ORNODUNAK

A R R A I N A K
• Arrain hitza ( pez gaztelaniaz ) piscis hitzatik dator.
Piscis hitza gaztelaniaz hau esan nahi du: “el
Hitzaren esanahia vertebrado acuático que respira por las branquias”.
Ere, arrainen ohorean, konstelazio bati piscis deitu
zaio, bi arrain igeri egiten ematen dutelako.

• Bi arrain talde handi buruz hitz egin dezakegu, bizi diren ur

motaren arabera:
• Ur gezako arrainak: laku eta ibaietan bizi direnak.
Ingurua
• Ur gaziko arrainak: Itsaso eta ozeanoetan bizi
direnak.
• Leku guztietan daude eta arrain mota asko daude.

• Arrainak oso desberdinak dira, baina denak dauzkaten

gauzak hauek dira:
Gorputzaren - Hidronamikoak direla (hasi eta bukatzen dira puntan).
ezaugarriak - Isats bat daukate (horrekin mugitzen dira)
- Hegatsak daukate (aletak bezala)
- Eskamak (beraien gorputza babesten du)

• Arrainak uretan bizitzen direnez, igeri egiten dute.

Horretarako, hegatsak erabiltzen dituzte. Ez dute ia gorputza
Mugimendua mugitzen, bakarrik hegatsak mugitzen dituzte. Hegatsak
arrainaren mugimendua errazten du. Muskuluekin hegatsak
eta isatsak mugitzen dute.

• Arrainak izaki bizidun ektotermikoak dira,

hau da, ezin dutenak bere gorputzean beroa
sortu bere kabuz. Gorputzean beroa izateko,
Tenperatura kanpo estimuluetatik hartu behar dute beroa.
Tenperatura egokia ez denean, indarra
galtzen dute. Itsasoaren arabera tenperatura
bat edo beste bat izango dute.

Bizi- funtzioak • Gehienak zakatzen edo brankien bidez

egiten dute arnasketa. Brankia urari
Arnasketa oxigenoa kentzen dio eta gero c02a
askatzen du.

Ugalketa • Gehiengoak ugalketa sexuala egiten dute.

Obiparoak dira. Emea arrautzak jartzen ditu
eta arrak espermatozoideak botatzen ditu.
Miloika arrautz jartzen dituzte arrautzak
 zaintzen ez dituztelako.

• Arrainak; haragijaleak, belarjaleak edo

omniboroak izan daitezke.
• Haragijaleak; intsektuez,
krustazeoez, moluskoez, arrainez
edo poliazketako zizareez elikatzen
Elikadura dira.
• Belarjaleak; landare edo algez
elikatzen dira.
• Omniboroak; barazkiak eta animaliak,
animali oportunistagoak direnak jaten
dituzte.

URLEHORTARRAK
ANFIBIOAK
Anfibioei ere ur-lohortarrak deitzen zaiete. Hauek, uretan
eta lehorran bizi dira
Hitzaren esanahia

Uretatik oso gertu egoten dira eta azala beti izango dute
hezea
Ingurua

Arrak zapaburuak jartzen dute

(espermatozoideen ia berdina).
METAMORFOSIA
1.- Hankak ateratzen zaie.
Hazkunde
prozesua 2.- Isatsa ateratzen zaie.
Gorputzaren
ezaugarriak 3.- Igel itxura hartzen du eta uretatik ateratzen
da.

Azal biluzi batetaz estalia dago eta beti bustia dago.

Estalia Kamuflatzeko koloreak dituzte: berdea, marroia…
Baina leku arraro batzuetan kolore biziak daude.

Mugimendu Organoak Bi talde:

 -Buztandunak edo urodeluak: arrabiak eta
ugandreak (salamandras…). Azal hezea
daukate. Diferentzia lau hanka eta ibiltzeko
gaitasuna dutela da.

a -Buztangabeak edo anuloak: igelak, sapoak…

Hauek ere lau hanka dituzte baina atzekoak
askoz desarrollatuago daude salto egiteko.
Tensionatuz eta estiratuz salto egiten du.

Ektotermikoak dira. Hotzak daude ukitzen

badituzu. Ez daukate gorputzeko tenperatura
mantentzeko kapazidadea.
Tenperatura Hotz asko egiten duten lekuetan ibernatzen
dute eta horrela nagua pasa ahal egin dute.

Bi garai desberdin:
-Zapaburuak: brankiak edo zakatzak daukate
uretan arnasa hartu ahal izateko.
Metamorfosian birikak bihurtzen dira.

-Helduak: birikak dute. Azaletik arnastu ahal

Arnasketa
dute ur azpian eta horregatik azala hezea dute.
Nahi duten denbora egon ahal dira ur azpian.

Bizi-
funtzioak
Gehienak kanpo arnalketa egiten dute eta
obiparoak dira. Arrautzak putzuetan jartzen
dituzte. Putzuak sakonak (profundas) izan
behar dira.
Ugalketa

Zapaburua Belarjaleak dira eta putzuetako

k algak jaten dute.

Elikadura:
Haragijaleak: beste animaliak
Helduak
jaten dituzte.

NARRASTIAK
 Narrasti hitza, latinezko reptile edo reptilis hitzetik dator.
Hitzaren esanahia Hitz hau irristatzen direla esan nahi du.

Gehienak lehortarrak dira kokodriloa eta dordoka ezik.

Ekuatore inguruan espezie asko daude eta hortik
urruntzen zarenean gero eta gutxiago daude

Ingurua

• Odol beroa daukate.

• Normalean oso luzeak dira.
• Ezkatak estaliaz daude.
• Obiparoak dira.
• Narrastiak ornodunak dira.
• Sugeak ezik, narrastiek lau hanka dituzte
Gorputzaren • Gehienak hazteko muda egiten dute. Hor azala
ezaugarriak puskatzen da eta beste azal gogor bat hazten da
eta horrekin kanpora atera egin ahal dira.

Ofidioak (hankak ez dutenak): lurretik arrastaka joaten

dira.

Dordokak: lau hanketan ibili edo igeri egiten dute.

Mugimendua
Besteak: lau hanka daukate ibiltzeko.

Bizi- funtzioak
• Narrastiak ektotermikoak dira, bezte
hitzetan esanda, ez dute
Tenperatura bere gorputza beroa mantentzen.
• Leku hotzetan bizi direnak bakarrik
eguzkia dagoenean ateratzen dira.
•
Denak biriketatik arnasten dute baina
dordokak eta krokodiloak denbora asko
egon ahal dira ur azpian
Arnasketa

Ugalketa • Narrastien ugalketa sexuala da.

 Obiparoak dira eta barne-ernalketa
dute. Arrautzak estalki gogor batez
babestuta egoten dira (oskola), eta
hari esker, ez dira deshidratatzen eta
ez dute inkubatzeko beharrik.
• Sugeak obobiparoak dira.
• Inkubazio-denbora espeziearen
araberakoa izango da. Normalean 6-
12 aste irauten du.
• Arrautzak amniotikoak dituzte. Hau
da, arrautzaren barruan, umea, poltsa
batean dagoela.

 Narrastiak HETEROTROFOAK dira:

beste izaki bizidun batzuk behar
dituzte elikatzeko
 Gehienak haragijaleak dira baina
zenbait musker eta dortoka
belarjaleak dira.
 Haragijaleak, digestioa ugaztunetan
Elikadura baino motelagoa da eta ezin dituzte
bere elikagaiak zatitzen.
 Belarjaleek, ugaztun mastekatze-
arazo berberak dituzte.

HEGAZTIAK

Etimologia: gaztelania zaharretik pássaro, hori, zahar

latinetik, passar, eta latinean, passer eta passeris:
Hitzaren esanahia
"gorrión, pardillo"

Habitat guztietan bizi daitezke.

Ingurua
 Forma

Gorputzaren
ezaugarria Estalia

Organoak

Endotermikoak dira, au da, gorputza tenperatura

Tenperatura mantentzen duen organismoa da.

Hegaztiak biriken bidez arnas

hartzen dute. Hegaztiak arnasa hartzen duenean,
airea zuzenean ateratzen da bronkioetatik atzeko a
ireko zakutara,airea gordetzen den lekura.
Arnasketa
Iraganean, aireko zakuak ahulduta daudenean,
airea biriketara igarotzen da
eta bertan oxigenoa xurgatzen da.

Ugalketa sexuala dute. Arrautzak jartzen dituzte

erreproduzitzeko eta hauek beroan mantentzen
Bizi- dituzte arrautzatik irteten diren egunera arte.
funtzioak Obiparoak dira, hau da, ez dira amaren gorputzetik
jaiotzen, jarritako arrautza batetik. Hegazti espezie
Ugalketa gehienetan, guraso inkubatzaileak, gainean
etzanda, berotzen ditu arrautzak. Hala ere, talde
batzuek, megapodoek bereziki, bero geologikoa
edo usteltzen ari diren landareek sortutakoa
erabiltzen dute.

Batzuk haragijale edo karniboroak dira, haragia

jaten dute, Animalia haragijale
batzuek ehizaren bidez lortzen dute haragia. Beste
Elikadura batzuk belarjale edo herbiboroak, batez ere
fruituak ,landareak, belarra edo hostoak jaten
dituzten animaliak dira

UGAZTUNAK
Hitz • Erderazko izenak: UGAZTUNAK=MAMIFEROAK
are
n • Etimologia: latinez Mammalia, ornodunen
esa espezie bat da.
nahi
a
•
Ugaztun gehienak lurreko animaliak diren arren, hainbat
habitatetara egokituta daude,
Ingur eta muturreko inguruneetan bizi daitezke, hotzean edo
ua beroan, basamortuko inguruneetan eta baita itsas
habitatetan ere.
• Hau da munduko habitat guztietatik zabaldua aurkituko ditugu.
• Belarriak dituzte; lepoak burua eta enborra lotzen ditu. Bizkarr
ezurrak buztanean ere jarraitzen du. Lau gorputz-adar dituzte:
Gorpu hankak, hegalak edo hegatsak.
tzaren Gehienak gorputza ilez estalita dute.
ezaug • Ezpainak eta hortzak dituzte ahoan. Hainbat guruin dituzte:
arria Izerdi-guruinak, ugatz-guruinak… Emeak titiak dituzte eta esnea -
ekoizten dute.

• Ugaztun gehienak lau hanka dituzte eta lurretik ibiltzen dira,

hala ere, batzuk beste ibiltzeko modua dute.
Mugi
• Akuatiko ugaztunak,hala nola, itsas txakurrak, baleak eta
mend
izurdeak, hauen hegatsak igeri egiten dute. Saguzarrak
ua
beraien muturrekin hegan egiten dute, hegalak direla.

Bizi- • Ugaztunak odol berokoak dira, hau da, gorputzaren

funtzi tenperatura nahiko konstante mantentzen dutenak dira,
oak inguruko tenperaturarekiko independentea; hau da,
Ten homeostasi termikoa dute. Oro har, ugaztunek mota
per horretako metabolismoak dituzte.
atur • Mamiferoak endotermikoak dira, hau da, gorputzaren
a tenperatura muga batzuen barruan mantentzen dute,
inguruko tenperatura edozein dela ere.
• Ektotermoen tenperatura inguruneko tenperaturatik
abiatuta erregulatzen da.
• Ugaztunen arnas aparatua organismoaren
oxigenazioa bermatzeko egitura-multzoa da.
Arn Hartzen duten airea oxigenoa da, eta zelulek erabiltzen dute.
ask Arnasa hartu ondoren zeluletan lortutako karbono dioxidoaren
eta: hondakinak kanporatzen ditu.

Uga • Ugaztun guztiek ugalketa sexuala dute,

lket eta beharrezkoa da ugaltze-aparatu maskulinoa (esper
a: matozoideak) eta ugaltze
aparatu femeninoa (obuluak). Zelula horiek sortzen dire
n organoei gonada deritze.
Arrek testikuluak dituzte eta emeek obarioak.
Mamifero guztiak bibiparoak dira.
• Bibiparoak: hitz hau esan nahi du, ugaztunak amaren
 sabeletik ateratzen direla.
Belarjaleak, hau da, landarez elikatzen dira,hala nola
zaldia, ardia edo elefantea.

haragijaleak:animalia
haragia jaten dutenak: lehoiak, otsoak eta hartzak.
Elik
adu
ra: • orojaleak: animalia
haragiz nahiz landarez elikatzen direnak, gizakiak
bezala...

• Animalia ornodun ugaztunen nerbio- sistema zentrala

Ner entzefaloak, bizkarrezur- muinak eta meningeek
bio- osatzen dute, aurreko bi egiturak babesten baitituzte.
sist • Sistema hau kanpoko zein barneko seinaleak jasotzeaz
em arduratzen da, prozesatu eta horren arabera jarduten
a du. Mugimendu, prozesu eta funtzio guztiak nerbio-
sistemak kontrolatzen ditu.
ORNOGABEAK
PORIFEROAK

Poriferoak, Pori = “poroa” eta fero edo ferre = “eraman”.

Hau da, poroak dituen animalia.
Hitzaren esanahia

Urtarrak dira eta ozeanoetan bizi dira. Badago batenbatek

lehorrean bizi dena. Arroketan bizi dira eta horregatik sesilak
Ingurua dira.
Sesilak = leku batean finko geratzea.

Ez dute simetria. (Batzuk borobilak izan daitezke eta simetria

erradiala dute.) Gorputz oso boroz zulatuta dute eta
Gorputzaren erdialdean barrunbe bat izaten dute. Barrunbe hari “atrio”
ezaugarriak deitzen zaio, eta “atrio” sarrera esan nahi du. Kolore eta forma
diferenteak izaten dute. Esponja baten bezalakoak dira.

Ez dira mugitzen arroketan pegatuta daudelako.

Mugimendu
a
Bizi- Elikadura Heterotrofoak izango dira eta ura iragazten
funtzioak dute.
Iragaztea = ura gorputzetik pasatzea.
 Iragazleak direnez, ura iragaztean oxigenoa
kentzen diote eta beraiek sortzen duten c02 a
botako dute.
Iragazketan sortzen dena: elikadura eta
Arnasketa arnasketa burutzea. Ura pasatzen dute
gorputzetik eta kentzen diote hor dagoen
materia organikoa, elikadura edo hor dagoen
oxigenoa arnasketan.

Ugalketa Bi ugalketa mota: asexuala eta sexuala.

Asexualan bulto bat bezala ateratzen zaie
beraien gorputzean eta bulto horretatik beste
bizidun bat ateratzen da. Bakarrik bizitzeko
aukera daukanean (batzutan) askatzen da eta
arroka berri batera joaten da. Poriferoak
kolonietan bizitzen dira gehienetan.

Ugalketa sexualan, hermafrotitak izaten dira eta

beraien sortzen duten metodoekin sortzen dituzte
bizidun berriak. Hauek arroka batzuetara iristen
direnean, hor sortuko dute porifero berri bat.

Animali xinpleak dira zailtasun askorik ez

daukatelako

KNIDARIOAK(anemonak, marmokak eta polimoak)

Grekeratik dator. Knide: ortiga

Ari: Taldea.
Hitzaren esanahia

Gehienak itsasoetan baino batzuk ur gezan. Batzuk ur

sakoneran eta besteak gainazalaren gertu.
Ingurua

Burmuinak eta gelatinosoak dira. Saku antzekoak dira

tentakuluekin. Anemona bat sakua eta goraka ditu tentakuluak
eta medusa kontrakoa da (goian sakua eta behean
tentakuluak).
Gorputzaren Generalean gardenak dira. Simetria erradiala dute. Garro
ezaugarriak pozointsuak izaten dituzte.
 Marmokak korrontearekin aprobetzatzen dira baino badaude
batzuk propulsioz mugitzen direnak. Hau da, ura hartzen dute
eta txorro baten bidez mugitzen dira. Anemonak eta polimoak
Mugimendu sasilak dira, hau da, arroketan geldirik bizi egiten dira.
a

Denak haragijaleak dira. Beraiek baino txikiago

diren arrainak jaten dute. Polimoak planktona
jaten dute.
Elikadura

Oso xinpleak dira. Azaletik arnasten dute.

Kapazidadea du gorputza arnasa hartzeko eta
gorputzara pasatzeko.

Arnasketa

Bizi-
funtzioak
Ugalketa

Anemonak: gutxigora behera arrainak bezala. Geldirik dauden

lekuetan usten dituzte. Uretan ernalketa egongo da. Asko
egiten dute animali batzuk jaten dutelako.

Marmokak: ugalketa sexuala burutzen dute. Arrak eta hemeak

gametoak botatzen dituzte eta elkartzean polimoak sortzen
dira. Arroketara pegatuta gelditzen dira eta andarkadura bat
bezala sortzen dute. Puntetan medusa txikiak sortzen dira.
Handiak direnean askatu egiten dira. Horregatik polimoak
marmokaren ugalketaren barruan sartzen dira.

PLATIHELMINTEAK

Latinetik datozte. Platis: zabala eta laua. Mintos: zizarea

Hitzaren esanahia

Ingurua Gehiengoak parasitoak. Bizidunen barruan bizi izaten dira

 baina batzuk ur gazietan aurkitu ahal ditugu.

Simetria bilaterala. Gorputza zapala dute, bimuina. Zintako

formako bizidunak dira. Batzuetan bentosak izan dezakete.
Hostalariaren barnean daude. Ozeanoetakoak oso politak eta
txikiak dira. Kolore ikusgarriak
Gorputzaren
ezaugarriak

Parasitoa hostalariaren gorputzean bizi dira eta hortik ez dira

mugituko. Ondulazioen bidez pixkat mugitzen dira.
Mugimendu
a

Bizi- Hostalariak hartzen dutenarekin jaten dute.

funtzioak Protozooak, planktona jaten dituzte.

Elikadura

Ez dute arnas aparaturik. Azalaren bidez

hartzen dute arnas.

Arnasketa

Ugalketa Bi mota: asexuala eta sexuala

Asexuala: posible du zatitan banatzea eta zati
bakoitzetik berri bat ateratzen da.

Sexuala: hermafroditak izaten dira gehiengoak.

Arrautzak erruptzen dituzte. Beraiek dute bi
sexuetako gametoak. Arrautzak hostalariaren
kakarietan ateratzen dira eta hori beste bizidun
batetara iristen bada, parasitoak beste bizidun
batetan hazten hasiko da. Eskuak garbitzea
oso inportantea da beraiek sartu ahal direlako
gure eskuetan.
 NEMATODOAK

Hitzaren esanahia

Ingurua

Gorputzaren
ezaugarriak

Mugimendu
a

Bizi-
funtzioak

Elikadura

Arnasketa

Ugalketa
 ANELIDOAK

Hitzaren esanahia

Ingurua

Gorputzaren
ezaugarriak

Mugimendu
a

Bizi-
funtzioak
Elikadura

Arnasketa

Ugalketa
 GASTEROPODOAK (MOLUSKUAK)

• Greziako aditz sustraiekin osasuta dago eta

“moluskua maskor batekin estalita dago eta
Hitzaren esanahia urdaila mugitzeko erabiltzen da”
• Gaster (urdaila) eta podoak (oinez).

• Inguru hezeetan aurki daitezke, eta mundu osoan

daude: basoetan, hirietan,…
Ingurua:
• Garai lehorrak jasateko bere oskolean itxita geratzen
dira geldi-geldi, ibernaio bat bezala.

Forma

Gorputzaren
ezaugarriak

Oskola

• Mugitzean, motel-motel mugitzen dira eta adurrezko

arrastro bat uzten du lurrean. Babesteko, caparazon bat
daukate eta babestu behar dutenean caparazonen
Mugimendu
barruan sartzen da. Oinaren azpian behera egiten
a
duten giharretako uzkudura ugarien bidez mugitzen dira
adurraren gainean

Bizi- Elikadura • Gastropodoen elikadura ohiturak

funtzioak mota askotarikoak dira. Espezie
belarjaleak, haragijaleak eta detritiboroak
daude. Batzuek landareen zelulen
fluidoak xurgatzen dituzte, beste batzuek
anemonen likidoak zurrupatzen dituzte,
badira ura iragazten duten janariak
lortzen dituztenak, eta badira beste
animalia batzuk ere harrapatzen
 dituztenak, talde berekoak ere badira.
Endos taldeak: mikrofagoak, partikula
txikiez (mikroskopikoak) eta makrofagoz
elikatzen badira, partikula handiagoekin
elikatzen badira.

Arnasketa

Ugalketa

BIBALBOAK (MOLUSKUAK)

Hitzaren esanahia

Ingurua:

Forma

Gorputzaren
ezaugarriak

izena

Mugimendu
a

Bizi- Elikadura
funtzioak Arnasketa

Ugalketa

ZEFALOPODOAK (MOLUSKUAK)

Hitzaren esanahia

Ingurua:

Forma

Gorputzaren
ezaugarriak

Oskola

Mugimendu
a
 Elikadura

Bizi-
funtzioak Arnasketa

Ugalketa

MIRIAPODOAK (ARTROPODOAK)

Miriapodoa edo greziarratik Myrias edo de myrios.

Inizialki, honen zenbaki edo balio 10.000 zen baina
Hitzaren esanahia gero, aldatu zen eta kontaezi hainbat oin adierazten
zuen.

Miriapodoak bizi egiten dute leku hezetan eta leku

freskotan.
Ingurua
Adib.: Baso hezetan eta batzuetan belardietan.

Miriapodoak hiru zati ditu: Burua, Toraxa eta Abdomena .

Segmentutan zatituta daude eta segmentu bakoitzean 2-4
hanka daude.
Buruan bi antena txiki dauzkate eta gehiengoetan bi begi
oso xinpleak.
Gorputzaren
Ahoa buruaren azpian kokatzen da eta hau masailezurrez,
ezaugarriak
lehenengo 2 maxilez eta bigarren 2 maxilez osatuta dago.
Abdomenean trakeak dauzkate arnasa hartzeko. Hau hodi
txiki batzuk dira eta hortik eramaten dute berak arnastu
behar duten airea.

Miriapodoak bere hankekin mugitzen dira. Oso azkar

Mugimendu egiten dute baina bere gorputza izurtzen hasten da alde
a batera eta bestera hau egiterakoan. Lurretik joaten dira.
 Miriapodoak usteldujaleak dira, hau esan
nahi du animali eta lanadare usteldu
prozesuan jaten dituela baina badaude
Elikadura batzuk harrapakari nokturnoak direnak.
Orduan miriapodoak orojaleak dira eta
batzuk herbiboroak.

Bere arnasketa trakeala da. Airea sartzen da

bere gainazalaren espirakuluen bidez eta
Bizi- Arnasketa
eramaten da bere organoetara.
funtzioak
Ugalketa: Miriapodoak ugaltzen dira espermatóforo
bidez. Hau arrak jartzen ditu, normalean emearen
oso gertu hau hartzeko, prozesu oso konplexua da.
Jaiotzerakoan kumeak oso txikiak eta segmentu
gutxiekin jaiotzen dira, orduan handitzerakoan
segmentuak garatzen zaizkio. Miriapodoak
obiparoak dira eta ikusi al izan duzuen
bezala ugalketa sexuala da.

ARAKNIDOAK (ARTROPODOAK)

Hitzaren esanahia

Ingurua:

Gorputzaren
ezaugarriak

METAMORFOSIA

Bizi- funtzioak Elikadura

 Arnasketa

Ugalketa

KRUSTAZEOAK (ARTROPODOAK)

Hitzaren esanahia

Ingurua:

Gorputzaren
ezaugarriak
 Elikadura

Bizi-
Arnasketa
funtzioak

Ugalketa

INTSEKTUAK (ARTROPODOAK)

Hitzaren esanahia

Ingurua:

Gorputzaren
ezaugarriak

Bizi- Elikadura
funtzioak
 Arnasketa

Ugalketa

EKINODERMATUAK

Hitzaren esanahia

Ingurua

Gorputzaren
ezaugarriak

Mugimendu
a

Bizi-
funtzioak
Elikadura

Arnasketa
Ugalketa