخ خڀٍټدء‬
‫َٕهڃ يف ٖتٹُٷ خًٌخٲ وڄ‪ٝ‬دٌف خ‪ٜ‬مدذ خڀ٭مٿ يف خڀ‪ُٙ‬ټص‪ ,‬وخ‪ٜ‬سك يف ٌٍخ خڀ٭‪ ُٝ‬ڄه‬
‫خڀ‪ُ١‬وٌَ ؤو ڄه خ‪١‬ت‪٥‬ځىذ ظى‪ُ٨‬ٳ ٌٍخ خڀىى‪ ٪‬ڄه خڀٍټدء يف خيخَش ڄإٔدض خٖ‪٬‬مدپ وڀٽه‬
‫زدٔعىًخڂ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ‪.‬‬
‫وڀٍڀٻ ظٕ٭ً ڄ٭‪٩‬ڃ خڀ‪ُٙ‬ټدض ز‪ٙ‬ٽٿ ‪٬‬دڂ وُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دپ ز‪ٙ‬ٽٿ ود‪ ٚ‬خُف‬
‫ظ٭َّّ ڄُټٌّد خڀعىدٴٍٕ يف خڀٕىٶ ٔ٭ُد ‪٨‬تى ظٹًٔف وًڄص ڄعمُّش ڀعمٹُٷ خًٌٖخٲ‬
‫خٖٔعُخظُفُص ڀ‪ُٙ‬ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض وخڀيت ظعمؽٿ يف خڀسٹدء وخڀىمى هبًٲ خٖٔعمُخَ يف‬

‫‪172‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫ٖتٹُٷ ڄٕعىَدض ڄع‪ٝ‬د‪ً٬‬ش وڄعّخًَش يف خَٖزدق ڀٍڀٻ ٔ٭ط ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض يف خَٖين‬
‫خُف خڄعٗٺ ڄُّش ظىدٴُٕص ظ‪ٙ‬مٿ ‪٥‬تعځٳ خوـً خيخجهد يف ټدٴص ‪٣‬تدٖض وًڄص خٖظ‪ٝ‬دپ ڄه‬
‫وٗپ ظٹًٔف وًڄص خظ‪ٝ‬دپ ٌخض خيخء ‪٬‬دِف َعٕڃ زدڀُٕ‪٬‬ص و خڀًٸص و ـىيش خ‪٠‬تًڄص ‪ .‬ويف‬
‫‪٨‬ٿ خڀع‪٥‬ىَخض خڀعٽىىڀىـُص خ‪١‬تعٕدَ‪٬‬ص و ظ‪٥‬ىَ و‪٩‬ڃ خ‪١‬ت٭ځىڄدض ‪ ,‬ٴإن ٖزً ڄه خـُخء‬
‫خڀعٽُُٵدض خڀسُحُص ٖټعٕدذ ڄُّش ظىدٴُٕص و خڀ٭مٿ ‪٬‬ځً ظ‪٥‬ىٌَُد ‪.‬‬
‫خن خڀ‪ُٙ‬ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خڀيت ٖ ظٕ٭ً زُئَص وخ‪٠‬مص ‪٨‬تى خٔعؽمدَ ‪٬‬ىد‪ُٜ‬‬
‫خ‪ٞ‬تىيش خڀ‪ٙ‬دڄځص و زدڀع‪٥‬ىَُ و خڀعمُٕت ڄٕعمُ ٔىٲ ظع٭ُ‪ ٞ‬خُف خٖ‪٠‬ممٗپ ؤو خڀّوخپ‬
‫خڄدڂ خ‪١‬تىدٴٕص خڀٽسَتش يف ‪٬‬دَف خٖظ‪ٝ‬دٖض ‪.‬‬
‫وڄه ٌىد ظعممىَ ٴٽُش خ‪١‬تى‪٠‬ى‪ ٪‬وزدڀعدِف ظًَْ ظإؼَت ‪٬‬مځُص خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً‬
‫خيخء خڀ‪ُٙ‬ټدض ؤٌ ټُٵُص ظإؼَت خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً ظٹًٔف وًڄص ٌخض ټٵدءش و ـىيش‬
‫‪٬‬دڀُص و ټٍڀٻ ‪٨‬هىَ خزعٽدَخض ـًًَش و زدڀعدِف خ‪ٟ‬ت‪ٝ‬ىپ ‪٬‬ځً َْتُص ټسَتش و خ‪١‬تٕد‪٫‬تص يف‬
‫َِديش ٸىش ظىدٴُٕص ڀځ‪ُٙ‬ټص‪.‬‬
‫ؼدوُد ‪ :‬ڄ‪ٙ‬ٽځص خڀسمػ و خٔإڀعهد‬
‫َ٭عّّ ڄى‪٠‬ى‪ ٪‬خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ و خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ڄه خ‪١‬تىخ‪ ٫ُ٠‬خ‪١‬تهمص و ظٕع‪ٙ‬٭ُ‬
‫خڀسدلؽص خن ٌىدٺ لدـص ڄدٔص ڀسُدن ؤؼُ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ‪ .‬و‪٬‬ځً‬
‫لً ‪٬‬ځڃ خڀسدلؽص َف َىـً ؤٌ ڄه خڀًَخٔدض خڀٕدزٹص يف خَٖين ٸً لدوڀط خڀُز‪ ٣‬زُت‬
‫خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ و خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ‪ ,‬وٸً ًٌٴط خڀًَخٔص خُف ٖتځُٿ وظ‪ٙ‬ىُ‪ٗ٬ ٛ‬ٸص‬
‫خڀعإؼَت خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً ؤز٭دي خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ‪ ,‬و‪ٝ‬ى‪ٜ‬د يف ‪٨‬ٿ ‪٪‬تى و ظّخًَ خڀًوَ‬
‫خڀٌٍ ظٹىڂ زً ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض يف خٸع‪ٝ‬ديَدض خڀًوپ و ڄ‪ ٫‬ظّخًَ لًش خ‪١‬تىدٴٕص هبٍخ‬
‫خجملدپ ؤ‪ٜ‬سك خڀعمُّ َجُُٕد و ًٌٴد ظىدٴُٕد ظٕ٭ً ُ٘ټدض ٖڄعٗټً ‪ ,‬خٖڄُ خڀٌٍ َايٌ‬
‫خلًخغ ظٱَتخض ـىٌَُص ٖتٹٷ خڀٹًَ خٖټّّ ڄه ظىدٴٓ و ظ‪١‬مه ‪٢‬تد خڀسٹدء و خٖٔعمُخَ يف‬
‫‪٨‬ٿ و‪٩‬دڂ ٖ َعىٸٳ ‪٬‬ه خٴُخِ خ‪١‬تٕعفًخض خڀ٭ځمُص و خڀعٽىىڀىـُد يف ‪٣‬تدپ خٖظ‪ٝ‬دٖض ‪ ,‬ويف‬
‫‪٨‬ٿ َِديش لًش خ‪١‬تىدٴٕص ٴُمد زُىهد ٴٹً خيي ٌڀٻ خُف َِديش ٘تٌُّد يف ڄٕعىي ـىيش‬
‫خ‪٠‬تًڄدض خڀيت ظٹً ڄهد خڀّزدجه ‪ ,‬وڀ٭ٿ ڄه ؤٌڃ خڀىٔدجٿ خڀيت ظٕدٌڃ يف ٌڀٻ ٌى خٔعىًخڂ‬
‫ظٽىىڀىـُد خ‪١‬ت٭ځىڄدض ټىاهد ظٹىڂ ‪٬‬ځً ‪٬‬مځُص خٖزعٽدَ و ظ‪٥‬ىَُ خڀٌٍ ٭تٹٷ خڀَُديش و‬
‫َٕعى‪٬‬ر ټٿ ڄد ٌى ـًًَ وود‪ٜ‬ص ظإؼَتٌد يف ـىيش خ‪٠‬تًڄدض ‪,‬وڄه مث ظځسُص ڄع‪٥‬ځسدض‬
‫خڀّزدجه ولدـعهڃ ز‪ٙ‬ٽٿ ؤٴ‪١‬ٿ‪.‬‬

‫‪173‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫ڀٍڀٻ ظٽمه ڄ‪ٙ‬ٽځص خڀًَخٔص ز‪ٝ‬ىَش ؤٔدُٔص يف خٖـدزص ‪٬‬ه خڀٕاخپ خڀعدِف‪:‬‬
‫((ڄد ٌى خؼُ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض‬
‫خَٖيوُص؟))‬
‫وٸً خوسؽٷ ‪٬‬ه ٌٍخ خڀٕاخپ خڀُجٍُٕ خٖٔحځص خڀٵُ‪ُ٬‬ص خڀعدڀُص‪:‬‬
‫‪ .1‬ڄد ٌى خؼُ خٔعىًخڂ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً ـىيش خ‪٠‬تًڄص يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض‬
‫خَٖيوُص؟‬
‫‪ . 2‬ڄد ٌى خؼُ خٔعىًخڂ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً ٖتًَػ و خڀع‪٥‬ىَُ يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض‬
‫خَٖيوُص ؟‬
‫‪ . 3‬ڄد ٌى خؼُ خٔعىًخڂ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً ُٔ‪٬‬ص خٖٔعفدزص يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض‬
‫خَٖيوُص؟‬
‫ؤًٌخٲ خڀًَخٔص‬
‫ًٌٴط خڀًَخٔص خُف ڄ٭ُٴص ؤؼُخٔعىًخڂ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص يف‬
‫ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَٖيوُص‬
‫وٸً خوسؽٷ ‪٬‬ه ٌٍخ خ‪٢‬تًٲ خڀُجٍُٕ ؤًٌٖخٲ خڀٵُ‪ُ٬‬ص خڀعدڀُص ‪:‬‬
‫‪ ‬خڀعمٹٷ ڄه خؼُ خٔعىًخڂ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً ـىيش خ‪٠‬تًڄص يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض‬
‫خَْيوُص‪.‬‬
‫‪ ‬خڀعمٹٷ ڄه خؼُ خٔعىًخڂ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً ٖتًَػ و خڀع‪٥‬ىَُ يف ُ٘ټدض‬
‫خٖظ‪ٝ‬دٖض خَْيوُص‪.‬‬
‫‪ ‬ٸُدْ خؼُ خٔعىًخڂ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً ُٔ‪٬‬ص خٖٔعفدزص يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض‬
‫خَْيوُص‪.‬‬
‫ؤ‪٫‬تُص خڀًَخٔص‬
‫ظىس‪ ٫‬خٖ‪٫‬تُص خڀى‪َُ٩‬ص ‪٢‬تٍي خڀًَخٔص ڄه ؤ‪٫‬تُص خ‪١‬تى‪٠‬ى‪ ٪‬خڀٌٍ ظىدوڀعً ٖن ٌٍخ‬
‫خ‪١‬تى‪٠‬ى‪َ ٪‬٭ً لًَؽد‪ ،‬لُػ ؤن ٌٍخ خ‪١‬تى‪٠‬ى‪ ٪‬خڀٌٍ َع‪ُ٥‬ٶ خُف خڀًَخٔص وْتػ ‪٬‬ه خؼُ خڀٍټدء‬
‫خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَٖيوُص ‪.‬‬
‫وڄد ًََّ ڄه خ‪٫‬تُص خڀًَخٔص خن ٌٍخ خ‪١‬تى‪٠‬ى‪ ٪‬لًَػ و َ٭عّّ ڄهڃ ڀځ‪ُٙ‬ټص خڀيت‬
‫ظٕ٭ً ڀځعٹًڂ وخڀع‪٥‬ىَ ويوى‪٢‬تد ڀځمىدٴٕص ڀځم‪ٝ‬ىپ ‪٬‬ځً ڄُّش ظىدٴُٕص‪ ,‬وظٕ٭ً ٌٍي‬
‫خڀًَخٔص ڀعىٴَت ‪٣‬تمى‪٬‬ص ڄه (خ‪١‬ت٭ځىڄدض خ‪١‬تهمص وخٖٔدُٔص ) ظٕدٌڃ يف ڄٕد‪ً٬‬ش خڀسدلؽُت‬

‫‪174‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫وخڀًخَُٔت يف ٌٍخ خجملدپ هبًٲ ظ‪ٙ‬فُ٭هڃ زدـُخء خ‪١‬تًَّ ڄه خْْتدغ يف ٌٍخ خجملدپ و‬
‫ظ‪٥‬ىٌَُد يف خ‪١‬تٕعٹسٿ‪.‬‬
‫خٖ‪٫‬تُص خڀع‪٥‬سُٹُص‪ :‬ظ٭ً خٖ‪٫‬تُص خڀع‪٥‬سُٹُص ‪٢‬تٍخ خڀسمػ يف ٔ٭ُهد ٖؼدَش خوعسدي‬
‫خيخَش ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَٖيوُص خُف ؤ‪٫‬تُص ڄى‪٠‬ى‪ ٪‬خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ و ؤ‪٫‬تُص ظ‪٥‬سُٹً ‪ ,‬و‬
‫خزُخِ ؤٌڃ ـىخور خڀٹىش و خڀ‪١‬٭ٳ خڀىدٕتص ‪٬‬ه ظ‪٥‬سُٹً‪ ,‬ٴهٍي خڀًَخٔص ٸدڄط زًَخٔص‬
‫٘دڄځص و ڄعٽدڄځص ‪٬‬ه خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ و ؤ‪٫‬تُص ظ‪٥‬سُٹً يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض يف خَٖين‬
‫ْؼُي ‪٬‬ځً ـىيش خ‪٠‬تًڄص و خڀعمًَػ و خڀع‪٥‬ىَُ و ُٔ‪٬‬ص خٖٔعفدزص ‪ ،‬ټمد ؤن ٌٍي‬
‫خڀًَخٔص ٔد‪ً٬‬ض خيخَخض ڄًَخء ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَٖيوُص يف ظ‪٥‬سُٷ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ‬
‫ڀعمٹُٷ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ‪.‬‬
‫ٴُ‪ُ٠‬دض خڀًَخٔص‬
‫خڀٵُ‪ُ٠‬ص خڀُجُُٕص ‪:‬‬
‫‪َ : HA1‬ىـً خؼُ ٌو يٖڀص خل‪ٝ‬دجُص ‪٬‬ىً ڄٕعىي خڀًٖڀص (‪ )0.05 ≥α‬خن خڀٍټدء‬
‫خڀعىدٴٍٕ َاؼُ ‪٬‬ځً خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَٖيوُص‬
‫و خڀٵُ‪ُ٠‬دض خڀٵُ‪ُ٬‬ص ‪:‬‬
‫‪َ :HA1 1‬ىـً خؼُ ٌو يٖڀص خل‪ٝ‬دجُص ‪٬‬ىً ڄٕعىي خڀًٖڀص (‪ٖٔ )0.05 ≥α‬عىًخڂ‬
‫خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً ـىيش خ‪٠‬تًڄص يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَْيوُص‪.‬‬
‫‪َ :HA1 2‬ىـً خؼُ ٌو يٖڀص خل‪ٝ‬دجُص ‪٬‬ىً ڄٕعىي خڀًٖڀص (‪ٖٔ )0.05 ≥α‬عىًخڂ‬
‫خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً خڀعمًَػ و خڀع‪٥‬ىَُ يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَْيوُص‪.‬‬
‫‪َ :HA1 3‬ىـً خؼُ ٌو يٖڀص خل‪ٝ‬دجُص ‪٬‬ىً ڄٕعىي خڀًٖڀص (‪ٖٔ )0.05 ≥α‬عىًخڂ‬
‫خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً ُٔ‪٬‬ص خٖٔعفدزص يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَْيوُص‪.‬‬

‫‪175‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫خڀ‪ٙ‬ٽٿ (‪: )7‬‬

‫خڀ٭ٗٸص زُت خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ و خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص‬
‫خ‪١‬تعٱَت خڀعدز‪٫‬‬ ‫خ‪١‬تعٱَت خ‪١‬تٕعٹٿ‬

‫خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص‬ ‫خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ‬

‫( خ‪٪‬تىٌؾ خڀًَخٔص )‬

‫خڀ‪ٙ‬ٽٿ (‪٪ : )2‬تىٌؾ خڀًَخٔص‬

‫خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ‪:‬‬

‫ـىيش خ‪٠‬تًڄص‬ ‫خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ‬
‫خڀعمًَػ وخڀع‪٥‬ىَُ‬
‫ُٔ‪٬‬ص خٖٔعفدزص‬

‫(خڀع٭َُٵدض خٖـُخجُص)‬
‫خ‪١‬تعٱَت خ‪١‬تٕعٹٿ‪( :‬خڀٍټدَ خڀعىدٴٍٕ) خڀ٭مځُص خڀيت ظٹىڂ هبد خڀ‪ُٙ‬ټص ڀعمځُٿ خ‪١‬ت٭ځىڄدض‬
‫خڀيت ل‪ٝ‬ځط ‪٬‬ځُهد ز‪ٙ‬ٽٿ ٸدوىٓف ‪٬‬ه ڄىدٴُٕهد و‪٬‬مٗجهڃ و‪٬‬ه زُحدض خڀ٭مٿ وخْٔىخٶ ‪ ,‬ڀٽٍ‬
‫ظعمٽه ڄه ظىٸ‪ ٫‬خڀعٱَتخض يف خڀ‪ٝ‬ىد‪٬‬ص خڀيت ظ٭مٿ ٴُهد و ظ٭ِّ ڄه ٸًَهتد يف خٗتدٌ خڀٹُخَخض‬
‫خْٔعُخظُفُص خڀ‪ٝ‬مُمص ‪ ,‬ټمد َى‪ ُ٩‬ڀځٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً خوً زُودڄؿ ‪ٞ‬تم‪ ٫‬و ٖتځُٿ‬
‫خ‪١‬ت٭ځىڄدض لىپ خڀ٭مٗء و خ‪١‬تدٴُٕت و خ‪١‬تىَيَه ڄه ؤـٿ خ‪٬‬تدي ٴُ‪ ٚ‬ـًًَش وخ‪ٟ‬تٵد‪٬ ٦‬ځً‬
‫خڀٹًَش خڀعىدٴُٕص‪.‬‬
‫خ‪١‬تعٱَت خڀعدز‪: ٫‬‬
‫خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ٸًَش خ‪١‬تى‪٩‬مص ‪٬‬ځً ظٹًٔف ٸُمص ڄعٵىٸص ڀ٭مٗجهد وخڀيت ظ٭‪ٍ٥‬‬
‫خ‪١‬تى‪٩‬مص ظٵىٸد وؤٴ‪١‬ځُص ‪٬‬ځً ڄىدٴُٕت ‪٦‬تد ظعُك ‪٢‬تڃ ٖتٹُٷ وعدجؿ ؤيخء ‪٬‬دڀُص‪.‬‬

‫‪176‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫ـىيش خ‪٠‬تًڄص خڀ‪ٝ‬ٵدض و خ‪١‬تمُّخض خ‪١‬تعٽدڄځص ڀځىًڄص ظٽىن ‪٢‬تد ٸًَش ‪٬‬ځً خ٘سد‪٪‬‬
‫خڀُٰسدض و خ‪ٟ‬تدـدض خڀ‪٩‬دٌُش و خڀ‪١‬مىُص وظٽىن ـىيش ڄ‪ٝ‬ىٵص ظ‪ٝ‬ىُٵد ڄاُ٘خ وٴ٭دٖ يف‬
‫خ‪١‬تى‪٩‬مص و ظٽىن ڄٽمٗ ڀٽٿ و‪ٙ‬د‪٤‬دض ؼدوىَص وخٖٔدُٔص‪.‬‬
‫خڀعمًَػ وخڀع‪٥‬ىَُ ٌى ڄًي ‪٧‬تدق خڀ‪ُٙ‬ټص يف ٖتًَػ وًڄدهتد خ‪١‬تٹًڄص ‪٬‬ځً‬
‫ظ‪٥‬ىٌَُد ز‪ٙ‬ٽٿ ڄى‪٩‬ڃ و خڄٽدوُص خڀع‪٥‬سُٷ خڀ٭مځٍ ڀځٵٽُش خحملًؼص ؤو خ‪١‬تسعٽُش‪.‬‬
‫ُٔ‪٬‬ص خٖٔعفدزص ٌٍ ُٔ‪٬‬ص خٖٔعفدزص ‪ٟ‬تدـدض و َٰسدض خڀ٭مٗء و ٌڀٻ يف خٸٿ‬
‫وٸط و ټځٵص و ظ٭ّّ خَ‪١‬د ‪٬‬ځً ظځسُص خلعُدـدض خڀ٭مٗء خ‪ٞ‬تًًَش ؤو خڀ‪٥‬دَجص ڄه وٗپ‬
‫ڄُووص خٖـُخءخض يف ظٹًٔف خ‪٠‬تًڄص و ؤدجځهد‪.‬‬
‫ٸ‪٥‬د‪ ٪‬خڀًَخٔص ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض ‪ُ٘ ٌٍ :‬ټص ظىٴُ وًڄدض ڄؽٿ خٖظ‪ٝ‬دٖض‬
‫خ‪٢‬تدظٵُص و وٹٿ خڀسُدودض ڀّزدجىهد و خٰځر خڀ‪ُٙ‬ټدض خ‪٢‬تدظٳ لدڀُد ڄّويش ‪٠‬تًڄص خٖوعُوط‪ ،‬و‬
‫ڄ‪٨ ٫‬هىَ خ‪٢‬تىخظٳ خحملمىڀص ؤ‪ٜ‬سمط ُ٘ټدض خ‪٢‬تدظٳ خٖن ظ‪ٙ‬مٿ ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دپ خڀٗٔځٽُص‬
‫ؤو ڄ‪ٙ‬ٱىِف ٘سٽدض خ‪٢‬تدظٳ خحملمىپ ڄؽدپ ‪٬‬ځً خڀ‪ُٙ‬ټدض ( ُ٘ټص َِه ‪ُ٘,‬ټص ؤوَوؿ ‪ُ٘ ,‬ټص‬
‫ؤڄىُص )‪.‬‬
‫لًوي خڀًَخٔص‬
‫ظعمؽٿ لًوي خڀًَخٔص ٔتد َځٍ ‪:‬‬
‫خوٖ ‪ :‬خ‪ٟ‬تًوي خ‪١‬تى‪٠‬ى‪ُ٬‬ص ‪:‬‬
‫ظعمؽٿ يف ڄًي يٸص خـدزدض خ‪١‬تى‪٨‬ٵُت ‪٬‬ځً خٔحځص خڀًَخٔص خڀيت ظىدوڀط ڄى‪٠‬ى‪٪‬‬
‫خڀًَخٔص و ڄعٱَتخهتد ‪,‬وٌٍ خٔعىًخڂ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ټمعٱَت ڄٕعٹٿ وخٔعىًخڂ خ‪١‬تُّش‬
‫خڀعىدٴُٕص ټمعٱَت ظدز‪َ ٫‬جٍُٕ ز٭ىد‪ُٜ‬ي (ـىيش خ‪٠‬تًڄص‪ٖ ,‬تًَػ وظ‪٥‬ىَُ‪٬ُٔ ,‬ص‬
‫خٔعفدزص)‪.‬‬
‫ؼدوُد ‪ :‬خ‪ٟ‬تًوي خ‪١‬تٽدوُص ‪:‬‬
‫ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض يف خَٖين ‪.‬‬
‫ؼدڀؽد ‪ :‬خ‪ٟ‬تًوي خڀس‪َُٙ‬ص ‪:‬‬
‫ظٹع‪٬ ُٝ‬ځً خ‪١‬تى‪٨‬ٵُت يف خڀ‪ُٙ‬ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَٖيوُص ‪.‬‬
‫َخز٭د ‪ :‬خ‪ٟ‬تًوي خڀّڄىُص ‪:‬‬
‫خزعًخء ڄه ٘هُ ‪ 3‬ڀٕىص ‪ 2022‬خُف ٰدَص ٘هُ ‪ 7‬ڀٕىص ‪.2022‬‬

‫‪177‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫خڀٵ‪ٝ‬ٿ خڀؽدٓف‬
‫خٖ‪٤‬دَ خڀى‪ ٌُ٩‬وخڀًَخٔدض خڀٕدزٹص‬
‫خ‪١‬تٹًڄص‪َ :‬ع‪١‬مه ٌٍخ خڀٵ‪ٝ‬ٿ خٖ‪٤‬دَ خڀى‪ ٌُ٩‬و خڀًَخٔدض خڀٕدزٹص ٌخض خڀ٭ٗٸص‬
‫ٔتى‪٠‬ى‪ ٪‬خڀًَخٔص خ‪ٟ‬تدڀُص وخڀيت ًٌٴط ڀځع٭ُٲ ‪٬‬ځً خؼُ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً خ‪١‬تُّش‬
‫خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض يف خَٖين و ٌڀٻ ‪٬‬ځً خڀىمى خٖيت ‪:‬‬
‫‪ ‬خٖ‪٤‬دَ خڀى‪: ٌُ٩‬‬
‫خ‪١‬تسمػ خٖوپ ‪ :‬خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪.‬‬
‫خ‪١‬تسمػ خڀؽدٓف ‪ :‬خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ‪.‬‬
‫‪ ‬خڀًَخٔدض خڀٕدزٹص ‪:‬‬
‫خڀًَخٔدض زدڀځٱص خڀ٭ُزُص ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫خڀًَخٔدض زدڀځٱص خٖ‪٧‬تځَُّص ‪.‬‬ ‫‪-‬‬

‫خٖ‪٤‬دَ خڀى‪ ٌُ٩‬وخڀًَخٔدض خڀٕدزٹص‬

‫خ‪١‬تسمػ خٖوپ ‪ :‬خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ )‪. ( Competitive Intelligence‬‬
‫خ‪١‬تٹًڄص‪:‬‬
‫ڀٹً خ‪٬‬عّّض خڀعٱَُتخض خڀَُٕ٭ص يف زُحص خْ‪٬‬مدپ ڄ‪ٙ‬ٽځص ؤٔدُٔص ظىخـً‬
‫خ‪١‬تى‪٩‬مدض‪ .‬لُػ ًَوٿ خ‪١‬تىدٴُٕت خ‪ٞ‬تًي خڀٕىٶ‪ ,‬و َٹًڂ خ‪١‬تىدٴٕىن خ‪ٟ‬تدڀُىن ڄىعفدض ـًًَش‬
‫وڀٽٍ ظٽىن خ‪١‬تى‪٩‬مدض ٴ٭دڀص وڄسديَش‪ ,‬و‪٬‬ځُهد ؤن ظٕعفُر ڀځٵُ‪ ٚ‬و خڀعمًَدض وخ‪١‬تىد‪ ُ٤‬خڀيت‬
‫ظٵُ‪٠‬هد خڀسُحص خ‪٠‬تدَـُص‪.‬‬
‫وڀٵهڃ ٸىي خڀعٱَُت خ‪٠‬تدَـُص ز‪ٙ‬ٽٿ ؤٴ‪١‬ٿ وڄه مث ظ‪٥‬ىَُ خٔعفدزدض ٴ٭دڀص ظ‪١‬مه‬
‫ؤو ٖتٕه ڄه ڄٽدوعهد يف خ‪١‬تٕعٹسٿ ‪ٖ ,‬تعدؾ خ‪١‬تى‪٩‬مدض خُف ‪ٚ‬ت‪ ٫‬و ٖتځُٿ خڀسُدودض و خ‪١‬ت٭ځىڄدض‬
‫لىپ ؤو‪٥ٙ‬ص خ‪١‬تىدٴُٕت وزُحص خْ‪٬‬مدپ وخٕتدٌدض خٖ‪٬‬مدپ ڄه ؤـٿ ٖتٹُٷ ؤًٌخٲ خ‪١‬تى‪٩‬مص‪.‬‬
‫و َ٭عّّ خ ڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ٔتؽدزص خټعٕدذ وخٔعىًخڂ خ‪١‬ت٭ځىڄدض لىپ خ‪١‬تىدٴُٕت‪ ,‬خ‪١‬تىدٴُٕت‬
‫خ‪ٞ‬تًي‪ ,‬خڀ٭مٗء‪ ,‬خ‪١‬تىَيَه‪ ,‬خڀ‪ٝ‬ىد‪٬‬دض خ‪١‬تعىدٴٕص‪ ,‬ڄه ؤـٿ ي‪٬‬ڃ ‪٬‬مځُص ‪ٜ‬ى‪ ٫‬خڀٹُخَ ڀع٭َّّ‬
‫خڀٹًَش خڀعىدٴُٕص ڀځمى‪٩‬مص‪.‬‬

‫‪178‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫و َ٭ً خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ خلًي ؤٌڃ خ‪١‬تمدَٔدض و خٖيوخض خڀيت ظٕعىًڄً خ‪١‬تى‪٩‬مدض‬
‫‪ٞ‬تم‪ ٫‬خ‪١‬ت٭ځىڄدض ‪٬‬ه خ‪١‬تىدٴُٕت ‪ ,‬هبًٲ ٖتُٕت ٴُ‪ٜ‬هد يف ٖتًًَ يوخجُ وٵىٌٌد يف خڀسُحص‬
‫خڀعىدٴُٕص‪ ,‬خ‪٠‬دٴص خُف ٖتًًَ خڀسىدء خڀعىدٴٍٕ ‪٢‬تد وڄد َ‪ٙ‬ٽځً ڄه ‪٠‬ٱى‪٬ ٢‬ځً خ‪١‬تىدٴُٕت‬
‫خڀ٭دڄځُت زىٵٓ خڀٹ‪٥‬د‪ .٪‬وو‪ُ٩‬خ ‪١‬تد ظعم‪ ٫‬ٴًُ خڀسُحص خڀعىدٴُٕص خ‪١‬ت٭د‪ُٜ‬ش ڄه ظىدٴٓ خ‪ٟ‬تدي‬
‫وخڀًڄىٌ ‪ ,‬ٴإوً َع‪٥‬ځر ڄه ڄى‪٩‬مدض خٖ‪٬‬عمدي ‪٬‬ځً ‪٣‬تمى‪٬‬ص ڄه ٸًَخض ٌخض ‪٤‬سُ٭ص‬
‫يَىدڄُٽُص ‪١‬تٕد‪ً٬‬هتد يف ‪٣‬تدهبص هتًًَخض خ‪١‬تىدٴُٕت و خڀع‪٢ ًٌٝ‬تد‪.‬‬
‫ڄُخلٿ ظ‪٥‬ىَ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪:‬‬
‫ظ٭ّي خٖ‪ٜ‬ىپ خڀٵٽَُص ڀځٍټدء خڀعىدٴٍٕ خُف ‪٬ ,Porter‬ىًڄد خٔعىًخڂ يف ‪٬‬دڂ‬
‫‪ 1980‬ظٹُىص خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ڀعمځُٿ خڀ‪ٝ‬ىد‪٬‬دض و خ‪١‬تىدٴُٕت‪.‬‬
‫وزٹًوڂ ‪٬‬دڂ ‪ 1988‬ٸدڂ ‪ Porter‬زى‪ ُٙ‬خٖٔعُخظُفص ظىدٴُٕص وخڀٌٍ ڄه وٗ‪٢‬تد‬
‫ٸدڂ زع‪٥‬ىَُ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ڄه وٗپ َز‪ٖ ٣‬تځُٿ خ‪١‬تىدٴُٕت زدٔعُخظُفُص خ‪١‬تىدٴٕص وؤيي‬
‫خُف وځٷ وځٵُص ڀع‪٥‬ىَُ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ و ‪ً٬‬ي ټى‪٩‬دڂ ‪٬‬مٿ ‪ ,‬وټٍڀٻ ٸڃ زعإڄُت ڄد َٕمً‬
‫ّتم٭ُص ڄهىٍُ خ‪١‬تىدٴٕص ‪ 1986‬و خڀيت ظٕمً لدڀُد ّتم٭ُص ڄهىٍُ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ‪.‬‬
‫ويف ‪٬‬ٹً خڀعٕ٭ُىدض ‪ 1990‬خٔعىًڂ ٌټدء ظىدٴٍٕ ز‪ٙ‬ٽٿ ټسَت و ود‪ٜ‬ص يف وَٖدض‬
‫خ‪١‬تعمًش ڄه لُػ ٸدڄط ز٭‪ ٟ‬خڀسځًخن زدٔعىًخڂ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً ڄٕعىي ‪٬‬د‪١‬تٍ ڄؽٿ‬
‫َدزدن خڀيت ‪٠‬د‪٬‬ٵط ڄه ٸىش ؤٔىخٸهد ڄىٍ لُذ خڀ٭د‪١‬تُص خڀؽدوُص‪.‬‬
‫خن وّّخء خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ يف خ‪١‬تى‪٩‬مص َٕع‪ُ٥‬٭ىن خٖـدزص ‪٬‬ه ‪٥‬تعځٳ خٖٔحځص‬
‫خڀيت ٸً ٕتًٌد خ‪١‬تى‪٩‬مص ٰدڄ‪١‬ص و ڄسهمص ‪ ,‬ٴهڃ ٸديََه ‪٬‬ځً ‪ٚ‬ت‪ ٫‬خ‪١‬ت٭ځىڄدض ڀ‪ٝ‬دٌف خ‪١‬تى‪٩‬مص‬
‫يف خڀىٸط خ‪١‬تىدٔر و زعٽځٵص ؤٸٿ وٕسُد‪.‬‬
‫وڀٹً ٸدڂ ‪ً٬‬ي ڄه خڀٽعدذ زدٸعُخق خٖٕتدٌدض خڀى‪َُ٩‬ص ٖتط ڄٕمُدض ‪٥‬تعځٵص‬
‫خڀٍټدء خڀعٹٍت خڀعىدٴٍٕ )‪.(Albgliet.al,1996‬‬ ‫‪-‬‬
‫ٌټدء خْ‪٬‬مدپ )‪.(Pearace,1976‬‬ ‫‪-‬‬
‫خڀٍټدء خْٔعُخظُفٍ )‪.(Aker,1983‬‬ ‫‪-‬‬
‫ٖتځُٿ خ‪١‬تىدٴٓ )‪.(Ghoshal&Westney,1996‬‬ ‫‪-‬‬
‫ٌټدء خڀٕىٶ )‪.(Maltz&Kali,1996‬‬ ‫‪-‬‬
‫خ‪١‬تٕك خڀسُحٍ )‪.(Saxby et.el,2002‬‬ ‫‪-‬‬
‫ڄٵهىڂ خڀُئَص خ‪٠‬تدَـُص )‪.(Duy&Shoemaker,2006‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪179‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫و خن ؤټؽُ ڄٕمً َ٭ً ڄ‪ٙ‬دزً ‪١‬تٵهىڂ ٌټدء خڀعىدٴٍٕ ٌى ڄٵهىڂ خڀُئَص خ‪٠‬تدَـُص و ٌٍ ‪:‬‬
‫ٴه َئَص خُٖ٘دء َٰت خ‪١‬تى‪٩‬ىَ (َٰت خ‪١‬تځمىٔص)‪ ,‬لُػ خ‪٬‬عّّض ٘ٽٗ ڄه ؤ٘ٽدپ خڀٹُديش وخلًي‬
‫خ‪١‬تهمدض خ‪١‬تهمص (خ‪ٟ‬تٕدٔص) خڀيت َٹىڂ هبد ټسدَ خڀٹديش يف ڄى‪٩‬مص‪ ,‬وڀٍڀٻ ٴهٍ ٔتؽدزص ؤيخش و‬
‫ٸًَش ظٕعىً خُف خڄٽدودض ووّّخض ويَخٔص ‪٬‬ٹٗوُص ڀىخٸ‪ ٫‬وڄٕعٹسٿ خ‪١‬تى‪٩‬مص ‪ ,‬خڀٌٍ ‪٬‬ت٭ځهد‬
‫ٖتٹٷ خ‪٢‬تًٲ خ‪١‬ت‪٥‬ځىذ يف ظىلًُ خڀ٭دڄځُت زدٕتدي ؤُٰخ‪ ٞ‬خ‪١‬تى‪٩‬مص خڀ٭ځُد‪.‬‬
‫ڄٵهىڂ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪:‬‬
‫َ٭ً خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ و‪٩‬دڄد ڀځمٕك خڀسُحٍ َٕهڃ يف ظٽدڄٿ ڄ٭ُٴص ټٿ ٴُي يف‬
‫خ‪١‬تى‪٩‬مص و ٘تع ً ؤ‪٫‬تُعً ڀعٱ‪ُ٤ ٍ٥‬ٵد وخٔ٭د ڄه و‪ٙ‬د‪٤‬دض و لٹىپ خٖ‪٬‬مدپ ڀٍڀٻ وَي خڀ٭ًًَ‬
‫ڄه خڀع٭دََٳ ‪١‬تٵهىڂ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ و ڄىهد ‪:‬‬
‫* خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪ٌ:‬ى ڄ٭ُٴص ڄٕسٹص ‪٬‬ه زُحص خڀع‪ٙ‬ٱُٿ خ‪٠‬تدَـُص ‪ ,‬و خ‪٢‬تًٲ يف خڀىهدَص‬
‫ڄه ٌٍي خڀ٭مځُص ٌى ظٕهُٿ خٗتدٌ خڀٹُخَخض خڀيت ظايٌ خُف خڀ٭مٿ‪.‬‬
‫* خڀٍ ټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬ ٌٍ:‬مځُص ٖتځُٿ ظٽعُٽُص ‪٬‬ه خٖٔىخٶ و خ‪١‬تىدٴُٕت و خڀ‪ٝ‬ىد‪٬‬دض ‪,‬‬
‫ڀځٕمدق زدٗتدٌ خڀٹُخَخض يف خ‪١‬تًي خڀٹ‪َٝ‬ت و خڀ‪٥‬ىَٿ ‪ ,‬خٌ خٖٔعٵديش ڄه خڀعٱَُتخض‬
‫خ‪١‬تىـىيش يف خڀٕىٶ ڄ‪ ٫‬خٔعٱٗپ وٹد‪ ٢‬خڀٹىش و خڀ‪١‬٭ٳ خ‪٠‬تد‪ٜ‬ص زد‪١‬تىدٴُٕت و ـ٭ځهد‬
‫ڀ‪ٝ‬دٌف خ‪١‬تإٔص‪.‬‬
‫* خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪ :‬ظ٭ُٲ زإاهد خڀ٭مځُص خ‪١‬تٕعمُش ‪ٞ‬تم‪ ٫‬خڀسُدودض و خ‪١‬ت٭ځىڄدض و خ‪١‬ت٭ُٴص ‪٬‬ه‬
‫خ‪ٞ‬تهدض خڀٵد‪٬‬ځص ( خ‪١‬تىدٴُٕت و خڀ٭مٗء و خ‪١‬تىَيَه و خ‪ٟ‬تٽىڄص و َٰتٌد) خڀيت ظعٵد‪٬‬ٿ ڄ‪٫‬‬
‫خ‪١‬تى‪٩‬مص يف زُحص خٖ‪٬‬مدپ ڄه ؤـٿ ي‪٬‬ڃ ‪٬‬مځُص ‪ٜ‬ى‪ ٫‬خڀٹُخَخض ڀع٭َّّ ٸًَش ظىدٴُٕص‬
‫ڀځمى‪٩‬مص‪.‬‬
‫* خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ‪ٌٌ :‬ه وٌخټُش خٖيخَش يف ڄى‪٩‬مدض خٖ‪٬‬مدپ و ڄٽىن خٔعُخظُفٍ ‪٢‬تد‪,‬‬
‫‪ً٬‬ٴً خ‪ٟ‬ت‪ٝ‬ىپ ‪٬‬ځً ڄ٭ځىڄدض ڄع٭ځٹص زدڄٽدودض خ‪١‬تىدٴُٕت ‪ٖ ,‬تُټدهتڃ‪ ,‬وىخَدٌڃ‪ ,‬و‪٥٥‬هڃ‬
‫خ‪١‬تٕعٹسُځص وٖتځُځهد و‪ٜ‬ىٖ ڀ‪ُٝ‬دٰص خٔعُخظُفُص ودـمص زدٖ‪٬‬عمدي ‪٬‬ځً ڄىخَي خ‪١‬تى‪٩‬مص‬
‫وخڄٽدودهتد وٸًَخهتد خ‪١‬تعدلص ڀٱُ‪ ٞ‬خڀع٭دڄٿ ڄ‪ٖ ٫‬تًَدض ڀځسٹدء وخڀىمى‪ ,‬وخڀع‪٥‬ىَ‬
‫وخڀعمىپ‪ ,‬وخٖوعٹدپ ڄه ڄىٸ‪ ٫‬خ‪١‬تى‪٩‬مص خڀعدز٭ص خُف ڄىٸ‪ ٫‬ڄى‪٩‬مص خ‪١‬تعمًَص‪ ,‬و‪ٜ‬ىٖ ‪١‬تىٸ‪٫‬‬
‫خ‪١‬تى‪٩‬مص خڀٹدجًش يف خڀٹ‪٥‬د‪ ٪‬خڀٌٍ ظ٭مٿ زً‪.‬‬
‫وَٕعهًٲ ڄه خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪ٚ‬تُ‪ ٫‬ڄٕعىَدض ‪ٜ‬ى‪ ٫‬خڀٹُخَ خٌ خٖٔعُخظُفُص‪,‬‬
‫وخڀعٽعُٽُص‪ ,‬وخڀع‪ٙ‬ٱُځُص يف خڀىٸط وٵًٕ‪ ,‬وَىسٱٍ خڀعإټًُ ‪٬‬ځً ؤن خ‪٢‬تًٲ خڀُجٍُٕ ڄه خڀٍټدء‬

‫‪180‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫خڀعىدٴٍٕ ٌى ظٕهُٿ خ‪١‬تًَّ ڄه خ‪٠‬ت‪ ٣٥‬خٖٔعُخظُفُص ڀَّديش ٴ٭دڀُعهد ‪ ,‬زد‪٬‬عسدَي ؤلً‬

‫خٖيوخض خٖٔعُخظُفُص خڀيت ٘تعځٽهد خٖيخَش وخٖټؽُ ؤ‪٫‬تُص يف خڀىٸط خ‪ٟ‬تدِف ‪ ,‬خٌ َ٭ّّ‬
‫َُ٘دن خ‪ٟ‬تُدش خٖٔعُخظُفُص‪ ,‬وَاټً ظدَځىَ ٴُىپ ٌڀٻ ٔىص ‪ 1994‬لُت َُي ؤن ٖتىَٿ‬
‫خ‪١‬ت٭ځىڄدض خُف ٌټدءخض َٕهٿ ظٵَٕتٌد وٖتځُځهد وخٔعىًخڄهد‪ ,‬لىپ خ‪ٟ‬تدٖض خ‪١‬تد‪ُ٠‬ص‬
‫و خ‪ٟ‬تد‪ُ٠‬ش خٌ خڀعٵٽَت ز‪ٙ‬ٽٿ ‪٥‬تعځٳ ‪٬‬ه خڀى‪ُ٩‬ش خڀعٹځًَُص ‪ٔ ,‬ت٭ٌت ڀُٓ خڀعٵٽَت لىپ ڄد‬
‫لًغ وڀٽه ‪٬‬ه ڄد خڀٌٍ ُٔمًغ‪.‬‬
‫وٴٹد ‪١‬تى‪٩‬ىَ ؤټؽُ مشىڀُص‪َُ ,‬ي خوً ٯتٽه خٔع‪ُٙ‬خٲ ڄٵهىڂ ٌټدء ظىدٴٍٕ ‪,‬‬
‫وڄ‪١‬دڄُىً ڄه وٗپ ؼٗغ ڄى‪٩‬ىَخض ‪ Perspectives‬و ٌٍ‪:‬‬
‫‪ -1‬ڄى‪٩‬ىَ خ‪١‬تمدَُٔت ‪ :Practitioners perspective‬وخڀٌٍ َى‪ ُ٩‬ٴًُ ڀځٍټدء خڀعىدٴٍٕ‬
‫زٽىوً و‪٩‬دڄد ٘دڄٗ ٖيخَش خ‪١‬تىد‪ ُ٤‬يف زُحص خ‪١‬تى‪٩‬مص خ‪٠‬تدَـُص‬
‫‪ -2‬ڄى‪٩‬ىَ خٖټديٯتُُت ‪ :Academic perspective‬وَعمؽٿ ز٭مځُص خٔعىًخڂ خ‪١‬تُىپ‬
‫وخٖٕتدٌدض خڀَُديَص وڄ٭عٹًخض خ‪١‬ت٭ُدََص ز‪ٙ‬ٽٿ ڄهُٽٿ هبًٲ ٖتًًَ خڀٵُ‪ٚ‬‬
‫وخڀعهًًَخض ؤڄدڂ خ‪١‬تى‪٩‬مص ز‪ٙ‬ٽٿ ڄىع‪٩‬ڃ و ڄعىخ‪ٜ‬ٿ‬
‫‪ -3‬ڄى‪٩‬ىَ خڀع‪ٙ‬دزٻ خ‪١‬ت٭ُيف ‪ : Inter-Displinary perspective‬وخڀٌٍ ڄه وٗڀً مت‬
‫ظإټًُ ‪٬‬ځً خن خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ َع‪١‬مه ‪ٚ‬ت‪ ٫‬ڄ٭ځىڄدض ڄه ټدٴص خ‪١‬ت‪ٝ‬ديَ خڀًخوځُص‬
‫وخ‪٠‬تدَـُص خحملُ‪٥‬ص زد‪١‬تى‪٩‬مص (ڄىدٴُٕت‪٬ ,‬مٗء‪ ,‬ڄىَيَه‪ ,‬ڄٕعؽمَُه‪ ,‬خڀ‪ُٙ‬ټدء‬
‫خٖٔعُخظُفُت )‬
‫ؤ‪٫‬تُص خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ‪:‬‬
‫ـىخور ؤ‪٫‬تُص خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ يف ڄى‪٩‬مدض خٖ‪٬‬مدپ زدٖيت ‪:‬‬
‫‪ -1‬ټىوً ؤلً ـىخور خڀع٭ځڃ خڀعىدٴٍٕ ‪.‬‬
‫‪ -2‬ي‪٬‬مً ڀ‪ٝ‬ىد‪٬‬ص ٸُخَخض خ‪١‬تىدٴٕص‪ٖ ,‬وً ‪٨‬هُ زّّوِ لدـص خ‪١‬تى‪٩‬مدض ڀ‪ُ٥‬خجٷ ڄىهفُص يف‬
‫‪ٚ‬ت‪ ٫‬خ‪١‬ت٭ځىڄدض ‪٬‬ه خ‪١‬تىدٴُٕت و ٖتځُځهد و و‪ٌُٙ‬د‪.‬‬
‫‪َ -3‬٭ّّ ‪٬‬ه خڀٹُمص خ‪١‬ت‪١‬دٴص خ‪١‬ت٭عمًش يف ظ‪٥‬ىَُ ڄى‪٩‬مدض خٖ‪٬‬مدپ وخْتدغ خڀٕىٶ‬
‫وخڀعى‪ ٣ُ٥‬خٖٔعُخظُفٍ‪ ,‬وَُٴً خ‪١‬تًََُه زإيخش ڀځع٭ځڃ لىپ ڄد َىىٌ خ‪١‬تىدٴٕىن خڀٹُدڂ‬
‫زً ‪ ,‬وَ‪٥‬ىَ خ‪١‬ت٭ُٴص زدڀٕىٶ‪ ,‬وخڀ٭ٗٸص زُت و‪٨‬دجٳ خ‪١‬تى‪٩‬مص‪ ,‬و ٭تٕه ـىيش خ‪١‬تىعفدض‬
‫خِخء خ‪١‬تىدٴُٕت و ٔتد َ‪١‬مه ٖتُٕت خٖيخء‪.‬‬

‫‪181‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫‪َ -4‬ځ٭ر خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ يوَخ ڄهمد يف خ‪٬‬ديش ٌُٽځص ؤٔٓ خ‪١‬تى‪٩‬مص وٖزٹدء ٸًَخهتد‬
‫خڀعىدٴُٕص ٸدجمص يف خٖٔىخٶ خڀ٭د‪١‬تُص ‪.‬‬
‫‪َ -5‬٭ً ‪ُ٠‬وَش ڀځمى‪٩‬مدض يف ‪٨‬ٿ ٖتًَدض زُحص خٖ‪٬‬مدپ ‪ ,‬ټدڀعٱَتخض خڀسُحُص خ‪١‬تعٕدَ‪٬‬ص‪,‬‬
‫وخڀع‪٥‬ىَخض خڀعٽىىڀىـُص‪ ,‬وخڀعٱَتخض خڀُٕدُٔص و خٖٸع‪ٝ‬ديَص ٌخض خْؼُ يف خڀ‪ٝ‬ىد‪٬‬ص‬
‫زٹىش ‪ ,‬و َِديش لًش خ‪١‬تىدٴٕص‪ ,‬وخ‪ٟ‬تمٿ خ‪١‬ت٭ځىڄديت خڀٽسَت ولدـعً ڀځعمځُٿ ‪.‬‬
‫ڄ‪٥ٝ‬ځمدض ڄُظس‪٥‬ص زدڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪:‬‬
‫َىـً ٌىدٺ ‪ً٬‬ي ڄه ؤوىخ‪ ٪‬خڀٍټدءخض يف خ‪١‬تى‪٩‬مص وخ‪١‬ت‪٥ٝ‬ځمدض خٖوُي خڀيت‬
‫ظعًخوٿ يف ڄٵدٌُمهد ڄ‪ ٫‬ڄ‪٥ٝ‬ځك ٌټدء خڀعىدٴٍٕ و ٌٍ‪:‬‬
‫‪ٌ :Economics Intelligence‬ى ‪٣‬تمى‪٬‬ص ڄه خٖ‪٬‬مدپ‬ ‫‪ -1‬خڀٍټدء خٖٸع‪ٝ‬ديٌ‬
‫خ‪١‬تُظس‪٥‬ص زدڀسمػ‪ ,‬وڄ٭د‪ٞ‬تص و زػ خ‪١‬ت٭ځىڄص خ‪١‬تٵًُش ڀځمعًوځُت خٖٸع‪ٝ‬ديَُت ڀ‪ُٝ‬دٰص‬
‫خٔعُظُفُدهتڃ‪ .‬ولٕر ‪٬ Harold Wilenshy‬دڂ ‪ 1967‬ٴإن خڀٍټدء خٖٸع‪ٝ‬ديٌ ٌى‬
‫و‪ٙ‬د‪ ٢‬خوعدؾ خ‪١‬ت٭ُٴص خڀيت ٗتًڂ خًٌٖخٲ خٖٸع‪ٝ‬ديَص و خٖٔعُخظُفُص ڀځمى‪٩‬مص ‪.‬‬
‫‪ -2‬خڀُٹ‪٩‬ص خٖٔعُخظُفُص ‪ ٌٍ :Strategic vigilance‬خڀسمػ ‪٬‬ه خ‪١‬ت٭ځىڄص ز‪ٝ‬ٵص‬
‫ڄٕعمُش وڄعىخ‪ٜ‬ځص ٔىخء ټدوط ٌٍي خ‪١‬ت٭ځىڄص خٔعُخظُفُص‪ ,‬خـعمد‪ُ٬‬ص‪ُٔ ,‬دُٔص‪٬ ,‬ځمُص‬
‫خو ظٽىىڀىـُص‪ .‬وظٽىن ود‪ٜ‬ص ٔتمُ‪ ٣‬خ‪١‬تى‪٩‬مص وټٿ ڄد َعىخـً ٴًُ ڄه ڄعٱَتخض وٴُ‪ٚ‬‬
‫وؤو‪٥‬دَ‪ ,‬ٴهٍ ظعمؽٿ يف ‪ٚ‬ت‪ ٫‬وڄ٭د‪ٞ‬تص وٗتَّه خ‪١‬ت٭ځىڄدض وټٿ خٖ٘دَخض خڀٹىَص‬
‫وخڀ‪١‬٭ُٵص خڀ‪ٝ‬ديَش ‪٬‬ه خحملُ‪ ٣‬خڀًخوځٍ وخ‪٠‬تدَـٍ ڀځمى‪٩‬مص‪.‬‬
‫‪ -3‬خڀٍټدء خٖٔعُخظُفٍ ‪٬ ٌٍ :Strategic Intelligence‬مځُص ڄىهفُص وڄٕعمُش ٖوعدؾ‬
‫خڀٍټدء خڀِٗڂ ٌو خڀٹُمص خٖٔعُخظُفُص ڀعٕهُٿ ‪ٜ‬ى‪ ٫‬خڀٹُخَخض ‪٬‬ځً خ‪١‬تًي خڀ‪٥‬ىَٿ‪.‬‬
‫وَ٭ُٲ خَ‪١‬د زإوً ‪٬‬مځُص ؤو ؤيخش ‪ٞ‬تم‪ ٫‬خ‪١‬ت٭ځىڄدض خڀيت ٘تً ‪ٜ‬ىد‪ ٪‬خڀٹُخَخض زد‪١‬ت٭ُٴص خڀيت‬
‫ظً‪٬‬مهڃ يف ‪ٜ‬ىد‪٬‬ص ظځٻ خڀٹدَخض و ٘تٽىهڃ ڄه خٖ‪ٜ‬ٱدء ڀځسُحص خڀيت ظ٭مٿ هبد خ‪١‬تى‪٩‬مص ‪,‬‬
‫مث ٖتځُٿ خ‪١‬ت٭ځىڄدض ڀعٵ٭ُٿ ٸُخَخهتڃ يف خڀعىسا وخڀعى‪ ٣ُ٥‬خ‪١‬تٕعٹسځٍ وخڀعٽُٳ ڄ‪٫‬‬
‫خڀععٱَتخض خڀسُحُص ‪ ,‬وٌڀٻ يف خ‪٤‬دَ ظٕځٕځٍ ڄع٭دٸر َهًٲ خُف ظى‪ُ٩‬ڃ خ‪١‬ت٭ځىڄدض و هتُحص‬
‫خ‪٤‬دَ ٴٽٌُ خِخء ڄد ٭تًغ خٖن و ڄد ُٔمًغ ڄٕعٹسٗ ‪.‬‬
‫‪ٌ -4‬ټدء خْ‪٬‬مدپ ‪ :Business Intelligence‬وٌٍ ‪٣‬تمى‪٬‬ص ڄه خڀعٹىُدض ڀً‪٬‬ڃ خڀٹُخَض يف‬
‫خ‪١‬تى‪٩‬مدض خڀيت هتًٲ خُف ٘تٽُت ‪٬‬مدپ خ‪١‬ت٭ُٴص ڄؽٿ ڄًََُُت خڀعىٵٍَُُت‪ ,‬خحملځځىن‪ ,‬ڄًَخء‬
‫خٖٸٕدڂ ڄه ‪ٜ‬ىد‪٬‬ص خڀٹُخَخض ّتىيش ‪٬‬دڀُص ويف ٴعُش ِڄىُص ٸ‪َٝ‬تش‪ .‬وَ٭ُٲ خَ‪١‬د زإوً‬

‫‪182‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫‪٬‬مځُص ڄىهفُص ڀً‪٬‬ڃ ‪٬‬مځُص ‪ٜ‬ى‪ ٫‬خڀٹُخَخض خڀٹدوىوُص وخٖوٗٸُص زد‪١‬ت٭ځىڄدض خجملم٭ص ‪٬‬ه‬
‫خڀّخجه‪ ,‬خ‪١‬تىدٴُٕت‪ ,‬وز‪ٝ‬ىَش ؤ‪٬‬ڃ ‪٬‬ه ټٿ خڀسُحص خٖٸع‪ٝ‬ديَص ڀځمى‪٩‬مص ‪.‬‬
‫‪ٌ -5‬ټدء خڀعٕىَٷ ‪٬ ٌٍ : Marketing Intelligence‬مځُص ‪ٚ‬ت‪ ٫‬خڀسُدودض و ٖتځُځهد يف‬
‫زُحص خڀعٕىَٷ ‪١‬تٕد‪ ً٬‬ش خ‪١‬تًََُه يف ‪ٜ‬ىد‪٬‬ص و‪ ٣٥‬خڀعٕىَٷ‪ ,‬وخٔعٹُخء خ‪٠‬ت‪٣٥‬‬
‫و خڀٹُخَخض خ‪١‬تٕعٹسځُص يف زُحص خ‪١‬تسُ٭دض ز‪ٙ‬ٽٿ ڄسٽُ ًَ‪٬‬ڃ ْتىغ خڀعٕىَٷ و ‪٬‬ت٭ٿ ڄىهد‬
‫ز٭فد لد‪ٝ‬تد يف خٖيخء خڀعٕىَٹٍ خڀٵد‪٬‬ٿ‪ ,‬و٘تٽُت خ‪١‬تٕىٶ ڄه خڀُٕ‪٬‬ص و ٔسٷ َٰتي يف‬
‫و‪٥‬دي و ڄىدوَش ڄىدٴًُٕ‪.‬‬
‫‪ -6‬خيخَش خ‪١‬ت٭ُٴص ‪٬ ٌٍ :Knowledge Intelligence‬مځُص ڄى‪٩‬مص ٖلعىخء وٗتَّه‬
‫وظىڀًُ و ظسديپ خ‪١‬ت٭ُٴص ؤَىمد وـًض ڄه ؤـٿ لٿ خ‪١‬ت‪ٙ‬ٽٗض ؤو ‪ٜ‬ى‪ ٫‬خڀٹُخَخض‪ ,‬وزدڀعدِف‬
‫ٖتُٕت خْيخء وَِديش خٖزًخ‪ ٪‬هبًٲ ٖتٹُٷ َ‪٠‬د خڀّزدجه وخ‪١‬تٕعٵًَُه‪.‬‬
‫ؤوىخ‪ ٪‬خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪:‬‬
‫َ‪ٝ‬ىٳ زدلؽىن ؼٗغ خوىخ‪ ٪‬ڀځٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪:‬‬
‫‪ٌ .1‬ټدء خڀٕىٶ‪ٌٍ :‬خ ڄ‪٥‬ځىذ ڀعىٴَت وَُ‪٥‬ص ‪َُ٤‬ٷ ڀٕٗتدٌدض خ‪ٟ‬تدڀُص وخ‪١‬تٕعٹسُځص يف‬
‫خلعُدـدض خڀ٭مٗء وظٵ‪ُٗ١‬هتڃ‪ ,‬وخٖٔىخٶ خ‪ٞ‬تًًَش وٴُ‪ ٚ‬خڀعفّجص خٖزعٽدََص‬
‫وخڀعمىٖض خڀُجُٕص يف خڀعٕىَٷ وخڀعىَِ‪. ٫‬‬
‫‪ٌ .2‬ټدء خ‪١‬تىدٴُٕت ‪ٌٍ :‬خ ‪ُ٠‬وٌَ ڀعٹُُڃ ظ‪٥‬ىَ خٖٔعُخظُفُص خڀعىدٴُٕص ٔتُوَ خڀىٸط ڄه‬
‫وٗپ خڀعٱَُتخض يف ٌُٽٿ خ‪١‬تىدٴُٕت و زًخجٿ خ‪١‬تىعفدض خ‪ٞ‬تًًَش وخڀًخوځُت خ‪ٞ‬تًي يف‬
‫خڀ‪ٝ‬ىد‪٬‬ص‬
‫‪ .3‬خڀٍټدء خڀعٽىىڀىـٍ‪ٌٍ :‬خ ڄ‪٥‬ځىذ ڀعٹُُڃ ظٽځٵص‪/‬ٴدجًش خڀعٽىىڀىـُد خ‪ٟ‬تدڀُص وخ‪ٞ‬تًًَش‪,‬‬
‫وخڀعىسا زد‪١‬تع‪٥‬ځسدض خڀعٽىىڀىـُص خ‪ٟ‬تًَؽص ‪.‬‬
‫ڄهدَخض خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪:‬‬
‫‪٬‬تر ‪٬‬ځً ‪٦‬تدٍَٔ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ خحملعمځُت ظ‪٥‬ىَُ ڄهدَخهتڃ ز‪ٙ‬ٽٿ ټدڄٿ ڄه ؤـٿ‬
‫خ‪ٟ‬ت‪ٝ‬ىپ ‪٬‬ځً خڀٹًَش ‪٬‬ځً خـُخء ‪٬‬مځُص خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ زٽٵدءش و ڄه ٌٍي خ‪١‬تهدَخض‪:‬‬
‫‪ ‬خڀٕمدض ‪ :‬ظ‪ٙ‬مٿ خڀ‪ٝ‬ٵدض خڀٹُديَص‪ ,‬خڀى‪ٙ‬د‪ ,٢‬خ‪١‬تؽدزُش‪ ,‬خڀع‪ٝ‬مُڃ‪ ,‬خڀٹًَش ‪٬‬ځً خڀ٭مٿ ّتً‬
‫و خزًخ‪ ،٪‬خن َٽىن َٰت ‪٬‬د‪٤‬ٵٍ و خن َٽىن ڀًًَ ‪٬‬ٹځُص وُدڀُص ‪.‬‬
‫‪ ‬ڄهدَخض ٸدزځص ڀځع٭ځڃ‪ :‬ظ‪ٙ‬مٿ خ‪١‬تهدَخض خڀيت ٯتٽه ظًََٕهد ڄهدَخض خڀعىخ‪ٜ‬ٿ‪ ,‬ڄهدَخض‬
‫خٖظ‪ٝ‬دپ خڀ‪ٙ‬ٵهُص وَٰت خڀځٵ‪ُ٩‬ص‪ ,‬خٖوٗٶ و ؤوىخ‪٥ ٪‬تعځٵص ڄه خ‪ٞ‬تًپ‪ ,‬خڀ٭ٹځُص خ‪١‬تى‪٩‬مص‬

‫‪183‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫خ‪١‬تىٵعمص‪ ,‬ڄ٭ُٴص ڄ‪ٝ‬ديَ خ‪١‬ت٭ځمىڄدض خٖٔدُٔص وؤٔدڀُر خڀسمػ‪ ,‬ظ٭َّّ خ‪١‬تٹدزٗض‬

‫خڀ‪ٝ‬ٵمُص‪ ,‬خڀٹًَخض خڀعمځُځص ‪.‬‬
‫‪ ‬خ‪٠‬تّّش خ‪١‬تهىُص ‪ :‬ظ‪ٙ‬مٿ ڄ٭ُٴص ٌُدټٿ خ‪١‬تى‪٩‬مص‪٬ ,‬مځُص ‪ٜ‬ى‪ ٫‬خڀٹُخَ ‪ ,‬خ‪١‬ت٭ُٴص خڀ‪ٝ‬ىد‪ُ٬‬ص ‪,‬‬
‫و ظ٭َّّ ڄهدَخض خڀسمػ خٖٔدُٔص ‪.‬‬
‫‪ ‬خڀٹًَش ‪ :‬ظع‪١‬مه خڀٹًَش ‪٬‬ځً ظٹُُڃ خ‪١‬ت٭ځىڄدض خ‪١‬تٕعىًش خُف خڀعمځُٿ ‪,‬خو‪ٙ‬دء ُٔىدََىٌدض‬
‫‪ ,‬خڀع٭ُٲ ‪٬‬ځً خٖ‪٪‬تد‪. ٢‬‬
‫‪٬‬مځُص خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪:‬‬
‫٘تط ڄىدٸ‪ٙ‬ص خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ "ټ٭مځُص ٘دڄځص" ڄه ٸسٿ خڀ٭ًًَ ڄه خڀسدلؽُت ‪,‬‬
‫ٴمىهڃ ڄه َ‪٥‬ځٷ ‪٬‬ځُهد ظٕمُص يوَش ؤو و‪٩‬دڂ‪ ,‬زُىمد َى‪٢ ُ٩‬تد خڀس٭‪ ٟ‬خٖوُ زد‪٬‬عسدٌَد‬
‫‪٬‬مځُص‪ .‬خن يوَش خڀٍټدء خڀعىديف ؤو يوَش خڀٍټدء ٌٍ "‪٬‬مځُص ٔځٕص ڄٕعمُش و ظسًؤ ‪٬‬مځُص‬
‫خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ز‪ٙ‬ٽٿ ؤٔدٍٔ يف خٔعىُخؾ خڀسُدودض وٖتىَځهد خُف ڄ٭ځىڄدض "ٌټدء"‪ ,‬وخڀيت‬
‫‪٬‬ىًڄد َعڃ ظٹًٯتهد ڀٗيخَش ظ‪ٝ‬سك ڄ٭ُٴص ظً‪٬‬ڃ ‪ٜ‬ى‪ ٫‬خڀٹُخَض‪.‬‬
‫ؤ‪٥٬‬ط ٌٍي خڀ٭مځُص ٔسسد ٖو‪ٙ‬دء يوَش خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ (خڀ‪ٙ‬ٽٿ ‪ .)1‬و‪٧‬تً خن ټٿ‬
‫ڄه ڄُخلٿ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ڄعُخز‪٥‬ص‪ .‬وزدڀعدِف ‪ ,‬ٴإن ‪٧‬تدق خ‪١‬تُلځص خڀىخلًش ُٔمًي ‪٧‬تدق‬
‫خ‪١‬تُخلٿ خٖوُي‪.‬‬
‫ڄ‪ٝ‬ديَ ‪٥‬تعځٵص ظ‪َٙ‬ت خُف ؤن خڀٹد‪ً٬‬ش خ‪١‬تٹسىڀص ‪٬‬مىڄد ڀًوَش خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ‬
‫ظ‪ٙ‬مٿ زىدء خڀعى‪ ٣ُ٥‬وخڀعُټُّ‪ ,‬خ‪ٞ‬تم‪ ,٫‬خڀعمځُٿ‪ ,‬خٖظ‪ٝ‬دپ ‪ ,‬خڀ٭مځُص وخ‪٢‬تُٽٿ‪ ,‬خڀؽٹدٴص‬
‫وخڀى‪ ٍ٬‬خڀعى‪ُ٩‬مٍ‪.‬‬
‫خڀعى‪ ٣ُ٥‬و‬
‫ظ‪٥‬ىَُ خ‪١‬تهدَخض‬
‫خڀعُټُّ‬

‫خڀؽٹدٴص و‬ ‫خ‪ٞ‬تم‪٫‬‬
‫خڀى‪ٍ٬‬‬
‫خڀعى‪ُ٩‬مٍ‬

‫خ‪٢‬تُٽٿ و‬
‫خڀعمځُٿ‬
‫خڀ٭مځُص‬

‫خٖظ‪ٝ‬دپ‬

‫( خڀ‪ٙ‬ٽٿ ‪ )1‬ڄُخلٿ ‪٬‬مځُص خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ‬

‫‪184‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫‪ .1‬ڄُلځص خڀعى‪ ٣ُ٥‬وخڀعُټُّ ‪ٌ :Planning and focus phase‬ټُ زدلؽىن ؤن‬

‫خڀعى‪ ٣ُ٥‬ٯتؽٿ ‪ %80‬ڄه ‪٬‬مځُص خڀٍټدء‪ ,‬زُىمد ٯتؽٿ خڀعىٵٍُ خڀٵ٭ځٍ ‪٢‬تد ‪ % 20‬ٴٹ‪.٣‬‬
‫ټمد َّوي خڀعى‪ ٣ُ٥‬خ‪١‬تى‪٨‬ٵُت ڄ‪ ٫‬ڄٕدَ ‪٤‬تًي ڀځع‪ُٝ‬ٲ ‪.‬‬
‫َعٽىن خڀعى‪ ٣ُ٥‬خڀ‪ٙ‬دڄٿ خڀ٭ٹٗٓف ڄه ؤَز٭ص ‪٬‬ىد‪ ,ُٜ‬وٌٍ‪ٖ :‬تًًَ خًٌْخٲ ‪ٖ,‬تًًَ‬
‫خڀسًخجٿ‪ ,‬ظٹُُڃ خ‪١‬ت٭ٌت ڄٹدزٿ خڀىهدَدض ‪ ,‬وظىٵٍُ خڀٹُخَض‪ ,‬ڄ‪ ٫‬يوَخض خڀعٱٍَص خڀ٭ٽُٕص وظٽُخَ‬
‫خ‪٠‬ت‪٥‬ىخض‪ .‬ڄه خڀىخ‪٠‬ك خن خڀعى‪ ٣ُ٥‬خڀٕځُڃ ٌى خڀ٭مىي خڀٵٹٌُ ڀ٭مځُص خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ‬
‫خ‪ٞ‬تًُش‪ ,‬و ڄه خڀ‪ُ١‬وٌَ خن َٽىن ڄهىُى خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٣‬تهَّه زدڀٽدڄٿ ڄه ؤـٿ‬
‫خڀعى‪ ٣ُ٥‬زىفدق‪ .‬و‪٬‬تر ؤن َ٭ُٲ ڄهىُى خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ټُٵُص خٔعىُخؾ وٖتًًَ‬
‫خلعُدـدض خڀٍټدء ڄه خڀ٭مٗء‪ ,‬ٴ‪٬ ٗ١‬ه ؤن َٽىوىخ ‪٬‬ځً يخََص زإوىخ‪٬ ٪‬ځڃ خڀىٵٓ خٖٔدُٔص‬
‫ڀځع٭ُٲ ‪٬‬ځً خڀعىـُهدض خ‪١‬تىعځٵص ڄه ؤـٿ خ‪٥٬‬دء خ٘دَش خُف ټُٵُص خڀع٭دڄٿ ڄ‪ ٫‬خڀ٭مُٿ‪.‬‬
‫‪ .2‬ڄُلځص خ‪ٞ‬تم‪:Collection phase ٫‬‬
‫‪ ‬ڄ٭ُٴص خڀ‪ُ٥‬ٶ خ‪١‬تىعځٵص ڀځى‪ٜ‬ىپ خُف خ‪١‬ت‪ٝ‬ديَ خڀًخوځُص و خ‪٠‬تدَـُص ‪.‬‬
‫‪ ‬ظٹُُڃ و خيخَش ڄ‪ٝ‬ديَ خ‪١‬ت٭ځمىڄدض خْوڀُص و خڀؽدوىَص‪.‬‬
‫‪ ‬ڄهدَخض خڀسمػ خڀُ‪ٝ‬تُص و خْوٗٶ ٴُمد َع٭ځٷ ز٭مځُص خ‪ٞ‬تم‪.٫‬‬
‫ٴ‪٬ ٗ١‬ه ٌڀٻ‪٬ ,‬تر خن َ٭ُٲ خڀٵُي ټُٵُص خڀعإټً ڄه ‪ٜ‬مص و ڄ‪ًٝ‬خٸُص خ‪١‬ت‪ٝ‬ديَ‪.‬‬
‫ټمد ‪٬‬تر ؤن َٽىن خ‪١‬تىع‪ُٝ‬ت زدڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ٸديََه ‪٬‬ځً خڀعمُُّ زُت خڀٵُ‪ُ٠‬دض‬
‫و خٖٴعُخ‪٠‬دض خ‪١‬تٵعىلص خن ٌٍي خ‪١‬تُلځص ظٕعىً ‪٬‬ځً ټُٵُص خـُخء و‪ُ٨‬ٵص خڀٍټدء ٴُمد‬
‫َع٭ځٷ ّتم‪ ٫‬خ‪١‬ت٭ځىڄدض ٌخض خڀ‪ٝ‬ځص و َعڃ خڀعُټُّ ‪٬‬ځً خڀٹًَخض خڀعمځُځص خڀيت ٭تعدـهد‬
‫خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ڄه ؤـٿ خيخَش ٌٍي خ‪١‬تُلځص‪.‬‬
‫َىسٱٍ ظىٵٍُ ‪ً٬‬ي ڄه خٖـُخءخض ‪٬‬ځً خ‪١‬ت٭ځىڄدض خڀيت مت ‪ٚ‬ت٭هد ٸسٿ ؤن َعڃ‬
‫ٖتځُځهد‪ .‬و‪٬‬تر ظى‪ُ٩‬ڃ خ‪١‬ت٭ځىڄدض زعىُٕٷ و‪ُ٨‬ٵٍ ٖ‪٠‬دٴص خ‪١‬ت٭ٌت‪ ,‬وظع‪١‬مه ٌٍي خڀ٭مځُص ڄد‬
‫َځٍ‪ٚ :‬ت‪ ٫‬وظى‪ُ٩‬ڃ خ‪١‬ت٭ځىڄدض ٌخض خڀ‪ٝ‬ځص ‪ ,‬خڀعى‪ٜ‬ٿ خُف خٔعىعدـدض َٰت ‪٤‬تًيش ٴُمد َع٭ځٷ‬
‫زدڀ٭ٗٸص زُت خ‪ٟ‬تٹدجٷ و ؤ‪٫‬تُعهد ‪ ,‬ظٹُُڃ يٸص و ڄىؼىٸُص ټٿ زىً‪ ,‬خڀع‪ٝ‬ىُٳ خ‪١‬تى‪٥‬ٹٍ ڀځسىىي‬
‫خُف ٴحدض ‪ ,‬خڀعمٹُٷ يف ڄ‪ ًَٝ‬خ‪١‬ت٭ځىڄدض وظٹُُڃ ڄ٭ٌت و ٸُمص خحملعىي ‪١‬تًَّ ڄه خڀعمځُٿ‪.‬‬
‫و خوَتخ ڄه ؤـٿ خـُخء ڄُلځص خڀعفمُ‪ ٫‬زىفدق‪٬ ,‬تر ؤن َٽىن ڀًي ڄهىُى خڀٍټدء‬
‫خڀعىدٴٍٕ ڄهدَخض ْتؽُص ‪٦‬تعدِش‪ ,‬خڀ٭مٿ ز‪ٙ‬ٽٿ ـًُ‪ ,‬ڀًًَ ڄهدَخض وؤوٗٸُدض ـًُش يف‬

‫‪185‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫خڀعىخ‪ٜ‬ٿ‪ ,‬وؤن َٽىوىن ڄسً‪ُ٬‬ت‪ .‬ؤتفُي ؤن َٹىڂ ڄهىُى خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ّتم‪ٚ ٫‬تُ‪٫‬‬
‫خ‪١‬ت٭ځىڄدض ٌخض خڀ‪ٝ‬ځص‪ ,‬ظسًؤ ڄُلځص خڀعمځُٿ ‪.‬‬
‫‪ .3‬ڄُلځص خڀعمځُٿ ‪٬:Analysis phase‬تر ؤن َٽىن ‪٤‬تځٿ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ڄسً‪٬‬د ‪,‬‬
‫ٸديَش ‪٬‬ځً ظٹًٔف خ‪ٟ‬تؿ خٖٔعٹُخجُص وخٖٔعىعدـُص‪ ,‬و‪٬‬تر ؤن َٽىن ڀًًَ ڄهدَش يف‬
‫ظ‪٥‬سُٷ ؤٔدڀُر خڀعمځُٿ خْٔدُٔص ‪ ,‬وڀًًَ خڀىهؿ خڀ‪ٝ‬مُك ڀى‪ ٫٠‬خ‪ٟ‬تدڀص يف خڀُٕدٶ خڀيت‬
‫ٔعىٴُ خ‪٤‬دَخ ڄُـ٭ُد ٴُمد َع٭ځٷ زد‪١‬تى‪٠‬ى‪ ٪‬خحملًي‪.‬‬
‫‪٬‬تر خٖ َ٭عمً ڄهىُى خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً خ‪ٟ‬تٹدجٷ ٴٹ‪ ,٣‬زٿ ‪٬‬ځُهڃ خٖ‪٬‬عمدي‬
‫‪٬‬ځً لًٔهڃ و ڄ‪ٝ‬ديٌَڃ خڀعىُځُص ولىت َعمٽه ‪٤‬تځٿ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ڄه خـُخء خڀعمځُٿ‬
‫زٵد‪٬‬ځُص‪ ,‬ٴإن خ‪١‬تهدَخض خڀ‪ُ١‬وََص ظ‪ٙ‬مٿ خڀٹًَخض خڀعمځُځص و ڄهدَخض خڀعٵَٕتو ؤوىخ‪٥ ٪‬تعځٵص‬
‫ڄه خ‪ٞ‬تًپ‪ .‬و‪٬‬تر ‪٬‬ځً خحملځٿ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ خَ‪١‬د ؤن َٽىن ڄٕع٭ً ٖظسد‪ ٪‬خڀ‪َُ٥‬ٷ‬
‫خڀىلًُ‪.‬‬
‫‪ .4‬ڄُلځص خٖظ‪ٝ‬دپ ‪ :Communication phase‬خ‪١‬تهدَخض خ‪١‬ت‪٥‬ځىزص ڀٗظ‪ٝ‬دپ خڀٵ٭دپ‬
‫زدؤيڀص خجملم٭ص ٌٍ خڀٹًَش ‪٬‬ځً خوعُدَ خڀ‪ٙ‬ٽٿ خ‪١‬تىدٔر وخڀىٔدج‪ ٣‬خ‪١‬تىدٔسص‪ ,‬وڄهدَخض‬
‫خڀ٭ُ‪ ٞ‬خ‪١‬تٹى٭ص وخڀٹًَش ‪٬‬ځً ظٹًٔف وعدجؿ ڄى‪٩‬مص وڄځى‪ٝ‬ص‪ .‬خن خ‪٢‬تًٲ خڀُجٍُٕ‬
‫ٖ‪ً٬‬خي خڀعٹدََُ ٌى ظٹًٔف خ‪١‬ت٭ځىڄدض ٌخض خڀ‪ٝ‬ځص زًٸص ‪%100‬و َٹًڂ ‪٤‬تځٿ خڀٍټدء‬
‫خڀعىدٴٍٕ يخجمد خڀىعدجؿ خُف خڀ٭مُٿ ز‪َُ٥‬ٹص َٰت ‪٬‬د‪٤‬ٵُص زدٔځىذ ڄى‪٠‬ى‪ .ٍ٬‬ټمد ‪٬‬تر‬
‫ؤن َٽىن خحملځٿ ڄعىخ‪ ٫٠‬وڄه ٴٽَُد ڀُعمٽه ڄه ظٱَت َؤًَ يف ‪٠‬ىء خٖيڀص وڄهدَخض‬
‫خڀ٭ُ‪ ٞ‬ڀًًَ ‪٬‬تر ؤن ظٽىن ڄٹى٭ص‪ ،‬لدِڄص و يزځىڄدُٔص ‪.‬‬
‫‪ .5‬ڄُلځص خ‪٢‬تُٽٿ و خڀ٭مځُص ‪ ,‬خڀى‪ ٍ٬‬خڀعى‪ُ٩‬مٍ ‪ ,‬خڀؽٹدٴص و ظ‪٥‬ىَُ خ‪١‬تهدَخض‬
‫‪Process and Structure, Organizational Awareness ,Culture and‬‬
‫‪ :Skills Development Phase‬ڀٽٍ ظٽىن خ‪١‬تى‪٩‬مص ودـمص ‪ ,‬ڄه خڀ‪ُ١‬وٌَ ؤن َٵهڃ‬
‫‪ٚ‬تُ‪ ٫‬خ‪١‬تى‪٨‬ٵُت خڀًوَ خڀٌٍ َځ٭سىوً يف خڀى‪٩‬دڂ خڀعى‪ُ٩‬مٍ خْټّّ ‪ .‬و ‪٬‬تر ؤن َٽىن ڀًي‬
‫ټٿ ڄى‪٨‬ٳ ٴهڃ ڄىدٔر ڀٽُٵُص ‪٬‬مٿ خ‪١‬تى‪٩‬مص‪ .‬خن ڄُخلٿ " خ‪٢‬تُٽٿ وخڀ٭مځُص " و "‬
‫خڀؽٹدٴص و خڀى‪ ٍ٬‬خڀعى‪ُ٩‬مٍ " و " ظ‪٥‬ىَُ خ‪١‬تهدَخض " ڄعُخز‪٥‬ص ‪ ,‬لُػ ؤن زىُص خ‪١‬تى‪٩‬مص‬
‫ڄً‪٬‬ىڄص زدڀؽٹدٴص خڀعى‪ُ٩‬مُص خ‪١‬تىدٔسص‪ .‬ڀه َٽىن خ‪١‬تى‪٨‬ٵُت ڄهعمُت زدڀعٱَُت ؤو خڀعٽُٳ‬
‫ڄ‪ ٫‬زىُص ڀُٕىخ ‪٬‬ځً ‪٬‬ځڃ هبد ‪,‬ٴٵٍ ڄؽٿ ٌٍي خ‪ٟ‬تدڀص ‪٬‬تر ؤن َٽىن ڄٵهىڂ خڀٍټدء‬
‫خڀعىدٴٍٕ ـّءخ ڄه خڀى‪ٜ‬ٳ خڀى‪ُ٨‬ٵٍ ڀٽٿ ڄى‪٨‬ٳ‪ ,‬ووځٷ خڀى‪ ٍ٬‬زدڀٹُمص خ‪ٟ‬تٹُٹُص‬

‫‪186‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫ڀځٍټدء‪ .‬و ‪٬‬تر ؤن ظٽىن ٌىدٺ خَ‪١‬د خڀُدض ڀً‪٬‬ڃ خ‪١‬تى‪٨‬ٵُت يف ٖتًًَ خڀٍټدء خڀٌٍ ڀً‬
‫ؤ‪٫‬تُص‪ .‬وٯتٽه خو‪ٙ‬دء وًڄدض ظى‪ُ٬‬ص ‪ ,‬لُػ َعځٹً خ‪١‬تى‪٨‬ٵىن خڀعمًَدض خ‪ٟ‬تدڀُص ‪٬ ,‬ځً‬
‫ٔسُٿ خ‪١‬تؽدپ ‪ ّّ٬‬خٖوعُوط ‪.‬‬
‫ڄٕعىًڄٍ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪:‬‬
‫ٌىدٺ ؤَز٭ص ؤوىخ‪ ٪‬ڄه ڄٕعىًڄٍ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ‬
‫‪ ‬ڄٕعىًڄى خْ‪٬‬مدپ ‪َُ : Business user‬خٸر ڄٕعىًڄى خْ‪٬‬مدپ خ‪١‬ت٭ځىڄدض خ‪١‬تع٭ځٹص‬
‫زدْ‪٬‬مدپ ڄؽٿ ؤوسدَ خڀعمىَٿ و ‪ٛ‬تٗض خڀعُوَؿ خ‪ًٜ‬خَخض خ‪١‬تىعفدض خ‪ٞ‬تًًَش ڄه‬
‫خ‪١‬تىدٴُٕت‪.‬‬
‫‪ ‬خ‪١‬تٕعىًڄىن خڀعٹىُىن ‪َ : Technical users‬ٹىڂ خ‪١‬تٕعىًڄىن خڀعٹىُىن ٔتُخٸسص‬
‫خڀعٹىُدض خ‪ٞ‬تًُش و وعدجؿ خڀسمىغ ڄه خجملدٖض خ‪٢‬تىًُٔص ‪ .‬وٯتٽه ؤن ظىٴُ خجملٗض‬
‫خڀعٹىُص و خ‪١‬تى‪ٙ‬ىَخض خٖڀٽعُووُص ‪٬‬ځً خٖوعُوط ٌٍي خ‪١‬ت٭ځىڄدض‪.‬‬
‫‪ ‬خ‪١‬تٕعىًڄىن ( خڀ٭ديَىن) خڀ٭ُ‪ُ٠‬ىن ‪َ :Casual users‬ٹىڂ خ‪١‬تٕعىًڄىن خڀ٭ُ‪ُ٠‬ىن‬
‫ٔتُخٸسص خ‪١‬ت٭ځىڄدض ڄؽٿ خ‪ًٜ‬خَ خٰٖدٓف خ‪ٞ‬تًًَش وخٖٴٗڂ وخٖڀ٭دذ وخڀٽىڄسُىظُ‬
‫وو‪٨‬دجٳ خڀ٭مٿ وخ‪١‬ت٭ځىڄدض خ‪١‬تځٽُص ٌخض خٖ‪٫‬تُص خڀ٭دڄص‪.‬‬
‫‪ ‬ڄٕعىًڄى خڀى‪ ٍ٬‬زدْوسدَ ‪َُٰ : News awareness users‬ر ڄٕعىًڄى خڀى‪ٍ٬‬‬
‫زدْوسدَ و َٰتٌڃ يف خٖ‪٬ ٪ٗ٤‬ځً ڄد ٭تًغ يف خڀسځًخن وخ‪١‬تىد‪٤‬ٷ خٖوُي يف خڀىٸط‬
‫خ‪١‬تىدٔر ‪ .‬ټمد َُٰر خڀس٭‪ ٟ‬يف ڄُخٸسص ؤٔ٭دَ خٖٔهڃ وخڀىعدجؿ و ڄ٭ځمىڄدض خڀ‪٥‬ٹٓ ‪.‬‬

‫خ‪١‬تسمػ خڀؽدٓف‬
‫خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص )‪(Competitive advantage‬‬
‫خ‪١‬تٹًڄص ‪:‬‬
‫ټدن ‪٨‬هىَ ڄٵهىڂ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص يف ؤيزُدض خٖيَخش زًخَص خڀؽمدوُىدض ڀځٹُن‬
‫خ‪١‬تد‪ ,ٍ٠‬وَ٭ً ‪ Porter‬ڄه ؤوخجٿ ڄه ؤٔهڃ يف ٌٍخ خجملدپ‪ ,‬وخ‪ ًَٜ‬ټعدذ خٖٔعُخظُفُص‬
‫خڀعىدٴُٕص ‪٬‬دڂ ‪1985‬‬

‫‪187‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫ڄٵهىڂ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ‪:‬‬

‫ٯتٽه ظ٭َُٳ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ‪٬‬ځً ؤاهد ٸًَش خ‪١‬تى‪٩‬مص يف ظ‪٥‬سُٷ ‪٬‬مځُدض خوعدؾ َٰت‬
‫ڄ‪٥‬سٹص ڀًي ڄى‪٩‬مدض خ‪١‬تىدٴٕص‪ ,‬يف خڀىٸط خڀٌٍ ٖ ظٕع‪ٌٍ ٫ُ٥‬ي خ‪١‬تى‪٩‬مدض خ‪ٟ‬ت‪ٝ‬ىپ ‪٬‬ځً‬
‫خ‪١‬تىخَي خڀ‪ُ١‬وََص ڀعٹًُ ظځٻ خڀ٭مځُدض‪.‬‬
‫ټمد ‪ُ٬‬ٴط خ‪١‬تُّش ‪٬‬ځً ؤاهد خڀ٭مځُص خڀيت َٽدٴك ٴُهد ڄى‪٩‬مص ڄد هبًٲ خڀعٵىٶ ‪٬‬ځً‬
‫خ‪١‬تىدٴٓ خٖوُ ‪ ,‬و ٌٍخ خڀٽُدن ٯتٽه ؤن َٽىن ٘ى‪ٝ‬د ؤو ڄإٔص ؤو يوڀص ‪ ,‬هبًٲ خڀٵىِ ‪,‬‬
‫ولىت ظٽىن خ‪١‬تى‪٩‬مص ڄىدٴٕص ٖزً ‪٬‬ځُهد ؤن ظىٴُ ‪ً٬‬ش ‪٬‬ىخڄٿ ڄؽٿ‪ :‬خڀٹًَش و خڀُٰسص يف‬
‫خڀىٖء ؤو خڀٵىِ ؤو خٖڀعّخڂ و خڀٹًَش ‪٬‬ځً ظىٴَت خ‪١‬تىخَي خحملًيش‪.‬‬
‫وڀٹً ‪ُ٬‬ٲ خڀٱدڀيب (‪ )2007‬خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص‪ :‬ٸًَش خ‪١‬تى‪٩‬مص ‪٬‬ځً ظٹًٔف ٸُمص‬
‫ڄعٵىٸص ڀ٭مٗجهد‪ ,‬وخڀيت ظ٭‪ ٍ٥‬خ‪١‬تى‪٩‬مص ظٵىٸد و ؤٴ‪١‬ځُص ‪٬‬ځً خ‪١‬تىدٴُٕت ‪٦‬تد َعُك ‪٢‬تڃ ٖتٹُٷ‬
‫وعدجؿ ؤيخء ‪٬‬دڀُص ‪.‬‬
‫ظعفځً خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ‪٬‬ىً ظ‪٥‬ىَُ ڄٵهىڂ خڀٹُمص ڀځمىعؿ ٌوٌ خ‪٠‬ت‪ٝ‬دج‪ ٛ‬خڀيت‬
‫ٖتٹٷ ٸُمص ‪٬‬دڀُص ڄه خ‪ٞ‬تىيش وخ‪٠‬تًڄص وظىٴٌُد زعٽځٵص ڄىىٵ‪١‬ص ٘تُّي ‪٬‬ه ڄىدٴُٕت‬
‫خٖوَُه‪.‬‬
‫وڀىل‪ ٧‬ؤن خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ٸً ظٕعمُ ڀىٸط ٸ‪َٝ‬ت ؤو ظٕعمُ ڀٕىىخض ‪ً٬‬ش‪ .‬ڄد‬
‫خڀٌٍ َايٌ خُف وـىي ڄُّش ظىدٴُٕص؟ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ظى‪ٙ‬إ وعُفص خڀ٭ىخڄٿ خڀًخوځُص ؤو‬
‫خ‪٠‬تدَـُص‪.‬‬
‫* خڀ٭ىڄٿ خڀًخوځُص (خلعُدـدض خڀّزدجه ؤو خڀعٱَُتخض خڀعٽىىڀىـُص ؤو خٸع‪ٝ‬ديَص ؤو‬
‫ٸدوىوُص)‪.‬‬
‫* خڀ٭ىخڄٿ خ‪٠‬تدَـُص ( ٸًَش خ‪١‬تى‪٩‬مص ‪٬‬ځً خڄعٗٺ ڄىخَي وزىدء ؤو ( ُ٘خء ) ٸًَخض ٖ ظٽىن‬
‫ڄعىٴُش ڀًي خ‪١‬تىدٴُٕت خٖوَُه )‪.‬‬
‫ؤ‪٫‬تُص خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ‪:‬‬
‫ٯتٽه ٖتًًَ ؤ‪٫‬تُص خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ڄه وٗپ ‪:‬‬
‫ٸًَهتد ‪٬‬ځً خ‪٠‬دٴص ٸُمص ڀځٕىٶ وڀٵعُش ڄه خڀّڄه ‪ ,‬خْڄُ خڀٌٍ َٕد‪٬ ً٬‬ځً خلعٗپ‬ ‫ؤ‪-‬‬
‫ڄىٸ‪ ٫‬ڄعمُّ يف خڀٕىٶ وخ‪ٟ‬ت‪ٝ‬ىپ ‪٬‬ځً ل‪ٝ‬ص ٔىٸُص ؤټّّ ڄه ڄىدٴُٕت‪.‬‬
‫ذ‪ -‬ظ٭ً خ‪١‬ت ُّش خڀعىدٴُٕص ٌٍ خڀٹد‪ً٬‬ش خڀيت ظى‪٥‬ځٷ ڄىهد خ‪١‬تى‪٩‬مص ڀعىخـً ٖتًَدض خڀٕىٶ‬
‫‪٬‬ه ‪َُ٤‬ٷ ظ‪٥‬ىَُ خ‪١‬ت٭ُٴص خڀٹًَش ‪٬‬ځً ظځسُص َٰسدض خڀّزدجه خ‪١‬تٕعٹسځُص‪.‬‬

‫‪188‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫ض‪ -‬ظٽمه خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص زٹًَهتد ‪٬‬ځً وځٷ ‪٪‬تدٌؾ ـًًَش ڀځمى‪٩‬مص ڄه خڀ‪ٝ‬٭ر ظٹځًٌُد‬
‫ڄه ٸسٿ خ‪١‬تىدٴُٕت ‪ ,‬ټىن خڀىمدٌؾ خڀٹًٯتص ؤ‪ٜ‬سمط ڄ٭ُوٴص ڀځفمُ‪.٫‬‬
‫يف لُت َُي خڀٱدڀيب وؤيََٓ زإن ؤ‪٫‬تُص خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ظٽمه يف ؤاهد ‪:‬‬
‫‪ .1‬زإاهد ظ٭‪ ٍ٥‬ظٵىٸد ټمُد و وى‪ُ٬‬د و ؤٴ‪١‬ځُص ‪٬‬ځً خ‪١‬تىدٴُٕت‪ ،‬وزدڀعدِف ظعُك ‪٢‬تد ٖتٹُٷ‬
‫ؤيخء ؤ‪٬‬ځً‪.‬‬
‫‪ .2‬ظٕدٌڃ يف َٴ‪ ٫‬ڄٕعىي خْيخء ؤو يف ٸُمص ڄد ظٹًڄً ؤو خْؼىُت ڄ٭د‪.‬‬
‫‪ .3‬ظٕدٌڃ يف خيَخٺ خڀ٭مٗء وخ‪١‬تع٭دڄځُت ڄ‪ ٫‬خ‪١‬تإٔص وٖتٵٌُّڃ ٖٔعمُخَ وظ‪٥‬ىَُ‬
‫خڀع٭دڄٿ‪.‬‬
‫‪ .4‬ظعٕڃ خ‪١‬تُّش زدٖٔعمُخََص وخڀعفًًَ‪٦ ،‬تد َعُك ڀځمإٔص ڄعدز٭ص خڀع‪٥‬ىَ وخڀعٹًڂ‪.‬‬
‫‪ .5‬ظٕدٌڃ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص يف خ‪٥٬‬دء لُټص يَىمدَٽُص ڀځ٭مځُدض يخوٿ خ‪١‬تى‪٩‬مص‪.‬‬
‫ؤوىخ‪ ٪‬خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ‪:‬‬
‫ظٹٕڃ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص خُف وى‪ُ٬‬ت‪:‬‬
‫‪ )1‬خڀعمُّ زدڀعٽځٵص‪ :‬ڄه وٗپ ٸًَش خ‪١‬تى‪٩‬مص ‪٬‬ځً وٵ‪ ٟ‬ظٽځٵص خ‪١‬تىخَي خو خٖوعدؾ وزدڀعدِف‬
‫خوعدؾ ٔځ‪ ٫‬ؤو وًڄدض ٌخض ؤٔ٭دَ ؤٸٿ ڄه خ‪١‬تىدٴُت ‪.‬‬
‫‪ )2‬خڀعمُّ زدٖوعٗٲ‪ :‬ٸًَش خ‪١‬تى‪٩‬مص ‪٬‬ځً خ‪٠‬دٴص ٸُمص ڄ٭ُىص ‪١‬تىعفدهتد ؤووًڄدهتد ظُٴ‪٫‬‬
‫ڄه ڄٕعىي ٘تٌُّد ‪٬‬ه خ‪١‬تىدٴُٕت يف خڀٕىٶ ‪.‬‬
‫خٔعُخظُفُدض ٖتٹٷ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص‪:‬‬
‫َُي ز٭‪ ٟ‬خڀسدلؽىن زإوً َىـً خڀ٭ًًَ ڄه خٖٔعُخظُفُدض خڀيت ٖتٹٷ خ‪١‬تُّش‬
‫خڀعىدٴُٕص وٌٍ ڄد َځٍ ‪:‬‬
‫خٖٔعُخظُفُدض ود‪ٜ‬ص يف ٌٍي خڀًَخٔص ‪:‬‬
‫‪ .1‬خٔعُخظُفُص ـىيش خ‪٠‬تًڄص ‪ ٌٍ :‬خ‪٠‬ت‪ٝ‬دج‪ ٛ‬خڀيت ظع٭ځٷ زد‪١‬تىعؿ و خڀيت ظٕدٌڃ يف‬
‫خ٘سد‪َٰ ٪‬سص خڀ٭مُٿ ٔىخء ڄه لُػ خڀٕ٭ُ ؤو ظىٴَت ؤو خٖ‪٬‬عمديَص ؤو خٖڄدن ‪ ,‬خٖ خن‬
‫ٰدڀسُص خ‪١‬تى‪٩‬مدض ٖ ظعىدٴٓ هبًٲ ٖتٹُٷ ‪ٚ‬تُ‪ ٫‬خْز٭دي زٿ ٗتعدَ ز٭ًخ وخلًخ‬
‫ظ٭عٹً زإاهد ٸديَش ‪٬‬ځً ظٹًٔف ڄٕعىي ـىيش ‪٬‬دِف ٮتعځٳ ‪٬‬مد َٹًڄً خ‪١‬تىدٴٕىن ‪.‬‬
‫‪ .2‬خٔعُخظُفُص خڀعمًَػ ‪ٖ :‬تٹٷ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ڀځمى‪٩‬مص خڀيت ظعسٌت خٔعُخظُفُص‬
‫ٖتًَػ خ‪٠‬تًڄدض خ‪١‬تٹًڄص زدْ‪٠‬دٴص خُف خڀ٭مٿ ‪٬‬ځً وٷ و ظ‪٥‬ىَُ وًڄدض ـًًَش ‪.‬‬

‫‪189‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫‪ .3‬خٔعُخظُفُص ُٔ‪٬‬ص خٖٔعفدزص ‪ٖ :‬تٹٷ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ڀځمى‪٩‬مص خڀيت ظسىط ٌٍي‬
‫خٖٔعُخظُفُص ڄه وٗپ ُٔ‪٬‬ص خٖٔعفدزص ڀځىًڄص خ‪١‬ت‪٥‬ځىزص ڄه ٸسٿ خڀ٭مُٿ لُػ‬
‫ظ٭عّّ ٌٍي خٖٔعُخظُفُص ڄٹُدْ ڀعمًًَ ڄٕعىي ـىيش خ‪٠‬تًڄص ؤو خ‪١‬تىعؿ ‪.‬‬
‫زدٸٍ خٖٔعُخظُفُدض خڀيت ٖتٹٷ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ‪:‬‬
‫‪ .4‬خٔعُخظُفُص ٸُديش خڀٽځٵص خ‪١‬تىىٵ‪١‬ص ‪ :‬و ٌٍ خڀٹُمص خڀيت ظًٴ‪ ٫‬ڄه ٸسٿ خڀ٭مُٿ‬
‫ڀځم‪ٝ‬ىپ ‪٬‬ځً ڄىعؿ ؤو وًڄص ڄ٭ُىص ‪ ,‬ڀٍڀٻ َُټّ َـدپ خٖٸع‪ٝ‬دي ‪٬‬ځً ڄٵهىڂ خڀٹُمص‬
‫و خ‪١‬تىدٴ‪٬ ٫‬ىً ٖتًًَ ٔ٭ُ ٴدڀس٭‪َُ ٟ‬ي زدن خڀٕ٭ُ ‪٬‬سدَش ‪٬‬ه ٸُمص ظسديڀُص ڀځٕځ٭ص‬
‫ؤو خ‪٠‬تًڄص و َ٭ّّ ‪٬‬ىهد ز‪ٝ‬ىَش وٹًَص ‪َ ,‬عڃ ٴًُ خڀُز‪ ٣‬زُت خڀٹُمص و خ‪١‬تىٵ٭ص ‪ ,‬لُػ‬
‫ؤن خ‪١‬تىٵ٭ص ظىعؿ خڀٹُمص ‪ ,‬و ظٹدْ ٸُمص خ‪١‬تىٵ٭ص ‪٬‬ه ‪َُ٤‬ٷ خڀٕ٭ُ ‪ ,‬ڀٍخ ٯتٽه ڀځمى‪٩‬مص‬
‫ؤن ٖتٹٷ ڄُّش ظىدٴُٕص ڄه وٗپ وٵ‪ ٟ‬خڀٽځٵص ؤو ڄه وٗپ َٴ‪ ٫‬ڄٕعىي خٖوعدؾ يون‬
‫ٖتمُځهد ظٽدڀُٳ خ‪٠‬دٴُص ‪.‬‬
‫‪ .5‬خٔعُخظُفُص وٸط خٖٔعفدزص‪ٖ :‬تٹُٷ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ڀځمى‪٩‬مص خڀيت ظسىط ٌٍي‬
‫خٖٔعُخظُفُص ڄه وٗپ وٸط خٖٔعفدزص ڀځىًڄص خ‪١‬ت‪٥‬ځىزص ڄه ٸسٿ خڀ٭مُٿ وَعڃ‬
‫ٖتًًَ وٸط خٖٔعفدزص ڄه ٸسٿ ُ٘ټص خٖظ‪ٝ‬دپ لٕر ټٿ وًڄص ڄه وًڄدض‬
‫خ‪١‬تٹًڄص ‪,‬و َ٭ً ِڄه ظٹًٔف خ‪٠‬تًڄص ‪٬‬دڄٗ ٭تًي ڄٕعىي ـىيش خ‪٠‬تًڄص‪ ,‬وڄد َُظس‪٣‬‬
‫هبد ڄه ظٽدڀُٳ و ٯتٽه ڀځمى‪٩‬مدض لٕدذ ټځٵص ‪٬‬مځُص ظٹًٔف خ‪٠‬تًڄص‪ ,‬وڄ٭ُٴص‬
‫خٖو‪٥‬دء ڄه وٗپ ٸُدْ ڄٹًخَ ِڄه ل‪ٝ‬ىپ خڀّزىن ‪٬‬ځً خ‪٠‬تًڄص‪.‬‬
‫وڀٱدَص ٌٍي خڀًَخٔص مت و‪ ٫٠‬خڀع٭َُٳ خٖـُخجٍ ڀځمُّش خڀعىدٴُٕص وٌى‪ :‬خ‪٠‬ت‪ٝ‬دج‪ٛ‬‬
‫وخ‪١‬تّخَد خڀيت َعمُّ هبد ٸ‪٥‬د‪ ٪‬خٖظ‪ٝ‬دٖض ‪٬‬ه َٰتي وخ‪١‬تعمؽٿ ـىيش خ‪٠‬تًڄص وٖتًَػ وظ‪٥‬ىَُ‬
‫ؤُ‪٬‬ص خٖٔعفدزص خڀيت ٘تٽىً ڄه ظٹًٔف وًڄدض خٖظ‪ٝ‬دپ ڀّزدجىً ز‪ٙ‬ٽٿ َُ‪ُ٠‬هڃ‬
‫وخحملدٴ‪٩‬ص ‪٬‬ځُهڃ زدٖ‪٠‬دٴص خُف خٔعٹ‪٥‬دذ ِزدجه ـًي‪.‬‬
‫‪٤‬تًيخض خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص‬
‫لًيض خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ڀځ‪ُٙ‬ټص ڄه وٗپ ز٭ًَه و ټمد َځٍ‪:‬‬
‫‪ ‬لفمهد‪.‬‬
‫‪ ‬و‪٥‬دٸهد‪.‬‬

‫‪190‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫خڀس٭ً خٖوپ ‪ :‬لفڃ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص‬

‫َعمٹٷ ڀځمُّش خڀعىدٴُٕص ‪ٝ‬تص خٖٔعمُخََص خٌخ خٔع‪٥‬د‪٬‬ط خڀ‪ُٙ‬ټص يف خحملدٴ‪٩‬ص‬
‫‪٬‬ځً خڀعٽځٵص ؤو خ‪٠‬تًڄص هبًٲ ڄىخـهص خڀ‪ُٙ‬ټدض خ‪١‬تىدٴٕص ‪٢‬تڃ ‪ ,‬ٴٽځمد ټدوط خ‪١‬تُّش ؤټّّ‬
‫ظ‪٥‬ځر ـهىيخ ؤټّّ ڄه خڀ‪ُٙ‬ټدض خ‪١‬تىدٴٕص هبًٲ خڀعٱځر ‪٬‬ځُهد ؤو خ‪ٟ‬تً ڄه ؤؼٌُد ‪ .‬وټٍڀٻ‬
‫خ‪ٟ‬تدپ ڀًوَش لُدش خ‪١‬تىعفدض خ‪ٞ‬تًًَش ٴإن ڀځمُّش خڀعىدٴُٕص يوَش لُدش و ظسًخ ٔتُلځص‬
‫خڀىمى خڀَُٕ‪ ٫‬ؤو خڀعٹًٔف مث َ٭ٹسهد ڄُلځص خڀعسٍت ڄه ٸسٿ خڀ‪ُٙ‬ټدض خ‪١‬تىدٴٕص ‪٬‬ځً ظٹځًُ‬
‫خ‪١‬تىعؿ هبًٲ ‪٤‬تدټدش خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص و خڀ٭مٿ ‪٬‬ځً خڀعٵىٶ ‪٬‬ځُهد‪ .‬و ؤوَتخ ‪ ,‬ظ‪٩‬هُ ڄُلځص‬
‫خڀ‪ُ١‬وَش و ٔت٭ٌت خ‪ٟ‬تدـص خُف ظٹًڂ ظٽىىڀىـٍ ـًًَ ڀعىٵُ‪ ٟ‬خڀعٽځٵص هبًٲ ظً‪ُ٬‬ڃ‬
‫ڄُّش ٘تُُّ خ‪١‬تىعؿ ‪ ,‬ڀٍخ ٴإن خڀ‪ٙ‬ٽُش ظسًؤ زعفًًَ و ظ‪٥‬ىَُ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ؤو خٔعمًخغ‬
‫ڄُّش ظىدٴُٕص ـًًَش هبًٲ ٖتٹُٷ ؤټّّ ٸُمص ڀځمٕعهځٻ ؤو خڀ٭مُٿ ‪.‬‬
‫خڀس٭ً خڀؽدٓف ‪ :‬و‪٥‬دٶ خڀعىدٴٓ خ‪١‬تٕعهًٲ ‪.‬‬
‫َٹ‪ ًٝ‬هبد ڄًي خظٕد‪ ٪‬خو‪٥ٙ‬ص خڀ‪ُٙ‬ټص و‪٬‬مځُدهتد هبًٲ ٖتٹُٷ ڄّخَد ظىدٴُٕص ‪ ,‬ٴى‪٥‬دٶ‬
‫و‪ٙ‬د‪ ٢‬خڀ‪ُٙ‬ټص ڀٵعُخض ؤ‪٤‬ىپ و ؤؤ‪ٔ ٫‬ىٲ ٭تٹٷ وٵ‪ ٟ‬يف خڀعٽځٵص ڄٹدَوص ڄ‪ ٫‬خڀ‪ُٙ‬ټدض‬
‫خ‪١‬تىدٴٕص‪ .‬و ڄه ؤڄؽځص ‪٬‬ځً ٌڀٻ خٖٔعٵدي ش ڄه ظٹًٔف ظٕهُٗض خوعدؾ ڄ‪ٙ‬عُټص‪ ,‬وّّش ٴٍت‬
‫وخلًش‪ ,‬وخٔعىًخڂ وٵٓ ڄىدٴٍ خڀعىَِ‪٠ ٫‬تًڄص ٸ‪٥‬د‪٬‬دض ٔىٸُص ‪٥‬تعځٵص‪ ,‬ؤو ڄىد‪٤‬ٷ ‪٥‬تعځٵص‬
‫ؤو ‪ٜ‬ىد‪٬‬دض ڄعُخز‪٥‬ص ‪ ,‬وظعٵٷ ‪٥‬تعځٳ خٖٸع‪ٝ‬ديَدض ‪٬‬ځً وـىي ‪ٗ٬‬ٸص ڄعًخوځص وڄعُخز‪٥‬ص‬
‫زُت خڀٹ‪٥‬د‪٬‬ط خڀٕىٸُص ؤو ڄىد‪٤‬ٷ ؤو ‪ٜ‬ىد‪٬‬دض خڀيت َٱ‪ُ٥‬هد خڀ‪ُٙ‬ټص‪ .‬ټمد ٯتٽه ڀځى‪٥‬دٶ‬
‫خڀ‪ُ١‬ٷ ٖتٹُٷ ڄُّش ظىدٴُٕص ‪٬‬ه ‪َُ٤‬ٷ خڀعُټُّ ‪٬‬ځً ٔىٶ ڄ٭ُت و خڀ٭مٿ ‪٬‬ځً ظىٴَت‬
‫خ‪٠‬تًڄص خو خ‪١‬تىعؿ زعٽځٵص ؤٸٿ‪.‬‬
‫ڄ٭دََت وى‪ُ٬‬ص خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص وـىيهتد‪:‬‬
‫ظعمًي وى‪ُ٬‬ص خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص و ڄًي ـىيهتد ‪٬‬ٿ ؼٗغ ‪ُ٨‬وٲ و ٌٍ‪:‬‬
‫‪ .1‬ڄ‪ ًَٝ‬خ‪١‬تُّش ‪َ :‬عڃ ظُظُر خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص وٴٷ يَـعُت ‪٫‬تد ‪:‬‬
‫ؤ) ڄّخَد ظىدٴُٕص ٌخض يَـص ڄىىٵ‪١‬ص ڄؽٿ خڀعٽځٵص خٖٸٿ ڀٽٿ ڄه ٸىش خڀ٭مٿ و خ‪١‬تىخي‬
‫خ‪٠‬تدڂ ‪ ,‬لُػ َٕهٿ ظٹځًٌُد وٕسُد و ‪٤‬تدټدهتد ڄه ٸسٿ خڀ‪ُٙ‬ټدض خ‪١‬تىدٴٕص ‪.‬‬
‫ذ) ڄّخَد ظىدٴُٕص ٌخض ڄُظسص ڄُظٵ٭ص ڄؽٿ ‪ :‬خٔعىًخڂ ظٽىىڀىـُد ‪٬‬مځُص ظٕد‪٬‬ڃ يف‬
‫٘تُّ خ‪١‬تىعؿ (خڀعمُّ و خڀعٵُي ڄه ظٹًٔف ڄىعؿ ؤو وًڄص ڄه وى‪ُ٬‬ص ڄ٭ُىص) خڀٕم٭ص‬

‫‪191‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫خڀ‪ُ٥‬سص ز‪ٙ‬دن خڀ٭ٗٸص خٔعىديخ خُف ‪٣‬تهىيخض ظٕىَٹُص ڄعُخټمص ؤو ‪ٗ٬‬ٸدض و ‪ًُ٤‬ش‬
‫ڄ‪ ٫‬خڀ٭مٗء ‪٤‬تٽىڄص زعٽدڀُٳ ٖتىپ ؤو ظسًَٿ ڄُظٵ٭ص‪.‬‬
‫‪ً٬ .2‬ي ڄ‪ٝ‬ديَ خ‪١‬تُّش خڀيت ٘تعځٽهد خڀ‪ُٙ‬ټص ‪ :‬خٌخ خ‪٬‬عمًض خڀ‪ُٙ‬ټص خڀعُټُّ ‪٬‬ځً ڄُّش‬
‫وخلًش ٴٹ‪ ٣‬ڄؽٿ ظ‪ٝ‬مُڃ خ‪١‬تىعؿ زعٽځٵص ؤٸٿ ؤو ٸًَش ‪٬‬ځً ُ٘خء ڄىخي ودڂ زٕ٭ُ‬
‫ؤَو‪ , ٛ‬ٴإوً ٯتٽه ڀځمىدٴُٕت خٖوَُه ٖتًُُ خؼدَ ظځٻ خ‪١‬تُّش و خڀعٱځر ‪٬‬ځُهد ؤڄد خٌخ‬
‫ظ٭ًيض ڄ‪ٝ‬ديَ خ‪١‬تُّش ڀًي خڀ‪ٙ‬ٽُش ‪,‬ٴإوً ڄه خڀ‪ٝ‬٭ر ‪٬‬ځً خ‪١‬تىدٴُٕت ظٹځًٌُد ‪ٚ‬تُ٭د‪.‬‬
‫‪ .3‬يَـص خڀعمُٕت و خڀع‪٥‬ىَُ و خڀعفًًَ خ‪١‬تٕعمُ يف خ‪١‬تُّش ‪٬ :‬تر ‪٬‬ځً خ‪١‬تى‪٩‬مص ؤن ظ٭مٿ‬
‫‪٬‬ځً وځٷ ڄّخَد ـًًَش و ز‪ٙ‬ٽٿ ؤُٔ‪ , ٪‬و ‪٬‬ځً خ‪١‬تى‪٩‬مص ٸسٿ خڀٹُدڂ زد‪١‬تىدٴٕص ڄه‬
‫وٗپ ظٹځًُ ؤو خحملدټدش خ‪١‬تُّش خڀٹدجمص لدڀُد ‪ .‬خن ظٹىڂ زعٱَُت خ‪١‬تّخَد خڀٹًٯتص و وځٷ‬
‫خ‪١‬تّخَد خڀٹًٯتص و وځٷ ڄّخَد ظىدٴُٕص ـًًَش ظىدٴٓ خ‪١‬تى‪٩‬مدض خ‪١‬تعىخـًش يف خڀٕىٶ و‬
‫ڄه ڄُظسص ڄُظٵ٭ص ‪.‬‬
‫خڀًَخٔدض خڀٕدزٹص )‪(Previous studies‬‬
‫خڀًَخٔدض زدڀځٱص خڀ٭ُزُص ‪:‬‬
‫يَخٔص ‪٣‬تځص ( ڄٱدوٌَ ‪ ) 2727 ,‬ز٭ىىخن " خڀُدض خٔعىًخڂ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ڀعمٹُٷ خ‪١‬تُّش‬
‫خڀعىدٴُٕص يف ـدڄ٭دض خ‪١‬ت‪َُٝ‬ص "‬
‫ًٌٴط ٌٍي خڀًَخٔص ٖتًًَ خٖ‪٤‬دَ خ‪١‬تٵدٌُمٍ ڀځٍټدء خڀعىدٴٍٕ يف ڄإٔدض خڀع٭ځُڃ‬
‫خ‪ٞ‬تدڄ٭ٍ ويَخٔص و‪٥‬ىخض خٔعىًخڂ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ وخڀع٭ُٲ ‪٬‬ځً ڄٵهىڂ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص‬
‫وؤٌڃ و‪ٝ‬دج‪ٝ‬هد يف ڄإٔدض خڀع٭ځُڃ خ‪ٞ‬تدڄ٭ٍ وٖتًًَ ‪٣‬تدٖض ٖتٹُٷ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص‬
‫و خَ‪١‬د و‪ ٫٠‬خڀُدض ڄٹعُلص ٖٔعىًخڂ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ يف ڄإٔدض خڀع٭ځُڃ خ‪ٞ‬تدڄ٭ٍ ڄه‬
‫ؤـٿ ٖتٹُٷ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص‪ .‬مت خٔعىًخڂ خ‪١‬تىهؿ خڀى‪ٜ‬ٵُٵا ٌٍي خڀًَخٔص ‪ ,‬وظى‪ٜ‬ځط ٌٍي‬
‫خڀًَخٔص خُف وعدجؿ ؤ‪٫‬تهد‪ :‬و‪٣ ٫٠‬تمى‪٬‬ص ڄه خٖڀُدض خ‪١‬تٹعُلص خڀيت ٸً ظٕد‪ ً٬‬يف‬
‫خٔعىًخڂ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ يف ڄإٔدض خڀع٭ځُڃ خ‪ٞ‬تدڄ٭ٍ ‪٦‬تد ٸً َٕهڃ يف ٖتٹُٷ ڄُّش‬
‫ظىدٴُٕص‪.‬‬
‫يَخٔص (خڀ‪ٙ‬ځيب ‪ )2771,‬ز٭ىىخن " ؤؼُ ‪٬‬مځُدض خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ يف ٖتٹُٷ خڀُٕديش‬
‫خٖٔعُخظُفُص – خڀًوَ خڀىُٔ‪ ٣‬ڀځٹًَخض خڀًَىدڄُٽُص‪ :‬يَخٔص ظ‪٥‬سُٹُص ‪٬‬ځً ُ٘ټدض‬
‫خَٖيوُص ڀ‪ٝ‬ىد‪٬‬ص خٖيوَص خڀس‪َُٙ‬ص "‬

‫‪192‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫هتًٲ ٌٍي خڀًَخٔص خُف خڀع٭ُٲ ‪٬‬ځً خڀًوَ خڀىُٔ‪ ٣‬ڀځٹًَخض خڀًَىدڄُٽُص يف‬
‫ظ٭َّّ خڀ٭ٗٸص زُت ‪٬‬مځُدض خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ و خڀُٕديش خٖٔعُخظُفُص يف ُ٘ټدض خَٖيوُص‬
‫ڀ‪ٝ‬ىد‪٬‬ص خٖيوَص خڀس‪َُٙ‬ص‪ .‬مت خٔعىًخڂ خ‪١‬تىهؿ خڀى‪ٜ‬ٵٍ خڀعمځُځٍ و‪ٜ‬ىٖ ڀعمٹُٷ ؤًٌخٲ‬
‫خڀًَخٔص ز‪ٙ‬ٹُهد خڀى‪ ٌُ٩‬وخڀ٭مځٍ‪ .‬وظى‪ٜ‬ځط خڀًَخٔص خُف وعدجؿ ؤ‪٫‬تهد‪ :‬وـىي ظإؼَت ٌو‬
‫يٖڀص خل‪ٝ‬دجُص ڀ٭مځُدض خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ يف ٖتٹُٷ خڀُٕديش خٖٔعُخظُفُص (و‪٥‬دٶ خڀىٵىٌ‬
‫‪,‬خڀ‪١‬٭ٳ خڀعىدٴٍٕ و خڀسىدء خڀعىدٴٍٕ) يف ُ٘ټدض خَٖيوُص ڀ‪ٝ‬ىد‪٬‬ص خْيوَص خڀس‪َُٙ‬ص‪ ,‬وـىي‬
‫ظإؼَت ڀځٹًَخض خڀًَىدڄُٽُص (ٸًَخض خٔع‪ٙ‬٭دَ خڀٵُ‪ ٚ‬خ‪١‬تعدلص‪ ,‬ٸًَخض خڀعٽدڄٿ وٸًَخض‬
‫خڀعىُٕٷ) يف ٖتٹُٷ خڀُٕديش خْٔعُخظُفُص (خڀ‪١‬ٱ‪ ٣‬خڀعىدٴٍٕ وخڀسىدء خڀعىدٴٍٕ) يف‬
‫ُ٘ټدض خَْيوُص ڀ‪ٝ‬ىد‪٬‬ص خْيوَص خڀس‪َُٙ‬ص‪ .‬وٸً ؤو‪ٜ‬ط خڀًَخٔص ز‪ُ١‬وَش خٖٔعؽمدَ يف‬
‫‪٬‬مځُدض خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ڄه ٸسٿ ُ٘ټدض خَْيوُص ڀ‪ٝ‬ىد‪٬‬ص خْيوَص خڀس‪َُٙ‬ص ڀٗٔعٵديش‬
‫ڄه خو٭ٽدٔدهتد يف ٖتٹُٷ خڀُٕديش خٖٔعُخظُفُص وظ‪٥‬ىَُ ٸًَخض خڀًَىدڄُٽص ‪.‬‬
‫يَخٔص ( ٴُلدن ‪ ) 2771 ,‬ز٭ىىخن " ؤؼُ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ يف ٖتٹُٷ خڀعمُّ خڀعى‪ُ٩‬مٍ يف‬
‫٘ٽدض خٖظ‪ٝ‬دٖض يف خَٖين "‬
‫هتًٲ ٌٍي خڀًَخٔص ڀع٭ُٲ ‪٬‬ځً ؤؼُ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ يف ٖتٹُٷ خڀعمُّ خڀعى‪ُ٩‬مٍ‬
‫يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض يف خَٖين ‪ .‬ومت خٔعىًخڂ خڀى‪ٜ‬ٳ خڀعمځُځٍ ‪ ,‬ومت ‪ٚ‬ت‪ ٫‬خ‪١‬ت٭ځىڄدض‬
‫خْوڀُص ‪٬‬ه ‪َُ٤‬ٷ خٖٔعسُدن و وِ‪٬ ٪‬ځً ټٿ ڄى‪٨‬ٳ و ڄى‪٨‬ٵً يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض‬
‫خَٖيوُص ‪ ,‬ز٭ً خـُخء خڀعمځُځٍ خٖل‪ٝ‬دجٍ ڄه وٗپ خٔعىًخڂ زُودڄؿ )‪ (SPSS‬ظى‪ٜ‬ځط‬
‫خڀًَخٔص خُف ‪ً٬‬ي ڄه وعدجؿ‪َ :‬ىـً ڄٕعىي ڄُظٵ‪ ٫‬ڄه خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ يف ُ٘ټدض‬
‫خٖظ‪ٝ‬دٖض خَٖيوُص ‪ ,‬ټمد َىـً ڄٕعىي ڄُظٵ‪ ٫‬ڄه خڀعمُّ خڀعى‪ُ٩‬مٍ يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض‬
‫خَٖيوُص‪ .‬وڄه ؤٌڃ ظى‪ُٜ‬دهتد‪ :‬خو‪ٙ‬دء ٸٕڃ ڄعى‪ ٛٝ‬ڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ڄهمعً ظّوًَ ُ٘ټدض‬
‫خٖظ‪ٝ‬دٖض خَٖيوُص زځم٭ځىڄدض خ‪١‬ت‪٥‬ځىزً و خٖٔهدڂ يف َٔڃ ڄ٭دَف ڄٕعٹسځهد وخـُخء ظٹُُمدض‬
‫ڀځمىد‪ ُ٤‬خحملُ‪ ً٥‬هبد ‪ ,‬وڄُخٸسص ظٱَُتخض خڀيت ظاؼُ هبد ‪.‬‬
‫يَخٔص ( ٴعىٖ و لفدٌِ ‪ ) 2778 ,‬ز٭ىىخن " يوَ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ يف وځٷ ڄُّش ظىدٴُٕص‪:‬‬
‫يَخٔص ظ‪٥‬سُٹُص ڀ‪ُٙ‬ټص خظ‪ٝ‬دٖض خ‪ٞ‬تّخجُ ڄىزُځُٓ"‬
‫هتًٲ ٌٍي خڀًَخٔص خُف ظى‪ُ٠‬ك يوَ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ يف ٖتٹُٷ ڄُّش ظىدٴُٕص‬
‫‪٬‬ځً ُ٘ټص ڄىزُځُٓ‪ .‬ومت خٔعىًخڂ خ‪١‬تىهؿ خڀى‪ٜ‬ٵٍ‪ ,‬لُػ مت ‪ٚ‬ت‪ ٫‬خڀسُىدض خْوڀُص ‪٬‬ه‬
‫‪َُ٤‬ٷ خٖٔعسُدن وِ‪٬‬ط ‪٬‬ځً ‪٣‬تعم‪ ٫‬خڀًَخٔص‪ ,‬وخَ‪١‬د مت خٔعىًخڂ خٖل‪ٝ‬دءخض خ‪١‬تعىٴُش ‪٬‬ځً‬

‫‪193‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫خ‪١‬تىخٸ‪ ٫‬خٖټعُووُص ڀٽٿ ڄه وِخَي خڀًَّّ وخ‪١‬تىخ‪ٜٗ‬ض خڀٕځٽُص وخٖٔځٽًُ وظٽىىڀىـُدض‬

‫وَٸمُص وُ٘ټص ڄىزُځُٓ‪ .‬و و‪ٜ‬ځط ٌٍي خڀًَخًٔ خُف وعدجؿ خوً ٌىدٺ خَظسد‪ ٢‬ٸىٌ زُت‬
‫خٖز٭دي خَٖز٭ص ڀځٍټدء خڀعىدٴٍٕ وخ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص‪ .‬ومت ظُظُسهڃ لٕر خٖ‪٫‬تُص خ‪٬‬عمديخ‬
‫‪٬‬ځً خڀعمځُٿ خڀى‪ٜ‬ٵٍ زدٔعىًخڂ )‪ (SPSS‬ټمد َځٍ ‪ٌ :‬ټدء خ‪١‬تىدٴٓ‪ٌ ،‬ټدء خڀّزىن ‪ٌ ,‬ټدء‬
‫خڀعٽىىڀىـٍ‪ ,‬وخوَتخ ٌټدء خڀٕىٶ ‪.‬‬
‫يَخٔص ( ٴُلدض ‪ ) 2770,‬ز٭ىىخن " يوَ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ يف خڀعٹځُٿ ڄه خ‪١‬تىد‪ ُ٤‬يف‬
‫خڀ‪ٝ‬ىد‪٬‬ص خڀًوخجُص "‬
‫هتًٲ ٌٍي خڀًَخٔص ڀعى‪ُ٠‬ك ‪٬‬مځُص خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ وڄٽدوعهد وخؼدٌَد خٖ‪٬‬تدزُص‬
‫يف خڀٽ‪ٙ‬ٳ ‪٬‬ه ‪٥‬تد‪ ُ٤‬وظٹځُٿ ڄىهد ٸًَ خٖڄٽدن ‪ ,‬وٸً خ‪٬‬عمًض خڀًَخٔص ‪٬‬ځً ؤ‪٪‬تىٌؾ ٴُ‪ٍ٠‬‬
‫ظ‪١‬مه ڄعٱَتَه ‪ ,‬خ‪١‬تعٱَت خ‪١‬تٕعٹٿ وٌى خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ وخ‪١‬تعٱَت خڀعدز‪ ٫‬وٌى خ‪١‬تىد‪ .ُ٤‬وو‪ٜ‬ځط‬
‫ٌٍي خڀًَخٔص خُف وعدجؿ‪ :‬خن خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ؤ‪ٜ‬سك ڄه ؤٌڃ و ؤٸىي خڀىٔدجٿ خڀُىڂ ‪ٟ‬تمدَص‬
‫خ‪١‬تإٔدض ڄه ظىدٴٓ خڀ‪ ًًَٙ‬وخ‪١‬تىد‪ُ٤‬ش ڄه ؤـٿ زٹدء و‪٪‬تى ؤټّّ ٴعُش ‪٦‬تٽىص يف زُحص‬
‫يخجمص خڀعٱَت ‪ ,‬خٌ ٯتٽىً خ‪ٟ‬تً ڄه خ‪١‬ت‪ٙ‬دټٿ و‪١‬تىد‪ ُ٤‬خڀيت ڄه ‪٦‬تٽه خن ظع٭ُ‪٢ ٞ‬تد خ‪١‬تإٔص ڄه‬
‫زُحعهد ودَـُص‪ .‬وؤٌڃ ظى‪ُٜ‬دض‪:‬ؤ‪٫‬تًُ ظ‪ٙ‬فُ‪ ٫‬ظ‪٥‬سُٷ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ يخوٿ خ‪١‬تإٔدض‬
‫وٓتد‪ٜ‬ص خڀ٭ُزُص ټ٭مځُص ؤٔدًُٔ ٴُهد ‪١‬تد ‪٢‬تد يوَ ڄهڃ يف ‪ُٜ‬دٰص خٖٔعُخظُفُص‪.‬‬
‫يَخٔص ( خْ‪ٛ‬تُ ‪ )2775 ,‬ز٭ىىخن " خيخَش خڀعٱَُت و يوٌَد يف ٖتٹُٷ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص‪:‬‬
‫يَخٔص ظ‪٥‬سُٹُص ‪٬‬ځً ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض يف يوڀص ڀُسُد"‬
‫ًٌٴط ٌٍي خڀًَخٔص ڀعى‪ُ٠‬ك يوَ خيخَش خڀعٱَُت ٔتفدٖهتد (خيخَش ظٱَُت يف خ‪٢‬تُٽٿ‬
‫خڀعى‪ُ٩‬مٍ‪ ,‬خيخَش ظٱَُت يف خٖٔعُخظُفُص‪ ,‬خيخَش ظٱَُت يف ؼٹدٴص خ‪١‬تى‪٩‬مص ‪,‬خيخَش ظٱَُت يف‬
‫‪٪‬ت‪ ٣‬ٸُديش‪ ,‬خيخَش ظٱَت يف ظٽىىڀىـُد) يف ٖتٹُٷ ڄُّش ظىدٴُٕص زإز٭ديٌد (خڀٽځٵص وـىيش‬
‫وخڀعمدَّ وخٖزًخ‪ )٪‬يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض يف يوڀص ڀُسُد‪ .‬ومت خ‪٬‬عمدي خٖٔعسدوص ټإيخش‬
‫‪ٞ‬تم‪ ٫‬خڀسُدودض ومت خوعُدَ ‪ُ٬‬ىص ‪ٙ٬‬ىخجُص ‪٤‬سٹُص ڄه ‪٣‬تعم‪ ٫‬خڀًَخٔص‪ ,‬ومت خٔعىًخڂ‬
‫زُخڄؿ )‪ (SPSS‬يف ٖتځُٿ خڀسُدودض وخوعسدَ ٴُ‪ُ٠‬دض خڀًَخٔص ؤ‪٠‬هُض خڀىعدجؿ وـىي ؤؼُ‬
‫ْيخَش خڀعٱَُت ٔتفدٖهتد خ‪١‬ت٭عمًش يف ٌٍي خڀًَخٔص ټمعٱَت ڄٕعٹٿ يف ٖتٹُٷ خ‪١‬تُّش‬
‫خڀعىدٴُٕص ټمعٱَت ظدز‪ , ٫‬وخَ‪١‬د ظى‪ٜ‬ځط ڀ٭ًڂ وـىي ؤؼُ ْيخَش خڀعٱَُت يف خ‪٢‬تُٽٿ خڀعى‪ُ٩‬مٍ‬
‫يف ٖتٹُٷ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض يف يوڀً ڀُسُد ‪.‬‬

‫‪194‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫يَخٔص ( خڀَُدٖض ‪ ) 2772 ,‬ز٭ىىخن "خؼُ خڀؽٹدٴص خڀعى‪ُ٩‬مُص ‪٬‬ځً ٖتٹُٷ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص‪:‬‬
‫يَخٔص ظ‪٥‬سُٹُص ‪٬‬ځً خ‪١‬تٕع‪ٙ‬ٵُدض خ‪٠‬تد‪ٜ‬ص خَٖيوُص"‬
‫ًٌٴط ٌٍي خڀًَخٔص خُف خڀع٭ُٲ ‪٬‬ځً خؼُ خڀؽٹدٴص خڀعى‪ُ٩‬مُص ‪٬‬ځً ٖتٹُٷ خ‪١‬تُّش‬
‫خڀعىدٴُٕص يف خ‪١‬تٕع‪ٙ‬ٹُدض خ‪٠‬تد‪ٜ‬ص خَٖيوُص و ٸً مت يَخٔص خڀؽٹدٴص زد‪٬‬عمدي ‪ٜ‬تٕص ؤز٭دي‬
‫(‪٪‬ت‪ ٣‬خڀٹُديش ‪ .‬خ‪١‬ت‪ٙ‬دَټص ‪ ,‬خڀعمدٔٻ ‪ ,‬خٖظٕدٶ ‪ ,‬خٖزعٽدَ ‪ ,‬خڀعٽُٳ) يف خ‪١‬تٕع‪ٙ‬ٵُدض خ‪٠‬تد‪ٜ‬ص ‪,‬‬
‫زُىمد مت خڀع٭ُٲ خُف ڄٕعىي ٖتٹُٷ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ڄه وٗپ ‪ٜ‬تٕص ؤز٭دي (خ‪ٞ‬تىيش ‪,‬‬
‫خڀٕ٭ُ ‪ ,‬خٖزًخ‪٬ُٔ , ٪‬ص خٖٔعفدزص ‪ ,‬خ‪٠‬تًڄص )‪.‬‬
‫ومت خ‪٬‬عمدي خ‪١‬تىهؿ خڀى‪ٜ‬ٵٍ و مت خٔعىًخڂ خٖٔعسدوص ‪ٞ‬تم‪ ٫‬خ‪١‬ت٭ځىڄدض خْوڀُص ‪٬‬ه‬
‫ٌٍي خڀًَخٔص‪ ,‬ومت ٖتځُٿ خڀسُىدض زٗ‪٬‬عمدي ‪٬‬ځً خٖل‪ٝ‬دءخض خڀى‪ٜ‬ٵُص ټد‪١‬تعىٔ‪٥‬دض‬
‫وخٖ‪٨‬تُخٴدض خ‪١‬ت٭ُدًََ‪ ,‬وڄه خزُِ خڀىعدجؿ خڀيت مت ظى‪ٜ‬ٿ خڀُهد‪ :‬خن ڄٽىودض خڀؽٹدٴص‬
‫خڀعى‪ُ٩‬مُص ڀًي خ‪١‬تٕع‪ٙ‬ٵُدض خ‪٠‬تد‪ ًٜ‬خَٖيوُص ڄعىٴُش ٔتٕعىي ڄُظٵ‪ ٫‬وخن خ‪١‬تٕع‪ٙ‬ٵُدض‬
‫خ‪٠‬تد‪ٜ‬ص خَٖيوُص ٸً لٹٹط خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص زإز٭ديٌد خ‪١‬تىعځٵص ٔتٕعىي ‪٬‬دِف وؤزُِ‬
‫ظى‪ُٜ‬دض ٌٍي خڀًَخٔص ‪ُ٠‬وَش َِديش و‪ ٍ٬‬خ‪١‬تٕع‪ٙ‬ٵُدض خ‪٠‬تد‪ٜ‬ص خَٖيوُص زإ‪٫‬تُص خڀؽٹدٴص‬
‫خڀعى‪ُ٩‬مُص يف خټعٕدذ ڄُّش ظىدٴُٕص ظٕدٌڃ يف ٖتٹُٷ خڀٽؽَت ڄه وعدجؿ خٖ‪٬‬تدزُص ‪٬‬ځً‬
‫خ‪١‬تًي خڀٹَُر و خڀس٭ًُ‪.‬‬
‫يَخٔص ( خڀسهىٍٕ ‪ ) 2772 ,‬ز٭ىىخن " ؤؼُ ‪٦‬تدَٔدض ٔٗٔٿ خڀعّوًَ يف خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ‪:‬‬
‫يَخٔص لدڀص ُ٘ټص خ‪ٝ‬تىط خڀُخـمٍ يف خَٖين"‬
‫ًٌٴط ٌٍي خڀًَخٔص ‪٬‬ځً خڀع٭ُٲ خُف خؼُ ‪٦‬تدَٔدض ٔٗٔٿ خڀعّوًَ يف خ‪١‬تُّش‬
‫خڀعىدٴُٕص ڀ‪ُٙ‬ټص خ‪ٝ‬تىط خڀُخـمٍ ٘تؽځط ٔٗٔٿ خڀعّوًَ (ُ٘خټص خ‪١‬تّوي خڀ٭ٗٸص زُت‬
‫خڀ٭مٗء‪ ,‬ظ‪ٙ‬دَٺ خ‪١‬ت٭ځىڄدض‪ ,‬خڀٹُذ خ‪ٞ‬تٱُخيف) وخ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص (ټځٵص‪ ,‬ـىيش‪ ,‬وًڄص‪٘ ,‬تدَّ)‪,‬‬
‫خ‪٬‬عمًض ٌٍخ خڀًَخٔص خ‪١‬تىهؿ خڀى‪ٜ‬ٵٍ ‪ ,‬خڀعمځُٿ ‪ ,‬خ‪١‬تًُخٓف ‪ ,‬و مت خٔعىًخڂ خٖٔعسدوص ‪ٞ‬تم‪٫‬‬
‫خ‪١‬ت٭ځىڄدض خْوڀُص ڄه ؤٴُخي ‪٣‬تعم‪ ٫‬يَخٔص ټدن ‪ً٬‬يٌڃ ‪ 78‬ڄ‪٩‬ٳ ومت خٖ‪٬‬عمدي ‪٬‬ځً خ‪ٟ‬تّڄص‬
‫خٖل‪ٝ‬دجُص خٖـعمد‪ُ٬‬ص )‪ (SPSS‬ڀعمځُٿ زُدودض خٖٔعسدوص‪ .‬وو‪ٜ‬ځط خڀًَخٔص خن ‪٦‬تدَٔدض‬
‫ٔٗٔٿ ظّوًَ ‪٢‬تد ؤؼُ يخپ خل‪ٝ‬دجُد يف ڄُّش خڀعىدٴُٕص ڀ‪ُٙ‬ټص خ‪ٝ‬تىط خڀُخـمٍ‪ .‬و ؤٌڃ‬
‫خڀىعدجؿ ؤو‪ ًٜ‬هبد زدلػ ز‪ُ١‬وَش ظ٭َّّ خڀ٭ٗٸدض ڄ‪ ٫‬خ‪١‬تّويَه ڄه وٗپ خُ٘خټهڃ يف و‪٣٥‬‬
‫خٖٔعُخظُفُص وظٽؽُٳ خ‪١‬ت٭ځىڄدض خ‪١‬تعسديڀص و خ‪٬‬تدي ‪ُ٤‬ٶ ـًًَش يف ظ٭َّّ ‪٦‬تدَٔدض ٔٗٔٿ‬
‫خڀعّوًَ ڄه ؤـٿ ٖتٹُٷ ؤ‪٬‬ځً ل‪ٝ‬ص ٔىٸُص و ڄىدٴٕص ‪٬‬د‪١‬تُد‪.‬‬

‫‪195‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫خڀًَخٔدض زدڀځٱص خٖ‪٧‬تځَُّص‬

‫يَخٔص )‪ ( Amiri ,Sshirkavand ,Chalak & Rezaeei, 2017‬ز٭ىىخن‪:‬‬
‫"‪"Competitive Intelligence and developing sustainable competitive advantage‬‬
‫ًٌٴط ٌٍي خڀًَخٔص خُف ڄ٭ُٴص يوَ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ يف ٖتٹُٷ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص‬
‫ڀ‪ُٙ‬ټدض خڀعإڄُت خ‪٠‬دٴص خُف يَخٔص ظإؼَت خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ يف ظىڀًُ ڄُّش ظىدٴُٕص‬
‫ڄٕعًخڄص‪.‬‬
‫مت خٖ‪٬‬عمدي يف ٌٍي خڀًَخٔص ‪٬‬ځً خ‪١‬تىهؿ خڀى‪ٜ‬ٵٍ خڀعمځُځٍ و خـُخء خڀعمځُٿ‬
‫خٖل‪ٝ‬دجٍ خڀِٗڂ ڄه وٗپ ڄىهفُص ؤ‪٪‬تىٌؾ خ‪١‬ت٭ديڀص خ‪١‬تهُٽځص وټدوط ‪ُ٬‬ىص خڀًَخٔص ڄٽىوص‬
‫ڄه ( ‪ ) 123‬ڄًَُ ڄه خٖيَخَُت يف خَٖيخَض خڀ٭ځُد و خڀىٔ‪ ً٥‬يف خڀ‪ُٙ‬ټدض خڀعإڄُت خَُٖخوُص‬
‫زدڀ٭د‪ٜ‬مص ‪٤‬هُخن و مت خڀى‪ٜ‬ىپ خُف خًٌٖخٲ خن خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ َاؼُ ظإؼَتخ خ‪٬‬تدَسد ‪٬‬ځً‬
‫ظىڀًُ خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ڀ‪ُٙ‬ټدض خڀعإڄُت خَُٖخوُص زدڀ٭د‪ٜ‬مص ‪٤‬هُخن‪.‬‬
‫يَخٔص )‪ (Abuzaid,2017‬ز٭ىىخن‬
‫‪"Exploring the Impact of strategic Intelligence on Enterpreneurial‬‬
‫‪orientation : Apractical study on the Jordanian diversified financial services‬‬
‫" ‪companies‬‬
‫"خٔعٽ‪ٙ‬دٲ ظإؼَت خڀٍټدء خٖٔعُخظُفٍ ‪٬‬ځً خڀعىـً خڀَُديٌ ‪ :‬يَخٔص ‪٬‬مځُص ‪٬‬ه خڀ‪ُٙ‬ټدض‬
‫خَٖيوُص ڀځىًڄدض خ‪١‬تدڀُص خ‪١‬تعىى‪٬‬ص"‬
‫ًٌٴط ٌٍي خڀًَخٔص خُف خڀع٭ُٲ ‪٬‬ځً ظإؼَت خڀٍټدء خٖٔعُخظُفٍ ‪٬‬ځً خڀعىـً‬
‫خڀَُديٌ پ (‪ُ٘ ) 36‬ټص وًڄدض ڄدڀُص ڄعىى‪٬‬ص ؤَيوُص ڄًَـص يف زىَ‪ٜ‬ص ‪٬‬مدن ‪ ,‬وټدوط‬
‫خڀ٭ُىص خڀًَخُٔص ‪ٞ‬تمُ‪٣ ٫‬تعم‪ ٫‬خڀًَخٔص‪ .‬ومت ‪ٚ‬ت‪ ٫‬خ‪١‬ت٭ځىڄدض خ‪١‬ت‪٥‬ځىزص ‪٬‬ه ‪َُ٤‬ٷ‬
‫خٖٔعسدوص‪ .‬وؤ٘دَض خڀىعدجؿ خڀعفَُسُص خُف ؤن خڀٍټدء خٖٔعُخظُفٍ ڀً ظإؼَت خ‪٬‬تديب ‪٬‬ځً‬
‫خڀعىـ‪ ٫‬خڀَُديٌ‪ .‬وظى‪ٜ‬ځط وعدجؿ خڀًَخٔص خُف خن خ‪١‬تى‪٩‬مدض ٖتعدؾ خُف ظسٍت وظ٭َّّ‬
‫خٖٔعىسدَخض خٖٔعُخظُفُص ڀ‪١‬مدن خڀعىٵٍُ خڀىدـك ڀعىـُههد خڀَُديٌ و زدڀعدِف ٖتٹُٷ‬
‫ؤيخء خٖ‪٬‬مدپ خ‪١‬تعٵىٶ و َِديش ٸًَهتد ظىدٴُٕص و ٘تُُّ وٵٕهد ‪٬‬ه ڄىدٴُٕهد‪.‬‬
‫يَخٔص ) ‪ (Moraru, 2017‬ز٭ىىخن‪:‬‬
‫" ‪" The impact of the externalities generated by competitive intelligence‬‬
‫" ظإؼَت خڀ٭ىخڄٿ خ‪٠‬تدَـُص خڀىدٕتص ‪٬‬ه خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ "‬
‫ًٌٴط ٌٍي خڀًَخٔص ڀځع٭ُٲ ‪٬‬ځً ؤؼُ خڀ٭ىخڄٿ خ‪٠‬تدَـُص ودٕتص ‪٬‬ه خٖٔعىسدَخض‬
‫خڀعىدٴُٕص‪ .‬و مت خٖ‪٬‬عمدي ‪٬‬ځً خ‪١‬تىهؿ خڀى‪ٜ‬ٵٍ و‪,‬مت خڀى‪ٜ‬ىپ خُف وعدجؿ خن وى‪ ٪‬خڀى‪ٙ‬د‪ ٢‬خڀٌٍ‬

‫‪196‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫ظ٭مٿ زً خ‪١‬تى‪٩‬مص ڄه ؤٌڃ خڀ٭ىخڄٿ خ‪١‬تاؼُش ‪٬‬ځً خٖٔعىسدَخض خڀعىدٴُٕص ‪ ,‬ټمد َ٭عّّ ؤيخء‬
‫خڀٕىٶ خڀى‪٩‬دڂ خٖٸع‪ٝ‬ديٌ ڄه خ‪١‬تاؼُخض ‪٬‬ځً خٖٔعىسدَخض خڀعىدٴُٕص‪.‬‬
‫ڄد ٯتُّ ٌٍي خڀًَ خٔص ‪٬‬ه خڀًَخٔدض خڀٕدزٹص‪:‬‬
‫خن ز٭‪ ٟ‬خڀًَخٔدض خڀٕدزٹص ظىدوڀط خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ز‪ٙ‬ٽٿ ڄىٵ‪ٝ‬ٿ وخڀس٭‪ٟ‬‬
‫خٖوُ ظىدوڀط خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ڄ‪ ٫‬ڄىخ‪ ٫ُ٠‬خوُي وظىدوڀط يَخٔدض خوُي خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ‬
‫ڄ‪٬ ٫‬ىىخوُت خوَُه‪ ,‬وز٭‪١‬هد ظىدوپ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ و خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص خڄد ټمعٱَت ڄٕعٹٿ‬
‫ؤو ټمعٱَت ظدز‪, ٫‬ويف ‪٬‬ځڃ خڀسدلؽص َف ‪٬‬تً يَخٔدض ظىدوڀط ڄى‪٠‬ى‪ ٪‬ؤؼُ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ‬
‫‪٬‬ځً خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص زإز٭ديٌد (ـىيش خ‪٠‬تًڄص خڀعمُٕت و خڀع‪٥‬ىَُ ُٔ‪٬‬ص خٖٔعفدزص) يف‬
‫ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَٖيوُص‪ ,‬وَف َعڃ خڀع‪ُ٥‬ٶ ڀځمى‪٠‬ى‪ُ٬‬ت ڄ٭د (خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ و خ‪١‬تُّش‬
‫خڀعىدٴٍٕ) يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَٖيوُص‪ ،‬وڀٍڀٻ ٘تُّض ٌٍي خڀًَخٔص زُز‪ ٣‬خ‪١‬تى‪٠‬ى‪ُ٬‬ت‬
‫ڄ٭د و خَ‪١‬د ظىدوڀط ڄى‪٠‬ى‪ ٪‬ڄهڃ‪٘ ,‬تؽٿ ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دڀط خَٖيوُص ټمفعم‪٢ ٫‬تٍي خڀًَخٔص‪.‬‬
‫و٘تُّض خَ‪١‬د خاهد ظسمػ ّتدور ڄهڃ يف خڀسُحص خڀعىدٴُٕص وٌى ؤؼُ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ يف‬
‫ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَٖيوُص‪ ,‬وخاهد ٔىٲ ظُټّ ‪٬‬ځً خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ وټُٳ َٕد‪٬ ً٬‬ځً‬
‫ٖتُٕت وظ‪٥‬ىَُ وَِديش خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَٖيوُص وظسُت ؤ‪٫‬تُص خ‪١‬تُّش‬
‫خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَٖيوُص يف ‪٤‬تدٴص ‪٬‬ځً ڄُټّ ُ٘ټص خٖظ‪ٝ‬دپ يف خڀٕىٶ‬
‫ڄه وٗپ خز٭ديٌد (ـىيش خ‪٠‬تًڄص‪٬ُٔ ,‬ص خٖٔعفدزص‪ٖ ,‬تٍٕ وظ‪٥‬ىَُ)‪ ،‬زدٖ‪٠‬دٴص خن خڀٍټدء‬
‫خڀعىدٴٍٕ ٔد‪٬ ً٬‬ځً خ‪ٟ‬ت‪ٝ‬ىپ ‪٬‬ځً ڄ٭ځىڄدض ٗت‪ ٛ‬خٖٔىخٶ وخ‪١‬تىدٴُٕت وخڀ٭مٗء وخوَتخ خاهد‬
‫ظًَْ ٸ‪٥‬د‪ ٪‬ڄهڃ خٸع‪ٝ‬ديَد وخـعمد‪ُ٬‬د يف خٖٸع‪ٝ‬دي خَٖيٓف وٌى ٸ‪٥‬د‪ ٪‬خٖظ‪ٝ‬دٖض خَٖيٓف‪.‬‬

‫خڀٵ‪ٝ‬ٿ خڀؽدڀػ‬
‫ڄىهفُص خڀًَخٔص‬
‫خ‪١‬تٹًڄص‪:‬‬
‫ٌٍخ خڀٵ‪ٝ‬ٿ ٭تعىٌ ‪٬‬ځً خ‪١‬تىهؿ خ‪١‬تٕعىًڂ ڀځًَخٔص زدٖ‪٠‬دٴص خُف ‪٣‬تعم‪ ٫‬و‪ُ٬‬ىص‬
‫خڀًَخٔص‪ ,‬خَ‪١‬د ٭تعىٌ ‪٬‬ځً ڄ‪ٝ‬ديَ ‪ٚ‬ت‪ ٫‬زُدودض و ُ٘ق ڀٗيخش خ‪١‬تٕعىًڄص يف يَخٔص وخوعسدَ‬
‫‪ًٜ‬ٶ و ؼسدض ٌٍي خْيخش و خوَتخ ‪ ُٞ٬‬خٖٔدڀُر خٖل‪ٝ‬دجُص خ‪١‬تٕعىًڄص يف خ‪١‬ت٭د‪ٞ‬تص‬
‫خٖل‪ٝ‬دجُص‪.‬‬

‫‪197‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫ڄىهفُص خڀًَخٔص ‪:‬‬

‫خٔعىًڄط خڀسدلؽص خ‪١‬تىهؿ خڀى‪ٜ‬ٵٍ خڀعمځُځٍ ڀځع٭ُٲ ‪٬‬ځً خؼُ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً‬
‫خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص ڄه وٗپ ‪ ُٞ٬‬خْيذ خڀى‪ ٌُ٩‬و خڀًَخٔدض خڀٕدزٹص خ‪١‬تع٭ځٹص زد‪١‬تعٱَتخض ‪,‬‬
‫لُػ مت ‪ٚ‬ت‪ ٫‬خڀسُدودض ڄه وٗپ خٖٔعسدوص خڀيت مت ظىَِ٭هد ‪٬‬ځً ڄى‪٨‬ٵُت ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دپ‬
‫يف خَٖين و ل‪ ُٝ‬خ‪١‬ت٭ځىڄدض و ٖتځُځهد ‪ ,‬ټمد مت خـُخء خڀعمځُځٍ خٖل‪ٝ‬دجٍ ( خڀى‪ٜ‬ٵٍ و‬
‫خڀعمځُځٍ ) ‪ ,‬ڀى‪ٜ‬ٳ ‪ُ٬‬ىص خڀًَخٔص و خوعسدَ خڀٵُ‪ُ٠‬دض ڀٗـدزص ‪٬‬ځً خٔحځص خڀُيخٔص‬
‫زدٔعىًخڂ خڀّّودڄؿ خٖل‪ٝ‬دجٍ خحملىٔر خ‪١‬تٕمً ‪ ,‬خ‪ٟ‬تّڄص خٖل‪ٝ‬دجُص ڀځ٭ځىڂ خٖـعمد‪ُ٬‬ص‬
‫)‪.Statistical Package of Social Sciences (SPSS‬‬
‫‪٣‬تعم‪ ٫‬خڀًَخٔص و ‪ُ٬‬ىص خڀًَخٔص ‪:‬‬
‫َعٽىن ‪٣‬تعم‪ ٫‬خڀُيخٔص ڄه ‪ٚ‬تُ‪ ٫‬ڄى‪٨‬ٵُت ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض يف خَٖين ‪ ,‬خڄد ‪ُ٬‬ىص‬
‫خڀًَخٔص ٴٹً مت خوعُدٌَد ز‪َُ٥‬ٹص ‪ٙ٬‬ىخجُص زُٕ‪٥‬ص لُػ مت خوعُدَ ‪ُ٬‬ىص ْتفڃ (‪)100‬‬
‫ڄى‪٨‬ٳ و ڄى‪٨‬ٵص ڄه ‪٣‬تعم‪ ٫‬خڀًَخٔص و ٸً مت خٔعٗڂ (‪ )55‬خٔعسدوص ‪ ,‬و مت خٔعؽىدء (‪)5‬‬
‫خٔعسدودض زٕسر ‪ً٬‬ڂ ڄ‪ًٝ‬خٸُص خڀىعدجؿ ٴُهڃ ڀٍڀٻ خـَُط خڀًَخٔص ‪٬‬ځً ‪ 50‬ڄى‪٨‬ٳ‬
‫وڄى‪٨‬ٵص ڄه ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَٖيوُص و ټدوط وٕسص خٖٔعُيخي (‪.)%50‬‬
‫و ٸً ؤ‪٨‬هُض وعدجؿ خڀعمځُٿ خ‪١‬تعٱَتخض خڀًٯتىُٰخٴُص ټمد ظ‪٩‬هُ يف ـًوپ َٸڃ (‪)1‬‬
‫خن ٌٍي خڀًَخٔص ظعٽىن ڄه ‪ 50‬خٔعسدوص ‪ٜ‬د‪ٟ‬تص‪ ,‬و َسُت ـًوپ َٸڃ (‪ )2‬خن خ‪١٬‬دء خڀ٭ُىص‬
‫ظٽىوط ڄه ‪ 29‬ڄى‪٨‬ٳ و ‪ 21‬ڄى‪٨‬ٵص ‪ ,‬و خَ‪١‬د ـًوپ َٸڃ (‪ )3‬خن ڄ٭دڄٿ خڀ٭مُ ظٽىن ڄه ‪2‬‬
‫خ‪٬‬مدٌَڃ ؤٸٿ ڄه ‪ٔ 20‬ىص و ‪٘ 27‬ى‪ ٛ‬زُت ‪ٔ 30 -20‬ىص و‪٘ 16‬ى‪ ٛ‬زُت ‪ٔ 40-30‬ىص‬
‫و ‪ 5‬ؤ٘ىد‪ ٚ‬ٴٹ‪ ٣‬ټدوط ؤ‪٬‬مدٌَڃ ؤټّّ ڄه ‪ٔ 40‬ىص ‪ ,‬و خوَتخ ـًوپ َٸڃ (‪ )4‬خن ڄ٭دڄٿ‬
‫وّّش و‪ُ٨‬ٵُص ظٽىن ڄه ‪٘ 23‬ى‪ ٛ‬وّّهتڃ ؤٸٿ ڄه ‪ٔ 5‬ىىخض و ‪٘ 14‬ى‪ ٛ‬ڄه ‪10-5‬‬
‫ٔىىخض و ‪ 9‬ؤ٘ىد‪ ٚ‬زُت ‪ٔ 15-10‬ىص و ‪ 4‬خ٘ىد‪ ٚ‬ٴٹ‪ ٣‬ټدوط وّّهتڃ ڄه ‪ٔ 20-15‬ىص‪.‬‬
‫ؤيخش خڀًَخٔص ‪:‬‬
‫هبًٲ ‪ٚ‬ت‪ ٫‬خڀسُدودض ٴٹً مت ظ‪٥‬ىَُ خٔعسدوص ظعٽىن ڄه ؼٗؼص خـّخء‪ ,‬ظىدوپ‬
‫خ‪ٞ‬تّء خٖوپ َٔدڀص خڀعٱ‪ُ٥‬ص ‪ٟ‬تػ ؤ‪١٬‬دء خڀ٭ُىص ‪٬‬ځً خٖٔعفدزص ز‪َُ٥‬ٹص ڄى‪٠‬ى‪ُ٬‬ص‬
‫وظىدوپ خ‪ٞ‬تّء خڀؽدٓف خ‪١‬تعٱَتخض خڀًٯتىُٰخٴُص ڀځمٕعفُسُت خڄد خ‪ٞ‬تّء خڀؽدڀػ ٴعىدوپ‬

‫‪198‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫خٖٔحځص و خ‪١‬ت٭دََت خ‪١‬تع٭ځٹص ٔتعٱَتخض خڀًَخٔص و ظٽىن خٖـدزص خٔعىديخ خُف ڄٹُدْ ڀُٽُض‬
‫خ‪٠‬تمدٍٔ ‪ ،‬و ظىِ‪٬‬ط خٖٔحځص ټمد ٌٍ يف خ‪ٞ‬تًوپ َٸڃ (‪.)5‬‬
‫ـًوپ َٸڃ (‪ : )5‬ڄعٱَتخض خڀًَخٔص وخٖٔحځص خڀيت ظٹُٕهد‬
‫خٖٔحځص َٸڃ‬ ‫خٔڃ خ‪١‬تعٱَت‬
‫‪Q1-Q8‬‬ ‫خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ وخ‪١‬تُّش ظىدٴُٕص‬

‫‪Q9-Q11‬‬ ‫ـىيش خ‪٠‬تًڄص‬

‫‪Q12-Q14‬‬ ‫ٖتُٕت و ظ‪٥‬ىَُ‬

‫‪Q15-Q17‬‬ ‫ُٔ‪٬‬ص خٖٔعفدزص‬

‫خوعسدَ ‪ًٜ‬ٶ خٖيخش ‪:‬‬

‫ڀٹً مت ‪ ُٞ٬‬خٖٔعسدوص ‪٬‬ځً ‪ 3‬يټدظُش ٌوٌ خٖوع‪ٝ‬د‪ ٚ‬و ٸً مت خـُخء خڀع٭ًَٿ‬
‫خڀِٗڂ ‪٬‬ځً خيخش خڀًَخٔص لٕر خ‪١‬تٗل‪٩‬دض خڀيت خزًخٌد ٌاٖء خحملٽمُت و ‪٬‬ځًُ ٴإوً ٯتٽه‬
‫خ‪٬‬عسدَ خن خيخش ‪ٚ‬ت‪ ٫‬زُدودض ظعمع‪ ٫‬زدڀ‪ًٝ‬ٶ ڄ‪٥‬ځىذ ‪.‬‬
‫ؼسدض خٖيخش ‪:‬‬
‫بل‪ٝ‬دجُدض خ‪١‬تىؼىٸُص‬
‫‪Cronbach's‬‬
‫‪Alpha Based on‬‬
‫‪Cronbach's‬‬ ‫‪Standardized‬‬
‫‪Alpha‬‬ ‫‪Items‬‬ ‫‪N of Items‬‬
‫‪.703‬‬ ‫‪.725‬‬ ‫‪20‬‬

‫ـًوپ َٸڃ (‪ :)5‬خ‪١‬تىؼىٸُص ؤڀٵد ټُووسدن‪ ،‬وـدءض زىٕسص ‪٦ %72‬تد َ٭ٍت خاهد‬
‫وٕسص ـًُش وٯتٽىىد خٖ‪٬‬عمدي ‪٬‬ځُهد يف يَخٔعىد خ‪ٟ‬تدڀُص‪.‬‬

‫خڀٵ‪ٝ‬ٿ خڀُخز‪٫‬‬
‫وعدجؿ يَخٔص خڀعمځُٿ خٖل‪ٝ‬دجٍ وخل‪ٝ‬دجُدض وخوعسدَ خڀٵُ‪ُ٠‬دض‬
‫‪ 7-‬خٖل‪ٝ‬دء خڀى‪ٜ‬ٵٍ ‪١‬تعٱَتخض خڀًَخٔص‪:‬‬
‫ڀٹً مت خـُخء خٖل‪ٝ‬دء خڀى‪ٜ‬ٵٍ ڀ٭ُىص خڀًَخٔص وٸً ‪٨‬هُض وعدجؿ خ‪٠‬ت‪ٝ‬دج‪ٛ‬‬
‫خڀًٯتىُٰخٴُص ڀ٭ُىص خڀًَخٔص‪ .‬ب ‪٠‬دٴص خُف ٌڀٻ ٴٹً مت خـُخء خٖل‪ٝ‬دء خڀى‪ٜ‬ٵٍ زٱُ‪ٞ‬‬
‫ٸُدْ خ‪١‬تعٱَتخض ڄه لُػ خ‪١‬تعىٔ‪٥‬دض خ‪ٟ‬تٕدزُص وخٖ‪٨‬تُخٲ خ‪١‬ت٭ُدٌَ‪.‬‬

‫‪199‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫بل‪ٝ‬دجُدض‬
‫خ‪٠‬تّّش‬
‫خ‪ٞ‬تىٓ‬ ‫خڀ٭مُ‬ ‫خڀى‪ُ٨‬ٵُص‬
‫‪N‬‬ ‫‪Valid‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪Missing‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪Mean‬‬ ‫‪1.58‬‬ ‫‪2.48‬‬ ‫‪1.88‬‬
‫‪Std. Deviation‬‬ ‫‪.499‬‬ ‫‪.735‬‬ ‫‪.982‬‬
‫‪Minimum‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Maximum‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫خ‪ٞ‬تًوپ َٸڃ (‪ :)1‬ـًوپ خٔل‪ٝ‬دجُدض وَى‪٠‬ك ‪ُ٬‬ىص خڀسمػ خ‪١‬تٕعىًڄص يف ٌٍي خڀًَخٔص‬
‫وخڀيت ظعٽىن ڄه ‪ 50‬خٔعسدوص ‪ٜ‬د‪ٟ‬تص‪.‬‬
‫خ‪ٞ‬تىٓ‬
‫‪Cumulative‬‬
‫‪Frequency‬‬ ‫‪Percent‬‬ ‫‪Valid Percent‬‬ ‫‪Percent‬‬
‫‪Valid‬‬ ‫ؤوؽً‬ ‫‪21‬‬ ‫‪42.0‬‬ ‫‪42.0‬‬ ‫‪42.0‬‬
‫ٌټُ‬ ‫‪29‬‬ ‫‪58.0‬‬ ‫‪58.0‬‬ ‫‪100.0‬‬
‫‪Total‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪100.0‬‬ ‫‪100.0‬‬

‫خ‪ٞ‬تًوپ َٸڃ (‪ :) 2‬خل‪ٝ‬دجُدض خڀسُدودض خڀًٯتىُٰخٴُص ‪١‬ت٭دڄٿ خ‪ٞ‬تىٓ يف خڀسمػ وټدوط‬

‫خڀىعُفص ز٭ً خڀعمځُٿ‪ 21 ،‬ؤوؽً و ‪ٌ 29‬ټُ وَٽىن ‪٣‬تمى‪ ٪‬خڀ٭ُىص ‪ 50‬خٔعسدوص‪.‬‬

‫خڀ٭مُ‬
‫‪Cumulative‬‬
‫‪Frequency‬‬ ‫‪Percent‬‬ ‫‪Valid Percent‬‬ ‫‪Percent‬‬
‫‪Valid‬‬ ‫ؤٸٿ ڄه ‪ٔ 20‬ىص‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4.0‬‬ ‫‪4.0‬‬ ‫‪4.0‬‬
‫ڄه ‪ 20‬بُف ‪ٔ 30‬ىص‬ ‫‪27‬‬ ‫‪54.0‬‬ ‫‪54.0‬‬ ‫‪58.0‬‬
‫ڄه ‪ 30‬بُف ‪ٔ 40‬ىص‬ ‫‪16‬‬ ‫‪32.0‬‬ ‫‪32.0‬‬ ‫‪90.0‬‬
‫ؤټؽُ ڄه ‪ٔ 40‬ىص‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10.0‬‬ ‫‪10.0‬‬ ‫‪100.0‬‬
‫‪Total‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪100.0‬‬ ‫‪100.0‬‬

‫‪200‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫خ‪ٞ‬تًوپ َٸڃ (‪ :) 3‬خل‪ٝ‬دجُدض خڀسُدودض خڀًٯتىُٰخٴُص ‪١‬ت٭دڄٿ خڀ٭مُ يف خڀسمػ وټدوط‬

‫خڀىعُفص ز٭ً خڀعمځُٿ‪ 2 ،‬ؤٸٿ ڄه ‪ٔ 20‬ىص‪٘27 ،‬ى‪ ٛ‬زُت ‪ٔ 30 – 20‬ىص‪٘ 16 ،‬ى‪ٛ‬‬
‫ؤ‪٬‬مدٌَڃ زُت ‪٬ 40 – 30‬دڄدً‪ ،‬و ‪ 5‬خ٘ىد‪ ٚ‬ٴٹ‪ ٣‬ټدوط خ‪٬‬مدَ ؤټّّ ڄه ‪٬ 40‬دڄدً ڀُٽىن‬
‫‪٣‬تمى‪ ٪‬خڀ٭ُىص ‪ 50‬خٔعسدوص‪.‬‬

‫خ‪٠‬تّّش خڀى‪ُ٨‬ٵُص‬
‫‪Cumulative‬‬
‫‪Frequency‬‬ ‫‪Percent‬‬ ‫‪Valid Percent‬‬ ‫‪Percent‬‬
‫‪Valid‬‬ ‫ؤٸٿ ڄه ‪ٔ 5‬ىىخض‬ ‫‪23‬‬ ‫‪46.0‬‬ ‫‪46.0‬‬ ‫‪46.0‬‬
‫ڄه ‪ 5‬بُف ‪ٔ 10‬ىىخض‬ ‫‪14‬‬ ‫‪28.0‬‬ ‫‪28.0‬‬ ‫‪74.0‬‬
‫ڄه ‪ 10‬بُف ‪ٔ 15‬ىص‬ ‫‪9‬‬ ‫‪18.0‬‬ ‫‪18.0‬‬ ‫‪92.0‬‬
‫ڄه ‪ 15‬بُف ‪ٔ 20‬ىص‬ ‫‪4‬‬ ‫‪8.0‬‬ ‫‪8.0‬‬ ‫‪100.0‬‬
‫‪Total‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪100.0‬‬ ‫‪100.0‬‬

‫خ‪ٞ‬تًوپ َٸڃ (‪ :)4‬خل‪ٝ‬دجُدض خڀسُدودض خڀًٯتىُٰخٴُص ‪١‬ت٭دڄٿ خ‪٠‬تّّش خڀى‪ُ٨‬ٵُص يف خڀسمػ وټدوط‬
‫خڀىعُفص ز٭ً خڀعمځُٿ‪ 23 ،‬ؤٸٿ ڄه ‪ٔ 5‬ىىخض‪٘ 14 ،‬ى‪ ٛ‬ڄه ‪ٔ 10 – 5‬ىىخض‪ 9 ،‬خ٘ىد‪ ٚ‬زُت ‪– 10‬‬
‫‪ٔ 15‬ىص‪ ،‬و ‪ 4‬ؤ٘ىد‪ ٚ‬ٴٹ‪ ٣‬ڄه ‪ٔ 20 – 15‬ىص ڀُٽىن ‪٣‬تمى‪ ٪‬خڀ٭ُىص ‪ 50‬خٔعسدوص‪.‬‬

‫‪201‬‬
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫بوعسدَ خڀٵُ‪ُ٠‬دض‬
‫‪ ‬خڀٵُ‪ُ٠‬ص خڀُجُُٕص‬
‫‪َ : HA1‬ىـً خؼُ ٌو يٖڀص خل‪ٝ‬دجُص ‪٬‬ىً ڄٕعىي خڀًٖڀص (‪ )α≥ 0.05‬خن خڀٍټدء‬
‫خڀعىدٴٍٕ َاؼُ ‪٬‬ځً خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَْيوُص‪.‬‬
‫ڄځى‪ ٛ‬خڀىمىٌؾ‬

‫‪Std.‬‬ ‫‪Change Statistics‬‬

‫‪Error of‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪Adjusted‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪Square‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪Sig.‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪Model‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪R Square‬‬ ‫‪R Square Estimate‬‬ ‫‪Change‬‬ ‫‪Change‬‬ ‫‪df1‬‬ ‫‪df2‬‬ ‫‪Change‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪.164a‬‬ ‫‪.027‬‬ ‫‪.007‬‬ ‫‪.860‬‬ ‫‪.027‬‬ ‫‪1.325‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪.255‬‬

‫‪َa. Predictors: (Constant),‬ىـً ؤؼُ ڀ٭مځُص خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټص خٖظ‪ٝ‬دٖض‬

‫ـًوپ َٸڃ (‪ٖ )9b‬تځُٿ ‪ ANOVA‬ڀځٵُ‪ُ٠‬ص خڀُجُُٕص‪Ha1‬‬

‫‪Model‬‬ ‫‪Sum of Squares‬‬ ‫‪df Mean Square‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪Sig.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪Regression‬‬ ‫‪.980‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪.980 1.325‬‬ ‫‪.255b‬‬
‫‪Residual‬‬ ‫‪35.500‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪.740‬‬
‫‪Total‬‬ ‫‪36.480‬‬ ‫‪49‬‬
‫‪َa. Dependent Variable:‬عڃ ٖتځُٿ و‪ ٣٥‬و خٔعُخظُفُدض خ‪١‬تىدٴُٕت ڀځعىسا ٓت‪٥‬ىخهتڃ خ‪١‬تٕعٹسځُص و ٕتىر هتًًَخهتڃ‬
‫‪َb. Predictors: (Constant),‬ىـً ؤؼُ ڀ٭مځُص خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټص خٖظ‪ٝ‬دٖض‬

‫ـًوپ َٸڃ (‪ )9c‬ڄ٭دڄٗض خٖ‪٨‬تًخَ ‪ Coefficients‬ڀځٵُ‪ُ٠‬ص خڀٵُ‪ُ٬‬ص خْوُف‪Ha1-1‬‬

‫‪Standardized‬‬
‫‪Unstandardized Coefficients‬‬ ‫‪Coefficients‬‬
‫‪Model‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪Std. Error‬‬ ‫‪Beta‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪Sig.‬‬
‫‪1‬‬ ‫)‪(Constant‬‬ ‫‪2.458‬‬ ‫‪.930‬‬ ‫‪2.643‬‬ ‫‪.011‬‬
‫َىـً ؤؼُ ڀ٭مځُص خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً‬ ‫‪.292‬‬ ‫‪.253‬‬ ‫‪.164 1.151‬‬ ‫‪.255‬‬
‫خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټص خٖظ‪ٝ‬دٖض‬
‫‪َa. Dependent Variable:‬عڃ ٖتځُٿ و‪ ٣٥‬و خٔعُخظُفُدض خ‪١‬تىدٴُٕت ڀځعىسا ٓت‪٥‬ىخهتڃ خ‪١‬تٕعٹسځُص و ٕتىر هتًًَخهتڃ‬

‫‪ ‬خڀٵُ‪ُ٠‬دض خڀٵُ‪ُ٬‬ص‬
‫‪َ : HA1- 1‬ىـً خؼُ ٌو يٖڀص خل‪ٝ‬دجُص ‪٬‬ىً ڄٕعىي خڀًٖڀص (‪ٖٔ )α≥ 0.05‬عىًخڂ‬
‫خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً ـىيش خ‪٠‬تًڄص يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَْيوُص‪.‬‬
‫ڄځى‪ ٛ‬خڀىمىٌؾ‬

‫‪Std. Error‬‬ ‫‪Change Statistics‬‬

‫‪Mode‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪Adjusted‬‬ ‫‪of‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪R Square F‬‬ ‫‪Sig.‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪l‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪Square‬‬ ‫‪R Square‬‬ ‫‪Estimate‬‬ ‫‪Change‬‬ ‫‪Change df1‬‬ ‫‪df2‬‬ ‫‪Change‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪.220a‬‬ ‫‪.049‬‬ ‫‪.029‬‬ ‫‪.437‬‬ ‫‪.049‬‬ ‫‪2.450‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪.124‬‬

‫خٖظ‪ٝ‬دٖض ُ٘ټص يف خڀعىدٴُٕص خ‪١‬تُّش ‪٬‬ځً خڀعىدٴٍٕ خڀٍټدء ڀ٭مځُص ؤؼُ َىـً ‪a. Predictors: (Constant),‬‬

‫‪202‬‬
 2022 ‫ آب‬07 ‫العدد‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

Ha1-1 ‫ُص خْوُف‬٬ُ‫ُص خڀٵ‬٠ُ‫ ڀځٵ‬ANOVA ‫) ٖتځُٿ‬10b( ‫ـًوپ َٸڃ‬

Sum of
Model Squares df Mean Square F Sig.
1 Regression .467 1 .467 2.450 .124b
Residual 9.153 48 .191
Total 9.620 49
‫دٖض‬ٝ‫تٹًڄص يف ُ٘ټص خٖظ‬١‫تًڄص خ‬٠‫ځً ـىيش خ‬٬ ُ‫خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ َاؼ‬a. Dependent Variable:
‫دٖض‬ٝ‫تُّش خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټص خٖظ‬١‫ځً خ‬٬ ٍٕ‫َىـً ؤؼُ ڀ٭مځُص خڀٍټدء خڀعىدٴ‬b. Predictors: (Constant),

Ha1-1 ‫ُص خْوُف‬٬ُ‫ُص خڀٵ‬٠ُ‫ ڀځٵ‬Coefficients َ‫تًخ‬٨ٖ‫) ڄ٭دڄٗض خ‬10c( ‫ـًوپ َٸڃ‬
Standardized
Unstandardized Coefficients Coefficients
Model B Std. Error Beta t Sig.
1 (Constant) 3.007 .472 6.366 .000
‫تُّش‬١‫ځً خ‬٬ ٍٕ‫َىـً ؤؼُ ڀ٭مځُص خڀٍټدء خڀعىدٴ‬ .201 .129 .220 1.565 .124
‫دٖض‬ٝ‫خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټص خٖظ‬
‫دٖض‬ٝ‫تٹًڄص يف ُ٘ټص خٖظ‬١‫تًڄص خ‬٠‫ځً ـىيش خ‬٬ ُ‫خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ َاؼ‬a. Dependent Variable:

‫) ٖٔعىًخڂ خڀٍټدء‬α≥ 0.05( ‫ىً ڄٕعىي خڀًٖڀص‬٬ ‫دجُص‬ٝ‫ َىـً خؼُ ٌو يٖڀص خل‬: HA1- 2
.‫دٖض خَْيوُص‬ٝ‫ىَُ يف ُ٘ټدض خٖظ‬٥‫ځً خڀعمًَػ وخڀع‬٬ ٍٕ‫خڀعىدٴ‬
‫ خڀىمىٌؾ‬ٛ‫ڄځى‬

Change Statistics
Std. Error R
Adjusted of the Square F Sig. F
Model R R Square R Square Estimate Change Change df1 df2 Change
1 .341a .116 .098 .454 .116 6.328 1 48 .015

‫دٖض‬ٝ‫تُّش خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټص خٖظ‬١‫ځً خ‬٬ ٍٕ‫َىـً ؤؼُ ڀ٭مځُص خڀٍټدء خڀعىدٴ‬a. Predictors: (Constant),

Ha1-2‫ُص خْوُف‬٬ُ‫ُص خڀٵ‬٠ُ‫ ڀځٵ‬ANOVA ‫) ٖتځُٿ‬11b( ‫ـًوپ َٸڃ‬

Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.
1 Regression 1.307 1 1.307 6.328 .015b
Residual 9.913 48 .207
Total 11.220 49
‫دٖض‬ٝ‫تًڄص يف ُ٘ټدض خٖظ‬٠‫ىَُ خ‬٥‫ځً ٖتُٕت و ظ‬٬ ٍٕ‫َاؼُ خڀٍټدء خڀعىدٴ‬a. Dependent Variable:
‫دٖض‬ٝ‫تُّش خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټص خٖظ‬١‫ځً خ‬٬ ٍٕ‫َىـً ؤؼُ ڀ٭مځُص خڀٍټدء خڀعىدٴ‬b. Predictors: (Constant),

Ha1-2 ‫ُص خڀؽدوُص‬٬ُ‫ُص خڀٵ‬٠ُ‫ ڀځٵ‬Coefficients َ‫تًخ‬٨ٖ‫) ڄ٭دڄٗض خ‬11c( ‫ـًوپ َٸڃ‬
Standardized
Unstandardized Coefficients Coefficients
Model B Std. Error Beta t Sig.
1 (Constant) 2.434 .492 4.951 .000
ً‫ځ‬٬ ٍٕ‫َىـً ؤؼُ ڀ٭مځُص خڀٍټدء خڀعىدٴ‬ .337 .134 .341 2.515 .015
‫دٖض‬ٝ‫تُّش خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټص خٖظ‬١‫خ‬
‫دٖض‬ٝ‫تًڄص يف ُ٘ټدض خٖظ‬٠‫ىَُ خ‬٥‫ځً ٖتُٕت و ظ‬٬ ٍٕ‫َاؼُ خڀٍټدء خڀعىدٴ‬a. Dependent Variable:

203
 ‫العدد ‪ 07‬آب ‪2022‬‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

‫‪َ :HA1- 3‬ىـً خؼُ ٌو يٖڀص خل‪ٝ‬دجُص ‪٬‬ىً ڄٕعىي خڀًٖڀص (‪ٖٔ )α≥ 0.05‬عىًخڂ خڀٍټدء‬
‫خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً ُٔ‪٬‬ص خٖٔعفدزص يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَْيوُص‬
‫ڄځى‪ ٛ‬خڀىمىٌؾ‬

‫‪Std. Error‬‬ ‫‪Change Statistics‬‬

‫‪Mod‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪Adjusted‬‬ ‫‪of the‬‬ ‫‪R Square‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪Sig. F‬‬
‫‪el‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪Square‬‬ ‫‪R Square‬‬ ‫‪Estimate‬‬ ‫‪Change‬‬ ‫‪Change df1 df2‬‬ ‫‪Change‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪.205a‬‬ ‫‪.042‬‬ ‫‪.022‬‬ ‫‪.789‬‬ ‫‪.042‬‬ ‫‪2.097‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪.154‬‬
‫‪َa. Predictors: (Constant),‬ىـً ؤؼُ ڀ٭مځُص خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټص خٖظ‪ٝ‬دٖض‬

‫ـًوپ َٸڃ (‪ٖ )12b‬تځُٿ ‪ ANOVA‬ڀځٵُ‪ُ٠‬ص خڀٵُ‪ُ٬‬ص خْوُف‪Ha1-3‬‬

‫‪Model‬‬ ‫‪Sum of Squares‬‬ ‫‪df‬‬ ‫‪Mean Square‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪Sig.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪Regression‬‬ ‫‪1.307‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1.307‬‬ ‫‪2.097‬‬ ‫‪.154b‬‬
‫‪Residual‬‬ ‫‪29.913‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪.623‬‬
‫‪Total‬‬ ‫‪31.220‬‬ ‫‪49‬‬
‫‪a. Dependent Variable:‬ظٹىڂ ُ٘ټص خٖظ‪ٝ‬دٖض زعمًًَ خ‪ٟ‬تً خْٸ‪ ًٝ‬ڀىٸط خٖٔعفدزص زىدءً ‪٬‬ځً خ‪٠‬تًڄص خ‪١‬تٹًڄص‬
‫‪َb. Predictors: (Constant),‬ىـً ؤؼُ ڀ٭مځُص خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټص خٖظ‪ٝ‬دٖض‬
‫ـًوپ َٸڃ (‪ )12c‬ڄ٭دڄٗض خٖ‪٨‬تًخَ ‪ Coefficients‬ڀځٵُ‪ُ٠‬ص خڀٵُ‪ُ٬‬ص خڀؽدڀؽص ‪Ha1-3‬‬
‫‪Standardized‬‬
‫‪Unstandardized Coefficients‬‬ ‫‪Coefficients‬‬
‫‪Model‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪Std. Error‬‬ ‫‪Beta‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪Sig.‬‬
‫‪1‬‬ ‫)‪(Constant‬‬ ‫‪2.434‬‬ ‫‪.854‬‬ ‫‪2.850‬‬ ‫‪.006‬‬
‫َىـً ؤؼُ ڀ٭مځُص خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪٬‬ځً خ‪١‬تُّش‬ ‫‪.337‬‬ ‫‪.233‬‬ ‫‪.205‬‬ ‫‪1.448‬‬ ‫‪.154‬‬
‫خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټص خٖظ‪ٝ‬دٖض‬
‫‪a. Dependent Variable:‬ظٹىڂ ُ٘ټص خٖظ‪ٝ‬دٖض زعمًًَ خ‪ٟ‬تً خْٸ‪ ًٝ‬ڀىٸط خٖٔعفدزص زىدءً ‪٬‬ځً خ‪٠‬تًڄص خ‪١‬تٹًڄص‬

‫خڀىعدجؿ‬
‫‪ ُٞ٬‬خڀىعدجؿ‬
‫ز٭ً خٔٔعىعدؾ خڀىهدجٍ ڀځفًخوپ خڀعمځُٿ خٔل‪ٝ‬دجُص و٭ُ‪ ٞ‬يف ٌٍخ خڀٹٕڃ ؤٌڃ خڀىعدجؿ‪.‬‬
‫خن خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ َاؼُ ‪٬‬ځً خ‪١‬تُّش خڀعىدٴُٕص يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض خَْيوُص‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بن ٖٔعىًخڂ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ؤؼُ ‪٠‬٭ُٳ ‪٬‬ځً خڀعمًَػ و خڀع‪٥‬ىَُ يف ُ٘ټدض خٖظ‪ٝ‬دٖض‬ ‫‪‬‬
‫خَْيوُص‪.‬‬
‫خڀعى‪ُٜ‬دض‬
‫ظى‪ ٍٜ‬خڀسدلؽص يف ڄد َځٍ‪:‬‬
‫بـُخء يَخٔص ‪٬‬ځً ؤز٭دي وٴُ‪ُ٠‬دض ـًًَش‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بـُخء خڀًَخٔص ‪٬‬ځً ٸ‪٥‬د‪٬‬دض ‪٥‬تعځٵص‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بـُخء خڀًَخٔص ‪٬‬ځً ‪ُ٬‬ىص ْتػ ؤټّّ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خ‪ٟ‬تػ ‪٬‬ځً بـُخء يَخٔدض ؤؤ‪ ٫‬لىپ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ ‪١‬تًي ؤ‪٫‬تُعً ‪٬‬ځً ُ٘ټدض خٔظ‪ٝ‬دٖض‬ ‫‪‬‬
‫وخڀٹ‪٥‬د‪٬‬دض خْوُي‪.‬‬

‫‪204‬‬
 2022 ‫ آب‬07 ‫العدد‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

٫‫تُخـ‬١‫ديَ وخ‬ٝ‫ت‬١‫خ‬
‫ و ظإؼَتي‬.)2015( .‫تدن‬َٛ ًٌ‫ & وُهدَط ٔ٭‬,ً‫ت‬ٛ‫ َِگخَ ڄٱًًَ ؤ‬,‫تًؤڄُت ڄَتودن‬ٛ ً‫ودڀ‬
‫ُص‬٬‫ىد‬ٝ‫ُټدض خڀ‬ٙ‫تًََُه يف خڀ‬١‫ُىص ڄه خ‬٬ ‫ُص َِخء‬٬ٗ٥‫مدپ يَخٔص خٔع‬٬ْ‫يف ٌټدء خ‬
‫) خڀعمځُٿ خٖٔعُخظُفٍ ڀځمىخَي خڀًخوځُص‬VRIO( ‫ص يف ڄًَىص ؤَذیپ‬ٜ‫تد‬٠‫خ‬
Journal of Humanity Sciences, 19(3), 31-48. .‫عمدي ؤيخش‬٬‫زد‬
‫تُّش‬١‫يوَ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ يف ٖتٹُٷ خ‬- .)Seddiki, H., & Hamou, N. (2022
,‫تٕعًخڄص‬١‫دي وخڀعىمُص خ‬ٝ‫تځص خٖٸع‬٣ .‫تّخجَُص‬ٞ‫يَخٔص لدڀص خڀسىىٺ خ‬-‫خڀعىدٴُٕص‬
.52-31 ,)1(5
ٍٕ‫ آڀُدض خٔعىًخڂ خڀٍکخء خڀعىدٴ‬.)2020( .ٌَ‫ & ٌدڀص ؤڄُت ڄٱدو‬,.‫ ڂ‬.‫ ؤ‬.‫ ي‬,ٌَ‫ڄٱدو‬
-184 ,)28(28 ,‫ خٔيخَش خڀعُزىَص‬.‫َُص‬ٝ‫ت‬١‫تدڄ٭دض خ‬ٞ‫تُّش خڀعىدٴُٕص يف خ‬١‫ڀعمٹُٷ خ‬
.225
ُ١ُ‫تمً و‬٤ ‫ & ـدڄ٭ص‬,ًُٕ٬ ,ٍ‫ وځُٵ‬,‫ُ زٕٽُش‬١ُ‫تمً و‬٤ ‫ ـدڄ٭ص‬,‫ ٴُلدض‬,‫تَتش‬ٝ
.‫ص خڀًوخجُص‬٬‫ىد‬ٝ‫ُ يف خڀ‬٤‫تىد‬١‫ يوَ خڀٍټدء خڀعىدٴٍٕ يف خڀعٹځُٿ ڄه خ‬.)2018( .‫زٕٽُش‬
Yassine, F. L. Y. A. (2014). The level of applying competitive
intelligence as perceived by managers at telecom company" Zain"
in Jordan. International Journal of Business and Social Science,
5(5).
Yassine, F. L. Y. A. (2014). The level of applying competitive
intelligence as perceived by managers at telecom company" Zain"
in Jordan. International Journal of Business and Social Science,
5(5.)
Yaseen, S. G., Dajani, D., & Hasan, Y. (2016). The impact of
intellectual capital on the competitive advantage: Applied study in
Jordanian telecommunication companies. Computers in Human
Behavior, 62, 168-175.
Al Dabbas, M. M., & Alkshali, S. J. (2021). The Impact of
Competitive Intelligence on Project Success in Jordanian
Construction Companies. European Journal of Social Sciences,
61(4), 233-249.
Ezenwa, O., Stella, A., & Agu, A. O. (2018). Effect of competitive
intelligence on competitive advantage in Innoson technical and

205
 2022 ‫ آب‬07 ‫العدد‬ ‫رماح للبحوث والدراسات‬

industry limited, Enugu state, Nigeria. International Journal of

Business, Economics & Management (IJBEM), 1(1), 28-39.
Seyyed-Amiri, N. A. D. E. R., Shirkavand, S., Chalak, M., & Rezaeei,
N. (2017). Competitive intelligence and developing sustainable
competitive advantage. AD-minister, (30), 173-194.
Safarnia, H., Akbari, Z., & Abbasi, A. (2011). Review of competitive
intelligence & competitive advantage in the industrial estates
companies in the Kerman City: Appraisal and testing of model by
Amos graphics. International Business and Management, 2(2), 47-
61.
Nte, N. D., Omede, K. N., Enokie, B. K., & Bienose, O. (2020).
Competitive Intelligence and Competitive Advantage in
Pharmaceutical Firms in Developing Economies: A Review of
Lagos State, Nigeria. Journal of Management, economics, and
Industrial Organization, 4(1), 76-99.

206