Professional Documents
Culture Documents
XII
gamomcemloba
inteleqti
guram gogiSvili, Teimuraz vefxvaZe,
ia mebonia, lamara qurCiSvili
maTematika
XII klasis saxelmZRvanelo
gamomcemloba inteleqti
Tbilisi 2012
guram gogiSvili, Teimuraz vefxvaZe,
ia mebonia, lamara qurCiSvili
maTematika
I nawili
gamomcemloba inteleqti
Tbilisi 2012
maTHS XII
Part I
Intelekti Publishers
Tbilisi 2012
gamomcemloba inteleqti
Tbilisi, ilia WavWavaZDis gamz. 5. tel.: 225 05 22
www.intelekti.ge info@intelekti.ge inteleqti@caucasus.net
intelekti Publishers
5 Ilia Chavchavadze Ave., Tbilisi, Georgia. Tel.: (995 32) 225 05 22
2
Cveno keTilo megobaro!
avtorTa madloba
3
sarCevi
2 albaToba
1. algoriTmi
amocanebi gameorebisTvis
2. evklides algoriTmi
3. evklides algoriTmis gamoyeneba
4. ricxvTa Teoriis gamoyenebis Sesaxeb
amocanebi gameorebisTvis
4 funqcia
5 geometriuli figurebi
1. veqtorebi sivrceSi
amocanebi gameorebisTvis
2. koordinatebi sivrceSi. veqtoruli namravli
amocanebi gameorebisTvis
3. veqtorebis da koordinatebis gamoyeneba
4. vagrZelebT veqtorebisa da koordinatebis gamoyenebis
magaliTebis ganxilvas; geometriuli gardaqmnebis gamosaxva
dekartul koordinatebSi
5. moculoba
amocanebi gameorebisTvis
6. zedapiris farTobi
amocanebi gameorebisTvis
testebi
cnobari
…maTematikuri terminebis leqsikoni
sagnobrivi saZiebeli
maTematikuri niSnebi
logariTmuli cxrilebi
trigonometriuli cxrili
pasuxebi
rogor visargebloT wigniT
i
vin iqneba pirveli. am niSnakiT warmodgenili amocanebis amox-
snisas ecadeT, gamWriaxobasTan erTad sxa rti azrovnebac ga-
moavlinoT.
!
l
eu
gadaita
noT rveulSi da DSemdeg SeasruloT. wignSi Canawerebi ar
rv
Si
unda gakeTdes!
gaufrTxildiT wigns!
masSi Tqvenma Canawerebma wigni SeiZleba
sxvebisTvis gamousadegari gaxados!
6
gameoreba. zogierTi saxis gantolebisa
1 da utolobis amoxsna. simravlis asaxva
7
amovxsnaT, magaliTad, x2-9x+20<0 utoloba:
kvadratuli samwevris fesvebia x1=4, x2=5;
gamovyofT Sualedebs da vpoulobT am SualedebSi marcxena mxaris niS-
nebs:
1) amovxsnaT utoloba:
(x-3)(x-7)(x-8)>0.
8
3) amovxsnaT utoloba: 2
^ h ^ h
x - 3 2 x - 5 $ 0 (3)
^ x + 1h ^ x - 6h
wiladis mricxvelisa da mniSvnelis fesvebis mixedviT xuTi Sualedi
gamoiyofa:
9
a
SearCieT swori pasuxi
4
x2+1>0 utolobas akmayofilebs
1) mxolod [–1; 1] Sualedis ricxvebi
2) mxolod (–1;1) Sualedis ricxvebi
3) x-is nebismieri mniSvneloba
4) mxolod (–1; +∞) Sualedis ricxvebi.
10
amoxseniT utoloba: x2≥2.
10
1) x≥± 2 2) [– 2 ; 2]
3) (–∞; – 2 ]∪[ 2 ; +∞) 4) (–∞; –2]∪[2; +∞).
^ x - 3h ^ x - 4h
14 TuU 2 # 0 utolobis amonaxsnTa simravlea [3; 4), maSin
^ x - ah
1) 3≤a≤4 2) a=4 3) a>4 an a<3 4) a=3.
amoxseniT amocanebi
amoxseniT utolobebi:
a) 2(x-3)(x+4)≥0, b) –3(x-3)(x+4)>0.
11
17 SeavseT cxrili gamosaxulebaTa niSnebisa da sazRvris wertilebSi
mniSvnelobaTa miniSnebiT.
(-∞; 6) 6 (6;+ ∞)
x-6
!
l
eu
rv
Si
x2+2
(x2+2)(x-6)
amoxseniT utolobebi:
a) 3(x2+2)(x-6)>0, b) -3(x2+2)(x-6)≥0.
a) 3x ^ x - 2h $ 0 , b)
x ^ x - 2h $ 0 .
x+5 - 3 ^ x + 5h
19 amoxseniT utoloba intervalTa meTodiT:
a) 3(x-2)(x+3)≥0, b) -3(x-2)(x+1)≤0,
g) -2,4(x+1)(x-1)(x+5)>0, d) 2(2x-3)(x+1,2)<0,
e) 2(2x-3)(x+1,2)(x+3)≥0, v) x(x+1)≤0,
z) x(4x-3)(x+10)>0, T) -3x(4x+3)(x-10)≥0.
12
23 amoxseniT utoloba intervalTa meTodiT:
2x 2 - 10x + 11 > 1
x 2 - 6x + 8 . (4)
2x 2 - 10x + 11 - 1 > 0 ,
x 2 - 6x + 8
^ x - 1h ^ x - 3h
anu > 0 (5)
^ x - 2h ^ x - 4h
utolobis.
amovxsnaT (5) intervalTa meTodiT:
pasuxi: (–∞; 1)∪(2; 3)∪(4; +∞).
24 amoxseniT utoloba:
a) (x-5)2(x+3)(x-4)≥0, b) (x-5)2(x+3)(x-4)>0,
g) (x-5)2(x+3)(x-4)<0, d) (x-5)2(x+3)(x-4)≤0,
e) (x2-2x-3)(x+1)(x+9)<0, v) (x2-2x-3)(x+1)(x+9)≤0,
z) (x2-3x+2)(x-1)(x+10)>0, T) (x2-3x+2)(x-1)(x+10)≥0.
25 amoxseniT utoloba:
a) x 2 + 4x + 5 $ 0 , b) x 2- 36 < 0 ,
2 2
x + 5x + 4 x -4
g) x + x x 2 > 0 , d) 1 $ 1 .
x+1- x-2 4x 2 - 4x + 1 1 - 4x 2
26 amoxseniT utoloba:
x2-13x+12
>0, b) 6x 2 + 7x - 3 # 0 ,
2
a)
x(x+2) x +x+4
g) 1 1 > 0 , d) 2 1 # 23 .
2x 2 + 5x - 3 + 2x 2 + 3x - 9 x - 7x + 12 x -9
27 amoxseniT utoloba:
a) x+ x ≥2,
1 1 1
b) x+ x >2, g) x+ x <2,
1
d) x+ x ≤2.
28 amoxseniT utoloba:
a) x - 2x2 - 4x + 8 $ 0 ,
3 2
b) x + 2x2 + 2x + 4 < 0 ,
3 2
x - 2x x -4
3x - 2x 2 + 3x - 2 # 0
3
4x 2 - 9
g) 3x 3 + 7x 2 - 6x , d) 4x 3 12x 2 9x > 0 .
- +
13
29 ipoveT funqciis gansazRvris are:
x2 , x 2 + 1 , g) y = x 2 - 25 , x 2 + 25
a) y = b) y = d) y = x 3 - 9x .
x +1
2
x2 x 3 - 9x
30 ipoveT funqciis gansazRvris are:
x2- 4 ^9x 2 - 6x + 1h ^4x 2 - 1h
a) y = , b) y = ,
x - 6x 2 + 9x
3
x 3 + 4x
1 ^ x 2 + 3xh ^ x 2 + 4xh
g) y = , d) y = .
x 1 - xh ^ x + 10h
2^
- 2, 5 ^ x - 3h ^2x - 3h
31 amoxseniT utoloba:
a) x 3 - 5x # 0 , b) x - 3x2 + x - 3 > 0 ,
3 3 2
x + 5x x -x
g) x - 10 $ 0 ,
2
d) x 3 - 10x $ 0 .
x-r x + x - 12
2
j
amoxseniT utoloba sxvadasxva xerxiT (geometriulad _ sakoordi
nato wrfis gamoyenebiT; modulis Tvisebebis gamoyenebiT _ sxvadasx-
va SemTxvevis ganxilviT; Tu SesaZlebelia, kvadratul utolobaze mi-
yvaniT _ kvadratSi axarisxebiT).
a) |x|>3, b) |x|<7,
g) |x-5|≥10, d) |2x-5|<3,
e) |3x-6|>|x|, v) |x-3|+|x-5|<3.
14
1.2 utolobaTa sistema
amocana 1
x
marTkuTxedis formis fotosuraTis
zomebia 12sm´18sm. mas vawebebT marTkuTxe- x
dis formis muyaos furcelze ise, rom muy-
aos arSia erTnairi siganis iyos. miaxloebiT
(1 mm-mde sizustiT) ra zomebi unda hqondes 12 sm
muyaos furcels, rom arSiis farTobi ar
iyos fotosuraTis farTobze naklebi da 18 sm
gaormagebul farTobze meti.
amoxsna. TuU arSiis siganes x-iT aRvniSnavT, maSin arSiis farTobi Sei-
Zleba ase warmovadginoT:
4x2+2⋅12x+2⋅18x.
pirobis Tanaxmad, gvaqvs:
4x2+24x+36x≥12⋅18 (1)
4x2+24x+36x≤2⋅12⋅18. (2)
veZebT x-is im mniSvnelobebs, romlebic (1) da (2) utolobebs akmayo-
filebs _ anu, veZebT
4x2+24x+36x≥12⋅18
4x2+24x+36x≤2⋅12⋅18
(3)
utolobaTa sistemis amonaxsnTa simravles _ unda amoixsnas (3) sistema.
(3)-is tolfasi sistemaa:
x2+15x-54≥0
x2+15x-108≤0.
gamovsaxoT am utolobebis amonaxsnTa simravleebi:
(–∞; –18]∪[3; +∞) da ; - 15 - 657 ; - 15 + 657 E
2 2
15
Tumca, unda gaviTvaliswinoT isic, rom amocanis pirobis mixedviT x
ar SeiZleba uaryofiTi iyos, maSasadame,
x∈[3; a2], a2≈5,3.
es niSnavs, muyaos furclis zomebi (miaxloebiT) unda iyos 18x24 sm-
dan 22,6x28,6 sm-mde.
ganvixiloT utolobaTa sistemis amoxsnis magaliTebi.
magaliTi 1
amovxsnaT 3x>5
x2-5x+6>0
utolobaTa sistema. es sistema
x> 5
3
(x-2)(x-3)>0
sistemis tolfasia. warmovadginoT misi TiToeuli utolobis amonax-
snebis simravleebi;
5
3
x> 5
3
x<2 an x>3
maTi TanakveTaa ( 5 ; 2)∪(3; +∞) simravle.
3
5
pasuxi: ( ; 2)∪(3; +∞).
3
magaliTi 2
amovxsnaT
x2-x+21≥0
x2-10x+9<0
sistema.
radgan x2-x+21 samwevris diskriminanti uaryofiTia, amitom x2-
x+21>0 nebismieri x-isTvis; e i. am utolobis amonaxsnTa simravlea
(–∞;+∞). maSasadame, sistemis amonaxsnTa simravle emTxveva meore
utolobis amonaxsnTa simravles.
imedia, ar gagiWirdebaT meore utolobis amoxsna.
16
magaliTi 3
a
SearCieT swori pasuxi
17
2 4x2 -4x+1≥0
x2-4x>0
utolobaTa sistemis amonaxsnTa simravlea
1) (–∞; 0)∪(4; +∞) 2) [ 1 ; +∞) 3) (–∞; 1 ] 4) (–∞; 0]∪[4; +∞).
2 2
3
x2+x+1<0
x2-9x≥0
sistemis amonaxsnTa simravlea
1) ∅ 2) (–∞; 0) 3) (9; +∞) 4) (–∞; 0] ∪ [9; +∞).
4 x2+x+1>0
x2-6x≥0
sistemis amonaxsnTa simravlea
1) ∅ 2) (–∞; 0)∪(6; +∞) 3) (–∞; 0]∪[6; +∞) 4) [0; 6].
5 4x2-4x+1≤0
x2-4x<0
sistemis amonaxsnTa simravlea
6 x2-8x+12≥0
3+2x-x2≥0
sistemis amonaxsnTa simravlea
1) [–1; 6] 2) [–1; 2]∪[3; 6] 3) [–1; 2] 4) (–∞; –1]∪[3; +∞).
7 x2-x≤12
x2≥16
sistemis amonaxsnTa simravlea
1) [–4; 3] 2) {4} 3) (–∞; –4] 4) (–∞; –4]∪[4; +∞)
18
10 |x2-5x|≤6 utoloba tolfasia sistemis
1) (x-6)(x+1)≤0
2) x2-5x≤6
(x-2)(x-3) ≥0 x2-5x≤-6
3) x2-5x≥6 4) (x-6)(x+1)≥0
x2-5x≥-6 (x-2)(x-3)≤0.
amoxseniT amocanebi
19
16 ipoveT funqciis gansazRvris are:
1
a) y = 2x + 3 + x 2 - 4 , b) y = - 4x - x 2 ,
3x - 10x + 3
2
2
x - 4 + 3 , ^ x + 1h - x
g) y = 2
d) y = ,
9 - ^ x - 3h 1 + 2x 2 + x - 15
11x - 9 - 2x 2 , v) y = 9 - 4x 2 - 1
e) y = ,
x - 6x + 9
2
x+3
x2+ x , x+3 .
z)* y = T)* y =
x-3 x+3-5
17 amoxseniT ormagi utoloba:
a) 4<x2≤9x, b) 1≤x2<9, g) -2≤x2-3x<4, d) -1<x2+2x<3.
18 amoxseniT utoloba:
a) |x2-2x|<3, b) |x2-10|<6, g) |x2-x-4|<2, d) |x2-3x-1|<3.
20
23 motoriani navi mdinaris dinebis mimar-
TulebiT 10km-is gavlis Semdeg miemarTeba
sawinaaRmdego mimarTulebiT _ 6 km-is man-
Zilze. mdinaris dinebis siCqare 1 km/sT-ia. ra
sazRvrebSi unda icvlebodes navis sakuTari
siCqare, rom am gzis gavlaze daxarjuli dro
ar iyos meti 4sT-ze da ar iyos naklebi 3
sT-ze?
25 Tu turistebi yoveldRiurad
dagegmilze 5km-iT met manZils gaivlian, ma-
Sin 6 dReSi isini 90km-ze metis gavlas moas-
wreben. winaaRmdeg SemTxvevaSi _ dReSi 5km-
iT naklebis gavlisas _ 8 dReSi 90km-ze na-
klebi manZilis gavlas. ramdeni km-is gavlas
apirebdnen turistebi 1 dReSi?
j
amoxseniT sxvadasxva xerxiT (sinjvis xerxi, kvadratuli utolo-
bis Sedgena):
a) cnobilia, rom orniSna ricxvis erTeulebis cifri 4-iT metia
aTeulebis cifrze. am orniSna ricxvisa da amave cifrebiT Cawerili
sxva orniSna ricxvis namravli naklebia 1620-ze, xolo am ricxvebis
jami metia 80-ze. ipove es orniSna ricxvi.
b) cnobilia, rom orniSna ricxvis erTeulebis cifri 3-iT nak-
lebia aTeulebis cifrze. am orniSna ricxvis mis momdevno orniSna
ricxvze namravli 2750-ze metia, xolo am orniSna ricxvebis jami 150-
ze naklebia. ipoveT mocemuli orniSna ricxvi.
g) marTkuTxedis sigane 2 sm-iT naklebia sigrZeze, farTobi nak-
lebia 224 sm2-ze, xolo diagonali metia 19 sm-ze. am marTkuTxedis
gverdebis sigrZeebi (sm-ebSi) naturaluri ricxvebiT gamoisaxeba. ip-
oveT es gverdebi.
21
i
amoxseniT amocanebi
x -x+1
x-is mxolod erTi mniSvneloba? ipoveT es mniSvneloba.
5 ra gansxvavebaa y=x+2 da y = x - 4
2
funqciebis grafikebs Soris?
x-2
22
g
amoxseniT amocanebi
7
a-s ra mniSvnelobebisTvis ara aqvs utolobas amonaxsni (x-is
mimarT)?
3x 2 + 2ax + ^a + 6h # 0 .
2
^ x - 3h + 1
8 amoxseniT gantoleba:
a) |5x2+14x-3|=5x2+14x-3,
b) |3x2+2x-5|=-3x2-2x+5,
g) |x2-3x+4|=-x2+3x-4. d) 2
^ x 2 - 4h =x -4.
2
9 amoxseniT utoloba:
a) |x+5|⋅(x-3)>0, b) |x-3|⋅(x+5)>0,
g) |x2+2x-3|⋅(x+4)≤0, d) |x2-9|⋅(x-10)<0.
23
10 amoxseniT utoloba:
2x 2 - 7x + 6 $ 0
a) x - 9 # 0 , b)
2
,
|x + 3 | ^ x - 2h | x |
^ 2 h
g) | x + 52x | x - 5 # 0 ,
2
d) | x + 5 | + 1 $ 0 ,
x - 4x |x + 6 |
^ x - 2, 5h ^ x + 2h 4x 2 - 1
e) # 0 , v) > 0.
5-3 5 - 17 - 1
y = 3x 2 - 4kx + 3 da y = kx 2 - 2kx + 3
funqciebi gansazRvrulia nebismieri x-sTvis.
24
20 warmovidginoT, rom ori sxeuli marTobul
gzebze moZraobs. isini moZraobas erTdoulad iw-
yeben. erT-erTi moZraobs A-dan da Sordeba gze-
bis gadakveTis O wertils, meore uaxlovdeba O
wertils. cnobilia, rom pirvelis siCqare 40km/
sT-ia, meoris _ 60km/sT, OA=5km, OB=12 km. ram-
deni saaTis Semdeg iqneba sxeulebs Soris manZili
umciresi? ipove es manZili.
21 amoxseniT utoloba:
a) 1 + 3 - 5x # 0 , b) x 3 $ 0,
x2+ 1 x-1- x+3
g) 3 x > 0 , d) 2 x - 1 > 1.
x+2+ x+3 2x - 1 + x
a) y = 2+ 3x x ,
x - 2 + 10 - x
b) y = 3 - x +
2x 2 - 29x + 104
x-3
g) y = x - 1
^ x - 1h ^3x + 2h 4x 2 - 7x - 2
1 x2+ x
d) y = + x-2.
|x - 4 |
25
1.3 iracionaluri gantolebis amoxsna
amovxsnaT gantoleba:
8 - x 2 = x . (4)
26
Semdegi amocanis amoxsnac miiyvaneba iracionaluri gantolebis amoxsnaze.
magaliTi 2
2x + 2 156,25 - x 2 = 35 , (5)
anu
2 156, 25 - x 2 = 35 - 2x .
kvadratSi ayvanis Semdeg miRebuli kvadratuli gantolebis fesvebia
x=7,5 da x=10. isini (5)-is fesvebicaa.
SevniSnoT, rom am gantolebis amoxsnisas SeiZleboda Tavidan agvecile-
bina iracionaluri gantolebis miReba. marTlac, erT-erTi gverdi _ x,
II _ b 35 - x l . piTagoras TeoremiT x2+(17,5-x)2=(12,5)2. misi fesvebia
2
x=7,5 da x=10.
a
SearCieT swori pasuxi
1 x - 1 +2=0 gantolebas
1) erTi fesvi aqvs 2) ara aqvs fesvi
3) uamravi fesvi aqvs 4) ori fesvi aqvs.
27
2 5 - 2x =1–x gantolebis kvadratSi ayvanisas miiReba mocemuli gan-
tolebis gareSe fesvi _
1) x=-2 2) x=2 3) x=1 4) x=-1.
3 x + 1 = 2x da x+1=2x
1) tolfasi gantolebebia
2) araa tolfasi gantolebebi
3) SeiZleba ar iyos tolfasi gantolebebi
4) zogjer ar aris tolfasi gantolebebi.
6
3x - 5 = 3 gantolebis fesvia
1) 4 2) 14 3) – 14 4) 7 .
3 3 3
amoxseniT amocanebi
7 amoxseniT gantoleba:
a) 3x + 1 = 6 , b) 2x 2 - 3 = 15 ,
g) ^ x - 4h ^ x + 11h = 4 , d) 2x ^ x + 3h = 6 .
8 amoxseniT gantoleba:
3 x - 4,
a) x 2 + x + 2 = 2 , b) =
x-2
g) x = 3 - x , d) 3x + 1 = 2x - 3,
x + 1 = 3x - 5
e) .
x-3
28
9 tolfasia Tu ara gantolebebi:
d) 16x 2 - 25 = 39 da 4x - 5 $ 4x + 5 = 39 ?
a) x-1+ 6 = 5, b) 4 3 ,
2x + 1 = 11 +
x-1 2x + 1
g) 5 x 2 - 2x - 6 + 6 = 17 , d) 2x - x - 3 = 0,
x - 2x - 6
2
e) x 2 + 3 x 2 - 3x + 4 = 3 ^ x + 2h, v) x+2 +3 x - 3 4.
x-3 x+2 =
a) x - 15 - 12 - x = 3,
b) 3x + 1 + 2 x + 4 + 1 = 0,
g) 3+ x - 1 = 1, d) 3 - x = x - 4,
e) 2x - 6 + 3 - x = 3, v) x+ x-4+ x + 5 = 4, 9 .
12 amoxseniT gantoleba:
a) x 2 + 8x + 16 = x 2 - 16 ,
b) 1 + 1 + x x 2 - 32 = x ,
g) 3x - 2 2x + 1 = 6 , d ) x 2 - 2x + 10 = 2x - 5 ,
e) x 2 - 2x + 10 = 5 - 2x .
13 amoxseniT gantoleba:
a) 2x - 1 + 2 x+2 2x - 1 + x+2 = .
3, b) 2$ 3
x+2 2x - 1 = x+2 2x - 1
14 amoxseniT gantoleba:
x - 2 + 12 - x = 4 .
amoxsna. gantolebis orive mxare aviyvanoT kvadratSi, miviRebT:
x-2+2 x - 2 12 - x + 12 - x = 16 .
gamartivebis Semdeg kvlav aviyvanoT kvadratSi:
x - 2 12 - x = 3, (x-2)(12-x)=9, x2-14x+33=0,
x1=3, x2=11.
SemowmebiT vrwmundebiT, rom orive ricxvi gantolebis fesvia.
pasuxi: x=3, x=11.
29
15 amoxseniT utoloba:
a) x - 2 = 1 - 2x - 3 b)
2x - 1 + x - 1 = 5 ,
g) x - 1 + 2 x - 2 = 1 , d) x-2 +2 x = 2 2,
e) 2 - x + 1 = 11 + x , v) 12 - x + - x = 6 .
16 (jgufuri muSaoba) amoxseniT sxvadasxva xerxiT (koordinatebis
gamoyenebiT, kvadratSi ayvaniT). SeadareT amoxsnebi:
a) x 2 + 4 + x 2 + 10x + 34 = 5 2,
2 2 2 2
b) ^ x - 1h + ^ x - 6h + ^ x - 4h + ^ x - 2h = 5,
g) x 2 - 6x + 10 + x 2 - 4x + 8 # 10 .
17 amoxseniT gantoleba:
x 2 - 2x + 5 + x2 - 16x + 89 = 7 2 .
30
1.4 simravle. moqmedebebi simravleebze
A = * x (x + 1) d x - 1 n = 0, x ! R 4 , (1)
2
B = * x (x + 1) d x - 1 n = 0, x ! Z 4 . (2)
2
TiToeul SemTxvevaSi dasaxelebulia garkveuli (gansazRvruli) Tviseba. yvela
obieqti, romelsac es Tviseba aqvs, qmnis Sesabamis simravles. TviT obieqtebi
am simravlis elementebia. SesaZloa am Tvisebis mqone obieqti arc arsebobdes
_ miiReba carieli simravle ( ∅ ). magaliTad, carieli simravlea
C = % x x 2 + 1 = 0, x ! R / . (3)
1
cxadia, (x + 1) d x - 1 n = 0
gantolebis fesvebia –1 da 2 . axla (1) da (2)
2
formulebiT warmodgenil simravleebs maTi yvela elementis CamoTvliT Cavw-
erT:
1
A = ) - 1; 2 3, B = {- 1} .
) x 1 # x # 3 , x ! Z 3.
2 2
eqvselementiania {x | x≤6, x∈N} simravle, romliTac SeiZleba warmovadgi-
noT yvela SesaZlo Sedegi albaTobis TeoriaSi ganxiluli eqsperimentisa:
vagorebT kamaTels da vakvirdebiT _ ra ricxvi mova.
31
gaixseneT carieli simravlis aRniSvna da daasaxeleT carieli simravlis
ramdenime magaliTi.
daasaxeleT raime sasruli simravle da maxasiaTebeli Tviseba, romliTac
is ganisazRvreba. SeiZleba Tu ara misi mocema yvela elementis CamoTvliT?
SeiZleba, Tu ara usasrulo simravlis mocema yvela elementis CamoTv-
liT? Tu es SeuZlebelia, iqneb zogjer elementTa miniSneba gamoiyeneba?
vTqvaT, A simravle mocemulia maxasiaTebeli Tvisebis miTiTebiT:
A={x | x∈N, x < 10}. SeecadeT A simravle misi elementebis CamoTvliT aRweroT.
sasrulia Tu usasrulo es simravle?
vTqvaT, A simravle mocemulia maxasiaTebeli TvisebiT: A aris yvela or-
niSna naturalur ricxvTa simravle, romelTa cifrebi erTnairia. kidev ra
maxasiaTebeli TvisebiT SeiZleba aRvweroT A simravle? aRwereT igi yvela
elementis CamoTvliTac.
kidev erTxel daasaxeleT naturalur, mTel, racionalur da namdvil
ricxvTa simravleebis aRniSvnebi.
gaixseneT, ra SemTxvevaSi vambobT, rom mocemuli simravleebi tolia.
2)
gavixsenoT, rom planimetriaSi ganxiluli yoveli SesaZlo figura si-
brtyis wertilTa simravlis raime qvesimravles warmoadgens. analogiurad,
raime sakiTxis Seswavlisas, xSirad, im simravleebs ganvixilavT, romlebic
erTi garkveuli simravlis qvesimravlea; aseT simravles universaluri sim-
ravle vuwodeT. mas U-Ti aRvniSnavT xolme. vTqvaT, A misi qvesimravlea —
am simravlis elementebi U simravlis elementebicaa. magaliTad, Tu U natu-
ralur ricxvTa simravlea, maSin A SeiZleba luw ricxvTa simravle iyos. Tu
U sibrtyis wertilTa simravlea, maSin A SeiZleba iyos, magaliTad, raime wris
wertilTa simravle.
axla gaixseneT Canaweris azri: A⊂B, (`A aris B-s qvesimravle~, `A Sedis
B-Si~, `B moicavs A-s~). amave azris mqonea `B⊃A~ Canaweri. Tu, amave dros, ar-
sebobs elementi, romelic ekuTvnis B-s da ar ekuTvnis A-s, maSin, rogorc
gaxsovT, A-s ewodeba B-s sakuTrivi qvesimravle.
magaliTad, Tu A={0; 1; 2}; B={1; 2}; C={2; 3}. maSin B aris A-s sakuTrivi
qvesimravle, B ar aris C-s qvesimravle, C ar aris B-s qvesimravle.
SeecadeT moiyvanoT kidev erTi magaliTi, roca ar sruldeba arc M⊂N
da arc N⊂M.
cxadia, A⊂B ar gamoricxavs B⊂A; Tu orive damokidebuleba WeSmaritia, ma-
Sin A da B simravleebi tolia — A=B.
simravleebisa da maT Soris damokidebulebebis TvalsaCino gamosaxvis
mizniT simravleebs brtyeli figurebiT (ZiriTadad, wreebiT) gamovsaxavdiT
xolme _ e. w. venis diagramebiT (maT eiler-venis diagramebsac uwodeben). Tu
A⊂B, maSin A-sa da B-s Soris SesaZlo damokidebulebebs aseTi ori saxis dia-
gramiT warmovadgenT:
32
A
A, B
B
a) b)
33
U
suraTze marTkuTxediT universaluri simravlea gamo-
A saxuli.
ra simravlea warmodgenili damuqebuli nawiliT?
axla simravleebze moqmedebebis zogierTi Tviseba warmovadginoT:
(1)
A∪B=B∪A
A∪(B∪C)=(A∪B)∪C (2)
(3)
A∪A=A
A∩(B∪C)=(A∩B)∪(A∩C) (4)
(5)
A∪∅=A
(6)
A∪U=U
A∪A'=U
(7)
A∩A'=∅
(8)
∅'=U
(9)
U'=∅
(10)
(A')'=A
(11)
(A∪B)'=A'∩B'
(12)
(A∩B)'=A'∪B'
(13)
34
SeamCnieT, albaT, simravleTa gaerTianebis an TanakveTis damatebis Sed-
genisas, yoveli simravle Sesabamisi damatebebiT icvleba, ∪ da ∩ simboloebi
ki erTmaneTs Caenacvleba.
`yvela S aris P~
a: yvela gvirila mindorSi iz-
S ⊂ P `Tu S, maSin P~
rdeba
`S-dan gamomdinareobs P~
b: `arc erTi gvirila mindorSi
S ∩ P = ∅ `arc erTi S ar aris P~
ar izrdeba~
c: `zogierTi gvirila mindorSi
S ∩ P ≠ ∅ `zogierTi S aris P~
izrdeba~
d: `zogierTi gvirila mindorSi
S ∩ P ≠ ∅ `zogierTi S aris P ~
ar izrdeba~
roca, magaliTad, aq vwerT: `yvela S aris P~, an `zogierTi S aris P~, isini,
Sesabamisad, warmogvidgenen winadadebebs:
`S simravlis yoveli elementi P-s elementicaa~,
`S-is zogierTi elementi P-s elementicaa~.
analogiurad aRviqvamT mesame svetis sxva winadadebebsac.
Tu s warmogvidgens S simravlis nebismier elements, p ki _ P simravlis
nebismier elements, maSin es ori winadadeba, Sesabamisad; aseTi formiTac Cai-
wereba:
`yoveli s aris p~;
`zogierTi s aris p~.
analogiurad Camoyalibdeba danarCeni ori winadadebac.
A B
A, B A B
B A
1 2 3 4
35
axla simravleebze moqmedebebis gamoyenebiT amovxsnaT praqtikuli amoca-
na: saTxilamuro inventariT movaWre maRaziis menejerma SemTxveviTi SerCevis
wesiT gamokiTxa 160 myidveli saTxilamuro sportis sayvareli saxeobebis Ses-
axeb. gamokiTxulTagan oTxmocma daasaxela krosi, samocdaaTma _ swrafdaS-
veba, ocma _ orive es saxeoba; sxva saxeoba aravis dausaxelebia.
gamovarkvioT:
a) ramden myidvels ar dausaxelebia krosi an ar dausaxelebia swrafdaS-
veba?
b) ramdenma daasaxela swrafdaSveba, magram ar daasaxela krosi?
g) ramdenma myidvelma daasaxela krosi an swrafdaSveba?
d) ramden myidvels ar dausaxelebia sayvareli saxeoba?
gamokiTxulTa simravle U-Ti aRvniSnoT, krosis moyvarulebisa _ C-Ti,
swrafdaSvebis moyvarulebisa _ D-Ti. pirobis Tanaxmad, am simravleebis el-
ementebis odenobebia: n(U)=160, n(C)=80, n(D)=70; amasTanave, n(C∩D)=20.
warmovadginoT es informacia venis diagramiT:
U A
D
60 20 50
30
b 30+60+50
g 30
d 50
s
simravleebis geometriuli figurebiT (mag-
aliTad, wreebiT) warmodgena da maTi gamo
yeneba debulebaTa dasabuTebis gamartivebisa
da TvalsaCinoebis mizniT cnobili ingliseli
maTematikosis jon venis (1834-1923) saxels uka-
vSirdeba. ufro adre, XVIII saukuneSi analogi-
uri diagramebiT sargeblobda didi Sveicarieli
jon veni
36
maTematikosi leonard eileri (1707-1783). eileri
iyo 800-ze meti samecniero naSromisa da aRmoCe-
nis avtori. magaliTad, mxolod ricxvTa TeoriaSi
man 140 naSromi gamoaqveyna. maTematikis garda mas
aqvs Sromebi fizikaSi, meqanikaSi, astronomiaSi;
amitom igi ase moixsenieba: didi maTematikosi,
fizikosi, meqanikosi da astronomi.
leonard eileri
j
1 warmoadgineT venis diagramiT winadadeba:
a) `yvela A aris B~;
b) `zogierTi A aris B~;
g) `zogierTi A ar aris B~;
d) `arc erTi A ar aris B~.
37
a
SearCieT swori pasuxi
3 mocemulia simravleebi: A={1; 21; 121; 15; 52; 512}; B={16; 2; 5};
C={1; 21; 15}; D={21; 15; 52}; Q={5; 12}.
maTTvis WeSmaritia
1) B⊂A 2) mxolod C⊂A 3) C⊂A da D⊂A 4) Q⊂C.
38
11 suraTze warmodgenili A, B da C simrav
leebisTvis
1) A∩B≠B∩C 2) A∩B⊂C
A B C 3) B∪C⊂A 4) A∩C≠∅.
15 (A∪B)'=
1) A'∩B' 2) A'∪B' 3) ∅ 4) U.
A B
16 ricxviT wrfeze moniSnuli AB monakveTis
-1 0 5
wertilTa simravlea
1) {x | x∈N; -1≤x≤5} 2) {x | x∈Z, x≥-1 an x≤5}
3) {x | x∈R, x≥-1 an x≤5} 4) {x | x∈R, -1≤x≤5}.
39
24 Tu P martiv ricxvTa simravlea, T — luw naturalur ricxvTa
simravle, maSin P∩T=
1) ∅ 2) P 3) T 4) {2}.
1) a) 2) b) 3) g) 4) d).
amoxseniT amocanebi
40
31 mocemulia simravleTa wyvilebi:
a) A da A∩B; b) A da A∪B; g) A∩B da A∪B.
yovel wyvilSi erT-erTi simravle meoris qvesimravlea. CawereT es
mimarTeba ⊂ simbolos gamoyenebiT.
41 daasabuTeT:
a) (A\B)\C=A\(B∪C); b) (A\C)\B=(A\B)∩(A\C);
g) A∪(B\C)⊃(A∪B)\C; d) (A\B)∪C⊃(A∪C)\B.
41
42 vTqvaT, A, B da C raime simravleebia. daasabuTeT:
a) A\B=A∩B'; b) (A\B)'=A'∪(A∩B).
miTiTeba.
I magaliTi: `Tu naturaluri ricxvis kvadrati kentia, maSin es
ricxvic kentia~;
II magaliTi: `Tu naturaluri ricxvi 5-iT bolovdeba, maSin is
5-ze iyofa~.
z) ) 2 ; 3 ; 4 ; 1 3 .
3 4 5 5
46 mocemulia simravle: A={1; 2; 3; 4; 5; {4; 5}}.
a) aris Tu ara {4; 5} am simravlis qvesimravle?
b) aris Tu ara {4; 5} am simravlis elementi?
42
47 ipoveT {x | x∈N, x≤20} simravlis kenti ricxvebiT Sedgenili qvesim
ravlis TanakveTa im ricxvebiT Sedgenil qvesimravlesTan, romlebic
3-ze gayofisas naSTSi iZleva 1-s.
C
48 suraTze gamosaxulia A, B da C simravleebi.
II IV VIII
ra simravleebia gamosaxuli romauli cifre
V
biT _ I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII (gamosaxeT VI VII
isini mocemuli simravleebis saSualebiT)? A
III
I B
49 gamoikiTxa 100 studenti.
aRmoCnda, rom maT gan 28 flobs germanuls,
30 _ rusuls, 42 _ inglisurs, germanuls da
inglisurs _ 8, germanuls da rusuls _ 10,
inglisurs da rusuls _ 5. sa mive enas flobs
3 studenti.
a) ramdenma studentma ar icis arc erTi ena?
b) ramdeni flobs mxolod rusuls?
g) ramdeni flobs rusuls an inglisurs?
d) ramdenia iseTi studenti, romelic arc inglisurs flobs da arc
germanuls?
43
52 klasis 30 moswavlidan 19 cekvis wreze dadis, 17
_ simReris; 11 _ gitaraze dakvris; 12 _ cekvisa
da simReris; 7 _ gitarisac da cekvisac;
5 _ simRerisac da gitarisac; 2 _ cekvis,
simReris da gitaris. daadgineT:
a) aris Tu ara moswavle, romelic arc erT
wreze ar dadis?
b) ramdeni dadis cekvis da ar dadis gitaris
wreze?
g) ramdeni dadis mxolod erT wreze?
d) ramdeni moswavle dadis mxolod or wreze?
44
56 vTqvaT, n(P) aris P simravlis elementebis odenoba. daasabuTeT:
n(A∪B)=n(A)+n(B)-n(A∩B).
57 daasabuTeT:
n(A∪B∪C)=n(A)+n(B)+n(C)-n(A∩B)-n(A∩C)-n(B∩C)+n(A∩B∩C).
45
b) yvela saskolo saxelmZRvaneloSi gvxvdeba Sec-
domebi; yvela saskolo saxelmZRvanelo ada mianebis
mier aris dawerili; maSasadame, yvelaferi, rac
dawerilia adamianebis mier, Seicavs Secdomebs.
46
1.5 ori simravlis dekartuli namravli
magaliTi 1
magaliTi 2
47
magaliTi 3
magaliTi 4
vTqvaT, A={a1; a2; a3; ...; am}; B={b1; b2; ...; bn); A×B dekartuli namravli
SeiZleba cxrilis saxiT warmovadginoT (m striqoniTa da n svetiT):
(a1; b1) (a1; b2) ... (a1; bn)
(a2; b1) (a2; b2) ... (a2; bn)
- - - - -
(am; b1) (am; b2) ... (am; bn)
ramdeni elementisgan (wyvilisgan) Sedgeba A×B simravle?
magaliTi 5
s
`dekartuli namravli~ _ es saxelwodeba dekar-
tis pativsacemad SemoiRes.
rene dekarti (1596-1650) _ didi frangi filoso-
fosi, maTematikosi, fizikosi da fiziologi. dekar-
tis maTematikuri Sromebi ukavSirdeba filosofiasa
da fizikaSi mis aRmoCenebs. man SemoiRo geometriaSi
cvladi sididisa da funqciis cnebebi. bevri maTema-
tikuri simboloc mis mieraa SemoRebuli. misi mrava-
li mecnieruli miRwevidan gamorCeulad unda aRin-
iSnos, rom man, fermasTan erTad, safuZveli Cauyara rene dekarti
koordinatTa meTods, riTac geometriisa da algebris
erTobliv Seswavlas mieca dasabami.
48
1. ra gansxvavebaa {a; b} orelementian simravlesa da (a; b) dalage-
bul wyvils Soris?
2. ra SemTxvevaSia ori dalagebuli wyvili toli?
3. ras ewodeba X da Y simravleTa dekartuli namravli X×Y?
a
SearCieT swori pasuxi
1) ( 1 ; 1)∈Z×Z 2) (-5; 1)∈Z×Z
4
3) ( 1 ; 5)∈Z×Z 4) ( 2; 1)∈Z×Z.
2
4 sakoordinato sibrtyis wertilTa simravle SeiZleba ase CavweroT:
1) N×N 2) R×R 3) Z×Z 4) Q×Q.
49
9 vTqvaT, A={1; 2; 3}. romeli formulaa araswori?
1) (1; 1)∈A2 2) (1; 2)∈A2 3) (3; 1)∈A2 4) (4; 1)∈A2.
amoxseniT amocanebi
14 SeadgineT A da B simravlee-
bis dekartuli namravli:
A = {akaki wereTeli; vaJa-
fSavela; nikoloz baraTaSvili;
ilia WavWavaZe};
B = {kacia-adamiani; gamz-
rdeli; baxtrioni; Tornike eri-
sTavi; qvaTa RaRadi; merani; gan-
Tiadi; SemoRameba mTawmindaze}.
dekartuli namravlis elementebi ganalageT marTkuTxovani cxrilis
saxiT:
nawarmoebi
mwerali
50
16 vTqvaT, M={7; 20; 80; 100; 45; 38}, K={1, 19, 5; 40; 13}.
SeadgineT M×K simravlis is P qvesimravle, romlis wyvilebSi
pirveli elementi naklebia meoreze.
M da K simravlis ra elementebi ar Sevida P simravlis arc erT
wyvilSi?
a) b) g) d
51
i
3 zooparkis binadarTa 1 -s
4
volierSi aqvs auzi, danarCenebis 2 nawili ki
3
sauzmeze xils miirTmevs. zooparkis binadarTa ra
nawils Seadgenen isini, romelTa volierSi auzi ar
aris da sauzmeze xils ar miirTmeven?
1) 1 2) 2 3) 1 4) 11 .
4 3 6 12
52
1.6 asaxva. Seqceuli asaxva
53
am suraTze warmodgenilia X da Y simravleebs Soris Sesabamisobis oTxi ni-
muSi. simravleTa elementebi wertilebiTaa gamosaxuli. X-is yoveli elementi
isriTaa dakavSirebuli Tavis Sesabamis elementTan Y-dan.
X Y X Y X Y X Y
imedia am oTxi Sesabamisobidan amoicnobT:
Sesabamisobas, romelic asaxvas ar warmoadgens;
X-is Y-Si asaxvas.
aRvniSnoT f (X)-iT f : X → Y asaxvisas X-is yvela elementis saxeTa simravle _
f (X)={y | y=f (x), x∈X}.
f (X)-s uwodeben X-is saxes f asaxvisas ( f-is mniSvnelobaTa simravles), TviT
X-s ki f-is gansazRvris ares. magaliTad, Tu X=R da f : R → R asaxva f (x)=x2
formuliTaa gansazRvruli, maSin f (X)=[0; +∞), f (X)⊂R.
Tu f (X)=Y, maSin f-s vuwodebT X-is Y-ze asaxvas (`ze~-asaxvas). magaliTad,
`ze~-asaxvas warmogvidgens asaxva f : A → B, Tu A={-2; -1; 0; 2; 4}, B={0; 1;
4; 16} da asaxva gansazRvrulia f (x)=x2 formuliT, x∈A. marTlac, f (A)={0; 1;
4; 16} da f (A)=B. am SemTxvevaSi zogierTi y∈B aris A-s erTze meti elementis
Sesabamisi.
Tu X={1; 2; 3}, Y={1; 4; 9; 10}, maSin
f (x)=x2 formuliT ganisazRvreba X simrav-
lis Y-Si iseTi asaxva, roca X-is gansxvave-
bul elementebs gansxvavebuli saxeebi aqvs.
aseTi saxis asaxvebs X-is Y-Si Seqcevad asax-
vebsac uwodeben.
vTqvaT, f aris X-is Y-Si Seqcevadi asaxva. maSin SeiZleba ganvsazRvroT f (X)-
is X-ze iseTi asaxva, romelic f (X)-is yovel y elements `daabrunebs~ y-is wi-
nasaxeSi, anu X-is im erTaderT x elementSi, romlisT-
X f Y visac f (x)=y.
f (X)-is X-ze aseT asaxvas f-is Seqceuli (Sebrunebu-
li) asaxva ewodeba da f -1-iT aRiniSneba.
amrigad, Tu f Seqcevadi asaxvaa, maSin
-1
f ( f (x))=x, f -1( f (X))=X
x∈X,
da yoveli gansxvavebuli y1 da y2-sTvis (y1=f (x1) da
54
y2=f (x2)), f -1(y1)≠f -1(y2), anu x1≠x2 (amas Tqven iolad daasabuTebT sawinaaRmde-
gos daSvebis meTodiT). f-is gamomsaxvel diagramaSi `isrebis SebrunebiT~ f -1-is
diagrama miiReba.
X simravlis Y simravleze Seqcevad asaxvas X da Y simravleTa urTierT-
calsaxa Sesabamisobasac uwodeben.
Tu f nebismieri asaxvaa X simravlisa Y-Si da y∈Y, maSin f -1(y)-iT aRiniSneba
y-is yvela wina saxeTa simravlec (sruli wina saxe) _
-1
f (y)={x | x∈X, f (x)=y}.
-1
cxadia f (y) SeiZleba iyos carieli simravlec, an usasrulo simravlec.
moiyvaneT saTanado magaliTebi.
daubrundiT paragrafis dasawyisSi warmodgenil diagramebs da gamoarkvi-
eT:
warmoadgens Tu ara romelime maTgani urTierTcalsaxa Sesabamisobas?
Tu aseTi Sesabamisoba ver aRmoaCineT Tavad moiyvaneT aseTi Sesabamisobis ori
magaliTi.
s
asaxvebis im kerZo SemTxvevebisTvis, romlebic paragrafSia
warmodgenili sxva saxelwodebebsac iyeneben: f : X → Y asaxva, romelic
X-is gansxvavebul elementebs Y-is gansxvavebul elementebs Seusabamebs
inieqciaa; `ze~-asaxva _ siureqcia; X da Y simravleTa urTierTcal-
saxa Sesabamisoba _ bieqcia.
55
1. ra saxis Sesabamisobas ewodeba X simravlis Y simravleSi asaxva?
2. ra saxis Sesabamisobas ewodeba X simravlis Y simravleze asaxva?
3. ra SemTxvevaSi vityviT, rom X-is Y-Si f asaxva Seqcevadi asaxvaa?
4. ra SemTxvevaSi vityviT, rom f aris urTierTcalsaxa Sesabamisoba
X da Y simravleebs Soris?
a
SearCieT swori pasuxi
1) 2) 3) 4)
56
5 vTqvaT, X⊂ Z, X ≠ ∅, Y aris dadebiTi mTeli ricxvebis kvadratebis
simravle, f : X → Y aris Sesabamisoba _ X-is yovel elements Seesabam-
eba misi kvadrati.
es asaxva Seqcevadia, roca, magaliTad,
1) X=Z 2) X={x | x∈Z, x≥-2}
3) X={x | x∈Z, x≥-10} 4) X=N.
amoxseniT amocanebi
57
10 X simravlis elementebia gamonaTqvamebi:
p: `yvela naturaluri ricxvi luwia~;
q: `yvela martivi ricxvi kentia~;
r: `arsebobs marTkuTxedi, romelic kvadratia~;
s: `zogierTi namdvili ricxvi iracionaluri ricxvia~;
t: `yvela namdvili ricxvi iracionaluri ricxvia~.
Y simravlis elementebia 0 da 1; Y={0; 1}.
yovel gamonaTqvams SeusabameT 0 an 1: Tu is WeSmaritia _ 1, winaaR-
mdeg SemTxvevaSi _ 0;
aris Tu ara es Sesabamisoba asaxva? warmoadgineT is wyvilebis
saxiT.
aris Tu ara es asaxva X-is Y-ze asaxva, Seqcevadi asaxva?
58
16 ricxvTa ra simravle SeiZleba iyos X, rom Sesabamisoba (x; y) → y : x
iyos asaxva X×X simravlisa X-Si?
18 vTqvaT, X saxelm-
wifoTa simravlea, Y
ki _ qalaqebis simravle da
gvaqvs f Sesabamisoba _ f : x
y, `x saxelmwifos deda
qalaqi aris y qalaqi~ (Sesa-
bamisobis Caweris aseT sax-
es momavalSic gamoviye nebT
xolme). aris Tu ara es Sesa
bamisoba asaxva?
59
1.7 grafTa Teoriis elementebi
1)
grafTa Teoriis sawyisebis Seswavla gasul wlebSi daviwyeT. grafebs
logikuri amocanebis amoxsnisas, simravleebs Soris Sesabamisobebis
TvalsaCinod warmodgenisas viyenebdiT. gaviRrmavoT Cveni codna am
mimarTulebiT.
gavixsenoT, rom grafs geometriuli figuriT warmovadgendiT _
wertilebiTa da am wertilTa SemaerTebeli wirebiT (wiboebiT) Sedgenili
figuriT, romelSic SeerTebuli SeiZleba iyos: mocemul wertilTa (wveroebis)
yoveli wyvili, an mxolod maTi nawili, raime wertili _ Tavis TavTan;
amasTanave; raime ori wertili SeiZleba ramdenime wiriTac iyos SeerTebuli.
magaliTi 1
H H
suraTze gamosaxulia qimiu
ri nae
rTis C2H6 (meTanis) struqturuli
formula da Sesabamisi grafi. H C C H
atomebi wertilebiT aris gamosa
xuli, kavSirebi _ wirebiT. H H
magaliTi 2
H
suraTze benzolis struqtu
ruli C
formula da Sesabamisi grafia gamo H C C H
saxuli.
H C C H
C
H
magaliTi 3
suraTebze pirami
disa da ku
bis SemTxve
vebia gamo
saxuli. SeecadeT
aRweroT gamosaxvis procesi.
60
magaliTi 4
A B C D E F
A 1 1 1 0 0
B 0 1 1 1 1 SexvedraTa Sedegebi suraTze
C 0 0 1 1 1 cxriliTaa warmodgenili.
D 0 0 0 0 0
1 aRniSnavs mogebas,
E 1 0 0 1 1
0 _ wagebas;
F 1 0 0 1 0
B
A
am suraTiT e.
w. orientirebuli grafia
C
warmodgenili, romelic cxrilis Sesabamisadaa
Sedgenili _ isrebi mimarTulia mogebuli gundidan F
wagebulisken. D
E
magaliTi 5
magaliTi 6
61
magaliTi 7
vTqvaT, X={2; 3; 4; 5; 6; 7; 8; 9}
da X-is yovel x elements Seesabameba
amave X-is y elementi (erTi an ram 2 3 4 5
denime), Semdegi Tvisebis mixedviT: `x
iyofa y-ze~. saTanado grafi suraTzea 6 7 8 9
gamosaxuli~.
miaqcieT yuradReba
62
ganixileTwina nawilSi mocemuli magaliTebi da gansazRvreT _ romel
maTganSia warmodgenili martivi grafi, orientirebuli grafi, grafi jeradi
wiboebiT?
grafis, kerZod, martivi grafis zemoTmoyvanili gansazRvrebis mixedviT
SeamCnevT, rom erTi da imave grafis sxvadasxvanairi warmodgena SeiZleba; su-
raTze mocemulia grafis sxvadasxva gamosaxuleba:
A B B
C B C
A C A B A D
C D D D
X2 1 2 3 4
1 1 1 1 0
X4 2 1 0 2 1
X1
3 1 2 0 1
4 0 1 1 0
X3
63
3)
axla grafTa Teoriis mniSvnelovani debuleba _ eileris Teorema Camo-
vayaliboT. winaswar kidev ramdenime cneba gavixsenoT.
ganvixilavT sasrul grafebs _ wveroebis simravle sasrulia.
jaWvi (sawyisi M1 da bolo Mn wveroebiT) ewodeba gansxvavebuli wiboebis
raime M1M2, M2M3, ..., Mn-1Mn mimdevrobas. Tu M1 da Mn erTmaneTs emTxveva
jaWvs cikli ewodeba.
am suraTebze A da B,
C da D, K da L wertilebi
jaWviT ukavSirdeba erT
A C D L
maneTs, K da L-is dama K
kavSirebeli jaWvi cikls B
warmoadgens.
Tu grafis wveroTa yoveli wyvilisTvis arsebobs maTi damakavSirebeli
jaWvi, maSin grafs bmuli ewodeba.
64
eileris Teoremis dasabuTebis procesis warmosadgenad grafSi iseTi
cvlilebebi SevitanoT, romlebic v+f-e gamosaxulebis mniSvnelobas ar cvlis.
magaliTad,
65
yoveli bmuli grafisTvis WeSmaritia Semdegi debulebebic wveroebis
xarisxebis Sesaxeb (wveros xarisxi am wveros incindenturi wiboebis ricxvia):
s
grafTa Teoriis erT-erTi saintereso problema oTxi feris
amocanaa _ SeiZleba Tu ara nebismieri ruka ise gavaferadoT oTxi
feriT, rom arcerTi ori mezobeli (saerTo sazRvris _ wibos mqone)
qveyana (waxnagi) erTi feris ar iyos?
es problema didi xnis ganmavlobaSi iyo amouxsneli; oTxi feris
amocanis amoxsna mxolod mZlavri kompiuteruli sistemis gamoyenebiT
gaxda SesaZlebeli. SeiZleba asec iTqvas: am cnobili problemis amoxsna
maTematikosTa da programistTa erToblivi ZalisxmeviT, mZlavri
teqnikuri uzrunvelyofis safuZvelze moxda – rukis aRniSnuli wesiT
gaferadeba SesaZlebelia.
66
a
SearCieT swori pasuxi
amoxseniT amocanebi
67
8 a) ipoveT 1) da 2) grafebis wveroTa
xarisxebi da am monacemebiT SeadareT
es grafebi erTmaneTs.
1) 2)
68
miTiTeba. CogburTelebi gamosaxeT grafis wveroebis sa xiT,
grafis wiboebi ki iyos ori tipis. magaliTad, uwyve
ti wiri, Tu
CogburTelebs adre erTmaneTTan uTama Si
aT da wyvetili wiri,
Tu adre erTmaneTTan ar uTa ma
SiaT.
69
i
N
4 am diagramiT qalaqSi ganlagebuli
K im puris maRaziebis qselia gamosaxuli,
M B romelTac puriT erT-erTi avtomobili
amaragebs. romeli maRaziidan SeiZleba
Semovlis dawyeba, romlis drosac gzis
G C
A arc erT monakveTs avtomobili orjer
ar gaivlis (daasaxeleT erT-erTi
SemTxveva)?
F D
E
70
proeqti
71
1.8 debulebaTa dasabuTebis xerxebi
72
suraTze gamosaxuli erT-erTi SemTxvevidan (qvesimravlee-
bi SeiZleba daemTxves erTmaneTs) kargad Cans, rom, maSin
A⊂ B.
A
C
amrigad, `Tu a, maSin b~ debulebis dasabuTebisas gan- D
B
vixilavT pirobiT winadadebaTa `jaWvs~:
pirveli `rgoli~ _ `Tu a, maSin c~ _ mocemuli deb-
ulebis pirobiT iwyeba;
meore `rgoli~ _ `Tu c, maSin d ~;
bolo `rgoli~ _ `Tu d, maSin b~ _ debulebis b daskvniT mTavrdeba.
yvela am `rgolis~ WeSmaritobidan gamomdinareobs mocemuli debulebis
WeSmaritoba.
magaliTi 1
73
gamoiyeneT maTematikuri induqciis meTodi da daasabuTeT:
n (n + 1)( 2n + 1)
S2= (3)
6
(3) formulis Ziebisa da dasabuTebis procesi SeiZleba sxva gziTac
warmovadginoT:
viyenebT formulas:
(k+1)3=k3+3k2+3k+1,
(k+1)3-k3=3k2+3k+1.
roca k=1, 2, 3, ..., n, miviRebT
23-13=3⋅12+3⋅1+1
33-23=3⋅22+3⋅2+1
43-33=3⋅32+3⋅3+1
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(n+1)3-n3=3n2+3n+1
SevkriboT es tolobebi. miviRebT:
(n+1)3-1=3S2+3S1+n.
aqedan, (1)-is gaTvaliswinebiT, miiReba (3).
analogiurad SeiZleba S4-is povna; S4-is povnisas gamoviyenebT S1, S2-s
da S3-is formulebs; maSasadame S2, S3, S4 jamidan TiToeulis povna xdeba
ukan dabrunebiT, S2-is povnisas viyenebT S1-s, S3-is povnisas S1 da S2-s, S4-is
povnisas S1; S2; S3-s. yovel jams erTmaneTis miyolebiT, ukan dabrunebiT,
rekurentulad, anu, adre miRebul formulaze dabrunebiT vpoulobT. am
mniSvnelovan meTods rekursia ewodeba.
a
SearCieT swori pasuxi
74
2 Tu P, Q da S simravleebisTvis gvaqvs P⊂Q da Q⊂S, maSin aucileblad
1) P⊂ S 2) P aris S-is sakuTrivi qvesimravle
3) P=S 4) S⊂ P.
.
amoxseniT amocanebi
75
9 daasabuTeT: Tu a da n nebismieri naturaluri ricxvebia, n>1 da n
a
ar aris naturaluri ricxvi, maSin n a iracionaluri ricxvia.
miTiTeba. 13 < 2 < 23,
1 < 3 2 < 2.
3
2 ar aris naturaluri ricxvi, maSasadame, 3
2 iracionaluri
ricxvia (ixileT me-9 amocana).
12 daasabuTeT, rom, Tu a∈Q, a>0, b∈Q, b>0, a da b ar aris
racionaluri ricxvebi, maSin a + b iracionaluri ricxvia.
76
15 SeiZleba Tu ara, rom a da b iyos iracionaluri ricxvebi, Tu
racionaluria ricxvebi:
a) a-b da ab; b) a+b da a-b; g) a+b (a+b≠0) da a ;
b
d) ab da a ; 2 2
e) a+b (a+b≠0), a da b ?
b
D(x)= *
1, roca x racionaluria
0, roca x iracionaluria
a) daasabuTeT, rom nebismieri racionaluri T ricxvi (T≠0) misi
periodia.
b) aris Tu ara raime iracionaluri ricxvi misi periodi?
P
19 trapeciis fuZeebis Sua wertilebze gavlebulia
a wrfe. sawinaaRmdegos daSvebis xerxiT a
daasabuTeT, rom ferdebis Semcveli wrfeebis A B
M
gadakveTis P wertili a wrfes ekuTvnis.
D C
N
77
proeqti
A B C D E
n An Sn (q=0,5) Bn Sn (q=1,5)
1 1 1 1 1
2 0,5 1,5 1,5 2,5
3 0,25 1,75 2,25 4,75
4 0,125 1,875 3,375 8,125
5 0,0625 1,9375 5,0625 13,1875
6 0,03125 1,96875 7,59375 20,78125
7 0,015625 1,984375 11,39063 32,17188
8 0,007813 1,992188 17,08594 49,25781
9 0,003906 1,996094 25,62891 74,88672
10 0,001953 1,998047 38,44336 113,3301
11 0,000977 1,999023 57,66504 170,9951
12 0,000488 1,999512 86,49756 257,4927
13 0,000244 1,999756 129,7463 387,239
14 0,000122 1,999878 194,6195 581,8585
15 6,1E-05 1,999939 291,9293 873,7878
16 3,05E-05 1,999969 437,8939 1311,682
17 1,53E-05 1,999985 656,8408 1968,523
18 7,63E-06 1,999992 985,2613 2953,784
19 3,81E-06 1,999996 1477,892 4431,676
20 1,91E-06 1,999998 2216,838 6648,513
21 9,54E-07 1,999999 3325,257 9973,77
22 4,77E-07 2* 4987,885 14961,66
23 2,38E-07 2 7481,828 22443,48
24 1,19E-07 2 11222,74 33666,22
25 5,96E-08 2 16834,11 50500,34
26 2,98E-08 2 25251,17 75751,5
27 1,49E-08 2 37876,75 113628,3
28 7,45E-09 2 56815,13 170443,4
*
am da momdevno striqonebis B svetSi mocemulia metobiT damrgvalebuli Sedegebi.
78
SegaxsenebT, rom, magaliTad, E-07 Canaweri niSnavs 10–7-s. B da E
svetebSi Sn jamebi _ kerZo jamebia gamoTvlili.
magaliTad, I mimdevrobis me-8 wevria: a8=0,007813, pirveli 8 wevris
jamia: S8=1,992188.
SeecadeT gamosaxoT am mimdevrobebis n-uri wevrebi _ an da bn _
mxolod n-is saSualebiT da daasabuToT miRebuli formulebi.
gamoTvaleT am formulebiT orive mimdevrobis me-3, me-5, me-8
wevrebi da SeadareT cxrilSi ganTavsebul Sedegebs.
ra SegiZliaT TqvaT am mimdevrobebze, aris Tu ara romelime maTgani
geometriuli progresia?
aris Tu ara maT Soris usasrulod mcire da usasrulod didi
mimdevrobebi?
SecvaleT (I) da (II) formulebSi 0,5 da 1,5 koeficientebi (cxrilSi
isini orive mimdevrobisTvis q asoTia aRniSnuli) da kvlav gamoTvaleT
mimdevrobis wevrebi da kerZo jamebi.
daasabuTeT, rom oTxive SemTxvevaSi (Sn) mimdevroba zrdadia.
daakvirdiT yovel ganxilul SemTxvevaSi kerZo jamebis mimdevrobebs
da gamoTqviT varaudi maTi SemosazRvrulobis Sesaxeb.
gaixseneT geometriuli progresiis n wevris jamis formula,
gamoTvaleT yoveli ganxiluli mimdevrobis 28 wevris jami da SeadareT
Sedegebi cxrilebis monacemebs.
79
1.9 kombinatorika
1)
zogierTi kombinatoruli amocanis amoxsnisas kombinaciebis Tvalsa
Cinod warmodgenis mizniT, SeiZleba xisebri diagrama gamoviyenoT.
amocana
80
sul ramdeni partiidan SeiZleba Sedgebodes es matCi?
sul ramdeni varianti arsebobs?
ori varianti sam-sami partiisgan Sedgeba: 111 (pirvelma samive partia
moigo) da 222 (meorem samive partia moigo);
6 varianti _ oTx-oTxi partiisgan:
1121, 1211, 1222, 2111, 2122, 2122, 2212;
12 varianti _ xuT-xuTi partiisgan; magaliTad, 12211 (gaimarjva 1-ma).
miuTiTeT saTanado Sto diagramaze.
daasaxeleT xuTi partiisgan Semdgari sxva raime matCi, romelSic 2-m
gaimarjva da miuTiTeT saTanado Sto diagramaze.
magaliTi 1
81
magaliTi 2
82
`Tu raime a obieqtis SerCeva SeiZleba s xerxiT da Tu yoveli aseTi
SerCevisas b obieqtis SerCeva SeiZleba t xerxiT, maSin a-sa da b-s SerCeva
(mocemuli TanamimdevrobiT) anu (a; b) dalagebuli wyvilis SerCeva
SeiZleba s⋅t xerxiT~.
st Sto
SeniSvna
(c1, c2, ..., ck) da (b1, b2, ..., bk) dalagebuli erTobliobebi mxolod
maSinaa erTi da igive, roca c1=b1, c2=b2, ..., ck=bk.
magaliTi 3
83
magaliTi 4
84
TiToeul maTgans 3 elementidan 2-elementiani jufTeba ewodeba.
n-elementidan m-elementiani jufTeba ewodeba n-elementiani simravlis
yovel m-elementian qvesimravles.
maTi ricxvi ase aRvniSnoT: C nm .
gavixsenoT C nm -is formulebi:
m A nm n!
C n = , C nm =
Pm (n - m)! m!
SevTanxmdeT: C n0 = 1, C 00 = 1.
jufTebaTa ricxvis Tvisebebsac icnobT:
a) C nm = C nn - m
, b) C nm + C nm + 1 = C nm ++ 11 , g) C n0 + C 1n + C n2 + ... + C nn = 2 n .
.
daukavSireT es ukanaskneli formula wina nawilSi amoxsnil amocanas _
n-elementiani simravlis yvela qvesimravleTa odenobis Sesaxeb.
SeecadeT aRniSnuli formula maTematikuri induqciis meTodis
gamoyenebiT daasabuToT.
4) C nk -(k=0,
1
1, 2, ..., n) ricxvebi SeiZleba vipovoT wina nawilSi warmodgenili
rekurentuli formulis saSualebiT; es formula ase CavweroT:
C nk = C nk -- 11 + C nk - 1 (1)
85
romlebic misgan marcxniv da marjvnivaa (es ricxvebia C nk -- 11 da C nk - 1). aRniSnuli
wesiT Sedgenil samkuTxovan cxrils paskalis samkuTxedi ewodeba.
s
saxelwodeba _ paskalis samkuTxedi _ didi
frangi mecnieris blez paskalis (1623-1662) sa
xel Tan aris dakavSirebuli. blez paskali iyo
maTematikosi, fizikosi, mwerali da filosofosi.
man, erT-erTma pirvelma, Seqmna martivi tipis
kalkulatori.
maTematikaSi igi albaTobis Teoriisa da kombin
atorikis erT-erT damfuZneblad iTvleba. paskalis
samkuTxedi mis SromebSi `ariTmetikul samkuTxedad~
aris moxseniebuli. analogiuri cxrilebi adrec
iyo Sedgenili, magaliTad, sparseTSi moRvawe omar blez paskali
xaiamis (1048-1131) da italieli maTematikosis nikolo
tartalias (1500-1557) SromebSic. amitom zogierTi avtori am cxrils,
paskalis msgavsad, `ariTmetikul samkuTxedad~ moixseniebs.
86
1. ras ewodeba n-elementiani gadanacvleba?
2. ras ewodeba n-elementidan m-elementiani wyoba?
3. ras ewodeba n-elementidan m-elementiani jufTeba?
4. risi tolia n-elementiani simravlis yvela qvesimravlis odenoba?
5. Tu A da B sasruli simravleebia da Seicavs, Sesabamisad, m da n
elements, ramden elements Seicavs A×B dekartuli namravli?
6. ra SemTxvevaSia toli sasruli simravleebis gaerTianebaSi
elementebis ricxvi am simravleebSi elementebis odenobaTa jamis?
a
SearCieT swori pasuxi
a) b) g) d)
1) a) 2) g) 3) d) 4) b).
87
4 Tu me-4 amocanaSi dasaxelebuli turniri n mogebamde grZeldeba,
maSin SexvedraTa maqsimaluri odenoba SeiZleba iyos
1) 2(n+1) 2) 2(n+1)+1 3) 2(n-1)+1 4) 2(n-1).
88
13 vTqvaT, A simravlis qvesimravleebis ricxvi aris 128. maSin A
simravlis elementebis ricxvia
1) 7 2) 6 3) 5 4) 8.
n (n + 1) n (n - 1) n (n - 3)
1) 2) 3) 4) n(n-3).
2 2 2
16 mravalkuTxeds SeiZleba hqondes
1) 10 diagonali 2) 30 diagonali
3) 20 diagonali 4) 15 diagonali.
amoxseniT amocanebi
miTiTeba.
diagrama ase daviwyoT:
89
20 daasabuTeT, rom me-6 amocanis pirobebSi frenburTelTa gundebis
Sexvedris mimdinareobis 2C53 varianti arsebobs.
21 daasabuTeT:
a) Tu mocemulia n wertili, romelTagan arc erTi sami erT wrfes
ar ekuTvnis da am wertilidan aRebul yovel or wertilze gavavlebT
wrfes, maSin am wrfeebis odenobaa C n2 ;
b) n-kuTxedSi (n≥4) diagonalebis ricxvi SeiZleba vipovoT formuliT:
C n2 -n.
90
moifiqreT da warmoadgineT diagramiT an wyvilebiT ϕ-sgan
gansxvavebuli raime asaxva A simravlisa B simravleSi;
moifiqreT da warmoadgineT diagramiT an wyvilebiT raime asaxva A
simravlisa B simravleze.
daasabuTeT gamravlebis principis gamoyenebiT, rom A simravlis B
simravleSi asaxvebis odenoba aris 46 (a-s SeiZleba Seesabamebodes 1, 2,
3 an 4; b-s _ 1, 2, 3 an 4; da a. S.).
91
magaliTad, roca d1=d2=...=dk=0, gvaqvs n-is gamyofi _ 1, roca d1=a1;
d2=a2; ... ; dk=ak; miviRebT n-s.
gamoiyeneT (1) da (2) formulebi da, gamravlebis principis
gamoyenebiT daasabuTeT: n-is gamyofebis odenoba aris (a1+1)(a2+1) ...
(ak+1).
gamoiyeneT miRebuli Sedegi da ipoveT 96-is gamyofebis odenoba.
92
35 ramdeni SesaZlebloba (varianti) arsebobs imisa, rom 8 wignidan
SevarCioT ramdenime (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 an 8) wigni?
amoxseniT amocana sxvadasxva xerxiT.
39 `xaSuri-zestafonis~ matarebelSi 32
mgzavria, xaSuris momdevno gaCerebebi 10-
ia. Tu yoveli mgzavri nebismier gaCerebaze
SeiZleba Camovides, ramdennairad SeiZleba
ganawildnen mgzavrebi gaCerebebze?
93
proeqti
vTqvaT,
sadazRvevo firmam Tqvens
ojaxs SesTavaza ojaxuri samedicino
dazRvevis ori varianti:
94