SWAMI VIVEKANANDA ACADEMY

CHINCHWAD, PUNE-33

MAHARASHTRA GEOGRAPHY

वने
व व य ाणी
 वन हे
खूपच मह वाचे
जैवक नै
स गक सं
साधन आहे
.

महारा ातील वने

महारा ात हवामानातील फरकानु
सार वन पतीम ये
ही व वधता आढळते .जं
गलां
चेमाणही सव सारखे
नाही. दाट जं
गले
मुयत:
स ा वपू व वदभातील चंपू र ज ात आढळतात. स ा पठारी भागाकडे पावसाचेमाणकमी होते
व जं
गले
ही वरळ होतात.
महारा ा याएकूण ेफळां पैक 21 जमीनजंगलां
नी ापली आहे , असा सरकारीअं
दाज आहे
.

महारा ातील वन चे आढळणारेव वध कार आ ण व वधता यां चे अ त व था नक प रसरात असले ली भौगो लक प र थती, पज यमान,
ज मनीचा मग र,चढउतार, समुसपाट पासू न उं
ची यां
वर अवलंबू
न असले लेदसतात. वन ी याजडणघडणीम ये वरील नै
स गक
कारणांमाणे काही अनै सग्◌ा क कारणां
चाही हणजे बोयदा जं
गलतोड, अ नबध गु राढोरां
ची चराई, वणवेइ. मोठा भाग असतो.
याकारणांमु
ळेव मान वन या कारात पू णपणे आ व कार झालेली वने फारच व चत ठकाणी, अ त गम ठकाणी अथवा दे वरायां
तून
आढळतात. शा ीय यामहारा ातील वन चे ढोबळमानाने खालील कार सां गता येतील .(1) सदाहरीतवने, (2) नमसदापण वने , (3)
आ पानझडी वृवने , (4) शु क पानझडी वृवने,(5) खाजण वने, (6) नद काठची वने, (7) दे
शातील काटेरी खु
रटा झाडोरा आ ण
(8)लागवडीखालील वनशे ती.

उ ण क टबंधीय सदाह रत अर ये:

250 ते300 स.मी. पेा जा त पावसा या दे शात ही अर येामुयानेआढळतात.स ा या घाटमा यावर, प म उतारावर आ ण
वशेषत: द ण कोकणात अशा कारची जं गले आढळतात. रानआंबा जां
भळ
ूहे
मोठेवृ, रानके
ळ , कारवी, ने
चइेयाद झु
डपे
आ ण वे
त
यां
चीहीबरीच गद या जं
गलांम येआढळते . या जं
गलातीललाकूड कठ णअस यानेआ थक या ततके सेमह व नाही.

उ ण क टबंधीय अधसदाह रत अर ये:

150 ते200 स.मी. पाउस असले या दे शात या कारची जं
गलेआढळतात. उ णक टबं धीयसदाह रत अर ये
व पानझडी वृां
ची अर ये
यां
मधील जोडभागात ही अर येआहेत. ही तु
टक व पात स ा या प म उतारावर पाय याकडील भागात वखं डाळयासार या ठकाणी
घाटमा याकडील भागात आढळतात.या कार या अर यात सदाह रतव पानझडी या दो ही कारचे वृआढळतात. कडाळ, शे वरी, आइन,
हे, कदं
ब व काही माणावर बां
बू
याजंगलाम येामुयाने आहे
त. यातील काही जातीआ थक यामह वा या आहे त.

पानझडी वृां
ची अर य :
प म घाटा या पू
वस 100 ते 150 स.मी. पावसा या देशात ही जंगले
आढळतात. कोरडया हवे या काळात बा पाचेमाण
टक व यासाठ या कारची झाडे आपली पाने गाळतात. या कार या अर यां चेपावसा या माणानु सार आ पानझडीअर ये व शु कव
पानझडी अर येअसे दोन कार पडतात. ग दया, चंपू
र व भंडारा ज हे, स ा पू व उतार, महादे
व,ह र ंव सातमाळरां गा, धु
ळे
ज ातीलसातपु डा पवतभाग आ ण ठाणेज ाचा ड गराळ दे श या भागात ही जं
गले आहे त.साग, आईन, हरडा, कु
सु म, शेवरी, आवळा,
शरीष, पळस, खैर, शसव, अं
जनइ याद जातीचे वृया जं गलां
म येदसतात. आ थक या या जं गलांनाफार मह वआहे.

उ ण क टबंधीय काटे
री खु
रटया वन पतीची अर ये :
पठारी देशातील 80 स.मी. पेा कमी पावसा या दे शात वन पती अगद वरळआहे त. या भागातील कमी व नापीक जमीन ही अशा
कार या वन पती उग याचे कारणआाहे . नगर, पु
ण,े सातारा, सां
गली या ज ां या पू
व भागात सोलापूर, मराठवाडाव प म वदभात
अशा कार या वन पती आढळतात. काटे री खुया वन पती व यां याबरोबर गवताळ माळराने असे य सव दसते . बाभू
ळ, बोर, खै
र,
नब हेवृआ ण तरवड, टाकळा, नवडु ं
ग इ याद झु डपेव अने क कारची गवतेया भागातमा पानझडी जातीचे वृआढळतात.

मॅुॅह कारची अर ये:

कनारपटट् ◌ीलगत समुकाठ या दलदली या दे
शात व खा याज मनीत 'म ु
ह'(खारफु
ट ) कारची जं
गले
आढळतात. याम ये
चपी,
मारां
डी झु
डपेव तस वृइ याद फ खा या ज मनीतवाढणा या जातीच आढळतात.
जंगलाखाली असले या एकू
ण दे शापैक 80 पेा अ क जा त दे श वनखा या याता यात आहे. यातील जवळजवळ 65 ते 70
जंगले
राखीव व सु
र त आहे त. महारा ातीलजं
गलेचंपू
र, भं
डारा,ग दया, अमरावती, यवतमाळ, धु
ळे, नंरबार, ना शक,
ठाणे
,द णर ना गरी, सधुग या भागात क त झाली आहे त. वदभा तसवात कमी हणजे 4.5 जमीन जंगलाखाली आहे .

सदाह रत वने:-
महारा ात हा कार फारच तु रळक आढळतो. साधारणत: 1,200 ते 1,400 मी.उं
चीवरील वपु ल पज यमाना या दे शात जे
थेथा नक भू
-
भागाला संर ण आहे अशा गम पठारी अथवा द याखो यातू न सदाकाळ हरवीगार असले ली वनेआढळतात. या भागातपज यमान 360 ते
600 समी. असते , या कारची वने महाबळेर, खं डाळा, माथे
रान,भीमाशंकर, अं
बोली अशा ठकाणी आढळतात. पठारावर जरी वृां ची
उं
ची कमी असली तरीद याखो यातू न हे
च वृभरपू र उं
च झाले लेदसतात. या वनांत खालील सदाह रतवृमुय वे क न आढळतात.
जां
भळू, पशा, पारजां ब, हरडा, अं
जर, आंबगा, लालदे
वदार, वगैरे
, झु
डपां
म ये फां
गडा, रामे
ठा, बामणी, दडा, सु
रं
गी, फापट वगै
रे
आढळतात.
वक सत झाले या उं
च वृांया जंगलात बळ गारबी, पळसवे ल, वाटोळ ,वगै
रेअज वे ली आढळतात.

नमसदापण वने :-
सदाहरीत वनां या खाल या बाजू
स जेथेपज यमान 200 ते 360 समी. आहेआ णउ णतामान थोडेसेजा त असले या कोकणचा दे श,
घाटमा या या न जकचा दे शये
थेसाधारणत: हरवीगार राहणारी अर येअसतात. या जं
गलात उं
च वृने हमी पानझडीअसतात. मा म यम
आकारा या वृां या जात म येसदाह रत वृां
चा भरणा अ धकअसतो. उं च वृां
म येकजळ, नाणा, ऐन, बे
हडा, सावर, ह हई, जां
बत वगै
रे
तरम यम झाडोरा आढळतो. सदाह रत वनांमाणे च आथ्◌ा क या हया वनांपासू
न फारसे
उ प मळत नाही. परं तु
सहया या
उतारां
वरील ज मनीची धूप थां
ब व या या ीने या वनां
चे
मह व फार आहे .

आ पानझडी वने :-
घाटमा याव न खाली उतर यानं तर सदापण वनां या खालील बाजूस ड गरउतारावर, काही वे
ळा सपाट वर सु दा या कारची वने
आढळतात. पज यमान 150 ते 200समी नच याची जमीन, उ णतामान यां मु
ळे सागवान वृअसले ली पानझडी वृां चीजं
गले या भागात
आढळतात. ज मनी या मग रा माणे झाडो याची उं
ची 30 - 35 मी.पयत असू शकते ापारी या अशा वनां चे मह व फार आहे .
वन व थापना या ीने अशा ◌ंकमती वनां
ची खास देखभाल के ली जाते
. उं
च वृांम येसागवान व या याबरोबरच शसम, सावर, बीजा,
हळ कळं ब, ऐन ब डारा, शरीष अजुनसादडा,धावडाइ. उपयु वृसापडतात. सागवानरीइमारती लाकडाचे इतर जाती या
इमारतीमालां
पेा क ये क पट नी जा त उ प अस याने वन व थापनाम येया याकडे जा त ल पु र वलेजाते , अशा वनात ने
हमी पाणी
असणा या ओढयां या काठ साधारणत: बाबू
च
ंी बे
टेआढळतात.

शुक पानझडी वृवने :-

या कार य वनराजीत पानझडी वृां चेमाण सवात जा त असते .उ हाळयाम येतर अशा वनाम ये सवच वृांचे पणहीन खराटे ीस
पडतात. अशारानात सागवान वृही आढळतात. पण याची त एवढ चां गली नसते, असाणा, तवस,सावर, चारोळ , आवळा, बे हडा,
कोश्
◌ा ब, शदरी, चे
ं रा, पळस, बारत डी, धामण,टबुणीर वगै
रेवृसापडतात. बाक या झाडो यात बोर, बाभू ळ, कुडा, आपटा,तां
बरट वगै
रे
म यम आकारां चे वृअथवा झु डपेआढळतात. इमारती लाकडा या ीने या कार या वनां ना कमी मह व असले , तरी भरपू
र जळाळु
लाकडाचा पुरवठा करणारीजंगलेहणू न ही रानेउपयु मानली जातात. अशा त हे या रानातील वृां
ची वाढअ तशय हळू अस यानेजर
अ नबध लाकू डतोड सुझाली तर सव दे श वै
राण हो यासवेळ लागत नाही. अशा वनात यम उ प दे णा या वन पती हणजे त ,
गवते
,औषधी वन पती, इ. लावू न अशा जं गलाचे मह व वाढ वता ये
ईल.

खाडीकाठची खाजण वने :-

कोकण दे शातील काही खाडयां
या आसपास पाणथळ अथवा गाळ असले याभूभागात खाजण कवा खारपु रीची जं
गलेआढळतात.
भारती या वे
ळ जमीन खा यापा याखाली असते अशा रानातील वृां
ची उं
ची 4 ते6 मी. असते
. पाणथळ ज मनीमु ळे
वृांयाआसपास
ज मनीतून बाहे
र आलेली सन मुळेदसतात. अशा वनराजीपासू नजळाऊ लाकू ड चांगलेमळते . या भागात वाढणा या वन पत पासू
न
टॅ
नीन मळतअस याने कातडी कमावणे
, मासे
मारीची जाळ धुणे यां
क रता यां
चा उपयोग केलाजातो.

नद काठची वने :-
बारमाही पाणी असणा या न ां या अथवा ओढयां या काठ अ ं द उं
च सखल भागातहया कारची वनेामुयाने आढळतात. गाळाची माती
व पा याची वपुलता यां
मुळेया वनां
ची वाढ चां
गली होते
. काही वे
ळा अशा ठकाणी असणा या देवरायां
मधू
न 30-40मी. उंचीचेवृ
आढळतात. अशा रानातील झाडो यात ने हमी हरवेगार असणारे वृअसतात. उदा. करं
ज, आं
बा, जां
भळू, उं
बर, पाडळ, पुजीवी वगै
रे, इतर
झाडो यात अटक,करवं द, दडा, गरनूळ, वगैरे
झुडपे सापडतात. काही ठकाणी काटस बाबू
ची बे
ं टेवाबाभळ ची वने चां
गली पोसतात. अशा
रानातू
न आ ण वशे षत: दे
वरायांतू
न व छपा याचे झरेआढळतात.

खुरट वने :-
अ तशय कमी पज यमाना या, नेहमी पा याचेअवषण असले या दे
शातखुरटया, काटे
री वन पती आढळतात, चराऊ ा यापासून बचाव
कर यासाठ , तसे चपा याचेभ्◌ा टाळ यासाठ अशा वन पती खुया आ ण ती ण काटे असले या आढळतात.तरी पण मानव
इं
धनाक रता अशी झु डपेदे
खील काढू
न ने
तो व यामु
ळेअ धक वै
राणअसलेला देश उजाड होतो. वाळवं ट हवामानास उपयु अशा
वन पत ची अशा ठकाणीप दतशीर लागवड क न या दे शाचा वकास साधता ये
ईल.

वनशे
ती :-
समु कना यावरील रे
तीम येकाही ठकाणी गेली क ये
क वष वन वभागातफखडशे
रणीची लागवड के
ली जाते
. यापै
क काही लागवडीची
सुवात 1889-90 साली झालीअसून ही लागवड ापारी या कफायत शर समजली गेली आहे. आपण जसे नय मतपणेपीक काढतो
 या माणे15-20 वषा या आवतनानंतर वृतोड क नपु नलागवड आयोजन काय वन वभागातफ होत असते. ह ली सामा जक
वनीकरण क पाखाली ठक ठकाणी जनते या सहकायानेवृलागवड, वृसंवधन व सं
र णया गो ीचेमह व पटत चालले आहे
.
यु
कॅ ल टस, सुबाभू
ळ, वलायती बाभू
ळ वगै
रे
जलद वाढणा या व इं
धना या ीनेकफायतशीर असणा या वृजात ची लागवड सुआहे.व
याला मयाद त माणात यश येऊ लागलेआहे.

जंगलां
चेफायदे :
जंगलां
चेअने क फायदे आहे त. जमीन धुप यापासू
न वाचवणे , पु
रावर नयंण,हवामानात समतोल आणणे , ाणी व वन पत ची जपणू क करणे
हेमुख फायदे होतात. शवाय इमारत, जळण, फ नचरसाठ , घरे शाकारणीसाठ लाकू ड, नर नराळया कारची ते
ले, खै
र, डक, का या, मध,
लाख इ याद अने क गो ी जंगलापासून मळतात. महारा ात लाकू डतोडीचा वसाय कंाटदारी प दतीने चालतो. आईन, खै र, शसव, साग,
बाभू
ळ इ याद जातीचे लाकू ड कठ ण अस यामु ळेयाचा उपयोगइमारती यालाकडासाठ फ नचर व शे तीची अवजारे तयार कर यासाठ
केलाजातो. बाभू
ळ, चच,खै र, हरडा याचे
लाकूड जळ यासाठ वापरले जाते
.

जं
गलाचा सरा मु ख उपयोग कागद न मत साठ होतो. उदा.चंपूर ज ातब लारपू र (कागजनगर) ये
थील कागद गरणीलालग ासाठ
लागणा या क या मालाचापु
रवठा आजू बाजूया जं
गलातू
न केला जातो. आपटयाची व टभुण ची पानेवडयावळ याक रता
उपयोगातआणली जातात. महाबळे श्वर प रसरात मधु
म कापालन वसायचालतो. शे कडो कार या औषधी वन पती, डक व मध
महारा ात सव गोळाकेला जातो. कोकण देशात कारवीचा उपयोग घरा या भती बां
ध यासाठ व नारळव ताडा या झावळयां
चा उपयोग
घरेशाकार यासाठ के
ला जातो.

लाकूड कापणी या 50 पेा जा त गर या महारा ात आहेत. यांयाजा त भरणामु

ं
बई व नागपू
र या ठकाणी आढळतो. होडया
तयारकर याचा उ ोग कनारी दे शातचालतो. सावं
तवाडी व पे
ण ये
थेलाकडी खेळणी तयार कर याचा उ ोग आहे
.

स थती
रा ीय धोरणानुसार व शा ीय कोनातू
नही एकू ण ेफळापै क नदान 33 ेजं गलाखाली असावे असे मानलेजाते
. परं
तुमहारा ात हे
माण फ 21इतके च आढळते . सव भारताची सरासरी 23 आहे . उप हा दारे
घे
तलेया छाया च ांनस
ुाररा यातील फ 9 े य
वनाखालीआहे . गेया काही दशकात वाढ यालोकसंये या दबावामुळेफार मोठया माणावर जंगले तोडली गे
ली. कंाटदारां
नीके
ले या
चोरटया जंगलतोडीचेमाणही मोठे आहे. वाढ या लोकसंये मु
ळे जा तीतजा त जमीन शेतीखाली आणली गे ली. तसे
च जाळ यासाठ ,
र यांसाठ मोठया माणावर झाडे तोडली गेली. शहरा या भरमसाठ वाढ त यालगतची जं गलेन झाली.धरणयोजना पार पाडतां ना
वन ेावर आ मण होते . या शवाय बे
दरकारपणे गुरे
चार यानेही जंगलां
चेअतोनात नु
कसान झाले .

जंगलाखालील ज मनीचेेवाढ व यासाठ सव पातळयां वर य न हायला हवे त. कनारपटट्◌ीलगत पुळण मातीत केलेली खडशेरणीची
लागवड कवा दे शावर पडीक वकमी ती या ज मनीवर के ले
ली युकॅल टस्
व सु
बाभूळ यांची लागवड कर यासाठ वयं सवेी संथां
चह
ेी सा
मोठया माणावर घेतले जात आहे. वनमहो सवाकरीतालागणारी रोपे
व यां
चेवाटप कर यासाठ रा यातील वन वभागाने
रा यभररोपवा टका नमाण केया आहे त. ते
थेरोपां
ची नवड, लागवड, नगायासं
बधंीमा हती मळते. रा यात अशा सु
मारे330 रोपवा टका
आहे त. सन 1974 म येमहारा वन वकास मंडळाची थापना झाली.

वनांया वकासात उपाययोजना :

1) उ ोगा भमु
ख वन वकास. या म ये
वन उ पादनावर आधा रत उ ोगां
चा वकासअ भ े
त आहे
.

2) तबं
धक वन वकास. यात पू
र नयंण, मृ
दासं
धारण असे
काय म ये
तात.

3) व य ाणी व प रसर सं
र ण

4)सामा जक वनीकरण : यात पयावरणा या गरजां

या ीनेवन वकास अ भ े
तआहे
. आठ ा योजने
त वनीकरणावर . 405 को.
वसामा जक वनीकरणावर . 102 को.खच अ भ े त आहे
.

5) महारा वनीकरण क पास जाग तक बके ने

मं
जरुी दली आहे. 1992-98याकालावधीत हा क प राबवला गे
ला व याचा एकू
ण खच
. 431 कोट होता. यापै
क 87 जाग तक बकेकडू
न येणार आहे
.

वकासा या एकू ण गरजा ल ात घेता पयावरणातील 'वन पती' याघटकावर यापुढेनह

ेमीच ताण पडणार आहे . यामु
ळेवनां
चा क षक वापर
क न यातू न उ पादन आ णउ प वाढ या माणावरअपेत असे ल तरी यावर केहा तरी मयादा पडणारच. तेहाकालां
तराने
न ाय
होणा या मह वा या उ पादन घटकां
ना कृ म पयाय शोधणेअटळराहील. कागद गरणीम ये बां
बू
ऐवजी कृम धा याचा लगदा व
उसा या चपाटा याचोयटया कवा तांळ नराळा केयानं तर उरणा या साळ यांचा ापारी त वावर वापरझा यास वन पत वरील ताण
हलका होईल. याहीपेा मह वाचेहणजे शहरी व ामीणजनते ची जळाऊ लाकडाचीगरज ही गोबर गॅ स, नै
स गक वायूआण
सौरश चीउपकरणे अशांसार या मागानी काही माणात भाग वली गेली तरच प र थतीकाबू तरा हल.

सरकारतफ वन महो सव, व यजीवन स ताह, वन दन, पयावरण दन साजरेके

ले
जातात. यां
ना दशने
, ा याने
, फ म शो, लाईडशो,
प रसं
वाद, दौरे
, ट. ही.काय म, टकरतफ चार यांची जोड दली जाते
.
महारा ातील मृ
दा
महारा ातील मृ
दा सव सारखी नाही. हवामानात व शषे त: पज यमानात असणा या फरकामु ळे वन पतीम ये व यामु
ळेमृ
दा कारातही
फरक आढळू न येतो. महारा ात मुयत: दोन कारची माती सापडते . 1000 म.मी. पेा कमी पावसा या दे शात ब तक न काळ माती
सापडते. स ा या पू वला असले या पठाराचा ब तेक सव भाग या मातीने ापले ला आहे. या मातीला 'रे
गरू
' असेही हणतात. ही जमीन
सु
पीक अस यानेतला कापसाची काळ माती असे ही नाव आहे. ही माती ामुयाने सपाट पृभागावर व न ा या काठ आढळते .

याउलट जा त पावसा या दे शात तां

बडी माती सापडते
. यात ामुयानेजां
भा मातीचा समावेश होतो. या मातीम येलोह व ॲ युमनीयमचे
माण जा त असते . ही माती आ लधम य अस यामु ळेशेतीला उपयु नाही. या कारची माती कोकणात तसे च सां
गली व को हापू
र
ज ातही आढळते . या शवाय वदभातील चंपू र ज ातील तां बस
ूरं
गाची हलक रे ताड माती, कनारपटट् ◌ीवर काही माणात मळणारी
वशेषत: न ांया मु
खाशी सापडणारी खारी माती हे मृ
दां
चेअ य काही कार आहे त.

अ. . मृ
दा कार दे
श गु
णधम पके
1 काळ मृदा रे
गरूमृ
दा स ा चा घाटमाथा, गोदावरी, ओलावा टकवू न ठे
वणारी कापू
स, ग ,
कृणा तापी नद खोरे. सु
पीक मृ
दा, कडक उ हामु
ळेभे
गा पडतात. ऊस, वारी,
जवस इ.

2 जां
भा मृ
दा र ना गरी, स्
◌ा धुग, रायगड,
ं जां
भा खडकात बॉ साईटचेमोठे
साठे
. हापू
स आंबा,
को हापू र इ. ओलावा टकवू न ठे
व याची मता . काजू
, च कू

3 कना याची गाळाची उ र द णेस कनारीपट् टात ारयु मृ

दा. तांळ मुख पीक
मृदा (भाबर मृ
दा) च्
ंां
◌ चोळया भागात. , नारळ, पोफळ या बागा.

4 तां
बडी आ ण स ा चा भाग, वदभाचा पू
व भाग, रासाय नक पदाथाचेमाण भरड धा ये
,
पवळसर मृदा वधा व वै
नगं
गा खोरे
. मृ
दा पातळ थराची, कमी सु
पीकता, बाजरी .
वाळु
म ीत. ामुयाने

काळ मृ दा कवा रे
गू
र मृ
दा
महारा ाम येसवात मह वाची मृ
दा द खन या पठारावरील काळ मृ
दा आहे
. तने
द खन या पठारावरील सवात जा त दे
श ापले
ला
आहे.

दे
श:
सहया पवता या पूवकडे घाटमाथा ओे
लां
ड यावर सं
पू
ण दे
श काळया मृ दे
चा असून वदभातील पूवकडील देश वगळता सव काळ
मृ
दा आढळते. अथात रे
गरूमृ
दे
चेव प सव सारखे असते
च असेनाही. मृ
देया थराची जाडी बदलत असते
. या माणे
रं
गही गडद काळया
रं
गाचा असू
न फकट होत असतो.

महारा ात सवात उ म कारची कापसाची काळ मृ दा ही गोदावरी, भीमा, कृणा तसे

च तापी नद या खो यात आढळते . याच माणे
यां
या उपन ां या खो यात दे
खील काळ मृ दा आहे . तला कापसाची मृ दा असेही सं
बोधलेजाते. जवळपास या उंचवटया या दे शातही
अशा कारची मृ दा आढळते . परं
तुया ठकाणी मृ दे
चा थर कमी कमी होत जातो आ ण तचा रं ग फकट होत जातो. हळूहळू मृ
दे
ची सु
पीकता
कमी होतेआ ण जा त उं चीवर तचेपांतर तां
बडया मृ दे
त होऊ लागते . काळया मृदे
चेामुयाने दोन उप कार पडतात. : (अ) मै
दानावरील
म यम काळ मृ दा व दरीमधील खोल काळ मृ दा.

न मत
द खन या पठारावरील वालामु खी या ला हारसापासून तयार झाले या खडकां म येॲ यू म नअम आ ण फे रोमॅ
गन
ेीजचेमाण जा त
असते . अशा खडकां चेवदारण होऊन काळ मृ दा तयार होते
. वा षक पाऊस 50 ते 75 स. मी. दर यान असणा या आ ण पज याचे30 ते
50 दवस असणा या दे शात काळ मृदा तयार होते
. काळ मृ दा तयार हो याचेमु ख कारण मृ दे
म ये हयू
मसचे भरपू
र माण होय असे
सांगतले जात असे परंतुआता काह या मतानु सार टटॅनी फे
रस मॅ ने
टाईटचे अ प माण, तसे च लोहाचे भरपू
र माण यामु
ळेमृदे
स काळा
रं
ग ा त होतो. पठाराचा मू
ळ खडक बेसॉ ट देखील न मत स कारणीभू त आहे .
रासाय नक पृ
थ करण
काळया मृदे
ची सवसाधारण खोली 3 मीटर कवा यापेा जा त असते. याम येचकणमातीचेमाण 55 पयत आढळते. मॅने
शअम
काब नट, कॅशअम काबने ट यां
चेमाण भरपूर असते. त यात ॲ यु
म नअम ऑ साइड दे
खील मोठया माणात असतेतर फॉ फरस,
नाय ोजन व स द्
रय ां
चेमाण बरेच कमी असते.

गुणधम :
(1) काळया मृ
देचेरं
गानु
सार व वध कार पडतात. उदाहरणाथ, गडद काळ मृ दा, म यम काळ मृदा, उथळ काळ मृ दा वगै
रे
. (2) न ां
या
खो यात मृ
देची सु
पीकता जा त माणात असते , परं
तु पठारी भागात मा सु
पीकता कमी कमी होत जाते. पठारावरील मृदे
चेवैश य हणजे
त याम ये
ओलावा टकवू न धर याची मता असते . (3) काळया मृदे
चेवै
श य हणजेत याम ये ओलावा टकवू न धर याची मता
असते .

(4) मृकण आ ण रासाय नक ां

मधील चु
नखडी या माणामु
ळेसु
पीकता कमी होत नाही.

(5) उ हाळयात कोरडया हवे

त काळ मृ
दा भु
सभुशीत होते. तसे
च मृ
दे
या वर या थरास कडक उ हामु
ळेमोठया भे
गा पडतात. (6) अशा
भेगां
म येमृ
दे
चेसुटे
कण जातात, तसे
च हवा दे
खील राहते
.

(7) मा सून या पाऊस सुझा यावर या मृ

देवरील भेगा नाहीशा होतात व ही सु
पीक मृ
दा पकां
स अ यं
त अनु
कूल असते. (8) कापसा या
काळया मृ दे
चा एक मह वाचा दोष हणजेमृदे
म ये वाजवीपेा जा त पाणी अस यास कवा अ त र जलस् ◌ा चन झा यास ज मनीत पाणी
ं
साचून ती दलदलयु होते .

महारा ात वशेषत: प म भागात काल ा या साहा याने जलस् ◌ा चनाची सोय असणा या पु
ं ण,े
नगर, सातारा, को हापू
र ज हयात
मृ
दे
मधील ार वर या थरात के शाकषण मुळेवर आलेलेआहे त. एकदा का मृ दे
म ये
असेार वर जमा होऊ लागले क तची सु पीकता
झापाटयानेकमी होते व ती हळू
हळूपरं
तुकायम व पात नापीक बनू लागते. अशी ही ारयु मृदा पु
हा कोण याही उपायानेपकाखाली
आणता ये त नाही, याचा वाईट अनु
भव वर उ लेखले या देशात काही ठकाणी आला आहे . अशा ज मनीला ◌ाोपण असे ही हणतात. उ र
महारा ात पू
णा नद या खो यात दे खील भूमगत पा याची उथळ पातळ आ ण पा याचा नकृ तीचा नचरा यामु ळेअशा त हेची चोपण
जमीन तयार झाले ली आहे.

जां
भा मृदा
दे
श
महारा ाम येद ण भागात कोकणातील र ना गरी, स्◌ा धुग व रायगड, प म महारा ातील को हापू
ं र ज हयात आ ण सहया या
घाटमा यावर तसे
च ते
थील ड गराळ भागात जां
भा मृदा आढळते . गड चरोली या पू
व भागात जां
भा मृ
दा आहे
.

न मत :
उ ण क टबंधीय दे शात आ हवामानात जांभा मृ
दा तयार होते
. पावसाचेमाण महारा ातील वरील दे शात 200 स. मी. पेा जा त
अस याने ते
थील खडकां चेवदारण आ ण झीज होते . काही ठकाणी पा याचा नचरा होतो. बरीचशी स द्
रय े
मृ
दे या खाल या थरात
जातात व काही ेभूमगत पा यातू
न वाहतात कवा के शाकषणामु ळेवर या थरातू
न क शअम, बे रअम आ ण सो डअमची सं यग
ुे
खाल या थरात जमा होतात. ज मनीम येलोह, ॲ यु म नअम आ ण मॅ गनेीजची सं
यगुे
असतात. खडकाम ये स लकां
वर वदारणाची या
होऊन लच् ◌ा गची
ं या व यापासू
न आयन ऑ साइड तयार होतो. अशा तां बस
ू पवळसर मृ देस जां
भा मृ
दा हटलेजाते.

रासाय नक पृ
थ करण
जांभा मृ
दे
म ये
वर उ ले ख या माणेामुयाने लोह आ ण ॲ यु म नअम या ऑ साइडचेमाण भरपू
र असते
. यामानाने
चु
नखडीचे
माण कमी असते. साधारणपणे
पोटॅ
श, नाय ोजन व स द्
रय पदाथाचेमाण कमी असते
.

गु
णधम :
उं
च ड गराळ दे
शात तसे
च सखल दे
शातही जां
भा मृ
दा आढळते
.

(1) जां
भा खडकाम येबॉ साइडचेसाठेवपु
ल माणात पाहावयास मळतात. सहया पवता या 1000 मी. उं
ची या देशात
आढळणा या ज मनीमधील मू ळ खडकाचा वरचा थर वहनानेनघू
न गे
ले
ला आहे
. कारण ते
थे
पावसाचेमाण जा त आहे . जां
भा मृ
दे
चा थर
तां
बूस तप करी कवा पवळसर तां
बडया छटां
चा असतो.

(2) उं
चावर या दे
शातील जां
भा मृ
दा अ तशय पातळ, उथळ आ ण खडकाळ व पाची असते
. त यात ओलावा टकवू
न धर याची मता
असत नाही.

(3) र ना गरी व स्
◌ा धुग या सखल भागाम ये
ं जां
भा मृ
दे
चे
सं
चयन झाले
ले
आहे
. अशा सखल दे
शातील जां
भा मृ
दे
चा रं
ग गडद असतो.
मृ
देम येओलावा टकवू न धर याची मता असते
.

पीके
जां
भा मृ
दा जरी साधारण सुपीक असली तरी तची सु
पीकता द खन या पठारावरील काळया मृ
दे
पेा कमी असते. या मृ
दे
पासू
न
कोकणाम ये र ना गरी व स्
◌ा धुग ज हयात ामुयाने
ं फळबागां
ची लागवड मोठया माणात के ले
ली आहे. याम येयांनी ावी य
सं
पादन केले
लेआहे. र ना गरीमधील हापू
स आंबा महारा ातच न हे
तर जगात स द आहे
. यां
ची नयात क न परक य चलन मळते
.
या शवाय काजू
, च कू वगैरे
फळझाडां चेउ पादन मळते .

कना याची गाळाची मृ

दा
दे
श
महारा ात कोकण कनारप या लगत सखल देशात गाळाची मृ
दा आहे. तला ◌ााबर मृ
दा असे
ही हणतात. ही मृ
दा कोकणात उ र द ण
दशेनेकनारपट्ट लगत असू
न अ तशय च्
◌ां
ं चोळया देशात आढळते .

न मत
कोकणामधू
न वाहणा या न ा आप या वाहाबरोबर आणले
ला गाळ या दे
शात पसरतात. तसे
च खाजण आ ण खाडयां
म येचखल व
मळ या सं
चयनानेगाळाची मृ
दा तयार होते

पके
ही मृ
दा वाळू
मश्
◌्
◌ा्
र त लोम कारची असते
. या मृ
दे
त ामुयाने
तां
दळाचे
पीक घे
तनले
जाते
, तसे
च कना यालगत या दे
शात नारळ व
पोफळ या बागा आढळतात.

तां
बडी आ ण पवळसर मृ दा
दे
श:
महारा ाम येतां
बडी व पवळसर मृदा मया दत दे शात पसरलेली आहे
. सहया या पवतमय भागात वशे
षत:उ र कोकणलगत तसे
च
वदभा या पूव भागात वधा व वै
नगं
गा न ांया खो यात तां
बडी व पवळसर मृदा तयार झाले
ली आहे
.

न मत
महारा ातील अ तशय जु या अशा व्
◌ा ययन आ ण कडा पा, तसे
ं च आ कयनकालीन न ॅाइट आ ण नीस खडकां
वर वदारणाची झज
होऊन तांबडी मृ
दा तयार झालेली आहे
. ती चकणमाती आ ण वाळूमश्
◌्
◌ा्
र त असू
न तला आयन पेरॉ साइडमु
ळेतां
बडा रं
ग आले
ला आहे
.
ब तेक मृदा लोम कारची असते .

रासाय नक पृ
थ करण :
तां
बडया मृ
दे
म ये
वर उ लेख या माणेामुयानेआयन पेरॉ साइड असते
. चु
नखडी आ ण काब नटचेमाण अ प असते
. तसे
च
फॉ फ रक ॲ सड, हयू
मस आ ण पोटॅ
श यां
चह
ेी माण अ प असते .

(1) तां
बडया मृ
दे
ची रचना, रं
ग, खोली, रासाय नक पदाथाचेमाण, सु
पीकता यां
यात थरता असत नाही.

(2) पू
णपणे
तां
बू
स व लाल तां
बडी मृ
दा असत नाही. तचा रं
ग तप करी, पवळा कवा राखी दे
खील असू
शकतो.

(3) उं
चावर या दे
शात थरां
ची व रासाय नक पदाथानी यु गडद रं
गाची सु
पीक ◌ाोम कारची असते

मृ
दे
ची ा या
मृ
दा हणजे खडकापासू न वे
ग या असले या ज मनीचा असा भूभाग, क जो वन पत ना आधार दे
तो तसे
च पोषक अ े
पु
र वतो.
मृ
दा हा जीवसृीचा आधार आहे . कारण मृ
दे
वर वन पती जीवन तर वन पती जीवनावर ाणी व मानवी जीवन अवलं बू
न आहे.
पयावरणा या कोनातू
न मृ
दा हा मह वाचा घटक आहे . मृ
दे
ची न मती व दजा नै
स गक पयावरणावर अवलंबून असतो.
साधारणतः मृदा ही खडकांया वदरणाने तयार होते
. मृ
दा या खडकां या वतरणामुळे
तयार झाले
ली असतेया खडकां चे
गु
णधम या मृ दे
त आढळतात.

उदा. – जांभा खडकापासू न तयार झाले

ली मृदा तां
बडी असते, तर बे
सा ट खडकापासून तयार झाले
ली मृ
दा काळ असते .
पठारावरील मृ
दा उथळ तर मैदानी देशातील मृदा खोल असते. तापमान व पज यमान यां
चाही भाव मृदे
वर होत असतो.
यामुळे
च महारा ातील मृदे
चा वचार केला तर कमी पाऊस पडणा या भागात सुपीक, तर अ धक पाऊस पडणा या भागात
हलक् या दजाची मृ दा आढळते .

मृ
दा व कृ
षी
मृ
दा हणजे
खडकापासू
न वे
ग या असले
या ज मनीचा असा भाग जो वन पतीला आधार दे
तो.

कमी पावसा या ठकाणी मृ

दा सु
पीक असते
तर जा त पावसाचेठकाण आ ण मृ
दा मृ
दा चां
ग या दजाची नसते
.
सु
पीक मृ
दे
तील घटक

हवा 25%

जल 25%

स य घटक 5%

ख नज 45%

एकू
ण 100%

पा याचा PH (Potential Of Hydrogen) 7

र ाचा पीएच 7.5

धाचा पयाच 6.5

जर सामू
पीएच 3.5 ते
दहा इतका असे
ल तर तला चोपण जमीन हणतात याची सु
धारणा
कर याक रता ज सम व शे
णखत टाकले जाते

मृ
दे
ची सु
पीकता
पकांची वाढ हो याक रता मृदे
ची सु
पीकता अ यं
त मह वाची असते. मृ
देची सु
पीकता ही ज मनीचा सामू काढून मोजली जाते .
सामूहेमातीचेतुलना मक आ ल, व लता दश वणारे प रणाम आहे. जर ज मनीचा सामू सात असे ल तर ती जमीन/ मृदा
उदासीन (Basic) असते . ज मनीचा सामू
7 पेा अ धक अस यास मृ दा ही व ल (Alkaline) असते व ज मनीचा सामू 7 पेा
कमी असे ल, तर ती जमीन आ लधम य (Acidic) असते . ज मनीचा सामू6.5 ते7.5 या दर यान अस यास पकां या
वाढ साठ आवश्यक असणारी सव अ ेज मनीत उपल ध असतात. ती जमीन पकां या वाढ साठ उपयु आहे , असे
हटलेजाते.

ज मनीचा कार
1) ारयु जमीन:
ज मनी या पृभागावर पांढ या ारांचा थर जमलेला असतो. या ज मनीचा सामू8.5 पेा कमी असतो. या ज मनीत पा याचा
नचरा चां
गला होतो. या ज मनीची सु
धारणा कर याक रता ज मनीत पुरे
सेपाणी दे
ऊन व ा ारां
चा नचरा करावा लागतो.
हरवळ ची पके घे
ऊनदे खील या ज मनीत सुधारणा करता ये
ते
.

2) चोपण जमीन:
चोपण ज मनीत पा याचा नचरा व थत होत नाही. जमीन कोरडी झा यावर टणक होते
, ज मनीत हवा खेळती रहात नाही,
यामु
ळेपकांची यो य वाढ होऊ शकत नाही. या ज मनीचा सामू
8.5 ते
10 इतका असतो. या ज मनी या सु
धारणे
क रता
ज मनीत ज सम शे णखतात मसळू न टाकतात.

3) चु
नखडीयु जमीन:
या ज मनीची जलधारण श कमी असते . ज मनीचा सामू8 पेा जा त असतो. ज मनीत हवा व पाणी यां
ची पु
रे
सेमाण
पकांक रता उपल ध होत नाही. यामु
ळेपकां ची वाढ खु
ं
टते
. या ज मनी या सु
धारणे
क रता ज मनीची खोलवर नांगरट करतात
हरवळ या खतां चा भरपू
र वापर के
ला जातो.

महारा ातील 90% पेा अ धक भाग बेसॉ ट खडकापासू

न तयार झालेला आहे. प रणामी महारा ात मो ा माणावर बेसॉ ट
खडकापासू न तयार झाले
ली काळ मृ
दा आढळते . परं
तुयाचबरोबर वे
गवेग या कार या मृ दा ही महारा ात आढळू
न ये
तात.
महारा ात साधारणतः पु
ढ ल कार या मृ
दा आढळतात

महारा ातील मृ
दे
चा कार
काळ कसदार मृ
दा रे
गरूमृ
दा
बे
सा ट अ नज य खडकापासू
न या मृ
दे
ची न मती झाली

या मृ
दे
त ओलावा टकवू
न ठे
व याची मता सवा धक आहे

सचना या आधाराने
अने
क पके
मृदे
वर घे
तली जातात

या मृ
दे
वर पा याचा नचरा लवकर होत नाही हणू
न अ त सचनामु
ळेही दलदलयु ही बनते

पाणी ध न ठे
व याची मता अ धक अस याचे
कारण हणजे
चु
नखडी अ धक असते

महारा ात ही मृ
दा कृणा भीमा गोदावरी या न ां
या खो यात आढळू
न ये
ते

तापी नद खो याकडे
या मृ
दे
ची सवा धक जा त जाडी सहा मीटर पयत आहे

कनाटक कडे
जाताना या मृ
दे
चा रं
ग गडद काळा होते

या मू
त ला काळा रं
ग ती यां
नी फे
रस मॅ
ने
टाइट मु
ळेये
तो

हे
मृ
दा पठारा या प म भागाला अ धक माणात आहे

भु
ईमूग तांळ ग वारी बाजरी मका ते
ल बया ऊस कापूस तं
बाखू
हे खा व नगद पकां
बरोबरच संी-मोसं
बी के
ळ ा े
डा ळब ॉबे री यां
सारखे
अने
क फळांचेउ पादन काळा मृ
दे
वर घे
तली जातात

2) जां
भी मृ
दा :
मृ
देया लॅ
टे
राइट कारां
म येमोडणारी ही मृदा आहे . जां
भा खडकांवर द घकालीन या होऊन ही मृ
दा तयार झाले
ली आहे
.
लोह व ॲ यु म नयम या सं
युगामु
ळे या मृ
दे
ला लाल अथवा जां भा रं
ग ा त होतो. महारा ात द ण कोकणात र ना गरी व
सधुग या दोन ज ां म ये ही मृ
दा आढळू न ये
ते.

या मृ
दे
त न , पालाश व स य वां चेमाण अ यंत कमी असते . यामुळेशे
ती या कोनातून ही मृ
दा कमी सुपीक असते . परं
तु
फळ पकां या ीने ही मृ
दा अ धक उपयोगी असते. महारा ात या मृ
दे
तील काजू व आंबा ही फळ पके मह वाची आहे त.
महारा ाचा स ा ड गर मा यावरील जां
भी मृदे
या थरांना ‘लॅ
टे
राइट कॅस’ असेहणतात. जां भी मृ
दे या भागात पावसाचे
माण जा त अस याने मृ
दे
ची धू
प मो ा माणात होते . ही मृ
दा ओलावा टकवून ठेवूशकत नाही.

यामु
ळेसचना या ीने
ही ही मृ
दा अयो य आहे

3) लालसर तप करी मृ
दा / तां
बडी मृ
दा:
अ त ाचीन आ कयन, व य व कड पा कार या खडकापासू न ही मृ
दा नमाण झाले ली असून, जा त पावसा या दे
शां
त तचा
वकास झाले ला आहे . महारा ात ाचीन आ कयन खडक असणा या पू व वदभ, उ र कोकण, द ण कोकण या भागात
वदरणापासू न ही मृदा तयार झाली आहे. पू
व महारा ातील पवळसर तप करी मृ दा ही श ट व न ट या म खडकापासू न
तयार झाली आहे . तर पश् चम महारा ात जां भी मृदा कठ ण बे
सॉ टपासू न तयार झाली आहे .

लोहा या सं
युगाचे (Iron Peroxide) माण जा त अस याने या मृ
दे
ला तां
बडा रं
ग ा त झाले ला आहे. या मृ
दे
त पालाश, फुरद,
कॅशयम व स य वां चेमाण कमी असते . यातू
न पा याचा नचरा चांगला होतो व ही मृ
दा रासाय नक खतां ना लवकर
तसाद देते
. परंतु
, या मृ
दे
ची सु
पीकता कमी अस याने शेतीसाठ कमी उपयोगी ठरते . महारा ात प म घाट दे श तसेच भं
डारा,
ग दया, चंपू र, गड चरोली या ज ां म ये
आढळू न ये
ते. या मृ
दे
त महारा ात ामुयाने सागाची वने आढळू न ये
तात.

4) गाळाची मृ
दा :
या मृ
दे
चा रं
ग फकट पवळा असतो. यात पोटॅ
शचेमाण कमी असते
. वाळू
म रत लोम कार या या मृ
दे
तस य
 व व यूमसचे चेमाण जा त असते . तसेच या मृ
दे
ची ओलावा टकवू न ठे
व याची मतादे खील जा त असते
. यामुळे ही मृ
दा
सु
पीक असते. न ांया काठावर, कनारप भाग व दे श यात गाळाची मृ
दा आढळते. या मृ
दे
त जल सचना या सहा यानेजी
उ हाळ शे
ती केली जातेतला वायं
गण शे ती असेहणतात.

महारा ात स ा पवतात उगम पावू न कोकणात उतरणार्या न ा वतःबरोबर मो ा माणावर गाळ वा न आणतात. हा
गाळ या न ां या मु
खाजवळ खा ां या काठावर साठवला गे
यानेअशा ठकाणी गाळा या मृ
दे
ची न मती झाले
ली आहे
.
महारा ात या मृ
देत भात, नाचणी, नारळ, पोफळ ही पके घेतली जातात.

5) दलदलीची मृ
दा :
कोकणातू न वाहणा या न ां
या मुखां
शी व खा ां या प रसरात गाळा या मृ
दा पाणथळ व खारवट बनतात. भरती या पा याने
या मृ
दांवर ार पसरतात. या मृदां
चे
खार मृदेम ये पां तर होते
व या अनु पादक होतात. महारा ा या प म
कनार्यावर पालघर, ठाणे , रायगड, र ना गरी व सधुग या ज ां त खा ां या मु
खालगत या दे शात अशा कार या मृदा
आहे त.

या तर महारा ातील अरबी समुालगत दलदलीची मृ

दा तसे
च वधा- वै
नगं
गे
या खो-यात राखड तप करी मृ
दा आढळते
.

मृ
दे
ची धू
प
मृ
दे
ची धू
प हणजे
पावसा या पा याने
न ा-ना यां
ना ज मनीवरचा सु
पीक थर वा न जाऊन जमीन नापीक होणेहणजे
च मृ
दे
ची
धू
प होईल

मृ
दे
ची न मती ही नै
स गक या आहेयाच माणे
धू
प हीसुा नै
स गक या आहे

रा यातील मृ
दे
या र या माणावर रा याचे
तीन वभाग पडले
ले
आहे

कमी धू
प वभाग

प म पठार पज यछाये
चा दे
श वदभाचा म यभाग

म य धू
प वभाग

उ र कोकण उ र महारा ातील सातपु

डा ड गर रां
गा तापी पू
णा चे
खोरे

जा त धू
प वभाग

स ा चा प म उतार

द ण कोकण सधुग र ना गरी

स ा या पू
वकडील ड गर रां
गा

सातमाळा-अ जठा शं
भू
महादे
व ह र ंबालाघाट द ण महारा ातील न ां
चे
खोरे

मृ
दे
या धू
पे
चेकार

नाली धू
प
पवतावर पाऊस पडतो मग तथू
न नाले
वाहतात व ते
आप या सोबत मृ
दा वा न ने
तात

पवतीय देशात पावसामु

ळेअनेक नाले
वा लागतात यामु ळेपवत उतारावर खोल घ ा नमाण होतात व फार मो ा
माणावर धू
प होते
धू
प या या काराला नाली धू
प अथवा घडी धू
प असेहणतात

स ा महारा पठारावरील ड गर रां

गा व सातपु
डा पवत मी पवतीय दे
शात या कारची धू
प होते

चादर धू
प
उदरावर जोरदार वृी या वे
ळ पा याचे
लोटे
वाहत ये
तात याचबरोबर मृ
दे
चा व तृ
त थर वा न जाते
यालाच चादर धू
प असे
 हणतात

महारा पठारावर होणारी धू

प या कारचे
असते

झोड धू
प
पावसा या थबा या आकार व रीतीने
झाले
या ज मनी या धू
पला झोड धू
प हणतात. मातीचेशतोळे
फुकले
जातात.

कडा या पडझडीची धू
प
खू
प पाऊस पडत असताना पाणी ज मनीत खोल पयत मू त व खाल या खडका या कवा कठ ण ज मनी या थरामु
ळेआणखी
खाली पाणी जाऊ शकत नाही ते
हा पा या या दाबाने
पू
ण बाजू
चा भाग कोसळतो असे
कोसळ याचेकार घाटां म येखडीम ये
दसून ये
तात

नद काठची होणारी धू
प

न ा आ ण नाले
आपला माग बदलतात व एका कना याची जमीन कापड स या कना यावर रे
ती आ ण पोयटा साठ वतात

वा याने
होणारी धू
प

महारा ात मृ
दे
या धु
पे
ची कारणे
ज मनीचा उतार
महारा ा या पठाराला असले
ला मं
द उतार तसे
चस ा सातपु
डा या ठकाणी असणारे
ती उतार या भागात मो ा माणात
धू
प होतां
ना दसून येते

पावसाचेमाण
मृ
दे
चा आकार का या मृ
देची जलधारण श जा त अस याने का या मृ
दे
ची धू
प कमी होते
तर जां
भी तां
बडी या मृ
दे
त पा याचे
नचरण जलद गतीने होत अस यानेया मृ
दे
ची धू
प मो ा माणावर होते

वृतोड
स ा पवत व सातपु
डा वर मो ा माणावर वृतोड होते

चराऊ चराऊ जनावरे

यां
चा अ तवापर

थलां
त रत शे
ती

ग दया गड चरोली आता ना शक या भागात शे

तीसाठ जं
गलतोड के
ली जाते
वही हला भदक शे
ती हणतात.

महारा ा या स ा वभागात अशा कारची शे

ती के
ली जाते

ठाणे
ना शक अहमदनगर पु
णे
रायगड या ज ां
या स ा भागात मो ा माणात थलां
त रत शे
ती के
ली जाते

महारा मृ
दा सं
धारण उपाय

महारा ात मृ
दे
ची धू
प हो याचेमाण जा त आहे

उ प शेती या जव पास 49% ेधू प या ेात आहे

व तवष वृतोडीमु
ळेधू
प ेात वाढ होत आहे
याक रता महारा
शासनाने
मृदसं
धारण वभागाची थापना के
ले
ली आहे

 वृलागवड
 पकांची फेरपालट
 बां
ध घालने
 पाय यां
ची शेती
ड गराळ भागात उतारावर पाय यां
ची शे
ती के
ली जातेया ज मनीवर पाय यां
ची न मती क न शे
ती केयाने
मृ
दे
ची धू
प कमी
होते
व यालाच सोपन शे ती असे
ही हणतात

महारा मृ
दा सं
धारण उपाय :
महारा रा याकडे एकूण 307 लाख हेटर जमीन असू न यापै क एक 173.68 लाख हेटर ज मनीवर य पके घेतली
जातात. हणजे च उव रत जमीन बगर कृषी वापराखाली आहे . यामु
ळेउपल ध ज मनीचा अ धका धक वापर कर या या
कोनातू
न ज मनीची धू
प मया दत ठे
वणे गरजेचेआहे. महारा शासनानेयाक रता वतंमृदासं
धारण वभाग थापन के ला
आहे.

मृ
दा सं
धारणक रता महारा ात पु
ढ ल उपाय योजले
जात आहे
.

1) वृारोपण :
वृां
मु
ळेमृ
दां
चे
कण ध न ठे
वले
जातात व यामु
ळेमृ
दे
चे
वाह या पा यापासू
न सं
र ण होते
.

2) पकां
ची फे
रपालट करणे
:
वे
गवे
ग या कारची पके
आलटू
न-पालटू
न घे
णे
. जे
णक
े न ज मनीची धू
प कमी होईल.

3) आ छादने
:
पीक लहान अव थे
त असताना पावसा या पा याने
होणारी ज मनीची धू
प आ छादनामु
ळेकमी होते
. तसे
च कु
रणां
मु
ळेदे
खील मृ
दां
वर
आ छादन नमाण होऊन ज मनीची धूप कमी हो यास मदत होते
.

4) बां
ध घालने
:
उतारावर या शे
ती या भागात व श उतारावर जर बांध घातलेगेलेतर पावसा यात पा या या वाहानेवा न जाणारे
मृ
दे
चे
थर
बां
धाजवळ साठवले जातील व मृदा सपाट हो यास मदत होईल. यासाठ पुढ ल प तीनेबां
ध घातलेजातात.

अ) समपातळ वरील वरं

बे
:

कमी पावसा या भागात व ज मनीत साधारणपणे

3 ट के
पयत उतार अस यास सम पातळ वरील वरं
बे
पा याला अडवू

ब) ढाळ चे
वरं
बे
:

जा त पावसा या भागात व ज मनीस साधारणपणे

5 ते
10% अस यास ढाळ चे
वरं
बे
पा याला अडवू
न ज मनीत पाणी मु
र यास
मदत करतात.

क) सरी-वरं
बा प त :

ज मनीचा उतार 1ते

3% पयत अस यास उतारास आडवे एका आड एक सरी वरंबेतयार करावे
. दोन वरं
यामधील सरीम ये
पावसाचेपाणी मु
रले
जातेव वाहणा या पा यास अटकाव होऊन ज मनीची धू
प कमी माणात होते.

5) जमीन नां
गरतां
ना उतारा या दशे
शी काटकोनात नां
गरणी करणे
:
काटकोनात नां
गरणी केयास उताराव न वाहणा या पा याला तबं
ध होऊन मृ
दे
ची धू
प कमी हो यास मदत होते

6) पाय यां
ची शे
ती :
ड गराळ भागात जेथे
उतारावर शेती केली जाते
. या ज मनीवर पाय यां
ची न मती क न शे
ती केयास मृ
दे
ची धू
प कमी
हो यास मदत होते
. यास सोपान शेती असेहणतात.

महारा ाची कृ
षी
रा यात मुय वसाय शे
तीचा आहे
रा या या थू
ल उ प ात या कृ
षीचा वाटा 10.9%
2011 या जनगणने
नस
ुार कृ
षी व सं
ल न ेाचा रा यातील एकू
ण रोजगारात 52.7% वाटा आहे

महारा ात एकू
ण शे
तीपै
क 56% पेा जा त ेके
वळ न वळ लागवडीखालील आहेयानु
सार महारा ाचा सरा मां
क
लागतो

भारतातील ऊस ेा या 33% ेमहारा ात आहे

व यातू
न दे
शाची 37% साखर उ पा दत होते

नवड पे
रणी खाली सु
मारे
70 पसट ेात खरीप 30% ेात रब्बी पीक घे
तले
जाते

महारा 2011 या जनगणने

नस
ुार ामीण भागात 55% लोकसंया राहतेयापै
क 85% लोकसंये
ची उपजी वका शे
तीवर
अवलं बन
ूआहे

हं
गाम ऋतू
लागणारे
पीक

खरीप जू
न ते
स टबर पावसाळा असतो तांळ वारी कापू
स बाजरी उडीद तू
र

र बी ऑ टोबर ते
फेु
वारी हवाळा असतो ग हरभरा वारी

जायद उ हाळ माच ते

मेसू
यफू
ल भु
ईमू
ग पपई क लगड टरबू
ज खरबू
ज

महारा ातील पकां

चेकार
Click here to read

नगद पके
click here to read about नगद पके
(Cash crops)

फळबाग शे
ती
Click here to read more

महारा ातील स बाजारपे

ठ

के
ळ व ते
ल बयां
चे
बाजार पे
ठ जळगाव

कां
दा व लसु
न चे
बाजारपे
ठ लासलगाव, ना शक

ा ां
चे
बाजार पे
ठ ना शक

बटा ाचे
बाजारपे
ठ इं
दापू
र

हळद चे
बाजार पे
ठ सां
गली

डा ळबाची बाजार पे
ठ सां
गोला

मरचीचे
बाजार पे
ठ को हापू
र

कापसाचे
बाजार पे
ठ अकोला
 वारीचे
बाजार पे
ठ सोलापू
र

सं
याचे
बाजार पे
ठ नागपू
र

तां
दळाची बाजारपे
ठ तु
मसर

मोसं
बी चे
बाजार पे
ठ अकोला

कांा या उ पादनात महारा थम मां

कावर आहे

ट प महारा ातील कृ
षी नयात ेआठ आहे
त

फु
ले

1. पु
णे
2. ना शक
3. को हापू
र

महारा ात एकू
ण चार कृ
षी व ापीठे
आहे
त

1. महा मा फुलेकृषी व ापीठ रा री अहमदनगर ( थापना 1968): सं शोधन वषय ऊस वारी ग

2. पं
जाबराव देशमुख कृषी व ापीठ अकोला ( थापना 1969): सं शोधन वषय कापूस डाळ ते ल बया ग
3. बाळासाहेब सावंत कृ
षी व ापीठ दापोली र ना गरी ( थापना 1972): सं
शोधन वषय आं बा फलो पादन खारभू
मी म य वसाय तांळ
4. मराठवाडा कृषी व ापीठ परभणी ( थापना 1972): सं शोधन वषय ऊस कापू स वारी डाळ रेशीम वकास सेरक चर

पशु
सं
वधन
Click here to read more

म य वसाय
खा या पा या या म यो पादनात थम मां
क – के
रळ

गोड पा या या म य उ पादनात थम मां

क – प म बं
गाल

महारा ाला 720 कलोमीटर लां

बीची सागरी कनारप लाभले
ली आहे
. याचबरोबर सागरी मासे
मारी क रता 1.12 लाख चौरस
कलोमीटर ेराखीव आहे .

महारा ात सागरी कना यावर मासोळ उतर याक रता 173 क आहे

दे
शातील म य उ पादनात महारा ाचा वाटा 13.1 % इतके
आहे
सवात जा त ब बीलचे
उ पादन ठाणेज ात होते
.

खोपोली (रायगड) ये
थे
प हला म यबीज व क ाची थापना कर यात आली होती.

महारा ात वे
गवे
ग या ां
ती घडवू
न आणले
ले
आहे
.

ह रत ां
ती

नीळ ां
ती म यउ पादन

प ां
ती गळ त धा य ते
ल उ पादन वाढ व यासाठ

े
त ां
ती रे
शीम उ पादन वाढ व यासाठ
गु
लाबी ां
ती झगी उ पादन वाढ व यासाठ

इंधनु
ष ां
ती डॉ टर वामीनाथन यां
नी शे
ती वकासासाठ सु
च वले
या 7 सु
धारणां
ना इंधनु
ष ां
ती असेहटले
जाते

सु
वण ां
ती फळे
व मधमाशी पालन

महारा ातील मु
ख कृ
षी सं
शोधन सं
था

रा य सरकार –

ते
ल बया सं
शोधन क जळगाव

गवत सं
शोधन क पालघर

वा मी वॉटर अं
ड लां
ड मॅ
नज
ेमट इ ट टू औरं
गाबाद

ऊस सं
शोधन क पाडे
गाव, सातारा

काजू
सं
शोधन क वगु
ला, सधुग

के
ळ सं
शोधन क यावल, जळगाव

नारळ सं
शोधन क भा ,े
र ना गरी

हळद सं
शोधन क द स, सां
गली

सु
पारी सं
शोधन क ीवधन, रायगड

क सरकार –

रा ीय डा ळब सं
शोधन क के
गाव, सोलापु
र

रा ीय कां
दा लसू
ण सं
शोधन क राजगुनगर, पु
णे

म यवत कापू
स सं
शोधन क नागपू
र