MATEMATYKA II - lista 4 (BUD)

CAŁKA OZNACZONA w pigułce (ćwiczenia 4)

1. Podział p odcinka i suma całkowa

Podziałem odcinka <a, b> na n części, gdzie n ∊ N nazywamy zbiór P = {𝑥0 , 𝑥1 , 𝑥2 , … , 𝑥𝑛 }, gdzie a = 𝑥0 < 𝑥1 < 𝑥2 < … < 𝑥𝑛 = b
Oznaczenia:
∆𝑥𝑘 = 𝑥𝑘 - 𝑥𝑘−1
𝛿(P) = max {∆𝑘:1 ≤ k ≤ n} - średnica podziału P
𝑥𝑘 ∗ ∊ [xk−1 , xk ] – punkt pośredni k-tego odcinka podziału P
Niech funkcja f będzie ograniczona na przedziale <a, b> oraz niech P będzie podziałem tego przedziału, a
A = {𝑥0 ∗ , 𝑥1 ∗ , 𝑥2 ∗ , … , 𝑥𝑛 ∗ } zbiorem punktów pośrednich.
Definicja
Suma całkową z funkcji f na przedziale <a, b> odpowiadającą podziałowi P i punktom pośrednim A nazywamy liczbę
𝑛

∑ 𝑓(𝑥𝑘 ∗ ) ∙ ∆𝑥𝑘
𝑘=1
2. Pojęcie całki oznaczonej
Niech funkcja f będzie ograniczona na przedziale <a, b>.
Całką oznaczoną Riemanna z funkcji f na przedziale <a, b> nazywamy liczbę, którą oznaczamy symbolem
𝑏 𝑏
∫𝑎 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 i definiujemy wzorem: ∫𝑎 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 = 𝑙𝑖𝑚 ∑𝑛𝑘=1 𝑓(𝑥𝑘 ∗ ) ∙ ∆𝑥𝑘
𝛿(P)→0
o ile granica po prawej stronie znaku równości jest właściwa
i nie zależy od sposobu podziału P przedziału <a, b> ani od sposobu wyboru punktów pośrednich 𝑥𝑘 ∗ ,
gdzie 1 ≤ k ≤ n
Przyjmujemy:
𝑎
∫𝑎 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 = 0
𝑎 𝑏
∫𝑏 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 = - ∫𝑎 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 dla a < b

3. Sposoby obliczania całki oznaczonej

𝒃
Jeżeli funkcja f jest ciągła na przedziale <a, b> to ∫𝒂 𝒇(𝒙)𝒅𝒙 = F(b) – F(a)

Własności całki oznaczonej

𝑏 𝑏 𝑏
1) ∫𝑎 [𝑓(𝑥) + 𝑔(𝑥)]𝑑𝑥 = ∫𝑎 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 + ∫𝑎 𝑔(𝑥)𝑑𝑥
𝑏 𝑏 𝑏
2) ∫𝑎 [𝑓(𝑥) − 𝑔(𝑥)]𝑑𝑥 = ∫𝑎 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 − ∫𝑎 𝑔(𝑥)𝑑𝑥
𝑏 𝑏
3) ∫𝑎 [𝑐 · 𝑓(𝑥)]𝑑𝑥 = c ·∫𝑎 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 dla c ∊ R
Przykład
Korzystając z twierdzenia Newtona - Leibnitza oraz własności całek obliczyć całki oznaczone (rozwiązania na tablicy)
4 1 1 𝜋 2 3
𝑎) ∫2 5𝑥 3 𝑑𝑥 b) ∫0 (𝑥 3 + 1)𝑑𝑥 c) ∫−1(𝑥 3 + 3𝑥 + 1)𝑑𝑥 d) ∫0 𝑠𝑖𝑛𝑥𝑑𝑥 e) ∫−1 𝑒 −𝑥 𝑑𝑥 f) ∫1 (𝑙𝑛𝑥 + 2𝑥 + 𝑒 𝑥 )𝑑𝑥
4. Całkowanie przez częci (całki oznaczonej)
Jeżeli funkcje f i g mają ciągłe pochodne na przedziale <a, b> to
𝑏 𝑏
∫𝑎 [𝑓(𝑥) · 𝑔′(𝑥)]𝑑𝑥 = [𝑓(𝑥) · 𝑔(𝑥)]𝑏𝑎 - ∫𝑎 [𝑓′(𝑥) · 𝑔(𝑥)]𝑑𝑥
Przykład
Korzystając z twierdzenia o całkowaniu przez części obliczyć całkę oznaczoną
𝜋 𝑓 = 𝑥 𝑔′ = 𝑠𝑖𝑛𝑥 𝜋
∫0 𝑥 · 𝑠𝑖𝑛𝑥𝑑𝑥 = ( ′ ) = [−𝑥 · 𝑐𝑜𝑠𝑥]𝜋0 + ∫0 𝑐𝑜𝑠𝑥𝑑𝑥 = - 𝜋cos 𝜋+0 +[𝑠𝑖𝑛𝑥]𝜋0 = 𝜋 +sin 𝜋 – sin0 = 𝜋
𝑓 = 1 𝑔 = −𝑐𝑜𝑠𝑥

5. Całkowanie przez podstawianie (całki oznaczonej)

Twierdzenie
1) Jeżeli funkcja f jest ciągła na przedziale <a, b>
𝑛𝑎
2) φ : <α, β> → <a, b> ma ciągłą pochodną w przedziale <α, β>
3) φ(α) = a φ(β) = b
𝑏 β
to ∫𝑎 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 = ∫α (φ(𝑡)) · φ'(𝑡)𝑑𝑡
Przykład
Korzystając z twierdzenia o całkowaniu przez podstawianie obliczyć całkę oznaczoną
𝑡 = 𝑥2
2 2 2 𝑑𝑡 1 2 1 1 2 2 1 1 1
∫0 𝑥 · 𝑒 𝑥 𝑑𝑥 = (𝑑𝑡 = 2𝑥𝑑𝑥 ) = ∫0 𝑥 · 𝑒 𝑡 2𝑥 = 2 · ∫0 𝑒 𝑡 𝑑𝑡 = 2 · [𝑒 𝑡 ]20 = 2 · [𝑒 𝑥 ] = 2 ·(𝑒 4 - 𝑒 0 )= = 2 𝑒 4 - 2
𝑑𝑡 0
𝑑𝑥 =
2𝑥
 6. Interpretacja geometryczna całki oznaczonej Riemanna
𝑏
Niech f będzie funkcją ciągłą i nieujemną na przedziale <a, b>. Wówczas całka ∫𝑎 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 jest równa polu figury
ograniczonej wykresem funkcji f, osią OX oraz prostymi x = a i x = b.

Przykład
Obliczyć pole obszaru ograniczonego krzywą f(x) = x 2 i osią OX na odcinku <0, 1>
Rozwiązanie:
1 1 1 1 1 1
P = ∫0 𝑥 2 dx = [ 𝑥 3 ] = · 13 - · 03 =
3 0 3 3 3

7. Pole trapezu krzywoliniowego

Niech funkcje g oraz d będą ciągłe na przedziale <a, b> oraz niech g(x) ≤ d(x) dla każdego x ∊ <a, b> .
Wtedy pole trapezu krzywoliniowego D ograniczonego wykresami funkcji g i d oraz prostymi x = a, x = b
𝒃
wyraża się wzorem: |D|= ∫𝒂 [𝒈(𝒙) − 𝒅(𝒙)]𝒅𝒙

D = {(x, y): a ≤ x ≤ b ∧ g(x) ≤ y ≤ d(x)}

Niech funkcje g oraz d będą ciągłe na przedziale <p, q> oraz niech g(y) ≤ d(y) dla każdego y ∊ <p, q> .
Wtedy pole trapezu krzywoliniowego D ograniczonego wykresami funkcji g i d oraz prostymi y = p, y = q
𝒒
wyraża się wzorem: |D|= ∫𝒑 [𝒈(𝒚) − 𝒅(𝒚)]𝒅𝒚

D = {(x, y): p ≤ y ≤ q ∧ d(y) ≤ x ≤ g(y)}

Przykład
Obliczyć pole obszaru ograniczonego krzywą y = x3 i prostą y = 4x.
Rozwiązanie:
 wyznaczamy punkty przecięcia się wykresów – to są granice całkowania

y  x3 3
 x = 4x
 y  4x 3
x – 4x = 0
2
x (x – 4) = 0
2
x = 0 lub x = 4
x = 0 lub x = 2 lub x = -2
 Ze względu na to, że pole obszaru składa się z dwóch identycznych pól, to wystarczy obliczyć jeden obszar
np. w przedziale od 0 do 2 i pomnożyć przez 2, co zapisujemy:
2 2 1 2 1 2 1 1
𝑃1 = ∫0 4xdx − ∫0 x 3 dx = [4 · x 2 ] − [ x 4 ] = 2·(22 − 02 ) − · (24 − 04 )= 2· (4 – 0) – · (16 – 0) = 8 − 4 = 4
2 4 0 0 4 4

zatem P=2·4=8
8. Długość łuku krzywej

Niech funkcja f ma ciągłą pochodną na przedziale <a, b>.

Wtedy długość łuku krzywej Γ = {(x; f(x)) : x ∊ <a, b>} wyraża się wzorem:
𝒃
| Γ |= ∫𝒂 √𝟏 + [𝒇′ (𝒙)]𝟐 dx

Przykład
1
Obliczyć długość łuku krzywej będącej wykresem funkcji 𝑦 = (𝑥 2 -2lnx) na przedziale ⟨1; 2⟩
4
Rozwiązanie:
𝑏
Korzystamy ze wzoru: | L |= ∫𝑎 √1 + [𝑓 ′ (𝑥)]2 dx
1 1 1 𝑥 1
1) Obliczamy f’(x) = (𝑥 2- 2lnx)’ = · (2x - 2· ) = -
4 4 𝑥 2 2𝑥
2
𝑥 1 2 2𝑥 2 −2 4𝑥 4 −8𝑥 2 +4 𝑥 4 −2𝑥 2 +1
2) Wyznaczamy wyrażenie podpierwiastkowe: 1 + [ - ] = 1 +[ ] =1+ =1+
2 2𝑥 4𝑥 16𝑥 2 4𝑥 2
2 2
4𝑥 2 +𝑥 4 −2𝑥 2 +1 𝑥 4 +2𝑥 2 +1 (𝑥 2 +1) 𝑥 2 +1
= = = =( )
4𝑥 2 4𝑥 2 4𝑥 2 2𝑥
2 𝑥 2 +1 2 𝑥2 2 1 2 1 2 1
3) Obliczamy długość łuku: | L |= ∫1 2𝑥 dx =∫1 dx + ∫1 dx = ∫1 x dx + ∫1 dx =
2𝑥 2𝑥 2 2𝑥
1 2 1 2 1 1 1 1 3 1
[ 𝑥 2 ] +[ 𝑙𝑛𝑥] = ( · 22 − · 1 ) + ( · ln |2| − · ln |1|) = + · ln 2
2
4 1 2 1 4 4 2 2 4 2

9. Objętość bryły obrotowej

Niech funkcja nieujemna f będzie ciągła na przedziale <a, b>. Niech T oznacza trapez krzywoliniowy ograniczony
wykresem funkcji f, osią OX oraz prostymi x = a, x = b.

Wtedy objętość bryły V powstałej z obrotu trapezu T wokół osi OX

wyraża się wzorem:
𝒃
|V|= π ∫𝒂 [𝒇(𝒙)]𝟐 𝒅𝒙

Przykład
Obliczyć objętość bryły powstałej przez obrót krzywej 𝑦 = √𝑙𝑛𝑥 na przedziale ⟨1; 𝑒⟩
Rozwiązanie:
𝑏
Korzystamy ze wzoru: |V|= π ∫𝑎 [𝑓(𝑥)]2 𝑑𝑥
2
1) Obliczamy [𝑓(𝑥)]2 = [√𝑙𝑛𝑥] = lnx
𝑢 = 𝑙𝑛𝑥 𝑣′ = 1
2) Obliczamy całkę nieoznaczoną: ∫ 𝑙𝑛𝑥 𝑑𝑥 = ( 1 ) = 𝑥𝑙𝑛𝑥 − ∫ 𝑑𝑥 = 𝑥𝑙𝑛𝑥 − 𝑥
𝑢′ = 𝑣 =𝑥
𝑥
𝑒
3) Obliczamy objętość bryły: |V|= π·∫1 𝑙𝑛𝑥 𝑑𝑥 = π·[𝑥𝑙𝑛𝑥 − 𝑥]1e = π· [(e · lne – e) – (ln1 – 1)] = π· [(e – e) – (0 – 1)] = π

10. Pole powierzchni bryły obrotowej

Niech funkcja f ma ciągłą pochodną w przedziale <a, b>.

Wtedy pole powierzchni Σ powstałej z obrotu wykresu funkcji f
wokół osi OX wyraża się wzorem:
𝒃
| Σ |= 2π ∫𝒂 𝒇(𝒙)√𝟏 + [𝒇′ (𝒙)]𝟐 𝒅𝒙

Przykład
𝑟
Obliczyć pole powierzchni bryły powstałej przez obrót krzywej 𝑓(𝑥) = x wokół osi OX na przedziale ⟨0; ℎ⟩
ℎ
Rozwiązanie:
𝑏
Korzystamy ze wzoru: | Σ |= 2π ∫𝑎 𝑓(𝑥)√1 + [𝑓 ′ (𝑥)]2 𝑑𝑥
𝑟 ′ 𝑟
1) Obliczamy 𝑓′(𝑥) = [ x] =
ℎ ℎ
𝑟2
2) Obliczamy [𝑓′(𝑥)]2 = 2
ℎ
3) Obliczamy całkę nieoznaczoną:
𝑟 𝑟2 𝑟 ℎ2 𝑟2 𝑟 1 ℎ2 +𝑟 2 1 𝑟 2 (ℎ2 +𝑟 2 ) 1 𝑟
∫ ℎ x · √1 + ℎ2 𝑑𝑥 = ℎ ∫ 𝑥𝑑𝑥 · √ℎ2 + ℎ2 = ℎ · 2 𝑥 2 · √ ℎ2
= 𝑥2 · √
2 ℎ4
=
2
·
ℎ2
√ℎ2 + 𝑟 2 · 𝑥 2
 ℎ1 𝑟 𝑟
4) Obliczamy pole powierzchni bryły: | Σ |= 2π ∫0
2
·
ℎ2
√ℎ2 + 𝑟 2 · 𝑥 2 𝑑𝑥 = π · ℎ2 √ℎ2 + 𝑟 2 · [𝑥 2 ]h0 =
𝑟 𝑟
= π·
ℎ2
√ℎ2 + 𝑟 2 · (ℎ2 - 02 ) = π · ℎ2 √ℎ2 + 𝑟 2 · ℎ2 = π · r √ℎ2 + 𝑟 2

ZADANIA DO ROZWIĄZANIA
ZADANIE 1.
Obliczyć całki oznaczone:

a) b) c) d) e)
ZADANIE 2.
Obliczyć pole obszaru ograniczonego wykresem funkcji f(x) = −2x − 8 i osiami układu współrzędnych
ZADANIE 3.
Obliczyć pole trapezu krzywoliniowego ograniczonego wykresami funkcji f(x) = 𝑥 2 i f(x) = √𝑥
ZADANIE 4.
1
Obliczyć długość łuku krzywej będącej wykresem funkcji f(x) = (𝑒 𝑥 + 𝑒 −𝑥 ) na przedziale ⟨−1; 1⟩
2
ZADANIE 5.
Obliczyć objętość bryły obrotowej f(x) = √𝑥 𝑒 −𝑥 na przedziale ⟨0; 4⟩
ZADANIE 6.
Obliczyć pole powierzchni bryły powstałej przez obrót krzywej f(x) = 2𝑥 − 1 wokół osi OY na przedziale ⟨1; 3⟩

ODPOWIEDZI DO ZADAŃ
ZADANIE 1.
15 2 55
a) b) 1 c) 𝜋 d) 1 − e) √81
4 𝑒 4

ZADANIE 2.
16
ZADANIE 3.
1
3
ZADANIE 4.
1
𝑒−𝑒
ZADANIE 5.
2 1 1
𝜋 (𝑒 8 − 4𝑒 8 + 4)
ZADANIE 6.

12√5𝜋