DziedzictwokulturoweEwaKocj-1

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.
net/publication/340264165
Między mainstreamem a undergroundem. Dziedzictwo regionalne w kulturze

europejskiej – odkrywanie znaczeń, [w:] Dziedzictwo kulturowe w regionach
europejskich. Odkrywanie, ochrona,...
Chapter · March 2020
CITATIONS READS
0 450
3 authors, including:
Ewa Kocój Tomasz Kosiek

Jagiellonian University Rzeszów University
27 PUBLICATIONS 29 CITATIONS 21 PUBLICATIONS 88 CITATIONS
SEE PROFILE SEE PROFILE
All content following this page was uploaded by Ewa Kocój on 29 March 2020.
The user has requested enhancement of the downloaded file.

Dziedzictwo
kulturowe
w regionach
europejskich
STUDIA NAD DZIEDZICTWEM I PAMIĘCIĄ KULTUROWĄ
Seria prezentuje polskie i zagraniczne badania nad dziedzictwem

i pamięcią kulturową oraz współczesne dyskusje na temat metod
i teorii związanych z tą problematyką. W jej ramach ukazują się pu-
blikacje dotyczące pamięci kulturowej, artefaktów, materialnego
i niematerialnego dziedzictwa kulturowego oraz ich wzajemnych
relacji. Autorzy prezentują w nich dziedzictwo i pamięć kulturową
w różnych kontekstach, m.in. dziedzictwo mniejszości etnicznych,
narodowych i religijnych, dziedzictwo na pograniczach, a także
stanowiące o wyjątkowości serii dziedzictwo trudne, niewygodne,
dziedzictwo bez dziedziców, dziedzictwo zmarginalizowanych i wy-
kluczonych. Poszukują także procesów związanych z konstruktami
dziedzictwa i pamięci kulturowej oraz sposobów ich użytkowania
i nadużywania, napięcia między dziedzictwem ideologizowanym
a przeżywanym. Interesują ich również zagadnienia związane z ne-
gocjowaniem dziedzictwa i pamięci, konstruowaniem wizerunku
przeszłości i posługiwaniem się nimi w różnych strategiach i polity-
kach kulturalnych.
Rada programowa serii

Dr hab. Bożena Gierat-Bieroń
Dr hab. Monika Golonka-Czajkowska, prof. UJ
Dr hab. Agnieszka Gronek, prof. UJ
Dr hab. Ewa Kocój, prof. UJ
Dr Krzysztof Kowalski
Dr hab. Grażyna Kubica, prof. UJ
Dr hab. Alicja Kędziora, prof. UJ
Dr hab. Anna Niedźwiedź, prof. UJ
Dr Joanna Szulborska-Łukaszewicz
Dr Stanisława Trebunia-Staszel
Dr hab. Patrycja Trzeszczyńska
Dr hab. Cezary Woźniak, prof. UJ
Dr hab. Małgorzata Zawiła
Dziedzictwo
kulturowe
w regionach
europejskich
Odkrywanie, ochrona
i (re)interpretacja
Redakcja: Ewa Kocój, Tomasz Kosiek,
Joanna Szulborska-Łukaszewicz
WYDAWNICTWO UN IWERSYT ET U JA GIEL L OŃ S KIEGO

Seria: Studia nad Dziedzictwem i Pamięcią Kulturową
Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Zarządzania

i Komunikacji Społecznej oraz Instytutu Kultury
RECENZENT
dr hab. Katarzyna Smyk, prof. UMCS
PROJEKT OKŁADKI
Małgorzata Flis
Na okładce: św. Ignacy Teofor, cerkiew św. Mikołaja, Moskopole, Albania, fot. Karolina Kocój
© Copyright by Ewa Kocój, Tomasz Kosiek, Joanna Szulborska-Łukaszewicz & Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego
Wydanie I, Kraków 2019
All rights reserved
Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszech-
niany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących,
nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym
bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.
ISBN 978-83-233-4760-6
ISBN 978-83-233-7039-0 (e-book)
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków
tel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83
Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98
tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl
Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325
Spis treści
Ewa Kocój, Tomasz Kosiek, Joanna Szulborska-Łukaszewicz,
Dziedzictwo kulturowe w regionach europejskich – między afirmacją
a niepamięcią (wprowadzenie) ................................................................. 7
Część I. Ochrona, rozwój i pamięć dziedzictwa kulturowego w Europie
Ewa Kocój, Między mainstreamem a undergroundem. Dziedzictwo

regionalne w kulturze europejskiej – odkrywanie znaczeń .................... 19
Marzena Barańska, Determinanty kształtowania wizerunku społeczności
lokalnej ........................................................................................................ 41
Elżbieta Szyszlak, Ochrona i rozwój dziedzictwa kulturowego
jako element bezpieczeństwa kulturowego mniejszości narodowych
na przykładzie Turków w Bułgarii ........................................................... 63
Joanna Szulborska-Łukaszewicz, Dziedzictwo kulturowe Bułgarii
jako kapitał do rozwoju turystyki kulturowej.
Perspektywa – Szumen .............................................................................. 85
Bożena Gierat-Bieroń, Znak Dziedzictwa Europejskiego w Polsce: unijna
polityka pamięci ......................................................................................... 107
Paweł Plichta, Odkrywane dziedzictwo: przypadek Camino de Santiago ... 129
Natalia Gancarz, Pamięć cygańskiej zagłady i upamiętnienia w Europie
(przyczynek do tematu) ............................................................................. 155
Część II. Dziedzictwo kulturowe w społecznościach lokalnych

– odkrywanie i (re)interpretacja źródeł
Justyna Majerska-Sznajder, Rewitalizacja kulturowa w Wilamowicach ... 183

Paweł Sekuła, Chernobyl’s Heritage in the Socio-Cultural and Natural
Space of Polesie Region in the Ukraine and the The Chernobyl Zone
of Alienation ............................................................................................... 205
Agnieszka Gronek, O znaczeniu Askoldowej Mogiły w Kijowie
i cudownej ikony Matki Boskiej w Zarwanicy
w tradycji i współczesności Ukrainy ......................................................... 223
6 Spis treści
Karina Stempel-Gancarczyk, Język mniejszości jako dziedzictwo.

Zanikanie gwar polskich na Bukowinie rumuńskiej
– zarys problemu ........................................................................................ 239
Helena Krasowska, Zmiany językowe i religijne w polskich rodzinach
na pograniczu ukraińsko-rumuńskim ...................................................... 249
Magdalena Pokrzyńska, Bukowińskie muzykowanie w Polsce zachodniej
(okolice Brzeźnicy) ..................................................................................... 267
Marcela Szymańska, Ochrona i upowszechnianie dziedzictwa
kulturowego pogranicza śląsko-morawskiego – na przykładzie
działalności Izby Regionalnej w Borucinie .............................................. 287
Noty o autorach ............................................................................................... 305

Ewa Kocój,
Tomasz Kosiek,
Joanna Szulborska-Łukaszewicz
Dziedzictwo kulturowe w regionach

europejskich – między afirmacją
a niepamięcią (wprowadzenie)
Problematyka dziedzictwa kulturowego – materialnego i niematerialnego – prze-

żywa swój l’âge d’or w kulturze światowej. Wzrost zainteresowania tą tematyką
obserwujemy przede wszystkim dzięki działaniom podjętym po drugiej wojnie
światowej przez UNESCO i szeroko zakrojonemu programowi ochrony świato-
wego dziedzictwa kulturowego i naturalnego rozpoczętemu w 1950 roku. Istotne
znaczenie dla działań związanych z tą dziedziną miało uchwalenie w 1972 roku
konwencji o ochronie materialnego dziedzictwa kulturowego, nakazującej szcze-
gólną dbałość o zabytki kultury materialnej1. Zainteresowanie tym zagadnieniem
pogłębiło, ale i rozszerzyło perspektywę dokumentacji, opisu i interpretacji
dziedzictwa, które zyskało również wówczas rangę międzynarodową – na terenie
poszczególnych krajów świata stało się przedmiotem analizy i oceny ekspertów
zewnętrznych i wewnętrznych, którym przysługują specjalne prawa. Pojęcie
dziedzictwa kulturowego znacznie zwiększyło swój zakres w 2003 roku, kiedy
to UNESCO zakończyło teoretyczne prace nad uchwałą dotyczącą dziedzictwa
niematerialnego i związaną z nią Listą Arcydzieł Ustnego i Niematerialnego
Dziedzictwa Ludzkości. Tym samym UNESCO zaleciło przede wszystkim wyjąt-
kową dbałość o zanikające tradycyjne wierzenia, zwyczaje, obrzędy i umiejętność
wykonywania starych profesji. Owe instytucjonalne realizacje stały się z kolei
dla licznych badaczy kultury inspiracją do rewizji kwestii niematerialnego dzie-
dzictwa kulturowego, ale i – na zasadzie reakcji zwrotnej – materialnego, które
zyskało ,,nowe życie”. Składające się na nie obiekty przestały być traktowane jak
1
Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjęta
w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów Zjednoczonych
dla Wychowania, Nauki i Kultury na jej siedemnastej sesji, http://www.unesco.pl/fileadmin/user_
upload/pdf/Konwencja_o_ochronie_swiatowego_dziedzictwa.pdf (4.04.2019).
8 Ewa Kocój, Tomasz Kosiek, Joanna Szulborska-Łukaszewicz
materialny skansen; zaczęto wskazywać, że zabytki kultury materialnej funkcjonują

w szerszym kontekście wierzeń zbiorowych, lokalnych, a nierzadko i polityczno-
-narodowych, bez znajomości których stają się jedynie pięknie odrestaurowaną
i nierzadko nieżywą materią figurującą na liście UNESCO.
Działania te spowodowały, że w ostatnich latach problematyka dziedzictwa
kulturowego zaczęła także przeżywać swój renesans w wielu regionach świata,
w tym w Europie – zarówno w jej zachodniej, jak i we wschodniej części. Idea
regionalizmu, przechodząca różne przeobrażenia od XIX wieku, zyskała również
w kulturze współczesnej nowy wymiar. Dostrzeżono, że kultury lokalne i regionalne
rządzą się swoistymi regułami, tworzą też złożony splot symboli, sieci wzorców
i znaczeń. Społeczności żyjące w mikroświatach mogą ponadto konstruować swoje
wyobrażenia związane z najbliższą przestrzenią w odmienny sposób niż społecz-
ności większościowe. Znaczenia z nimi związane nabierają dla nich specyficznej
wartości, nadającej z kolei sens lokalnie prowadzonym działaniom, odbywającym
się zarówno na poziomie instytucjonalnych, jak i indywidualnych praktyk ani-
macyjnych. Idea nowego regionalizmu spowodowała, że w przestrzeni publicznej
pojawiło się dziedzictwo znajdujące się dotychczas często poza głównym nurtem,
czyli to, które należy do niewielkich grup będących nosicielami ważnych dla siebie
praktyk, kultywujących mało znane tradycje, ważne z perspektywy ,,małego cen-
trum świata”2, w którym żyją. Badania naukowe zwróciły również uwagę na pogra-
nicza, dowodząc, że nowe czasy wymagają innego ujęcia kwestii ich dziedzictwa.
Pojawiły się także próby nowego spojrzenia na dotychczasowe podziały regionalne,
akcentujące inny wymiar pograniczy. Nowe limes likwidują m.in. funkcjonujące
w wyobrażeniach kulturowych Europejczyków kategorie Wschodu i Zachodu,
są otwarte, płynne, podkreślają współistnienie różnych kultur, etnosów, wyznań,
a w związku z tym pokazują różny wymiar i jakość dziedzictwa, m.in. latinitas
i cyryllianitas, dziedzictwa kultury żydowskiej i muzułmańskiej, kultur Orientu,
a zwłaszcza kanonicznego i niekanonicznego islamu, który od wieków przenikał
na tereny Europy. Współczesne trendy naukowe położyły również nacisk na pa-
mięć kulturową – pokazały, że dziedzictwo w wielu społecznościach lokalnych
i regionalnych nie musi funkcjonować tylko w świecie realnym, że może też być
przedmiotem pamięci zbiorowej lub indywidualnej. Zwrócono zatem uwagę, że
dziedzictwo regionalne może łączyć się z pamięcią odzyskiwaną, wydobywaną
lub na nowo odczytywaną w wyniku indywidualnych, zbiorowych, instytucjonal-
nych czy naukowych interpretacji3. Może się ona ujawniać m.in. poprzez teksty
2
K. Czyżewski, Małe centrum swiata. Zapiski praktyka idei, Sejny 2017.
3
G. Ashworth, Planowanie dziedzictwa, tłum. M. Duda-Gryc, Kraków 2015; A. Bartetzky, Napra-
wianie historii. Odbudowa zniszczonych zabytków a polityka historyczna w Europie Wschodniej, tłum.
A. Śliwa, ,,Herito” 3 (2011), s. 22–33; M. Zawiła, Dziedziczynienie przedwojennych cmentarzy na terenach
postemigracyjnych Polski, Kraków 2019; P. Trzeszczyńska, Pamięć o nie-swojej przeszłości. Przypadek
Dziedzictwo kulturowe w regionach europejskich… 9
kultury – wierzenia, rytuały, obrzędy, przedmioty świata materialnego, będąc,

zgodnie z myślą Jana Assmanna, nośnikiem i reprezentacją symbolicznych dla
danej zbiorowości znaczeń4. Takie działanie nieuchronnie wiąże się z przypomi-
naniem owych znaczeń lub też konstruowaniem ich na nowo.
W ramach dziedzictwa kulturowego Europy interesuje nas sytuacja dziedzi-
ctwa regionalnego, zarówno wpisanego, jak i niewpisanego na listy UNESCO.
Dostrzegamy, że w społecznościach regionalnych wiele się dzieje – tworzenie
kolekcji lokalnych, muzeów prywatnych, nowe projekty finansowane ze środ-
ków zewnętrznych pobudzają i ukazują nowe oblicza tego dziedzictwa. Idzie
więc o dziedzictwo mniejszości – eksponowane coraz silniej, czasem usilnie
komercjalizowane, ale też wydobywane, odkrywane w ramach pamięci owych
mniejszości, perspektywy ich i naszej. W tej monografii interesuje nas również
to dziedzictwo, które wymyka się dostępnym metodom eksplikacji. Należy do
różnych dyskursów, pełne jest stereotypów, funkcjonuje w pamięci zbiorowej
i przejawia się pod postacią śladów materialnych i niematerialnych – nie-
rzadko w postaci ruin, zniszczeń, drobnych śladów, napisów na murze czy
słów i gestów wypowiadanych oraz odgrywanych podczas zbiorowych rytuałów.
Budzi ono często uczucie rozdarcia, ponieważ jest bolesne, wywołuje emo-
cje i reakcje wstydu, upokorzenia, goryczy i rozdrażnienia. Często powoduje
także kłopotliwy śmiech i ironię. Pokazuje, jacy byliśmy, jak wyglądały nasze
relacje z innymi, w tym nasze poróżnienie z nimi. Uświadamia, jaki świat wy-
obrażeń leży w pozostałościach, ale i wciąż nowo tworzonych tekstach kultury
należących do tego dziedzictwa.
Monografia Dziedzictwo kulturowe w regionach europejskich – odkrywa-
nie, ochrona i (re)interpretacja stanowi pierwszy tom nowej serii wydawni-
czej pt. ,,Dziedzictwo i Pamięć Kulturowa” ukazującej się w Wydawnictwie
Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jest ona zbiorem artykułów o różnorodnej tematyce,
związanych z europejskim dziedzictwem regionalnym. Powstała jako wynik
współpracy polskich naukowców z różnych ośrodków naukowych, muzealni-
ków, regionalistów oraz praktyków z instytucji kultury, którzy zaprezentowali
własne ujęcia dotyczące związków, jakie łączą dziedzictwo międzynarodowe,
narodowe i regionalne. W monografii interesowało nas napięcie między tym, co
globalne, a tym, co regionalne, prowincjonalne i lokalne. Najważniejsze pytania,
jakie zadają sobie redaktorzy i autorzy monografii, brzmią: Jak społeczności
Bieszczadów, Kraków 2016; E. Kocój, Opowieść niewidzialnego miasta. Dziedzictwo kulturowe Mosko-
pola w Albanii. Rewitalizacja oraz zarządzanie pamięcią i przestrzenią kulturową, [w:] Niematerialne
dziedzictwo miasta. Muzealizacja, ochrona, edukacja, red. M. Kwiecińska, Kraków 2016; A. Kędziora,
Zarządzanie pamięcią o artyście. Refleksje nad zagadnieniem, ,,Culture Management” 2 (2012), s. 27–38.
4
J. Assmann, Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach
starożytnych, tłum. A. Kryczyńska-Pham, Warszawa 2008, s. 35–37.
międzynarodowe, narodowe, regionalne i lokalne konstruują swoje dziedzictwo

kulturowe? Do jakich treści odwołują się w pamięci zbiorowej w konstrukcjach
czy strategiach budowania wizerunku tego dziedzictwa? W jakie relacje wchodzą
dziedzictwo i pamięć kulturowa z nim związana? Przyświeca nam myśl, aby
zamieszczone tu teksty analizowały dziedzictwo społeczności regionalnych
i lokalnych od wewnątrz, ukazując głębokie relacje, powodujące, że regionalne
dziedzictwo daje społecznościom tu żyjącym poczucie odrębności, ale i wyjąt-
kowości. Nie jest nam obce również tworzenie nowych źródeł dotyczących tego
obszaru wiedzy. Z tego powodu w swoich tekstach Autorzy artykułów tropią
zjawiska, które dla społeczności regionalnej są wartością, stanowią symbole nie
zawsze przekładalne na języki, symbole i znaczenia zewnętrzne czy możliwe do
uchwycenia z punktu widzenia społeczności międzynarodowych. Interesują nas
zatem różne aspekty, które budują dawną i współczesną tożsamość oraz nadają
znaczenia w społecznościach regionalnych, pojmowanych zarówno jako całe
społeczności regionu, jak i żyjące tu mniejszości etniczne czy religijne. Śledzimy
także tworzenie i funkcjonowanie znaczeń w praktykach społecznych – w małych
społecznościach regionalnych i lokalnych budowane wokół obiektów sfery ma-
terialnej czy duchowej: świątyń, sakralnych artefaktów, pomników kultury, ruin
miast, wierzeń, obrzędów, rytuałów, języka, starych ksiąg czy zbiorów instytucji
kultury. W naukowych analizach chodzi o wydobycie wiedzy i praktyk lokalnych
składających się na dziedzictwo i pamięć kulturową określonych społeczności,
jak również o to, co niejednokrotnie umyka ekspertom zewnętrznym, ponieważ
jest tworzone przez małe społeczności, często żyjące na rubieżach. Jeśli idzie
o te ostatnie, interesuje nas przede wszystkim, jak konstruują one swój potencjał
kulturowy w globalnym świecie.
Monografia składa się z dwóch części. Część pierwszą – Ochrona, rozwój
i pamięć dziedzictwa kulturowego w Europie – tworzy siedem artykułów skupia-
jących się przede wszystkim na głównych problemach europejskiego dziedzictwa
kulturowego w perspektywie regionalnej. Część druga – Dziedzictwo kulturowe
w społecznościach lokalnych – odkrywanie i (re)interpretacja źródeł – zawiera
siedem tekstów prezentujących studia przypadków mało znanego i wciąż jeszcze
niedostatecznie opracowanego w publikacjach naukowych dziedzictwa kultu-
rowego poszczególnych regionów europejskich.
Monografię otwiera artykuł Ewy Kocój Między mainstreamem a under-
groundem. Dziedzictwo regionalne w kulturze europejskiej – odkrywanie zna-
czeń, w którym Autorka ukazuje związek między ideą regionalizmu a zainte-
resowaniami dziedzictwem kulturowym regionów, zwracając uwagę na jego
specyfikę i wartość dla lokalnych społeczności, inną niż wartość w dziedzi-
ctwie ogólnonarodowym. Zauważa, że regionalizm i jego dziedzictwo należą
od XIX wieku do kanonu kultury europejskiej, przybierając postać związaną
z jej ideami i wartościami. Obrazują one to, co istotne w kulturze europejskiej
XX wieku, ale są także świadectwem nasilających się w niej negatywnych idei,

jak choćby różnego rodzaju ideologii, np. rasizmu, faszyzmu czy nacjonalizmu.
Autorka pokazuje, że dziedzictwo kulturowe, wciągane w skomplikowane
procesy historyczne i społeczno-polityczne, podlegające również mitologizacji
i ideologizacji ze strony rozmaitych organizacji, formalnych i nieformalnych
grup lub indywidualności, wyrywane jest często z kontekstu i dzielone między
nowych interesariuszy. Na tym tle Autorka prezentuje specyfikę regionalnego
dziedzictwa kulturowego, którego los związany jest z przeobrażeniami idei
regionalizmu. W artykule Determinanty kształtowania wizerunku społeczności
lokalnych Marzena Barańska porusza problem tworzenia wizerunku małych
ojczyzn i zarządzania nim. Autorka żywi przekonanie, że w czasach współ-
czesnych tworzenie wizerunku jest jednym z elementów tworzenia marki
regionu zarówno przez lokalne społeczności, jak i przez organy zarządzające.
Odpowiednie zarządzanie wizerunkiem małych ojczyzn przynosi wymierne
korzyści dla mieszkańców, a ich aktywny udział w jego kreowaniu stanowi
platformę dla działań podejmowanych przez uprawnione podmioty. Z tego
względu zadaje sobie pytania: Co oznacza pojęcie „zarządzanie wizerun-
kiem” w kontekście „małych ojczyzn” i jakie czynniki determinują podejmo-
wane w tym obszarze działania? Elżbieta Szyszlak z kolei, w kontekście swoich
rozważań o ochronie dziedzictwa kulturowego, zwraca uwagę na zagadnienie
bezpieczeństwa kulturowego, czyli stosunkowo nowej kategorii w studiach
nad bezpieczeństwem, ale i nad dziedzictwem kulturowym. Kategorię tę
omawia na przykładzie najnowszej historii tureckiej mniejszości narodowej
zamieszkującej Bułgarię. Zwracając uwagę na zmienne losy Turków we wspo-
mnianym państwie na przestrzeni XX wieku, dokładnie wymienia współczesne
warunki sprzyjające utrzymywaniu i rozwojowi tureckiej kultury. Joanna
Szulborska-Łukaszewicz swój artykuł poświęciła dziedzictwu kulturowemu
Bułgarii, która – w opinii autorki – dysponuje znakomitym, a wciąż słabo wy-
korzystywanym potencjałem dla rozwoju turystki kulturowej. Punktem wyjścia
rozważań są starania miast bułgarskich o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2019
roku, który otrzymał ostatecznie Płowdiw. Szczególne miejsce w rozważaniach
autorki zajmuje Szumen, region i miasto, z którymi wiążą się początki państwa
bułgarskiego; także miasto, które po upadku Wiosny Ludów, pozostając pod
okupacją turecką, dało schronienie emigrantom wielu narodowości, w tym
Polakom – ślady ich obecności znajdujemy w przestrzeni miasta. Autorka odnosi
się do dziedzictwa kulturowego głównie w kontekście turystyki kulturowej,
historycznej, archeologicznej, kulinarnej, oraz eventowej.
Ważne rozważania na temat znaczenia i metod zarządzania pamięcią
w Polsce, w kontekście promowanego od niedawna przez Unię Europejską dzia-
łania – przyznawania Znaku Dziedzictwa Europejskiego (ZDE) – przedstawia
Bożena Gierat-Bieroń. Jej zdaniem działania UE związane ze wspomnianym
ZDE mają na celu odnajdywanie czy odzyskiwanie przeszłości i przywracanie

pamięci o niej. Dodatkowo unijne poczynania w sferach związanych z ochro-
ną dziedzictwa przybierają przemyślany i wielowymiarowy charakter mający
prowadzić do budowania wspólnej europejskiej świadomości historycznej.
Autorka, argumentując swoje spojrzenie na znaczenie i cele ZDE, przybliża
czytelnikowi między innymi zasady procesu doboru i wyłaniania obiektów,
które zostają wyróżnione tym znakiem. Z jej analizy wynika, że potencjalni
kandydaci muszą spełniać szereg wymagań gwarantujących to, iż doceniony
obiekt będzie charakteryzował się między innymi ogólnoeuropejskim charak-
terem oraz dużym znaczeniem dla historii i kultury europejskiej, a w końcu
będzie miał związek z europejskimi procesami integracyjnymi. Tego typu
podejście przyjęte przez Komisję Europejską powoduje, że wyróżnione ZDE
obiekty cechuje duża różnorodność i, by tak rzec, niejednoznaczność – są to
więc obiekty materialne, będące zabytkami o charakterze zarówno świeckim,
jak i religijnym, ale również niematerialne, związane z ważnymi dla Europy
lub poszczególnych jej regionów wydarzeniami, a także rozmaite elementy,
które wyraźnie wpłynęły na kształt europejskiej kultury. Autorka snuje refleksje
nad „zestrajaniem pamięci” współgrającym z odpamiętywaniem przeszłości
w jej wymiarach lokalnych i regionalnych, lecz również narodowych i ponad-
narodowych, czego celem jest nie ujednolicenie pamięci narodów Europy, ale
wniesienie swojego wyjątkowego doświadczenia historycznego do wspólnoto-
wego zasobu pamięci. Rozważania Pawła Plichty kierują uwagę na znaczenie
i współczesny sukces dziedzictwa kulturowego związanego ze szlakiem Camino
de Santiago. W swym artykule, po syntetycznym, ale równocześnie „gęstym”
(esencjonalnym) omówieniu, czym jest dziedzictwo materialne i niemate-
rialne, Autor przystępuje do rozważań na temat szlaku pielgrzymkowego
zwanego Drogą św. Jakuba. W swojej analizie podkreśla jego wielowiekowe
źródła i znaczenie dla europejskiego dziedzictwa. Przybliża także czytelnikom
jego współczesne odkrywanie – zarówno w aspekcie metaforycznym, jak
i dosłownym. Historia odkrywania Jakubowych szlaków ma według autora
wielorakie źródła i wielopoziomowe znaczenie, zarówno w wymiarze lokalnym
(hiszpańskim), jak i ogólnoeuropejskim czy globalnym. Autor koncentruje
swoją uwagę na działaniach Kościoła katolickiego oraz instytucjach europej-
skich, które sprzyjały ponownemu spopularyzowaniu ruchu pielgrzymkowego
szlakami do Camino de Santiago. Lektura artykułu uświadamia czytelnikowi,
w jak wielu różnych aspektach dziedzictwo szlaków Jakubowych rzutuje na
społeczeństwa zarówno w wymiarach lokalnych, jak i ogólnoeuropejskich,
ale również jak wielowymiarowe są procesy jego rewitalizacji i reinterpretacji.
Kolejny artykuł monografii dotyczy dziedzictwa kulturowego społeczności
romskiej. Natalia Gancarz stara się prześledzić nie tyle proces kształtowania
się pamięci o doświadczenia zagłady Cyganów/Romów, ile przebieg tworzenia
w kulturze współczesnej miejsc mających na celu upamiętnienie cygańskiej

tragedii. W swej analizie wskazuje na istnienie istotnych różnic w sposobach
eksterminacji ludności romskiej na obszarach zachodniej i wschodniej Europy
w czasie II wojny światowej, co z kolei, jej zdaniem, znajduje wyraźne odbicie
w źródłach i sposobach upamiętniania tych tragedii. Autorka dokonuje wnikliwego
przeglądu miejsc i sposobów upamiętniania dramatu Cyganów/Romów, co pod-
kreśla funkcjonowanie wspomnianych różnic. Z dokonanego przeglądu wyłania
się obraz zróżnicowanych form upamiętniania ludności romskiej, wśród których
znajdziemy stele, tablice, pomniki figuratywne czy innego rodzaju instalacje.
W artykule czytelnik znajdzie także omówienie projektu „Na bister”, mającego
na celu pracę z tematem (nie)pamięci o zagładzie Cyganów/Romów na ziemiach
polskich. W ramach projektu badacze współpracujący z Autorką opracowali listę
europejskich miejsc upamiętnień poświęconych zagładzie Cyganów/Romów.
Zawiera ona nie tylko informację o tych miejscach, ale także podstawowe wiado-
mości o upamiętnianym wydarzeniu i jego ofiarach, o inicjatorze czy inicjatorach
danego pomnika lub tablicy, o ich lokalizacji itp.
Część druga monografii to szereg tekstów prezentujących wciąż mało znane
zjawiska związane z regionalnym dziedzictwem kulturowym w Europie, w szcze-
gólności w Europie Środkowo-Wschodniej. Autorzy przedstawiają przykłady,
które skłonni bylibyśmy wciąż zaliczyć do tzw. undergroundowego nurtu dzie-
dzictwa kulturowego. Pozostaje ono poza głównym nurtem badań naukowych,
a jego nosicielami są niewielkie społeczności żyjące w poszczególnych państwach
Europy Środkowo-Wschodniej. Często zjawiska te są już tylko śladami dziedzictwa
kulturowego przetrwałymi w pamięci kolejnych pokoleń. Część tę otwiera artykuł
Justyny Majerskiej-Sznajder, która prezentuje kulturę wilamowian, mniejszości
etnicznej żyjącej od XIII wieku w południowej Polsce, obecnie już tylko w jednym
miasteczku – Wilamowicach położonych na pograniczu województwa śląskiego
i małopolskiego. Autorka przedstawia zarys historii wilamowian w Polsce, próby
tworzenia wśród nich tożsamości lokalnej, jak również omawia najważniejsze
wyróżniki kulturowe tej mniejszości (m.in. strój, język, poczucie tożsamości,
zwyczaje, pamięć historyczna). Przygląda się również procesowi rewitalizacji
w obszarze dziedzictwa kulturowego oraz dokonuje analizy procesu zarządzania
dziedzictwem w Wilamowicach, skupiając uwagę zarówno na działaniach insty-
tucjonalnych, jak i oddolnych.
Teksty kolejnych Autorów dotyczą dziedzictwa kulturowego na Ukrainie.
Paweł Sekuła analizuje przypadek Czarnobyla – miasta położonego w regionie
Polesia, w północnej Ukrainie, w obwodzie kijowskim, w którym w 1986 roku
doszło do katastrofy jądrowej. W wyobrażeniach Ukraińców katastrofa ta funk-
cjonuje jako element wykorzenienia tradycji i kultury narodu, co przyświecało
sowieckiej polityce niszczenia tożsamości narodowej w byłych republikach
ZSRR. Autor zwraca uwagę na kulturowy aspekt katastrofy Czarnobylskiej
Strefy Alienacji, w namacalny sposób zacierający pamięć żyjącej tu niegdyś

zbiorowości i jej dziedzictwa kulturowego. Postrzega Czarnobyl nie tylko jako
skażony obszar, ale także jako rodzaj przestrzeni, która zatarła pamięć o całym
żyjącym tu etnosie, jego historii, obyczajach i języku. Agnieszka Gronek z kolei
snuje rozważania na temat dziedzictwa kulturowego Kijowa i znaczenia, jakie
mieszkańcy Ukrainy wiążą z Askoldową Mogiłą oraz ikoną Matki Boskiej
w Zarwanicy, wielkimi symbolami kształtującymi pamięć i tożsamość narodową
Ukraińców. Współcześnie stanowią one główną treść wielu tekstów ukraińskiej
kultury, które budują narodową mitologię, wzmacniając niepodległe państwo.
Autorka pokazuje również rolę papieża Jana Pawła II, który odwiedził owo miej-
sce – wielki symbol Ukraińców, podczas swojej apostolskiej pielgrzymki do tego
kraju w 2001 roku, wnosząc nowe treści w budowę mitu sakralnej przestrzeni.
Kolejne artykuły dotyczą wciąż mało znanego dziedzictwa kulturowego mniej-
szości polskiej na Bukowinie, w regionie historyczno-kulturowym położonym na
obecnym pograniczu ukraińsko-rumuńskim. Karina Stempel-Gancarczyk przy-
gląda się językowi mniejszości polskiej w rumuńskiej części Bukowiny, omawiając
przede wszystkim sytuację zanikania tu jego gwar. Dostrzega, że gwary owe po-
wstały w specyficznym wielokulturowym środowisku, gdzie łączą się elementy róż-
nych kultur i języków. Trudny los językowego dziedzictwa Polaków na Bukowinie
wiąże z rozmaitymi zmianami, a w szczególności di-ethnią i brakiem pokoleniowej
transmisji języka. Helena Krasowska koncentruje się na zagadnieniu niemate-
rialnego dziedzictwa kulturowego ludności polskiej zamieszkującej na obszarze
historycznej Bukowiny Karpackiej w granicach współczesnej Ukrainy i Rumunii.
Głównym przedmiotem swych rozważań czyni zagadnienia językowe i reli-
gijne związane z grupą Polaków zamieszkujących wspomniany teren. Z jej analizy
wyłania się obraz wspólnot o polskich korzeniach wchodzących w nieustanne
interakcje językowe i religijne z ukraińskimi i rumuńskimi sąsiadami. W wyniku
intensywnych kontaktów, zarówno o charakterze rodzinnym, jak i sąsiedzkim,
kultura społeczności polskich ulega zmianom, nierzadko tracąc poszczególne
elementy składające się na ich jednorodną tożsamość. Tym samym tekst wskazuje
na dynamikę procesów przekształcających i przebudowujących tożsamość osób
polskiego pochodzenia. Magdalena Pokrzyńska z kolei omawia sytuację dzie-
dzictwa muzycznego w środowisku bukowińskim, które powstało w okolicach
Brzeźnicy w Polsce Zachodniej. Pod wpływem wysiedleń i migracji po 1945
roku tysiące mieszkańców Bukowiny wyjechały stamtąd, pozostawiając cały
swój dobytek – domy, gospodarstwa, warsztaty i obiekty sakralne, kształtujące
dotychczas specyfikę ich kultury i ich tożsamość. Do dziś jednym ze zjawisk
charakteryzujących środowisko bukowińskie w Polsce Zachodniej jest muzyka,
której rozwój przypada szczególnie na lata 1960–1990. Autorka na podstawie
badań prowadzonych w środowisku Bukowińczyków w Polsce śledzi główne
sfery występowania muzyki, jej funkcję w społeczności, jak również uwzględnia
przemiany zachodzące w ich praktyce muzycznej, które wiąże przede wszyst-

kim z odmiennym kontekstem jej występowania oraz głębokimi przemianami
kulturowymi, jakie zaszły w Europie Środkowo-Wschodniej po drugiej wojnie
światowej.
Ostatni tekst monografii prezentuje dziedzictwo kulturowe południowej
Polski, a w szczególności pogranicza polsko-czeskiego. Marcela Szymańska
przedstawia historię powstania Izby Regionalnej w Borucinie, instytucji kultury,
która prowadzi działania na rzecz upowszechniania dziedzictwa regionalnego
w województwie śląskim, w powiecie raciborskim. Region ten zamieszkiwany
jest przez Morawian, ludność pogranicza polsko-czeskiego, która dzięki silnemu
poczuciu tożsamości regionalnej zachowała wiele archaicznych zwyczajów i obrzę-
dów oraz specyficzną – znaną po obu stronach granicy – gwarę laską. W placówce
zgromadzone są eksponaty o charakterze etnograficznym i historycznym, a więc
dokumentujące i ilustrujące dzieje pogranicza śląsko-morawskiego oraz kulturę
materialną i duchową autochtonicznej ludności. Placówka poza immanentnymi
celami statutowymi obowiązującymi instytucje kultury, do których zalicza się
pozyskiwanie, zabezpieczanie, przechowywanie zabytków oraz eksponowanie
zbiorów, realizuje również cele transcendentne – nadaje wartość i uzmysławia
znaczenie przedmiotów, a co za tym idzie, dokonuje zmiany w świadomości
zwiedzających.
Wszystkie zaprezentowane w monografii teksty w sposób problemowy przy-
bliżają różne konteksty funkcjonowania regionalnego dziedzictwa kulturowego
we współczesnej przestrzeni europejskiej. W monografii znalazły się prace bliskie
tematycznie, wielowątkowe, opisujące wybraną tematykę z wielu perspektyw. Są
tu prace wprowadzające w temat, jak również ukazujące go w kontekście kultu-
rowo-społecznym – wszystkie zakończone ogólniejszą, szerszą refleksją. Warto
podkreślić różnorodność treści zawartych w monografii skoncentrowanych na
przyjętym obszarze badawczym, mogących stać się znakomitym wprowadzeniem
dla wszystkich tych, którzy będą chcieli pogłębić znajomość tematu dziedzictwa
regionalnego. Monografia wypełnia lukę w badaniach nad szeroko pojętą kwestią
regionów, co więcej – wydobywa to, co w regionach i związanej z nimi problema-
tyce nieznane. Pozwala to na prześledzenie różnic i podobieństw, daje szansę na
czerpanie z pierwszych dobrych praktyk badawczych i możliwość kontynuacji
tematycznych w nowych badaniach tego wciąż zbyt mało opracowanego w piś-
miennictwie naukowym tematu dotyczącego dziedzictwa i pamięci kulturowej
w regionach europejskich.
Bibliografia
Ashworth G., Planowanie dziedzictwa, tłum. M. Duda-Gryc, Kraków 2015.
Assmann J., Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość
w cywilizacjach starożytnych, tłum. A. Kryczyńska-Pham, Warszawa 2008.
Bartetzky A., Naprawianie historii. Odbudowa zniszczonych zabytków a polityka
historyczna w Europie Wschodniej, tłum. A. Śliwa, ,,Herito” 3 (2011), s. 22–33.
Czyżewski K., Małe centrum swiata. Zapiski praktyka idei, Sejny 2017.
Kędziora A., Zarządzanie pamięcią o artyście. Refleksje nad zagadnieniem, ,,Culture
Management” 2 (2012), s. 27–38.
Kocój E., Opowieść niewidzialnego miasta. Dziedzictwo kulturowe Moskopola w Albanii.
Rewitalizacja oraz zarządzanie pamięcią i przestrzenią kulturową, [w:] Niematerialne
dziedzictwo miasta. Muzealizacja, ochrona, edukacja, red. M. Kwiecińska, Kraków
2016, s. 270–284.
Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego,
przyjęta w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji
Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury na jej siedemnastej
sesji, http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Konwencja_o_ochronie_
swiatowego_dziedzictwa.pdf (4.04.2019).
Trzeszczyńska P., Pamięć o nie-swojej przeszłości. Przypadek Bieszczadów, Kraków 2016.
Zawiła M., Dziedziczynienie przedwojennych cmentarzy na terenach postemigracyjnych
Polski, Kraków 2019.
Część I
Ochrona, rozwój i pamięć
dziedzictwa kulturowego w Europie
Ewa Kocój
Instytut Kultury
Uniwersytet Jagielloński
Między mainstreamem
a undergroundem.
Dziedzictwo regionalne w kulturze
europejskiej – odkrywanie znaczeń
Wprowadzenie
Nikt rozsądny nie kwestionuje już dziś chyba nasilających się procesów globalizacji,
które dotykają każdego mieszkańca świata – zarówno tego, który żyje w wielo-
kulturowych metropoliach, oraz tego, który zamieszkuje w małej miejscowości
oddalonej od miejskich centrów, jak i tego, który spędza całe swoje życie w spo-
łecznościach plemiennych1. Wraz z nasileniem tych procesów obserwujemy też
w kulturze współczesnej coraz intensywniejszy powrót do idei regionalizmu czy
też, jak określa się ją synonimicznie – lokalności lub prowincjonalizmu. Jakkolwiek
by ją nazwać, idea owa rozumiana jest tu jako konsolidacja grup zamieszkujących
określone przestrzenie lub wyznających podobne ideały, głoszących powrót do
wspólnotowych korzeni i wartości oraz restytucję dawnych stosunków społecznych,
tkwiących jeszcze w pamięci kulturowej, opartych przede wszystkim na wzajem-
nej pomocy, darze i wymianie. Działania te są często powiązane z projektami
realizowanymi przez różne organizacje, mającymi na celu ożywienie dziedzictwa
kulturowego społeczności lokalnych, które to społeczności od XIX wieku z różnym
skutkiem upominają się o należne im miejsce w kulturze europejskiej uwzględ-
niające wszakże ich własny wybór owego dziedzictwa.
Z perspektywy współczesnej da się wyróżnić rozmaite konteksty funkcjonowa-
nia regionalnego dziedzictwa kulturowego w kulturze europejskiej. Można nawet
1
J. Nikitorowicz, Edukacja regionalna i wielokulturowa, Warszawa 2009; J. Nikitorowicz, Grupy
etniczne w wielokulturowym świecie, Sopot 2010; M. Kranz-Szurek, Kultura lokalna a globalizacja
kulturowa – próba oceny zjawiska, „Roczniki Nauk Społecznych” 4(40) (2012), nr 2, s. 11–35, https://
www.kul.pl/files/852/media/RNS/pdf-y/2012/2012_2-_kranz-szurek.pdf (1.02.2019).
20 Ewa Kocój
sformułować wniosek, że los tego dziedzictwa to w rzeczywistości również odsło-

nięcie ważnych aspektów regionalizmu w Europie. I dalej – europejski regionalizm
odsłania dziedzictwo regionów, zwracając uwagę na jego specyfikę i wartość dla
lokalnych społeczności, inną niż wartość dziedzictwa ogólnonarodowego. Dla każ-
dego antropologa kulturowego zauważalna jest pewna prawidłowość, wywierająca
wpływ na kształt dziedzictwa regionalnego – uzależnienie od idei dominujących
w danym czasie w sferach polityczno-społecznej i kulturowej, a nierzadko i od
organizacji te idee tworzących. Można śmiało powiedzieć, że regionalizm i jego
dziedzictwo należą od XIX wieku do kanonu kultury europejskiej, przybierając
kształt związany z jej ideami i wartościami. Odzwierciedlają to, co istotne w kulturze
europejskiej XX wieku, przy czym są także świadectwem nasilających się w niej
negatywnych tendencji, takich jak choćby różnego rodzaju ideologie – rasizm,
faszyzm czy nacjonalizm. Nietrudno zauważyć, że tam, gdzie nasilają się negatyw-
ne procesy historyczno-polityczne, gdzie zaznacza się nacisk na masowość oraz
odgórne tworzenie norm i sztucznych wspólnot, pojawia się też regionalizm jako
antidotum na wszelkiego rodzaju działania odrywające jednostki i wspólnoty od
korzeni. Jego symbolem, a zarazem elementem rozgrywki w tym wypadku staje się
również dziedzictwo kulturowe, wciągane w skomplikowane procesy historyczne
i społeczno-polityczne, podlegające mitologizacji i ideologizacji ze strony rozma-
itych organizacji, formalnych i nieformalnych grup, a także jednostek, wyrywane
z kontekstu i dzielone między nowych interesariuszy2.
Regionalizm i dziedzictwo kulturowe – źródła

Początki zainteresowania Europejczyków regionalnym dziedzictwem kulturowym
wiążą się z narodzinami idei regionalizmu. Jej korzenie tkwią zarówno w in-
telektualnym ruchu społecznym, ogarniającym od drugiej połowy XIX wieku
coraz większe obszary Europy, jak i w ideach, które w tym czasie zaczęły przy-
świecać nowo wyłaniającym się dyscyplinom naukowym: socjologii i etnografii.
Zwróciły one uwagę na więź łączącą człowieka z najbliższym mu regionem oraz
na otaczającą go sferę materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego,
stanowiącego punkt odniesienia w kształtowaniu jego tożsamości. W centrum
swoich zainteresowań postawiły też wspólnoty tradycyjne, charakteryzujące się
specyficznym światem wyobrażeń i zachowań obrzędowo-rytualnych. Pierwszy
okres historii regionalizmu, który nazywam okresem formowania idei,
2
E. Kocój, Dziedzictwo kulturowe mniejszości narodowych, etnicznych i religijnych kręgu Karpat –
narracje lokalne i zarządzanie instytucjonalne (wstępne rezultaty badania pilotażowego), „Zeszyty
Naukowe UJ. Prace Etnograficzne” 44 (2016), z. 3, s. 193–213.
Między mainstreamem a undergroundem… 21
obejmujący drugą połowę XIX wieku i czas do wybuchu II wojny światowej3, to

w rzeczywistości początki budowania bądź rozbudzania przez intelektualistów
i pasjonatów samoświadomości społeczności regionalnych poprzez kładzenie na-
cisku na związek z naturalnym dla człowieka otoczeniem, z tym, co mu najbliż-
sze – z miejscem urodzenia, z ziemią ojców4, jak również na wartość owej prze-
strzeni, czyli autonomię społeczności regionalnej/lokalnej w strukturze całego
narodu. Jak się przyjmuje, idea regionalizmu sięga swymi początkami krajów
romańskich, choć w niedługim czasie objęła coraz więcej regionów Europy,
zarówno tych, które znajdowały się w granicach istniejących wcześniej państw,
jak i wchodzących w skład krajów powstałych po I wojnie światowej. Silny
wielowiekowy związek mieszkańców różnych terenów Europy z ich „małymi
ojczyznami” oraz ich dziedzictwem kulturowym (artefaktami, wierzeniami,
profesjami, strojem, językami i dialektami, literaturą) powodował, że idea regio-
nalizmu rozwijała się w XIX i XX wieku nie tylko zależnie, ale i niezależnie od
dominujących nurtów polityczno-historycznych, co przez długi czas wpływało
na jej oblicze. Na przestrzeni wieku XX idea ochrony kultur regionalnych ule-
gała też licznym przeobrażeniom, stając się początkowo antidotum na szerzący
się nacjonalizm, a na przełomie XX i XXI wieku – również globalizm. Każdy
region Europy ma w czasie tych blisko dwóch stuleci swoją historię powiązaną
z sytuacją polityczno-społeczną, w której się wówczas znajdował.
Charakterystyczne jest to, że idea regionalizmu rodzi się w okresie, w którym
przybiera na sile proces kształtowania się nowoczesnych narodów. U począt-
ków wspomnianej idei leży chęć ocalenia tego, co odchodzi w przeszłość, co
bliskie, co znajduje się w symbolicznej przestrzeni „małej ojczyzny”, co stanowi
dziedzictwo przekazywane z dziada pradziada. Idea owa rozwija się początkowo
we Francji, gdzie jej prekursorem, a zarazem symbolem, staje się Frédéric Mistral
(1830–1914) – romantyczny poeta i filolog, dziś uznawany za narodowego barda
Prowansji. Pod wpływem ideałów romantyzmu podjął on działania na rzecz
odrodzenia i odnowy dziedzictwa kulturowego Prowansji, stając się piewcą jej
wolności, rzecznikiem kultywowania języka tej krainy (oksytańskiego, langue d’oc)
i upowszechniania jej historii5. Idea regionalizmu w aktywności Mistrala połączyła
się szybko z kolejnym obszarem – tworzeniem instytucji kultury, które mogłoby
realizować jego misję i strategię działania. Mistral do realizacji swoich zamiarów
3
E. Storm, Regionalism in History, 1890–1945: The Cultural Approach, „European History
Quarterly” 33 (2003), nr 2, s. 251–265.
4
J. Półćwiartek, Z teorii regionu. Od regionu geograficznego i historycznego do regionu kulturowego,
[w:] Z dziejów regionów Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku, red. M. Stolarczyk, J. Kuzicki,
P. Grata, Rzeszów 2008, s. 15–27.
5
Ch.A. Downer, Frédéric Mistral, Poet and Leader in Provence, New York 1901; S. Gniadek,
Wstęp, [w:] F. Mistral, Mirejo, Wrocław 1964.
22 Ewa Kocój
powołał pierwsze muzeum regionalne w Europie, nazwane po prowansalsku

Museon Arlaten (Muzeum Arlezyjskie, Muzeum Arelackie) – tworzone od 1896
roku w Arles, otwarte w roku 1899 roku w gmachu dawnego Kolegium Oratorian,
później przeniesione do pałacu Laval-Castellane. Jego działania i zarazem sama
idea regionalizmu uzyskały nobilitację, kiedy w 1904 roku Mistral uhonorowany
został Nagrodą Nobla w dziedzinie literatury. To właśnie ona przeznaczona została
na rozbudowę Museon Arlaten (m.in. nową siedzibę). W muzeum gromadzono
wszystko, co wiązało się z zanikającą kulturą Prowansji – zebrano tu pamiątki
związane z miejscowym folklorem oraz wiele dokumentów ukazujących okres
odrodzenia prowansalskiego w XIX wieku. Na przestrzeni lat instytucja ta pełniła
znaczące funkcje w kształtowaniu tożsamości i zbiorowej pamięci regionalnej
przez dziedzictwo kulturowe. Obecnie Museon Arlaten jest swoistym symbo-
lem Prowansji – liczy około 38 tysięcy eksponatów, wśród których znajdują się
m.in. stroje regionalne, meble, zapisy nutowe, obiekty numizmatyczne, narzędzia
rolnicze i rzemieślnicze oraz dzieła sztuki malarskiej i rzeźbiarskiej. Warto zauważyć,
że zbiory tego muzeum to nie tylko obiekty związane z ludowością, ale również
cały szereg eksponatów ilustrujących kulturę różnych warstw społecznych daw-
nej Prowansji, składające się na jej złożony i wielowarstwowy obraz. To również
swoiste miejsce pamięci dokumentujące życie wielokulturowej społeczności tego
regionu w XX wieku i w czasach współczesnych6.
Działalność Mistrala, a także powstałego w XIX wieku Związku Felibrów,
skupiającego znawców kultury i historii prowansalskiej, wywarła wpływ na inne
regiony europejskie, stając się przykładem dla wielu pasjonatów kultury lokalnej
w różnych krajach w wiekach XIX i XX. Coraz więcej osób gromadziło wówczas
skarby kultury materialnej i duchowej swoich regionów, zakładano pierwsze
muzea im poświęcone, powstawały stowarzyszenia regionalne. Szerzona przez
Prowansalczyka idea regionalizmu, poprzez kontakty osobiste i polityczne,
a także dzięki pracy translatorskiej poety Damasa Calveta i de Budallèsa, zy-
skała silne poparcie w osobie Víctora Balaguera i Cirery (1824–1901), jednego
z najsłynniejszych polityków i pisarzy XIX wieku. Rozpoczął on działania
na rzecz starego historycznego regionu Katalonia w Hiszpanii i kultury jego
mieszkańców – ich języka, literatury, teatru, folkloru, tradycyjnych zwyczajów
i obrzędów, domagając się także praw politycznych dla Katalończyków7. W la-
tach 1882–1884 Balaguer założył bibliotekę i muzeum w mieście Vilanova i la
Geltrú koło Barcelony. Działania na rzecz kultury katalońskiej spowodowały
włączenie się do idei regionalizmu i ochrony jego dziedzictwa kulturowego wielu
znaczących postaci. Dzięki nim zwiększała się świadomość związków łączących
6
Museon Arlaten, http://www.museonarlaten.fr/museon/CG13/cache/offonce/pid/9 (1.01.2019).
7
Zob.: Biblioteca Museu Víctor Balaguer, http://www.victorbalaguer.cat/content/painting
(1.01.2019).
wspólnotę Katalończyków, tworzyła się ich tożsamość, powstawały symbole tej

kultury8. Jednym z nich był przez długi czas Montserrat – klasztor benedyktyński
założony w X wieku na miejscu starego centrum kultu przedchrześcijańskiego,
najważniejszy ośrodek religijny w Katalonii9.
Oceniając rzecz z perspektywy współczesnej, można stwierdzić, że nie było-
by tak silnego rozwoju idei regionalnej, gdyby nie działalność intelektualistów
skandynawskich, a zwłaszcza Artura Immanuela Hazeliusa (1833–1901), badacza
folkloru, twórcy Muzeum Nordyckiego i pierwszego europejskiego skansenu. Ten
szwedzki nauczyciel zafascynowany kulturą ludową różnych regionów Skandynawii,
zanikającą pod wpływem odpływu ludności do miast w poszukiwaniu pracy, za-
łożył w drugiej połowie XIX wieku stowarzyszenie, którego misją było ratowanie
zanikającej pod wpływem uprzemysłowienia, migracji i innych procesów moder-
nizacyjnych tradycyjnej kultury. Hazelius zdecydował się w 1873 roku utworzyć
muzeum szwedzkiej etnografii, nazwane Skandynawską Kolekcją Etnograficzną
(Skandinavisk-etnografiska samlingen), a od 1880 działające pod nazwą Muzeum
Nordyckie (Nordiska Museet). Instytucja ta (w otwartej przestrzeni na wyspie
Djurgården w Sztokholmie) stała się wzorem dla późniejszych muzeów podobnego
typu. Zgromadził w niej artefakty: meble, stroje ludowe, zabawki i inne obiekty
pochodzące z różnych regionów Szwecji i pozostałych krajów skandynawskich,
zakupywane lub otrzymywane od darczyńców. Był zainteresowany przede wszyst-
kim kulturą chłopską, ale następcy i kontynuatorzy jego pracy rozszerzyli kolekcję
o obiekty związane z kulturą różnych warstw społecznych i kulturą miejską. Dla
muzeum pozyskiwano całe budynki oraz farmy z różnych regionów Skandynawii.
Choć jego projekt nie cieszył się początkowo zainteresowaniem władz, Hazelius
zyskał szerokie wsparcie społeczne – w 1898 roku założone przez niego Towarzystwo
Promocji Muzeum Nordyckiego (Samfundet för Nordiska Museets främjande),
któremu przyświecała idea ochrony dziedzictwa kulturowego zagrożonych wylud-
nieniem regionów Skandynawii, liczyło 4525 członków 10. Bez tego ruchu zasób
owego dziedzictwa wyglądałby dziś zupełnie inaczej.
Działalność europejskich regionalistów zaznaczyła się też w Europie
Południowej – regionalizm na przełomie XIX i XX wieku rozwijał się tu mimo
scentralizowanej polityki osmańskiej na Bałkanach, a także w Europie Środkowo-
-Wschodniej, której część narodów również znajdowała się w trudnej sytuacji po-
litycznej, w tym w niewoli. Warto zaznaczyć, że każdy z tych obszarów ma własną,
nierzadko skomplikowaną historię narodzin ruchu regionalnego – jest to bowiem
8
B. Łuczak, Przestrzeń jako nośnik tożsamości narodowej w Pielgrzymce mojéj duszy Victora
Balaguera, „Scripta Neophilologica Posnaniensia” XIII (2013), s. 203–210, http://www.victorbalaguer.
cat/biblioteca/fons/ (1.01.2019).
9
Museu de Montserrat, http://www.museudemontserrat.com/en/index.html (1.11.2018).
10
Nordiska Museet, https://www.nordiskamuseet.se/en (4.02.2019).
24 Ewa Kocój
zarówno czas wyzwalania się spod władzy wielkich mocarstw, jak i budowania
nowych narodów oraz państw narodowych, które miały jednoczyć różne regiony
historyczne i kulturowe tej części Europy. W tym czasie wielu tutejszych intelektu-
alistów zaznajomiło się z ideami regionalizmu i ochrony dziedzictwa kulturowego
„małych ojczyzn”, docierającymi na południe i wschód Europy. Wielu z nich pod-
jęło, choć w różnych czasie, działania mające na celu gromadzenie dziedzictwa
kulturowego dotychczasowych wielkich regionów historyczno-geograficznych,
zakładając instytucje kultury, koła, stowarzyszenia czy czasopisma11.
Uogólniając, można powiedzieć, że działania pierwszych regionalistów skupia-
ły się na czterech obszarach: językowym, dziedzictwa materialnego, dziedzictwa
niematerialnego oraz instytucjonalnym. Chodziło o ocalenie języka regionalnego,
dziedzictwa materialnego, czyli artefaktów powstałych na terenie poszczególnych
regionów (w tym budynków sakralnych, mieszkalnych i gospodarczych, sprzętów
i sztuki regionu) oraz dziedzictwa niematerialnego: starych tradycji, języków,
wierzeń, zwyczajów, obrzędów, rytuałów i profesji, które określały tożsamość
mieszkańców tych regionów. Do tych działań powoływane zostały instytucje
kultury, które realizowały ideę regionalizmu na wielu płaszczyznach i stały się
jej wizualną reprezentacją, nierzadko pełniąc tę funkcję do dziś. Dziedzictwo
kulturowe było tu rozumiane jako spuścizna przodków, ale już w tym okresie
niektóre jego elementy zaczęły być wyciągane ze „swojskiego kontekstu” i prze-
kształcane w wielkie symbole narodowe. W podsumowaniu tego okresu warto
również wskazać, iż formująca się w drugiej połowie XIX wieku idea regionalizmu
charakteryzowała się kilkoma zasadniczymi cechami. Przede wszystkim było to
zwrócenie uwagi na wspólną przestrzeń (zamieszkiwane terytorium) danego
etnosu jako spajającą go wartość, na którą składają się dziedzictwo kultury ma-
terialnej i niematerialnej oraz historia, polityka, gospodarka i ekonomia regionu.
Wielkie znaczenie miały też działania na rzecz ochrony języka regionu, co prze-
jawiało się m.in. w promowaniu twórczości literackiej (poezja, proza) w owym
języku oraz zakładaniu instytucji kulturalnych (m.in. bibliotek, czasopism, kół,
muzeów) chroniących tę sferę dziedzictwa. Nierzadko działania te przenosiły się
11
D. Antulov, Regionalism in Croatia: Between Tradition and Reality, http://www.ce-review.
org/00/19/antulov19.html (4.02.2019); Region, Regional Identity and Regionalism in Southeastern
Europe, cz. 1, red. K. Roth, U. Brunnbauer, „Etnologica Balcanica” 11 (2007), https://books.google.pl/
books?id=6RveDmHbIv8C&pg=PA90&lpg=PA90&dq=regionalism+croatia&source=bl&ots=qp12z-
PoZzp&sig=1lg05dcsLaW7IfSFmuyncia1NQk&hl=pl&sa=X&ved=0ahUKEwjq8dO-0u_TAhWGA-
poKHSxVDLo4ChDoAQhAMAQ#v=onepage&q=regionalism%20croatia&f=false (4.02.2019);
C. Băhnăreanu, A. Sarcinschi, Procesul de regionalizare a României şi securitatea naţională, Bucureşti
2012, https://cssas.unap.ro/ro/pdf_studii/procesul_de_regionalizare_a_romaniei_si_securitatea_na-
tionala.pdf (15.01.2019); E. Kocój, Muzeum Wsi Dymitra Gustiego w Bukareszcie, „Zarządzanie
w Kulturze” 11 (2010), s. 243–256; Z dziejów regionów Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX w.,
red. M. Stolarczyk, J. Kuzicki, P. Grata, Rzeszów 2008; C. Obracht-Prondzyński, Pomorski ruch re-
gionalny. Szkic do portretu, Gdańsk 1999.
na poziom polityki – regionaliści prowadzili walkę o prawa polityczne dla jego

mieszkańców, np. o autonomię, reprezentację w parlamencie, specjalne środki
finansowe, przywileje. Należy przy tym pamiętać, że w pierwszej połowie wieku
XX (aż do wybuchu II wojny światowej) funkcjonowały równolegle w kulturze
europejskiej dwie postawy wobec regionalizmu: jego afirmacji (powtórzmy:
działania mające na celu zachowanie kultury i dziedzictwa kulturowego, języka,
tradycji, obyczajów, wierzeń, często połączone z aktywnością polityczną na rzecz
regionu) oraz afirmacji idei narodowej i dyskryminacji idei regionalizmu (dzia-
łania zmierzające do umocnienia narodu i państw narodowych, tworzenie bądź
restytucja symboli narodowych, propagowanie języka narodowego, uznanie regio-
nalizmu za przejaw prowincjonalizmu, a to wszystko często w połączeniu
z nacjonalizmem i rasizmem). Regionalizm musiał zatem nieustannie borykać
się z ruchami i tendencjami mu przeciwnymi, co nierzadko doprowadzało do
skrajności. Warto również pamiętać, iż szerzenie się postaw drugiego rodzaju –
afirmacji skrajnie pojętej idei narodowej – doprowadziło ostatecznie do wybuchu
II wojny światowej, skazując tym samym regionalizm na marginalizację.
Regionalizm i dziedzictwo kulturowe

po II wojnie światowej
Drugi okres w rozwoju idei regionalnej, określany terminem regionalizm
polityczno-ustrojowy, a zarazem nowy okres w ochronie dziedzictwa kultu-
rowego, umownie rozpoczyna zakończenie II wojny światowej i trwa on do lat
70.–80. XX wieku12. Jego specyfika wiąże się ze zmianą postrzegania regionali-
zmu europejskiego w perspektywie politycznej, ekonomicznej i społecznej. Już
w latach 50. XX wieku tendencja ta zaczęła być traktowana jako środek zaradczy
mogący pomóc przezwyciężyć nacjonalizm i faszyzm, szczególnie w tych kra-
jach, które doprowadziły do wybuchu II wojny światowej, masowego prześla-
dowania etnosów i wyznań oraz Holocaustu13. Dotyczyło to zwłaszcza Niemiec
i Austrii, które w ramach polityki denazyfikacji zostały przez zachodnich aliantów
przekształcone w federacje. Na ich obszarach powstały regiony zwane Bundes-
länder – kraje związkowe, które były częściowym odzwierciedleniem historycz-
nych regionów istniejących na tych ziemiach. To właśnie od nich rozpoczyna się
odbudowę lokalnych wspólnot opartych na sąsiedzkich kontaktach, współpracy
12
L. Fawcett, Regionalism in Historical Perspective, www.ucss.ge/TSC%20-Week%2001-2.pdf
(20.03.2019).
13
R. Kowalczyk, Czasopiśmiennictwo regionalistyczne w Polsce: pojęcie, założenia ideowe,
uwarunkowania rozwoju, rodzaje i typy, zadania i funkcje, Opole 2013.
26 Ewa Kocój
i wzajemnym wsparciu14. Politycy tego okresu zaczęli równocześnie podkreślać,

że nowo wytyczone granice państwowe ponownie dzielą (choć w odmienny spo-
sób) dotychczasowe wspólnoty etniczne i regionalne. Granice uznane zostały za
tzw. blizny historii, które tworzą nowe bariery, budując trudną pamięć miejsca,
badaną dziś przez psychologię miejsca, antropologię kulturową i socjologię, czyli
dyscypliny zajmujące się m.in. przestrzenią, gdzie traumatyczne wydarzenia
z dziejów danej zbiorowości zbiegają się z osobistą historią człowieka, czyli
tzw. pamięć zbiorowa łączy się z pamięcią indywidualną (jest tak w przypadku
wypędzeń, przesiedleń, masakr, mordów)15. Rezultaty tych działań powodują,
że stopniowo zaczyna się patrzeć w Europie na regionalizm jako na ideę, która
łączy, buduje i tworzy, która jest sprzymierzeńcem demokracji i przeciwstawia
się dyktaturze. Przyjmowanie w latach 80. XX wieku przez państwa Europy
Zachodniej ustroju nazywanego państwem regionalnym (Hiszpania, Włochy,
Francja) wzmacnia procesy demokratyzacji i pozwala uaktywnić się kolejnym
ruchom regionalnym. Dostrzega się, że usprawnia to zarządzanie gospodarką,
umożliwia lepsze diagnozowanie i wyrównywanie sytuacji obszarów o różnym
statusie ekonomicznym, a także pozwala uwzględniać w rozmaitych działaniach
różnorodność etniczną społeczności (w tym specyfikę mniejszości narodo-
wych, etnicznych i religijnych), efektywniej dbać o materialne i niematerialne
dziedzictwo kulturowe regionu, wreszcie tworzyć nowe więzi społeczne oparte
na wartościach16. Aby zlikwidować wspomniane bariery i stworzyć nowe więzi,
w latach 50. XX wieku rozpoczyna się tworzenie jeszcze innej postaci regionali-
zmu – tzw. euroregionów. Mają one na celu stworzenie dobrej i mądrej współ-
pracy transgranicznej pomiędzy regionami i mieszkańcami rozdzielonymi po
wojnie sztucznymi liniami granicznymi. Ta forma współpracy, do której
po Niemczech, Niderlandach i Skandynawii dołączają kolejne kraje, w tym po
upadku komunizmu regiony państw Europy Środkowo-Wschodniej, wciąż się
rozwija, coraz częściej z naciskiem na inicjatywy kulturalne i projekty związane
z dziedzictwem. Pokazują one, że regionalizm nie musi respektować granic pań-
stwowych, a wspólnoty regionalne mogą pielęgnować wspólną pamięć, tradycje
i artefakty niezależnie od sztucznych podziałów politycznych.
Organizacyjne dążenie do odnowy regionalnych więzi międzyludzkich wiąże
się również ze stopniową odbudową zniszczonego w czasie wojny dziedzictwa.
W omawianym okresie dziedzictwo kulturowe zyskuje coraz silniejsze wsparcie
14
M. Kosman, Jedność Niemiec czy Europy? Powojenne dylematy polityki zagranicznej Republiki
Federalnej Niemiec, https://repozytorium.ukw.edu.pl/bitstream/handle/item/4101/Jednosc%20
Niemiec%20czy%20Europy%20Powojenne%20dylematy%20polityki%20zagranicznej%20Republiki%20
Federalnej%20Niemiec.pdf?sequence=3&isAllowed=y (23.01.2019).
15
M. Lewicka, Psychologia miejsca, Warszawa 2012.
16
R. Kowalczyk, Czasopiśmiennictwo regionalistyczne w Polsce…
na arenie międzynarodowej ze strony wielkich organizacji. Z jednej strony są to

państwa, które od zakończenia II wojny światowej dokumentują zasoby dziedzi-
ctwa kulturowego na swoich ziemiach, z drugiej strony zaś specjalnie powstające
organizacje, które zajmują się wyłącznie jego ochroną. Najbardziej reprezen-
tatywny przykład takiej organizacji stanowi powstała w 1945 roku UNESCO,
która stawia sobie za cel podejmowanie międzynarodowych działań na rzecz
kultury, sztuki i nauki, a także praw człowieka17. Organizacja ta już w latach
50. XX wieku, uświadomiwszy sobie straty, jakie w wyniku konfliktów między-
narodowych poniosła ludzkość, rozpoczęła opracowywanie i uchwalanie między-
narodowych aktów dotyczących dokumentacji i ochrony dziedzictwa. Działania
owe przyniosły niezwykłe rezultaty, m.in. w postaci definicji tego, co jest dzie-
dzictwem kulturowym, jakie są jego rodzaje i możliwości ochrony wraz z odpo-
wiednim ustawodawstwem; powstały też fundusze umożliwiające finansowanie
jego ochrony. Jak wiemy, działania UNESCO doprowadziły w 1972 roku do
uchwalenia Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturowego
i naturalnego, która zobowiązała państwa członkowskie do „zapewnienia identy-
fikacji, ochrony, konserwacji, rewaloryzacji i przekazania przyszłym pokoleniom
dziedzictwa kulturalnego i naturalnego”18. Dzięki temu dokumentowi stworzone
zostały narzędzia do ochrony obiektów należących do rzeczonego dziedzictwa, co
z kolei przyczyniło się do wzrostu znaczenia tego ostatniego – zasoby znajdujące
się dotychczas często w rękach pasjonatów zyskały nowy wymiar, stając się czymś
cennym dla poszczególnych narodów, a nawet dla całego świata. Mimo tych
działań ze strony UNESCO warto jednak zaznaczyć, że sytuacja regionalnego
dziedzictwa kulturowego jest w tym czasie różna – zależy od zamieszkiwanej
przez Europejczyków przestrzeni. W krajach Europy Środkowo-Wschodniej,
znajdujących się pod władzą komunistyczną, dziedzictwo kulturowe podlega
ideologizacji. Co więcej, wiele obiektów materialnych jest niszczonych jako
niezgodne z polityką panującego reżimu (dziedzictwo ziemiańskie, arystokracji,
religijne, mniejszościowe). Nie lepiej wygląda sytuacja w przypadku kultury
duchowej, zwanej dziś niematerialną – wiele zwyczajów, obrzędów czy rytuałów,
zwłaszcza o charakterze religijnym, jest zakazanych. W wielu krajach tego regio-
nu nie można oficjalnie obchodzić tradycyjnych świąt religijnych, które zostają
zastąpione nowymi – socjalistycznymi. W miejsce tradycyjnej obrzędowości
dorocznej pojawia się nowa, związana z budową człowieka socjalizmu.
17
UNESCO in Brief – Mission and Mandate, https://en.unesco.org/about-us/introducing-unesco
(22.02.2019).
18
Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjęta
w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów Zjednoczonych
dla Wychowania, Nauki i Kultury na jej siedemnastej sesji, Dz.U. z dnia 30 września 1976 r., http://
www.unesco.pl/instrumentarium-prawne/ (22.02.2019).
28 Ewa Kocój
Świat ponowoczesny i nowy regionalizm

końca XX wieku
Lata 80.–90. XX wieku to czas stopniowego wyodrębniania się trzeciego okresu,
zwanego nowym regionalizmem. U jego podstaw leżą ruchy kontestujące, jakie
przeszły przez USA i Europę na przełomie lat 60. i 70. XX wieku. W tym czasie
lokuje się też narodziny kultury ponowoczesnej, zrywającej z wielkimi narracja-
mi, które przestały spełniać swoją dotychczasową porządkującą funkcję – jeden
wielki, wszechogarniający światopogląd nie jest w stanie dalej tłumaczyć w sposób
wystarczający rzeczywistości, coraz więcej osób odczuwa także potrzebę budowy
„małego centrum świata”, czyli własnej przestrzeni, której szuka się już nie tylko
na wsi czy tradycyjnych regionach, ale wszędzie, również w małym czy średnim
mieście oraz w wielkiej metropolii19. Na ponowoczesność składa się szereg ten-
dencji, które z jednej strony stawiają jednostkę ponad wszelką tradycją, ponad
uświęconymi instytucjami, obiektywnymi prawdami oraz normami moralnymi,
obyczajowymi, z drugiej zaś strony oferują jednostkom i społecznościom wolność
w tworzeniu własnego świata, w doborze jego scen i aktorów. Ponowoczesności
towarzyszy też przekonanie, że dotychczasowe marginalizowanie Innych, głównie
poprzez odrzucenie ich opowieści, odbierało głos wielu mniejszościom i nie po-
zwalało im w pełni funkcjonować w przestrzeni publicznej. Przekonanie to
daje nowy impuls regionalizmowi i jednocześnie unieważnia jedyną łączoną
z nim dotychczas wielką narrację. Regionalizm staje się konstrukcją społeczną.
Jego istota polega na rozerwaniu utartych granic rzeczywistych i myślowych,
rozszerzeniu pojęcia i wchodzeniu w nowe konteksty i relacje20. Przestaje zatem
być rodzajem odgórnie narzuconej przez państwo metanarracji – jego obraz
rozwarstwia się na szereg różnych idei, założeń, zjawisk i postaw. W tym czasie
pojęcie regionalizmu zaczyna się też rozszerzać i tworzą się jego nowe synonimy,
takie jak małe ojczyzny, lokalizm czy prowincjonalizm. Granice regionów stają
się płynne; regionalizmów szuka się i promuje je w wielu dziedzinach kultury,
aktywności i twórczości – mówi się o regionalizmie w mieście, o regionach
wyobrażonych, regionach literackich, regionach kulinarnych, regionach konflik-
tów zbrojnych, regionach wielkich herezji, regionach wiecznej tęsknoty i wielu
innych. Regionalizm staje się ruchem zmierzającym do poznania i twórczego
wykorzystania wartości tkwiących w małych zespołach społeczno-przestrzennych,
gdziekolwiek by one nie istniały. Bez znaczenia jest miejsce zamieszkania, re-
gionalistą może stać się każdy, kto tego chce, nawet gdy nie mieszka w danym
19
K. Czyżewski, Małe centrum świata. Zapiski praktyka idei, Sejny 2017.
20
Regionalism, t. I: Classical Regional Integration (1945–1970), red. P. De Lombaerde, F. Söderbaum,
Los Angeles–London–New Delhi–Singapore–Washington 2013.
regionie. Każdy też ma prawo praktykować taki regionalizm, jaki uważa za

odpowiedni, i nadawać mu własne znaczenia. Regionalizm przeżywa swój rene-
sans – jak zauważa Leszek Gilejko: „stał się […] jedną z propozycji rozwijanych
w społeczeństwie zmęczonym wielkimi aglomeracjami z piramidami instytucji
i kamiennymi pustyniami wielkomiejskich ulic, stałą presją wyścigu z czasem,
zdegradowanym środowiskiem naturalnym i samotnością jednostki w tłumie”21.
Omawiany okres to również czas nobilitacji pamięci kulturowej, zwią-
zany z odchodzeniem w przeszłość pokoleń będących świadkami najbar-
dziej tragicznych wydarzeń XX wieku. Wystąpienia Jana Assmanna, Aleidy
Assmann, Jacka Goody’ego, Arjuna Appaduraia, Pierre’a Nory i wielu innych
naukowców nie tylko dały podstawę do spojrzenia na wydarzenia historyczne
w perspektywie dokumentów źródłowych pisanych, tak ważnych dla history-
ków, ale pozwoliły także dowartościować pamięć i oralność, które podobnie
jak archiwa i biblioteki przechowują okruchy wspomnień, obrazy, migawki,
odczucia i emocje dotyczące przeszłości, utrwalone jednak na odmiennym
nośniku. Odzyskiwanie pamięci zbiorowej i kulturowej, odnoszenie jej do
doświadczenia współczesnego, połączyło się również z utrwalaniem pamięci22.
Omawiany okres to również czas, w którym UNESCO dopracowuje swoje
programy ochrony dziedzictwa kulturowego. Pracownicy tej organizacji zda-
li sobie sprawę, że dziedzictwo materialne, które winno być chronione, ma
niejedną postać – jest zróżnicowane, podlega licznym narracjom, obejmuje
wiele sfer związanych z twórczością człowieka. Przełożyło się to na programy
dokumentacji i ochrony dziedzictwa przygotowywane w ramach UNESCO.
W 1992 roku powstaje Program Pamięć Świata (Memory of the World), który
ma na celu „prowadzenie i wspieranie działań służących zachowaniu dziedzi-
ctwa dokumentacyjnego, zwiększaniu jego dostępności oraz budowaniu świa-
domości znaczenia zbiorów dokumentacyjnych”23. W 2003 roku organizacja
przygotowuje wielki program ochrony niematerialnego dziedzictwa nazwany
Living Human Treasure System, który nawiązał do realizowanego już od lat 50.
XX wieku w Japonii i innych krajach świata projektu ochrony działań lokalnych
społeczności w zakresie tradycyjnej kultury24. W kategorii zabytki niematerialne
znalazły się m.in. ustne przekazy, zwyczaje, obrzędy i rytuały związane ze świętami
21
L. Gilejko, Funkcje społeczności lokalnych i szanse ich realizacji, „Rocznik Żyrardowski” 1 (2002),
s. 65–75; R. Kowalczyk, Czasopiśmiennictwo regionalistyczne w Polsce...
22
J. Nowak, Społeczne reguły pamiętania. Antropologia pamięci zbiorowej, Kraków 2011, s. 15.
23
Program Pamięć Świata, http://www.unesco.pl/komunikacja-i-informacja/pamiec-swiata/
(12.01.2019).
24
Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, sporządzona
w Paryżu dnia 17 października 2003 r., http://www.unesco.pl/instrumentarium-prawne/ (2.02.2019);
Guidelines for the Establishment of National „Living Human Treasures” Systems, http://www.unesco.
org/culture/ich/doc/src/00031-EN.pdf (3.08.2018).
30 Ewa Kocój
charakterystycznymi dla danej kultury lub kilku kultur, język, widowiska, wiedza
związana ze wszechświatem i przyrodą oraz charakterystyczne dla nich praktyki
rytualne, jak również umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym. Aby
ich wpis na listę UNESCO był możliwy, zabytki owe muszą być przekazywane
w znacznej części drogą ustną z pokolenia na pokolenie, a ich obecność ma
wzmacniać poczucie tożsamości społeczności lokalnej i stanowić gwarancję
jej zrównoważonego rozwoju25. W związku z listami państwa całego świata
przeczesują wszystkie obszary kultury, szukając tego, co może zostać uznane
za niematerialne dziedzictwo ludzkości. Zjawiska i artefakty, które dotychczas
często spychano poza krąg zainteresowań społecznych, a nawet wstydliwie
ukrywano, zaczynają być nobilitowane, stają się przedmiotem zainteresowania
międzynarodowych i narodowych organizacji, które czynią je istotą swoich
działań, badań i ochrony.
Wpisy na listy UNESCO stawiają jednak również dziedzictwo regionalne
w nowej sytuacji – zaczyna ono być odgórnie zestawiane z pewnymi norma-
mi, wyznaczonymi przez grono ekspertów wywodzących się z różnych kultur
i tradycji, czyli tak naprawdę odgórnie wartościowane. Jednocześnie samo
UNESCO zaczyna być poddawane badaniom z perspektywy rodzącego się
tzw. nurtu krytycznego, które pokazują, że programy dotyczące dziedzictwa
kulturowego są niedopracowane i podlegają naciskom politycznym. Pokazują
one, że same wpisy przynoszą niejednoznaczne rezultaty, a ich skutki można
w społeczeństwach lokalnych uznać równocześnie za pozytywne i negatywne.
W przypadku dziedzictwa regionalnego obserwujemy podczas badań problemy,
których wcześniej nie przewidziano – wartościowe zabytki kultury materialnej
i niematerialnej nominowane do wpisów na listy UNESCO są przez tę organi-
zację odrzucane jako niespełniające odgórnych, ustalanych przez wąską grupę
ekspertów, kryteriów zabytkowości, niekiedy niewiele mających wspólnego ze
zdaniem społeczności lokalnych. Tam, gdzie powstają odgórne organizacyjne
listy dziedzictwa, rodzą się również rozbieżności. Niewielu członków organi-
zacji pokusiło się jak dotychczas o zbadanie, co dzieje się w społecznościach
regionalnych w sytuacji, kiedy wpis został odrzucony. Podobnie nie śledzi się
problemów powstających w społecznościach lokalnych po dokonaniu wpisu na
listę UNESCO, takich jak np. komercjalizacja dziedzictwa czy masowa turystyka
(bynajmniej nie zrównoważona, jak się zakłada). Analiza skutków utworzenia
list dziedzictwa kulturowego pokazuje jeszcze jeden interesujący dualny aspekt,
poprzez który można na nie patrzeć. Oto we współczesnym świecie pojawił się
specyficzny kulturowy fenomen rozbicia dziedzictwa na to z list UNESCO, które
25
Dziedzictwo niematerialne, http://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/dziedzictwo-
niematerialne/ (2.08.2018).
nazywam dziedzictwem mainstreamowym, i obiekty spoza list, które okre-

ślam mianem dziedzictwa undergroundowego. Oznacza to de facto podział
dziedzictwa na wysokie i niskie, w ramach którego dziedzictwo regionalne musi
funkcjonować i znaleźć swoje nowe miejsce.
By rzecz doprecyzować – z dziedzictwem m a i n s t r e a m o w y m łączą się
zwykle następujące zjawiska i cechy:
• obejmuje ono materialne i niematerialne dziedzictwo kulturowe z tzw.
głównego nurtu, które jest wpisane na listy UNESCO, a tym samym
uznawane za najwartościowsze i najbardziej reprezentatywne przez grupy
większościowe w danym społeczeństwie i/lub przez większość członków
grup mniejszościowych;
• legitymizowane jest przez różnego typu organizacje, w tym m.in. między-
narodowe, państwowe, NGO, mniejszościowe, co oznacza, że dziedzictwo
to od razu znajduje się na pozycji uprzywilejowanej;
• niezwykle istotna dla tego dziedzictwa bywa odgórna narracja (czasem
ideologia) tworzona przez różne podmioty – władze, polityków, organi-
zacje i agendy danego państwa (w tym instytucje kultury), a także grupy
religijne i kościoły, różnego rodzaju stowarzyszenia, zideologizowane ruchy
regionalne itp.; narracja owa dzięki odpowiednim środkom finansowym
i kanałom przekazu dominuje nad innymi, przyznając sobie przy tym
prawo reprezentowania jednej jedynej, powszechnie obowiązującej prawdy;
• stanowi zazwyczaj przedmiot odgórnej promocji mającej na celu jego
upowszechnienie i zainteresowanie nim jak najszerszych kręgów społecz-
nych w kraju i za granicą (filmy, reklamy, spoty, specjalne wydawnictwa,
itd.) – taki rodzaj działań sprawia, że jest ono bardziej widoczne w prze-
strzeni społecznej;
• dziedzictwo mainstreamowe jest częściej dofinansowywane, co sprawia, że
z jednej strony staje się coraz bardziej popularne, ale z drugiej nierzadko
traci swą autentyczność i zaczyna być „odgrywane”, sztucznie kreowane
(nierzadko multiplikowane), co pozbawia je głębszych znaczeń kulturo-
wych i właściwych mu kontekstów;
• można też nierzadko zaobserwować specyficzną ideologizację różnych
aspektów tego dziedzictwa w duchu „narodowym”, mimo że dokładnie takie
samo dziedzictwo występuje za granicami danego kraju lub regionu albo
też w kilku innych krajach danego kontynentu, w innym regionie lub kilku
regionach; depozytariusze dziedzictwa zdają się tego nie dostrzegać lub
też to ignorować, nie wykazują również chęci łączenia się czy sieciowania
przy wpisach na listę UNESCO tego dziedzictwa. Pracownicy UNESCO
tworzący wpisy nie zadają sobie również trudu weryfikacji zjawisk pod
kątem międzynarodowego sieciowania.
32 Ewa Kocój
Swoistym przeciwieństwem dziedzictwa mainstremowego jest, jako się rzekło,

dziedzictwo u n d e r g r o u n d o w e. Analogiczne jak wyżej elementy wyglądają
w jego wypadku następująco:
• jest to dziedzictwo materialne i niematerialne (częściej to drugie), które
znajduje się poza głównym nurtem, poza oficjalnymi listami i nierzadko
przez osoby z zewnątrz nie jest postrzegane jako dziedzictwo, a nawet
w ogóle zauważane, gdyż funkcjonuje w obrębie społeczności traktującej
je po prostu jako naturalny skarb pielęgnowany od dawnych czasów;
• naturalność nie sygnuje tu przyrodniczości (choć jej całkowicie nie wy-
klucza), oznacza przede wszystkim, że dane dziedzictwo jest tworzone
i rozwijane od lat, a nawet od wieków przez społeczności lokalne lub przez
indywidualności, które często nie są do końca świadome, iż to, co pielęg-
nują i czego strzegą, może podlegać ocenie z punktu widzenia wartości
ogólnoludzkiej i zostać wpisane na listę UNESCO; wypada zaznaczyć, że
lokalne społeczności, choć pieczołowicie kultywują daną tradycję w imię
wierności przodkom i uznają ją za ważną dla siebie, nie przejawiają często
potrzeby manifestowania tego „na zewnątrz”;
• z tego względu, że właściciele naturalnego dziedzictwa nie są dostatecznie
bądź w ogóle zainteresowani szerszym nagłaśnianiem swoich działań,
bywa ono nierzadko nieznane władzy lub marginalizowane przez władze
i różnego typu organizacje uprzywilejowane w decydowaniu co do dzie-
dzictwa (zarządzających państwami, zarządzających kulturą);
• zdarza się i tak, że osobom z zewnątrz celowo blokuje się dostęp do
własnego dziedzictwa – są one z nim zaznajamiane niejako na zasadzie
wtajemniczenia dopiero wtedy, gdy stracą status obcego, gdy zyskają
zaufanie danej społeczności;
• z dziedzictwem undergroundowym związana jest zazwyczaj oddolna
narracja czy to indywidualna, czy kolektywna. Rodzi się ona z wewnętrz-
nej potrzeby danej społeczności, jest silnie przeżywana i emocjonalnie
zaangażowana, jest często niejednoznaczna, nieciągła, niecałościowa –
ponadto takich narracji może być wiele, nawet wzajemnie sprzecznych;
nie wyklucza to ideologizacji;
• pielęgnacja dziedzictwa, o którym mowa, bywa z reguły finansowana
z własnych środków jednostki bądź wspólnoty, co niejako wzmacnia jego
autentyczność – nie odgrywa się go na pokaz, pozostaje wolne od multi-
plikacji, głęboko osadzone w kontekście kultury, która je wytworzyła, co
nie znaczy niezmienne: przez to, że nie jest sztucznie podtrzymywane,
w jego istotę wpisuje się naturalne zamieranie wielu elementów.
Organizacyjnie wspierane dziedzictwo kulturowe spowodowało, że dzie-
dzictwo regionalne znalazło się w nowej sytuacji społeczno-politycznej – jak
wspomniałam wcześniej, stało się przedmiotem odgórnego wartościowania, co
nierzadko wpłynęło też na rozdarcie społeczności regionalnej między dwoma

wymienionymi rodzajami dziedzictwa i podejmowanie działań mediacyjnych
przez samą wspólnotę. Badania naukowe pokazują, że rozdarcie to dokonuje się
niekiedy na wielu poziomach – zarówno w samej wspólnocie, zwłaszcza kiedy
ma ona wielokulturowy charakter (m.in. Użok na Zakarpaciu na Ukrainie), na
poziomie wspólnota lokalna – regionalni działacze indywidualni oraz społeczne
ruchy dążące do wpisania zabytków na listy UNESCO (kościół pw. św. Jana
Chrzciciela w Orawce na pograniczu polsko-słowackim: „wie Pani, myśmy
w ogóle nie wiedzieli, że my mamy taki kościół wartościowy, taki cenny, on był
zawsze taki nasz, myśmy tu chodzili, modlili się, dbali o niego, a teraz nam się
mówi, że go trzeba na listy jakieś wpisywać, bo taki cenny”26) czy też na linii
wspólnota lokalna – przedstawiciele UNESCO („Widzi pani ten obrus? Jak
pięknie haftowany, zrobiły go kobiety ze wsi, jest już stary, zrobiły go w latach
70. XX wieku. I wie pani, jak komisja z UNESCO przyjechała, taka jedna pani,
to nam kazała obrus ściągnąć z ołtarza, że musi być naturalnie, tak jak dawniej.
Jak nie ściągniemy, to nie wpiszą. To myśmy ściągnęli. A jak pojechali, to znowu
go daliśmy, wypraliśmy go, wyczyścili i włożyliśmy go na ołtarz, żeby Panu
Bogu było miło, żeby było ładnie”27). Organizacyjne klasyfikacje dziedzictwa
spowodowały również, że niektórzy badacze i pasjonaci dziedzictwa regional-
nego i lokalnego zaczęli przyglądać się chętniej temu dziedzictwu, które w wielu
regionach świata istnieje poza listami UNESCO. Pojawiły się nawet głosy ze
strony świata naukowego, że to, co istnieje poza listami, jest ciekawsze, bardziej
autentyczne, tradycyjne czy nawet archaiczne i należy strzec to przed wpisami,
urzędnikami i masową niezrównoważoną turystyką. Wydaje się bowiem, nie
wnikając w niekwestionowaną, choć nie zawsze w pełni racjonalną wartość
wpisywanych zabytków na listy ochrony światowego dziedzictwa kultury (m.in.
wpis danego zjawiska z jednego kraju, a zjawisko występuje również w wielu
sąsiednich, nierzadko nawet w większym nasileniu), że praktyka ta w swych
dostępnych szerszej publiczności opisach łączy się często z punktu widzenia
lokalności czy regionalizmu z organizacyjną mitologizacją i pozbawianiem
różnorodnej pamięci kulturowej, tak ważnej we współczesnych badaniach
humanistycznych i w kontekście historii wielu regionów. Jednocześnie kry-
tyczny nurt namysłu nad dziedzictwem kulturowym, współcześnie coraz
częściej podnoszony przez badaczy, zaczął wskazywać, że dziedzictwo, w tym
dziedzictwo regionalne, jest dwuznaczne – nie tylko pozytywne, ale i, jak
już wspomniałam, negatywne, trudne, niewygodne. Do obszaru dziedzictwa
należą negatywne stereotypy, wierzenia, odmienne i nierzadko sprzeczne
26
Badania terenowe, Orawka (Polska), wywiad z K., kwiecień 2017.
27
Badania terenowe, informator E, Słowacja, lipiec 2015, szerzej na ten temat: E. Kocój, Dziedzictwo
kulturowe..., s. 193–213.
34 Ewa Kocój
postawy zakorzenione w pamięci kulturowej społeczności większościowych

i mniejszościowych. Dziedzictwo należy również do różnych dyskursów –
pozytywnych, negatywnych, nacjonalistycznych, wielokulturowych, pełnych
zgody, ale i zatargu czy poróżnienia28. W świecie nauki zaczęto podkreślać, że
,,prawda” dziedzictwa jest umownym konstruktem pewnej wspólnoty, ale i za-
stanego przez jednostkę świata, który podpowiada, jak dane zjawiska mają być
zinterpretowane. W kulturze istnieją różne dyskursy, niekiedy walczące z sobą
na interpretacje. Interpretacja dziedzictwa kulturowego powinna dokonywać
się w kulturze w ramach wsłuchiwania się w różne przekazy, ale na pewno nie
jeden. Dziedzictwo to też konflikt, stereotyp, nienawiść i niszczone zabytki
(m.in. świątynie i domy różnych wyznań w regionach konfliktów zbrojnych
czy wielokulturowych, zakaz praktyk religijnych czy obrzędowych mniejszości
nakładany przez społeczności większościowe). Jak zatem świadczyć o takich
zdarzeniach jak stereotyp, konflikt, a nawet zagłada, jeśli nie będzie już świad-
ków materialnych, ale i żywych tej drugiej, innej strony naszego dziedzictwa?
Jeżeli w kulturze zwycięża organizacyjna opcja dziedzictwa, to jak ocalić pa-
mięć o alternatywach, często należących do innego, nie zawsze pozytywnego
doświadczenia świata? Jak w takim razie ocalić trudną pamięć? Jak pogodzić
ową pamięć z listami dziedzictwa kulturowego, zwłaszcza wówczas, gdy różne
strony interesariuszy są nosicielami odmiennej i sprzecznej pamięci kulturo-
wej? Dziedzictwo lokalne i regionalne dotyka nierzadko „starych ran” i „blizn”
w świadomości społecznej, związanych z konfliktami międzykulturowymi.
Pamięć ta jest nośnikiem i reprezentacją symbolicznych dla danej zbiorowości
znaczeń29. Wszelkie badania i działania na rzecz ochrony tego typu dziedzictwa
wiążą się często także z pamięcią odzyskiwaną, wydobywaną lub na nowo
odczytywaną przez podjęcie antropologicznych interpretacji30. Takie działanie
nieuchronnie prowadzi do przypominania znaczeń lub też konstruowania ich
na nowo. Dziedzictwo wymykające się często utartym schematom eksplikacji,
należące do różnych dyskursów, pełne stereotypów, funkcjonujące w pamięci
zbiorowej i przejawiające się pod postacią materialnych i niematerialnych
śladów, nierzadko w postaci ruin, zniszczeń, drobnych śladów, napisów na
murze czy słów oraz gestów wypowiadanych i odgrywanych podczas zbio-
rowych rytuałów, budzi często rozdarcie, ponieważ jest bolesne, wywołuje
28
J.-F. Lyotard, Poróżnienie, tłum. B. Banasiak, Kraków 2010.
29
J. Assmann, Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach
starożytnych, tłum. A. Kryczyńska-Pham, Warszawa 2008, s. 35-37.
30
I. Lis-Wielgosz, Rekonstruowanie przeszłości – konstruowanie teraźniejszości. Kilka uwag
o sposobie odzyskiwania pamięci na podstawie hagiograficznej narracji Pajsija Janjevca, ,,Krakowsko-
-Wieleńskie Studia Slawistyczne” 4 (2009), s. 223–234; P. Nora, Czas pamięci, ,,Res Publica Nowa” 7
(2001), s. 37–43.
emocje i reakcje wstydu, upokorzenia, goryczy i rozdrażnienia. Często wzbudza

także kłopotliwy śmiech i ironię. Pokazuje, jacy byliśmy, jakie były nasze relacje
z innymi, nasze poróżnienie i jaki świat wyobrażeń leży w pozostałościach, ale
i wciąż tworzonych na nowo tekstach kultury należących do tego dziedzictwa.
Regionalizm i dziedzictwo w świecie globalnym

i cyfrowym
Obecny, trwający mniej więcej od końca lat 90. XX wieku (w różnych miejscach
globu rozmaicie) okres w rozwoju regionalizmu i związanego z nim dziedzictwa
kulturowego określić można jako regionalizm w świecie globalnym i cyfro-
wym. Badacze coraz częściej podkreślają, że te dwie idee: globalizm i regiona-
lizm, nie muszą z sobą konkurować, ale są komplementarne i powinny inaczej
niż dotychczas kształtować wzajemne relacje. U źródeł powstania nowych treści
w obrębie regionalizmu leżą procesy cyfryzacji, związane z ogromnym postę-
pem komunikacyjnym i technologicznym doby współczesnej. Wszechobecny
kult cyfryzacji, presja na zaistnienie w sieci czy na reklamowanie siebie,
wymogi budowy wizerunku i marki powodują, że aktywność pojedynczych
osób i całych społeczności przenosi się do sieci. Stechnicyzowanie dosięgające
coraz większą liczbę sfer życia człowieka sprawia – jak zauważa Magdalena
Szpunar – iż wirtualna rzeczywistość nie stanowi dziś antytezy realności, ale
jest jej immanentną częścią31. Zauważamy to także w przypadku regionalizmu –
zarówno jednostki, jak i całe grupy społeczne przenoszą swoją aktywność do
sieci. Kultura regionalna i związane z nią dziedzictwo to już nie tylko przestrzeń
„małego centrum świata” istniejąca realnie w określonym czasie i miejscu, to
również jej dopełnienie w świecie wirtualnym, gdzie wszystko, co się w niej
wydarza, zostaje natychmiast przeniesione poprzez samą wspólnotę. Powoduje
to, że media cyfrowe dają regionalizmowi szansę na przekroczenie wszelkich
granic, nie tylko regionalnych, ale państwowych. Regiony nie muszą już łączyć
się historycznie, mogą sieciować się w skali światowej. Regionalizm sieciowy
staje się miejscem wielu interakcji, których strony (gracze) są w sensie prze-
strzennym i technologicznym znacznie rozproszone32. Regionalistą może być
każdy, kto chce nim być, nawet jeśli zamieszkuje setki kilometrów od regionu,
bowiem Internet pozwala na budowanie sieci powiązań osobowych. Dotyczy
31
M. Szpunar, Humanistyka cyfrowa a socjologia cyfrowa. Nowy paradygmat badań naukowych,
„Zarządzanie w Kulturze” 17 (2016), nr 4, s. 355–369.
32
M. Ito, Network Localities: Identity, Place, and Digital Media, http://www.itofisher.com/PEOPLE/
mito/locality.pdf (13.02.2019).
36 Ewa Kocój
to również dziedzictwa regionalnego – jeśli zaistnieje ono w sieci, może stać

się wizytówką najmniejszego nawet i najmniej liczebnego regionu świata.
Cyfryzacja stawia nowe wyzwania przed społecznościami regionalnymi. Wiele
z nich odczuwa konieczność, ale i wyraża chęć przeniesienia dotychczasowego
dziedzictwa regionalnego do świata cyfrowego. Dzieje się tak między innymi na
poziomie instytucji, które zyskują nowe możliwości tworzenia wizerunku dzie-
dzictwa w sieci, a także budowania tzw. regionalnych sieci cyfrowych łączących
bliższe i najbardziej oddalone przestrzenie. Warto odnotować, że nierzadko
następstwem tego są spotkania nowych wspólnot w rzeczywistej przestrzeni
(przejście od wirtualności do rzeczywistości materialnej). Cyfryzacja wpływa
również na kształtowanie pamięci wspólnoty dotyczącej dziedzictwa – infor-
macje zawarte na różnych dotychczasowych nośnikach pamięci, przechodząc
do Internetu, zyskują technologiczną przewagę, gdy chodzi o powszechność
dostępu do nich33 (choć równocześnie nietrudno wyobrazić sobie sytuację,
w której jakaś awaria może je uczynić niedostępnymi albo w ogóle zniszczyć).
Warto też podkreślić, że Internet, choć pozwala chronić dziedzictwo i utrwa-
lać pamięć o nim, to – jako kolejna monopolistyczna organizacja – wpływa
też na charakter wiedzy o wszystkim, co w nim zarejestrowane. Prowadzi to
do sytuacji, w której może on stać się ostateczną instancją, autorytetem czy
władzą roszczącą sobie pretensje do przedstawiania „ostatecznej prawdy”.
Tymczasem tworzenie swoistych repozytoriów regionalnych nie powinno
oznaczać złudnej obietnicy poznawania dzięki niemu całej specyfiki dziedzi-
ctwa i pamięci danego regionu czy – na poziomie naukowym – problemów
badawczych z nimi związanych, bowiem to, co znaleźć można w Internecie,
to zawsze tylko namiastka rzeczywistości.
Regionalizm cyfrowy i prezentowane w jego ramach dziedzictwo otwiera
przed badaczami kolejną bardzo istotną możliwość – powrót do zarzuconych
badań interdyscyplinarnych i porównawczych; pozwala też tworzyć sieci badań
regionalnych, które możemy nazwać sieciami regionalnymi bez granic. Cyfryzacja
staje się dla badaczy narzędziem działającym na niespotykaną nigdy skalę – po-
zwala śledzić drogi migracji zjawisk związanych z materialnym i niematerial-
nym dziedzictwem kulturowym, upamiętnianiem przeszłości i teraźniejszości
w społecznościach lokalnych. Digitalizacja zbiorów oznacza szansę na pełniejszą
realizację badań naukowych w zakresie dziedzictwa i pamięci o nim, zwłaszcza
w perspektywie jego zachowania i ochrony, ale także w kontekście udostępniania
zbiorów interesariuszom.
33
Sieć pamięci. Cyfrowe postaci pamięci społecznej, red. A. Fiń, Ł. Kapralska, Kraków 2015.
Bibliografia
Antulov D., Regionalism in Croatia: Between Tradition and Reality, http://www.ce-
review.org/00/19/antulov19.html (4.02.2019).
Ashworth G., Planowanie dziedzictwa, tłum. M. Duda-Fryc, Kraków 2015.
Assmann J., Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość
w cywilizacjach starożytnych, tłum. A. Kryczyńska-Pham, Warszawa 2008.
Băhnăreanu C., Sarcinschi A., Procesul de regionalizare a României şi securitatea
naţională, Bucureşti 2012, https://cssas.unap.ro/ro/pdf_studii/procesul_de_
regionalizare_a_romaniei_si_securitatea_nationala.pdf (15.01.2019).
Biblioteca Museu Víctor Balaguer, http://www.victorbalaguer.cat/content/painting
(1.01.2019).
Chudziński E., Regionalizm, kultura, media. Studia i szkice, Bochnia–Kraków 2008.
Czerny A.-L., Mistral i Prowansja trubadurów i felibrów, [w:] F. Mistral, Pamiętniki
i opowieści, Kraków 1959.
Czyżewski K., Małe centrum świata. Zapiski praktyka idei, Sejny 2017.
Downer Ch.A., Frédéric Mistral, Poet and Leader in Provence, New York 1901.
Dziedzictwo niematerialne, http://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/
dziedzictwo-niematerialne/ (2.08.2018).
Fawcett L., Regionalism in Historical Perspective, www.ucss.ge/TSC%20-Week%20
01-2.pdf (20.03.2019).
Gilejko L., Funkcje społeczności lokalnych i szanse ich realizacji, „Rocznik Żyrardowski”
1 (2002), s. 65–75.
Giovine M.A. Di, The Heritage-scape: Origins, Theoretical Interventions, and Critical
Reception of a Model for Understanding UNESCO’s World Heritage Program,
„Questions conceptuelles dans le champ du tourisme” 13 (2018), https://journals.
openedition.org/viatourism/2017 (11.04.2019).
Gniadek S., Wstęp, [w:] F. Mistral, Mirejo, Wrocław 1964.
Guidelines for the Establishment of National „Living Human Treasures” Systems, http://
www.unesco.org/culture/ich/doc/src/00031-EN.pdf (2.08.2018).
Ito M., Network Localities: Identity, Place, and Digital Media, http://www.itofisher.com/
PEOPLE/mito/locality.pdf (13.02.2019).
Keough E.B., Heritage in Peril: A Critique of UNESCO’s World Heritage Program,
,,Washington University Global Studies Law Review” 10 (2011), issue 3, s. 593–615.
Kocój E., Dziedzictwo kulturowe mniejszości narodowych, etnicznych i religijnych kręgu
Karpat – narracje lokalne i zarządzanie instytucjonalne (wstępne rezultaty badania
pilotażowego), „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Etnograficzne” 44 (2016), z. 3, s. 193–213.
Kocój E., Muzeum Wsi Dymitra Gustiego w Bukareszcie, „Zarządzanie w Kulturze”
11 (2010), s. 243–256.
Kocój E., Powroty do tematów pasterskich. Zwyczaje i wierzenia związane z rozpo-
częciem sezonu pasterskiego na pograniczu polsko-słowackim w XXI wieku (wybór
zagadnień), ,,Etnografia Polska” 1–2 (2018), s. 85–106.
Konach T., Problematyka prawnej ochrony dziedzictwa niematerialnego na przykładzie
przejawów folkloru, „Zarządzanie w Kulturze” 15 (2014), nr 1, s. 29–38.
38 Ewa Kocój
Konach T., Strategie ochrony i identyfikacji niematerialnego dziedzictwa kulturowego –

działania w ramach narodowych polityk kulturalnych a zaangażowanie lokalnych
społeczności, „Zarządzanie w Kulturze” 17 (2016), nr 3, s. 215–229.
Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego,
sporządzona w Paryżu dnia 17 października 2003 r., http://www.unesco.pl/
instrumentarium-prawne/ (2.02.2019).
Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego,
przyjęta w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji
Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury na jej siedemnastej
sesji, Dz.U. z dnia 30 września 1976 r., http://www.unesco.pl/instrumentarium-
prawne/ (22.02.2019).
Kosman M., Jedność Niemiec czy Europy? Powojenne dylematy polityki zagranicznej
Republiki Federalnej Niemiec, https://repozytorium.ukw.edu.pl/bitstream/
handle/item/4101/Jednosc%20Niemiec%20czy%20Europy%20Powojenne%20
dylematy%20polityki%20zagranicznej%20Republiki%20Federalnej%20Niemiec.
pdf?sequence=3&isAllowed=y (23.01.2019).
Kowalczyk R., Czasopiśmiennictwo regionalistyczne w Polsce: pojęcie, założenia ideowe,
uwarunkowania rozwoju, rodzaje i typy, zadania i funkcje, Opole 2013.
Kowalski K., O istocie dziedzictwa europejskiego – rozważania, Kraków 2013.
Kranz-Szurek M., Kultura lokalna a globalizacja kulturowa – próba oceny zjawiska,
„Roczniki Nauk Społecznych” 4(40) (2012), nr 2, s. 11–35, https://www.kul.pl/
files/852/media/RNS/pdf-y/2012/2012_2-_kranz-szurek.pdf (1.02.2019).
Krasowska H., The Polish Minority in South-Eastern Ukraine, Warszawa 2017.
Krzysztofek K., Region i regionalizm w perspektywie europejskiej, [w:] Górny Śląsk – na
moście Europy, red. M.S. Szczepański, Katowice 1994, s. 57–58.
Lewicka M., Psychologia miejsca, Warszawa 2012.
Lis-Wielgosz I., Rekonstruowanie przeszłości – konstruowanie teraźniejszości. Kilka
uwag o sposobie odzyskiwania pamięci na podstawie hagiograficznej narracji Pajsija
Janjevca, ,,Krakowsko-Wieleńskie Studia Slawistyczne” 4 (2009), s. 223–234.
Lyotard J.-F., Poróżnienie, tłum. B. Banasiak, Kraków 2010.
Łuczak B., Przestrzeń jako nośnik tożsamości narodowej w Pielgrzymce mojéj duszy
Victora Balaguera, „Scripta Neophilologica Posnaniensia” XIII (2013), s. 203–210.
Maillane, http://www.mairiemaillane.fr/ (5.02.2019).
Marciniak A., Pawleta M., Kajda K., Dziedzictwo we współczesnym świecie: wprowadzenie,
[w:] Dziedzictwo we współczesnym świecie, red. A. Marciniak, M. Pawleta, K. Kajda,
Kraków 2018, s. 2–23.
Murzyn M., Dziedzictwo kulturowe a rozwój lokalny, Kraków 2012.
Museon Arlaten, http://www.museonarlaten.fr/museon/CG13/ (1.02.2019).
Museu de Montserrat, http://www.museudemontserrat.com/en/index.html (1.11.2018).
Niematerialne dziedzictwo kulturowe: doświadczenia w ochronie krajów Europy Środkowej
i Wschodniej oraz Chin.10-lecie wejścia w życie Konwencji UNESCO z 2003 roku
w perspektywie zrównoważonego rozwoju, red. H. Schreiber, Warszawa 2017.
Nikitorowicz J., Edukacja regionalna i wielokulturowa, Warszawa 2009.
Nikitorowicz J., Grupy etniczne w wielokulturowym świecie, Sopot 2010.
Nora P., Czas pamięci, ,,Res Publica Nowa” 7 (2001), s. 37–43.
Nordiska Museet, https://www.nordiskamuseet.se/en (4.02.2019).
Nowak J., Społeczne reguły pamiętania. Antropologia pamięci zbiorowej, Kraków 2011.
Oblicza lokalności. Ku nowym formom życia lokalnego, red. J. Kurczewska, Warszawa 2008.
Obracht-Prondzyński C., Pomorski ruch regionalny. Szkic do portretu, Gdańsk 1999.
Pospiszyl K., Prowincjonalne nostalgie? Słów kilka o regionalizmie (z Górnym Śląskiem
w tle), https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/11975/prowincjonalne_
nostalgie.pdf?sequence=1 (2.02.2019).
Półćwiartek J., Z teorii regionu. Od regionu geograficznego i historycznego do regionu
kulturowego, [w:] Z dziejów regionów Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX
wieku, red. M. Stolarczyk, J. Kuzicki, P. Grata, Rzeszów 2008, s. 15–27.
Prawo ochrony zabytków, red. K. Zeidler, Warszawa–Gdańsk 2014.
Program Pamięć Świata, http://www.unesco.pl/komunikacja-i-informacja/pamiec-
swiata/ (12.01.2019).
Region, Regional Identity and Regionalism in Southeastern Europe, cz. 1, red. K. Roth,
U. Brunnbauer, „Etnologica Balcanica” 11 (2007), https://books.google.pl/books?
id=6RveDmHbIv8C&pg=PA90&lpg=PA90&dq=regionalism+croatia&source=b
l&ots=qp12zPoZzp&sig=1lg05dcsLaW7IfSFmuyncia1NQk&hl=pl&sa=X&ved=
0ahUKEwjq8dO-0u_TAhWGApoKHSxVDLo4ChDoAQhAMAQ#v=onepage&
q=regionalism%20croatia&f=false (4.02.2019).
Regionalism, t. I: Classical Regional Integration (1945–1970), red. P. De Lombaerde,
F. Söderbaum, Los Angeles–London–New Delhi–Singapore–Washington 2013.
Regionalizm i wielokulturowość. Perspektywa etnologii polskiej i słowackiej,
red. W. Kuligowski, B. Michalik, Biblioteka Popularnonaukowa, t. 18, Wrocław 2012.
Sieć pamięci. Cyfrowe postaci pamięci społecznej, red. A. Fiń, Ł. Kapralska, Kraków 2015.
Storm E., Regionalism in History, 1890–1945: The Cultural Approach, „European History
Quarterly” 33 (2003), nr 2, s. 251–265.
Szmygin B., Determining Outstanding Universal Value of the UNESCO World Heritage
Properties: Critical Analysis and Methodological Proposals, [w:] Outstanding Universal
Value and Monitoring of World Heritage Properties, Polish National Committee for
ICOMOS, National Heritage Board of Poland, Warsaw 2011, s. 26–41.
Szmygin B., Indicators in the Monitoring of World Heritage, [w:] Outstanding Universal
Value and Monitoring of World Heritage Properties, Polish National Committee for
ICOMOS, National Heritage Board of Poland, Warsaw 2011, s. 70–88.
Szmygin B., Ochrona dziedzictwa w XXI wieku – o potrzebie nowego paradygmatu
i systemu w ochronie dziedzictwa, [w:] Karta Krakowska 2000 – 10 lat później, red.
A. Kadłuczka, Seria Architektura – Monografie nr 400, Politechnika Krakowska
2011, s.113–121.
Szpunar M., Humanistyka cyfrowa a socjologia cyfrowa. Nowy paradygmat badań
naukowych, „Zarządzanie w Kulturze” 17 (2016), nr 4, s. 355–369.
UNESCO in Brief – Mission and Mandate, https://en.unesco.org/about-us/introducing-
unesco (22.02.2019).
World Heritage, Unesco World Heritage ctr., http://whc.unesco.org/en/about/
(13.04.2019).
Zarządzanie w sektorze kultury. Między teorią a praktyką, red. E. Kocój, J. Szulborska-
-Łukaszewicz, A. Kędziora, Kraków 2019.
Z dziejów regionów Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX w., red. M. Stolarczyk,
J. Kuzicki, P. Grata, Rzeszów 2008.
View publication stats

DziedzictwokulturoweEwaKocj-1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

DziedzictwokulturoweEwaKocj-1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

Między mainstreamem a undergroundem. Dziedzictwo regionalne w kulturze

Chapter · March 2020

Ewa Kocój Tomasz Kosiek

SEE PROFILE SEE PROFILE

The user has requested enhancement of the downloaded file.

Seria prezentuje polskie i zagraniczne badania nad dziedzictwem

Rada programowa serii

WYDAWNICTWO UN IWERSYT ET U JA GIEL L OŃ S KIEGO

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Zarządzania

© Copyright by Ewa Kocój, Tomasz Kosiek, Joanna Szulborska-Łukaszewicz & Wydawnictwo

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Część I. Ochrona, rozwój i pamięć dziedzictwa kulturowego w Europie

Ewa Kocój, Między mainstreamem a undergroundem. Dziedzictwo

Część II. Dziedzictwo kulturowe w społecznościach lokalnych

Justyna Majerska-Sznajder, Rewitalizacja kulturowa w Wilamowicach ... 183

Karina Stempel-Gancarczyk, Język mniejszości jako dziedzictwo.

Noty o autorach ............................................................................................... 305

Dziedzictwo kulturowe w regionach

Problematyka dziedzictwa kulturowego – materialnego i niematerialnego – prze-

materialny skansen; zaczęto wskazywać, że zabytki kultury materialnej funkcjonują

kultury – wierzenia, rytuały, obrzędy, przedmioty świata materialnego, będąc,

międzynarodowe, narodowe, regionalne i lokalne konstruują swoje dziedzictwo

XX wieku, ale są także świadectwem nasilających się w niej negatywnych idei,

ZDE mają na celu odnajdywanie czy odzyskiwanie przeszłości i przywracanie

w kulturze współczesnej miejsc mających na celu upamiętnienie cygańskiej

Strefy Alienacji, w namacalny sposób zacierający pamięć żyjącej tu niegdyś

przemiany zachodzące w ich praktyce muzycznej, które wiąże przede wszyst-

sformułować wniosek, że los tego dziedzictwa to w rzeczywistości również odsło-

Regionalizm i dziedzictwo kulturowe – źródła

obejmujący drugą połowę XIX wieku i czas do wybuchu II wojny światowej3, to

powołał pierwsze muzeum regionalne w Europie, nazwane po prowansalsku

wspólnotę Katalończyków, tworzyła się ich tożsamość, powstawały symbole tej

na poziom polityki – regionaliści prowadzili walkę o prawa polityczne dla jego

Regionalizm i dziedzictwo kulturowe

i wzajemnym wsparciu14. Politycy tego okresu zaczęli równocześnie podkreślać,

na arenie międzynarodowej ze strony wielkich organizacji. Z jednej strony są to

Świat ponowoczesny i nowy regionalizm

regionie. Każdy też ma prawo praktykować taki regionalizm, jaki uważa za

nazywam dziedzictwem mainstreamowym, i obiekty spoza list, które okre-

Swoistym przeciwieństwem dziedzictwa mainstremowego jest, jako się rzekło,

nierzadko wpłynęło też na rozdarcie społeczności regionalnej między dwoma

postawy zakorzenione w pamięci kulturowej społeczności większościowych

emocje i reakcje wstydu, upokorzenia, goryczy i rozdrażnienia. Często wzbudza

Regionalizm i dziedzictwo w świecie globalnym

to również dziedzictwa regionalnego – jeśli zaistnieje ono w sieci, może stać

Konach T., Strategie ochrony i identyfikacji niematerialnego dziedzictwa kulturowego –

View publication stats

You might also like