Professional Documents
Culture Documents
ფიზიკა 10 კლ მოსწავლის წიგნი
ფიზიკა 10 კლ მოსწავლის წიგნი
eTer lazaraSvili
fizika
moswavlis wigni
X klasi
I semestri
gamomcemloba inteleqti
Tbilisi 2022
giorgi gedeniZe, eTer lazaraSvili
fizika X
moswavlis wigni
I semestri
gamomcemloba inteleqti
Tbilisi, 2022
pirveli gamocema
gamomcemloba inteleqti
Tbilisi, ilia WavWavaZis gamziri 5
225-05-22, 599 55-66-54
info@intelekti.ge www.intelekti.ge
2
Sinaarsi
ra aris fizika............................................................................................................. 6
eleqtruli veli.................................................................................................. 17
elementaruli nawilakebi................................................................................ 26
kulonis kanoni..................................................................................................... 30
eleqtrostatikur velSi.................................................................................. 60
da potencialTa sxvaoba................................................................................... 62
3
§2.8. ori wertilovani muxtis urTierTqmedebis potenciuri
gamoyeneba ............................................................................................................. 89
testebi......................................................................................................................... 102
4
rogor vixelmZRvaneloT saxelmZRvaneloTi
paragrafis
nomeri F q
q0 =k l2
• SeiZleba Tu ara sidide miviRoT velis mocemul wertilSi eleq
paragrafis
§1.7. eleqtruli velis daZabuloba.
saxelwodeba superpoziciis principi
individualuri
samuSao 1. ra moxdeba, Tu damuxtul sxeuls gamtariT dedamiwasTan SevaerTebT? pasuxi
daasabuTeT.
didma ingliselma mecnierma maikl faradeim (1791-
1867) Camoayaliba hipoTeza, romlis Tanaxmad, damux
tuli sxeulebi an nawilakebi urTierTqmedeben im
49-e gverdis eleqtruli velis meSveobiT, romelsac damuxtuli
nawilakebi qmnian.
me-3 suraTi
SemdgomSi eleqtruli velis arseboba eqsperimentiT
daasabuTes.
sur. 49.3
wyvilebad
muSaoba
2. daadgineT, rogori damokidebulebaa q muxtsa da mis mier Seqmnili velis
romelime wertilSi Setanil sacdel muxtze moqmed Zalas Soris?
jgufebad
muSaoba 3. mizanSewonilad migaCniaT Tu ara mudmivi Zabvis wredSi gamoviyenoT
mimdevrobiT SeerTebuli kondensatorebi?
informacia
suraTis 4. daakvirdiT suraTs da isau
b
r eT, ra informacias iRebT
mixedviT suraTidan.
problemu savarjiSo
ri SekiTxva, 1. dedamiwis eleqtruli velis daZabulobaa 100 n/k. ra ZaliT moqmedebs es
dasafiqrebe
veli sxeulze, romlis muxti 10–6 k-is tolia?
li amocana,
romelic
momdevno moemzadeT Semdegi gakveTilisTvis
gakveTilis
a. ivaraudeT, ra moxdeba, Tu eleqtroskopis gamtar sferos miuaxloebT (ar
Temas Seexeba
SeaxebT) polieTilenis damuxtul boTls (sur. 25.1)?
b. daimuxteba eleqtroskopi? gaiSleba misi furclebi?
cda, eqsperi
menti kvle
vis unarebis
mecnieruli kvleva-Zieba
Camosa
yalibeblad, CaatareT cdebi da axseniT SemCneuli movlenebi.
msjelobisa e. SemCneuli movlenebi CawereT rveulSi da SeecadeT, axsnaT.
da daskvnis
gamosatanad
5
ra aris fizika
eleqtrostatikuri gamfrqvevi
6
haeris gamwmendi eleqtrostatikuri filtrebi
mzis panelebi
astrofizika
7
plazmis Rrublebis – protuberancebis – ar-
amdgradobis Sedegad. am dros miliardobiT
tona amofrqveuli nivTiereba moemarTeba
planetTSoris sivrceSi, xolo dedamiwasTan
Sejaxebisas iwvevs magnitur qariSxlebs. es
movlena uaryofiTad moqmedebs telesakomu-
nikacio sistemebze, xelovnur Tanamgzavrebsa
da cocxal organizmebze. es amofrqvevebi sur.8.1. SDO (Solar Dynamics Observatory
gansazRvravs kosmosur aminds da dedamiwaze – mzis dinamikis observatoria
mzis mavne gavlenas. amitom mzeze mimdinare
aqtiuri procesebis prognozireba Zalian
mniSvnelovania.
ilias saxelmwifo universitetis mecniereb-
ma, evropel kolegebTan erTad, aRweres mzis
koronuli masis amofrqvevis gamomwvevi mov-
lena. mkvlevrebis dakvirvebiT, protuber-
ancidan plazmis burTulakebis vardna – e.w.
koronuli wvima – iwvevs maT aramdgradobas
da, Sesabamisad, koronuli masis amofrqvevebs. sur. 8.2. STEREO (Solar Terrestrial Rela-
es aRmoCena amofrqvevebis prognozirebis tions Observatory – mzisa da dedamiwis
unikalur saSualebas iZleva: koronuli wvi- kosmosuri sivrcis observatoria
8
oqros standarti onkologiaSi – ra
aris PET/CT kvleva?
9
Timepix fotonebis deteqtorebisgan da
SeuZlia rentgenis speqtroskopiuli su-
raTebis gadaReba. kompaniis eqspertebma
Seiswavles rentgenis sxvadasxva talRis
sigrZeze gadaRebuli 11 maRali garCeva-
dobis suraTi. maT SeZles daenaxaT saRe-
bavis elementaruli Semadgenloba da
mieRoT ufro zusti informacia naxatis
Sesaxeb. InsightART-ma moipova 2020 wlis
jildo „ArtTech Prize 2020" – CERN-is sur. 10.1
teqnologiis rolis aRiareba saxelovne-
bo servisebSi. jildo emsaxureba kompa-
niebis waxalisebas, danergon mecniereba da teqnologiebi xelovnebis sferoSi.
10
sruldeba. ufro xSirad ki am process axali pasuxebisa da axali sakiTxebis wamoWra
mohyveba xolme.
fizikas kidev erTi stereotipi ukavSirdeba - TiTqos is ufro kacebis mecnierebaa
da qalebs misi daufleba uWirT, an TiTqos qalebis adgili am mecnierebaSi ar aris.
es Zalian mcdari Sexedulebaa. drom aCvena, rom qalebi aranakleb warmatebebs
aRweven. pirvelad es stereotipi polonuri warmoSobis frangma fizikosma da
qimikosma, orgzis nobelis premiis laureatma maria kiurim (1867-1937) daarRvia -
aseTi warmateba araTu qal mecnierTa Soris, zogadad, mecnierebaSic aRsaniSnavia.
kargia, rom dRes amgvari SemzRudveli Sexeduleba sustdeba da ufro da ufro
meti qali interesdeba fizikiTa Tu sxva sabunebismetyvelo mecnierebebiT. maTi
aRmoCenebi ki saTanado adgils ikavebs mecnierebis ganviTarebaSi.
fizikis Sesaswavlad garkveuli Zalisxmevaa saWiro. unda gaviTvaliswinoT,
rom aucileblad dagWirdebaT sabunebismetyvelo mecnierebebis, kompiuteruli
teqnologiebis, inJineriis da sxva sferoebSi garkveva, raTa SeZloT fizikis Te-
oriebis gacnobiereba da maTi praqtikuli gamoyeneba.
wyaro:
https://kt.cern/
https://bit.ly/3wwV38E
11
I Tavi
damuxtuli sxeulebis
urTierTqmedeba
nivTierebis Sedgenilobas;
molekulas, atoms, eleqtrons, protons;
damuxtuli sxeulebis urTi erTqmedebas, kulonis kanons;
eleqtroskops;
eleqtrul vels, velis daZabulobas da superpoziciis princips;
eleqtrobis gamtarebs da aragamtarebs;
muxtis mudmivobis kanons;
gavleniT daeleqtroebas;
eleqtrostatikuri velis muSaobasa da potencials;
brtyel kondensators da mis gamoyenebas;
amocanebis amoxsnis meTodebs.
12
dRes civilizebuli adamianis cxovreba eleqtruli energiis gareSe war-
moudgenelia. eleqtrul energiasTanaa dakavSirebuli radiomimRebis, tele-
fonis, televizoris, kompiuteris, sxvadasxva saxis eleqtruli Zravis muSaoba.
sxva saxis energiasTan SedarebiT, eleqtrul energias mravalgvari upi-
ratesoba aqvs: igi martivad gardaiqmneba meqanikur, siTbur, qimiur, sinaT-
lisa da sxva saxis energiebad. erTi da imave denis wyarodan energia SeiZleba
sxvadasxva momxmarebelma miiRos. magaliTad, SeiZleba erTdroulad vamuSaoT
televizori, uTo, naTura, macivari, mtversasruti da a.S. eleqtruli energia
SeiZleba gadavceT Zalian Sor manZilze, Zalian mcire droSi, mcire danakarge-
biT. eleqtruli energiis gadacemisa da moxmarebisas garemo ar binZurdeba.
fotoebze gamosaxulia zogierTi mecnieri, romlebsac eleqtrobis Teori-
isa da praqtikis ganviTarebaSi didi wvlili miuZRviT.
davaleba
13
§ 1.1. ra da rogor iswavleT, SeamowmeT Tqveni codna
testi
1. Zala aris:
a. sxeulis inertulobis zoma;
b. sidide, romliTac xasiaTdeba erTi sxeulis moqmedeba meoreze;
g. skalaruli sidide;
d. sidide, romlis moqmedebiTac sxeuli moZraobs Tanabrad;
e. muSaobis Sesrulebis unari.
2. Zalis erTeulad SI-Si miRebulia:
a. 1 niutoni (1 n); b. 1 kilogrami (1 kg);
g. 1 kiloniutoni (1 kn); d. 1 jouli (1 j). e. 1 grami (g).
3. masa aris:
a. sxeulis inertulobis zoma;
b. sidide, romliTac xasiaTdeba erTi sxeulis moqmedeba meoreze;
g. veqtoruli sidide;
d. sxeulze moqmedi Zalisa da aCqarebis namravli;
e. sxeulis siCqaris cvlilebis gamomwvevi mizezi.
4. Tu 2 kg masis sxeulis siCqare 1 wm-Si 4 m/wm-iT icvleba, maSin masze moq
medi Zalebis tolqmedis moduli aris:
a. 0,5 n; b. 1 n; g. 4 n; d. 8 n; e. 2 n.
5. ori sxeulidan TiToeulis masis sam-samjer gadidebiT da maT centrebs
Soris manZilis samjer SemcirebiT, maTi urTierTmizidvis Zalis moduli:
a. ar icvleba; b. izrdeba 9-jer;
g. mcirdeba 9-jer; d. mcirdeba 81-jer; e. izrdeba 81-jer.
6. molekula Sedgeba:
a. sxeulebisgan; b. wylisgan; g. atomebisgan; d. nivTierebisgan;
e. neitronebisagan.
7. atomi Sedgeba:
a. mxolod atombirTvisgan; b. mxolod eleqtronebisgan;
g. mxolod protonebisgan;
d. atombirTvisa da mis garSemo moZravi eleqtronebisgan;
e. mxolod neitronebisgan.
8. atombirTvi Sedgeba:
a. atomebisgan; b. protonebisa da neitronebisgan;
g. protonebisa da eleqtronebisgan;
d. neitronebisa da eleqtronebisgan;
e. mxolod protonebisgan.
9. protoni, eleqtroni da neitroni:
a. damuxtuli nawilakebia; b. daumuxtavi nawilakebia.
g. damuxtulia mxolod protoni da eleqtroni;
d. damuxtulia mxolod protoni da neitroni;
e. damuxtulia mxolod eleqtroni.
10. protoni da eleqtroni:
a. erTmaneTs izidaven; b. erTmaneTs ganizidaven;
g. ar urTierTqmedeben; d. erTmaneTs mxolod wyalSi izidaven;
e. zogjer izidaven, zogjer ganizidaven.
11. Tanabrad moZrav vagonSi Sveulad axtomis Semdeg davxtebiT:
a. iq, saidanac avxtiT;
b. axtomis adgilidan win, vagonis moZraobis mimarTulebiT;
14
g. axtomis adgilidan ukan, vagonis moZraobis sapirispirod;
d. xan iq, saidanac avxtiT, xan – win;
e. xan iq, saidanac avxtiT, xan – ukan.
12. zeviT moZravi liftis damuxruWebisas liftSi sxeulebze moqmedi
simZimis da sayrdenis reaqciis Zalebidan:
a. N>mg; b. N<mg; g. N=mg; d. N=2mg; e. N=mg/2;
13. 3kg masis nivTieri wertilis koordinatis droze damokidebulebis
x=4–3t+t2 formulis meSveobiT vadgenT: sxeulze moqmedi Zalebis tolq
medis modulia:
a. 9 n; b. 12 n; g. 3 n; d. 1,5 n; e. 6 n.
14. Tavisuflad vardnili sxeulis aCqareba dedamiwis zedapiridan dedamiwis
radiusis tol simaRleze:
a. mcirdeba 2-jer; b. izrdeba 2-jer; g. mcirdeba 4-jer;
d. izrdeba 4-jer; e. ar icvleba.
15. Tu horizontaluri zedapiridan 300-iani kuTxiT gasrolili sxeuli 2 wm-
Si daeca, maSin misi sawyisi siCqaris moduli yofila:
a. 15 m/wm; b. 10 m/wm; g. 5 m/wm; d. 20 m/wm; e. 1 m/wm.
15
– damuxtuli. protoni da eleqtroni damuxtuli nawilakebia. protoni
damuxtulia dadebiTad, eleqtroni – uaryofiTad. maTi muxtebi moduliT
tolia da 1,6.10–19 k-ia. 1 kuloni (1 k) muxtis erTeulia SI-Si. neitroni eleq
trulad neitraluri nawilakia.
atomis modeli:
https://bit.ly/3Lcfmg2
mecnieruli kvleva-Zieba
16
• ra SeamCnieT sibneleSi boTlze xelis swrafad gasma-gamosmisas?
ratom moxda ase?
1. warmogidgeniaT Tanamedrove adamianis cxovreba eleqtruli energiis
gareSe?
eleqtruli movlenebi jer kidev qristeSo- qarva aris gaqvavebuli fisi
bamde VII saukuneSi iyo cnobili, magram maTi wiwvovani xisa, romelic xarob-
praqtikuli gamoyeneba, ZiriTadad, XIX saukuni- da dedamiwaze mravali aseuli
dan daiwyo da Zalian swrafad ganviTarda. aTasi wlis winaT.
sityva `eleqtroba~ warmodgeba berZnuli
sityvisagan `eleqtron~, rac qarvas niSnavs.
Soreul warsulSi berZenma swavlulebma
SeamCnies, rom qarva Salze xaxunis Sedegad
iZens sxvadasxva sxeulis mizidvis unars.
aseTi Tvisebis sxeulze amboben, rom igi dae
leqtroebulia. aseTive Tvisebas iZens minis
Rero abreSumze (an qaRaldis furcelze)
xaxunis Sedegad.
kvleva-ZiebiT davadgineT: polieTilenis
boTlma qaRaldze xaxunis Semdeg miizida
furclis naxevebi (sur. 17.1). sur. 17.1
2. boTlze xaxunisas, gaigoneT susti tkacani? ras daakvirdiT sibneleSi?
3. rogor fiqrobT, daimuxta Tu ara polieTilenis boTli qaRaldze xa
xuniT? axseniT, ratom fiqrobT ase?
4. Tqveni azriT, ratom imuxteba sxeulebi xaxunisas?
5. daimuxteba Tu ara sxeulebi mxolod SexebiT?
CavataroT cdebi: abreSumis ZafiT sadgamze davkidoT
metaluri folgis an qaRaldis ori msubuqi masra ise,
rom erTmaneTs exebodnen (sur. 17.2). masrebs mivuaxlooT
polieTilenis damuxtuli boTli da davakvirdeT.
6. ras amCnevT? gamoitaneT daskvna.
sur. 17.2
17
erTi masra (sur. 18.1) davmuxtoT dadebiTad – SevaxoT
da gavusvaT minis damuxtuli joxi, meore ki – uaryof-
iTad – SevaxoT da gavusvaT ebonitis damuxtuli joxi
da davakvirdeT.
7. ras amCnevT? gamoitaneT daskvna.
a b
sur. 18.2
sxeulTa damuxtva:
https://bit.ly/3Ng81gZ
https://bit.ly/3qqx0oc
18
vici, rom:
amoxsna
xaxuniT sxeulebis damuxtva aixsneba eleqtronebis gadasvliT erTi sxe
ulidan meoreze. nebismier atomSi birTvis garSemo mbrunav eleqtronebs
akavebs birTvis mizidulobis Zala. sxvadasxva atomSi eleqtronis orbitaze
Semakavebeli Zalis moduli gansxvavebulia. sxvadasxva sxeulis erTmaneTze mi-
Werisas atomi, romlis birTvi eleq tronebs meti ZaliT izidavs, vidre meore
nivTierebis atomi, waarTmevs savalento eleqtronebs da miierTebs. amgvarad,
erT sxeulze aRmoCndeba eleqtronebis siWarbe da igi imuxteba uaryofiTad,
meoreze – eleqtro nebis nakleboba. is imuxteba dadebiTad. damuxtvisas sxe
ulebs Soris sakontaqto farTobis gasadideblad iyeneben xaxuns. amgvarad,
sxeulebi imuxteba ara xaxunis, aramed maTi mWidro kontaqtis gamo.
erTgvarovani sxeulebi xaxuniT ar imuxtebian, radgan orive sxeulSi birT-
vTan eleqtronebis Semakavebeli Zalebi tolia, ris gamoc erTi sxeulidan
meoreSi Warbi eleqtronebi ar gadadis.
savarjiSo
19
testi
1. moZebneT mcdari mtkiceba:
a. protoni protons ganizidavs; b. protoni eleqtrons ganizidavs;
g. protoni eleqtrons miizidavs; d. eleqtroni eleqtrons ganizidavs.
2. ramdeni eleqtroni dakarga sxeulma, Tu misi muxtia 8.10-10 kuloni?
a. 5.1029 eleqtroni; b. 1,5.1010 eleqtroni;
g. 5.109 eleqtroni; d. 2.1029 eleqtroni.
3. atomi:
a. damuxtulia dadebiTad; b. damuxtulia uaryofiTad;
g. eleqtrulad neitraluria;
d. zogjer dadebiTadaa damuxtuli, zogjer – uaryofiTad.
mavTulis Rru
moemzadeT Semdegi gakveTilisTvis sfero
Tavsaxuri
sur. 20.1-is mixedviT daamzadeT xelsawyo.
plastilini
ivaraudeT, ra daemarTeba xelsawyos aluminis spilenZis
(qaRaldis) folgis furclebs, Tu polieTilenis an aluminis
damuxtul boTls gausv-gamousvamT mavTulis mavTuli
Rru sferos?
aluminis
folgis
axseniT, ratom fiqrobT ase? furceli
sur. 20.1
mecnieruli kvleva-Zieba
damuxteT poli
eTi
lenis boTli da gausviT mavTulis sferos, daak
virdiT
furclebs.
20
• ra daemarTa aluminis folgis furclebs, mavTulis Rru sferoze
damuxtuli boTlis Sexebisas?
• mavTulze xelis Sexebisas?
a b
a b
sur. 21.1. 1. liTonis burTula; sur. 21. 2. 1aluminis msubuqi isari;
2. liTonis Rero; 2. liTonis Rero;
3. metaluri folgis zolebi; 3. liTonis korpusi;
4. liTonis CarCo; 4. ebonitis sacobi.
5. plastmasis sacobi. 5. brunvis RerZi.
5. rogoria Tqveni varaudi, isris masaTa centri isris brunvis RerZis
zeviTaa Tu qveviT? pasuxi daasabuTeT.
6. ra moxdeba, Tu Reroze Camocmul sferos damuxtuli joxiT SevexebiT?
varaudi SeamowmeT cdiT da axseniT SemCneuli movlena.
21
7. ras amCnevT? SemCneuli movlenidan gamoitaneT daskvna.
sur. 22.4
sur. 22.3. liTonis kristaluri
sur. 22.2 meseri
22
liTonis 1 sm3 moculobaSi 1022÷1023 Tavisufali eleqtronia, dieleqtrikSi
– 108÷1010, xolo naxevar tarSi – 1013÷1014 Tavisufali eleq
gam troni.
dadgenilia, damuxtuli gamtari sferos zedapirze muxtebi Tanabrad nawil
deba.
8. Tqveni varaudiT, ra moxdeba, Tu damuxtul gamtar sferos iseTsave
daumuxtav sferos SevaxebT?
9. ra moxdeba, Tu damuxtul sxeuls gamtariT dedamiwasTan SevaerTebT? pasuxi
daasabuTeT.
am movlenazea damyare
buli e. w. damiweba – muxtis de
damiwaze gada
cema.
10. Tqveni azriT, damuxtuli da daumuxtavi sxeulebis an damuxtuli sx-
eulebis erTmaneTTan Sexebisas Seicvleba Tu ara sxeulebis saerTo muxti?
axseniT, ratom fiqrobT ase?
sxe
ulTa daeleqtroeba emorCileba eleqtruli muxtis mudmivobis ka
nons.
es kanoni marTe
bulia sxeulTa iseTi sistemisaTvis, romel Sic garedan ar
Sedis da romlidanac gareT ar gamodis damuxtuli nawilakebi.
sxeulTa aseT sistemas Caketili sistema ewodeba.
Caketil sistemaSi sxeulebis nebismieri urTierTqmedebisas am sis
temis
yvela nawilakis muxtis algebruli jami mudmivi rCeba.
muxtis mudmivobis kanoni maTematikurad Semdegnairad Caiwereba:
q1+q2+...+qn=const, sadac q1,q2, ..., qn nawilakTa muxtebia.
11. daasruleT winadadeba: kanonidan gamomdinareobs, rom Tu Caketil
sistemaSi raime mi
zeziT gaCnda dadebiTad damux
tuli nawi
laki...
eleqtroskopi:
https://bit.ly/3NgwmTV
gamtarebi da izolatorebi:
https://bit.ly/3qsmj4B
vici, rom:
23
Caketil sistemaSi sxeulebis nebismieri urTierTqmedebisas am sistemis
yvela nawilakis muxtis algebruli jami mudmivi rCeba.
eleqtronebs, romlebmac gawyvites kavSiri atomebTan, Tavisufal eleq
tronebs uwodeben.
nivTierebaSi muxtis gada
mtanebi Tavisufali damuxtuli nawi
lakebia.
amoxsna
savarjiSo
24
testi
1. uaryofiTi ioni miiReba, Tu:
a. atoms moscildeba erTi an ramdenime protoni;
b. atomSi raime mizeziT protonebis raodenoba Semcirdeba;
g. atomi miierTebs erT an ramdenime eleqtrons;
d. atomSi raime mizeziT gaizrdeba neitronebis raodenoba.
2. wyalbadis atomSi aris:
a. erTi protoni;
b. erTi eleqtroni;
g. erTi protoni da ori eleqtroni;
d. ori protoni da erTi eleqtroni;
e. erTi protoni da erTi eleqtroni.
mecnieruli kvleva-Zieba
25