Znajdowanie ekstremów globalnych funkcji

Algorytm znajdowanie ekstremów globalnych funkcji f (x) na

przedziale [a, b].
1 Upewnij sie,
˛ że funkcja f (x) jest ciagła
˛ na przedziale [a, b].
2 Znajdź wszystkie punkty stacjonarne (krytyczne) f (x),
które leża˛ w przedziale [a, b].
3 Oblicz wartość funkcji w otrzymanych punktach
stacjonarnych (krytycznych) i w punktach końcowych a i b.
4 Wskaż ekstrema globalne.
Ćwiczenie
Znajdź ekstrema globalne podanej funkcji na zadanym
przedziale.

f (x) = 2x 3 − 15x 2 + 24x [0, 3].

Rozwiazanie:
˛

f (x) = 2x 3 − 15x 2 + 24x [0, 3].

f ′ (x) = 6x 2 − 30x + 24
6x 2 − 30x + 24 = 0
x 2 − 5x + 4 = 0
x1 = 1, x2 = 4 ∈
/ [0, 3]
f (0) = 0, f (1) = 2 − 15 + 24 = 11
f (3) = 2 · 33 − 15 · 32 + 24 · 3 = −9
Odp: Maksimum globalne ( wartość najwieksza)
˛ f (1) = 11.
Minimum globalne (wartość najmniejsza) f (3) = −9
Ćwiczenie 27
Znajdź ekstrema globalne podanej funkcji na zadanym
przedziale.

f (x) = 2x 3 − 15x 2 + 24x [0, 5].

Ćwiczenie 28
Znajdź ekstrema globalne podanej funkcji na zadanym
przedziale.

f (x) = 2x 3 − 15x 2 + 24x [−2, 0].

Przykłady c.d.

Ćwiczenie 29
Znajdź ekstrema globalne podanej funkcji na zadanym
przedziale.
x
f (x) = [0, 2].
1 + x2
Przykład
Znajdź najw. i najmn. wart. funkcji f (x) = x 5 − x 3 w przedz.

a) [−1, 1], b) [0, 1], c) [1, 2]

Rozwiazanie:
˛ q
f ′ (x)=0 ⇔ 5x 4
− = 0 ⇔ x = 0 ∨ x = ± 35
3x 2
q q q q
f (0) = 0, f ( 35 ) = − 35 25
6
, f (− 35 ) = 35 25
6

a) f q
(1) = f (−1)
q = f (0) = 0
f (− 35 ) = 35 25 6
najwieksza
˛ wart.
q q
f ( 35 ) = − 35 256
najmniejsza wart.
q q
b) f (0) = f (1) = 0 najw, f ( 35 ) = − 35 256
najmniejsza. (p-ktu
q
− 35 ∈ / D nie bierzemy pod uwage) ˛
c) f (2)q= 24 najwieksza
˛ wart. f (1) = 0 najmniejsza wart.
3
(0, ± 5 ∈
/ D nie bierzemy ich pod uwage)
˛
Przykład 30
Wielkość populacji (w tysiacach)
˛ pewnego gatunku owadów po
t miesiacach
˛ jest opisana wzorem

P(t) = 2t + sin 4t + 50.

Określ maksymalna˛ i minimalna˛ wielkość populacji w

pierwszych dwóch miesiacach.
˛
Rozwiazanie:
˛

Zagadnienie matematyczne:
Szukamy najwiekszej
˛ i najmniejszej wartości funkcji:
P(t) = 2t + sin 4t + 50 na przedziale [0, 2].

P ′ (t) = 2 + 4 cos 4t = 0
1
cos 4t = − t ∈ [0, 2]
2
2π 4π 8π
4t = ∨ 4t = ( ∈
/ [0, 8])
3 3 3
Punkty stacjonarne w [0, 2]:
π π
t= ∨ t= .
6 3
P(0) = 50, najmniejsza wartość funkcjii
P( π6 ) = 2 π6 + sin 4 π6 + 50 ≈ 51, 913
P( π3 ) = 2 π3 + sin 4 π3 + 50 ≈ 51, 228
P(2) = 4 + sin 8 + 50 ≈ 54, 989 najwieksza
˛ wartość funkcji.

Odpowiedź:
Minimalna wielkość populacj jest osiagana
˛ w chwili t = 0 (na
poczatku
˛ pierwszego miesiaca)
˛ i wynosi 50 tys.
Maksymalna wielkość populacj jest osiagana
˛ w chwili t = 2 (na
końcu drugiego miesiaca)
˛ i wynosi 54989.
Twierdzenie 31 (Rolle’a)
Zał., że f jest ciagła
˛ w [a, b] oraz różniczk. w (a, b). Jeżeli
f (a) = f (b) to istnieje c ∈ (a, b) t.że f ′ (c) = 0.

Interpretacja geometryczna. rys.

Jeżeli wykres funkcji przecina prosta równoległa˛ do osi OX w
dwu punktach to miedzy tymi punktami istnieje punkt w którym
styczna jest równoległa do osi OX .
Jeżeli w chwili t jesteśmy na wysokości tej samej co w chwili s
to miedzy
˛ nimi istnieje punkt najwyższy badź
˛ najniższy a zatem
(ekstremum) wiec ˛ "tyczka"(styczna) jest płasko.
Interpretacja fizyczna. Czy pociag z Gdańska do Krynicy
może wrócić do Gdańska bez postoju ?.
Twierdzenie 32 (Lagrange’a o wartości średniej)
Jeżeli f jest ciagła
˛ w [a, b] oraz różniczkowalna w (a, b) to
istnieje c ∈ (a, b) t.że

f (b) − f (a)
= f ′ (c).
b−a

(Choć tw. Rolle’a jest szczeg. przypadkiem tw. Lagrange’a to

dowód drugiego polega na sprowadz. sytuac. do pierwszego.)

Interpretacja geometryczna. (rys.) Istnieje punkt w którym

styczna jest równoległa do siecznej łacz
˛ acej
˛ punkty
(a, f (a)), (b, f (b))

Interpretacja fizyczna. Istnieje chwila w której jedziemy z

predkościa˛ średnia.
˛
Wniosek 33
Jeżeli f : (a, b) → R taka, że ∀x∈(a,b) f ′ (x) = 0 to f (x) = const.

Dowód: Niech x, y ∈ (a, b), x < y . Z tw. o wartości średniej dla

przedziału [x, y ] f (x) − f (y ) = f ′ (c)(x − y ) = 0 gdzie c ∈ [x, y ].

Wniosek 34
Jeżeli ∀x∈(a,b) f ′ (x) = g ′ (x) to f i g różnia˛ sie˛ o stała.
˛

Przykład 35
Wykazć, że arctgx = arcsin √ x .
1+x 2
Reguła de L’Hospitala

Twierdzenie 36

f (x) [ 00 ],[ ∞
∞
] f ′ (x)
lim = lim .
x→a g(x) x→a g ′ (x)

a ∈ R ∪ {±∞}, g ′ (x) ̸= 0 w otoczeniu p-ktu a.

Reguła de L’Hospitala, przykład

ex [∞
∞
] (ex )′
lim = lim =
x→∞ x 2 + x + 1 x→∞ (x 2 + x + 1)′

ex [ ∞
∞
] (ex )′ ex
= lim = = lim = lim = ∞.
x→∞ 2x + 1 x→∞ (2x + 1)′ x→∞ 2
Reguła de L’Hospitala, przykład

1
ln x [ 00 ] (ln x)′ x 1
lim = lim = lim = lim = 1.
x→1 x − 1 x→1 (x − 1)′ x→1 1 x→1 x
Reguła de L’Hospitala, przykład

ax
a>1 lim = .... = ∞ (n × H)
x→∞ x n

Czy "wypada"tak liczyć granice:

˛
sin x
lim ???
x→0 x
Znak pochodnej a monotoniczność funkcji.

Bezpośrednio z def. pochodnej otrzymujemy

Twierdzenie 37
Jeżeli f jest różniczkowalna w punkcie x0 oraz jest niemalejaca ˛
(nierosnaca),
˛ w otoczeniu x0 to f ′ (x0 ) ≥ 0 (f ′ (x0 ) ≤ 0).

Uwaga
˛ f ′ (x0 ) > 0, (f ′ (x0 ) < 0)
Twierdzenia nie można wzmocnić piszac
gdy funkcja jest rosniaca
˛ (malejaca).
˛ Przykład f (x) = x 3 .
Znak pochodnej a monotoniczność funkcji cd.

Prawdziwe jest twierdzenie odwrotne:

Twierdzenie 38
Jeżeli f : (a, b) → R różniczkowalna i dla każdego x ∈ (a, b)
zachodzi f ′ (x) > 0 (f ′ (x) < 0) to f jest w tym przedziale
rosnaca
˛ (malejaca).˛

Dowód. Z twierdzenia o wartości średniej. Niech

x, y ∈ (a, b), x > y f (x) − f (y ) = f ′ (c)(x − y ) > 0 gdzie c
pomiedzy
˛ x, y .
Uwaga
Jeżeli w poprzednim twierdzeniu f ′ (x) ≥ 0 (f ′ (x) ≤ 0) to f jest w
tym przedziale niemalejaca
˛ (nierosnaca).˛
Przykład

Wykażemy, że nastepuj

˛ aca˛ funkcja jest rosnaca
˛

f (x) = x 3 − x 2 + x + 3.

Rozwiazanie:
˛

f ′ (x) = (x 3 − x 2 + x + 3)′ = 3x 2 − 2x + 1

∆ = 4 − 12 = −8 < 0, a=3>0
˛ f ′ (x) > 0 dla x ∈ R czyli f (x) rosnaca
stad ˛ (f (x) ↗).
Przykład

Wykażemy, że funkcja

f (x) = ex − x − 1, x ≥ 0.

jest rosnaca.
˛
Rozwiazanie:
˛

f ′ (x) = ex − 1 > 0, x >0

otrzymujemy, że f (x) jest rosnaca
˛ dla x > 0. Stad
˛ z ciagłości
˛
˛ dla x ≥ 0.
f (x) jest również rosnaca
Uwaga:
Jako wniosek otrzymujemy nierówność ex ≥ x + 1 dla x ≥ 0
(′ >′ dla x > 0) gdyż f (0) = 0.
Warunki dostateczne istnienia ekstremum lokalnego

Twierdzenie 39 ( I reguła)
Załóżmy, że funkcja f jest ciagła
˛ w pewnym otoczeniu punktu x0
oraz różniczkowalna w tym otoczeniu za wyjatkiem ˛ co najwyżej
samego punktu x0 . Jeżeli w tym otoczeniu:
• f ′ (x) > 0 dla x < x0 oraz f ′ (x) < 0 dla x > x0 (tzn. f ′
zmienia znak z ′ +′ na ′ −′ w punkcie x0 ) to f ma w punkcie
x0 maksimum właściwe.
• f ′ (x) < 0 dla x < x0 oraz f ′ (x) > 0 dla x > x0 (tzn. f ′
zmienia znak z ′ −′ na ′ +′ w punkcie x0 ) to f ma w punkcie
x0 minimum właściwe.
• f ′ (x) > 0 (lub f ′ (x) < 0) dla x < x0 i x > x0 (tzn pochodna
zachowuje znak w sasiedztwie
˛ punktu x0 ) to funkcja nie
ma ekstremum w punkcie x0 .
Przykład

Znajdziemy ekstrema lokalne funkcji:

f (x) = (x + 2)2 (x − 1)3

Rozwiazanie
˛ (szkic):

f ′ (x) = (x + 2)(x − 1)2 (5x + 4)

p-kty stacjonarne:
x1 = −2 max, x2 = − 45 min , x3 = 1 brak ekst.

Odp:
fmax (−2) = 0 maksimum lokalne.
fmin (− 45 ) = − 26244
3125 ≈ −8, 3981 minimum lokalne.
(rys.)
Przykłady

Znajdź ekstrema lokalne funkcji. Określić przedziały gdzie

funkcja jest rosnaca
˛ a gdzie malejaca.
˛

a) f (x) = 2x 3 − 3x 2 − 12x + 7

b) f (x) = 3x 4 + 8x 3 + 6x 2 .
x
c) f (x) = .
1 + x2
(x + 2)2
d) g(x) = .
x2 − 1
ad a)
f (x) = 2x 3 − 3x 2 − 12x + 7.
f ′ (x) = 6x 2 − 6x − 12
f ′ (x) = 0 ⇐⇒ 6x 2 − 6x − 12 = 0 ⇐⇒ x 2 − x − 2 = 0.
x1 = −1, x2 = 2.
rys.

f ′ (x) > 0, x ∈ (−∞, −1), (2, ∞) f ′ (x) < 0, x ∈ (−1, 2)

Stad˛ f (x) jest rosnaca (f (x) ↗) dla x ∈ (−∞, −1], [2, ∞) oraz
˛ (f (x) ↘) dla x ∈ [−1, 2].
f (x) jest malejaca
W punkcie x1 = −1 jest maksimum lokalne funkcji f (x). W
punkcie x1 = 2 jest minimum lokalne funkcji f (x).
fmax (−1) = 14, fmin (2) = −13.
ad b)
f (x) = 3x 4 + 8x 3 + 6x 2 .
f ′ (x) = 12x 3 + 24x 2 + 12x = 12x(x 2 + 2x + 1)
f ′ (x) = 12x(x + 1)2 = 0.
x1 = 0, x2 = −1 (podwójny),
rys.

f ′ (x) > 0, x ∈ (0, ∞), f ′ (x) < 0, x ∈ (−∞, −1); (−1, 0)

˛ f (x) jest rosnaca (↗) dla x ∈ [0, ∞) oraz f (x) jest

Stad
˛ (↘) dla x ∈ (−∞, 0].
malejaca
W punkcie x1 = 0 jest minimum lokalne funkcji f (x). fmin (0) = 0.
Przykład

Wykażemy nierówność

ln x ≤ x − 1 dla x > 0.

Rozwiazanie:
˛
Niech f (x) = ln x − x, x > 0, f ′ (x) = x1 − 1, f (1) = −1
maksimum lok. i zarazem wartość najwieksza.
˛
Przykład

Zbadać monotoniczność ( przedziały monotoniczności) i

x
ekstrema lokalne funkcji f (x) = ex (ćw).
Pochodne wyższego rz˛edu

Jeżeli f (x) jest różniczkowalna to oczywiście f (x) jest ciagła.

Pochodna f (x) tzn f ′ (x) nie musi być już ciagła
˛ (choć w
przypadku wielu znanych funkcji jest; wielomiany , f.tryg,).

Przykład 40 (funkcja różniczkowalna o nieciagłej

˛
pochodnej)
.
x 2 sin x1

gdy x ̸= 0
f (x) =
0 gdy x = 0.
2x sin x1 − cos x1

′ gdy x ̸= 0
f (x) =
0 gdy x = 0.

Tym bardziej f ′ (x) nie musi być różniczkowalna.

Definicja 41
Druga˛ pochodna˛ funkcji f (x) nazywamy pochodna˛ pochodnej
tzn. pochodna˛ funkcji f ′ (x). Oznaczamy ja˛ symbolem f ”(x).

Podobnie definiujemy trzecia, ˛ czwarta,

˛ piat
˛ a˛ ... pochodna˛
f iii (x), f iv (x), f v (x) . . . i ogólnie n− ta˛ pochodna˛ f (n) (x)
(wystepuje niekonsekwencja oznaczeń: liczby rzymskie i
arabskie w nawiasie).
d f n
Inny zapis n-tej pochodnej: dx n.
(0)
Przyjmujemy umowe˛ f (x) = f (x).
Definicja 42
Mówimy, że f (x) jest n-krotnie różniczkowalna jeżeli istnieje jej
pochodna rz˛edu n (tzn. f (x) posiada wszystkie pochodne do
n-tej włacznie).
˛

Definicja 43
Mówimy, że f ∈ C n (D) (f jest klasy C n ) jeżeli f : D 7→ R jest
n-krotnie różniczkowalna oraz f (n) jest ciagła.
˛
∞ ∞
Mówimy, że f ∈ C (D) (f jest klasy C ) jeżeli f ∈ C n (D) dla
każdego n ∈ N.

Funkcja z Przykładu 40 jest różniczkowalna ale nie jest klasy

C 1.
Przykład

•
(3x 3 + 4x 2 − 5x + 7)′ = 9x 2 + 8x − 5
(3x 3 + 4x 2 − 5x + 7)′′ = (9x 2 + 8x − 5)′ = 18x + 8
(3x 3 + 4x 2 − 5x + 7)iii = (9x 2 + 8x − 5)′′ = (18x + 8)′ = 18
(3x 3 +4x 2 −5x+7)iv = (9x 2 +8x−5)iii = (18x+8)′′ = (18)′ = 0
•
(sin x)′′ = [(sin x)′ ]′ = (cos x)′ = − sin x.
(sin x)′′′ = [(sin x)′′ ]′ = (− sin x)′ = − cos x.
(sin x)iv = [(sin x)′′′ ]′ = (− cos x)′ = sin x.
•
(ex )(n) = ex .
Funkcja pierwotna.

Definicja 1
F-cje˛ F : I → R dana˛ na przedziale I nazywamy funkcja˛
cja˛ pierwotna˛ funkcji f : I → R jeżeli

F ′ (x) = f (x) dla x ∈ I.

Przykłady funkcji pierwotnych

• F (x) = sin x jest f-cja˛ pierwotna˛ f (x) = cos x.

• F (x) = cos x jest f-cja˛ pierwotna˛ f (x) = − sin x
• F (x) = − cos x jest f-cja˛ pierwotna˛ f (x) = sin x
• F (x) = ex jest f-kcja˛ pierwotna˛ f (x) = ex
• F (x) = 1 jest f-cja˛ pierwotna˛ f (x) = 0
• F (x) = 5 jest f-cja˛ pierwotna˛ f (x) = 0
• F (x) = ex + 5 jest f-cja˛ pierwotna˛ f (x) = ex .
Przykład

f (x) = x 2
Funkcja pierwotna:
1 3
F (x) = x
3
1 1
F ′ (x) = ( x 3 )′ = 3x 2 = x 2 .
3 3
Inna funkcja pierwotna

1 3
F̃ (x) = x + 7 (+C).
3
Uwaga
Jeżeli F jest f-cja˛ pierwotna˛ f-cji f to dla każdego C ∈ R,
F (x) + C jest też f-cja˛ pierwotna˛ f-cji f .

Fakt 2
Jeżeli F : I → R jest ustalona˛ funkcja˛ pierwotna˛ f-cji f : I → R
to zbiór funkcji {F (x) + C : C ∈ R} jest zbiorem wszystkich
funkcji pierwotnych f-cji f .
Uwaga
Jeżeli F : D → R i D nie jest przedziałem n.p. D = I1 ∪ I2
(Ī1 ∩ Ī2 = ∅) to def. f.pierwotnej bez zmian ale powyższy fakt nie
jest prawdziwy.

Przykład 3
F ′ (x) = 0 
C1 gdy x < 0
F (x) =
C2 gdy x > 0.

Przykład 4
f (x) = x1 , x ̸= 0, F (x) = ln |x| jedna f-cja pierwotna˛ f (x)
pozostałe to

ln (−x) + C1 gdy x < 0
G(x) =
ln x + C2 gdy x > 0.

Przyjm. zapis uproszczony ln |x| + C na f-cje pierwotne f (x).

Całka nieoznaczona - definicja
Niech f : I → R. Całka˛ nieoznaczona˛ f-cji f nazywamy zbiór
wszystkich f-cji pierwotnych dla f i oznaczamy symbolem
Z
f (x)dx

Uwaga
Jeżeli F jest ustalona˛ f-cja˛ pierwotna˛ f-cji f to
Z
f (x)dx = {F (x) + C, C ∈ R},

co zapisujemy prościej
Z
f (x)dx = F (x) + C, C ∈ R.
Całka nieoznaczona (zapis)

Z
f (x)dx = F (x) + C

gdzie

F ′ (x) = f (x).
Notacja

Z
f (x)dx = F (x) + C (F ′ (x) = f (x))

R
- symbol całki
f (x) - funkcja podcałkowa
x - zmienna całkowania
C - stała całkowania
dx - różniczka x.
Czynność znajdowania całki nieoznaczonej funkcji f (x)
nazywamy całkowaniem funkcji f (x). O funkcji f (x) mówimy
wtedy, że jest całkowalna.
Zmienna całkowania

Z Z Z
f (x)dx, f (t)dt, g(y )dy

Przykład 5
Z
1 3
(x 2 + t)dx = x + tx + C,
3
Z
1
(x 2 + t)dt = x 2 t + t 2 + C.
2
Całka a pochodna

Z
G′ (x)dx = G(x) + C, C ∈ R.

Z ′
f (x)dx = f (x).
Ciagłość
˛ funkcji a całkowalność

Twierdzenie 6
Każda f-cja ciagła
˛ posiada f-cje˛ pierwotna.
˛

Stad:
˛
Każda funkcja ciagła
˛ posiada całk˛e nieoznaczona˛ a zatem jest
całkowalna.
Uwaga
Istn. f-kcje nieciagłe
˛ posiadajace
˛ pierwotna.
˛

Przykład 7 ( F jest f-cja˛ pierwotna˛ dla f)

x 2 sin x1

x ̸= 0
F (x) =
0 gdy x = 0.
2x sin x1 − cos x1

x ̸= 0
f (x) =
0 gdy x = 0.
Uwaga
Istnieja˛ f-cje nie posiadajace
˛ pierwotnej (ncg).

Przykład 8 (funkcja Heviside’a, brak pierwotnej)


0 x <0
H(x) =
1 gdy x ≥ 0.
Niech F taka, że F ′ = H (uzyskamy sprzeczność!!!)

F (x) − F (0)
1 = H(0) = F ′ (0) = lim =
x→0 x
F (x) − F (0) F ′ (x)
lim = lim = lim H(x) = 0 !!!
x→0− x x→0− 1 x→0−
Przykład 9
Z
1
|x|dx = |x|x + C
2
Obliczanie całek nieoznaczonych

Z
1
x m dx = x m+1 + C, m ∈ R, m ̸= −1.
m+1

m = −1?

Z Z Z
−1 1 dx
x dx = dx = = ln |x| + C x ̸= 0.
x x
Całki elementarne
R R R
1 1dx = dx = x + C, ( 0dx = C)
1
x m dx = m+1
R
2 m+1 x +C m ∈ R, m ̸= −1,
1
R
3 x dx = ln |x| + C x ̸= 0 (uproszczony zapis)
ax
ax dx = a > 0, a ̸= 1 ( ex dx = ex + C)
R R
4 ln a +C
R
5 sin xdx = − cos x + C
R
6 cos xdx = sin x + C
dx
R
7
sin2 x
= −ctgx + C x ̸= k π, k ∈ Z
dx π
R
8
cos2 x
= tgx + C. x ̸= 2 + k π, k ∈ Z
1
R
9
1+x 2
dx = arctgx + C,
√1
R
10 dx = arcsin x + C, x ∈ (−1, 1)
1−x 2
Liniowość całki

1 Z Z
af (x)dx = a f (x)dx gdzie a ∈ R,

2 Z Z Z
[f (x) ± g(x)]dx = f (x)dx ± g(x)dx
Całka wielomianu

Z
(an x n + . . . + a1 x + a0 )dx =

an n+1 a1
= x + . . . + x 2 + a0 x + C.
n+1 2

Ze wzgledu
˛ na łatwość obliczania całki z wielomianu w
praktyce nie podstawiamy do w/w wzoru ale obliczamy każdy
przypadek indywidualnie.
Przykład 10
Z
1
(3x 5 − 2x 3 + 4x 2 − x + 6)dx
3
Z Z Z Z Z
5 3 2 1
= 3x dx − 2x dx + 4x dx − xdx + 6dx =
3
Z Z Z Z Z
5 3 2 1
= 3 x dx − 2 x dx + 4 x dx − xdx + 6 dx =
3
1 1 1 1 1
= 3( x 6 ) − 2( x 4 ) + 4( x 3 ) − ( x 2 ) + 6(x) + C
6 4 3 3 2
1 1 4 1
= x 6 − x 4 + x 3 − x 2 + 6x + C.
2 2 3 6
Najpierw skorzystaliśmy z liniowości całki: wzór 2 i wzór 1 a
nastepnie
˛ z tablicy całek elementarnych: wzór 2 dla m=5 , 3, 2,
1 odpowiednio i ze wzoru 1.
Można szybciej:
Przykład 11
Z
(5x 7 + 2x 4 − x 2 + 6x − 7)dx

1 1 1 1
= 5( x 8 ) + 2( x 5 ) − ( x 3 ) + 6( x 2 ) − 7x + C
8 5 3 2
5 2 1
= x 8 + x 5 − x 3 + 3x 2 − 7x + C.
8 5 3
 x m dx gdy m jest liczba˛ całkowita˛ ujemna˛
R

Przykład 12
Z  Z
3 5 2 3
+ 2 − 5 dx = ( + 5x −2 − 2x −5 )dx =
x x x x
1 1
= 3 ln |x| + 5( x −2+1 ) − 2( x −5+1 ) + C
−2 + 1 −5 + 1
1 5 1
= 3 ln |x| − 5x −1 + x −4 + C = 3 ln |x| − + 4 + C
2 x 2x

Stosujemy liniowośc całki oraz wzór 3 i wzór 2 dla m = −2, −5

odpowiednio (tablica całek elementarnych)
 x m dx gdy m jest ułamkiem
R

Przykład 13
√ √
Z Z
3
1 3 4
3
x − 4x x + √ 5
dx = (x 3 − 4x 2 + 3x − 5 )dx
x 4

3 4 2 5
1
= x 3 − 4 x 2 + 3(5x 5 ) + C
4 5
3 √ 8 √ √
= x 3 x − x 2 x + 15 5 x + C
4 5

˛ całk˛e x m dx gdy m jest ułamkiem najlepiej do

R
Obliczajac
wykładnika (ułamka) m dodać 1 a nastepnie
˛ pomnożyć przez
odwrotność otrzymanego wykładnika (ułamka) m + 1.
Przykład 14

sin2 x 1 − cos2 x
Z Z Z
2
tg xdx = dx = dx
cos2 x cos2 x
Z 
1 
= − 1 dx = tgx − x + C.
cos2 x

Na końcu skorzystaliśmy ze wzoru 8 (tablica całek).

Ćwiczenia

√ √
x +x 3x
Z
1+
√4
dx =?
x
Z
ctg2 xdx =?

x2
Z
dx =?
1 + x2
3(2x ) + 6(8x )
Z
dx =?
4x
Całkowanie przez cz˛eści

Twierdzenie 15
Niech f , g posiadaja˛ ciagłe
˛ pochodne. Prawdziwy jest wzór:
Z Z
f (x)g (x)dx = f (x)g(x) − f ′ (x)g(x)dx.
′

Przykład 16

g ′ (x) = sin x
Z  
f (x) = x
x sin xdx = ′
f (x) = 1 g(x) = − cos x
Z
= −x cos x − (− cos x)dx =
Z
= −x cos x + cos xdx = −x cos x + sin x + C.
Przykład 17

f (x) = x 2 g ′ (x) = sin x

Z  
2
x sin xdx = ′
f (x) = 2x g(x) = − cos x
Z
2
= −x cos x − 2x(− cos x)dx
Z
2
= −x cos x + 2x cos xdx

f (x) = 2x g ′ (x) = cos x

 
2
= −x cos x +
f ′ (x) = 2 g(x) = sin x
 Z 
2
= −x cos x + 2x sin x − 2 sin xdx

= −x 2 cos x + 2x sin x − 2(− cos x) + C

= −x 2 cos x + 2x sin x + 2 cos x + C.
Przykład 18

f (x) = ln x g ′ (x) = x 2
Z  
2
x ln xdx =
f ′ (x) = x1 g(x) = 13 x 3
Z
1 3 1 1 3

= (ln x) x − x dx =
3 x 3
Z
1 3 1 1 1 1 3

= x ln x − x 2 dx = x 3 ln x − x +C =
3 3 3 3 3
1 3 1
= x ln x − x 3 + C.
3 9
Całka logarytmu

Przykład 19

f (x) = ln x g ′ (x) = 1
Z  
ln xdx =
f ′ (x) = x1 g(x) = x
Z
1
= (ln x)x − xdx =
x
Z
= x ln x − 1dx = x ln x − x + C.
Ćwiczenia

Z Z Z
2 x ∗
x cos xdx =?, e sin xdx =? , loga xdx =?

Z Z Z
3 x
x sin xdx =?, xe dx =?, x 2 ex dx =?

Z Z Z
2 x
(3x + 4) cos xdx =?, (4x − x)e dx =?, xe2x dx =?
Zadanie

Dokończyć nastepujace
˛ obliczenia:
Z
1) cos 5xdx =?, wsk : (sin 5x)′ = 5 cos 5x

f (x) = x g ′ (x) = cos 5x

Z  
2) x cos 5xdx = =?
f ′ (x) = 1 g(x) =?
Różniczka funkcji

Definicja 20
Niech I przedział (dowolny). Różniczka˛ funkcji g : I → R
nazywamy wyrażenie

dg(x) = g ′ (x)dx (dg = g ′ (x)dx)

Całkowanie przez podstawienie

Twierdzenie 21
Niech I, J przedziały, f : I → R, ω, ω ′ : J → R sa˛ ciagłe
˛ i
ω(J) ⊂ I. Zachodzi nastepuj˛ acy
˛ wzór:
Z Z
′
f (ω(x))ω (x)dx = f (t)dt, gdzie t = ω(x).

Przykład 22
Z  
5 t = sin x
sin x cos xdx = =
dt = cos xdx
Z
1 6 1
t 5 dt = t + C = sin6 x + C.
6 6
f (ω) = ω 5 , ω(x) = sin x, ω ′ (x) = cos x.
Przykład 23
Z  
21 t = 3x + 7
(3x + 7) dx =
dt = 3dx, dx = 13 dt
Z Z
1 1 1  1  22 1
= t 21 dt = t 21 dt = t +C = (3x + 7)22 + C
3 3 3 22 66
Przykład 24

t = 5x 2 + 2
Z p  
2
x 5x + 2dx = 1
dt = 10xdx, xdx = 10 dt
Z √ Z
1 1 1 1 2 3
 
= t dt = t 2 dt = t2 +C
10 10 10 3
1 √ 1 p
= t t +C = (5x 2 + 2) 5x 2 + 2 + C.
15 15
Przykład 25
Dokończyć obliczenia
Z √  
t = 2x − 6
x 2x − 6dx =
dt = 2dx, dx = 12 dt, x = t+6
2

t + 6√ 1
Z
= t dt =?
2 2
Całka z pochodnej logarytmicznej

f ′ (x)
Z
dx = ln |f (x)| + C
f (x)

Uwaga: wzór można zawsze zastapić˛ podstawieniem t = f (x).

Nie jest zatem konieczny, ale cz˛esto bardzo skraca obliczenia.
Całka tangensa i cotangensa

Z Z
sin x
tgxdx = dx
cos x
− sin x (cos x)′
Z Z
=− dx = − dx = − ln | cos x| + C.
cos x cos x

Z
ctgxdx =?
Przykład 26
Z
3x + 5
dx =
x2 + 1
Z Z
3 2x 5 3
2
dx + dx = ln (x 2 + 1) + 5arctgx + C
2 x +1 x2 +1 2
Przykład 27
Z
1
dx =
x2 + 9
t = x3
Z   Z
1 1 1 1
x 2 dx = 1 = 2
dt
9 (3) + 1 dt = 3 dx 3 t +1
1 1 x
arctgt + C = arctg + C
3 3 3

Uwaga: Ponieważ 9 = 32 przyjmujc a = 3 można w podobny

sposób uzyskać ogólny wzór.
Ogólny wzór

Z
dx 1 x
= arctg + C, a > 0.
x2 +a 2 a a
Przykład 28

7x − 3
Z
dx =
x 2 + 25
Z Z
7 2x 3 7 3 x
2
dx − dx = ln (x 2 + 25) − arctg + C.
2 x + 25 x2 + 25 2 5 5
Ćwiczenie 29
4x − 5
Z
dx =?
x2 + 7
Z
sin x cos4 xdx =?
Z
sin4 x cos3 xdx =? wsk . jedynka tryg.
Z
sin3 x cos4 xdx =? wsk . jedynka tryg.
Zadanie

Dokończyć obliczenia:
Z Z
sin x cos xdx = sin x sin2 x cos3 xdx =
3 3

Z  
2 3 t = cos x
(sin x)(1 − cos x) cos xdx = =?
dt =?
Dokończyć obliczenia:
Z Z
sin x cos xdx = sin3 x cos2 x cos xdx =
3 3

Z  
3 2 t = sin x
(sin x)(1 − sin x) cos xdx = =?
dt =?
Porównać otrzymane wyniki.
Uwaga
Wzór w tw. o całk przez podst. jest rozumiany tak, że mamy
policzyć lewa˛ strone˛ i sprowadzamy do prawej gdyż jest
łatwiejsza. Można jednak to rozumowanie odwrócić.
Przykład 30 (t ↔ x)

x = t6 6t 5 dt
Z   Z
dx
√ √ = = =
x(1 + 3 x) dx = 6t 5 dt t 3 (1 + t 2 )
6t 2 dt
Z Z  2
t +1 1 
= 6 − dt =
1 + t2 1 + t2 1 + t2
Z Z
dt
= 6 1dx − 6 =
1 + t2
√ √
= 6t − 6 arctan t + C = 6 6 x − 6 arctan 6 x + C.
1 √
t ↔ x, x = ω(t) = t 6 , f (x) = √
x(1+ 3 x)
,
1
f (ω(t)) = t 3 (1+t 2 )
, ω ′ (t) = 6t 5 .
Przykład 31 (podstawienie trygonometryczne)
Z p
I= 1 − x 2 dx

x = sin t, t ∈ [− π2 , π2 ], dx = cos tdt, (t = arcsin x)

Z p Z Z
2 2 1
I= 1 − sin t cos tdt = cos tdt = (1 + cos 2t)dt
2
1 1 1 1 p
= t + sin 2t + C = arcsin x + x 1 − x 2 + C.
2 4 2 2
p
(sin 2t = 2 sin t cos t = 2 sin t 1 − sin2 t).