Kierunek: Finanse i Rachunkowość, 2023/2024

Wykład Część II. Funkcje cyklometryczne.

2.1 Funkcja odwrotna

Definicja 2.1 Funkcję 𝑓: 𝑋 → 𝑌 nazywamy funkcją różnowartościową (iniekcją), wtedy

i tylko wtedy, gdy
∀𝑥1 ,𝑥2 ∈𝑋 [𝑥1 ≠ 𝑥2 ⇒ 𝑓(𝑥1 ) ≠ 𝑓(𝑥2 )].

Definicja 2.2 Funkcja 𝑓: 𝑋 → 𝑌 odwzorowuje zbiór 𝑋 na zbiór 𝑌 (jest surjekcją) wtedy i tylko
wtedy, gdy
∀𝑦∈𝑌 ∃𝑥∈𝑋 : 𝑦 = 𝑓(𝑥).

Definicja 2.3 Funkcję 𝑓: 𝑋 → 𝑌 nazywamy funkcją wzajemnie jednoznaczną (bijekcją), jeżeli

jest jednocześnie funkcją różnowartościową (iniekcją) oraz „funkcją na” (surjekcją).
∀𝑦∈𝑌 ∃!𝑥∈𝑋 : 𝑦 = 𝑓(𝑥)

Przykład 2.1 Która z poniższych funkcji jest iniekcją, surjekcją, a która bijekcją?
𝑓: 𝑅 → 𝑅, 𝑓(𝑥) = 𝑥 2 ;
𝑔: 𝑅 → [0, +∞), 𝑔(𝑥) = 𝑥 2 ;
1 𝑥
ℎ: 𝑅 → 𝑅, ℎ(𝑥) = ( ) ;
2
𝑝: (0, +∞) → 𝑅, 𝑝(𝑥) = log 2 𝑥.

Definicja 2.4 Jeżeli funkcja 𝑓: 𝑋 → 𝑌 jest wzajemnie jednoznaczna, to funkcję 𝑔: 𝑌 → 𝑋,

określoną następująco: ∀𝑦∈𝑌 ∀𝑥∈𝑋 [𝑔(𝑦) = 𝑥 ⇔ 𝑓(𝑥) = 𝑦], nazywamy funkcją odwrotną do
funkcji 𝑓 i oznaczamy 𝑓 −1 .

Przykład 2.2 Wyznaczyć funkcję odwrotną do funkcji, która jest bijekcją z przykładu 2.1.

Uwaga:
 Wyznaczając funkcję odwrotną do danej funkcji 𝑓, trzeba najpierw sprawdzić, czy jest
ona bijekcją. Wówczas należy rozwiązać równanie: 𝑦 = 𝑓(𝑥), w którym niewiadomą
jest 𝑥. Otrzymujemy zależność 𝑥 = 𝑔(𝑦), gdzie 𝑔 = 𝑓 −1 jest szukaną funkcją
odwrotną.
 Wykresy funkcji 𝑓 i 𝑓 −1 są symetryczne względem prostej 𝑦 = 𝑥.
Kierunek: Finanse i Rachunkowość, 2023/2024
Wykład Część II. Funkcje cyklometryczne.

2.2 Funkcje cyklometryczne

Funkcje cyklometryczne są to funkcje odwrotne do funkcji trygonometrycznych zacieśnionych

do przedziałów, w których funkcje te są bijekcją.

𝜋 𝜋
Niech 𝑓: [− 2 , 2 ] → [−1,1], 𝑓(𝑥) = 𝑠𝑖𝑛𝑥.
𝜋 𝜋
Wówczas istnieje 𝑓 −1 : [−1,1] → [− 2 , 2 ] , 𝑓 −1 (𝑥) = arcsin 𝑥.
Definicja 2.5 Funkcja 𝑦 = arcsin 𝑥 jest funkcją odwrotną do funkcji 𝑥 = sin 𝑦, gdzie
𝜋 𝜋
𝑦 ∈ [− 2 , 2 ],
∀𝑦∈[−𝜋,𝜋] 𝑦 = arcsin 𝑥 ⇔ sin 𝑦 = 𝑥.
22

Wybrane wartości funkcji arcsin 𝑥:

𝜋 1 𝜋 𝜋
arcsin(−1) = − , arcsin 0 = 0, arcsin = , arcsin 1 = .
2 2 6 2

Wykres funkcji 𝑦 = arcsin 𝑥:

𝜋 𝜋
Wykres jest symetryczny do wykresu funkcji 𝑦 = sin 𝑥 , 𝑥 ∈ [− 2 , 2 ] względem prostej
𝑦 = 𝑥.

Własności funkcji 𝒇(𝒙) = 𝒂𝒓𝒄𝒔𝒊𝒏 𝒙:

𝜋 𝜋
1. 𝐷𝑓 = [−1,1]; 𝑍𝑊𝑓 = [− 2 , 2 ] ;
2. ∀𝑥1 ,𝑥2∈[−1,1] : 𝑥1 < 𝑥2 ⇒ arcsin 𝑥1 < arcsin 𝑥2 ;
3. ∀𝑥1 ,𝑥2∈[−1,1] : arcsin 𝑥1 = arcsin 𝑥2 ⇒ 𝑥1 = 𝑥2 ;
4. ∀𝑥∈[−1,1] : arcsin(−𝑥) = − arcsin 𝑥.
Kierunek: Finanse i Rachunkowość, 2023/2024
Wykład Część II. Funkcje cyklometryczne.

Niech 𝑓: [0, 𝜋] → [−1,1], 𝑓(𝑥) = cos 𝑥.

Wówczas istnieje 𝑓 −1 : [−1,1] → [0, 𝜋], 𝑓 −1 (𝑥) = arccos 𝑥.
Definicja 2.6 Funkcja 𝑦 = arccos 𝑥 jest funkcją odwrotną do funkcji 𝑥 = cos 𝑦, gdzie
𝑦 ∈ [0, 𝜋],
∀𝑦∈[0,𝜋] 𝑦 = arccos 𝑥 ⇔ cos 𝑦 = 𝑥.
Wybrane wartości funkcji arccos 𝑥:
𝜋 1 𝜋
arccos(−1) = 𝜋, arccos 0 = , arccos = , arccos 1 = 0.
2 2 3

Wykres funkcji 𝑦 = arccos 𝑥:

Wykres jest symetryczny do wykresu funkcji 𝑦 = cos 𝑥 , 𝑥 ∈ [0, 𝜋] względem prostej 𝑦 = 𝑥.

Własności funkcji 𝒇(𝒙) = 𝒂𝒓𝒄𝒄𝒐𝒔 𝒙:

1. 𝐷𝑓 = [−1,1]; 𝑍𝑊𝑓 = [0, 𝜋];
2. ∀𝑥1 ,𝑥2∈[−1,1] : 𝑥1 < 𝑥2 ⇒ arccos 𝑥1 > arccos 𝑥2 ;
3. ∀𝑥1 ,𝑥2∈[−1,1] : arccos 𝑥1 = arccos 𝑥2 ⇒ 𝑥1 = 𝑥2 .
Kierunek: Finanse i Rachunkowość, 2023/2024
Wykład Część II. Funkcje cyklometryczne.

𝜋 𝜋
Niech 𝑓: (− 2 , 2 ) → 𝑅, 𝑓(𝑥) = 𝑡𝑔𝑥.
𝜋 𝜋
Wówczas istnieje 𝑓 −1 : 𝑅 → (− 2 , 2 ) , 𝑓 −1 (𝑥) = arctg 𝑥.
Definicja 2.7 Funkcja 𝑦 = arctg 𝑥 jest funkcją odwrotną do funkcji 𝑥 = tg 𝑦, gdzie
𝜋 𝜋
𝑦 ∈ (− 2 , 2 ),
∀𝑦∈(−𝜋,𝜋) 𝑦 = arctg 𝑥 ⇔ tg 𝑦 = 𝑥.
22
Wybrane wartości funkcji arctg 𝑥:
𝜋 √3 𝜋 𝜋 𝜋
arctg(−1) = − , arctg 0 = 0, arctg = , arctg 1 = , arctg √3 = .
4 3 6 4 3

Wykres funkcji 𝑦 = arctg 𝑥:

𝜋 𝜋
Wykres jest symetryczny do wykresu funkcji 𝑦 = tg 𝑥 , 𝑥 ∈ (− 2 , 2 ) względem prostej
𝑦 = 𝑥.

Własności funkcji 𝒇(𝒙) = 𝒂𝒓𝒄𝒕𝒈 𝒙:

𝜋 𝜋
1. 𝐷𝑓 = 𝑅; 𝑍𝑊𝑓 = (− 2 , 2 ) ;
2. ∀𝑥1 ,𝑥2∈𝑅 : 𝑥1 < 𝑥2 ⇒ arctg 𝑥1 < arctg 𝑥2 ;
3. ∀𝑥1 ,𝑥2∈𝑅 : arctg 𝑥1 = arctg 𝑥2 ⇒ 𝑥1 = 𝑥2 ;
4. ∀𝑥∈𝑅 : arctg(−𝑥) = − arctg 𝑥 ;
𝜋 𝜋
5. Wykres jest ograniczony asymptotami poziomymi o równaniach: 𝑦 = − 2 ; 𝑦 = 2 .
Kierunek: Finanse i Rachunkowość, 2023/2024
Wykład Część II. Funkcje cyklometryczne.

Niech 𝑓: (0, 𝜋) → 𝑅, 𝑓(𝑥) = 𝑐𝑡𝑔𝑥.

Wówczas istnieje 𝑓 −1 : 𝑅 → (0, 𝜋), 𝑓 −1 (𝑥) = arcctg 𝑥.
Definicja 2.8 Funkcja 𝑦 = arcctg 𝑥 jest funkcją odwrotną do funkcji 𝑥 = ctg 𝑦, gdzie
𝑦 ∈ (0, 𝜋),
∀𝑦∈(0,𝜋) 𝑦 = arcctg 𝑥 ⇔ ctg 𝑦 = 𝑥.
Wybrane wartości funkcji arcctg 𝑥:
3𝜋 𝜋 √3 𝜋 𝜋 𝜋
arcctg(−1) = , arcctg 0 = , arcctg = , arcctg 1 = , arcctg √3 = .
4 2 3 3 4 6

Wykres funkcji 𝑦 = arcctg 𝑥:

Wykres jest symetryczny do wykresu funkcji 𝑦 = ctg 𝑥 , 𝑥 ∈ (0, 𝜋) względem prostej 𝑦 = 𝑥.

Własności funkcji 𝒇(𝒙) = 𝒂𝒓𝒄𝒄𝒕𝒈 𝒙:

1. 𝐷𝑓 = 𝑅; 𝑍𝑊𝑓 = (0, 𝜋);
2. ∀𝑥1 ,𝑥2∈𝑅 : 𝑥1 < 𝑥2 ⇒ arcctg 𝑥1 > arcctg 𝑥2 ;
3. ∀𝑥1 ,𝑥2∈𝑅 : arcctg 𝑥1 = arcctg 𝑥2 ⇒ 𝑥1 = 𝑥2 ;
4. Wykres jest ograniczony asymptotami poziomymi o równaniach: 𝑦 = 0; 𝑦 = 𝜋.

𝜋
Przykład 2.3 Wyznaczyć dziedzinę i zbiór wartości funkcji 𝑓(𝑥) = − 𝑎𝑟𝑐𝑐𝑜𝑠(𝑥 2 − 1) + 2 .
Przykład 2.4 Rozwiązać nierówności:
𝜋
𝑎. 𝑎𝑟𝑐𝑠𝑖𝑛(|𝑥 − 2|) < 6 ,
𝜋
𝑏. 𝑎𝑟𝑐𝑐𝑡𝑔(log 0,5 (𝑥 − 1)) > 2 .