Ανάλυση ΙΙ

2η εβδομάδα
Η μερική παράγωγος
Η μερική παράγωγος μιας συνάρτησης f (x, y) ως προς x συμβολίζεται ως
∂f (x,y)
∂x και ορίζεται ως

∂f (x, y) f (x + ∆x, y) − f (x, y)

= lim .
∂x ∆x→0 ∆x
Ομοίως για τη μερική παράγωγο ως προς y:
∂f (x, y) f (x, y + ∆y) − f (x, y)
= lim .
∂y ∆y→0 ∆y
Προσέξτε ότι εδώ δεν έχουμε όριο όλης της n‐άδας πραγματικών αριθμών (x, y) →
(x0 , y0 ), αλλά όριο 1 πραγματικού αριθμού. Η μερική παράγωγος υπολογίζεται
πρακτικά θεωρώντας τις υπόλοιπες μεταβλητές (εκτός από αυτή που παραγωγί‐
ζουμε) ως σταθερές.


Παράδειγμα: Για την f (x, y) = ex y + ln x2 + y έχουμε:

∂f (x, y) 2x
= y ex y + ,
∂x +y x2
∂f (x, y) 1
= x ex y + 2 .
∂y x +y
Παρατήρηση 1: Η ύπαρξη της μερικής παραγώγου σε ένα σημείο (x0 , y0 ) δε
συνεπάγεται τη συνέχεια της συνάρτησης στο σημείο (x0 , y0 ) (αντίθετα δηλαδή
από τις συναρτήσεις μιας μεταβλητής, όπου για να είναι παραγωγίσιμη μια συ‐
νάρτηση, πρέπει οπωσδήποτε να είναι και συνεχής).
Ο λόγος είναι επειδή η συνέχεια στο σημείο (x0 , y0 ) προϋποθέτει την ύπαρξη
του ορίου από όλες τις διαδρομές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να το
προσεγγίσουν, ενώ η ύπαρξη της μερικής παραγώγου ∂f∂x (x,y)
προϋποθέτει μόνο
την ύπαρξη ενός ορίου στο σημείο (x0 , y0 ) σε μια διαδρομή παράλληλη στον
άξονα x (δηλαδή από δεξιά και αριστερά μόνο). Ομοίως, η μερική παράγωγος
∂f (x,y)
∂y προϋποθέτει μόνο την ύπαρξη ενός ορίου στο σημείο (x0 , y0 ) σε μια δια‐
δρομή παράλληλη στον άξονα y (δηλαδή από πάνω και από κάτω μόνο).

Παράδειγμα: Για την συνάρτηση

( xy
x2 +y 2
, (x, y) ̸= (0, 0)
f (x, y) =
0, (x, y) = (0, 0)

υπολογίστε τις μερικές της παραγώγους της.

1
 Λύση: Για (x, y) ̸= (0, 0) έχουμε:


∂f (x, y) y y 2 − x2
= ,
∂x (x2 + y 2 )2


∂f (x, y) x x2 − y 2
= ,
∂y (x2 + y 2 )2

ενώ για το σημείο (x, y) = (0, 0) μπορούμε να τις υπολογίσουμε ως:

∂f (x, y) d f (x, 0) d(0)

= = = 0,
∂x (x,y)=(0,0) dx x=0 dx x=0
∂f (x, y) d f (0, y) d(0)
= = = 0.
∂y (x,y)=(0,0) dy y=0 dy y=0

Άρα στο σημείο (x, y) = (0, 0) υπάρχουν οι μερικές παράγωγοι της συνάρτη‐
σης, αν και είδαμε σε παράδειγμα της προηγούμενης εβδομάδας, η συνάρτηση
f (x, y) στο σημείο (0, 0) δεν είναι συνεχής.

Παρατήρηση 2: Η ύπαρξη και συνέχεια των μερικών παραγώγων σε ένα ση‐

μείο (x0 , y0 ), συνεπάγεται τη συνέχεια της συνάρτησης στο σημείο (x0 , y0 ).

Δεύτερες μερικές παράγωγοι

Οι δεύτερες μερικές παράγωγοι για συναρτήσεις f (x, y) 2‐μεταβλητών είναι
οι
∂ 2 f (x, y) ∂ 2 f (x, y) ∂ 2 f (x, y) ∂ 2 f (x, y)
, , , .
∂x2 ∂y ∂x ∂x ∂y ∂y 2
2
 
Προσοχή στη σειρά της παραγώγισης: το σύμβολο ∂ ∂y
f (x,y)
∂x = ∂ ∂
∂y ∂x f (x, y) ση‐
μαίνει “παραγώγιση πρώτα ως προς x, μετά ως προς y”.

Παράδειγμα:


Υπολογίστες τις δεύτερες μερικές παραγώγους της f (x, y) =
sin x2 y .
Λύση: Αρχικά θα πρέπει να υπολογίσουμε τις πρώτες μερικές παραγώγους:

∂f (x, y)  
= 2 x y cos x2 y ,
∂x
∂f (x, y)  
= x2 cos x2 y ,
∂y

2
οπότε, οι δεύτερες παράγωγοι θα είναι
∂ 2 f (x, y)    
= 2 y cos x2 y − 4 x2 y 2 sin x2 y ,
∂x2
2
∂ f (x, y)    
= 2 x cos x2 y − 2 x3 y sin x2 y ,
∂y ∂x
2
∂ f (x, y)    
= 2 x cos x2 y − 2 x3 y sin x2 y ,
∂x ∂y
2
∂ f (x, y)  
= −x4 sin x2 y .
∂y 2

Το θεώρημα της εναλλαγής των παραγώγων

2 2
Προσέξτε ότι στο τελευταίο παράδειγμα, οι παράγωγοι ∂ ∂y
f (x,y) ∂ f (x,y)
∂x και ∂x ∂y
έδωσαν το ίδιο αποτέλεσμα. Το θεώρημα της εναλλαγής των παραγώγων (ή και
θεώρημα των μεικτών παραγώγων) μας λέει πότε μπορούμε να αλλάξουμε τη
σειρά της παραγώγισης:

Θεώρημα της εναλλαγής παραγώγων: Αν σε ανοικτό χωρίο γύρω από το ση‐

μείο (x0 , y0 ) (δηλαδή στο σημείο και στα πολύ κοντινά του σημεία) που ορίζεται
συνάρτηση f (x, y) υπάρχουν και είναι συνεχείς οι πρώτες μερικές παράγωγοι
∂f (x,y) 2 f (x,y) ∂ 2 f (x,y)
∂x και ∂f∂y
(x,y)
, καθώς και μια από τις ∂ ∂y ∂x ή ∂x ∂y , τότε έχουμε

∂ 2 f (x, y) ∂ 2 f (x, y)
= .
∂y ∂x ∂x ∂y
Στις περισσότερες περιπτώσεις συναρτήσεων φυσικών προβλημάτων, το θε‐
ώρημα της εναλλαγής των παραγώγων ισχύει και μπορούμε να εναλλάσσουμε τη
σειρά των μερικών παραγώγων.

Διαφορισιμότητα συνάρτησης πολλών μεταβλητών

Στις συναρτήσεις μιας μεταβλητής y = f (x), μια μικρή μεταβολή ως προς
x (εδώ την γράφουμε ∆x) μετατρέπεται σε μια μικρή μεταβολή ως προς y (την
οποία γράφουμε ∆y) μέσω της σχέσης:

∆y ≈ f ′ (x)∆x .

(Βλέπε και σχήμα 1.) Η σχέση γίνεται ακριβής εάν προσθέσουμε έναν όρο ϵ ∆x,
όπου ϵ → 0 όταν το ∆x → 0. Όταν έχουμε συναρτήσεις δύο μεταβλητών z =
f (x, y), μπορεί να έχουμε μικρές μεταβολές (μετατοπίσεις) ως προς και τις δύο
μεταβλητές.
Ορισμός: Θα λέμε πως μια συνάρτηση z = f (x, y) είναι διαφορίσιμη εάν η
(μικρή) μεταβολή της τιμής της

∆z = f (x + ∆x, y + ∆y) − f (x, y)

3
Σχήμα 1: Μια μικρή μεταβολή ως προς x αντανακλάται σε μια μικρή μεταβολή ως
προς y.

μπορεί να δοθεί από τις μικρές μεταβολές των 2 μεταβλητών ∆x και ∆y ως

∂f (x, y) ∂f (x, y)
∆z = ∆x + ∆y + ϵ1 ∆x + ϵ2 ∆y ,
∂x ∂y
όπου ϵ1 , ϵ2 → 0 όταν το ∆x, ∆y → 0.
Μπορούμε να φανταστούμε τη μικρή μετατόπιση ∆z ως τη μεταβολή ως προς
το ύψος, όταν κινούμαστε πάνω στην επιφάνεια της γραφικής παράστασης της
z = f (x, y), πηγαίνοντας απ’το σημείο (x, y) στο σημείο (x + ∆x, y + ∆y).

O τύπος που αναφέραμε παραπάνω ∆y ≈ f ′ (x)∆x για τις συναρτήσεις μιας

μεταβλητής, ισχύει εάν απλά υπάρχει η παράγωγος της f (x) στην περιοχή γύρω
από το σημείο που μελετάμε. Στις 2 μεταβλητές όμως δεν αρκεί αυτό, για τον ίδιο
λόγο που η ύπαρξη των μερικών παραγώγων δε συνεπάγεται τη συνέχεια.

Για να είναι διαφορίσιμη μια συνάρτηση f (x, y), θα πρέπει να υπάρχουν οι

μερικές της παράγωγοι ∂f∂x
(x,y)
και ∂f ∂y
(x,y)
και επιπλέον να είναι συνεχείς συναρ‐
τήσεις στην ανοικτή περιοχή του σημείου που μελετάμε.

Παρατήρηση: Η διαφορισιμότητα μιας συνάρτησης πολλών μεταβλητών συ‐

νεπάγεται συνέχεια της συνάρτησης.

Ολικά διαφορικά
Η παραπάνω σχέση για τις διαφορίσιμες συναρτήσεις w = f (x, y) μπορεί να
γραφτεί και
∂f (x, y) ∂f (x, y)
∆w ≈ ∆x + ∆y ,
∂x ∂y

4
η οποία στο όριο ∆x, ∆y → 0 παίρνει τη μορφή μιας συμβολικής σχέσης μεταξύ
διαφορικών:

∂f (x, y) ∂f (x, y)
dw = dx + dy .
∂x ∂y
Αυτός ο τύπος ορίζει το ολικό διαφορικό της συνάρτησης.

Πολλές φορές, θα κάνουμε μια μικρή “κατάχρηση” του συμβολισμού μας (κάτι
που συνηθίζεται στη Φυσική) και θα χρησιμοποιούμε το ίδιο σύμβολο για την τιμή
w και τη συνάρτηση f :
∂f ∂f
df = dx + dy .
∂x ∂y

Ο κανόνας της αλυσίδας για συναρτήσεις πολλών μεταβλητών

Συχνά, οι μεταβλητές x και y της συνάρτησης f (x, y) μπορεί να εξαρτώνται
από μια άλλη μεταβλητή t. Το ερώτημα είναι πως μπορούμε να υπολογίσουμε την
παράγωγο της f (x, y) ως προς τη μεταβλητή t; Πως μπορούμε να εφαρμόσουμε
τον αντίστοιχο κανόνα της αλυσίδας; Ο παραπάνω τύπος του ολικού διαφορικού
είναι αναγκαίος για τέτοιου είδους προβλήματα.

Υπενθυμίζω πως ο κανόνας της αλυσίδας (ή αλλιώς η παράγωγος σύνθετης

συνάρτησης) για μια συνάρτηση μιας μεταβλητής όπου y = f (x) και x = g(t)
είναι
dy df dg
= .
dt dx x=g(t) dt

Για 2 ενδιάμεσες μεταβλητές, 1 ανεξάρτητη μεταβλητή. Η ολική παράγωγος.

Για μια συνάρτηση f (x, y) όπου x = x(t) και y = y(t) είναι συναρτήσεις μιας
μεταβλητής, η ολική παράγωγος της συνάρτησης f ως προς t δίνεται απευθείας
από το ολικό διαφορικό της:
df ∂f dx ∂f dy
= x=x(t)
+ .
dt ∂x dt ∂y x=x(t) dt
y=y(t) y=y(t)

Παράδειγμα: Έστω η συνάρτηση w(x, y) = x y και σχέσεις x(t) = cos t και

y = sin t που ορίζουν έναν μοναδιαίο κύκλο πάνω στο επίπεδο x‐y. Το ζητούμενο
είναι να βρούμε το ρυθμό μεταβολής της συνάρτησης w(x, y) καθώς κινούμαστε
δεξιόστροφα πάνω σε αυτόν τον μοναδιαίο κύκλο.

5
 Λύση: Το πρόβλημα ζητάει την ολική παράγωγο:
dw ∂w dx ∂w dy
= x=x(t)
+
dt ∂x dt ∂y x=x(t) dt
y=y(t) y=y(t)
dx dy
= y(t) + x(t)
dt dt
= − sin2 t + cos2 t = cos (2t) .

Για 3 ενδιάμεσες μεταβλητές, 1 ανεξάρτητη μεταβλητή. Η ολική παράγωγος.

Τα παραπάνω αποτελέσματα γενικεύονται άμεσα για συναρτήσεις τριών με‐
ταβλητών. Το ολικό διαφορικό μιας συνάρτησης f = f (x, y, z) είναι
∂f ∂f ∂f
df = dx + dy + dz ,
∂x ∂y ∂z
ενώ η ολική της παράγωγος ως προς t προκύπτει “διαιρώντας” τα διαφορικά με
dt:
df ∂f dx ∂f dy ∂f dz
= + + ,
dt ∂x dt ∂y dt ∂z dt
όπου για να είμαστε ακριβείς, θα πρέπει να υπολογίσουμε την τελευταία σχέση
για x = x(t), y = y(t), z = z(t).

Πεπλεγμένες συναρτήσεις.
Ο κανόνας της αλυσίδας μπορεί να εφαρμοστεί και στην περίπτωση όπου σε
μια συνάρτηση F (x, y) η μεταβλητή y είναι επίσης συνάρτηση της x. Για παρά‐
δειγμα, μπορεί να έχουμε μια πεπλεγμένη εξίσωση F (x, y) = 0 η οποία δεν είναι
εύκολο να επιλυθεί ως προς την εξαρτημένη μεταβλητή y(x). Παρ’ όλα αυτά εμείς
μπορούμε να πάρουμε μια σχέση για την παράγωγό της, την y ′ (x), χρησιμοποιώ‐
ντας τον κανόνα της αλυσίδας:
dF ∂F dx
∂F dy
=
+ .
dx ∂x
dx ∂y dx
dF
Εφόσον ικανοποιείται η σχέση F (x, y) = 0, και η παράγωγος dx θα πρέπει να
μηδενίζει:
∂F ∂F ′
0= + y (x) ⇒
∂x ∂y
∂F
y ′ (x) = − ∂F
∂x
.
∂y

Παράδειγμα: Έχουμε την πεπλεγμένη εξίσωση y 2 − x2 − sin (x y) = 0. Βρείτε

μια σχέση για την y ′ (x).

6
 Λύση: Μπορούμε να εφαρμόσουμε κατευθείαν τον από πάνω τύπο:

−2x − y cos (x y)
y ′ (x) = − .
2y − x cos (x y)

Φυσικά για να μπορέσουμε να γράψουμε την ακριβή εξάρτηση της y ′ (x) από το x,
θα έπρεπε να έχουμε επιλύσει ως προς y(x) στην πεπλεγμένη εξίσωση, πράγμα
πολλές φορές αδύνατο.

Δεύτερης τάξης ολική παράγωγος.

2
Για να υπολογίσουμε τη δεύτερη ολική παράγωγο ddt2f μιας συνάρτησης f (x, y)
ως προς μια παράμετρο t, θα πρέπει να εφαρμόσουμε τον κανόνα της αλυσίδας
2 φορές:
 
d2 f d df
=
dt2 dt dt
 
d ∂f dx ∂f dy
= +
dt ∂x dt ∂y dt
   
d ∂f dx ∂f d2 x d ∂f dy ∂f d2 y
= + + + .
dt ∂x dt ∂x dt2 dt ∂y dt ∂y dt2
   
d ∂f d ∂f
Όμως, οι ποσότητες dt ∂x και dt ∂y μπορούν να απλοποιηθούν παραπάνω,
χρησιμοποιώντας ξανά τον κανόνα της αλυσίδας, αυτή τη φορά για τις συναρτή‐
σεις ∂f ∂f
∂x και ∂y :
 
d ∂f ∂ 2 f dx ∂ 2 f dy
= + ,
dt ∂x ∂x2 dt ∂y ∂x dt
 
d ∂f ∂ 2 f dx ∂ 2 f dy
= + 2 .
dt ∂y ∂x ∂y dt ∂y dt
2
Για να υπάρχει η ποσότητα ddt2f η συνάρτηση f (x, y) θα πρέπει να είναι 2 φορές
διαφορίσιμη, άρα μπορεί να χρησιμοποιηθεί το θεώρημα εναλλαγής των παρα‐
∂2f ∂2f
γώγων ∂y ∂x = ∂x ∂y . Τελικά, η δεύτερη ολική παράγωγος γράφεται:

 2  2
d2 f ∂f d2 x ∂f d2 y ∂ 2 f dx ∂2f dy ∂ 2 f dx dy
= + + + +2 .
dt2 ∂x dt2 ∂y dt2 ∂x2 dt ∂y 2 dt ∂x ∂y dt dt

Για 2 ενδιάμεσες μεταβλητές, 2 ανεξάρτητες μεταβλητές. Μετασχηματισμός συ‐

ντεταγμένων.
Εάν σε μια συνάρτηση f (x, y) θεωρήσουμε πως οι μεταβλητές x και y είναι
συναρτήσεις 2 άλλων μεταβλητών u και v, μπορούμε πάλι να χρησιμοποιήσουμε
τον τύπο για το ολικό διαφορικό ώστε να υπολογίσουμε τις μερικές παραγώγους

7
ως προς u και v. Εάν ορίσουμε τη συνάρτηση g(u, v) = f (x(u, v), y(u, v)) (για
να είμαστε πιο σαφείς από άποψη συμβολισμού), θα έχουμε:
∂g ∂f ∂x ∂f ∂y
= x=x(u,v)
+ ,
∂u ∂x ∂u ∂y x=x(u,v) ∂u
y=y(u,v) y=y(u,v)
∂g ∂f ∂x ∂f ∂y
= x=x(u,v)
+ .
∂v ∂x ∂v ∂y x=x(u,v) ∂v
y=y(u,v) y=y(u,v)

Αυτοί οι τύποι εμφανίζονται συχνά όταν μετασχηματίζουμε από ένα σύστημα

συντεταγμένων σε ένα άλλο και θέλουμε να υπολογίσουμε τη μεταβολή μιας φυ‐
σικής ποσότητας ως προς κάποια μεταβλητή ενός άλλου συστήματος συντεταγ‐
μένων από ότι βρισκόμαστε.
Παράδειγμα: Υπολογισμός μερικών παραγώγων στις πολικές συντεταγμένες.

Σχήμα 2: Οι μεταβλητές των καρτεσιανών (x, y) και των πολικών (r, θ) συντεταγ‐
μένων.

Η μετατροπή από το καρτεσιανό σύστημα συντεταγμένων στο σύστημα των

πολικών συντεταγμένων γίνεται χρησιμοποιώντας τους τύπους
q
r = x2 + y 2 ,
 
y
θ = arctan ,
x
ενώ ο αντίστροφος μετασχηματισμός γίνεται με τις σχέσεις

x = r cos θ ,
y = r sin θ .

8
Εάν έχουμε μια συνάρτηση
p ορισμένη στο καρτεσιανό σύστημα συντεταγμένων,
πχ. την f (x, y) = x2 + y 2 (δηλαδή την απόσταση από την αρχή των αξόνων),
μπορούμε να θέλουμε να υπολογίσουμε τη μεταβολή αυτής της ποσότητας κα‐
θώς μεταβάλλουμε τη γωνία θ ή την απόσταση r. Φυσικά για τη συγκεκριμένη
περίπτωση είναι εύκολο να δούμε ποια θα είναι τα αποτελέσματά μας, αφού
γραμμένη στις πολικές συντεταγμένες η παραπάνω συνάρτηση γίνεται

g(r, θ) = f (r cos θ, r sin θ) = r ,

οπότε οι μερικές παράγωγοι ως προς r και θ θα είναι

∂g
= 1,
∂r
∂g
= 0.
∂θ
Παρ’ όλα αυτά, εδώ θα υπολογίσουμε τη μορφή που παίρνουν οι μερικές παρά‐
γωγοι ως προς r και θ χρησιμοποιώντας τον κανόνα της αλυσίδας, αφού δεν είναι
όλες οι περιπτώσεις τόσο απλές όσο αυτή:
∂g ∂f ∂x ∂f ∂y ∂f ∂f
= + = cos θ + sin θ ,
∂r ∂x ∂r ∂y ∂r ∂x ∂y
∂g ∂f ∂x ∂f ∂y ∂f ∂f
= + = (−r sin θ) + (r cos θ) .
∂θ ∂x ∂θ ∂y ∂θ ∂x ∂y
Αυτές οι σχέσεις πρέπει φυσικά να υπολογιστούν για x = r cos θ και y = r sin θ.
Οι παράγωγοι της f (x, y) ως προς x και y στις πολικές συντεταγμένες γράφονται:

∂f x
= p = cos θ ,
∂x x=r cos θ
y=r sin θ
x2+ y2 x=r cos θ
y=r sin θ
∂f y
= p = sin θ ,
∂y x=r cos θ
y=r sin θ
x2+ y2 x=r cos θ
y=r sin θ

οπότε οι παραπάνω σχέσεις γίνονται

∂g
= cos2 θ + sin2 θ = 1 ,
∂r
∂g
= −r sin θ cos θ + r cos θ sin θ = 0 ,
∂θ
που είναι ακριβώς τα αποτελέσματα που πήραμε προηγουμένως.
Παρατήρηση: Σε επόμενο μάθημα θα συναντήσουμε την έννοια του διαφορι‐
κού τελεστή. Εάν χρησιμοποιούσαμε το ίδιο σύμβολο για τις συναρτήσεις f και g
(άλλωστε αντιπροσωπεύουν την ίδια φυσική ποσότητα σε διαφορετικό όμως σύ‐
στημα συντεταγμένων), θα μπορούσαμε να γράψουμε τις μερικές παραγώγους

9
των πολικών συντεταγμένων σε μια πιο αφηρημένη μορφή:
∂ ∂ ∂
= cos θ + sin θ ,
∂r ∂x ∂y
∂ ∂ ∂
= −r sin θ + r cos θ ,
∂θ ∂x ∂y
όπου η δράση των τελεστών στα αριστερά πάνω σε μια συνάρτηση στις πολικές
συντεταγμένες, ισούται με τη δράση των τελεστών στα δεξιά πάνω στην ίδια συ‐
νάρτηση στις καρτεσιανές συντεταγμένες.

10