Kierunek: Finanse i rachunkowość, 2023/2024

Wykład Część VIII. Elementy rachunku różniczkowego funkcji dwóch

zmiennych.

8.1 Funkcja dwóch zmiennych oraz jej dziedzina

Definicja 8.1 Odwzorowanie 𝑓: 𝐷 → 𝑅, gdzie 𝐷 ⊂ 𝑅 2 , które każdemu argumentowi

𝑥 = (𝑥1 , 𝑥2 ) ∈ 𝐷 przyporządkowuje dokładnie jedną wartość 𝑓(𝑥1 , 𝑥2 ) nazywamy funkcją
dwóch zmiennych.
Zbiór {(𝑥, 𝑦, 𝑧) ∈ 𝑅 3 : 𝑧 = 𝑓(𝑥, 𝑦)} nazywamy wykresem funkcji 𝑓.
Przykład: 𝑧 = 𝑓(𝑥, 𝑦) = 𝑦sin⁡(𝑥) − 𝑥cos⁡(𝑦)

Definicja 8.2 Dziedzina funkcji dwóch zmiennych to zbiór postaci:

𝐷𝑓 = {(𝑥, 𝑦) ∈ 𝑅 2 :⁡∃𝑧∈𝑅 ⁡⁡𝑧 = 𝑓(𝑥, 𝑦)}.
Przykład 8.1 Wyznaczyć (opisać i narysować) dziedzinę funkcji:
𝑓(𝑥, 𝑦) = √16 − 𝑥 2 − 𝑦 2 + ln⁡(𝑥 2 + 𝑦 2 − 1)

8.2 Pochodne cząstkowe

Definicja 8.3 Niech (𝑥0 , 𝑦0 ) ∈ 𝐷𝑓 . Jeżeli istnieje (i jest skończona) granica:

𝑓(𝑥0 + ∆𝑥, 𝑦0 ) − 𝑓(𝑥0 , 𝑦0 )
lim
∆𝑥→0 ∆𝑥
to nazywamy ją pochodną cząstkową rzędu pierwszego funkcji 𝒇(𝒙, 𝒚) względem
zmiennej 𝒙 w punkcie (𝑥0 , 𝑦0 ) i oznaczamy symbolem 𝑓𝑥′ (𝑥0 , 𝑦0 ).
Jeżeli istnieje (i jest skończona) granica:
𝑓(𝑥0 , 𝑦0 + ∆𝑦) − 𝑓(𝑥0 , 𝑦0 )
lim
∆𝑦→0 ∆𝑦
to nazywamy ją pochodną cząstkową rzędu pierwszego funkcji 𝒇(𝒙, 𝒚) względem
zmiennej 𝒚 w punkcie (𝑥0 , 𝑦0 ) i oznaczamy symbolem 𝑓𝑦′ (𝑥0 , 𝑦0 ).
Obliczanie pochodnych cząstkowych funkcji dwóch zmiennych sprowadza się więc, przy
ustaleniu jednej ze zmiennych funkcji dwóch zmiennych (czyli x lub y), do obliczania
pochodnych funkcji jednej zmiennej. W obliczeniach stosujemy te same wzory, co przy
obliczaniu pochodnej funkcji jednej zmiennej.

1
Kierunek: Finanse i rachunkowość, 2023/2024
Wykład Część VIII. Elementy rachunku różniczkowego funkcji dwóch
zmiennych.

Przykład 8.2 Obliczyć pochodne cząstkowe pierwszego rzędu dla funkcji:

𝑓(𝑥, 𝑦) = 𝑥 3 + 𝑥𝑦 − 2𝑦 2 + 𝑥 2 𝑦,
𝑔(𝑥, 𝑦) = (𝑥 − 𝑥𝑦) ln 𝑦,
2𝑥−𝑦
ℎ(𝑥, 𝑦) = ,
𝑥𝑦
2 −𝑥𝑦+𝑦 2
𝑝(𝑥, 𝑦) = 𝑒 𝑥 .

Pochodne cząstkowe rzędu drugiego to pochodne cząstkowe pochodnych cząstkowych rzędu

pierwszego (o ile te pochodne istnieją). Oznaczamy je odpowiednio:
" (𝑥, " (𝑥, " (𝑥, "
𝑓𝑥𝑥 𝑦), 𝑓𝑥𝑦 𝑦), 𝑓𝑦𝑥 𝑦), 𝑓𝑦𝑦 (𝑥, 𝑦).

Przykład 8.3 Obliczyć pochodne cząstkowe drugiego rzędu funkcji:

𝑓(𝑥, 𝑦) = 𝑥 2 𝑒 2𝑥−𝑦

8.3 Ekstrema lokalne

Niech 𝑂𝑡(𝑥0 , 𝑦0 ) oznacza otoczenie punktu (𝑥0 , 𝑦0 ).

Definicja 8.4
Niech dana będzie funkcja 𝑓: 𝐷 → 𝑅, 𝐷 ⊂ 𝑅 2 , (𝑥0 , 𝑦0 ) ∈ 𝐷 oraz 𝑂𝑡(𝑥0 , 𝑦0 ) ⊂ 𝐷.
Funkcja 𝑓 ma maksimum lokalne w punkcie (𝑥0 , 𝑦0 ) ⁡ ⇔
∃𝑂𝑡(𝑥0 ,𝑦0 ) ⁡∀(𝑥,𝑦)∈𝑂𝑡(𝑥0 ,𝑦0 ),⁡⁡⁡(𝑥,𝑦)≠(𝑥0 ,𝑦0) ⁡𝑓(𝑥, 𝑦) < 𝑓(𝑥0 , 𝑦0 ).
Funkcja 𝑓 ma minimum lokalne w punkcie (𝑥0, 𝑦0 ) ⁡ ⇔
⁡∃𝑂𝑡(𝑥0 ,𝑦0 ) ⁡∀(𝑥,𝑦)∈𝑂𝑡(𝑥0 ,𝑦0 ),⁡⁡⁡(𝑥,𝑦)≠(𝑥0 ,𝑦0) ⁡𝑓(𝑥, 𝑦) > 𝑓(𝑥0 , 𝑦0 ).

Twierdzenie 8.1 (warunek konieczny istnienia ekstremum)

Jeżeli funkcja 𝑓: 𝐷 → 𝑅 ma w punkcie (𝑥0 , 𝑦0 ) ekstremum lokalne oraz istnieją w tym
punkcie pochodne cząstkowe pierwszego rzędu, to 𝑓𝑥′ (𝑥0 , 𝑦0 ) = 0⁡ ∧ 𝑓𝑦′ (𝑥0 , 𝑦0 ) = 0.

Twierdzenie 8.2 (warunek wystarczający istnienia ekstremum)

Jeżeli funkcja 𝑓 ma w otoczeniu punktu (𝑥0 , 𝑦0 ) ciągłe pochodne cząstkowe pierwszego i
drugiego rzędu oraz 𝑓𝑥′ (𝑥0 , 𝑦0 ) = 𝑓𝑦′ (𝑥0 , 𝑦0 ) = 0⁡ ∧ ⁡𝑊(𝑥0 , 𝑦0 ) > 0, gdzie
′′ ′′
𝑓𝑥𝑥 (𝑥, 𝑦) 𝑓𝑥𝑦 (𝑥, 𝑦) ′′ (𝑥, ′′ (𝑥, ′′ ′′
𝑊(𝑥, 𝑦) = | ′′ ′′ | = 𝑓𝑥𝑥 𝑦)𝑓𝑦𝑦 𝑦) − 𝑓𝑥𝑦 (𝑥, 𝑦)𝑓𝑦𝑥 (𝑥, 𝑦)
𝑓𝑦𝑥 (𝑥, 𝑦) 𝑓𝑦𝑦 (𝑥, 𝑦)
to funkcja 𝑓 ma w punkcie (𝑥0 , 𝑦0 ) ekstremum lokalne:
′′ (𝑥
1. minimum lokalne, jeśli 𝑓𝑥𝑥 0 , 𝑦0 ) > 0,
′′ (𝑥
2. maksimum lokalne, jeśli 𝑓𝑥𝑥 0 , 𝑦0 ) < 0.

Przykład 8.4 Wyznaczyć ekstrema lokalne funkcji:𝑓(𝑥, 𝑦) = 𝑥 3 + 3𝑥𝑦 2 + 6𝑥𝑦.

2
Kierunek: Finanse i rachunkowość, 2023/2024
Wykład Część VIII. Elementy rachunku różniczkowego funkcji dwóch
zmiennych.

8.4 Ekstrema warunkowe

Definicja 8.5
Niech dane będą funkcje 𝑓, 𝑔: 𝐷 → 𝑅, 𝐷 ⊂ 𝑅 2 , (𝑥0 , 𝑦0 ) ∈ 𝐷 oraz 𝑂𝑡(𝑥0 , 𝑦0 ) ⊂ 𝐷.
Funkcja 𝑓 ma maksimum warunkowe w punkcie (𝑥0 , 𝑦0 ) ⇔
∃𝑂𝑡(𝑥0 ,𝑦0 ) ⁡∀(𝑥,𝑦)∈𝑂𝑡(𝑥0 ,𝑦0 ),⁡⁡⁡(𝑥,𝑦)≠(𝑥0 ,𝑦0) ⁡𝑓(𝑥, 𝑦) < 𝑓(𝑥0 , 𝑦0 ) ∧ 𝑔(𝑥0 , 𝑦0 ) = 0.
Funkcja 𝑓 ma minimum warunkowe w punkcie (𝑥0, 𝑦0 ) ⁡ ⇔
⁡∃𝑂𝑡(𝑥0 ,𝑦0 ) ⁡∀(𝑥,𝑦)∈𝑂𝑡(𝑥0 ,𝑦0 ),⁡⁡⁡(𝑥,𝑦)≠(𝑥0 ,𝑦0) ⁡𝑓(𝑥, 𝑦) > 𝑓(𝑥0 , 𝑦0 ) ∧ 𝑔(𝑥0 , 𝑦0 ) = 0.

Definicja 8.6 Niech dane będą funkcje 𝑓, 𝑔: 𝐷 → 𝑅, 𝐷 ⊂ 𝑅 2 .

Funkcję 𝐿: 𝐷 × 𝑅 → 𝑅,⁡⁡⁡𝑳(𝒙, 𝒚, 𝝀) = 𝒇(𝒙, 𝒚) + 𝝀 ∙ 𝒈(𝒙, 𝒚) nazywamy funkcją Lagrange’a.

Twierdzenie 8.3 (warunek konieczny istnienia ekstremum warunkowego)

Jeżeli funkcja 𝑓 ma w punkcie (𝑥0 , 𝑦0 ) ekstremum warunkowe na zbiorze {(𝑥, 𝑦) ∈
𝐷:⁡⁡⁡𝑔(𝑥, 𝑦) = 0} oraz istnieją w tym punkcie ciągłe pochodne cząstkowe rzędu pierwszego
funkcji 𝑓 i 𝑔, to istnieje 𝜆0 ∈ 𝑅, takie, że 𝐿′𝑥 (𝑥0 , 𝑦0 , 𝜆0 ) = 0⁡ ∧ ⁡ 𝐿′𝑦 (𝑥0 , 𝑦0 , 𝜆0 ) = 0.

Jeżeli funkcja Lagrange’a ma pochodne cząstkowe rzędu pierwszego i drugiego względem

zmiennych 𝑥 i 𝑦, to
0 𝑔𝑥′ (𝑥, 𝑦) 𝑔𝑦′ (𝑥, 𝑦)
𝑉(𝑥, 𝑦, 𝜆) = − |𝑔𝑥′ (𝑥, 𝑦) 𝐿′′𝑥𝑥 (𝑥, 𝑦, 𝜆) 𝐿′′𝑥𝑦 (𝑥, 𝑦, 𝜆)|.
𝑔𝑦′ (𝑥, 𝑦) 𝐿′′𝑦𝑥 (𝑥, 𝑦, 𝜆) 𝐿′′𝑦𝑦 (𝑥, 𝑦, 𝜆)

Twierdzenie 8.4 (warunek wystarczający istnienia ekstremum warunkowego)

Jeżeli funkcje 𝑓 i 𝑔 mają ciągłe pochodne cząstkowe rzędu drugiego oraz
𝐿′𝑥 (𝑥0 , 𝑦0 , 𝜆0 ) = 𝐿′𝑦 (𝑥0 , 𝑦0 , 𝜆0 ) = 𝑔(𝑥0 , 𝑦0 ) = 0,
to
jeśli 𝑉(𝑥, 𝑦, 𝜆) > 0, to 𝑓 ma minimum warunkowe w punkcie (𝑥0 , 𝑦0 ) na zbiorze
{(𝑥, 𝑦) ∈ 𝐷:⁡⁡⁡𝑔(𝑥, 𝑦) = 0};
jeśli 𝑉(𝑥, 𝑦, 𝜆) < 0, to 𝑓 ma maksimum warunkowe w punkcie (𝑥0 , 𝑦0 ) na zbiorze
{(𝑥, 𝑦) ∈ 𝐷:⁡⁡⁡𝑔(𝑥, 𝑦) = 0}.

Przykład 8.5 Wyznaczyć ekstrema warunkowe funkcji 𝑓(𝑥, 𝑦) = 6 − 4𝑥 − 3𝑦,⁡⁡⁡𝑥 2 + 𝑦 2 = 1.