Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • 1962 3 Eckmann

    Uploaded by

    İbrahim İpek
    5 views10 pages

    Original Title

    1962_3_Eckmann

    Copyright

    © © All Rights Reserved

    Available Formats

    PDF or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    5 views10 pages

    1962 3 Eckmann

    Uploaded by

    İbrahim İpek

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    of 10
    CAGATAYCADA iSiM-FITLLER Janos Ecxmann isim-fiil (verbal noun) fiillerin kip ve salus géstermiyen isim seklidir, isimler gibi cokluk, iyclik ve gekim ckleri ile gckim,edatlar: al; ciimlede dune (subject), nesne (object), vasiflayict (attribute) tiimleg (adverbial modifier) ve yiiklem ismi (predicate noun) isini_giriir. Yine fiille olan ilgisini de kaybetmemist : olumlu ye olumsuz gekli olabilir, bag zamanina ispetle zaman bildirir, ézne, nesne ve tiimleg ahr, Gagatayeada asagidaki eklerle yapilan isim-fiiller geger : 1. ~gan/-gen, sert_konsonantlardan sonra ekseriyetle —qan/-hen : savagan’, yat-qan; bunun gibi biti-gen ‘yazan’ ke tiis-ken ‘inen, di iin-gen, hir-gen, sév-gen, i¢-hen, wk-ken ° n’, isit-hen. Bu isim-filin gordiigii igler = a) Eylem ismi (action noun): algan ‘alma, alg, aldik—’, kérgen , gorditk— : rme, gir Zeliha Yiisufna indegeni ‘Zeliha’nm Yusuf'a cagrmasy’ (H 22b: 11), andaq sir aytqandin aytmagan yahsiraq “biyle siirler yazmaktansa hig yazmamak daha iyi’ (B 26a: 7), cagun hurmanga tiiskenning ‘acab ayip tesiri var’ (FK 59a: 4), siri bar ‘yildirmm. harmana diigmesinin a beglerning derhost quganlarv fayida qulmady ‘beylerin ricalan. fayda etmedi’ (Z 26b: 1 as), ésiking itidin ayrilgammm tut ma‘zir ‘senin kapmm képeginden aynldigim: mazur gor! (L Div. 10: 4), qayan bara durganin bilgeg yoldase bold: ‘nereye gitmekte oldu; renince yol arkadag: oldu’ (Kiill. S 762b: 13), tariy atqanda ‘safakla beraber’ (B 327b: 13), yanganda hem Kigik Han toqqu: qatla yiigiindi *doniiste de K Han dokuz kere efildi’ (B 103a: 6), Baysungur Mirza padsah bolganda on sekkiz yasar érdi ‘Baysungur Mirza padisah oldugu zaman. on sekiz yasmda idi’ (B 30a: 13), dilber dlgenimdin sadman dur ‘dilber dldiiziime sevinir’ (I, Div, 85: 4), kérigliim tilegence ‘génkimiin diledigi gibi’ (BS 1.473: 17), éligimdin hélgence ‘climden geldigi kadar’ (B 200b: 5), avval 52 JANOS ECKMANN aytqanca ayta algum yoq ‘énce anlatuzum gibi anlatamryacagim’ (SS 42 : 36), kéttiler barganlarinca ‘gidebildikleri kadar gittiler’ (LGN 90a: 7). Gekim edatlariyle : Buharga yavug yétken bile ‘Buhara’ya yaklasmea’ (B 37b: 6), turgane birle bir dtaspara dur ol sith ‘durugu ile bu suh bir ates parcast gibidir’ (FK 47a: 9), mén dégen dék ‘benim dedigim gibi’ (B 394a: 13), hayah Mir Haydar kayak bargan sarv bard: ‘hayali Mir Haydar’m hayalinin gittigi tarafa dojru gitti’ (Kill. S 664a: 1), totqavuldin ate bargan sayt qar ulugrag bold: ‘karakoldan wzaklastikca kar daha yiiksek oldu’ (B 197b: 6), kérgen sayt hattumne méni yad eyle ‘mektubumu gérdiikce beni hatrla! (BS II 313: 6), Tagay Buga Barlas ve Seyfiiddin Bég asru kip urus qugan cihetidin atlart isdin qald “Days Boia Barlas ve Seyfeddin Bey pek gok savaslar yaptklan cihetle atlart ige yaramaz hale geldi? (Z 17a: 1), seni haddint bilmey sévgen iigiin ‘haddini bilmiyerck seni sevdigi igin’ (L Div. 44: kenar), tarif qulgan yosunlug ‘agiklandiga gibi’ (B 53b: 8), alar yétkendin burun ‘onlar yetis- meden dnce’ (Z 10b: 3 a), Kabilni algandin burunrag ‘Kabil'i almadan ance’ (B 13b: 4), Husayn Bég bargandin song ‘Hiiseyin Bey gittikten sonra’ (Z 29a: 16), kiindiz bolgandin sorigra ‘giindiiz. olduktan sonra’ (Kill. S, 86a: 21). Usiin ve cihetidin kelimelerinden dnce bolgan kullamilmaz : ‘umre qusqa iigiin sézi hem, subraty hem’ az dur ‘émrit isa oldugu igin hem sizii, hem géhreti azdir; (Mec. 39b: 13), bu dter dunyé bi-baga ‘bu fani diinya bekasiz oldugu igin’ (B 35a : 3), tilep harigliim sening agsuigne tapmas, kigik moger oynar yasunmaq ‘ginliim senin agam arayxp bulmaz, mejer o kiigiik oldugu icin saklambag oynar’ (L Div. 94 : 3-4), Bahram anuig taba kip cihetidin éltiire almadt ‘tabileri cok oldugu icin, Behram, onu éldiirmedi’ (N Quatr. 102: 13). b) Eyleyici ismi (agent noun ve participle), Gerek tamamlanmis, gerek tamamlanmamis cylemi bildirdii gibi nesneli (transitive) fiillerde edilgen (passive) manasmda da kullanilabilir: algan 1. ‘alan, alan’; 2, ‘alms olan, almmuis (olan)’, kélgen 1, gelen’; 2. ‘gelmig (olan)’. kérgenler dédiler ‘girenler dedilex’ (B 42a: 11), oguganlar kirmis bolgaylar ‘okuyanlar gérmiis olacaklar’ (Kill. S 52b: 7), bu ager y Kétergen tavsalur ‘bu ag yiikii tagryan bitkin bir hale gelir’ (FK 48 1), ikki hémening ugun tutqan garg dur ‘iki kayizm ucunu tutan bata (Mahb. 193: 2), yoldin uqganlarga yol kérgiizgeyler ‘yoldan gikanlara yol gistersinler’ (Kill. R 56a: 21), bu mezkir bolganlarga. émes ‘bu, zikredilenler gibi deZil’ (B 50a: 4); edilgen manasmda : rifdyat qugan CAGATAYCADA ISIM-FITLLER 53 ictimadhq higimiz ‘saytlan ve gitvenilen adamnmz’ (B 52a: 11), bir dégenni ikki démek hos émes tbir kere sdyleneni iki kere degil’ (SS 42: 35), iigiingé aglim yohdin ketiirgen muséfir ‘ite yolundan getirilen yolow’ (SS 110: bashk), satqan usal Yasuf édi ‘su satilan Yusuf kélemiz idi? (H 68b: 10). Ome aldiz takdirde bu isim-fiil bugiinki: tiirkcedekinden biisbii- mén bitigen hat bile yongul qalam, mén 'm yardigim (Kkullandigam) yam ile yar (ME 123b: 6), hi bandamiz tin ayr bir davranis gésterir : yiiriigen vol bile urgul qadam ‘be qayist mén éltiirgen m yabani at kadar benim yiiridiigiim yolda yiirii!’ qulanga sémiz émes édi thig bi iz dexildi’ (B 204a: 13), cehan igre sén bilmegen yoq ‘ulim ‘diinyada in bilmedigin ilim yok’ (isk. 209a: 14), frag igre kéaiim kirmegen bela yoq tur ‘ayrihkta géziimiin gormedigi bela yoktur’ (Ub. 'T 27a: 7), Téigri. buyurganga itaat_iigiin “Tanrinm buyruguna itaat igi’ (Kill. R 208b: 13). Bu isim-fill gagda, dem, fursatta, fursatlar mahalda, vaquda, zamén gibi kelimelerle beraber zaman bildixix: gahir ‘uldmun tekmil qugan cagda ‘rahixi ilimleri bitirdigi zaman’ (Mec. 5a: 12), dédi sorgan dem ol geda-pisa ‘o dilenci tabiath soruldugu zaman dedi’ (SS 126: 13), mén se en fursatta ‘Semerkand’a geldigim zaman’ (B 20b: 6), Mir Ali Sir Nevayi Heridin Samargandga keélgen fursatlar Ahmad Beg bile bolur édi ‘Ali Sir Nevai Herat’tan Semerkand’a geldigi_ zamanlar Ahmed Beyle beraber olurdw (B 21a:.12), kiin olturgan mahalda ‘giines batty zaman’ (Z41b:4), mén kérgen mahalda ‘benim gérdiigiim zaman? (B 46a: 3), qarigan vaquda ‘ihtiyarladigam zaman’ (GS Nur. 124:a: 3), Yisuf alar hdline korgen zaman ‘Yusuf onlann halini gérdiigii zaman’ (50a: 17). c) Yiiklem ismi (predicate noun): Samargandns Iskender bind qu- gan dur ‘Semerkand’t Iskender hina etmistir’ (B 4b: 9), émes bdd-i hazdndin yahsihg ‘hig bir gil sonbahar riizgarmdan iyilik gormiis degil (Ub, T 30 ‘o Mesih dlilerini diriltmek igin gelmis imis’ ( ihtiyér qugan édim “kogeyi segmis idim’ (BS 1 47 munga qalin qoy tiisken émes édi thig bir akimda bu kadar gok koyun ele gegmis dexildi’ (B 203b: 7), méndin démegil, ger unutulgan bolsam ‘eger unutulmug olursam, benden bahsetme!” (BS II 317: 16). Samargandga kélg 6), kélgen érmis ol Mesih dlgen 54 JANOS ECKMANN 2. -gu/-gii, sert konsonantlardan sonra ekseriyetle —qu/—hit: yugla— gu, al-gu, grg-qu, sig-qu ( (Z 24b: 12), may igmek bile 56 JANOS ECKMANN Masdarla kurulan terkipler : a) -maq/-mek + bol~ veya é(r)- ‘istemek’: can alurga bw taraf kélmek émis ol qitil ‘o katil, can almaga bu tarafa gelmek istemis’” (FK 24b: 12), himek alip melik iistige yiiriimek body ‘yardim sajlayip istedi?-(N Quatr. 94: 14). + bol~ veya é(r)~ ‘mak iizere olmak, istemek’: bular kélmekgi édiler thunlar gelmek iizere idiler’ (B 154b: 1), bu yage- larnung, iistige atlanmagg. éditk ‘bu diismanlar iizerine hareket etmek iizere idik’ (B 299a: 14), bizge qosulmage. bold ‘ize katilmak istedi? (B 120b: 10). Masdar ~luk|-lik ckiyle de genisletilebilir : -magleq/-meklik (eylem ismi): mén démeklik né bi-hayahg dur ‘ben. demek ne hayaszhkur! (SS 9: 23), év qoparmaglig ériir dusvdr Ceyhiin iistine ‘Ceyhun iizerine ev yapmak gitgtiix’ (L Div. 161- 10), télbe bolmaghgtn dzge gara yoq tur mariga ‘benim igin deli olmaktan baska gare yoktur’ (BS Sam. 19: 11), mundagq gaflat bile yatmaghg hop bi-serdarana édi bu kadar gafletle yatmasi bir serdara hig yakigmazdy’ (B 110a: 9). 4, Genig =r, -ar/-er, -ur} bar-ur ‘gider’, oygan-ur ‘uyannr’. melik iizerine yi man isim-fiili : basla-r, ac-ar, ig-er, Fonksionian : a) Eylem ismi : agrur ‘arama, aga’, tapar ‘bulma, bulus, bulaeak—: ndiiz ne durmam ne kiin u tin mariga né qardr w né. olturur ‘gece oturmam var’ (BS IL 326: 1 as), Migirdin dem ‘simdi Misn’dan geliyorum’ (H T4a: 4), yolnuig qay sare gugart ma‘liim bolgay ‘yolun nereye qikacagi belli olacak’ (B 97h: 5), atlanur ayagt ‘sefere giderken at iizerinde igilen icki’ (Seyh Siileyman Efendi sbzliigii, 5), ‘adalat quur fkride bar edim ‘adalet dajstmak fikrinde idim’ (isk. 210b: 6 as), atlanur hayalida érdi ‘sefere cikmay diigiiniiyordw? (Z 34a: 3), mani‘ dur barurga ‘gitmeze mani oluyor’ (Kiill. § 473b: 5), “ad galarga hem qabiliyat bar “ud calmaya da kabiliyeti var’ (M 93b: 3), ber-taraf qugal vefad isterni ildin ‘insanlardan vefa istemekten vazgee!’ (BS I 240: 5), usbu muriglug basuma dfat kéliirni bilmedim ‘bu kederli bagima afet gelecegini bilmedim’ (Ub. T 32b: 12), gugarda yolugt manga riberi ‘ckarken bana yiix yiize geldi? (isk. 211a- 2), ‘yiiriirdin harsun ‘yiiriirmekten yorulsun’ (Seyb. Vamb, 144: 49), teldfi quurdin burun ‘telafi etmeden énce’ (N Quatr, 70: 17), bu raid munwig ‘din agar iigiin Kithek swyt dérler ‘bu wmak bunun eteginden akugt igin Kahek suyu derler’ (B 45a: 10). ‘rir héliériim —usbu ec. GAGATAYCADA iSiM- FIILLER 57 b) Eyleyiei ismi : isittir hérerge yahsx bolgay ‘isiten ve géren igin iyi olur’ (B 31b: 12), dter dunya ‘fani diimya’ (B 29a: 3), yéti yasar oght bar érdi ‘yedi yagmda bir oylu vardy’ (N Quatr, 106: 18), kériisiir yér ‘goriigme yeri’ (B 103a: 4), olturur yér ‘oturma yeri, oturacak yer" (Ub. U 18a: 6), éligige, him sahlarnuig per yéri érdi, og tegip mecrith bolds yer olan eline bir ok saplamp yaralandy’ (Z 19b: 2), méni kiterinig Yisuf ster yolina ‘beni Yusuf*un gegecezi yola gotitriin’ (HI 42b: 2), wmiireiler bélige baglar sahtiyan ‘demircilerin bellerine bag- ladiklar sahtiyan’ (N Quatr, 45: 1), mén Hindistanga kéliir yul Herldin kéldi ‘Hindistan’a geldigim yil Herat’tan geldi’ (B 169b: 4), Bu isim-fiil cagda, hilatta, makalda gibi kelimelerle zaman bildirir : edn beriir cagda ‘can verirken’ (L Div. 110: 5), oqur cagda il anv ‘adil démes adm) okurken insanlar ona adil demezler’ (isk. 210a: 11), ézi qopar halatta Mehdi Sultan éligini bandidin tiisiire apts ‘kendisi (Abdiilkerim) kalk- mak iizere iken Mehdi Sultan onun clini bileginden kesip diisiirdii? (B 38b: 9), berhem urma, ey sabé, tarar mahalda zulfini ‘ey sabah rivzgant, tararken ziilfini karigtirma!’ (Ub. U 49a: 1s). Gekim edatlariyle : nagm ahhdin hésgiiylug aveinuig Suhayli bolur dék kisiler bar ‘sairler arasinda y in Stiheyl'i olabilecek kisiler var’ (Bayk. Ri 12), urusur caghg hal yoq tur ‘savagacak hali yoktur’ (Seyb. Véamb- 158: 66), dilrubdlig libas. huccast dur giiyé, kim anv kiygee korigiil alur gadar ‘andst coh ‘elbisesi dilritbahk delilidir gtya, zira onu giyince giniil alacak kadar eziyeti cok’ (FK 37a: 6), kiin guar sarvdin ‘giinesin iki taraftan’ (Z 7b: 4), Edilgen manasinda : qulur isimni bilmedim ‘ne yapa- cagim: bilmedim’ (B 119a: 4), séver ‘sevgili’, Hazrat-i Hagmuig séver bandalarim kullarm i” (Z MW: 2 as), séver cdinum ‘sevgilim’ (Gedai Orn. IV, 4, PK 62: 1), séver at ‘sevgili at” (H 35h: 6). 5, -mas|-mes, éncekinin olumsuzu, su isleri gériir : ‘sahlarin dptiikle giizel sz séyleme evei séver érdi ‘Tanrmm si gill a) Eylem ismi: ‘sqdin mablasuma eyleben akbab du‘a, mustacab olmast anuig mén-i mahziinga tilek ‘dostlar agktan kurtulmam dua ettiler, ben kaygiomm dilegi bunun kabul edilmemesidir’ (Nevai 5: 5, Atalay 56: 1+ 3 a), tam w tas démey cayan yétkee tiker ide kégmes qulur qulmast kar ‘duvar ve tag demeden akrep varmea sokar, kar edip etmiyecey#i aklndan gegmez? (Kelile ve Dimne, Mab. Atalay 57 : 13), maynz émdi agama almas hayalim bar dur ‘simdi garabr ajzima almamay! dissiinityorum’ (IK 56b: 7), bir zaman kirmeske ol “Grint yok tur taqatim ‘bir dakika o yanagi gérmemege kuvyetim yoktur’ i JANOS ECKMANN (Bayk. Div, 223: 10), yar agez acmasga dardim sorgal taptum sabab ‘yaem derdimi sormak igin az agmamasmm sebebini buldum’ (Nevai Mab. Ross 9: 2, Atalay 13: 4), saharda wrmasuigga peyman qu ‘gehirde durmyacajina yemin et!’ (SS 178: 182), yoda can berdim, iti kirmeyin hem, kérmeske salip zayi® olde can, ne sid? ‘yolunda fayda? gir , gormemezlige gelip can kayboldu, ne fayda? (PK 42a: 12), igmesimni gain biliirler édi, teklif’ qilmadilar “(igki) igmedigimi bildikleri igin teklif etmediler’ (B 187a: 13), Kabilninig iistige filhal barurnt barmasni kerigesildi Shemen Kabil ii > (B 126a: 6), kérer kiirmesde ‘giriir girmez’ (EK 53b: 7), zahmum agzt biitmesidin uyqum ugmts ‘yaramm aga kapanmadigmdan uykum kagms’ (Nevai Mab. Ross 46:8, Atalay 58: 6), dayr igre bolmastun burun bedndm két ‘meyhanede adm kétiiye crkmadan énce git!’ (FK 26b: 2), may ic peymdna tolmasdin (Dehn, 233b: 5). mi: sahre ve bazdrida tiirki bilmes kisi yoq tur ‘sehir ve kimse yoktur’ (B 2b: 3), qalmads Migr » kimse kalmady’ 11), cager igmes mahalda ‘sarap igmedigi zaman’ (B 68b: 5), siz, kimse’ (N Quatr. 107: 20), tiikenmes usbu gam ‘bu (L Div. Br. 16b: 1), yaramas saz ‘isi yaramaz saz? (B 182b: 2), munca hadd: yétmes isler ‘hu, derece haddi olmyan igler’ (B 36a: 1); edilgen manasmda: kérek ki bilmes ‘ilmni ayturga murtakib bolmasa ‘(igretmen) bilmedigi bir imi dzretmege kalkigmamal’ (Mahb. cdndn, né sid? kei can verdim, sevgili garmeden gecti, ine yiirityiip yiiriimiyeeeximizi gor burunrag *kadeh dolmadan énee sarap i b) Eyley pazarmda tiirkg ilide éhmes his (H 37a tégmes ki titkenmez it iyen giinler macun sohbeti yapildi’ (B 252a: 6), d¢iire almas isydn otun ds harmanwigéa salma ‘sindiiriilemes isyan. atesini kendi harmanma atma! (Mahb 194: 11), démes sézni dziim qudum fas ‘sdylenilmemesi gereken. sézit kendim agiga vurdum’ (PK 226a: 13), qumas islerni qlmaq ‘yapilmamas: gereken isler yapmak’ (Mahb. 28: 14), quur qumas isimizdin isti‘lam w is quip ‘ne yapacagamin sorusturup’ (B 60a: 9).

    You might also like