KÜNHÜ'L-AHBÂR-1 (Parça 2)

Künhü’l-Ahbâr | 657
FAṢL FĪ MÜLŪKİ’L-BĀBİL
Bunlar beş kişidür. Pāy-taḫtları mülk-i Bābil idi. Ḥālā ki mülk-i Mıṣr’a
ḥükūmetleri şāmil idi. Bunlaruñ evveli Amurṭayūş’dur1 ki altı yıl salṭanat
eyledi. İkinci Māferṭās’dur ki yedi yıl ḥükūmet ḳıldı. Üçinci Avḫūs’dur2 ki
on iki yıl aldı, virdi. Dördinci Ḳasāmūt’dur ki birḳaç yıl melāẕ-ı nās oldı.
Beşinci Mūnāṭūs’dur ki yedi yıl miḳdārı bu daḫı cālis-i serīr-i mülk olup
ta‘ayyün buldı.
FAṢL FĪ ḤÜKKĀMİ’L-MEVṢİL VE’L-CEZĪRE [131a M2]
Bunlar daḫı üç kimsedür ki Mevṣil ve Cezīre’de ḥükūmet iderken Mıṣr

salṭanatına dest-res buldılar. Ya‘nī ki otuz sekiz sene icrā-yı aḥkām idüp
kām-rān-ı ẕī-şān oldılar. Bu zümrenüñ evveli on üç yıl salṭanat iden
Yāfāmānyūs3 ve ikincisi yedi yıl ḥükm iden Ṭūs, üçincisi on sekiz yıl alup
viren Nāmūṭātīnās’dur. Bunlardan ṣoñra salṭanat-ı Mıṣr İskender-i Rūmī’ye
naḳl itmişdür.
Tārīḫ-i Maḳrīzī ve Mes‘ūdī’de yazılduġı üzere Ẕü’l-ḳarneyn-i ẞānī ki İs-
kender-i Rūmī’dür, on iki yıl tamām dünyāya ḥükm itmişdür. Andan ṣoñra
mülk-i Mıṣr ve maġrib mülūk-i Yūnān taṣarrufına düşüp iki yüz yıl miḳdārı
ol kimesneler şehryār olup sebīl-i ḥükūmete gitmişdür.
Bu daḫı Horūşiyuş’da mesṭūrdur ki İskender-i Rūmī zamān-ı salṭana-
tında [124a YK] arslan enügini4 ṣayda ögredür gibi beglerini ve vekīllerini
umūr-ı ḥükūmete taḥrīṣ iderdi. “Bundan ṣoñra emāret ġavġāsı sizüñ ba-
şıñuza gelüp bu maḳūle derd-i sere giriftār olacaḳsuz.” dirdi. Vaḳtā ki İsken-
der muṣtaḥżır oldı, memālik-i eṭrāfı istiḥḳāḳına göre mülūk-i ṭavā’ife ve
ḳuvvādına taḳsīm idüp5 böldi.
1 Amurṭayūş: Amurṭabūş YK
2 Avḫūs: Arḥūs YK
3 Yāfāmānyūs: Yāfālhānyūs YK
4 enügini: yavrusına YK
5 taḳsīm idüp: - YK
658 | TENKİTLİ METİN - 1. Rükün
Ol cümleden Baṭlamyūs el-Ḳalūẕī1 ki ba‘żılar ḳavlince İbn Arnibā-yı

Manṭıḳī didükleri oldur, Mākedon şehrinden İskender’üñ hem-şehrīsi ve
ṣādıḳ rāzdārı olmaġın küllī ri‘āyet eylerdi. Binā’en ‘alā ẕālik vilāyet-i Mıṣr ve
ġarb ve İfrīḳiyye’yi tamāmen Baṭlamyūs’a ta‘ayyün ḳıldı. Ol daḫı ‘adāletle
yigirmi yıl ḥükūmet itdi. Ṭoġan ḳısmını ṣayda ögredüp evvelā şikār u
naḫçīre raġbet ḳılan anlar idi.
Ol ki vefāt eyledi, yirine Ḳaldenfetīs2 ḥākim oldı.
Naẓm
Şu deñlü mā’il olmışdı ṭoġana [131b M2]

Elinden düşmez idi üstüvāne
Alurdı terbiyet itse hevesle

Sipihrüñ kerkesini bir mekesle
Muḥibb-i aḫ3 dimekdür. Ve laḳabı Baṭlamyūs-ı ẞānī’dür. Otuz sekiz yıl

bu daḫı aldı, virdi. Ve ‘ilm-i nücūmda mahāreti ve kemā-yenbaġī fażīleti
muḳarrer idi. Ḥattā arż-ı Mıṣr’da me’mūr-ı me’sūr u me’yūs olan ḳavm-i
Yehūd’ı bu ıṭlāḳ idüp ḳurtarmışdur. Ve ‘ulemā-yı Yehūd’dan yetmiş kişi
iḫtiyār idüp Tevrāt’ı lisān-ı ‘İbrānī’den zebān-ı Rūmī’ye terceme itdürmiş-
dür.
‘Āḳıbet bu daḫı fevt olup oġlı Baṭlamyūs Anṭarṭalīs yirine geçdi ki is-
minüñ ma‘nāsı muḥibbü’l-ebb, ya‘nī babasını sevici dimekdür. Yigirmi altı
yıl bu daḫı icrā-yı aḥkām itdi. Andan ṣoñra fevt olup yirine ḳarındaşı
Baṭlamyūs Ḳalyāṭur4 pādişāh oldı. On yedi yıl miḳdārı rūzgār-ı ġaddār bu-
nuñ daḫı ṣaḳalına güldi. Ba‘dehu ḳavm-i Yehūd’la ceng ü cidāle mübtelā
olup anlardan altmış biñ miḳdārı ādem helāk itdi.
Āḫir devlet-i mülk-i fānī aña daḫı ḳalmayup oġlı Baṭlamyūs Ḫafātīş ki
anasın sevici dimekdür, yigirmi dört sene emr-i ḥükūmete mübtelā ḳılındı.
1 Nüshalarda “bin Lāzī” şeklinde yazılan bu isim “el-Ḳalūzī” olarak metne alındı. bk. Cengiz
Aydın, Gülseren Aydın, "BATLAMYUS", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,
https: //islamansiklopedisi.org.tr/batlamyus (E.T: 07.04.2019).
2 Ḳaldenfetīs: Feldenfaḳīs YK
3 Muḥibb-i aḫ: Muḥtāc YK
4 Ḳalyāṭur: Ḳalbāṭ YK
‘Ale’l-ḫuṣūṣ evvelā Melikşāh, ẟāniyen İskenderiyye gibi şehr bināya müstevlī

oldı.
Ba‘dehu Baṭlamyūs Ebūbāṭīş yigirmi ṭoḳuz sāl taḫt-[nişīn]-bāhirü’l-
iḳbāl olup emāret ḳıldı. Ve bunuñ ‘aṣrında Yūnānīler Endülüsīlere ġālib
geldi. Ḥattā [124b YK] Ḳarṭācenne nām şehr-i kebīri iḥrāḳ bi’n-nār itdürdi
ki bir vechle tamāmen on yedi gün istimrāren yandı. Ol şehrüñ bināsı tārīḫi
ṭoḳuz yüz yıla varduḳda bu ḥādiẟe ẓuhūr itdi.
Ġıbbu ẕālik Baṭlamyūs Şūṭār geldi. Ma‘nāsı cedīd dimekdür. Bu daḫı
on yedi yıl salṭanat ḳıldı. Fe-ammā ḥadd-i ẕātında ġāyetle1 kerīhü’ş-şekl idi.
Ve ḳız ḳarındaşı ile tezevvüci irtikāb itmiş idi. Pes bu maḳūle ifsādātına
binā’en İskenderiyye ḫalḳı kendüyi ḫal‘ idüp 2 şehrden sürdi. Bir daḫı
salṭanata ẓafer bulamayup ol ġamla [132a M2] öldi, gitdi.
Ba‘dehu ḳarındaşı Baṭlamyūs İskender geldi. Bu daḫı on yıl tamām aldı,
virdi. Vaḳtā ki vefāt eyledi, oġlı Baṭlamyūs Deyūşlīş3 emāreti iẟbāt eyledi.
Ḥattā otuz sekiz yıl ḥükūmet idüp ḫidemāt-ı ‘ibāda naṣb-ı nefs itdi. Ammā
zamān-ı devletinde ‘alāmāt-ı semāviyyeye nihāyet olmadı. Aḥkām-ı münec-
cimīn tetebbu‘ından degmede ḳurtulmadı.
Āḫir ba‘de vefātihi kendü ḳızı Ḳlūbaṭra hākime oldı. Sābıḳu’z-ẕikrüñ
ḳızıdur. Fe-ammā ġāyetle āḳıle ve müdebbire idi. Lākin her ne ḥāl ise ‘avret-
dür, diyü4 ḳayser-i Rūm bunuñ ḥükūmeti zamānında Mıṣr’a hücūm idüp
iki serdār gönderdi.
Ḥikmet Ḫudā’nuñdur, birisi ḥüsn-i tedbīr idüp Ḳlūbaṭra’yı taḥt-ı
nikāḥına aldı.5 Ba‘dehu bir ṭarīḳla ol bir serdārı öldürdi. Nezāketle memle-
ket-i Mıṣr’a mutaṣarrıf olup ḳayṣere bile ser-fürū ḳılmadı. Vaḳtā ki bu ḥālleri
ma‘lūm idindi, bi’z-ẕāt kendüsi leşker çeküp Mıṣr’a vardı. Manṣūr u muẓaf-
fer olup fetḥ itdükden ṣoñra mezbūr ḳā’idi ve taḥt-ı nikāḥındaki Ḳlūbaṭra’yı
öldürdi. Ba‘żılar ḳavlince ḳable’l-aḫẕ me’yūse olduġı gibi kendüsini zehrle-
yüp helāk oldı.
Ve bundan ṣoñra mülk-i Mıṣr ḳayāṣıra[ya] naḳl olındı ki Ḳlūbaṭra fev-
tinden fetḥ-i ehl-i İslām, ya‘nī ki ‘Amr İbn ‘Āṣ, Mıṣr’a ḥākim olduġı zamāna
1 Fe-ammā//ġāyetle: Bir YK
2 ḫal‘ idüp: - M2
3 Deyūşlīş: Deyūşīş YK
4 her//diyü: ḳısm-ı nisā olmaġın YK
5 taḥt-ı//aldı: nikāḥlandı M2
gelince altı yüz yetmiş1 yıl olmışdur. Ve ammā ḳayāṣıra taṣarrufında olduġı
ḥālde ḳayṣer olanlar bi’z-ẕāt Mıṣr’da oturmazlardı. Pāy-taḫt-ı ḳadīmleri olan
Ḳosṭanṭıniyye’de oturup vekīller gönderüp żabṭ iderlerdi. Ve bu mābeynde,
ya‘nī ki Ḳlūbaṭra helākinden ehl-i İslām fetḥine gelince vāḳi‘ olan altı yüz
yetmiş iki yıl içinde gāh oldı ki ‘Acem pādişāhları ḳayāṣıra-i Rūm’a ġālib
oldı. Leşker çeküp gelüp evvelā Şām vilāyetine ve Beyt-i Maḳdis’e, ba‘dehu
memleket-i Mıṣr’a istīlāları ta‘ayyün buldı. 2 Ḥattā Kisrā Pervīz pādişāh-ı
memālik-i Fürs iken zamān-ı devletinde bir ḳavī serdār gönderdüp İskende-
riyye’yi fetḥ itdürdi. Ve anda bulduḳları [132b M2] Rūmīler ‘umūmen
ḳılıçdan geçürilüp on yıl miḳdārı memālik-i Mıṣr, Pervīz’üñ vekīlleri
żabṭında ḳaldı.
Ba‘dehu Heraḳl ki pāy-taḫt-ı Rūm’a pādişāh oldı, ḥüsn-i tedbīre mālik,
‘ālem-gīrlik ṭarīḳına sālik, ya‘nī ki fütūḥāt-ı külliyyeye mütehālik, ḥākim-i
nāmdār idügi ta‘ayyün buldı. Cünūd-ı bisyār ve ‘asākir-i bī-şümār ile
Ḳosṭanṭıniyye’den [125a YK] çıḳup Ḥamā vilāyetini ve Dımaşḳ-ı Şām
memleketini tesḫīr ḳıldı. Ba‘dehu Beyt-i Maḳdis’e varup mülūk-i Fürs cāni-
binden anda bulduġını sürüp çıḳarup ol vilāyetüñ żabṭ u rabṭı ḳavā‘idini
muḥkem itdükden ṣoñra arż-ı memleket-i Mıṣr’a ve İskenderiyye’ye vardı.
Anda bulduġı muḫālifīni ṭu‘me-i şīr-i şemşīr idüp ve kendü cānibinden bir
baṭrīḳı,3 ya‘nī ki ol ḳavmüñ ‘ālimi nāmına bir zındīḳı ḥākim naṣb4 idüp yine
darü’l-mülkine gitdi.
Kitāb-ı Maḳrīzī Tārīḫi’nde mesṭūrdur ki vilāyet-i Mıṣr’daki kiremid
cinsinden olan binālar ‘umūmen ‘Acem ḳavminüñ āẟārındandur. Niteki ṭaş
ḳısmından olan yapular Rūmīlerüñdür.
Egerçi ki müverriḫ-i mezbūr ba‘de’l-İskender 5 salṭanat iden baṭālise
aḥvālini tetebbu‘ idüp Ḳlūbaṭra ile on kişi olmaḳ üzere yazmışdur, lākin
ismlerinde ve ‘adedlerinde ḫaṭā itdükden ġayrı ekẟerinüñ sā’ir umūrında
bile6 iṣābet itmemişdür. ‘Alā ḥālihi terk olınması ‘inde’l-fużalā mes’ūl olma-
muzı mūcib olmaġın tetebbu‘ında diḳḳat olındı.
1 yetmiş: - YK
2 ta‘ayyün buldı: oldı YK
3 bir baṭrīḳı: - YK
4 naṣb: - YK
5 ba‘de’l-İskender: İskender’den ṣoñra YK
6 bile: daḫı YK
Tārīḫ-i Mevlānā Benāketī’den ve Kitāb-ı Muṣliḥi’d-dīn-i Lārī’den ve kü-

tüb-i tevārīḫüñ niçe mu‘teberlerinden taḥḳīḳı münāsib görüldi. İmdi anlar
tetebbu‘ında baṭālise on üç neferdür. Baṭlamyūs dimek esedü’l-ḥarb di-
mekle, ya‘nī ki ceng arslanı ma‘nāsı ile mu‘abberdür.
Bu zümrenüñ evveli Şelenūş bin Lāġūş, tamāmen maġribe ve Mıṣr ve
İskenderiyye’ye yigirmi yıl ḥükūmet itmişdür. Ve Ḥaleb ve Ḳınnesrīn ve
Selūḳıyye ve Lāẕḳıyye ve 1 Ḳāniyye bunuñ zamānında ta‘mīr olınmışdur.
İkinci Anṭūḥūs ki niçe zamān alup virmişdür. Üçinci Ḳīlūdḳūs’dur 2 ki
laḳabı [133a M2] ‘Ālī Göz’dür. Otuz sekiz yıl ḥükūmeti mesṭūrdur.
Zamān-ı devletinde şüyūḫ-ı ‘ulemādan yetmiş iki nāmdārla Sim‘ān-ı
Kāhin’i cem‘ itdürüp Tevrāt’ı terceme itdürmişdür. Ve bunuñ şükrānesi
cümle esārā ve maḥbūsānı āzād eylemişdür.
Dördinci Adrāḫīṭus’dur ki yigirmi beş yıl emāret ḳılmışdur. Beşinci
Ḳīlūbṭūl’dür ki on yedi yıl salṭanatdan ṣoñra fevt olmışdur. Altıncı
Ḳīġyūs’dur3 ki baṭlamyūs-ı ṭāyı‘ dimekdür. Ġāyetde ẓālim ü ḫūnī olmaġın
ancaḳ beş yıl musallaṭ olmışdur. Yedinci Ḳīlūmūn’dur4 ki otuz beş yıl aldı,
virdi. Sekizinci Adrāḫīṭus-ı ẞānī’dür ki yigirmi ṭoḳuz yıl eyālet itdi. Ve
Baṭlamyūs-ı Muṭahhir laḳabı ile şöhret buldı. Ṭoḳuzıncı Sūṭīyā’dur ki on
altı yıl ḥākim oldı. Onıncı İskenderūs’dur5 ki üç yıl ancaḳ emāret itdi. On
ikinci Ḳīlūdḳūs-ı ẞānī’dür ki sekiz yıl tamām ḥükūmet idüp ‘ömri ġāyete
yitdi. On üçinci Baṭlamyūs es-Ṣāni‘’dür ki yigirmi ṭoḳuz yıl salṭanat ḳıldı.
Ve bu maḥalde on üç [125b YK] baṭlamyūs tamām oldı.
Ve ba‘żı müverriḫīn ḳavlince bunuñ zamān-ı devletinde Anṭayāḫūs,
Anṭākiyye şehrini tecdīd ve Semrīn nām medīneyi taḫrīble nā-bedīd ḳıldı.
Ve tārīḫ-i hübūṭ-ı Ādem ‘aleyhi’s-selām beş biñ dört yüz bir sene olduḳda
kendüsi fevt oldı. Ba‘dehu Baṭlamyūs-ı Muḫliṣ on sekiz yıl ḥükūmet itdi.
Ardınca Baṭlamyūs-ı Muḥibb-i Ümm şehryār olup on yıl emāret itdükden
ṣoñra ġāyetde ẓālim olmaġın ḫalḳ-ı ‘ālemüñ ittifāḳı ile iḥrāḳ bi’n-nār ḳılındı.
Bundan ṣoñra Baṭlamyūs Mesāḥus on sekiz gün kām-rānlıġ6 itdi. ‘Aḳabince
Baṭlamyūs Vebūyūşlus7 pādişāh olup eyyām-ı salṭanatı yigirmi bir yıla yitdi.
1 Lāẕḳiyye ve: - YK
2 Ḳīlūdḳūs: Ḳablūdḳūs YK
3 Ḳībġūs: Ḳabġabūs YK
4 Ḳīlūmūn: Ḳīlūmūf YK
5 İskenderūs: İslenderūs YK
6 kām-rānlıġ: ḥükm YK
7 Vebūyūşlus: Vebūbūşlus YK
Ve bu cümleden ṣoñra Ḳlūbaṭra nāmındaki ‘avret müstevliye oldı. Ve

zamān-ı ḥükūmeti yigirmi yıl olup İskenderiyye ḫalīcini aḳıtmaḳ, ya‘nī ki
ḥafr itdürüp [133b M2] Nehr-i Nīl’i cārī ḳılmaḳ meẕkūrenüñ eẟeri idügi
taḥaḳḳuḳ buldı. İsminüñ ma‘nāsı bākiye ‘ale’s-ṣaḫre dimek oldı. ‫»اﻟﻌﻠﻢ ﻋﻨﺪ‬
1 «‫ﷲ‬
FAṢL FĪ AḤVĀLİ’L-ḪIṬĀY2 VE’L-ḪOTEN VE ḲAVĀNĪN-İ

MÜLŪKİHİM VE FĪ EDYĀNİHİM VE ‘AḲĀ’İDİHİM VE
SÜLŪKİHİM3
Ḫafī olmaya ki tārīḫ-i ehl-i Ḫıṭāy sā’ir tevārīḫ gibi degüldür. Meẟelā
anlar her devri altmış yıl ṭutup a‘ẓam ve evsaṭ ve aṣġar üç devr i‘tibār iderler.
Ya‘nī ki devr-i kebīr-i a‘ẓamına “şāng ven” ve evsaṭına “dong ven” ve aṣġarına
“ḫā ven” dirler. Ve her üç devri yüz seksen yıl ṭutarlar. Ve ba‘żı müverriḫīn
ḥisāb idüp sene iẟnā ve sittīn ve tis‘a mi’e-i hicrīnüñ rebī‘u’l-evveli yigirmi
ṭoḳuzındaġı rūz-ı se-şenbe günini devr-i şāveng evveli buldılar.
Ve zu‘mlarınca edvār-ı ‘ālemüñ ibtidāsından devr-i şāvenge gelince se-
kiz biñ4 sekiz yüz altmış üç yıldur, didiler. Ve her ven, on biñ yıldan ‘ibāret-
dür, ḫaberin virdiler.5 Ammā ven nāḳıṣ ṭoḳuz biñ yedi yüz ḳırḳ beş yıldur,
diyü taḥḳīḳ iderler. Ḥattā devr-i ‘ālemi cemī‘an üç yüz altmış beş biñ ven
ṭutarlar.
El-ḳıṣṣa Ḫıṭāy vilāyetleri sā’ir memālike ḳıyās olınmaz. Anda müşāhede
olınan ḥālāt-ı ġarībe ġayrı yirlerde bulınmaz. Fe-lā-cerem vilāyet-i
Māverā’ü’n-nehr pādişāhı Sulṭān Uluġ Big Mīrzā ki nesl-i emīr Timur-ı
Gürgān’dan bir ehl-i fażīlet ü bülend-himmet ve ṣāḥib-ma‘rifet ü ġālib-me-
ziyyet6 pādişāh idi,7 Ḫıṭāy ve Ḫoten mülkinüñ ‘acā’ibini ve Çīn ü Māçīn
vilāyetlerinüñ ġarā’ibini rūy-i zemīn seyyāḥlarından işitdükçe ba‘żı aḥvāl-i
mübālaġaya ḥaml itmegin murād idindi ki fużalā-yı diyārdan birini Ḫıṭāy
1 “[Gerçek] bilgi ancak Allah katındadır.” | Bu ibare M2 nüshasında yoktur.

2 Bu kelime nüshalarda bazen “Ḫıṭāy” bazen de “Ḫıṭā” şeklinde yazılmıştır. İmla birliği
sağlanması için bütünü “Ḫıṭāy” olarak metne alındı.
3 SÜLŪKİHİM: - YK
4 sekiz biñ: - YK
5 ḫaberin virdiler: didiler YK
6 ü ġālib-meziyyet: - YK
7 idi: olmaġın YK
mülkine göndere. Tā ki anlaruñ taḥḳīḳı ile ol umūr-ı ġarībenüñ ġavrına vāṣıl

ola.
Pes Monlā ‘Alī Ḳuşcı ki ol pādişāh-ı [126a YK] ‘ālī-cāh ḥużūrında
mu‘azzez ü muḳarreb 1 olan mevālīden [idi], bu ḫidmeti anlara emr itdi.
Müşārün ileyh daḫı imtiẟālen li’l-emr birḳaç ehl-i dil refīḳlar isteyüp mem-
leket-i Ḫıṭāy’a çekildi, gitdi. [134a M2] Varup vāṣıl olduġı zamānda her
nesnenüñ ki bi’l-mu‘āyene veyāḫūd bi-ṭarīḳi’t-tevātür ġavrına yitdi, bilā-
ziyādetin ve lā-noḳṣānin cümlesini taḥrīr ü tasṭīr itdi. Ve ba‘de ḥuṣūli’l-
merām Māverā’ü’n-nehr pāy-taḫtına gelüp ol risālenüñ nāmını Ḫıṭāy-nāme
ḳodı. Ve sābıḳu’z-ẕikr Uluġ Big Mīrzā’nuñ ‘izz-i ḥużūrına ‘arża ḳıldı.
Ba‘de zamānin bir kāmil-i nükte-dān ki pāy-taḫt-ı Rūm’a geldi, Mıṣr-ı
Ḳāhire fātiḥi Sulṭān Selīm Ḫān bin Bāyezīd Ḫān ol zamānda pādişāh-ı ‘āle-
miyān ve şāhenşāh-ı Rūmiyān ve mültefit-i erbāb-ı ‘irfān olmaġın ol risāleyi
cenāb-ı müsteṭāblarına itḥāf eyledi. Ḥattā niçe in‘ām u iḥsānlarına muḳārin
olup muḥaṣṣılu’l-merām ḳılındı.
İmdi bu bir ḥikāyet-i nādire ve u‘cūbe-i mütebādire-i ġayr-ı ẓāhiredür
ki müverriḫīnüñ ekẟerine ma‘lūm olmadı. Ol sebeble aḥvāl-i mülūk-i Ḫıṭāy
‘ale’t-tafṣīl yazılmaġa ḳudret bulınmadı. Egerçi ki müverriḫīnüñ ‘irfānı 2
ẟābiti, Mevlānā Ebū Süleymān Dāvūd İbn Ebü’l-fażl Muḥammed-i
Benāketī, mülūk-i Ḫıṭāy’uñ ba‘żı aḥvālini kitābında taḥrīr itmişdür. Lākin
ḳavānīn-i ġarībesini ma‘lūm idinmemegin ne künhiyle yazmış ve ne taḥḳīḳ
semtine gitmişdür.
Pes bu kitāb-ı Künhü’l-aḫbār ki nādire-i ḥavādiẟ-i rūzgār, bir mecmū‘a-i
u‘cūbe-i vāfirü’l-āẟārdur ki cem‘an altı yüz pāreden ziyāde ‘an‘ane ile naḳl ü
ṣıḥḥati āmāde kitāblaruñ tevārīḫ-i ‘acībesi anda mündericdür. Gūyiyā bir
deryā-yı3 zeḫḫārdur ki basīṭ-ı rūy-i zemīn ḥavādiẟi sāḥillerini Baḥr-i Muḥīṭ
gibi iḥāṭa itmek içün mütemevvicdür. Aña binā’en bir sāḥilinde daḫı
ḥikāyāt-ı Çīn ü Māçīn ve ‘acā’ibāt-ı Ḫıṭāy u Ḫoten-zemīn ṣadef-i devātdan
ġavvāṣ-ı ḫāme ile anı iḫrāc olınmış ve keẟret-i telāṭum u ḫīz-ābdan ol yemm-i
jerfüñ kenārında bulınmış dürer-i şāhvār ve ġurer-i mu‘teber-i girān-miḳdār-
dur.4 [127a YK]
1 muḳarreb: mükerrem YK
2 ‘irfānı: ‘ārif-i YK
3 deryā-yı: dürr-i M2
4 Bu kısımda YK nüshasında bir buçuk varaklık boşluk gelmektedir.
Der-taḥḳīḳ-ı Memālik-i Ḫıṭāy u Ḫoten

ve Tedḳīḳ-ı [134b M2] Mesālik-i Çīn ü Māçīn
Me’mūn-ı1 seyyāḥān-ı rūy-i zemīne ma‘lūm2 ve seyyāḥān-ı sāḥil-i Baḥr-i
Çīn’e mefhūmdur3 ki Nehr-i Ceyḥūn’uñ beri cānibine ki ġarbīsidür, mülk-i
Īrān ve öte semtine ki şarḳīsidür, ıḳlīm-i Tūrān ıṭlāḳ olınmışdur. Ve bu ẕikr
olınan Īrān ve Tūrān’da memālik-i ehl-i İslām’dan diyār-ı ‘Acem ve bilād-ı
‘Arab ve mülk-i Rūm didükleri vilāyet-i şāyi‘adur ki üçi daḫı Īrān’dadur. Ve
memleket-i Tūrān’da ancaḳ Māverā’ü’n-nehr vilāyetleri vāḳı‘adur ki Belḫ ve
Semerḳand ve Buḫārā şehrleri ol memālik-i ābādāndadur. Ḥattā ekẟeri
Nehr-i4 Ceyḥūn kenārında vāḳi‘ olmışdur. Ve yine anlaruñ şarḳīsinde Be-
daḫşān ve Türkistān vilāyeti ve Türkistān’uñ şarḳīsinde kişver-i Çīn ü
Keşmīr diyārınuñ şarḳīsinde tā deryā-yı maşrıḳa varınca Ḫıṭāy vilāyetleri
nāmındaki ser-zemīn muḳarrer idügi ta‘ayyün bulmışdur.
Ve ol deryānuñ nihāyeti kimseye ma‘lūm olmamışdur. Nihāyet ol
baḥrüñ öylelik mesāfe miḳdārı sāḥilinde Ḫanbalıḳ şehri vāḳi‘dür ki pāy-
taḫt-i mülk-i Ḫıṭāy didükleri ol kişver-i ẓāhirü’l-mecāmi‘dür. Tā Ḥażret-i
Ādem ‘aleyhi’s-selām zamānından berü ma‘mūre ve sükkān u re‘āyāsı
mevfūre yirlerdür.
Ḫıṭāy diyārınuñ müverriḫleri zu‘mınca ṭūfān-ı Nūḥ anlara vāṣıl olma-
mışdur. Ya‘nī ki ġażab-ı İlāhī ile cūşān olan deryānuñ ṣuyından ol arāżī-i
laṭīfe taġayyür bulmamışdur. Ba‘de-mā Ḫıṭāy memleketlerinüñ ser-ḥaddine
varınca kenār-ı Ceyḥūn’dan üç aylıḳ yoldur ki her menzilinde deriñ ḫan-
deḳlu ḳal‘aları vardur. Ve bu ẕikr olınan üç aylıḳ yol kenārına başdan başa
dīvār çekilmişdür ki kemāl-i ḥıfẓ u ḥirāsetleri anuñla nümūdārdur. Ve yine
yir yir yüksek mīller yapılmış ve her bir mīlde müte‘addid gözciler ḳonılmış-
dur.
Ki ṭaraf-ı muḫālifīnden farażā ki ol ser-ḥadde bir leşker müteveccih olsa
eger gice ile ṭuyılsa dīde-bānlar fevrī āteşler yaḳarlar. Üç aylıḳ mesāfeye
[135a M2] bir günde ḳudūm-ı bīgāne iḫbārını vāṣıl ḳılurlar. Ve eger gündüz
ṭuyılsa ‘alāmet-i duḫānla birbirlerine bildürürler. ‘Ale’l-ḫuṣūṣ i‘lāmında
diḳḳat idüp müteveccih olan leşker şarḳdan berü cilveger ise birer ‘alāmetle,
ġarb ṭarafından ise ikişer işāretle i‘lām ḳılurlar. İkisinden daḫı olmayup āḫar
1 Me’mūn: Me’men YK
2 ma‘lūm: - YK
3 mefhūmdur: ma‘lūm u mefhūmdur ki YK
4 Nehr-i: - YK
vilāyetden gelürler ise üçer āteşle bildürürler. Ma‘a ẕālik her mīlüñ nerd-
bānları resendendür. Ve dīde-bānlaruñ tüfeng ü kemān u ḫadeng ü felāḫan
u seng cihetinden yaraġ ve yatları ziyāde ve mu‘ayyendür. Kendüler ki firāz-ı
mīle çıḳarlar, ipden olan nerd-bānları yuḳarı çekerler. Ol ḥavālīye gelen
muḫālifīne zaḥm-ı ḫadeng ü1 tüfeng ü seng ile murādlarınca zaḫm ururlar.
Ammā Tafṣīl-i Vilāyet-i [127b YK] Ḫıṭāy

Tārīḫ-i Benāketī’de mesṭūrdur ki Ḫān Zeçūḫūn mu‘aẓẓamāt-ı bilāddan
pāy-taḫt añılur şehrdür. Ve bir vilāyet daḫı vardur, Müşterī dirler. Ve
Moġolān, Şegyās ıṭlāḳ iderler. Niteki Hindīler ol şehre Mehāçīn, ya‘nī Çīn-
i Büzürg diyü nām virürler. Ve sā’irine Māçīn dirler ki Çīn’e nisbet Māçīn
memleketini on ḥiṣṣeden bir ḥiṣṣe ṭutarlar. Ḫˇāce Reşīdü’d-dīn-i Vezīr
Kitābı’nda böyle taḥḳīḳ ḳılınur.
Ve bir memleket daḫı vardur ki Ḫıṭāy dirler. Şehri ġāyetle enbūhdur.
Evleri üç ṭabaḳadur. Farażā ki şehrüñ büyüklüginden ekẟer-i sükkānı birbir-
lerini bilmezler. Ve bir vilāyet daḫı vardur ki Ḫıṭāy’uñ cenūbīsindedür.
Ḫıṭāyīler aña Dāy Liyū dirler. Ammā Moġolān, Ḳaracāng ıṭlāḳ iderler. Ni-
teki biz aña Ḳandehār dirüz. Hind ile Tübbet miyānında bir vilāyetdür.
Ḫalḳınuñ nıṣfı siyāh ve nıṣfı beyāżdur ki aña Ceḳāncāng2 ve ṣaḥrā-nişīnle-
rine Cenden3 dinilegelmişdür. Ammā ki Moġol ṭā’ifesi Ḳara Ḫıṭāy ta‘bīr ey-
lemişdür.
Pes ol ḳavmden Ḳulıcı Aba4 nām kimesne sābıḳan ḫurūc itdi. Üzerle-
rine musallaṭ olup Ḫıṭāy memleketini fetḥ itdi. Niçe rūzgār kendüsi ve
evlādı salṭanat eyledi. Ve yine [135b M2] anlara muttaṣıl olan ṣaḥrā-nişīn-
lere Tūcī5 dirler. Niteki Moġolān Cūrce 6 ta‘bīrin iderler. Anlardan ṣoñra
daḫı Yān Ögüday7 nām bir şaḫṣ ki laḳabı Dāy Kīm idi, ẓuhūr idüp Ḫıṭāy
1 ḫadeng ü: - YK
2 Ceḳāncāng: Cefāy Cāng YK
3 Cenden: Cenīden YK
4 Aba: Aya YK
5 Tūcī: Nūḥī M2
6 cūrce: ḫˇāce YK
7 Ögüday: Ögürday YK
mülkini Ḳara Ḫıṭāy mülūkinüñ ellerinden aldı ki aña Moġol ḳavmi Aḳūdā
ıṭlāḳ iderdi. Adkenay1 Ḳaan zamānında ẓuhūr itmiş idi.
Ve ol ḥudūdda bir vilāyet daḫı vardur ki ḫalḳı dişlerini altundan ġılāflar
içine ḳoyarlar. Ṭa‘ām yidükleri zamānda çıḳarup ṣoñra yine yayḳayup
ġılāfını geçürürler.
Ammā İ‘tiḳādāt-ı Ehl-i Ḫıṭāy

Bu yüzdendür ki Bār-i Ḫudā celle şānuhu ve ‘alā ḥażretlerini bir bilürler.
Ve kendüleri Şegmūnī 2 nām peyġāmberüñ şerī‘ati ile ‘āmil ü müteşerri‘
ṭutarlar. “Büt-perestlik nā-dān olanlaruñ işidür.” dirler. Ḥattā Şegmūnī 3
içün “Zamān-ı sābıḳda ba‘ẟ olındı.”; Sulṭān-ı enbiyā ve bürhān-ı aṣfiyā,
Muḥammed Muṣṭafā ‘aleyhi’s-selām içün “ ‘Şīn cesīn. 4 ’ -ya‘nī ki Ādem
oġlanlarınuñ cümleden yegidür, dimekdür- Ve cümle peyġāmberlerden
ṣoñra ol gelecekdür.” diyü bildürmiş[ler]dür. Ḥattā şemā’il-i şerīfelerini
yazup envā‘-ı cevāhir ile muraṣṣa‘ bir taḫtuñ üzerine o timẟāli ḳoyup küllī
i‘zāz5 u iḥtirām iderler. Gerek pādişāhları ḫāḳān ve gerek ümerā ve dīgerān
secdeler idüp ‘arż-ı ‘ubūdiyyet ḳılurlar.
Andan mā‘adā Ḫanbalıḳ’dan ṭaşra bir mescidleri [128a YK] vardur ki
anda ṣūret yazılmış degüldür. Her nesneleri muṣavver olup eşkāle raġbetleri
muḳarrer iken ol mescid dīvārlarında anuñ gibi nesne yoḳdur. Ḫuṣūṣā ki
eṭrāfına āyāt-ı Ḳur’āniyye ve esmā-yı ṣamedāniyye resm olınmışdur. Evvelā
ehl-i İslām ḳalemi ile yazup ẟāniyen ḫaṭṭ-ı Ḫıṭāy ile ma‘nāları altına taḥrīr
ḳılınmışdur. Yılda bir kere ki ḫāḳān ol mescidüñ ṭavāfına gider. Öñince
piyāde, tīġ-ı ‘uryānları āmāde, ‘ādīler nāmına ṣaġ ṭarafında biñ nefer, ṣol
cānibinden daḫı ol miḳdār müsellaḥ u miġfer-ser6 ve [136a M2] öñlerince
biñ nefer sāzendegān u rāmişger elḥān-ı ġarībe ve naġamāt-ı ‘acībe ile āheste
āheste giderler. Ḫāḳān kendüsi taḫt-ı revānına girmişdür. Cümle ümerā ve
vüzerāsı yayan olup öñine düşmişdür. Ancaḳ iki Müslimān ve ehl-i īmān,
yarar atlara süvār olduḳları ḥālde bedreḳa-i rāh ṣūretinde nümāyān
1 Adkenay: Ögetay YK
2 Şegmūnī: Şāmgūnī YK
4 cesin: çīn YK
5 i‘zāz: ‘izz M2
6 miġfer-ser: mükemmel YK
ḳılınmışdur. Ke-ennehu ehl-i İslām’a ri‘āyeten anlar ile uydurılup yayan yü-
rimeleri cā’iz görilmemişdür.
Dā’imü’l-evḳāt zümre-i Müslimīnden ol gūne iki merd-i dīndār öñle-
rince süvār olup bile bulınmaları teberrük ü teyemmün bilinmişdür. Ḫāḳān
ki bu şevketle ol mescide varur, taḫt-ı revāndan çıḳup başını açup envā‘-ı
tażarru‘ u zārī birle yüzini yirlere urur. Ve bu mażmūnda nāliş ü tevaḳḳu‘ı
mükerrer ḳılur:
Naẓm
‫ﻋﺰت ﻧﻴﺎﻓﺖ‬
ّ ‫ﺮ در ﻛﻪ ﺷﺪ ﻫﻴﭻ‬
1 ‫ﻛﺮﳝﻰ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺰ درش ﺳﺮ ﺑﺘﺎﻓﺖ‬
2‫ﮔﺎﻩ ﺗﻮ ﺑﺮ زﻣﲔ ﻧﻴﺎز‬
‫ﺑﺪر‬ ‫ﺳﺮ دﺷﺎﻫﺎن ﮔﺮدن ﻓﺮاز‬
Ve envā‘-ı girye vü ġırīvle dir ki “İlāhī, beni bunca ḳullaruña pādişāh
itdüñ. Żabṭ u ṣıyānetlerini bu ‘ācize buyurduñ. Egerçi gücüm yitdükçe
iḫtiyāṭla deprenürüm. Ne bī-günāha ta‘arruż iderüm, ne siyāsetini revā gö-
rürüm. Ve illā aṣlda ḥākim ve ‘allāmü’l-ġuyūb sensün. Ben ża‘īfüñe penāh u
dest-gīr ol. Ki3 āferīnende-i zamān u zemīnsün.”
Naẓm
4 ‫ﻣﻨﻢ ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺣﲑان در اﻳﻦ ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ‬ ‫ﻛﺪام ﮔﻨﺎﻩ و ﻛﺪام ﰉ ﮔﻨﺎﻩ‬

El-ḳıṣṣa ol gün aḫşamla ṣā’im olduġı ḥālde nālişler ider. Gice olduḳda
secdeye varup ṣabāḥa dek gözyaşların döker. İrtesi ḳuşluḳ vaḳtinde mescid-
den çıḳup bir miḳdār ṭa‘ām-ı mā-ḥażar [ile] ifṭār ider. Andan ṣoñra yine
geldügi üslūb üzere şevketle serāyına gider.
Kendinüñ ve cümle ‘askerinüñ i‘tiḳādı budur ki rub‘-ı meskūn salṭanatı
tamāmen kendüde ola. Eṭrāf-ı memālikdeki pādişāhları kendü vekīlleri
[136b M2] naṣb itdügi taḥaḳḳuḳ bula. Bu minvāl üzere olmayup fużūlī
ḥükūmet idenlerüñ ḥükmi nāfiẕ olmaya. Ve bu maḳūle i‘tiḳādı cehāletinden
1 ‫ﺑﺘﺎﻓﺖ‬: ‫ ﻧﺒﺎﻓﺖ‬M2
2 “O öyle bir kerîmdir ki onun kapısından baş çeviren kişi vardığı hiçbir kapıdan izzet elde
edemez. Kibirli padişahlar senin dergahında yere baş koyup sana niyaz ederler.”
3 ol. Ki: ve illā YK
4 “Kimi günahkar, kimi günahsızdır. Bu yerde şaşırıp kalmış olan benimdir.”
degüldür. Ḫıṭāyīler āḫar memālike gitmemek ve yābāndan [128b YK] ge-

lenleri memleketlerine ḳoymamaḳ, ol vilāyetlere varan tüccār bu yirlerüñ
tefārīḳ u metā‘ını pīş-keş üslūbında ḫāḳāna çekmek, “Fülān diyāruñ
pādişāhı bunları size göndermişdür. Sizüñ emriñüzden ṭaşra ef‘āli yoḳdur.”
dimek ve yine ol muḳābelede me’mūlinden ziyāde fā’idelerüñ görmek
muḳarrer olduġına binā’endür.
Bu daḫı menḳūldür ki Mevlānā ‘Alī Ḳuşcı ol seferde üç ay miḳdārı
memleket-i Ḫıṭāy yollarında gitmişdür. Tā ki pāy-taḫt olan şehr-i ma‘mūra
yitmişdür. Ve hergün elbette ya bir ‘aẓīm memlekete, veyāḫūd bir ma‘mūre,
içinde ḫalḳı mevfūre ḳal‘a-i kebīreye ḳonmışdur. Ve her menzilde ḫāḳān
cānibinden ri‘āyet olınup kendüler ḫarc u ḫasāret çekmemişdür.
Bir ġarīb āyīnleri daḫı1 budur ki mīr ü vezīr ve kebīr ü ṣaġīr ḳısmından
bir kişi sefere gitmelü olsa ancaḳ kendüye ḫidmet içün iki üç ḫidmetkār uy-
durup gidermiş. Cemī‘-i lāzımesini ḳonduġı menāzil ḥākimleri tertīb ider-
miş. Gerek me’kūlāt, gerekse merkūbāt u mefrūşāt u melbūsāt me’mūlinden
ziyāde virilür imiş. Ve kendüsi ne maḳūle serāyda olageldiyse anuñ ‘adīli
serāya ḳondurılur imiş. Eger yaz günleriyse otaḳ ḳurmada daḫı ol cihetden
taḳayyüdleri, ya‘nī ki mīr ü vezīrüñ şānına münāsib ‘ālī otaḳlar ḳurılması ve
bu cümle iḫrācāt ḫāḳān ceybinden görilüp yıldan yıla muḥāsebeleri oḳun-
ması muḳarrer [137a M2] imiş.
Bundan mā‘adā leşker-keşlikleri daḫı bir mertebede imiş ki bir sā‘at-i
nücūmīde elli biñ müsellaḥ ‘askeri iḥżāra ḳādir olurlar imiş. Ve ḳānūnla-
rında her on ādem ḫāḳān ṭarafından bir ṭuġ ve bir ḫayme, yigirmi olduḳda
iki tuġ ve iki ḫayme virilür imiş. Fe-ammā otuz olduḳda üç tuġ ve üç2 ḫay-
meden ġayrı bir sancaḳ daḫı lāyıḳ görilür imiş. Niteki her biñ nefere bir
ḳırmızı büyük sancaḳ ve bir tuġ-ı kebīr ve kūs-i ‘aẓīm ve küre-nāy virilmesi
muḳarrer imiş.
Naẓm
3‫رﻋﻴّﺖ ﻧﻮازى و ﺳﺮ ﻟﺸﻜﺮى ﻧﻪ ﻛﺎرﻳﺴﺖ ز ﲞﺸﺪ ﺳﺮﺳﺮى‬
1 daḫı: - YK
2 üç: - YK
3 “Halka ve askerlere yumuşak bir şekilde davranmak işten değildir. Ayrıca düşük fıtratlıları
affetmek [de gerekir].”
Der-ḫurūc-ı İsen1 ez-Ḳalmaḳ2 ve Esīr-şüden-i Ḫāḳān-ı Āfāḳ

Tārīḫ-i hicrīnüñ sekiz yüz elli dört yılında İsen Tīşī3 nām bir emīr-i
kebīr ki Ḳalmaḳ beglerinden olup ṣaḥrā-yı Ḳıfçaḳ’da Kūh-ı Ḳāf’a müntehī,
Sedd-i İskender dāmenindeki vilāyetde sākin olurmış. Altmış biñ leşkerle
añsızıñ ḫurūc itmiş. Ḳarībinde vāḳi‘ bir ḫānı esīr idüp niçe aylıḳ mesāfeyi
müştemil memālikini elinden almış. Ḥattā vilāyet-i Moġolistān’ı tamāmen
żabṭ itmiş. Ba‘dehu ḫān-ı Ḫıṭāy olan Çīn Ḫavār Ḫān memālikine varup
muḳābil olmış. Anlar henüz alayların düzmege meşġūl iken ḫāricī ‘askeri ṭob
olup üzerlerine urmış.4 Ḫāḳānı esīr idüp nihāyetsiz ‘askerini ḳılıçdan geçür-
miş. [129a YK] Zīrā ki Ḫıṭāyīlerde hergiz ḳaçmaḳ cā’iz degülmiş. Farażā
eẟnā-yı cengde yüz biñ ādem firār eylese bir eksiksiz yüz biñinüñ daḫı bo-
yunları urılmaḳ ḫuṣūṣında emrleri ṣādır imiş.
Ḫān-ı Ḫıṭāy ki mezbūruñ eline girmiş, dārü’l-mülk-i Ḳalmaḳ olan
Ḳaraḳurum [137b M2] nām şehre göndermiş. Mün‘imān-ı tüccār ve mü-
temevvilān-ı rūzgāruñ ellerinde olup ḥüsn-i terbiyete ṣarf-ı maḳdūr itmeleri
buyurılmış.
Ba‘de zamānin İsen Tīşī, ḫāḳāna ḳızın virmiş. Tekrār vilāyet-i Ḫıṭāy
salṭanatın muḳarrer idüp göndermiş. Egerçi ki Ḫıṭāy ümerāsı rıżā virmemiş-
ler. “Bir esīr olmış, devleti gitmiş ādemi ḥākim idinmezüz.” dimişler. Lākin
ḫāḳān-ı Ḳalmaḳ tevcīhinde mücidd olmaġla “Rıżā virmezlerse kendülerin
ḳatl-i ‘āmm iderin.” dimekle ḳabūl eylemişler. Ve ol gitdükden ṣoñra ḫān
idindükleri şaḫṣ[ı] tevābi‘ u ḫavāṣṣı ile żiyāfet nāmına bir bāġa iletmişler.
Niçe yıllıḳ zād u zevādesin virüp üzerlerine mü’ekkiller ḳoyup ḥabs itmişler.
Çīn Ḫavār Ḫān ki tekrār pādişāh olmış, ehl-i İslām’a evvelkinden ziyāde
raġbet ḳılmış. Ve bu ḳānūn-ı cedīdi la‘net-nāmeler ile mü’ekked itmiş ki bir
daḫı ḫāḳān olanlar bi’z-ẕāt cenge varmayup serdārlar göndereler. Ve ṣulḥ
mümkin olan yirde ‘inād idüp ḥarb u ḳıtāle rıżā göstermeyeler.
Fī nefsi’l-emr degmede ceng ü cidāli cā’iz görmeyüp āsāyişe raġbet ḳıl-
maları ile sipāh u re‘āyāsı dā’imā ḥużūr u rāḥatdadur. Dört biñ yıldan berü
1 İsen: Kesī M2 | Bu isim M2 nüshasında burada “İssī” şeklinde yazıldığı halde müteakip
sayfada harekeli olarak “İsen” biçiminde yazılmıştır.
2 Burada kastedilen “Kalmuklar”dır. bk. MUALLÂ UYDU YÜCEL, "KALMUKLAR",
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/kalmuklar
(29.05.2020).
3 Tīşī: Tebsī YK
4 urmış: varmış YK
kendü zu‘mlarınca devletleri zevāl görmemişdür. Ve memleketlerine ṭā‘ūn

āfeti uġramamışdur.
Ba‘de zamānin ol ki vefāt eyledi, Gīn Ḫıṭāy Ḫān ‘ilm-i salṭanatın iẟbāt
eyledi ki mezbūruñ oġlıdur. Monlā ‘Alī Ḳuşcı Ḫıṭāy’a vardukda mezbūrı
ḫāḳān bulmışdur. ‘Aẓamet ü şevketi bir ṭabaḳada imiş ki ejderhā ṣūretinde
zer-i ḫāliṣden düzülmiş bir taḫtı vardur ki nişīminüñ devri on ẕirā‘ miḳdārı-
dur. Yüksekligi ḫod [138a M2] altı ẕirā‘dan ziyādedür. Gözlerinde iki
ḫarāc-ı Rūm’a deger yāḳūt-ı āteşīn derc olınmış. Meclis-i ḫāḳān üstādınuñ
ṣāni‘-i bedī‘ası ile ol ejderüñ başı üstinde vāḳi‘ olmış.
Serāy-ı mülk-ārā-yı ‘ālīsi ḫod yedi ḳat ḥiṣārdur. Her biri kemāl-i is-
tiḥkāmla ḥaṣīn idügi nümūdārdur. Ve ol heft ṭabaḳanuñ her birinden bāġ u
rāġ-ı cennet-miẟāl niçe ravżalar ve ḥadīḳalar vardur. Dīvān-ḫāne ise muḳar-
rer ve nigāristān u kāşāneler ḫod mükerrerdür. Kiminde ḫūb-rū ṭavāşīler
sākin olmışlar. Kiminde ḫūb-rū ve firişte-ḫū dūşīzeler mütemekkin olmışlar.
Ve duḫter-ḫānesinde dā’imü’l-evḳāt [129b YK] on iki biñ ebkār-ı ‘aẕrā-‘iẕār
ve dūşīzegān-ı perī-ruḫsār muḳarrerdür. Niteki ṭavāşī süknālarında1 yedi biñ
nev-cüvān-ı Zühre-cebīn ve āġāyān-ı ḫalvet-güzīn her zamānda ḫırām u nāz
ile cilvegerdür.
Naẓm
‫ﭼﻮ ﺸﱴ ﻛﻪ ﺑﺪﻧﻴﺎت ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺧﺪاى‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻌﻤﻮرﻩ ﻧﻪ ﻏﻰ ﻧﻪ ﺳﺮاى‬

ٔ ‫اى‬
2‫ﺷﺪﻩ ّﻓﺮاش ﺻﺒﺎ در ﻨﺶ ﻓﻪ ﮔﺸﺎى‬ ‫ﺑﻮد ﻧ ّﻘﺎش ﺧﺮد در ﺷﺠﺮش ﻣﺘﻮارى‬
Egerçi on iki biñ ḳızlar ol serāy-ı ġarrāda cem‘iyyet üzeredür, ammā
ḫāḳān ḥużūrına varup görinenler üç biñ güzīde duḫterdür. Keẕālik yedi biñ
ṭavāşīnüñ daḫı maḳām-ı ḫidmetinde üç biñ [nefer] muḳarrerdür. Ḥattā
ḳarımış gitmiş ba‘żı ḳānūn-şinās ḳızlar vardur ki babaları ve anaları ol āsitāna
ḫidmet itmişdür. Kendüler daḫı eskiyüp emekdārlıḳ mertebesine yitmişdür.
İki üç yılda bir memālik-i Ḫıṭāy’ı anlar [138b M2] gezerler.3 Begendikleri
1 süknālarında: - YK
2 “Bu mamur ev ne bir bağdır, ne de saray. O sanki Allah tarafından senin dünyana
gönderilmiş bir cennettir. Akıl nakkaşı onun ağacında saklanmıştır. Sabah rüzgarı
hizmetçisi onun çimeninde güzel kokular saçmıştır.” | Bu manzume YK nüshasında mevcut
değildir.
3 anlar gezerler: - YK
ḳızları alup her birine başḳa başḳa maḥżarlar1 düzüp tecemmül-i tamāmla
serāy-ı ḫāḳāna getürürler.
‘Aḳl ü idrāki ġālib olanlar umūr-ı re’y ü tedbīr ve ḥiyel-i ġarībe-i dil-
peẕīr kitāblarını ta‘līm itdürürler. Ḳābiliyyet-i tāmmesi olmayanlara ḥarem
ḫidmetini münāsib görürler. Ve ammā naẓara maḳbūl olmayup begenme-
düklerine niçe in‘ām u iḥsānlar idüp yine zīb ü zīnet ü ‘unvānla vilāyetine
irsāl ḳılurlar.
Keẕālik ḫādimler daḫı ḫūb-rū cüvānlardur ki daḫı ṭıflken babaları bu-
danmalarına raġbet gösterür. Ol şehrüñ ḥākimine varup icāzet alur. Ba‘dehu
kesdürüp ve tīmār itdürüp ḫidmete yaraduḳda ḫāḳān cenābına revāne ḳılı-
nur. Ammā ḳaṭ‘-ı merātib cihetinden iltifātları ma‘ārif ü kemālāta göre olur.
Ne ḥüsn ü cemāle ne tecemmülāta baḳılur.
Ve bi’l-cümle ẕikr olınan ḳızlar ve ḫādimler muraṣṣa‘ yeşm ḳuşaḳlar ve
envā‘-ı cevāhir ile müzeyyen zerrīn tāclar ve muṣavver ḥarīr2 cāmeler giyinüp
ṭonanurlar. ‘İzz-i ḥużūr-ı ḫāḳāna küllī zīnetle ve rūḥ-efzā revā’iḥ-i ṭayyibe ile
varurlar.
Ve giceden giceye elbette on biñ müsellaḥ leşker ol serāy-ı heft tabaḳayı
bekler. Bir eksik olsa serdār-ı ḥārisīnüñ kellesi gider. Ma‘a ẕālik dīvārlarınuñ
yüksekligi bir mertebededür ki ekẟer-i murġān yuḳarusından pervāz idemez.
Ve yine bu deñlü ādemle beklenmesi iẓhār-ı şevket ü tecemmül içün ol-
maġın kimesne men‘ine cür’et eyleyemez.
Ammā ḫāḳān yılda birḳaç kerre ki dīvānına çıḳar, gün ṭoġmazdan evvel
ṣadr-ı ḫāṣṣını teşrīf ider. Ol ān ġāfil bılınup gelmeyen ümerānuñ ḥaḳlarından
gelinür. Ḥattā bir kerre üç biñ kişi ġāfil bulınmaġla cümlesine [139a M2]
siyāset olınduġı ḫaberler taḳrīr olınur.3
Ġıbbu ẕālik dīvān żabṭı ehl-i dīvānuñ te’dīb cihetinden rabṭı bir merte-
bedür ki iki üç biñ ehl-i şekvā bir uġurdan ḥużūrına girürler. Ve nihāyetsiz
leşker-i enbūh4 bir serāy içine cem‘iyyet ḳılurlar. Yine bir cüz’ī fısıldı işidil-
mez. Öksürme ve naḥnaḥaları bile ḥiss olınmaz. [130a YK] Bu taḳdīrce
çāvuşān ve der-bānān żabṭ-ı dīvān içün olmaz. Mücerred şevket içün ol-
maġın bir ferdüñ men‘ u def‘ine teveccüh olınmaz.
1 maḥżarlar: maḥaffeler YK
2 muṣavver ḥarīr: - YK
3 ḫaberler//olınur: ḫaberi virilür YK
4 leşker-i//serāy: leşker bir serāy-ı enbūh YK
Ve bi’l-cümle serāy-ı ḫāḳānuñ derūn u bīrūnında gicede ve gündüzde

be-nevbet elli biñ ādem ḥıfẓ u ḥirāset-i serāy ḫidmetine ḳonılmışdur. Ve
dördinci ṭabaḳada dört yüz ḫādim kūslar ve büyük büyük nāḳūslar dögmege
ta‘yīn olınmışdur ki muttaṣıl dögerler. Ḫāḳān dīvāna çıḳduġını dār u diyār
ḫalḳına1 ṭuyurırlar. Ve ḳulūb-ı nāsa dehşet ü mehābet bıraġurlar. Ḫuṣūṣā ki
ḫāḳānuñ eṭrāfında biñ nefer sāzende çalup çaġurmadan ḫālī olmazlar.
Erġanūn ve ḳāġanūs nāmına sāzlarını bir laḥẓa ellerinden ḳomazlar. Bunlar-
dan mā‘adā onar ḳulaç uzunında on sekiz ṣapan vardur ki her biri bir emīr-i
kebīrüñ2 elinde āşikāredür. Hemān ki ḫāḳān taḫtına çıḳup oturur, anlaruñ
ṣapanları bir ġarīb ‘azamet3 peydā ḳılur.
Fe-ammā teferrüc-i ḫāḳān bu ṭarīḳladur ki farażā yarın seyr-i bāġ ta‘yīn
itse münādīler bir bir nidā eylerler. “Ḫāḳān-ı Çīn seyr ü teferrüce gidecek-
dür.” diyü bildürürler. Ol gün hīç kimesne dükkān açmaz. Bir ferd ḳapusın-
dan ṭaşra çıḳmaz. Ḥattā edeb ri‘āyet idüp revzenelerin açup baḳmaġa4 cür’et
itmez. Ḫilāfın idenler siyāsetden ḳurtulmaz. Bu sebeble ḫāḳānuñ mehābeti
ziyāde olmışdur. [139b M2] Ādem vardur ki müddet-i ‘ömrinde yüzini gör-
memişdür. Bā‘iẟ budur ki ḫāḳānuñ yüzine baḳanlar dehşetinden yüzi üstine
düşer. Gözi gözine rāst gelenler elbette şaşar.
Bir ġarīb ḳānūnları daḫı budur ki bir biri ardınca ḫāḳāndan üç günāh
ṣādır olsa ḫal‘ u ‘azli lāzım olur. Kimesne men‘ine ḳādir olamayup bu ma‘nā
elbette ta‘ayyün bulur. Ve günāhla ‘azl olınduġı içün evlādından biri ṣadrına
iclās olınmaz. Vefāt itdügi ḥālde vāriẟ-i mülk olan evlādı5 mücrim olduġı
ḥālde verāẟete lā’iḳ görilmez.
Ve eger ḫāḳān vefāt idüp birḳaç evlādı ḳalsan manṣıbını ḳanḳısı ‘āḳıl ü
dānā ise babasınuñ taḫtına ol cülūs idecekdür. ‘Āḳılı ṭururken ġāfili ne yüze
gülecek ve ne taḫta geçecekdür.6
Bir ‘ādetleri daḫı budur ki dīvān-ı ḫāḳānda her vilāyetden ki ādemler
bulınur, ehl-i İslām cümleden yuḳaru iclās olınur. Ve ḫāḳāna yaḳın yirde yir
gösterilüp ta‘ẓīm ḳaṣdına taḳarrüb buldırılur. Ba‘dehu ehl-i Tübbet, ardınca
1 diyār ḫalḳına: diyāra YK

2 emīr-i kebīrüñ: emgīlerüñ YK
3 Nüshalarda “‘uzme/ġurme” şeklinde yazılan bu kelime anlam gereği “aẓamet” olarak
metne alındı.
4 açup baḳmaġa: çıḳmaġa YK
5 evlādı: - YK
6 ‘Āḳılı//geçecekdür: - YK
ehālī-i Ḳalmaḳ, daḫı ṣoñra Evecd1 ḫalḳı, ‘aḳabince Ḫodḥab ādemleri ve bu

cümleden ṣoñra Hindīler yirleşmesi münāsib görilür. Ḫuṣūṣā ki ṣaġ ṭara-
fında [130b YK] ṣāḥib-i seyf olan ümerā otururdı. Ṣol cānibinde ehl-i ḳalem
zümresindeki ‘uḳalā cülūs ḳılurdı. Ardında ise ḫavāṣṣ-ı sākinān-ı serāy yirlü
yirinde el ḳavuşdururdı. Fe-ammā bir ferdüñ zehresi yoġ-ıdı ki başın ḳal-
dura. Yā ḫāḳānuñ, yā ġayruñ yüzlerine naẓar ṣala.
Ve her ṣabāḥ pāy ve minḳārı ḳırmızı zāḫ-ı Belḫī ki bu diyārda Cezīre-i
Naḳşa ḳarġası didükleridür, ol ḳarġalar ve ol diyāra maḫṣūṣ ‘acā’ib ü ġarā’ib
ḳuşlar elbette serāy-ı ḫāḳānuñ saḳfında cem‘iyyet iderlerdi. Birer ṭarīḳla
ḳonmış [140a M2] faġfūrī sifāllerden2 ġıdālarına tenāvül ḳılurlardı. Ḫāḳān
her zamān “Ben ‘aṣruñ Süleymān’ıyum.” dimege bir sebeb ol ḳuşlar ‘add
olınurdı.
Der-ḥaḳīḳat-i Kūs-i ‘Adl

Mülūk-i Fürs’den Nūşirevān-ı ‘Ādil zencīrini gerdügi gibi ḫāḳān-ı Çīn
olanlar kūs-i ‘adl peydā itmişler. Yedi ḳat serāydan ṭaşra daḫlini3 münāsib
görmişler. Bir maẓlūm-ı sitem-dīde ki ‘avāṣī vü ẓalemeden cefā çekermiş,4
ḫalvet-serāy-ı vezīre yol virilmedügi taḳdīrce aña ṭoġrılup birḳaç meçik ur-
maġla maẓlūmiyyetini iẓhār idermiş. ‘Ale’l-fevr der-bānlar ve nigeh-bānlar
murāfaḳatiyle vezīr meclisine varup ẓulminüñ def‘i muḳarrer olurmış. Ve
gāh olur ki ḫāḳān bi’z-ẕāt dīvān eyledügi günde kūs-ı ‘adlden ṣadā işidilür-
miş. Ḥālā ki ümerānuñ zehreleri çāk olup “ ‘Acabā benden veyāḫūd
tevābi‘umdan mı şikāyetdür?” diyü ‘aḳlları başlarından gidermiş. Ammā
vaḳt olurmış ki ḫāḳānuñ kemāl-i ‘adāletinden ve ümerāsınuñ re‘āyāya
merḥametinden niçe yıllar kūs-ı ‘adl dögülmemek, ya‘nī ki dārü’l-mülkin-
den maẓlūm-ı sitem-dīde görilmemek vuḳū‘ bulurmış.
Bedīhe
‘Adl eyleyince memleketinde şeh-i cihān

Āvāze-i maẓālim olur lā-cerem nihān
1 M2 nüshasında bu kelime bu şekilde harekelenmiştir.

2 Birer//sifāllerden: Her biri bir nev‘ ve bir levn ile faġfūrī kāselerden YK
3 Yedi//daḫlini: Çaḳ serāydan ṭaşra vaż‘ını YK
4 ki//çekermiş: ẓalemeden cefālar göre YK
Eger kūs-ı ‘adl ve eger zencīr-i ḥaḳ budur ki ḳā‘ide-i pür-fā’ide-i dil-
peẕīrdür, lākin bu ṭarīḳa raġbet idüp evvel peydā eyleyen kisrā mı, yoḳsa
ḫāḳān-ı Çīn mi idügi nā-ma‘lūm u sırdur.
Der-taḳsīm-i Memleket-i Ḫıṭāy1

Ḫıṭāy-nāme’de ve Tārīḫ-i Benāketī’de mesṭūrdur ki ḫāḳān-ı Ḫıṭāy
olanlar ta‘ayyün-i ḥükemā ile memleketlerin on iki ḳısm itmişler. Ve her
ḳısmınuñ umūrına maḫṣūṣ bir dīvān-ḫāne ve vekīl ve erbāb-ı ḳalem naṣb
eyleyüp dārü’l-mülkinde her zamān on iki dīvān-ḫānede icrā-yı aḥkām
olınmaḳ āyīnini münāsib görmişler. Ve her birinde bir duḫter-i ‘āḳıle ve
muḥāsibe-i ‘ādile umūr-ı 2 cumhūra neẓāret, ḫuṣūṣā ki altı nefer [140b
M2] emīr-i kebīr-i mu‘teber ḥıfẓ u ḥirāset ḫidmetine fermān-ber olup bi-
risi żābıṭ-ı ḳānūn-ı mülk, ikinci ḥāfıẓ-ı ḫizāne-i zer ü nuḳre ve gilāle vü
aḳmişe, üçinci pirinc ü cev ü gendüm ü ‘unnāb u heyzüm enbārlarına ni-
geh-bāndur. Ve dördinci leşkerüñ mühimmātını görüp ol ḫidmete naṣb-ı
nefs iden ẕī-şāndur. Beşinci şehrler ve ḳal‘alar ta‘mīrini [131a YK] ve me-
remmātını görüp gözeden kār-dāndur. Altıncı maḥbūslar ve zindān-bānlar
aḥvālini görmege fermān-berdārdur. Yıldan yıla yine ol ḳızlar bunlaruñ
muḥāsebelerin görürler. Defterlerin beyāż idüp ḳānūnları üzere ḫāḳān-ı
Ḫıṭāy’a ‘arża ḳılurlar.
Ammā Aḥvāl-i Zindān-ı Ḫıṭāy

Bu vechledür ki Ḫanbalıḳ şehrinde iki zindān vardur. Birinüñ ismi Şīn
Bū ve ol birisinüñ Big Bū3 idügi ‘ayāndur. Pes cürm ü günāhı az olanlar Şīn
Bū’ya, ḳatle istiḥḳāḳı olanlar Big Bū’ya ḥabs olınmaḳ üzeredür. Ve ṣubaşı-
dan ve ‘asesden bir ferdüñ cānı yoḳdur ki bir mücrimden rüşvet ve bırṭīl4 ve
cerīme nāmına nesnesin alabile. Veyāḫūd ṣoyup bir nesne alıḳoya.
Seyyāḥlardan biri “Biz on nefer kimesne idük. İçimüzden birimüz ġavġā
idüp bir şaḫṣ ile dögüşdügine binā’en cümlemüz ṭutulduḳ. Ḫanbalıḳ
1 Ḫıtāy: Çīn YK
2 umūr-ı: - YK
3 Big Bū: Mig Bū YK
4 bırṭīl: - YK
zindānına varup izdihām-ı mücrimāndan nevbetimüz gelüp ṣorılınca niçe

günler intiẓār çekdük. Ve ba‘de’t-teftīş ‘Bunlar bu diyār ādemi degüldür.
Ḍarb-ı çūb u işkenceye taḥammülleri yoḳdur.’ diyü el-ḥamdü li’llāhi te‘ālā
āzād olup ḳurtulduḳ. Ve ammā henüz intiẓārda iken maḥbes-i zenāna nāẓır
bir pencereye vardum. ‘El-ān1 bu zindānda ne miḳdār maḥbūse ‘avret var-
dur?’ diyü zindāncısına ṣordum. On biñden ziyāde idügi bilüp2 ta‘accüb
ḳıldum. ‘Ḫuṣūṣā ki şimdi zindānımuzuñ tenhālıġı zamāndur. Daḫı bir
tārīḫde böyle ḫālī ḳalduġı yoḳdur.’ [141a M2] didüklerini istiġrāb itdüm.
Erlerden olanlar ḫod ḳatı vāfirdür. Ḥālā ki ḫāḳān bi-ismihi ve bi-cürmihi
bilmedügi mücrim nādirdür.” [dimişdür].
Ve ẕikr olınan iki maḥbes-ḫānede3 üçer emīr-i pür-şükūh muḳarrerdür
ki bir müfettiş ve biri emīre ve biri zindāncıları żabṭ eyleyen sālār-ı güzīndür.
Ve zindāna maḫṣūṣ bir müftīleri daḫı vardur ki aḥyānen maḥbese varur. Ol
üç emīr-i kebīrüñ maẓālimi var mıdur, nicedür, yoḳlar, görür. Ve ol varduḳça
maḳām-ı mu‘ayyeni olan zindān bir laṭīf bāġ-ı dil-sitān ve bülbülleri ve
aḳarṣuları vāfir gülistāndur ki 4«‫ »اﻟﺪﻧﻴﺎ ﺟﻨّﺔ اﻟﻜﺎﻓﺮ‬mefhūmına mā-ṣadaḳ
idügi ‘ayāndur.
Ve bi’l-cümle melik-i Çīn’üñ on iki ḳısmınuñ evveli Şeng Sī
nāmınadur. Nāmdār büyük şehrleri Gīcān, Ḳugencū, Sūcūding Cū
didükleridür. Bu şehrlerüñ maḥṣūli müşgden ġayrı degüldür. Ve yine bu
ḳısmda Cūlānḳū, Gelānḳū, Ḫūdnānḳū dirler üç kişver-i kebīr daḫı vardur.
Rīvendüñ 5 a‘lāsı, ya‘nī rāvend-i Çīnī didüklerinüñ bī-hem-tāsı bunlarda
biter. Ammā Cendīḳū ve Cendīfer ve Bīlānḳū nām şehrlerinde aḳmişe olur.
Yol üzerinde vāḳi‘dür. Ve ol ḳısmda bunlardan ġayrı şehrlerüñ ‘adedini
hemān Allāhu Te‘ālā bilür, diyü şāyi‘dür. Ve bunlaruñ eñ ednāsı mülk-i
Rūm [131b YK] şehrlerinden Edrine ve Burūsa ve ‘Acem mülkinden Tebrīz
miḳdārıncadur, diyü meşhūrdur.
İkinci ḳısmı Nezādistān nāmınadur. Bir mülk-i Çīn daḫı budur. 6
Bunda ‘acā’ib ü ġarā’ib muraṣṣa‘ ve āhen çanaḳlar ve cāmlar ve gümüşden ve
altundan ve ba‘żı ẓurūfa nihāyet yoḳdur. Şehrlerinüñ nām-ı meşhūrı
1 El-ān: Ayā YK
2 bilüp: ma‘lūm olup YK
3 M2 nüshasında burada bir kelimelik boşluk vardır.
4 Hadîs-i Şerîf, “Dünyâ kâfirin cennetidir.” (Müslim, Zühid, 1; Tirmizi, Zühd: 16, İbni
Mace, Zühd, 3)
5 Rīvendüñ: Bundan YK
6 budur: dur M2
Ḫıṭāy’dur ki mülk-i Çīn’üñ ḳadīmī pāy-taḫtıdur. Sābıḳdaki faġfūr-ı Çīn’üñ

[141b M2] ve devr-i Ādem’den berü gelüp geçen selāṭīnüñ taḫt u tācı
andadur. Her ṣabāḥ ol şehrüñ ḫalḳı bir müretteb leşker olup ol taḫt-ı
ḳadīmüñ ḳarşusına varurlar. Üzerine bir pādişāh oturur taṣavvur idüp el
ḳavuşurlar. Farażā ki birisi bir gün1 varmasa ‘azl olınur. Ḥattā ḥabs u ḳatl
daḫı ḳılınur.
Bedīhe
Zihī ġafilīn ü zihī cāhilīn

Ola ḫidmet merde anlara din
Ve bi’l-cümle ḳadīmī pāy-taḫt Ḫıṭāy şehri iken a‘dānuñ men‘ u def‘ine

mesāfe cihetinden ba‘īd olmaġın ṣoñradan varup Ḫanbalıḳ’ı yapmışlar. Ve
yine anuñ āyīn ü leşkerini bozmamışlar. 2 Monlā ‘Alī Ḳuşcı ol diyāra
varduḳda Ḫanbalıḳ iḥdāẟ olınalı sekiz yüz ḳırḳ yıl olduġın bildürmişler.
Üçinci ḳısmı Ḫanbalıḳ şehridür ki iḥyā itdükden ṣoñra yiri yarup ‘arīż
ü ‘amīḳ ḫandeḳler kesüp bir ṣu getürmişlerdür. Anı bir ṣan‘atla aḳıdup iki
mīl yiri iḥāṭa itmiş bir göl ḳılmışlardur. Egerçi ki Uyġur dilinde adı
Ḫanbalıḳ’dır, fe-ammā Ḫıṭāy lisāsında ismi Dayidu, ma‘nāsı pāy-taḫt
dimekdür. Eṭrāfında gümüş ma‘denlerine nihāyet yoḳdur.3 Bu sebebden ol
diyār ḫalḳınuñ gümüşe raġbetleri4 nādirdür. Ve ol ma‘ādinüñ ekẟeri Day
Teng nām şehrdedür.
Ve ol diyāruñ bir cins ṭaşları vardur. Odun yirine yaḳup ekẟer-i
ṭa‘āmları anuñla bişürülmek üzeredür. Ve ma‘ādinden ġayrı maḥṣūlleri
zencebīl ve māmīrān-ı Çīnī ve kebābe-i Çīnī ve bunlaruñ emẟāli nesnelerdür
ki zirā‘at u ḥirāẟetle ḥāṣıl olmaḳdadur.
Dördinci ḳısmı Hīz nāmınadur ki meşhūr şehrlerinüñ ismi Çoyḫū,
Sālārḳū vāḳi‘dür. Dār-ı fülfül ü ḳaranfül ü bülbüle ol yirlerde keẟretle
şāyi‘dür. Ammā içlerinde ṭuz ki nemekdür, ḳatı ḳıymetdedür. Farażā [142a
M2] bir dirhem gümüşe beş dirhem nemek ancaḳ5 alınmaḳ mümkindür.
Çaḳ bu deñlü raġbetdedür.
1 bir gün: - YK
2 bozmamışlar: bozmışlar YK
3 ma‘denlerine//yoḳdur: ma‘denleri ziyāde çoḳdur YK
4 gümüşe raġbetleri: kimseye iḥtiyācı YK
5 ancaḳ: - YK
Beşinci ḳısmı Ḳūgeresī nāmınadur. Aḳmişe-i ‘acībe ve gilāle-i ġarībe ve

nāzik ü laṭīf kettānlar anda ḥāṣıl olmaḳ üzeredür.
Altıncı ḳısmı Lemsīn didükleridir ki faġfūrī çīnīler anda işlenür. Bir cins
ġāyetle beyāż ṭaşı olur. Dögüp un iderler. Ba‘dehu ḥavżlara naḳl idüp az az
ṣu ḳoyup bir ṭutam [132a YK] ince çubuġla çalḳayu çalḳayu1 hezār sa‘y ile
ḥall iderler. Bu ṭarīḳla üç ḥavża naḳl idüp her birinde evvelki diḳḳati idüp
ba‘dehu ḳurımaġa ḳorlar. Ṣuyı çekildükden ṣoñra bir zamān daḫı depme ile
ve yumruġla yoġururlar. Andan ṣoñra kāseler ve ṭabaḳlar ve ẓarflar
düzdürürler. Ekẟeriyyā ol cins balçıḳ atadan oġula mīrāẟ ḳalur. Babası
zaḥmetle yoġurur. ‘Amele gelmese oġlı zamānına rāst gelür. Dört faṣlda dört
nev‘ faġfūrī düzilür. Ve eger üç ḥavża naḳl itmeyüp evvelki ḥavżdan düzilse
faġfūrīnüñ alçaġı ve ḳalıñı olur. Eñ a‘lāsı üçinci ḥavżdan ṣoñra yoġrılandan
‘amele gelür. Ve cümleden a‘lā faġfūrī ki tā mülk-i Çīn’de biñ dirhem
gümüşe ṣatılmaḳ olur. Ol maḳūle ḫāric-i vilāyete ṣalıvirilmeyüp pāy-
taḫtında isti‘māl ḳılınur. Ḥattā aġırı altuna ṣatılması daḫı gāhī vuḳū‘ bulur.
İ‘tiḳādlarınca aṣlā faġfūrī cinsi köhne olmaz. Ve elmāsdan ġayrı nesne anı
terāş itmez. Yine elmās daḫı anuñla terāş olınur. Ġayrı nesne aña kār itmez.
Tüccāra ṣatılduġı zamānda füzūnı ile ṣatılur. Ṭālibine dürüst olmayup ve
şikeste çıḳanları ne ṣorılur, ne behāsından tenzīl itdürilür.
Yedinci ḳısmı Yeñi Ḫansāy ve Yeñi Gelāyī Ḫansāy nām şehrlerdür.
Ammā degmede ol yirlere kimesne varmaz. Beyne’t-tüccār ṣorılsa cemī‘-ı
bāzirgānlarda on kişi bir yirde [142b M2] bulınmaz. Ḫansāy’uñ büyüklügi
bir mertebededür, dinildi ki bir ḳāfile ‘ale’s-ṣabāh kenār-ı şehrden ḳalḳup
içerüsine ‘azīmet itmiş. İkindüye degin miyān-ı şehre varup nüzūl itmiş.
İrtesi yine ol maḥalden ḳalḳmış, aḫşama degin ol bir ucına güçle yitmiş.
Ḫıṭāy vilāyetinde böyle vāsi‘ u ma‘mūr şehrlere nihāyet yoḳdur.
Sekizinci ḳısmı Yūnen’dür ki dünyānuñ bir bucaġındadur. İki ṭarafı
deryā ve bir cānibi ḳurı ṭarafına müntehīdür. Deryāsında incü iḫrāc olınur.
Ol sebebden Ḫanbalıḳ’da lü’lü’ ḳatı ucuz olur. Farażā ki bir denk çeken incü
üç direm gümüşe2 alınmaḳ mümkin idügi taḥaḳḳuḳ bulur. Yāḳūt ve fīrūze
ḳısmına daḫı nihāyet yoḳdur.
Ṭoḳuzıncı ḳısmı Gūlī didükleridür. Ḫān-ı Ḫıṭāy kişilerine virilen zer-
beft ḫil‘atlaruñ ḳumāşları ve ḫuşāme tāfteleri cemī‘an anda işlenür. Ḫalḳı
1 çalḳayu çalḳayu: çalḳayup YK

2 direm gümüşe: dirheme YK
‘umūmen mütemevvilān u tüccār olmaġın ol ḫidmeti anlar edā ḳılur.

Aḳçeleri ile alıvirürler. Yıldan yıla pāy-taḫta gönderürler. Ve hergiz
incinmeyüp iftiḫār iderler. Ve ol ḫalḳa Gūlīstāniyān1 dirler. Nāzik ḥarīr ü
kettānlar tedārük iderler. Vilāyetlerinüñ ḥāṣılı ḥarīr ü kettān ve ẕeheb-i
ḫāliṣdür.
Onıncı ḳısmı Cāve nām benddür. Hind cānibinden gelenler evvelā ol
memālike gelürler. [132b YK] Ve yine gitmelü olduḳda andan çekilürler,
giderler. Zīrā ki Hind vilāyeti anuñ ġarbī cenūbīsinde vāḳi‘dür. Ḫanbalıḳ’a
andan şekker ve dārū ve Hind ḳumāşları geldügi şāyi‘dür.
On birinci ḳısmı Ḫoten nāmınadur. Sābıḳan Ḫıṭāy mülkinüñ ser-
ḥaddi imiş. Fī zamāninā diyār-ı İslām sınurı olmışdur. Ya‘nī ki fütūḥāt-ı
İslāmiyye tā ol ḥudūda dek varmışdur. Ve anuñ metā‘ı yeşbdür. Ya‘nī ki
yeşm didükleri ṭaşdur. İki [143a M2] ḫāmesi2 vardur. Birine O Ḳāş dirler
ki anda aḳ yeşb ḥāṣıl olur. İkinciye Farḳ Ḳāş dirler ki siyāh ve yeşil ve neftīsi
incimād bulur. Vaḳtā ki Dās Cūk3 nām maḥalde ṣu ṭuġyān ider, ba‘dehu
nüzūl idüp on gün tamām kenāresinde yeşb devşürilür. Zīrā ki yeşbüñ kānı
nā-ma‘lūmdur. Her vilāyete gelen yeşb envā‘ı andan ḥāṣıl idügi mefhūmdur.
Ve ba‘żı ehlu’llāh müşāhedesinde ṭaş ṭoġar imiş. Ḥattā ṭoġurur iken ol seng
zār zār iñler imiş. Ve ṭoġduġı gibi penīr gibi ter bulınup yire düşdükde pek
olurmış. Vilāyet-i Ḫıṭāy’da andan ḳıymet-i metā‘ bulınmaz imiş.
On ikinci ḳısmı deryā-yı maşrıḳ kenārında iki büyük şehrdür ki birine
Vān Sī4 ve ol birine Vān Dūt dirler imiş. Maḥṣūlātı ancaḳ şekker olırmış.
Şekkerden ġayrı zirā‘atleri olmaz imiş. Ve bu ẕikr olınan ol iki ḳısm
memleketüñ her iki ḳısmı mābeyni ikişer aylıḳ mesāfe olup gūyā ki
berekātu’llāh ile ḳısmet ḳılınmış imiş. Ve bu cümleden egerçi ehl-i İslām
ṭā’ifesi sā’ir ṭavā’ife nisbetle nādirdür, ammā oturma ve ṭurmada baḫşiş ve
yirle[n]mede ve her ḫuṣūṣda anlar taḳdīm olınup ḫān-ı Ḫıṭāy emri ile raġbet
ü iltifātları mütekāẟirdür.
Ḳā‘ide-i Żiyāfet: Ehl-i Ḫıtāy 5 żiyāfet-i ‘āmmelerine ṭoy dirler. Yaz
günlerinde bāġ u bostānlarda ve dıraḫt sāyelerinde, eyyām-ı şitā ise ‘ālī
serāylarda cem‘iyyetler iderler ki miyān-ı sebzezārda żiyāfetleri görilse
1 Gūlīstāniyān: Gülistāniyān YK
2 ḫāmesi: rūd-ḫānesi YK
3 Dās Cūk: Rās Ḥūk YK
4 Sī: Besī YK
5 emri//Ḫıtā: - M2
1 «‫»اﻟﺪﻧﻴﺎ ﺟﻨّﺔ اﻟﻜﺎﻓﺮ‬

mażmūnı buña binā’endür, dinilmek cā’iz olurdı. Zīrā
ki bir mekān-ı cināna şebīh nişīmenler ol ḳavmüñ ṭoylarında bāriz olurdı.
Meẟelā küçürekden perveriş ile ḥāṣıl olan aġaçlar kimi serīr ṣūretinde [143b
M2] ve ṣandelī hey’ātında2 ve ḳaṣrlar ve ġurfeler endāmında revāḳlar ve çār-
ṭāḳlar resminde meclisler tertīb olınmış ba‘żı sebz ḳaṣrlada müşebbek
pencereler gösterilmiş idi. Ve niçe gül-ruḫuñ gerdenlerine mīvedār nihāller
ṣarılur. Gūyā ki zeberced ü zümürrüd cennet ġurfelerine teşebbüh3 ḳılınmış
gūşe gūşe nişīmenlerden mā‘adā ba‘żı sāde-rū nev-cüvānlar ki ġılmān-ı bihişt
[133a YK] gibi ol ṣandelīlerde otururlar. Ol ṣan‘atla yāsemen şāḫları ve
gülleri açılmış gül-bünler anlaruñ boyunlarına ve ḳulaḳlarına ṣarılmış ṣūretle
gösterilürdi.
Sāzende ḳısmınuñ ise aḳsāmına nihāyet yoġ-ıdı. Ekẟeri hem ḥüsndār
cüvān, hem mūsiḳīde ṣadāları ḫoş-elḥān, sāzendelikleri ḫod 4 pesendīde
a‘yān olmaḳ taḫmīn mertebelerinden artuġ-ıdı.
Egerçi ki ol vilāyetüñ üzüminde çendān ḥalāvet yoġ-ıdı. O sebeble mey-
i ḥamrāsında daḫı dil-güşā neş’e ve keyfiyyet yoḳdur. Bā‘iẟ budur ki ol
maḳūle ṭoylarda içdükleri birinç şarāblarıdur. Semriyüp ten-dürüst olmaġa
mey-i nābları ol ṣahbā-yı neş’edārdan olagelmişdür.
Ammā Aḥvāl-i Ḫarābātiyān-ı Ḫıṭāy

Ḫıṭāy şehrinüñ kenārında beş altı yüz, yāḫūd bir iki biñ ḫāne dübdüz
ḫarābātīler maḥallesi olur ki ‘āmmeten zenleri maḫṣūṣdur. Ġarābet
bundadur ki ekẟer ol diyārüñ ümerāsı ḳızlarıdur. Babalarından bir günāh
ṣādır olup āyīn-i bāṭıllarında ol günāhlar bunlardur ki farażā tenhāsında ḫān-
ı Ḫıṭāy’a raġbet itmeye. Ya‘nī ki “Benüm bu ḥālümi bilmez.” diyü yaṣaġını
ṭutmaya. İkincisi ḫıyānet fikrin idüp bir ḳaṣd-ı fāsidden ferāġat itmek lāzım
iken eyleyeme. Üçincisi ḫarābātdaki zenlerle meclis idüp otura. Ḥaẓẓ-ı
nefsānīye meyl-i tām itmekle o fısḳ [u] fücūrı [143a M2] cā’iz göre.
İmdi bir mīrden veyāḫūd a‘yān-ı memleketden olanlardan bir şaḫṣ-ı
rūşen-żamīrden ki bu üç ḳabāḥatden birisi ẓāhir ola, bu muḳābelede
1 Hadîs-i Şerîf, “Dünyâ kâfirin cennetidir.” (Müslim, Zühd, 1; Tirmizi, Zühd: 16, İbni Mace,
Zühd, 3)
2 hey’ātında: miyānında M2
3 teşebbüh: ḳaṣd-ı neş’e M2
4 ḫod: - YK
kendülere ihānet olınup eger bir cüvān oġulları var ise leşker ḫidmetine
virile. Ḳızları ḫarābāta bıraġılup ‘ömrini fısḳ u fücūr u zināyla ifnā ḳıla. Tā
ki bu aḥvāli görenler eger ümerā vü ekābir ü aġniyā küllī iḥtiyāṭla nāmūsını
ṣaḳına. “Benüm de evlāduma böyle cefā vü1 ḥaḳāret olınmasun.” diyü bezm-
i ḫarābātdan ictināba cell-i himmet ḳıla.2
Zīrā ki ol ḫarābāta düşen zenān ve ‘asker ḫidmetine bu muḳābelede
redd olınan sāde-rūyān müddet-i ‘ömrlerinde peder ü māder yüzini
görmezler. Aḳribāları mecālisine ḫod bir daḫı ayaḳ baṣmazlar. Ve eger bu üç
günāhuñ biri şehrlüden ṣādır olsa ḥabs u ḳatl ile ḥaḳḳından gelinür. Ve
ḳızları ve ‘avretleri ṣatılup esīr ḳılınur. Ancaḳ oġulları evlād-ı ümerā gibi
leşker ḫidmetine gönderilür.
Ve bi’l-cümle ol ḳızlar ki ḫarābāta varurlar, andaki ‘ayyāşlara sāḳīlik
ḳılurlar. Vaḳtā ki eṭrāf-ı memālikdeki vilāyetlerüñ birinden ‘arżlar gelüp
“Ḳar ve yaġmur yaġmadı. Ḳaḥṭ u ġalā ẓāhir olup ḫalḳ-ı ‘ālem birbirine
girdi.” diyü bildirile, ḫān-ı Ḫıṭāy cānibinden [133b YK] ol diyārlara emrler
gönderilüp “İstisḳāya çıḳılsun.” tenbīhi ṣudūr ḳıla. Ol şehrüñ ḫarābātındaki
‘avretler ittifāḳla istisḳāya muḳayyed olurlar. Ya‘nī ki bir ṣaḥrāya çıḳup niçe
günler zārī vü nālişler ḳılurlar. Pes şöyle ki tażarru‘ları maḳbūl olmaya ve ol
vilāyetlere bunlaruñ nālişlerinden ṣoñra yaġmur yaġmaya, hemān anlar
kendülerüñ ḳatl ü helāki muḳarrer ḳılurlar. Bir faṣl zār zār aġlaşuraḳ
kilīsālara girürler. Niçe zamānlar anda daḫı feryād [144b M2] u zārī ḳılurlar.
Şöyle ki bunlaruñ niyāzı muḳābelesinde yaġmurlar yaġa, kendüler ḳatl ü
ḥabs elinden emīn olup ḳurtula, istedüklerini dögerler, sögerler. ‘Adüvlerini
emān virmeyüp öldürürler. Ḥattā kimüñ gerekse çeküp māl ü menālin
alurlar. Murādlarınca fesādāta mürtekib olurlar.
Ve ol diyāruñ ḥikmet-şināsları zu‘m-ı fāsidlerince anlaruñ nevḥalarını
mūcib-i nüzūl-i raḥmet bilürler. Fi’l-vāḳi‘ gāh olur, yaġmurlar yaġar ki ḳara
ṭaġlar gibi seylleri cereyān ḳılur. Ḥattā niçe şehrleri ol seyller ḫarāb idüp
fenāya virür.
Bu ḥaḳīr taḥḳīḳında ol gūne fevāḥişüñ tażarru‘ları muḳābelesinde
bārān-ı raḥmet nüzūli istidrāc-ı maḥżdur. Bir sebebi daḫı dā’imā cünüb-i3
ġayr-ı ṭāhir olan nā-pāklerin zārīlerini melā’ikeye işitdürmemek maṣlaḥatı
1 cefā vü: - M2
2 ictināba//ḳıla: ictināb idüp ṣaḳına YK
3 cünüb-i: ḫabẟ-i YK
içündür. Ve illā anlaruñ girye vü bükā vü tażarru‘ları mūcib-i raḥmet-i

Kirdgār olmaḳ ṭavr-ı ‘aḳlden ba‘īddür.
Niteki ol ḳavmden istidrācen bir ‘aceb ḳıṣṣa daḫı vāḳi‘dür ki vāriẟ-i ‘ilm-
i nebī, şeyḫu’ş-şüyūḫ Şeyḫ Muḥyi’d-dīn-i ‘Arabī Ḥażretlerinüñ Müsāmere
nām kitābında mesṭūr idügi muḳarrer ü şāyi‘dür. Ya‘nī ki şeyḫ-i mezbūr
buyurırlar ki “Bir zamānda Mekke-i Mükerreme ḥareminde yārān-ı
ḳadīmümden bir bāzirgānı gördüm. Niçe rūzgār ḳandalıġı nā-ma‘lūm
olmaġla ol ān nereden geldügini ve seyāḥat itdügi memālikde ‘acā’ib ü
ġarā’ibden neler gördügini kendüye ṣordum. Pes ol ‘azīz-i ṣādıḳu’l-ḳavl didi
ki ‘Bu def‘a ticāretle diyār-ı Ḫıṭāy u Ḫoten’e vardum. ‘Ömrümde
görmedügüm ve işitmedügüm nevādirden bir ḥādiẟe gördüm ki ol diyāruñ
tācirleri ḳā‘idesi üzere ser-cümle metā‘umı bir bāzirgāna va‘de ile ṣatdum.
Zamān-ı mev‘ūd dāḫil olınca kendü ḥālime meşġūl oldum. Pes birgün bir
dellāl nidā ider, [145a M2] ‫»اﻳّﻬﺎ اﳌﺴﻠﻤﲔ ﻓﻼن اﻟﺘﺎﺟﺮ ﻗﺪ ﻣﺎت ﻣﻦ ﻳﻄﻠﺐ اﳊﻘﻮق‬
1«‫ ﻣﻨﻪ ﻻﺛﺒﺎت‬diyü söyler. Vaḳtā ki dellālüñ yanına vardum, vefāt eyleyen
kim idügini ṣordum. İsm ü resmi ile ḳanḳı tācir idügin bildüm. ‫»ﻓﺎذا ﻫﻮ‬
2«‫ ﺻﺎﺣﱮ‬Ya‘nī ol müteveffā ben esbāb ṣatduğum şaḫṣ idügini iẕ‘ān itdüm.
Ya benüm mālüm nice olur, diyü [134a YK] giryeye āġāz eyledim. Lākin
baña ol dellāl tesliyetler virdi. ‘Sen bu diyārüñ ḥālinden ġāfilsün ancaḳ.’ diyü
söyledi. Üç günden ṣoñra ol müteveffā dükkānına gelecegini, her kimüñ
kendüde ḥaḳḳı var ise söyleyüp vāriẟlerine bildürecegini beyān eyledi. Ḥālā
ki beni dibelik ḥayret aldı. Ölüp ḳabre defn olınan meyyit nice dükkānına
gelecekdür, diyü fikr itdügümce ‘aḳlum ṭaġıldı. Fe-lā-cerem üç günden
ṣoñra yine dellāl nidā itdi. İşidenler, ol ḫˇācenüñ dükkānına ben daḫı var-
dum. Naẓar ḳıldum, tācir-i müteveffāyı dükkānında ke-mā fi’l-evvel oturur
gördüm. Vāriẟleri ḳarşuda maḥzūn ṭururlar. Mezbūruñ ḫalḳla muḥāsebe
gördügini iẕ‘ān ḳılurlar. Giderek sā’ir dāyinler dükendi. Ya‘nī ki nevbet baña
degdi. Pes benümle daḫı söyleşdi. ‘Fi’l-vāḳi‘ bunlara bu miḳdār deynümüz
vardur.’ diyü vāriẟlerine ıṣmarladı. Ba‘dehu ‘ādet üzere dükkānını kilīdledi.
Miftāḥını vereẟe destine3 virüp çekildi. Ben mezbūruñ ardına düşdüm. Her
ḳanda gitdi ise bile gitdüm. ‘Āḳıbet gördi ki ben ardından kesilmezin, ken-
düyi ḳoyup semt-i āḫara gitmezin, 4«‫ »اش ﺗﺮﻳﺪ‬diyü ṭurdı. Ḥikmet
Ḫudā’nuñdur, elüm miyān-bendüme irdi. Ḫuṣūṣā tenhā yirler idi. [145b
1 “Ey Müslümanlar, filan tüccar ölmüştür. Ondan alacağı olanlar bunu ispat [etsinler].”
2 “İşte o benim arkadaşım!”
3 vereẟe destine: vereẟesine YK
4 “Ne istiyorsun?”
M2] Anuñla benden ġayrı bir ferd yoġ-ıdı. Hemān ki dāmānına ṣarıldum.
‘Ol Allāhu Te‘ālā ḥaḳḳı-çün [ki] seni ve beni yoḳdan var eyledi, sen kimsün?
Ve mezbūr tācir ṣūretinde görinmege bā‘iẟ nedür? Elbette baña bildür.’ diyü
ṣordum.1 Şaḫṣ-ı mezbūr gördi ki elümden ḫalāṣ olamaz, mādām ki rīsmān-ı
medd-i baṣarum aña peyvestedür, te’ẟīr-i naẓar-ı insānī mūcibince gözcisi
olur, ḳalur, ḳurtılamaz; hemān-dem vāḳi‘-i ḥāleti söyledi: ‫»اﻣﺎ ﺻﺎﺣﺒﻚ ﻓﻔﻰ‬ ّ
2«‫ اﳉﺤﻴﻢ واﻣﺎ أ ﻣﻠﻚ ﻋﻠﻰ ﺻﻮرﺗﻪ اﻟﻘﺪﱘ‬didi. Ḥażret-i Bārī Ḫudā bu kāfirlere
ّ
dār-ı āḫiretde küllī cezāların virecekdür. Ẕāt-ı şerīfini inkārlarına binā’en
kendüleri derekāt-ı nīrānīye 3 gönderecekdür. Mevtāları ḥakkında bu
maḳūle mu‘āmele maḥż-ı istidrācdur.’ diyü beyān eyledi. Ta‘accüb-künān
gözlerümi yumduġum gibi naẓarumdan ġā’ib oldı. Perī-i perrān ve melek-i
pinhān idügi bi’l-mu‘āyene ẓāhir olduġı ṭaḥaḳḳuḳ buldı.’ diyü tekellümesin
ḫitāma irgürdi.” 4«‫»إﻧﺘﻬﻰ ﻛﻼم اﻟﺸﻴﺦ‬
Ve bi’l-cümle ḫarābātīlerüñ niyāzları ḳabūl olmayup şöyle ki yaġmurlar
yaġmaya niçelerini ḳatl iderler. Ve ba‘żı bellü başlularını ḫarābātdan redd ile
ıṭlāḳ iderler. Lākin aḳribāları yanına varamazlar. Ve ol mertebeden ṣoñra baş
ḫırḳaya çeküp oturmaġa daḫı ḳādir olamazlar. Pes gürūh gürūh5 ol zümre-i
ẕemīme-i mekrūh bāzārlarda gezerler. Ḳūt-i lā-yemūt taḥṣīline kūşişler
iderler. Meẟelā evżā‘-ı ġarībeye başlayup sedd-i ramaḳ olacaḳlayın ġıdā
ellerine [134b YK] girdükde birbirleri ile öpüşerek ‘alā mele’i’n-nās ṣarılup
ḳoçuşaraḳ ḥüsn ü cemālleri sermāyesinüñ baḳiyyesini ḳullanuraḳ 6
yanlarında sāzendeleri çalup çaġırup şenlikler iderek faġfūrī ibrīḳleri şarābla
ṭoldurup birbirlerine ṭolular içerek [146a M2] çār-sū-be-çār-sū gezerler. Bu
maḳūle bir manẓūmı vird-i zebān idinürler:
Rubā‘ī
Bir ser-ḫoş-ı bī-‘ār ki dirler bizüz ol

Biñ derde giriftār ki dirler bizüz ol
Āyā nice olur ḥālimüz ey bār-ı Ḫudā

Maġżūb-ı günehkār ki dirler bizüz ol
1 ṣordum: and virdüm gördi ki YK

2 “Senin arkadaşın cehennemdedir. Ben ise onun eski görüntüsünde olan bir meleğim.”
3 virecekdür//nīrānīye: - YK
4 “Şeyhin sözleri burada sona erdi.”
5 Pes//gürūh: - YK
6 ḳullanuraḳ: yād ḳılaraḳ YK
Ḥālā ki kimesne anlara raḥm itmez. Azdan çoḳdan aḳçe, pul virmegi
münāsib görmez. Bir aḳçe ol diyārda yetmiş manḳūra bozılup bir kāse āş
yalıñuz bir pula iken yine ehl-i sūḳ ve ġayrılar anlara nesne virmez. Binā’en
‘alā ẕālik ḳūt-i lā-yemūt taḥṣīline tehālük olup yalvarmaġla ve çalup çaġırup
masḫaralıḳlar itmekle ellerine nesne girmedügi taḳdīrce bī-‘ārlıḳ
perdesinden āḫar maḳāmāta āġāz iderler. Ya‘nī ki birbirlerine dögmege ve
şetm-i ġalīẓ idüp ehl-i sūḳa sögmege1 başlarlar.
Farażā bu ṭarīḳla dögüşmekden ekẟerinüñ yüzi gözi bozılmış, beşereleri
veremler baġlamışdur. Cüz’ī muşt u sille olduġı gibi cerāḥatleri ṣaçılup fıṭrāt-ı
nā-pāki ol ḥavālīdeki ādemlere ṭoḳınmaḳ ve bu sebeble her kişi anlardan
yigrenüp ictināb ḳılmaḳ muḳarrerdür. Bu cihetden bir manḳūr ile belālarını
def‘ itmek tedārükinde olurlar.
Ma‘a ẕālik yine niçesi bir loḳma bahāsını kesb idemez. Açlıġla cān virür.
Ba‘żısı iltihāb-ı āteş-i cū‘dan gözleri ḳararup niçe zamān düşer, ḳalur. Ve
ba‘żıları ellerini balçıġa ṣoḳarlar. Veyāḫūd siyāh boya ile boyarlar. Niçe ehl-i
‘ırżuñ libās-ı ṭāhirine yapışmaḳ murād iderler. Ya‘nī ki cüz’ī ve küllī bir
nesne virmedügi taḳdīrce cāmesine degerler. Bunuñ ‘adīli niçe bī-‘ārlıḳlar
iderler. Gāh olur ki açlıḳdan cān virmiş mürdeleri püşte püşte olur. Ba‘dehu
‘arabalar ile ḳaldurılup lāşeleri deryāya dökilür. [146b M2] Defnine bile
ruḫṣat virilmez. Aḳribālarından biri yanlarına varmaġa icāzet olmaz.
Ve ba‘żı levend-i ḳallāş ki ḫarābāt seyrine varup düzenmiş, ḳuşanmış
zenleri müşterī ṭalebinde ‘arż-ı cemāl üzere bulur. Farażā birine ki meyl
eyleye. Elin eline alup ḥarem-serāyı olan ḥadīḳasına gire. Envā‘-ı reyāḥīn ü
fevākihle ravżasını müzeyyen göre. Ne ḥāl ise aña vāṣıl olup2 murādı ḥāṣıl
olduḳdan ṣoñra birinüñ ḳullāb-ı zülfine daḫı giriftār ḳılına. Bu ṭarīḳla [135a
YK] dincden dince düşüp ol fevāḥişüñ aralarında ḳala. Ḫāṭırına nām u
nāmūsı ve vaṭan-ı me’nūsı fikri gelmeye. Cümle mā-melekini ifnā idince
içlerinde rūzgārın geçüre.
Naẓm
3 ‫ﺧﺮا ﺗﻰ ﺷﺪن آﺧﺮ ﭼﻪ دﻋﻮﻳﺴﺖ‬ ‫ﺷﺮاب و ﴰﻊ و ﺷﺎﻫﺪ را ﭼﻪ ﻣﻌﻨﻴﺴﺖ‬
1 sögmege: kem küle YK

2 olup: - YK
3 “Şarap, mum ve sevgilinin ne manası vardır. Sonunda meyhâneye düşmek nasıl bir davadır!”
Ve ol vilāyetde resen-bāzlıḳ daḫı zenlere maḫṣūṣdur. Ya‘nī ki cān-bāzlıḳ

ṣan‘atı ol cāna ḳalmazlaruñ ḫil‘atleri ile manṣūṣdur. Faṣl faṣl1 kār-ḫāneler
ḳurarlar. Meydān-ı2 ḫarābātda cān-bāzlıḳlar idüp ve ‘arż-ı ḳudret u mahāret
ḳılurlar.
Der-‘iffet-i Zenān-ı Ḫıṭāy

Egerçi ki ḫarābāta düşen ümerā ḳızlarınuñ faḥşı ġāyetdedür, 3 sā’ir
ḫātūnlaruñ ‘iffet ü ‘iṣmeti daḫı nihāyetdedür. Müddet-i ‘ömrlerinde kimseye
ḳadd u ḳāmetlerini göstermezler. Ve sā’ir vilāyetlerüñ ‘avretleri gibi bürinüp
ṭarīḳ-ı ‘āmma girmezler. Farażā bir dūstları veyāḫūd aḳribāları evine varmaḳ
murād idinseler ol diyāra maḫṣūṣ olan maḥaffe ḥammāllarını getürdürler.
Ḳaç ‘avret ise her biri bir maḥaffeye girürler. Maḥall-i ma‘hūduñ ḳapusından
içerü sāḥasına dek ol üslūb ile varurlar. Ḥammāllar yire indürüp ṭaşra
gitdükden ṣoñra kendüler ṭaşra çıḳarlar. Maḥaffe ḥammāllarına bile
görinmezler. ‘Umūmen ehl-i şehrüñ ve ümerā ve sā’ir ‘askerī olanlaruñ
[147a M2] ehl-i beyti bu vechle ‘afīfelerdür. Ancaḳ ḫarābāta düşen fāḥişeler
beyān-ı sābıḳ üzere kenīfelerdür.
li-Mü’ellifihi4
Bir bāġdur zamāne ki naḫli ziyāddur

Serv-kāmet üzere pelīd aña bāddur
Ḥikmet nedür ki merd ü zenüñ rūzigārda

Kimisi müstaḳīm ü kimi kec-nihāddur
Ġıbbu ẕālik ḥüsn ü cemāl ve ḳadd u ḳāmet ü yāl ü bāl Ḫıṭāy zenlerinde
derece-i kemāldedür. Elbette siyāh çeşm olurlar. Ala gözleri, ḫuṣūṣā ki kebūd
çeşmleri nādirdür, diyü taḥḳīḳ ḳılınur.
1 ol//faṣl: icrāsı içün YK

2 Meydān-ı: - YK
3 ġāyetdedür: ġāyetde çoḳdur M2
4 Bu manzume ve altındaki paragraf YK nüshasında bulunmamaktadır.
Aḥvāl-i Cinn-i Maṣrū‘-ı Ḫıṭāyiyān

Ol diyārda maṣrū‘ u maṣrū‘a olmaz. Ya‘nī ki cin ulaşup aġızları
köpürmek hīç bir zamānda vuḳū‘ bulmaz. Ammā ki cin ṭā’ifesi bir ‘afīfeye
‘āşıḳ olmaḳ, ṣuya girdügi zamānda libāsın alup ‘uryān ḳomaḳ, ‘āḳıbet ‘ahd
u güftle pīrāhen ü cāmesin virmek, ba‘dehu ol ‘avretle ülfet idüp vāfir māl ü
menāl getürmek ḳatı çoḳ ẓāhir olurmış.
Ḥattā bir def‘a bu ṭarīḳla bir ḫātūna cin ‘āşıḳ olmış. ‘Avret daḫı vāḳi‘-ı
ḥālini şevherine bildürmiş. Zevci daḫı cinnī ḫavfından aña ṭalāḳ virmiş.
Ba‘dehu ol zen-i bī-hem-tā kendü ḫānesinde tenhā sākin olmış. Kendüye bir
serīr tertīb idüp eṭrāfına perdeler aṣup inzivā iḫtiyār itmiş.
Fe-lā-cerem şehrüñ ‘avretleri gāh-be-gāh gelürler imiş. Ba‘żı
muġāyyebātdan ṣorup ḫaber alurlar imiş. Ḥattā ki ol ‘avret bir nesne
ṣorduḳça “hişt hişt1” resminde bir ḫafī āvāz işidürler imiş. Tā ki ma‘nāsını
ol zen bilüp sā’ir zenlere terceme ve tefhīm idüp bildürürler imiş. Bu ṭarīḳla
ol ‘avret vāfir māl ü menāl idinmiş. Kimini mürāca‘at iden ‘avretlere virüp
niçesini ol cinnī götürmiş. Pes ba‘żı aḳribāsı meẕkūreye [147b M2 | 135b
YK] naṣīḥat itmişler. “Ṣaḳın ki cinnīnüñ ḫıyāneti daḫı olur. Bir vaż‘uña
incinüp ḫışm u ġażabını daḫı ẓāhir olması ta‘ayyün2 olur. Bārī mā-melekini
‘aḳār u emlāke ṣarf eyle. Nuḳūd olduġı taḳdīrce dest-res bulmasını muḳarrer
bilüp añla.” diyü bildürmişler.
Fī nefsi’l-emr birgün mezbūr cinnī aña incinüp cümle nuḳūd u cevāhirini
alup nā-bedīd ḳılur. Ve ba‘żı emlākinüñ der ü dīvārını yıḳar. 3 Bāġ u
bāġçelerinüñ aġaçlarını çıḳarup yābānlara atar. Ve ba‘żı mezra‘alarına
nihāyetsiz ṭaşlar döker. Ba‘dehu zirā‘ate ḳābil olmamasını muḳarrer ider.
Aḳribāsınuñ naṣīḥati fā’ide virmez. Ya‘nī emlāk ü ‘aḳārı bile cinnī żararından
beri olmaz. 4«‫اﳉﻦ اﳌﻬﻠﻚ واﳌﺘﻬﺎﻟﻚ‬
ّ ‫ﺷﺮ ذﻟﻚ وﻣﻦ‬ ّ ‫»ﻧﻌﻮذ ﻣﻦ‬
Aḥvāl-i Ḥükemā-yı Ḫıṭāy

Ol vilāyetüñ ḥükemāsı ve cerrāḥīn ü eṭıbbāsı ḳatı üstād olur.
Kendülerden ḫavārıḳ-ı ‘ādāt ẓuhūrı taḥaḳḳuḳ bulur. Meẟelā marīżüñ
1 hişt: - YK
2 ta‘ayyün: - YK
3 yıḳar: - YK
4 “Bu şerden ve helak edici, bezdirici cinden Allah’a sığınırız.”
ḳarnını yararlar. ‘İlletini1 bi’l-mu‘āyene görüp izāle ḳılurlar. Ve kesdükleri

maḥalle dāġ yaḳup ol ānda yine dikerler. Marīż olan kişi bu ḳıṣṣadan helāk
olmaz. Ve bir daḫı elem ü renc ü ibtilā görmez.
Ḥattā refīḳān-ı Monlā, ya‘nī ki Uluġ Big Mīrzā cānibinden Ḫıṭāy’a
varan ‘uḳalādan biri ol diyārda iken yürek aġrısına mübtelā olmış. Ehl-i
Ḫıṭāy delāleti ile bir ḥakīm-i cerrāḥa varmış. Veca‘ u elemi ne yüzden idügini
bildürmiş. Fe-lā-cerem ol cerrāḥ-ı muḥterem fi’l-ḥāl sīnesini yarmış, içinden
aḳçe deñlü bir müdevverce nesneyi kesüp çıḳarmış. Ve maḥallini ḳızmış
demir ile ṭaġlamış. Ol kişi marażdan bi’l-külliyye şifā bulmış.
Aḥvāl-i Müneccimān u Şu‘arā

Ḫıṭāyīlerüñ şu‘arāsı daḫı vardur. Zebān-ı Fārisī’de ve kendü dillerinde
naẓmları bī-şümārdur. Ḫıṭāy-nāme’de anlar nāmına mesṭūr olan bir maṭla‘
[149a M2] [ve] bir ḳıṭ‘a-i dürr-niẟārdur.
Maṭla‘
2 ‫ز ﺮ دﻳﺪن روﻳﺖ ﺑﻜﺎر آﻳﺪ ﻣﺮا‬ ‫ﺳﺎﳍﺎ در ﺧﻮن دﻳﺪﻩ ﭘﺮورﻳﺪم دﻳﺪﻩ را‬
Ḳıṭ‘a
‫دواب از ﺗﻮ ﺑﻪ ﮔﺮ ﻧﮕﻮﱙ ﺻﻮاب‬ ‫ﺑﻨﻄﻖ آدﻣﻰ ﱰاﺳﺖ از دواب‬

3‫ﭼﻮ اﻳﺸﺎن ﻧﺪاﻧﺪ ﲜﺰ ﺧﻮرد و ﺧﻮاب ﻛﺪاﻣﺶ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﻮد ﺑﺮ دواب‬
Egerçi ki naẓmları bu vechle yazılmışdur, fe-ammā şu‘arāsınuñ ism ü

maḫlaṣları ẕikr olınmamışdur.
Ba‘dehu müneccimān-ı Ḫıṭāy her cihetle feylesūfān-ı ẕevi’n-nühādur.
Heft Ḳal‘a nāmındaki serāyda birbirinden ayru dört müneccim dā’imā
maḥbūs gibi sākin olurlar. Taḥvīl-i āfitābdan başlayup çār faṣluñ çār
1 ‘İlletini: ‘Aḳlını M2
2 “Senin yüzünü görmede işime yarasın diye yıllarca kanlı gözyaşlarımda gözlerimi
büyüttüm.”
3 “İnsan, konuşma [özelliği] ile hayvandan üstündür. Eğer doğru konuşmazsan hayvanlar
senden üstün olur. Yemek ve uyumak dışında bir şey bilmeyen kişiler hayvanlardan nasıl üstün
olur!”
taḳvīmini istiḫrāc iderler. Ba‘dehu ol dört müneccim bir yire gelüp

mübāḥaẟe ḳılurlar. Taḥḳīḳları ne derecede ḳarār iderse yazup ḫāḳāna bildü-
rürler. Ba‘de’l-ḳabūl [136a YK] taḳvīmleri ehl-i ḳaleme virilür. Onar ḳat
Ḫıṭāyī evrāḳ ṭutılup naḳl olınur. Meẟelā on kişi yazduġı yüz taḳvīm olur.
Birbirinden pertevi mürtesim olmaġla bir yazduḳları on olur. Nitekim yüz
kātibüñ naḳli biñ taḳvīm olması taḥaḳḳuḳ bulur.
Ba‘dehu vilāyet vilāyet1 üleşdürürler. Ya‘nī ki şehrden2 şehre ulaşdurur-
lar. Eñ ednā bir şaḫṣ ki on ādeme ḥükm eyleye, lā-büd aña bir taḳvīm viril-
mek muḳarrer ola. Tā ki ‘ilm-i nücūma raġbetleri izdiyād bula.
li-Münşi’ihi
Keff-i ‘ilminde mihr-i ‘ālem-tāb

Her birinüñ olurdı usṭurlāb
Cümle aḥvāl-i ḥādiẟāt-ı dühūr

Oldı taḳvīm içinde hep mesṭūr
Māh-ı yek hefte rub‘-ı dā’irevār

Şehrüñ aḥkāmını ḳılur iẓhār
Sa‘d u naḥsuñ daḳā’iḳını dürüst

Her ḥakīm añlamışdı cüst ü nuḫust
Aḥvāl-i Muḳannin-i Ḫıṭāyiyān

Menḳūldür ki ol mülke sābıḳda niçe yıllar bir ‘avret ḥükūmet itmiş.
Lākin aḥkām-ı ḳānūnı iḥāṭa idemeyüp küllī ‘acz çekmiş. Pes ol zamānda
Būzcīn 3 Gezīn dirler bir ḥakīm var imiş. Ol müte‘ahhid olmış ki Ḫıṭāy
[148b M2] memālikini sühūletle żabṭ eyleye. Şöyle ki pādişāh anı vekīl
idinüp ruḫṣat vire. Ḥattā fī zamāninā ol ‘avretüñ kendü şekli ve dīvānı mec-
lisi ve ümerāsı ṣūretleri bir ṭaġuñ üzerinde taṣvīr olınmış. Ve kendüsi altmış
ẕirā‘ ḳāmetle naḳş itdürülmiş. Ammā yanında bir ḫar ṣūreti daḫı yazılmış.
1 vilāyet: - YK
2 şehrden: - YK
3 Būzcīn: Pūzçīn YK
Cin iken ḫar şekline girüp meẕkūre ile mücāma‘at ḳılmış. Āḫir ol ḫardan
ḥāmile olup bir oġlan ṭoġurmış ki ol ṭoġan oġlanuñ ṣūreti ādem ayaḳları ve
ḳulaḳları merkeb resminde mürtesim ve iki avuçları muşt-ı insānī gibi yu-
muḳ ṭoġmış.
Şol1 dem ki açmışlar, birinüñ içinde bir çūb pāresi ve ol birinde bir
levḥa bulınmış ki yazusı “zeden, rānden, küşten” lafẓları imiş. Pes bu cin ol
rümūzı beyān itmiş: “Çūbdan murād ālet-i te’dībdür, ya‘nī żabṭ-ı memleket
‘urmaġla, şehrden sürmekle, öldürmekle’ mümkindür.” mażmūnını remz
yatupdur.2
Ammā Tārīḫ-i Ḥükkām u Selāṭīn-i Ḫıṭāy

Tā 3 āḫir pādişāhları olan Altan Ḫān’a gelince yazılmışdur ki Cengiz
Ḫān ve evlādı anuñla niçe cengler itmişlerdür. Cümlesi otuz altı ṭabaḳadur
ki yine bu cüz’de beyān olınacaḳdur. Va‘deleri cem‘an üç yüz beş kişidür.
Ve bu cümlenüñ zamān-ı salṭanatları kendülerüñ ḥisābınca ḳırḳ iki biñ sekiz
yüz altmış4 beş yıldur. Ve ol tārīḫ-i mu‘teber ki ḥālā içlerinde mażbūṭdur.
Hülāgū Ḫān zamānında ḥükemā ve müneccimīn bir yire [136b YK]
geldiler. Ḫıṭāy ḥakīmlerinden Ḳomancī ki Sīng Sīng5 laḳabı ile meşhūrdur,
dillerinde ‘ārif ma‘nāsınadur. Bunuñ yazduġı kitābı Ḫˇāce Naṣīr-i Ṭūsī ge-
türdüp sā’ir ḥükemā ile tetebbu‘ idüp zīc-i İlḫānī aḥkāmına, andan niçesine
ilḥāḳ itmişdür. Ba‘dehu pādişāh-ı İslām Ġāzān Ḫān ‘aṣrında Vezīr Ḫˇāce
Reşīdü’d-dīn-i Ḫıṭāyī Ḫıṭāy’dan Lītācī ve Meksūn6 ki ‘ilm-i ṭıbb u nücūmda
[149a M2] ve tevārīḫde ẕü-fünūn olmaġla niçe kitāblar taṣnīf idüp eẟerler
ḳomışlardur, ol kitābları getürdüp şöyle ma‘lūm idinmişdi ki zamān-ı
sābıḳda ittifāḳla üç hakīm-i fehīm tevārīḫ-i ḳadīmeyi tetebbu‘ idüp bir kitāb
yazmışlar.
Ki birinüñ ismi Fūhīn Ḫūşāng’dur. Ba‘żılar ḳavlince ismi Fūhīn ve
laḳabı Ḫūşāng’dur. Tāy Ġāncū şehrinde ṭoġmışdur. İkincinüñ ismi Fīçū
1 Metnin bağlamından bu paragraftan önce gelmesi gereken bir kısmın olduğu, ancak
istinsah esnasında atlandığı anlaşılmaktadır.
2 yatupdur: itdügidür YK
3 Tā: - YK
4 altmış: - YK
5 Sīng: - YK
6 Lītācī ve Meksūn: Līşācī ve Meskūn YK
Ḫūşāng’dur ki Ḳūmīn1 Çuvā şehrinde tevellüd itmişdür. Üçincinüñ nāmı

Şencūn Ḫūşāng’dur.2 Ki Laūgīn nām memleketde neşv ü nemā bulmışdur.
Ġālibā lisānlarında ḫūşāng ḥakīm-i fāżıl ma‘nāsınadur. İsmleri Ḳūmīn,
Ficū,3 Şīḫūn’dur.
Pes te’līfātlarında üç devr i‘tibār idüp her birine bir nām virmişlerdür.
Ya‘nī ki devr-i evvele Şāng Ven,4 evsaṭa Ḫūng Ven,5 āḫire Ḫā Ven6 ıṭlāḳ it-
mişlerdür. Pes devr-i büzürg on biñ yıldan ‘ibāretdür ki ol müddete Nek
Ven7 dinilür. Ve yine her devr a‘ẓamī üç devr daḫı i‘tibār idüp her birini
altmış yıl ṭutup her yılına bir nām daḫı virilür.
Pes tārīḫ-i te’līf-i Kitāb-ı Benāketī ki sene seb‘a ve ‘aşer ve seb‘a mi’e
muḥarremidür, devr-i Şāng Ven8 ḥisābından elli dört yıldur ki müddeti se-
kiz biñ9 sekiz yüz altmış sāldür. Ve Ser Ven ṭoḳuz biñ yedi yüz seksen beşi
geçmişdür ki mecmū‘ı seksen sekiz kerre yüz biñ ve altı yüz otuz ṭoḳuz10 biñ
yedi yüz seksen beş olur. İbtidādan Cengiz Ḫān, Ong Ḫān’ı öldürdügi sāle
gelince ki muvāfıḳ-ı sene seb‘a ve tis‘īn ve ḫamse mi’e-i hicrīdür, cem‘an
seksen sekiz kerre yüz biñ ve üç yüz otuz biñ üç yüz altmış yedi yıldur.
Der-vilādet-i Şegmūnī11 ki Peyġāmber Būde

Be-zu‘m-i Ehl-i Ḫıṭāy u Ehl-i Hind
Ba‘żılar Şemgūnī ve Şāmgūnī dimişlerdür. Egerçi ki vilāyet-i Hind’de
ba‘ẟ olınan peyġāmberlere nihāyet yoḳdur. Ammā ṣāḥib-i şerī‘atleri altı
peyġāmberdür. [149b M2] Muḳaddemleri Māhī Şūr, ikinci Vişnu, üçinci
Brahmā, dördinci Azhest, beşinci Ḫāşeg,12 altıncı Şāmgūnī’dür. Ya‘nī cüm-
leden ṣoñra geleni oldur. Ve her birinüñ dīn ü meẕhebi başḳa başḳadur.
1 Ḳūmīn: Yūḳīn YK
2 Ḫūşāng: Ḫūḳāng YK
3 Fecū: Fencū YK
4 Ven: Den YK
5 Ven: Den YK
6 Ven: Den YK
7 Ven: Den YK
8 Ven: Den YK
9 sekiz bin: - YK
10 ṭoḳuz: - YK
11 Şegmūnī: Şemgūnī YK
12 Ḫāşeg: Fāşeg YK
[137a YK] Niteki ümmetleri de ayru ayrudur. Ekẟer-i küffārı büt-perest ve

āteş-perest olup birbirlerine muta‘aṣṣıblardur.
Pes Māhī Şūr aña dirler ki henüz ṭoġmamışdur, vefāt daḫı itmez. Babası
ve anası yoḳdur. Ammā ‘avreti ve evlādı vardur. Ve üç gözle bīnādur ki biri
güneş, biri ay, biri daḫı āteşdür; dirler. Ve anuñ ümmeti dā’imā raḳṣ u
semā‘dan ḫālī olmazlar.
Ammā Vişnu ümmeti, ya‘nī tevābi‘i ehl-i riyāżetdür. Ammā
Brahmā’nuñ etbā‘ı āteş-perestlerdür. Ve bu üç milletüñ zu‘mları böyledür
ki āfitāb her ayda bir levn ile ṭoġar. Ya‘nī ki bir yılda on iki devrlü1 güneş
ṭulū‘ ider. Ve her iki buçuḳ2 şems senede bir āfitāb ve bir māh-ı ḳamerī
ziyāde olur ki aña āfitāb-ı sīzdehüm dinilür. Ve ba‘żı ḳavā’il vardur ki hemān
āfitāb-ı sīzdehüme ṭaparlar. Ġayra baş egmezler.
Ammā zu‘m-ı Azhestiyān, ya‘nī ki dördinci peyġāmbere intisāb idenle-
rüñ ḳavli budur ki yigirmi dört kerre ol peyġāmber gelecekdür. Ṣoñra
dünyāya āḫir-i mürsel yitişecekdür. Muḥaṣṣal ḥaşr-i ecsāda ḳā’il degüllerdür.
Bu vechle ādemī ve ḥayvānāt ölürler,3 menāziline giderler. Bir daḫı dünyāya
gelmezler, diyü ta‘bīr iderler.
Ammā i‘tiḳād-ı Ḫāşegiyān4 böyledür ki cennet ve cehennem olmaya.
Ādem oġlanları giyāh gibi bitüp yine giyāh gibi ḫazān-dīde ola. ‘Iyāẕen
bi’llāhi te‘ālā, eyülüge ve yaramazlıġa göre cezā ve mükāfāt olmaya.
Ammā Şemgūnī5 ümmeti üç fırḳadur. Birine Şīrāveg dirler. “Şāmgūnī
bize bir ṭarīḳ-ı düşvār göstermişdür ki bize ol bābda kimseyi irşāda ḳādir
degüldür. Hemān çalışup kendüzi ḳurtarmaḳ gerekdür.” dirler. İkinci Serīr6
Kend nāmınadur. [150a M2] Zu‘mları böyledür ki ehl-i dünyāyı belālardan
anlar ḫalāṣ ideler. Üçincisinüñ nāmı Semyeg resmindedür.7 Ki bunlar mer-
tebede ġayrıdan bālāterdür. Ḫalā’iḳı irşād idüp tekmīl-i nüfūs-ı nāḳıṣ iderler.
Ve “Rümūz-ı esrār-ı ḥikāyāt-ı Şāmgūnī’ye vāḳıfuz.” dirler.
Mezbūr Şāmgūnī’nün Eydrem nāmına bir kitābı vardur ki cümle
kitāblaruñ āḫiri oldur, dirler. Ve Şāmgūnī’den naḳl iderler ki cümle
1 devrlü: ṭavrlu M2
2 iki buçuḳ: on iki YK
3 ölürler: eyüler M2
4 Ḫāşegiyān: Fāşegiyān YK
5 Şemgūnī: Şāmgūnī YK
6 Serīr: Serber YK
7 resmindedür: nāmınadur YK
peyġāmberler birlikdür. Nihāyet kimi tekrār dünyāya gelür, dīnini tāze ḳı-
lur. Cümlenüñ sözleri de birdür ki kitāb-ı Eydrem1 anları müştemildür, di-
miş.
Ve ammā keyfiyet-i vilādeti bu yüzdendür ki zamān-ı [137b YK]
māżīde Hind vilāyetinde Şedūden nām bir pādişāh gelmiş. Ma‘nāsı “pāk
enderūn” dimek imiş. Pes şehr-i Kelbūs’da Māhāmāyā2 nām bir ḫātūn var
idi ki anuñ ululıġı nihāyetde idi. Ḥālā ki kimse bilmez idi.3 İttifāḳ ol zen bir
gice bir vāḳı‘a görür ki ay ve güneşi ġıdā idinüp yimiş. Ve cümle deryāları
nūş itmiş. Ve Kūh-ı Ḳāf’ı bālīn idinüp ḫˇāba varmış. Vaḳtā ki bu rü’yāsını
zevci olan Şedūden’e söylemiş, ol daḫı mu‘abbirler getürdüp şöyle ta‘bīr
olınmış ki andan bir veled gele, pādişāh-ı ‘ālem ola, tamāmen. Veyāḫūd bir
büt ṭoġura ki cümle ḫalḳ aña secde ideler. Ḳaçan ki müddet-i ḥamli ġāyete
irmiş, Māhāmāyā bāġ u rāġ seyrinde bulınup ṣaġ eli ile bir dıraḫtuñ budaġını
ṭutup bāzīçe iderken bir ferzend ṭoġurup vaż‘-ı ḥaml ider. Ya‘nī ki Mahābad
nām şehrüñ ṭaşrasındaġı bāġında bu ḳıṣṣa ẓuhūr eyler.
Lākin hemān ki ol püser[i] ṭoġurdı, yedi adım miḳdārı ḥareket ider. Ve
her bir adımında bir gülzār-ı şüküfte olur. Ve her birinde bir genc-i maḫfī
daḫı ẓuhūr bulur. Ve dört ṭarafına nigāh idüp söyler. Ḥāżır olan [150b M2]
ḫalḳı dīne da‘vet eyler. Ve daḫı küffāra gelüp dir ki “Benüm bu gelişüm āḫir
gelişümdür. Bir daḫı gelmesem gerekdür. Ve ṭoġmasam gerekdür. Zīrā ki
bundan ṣoñra baña dünyā lāzım degüldür. Ammā bu def‘a pāk ü nūrānī
olup giderin. Geldügüm ‘ālemden yaña dönüp sefer iderin.”
Ba‘dehu dört peyġāmber ki sābıḳan ẕikr olınan Māhī Şūr ve Vişnu ve
Brahmā ve Azhest’dür, çıḳageldiler. Āverde ve dāye ve dādı ve lālā maḳūlesi
olup ol püser-i ‘azīz ü mu‘teberi4 ṭutdılar. Ol ḥīnde āsmāndan yaġan bārān-ı
raḥmetle yayḳadılar. Ve yine ol sā‘atde āsmāndan berü ṭabl ü ‘ūd u ebrīşüm
cinsinden olan sāzlaruñ āvāzelerin işitdiler. Ba‘dehu göklerden yire berg-i gül
yaġdı. Ve ol dört peyġāmber bir maḥaffe getürüp5 māderi ile Şāmgūnī’yi aña
ḳoydılar. Babasınuñ öñine iletüp götürdiler.
1 M2 nüshasında bu kelimenin ilk hecesi harekelidir.

2 Māhāmāyā: Māhābāyā YK
3 Nüshada bu kelimeden sonra “ma‘nāsınadur.” ibaresi gelmektedir. Sentaks gereği bu
kelime metne alınmadı.
4 ‘azīz ü mu‘teberi: ‘azīzi YK
5 maḥaffe getürüp: maḥaffeye YK
Bedīhe
Didiler nūr-ı çeşm-i pāküñdür

Gül-i ḫoş-būy-i āb u ḫāküñdür
Eẟer-i nūr-ı lā-yezāl budur1

Gevher-i nuṭfe-i kemāl budur2
Sırrıdur iki ‘ālemüñ bu vücūd

Ẕātıdur maḥż-ı luṭf u himmet ü cūd
Pādişāh daḫı müneccimlerini istedi. “Ferzendimüñ ṭāli‘-ı mevlūdı gö-

rilmek gerekdür.” didi. Āyīnleri3 üzere büt-ḫāneye ki gönderildi, ol dört bü-
zürgvār aña secde itmek murād olındı. Ḥālā ki emr ber-‘aks oldı. Ol dört
ẕāt-ı şerīf püser-i ‘aẓīze secde ḳıldı. Ḫalā’iḳ müteḥayyir olup Şāmgūnī’nüñ
‘aẓm-ı şānını her kişi bildi. Ba‘żılar ki ol dört kimseye “Ḫudālarımuzdur.”
[138a YK] dirlerdi. “Çünki bizüm ḫudālarımuz aña secde eyledi, Şemgūnī
ḫudā-yı ḫudāyān oldı.” diyü ol zümre ittifāḳ itdi. Ya‘nī ki dillerince
“Sezāvārāt Sih4”, ya‘nī nefsi tamām, ẕātı bī-noḳsān nāmı ile şöhret virildi.
Vaḳtā ki dört yaşına girdi, pederi emriyle [151a M2] mu‘allimler ṭu-
tıldı. Kendüye ta‘līm-i fünūn ḳaṣd olındı. Lākin ḳanḳı ḫaṭ ki aña gösterildi,
bilā-tereddüd ve tevaḳḳuf ol yazuyı oḳudı. Ve her ‘ilmi üstādları bundan
ögrenmeli oldı. Ve kendinüñ yazduġı ḫuṭūṭı kimse oḳumaġa ḳādir olamadı.
El-ḳıṣṣa Şāmgūnī ki ḥadd-i bülūġa vardı, cidden zīb ü zīnet-i dünyāya
iltifāt ḳılmadı. Āḫir-i kār pederi olan şehryār anı bir ḥiṣārda ḥıfẓ itdürdi.
Niçe yıllar anda temekkün idüp rūzgārını geçürdi. ‘Āḳıbet ol cār-ı büzürgvār
ki ba‘żılar ḳavlince peyġāmberān-ı nāmdārān ve niçelerüñ zu‘mınca firiş-
tegān-ı leṭāfet-diẟār ve eger ‘uḳalā ḳavlince Kūh-ı Ḳāf’uñ dört ṭarafında
ḥükūmet ü salṭanat iden mülūk-i cihān idi. Böyle ḫaber virdiler ki “Sezāvārāt
Sih5 bunca yıllardur ki ḥiṣārda riyāżet çekmededür, sinn-i şerīfi ise henüz
yigirmi ṭoḳuza yitmişdür. Münāsib budur ki ol maḥbesden çıḳarasuz.” di-
diler. Sā’ir eḥibbāsına bu ḫuṣūṣı bildürdiler. Fe-lā-cerem ẕevāt-ı cār-ı
1 budur: tūdur YK
2 budur: tūdur YK
3 Āyīnleri: ‘Ādetleri YK
4 Sezāvārāt Sih: Sezāvārsüz YK
5 Sezāvārāt Sih: Sezāvārāt Ser YK
maḥrem anuñ sākin olduġı ḳaṣr-ı ḫāṣṣa vardılar. Bir esb-i güzīn-i muraṣṣa‘-
zīn iletüp ḳoltuġına girüp atlandurdılar. Eline bir zerrīn ḳılıç virdiler. “Gö-
relüm ne semte gider.” diyü naẓar ḳıldılar.
Şāmgūnī bilā-tevaḳḳuf çekildi, gitdi. Bir eḥibbāsı ile Nehr-i Geng
kenārına yitdi. Ve ol maḥalde ṣūfiyyūn libāsında vāfir pīrler ẓāhir oldı.
Riyāżet cihetinden Şāmgūnī’ye vāfir muġāraża1 ḳıldılar. Ol daḫı ol zümreye
cevāblar virdi. Ba‘dehu elindeki şemşīri ṣuya bıraḳdı. Ve kendü ṣaçını kesüp
bir pāresini kendüye hem-rāh olan eḥibbāya virdi. “Pederüm ve māderüme
īṣāl idesün.” diyü ıṣmarladı. Sā’ir mü’minlerini bād-ı vezān perrān idüp se-
kizinci felege dek gitdi. Ve ol murtāż pīrlerüñ i‘tirāż u daḫline binā’en
Şāmgūnī ol ḥavālīde bir seng-i yek-pārenüñ üstine oturdu. [151b M2] Altı
yıl tamām ḥareket itmeyüp ve riyāżetini kemāle irgürüp günde bir dāne bög-
rülceden ġayrı nesne yimedi.
Ba‘de ẕālik cānib-i āsmāndan kendüye bir firişte,2 ya‘nī ki vücūdı nūrla
sirişte bir maḫlūḳ indi ki biñ ‘aded görür gözle bīnā idi. Anūn ḥużūrına
geldi. “Zamānıdur ki bu maḳāmuñdan ṭaşra gelesün. Bir ‘ālem-i āḫarı daḫı
müşerref ḳılasun.” didi. Ve yine ol ḥīnde ‘ālem-i bālādan bir nidā ẓāhir oldı.
Min ba‘d ol ẕāt-ı murtāża Şāmgūnī dinilmek buyurıldı. [138b YK] Zīrā ki
ol zamāna dek ḫalḳ miyānında Sezāvārāt Sih3 nāmı ile añılurdı. Bu merte-
beden ṣoñra ol diyārdaki aṣḥāb-ı meẕāhib ve ehl-i edyān aña Ādem nāmını
ıṭlaḳ itdiler. Ve ol şevḳa Kūh-ı Serendīb’üñ ḳullesinden āteşler yaḳup nişān
gösterdiler ki ol maḳāma Naḳşu’l-ḥacer dirler. Yāḳūt-ı aḥmer ma‘deni an-
dadur, ḫaberin virdiler. Ammā āteşle ‘alāmet ẓāhir olduḳdan ṣoñra
Şāmgūnī’ye dört kāse ṭa‘ām getürdiler. “Şimdiden ṣoñra icāzetdür.” didiler.
Ya‘nī ki sābıḳan Kūh-ı Ḳāf’dan gelen Māhī Şūr ve Vişnu ve Brahmā ve Az-
hest bu ḫidmeti edā itdiler. İlā hāẕe’l-ān Kūh-ı Serendīb mücāvirleri ol kāse-
leri ḥıfẓ itmek üzeredürler. Ve bu ḳıṣṣayı tafṣīlen bilürler.
Ammā maḳālāt-ı Şāmgūnī

Mezbūruñ kelimātındandür ki “Seksen yıl ‘ömr sürdüm. Seksen biñ
kerre ṣūrethā-yı muḫtelife ile dünyāya geldüm. Ve eşkāl-i mütenevvi‘a ile
ḫalḳa göründüm. Dehr gülşeninde bir gūne ölümle gitdüm. Ve bir kerre
1 muġāraża: mu‘āraża YK
2 firişte: - YK
3 Sezāvārāt Sih: Sezāvārāt Ser YK
bāzirgān ṣūretinde bir deryāyı geçmek ḳaṣdını itdüm. Eẟnā-yı tevcīhde bir
neheng ben bindügüm keştīye āheng eyledi. Lākin ‘ġūbdāy1’ lafẓı benden
ṣādır olmaġla zamān-ı sābıḳdaki ḥālini 2 añdı. Ol zevraḳa ta‘addīden beri
oldı. Ya‘nī ki ‘ġūbdāy3’ dimek ‘Allah içün olsun baña secde eyle.’ dimekdür.
Sābıḳan ol neheng [152a M2] ṣūret-i insānīde olup ẕikr ü tesbīḥi ġūbdāy4
olmaġın ol kelām ḥürmetine keştīden el çekdi. Ve günāh itmeden ḳurtıldı.
Vaḳtā ki ol neheng vefāt itdi, bu iyülük mükāfātına kemikleri bir
ṣaḥrāda ḳalup rūḥı bir dervīşün oġlı cismine ḫulūl ḳıldı. Ve ol püser büyü-
dükçe bir dervīş-i5 murtāż, sālik-i münevver oldı. Ya‘nī ṭa‘ām yimeden ṭoy-
ması müyesser olmayup dā’imā cev‘ān olmaġla riyāżete raġbet ḳıldı. Ḥālā ki
Şemgūnī yed-i kerāmetle aña bir şerbet tertīb idüp içürdi. Sā‘atiyle ḳarnı
ṭoyup min ba‘d ṭa‘ām istemedi. Şeb ü rūz riyāżete naṣb-ı nefs itdi.
El-ḳıṣṣa Şemgūnī ol püser ile dā’imā ṣaḥrālarda gezerdi. Ḥattā eẟnā-yı
geşt ü güẕārda ol nehengüñ kemikleri olan ṣaḥrāya vardı. “Bu kemikler ki-
mindür, bilür misün?” diyü īn6 dervīşe ṣordı. Ol daḫı mütenebbih olup “El-
ān senüñ berekāt-ı ṣoḥbetüñle yāduma geldi ki sābıḳan bu nehengüñ cese-
dinde idüm. Ve bu üstüḫˇānlar benüm idi.” diyü Şāmgūnī’ye cevāb virdi.
Der-‘aḳab dāmenine ṣarılup “Min ba‘d beni bu gelüp gitmeden ṣuver-i
muḫtelife ile mevcūd olup ecsādı teşrīf itmeden ḫalāṣ eyle.” diyü yalvardı.
Şāmgūnī daḫı anı ḥüsn-i [139a YK] tertīb idüp kendü mertebesine iletdi.
Ya‘nī ecsām-ı mütenevvi‘aya ḫurūc u duḫūlden ḫalāṣ itdi.
Der-meẕheb-i tenāsüḫ
Ḫafī olmaya ki ehl-i tenāsüḫ dirler eczā-yı ‘ālem ṣaded-i teraḳḳī ve is-
tikmāldedür. Bir nefs ki ṣūret-i mizāc-ı ‘unṣurīde kemālātla taḥaḳḳuḳı
tamāmen müyesser olmaya, elbette ol ṣūretden müfāraḳat ider. Meşiyyet-i
ilāhiyye ile bir ġayrısına gider. Eger ḥālet-i müfāraḳatda ḫūy u ḫaṣlet ü ṣıfat-ı
insāniyyet ciheti 7 ġālib ise yine bir gūne insān ḳālıbına duḫūl eyler.
Ḥayvāniyyeti ġālib ise bir ḥayvān cesedine ḥulūl eyler. Ammā bundan ġaraż
1 ġūbdāy: ġūydāy YK
2 ḥālini: - YK
5 dervīş-i: -
6 īn: - YK
7 ciheti: - M2
budur ki ya‘nī ki evvelki [152b M2] insāniyyetden tekmīl-i kemālāt itdügini

bilüp ikinci ṣūretde mükemmel olur. Tedrīcle melā’ike mertebesine teraḳḳī
bulur.
Zīrā ki Şāmgūnī ḳavlince merātib-i āmed şüd ve ṣuver-i muḫtelife ile
tereddüd altı gūnedür. Evveli dūzaḫ, ikinci şeyṭanet, üçinci ḥayvāniyyet,
dördinci insāniyyet, beşinci miyān-ı insāniyyet ü melekiyyet, altıncı firişte-
lige müte‘alliḳ ṣūret-i nūrāniyyet.
Ve bir taḥḳīḳı daḫı budur ki cennet yigirmi1 yedi ola. Cehennem sekiz
idügi ta‘ayyün bula. Ve yine anuñ zu‘mınca yaramaz kirdār, ya‘nī ḫūy u
ḫaṣlet-i bī-i‘tibār on nesnedür ki üçi nefse müte‘alliḳ māl ü ḳatl-i nefs ü ḳaṣd-ı
fesāda iġvādur. Ve dördi daḫı2 dil3 ḥālidür ki dürūġ u ġıybet ü suḫan-ı saḫt
u bīhūde kelimāt-ı bī-feḥvādur. Üçi göñle müte‘alliḳdür ki ḥıḳd u ḥased ve
‘adem-i ma‘rifet nāmındaki cehālet ü gerd-i ebeddür.
Ammā vefāt-ı Şāmgūnī

Bu ṭarīḳla naḳl olınmışdur ki Hind ḥudūdında Nūşenḳar4 nām bir şehr
vardur ki ḫalḳı cemī‘an pehlevān u bahādırlardur. Şāmgūnī ol diyāra ‘azīmet
itdi. Eẟnā-yı rāhda bir büyük ṭaġuñ dāmenine yitdi. Ve ol kūhı maḥallinden
ḳaldurmaḳ murād idindi. Fe-lā-cerem ‘arż-ı kerāmāt idüp ol şehr üstine
āsmāndan berü ki ol ṭaġı5 atdı, sükkān-ı memleket bu kerāmetini siḥre ḥaml
idüp ḳatl itmek ḳaṣdına bir cemm-i ġafīr ve cem‘-ı keẟīr anuñ üstine yüridi.
Şāmgūnī daḫı bī-bāk ḫırāmān ve āheste āheste güẕerān olup ve ol cebeldeki
beyāż ve nūrānī yek-pāre ṭaşdan bir ḳubbeye ṭoġrıldı ki billür-ı ṣāf gibi dı-
raḫşān idi. Hemān ki ḳarībine vardı. Ol ḳubbe iki yarıldı. Kendüyi derūnına
aldı. Ve yine yek-pāre oldı, ḳaldı.
Fe-lā-cerem zücāc-ı laṭīf gibi ṭaşradan içerüsi görinürdi. Ehālī-i diyār
Şāmgūnī ne ḥālde ise seyr [139b YK] iderdi. Lākin içerüsine giremezlerdi.
Yek-pāre ṭaş olup [153a M2] nübüvvet ü kerāmet ḳuvveti ile girdügini ve
duḫūl u ḫurūca ḳābil ḳapusı ve revzenesi yoġduġını bilüp ta‘accüb iderlerdi.
1 YK nüshasında bu kelime karalanmıştır.

2 daḫı: - M2
3 dil: - YK
4 Nūşenḳar: Tūşenḳar YK
5 ol ṭaġı: - M2
Bu minvāl üzere gāh gāh gelüp seyr iderlerdi. İçinde ne vaż‘ ve kār üzere ise
görürlerdi.
İttifāḳ yine bir gün bir gürūh anı1 temāşā iderlerken anı görürler ki ol
ḳubbenüñ içinde direk gibi bir nūr ẓāhir olur. Çekilüp evc-i āsmāna ‘urūc
ḳılur. Ve üç günden ṣoñra mesāfe-i ba‘īdeden bir şaḫṣ-ı nūrānī çıḳagelür.
Şāmgūnī’yi anda bulmaduġına nevḥa vü nāle vü zārī ḳılur. Lākin bir ṣabāḥ
ḳulle-i semādan Şāmgūnī ẓāhir olur. “Benüm içün mātem ṭutup ġam yime2
oġlum ki ben ne ṭoġdum, ne fevt oldum. Ne bir yirden geldüm, ne āḫar
ṭarafa ‘azīmet ḳıldum. Ve bundan ṣoñra ne vefāt iderin, ne ġayrı ‘āleme gi-
derin.” diyü tesellī virüp3 ḥasb-ı ḥālini taḳrīr ḳılur.
Egerçi ki Tārīḫ-i Benāketī’de bu maḥal bu tafṣīl ile mesṭūrdur, fe-ammā
Ḫıṭāy-nāme’de [mesṭūrdur ki] Şegmūnī4 ṭoġduġı gibi yedi adım yüridi. Her
bir adımında bir bāġ u rāġ-ı cennet-miẟāl peydā olup ezhār u berg ü bārı
dürütdi. Ve ḫalḳı kendü şerī‘atine da‘vet ḳıldı.
“Pes bu bir seḥḥār olmaḳdur.” diyü her kişi ḳatline ḳaṣd itdi. Şegmūnī5
daḫı ol billūra şebīh olan ḳubbeye ṭoġruldı. Eli ile “Açıl.” diyü işāret ḳıldı.
Tā ki ol ṭaş dü nīm olup kendüsini içine aldı. Ve zücāc u billūr gibi ṣafā vü
leṭāfet peydā itdi. Her gelen içinde ne işler, görürdi. “Çıḳduḳda öldürelüm.”
diyü ittifāḳ ḳılurdı. Ba‘de zamānin Şegmūnī6 yine arslan şekline girdi. Ve ol
ḳubbenüñ içinden çıḳup ḫalḳa ḥamle itmekle cümlesini ḳaçurdı. Kendüsi
daḫı nā-peydā olup bir zamān görinmedi. Lākin bir müddet ṣoñra yine gö-
rindi. Ḫavārıḳ-ı ‘ādāt ẓāhir idüp ḫalḳı dīnine da‘vet eyledi. Ekẟer-i ehālī-i
diyār aña īmān getürdi. Ve şerī‘atini ve kitābını ḳabūl [153b M2] idüp ‘amel
itmek üzere oldı.
Ve bi’l-cümle Monlā ‘Alī Ḳuşcı ol diyāra varduġı tārīḫ-i hicrī ki …7 idi,
ol zamāna gelince ba‘ẟ-ı Şegmūnī8 tārīḫi dört biñ miḳdārı yıl olmış idi. Ba‘de
zamānin ümmeti azdılar. Māh-perest ve āfitāb-perest ve āteş-perest ve büt-
perest olup9 edyān-ı ġarībe-i bāṭıla peydā ḳıldılar.
1 gürūh anı: kerāmātı YK

2 ġam yime: - YK
3 tesellī virüp: - YK
7 Nüshalarda bu yer boş bırakılmıştır.
9 büt-perest olup: oldılar YK
Biz yine ṣadede gelelüm. Aḥvāl-i mülūk-i Ḫıṭāy’ı bildürelüm ki bālāda

mesṭūr olduġı üzere1 ṭabaḳāt-ı mülūk-i Ḫıṭāy otuz ṭabaḳadur. Ya‘nī ki mü-
devven kitāblarında [140a YK] bu ṭarīḳla yazılmışdur. Pes ṭabaḳa-i ūlā
cümleden evvel ẓuhūr eyleyen pādişāhları Nīgū nāmınadur. Anuñ
zamānında medā’in ve ḳaṣabāt ve ḳaryeler yoġ-ıdı. Benī Ādem ḥayvānāt gibi
yazın ṣaḥrālarda ot otlardı. Ḳış olduḳda maġāreler ve ṭaş ḳovuḳlarına girür-
lerdi. Yapraḳ ḳısmı ile setr-i ‘avret ḳılurlardı. Şiddet-i sermā olduḳça nefes-
lerini ḳavī ḳavī alurlar, virürlerdi.2 Ol vechle ḥarāret peydā idüp ıṣınurlardı.
Ve hevā germ olup bürūdet gitmesi irāde itdüklerince ittifāk pey-ā-pey el ele
ururlardı. Hevāda germiyyet peydā idüp rāḥat olurlardı. Ve merd ü zen bir-
biri ile ülfet muḳarrer idi. Lākin ṭarīḳ-ı mücāma‘at u nikāḥ bilinmezdi. Mü-
cerred nefes nefese yaḳın olup ṣarılup nefesleri birbirine ṭoḳınmaġla ẕürriy-
yet peydā olurdı.
Niçe rūzgār irādet-i Kirdgār bu minvāl üzere cārī olınmış idi. Ḫuṣūṣā ki
heykelleri ḳavī ve bedenleri ḍaḫīm ve nefsleri ġavī maḫlūḳāt idükleri ta‘yīn
bulmış idi.
Andan ṣoñra Nīgū nāmındaki pādişāhları dünyādan gitdi. Yirine Ten
Ḫˇāngeşī şehryār oldı ki ismi Ten’dür. Laḳabı Ḫˇāngeşī’dür. Ve ol zamānda
her pādişāh olan şaḫṣa Ḫˇāngeşī dinilmek muḳarrer idi. Ve ammā şimdiki
[154a M2] ḥālde ki kitāblarında mesṭūrdur, Nede nāmı ile yazılmayup Şī
nāmına meẕkūrdur.
Fe-lā-cerem mezbūruñ gövdesi ef‘ī-i erḳam hey’ātında idi. Ve ol yılān
resmindeki cüẟẟede ādem başı gibi on kellesi var idi. ‘Ale’l-ḫuṣūṣ kendi
ḫalḳından on altı birāderi olup cümlesi kendüye yār-ı ġam-ḫˇār idi. Ya‘nī
anlaruñ da gövdeleri yılan ve kelleleri re’s-i ādemī gibi nümāyān olmış idi.
Bunlar daḫı Nīgū zamānındaki gibi yazın ṣaḥrālarda ḳışın aġaç ḳovuḳlarında
ve maġārelerde olurlardı. Nihāyet ṣayu ṣaymaġı bilüp aġaç pārelerine girüp
duḫter idinmek bunlaruñ iḫtirā‘ı olmışdur.
Ve bu ṭabaḳanuñ üçinci meliki Day Ḫˇāngeşe’dür ki yine cüẟẟesi yılan
hey’ātında idi. Fe-ammā ser-i ādemī gibi olan başları on degül, ṭoḳuz idi.
Ve bi’l-cümle Ulu Gey, Deşnī Gey, Ḫa Ḫūn Gey, Len Len 3 Gey,
Sūmīn Gey, Şūjen Gey nām altı ḥākimleri daḫı gelmiş idi. Cümlesi bir
1 üzere: üzere ve bi’llāhi et-tevfīḳ YK

2 alurlar, virürlerdi: alurlardı YK
3 Len: Lemre YK
ṣūretde ve bir ḫilḳatde ve bir gūne ma‘āş itmekde idi. Nihāyet mīve aġaçla-
rını bunlar bulup tenāvül itmişdür. Ay ve gün ḥisābı ve sā‘āt-i yevmiyyenüñ
‘aded-i müsteṭābı bunlar zamānındaki ‘uḳalāya ma‘lūm olmışdur. Her
ḳaçan ki āteş yaḳmaḳ [140b YK] isteseler iki çūb-ı ḫuşki ḳuvvet ve sür‘atle
birbirine sürerlerdi. Ol ṭarīḳla āteş peydā iderlerdi. Ve ṭaşları ḳızdurup üs-
tinde şikār etlerini ve āhū başlarını büryān iderlerdi. İnsāniyyetleri ancaḳ bu
mertebede idi.
İkinci ṭabaḳa mülūkinüñ evveli Arḫūy’dur ki insaniyyet ne idügi bu-
nuñ ẓuhūrından ṣoñra bilinmişdür. Ḫiṣāl-i ḥamīde vü ẕemīme bunuñ
‘aṣrında taḥḳīḳ ḳılınmışdur. Ve ‘ilm-i ḫāl ki Ḫıṭāyīler içinde reml gibi bir
nesnedür, ol daḫı bunuñ zamān-ı ḥükūmetinde1 idrāk olınmışdur. Ḥattā
aḥkāmı yazup müstaḳil kitāblar itmişlerdür.
Ve bi’l-cümle ebrīşüm kiriş [154b M2] ṭaḳup sāz peydā ḳılmaḳ ve bir-
birlerine mektūb yazup göndermek ve ḥisāba raġbet idüp rūz-nāme ḳullan-
maḳ ve ṭuzaḳ ḳurup murġān avlamaḳ ser-cümle bunuñ eyyām-ı salṭana-
tında2 olmışdur. Zinā ḳıṣṣası daḫı evvelā ol devrde vuḳū‘ bulmışdur.
Mezbūr Arḫūy vefātından ṣoñra ḳarındaşı Ben Vā Şī salṭanat eyledi.
Ba‘dehu Gūn Gūnşī Tāy, Tānsī Ven, Ḫūş Çūng Bāy, Ūlī Şī, Bī Len Şī, Ḫay
Şū Sī,3 Şūşī Sūn, Nūşī Ḫūn, Dūşī Ḫūrīlek Şī, Gūnin Şī, Çūsen Hem, Gān
Şī, Daḫ Vā Şī ki cem‘an on üç kişi Ben Vā Şī ve Arḫūy ile on beş nefsdür.
Ṭabaḳa-i ūlāda mesṭūr olanlar daḫı ṭoḳuz ḥākimdür. Her biri zamānında
aldı, birdi. Memālik-i Ḫıṭāy’da salṭanat ḳıldı.
Üçinci ṭabaḳa ḫānlarınuñ evveli Şen Ven’dür ki bunuñ daḫı cismi yı-
lana beñzerdi. Başı ancaḳ ser-i ādemī resminde idi. Zirā‘ate müte‘alliḳ āl4 ü
esbāb ve baḳar u gāv ile cüft sürmek ve ḫırmen dögmek ve rūy-i zemīnde
biten ‘aḳāḳīr ü dārūları tecribe idüp ḫastelere şifā ḳaṣdına ‘ilāc u tīmār itmek
ve çār-sū vü bāzār vaż‘ın idüp ḫalḳ birbirleri ile alup ve ṣatup mu‘āmelāt
eylemek ḫuṣūṣā beş telle ḳopuz nām sāzı iḫtirā‘ idüp çaldurmaḳ bunlaruñ
zamān-ı devletinde olmışdur.
1 zemān-ı ḥükūmetinde: zemānında YK

2 eyyām-ı salṭanatında: zemānında ve eyyām-ı salṭanatında M2
3 Şū Sī: - YK
4 āl: - YK
Mezbūr Şen Ven vefātından ṣoñra Vī Ḫansīg, Deylem1 Vī, Menīg Vī

Hī, Vī2 Lāy, Vī Yāy, Vāy Vuvī ki altı kişidür, her biri niçe yıllar ḥükūmet
itmişdür.
Dördinci ṭabaḳa ḥākimleri daḫı müstevlī olmışdur ki evveli Şīn
Vī’dür.3 Ba‘żı müverriḫīn ḳavlince ṭabaḳa-i ūlā mülūkinden berü otuz be-
şinci ḥākimdür, dinilmişdür. Lākin birḳaç ism nāḳıṣ olmaġla ve mülūk-i
Ḫıṭāy aḥvāli sā’ir tevārīḫde yazılmamaġla taṣḥīḥine mecāl olmamışdur.
El-ḳıṣṣa mezbūr Şīn Vī on [155a M2] yedi nefer merd ü hünerver oġul-
lara mālik olmış idi. Anlar ḳuvveti ile dīv ü ded ḳısmınuñ ceng ü cidāline
bile mehālik olmış idi. Zamān-ı salṭanatında Ūcī Būr nām [141a YK] bir
dīv peydā oldı ki seksen dīv-i ‘anīdi yanına alup kendüsi ve anlar müsellaḥ
olup başı baḳardan, alnı demürden, ġıdāları ṭaş merḳūm bir bölük dīv-i pür-
rīv-i meẕmūm idügi ol memālik ḫalḳına ma‘lūm idi. Pervāza daḫı ḳudret
bulmışlar idi. Ḫıṭāyīleri ḳatı incidürlerdi. Men‘ ü def‘ine dermān bulamaz-
lardı. Ḥattā pādişāh-ı mesfūr yedi gün yedi gice ‘ale’t-tevālī anlar ile ceng
eyledi. Yine ol melā‘īni münhezim idemedi.
Ol ḳasāvetle ki bir şeb uyḫuya vardı, vāḳı‘asında Bār-i Ḫudā celle şānuhu
ve ‘alā ḳarşusına vāṣıl oldı. Elinde tīr ü kemān ṭutar bir melek gördi. “Bunlar
nedür?” diyü ol melekden ṣorduḳda oḳ ve yaydur, ki düşmen def‘inde ve
ḥarb u ḍarb zamānlarında küllī menfa‘ati olduġını bildürdi. Meger ki ol
zamānda oḳ [ve] yay yoġ idi. Ve ne ṭarīḳla ḳullanılur, kimse bilmez idi. Pes
mezbūr daḫı ḫˇāb içinde iken muḳarrer ider ki uyanduḳda tīr ü kemān
iḫtirā‘ ide. ‘Aḳabince ol dīvüñ rezm ü ḥarbine gide. Fī nefsi’l-emr öyle oldı.
Ba‘dehu ol ‘afarīte ve sā’ir dīvlere ẓafer buldı. Penbe ve ḥarīr tedārüki ve benī
Ādem evrāḳ-ı dıraḫtān pūşişinden ḳurtulup kirbās ve aṭlās ḳumaşlar giymesi
ol ḫān-ı Ḫıṭāy zamānında ṣudūr itdi.
Ba‘dehu yine anuñ ‘ahdinde Ūnān nām bir üstād mi‘mār ḳopdı ki rūy-
i zemīnde evvel ẓuhūr eyleyen mi‘mār ol oldı. Gemi ve ‘araba, çūbīn ṭabaḳ
çanaḳ ve cūy āletleri ve çūb cinsinden evler yapmaḳ iḫtirā‘ı bi’l-külliyye anuñ
iḫtirā‘ı ile ta‘ayyün buldı. Ve anun ‘aṣrında benī Ādem’üñ mürdeleri defn
olınmazdı. Zīr-i zemīnlere ḳonurdı. Pes ḫaşebden tābūt yapmaġı ol mi‘māra
emr itdi. Andan ṣoñra [155b M2] ölilerin defn itmeleri taḥaḳḳuḳ buldı.
1 Deylem: - YK
2 Vī//Vī: - YK
3 Vī’dür: Vāy’dür YK
El-ḳıṣṣa melik-i mezbūr Ceyū Sing, Ceyūgī, Ceyūsū, Ceyūbū,

Ceyūpīn, 1 Ceyūlāng, Ceyūcū, Ceyūnāng, Ceyūḫū 2 nām ṭoḳuz pāre şehr
ta‘mīr itdükden ṣonra fevt oldı. Ve kendüden ṣoñra on sekiz evlādı ḥükūmet
ḳıldı.
Beşinci ṭabaḳa ḥükkāmınuñ evveli olan Şū Ḫāokim Nen Şī’dür ki elli
üçinci ḥākimdür, diyü yazılmış. Ḫuṣūṣā bunuñ babası yoḳdur. Vālidesi bir
nūr görüp aġzından içerü girmekle ḥāmile olmışdur. Ve bunuñ ‘aṣrına gelince
Hümā nām murġ olmayup evvelā bunuñ zamānında görinmişdür. Ẓuhūr
idüp ordusı üzerinde pervāz itmişdür. Şehrleri maḥallāta taḳsīm3 evvelā bun-
dan olmışdur. ‘Āḳıl ü dānā pādişāh olmaġla bu evżā‘ı tertīb eylemişdür. Ve
kendüden ṣoñra neslinden ṭoḳuz kişi daḫı salṭanat itmişdür. [141b YK]
Altıncı ṭabaḳanuñ evveli Cūn Fū4 Gāv Bāng Şī nāmınadur. Şīn Ven
neslindendür. Ġāyetle ‘āḳıl ü ‘ādil ve ṣalāḥ u ‘ibādete mā’il şehryār idi. Ken-
düden ṣoñra ṭoḳuz kişi daḫı ḥükūmet ṣadrına geçmiş idi.
Ba‘dehu yedinci ṭabaḳanuñ evvel[inde] Vī Gū Gāz Sīng Şī ẓuhūr ey-
ledi. Kūs u ṭabl ü zeng ü derāy bunuñ ‘aṣrında peydā oldı. Ūcī Sūn Zī nām
bir ḥakīm-i ‘āḳıl kimesneyi5 ḫˇāce idinüp taḥṣīl-i ‘ilm ü ma‘rifete kūşiş ḳıldı.
Bu daḫı fevt olduḳdan ṣoñra evlādından sekiz kimesne ḥükūmet itdi.
Bu kerre devlet-i mülk-i Ḫıṭāy sekizinci ṭabaḳa pādişāhlarına degdi ki
evveli Dīv Yū Tāv Tāng Şī’dür. Bunlar daḫı Şīn Ven evlādındandur. Dört
ay ana ḳarnında yatup sekiz rengde ṣaçları ve ḳaşları mülevven olduḳdan
ṣoñra ṭoġmışdur. Ehl-i Ḫıṭāy zu‘mınca ṣāḥib-i kerāmāt olup zamānında gāv
ve ḳoç ṣūretinde gökden iki firişte inüp mezbūruñ biri ṣaġında ve biri ṣolında
oturup ümerā ve muḳarribāndan pādişāh ḥużūrına gelenlerüñ nīk-ḫˇāh ve
bed-ḫˇāhlarını [156a M2] bir bir bildürmişdür. Ve gāh olmışdur ki ẓāhiren
dūst ve bāṭınen düşmen olanlardan biri geldükde gāv anuñ üstine varup diş-
leri ile ṭutup ḳoç boynuzları ile urmaġa başlamışdur. Niçe zamān6 ol ḳoç
ölüp maḳāmında sekiz ẕirā‘ ḳadd ile bir dıraḫt bitüp berg ü bārından niçe
ḫāṣṣalar ẓāhir olmışdur. Ve her ayuñ on birinde bir yapraġı biterdi. On beş
olduḳda bir yapraġı yire düşerdi. Ba‘de zamānin gāv daḫı vefāt itdi. Pādişāh-ı
1 Ceyūpīn: Ceyūrīn YK
2 Ceyūnāng Ceyūḫū: - YK
3 taḳsīm: ta‘allüm YK
4 Fū: Mū YK
5 ‘āḳıl kimesneyi: ‘āḳılı M2
6 zemān: zemāndan ṣoñra YK
mezbūr ziyāde ġamnāk olup “Şimdiden ṣoñra dūstımuz, düşmenimüz nice

bilürüz?” diyü te’essüf ḳıldı. Lākin anuñ yirinde daḫı üç ẕirā‘ ḳaddinde bir
dıraḫt bitdi. Ve her şāḫınuñ ucı bir diken ḥāṣıl itdi. Bu kerre her bed-ḫˇāh
ki gelürdi, ol diken elbette anuñ dāmenine ṣarılurdı. Ve ol bir dıraḫt ol
maḥalde egilüp ser-ber-zemīn iderdi. Ol birini taṣdīḳ şeklin eylerdi.
Ve bunuñ ‘aṣrında ṣāḥib-i kerāmāt ve aṣḥāb-ı taṣnīfāt otuz iki kimesne
ẓāhir oldı. Envā‘-ı ‘ulūm u ma‘rifeti her biri ol şehryāra ta‘līm itdi. Ve ‘ah-
dında niçe kitāblar te’līf olındı. Ve bir kerre melik-i mezbūruñ başına Hümā
nām murġ inüp ḳondı. Her görenler ḳuvvet-i baḫt u devletini ta‘accüb itdi.
Ve lisān-ı Ḫıṭāyiyān’da “cām” nām lu‘b ki üç yüz altmış ḫānedür, pādişāh-ı
mesfūruñ kendü iḫtirā‘ıdur.
Egerçi ki mezbūrun Tāy Ḫū1 nām bir oġlı [142a YK] var idi. Lākin
aḥmaḳ u nā-dān olmaġın babası anı verāẟet-i salṭanatına lā’iḳ görmemiş idi.
Ḥattā eṭrāf u cevānibde ‘āḳıl ü dānā ve vecīh ü tüvānā on biñ nev-cüvān2
intiḫāb itdürüp pāy-taḫtına getürtdi. Bu zümreden birini sā’irine ġālib bul-
madı. Tekrār biñ [156b M2] nefer nev-cüvān müttaḳīler daḫı iḥżār itdürdi.3
Hezār diḳḳat u ihtimām ü4 imtiḥāndan ṣoñra birini ṣadr-ı ḥükūmete lā’iḳ
gördi. Egerçi ki zişt-rūy idi, fe-ammā ‘āḳıl ü ḫoş-ḫūy idi. Ve gözlerinün
ḥadeḳası ikişer ve kendüsi ḫidemāt-ı şehryārīde cüst ü çālākter olmaġın anı
iḫtiyār itmiş idi. Ve nāmını Yūd Yū Şī ḳoyup ḥāl-i ḥayātında taḫtını aña
ṭapşurmış idi. Ḥiḳmet Ḫudā’nuñdur, anuñ daḫı nesli mülūke müntehī bu-
lınmış idi.
li-Mü’ellifihi
Nesebi pāk olan aṣīl ü büzürg

Olur elbette şehriyār-ı sütürg
Rūzgār atmaz ehli yābāne

Kendüyi gösterür güher dāne
Lā’iḳ-ı ṣadr olan geçer ṣadre

İrer āḫir sa‘ādet ü ḳadre
1 Tāy Ḫū: Nāncū YK

2 nev-cüvān: - M2
3 Bu son iki cümle YK nüshasında bir sonraki cümleden hemen sonra gelmektedir.
4 ihtimām ü: - M2
Ṭoḳuzıncı ṭabaḳanuñ evveli ẕikr itdügümüz Day Şen Yūd Yū Şī’dür

ki taḫta cülūsden ṣoñra ṭoḳuz yıl ḳayd-ı ḥayātda oldı. Ve zamān-ı devletinde
dört bed-fi‘l ‘ayyār ẓāhir olup ḫalḳ-ı ‘āleme küllī cefālar ḳıldı. 1 ‘Āḳıbet
mezbūr melik anlara ẓafer bulup dördini öldürdi. Ve ‘ahd-i devletinde2 on
pāre şehr bünyād itdi. Bunuñ daḫı ḥükūmete lā’iḳ ferzendi olmamaġın
ekābirden birinüñ Şeyā Nū nām oġlını taḫtına iclās ḳıldı.
Onıncı ṭabaḳa ki şehryār taḫtına mezbūr 3 Şeyā Nū Ven indi. 4
Zamānında on iki yıl ‘ale’t-tevālī bārān yaġdı. Ol memālikde bir ‘aẓīm ṭūfān
olup vāfir maḫlūḳāt helāk oldı. Ḫalḳ-ı ‘ālem gemiler yapdurup yüksek
daġlara çıḳdılar. Ḳurtılabilenler bu ṭarīḳ ile ḳurtıldılar. Ammā pādişāh-ı
mesfūr bu āfeti kendinüñ ef‘āl-i nā-sezāsından [157a M2] bildi. Tebdīl-i
aḫlāḳ idüp gice ve gündüz gözyaşları dökerdi. Ve ġarḳ-ābdan ḫalāṣ olan mer-
dümleri getürdüp küllī ri‘āyet itdi. Vāfir rūd-ḫāneler yapdurup irkilen ṣula-
ruñ deryāya dökülmesine sebeb oldı.
Ba‘żı müverriḫīn ḳavlince ṭoḳuz biñ rūd-ḫāne ta‘mīr eyledi. Ve yine
bunuñ ‘ahdinde ḳırḳ arış5 ḳāmetli bir dırāz-bālā, her cihetle tüvānā ādem
vücūda geldi. Ḥattā kendüden on altı baṭn ṣoñra ḫāḳān-ı Ḫıṭāy oldı.
On birinci ṭabaḳada evvel ḫudāvendgār olan Şīng Tāng nām bir kār-
fermāy ‘ālī-maḳām idi. Yitmiş üçinci pādişāh [142b YK] olan Gūgū6 Şīng
Sī neslinden idi. Ġarābet bundadur ki Şeyā Nū7 Ven zamānında on iki yıl
mütevāliyeten yaġmur yaġduġı gibi bunuñ ‘aṣrında yedi yıl bir ḳaṭre bārān
inmedi. Cümle çeşmeler ḳurıdı. Rūd-ḫāneler ḫuşk oldı. Ḳaḥṭ u ġalā belāsın-
dan ḫalḳ-ı ‘ālem biribirini yimek mertebesine vardı. ‘Āḳıbet pādişāh-ı
mezbūr iẓhār-ı bükā-yı mevfūr ḳılup “Elbette bu beliyyāt benüm günāhum
çoḳluġından olmışdur. Ve benüm ḫıyānetüm bunca maḫlūḳāta bā‘iẟ-i
ıẓṭırāb olmışdur.” diyü emr eyledi. Niçe günler odun çekdürüp ḳara ṭaġlar
gibi yıġınlar yıġdurup kendüyi āteşe atdurmaġı muḳarrer itdi. Bu kerre
ḫalḳdan feryād u ġırīv ḳopdı. “Bir pādişāh zamān-ı devletinde istirāḥat-ı
sükkān-ı memleket içün kendüyi oda yaḳdurmaḳ ḳanḳı zamānda olmış-
dur.” diyü büyük küçük aġladı. Āḫir Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā anuñ ṣıdḳ-ı
1 küllī//ḳıldı: ḫaylī cefālar çekdi YK

2 devletinde: ‘adlinde YK
3 taḫtına mezbūr: - YK
4 indi: - M2
5 arış: arşun YK
6 Gūgū: Gūgā YK
7 Nū: Bū YK
niyyetine ve ẕātını fedā itdügi meskenete binā’en müstevfā yaġmurlar

yaġdurdı. Az zamānda ḳaḥṭ u ġalā mündefi‘ olup ucuzlıḳlar oldı.1 Pādişāh-ı
mesfūr niçe yıllar salṭanat itdükden ṣoñra baṭnen ba‘de baṭnin yigirmi ṭoḳuz
evlādı ḥükūmet ḳıldı.
On ikinci [157b M2] ṭabaḳa ki bundaġı kār-fermāy zümresinüñ
muḳaddemi Cū Vāng’dur ki Ḫayū Ven nām ḥakīmüñ veled-i reşīdidür. Ba-
bası gibi ḥakīm-i fehīm ü ‘āḳıl ve icrā-yı aḥkām itmede ‘ādil-i bī-mu‘ādil
ḳopdı. Rūy-i zemīn ḥisābında ferseng i‘tibārı ki ‘Arabī’si fersaḫdur, bunla-
ruñ ta‘ayyünidür.
Zamānında peydā olan ḥavādiẟüñ biri budur ki Ḫanbalıḳ ṭarafında
Ūcbūh Fū nām şehr-i ‘aẓīmüñ Vānga nām bir pādişāhı var idi. Otuz yıl ‘adl2
ile, otuz yıl daḫı ẓulm ile salṭanat itdükden ṣoñra Vāgī nām ḥüsn ü cemāl
ṣāḥibesi bir nāzenīn ‘avreti var idi. Dā’imā anuñ ‘aşḳı ile ālūde idi. Birgün
ümerāsından Ūgī nām şaḫṣ-ı bahādıra emr eyledi ki her vilāyetüñ şarābından
vāfir mey-i gül-reng ü ṭarīsin3 getürde. Ve Ceng Segūn nām serāyı ki şeb-i
yeldā ma‘nāsına idi, anda sā’ir nuḳl lāzımını daḫı tedārük ide.
Fī nefsi’l-emr mīr-i mezbūr ol tedārükleri gördi. Pādişāh daḫı ḫalīle-i
maḳbūlesi ile ve sā’ir sāzendeleri ile ol serāyına girdi. ‘Umūmen pencerelerini
ve cāmlarını örtdürüp nihāyetsiz mumlar yaḳdurdı. Gündüzi giceden seçe-
meyüp şarābdan baş4 ḳaldurmadı. Gāhī fehm ü ẕekāsını i‘lāmen “İşte bir
gün bir gice geçdi.” diyü söylerdi. Bu ḫuṣūṣı ki Ḫıṭāy sulṭānı Cū Vāng işitdi,
“Vaḳt-i furṣatdur, [143a YK] Vānga’nuñ işi ‘işret ve endişesi ḫˇāb-ı ġaflet-
dür.” diyü leşker çeküp üstine gitdi.
li-Mü’ellifihi
Ṭoldı eṭrāf-ı şehr cünd-i ‘aẓīm

Ḳapladı ḳalb-i ḫaṣmı ḫavf-ıla bīm
Çıḳdı meydāna leşker-i enbūh

Kerr ü ferr gösterüp gürūh gürūh
1 oldı: olup raḥat oldılar YK

2 ‘adl: ‘adālet YK
3 ṭarīsin: ṭarav-efzūn YK
4 baş: - M2
Nīze[ler] elde ser-be-ser ḫaṭṭār

Tīġler tīz ü nīzeler teyyār
Melik-i ġāfil1 ki serāyı muḥāṣara olınduġını ṭuydı, muḳābeleye ḳādir

olmayup göz göre kendüyi āteşe urdı. Ol yanup ḫākister olup rūḥ-ı revānı
nār-ı dūzaḫa ṭoġru [158a M2] [yol] ṭutdı, gitdi. Cū Vāng hem ‘arūs-ı mem-
leketine ve hem nigār-ı perī-behcetine dest-res bulup nām u şöhreti ‘ālemi
ṭutdı.
Vaḳtā ki eceli yitişüp vefāt itdi, ferzend-i ṣulbīsi Cīnīk2 Vāng3 ‘ilm-i
salṭanatı iẟbāt itdi. Ba‘de zamānin yine anuñ oġlı Geng4 Vāng, daḫı ṣoñra
anuñ şeh-zādesi Cī Vāng taḫta cülūs idüp murādına yitdi.5
Egerçi ki bunlaruñ zamānında memālik-i Ḫıṭāy u Hind ü Keşmīr’de
meẕāhib-i muḫtelife çoġ-ıdı. Līkin bellü başlu peyġāmberlik da‘vāsını idüp
şerī‘at vaż‘ ider nebiyy-i mürsel yoġ-ıdı. Añsuzın Şegmūnī6 ẓāhir oldı. Hind
ve Keşmīr ve Tübbet ve Ḫıṭāy ve Tekfūr ve Uyġur vilāyetlerinüñ ḫalḳını
dīne da‘vet itmesi taḥaḳḳuḳ buldı.
Ve bunuñ zamān-ı zuhūrında Çīn vilāyetlerinde [ba‘żı ḫavārıḳ-ı ‘ādāt]
ẓāhir oldı. Cümleden cevv-i semāda ṭoḳuz ejderhā belürüp Şemgūnī’nüñ
üstine indi. Her biri aġzı bārını anuñ dehānına dökdi.
Ba‘de ẕālik Cī Vāng fevt olup Muvāng şehryār oldı. Zamān-ı devletinde
Zāḳū7 nām bir kimse vücūda geldi ki mezbūruñ ümerāsından idi. İḫtirā‘āt-
ı ḫāṣṣası rūz-be-rūz peydā olmaḳda idi. Cümleden bir[i] menḳali īcād eyledi
ki altı re’s bār-gīr anı çekerdi. Kendüsi üstine binüp bir gün bir gicede yüz
ferseng yiri ṭolaşurdı. Aḥvāl-i ‘ālemi bu ṭarīḳla ma‘lūm idinüp gelür ḫaberler
virürdi. Ḥattā bir kerre anuñla tā Īrān-zemīne vardı. Her ḥālini bilüp Ḫıṭāy
pādişāhına i‘lām ḳıldı.
1 ġāfil: ‘āḳıl YK
2 Cīnīk: Ḥīnīk M2
3 Vāng: Ang YK
4 Geng: Leng YK
5 yitdi: ḥareket itdi YK
7 Zāḳū: Zāfū YK
Ve yine mezbūruñ ‘ahd-i salṭanatında Ḫuvājen nām bir ḥakīm-i dānā

ẓāhir ü hüveydā1 oldı. ‘İlm-i kīmyā ve fenn-i sīmyā ve envā‘-ı lu‘bet-i dil-
güşā anuñ ṣun‘ı ile intişār buldı.
Ba‘de-mā Mū Vāng vefāt eyleyüp Gūn Vāng nām pādişāh taḫta geçdi.
Niçe rūzgār murādınca ‘ayş idüp yidi, [158b M2] içdi. Ba‘dehu Bī Vāng ve
bundan ṣoñra Zūyşā Vāng serīr-i ḥükūmete cülūs ḳıldı. Bunlaruñ
zamānında dü-pā bir bebr peydā oldı. Ve dört boynuzlu bir gergedan daḫı
ẓuhūr idüp ikisi de pāy-taḫta getürildi.
Ġıbbu ẕālik dīger Bī Vāng, ardınca Temīl Vāng,2 daḫı ṣoñra Sūn Vāng
salṭanat itdi. [143b YK] ‘Ale’l-ḫuṣūṣ mezbūr Sūn Vāng ‘ādil pādişāh idügi
tevātüre yitdi. Ma‘a ẕālik yigirmi yıl salṭanat itdükden ṣoñra iki yıl ‘ale’t-
tevālī yaġmur yaġmadı. Ḫalḳ-ı ‘ālem ḳaḥṭ u ġalāya mübtelā olup 3 küllī
ıżṭırāba düşdi. Bu ḥāletde pādişāh kemāl-i ḥüzn ile giryān olup endūhgīn
oldı. “Ẓāhir oldı ki bu ḳaḥṭ u ġalā benüm günehkārlıġumdandur.” diyü
simāṭ-ı ‘ayş u ‘işretini ḳaldurdı. Mücerred sedd-i ramaḳ olmaḳ mertebesinde
ġıdā tenāvüline ḳanā‘at ḳıldı. Fe-lā-cerem Rāzıḳ-ı nüfūs-ı benī Ādem ol
şehryārüñ memālikine vāfir yaġmurlar virdi. Az zamānda ḳaḥṭ u ġalāyı vüs‘at
u ġınāya mübeddel ḳıldı.
Ve yine bunuñ ‘aṣrında Şūcū nām bir ‘ārif-i nükte-dān ẓuhūr itdi. Ken-
dinüñ ḥüsn-i iltifātı ile tekmīl-i ma‘ārif ḳılup küllī mertebeye yitişdi. Ḥattā
ḫaṭṭ-ı ma‘ḳılī didükleri kitābet anlaruñ iḫtirā‘-ı ḫāṣṣı oldı.
Ba‘dehu Yā Vāng nām pādişāh ḥākim oldı. Tamām-ı memālik-i
Ḫıṭāy’da ‘adālet ü inṣāfla şöhret ü 4 iştihār buldı. Ve bir ṣāḥib-i cemāl ü
pākīze-ḫiṣāl ḫātūnı var idi ki nāmına Būsen dirlerdi. Leṭāfet-i ‘iẕārı berg-i
güle beñzerdi. Ḥālā ki hergiz gülmezdi. Gerek pādişāh, gerek sā’ir ta‘alluḳāt
anuñ güldügin görmezlerdi. 5 Fe-lā-cerem ol şehryār-ı muẓaffer-‘alem be-
her-ḥāl anı ḫandeye meyyāl itmek istedi. “Rü’ūs-i cibāl ü tilālde āteşler yaḳıl-
sun.” diyü ıṣmarladı. Ya‘nī ki leşker-i a‘dā belürdükde [159a M2] ol gūne
‘alāmāt ḫalḳ-ı vilāyete lāzımu’l-edā ‘ādāt olmaġın bu kerre ki emre imtiẟālen
āteşler yaḳıldı.
1 ü hüveydā: - YK
2 Temīlvāng: Tempelvāng YK
3 mübtelā olup: - M2
4 şöhret ü: - YK
5 Ḥālā//görmezlerdi: - M2
‘Aḳabince düşmen ḫaberi belürmeyüp ḫalḳ taġlīṭan idügi ki muḳarrer

oldı, herkese istiġrāb u ta‘accümle ḫande ‘ārıż olması taḥaḳḳuḳ buldı. Bu
eẟnāda ol nigār-ı türş-rū daḫı bī-iḫtiyār güldi. Pādişāh-ı ‘aṣruñ neşāṭ u me-
serretine sebeb oldı. Bu şükrāneye niçe ḳurbānlar kesüp ṣadaḳalar virdi. Ḥālā
ki bu taṭayyur-i nuḥūset-me’āl der-‘aḳab vāḳi‘-i ḥāl olup vilāyete düşmen
geldi. Bu kerre gerçekden ḫalḳı īḳāẓ u tenbīh içün yaḳılan āteşleri ḫalḳ-ı
‘ālem evvelkiye ḳıyās eyledi. “Ḫalīle-i pādişāhīnüñ ḫandesi içün yanmış ola.”
diyü her kişi söyledi. Cidden tertīb-i esbāb-ı ceng ü cidāle kimse muḳayyed
olmadı. Ol sebeb ile ‘adū ‘askeri taġallüb idüp dārü’l-mülkini aldı. Şehryār-ı
mezbūr ol muḥārebede helāk oldı.
Ba‘de zamānin egerçi ki oġlı Peleng1 Vāng cāy-ı pederde bir müddet
iḳāmet ḳıldı. Ḥattā ol ṣadmeden perīşān olan nüfūsuñ rabṭ-ı ḳulūbına bā‘iẟ
olsun diyü Lāgīn2 nām bir şehr binā eyledi. Lākin bünyād-ı salṭanatı3 iñen
kārger olmayup bu silsileden [144a YK] salṭanat munfaṣıl oldı.
Ya‘nī ki on üçinci ṭabaḳa mülūkinüñ evveli Dāng Vāng pādişāh olup
‘adāletle aldı, virdi. Ba‘dehu Ḥūng Vāng, daḫı ṣoñra Hī Vāng, bunın ardınca
Ġā Vāng, ol gitdükden ṣoñra Sāng Vāng ve ol vefāt itdükden ṣoñra Gūng
Vāng, daḫı ardınca Peng4 Vāng vāḥiden ba‘de vāḥidin geldiler, gitdiler. Her
biri muḳadder olduġı üzere salṭanat itdiler.
Bunlardan ṣoñra Dīn Vāng şehryār oldı. Amma zamān-ı salṭanatınuñ
ikinci senesinde Tāy Şāng Lāvugūn vücūda geldi ki vilāyet-i Ḫıṭāy aḳvāmı
mezbūrı peyġāmber bilürler. Ya‘nī ba‘ẟ [159b M2] olınmış nebiyy-i mür-
seldür, diyü i‘tiḳād ḳılurlar. Cū vilāyetinde Ḫan nām şaḫṣuñ oġlıdur, dirler.
Vālidesi bir zerdālū dıraḫtınuñ sāyesinde5 yatup uyurken üstine bir nūr inüp
buña ḥāmil olmışdur. Ya‘nī ki izdivāc u ictimā‘ ile raḥme düşmeyüp
Şegmūnī6 ki vālidesinüñ ṣol pehlūsı yarılup vücūda gelmişdür. Ḫuṣūṣā ki
seksen yıl anası ḳarnında yatup ṭoġduġı zamānda dört buçuk arış ḳāmetle
tevellüd idüp alnı ve burnı ve ḳulaḳları ġāyetle büyük, ḫaṭṭā gūşları omuzla-
rına inmiş bir yük meẟābesinde görinmişdür.
1 Peleng: Peng YK
2 Lāgīn: Lāgen YK
3 bünyād-ı salṭanatı: bünyāda M2
4 Peng: Yeng YK
5 sāyesinde: altında sāyesinde YK
Ba‘żılar ḳavlince Şegmūnī’den1 yüz ḳırḳ sekiz yıl evveli ṭoġmışdur. Sen-
şen nām ḳabīle ve aḳvām buña īmān getürmişdür. Pes bunuñ ẓuhūrından
memleket-i Ḫıṭāy’a Gābg Vāng, ba‘dehu Līng 2 Vāng pādişāh oldı. Ve
mezbūr Līng3 Vāng anası ḳarnından ṣaḳalı yitmiş, tamām mülteḥī ṭoġdı. Ve
‘ahd-i ḥükūmetinde4 Gūn Ḳūrī nām bir ḥakīm vücūda geldi ki babasınuñ
adı Şūleng ve anasının nāmı Cūş idi. Vücūda geldügi sā‘atde Tengū nām bir
büyük ṭaġ yire geçüp ḫāke ber-ā-ber oldı. Ḫükemā-yı diyār “Bu mevlūd
peyġāmber olur. Yāḫūd pādişāh-ı ṣāḥib-i kişver olur.” diyü ıżṭırāba düşdi.
Ḫuṣūṣā ki Gūn Ḳūrī’nüñ cümle bedeni ġāyetle mūydār ve her ḳılı bir
tīr-i tīze nümūdār görindi. Ve ṭoġduġı gibi ṭoḳuz buçuḳ arış ḳadd u ḳāmet
çekdi. Ḍaḫāmeti ḫod bir mertebeye vardı ki dört arış rismān belini ancaḳ
dolandı.
El-ḳıṣṣa bebr gibi mehīb, ṣūreti kemāl mertebede, ‘ilm ü fıṭnatı muḳar-
rer oldı. Cüz’ī zamān mürūrında5 üç biñ şāgird kendiden ‘ilm ü ma‘rifet ög-
renmege başladı. Ḥattā ol şāgirdlerüñ yetmiş ikisi ‘āḳıbet salṭanat mertebe-
sine yitişdi. [160a M2] Zīrā ki ol ‘aṣrda Ḫıṭāy ıḳlīminde ḫāliyyü’z-ẕihn ü
nā-dān olanlara ḥükūmet ṣadrı6 lā’iḳ u sezāvār görinmezdi. Ya ‘ilm ü hüner
yāḫūd kerāmet ‘add olınacaḳ [144b YK] ḫiṣāl ü siyer7 müşāhede ḳılınma-
yınca ḥükūmet idenlerüñ emrine mütāba‘at ḳılınmazdı.
El-ḳıṣṣa ḥakīm-i mezbūr, Tāy Şāng Lāvugūn zamānında beş yıl beş ay
ṣoñra vücūda gelüp yetmiş üç yıl ‘ömr sürmiş idi. Ba‘dehu Līng Vāng, daḫı
ṣoñra Tā Vāng ve Gīn Vāng ve Çīn Dīn Bī Vāng ve Sī Vāng ve Dīl Vāng ve
Temāt Vāng ve Pīle Vāng8 ve Zemīn Şīn Vāng ve Ten9 Vāng nām pādişāh-
lar geldi, geçdi. Her biri ‘ömr-i muḳadderi tamāmına dek ḥükūmet itdi.
Ammā cümleden ṣoñra ḥükūmet iden Ten Vāng zamānında niçe memālik
ḫarāb oldı. Ḥattā beş pāre büyük şehrini ‘adū leşkeri alup żabṭ eyledi.
Bu ḥāl ile salṭanata ża‘f gelüp kendüsi ki vefāt eyledi, mülkine bīgāneler
müstevlī olup on dört ḳısm idüp her birine bir şehryār naṣb itdi.
1 Şegmūnī’den: Şemgūnī’den YK
2 Līng: Bīng YK
3 Līng: Bīng YK
4 ‘aḥd-i ḥükūmetinde: ‘ahdinde M2
5 mürūrında: mürūr itdi M2
6 ṣadrı: - YK
7 siyer: sīret YK
8 Vāng: Vāng Vāng YK
9 Ten: Veten YK
İskender’den ṣoñra Īrān zemīnde nice ki mülūk ẓuhūr eyledi, ol ṣāḥib-i

ẓuhūrlar daḫı ol minvāl üzere müstevlī olup memāliki bölişdi. Ammā niçe
rūzgārdan ṣoñra yedi nefer pādişāh-ı tüvānger ẓāhir olup cümlesinüñ müd-
det-i ḥükūmetleri ancaḳ on iki yıl oldı. Lākin sābıḳu’z-ẕikr on dört nefer
şehryārüñ memleketleri yine anlara naḳl itdügi taḥaḳḳuḳ buldı.
Ḥükemā-yı diyār bu ẕikr olınan çehār deh mülūk ile selāṭīn-i seb‘ayı
yazdılar. Yuḳarudan berü meẕkūr olınan ṭabaḳātuñ [160b M2] on dördinci
ṭabaḳası ṭutdılar. Pes ol mülūk-i seb‘adan biri ki nāmı Şec Vāng1 idi. Gide-
rek ḳuvvetlendi. Selāṭīn-i sitte ṭasarrufındaki memleketleri żabṭına aldı.
Cümlesini dā’ire-i ḥükūmetden ṭarḥ idüp kendüsi noḳṭa-i merkez gibi in-
firād u istiḳlāl buldı. Ana binā’en kendüsi ve oġulları Reşen2 Ḫū Ḫūy ve
Sām Şī Zen ḥükemā-yı Ḫıṭāy ḳavlince on beşinci ṭabaḳa ‘add olındı. Bun-
lardan mā‘adā on altıncı ṭabaḳa vardur ki andaġı selāṭīnüñ evveli Bāng
Vāng’dur. Gūzenc Şen 3 üçinci pādişāh ṭutılup ġāyetde dilīr ü bahādır,
şecā‘at u şehāmetde naẓīri nādir şehryār idi. ‘Arż-ı ḳuvvet idüp ṭoḳuz ṣıġırı
żabṭ itmek4 ve ẓuhūr itdügi üstine varup sābıḳu’z-ẕikr Sāmşī Zen’i ḳatl idüp
cemī‘-ı memālikine müstevlī olmaġla iştihār-ı nām buldı.
Ba‘de-mā on yedinci ṭabaḳanuñ melik-i evveli Ḫan Gāv Zū’dur ki ej-
derhā ṣıfatında bir maḫlūḳ-ı ġarīb ve pehlevān-ı pür-nehīb, ḫilḳat-i ‘acībesi
mehīb şaḫṣ idi. İbtidā-yı ẓuhūrında Ḫıṭāy vilāyetlerinde şöyle şāyi‘ oldı ki
bir ṭaġda bir ejder-i sepīd peydā oldı. Ḥavālīsinde nevāḥī sükkānına żarar u
gezend irgürüp niçeleri [145a YK] helāk ḳıldı. Vaḳtā ki bu aḥvāl melik-i
mezbūra ma‘rūż oldı, mücerred on nefer-i ḫavāṣṣı ile ol ejdere ṭoġrıldı. Var-
duġı gibi muḳābele olup niçe ceng itdükden ṣoñra aña ẓafer buldı. Öldirüp
beyne’n-nās5 iştihār-ı şecā‘ati şarḳ u ġarb memālikine ṭoldı. Ve sābıḳu’z-ẕikr
Bāng Vāng ile yetmiş iki kerre ḥarb u maṣāf itdügi müte‘ayyin oldı. ‘Āḳıbet
anuñ daḫı helākine ẓafer buldı.
El-ḳıṣṣa mezbūr Ḫan Gāv Zū mülūk-i Ḫıṭāy’uñ nāmdārlarından idi.
Ve bunuñ mālik olduġı yarar ve nāmdār serdārlara kendiden evvel ḥükūmet
idenler mālik [161a M2] olmış degül idi. Kendünüñ üstādı olan ḥakīme
1 Secvāng: Şebaḥ M2
2 Reşen: Reş YK
3 Bu ismin imlası M2 nüshasında belirgin değildir. Bu isim YK nüshasında müstensih
tarafından muhtemelen bu yüzden metin dışı bırakılmıştır.
4 itmek: itmek oldı M2
5 beyne’n-nās: beyne M2
Cāng Lāng dirler idi. Vezīrine ise Cīng Şāng ıṭlāḳ iderlerdi. Emīr-i leşkeri
daḫı Vecen Sen ismi ile iştihār bulmış idi.
‘Āḳıbet bunuñ daḫı zamānı münḳażī oldı. Neslinden Şū Mīẕī nām
pādişāhuñ cülūs u ẓuhūrı taḥaḳḳuḳ buldı. Ve bunuñ ‘ahd-i ḥükūmetinde
Cūygnū nām kimesne ki Tay Zūy1 nām ‘avretüñ oġlı idi, anuñ nām-ı bü-
lendi şāyi‘ oldı.
Şol dem ki Şū Mīẕī’nüñ ‘ömri ġāyete irdi, mezbūre Tay Zūy, tā oġlı
ḥükūmete ḳābil olınca Tāncū nām kimesneyi ḳā’im-maḳām idinmek murād
idindi. Ya‘nī ki salṭanata ḳābil ġayrı vāriẟ ḳalmamaġla ol münāsib görildi.
Lākin ümerā rāżī olmadılar. Ceng ü cidāl eyleyüp üç biñ kimesnenüñ ḳatl ü
felāketine2 sebeb oldılar.
Bi’l-āḫire Şū Mīẕī’nün birāderi Fī Day3 pādişāh oldı. Ve anuñ zamānı
ġāyete irdükde Fū Day 4 nām şehryār ḥükūmet ḳıldı. Aḥvāl-i ra‘iyyetle
muḳayyed olup icrā-yı aḥkām-ı salṭanatına muḳayyed iken nāgehān bir ḫa-
ber şüyū‘ buldı ki diyār-ı maşrıḳuñ deryāsı kenārında bir giyāh biter imiş.
Aña giyāh-ı ‘ömr dirler imiş. Eger bir kimesne anı ‘ömr-i dırāz niyyetine
ḳoparsa ṭūl-i ‘ömre mālik olur imiş. Beşeriyyeti melekiyyete mübeddel ol-
maḳ niyetine ḳoparsa melā’ikeye ḳarışup keẟāfeti leṭāfete mübeddel ḳılınur
imiş.
Fū Day5 ise ‘ömr ü devlete ve keẟret-i izdivāc u ‘ayş ü6 ‘işrete ḥarīṣ bir
şehryār olmaġla Fūng Fūng7 nām bir ḥakīm-i müneccim getürtdi. Gemisin
ve sā’ir levāzımın tedārük idüp sāḥil-i deryā-yı maşrıḳa revāne oldı. Bu ḥāl
üzere niçe rūzgār geçdi. Müneccimden nām u nişān belürmedi. İntiẓār ele-
minden helāk olmaḳ mertebelerine varup tebdīl-i ṣūret itdi. Zamānında bir
meşhūr fāl-gū var idi. Anuñ ḥużūrına gitdi.8 “Göreyin, ne söyler.” diyü fāl
ü reml itdürdi. “Müneccimden [145b YK] bu yaḳında ḫaber alınur mı,
yāḫūd kendüsi gelür mi?” diyü niyyet [161b M2] ṭutdı.
1 Zūy: Rūy YK
2 felāketine: helākine YK
3 Fī Day: Ḳī Day YK
4 Fū Day: Ḳū Day YK
5 Fū Day: Ḳū Day YK
6 ‘ayş ü: - M2
7 Fūng: - YK
8 gitdi: vardı YK
Fāl-gū ki kitābına naẓar eyledi, “Senüñ1 ṭutduġuñ, bir ġā’ib ki bir şi-
keste keştīnüñ üstinde gelmek üzeredür. Ḥattā on güne dek gelüp yitişecek-
dür. Ve bu ḥīnde bir ḫuṣūṣı ta‘accüben üç nevbet ḥayretle el ele urmışdur.”
diyü söyledi. Fi’l-vāḳi‘ on günden ṣoñra müneccim çıḳageldi. “On gün
muḳaddem fülān sā‘atde el ele urmaḳ olmış mıdur?” diyü sorılduḳda rūzgār-ı
muḫālif zevraḳımuzı şikest idüp ḥuṣūl-i merām müyesser olmadın bi’z-
żarūre ‘avdet lāzım geldükde kemāl-i ta‘accübden üç kerre el ele urmış
idüm.” diyü bildürdi. “Ancaḳ fāl-gū-nām olan ḥarīf on günlik mesāfeden
benüm ḥālümi bile; tebdīl-i ṣūretle kendüye gelüp fāl itdüren pādişāh-ı ‘aṣr
idügini bilmeye. Aṣlda ta‘accüb ile el ele urduġuma bā‘iẟ bu olmış idi.” ḫabe-
rin virdi.
El-ḳıṣṣa şehryār-ı ‘aṣr olan Fū Day’nüñ Lī Vāng nām bir oġlı var idi.
Salṭanat-ı Ḫıṭāy’a babasından ṣoñra ol ṭalebkār idi. Ümerādan bir seḥḥār
pederine ve kendüye siḥr ü mekr eyledi. Baġteten ikisi daḫı helāk olup
firāşlarında meyyitleri bulındı. Lī Vāng’uñ bir birāderi daḫı var idi ki siḥrden
evvel ol daḫı vefāt itmiş idi. Bu kere lā’iḳ-ı verāẟet kimse ḳalmadı. Ol emīr-i
seḥḥār ḫurūc idüp Lī Vāng’uñ ḫātūn-ı ḥāmilini ḥabs itdürdi. Erkek ṭoġur-
duġı taḳdīrce kendüye müzāḥim olmamaḳ içün öldürmegi muḳarrer itdi.
Ammā ol gice zen-i ābisten bir ferzend ẓuhūra getürdi. Henüz ṭuyulmadın
hem-sāyelerinden bir faḳīrüñ duḫteri ile tebdīl ḳıldı.
Ba‘dehu emr-i ḥükūmet ol seḥḥāra müyesser olmayup Lī Vāng’uñ
birāder-i kihteri Cū Day’ye müyesser oldı. On altı yıl miḳdārı salṭanat idüp
küllī iştihār buldı. Ba‘dehu vefāt idüp Sūn Day ki Lī Vāng’uñ anası ḳarnında
ḳalan oġlı idi, ol ẓuhūr idüp mümellik2 oldı. Ya‘nī ki bir ekmekcinüñ [162a
M2] dükkānında olur, kimse anuñ nesl-i mülūkden idügini bilmezdi. Vaḳtā
ki ṣıḥḥat-ı nesebi ṭuyıldı, vücūdı serīr-i salṭanata lā’iḳ görildi.
Ve bi’l-cümle evvelā3 mezbūr Sūn Day ẟāniyen Den Day, ẟāliẟen Cen
Day, rābi‘an Ey Day,4 ḫāmisen Ben Day salṭanat itdi. Ḫuṣūṣā ki Ben Day
‘adl ü dāda meyelānla niçe rūzgār ‘ibādu’llāh ḫidmetini gördi. ‘Āḳıbet
küfrānu’n-ni‘me serdārlarından biri mezbūra bir lu‘b ile zehr-i ḳātil içürdi.
Bu kerre Sūn Day’uñ oġlınuñ oġlı ki ismi Jūd Jīng5 idi, iki yaşında iken taḫta
1 Senüñ: - M2
2 mümellik: melik YK
3 evvelā: - M2
4 Ey Day: Eb Day YK
5 Jūd Jīng: Zūden Beng YK
geçdi. Ancaḳ üç yıl mu‘ammer olup ol daḫı fevt oldı. Tā ki ol emīr-i ḥarīṣ
cülūs-i taḫt-ı salṭanatla kām-yāb olup [146a YK] istiḳlāl buldı.
Ba‘dehu1 on sekizinci ṭabaḳadan evvelki şehryār olan Vānga Muvāng
on beş yıl emāret itdi. Āḫir bedeninde bir yaramaz nişānı bulındı. Ümerāsı
cem‘iyyet idüp “Sende şe’āmet vardur. Şūm olan kimesneye taḫt-ı ḥükūmet
neden sezāvārdur.” diyü öldürdiler. Kendü neslinden birini pādişāh idindi-
ler.
On ṭoḳuzıncı ṭabaḳa ḥākimlerinden tācdār-ı evvel Kīkīşīn
Bādhān’dur. Yüz seksen sekizinci sulṭāndur. Sābıḳu’z-ẕikr kendinüñ seki-
zinci baṭndaki evlādından idügi ‘ayāndur. Egerçi ki pādişāh oldı, fe-ammā
ġāyetle bed-ḫulḳ u bed-sīret ḳopdı. Ümerādan biri ki ‘arż-ı ḥāl içün
ḥużūrına girürdi, ḫavfından ḫazān bergi gibi ditrerdi. Bu sebeb ile ḥükūme-
tine taḥammül idemediler. ‘Āḳıbet kendüyi ‘azl idüp oġlını taḫta geçürdiler.
Ḥālā ki 2«‫ﺳﺮ اﺑﻴﻪ‬
ّ ‫ »اﻟﻮﻟﺪ‬feḥvāsınca mā-sadaḳ bulındı. Evā’il-i eyyām-ı
devletinde yüz biñ miḳdārı yüzi bellü ādemlerüñ yüzlerine surḫ rengle
‘alāmet ṭamġası buyurıldı. Lākin bu teklīfe ümerāsı ṭāḳat getüremeyüp buna
yüz ḳaralığıdur, [162b M2] diyü içlerinde bir küllī fetrete 3 sebeb oldı.
‘Āḳıbet ġulüv idüp kendüyi taḫtından indürdiler. Selāṭīn-i sālife neslinden
birini ḥākim idindiler.
Yigirminci ṭabaḳadan yüz ṭoḳsanıncı şehryār olan Ḫūḫan Guvān
Ḫūge 4 taḫt-ı salṭanata geçdi. Pīrān-ı rūzgār-dīde ve emīrān-ı sāl-ḫūrde
şādmānlıḳlar idüp “Pādişāhımuzı henüz bulduḳ.” diyü her biri şükrler itdi.
Mezbūr daḫı aña göre ḥüsn-i müdārāta sālik oldı. Niçe kerre Ovāng
Muvāng nām şehryār ile ḥarb u rezm ü ḳıtāli taḥaḳḳuḳ,5 ekẟerinde anı mün-
hezim idüp kendüsi manṣūr u muẓaffer ‘avdet ḳıldı. Lākin mezbūr Ovāng
Muvāng ḳatı seḥḥār pādişāh idi. Dīv ü ejder ü ḥaşerāt gürūhını tesḫīr idüp
cenge girdükçe yanından ayrılmaduḳları bī-iştibāh idi. Ve her kimüñle
ṣavaşsa ekẟeriyyā ġālib olurdı. Ancaḳ Ovāng Muvāng ḥasīb ü nesīb pādişāh
olmaġın bunuñla cenge girdükde ḥaşerātı ve yırtıcı cānverleri maḥall-i
ma‘rekeden rū-gerdān bulurdı.
1 Ba‘dehu: - YK
2 “Çocuk babasının sırrıdır.”
3 fetrete: fetret olmaġa YK
4 Ḫūge: Ḫūnge YK
5 taḥaḳḳuḳ: idüp YK
Ve bi’l-cümle mezbūr bir şehryār-ı pür-zūr idi ki müddet-i ‘ömrinde

ancaḳ bir kerre münhezim ü meksūr oldı. Sā’ir muḥārebelerde elbette
muẓaffer ü manṣūr ‘avdeti ta‘ayyün buldı. Ḥattā bir kerre bir rūd-ḫānede
bulındı. ‘Adū leşkeri eṭrāfın alup kendüsini muḥāṣara ḳıldı. Gördi ki ḫalāṣa
mecāl yoḳdur, Cenāb-ı Rabbü’l-erbāb ḥażretlerine teveccüh eyledi: “Yā
İlāhe’l-‘ālemīn, eger pādişāhligümde iẓhār-ı ḥaḳ üzere isem bu nehr-i revānı
ṭoñdur. Beni leşkerümle [146b YK] buz üstinden geçürüp ḫalāṣ buyur.”
diyü zārīlıḳlar itdi. Zamān-ı ṭābistān olup ṣular ṭoñmaḳ muḥāl iken ol ān
du‘āsı müstecāb oldı. Ol nehr-i revān buz ṭutup āyīnesinde nuṣret ü ẓafer
buzları müşāhede olındı. [163a M2] Ya‘nī ki kendüsi ve leşkeri selāmet
yaḳasına geçüp ḳurtıldı.
li-Mü’ellifihi
‘Ādil olınca pādişāh-ı cihān

Müstecāb olsa da‘veti cā’iz
Ẓulmet-i küfr içinde gāh olur ol

Luṭf-ı Ḥaḳ nūrını görir bāriz
Mezbūruñ zamānı ki tamām oldı, dört evlādından eñ kiçisi ki cümleden

‘āḳıl ü hūşyār idi. Ve nāmı beyne’l-mülūk Ḫan Ṣan Day1 diyü keẟīrü’l-iş-
tihār idi. Bir zamān ‘adāletle aldı, virdi. Ba‘dehu yine bu neslden Cen Day2
ve Ḫuvā Day ve Şāng Vī ve Ḫan Day ve Perīşāng3 Ḫūy Şen Day4 ve Cūng
Day nām pādişāhlar vāḥiden ba‘de vāḥidin geldi, gitdi. Her birisi zamān-ı
‘ömrine göre ḥükūmet itdi. İçlerinde ba‘żısı ṭıfl-ı şīr-ḫˇār iken mehdi ile
ḥākim-i ‘ahd olup taḫt üstine ḳonıldı. Ammā ki mezbūr Ḫan Day sekiz ya-
şında olmaġla rüşd ü ‘aḳl ü kifāyeti müşāhede ḳılındı.5 ‘Āḳıbet Geb Gī nām
bir begi 6 ol maḫdūma zehr-i ḳātil içirüp öldürdi. Ba‘dehu ümerāsından
Sūcīg7 Şāng nām emīr ġayrete8 geldi. Geb Gī nāmındaki küfrānü’n-ni‘meye
cezāsın virdi.
1 Ṣan Day: Caḳan Day YK

2 Cen Day: - YK
3 Perīşān: Perşāng YK
4 Şen Day: Şī Day YK
5 Ammā//ḳılındı: - YK
6 ‘Āḳıbet//begi: bir iki maḫzūl YK
7 Sūcīg: Çū Neng YK
8 ġayrete: yirine YK
Bu kerre ba‘de zamānin ki Ḫūd Şī Day taḫta geçdi, anuñ daḫı tedārü-
kini görüp şehrden ḳaçurup kendüsi ḥükūmet ḳıldı. Ol1 derdmen, ḫātūnı
ile bir bilinmez memlekete varup niçe zamān münzevī oldı. Tā ki Cenāb-ı
Ḥaḳ’dan ol emīr-i ḫā’inüñ üstine bir ‘adū leşkeri musallaṭ ḳılındı. Tā ki
cezāsını bulup ol muḥārebede ḳatl olındı. Ve bu ḫaber2 işidüldükde Ḫūd Şī
Day ve ‘avreti sevindüklerinden güle güle cān virdi. 3 Ba‘dehu neslinden
kimse ḳalmayup melik-i Ḫıṭāy ġayrılara naḳl itdi.
Yigirmi birinci ṭabaḳa ol ḫāricīlerdür ki mezbūrı ve daḫı4 niçeleri öl-
dürdiler. Ve ol memāliki üç ḳısmet idüp her bir bölügine bir ad ḳodılar.
Kendülerle [163b M2] nizā‘ iden Sūcīg5 Şāng evlādı ile üleşdiler. Mābeyn-
leri ṣulḥ olmaḳ üzere bölişdiler. Fe-ammā az zamān geçmedin ḳısm-i evvele
şehryār olan ḥākim-i nāmdār taġallüb itdi. İkinci ḳısmuñ memālikini tesḫīre
çekdi. Ba‘dehu üçinci bölügi daḫı żabṭ eyledi. Bu ṭarīḳla bu zümre cem‘an
altmış bir yıl ḥükūmet ḳıldı.
Ġıbbu ẕālik yigirmi ikinci ṭabaḳa mülūkinüñ evveli Sen Ḳū Day ḫurūc
itdi. İki yüz sekizinci fermān-rān olup niçe zamān aldı, virdi. Ba‘dehu oġlı
Ḫū Day Day ḥükūmet ḳıldı. Ba‘dehu bir bīgāne leşker6 gelüp anı ehl ü ‘iyāli
ile pāy-taḫtından sürdi, çıḳardı. Salṭanat-ı Ḫıṭāy ḳarındaşı olan Mīn Day’ye
revā görildi. Ammā şol zamān [ki] çend bīgāne gelmiş idi, ümerāsından biri
Ḫıṭāy memālikinüñ birinde yirleşüp ḳalmış idi. Ba‘de zamānin anuñ neslin-
den on altı pādişāh [147a YK] ẓāhir oldı. ‘Arūḳ Ḳū Day ki Ḫıṭāy pādişāh-
larınuñ ḥasīb ü nesīblerinden idi, anlar göçüp Māçīn ṭaraflarına gitmekle
mülūk-i ẓāhir-i ṣāḥib-ẓuhūrı mu‘ārıż ḳalup memāliki altı bölük itmiş idi. Ve
her birine bir şehryār naṣbını münāsib görmiş idi.
Yigirmi üçinci [ṭabaḳa selāṭīni] sābıḳan Māçīn ḥudūdına giden aṣīl ü
nesīl 7 mülūkdendür ki ṭabaḳāt-ı sābıḳadan beş ṭabaḳa ile bu ẕikr olınan
ṭabaḳa cümlenüñ şerīfleridür. Cem‘an üç yüz beş yıl ḥükūmet itmişdür.
Ammā yigirmi dördinci ṭabaḳa selāṭīninüñ evveli Gāvdū Ḳī Day’dür
ki iki yüz ellinci ḥākimdür. Ḫurūc idüp ıḳlīm-i Ḫıṭāy’ı zīr-dest itmişdür.
Ḥattā ḥudūd-ı Māçīn’i daḫı fetḥ u tesḫīr itmişdür. Ve bulduġı pādişāhlarını
1 anuñ//Ol: - YK
2 ḫaber: - M2
3 sevindüklerinden//virdi: mesrūr oldılar YK
4 daḫı: - M2
5 Sūcīg: Sūcīng YK
6 leşker: - YK
7 nesīl: nesīlden olan YK
ṭu‘me-i şīr-i şemşīr eylemişdür. Ba‘dehu kendüsi ve iki evlādı istiḳlāl üzere
ḥükūmet itmişlerdür.
Ve yigirmi beşinci ṭabaḳadan biri Ten Gāv Dū nām bir emīr-i ṣāḥib-i
[164a M2] ẓuhūr-ı benām idi ki ḫurūc eyleyüp ḍarb-ı tīġi ile şehryār olmış-
dur. Ve kendüden ṣoñra neslinden yigirmi kişi daḫı ḥükūmet eyleyüp im-
tiyāz bulmışdur.
Niteki yigirmi altıncı ṭabaḳadan Ten Tā Ben Dū iki yüz yetmiş beşinci
ḥākim oldı. Niçe rūzgār salṭanat-ı mülk-i Ḫıṭāy’da istiḳlāl buldı. Ba‘dehu
Yū Gī 1 nām oġlı ẓuhūr eyledi. Ḥattā kendü babasını ḳatl idüp taḫtına
oturdı. Der-‘aḳab bir birāderi daḫı ḫurūc eyledi. Babasınuñ intiḳāmını alup
sābıḳu’z-ẕikri ḳatl itdi. Ḳalem ü2 mülk-i Ḫıṭāy’da alup virmege başladı.
Ammā ki anuñ zamānı geçüp Len Māyer nām pādişāh devri olduḳda
melik-i Ḳara Ḫıṭāy’dan Ḫū Lencī 3 Ayāgī nām ḫāricī ẓuhūr itdi. Ḳara
Ḫıṭāy’dan bir miḳdār memleket fetḥ idüp kendü nāmını Dāy Liyū ḳodı.
Ya‘nī ki ḥükmi ‘ālemi iḥāṭa itmişdür. Nāmı ile rūy-i zemīne velveleler ṣaldı.
Anuñ neslinden daḫı pey-der-pey sekiz mülūk ẓāhir olup cümlesi iki yüz on
ṭoḳuz yıl salṭanat ḳıldı.
Ba‘dehu bunlaruñ zamānı daḫı geçüp Cūrce Egvā Day nām bir ḫāricī
daḫı ẓuhūr itdi. Sābıḳdaki mülūküñ āḫirīn ferzendi ki Vāy Liyū Mūnt Zūn
Aḳve nāmında idi, mülk-i mevrūẟını elinden aldı. Ḫarāc-güẕār olan
re‘āyādan iken āfāḳa velveleler ṣaldı. Bi’l-āḫire ümerādan Ögüday Niyāşās4
bir gün bir maṣlaḥat ile anuñ yanına vardı. Ġāyet ile ḥaḳīr ü bī-şān görüp
anı begenmemek ile ḫurūc itmege cür’et eyledi. Gelesi yılda ‘asker çeküp
üstine vardı. Niçe kerre ḥırāb u ḍırābdan ṣoñra memālik-i Ḫıṭāy’ı cümleten
ḳabża-i taṣarrufına aldı.
Ba‘dehu yigirmi yedinci ṭabaḳadan Ten Cūn5 Rūn Maṣag6 pādişāh
oldı. [147b YK] Fe-ammā beyne’l-mülūk ‘adl ü inṣāfla iştihār buldı. Andan
ṣoñra Menzūn ve Menī Day ve Mū Day ḥükūmet ḳıldı ki Menī Day anı
şikārgāhda bulmış idi. Hem-şīresi oġul yirine besleyüp [164b M2]
1 Yūgī: Būgī YK
2 Ḳalem ü: - YK
3 Lencī: Alencī YK
4 Niyāşās: Bināşās YK
5 Cūn: Būn YK
6 Bu ismin imlası M2 nüshasında belirgin değildir. Bu isim YK nüshasında müstensih
tarafından muhtemelen bu yüzden metin dışı bırakılmıştır.
ḫidmetine yār olduḳdan ṣoñra anuñla tezevvüc idüp ḳarındaşınuñ mülkini

ḫˇāh nā-ḫˇāh aña alıvirmiş idi.
Bedīhe
Zenlerüñ kārı budur tā ezelī

Pek sever zevcini ḳardaşından
Peder ü māder ü iḫvānını hep

Dūn ṭutar birgüni oynaşından
Yigirmi sekizinci ṭabaḳanuñ 1 evveli ki Ten Gāv Zū’dur ki üç yıl

ḥükūmet itdükden ṣoñra Yelteng Vāng Yen2 Lāy Liyū nām ḫārici yine Ḳara
Ḫıṭāy memālikinden ẓuhūr itdi. Sābıḳu’z-ẕikrüñ mülkini elinden almış idi.3
Ġıbbu ẕālik yigirmi sekizinci ṭabaḳadan Ḫan Gāv Zū4 ẓuhūr eyleyüp
sābıḳdaki ḥākimlerüñ ümerāsından iken kemā yenbaġī vücūd buldı.
Ba‘dehu Yelteng Vāng cenābını ḳatl idüp icrā-yı aḥkāma muḳayyed oldı. Ve
bundan ṣoñra Yen Day nām kimesne salṭanat itdi. Bābek5 Sen ve Şū Cū Ḫū
ve Gū Day nām üç nāmdār oġlı var idi. Ba‘żı umūr-ı dünyeviyye içün anlara
incindi. Bilā-te’ḫīr ikisini ḳatl itdürüp tedārüklerini gördi. Ammā cümleden
küçirek oġlı ki Gū Dī6 idi, ḥadd-i ẕātında ġayretlü ve bülend-himmet olup
ḥamiyyetlü cüvān olmaġın ‘ale’l-ġafle ḫurūc eyledi. “Benüm birāderlerümi
niçün bī-günāh ḳatl eyledün?” diyü babasını ḳaldurup serīr-i memlekete
cülūs ḳıldı.
Ba‘dehu yigirmi ṭoḳuzıncı ṭabaḳadan evvelā Cū Nāy Zū, ba‘dehu Şī
Zūn nām kimesne taḫta geçdi. Bir yıl miḳdārı ḥükūmet idüp birbiri ardınca
ikisi de devletle7 yidi, içdi. Fe-ammā emān virmeyüp der-‘aḳab Sūn nām
ṭā’ife ‘iṣyān idüp ḫurūc ḳıldılar. Cemī‘-i memāliki fetḥ eyleyüp içlerindeki
1 Nüshalarda “ṭabaḳa ṭūlinüñ evveli (M2)/ezelī (YK)” şeklinde yazılan bu ibare anlam gereği
“ṭabaḳanuñ evveli” olarak metne alındı.
2 Yen: Ben YK
3 nām//idi: - YK
4 Ḫān//Zū: - YK
5 Bābek: Bābā YK
6 Gū Dī: ṣaġ YK
7 Bu kelime YK nüshasında bu cümlenin sonunda “Devletle ḫoş geçdi.” şekline sokulmuştur.
bellü başlulardan Ḫū Tāyer1 Ven nām şaḫṣ[ı] kürsī-i memlekete iclās itdiler.
Ve mezbūrı iki yüz ṭoḳsan ḥisābındaki pādişāh ṭutdılar.
Ġıbbu ẕālik otuzıncı ṭabaḳa mülūkinden Tāy 2 Zūn ve Ḫay Zūn ve
Melīk Zūn ve Şe Zūn ve Ce Zūn ve Sūn Zūn ve Meg Zūn3 nām [165a M2]
ḥākimler ẓuhūr itdi. Muḳadder olınan ‘ömrlerine göre cümlesi salṭanat
ḳıldı. Ve bi’l-cümle Māçīn ve Ḫıṭāy memāliki tamāmen bunlara musaḫḫar
oldı. Ancaḳ Meg Zūn 4 ‘ahdinde Cūrce nām ḳavm-i vācibü’l-levm ‘iṣyān
idüp Ḫıṭāy memleketini taṣarruf ḳıldı. İçlerinden Ögüday Nūcaḳ nām şaḫṣ
şehryār nāmına oldı. Ḥattā Tāy Zūn Fū Den laḳabı ile küllī iştihār buldı ki
aḳvām-ı Türk lisānında Altan5 Ḫān dinildi.
Ba‘de ẕālik sābıḳu’z-ẕikr Meg Zūn6 neslinden Gāv Zūn ve Şāv Zūn ve
Guvāng Zūn ve Be Zūn ve Nū Zūn ve Şū Cū nām mülūk ḥudūd-ı Māçīn’e
gitdiler. Niçe rūzgār [148a YK] ol vilāyetde salṭanat itdiler.
Ba‘d-ez-ān bir bölük selāṭīn daḫı peydā oldı. Ḫıṭāy memālikinde anlar
daḫı niçe zamān istiḳlāl buldı ki ismleri Tāb Zūn ve Fūn Ven7 ve Tāy Zūn
Ḳīse8 ve Tāy Zūn ve Ḫū Dān ve Dehşīr Ven ve Şīr Ven ve Velīng ve Tāy
Zūn ve Ḫī Zūn9 ve Kīm Yāy ve Şū Dī ve Sūd Sū idi. Şū Ḫū nām pādişāh ki
aṣl olan mülūküñ āḫiridür, Māçīn ḥudūdında salṭanat itmişlerdür.
Mezbūrūn ḥükkām anuñla mu‘āṣır olmışlar idi. Ḫıṭāy müverriḫleri
ḥisābında üç yüz beşinci ‘add olınmış idi.
Ve’l-ḥāṣıl ol ḳavmüñ zu‘mlarınca yuḳarudan berü tasṭīr olınan pādişāh-
lar cem‘an ḳırḳ iki biñ sekiz yüz seksen beş yıl ḥükūmet itmişlerdür. İ‘tiḳād-
ı nā-sāzgārları bu ḥisābuñ ṣıḥḥatidür.
Vaḳtā ki Şāy Şū Cū eyyāmından iki yıl geçdi, Āl-i Cengiz-i leşker-i
Ḳaan, Māçīn memālikine müstevlī oldı. Mezbūr Şū Cū muḳāvemete ḳādir
olamayup ḫadem ü ḥaşemi ile Ḳaan’a muṭāva‘at ve mütāba‘at itdi. Ḥattā
1 Tāyer: Tāber YK
2 Tāy: Tāb YK
3 Zūn: Rūn YK
4 Zūn: Rūn YK
5 Altan: Albtan YK
6 Zūn: Rūn YK
7 Ven: - YK
8 Ḳīse: Liḥye YK
9 Zūn: Rūn YK
pāy-taḫtını teslīm eyleyüp nereyi ḳarārgāh ta‘yīn itdiler ise ol ser-ḥadde gitdi.
[165b M2]
Ammā Tāy 1 Zūn Fūn evlādı 2 nāmdār pādişāhlar idi. Ḳadīmü’z-
zamāndan ecdād-ı Cengiz Ḫān’la anlaruñ ābā vü ecdādı miyānında o kīn bir
ḳan ve hemtā-yı ḳaan ḳatında ötüri ceng ü cidāl ve ḥarb u ḳıtāl muḳarrer
idi.
Pes Yā Sun Deng zamān-ı ḥüḳūmetinde ṭoḳuzıncı yıl ki sene tis‘a ve
erba‘īn ve ḫamse mi’e-i hicrīye muvāfıḳ idi, Cengiz vücūda geldi. Ve sene
tis‘a ve sitte mi’e yılında mülk-i Ḫıṭāy ḳaṣdına Cengiz leşker çekdi. Alaḳūs,
Megtīn,3 Ayruşehr,4 Angūt5 derbendi ki Ḫıṭāy’la memleket-i Etrāk arasında
bir sedd-i sedīd idi, ol maḥal Cengiz Ḫān’a teslīm olındı.
Şol zamān ki Altan Ḫān ḳorḳusından Çongdu nām pāy-taḫtı bıraġup
Tāyāng nām şehre göçdi, Moġol ‘askeri Ḫıṭāy memālikine sühūletle müs-
tevlī olup ġāretine ḳoyıldı. Ḥikmet Ḫudā’nundur, Cengiz Ḫān āḫar mem-
leketlerüñ fütūḥātına muḳayyed olmaġın Ḫıṭāy memāliki tamāmen fetḥ
olınmamış idi. Oġlı Ögetay Ḳaan ol mühimmi daḫı itmāma sa‘y-i mevfūr
ḳıldı. Ya‘nī ki sene iḥdā ve ẟelāẟīn ve sitte mi’e-i hicrīde Şū Day [ve] Sūd Sū
mülkine müstevlī olup istiḳlāl-i küllī buldı.
Egerçi ki bu maḥalde mülūk-i Ḫıṭāy aḥvāline müte‘alliḳ iḫtilāfāt
çoḳdur, ba‘żılar ḳavlince ḳaan leşker çeküp varduḳda baḳıyye-i mülūk-i
Ḫıṭāy ḳalender libāsına girüp ḳaçdılar. Āḫar memālike varup belürsüz oldı-
lar. Ve niçeler zu‘mınca cümlesi bir maḫfī [148b YK] yirde muḫtefī olmışlar
iken Moġol ḳulı dārü’l-mülke āteş urdılar. Anlara ṭaşra çıḳmaġa ḳādir ola-
mayup bi’l-külliyye yanup gitdiler. Bu ṭarīḳla mülūk-i mülk-i Ḫıṭāy’uñ ne-
sebleri munḳarıż oldı, diyü bildürürler.
El-ḳıṣṣa aḥvāl-i mülk-i Ḫıṭāy ki iki üç ḫaberde tasṭīr ḳılındı, risāle-i
Ḫıṭāy-nāme ile Tārīḫ-i Benāketī’den aḫẕ olınup yazıldı. Vallāhu te‘ālā a‘lem.
1 Tāy: Tāb YK
2 evlādı: - YK
3 Megtīn: Kemde YK
4 Ayruşehr: Īrūşrūr M2
5 Angūt: Rāngūt YK
FAṢL AḤVĀL-İ MÜLŪK-İ HİND [166a M2]

VE İ‘TİḲĀDĀN U SÜLŪK-İ ĪŞĀN DER-TEVĀRĪḪ1
Ḫafī olmaya ki selāṭīn-i diyār-ı Hind ki ehl-i İslām’dan evvel ol vilāyet-

lere müstevlī olmışlardur, iki ḳısmdur ki cem‘an yigirmi üç nefsdür. Müd-
det-i salṭanatları biñ iki yüz yıl olmışdur. İ‘tiḳād-ı bāṭılları böyledür ki ‘ālem
ḳadīm ola. Mevcūdāt-ı ‘ulvī ve süflī Ḫālıḳ-ı Perverdgār’uñ sāyesi olup ẕātdan
sāye ayrılmaduġı gibi maḫlūḳāt daḫı andan ayrılmaya. Bu ṭarīḳla küfr ü şirk
ü ḍalāletde müttefiḳlerdür. ‘Ālemüñ evveli ve āḫiri kimseye ma‘lūm olma-
mışdur, diyü mu‘teḳidlerdür. Ḫuṣūṣā ki gelüp geçen peyġāmberlere, mülūke
nihāyet yoḳdur, dirler.
Cemī‘-i enbiyā vü evliyā ḳavlince ve āḫir-i peyġāmberān-ı Hünūd olan
Şāmgūnī taḳrīrince ‘ālem dört devrle ḥisāb olınmışdur. Evveli devr keryet
būkdur ki ya‘nī bir dünyā dimekdür. Bu devrüñ imtidādı on yedi lekdür ki
yigirmi sekiz biñ yıl ḥisābındadur, dirler. Ve her biñ yıl bir lek ile ta‘bīr idi-
lür. İkinci devr, terniyā2 būk terīt üç rub‘dur. Bunuñ müddeti on iki lekdür
ki altı biñ ṭoḳsan altı yıldur, diyü ḫaber virürler. Üçinci devr devāber lūkdur
ki nıṣf-ı mecmū‘ ma‘nāsınadur. Heşt lekdür, taḥḳīḳ iderler. Dördinci devr
kele būkdur ki ma‘nāsı rub‘-ı devrāndur. Ve biz ḥālā bu devrdeyüz. Müddet-i
mu‘ayyenesi dört lek ve otuz biñ yıl ḥisābındadur. Tā bu zamāna dek ki
tārīḫ-i hicrīnüñ biñ dört senesidür. Cem‘an beş biñ altı yüz seksen yıl olmış-
dur, diyü taḥaḳḳuḳ eylerler. Ve zu‘mları bu devr daḫı āḫir ola. Ya‘nī ki otuz
iki biñ yıl kemālin bula. Yine kerīt nāmındakidür. Nuḫustīn-i ḥisābı ‘avdet
ḳıla, dirler.
Fe-ammā ḳavm-i Berāhime ve ḥükemā-yı Hind aḳvālini Sulṭān
Maḥmūd-ı Ġaznevī ḫidmetinden ḥāṣıl ve elsine-i Hünūd’da kāmil olan
[166b M2] Ebū Reyḥān böyle naḳl eyler ki ṭabī‘at-i külliyye ki mevcūdāt-ı
‘ālem ü āferīniş anuñla ḳā’imdür, aña Brahmā ıṭlāḳ olınmışdur. Ḥālā ki
Mecūs ḳavlince Brahmā bir peyġāmberüñ ismidür ki dā’imā firişte gibi zin-
dedür. Mülāzım u müdebbir-i ‘ālem ü ādem aña işāretdür. Buña binā’endür
ki ḥükemā ṭabī‘ī-meẕheb olanlara Brahman ıṭlaḳ idegelmişdür. [149a YK]
Anlaruñ zu‘mında ‘ömr-i ṭabī‘ī yüz yıldur, ziyāde degüldür. Zīrā ki her
sāli üç yüz altmış gün ve her rūzı dört biñ kerre yüz biñ ve üç yüz yigirmi
biñ kerre biñ nefes ṭutarlar. Ve yine her güne yek kelleb dirler ki Ebū Reyḥān
1 DER TEVĀRĪḪ: - YK
2 terniyā: teyā YK
Tercemesi üzere on iki biñ yıl bir ṣarḫūgdur. Ve biñ ṣarḫūg bir kellebdür. Ve
bu didügümüz ol miḳdār müddetden ‘ibāretdür ki kevākib-i seyyāre ve evcāt
u cūzehirāt evvel burc-ı ḥamelden cem‘iyyet eyleyeler. Ve bu müddetde
kevākib-i ẟābite on iki biñ yıl mütevālī ve müte‘āḳib devr itmiş ola ki her
devri üç yüz altmış biñ yıldan ‘ibāret ṭutula.
El-ḳıṣṣa Ebū Reyḥān taḥrīri üzere zemīn-i Sūdān on1 iki biñ fersengdür.
Ve zemīn-i vilāyet-i Hind ber-ā-ber üç ḳısm olınmışdur. Ve her biri bir
nāmla mu‘anven ḳılınmışdur. Ṭaġlar ve ṣaḥrālar vāfirdür. Ve ol cibālüñ
dāmeninde ve Deryā-yı Muḥīṭ’ün cenūbīsinde vāḳi‘dür. Ammā cānib-i
şarḳīsinde Çīn ve Māçīn vilāyetleri idügi şāyi‘dür. Niteki ġarbīsinde Sind ve
Kābil vilāyetleri ve deryānuñ cenūbīsinde ve Keşmīr şimālīsinde Etrāk mem-
leketleri muḳarrerdür. Ve andaġı Kūh-i Berd şol ḳadar yüksek ṭaġdur ki
eṭrāfında kevākib-i seyyāre seyr iderler. Gūyā ki andan ṭoġarlar ve andan
ṭolanurlar.
Ve ol vilāyet gice ve gündüz gidilse altı aylıḳ yoldur. Ve bir müdevver
[167a M2] ṭaġı daḫı vardur ki zer ü zīmden yaradılmaḳ üzere bülend iş-
tihārdur. Ve Kūh-ı Memnet2 Ḳinnevc’üñ cānib-i şimālīsindedür. Keẟret-i
berf ü sermādan ‘imāreti mümkin olmamışdur. Ve ammā Keşmīr vilāyeti
zemīn-i Tübbet’e ve Türk’e muttaṣıl olup anuñ ortasında vāḳi‘dür.
‘Umūmen vilāyetüñ ṣuları şimālī ve şarḳīsindeki ṭaġlardan varduġı şāyi‘dür.
Seksen ferseng yüksekliginde bir ṭaġ vardur ki Tübbet ve Hind miyānında-
dur. Vāsıṭa gibi düşmişdür ki anuñ ḳullesinden zemīn-i Hind bir ḫırmen
gibi görinür. Gūyā ki Ḥakīm3 Firdevsī-i Ṭūsī bu beyt-i laṭīfi ol kūh içün
dimişdür:
Naẓm
4 ‫ز ﻣﺎﻫﻰ ﺷﻜﻢ ﺑﻴﲎ و ز ﻣﺎﻩ ﭘﺸﺖ‬ ‫در آن زﻳﺮ ﻻى ﻧﺮم دورﺷﺖ‬

El-ḳıṣṣa Hindūstān vilāyeti üç ıḳlīmüñ miyānında vāḳi‘dür. Şarḳīsi
ıḳlīm-i evveldendür. Ġarbīsi üçinci ıḳlīm ile ekẟer-i sevād-ı Hind ikinci
ıḳlīmdendür. Ve Ḳinnevc vilāyeti ki deryālar ile ṭaġlar miyānında vāḳi‘ ol-
mışdur, dārü’l-mülk-i mülūk-i Hindū-zemīn Sendān’uñ ġarbīsinde
1 on: - YK
2 Kūh-ı Memnet: Yümnet YK
3 Ḥakīm: - M2
4 “Bu zarif [dağın] tepesinde dolaşsan balığın içini ayın arkasını görürsün.”
görinmişdür. Ve Gücerāt ki bir ‘aẓīm vilāyetdür, andan kināyetdür. Sūmnāt

ve Gengen ve Tāne memāliki taḳrīrleri üzere bilād-ı Gücerāt yetmiş biñ pāre
şehr ü ḳaryedür ki cümlesi ma‘mūredür. Ve ol diyārüñ ḫalḳı ni‘met-i [149a
YK] mevfūreye ġarḳ olmışlardur. Ve ol yirlerüñ fuṣūl-i erba‘asında envā‘-ı
bahār ve gül ü gülzār u sünbüller muḳarrerdür.
Naẓm
‫ﳘﻴﺸﻪ ﭘﺮ از ﻻﻟﻪ ﺑﺒﻴﲎ زﻣﲔ‬ ‫دى و ﻤﻦ و آذر و ﻓﺮوردﻳﻦ‬

1‫ﻧﻪ ﮔﺮم و ﻧﻪ ﺳﺮد و ﳘﻴﺸﻪ ﺎر‬ ‫ﻫﻮا ﺧﻮﺷﮕﻮار و زﻣﲔ ﭘﺮ ﻧﮕﺎر‬
Dıraḫtānı ḫod yılda iki kerre mīvedār olur. Ol sebeble sükkān-ı diyār
her zamān zīr-i bār-ı eẟmār olur. Ve Sūmnāt ki bir ṣanemüñ ismidür, anda
vāḳi‘ olup ‘āmme-i ehl-i diyār-ı Hind’üñ mescūdı ve ol ‘aḳl-ı nāḳıṣlaruñ
ma‘būdı olmışdur.
Ba‘dehu Hind’üñ bir ṭarafı daḫı Sevākin’dür ki yüz yigirmi beş biñ şehr
ü ḳarye vü ḳaṣabātla memlūdur. Keẕālik sevāḥilde daḫı şehrler ve ḳaryeler
ṭopṭoludur. Anda pādişāh olan[a] [167b M2] dīvber dirler. “Ḫudāvend-i
devlet” ma‘nāsına ıṭlāḳ iderler.
Ve aḳṣā-yı Çīn ü Māçīn’de “çīn ceng” dimekle ma‘rūf mevsimde tüccār
gemileri ma‘bere gelürler. 2«‫»ﻛﺎﻣﺜﺎل اﳉﺒﺎل ﲡﺮى ﲜﻨﺎح اﻟﺮ ح ﻋﻠﻰ ﺳﻄﻮح اﳌﻴﺎﻩ‬
müctemi‘ olurlar. Ya‘nī ki ol ma‘ber, Hindūstān’uñ kilīdi meẟābesindedür.
Tārīḫ-i Benāketī’de mesṭūrdur ki sene iẟnā ve tis‘īn ve seb‘a mi’e-i
hicrīde dīvber-i Hind bir şaḫṣ idi ki Taḳıyyü’d-dīn ‘Abdu’r-Raḥmān bin
Muḥammed et-Ṭayyibī anuñ vezīr-i ṣāḥib-tedbīri olmaġın şöyle rivāyet
itmiş idi ki sāl-i mezbūrda dīvber-i mesfūr vefāt idüp ḫazā’ini ‘adūlarına
intiḳāl itdükde yedi biñ3 yüki cevāhir-i ābdār ve zer ü sīm ü derāhim ü dīnār,
ġayr ez-tefārīḳ ü yādgār, birāderi olan ḫaṣmına irẟle intiḳāl eylemiş. Bunları
temellükden ġayrı mesned-i devletine daḫı cülūs itmiş.
Ammā ol ma‘ber ḫaṭṭ-ı istivāya yaḳın olmaġın ġāyetle siyeh-rūlardur.
Ve ol şehrde bir büt-ḫāne-i ‘aẓīme vardur ki hergün biñ bir dürlü āş
1 “Dey, behmen, âzer, ferverdin… Bütün aylarda zeminin lalelerle dolu olduğunu görürsün.
Havası ılıman, zemini rengarenktir. Ne sıcak ne de soğuktur. Her zaman bahar havası
vardır.”
2 “rüzgarların kanatlarıyla suların yüzeyinde akan dağlar gibi...”
3 biñ: biñ keẟād M2
bişürürler. Ve ol gün cümle kāselerini ḳırarlar. İrtesi yeñi kāselere ḳoyarlar.

Ve ol āşlardan kibār u ṣıġāra, ḥattā dīvber-i Hind olan ḥākim-i nāmdāra daḫı
virürler.
El-ḳıṣṣa vilāyet-i Hindūstān’dan öte ma‘mūre memleketler çoḳdur.
Cümleden biri şehr-i Zāçān’dur ki ḫalḳı murdār-ḫˇārlardur. Ādem etini
daḫı yirler. Andan öte ḥudūd-ı vilāyet-i Tübbet’e varılur ki anuñ ḳavmi
lüḥūmı çiğ iken yirler ve büte ṭaparlar. Ve ‘avretlerini birbirinden
ṣaḳınmazlar. Ġāyetle bī-ḥamiyyetlerdür. Ve ol vādīlerde hevā şöyle
müte‘affindür ki farażā öyle zamānlarında ṭa‘ām yiseler ya helāk olurlar, veya
helāke müşrif maraża ibtilāyla ıẓrāf-ı mizāc bulurlar.1
Andan ṭolaşup2 [150a YK] Ḳandehār’a, ba‘dehu Ḫıṭāy’a gelürler. Ve
ḥükemā dimişlerdür ki zemīn-i Hind nice ki leşker-i bisyārla meşhūrdur,
memleket-i Ḳandehār daḫı ḳaplan-ı bī-şümārla meẕkūrdur. Fe-ammā
memālik-i Ḫıṭāy [168a M2] u Etrāk keẟret-i semend ü esbān-ı rehvār ile
kitāblarda mesṭūrdur.
Egerçi ki tefāṣīl-i zemīn Hind ü Ḫıṭāy ve ba‘żı ṭaġlarına ve ma‘berlerine
müte‘alliḳ taḥrīr-i müşkil-güşāy beyān-ı aḥvāl-i mülūk ḫilālinde yazılmaḳ,
‘ale’l-ḫuṣūṣ zemīn-i Hind’üñ bahār u ṣayfına müte‘alliḳ olan mevād tenmīḳ
olınmaḳ terceme-i mülūke göre bir yüzden görinmişdür. Lākin müverriḫ
Mevlānā Ebū Süleymān Benāketī bu minvāl üzere tasṭīr itmiş olmaġla naḳl
ü taḥrīri bu aḥḳara lā-be’s mertebesinde manẓūr olmışdur. Muvaffaḳān-ı
‘ulemādan mes’ūldür ki i‘tirāż itmeyeler.3 Maḳṣūdum ifāde idügini bilüp
daḫl ü ta‘arruż ṭarīḳına gitmeyeler. Ya‘nī ki ḳulūb-ı merġūb-ı ṭālibīni
laḳlaḳa-i lisānla ürkütmeyeler.
[Selāṭīn-i Mülk-i Hind]

Ba‘de-mā selāṭīn-i mülk-i Hind ki müddet-i salṭanatları biñ iki yüz yıla
varmışdur. Ve yigirmi üç kişi idügi taḥḳīḳ olınmışdur. İmdi, bunlar iki
ṭā’ifedür. Ṭā’ife-i ūlā on kimsedür ki ṭoḳuz yüz yıl salṭanat itmişlerdür.
Hindīlerüñ zu‘mınca sābıḳ eyyāmda Ednī nām bir pādişāh gelmişdür
ki cümle pādişāhān-ı rūy-i zemīn elbette anuñ neslindendür, dirler. Zīrā ki
1 ibtilāyla//bulurlar: mübtelā olurlar YK

2 ṭolaşup: öte YK
3 Muvaffaḳān-ı//itmeyeler: Ancaḳ YK
Ḥaḳ celle ve ‘alā anuñ neslinden ġayra salṭanat virmemegi aña va‘de
buyurmışdur, diyü söylerler. ‘Amūdu’ş-şecere ki vilāyet-i Hind’de ma‘mūl
bahā[r]dur, anda beyān olınmışdur. Ve her nesne tā Bāsdīv1 zamānına dek
münderecdür, dirler.
Ki ol Bāsdīv2 didükleri şehryār Kenes nām şāhuñ hem-şīresinden ṭoġdı.
Pes Kenes ṭarīḳ-ı tencīm ü taḳvīmle bildi ki kendinüñ helāki bu yaḳında
ṭoġacaḳ oġlanuñ elindedür. Fe-lā-cerem bir bir nigehbānlar ḳodı. Cevārīsini
gözetdürdi. “Her ḳanḳısı vaż‘-ı ḥaml iderse ki erkek oġlan ṭoġura, elbette anı
baña getürüñ.” diyü ıṣmarladı.
İttifāḳ ol gice uyḫuları ġalebe idüp mü’ekkeller uyudılar. Ṭoġduġı gibi
anası ol ma‘ṣūmı3 [168b M2] uġurladı. Yirine ol ḥīnde ṭogmış bir duḫter
ḳodı. Kendü ferzendini evinüñ içinde4 bir dıraḫt ḳovuġına ṣaḳladı. Ve ol
duḫteri pādişāh-ı ‘aṣr olan Kenes cenābına gönderdi. Vaktā ki Kenes ol
duḫteri öldürmek istedi, ol ḳızcaġız ‘ināyet-i Ḥaḳ ile ḳanatlanup āsmāna
ṭoġru pervāz ḳıldı. Ba‘d-ez-ān Bāsdīv, Ḫasū 5 nām dāyeye teslīm olındı.
Ḫafiyyeten ḥüsn-i terbiyetine mes’ūl ḳılındı.6 Ḥālā ki Kenes ba‘de [150b
YK] zamānin vāḳi‘-i ḥāli Bāsdīv’üñ tebdīline müte‘alliḳ mekr ü āli ṭuydı.
Açmazdan ḥīle vü rīvle tedārükini7 görmek murād idindi.
Ḥikmet Ḫudā’nuñdur, eyledügi mekr kendüye rāci‘ oldı. Añsuzın cān
virüp helāk olduġı ta‘ayyün buldı.8 Bāsdīv ki kendinüñ hem-şīre-zādesi idi,
ẓuhūr eyleyüp taḫtına cülūs ḳıldı. Ol zamānda evlād-ı Bāsdīv ki Ḳinnevc
pādişāhları idi, soñları Ceẕşervādçīn nāmında idi, anuñla vāfir cengler itdi.
‘Āḳıbet birgün Bāsdīv bir dıraḫtuñ altında yatup ayaġın ayaġı üzere
ḳoyup bir bīşezārda uyurken bir ṣayyād çıḳageldi. Anları āhū ḳıyās idüp bir
tīr urdı, öldürdi. 9 Ba‘dehu Oçīn serīr-i memlekete cülūs eyledi. Ardınca
Leng nām kimesne pādişāh oldı ki Getūriyān zümresinüñ āḫiridür. Andan
ṣoñra ol memāliküñ salṭanatı Berāhime’ye naḳl eyledi.
1 Bāsdīv: Bāsdyūd YK
2 Bāsdīv: Bāsdyūd YK
3 anası//ma‘ṣūmı: Babası Bāsdīv’i M2
4 evinüñ içinde: eyşüñ altında M2
5 Ḫasū: Nesū YK
6 mes’ūl ḳılındı: meşġūl ḳılındı YK
7 Bāsdīv’üñ//tedārükini: - YK
8 olduġı//buldı: oldı YK
9 öldürdi: - M2
Ba‘de zamānin Gemlū, daḫı ṣoñra Behme,1 ardınca Çīpālī ḥükūmet

ḳıldı. Ġıbbu ẕālik Anda Bāl, daḫı ṣoñra Tesder2 icrā-yı aḥkām ḳıldı. Ammā
Çīpāl sene iẟnā ‘aşer ve erba‘a mi’e-i hicrīde3 ḳatl olınup ferzend-i ṣulbīsi
Behme Māl4 pādişāh oldı. Beş yıl salṭanat itdükden ṣoñra bu ḫānedānuñ
devleti inḳırāż buldı. Ve bunlardan ṣoñra salṭanat-ı diyār-ı Hind mülūk-i
ehl-i İslām’a degdi ki anlaruñ aḥvāli kitāb-ı [169a M2] Künhü’l-aḫbār’uñ
mücelled-i ẟānīsinüñ defter-i ẟānīsinde yazılmışdur ki ekẟer-i mülūküñ
tercemeleri anda mesṭūrdur.
FAṢL MÜLŪK-İ BENĪ İSRĀ’ĪL AḤVĀLİNİ VE BUḪTUNNAṢR’UÑ

VE SĀ’İR ṢĀḤİB-İ ẒUHŪR’UÑ TAFṢĪL-İ ḌARB Ü ḲİTĀLİN5
TAḤRĪR Ü TAṢṬĪR Ü TENMĪḲ-I DİL-PEẔĪRDÜR
Ḥażret-i Mūsā ‘aleyhi’s-selāmdan niçe rūzgār ṣoñra āḫir-i mülūk olup

gelen Mattanyā ki Buḫtunnaṣr aña Ṣadaḳiyā nāmını ḳomışdur, aña gelince
taḫt-ı ḥükūmete cülūs eyleyen mülūk üç ṭā’ifedür ki cümlesi elli ṭoḳuz ādem
‘add olınmışdur. Cem‘an ṭoḳuz yüz ḳırḳ bir buçuḳ yıl ḥükūmet
eylemişlerdür. Evvelki ṭā’ife Ḥażret-i Mūsā ve Ṭālūt ile ki Şā’ul bin Kīş6
dinilmişdür, ancaḳ lisān-ı ‘Arabī’de nāmı Ṭālūt’dur, bu cümle on ṭoḳuz
kişidür ki beş yüz yıl salṭanat itmişdür. Ḥażret-i Mūsā ‘aleyhi’s-selām ise [bin]
‘İmrān bin Yaḍher bin Fehāẟ7 bin Lāvī bin Ya‘ḳūb bin İsḥāḳ bin İbrāhīm
‘aleyhi’s-selāmdur.
Pes Ḥażret-i Ya‘ḳūb ki yüz ḳırḳ yıl ‘ömr sürüp on iki oġlı vücūda
gelmişdür. İsmleri Rūbīl ve Şem‘ūn ve Lāvī ve Yehūdā ve Dān ve Neftālī ve
Kād ve Āşer ve Yisāḫar ve Zebulūn ve8 Yūsuf ve Bünyāmīn’dür ki Rūbīl ve
Şem‘ūn ve Lāvī ve Yehūdā’nuñ vālideleri Īleyā’dur. Ḥażret-i Yūsuf ve
1 Behme: Yerem YK
2 Tesder: Tesrey YK
3 hicrīde: tārīḫinde YK
4 Behme Māl: Behem Bāl YK
5 ḌARB Ü ḲİTĀLİN: - YK
6 Nüshalarda “Īşbūşet (M2)/İşbū’il (YK) bin Şādel” şeklinde yazılan bu kelime “Şā’ul bin
Kīş” olarak metne alındı. bk. Ali Osman Kurt, "TÂLÛT", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm
Ansiklopedisi, https: //islamansiklopedisi.org.tr/talut (21.04.2019).
7 Yaḍher bin Fehāẟ: Naṣar bin Ferẟān YK
8 Neftālī//ve: sā’irleri YK
Bünyāmīn’üñ māderleri Rāḫīl’dür ki ikisi de [151a YK] Elāfān Nebī1 ḳızla-

rıdur.
Ve Hażret-i Mūsā duḫūlī ile Yūsuf’uñ Mıṣr’a duḫūli mābeyni dört yüz
yıldur. Ve Ḥażret-i Kelīm’e Ṭūr-i Sīnā yābānında vaḥy-i ilāhī nüzūli Benī
İsrā’īl Mıṣr’dan çıḳduġı tārīḫüñ ikinci yılında anuñ ġurresinde2 olmışdur.
Fırḳa-i ūlā altı yüz biñ ve üç biñ beş yüz elli kişi idi. Ammā Hārūn ‘aleyhi’s-
selām Ḥażret-i Mūsā’dan üç yaş büyük idi. Ve ḳız ḳarındaşı Miryam, Kāleb
bin Būfā bin Fāreż bin Yehūdā’nuñ [169b M2] ‘avreti idi ki vālidesinüñ
ismi Ābāḫiye idi.
Pes Rūbīl; Ḫanūḫ, Ḳalū, Herūt,3 Ḫūyī nām dört oġul ḥāṣıl itdi ki bun-
lardan ḳırḳ altı biñ beş yüz evlād vücūda geldi ki az ‘ömr süreni yigirmi sāl-
den ziyāde ve çoḳ yaşayanları elliden eksicek sinn ile āmāde bulındı. Nihāyet
yigirmiden eksik ve elliden artuḳ ‘ömr süren şüyūḫ u eṭfāl ü ināẟ Şemre’ye
gelmemişler idi. Ve bunlaruñ şerīfleri Āl-i Ṣūr’dan püser-i Şedī Ād4 i‘tibār
olınmış idi.
Ve yine Şem‘ūn’uñ Ġavyīl,5 Yāmīn, Ūṣ, Yāḫīn, Ṣūṣar, Şāvdel nām altı
oġlı olmış idi ki cümlenüñ evlādı elli ṭoḳuz biñ üç yüze yitişdi. Ve bu züm-
renüñ şerīfleri Şelmūnī ile püser-i Ṣūrī Şedāy oldı.6
Ba‘dehu Lāvī daḫı üç oġul ḥāṣıl ḳıldı ki biri Şeven’dür. Ve bunuñ
evlādınuñ cümleden eşrefi Elyāsāf, biri daḫı Ġarī’īl ve Merārī’dür.7 Ki āl ü
esbāṭınuñ nāmdārı Ṣūrī’īl püser-i Aḳçā’īl’dür.
Egerçi ki bunlaruñ evlādı cümleden ziyāde olmışdur. Lākin Ḥażret-i
Mūsā bu sıbṭdan olmaġla bunlar Şemre’ye leşker getürmemişdür. Ḫibā’u’l-
maḥżar 8 ki Ḥażret-i Bārī Ḫudā, Mūsā’ya anda ḫiṭāb eylemişdür, evlād-ı
Lāvī’den olanlar ol maḳāmuñ ḫidmet-i ḫāṣṣına ta‘yīn ḳılınmışdur. Ve bun-
laruñ ‘adedi bir aylıḳ eṭfālden yigirmi yaşına varınca yigirmi iki biñ nüfūs
olmışdur.
1 Elāfān Nebī: peyġāmber YK

2 anuñ ġurresinde: - YK
3 Herūt: Hārūt YK
4 Āl-i//Ād: - YK
5 Ġavyīl: Ġavbīl YK
6 oldı: - YK
7 Merārī’dür: Merādī’dür YK
8 Ḫibā’u’l-maḥżar: Ḥayā’u’l-maḥżar YK
Ammā Yehūdā’nuñ Şīlā, Bīraṣ, ‘Ayer, Ofān,1 Zāreḥ nām beş oġlı var-
dur. Mezbūr Zāreḥ’üñ daḫı Zemrī, Īşān, Şīmān, Felkū‘, Zāre‘ nām beş oġlı
olmışdur ki beşi bile peyġāmber2 ḳarındaşlarıdur.
Ba‘dehu ol zamān ki Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā Mūsā’ya tecellī eyledi,
Bīraṣ’uñ Ḥażrūn nām oġlı ve Ḥażrūn’uñ Kālyū ve Kālyū’nuñ Ḥaver ve
Ḥaver’üñ Āderī ve Āderī’nüñ Yaṣla’īl 3 nām evlādı var idi. Ol Ḫibā-yı
Maḥżar nām maḥal ve ṣandūḳu’ş-şühedāyı ki Ṣandūḳ-ı Elvāḥ daḫı dinilmiş-
dür, [170a M2] cümlesini Yasla’īl żabṭ idegelmişdür. Keẕālik şol meẕbaḥ ki
anda ḳurbānların keserlerdi, zer ü nuḳre vü sīmden lāzım geleni ālātı ile
anuñ [151b YK] żabṭında idi.
El-ḳıṣṣa ġāyetle mühendis ü kāmil ādem idi. Ve kendinüñ Av nām bir
ḫidmetkārı var idi. Aḫī Sāmāc4 nām kimesnenüñ oġlı idi. Bir sā‘at ḫidme-
tinden dūr olmazdı. Ve bu zümrenüñ daḫı evlādı dört yüz yetmiş ādem idi.
Ammā eñ şerīfi Ġameyāz5 oġlı Yaġşūn idi ki anuñ da Ḥūşeym nām oġlı olup
cem‘iyyet-i evlādı altmış iki biñ yedi yüz nefere yitmiş idi. Ve ol cümlenüñ
şerīfleri Aḫī, ‘Ayer, Za‘mīşdāy idi.
Keẕālik Neftālī’nüñ daḫı ‘Aṣal, Ġūnī, Yīṣar, Şalīm nām dört oġlı var idi.
Bunlaruñ daḫı evlādı elli üç biñ dört yüz nefs olmış idi. Şerīfleri Aṣrā‘ bin
Ġaynān idügi taḥaḳḳuḳ bulmış idi.
Ba‘dehu Kād daḫı Ṣīġūn,6 Çekīşūnī, Aṣbūn, ‘Abrī, Āzdevī, Azā’il nām
altı oġlı vücūda getürdi. Ve bu zümrenüñ evlādı cem‘īsi7 ḳırḳ beş biñ altı
yüz elli miḳdārı nüfūs oldı ki şerīfleri Elyāsāfe bin ‘Avā’il nāmına idi.
Ve yine Āşer ṣulbinden Ġabā, Beşevā, Beşevī, Berīġā nām dört oġlı oldı.
Ve cümle ẕürriyyetleri ḳırḳ bir biñ ṭoḳuz yüz kimse olup şerīfleri Ber
‘Amrā’il bin ‘Aczān idügi taḥaḳḳuḳ buldı.
Keẕālik Yisāḫar daḫı Terlā‘, Fevrābūd,8 Şemrūn nām üç oġul ḥāṣıl itdi.
Ve cümlenüñ evlādı elli beş biñ dört yüz ḥisābına yitdi. Ammā tamām-ı şe-
refine Şerā’il bin Ṣū‘ār nām kimseleri gitdi.
1 Ofān: Ofāt YK
2 peyġāmber: - YK
3 Yaṣla’īl: Baṣla’īl YK
4 Sāmāc: Sānāc YK
5 Ġameyāz: Ġamenbāz YK
6 Ṣīġūn: Żīġūn YK
7 cem‘īsi: cümlesi YK
8 Fevrābūd: Ḳavrābūd YK
Ba‘dehu Zebulūn ṣulbinden Sīrdā, Belūn, ‘Ayel nām üç ferzend vücūda

geldi. Ve cem‘iyyet-i ẕürriyyāt elli yedi biñ dört yüze vardı. Bunlaruñ daḫı
şerīfi Ayī Av bin Ṣalven oldı.
Bundan ṣoñra Yūsuf ṣulbinden Meneşşā, Efrā’im nām iki oġlı [170b
M2] mütevellid oldı. Ve cem‘iyyet-i āl ü evlādı yetmiş iki biñ beş yüz ḳırḳ
dört olduġı ta‘ayyün buldı ki beş yüz ḳırḳ dördi Efrā’im ebnāsından olup
şerīfleri Şāmā‘ bin ‘Amhūd ve otuz iki biñi Meneşşā ẕürriyyātından izdiyād
bulup şerīfleri Ḥalemrā’il1 bin Nedāh Ṣūr nāmı ile meşhūr ḳılındı.
Niteki Bünyāmīn; Sela‘, Pencrā, Şebīl,2 Kebīr, Nu‘mān, Aḫī, Raveş,3
Mūyem, Ḥūyem, Ared nām on oġul ḥāṣıl ḳıldı. Ve cümle ferzendānı otuz
beş biñ dört yüz nefer idügi ve eşref-i ẕürriyyātı Aglān Vāy Vān bin Ked‘ūn
idügi taḥaḳḳuḳ buldı.
Ġıbbu ẕālik [152a YK] Mūsā’nuñ iki oġlı oldı. Büyügi Şom Elyeġīr4 ve
küçügi Hārūn ismi ile iştihār buldı ki Yehūdīler aña Merāmerūn Hegūhīn
dirler. Miryam nām ḳız ḳarındaşı daḫı vardur ki ḳavm-i mezbūr aña ıṭlāḳ
iderler.
Ve yine Hārūn’uñ daḫı Nāzā5 ve Elġāzār6 ve Yehvā [ve] ẞeyāmār nām
dört oġlı olmışdur. Ve yine Elġāzār’uñ daḫı Meḥāsen nām veledi vücūd bul-
mışdur. Ba‘żılar ḳavlince Ḫıżr ki Elyāhū7 nāmına ẕikr iderler, Meḥāsen’üñ
ferzendi8 idügi içlerinde ẟābit olmışdur.
Ammā Ḳārūn bin Yiṣhār ki Ḥażret-i Mūsā’nuñ ‘ammisi oġlıdur, ḥubb-
i dünyāya binā’en yir yutduġı oldur. Ḳabale Asīr, Alḳānā, 9 Avī Asāf nām üç
oġlı vücūda gelmişdür ki üçi daḫı Benī İsrā’īl peyġāmberlerindendür. Baba-
ları ġażab-ı ilāhīye maẓhar düşüp kendüsi ḫāk yutmışken evlād-ı kirāmı nü-
büvvet sa‘ādeti ile teşrīf ḳılınmışdur. Ḥattā ol ḳavm ki tīh belāsına mübtelā
oldılar. Ya‘nī ki bir ṣaḥrāda maḥbūs u giriftār olup ḳaldılar. Ol maḥallerde
peyġāmberleri evlād-ı Ḳārūn idügi taḥḳīḳ olınmışdur.
1 Ḥalemrā’il: ‘Alemrā’il YK
2 Şebīl: Sebīl YK
3 Raveş: Rūşen YK
4 Elyeġīr: Elbe‘īr YK
5 Nāzā: Nār YK
6 Elġāzār: El‘āzār YK
7 Elyāhū: İlyās YK
8 ferzendi: oġlı YK
9 Alḳānā: Albānā YK
Anlardan mā‘adā Uşmū’il Nebī ‘aleyhi’s-selām ve oġlı Heymān bin

Yevāil 1 sābıḳu’z-ẕikr [171a M2] Avī Asāf neslinden ba‘ẟ ḳılınmışdur.
Mezbūr ol Heymān’dur ki Ḥażret-i Dāvūd ‘aleyhi’s-selām anı Asāf’a gönder-
miş idi. Ve bi’l-cümle ‘amm-zādelerinden niçe kimse ile Ḫibā’u’l-maḥżar
ḫidmetini edā idüp tesbīḥ ü tehlīl üzere idi. Ḥażret-i Süleymān Nebī zamānı
olduḳda yine ol mühimmüñ edāsı anlara ıṣmarlanmış idi. Zīrā ki neseb-i
Heymān on sekizinci mertebede Ḥażret-i Mūsā Kelīmu’llāh’a müntehīdür.
Yūşa‘ Nebī ki ṭā’ife-i Yehūd anlara Yehūd Şūva‘ dirler, āḫir-i ‘ömrinde
Ḥażret-i Mūsā’ya veliyy-i ‘ahd olduġını söylerler. Ammā Yehūd Şūva‘ bin
Nūt bin Elyeşā‘ bin ‘Amhūd bin Bu‘dān bin Metūşelaḥ bin Efrā’im bin
Yūsuf ‘aleyhi’s-selāmdur ki Yūşa‘ Nebī degüldür.
Ve Ḥażret-i Mūsā ṣalātu’llāhi ‘aleyhi ve ‘alā nebiyyinā vefātından ṣoñra
Ḥaḳ celle ve ‘alā Yūşa‘ Peyġāmber’e emr eyledi ki Benī İsrā’īl ḳavmi ile arż-ı
Ken‘ān’daki cāy-ı mī‘āda vara. Me’mūr olduġı fütūḥātuñ tedārükini göre.
Fe-lā-cerem ibtidā Nehr-i Ürdün’den geçüp Erīḥā ḥiṣārına varup
muḳaddemāt-ı fetḥi andan başladı. Günde bir kerre ḥiṣāruñ eṭrāfını ṭolaşup
yedinci gün cümleten Benī İsrā’īl ile ma‘an yedi kerre devr idüp bi’l-ittifāḳ
tekbīr itdiler. Ve nefīrlerini çaldılar. Yüriyüş itmekle fetḥi müyesser oldı.
Ya‘nī ki bu minvāl üzere devr itdükleri taḳdīrce tesḫīri muḳarrer idügine
[152b YK] vaḥy daḫı nāzil olmaġın fermān-ı İlāhī ile ‘amel itdi. Ve Ḳal‘a-i
Erīḥā’nuñ sūrını yıḳup leşkeri nehb ü ġāret-i emvāl ve ḳaṭ‘-ı ensāb u ensāl
itmege ruḫṣat buyurdı. Rāḫāb Zāyine’den ġayrı bir ferdi zinde ḳomayup
cümlesini ḳılıçdan [171b M2] geçürdi. Ya‘nī melik-i Erīḥā resūlleri anı
Yūşa‘’uñ ḳāṣıdlarından ṣaḳlamaġla ol ḫalāṣ buldı. Ve “Her kim Erīḥā’da
‘imāret iderse Allāh’uñ la‘neti anuñ üzerine olsun.” dimekle kimse Erīḥā’da
mesken ṭutmadı. Ancaḳ Benī İsrā’īl beglerinden Anḥāb bin ‘Omrī ol maḥalli
yapup mesken idindi. Tafṣīli Anḥāb tercemesinde meẕkūrdur.
Ba‘dehu Yūşa‘ Nebī, Orişalim’i ve sā’ir bilādı fetḥ itdi. Ba‘dehu Benī
İsrā’īl’e ḥabl ile ya‘nī ip ile tevzī‘ idüp dönüm ḥisābı andan ḳaldı. Ve benī
Lāvī cümlesine maḫṣūṣ bir ḳarye virdi. Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā ḳarābīn ü
ẕebā’iḥde anları taḫṣīṣ bi’z-ẕikr itmegin ri‘āyetlerini vācib bildi.
Benāketī’de bu vechle mesṭūrdur ki Ḥaḳ celle ve ‘alā vaḥy gönderdükde
“Ben sizüñ içün Nehr-i Ürdün’ü rāh-ı ḫuşk idüp2 andan geçmeñüzi taḳdīr
1 Yevā’il: Bevā’il YK
2 idüp: iderin YK
itmişümdür.” buyurdı. Ṣandūḳu’ş-şehāde ki elvāḥ anuñ içinde idi, anı götü-

renler mādām ki nehr içine ayaḳ baṣdılar, hemān-dem ol seyl-i revān iki bö-
lindi. Bir ḳısmı dīvār gibi dikildi, ṭurdı. Bir bölügi kemā-hiye āb-ı revān olup
aḳdı. Mādām ki ḥāmil-i ṭābūt idenler miyān-ı nehrde ṭurdı, gürūh gürūh
ḳavm-i Benī İsrā’īl geçmek ardınca oldı. Hemān-dem ki anlar öte cānibine
geçdi, Nehr-i Ürdün yine evvelki üslūbına girdi.
El-ḳıṣṣa Erīḥā fetḥinden ṣoñra Kev‘ūn nām şehre varıldı. Evvelki mu‘ci-
zeye binā’en anlar iẓhār-ı iṭā‘ate taḳaddüm ḳıldı. Ba‘de-mā ol eṭrāfdan
mülūkden beş pādişāh ittifāḳla şehr-i Kev‘ūn’a geldiler. Tekrār anı żabṭ idüp
içinde bulduḳları İsrā’ilīleri ḳılıçdan geçürmek ḳaṣdın eylediler. Gerçi ki
Yūşa‘ Nebī bu ḫaberi ṭuyduḳda küllī ḫavf u ḫaşyet 1 itmiş idi. 2 Ve “İllā
üşenme. Anlar da senüñ żabṭ u rabṭuñda3 olacaḳlardur.” diyü vaḥy nüzūl
itdi. Nihāyet “Birḳaç gün ṣabr eyle.” buyurılmaġın [172a M2] ṣabrı evlā
gördi.
Ġıbbu ẕālik Yūşa‘ Nebī anları şebīḫūn ḳıldı. Ve ol sā‘atde cānib-i
semādan ṭaş yaġup a‘dāsını bi-esrihim helāk eyledi. Baḳiyyesi ile ol şeb ve
irtesi ceng ü cidāl mümted olup aḫşam ḳarīb olduḳda ol peyġāmber-i
celīlü’l-ḳadr zümre-i muḫālifīne bed-du‘ā ḳıldı. Ve ol du‘āda āftāb ġurūb
itmeyüp [153a YK] āheste ḥareket itmekle ‘adūlardan kimse ḳurtulmama-
sını4 irāde itdi. Ol sā‘at du‘āsı maḳbūl olup altı sā‘at miḳdārı güneş ber-ḳarār
oldı, ṭurdı. Tā ‘asker-i muḫālifīn ṭu‘me-i şemşīr-i kīn olınca ġurūba varmadı.
Bu ṭarīḳla Yūşa‘ ‘aleyhi’s-selām otuz yıl tedbīr-i ḳavm-i Benī İsrā’īl’e
muḳayyed oldı. Ve otuz bir pādişāh-ı benām leşkerini kesr ü inhizāma ir-
gürdi.5 ‘Āḳıbet ‘ömr-i ‘azīzi yüz on yıla varduḳda vefāt idüp Cebel-i Aḳrām6
pīrāmeninde defn olındı. Ve bu ḳażiyye hübūṭ-ı Ādem’den berü tārīḫ-i
‘ālem üç biñ ṭoḳuz yüz on üç senesinde iken vuḳū‘ buldı.
Kitāb-ı Esfārü’l-ḳużāt’da Yūşa‘ vefātından ṣoñra ḳavm-i Benī İsrā’īl
Rabb-i ‘İzzet’den recā eylediler ki Ḥażret-i Yūşa‘ yirine kendülere bir ḥākim-i
müdebbir müyesser ḳıla. Tā ki eyyām-ı ḥarb u veġāda serdār-ı kār-fermāları
olup aḥvāl-i riyāset ü ḥükūmeti kemā-yenbaġī bile. Fe-lā-cerem sıbṭ-ı
1 ü ḫaşyet: - YK
2 itmiş idi: - M2
3 żabṭ u rabṭuñda: żabṭuñda M2
4 ḳurtulmamasını: ḳurtulmayup fenā olmasını YK
5 irgürdi: irgürüp fenā itdi YK
6 Aḳrām: - YK
Yehūdā’dan Faġcāş Būntiyāzā1 ol ḫidmete ta‘yīn buyurıldı. Ḥālā ki Yūşa‘

gibi żabṭa ḳādir olamayup zamānında Benī İsrā’īl ḳavmi yolsuzlıḳlar idüp
‘Alā nām büte ṭapdılar. Şāh-rāh-ı şerī‘ati ḳoyup ḍalālet girīv-rehlerine çıḳdı-
lar. Ken‘āniyyūn ile Ceyrūn2 ve ġayrı yirlerde muḥārebe itmeleri emr olın-
mışken egerçi iṭā‘at idüp ol memāliki fetḥ eylediler, lākin ba‘żı müvelledleri3
Rabb-i ‘İzzet’e ‘iṣyān itmekle anlar daḫı ābā vü ecdādları ṭarīḳasın terk itdi-
ler.
Bu minvāl üzere yigirmi beş yıl miḳdārı muḫtellü’l-aḥvāl idükleri [172b
M2] yaḳīn buldı. Andan ṣoñra Gūşān bin Şaḳānā nām pādişāh kendülere
musallaṭ oldı. 4«ً‫ »ﺣﻜﻢ ﻣﺴﺘﻮﻟﻴﺎً وﻇﻠﻢ ﻣﺴﺘﻌﻠﻴﺎ‬sırrına mā-ṣadaḳ idügi ta‘ayyün
buldı. Sekiz yıl miḳdārı Benī İsrā’īl eẕā vü cefā üzere olup Şām ve Ḥarrān
vilāyetlerinde ḥükūmet ḳıldı.
Ba‘dehu sıbṭ-ı Yehūdā’dan Besāker bin Kāber ḳavm-i Yehūd’a ḳāḍī vü
ḥākim oldı. Gerek anlar gerek salṭanat iden Gūşān’ı İslām’a getürdi. Tā ki
ḳırḳ yıl tamām yiryüzi niẓām buldı. Ve İsrā’ilīler İslām üzere geçinüp ve
iḫtilālden ortalıḳ ḫālī oldı. Fe-ammā hemān ki ḳāḍī-i mezbūr vefāt itdi, yine
ortalıḳlarına ḍalālet düşdi. Niẓām-ı İslām mużmaḥil oldı, gitdi.
Tā ki sülāle-i Lūṭ ‘aleyhi’s-selāmdan Melik ‘Aylūm 5 gerek cānibinde
ḳuvvet bulup Şām ve Ḥarrān’a yüridi. On sekiz yıl miḳdārı yine ol ‘uṣāta
musallaṭ ḳıldı. Erkegini ve dişisini ‘abd u kenīzek yirine ḳullandı. Ve
üzerlerine [153b YK] ılġarlar idüp mā-meleklerine nehb ü ġāret āteşleri
ṣaldı. Āḫir mezbūruñ cefāsı cānlarına yitdi. Benī İsrā’īl ḳavmi bölük bölük
olup mezbūruñ def‘ ü ref‘in cenāb-ı ilāhīden recā itdi.
Tā ki sıbṭ-ı Bünyāmīn’den Ab‘ūd bin Ṣaber6 kendülere ḥākim virildi.
Zīrā ki Ġaẟanī 7 vefātından ṣoñra ṣıyānet ü ḥimāyetlerine ḳādir serdār
bulamamışlar. Ve niçe rūzgār ḥākimsiz ḳalmışlar idi.
Ve bi’l-cümle serdār-ı mezbūr ki ẓuhūr eyledi, sābıḳu’z-ẕikrüñ üstine
vardı. Leşkerini ṣıyup kendüsini münhezim ü maḳtūl ḳıldı. Ve müddet-i
salṭanatı seksen yıla varup zamānında aḥvāl-i Benī İsrā’īl niẓām buldı.
1 Faġcāş Būntiyāzā: Ḳāḳcāş Būftiyāzā YK

2 Ceyrūn: - YK
3 ba‘żı müvelledleri: ba‘żıları YK
4 “Ele geçirerek hükmetti. Yücelerek zulmetti.”
5 Bu isim M2 nüshasında harekelenmiştir.
6 Ṣaber: Ḥayer YK
7 Ġaẟanī: - YK
Ba‘dehu vefāt idüp Semḥār1 bin ‘Ayāẟ nām bir pehlevān-ı ẕī-şān ve dil-
āver-i şecā‘at-nişān ḫurūc eyleyüp müdebbir-i mülk oldı. Ḥālā ki ḳadem
2«‫ »ﻗﺪم ﻻﻏﺪار واﻻﻧﺬار ﻟﻜﻦ ﱂ ﺗﻄﻞ ﻣﺪﺗﻪ اﻻ ﻗﺪار‬mażmūnına maẓhar 3 düşüp
ّ ّ
ancaḳ bir yıl tamām Tevrāt aḥkāmı üzere ḥükūmet idüp niçe kerre Filisṭīn
vilāyetlerine [173a M2] vardı. Leşker-i muḫālifīni ṣındurdı.
Ardınca Nābīn Şāmī ẓuhūr itdi. Yigirmi yılda anuñ daḫı devri nihāyete
yitdi. Ba‘dehu Bārāḳ bin Ārī4 ki Neftālī sıbṭından idi, ol ḥükūmet ḳıldı.
Bunuñ ḥisāb-ı 5 müddet-i salṭanatı ḳırḳ yıla irdi. Fe-ammā eẟnā-yı cell ü
‘aḳdında 6 emr-i İlāhī nüzūl itdi. Ya‘nī ki Benī İsrā’īl peyġāmberlerinden
Rūderāk nām nebīye Ḥaḳ celle ve ‘alā vaḥy eyledi ki Bārāḳ ḥużūrına bir ādem
göndere. Ol tārīḫde Ḳayṣeriyye pādişāhı olan Yādīn nām şehryārüñ üstine
leşker çeküp varmaḳ buyurılduġın bildüre. Zīrā yigirmi yıl idi ki Benī İsrā’īl
ḳavmi anuñ şikence-i pür-rencesine giriftār olmışlar idi. Eẕā vü cefāsı
cānlarına yitüp Cenāb-ı Ḥaḳḳ’a def‘i recāsına münācāt ḳılmışlar idi. Ol
sebeble7 Bārāḳ ‘askeri ol maḫdūmı münhezim itmek meşiyyet-i pür-ḥikmeti
ol nebī lisānından kendüye bildürmiş idi. Pes fermān-ı ilāhī üzere Bārāḳ küllī
‘asker ve 8 yaraḳ tedārük idüp Ḳayṣeriyye dārü’l-mülkinde ḥākim olan
Seyserā9 nām ẓālimüñ üstine vardı. Ba‘de’t-teḳābül ve’t-teḳātül10 ‘askerini
ṣıyup ṭaġıtdı. Kendüsi piyādeligi ḥālinde firār u ġıybet itdi. Ḥattā Ṣayūrḳīn
‘avreti olan 11 Yāġīl nām zenüñ pençesine girdi. “Ben seni ṣaḳlayup
atlandurayın.” diyü ḥīle ile evine iletdi. Ol gice tedārükin görüp Ḳayṣeriyye
memleketi yine Benī İsrā’īl taṣarrufına ‘avdet itdi.
Bu ṭarīḳla Bārāḳ şöhre-i āfāḳ olup ḳırḳ yıl ‘adl ile ḥükūmet itdükden
ṣoñra vefāt eyledi. Benī İsrā’īl ḳavmi yine ‘iṣyān u ṭuġyān semtin ṭutup rāh-ı
ḥaḳdan ‘udūl itmekle mülūk-i ‘Amāliḳa ve ehl-i Medyen’den biri yine anlara
musallaṭ ḳılındı. Yedi yıl miḳdārı kendüleri [154a YK] isti‘bād ve
vaṭanlarından istib‘ād idüp cefā üzere oldı.
1 Bu kelime M2 nüshasında bu şekilde harekelenmiştir.

2 “Mağdur ederek ve adak adayarak geldi. Ama [saltanat] süresi uzun sürmedi.”
3 mażhar: - YK
4 Ārī: Ārā YK
5 ḥisāb-ı: - YK
6 ‘aḳdında: ‘aḳd-ı reh M2
7 sebeble: - YK
8 ve: pür YK
9 Seyserā: Seyser YK
10 ve’t-teḳātül: - YK
11 Ḥatta//olan: Ba‘dehu YK
Āḫir yine Ḥażret-i Ḥaḳ giryelerine merḥamet idüp Cad‘ūn1 bin Nūrsī
nām peyġāmberi gönderdi ki Yisāḫar2 neslinden idi. Bir ismi daḫı Merla‘al3
idi. Ḥālā ki mezbūruñ emrine iṭā‘at itmediler.
Āḫir-i kār içlerinde [173b M2] ba‘żı dīndārları Cenāb-ı Kirdgār’a
müteveccih oldı. Du‘āsı maḳbūl olup Cad‘ūn cānibine vaḥy nüzūl ḳıldı ki
leşkerini müheyyā ide, Medyen pādişahınuñ üstine gide,4 ḳavmini ol ālām
u şerā’itden ḳurtara.
Binā’en ‘alā ẕālik üç yüz ādemle müteveccih oldı. Zümre-i muḫālifīnüñ
yüz elli biñ ‘askerini nübüvvet ḳuvveti ile ṣındurup münhezim ḳıldı. Ḥattā
Deyūḫ Ṣalnāḫ5 nām bir meşhūrlarını6 ṭutup ḳatl itdi. Bu ṭarīḳla ḳırḳ yıl
nübüvvet ü ḥükūmet itdükden ṣoñra fevt oldı. Ardınca ḳırḳ evlādı ḳalduġı
taḥḳīḳ buldı.
Fe-ammā mü’ellif-i Cüheynetü’l-aḫbār7 bu bābda nezāket-i ṭab‘ın iẓhār
idüp 8«‫ »ﺣﻜﻢ اﱃ ان ﺗﺴﻜﻦ اﻟﺮﻣﺲ وﻛﺎﻧﺖ ﻣ ّﺪة وﻻﻳﺘﻪ ﲬﺴﺎ وﺛﻠﺜﲔ ﺑﻌﺪ ﲬﺲ‬edāsın
itmişdür.
Ve ba‘żı müverriḫīn yetmiş iki evlādı ḳalup cümlesi ehlinden idügini
beyān ḳıldı. Ba‘dehu mezbūruñ oġullarından Eymālek babası vefātından
ṣoñra vālidesi akribāsından …9 nām şaḫṣuñ yanına vardı. Bir ḥīle ile birer
birer birāderlerini 10 getürüp bir günüñ içinde cümlesini öldürdi. Ancaḳ
Yuvā’ir 11 nām bir küçirek 12 oġlı ḳaçup bir burca müteḥaṣṣın oldı. Ba‘de
zamānin …13 nām kimse daḫı ol derdmende mülāḳat ḳıldı. Bu mābeynde
müddet-i ḥükūmeti üç yıla varduḳdan ṣoñra birāderinüñ ḫaberin alup leşker
çeküp vardı. Ol burcuñ muḥāṣarasına meşġūl oldı. Lākin bunca
ḳarındaşlarınuñ ḳanı seyl-ābı yolına geldi. Eẟnā-yı muḥārebede bir ‘avret
ṭaşla urup başını mecrūḥ ḳıldı. Ol cerāḥatden helāki muḳarrer olduḳda bir
1 Cad‘ūn: Ṣad‘ūn YK
2 Nüshalarda “Sīsā” şeklinde yazılan bu kelime anlam gereği “Yisāḫar” olarak metne alındı.
3 Merla‘al: Berla‘al YK
4 gide: - YK
5 Ṣalnāḫ: Ṣafāḥ YK
6 meşhūrlarını: biryān şehryārını M2
7 Cüheynetü’l-aḫbār: Künhü’l-aḫbār YK
8 “Vefat edinceye kadar hükmetti. Yönetim süresi beşten sonra otuz beş sene oldu.”
9 Nüshalarda bu ismin yeri boş bırakılmıştır.
10 birāderlerini: kendülerini YK
11 M2 nüshasında bu ismin ilk hecesi harekelenmiştir.
12 küçirek: - YK
zen-i zaḫm-zen elinden ölmesine ‘ār eyledi. Kendünüñ ḫāṣṣa silāḥın1 sell-i
seyf idüp boynını urdı. Tā ki mezbūr Yuvā’ir yigirmi iki yıl salṭanat ḳıldı.
Ba‘dehu Nev‘āl ki Yisāḫar 2 neslinden idi, ẓuhūr itdi. Yigirmi üç yıl
salṭanat idüp ‘adl ü inṣāf ṭarīḳını gözetdi. Ardınca Meneşşā evlādından
Yāmīn Elḥalyādī serīr-i [174a M2] memlekete cülūs ḳıldı. Yigirmi iki yıl
ḥükūmetden ṣoñra ol daḫı vefāt idüp bu kerre serīr-i mülk ü devlet yine
Meneşşā sıbṭından Ya‘nāḫ Elcelūdī3 nām şehryāra degdi.
Lākin bu iki pādişāh miyānında [154b YK] ḳavm-i Benī İsrā’īl yine
ḍalālete düşdiler. Ḫilḳat-i dürüştleri muḳteżāsınca gāh büt-perestlige gāh
umūr-ı dīniyyelerini ketme muḳayyed oldılar. Tā ki Ḥaḳ celle ve ‘alā ehl-i
Filisṭīn ve Benī4 ‘Ammūn zümresinden birini anlara musallaṭ ḳıldı. On sekiz
yıl tamām merd ü zenlerini ḳul gibi ḳullandı. Kenīzek yirine ḫōr u ḫaḳīr
itdi. Āḫir yine tażarru‘ u zārī semtin ṭutdılar. Bār-i Ḫudā dergāhına ‘arż-ı
istiġfār u inābet itdiler. Tā ki Ya‘nāḫ-ı5 mezbūr kendülere sālār virildi. Leşker
çeküp a‘dāları üstine varduḳda muẓaffer oldı. ‘Ammūn evlādından eline gi-
ren serdārları ḳılıçdan geçürdi. Bu minvāl üzere altı yıl salṭanat idüp vefāt
eyledi.
Egerçi ki Tārīḫ-i Yehūd’da bu ẕikr olınduġı üzere Yevā’ir bin
Ked‘ūn’dan ṣoñra Nev‘āl ḥükm itmişdür. Lākin Cüheynetü’l-aḫbār mü’ellifi
Mevlānā Ḥasan bin ‘Ömer tetebbu‘ında Yevā’ir ardınca Amūnīṭū ṭoḳuz yıl
müstevlī olmışdur. Andan ṣoñra serīr-i mülk Ya‘nāḫ’a naḳl idüp üç ḥākimüñ
ẕikri ṭayy olınmışdur.6
Ba‘dehu Beyt-i Maḥme’den7 Abṣān nām kimesne ḫurūc itdi ki Yehūdā
evlādından idi. Yedi yıl ḥükūmet itdükden ṣoñra ol daḫı gitdi. Bu kerre sıbṭ-ı
Zebulūn’dan Ayalūn Zevlūdī nām ḥākim peydā oldı. On yıl miḳdārı ol daḫı
aldı, virdi. Andan ṣoñra Efrā’im evlādından8 ‘Amūdūn ẓāhir oldı. Sekiz yılda
bunuñ daḫı defteri dürildi. Ya‘nī ki ol miḳdār zamān ḳavm-i mezbūrı żabṭ
ve icrā-yı aḥkām ser-riştesinden riḳāb-ı cebbārīni rabṭ eyledi.
1 ḫāṣ ṣa silāḥın: ḥāl-i silāḥı M2

2 Nüshalarda “Sāser (M2), Sāḥar” şekillerinde yazılan bu isim anlam gereği “Yisāḫar” olarak
metne alındı.
3 Ya‘nāḫ Elcelūdī: Ba‘tāḥ Elcelendī YK
4 Filisṭīn ve Benī: Filisṭīn’den YK
5 Ya‘nāḫ-ı: Ba‘tāḫ-ı YK
6 Bu paragraf M2 nüshasında der-kenardır.
7 Beyt-i Maḥme’den: - YK
8 Ayalūn//evlādından: - YK
Ḥālā ki yine ‘iṣyān itdiler. Ve yine Filisṭīn ḫalḳınuñ taḥt-ı ḥükmlerinde

istiḫdām ḳılındılar. Ḳırḳ yıl tamām ḳulluḳ beliyyelerini çekdiler. Ve gözyaş-
ları büẕūrını ma‘ṣiyet ṭopraġına ekdiler.
[Ammā Ḥükkām-ı Diyār-ı Filisṭīn]

Ammā ḥükkām-ı diyār-ı Filisṭīn ki Ḳuds-i Şerīf ve Ġazze ve Remle
semtleridür. Ol vilāyete ḥükm idenlerden evvelā Şemsūn-ı cebbār ẓuhūr it-
mişdür. Ya‘nī ki sıbṭ-ı Efrā’im’den ‘Abdūn’uñ vefātı ve ‘ālem-i beḳāya naḳl
ü ḥarekātı eẟnālarında Dān evlādından [174b M2] Şemsūn bin Mānūḫ
ḥākim oldı. Zūr-ı bāzūya mālik dilīr ve meydān-ı muḥārebede dil-āver ü
nerre-şīr olmaġın bir kerre ehl-i Filisṭīn cenginde ḳuvvetle bir muşt urdı.
Ṭoḳuz merkeb-i dirāz-gūşı bir uġurdan helāk ḳıldı. Egerçi ki bir ḍarbla
ṭoḳuz ḫar-ı dü-pānuñ helāki muḥāl görinür, def‘aten urulması mümkin de-
gül idügi ‘inde’l-‘uḳalā taḥaḳḳuḳ bulur, lākin ya budur ki her birini birer
ḍarbla öldürmiş ola, veyāḫūd müverriḫīn-i Yehūd’uñ mübālaġasına ḥaml
olınması ta‘ayyün bula.
Ve bi’l-cümle ḥākim-i mezbūr bu deñlü ṣāḥib-i zūr iken yine āḫir-i
‘ömrinde ‘avretinüñ dām-ı mekr ü ḥīlesine giriftār oldı. Niçe biñ ādem helāk
itmiş, eyyām-ı salṭanatı ḥisābı yigirmi yıla yitmiş bir ḳavī şehryār iken vü-
cūdına ol zamān bir bed-sīretüñ ḳahr u tasalluṭı fenā virdi.
Ba‘dehu Hārūn ‘Azem evlādından Eyşāmār 1 ferzendānından [155a
YK] Bālī 2 Elkāhen nām peyġāmber ẓuhūr itdi. Şehryār-ı sābıḳ semend-i
ḥükūmete āġāz ḳıldı. Lākin kendü ebnāsından …3 ve …4 nām iki bed-baḫt
“Babamuz pādişāhdur.” diyü ḫalḳa musallaṭ olup cevr ü cefāya ve babalarına
‘arż-ı ḥāle gelen ‘avretlere el uzadup ta‘addī vü eẕāya başladuḳlarında Ḥaḳ
sübḥānehu ve te‘ālā ol ‘aṣrdaki Uşmū’il Nebī’ye vaḥy itdi. Mezbūruñ ve oġul-
larınuñ ḥükūmetini Benī İsrā’īl’den ‘azl ü ref‘ini bildürdi. Ḳırḳ yıl salṭanat
itmişken ḫal‘i muḳarrer oldı.
1 Eyşāmār: Eyşārmār YK
2 Nüshalarda “Ġālī” şeklinde yazılan bu isim “Bālī” olarak metne alındı. bk. Ali Osman
Kurt, "TÂLÛT", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, https:
//islamansiklopedisi.org.tr/talut (23.04.2019).
4 …: Uşmū’il YK
Ba‘żı tevārīḫde Bālī Kāhen yazılmışdur. Peyġāmberligine ta‘arruż olın-

mamışdur. Ve ba‘żı müverriḫīn ‫»ﺳﺎر ﰱ ﻃﺮﻳﻖ اﻟﺼﻼح وﻃﺎر ﲜﻨﺎح اﻟﻨﺠﺎح وﻫﻮ‬
1«‫ﻣﻦ ﺳﻼﻟﺔ ﻫﺮون اﻟﺬى ﻻﻳﺮ ﺑﻮ ﻻ ﰱ ﺷﺮﻗﻪ وﻻ ﳝﺎرون‬ ile vaṣf idüp ḳable’l-ba‘ẟ
kehānetle müleḳḳab olduġın bildürmişdür. İmām laḳabı daḫı şüyū‘
bulmışdur. Ve Şemsūn’la bunuñ arasında … 2 nām kimesne ḫurūc idüp
sekiz yıl ḥükūmet itdügi beyān ḳılınmışdur.
El-ḳıṣṣa Uşmū’il’üñ Ḥanā nām vālidesi var idi. Nübüvvetinde ḫalḳ-ı
‘ālem ittifāḳ itmiş idi. Ḥālā ki yine Bālī İmām’üñ taḥt-ı nikāḥında idi.
Uşmū’il ki anuñ oġlı idi, yine mezbūrla bir ḥarem-serāda sākin olurdı. Pes
bir gice [175a M2] Bālī İmām’uñ ṣadāsına şebīh bir āvāz işitdi. Kendüyi
da‘vet itdi. Ḳıyās idüp anuñ ḥużūrına gitdi. Ḥālā ki ṣorduġı gibi “Ben sizi
çaġırmadum.” cevābın eyitdi. Bu ṭarīḳla üç kerre ol ṣadāyı işitdi. Üçinde
daḫı icābet idüp varduḳda anuñ bī-ḫaberligini3 idrāk itdi. “Nihāyet bir daḫı
işidürseñ ‘Lebbeyk’ diyü ayaġa ṭur. ‘Emr-i İlāhī ne yüzdendür?’ diyü ṣor.
Her ne buyurılursa cevābın baña getür.” tenbīhine binā’en def‘a-i ẟāliẟede ki
ol ṣadāyı işitdi, “Lebbeyk” diyü ayaġa ḳalḳup “Emr ne cihetdendür?” diyü
ṣordı.
Ḫiṭāb-ı ilāhī vārid oldı. Ya‘nī ki “Ben bu yaḳınlarda Benī İsrā’īl’e bir iş
itsem gerekdür ki her kim anı işidürse ḳulaḳları ṣaġır ola. Ve şimdiki ḥālde
Bālī İmām’a ve ḫānedānındaki enāma daḫı ol nāzileyi indürsem gerekdür.
Ve ebedü’l-ābād ol zümreye ḫışm u ġażabumı maḳrūn ve ḥāllerini ol sebeble
dīger-gūn itmegi muḳarrer itmişümdür. Ve ‘izz ü celālüme sevgend
eylemişümdür ki hergiz günāhlarını kefāret eydürmeyem. 4 Ve nüẕūr u
ḳurbānlarını ḳabūl itmeyem. Oġullarından ṣudūr eyleyen günāhlara binā’en
ṣuçlarını baġışlamayam.” [155b YK] buyurıldı.
Çünki gūş-ı Uşmū’il’e bu tafṣīl üzere nidā-yı ilāhī geldi, irtesi Bālī
İmām’a cümlesini i‘lām itdi. Ol daḫı emr-i Bārī Ḫudā’nuñdur, diyü maḥzūn
oldı. Ḥükūmetinden el çeküp salṭanat umūrı Uşmū’il’e ta‘alluḳ u ta‘ayyün
buldı. Yigirmi yıl miḳdārı icrā-yı aḥkām-ı ümmete naṣb-ı nefs itdi. Ba‘dehu
Bālī İmām’uñ oġulları eẟnā-yı ḥarbde ḳatl olındı. Ve kendüsi kürsīden
1 “Doğru yolda oldu. Başarı kanatlarıyla uçtu. Ve o, doğuda kimseden korkmayan Hârûn’un
sülalesinden idi.”
3 bī-ḫaberligini: müteḥayyirligini YK
4 eydürmeyem: eyüdmeyem YK
düşüp fevti müteḥaḳḳaḳ oldı. Ya‘nī ki Uşmū’il’e vārid olan nidā-yı sübḥānī
mażmūnı kemā-yenbaġī ẓuhūr buldı.
Pes Uşmū’il’üñ zamān-ı ḥükūmeti beş yıl olduḳdan ṣoñra … 1 nām
şaḫṣı veliyy-i ‘ahd idindi. Kendüsi ġavġā-yı salṭanatdan el çeküp bir miḳdār
ferāġat üzere oldı. Lākin oġulları Uşmū’il gibi ḥükūmet idemediler. Umūr-ı
cumhūrda babaları 2 [175b M2] gitdügi ṭarīḳa gidemediler. Binā’en ‘alā
ẕālik ḳavm-i Benī İsrā’īl gürūh gürūh ol peyġāmber-i celīl cenābına vardılar.
“Bize kendü yirüñ ṭutacaḳ bir ḥākim tedārük eyle.” diyü bildürdiler. Ol daḫı
Rabb-i ‘İzzet’e ‘arż-ı ḥāl eyledi. Cenāb-ı ilāhīden Şāūl nām şaḫṣuñ salṭanatı
emr olındı.
Ya‘nī ki Benī İsrā’īl’den ṣaġīr ü kebīr, Uşmū’il-i lāzımu’t-tevḳīr
cenābına varup anuñ ḥāl-i ḥayātında nübüvvet ḳuvveti ile kendülere mu‘īn
ü ẓahīr ve muḥārebelerde sened ü dest-gīr olacaḳ emīr kim olacaġını bilmek
murād idindiler. Ḥattā “Elbette elbette murādımuz budur.” diyü ibrām
semtine gitdiler. Ol sebeble nebiyy-i mezbūr keşf-i sırr-ı mestūr ṭalebini
ḳıldı. Şāūl ḥākim olacaġını vaḥy ile bildi. Ẓarf-ı dühni alup anuñ vechine
mesḥ idüp āyīn-i ḥükūmeti göstermesi emr olındı. Ṣāḥib-i Cüheyne 3
ḳavlince Uşmū’il’üñ ḥükūmeti evvelā bir yıla vardı.
[Emāret-i Şāūl bin Ḳīs]

Ammā Şāūl bin Ḳīs, Bünyāmīn evlādındandur. Lisān-ı ‘Arabī’de Ṭālūt
didükleri budur. Emr-i İlāhī ile Uşmū’il Nebī ẓarf-ı4 dühni eline alup anuñ
yüzine mesḥ eyledi. Ve āyīn-i ḥükūmeti ta‘līm idüp bir bir söyledi. Leşkerüñ
daḫı süvār u piyādesi ḥarbe āmāde olup Şāūl’üñ öñince yürimelerini ve
maḥṣūl-i mezāri‘ u kürūm5 ve aġnāmuñ ḥuḳūḳ u rüsūm ve a‘şārını alup
ḫarc-ı lāzımelerine ve ‘asker mühimmātına ṣarf itmegi ve her biri memlūk ü
‘abd meẟābesinde ḥākimüñ emrine rām olmalarını beyān eyledi.
Bu mertebelerden ṣonra Şāūl taḫta cülūs eyledi. Yūşa‘ bin Nūn
zamānından beş yüz üç yıl ṣoñra salṭanat aña yüz ṭutdı. Bundan evvel Benī
İsrā’īl ḳavminüñ żabṭı ekẟeriyyā peyġāmberlere ve ḳużāt u müdebbirīne

2 babaları: ābāları YK
3 Ṣāḥib-i Cüheyne: Ehl-i tevārīḫ YK
4 Nüshalarda “du‘ā-yı” şeklinde yazılan bu kelime anlam gereği “ẓarf-ı” olarak metne alındı.
5 u kürūm: - YK
müte‘alliḳ idi. Pādişāh-ı ġālib nāmına ḥākimleri yoġ-ıdı. Ol sebeble hevā-yı

‘iṣyānları ve ṭuġyānları me’mūl olandan [156a YK] artuġ-ıdı. Hemān ki Şāūl
salṭanat eyledi. Benī İsrā’īl içinde pādişāhlıḳ āyīni ẓāhir oldı. Ve ba‘żı
umūrını [176a M2] Uşmū’il Nebī meşvereti ile itdügi ta‘ayyün buldı.
Ve bi’l-cümle iki yıl miḳdārı salṭanat itdükden ṣoñra evlādından Īşboşet
pādişāhlıġına ḫalḳ ittifāḳ itdiler. Mezbūrı Gilbova‘ nām ṭaġda tenhā
düşürüp öldürdiler. Ṭulū‘-ı mihr-i devleti henüz iki sālde iken ṭolandurdılar.
Emāret-i Īşboşet bin Şāūl

Babası vefātından ṣoñra yine pederinüñ ‘ammisi Avnīz1 mu‘āveneti ile
şehryār oldı. Ḥālā ki Şāūl ḳatl olınduġı gibi sıbṭ-ı Yehūdā’dan Dāvūd İbn
Ḫaved nām şaḫṣı ḥākim idinmişler idi. Pes Dāvūd leşkerinüñ serdārı Bevād
püser-i Ṣūriyā idi. Niteki Īşboşet ḫaylinüñ serdārı, sālārı ki kendü ‘ammisi
Avnīz2 nām bahādır-ı tüvānā idi. Bi’l-āḫire birbirleri ile ceng itdiler. Ṣarf-ı
maḳdūr idüp nuṣrete dürüşdiler. ‘Āḳıbet mezbūr Avnīz 3 ḳıṣāṣen ‘Aşā’il’i
öldürdi. Ba‘dehu muḥārebe eẟnāṣında Īşboşet daḫı ḳatl olındı. Ammā ba‘żı
müverriḫīn ḳavlince ‘azl olındı.
El-ḳıṣṣa beş yıl miḳdārı on bir sıbṭ pādişāhsız ḳaldılar. Bi’l-āḫire Benī
İsrā’īl’üñ on iki sıbṭı cem‘iyyetle Ḥavzūn 4 şehrine vardılar. Ḥażret-i
Dāvūd’dan bi‘at idüp kendüye ḳul oldılar. Pes müddet-i salṭanat-ı Īşboşet
ancaḳ iki yıl oldı. Çendān mu‘ammer olup ẕevḳ u ṣafā sürmedi.
[İkinci Ṭā’ife (Dāvūd ‘aleyhi’s-selām ve Evlād-ı Kirāmı)]

İkinci ṭā’ife Dāvūdu’n-Nebī ‘aleyhi’s-selām ve evlād-ı kirām-ı ‘izzet-
fercāmı ḫuṣūṣıdur ki Buḫtunnaṣr-ı ḫāricī helāk eyledügi Mattanyā’ya gelince
ki anlar cem‘an yigirmi bir ādemdür, ve cümlesinüñ müddet-i salṭanatı dört
yüz ḳırḳ bir buçuḳ yıldur.
Pes Dāvūd ‘aleyhi’s-selām hem peyġāmber ve hem pādişāh-ı muẓaffer
olmışdur. Ve her vechle dilīr ü dil-āverligi ta‘ayyün bulmışdur. Evvel vāḳi‘
1 Avnīz: Avtīz YK
2 Avnīz: Avtīz YK
3 Avnīz: Avtīz YK
4 Ḥavzūn: Ḫavrūn YK
olan şecā‘ati bu idi ki babasınuñ ḳoyunlarını güderken bir ayu ẓāhir oldı.
Süriden bir ḳoyunı ḳapup gitdi. Dāvūd ṭuyduġı gibi ardınca varup [176b
M2] ol gūsfendi ḫırsuñ pençesinden ḳurtardı. Ḥikmet Ḫudā’nuñdur, ol
ḥīnde bir arslan kendüye ḥamle ḳıldı. Dāvūd Nebī ma‘nen bir ayu ile bir
şīrüñ pençesine giriftār olup aralarında ḳaldı. Lākin aṣlā ḫavf itmeyüp aña
daḫı muḳābil oldı. Bir muştla urup öldürdi.
Ve ol eẟnālarda Benī İsrā’īl pādişāhı olan Şāūl ki Ṭālūt [156b YK]
didükleridür, ‘askeri ile Cālūt’uñ üstine gelüp hücūm itdi. İçlerinde Golyāt
nām bir dil-āver var idi ki ‘Arab ḳavmi aña Cālūt dimişler idi. Vaḳtā ki
teḳābül-i ṣaffeyn olup Cālūt meydāna girdi, da‘vā-yı merd idüp bir mübāriz
ṭaleb ḳıldı. Ḥālā ki şöhretine ve kemāl-i mehābetine binā’en bir ferd aña
muḳābil olamadı. Bu minvāl üzere ḳırḳ gün pey-ā-pey meydāna girdi. Ne
bir pehlevān aña muḳābil oldı, ne ḳarşusına varabildi. 1 Bi’l-āḫire Ṭālūt
münādīlere nidā itdürdi. “Her kim bu cebbāra muḳābil olup cezāsını virürse
kendü duḫter-i ṣāḥib-cemālümi anuñla mütezevvic ḳılayın.” diyü ‘ahd itdi.
Ve nihāyetsiz māl ü menāl baḫşiş itmegi daḫı muḳarrer ḳıldı.
Bu eẟnāda Dāvūd ‘aleyhi’s-selām Ṭālūt ḥużūrına geldi. “Bi-‘ināyeti’llāh
bu ‘uḳdenüñ ḥalli benüm elümdedür.” diyü bildürdi.
li-Mü’ellifihi
Ḳaḳġan arslan gibi o merd-i neberd

Çıḳdı meydāna ḳopdı yirden gerd
Cünbişi tīz ü kendüsi ḫūn-rīz

Nice bulsun ‘adū mecāl-i gürīz
Ben didi nūr-ı çeşm-i Īşāyum

Āb-rūy-i yelān-ı heycāyum
Nām-ı meşhūrum oldı çün Dāvūd

Tīġüm eyler ‘adūyı ḫūn-ālūd
Ḥażret ki bu ṭarīḳla kendüyi2 bildürdi, hemānā Ṭālūt zırhını çıḳarup

Ḥażret-i Dāvūd’da giydürdi. Lākin ḳāmetine muvāfıḳ u münāsib
1 bir//varabildi: ne bir ferd aña muḳābil oldı ve ne ḳarşusına varabildi YK

2 bu//kendüyi: kendüyi bu ṭarīḳla YK
olmamaġın ol zırhını çıḳarup “Ya sen bī-zırh aña nice muḳābil olursun?”
didükde ḫırs u şīr ḳıṣṣasın söyledi. Ve “Bu cebbār anlardan ḳavī olacaḳ
degüldür.” diyü beyān eyledi. Bilā-te’ḫīr meydān-ı rezme ṭoġrıldı. Ve yolca
giderken İbrāhīm [177a M2] ve İsḥāḳ ve Ya‘ḳūb ve Mūsā ve Hārūn ismle-
rini ẕikr idüp eline beş pāre seng aldı. Niyyet-i ġazā ile anları felāḫanı kīsesine
ṣaldı. Andan bī-bāk ü bī-pervā cāy-ı ma‘rekeye ṭoġrıldı. Varduġı gibi ṣapa-
nını ele alup Cālūt’a muḳābil oldı.
Fe-ammā ol cebbār-ı bed-kār, Dāvūd-ı şecā‘at-diẟārı görince kendüye
‘ādet ü kirdār olan eṭvār üzere lāf u güẕāfa başladı. “Ben senüñ gibi dīvāne
miyüm1 ki baña ṣapanla muḳābil olursın.” diyü ṭa‘ne ṭaşları ile anı ṭaşladı.
Ḥattā “Çünki sen beni taḥḳīr itdüñ. Ben de senüñ tedārüküñi göreyin. Lā-
büd senüñ lāşeñi murġān-ı āsmāna ġıdā itmege cehd ideyin.” diyü mübāşir-i
ḍarb u ḥarb oldı.
Ḥażret-i Dāvūd daḫı kīse-i felāḫana ḥiddetle el urdı. Ol beş dāne seng
rīzesini bi-‘ināyeti’llāh yek-pāre buldı. ‘Ale’l-fevr ṣapanına ḳoyup Cālūt’a
ṭoġru atdı. Ḥikmet Ḫudā’nuñdur, ol ‘ifrītüñ [157a YK] alnına rāst gelmekle
ḫˇāh nā-ḫˇāh yıḳıldı. Dāvūd daḫı sür‘atle üstine ḥavāle olup mel‘ūnuñ
şemşīrin fer ü ḳuvveti gitmiş elinden aldı. Gerdenine çalup kellesini bürīde
ḳılup ba‘dehu ol kelleyi eline alup Ṭālūt ḥużūrına ṭoġrıldı.
Hemānā ‘adū leşkeri ki bu ḥāli gördiler, aṣlā muḳāvemete ḳādir olma-
yacaḳlarını bilüp ṭaġıldılar. Nuṣret ü ẓafer Benī İsrā’īl’e ve kesr ü hezīmet ü
keder ol cünd-i ḍalīle vāḳi‘ oldı. Eyne’l-meferr,2 diyü her biri ḳaçmaġa yüz
ṭutdı. Ṭālūt leşkeri ve Dāvūd3 ḫaylinüñ şīr-i nerleri4 ardlarına düşdiler. Ken-
düleri ḳırmaġa ve mā-meleklerini ġāret ḳılmaġa dürüşdiler.
li-Münşi’ihi
Bi-ḥamdi’llāh ki ṭoġdı mihr-i nuṣret

Yine merdāna yüz ṭutdı ġanīmet
Göklerden ẓalām-ı ġuṣṣa gitdi

Cihānı rūşen itdi nūr-ı merḥamet
1 senüñ//dīvāne miyüm: bir seg-i dīvāneyüm M2

2 “Kaçacak yer neresi?” | Burada Kıyame Sûresi 10. Âyete telmih yapılmıştır.
3 Dāvud: Cālūt YK
4 şīr-i nerleri: şerīrleri YK
Ba‘dehu Ṭālūt, Dāvūd’uñ şecā‘atine ta‘accüb-künān u mebhūt olup

ser-leşkeri Avnīz’e “Bu kimdür?” diyü Dāvūd’ı ṣordı. Ol daḫı “Bilmezüm.”
cevābını virdi. Andan ṣoñra kendüyi istediler. Ḥaseb ü nesebinden su’āl it-
diler. Ḫānedān-ı ekārimden idügini bilüp ri‘āyetine muḳayyed oldılar.
[177b M2]
Ba‘de zamānin ser-leşker1 idinüp ‘unvān virdiler. Az zamān giçmedin
Ṭālūt ki bir muḥārebede helāk oldı, salṭanat-ı Benī İsrā’īl Ḥażret-i Dāvūd’a
müyesser olup iştihār-ı küllī buldı. Zemzeme-i mübārek-bād ile zemīn ü
āsmān ṭoldı.
li-Mü’ellifihi
Her dil-āver şu resme şād oldı

Gūyiyā şāh-ı Cem-nijād oldı
Didiler ey emīr-i bezm-i neberd

Oñmasun senden ayrılan nā-merd
Cānımuz başımuz yoluñda fedā

İşigüñ terkin itmezüz ebedā
Bezm ü rezmüñi itmeyenler yād2

İki ‘ālemde olmasun dil-şād
Bende yüz bendelik sa‘ādetimüz

Ḳayd-ı āzādelik melāmetimüz
Ġıbbu ẕālik Ḥażret-i Dāvūd’uñ on ṭoḳuz evlādı oldı. Ḥażret-i Sü-

leymān cümleden büyük idügi ta‘ayyün buldı. Ya‘nī ki Ḥażret-i3 Süleymān,
Amnon, Dānyāl, 4 Avşālom, 5 Azoniyā, Būḫār, 6 Şorād, 7 Fāmān, 8 Nebfa‘, 9
1 ser-leşker: e‘izz-i leşker YK

2 Bezm//yad: Birmege kim ki bir nefes ola yad M2
3 Ḥażret-i: - M2
4 Bununla kasıt “Chileab” olmalıdır. bk. Liubov Ben-Noun, The Family And Diseas of King
David, B. N. Puclication House, Israel 2015, s. 21.
5 Bununla kasıt “Abşalom” olmalıdır. bk. Ben-Noun, age, s. 164.
6 Bununla kasıt “İbhar” olmalıdır. bk. Ben-Noun, age, s. 73.
7 Bununla kasıt “Shobab” olmalıdır. bk. Ben-Noun, age, s. 73.
8 Bununla kasıt “Nathan” olmalıdır. bk. Ben-Noun, age, s. 73.
9 Bununla kasıt “Nepheg” olmalıdır. bk. Ben-Noun, age, s. 73.
Veşmu‘a,1 Yāfīla‘,2 Elīşāmā‘,3 Elīfīlaṭ,4 Elyezā‘,5 Elīşāma‘,6 Elīfālaṭ, Noġah,

Yitre‘am,7 Şefaṭiyā8 ki ‘ale’l-esāmī cümlesi on ṭoḳuzda nihāyet buldı. Ammā
Avşālom ve Yitre‘am pādişāh-ı Gerḥayā’nuñ Yāḳḥā9 nām duḫterinden ol-
mışdur. Babaları Ḥażret-i Dāvūd’a ‘iṣyān itdüklerine binā’en ḳatl olınmış-
lardur.
Fe-ammā Azoniyā cāy-ı pederde muḳīm bir şehryār-ı ṣāḥib-i taḫt u
dīhīm olmaḳ ümmīdinde iken ol sa‘ādet-i ḫilāfet Ḥażret-i Süleymān’a mü-
yesser oldı. Azoniyā kemāl-i ıżṭırābından ḍalālet ü ‘iṣyān-ı peder [157b YK]
ḳıldı. Ḥattā babası menkūḥalarınuñ birisi ile tezevvüc murād idindi. Fe-
ammā Ḥażret-i Süleymān ol ḥāle rıżā göstermedi. Ḥattā bu ḳaṣdında muṣirr
olmaġla ḳatl itdürdi.
El-ḳıṣṣa Ḥażret-i Dāvūd’uñ zamān-ı salṭanatı tamām ḳırḳ yıla vardı. Bu
maḥalde ancaḳ ḫilāfeti aḥvāli yazılup nübüvvetine müte‘alliḳ olan ḥālleri en-
biyā faṣlında yazılmış oldı.
Salṭanat-ı Süleymān İbn Dāvūd

Babası ḥāl-i ḥayātında veliyy-i ‘ahd itmiş idi. [178a M2] Vefāt itdügi
gibi cümle ümerā ve serdārlar, yüzbaşları ve biñbaşları nāmındaki sālārlar ve
sā’ir Benī İsrā’īl’üñ eşrāf u a‘yānı nāmındaki büzürgvārları emrine rām u
münḳād oldılar. Fermānından ẕerre deñlü tecāvüzi cā’iz görmediler.
Fe-lā-cerem ol şāhinşāh-ı muḥterem taḫt-ı salṭanata cülūs itdügi gibi
erkān-ı devleti ile Kū‘avlā nām maḥaldeki ‘ibādetgāha vardı. Ḫibā’u’l-
maḥżar ve Meẕbaḥ-ı10 Mīn ki Cebel-i Īl’de püser-i Āvrī vaż‘ itdügi āẟārdan
idi, ol ma‘bedleri ziyāret idüp bir gicede biñ ḳurbān kesdi.
1 Bununla kasıt “Shammuah” olmalıdır. bk. Ben-Noun, age, s. 73.

2 Bununla kasıt “Japhia” olmalıdır. bk. Ben-Noun, age, s. 73.
3 Bununla kasıt “Elishama” olmalıdır. bk. Ben-Noun, age, s. 73.
4 Bununla kasıt “Eliphalet” olmalıdır. bk. Ben-Noun, age, s. 73.
5 Bununla kasıt “Eliada” olmalıdır. bk. Ben-Noun, age, s. 73.
6 Bununla kasıt “Elishua” olmalıdır. bk. Ben-Noun, age, s. 73.
7 Bununla kasıt “İthream” olmalıdır. bk. Ben-Noun, age, s. 21.
8 Bununla kasıt “Shephatiah” olmalıdır. bk. Ben-Noun, age, s. 21.
9 Burada kastedilen Geşur kralının “Maacah” adlı kızı olmalıdır. bk. Ben-Noun, age, s. 21.
10 meẕbaḥ-ı: bezīc-i YK
Ve ol şeb Bārī Ḫudā celle şānuhu ve ‘alā Süleymān’a tecellī ḳıldı. “Yā Sü-
leymān, benden ne istersüñ? İste ki ḥaḳḳuñda luṭf u keremüm mebẕūldür.”
buyurdı. Ol daḫı 1﴾‫َﺣ ٍﺪ ِّﻣﻦ ﺑَـ ْﻌ ِﺪى‬ ِ ِ
َ ‫ﺐ ِﱃ ُﻣْﻠ ًﻜﺎ ﱠﻻ ﻳَ َﻨﺒﻐﻰ ﻷ‬
ِ ِ ‫ ﴿ر‬naṣṣ-ı
ْ ‫ب ا ْﻏﻔْﺮ ِﱃ َوَﻫ‬
َّ
kerīmi mūcibince salṭanat-ı ‘uẓmā ile ‘aḳl ü ‘ilm ve ‘amel-i ṣāliḥe maḳrūn
ḫilāfet-i kübrā recā eyledi. Tekrār ḫiṭāb-ı İlāhī vārid olup “Çünki bizden ‘aḳl
ü ‘ilm ü2 ‘amel istedüñ. ‘İbāduma ma‘delet ile icrā-yı aḥkām itmek rütbesini
recā eyledüñ. Mādām ki sen ve evlāduñ, babañ Dāvūd gibi ḫalīfe-i ‘ādil ola-
suz, salṭanat-ı Benī İsrā’īl ḫānedānıñuzdan ġayra naḳl itmedügini muḳarrer
bilüp iḥtirām-ı küllī bulasuz.” dinildi. Süleymān Nebī daḫı secde-i şükr idüp
ve taḫtgāhına gelüp umūr-ı salṭanata mübāşeret ḳıldı.
Ḳıṣṣa-i ġarībe-i dü zen

Ol nebiyy-i büzürgvār taḫta cülūs idüp fermānkār olduḳda cümleden
evvel ḫużūrına gelen erbāb-ı şekvā iki ḫātūn-ı nādirü’d-da‘vā oldı ki ḥāmil
olduḳları ḥālde ikisi bir evde olurdı. Birbirlerinden bir ān ayrılmaduḳları
yaḳīn bulurdı. İttifāḳ ikisi bir gicede ve bir sā‘atde miyān-ı şeb-i tārīk ü ẓul-
metde iki erkek ṭoġurdılar. Kemāl-i faḳr u fāḳalarından bir şem‘a yaḳmaġa
ḳādir olamayup şeb-i deycūrda baġırdaḳlara çeküp der-baġal ḳıldılar.
Ḥikmet Ḫudā’nuñdur, üçinci gice birinüñ ferzendi öldi. Ol bir ḫātūn
ḫˇābnāk bulınup ġāfil iken püser-i mürdenüñ [178b M2] vālidesi ṭıfl-ı
zinde ile tebdīline himmet ḳıldı. İrtesi ki meẕkūre ḫˇābından bīdār oldı, ci-
ger-gūşesini [158a YK] mürde, bāġ-ı cānı ġoncesini pejmürde buldı. Lākin
yüzin açup baḳduġı gibi kendinüñ ferzendi degül idügini ẓann itdi. Ḥattā
derūn-ı dilden ḥarāret-i nār-ı firāḳ u mātem ẓāhir olmaduġına binā’en ol bir
ferzende el urdı. Yüzine baḳduġı gibi kendü3 nūr-ı dīdesi idügini añladı.
Fe-ammā ol iki zen miyānına iḫtilāf düşdi. Bunlar da‘vā semtin ṭutmaḳ
ḳaṣd itdükçe zenān-ı maḥalle başlarına üşdi. ‘Āḳıbet Süleymān Nebī
ḥużūrına vardılar. Vāḳi‘-i ḥāli taḳrīr idüp bildürdiler. Ḥażret-i Süleymān bir
miḳdār fikre vardı. Ḥāżırīn ise “ ‘Ömrimüzde böyle müşkil da‘vā
1 Kur’ân-ı Kerîm, Sad Sûresi, 35/38, “Ey Rabbim, beni bağışla. Bana, benden sonra kimseye
layık olmayacak bir mülk (hükümdarnlık) bahşet!” | Nüshada ‘iğfir lî (Beni bağışla.)’ ibaresi
bulunmamaktadır.
2 ‘amel-i//‘ilm ü: - M2
3 kendü: - YK
işitmedük.” diyü ta‘accübe vardılar.1 Bi’l-āḫire Süleymān Nebī buyurdı ki ol

püser-i mürdeyi ve zindeyi ikişer pāre ideler. Ve birer nīmesini ol iki ‘avrete
vireler. Lākin püser-i zinde māderi olan ḫātūn envā‘-ı nevḥa vü bükāya
maḳrūn olup “Li’llāhi te‘ālā, bu ferzendi dü nīm eylemek eger benüm içün
ise ol nīmeyi baña virmeñ.” didi. Ammā ol bir zen-i ḥīlekār ikisin ikişer pāre
ḳılınmasına rıżā gösterdi. Ne şefḳat itdi ve ne merḥamet semtin ṭutdı.
Çün ki Ḥażret-i Süleymān bu ḥāleti gördi, vāḳıf-ı mācerā olup ol fer-
zend-i zindeyi ol zen-i nā-rāżiyyeye redd itdi. Kemāl-i merḥamet ü şefḳatden
anuñ idügini bildi. Ve püser-i mürdeyi zen-i mekkāra buyurup bu ḥikmeti
cemī‘-ı ‘ulemā vü ḥükemā vü ümerā pesend itdi.
Ve zamān-ı ḥükūmetinden dördinci senede Beytü’l-maḳdis bināsına
mübāşeret ḳıldı. Ḥadd u ḥaṣr u şümāre ḳābil degül zer ü zīm cem‘ın idüp
mühimmāt-ı bināyı maḫzenlere ṭoldurdı. Envā‘-ı tekellüfātla yedi yılda ol
bināyı itmāma irgürdi. Ḫitāmesinde2 iki biñ gāv ve yüz biñ ḳoyun ḳurbān
idüp ‘āmme-i Benī İsrā’īl’e bir żiyāfet-i ‘aẓīm tertīb itdi. Ḳaçan ki ḳurbānları
meẕbaḥ-ı ma‘hūda vāṣıl oldı, Ḥażret-i Süleymān Nebī Beytü’l-maḳdis’e gi-
rüp ‘ibādete iştiġāl [179a M2] itmesi ta‘ayyün buldı. Tā ki zamān-ı evvel-
deki gibi āsmāndan āteş nüzūl itdi. Ḳurbānları maḳbūl-i Ḥaḳ olduġını
iḥrāḳla ma‘lūm idindi.
El-ḳıṣṣa Ḥażret-i Süleymān’uñ ‘aẓamet ü şevketi bir mertebeye vardı ki
ins ü cinn ü vaḥş u ṭayr u dīv ü ded3 cinsine şarḳdan ġarba varınca ḥükūmet
itdi. Ve sükkān-ı rub‘-ı meskūn bi-esrihim zīr-i fermānında oldı. Yedi yüz
menkūḥa ḫātūn ve üç yüz cevārī-i ḥavrā-yı bikr-i behcet-nümūn ḫidmet-i
firāşında cem‘iyyet itmesi taḥaḳḳuḳ buldı.
Her gün maṭbaḫ-ı ḫāṣṣında otuz ṣıġır ve yüz ḳoyun bişerdi. Şikār etleri
ve sā’ir ṭu‘m-ı ṭariyye anlardan ġayrı idi. Ve ḳırḳ biñ re’s ḫāṣ atları ıṣṭabl-i
‘āmiresinde her zamān muḳarrer idi. [158b YK] Ve her nereye ‘azīmet4 itse
on iki biñ ḫāṣ yedekleri yidilürdi. Bu minvāl üzere şevketle ḳırḳ yıl salṭanat
itmiş idi. Keẕā fī Tārīḫi’l-Benāketī.
1 vardılar: ḳaldı M2
2 Ḫitāmesinde: Ḥattā senede M2
3 ü ded: - YK
4 ‘azīmet: ‘uzlet M2
Emāret-i Ercī‘ām1 bin Süleymān ‘aleyhi’s-selām
‫وﻟﺪ اﻟﻨﺒﻮة وﲡﻠﻬﺎ اﺳﺪ اﳌﻤﻠﻜﻪ وﺷﺒﻠﻬﺎ ﻗﻀﻰ ﻣﻦ ﻛﻮاﻛﺐ اﻟﻜﻮاﻋﺐ وﻃﺮا‬
2‫ورزق ﻣﻨﻬﺎ ﲦﺎﻧﻴﺘﻪ وﻋﺸﺮﻳﻦ ذﻛﺮا‬
Bunlaruñ ḥükūmeti Aḥyā ve Şa‘yā ve ‘Udad nām üç peyġāmberüñ

zamānında idi. İttifāḳ birgün Aḥyā emr-i Ḥaḳ ile Yorī‘ām’a bildürdi ki on
sıbṭuñ ḥüḳumeti ḫānedān-ı Süleymān’dan ḳalḳup kendüye naḳl idecekdür.
Ve bu tafṣīl üçinci ṭā’ifeden Yorī‘ām ḥükūmetinde bildürilmişdür.
El-ḳıṣṣa Ercī‘ām’dan on sıbṭ leşkeri rū-gerdān oldı. Ancaḳ taḥt-ı ḥük-
minde iki sıbṭuñ emr ü nehyi ḳaldı. Bu ṭarīḳla on yedi yıl salṭanatdan ṣoñra
vefāt itdi. Ba‘dehu ṣulbī oġlı Avriyā3 bin Ercī‘ām babası ṣadrına cülūs eyledi.
Tārīḫ-i cülūs-i Yorī‘ām salṭanatuñ on sekizinci yılında vuḳū‘ buldı. Ḥālā ki
anuñla nizā‘ u cidālden ḫālī olmayup bu keş-ā-keşle üç yıl ḥükūmet itdügi
gibi fevt oldı.
Ḥükūmet-i Āsā bin Avriyā [179b M2]

Bu daḫı babasından ṣoñra serīr-i mülke4 cülūs ḳıldı. Lākin icrā-yı ḥaḳḳa
sā‘ī oldı. Ḥattā Ḥażret-i5 Dāvūd sīreti ile müteḫalliḳ olup cümleten mey-
ḫāneleri yıḳdurdı. ‘Adl ile ḳırḳ bir yıl salṭanatdan ṣoñda bu daḫı vefāt idi.
Emāret-i Yehoşāfāṭ
Sābıḳuñ oġlıdur. Babası ṭarīḳınca deprenüp yigirmi beş yıl6 ḥükūmet
itmişdür. ‘Aṣrınuñ ‘ulemāsını mer‘ī ṭutup görmiş, gözetmişdür.7 Ba‘dehu
1 Burada kastedilen “Rehoboam” olmalıdır. bk. David Schreiner, Now Rehoboam Son of
Solomon Reigned in Judah: Pondering the Semantic and Structural Significance of 1 Kgs,
SECSOR 2017, Raleigh NC.
2 “Peygamber olarak doğdu. Ve memleketin aslanı ve aslan yavrusu olarak ortaya çıktı.
Birlikte bir müddet en güçlü şekilde zaman geçirdi. Yirmi sekiz erkek ondan rızıklandı.” |
Bu ibare YK nüshasında bulunmamaktadır.
3 Burada kastedilen “Aviyam” olmalıdır. bk. Rabbi Nisim Behar, İbranilerin Öyküsü, Zvi-
Geyik Yayınları, İstanbul 2001, s. 102.
4 mülke: ḥükūmete YK
5 Ḥażret-i: ḫulḳı M2
6 yıl: - YK
7 görmiş, gözetmişdür: gözetmişdür YK
Yorām1 bin Yehoşāfāṭ ḥākim oldı. Bunlar Yehorām nāmı ile daḫı şöhret
buldı. Ṭā’ife-i ẟāliẟedeki Yorām bin Eḫāv’uñ mu‘āṣırı idi. Bunuñ daḫı sekiz
yıl miḳdārı ḥükūmeti muḳarrer olduḳdan ṣoñra fevt oldı.
[Emāret-i] Aḥariyāhū2 bin Yorām

Bu daḫı İbn Eḫāv’uñ mu‘āṣırı idi. 3«‫»ﻃﻤﻊ ﺑﻄﻮل اﳌﻘﺎم واﻃﺎﻟﺔ اﻟﻌﻴﺶ واﻻدام‬
Ya‘nī ki az zamānda ‘ömri tamām olmış idi. Zamān-ı ḥükūmeti bir
senede iken nihāyet bulmış idi. Vaḳtā ki mezbūr vefāt itdi, bu neslden vāriẟ-
i mülk kimse ḳalmaduġı taḥḳīḳa yitdi.
Binā’en ‘alā ẕālik ‘Ataliyā ki mezbūruñ vālidesi ve ṭā’ife-i ẟāliẟede pādişāh
olan Eḫāv’uñ duḫteri idi. Ol ki pādişāh oldı,4 Dāvūd neslinden olan şeh-zāde-
leri cemī‘an öldürdi. Ve kendüsi altı yıl lā-yenḳati‘ ḳavmine ḥükūmet ḳıldı.
Fe-ammā Aḥariyāhū hem-şīresi Yehoşīfa‘5 nām ‘avret ki birāder-zādesi olan
Yehoaş’ı6 bir ḥīle ile uġurlayup güm itmiş idi. Ya‘nī ki ‘Ataliyā Āl-i Dāvūd’dan
olan şeh-zādeleri 7 ḳatl-i ‘āmm itdükde meẕkūre ol yetīmi Beyt-i Maḳdis’e
iletüp altı yıl ḥüsn-i terbiyetine meşġūl olmış idi. Yedinci senedeki Yehoaş
[159a YK] māh-ı çārdeh gibi neşv ü nemā bulup ṣadr-ı ḥükūmet cülūsına
sezāvār oldı. Ḫālesi olan Yehoşīfa‘ cānibine8 şevher-i benām, kendü ḳavmine
eyyām olan Yehoyādā‘9 ile ittifāḳ [180a M2] itdiler.
‘Ataliyā ġāfil iken serdār-ı10 ‘asākir-i Benī İsrā’īl olan beş emīr-i celīl Ye-
hoaş’a bī‘at ḥāṣıl ḳıldılar. Ba‘dehu nefs-i Beyt-i Maḳdis’de ḥükūmet serīrine
geçürdiler. ‘Ataliyā ki bu aḥvāli ṭuydı, ġam u endūh u melāl āteşi cān u cis-
mine ḳondı. Bī-iḫtiyār Beytü’l-maḳdis’e geldi. Feryād u fiġānla yüzini yırtup
ṣaçlarını yoldı. Mücerred ‘avret zemzeme ile salṭanat ḥāṣıl olur, ḳıyās itdi.
Lākin feryād u fiġānına baḳmadılar. Keşān keşān beyt-i şerīfden ṭaşra
1 Burada kastedilen “Jehoram” olmalıdır. bk. Suzanne Ying, Know Your Bible Old Testament
Survey Part I, Zion Christian Publishers, New York 2014, s. 169.
2 Burada kastedilen “Ahaziah” olmalıdır. bk. Ying, age, s. 169.
3 “Uzun süre kalmayı, yaşamını uzatıp devam etmeyi arzuladı.”
4 ki//oldı: sāḥire ḫūn M2
5 Burada kastedilen “Jehosheba” olmalıdır. bk. Ying, age, s. 170
6 Burada kastedilen “Joash” olmalıdır. bk. Ying, age, s. 170.
7 olan//şeh-zādeleri: - YK
8 cānibine: cenābına YK
9 Burada kastedilen “Jehoiada” olmalıdır. bk. Ying, age, s. 171.
10 serdār-ı: - YK
çıḳarup kendüyi öldürdiler. Bunca şeh-zādeleri bī-günāh u bilā-sebeb ḳatl

itdügi-çün helākine müsāra‘at ḳıldılar.
Ṣāḥib-i Cüheyne1 ḳavlince yedi yıl ḥükūmet itdi. Zīrā ki ‫»ﰒّ اﺻﻢ ﷲ ﻣﻨﻬﺎ‬
2 «‫اﻟﺼﺪى واﻟﺘﻘﻤﻬﺎ ﺳﺒﻊ ﺳﺒﻊ اﻟﺮوى‬
Bedīhe
3 ‫ﺗﻦ ﻣﺎﻧﺪﻩ ﻣﺮدﻩ ﺟﺎن در ﺟﻬﻨّﻢ‬ ‫ﻣﺮدان ﻛﻪ دﻳﺪﻧﺪ ﮔﻔﺘﻨﺪ دم دم‬
Ḥükūmet-i Yehoaş bin Aḥariyāhū

‘Ataliyā nām ‘avretden evvel fevt olan şehryārüñ veled-i reşīdidür.
Ḫālesi olan Yehoşīfa‘ himmetiyle cālis-i serīr oldı. Ḥadd-i ẕātında aṣīl ve şāh-
zāde-i nesīl 4 olmaġın Ḥażret-i Dāvūd ve Süleymān ‘aleyhimā ṣalātü’r-
Raḥmān şerī‘atlerini iḥyā ḳıldı. Ḥattā Ḳuds-i Şerīf bināṣını daḫı tecdīd ü inşā
ḳıldı. Ḳırḳ yıl tamām salṭanat emrin mü’eddā ḳıldı. ‘Āḳıbet kendinüñ
oġlanları ol ḥākim-i ‘ādili ittifāḳla helāk itdi.
Bundan ṣoñra oġlı Ayżā5 bin Yehoaş ḳā’im-maḳām-ı peder oldı. Bu
daḫı ābā-yı kirāmı sünnetini elden ḳomadı. Yigirmi ṭoḳuz yıl ṣadr-ı
salṭanatda irtifā‘-ı şān buldı. Ya‘nī ‫»ﺻﻠﺐ ﺑﻌﺪ ﺗﺴﻌﺎ وﻋﺸﺮﻳﻦ ﺳﻨﺔ وﺟﺬب اﻻﻋﺪاء‬
6 «‫ﻟﻠﻘﺘﻞ‬
Ḥükūmet-i ‘Uzziyā bin Ayzā

Bunuñ bir ismi daḫı U‘ziyā’dur. Aḳrān u iḫvānı miyānında ‘adāletle
engüşt-nümādür. Ol sebeble elli iki yıl ḥüsn-i sülūkle salṭanatı raḳam-kerde-i
‘ulemā vü büleġādür.
1 Cüheyne: Tārīḫ YK
2 “Sonra Allah ondan sesi aldı. Vahşi hayvanlar onu kaptı.” ǀ Bu Arapça ibare YK nüshasında
bulunmamaktadır.
3 “Adamlar onu görünce “Kan zamanıdır.” dedi. Bedeni ölüp kaldı, ruhu cehenneme gitti.”
ǀ Bu manzume YK nüshasında bulunmamaktadır.
4 asīl//nesīl: asīl ü nesīl şeh-zāde YK
5 Burada kastedilen “Amaziah” olmalıdır. bk. Ying, age, s. 172.
6 “Yirmi dokuz seneden sonra darağacına asıldı. Ve düşmanları onu katletmek için imkan
buldu.” | Bu Arapça ibare YK nüshasında bulunmamaktadır.
Emāret-i Yoẟām bin ‘Uzziyā

Babasından ṣoñra hemān ki taḫta cülūs itdi, Ḥażret-i Dāvūd [180b
M2] gitdügi ṭarīḳ-ı ma‘delete gitdi. Evvelā altı yıl ḥükūmetden ṣoñra bunuñ
daḫı vefātı taḥḳīḳa yitdi.
Salṭanat-ı Aḥāz bin Yoẟām

Mezbūr ki babası yirine taḫta geçdi, ecdādı ṭarīḳına muḫālefet ve bürd-i
‘āmm gibi meẓālim irtikābına raġbet eyledi. Her ne ḥāl ise on altı yıl aldı,
virdi. Hezār ḫānumānı ẓulmi āṭeşi iḥrāk bi’n-nār itdi.
Emāret-i Ḥazeḳiyā bin Aḥāz

Fe-ammā bunlar babası a‘mālini iḫtiyār itmedi. Ṭarīḳ-ı ma‘delet ü
inṣāfdan ṭaşra gitmedi. Ḥażret-i Dāvūd sünnetini icrāda ḳıyām ve [159b
YK] ẓālimler ma‘mūr itdügi büt-ḫāneleri taḫrīb-i tām üzere mücidd oldı.
Ve ‘asker-i Filisṭīn ki dā’imā Benī İsrā’īl ḳavmini sell-i seyf ile bāhirü’l-
inhizām itmekden ḫālī degüldi, leşker çeküp üzerlerine vardı.
Ammā ṣāḥib-i Cüheyne ḳavlince yigirmi ṭoḳuz yıl aldı, virdi. Ḥattā ki
«‫»اﺳﺘﻤﺮ اﱃ ان ﻗﻄﻊ اﻟﺪﻫﺮ ﺻﻠﺘﻪ ﻋﺎﺋﺪﻩ وﻛﺎﻧﺖ ﻣ ّﺪة وﻻﻳﺘﻪ ﺛﻼﺛﲔ ّاﻻ ﺳﻨﺔ واﺣﺪة ﺑﻘﺮﻳﻦ‬
1
eyledi. Ekẟerini ḳılıçdan geçürüp on dört yıl tamām ‘adāletle ḥükūmet itdi.
Ḥattā Miḫā [ve] Şa‘yā2 nām peyġāmber[ler] bunuñ zamānında ba‘ẟ olındı.
Vaḳtā ki ibtidā-yı cülūsından on dört sene tamām oldı, Senḥaribo nām
bir pādişāh ḫurūc eyledi. Sıbṭ-ı Yehūdā taṣarrufındaki ḳaṣabāt u żıyā‘-ı 3
ma‘mūreyi yaḳdı, yıḳdı. Ba‘dehu kendü ümerāsından Seryān, Rosārīş,
Roşāfī nām kimesneleri Lāḫīr nām mevżi‘de sālār-ı leşker ḳılup Ḥazeḳiyā
ḳaṣdına gönderdi. Ḥattā tehdīd ü taḫvīfi müş‘ir niçe sözler ıṣmarlayup anlar
lisānında sıbṭ-ı Yehūdā’ya taḳrīr ḳılındı.
Anlar ki ol korḳulu sözleri söylediler, “Senḥaribo bize böyle
ıṣmarlamışdur.” diyü beyān eylediler. Rü’esā-yı ḳavmden Elyāḳīm bin
1 “Kendine ait zamanı birleştirip aşmaya devam etti. Onun hüküm süresi yaklaşık olarak
otuzdan bir eksik sene oldu.” | İçerisinde bu Arapça ibarenin yer aldığı cümle YK
nüshasında bulunmamaktadır.
2 Burada kastedilen “Isaiah” olmalıdır. bk. Ying, age, s. 273. | Şa‘yā: Şīş YK
3 ḳaṣabāt u żıyā‘: ḳurā vü ḳaṣabāt YK
Ḫalḳayā, Şonā bin Aḫ nām kimseler ol kelimātı işitdükleri gibi yaḳaların

yırtdılar. Cāmelerini pārelediler. Andan ‘izz-i ḥużūr-ı Ḥazeḳiyā’ya gitdiler.
Her ne gūş [181a M2] itdilerse beyān itdiler. Ol daḫı o fitne istimā‘ından
mużṭaribü’l-ḥāl oldı. Ceyb ü dāmenini1 çāk idüp belā semtine girdi. Envā‘-ı
tażarru‘ u zārī ḳılup Beytü’l-maḳdis’e gitdi.
Ba‘żı ümerāsı daḫı ġāmnāk olup Şa‘yā Peyġāmber cenābına ṭoġrıldı.
“Bizüm ḥālimüz neye müncerr olacaḳdur?” diyü mācerāyı ḥikāyet ḳıldı. Ve
her biri istimdād idüp du‘ā-yı ḫayrın temennā itdi. Pes ol nebiyy-i
bürüzgvār-ı Ḫudā’nuñ emrini bu vechle iḫbār eyledi ki ol tehdīd ü taḫvīfden
ġam yimeyeler. “Bizüm aḥvālimüz nice olur?” diyü üşenmesinler. ‘İnāyet-i
Ḥaḳ ile ol ḳavmüñ helākini muḳarrer bileler. Niçesinüñ daḫı bi’z-żarūre
dönüp gideceklerini fehm ü iẕ‘ān ḳılalar.
El-ḳıṣṣa Ḥazeḳiyā ümerāsı ki peyġāmber lisānından bu güftārı işitdiler,
ġam u endūhlarını zā’il ḳılup Bārī Ḫudā’ya şükrler itdiler.
li-Mü’ellifihi
Kime kim yüz ṭuta ‘ināyet-i Ḥaḳ

Cümle kārı olur hidāyet-i Ḥaḳ
Aña kim dest-gīr ola Sübḥān

Olur esrār-ı düşmen aña ‘ayān
Bilinür ḳaṣd-ı ḳāṣid-i a‘dā
Ḳılınur aña rāy-ı ‘uḳde-güşā
Fī nefsi’l-emr Ḥaḳ celle ve ‘alā Senḥaribo ‘askerine bir firişte musallaṭ

ḳıldı. Bir gice nıṣf-ı leylden sehmnāk āvāz virmekle Senḥaribo’nuñ yüz
seksen beş biñ leşkeri helāk oldı. Ṣaġ ḳurtılanları ḳaçaraḳ gitdiler. Hetvā nām
şehre [160a YK] varup ma‘bedinde ‘ibādet itdiler. Ya‘nī ki min ba‘d Benī
İsrā’īl’e ulaşamayacaḳ ve incidemeyecek 2 oldılar. Ve Tesroḥ 3 nām
peyġāmberi pīşvā idinüp teskīn buldılar.
Der-‘aḳab ol zümrenüñ ümerāsından Şen Ayṣar [ve] Ozmīlaḫ nām iki
cebbār Senḥaribo’yı ḳatl ile ḫāksār itdiler. Ba‘dehu ḳaçaraḳ āḫar pādişāh
1 Ceyb ü dāmenini: Girībānını YK

2 incidemeyecek: - YK
3 Tesroḥ: Mesroḥ YK
ḳalemrevine gitdiler. Egerçi ki Eserḥaddon nām oġlı babası yirine şehryār

oldı, ve illā Benī İsrā’īl ḳavmine ta‘addī itmegi hergiz cā’iz görmedi.
Fe-ammā kār-fermāy olan Ḥazeḳiyā ol eẟnālarda ḫastelendi. Ḥattā
enbiyādan Şa‘yā ‘aleyhi’s-selām ḥālin ṣormaġa vardı. Ba‘dehu “Lā-büd dār-ı
āḫirete sefer ḳılacaḳsun. Vaṣiyyet eyle.” diyü naṣīḥat ḳıldı. [181b M2]
Ḥazeḳiyā daḫı ölümini muḳarrer bildi. Cenāb-ı Ḥaḳḳ’a müteveccih olup
vāfir tażarru‘ u zārī1 ḳıldı.
li-Münşi’ihi
Didi iy Ḫālıḳ-ı keremkārum

Zinde ḳıl yine cān-ı bīmārum
Dimezem ‘ömr-i cāvidānı vir
Ne ‘ināyet ḳılursañ2 anı vir
Ḥazeḳiyā ki bu yüzden nāliş itdi, tekrār Şa‘yā Nebī’ye vaḥy-i İlāhī indi
ki “Ben şimdiki ḥālde Ḥazeḳiyā’nuñ nālesine merḥamet ḳıldum.
Tażarru‘ına ve ceddi Dāvūd ḳuluma ri‘āyeten on beş yıllıḳ ‘ömr daḫı
virdüm. Ceff-i ḳalem olmış iken taḳdīrümi taġyīr idüp ‘ömrin arturdum.
Sen daḫı kendüye bildüresün, ne yüzden ‘ināyet olduġını beyān ḳılasun.”
Şa‘yā ki nüzūl-i vaḥyi bildürdi, Ḥazeḳiyā üç günden ṣoñra zinde oldı.
On beş yıl daḫı salṭanat idüp müddet-i ḥükūmeti cem‘an yigirmi ṭoḳuz sāl
ḥisābı ile intihā buldı.
Emāret-i Meneşā bin Ḥazeḳā

On iki yaşında iken babası ṣadrına geçdi. Ḥālā ki anuñ sīreti ile
sīretlenemeyüp ilḥād u zendeḳa ṭarīḳına sülūk itdi. Ve babası ḫarāb itdügi
büt-ḫāneleri ābādān ḳıldı. Ve bir büt düzüp Beytü’l-maḳdis’e ḳodı. Aña
‘ibādetle Ḫālıḳ-ı cihān-āferīne ṭā‘atden bi’l-külliyye3 el yudı. Ve ẓulm u ḥayf
ile niçe ḳanlar döküp sıbṭ-ı Yehūdā’yı tekrār ḍalālete düşürdi. Tā ki Ḥaḳ
1 u zārī: - YK
2 ḳılursañ: iderseñ YK
3 bi’l-külliyye: - YK
celle ve ‘alā ki kendinüñ helākini ve Beytü’l-maḳdis’üñ ḫarāb olmasını taḳdīr

buyurdı.
Bu ṭarīḳla 1«‫ »ﻇﻞ ﻇﻠﻢ اﻟﻈﺎﱂ ﻣﻌﲑ‬mażmūnı muḳarrer olup2 bir yıl on
ّ
ay ḍalāletle ‘ömri güẕerān olduḳdan ṣoñra Cezīre pādişāhı kendüye musallaṭ
oldı. Ba‘de’l-muḳābele kendüyi ṭutup bir ḳafaṣ içine ḳoydı. Ba‘dehu āteş-i
fürūzāna ḳoyup āheste āheste ta‘addī ile öldürmegi muḳarrer ḳıldı.
Pes Meneşā ḥāl neye müncerr olacaġını bildi. Tesḫīr-i kevākibde
mahāreti olmaġın her birinden istimdād ḳıldı. [160b YK] Anlardan fā’ide
görmedükde “Ḫudā-yı te‘ālāyı daḫı tecribe ideyin, didükleri gibi kerīm ü
raḥīm midür, göreyin.” diyü cenāb-ı ilāhīye müteveccih oldı. [182a M2] Ve
ṣıdḳ-ıla niyāz u tażarru‘ ḳılup “Yā Rabbī sen beni bu varṭadan ḳurtar.” diyü
ṭopraġa yüz urdı. Binā’en ‘alā ẕālik tevbesi ḳabūl buyurılup ol varṭadan
ḳurtıldı. Otuz üç yıl daḫı ‘ömr sürüp cem‘an müddet-i salṭanatı elli beş sāle
varduḳda3 fevt oldı.
Emāret-i Amon bin Meneşā

Mezbūruñ oġlıdur. Yigirmi iki4 yaşında iken cālis-i serīr-i mülk oldı.
Lākin babasınuñ evvelki ḥāli gibi bunuñ daḫı ḍalāleti ta‘ayyün buldı. Āḫir
babası ḳulları kendüye ‘adū oldılar. İki sāl ḥükūmetden ṣoñra 5 baṣup
öldürdiler.
Ḥükūmet-i Yoşiyahu6 bin Amon

Egerçi sekiz yaşında bir ṭıfl iken ḳarındaşı yirine ṣadra geçdi. Lākin ‘adl
ü dādı pīşe idinüp 7﴾‫ﺖ‬ ِ ِ‫اﳊﻲ ِﻣﻦ اﻟْﻤﻴ‬
ّ َ َ ‫ِج َْ ﱠ‬ ُ ‫﴿ﳜْﺮ‬
ُ mażmūnına mā-ṣadaḳ düşdi.
Ḥażret-i Dāvūd şerī‘atinden tecāvüzi cā’iz görmedi. Beyt-i Maḳdis’i ta‘mīr
ü taṭhīr ḳıldı. Büt-ḫānelere iltifāt itmeyüp leşkerini andan tenfīr ḳıldı.
1 “Zalimin zulmü ödünç olarak alınan şey gibidir.”

2 ‫ﻇﻞ‬
ّ //olup: - YK
3 varduḳda: vardı. Ba‘dehu YK
4 iki: beş YK
5 sāl ḥükūmmetden: sālden YK
6 Nüshalarda “Şāhon” şeklinde yazılan bu isim “Josiah” olarak tashih edildi. Nitekim bu
isim bazı yerlerde “Josiah” olarak doğru yazılmıştır. bk. Ying, age, s. 182.
7 Kur’ân-ı Kerîm, Rûm Sûresi, 30/19, “O, ölüden diriyi, diriden de ölüyü çıkarıyor.”
Enbiyā-yı Benī İsrā’īl’den Eremiyā 1 ve Ḥūldā ‘aleyhimā es-selām ki

meẕkūre Ḥūldā, Şalom nām şaḫṣuñ taḥt-ı nikāḥında bir nebiyye idi.
Egerçi ki bunlar Benī İsrā’īl’e 2 dā’imā nuṣḥ u pend iderlerdi, “Ġażab-ı
ilāhīden iḥtiyāṭ idüñ.” dirlerdi, lākin anlar daḫı diñlemezlerdi. Anlaruñ
pendi ile3 ‘amel itmezlerdi. ‘Āḳıbet Boşāho Cala‘ẟā Amām ve Acne‘ām bin
Şāmān ve ‘Acībor bin Mītḥāyā ve Sāḳān bin Maḥrori‘yā ittifāḳla ol
peyġāmberlere vardılar. “Bizüm aḥvālimüz neye müncerr olacaḳdur, bil-
dürüñ.” diyü yalvardılar.
Pes ol nebīlere vaḥy nāzil oldı: “Bu ḳavm-i keẟīr dā’imā benüm
ferā’iżümi terk idüp aṣnāma raġbet-i dil-peẕīr itdükleri içün ‘an-ḳarīb bun-
lara bir belā-yı ‘aẓīm nāzil olmaġa meşiyyet-i pür-ḥikmet ta‘alluḳ itmişdür.
Lākin bi’l-fi‘l pādişāhları olan merd-i ṣāliḥ ü ‘ādil olup bunlaruñ ef‘ālini gör-
dükçe feryād u fiġān eyleyüp benüm ḫışmum ḫavfından yaḳasın yırtup aġla-
duġı-çün bunuñ zamānında [182b M2] ol belāyā nüzūlini cā’iz görmeyüp
te’ḫīrine irādet-i ezeliyyemüñ ṣudūrı taḥḳīḳa yitmişdür.” buyurıldı. Ol nebī
daḫı bu mażmūnı meşā’iḫ-ı Benī İsrā’īl’e bildürdi.
Fe-lā-cerem cüvānān u pīrān ġażab-ı Ḳahhār ḫavfına düşdiler. 4 Ol
‘aṣrdaki peyġāmberleri bir yire divşürdiler. Ve anlaruñ ḥużūrında
günāhkārlıḳlarını bilüp tevbe vü inābet ḳıldılar. Ṣanemlerini yaḳup büt-
ḫāneleri yıḳdılar. Evẟāna ṭapmaġı pīşe idinüp dönmeyenleri üşüp öldürdiler.
Meẕbaḥları ḫod yıḳup ḫāke ber-ā-ber ḳıldılar. Tā ki Ḥaḳ celle ve ‘alā [161a
YK] giryelerine merḥamet itdi. Niçe rūzgār niẓām-ı ḥālleri iḫtilāle mübeddel
olmadı.
Mezbūr Yoşiyahu daḫı ferāġ-ı bālle devlet ü iḳbāl üzere oldı. Ve müd-
det-i salṭanatı otuz yıldan tecāvüz itdi. Ba‘dehu Fir‘avn Neco5 nām Mıṣr
sulṭānı Mevṣil pādişāhı ḳaṣdına hücūm itdi. ‘Asker çeküp Nehr-i Furāt
kenārına geldükde Yoşiyahu cünūd-ı nuṣret-nümūn ile aña muḳābil oldı.
Ma‘id nām mevżi‘de ki buluşdılar, alayların baġlayup tīġ ü teber ü nīze ile
uruşdılar.
1 Burada kastedilen “Jeremiah” olmalıdır. bk. Ying, age, s. 291.

2 Eremiyā//İsrā’īl’e: - YK
3 daḫı//ile: - YK
4 Ḳahhār//düşdiler: İlāhī ḫavdından lerzān olmaġa başladılar YK
5 Nüshalarda “Berġū” şeklinde yazılan bu isim anlam gereği “Fir‘avn” olarak metne alındı.
li-Mü’ellifihi
Zemzeme ile ḳoyuldılar cenge

Şu‘be-ber-şu‘be ḳaṣd u āhenge
Ḳılıcuñ şemşīrüñ şaḳāşāḳı

Velvele ile pür itdi āfāḳı
Ṣīt-i ḫīz-āb-ı leşker-i gürūh

Ki geh ur ṭut der idi ger deh ü nüh
Na‘ra urduḳça her dilīr-i cerī

Gösterürdi ġırīv-i şīr-i neri
Gürledi çatladı rekūb u raḫş

Berḳ urunca şaḳāşaḳ-ı seyf-i dıraḫş
Dutdı bārān çarḫa tīr ü ḫadeng

Oldı ḳavs-i ḳuzaḥ kemān ise reng
Bi’l-āḫire Fir‘avn Neco manṣūr u muẓaffer ve Benī İsrā’īl ‘askeri maġlūb

u mükedder oldı. Müddet-i salṭanatı otuz yıl olmış Yoşiyahu’uñ ḳatli
taḥaḳḳuḳ buldı.
Ba‘dehu Yehoaḫā1 bin Yoşiyahu yigirmi üç yaşında iken şehryār oldı.
Lākin ābā vü ecdādı ṭarīḳınca icrā-yı aḥkām itmedi.
Naẓm
Ẓālimüñ devleti efzūn olmaz

Kevkeb-i baḫtı hümāyūn olmaz
Naḳṣ ider ‘ömri anuñ ẓulmle ḥayf

Ṭut ki kendine çekdi keskin seyf [183a M2]
1 Burada kastedilen “Jehoahaz” olmalıdır. bk. Ying, age, s. 171.

Hemān ki üç ay ḥükūmet itdi. Ḥamā müżāfātından olan Dūlā[ẟā] nām

şehrde baṣılup Fir‘avn Neco’nuñ ḳahrı ile ḳatl olındı. Emāreti Eliyaḳīm nām
ḳarındaşına virildi. Ve Yehoaḫā’yı Fir‘avn Neco ḳayd u bendle Mıṣr’a iletdi.
Emāret-i Eliyaḳim bin Yoşiyahu

Sulṭān-ı Mıṣr kendüyi ki Benī İsrā’īl ḳavmine şehryār itdi, nāmını Ye-
hoyaḳim ile mu‘anven ḳıldı. Ammā bu da birāderi gibi zendeḳa vü ilḥād
semtini ṭutdı. Ve bunuñ zamānında Nebuḳadnaṣṣar ki ‘Arab ḳavmi
Buḫtunnaṣr didükleridür, ḫurūc eyledi. Ol ḥīnde Yehoyaḳim’üñ müddet-i
salṭanatı ancaḳ üç yıl olmış idi. Egerçi ki evvel mertebede Buḫtunnaṣr’uñ
nāmesin öpüp ‘arż-ı mütāba‘at ḳıldı, lākin ba‘de zamānin ser-keşlikden dem
urmaġa başladı.
Ammā kitāb-ı Ünsü’l-celīl’de Yehoyaḳin Amon-ı sābıḳuñ oġlı oġlıdur.
Mülk-i mevrūẟına 1 müstevlī olduḳda Mıṣr sulṭānı olan Fir‘avn Neco 2
mezbūruñ üstine geldi. Ḥattā leşkerini ṣıyup kendüyi ṭutup Mıṣr’a iletdi.
Ḥattā anda maḥbūsken vefāt idüp yirine Yehoyaḳim mütemellik oldı. Fe-
ammā dördinci senede Buḫtunnaṣr vilāyet-i Şām’a geldi. Mezbūr muḳābe-
leye ḳādir olamayup taḥt-ı ṭā‘atine girdi. Ba‘dehu ‘iṣyān itmekle Buḫtunnaṣr
serdār gönderüp aḫẕ itdürdi. Ḥattā mülk-i Bābil’e gelürken ḫavfından fevt
oldı. Ba‘dehu oġlı Yaḫataḳ 3 babası mülkine müstevlī olup yüz güncegiz
ḥükūmetinden ṣoñra ol daḫı Buḫtunnaṣr ḥabsinde4 telef oldı.
Fe-lā-cerem [161b YK] Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā Keldān’da ve Dımaşḳ
u Mevād u ‘Amūḳ’da leşkerini aña ve sıbṭ-ı Yehūdā’ya musallaṭ itdi. Tā ki
on yıl salṭanatdan ṣoñra üzerine vardılar. Vücūd-ı bī-sūdını rūy-i zemīnden
taṭhīr ḳıldılar.
1 Mülk-i mevrūẟına: Mālik mülküne M2

2 Nüshalarda “A‘rec” şeklinde yazılan bu isim yazım birliği gözetilerek “Neco” şeklinde
tashih edildi.
3 Yaḫataḳ: - YK
4 ḥabsinde: ḫavfından YK
[Emāret-i] Yehoyaḳin bin Eliyaḳim

On sekiz yaşında iken babası mesnedine ‘urūc ḳıldı. Ammā ḫūy u
ḫaṣletde daḫı peyrevlik itdi. Ḥālā ki ol eẟnālarda Buḫtunnaṣr ümerāsından
ba‘żılar mezbūra ḥavāle oldı. Yehoyaḳin daḫı anasını yanına alup Buḫtun-
naṣr ḥużūrına gitdi. [183b M2] Ammā ki varduġı gibi me’ḫūz u merbūṭ
ḳılındı. Beytü’l-maḳdis’deki ḫazā’inüñ ve devr-i Süleymān’dan berü ḥıfẓ olı-
nan muraṣṣa‘ātuñ alınması andan oldı. Ḥattā mecmū‘-ı rü’esā-yı vilāyetüñ
ṭaġılması ve kendüsi vālidesi ile Baġdād’a gönderilmesi ol cihetden ta‘ayyün
buldı.
[Emāret-i] Matanya bin Yoşiyāhu

Sābıḳu’z-ẕikrüñ ‘ammisidür. Çünki Buḫtunnaṣr Yehoyaḳin’i aḫẕ idüp
Baġdād’a iletdi, ‘ammisi Matanya’yı anuñ yirine naṣb itdi. Ve nāmını
Ṣıdḳiyā ḳoyup şöhreti nihāyetine irdi.
El-ḳıṣṣa yigirmi bir yaşında iken başına salṭanat tācını urındı. Ma‘a ẕālik
birāderine ser-keşlik itdi. ‘Aḳabince Buḫtunnaṣr’uñ fermānına daḫı muḫāle-
fet itdi. Binā’en ‘alā ẕālik Matanya’nuñ zamān-ı ḥükūmeti onıncı aya var-
duḳda Buḫtunnaṣr gelüp Beyt-i Maḳdis’i iki yıl miḳdārı muḥāṣara ḳıldı. Ve
Ṣıdḳiya’nuñ zamān-ı ḥükūmetinden on yedinci yıluñ ṭoḳuzıncı1 günine dek
mābeynlerinde ḥiṣār u ceng ü peykār muḳarrer olup ol buḳ‘ada bir ḳaḥṭ-ı
‘aẓīm ḥādiẟ oldı ki Ṣıdḳiya ṭāḳat getüremeyüp bir gice dün nıṣfında leşkeri
ile firār itdi.
Ammā ki ‘asker-i Keldāniyyīn ardınca varup Erīḥā nām şehr ḳurbında
yitişüp ṭutdılar. Ve cümle leşkerini ṭaġıdup perākende2 ḳaldı. Ve kendüsini
ḳayd u bend ile aḫẕ idüp gözi ḳarşusında3 evlādını öldürdiler. Ba‘dehu göz-
lerini oyup çıḳarup maḥbūs olduġı ḥālde Baġdād’a gönderdiler.
Ammā Nebuzaradan nām emīr ki Buḫtunnaṣr ümerāsından iki tevābi‘i
ile Beytü’l-maḳdis’e geldi. Miḥrāb-ı mescide, pādişāh serāyına ve sā’ir ḫāne-
ler4 ki Beytü’l-maḳdis ḥavālīsinde vāḳi‘ idi, cümlesine āteş urdılar. Ve ol
ḳal‘anuñ burūc u bārūlarını temeline dek yıḳup ḫarāb eylediler. Ḥattā
1 yıluñ ṭoḳuzıncı: - YK
2 perākende: bir elinde M2
3 gözi ḳarşusında: ḳarşu M2
4 sā’ir ḫāneler: sā’irine M2
imām-ı büzürg olan Serāyāyī Vaṣlināso nām ikinci imāmı ve Emer1 ‘Ārez
nām ḫādimi, rü’esādan cem‘an altmış kişi ile Buḫtunnaṣr cenābına alıp gö-
türdiler.
Vaḳtā ki Dūlāẟā nām maḥalde ol pādişāh-ı cebbāruñ ḥużūrına vardılar,
bilā-te’ḫīr cümlesini ḳatl itdürdiler. Ve sıbṭ-ı Yehūdā’yı [184a M2] maḳām-ı
me’lūfesinden [162a YK] dūr itdiler. Ve baḳiyyetü’s-süyūf olan şirẕime-i
ḳalīleye Gedeliyā bin Aḥīfām bin Sāḳān’ı emīr naṣb eylediler.
Çünki ümerā-yı leşker bu ḫaberi işitdiler, Şemā‘īl bin Nesnād [ve]
Yoḫān bin Ḳanā’iḥ cümle aḳribā ve ta‘alluḳātlarını uyarup Beṣā nām
mevżi‘de Gedeliyā’ya vardılar. Anuñ sevgendine ve ṭatlu diline inandılar.
Ba‘dehu tekrār on ādemle geldi. Mevżi‘-i mezbūrda Gedeliyā’yı ve ādemle-
rini öldürdi. Bundan ṣoñra Ḫardūbzerg mutaṣarrıf oldı. Ekẟeri Mıṣr-ı
Ḳāhire semtine ṭoġrıldı. Benī İsrā’īl’üñ Beyt-i Maḳdis’den celā-yı vaṭan it-
melerine bu sebeb oldı. Devletleri daḫı bu maḥalde inḳırāż buldı.
Ḥazeḳiyel Nebī ya‘nī ki Ẕü’l-kifl ol tārīḫde peyġāmberler[i] idi. Egerçi
ki müverriḫ Monlā Lārī Kitābı’nda “Yūşa‘ Nebī’den ṣoñra ḥākim-i Benī
İsrā’īl ve ol peyġāmbere vaṣī vü vekīl Kālūn Būżā 2 olmışdur. Niteki
Kālūn’dan3 sonra ḫidmet ü ṣıyānet ü4 ḥükūmet Ḥazeḳiyel Nebī’ye ıṣmar-
landuġı ta‘ayyün bulmışdur. Ve mezbūr Ḥazeḳiyel mülūk-i ‘Acem’den
Küta‘bād ile mu‘āṣır idügi taḥaḳḳuḳ olınmışdur.” diyü mesṭūrdur. Lākin
kitāb-ı Esfār-ı Mażāt ve ġayrılarda 5 ġayr-ı meẕkūrdur. Zīrā ki Ḥazeḳiyel
nāmındaki Ẕü’l-kifl Nebī niçe rūzgār ṣoñra geldügi muḥarrer ü me’ẟūrdur.
[Üçinci Ṭā’ife]
Ammā üçinci ṭā’ife ki ol sıbṭa ḥükūmet idenlerdür ki evveli Yorī‘ām idi.
Mezbūrdan bu ṣınfuñ āḫiri olan Hoşa‘ bin Abelād’a6 varınca on ṭoḳuz ne-
ferdür ki müddet-i salṭanatları cem‘an iki yüz altmış bir yıl olmışdur.
1 imāmı//Emer: dām YK
2 Kālūn Būżā: Yuḥanna YK ǀ M2 nüshasında “Kālūb” şeklinde yazılan ilk isim akabinde
“Kālūn” olarak yazıldığı için yazım birliğine gidilip “Kālūn” biçimi tercih edildi.
3 Kālūn’dan: Kākūn’dan YK
4 ṣıyānet ü: - YK
5 kitāb-ı//ġayrılarda: ġayrı tārīḫlerde YK
6 Abelād’a: Īlād’a YK
Ol ‘aṣrdaki enbiyā birgün İlyā Şayalon’ı daḫı Ḥażret-i Süleymān

zamānında Yorī‘ām bin Bābāṭ ki anlaruñ ḫuddāmından idi, anı yol üzerinde
tenhā buldı. Ve arḳasındaġı cāme-i cedīdi on iki pāre ḳıldı. Ve Yorī‘ām’a on
pāresini virüp “Ḥażret-i Bārī Ḫudā buyurdı [ki] ‘Süleymān ‘avretlere ziyāde
meyyāl olup benüm ṭā‘atümden ihmāl üzere deprenmişdür. Lā-büd Benī
İsrā’īl’üñ on sıbṭını ol ḫānedāndan ḫal‘ idüp Yorī‘ām’a virdüm.’ diyü bildür-
mişdür.” diyü tefhīm ḳıldı.
Pes şimden girü on iki sıbṭuñ onı Yorī‘ām’uñ [184b M2] taḥt-ı ḥük-
minde1 ve iki sıbṭı ki kendülere maḫṣūṣdur, evlād-ı Süleymān żabṭında ol-
masını beyān itdi. Ḥālā ki Ḥażret-i Ḥaḳ bu sırrı Süleymān’a daḫı bildürmiş
idi.
Ḥattā ba‘żılar ḳavlince lezzet-i devlet ü salṭanata binā’en Yorī‘ām’uñ
izālesine ḳaṣd itmiş idi. Ol daḫı vāḳıf-ı ḥāl olmaġla ḳaçup ol tārīḫde sulṭān-ı
Mıṣr olan Şāşāḳ yanına varmış idi. Tā Ḥażret-i Süleymān vefāt idince dārü’l-
mülk-i [162b YK] Mıṣr’da ḳalmış idi.
Vaḳtā ki Ercī‘ām 2 bin Süleymān şehryār oldı, meşā’iḫ-ı Benī İsrā’īl
anuñ ḥużūrına varup “Babañ bizüm gerdenimüze ba‘żı bār-ı girān taḥmīl
itmişdür. Senden recāmuz oldur ki ol zaḥmetimüz taḫfīf idesün.” diyü
tażarru‘ları vuḳū‘ buldı. Ma‘a ẕālik “Ben Süleymān Nebī’nüñ ḳānūnına
muḫālefete rıżā viremezin” dimekle cümlesi kendüden rū-gerdān olup çe-
kildi. Ancaḳ taḥt-ı ḥükminde Yehūdā ve Bünyāmīn sıbṭları ḳaldı. Ve ol
eẟnālarda ḫarāc cem‘ine varan Odrā nām şaḫṣı ol on sıbṭuñ ‘aşā’iri zaḫm-ı
sengle urup öldürdiler. Bu kerre ‘iṣyān u ṭuġyānları müteḥaḳḳıḳ oldı.
Ercī‘ām ki bu mācerāyı işitdi, iki sıbṭla on sıbṭa cevāb virmek müşkil idügini
bilüp bi-ṭarīḳi’l-firār Beyt-i Maḳdis’e gitdi. Ba‘de ẕālik āl-i Dāvūd, Benī
İsrā’īl’e Ḥażret-i Süleymān gibi tamāmen żabṭ itmek müyesser olmadı.
Yorī‘ām bin Bābāṭ sābıḳan beyān olınduġı üzere İlyā nām nebīnüñ
işāreti ile on sıbṭuñ ḥükūmetine, ya‘nī ki evlād-ı Ya‘ḳūb’dan olan neslüñ
ẕürriyyātı salṭanata mübāşeret ḳıldı. Şeḫim Nāblus’ı ‘imāret ḳılup anda
sākin oldı. Ḥattā Ercī‘ām-ı mezbūruñ iştirākine rıżā virmedi. Taḥt-ı ḥük-
mindeki iki sıbṭdan yüz seksen biñ ādem cem‘ idüp Yorī‘ām ile muḳābil
olmaḳ fikrinde oldı.
1 ḥükminde: taṣarruf u ḥükūmetinde YK

2 Burada kastedilen “Rehoboam” olmalıdır. bk. Schreiner, age.
Lākin Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā ol ‘aṣruñ enbiyāsından Şa‘yā Peyġām-

ber’e vaḥy gönderdi. “Yorī‘ām’uñ salṭanatı benüm meşiyyet-i pür-ḥikme-
tümledür. Min ba‘d ḳavm u ḳabīle ger ceng ü cidālden fāriġ olmaḳ [185a
M2] evlādür.” diyü bildürdi. Aña binā’en Ercī‘ām ve taḥt-ı ḥükmindeki
aḳvām ol ḫāṭıradan ferāġat itdi. Bu ṭarīḳla Yorī‘ām on yedi yıl ḥükūmet
ḳıldı. Ba‘dehu oġlı salṭanat eyledi.
Fe-ammā Tārīḫ-i Aḫbār-ı Yehūd’dan birinde gördüm ki müddet-i
salṭanat-ı Yorī‘ām tamām yigirmi iki yıl olmış. Ol tārīḫe dek ẕürriyyāt-ı
esbāṭuñ ziyāretgāhları Orişalim nām medīnede olmaġın evḳāt-ı mu‘ayyene-i
ziyāretde aḳvām u ‘aşā’ir bir yire gelür. Ol zamānda “Ercī‘ām benüm ḳat-
lüme ẓafer bulur.” diyü Yorī‘ām ḥüsn-i tedbīr itdi. Şeḫim Nāblus’ı yapdurup
ẕeheb-i ḫāliṣden iki gūsāle düzdürdi. “Min ba‘d sizüñ Orişalim’e ziyārete
varmañuza iḥtiyāc yoḳdur. Arż-ı Mıṣr’dan çıḳarduġıñuz āliheleriñüz işte
bunlardur.” diyü ol iki ṣanemüñ birini Beyt-i Īl’de, ikincisin Beyt-i Dān’da
Bāniyās’da vaż‘ itdürdi. Ve ḳurbānların kesmek içün Orişalim’deki gibi bir
meẕbaḥ daḫı yapdurdı. Ve Benī Lāvī’den niçe [163a YK] aḫyār u ruhbānları
ol meẕbaḥ ḫidmetine ta‘yīn eyledi. Ve arż-ı Yehūdā’da ‘ādet olduġı üzere her
seneden sekizinci şehrüñ nıṣfındaki vaḳt-i mu‘ayyende ki bir bayram güni
daḫı bildürdi. Tā ki Orişalim meẕbaḥına muḥtāc olmayalar. Ercī‘ām ve
ḳavmi ile bir yire gelüp iḫtilāl bulmayalar.
Fe-ammā Yorī‘ām ki bu tedārükleri görüp Beyt-i Īl1 meẕbaḥına çıḳdı.
Ḳurbānların kesüp bayram itmege mübāşeret ḳıldı. Nāgehān arż-ı
Yehūdā’daki enbiyādan biri Beyt-i Īl’e girdi. Kendüye vaḥy-i İlāhī nāzil ol-
maġın bu vechle nidā eyledi:
‫ﻳﺴﻤﻰ‬
ّ ‫اﻟﺮب ﻫﻜﺬا ﻳﻘﻮل ﻫﻮ ذا ﺑﻮﻟﺪ ﻟﺒﻨﺖ داود‬
ّ ‫ﻣﺬﺑﺢ ﻣﺬﺑﺢ اﲰﻊ ﻗﻮل‬
‫ﻳﻮﺳﺒﺎ ﻳﻘﺮب ﻋﻠﻴﻚ ﻣﻦ أﺟﺎد أﺟﻴﺎ واﻟﺪﻳﻦ ﻳﻘﺮﺑﻮن ﻋﻠﻴﻚ اﻟﻨﺤﻮر وﳛﺮق ﻋﻠﻴﻚ ﻋﻈﺎم‬
‫اﻟﺮب أرﺳﻠﲎ اﻻن ﻳﺘﺸﻖ ﻫﺬا اﳌﺬﺑﺢ وﻳﺘﺒﺪد‬
ّ ‫اﻟﻨﺎس وﻗﺎل ﻫﺬﻩ آﻳﺔ ﻧ ّﺪل ﻋﻠﻰ ان‬
2 ‫اﻟﺮﻣﺎد واﻟﺬى ﻋﻠﻴﻪ‬
1 Īl: Īl’e YK
2 “Ey mezbaha, ey mezbaha, Allah’ın kelamını işit. Ki o şöyle demektedir: ‘Davud’un kızının
oğlu olan bu Yosiba dinin ve güzelliklerin en iyilerini sana sunar. [Başkaları da] sana adaklar
sunarlar. [Yosiba] senin üzerinde insanların kemiklerini yakar. Şuan bu mezbahanın
parçalanması ve üzerindeki küllerin saçılması benim Allah tarafından gönderildiğime
delalet ediyor.” ǀ Bu Arapça paragraf YK nüshasında bulunmamaktadır.
Ḫulāṣa-i1 kelām-ı nebī bu oldı ki “Yā meẕbaḥ, yā meẕbaḥ, Rabb-i ‘İz-

zet’imüñ kelām-ı laṭīfini işit ki ḳaçan Dāvūd’uñ ḳurbından Yosibā nāmına
bir kimse ki vücūda gele, senüñ üzeriñde [185b M2] ḳurbān kesenlerüñ
cesedlerinden ḳurbān eyleye. Ve senüñ üstüñde anlaruñ kemiklerini iḥrāḳ
bi’n-nār ide.2 Ve nebiyyü’l-ān Rabb’üñ gönderdüginüñ ‘alāmeti bu ola ki
sen şimdi iki şıḳ olup ayrılasun. Üstüñdeki külleri perīşān ve ẓāhir göresün.”
cevābın itdi.
Vaḳtā ki ol peyġāmberden risālet bildi, Yorī‘ām anı ṭutmaġa el ṣunup
“Ṭutuñ şunı.” diyü söyledi. Lākin ol sā‘at elinde ḳuvvet ü fer ḳalmadı. Ve
meẕbaḥ münşaḳ olup içindeki remād ẓāhir ü ber-bād oldı. Tā ki Yorī‘ām ve
sā’ir aḳvām anuñ gerçek nebī olduġını bildi. “Rabb’üñden3 recā eyle, yine be-
nüm elüme ḳuvvet ü fer virsün.” diyü tażarru‘ u niyāz ḳıldı. Fi’l-vāḳi‘ ol
peyġāmberüñ du‘āsı ile dest-i fersūdesi yine evvelki gibi ḳuvvet ü ṣıḥḥat buldı.
Ba‘dehu vefāt idüp Yonādāb şehryār oldı. Lākin ‘adālet ü inṣāf ṭarīḳını
ḳodı. Ve ẓālim ü bed-kirdār4 yollarına raġbet ḳıldı. Ḳande bir kār-ı ḳubḥ var
ise anı iḫtiyār itdi. Fe-lā-cerem ol ekfer-i ḫalk u aẓlem-i ümem iki yıl tamām
ṣadr-ı ḥükūmetde ẟābit-ḳadem oldı. Sıbṭ-ı Yisāḫar’dan5 Basīnā nam pādişāh
kendüye musallaṭ oldı. Medīne-i Filisṭīn ḳurbında mezbūrı ṣıyup kendüyi
ele getürüp öldürdi. Ve melik-i Yehūdā olan Yosibā daḫı ẓuhūr idüp
Yorī‘ām’uñ evlād u ensābını ḳılıçdan geçürdi. Sābıḳan vaḥy ile Yorī‘ām’a
bildüren peyġāmberüñ kelām-ı şerīfi yirin buldı.
Ḥükūmet-i Ya‘ā
Sābıḳu’z-ẕikr Yonādāb’ı ḳatl itdügi gibi cümle mā-melekine müstevlī
oldı. Ḥālā ki bu daḫı şükr-i ni‘metde ḳāṣır idügi taḥaḳḳuḳ buldı. Pes ol
‘aṣruñ peyġāmberlerinden Yethū nām nebīye vaḥy nāzil oldı ki “Ya‘ā bir
avuç ḫāk iken ben anı bunca maḫlūḳāta fermānkār-ı bī-bāk6 eyledüm. Ve
rī‘atüm olan ra‘iyyeti ḫoş [163b YK] ṭutmasını [186a M2] murād idindüm.
Çünki ṭarīk-ı rāstı ḳoyup mübāşir-i ẓulm u fesād oldı. Yorī‘ām ḫānedānı gibi
anuñ daḫı evlād u nisvānını ve cümle mā-melekini ve ḫānumānını zümre-i
1 Ḫulāṣa-i: Ya‘nī YK
2 kesenlerüñ//ide: keseler ve senüñ üstüñde anlaruñ kemiklerin iḥrāḳ bi’n-nār ide YK
3 Rabb’üñden: - YK
4 bed-kirdār: i‘tāḳ M2
5 Yisāḫar’dan: āl-i Harūn’dan YK
6 bī-bāk: pāk M2
muḫālifīne rūzī ḳılup medā’in ü ḳaryede ḳatl olınan ḳavminüñ cesedlerini1

seglere yidürmegi ve kemüklerini murġān-ı āsmāna ġıda itmegi muḳarrer
eyledüm.”
Vaḳtā ki Yethū’ya ḫiṭāb-ı İlāhī vāṣıl oldı, bilā-te’ḫīr Ya‘ā’ya bildürdi.
‘An-ḳarīb ḫışm u ġażab-ı Sübḥānī vuḳū‘ını beyān itdi. Fī nefsi’l-emr müd-
det-i ḥükūmeti yigirmi dört yıl olduġı gibi ḳahr-ı ilāhī ile helāk oldı.
Egerçi ki Elā nām oġlı birḳaç gün ḳavmine ḥükūmet itdi. Ba‘żı müver-
riḫīn ḳavlince eyyām-ı emāreti iki sene ḥisābına yitdi. Lākin bu daḫı babası
ṭarīḳını ṭutdı. Gice ve gündüz şarābdan baş ḳaldurmadı. Ve irtikāb-ı zinā vü
ḳıbāḥdan2 ferāġat ḳılmadı. ‘Āḳıbet kendü ümerāsından Zimrī nām kimesne
ḳatline ẓafer buldı. Mest ü lā-ya‘ḳıl ve bezm-i şarāb üstinde dā’imā3 ser-ḫōş
ü4 ḳanzil olduġı ḥālde furṣatın devşürüp öldürdi. Ḥattā bir hefte miḳdārı
ḥākim nāmına daḫı oldı. Lākin ehl-i şi‘b mezbūrı muḥāṣara ḳıldılar. Ya‘nī
ki Meriṣṣā nām ḳaṣabada ele getürüp āteşe yaḳdılar.
Ḥükūmet-i ‘Omrī
Egerçi ki on iki yıl miḳdārı emāret idüp aldı, virdi. Lākin kendüden
evvel ḥükūmet iden ẓalemeden bunuñ fesādātı daḫı ziyāde oldı. Aṣlā ḫavf-ı
Ḥaḳḳ’ı ḫāṭırına getürmedi. ‘Adālet ü inṣāf ṭarīḳına cidden meyl eylemedi.
Ġurān nām ṭaġı Sāmire nām kimseden iki ḳanṭār gümüşe iştirā 5 itdi.
Zu‘mınca bir eẟer-i ḫāṣ idinüp saṭḥ-ı cebelde Samarya nām bir şehr binā itdi.
Bu ḥāl üzere Samarya6 nām şehrde fevt olup vücudını hebā itdi.
Salṭanat-ı Aḫāb
Sābıḳu’z-ẕiḳr ‘Omrī’nüñ oġlıdur. Babası taḫtına cülūs idüp emr-i
ḥükūmete iştiġāl ḳıldı. Lākin irtikāb-ı seyyi’āt u meẓālim ü şenā‘ātde mülūk-i
sālife-i Yehūd’dan ziyāde iştihār virdi. Ve Ṣaydāyaḳīn ḥākimi Es‘āl’üñ
1 ve cümle//cesedlerini: - YK
2 ḳıbāḥdan: muḥarremātdan YK
3 dā’imā: - M2
4 ser-ḫōş ü: - YK
5 iştirā: iltizām YK
6 Nüshalarda “Sāmariye, Şemerīn, Semerīn, Sāmire” şeklinde yazılan bu yer adı Samarya
olarak metne alındı.
Erebāl nām ḳızı ile tezevvüc itdi. Ve ‘Alā nām ṣanem-i ḳadīmi buldurup rūz
u şeb aña secdeler idüp Samarya’da [186b M2] bir meẕbaḥ yapdurdı.
Zamānındaki peyġāmberlerüñ nuṣḥ u pendini ṭutmadı. “Bu ṭarīḳla vaḥy
nāzil olmışdur.” didüklerince ‘amel itmedi. 1
‘Aṣrındaki enbiyānuñ meşāhīrinden İlyā ‘aleyhi’s-selām ẓālim-i
mezbūruñ bed-du‘āsına el ḳaldurdı. Ġarābet bundadur ki ẓālim-i mezbūr ol
nebiyy-i celīlü’l-ḳadrüñ reḳābetinden2 ṣarf-ı maḳdūr itdüginden ġayrı ḳat-
lini daḫı murād idindi. Ḥattā ḥużūrına tehdīd ü taḫvīf3 ḫaberlerini gön-
derdi.
Fe-lā-cerem ol nebiyy-i [164a YK] mükerrem du‘āsı ile Aḫāb’uñ
vilāyetlerine üç buçuḳ yıl yaġmur yaġmadı. Ḳaṭarāt-ı bārān-ı raḥmet basīṭ-ı
arżı şād-āb u reyyān eylemedi. ‘Āḳıbet nebiyy-i mezbūr ol melik-i pür-şürūr
ile bir yire gelüp niçe ‘itāb u tevbīḫden ṣoñra böyle buyurdı ki “Nuḳabā-yı
Benī İsrā’īl cem‘ itdi. Ve ṭapduḳları ‘Alā nām ṣanemi ortaya getürdi. Siz iki
fırḳa olmaġa bā‘iẟ nedür? İlāh-ı ṣāni‘ u ḫālıḳıñuz ḫod birdür. Ve bu ṣanem
ne fāsid nesnedür ki sizüñ ma‘būdıñuz ola. İmdi ikilik perdesini giderüñ. Ve
Ḫudā-yı bī-şebīh4 olan ma‘būd-ı ḥaḳīḳīye5 ‘ibādet ḳıluñ. Eger ḥaḳīḳat-i ḥāle
vāḳıf olmaḳ 6 isteseñüz ‘Alā nām ṣanemiñüzle dört yüz elli ṣıġır getürüp
ḳurbān kesüp meẕbaḥa vaż‘ idüñ. Ba‘dehu Ḫudā’nuñ ismi ile münācāt idüp
tażarru‘ ḳıluñ. Eger gökden āteş ẓāhir olup kesilen ḳurbānlarıñuzı yaḳup
emr-i ḳabūl ẓāhir olursa “Tañrımuzdur.” diyü ‘ibādet idüñ. Ve illā, andan
ferāġat idüp günāhlarıñuza tevbe ve inābet idüñ. Ben daḫı vaż‘-ıla ḳurbānla-
rumı keseyin. Ve ḫālıḳuma derūn-ı dilden münācāt ideyin. Pes Bārī te‘alā
nice ḳādir-i muṭlaḳdur, size göstereyin.” diyü Benī İsrā’īl ve ol peyġāmber-i
celīl ittifāḳ eylediler.
1 M2 nüshasında burada “Li-münşi’ihi” başlığı ile

Ulu mel‘ūn idi ḳatı kāse-līs idi,
Bezmine niçe beg herkesüñ rütbesin o kelb-i kesīr bilür idi,
Miḳdār-ı (?) Ḳıṭmīr az çoġ iz‘ānı var idi,
Ammā münkir idi n’eyler maḥżā
biçiminde müstensihin dahli ile vezni, kafiyesi, mısraları ve anlamı belirsizleşen bir
manzume gelmektedir. YK yazmasının müstensihi muhtemelen sarih olmamasından dolayı
bu manzumeyi nüshaya almamıştır.
2 reḳābetinden: zemānında YK
3 taḫvīf: taḥẕīr YK
4 Ḫudā-yı bī-şebīh: Bī-naẓīr ü bī-şebīh YK
5 ma‘būd-ı ḥaḳīḳīye: ma‘būda M2
6 vāḳıf olmaḳ: vuḳūf M2
Evvelā ol gürūh-ı ḍalīl ḳurbānlarını kesdiler. Bir baḳaruñ re’sini ‘Alā ile
ma‘an ellerine alup seḥer zamānından nıṣf-ı nehāra dek çaġırdılar. Aṣlā āteş-
i ḳabūl şerāresinden eẟer göremediler. Ammā ḳaçan ki İlyā eline bir re’s-i
baḳar aldı, yedi kerre1 meẕbaḥı2 ṭolaşup ism-i Bārī yādına münācāt ḳıldı.
Sā‘atiyle nār-ı sūzān nüzūl [187a M2] itdi. Ol ḳurbānı yaḳduġından ġayrı
altındaki ṭaşa bile eẟer eyledi.
li-Münşi’ihi
Peyġāmberin düşürmedi anda ḥicāba Ḥaḳ

Ḳurbānı yandı ẓāhir olup āteş-i ḳabūl
Ammā ṣanem-perest olan aḳvām-ı bed-nihād

Merdūd-ı Ḥaḳ olup göricek birbirin melūl
İlyānuñ itdi mu‘cizesi gün gibi ẓuhūr

Fehm eyledi ḍalāletin ol zümre-i cehūl3
Ba‘dehu İlyā perestān-ı ‘Alā olanlardan dört yüz elli fāciri iḥżār itdi.
Mensebūn nām vādīye iletüp cümlesini ḳılıçdan geçürdi. ‘Aḳabince Bārī
Ḫudā celle şānuhu ve ‘alā bir ra‘nā yaġmurını ‘aṭā ḳıldı. Ol maḳtūl-i maḫzūl-
lerüñ ḳanı bulaşan yirleri yuyup pāk itdi.
Fe-ammā şehryār-ı ‘aṣr olan Aḫāb ve ‘avreti nāmındaki selīṭa-i bī-ḥicāb,
İlyā’nuñ ‘ubbād-ı ‘Alā’ya itdügi 4 siyāseti işitdiler. “Bu ināhet maḥżā bi-
zedür.” diyü ol nebiyy-i celīlü’l-ḳadri ḳatl ile taḫvīf itdiler. İlyā daḫı ol ḫavf5
ile Sīrseb‘ nām ‘ibādetgāha vardı. Bī-zād u zevāde anda ḳalup muḫtefī [164b
YK] oldı. Lākin emr-i Yezdān’la ‘uryān bu ḫidmete me’mūr ḳılındı.
Melā’ike’nüñ zād u zevādesinden iki kerre İlyā’ya nüzl olındı. Tā ki anlardan
yidi, içdi. Ve Ḫālıḳ u Rāzıḳ’ına şükrler itdi.
Andan ṣoñra ḳırḳ gün bir yirde gezdi. Ḳırḳ gün şeb ü rūz ne yidi, ne
içdi. Ba‘dehu Ayib semtinde bir ṭaġa çıḳdı. Bir maġāreye girüp bir miḳdār
istirāḥat niyyetin itdi. “Ḥālā ki ḫˇāb-ı rāḥata ruḫṣat virilmedi. Sen ḫidmet-i
1 yedi kerre: - M2
2 meẕbaḥı: - YK
3 cehūl: zühūl M2
4 nāmındaki//itdügi: ol YK
5 ḫavf: ḥüzn M2
risālete me’mūrsun. Böyle ḫidmete1 me’mūr iken ḥużūr itmek mi istersün?”

diyü ḫiṭāb-ı İlāhī nāzil oldı. Ḥattā “Bu ḳadar maḫlūḳumı Mensebūn nām
vādīde niçün ḳatl itdüñ?” ‘itābı nüzūl itdi.
Pes İlyā ḫavf u ḫaşyet-i Ḫudā ile medhūş oldı. Bi’l-āḫire “Rabb-i
ḫālıḳum olan ṣani‘uñ ‘ibreti ile ġayrete geldüm. Ol bed-kīşlerüñ ḳatlini
münāsib gördüm.” cevābın virdi. “Ya‘nī ki senüñ ‘ahdüñi ṣıdılar. Meẕbaḥla-
ruñı yıḳdılar. Ve ḳullaruña2 ḳılıç çekdiler. Cümlesini öldürdiler. Ancak ben
ḳuluña ẓafer bulamadılar.3” diyü bildürdi. Pes yine vaḥy nüzūl itdi ki “Yüri
imdi [187b M2] Dımaşḳ-ı Şām türbesine ‘azm eyle. Bu yolda niçe ḥikme-
tüm olduġını fehm eyle. Gördügün gibi Ḥazael’i mesḥ eyle, o deme mālik
olsun. Yāhū’ya 4 daḫı mesḥ eyle, Āl-i İsrā’īl’üñ ḥükūmetine ẓafer bulsun.
Ba‘dehu Elişa‘ bin Sāfāṭ’a mesḥ eyle, senden bedel nebī olup nübüvvet itsün.
Tā ki ol ḳavm-i ḍālli dīne da‘vet itsün.” buyurıldı. Ve Ḥazael ḳıtālinden5
ḳurtılanı Yāhū ḳatl itmek, Yāhū6 cenginden ḫalāṣ olanları Elişa‘ öldürmek
fermān-ı İlāhī idügi İlyā’ya ṭuyurıldı.
Ve bi’l-cümle ‘Alā nām ṣaneme ‘ibādet itmeyen Benī İsrā’īl ki cem‘an
yedi biñ ādemdür, anlara ta‘arruż olınmayup mā‘adāsına ḳatl-i ‘ām ruḫṣatı
emr olındı.
li-Münşi’ihi
Sırr-ı ilhāma evliyā maẓhar

Nitekim vaḥye enbiyā maẓhar
Bu bir āyīnedür iki yüzli

Bunı bir görmesün iki gözli
Kimde kim olmaya ṣafā-yı derūn

Olmaz āyīne aña çihre-nümūn
1 me’mūrsun//ḫidmete: - M2
2 Ve ḳullaruña: Yāruña YK
3 bulamadılar: bulamayup ḫalāṣ oldum YK
4 Burada kastedilen “Jehu” olmalıdır. bk. Ying, age, s. 171.
5 ḳitālinden: ḍalāletinden YK
6 Yāhū: - YK
El-ḳıṣṣa melik-i Kerm olan Nābūt Alā bin Ra‘īlī1 nām emīr ki Aḫāb
anuñ bāġını kendüden istemiş idi. Ol daḫı “Babamdan mīrāẟ iken mülkümi
virmezin.” dimiş idi. Bu sebeble Aḫāb ḫāṭır-mānde olup mezbūra sözi geç-
medügine incinmiş idi. Ḥattā bu ḳıṣṣa vāḳi‘ olduġı gün aḫşam olınca elemin
def‘ idemedi. ‘Avreti Erebāl ile süfre başına oturduḳda elini ṭa‘āma ṣunmadı.
“Ḥüznüñe bā‘iẟ nedür?” diyü ṣorınca Nābūt’uñ itā‘at-i emr itmedügin söy-
ledi. Meẕkūre daḫı erinüñ ġayretin çeküp anuñ mekri muḳaddemātına
mübāşeret eyledi.
Naẓm [165a YK]
Zenlerüñ mekr ü ḥīlesi çoġ olur

Er olan iḥtiyāṭ ider andan
Ḫor görmez zenānı ‘āḳıl olan

Her ṣafāya irer2 gider andan
Ġıbbu ẕālik Erebāl-i muḥtāl Aḫāb lisānından Nābūt ḳaryesinüñ

meşā’iḫına bir mersūm gönderdi. Mażmūnında bu ḥīleyi bildürdi ki ḳarye
ḫalḳı bir yire cem‘ olalar. Ve cümlesi birer gün oruç ṭutalar. Ba‘dehu Nābūt’ı
cemā‘at miyānına alup eṭrāfını pergārvār iḥāṭa ḳılup iki şāhide şehādet itdü-
reler ki “Nābūt ḫālıḳına ve ḥākimine iftirā idüp güstāḫlıḳlar itmişdür.” di-
yeler. Ve meclisden ṭaşra çıḳarup bu cürmi [188a M2] ile recm ideler. Fi’l-
vāḳi‘ öyle eylediler. Bī-sebeb sengsār idüp öldürdiler. Ba‘dehu keyfiyyet-i
ḳatlini Aḫāb’a bildürdiler.
Fe-lā-cerem Aḫāb-ı pür-şürūr ḫandān u mesrūr, mezbūruñ bāġını te-
mellükinden ṣafālar kesb idüp ‘avreti ile ‘işrete iştiġāl ḳıldı. Lākin Ḥażret-i
Ḥaḳ bu ẓulme rıżā göstermedi. “Var Aḫāb’a söyle ki ol nice bu mülküñ ṣāḥi-
bini öldürdi ise kendinüñ daḫı bu ‘amel muḳābelesinde ḳatli keẕālik bu
mekkāre-i3 mürtekibe olan ‘avretüñ helāki ve lüḥūm u ‘iẓāmı4 kilāba ġıdā
olmaḳ meşiyyeti muḳarrer olmışdur.” diyü İlyā Nebī’ye vaḥy olındı.
1 bin Ra‘īlī: Bezm‘īlī YK

2 irer: uyar YK
3 mekkāre-i: münkire-i YK
4 lüḥūm u ‘iẓāmı: laḥm u ḳuvveti M2
Fī nefsi’l-emr İlyā ‘aleyhi’s-selām ḥaḳḳ-ı risāleti edā itdükden ṣoñra öyle

oldı. Ya‘nī ki Nābūt’uñ bāġında Aḫāb ve Erebāl’üñ ḳatli muḥaḳḳaḳ olup
tenleri kilāba ġıdā olması taḥaḳḳuḳ buldı.
Ḥükūmet-i Aḥaziyāho1
Aḫāb’uñ oġlıdur. Sū’-i tedbīr ile2 iki yıl miḳdārı ḥükūmet ve babası gibi
ẓulm u ‘iṣyānı kendüye ‘ādet idindi. Ḫuṣūṣā kemāl-i raġbetle ‘Alā nām
ṣaneme gice ve gündüz ‘ibādet itdi. ‘Āḳıbet bir maraża mübtelā olup resūlān-
ı ḥakīmi3 ki ruḳūf dimekle mevṣūfdur, gönderdi, [ki] varup ‘āḳıbet-i ḥālini,
ya‘nī ki maraż u şifā aḥvalini4 ma‘lūm idineler.5 Eẟnā-yı rāhda resūlān ki an-
lara rāst geldiler, bu ḫastelikden vefātı muḳarrer idügini ḫaber aldılar. Fi’l-
vāḳi‘ öyle oldı. Az zamānda vefātı ta‘ayyün buldı.
Emāret-i Yoram
Bu daḫı Aḫāb’uñ oġlı ve sābıḳuñ ḳarındaşıdur. Ḫabīẟ-sīret ve ḳabīḥ-
serīret üzere on iki yıl icrā-yı aḥkām itdi. Enbiyā-yı Benī İsrā’īl’den Ḫıżr,
Elişa‘ ve Yehū6 nām üç peyġāmber bunuñ mu‘āṣırları idi. Ḥattā Ḫıżr’uñ ir-
tifā‘ u iḥticābı bunuñ emāreti zamānında oldı. Aḫāb zevcesi Erebāl daḫı bu-
nuñ ‘ahdinde ḳatl olındı.
Salṭanat-ı Yāhū7
Bu, Yehoşāfāṭ oġlıdur. Nüzūl-i vaḥy ile İlyā mesḥ idüp temellüki ḫaberi
virilen budur. Hemān ki ẓuhūr u cülūs eyledi, Aḫāb Samarya şehrinde mü-
temekkin olan yetmiş nefer evlādınuñ ḳatlini emr itdi. Ehl-i Samarya daḫı
cümlesini ḳatl idüp [188b M2] başlarını gönderdi. Ya‘nī ki İlyā’ya vaḥy
1 Burada kastedilen “Ahaziah” olmalıdır. bk. Ying, age, s. 169.

2 Sū’-i tedbīr ile: - M2
3 ḥakīmi: na‘īmi M2
4 maraż//aḥvālini: maraż u şifāsını ve emvālini YK
5 idineler: idindiler YK
6 Yehū: Mīḫāhū YK
7 Burada kastedilen “Jehu” olmalıdır. bk. Ying, age, 169.
olınduġı [165b YK] üzere emr-i İlāhī yirin buldı. Ve mezbūr Yāhū ḳırḳ
ṭoḳuz yıl salṭanat itdükden ṣoñra fevt oldı.
Ḥükūmet-i Yahoās1
Ba‘żılar Yeḥoaḥāz naḳl itmişlerdür. Mezbūr daḫı su’-i ḫulḳ-ıla on altı
yıl aldı, virdi. Ba‘dehu vefāt idüp oġlı Deyoas2 babası yirine cülūs itmişdür.
Ba‘de zamānin bīmār olup Elişa‘ Peyġāmber ḥużūrına vardı. Dımaşḳ-ı Şām
leşkerinden vāfir şikāyet ḳıldı. Pes ol nebiyy-i mükerrem eline bir tīr ü
kemān virdi. Kendü ḥücresinüñ penceresini açdurup kendü elini Deyoas’uñ
eli üstine ḳoyup bir oḳ atdurdı. “İmdi, bu oḳ tīr-i mu‘āvenetdür. Elbette
Şām leşkerini hezīmetüñ müẟbettür.” buyurdı. “Ḥattā eger beş altı nevbet3
oḳ atsañ beş altı kerre anlara ẓafer bulmañ muḥaḳḳaḳ olur.” sırrını ṭuyurdı.
Ba‘de zamānin Elişa‘ Nebī vefāt itdi. Ve ol eẟnāda bir kimse daḫı intiḳāl
itdi. Pes Benī İsrā’īl ol4 nebiyy-i mürselüñ meyyitini defn itdiler. Ol birine
mübāşeret idecek maḥalde mevād leşkeri ẓāhir olmaġın ḳabri ḥafra ḳādir
olamayup anı daḫı Elişa‘’uñ mezārına ḳoyup ḳaçdılar, gitdiler. Hemān ki ol
meyyitüñ cesedi Elişa‘’uñ cesedine ṭoḳundı, cism-i bī-rūḥ ḥayāt-ı tāze bulup
zinde oldı. Ve ba‘de zamānin Deyoas’uñ Şām leşkerini ṣındurması daḫı
ta‘ayyün buldı. Elişa‘ Peyġāmber’üñ bu yüzden mu‘cizātına nihāyet olmadı.
Ve bi’l-cümle Deyoas daḫı babası gibi on altı yıl emāret itdi. Bu ḳadar
var ki ol ẓulme raġbet buldı ve bu ‘adle meyelān u cell-i himmet ḳıldı.5
Muḥaṣṣal-ı kelām ba‘żı tevārīḫde Deyoas ṭayy olınmış ve niçesinde müstaḳil
yazılmaġın bunda daḫı taḥrīr olınmışdur.
Ḥükūmet-i Yorī‘ām6 bin Deyoas

Bu daḫı ẓālim ḳopdı. Sū’-i sīretle ne ḥāl ise ḫalḳ-ı ‘āleme, ya‘nī ki sıbṭ-ı
Yehūdā’dan olan ümeme bir belā olup ḳırḳ bir yıl aldı, virdi. Ve niçe vilāyet-
ler ki Dımaşḳ ve Ḥamā ve ġayrılar [189a M2] ki Benī İsrā’īl’den alınup
1 Burada kastedilen “Jehoahaz” olmalıdır. bk. Ying, age, s. 171.

2 Burada kastedilen “Joash” olmalıdır. bk. Ying, age, s. 170.
3 nevbet: günde YK
4 nebī//ol: - M2
5 meyelān//ḳıldı: meyelān oldı YK
6 Burada kastedilen “II. Jeroboam” olmalıdır. bk. Ying, age, s. 173.
bīgānelere naḳl itmiş idi, ekẟerini fetḥ idüp mülkine ilḥāḳ itdi. Enbiyādan
Şa‘yā, ve Yūnus ve Yūşa‘ bunuñ zamānında idi.
Emāret-i Ẕekeriyyā
Babası Yorī‘ām vefātından ṣoñra altı aycaġız ḥükūmet ḳıldı. Ya‘nī ki
taḫtgāh-ı Samarya’ya geçüp nev‘an kām-bīn oldı. Ba‘dehu Şallūm anı ḳatl
idüp bir aycaġız taḥakküm itdi. Lākin hevā-yı kā’ināt ki deyr-i mükāfātdur,
Şallūm’uñ daḫı itdügi yanına ḳalmadı. Menāḫām bin Bercinā anı öldürüp
dārü’l-mülk-i Samarya’da on yıl ḥükūmet eyledi. Lākin Mevṣil ḥākimi olan
Ḳol Araż, Benī İsrā’īl’e leşker çekdi. Menāḫām aña muḳāvemet idemeyüp
her yıl biñ ḳanṭār gümüş ḫarāc virmegi müte‘ahhid oldı. Benī İsrā’īl’üñ
ḫarāca kesilmesi ibtidā bu ḫuṣūṣdan ötüri [166a YK] ta‘ayyün buldı.
Ġıbbu ẕālik Menāḫām daḫı fevt olup yirine oġlı Fekāḥyā1 ḥükūmet idi.
Lākin ġāyetde ẓālim ü ġaddār ve sitemkār u cevvār olmaġın on yıl salṭanat-
dan ṣoñra Feḳāh bin Remelyā ḫurūc idüp mezbūrı öldürdi. Ol daḫı yigirmi
yıl salṭanat itmekle bunuñ daḫı dimāġı fesāda vardı. Ba‘żı ḳabā’iḥ irtikābına
başladı. ‘Āḳıbet Mevṣil sulṭānı memleket-i Benī İsrā’īl’e ılġar idüp bulduġını
sell-i seyfle zemīn-i Mevṣil’e sürdi.
Ve bu eẟnālarda Hoşe‘a bin İlā ḫurūc idüp Feḳāḥ’ı ḳatl itdi. Sıbṭ-ı
Yehūdā’nuñ on birincisi olmaġın taḫta cülūs ḳıldı. Ṭoḳuz yıl miḳdārı dārü’l-
mülk şehrinde ḥükūmet2 itdükden ṣoñra bu daḫı azdı. Envā‘-ı ḥayf u ẓulm
īẟārına başladı. Bu ḫaber eṭrāfa şāyi‘ olduḳda Mevṣil ḥākimi Selmen Ebşer3
küllī leşkerle mezbūruñ üzerine geldi. Cibilliyet-i ḳavm-i Yehūd’da merkūz
olan muḫanneẟlik cür’et ü muḳābeleye māni‘ olup hedāyā-yı cezīle ile
mütāba‘at ṣūretin gösterdi. Ol daḫı 4«‫ »اﻟﺼﻠﺢ ﺧﲑ‬ile ‘amel idüp ḳodı,
gitdi.
Der-‘aḳab ba‘żı ġadr u ḥīlesi ẓāhir olmaġın melik-i Mevṣil, Hoşe‘a
ḳaṣdına ‘azīmet ḳıldı. [189b M2] Bu kerre bir ḥīleye daḫı sālik oldı. Ya‘nī
ki sulṭān-ı Mevṣil’e 5 virecegi tuḥaf u hedāyāyı Mıṣr sulṭānına gönderüp
1 Nüshalarda bu ismin imlası sarih olmadığı için tashih yoluna gidildi. bk. Ying, age, s. 155.
2 on//ḥükūmet: - YK
3 Selmen Ebşer: - YK
4 “Barışta hayır vardır.”
5 Nüshalarda “Mıṣr’a” şeklinde yazılan bu kelime anlam gereği “Mevṣil’e” olarak metne
alındı.
mu‘āvenet recā itdi. Ḥālā ki henüz ol cānibden meded yitişmedin melik-i

Mevṣil nefīr-i ‘āmm ile geldi, yitdi. 1 Samarya ḳal‘asını pey-ā-pey üç yıl
muḥāṣara itdi. ‘Āḳıbet fetḥ idüp ser-cümle Benī İsrā’īl’i sürüp Mevṣil’e ve
andan öte Ḥulvān’a ve Iṣfahān’a iletdi. Şehrlüsini şehrlere, ḳurā sükkānını
ḳaryelere iskān itdi.
Mezbūr Hoşe‘a ki on sıbṭa ḥükm eyleyenlerüñ āḫiridür, bunuñ taḥt-ı
ḥükmindeki Yehūdā ḳavmi bu ṭarīḳla celā-yı vaṭan itdi. Ancak yirlü yirinde
sıbṭ-ı Yehūdā ḳaldı.
Ve bi’l-cümle Ḥazeḳiyā’nuñ salṭanatından altıncı senede ki Yehūdā te-
mellük itdi, seby-i evvelden seby-i āḫire varınca yüz otuz üç buçuḳ yıl geçdi.2
Bu eẟnalarda Bābil ḥākimi Buḫtunnaṣr ḫurūc idüp Orişalim’e geldi. Bul-
duġını ġāret ü esīr idüp ḳaldurdı. Ammā melik-i Mevṣil ki mezbūruñ Benī
İsrā’īl’i esir itdügini işitdükde eṭrāfdan vāfir ‘asker ḳaldurdı. Gelüp Samarya
ve Şemrīn şehrlerine musallaṭ olup anları yirleşdürdi. Lākin ol sürgün gelen
re‘āyā ekẟer ḳurā ḫalḳından olup ri‘āyet-i şerāyi‘-i Mūseviyye’de bī-pervā ol-
maġın aṣlā Ḥaḳḳ’a ‘ibādet itmezlerdi. Ve ġażab-ı ilāhīden iḥtiyāṭ ṭarīḳına
gitmezlerdi.
Vaḳtā ki melik-i Mevṣil bu aḥvāli işitdi, anlara ba‘żı ‘ālimler gönderüp
Beyt-i Īl’de sākin olup3 Ḫālıḳ’a secde ne vechle olur, bildürdi. Ve “Aṣnāma
‘ibādet şirk-i maḥżdur.” diyü men‘ine sa‘y itdi. Ammā Samarya’dan anlara
nāṭūrlar gönderilmiş idi ki Tevrāt’ı bilüp tefsīr iderlerdi.4 [166b YK] Ve
ḫāṣṣeten Ḥażret-i Mūsā’nuñ nübüvvetini taṣdīḳ ḳılurlardı. Ġayrı peyġām-
berlere inanmazlardı. Ḳabīle-i Sāmire anlardan peydā oldı. Ancaḳ Mıṣr ve
Şām nevāḥīsinde5 bulınup ġayrı yirlerde bulınmamaġa bu bā‘iẟ oldı.
Ve bi’l-cümle seby-i ẟānīde ki6 ‘āmme-i Benī İsrā’īl perīşān-ḥāl ve ekẟeri
ḳatl ile pāy-māl ḳılındı. Ve bi’l-cümle Benī İsrā’īl’den seby-i evvelde dört biñ
yedi yüz ṭoḳsan [190a M2] altı esīr alındı. Ve seby-i ẟānīde dört biñ ṭoḳuz
yüz yigirmi ṭoḳuz kimesne ḳayd olındı.
1 yitdi: - YK
2 seby-i//geçdi: - YK
3 Beyt-i//olup: - YK
4 bilüp//iderlerdi: bilürlerdi M2
5 nevāḥīsinde: nevāḥī cinsinde YK
6 seby-i ẟānīde ki: - YK
FAṢL FĪ ẔİKR-İ MÜLŪK-İ BĀBİL VE TAFṢĪL-İ AḤVĀL-İ

ḤÜKKĀM-I MÜTEFAŻŻILÜ’L-MU‘TEDİL1
Mülūk-i Benī İsrā’īl ve ḥükkām-ı Āl-i Yehūdā munḳarıż olduḳdan

ṣoñra selāṭīn-i Mevṣil ve Bābil’den Buḫtunnaṣr ḫurūc eyledi. Ḥattā seby-i
aḫīr anuñ zamān-ı devletinden yigirmi altıncı senede vuḳū‘ buldı. Ya‘nī ki
ol ḫāricī küllī ḥaşerāt ve kerr ü ferr-i ḍalālet-iẟbāt2 ile Mıṣr ve Şām ve Beytü’l-
maḳdis’e vardı. Ve ol vilāyetlerüñ nevāḥī ve ḳurāsını iḫrāḳ bi’n-nār itdi.
Kitāb-ı Ünsü’l-celīl ḳavlince Buḫtunnaṣr, ‘Uṭārid ma‘nāsınadur.
Ḥükemā ve müneccimīne raġbet ve kevkeb-i mezbūra ‘ibādet idügi içün
lisān-ı ‘İbrānī’deki ‘Uṭārid ismi ile müsemmā ḳılındı. Egerçi ki Buḫtunnaṣr
imlāsına ekẟer-i müverriḫīn raġbet itmiş, ḥurūfı birbirine muttaṣıl olan
Buḫtunnaṣr resmine ġalaṭ ṣanup ġalaṭ fehm itmiş. Ḥālā ki esaḥḥı budur.
Buḫt ve naṣr ḳaṣdınuñ ma‘nāsı yoḳdur.
Pes mezbūr Buḫtunnaṣr-ı ıḳlīm-güşā, Ḥażret-i Mūsā ṣalātu’llāhi ‘aleyhi
ve ‘alā nebiyyinā3 vefātından ṭoḳuz yüz yetmiş ṭoḳuz yıl ṣoñra ve tārīḫ-i hic-
ret-i nebeviyyeden biñ üç yüz altmış ṭoḳuz yıl ve yüz on altı gün evvel ḫurūc
idüp dārü’l-mülk-i Bābil’e 4 müstevlī oldı. Ba‘żılar müstaḳil mütemellik-i
ṣāḥib-ẓuhūrdur, didiler. Ve ekẟer-i müverriḫīn mülūk-i Fürs’den
Lehrāsef’üñ5 ser-leşkeridür, diyü taḥḳīḳ itdiler.
Ve Ṣıdḳiyā ki on sıbṭa ḥükūmet iden mülūk-i Benī İsrā’īl’üñ āḫiridür,
ve lisān-ı ‘İbrānī’de Matanya didükleridür, ḳavmine vālī olup Buḫtunnaṣr’a
itā‘atle sekiz yıl tamām emāret itdükden ṣoñra ‘iṣyān u tuġyān vaż‘ına verziş
ve ẓulm u ḥayf u ḫüsrān fi‘llerine6 kūşiş itmege başladuḳda Eremiyā ‘aleyhi’s-
selām ki anlara meb‘ūẟ olmış peyġāmber idi, “Yine siz ṭarīḳ-ı iṭā‘atden
çıḳdıñuz. Buḫtunnaṣr’uñ ġāretini unutdıñuz.” diyü kendüleri tehdīd ü
taḫvīf itdükçe diñlemezlerdi.
Binā’en ‘alā ẕālik ṭoḳuzıncı yılda ṣāḥib-i ḥumāt, Melik-i Mü’eyyed 7
taḥrīri üzere Buḫtunnaṣr-ı mezbūr vezīri olan [190b M2] Nebuzaradan
1 ḤÜKKĀM-I//MU‘TEDİL: - YK
2 iẟbāt: āẟār YK
3 ḳaṣdınuñ//nebiyyinā: - YK
4 Bābil’e: Bābil olan mevżi‘a YK
5 Lehrāsef’üñ: Lehrāseb’üñ YK
6 ü ḫüsrān fi‘llerine: vādīlerine YK
7 bk. Abdülkerim Özaydın, "EBÜ’l-FİDÂ", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,
https: //islamansiklopedisi.org.tr/ebul-fida (24.05.2019).
nām şaḫṣı leşker-i deryā-nişānla gönderdi. “Elbette Ṣıdḳiyā’yı ele getürüp

ḥużūruma yitüresün.” diyü emr eyledi. Mezbūr serdār ‘asker-i bī-şümār ile
iki buçuḳ yıl Ḳuds-i Şerīf’i muḥāṣara itdi. ‘Āḳıbet müstevlī olup Ṣıdḳiyā’yı
ve taḥt-ı ḥükmindeki rü’esāyı [167a YK] ele getürüp Buḫtunnaṣr’a gön-
derdi. Ve niçe biñ ādemi daḫı ḳahr-ıla ḳılıçdan geçürdi.
Bu daḫı kitāb-ı meẕkūrda mesṭūrdur ki Eremiyā ‘aleyhi’s-selām ṣabīligi
ḥālinde Buḫtunnaṣr’ı gördi. Bir kül depesinde oturur. Bir kel püser ḥalet-i
vāḥidede hem ṭa‘ām yir, hem nübūṭ1 ider, hem bütlerini ḳırar. Fe-lā-cerem
ol nebiyy-i mükerrem “Bu ne ḥāletdür yā Ḫudāyā?” diyü teveccüh itdükde
bu ḥālet ḫurūc-ı eẕiyyet, duḫūl-i menfa‘at, ḳıtāl-i ‘adū-yı bī-nihāyet idügi
i‘lām olınur.
Ḥattā ol peyġāmber-i ẕī-şān ḫurūc-ı Buḫtunnaṣr’ı hemān ol sā‘atde
iẕ‘ān itmiş, hezār ibrām ile kendüsi ve aḳribāsı ḥaḳḳında nāme-i emān ḥāṣıl
ḳılmış. Ḥattā mezbūr Buḫtunnaṣr taḫrīb-i Beytü’l-maḳdis niyyetine bi’z-ẕāt
müteveccih olup Remle vādisine gelüp ḳonduḳda Eremiyā ‘aleyhi’s-selām is-
tiḳbāl itmiş, nāme-i emānı gösterüp sābıḳdaki mu‘āmelesini ‘arż u i‘lān ey-
lemiş. Ol daḫı “Vāḳı‘an bu temessük benümdür. Ve baña oḳum düşdügi
yirlerüñ aḫẕ u ḳahrı fermān olınmışdur.” diyü ḫuddāmından tīr ü kemān
istedi. Ol maḥalden bir ḫadeng atdı. Ol ḫadeng tā Beytü’l-maḳdis’üñ ḳub-
besine isābet itdi. Ba‘dehu ol memleketi fetḥ u tesḫīre ve Ṣıdḳiyā’yı aḫẕ u
bend-i zencīre cell-i himmet itdi.
li-Münşi’ihi
Gelmelü olsa nāvek-i taḳdīr

Def‘ine yoḳdurur anuñ tedbīr
Kime kim ḳayd u bend ola rūzī

Terk ider anı baḫt-ı fīrūzı
Bend ü zencīr şīre zīverdür

Līk nā-merde ḳayd-ı bed-terdür
Egerçi ki Ünsü’l-celīl’de bu minvāl üzere yazılmışdur, ammā Ravżatu’s-

ṣafā’da bu vechle muḳayyeddür ki Benī İsrā’īl’deki ṣuleḥādan te’yīd-i
1 nübūṭ: nüḳūṭ M2
Rabbānī ile mü’eyyed, Dānyāl-i Ekber nām ‘ābid-i muvaḳḳar birgün Tevrāt
tilāvetine meşġūl iken bir maḥalle geldi ki bu yaḳında [191a M2] bir kimse
gelüp Beytü’l-maḳdis’i ḫarāb eyleye. Ve Benī İsrā’īl’i ḳılıçdan geçürüp ġāret-i
bī-irtiyāb eyleye.
Dānyāl bu ḫuṣūṣa maḥzūn oldı. “Yā Rabbī, bu beyt-i şerīfi vīrān idecek
kim olacaḳdur?” diyü ta‘accüb ḳıldı. Hemān ol şeb rü’yāsında ḫaber virildi.
“Ṣorduġuñ kimesne Bābil vilāyetinde henüz bir yetīmdür. Ve nāmı Buḫtun-
naṣr’dur.” dinildi. Dānyāl ki vāḳı‘adan uyandı, bu taṣavvurla ġam u endūh
āteşlerine yandı. Mā-melekin yanına alup mülk-i Bābil’e gitdi. Ḥākim ṭara-
fından “Niye geldün?” dinildükde “Mā-melekümi bu diyārüñ yetīmlerine
taṣadduḳ içün geldüm.” cevābını taḳrīr itdi.
Fi’l-vāḳi‘ niçe zamān anda oldı. Ṣadaḳāt beẕli bahānesi ile ol vilāyetüñ
eytāmını ḥużūrına getürdi. Lākin içlerinde Buḫtunnaṣr nāmına ṣabī bulın-
madı. İttifāḳ ol eẟnālarda birgün ġulām-ı Dānyāl [167b YK] bir ḫidmete
giderken bir küllik depesinde tebe mübtelā1 bir marīż-i çirkīn-liḳā gördi.
“Sen kimüñ nesisün?” diyü yanına varup adını ṣordı. Mezbūr daḫı “Ben bir
yetīmüm ki vālidemle kendü ma‘āşumı heyzüm-berlik idüp ya‘nī ki odun
kesüp ṣatup geçinürdüm. Ḥālā ki ḫaste-i bī-mecāl oldum. Bu maḥalde otu-
rup ḫalḳdan cerr ile geçinmek iḫtiyār ḳıldum. Adum Buḫtunnaṣr’dur.” diyü
bildürdi.
Vaḳtā ki ġulām-ı Dānyāl bu ḫaberi getürdi, der-‘aḳab gönderilüp
yetīm-i mezbūr iḥżār itdürildi. Evvelā yüzin ve elin ayaġın yudurup pāk libās
giydürdi. ẞāniyen żiyāfet ḳılup māderin buldurdı. Niçe günler ri‘āyetine
beẕl-i mechūd ḳılınup marażdan daḫı şifā buldı.
Ba‘de ẕālik birgün Dānyāl kendüye i‘lām-ı mā-fi’l-bāl eyledi. “El-
ḥamdu li’llāh mümkin olduḳça seni ḥüsn-i terbiyetle ri‘āyet itdüm.
Ḥaḳḳuñda iḥsanumı hergiz dirīġ itmedüm. Pes sen daḫı baña ne yüzden
mükāfāt idersün?” diyü söyledi. Buḫtunnaṣr maḥcūb olup “Ben faḳīrüm.
Mükāfāta ne cihetden ḳādir olurın.” diyü cevābın virdi. Bu kerre Dānyāl
mezbūra [191b M2] daḫı ‘arż-ı ḥāl itdi. “Sen bu yaḳınlarda bir şehryār-ı
ṣāḥib-celāl olmañ muḳarrerdür. Bu taḳdīrce baña ve ta‘alluḳātuma emānuñ
ne ṭarīḳla müyesserdür?” diyü temessük ṭaleb ḳıldı. Ḥālā ki Buḫtunnaṣr ve
māderi ta‘accüb eylediler. “Bizümle eglenüp istihzā mı ḳaṣd idersün?” diyü
söylediler. Lākin gördi ki Dānyāl ‘aleyhi’s-selām ibrām u ilḥāḥ ṭarīḳında
1 tebe mübtelā: tebe tenhā tebe mübtelā YK

maḳāl-ı ġarażdan fāriġ olmaz, tā nāme-i emān virilmeyince tesliyet-i ḫāṭır

bulmaz, vālidesinün işāreti ile Buḫtunnaṣr bir temessük virdi. Ḳudret el
virdükde Dānyāl’a ve tevābi‘ine ta‘arruż itmemegi ta‘ahhüd ḳıldı. Ḥattā bu
merāmuñ ḥuṣūli içün Dānyāl ol melik-i ḳattāle yigirmi biñ direm daḫı ‘aṭā
itdi. Andan ṣoñra temessük alup murādına yitdi.
Bu daḫı menḳūldür ki Buḫtunnaṣr ol maraża ibtilādan1 evvel ba‘żı eṭfāl
ile bāzīçe iderdi. Kendüsi anlara serdār olup kimine beglik kimine vezīrlik
‘aṭā eylerdi. Hemān ki Dānyāl’den yigirmi biñ diremi2 aldı, yārān-ı ḳadīmi-
nüñ silāh ve atları ḫarcına ṣarf itdi. Cümleden evvel esbāb-ı ḫurūcı taḥṣīli ol
meblaġla müteḥaḳḳıḳ oldı. Zīrā ki ḫidmet-i Dānyāl’de niçe yıllar ṭurmış idi.
Marażı şifā bulup kendüsi ḥarekete ḳādir nev-cüvān olınca taḥṣīl-i ‘ilm ü
kitābete sa‘y-i belīġ ḳılmış idi. Ḥadd-i ẕātında bir şerīf ḫānedāndan idi. Ni-
hāyet [168a YK] leged-kūb-ı rūzgār ile mecrūḥ u ġamnāk olup ẕillete düş-
miş idi.
li-Münşi’ihi
Nesebi pāk olan aṣīl ü büzürg

Olur elbette şehriyār-ı sütürg
Kime yüz ṭutsa devlet ü iḳbāl

Ḳarşular anı biñ cāh u celāl
Aña kim luṭf-ı Ḥaḳ muḳārin olur

Emrine ḫalḳ anuñ mu‘āvin olur
El-ḳıṣṣa Buḫtunnaṣr ki beyne’l-aḳrān ‘ulüvv-i himmetle nümāyān oldı,

pādişāh-ı Bābil nāmındaki Sencārīb 3 anuñ ḳābiliyyetini işidüp ḫidmetine
getürdi. Günden güne merātibin ziyāde4 idüp serdārlıḳ rütbesine vāṣıl oldı.
‘Āḳıbet Sencārīb Beytü’l-maḳdis fetḥine ‘azīmet itdi. Fermānı mūcibince
Buḫtunnaṣr daḫı bile [192a M2] gitdi.
1 ibtilādan: mübtelādan YK
2 diremi: - M2
3 Burada kastedilen “Sanherib” olmalıdır. bk. Kadriye Yalvaç, “Sanherib’in Ölümü ve
Asarhaddon”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 21, Sayı 1-
2 (1963), s. 47-54.
4 ziyāde: - M2
Ve bi’l-cümle vefātı tārīḫine dek yanından ayrılmadı. Ḥāl-i ḥayātında

ḥall ü ‘aḳd-ı umūr ve niẓām-ı aḥvāl-i ra‘iyyet ü cumhūr Buḫtunnaṣr elinde
olmaġla vefāt itdügi gibi salṭanat-ı Bābil kendüye muḳarrer oldı. Bir ferd
nizā‘a ḳādir olamayup istiḳbāl üzere cāh u celāli ta‘ayyün buldı.
Ba‘żılar ḳavlince Buḫtunnaṣr Cezīre sulṭānı Lenger nām ḥākimüñ kātibi
idi. Mezbūr Lenger nihāyetsiz ‘asker çeküp bir def‘a Beytü’l-maḳdis’e vardı.
Fetḥ ü tesḫīr niyyetine muḥāṣara ḳılup fikret deryāsında iḳāmet lengerin bı-
raḳdı. Ḥikmet Ḫudā’nuñdur, henüz muḳaddemāt-ı fetḥe mübāşeret itme-
din Mürsilü’r-riyāḥ bir rīḥ-ı ‘aḳīm gönderdi. Cünūduñ ekẟerini helāk idüp
mezbūr Lenger ve Buḫtunnaṣr-ı eşher 1 bir başları ile ḳurtılup sefīne-i
‘azīmeti Cezīre’ye ṣaldılar. Ammā ḳavm-i Benī İsrā’īl bu ḫuṣūṣa maġrūr ol-
dılar. Yine bünyād-ı ‘iṣyān u ṭuġyāna ġıll2 bıraḳdılar. Ḥattā kendüleri da‘vet
içün ba‘ẟ olınan enbiyāyı ḳatle el uzatdılar. Tā ki Buḫtunnaṣr anlara musallaṭ
ḳılındı. Sell-i seyf idüp ekẟerini ḳılıçdan geçürdi.
Ṣaḥābeden Ḥuẕeyfe raḍiya’llāhu ‘anh Faḫr-i ‘Ālem ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve
sellem ḥażretlerinden rivāyet ḳılur ki Buḫtunnaṣr, Beytü’l-maḳdis’i
muḥāṣara ṭarīḳından fetḥ itdükden ṣoñra Ẕekeriyyā ‘aleyhi’s-selāmuñ ḳanı
muḳābelesinde Benī İsrā’īl’den yetmiş biñ Cehūd’ı ḳatl itdi. Ve Ḳuds-i
Şerīf’üñ zīb ü zīverine müte‘alliḳ3 zer ü sīm ve cevāhir ü muraṣṣa‘ātdan yet-
miş biñ yük, ba‘żılar ḳavlince yüz biñ ḫar-vār tuḥaf u tefārīḳ aḫẕ idüp tā
zemīn-i Bābil’e gönderdi. Zīrā ki Süleymān ‘aleyhi’s-selām Beytü’l-maḳdis’i
binā itdükde ‘afārīt ü şeyāṭīne emr itmiş idi. Anlar daḫı rūy-i zemīnde bulı-
nan cevāhir ü nevādir-i muraṣṣa‘ātdan ḥisāba gelmez tuḥfeler getürdilüp tez-
yīn ḳılınmış idi.
Ve seby ṭarīḳı ile alınan ḳavm-i Yehūd [168b YK] ḫod yüz biñ miḳdārı
Bābil vilāyetinde ḳalmış idi. Ba‘dehu Kūroş nām şehryār ki müverriḫīn-i
[192b M2] Yehūd ḳavlince Dārā bin Behmen didükleri pādişāh-ı büzürgvār
idi, ol esīr olan yüz biñ ādemi ve aḫẕ olınan ḥuliy ḳısmını yükledüp Beytü’l-
maḳdis’e gönderdi. Tekrār yine ol memleket evvelki gibi ma‘mūr u ābādān
ḳılındı.
Ġarābet bundadur ki bu mertebeden ṣoñra yine ikinci senede ḳavm-i
Yehūd azdılar. Yine yolsuzlıḳ idüp şāh-rāh-ı islāmı ḳoyup ḍalālet girīvelerine
düşdiler. Tekrār bir seby ile daḫı perīşān ḳılındılar. Ve zamān-ı evvelde her
1 Buḫtunnaṣr-ı eşher: - YK
2 tuġyāna ġıll: tuġyān içün temel YK
3 müte‘alliḳ: - YK
pādişāh aḥvāl-i ‘ibādu’llāha musallaṭ olurdı. Anı irşād içün elbette bir
peyġāmber daḫı meb‘ūẟ ḳılınurdı. Ve şol zamān ki evlād-ı Süleymān’dan
Ṣadīḳa ki Ḥazeḳiyā didükleridür, Benī İsrā’īl’e şehryār oldı, bunları ḥüsn-i
terbiyet içün Şa‘yā ‘aleyhi’s-selām daḫı ba‘ẟ olındı. Ḥattā ‫» ﺗﻴﻚ راﻛﺐ اﳊﻤﺎر‬
1 «‫ﻳﻌﲎ ﻋﻴﺴﻰ ﺑﻦ ﻣﺮﱘ ﰒّ ﺗﻴﻚ راﻛﺐ اﻟﺒﻌﲑ اﻋﲎ ﺑﻪ ﳏﻤﺪ اﻛﺮم ﺻﻠّﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠّﻢ‬
buyurdı. Ḥażret-i Mūsā’dan Ḥażret-i ‘Īsā, ba‘dehu Muḥammed Muṣṭafā ge-
lecegini ümmetine ṭuyurdı.
Egerçi ṣāliḥ ü ‘ādil idi, lākin bir miḳdār ayaḳ zaḥmetinden rencūr ve
ġayrı a‘dāya ol noḳṣānı maḥż-ı ḳuṣūr görilmekle mülūk-i eṭrāf āmāde-i ceng
ü maṣāf olmışlar idi. Derd-i pā bahānesi ile anuñ mülkine ayaḳ uzatmışlar
idi. Ḥālā a‘dānuñ tevcīhlerine bā‘iẟ olan Yehūd ḳavminüñ ḍalāletlerine
binā’en taḳdīr2 olınmış idi.
Pes bu aḥvālüñ ḫilālinde melik-i Bābil olan Sencārīb üç yüz biñ merd-i
muḥārib ve cemme-i ġayr-ı hārib ile Beytü’l-maḳdis fetḥi niyyetine geldi.
Bārūsını muḥāṣara eyleyüp eṭrāf-ı şehre nüzūl ḳıldı. Ve ol ḥīnde Şa‘yā
‘aleyhi’s-selāma vaḥy nüzūl idüp “Ṣadīḳa’ya söyle ki ebnāsından birini ḫid-
met-i ḥükūmete vekīl naṣb itsün.” buyurıldı. İşitdügi gibi Ṣadīḳa emre im-
tiẟal itdi. Kendüsi a‘dā maḳhūr ve Benī İsrā’īl manṣūr olmaḳ recāsına du‘ā-yı
ḫayre iştiġāl ḳıldı.
Ḥikmet Ḫudā’nuñdur, du‘āsı maḳbūl oldı. Tekrār [193a M2] Şa‘yā’ya
ḫiṭāb-ı İlāhī vārid olup “Ṣadīḳa’ya bildür ki fülān maḥaldeki3 fülān dārūyı
alup pāy-ı rencūrına ursun. Meşiyyet-i pür-ḥikmetümle ol sā‘at ‘āfiyet bul-
sun. ‘Ale’l-ḫuṣūṣ ‘ömrini arturdum. ‘Ādil ü müşfiḳ olduġı içün on beş yıllıḳ
‘ömr ile daḫı kendüyi mu‘ammer ḳıldum. Ve üstine gelen a‘dāsını daḫı
münhezim ḳıldum.” dinildi. Şa‘yā edā-yı risālet itdükden ṣoñra Ṣadīḳa ṣıdḳ-
ıla secde-i şükr itdi. Ve ḥayāt-ı mücedded ve ṣıḥḥat-i sermed bulup irtesi
ḫaṣma muḳābil olacaḳ oldı.
Fī nefsi’l-emr Muḥammed bin İsḥāḳ ḳavlince irtesi Sencārīb’e muḳābil
oldı. Mecāl virmeyüp cümlesini münhezim ḳıldı. Ve ba‘żı müverriḫīn
taḥḳīḳınca4 irtesi ki Ṣadīḳa ve ‘askeri ḫˇābdan uyandılar, muḥāṣaraya meşġūl
1 “Sana eşeğe binen, yani Meryem oğlu Îsâ gelecektir. Sonra deveye binen, yani Hz.
Muhammed-i Ekrem (Salât ve selâm onun üzerine olsun) gelecektir.” | Bu ibare YK
nüshasında bulunmamaktadır.
2 taḳdīr: ta‘addī YK
3 fülān maḥaldeki: - YK
4 irtesi//taḥḳīḳınca: - YK
olan ‘askeri bi’l-külliyye [169a YK] mürd buldılar. Ancaḳ Sencārīb beş ne-
fer-i ḫāṣṣı ile hārib olmış. Buḫtunnaṣr daḫı ol beş neferüñ dāḫili bulınmış.
Ṣadīḳa daḫı ardlarınca ādem ṣalup cümlesini ele getürmiş. Niçe kerre siyāset
yüzinden teşhīr idüp eṭrāf-ı şehri gezdürmiş. Günden güne sedd-i ramaḳ
içün birer ḳurṣ-ı şa‘īrden ġayrı ṭa‘ām u şarābdan nesne virmemiş. Ta ki
Sencārīb bu cefādan ölüm ḥaddine varmış “Bize bu minvāl üzere siyāsetden
helāk itmeñ yegdür.” diyü Ṣadīḳa’ya ḫaber ṣalmış. Ol daḫı yetmiş gün
miḳdārı eẕā vü ta‘ẕībden ṣoñra cümlenüñ ḳatlini muḳarrer itmiş.
Lākin Şa‘yā ‘aleyhi’s-selāma vaḥy nāzil olmış ki “Ṣadīḳa’ya söyle Sencārīb
ḳatlinden ferāġat idüp mu‘azzez ü mükerrem āzād itmesi meşiyyetu’llāha
müte‘alliḳ idügini bile.” Fī nefsi’l-emr öyle itdi. Niçe in‘ām u iḥsānla ıṭlāḳ
olınup Sencārīb ve ḫavāṣṣ-ı erba‘a çekilüp mülk-i Bābil’e gitdi. Yedi yıl
salṭanat itdükden ṣoñra bir maraża mübtelā olup ża‘īfü’l-ḥāl düşdi. Aña
binā’en Buḫtunnaṣr’ı veliyy-i ‘ahd idinüp emr-i salṭanatı aña müfevviż ḳıldı.
[193b M2]
Ve on beş yıl münḳażī olduḳdan ṣoñra Ṣadīḳa daḫı vefāt itdi. Yine Benī
İsrā’īl miyānında herc ü merc peydā olup ḍalālet ü ‘iṣyānları taḥḳīḳa yitdi.
[Şa‘yā ‘aleyhi’s-selām] anlar ‘amel itmemegin ‘āciz ḳalup celā-yı vaṭan niyye-
tine şehrden ṭaşra gitdi. Ḳavm-i Yehūd ardına düşüp helākine ṭālib olduḳla-
rından bir dıraḫt emr-i Ḥaḳ ile kelām-ı pāke geldi. “Elā yā nebiyya’llāh!”
diyü kendüye çaġırdı. Şa‘yā daḫı cevf-i dıraḫta girüp ṣaḳlandı. Lākin şeyṭān
‘aleyhi’l-la‘ne bir miḳdār dāmenini çeküp ṭaşrada ‘alāmet gösterdi. Tā ki ol
güm-rehān ol nebiyy-i risālet-nişānı bulup erre ile dıraḫtı ve cism-i pākini
iki biçdi.
Bedīhe
1‫ﻫﺰﻣﻬﻢ ﷲ ﺧﺬﳍﻢ ﷲ‬ ‫ﻟﻌﻨﻬﻢ ﷲ ﻗﺘﻠﻬﻢ ﷲ‬

Egerçi ki miyān-ı dıraḫta girüp dü nīm olınan Ẕekeriyyā ‘aleyhi’s-selām
idügi meşhūrdur. Lākin Şa‘yā ḥaḳḳında daḫı bu ma‘nā muḳayyed ü
meẕkūrdur. ‘Ale’l-ḫuṣūṣ ki mu‘āṣırlardur. Esaḥḥı Bārī Te‘ālā cenābına
ma‘lūm u ġayr-ı mestūrdur.
1 “Allah onlara lanet etsin, onları katletsin. Allah onları bozguna uğratsın, bir başlarına
bıraksın.” | Bu manzume YK nüshasında bulunmamaktadır.
Fe-lā-cerem Buḫtunnaṣr’uñ Beytü’l-maḳdis’e varması ba‘żılar ḳavlince

Buḫtunnaṣr cenāb-ı ilāhīden Benī İsrā’īl’e musallaṭ ḳılınmaḳ Eremiyā’yı
tekẕīb ve Yaḥyā bin Ẕekeriyyā’yı ḳatl ü ta‘ẕīb itdüklerine binā’en oldı. Ve
niçeler zu‘mınca Şa‘yā ‘aleyhi’s-selāma olan cefālarına intiḳāmen vuḳū‘ buldı.
Ḥikāyet-i rü’yā-yı ġarābet-me’āl ve ta‘bīrāt-ı menām be-keşf-i Dānyāl

Ḫafī olmaya ki Benī İsrā’īl ḳavmi içinde Dānyāl iki ẕāt-ı lāzımü’l-iclāl-
dür ki biri Dānyāl-i Ekber’dür ki Buḫtunnaṣr ṭıfl iken Bābil’de bulup ḥüsn-i
terbiyet idüp [169b YK] zamān-ı ẓuhūrında kendüye ve ta‘alluḳātına ta‘ar-
ruż itmemek içün nāme-i emān ḥāṣıl idüp mütemessik olandur. Mezbūr
Buḫtunnaṣr Ḥażret-i Mūsā ‘aleyhi’s-selām vefātından ṭoḳuz yüz ṭoḳsan
ṭoḳuz senesinde mütemellik olup ḳavm-i Yehūd’uñ ḍalālet ü ‘iṣyānların işit-
mekle vilāyet-i Şām ve Beytü’l-maḳdis’e evvel gelüp Yehoyaḳim’i taḥt-ı
iṭā‘atine getürdükde ḳayd-ı ḥayātda bulınup Buḫtunnaṣr’a mülāḳat [194a
M2] eylemişdür. Ve sābıḳan ḥāṣıl itdügi nāme-i emānı görüp mażmūnı ile
‘amel eyleyüp küllī ri‘āyet ḳılmışdur.
Ammā Dānyāl bin Ḥazeḳiyel yine Dānyāl-i Ekber muṣāḥiblerinden-
dür. Evvelki seferinden sekiz yıl ṣoñra Buḫtunnaṣr yine Beytü’l-maḳdis’e gel-
dükde ḥużūrına vardı. Dānyāl-i Ekber’üñ ehl-i beyti içün alduġı emān-
nāmeyi gösterdi. Ta‘addī ve ta‘arrużdan her biri maṣūn u maḥfūz ḳılındı.
Ḥattā ḥażret-i ‘azīz ‘aleyhi’s-selām daḫı ehl-i beyt-i Dānyāl-i Ekber’den idi.
Esīrler miyānında muntaẓam olduḳdan ṣoñra ḫalāṣ oldı. ‘Āḳıbet nāṣiyesinde
nūr-ı nübüvvet dıraḫşı1 ta‘ayyün buldı.
Pes Buḫtunnaṣr ki Beytü’l-maḳdis’i taḫrīb ve ḫalḳını ḳatl ü ta‘ẕīb ḳılup
Şām vilāyetine döndi, Eremiyā ‘aleyhi’s-selām ol beyt-i şerīfüñ ḫarābesini
gördi ve ‘imāreti ḥālini taṣavvur ḳıldı. Bī-iḫtiyār nevḥa ḳılup aġladı. Ḥattā
ḫaṭāṭīf ya‘nī2 ḳırlanġuç didükleri ḳuçcaġızlardur, ol nebīye hem-ḥāl olup bi-
lece aġlaşurlardı. Añları [ṣayd itmek] nehy olınmaḳ bu ḳażiyyeden ṣoñra ol-
mış idi. Bir peyġāmbere bükāsı ḥālinde muvāfaḳatlarına binā’en sā’ir ṭuyūr-
dan ol cihetle imtiyāz virilmiş idi.
El-ḳıṣṣa Ḥażret-i Eremiyā bu vechle ‘arż-ı nāle vü ḫunyā ḳılduḳda
baḳiyyetü’s-süyūf olup birer bucaḳda iḫtifā iden Yehūdā bir bir çıḳdılar. Ol
1 dıraḫşı: - YK
2 ya‘nī: - M2
nebiyy-i büzürgvārüñ yanına irkilüp bir miḳdār ādem oldular. “Min ba‘d
bize lāzım olan mülk-i Mıṣr’a ‘azīmet ve Buḫtunnaṣr ta‘addīsinden ol ṭarīḳla
ḫalāṣa raġbetdür.” didiler. Buḫtunnaṣr’uñ Mıṣr’a varmasını, sulṭān-ı Mıṣr’a
ġālib olmasını cidden iḥtimāl virmediler. Eremiyā ‘aleyhi’s-selām ḫaber
virdükçe, “Mülk-i Mıṣr’a duḫūli muḳarrerdür.” didükçe inanmadılar. He-
nüz Buḫtunnaṣr Şām ḥavālīsinde iken çekilüp gitdiler.
Vaḳtā ki Buḫtunnaṣr sefer ü irtiḥāllerini ṭuydı, melik-i Mıṣr’a nāme ve
resūl gönderdi. “Benüm ba‘żı ḳullarum ḳaçup ḳalemrevüñe1 dāḫil olmışlar-
dur. Cümlesini varan ādemüme teslīm eyleyesün. Ve illā üstüñe [194b M2]
‘azīmetümi muḳarrer bilesün.” diyü bildürdi.
Melik-i Mıṣr ise “Bunlar ‘abīd ḳısmından degül, aḥrārdur. Ḫuṣūṣā
ḫānedān-ı şarḳda ḥāṣıl olmış niçe büzürgvārdur. Ve gelüp ṣıġınan żu‘āfāyı
ele virmek ḫilāf-ı ‘ādet-i aḫyārdur.” cevābını virdi. Ke-ennehu Buḫtunnaṣr’a
muḳāvemet itmek ümmīdinde oldı. Bā‘iẟ bu idi ki Buḫtunnaṣr Mıṣr’a vardı.
Ol maḳūle [170a YK] medā’in-i ma‘mūreye fenā virdi. Ve ḳavm-i Yehūd’ı
tamāmen ele getürdi. Ba‘dehu mülk-i Bābil’e ‘azīmet idüp Dānyāl bin
Ḥazeḳiyel’i kendüye hem-rāh idindi. Ekẟer-i umūrını anuñla meşvereti
münāsib gördi.
Fe-ammā Buḫtunnaṣr’a maḥrem olan ümerā ve rü’ūs ve ekẟer-i ekābir-
i Mecūs Dānyāl’e reşk ü ḥased eylediler. “Şer‘ u meẕhebimüze muḫālif bir
şaḫṣı maḥrem idinmek mūcib-i zevāl-i mülk ü devlete taḳarrüb itmekdür.2”
diyü bildürdiler.
li-Münşi’ihi
‫ﳏﺴﻮد ﳘﻪ ﺧﻠﻖ ﺟﻬﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‬ ‫آﻧﺮا ﻛﻪ ﺑﻠﻄﻒ دوﺳﺖ ﺑﻨﻮاﺧﺘﻪ اﻧﺪ‬
3‫آﺗﺶ ﺑﺪل ﺣﺴﻮدش اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﻧﺪ‬ ‫و آﻧﺮا ﻛﻪ ﭼﺮخ دوﻟﺖ اﻓﺮوﺧﺘﻪ اﻧﺪ‬
Egerçi ki şehryār-ı mezbūrda ‘aḳl ü idrāk var idi, lākin ekābir-i dīn ü
devletüñ sözleri ıṣġāsına4 ṭalebkār idi. Aña binā’en Dānyāl’i ḥabs itdürdi.
Enbiyā ve evliyā içün muḳadder olan belāyādan ol şān-ı büzürgvārı behredār
1 ḳalemrevüñe: evvelgehüñe YK
2 devlete//itmekdür: devletdür YK
3 “Dostlarının himmetiyle muradına erenler bütün insanlar tarafından kıskanılırlar. Devletin
çarklarını parlatanlar ise kıskançların gönlüne ateşler düşürür.” | Manzumenin ikinci beyti
YK nüshasında bulunmamaktadır.
4 sözleri ıṣġāsına: - YK
itdi. Ḥālā ki Ḥaḳ celle ve ‘alā ḫalāṣ u rehāsına sebeb Buḫtunnaṣr’a bir hevlnāk
rü’yā gösterdi.
Vāḳı‘a-i Ġarībe-i Ūlā: Melik-i mezbūr ol eẟnālarda bir vāḳı‘a görür ki
bir büyük büt ḫāk üzere düşmiş yatur ki boynı gümüşden, beli baḳırdan,
incikleri ya‘nī ki sāḳları demürden ve ayaḳları kömürden,1 fe-ammā gövdesi
ve sā’ir a‘żāsı ḫāliṣ altundan idi. Ṣanem-i mezbūrı görüp ta‘accüb iderken
cānib-i āsmāndan bir ṭaş indi. Ol büti şöyle ḫurd u ḫām ḳıldı ki eger ins ü
cin ve vuḥūş u ṭuyūr anuñ eczāsı cem‘ine me’mūr ḳılınalar birbirinden
tefrīḳa2 [195a M2] ḳādir olmayalardı.
Ve yine ol sā‘atde āsmāndan beri bir bād-ı vezān ẓāhir oldı. Ol bütüñ
eczāsından her bir ẕerreyi bir ṭarafa iletdi. Ve varduġı yirde her biri bir yek-
pāre, ‘aẓīm seng oldı ki basīṭ-ı zemīni ol ṭaşlaruñ her biri ḳapladı. Şol vechle
ki Buḫtunnaṣr’uñ naẓarından her bir senge ki ḫāṣṣeten rü’yeti ta‘alluḳ itdi.
Āsmānla ol seng-i yek-pāreden ġayrı nesne görinmedi.
li-Münşi’ihi3
Ẕāt-ı insānda ḥaḳ budur rü’yā

Pür-kerāmetdür[ür] ẓuhūrı ‘ayān
Ẕāt-ı insān ne ṭarafa āyīnedür

Görinür anda resm-i kevn ü mekān
Ẕerreden āfitāb ẓāhir olur

Ḳaṭreden baḥr-i bī-kerān cūşān
Ne ‘aceb heykel-i mükerremdür

Ḳıla her ḥarfi ide anı beyān
Egerçi ki bu vāḳı‘ayı gördi, lākin istīlā-yı ḫavf u ḫaşyetden uyanduġı

gibi unutdı. ‘Ale’s-seḥer taḥt-ı ḥükmindeki seḥere ve müneccimīni getürtdi.
“Ben bu gice bir ḳorḳulu rü’yā gördüm. Lākin uyanduġum ḥīnde unutdum.
Elbette ol ne maḳūle rü’yā idi, bilüp ta‘bīr itmek gereksüz.” diyü söyledi.
1 ve//kömürden: - YK
2 birbirinden tefrīḳa: - YK
3 Bu manzume YK nüshasında bulunmamaktadır.
Anlar ise “Rā’īsine nā-ma‘lūm olan vāḳı‘a nice bilinür ve ne vechle ta‘bīr
ḳılınur?” diyü i‘tiẕār eyledi. Fe-ammā Buḫtunnaṣr anlara ḫışm u ġażab itdi.
“Ben sizi anuñ-çün mer‘ī ṭutarın ki bu maḳūle müşkilātumı ḥall idesüz. Üç
güne dek bu ‘uḳdeyi taḥlīl idemezseñüz ḳatliñüzi muḳarrer bilesüz.” cevābın
virdi.
Anlar ki maġmūm u maḥzūn ṭaġıldı, bu ḳıṣṣa dārü’l-mülk-i Bābil’de
şöhret bulup maḥbesdeki Dānyāl bin Ḥazeḳiyel sem‘ine ṭoḳındı. “Ol
vāḳı‘ayı bi-‘ināyeti’llāh bilmek ve kemā-yenbaġī ta‘bīr eylemek baña müyes-
serdür.” diyü Buḫtunnaṣr’a ḫaber gönderdi.
li-Münşi’ihi
Vāḳı‘ā ol nebiyy-i rūşen-i dil [170b YK]

Vāḳıf-ı sırr-ı ġayb idi kāmil
Keff-i ‘ilminde mihr-i ‘ālem-tāb

Ol ‘azīzüñ olurdı usṭurlāb
Cümle aḥvāl-i ḥādiẟāt-ı dühūr

Fikreti ṣafḥasında hep mesṭūr [195b M2]
Māh-ı yek hefte rub‘-ı dā’irevār

Şehrüñ aḥkāmın eyleyüp iḫbār
Sa‘d u naḥsüñ vaḳāyi‘ını dürüst

Hep bilürdi o ẕü-fünūn nuḫust1
Görse anı Büzürcmihr-i cihān

Ṭıfl-ı bilmez olurdı niçe zamān
Mā-ḥaṣal ser-bülend-i ‘ālem idi

‘İlm-i bālāda ḫod müsellem idi
Vaḳtā ki Dānyāl emr ile dīvāna geldi, “Gördügiñüz rü’yā bu vechledür.”

diyü ser-ā-pā taḳrīr kıldı. Ba‘de-mā ta‘bīrine ibtidā idüp “Ol ẕeheb-i
ḫāliṣden olan ṣanem-i nümūdār zamān u mülk idügi ẓāhirdür ki ser-i zerrīni
1 nuḫust: be-cüst M2
işbu ‘aṣr-ı ārāmīde, ve fıḍḍadan olan gerdeni zamān-ı ferzend-i nev-resīde ve

saġrısı ki misden idi, kifāyet-i mülk-i dīgerān ile gezīde, ammā iki sāḳ-ı cey-
yidi1 ṣoñra gelecek mülūk-i cedīde, ya‘nī istiḥkāmı muḳarrer olan memle-
ket-i Fürs’e ḥükm idecek şehryārān-ı ‘adīde, ayaḳları kömürden 2 olması
evāḫir-i zamān-ı temellüklerinde ża‘f-ı devlet-i nā-pesendīdeden ‘ibāret ola.
Ya‘nī ki senüñ ḥükūmetüñ oġluña göre ḳuvvetde ve miyān-ı müddet-i
‘ālemde gelen mülūküñ devleti senüñ oġluñ temellükine göre istiḥkām u
raġbetde ve yine anlardan ṣoñra gelen mülūk aḥvāli egerçi ki evvelā şevket ü
ḳuvvetde ve illā ṣoñraki zamān-ı devletleri mu‘riż-i zevāl ü ża‘f ḥālinde ol-
maġa yüz ṭuta. Ammā cānib-i semādan nüzūl eyleyen seng ki ol ṣanemi
yıḳup ḫurd u ḫām itmişdür, āḫirü’z-zamān meb‘ūẟ olacaḳ peyġāmberdür ki
cümle mülūk ü selāṭīni3 maḳhūr ve edyānı mensūḫ u mestūr idüp ḳıyām-ı
sā‘ate dek şerī‘ati ḳā’im ola gerekdür.” didi.
Hem ferāmūş itdügi rü’yāsını bildi, hem eṣaḥḥ-ı aḳvāl ile ta‘bīrin ḳıldı.
Bu sebeble Buḫtunnaṣr kendüye ḳatı maḥabbet itdi. “Ḥālā benüm yanumda
senden mu‘azzez ü mükerrem bir kimse yoḳdur.” diyü ri‘āyetine ṣarf-ı
maḳdūr itdi.
Naẓm
4 ‫ﻣﺎﻧﺪ از ﺟﻮد و ﺳﺨﺎﻳﺶ در ﻋﺠﺐ ﻫﻢ ﻋﺠﻢ ﻫﻢ روم و ﻫﻢ ﺗﺮك و ﻋﺮب‬

Vāḳı‘a-i ‘Acībe-i Uḫrā: Ba‘de-zamānin sulṭān-ı mesfūr bir [196a M2]
vāḳı‘a daḫı gördi. Ġarābet bundadur ki evvelki vāḳı‘asını unutduġı gibi bu
rü’yāsını daḫı unutdı. Yine müneccimīn ve ‘ulemāsını getürdüp ol ferāmūş
itdügi ḫˇābuñ taḳrīrini, ba‘dehu ta‘bīrini ṭaleb ḳıldı. Bu kerre sāḥirān ḳatı
‘āciz ü bī-dermān ḳaldılar. “Sen üstād-ı sāḥirānla muṣāḥib ve hemvāre bezm-i
ünse ṭālib ü rāġıb olduñ. Ve anuñ siḥr ü mekri ile ‘acā’ib düşler görüp unut-
maġa mu‘tād olduñ. Ba‘dehu aña ta‘bīr itdürüp iltifāt u raġbetine bā‘iẟ
güşāyiş-i ḫāṭır bulduñ. İmdi bu maḳūle rü’yāları saña ol gösterür ve unut-
durur. Ba‘dehu [171a YK] kendüsi taḳrīr ü ta‘bīr idüp yanuñda raġbet bu-
lur.” cevābların virdiler.
1 ceyyidi: cedīdīsi M2
2 kömürden: demürden YK
3 ü selāṭīni: - M2
4 “Acem, Romalı, Türk, Arab, herkes onun cömertliği, eli açıklığı hususunda şaşırmış
kalmıştır.” | Bu manzume YK nüshasında bulunmamaktadır.
Buḫtunnaṣr gördi ki anlarda Dānyāl’üñ ḳudreti yoḳ, mücerred anı

meẕemmet içün güftügūları çoḳ, cümlesini naẓarından sürdi. Yine ol
peyġāmberi ṭaleb ḳılup rü’yāsından ṣordı. Mezbūr iki rek‘at namāz ḳılup
Rabbü’l-erbāb cenābından isti‘ānetden ṣoñra vāḳi‘-ı ḥāl vāḳı‘a kendüye keşf
ile ma‘lūm oldı. Ve taḳrīr ü ta‘bīrine vuḳūf buldı.
Ve eyitdi ki “Rü’yāda görmişsün [ki] bir büyük dıraḫt āsmāna ṭoġru
yücelmiş. Altında behā’im ü ne‘ā’im ü ḥayvānāt, üstinde ṭuyūr-ı bī-ġāyāt
müctemi‘ olmışlar. Bu ḥāletde bir melek elinde teber ol dıraḫtı kökinden
kesmek ḳaṣd ider. Ve ol ḥīnde bir firişte nidā eyler ki ‘Bu dıraḫtı kökinden
kesme. Ṭalını budaġını ḳır, ammā ki1 bir miḳdārını ibḳā ḳıl.’ diyü söyler.
Pes ol dıraḫt kesildi. Altındaġı behā’im ü ḥayvānāt ve üstindeki ṭuyūr-ı bī-
ġāyet perākende ḳılındı. İmdi bu vāḳı‘anuñ ta‘bīri budur ki ol ulu aġaç sen-
den ‘ibāretdür.2 Altındaġı ḥayvānāt re‘āyādan3 ve üstindeki ṭuyūr ḫadem ü
ḥaşem ‘idādındaki mevcūdāt ve dıraḫtuñ ṭalı budaġı evlād u ta‘alluḳāt u ‘ıyāl
‘add olınan mensūbātdur ki sen bu yaḳında ġażab-ı İlāhī ile helāk olup anlar
perīşān olacaḳlardur. [196b M2] Bundan aḳdem erkān-ı devletüñ bir mü-
cevher ṣanem-i a‘ẓam düzmege rıżā virdügüñe binā’en Ḥaḳ celle ve ‘alā seni
ḳahr idecekdür.” diyü ta‘bīr itdükde Buḫtunnaṣr maġmūm u tersnāk oldı.
“Bārī Ḫudā beni ne yüzden ḳahr idecekdür?” diyü sordı.
Dānyāl tekrār ḫiṭāb idüp “Seni eşkāl-i ġarībeye ḳoyup her ḳanḳı şekle
girürseñ benī nev‘uñı eẕā vü cefā ile ḳahr-ı küllī ḳılup yedi yıl miḳdārı bu
didügümüz ṣuver-i ‘acībe ile ‘ālemi devr ideceksün. Ve gelesi hefte4 ṣıḥḥat-i
kelāmumı taġyīr-i şekl ile taḥḳīḳ eyleyeceksün.” diyü bildürdi.
Buḫtunnaṣr ṣaḥīḥ bildi ki kelām-ı Dānyāl eṣdaḳ-ı maḳāldür, irtesi tāc u
taḫtını oġlına virdi. Kendüsi iḫtifā vü inzivā iḫtiyār itdi. Bu ṭarīḳla beş altı
gün geçüp Buḫtunnaṣr peyġūle-i5 ḫānedeki ‘ufūnetden6 ṭaraldı. İstinşāḳ-ı
hevā içün bām-ı ḳaṣrına çıḳdı. Eṭrāfına naẓar itmek üzere iken nāgehān
ḳanatları bitdi ve minḳār [171b YK] u maḫleb peydā itdi. Bir ṭavşancıl ṣūre-
tine mütemeẟẟil olup uçdı, gitdi. Ṭuyūr ḳısmından niçelere ta‘arruż itdi.
Gāh asrlan ṣūretine girdi, cins-i behā’ime fenā virdi. Gāh şāhīn ḫilḳatine
mütemeẟẟil oldı, envā‘-ı ṭuyūr minḳār u maḫlebinden te’ellüm ü te’eẕẕī
1 ammā ki: ve YK
2 Bu cümle YK nüshasında mükerrer yazılmıştır.
3 re‘āyādan: re‘āyādan ‘ibāretdür YK
4 gelesi hefte: yine gelüp YK
5 peyġūle-i: bu maḳūle M2
6 ‘ufūnetden: ‘uḳūbetden M2
buldı. Ve bu ḫuṣūṣ vilāyet-i Bābil’de şüyū‘ bulup Buḫtunnaṣr’uñ bu ḥālini

bilmez ādem ḳalmadı.
Oġlı ise Dānyāl Nebī tedbīri ile umūr-ı cumhūr tedārükine ṣarf-ı
maḳdūr ḳıldı. Vaḳtā ki yedinci yıl oldı, gerek oġlı, gerek ‘askeri evżā‘-ı nā-
sezāya mürtekib olmaġa başladı. Dānyāl daḫı cümleyi taḫvīf idüp “Bu
yaḳında Buḫtunnaṣr yine ẓāhir olacaḳdur. Ef‘āl-i nā-revāya mürtekib olanlar
cezālarını bulacaḳdur.” ḫaberin1 keşf itdi.
Fi’l-vāḳi‘ ol heftede ḫānesine geldi. Vehb bin Münebbih ḳavlince peşe
ṣūretinde iken serāyına girdi. Ba‘dehu Ḫālıḳ-ı cihān-āferīn evvelki ṣūretini
aña erzānī ḳıldı. Evvelā pāk ġusl idüp gitdi. Ba‘dehu [197a M2] ḫavāṣṣını
da‘vet idüp “Şimdiye dek cemāda ya‘nī ki ṣanem-i nā-pāk-nihāde ṭapardum.
Vādī-i ḍalāletde ḳalup ṭarīḳ-ı rāstdan ṣapardum. El-ḥamdu li’llāhi te‘ālā
şimdi kendümi bildüm. Benī İsrā’īl ‘ibādet itdükleri Ḫudā-yı Rabbü’l-
‘ālemīn’e ‘arż-ı ‘ubūdiyyet ḳıldım. Min ba‘d her kim ki dīn-i ḳavīme girüp
İslām ü īmān ‘arża ḳıla, ḍarb-ı şemşīrümden ḫalāṣ u rehā bula. Ve her kim
büt-perest olup ḍalālet peyġūlesinde ḳala, tīġ-i ser-tīz ile helākini muḳarrer
bile.” didi. Ve ḳavmine bir gün bir gice mühlet virdi. Andan ṣoñra küffāra
ve dīn-i Mecūs’da olanlara sell-i seyf itmegi muḳarrer ḳıldı.
li-Münşi’ihi
Didi ben şāh-ı ehl-i īmānum

Şehryār-ı ḫuceste-erkānum
Böyledür ḥaḳḳıñuzda emr-i celīl

Ṭutasuz şāh-rāh-ı dīni sebīl
Olasuz tīġimüzden āzāde

Göresüz levḥ-ı fetreti sāde
Şerer-i şerrimüzden ola emīn

Dīn-i İslāmı eyleyen taḥsīn
Ve bi’l-cümle Buḫtunnaṣr ki bu sözi söyledi ve ḫalvet-ḫānesine gitdi,

ḥikmet Ḫudā’nuñdur, ol gice naḳd-ı ḥayātı ḳābıż-ı ervāḥa teslīm itdi. Bu
1 ḫaberin: diyü YK
taḳdīrce Buḫtunnaṣr’uñ ūlā [ḥāli] ḍalālet ve uḫrā ḥāli 1 şeref-i İslām ile
selāmet oldı.
Ve tevārīḫ kitāblarından birinde daḫı gördüm [ki] sulṭān-ı mezbūr Mıṣr
ve Şām ve Beytü’l-maḳdis ve Yūnān ve Rūm’ı ḫarāb itdükden ṣoñra ki müd-
det-i temellüki on ṭoḳuz yıla varmış idi. Uzunı altmış ẕirā‘, ‘arżı altı ẕirā‘ ṣāfī
altundan bir mücevher ṣanem düzdürüp arż-ı Bābil’de ‘avām ve ḫavāṣṣa ‘arż
[172a YK] itdi. “Aña secde ideniñüze luṭf u iḥsān ve itmeyenleriñüze2 bir
tennūr-ı germ ile dāḫil-i āteş-i sūzān iderin.” [didi].
Ancaḳ Dānyāl nāmındaki nebiyy-i ẕī-şān ve Ḍāniyā3 ve ‘Azāriyā ve Me-
teṣā’il nām üç nev-cüvān secde eylemedi. İmtiẟāl-i fermān itmedükleri içün
āteşe iletdi. Ḥālā ki miyān-ı āteşde seyr-i gülistān iderken teferrücde ol-
duḳları ve kendülere żarar-ı nārdan bir ḫasāret yitişmedügi ‘ayān ve Rabb-i
‘İzzet’e [197b M2] bülend āvāzla tesbīḥ ü tehlīl itdükleri mesmū‘-ı ‘āle-
miyān olduḳda Buḫtunnaṣr ḳudret-i Ḥaḳḳ’ı müşāhede ḳıldı. Ḫālıḳ-ı cihān-
āferīn ṣāni‘-i bī-şebīh idügin bildi. Min ba‘d müşrikīne sell-i seyf idüp
mü’minīni ḥimāyet ü ri‘āyet üzere oldı.
Ḥükūmet-i Avīl Mardūc4

Mezbūr Buḫtunnaṣr’uñ oġlıdur. Vehb bin Münebbih’den menḳūldür
ki püser-i Buḫtunnaṣr ki babası vefātından ṣoñra müstaḳil pādişāh oldı. Pe-
derinüñ ġıybeti ḥālindeki gibi Dānyāl’e raġbet ve umūrında anuñla meşveret
itmedügi ta‘ayyün buldı. Ḥattā vālidesi ferzend-i mezbūra incindi. “N’içün
babañuñ vaṣiyyetini ṭutmazsun? Dānyāl gibi ‘āḳıl ü dānānuñ ḳavli ile ‘amel
itmezsün?” diyü naṣīḥat itdi. 5 Lākin pendi sūdmend olmadı. “Ben re’y-i
salṭanatda müstaḳillüm. Kimsenüñ ḳavli ile ‘amel itmegi cā’iz görmezin.”
cevābını virdi. Ḥattā Dānyāl ‘aleyhi’s-selāmı dibelik dūr u mehcūr itdi. Her-
giz meclisine duḫūl ruḫṣatı virilmez oldı.
1 ḥāli: - YK
2 Nüshalarda “itmeyenleri” şeklinde yazılan bu kelime anlam gereği “itmeyenleriñüze” olarak
metne alındı.
3 Ḍāniyā: ẞāniyā YK
4 Burada kastedilen “Amel-Marduk” olmalıdır. bk. Rocio Da Riva, “The Inscriptions of
Nabopolassar Amel-Marduk and Neriglissar”, Studies in Ancient Near Eastern Records 3,
pp. 234, Berlin De Gruyter, 2013.
5 N’içün//itdi: - YK
Pes çoḳ zamān geçmedin āyīnleri üzere bayramları geldi. Cebbār-ı

mezbūr ümerāsı ile simāṭ-ı ‘īd üzere otururken ḳolsız, bileksiz bir el ayası
ẓāhir oldı. Ol el ayasında üç kelime yazılmış görilüp ḫalḳa ma‘lūm olduġı
gibi yine nā-būd ḳılındı. Ḥālā ki ol yazuları oḳur bulınmadı. Bu sebeble şāh-
ı cebbāruñ elem ü ıżṭırābı def‘ine bir çāre olmadı. ‘Āḳıbet ümerāsı kendüye
naṣīḥat eylediler. “Bu ‘uḳdenüñ ḥalline çāre Dānyāl’i getürüp vāfir i‘tiẕār
idüp andan su’āl itmekdür.” diyü söylediler. Fi’l-vāḳi‘ öyle oldı. Dānyāl
‘aleyhi’s-selām gelüp oḳudı. Evvel örnegi alınan üç kelime muḫif ve va‘d ve
cem‘ lafẓları idügini bildi. “Ma‘nāları Allāhu Te‘ālā senüñ ẕātuñı vezn eyledi.
Ḳatı ḫafīf ve sebük buldı. Ve saña mülk va‘desin itdi. Ḥadd-i ẕātında [198a
M2] ol va‘desine vefā eyledi. Ve sen de esbāb-ı devlet ü ḥaşmeti cem‘ ḳıldı.
Lākin teferruḳını daḫı irādesi muḳarrer oldı, dimekdür.” didi. Buḫtunnaṣr
oġlı tekrār Dānyāl’den ṣordı, “Bu teferruḳa neden1 olacaḳdur ve ne zamānda
vücūd bulacaḳdur?” didi. Ol daḫı cevābında “Üç günden ṣoñra seni öldüre-
ceklerdür. Ve cem‘iyyetüñi perīşān ideceklerdür.” sözini söyledi.
Pes ol melik-i ġāfil bu ḫaberlerden [172b YK] müte’ellim oldı. Kendü-
sini ḳatl varṭasından ṣiyāneti münāsib gördi. Ya‘nī ki ḥāris ü ḥāciblerine
ıṣmarladı [ki] “Benüm ḥıfẓumda iḥtiyāṭ üzere deprenüñ. Gice ile ḥarem-
serāmuñ eṭrāfında her kimi bulursañuz bilā-tereddüd öldürüñ.” diyü tenbīh
ḳıldı. İttifāḳ bir gice yatduġı yirde cānı ṭaraldı. “Bir miḳdār gezineyin. Ḥāris-
ler ḫˇāb-ı ġafletde midür, göreyin.” diyü ṭaşra çıḳdı. Nigehbānuñ biri sell-i
seyf idüp üstine yüridi. “Hāy ben sizüñ pādişāhıñuzın.2 Ṣanmañ ki żarar
ḳaṣdına gelen güm-rāhıñuzın.” diyince ol nigehbān3 bir zaḥm-ı mühlik urdı.
Ol sā‘at dil aġız virmeyüp irādetu’llāh yirin buldı.
Bedīhe4
Atılsa ḳavs-ı ḳażādan ḫadengi taḳdīrüñ

Muḥāl olur aña tedbīr ile siper ṭutmaḳ
Kemerde dest-i meşiyyet kemend atar ki aña

‘İbāda vācib olup bi’z-żarūre siper ṭutmaḳ
1 neden: - YK
2 pādişāhıñuzın: şāhıñuzın YK
3 Nüshalarda “ölmeyüp/olmayup” şeklinde yazılan bu kelime anlam gereği “ol nigehbān”
El-ḳıṣṣa ol zaḫm-ı mühlik kāfir-i mezbūrı şebistān-ı ‘ademe ve ḳa‘r-ı

nār-ı cehenneme gönderdi. Yirine oğlı şehryār oldı.
Ḥükūmet-i Beliṭşāser1
Ya‘nī ki Buḫtunnaṣr’uñ oġlı oġlıdur. Ba‘żılar ḳavlince dīvār yarılup keff-
i dest çıḳup ḥurūf-ı mezbūrını Dānyāl oḳıduġı, ba‘dehu ḳulları ḳatl eyledügi
budur. Ḥālā ki evveli eṣaḥdur. Bu daḫı ḫaylī cebbār u mu‘ānid kāfir-i fācir
idi. [198b M2] Ḫuṣūṣā devlet ü şevketine dā’imā ġurūr üzere idi.
Ravżatu’s-ṣafā’da yazılduġı üzere sebāyā-yı Benī İsrā’īl ḫuṣūṣında ‘uḳalā
ile meşveret idüp baḳiyye-i ḳavm-i Yehūd’ı ve ḥuliyy-i Beytü’l-maḳdis’den
bulunan muraṣṣa‘-ı mevcūdı ruḫṣat virüp yirlü yirine gönderen bu idi.
Ve bi’l-cümle Eremiyā Nebī ḫaber virdügi üzere Buḫtunnaṣr’uñ
ba‘de’s-seby yigirmi altı yıl salṭanatı, ba‘dehu oġlınuñ yigirmi üç sene ve
nebīresi Beliṭşāser’üñ2 yigirmi bir sene oldı. Cümlesi yetmiş yıl olup ta‘ay-
yün-i kerāmet-ḳarīni taḥaḳḳuḳ buldı.
Ve bu mābeynde Lenger ve Sencārīb ve Kūroş3 nām ba‘żı mülūk ki ya-
zıldı, lākin nesebleri ‘ale’t-tertīb bilinüp taḥḳīḳ ḳılınmaḳ4 müyesser olmadı.
Bu ḥaḳīr ḳavlince anlar yine ẕikri sebḳ eyleyen ḥükkām ‘idādında dāḫil ol-
maḳdur. Nihāyet evvel zamānda ḳavm-i Yehūd ‘İbrānī lisānlarınca her
şehryāra bir ism ve laḳab ḳomaḳ ‘ādet olmaġın ṣıḥḥati ma‘lūm olmamışdur.
Cümleden Kūroş ḥaḳḳında kimi Behmen ve kimi Dārā idügi ta‘ayyündür,
dimesi bu müdde‘āmuzı mü’eyyiddür.
El-ḳıṣṣa ḳavm-i Mecūs’a ḥükūmet iden Buḫtunnaṣr’uñ ve ferzendi ve
nebīresi olan iki şehryār-ı ‘aṣruñ egerçi ki nesebleri munḳarıż oldı, lākin yine
ümerā-yı āteş-perestān zümresinden birḳaç mülūk-i ḍalālet-sülūk daḫı ta‘ay-
yün buldı. [173a YK] Bu zümre mülūk-i āteş-perestān-ı Fārs diyü meẕkūr-
dur. İmdi bunlaruñ evveli Dāriyūs bin Aḥsūrsī’dür5 ki Beliṭşāser’den ṣoñra
ṭoḳuz yıl miḳdārı Kūroş ile iştirāk üzere ḥükūmet itdi.
1 Burada kastedilen “Neriglissar” olmalıdır. bk. Da Riva, age.

2 Bu kelime YK nüshasında önce yazılmamış, cümlenin devamında eklenmiştir.
3 Gūreş: Gūreş taḥḳīḳ ḳılınmaḳ YK
4 taḥḳīḳ ḳılınmaḳ: - YK
5 Aḥsūrsī: Aḥsūrīsī YK
Ba‘dehu Dāriyūs fevt olup üç yıl daḫı Kūroş istiḳlāl cihetinden aldı,
virdi. Ba‘de zamānin anuñ daḫı defteri dürilüp oġlı Fehūsiyūs-ı Fārisī sekiz
yıl [199a M2] salṭanat sürdi. Ya‘nī ki Bābil vilāyetine ve Fārs ıḳlīmünüñ
ba‘żı memleketine müstevlī oldı. Ve yine bundan ṣoñra Dāriyūs Nesnāṣaf
yigirmi beş yıl ḥükūmet ḳıldı. Ve bu ẓālimüñ zamānında1 Dānyāl ‘aleyhi’s-
selām sibā‘ ḳuyusına atıldı. Lākin ẕātına żarar gelmeyüp yine ṣıḥḥatle çıḳdı.
Ve evvelkiden ziyāde ‘aẓīmü’ş-şān buldı.
Ḥükūmet-i Şemerdiyūs-ı2 Mecūsī

Bu daḫı on üç yıl icrā-yı aḥkām eyledi. Ve bunuñ zamānında Zerdāşt-ı
Ḥakīm ẓuhūra geldi. Ve dīn-i Mecūs’a müte‘alliḳ Astāh3 nām iki biñ4 ṣıġır
derisine altun5 ḥall ile yazılmış bir kitāb ibrāz idüp ḫārıḳ-ı ‘āde ‘ameller ile
ehālī-i Fārs’i iḍlāl itdi. Ḥattā mezbūr Şemerdiyūs ve sā’ir ekābir-i dīn-i
Mecūs ṭarīḳ-ı müstaḳīmden çıḳdı.
Ḥükūmet-i Aḫasveros bin Dāvulūs

Mezbūr Mecūs6 daḫı yigirmi yıl salṭanat eyledi. Ve Hāmān-ı ‘Amālīḳī
nām müfsidi vezīr idindi. A‘yān-ı Yehūd’dan Meredcān7 nām şaḫsuñ ḳarın-
daşı ḳızı Esbīr-i8 Yehūdiyye ile tezevvüc ḳıldı. Ġāyetde cemāl ü bahā ṣāḥibi
olmaġın her vechle dīdārına firīfte oldı. Dāḫil-i ḫalvet-i viṣāl olduḳda bu
ebyātı vird-i zebān idindi:9
1 ẓālimüñ: ẓālimüñ yigirmi beş YK

2 Şemerdiyūs: Şemeryūs YK
3 Burada kastedilen Avesta olmalıdır. bk. Şinasi Gündüz, “Mecusilik”, Türkiye Diyanet
Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara 2003, C. 28, s. 279-284.
4 iki biñ: on iki YK
5 altun: - M2
6 ṭarīḳ-ı//Mecūs: - YK
7 Meredcān: Mercān YK
8 Burada kastedilen “Ester” olmalıdır. bk. Aaron Koller, Esther in Ancient Jewish Thought,
Cambridge University Press, 2014.
9 bu//idindi: - YK
li-Münşi’ihi1
Didi el-ḥamdu li’llāh ey dildār

Vāṣıl-ı bezmüñ oldum āḫir-i kār
Tīġ-ı elmās-gūn ‘abd-i kelīm

Ṣadef-i nehr-i vaṣluñ itdi dü-nīm
Çerḫ elinden yidüm hezārān müşt

Şimdi ki irgürince ben engüşt
Dil ki bir kez bu gence maḥremdür

İki sīmīn sütūn-ı muṭalsamdur
Künh-i maḫfīñi kim bulam la‘līn

Dürr ü gevherle eyleyem şermīn
Ammā vezīri olan Hāmān bir ṭarīḳla Aḫasveros’ı iḍlāl-i ġabāvet-nişān

idüp ümmet-i Yehūd’uñ ‘āmmeten ḳatline ḳaṣd itdükde zevci olan Esbīr
ḥüsn-i tedbīri ile bunca nüfūsı ḫalāṣ ḳıldı. Ekābir-i Yehūd’dan olan Me-
redcān ol aḥvāli aḳribāsından olan Esbīr’e i‘lām [199b M2] itmekle ḥüsn-i
tedārük üzere oldı. Evvelā ‘āmmeten Yehūd’a ıṣmarlayup üç gün üç gice
ṣavm ile ‘ibādet itdürdi. Ba‘dehu Cenāb-ı Rabbü’l-erbāb’a def‘-i beliyyāt
içün tażarru‘a āġāz itdi. ‘Aḳabince Aḫasveros’a ḳaṣd-ı Hāmān’ı bildürüp
n’eylediyse eyledi, ḳatlini buyurtdı. Ḥattā ‘ammisi Meredcān’ı ṣalb içün
iḥżār itdügi dāra Hāmān’ı aṣdurdı. Yine de ġażabını mündefi‘ eylemeyüp
cesed-i murdārını iḥrāḳ bi’n-nār itdi. El-ān 2 her senede ki ol gün gelür,
ḳavm-i Yehūd cem‘iyyet-i ‘īd ile beẕl-i cūd idüp bayramlarına ‘īdü’l-ġūr
nāmını ḳodılar. Ve bir ġılāfı penbe ile ṭoldurup Hāmān’uñ cesedine teşbīh
ḳaṣdın ḳılmaġla āteşe yaḳdılar.

2 El-ān: Ve YK
Devlet-i Dārā bin Alāme

Bu daḫı on yedi yıl salṭanat1 itdi. Ve beyne’l-mülūk Nāget diyü şöhret
buldı. Zamānında [173b YK] Soḳrāṭ ve Zīnūn ve Fīẟāġuraẟ ve hendese
ṣāḥibi Öḳlidus nām ḥakīmler ẓuhūr itdi.
Ba‘dehu bu daḫı öldi, yirine Arṭaḫşāst ḥākim oldı ki sābıḳu’z-ẕikr
Kūroş’uñ ḳarındaşı oġlıdur. On bir yıl aldı, virdi. Āḫir ol daḫı fevt olup
Dīger Arṭaḫşāst ẓuhūr idüp yigirmi yıl ḥükūmet ḳıldı. Ḥattā melik-i Mıṣr
olan fir‘avn ile ceng idüp münhezim itdi. Ve dārü’l-mülk-i Mıṣr’daki Ḳaṣr-ı
Şem‘’ı mezbūr yapdurdı.
Salṭanat-ı Arsīs
Sābıḳu’z-ẕikrüñ oġlıdur. Dört sene bu daḫı kām-rān oldı.2 Andan ṣoñra
ferzend-i reşīdi Dārā bin Arsīs şehryār olup yigirmi buçuḳ yıl miḳdārı ‘aẓīm-
i şān buldı.
FAṢL MEMLEKET-İ EFRENC VE ERMEN VE NAṢĀRĀ BEYĀNI

VE ḪULEFĀ-YI MESĪḤ İ‘LĀNI ẔİKRİNDEDÜR
Ḫafī olmaya ki ḥudūd-ı vilāyet-i Ermen, Gürcistān3 muḳābilinde vāḳi‘

bir memleket-i vāsi‘u’l-aḳṭārdur ki Ermeniyye-i Ṣuġrā vü Kübrā anuñ kürsī-
i memleketidür. Ve Ermeniyye-i Kübrā’nuñ ṭūli tuḫūm-ı4 Āzerbaycān’dan
ḥudūd-i Selmās’la ṭolmış, gitmişdür. ‘Arżı ise [200a M2] vilāyet-i Gürcistān
ibtidāsından aḳṣā-yı Vesṭān’a dek mümted olmışdur. Ammā Ermeniyye-i
Ṣuġrā ṭūli Şām ṭarafından müntehā-yı vilāyet-i Rūm’a dekdür. Keẕālik5 ‘arż-ı
Malāṭiyye tuḫūmından Anṭākiyye ser-ḥaddine varıncadur. Ve cümle cihāt u
cevānib ü cibāl ol vilāyetde dāḫildür.
1 salṭanat: - YK
2 kām-rān oldı: kām-rānlıḳ idüp YK
3 Gürcistān: Frengistān YK
4 tuḫūm-ı: ṭūl-i YK
5 Keẕālik: - YK
Ve ḳadīmī beş pāre bilād-ı ma‘mūresi var idi ki anlara Ayās ve Sīs ve
Ṭarsūs ve Adana ve Misīs ıṭlāḳ olınurdı. Cümlesi birbirine yaḳındur. Fī
zamānina mu‘aẓẓam-ı büldānı Adana adınadur.1 Misīs ve Ayās ḫarābe ve Sīs
ve Ṭarsūs birer ḳaṣaba-i miyānedür. Ve ol zamānda yigirmi biñ pāre żıyā‘-ı
ma‘mūre ve ḳurā-yı mevfūre var idi. Şimdi ‘öşri ḳalmaduġı menḳūldür.
Melbūsāt ḳısmından ṣūf ki aña ḳudsī dinilegelmişdür, vilāyet-i Rūm’a tābi‘
Anḳara ḳaṣabaḍa işlendügi şāyi‘dür. Ve lāden2 ki būy-i dil-āvīzle meẕkūrdur,
vilāyet-i merḳūme muḥāẕīsindeki Ḳıbrıs Cezīresi’nde ḥāṣıl olması vāḳi‘dür.
Ammā Ḥudūd-ı Vilāyet-i Efrenc

Ġāyetle ‘arīż ü vasī‘ memleketdür. Ḥadd-i evveli cānib-i cenūb-ı
Ṭarsūs’dandur ki Ṭanca ve Şām ve ḥadd-i Rūm ve ṭaraf-ı şimālden bilād-ı
Rūs ve Tatar anda dāḫildür. Maġribden maşrıḳa ṭoġru mümted olmışdur.
Üçinci ḥaddi vilāyet-i Yūnān ve dördincisi Baḥr-i Muḥīṭ, ġarbīde oḳyānūsla
meşhūr olan vilāyet-i ābādāndur. Ammā maşrıḳ cihetinden olan ḥaddi
bilād-ı Alamaniyye, ikincisi bilād-ı İfrīḳiyye,3 üçincisi āḫir-i bilād-ı Endü-
lüs’dür ki ol memleketüñ aṣlı Rūmiyye-i Kübrā’dür ki ḥālā4 papa didükle-
ridür. Frengistān’uñ pāy-taḫt-ı ḳadīmidür.
Anı evvelā binā eyleyen [174a YK] Siyornūs’dur5 ki Tevrāt’da Nemrūd
diyü ẕikr olınmışdur. Anuñ bir nā-ḫalef oġlı var idi. Pederinüñ bir ferzendi
daḫı ḥāṣıl olup verāẟet-i memleketde kendüye ferāhem olmaḳ ḫavfından bir-
gün tenhā düşürüp babasını ṭutdı, ālet-i tenāsülini buṭayup ḫādım ḳıldı.
Buña ḳanā‘at eylemeyüp giderek ḳatline daḫı [200b] ḳaṣd itdi. Āḫir Si-
yornūs anuñ ḫavfından zemīn-i Rūmiyye’ye vardı. Kendüsi ve ümerā ve
vüzerāsı ol cāy-ı nüzhet-āẟārı ma‘mūr idüp anda temekkün ḳıldı. Giderek
Romulus ki ol diyāra ḥākim oldı. Üç yüz altmış burcla bir muḥkem bārū
bünyād eyledi ki taḳrīben yigirmi ferseng yir var idi. Ve tārīḫ-i binā hübūṭ-ı
Ādem’den dört biñ yıl ve dört yüz seksen yıl ṣoñra temeli bıraġılmış idi.
1 Adana adınadur: adınadur YK

2 lāden: lāvān M2
3 Nüshalarda “Afrüste (M2), Afrīşe (YK)” şeklinde yazılan bu isim “İfrīḳiye” olarak tashih
edildi. bk. Ebû Süleymân Dâvud el-Benâkitî, Târîhu el-Benâkitî: Ravzatu Ûli’l-elbâb fî
Ma’rifeti et-Tevârîh ve’l-Ensâb, el-Merkez el-Kavmî li’t-Tercemeti, Kāhire 2007, s. 291.
4 ki ḥālā: - YK
5 Bu isim Benâkitî Tarihi’nde “Sotūrnūs” şeklindedir. bk. Ebû Süleymân Dâvud el-Benâkitî,
age, s. 291.
Ba‘dehu iki yüz ḳırḳ yılda Romulus neslinden yedi pādişāh geldi, geçdi.
Cümlesinüñ ḳarārgāhı ẕikr olınan Rūmiyye-i Kübrā idi. Ḥattā Boḳrāṭ-ı
Ḥakīm ol pādişāhlardan birinüñ zamānında vücūda geldi.
Vāḳtā ki anlaruñ nesli münḳaṭı‘ oldı, ya‘nī ki ebnā-yı Romulus
nāmında ḥākimler munḳarıż olup fenā buldı, her yıl ümerādan biri sulṭān
ḳılındı. Ve āḫir-i sālde ‘azl olınup nevbet birine daḫı virildi. Ḥālā Ṭobra
Venedik 1 begleri gibi münāvebe ile salṭanatları ṭaḥaḳḳuḳ buldı. Nihāyet
bunlar on iki beg olup ayda birisi ḥükūmet itdügi gibi anlaruñ tebdīli yıldan
yıla muḳarrer ḳılındı.
El-ḳıṣṣa dört yüz on sekiz yıl geçince her senede birisi aldı, virdi. Ba‘de-mā
Cüliyūs nām ḥākim taḫt-ı salṭanata cülūs ḳıldı. Ve kendüsi küllī ḳuvvet ü
miknet ṣāḥibi olmaġın yıl āḫirinde kimse anı ‘azle ḳādir olamadı. Elli altı yıl
tamām icrā-yı aḥkām2 itdi. Ve kendüsi fevt olduḳda mülki oġlına intiḳāl
idüp baṭnen-ba‘de-baṭnin ḥükūmetleri tā Aġustūs Ḳayṣer’e dek vardı ki
mezbūr Gersṭūs ile mu‘āṣır idi.
Ve bi’l-cümle gerek ol ve gerek her ḳayṣer-i maḫẕūl Rūmiyye-i
Kübrā’da mütemekkin olmışlar idi. Ba‘de ẕālik papalar taṣarrufına düşdi ki
anlar ḫulefā-yı Mesīḥ nāmına bir bölük riyāżet-kīş rāhiblerdür.
Bu taḳdīrce ibtidā-yı diyār-ı Efrenc ġarb ilindendür ki sāhilleri birbirine
muḳābil vāḳi‘ olmışdur. Ve ba‘żı yirleri ancaḳ beş ferseng boġazlar idügi
[201a M2] şüyū‘ bulmışdur. Ḥattā Zuḳāḳ dinilen ol maḥallerdür.
Ve andaki zemīn-i ma‘mūr İspānya memleketi ıṭlaḳ olınmışdur. Ṭūli
bir aylıḳ yoldur. Ve ma‘mūr u3 meşhūr olan şehrleri Belensiye, Mürsiye,
Viyāniye, 4 Şāṭibe, Ṭuleyṭule, İşbiliyye, Ḳurṭuba, Azārḳadre, 5 Cündbāre,
Cezīre-i 6 [174b YK] Ensā, Mayorḳa, Lār, Ṣıḳılliye didükleridür. Ve bu
vilāyetlerüñ ekẟerini evā’il-i ‘ahd-i İslām’da ġuzāt-ı Müslimīn fetḥ idüp
maġrib pādişāhları żabṭına dāḫil olmış iken sene sittin ve tis‘a mi’e-i hicrīde
Rey Kaṭalonya 7 nām şehr Müslimānlar elinden alındı. İspānya ḳrallarına
ḫarāc-güẕār olmaları muḳarrer oldı. Ṣıḳılliye Cezīresi’nde sākin olan
1 Venedik: ve Nīk YK
2 aḥkām: ḥükūmet YK
3 ma‘mūr u: - YK
4 Viyāniye: Vibāniye YK
5 Azārḳadre: Azādḳarde YK
6 Cezīre-i: Cenerīre M2
7 Ḳaṭalonya: Ḳasṭalonya YK
Müslimīn ise mülk-i Efrenc miyānındaki Nevṣara1 nām şehre getürildi. Ve

Tersā ḳavminden üzerlerine niçe ḥākimler ḳoyup żabṭ u ḥirāsetlerinde
iḥtiyāṭ ḳılındı. Ya‘nī ki ehl-i maġrible ittiḥād itmekde cümlesi men‘ olındı.
Ba‘dehu Sulṭān Ġāzān bin Arġūn zamānında ‘asākir-i ehl-i İslām Şām
vilāyetindeki ṣāḥilgāhı aldılar. Ve zemīn-i Īrān’da bulduḳları kilīsāları ḫarāb
eylediler. Ol muḳābelede Freng ḳavmi daḫı intiḳāmen 2 kendi
memleketlerinde mütemekkin ve ḫarāc-güẕār olan Müslimānlardan iki yüz
biñ miḳdārı ādemi şehīd idüp ḳılıçdan geçürdiler. Ammā şehr-i
Ṭuleyṭule’nüñ ekẟer-i sükkānı ki sıbṭ-ı Yehūdā bin Ya‘ḳūb’dan idi, vilāyet-i
maġribden ḫaylī ma‘mūr memleket ve şimālīsi bir aylıḳ yol miḳdārı
memālik-i ma‘mūre ve şenlik vilāyetdür. Ol ḳalemrevüñ pādişāhı ‘asākir-i
bī-kerān, vilāyet-i ābādān ve emvāl-i firāvān mālikidür. Nāmı daḫı Berteklise
diyü meşhūrdur. Dā’imā anlar ile İspānya ḳralı mābeyninde ceng ü cidāl ve
ḥarb u ḳıtāl muḳarrerdür.
Ve bu yirlerüñ ḳarşusında Baḥr-i Muḥīṭ miyānında iki cezīre vardur ki
birine İriyā 3 dirler. Ḫākinde ḥaşerāt-ı zehrnāk olmaz. Fāre n’idügini ol
yirlerde kimse bilmez. [201b M2] Sākin olan ādemleri bālā-ḳadd, ḳavī-
heykel, sürḫ-rūy ve ‘ömrleri dırāz mükemmel ādemlerdür. Ve anda bir
çeşme vardur. Ṣuyına her ne cins dıraḫt ve çūb ṣoḳsalar heftesine dek elbette
ṭaş olur. Ḥattā ba‘żı şāḫları içine ḳorlar, bahārı ve mīvesi ile ruḫām ṣūretinde
incimād bulurlar.
İkinci cezīrenüñ nāmı İngiletere’dür. Ol cezīreden bu ‘arīż ü vaṣī‘dür.
Anda bir ulu ṭaġ vardur ki içinde zer ü nuḳre ma‘ādini bisyārdur. Ve demür
ve baḳır ma‘denleri daḫı bī-şümārdur.
Bedīhe
Ḫāki başdan başa mücevherdür

Sīm ü zerden ḳarīn-i zīverdür
Ābı4 eşcārı seng iden aṭanuñ

Ḫāki ‘anber hevāsı ḫōş-terdür
1 Nevṣara: Tūḥde YK
2 intiḳāmen: - YK
3 İriyā: Hiriyā YK
4 Ābı: Dalı YK
Ve ol cezīrenüñ ‘acā’ibinden belki dünyānun ma‘mūre rub‘-ı meskūnı

ġarā’ibinden biri daḫı budur ki anda bir ‘aceb dıraḫt olur. Yıldan yıla mīve
yirine murġ-beççe ḥāṣıl ḳılur. Bu vechle ki şükūfe zamānında ḫurde sebetler,
ya‘nī ki enbān gibi bir perdeli, müdevver hey’etler biter. Ve anuñ içinde bir
ḳuş [175a M2] ḥāṣıl ider. Zamānı geldükde ki burnı ol mīvenüñ ṣapına
muttaṣıl bulınur. Tamām resīde1 olduḳda ol murġ içerüden minḳārı ile ol
enbānı yarardı. Rūh olduġı ḥālde ṭaşra çıḳar, cem‘ idüp on yıla dek beslerler.
Ḳaz yavrısı gibi kebīr, semīn bir nefīs murġ olur. Andan ṣoñra ġıdā idüp
tenāvül ḳılurlar. Etini ġāyetle lezīz bulurlar. Ol cezīrenüñ ṭūli aña
maḫṣūṣdur. Egerçi ki cins ḳoyunları da bulınur. Yüñlerinden ısḳarlāṭ çuḳa
ve ṣūf-ı ḳudsī olur. Ve bu cezīrelerüñ pādişāhına Sḳoṭlānd2 dirler. İngiletere
şehryārınuñ ḫarāc-güẕārı ḥükmindedür.3
Ba‘de-mā Alamaniyye cānibinde ekẟer-i zemīni ḫuşk u eḳall, sāḥili ‘arīż
ü vasī‘ bir memleket daḫı vardur ki pādişāhına rīdāfrens4 dinilür. İngiletere
ḳralı daḫı aña ḫarāc virür. Ḥālā ki rīdāfrens ve taḥt-ı ḥükmindeki ḥākimler
yine ḳayṣer-i Rūm’uñ muṭī‘ u münḳād ve [202a M2] ḫarāc-güẕārlarıdur.
Ve yine Alamaniyye ṭarafında bir memleket daḫı vardur ki nāmına
Eboyimyā 5 dinilür. Pādişāhına sāḳī 6 ıṭlāḳ olınur. Yüz biñ yarar atluya
mālikdür. Ve ḳayṣerüñ iṭā‘ati ḫidmetine sālikdür.
Ve aña muttaṣıl bir memleket daḫı vardur ki şehryārına Berlonyā ‘alem
olmışdur. Ma‘ādin ü cevāhir ü filizzāt7 ile memlū bir cebeli8 vardur ki niçe
rūzgār 9 ḥükkām-ı nāmdār taṣarrufında iken bu yaḳınlarda 10 ol memāliki
1 resīde: - YK
2 Sḳotlānd: Sḳodlāndā YK
3 güẕārı ḥükmindedür: güẕārıdur YK
4 rīdāfrens: zīdāfrens YK | Burada Almanya’ya yakın bir bölgenin hükümdarına “ridafrens”
denildiği belirtilmektedir. Bazı kaynaklarda ridafrensin IX. Louis olduğu yazılıdır
(Şihabeddin b. Fazlullah El-Ömerî, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım,
Selenge Yayınları, İstanbul 2014, s. 375). Tarihçi Benâkitî ise bu kelimeyi bazen “ridafrāns”
olarak kullanmakta, bazen de onun yerine “melikü Fransa (Fransa hükümdarı)” tabirini
tercih etmektedir (Ebû Süleymân Dâvud el-Benâkitî, Târîhu el-Benâkitî: Ravzatu Ûli’l-
elbâb fî Ma’rifeti et-Tevârîh ve’l-Ensâb, el-Merkez el-Kavmî li’t-Tercemeti, Kāhire 2007, s.
293, 308).
5 Eboyimyā: Ebū‘iḥyā YK | Bu isim Benâkitî Tarihi’nde “Bohimyā” şeklindedir. bk. Ebû
Süleymân Dâvud el-Benâkitî, age, s. 293.
6 sāḳī: sātī M2
7 ü filizzāt: - YK
8 cebeli: cebel-i şaṭ ṭı M2
9 rūzgār: rūzgār āḫir-i M2
10 bu yaḳīnlerde: - YK
daḫı sābıḳu’z-ẕikr sāḳī 1 alup żabṭ eylemişdür. Muḫālefet idenlerüñ ḫūn-ı

gül-gūnını şarāb-ı lāle-gūn gibi sāḳīvār nūş itmişdür.
Ve yine Berlonyā vilāyeti semtinde Sonyā2 nām bir cezīre-i ma‘mūre
daḫı vardur ki zer ü sefīd kehrübā anda ḥāṣıl olur. Dest-i tüccār u ḫˇāce
gümāna ekẟeriyyā andan vāṣıl olur.3
Ve bir memleket daḫı vardur ki ḥākimine Kotrānde dirler. Ya‘nī ki
nāmı ile tesmiye iderler.4 Ve yine ol ḥavālīde bir ḫaberde5 naḳl olınur ki
şehriyārınuñ ismi Norobge ile şöhret bulur. Ve cezīrenüñ ṭūli tā ḳutb-ı
şimālī altına dek mümteddür, dinilür. Ya‘nī ki noḳṭa-i ḳuṭb-ı şimālī semt-i
re’se yitişdügi gibi ol daḫı aña ulaşmışdur. Ṭaġları ‘ale’d-devām yaḫ u berfle
memlūdur. Ve billūr ol ṭaġlarda ḥāṣıl olduġı menḳūl ü meşhūrdur.6
Ve ol yirlerüñ kemāl-i bürūdetinden eṭfāli bile sepīd-mūy ve ebrū ve
müjgānları bile pīrān-ı sāl-ḫūrde kirpikleri gibi beyāż u sefīd-mūdur, dirler.
Ḥattā sunḳur-ı sepīd ki pādişāhlar naẓarında ṭoġan ḳısmınuñ kem-yāb u ẕī-
ḳıymetidür, ol vilāyetde ḥāṣıl olur, diyü ḫaber virürler.7 Ve ol memleketde
gün uzunluġı āfitāb cedy burcında iken olur. Farażā yigirmi iki sā‘at gündüz,
yalıñuz iki sā‘at gice olmaḳ muḳarrerdür. Ve yine āfitāb evvel 8 sereṭāna
varduḳda emr ber-‘aks olup [202n M2] gündüz iki sā‘at ve gice yigirmi iki
sā‘at olması müyesserdür.
li-Münşi’ihi9
Şeb-i firāḳa münāsibdür iki sā‘at şeb

Niteki gündüzi rūz-ı viṣāle lā’iḳdür
Ve līk ‘aks olıcaḳ rūzı ‘ömr-i düşmen olup

Şebi belā-yı ḥasūd olması muvāfıḳdur
1 sāḳī: sātī M2
2 Sonyā: Sotyā YK
3 Dest-i//olur: - YK
4 Ya‘nī//iderler: - YK
5 ḫaberde: cerīde YK
6 dinilür//meşhūrdur: - YK
7 diyü//virürler: - YK
8 evvel: - YK
Ve cezīre-i mezbūrenüñ ibtidāsından intihāsına varınca żabāb, ya‘nī ki

ṭuman muḳarrerdür. Aṣlā mürtefi‘ olmaz. Ya‘nī şeb-i deycūr gibi ḳararması
ber-ḳarār olur, açılmaz. 1 Ḥattā niçeler “Ẓulumāt didükleri [175b YK]
oldur.” dirler. Ammā āb-ı ḥayāta seḥāb 2 olan ẓulmet midür, yoḳsa ġayrı
mıdur, taḥḳīḳ idemezler.
li-Münşi’ihi3
Ben bildügüm budur ki ḥayāt ābı ẓulmeti

Ṣubḥ-ı viṣāl māni‘i şām-ı firāḳdur
Zīrā zülāl-i būse-i cān-baḫş-ı yārdan

Māni‘ çü baḫt-ı tīre-i ehl-i meẕāḳdur
Egerçi ki bu cezīrede ḥayvānāt azdur, lākin ādemleri ḳavī-heykel, bālā-

ḳāmet olmaġla mümtāzdür. Ḥālā ki ḳaṣīrü’l-‘ömr olup bu vilāyetlerüñ
ādemleri ḳadar yaş sürmedükleri sepīd-mū ve beyāż-müjgān u ebrū ve pīrān
ṣıfatında eṭfālleri olmadan kār-sāz ve ḳıllet-i ‘ömr-i zindegānīleri müşāhed ü
kāşif-rāzdur.4
Ba‘de hāẕā yine ol zemīn ber-ā-berinde İspānya memleketinden ḫāric
bir vilāyet daḫı vardur ki aña Getlonya dirler. Ve ḥākimine rī Getlonya ıṭlāḳ
iderler.5 Ṭaġlarında ma‘ādin-i gümüş ve zer ü nuḳre vāfirdür. Tīz-āb u sīm-
āb didükleri zehr-āb daḫı anda mütekāẟirdür.6 Ve üç meşhūr şehri vardur ki
Felensiye, Mursiye, Mayorḳa ismleri ile añılur. Ādemleri ġāyetle dilīr ü şecī‘
u bahādır olur. Farażā ḳılıç altında ölmek yanlarında küllī hünerdür. 7
Firāşında cān virmek bī-‘ār u nāmūslıġla mu‘abberdür.
Ve Getlonya civārında Frānsa8 nām bir vilāyet daḫı Delūre nāmı ile
meşhūrdur. Ve ol memāliküñ maḥall-i refī‘inde Berens nām bir büyük şehr
vardur. Āb u hevāsınuñ [203a M2] iḳtiżāsı ile ol kişverüñ muḳīmi ve ġarībi
1 Ya‘nī//açılmaz: - YK
2 ḥayāta seḥāb: ḥayāt YK
4 Egerçi//rāzdur: - YK
5 Dī//iderler: - YK
6 ma‘ādin-i//mütekāẟirdür: altun ve gümüş ma‘ādeni vardur YK
7 küllī hünerdür: mu‘teberdür YK
8 Nüshalarda “Burunsā” şeklinde yazılan bu kelime “Fransa” olarak tashih edildi. bk. Ebû
taḥṣīl-i ‘ilm ü kemāle mā’ildür. Her zamānda ṭālib-i ‘ilm nāmına yüz biñden
ziyāde ġarībü’l-bilād ol şehrde mevcūd olması şöhre-i emāẟil ü efāżıldür.
Bundan mā‘adā Berens ile Getlonya ortasında vāḳi‘ Zediḳra1 ismi ile
şāyi‘ bir diyār daḫı vardur ki şehryārı maġrib sulṭānı ile ḫullet ü ṣulḥ üzere
ber-ḳarārdur. Ve yine sāḥil-i deryāda ve sābıḳu’z-ẕikr memleketüñ berrī
cānibinde2 Ceneve3 nām bir vilāyet daḫı vardur ki pādişāhınuñ iki yüz pāre
ḳadırġası, ya‘nī ki çekdürür, istedügi sāḥile varup er döger gemileri
muḳarrerdür. 4 Ve her bir zevraḳında üç yüz merd-i cengi silāḥ-ı rezm ü
āhengle ḳarīn-i zīb ü zīverdür. Ve eṭrāf-ı Mıṣr u Şām u Rūm’a giden tüccār-ı
Efrencī-tebār elbette ol memleketüñ iskelesinden mu‘arricler ve
müteveccihlerdür. Ve ol diyārüñ bālāsında ḫaṭṭ-ı maşrıḳ üzere bir biyābān
ẓāhir ü ‘ayāndür ki ḳırḳ ferseng miḳdārı füsḥati ve yigirmi iki pāre ma‘mūre
şehrleri ile vüs‘ati muḳarrerdür.
Nihāyet ol diyārüñ pādişāhı merdüm-i aṣīl ve şehryār-ı nesīl olmamaġın
a‘yān-ı memleket ‘uḳalāsı ittifāḳla bir nīkū-sīret, ṣāḥib-i şecā‘at, vecīh ü
pesendīde-ḫaṣlet ādemi bulurlar. Müzd-i devlet-i naḳd ile pādişāh idinüp bir
sene-i kāmilede ne ḳadar yüz biñ filori virecekler ise mu‘ayyen ḳılurlar. Sā’ir
pādişāhlar gibi aṣar, baṣar, yaḳar, yıḳar, keser, biçer, söker, diker yılına dek
ḥükmini icrā eyler. Taḫt-nişīn olup tācını urınur. İstedügi gibi şevket ü zīb
ü zīnetle ‘askerine görinür. Vaḳtā ki va‘desi tamām olur, münādīlere nidā
itdürilür ki “Bu geçen senede pādişāhımuzdan sitem-dīde olanlar ve bi-ġayr-i
ḥaḳḳın aḳçesi alınanlar kimlerdür?” dinilür. Şöyle ki aṣḥāb-ı şekvā ẓāhir
olacaḳ müsteḥaḳḳı alıvirilür.
Ba‘dehu ol pādişāh kendü mā-meleki ile fāriġü’l-ḥāl olur. [203b M2]
İçlerinde ‘izzetle geçinüp ‘ayş u ‘işret ḳılur. Nihāyet icrā-yı aḥkāma ḳādir
olamaz. Giderek bir nevbet daḫı salṭanat virilmesine evvelki ‘azli māni‘ ‘add
olınmaz. Ol vilāyet ḫalḳınuñ ḥālleri bu minvāl üzere cārī olur.
5«‫ »ﰱ ﻛﻞ ﺟﺪﻳﺪ ﻟﺬة‬feḥvāsınca yıldan yıla bir pādişāh naṣbına cell-i himmet-
ّ ّ
leri ta‘alluḳ bulur. Ve eger isterse pādişāh-ı sābıḳ cümle mā-meleki ile āḫar
diyāra irtiḥāl ḳılur.
1 Bu isim Benâkitî Tarihi’nde “Zedenḳra” şeklindedir. bk. Ebû Süleymân Dâvud el-Benâkitî,
age, s. 294.
2 Firāşında//cānibinde: - YK
3 Ceneve: Ḫabere YK
4 istedügi//muḳarrerdür: sefīnesi vardur YK
5 “Her yenilikte lezzet vardır.”
Li-münşi’hi el-Mü’ellif el-Ḥaḳīr1
Müzd ile salṭanat virildügini

Gerçi görmiş işitmiş ādem yoḳ
Ḳayd-ıla dehre şāh olan kişinüñ

Muṭlaḳā ‘āliminde [kerem] yoḳ
Ve bu vilāyete muttaṣıl Rūmānyā 2 nām bir memleket daḫı vardur.

Ḫaylī ābādān u vāsi‘u’l-aḳṭārdur. Anuñ bir cānibinde Māvke Zūterfīş3 nām
bir memleket ḫaberin virilür ki andan öte maḥall-i bālāterinde4 bir ‘aẓīm
vilāyet daḫı vardur, [176a YK] şehryārınuñ adı Baṭrīḳ Mākelliyā’dür.
Ḳudret ü leşkerine nihāyet yoḳdur. Ve ol diyārda billūr-ı ṣāf u şeffāf ġāyetle
çoḳdur.
Ve bu diyārüñ şimālīsinde Lonbardiye ve Honlandiye nām iki
memleket daḫı vardur. Ve yine baṭrīḳ vilāyeti semtinde basīṭ u ‘arīż bir
vilayet daḫı naḳl olınur ki5 tā Ḳırım ve Bulġār memālikine6 dek muttaṣıldur.
Sābıḳan Āl-i Cengiz’den Noḳay Azaruḳ Cuci ol diyāra zamān-ı devletinde
aḳınlar itmişdür. Beyne’l-Etrāk nām-ı meşhūrı Macaristān diyü taḥḳīḳa
yitmişdür.7
Ve yine Lonbardiye’nüñ cānib-i cenūbīsinde bir memleket daḫı vardur
ki Merkdenkū 8 nāmınadur. Ḳıble ṭarafına güẕerāndur. Ve yine vilāyet-i
Rūm’ūn şarḳīsinde vāḳi‘ Kesbānye diyü nāmı şāyi‘ bir diyār-ı fesīḥatü’l-aḳṭār
daḫı vardur ki andan yuḳarı bir aylık yola dek ma‘mūre ve ābādan
memleketler vardur. Ġarbī ve şimālī iki cānibleri deryādur. Mercān-ı sürḫ ol
deñizlerde hüveydādur.

2 Nüshalarda “Zūmānyūlīsa (M2), Zūmāytūlīsa (YK)” şeklinde yazılan bu isim “Rūmānyā”
olarak tashih edildi. Ebû Süleymân Dâvud el-Benâkitî, age, s. 295.
3 Bu isim Benâkitî Tarihi’nde “Mādkādū Frenīş” şeklindedir. bk. Ebû Süleymân Dâvud el-
Benâkitî, age, s. 295.
4 maḥall-i bālāterinde: - YK
5 naḳl//ki: vardur YK
6 memālikine: vilāyetine YK
7 YK nüshasında buradan, sonraki fasl başına kadarki kısım bulunmamaktadır.
8 M2 nüshasın “Herkednkū” şeklinde yazılan bu isim tashih edilerek metne alındı. bk. Ebû
Ve yine aña yaḳın ve maġrib semtine ḳarīn bir cezīre vardur. [204a M2]
Ki şehryārı Rīçāl nāmı ile şöhre-i dār u diyārdur. Anda daḫı şāḫ-ı mercān ve
ma‘ādin-i cevāhir-nişān vāfirdür. Ṣıḳılliye memleketi ol cezīrenüñ
nihāyetindedür. Ve anuñ pādişāhı Tūnis sulṭānından ḫarāc almaḳ üzeredür.
Ḥattā sābıḳu’z-ẕikr Rīçāl ḳızını anuñ Vārgūn nam oġlına virmişdür. Ve aña
iki yüz ferseng ḳarīb olan Ṣıḳılliye’yi baġışlamışdur.
Ve cezīre-i mezbūrenüñ ‘acā’ibine nihāyet yoḳdur. Cümleden biri bir
kūh-ı bülenddür ki dā’imā anda āteş-i fürūzān nümāyān olur. Menḳūldür
ki ictimā‘ u istiḳbāl-i neyyireyn olduḳda ol āṭeşüñ iltihābı niçe fersaḫ yire
yitişür. Ve ol ṭaġuñ dibinde bir büyük nehr vardur ki ol āteşle ġaleyān idüp
ḳaynamaḳdadur. Ve Tūnis’le Ṣıḳılliye mābeyni elli mīl yirdür. Ve yine deryā
ṭarafından Alamaniyye ḳıyılarınuñ ve Loromge’nüñ miyānında bir
memleket daḫı vardur. Ṭaġları pür-ma‘ādindür.
Ve yine Alamaniyye ile Zendāḳrensī arasında Bender nām bir vilāyet
vardur. Dārü’l-mülki Dāres nāmı ile şöhre-i dār u diyārdur. Ve andan beş
ferseng öte berr ü biyābānda bir şehr-i ma‘mūr ve sükkān u ‘ibādı mevfūr
bir kilīsā vardur ki ġāyetle büzürg ü enbūhdur. Nāmı Ayvānis dimekle
meşhūrdur.
Egerçi ki ol kenīsenüñ rehābīn ü mücāvirīni bī-şümārdur. Ammā vech-i
ma‘īşetleri ḫaylī müżāyaḳa ile nümūdārdur. Lākin ḥikmet-i ilāhiyye ile
ġālibā muṭalsamdur ki her senede ki āfitāb cedy burcunuñ evvel derecesine
nüzūl ider, ol ṣaḥrā tamāmen murġ-ı ṭayyār ile pür olup ṭolar. Ve her biri
minḳārında birer zeytūn ṭutaraḳ kilīsānuñ bāmına iner. Ve ḥavālīsine döküp
yine döner, gider. Tā üç gün üç giceye dek bu ṭarīḳla gelüp gidüp ‘amel ider.
Ba‘dehu kimse ol murġānı anda görmez. Tā yüz ferseng yire dek zeytūndan
ve ol maḳūle ḳuşlardan [204b M2] eẟer bilürmez. Nereden getürdüklerini
kimse bilmez. Pes kenīsede sākin olanlar ol zeytūnları divşürüp zaḫīre
idinürler. Ve yaġını ḳanādīle ve me’kūlāta ṣarf ḳılurlar. Ḳavm-i Efrenc bu
ḫuṣūṣa bāb mendū dimişlerdür. Ve şekl ü hey’ātda rub‘-ı ġarbı çekmişlerdür.
El-ḳıṣṣa Efrenc ḳavmi ḳatı vāfir ve ümem ü mileli mütekāẟirdür.
Yigirmi beş dürlü dil söylerler. Hīç birbirlerinün lisānını fehm itmezler.
Egerçi ki bu faṣl bu maḥalde müstedrek gibi vāḳi‘ oldı, ya‘nī ki büldān u
cezā’ir faṣlında yazılacaḳ ba‘żı aḥvāl faṣl-ı mülūk ü tafṣīl-i ḫulefā-yı ‘Īsā
miyānında müstaḳillen bir faṣl ḳılındı. Bā‘iẟi eşherü’l-müverriḫīn Mevlānā
Benāketī’ye mütāba‘aten ḥareketdür. Nevādirden ilḥāḳı lāzım niçe fevā’id
maḳūlesi olmaġın bu bābda anlara iḳtidāmuz maḥż-ı ṣavāb u iṣābetdür.
FAṢL ḤAŻRET-İ ‘ĪSĀ ‘ALEYHİ’S-SELĀMUÑ

ḪULEFĀSI OLAN PĀPLAR BEYĀNINDADUR
[Fiṭorus-ı 1 Ḥavārī]: Bu zümrenüñ evveli Fiṭorus-ı Ḥavārī’dür ki

Ḥavāriyyūn’uñ mihteri ve pāp nāmına olan ḫulefānuñ ser-defteridür.
Ḫilāfet serīrine cülūs idüp yedi yıl tamām Anṭākiyye dārü’l-mülkinde aldı,
virdi. Ba‘dehu Rūmiyye-i Kübrā’ya geçüp yigirmi beş yıl daḫı yedi ay yigirmi
gün daḫı anda ḫilāfet itdi. Ve bunuñ zamānı Mārūn ḳayṣerüñ ‘aṣrına rāst
geldi. ‘Āḳıbet işkence-i pür-rence ile helāk ḳılındı.
[Līnūs]: İkinci pāp Līnūs’dur. Tūskān vilāyetindendür. On bir yıl, üç
ay, on iki gün ḫilāfet ṣadrına oturdı. Ve niçe kerāmāt ẓāhir itdi. Münkirīn
ile siḥre ve cādūlıġa ḥaml idüp āḫir kellesi bürīde oldı.
[Kilītūs]: Üçinci Kilītūs’dur2 ki Rūmiyyü’l-aṣldür. Fiṭorus fermānı ile
yigirmi beş ḳıssīs tertīb idüp Līnūs’dan ṣoñra ḫilāfet eyledi. On bir yıl, bir
ay ve on bir gün icrā-yı aḥkām itdükden ṣoñra töhmet-i siḥr ile helāk ḳılındı.
Klīmens 3 : [205a M2] Yigirmi bir gün serīr-i ḫilāfet ḫālī ṭurduḳdan
ṣoñra pāp oldı. Aṣlı Rūmiyye’den olup ehl-i ‘ilm ü kemāl olmaġla dīn-i
‘Īseviyye’de niçe kitāblar te’līf eyledi. ‘Āḳıbet ‘aṣrınuñ ḳayṣeri anı şehrden
sürüp Sersone nām cezīreye gönderdi. Ṭoḳuz yıl, iki ay, on iki gün ḫilāfeti
muḳarrer olduḳdan ṣoñra helāk oldı.
Angilīṭūs4: Ṭoḳuzıncı ḳayṣer olan Rūmīṭālis’üñ5 zamān-ı devletinden
yedinci yılda pāp oldı. Ḳıssīslere ṣaçların ve ṣaḳalların terāş itmek buyurdı.
Bu vechle ṭoḳuz yıl, iki ay, iki gün ḫilāfetden ṣoñra bu daḫı töhmet-i siḥr ile
ḳatl olındı.
Anūsṭūs6: Rūmiyye’dendür. Üç yıl, üç ay, bir gün pāp olduḳdan ṣoñra
işkence altında helāk oldı. [176b YK]
1 Burada kastedilen “Petrus” olmalıdır. bk. Muammer Ulutürk, “Katolik Hristiyanlığına

Göre İsa’nın Halefi İlk Papa Havari Simun Petrus”, Marife Dergisi, Bahar 2006, Yıl 6 , Sayı
1, s. 145.
2 Burada kastedilen “Anacletus” olmalıdı. bk. Halim Işık, Günümüzde Papalık Teşkilatı,
Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul
2001, s. 67.
3 Burada kastedilen “I. Clement” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 67.
4 Burada kastedilen “Evaristus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 67.
5 Rūmīṭālis’üñ: Zūmīṭālins’üñ M2
6 Burada kastedilen “I. Alexander” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 67.
Elşītūr: Bu daḫı Rūmiyye’dendür. Ṭoḳuz yıl, beş ay, iki gün ḫilāfet
itdükden ṣoñra bu daḫı işkence rencesi ile cān virdi.
Sisṭūs1: Adernās Ḳayṣer ile mu‘āṣırdur. On yıl, üç ay, yigirmi bir gün
pāp olup bu daḫı işkence ‘aẕābından cān virmişdür.
Ṭalasforūs2: Bu daḫı Rūmiyye’dendür. On bir yıl, üç ay, on iki gün
ḫilāfet itdi. Ba‘dehu ‘aẕāb-ı elīm [ile] dār-ı āḫirete gitdi.3
İgīnūs4: Pāp-ı sābıḳ helākinden on gün ṣoñra ḫalīfe naṣb olındı. Aṣlı
Yūnānī’dür. Arisṭū’nuñ Atina’daki medresesinde ḥāṣıl oldı. Ve dört buçuḳ
yıl, beş gün ḫilāfetden ṣoñra envā‘-ı şikence ile helāk ü tebāh ḳılındı.5
Tiyūmin6: On gün serīr-i ḫilāfet ḫālī ṭurduḳdan ṣoñra pāp oldı. Ve on
üçinci ḳayṣer olan Ṭīṭūs’la mu‘āṣır olup ṭoḳuz yıl, dört ay, yigirmi bir gün
ḫilāfet ile iştihār buldı. Aṣlı Heraḳliye’dendür. Ve bunuñ zamānında Aramīẟ
nām şaḫṣ-ı ṣāliḥa gökden [205b M2] bir firişte nāzil olup “Māh-ı āẕāruñ
dördinci güni ki ol yek-şenbedür, ‘īd-i ekber idüñ.” diyü buyurdı.
Aniyetus7: On beş günden ṣoñra pāp oldı. Yedi yıl, üç ay, iki gün ḫilāfet
itdükden ṣoñra ‘āḳıbet işkence ile cān virmişdür.
Sūser 8 : Bu daḫı on beş gün [ṣoñra] ḫalīfe naṣb olındı. Aṣlı
Konbānya’dan idi. On bir yıl, üç ay, yigirmi bir gün ḫilāfetden ṣoñra cefā ile
öldürildi.
Elūtūrs 9 : Bir aydan ṣoñra sābıḳuñ yirine oturdı. Ḥadd-i ẕātında
Rūmiyye’de tevellüd itmiş idi. Berenyā pādişāhı büt-perest iken Naṣārā
dīnine girmesine mezbūr pāp10 sebeb oldı. Bu minvāl üzere on beş yıl, altı
ay, beş gün pāp olduḳdan ṣoñra ḳayd-ı işkencede helāk oldı.
1 Burada kastedilen “I. Sixtus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 67.

2 Burada kastedilen “Telesphorus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 67.
3 YK nüshasında bu cümleden sonra bir önceki cümle tekrar gelmektedir.
4 Burada kastedilen “Hyginus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 67.
5 helāk ü tebāh ḳılındı: helāk oldı YK
6 Burada kastedilen “I. Pius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 68.
7 Burada kastedilen “Anicetus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 68.
8 Burada kastedilen “Soterius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 68.
9 Burada kastedilen “Eleuterus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 68.
10 pāp: - YK
…1: İfrīḳiyye’dendür. On günden ṣoñra pāp olup on yıl, iki ay, iki gün
ḫilāfet idüp helāk ḳılındı.
Vikṭur2: On iki günden ṣoñra yirine oturdı. Ṭoḳuz yıl, altı ay, on gün
pāp olduḳdan ṣoñra envā‘-ı ‘aẕābla öldürildi.
Keliksṭūs3: Altı günden ṣoñra cülūs itdi. Bunuñ ‘ahdinde keẟret-i ra‘d
u berḳ ile Rūmiyye-i Kübrā’daki ṣanem-i meşhūr ki iki elleri altundan idi,
yanup nār u nūr oldı. Kendüsi beş yıl, iki ay, on gün pāp olduḳdan ṣoñra
vefāt itdi.
Urbānūs: İki aydan ṣoñra yirine oturdı. Dört yıl, on bir ay,4 on üç gün
ḫilāfetden ṣoñra serāy-ı beḳā cānibine ṭoġrıldı.
Būnsṭiyānūş5: Rūmiyye’dendür. Beş yıl, iki ay pāp oldı. ‘Āḳıbet Cezīre-i
Sardānye’de iken işkence ile öldürildi.
Geryāgūş6: Sābıḳu’z-ẕikrden [177a YK] ṣoñra bir yıl, üç ay miḳdārı
pāp oldı. Ba‘dehu Gerīne’ye7 vardı ki Dalmāsiye’den8 bir şehrdür, diyü pāp-ı
mezbūr aña hicret ḳıldı. Ya‘nī ki Rūmiyye’den ba‘żı pāplar aña iltifāt u i‘tibār
itmemegin göçdi. Yigirminci ḳayṣer olan Alişderūs ile mu‘āṣır olup müdārāt
üzere geçindi. [206a M2]
Anṭarūş9: On üç yıl, bir ay, on gün ḫilāfet itdi. ‘Āḳıbet bu daḫı işkence
ıżṭırābı ile yoġ oldı, gitdi.
Faliyānūs 10 : Rūmiyye’den peydā olup üç yıl, üç ay, on gün ḫilāfet
itmişdür. Ba‘dehu şikence-i pür-rence ile dünyādan gitmişdür.
Kerṭalyūs 11 : Bu daḫı Rūmiyye’dendür. Üç yıl, üç ay, üç gün pāp
olduḳdan ṣoñra helāk ḳılınmışdur.
1 Nüshalarda bu kısım boş bırakılmıştır.

2 On günden//Vikṭur: - YK
3 Burada kastedilen “I. Callixtus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 68.
4 on//ay: - YK
5 Burada kastedilen “Pontianus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 68.
6 Geryāgūş: Geryāgūs YK
7 Gerīne’ye: Gerbene’ye YK
8 Buradan kasıt “Dalmaçya” olmalıdır. | Alamaniyye’dan YK
9 Burada kastedilen “Anterus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 68.
10 Burada kastedilen “Fabianus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 68.
11 Burada kastedilen “Cornelius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 69.
Baṭyūs1: Rūmiyye’de tevellüd idüp ‘unfuvān-ı şebāb ‘ālemine varduḳda

ol ḥavālīde vāḳi‘ bir büt-ḫāne-i ‘aẓīme2 bed-du‘ā itdi. Sā‘ati ile eẟeri ẓuhūr
idüp3 mezbūrūn kerāmātı ḥadd-i taḥḳīḳa yitdi. Daḫı niçe ḥīle ile4 niçeleri
Naṣārā dīnine ḳoydı. Bu ṭarīḳla dört yıl, iki ay, on gün ḫilāfetden ṣoñra bu
daḫı ḳatl olındı.
Siksṭūs5: Vilāyet-i Rūm’dandur. Ve ḳayṣer-i Gebr’i bu tersā itmişdür.
Ḥattā ḫazīnesini fuḳarāya baḫş ü tevzī‘ine sebeb olmışdur. İki ay, altı gün
ḫilāfetden ṣoñra ‘āḳıbet bu daḫı ḳatl olınmışdur.
Diyonisūs6: Yigirmi iki ay, dört gün pāp oldı. Andan ṣoñra işkence-i
keş-ā-keş ile helāk ḳılındı.
Ġalīnūs 7 : Dalmāsiye’dendür. 8 On bir yıl, dört ay, dört gün icrā-yı
aḥkām itdükden ṣoñra bu daḫı şikence eẟnāsında cān virmişdür.
Selenyūs: Bu daḫı Rūmiyye-i Kübrā’dandur. Arām Ḳayṣer ile ittifāḳ
idüp bütleri ḳoparup āteşe yaḳdı. Ba‘dehu tevbe ve kefāret idüp öldükde
“Beni topraġa ḳomasunlar.” diyü vaṣiyyet itdi. Ol maḳūle ‘amel-i ṣāliḥden
belā-yı küfr ü cehle rū-gerdān oldı. Bi’l-āḫire yedi yıl, iki ay, yigirmi gün pāp
olduḳdan ṣoñra otuz dördinci ḳayṣer olan Diyūflīṭās mezbūruñ başın kesdi,
öldürdi.
Mardeslūs: Rūmiyye’de neşv ü nemā bulup altı yıl, yigirmi iki gün
ḫilāfet itdi. Ba‘dehu aña cefā ḳaṣd idüp ol ‘aṣruñ ḳayṣeri [206b M2]
çūbānlıḳ itdürdi. Mādām ki ḳayd-ı ḥayātda idi, şobānlıḳ ḫidmetinden
ḳurtılmadı.
Ōsebūs9: Yūnān vilāyetindendür. İki yıl, iki ay, yigirmi gün pāp olmış
idi. [177b YK]
1 Burada kastedilen “I. Lucius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 69.

2 büt-ḫāne-i ‘aẓīme: büt-ḫānede YK
3 eẟeri//idüp: - YK
4 Daḫı//ile: Ḥattā ki bir ḥīle ile M2
5 Burada kastedilen “II. Sixtus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 69.
6 Burada kastedilen “Dionysius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 69.
7 Burada kastedilen “Caius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 69.
8 Dalmāsiye’dendür: Alamaniyye’dandur YK
9 Burada kastedilen “Eusebius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 69.
Milkiyādes1: Maġrib vilāyetindendür. ‘Īsevī olanlara rūz-ı yek-şenbe ve

penc-şenbe orucını ṭutmaḳ buyurdı. Ya‘nī ki büt-perestlere bu cihetden
mütāba‘atleri2 lāzım olduġını ṭuyurdı.
Silisdrūs 3 : Rūmiyye’den bir ṭabīb-i ḥāẕıḳ idi. Ḥattā Ḳosṭīnūs 4 nām
ḳayṣeri marażından ḫalāṣ itmiş idi. Vaḳtā ki pāp oldı, tersāları cem‘ idüp
Rekīne5 nām şehrde üç yüz on sekiz ‘ālimle Yehūd ‘ulemāsına münāẓara ve
mübāḥaẟe itdi. ‘Āḳıbet Yehūd ‘ulemāsı mülzem ü mebhūt oldı. Ba‘dehu bir
ṣıġır lāşesini getürtdi. Anuñ ḳulaġına “eb ü ibn ü rūḥu’l-ḳudṣ” dimekle ol
gāv-ı mürdeyi iḥyā itdi. Bu ṭarīḳla yigirmi üç yıl, iki ay, on bir gün ḫilāfet
itdi. Ḳayāṣıradan kimse kendüye ta‘arruż idemedi.
Marḳūs: Rūmiyye’dendür. İki yıl, sekiz ay, yigirmi gün pāplıḳ
itmişdür.
Culiyūs: Bu daḫı Rūmiyyelüdür. Ḳosṭanṭiyūs Ḳayṣer’den niçe cefālar
çekmişdür. Ve ammā ol vefāt itdükden ṣoñra ḥużūr idüp on bir yıl, iki ay,
sekiz gün ḫilāfet eylemişdür.
Sīrnūs: 6 Bir miḳdār ḫilāfet itdükden ṣoñra ol ‘aṣruñ ḳayṣeri emrine
mütāba‘at itmedügi içün ‘azl olınmışdur. Ba‘żılar ḳavlince müddet-i ḫilāfeti
on yıl, yedi ay, yedi gün pāp olduḳdan ṣoñra ḳayṣer-i ‘aṣruñ güm-rāhlıġına
müte‘alliḳ kelimāt itmekle ḳatl olınmışdur.
Liberiyūs: Fāliks-i sābıḳ zamānında gāh o ve gāh bu pāp naṣb olınup
ḫilāfet eyledi. Ammā anuñ ḳatlinden ṣoñra [207a M2] bir zamān müstaḳil
olınup cem‘an altı yıl miḳdārı ḫalīfe oldı.
Ṭamasvīs 7 : İspānya’dandur. Zamān-ı ḫilāfetinde yüz elli merḥayāyı
cem‘ idüp Liberiyūs’ı ilzām idüp niçe nefrīn itmişlerdür. Bu minvāl üzere
icrā-yı aḥkām [idüp] on sekiz yıl, iki ay, iki gün pāp olmışdur.
1 Burada kastedilen “Miltiades” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 69.

2 mütāba‘atleri: müşābehetleri YK
3 Burada kastedilen “I. Sylvester” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 69.
4 Ḳosṭīnūs: Ḳosṭībūs YK
5 Rekīne: Vekenye YK | Burada kastedilen I. İznik Konsili olmalıdır. bk. MUSTAFA
SİNANOĞLU, "İZNİK KONSİLİ", TDV İslâm Ansiklopedisi, https:
//islamansiklopedisi.org.tr/iznik-konsili (15.02.2020).
6 Sīrnūs: Sipernūs YK
7 Ṭamasvīs: Ṭasmūs YK | Burada kastedilen “I. Damasus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 70.
Sīrṭiniyūs1: Rūmiyyelüdür. Nefs-i İstanbul’da üç yüz tersā-yı pārsā ile

cem‘iyyet itdi. Ve bunuñ zamān-ı ḫilāfetinde pehlūleyn2 vücūda geldi ki
göbeginden yuḳarı birbirine muttaṣıl iki gövdesi var idi. Birbiri ile müttefiḳ
u mütteḥid3 olup cidden birbirlerine muḫālefetleri ẓuhūr itmeyüp on beş
yıl, iki ay, on beş gün ḫilāfet eyledi.
Anasṭasyūs: Bu daḫı Rūmiyyelüdür. İki yıl, yigirmi altı gün 4 pāp
olmışdur.
İnnosītūs5: Albān şehrindendür. On beş yıl, iki ay, yigirmi gün bu daḫı
ḫilāfet itmişdür.
Doġīmūs6: Rūmiyye’dendür.7 İki yıl, sekiz ay, yigirmi beş gün bu daḫı
pāp olmışdur.
Bonifāsiyūs 8: Bu daḫı Rūmiyyelüdür. Üç yıl, sekiz ay, üç gün ḫilāfet
itmişdür.
Salsāṭīnūs9: Rūmiyye’den olup ḫilāfet ṣadrına geçdi. Ve bir şaḫṣı Berlān
Cezīresi’ne gönderdi. Ol yirüñ ḫalḳını Naṣārā dīnine ḳoydurdı. Ve Efrūs
şehrinde cem‘iyyet idüp dīn bābında vāfir mübāḥaẟeler ḳıldı. Bu ṭarīḳla
yigirmi yıl, bir ay, ṭoḳuz gün ḫilāfet eyledi.
Silstūs 10 : Bunuñ daḫı aṣlı Rūmiyye’den olup sekiz yıl, on sekiz gün
ḫalīfe oldı. Ve niçe yirlere kilīsālar yapdurup ḫayrāt eyledi.
Liyū 11 : Toskānā’dandur. Zamānında cem‘iyyet-i ‘uẓmā olup üç yüz
[207b M2] elli merḥayā-yı Nasṭūr’uñ öñinde oturdılar. Nasṭūrīler ‘Īsā iki
nesnedendür, biri Ḫudāyī, biri insānī diyü rūḥ u cisme müte‘alliḳ niçe
baḥẟler eylediler. Ammā müddet-i ḫilāfeti yigirmi bir yıl, iki ay olmışdur.
1 Burada kastedilen “Siricius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 70.

2 Nüshalarda “melūleyn” şeklinde yazılan bu kelime anlam gereği “pehlūleyn” olarak metne
alındı.
3 u mütteḥid: - YK
4 gün: ay YK
5 İnnosītūs: İnyūssiyūs YK | Burada kastedilen “I. İnnocentius” olmalıdır. bk. Işık, age, s.
70.
6 Burada kastedilen “Zosimus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 70.
7 YK nüshası burada sona ermektedir.
8 Burada kastedilen “Bonifacius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 70.
9 Burada kastedilen “Caelestinus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 70.
10 Burada kastedilen “III. Sixtus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 70.
11 Burada kastedilen “I. Leo” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 70.
Īlāriyūs 1 : Sardānye nām cezīredendür. Altı yıl, beş ay, on gün pāp
olmışdur.
Simliḥiyūs 2 : Şehr-i Tibūr’dendür. Bunuñ ‘ahdinde Cezīre-i
İngiletere’den bir kimse ḳopup nübüvvet da‘vāsın itmişdür. “Āḫirü’z-zamān
peyġāmberi Muḥammed ‘aleyhi’s-selāmdan ġayrı gelecek nebī yoḳdur.” diyü
anı öldürtmişdür. Bu ḥālle on beş yıl, altı ay, yedi gün ḫalīfe olmışdur.
Fāliks3: Herūme’dendür. Müddet-i ḫilāfeti sekiz yıl, on bir gündür.
Gelāsiyūs: Maġrib vilāyetindendür. Bunuñ zamānında
Ḥavāriyyūn’dan biri zuhūr eyledi. Ba‘dehu Mattā ḫaṭṭı ile anuñ tevābi‘inden
bir İncīl daḫı ẓāhir oldı. Ve mezbūruñ zamān-ı ḫilāfeti sekiz yıl, on sekiz
günde nihāyet buldı.
Anasṭasyūs: Rūmiyye’dendür. On bir yıl, on bir ay, yigirmi dört gün
ḫilāfet eylemişdür.
Sīmekus4: Cezīre-i Sardānye’dandur. Bunuñ ‘ahdinde rīdāfrens Naṣārā
dīnine girdi. Ve bunuñ müddet-i ḫilāfeti on beş yıl, yedi ay, yigirmi üç güne
vardı.
Ormizad 5 : Konbānya’dandur. 6 Ṭoḳuz yıl, on sekiz gün ḫalīfe
olmışdur.
Yoḥannes 7 : Rūmiyye’dendür. Zamānında bunuñ ‘ahdinde cümle
Frengistān ḫalḳı Naṣārā dīnine girmişdür. Millet-i ‘Īseviyye sā’ir zamānlarda
bulmaduġı revnaḳı bulmışdur. Mu‘āṣırı elli ikinci ḳayṣer olan Yūsṭinyānūs
olup müddet-i ḫilāfeti iki yıl, dört ay olmışdur.
Fāliks8: Sanīne’dendür. On dört yıl, iki ay, on altı gün pāplıḳ itmişdür.
Bonifāsiyūs 9: Rūmiyye-i Kübrā’dan ẓuhūr idüp iki yıl, iki ay, yigirmi
gün ḫilāfet eylemişdür.
1 Burada kastedilen “Hilarius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 70.

2 Burada kastedilen “Simplicius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 70.
3 Burada kastedilen “III. Felix” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 71.
4 Burada kastedilen “Symmachus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 71.
5 Burada kastedilen “Hormisdas” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 71.
6 Buradan kasıt “Campania” olmalıdır.
7 Burada kastedilen “I. İoannes” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 71.
8 Burada kastedilen “IV. Felix” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 71.
9 Burada kastedilen “II. Bonifacius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 71.
Yoḥannes1: Bu daḫı [208a M2] Rūmiyye’dendür. İki yıl, dört ay, yedi
gün pāp olmışdur.
Aġābeṭūs: Sābıḳuñ hem-şehrīsi olup on bir yıl, yigirmi sekiz gün icrā-
yı aḥkām itmişdür.
Silferiyūs 2 : Konbānyalıdur. Foḳā ki elli altıncı ḳayṣerdür,
[mu‘āṣırıdur]. Bir yıl, beş ay, on sekiz gün ḫilāfetden ṣoñra işkence ile ḳatl
olınmışdur.
Filigūs3: Rūmiyye’dendür. Tersā ṭā’ifesinüñ nefs-i Ḳosṭanṭıniyye’deki
beşinci cem‘iyyeti anuñ zamānındadur. Cem‘an on yedi yıl, yedi ay, yigirmi
altı gün pāp olmışdur.
Fīlāgiyūs 4 : Bu daḫı Rūmiyye’den olup dört yıl, iki ay, yigirmi gün
ḫilāfet sürmişdür.
Yoḥannes5: Bu daḫı Rūmiyye’dendür. On yıl, on bir ay, yigirmi dört
gün icrā-yı aḥkām ḳılmışdur.
Bekesṭūs 6 : Herūme’den olup üç yıl, bir ay, on ṭoḳuz gün pāp oldı.
Zamānında ḳaḥṭ u ġalā ẓāhir olup Frengistān’ı ḫarāb eyledi.
Belāgiyūs 7 : Rūmiyye’dendür. Bunuñ ‘aṣrında pey-ā-pey bārān olup
Rūmiyye rūd-ḫānesi ile şehrüñ bārūsına ber-ā-ber ṣu çıḳdı. Ve seyl-ābla
nihāyetsiz mār u ḥaşerāt gelüp lāşeleri şehri ḳoḳutdı. Ve ol ḥāletde mezbūr
Belāgiyūs ve niçe biñ nüfūs vefāt itdi. Ḫilāfetinüñ ḥisābı ise on yıl, üç ay, on
gün ‘idādına yitdi.
Grīgoryūs: Bu daḫı Rūmiyye’den ẓuhūr idüp on üç yıl, üç ay, on gün
pāp oldı. ziyāde ehl-i ‘ilm olmaġın niçe kitāblar taṣnīf itdi. Ve niçe kerāmāt
u ḫārıḳ-ı ‘ādāt gösterdi. Ḫuṣūṣā İngiletere Cezīresi ḫalḳını ‘umūmen tersā
eyledi. Ve ‘aṣrında mevt-i füc’eten ẓāhir olup Frengistān’da añsuzın çoḳ
kimse fevt oldı.
1 Burada kastedilen “II. İoannes” olmalıdır. bk. bk. Işık, age, s. 71.
2 Burada kastedilen “Silverius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 71.
3 Burada kastedilen “Vigilius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 71.
4 Burada kastedilen “Pelagius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 71.
5 Burada kastedilen “III. İoannes” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 72.
6 Burada kastedilen “Benedictus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 72.
7 Burada kastedilen “Pelagius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 72.
Safiniyākūs 1 : Toskānā’dandur. Bir yıl, beş ay, ṭoḳuz gün pāpālıḳ

itmişdür.
Bonifāsiyūs2: Rūmiyye’den olup ṭoḳuz ay, yigirmi ṭoḳuz gün ḫilāfet
eylemişdür.
Bonifāsiyūs-ı ẞānī3: [208b M2] Veleriye’dendür. Altı yıl, sekiz ay, on
iki gün pāpālıḳ itmişdür.
Ṭāvūs Ṭaṭāt4: Üç yıl, yigirmi gün pāp oldı. Beraṣa mübtelā olanları bir
kerre öpmekle ḫalāṣ idüp kerāmet gösterdi.
Bonifāsiyūs5: Konbānya’dandur. Beş yıl, on üç gün ḫalīfe olmışdur.
Onoriyūs6: Bu daḫı Konbānya’dan olup on iki yıl, on bir ay, on sekiz
gün pāp olmışdur.
Seferisūs7: Herūme’dendür. Bir yıl, dört ay, yigirmi sekiz gün bu daḫı
ḫilāfet itmişdür.
Yoḥannes8: Dalmāsiye’dendür. Ehl-i İslām esīrlerinden niçeleri ṣatun
alup āzād itmişdür. Ve bir yıl, ṭoḳuz ay, yigirmi sekiz gün pāpālıḳ itmişdür.
Soṭūrūs9: Rūm’dandur. Üç yıl, beş ay, sekiz gün ḫalīfe olmışdur.
Marṭīnūs: Tūdirītse’dendür. Müddet-i ḫilāfeti üç yıl, beş ay, sekiz gün
ḫalīfe olmışdur.
Fīṭalīnās10: Konbānya’dandur. On dört yıl, altı ay pāp olmışdur.
Diyūṭāṭūs 11 : Rūmiyye’den olup dört yıl, iki ay, on beş gün icrā-yı
aḥkām eylemişdür.
1 Burada kastedilen “Sabinianus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 72.

2 Burada kastedilen “III. Bonifacius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 72.
3 Burada kastedilen “IV. Bonifacius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 72.
4 Burada kastedilen “I. Adeodatus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 72.
5 Burada kastedilen “V. Bonifacius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 72.
6 Burada kastedilen “I. Honorius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 72.
7 Burada kastedilen “Severinus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 72.
8 Burada kastedilen “IV. İoannes” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 72.
9 Burada kastedilen “I. Theodorus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 72.
10 Burada kastedilen “Vitalianus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 72.
11 Burada kastedilen “III. Adeodatus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 73.
Agsīṭūs1: Cezīre-i Ṣıḳılliye’dendür. Nefs-i Ḳosṭanṭıniyye’de vāḳi‘ altıncı

cem‘iyyet bunuñ zamānında oldı. İki yıl, altı ay, üç gün ḫilāfeti ta‘ayyün
buldı.
Liyū 2 : Bu daḫı Ṣıḳılliye’dendür. Ancaḳ iki ay, on yedi gün pāp
olmışdur.
Zīnūn: Rūmiyye’dendür. On bir ay, ṭoḳuz gün ḫilāfet itmişdür.
Sergiyūs: Anṭākiyye’dendür. On dört yıl, sekiz ay, yigirmi üç gün pāp
oldı.
Yoḥannes3: Rūmī’dür. İki yıl, yedi ay, on yedi gün melāẕ-ı ruhbānān
olup ta‘ayyün buldı.
Sirinūs4: Rūmiyyelidür. Ancaḳ yigirmi güncegiz pāp olmışdur.
Ḳosṭanṭīnūs: Vilāyet-i Şām’dandur. Yedi yıl, on üç gün ḫilāfetle
ta‘ayyün bulmışdur.
Grīgoryūs: Bu daḫı [209a M2] Şāmlıdur. On altı yıl, sekiz ay, yigirmi
gün ḥükūmet itmişdür.
Grīgoryūs-ı ẞānī: Rūmiyye’dendür. İki yıl, sekiz ay, yigirmi dört gün
ḫalīfe olmışdur.
Ẕekeriyās: Rūmī’dür. On yıl, üç ay, on beş gün ḥükūmet eylemişdür.
Asṭafīnūs5: Ṣıḳıllibe’dendür. Üç yıl, beş ay, on bir gün pāp oldı.
Adriyānūs: Rūmīdür. Yigirmi üç yıl, beş ay, on gün ḫilāfet itmişdür.
Nefs-i İstanbul’da vāḳi‘ yedinci cem‘iyyet diyü şāyi‘ tersāyān der-baḥẟi
mezbūruñ re’yi ile olmışdur. Ve ol maḥalde üç yüz tersā-yı pārsāya kendüsi
cevāb virmişdür.
Liyū 6 : Rūmiyye’dendür. Yigirmi beş yıl, altı ay pāp olup āḫir
düşmenleri kendüye ẓafer bulmışdur. Gözlerin oyup, lisānını kesüp küllī
cefālar çekmişdür. Ve Geresṭūs rü’yā ‘āleminde kendüyi ḳayṣere gösterüp ol
1 Burada kastedilen “Agatho” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 73.

2 Burada kastedilen “II. Leo” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 73.
3 Burada kastedilen “V. İoannes” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 73.
4 Burada kastedilen “Sisinnius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 73.
5 Burada kastedilen “Stephanus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 74.
6 Burada kastedilen “III. Leo” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 74.
daḫı leşker çeküp, varup ‘adūlarından intiḳāmın almışdur. Ve ol tārīḫde

leşker-i İslām henüz Rūm’a müstevlī olmamışdur.
Asṭafīnūs1: Herūme’dendür. Üç yıl, yedi ay, on sekiz gün pāp oldı.
Sebkālis2: Bu daḫı Rūmiyye’dendür. Yedi yıl, iki ay bu daḫı pāpālik ile
ta‘ayyün buldı.
Grīgūs3: Ba‘żılar buña Ōciyūs dimişlerdür. Tevellüdi Rūmiyye’dendür.
Hemān ḳırḳ güncegiz ḫalīfe olmışdur.
Zīnūn: Bu daḫı Rūmiyye’dendür. On bir yıl ḫilāfet idüp bunuñ
zamānında Rūmiyye ḫalḳı birbiri ile ceng ü cidāl eyleyüp ‘āḳıbet Mıṣr
sulṭānından mezbūr pāp yardım ṭaleb itmişdür. Ol daḫı ‘askerle gelüp
Rūmiyye’yi alup büyük kilīsāsını pāpālara cāygāh eylemişdür. Ba‘dehu
rīdāfrens Benediye ḥākimi ile gelüp Mıṣr leşkerini münhezim ḳılmışdur.
Sergiyūs: Rūm’dandur. Ancaḳ üç yıl, [209b M2] ḫalife olmışdur.
Liyū 4 : Bu daḫı Rūm’dandur. Sekiz yıl, üç ay, sekiz gün ḥükūmet
ḳılmışdur.
Beneṭikṭūs: Rūm’dandur. İki buçuḳ yıl alup virmiş idi.
Yāūlūs: Bu da sābıḳuñ şeh-şehrīsidür. On yıl, iki ay pāp olmışdur.
Aṭriyānūs 5: Dört yıl [pāp olmışdur].
Nikolāus 6 : Ṭoḳuz yıl, iki ay, yigirmi gün ḫilāfet itmişdür. Ḥadd-ı
ẕātında Rūmiyyelüdür. Ve bunuñ ‘ahdinde Gellūb şehrinde ‘aẓīm vebā
olmışdur. Ve ḫalḳ-ı vilāyet kilīsā-yı büzürge cem‘ olduḳda ejdehā-miẟāl bir
berḳ nāzil olup ol maḫlūḳuñ eẟerini helāk itmişdür. Bundan ṣoñra
Adriyānūs beş yıl; Yoḥannes on yıl, on gün; Marṭīnūs bir yıl, beş ay;
Adriyānūs bir yıl, dört ay; Asṭafīnūs-ı Kebīr altı yıl, on gün; Formosiyūs
beş buçuk yıl pāp olmışdur. Altısı da Rūmiyye şehrinden ẓuhūr eylemişdür.
1 Burada kastedilen “IV. Stephanus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 74.

2 Burada kastedilen “I. Paschalis” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 74.
3 Burada kastedilen “II. Eugenius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 74.
4 Burada kastedilen “IV. Leo” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 74.
5 Burada kastedilen “II. Adrianus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 74.
6 Burada kastedilen “I. Nikolaus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 74.
Ve yine Bonifāsiyūs -Toskānālıdur- on beş gün gün; Asṭafīnūs bir yıl,

üç ay; Romānūs üç ay, yigirmi gün; Tihoṭorūs yalıñuz yigirmi gün ḫalīfe
olmışdur. Üçi daḫı Rūmiyye’den ẓuhūr itmişdür.
Ba‘dehu Yoḥannes Herūme’den tevellüd idüp iki yıl, on beş gün;
Beneṭikṭūs üç yıl, üç ay; Liyū yalıñuz ḳırḳ gün; Sersṭuḳridūs yedi yıl pāp
olup āḫir-i ‘ömrinde ‘azl olınmışdur. Cümlesi Rūmiyye’den ẓuhūr itmişdür.
Ve yine Sergiyūs yedi yıl, üç ay, on altı gün; Anṭāsyūs iki yıl, iki ay;
Lānṭū altı ay, dört gün; Yoḥannes on altı yıl, iki ay, üç gün pāp oldı.
Rūmiyye’den ẓuhūr eyleyüp yine bunuñ ‘aṣrında Macar leşkeri Rūmiyye’yi
ġāret ü ḫasāret ḳıldı.
Ba‘dehu Liyū altı ay, beş gün; Asṭafīnūs iki yıl, bir ay, on iki gün;
Yoḥannes dört yıl, iki buçuḳ ay; Liyū altı yıl, bir ay; Asṭafīnūs üç yıl, [210a
M2] dört buçuḳ ay; Marṭīnūs üç buçuḳ yıl, on gün; Aġābeṭūs yedi yıl, iki
ay, beş gün; Yoḥannes yedi yıl, on bir ay, on altı gün pāplıḳ itdiler. Ancak
Asṭafīnūs Alamaniyye’dan olup sā’iri Rūmiyye’den ve Yoḥannes
Nārītse’den ẓāhir olup ta‘ayyün buldılar. Ammā Liyū zamānında Ḥibre
vilāyetinde bir çeşme peydā oldı ki ṣu yirine ṣāfī ḫūn-ı gül-gūn aḳardı.
‘Aḳabince maġrib cānibindeki ehl-i İslām ol vilāyet ḫalḳınuñ ḳanların
döküp memleketlerin oda yaḳmasına ol çeşmenuñ işāreti bā‘iẟ oldı. Ve
sābıḳu’z-ẕikr Yoḥannes’i Rūmiyye ḫalḳı bir zamān ḥabs itdiler. Ba‘dehu
Konbānya’ya gönderdiler. Oṭṭū nām ḳayṣer işitdügi gibi ‘asker gönderdi.
İntiḳāmen çaḳ kimseyi helāk itdürdi.
Ba‘dehu Beneṭikṭūs bir yıl, altı ay; Ṭūyūs bir buçuḳ yıl; Bebġāsiyūs üç
yıl, bir ay, on iki gün; Beneṭikṭūs ṭoḳuz buçuḳ yıl, beş gün; Yoḥannes sekiz
ay pāp olmışdur. Cümlesi Rūmiyye’den ẓuhūr itmişdür. Ammā mezbūr
Yoḥannes’i Rūmiyye ḫalḳı ḥabs itdi. Açlıġla ḳatl itmişlerdür.
Yoḥannes-i ẞānī üç ay; Yoḥannes-i ẞāliẟ on yıl, sekiz ay, dört gün;
Grīgoryūs iki buçuḳ yıl pāp oldılar. Ancaḳ Grīgoryūs Seksoniye’den,
mā‘adāsı Rūmiyye’den ẓuhūr eylediler. Ve yine Yoḥannes Rūmiyye’dendür.
Beş aycaġız pāp olmışdur. Silviṭrūs 1 dört yıl, bir ay, yigirmi gün ḫilāfet
itmişdür. Ammā ġāyetle seḥḥār olup mu‘āvenet-i Īlīs’le pāp olmış idi.
Ba‘dehu andan bir günāh ṣādır olup ‘ulemā-yı ‘aṣr “Elbette sen Orişalim’e
varup anda namāz u niyāz itmek gereksün.” dimekle çekildi, gitdi. Ammā
1 Burada kastedilen “II. Silvester” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 76.

du‘āsı ḳabūl olmaduġına kendü eli ile cismini pāre pāre itdi. Tā ki Ḥaḳ
sübḥānehu ve te‘ālā tevbesini ḳabūl eyledi.
Yoḥannes beş ay, yigirmi beş gün; Yoḥannes-i Dīger beş yıl, yigirmi
dört gün; Sergiyūs iki yıl, sekiz ay, sekiz gün [210b M2] pāp oldı. Cümlesi
Rūmiyye’den vücūd buldı. Beneṭikṭūs Tusḳulān’dandur.1 On dört yıl pāp
olmışdur. Öldükden ṣoñra bir şaḫṣ-ı pārsā mezbūrı başı ḫoros gibi, ḳuyruġı
ḫar gibi gördi. Sebebini ki ol gören ṣordı, “Ne ḳadar ki dünyāda oldum, bu
ṣūretle ṭurdum.” diyü cevāb virdi.
Silviṭrūs2 elli altı gün, Grīgoryūs beş yıl pāp oldı. İkisi de Rūmiyye’den
ẓuhūr buldı. Ammā Grīgoryūs nīkū-sīret ādem idi. Yaramazları sevmez idi.
Elbette ḳatl ider idi. Egerçi ki kendinüñ mirāren ḳatline ḳaṣd itdiler. Ammā
ẓafer bulamadılar. Ḥālet-i nez‘inde vaṣiyyet itdi ki cenāzesini bir ‘arabaya
yükledeler ve öküzlerini irḫā ideler. Her ne yirde ki varup ḳarār iderlerse ol
maḥalde defn eyleyeler. Fi’l-vāḳi‘ öyle itdiler.
Klīmens 3 ṭoḳuz ay, Ṭorūs bir ay, Liyū beş buçuḳ yıl ve iki gün,
Fiskṭūr4 iki yıl, üç ay pāp oldı. Dördi de Alamaniyye’dan idügi ta‘ayyün
buldı.
Ve yine Asṭafīnūs -Lorayne’dendür- ṭoḳuz yıl; Seṭikṭūs sekiz ay;
Nikolāus -Burgundiye’dendür- iki buçuḳ yıl, yigirmi beş gün; Alīşander5 -
şehr-i Milān’dandur- on bir buçuḳ yıl, yigirmi beş gün; Grīgoryūs -
Toskānā’dandur- on iki yıl, bir ay, dört gün; Fiskṭūr6 bir yıl, üç ay, yedi gün
ḫilāfet serīrine oturmışlardur. Ve dīnlerince aḥkām ḳılmışlardur.
Urbānūs on bir yıl, dört ay pāp oldı. Ve bunuñ ‘aṣrında Berġayd nām
bir serdār leşker çeküp geldi. Beytü’l-maḳdis’i fetḥ itdi.
Baskālis -Toskānā’dandur- on yıl, beş ay, yedi gün; Ḳalādiyūs 7 -
Konbānya’dandur- bir yıl, beş gün; Keliksṭūs8 -Rūmiyye’dendür- beş yıl, iki
ay, üç gün; Onoriyūs 9 -Benāsiye’dendür- beş yıl, iki ay, on üç gün;
1 Burada kastedilen “Tusculum” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 77.

2 Burada kastedilen “III. Silvester” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 77.
3 Burada kastedilen “II. Clemens” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 77.
4 Burada kastedilen “II. Victor” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 77.
5 Burada kastedilen “II. Alexander” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 78.
6 Burada kastedilen “III. Victor” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 78.
7 Burada kastedilen “II. Gelasius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 78.
8 Burada kastedilen “II. Callixtus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 78.
9 Burada kastedilen “II. Honorius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 78.
İnnosītūs 1 -Rūmiyye’dendür- on üç yıl, yedi ay, sekiz gün ḥākim [211a

M2] olmışdur.
Selesṭīnūs 2 -Toskānā’dandur- beş ay, on üç gün pāplıġla imtiyāz
bulmışdur. Lūsīnūs3 -Benāsiye’dendür- on bir ay, dört gün ḫilāfet itmişdür.
Ōcāniyūs4 -Sīrā şehrindendür- sekiz yıl, dört ay, yigirmi gün; Aṭarṭāryūs5 -
Rūme’dendür- bir yıl, dört ay, yigirmi dört gün; Aṭriyānūs 6 -
İngiletere’dendür- dört yıl, yigirmi gün; Alīşander7 -Toskānā’dandur. Yüz
yetmiş sekizinci pāpdur. Bunuñ ‘ahdinde zelzele-i ‘aẓīme olup Anṭākiyye ve
Ṭrablūs ve Şām ve Dımaşḳ-ı Şām ḫarāb olmışdur. Ve Cezīre-i Ṣıḳılliye’de
şehr-i Konbānya da bi’l-külliyye yire geçmişdür. Ḥattā yigirmi biñden
ziyāde ādem helāk olmışdur. Ve mezbūr pāp ṭoḳsan üçinci ḳayṣer olan
Ḳarīṭrīkūs’uñ mu‘āṣırıdur- yigirmi bir yıl, yigirmi gün ḫilāfet itmişdür.
Lūsiyūs: Toskānā’dandur. Ḳırḳ yıl, iki ay, on sekiz gün ḫalīfe olmışdur.
Urbānūs: Milān nām şehrdendür. Bir yıl, iki ay, yigirmi beş gün
ḥükūmet itmişdür. Zamānında ehl-i İslām Beytü’l-maḳdis’i Naṣārā’dan
almaġla ġamından helāk olmışdur.
Grīgoryūs: Benefend’dendür. Bir ay, on sekiz gün pāp olmışdur.
Klīmens 8: Rūmiyye’dendür. On altı gün ḫilāfet itmişdür.
Selesṭīnūs9: Bu daḫı Rūme’dendür. Altı yıl, sekiz ay ḥükm itmişdür.
İnnosītūs10 -bu da Rūme’dendür- yigirmi yıl; Onoriyūs11 on sekiz ay,
on üç gün ḫalīfe olmışdur. Ve bunuñ zamānında Freng ‘askeri Dimyāṭ’ı
aldılar. Ammā tekrār Müslimānlar aḫẕ idüp rīdāfrensi esīr eylediler. Tekrār
vāfir filori virüp ḫalāṣ oldı.
Selesṭīnūs12: Milān nām şehrdendür. On yedi yıl pāp olmışdur.
1 Burada kastedilen “II. İnnocentius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 78.

2 Burada kastedilen “II. Coelestinus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 79.
3 Burada kastedilen “II. Lucius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 79.
4 Burada kastedilen “III. Eugenius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 79.
5 Burada kastedilen “IV. Anastasius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 79.
6 Burada kastedilen “IV. Adrianus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 79.
7 Burada kastedilen “III. Alexander” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 79.
8 Burada kastedilen “III. Clemens” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 80.
9 Burada kastedilen “III. Coelestinus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 80.
10 Burada kastedilen “III. İnnocentius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 80.
11 Burada kastedilen “III. Honorius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 80.
12 Burada kastedilen “IV. Coelestinus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 80.
İnnosītūs1: Ceneve’dendür. On bir yıl, altı ay pāplik itmişdür.

Alīşander2: Konbānya’dandur. Yedi yıl, üç ay, dört gün icrā-yı aḥkām
itmişdür. Zamānında ümerā-yı Alamaniyye iki ḳayṣer [211b M2] iḫtiyār
eylediler ki biri İspānya’dan ve ol biri İngiletere’dendür. Bu ṭarīḳla ḳayṣer
iki olmışdur.
Urbānūs: Frenze’dendür. Üç yıl, bir ay, dört gün pāp oldı. Zamānında
Mıṣr’dan ‘asker geldi. Ṣıḳılliye Cezīresi fetḥ ḳaṣdın eyledi. Ve ol cezīreyi
rīdāfrens birāderine virdi. Varup ol leşkeri mündefi‘ ḳıldı. Ve cezīrenüñ
ḥirāsetine meşġūl oldı.
Klīmens 3 : Servenc vilāyetindendür. Ṭoḳuz yıl, sekiz ay ḫilāfet itdi.
Evvel ḥālinde müte’ehhil idi. ‘Avreti vefāt itdükde merḥayā oldı. Ba‘dehu
tekrār yine pāp oldı. Frīdremkūs Ḳayṣer’üñ aḳribāsından biri leşker-i bī-
kerān çeküp Alamaniyye’dan geldi. Mezbūruñ ḳatline ḳaṣd eyledi. Ammā
kār bu [oldı] ki4 aña ġālib gelüp öldürdi.
Grīgoryūs, Neberdiye’dendür. On dört yıl, on gün pāp olmışdur.
İnnosītūs5: Berlendiye’dendür. Beş ay, iki gün aldı, virdi.
Aṭriyānūs6: Ceneve şehrindendür. Bir ay, ṭoḳuz gün ḫalīfe olmışdur.
Yoḥannes7: İspānya’dandur. Sekiz ay, bir gün ḥākim olmışdur.
Nikolāus 8 : Orsin şehrindendür. Dört yıl, bir ay, üç gün ḥükūmet
eyledi.
Selesṭīnūs 9 : Etrūḥīne’dendür. Altı ay pāp oldı. Ḥüsn-i iḫtiyārı ile
ferāġat itdi.
1 Burada kastedilen “IV. İnnocentius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 80.

2 Burada kastedilen “IV. Alexander” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 80.
3 Burada kastedilen “IV. Clemens” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 80.
4 Nüshalarda “kār bu yedesbūrbī” şeklinde yazılan bu ibare “kār bu [oldı] ki” olarak tashih
edildi.
5 Burada kastedilen “V. İnnocentius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 81. | M2 nüshasında sehven
“Urbānūs” yazılmıştır.
6 Burada kastedilen “V. Adrianus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 81.
7 Burada kastedilen “XXI. İoannes” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 81.
8 Burada kastedilen “III. Nikolaus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 81.
9 Burada kastedilen “V. Coelestinus” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 81.
Bonifāsiyūs 1 : Konbānya’dandur. Ṭoḳuz yıl ḫalīfe olmışdur. Bunuñ

zamānında ki Ezgūnye ḥākimi Ṣıḳılliye’yi fetḥ itmiş idi. Ba‘de zamānin
[212a M2] oġlı gelüp mezbūr pāpa baş indürdi.
Beneṭikṭūs, iki yüz ikinci pāpdur. Treḥis şehrinden ḳopmışdur. On üç
yıla ḳarīb ḫilāfet idüp tā sene seb‘a ve ‘aşer ve seb‘a mi’e tārīḫi ki Mevlānā
Benāketī Kitābı’nuñ tārīḫ-i te’līfidür, ol ḥīnde pāp olan mezbūr idügini
bildürmiş. Müddet-i cülūsında on üç güne dek Aṭlafus Ḳayṣer’e mu‘āṣır
oldı. Ba‘dehu geçen eyyāmı Alberṭus Ḳayṣer ‘ahdine rāst geldi, ki yüz birinci
ḳayṣer idi.
Ve bi’l-cümle dīn-i ‘Īseviyye’de ki pāplar bila-teşbīh dīn-i
Muḥammedī’den ẓuhūr iden ḫulefā-yı ‘Abbāsiyye gibidür ki niçesini selāṭīn
ilḥāḳ [ve] ḳatl ü izāleye ḳaṣd itmişdür. Anlar daḫı Resūlu’llāh’uñ evlād-ı
kirāmından olan e’imme-i büzürgvāra çoḳ cefālar idüp ekẟerini mesmūmen
helāk itmişdür.
Bundan ṣoñra ḳayāṣıra-i Rūm faṣlına mübāşeret lāzımdur. Mülūk-i
Fürs ve cebbārīn-i Mıṣr ile mu‘āṣır olanlaruñ a‘lāmı daḫı müneccemdür.
FAṢL MÜLK-İ RŪM ḲAYṢERLERİNE MÜTE‘ALLİḲDÜR
Ki Benāketī ḳavlince yüz bir ḳayṣerdür. Bundan aḳdem beyān olınan

Romulus ki Rūmiyye-i Kübrā bānīsi idi, anuñ ‘ahdinden Aġustūs Ḳayṣer’e
gelince ki evvel-i ḳayāṣıradur, dört yüz yigirmi iki yıl geçmişdür. Ve mezbūr
ḳayṣer, Ḥażret-i ‘Īsā bin Meryem vilādetinden ḳırḳ iki yıl evvel vücūda
gelmişdür. Ve ẓuhūr itdügi gibi İskenderiyye şehrini fetḥ itmişdür.
Egerçi ki Tārīḫ-i Aḫbār-ı Yehūd ḳavlince evvel-i ḳayāṣıra Aġātyūs
Ḳayṣer’dür. Kendüyi tevellüd eẟnāsında vālidesi vefāt itmekle eṭıbba ḳarnın
yarup vücūda gelmekle ḳayṣer dinilmişdür. Zīrā ki dillerinde şıḳḳ-ı baṭnla
vücūda gelen mevlūda ḳayṣer dinilmişdür. Ṣoñra ol neslden olan mülūke
daḫı ḳayṣer ıṭlāḳı cā’iz görinmişdür. Baṭālise-i Yūnān [212b M2] āḫirinde
gelen Ḳlūbaṭra, ḫalic-i İskenderiyye’yi icrā itdükden ṣoñra Rūmiyye-i Ṣuġrā
ḥükūmetini mezbūr Aġātyūs’a tevcīh itmişdür. “Ben sā’ir ḥükkām gibi ṭarīḳ-
1 Burada kastedilen “VIII. Bonifacius” olmalıdır. bk. Işık, age, s. 81.

ı bevlden gel[me]düm.” diyü emẟāli miyānında dā’imā iftiḫār üzere olup

dört yıl salṭanat itmişdür.
Ṣāḥib-i Cüheyne ḳavlince bundan ṣoñra serīr-i mülk Yūlyūs nām vāriẟe
degdi. Ḥālā ki ne yirine ıṣındı, ne tācına baş egdi. ‫»ﻣﻠﻚ ﻣﻌﺮﺿﺎ ﻋﻦ اﻟﻜﺴﻞ‬
«‫واﺣﺘﻤﻰ اﻟﺒﻴﺾ واﻻﻣﻞ وﻋﻠﻰ اﺧﺎﺋﺮ اﻟﺬﺣﺎﺋﺮ ﺣﺼﻞ ﰒّ اﻧﻔﺼﻞ اﻣﺮﻩ ﺑﻌﺪ ان اﺗﺼﻞ‬
1
Ammā Mevlānā Benāketī ḳavlince evvel-i ḳayāṣıra Aġustūs Ḳayṣer’dür.

Ṭarīḳ-ı bevlden vücūda gelmeyüp şıḳḳ-ı baṭnla çıḳan daḫı budur. Bir ismi
daḫı Kīḳyānūs’dur. Ḥażret-i ‘Īsā vücūda geldükden ṣoñra on yıl yıl ‘ömr
sürüp cem‘an zamān-ı salṭanatı elli beş yıla varmışdur.2
Tārīḫ-i Yehūd mūcibince Aġustūs’la Aġātyūs miyānında Yūlyūs nām bir
ḥākim daḫı üç yıl ḥükūmet eylemişdür. Ve mezbūr Aġustūs leşker çeküp
Ḳlūbaṭra’nuñ üzerine vardı. Taġallüb idüp mülkini elinden almaġla ol ‘avret
ġayret ü ġāretden zehr yudup kendüyi helāk eyledi.
Ve bi’l-cümle müverriḫīn ḳavlince ḳayṣer ıṭlāḳı Aġustūs oldı. Ve
kendüden ṣoñra salṭanat iden evlādına Benu’l-aṣfer dinildi. Ve İskender-i
Rūmī ‘aṣrından Aġustūs ‘ahdine gelince iki yüz seksen yıl geçdi. Ve mezbūr
ḳayṣer gitdükçe ḳuvvet [bulup] Rūm ve Yūnān’dan ġayrı Mıṣr ve Şām’a bile
ḥükm idüp ‘āmme-i Benī İsrā’īl’i taḥt-ı ḥükmine aldı.
Ṭibāriyūs Ḳayṣer: Aġustūs’uñ oġlıdur. Ba‘żılar ḳavlince ügey oġlıdur.
Ve hem güyegüsidür. Bunuñ serdārlarından Ayrūnis nām pāpā ‘askerle
Şām’a vardı. Yaḥyā bin Ẕekeriyyā ‘aleyhimā es-selāmı “Nedür ki
ḳarındaşınuñ ‘avretine nikāḥ eyledi.” diyü töhmetle nübüvvetini inkār idüp
ḳatl itdürdi. Ve Yūnsiyūs nām [212a M2] rāhibi Beyt-i Maḳdis’e gönderüp
‘Īsā bin Meryem’e işkence emr itdi.
Ve bi’l-cümle Ṭaberiyye şehrini mezbūr Ṭibāriyūs Ḳayṣer binā eyledi.
Ve Ḥażret-i ‘Īsā’nuñ āsmāna ref‘i bunuñ ‘aṣrında oldı. Ve Bunlāṭīs Benaṭī3
nām şaḫṣı Yehūd ḳavmine ḥākim naṣb itdi. Vaḳtā ki Ḥażret-i Yaḥyā ‘aleyhi’s-
selāma olan ġadr u eẕāyı ṭuydı, ḳatline cür’et iden müfsidi getür[d]üp ḳatl
itdi.
1 “O, tembellik görüntüsü sahibi oldu. Kendini emel ve rahattan korudu. Ve sonunda
hazineler elde etti. Bunlara ulaştıktan sonra [hayattan] ayrıldı.”
2 bk. Ebû Süleymân Dâvud el-Benâkitî, Târîhu el-Benâkitî: Ravzatu Ûli’l-elbâb fî Ma’rifeti
et-Tevârîh ve’l-Ensâb, el-Merkez el-Kavmî li’t-Tercemeti, Kāhire 2007, s. 297.
3 Bununla kasıt “Pontius Pilatus” olmalıdır. bk. Zafer Duygu, “Nasıralı İsa’nın Erken
Dönem Yahudi Literatürüne Yansımaları”, Mukaddime, Cilt 8, Sayı 1, s. 155-172.
[Ġāyiyūs Ḳayṣer:] [Ṭibāriyūs] bu minvāl üzere yigirmi üç yıl

ḥükūmetden ṣoñra öldi. Yirine Ġāyiyūs ḳayṣer [oldı]. Sābıḳuñ fevtinden
ṣoñra bir buçuḳ yıl taḫt-ı ḳayṣerī ḫālī ṭurdı. Ba‘dehu mezbūr Ġāyiyūs’a
münāsib görildi. Lākin bed-aḫlāḳ u şerīr ve ehl-i nifāḳ u müfsid-i āfāḳ olup
kendü ḳızına ve hem-şīresine zinā itmegin ḳulūb-ı [nās] kendiden nefret
ḳıldı. Ve bu ẕikr olınan fesādāta ḳanā‘at itmeyüp Fīleḳūs nām ādemini Mıṣr
fetḥine gönderdi. Yedi yıl miḳdārı ḳavm-i Yehūd’ı ẕelīl idüp, ḳullandu[ru]p
ve miḥrāblarına bütler vaż‘ idüp “Elbette büt-perest olmañuz lāzımdur.”
diyü mezbūr Fīleḳūs anlara çoḳ cefā eyledi. Vaḳtā ki mezbūrdan Ġāyiyūs’a
şikāyet olındı, bu kerre Sebbūriye nām şaḫṣı Fīleḳūs’a musallaṭ idüp bir
ṣanemi Yehūd’uñ mesācid ü ma‘ābidleri miḥrāblarına ḳomasını ve ehl-i
Rūm ‘ibādet itdügi Rādūs nam ṣanem-i kebīri Beyt-i Maḳdis’e vaż‘ itmegi
ıṣmarladı.
Ve bi’l-cümle mezbūruñ ‘aṣrında Yehūd ṭā’ifesine belāyā nāzil oldı. Ol
daḫı Ġāyiyūs’uñ ḫabẟ-i nefsinden bilinüp ḫalḳ hücūm itmekle ḳatl olındı.
Aḳlūdiyūs Ḳayṣer: Ġāyetle fāsıḳ u fācir idi. Şim‘ūn el-Ḳafā bunuñ
‘ahdinde ẓuhūr eyledi. Millet-i Naṣrāniyye’ye dā‘ī ve ẕillet-i ḳavm-i Yehūd’a
sā‘ī oldı. Ve bunuñ ‘aṣrında Mıṣr vilāyetinde bir sī-murġ ẓāhir olup ḫalḳa
görindi. Ve zamānında aḥvāl-i Yehūd müdebber olup ‘iṣyānları ta‘ayyün
buldı. Ḥattā birbirlerini çār-sūlarda [213b M2] ḳırmaġa başladuḳları
muḥaḳḳaḳ buldı. ‘Āḳıbet serdār-ı ḳavm-i Yehūd olan Aġribbās ḫavfından
ḳaçup Rūmiyye’ye vardı. Aḳlūdiyūs’a ḳavminüñ tuġyānı ḫaberin virdi. Ol
daḫı bir ceyş-i keẟīr gönderüp Beyt-i Maḳdis’deki Yehūdīlerüñ ekẟerini
ṭu‘me-i şemşīr itdürdi. Ve evlād u ‘iyāllerini der-zencīr getürtdi. Ve bunuñ
‘aṣrında ṭā‘ūn u vebā ve ḳaḥṭ u ġalā ẓāhir ü hüveydā olup ḫalḳuñ ekẟeri
açlıḳdan ḳırıldı. Bi’l-āḫire on dört yıl ḥükūmetden ṣoñra bu daḫı mürd oldı.
[Nārūn Ḳayṣer]: Yirine Nārūn Ḳayṣer [ḥākim oldı]. Mezbūr ḫaylī bed-
sirişt ü bed-ḫilḳat olmaġın Ḥavāriyyūn’dan Marḳūsİncīl’i ẓāhir olup
İskenderiyye ḫalḳını Naṣārā dīnine da‘vet itdügi-çün mezbūrı ḳatl itdürdi.
Ve yine re’īs-i Ḥavāriyyūn olan Şim‘ūn el-Ḳafā ve anuñ celīsi Bavluṣ er-
Resūl nām zāhid-i pārsā bunuñ ‘ahdinde Rūmiyye’de bir günde ḳatl olındı.
Ba‘żılar ḳavlince Şim‘ūn başı aşaġa ṣalb olındı. Bavluṣ’uñ boynı urıldı.
Ba‘dehu mezbūr Nārūn, bir ceyş-i şefā‘at-nümūn gönderüp Esbāsiyānūs
nām ḳā’idini anlara serdār ḳoşdı. Orişalim’e varup bir yıl tamām muḥāṣara
ḳıldı. Ve ekẟer-i Yehūd’ı ḳılıçdan geçürdi. Ve bu eẟnālarda Nārūn’uñ müd-
det-i salṭanatı on yıl olduḳdan ṣoñra ‘aḳlı müteġayyir olup kendüde sefeh ü
cünūn eẟerleri ẓuhūr eyleyüp gāh oġlını ve gāh yarar beglerini bī-sebeb ḳatl
itmege mübāşeret itmegin erkān-ı devleti kendüyi ḳatl eylediler. Ve bunı
işidüp Esbāsiyānūs ile Beyt-i Maḳdis muḥāṣarasındaki leşker-i merḳūm
serdārlarını beklediler.
Ḥālā ki berü ṭarafda olanlar maḳtūlüñ oġlı Ṭayūs Ḳayṣer’i beklediler.
Ġāyetle saḫī vü kerīm olmaġın Beytü’l-maḳdis’deki emvāl-i vāfireyi getürtdi.
Dīn-i Naṣārā’daki dervīşāna taṣadduḳ itdi. Bu ḥālle iki yıl ḥükūmet idüp
vefāt eyledi.
Ammā Tārīḫ-i Yehūd’da ṭoḳuz ay miḳdārı [214a M2] Ġālbās Ḳayṣer
emāret idüp ḳatl olındı. Ba‘dehu üç güncegiz daḫı Amūn Ḳayṣer naṣb olınup
‘aḳabince ḫal‘ ḳılındı. Ardınca sekiz ay daḫı Ḳayṭāyūs ḥükūmet eyledi. Lākin
ġaviyyü’s-sīre ve meẕmūmu’s-serīre olmaġın ḳatl olındı.
[Esbāsiyānūs Ḳayṣer]: Tā ki melik-i Yūnān u Rūm u Mıṣr u Şām
Esbāsiyānūs-ı ḳā’idde ḳarār idüp ṭoḳuz buçuḳ yıl salṭanat itdi. Ve ‘umūmen
cemā‘at-i eşrār ve aṣḥāb-ı muḫālifīni ḳatl idüp Ṭīṭūs nām oġlını Beytü’l-
maḳdis’e gönderdi.
Ammā Tārīḫ-i Benāketī’de Ṭīṭūs Ḳayṣer’den ṣoñra ḳarındaşı
Ẕūmīṭyānus 1 cülūs ḳıldı. ‘Umūmen Rūm’daki büt-ḫāneleri yoḳladup
ṣanemlerini getürtdi. Kendü yapduġı Nebṭūnī nām büt-ḫāneye ḳodurdı. Bir
ṭarafdan ‘adū belürdükçe bütlerüñ teveccühde anlara ḳarşu itdürdi. Ke-enne
def‘-i ‘adūya anlardan meded umdı. Bu daḫı on yıl ḥükūmet itdükden ṣoñra
Nārūn nām ḳayṣer müstevlī oldı. Ma‘a ẕālik ḫalḳ-ıla ḥüsn-i zindegānī idüp
Ẕūmīṭyānus ḳahr eyledügi re‘āyāyı mezbūr luṭfına maẓhar ḳılup ḫōş ṭutdı.
Lākin çoḳlıḳ mu‘ammer olmayup bir yıl, dört ay alup virdükden ṣoñra
Ṭrāyānus nām ḳayṣer cālis-i serīr oldı. Ḥattā leşker çeküp vardı, Bābil
vilāyetini fetḥ idüp tā ser-ḥadd-i Hindūstān’a dek ‘azīmet ḳıldı. Ve bulduġı
tersāları ḳılıçdan geçürüp on sekiz buçuḳ yıl ḥükūmet itdi. Ba‘dehu
Adriyānūs ḳayṣer olup Beytü’l-maḳdis ḫarābesi ta‘mīr itdi. Ve Ḳuds’üñ
nāmı Orişalim olmadın ḫalḳı men‘ idüp Adriyāne diyü nām ta‘yīn itdi. Ve
Cehūd ṭā’ifesi aña duḫūlden men‘ ile tersālara küllī iltifāt üzere olup yigirmi
iki yıl aldı, virdi.
[Ṭīṭūs Ḳayṣer]: Ammā Tārīḫ-i Yehūd’da Ṭīṭūs Ḳayṣer ki
Esbāsiyānūs’uñ oġlıdur, bir ismi daḫı Neṭūnyānūs’dur. Şehr-i
1 Nüshada “Mīṭyānus” şeklinde yazılan bu isim “Ẕūmīṭyānus” olarak tashih edildi. bk. Ebû
Berġāmūs’dan Adriyānūs’a dāmād olmışdur. Ammā kendüsi İskende-

riyye’de sākin olurdı. Ve Baṭlamyūs el-Ḳalūẕī ki [214b M2] ṣāḥib-i Me-
cisṭī’dür, bunuñ zamānında ẓuhūr eylemiş idi. Yigirmi iki yıldan ṣoñra müd-
det-i ḥükūmeti pāyāna irmiş idi.
Fe-ammā Tārīḫ-i Yehūd’da zamān-ı salṭanatı dört yıl idi, dinilmegin
ma‘lūm oldı ki bu maḥaldeki Ṭīṭūs, Esbāsiyānūs oġlı degüldür, ġayrıdur.
Benāketī ḳavlince mābeynde gelüp geçen ḳayṣerlerdür, ṣaḥīḥdür.
Domisṭiyānūs Ḳayṣer: Ṭīṭūs’uñ ḳarındaşıdur. On beş yıl tamām icrā-yı
aḥkām idüp Yehūd ḳavmine ḳatl-i ‘āmm itmişdür. Ḥattā ṭavā’if-i Yehūd
bunuñ zamānında iḫtifādan1 ḫālī olmamışdur. Ḳayṣer-i mezbūruñ ‘ulüvv-i
himmeti bir mertebede idi ki basīṭ-ı arżda kendüden ġayrı ḥākim olduġına
rıżā virmezdi. Bi’l-āḫire bu daḫı mürd oldı.
[Nārvās Ḳayṣer]: Yirine Nārvās Ḳayṣer cülūs idüp bir yıl miḳdārı aldı,
virdi.
[Īdiyānūs Ḳayṣer]: Ba‘dehu Īdiyānūs Ḳayṣer müstevlī oldı. Ve müddet-i
emāreti on ṭoḳuz yıla varduġı ta‘ayyün buldı. Bunuñ ‘aṣrında ḳavm-i Yehūd
Beytü’l-maḳdis’de cem‘iyyet ve muḳābele vü muḳāteleye ittifāḳla taṣmīm
nisbet itdüklerinde def‘ine ceyş-i keẟīf gönderdi. Cümlesini ḳatl-i ‘āmm
itdürdi. Lākin der-‘aḳab bunuñ mülkinde bir ḫāricī ẓuhūr itdi. Anuñla ceng
ü cidāl eẟnāsında ḳayṣer-i mezbūr daḫı nā-būd oldı, yitdi.
Bu daḫı maḫfī olmaya ki Benāketī ḳavlince Ṭīṭūs’dan ṣoñra Marḳūs
Ḳayṣer ḳarındaşı Aurelyūs ile iştirāken ṭoḳuz yıl ḥükūmet itmişlerdür.
Marḳūs ve ibtidā-yı ẓuhūrlarında melik-i mülk-i Ermen Yūnān vilāyetini
ḫarāb itmekle mezbūr Marḳūs leşker çeküp vardı. Münhezim ḳılup tā
Ṣaḳleb’e ve Türk vilāyetlerine dek ardınca ḳodı. Ekẟerini yitişüp ḳılıçdan
geçürdi. Ba‘dehu Ḳommūṭūs nām ḳayṣer ḥükūmet ṣadrına geçdi. Alānye
ḫalḳı ‘inād itdüklerinde üzerlerine varup ḳılıç çekdi. Bi’z-żarūre anları daḫı
taḥt-ı iṭā‘ate aldı. Ba‘dehu Ṣaḳālibe fetḥine varup maḥall-i ceng ü cidālde
helāk oldı. Ammā müddet-i ḥükūmeti on yıla varduġı ta‘ayyün buldı. [215a
M2] Ba‘dehu Elviyūs ve Severyānūs ma‘an ḳayṣerlıḳ itdiler. Ve niçe tersāları
ḳılıçdan geçürüp bi’l-iştirāk yigirmi dört yıl salṭanat itdiler.
[Andriyānūs Ḳayṣer]: Fe-ammā Tārīḫ-i Yehūd ḳavlince Īdiyānūs’dan
ṣoñra Andriyānūs ḳayṣer olup yigirmi bir yıl aldı, virdi. Niçe müddet icrā-yı
1 M2 nüshasında “iḫtifādan” kelimesinden sonra “ṣoñra” kelimesi gelmektedir. Anlam

gereği “ṣoñra” kelimesi metinden çıkarılmıştır.
aḥkām ve mülk-i Mıṣr’a ṭoġru ḫırām ve Nīl-i Mıṣr’dan Baḥr-i Ḳulzüm’e bir
ḫalīc ḥafrına iḳdām ve ṣuyını icrāya iḥtimām itdükden ṣoñra bedenine maraż
‘ārıż oldı. Beyt-i Maḳdis ziyāretini eṭıbbāsı terġīb itmegin Ḳuds-i Şerīf’e
vuṣūl buldı. Lākin ḫarāb olmış bulmaġın ta‘mīrini emr eyledi. Tamāmen
ma‘mūr u ābādān itdükden ṣoñra dārü’l-mülkine çekildi. Der-‘aḳab ḳavm-i
Yehūd yine Beyt-i Maḳdis ḥiṣārına taḥaṣṣün itdiler. Ba‘dehu ṭarīḳ-ı iṭā‘atden
çıḳup yine ‘iṣyān u ḍalālete gitdiler. Ḳayṣer-i mezbūr ki bu ḫuṣūṣı işitdi, bir
‘aẓīm ‘asker gönderüp Beytü’l-maḳdis’i niçe eyyām muḥāṣara itdi. Tā ki
içindeki ḳavm-i Yehūd’ı belā-yı ‘aṭş u cū‘ ile helāk eylediler. Ba‘żılar ḳavlince
Baṭlamyūs-ı ṣāḥib-i Mecisṭī bunuñ ‘aṣrında vücūda geldi.
Anṭonīnūs : Bu daḫı yigirmi iki yıl ḥükūmetinden ṣoñra fevt oldı.
[Aurelyūs Ḳayṣer]: Yirine Aurelyūs Ḳayṣer oturdı. On ṭoḳuz yıl bu
daḫı alup virdi. Lākin zamānında iki sāl bārān seyyāl olmadı. Memālik ḫalḳı
āẟār-ı ḳaḥṭ u ġalādan giriftār-ı renc ü elem oldı. Ve niçesi maraż-ı cū‘dan
helāk oldı. Egerçi ki bi’l-āḫire istisḳāyla ḥarāret-i ḳulūba ṣular sepildi, lākin
zevāl-i cū‘ mā’il-i rücū‘ olup nev‘an rūy-i zemīn şād-āb u reyyān olduġı gibi
ḳayṣer-i mezbūr fevt oldı.
[Ḳommūṭūs Ḳayṣer]: Yirine Ḳommūṭūs cülūs itdi. Ḥakīm Cālīnūs
bunuñ ‘ahdinde iştihār buldı. Ve müddet-i ḥükūmeti on yıla varduḳda
Erdeşīr-i Bābilī, Fārs ve Bābil ve Āmid vilāyetlerine müstevlī oldı. Ve mülūk-i
eṭrāfı taḥt-ı iṭā‘ate da‘vet ḳıldı. Bu yüzden nizā‘ları üç yıl daḫı ḥükm idüp
müddet-i [215b M2] temellüki on üç yıla vardı.
[Severyānūs Ḳayṣer]: ‘Āḳıbet ol daḫı fevt olup yirine Severyānūs cülūs
itdi. Bu daḫı on üç yıl ḥükūmet eyledi. Ve bunuñ ‘aṣrında Erdeşīr zemīn-i
Baṣra’ya varup Medā’in şehrini binā itdi.
Anṭūnyūs: Ḳayṣeriyye dārü’l-mülkinde taḫta geçdi. Dört yıl miḳdārı
aldı, virdi. Yedi, içdi. Bunuñ ahdinde Şābūr İbn Erdeşīr küllī nām u ‘unvān
buldı. Nuṣaybīn gibi şehr, ḳayṣer-i mezbūruñ memālikinde mecma‘-ı
müşrikīn bir medīne iken muḥāṣarā idüp üstine ḥavāle bir ḳulle yapdı. Yaraġ
u yat ve sā’ir ẕaḫā’ir ü ālāt ile ṭoldurup Nuṣaybīn fetḥine mücidd iken
vilāyetinde bir ḫāricīnüñ ḫurūcı ḫaberi geldi. Ol daḫı ādemlerine żarar u
gezend irgürilmeyüp ol ḳulle hedm olınmamaḳ şarṭı ile ḳayṣerüñ serdārları
ile söyleşüp çekildi, gitdi. Lākin ‘asker-i ḳayṣer naḳż-ı ‘ahde cür’et itdiler.
Ḥālā ki ol bābda ḥīle ṭarīḳına gitdiler. Ve bu cümle ki ḳal‘a-i Nuṣaybīn’üñ
ol ḳulleye ḳarīb sūrı dīvārını yıḳdılar. Tecdīd eyledükde daḫı tevsī‘ itmekle
ol burcı daḫı içerüye aldılar. Ammā şol zamān ki Şābūr ol ḫāricī hücūmını
ber-ṭaraf ḳıldı, tekrār Nuṣaybīn üzerine gelüp muḥāṣara itdi. Ḥikmet
Ḫudā’nuñdur, eyyām-ı mübāşeretde ol sūr-ı cedīd yıḳıldı. Ḳayṣer leşkerinüñ
bünyād-ı ‘ahd u peymānı gibi ḫarāba vardı. Tā ki leşker-i Şābūr içerüsine
‘ubūr eylediler. Ḳatl-i ricāl ü ġāret-i emvāl ve seby-i nisvān u ‘iyāl itmege
ẓafer buldılar. Ve ol eẟnālarda ḳayṣer-i mezbūr daḫı mürd oldı.
[Maġrūnyūs]: Yirine Maġrūnyūs geçüp bir yıl ḥükūmet ḳıldı.
[Anṭūnyūs]: Bundan ṣoñra Anṭūnyūs musallaṭ olup üç yıl aldı, virdi.
Ve bu tārīḫde Şābūr, Şām vilāyetine leşker çeküp niçe yirleri fetḥ eyledi.
[İskenderūs]: ‘Aḳabince İskenderūs pādişāh oldı. On üç yıl tamām
i‘tidāl ü inṣāfla ḥükūmet itdi.
[Maḳsimyūs]: Ba‘dehu Maḳsimyūs taḫta cülūs itdi. Üç [216a M2] yıl
icrā-yı aḥkām ve ri‘āyet-i ‘ibādet-i aṣnām ṭarīḳına gitdi. Ve bunuñ
zamānında salṭanat-ı mülk-i ‘Acem Şābūr’dan Behrām bin Hürmüz’e
intiḳāl itdi.
Būrbinūs: Bu daḫı üç ay aldı, virdi.
[Ġurdyānūs]: Ardınca Ġurdyānūs ḳayṣer oldı. Dört yıl miḳdārı
ḥükūmet eyledi. Ve bunuñ ‘ahdinde Behrām bin Behrām Fārs mülkine
müstevlī ḳılındı.
[Filibbus]: Bu daḫı fevt olup Filibbus Ḳayṣer yedi yıl salṭanat itdi.
[Daḳyānūs]: Ba‘dehu kendü beglerinden Daḳyānūs ḳā’id üstine leşker
çeküp ḫurūc itdi. Ḥattā ḳayṣer-i mezbūrı helāk [idüp] istiḳlāl üzere beş yıl
emāret eyledi. Lākin kāfir-i fācir-i cebbār, evżā‘ı nā-hemvār bir murdār olup
ḫalḳı büt-perestlikde ikrāh u icbār eyleyüp nev‘an tevaḳḳuf idenleri helāk
itmegi ‘ādet idindi.
Menḳūldür ki birgün Efesus nām şehrüñ ḫalḳını ‘ibādet-i aṣnāma
me’mūr kıldı. İçlerinden yedi nefer ‘ābid-i dīndār ol küfri iḫtiyār itmeyüp ol
şehrüñ cebel-i şarḳīsindeki ġāra girdiler. Ḫālıḳ-ı Perverdgār’uñ luṭfına
tevekkül idüp ol maġārenüñ bir künc-i muẓliminde ṣaḳlandılar. Ḥattā ki bir
َ ‫﴿وَ ِﻣﻨُـ ُﻬ ْﻢ‬
ḳıṭmīrleri var idi. Yanlarından ayrılmadı. Ve 1﴾‫ﻛْﻠﺒُـ ُﻬ ْﻢ‬ َ naṣṣına
1 Kur’ân-ı Kerîm, Kehf Sûresi, 18/22, “Sekizincisi köpekleridir.”

maẓhar oldı. Ve anlar uzanup yatduḳlarında ḳıṭmīr daḫı ayaḳların uzadup

ِ ‫ ﴿وَﻛْﻠﺒـﻬﻢ ِﺳ ٌﻂ ِذراﻋﻴ ِﻪ ِ ﻟْﻮ ۪ﺻ‬mefhūmına mā-ṣadaḳ görindi.
﴾‫ﻴﺪ‬
1
َ َْ َ َ ْ ُُ
َ
Naẓm
‫ﭘﻰ ﻧﻴﻜﺎن ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺮدم ﺷﺪ‬ ‫ﺳﻚ اﺻﺤﺎب ﻛﻬﻒ روزى ﭼﻨﺪ‬
2‫ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺒﻮﺗﺶ ﮔﻢ ﺷﺪ‬ ‫ﺑﺪان ر ﮔﺸﺖ ﳘﺴﺮ ﻟﻮط‬
ّ
Ya‘nī ol seg-i ḳıṭmīr Aṣḥāb-ı Kehf’e mütāba‘atla merdüm ḥükminde
oldı.
Ba‘żılar ḳavlince ṣuleḥā-yı Naṣārā’dan on yedi kişi Daḳyānūs-ı büt-
perest ẓulminden [216b M2] ḳaçup ol ġāra girdiler. ‘İnda’llāh ‘iẓam-ı şān u
menzilet buldılar. Ammā fācir-i mezbūr ki anlaruñ ol ġāra girdüklerini işitdi,
varup dehān-ı ġārı yapdurdı. Bir ḳā’idine emr itdi. Ḥālā ki ḳā’id-i mezbūr
‘āḳıl ve mücerrib-i umūr olmaġın anlaruñ ṣaḳlanduḳlarını ve ḳıṭmīrleri
yanlarından ayrılmayup teba‘iyyetini bir āhen levḥa[ya] yazdurdı. Ve tārīḫ
ḳoyup bir ṣandūḳa idḫāl idüp devr-i ezmānla münḥall ü mużmaḥil olmasun,
diyü ḳazdurdı. Andan ṣonra ol ġāruñ aġzını yapdurdı. Ḥikmet
Ḫudā’nuñdur, yüz ḳırḳ yıl ‘ale’t-tevālī uyudılar. Tā ki Teodūsyūs Ḳayṣer
zamānına dek āb-ı ḥayāt-ı zindegānīden bi-vechin-mā el yumadılar. Bu
ṭarīḳla Daḳyānūs daḫı fevt oldı.
[Ġallūs]: Yirine Ġallūs Ḳayṣer geçüp iki yıl miḳdārı ḥükūmet itdi.
[Vālāryānūs]: Andan ṣoñra Vālāryānūs on bir yıl aldı, virdi. Bu daḫı
büt-perestlere raġbet üzere oldı. Ve kendü oġlını serdār idüp leşker ile
Beytü’l-maḳdis’e gönderdi. Varduġı gibi anda niçe fesādāt itdi. Ḥālā ki eẟnā-yı
cengde ṣınup ele girdükde, melik-i Fürs olan Behrām’a gönderildükde bilā-
tevaḳḳuf boynını urdurdı. Bi’l-āḫire ḳayṣer-i mezbūr daḫı fevt oldı.
[Aṭūdyūs]: Bir yıl miḳdārı ḥükūmetle i‘tilā buldı.
[Aurelyānūs]: Altı yıl ḳayṣer oldı. Bunuñ ‘aṣrında Ḳosṭanṭīn ki ātiyede
beyān olınur, vücūda geldi.
1 Kur’ân-ı Kerîm, Kehf Sûresi, 18/18, “Köpekleri de mağaranın girişinde ön ayaklarını

uzatmış yatmaktaydı.”
2 “Ashâb-ı Kehf’in köpeği birgün iyilerin peşinden gittiği için insan [kadar değerli] oldu.
Lut’un karısı kötülerle eş oldu da peygamberlik ailesinden makrum kaldı.” (Sa‘dî, Gülistân)
[Ṭāfitūs]: Ba‘dehu Ṭāfitūs cālis-i serīr oldı.

[Ayrūḳūs]: Altı aydan ṣoñra ḳatl olınup yirine Ayrūḳūs Ḳayṣer oturdı.
Sīret-i ḥaseneye mālik olmaġın ḫalḳ-ı cihān bunuñ sülūkini ḫōş gördi. Lākin
ṣoñra [217a M2] ḥükūmetde tebdīl-i aḫlāḳ idüp yine ẓulm u ḥayfı pīşe
idindi. Bu ṭarīḳla cem‘an müddet-i ḥükūmeti beş yıla vardı.
[Ḳāryūs]: Ba‘dehu Ḳāryūs Ḳayṣer iki sene emāret idüp çoḳ kimseyi
helāk itdi. ‘Āḳıbet Müntaḳim-i Ḥaḳīḳī mezbūruñ iki oġlını bir uġurdan
ceng eẟnāsında helāk itdürdi.
[Diyūḳliṭyānūs]: Der-‘aḳab kendüsi fevt olup Diyūḳliṭyānūs yigirmi
bir yıl aldı, virdi. Menḳūldür ki evā’il-i ḥālinde çūbānlıḳ ider idi. İsmi
Mīġribṭā diyü şöhret bulmış idi. Ḳaçan beyne’l-aġnām mizmārını çalardı,
te’ẟīr-i elḥānından ḳoyuncıḳlar raḳṣa girürdi. Ümerāsından biri sābıḳu’z-
ẕikr Ḳāryūs nām ḳayṣere bu ḥāli bildürdi. Ol daḫı ādem ṣalup Mīġribṭā’yı
getürtdi. Çalduġı mizmārı begenüp mezbūrı mīr-āḫūr idindi. Niçe vech ile
ri‘āyet itdükden ṣoñra ıṣṭabl-ı ‘āmirī ḫidmetine me’mūr ḳıldı. Bu kerre
mezbūruñ ṣadā-yı mizmārı ḫaylī esbānı raḳṣa ḳoymaġa başladı. Bir
mertebeye vardı ki mezbūrūn atları peyvend ṭutmaz oldı. Yularları ve
zimāmları günden güne yeñiletmek īcāb itdi. Bi’l-āḫire ṣīt u ṣadā-yı mizmār
duḫter-i ḳayṣer ḳulaġına degdi. Hezār iştiyāk u ārzū ile mīr-āḫūr-ı mezbūrı
getürtdi. Ḥarem-serāy ḳarşusında çaldurdı. Kendüsi medā-yı ḥicābdan
diñleyüp müteleẕẕiẕ oldı. ‘Ale’l-ḫuṣūṣ mizmārını begendigünden ġayrı şekl
ü şemā’ilini daḫı pesend itdi. Derd-i ‘illet-i şehvāniyyesine ol sāz ṣāḥibini
çāresāz idinmegi muḳarrer ḳıldı. Lākin “Furṣat vaḳtine dek kendüyi
ṣaḳlasun. Bīgāneler ile izdivāc u imtizācından ṣaḳınsun ve ṣoḥbet-i [217b
M2] viṣāli kendüye muḳarrer bilsün.” diyü ḫaber gönderdi.
li-Münşi’ihi
Didiler ey dil-ber-i ṭurfe-beyān

Müjde ey ṣādıḳ-ı sütūde-zebān
Müjde kim ṭoġdı devletüñ güneşi

Ḳoynuña ḳoydı yār-ı māhveşi
Fi’l-vāḳi‘ öyle oldı. Ya‘nī ki vaḳt-i furṣata dek tevaḳḳuf ḳıldı. Tā soñ
deme dek ki iki birāderi bir muḥārebede helāk oldı, babası Ḳāryūs daḫı fevt
olup fenā buldı. Verāẟet-i mülk duḫter-i ṣāḥib-i silk cenābına münḥaṣır
idügi ki muḳarrer oldı. Vaḳt-i furṣatı ġanīmet bilüp duḫter-i meẕkūre

Diyūḳliṭyānūs ile tezevvüc ḳıldı. Ba‘dehu duḫter-i ḳayṣerden iki ferzend
vücūda getürdi.
Vaḳtā ki neşv ü nemā buldılar, bāġ u rāġ-ı eyāletde birer nihāle döndi.
Büyügini Bābil ve Medā’in ḥükūmetine gönderdi. Ve ṣaġīrine memālik-i
Rūm ve müżāfātından olan merzbūm eyāletini virdi. Ammā kendüsi ḫaylī
mütekebbir-i cebbār ve emr-i müdārāyı bilmez nā-sāzgār-ı murdār olmaġın
ve pāy-taḫt-ı Anṭākiyye’den oturup rūzgārından kām almaḳ üzere iken
ḫuṣūṣā ki vilāyet-i Rūm u Mıṣr u Şām u aḳṣā-yı ‘Arab ‘umūmen taḥt-ı
ḥükminde iken ehl-i Mıṣr u İskenderiyye mezbūra ‘iṣyān itdiler. “Min ba‘d
senüñ ḥükūmetüñe rāżī degülüz.” diyü söylediler. Lākin müşārün ileyh bir
‘aẓīm ‘asker gönderdi. Ol vaḳ‘a-i kebīr ki “sebyü’ş-şühedā” tārīḫi ile şöhret
virilmişdür, ya‘nī ki Ḥażret-i Ādem’üñ hübūṭından beş biñ sekiz yüz
senesinde ṭārīḫ ḳonılmışdur.
Ve bu eyyāmda nā’ibü’l-melik olan Ḳusṭīn, Ruhā şehrinden Hīlāne ile
tezevvüc ḳıldı. Va‘desi bitdükde anlardan Ḳosṭanṭīn-i Kebīr vücūda geldi.
Vaḳtā ki neşv ü nemā bulup sinn-i temyīze vuṣūl buldı, mehere-i
müneccimīn ṭāli‘-ı mevlūdını görüp ṣāḥib-i mülk olacaġından ḫaber virüp
beyne’n-nās şüyū‘ bulmaġın ḳayṣer-i mezbūr anı ḳatl itmek murād idindi.
Lākin ḫaberdār olmaġın Ruhā cānibine firār itdi. Vaḳtā ki Diyūḳliṭyānūs’uñ
maraż-ı mevtini işitdi, [218a M2] ılġarla gelüp mevcūd bulduġı ḫazīneyi
pīş-keş idüp fāriġü’l-bāl oldı, ṭurdı.
Maksimiyānūs: Ki sābıḳuñ veled-i ṣulbīsidür. Babası yirine ḳayṣer oldı.
Ḥālā ki babasına nisbet eşeddü küfren ve nifākan mażmūnına mā-ṣadaḳ
bulındı. Ol sebeble Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā anı emrāż-ı müzmineye mübtelā
itdi. Tā ki kendü ḥālini bilüp terk-i ẓulm u bid‘at u cefā şarṭı ile Naṣārā’nuñ
ruhbān-ı murtāżlarından ḫayr-du‘ā temennī ḳıldı. Ġarābet bundadur ki
ifāḳat bulduġı gibi yine ‘ahdin[d]e ṭurmayup re‘āyāya ẓulm ile cefālar itmege
başladı.
‘Āḳıbet bī-inṣāflikle şöhret bulup memleket-i Fārs pādişāhları bu aḥvāli
ṭuydı. Ḥattā Şābūr ki mezbūra mu‘āṣır bir pādişāh idi, Maksimiyānūs’uñ
sīret-i reddiyyesini işitdi, “Kendüm bi’l-mu‘āyene müşāhede ideyin.” diyü
tebdīl-i ṣūret idüp bir dervīş libāsına girüp pāy-taḫt-ı ḳayṣere gitdi. Ve nice
günler anda temekkün itdi.
İttifāḳ ol eẟnālarda birgün ḳayṣer-i mezbūr ekābir-i devletine bir ‘ālī

żiyāfet eyledi. Ve fuḳarā-yı ra‘iyyeti beẕl-i in‘ām u ṣadāḳatle ri‘āyet eyledi.
Meger ki Şābūr daḫı ol simāṭa dāḫil ve bir ḥakīm-i nükte-dānuñ yanında
cālis ü nāzil idi. Bir yirden ḳayan meclis, ṣurāḥīler ve ḳadeḥler ile teşne-
lebleri sīr-āb iderek bir muṣavverü’l-levn ḳadeḥ ki ṣūret-i Şābūr anda resm
olınmış idi. Anuñ ṭolusını ol ḥaḳīm ṣundı. Feylesūf-ı nükte-şinās ki ol
ḳadeḥdeki ṣūrete naẓar eyledi, Şābūr’uñ ṣūreti idügini bildi. Ve bir kerre
daḫı diḳḳatle Şābūr’a naẓar ḳıldı. Ol yanındaġı şaḫṣ Şābūr idüginde şübhesi
ḳalmayup “İşte Şābūr budur.” diyü ṭutdı, ḳayṣerüñ ḥużūrına ‘arż itdi.
Egerçi ki Şābūr “Ben ol şaḫṣ degülüm.” diyü inkār eyledi, lākin eẟnā-yı
teftīş yañılup tenāḳuż söyledi. Ol sebeble aḫẕ olınup āyīnlerince siyāset
buyurıldı. Ya‘nī ki yaşlu bir ṣıġır derisine ṣardırılup güneşe ḳarşu bir yüksek
mīl üstinde [218b M2] aṣılup ḥarāret-i şems ile ḳurıduḳça Şābūr içinde
mużṭaribü’l-ḥāl olmaḳ üzere aṣılu ḳaldı. Ve bu furṣatı ġanīmet bilüp
Maksimiyānūs, Şābūr’uñ taḥt-ı ḥükmindeki Fārs memālikine çekildi.
Varduġı [yirde] ḳaṭ‘-ı ensāb u ensāl ve nehb ü ġāret-i emvāl ü ‘iyāl idüp
ḳanda bāġ u bostān gördiyse ḳırḳ[up] dirdi. Ve niçe niçe nevāḥī ve ḳaryeleri
yaḳup yıḳup yire berāber ḳıldı.
Ve ba‘dehu dārü’l-mülk-i Şābūr’a vardı. Niçe günler muḥāṣara ḳılup
fetḥ itmek mertebesine iletdi. Ammā ki Şābūr-ı maḥbūs ḳayṣerüñ pāy-
taḫtından ḫalāṣ u rehā bulmadın me’yūs olup ṭururken bekçileri ‘ayş u nūşa
boşanup ḥirāsetinde iken ihtimām itmez oldı. Tā ki Şābūr’[uñ]
memleketinden olan ba‘żı maḥbūsān furṣat düşürüp kendülerüñ ġıdāsı içün
virilen birḳaç desti yaġı evvelceden bu niyyete idḫāl itmiş olup hengām-ı şeb-i
tīre Şābūr’uñ ṣarılduġı deriye sürdiler. Der-ḥāl münḥal olduġını görüp ol
‘aẕābdan ḳurtardılar. ‘Ale’l-fevr atlandurup yanına düşdiler. İki üç günüñ
[ardından] gerek ḳurtılan maḥbūslardan gerek merāḥil ü menāzildeki
hevādārlardan bir alay ‘asker oldılar. Bu ṭarīḳla çekilüp dārü’l-mülk-i
Şābūr’a yitdiler.
li-Münşi’ihi
Mehçe-i rāyet oldı kevkebe baḫş

Ḳıldı şems ü ḳamer miẟāli dıraḫş
Deh ü meh ṣīti pür yesār u yemīn

Ki deme virdi tīġ ü tīre yemīn
Ki ‘adū ḫaylī bulmaya ruḫṣat

Gide resm-i emān u emniyyet
Göre ma‘reke dīv-i pür-küfrān

Öñde gürz-i girān ḳafāda sinān
‘Asākir-i Şābūr ki şehryār-ı güm-geştesini buldı, her biri ol şevḳle cenge

girüp bir ḳaġan arslana döndi. Evvelā ḳayṣerüñ cünd-i bī-meziyyetini ṣıyup
tiret [ü] mirret ḳıldılar. Bi’z-ẕāt ardına düşüp ḳıra ḳıra maḳarr-ı
muḥaḳḳarına dek ḳovdılar. Ehl-i Bizanṭiyye ki Maksimiyānūs ẓulminden
[219a M2] ‘āciz ḳalmışlar idi, bu eẟnālarda furṣat buldılar. Ḳosṭanṭīn’e
nāmeler yazup ādem gönderdiler. “Elbette bizi bu ẓālimüñ elinden ḳurtar.”
didiler.
Meger ki ol eyyāmda Ḳosṭanṭīn bir vāḳı‘a görmiş idi. Gökyüzinde
nücūmdan ṣalīb şekilleri peydā olmış ve hātifden bir āvāz gelüp “Yā
Ḳosṭanṭīn, bu a‘lāmını götür; var düşmenlerüñ üstine manṣūr u muẓaffer
ol; otur.” buyurıldı. Fi’l-vāḳi‘ re‘āyā ḫaberlerinün kelimesi vāḳı‘ada vāḳı‘aya
muṭābıḳ oldı. Bilā-te’ḫīr Ḳosṭanṭīn leşker çeküp Maksimiyānūs üzerine
yüridi.
Ḥikmet Ḫudā’nuñdur, bir nehr-i sā’il kenārında teḳābül-i ṣaffeyn ve
teḳātül-i ṣınfeyn oldı. Ḳayṣer maḫẕūl [ve] münhezim ü meksūr ve ekẟer-i
ümerāsı ḳayd u bend ile esīr ü maġlūl1 ve niçesi ġarḳ-āb u maḳtūl idügi
Ḥattā Maksimiyānūs-ı bed-kirdār daḫı ol varṭadan cān ḳurtarmadı.
li-Münşi’ihi
Ardına baḳmayup ḳaçardı kilāb

Ardın almışdı ṣanasın seyl-āb
Vāḳı‘ā niçe biñ ḳılıç ‘uryān

Seyl-i ḳahr olmış idi cüst ü revān
1 Nüshada “maġlūb” şeklinde yazılan bu kelime anlam ve seci gereği tashih edilerek metne
alındı.
Na‘l-i esbi kemānüñ āteş-bār

Bād-ı ṣarṣarla ṣan ṭutışmış nār
Oldı kāfirlerüñ ḳafāsı dürüst

Seyl-i ṭūfān-nişān u āteş-i cüst
Kimi āteş sıḳan kimi ḫancer

Kimi kūpāl urur kimi şemşīr
Bu ḫuṣūṣ hübūṭ-ı Ādem’den beş biñ sekiz yüz on ikinci senesinde vuḳū‘
buldı. Ba‘dehu ḳayāṣıra-i Rūmiyān devleti mużmaḥil olup evlād-ı Ḳosṭanṭīn
serīr-i salṭanatla kām-yāb ḳılındı.
Pes ibtidā-yı devlet-i ḳayāṣıra tārīḫ-i Ādem’üñ beş biñ seksen dört
senesinde oldı. Ammā inḳırāż-ı ensāl ü memleketleri beyān olınan senede
olup cem‘an müddet-i temellükleri bi’t-taḳrīb sekiz yüz yıla ḳarīb oldı.
İcrā-yı ḥükūmet idenler ise otuz yedi ḳayṣer idügi ta‘ayyün buldı. [219b
M2]
Tafṣīl ‘alā vechi’t-teẕyīl

Ammā Tārīḫ-i Benāketī’deki faṣl-ı ḳayāṣıra āḫar vechle tafṣīl olınup
gerek esāmīsi gerek tevārīḫi Aḫbār-ı Yehūd Tārīḫi’nde faṣl-ı muvāfıḳ
olmamaġın ber-vech-i teẕyīl beyānı münāsib görildi.
Evā’il-i fasldaki Ṭīṭūs Ḳayṣer tercemesinde niçesi yazılup Andriyānūs
Ḳayṣer’e dek mücmel nesne ḳalmamış idi. Ammā meẕkūrdan ṣoñra faṣl-ı
Benāketī’de Anṭūnyānus ki Severmānus oġlıdur, ġāyetde fāsıḳ u zānī olup
babasınuñ menkūḥasını taṣarruf ḳaṣd itmegin ‘askeri taḥammül eylemedi.
Yedi buçuḳ yıl ḥükūmetden ṣoñra redd ü ‘azl olındı.
Ba‘dehu Alīşanderūs bir yıl, iki ay ḥākim olduḳdan ṣonra kendüsi ve
oġlı a‘dā leşkeri ile ceng ile ḳatl olındı. Ba‘dehu zānī ve fāsıḳ bir ḳayṣer daḫı
gelüp dört aycaġız aldı, virdi. Ba‘dehu Maksimiyānūs ki yigirminci
ḳayṣerdür, on üç yıl ḥükūmet ḳıldı. Ġıbbu ẕālik Dāyūs nām ḳayṣer daḫı
keẕālik on üç yıl icrā-yı aḥkām eyledi. Gordiyānūs1 yedi yıl salṭanat itdükden
1 Nüshada “Diyānūs” şeklinde yazılan bu isim “Gordiyānūs” olarak tashih edildi. bk. Ebû
ṣoñra Filibbus ile dīn bābında ba‘żı güftügū eyledükde ol ġālib gelüp
mezbūrı ḳatl itdürdi. Ve cümle māli, mülkini kilīsāya aldurdı. Ammā ki
maḳtūl-i mezbūr evā’il-i salṭanatında ḫaylī nām çıḳarmış idi. Ḥattā leşker
çeküp Fārs vilāyetini alup żabṭ itmiş idi.
Filibbus: Evvelā tersā dīnine girüp büt-perest olan bu ḳayṣerdür. Ve
Fārs leşkeri kendüyi ṣıyup esīr almışdur. Āḫir-i müddet-i ḥükūmeti yedi yıl
olduḳda Rūmiyye’de ḳatl olınmışdur. Daḳyūs, Naṣārā’dan çoḳ kimseyi ḳatl
idüp bir yıldan ziyādece ḥükūmet itmişdür. Ba‘dehu Ġallūs Ḳayṣer cülūs
idüp iki yıl miḳdārı alup virmişdür. Ba‘dehu Vibyūs iki ay ḥükūmet idüp
ḳatl olınmışdur. Valeriyānūs oġlı Galliyānūs ile iştirāken [220a M2] on beş
yıl taḥakkümden ṣoñra Fārs ‘askerine esīr oldı. ‘Acem pādişāhı anuñ boynına
baṣup semendine süvār olmaġla irtifā‘-ı şān buldı.
Ba‘dehu Ḳlādyūs bir yıl, ṭoḳuz ay emāret idüp vilāyet-i Hūdiyye’yi fetḥ
eyledi. Aurelyānūs Rūmiyye’ye bārū çekdi. Ve laḥm-i ḫınzīre revāc virüp
“Herkes yisün.” diyü emr itdi. Beş buçuḳ yıl ḳayṣer olduḳdan ṣoñra Ṭaṭiḳūs
ki otuzıncı ḳayṣerdür, yedi ay ḥükūmet itdi. Ba‘dehu leşker çeküp Fārs
vilāyetine gitdi. Ḳūryūs üç yıl, dört ay aldı, virdi. Ba‘dehu Fīlūryānus cülūs
idüp bir yıl, yigirmi gün ḥükūmetden ṣoñra Ṭarsūs’da küşte oldı.
Kārūs, evlādından Karīnūs ve Nümeryānūs nām iki oġlı ile iştirāken bir
zamān ḥükūmet idi. ‘Āḳıbet Fārs vilāyetinde beyne’n-nehreyn helāk oldı,
gitdi. Diyūḳliṭyānūs daḫı cülūs idüp Maksimiyānūs nām oġlı ile bi’l-iştirāk
yigirmi yıl ḳayṣerliḳ itdi. Fe-ammā ziyāde ẓālim ü ġaddār idi. Bī-günāh niçe
tersāları ḳatl itmiş idi. Āḫir kendüsi mesmūmen helāk oldı. Valeryūs iki yıl
ḥükm itdi. Ve İspānya şehrini aldı. Ve Birityā’nuñ duḫteri ile tezevvüc
eyledi. Ḥattā Ḳosṭanṭīnūs ikisinden vücūda geldi. Ba‘dehu Ḳosṭanṭīnūs
babası yirine geçüp otuz yıl ḳayṣerliḳ eyledi. Ba‘de zamānin baraṣ rencine
mübtelā olup Selfenderūs nām pāp aña ‘ilāc eyledi. Ġıbbu ẕālik Ḳosṭanṭīnūs
tersā oldı. Ve Frengistān memālikini Maḳsiminūs’a virdi. Ve kendüsi
Ḳosṭanṭıniyye şehrine gitdi.
İmdi biz yine Tārīḫ-i Aḫbār-ı Yehūd’a gelelüm. Ve ol faṣlı kemā-yenbaġī
beyān idelüm:
FASL ḲOSṬANṬĪN VE EVLĀDI OLAN

MÜLŪK-İ SERĪR-NİŞĪN BEYĀNINDADUR
Vaḳtā ki Ḳāryūs Ḳayṣer evlādı ile bir cengde [220b M2] helāk olup
memleket-i Rūm u Yūnān duḫterine intiḳāl eyledi, ol daḫı zevci olan
Diyūḳliṭyānūs cenābını tevkīl idüp mesned-i ḳayāṣıra anda ḳarār itdi.
Meẕkūr u meẕkūreden iki ferzend vücūda gelüp büyügine Bābil ve Medā’in
ve şarḳī vilāyetlerini virüp pādişāh eyledi. Küçügini Rūm memleketini ve
müżāfātını ta‘yīn idüp kendüsi gāh Anṭākiyye’de ve gāh Şām memālikinde
sākin oldı. Vilāyet-i Mıṣr ve aḳṣā-yı maġrib taḥt-ı ḥükminde olup beyne’l-
mülūk keẟret-i ḫadem ü ḫaşemle iştihār buldı.
Zamān-ı devletinde on ṭoḳuzıncı yılda ehl-i Mıṣr u İskenderiyye
kendüye ‘iṣyān idüp eṭrāf-ı memālikinde herc ü merc ẓāhir olduḳda
tevābi‘inden olan Ḳosṭanṭīn, Ruhā şehrine varup Hīlāne nām bir ‘avretle
tezevvüc itdi. Ba‘dehu bir oġlı vücūda gelüp nāmını Ḳosṭanṭīn-i Kebīr ḳodı
ki ṭāli‘-ı mevlūdını gören müneccimīn, “Tamām-ı ‘āleme ḥükm itmesi
muḳarrerdür.” dimekle Diyūḳliṭyānūs iḥtiyāten mezbūrı ḳatl itmek ḳaṣdın
itdi. Ol daḫı ḳorḳusından Ruhā’ya gitdi. Cebbār-ı mezbūr fevt ol[ma]yınca
ḥareket itmedi. Ba‘dehu ẓālim-i mezbūr ki vefāt eyledi, rāyet-i ḥüḳūmeti
Maksimiyānūs nām veledi iẟbāt eyledi. Ḥālā ki babasından aẓlem, cebbār u
seffāk-dem bir bed-sirişt ādem idi. Yuḳaruda beyān olınduġı üzere şehr-i
Bizanṭiyye ḫalḳı kendüden yüz döndürdiler. Ḳosṭanṭīn’i getürüp ṭaleb ü
raġbetle taḫta geçürdiler.
Fe-lā-cerem Ḳosṭanṭīn-i pesendīde-şiyem re‘āyāya ‘adl ü dād üzere olup
büt-ḫāneleri yıḳdurdı. Dīn-i ‘Īseviyye’deki zühhād u ‘ubbāda küllī ri‘āyetler
itdi. Ve bir kenīseye naẓar u iltifāt pertevin [221a M2] bıraḳmaġla cemā‘at-i
Naṣārā’dan iki biñ üç yüz ḳırḳ üsḳuf müctemi‘ oldı. Ve Bizanṭiyye şehrinüñ
ba‘żı binālarını tecdīd idüp yeñiden sūr binā itdürdi. Ve ol şehr ismini tebdīl
idüp Biẓanṭiyye iken Ḳosṭanṭıniyye ta‘yīn eyledi.
Ve zamān-ı devletinde vālidesi Hīlāne, Ḳuds-i Şerīf ziyāretine
müteveccih oldı. Ḥattā varduġı gibi Ḥażret-i ‘Īsā Nebī’yi üstinde ṣalb ḳaṣdın
itdükleri üç ḫaşebüñ tecessüsine diḳḳat ḳıldı. Zīrā ki ḳavm-i Yehūd anları
gömüp nā-būd itmişler idi. Ya‘nī ki bir ḫarābede olup genc gibi pūşīde
ḳılmışlar idi. Hīlāne ki cüstücūda ḫaylī diḳḳat itdi, ḥīn-i tecessüsde üç
‘amūd ẓāhir olup naẓargāhına yitdi. Lākin anlar mıdur, degül midür, şekk ü
reyb ḳılındukda ‘uḳalādan biri bu ma‘nāyı vaż‘ itdi ki “Her ḳanḳısını ki bir
meyyit üzerine ḳoyalar ve ol mürdeyi sā‘atiyle zinde bulalar, ṣaḥīḥı ol

olacaḳdur.” didükde bir bir üçini birer meyyit üstine ḳodılar. Birisinüñ
altında meyyit dirilüp Ḥażret-i Ḥaḳḳ’a temcīd ü tesbīḥ itdügini gördiler.
Ḥīlāne bu ḥālete ḳatı mesrūr oldı. Hemān ol günden Naṣārā beyninde ‘īd-i
ṣalīb cem‘iyyeti şöhret buldı. Ve çelīpā şeklinüñ heykel-i müẟelleẟi üç ḫaşebe
delālet itmek üzere vaż‘ olındı.
Ammā ‘acebdür ki İmām Ġazzālī -‘aleyhi raḥmeti’l-Bārī- Sırru’l-‘ālemīn
nām kitābında “Hīlāne, İskender’üñ vālidesidür.” diyü beyān itmişdür. Ke-
enne İskender’üñ vālidesi ġayrı nāmla mu‘anven idügini işitmemişdür.
Ve bi’l-cümle Ḳosṭanṭīn altmış beş yaşında vefāt itdi. Müddet-i
salṭanatı cem‘an elli yıl ḥisābına yitdi ki yigirmi altı yılı babasından ṣoñra,
yigirmi dört yıl daḫı Maksimiyānūs-ı cebbāruñ inḳırāż-ı devletinden ṣoñra
oldı. [221b M2]
[Ḳosṭanṭīn-i Ṣaġīr]: Ve ḥīn-i vefātda üç oġlı ḳaldı ki büyük oġlı
Ḳosṭanṭīn-i Ṣaġīr’dür ki babası yirine cülūs idüp yigirmi dört yıl salṭanat
eyledi. Zamānında Baḥr-i Rūm ġaleyān idüp sāḥil-i İskenderiyye’de ṭūfān-ı
ḳıyāmet-nişān oldı. Niçe yirleri ḫarāb ve sükkānını ġarḳ-āb itdügi ta‘ayyün
buldı. Ve bunuñ ‘aṣrında melik-i Fārs olan Şābūr ḥafr-i enhār ve ta‘mīr-i
müdün-i bī-şümār idüp küllī iştihār buldı. ‘Āḳıbet ża‘f-ı baṣar ‘ārıżasıyla
Nīşābūr’da temekkün idüp tā yetmiş iki yaşına girüp vefāt eyleyince andan
ṭaşra gitmedi. Ba‘de-mā Ḳosṭanṭīn-i Ṣaġīr, Bizanṭiyye’de vefāt eyledi.
[Yūliyānūs]: Tā ki yirine oġlı Yūliyānūs cülūs eyledi. Egerçi ki Benāketī
ḳavlince nebīre-i Ḳosṭanṭīn-i Kebīr’dür, ammā ba‘żı müverriḫīn zu‘mınca
‘ammū-zāde-i Ṣaġīr’dür. ‘Alā küllī ḥāl çirk-i şirkle murdār olan küffār-ı bed-
nihādüñ pelīd-i nā-āzādesidür. ‘Ömrini aṣnām ‘ibādetine ṣarf eyleyen
küffārüñ bed-meẕheb-i ḍalālet-zevādesidür. Bir yirde ṭurmayup mülūk-i
Fürs ile maṣāffa bel baġladı. Ḥattā Aylūn nām ‘arrāf ki ol ‘aṣrda bir kāhin-i
ẕemīmü’l-evṣāf idi, niyyet-i fāsidesinden aña su’āl itdi. Cidden bir ḫaber-i
müntic istiḫrācına ḳādir olmaduḳda zu‘mınca bu bahāneyi itdi ki
“Civārımuzda medfūn olan şühedā-yı Naṣārā kemükleri bu bābda ṣafā-yı
ḳalbüme ve kehānetüme māni‘dür. Elbette elbette anlaruñ iḫrācı lāzımdur.”
Fe-lā-cerem mezbūr Yūliyānūs-ı menḥūs ol ‘iẓām-ı remīmi çıḳardup
Anṭākiyye’ye gönderdi. Ba‘dehu ‘arrāf-ı bed-evṣāf nuṣret-i bā-‘İṣāf ḫaberin
virüp Ḥarrān’a ṭoġru çekildi. Ve andaki evẟān-ı bāṭılaya secdeler idüp
istiẓhār ḳıldı. Ve ol eẟnālarda kendüsi atdan düşüp altındaġı feres-i cemīl, ol

ḥaml-i mühmel-i ẟaḳīlinden ḳurtulmaḳ şükrānesine cān virdi. [222a M2]
Ḥālā ki kehene-i müneccimīn, “Naṣārā ḳavmi saña siḥr ü mekr ü kemīn
itdüklerindendür.” diyü tebyīn eyledi. Ḥattā ol gün yigirmi biñ kimseyi
siyāsetle helāk ḳıldı. Ya‘nī ki nev‘an ḫaṭī’ası iḥtimāl olanları ṭopraġa düşürdi.
Ba‘de ẕālik fürsān diyār-ı Fürs’le cenge ‘azīmet ṣadedinde oḳla urılup
zaḫmnāk olduġı ḥālde feresinden düşdi. Zaḫmından revān olan bir avuç
ḳanı keffine alup 1«‫ »ﻏﻠﺒﲎ اﺑﻦ ﻣﺮﱘ‬ya‘nī “Baña ġālib oldılar, yā Meryem
oġlı ‘Īsā.” diyü semādan cānibe ḫūn-efşānuñda cān virdi.
li-Münşi’ihi
Himmet-i nār u nūr uman nā-dān

Oldı maḥrūḳ-ı āteş-i sūzān
Niçesi ṣalb olındı bi’t-taḳrīb

Göge irgürdi başlarını ṣalīb
Yūviyānūs: Ol cengde bile bulınan ümerānuñ eñ dilīr ü şecī‘i olmaġın

salṭanat-ı mülk-i Rūm aña lā’iḳ görildi. Ol daḫı taḫt-ı ḳayṣerīye cülūs idüp
tāc-ı zerrīn başına giydi. İttifāḳan cāsūslar lisānından böyle ḫaber aldı ki
“Şābūr, melik-i Rūm’uñ vefātını işidüp bi’z-ẕāt tüccār libāsına girüp
mu‘asker-i Rūm’a duḫūl idecekdür.”
Fe-lā-cerem mezbūr mümellik-i muḥterem-ṭarīḳ cüstücūda ẟābit-
ḳadem olup Şābūr’ı ele getürdi. Ve ḫaymesine iletüp niçe ri‘āyetler ile ‘ahd
u mīẟāḳın aldı. Ve żiyāfet idüp niçe hedāyā virdi. Ba‘dehu ikisi daḫı atlandı.
Mezbūr daḫı Şābūr’uñ otaġına indi. Mādām ki ḳayd-ı ḥayātda oldılar, aṣlā
ḫilāf u şiḳāḳ üzere deprenmediler. Fe-ammā Yūviyānūs çoḳlıḳ mu‘ammer
olmadı. Ancaḳ bir sene miḳdārı ḥükūmet idüp ‘aḳabince mürd oldı.
Valinṭūnyūs: Egerçi ki bunuñ zamānında recefāt u zelzelelere nihāyet
olmadı. Ġayr-ı me’mūl ḥavādiẟ ü ‘alāmāt degmede inḳıṭā‘ bulmadı. Lākin
kendüsi daḫı tek ṭurmadı. Melik-i Fürs ile maṣāffāt üzere olmaġı münāsib
görmedi. [222b M2] Bu ḥāletle on iki yıl emāret itdükden ṣoñra vefāt
eyledi.
1 “Ey Meryem’in oğlu, beni yendi.”

Vālīns: Sābıḳuñ karındaşıdur. İki sene miḳdārı ḥükūmet itdükden

ṣoñra vilāyet-i ‘Arab’dan bir ḫāricī ḫurūc eyledi. Vālīns anuñla muḥārebeye
varduḳda ḳatl olındı.
[Aġrādyānūs]: Ba‘dehu Aġrādyānūs ḳız ḳarındaşı oġlı ile iştirāken bir
yıl aldı, virdi. Der-‘aḳab ikisi de vefāt eyledi.
[Teodūsyūs el-Kebīr]: Aṣḥab-ı Kehf ki Daḳyānūs zamānında ḫˇāba
vardılar, fe-ammā bunuñ ‘aṣrında uyandılar. El-ḳıṣṣa ‘adl ü inṣāfa mā’il idi.
Binā’en ‘alā ẕālik on yedi yıl salṭanat itmiş idi. Nihāyet Aṣḥāb-ı Kehf’üñ
bīdār olması meẕkūruñ müddet-i temellükinüñ on beşinci yılında idi.
Ammā hübūṭ-ı Ādem’den berü beş biñ sekiz yüz ṭoḳsan senesinden bir yıl
miḳdārı ziyāde geçmiş idi.
[Arḳādyūs]: Vaḳtā ki bu daḫı fevt oldı, yirine veled-i ṣulbīsi Arḳādyūs
ḥākim oldı. Bu daḫı cem‘an on üç yıl ḥükūmet idüp Behrām bin Şābūr ile
mu‘āṣır idügi ta‘ayyün buldı.
[Teodūsyūs-ı Ṣaġīr]: Ba‘dehu Teodūsyūs-ı Ṣaġīr ḳırḳ iki yıl salṭanat
eyledi. Yezdicerd-i ẓālim babasınuñ evāḫir-i salṭanatında [Fürs mülki]
taḫtına cülūs eyleyüp bunuñ zamān-ı devletinde leged-kūb-ı raḫş-ı
ḥavādiẟden, ya‘nī ki atlarından birinüñ depmesini yidügi bā‘iẟden helāk oldı.
Yirine Behrām-ı Gūr pādişāh olup ḥüsn-i sīret ve luṭf-ı serīretle imtiyāz
buldı.
[Marḳiyān]: Āḫir bu daḫı fevt olup yirine Marḳiyān şehryār olup
müddet-i salṭanatı altı yıla yitdükde Naṣārā ḳavmi millet-i vāḥide iken
ṭabī‘at u meşiyyet-i maḥabbetlerine [iḫtilāf] düşüp Despiḳūrus ki
İskenderiyye’de baṭrīḳ idi, bu ṭarīḳla baḥẟ u nizā‘da muṣirr-i ‘inād olmaġın
Naṣārā iki fırḳa oldı. Ya‘nī ki melikleri olan Marḳiyān meẕhebini iḫtiyār
idenlere Melikiyye, ve anuñ hevādārına Ya‘ḳūbiyye dinildi. Zīrā ki nāmı
lisān-ı ‘Arabiyye üzere Ya‘ḳūb idi.
Ve yine [223a M2] Cezīre-i Girīte’den Ḥażret-i Mūsā ‘aleyhi’s-ṣalātü ve
‘alā nebiyyinā ṣūretinde İblīs ‘aleyhi’l-la‘ne ẓuhūr idüp ḫalḳı Beytü’l-maḳdis’e
da‘vet itdi. Fe-ammā ḳayṣer-i ‘aṣr vücūd-ı İblīs’de şübheye düşüp mużṭarib
oldukda “Elbette ṣu üzerine yürümeñ gereksün. Üşenme, ḫavf itme.” diyü
İblīs ṭarafından delālet olınduḳda meşy ‘ale’l-mā’a ḳādir olamayup müddet-i
salṭanatı yigirmi yılda iken ġarḳ olmışdur. Ammā ekẟer-i müverriḫīn bu
ḳıṣṣa Teodūsyūs ‘aṣrında ve niçesi Marḳiyān zamānındadur, diyü beyān
eylemişdür.
[Leon-ı Kebīr]: Ve bundan ṣoñra Leon-ı Kebīr mālik-i memālik-i Rūm

ve żābıṭ-ı mesālik-i merzbūm nāmına oldı. Ve bunuñ ‘ahdinde melik-i Fārs,
Āmid diyārını āmed şüdle ḫarāb eyledi. Lākin ḳal‘ası fetḥına ḳudret
bulmadı. On altı yıl salṭanatdan ṣoñra bu daḫı fevt oldı.
Ammā müverriḫ Benāketī ḳavlince Marḳiyānūs, Filistīnūs nām
ḥākimle bi’l-iştirāk ḥükūmet itdükden ṣoñra ṣadr-ı ḳayṣerī Alanṭiyūs’a1 naḳl
itdi. Müddet-i salṭanatı ḥisābı yalıñuz altı yıla yitdi.
[Leon-ı Ṣaġīr]: Ki Ebū Zīnūn’dur, cālis-i serīr olup bir yıl ḥükūmet
ḳıldı.
[Zīnūn]: ‘Aḳabince oġlı Zīnūn mütemellik olup on sekiz yıl icrā-yı
aḥkām itdi. Lākin taḥt-ı ḥükmindeki ḫalḳı żabṭ idemeyüp eyālet siyāsetle
tev’emeyn idügini bilemeyüp ġāfil deprenmegin Selīḳūn nām şaḫṣ-ı meftūn
ve taḥt-ı ḥükmindeki ḳavm-i maġbūn nifāḳda ittifāḳ eylediler. Zīnūn ṣayd
u şikārda iken oġlını taḫta geçürdiler. Ve mezbūrla Selīḳūn’ı müdebbir-i
mülk itmegi münāsib gördiler. Lākin Zīnūn ol ḳavm-i ‘uṣāta ve ḫāricīye ve
oġlına ẓafer buldı. Anlara mütāba‘at iden ekābirle cümlesini ḳatl idüp sinni
altmış bir yıla varınca salṭanatla iştihār ve iḳtidār buldı. Ḥattā vefātı mülūk-i
Fürs’den Ḳubād-ı mesned-nişīn zamānında oldı.
[Siṭās]: Yigirmi yedi yıl [223b M2] aldı, virdi. Ḥamā şehrine sūr çeküp
bu ma‘mūr eyledi. Ve zamānında ‘ulemā ve küttāba raġbet idüp herkese
oḳumaḳ yazmaḳ ṭarīḳına sülūk itmegi münāsib gördi. Fe-ammā zamān-ı
devletinde ḳaḥṭ u ġalā-yı şedīd ve nüzūl-i cerād-ı keẟīr-i pür-mezīd her
ṭarafdan ẓāhir ü bedīd olup memālik-i Rūm’a küllī iḫtilāl virdi. Ḥattā
açlıḳdan niçeler vefāt eyledi.
[Nesṭānūs]: Āḫir bu daḫı fevt olup Nesṭānūs ṭoḳuz yıl salṭanat itdi. Ve
tārīḫ-i cülūsinüñ üçinci senesinde ‘Arab ḳavmi melik-i Rūm’a ġazā idüp
fürsān-ı Fürs ile şüc‘ān-ı Rūm u ‘Arabān miyānında vāfir cengler ve cidāller
oldı. Ve ol eẟnāda arż-ı Filisṭīn Yehūdīleri mezbūra ‘iṣyān eyledügi taḥaḳḳuḳ
buldı. Ḥattā bir şaḫṣı kendülere sālār naṣb idüp ḳavm-i Rūm’la muḥārebeleri
ẓuhūra geldi. Ve bu ortalıḳda lā-yuḥṣā ke-‘adüvvi’r-rimāl ve’l-ḥiṣā aḳvām-ı
muḫtelife nevāle-i şīr-i şemşīr ḳılındı. Ve bunuñ ‘ahdinde bir zelzele-i ‘aẓīme
olup şehr-i Anṭākiyye’nüñ ekẟer-i ‘imāreti ḫarāb oldı. Ve niçeleri baṣdurup
öldürdi.
1 Nüshada “Leonṭiyūs” şeklinde yazılan bu isim “Alanṭiyūs” olarak tashih edildi. bk. Ebû
Yūsṭinyānūs: Bu daḫı [ḳayṣer] olup ṭoḳuz yıl eyālet itdi. Ḥadd-i

ẕātında ‘ilm ü ma‘rifete ve ‘adl ü siyāsete mā’il bir ḳayṣer idi. Ve aḥkām-ı
ḥükūmete müte‘alliḳ niçe mücelledāt te’līf itmiş idi. Ve bunuñ ‘ahdinde
ḳaḥṭ u ġalā olup ḫalḳ birbirini yimek mertebesine varmışlardur. Ḫuṣūṣā ki
cülūsı tārīḫinüñ üçinci senesinde eyyām-ı şitā ṣayf hevāları ile hüveydā olup
vebā-yı ‘aẓīm ḥādiẟ oldı. Ve yedinci yılda ġazā idüp medīne-i Rūm’ı żabṭ
itdi. Ve on altıncı yılı emīr-i ‘Arab Ḥāriẟ bin Cīle, Fārs vilāyetine ‘asker
çekdi. Ammā kisrā marīż ü ‘alīl bulınup kendüsi varmaġa ḳādir olamayup
‘asker gönderdi. Lākin ‘Arab ḳavmi ġālib gelüp anlar münhezim ḳılındı. Bi’l-
āḫire yine dilīrān-ı Fārs ġalebe idüp alduḳlarını ‘Arab ḳavmine bıraḳdurdı.
El-ḳıṣṣa mülk-i Rūm, Rūmiyye dimekle mevsūm şehr ve ḳal‘ası ve
Anṭākiyye şehrinüñ evlerini ve bi’l-cümle büyūt [224a M2] u esvāḳı
‘ammāline ta‘mīr itdürüp tārīḫ-i hübūṭ-ı Ādem’üñ altı biñ altmış beşinde
her kişi menziline göçdi. Ve bu ḳıṣṣadan yigirmi sekiz yıl evvel Ṭūr-i Sīnā
deyrini ta‘mīr itdürdi.
Yūsṭiyūs: On bir yıl ḥükūmet eyledi. Ve bunuñ ‘aṣrında vilāyet-i
Alamaniyye’dan bir ‘aẓīm leşker İṭāliyā’ya 1 geldi. Ve niçeleri ḳılıçdan
geçürdi. Ve bunuñ ‘aṣrında Nūşirevān-ı ‘Ādil memleket-i Fürs salṭanatıyla
kām-rān oldı.
Ve bi’l-cümle bu maḥalde Frengistān memālikindeki ḳayṣerlerüñ
devleti munḳarıż olup bundan ṣoñra mülk-i Yūnān ba‘żı memleketlere
müstevlī olup ‘aẓīm-i şān ve ḳadr-i ‘unvān buldı.
FAṢL FĪ ḲAYĀṢIRA-İ MÜLK-İ YŪNĀN

VE MÜLŪK-İ ḌALĀLET-SÜLŪK-İ BĪ-ḪIREDĀN
‘Ālemde memleket nic’olur pādişāhsız

Mümkin mi pādişāh ola yāḫūd sipāhsız
Ser pā bürehne mülk-i fenā pādişāhları

Ḥükm itdi kā’ināta serīr ü külāhsız
1 Nüshada “Antaliyya” şeklinde yazılan bu isim “İṭāliyā” olarak tashih edildi. bk. Ebû
Bir laḥẓa taḫt-ı devleti ansuz ḳomaz Ḫudā

Muḫtel olur niẓām-ı memālik çü şāhsız
Yūsṭiyūs vefātından ṣoñra Ṭibāriyūs cālis-i serīr oldı. Mülūk-i Fürs ü

Rūm eli ile mün‘aḳid olan ser-rişte-i ṣulḥ u emān güsiste ḳılındı. Her
ṭarafdan gürūh gürūh ‘asākir-i pür-şükūh cünbiş ü ḥarekete başladı. Ve her
pādişāh nām u neng taḥṣīline kūşiş üzere oldı.
Bedīhe li-Nāẓımihi
Berḳ urdı yine silāḥ-ı heycā

Her yañadan āteş oldı peydā
Ejder gibi od ṣaçardı nīze

Meyl itmiş-idi gören gürīze
Şeb şeb çalınurdı tīġ-i ḫūn-bār

Dik dik atılurdı ser-i ṭayyār
Gögsin gererek girürdi rezme

Ḳalḳan yanaşurdı ehl-i ‘azme
Her zümrede bir maḫūf cünbiş

Her fırḳada bü’l-‘aceb ġurunbiş
Bu minvāl üzere ‘Acem leşkeri yirinde ḳoyup Re’sü’l-‘ayn ve Ḫābūr’a

geldi. Cünūd-i Rūm serdārları daḫı Morīḳ Baṭrīḳ ile anları ḳarşulayup
def‘ine ṣarf-ı maḳdūr itdi. Ḥattā tekābül-i [224b M2] ṭarafeyn olduḳda
ḫayl-i ‘Acem’den ḳırḳ biñ kimseyi esīr idüp Ḳıbrıs Cezīresi’ne gönderdi.
Ve bi’l-cümle günden güne Ṭibāriyūs’uñ baḫtı güşāde ve mühimmāt-ı
devleti āmāde olup bunuñ ṭāli‘i te’ẟīrinden ‘Acem leşkeri pādişāhları olan
Hürmüz’e ser-keşlige başladı. Ol daḫı içlerinden çıḳup Münbic’e gelüp
Ṭibāriyūs’a resūl ü nāme gönderdi. “Eger bu def‘a baña mu‘īn ü ẓahīr
olursan min ba‘d mābeynimüzde ‘aḳd-i uḫuvvet muḥkem olsun. Ve ikimüz
miyānında da‘vā-yı übüvvet ü bünüvvet ḫuṣūṣı ẟübūt bulsun.” diyü niyāz
itmegin mezbūr ḳayṣer mesfūr Hürmüz’e mu‘āvenet içün ḳırḳ biñ güzīde
leşker gönderdi. Tā ki anlaruñla Medā’in ve Vāsıṭ’a varup bed-ḫˇāh
devletinüñ yüzlerin döndürdi. Ya‘nī ki kemā fi’l-evvel esbāb-ı devlet ü
şevketini mükemmel ḳıldı. Ve serdārlarına icāzet virüp ḳayṣere hedāyā-yı

cezīle ile maḥabbet-nāmeler irsāl eyledi.
Ḥadd-i ẕātında mezbūr Ṭibāriyūs ifrāṭ-ı in‘ām u iḥsāna me’nūs bir
pādişāh idi. “Şol nesne ki henüz elümdedür, benümdür. Benden ṣoñra ḳalan
ḫazīne düşmenümüñdür.” diyü söylerdi. Fe-lā-cerem bu gūne beẕl-i māl ü
ni‘am muḳābelesinde Ḫālıḳu’l-levḥ ve’l-ḳalem aña bir kenz-i mübhem ‘aṭā
ḳıldı. Ol daḫı olur olmaz bāc u rüsūmı re‘āyāsından def‘ idüp şebān-rūz
in‘ām u ṣadaḳātden ḫālī olmadı. Ya‘nī ki serāyı ferşinde üsti yazılmış, lisān-ı
‘İbrānī ḳazılmış bir mermer gördi. “ ‘Alāmet-i defīne olmaḳdur.” diyü
ḳaldurdı. Altında bir yazılu mermer daḫı bulup anı daḫı gidertdi. Bir miḳdār
ḥafr itdükden ṣoñra nihāyetsiz genc-i şāygān ele getürdi. Olınca döke, ṣaça
ḫarca sürdi. Bi’l-āḫire müddet-i ḥükūmeti yedi yıl olduḳda vefāt itdi.
[Maurīḳ Ḳayṣer]: Ba‘dehu Maurīḳ Ḳayṣer taḫta geçüp ḥüsn-i sīretle
yigirmi yıl ḥükūmet eyledi. Ṣīt ü ṣadā-yı ‘adl ü inṣāfı tā heft ıḳlīm [225a
M2] ḥudūdına yitdi. Ve māh-be-māh ḳazanla nefīs ṭa‘āmlar bişürdüp
fuḳarāya iṭ‘ām eylerdi. Ve bürehne ve ‘uryān gördügi fuḳarāya libāslar
giydürüp dirhem ü dīnār in‘ām eylerdi. Ḥattā ḥīn-i iṭ‘āmda ẟevābı ḳaṣdına
bi’z-ẕāt kendüsi ve zevcesi ḫidmet ḳılurdı.
Mezbūruñ ve sābıḳ mesfūruñ pāy-taḫtları şehr-i Ḳosṭanṭīn idi. Vaḳtā
ki tārīḫ-i cülūslarından dördinci yıl oldı, bir vebā-yı ‘aẓīm ḥādiẟ olup nefs-i
şehrde dört yüz biñden ziyāde nüfūs telef olduġı taḥaḳḳuḳ buldı.
Ve yine bunuñ ‘aṣrında Hürmüz, re‘āyāsına ve ‘askerine ẓulm u cevr
itmegin ‘āciz ḳaldılar. Ḫāḳān-ı Çīn cenābına nāmeler ṣaldılar. “Elbette bizi
bu ẓālimden ḫulūṣ eyle.” diyü yalvardılar. Ḫāḳān daḫı leşker çeküp Fārs
vilāyetine ṭoġrıldı. Hürmüz bu ḥāleti işidüp Behrām bin Behrām’ı serdār
gönderdi ki kendü aḳribāsından idi ve şecā‘atle küllī iştihār virmiş idi. Vaḳtā
ki Behrām, ḫāḳāna muḳābil olup münhezim itdi, bu kerre memleket-i Fārs
salṭanatını kendü nefsi içün ṭaleb itdi. Ḥadd-i ẕātında murādına vāṣıl oldı.
Hürmüz ḳaçaraḳ Maurīḳ ḫidmetine dāḫil oldı. Ḥattā anuñ mu‘āveneti ile
yine devlet ü salṭanatını ḥāṣıl oldı. Mābeynlerinde ‘aḳd-i ülfet ü maḥabbet
müstaḥkem olup Maurīḳ’uñ Meryem nām duḫteri ile tezevvüc itdi.
Ba‘de ẕālik ḳayṣer-i mezbūr ḫuddām-ı ḥareminden birine incindi.
Muḥkem ḍarb-ı şedīd idüp āzürde itdi. İttifāḳ yine kendü serdārlarından
Fūḳā nām bed-baḫt bu ḳıṣṣaya vāḳıf olup ġulām-ı mezbūra niçe ‘ahd u güft
eyledi. Tā ki iġvā-yı şeyṭānī ile ol küfrānü’n-ni‘me Maurīḳ’uñ ṣadrına geçdi.

Evlād u ‘iyālini ser-cümle ḳılıçdan geçürdi.
Emāret-i Fūḳā: Ümerādan iken fitneye raġbet ve ol yüzden cell-i
himmetle mütemellik oldı. Sābıḳuñ ekẟer-i evlādını helāk eyleyüp ancaḳ
birini iḥtiyāṭen Ṭūr-i Sīnā deyrinde pinhān itdürdi.
Bu mābeyne sekiz yıl geçüp ḫuṣūṣ-ı mezbūr ‘aynıyla Hürmüz’e ma‘lūm
olduḳda Maurīḳ ile olan uḫuvvet ü bünüvvet ‘alāḳası silsile-i rezm ü ḥarbi
muḥarrik oldı. Aḫẕ-ı intiḳām niyyetine bī-nihāyet leşker çeküp mülk-i
Rūm’a ṭoġrıldı. Ve kendüden evvel yarar ve nāmdār serdārlarından
Ḥarūriyye nām ḳā’idi bir miḳdār ‘askere sālār idüp Beyt-i Maḳdis’e
gönderdi. “Elbette yıḳup yaḳup diyār-ı Filisṭīn’deki Naṣārā’yı ḳatl-i ‘āmm
idesün.” diyü ıṣmarladı. Ve bir ḳā’id-i sā‘id-baḫtını daḫı Mıṣr’a [ve]
İskenderiyye’ye gönderdi. “Mülk-i Rūm’dan ol semtlere firār edenleri
isteyesün. Virmezler ise ḳatl-i ‘āmm lāzımesin göresün.” buyurdı.
Ve kisrā bi’z-ẕāt İstanbul’a ṭoġrıldı. Niçe günler muḥāṣara idüp nevāḥī
ve ḳurāda bulduġını ḳılıçdan geçürdi. Bir yañadan Filisṭīn vilāyetlerini
Ḥarūriyye, bir cānibden kisrā nehb ü ḳıtāl ve ḳaṭ‘-ı ensāl emrinde daḳīḳa
fevt eylemedi. Ḳavm-i Yehūdā “Vaḳt-i furṣatdur.” diyü ‘Acem leşkerinüñ
öñlerine düşüp iġvā ve iḍlālden ḫālī olmadı. Ol zamānda nefs-i şehr-i Ṣūr’da
ki ḳırḳ biñ miḳdārı Yehūdī var idi. Cümlesi ittifāḳda birbirlerine yār idi.
Ḳıbrıs’a ve sā’ir memālike mektūblar gönderdiler ki ḳavm-i Yeḥūd’uñ ‘īd-i
fażīḥı gicesi eṭrāfdan gelüp şehr-i Ṣūr sūrına cem‘iyyet ideler. Ve ol gice sūr-ı
Ṣūr ḳapularını Yehūd ḳavmi açıvirüp anlar içerü gireler. Bulduḳları
Naṣārā’yı ḳatl-i ‘āmm [226a M2] idüp ḳıralar.
Vaḳtā ki bu ‘ahd u mīẟāḳ üzere yigirmi biñ miḳdārı Yehūdī ol rūz-ı
mev‘ūdde mevcūd bulındı, āteş-i muḥārebe ḳuvvet-i işti‘āl bulup nā’ib-i Ṣūr,
dāḫil-i sūr ve me’ḫaẕ-ı rencūr olan Yehūdā’nuñ boyunlarını urdı. Kellelerini
burc [u] bārū-yı bedenlerine zeyn itdi. Ve niçesin bedenlerden aşaġa atdı. Ve
ol eẟnālarda “ ‘Asker-i Rūm yitişdi.” ḫaberleri şāyi‘ olup Yehūd ḳavminden
ḳaçan ḳaçanuñ oldı. Bu ṭarīḳla sükkān-ı Ṣūr nihāyetsiz kimseyi ḳılıçdan
geçürdi.
Fe-ammā Hürmüz Kisrā, Ḳosṭanṭıniyye ḫalḳına tamām müżāyaḳa
virdi. Ḥattā bir miḳdār eyyām-ı muḥāṣaradan zād u zevādeleri dükendi.
Ba‘de-mā Heraḳl nām muḥtāl ü miḳdām vāfir ẕaḫā’ir ile feryād-res olmaġın
dāḫil-i ḥiṣār olan Naṣārā vü aḳvām, bi’l-ittifāḳ Fūḳā’yı öldürdiler. “Aṣlda
murād olınan bunuñ kellesidür. Ve Maurīḳ’ı ḳatl itdüren budur.” diyü

kellesini kisrāya gönderdiler. Ḥazm-ı reyleri ve ḫidemāt-ı iṣābet-nümā-yı
lāzımelerini iẓhārına binā’en Heraḳl’ı kendülere ḥākim ü ḳayṣer idindiler.
Ḥükūmet-i Heraḳl Ḳayṣer

Ba‘żılar Heraḳliyūs daḫı dimişlerdür. Ġāyetle müneccim ü kāhin ve
envā‘-ı ḥīle vü ḫud‘ası müte‘ayyin yarar ve ḫidmet-güẕār, ḳayṣer-i nāmdār
olmaġla otuz bir yıl salṭanat itdi. Ve cülūs itdügi gibi kisrā cānibine ḫaberler
gönderüp “Sābıḳan Fūḳā, Maurīḳ’ı ve evlādını ḳatl idüp bunca fesādāt
itmekle biz daḫı kendüyi ve hevādārlarını öldürdük. El-ḥamdu li’llāh sizüñle
bizüm ortamuzda ‘adāvet-i ḳadīme yoḳdur. Bu taḳdīrce çāk bu deñlü
muḥāṣara [226b M2] vü muḥārebe ḥadd-i inṣāfdan artuḳdur. Münāsib
budur ki vilāyetiñüze ‘azm idesüz. Bizi ḥālimüze ḳoyup gidesüz.” diyü
bildürdükde mābeyne muṣliḥūn girdi. Yıldan yıla Heraḳl, kisrāya biñ ḳanṭār
altun ve biñ ḳanṭār sīm-i ḫām ve biñ re’s bikr-i ḥüsnā cāriye ve biñ re’s yarar
at ve biñ ṭūb mülevven aṭlās irsālini muḳarrer eyledi.
Lākin “Çoḳdur, ṭāḳat getüremezin.” diyü yine ol eẟnālarda Heraḳl
rücū‘ ḳılmaġın kisrā Hürmüz tekrār muḥāṣara emrine mücidd oldı. Ol āna
dek ki sekiz yıl muḥāṣara itmiş idi. Ba‘d-ez-ān altı yıl daḫı istī‘āb idüp
müddet-i muḥāṣarayı cem‘an on dört yıla tekmīl itdi.
Bi’l-āḫire Heraḳl nā-çār olup ḥīle bābında ḳudretini iẓhār ḳıldı. Evvelki
ḥisāb üzere virgüye ta‘ahhüd şeklini gösterüp bir yıllıġını mu‘accelen ṭaleb
itdüklerinde “On dört yıldan berü maḥṣūr olan ḥaşr-i mevfūrda ḥālā ḳudret
ḳalmayup ‘alā külli ḥāl eṭrāf-ı memālikden tedārük olınması lāzımdur.” diyü
emānla altı ay va‘de aldı. Ve ḳal‘adan çıḳup tedārük-i küllī niyyetine eṭrāfa
ulaḳlar ṣaldı. Ve yanındaki leşkerine reh-i tedbīrinden ḫaberler virüp
ḳarındaşını memālik-i Rūm’a kendü cānibinden nā’ib alıḳodı.
Ve kendüsi beş biñ yarar ve nāmdār ve tīġleri ḫūn-bār ve tüfekleri āteş-
bār leşker-i cerādla Hürmüz’üñ pāy-taḫtına çekildi, gitdi. Fi’l-vāḳi‘ çaḳ pāy-
taḫtı olan Nīşābūr’a varup ḫasāret itdi. Ve anda ve aña varınca vāḳi‘ ḳurā vü
nevāḥīde bulduġı A‘cām’ı ḳılıçdan geçürdi. Ve ammā eṭfāl ü cevārī vü
nisvānı esīr idindi. Ḥattā Ḳubād bin Kisrā İbn Meryem ki Maurīḳ’uñ
duḫterinden idi, anı ele getürdi. Bir ḥimāra bindürüp envā‘-ı ḥaḳāret ü
siyāsetle Hürmüz’e ḳarşu gönderdi. Ḳaçan [227a M2] ki kisrā kendü
ḳarındaşını bu ḥālde gördi, sā’ir ehālī-i bilādı ne gūne belālara mübtelā
olduḳlarını ḳıyāsla bildi. Ḥüzn-i ‘aẓīm ve endūh u elemle ḳalḳup Heraḳl’a

muḳābil gitdi.
Vaḳtā ki Ḳasṭamonı ḳurbında bir maḥalle ḳondı, Heraḳl, kisrānuñ
ḫaberin alup bir ḥīle daḫı tedārük ḳıldı. Ya‘nī ki niçe yüz yük ṣaman ve fışḳı
yükletdürüp kisrā ḳonduġı nehrüñ başına vardı. Ol taḥmīl itdürdügi aḥmāli
ol mā’-i cārīye döküp cāsūslar ile mācerāsını tefaḳḳud ḳıldı. Fi’l-vāḳi‘ kisrā
ki tibn ü zibl ile maḫlūṭ mā’-i cārīyi ki gördi, Heraḳl re’s-i nehrden ‘ubūr
itmek üzere ḳıyās idüp yitişmesine müsāra‘at itdi. Bu bahāne ile Heraḳl
ferāġ-ı bāl ile göçüp Ḳasṭamonı ḳal‘asına girdi.
El-ḳıṣṣa Heraḳl’uñ her ḳılı ḥīle şāẕẕından bir āvāz peydā ḳıldı. Kisrā ise
kesr-i ḫāṭır ile ol ṣīt ü ṣadādan tamām mütevehhim oldı. Bunca yıllıḳ ta‘b u
meşaḳḳati netīce virmeyüp maḥzūn u ġamnāk olduġı ḥālde memleketine
gitdi. Andan ṣoñra vilāyet-i ‘Acem bir daḫı evvelki gibi ābādān olmadı. Ve
bıḳā‘ u żıyā‘ı üslūb-ı sābıḳ üzere niẓām u intiẓām bulmadı.
Ba‘de-mā Heraḳl-ı mezbūr leşker çeküp vilāyet-i Şām’a ve Beytü’l-
maḳdis’e gitdi. Bulduġı muḫālifīni ṭu‘me-i şīr-i şemşīr idüp ḳılıçdan
geçürdi. Ba‘dehu “Beyt-i Maḳdis’e varup andaġı Yehūdā’nuñ ḳıtālin murād
itdügüñüzde sābıḳan ben anlara emān virmiş idüm. Naḳż-ı ‘ahd idemezin.”
diyü Naṣārā ḳavmine i‘tiẕār eyledi. Anlar daḫı Heraḳl’uñ yemīnine ve
‘ahdine keffāreten her rūz-ı Cum‘a’da ṣā’im olmaġı nezr itdüklerine binā’en
āyīnleri üzere Yehūdā ḳatline ruḫṣat virdi. Bir vechle ḳılıçdan geçürüp ḳatl-i
‘āmm itdi ki firār u iḫtifā idenlerden ġayrı kimse ḳurtulmadı. Ve ol ṣavma
Ṣavm-ı Heraḳliye nāmı virildi. Ḥattā ṭā’ife-i Ḳıbṭiyye Heraḳl fevtinden
ṣoñra bile ol ṣavmı terk eylemedi. Ammā ṭā’ife-i Melikiyye mücerred ekl-i
laḥm terki ile iktifāyı [227b M2] münāsib gördi.
Ve bi’l-cümle vefātından evvel Heraḳl ki vilāyet-i Mıṣr’a vardı. Ehālī-i
mülk-i Fārs’dan anda daḫı bulduġını ḳatl eyledi. Vāfir emvāl-i cezīle, tefārīḳ
u tuḥaf-ı bī-‘adīle ile pāy-taḫtına döndi. Niçe yıllar żu‘afā-yı re‘āyānuñ
ḫarācından evvel ġınā ve temevvüli muḳābelesinde musāmaḥa iḫtiyār itdi.
Ve ammā şol zamān ki ‘ahd-i emāretinden on bir yıl geçdi, devlet-i
millet-i İslāmiyye ẓāhir olup ṣaḥābe-i kirāmdan ‘Amr bin ‘Āṣ Mıṣr fetḥine
‘azīmet ḳıldı ki tārīḫ-i hicret-i Muḥammediyye’den hübūṭ-ı Ādem
Ṣafiyyu’llāh’a dek altı biñ yüz otuz yıl olmış idi. Ve İskender daḫı tārīḫinüñ
ṭoḳuz yüz otuz dördinci yılı ile iki ay ziyādede ve mevlid-i Mesīḥ’uñ altı yüz
yigirmi beşinci senesinde vuḳū‘ bulmış idi.
Ve bi’l-cümle Heraḳl ġāyetle aḫter-şinās ādem idi. ‘İlm-i nücūmla

aḥvāl-i ātiyeyi ma‘lūm idinüp ḥattā kendinüñ zevāl-i memleketini istiḫrāc
idüp otuz bir yıl ḥükūmet itdükden ṣoñra vefāt eyledi.
[Ḳīṭīṭūs]: Yirine Ḳīṭīṭūs cülūs idüp otuz bir yıl ve yigirmi gün aldı,
virdi. Ḫaylī ḫayr-endīş ve ‘āḳıl kimse idi. Ve bunuñ ‘ahdinde Ḥażret-i
‘Ömer raḍiya’llāhu ‘anh Şām vilāyetini aldı. Ve Beytü’l-maḳdis fetḥine
varup mescidin eyledi.
[Ḳīṭīṭūs-ı ẞānī]: ‘Aḳabince Ḳīṭīṭūs-ı ẞānī [taḫta cülūs itdi]. Bu daḫı
ḫūb-sīret ü ḫōş-ḫulḳ ḥākim idi. Müddet-i salṭanatı on yedi yıla vardı. Ve
bunuñ ‘ahdinde Fürs pādişāhınuñ Ḳayṣeriyye nām ḫātūnı eri ile ve ḳırḳ biñ
ādem ile İstanbul’a gelüp tersā dīnine girdi. Ve bu Tārīḫ-i Benāketī’de
mesṭūrdur. Lākin ḳanḳı pādişāh idügi ve ism ü tārīḫi ġayr-ı meẕkūrdur.
Yūsṭīnūs: İki yıl icrā-yı aḥkām eyledi. ‘İlm ü ma‘rifet-i siyāsete ve
niẓām-ı aḥvāl-i ra‘iyyete müta‘alliḳ niçe kitāblar te’līf itdi.
[Liyū]: Lākin bunuñ ‘ahdinde Liyū nām kimesne ḫurūc idüp kendüyi
ele getürdi. Ḥattā burnını kesüp ḥabs ile cezīreye gönderdi. Üç yıl tamām
mezbūr [228a M2] Liyū ḥükūmet eyledi.
[Ṭīberyūs]: Ba‘dehu Ṭīberyūs nām ḫāricī ḫurūc eyledi. Ḳıṣāṣan bu daḫı
anuñ burnını kesüp yirine ḳayṣerlik itdi. Vaḳtā ki müddet-i ḥükūmeti yedi
sāle vardı, bu yirde maḥbūs olan Yūsṭinyūs ol vilāyetüñ ba‘żı ḫalḳı ile ittifāḳ
idüp ḳurtıldı. Mülūk-i ‘Acem’den Emīr Anşāh ḥużūrına yitdi. Ḥattā ki
ḫˇāheri ile tezevvüc ḳaṣdın itdi. Ve anuñ mu‘āveneti ile tekrār ḳayṣerlıḳ
serīrine cülūs idüp altı yıl daḫı aldı, virdi. Ve ḥabsden ba‘żılar mu‘āveneti ile
firār iderken niçeleri ki kendüsin ṭutmaḳ ḳaṣdın itmiş idi, leşker çeküp tekrār
cezīreye vardı. Ol güstāḫları bi-esrihim ḳılıçdan geçürdi. Ve ehl ü ‘iyāllerini
esīr idindi. Ammā cezīre ḫalḳı daḫı ba‘de zamānin ġayrete geldiler. Filibbus
nām şaḫsı serdār idinüp aḫẕ-ı intiḳām içün üstine vardılar. Ḳayṣer-i mezbūrı
ele getürüp ḳatl eylediler.
[Filibbus]: Ardınca Filibbus bir buçuḳ yıl ḥükūmet itdi.
[Anṭāsyūs]: Ardınca Anṭāsyūs sābıḳu’z-ẕikri ṭutup iki gözlerin oyup
yirine ḥükūmet eyledi. Ammā ġāyetle ẓālim ü ġaddār ve cevvār u sitemkār
olmaġın ümerā ve sipāh üç yıldan ṣoñra mezbūrı öldürdiler.
[Teoṭūsyūs]: Yirine Teoṭūsyūs bir yıl salṭanat itdi.
[Liyū]: Ardınca Liyū Ḳayṣer ẓuhūr eyledi. Ve bunuñ ‘ahdinde

Müslimānlar İstanbul’ı muḥāṣara ḳıldılar. Eṭrāfındaki ḳurā ve nevāḥīsini
ḫarāb itdiler. Maġrib ṭarafından daḫı rīdāfrens vāfir ‘askerle geldi. Ehl-i
İslām ile iki sāl tamām ceng üzere oldı. ‘Āḳıbet yigirmi beş yıl ḥükūmetden
ṣoñra mezbūr ṭutıldı.
[Ḳosṭanṭīnūs-ı Keşīş]: Ṣadr-ı ḳayṣerīye mezbūruñ oġlı Ḳosṭanṭīnūs-ı
Keşīş ḥākim oldı. Bu daḫı babasından ṣoñra yigirmi beş yıl ḥükūmetle
ta‘ayyün buldı.
[Liyū ve Pūş]: Ma‘a ẕālik oġulları Liyū ve Pūş, rīdāfrens cenābına şerīk
oldı. On yıl daḫı anlaruñ emāreti taḥaḳḳuḳ buldı. Ve bu eẟnālarda niçe
rūzgār maġribdeki İslām ehli ile ceng [228b M2] ü cidālden ḫālī olmadı.
El-ḳıṣṣa Liyū babasından ṣoñra beş yıl ḳayṣerlıḳ itdi. ‘Aḳabince tekrār
babası kendüye şerīk olup on yıllıḳ ḥükūmetleri daḫı taḥaḳḳuḳ buldı.
Ba‘dehu ‘acūze-i mesfūre bir ḥīle ile oġlınuñ gözlerini kūr eyledi. Tā ki üç
yıl istiḳlāl üzere kendüsi aldı ve virdi. Lākin dīger oġlı musallaṭ olup taḫt-ı
ḳayṣerī beş yıl daḫı anuñ temellükinde oldı.
[Kirkūs]: Ġıbbu ẕālik rīdāfrens olan Kirkūs, ṭoḳsan dördinci pāp
ma‘rifeti ile on dört yıl ḳayṣerlıḳ itdi.
[Lūṭrenkūs]: Ardınca Luṭrenkūs nām ḥākim, oġlı ile iştirāken yigirmi
beş yıl ve babasından ṣoñra müstaḳillen on yıl salṭanat itdi.
[Kiryūs]: Ba‘dehu Kiryūs ḳayṣer oldı. Cezīre-i Ṣıḳılliye ki Müslimānlar
żabṭında idi, bunuñ zamānında yine Freng ḳavmi aldı. Ve kendü ṭarafından
Felenderiyye vilāyetine bir pādişāh naṣb itdi. Lākin bir Cehūd aña zehr virüp
öldürdi. Bu ḥālle müddet-i emāreti yigirmi yıla yitdi.
Kiryūs-ı ẞānī: Bu daḫı yedi yıl aldı, virdi. ‘Aṣrında ḳaḥṭ u ġalā peydā
olup dārü’l-mülk-i Anṭākiyye’ye küllī iḫtilāl vāḳi‘ oldı.
[Aryūḳūs]: Ba‘dehu Aryūḳūs on iki yıl salṭanat itdi. Āḫir bir mühlik
maraża mübtelā oldı. Kimse ‘ilāca ḳādir olamayup öldi, gitdi.
[Borṭūfīlūs ve Berengāryūs]: Ardınca Borṭūfīlūs altı yıl miḳdārı ḥākim
oldı. Ba‘dehu ḳarındaşı Berengāryūs ana şerīk olmaḳ ta‘ayyün buldı. Pes biri
A[la]manya’da ve ol biri Atina’da oturdı. Müddet-i temellükleri sekiz yıldan
ġāyete irdi.
[Ovgū]: Ya‘nī ki Ovgū kendü oġlı ile iştirāken yedi yıl emāret ḳıldı. Ve
bunuñ ‘aṣrında Macar leşkeri İspānya vilāyetine geldi. Vāfir yirleri ġāret ü
ḫasāret ḳıldı. Ve Bosna pādişāhı [ve] cümle ḫalḳı Naṣārā dīnine girdi. Ve
mezbūruñ iki ferzend-i bed-ḫūsı ve bir püser-i dil-bend-i nīkūsı ḳatl itdi.
Ba‘dehu mezbūr Ovgū 1 ümerāsından birini ḳā’im-maḳām idindi. [229a
M2] Ve ol şaḫṣ yetmiş sekizinci ḳayṣer diyü iştihār buldı. Bu minvāl üzere
Ovgū ḳırḳ bir yıl ḥükūmet ḳıldı.
[Hevenkūs]: Ba‘dehu Hevenkūs on sekiz yıl aldı, virdi.
[Berengāryūs]: Ardınca Berengāryūs inṣāf u i‘tidālle yedi yıl ḥükūmet
eyledi. Ve ‘ahd-i ‘adlinde İşbiliyye ma‘mūr oldı.
[Nūtriyūs]: Ba‘dehu Nūtriyūs iki yıl salṭanat itdi. Fe-ammā zamānında
birgün āfitāb-ı raḫşān ḫūn-ı gül-gūn renginde nümāyān oldı.
[Berengāryūs]: Der-‘aḳab dīger Berengāryūs oġlı ile iştirāken on bir yıl
emāret sürdi.
[Ovṭū]: Ba‘dehu Alamaniyye vilāyetinde beglik iderken ẓuhūr idüp altı
yıl aldı, virdi. Ve niçe biñ ehl-i ṣalībi tersā dīnine ḳoydı.
[Ovṭū-yı ẞānī]: Ardınca Ovṭū-yı ẞānī ḳavmine şehryār olup yigirmi bir
yıl ḳayṣerlik eyledi.
[Ovṭū-yı ẞāliẟ]: Andan ṣoñra Ovṭū-yı ẞāliẟ cülūs idüp on iki yıl
ḥükūmet ḳıldı. Bunuñ ‘āsrına gelince salṭanat-ı Naṣārā ḥaseb ü neseb
cihetinden lā’iḳ olanlara virilürdi. Ammā bundan ṣoñra ol ḳānūn bozıldı.
Üç merḥayā ve üç emīr-i büzürg ve bir pādişāh bir yire gelüp ṭālib-i mülk
olanlaruñ isti‘dād u liyāḳatlerin yoḳladılar. Her ḳanḳısında müttefaḳatü’l-
kelime olup serīr-i eyālete müsteḥaḳḳ u sezāvār buldılarsa pādişāh-ı ‘aṣr
ma‘rifeti ile anı ilerü çekdiler. Ḥāl-i ḥayātında veliyy-i ‘ahd nāmına olup
kendüden ṣoñra taḫtına geçürdiler. Gāh oldı ki serīr-nişīn olan pādişāhları
ḥāl-i ḥayātında veliyy-i ‘ahdını tedārük eylemedi. Ba‘de fevtihi yine üç
merḥayā ve üç emīr ve eṭrāfındaki mülūkden bir ḳavī ṣaḥīb-i serīr bu
tedārüki görüp bir maḥall ü elyaḳını ol mülke mütemellik eyledi.
[Arīlūs]: Ammā Arīlūs ki yetmiş altıncı ḳayṣerdür, beyān olınan yedi
kimse ittifāḳı ile taḫta geçdi. On yıl miḳdārı ḥükūmet idüp yedi, içdi. Ammā
kendüde ‘unnet muḳarrer idi. Evlād ẓuhūra getürmesi nā-müyesser idi.
1 Nüshada “Ovlū” olarak yazılan bu kelime daha önce “Ovgū” biçiminde yazıldığı için bu
şekilde metne alındı.
Zamānında ‘aḳl-ı fāṣidine göre bir tedārük [229b M2] eyledi. Ya‘nī ki ḳarīni
ve iki hem-şīresini Macaristān ḥākimine gönderüp tersā dīnine girmelerine
sebeb olup murādına yitdi.
[Gerāṭūnis]: Ba‘dehu Gerāṭūnis müstevlī oldı. Re‘āyāsına luṭf u kerem
ü şefḳatle on beş yıl ḥükūmet ü salṭanatı ta‘ayyün buldı.
Enermekūs: 1 Sābıḳu’z-ẕikrüñ oġlıdur. Ve ba‘żılar ḳavlince
güyegüsidür. Nev‘an inṣāf u raḥm u şefḳatle inṣāf üzere deprenüp yigirmi
sekiz yıl salṭanat eyledi. Ve bunuñ ‘aṣrında Ebūliye 2 vilāyetinde ḫāke
gömilmiş mermerden yonılmış bir ṣūret bulındı. Ancaḳ kāse-i seri baḳırdan
müşāhede olındı. Ve üstine bir iki saṭr yazılmış ki mażmūnı “Her ḳaçan
māh-ı eyyāruñ evvel güninde āfitāb sereṭān evveline yitişe, benüm başum ol
sā‘atde zer-i ḫāliṣden ola.” dimek idi. Hergiz bu mefhūmı fehm ider ādem
bulınmadı. ‘Āḳıbet silk-i esārādan bir Müslim maḥbūs bu mażmūnı añladı
ve bildi. Rūz-ı evvel-i eyyārda ki āfitāb-ı ‘ālem-tāb ṭoġdı, ol başuñ sāyesi
nereye düşdiyse ol maḥalli ḳazdurup bir genc-i şāygān ẓuhūra getürdi.
Ḥükemā-yı Naṣārā ol müneccimüñ ferāsetini taḥsīn itdiler. Ol gencüñ
nuḳūdından vāfir in‘ām idüp kendüyi āzād ḳıldılar.
Enermekūs-ı ẞānī: Bu daḫı ḳayṣerlik taḫtına geçüp on yedi yıl
ḥükūmet eyledi. Ve bunuñ zamānında bir emīr-i kebīr kendü ḫalvet-
serāyında tek ü tenhā otururken dīvārları sūrāḫlarından vāfir mūşlar ẓāhir
oldı. Müşārün ileyhüñ başına üşüp çeke çeke her ‘użvını yidiler. Ġayrılara
müte‘arrıż olmadılar. Ve ol ṣıçanlar aña hücūm itdükde kimse men‘ine ḳādir
olamadı. Ke-ennehu meşiyyet-i ilāhiyye ile musallaṭ olduḳlarına binā’en hīç
bir ferd anı mūşlardan ḫalāṣ idemedi. Ḥattā gördiler ki men‘ine mecāl yoḳ,
şaḫṣ-ı mezbūrı firāş ile götürüp deryāya iletüp keştī-nişīn [230a M2]
ḳıldılar. Gemide böyle çoḳlıḳ ṣıçan olmaz, diyü bu yüzden def‘ine tedbīr
ḳıldılar. Ḥālā ki müfīd olmadı. Cismine yapışup varanlar ayrılmadı. Gemide
bulunan fāreler daḫı anlara mu‘āvenetden ḫālī olmadı.
Enerīlūs: Bu daḫı on beş yıl ḥükūmet eyledi. Murādınca ‘ayş u nūş idüp
aldı, virdi.
1 Bu isim Benâkitî Tarihi’nde “Efrīkūs” şeklindedir. bk. Ebû Süleymân Dâvud el-Benâkitî,
age, s. 306.
2 Bu isim Benâkitî Tarihi’nde “Eyūniyye” şeklindedir. bk. Ebû Süleymân Dâvud el-Benâkitî,
age, s. 306.
[Egrenṭūs]: Ba‘dehu Egrenṭūs cülūs ḳıldı. Bu daḫı sābıḳ gibi on beş yıl
salṭanat sürdi. Ve bunuñ ‘aṣrında rīdāfrens vilāyetine ġażab-ı İlāhī isābet itdi.
Niçe rūzgār yaġmur yaġmayup zemīn bir mertebede ḳuraḳlıḳ oldı ki yir yir
yarıldı. İçinden āteş-i fürūzān ẓāhir oldı. İki yıl geçdükden ṣoñra yine evvelki
ḥāline vardı. Yaġmurlar yaġmaġa başladı.
Lūṭaryūs: Bu daḫı tamām on beş yıl eyālet itdi. Ve bunuñ Kiryūs Avlīn
nām bir silaḥdārı var idi. Üç yüz yıldan ziyāde ‘ömr sürmiş idi.
Ferīṭrīkūs: Mezbūruñ ardınca ḳayṣer oldı. Ḥattā otuz yedi yıl miḳdārı
ve beş ay aldı, virdi. Freng ḳavmi Ḳosṭanṭıniyye şehrini Naṣārā elinden
bunuñ zamānında aldı. Ḥattā şehryārını öldürdiler. Sükkān-ı memleketi
ġāret ü ḫasāret ḳıldılar. Moġol ḳavmi daḫı ol vilāyetlere yine bunuñ ‘ahdinde
musallaṭ ḳılındı.
Ovṭū Ḳayṣer: Bu daḫı Seksoniye’dandur. Hicret-i nebeviyyenüñ sene
erba‘a ve ẟemānīn ve ḫamse mi’e tārīḫinde ḳayṣerliḳ ḳaṣrına oturdı. Tācını
ṣabāḥ başına urındı. Lākin Selesṭīnūs [pāpdan] icāzetsiz [tāc] giymegin
Rūmiyye ḫalḳı salṭanatını ḳabūl eylemediler. Gice ve gündüz kendüsi ile
ceng ü cidāle mübāşeret ḳıldılar. Āḫir göçüp ‘Abovā 1 vilāyetine gitdi.
Mülūk-i eṭrāf ser-cümle kendüden nefret itdi.
[Ferīdīlūs 2 ]: Vaḳtā ki cülūsından dört yıl geçdi, ḳayṣerliḳden ‘azl
olınup yirine Ferīdīlūs nām ḳayṣer, Selesṭīnūs pāp icāzeti ile [230b M2]
taḫta geçdi. Başına tāc-ı zerrīn-i mücevheri alup otuz üç yıldan ziyādece
ḥükūmet itdi. Ammā giderek bu daḫı pāp cānibine ‘iṣyān eyledi. Ḫalḳı
kendinden nefretle gürīzān eyledi. Lākin ṣulbī oġlı pāpuñ rıżāsın gözetdi.
Babasını ṭutup āḫir-i ‘ömrine dek ḥabs itdi. Ḥattā zindānda yaturken dūzaḫ
cānibine gitdi.
[Tūrengītse 3 ]: Ba‘dehu ümerādan Tūrengītse, [pāpuñ] ta‘ayyün ü
iḫtiyārı ile ṣadra geçdi. Otuz sekiz yıldan ziyādece ḥükūmet idüp yedi, içdi.
[Lelmuş Ḳayṣer]: Ba‘dehu Lelmuş Ḳayṣer nām şaḫṣı ḳayṣer idindiler.
Ya‘nī ki ‘āḳıl ü dānādur, diyü ḥükūmete lā’iḳ gördiler. Bunuñ zamānında
1 Bu isim Benâkitî Tarihi’nde “‘Abūliyye” şeklindedir. bk. Ebû Süleymân Dâvud el-Benâkitî,
age, s. 307.
2 Bu isim Benâkitî Tarihi’nde “Frenderīkūs” şeklindedir. bk. Ebû Süleymân Dâvud el-
3 Bu isim Benâkitî Tarihi’nde “Tūrengiyye” şeklindedir. bk. Ebû Süleymân Dâvud el-
rīdāfrens olan Ūlūdrīkūs 1 ‘aẓīm leşker çeküp Mıṣr’a vardı. Eṭrāf-ı

memālikini ġāret idüp Dimyāṭ’ı aldı. Lākin sulṭān-ı Mıṣr aña muḳābil gelüp
leşkerini münhezim ḳıldı. Ḥattā mezbūr rīdāfrens, Menġard2 nām bir begüñ
ḥabsine giriftār oldı. Āḫir, vāfir māl ü menāl virüp ḳurtıldı. Ba‘dehu Mıṣr
sulṭānı merḳūm Menġard’ı Ṣıḳılliye fetḥına gönderdi. Pāp daḫı anuñ def‘ine
meẕkūr rīdāfrensi irsāl itdi.
Ḥikmet Ḫudā’nuñdur, eẟnā-yı cengde Menġard ḳatl olındı. Ve
Ṣıḳılliye vilāyeti żarar u gezendden ḳurtıldı. Ve yine bu tārīḫde Moġol leşkeri
Macaristān vilāyetine ġulüv idüp küllī ġāret ü ḫasāret ḳıldılar. ‘Āḳıbet Bārī
Ḫudā gözleri yaşına merḥamet eyledi. Gökden daḳīḳ gibi bir nesne yaġup
andan bişürdükleri çörekler nāsa ġıdā oldı. Ve yine ol eẟnālarda ol
vilāyetlerde bir ṭaġ iki şıḳ oldı. Birine āḫir naḳl itdügi taḥaḳḳuḳ buldı. Ḥattā
varduġı yirde beş biñ ādemi baṣdurup helāk ḳıldı. [231a M2] Keẕā fi’l-
Benāketī.
Ve yine ol tārīḫde Ṭuleyṭule vilāyetinde bir Yehūdī bir ṭurfe bāġ peydā
ḳıldı. Ba‘żı yirlerini inşāya muḳayyed iken bir büyük yek-pāre ṭaş bulındı ki
bir yirinde delügi ve raḫnesi yoġ-ıdı. Ḥattā delinmek ve külüng cerāḥati bile
nā-būd idi. Vaḳtā ki ol ṭaşı biçdiler, içinden bir kitāb çıḳardılar. Evrāḳı,
Freng ve Rūmī ve ‘İbrānī ḫuṭūṭla yazılmış idi. Mażmūn-ı ḫuṭūṭ iki ḥikāyet
idi ki biri rīdāfrens zamānında ol ṭaşuñ ẓuhūrı idi. İkincisi Mesīḥ, püser-i
Ḫudā olup Meryem nām bikr duḫterden ṭoġması ve ḫalḳı dūzaḫdan ḫalāṣa
sa‘y itmesi idi. Ḥattā “Maḫlūḳātuñ yaramazları aña ḳaṣd ideler. İşkenceler
vireler.” mażmūnı bile beyān olınmış idi. Pes ol kitāb ki ẓāhir oldı, ba‘żı
Cehūdlar ki mefhūmına ıṭṭılā‘ buldı. Lecc ü ‘inādı ḳodılar. Evlād u ‘iyālleri
tersā dīnine girdiler.
[Lūṭaryūs]: Ba‘dehu Lūṭaryūs nām rīdāfrens leşker çeküp vilāyet-i
Şām’a ‘azīmet itdi. Ḥattā varup Tūnis ḥudūdına yitdi. Ḫalḳını zebūn
eyleyüp rıżāları ile ḫarāca kesdi. Bundan ṣoñra mezbūr rīdāfrens şöyle
maġrūr oldı ve bu gūne taṣavvur ḳıldı ki bu deñlü bī-nihāye leşkerle isterse
cümleten memālik-i İslāmiyye’yi ala. Rūy-i zemīnden kimseyi ḳomayup ber-
ṭaraf ḳıla. Ḥikmet Ḫudā’nuñdur, umduġı gibi olmadı. Ol eẟnālarda füc’eten
mürd oldı. Müddet-i temellüki otuz yıldan ziyādece maḥsūb bulındı.
1 Bu isim Benâkitî Tarihi’nde “Lūdrīkūs” şeklindedir. bk. Ebû Süleymân Dâvud el-Benâkitî,
age, s. 308.
2 Bu isim Benâkitî Tarihi’nde “Menferdā” şeklindedir. bk. Ebû Süleymân Dâvud el-Benâkitî,
age, s. 308.
[Revāḫus]: Ba‘dehu Revāḫus nām ḳayser peydā olup on yedi yıl

ḥükūmet itdi. Bunuñ zamānında Şām iskeleleri, ḫuṣūṣā [231b M2] Ṭrablūs
memleketi alındı. Freng ḳavminden çoḳ kimse ḳılıçdan geçürildi.
[Ṭaflus1]: Ba‘dehu yüzinci ḳayṣer olan Ṭaflus cālis-i serīr oldı. Ṭoḳuz
buçuḳ yıl mütemellik olup ḫaylī iştihār buldı. Ḥattā mel‘ūn-ı maġbūn
Berḥīre2 nām şehrde iki yüz biñ miḳdārı İslām’ı ḳılıçdan geçürdi.
[Evālīrṭūs3 ]: Ve ba‘dehu Evālīrṭūs ẓuhūr idüp tārīḫ-i hicretden sene
seb‘a ve ‘ışrīn ve seb‘a mi’e ḥudūdında müstevlī oldı. Yüz ikinci pāp olan
Beneṭikṭūs bunuñla mu‘āṣır bulınup müdārāt üzere rūzgārın geçürdi.4
1 Bu isim Benâkitî Tarihi’nde “Aṭlaḳus” şeklindedir. bk. Ebû Süleymân Dâvud el-Benâkitî,
age, s. 309.
2 Bu isim Benâkitî Tarihi’nde “Nevḥīre” şeklindedir. bk. Ebû Süleymân Dâvud el-Benâkitî,
age, s. 309.
3 Bu isim Benâkitî Tarihi’nde “Azālibertūs” şeklindedir. bk. Ebû Süleymân Dâvud el-
4 M2 nüshası burada sona ermektedir.
[I. RÜKNÜÑ II. KISMI]1
Ḥamd-i bisyār Ṣāni‘u’l-leyl ve’n-nehār bi-estāri’l-ḥücüb ve’l-envār

cenābına ki maḥall-i reyāḥīn ü bahār olan ḥadā’iḳ-ı pür-şaḳā’iḳ u ezhārı
tevārüd-i2 rūzgār u ḫazān ile nümūdār-ı külbe-i aḥzān ve sükkān-ı nüzhet-
nişānını tezāyüd-i ḥavādiẟ-i melevān ile ḫāṭır-perīşān eyledi.
Ve sipās-i 3 bī-şümār Ḫālıḳ-ı sipihr-i devvār ve Rāzıḳ-ı mütenezzil-i 4
güzīnān-ı ḫāk-sār olan Ḳādir-i Perverdgār ṣavb-ı bā-ṣavābına ki arż-ı basīṭı
Baḥr-i Muḥīṭ ile istī‘āb ve deryā-yı [172a N1] ‘ummānı telāṭum u ḫīz-āb ile
ẓāhirü’l-ıżṭırāb ve bāhirü’l-inḳılāb idüp şiddet-i bād-ı vezān ve keẟret-i emṭār
u bārānı bā‘iẟ-i beliyyāt-ı ṭūfān eyledi. Ve ol ḥādiẟe-i ḳıyāmet-resānda
‘āmme-i maḫlūḳāt ve kāffe-i insānı ‘ayn-ı ‘ummānda mün‘adim olan
ḳaṭarāt-ı bī-pāyān gibi mużmaḥil ü bī-nişān eyledi.
li-Münşi’ihi
Kā’inātı yoġ-iken var eyleyen Perverdgār

Ḳudretin dünyāya iẓhār eyleyen Perverdgār
Niçe yıllar yiryüzin deryā-yı maḫlūḳāt idüp

Ṣoñra ḳahrın baḥr-i zeḫḫār eyleyen Perverdgār
Ḳaṭreler gibi beşer ḳısmını nā-būd eyleyüp

Nūḥuñ üç oġlın güher-bār eyleyen Perverdgār
Az zamān içre yine üç ḳaṭrenüñ her reşḥasın

Pür-cevāhir baḥr-i āẟār eyleyen Perverdgār
Daḫı ṣalāt u selām tekrār fī inā’i’l-leyl ve eṭrāfi’n-nehār Ḥabīb-i Kirdgār,

aḥmed-i mü’eyyed-i muḫtār, Ḥażret-i Muḥammed-i maḥmūd-eṭvāra
ṣallallāhu ‘aleyhi ve sellem, ḫuṣūṣā anlara ensāb u etbā‘-ı aḫyār olan āl ü evlād
1 Bu kısımda metin tekrar MV, N1 ve E nüshaları üzerinden kurulmuştur. | 171b N1 | 162b

MV | 387b E
2 tevārüd-i: nevādir-i E
3 sipās-i: sitāyiş-i MV | benāşir-i N1
4 mütenezzil-i: münezzil-i N1
u ezvāc-ı aṭhara ki ḫātime-i mürselīn-i nübüvvet-şi‘ār ve neḳāve-i nebiyyīn-

i mu‘cizāt-iẓhār olup devr-i Ādem’de ki tenāsül-i1 maḫlūḳāt anlaruñ nūr-ı
vücūdı şerefi ile ẓāhirü’l-ḥālāt oldı. Niteki ṭūfān-ı Nūḥ’dan ṣoñra mütebādir
olan tevālüd-i benīn ü benāt yine ol Resūl-i2 ṣāḥib-i mu‘cizāt yüzi ṣuyına tā
bu āna gelince izdiyād-ı mu‘āmelāt ile niẓām u intiẓām buldı.
li-Mü’ellifihi
Zihī nebiyy-i celālet-güvāh-ı mu‘cizkār

Vücūdı ‘izzet-i mi‘rāca sāzgār u medār [163a MV]
Zihī Resūl-i ser-efrāz u faḫr-i ‘illiyyīn

Ki enbiyāya anuñ ẕāt-ı pākidür sālār [388a E]
Rümūz-ı sūre-i Yā-sīn ve sırr-ı mā-evḥā3

Künūz-ı nükte-i Ṭā-hā muḳarreb-i4 Dādār
Ba‘de-ẕālik kitāb-ı Künhü’l-aḫbār ki münḳasım-ı mücelledāt-ı çārdur,

ve yine cild-i evveli iki cerīde-i laṭīfe ile nümūdārdur, ki mecmū‘a-i ūlāsı
hübūṭ-ı Ādem’den ṭūfān-ı Nūḥ Necī ‘aleyhi’s-selāma gelince ‘ālem-i mülke
gelüp geçen enbiyā-yı büzürgvār ve mülūk-i cebābire-i rūzgār ḥavādiẟi ile
pür-naḳş u nigārdur. Niteki cerīde-i ẟānīsi ba‘de’t-ṭūfān evlād-ı
Neciyyu’llāh’dan bi-ṭarīḳi’t-tenāsül ẓuhūra gelen ‘āmme-i benī nev‘-ı5 insān
ve ḫulāṣa-i kāffe-i ‘ālemiyān olan zümre-i enbiyā vü mürselīn-i kibār ve
cümle-i mülūk-i pīşīn-i ẕevi’l-iḳtidār ve fırḳa-i selāṭīn-i mesānid-nişīn-i
ulü’l-i‘tibār aḥvāli ile pür-naḳş u nigārdur.
‘Ale’l-ḫuṣūṣ ḥikāyāt-ı ekābir-i selef mevcūdāt-ı ḫalef-i 6 ẕevi’ş-şeref
‘uḳalāsına bā‘iẟ-i nuṣḥ u pend olmaḳ, ya‘nī ki kelimāt-ı e‘āẓımdan
7«‫»ﻣﻦ ﱂ ﻳﺘﻌﻆ ﲟﻦ ﺳﺒﻘﻪ اﻳﻘﻆ ﺑﻪ ﻣﻦ ﳊﻘﻪ‬ mażmūnı anlaruñ vicdān-ı
1 tenāsül-i: - E
2 Resūl-i: - N1
3 Burada Necm Sûresi 10. âyete telmih vardır.
4 muḳarreb-i: mu‘azzez-i N1
5 nev‘-ı: Nūḥ N1
6 ḫalef-i: ḫalḳ-ı N1
7 “Kendisinden önce gelenden ders almayan kişiler kendisinden sonra gelene ders olacaktır.”
pāklerinde ta‘ayyün bulmaḳ lāzımesi ile ẓāhir ü bedīdārdur. Ve ṣafaḥāt-ı

dāniş ü ‘irfānlarında;1
Naẓm-ı Fārisī
‫ ﻫﺮ ﻣﺸﻜﻞ‬2‫ﺳﺮ‬
3
ّ ‫ﺣﻞ ﻣﻴﺸﻮد در دل ﻫ اﺰران‬
ّ ‫ﺳﺨﻦ ﻛﺰ ﺟﺎن ﺑﺮون آﻳﺪ ﻧﺸﻴﻨﺪ ﻻﺟﺮم در دل ازو‬
[172b N1] beyti mermūzen ve mażmūnen nigāşte-i aḳlām-ı mu‘ciz-
şi‘ārdur.
li-Münşi’ihi
Devḥa-i Nūḥ Necī ki eyledi üç şāhı ‘ayān

Birisi Sām u biri Ḥām u biri Yāfeẟdür
Berg ü bār anlara aḳvām u ḳabā’il gibidür4

Bir ḳurı naḫlinüñ üç şāḫ-ı teri muḥdeẟdür
Ey ḳalem başla beyān5 itmege āẟārı hemān

Sen peyem-ber gibisün safḥa saña meb‘aẟdür
Egerçi ki aṣḥāb-ı sefīnenüñ ‘adedinde müfessirīn iḫtilāf itmişlerdür. Fe-

ammā İbn ‘Abbās raḍiya’llāhu ‘anhumā ḳavlince seksen kişidür ki ol
cümleden biri Cürhüm’dür. Bunlardan ġayrı İblīs ‘aleyhi’l-la‘ne bile
dāḫildür.
Kitab-ı el-Ḫamīs ḳavlince yılan ve ‘aḳreb daḫı sefīneye vāṣıldur.6 Ḥattā
“Bizi bile al.” diyü ḥażretden recā itdüklerinde “Siz mūẕīlersüz. Ben sizi içerü
almazın.” buyurduḳda “Her kim ki senüñ nāmuñı ẕikr eyleye, bizden aña
ِ
ẕerre7 mażarrat yitmeye.” didiler. Fī nefsi’l-emr ۞ ‫ﲔ‬ َ ‫ﻮح ِﰲ اﻟْ َﻌﺎﻟَﻤ‬
ٍ ُ‫﴿ﺳ َﻼ ٌم َﻋﻠَﻰ ﻧ‬
َ
1 ‘irfānlarında: ‘irfānlarında naẓm-ı suḫan N1

2 ‫ﺷﺮ‬
ّ : ‫ﺳﺮ‬
ّ MV
3 “Söz eğer candan gelirse şüphesiz ki yüreğe oturur. Gönüldeki binlerce müşkil sır onun
sayesinde çözülür.”
4 ḳabā’il gibidür: ḳabā’ildür E
5 beyān: beyāż N1
6 vāṣıldur: dāḫildür E
7 ẕerre: - E
ِِ ِ ِ ِ ِِ ِ
َ ‫ﲔ ۞ إِﻧﱠﻪُ ﻣ ْﻦ ﻋﺒَﺎد َ اﻟْ ُﻤ ْﺆﻣﻨ‬
﴾‫ﲔ‬ َ ‫إِ ﱠ َﻛ َﺬﻟ‬
َ ‫ﻚ َْﳒ ِﺰي اﻟْ ُﻤ ْﺤﺴﻨ‬
1 āyāt-ı kerīmesini oḳıyan-
lara ta‘arruż itmediler. İle’l-ān ol ‘ahd üzere ṭurdılar. Ol āyātı oḳıyanlara ne
ta‘arruż itdiler, ne nīş urdılar, diyü Ḥayātü’l-ḥayevān’da daḫı mesṭūrdur.
Ve bi’l-cümle ḳaçan ki Ḥażret-i Nūḥ ‘aleyhi’s-selām 2«‫[ »ﺑﺴﻢ ﷲ ﺟﺮت‬388b
E] didi, sefīne yüridi. Ve her gāh ki 3«‫ »ﺑﺴﻢ ﷲ رﺳﺖ‬buyurdı, hemān sā‘at
ِ ِ ِ ِ
ٌ ‫﴿ﺑ ْﺴِﻢ ا ّ َْﳎﺮ َاﻫﺎ َوُﻣْﺮ َﺳ َﺎﻫﺎ إ ﱠن َرِّﰊ ﻟَ َﻐُﻔ ٌﻮر ﱠرﺣ‬
ṭurdı. Ḥattā Bārī Ḫudā celle ve ‘alā 4﴾‫ﻴﻢ‬
َِ ‫﴿وﻣﺎ ﻗَ َﺪروا اَٰ ﺣ ﱠﻖ ﻗَ ْﺪ ِرِﻩ و ْاﻻَرض‬
‫ت ﺑِﻴَ ِﻤﻴﻨِ ِﻪ‬
ٌ ‫ات َﻣﻄْ ِﻮﱠ‬ ُ ‫ﻀﺘُﻪُ ﻳَـ ْﻮَم اﻟْ ِﻘٰﻴ َﻤ ِﺔ َواﻟ ﱠﺴ ٰﻤ َﻮ‬
َ ‫ﲨ ًﻴﻌﺎ ﻗَـْﺒ‬ ُ ْ َ َ َّ ُ َ َ
َ ُ‫ ُﺳْﺒ َﺤﺎﻧَﻪُ َوﺗَـ َﻌ ٰﺎﱃ َﻋ ﱠﻤﺎ ﻳُ ْﺸ ِﺮ‬buyurduġında bu ma‘nā müteḥaḳḳıḳ oldı.
5﴾‫ﻛﻮن‬
Vaḳtā ki Ḥażret-i Nūḥ ‘aleyhi’s-selām sefīnesi Cūdī Ṭaġı’na çıḳdı, rūy-i

zemīni evlādına taḳsīm idüp Ḥicāz ve Yemen ve Şām ve Cezīre vilāyetlerini
Sām’a virdi. Ve ‘umūmen zemīn-i maşrıḳı [163b MV] Yāfeẟ’e ve arż-ı
maġribi Ḥām’a münāsib gördi.
Ḥattā İblīs ‘aleyhi’l-la‘ne evlād-ı Nūḥ’ı iḍlāl itdi. “Rūy-i zemīnde6 āb u
hevāsı laṭīf olan yirleri Sām’a virdi. Zirā‘at u ḥirāẟet ve fevākih ü ẟimār ḥāṣıl
olmayan yirleri size münāsib gördi.” diyü mā-beynlerine ‘adāvet düşürdi.
Ve kitāb-ı Menāhicü’l-fikr’de Ḥażret-i Nūḥ ki evlādı izdiyādından ṣoñra
yiryüzini anlara ḳısmet murād idindi, ol sā‘at Cebrā’īl ‘aleyhi’s-selām nāzil
olup7 üç maḫtūm ruḳ‘a getürdi ki her birinde rub‘-ı meskūnuñ ẟülüẟi yazıl-
mış idi. “Bunları bir kāseye bıraḳ. Ba‘dehu her veled-i reşīdüñ niyyetine
birini aḫẕ eyleyüp mührini açup baḳ. Niyyetlerine nere düşmiş ise ol yirleri
kendülere ve evlādına ta‘yīn-i mesken ü mekān8 ḳıl.” buyurdı. Ḳaṭ‘-ı nizā‘
içün ḳur‘a atmaḳ ḳā‘idesini anlara bu vechle ṭuyurdı.
Fe-lā-cerem ol ṭarīḳ-ı mülhem9 muḳarrer olduḳda vasaṭ-ı [173a N1]
arż ki ḥadd-i Nīl’den ḥudūd-ı arż-ı Türk’e dekdür, Sām niyyetine çıḳdı. Ve
1 Kur’ân-ı Kerîm, Saffat Sûresi, 37/79-81, “Âlemler içinde Nuh’a selam olsun. İyilere işte
böyle karşılık veririz. O, bizim inanan kullarımızdandır.”
2 “Allah’ın adıyla yürü.”
3 “Allah’ın adıyla demirle.”
4 Kur’ân-ı Kerîm, Hud Sûresi, 11/41, “Onun gitmesi de durması da Allah’ın adıyladır.
Elbette Rabb’im çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.”
5 Kur’ân-ı Kerîm, Zümer Sûresi, 39/67, “Allah'ın kadrini gereği gibi bilemediler. Yeryüzü
kıyamet gününde bütünüyle O’nun elindedir. Gökler de O'nun kudretiyle dürülmüştür.
O, onların ortak koştuklarından uzaktır, yücedir.”
6 zemīnde: - MV | Rūy-i zemīnde: - E
7 nāzil olup: - E
8 ü mekān: - N1, E
9 mülhem: - E
ḥadd-i Sām’dan 1 medār-ı Benātü’n-na‘ş’a dek Yāfeẟ’e düşdi. Ve ḥadd-i

Sām’uñ2 ṭaraf-ı āḫarından maṭla‘-ı Süheyl’e dek Ḥām’a muḳarrer oldı.
Ve yine kitāb-ı mezbūrda mesṭūrdur ki ḳable’t-taḳsīmi’l-arż evlād-ı
Nūḥ bi-esrihim Kūẟ nām bir şehrde sākin olmışlar idi. Ve tekellümleri lisān-
ı Süryānī lüġatine münḥaṣır idi. Ba‘de-zamānin ki Fāli‘ bin ‘Ābir bin Şāliḥ3
bin Arfaḫşad ‘aṣrında binā-yı ṣarḥ-ı mu‘allā ve ḥādiẟe-i belbele-i ġarābet-
nümā vuḳū‘ı ẓuhūr buldı. Andan ṣoñra nāsuñ birbirlerinden iftirāḳı ve
yetmiş iki dil ıṭlāḳı muḳarrer oldı.
Muḫtaṣar Dürr-i Meknūn’da 4 mektūb olduġı üzere evvelā zemīn-i
Bābil’den hicret iden evlād-ı Yāfeẟ idi. Yedi birāder olup Türk ve Ḫazer ve
Ṣaḳālibe ve Tārīs ve Mensek ve Kemār ve Ṣīn esāmīsi ile nāmver idiler.
Bunlardan ṣoñra evlād-ı Ḥām göçdi, gitdi ki anlar daḫı yedi nefer idi. İsmleri
Sind ve Hind ve Ḥabeş ve Ḳıbṭ ve Beççe ve Berber ve Nūbe ile mu‘abber idi.
Ġālibā bu maḥalde evlād-ı Ḥām’dan murād evlād-ı evlādı 5 oldı. Zīrā ki
Ḥām’uñ6 ṣulbinden gelen ebnā7 Farṭ8 ve Ken‘ān ve Gūş ve Mıṣrā’im idügi
kitāb-ı Menāhic’de ve ġayrılarda īrād olınmışdur. [389a E]
Ve bi’l-cümle evvel seyāḥat idenlere şarḳ cānibleri müyesser olduġı gibi
bunlara maġrib ṭarafları muḳarrer idi. Fe-ammā evlād-ı Sām ḥüsn ü cemāl
ile benām ve ‘aḳl ü idrāk ile eşrāf-ı 9 enām olup yirlerinde mütemekkin
oldılar. Zemīn-i Bābil’den ṭaşra gitmediler.
Sinnen bu cümlenüñ ekberi ve fażlen ü ‘aḳlen muvaḳḳarı ‘Ālim bin
Sām idi. Niteki celādet cihetinden efḍal-i nāmveri Naṣar bin Sām ve fi‘len ü
‘amelen eḫaṣṣ-ı10 eşheri Esved bin Sām idi.
Ḳıṣaṣ-ı Kāşānī ḳavlince Yāfeẟ bin Nūḥ’uñ Cevher, Bīreş,11 Menāseḥ,12
Asān, Saḳvīl nām beş evlādı oldı. Pes cemī‘-ı Ṣaḳālibe ve Rūm ve Efrenc ve
1 Sām’dan: Şām’dan N1
2 Sām’un: Şām’un N1
3 Fāli‘//Şāliḥ: Nāsik bin ‘Āmir bin Ṣāliḥ E
4 Muḫtaṣar-ı//Meknūn’da: Muḫtaṣar’da MV, N1
5 evlādı: - N1
6 Ḥām’uñ: Sām’uñ E
7 ebnā: evlād E
8 Farṭ: Ḳarṭ N1
9 eşrāf-ı: eşref-i E
10 eḫaṣ ṣ-ı: aḥṣar-ı MV | aḥraṣ-ı E
11 Bīreş: Hebreş MV, E
12 Menāseḥ: Menāsic MV, E
Naṣārā nāmındaki ehl-i merzbūm Cevher’den vücūda geldi. Ve ser-cümle

Etrāk ve Tatar ve Ḫazer ecnāsındaki ḳavm-i rūşen-tebār Bīreş’den
mütevellid oldı. Niteki ‘Acem ḳavmi Menāseḥ’den ve Ye’cūc ü Me’cūc
zümresi Asān’dan ve Ermen1 ṭā’ifesi [164a MV] Saḳvīl’den üreyüp çoġaldı.
Keẕālik Sām bin Nūḥ’dan Arfaḫşad ve Esved ve ‘Avīl ve İrem2 nām beş
evlād geldi ki Arfaḫşad ebü’l-‘Arab’dur ki Rebī‘a3 ve İtmār4 ve Muḍar ve
İyād5 ve Yemen cemī‘an evlād-ı Sām’dan olup Arfaḫşad’a intisābla ta‘ayyün
buldı. Ebü’l-‘Amāliḳa daḫı ol idügi müteḥaḳḳıḳ oldı.
Fe-ammā Esved ebü’n-Nesnās’dur ki arż-ı Yemen’de bilād-ı
Ḥaḍramūt’da olurlar. Nīm-tenlerdür. Birer elleri ve birer ayaḳları, birer
yüzleri6 mu‘ayyendür.
‘Avīl bin Sām ise ‘Ād ḳavminüñ ceddidür. ‘İmlīḳ ve Yelma‘7 ve Aslīḫā
anlara mensūbdur. [173b N1] Fe-ammā ‘Ād, [bin] ‘Avṣ bin İrem bin Sām
bin Nūḥ’dur. Ve ḳabā’il-i ‘Ād ve ẞemūd ‘aşā’ir-i ‘Arab’dan münşa‘ibdür.
Ka‘b bin Aḫbār’dan menḳūldür ki ‘Ād bin ‘Avṣ’uñ on üç evlād-ı ẕükūrı
var idi ki evveli Şeddād bin ‘Ād’dur. 8 Ṣāḥib-i İrem-i Ẕātü’l-‘imād ile
tev’emeyn ṭoġmışdur. Keẕālik Māred ve Merẟed ve ‘Umre ve Celī9 anlardan
ikiz ṭoġmışdur.
Ve bi’l-cümle ‘Ādiyā 10 ve Loḳmān ve Laḳīm ve Ġālib ve Sa‘īd ve
Cindeb ve Tubba‘ ol nesldendür. Ba‘dehu üreyüp on miḳdārı ḳabīle
olmışdur. Ḥattā Remel ve Ḳid ve11 Sūd ve Ḫamek12 ve ‘Abbūd ve Kenūz ve
Ḥacūd ve Ḫalūd ve ‘Ayḳūd ve ‘Araḥ ve Cehāde ve Menāfed ve Mehel
ḳabā’ili anlardandur. Ve her ḳabīlede yedi yüz biñ miḳdārı nüfūs-ı keẟīre
muḳarrer idi.
1 Ermen: Eres N1
2 İrem: Azem MV, N1
3 Rebī‘a: Bī‘a N1
4 İtmār: Eẟmāz MV, E
5 İyād: İmād MV
6 yüzleri: gözleri N1
7 Yelma‘: Belma‘ MV
8 ‘Ād’dur: ‘Ād’dan MV
9 Celī: Ḥulī N1
10 ‘Ādiyā: ‘Ādiyār MV | ‘Ādibār
11 Ḳad ve: - N1
12 Ḫamek: Ḍamek MV | Ṣanmek E
Ve bi’l-cümle bunlaruñ evlādına virilen fehm ü kiyāset sā’ir evlādınuñ

eline virilmemişdür. Cümleden biri ‘Irāḳ bin ‘Ālim bin Sām ve Kirmān bin
Ebrec1 bin Sām ve Ḫorāsān bin ‘Ālim ve Fārs bin Esved ve Rūm bin Esved
[389b E] ve Ermen bin Būraḫ bin Sām ve Heyṭal bin ‘Ālim ki ẕikr olınan
vilāyetleri bunlar iḥyā itmişdür. Ve her kişi ābādān itdügi memāliki kendü
ismiyle müsemmā eylemişdür. Ve memleket-i Bābil ki vaṭan-ı ḳadīmleri idi,
Arfaḫşad bin Sām bin Nūḥ’uñ evlādından ġayrısı anda ẟābit-ḳadem olmamış
idi.
Ve ammā İrem bin Sām evlādı ki ‘Ād ve ẞemūd ve Ṣuḥār ve Ṭasm ve
Cedīs ve Cāsim ve Evbār esmāsı ile müsemmā olanlardur. Baṭş u ḳuvvet
cihetinden sā’irine ġālibler idi. Sā’ir nāsa ḥaḳāretle naẓar itdiler. Şedīd bin
‘İmlīḳ’ı ḥākim iḫtiyār idüp her biri leyle-i belbeledeki ẓulmetde birer ṭarafa
gitdiler ki tafṣīl-i aḥvālleri maḥallinde beyān olınmışdur.
VE AMMĀ2 FAṢL EVLĀD-I ṢĀM ‘aleyhi’s-selām
Bu ṭarīḳla raḳam-kerde-i enāmdür ki ‘ömr-i Nūḥ’dan beş yüz yıl

geçdükden ṣoñra Ḥām ve Yāfeẟ ile Sām ‘aleyhi’s-selām vücūda geldi. Vāḳı‘a-i
ṭūfāndan ṭoḳsan sekiz yıl evvel silmi ile vücūd ‘ālemine ḳadem baṣdı. Ve
Ḥażret-i Nūḥ’uñ vaṣīsi ve veliyy-i ‘ahdi olup enbiyā vü mürselīn anuñ nesl-i
şerīfinden mütevellid olmaġın Yāfeẟ kendüden esenn olup ziyāde ‘ömr
sürmiş iken her yirde Sām muḳaddem ẕikr olınmışdur. Ve ḥadd-i ẕātında
‘Arab ve Fārs ve Rūm anuñ ẕürriyyātından idügi taḥḳīḳ ḳılınmışdur. ‫»ﻋﻠﻰ‬
3«‫ﻛﺎ ﻓﺮﻋﻪ اﻟﻨﺎﻣﻰ‬
‫ ﻗﺪرﻩ اﻟﺴﺎﻣﻰ وز‬anuñ vaṣfında ṣudūr itmişdür.4
Ve ḳażiyye-i belbele fitnesinden ṣoñra evlād-ı kirāmı arżuñ göbegi ve
evsaṭı olan Ḥarem-i Şerīf’e ve eṭrāfındaki Yemen ve ‘Ammān ve Beytü’l-
maḳdis ve Nīl ve Furāt ve Dicle ve Seyḥūn cereyān itdügi vilāyetlere nüzūl
idüp ḳaṣabāt u medā’in iḥyāsına ṣarf-ı maḳdūr eylediler. Ḥattā 5 Ḳuds-i
Şerīf’i kendüler resm eyleyüp, mescidini iḥyā [164b MV] ḳılup ol medīne-i
laṭīfenüñ ḥükūmetini iḫtiyār itdiler.
1 Ebrec: Īrec MV, E

2 VE AMMĀ: - N1
3 “Onun üstün değeri nedeniyle namlı ailesi genişledi.”
4 Bu cümle E nüshasında bulunmamaktadır.
5 Ḥattā: Ḥattā Medīne ile E
Maḳdisī Tārīḫi’nde ve niçe kütüb-i mu‘teberede Sām ‘aleyhi’s-selām

kibār-ı enbiyā vü mürselīnden yazılmışdur. Ḥattā1 Ḥażret-i [174a N1] Nūḥ
‘aleyhi’s-selām müstaḥżar-ı vefāt olduḳda kemāl-i ṣalāḥ2 u diyānet ü firāsetine
ve vüfūr-ı dāniş ü ma‘rifet ü necābetine binā’en emr-i dīn-i mübīn ü risāleti
Sām ‘aleyhi’s-selāma ıṣmarladılar. Sā’ir evlād-ı kirāmı anlara mütāba‘at idüp
cidden emrinden tecāvüz itmesünler, diyü vaṣiyyet ḳıldılar. Ve kendüye ḫayr
du‘ālar idüp ekẟer-i enbiyā vü mürselīn ve evliyā vü ḥükemā ve kāffe-i mülūk
ü selāṭīn ve ümerā vü ṣuleḥā vü sü‘edānuñ nesl-i şerīfinden vücūda gelmegi
cenāb-ı ilāhīden iltimās u recā eylediler.
Anlar daḫı vālid-i mācidleri irtiḥālinden ṣoñra aṣlā ṭarīḳ-ı ḥaḳdan
inḥirāf itmeyüp enbiyā-yı sābıḳīn sīretleri ile müteḫalliḳ3 olup beş yüz [390a
E] yıl ‘ömr sürdiler. Ba‘żı müverriḫīn ḳavlince tā Ḥażret-i Ya‘ḳūb bin İsḥāḳ
‘aleyhimā es-selām zamānına dek ḳayd-ı ḥayātda oldılar.
Ḥażret-i Ḳādir-i bī-çūn ve Rāzıḳ-ı sükkān-ı rub‘-ı meskūn kendüye
ṭoḳuz veled-i necīb ‘aṭā ḳıldı ki evveli ebü’l-enbiyā olan Arfaḫşad’dur ki
lisānlarında “żiyā virici mıṣbāḥ” dimekdür. Ve dört yüz altmış beş yıl ‘ömr
sürüp Ḳaḥṭān ve Fāli‘ anuñ ẕürriyyetinden vücūda gelmişdür.
İkinci ebü’l-mülūk olan Keyūmerẟ ve üçinci Esved olup Yaġan
dördinci, Levrūḥ4 beşinci, Velād altıncı, ‘Aylīm yedinci, Avrem5 sekizinci,
Nūreẕ6 ṭoḳuzıncı olmaḳ üzere tafṣīl olınmışdur.
Pes Ḥażret-i Sām bu ẕikr olınan evlād-ı kirām zümresinden her birini
tevābi‘i ile aḳṭār-ı arżdan bir ṭarafa gönderdi. Medā’in ü ḳurā şeneldüp
birbirleri ile ḥüsn-i mu‘āmeleleri ẓāhir olmaḳ üzere naṣīḥatler itdi. Anlar
daḫı ber-mūcib-i vaṣiyyet-i peder birer cānibe sefer idüp begendükleri yirleri
iḥyā ḳıldılar. Iḳlīm-i Bābil ve Yemen ve Ḥaḍramūt ve Fārs ve ‘Irāḳeyn
cāniblerini ābādān eylediler.
Ve ba‘żılar maġrib ü maşrıḳ semtlerine gidüp evlād-ı Ḥām ve Yāfeẟ’le
iḫtilāṭ üzere yirleşdiler.
1 Ḥattā: - MV
2 ṣalāḥ: ıṣlāḥ N1
3 müteḫalliḳ: müteḥallī MV
4 Levrūḥ: Lūraḥ MV, E
5 Avrem: Adem MV | İrem E
6 Nūreẕ: Nūred MV, E
Pes1 ḳabā’il-i Rūm ki beyān olınduġı [gibi] Rūm bin Esved bin Sām
evlādıdur, ba‘de-zamānin ki ‘Ayṣ bin İsḥāḳ ebnāsı anlara ġālib oldı, bu kerre
Rūm ile anlar mülaḳḳab u mevsūm olup memleketleri ḥükemā-yı
Yūnāniyyūn taṣarrufından gitdi.
‘Āḳıbet mürūr-ı ezmānla salṭanatları Naṣārā ḳavminden Ḳosṭanṭīn
ḥükūmetine yitdi ki üsḳufları cem‘ idüp Ma‘mūriyye’ye2 ḳaṣd itdi. Ba‘de
ẕālik Naṣārā niçe fırḳa olup baṭrīḳ, üsḳuf, ḳıssīs, şemmās, maṭrān ve messaḳ-ı3
(?) ṣāḥib-i fürū elḳābı ile her bir ṣınfı imtiyāz buldı. Hefteden hefteye sebt
ve eḥad güni ki ṣā’im bulınurlar, elbette bozup ifṭār ḳılurlar. Ve müddet-i
‘ömrlerinde bir ‘avretden ġayrısını nikāḥlanmazlar. Ve üstine cāriye
ṭutmazlar. Sekr viren ḫamrı içmezler.
“Mesīḥ, eḥad gicesi 4 ḳabrinden ḳalḳdı.” diyü ol güni ‘azīz ṭutarlar.
Semāya daḫı aḥad güni çekilmegin āb-dest almazlar. Cenābetden
arınmazlar. Maḥżā niyyetle ‘ibādet iderler. “Bu dem [174b N1] ve laḥm
senüñdür.” dinilmeyince ḳurbānı yimezler. Mīrāẟda iki ḥiṣṣe ‘avrete ve bir
ḥiṣṣe ere virürler. “Ke-ennehu kār u kesbden ‘ācizedürler.” diyü ziyādeye
müsteḥaḳ görürler. Āyīnlerinde 5 pādişāh-ı ‘aṣrdan [165a MV] ġayrısı
ḳırmızı iç edek giymek cā’iz degüldür. Ammā veliyy-i ‘ahd [390b E] olanlar
birini ḳırmızı ve birini siyāh giymek ‘ādetdür. Ve pādişāhları yimek yimez.
İllā söz ve sāz ile, ya‘nī ki ġılmān-ı ḥarem miyānında bu gūne imtiyāz iledür.
Ammā mülūk-i Ḫorāsān ki Ṣoġd ve Ferġāna ve Usrūşene ve Burcās ki
ebü’d-Deylem’dür, ve Cīl6 ve Lān ve Ekrād ve Şāş ve Māverā’ü’n-nehr bi-
esrihim mülūk-i Ḫorāsān nāmınadur. Meẕāhibi gibi selāṭīni vāfir ve milel ü
ümem-i mütenevvi‘ası mütekāẟir vilāyetdür. Nihāyet ekẟerinüñ nāra
‘ibādeti, ya‘nī ki Mecūsīlıġa müte‘alliḳ nā-şāyeste ḥareketi ḳatı ẓāhirdür.
Aḫbār-ı Fürs’de meẕkūr ve Vaṣīf Şāh Tārīḫi’nde mesṭūrdur ki Erdeşīr,
bir şeyṭāneye muḳārenet itmiş. “Bana bir gūne ‘ilm ü siḥr ögret ki anuñla
müntefi‘ olam.” diyü minnet itmiş. Şeyṭāne daḫı “Bu didügüñ cā’izdür. Şol
şarṭla ki kendü vālideñe nikāḥla taḳarrüb idesün.” dimiş idi. Ol daḫı o gūne
fi‘l-i münkeri irtikāb itdükden ṣoñra ta‘allüm-i siḥr ḳıṣṣası taḥḳīḳa yitmiş
1 Pes: - N1
2 Ma‘mūriyye’ye: Mu‘ammeriyye’ye N1
3 messaḳ: mestaḳ E
4 gicesi: güni E
5 Āyinlerinde: Āyīnlerinde ġayrı kişi ki N1
6 Cīl: Cebel MV, E
idi. Binā’en ‘alā ẕālik anuñ ẕürriyyetinden āteş-perestlik ẓāhir olmış idi.
Ḥattā “Anaya taḳarrüble telaṭṭuf 1 ḳız ḳarındaşla izdivācdan rāciḥdür.”
didükleri ta‘ayyün bulmış idi. Egerçi ki bu maḥalde bu ḳavmüñ ve Rūm ve
Naṣārā milletinüñ2 naḳli cā’iz degül idi. Lākin evlād-ı Sām’dan olduḳları
i‘tibāriyle siyāḳ u sibāḳa muḫālefeti bāriz görinmedi.
AMMĀ FAṢL EVLĀD-I ḤĀM
Ba‘żı müverriḫīn ḳavlince bu daḫı nebiyy-i mürseldür. Nihāyet Ebü’s-

Sūdān künyeti ile mufaṣṣaldür.3
Muḥammed bin Ka‘b-ı Ḳurṭubī taḥḳīḳı üzere evlādınuñ teni levni
müteġayyir olmaġa bā‘iẟ kendüden ṣudūr eyleyen emr-i ḥādiẟdür ki Ḥażret-i
Nūḥ ki evlād u ‘iyāli ile sefīneye girdi, tā cereyān-ı ṭūfān ber-ṭaraf olmayınca
kimse ‘avreti ile mücāma‘at itmemek içün emr-i İlāhī cereyān ḳıldı. Ḥālā ki
bu mażmūna muḫālif ḥarekete Ḥām bin Nūḥ mürtekib oldı. Henüz
cereyān-ı ṭūfān ẓāhir ü nümāyān iken şehveti deryāsı ġaleyān idüp bir
furṣatla ḫātūnına taḳarrüb buldı. Aña binā’en evlādınuñ sevād-ı vechi
müteḥaḳḳıḳ4 olup ḳaralar ve Ḥabeşīler anuñ ẕürriyyetinden ḥāṣıl oldı.
Ḥālā ki bu ḳavl ża‘īfdür. Ekẟer-i müverriḫīn taḥḳīḳı üzere yüz ḳaralığına
bā‘iẟ budur ki birgün Ḥażret-i Nūḥ ‘aleyhi’s-selām ḫˇāb-ı rāḥat ve menām
‘āleminde iken rūzgār dāmen-i pīrāhenini ḳaldurdı. Tā ki ālet-i
müteḥarrikesi nümāyān olup keşf-i ‘avret dā‘iyesi muḳarrer oldı. Vāḳtā ki
Ḥām bu aḥvāli gördi, ri‘āyeten li’l-edeb5 setrine muḳayyed olmayup gülerek
kendü maḳāmına gitdi. [175a N1]
Ammā Ḥażret-i Sām ki bā‘iẟ-i ḍıḥk-i Ḥām nedür, diyü naẓar eyledi.
Resm-i meẕkūrdan ḫaberdār olup edeb ü ri‘āyeti ile [391a E] rū-gerdān iken
peder-i ḫˇābnāküñ ḳarībine vardı. Rıfḳ ile ‘avretini örtüp cāygāhına güẕer
ḳıldı. Vaḳtā ki Ḥażret-i Nūḥ ‘aleyhi’s-selām bīdār oldı, Ḥām’uñ ḍıḥk-i
müstaġrebini ve Sām’uñ ri‘āyet-i edebini ṭuydı. “Bārī Ḫudā’dan dilerin ki
dā’imā evlād-ı Ḥām’uñ yüzleri ḳara ola ve ẕürriyyāt-ı Sām’a ‘abīd olup
1 telaṭ ṭuf: bāṭınī N1

2 milletinüñ: ümmetinüñ N1
3 mufaṣ ṣaldür: mufażżaldür N1
4 müteḥaḳḳıḳ: taḥaḳḳuḳ N1
5 li’l-edeb: li’l-eb MV
maḳām-ı ḫidmetde olmaları taḥaḳḳuḳ bula.” buyurdı. Sevād-ı veche bā‘iẟ

olan budur, diyü ekẟer-i muḥaḳḳıḳīn işbu sırr-ı mestūrı ḫalḳ-ı ‘āleme
ṭuyurdı.
Fe-ammā Mevlānā Maḳrīzī [165b MV] kitāb-ı Fütūḥ-ı Mıṣr’dan böyle
naḳl itmişdür ki Ḥażret-i Nūḥ’uñ Sām ve Ḥām ve1 Yāfeẟ ve Yaḥṭūn nām
dört oġlı var idi. Birgün Ḥażret-i Bārī Ḫudā celle ve ‘alā dergāhından recā
eyledi ki evlādı ḥaḳḳında du‘āsı maḳbūl ola. Her ne recā iderse icābet
buyurıla.
Fe-lā-cerem Ḥażret-i Nūḥ-ı mükerrem2 bir seḥer zamānı evlādı ḫˇāb-ı
ġafletde iken “Yā veledī!” ḫiṭābuñ eyledi. Sām uyanup lebbeyk-gūyān ḫāk-i
pāy-ı pedere revān oldı. Du‘ā-yı ḫayrından müstefīd ü muġtenim ḳıldı.
Ba‘dehu Sām kendü ebnāsına nidā-yı tām ḳıldı. Ḥālā ki ancaḳ Arfaḫşad
uyanıḳ bulınup cedd-i büzürgvārı ḫidmetine yitişdi. Tā ki Ḥażret-i Nūḥ
yemīnen Sām’a ṭayandı. Şimālen Arfaḫşad’a ittikā idüp ḫānedānları
ma‘mūre vü ābādān olmasına ve ‘āmme-i enbiyā vü selāṭīn ü ümerā
bunlaruñ ẕürriyyātından ẓuhūra gelmesine du‘ā eyledi. Ḥattā icābet
buyurılup müjde-i celīlesi ile vaḥy nüzūl itdi.
Ġıbbu ẕālik “Yā veledī Ḥām!” diyü çaġırdı. Ve mükerreren nidā idüp
ṣaġına ṣolına iltifāt ḳıldı. Ḥālā ki gerek Ḥām ve gerek evlādından olan
niyām3 uyḫudan uyanmadı. Ve vālid-i mācidleri da‘vetine icābet eylemedi.
Ancaḳ Mıṣr bin Naṣbar bin Ḥām ḫˇābından bīdār oldı. “Ceddüm ve
vālidüm da‘vetüñe icābet itmediler ise yā Neciyya’llāh ben geldüm. Edā-yı
ḫidmetüñe müsāra‘at ḳıldum. Benüm ḥaḳḳumda ḫayr du‘āñı mebẕūl
buyur, ey cedd-i büzürgvārum.” diyü ḫāk-i pāy-ı Nūḥ’a yüz urdı. Bu yüzden
tażarru‘ı Neciyyu’llāh’a te’ẟīr idüp ‫ذرﻳﺘﻪ واﺳﻜﻨﻪ‬
ّ ‫»اﻟﻠﻬﻢ اﻧّﻪ اﺟﺎب دﻋﻮﺗﻰ ﻓﺒﺎرك ﻓﻴﻪ‬
ّ
‫اﻻرض اﳌﺒﺎرﻛﺔ اﻟﱴ ﻫﻢ ّام اﻟﺒﻼد وﻏﻮث اﻟﻌﺒﺎد اﻟﱴ ﺮﻫﺎ اﻓﻀﻞ ا ﺎر اﻟﺪﻧﻴﺎ واﺟﻌﻞ ﻓﻴﻬﺎ‬
4«‫ اﻓﻀﻞ اﻟﱪﻛﺎت ﻟﻪ وﻻوﻻدﻩ‬didi.
Ya‘nī ki mübārek elini Mıṣr’uñ başı üstine ḳoyup bu vechle du‘ā eyledi
ki ba‘de-zamānin Mıṣr ḥālā Mıṣr’la5 müsemmā olan vilāyeti evlādı ile iḥyā
1 Ḥām ve: - MV, E

2 mükerrem: ‘aleyhi’s-selām MV
3 niyām: benām E
4 “Ey Allah’ım, o benim çağrıma cevap verdi. Bu yüzden onu ve zürriyyetini mübarek kıl.
Onu beldelerin anası olarak bilinen mübarek bölgeye yerleştir. Dünya nehirlerinin en
üstünü [orada] ona yardımcı olsun. O nehri ona ve evladına bereketlerin en üstünü kıl.” |
N1 nüshasında bu cümlenin bazı kelimeleri eksiktir.
5 Mıṣr’la: - N1
itmege ol du‘ā sebeb oldı. Ve Ḥām’uñ evlādı ebnā-yı Sām’a [391b E] ḳul
olup ḫidmet itmesi ol zamāndaki ġafletlerinden ta‘ayyün buldı. İntehā
ẕikrü’l-āẟār min kitābi el-Mevā‘iẓ ve’l-İ‘tibār.
Ve bi’l-cümle Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā [175b N1] Ḥām’a daḫı ṭoḳuz
veled virdi. Ve Hind ve Sind ve Zenc ve Nūbe ve Ken‘ān ve Gūş ve Ḳıbṭ ve
Berber ve Ḥabeş ismleri ile müsemmā ḳıldı. Diyār-ı Sūdān ve vilāyet-i
maġrib ve Ḥabeşe ve Zengibār ve1 Hindūstān evlād-ı Ḥām’uñ iḥyāsı olup
Nīl-i Mıṣr’uñ ġarbīsinde bu ẕikr olınan arāżīde yirleşdiler. Ḳaryeler ve
ḳaṣabalar ve şehrler iḥyāsına dürüşdiler.
Vaḳtā ki sefīneden Cūdī Ṭaġı’na çıḳıldı ve Sūḳ-ı ẞemānīn diyü meşhūr
olan ḳaryede iḳāmetleri taḥaḳḳuḳ buldı, Ḥām’uñ ‘avreti ḥāmil olup evvelā
Ken‘ān nām oġlı vücūda geldi. Ferā‘ine-i Mıṣr’uñ ve cebābire-i ṭā’ife-i
Ken‘āniyyūn’uñ ceddidür ki cümlesi anuñ neslinden mütevellid olmışdur.
‘Umūmen vilāyet-i Şām ḫalḳı daḫı anuñ ẕürriyyetindendür. Ḥattā Ḥażret-i
Dāvūd ‘aleyhi’s-selām ḳatl eyledügi Cālūt-ı cebbār ve Ḥażret-i Mūsā ‘aleyhi’s-
ِ ِ ِ ‫ ﴿ﻗَﺎﻟُﻮا ﻣ‬naṣṣ-ı şerīfine mā-
selām ile ceng idüp 2﴾‫ﻳﻦ‬َ ‫ﻮﺳﻰ إ ﱠن ﻓ َﻴﻬﺎ ﻗَـ ْﻮًﻣﺎ َﺟﺒﱠﺎر‬
َ ُ َ
ṣadaḳ olan cebābire-i bed-kirdār bunuñ neslindendür. Ḫuṣūṣā ḫūy u
ḫaṣletde evlād-ı Ḳābil’e iḳtidā idüp fesād u ḍalālete düşen zümre bi-esrihim
Ken‘ān’uñ ālindendür.
Fe-ammā sevād-vech Ken‘ān’da ẓāhir olmadı. Sefīneye duḫūlden evvel
raḥm-i mādere [166a MV] düşmegin te’ẟīr-i du‘ā bunlarda ta‘ayyün bul-
madı. Lākin Ken‘ān’uñ ki Gūş nām siyeh-rūy u kebūd-fām bir oġlı ṭoġdı,
“Sen bunı nereden ḥāṣıl itdün?” diyü ‘avretini öldürdi. Aña binā’en
Ken‘ān’uñ daḫı yüzi ḳara oldı.
El-ḳıṣṣa evlād-ı Sām ve Yāfeẟ’den utandılar. Vilāyet-i Berber’e ve aḳṣā-yı
ġarba varup temekkün itdiler. Ba‘de-mā evlād-ı Sām’a ‘adāvet idüp furṣat
düşürdükçe ceng ü cidālden ḫālī olmadılar. Gūyā ki bu ebyāta kendüleri mā-
ṣadaḳ taṣavvur3 itdiler:
1 ve: ve Hind ve MV
2 Kur’ân-ı Kerîm, Maide Sûresi, 5/22, “Dediler ki ‘Ey Mûsâ! O (dediğin) topraklarda gayet
güçlü, zorba bir millet vardır.’ ”
3 taṣavvur: taṣvīr E
li-Münşi’ihi
‫ﺳﻮاﻫﻢ ﻣﻦ ﲨﻴﻊ اﻟﻨﺎس اﻧﺴﺎ‬ ‫ﻛﺄن رﺑّﻚ ﱂ ﳜﻠﻖ ﲞﺸﻴﺔ‬

1 ‫ﻛﺒﺎ‬
‫ﺷﻨّﻮ اﻹﻏﺎرة ﻓﺮﺳﺎ ور‬ ‫ﻓﻠﻴﺖ ﱄ ﻢ ﻗﻮﻣﺎ اذا رﻛﺒﻮا‬
Müverriḫ Vaṣīf Şāh ḳavlince dünyāda isti‘māl olınan yetmiş iki dilüñ
otuz yedisi evlād-ı Yāfeẟ’de ve yigirmi üçi evlād-ı Ḥām’da ve on ikisi
ẕürriyyāt-ı Sām’dadur. Egerçi ki Ravżatu’s-ṣafā mü’ellifi ve kitāb-ı Ḫamīs
muṣannifi “Lisān-ı vāḥid müte‘addiden olmaġa bā‘iẟ nesl-i evlād-ı Nūḥ’uñ
keẟretidür, ki gitdükçe her ḳabīlenüñ nüfūsı çoġalmaġın bi’z-żarūre
birbirinden ayrıldılar. Başḳa başḳa temekkün itdükleri sebebden elsine-i
müte‘addide [392a E] ẓuhūrına mübāşeret itdiler.” dimeleri bu ḥaḳīre
‘acebdür. Belki ġāyetle müsteb‘ad u müstaġrebdür. Zīrā ki ikẟār-ı milel ü
ümem tenevvü‘-i elsine-i pür-ḥikem mażmūnını müstevcib degüldür.
Arāżīnüñ süknāya teng olması kelimātuñ efvāha müżāyaḳa virmesini hīç bir
vechle mūcib degüldür. [176a N1]
Bu ḥaḳīr zu‘mınca ta‘addüd-i elsineye bā‘iẟ leyle-i belbeledeki ıżṭırāb-ı
ḥādiẟedür ki imtidād-ı ẓulmet ve izdiyād-ı ḫavf u ḫaşyet sebeb-i beht ü ṣamt
u ḥayret olmaḳ ve bu ıżṭırābla her kişi bildügini unudup meşiyyet-i ilāhiyye
ile āḫar elsine peydāsı taḥaḳḳuḳ bulmaḳ fehm ü iẕ‘ān ve i‘tiḳād u īḳān
mezāyāsına muvāfıḳdur.
Naẓm
2 ‫ﺷﺐ روﺷﻦ ﻣﻴﺎن روز رﻳﻚ‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ رﻳﻚ‬

ٔ ‫ﭼﻪ ﻣﻰ ﮔﻮﱘ ﻛﻪ ﻫﺴﺖ اﻳﻦ‬
Ba‘de-mā evlād-ı Ken‘ān’uñ bu zümresi Nabṭlardur ki vech-i arżı
istinbāṭ idüp ta‘mīr itdükleri içün bu ism ile mevsūm 3 ḳılınmışlardır.
Cümlesi re’y ü tedbīr-i dil-peẕīr ṣāḥibleridür.
Ve yine zümre-i Sūdān-ı benī Ken‘ān’dan biri daḫı Uşbān ve Vān ve
Zenc ve Ehnās nām ḳabīlelerdür ki ṭoḳsan miḳdārı ecnāsdur. Temekkünleri
1 “Sanki Rabb’in seni diğer bütün insanlardan ayrı olarak dikkatlice yaratmadı. Keşke benim
binici, talancı ve savaşçılarla [hareket eden] bir kavmim olsaydı.”
2 “Ne diyeyim ki! Şu şekilde derin bir anlamlı [bir ifade] vardır: ‘aydınlık gece, karanlık
gündüzün ortasında’ ” | Bu beyit Şeyh Mahmud-ı Şebüsterî’nin Gülşen-i Râz adlı eserinden
iktibas edilmiştir. bk. Ahmed Ali Haydarî, “Şi‘r Rızâdârî vu Martin Heiddegger”,
Garbşinâsî-i Bünyâdî, Sâl 9, Şümâre 1, Bahâr u Tâbistân 1397, s. 48.
3 mevsūm: mersūm MV
diyār-ı ġarbdadur. Ef‘āl ü eṭvārları birbirine muḫālifdür. Ve her ṭā’ifenüñ

başḳa begleri vardur. Ba‘żıları behā’im ü sibā‘ derileri giyerler. Ba‘żılar çırlaḳ
çıplaḳ geçinürler.
Ve bir ṭā’ife daḫı vardur ki devāb kemiklerinden zīnet içün boynuzlar
idinürler. 1 Ve vilāyetlerinde bir cins beyāż reng büyük ṣıçanlar olur.
Ekẟeriyyā anları ġıdā idinürler. Ve kendülere “ibnü’s-semā” şöhretin
virürler. Lā-eḳal her birinüñ on ‘avretle izdivācı muḳarrerdür. Ve her gice
bārī ikisinden mücāma‘atle temettu‘ları müyesserdür. Farażā ki her biri 2
gicede iki ‘avretle cem‘iyyet itmesi, ya‘nī ki zenlerinüñ ri‘āyet-i ḫāṭırlarına
cānla kūşiş ḳılması, ‘avretleri kendüye ṭalāḳ virmek muḥaḳḳaḳdur.
Bārān istedüklerince bir yıġın kemügi yıġup yaḳarlar. Ya‘nī ki
üstüḫˇānları odlu egsilerle ḳaḳarlar.3 Ba‘dehu el ḳaldurup niyāz u teveccühle
gökyüzine baḳarlar. Ḥattā zu‘mlarınca ba‘żı elfāẓ-ı ġarībe daḫı oḳurlar.
Ma‘ānīsi [166b MV] fehm olınmaz. Efsūn tekellümine ser-āġāz ḳılurlar.
Hemān-dem yaġmur yaġup murādlarınca müntefi‘ olurlar.
Ve yine āl-i Sūdān’dan Gūgū nām bir ḳabīle vardur ki pādişāhları sā’ir
mülūke göre ḫaylī ‘aẓīmü’ş-şāndür. Ve vilāyetlerinde altun ma‘ādini bī-
pāyāndur. Ve ẕeheb-i ḫāliṣden kerpiçler iderler. Ve ser-ḥadlerinde ba‘żı
‘alāmāt ḫuṭūṭı çizerler. Ya‘nī ki tüccār andan içerü geçmemegi [392b E]
işāret iderler. Her kişi ki altunını ol sınura ḳor, gider. İrtesi geldükde
nuḳūdına göre vaż‘ olınan metā‘ını aḫẕ ider.
Bu ḳavmüñ bir büyük şehri daḫı Sicilmāse’dür ki ortasında bir şāh-rāhı
‘ayāndur. Bir ucından bir ucına dek yarım günlik mesāfe idügi nümāyāndur.
Ve dört cāmi‘-i kebīri vardur. Her birinde niçe biñ maḫlūḳāt ‘ibādet itmesi
maḥall ü sezāvārdur.4
Bir memleketleri daḫı Demdem’dür ki pādişāhınuñ taḥt-ı yedinde niçe
mülūk-i muḥterem muḳarrerdür. Ve bu şehrüñ ortasında ‘avret ṣūretinde
bir ṣanem vardur. Zu‘m-ı fāsidlerince [176b N1] ziyāreti edā-yı ḥac
menzilesindedür. Ve bu ẕikr olınan medā’inüñ ḫalḳı merdüm-ḫˇārlardur.
Furṣat bulduḳça birbirlerini ṭutup yimeleri ẓāhir ü nümūdārdur.
1 idinürler: - N1
2 gice//biri: - N1
3 ḳaḳarlar: yaḳarlar MV
4 maḥal ü sezāvārdur: maḥall-i sezādur N1
Bir memleketleri daḫı Zaġāve’dür ki Nūbe vilāyetinüñ ḳarşusında

vāḳi‘dür. Ḫalḳı birbirleriyle ḳıtāl1 ü cidāl itdükleri şāyi‘dür.
Bir şehrleri daḫı Ferrān medīnesidür ki ḳuyularından mūmyā aḫẕ
olınmaḳdadur. Farażā nıṣf mīl miḳdārı vādīnüñ çāhları zībaḳ renginde ṣu
gibi müteḥarrik bulınmaḳdadur.
Bir daḫı Nūbe memālikidür ki Nūbe2 bin Ḳarṭīn bin Nabṣar bin Ḥām
‘imāret itmişdür. Ve bu memāliküñ pāy-taḫtı Dunḳula şehridür ki
cümleden evvel Sūdān ḳavmi anı ābādān ḳılmışlardur. Ḫalḳı dīn-i Naṣārā-
yı Ya‘ḳūbiyye üzere erbāb-ı küfr ü ḍalāldür.
Ve bir daḫı Nūbe-i ẞāniyye’dür ki andan yuḳarusı Ṣa‘īd vilāyetidür.
Ammā bu memālik üç aylıḳ yol bi’t-tamām ma‘mūredür ki sükkānı ġāyetle
mevfūredür. Ve bir şehrleri daḫı Sūbe’dür 3 ki zemīninde tibr ḥāṣıl olur.
Melik-i celīlü’l-ḳadrinüñ cemī‘-ı mühimmātı ol cihetden kendüye vāṣıl olur.
Bunlaruñ daḫı dīnleri Naṣārā gibi idügi taḥaḳḳuḳ bulur.
Bir memleketleri daḫı Becce’dür ki Nūbe vilāyetine muttaṣıl gibidür.
Nīl ile Baḥr-i Māliḥ arasında vāḳi‘ re‘āyā ve leşker-i lā-yuḥṣāsı keẟretle şāyi‘
yirlerdür. Ve her bir şehrinüñ müstaḳil ḥākimi vardur. Fe-ammā eñ büyük
pāy-taḫtınuñ ismi Hecer diyü ma‘rūfdur. Ḳarībinde ma‘ādin-i ẕeheb ü
zeberced olmaġın bilād-ı Sūdān miyānında ġāyetle mevṣūfdur. Bundan öte
niçe memleketleri daḫı vardur ki nihāyeti Ḥabeşe dārü’l-mülkine
muttaṣıldur.
Fe-ammā ḳavm-i Ḥabeşe, Ḥabeş bin Gūş bin Ḥām evlādındandur.
Büyük memleketleri Necāşī vilāyetidür ki sā’irlerinüñ ekẟeri aña ḫarāc-
güẕārlar ve her ne emr iderse fermān-berdārlardur. Pāy-taḫtı Ka‘ber nām
şehr-i muġberdür. 4 Ki dīnleri Naṣārī kīşi üzeredür. ‘Arab ḳavmi mā-
taḳaddümden ol vilāyete ticāret içün varagelmişlerdür.
Ba‘dehu Ḥabeşe’ye [393a E] muttaṣıl Zenc ıḳlīmi vardur ki medā’in ü
ḳaṣabaları Baḥr-i Māliḥ sāḥilindedür. Ḥadd-i ẕātında Sūdān bin Ken‘ān
evlādındandur. Ve niçe ḥākimleri 5 vardur ki eñ eşheri ve mu‘teberinüñ
laḳabı [167a MV] “kerẟe”dür. 6 Ki Tekend nām dārü’l-mülkinde sākindür.
1 ḳitāl: ḳıran MV, N1

2 Nūbe: Būnī MV
3 Sūbe’dür: Sūye’dür MV | Sūb’dur E
4 Pāy//muġberdür: - N1 | muġberdür: mu‘teberdür E
5 ḥākimleri: melikleri E
6 “kerẟe”dür: “kerẟ”dür E
Nihāyetsiz aḳvām u ḳabā’ile mālikdür ki ekẟeri sāḥil-i deryāda olurlar.

İçlerinde fīl ḳatı çoġ olmaġla fīl dişi ile ticāret ve kesb-i ma‘īşet ḳılurlar.
Bir ḳabīle daḫı Kūk’dür ki Sūdān bin Ken‘ān ẕürriyyetidür. Bunlar
Zenc ıḳlīmi ile Sind memleketi miyānında mütemekkin ü pāydār, uzun
boylı, güzel yüzli, mūydārlardur. Ḥākimlerinüñ ismi enkīsā 1 diyü
meşhūrdur. ‘Aẓīm-i şānına binā’en2 taḥt-ı iṭā‘atindeki mülūk ü ḥükkām ḳatı
mevfūrdur. Ammā cümlesi büt-perestler ve niçe vilāyeti sükkānına göre
teng-destlerdür.
Ve bunlara muttaṣıl olan Hind ve Sind vilāyetleridür ki Hindū bin Gūş
bin Ḥām evlādıdur. [177a N1] Ḫalḳınuñ vefreti ve sükkānınuñ keẟreti
iḥṣāya ḳābil degüldür. Ve bu cümlenüñ evvelā 3 bir ḳudretlü, şevketlü
pādişāhı var idi ki brahman nāmı ile bāhirü’l-i‘tibār idi. Ba‘de-zamānin mā-
beynlerine iḫtilāf düşdi. Ṭoḳsan miḳdārı ḳabīle peydā olup her biri bir
ḥākime mütāba‘at gösterdi.
Ve bu cümlenüñ eñ meşhūr medīnesine Belehzā4 dinildi. ‘Askerine ve
fīline nihāyet bulınmadı. Ve bir meşhūr şehrleri daḫı Dehmī’dür ki bunuñ
daḫı vüs‘atine kimse lā dimedi. Bir vilāyetleri daḫı Mihrāc’dür ki gāh dārü’l-
mülkine ‘alem oldı, gāh ol şehrüñ pādişāhına nām-ı muḥterem oldı.
‘Umūmen ‘avretleri seḥḥārelerdür. Ḫuṣūṣā ṣāḥib-i ḥüsn ü cemāl ve
rāġıb-ı ṣınā‘āt u a‘māl ve derūn u bīrūnları mekr ü füsūnla māl-ā-māl olan
mekkārelerdür. Şaṭranc u nerd anlardan peydā olmışdur. Zināyı mübāḥ
ṭutup bir çār-sūyı fevāḥiş ile memlū ḳılduḳları ta‘ayyün bulmışdur.
Ve ammā vilāyet-i Sind ḫalḳı siḥr ü efsūn ve ibāḥet-i zināda ve sā’ir
a‘māl ü ṣanāyi‘-i bī-intihāda Hindīler gibidür. Ve bunuñ müżāfātından
Bendbingūş vardur ki ḫaylīce vāsi‘ memleketdür. Ḫalḳınuñ kimi bedre
ṭapar, kimi şecere ‘ibādet ider. Ve niçesi ṭuyūra secde eyler. Ekẟeri ḳara yaġız
ve niçesi buġday eñlü, mūydār ve uzun ṣaḳallu olurlar. Memleketlerinde
ṭuyūr u vuḥūş ve gergedān-ı mevḥūş vāfir bulınur.
Ammā Ḳandehār egerçi ki Sind vilāyetinde dāḫildür. Ḳurā vü ḳaṣabāt
u medā’ini evlād-ı Ḥām’a menāzildür. Lākin ebnā-yı Yāfeẟ’den olan Etrāk’e
ḳarışup anlardan izdivāc itmegin beşereleri nūrānī vü ṣāfī ve zenlerinüñ ḥüsn
1 enkīsā: enkīsār E
2 binā’en: binā’endür MV, N1
3 evvelā: - E
4 Belehzā: Belehrā MV, E
ü cemālleri leṭāfetlerine kāfīdür. Bunlaruñ da [393b E] seḥḥāreleri çoḳdur.

Mekr ü kehānete müte‘alliḳ ‘amelleri me’mūl olandan artuḳdur. Aġaçdan
bütler düzüp anlara ‘ibādet iderler. Zu‘m-ı fāsidlerince zināyı mübāḥ ẓann
eylerler.
Ve ḳabā’il-i Berber iki ḳısmdur. Bir bölügi Ḳūṭ bin Ḥām
evlādındandur. Ve bir ḳısmı Nabṣar bin Fārıḳ 1 ebnāsındandur. Sā’ir
birāderleri zemīn-i Mıṣr’da yirleşüp ta‘mīr itdüklerinde Ḳūṭ, kendü evlādı
ile maġrib nāḥiyesinde temekkün itmiş idi ki vilāyetlerinüñ māverāsı
Berḳa’dur. Varup Baḥr-i Aḫḍar’a müntehī olur. Ya‘nī ki şarḳī-i Deryā-yı
Endülüs’de aña ittiṣāl bulur.
Aḳvām u ḳabā’ilinüñ biri Lezāne’dür ki Aḫdāysa 2 ve Sereb arżında
yirleşdiler. Ve biri daḫı Mezāne’dür3 ki arż-ı Veddān’da ḳaldılar. Bir zümresi
daḫı Hevāre’dür ki arż-ı Ṭrablūs’ı ta‘mīr ḳıldılar. Ve bir ḳavmi daḫı Ḳaravān
nāḥiyesini şeneltdiler ki anlara Berfestāne ‘alem olmışdur. Temekkünleri ol
[167b MV] ḥavālīde ta‘ayyün bulmışdur. Ve niçesi daḫı Tāhert ve Kütāme
ve Sicilmāse ve Fās4 memleketlerinde ḳaldılar. Ve kimi Ṭanca ve Sūs-i Aḳṣā
ṭaraflarına vardılar. Ve ba‘żılaruñ menāzili arż-ı Filisṭīn’de iken ba‘żı mülūk
iḫrāc itmekle Ṭasm5 ve Ḳudāme cāniblerine [177b N1] varup ḳaldılar.
Ve bi’l-cümle evlād-ı Ḥām rūy-i zemīnde bu vechle sükkān olup 6
yirleşdiler.
AMMĀ FAṢL EVLĀD-I YĀFEẞ BİN NŪḤ ‘aleyhi’s-selām
Ba‘żılar ḳavlince Yāfeẟ mürsel nebīdür. Ḫuṣūṣā ebü’t-Türk’dür ki

‘umūmen Etrāk ve Ye’cūc ü Me’cūc bī-bāk bunuñ neslinden ẓuhūra
gelmişdür.
Ravżatu’s-ṣafā’da mesṭūrdur ki Ḥażret-i Nūḥ ṭūfāndan ḫalāṣ olup Sūḳ-ı
ẞemānīn’e çıḳduḳda ki rūy-i zemīni evlād-ı emcādına taḳsīm eyledi, cānib-i
1 Nabṣar//Fārıḳ: Naṣar bin Fārūḳ E

2 Aḫdāysa: Aḫẕāyiya MV | Ḥudāybe E
3 Mezāne’dür: Serāne’dür MV | Merāne’dür E
4 Fās: Fārs E
5 Ṭasm: Leḥam N1
6 sükkān olup: - MV, E
maşrıḳ u şimāli Yāfeẟ’e ta‘yīn idüp evlād-ı ensābı ile ol semtlere teveccüh
itmesini ıṣmarladı.1 Yāfeẟ daḫı emre imtiẟāl idüp sefer2 yaraġını gördi. Lākin
yaġmura iḥtiyāc olduḳça yaġdurmaḳ içün babasından bir ism-i a‘ẓam ṭaleb
itdi.
Vaḳtā ki Ḥażret-i Nūḥ 3 ‘ālem-i bālāya müteveccih oldı, ‘ale’l-fevr
Cibrīl-i emīn bir ism-i a‘ẓam ile cenāb-ı Nūḥ’a nüzūl ḳıldı. Pes Ḥażret-i
Neciyyu’llāh ol ism-i celālet-güvāhı bir seng üzerine ḳazdı. Ve ol ṭaşı Yāfeẟ’e
teslīm ḳıldı ki bārāna ṭālib olduḳça ol ṭaşı der-miyān eyleye, hemān sā‘at
cānib-i āsmāndan emṭār-ı müteḳāṭır nüzūlini muḳarrer bile.
Fe-lā-cerem ol seng-i muḥterem beyn-i ekābirü’l-ümem “ḥacerü’l-
esved-i maṭar4” nāmı ile ve gāh “seng-i zā’ide” ıṭlāḳı ile ve beyne’l-Etrāk
“Cidde ṭaşı” ‘unvānı ile müsemmā oldı. Dā’imā i‘zāz u ikrām ile ṭutılup
ḫazīne-i Yāfeẟ’de [394a E] ḥıfẓ olındı. Niçe rūzgār mu‘ammer olup vālid-i
mācidi şerī‘ati üzere iḥyā-yı merāsim ḳıldı. Ve evlādı taṣarrufında olan yirler
zemīn-i Ermen’den Demürḳapu ki Bābü’l-ebvāb’dur, anuñ ardından Eşbāb5
ve Rūs ve Burcān ve Ḫazer ve Türk ve Ṣaḳālibe ve Yūnān ve sükkān-ı cezā’ir-i
Baḥr-i Ṣīn ve Tübbet ve Bulġār nāmındaki ser-zemīn idügi Tārīḫ-i Maḳrīzī’de
tafṣīl olındı.
Ve kendü ẕürriyyetinden üreyüp Ye’cūc ü Me’cūc taṣarrufına düşen
yirler nihāyetsiz arāżīdür, dirler. Farażā ki vech-i arżuñ ma‘mūresini ki rub‘-ı
meskūn ṭutarlar, cümlesini yüz yigirmi yıllıḳ mesāfe ‘add idüp ṭoḳsan yıllıġı
Ye’cūc ü Me’cūc taṣarrufında ve on iki yıllıġı evlād-ı Ḥām olan Sūdān
temellükinde ve sekiz yıllıġı Rūm ḳavmi żabṭında ve yedi yıllıġı sā’ir ümem-i
muḫtelifetü’ş-şiyem taḥt-ı ḥükmindedür, dirler. Mücerred ‘Arab ḳavmine
ancaḳ üç yıllıḳ mesāfe degmişdür, diyü taḥḳīḳ iderler.
Fe-ammā ba‘żı müverriḫīn Ye’cūc ü Me’cūc ḳavmini muḫtelifü’l-ḫalḳ
ve’l-elsine ve’l-ḳudūd, ḳırḳ6 milletle ma‘dūd, nihāyetsiz kerīhü’l-vücūh ve’l-
ḫudūd maḫlūḳātdur, diyü ta‘yīn iderler. Ve her bir milletüñ başḳa lisānı ve
lüġāti vardur. Ve ol ḳabā’ilüñ eñ aṭveli müşevvehūndur, ḫaberin virürler.
1 Yāfeẟ’e//ıṣmarladı: - N1
2 sefer: - MV, N1
3 Nūḥ: - N1, E
4 maṭar: - N1
5 Eşbāb: Eşbān MV, E
6 ḳırḳ: farḳ-ı N1
El-ḳıṣṣa Yāfeẟ beş yüz ṭoḳsan yıl 1 ‘ömr sürdi. Çīn nāmındaki şehr-i
a‘ẓamı ol iḥyā ḳıldı.2 Ve ba‘żılar ḳavlince Çīn nām oġlı ābādān idüp kendü
nāmı ile ābādān itdi. Zīrā ki Ḥażret-i [178a N1] Bārī Ḫudā, Yāfeẟ’e on bir
evlād virdi. Çīn ve Ṣıḳlāb ve Meşaḥ3 ve Kemārī ve Türk ve Ḫalic4 ve Ḫazer
ve Rūs ve Sind ve Sān ve [168a MV] Ġırnāriḥ ismleri ile her biri nāmdār
olup yine kendü ḳızlarıyla mütezevvic oldı.
Pes erşed-i evlādı Türk nām oġlı olup ġāyetle şecī‘ u dilīr ve hünermend-i
bī-naẓīr olmaġın veliyy-i ‘ahd idindi. Ve beyne’l-Etrāk “Yāfeẟ oġlanı” diyü
iştihār buldı. İttifāḳan eṭrāf-ı nevāḥīsini gezerek Sülūk5 didükleri maḥalle
vardı. Ḫaylī murġzār ve āb u hevāsı ṭarāvet-diẟār, ḫudāyī germ-ābeleri bī-
şümār ve ḳarībinde bir deryā daḫı āyīnevār ṣāf u rūşen ü tābdār ve kūhistānı
maḥall-i naḫcīr ü şikār, ṭab‘ına muvāfıḳ yirler olmaġın anda iḳāmeti
münāsib gördi. Ebnā vü müte‘alliḳātını ser-cümle ol ser-zemīne getürdi.
Ve ba‘żılar çūb u giyāhını cem‘ idüp ḫāneler binā eyledi. Giderek ba‘żı
‘uḳalāsı ile “ḳara ev” ki “ḫargāh” dimekle ma‘rūfdur, anı iḫtirā‘ ḳıldı. Ḳoyun
postından ve sā’ir ḥayvānāt derilerinden cāmeler ve ṭāḳıyyeler diküp giyindi.
Ve kemāl-i ‘adālet ü istiḳāmetle ḳavmine ḥükūmet idüp [934b E] cidden
ẓulm u bī-dāda meyl eylemedi. Zamānında ḳoyun ḳurdla 6 gezerdi. Ve
güncişk māra hem-civār olup āşiyāneler peydā iderdi.
Egerçi ki bu tafṣīl Ravżatu’s-ṣafā’da mesṭūr7 ve bunlaruñ giyāh u çūbdan
ḫāneler yapup ba‘de-zamānin ḫargāhlar peydā ḳılup içinde temekkünleri
meẕkūrdur, 8 fe-ammā bu ḥaḳīre bu mażmūnuñ ḥaḳīḳati bir miḳdār
mehcūrdur. Bu vechle ki Ḥażret-i Ādem’den ṭūfān-ı Nūḥ’a dek iki biñ üç
yüz yıla yaḳın zamān mürūr itmişdür. Keẕālik 9 Türk bin Yāfeẟ’e gelince
birḳaç yüz yıl daḫı geçdügi taḥḳīḳa yitmişdür. Pes bu miḳdār dūr u dırāz
rūzgār geçince ol ṭā’ife-i bī-şümār bī-ḫāne vü ḫargāh nice geçindiler? Ḫuṣūṣā
bilā-cāme ve külāh ne ṭarīḳla dirlik itdiler? Erbāb-ı fehm ü iẕ‘āna bu
1 beş//yıl: - N1, E
2 iḥyā ḳıldı: iḥdāẟ eyledi N1
3 Meşaḥ: Mesaḥ N1
4 Ḫalic: Ḫaliḫ MV
5 Sülūk: Selūl E
6 ḳoyun ḳurdla: ḳurd ḳoyunla MV | ḳoyunla ḳurd N1
7 mesṭūr: meẕkūr MV, E
8 meẕkūrdur: mesṭūrdur MV, E
9 Keẕālik: Devr iderek N1
yüzdendür. Bārī hübūṭ-ı Ādem’den bu zamāna gelince ol minvāl üzere āsāyiş

itdiler, dinilmiş olsa ‘aḳl-i kāmile muvāfaḳati müberhendür.
li-Münşi’ihi
Ṭa‘n eylemesün bendeye erbāb-ı nühā

El-‘ahdu ve’l-iẟmu ‘ale’r-rāvīhā1
Ba‘de-mā Türk bin Yāfeẟ nām olan merci‘-i enām ki ḳavm u ḳabīlesine
ḥākim-i benām idi, evlād-ı kirāmından Fūdek ismi ile müsemmā bir şehryār-ı
mülk-ārā daḫı peydā oldı. Vālidinden gördügi ḳānūn üzere zamānındaki
‘aceze ve mesākīni ḫōş ṭutdı. Dā’imü’l-evḳāt ṣayd u şikāra mā’il olup göñli
eglenmedükçe ol gūne seyr ü sülūke raġbet itdi.
İttifāḳ birgün ki yine naḫcīrgāha ‘āzim oldı. Ṭa‘ām-ı mā-ḥażar nāmına
bir miḳdār ṣovuḳ yaḫnī gönderildi. Ba‘de mübāşereti’s-ṣayd ol ḥākim-i bī-
ḳayd ki bir şūre yirde oturdı, öñine çekdükleri [178b N1] yaḫnī tenāvüline
meşġūl olup bir loḳmasını ḫāke düşürdi. Egerçi ki zemīn-i şūreden bir
miḳdār nemeke bulaşdı. Lākin taṭhīrden ṣoñra ḫˇāre geçürilüp nemekīn
olması bir gūne ḥalāvetine bā‘iẟ oldı. Ya‘nī ki melāḥati bir mertebeye vardı
ki ardınca yidügi ṭu‘mede2 ṭa‘m u leẕẕet bulınmadı. Bī-iḫtiyār kendü eli ile
nemekīn eyleyüp tenāvüli münāsib gördi. Giderek i‘tiyād-ı Fūdek şol ḥadde
vardı ki nemeksiz loḳma yimez oldı. Bir nuḳldān-ı sīmle ḥāżırlanup her
yimeklendükçe ṣufresinde [168b MV] mevcūd olması buyurıldı.
Egerçi ki loḳma-i yaḫnī ve kebābda bu tedārük-i bā-ṣavāb muḳarrer idi,
lākin ābī olan eṭ‘imeye ilḥāḳı ġayr-ı müyesser idi. Giderek ḥakīm şāh anuñ
daḫı tedārükini gördi.3 Şūrbālara birer miḳdār ḳoyulması taḥaḳḳuḳ buldı.
Cemī‘-i benī Ādem bu ḫuṣūṣı andan telemmüẕ ü isti‘māl ile teleẕẕüẕ itmegin
her şaḫṣuñ ẕimmetinde mezbūruñ ḥaḳḳ-ı nemeki ẟübūt buldı.
Ba‘żı müverriḫīn ḳavlince Ḥażret-i İbrāhīm el-Ḫalīl ‘aleyhi’s-selām 4
zamānına dek memlaḥalara [395a E] ümenā ve żābıt ḳonılmadı. Fe-ammā
anlaruñ ‘aṣrında izdiyād-ı tevālüd-i benī Ādem ve lüzūm-ı nemek-i leẕīẕü’n-
ni‘am beyne’n-nās melzūm u müsellem olmaġın sā’ir ma‘ādin gibi żabṭ
olındı. Mevāhib-i celīle-i ilāhiyye’den olmaġın isrāf u itlāfı münāsib
1 “Sorumluluk ve günah, rivayet edene aittir.”

2 ṭu‘mede: loḳmada E
3 gördi: - MV
4 ‘aleyhi’s-selām: el-Ḫalīl N1, E
görilmedi. Bu taḳdīrce Fūdek bin Türk velī-ni‘met-i Etrāk olduġı muḳarrer

oldı. Ya‘nī ki meẕāḳ-ı melīḥü’l-infāḳı müna‘‘am-ı ‘ale’l-ıṭlāḳ ve mün‘am-ı
‘aliyye-i Rezzāḳ idügi taḥaḳḳuḳ u ta‘ayyün buldı.
li-Münşi’ihi
İki biñ yıldan artuġ-ıdı tamām

Milḥi ẕevḳ itmedi meẕāḳ-ı ‘avām
Fūdek oldı velī-i ni‘met-i ḫalḳ

Ṭab‘-ı şāhānesinden oldı bu kām
Cümleden evvel ülfet eylemegin

Ṣan ṣovuḳ yaḫnī ṭuzsız oldı ḥarām
Ve’l-ḥāṣıl ekẟeriyyā ẕürriyyet-i Etrāk, Fūdek neslindendür. Ḳabā’il ü

‘aşā’irine nihāyet yoḳdur. Re’s-i cibālde ve ḥusūn-i tilālde ve beriyyelerde
temekkün itmişlerdür. İşleri güçleri ṣayd u şikārdur. İçlerinde dīn-i Yehūd
ve kīş-i Mecūs iḫtiyār itmişleri daḫı var idi.1
Fe-ammā mülūk ü ümerāsı elbette zümre-i ehl-i büleġādur. Eñ büyük
pādişāhlarına “ḫāḳān” dinilür. Serīr-i ẕeheb ve tāc-ı zerrīn-i mücevher ve
libās-ı ḥarīr ve mınṭaḳa-i zer 2 iḫtiyār itmişdür. Degmede kimesneye
görinmez. Ḥarem-serāsından çıḳsa ḳarşusına kimesne turmaz.
Ve bir meşhūr günleri vardur ki kāhin ü efsūngerleri vāfir āteşler
yaḳarlar. Siḥre müte‘alliḳ ‘azā’im oḳıyup ol āteşden ẓuhūr idicek sırra
baḳarlar. Fī nefsi’l-emr nāgehān bir vech-i ‘aẓīm nümāyān olur. Sebz-reng
ise3 ucuzlıġa ve ḫayrāta, [179a N1] sürḫ ise cereyān-ı dimā ve ġārāta, beyāż
ise muḥārebāta, zerd-reng ise vebāya ve ba‘żı emrāż ü ‘illete, siyāh ise mevt-
i melike ve sefer-i ba‘īde delālet eyledi, dirler. Ve didükleri gibi müşāhede
ḳılurlar. Bu tafṣīl müverriḫ Mevlānā İbrāhīm bin Vaṣīf Şāh Kitābı’nda
mesṭūr ve bu ḥaḳīre manẓūrdur.
Ammā mezbūruñ birāderi Ḫazer bin Yāfeẟ münāsib4 yaylaḳ ve ḳışlaḳ
niyyetine seyāḥat itdi. Bi’l-āḫire Nehr-i İtil kenārına yitişüp ol sevāḥilde
1 daḫı//idi: de bulınur N2
2 zer: aṣldür N1
3 ise: ise vebāya ve N1
4 münāsib: - MV, E
yirleşdi. Ve anda dārü’l-mülk nāmına bir büyük şehr bünyād ḳıldı. Evlādı
birbirinden dilkü ṣayd itmegi ögrendi. Tā ki vāfir rūbāh şikār iderlerdi. Ve
derilerini dibāġatle pāk idüp cāme ve külāh diküp giyinürlerdi.
Vaḳta ki Ḫazer’üñ evlādından biri vefāt itdi, meyyitini ne ṭarīḳla defn
idecegini bilmedi. Andan evvel Yāfeẟ ba‘żı aḳribā ve ebnāsı ile deryāya ġarḳ
olup defni lāzım gelmegin bu kerre āteş ki ābuñ żıddıdur, ol i‘tibārla vāfir
āteş yaḳdurdı. Ke-ennehu1 Yāfeẟ’i ġarḳ iden [395b E] ṣudan intiḳām almaḳ
ḳaṣdın ḳıldı. Ve bir ‘aẓīm cem‘iyyet idüp ellerinde def ü şeştār u ‘ūd
dillerinde cümlesinüñ taġannī vü naġamāt u sürūd, ol vefāt iden veledinüñ
meyyitini getürdi. Cesed-i bī-rūḥını2 āteş-i fürūzāna urdı. Menḳūldür ki bu
bid‘at-i nā-revā iḥrāḳ ḥīnindeki sāz u söz ü ḫunyā [169a MV] ile’l-ān ol
diyārlarda, ḫuṣūṣā ol millet miyānında hüveydādur.
Bu daḫı mervīdür ki evlād-ı Ḫazer bal arusını ṭutdılar.3 Düzdükleri4
‘aselüñ leẕẕetini zevḳ eylediler. Arayuraḳ maġārelerde ve ba‘żı ḳadīmī aġaçlar
ḳovuġında ‘asel buldılar. Ḥelvāsını bişürüp ḫaylī tena‘‘um ḳıldılar ki ol āna
gelince ‘asel ve ḥelvā nā-būd ü5 nā-mevcūd ü nā-peydā idi.
Ba‘dehu Rūs bin Yāfeẟ daḫı cāygāh tetebbu‘ iderek birāderi Ḫazer
sınurına geldi. Ve resūl nāmına gönderüp ḳarībinde yirleşmek recā eyledi.
Ḫazer daḫı resūlini ḫōş ṭutup āb u hevāsı laṭīf yirlerden ba‘żı nevāḥī ve ser-
zemīn ta‘yīn eyledi. Bu ṭarīḳla ki Yāfeẟ evlādı birer cānibde yirleşdiler. Ya‘nī
ki birbirlerine ḥüsn-i müdārātla yaḳınlaşdılar.
Ġuz bin Yāfeẟ daḫı zemīn-i Bulġār ṭaraflarını iḫtiyār eyledi. Ba‘żı
ḳaṣabāt ve ḳaryeler ābādān idüp zirā‘at u ḥirāẟete muḳayyed oldı. Fe-ammā
ḫidmet-i müşārün ileyh ġāyetle ḥīlekār ve şirret ü tezvīr ṭarīḳına meyyāl ü
sāzgār olmaġın ḳarındaşı Türk ile küllī muḥārebeler itdi. Gāh u bī-gāh nizā‘
u cidālden ḫālī olmadı.
Bā‘iẟ-i ‘adāvet bu idi ki ḥacer-i maṭar ki Ḥażret-i Nūḥ anı Yāfeẟ’e virmiş
idi. Mezbūr ba‘żı tevābi‘i ile deryāya ġarḳ olduḳda ol ṭaş Ġuz’uñ eline girmiş
idi. Her çend ki birāderleri anı ṭaleb iderdi. “Babamuzuñ bir mu‘cizesidür.
Vaḳt-i żarūretde her birimüze lāzımdur.” dirlerdi. Mezbūr anlara iltifāt
itmezdi. Ve iltimās u recālarına ḳulaḳ ṭutmazdı. ‘Āḳıbet ḥīle ile bir seng
1 ġarḳ//Ke-ennehu: - N1
2 Cesed-i bī-rūḥını: Cesedini N1
3 ṭutdılar: ṭuydılar MV, N1
4 Düzdükleri: Derdükleri N1
5 nā-būd u: - MV
tedārük itdi. [179b N1] Cidden ṭaşdaki ism-i a‘ẓam resminde nuḳūş ile
resm itdürdi. “İşte ḥacer-i maṭar1 budur.” diyü Türk’e virdi. Mezbūr ġāyetle
sāde-levḥ olmaġın cidden ḥīle iḥtimālini virmedi. Bir niçe yıldan ṣoñra
Türk’üñ vilāyetine bārān lāzım oldı. Ḥacer-i maṭarı çıḳarup āyīnleri üzere
‘amel ḳıldı. Aṣlā yaġmur yaġmadı. Tā ki ḥīle-i Ġuz ile tebdīli kendüye
ma‘lūm oldı.
Bilā-te’ḫīr cünd-i keẟīr ve ‘asker-i vefīr ile Ġuz’uñ vilāyetine ‘azīmet
ḳıldı. Mezbūr ḥīlekār daḫı leşker-i bī-şümār tedārük idüp Pīġū nām celādetle
şöhre-i dār u diyār olan oġlını sipeh-sālār ta‘yīn eyledi. Ve Türk ile muḥārebe
niyyetine ḳarşu [396a E] gönderdi. Vaḳtā ki teḳābül-i ṭarafeyn ve teḳātül-i
ṣaffeyn oldı, Türk leşkeri ġālib gelüp Pīġū ol muḥārebede ḳatl olındı. Türk
daḫı zaḫm-ḫurde ve ‘āciz ü fürū2-mānde, leşkeri ile dārü’l-mülkine çekildi.
Menḳūldür ki ile’l-ān evlād-ı Etrāk ve ebnā-yı Ġuz ki benī
a‘māmdurlar, bahār u ḫazān ḳaṣd-ı intiḳāmla ḥarb-künān ve ‘adāvetleri ilā
sā‘ati’l-ḳıyām pāyende ve ber-devāmdur.3
Ve ammā Ṣıḳlāb bin Yāfeẟ niçe rūzgār bir vilāyetde ārām u ḳarār
idüp ṭururken ‘avreti vaż‘-ı ḥaml eẟnāsında öldi. Ṭoġan ferzendi
segān-ı şikārīden bir zamān 4 ẟedy ile perverde ḳılındı. Vaḳtā ki büyüdi,
5«‫»اﻟﺮﺿﺎع ﺗﻐﲑ اﻟﻄﺒﺎع‬
ّ mefhūmına mā-ṣadaḳ olup mūzīlige ser-āġāz ḳıldı.
Bi’l-āḫire pederi olan Ṣıḳlāb aña bir ‘avret alıvirdi. Mürūr-ı eyyāmla
meẕkūr ile ol ‘avretden Ṣıḳlā6 nām püser mütevellid oldı. Bunuñ daḫı niçe
müddetden [169b MV] ṣoñra ki ẕürriyyātı çoġaldı. Süknā içün bir münāsib
vilāyet ṭalebi ile gāh Rūs’a ve gāh Kemārī ve Ḫazer’e vardı. Anlara “Münāsib,
‘arīż ü vāsi‘ ve ṣaḥrāları şāyi‘ ve cibāl ü tilāli mürtefi‘ yirlerimüz yoḳdur.”
cevābı virildi. ‘Āḳıbet mābeynlerinde muḥārebāt ṣudūr eyleyüp Ṣaḳālibe
leşkeri münhezim olup çekildi. Altmış rükn ‘arżında ve çihār derece mülḥaḳ
olduġı ḥālde māverā-yı ıḳlīm-i sābi‘ arżında bir maḥalle düşdiler. Ve şiddet-i
şitādan zīr-i zemīnde evler yapdılar. Ne ḥāl ise ol arāżīde yirleşüp geçindiler.
Ba‘dehu Kemārī bin Yāfeẟ ki ġāyetle merd-i ‘ayyāş ve naḫcīr ü şikāra
mā’il bir merd-i ḫūn-pāş idi, eẟnā-yı ṣaydda ser-ḥadd-i Bulġār’a vardı. Āb ü
1 ḥacer-i maṭar: maṭar-ı ḥacer MV

2 fürū: - N1
3 devāmdur: ḳarārdur N1
4 Nüshalarda “zuġār” şeklinde yazılan bu kelime anlam gereği “zemān” olarak metne alındı.
5 “Emilen süt, fıtratları değiştirir.”
6 Ṣıḳlā: Ṣı‘lā MV, E
hevāsı laṭīf ve mevāżi‘-i nüzhet-ḳarīn ü şerīf bir vilāyet ele getürdi. Anda
temekkün idüp rūzgārın geçürdi. Tā ki Bulġār ve Berṭās nām iki ferzendi
ḥāṣıl oldı. Sinn-i temyīze yitişdükden ṣoñra her biri bir nāḥiyede yirleşüp
semmūr ve rūbāh ve ḳāḳum ve sincāb şikārına ṣarf-ı maḳdūr ḳıldı. Kimini
kendü libāslarına ṣarf itdiler. Niçesini ṣatup vech-i ma‘āşlarına ḫarcandılar.
Ammā Çīn bin Yāfeẟ ġāyetle müdebbir ü dānā ve ‘āḳıl ü ‘ārif ü tüvānā
şaḫṣ olmaġın ḥāl-i ḥayātında babası Yāfeẟ [180a N1] anuñ niyyetine bir
şehr-i ‘aẓīm yapmış idi. Ḥattā kendü nāmı ile müsemmā ḳılup şehr-i Çīn
diyü ad virüp meẕkūr ferzendine dārü’l-mülk ḳılmış idi.
Vaḳtā ki vālid-i mācidi vefāt itdi, Çīn [396b E] ṭab‘-ı bārīki
muḳteżāsınca ṣūretger ve naḳḳāşlıḳ daḳā’iḳını iḫtirā‘-ı ḫāṣ ḳıldı. Mülevven
ve pür-naḳş ḳumāşlar ṭoḳıdup ve ebrīşüm fīleyi ele getürüp anı bükdürüp
ṣınā‘at-i rengīn ve nezāket-i ẓarāfet-ḳarīn semtine düşüp nā-dīde niçe kālā
ve nā-şenīde aḳmişe-i girān-bahā peydā eylemiş idi.
Ve müddet-i ‘ömrinde bir miḳdār zamān geçdükde Māçīn nām bir
ferzend-i reşīdi vücūda geldi. Mertebe-i rüşd ve rütbe-i bülūġa varduḳda bir
duḫter-i bülend-aḫterle izdivācına raġbet gösterüp nesli vāfir ve ẕürriyyātı
mütekāẟir olduḳda birgün peder-i mürüvvet-güsteri ile meşveret eyledi.
“Ḥüsn-i icāzetiñüz olursa bu ḥavālīde bir şehr-i ‘aẓīm binā eyleyüp aḳribā ve
ta‘alluḳātımuzı keẟret ü izdiḥāmdan ḳurtarmaḳ recā eylerin.” diyü söyledi.
Çīn daḫı du‘ā-yı ḫayr ile ruḫṣat virüp Māçīn bir şehr-i nüzhet-ḳarīn ‘imāret
itdi. Ve āyīnleri üzere kendü nāmı ile mu‘anven ḳılup anı dārü’l-mülk
idindi.
Bu minvāl üzere ensāb u ensāl, ḥavādiẟ-i āmāl ü ācāl gibi çoġaldı.
Kendüsi daḫı niçe iḫtirā‘āta muḳayyed oldı. Evvelā ḳoyunuñ yüñini alup
terbiyetle taṭhīrden ṣoñra ṣūf peydā eyleyüp mülevven cāmeler ṭoḳutdı.
Ba‘dehu ṭab‘-ı laṭīfi şikāra meyl idüp bir derecede ser-efrāz-ı aḳrān oldı ki
‘Anḳā gibi murġ-ı tüvānāyı ele getürdi. Ḥüsn-i cemāline göre şeh-per1 ü şeh-
bāli daḫı muḳarrer olmaġın muḥārebāt-ı nuṣret-me’ālde kendüler ve yarar
ve nīk-kirdār olan ebnāsı ve meşāhir-i ẕürriyyāt ḳabīlindeki ümerāsı başları
üzerine sāyebān gibi naṣb itmegi2 ḳānūn itmiş idi. Ve mühimmāt-ı rezm ü
ḥarb anuñ zamānında küllī tertīb ile bezenmiş idi.
1 şeh-per: - N1
2 naṣb itmegi: eylemek N1 | itmemegi E
Ve birgün eẟnā-yı ṣayd u naḫcīrde bir āhū ṭutıldı. Derisi yüzilürken ki

ḫūn-ı siyāhı revān olmış 1 idi, dimāġ-ı ḥāżırına 2 andan bir būy-ı dil-āvīz
yitişdi. Māçīn ki ol būy-ı ḫōşı ṭuydı, ol nāfenüñ ḫuşk olınca ḥıfẓ olınmasını
emr itdi. Şol zamān ki ḫuşk oldı, rā’iḥa-i laṭīfesi [170a MV] izdiyād buldı.
Fī-mā-ba‘d anuñ gibiler ḥıfẓ olınup müşg-i dil-āvīz evvelā bu ṭarīḳla ve
anlaruñ diḳḳat u tetebbu‘ı ile vücūda geldi.
El-ḳıṣṣa Etrāk ve Moġol ve Tatar ve Ḳıfçaḳ evlād-ı Yāfeẟ’dendür. Ve
‘umūmen selāṭīn-i Türkistān ve ḫānān-ı Ḫıṭā’iyān ve bilād-ı şimāliyyede
zümre-i bī-kerān Yāfeẟ neslinden üremişdür. Ve ol aḳvām u ḳabā’ilüñ
miyānında [397a E] otuz altı lüġat cārī olup her fırḳa birbirinüñ kelāmını
fehm ü tekellüme ḳādir olmamaġın ṣaḥārī ve beriyyelere ṭaġılmışlardır. Ve
ol teferruḳ izdiyād u ikẟārlarına bā‘iẟ olmışdur.
Ve ‘umūmen Efrenc ve Benu’l-aṣfer evlād-ı Yāfeẟ’dendür. ‘İlm ü fażl ile
ẕī-şān [180b N1] ve nücūm u ḥisāb u hendese ve ṭılısmāt u ṭıbb u manṭıḳ
u felsefe ‘ulūmı ile rū-şināsān olan ḥükemā-yı Yūnān mezbūruñ
ebnāsındandur ki Yūnān bin Yāfeẟ anlaruñ cedd-i büzürgvārıdur.
Keẕālik mülūk-i Ṣīn müverriḫ Vaṣīf Şāh ḳavlince ‘Āmūr 3 bin Yāfeẟ
ẕürriyyetidür. Ve Ṣīn lafẓı Ṣā’in isminden me’ḫūzdur ki babasınuñ cesedini
ba‘de’l-fevt altundan düzdürdi. Ve bir ẕehebī serīr üzerine iclās ḳıldı. Ve
aḥyānen ziyāretine varup eṭrāfını ṭavāf eyledi. Ba‘dehu gelen mülūk, selefini
böyle ṣanem şekline ḳoyup bir serīre iclās ve ṭavāfı ile istīnās, mezbūrdan
ḳalma ‘ādet oldı. Ḥattā Ṣā’ibīn didükleri anlaruñ ẕürriyyetidür.4
Ve beled-i Ṣīn üç yüzden ziyāde5 şehri ma‘mūr ve re‘āyāsı mevfūr, ḫaylī
vāsi‘ memleketdür. Ḳaryeleri ḫod ġāyetle bī-nihāyetdür. Ve aña ‘azīmet
idenleri yedi deryāyı geçüp vāṣıl olurlar ki her baḥrüñ levni ve riyāḥı ve
balıḳları birbirine muġāyirdür. Evveli Baḥr-i Fārs’dür ki Ya‘būr nām
pādişāhı vardur. Pāy-taḫtı Anṣūr ismi ile nāmdārdur. Şehr-i Ḥāẟḳuvā6 ile
Anṣūr mābeyni keştī ile bir aylıḳ yoldur. Ve melikinüñ ‘askeri ve ‘ālimleri ve
sā’ir ḫuddāmı cümle evlād-ı zinādür. Ḳaçan bir muḥsine ‘avret fāḥişelige
meyl itse pādişāha ‘arż iderler. Ve aña nuḥāsden icāzet ḫātemi virürler. Anı
1 revān olmış: dökilmiş MV

2 ḥāżırına: ḫāṭırına N1
3 ‘Āmūr: ‘Āmūz MV
4 ẕürriyyetidür: dīnidür MV, E
5 ziyāde: - MV, N1
6 Ḫāẟḳuvā: Ḫānḳuvā MV, E
boynına aṣarlar ve boyanmış libāslar giyer. Bundan ṣoñra āşkāre fāḥişelik

eyler. Erkek ṭoġurduḳça mīrīye alınur. Ḳız ṭoġurduḳça anasınuñ olup
yanınca ṣalınur.
Ve bir şaḫṣ ḥużūr-ı ḥākime gelüp bir kimesneden şikāyet eylese kemāl-i
diḳḳatle ḥaḳ üzere ṣorılur. Ḳavlinde ṣādıḳ ise ḥaḳḳı alıvirilür. Da‘vāsında
kāẕib ise “N’içün bu şaḫṣa iftirā itdüñ?” diyü siyāsetle ḥaḳḳından gelinür.
Vaḳtā ki pādişāh atlanur, çañlar çalınup işiden ra‘iyyet ü sükkān-ı
memleket evlü evine girür. Ḥākime görinmeleri bī-edebliklerine ḥaml
olınur. Ve dīnlerinde mīrāẟ taḳsīm olınsa bir ḥiṣṣe erkege ve iki ḥiṣṣe dişiye
virilür. Anuñ kār u kesbe ḳudreti kemālde degüldür, diyü ziyāde taḳdīr
olınur. Cāmelerini gergedān boynuzından peydā iderler. Ve
memleketlerinde ẕeheb-i ḫāliṣ vāfir olmaġın dörder biñ miẟḳāl altundan
düzülme ḳuşaḳlar [397b E] ḳuşanurlar. Merkeblerinüñ licāmı ve itlerinüñ
ḫālṭası elbette altundandur.
Bunlardan ġayrı Anfīrde1 nām bir ḳabīle daḫı vardur. ‘Āmūr bin Yāfeẟ
evlādındandur. Rūm ile Efrence memleketleri miyānında 2 mütemekkin-
lerdür. Vilāyetleri vāfir ve dīn-i Naṣārā’ya girmiş sükkānı mütekāẟirdür. Ve
içlerinde ba‘żı ‘aşā’ir vardur ki ne Müslim ve ne Naṣrānī’dür. Bilā-dīn ü
meẕheb bir bölük cānīdür.3 Gāh Efrence ḳavmi ile gāh Ṣaḳālibe [170b MV]
‘askeri ile ṣavaşdan ḫālī degüllerdür.
Keẕālik Efrence daḫı evlād-ı Yāfeẟ’dendür. Ṭoḳsan pāre şehrleri vardur.
Cümlenüñ şehryārı bir ḥākim-i nāmdārdur. Ḥattā şehr-i Berūde 4 [181a
N1] daḫı ol ṭoḳsan şehrde dāḫildür. Ḳabā’ili on dörtdür. Ekẟeri Naṣārā ve
ḳalanı kevākib-perestdür. Mecūsīleri daḫı vāfirdür.
Ve ba‘żı müverriḫīn ḳavlince Ye’cūc ü Me’cūc ḳavmi daḫı evlād-ı
Yāfeẟ’dendür. Ya‘nī ki Şenc bin Yāfeẟ nām şaḫṣuñ Ye’cūc ü Me’cūc nām iki
oġlı oldı. Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā ol5 aḫaveynüñ ẕürriyyātını arturdı. Bir
mertebeye vardı ki mütemekkin olduḳları vilāyete ṣıġmadılar. Çekilüp ba‘īd
ü ġayr-ı meşhūr bir ser-zemīne gidüp anda iḳāmet iḫtiyār itdiler.
1 Anfīrde: Anḳberde MV
2 miyānında: mābeyninde MV, N1
3 cānīdür: ḫā’indür N1
4 Berūde: Serdūh MV, E
5 te‘ālā ol: te‘ālā celle ve ‘alānuñ ḥikmetiyle MV | ol: - E
İmām Süddī ‘aleyhi’r-raḥme ḳavlince Tatar ḳavmi Ye’cūc ü Me’cūc

ḳabīlesi ile iḫtilāṭdan tevellüd itmişdür. İskender-i Ẕü’l-ḳarneyn emr-i Ḥaḳ
ile ki seddi yapdı, Ye’cūc zümresinden niçeler ṣayd u şikārda ve ba‘īd reh-
güẕārda bulınup binā-yı sedd itmāmından ṣoñra memleketlerine gidemedi.
Ḳavm u ḳabīlesine bir daḫı mülāḳāt idemedi. Fe-lā-cerem ol eṭrāfda ki
yirleşdiler, Etrāk’den ba‘żı ḳabīle ile tezevvüc eylediler. Mütevellid olan
evlādları zümre-i Tatar oldı. Ve ḳavmini terk itdükleri içün anlara Türk ıṭlāḳ
olındı.
Fe-ammā Lübābü’t-te’vīl nām kitābda mesṭūr ve bu ḥaḳīre manẓūrdur
ki Ye’cūc ü Me’cūc ḳabīleleri evlād-ı Yāfeẟ’den olmaya. Ve benī Ādem’le
ḳarābetleri eb ü ümm cihetinden idügi ta‘ayyün bulmaya. Bu vechle ki
ba‘de’l-hübūṭ birgün Ḥażret-i Ādem ‘aleyhi’s-selām uyurken iḥtilām oldı.
Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā ol menīnüñ ḳaṭarātından 1 iẓhār-ı ḳudret idüp
Ye’cūc ve Me’cūc nām iki maḫlūḳ yaratdı. Ve az zamānda anlaruñ
ẕürriyyātını arturup her birinden niçe2 ‘aşīret ü aḳvām tevellüd itdi. ‫»اﻟﻌﻠﻢ‬
3 «‫ﻋﻨﺪ ﷲ وﻣﺎ ﻳﻌﻠﻢ ﺟﻨﻮد رﺑّﻚ ّاﻻ ﷲ واﻟﺮاﺳﺨﻮن ﰱ اﻟﻌﻠﻢ ﲟﺸﻴّﺔ ﷲ‬
FAṢL Fİ’L-ENBİYĀ BA‘DE’T-ṬŪFĀN İLĀ RESŪLİNĀ

MUḤAMMED ṣallallāhu ‘aleyhi ve sellem MİN4-ĀL-İ ‘ADNĀN
Mücelled-i evvelüñ cerīde-i ūlāsında ki ḳable’t-ṭūfān vücūda gelen

peyġāmberān-ı ẕī-şān aḥvāli beyān olındı. Ya‘nī ki bu zümre-i sa‘īdeden
[398a E] Ādem Ṣafiyyu’llāh ve Şīt ‘Aṭā’u’llāh ve İdrīs Nebiyyu’llāh ve Nūḥ
Neciyyu’llāh menāḳıb-ı ḥamīdeleri yazıldı. Andan ṣoñra ḥādiẟe-i ṭūfān vāḳi‘
oldı. Bi‘ẟet-i Ḫalīlü’r-Raḥmān zamānına dek biñ iki yüz yıl geçince ancaḳ
Hūd-ı mürsel ve Ṣāliḥ-i mübeccel ba‘ẟ olındı. Bu ikisinden ġayra nübüvvet
virilmedi.
1 olmaya//ḳaṭarātından: - N1
2 niçe: - MV
3 “[Gerçek] bilgi Allah’ın katındadır. Rabb’inin askerlerini ancak Allah bilir. Onlar, Allah’ın
iradesiyle ilimde geniş bilgi sahibidirler.”
4 MİN: BİN N1
Ammā Hūdu’n-Nebī ‘aleyhi’s-selām

İsm-i şerīfleri ‘Ābir bin Şāliḥ bin Arfaḫşad bin Sām bin Nūḥ ‘aleyhi’s-
selāmdur. 2«‫ اﻟﻘﻮم وﱂ ﻳﱰﻛﻮا ﻋﺒﺎدة اﻻﺻﻨﺎم‬1‫ »ﻓﻜ ّﺬﺑﻮﻩ ﺣﺜﺎﻟﺔ‬Kemāl-i sükūn u
vaḳārına binā’en Hūd dinilmişdür. Hevādetden sükūn ma‘nāsını irāde
ḳılınmışdur. Vālidelerinüñ ismi Mercāne’dür. Vālid-i mācidinüñ sinn-i
‘azīzi otuz sāle varduḳda Ḥażret-i Hūd vücūd ‘ālemine ḳadem baṣdı. Ve
kendünüñ ‘ömr-i şerīfi ḳırḳa dāḫil olduḳda nübüvvet virilüp ‘Ād bin ‘Avṣ
bin İrem3 bin Ḥām evlādına meb‘ūẟ ḳılındı.
Ki ol ḳavm aḥḳāf-ı Remle’de sākin idiler. Ḥākimleri Ḫālecān bin Vehm
bin Sa‘īd bin ‘Ād nām bī-iẕ‘ān idi. [181b N1] Ve ol ḳavm-i bed-kirdār
Ṣamad ve Ṣamūd nām bütlere ṭaparlardı. Ve Ḥażret-i Hūd kendüleri dīn-i
mübīne [171a MV] da‘vet itdükçe kendüyi tekẕīb ḳılurlardı. Ve melikleri
olan Ḫalecān’uñ Ḫarac 4 nām bir feresi var idi. Ve ṣahīlü’z-ẓaferet ve
ṣahīlü’d-deberet nām iki ṣahīli daḫı aña yār idi ki Sām bin Nūḥ’uñ feresi
neslinden zimāmı müteyemmen5 iki merkeb-i6 büzürgvār idi. Ve ol ḳavmüñ
Ṣudeyy7 ve Huneyy8 ve Ṣamūd [nām] üç ṣanemleri zīb ü zīnetle bāhirü’l-
i‘tibār idi. Cümlesi ol bütlere ‘ibādetle küffār-ı bed-kirdār idi.
Ve ol ḳavmüñ eşrāfından Ḫulūd bin Sa‘īd bin ‘Ād nām bir ḳavī kimesne
ki vecāheten ü ḳudreten ve feṣāḥaten ü ḳuvveten eşref-i a‘yān idi. Birgün bir
rü’yā gördi ki arḳasından bir nūrānī silsile çıḳdı. Ve hātif-i ġaybī ‫» ﺧﻠﻮد‬
9«‫ ﻗﻢ ﻓﺘﺰوج ﺑﻨﺔ ﻋﻤﻚ‬diyü nidā ḳıldı. Vaḳtā ki uyandı, emr-i ilāhīye imtiẟāl
ّ ّ
idüp ‘ammisi ḳızı Mercāne’yi aldı. Az zamān geçmedin Ḥażret-i Hūd’a
ḥāmil oldı. Ammā şol zamān ki müddet-i ḥamli münḳażī olup Hūd’ı
ṭoġurdı, ol gice cevv-i semāda ġarā’ib-i āẟār ẓuhūra geldi.
Menḳūldür ki daḫı ṭufūliyyeti ḥālinde birgün Ḫālıḳ’ına ‘ibādet iderken
vālidesi gördi. 10«‫ »ﳌﻦ ﺑﲎ ﻫﺬﻩ اﻟﻌﺒﺎدة‬diyü ṣordı. Hūd daḫı
ّ
1 ‫ ﺿﺎﻟﺔ‬:‫ ﺣﺜﺎﻟﺔ‬MV, E
2 “Kavmin süprüntüleri onu yalanladılar. Ve putlara tapmaktan vazgeçmediler.”
3 İrem: Ādem E
4 Ḫarac: Ḥarem E
5 müteyemmen: müte‘ayyin N1
6 merkeb-i: merkūb-i MV, N1
7 Ṣudeyy: Ṣīdī MV, E
8 Huneyy: Hīnī MV, E
9 “Ey Hulûd, kalk ve amcanın kızı ile evlen.”
10 “Ey oğulcuğum, bu [yaptığın] ibadet kimedir?”
1 «‫» اﻟّﺬى ﺧﻠﻘﲎ وﺧﻠﻖ اﳋﻼﺋﻖ أﲨﻌﲔ‬ cevābını virdükde 2«‫»أﻟﺴﺖ ﳍﺬﻩ اﻻﺻﻨﺎم‬
didi. Ya‘nī ki “ ‘İbādetüñ biz ‘ibādet itdügümüz bütlere 3 degül
midür?” su’ālin eyledi. Ḥażret daḫı “Sizüñ ṣanemleriñüz 4«‫ﻳﻀﺮ وﻻ ﻳﻨﻔﻊ‬
ّ ‫»ﻻ‬
maḳūlesidür. Ḫālıḳ-ı arzīn [ü] semāvāt vāḥid ü ḳadīr ü ḳahhārdur.”
cevābın virdi.
Vālidesi daḫı rıżā virdi. “Ey nūr-ı dīdem, ol Ḫālıḳ u Ṣāni‘’uña ‘ibādet ü
ṭā‘at ḳıl. Saña ḥāmil olduḳdan ṣoñra baña ‘acā’ib-i āẟārı5 gösterdi. Ve vaż‘-ı
ḥaml itdügüm ṣaḥrāda eşcār-ı yābiseye ṭarāvet virüp müẟmire ḳıldı. Ve ben
ol maḥalde yetmiş miḳdārı vādīyi devr idüp ṭolanduḳça ol aġaçları benümle
bile devr itdürdi. Ḥattā bir ṣaḫre-i sevādda ki seyrüm nihāyet buldı, “Bu
ṭaşuñ üzerine vaż‘-ı ḥaml eyle.” ṣadāları hātifden vārid oldı. Hemān ki seni
ol ḳara ṭaşuñ üzerine vaż‘ itdüm. Ḳardan ziyāde ebyaż, nūrānī olduġını
gördüm. Ba‘dehu ki seni getürüp menzilüme ṭoġrıldum, eẟnā-yı rāhda bir
şaḫṣ-ı mehīb gördüm. Re’si semāda ve ayaḳları taḥt-ı ġabrāda idi. Benüm
elümden seni aldı. Cevv-i semādaki beyżü’l-vücūh bir nūrānī maḫlūḳa
ṣundı. Ba‘de zamānin ki seni baña virdi, farḳuñda bir ‘amūd-ı nūrānī ẓāhir
ve bāzū-yı laṭīfüñde bir mücevher heykel-i ḫaḍrā āşkār u bāhir oldı. Ol
ḳavmüñ biri saña ḫiṭāb idüp 6«ً‫ »ﻗﺪ ﺟﻌﻠﻚ ﷲ ﻧﺒﻴّﺎً ﻣﺮﺳﻼ‬buyurdı. [182a
N1] Ol taḳdīrce ey nūr-ı dīde, ‘ibādetüñden ḫālī olma. Ve ḫużū‘ u ḫuşū‘ ile
ṭā‘atüñden bir ān kesel ü kelāl bulma.” diyü ruḫṣatını ṭuyūrdı.
Menḳūldür ki bir def‘a Ḥażret-i Hūd ‘aleyhi’s-selām ‫»ﻓﺎﺳﺘﻐﻔﺮوا رﺑّﻜﻢ ﻣﻦ‬
7«‫ ﻋﺒﺎدة ﻫﺬﻩ اﻻﺻﻨﺎم‬didi. Melik-i ḳavm-i vācibü’l-levm olan Ḫalecān’uñ
öñinde ṭururken ṭab‘-ı laṭīfine Ṣāni‘-i vāḥidi ḫalecān itmegin bir ṣayḥa urdı.
Eḳāṣī-i berārī vü ḳıfārdan vuḥūş u sibā‘-ı merdüm-āzār iṭā‘at emr idüp
8«‫ﻫﻮد ﺑﻠﻎ وﻻ ﲣﻒ ﻣﻦ اﳌﺨﻠﻮﻗﺎت اﳌﻌﺒﻮد‬ ‫ »ﻟﺒّﻴﻚ ﻟﺒّﻴﻚ‬didüklerini kibār u ṣıġār
ّ
işitdi. Ḥattā ḳalblerini envā‘-ı bīm ü hirās istī‘āb itdi. A‘yān-ı ḳavmden
1 “Beni ve bütün mahlukatı yaratan Allah’adır.”

2 “[İbadetin] bu putlara değil mi?”
3 bütlere: gibi N1
4 “Ne zararı, ne de faydası [dokunur].” | Burada Yunus Sûresi, 18. âyete telmih yapılmıştır.
5 ‘acā’ib-i āẟārı: āẟārın MV
6 “Şüphesiz ki Allah seni mürsel peygamber kıldı.”
7 “Bu putlara taptığınız için Rabb’inizden istiğfar dileyin.”
8 “Buyur, buyur ey Hūd! Emret ve Rabb’inin yarattıklarından korkma.”
‘Amrvāṭal1 nām şaḫṣ mu‘āraża itmek ḳaṣdın itdükçe dili dutılup mülzem
oldı.2
Ḥilye-i celīyyeleri3
Nebī-i mesfūruñ vecāheti kemālde, ṣabāḥat-i beşeresi nihāyet-i
cemālde, ḳadd u ḳāmetleri ḥadd-i i‘tidālde, [398b E] cesed-i pāki ġāyetle
mūydār ve Ḥażret-i Ādem’e teşebbüh-i tām ile nümūdār bir ẕāt-ı büzürgvār
idi. Şerī‘ati ise Nūḥ Necī şerī‘ati olup aḫlāḳ-ı ḥasenelerinde zühd ü ‘ibādet
ve beẕl ü infāḳ [171b MV] u seḫāvet ve żu‘afāya merḥamet ü şefḳat ve
taṣadduḳ-ı 4 bisyār ve cell-i himmet ve aḥyānen ticāret ṭarīḳına raġbet
muḳarrer idi.
Muḥammed bin İsḥāḳ ve müfessirīn zümresinde niçe fużalā-yı āfāḳ
“ ‘Ād ḳavmi evlād-ı ‘Arab’dandur.” dirler. Ve ba‘żılar “ ‘Acem ḳavminden
idi. Nihāyet Ḥicāz ile Kūfe mābeynindeki vādīlerde, ya‘nī ki Şām-ı şerīfe
reh-güẕār olan maḥalde mütemekkin idiler.” diyü söylerler. ‫ﺎد‬ ٌ ‫﴿ﻓَﺎَﱠﻣﺎ َﻋ‬
5﴾‫ض‬ ِ ‫ْﱪوا ِﰲ ْاﻻَْر‬ ‫ﻜ‬‫ﺘ‬‫ﺎﺳ‬‫ﻓ‬
َُ َ ْ َ naṣṣ-ı kerīmi mūcibince 6
ebnā-yı ‘Ād ḳavm-i ḍāll-i
ġavāyet-nijād olup Ḥażret-i Hūd’uñ benī a‘māmından idiler. Aña binā’en
ٍ
ً ُ ْ ُ َ ‫﴿وإِ َﱃ َﻋ‬
7﴾‫ﺎد أَﺧﺎﻫﻢ ﻫﻮدا‬
َ naṣṣ-ı kerīmi ile işāret olınmışdur, ḫaberin virürler.
8
Dā’imā ṣıfat-ı cebbāriyyetle muttaṣıf oldılar. 9﴾‫َﺷ ﱡﺪ ِﻣﻨﱠﺎ ﻗُـ ﱠﻮًة‬

َ ‫﴿ﻣ ْﻦ أ‬
َ da‘vāsı
ile rūzgārların geçürüp “Bizden ḳavī, ṣāḥib-i iḳtidār u ġavī kim vardur!” diyü
‘iṣyān ile imtiyāz buldılar. Beyne’l-maḫlūḳāt dırāz ḳāmetleri yüzer arış ḳadd
ile ve ḳaṣīrü’l-ḳāmeleri altmış arış ḳāmet ile ser-bülend ü mümtāz oldılar.
Ḳuvvet ü ḍaḫāmetleri bir mertebede idi ki her biri ṭavīlü’l-ḳāmet, ser-i kem-
baḫtları mānend-i ḳubbe-i ḥamāḳat, gözleri āteş-i fürūzān közlerinden
‘ibāret, sūrāḫ-ı bīnīleri dehān-ı ġāra müşābih ‘alāmet, ṣaçları ṣaḳalları birer
büyük10 cārūbdan kināyet idi. Ḥālā ki ḫalvet-serāy-ı ‘aḳīdeleri nā-refte ve
1 ‘Amrvāṭal: ‘Amrü’l-ḫal N1
2 Bu paragraf N1 nüshasında aşağıdaki manzumeden hemen sonra gelmektedir. | “biz
‘ibādet//oldı” kısmı E nüshasında 390a varaktaki anlatımların arasına karışmıştır.
3 celiyyeleri: celīleleri N1
4 taṣadduḳ-ı: ṣıdḳ-ı N1
5 Kur’ân-ı Kerîm, Fussilet Sûresi, 41/15, “Âd kavmi ise yeryüzünde büyüklük taslamıştı. ”
6 mūcibince: üzere MV
7 Kur’ân-ı Kerîm, Hud Sûresi, 11/50, “Ad kavmine de kardeşleri Hud’u [gönderdik]. ”
8 naṣ ṣ-ı kerīmi: naṣ ṣı N1, E
9 Kur’ân-ı Kerîm, Fussilet Sûresi, 41/15, “Bizden daha güçlü kim var? ”
10 büyük: bölük E
çirk-i şirkle bī-ṭahāret idi. Ḳuvvet ü zūrda bir mertebeye varmışlar idi ki
ḳuvvetle ṣıçrarlardı. Diḳḳatle ḫāk-i ḫuşke ayaḳların ṣancırlardı. Fe-lā-eḳal
dizlerine dek gömilürlerdi.
li-Münşi’ihi
Her biri zūrmend-i ṣalābet-nihād idi

Ḳuvvetlerine ġurre ġavāyet-nijād idi
Ḳāmetleri dırāz idi enfāsı āteşīn

Dār-ı caḥīme boyları gūyā ‘imād idi
Hīç kimse anlaruñla çıḳışmazdı ‘arṣada

Maġrūr-ı zūrmend-i cihān ḳavm-i ‘Ād idi [182b N1]
El-ḳıṣṣa ol ḳavm-i ḍāllīn 1﴾‫ﻳﻦ‬ ِ ِ naṣṣ-ı mübīnine

َ ‫﴿وإ َذا ﺑَﻄَ ْﺸﺘُﻢ ﺑَﻄَ ْﺸﺘُ ْﻢ َﺟﺒﱠﺎر‬
َ
mā-ṣadaḳ-ı delālet-ḳarīn olup leyl ü nehār büte ṭaparlardı. Ve nihād-ı baġī
vü ‘inādlarına münāsib mermer direkler kesüp şeddādī binālarla evler yapar-
lardı. Her çend ki Ḥażret-i Hūd 2«‫ » ﻗﻮم اﻋﺒﺪوا ﷲ‬dirdi. Ol bed-
kirdārlar 3«‫ »ﻻ ﻧﻌﺒﺪ ّاﻻ ا ّ ﻩ‬diyü bütlerin gösterirlerdi. Ve her ḳaçan ki
4«‫ »أﺗﺒﻨﻮن ﺑﻜﻞ رﻳﻊ آﻳﺔ ﺗﻌﺒﺜﻮن‬buyururdı. “Evḳātıñuzı ‘ibādete ṣarf 5 itmeyüp
ّ
küfr ü ḍalālet [399a E] ile böyle bülend ve ḳaṣr-ı sipihre kemer-bend evler
yaparsuz. Der-‘aḳab begenmeyüp yine yıḳarsuz.” diyü ‘iṣyānlarını kendülere
ṭuyurdı. Ḫuṣūṣā gāh u bī-gāh “ ‘Āḳıbet size bir belā-yı bī-iştibāh nāzil olur.”
dirdi. Ḥattā 6«‫ »ﻓﺎﺗّﻘﻮا ﷲ وأﻃﻴﻌﻮن‬buyurup “Allāh’dan ḳorḳuñ. Dīn-i
mübīne girüp baña iṭā‘at ḳıluñ.” diyü söylerdi. Cidden diñlemezlerdi. Ve
kelām-ı şerīfini rāst ṣanmazlardı.
Bi’l-āḫire cümle çār-pāları ḳırıldı. Mevāşīleri ve aġnām u gāv ü7 baḳar
u mādiyānları bi’l-külliyye fenā buldı. Nev‘an iḥtiyāṭ itdiler. Kemāl-i
ıżṭırābla Ḥażret-i Hūd’a varup ‘arż-ı ḥāl ḳıldılar. “Du‘ā8 eyle ki min ba‘d
1 Kur’ân-ı Kerîm, Şuara Sûresi, 26/130, “Elinize imkan geçtiği zaman, onu zorbaca
kullanıyorsunuz.”
2 “Ey kavim, Allah’a ibadet edin.”
3 “Bundan başkasına ibadet etmeyiz.”
4 “Bütün faydalı şeylerle boş işlerin örneklerini mi yapıyorsunuz?”
5 Evḳātıñuzı//ṣarf: ‘İbādetiñüzi vaḳtiyle fevt N1
6 “Allah’tan korkun ve bana itaat edin.”
7 gāv ü: - MV, N1
8 E nüshasında bu kısım 399b varağında devam etmektedir.
ṭavarlarımuz ḳırılmasun. Yaġmurlar yaġup ucuzlıḳ peydā olsun.” diyü yal-

vardılar. Nebiyy-i müşārün ileyh ol yüzden du‘āya mütekeffil oldı. “İmdi
günāhlarıñuza tevbe ḳılup īmāna gelüñ.” diyü ‘arż-ı İslām ḳıldı. Yine de şe-
ref-i İslām’dan ibā ḳıldılar. Ka‘betu’llāh’a1 ādemler gönderüp yaġmur iste-
yecek oldılar.
Bu daḫı Ḳıṣaṣ-ı Kāşānī’de menḳūldür ki Ḥażret-i Hūd’a īmān getüren
Müslimānlardan Nüheyl bin Ḫalīl nām şaḫṣ-ı celīl ki ol ḳavm-i rezīl a‘yānını
melāmetden ḫālī olmazdı, ‘āḳıbet müte’eẟẟir olmaduḳlarını bilüp ayrılmış
idi. Tevābi‘i ile bir gūşede ‘ibādet ü ṭā‘ate2 meşġūl olmış idi.
Pes bir gice uyḫuda iken cenāb-ı hātifden ṣımāḫ-ı sem‘ine bir ṣadā geldi
ki 3«‫ » ﻴﻞ ارﻓﻊ رأﺳﻚ واﻧﻈﺮ اﱃ ﻣﺎ أﺿﻞ ﻗﻮﻣﻚ‬kelāmını işitdi. Ya‘nī ki “Yā
Nüheyl, başuñı ḳaldur. Cānib-i semāya naẓar eyle. Ḳavminüñ üstine sāye
ṣalan seḥāb-ı ‘aẕābı seyr idüp aḫẕ-ı ‘ibret eyle.” dinildi. Anı gördi ki
ẓulmetden maḫlūḳ-ı cibāl-i ‘aẓīme gelmiş, ḳavm-i ‘Ād üzerine ḥavāle olup
ṭurmış. Nüheyl ki bu ḳorḳu ile feza‘ iderek uyandı, [172a MV] ‘Amr bin
Yā‘iż4 bin Aṣamm nām ibn ‘ammına rü’yāsını ve seyr ü temāşāsını bildürüp
ḫavf u ḫaşyet āteşine yandı. Ḥattā “Elbette var, bu aḥvālden benī ‘Ād’e ḫaber
vir. İslām’a gelmelerine sa‘y u kūşişler eyle, yalvar.” diyü gönderdi.
Ḥālā ki aṣlā mütenaṣṣıḥ olmadılar. ‘Amr’uñ ḳatline himmet itdiler.
Ammā ḳudret bulmadılar. Nüheyl ki bu aḥvāli bildi, ḳavminüñ ḍalāletlerini
tafṣīlen Ḥażret-i Hūd’a 5 bildürdi. Bi’n-nefs kendüsi varup nuṣḥ u pend
itmege icāzet ḥāṣıl itdi. Vaḳtā ki Vādi’l-ġayẟ nām maḥalle vardı, yitişdi, ol
ḳavmi yanına cem‘ idüp menāmını [183a N1] tafṣīlen bildürdi. İslām’a
gelmelerine ḳādir olduḳça sa‘y-i belīġ itdi. Lākin hergiz kelāmına ḳulaḳ
ṭutmadılar. ‫اﻟﻨﺒﻮت اﻟﻴﻜﻢ واﻧﺘﻢ ﻻ ﺗﺰاﻟﻮن ﺗﻨﺬرو اﻟﻌﺬاب وﻟﺴﻨﺎ‬
ّ ‫ﲢﻮﻟﺖ‬ّ ‫اﻻﺻﻢ ﻗﺪ‬
ّ ‫» ﺑﲎ‬
6«‫ ﻻﻧﺮى ﻣﻨﻪ ﺷﻴﺌﺎ ﻓﺎن ﻛﻨﺘﻢ ﺻﺎدﻗﲔ ﻓﻬﻠﻤﻮا ﺑﻌﺬاﺑﻜﻢ‬kelāmından
ّ ً ġayrı söz
söylemediler. Ya‘nī ki “Ey benī Aṣamm, fī zamāninā nübüvvet size mi degdi?
Muttaṣıl ‘aẕābla bizi ḳorḳutmañuz nihāyete irdi. Ḥālā ki biz ol didügüñüz
1 Ka‘betu’llāh’a: Ka‘be-i mükerremeye MV

2 ‘ibādet ü ṭā‘ate: ‘ibādete MV, E
3 “Ey Nüheyl, başını kaldırıp kavminin yoldan çıkmışlığına bak.”
4 Yā‘iż: ‘Aż MV, E
5 Ḥażret-i Hūd’a: - N1, E
6 “Ey Asamm oğlu, peygamberlik size mi havale oldu? Bize hala azabın haberini veriyorsunuz.
Ancak o azaptan hiçbir şey görmüyoruz. Eğer [sözüne] güvenilir kişilerseniz hadi azabınızı
getirin.” | N1 nüshasında bu cümlenin bazı kelimeleri eksiktir.
ehvāl ü aḥvālden nesne göremeyüz. Eger sözüñüzde ṣādıḳ iseñüz1 didügüñüz

‘aẕābları bize müşāhede itdürüñüz.” diyü ṭa‘neler itdiler.
Ḳıṣṣa-i Merẟed ü Ḳayl ü Luḳaym der-Beytu’llāh-ı vācibü’t-ta‘ẓīm

Zamān-ı evvelde cārī ‘ādet ve beyne’l-maḫlūḳāt [400a E] bir muḳan-
2
nen ḥālet idi ki mü’min ü muvaḥḥid ve müşrik ü Mecūs u mülḥid bir
müżāyaḳaya uġrasalar, veyāḫūd istisḳā3 murād idinseler ḥālā Beytu’llāh olan
mevżi‘-i şerīf, ḥarem-i Ḫudāvend-i laṭīf bir sürḫ-reng depe idi. Ve eṭrāfında
‘İmlīḳ bin Lāved bin Sām evlādı ki ‘Amāliḳa didükleri ṭā’ifedür, sākin olur-
lardı. “Mevḳi‘-i icābet-i du‘ādur.” diyü ol mevżi‘-i şerīfi ‘azīz ü muḥterem
ṭutarlardı.
Vaḳtā ki ḳavm-i ‘Ād’üñ fesādātı ḥadden aşdı ve irtikāb-ı fevāḥiş ü
menāhī vü münkirātı ol zümre-i ẕemīmenüñ ser-ḥadd-i ifrāṭa yitdi, Ḥażret-i
Hūd ‘aleyhi’s-selām elli yıl tamām da‘vet emrine ḳıyām idüp ol fırḳa-i pür-
ḍalāli ki dīn-i mübīne sevḳ eyledi ve terk-i şirk ve sülūk-i4 rāh-ı rāsta delālet
idüp terġībe müte‘alliḳ niçe sözler söyledi, aṣlā ḳulūb-i ḳāsiyelerinde cāy-
gīr olmadı. Zūr-ı bāzūlarına maġrūr olmaġın iḳrār bi’l-lisān ve taṣdīḳ bi’l-
cenān ile tevḥīd-i ẕāt-ı pāk-i Yezdān itmeleri müyesser olmadı. Ḥattā
peyġāmberlerini ḳatl itmege sa‘y itdiler. Cidden naṣā’iḥ u mevā‘iẓine mül-
tefit olmadılar.
Eşrāf-ı ḳavmden Merẟed bin Sa‘īd 5 bin ‘Afīr’den ġayrı kimesne aña
īmān getürmedi. Ol daḫı iẓhārına ḳādir olmayup ḫafiyyeten dīn-i mübīne
girdi. Zīrā ki bir şeb zevcesi ile mücāma‘at itmiş idi. Ferāġat ḥāṣıl olduḳdan
ṣoñra ḫātūnı didi. Ya‘nī ki “Ẓannum budur ki ben gice ḥāmil olmuşam.”
cevābın söyledi. Merẟed daḫı yarınki gün ben bu sırrı Hūd ‘aleyhi’s-selāma
ṣorayın. Ṣıḥḥatini bilüp cevāb virürse nübüvvetine īmān getüreyin.” diyü
ta‘ahhüd eyledi.
İrtesi ki Ḥażret-i Hūd’a geldi, “Ben ne niyyetle ḥużūruña geldüm, eger
ṣıḥḥatini bilürseñ nübüvvetüñe īmān getüreyin.” cevābın virdi. Hūd aleyhi’s-
selām daḫı ḫātūnıyla olan mu‘āmeleyi ve kendüden ṣudūr iden mu‘āhedeyi
1 didügünüz//iseñüz: - N1
2 muḳannen: mu‘ayyen N1
3 istisḳā: istifsār E
4 sülūk-i: - N1
5 Sa‘īd: Sa‘d N1, E
naḳīr ü ḳıṭmīr taḳrīr eyledi. Tā ki Merẟed bin Sa‘īd1 ‫»أﺷﻬﺪ اﻧّﻚ رﺳﻮل ﷲ‬
2«‫ ﺣﻘﺎ‬kelāmını söyledi.
ًّ
Ṭaberī ḳavlince Loḳmān daḫı iḫfā ile dāḫil-i zümre-i ehl-i īmān3 oldı.
Fe-lā-cerem ol nebiyy-i ekrem gördi ki [172b MV] bunlar ḳābil-i devlet-i
hidāyet degüldür, kendü ḳatline teşemmürleri ḫuṣūṣı daḫı durūġ u muġā’ir,
ṣıḥḥat degüldür, cenāb-ı Ḳāżiyyü’l-ḥācāt’a niyāzla ‘arż-ı da‘avāt eyledi.
Kefere-i fecerenüñ zevāl ü nekbetini ve ehl-i İslām olan [183b N1] zümre-i
ḥamīde-i ḳalīlenüñ ol varṭalardan ḫalāṣ u rehā vü selāmetini recā eyledi.
Ḳavm-i ‘Ād ise ‘alā’im-i zemīn ü āsmānı gördiler. Mevāşī helākini ve
inḳıṭā‘-ı bārānı kendü ḍalāletlerinden bilmediler. “Elbette tedārüki
lāzımdur.” diyü Ḳayl bin ‘Ayr ve Loḳmān bin ‘Ād ve Luḳaym bin Hezāl ve
Merẟed bin Sa‘īd4 ve Ḥimyer ve ‘İmyer5 ve Culhum bin Ḥabīr’i ki Ḥarem-i
Şerīf eṭrāfında [400b E] sākin olan ‘Amāliḳa’nuñ ḥākimleri Mu‘āviye bin
Bekr idi, Luḳaym bin Merẟed’üñ ‘avreti Hezīme anuñ ḳız ḳarındaşı idi,
yetmiş nefer ādemle Mekke’ye gönderdiler. Sabıḳu’z-ẕikr Ḳayl serdārları
olmasını ta‘yīn ḳıldılar.
Vaḳtā ki bunlar yollarına revān oldılar, ḳaṭ‘-ı menāzil ile zemīn-i
Beytu’llāh’a varup sükkān-ı ḥarem sālārı olan Mu‘āviye’nüñ serāyına
ḳondılar. Tā ki birḳaç gün istirāḥatden ṣoñra ḳavm-i ‘Ād’uñ sipārişleri üzere
ḳurbānlarını keseler. Cenāb-ı Rabbü’l-erbāb’a tażarru‘ u niyāz eyleyeler. Üç
yıldan berü memleketlerine yaġmur yaġmayup zemīn-i ḫuşk ‘aṭşān-ı zülāl-i
viṣāl olan ‘uşşāḳ-ı keẟīrü’l-eşvāḳuñ6 yürekleri gibi yarılmış idi. Ve nebātāt-ı
ḥayāt mā’ bulacaḳ ḳaṭarāta teşne olmaġın kemāl-i ḳaḥṭ u ġalādan beẕl-i cān
itmek mertebesine varılmış idi.
Resūlān ki ḳurbānların kesüp ‘arż-ı niyāz ideler, cenāb-ı ilāhīden seḥāb-ı
bārān recā eyleyüp vilāyetlerine ol ebr-i feyeżānı göndereler. Ve bi’l-cümle
bir ay miḳdārı Mekke’de sākin oldılar. Mu‘āviye bin Bekr’üñ Cerādetān
nām iki gül-endām ve ‘ar‘ar-ḫırām muġanniyelerini diñleyürek teşevvuḳ u
ta‘aṭṭuş peydā ḳıldılar. Kendüler sīr-āb-ı zülāl-i ‘ayş olduḳları gibi āb-ı ḥayāt-ı

2 “Senin gerçekten Allah’ın resûlü olduğuna şehadet ederim.”
3 ehl-i īmān: īmān ehlinden MV
5 ‘İmyer: - N1
6 eşvāḳuñ: iştiyāḳuñ E
zindegānīden me’yūs olanları unutdılar. Gāh Cerādetān’uñ şarāb-ı la‘l-i

nābına ālūde, gāh sāz u sözlerini istimā‘ ile ḥālet-rübūde oldılar.
‘Āḳıbet re’īs-i ḳavm olan Mu‘āviye bin Bekr anlara merḥamet ḳıldı.
“Bunlaruñ teyaḳḳuẓ u intibāhına bā‘iẟ bir iki beyt diyü eẟnā-yı āġāz u
teġannīde oḳuyasuz.” diyü ıṣmarladı. Meẕkūreler daḫı [oḳudılar]:
Naẓm
‫ﻟﻌﻞ ﷲ ﻳﺼﺒﺤﻨﺎ ﻏﻤﺎﻣﺎ‬ ّ ‫أﻻ ﻗﻴﻞ وﳛﻚ ﻗﻢ ﻓﻬﻴﻤﻦ‬

‫ﻗﺪ اﻣﺴﻮا ﻻ ﻳﺒﻴّﻨﻮن اﻟﻜﻼﻣﺎ‬ ‫ﻋﺎدا‬
ً ‫ﻓﻴﺴﻘﻲ أرض ﻋﺎد إ ّن‬
‫ﺎرﻛﻢ وﻟﻴﻠﻜﻢ اﻟﺘّﻤﺎﻣﺎ‬ ‫وأﻧﺘﻢ ﻫﺎ ﻫﻨﺎ ﻓﻴﻤﺎ اﺷﺘﻬﻴﺘﻢ‬
1‫وﻻ ﻟﻘﻮا اﻟﺘﺤﻴﺔ واﻟﺴﻼﻣﺎ‬ ‫ﻓﻘﺒّﺢ وﻓﺪﻛﻢ ﻣﻦ وﻓﺪ ﻗﻮم‬
ّ ّ ّ ّ
Vaḳtā ki Cerādetān bu ebyātla teġannī-künān mezbūr Ḳayl ve hem-
rāhlarını ol ḳīl ü ḳāl ile yaḳaẓān eylediler. Nev‘an ḫˇāb-ı ġafletden uyandılar.
İrtesi ‘arż-ı nüẓūr u ḳurbāna müsāra‘at itdiler. Hemān ki ḳurbānları kesildi,
evc-i semāda beyżā ve ḥamrā ve sevdā üç pāre bulut ẓāhir oldı. “Bunlardan
ḳanġısını istersiñüz?” diyü bir ṣadā işidildi. Anlar ise “Seḥāb-ı beyāż tehī ve
bī-āb ü2 bī-menāfi‘dür. Sürḫ-reng ise pür-riyāḥ idügi vāḳi‘dür. Ammā ki
siyāhı ṭopṭolu bārān-ı nāfi‘dür.” didiler. “Bi’l-ittifāḳ ol siyāh bulutı isterüz.”
diyü söylediler. Ol sā‘atde “İstedügüñüz [184a N1] virildi.” diyü böyle bir
ṣadā işitdiler ki ‫»ﻗﺪ اﺧﺘﺎرت رﻣﺎداً أرﻣﺪاً ﻻ ﻳﺒﻘﻰ ﻣﻦ آل ﻋﺎد أﺣﺪاً ﻻﻳﱰك واﻟﺪاً وﻻ‬
3«‫[ وﻟﺪا‬173a MV] ya‘nī ki “Siz [401a E] ḫānmānlarıñuzı kül 4 idici bir
ً
ḫākister-i āteşīn iḫtiyār itdiñüz ki āl-i ‘Ād’dan5 bir kimesneyi ḳomaya. Ḥattā
babadan ve evlāddan bir kimse ḳurtılmaya.” dinildi.
1 “Ey Kayl, vah sana! Kalk ve hükmet. Ola ki Allah bizi bulut gibi yüceltir. Eğer avdet olacaksa
o bulut Âd’ın toprağını sulayacaktır. Onlar sözleri açıklamamışlardır. Ve siz burda,
arzuladıklarınızlasınız. Geceniz ve gündüzünüz mükemmeldir. Kavmin öncekilerinden
olan sizin öncekileriniz ne de çirkindi. Onlar ne selam ne de iyi dilekler bulmuştur.” |
Nüshalarda bu manzumede görülen imla hataları Ahmed Muhammed Şâkir neşri
doğrultusunda tashih edildi. bk. Ebû Ca’fer et-Taberî, Câmi’u’l-beyân fî Te’vîli’l-Kur’ân,
(muhakkik) Ahmed Muhammed Şâkir, Müessesetü’r-risâle, ? 2000, C. 12, s. 510.
2 bī-āb ü: - MV, N1
3 “Âd sülâlerini yok edecek; babayı, çocuğu bırakmayacak bir kül tercih ettin.”
4 kül: ḫarāb E
5 ‘āl-i ‘Ād’den: āl ü evlādden N1
Bu kerre Ḳayl ve sā’ir ebnā-yı sebīl neye uġraduḳlarını bildi. Ma‘a ẕālik
taḫmīnleri bu idi ki
Mısrā‘1
2 ‫از اﺑﺮ ﺳﻴﻪ ﺷﺪ اﻓﺰوﱏء را ﺎ‬

mażmūnı muḳarrer ola. Ḳayl ise tefāḫur-künān ‫اﻟﺴﻮداء ﻓﺎ ّ ﺎ‬ ‫»اﺧﱰت اﻟﺴﺤﺎﺑﺔ‬
«‫ اﻛﺜﺮ اﻟﺴﺤﺎب ﲟﺎء‬dimesi ol maḥalde taḥaḳḳuḳ bula.
3
Ḫulāṣa-i kelām Ḳayl-i ṣāḥib-i ḳāle bu ḳīl ü ḳāl ile ilhām vārid oldı ki
“Sen ḫānmānları kül idici bir ḫākister-i āteşīn istedüñ. Āl-i ‘Ād’den bir şaḫṣı
ibḳā itmeyici, atadan ve oġuldan kimse ḳomayıcı bir belā ṭaleb eyledüñ.
Ḥālā ki maṭlūbuña vāṣıl olduñ. Maḳṣūduñı kemāli ile bulduñ.” dinildi. Ol
āvāze-i pür-şerāre nüzūl itdügi gibi derdmend Ḳayl, ez-ḳāl ü ḳīl me’āl-i ḥāli
ma‘lūm idindi.
Mıṣra‘4
Eliyle bir belā gönderdi miskīn ḫānumānına
Ba‘de-mā Mürsilü’r-riyāḥ ol seḥābe-i muẓlime-i münticü’s-ṣıyāḥ ile bir

ṣabāḥ ki ḳavm-i ‘Ād’ı mütenebbih ḳıldı, göründügi gibi her biri
“ ‘Alāmet-i bārānī ve beşāret-i şādmānīdür.” diyü birbirlerine ḫaberler virdi.
“Aṣlā ve ḳaṭa‘ā Hūd’uñ minnetine iḥtiyāc ḳalmadı.” diyü her kişi evlü evine
çekildi.
Ve bi’l-cümle bir seḥāb-ı āteş-tāb yitişdi ki ‫ﺎل َوَﲦَﺎﻧِﻴَ َﺔ‬ٍ ‫﴿ﺳ ﱠﺨﺮﻫﺎ َﻋﻠَﻴ ِﻬﻢ ﺳﺒﻊ ﻟَﻴ‬
َ َ َْ ْ ْ ََ َ
5﴾‫ أَﱠ ٍم‬mażmūnına mā-ṣadaḳ, ya‘nī ki yedi gice ve sekiz gün şiddetle üzerle-
rine esmesi muḥaḳḳaḳ, ‘ale’l-ḫuṣūṣ 6﴾‫ﺻ ٍﺮ َﻋﺎﺗِﻴَ ٍﺔ‬
َ ‫ﺻْﺮ‬
َ ‫ﻳﺢ‬ ٍ ‫﴿وأَﱠﻣﺎ َﻋ ٌﺎد ﻓَﺄ ُْﻫﻠِ ُﻜﻮا ﺑِ ِﺮ‬
َ
naṣṣ-ı kerīmi mūcibince cümlesi helāk ü bevāra mülḥaḳ, köklü aġaçlar gibi
zemīn-i şefā‘atde ẟābit-ḳadem olan evlād u aḥfād-ı bed-nihādla āfāḳa ṭal
1 Mıṣrā‘: - MV, N1
2 “Siyah buluttan, yağmurlarının çok olacağı [anlaşılır].”
3 “Siyah bulutu seçtim. Çünkü suyu en çok olan bulut odur.”
4 Mıṣrā‘: - MV, N1
5 Kur’ân-ı Kerîm, Hakka Sûresi, 69/7, “Allah, onu kesintisiz olarak yedi gece, sekiz gün
onların üzerine musallat etti.”
6 Kur’ân-ı Kerîm, Hakka Sûresi, 69/6, “Âd kavmine gelince, onlar da uğultulu ve dondurucu
şiddetli bir rüzgarla helak edildi.”
budaḳ ṣalan ḳavm-i pür-‘inād-ı mevfūru’l-fesād 1﴾‫ﺧﺎ ِوﻳٍَﺔ‬

َ ‫﴿ َﻛﺄَ ﱠُْﻢ أ َْﻋ َﺠ ُﺎز َﳔْ ٍﻞ‬
mażmūn-ı ġażab-meşḥūnı ile bi-esrihim zīr ü zeber olduḳları muṣaddaḳ
oldı.
Cümleden evvel ‘aẕāb-ı İlāhī nüzūline Mehded nām bir ‘avret vāḳıf
oldı. Ve ol ebr-i muẓlimüñ ẓuhūrını görince na‘ra urup bī-hūş ḳaldı. “Bā‘iẟ-i
girye vü zārī nedür?” dinildükde “Görmez misüz ki şol ġaym-ı āteşīni, bir
gürūh-ı 2 sehmgīn çekerek getüriyorlar. Bizüm bi’l-külliyye helākimüze
isti‘cāl ideyorlar.” diyü bildürdi. Bundan ṣoñra Ḥażret-i Hūd ḫaberdār oldı.
Naẓar itdügi gibi muḳaddime-i ‘aẕāb idügini bildi.
Ḥālā ki Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā ḫāzin-i cehenneme emr itdi. “Ser-i3
silsile-i sevādı çeksünler, getürsünler ki her ‘uḳdesinde dūzaḫ zebānīlerinden
iki biñ nefer zebānī, ya‘nī āteşden maḫlūḳ ẕevāt-ı nīrānī yapışmış4 [401b E]
ola. Ve ol silsile, zemherīr vādīlerinden yetmiş vādiye çekilüp ‘ufūnet-i
tāmmesi ve ḥarāret-i şedīdesi nev‘an altmış ola.” buyurdı. Tā ki anun
ḥarāreti te’ẟīrinden cibāl-i arżīn eriyüp mużmaḥil olmaya. Ve anlar iżmiḥlāl
bulmaġla basīṭ-ı arż bi’l-külliyye kül olup fenā bulmaya.
Pes emr-i İlāhī ile ol [184b N1] silsile-i nā-mütenāhī ki seḥābe-i ‘aẕāba
çekildi, ol bulutdan elvāḥ-ı ṭıvāl miẟālinde şerāreler dökildi. Bu minvāl üzere
heybet-i tām ile Vādi’l-ġayẟ üzerine gelüp gözlerine ḳarşu dökildi.
El-ḳıṣṣa bir erba‘ā güni seḥerden emārāt-ı ‘aẕāb ẓāhir oldı. Ve ol rīḥ-ı
‘aḳīm-i āteş-bār neşr-i şerār iderek esdi, ṭurdı. Sekiz gün ve yedi gice ‘alāmāt-ı
‘aẕāb müştedd oldı, ḳaldı. ‘Āḳıbet cümleten ḳavm-ı ‘Ād ve ṭavarları ve
nisvān u eṭfāl ü ebkārları ḳırıldı. Ancaḳ serdārları olan Ḫalecān ḳurtıldı. Ol
daḫı 5﴾ً‫َﺷ ﱡﺪ ِﻣﻨﱠﺎ ﻗُـ ﱠﻮة‬
َ diyü maġrūr olan ḳavmini ol ḥālde görmek içün
ibḳā ḳılındı. Ma‘a ẕālik hergiz ‘ibret-peẕīr olmadı. Ḥażret-i Hūd “Şöyle ki
īmāna gelesün, her helāk olan ādemüñe bedel yüz nefer ādem bulasun.” diyü
ta‘ahhüd ḳılduḳça6 mütenaṣṣıḥ olmadı. Ve küfrinden dönmedi.
1 Kur’ân-ı Kerîm, Hakka Sûresi, 69/7, “Sanki onlar kökünden sökülmüş hurma ağacı
kütükleri gibiydiler.”
2 gürūh-ı: kūh-ı N1
3 Ser-i: - MV, E
4 yapışmış: yitmiş E
6 ḳılduḳça: itdi MV
Egerçi ki İbn ‘Abbās ḳavlince vaḳt-i nüzūl-i ‘aẕābda Ḥażret-i Hūd

kendü ümmeti ile āḫar mevżi‘-ı laṭīfde idi. Ḥālā ki ba‘żı müverriḫīn tetebbu‘ı
mūcibince ol ḥālete dek maḥall-i ḥādiẟe-i nāzilede1 idi.
Fe-ammā ḳavm-i ‘Ād pāre-i ġaymı gördükleri gibi şād oldılar. “Bizüm
bostān-ı ma‘āşımuzı sīr-āb ve riyāż-ı āmālimüzi şādāb idecek, her ḳaṭresi āb-
ı ḥayāt, her bir reşḥası bā‘iẟ-i zindegānī-i maḫlūḳāt bir seḥāb-ı fā’izü’l-
berekāt işte budur.” diyü sevindiler.
Fe-lā-cerem ḥażret-i nebiyy-i muḥterem, kendüye īmān getüren dört
biñ ümem, fermān-ı Ḫudā-yı ekrem ile ol vilāyetden göçdiler. ‘Ayn Yenbu‘
nām memlekete vardılar. “Nüzūl idecek ‘aẕāb bize sirāyet itmesün.” diyü
ḥażret mübārek barmaġıyla bu cümlenüñ eṭrāfına bir dā’ire çizdi. “Kimesne
bu dā’ireden ṭaşra çıḳmasun.” diyü buyurdı.
İbn ‘Abbās raḍiya’llāhu ‘anhumādan menḳūldür ki ol zamānda Hūd
‘aleyhi’s-selām bir cezīrede maḳām ṭutdı ki hevā-yı cān-fezā ve āb-ı nāb-ı
teraḥ-zedā ile gūyā ki ravża-i dārü’s-selām idi. Aṣlā ol rīḥ-ı ‘aḳīmden kendüsi
ve tevābi‘i mutażarrır olmadı.
Bu daḫı [173b MV] mervīdür ki ibtidā-yı şiddet-i hevāda ol ḳavm-ı
ḳavī-i zūr bir ṭaġ arası ḳuytuca yirde mütecmi‘ ü maḥşūr [402a E] olup
hey’āt-ı müdevvere ile eṭfāl ü ‘iyāllerini bir yire getürdiler. Ve kendüler
anlaruñ pīrāmenine sedd-i āhenīn gibi dīvār-ı üstüvār olup el ele yapışup,
dāmen dāmene yitişüp 2 ṭurdılar. “Görelüm bād-ı Hūd bize n’eylese
gerekdür?” diyü oḳradılar.
Lākin fā’ide virmedi. Evvelā mevāşī ve zenān ve eṭfāl helāk oldı. ẞāniyen
ḥallāc dükkānındaki atılmış penbe dāneleri gibi her biri hevāya perrān ve
ġabrāya rīzān olup dökildi. Bu ḥālet kendülere bā‘iẟ-i ḫavf u ḫaşyet olup
ḥıṣn-ı ḥaṣīn gibi müstaḥkem ü metīn olan ḫānelerine ṣıġındılar. Ve ḳuvvet
ü şiddetle ṣıçrayup dizlerine dek gömildiler. Lākin müfīd olmadı. Hīç birisi
ḳurtılmadı. Ekẟeri dīvār-ı ḫarābeleri altında ḳaldı.
Menḳūldür ki bir ‘acūz eyyām-ı riyāḥ-ı 3 ‘aḳīmde zīr-i zemīndeki
ḥücresine girmiş. Evḳāt-ı hā’ile güẕerān idince [185a N1] ṭaşra çıḳmamış.
1 ḥādiẟe-i nāzilede: ḥādiẟede nāzil N1

2 “dāmen//yapışup” MV nüshasında mükerrer yazılmıştır.
3 riyāḥ-ı: tārīḫ-i N1
Ḥālā ki yine ḫalāṣ olmamış. Ol meṣā’ib-i ‘āmdan o daḫı ḳurtılmamış. Ḥattā

ol eyyām-ı naḥsāta eyyām-ı ‘acūz dinilmek ol āndan ḳalmış.
Fe-ammā Ḳayl ve Merẟed ve Luḳaym ve Loḳmān aḥvāl-i ‘Ādiyān neye
müncer olduġını bilmezler. Zu‘m-ı fāsidlerince “Ḫaylī ḫidmet itdük.
Tena‘‘um u ḥayāt-ı cāvidānīlerine kār-sāz ebr-i bārān gönderdük.” ḫāṭırası
ile Ḥarem-i Şerīf’de muṣāḥabet üzere iken bir hecīn-süvār ber-vech-i ılġar
öteden berü geldi. Diyār-ı ‘Ādīlerden idügi bi’t-taḫmīn bilindi. Şiddet ü
isti‘cāl ile Merẟed ol şütür-süvāra vardı. Ḫānmān ve mesken-i ābādānları
ṭarafından ḫaber ṣordı. Mā-vaḳa‘ ne ise ‘ale’t-tafṣīl ṭuydı. Ve āteş-i firāḳ-ı ehl
ü ‘iyāl ḥarīf-i ḥarīḳuñ cānına ḳoydı. Hem-rāhları ile bi’l-ittifāḳ Ka‘be’ye
müteveccih oldılar. “Ḫudāvendā, bizi de ta‘alluḳātımuza vāṣıl eyle.” diyü
du‘ā ḳıldılar. Fi’l-ḥāl mültemeslerine iṣābet buldılar. Ya‘nī ki anlar daḫı
yārān-ı sābıḳ ardınca derk-i esfele gönderildiler.
Bir rivāyetde ḳavm-i ‘Ād’uñ helākini ki anlar ma‘lūm idindiler, birgün
nidā-yı İlāhī daḫı kendüler işitdiler ki “Ḳavm u ḳabīleñüze olacaḳ oldı. Sizüñ
ḥuṣūl-i merāmıñuza daḫı ‘ināyet-i ezeliyyemüñ ta‘alluḳı ta‘ayyün buldı ki
her biriñüze birer murādıñuzuñ ḥuṣūlini recā eyleyesüz. Ya‘nī ki icābet-i
du‘ā müdde‘āsını muḳarrer bilesüz.”
Fe-lā-cerem her biri bir gūne niyāz idüp merāmına iṣābet ümmīdin
ḳılmış idi. Ammā şaḫṣ-ı ṣāḥib-i taṣavvur ki müverriḫīn ḳavlince Loḳmān
idügi mesṭūrdur, heft kerkesüñ ‘ömrin recā [402b E] itmiş idi. Ve mes’ūli
maḳbūl olduġına ḫiṭāb-ı ġaybī işitmiş idi. Yedi kerkesi ki beççeden besledi,
her biri seksener yıl yaşadı. Cümleden ṣoñraki kerkes ki Lubed1 nāmı ile
meẕkūr idi, ya‘nī ki dehr ma‘nāsına nām virilüp imtidād-ı ‘ömr ile me’ẟūr
ḳılınması ümmīd olınmış idi. Her rūz kerkeslere ḳarışup uçardı. Ve her
şebāngāh2 yine ḳarārgāhına [174a MV] gelüp ḫōş geçerdi.
İttifāḳ birgün Loḳmān Lubed’ini3 kerkesān içinde görmedi. Iżṭırāb-ı
küllī peydā ḳılup nişīm-i muḳarrerine vardı. Hezār sa‘y ile yirinden
ḳaldurup pervāza gelmesine ihtimām ḳıldı. Ḥālā ki ol murġ-ı rūz-dīde pīrlik
belāsıyla remīde olmaġın pervāza ḳādir olamadı. Artıcaḳ sa‘y olınduḳda
kendüden bedel murġ-ı cānını ṭayerān itdi. Kendüsi bī-ḳuvvet ü fer
ḳalmaġla düşdi, yatdı. Loḳmān-ı bī-dermān iḥtimāl-i mevt ile taḥayyür-
1 Lubed: Lebneẕ N1
2 Ve//āngāh: - N1
3 Lubed: Lebneẕ N1
künān hemān ol sā‘at ve ol ān teslīm-i rūḥ ḳıldı. Ya‘nī ki murġ-ı revānını

pervāzgāh-ı ‘ālem-i ḳudse gönderdi.
Naẓm
1 ‫ﻳﺪ رﻓﺖ زﻳﻦ ﻛﺎخ دل ﻓﺮوز‬ ‫اﮔﺮ ﺻﺪ ﺳﺎل ﻣﺎﱏ ور ﻳﻜﻰ روز‬
Pes kitāb-ı Ravżatu’s-ṣafā ḳavlince her kerkes seksen yıl ‘ömr sürdi. Bu
taḳdīrce2 ‘ömr-i Loḳmān altı yüz ḳırḳ yıl ḥisābına vardı. Ve ba‘żı müverriḫīn
yazduġı üzere mezbūruñ eyyām-ı ḥayātı üç biñ beş yüz yıl oldı. Nihāyet her
bir kerkes biñ [yıl] yaşamaḳ muḳarrerdür, diyenlerüñ ḳavli ḳatı efzūn
olmaġın ta‘arruż olınmadı.
Ve bi’l-cümle vefd-i ‘Ād’dan olan Loḳmān’uñ ‘ömr-i izdiyādı ḳabā’il-i
‘Arab beyninde ḍarbü’l3-meẟel oldı. [184b N1] Ḥattā şu‘arā-yı ‘Arab’dan
A‘şā bu mażmūna müte‘alliḳ bu gūne ebyāt daḫı naẓm itdügi ta‘ayyün buldı.
Naẓmuhu fīhi
‫ﻣﺎ اﻗﺘﺎت ﻣﻦ ﺳﻨﺔ وﻣﻦ ﺷﻬﺮ‬ ‫أو ﱂ ﺗﺮى ﻟﻘﻤﺎن أﻫﻠﻜﻪ‬

4 ‫أ ﻣﻪ ﻋﺎدت إﱃ ﻧﺴﺮ‬ ‫وﺑﻘﺎء ﻧﺴﺮ ﻛﻠﻤﺎ اﻧﻘﺮﺿﺖ‬
Ba‘de-mā kütüb-i mu‘teberenüñ birinde gördüm ki ol üç firistādenüñ
evveli Loḳmān idi ki ṭūl-i ‘ömr istedi. İkinci Merẟed idi ki şebān-rūz
müstevfā nān-ı gendüm5 yimesini recā ḳıldı. Vilāyetleri ḫalḳı nān-ı cevīn
ekline me’lūf iken Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā aña ṭoyınca nān-ı gendüm
tenāvülini naṣīb itdi.
Muḥaṣṣal-ı kelām ‘Ādiyān-ı bed-nām ki derk-i esfele ṭoġrı ḫırām itdiler,
Ḥażret-i Hūd ‘aleyhi’s-selām ve kendüye īmān getüren ehl-i İslām ki ol
1 “Yüz yıl da yaşasan, bir gün de kalsan, bu gönül aydınlatan köşkten [sonunda] gitmek
gerekecektir.”
2 Pes//taḳdīrce: - N1
3 ḍarbü’l: - MV
4 “Neyin Lokman’ı helak ettiğini görmedin mi? Seneler ve aylar boyunca hiçbir şey yemedi.
Kartalın bekası bir kartalın yok olup onun günlerinin başka bir kartala eklenmesiyle olur.”
| Nüshalarda imla hataları içeren bu manzume Vedâd el-Kāzî tahkiki doğrultusunda tashih
edildi. bk. Ebû Hayyân et-Tevhîdî, el-Basâir ve’z-Zahâir, (muhakkik) Vedâd el-Kâzî, Dâru
Sâdır, Beyrut 1988, C. 6, s. 22.
5 nān-ı gendüm: kendü recāsını N1
maḥalden geçüp muḳaddemce gitmişler idi, saḫaṭ-ı İlāhī nüzūlinden ṣoñra

ol ārām itdükleri [403a E] maḥalli daḫı terk itdiler.
Ekẟer-i müverriḫīn ḳavlince Mekke-i Mükerreme’ye ve ba‘żılar
zu‘mınca Ḥaḍramūt vilāyetine yitdiler. Baḳiyye-i ‘ömr-i ‘azīzlerini ol
emākin-i müteberrikede geçürdiler. Ol nebiyy-i ‘ālī-maḳām dört yüz altmış
dört yıl ‘ömr ile ḳıyām idüp sa‘ādet-i ḫātime ile nüzhetgāh-ı ḫuld-i berīne
naḳl ü taḥvīl buyurdılar. Ya‘nī ki nüzūl-i rīḥ-i ‘aḳīmden ṣoñra yüz elli yıl ve
andan evvel üç yüz on dört yıl mu‘ammer ḳılındılar.
Ba‘żı müverriḫīn ḳavlince merḳad-i muṭahharaları Mekke-i
Mükerreme’de Bābü’n-nebī ile Bābü’n-nedve miyānında vāḳi‘dür. Ammā
ekẟer-i ‘ulemā-yı muḥaḳḳıḳīn tenmīḳı üzere cibāl-i Ḥaḍramūt
maġārelerinden bir ġārda, 1 ḥattā bināsı ‘ālī bir günbed-i üstüvār altında
medfūn idügi şāyi‘dür.
Ḫuṣūṣā vaṣī-i nebī, İmām ‘Alī kerremallāhu vechehu ḥażretlerinden
menḳūldür ki “Ḳabr-i Hūd ‘aleyhi’s-selām cebel-i Ḥaḍramūt ġārında
mevcūd ve ol günbedüñ muḳābelesinde ruḫām-ı perdāḫteden bir taḫt
üstinde cesed-i mübāreki meşhūd ve ḳarşusında ṭılādan bir levḥ-i zer-endūd
ki üzerinde mersūm u menḳūş olan ḫaṭṭ-ı ma‘hūd bu kelimāt-ı mes‘ūdü’l-
vürūd idi.” buyurmışlar. Ya‘nī ki ‫»ﺑﺴﻢ ﷲ اﻟﻌﻠﻰ اﻻﻋﻠﻰ أ ﻫﻮد اﻟﻨﱮ رﺳﻮل اﻻرض‬
‫واﻟﺴﻤﺎء اﱃ اﳌﻼء ﻣﻦ ﻋﺎد ﻓﺪﻋﻮ ّﻢ اﱃ اﻻﳝﺎن ﻣﻦ ﺧﻠﻊ اﻻﺻﻨﺎم واﻻو ن ﻓﺎﻫﻠﻜﻬﻢ اﻟﺮﻳﺢ‬
2«‫[ اﻟﻌﻘﻴﻢ واﺻﺒﺤﻮا ﻛﺎﻟﺮﻣﻴﻢ‬174b MV] yazılduġını aṣḥābına ṭuyurmışlar.
Fe-ammā Ḳıṣaṣ-ı Kāşānī’de mesṭūrdur ki Ḥażret-i Hūd’uñ başı altında

levḥ miẟālinde bir ḥacer var idi.ۤ Üç saṭr kitābeti ile nümūdār idi. Ya‘nī saṭr-
ı evveli 3«‫ »ﻻ اﻟﻪ ّاﻻ ﷲ ﳏﻤﺪ رﺳﻮل ﷲ‬ve saṭr-ı ẟānīsi ‫»وﻗﻀﻰ رﺑّﻚ اﻻ ﺗﻌﺒﺪوا ّاﻻ‬
4« ‫ا ﻩ و ﻟﻮاﻟﺪﻳﻦ اﺣﺴﺎ‬
ّ ve saṭr-ı ẟāliẟi ‫»أ ﻫﻮد ﺑﻦ اﳋﻠﻮد ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺎد رﺳﻮل‬
‫وﺑﻘﻴﺖ ﻓﻴﻬﻢ ﻣﺪة‬
ُ ‫ﷲ اﱃ ﺑﲎ ﻋﺎد ﺑﻦ ﻋﻮض ﺑﻦ ﺳﺎم ﺑﻦ ﻧﻮح ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم ﺟﺌﺘُﻬﻢ ﻟﺮﺳﺎﻟﺔ‬
‫ﻣﻦ ﻋﻤﺮى ﻓﻜ ّﺬوﱏ ﻓﺎﺧﺬﻫﻢ ﷲ اﻟﺮﻳﺢ اﻟﻌﻘﻴﻢ ﻓﻠﻢ ﻳﺒﻖ ﻣﻨﻬﻢ أﺣﺪ وﺳﻴﺠﺊ ﻣﻦ ﺑﻌﺪى ﺻﺎﱀ‬
1 ġārda: meġārede N1
2 “Yücelerin yücesi olan Allah’ın adıyla… Ben Hûd Nebî, Âd cemaatine gönderilmiş yerin ve
göğün resulüyüm. Onları put ve heykelleri kaldırıp imana gelmeye davet ettim. Bu yüzden
yağmur getirmeyen, kuru bir rüzgar onları helak etti. Böylece çürümüş kemik gibi oldular.”
3 “Allah’tan başka ilah yoktur. Hz. Muhammed onun resulüdür.”
4 “Allah, kendisinden başkasına ibadet etmemenizi ve anne babaya ihsanda bulunmanızı
hükmetti.”
2 «‫ ﺟﺎﲦﲔ‬1‫ﺑﻦ ﻣﻠﻜﺎن ﻓﻴﻜﻴﺪوﻧﻪ ﻗﻮﻣﻪ ﻓﻴﺎﺧﺬﻫﻢ اﻟﺼﻴﺤﺔ ﻓﻴﺼﺒﺤﻮا ﰱ دارﻫﻢ‬

yazılduġını ol pīr-i rūşen- [185a N1] żamīr İmām ‘Alī ḥażretlerine taḳrīr
eyledi. Anlar ḥüsn-i ḳabūl ile iḳbāl idüp ‫»ﺻ ّﺪﻗﺖ أﻳّﻬﺎ اﻟﺮﺟﻞ ﻓﻜﺬا اﳋﱪ ﻣﻦ ﻗﱪ‬
3«‫ ﻫﻮد‬buyurdı.
Ammā mu‘cizātuhu’l-mütenevvi‘a
Evvelki mu‘cizesi budur ki kendüye īmān getüren ḳavmüñ mer‘āları
ṭaşlu yirlerde ve mażīḳ u teng maḥallerde olmaġın dā’imā ḥażrete
aġlaşurlardı. “Bu maḥallüñ vüs‘atine4 bize bir çāre eyle.” diyü yalvarurlardı.
[403b E] ‘Āḳıbet Ḥażret-i Hūd ḫulūṣ-ı niyyetle du‘ā ḳıldı. Ol sengistān bir
çerāgāh-ı vāsi‘u’l-meydān oldı. Ve ṭaşları cemī‘an türāba mübeddel ḳıllındı.
İkinci: Birgün ümmeti kendüye geldiler. Faḳr u fāḳadan şikāyet itdiler.
“Ḳoyunlarımuzuñ yüñini bu sal-i mübārekde ḫām ebrīşüm olmasını recā
eylerüz.” diyü minnet itdiler. Ḥażret-i Hūd ol ḳavme merḥamet ü cūd idüp
bu niyyete ki du‘ā eyledi, ol ḳavmüñ peşm-i aġnāmı cümle ḥarīr-i ḫām oldı.
Üçinci: Ḳavm-i ‘Ād ki rīḥ-ı ‘aḳīmle helāk oldı, kendüsi tevābi‘inden
olan mü’minīn ile bir ṭaġ ḳoltuġında ḳarār ḳıldı. Birḳaç günlik temekkün ü
ārām içün evcegizler yapmalarını münāsib gördi. Lākin ol eṭrāfda bināya
yarar türāb u aḥcār bulınmadı. Her ne ḳadar tecessüs itdiler ise ele girmedi.
‘Ākıbet Ḥażret-i Hūd du‘ā eyledi. “Ey bād-ı vezān ve riyāḥ-ı şitābān, bi-
meşiyyeti’llāhi’l-Mennān 5 bize seng ü ḫāk getürüñ. Süknāmuza yitecek
kereste iḥżārı ile meṣaliḥumuzı bitürüñ.” buyurdı. Ol sā‘at ṣarṣar u nesīm
kendülere hevādārlik itdi. Kifāyet miḳdārı türāb u aḥcār getürüp eṭrāflarına
yıġın yıġın ḳıldı.
1 ‫ د رﻫﻢ‬:‫ دارﻫﻢ‬MV
2 “Ben Hûd bin Alhulûd bin Sa’d bin Âd’ım. Allah beni Âd bin Avz bin Sam bin Nuh
aleyhisselam oğullarına elçi olarak gönderdi. Onlara resul olarak geldim. Ve onların arasında
ömrümün bir zamanını geçirdim. Beni yalanladılar. Bunun üzerine Allah yağmur
getirmeyen, kuru bir rüzgar ile onları yakaladı. Onlardan kimse kalmadı. Benden sonra
Sâlih bin Melekân gönderilecektir. Kavmi ona tuzak kuracaktır. Bunun üzerine onları bir
çığlık yakalayacaktır. Evlerinde dizüstü çöküvereceklerdir.” | Burada Hud Sûresi, 67. âyete
telmih vardır.
3 “Ey [değerli] adam, Hud’un kabrinin bilgisinin bu şekilde olduğunu tasdik ederim.”
4 vüs‘atine: füs‘atine MV, E
5 Mennān: Müste‘ān E
Bedāhe
Düşmeni ḫāk-i rāh iden ṣarṣar

Her hevādārına mu‘īn oldı
Müşrikīn evlerin yıḳan dem-i serd

Ṣanki müzdūr-i Müslimīn oldı
Hūduñ emrine tābi‘ oldı hevā

Bir Süleymān-ı bī-nigīn oldı1
Ẕikr-i Nübüvvet-i Ṣāliḥu’n-Nebī ‘aleyhi’s-selām

ẞemūd nām ḳavm-i ṣāliḥ da‘vetine meb‘ūẟ ḳılınmış bir nebiyy-i
ṣāliḥdür. Babaları Esif bin Māsiḥ2 bin ‘Ubeyd bin Ḫāzir3 bin ẞemūd bin
Sām bin Nūḥ ‘aleyhi’s-selāmdur ki fī nefsi’l-emr yine aḳvām-ı ‘Ād ile benī
a‘māmdur.
Ḳavm-i ‘Ād helākinden ṣoñra bunlar yiryüzini ‘imāret itdiler. ‘Āḳıbet
on miḳdārı ḳabīle ve her4 ḳabīlede nisvān ve ẕürriyyātdan ġayrı yetmiş biñ
miḳdārı recül muḳarrer oldı. Kemāl-i tekebbür ü tecebbürlerinden ekẟeriyyā
temekkünleri yek-pāre ṭaşları oyup ḫāne5 idüp yirleşmekle ta‘ayyün buldı.
Ya‘nī ki beyne’ş-Şām ve’l-Ḥicāz, Vādi’l-ḳurā’dan Ḥicr nām maḥalde
mütevaṭṭın ḳılındı ki şehryārları [175a MV] Cundu‘ bin ‘Amr bin Ḳayl bin
‘Ād bin ẞemūd bin Ḥāfer bin İrem6 bin Sām bin Nūḥ idi.
Bunlaruñ daḫı işleri güçleri büte ṭapmaḳ idi. Ve bi’l-cümle7 ẞemūd bir
ṭaşlu yirde vāḳi‘ ḳuyunuñ ismi olup ṭā’ife-i bāġiye ol buñardan ṣulanmaġın
aña intisābla meẕkūr olmışlardur.
1 Bu mısra N1 nüshasında bulunmamaktadır.

2 Nüshalarda “Kāliḥ” şeklinde yazılan bu kelime “Māsiḥ” olarak tashih edildi. bk. Ahmet
Güç, "SÂLİH", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, https:
//islamansiklopedisi.org.tr/salih--peygamber (02.06.2019).
3 Nüshalarda “Ḫā’ir” şeklinde yazılan bu kelime “Ḫāzir” olarak metne alındı. bk. Güç, agmd.
4 ḳabīle ve her: - N1
5 ḫāne: ḫāne ḫāne N1
6 İrem: Er N1
7 Ḳavm-i ‘Ād//bi’l-cümle: - E
Egerçi ki Muḥammed Cerīr-i Ṭaberī ḳavlince ‘Ād ve ẞemūd ḳavmi Sām

bin Nūḥ evlādındandur. Lākin ba‘żı müverriḫīn zu‘mınca ẞemūd ve ‘Ād1
ḳavmi, ikisi de Ḥām bin Nūḥ’uñ āl-i ḍalālet- [185b N1] nijādındandur.
Ḥālā ki eṣaḥḥı evvel beyān olınandur, dimişler. Ve ba‘żı erbāb-ı āẟār evlād-ı
Sām’dan olan benīleridür, kendüler ḫādimlerindendür, 2 taḥḳīḳın itmişler.
Keyfiyyet-i vilādetinde yazılmışdur ki ḳaçan ki Ṣāliḥ’uñ nuṭfesi babası
Kānūh ẓahrında ẓuhūr eyledi, bir gice yatup otururken ‫اﳊﻖ وزﻫﻖ‬ ّ ‫»ﺟﺎء‬
3«‫اﻟﺒﺎﻃﻞ‬ ṣadāsını hātifden işidüp uyanduġı gibi ḥarem-serāyını pür-nūr
eyledi. İrtesi ki ‘ādeti [404a E] üzere ḫidmetinde4 olduġı ṣanemüñ ḥıfẓ u
ḥirāsetine gitdi. Hemān ol ṣanem-i a‘ẓam yüzi üstine düşüp ol büt lisāna
geldi. 5«‫ »ﻧﱮ ﰱ ﻇﻬﺮك ﻳﺒﻌﺜﻪ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ﻓﻤﺎ ﱃ وﻟﻚ ﻛﺎﻧﻮﻩ اﻣﺜﻠﻚ ﲞﺪﻣﱴ‬didi.
ّ
Ya‘nī ki “Senin ẓahruñdan Bārī Ḫudā bir peyġāmber-i bā-ṣafā ba‘ẟ
idecekdür. Saña ne olmışdur ki benüm gibi ṣaneme ḫidmet eylersün.” didi.
Cümle bütlerinüñ tācları başlarından düşdi. Ve kendüleri serīrlerinden
yıḳılup ḫāke berāber oldı.
Vaḳtā ki pādişāhlarına bu ḥāli bildürdiler, “Kānūh bir şūm ādemdür.
Anuñ ḫidmet-i aṣnāmda ihmālinden olmışdur.” diyü ḳatline ruḫṣat ḥāṣıl
ḳıldılar. Lākin Ḥażret-i Ḥaḳ bir melek gönderdi. Ṣāliḥ’uñ pederini ḳapup
hevā yüzine çıḳardı. Ba‘dehu vilāyetlerine bir niçe fersaḫ ba‘īd olan bāġlu,
bāġçelü, aḳarṣulu bir vādīye indürdi. Vālid-i Ṣāliḥ ki ‘aḳlını başına derdi,
kendüyi ol maḳūle bilmedügi yirde buldı. Ḥattā bir ġāruñ içinde bir şecerüñ
sāyesinde ṭurur, gördi. Ve bi’l-cümle hātifden sem‘ine bir āvāz geldi. Yüz yıl
tamām ol maḥalde ḫˇāba vardı, ḳaldı.
Öte cānibinde ise ḳande gitdügini bilemediler. Ne ḳadar ki yoḳladılar,
bulamadılar. Bi’l-āḫire ḫidmet-i aṣnāma Evd bin ‘Amr 6 nām şaḫṣı ta‘yīn
itdiler. Ba‘de-zamānin birgün ki ḳavm-i ẞemūd’uñ bayramları oldı, kibār u
ṣıġār seyr-i gülzār u kenār iderek bāġ u bāġçelerine çıkdılar. Pes añsuzın
eşcārdan bi āvāz işitdiler ki “Yā āl-i ẞemūd, Ḥaḳ celle ve ‘alā yılda iki kerre
bizden size mīveler i‘ṭā eyler. Yine siz büt-perestlik idüp ḫālıḳıñuzuñ
1 ve ‘Ād: - MV, E
2 Benīleridür//ḫādimlerindendür: benīlerindendür kendilerindendür N1
3 “Hak geldi, bâtıl yok oldu.”
4 ḫidmetinde: - N1
5 “Senin belinde bir peygamber vardır. Allah onu gönderecektir. Ey Kânûh bana hizmet
etmek sana mı kaldı!”
6 ‘Amr: ‘Ömer MV, E
vaḥdāniyyetini inkār idersüz.” dinildi. Ḳoyunları, ṣıġırları bile kelāma geldi.

Her biri lisān-ı ḳāl1 ile bu sözleri söyledi.
Ḥālā ki ‘ibret-peẕīr olmadılar. Ol ṣadā ẓāhir olan eşcārı kesdiler.
Mevāşīlerini boġazladılar. Yine küfrlerine muṣirr oldılar. Ba‘dehu sibā‘ u
vuḥūşdan bu sözleri işitdiler. Silāḥ-ı kāmil ile anlaruñ cengine gitdiler. Fe-
ammā Raġūm nām ḫātūn ki Kānūh’uñ zevcesi idi, dā’imā erinüñ ‘aybını2
añar aġlardı.
İttifāḳ bir gice ḳapusınuñ öñinde bir zemzemecik oldı. “ ‘Acabā niye
ki?” diyü görmege çıḳdı. Başı beyāż, arḳası aḫḍar, ḳarnı siyāh, minḳārı ve
ayaḳları aḥmer ve ḳanadları yeşil, boynında altun zencīrle aṣılmış bir dürr-i
şehvār-ı [187a N1] müdevver. Ḫātūn ki ol ṭayrı gördi,
“3«‫ »أﻳّﻬﺎ اﻟﻄﲑ ﻣﺎ أﺣﺴﻨﻚ وأﺣﺴﻦ ﺧﻠﻘﻚ‬Ẓāhir [404b E] budur ki ṣāḥibüñe
‘azīz iken firār itmişsündür. Āşinādan ḳaçup bīgānelere gitmişsindür.”
didükde ol ṭayr cevāba geldi. “Ben ṣāḥibümden ḳaçmış degülüm. Lākin ol
[175b MV] ġurābum ki Allāhu Te‘ālā beni Ḳābil’e gönderdi. Hābil’üñ
defnini benden ta‘allüm ḳıldı. Ve bi’l-cümle Hābil’üñ ḳatlini görmekle
başum aġardı. Ve ḳanına bulaşdurmaġla ayaḳlarum ile minḳārum ḳızardı.
Fe-ammā arḳamuñ ve ḳanadlarımuñ yeşilligi ḥūr-ı ‘īn arḳamı ṣıġamaḳdan
oldı. Ḥadd-i ẕātında bāġ-ı cennet ṭuyūrından bir murġ-ı Hümā-bālüm.
Ammā bā‘iẟ ü bādī nedür ki senüñ dā’imā bükā vü ḥurḳatuñı görüp elem ü
ıżṭırābuñla münkesirü’l-bālüm.” didi.
Ol daḫı yüz yıldan berü zevc-i mūnisini yitürdügini ḫaber virdi. Murġ
ِ ٍ ِ
ٌ ‫ ﴿إ ﱠن ا َّ َﻋﻠَﻰ ُﻛ ِّﻞ َﺷ ْﻲء ﻗَﺪ‬cevābın ile sözini
daḫı tesliyet semtin ṭutup 4﴾‫ﻳﺮ‬
ḫatm eyledi. Ya‘nī ki “Eger isterseñ baña mütāba‘at eyle. Ardumca gelüp
zevcüñ ṭalebinde merdāne ḥareket eyle.” didügi gibi ilḳā-yı İlāhī ile ol ḫātūn
ol ṭayr-ı Hümā-pervāzuñ5 ardınca mütāba‘at idüp6 meşiyyet-i sübḥāniyye
müte‘alliḳ olmaġın gice içinde ṭayy-ı ṭarīḳla çoḳ mesāfe ḳaṭ‘ına fürce buldı.
Ḥattā zevci sākin olduġı ġāruñ aġzına geldi. Ve ol ṭayr-ı hādī ‫» ﻛﺎﻧﻮﻩ ﺑﻦ‬
7«‫ﻋﺒﻴﺪ ﻗﻢ ﺑﻘﺪرة ﻣﻦ ﳛﲕ اﻟﻌﻈﺎم وﻫﻰ رﻣﻴﻢ‬ didi. Ol daḫı ehl ü ‘iyāli firāḳı
1 ḳāl: ḥāl N1
2 ‘aybını: ġıybetini E
3 “Ey kuş, sen ne kadar güzelsin. Yaratılışın da ne kadar güzel.”
4 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 2/148, “Şüphesiz, Allah’ın gücü her şeye hakkıyla yeter.”
5 Hümā-pervāzuñ: hümāyūnuñ MV
6 idüp: nümūn oldı N1, E
7 “Ey Kânûh bin Ubeyd, çürümüş kemiklere hayat veren [Allah’ın] kudretiyle kalk.” | Burada
Yâsin Sûresi 78. âyete telmih yapılmıştır.
taṣavvurı ile ṭayanup1 ṭururken ṭaşra çıḳdı. Zevcesini bulup iştiyāḳ-ı tamām
ile i‘tināḳları2 ẓuhūra geldi. Ve ol sā‘atde mücāma‘at idüp Ḥażret-i Ṣāliḥ’üñ
raḥm-i ṭāhire düşmesi taḥaḳḳuḳ buldı.
Ammā hemān ki nuṭfe raḥm-i mādere vuṣūl buldı, pederi Kānūh’uñ
melekü’l-mevt rūḥını ḳabż itdi. Ba‘dehu ḫātūn ol ıżṭırāb ile ṭaşra çıḳup yine
ṭayruñ ardına düşdi. Yine anuñ delāleti ile ser-menziline geldi.
Ḥilye-i Ṣāliḥ ‘aleyhi’s-selām

Vech-i vecīhi müdevver, mübārek yañaḳları ebyaż ve aḥmer, ṣaçları
ġāyetle siyāh, ḳāmeti ne aṭvel ve ne kūtāh, gövdesi ferbih ü ḍaḫīm, mübārek
gögsi ‘arīż ve ḫulḳı kerīm peyġāmber idi. Feṣāḥat-i lisān ve melāḥat-i kelāmı
ḫod muḳarrer idi. Ṣıġar-ı sinni ḥālinde nübüvvet ḫil‘ati ile teşrīf olındı.
Müddet-i ‘ömrinde ‘imāret ü binā ile muḳayyed olmadı. Ve mübārek
ayaḳlarına kefş ü na‘līn ü mūze giymeyüp pā-bürehne gezerdi. Ve şerī‘ati
bilā-ziyādetin ve lā-noḳṣānin Ḥażret-i Nūḥ şerī‘atine muvāfıḳ idi. Dünyā
‘amellerinden ticāret itmesi aḥyānen vuḳū‘ bulurdı. Neṣā’iḥ ü mevā‘iẓine
ḫod nihāyet yoġ-ıdı.
Ve bi’l-cümle ṭā’ife-i ẞemūd beyne’l-Ḥicāz ve’l-Kūfe Şām yolı [187b
N1] üstinde [405a E] Ḥicr nām maḳāmda temekkün ü ḳıyām itmişler idi.
ِ ِ
Ḥattā 3﴾‫ﲔ‬ َ ‫ﺎب اﳊ ْﺠ ِﺮ اﻟْ ُﻤْﺮ َﺳﻠ‬
ُ ‫َﺻ َﺤ‬ َ ‫﴿وﻟََﻘ ْﺪ َﻛ ﱠﺬ‬
ْ ‫بأ‬ َ bunlaruñ ḥaḳḳında vārid
olup peyġāmberlerini tekẕīb ile şöhret bulmışlar idi. Ḳavm-i ‘Ād helākinden
ṣoñra ki celā-yı vaṭan itdiler, ḳabīleleri ittifāḳıyla hicret idüp Ḥicr diyü
meşhūr olan maḥalle gitdiler. Ve kendülere münāsib meskenler tedārükine
muḳayyed oldılar.
Fe-ammā ḳavm-i ‘Ād gibi bunlar da ḳavī-heykel ü tüvānā, zūr-ı bāzūlarına
maġrūr 4 bir gürūh-ı mekrūh-ı bī-pervā olmaġın Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā
kendülerini keẟret-i māl ü menāl ve vefret-i evlād u ‘iyāl ile mümtāz u
ِ ِ
ْ ‫ ﴿ا ﱠن ْاﻻﻧْ َﺴﺎ َن ﻟََﻴ ْﻄﻐٰﻰ ۞ اَ ْن َٰراُﻩ‬naṣṣ-ı
maḳżiyyü’l-āmāl itmiş iken 5﴾‫اﺳَﺘـ ْﻐ ٰﻦى‬
kerīmi mūcibince kemāl-i ‘iṣyān u ṭuġyān ile ḍalālete düşdiler. Ḳavm-i ‘Ād’a
1 ṭayanup: ṭınmayup MV, E

2 i‘tināḳları: iġtināmları MV, E
3 Kur’ân-ı Kerîm, Hicr Sûresi, 15/80, “Andolsun ki Hicr halkı gönderilen resulleri
yalanladı.”
4 maġrūr: muġarrir N1
5 Kur’ân-ı Kerîm, Alak Sûresi, 96/6-7, “İnsan, kendini kendine yeterli görerek çizgiyi aşar.”
olan ġażab-ı ilāhīden ‘ibret-bīn olmayup 1 ﴾‫َﺷ ﱡﺪ ِﻣﻨﱠﺎ ﻗُـ ﱠﻮًة‬

َ dimege
başladılar.
‘Āḳıbet Ḥażret-i Ṣāliḥ yine içlerinde bir nev-cüvān-ı māldār [176a MV]
ve ṣāḥib-i devlet-i kāmkār ve zühd ü ṣalāḥ ile2 şöhre-i şehr ü diyār, mü’min
ü muvaḥḥid-i büzürgvār olmaġın ıṣlāḥ u irşādları ḫuṣūṣına meb‘ūẟ oldı.
Şol zamān ki Ḥażret-i Ṣāliḥ on yaşına girdi, evlād-ı Sām’dan bir melik-i
ġālib ẞemūd ḳavminüñ ġāretine ṭālib olup şebī-ḫūn ile üzerlerine geldi.
Nāgehān vālide-i Ṣāliḥ ‘aleyhi’s-selām ve sā’ir ta‘alluḳātı feza‘-künān ḥareket
itdüklerinde Ṣāliḥ ‘aleyhi’s-selām ki vāḳi‘-i ḥāli vālidesinden işitdi, ol gelen
‘askere ḳarşu gitdi. Yaḳın varduḳlarında bir ṣayḥa itdi. Niçesi ol na‘radan
cān virdi. Ekẟeri münhezim olup ḳaçdı, ḳurtıldı. Tā ki Ḥażret-i Ṣāliḥ anlar
ġāret eyledügi emvāli cemī‘an ḳurtardı. Ṣāḥiblü ṣāḥibine virdi.
Tā ki melik-i mülk-i ẞemūd olan Cundu‘ ve sā’ir eşrāf-ı ḳavm Ṣāliḥ’uñ
elin öpdiler. Bu vechle intiḳām alduġından ziyāde mesrūr oldılar. Lākin
mezbūr Cundu‘ mülki ḳorḳusına düşdi. ẞemūd ḳavmi kendüyi ‘azl idüp anı
taḫta geçürmek ḫavfından ḳatline himmet itdi. Ḥālā ki ḳādir olmadı. El
uzadanlar da elleri ḳurıyup ḳuvvet ü ferden ḳaldı. ‘Āḳıbet yine Ḥażret-i
Ṣāliḥ’uñ ḫayr-du‘āsı ile ḳuvveti yirine geldi.
Ḥattā bir def‘a kendüden mu‘cize istediler. “Sibā‘-ı żārreyi çaġır.
Da‘vetüñe icābet iderse ve nübüvvetüñe şehādet eylerse saña īmān
getürelüm.” didiler. Ṣāliḥ daḫı “yā sibā‘ ” diyü çaġırdı. ẞevr cüẟẟesinde bir
mehīb arslan 3«‫ »ﻟﺒّﻴﻚ ﺻﺎﱀ اﺷﻬﺪ اﻧّﻚ رﺳﻮل ﷲ اﱃ ﻗﻮم ﲦﻮد‬didi. Ba‘żı
küffār-ı ḫāksār “Bu siḥre ne dirsüz?” didüklerinde ol arslan üzerlerine hücūm
idüp herkesi evinden içerü 4 ḳaçurdı. ‘Āḳıbet tażarru‘ eylediler. “Bizi bu
[405b E] esedüñ mażarratından ḳurtar.” diyü yalvardılar. Tā ki icāzetiyle ol
şīr-i jiyān mer‘āsına revān oldı. Bu ḥāli gören cebbārlardan niçeleri īmāna
geldi. Ḥattā birer ikişer sa‘ādet-i İslām ile müstes‘ad olanlar giderek dört biñ
miḳdārı [188a N1] ādem oldı.
Deriden cāmeler giyüp ḳavm-i küffārdan şi‘āren ve diẟāren imtiyāzları
ta‘ayyün buldı. Bu ṭarīḳla ol peyġāmber-i Ḫudā yetmiş yıl ṣubḥ u mesā emr-i
da‘veti icrā ḳıldı. Lākin müşrikīnüñ küfr ü inkārları gitdükçe müştedd
2 ü//ile: - N1
3 “Buyur ey Sâlih, ben senin Allah tarafından Semud kavmine gönderilmiş bir peygamber
olduğuna şehadet ederim.”
4 her//içerü: her kişileri evlerinden N1
olmaġın Ḥaḳ celle ve ‘alā erḥāmı ‘aḳīm eyledi. Tevālüd ü tenāsül ḫuṣūṣı niçe
yıllar tevaḳḳufa düşdi. Daḫı giderek eşcār-ı müẟmire ḳurıdı. Aṣlā yimiş
virmez oldı.
Ve bi’l-cümle ekẟer-i ḥayvānāt ve ḫoroslar ḳavm-i ẞemūd’dan nefret
eyledi. “Mādām ki siz Ḥażret-i Ṣāliḥ’e īmān getürmezsüz, bizden ḫayr u nef‘
görmezsüz.” diyü ekẟeri lisān-ı faṣīḥ ile söyledi. Bu minvāl üzere yüz1 yıl
miḳdārı zamān mürūr eyledi. Ḥālā ki ḳavm-i ẞemūd’uñ küfr ü ḍalāletleri
muttaṣıl izdiyād buldı. ‘Āḳıbet ḳavminüñ helākine du‘ā itmege ‘azīmet ḳıldı.
Lākin her niyyet itdükçe hātifden āvāz gelürdi. ‫»ﻻ ﺗﻌﺠﻞ ﻋﻠﻰ ﻗﻮﻣﻚ ﻓﺎن‬
2«‫ ﻋﺠﻠﺘﻚ ﻏﻴﺒﺘﻚ ﻋﻦ ﻗﻮﻣﻚ أرﺑﻌﲔ ﺳﻨﺔ‬dinilürdi. Ya‘nī “ ‘Acele itme. Ve
ّ
ḳavmüñe bed-du‘āyı revā görme. Yoḳsa ḳırḳ yıl 3 seni nevme mübtelā
iderüz.” buyurıldı.
Ḳıṣaṣ-ı Kāşānī ḳavlince birgün incinüp ümmetinden ayrıldı. Helākine
du‘ā niyyetine ḳarībindeki ṭaġa çıḳdı. Lākin anda bir ġār ẓāhir oldı. Ve
meşāmmına ol kehfden müşg rā’iḥası geldi. “ ‘Acabā ne ki?” diyü içerü
girdükde bir müẕehheb bisāṭ [176b MV] ve müretteb serīr gördi. Üstine
çıḳup seyrin iderken gözlerini ḫˇāba virdi. Ḳırḳ yıl bu ḥāl üzere ḳaldı. Emr-i
da‘vetde isti‘cāl itdügi içün bu ṭarīḳla te’ennī gösterildi. Müşrikīn ü
Müslimīn’den bir ferd Ḥażret-i Ṣāliḥ’uñ ḳanda gitdügini bilmedi.
Ümmetinüñ her biri niçe günler aġladı, gezdi. “Ṣāliḥ’i bulduḳ; 45 ammā
elden çıḳarduḳ.” diyü te’essüf itdi.
Bi’l-āḫire ṣūret-i beşerde bir melek ẓāhir oldı. “Ṣāliḥ, ḥıfẓ-ı ilāhīde
maṣūndur. Size elbette bir kerre daḫı maḳrūndur. Lākin siz anı şimdi
göremezsüz. Yoḳ yire feryād u fiġān eyler gezersüz.” dimeyince ferāġatları
taḥaḳḳuḳ bulmadı. Bu ḥāl üzere mescidlerinde ‘ibādete iştiġāl ḳıldılar. Eceli
gelüp ölenleri mescid içinde defn idüp “hāẕā ḳabru fülān” ve “hāẕā merḳadu
fülān” diyü seng-i mezārına yazdılar.
Vaḳtā ki ḳırḳ yıl tamāmında Ṣāliḥ ‘aleyhi’s-selām ḫˇābından uyandı, ḳalḳup
oturdı. Vużū’ tedārükini görüp yine ḳavmine du‘ā itmek tedārükine mücidd6
oldı. Lākin [406a E] yine de 7«‫ »ﻻ ﺗﻌﺠﻞ ﻋﻠﻰ اﻟﺪﻋﺎء ﻗﻮﻣﻚ‬ṣadāsın işitdi.
1 yüz: yüz elli N1

2 “Kavmine acele ettirme. Eğer acele ettirirsen seni kırk yıl kavminden gizlerim.”
3 ḳırḳ yıl: - N1
4 ḳırḳ yıl: - N1 | bulduḳ: bulduḳ idi E
5 Ṣāliḥ’i bulduḳ: Ḥażret-i Ṣāliḥ’i n’olduġı bilinmedi MV
6 mücidd: mücellid N1
7 “Kavmine dua etmekte acele etme.”
Ḥattā “Şöyle ki bu def‘a daḫı ‘acele idesün, ḳırḳ yıl daḫı kendüñi ḫˇāb içinde
göresün.” buyurıldı. Andan evvel ḳırḳ yıl ḫˇābnāk olduġı ol vechle ṭuyurıldı.
Ve bi’l-cümle ki tekrār ḳavmini ki da‘vet itdi, kimi “Sen sāḥirsün.” didi.
“Ben Ṣāliḥ’um.” didükde “Ḳanda giden Ṣāliḥ?” sözini söyledi. Kimi ise
muṭlaḳā nübüvvetine inanmadı. Büt-perestlik ḍalāletini dünyāya virmedi.
Vaḳtā ki ol peyġāmber-i Ḫudā mescid ḥażīresine vardı, anda medfūn
olan ümmetini bir bir 1«‫ »ﻗﻢ ﻓﻼن اﺧﺮج اﺑﻦ ﻓﻼن‬diyü da‘vet eyledi.
2«‫ﻧﱮ ﷲ ﺻﺎﱀ‬
ّ ‫[ »ﻟﺒّﻴﻚ ﻟﺒّﻴﻚ‬188b N1] cevābın virdi. Ma‘a ẕālik ḳavmi
yine īmāna gelmedi. Risāletine hīç birisi inanmadı. Ve da‘vetini gerçek
ṣanmadı.
Ve ba‘żılar ḳavlince sinn-i ‘azīzi ḳırḳına varduḳda nübüvvet virildi. Ve
ol ḳavmi ṭarīḳ-ı ḥaḳḳa irşād itmesi emr olındı. Her çend ki ol nebiyy-i
kerāmet-güvāhۤ anlaruñ büte ṭapduḳlarına nigāh idüp 3«‫» ﻗﻮم اﻋﺒﺪوا ﷲ‬
dirdi. 4«‫ »ﻣﺎ ﻟﻜﻢ ﻣﻦ اﻟﻪ ﻏﲑﻩ‬buyurup rāh-ı hidāyete delālet iderdi. Cidden
kelāmına ḳulaḳ ṭutmazlardı. Pend-i sa‘ādetmendi gūş-i hūş ile
diñlemezlerdi. Ḫuṣūṣā ki Ḥażret-i Ṣāliḥ içlerinden ẓuhūr itmiş bir şābb-ı
ṣāliḥ olmaġın ẕāt-ı pākine nübüvvet iḥtimālini ba‘īd görürlerdi.
Menḳūldür ki ‘unfuvān-ı şebāb ḥālinde, ḥattā eyyām-ı ṭufūliyyeti
ḫilālinde ol nebiyy-i büzürgvār hergiz ḳavmine mütāba‘at itmezdi. Sā’irler
gibi anlaruñla ülfet itmez ve ṣanemlerine secde eylemezdi. Ve ol ḳavm-i
vācibü’l-levm gāhī birbirleriyle söyleşürlerdi. “Bize hem-kīş olmaduġı içün
bunı öldürmek gerek.” dirlerdi. Lākin “Daḫı nev-cüvān ve başında hevā vü
heves yelleri ‘ayān u vezāndur. Ba‘de zamānin ‘aḳlı başına gelüp ḥaḳḳı
bāṭıldan seçmesi aḳreb-i vehm ü gümāndür.” diyü te’ḫīr iderlerdi.
Ve bi’l-cümle nübüvvetle ḳavmini da‘vete me’mūr olduḳdan ṣoñra niçe
yıllar geçdi. Ol zümre-i ẕemīme-i ḍālleden kimse īmāna gelmedi. Ancaḳ
ba‘żı fuḳarā vü żu‘afā bi-ṭarīḳi’l-iḫfā büt-perestlikden ibā ve tevḥīd-i Bārī
Ḫudā’yı gūyā olmışlar idi.
1 “Ey filân kişi, kalk. Ey filân kişinin oğlu, çık.”

2 “Buyur, buyur ey Allah’ın peygamberi olan Sâlih.”
3 “Ey kavim, Allah’a tapın.”
4 “Sizin ondan başka ilahınız yoktur.”
li-Münşi’ihi [177a MV]
Rāh-ı ḥaḳdan çıḳup o zümre-i şūm

Sū’-i ḫalḳ-ıla oldılar meẕmūm
Pend-i peyġāmberi işitmediler

‘Āḳıbet oldı cümlesi ma‘dūm
Ya‘nī ki dā’imü’l-evḳāt Ḥażret-i Ṣāliḥ cenābından ol müşriklere iẓhār-ı

va‘d u va‘īd muḳarrer iken bir vaḳt-i sa‘īd ve cem‘iyyet-i külliyyet-i ‘īd
zamānı geldi. Ehl-i İslām ve ‘abede-i aṣnām cāniblerinde bu ittifāḳ
müte‘ayyin oldı ki Ṣāliḥ Nebī kendüye īmān getüren Müslimīn ile ‘īdgāha
varup bir cānibinden başḳaca 1 du‘ā [406b E] ḳılalar. Ve re’īs-i ḳavm-i
ẞemūd olan Cundu‘ bin ‘Ömer2 ve taḥt-ı ḥükmindeki müşrikīn-i bī-mer
ḫudāyān-ı kūçek ‘add itdükleri bütleri ile bir ṭarafdan münācāt eyleyeler.
Ḳanġı dīn ḥaḳ idügi ẓāhir ü müstebīn olursa cümlesi anı iḫtiyār ideler.
Bu ittifāḳla ki cāy-ı cem‘iyyete varıldı, fırḳa-i feseḳanuñ ṣanemlere
secdeleri ve niyāz u tażarru‘ları bu oldı ki Ḥażret-i Ṣāliḥ, Ḫudā-yı āsmāndan
her ne recā eylerse du‘āsı ḳabūl olmaya. Tā ki kendüsi ve tevābi‘i ḥicāba
düşüp bir daḫı ḳavm-i ẞemūd’a tekālīfe ve dīne da‘veti ta‘ayyün bulmaya.
Bu minvāl üzere ḳīl ü ḳāl ve zu‘m-ı fāsidlerince bütlerine tażarru‘ u
ibtihālden ṣoñra Ṣāliḥ’e ḫiṭāb eylediler. “Eger bizi īmāna gelsün dirseñ
didügümüz gibi mu‘cize göster.” diyü söylediler. “Ne maḳūle mu‘cize
istersüz?” buyurduḳda ḳarşularında vāḳi‘ büzürg ü yek-pāre, günbed miẟāli
[189a N1] bir seng-i ḫāre ki ẓāhir ü āşkāre idi, ol ṭaşı ḥażrete gösterdiler.
“Ḳıvırcıḳ ḳızıl tüylü, on aylık beççeye yüklü, büzürg şikem, ḫilḳati ferbih ü
muḥkem bir māye deve senüñ du‘āñ ile bu sengüñ içinden çıḳsun. Ve
çıḳduġı gibi kendüye müşābih beççesini ṭoġursun. İkisi bile bu çerāgāhda
otlayup ḳuyumuzuñ ṣuyından içsün.” didiler.3
Ḳıṣaṣ-ı Kāşānī ḳavlince ḫādim-i aṣnām olan Dāvūd bin ‘Ömer nām bir
bed-nām zu‘mınca iẓhār-ı belāġat-i tām eyledi. “Yā emīr, ol çıḳacaḳ devenüñ
evṣāfını ben söyleyeyin.” [diyü] meliklerinden icāzet istedi. “Söyle.”
dinildükde “Bize bir deve çıḳarsuñ ki ẕātu elvān ve gūn-ā-gūn rengler ile
nümāyān olup aḥmeru nāṣı‘, aṣferu fāḳi‘ ve aḫżaru bāliġ ve esvedu
1 başḳaca: başḳa ḫayr E

2 ‘Ömer: ‘Amr MV
3 didiler: - N1, E
müteḥaḳḳıḳ ve ebyażu yeḳan ola. Ya‘nī ki ṣāfī1 ḳızıl ve ḫāliṣ ṣaru ve tāze yeşil
ve siyāhligi ḳoyu, ziyāde aḳ idügi mānend-i lü’lü’ ta‘ayyün bula.” sözin
söyledi. Ḫuṣūṣā naẓarda berḳ-ı ḫāṭıf, ṣadā virmede ra‘d-ı ḳāṣıf ve
yügrüklikde rīḥ-ı ‘āṣıf ola. Ve ṭūli ve ‘arżı yüz ẕirā‘ olmasını ve dört memesi
olup birinden mā’-i ma‘īn, ikinciden leben-i bihterīn, üçinciden ḫamr-ı
rengīn ve dördinciden ‘asel-i engebīn aḳmasını ta‘ayyün ḳıldı.
Lākin Nüceyr bin Seknem2 nām müşrik kelāma geldi. “Dāvūd vaṣf-ı
nāḳayı kemā-yalīḳ edā idemedi. Ben söyleyeyin.” diyü tekellüm ḳıldı. Ya‘nī
ki “Bize çıḳaracaġuñ nāḳa ke-ḥilāce rihāfe3 olsun. Ḳatı yaşlulıġı muḳarrer
iken tīz-revligi taḥaḳḳuḳ bulsun. Ba‘dehu seyrinde saḥsāḥa ve ḫilḳatde
hiyāfe görinmesün. Seyl ṣuyı gibi yürimesi ve yine nāzik-miyān görinmesi
muḳarrer bilinsün. Hem sīretde ḫabeb, 4 hem ṣavtında5 ta‘ab olsun. Ya‘nī ki
yorġunluġı [407a E] muḳarrer iken āvāzın işitmede ıżṭırāb lāzım gelsün.
Ma‘a ẕālik ẕātu beġām u luġām ve ‘aynu ‘ayṣ u senām olınup ṣavtı bülend,
[177b MV] aġzınuñ köpügi lā’iḳ-ı pesend, ṭuruşda yapraġla bürinmiş şecer-i
mevzūna beñzesün. Örgüci ḫod münkir gözine elem virsün. Lā-siyyemā
ġasā6 ve ‘aynāligi muḳarrer nāḳa-i ṣulbe olduḳdan ġayrı her çeşm-i ferāḫı
müdevver olsun.” didi.
Ammā Lebīd bin Ḥuvāş nām ḳallāş bu evṣāfa rıżā virmedi. “Elbette bize
iẓhār idecegüñ nāḳanuñ bedeni ḫāliṣ altundan ve elleri ve ayaḳları ṣāfī
gümişden, ḥattā re’si7 zebercedden, gözleri yāḳūtdan, ḳulaḳları mercāndan
olmaḳ gerekdür. Nihāyet mevżi‘-ı senāmı ki örgücidür, incüden bir ḳubbe
gibi nümāyiş bulmaḳ gerekdür. Anuñ daḫı erkān-ı erba‘ası reng-ā-reng
yāḳūtlarla muraṣṣa‘ ola. Eger bu ṣıfatlu bir deve 8 iḫrāc iderseñ ey Ṣāliḥ,
nübüvvetüñ taḥaḳḳuḳ bula.” sözin söyledi.
Ammā emīr-i ḳavm ki bu ẕikr olınan tefāṣīli işitdi, “Bunlar ikẟār-ı kelām
itdiler.” [diyü] yüzin dönderdi. Ve kendüsi güftāra gelüp [189b N1] “Ey
Ṣāliḥ eger sen nebiyy-i Ḫudā iseñ bize bu maḥalde sā’ir develer ḫilḳatinde
bir göceklü deve iẓhār eyle ki şeklen sevdā, ‘aṣbā,9 lehbā, helbā, debbā olsun.
1 ṣāfī: miyānı E
2 Nüceyr bin Seknem: Buḥayr bin Sekīm MV | Buceyr bin Selīm E
3 rihāfe: rihāḳa N1 | dihāfe E
4 ḫabeb: ḥabeb N1 | ḫayeb E
5 ṣavtında: ṣūretinde E
6 ġasā: ‘ansā MV, N1
7 re’si: re’s-i mübāreki E
8 bir deve: birden MV
9 ‘aṣbā: a‘ṣā E
Kevmā, ġabrā, 1 şa‘rā, hevcā ve ḥārr u cevfāligi ta‘ayyün bulsun. Ḫuṣūṣā

mehnāce ve medrāceligi ve muveẟẟeḳaligi ile mu‘taḳaligi müteḥaḳḳıḳ
olsun.” didi.
“Fe-lā-cerem bu mu‘cize ki senden ẓuhūr eyleye, mā-lā-kelām īmāna
gelmemüz muḳarrer ola. Ve illā yoḳ yire bize teklīf-i dīn eyleme. Eben-‘an-
ceddin ‘ibādet idegeldügümüz ṣanemlerden men‘imüz ḳaṣdına söz
söyleme.” didiler. Ke-ennehu bütleri kendülere feryād-res olup “Ṣāliḥ’uñ
du‘āṣı ḳabūl olınmaya.” dirlerdi. Cem‘iyyet-i ‘īd gibi cemm-i ġafīr
maḥżarında ḥicāba düşüp bir daḫı kendülere teklīf-i dīn itmeye ṣanurlardı.
Bedīhe
Zu‘m-ı fāsidlerince ol fecere

Ṣandılar bu ḫuṣūṣ ola düşvār
İde peyġāmberini şermende

Ḫālıḳ-ı kā’ināt u leyl ü nehār
Bir degül biñ ḳaṭārın isteseler

Eyleyiserdi Ḥaḳ anı iẓhār
El-ḳıṣṣa nebī Ṣāliḥ ol ḳavm-i fāsıḳ u ṭāliḥ ile bu yüzden ‘ahd u mīẟāḳı
muḥkem ḳılduḳdan ṣonra resūl-i Kirdgār, Rabb-i ‘İzzet cenābına
müteveccih oldı. Ve ṣıdḳ-ı niyyetle Müsebbibü’l-esbāb dergāhına envā‘-ı
tażarru‘ ile yüz urdı. Ya‘nī ki kendüler du‘āya el ḳaldurup mütāba‘at iden
mü’minler “āmīn” kelime-i ṭayyibesine ser-āġāz ḳıldılar.
Müşrikīn-i bī-i‘tiḳād ve müfsidīn-i bed-nijād ve hezārān hezār güm-rāh-ı
ḍalālet-nihād istihzālar yüzinden ol ṭaşa naẓar [407b E] idüp “Şimdi çıḳar
cānavar.” meẟelinüñ mefhūmı ile eṭrāfında cilveger iken anı gördiler ki ol
seng-i yek-pāre zelzele resminde ḥarekete geldi. Bir ‘aẓīm heybetle dü-nīm
olup içinden bir şütür-i māde çıḳdı. Henüz şikāf-ı seng-i ḫāre bir yire
gelmedin hezār nāliş ü enīn ile ḥamlini bıraḳdı. Kendüsi gibi ḳızıl tüylü bir
kūçeki ẓāhir ü nümāyān oldı. İkisi daḫı otlayuraḳ Ḥicr vādīsindeki buñara
1 ġabrā: ġarā E
ṭoġrıldı. Ṣuyından içüp recā itdükleri mu‘cize ḳıṣṣası1 kemā-yenbaġī yirin

buldı.
Ḫˇāndşāh-ı müverriḫ ḳavlince bir pehlūsinden birine dek ol devenüñ
heykeli yüz yigirmi ẕirā‘ miḳdārı bulındı. Ḥattā beççesi daḫı ḫilḳatde ve kibr
ü ḍaḫāmetde ol nāḳaya şebīh müşāhede olındı.2 Vaḳtā ki Cundu‘ bin ‘Ömer
[178a MV] bu mu‘cizeyi gördi, sa‘ādet-i īmānla müşerref oldı. Ve
‘aşīretinden niçe ‘ākıllar daḫı devlet-i İslām ile i‘tilā-yı şān buldı.
Naẓm
3 ‫ﮔﺎﻩ زﺳﻨﻚ ﺧﺎرﻩ ﺑﲑون آﻳﺪ‬ ‫آﻧﺮا ﻛﻪ ﺧﺪاى دوﻟﱴ ﺧﻮاﻫﺪ داد‬
Egerçi ki cumhūr-ı eşrāf-ı ẞemūd ol sā‘at īmāna gelmek istediler. Ẓāhir
olan mu‘cize ve kerāmātı gördükden ṣoñra cidden tereddüde rıżā
göstermediler. Lākin şeyāṭīn-i ins ve ebālīs-i nā-cins4 zümresinden Devāb
bin ‘Amr Cenāb nām güm-rehān ve Ṣīmġa-i5 Kāhin nām müşrik-i ḍalālet-
[190a N1] encām semt-i rīv ü firīble men‘ine6 iḳdām ḳıldılar. “Mu‘cize
degül, siḥrdür.” diyü heẕeyānla niçe nā-sezā sözler söylediler.
El-ḳıṣṣa ekẟer-i müverriḫīn ḳavlince nāḳa-i Ṣāliḥ otuz yıl ẞemūd ḳavmi
miyānında ṭurdı. Ṣularına ve çerāgāh-ı mevāşīye küllī müżāyaḳa virdi.
Mevlānā Kisā’ī raḥmetu’llāhi ‘aleyh yazduġı üzere mehīb-manẓar, bī-nehīb-
peyker, mūy-i jūlīdesi aḥmer, ṭūl-i cüẟẟesi yüz ẕirā‘ ile mu‘abber, ‘arżı daḫı
ṣad kez idügi muḳarrer ve her ḳā’imesi yüz elli arşundan ya bīşter ya kemter,
bir ġarīb nāḳa idi.
Ol otladuġı yirde sā’ir mevāşī ṭuramazdı. Gördükleri gibi ürker,
ḳaçarlardı. Farażā yaz günlerinde mürtefi‘ ve hevādār yirlerde ki ḳadīmī
ṭavarları otlardı, nāḳa kūçeki ile ol çerāgāha varmaġın cümlesi anda
ṭuramayup, ḳaçup sevāḥildeki hevāsı müte‘affin yirlere inerlerdi. Keẕālik
faṣl-ı zemistānda ki ol yaylaḳlar nāḳaya çerāgāh olurdı, bu kerre sā’ir [408a
E] mevāşī ol ḥavāşīde ṭuramayup bi’z-żarūre yaylaḳ mer‘āsına giderlerdi.
1 mu‘cize ḳıṣ ṣası: mu‘cezesi MV

2 N1 nüshasında bu cümlenin yarısı mükerreren yazılmıştır. Muhtemelen müstensih sehven
cümleyi tekrar yazmaya başlamış, hatasını anlayınca diğer cümleye geçmiştir.
3 “Allah birine bir mutluluk vermek istediğinde [gerekirse] onu ansızın bir kayadan çıkarır.”
4 cins: cins-i necis E
5 Ṣīmġa-i: Ḍimġa-i MV
6 men‘ine: mel‘anete N1
Bu sebeble ekẟer-i ḥayvānāt helāk olmaġa ve baḳar u ma‘z u aġnām cinsi

ḳırılup fenā bulmaġa ḳarīb olmış idi. Ṣularında daḫı ıżṭırāba bā‘iẟ olup çāh-ı
ẞemūd’uñ ṣuyı ancaḳ kendülere ve ṭavarlarına bi-vechin-mā vefā iderken
nāḳa-i büzürg ve kūçek-i sütürg ki peydā oldı, bir günlik ṣuları ancaḳ ol
ikisine cevāb virürdi. Yevm-i āḫarda sā’ir mevāşī ṣulanmaḳ ḫuṣūṣı taḥaḳḳuḳ
bulurdı. Ḥattā 1﴾‫ﻮم‬ ٍ ُ‫ ﴿ﻗَ َﺎل ﻫ ِﺬِﻩ ﻗٌَﺔ ﱠﳍﺎ ِﺷﺮب وﻟَ ُﻜﻢ ِﺷﺮب ﻳـﻮٍم ﱠﻣﻌﻠ‬naṣṣ-ı şerīfinden
ْ َْ ُ ْ ْ َ ٌ ْ َ َ َ
murād u me’āl ‘aynı ile ol münāvebe-i siḳāyet-minvāl idi.
Bedīhe
Taḳlīl idince ṣularını nāḳalar tamām

Ehl-i ẞemūdı ḳapladı ṭūfān-ı ıżṭırāb
Ya‘nī ki ol müżāyaḳa dāl oldı şübhesiz

Āb-ı ḥayātı her birinüñ olmaġa serāb
Şol ıżṭırābı virdi şütürler o ḳavme kim

Herkes ṭurur ṭurur deve virdi bilā-ḥicāb
Egerçi ki ṭā’ife-i bāġiye gāhī nāḳatu’llāha żarar ḳaṣdını fikr iderlerdi.

“Bizüm ma‘īşetimüze żarar virmişdür. Biz bunı öldürmeyince ḥużūr
idemezüz.” dirlerdi. Lākin vaḥy nāzil olup “Ṣaḳınsunlar, nāḳaya ve kūçekine
ta‘arruż itmesünler. Göz göre kendülerini 2 ḳavm-i ‘Ād gibi mün‘adim
ḳılmasunlar.” buyurılduġını Ḥażret-i Ṣāliḥ kendülere söylerdi. Ve tehdīd ü
taḫvīfle tenbīh idüp iḥtiyāṭ lāzım idügini edā eylerdi.3 Aña binā’en izālesine
iḳdām idemezlerdi. “Kendümüze bir belā nāzil olmasun.” diyü tereddüd
iderlerdi.
Ḥattā bir def‘a yine vaḥy nāzil oldı. “Nāḳaya el uzadacaḳ bed-baḫt bu
senede ṭoġsa gerekdür.” buyurıldı. Fe-lā-cerem iḥtiyāṭ-ı etemm ile
muḳayyed oldılar. [178b MV] Ol senede vücūda gelen ṭoḳuz oġlanı
öldürdiler. Onıncı mertebede ol ḳavm-i ‘anūduñ bellü başlularından [190b
N1] Sālif4 nām müşriküñ ‘İẕār5 nām oġlı ṭoġdı. Ḳatline ḳaṣd itdüklerince
1 Kur’ân-ı Kerîm, Şuara Sûresi, 26/155, “ ‘İşte bu dişi deve. Su içme hakkı belirli birgün
onun ve belirli birgün sizindir.’ dedi.”
2 kendülerini: - N1
3 edā eylerdi: söylerdi N1
4 Sālif: Sāliḳ N1
5 ‘İẕār: Ġaddār MV
gāh beẕl-i māl ile, gāh “Bundan ġayrı oġlum yoḳdur.” diyü tażarru‘ u ibtihāl
ile helākine māni‘ oldı.
Az zamānda ol bed-baḫt-ı bī-devlet ‘arż-ı ḳadd u ḳāmet ḳılup beyne’s-
ṣıbyān ḫaylī imtiyāz1 buldı. Ḫuṣūṣā tīr-endāzlıḳda ve olur olmaz ḫuṣūṣ içün
‘arbede bünyād idüp ceng-sāzlıḳda ser-āmed-i eşrār-ı ‘ālem oldı. Sā’ir
ḳabāḥatinden mā‘adā evlādı ḳatl olınan ṭoḳuz neferüñ yanlarına varup
“Ġayretsüzlik [408b E] itdüñüz. Göz göre evlādıñuzı öldürtmege rıżā
virdiñüz.” diyü ṭa‘n u teşnī‘i sā’ir fesādātına munżam oldı.
‘Āḳıbet ol nā-merd-i İblīs-ḫilḳatüñ iġvāsı ol ṭoḳuz kimseye2 eẟer ḳıldı.
“Bu fesādlar Ṣāliḥ’den olmışdur.” diyü ḳatl-i peyġāmbere teşemmürleri 3
taḥaḳḳuḳ buldı. Ḥattā semt-i nifāḳda ittifāḳ ile ḳavm-i ẞemūd’dan
ayrıldılar. Ol ḥavālīdeki maġārelerüñ birinde ḳarār idüp furṣatla Ṣāliḥ’uñ
helākine müteraṣṣıd oldılar.
Ve ba‘żı müverriḫīn ḳavlince otuz yıl tamām ol deve, kūçeki ile içlerinde
ṭurdı. Ṣudan intifā‘ları nevbetle vuḳū‘ buldı. Ba‘de-mā bir kerre ittifāḳla
Ḥażret-i Ṣāliḥ’e vardılar. “ ‘Öñ ṣoñ siz bu deveyi öldürürsüz.’ diyü bizi taḫvīf
iderdüñ. Henüz ki bu miḳdār zamān mürūr eyledi, yine bizden deveye żarar
müretteb olmadı. İmdi sen kiẕb itmiş olduñ.” dimişler idi. Ve ḫaylī iṭāle-i
lisān itmişler idi.
Fe-ammā Ḥażret-i Ṣāliḥ ‘aleyhi’s-selām anlara cevāb virmiş idi. “Ol
deveyi öldürecek oġlan bu yıl ṭoġacaḳdur. ‘Alāmeti ṣaruşın, ḳızıl ṣaçlu, bed-
ḳıyāfet, kedi gözlü bir bed-baḫtdur.” dimiş idi. Ḥattā zümre-i müşrikīn ki
bu ‘alā’imi bildiler, ol maḳūle oġlan ṭoġduġı gibi öldürmegi muḳarrer
ḳıldılar. Tā ki Ḥażret-i Ṣāliḥ’i tekẕīb ideler. İkide birde “Sen ḫilāf-ı vāḳi‘
sözler söylersün.” diyü şemātet ḳılalar.
Pes bu fikr-i fāsidle ki ol sene tevellüd iden ṣıbyānuñ ṭoḳuzını
öldürdiler, babalarını ve analarını ol nebiyy-i mükerreme düşmen peydā
itdiler. Ve şol şaḳī ki ḥadd-i ẕātında ḳātil-i nāḳa olacaḳ ol idi, ‘alā’imini teşḫīṣ
itmiş iken anuñ ḳatline ḳādir olamadılar. Bundan mā‘adā şol bed-kirdārlar
ki Ṣāliḥ ‘aleyhi’s-selām ḳaṣdına müte‘alliḳ 4 müttefiḳ oldılar, sā’ir nāsdan
ayrılup bir ġāruñ içine girüp furṣata taraṣṣud gösterdiler.
1 imtiyāz: i‘tibār E
2 kimseye: yekdebe E
3 peyġāmbere teşemmürleri: peyġāmber ḳılmaları E
4 müte‘alliḳ: - N1, E
Lākin Ḥażret-i Ḫālıḳ-ı Kirdgār nebiyy-i muḫtārını maṣūn u maḥfūẓ

ṭutdı. Añsuzın ol ġār üzerlerine yıḳılup altındaki eşrār bir uġurdan helāk
oldı. Ġarābet bundadur ki anlaruñ eḳārib-i1 ‘aḳārib-sīreti bir yire geldiler.
“Yine bu muṣībete [191a N1] Ṣāliḥ sebebdür.” diyü ẕemmin itdiler. ‫»ﻫﺮ‬
2«‫ ﭼﻪ د آ د‬diyü ‘aḳr-ı nāḳaya bel baġladılar.
Miyān-ı ḳavm-i ẞemūd’da iki zen-i mekkāre ve ‘acūz-i ġaddāre var idi
ki birine Ġabere dirler idi. Ḫūb-ṣūret ḳızları ve ḫōş-lehçe duḫter-i semen-
berleri, [409a E] ḫuṣūṣā aġnām-ı bī-şümārı ve mevāşī-i zirā‘at-medārı sā’ir
zenlerden efzūn olup ẟervet ü ni‘meti niçe vech ile gūn-ā-gūn olup iştirāk-i
nāḳa elemin çeken kīne-cūylaruñ biri idi.
Bundan ġayrı Ṣadūḳ nām bir zen-i sīm-endām ve cemīle-i şīrīn-kelām
daḫı var idi ki ġāyetle mütemevvile-i rūzgār idi. Fe-ammā şevheri, ya‘nī ki
eri, nebī Ṣāliḥ’e īmān getürmiş bir mü’min-i [179a MV] perhīzkār idi. Ve
ol ‘avretüñ mālinden bir miḳdār dünyā cīfesini berāy-ı dīn-i mübīn ḫarca
sürmekle ‘avret-i meẕmūmü’ş-şiyem vāḳıf-ı ḥāl olduḳda sā’ir māl ü
menālini ḳabżına alup zevc-i Müslim’inden müfāraḳat itmiş idi.
Fe-lā-cerem bu mekkāre-i mekrūhu’ş-şiyem, Ġabere nām ‘acūzeye
hem-reng olup Ḥażret-i Ṣāliḥ kīnesine naṣb-ı nefs itdiler. ‘Āḳıbet rü’esā-yı
müşrikīn ile söyleşdiler. Ḳatl-i nāḳa ḫuṣūṣında ḳur‘a-i iḫtiyārı ‘İẕār bin
Sālif’e düşürdiler. Ḥattā Miṣda‘ bin Muḥza‘ 3 nām bed-baḫtı ‘İẕār’üñ
mu‘āvenetine nām-zed ḳıldılar. Ve bu ḳavl ü ḳarārı muḳarrer itdiler ki ‘aḳr-ı
nāḳa ḥāṣıl olduġı gibi Ṣadūḳ, Miṣda‘’uñ ḥibālesine varup zevcesi ola. Ġabere
daḫı aḥsen-i benātını Sālif oġlı ‘İẕār’a nikāḥ eyleye. Şol şarṭ ile ki ikisinüñ
daḫı kābini ḳatl-i nāḳa ola. Andan ṣoñra her biri ḫacle-i merāma duḫūl
ruḫṣatın bula.
li-Mü’ellifihi
Görüñ ol müşrik-i girān-cānı

Oldı cānāne ḳaṣdına cānī4
Ḳoydı ṣular ocaġına bi’z-ẕāt

Nefsi ser-çeşmesindeki ḳaṭarāt
1 eḳārib: - N1
2 “Ne olacaksa olsun.”
3 Muḥza‘: Muḥtera‘ E
4 N1 nüshasında bu mısra eksiktir.
Fikr ü iẕ‘ānı ḳıldılar ber-bād

Ol iki ‘abd-i şehvet ibn fesād
Ba‘de-mā ‘icāletü’l-vaḳt ol iki menḥūse-i nekīrü’s-ṣavt birer miḳdār

filori virdiler. Ya‘nī ki Miṣda‘ ve ‘İẕār’ı bu ḳarīble daḫı ‘aḳr-ı nāḳaya taḥrīṣ
ḳıldılar. El-ḳıṣṣa sābıḳan evlād-ı ṣıġārı ḳatl olınan şerrārdan yedi kimse daḫı
anlara mülḥaḳ oldı. Ve bu fesād-ı ‘uẓmā irtikābları ġaleyān-ı dīk-i şehvetle
İttifāḳ ol gün ki nevbet-i şürb nāḳatu’llāha yitdi, ol ṭoḳuz mel‘ūn
kemīn-i kīnden 1 bīrūn olup evvelā Miṣda‘-ı fitne-engīz bir ḫadeng atdı.
Şürb-i āb-ı ḥayvāna meşġūl olan ḥayvānı mecrūḥ itdi. Ba‘dehu ‘İẕār-ı bed-
baḫt ki ezraḳ-çeşm, kūtāh-ḳadd bir şaḳī-i dil-saḫt idi, sell-i seyf ile öñin alup
girüye döndürdi. Tā ki müttefiḳ olan yedi nefer ehl-i fesāduñ öñlerine varup
ol şütür-i gerden-firāzı helāk itmeleri muḳarrer oldı. [409b E] ‫»وﻋﺘﻮا ﻋﻦ أﻣﺮ‬
«‫رّ ﻢ ﻓﻌﻘﺮوا اﻟﻨﺎﻗﺔ وأ ﻫﻢ ﻣﻦ اﻟﺮﺟﻔﺔ ﻣﺎ ﻟﻴﺲ ﳍﻢ ﺑﻪ ﻃﺎﻗﺔ‬
2
Ḳavm-i ẞemūd ki bu maḳūle 3 fesād-ı ‘aẓīme cür’et itdiler, ba‘dehu

ḳurbān etin üleşür gibi laḥm-i nāḳayı bölişdiler. Ḥattā zevḳ u ṣafā ile
tenāvüline [191b N1] raġbet idüp üstine üşdiler.4
li-Münşi’ihi
Bilmediler anı ki ol ḥayvān

Olmış idi vedī‘at-i Raḥmān
Oldılar çün emānete ḫā’in

Ġażab-ı Ḥaḳdan aldılar payın
Üç güne varmayup nüzūl-i ‘aẕāb

Ḳıldı çoḳ dūdmānı āteş-tāb
Ammā ki nāḳanuñ kūçeki bu vāḳı‘a-i hā’ilede firāz-ı cebele gitdi. Bir

nāle-i ḥazīn eyledi ki melā’ike-i heft-āsmānuñ cigerlerinden güẕer itdi.
Ba‘de-mā ḥażret-i nebiyy-i Ḫudā bu muṣībeti ki işitdi, “N’içün böyle ‘iṣyān
1 kīnden: mekīnden MV | kemīnden E

2 “Allah’ın emrine karşı serkeşlik ettiler. Deveyi boğazladılar. Onları güç yetiremedikleri bir
titreme sardı.”
3 bu maḳūle: - MV, E
4 üstine üşdiler: üleşdiler N1
itdiñüz?” diyü mecma‘-ı ḳavm-i ẞemūd’a yitdi. Ba‘żılar ‘öẕr-ḫˇāhlıġa

başladılar. “Bu ḳażiyye bizüm rıżāmuzla olmadı.” diyü ‘arż-ı nedāmet itdiler.
Ve ba‘żı mü’minīn ki belā nāzil olmadın iḥtiyāṭ idüp Ḥażret-i Ṣāliḥ’den du‘ā
iltimāsına muḳayyed oldı. Peyġāmber-i Ḫudā yine ol ḳavme merḥamet ü
şefḳat idüp “Bārī kūçekini buluñ. İçiñüzde mer‘ā ṭutup anuñ meymeneti1
ile ‘aẕāb-ı ilāhīden emīn oluñ.” buyurdı.
Her çend ki ol ḳavm-i güm-rāh ḳulle-i cebele çıḳmaḳ istediler; [179b
MV] ve her zamān mürūr u ṣu‘ūd itdükleri girīveleri gezüp tefaḳḳud ḳasdın
itdiler; ḥikmet Ḫudā’nuñdur, fermān-ı Ḫudā ile re’s-i cebel tā semā-yı
dünyāya muttaṣıl oldı. Ol ḳavm-i ‘uṣāt degül, murġ-ı perrān ve bād-ı vezān
bile ḳullesine çıḳmaġa yol bulmadı. Āḫir-i kār gözlerine ḳarşu ol beççe-i
sūgvār 2 «‫أﻣﺎﻩ‬
ّ ‫ »وا‬diyü na‘ra urdı. Bir daḫı görinmeyüp ṭulundı.
Fe-lā-cerem nebiyy-i muḥterem ol kūçeküñ bir kerre nālesinden bildi.
Va‘de-i nüzūl-i ‘aẕāb ancaḳ bugün idügini ol ḳavme beyān u i‘lān ḳıldı.
Ġālibā tecessüs-i nāḳa ikinci gün idi ki mābeyninde bir gün daḫı geçdi.
ٍ ‫ﻚ و ْﻋ ٌﺪ َﻏ ْﲑ ﻣ ْﻜ ُﺬ‬ ِ ٍ ِ
َ َ ‫ﱠﻌﻮاْ ِﰲ َدارُﻛ ْﻢ ﺛَﻼَﺛََﺔ أَﱠ م َذﻟ‬
3﴾‫وب‬
َُ ُ ‫ ﴿ﻓَـ َﻘ َﺎل َﲤَﺘـ‬mūcibince dördinci
güni ‘aẕāb-ı İlāhī nüzūl itdi. Ḥālā ki ol ümmet-i bed-kāruñ4 ekẟeri bī-bāk
gezerlerdi. Ḥattā temesḫur u istihzā yüzinden “ ‘Alāmet-i nüzūl-i ‘aẕāb ne
yüzdendür?” diyü Ḥażret-i Ṣāliḥ’e ṣorarlardı. Anlar daḫı cevāb virüp
“Evvelki gün beñziñüz ṣararur. İkinci güni yüziñüz ḳızarur. Üçincide
ḳararup irtikāb itdügüñüz yüz ḳaralıġı bedīdār olur. Dördincide ḫod
‘uḳūbet-i Cebbār-ı Müntaḳim ne yüzden ise nüzūl ḳılur.” buyurdı. Ya‘nī ki
‘alāmāt-ı gūn-ā-gūnını bu vechle ṭuyurdı.
Ba‘de-hāẕā ol ṭoḳuz nefer şaḳī-i bī-pervā ḳatl-i Ṣāliḥ ‘aleyhi’s-selāma
ittifāḳ itdiler. Ḥattā menzil-i mübāreki ḳurbında bir kemīngāhda ṣaḳlanup
furṣatını gözedürlerdi. Lākin sür‘at-künān fermān-ı İlāhī ṣudūr itdi. [410a
E] Melā’ike-i āsmān ol kemīngāhdaki müşriklerüñ başlarına birer5 seng-i
‘aẓīm bıraġup cümlesi helāk oldı, gitdi.
Ġarābet bundadur ki aḳribāları olan ‘uṣāt “Bunları sen öldürdüñ.” diyü
nebī Ṣāliḥ’e töhmet itdiler. Ālāt-ı ḥarb ile üstine gelüp “Elbette seni ḳatl
1 meymeneti: ḳıymetini bilmek E

2 “vay annem!”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Hud Sûresi, 11/65, “Yurdunuzda üç gün (daha) faydalanın. Bu,
yalanlanması olmayan bir vaaddir”
4 kāruñ: kirdār N1
5 birer: bir MV
iderüz.” diyü müsāra‘at itdiler. Fe-ammā ta‘alluḳāt-ı Ṣāliḥ ‘aleyhi’s-selām 1

mābeyne tevassuṭ eylediler. “ ‘Mev‘id-i2 ‘aẕāb üç gündür.’ diyü size beyān
itmişdür. Eger vāḳi‘ ise bunı bīhūde ḳatl itmiş [192a N1] olursuz. Didügi
ẟübūt u ẓuhūr bulmazsa ḫod ef‘āliñüzde iṣābet bulursuz.” diyü te’ḫīr
itdürdiler. Zu‘m-ı fāsidlerince “Kelām-ı Ṣāliḥ ḫilāf-ı vāḳi‘ olup üçinci güni
ḳatl iderüz.” diyü ṭaġıldılar.
İrtesi ki ḫūrşīd-i felek raḫşān oldı, ol ḳavmüñ vücūh-ı nā-mübāreki
yıllamış berḳān ḫastesi gibi ṣapṣaru bulındı. Ḥattā her kişi birbirine
“Za‘ferān mı süründüñ?” diyü ṣordı. Kemal-i żucret ü ıżṭırābdan yine
yaraḳlanup Ṣāliḥ ‘aleyhi’s-selāmuñ ḳatline ‘azīmetleri muḳarrer oldı.
Bu kerre nebiyy-i İlāhü’l-vāhib, …3 nām re’īs-i ḳavmi penāh idindi.
Ya‘nī ki anuñ harem-serāsına ṣıġındı ki ol şaḫṣuñ bir ismi daḫı Yuḳabbil4
idi. Deryā-yı şirk ü ḍalālete müstaġraḳ iken yine ḳatl-i Ṣāliḥ’i münāsib
görmedi. Ḥimāyet ü ḥirāsetine mücidd olmaġla ehl-i fesāda merām-ı
bāṭılları5 el virmedi.
Eyyām-ı va‘denüñ ikinci güni ki rūz-ı Cum‘a idi, ammā ehl-i ẞemūd
lisānınca “ġurūbe” nāmı ile bir ‘azīz günleri idi, ‘ale’s-seḥer ki öri ṭurdılar,
nā-mübārek beşerelerini ḫūn-ālūde ṣūretde buldılar. Bu kerre nüzūl-i ‘aẕābı
muḳarrer bilüp nevḥa vü zārīye başladılar. “ ‘Ömr-i ‘azīzümüzden bir gün
ḳaldı.” diyü nāle vü ġirīvlerini arturdılar. [180a MV] Üçinci güni ki rūz-ı
şenbe ki oldı, her kişi rūy-i ḳabīḥını midād-ālūd ve ḳīr ü6 ḳaṭrān sürilmiş
gibi mevcūd buldı. Bu kerre vāveylāları evvelkiden efzūn olup her kişi ser-
gerdān u serāsime ḳaldı.
Fe-lā-cerem Ḥażret-i Ṣāliḥ-i mükerrem7 ol gice8 ḫafiyyeten çıḳdı, gitdi.
Kendüye i‘timād iden mü’minleri yanınca alup Filisṭīn cānibine sefer itdi.
İrtesi ki ṣabāḥ oldı, ḳavm-i ẞemūd kemāl-i ḥayretle ṭaşra çıḳdı. “Āyā ne
maḳūle ‘aẕāb nüzūl eyleye? ‘Acabā ne gūne ‘uḳūbet ü ‘iḳāb ḥulūl eyleye?”
diyü gāh āsmāna yüz ṭutarlardı. Gāh “Yirden mi çıḳa?” diyü rūy-i zemīne
baḳarlardı. ‘Ale’l-ḫuṣūṣ Ḥażret-i Ṣāliḥ’i ki bulmadılar, zümre-i Müslimīn ile
1 Ṣāliḥ//selām: - N1
2 Mev‘id-i: Mev‘ūd N1
3 Nüshalarda burada olması gereken şahıs ismi yazılmamıştır.
4 Yuḳabbil: Baḳīl MV, E
5 merām-ı bāṭılları: merāmları N1
6 ḳīr ü: ḳara E
7 mükerrem: ‘aleyhi’s-selām MV
8 ol gice: öñce MV, N1
çekilüp gitdügini ṭuydılar, nüzūl-i ‘uḳūbetde tereddüd itmeyüp “Elbette bir

belā muḳarrerdür.” diyü muntaẓır olup ṭurdılar.
Hemān ki ṭulū‘-ı ḫūrşīd zamānı oldı, cānib-i āsmāndan bir ṣayḥa-i
sehmgīn ve āvāze-i heybet-ḳarīn ẓuhūr [410a E] buldı ki kavm-i ẞemūd’uñ
cigerleri ol ṣadā-yı mehībden pāre pāre oldı. ‫ﺤﻮا ِﰲ َدا ِرِﻫ ْﻢ‬َ‫َﺻﺒ‬
ْ ‫َﺧ َﺬ ُُْﻢ اﻟﱠﺮ ْﺟ َﻔﺔُ ﻓَﺄ‬
َ ‫﴿ﻓَﺄ‬
1﴾‫ﺎﲦِﲔ‬ِ ‫ ﺟ‬naṣṣ-ı kerīmi mūcibince her birinüñ vücūdıُ nā-būd
َ َ u mün‘adim
olup cümlesi bi-esrihim zevāl ü fenā buldı.
Der-ba‘żı ḥikāyāt ba‘d-ez vāḳı‘āt u āfāt

Ravżatu’s-ṣafā’da mesṭūrdur ki ḳavm-i ẞemūd ol ṣayḥa-i mühlike ile
mün‘adim ü nā-būd olduḳdan ṣoñra ancaḳ bir meflūc ‘avret bāḳī ḳaldı ki
Ḥażret-i Ṣāliḥ’i sevmeyenlerüñ biri idi. Bunca ġavī-i ṣaḥīḥu’l-mizāc ve ḳavī
müşrikler helāk olup eli ve ayaġı ṭutmaz bir ‘avretüñ ḫalāṣı Ḥaḳ sübḥānehu
ve te‘ālānuñ ḥikmet-i ḫafiyyesine binā’en idi ki helākine irādeti müte‘alliḳ
olan ḳavm-i ḍāll bi-esrihim helāk oldı, gitdi.
Ṣāliḥ düşmeni [192b N1] bir zen-i meflūce bu vāḳı‘a-i hā’ileyi gördügi
üzere beyān u i‘lān içün ḳurtıldı. Ve ol ‘avretüñ nāmına Ẕerī‘a dirlerdi.
Vuḳū‘-ı ṣayḥadan ṣoñra a‘żāsına ṣıḥḥat naṣīb oldı. Tā ki ol diyārdan riḥlet
idüp Dārü’l-ḳurā’ya, ya‘nī ki Mekketu’llāh’a geldi. Gördügi vāḳı‘a-i hā’ileyi
kemā-yenbaġī taḳrīr ü taḥḳīḳ ḳıldı. Ba‘dehu bir içim ṣucaġız ṭaleb itdi.
İçdügi 2 gibi yārān-ı sābıḳına mülḥaḳ olup rūḥını mālik-i nāra ṭapşurdı.
Baḳiyye-i ḥayāt ve kemāl-i ṣıḥḥatle ḥarekāt, teblīġ-i maḳālāt ve taḳrīr-i
vāḳı‘āt içün idügi taḥaḳḳuḳ buldı.
Bundan mā‘adā yine ḳavm-i ẞemūd’dan Alūrġāl nām bir şaḫṣ daḫı
Ḥarem-i3 Şerīf’de zinde ḳalmış idi. Ol mevżi‘-ı münīfden ṭaşra gitmedükçe
kendüye helāk ü demār iṣābet itmemiş idi. Vaḳtā ki Beyt-i Şerīf’den ṭaşra
gitdi, emr-i İlāhī ile ol daḫı yārān u hem-rāhları ser-menziline yitdi. Ḥattā
vefātı ḥīninde ṭılādan bir şāḫ, ya‘nī ḫāliṣ altundan bir sebīke-i tā şāḫ şāḫ
bilesince bulınup ḳabrine ma‘an defn olınmış idi.
1 Kur’ân-ı Kerîm, Ankebut Sûresi, 29/37, “Bu nedenle onları şiddetli bir sarsıntı yakaladı,
yurtlarında yerle bir oldular.”
2 vāḳı‘a-i//İçdügi: - E
3 Mekke-i: - N1
Menḳūldür ki sulṭān-ı enbiyā, bürhān-ı aṣfiyā Ḥażret-i Muḥammed

Muṣṭafā ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem birgün aṣḥāb-ı bā-ṣafā ile maḳābir
arasından geçerken bir ḳabri gösterdiler. “Hāżā ḳabru Alūrġāl” buyurdılar.
“Ḳavm-i ẞemūd’dan Dārü’l-ḳurā’ya gelmiş bulınup zinde [180b MV]
ḳurtılan, ba‘de-zamānin Mekke’den ṭaşra sefer iderken ol maḥalde fevt olup
yanında bulınan şāḫ-ı ṭılāyla defn olınan bu ḳabrüñ ṣāḥibidür.” diyü ḫaber
virdiler. Fe-lā-cerem ṣaḥābe-i Resūl-i Ekrem ḳabr-i Alūrġāl’i açdılar. Ol
sebīke-i1 ẕehebi mevcūd bulup aḫẕ itdiler.
Der-beyān-ı seyāḥat-i Ṣāliḥu’n-Nebī ‘aleyhi’s-selām

ve keyfiyyet-i ser-encām ba‘d-ez-ṣayḥa-i nā-fercām
İbn ‘Abbās raḍiya’llāhu ‘anhumādan menḳūldür ki şol zamān ki Ṣāliḥ
‘aleyhi’s-selām ḳavminüñ ḳābil-i ıṣlāḥ degül idügini bildiler, “Bārī küfr ü
ḍalāletlerini [411a E] gözüm görmesün.” diyü münācāt idüp ruḫṣat-ı
seyāḥat ṭaleb ḳıldılar. Bārī Ḫudā celle şānuhu ve ‘alā icāzet-i ‘ulyāsını erzānī
ḳılduḳdan ṣoñra eṭrāf-ı bilād seyrin iderek bir maḥalle irdi. Tek ü tenhā ṭā‘at
u ‘ibādet üzere bir şaḫṣ-ı ‘ābid gördi. “Kimse ile ülfet itmeyüp bu vādīde
tenhā temekküne bā‘iẟ nedür?” diyü ṣordı.
Fe-lā-cerem şaḫṣ-ı ‘ābid-i mükerrem cevāba mutaṣaddī olup “Bu
maḥalde sābıḳan bir ḳarye var idi. Sükkānı ġāyetle bī-ḥadd u bī-şümār idi.
Lākin benden ġayrısı iḫtiyār-ı şirk itmiş idi. Ḍalālet ve ‘ibādet-i evẟān
anlaruñ rūy-i nā-şüstelerini2 pür-çirk itmiş idi. ‘Āḳıbet fermān-ı İlāhī yitdi.
Ol ‘āṣīleri bi-esrihim tīġ-i ḳażā helāk itdi. Benden ġayrı bir ferd ḳurtılmadı.
Fe-lā-cerem ber-vech-i şükr-i ni‘met-i etemm bu vādīde ḳalmışam, ḳayd-ı
ḥayātda olduḳça ‘ibādet ü tā‘ati ẕimmetüme vācib bilmişem.”
Ṣāliḥ ‘aleyhi’s-selām ki bu mācerāyı bildi, kendüye hem-ḥāl olan şaḫṣ-ı
‘ābide [193a N1] vedā‘ idüp sāḥil-i deryā seyāḥatine ve ḥikmet-i Ḫudā
baḥrinüñ sibāḥatine ve ba‘żı cezā’irüñ teferrüci ḥāletine3 mücidd oldı. Tā ki
bir cezīreye varup namāza meşġūl bir şaḫṣ-ı ṣāliḥ-i maḳbūl daḫı buldı. Anuñ
daḫı keyfiyyet-i aḥvālini tefaḫḫuṣ ḳıldı. ‘Ābid-i mezbūr taḳrīr-i kelām-ı
meşkūr4 idüp “Ben bir ‘āṣī ḳavm ile bir sefīneye girmişdüm. Ve ol gürūh-ı
1 sebīke-i: - N1
2 şüstelerini: şāyestelerini MV
3 ve//ḥāletine: - N1
4 meşkūr: meẕkūr E
mekrūhı bi-esrihim ‘iṣyān u ḍalāletde görmişdüm. Hergiz Ḥażret-i Bārī

Ḫudā’ya ṭā‘at itmezlerdi. Ne deñlü naṣīḥat u pend olınsa ḳulaḳ ṭutmazlardı.
Āḫir-i kār ruḫṣat-ı Müntaḳim-i Büzürgvār ol ḳavmi ser-be-ser ġarḳ itdi.
Gemileri pārelenüp her taḫtesi bir cānibe ṭaġıldı, gitdi. Fe-ammā luṭf-i1 bī-
şümār-ı Ḫudā bu bendeyi ol mühlikeden cüdā buyurdı. Ba‘de’l-ḫalāṣ rūzgār
ile bu cezīreye yol virüp zād u zevādemi bu maḥalden muḳadder ḳıldı. Leyālī
vü nehār ol ni‘metüñ şükrindeyüm.” diyü cevāb virdi.
Ṣāliḥ ‘aleyhi’s-selām vāḳıf-ı mācerā ve ‘ārif-i müdde‘ā olup bunuñla daḫı
esenleşdi, gitdi. Niçe merāḥil ü menāzil ḳaṭ‘ından ṣoñra bir şehre yitdi ki ol
kişverüñ2 cümle sākinleri küffār idi. Ancaḳ içlerinde iki Müslimān u dīndār
ẓāhir ü bedīdār idi. Kemāl-i ‘ibādetle kesb ü kār iderlerdi. Bir günüñ
ma‘āşına kifāyet idüp fażla ḳalan mevcūdlarını taṣadduḳ eylerlerdi. Ṣāliḥ
Nebī ki anlara mihmān oldı, aḫşam zamānı olduḳda gūşına bir ḳorkunç
āvāze yol buldı ki cisminüñ mūyları müteḥarrik oldı. “Bu ne ġarīb [ü]
sehmnāk āvāzedür?” [411b E] diyü ol iki ‘ābide ṣordı.
Didiler ki “Bu bir mehīb ḥayvān [181a MV] ve dābbe nāmı ile şöhre-i
‘ālemiyāndür ki her gün bu zamānda3 deryādan çıḳar. Bu maḳūle bir ṣadā
virüp şehr ḫalḳını birbirine ḳoyar. Hergiz men‘ine imkān bulamazlar ve bir
ṭarīḳla bu cānverüñ ḫavfından ḳurtılamazlar.
Ṣāliḥ ‘aleyhi’s-selām ki bu aḥvāli işitdi, “Sükkān-ı şehr baña ne miḳdār
ücret4 virürler ki bi-‘avni’llāh ol cānveri helāk eyleyem.” diyü ta‘ahhüd itdi.
Vaḳtā ki ol kişverüñ ḫalḳı bu kelāmı işitdiler, nıṣf-ı mā-meleklerini Ḥażret-i
Ṣāliḥ’e ta‘ahhüd itdiler.5
Hemān ol resūl-i ekrem, Ḫālıḳu’l-Levḥ ve’l-Ḳalem cenābına münācāt
ḳıldı. Bārī Te‘ālādan ol dābbenüñ helākini recā eyledi. Sā‘atiyle nāvek-i du‘ā
hedef-i icābete maḳrūn oldı. İrtesi ol cānverüñ cüẟẟe-i mehībi kenār-ı
deryāda mürde-i dü-pāre bulındı. Sükkān-ı şehr va‘delerine vefā eylediler.
Nıṣf-ı mā-meleklerini bir yire getürüp Ḥażret-i Ṣāliḥ naẓarına getürdiler.
nebiyy-i büzürgvār daḫı ol māl-i mecmū‘ı ol iki ‘ābide hībe eyledi.6 “Benüm
ḫātırumı isterseñüz bunları ḳabūl idüñ.” diyü yalvardı. Ḥālā ki ḳabūlinden
1 luṭf-i: be-luṭf-i MV, N1

2 kişverüñ: şehrüñ MV, N1
3 zemānda: maḥalde N1
4 ücret: nesne MV
5 diyü//itdiler: didükde şehr nıṣf-ı māllerini virmegi ta‘ahhüd itdiler N1
6 baġışladı: hibe eyledi N1
i‘rāż eylediler. Bizüm kefāf-ı ma‘āşımuz muḳarrer iken bu māli nice alalum.
Ve neye ṣarf idelüm?” cevābını virdiler.
Ḥażret-i Ṣāliḥ daḫı ol mālüñ ḳabūlinden i‘rāż itdi. Yine aṣḥābına redd
idüp Bārī Ḫudā’ya şükrler iderek gitdi. “Li’llāhi’l-ḥamd ki bu maḳūle ṣāliḥ
ü ‘ābid ḳullaruñ [193b N1] rü’yetiyle beni müşerref itdüñ, yā Rabbī.” diyü
‘arż-ı sipās u minnet itdi. Ve cenāb-ı Rabbü’l-erbāb’dan bu cevābı işitdi ki
“Yā Ṣāliḥ bilmez misün ki ‘ālemüñ niẓāmı benüm ṣāliḥ ü ‘ābid ḳullarımuñ
vücūdına menūṭdur. Anlar olmasa ‘uṣātuñ cezāları virilüp ṭarfetü’l-‘aynda
bu kār-ḫānenüñ zīr ü zeber ḳılınması irādetüm ser-riştesine merbūṭdur.”
Naẓm
‫ﭼﻮ ﺗﻮ ﺑﭽﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮورد و ﻛﺸﺖ‬ ‫دو روﻳﻴﺴﺖ دﻧﻴﺎ و ﺧﻮﻳﺶ درﺷﺖ‬
1 ‫ﻧﺮﺳﺖ از درودن ﮔﻴﺎﻫﻰ ﻛﻪ رﺳﺖ‬ ‫ﺳﺒﻮﱙ ازﻳﻦ ﺟﻮى ﻳﺪ درﺳﺖ‬
‘Avdet-i Ṣāliḥ ‘aleyhi’s-selām be-ḫarābe-i aḳvām

ve vefāt-ı ān resūl-i lāzımu’l-ikrām
Vuḳū‘-ı ṣayḥadan evvel ki ol peyġāmber-i mübeccel be-emr-i Ḫudā-yı
‘azze ve cell kendüye tābi‘ olan Müslimīn’le celā-yı vaṭan itmiş idi. Ya‘nī ki
Filisṭīn cānibine çekilmiş, gitmiş idi. Ba‘de-nüzūli’r-recfe ḥubbu’l-vaṭan
mine’l-īmān2 silsilesini nesīm-i ārzū-yı laṭīfi cünbān oldı. Menzil-be-menzil
cāygāh-ı ḳavm-ı ẞemūd’a vuṣūl buldı. Gördi ki ‘imāretleri ḫarāb olmış ve
āb-ı zülāl-i çāhları [412a E] ṣoġulmış,3 ceza‘-ı bisyār ve vāveylā-yı bī-şümār
ile ol nebiyy-i büzürgvār vāfir gözyaşları dökdi. Ve lisān-ı ḥāl ile ol ḳavm-i
ḍāllüñ ervāḥına muḫāṭabāt-ı rūḥānī buyurdı ki “Pend ü naṣīḥatümi
ṭutmazdıñuz. Güftār-ı rāstumı kec ü nā-hemvār ṣanurdıñuz. Kendü
ḳuvvetleriñüze maġrūr olup 4﴾‫َﺷ ﱡﺪ ِﻣﻨﱠﺎ ﻗُـ ﱠﻮًة‬
َ dirdiñüz. Ḳavm-i ‘Ād’a
nüzūl iden saḫaṭ-ı ilāhīden ‘ibret-bīn olmazdıñuz.” diyü nāle vü ġirīvle ġayrı
1 “Dünya, biri güzel ve biri çirkin olan iki yüzden ibarettir. Senin gibi pek çok çocuğu önce
büyütmüş, sonra da öldürmüştür. Bir testi onun suyundan tam olarak dolmaz. Onda
yetişen bir ürünün hasatından fayda elde edilmez.”
2 “Vatan sevgisi, imanın gereğidir.”
3 ṣoġulmış: ṣu ḳalmamış N1
yire 1 çekildi, gitdi. Yine Filisṭīn diyārını ārzū itdi. Niçe zamān ol ser-
zemīnde ḳıyām u ārām itdükden ṣonra andan daḫı göçüp Ḥarem-i Şerīf’e
geldi. Mütemekkin olup āḫiret seferi tedārükine yöneldi. [181b MV]
2 «‫»ﺳﺒﺤﺎن ﻣﻦ ﺗﻘ ّﺪس ذاﺗﻪ ﻋﻦ ﻣﻘﺎرﻧﺔ اﻟﻔﻨﺎء واﻟﺰوال وﻛﻠّﻤﺎ ﺳﻮاﻩ ﻳﺘﺒ ّﺪل ﻣﻦ اﳊﺎل اﱃ اﳊﺎل‬
Egerçi ki müddet-i ḥayātında iḫtilāf vardur, lākin eṣaḥḥı iki yüz sekiz sāl
ile nümūdārdur. Ḥālā ki ekẟeri iki yüz seksen olmasına ẕāhibdür. Ve zamān-
ı da‘veti iki yüz altmış yıl olup iki yüz ḳırḳ iki yıl ḳavminüñ helākinden evvel
ve on sekiz yıl ṣayḥa-i mühlikeden ṣoñra ‘ömr sürdügi ṣıḥḥate muḳārindür.3
Ammā medfen-i laṭīfi Ḥarem-i Şerīf ḳurbındaki Dārü’n-nedve’dür, dirler.
Ve ba‘żılar beyne’r-Rükn 4 ve’l-Maḳām idügini taḥḳīḳ iderler. Nihāyet
kitāb-ı Ünsü’l-celīl ḳavlince şehr-i Remle’deki Cāmi‘-i Ebyaż’da medfūndur.
Ve ammā mu‘cizātuhu
Ḫafī olmaya ki Ṣāliḥ ‘aleyhi’s-selāmdan üç ḳavī mu‘cize ṣudūr itmişdür.
Ve her birinüñ ṣıḥḥati taḥḳīḳa yitmişdür. Evvelkisi bir deveyi kūçeki ile
iẓhār itmesidür ki ekẟer-i enbiyāya böyle mu‘cize-i ḳaviyye ḳudreti el
virmemişdür.
İkinci: Bir ṭaşdan āb-ı revān aḳıtduġıdur ki ḳavm-i ẞemūd’uñ ṣuları az
olmaġla [194a N1] Ḥażret-i Ṣāliḥ’e geldiler. “Bizüm ma‘āşımuza bā‘iẟ
olacaḳlayın ṣucaġız recā eylerüz.” diyü yalvardılar. Ḥażret-i büzürgvār bir
büyük ṭaşı yedi kerre ṭolaşdı. Ba‘dehu du‘ā idüp, içinden bir āb-ı revān
aḳıdup mu‘cize gösterdi.
Üçinci: Āteş ḳıṣṣasıdur ki bir müşrik, Ḥażret-i Ṣāliḥ’üñ ḫaymesine āteş
urdı. “Eger ḥaḳ peyġāmber ise çāderini ḳurtarsun.” diyü āteşe yan virdi.5
Hemān ki bu ḥāl Ḥażret-i Ṣāliḥ’e ma‘lūm oldı. El ḳaldurup def‘ine du‘ālar
ḳıldı. Hemān sā‘atiyle çāderinden fürūzān olan āteş ol müşriküñ ḫaymesine
naḳl itdi. Cümle mā-meleki ve çetri yanup kül oldı. [412b E] Ḥażret-i
Ṣāliḥ’uñ ḫaymesi ḫalāṣ olduḳdan ġayrı yanan yirleri bile nā-bedīd oldı.
1 ġayrı yire: - N1 | yire: yola E

2 “Zatı yokluğa ve ölüme yakınlıktan daha yüce olan ve her zaman durumdan duruma giren
şeyleri düzelten Allah her türlü eksiklikten münezzehtir.”
3 muḳārindür: müteḳāribdür N1
4 rükn: re’s N1
5 virdi: vardı N1
Ẕikr-i Nübüvvet-i İskender-i Ẕü’l-ḳarneyn ‘aleyhi’s-selām

Ekẟer-i müverriḫīn Ḥażret-i Ṣāliḥ’den ṣoñra İbrāhīm el-Ḫalīl’i
yazmışlardur. Ancaḳ Ḫˇāndşāh-ı müverriḫ ve ba‘żı ‘ulemā-yı dūr-bīn
İskender-i Kübrā ‘aleyhi’s-selāmı īrād itmişlerdür. Ve İskender-i Kübrā ile
ṣuġrā nāmındaki Ẕü’l-ḳarneyn-i Rūmī miyānını farḳ itmemişlerdür.
Ba‘de-mā kitāb-ı Ḫamīs’deki taḥḳīḳ-ı nefīs budur ki kitāb-ı Muḫtaṣar-ı
Cāmi‘’den naḳl eyleyüp “Ẕü’l-ḳarneyn iki ẕāt-ı büzürgvārdur ki ekberi
Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de meẕkūr olan İskender’dür. Sām bin Nūḥ ‘aleyhi’s-selām
evlādındandur. Ḥażret-i İbrāhīm ile mu‘āṣırlardur. Ve Ḥażret-i Ḫıżr
kendinüñ vezīri ve muḳaddeme-i leşkeri ve ibn ḫālesi nāmında bir refīḳ-ı
müşīri idi ki evlād-ı Sām’dan biri āb-ı ḥayātı bulup nūş eyleyüp dünyāda
muḫalled olacaḳdur.
Bir kitābda Ḥażret-i Ādem’den naḳl ile mesṭūr görmegin yiryüzini
leşkeri ile ṭolaşdı. Ve ẓulümāta duḫūl idüp āb-ı ḥayvān 1 tetebbu‘ına
muḳayyed oldı. Lākin muḳaddeme-i ‘askeri olan Ḫıżr ‘aleyhi’s-selām miyān-ı
ẓulmetdeki ‘aynü’l-ḥayātı bulup içdi. Ba‘dehu İskender’e ḫaberin virüp
tekrār yoḳladuḳlarında bulınmadı. Muḳadderāt-ı ilāhiyye’den olmamaġın
İskender’e naṣīb olmadı.” diyü beyān itmişdür. Ḥattā “Sedd-i Ye’cūc’ı binā
eyleyen daḫı bu İskender’dür.” [182a MV] diyü ta‘yīn eylemişdür.
Ve “Ammā Ẕü’l-ḳarneyn-i Aṣġar, İskender-i Yūnānī’dür ki Dārā’nuñ
memleketin aldı. Ve ḳızını taḥt-ı taṣarrufına ṣaldı. Saltanaṭ-ı Rūm u Fārs
kendüde müctemi‘ olmaġla Ẕü’l-ḳarneyn dinildi. İskender-i Kübrā’nuñ
ẓuhūrı Sām evlādından olduġı gibi2 ṣuġrānuñ daḫı vücūdı ebnā-yı Yāfeẟ’den
oldı.” dimişdür.
Ve “Ba‘żılar ḳavlince ẓulümāta girüp ‘aynü’l-ḫuld ṭalebine daḫı
varmışdur.” diyü bildürmişdür. Ancaḳ “Sedd-i Ye’cūc bināsına me’mūr olan
budur.” dimeyüp sā’ir umūrda iştirāk ṣūretinde tafṣīl eylemişdür.
Fe-ammā bu ḥaḳīr tetebbu‘ında İskender-i Ẕü’l-ḳarneyn ikidür.
Mābeynlerinde biñ ṭoḳuz yüz yıldan ziyāde zamān3 mürūr itmişdür. Pes
İskender-i Kübrā, Ḥażret-i Süleymān bin Dāvūd gibi hem nebiyy-i mürsel
ve hem pādişāh-ı mübecceldür. Anlara rīḥ ü vuḥūş u ṭuyūr musaḫḫar
ḳılınduġı gibi bunlara ẓulmet ü nūr fermān-berdār [213a E] ḳılınup [194b
1 āb-ı ḥayvān: - N1
2 olduġı gibi: olmışdur bu vechle N1
3 zemān: - N1
N1] ser-ḥadd-i ẓulümāta ḳarīb olan Nāsik ve Mensik nām şehrlerde ḳıyām
iden maḫlūḳātı da‘vete gönderilmişdür. Ve ol münāsebetle Ye’cūc ü Me’cūc
vilāyetinüñ ḥavālīsine varduḳda ẓulmlerini def‘ içün sedd-i sedīd bināsı emr
olınmışdur. Ṭaleb-i āb-ı ḥayātla ẓulümāta duḫūl iden ve Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de
meẕkūr olup ekẟer-i müfessirīn nübüvvetine ẕāhib olan bunlardur.
Aṣḥāb-ı āẟāruñ şeyḫ-i bā-temyīzi, mevlānā müverriḫ Maḳrīzī,
“İskender’üñ ismi Ṣa‘b bin Merā’il bin Ḥāriẟ1 er-Re’īs bin Cemāl Ẕī Şād2
bin ‘Ād Ẕī Menḥ bin ‘Āmir el-Milṭāṭ3 bin Seksek4 bin Vā’il bin ‘Umeyr bin
Sebā bin Saḥb bin Ya‘rub bin Ḳaḥṭān bin Hūd ‘aleyhi’s-selāmdur.” diyü
nesebini ta‘yīn itmişdür. “Ve ekẟeriyyā lafẓ-ı ẕū ile muṣaddar olan esāmī ve
elḳāb Yemenīlerden peydā olmaġın Ẕü’l-yezen ve Ẕü’l-menār ve Ẕü’n-nūn
gibi Ẕü’l-ḳarneyn daḫı ḳabīle-i Ḥimyer’den ẓuhūr eyledi.” diyü yazmışdur.
Ḥālā ki laḳabına itdügi diḳḳati ismine itmeyüp lafẓ-ı İskender ‘Arabī degül
iken mücerred ẕū ḳarīnesi ile laḳabı Ḥimyerīlerden olmaġa delīldür, diyü
ḥükm itmişdür.
Ammā Faḫr-i Rāzī ‘aleyhi’r-raḥme daḫı Tefsīr’inde “İskender’üñ ismi
Ebū Bekr bin Semen bin ‘Umeyr5 bin Aḳrīnes-i Ḥimyerī’dür.” didügini
mü’ellif-i kitāb-ı Ḫamīs beyān eylemişdür.
Bunlardan mā‘adā Tārīḫ-i Benāketī mü’ellifi ḳavlince “İskender bin
Fīliḳūs ki Ẕü’l-ḳayneyn ile müleḳḳabdur, kitāb-ı6 Dīvānü’n-neseb’den naḳl
eylemişdür. Ya‘nī “İsmleri Hermes bin Rūmī bin Layẓī bin Yūnān bin Tāreḫ
bin Yāfeẟ bin Nūḥ Necī ‘aleyhi’s-selāmdur. Biñ altı yüz yıl ‘ömr sürüp ol
zamānda her biñ7 yıla bir ḳarn ıṭlāḳ olınmaġın iki ḳarna8 ḳarīb salṭanat itdi.
Anuñ-içün Ẕü’l-ḳarneyn dinilmişdür.” diyü yazmışdur.
Ve yine imām-ı hümām, ḥüccetü’l-İslām Muḥammed el-Ġazzālī -
raḥmetu’llāhi ‘aleyh- Sırru’l-‘ālemīn nām kitābında İskender-i Ẕü’l-
ḳarneyn’üñ ismi Ṣa‘b bin Cābir-i Ḥimyerī’dür. Ve vālidesinüñ ismi
Hīlāne’dür. Ḥimyer ḳabīlesinden bir yetīm idi. Ḥāl-i ḥayātında pederi
nessāclik ile geçinürdi. Ol zamānda ki medīne-i Ḳosṭanṭıniyye’de Beytü’s-
1 Ḥāriẟ: Ḥāreş N1
2 Şād: Şeded N1, E
3 Milṭāṭ: Muṭāṭ N1
4 Seksek: Seknek E
5 ‘Umeyr: Ġubeyn MV | ‘Umeyn E
6 Ḫamīs//kitāb-ı: - N1
7 biñ: yüz MV | birinüñ biñe E
8 ḳarna: yüz yıla MV | yüz ḳarna E
ṣanāyi‘ nām bir kenīse var idi ki dār-ı dünyādaki ümem-i muḫtelifenüñ
elbise vü ṣanāyi‘i ve kisve-i mütenevvi‘a ile her milletüñ ṭavr-ı şāyi‘i
mülūkden ra‘iyyet-i zirā‘at-sülūke varınca resm ü naḳş olınmış idi. Hīlāne ki
oġlı İskender’i getürüp Beyt-i Ṣanāyi‘’e vardı, cemī‘-i nuḳūş u ṣuveri
gösterüp “Birini iḫtiyār eyle.” [182b MV] diyü söyledi.
İskender egerçi ki bir yetīm-i ṣaġīr idi, fe-ammā dürr-i yetīm gibi ẕāt-ı
büzürgvārı [213b E] bir cevher-i bī-naẓīr idi. Ẕikr olınan nuḳūş u timẟāli
seyr iderken hemān gözleri tāc-ı sulṭānīye düş oldı. “Dürr-i yetīme münāsib
olan efser-i şāhenşāhīdür.” diyü berk yapışup ḫāṭırı ḫōş oldı. Ne ḳadar ki
men‘ine iḳdām olındı, el çekmedi. Andan ġayrı bir nesneye meyli münāsib
görmedi.
Beyt-i Ṣanāyi‘ mütevellīsi ki Yūnān nām ḥakīm-i ferāset-fercām idi,
hemān ki Ṣa‘b bin Cābir’üñ dest-i himmetle efsere yapışduġını gördi.
Vālidesinden ‘ahd u mīẟāḳ aldı ki şehryār-ı āfāḳ olduḳda Yūnān’a ve evlād u
‘iyāl ü1 ḫānmānına [195a N1] ta‘arruż itmeye. Zamān-ı devletinde ḫōş-ḥāl
ve müreffehü’l-bāl olup kimesne kendüyi ve tevābi‘ini incitmeye. Ḥattā
lisān-ı Yūnān’dan ṣādır olan ḳāl2 bu maḳāl-i beşāret-me’āl idi ki ‫»أﻧﺖ اﳌﻠﻚ‬
3« ‫اﻟﺬى ﻳﺴﺤﺐ ذﻳﻠﻪ أﻗﻄﺎر اﻻرض ﺷﺮﻗﺎ وﻏﺮ‬
ً ً ّ didi. Ya‘nī ki İskender’e ḫiṭāb
idüp “Sen bir pādişāh olacaḳsun ki şarḳdan ġarba aḳṭār-ı ‘ālemi dāmen-i
himmetüñ altına alacaḳsun.” diyü söyledi. Ba‘dehu vālidesi
Ḳosṭanṭıniyye’den ‘avdet4 idüp arż-ı Bābil’e vardı. İntehā.
İmdi bu ẕikr olınan rivāyetden nesebi Ḥimyerī’dür, diyenlerüñ sözleri
rāstdur. Nihāyet İmām Ġazzālī’nüñ taḥḳīḳınuñ me’āli tevfīḳ u taṭbīḳ
cihetinden kāstdür. Zīrā ki Ẕü’l-ḳarneyn-i Ḥimyerī İbrāhīm el-Ḫalīl
zamānında gelmişdür. İstanbul şehri ki Ḳosṭanṭıniyye dimekle ma‘rūfdur,
Yānḳū bin Mādyān yapmışdur, ki Ẕü’l-ḳarneyn-i Ḥimyerī’den niçe rūzgār
ṣoñra binā olınmışdur. Bu taḳdīrce Beytü’s-ṣanāyi‘’e seyre varan meger ki
İskender-i Rūmī ola ki şehr-i mezbūr anuñ tevellüdinden dört yüz otuz yıl
evvelce yapılmışdur.
Ve “İskender-i Rūmī pādişāh-zādedür. İsmi Ṣa‘b olup babası nessāc5
idi.” didükleri ḳābil-i tevfīḳ u taṭbīḳ degüldür.
1 ‘iyāl ü: - MV
2 ḳāl: fāl MV
3 “Sen eteği doğuda ve batıda yeryüzünün bölgelerine yayılacak olan hükümdarsın.”
4 ‘avdet: riḥlet E
5 nessāc: nettāc MV, E
El-ḳıṣṣa ba‘de külli kelāmin İskender-i Kübrā nübüvvet ü salṭanatla

benām ve binā-yı sedd ile celālet-encām idügi muvāfıḳ-ı1 maḳāl-i ṣıḥḥat-
niẓāmdur. Fe-ammā Ẕü’l-ḳarneyn-i Ṣuġrā ki İskender-i Rūmī İbn
Fīliḳūs’dur. Ṣāḥib-ḳırān-ı miknet-cülūs ve mü’eyyed min ‘indi’llāh2 idügi
ma‘lūm-ı ekābir ü rü’ūs bir şehryār-ı memālik-güẕār-ı devlet-me’nūs idügi
ve murāfaḳat-ı ḥükemā-yı a‘lām [ve] iḳtiżā-yı cell-i himmet-i ḥikmet-
fercām 3 ile ẓulümāta duḫūlini ve Ḥażret-i Ḫıżr ‘aleyhi’s-selām bedreḳası
olmaḳ şeref-i ḳabūlini müstevcib idügi raḳam-kerde-i ḫavāṣṣ-ı enāmdür.
‘Ale’l-ḫuṣūṣ İskender-i Ḥimyerī dā’imā beyāż ve siyāh iki [414a E]
sancaġla tehyi’e-i sipāh idüp beyāż sancaġına nūr-ı rūşen musaḫḫar olup
ẓulmet ü deycūrı kendüye ve ‘askerine rūz-ı pür-nūr göstermesi ve rāyet-i
sevādına tesḫīr-i ẓulmet muḳarrer olup istedügi zamānda ‘adūsı gözine
‘ālemi tār iderdi. Ve her nereye ‘azīmet ḳılsa öñinden nūr u żiyā reh-nümā
ve ardından tārīk ü deycūr ṣıyānetle hüveydā olurdı, diyü Medārik ve Yenābī‘
tefsīrlerinde yazılması elbette ṭaleb-i āb-ı ḥayātla dāḫil-i ẓulümāt olan
İskender-i Rūmī olmaġı müş‘irdür.
Zīrā ki İskender’i āb-ı ḥayāt içmekden men‘ iden emr-i İlāhī ile
ẓulmetdür. Pes Ẕü’l-ḳarneyn-i Kübrā’ya ẓulmet musaḫḫar idügi muḳarrer
iken ser-çeşme-i ḥayvānı men‘ [183a MV] idüp göstermemesi nice
müyesserdür? Meger ki nūr u ẓulmet İskender-i Ḥimyerī’ye musaḫḫar olmış
ola. Ve ṭaleb-i āb-ı ḥayāt İskender-i Rūmī’den vuḳū‘ bulduġı taḥaḳḳuḳ bula.
Ve bi’l-cümle ba‘żı müverriḫīn “Beyne’s-Ṣāliḥ ve’l-Ḫalīl meb‘ūẟ olan
peyġāmber-i celīl İskender’dür.” didükleri ‘āleme iki İskender geldügine
delīldür. Ve ba‘żı tārīḫ-i mülūkde “Kübrānuñ nesebi Yāfeẟ’e ve ṣuġrānuñ
‘Ayṣ bin İsḥāḳ’a müntehī olur.” didükleri ḳāl ü ḳīl, daḫı nev‘-ı ṣıḥḥate
sebīldür. Ma‘a ẕālik müfessir Mevlānā ‘İmādü’d-dīn-i [195b N1] Kebīr,
Bidāyetü’n-nihāye nām kitābında bu ḳavli taṣrīḥ ve nübüvvetini4 taṣḥīḥ ḳılup
iḳāmet-i delā’il itmişdür.
Ve kitāb-ı Ünsü’l-celīl’de mesṭūr ve bu ḥaḳīre manẓūrdur ki İskender-i
Ẕü’l-ḳarneyn şeref-i nübüvvetle cem‘-i ḫāfıḳayn idüp evvelā ki ba‘ẟ olındı,
mübārek başında imtiyāz içün iki ḳarnı5 bulındı. Ḳaçan ki ümmetini dīn-i
1 muvāfıḳ-ı: muvaffaḳ-ı N1
2 min ‘indi’llāh: mine’llāh N1
3 himmet//fercām: ḥikmet-i himmet-fercām MV, E
4 nübüvvetini: ẟübūtini N1
5 imtiyāz//ḳarnı: iki ḳarnı imtiyāz içün N1
mübīne 1 da‘vet ḳıldı, bir ḳarnını urup düşürdiler. Ol zaḥm-ı mühlikle

ḥażreti öldürdiler. Lākin Ḥażret-i Bārī Ḫudā ol sā‘at yine iḥyā itdi. Tekrār
yine ḳavmini da‘vete gitdi. Bu kerre ol bir ḳarnını urdılar. Şikest idüp ẕātına
bir daḫı fenā virdiler. Fe-ammā Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā mezbūrı yine
diriltdi. Bu ḥālete binā’en “Ẕü’l-ḳarneyn” şöhretini ḥāṣıl itdi.
Ve bi’l-cümle ekẟer-i evḳātı diyār-ı Frengistān’da geçürdi. Seyf-i meslūl-i
cihādla mü’minleri müşriklerden seçerdi. Ḥattā ol zamānda ‘umūmen diyār-ı
maġrib ḫalḳı küfr ü ḍalāl üzere idiler. İskender ki emr-i İlāhī ile anlara sefer
eyledi, bir yıl miḳdārı ol ḥavālīde ġazā idüp niçesini īmāna getürdi. Fe-ammā
ekẟerini ber-vech-i istīṣāl ḳırup köklerin kesdi. Yirlerine ‘izz-i ḥużūrındaki
Müslimīni iẟbāt itdi. Ba‘dehu Ḳuds-i [414b E] Şerīf’e geldi. Şeref-i
ziyāretiyle bir şeref daḫı kesb eyledi. Andan Ḥicāz vilāyetine ṭoġrıldı.
Menḳūldür ki Ḥażret-i İbrāhīm el-Ḫalīl emr-i Ṣāni‘-i Celīl ile
Beytu’llāh bināsına meşġūl iken bir kimse ṭavāf niyyetine çıḳageldi. Diẟār u
şi‘ārından yad illi idügi bilindi. Ḥażret-i İbrāhīm mezbūra “Sen kimsün,
nereden gelürsün?” diyü ṣordı. Ol daḫı “İskender-i Ẕü’l-ḳarneyn
leşkerindenüm.” diyü cevāb virdi. “Ya şimdi İskender ḳandadur?” diyü 2
buyurduḳda Ebṭaḥ nām menzilde idügin bildürdi. Ḥażret-i İbrāhīm ol sā‘at
‘azīmet idüp İskender’e mülāḳat itdi.
Vaḳtā ki buluşdılar, kemāl-i ta‘zīmle ḳoçuşdılar. Zīrā ki Ḥażret-i Ḫalīl’i
gördügi gibi İskender atından indi. Ba‘de’l-i‘tināḳ binmeyüp nebiyy-i
ekreme muvāfaḳat ḳıldı. Nüdemāsı “N’içün binmezsün?” didüklerinde “Bu
maḳūle ‘azīz-i vācibü’l-ikrām piyāde iken baña süvār olmaḳ cā’iz degüldür.”
cevābını virdi. Ḥālā ki evvel mülāḳātları idi. Bu ṭarīḳla Ka‘betu’llāh’a
geldiler. Beyt-i Şerīf’i māşiyen ḥacc eylediler. Bu tafṣīl Mevlānā
Ezraḳī’nüñdür.
Bir rivāyetde daḫı mezbūr İskender añsuzın Beyt-i Şerīf’e geldi. Ḥażret-i
İbrāhīm ve Ḥażret-i İsma‘īl’i binā emrine meşġūl gördi. “Siz kimlersüz ve bu
bināya ne cihetden mübāşirsüz?” didükde “Biz iki ‘abd-i pür-ḳuṣūruz.
Fermān-ı Ḫudā ile binā-yı Beytu’llāh’a me’mūruz.” didüklerinde
“Temessükleriñüz gösterüñ. Beyyineñüzi beyān ḳıluñ.” diyü buyurdı. Bu
mükāleme ḥīninde yanlarında bulınan beş re’s ḳoç emr-i Ḥaḳ ile lisāna geldi.
[183b MV] “Biz şāhidüz. Şehādet iderüz ki İbrāhīm ve İsma‘īl ‘aleyhimā es-
1 dīn-i mübīne: dīne N1

2 diyü: - MV, N1
selām Beytu’llāh bināsına me’mūrlardur.” diyü söyledi. İskender daḫı

1«‫ »رﺿﻴﺖ وﺳﻠّﻤﺖ‬diyüp ta‘ẓīm ü tevḳīrlerine beẕl-i mechūd ḳıldı. [196a
N1] Ba‘dehu yine İskender çekildi, gitdi. Gezdügi yirlerde on iki pāre ‘aẓīm
şehr ‘imāret itdi. Cümlesinüñ nāmını İskenderiyye ḳodı.
Ḥilye-i İskender-i Ḥimyerī

Reng-i rūyı ḳızıllıġa mā’il, aḳ beñüzlü, maṭbū‘u’ş-şemā’il, orta boylı,
büzürgter, gözlerinüñ daḫı büyükligi muḳarrer, gīsūları siyāh [ü] dırāzter,
müteḫallıḳ u mütevāżı‘, ġazā ve cihāda mesā‘ī-i ḥamīdesi vāḳi‘, zenbīl-bāflik
ṣan‘atı ile kefāf-ı ma‘āşı şāyi‘, fażlasını taṣadduḳ u infāḳ itdügi eşher-i vaḳāyi‘
bir celīlü’l-ḳadr ve şehryār-ı vasī‘u’s-ṣadr idi.
Mevlānā Mes‘ūdī ḳavlince māder-zādī Hermes’dür. Fermān-ı Ḫudā ile
şarḳ u ġarbı ṭolaşdı. Bi’l-āḫire yolları memālik-i Ye’cūc ü Me’cūc ser-ḥaddine
yitişdi. Ol sınurlardaki şehrlerden birini teşrīf ḳıldı ki şehryārı bir tācdār-ı
ḥüsnü’l-ḫulḳ u kerīm, [415a E] laṭīfü’s-ṣūret ü mevzūnu’s-serīret ü ḥalīm
bir pādişāh-ı ‘ālī-cāh idi ki ḳudūm-i mevkib-i hümāyūnı ṭuyduġı gibi
ḳarşuladı. Ol memāliküñ tuḥaf u tefārīḳından niçe pīş-keşler ‘arża ḳıldı. Fe-
ammā eẟnā-yı mükālemede ḳavm-i Ye’cūc’üñ meẓālimini ve Me’cūc
nāmındaki ṣınf-ı lecūcuñ maḫā’ifi merāsimini künhiyle i‘lām eyledi. Zīrā ki
dā’imā kendülerini rencīde iderlerdi. Ol ḥavālīdeki Müslimānlara aṣlā ḥużūr
u rāḥat virmezlerdi.
Der-ṣıfat-ı Ye’cūc ü Me’cūc

Bu ḳavmüñ ḥaḳīḳatinde niçe aḳvāl vardur. Kitāb-ı Lübābü’t-te’vīl’de
mesṭūrdur ki ṭā’ife-i mezbūre ba‘żı müverriḫīn taḥḳīḳ itdügi üzere Yāfeẟ bin
Nūḥ evlādından degüldür. Nihāyet birgün Ḥażret-i Ādem ḫˇāb-ı rāḥatla
ḫōş-dem iken iḥtilām oldı. Ve menīsi ḫāke ḳarışup2 muḫteliṭ olduḳda Ḥaḳ
celle ve ‘alā ol ḳavmi ol menīden ḫalḳ idüp kemāl-i ḳudretini i‘lānen izdiyād-ı
ensāl ile imtiyāz virdi. Pes benī nev‘-i insān ile ḳarābeti ancaḳ bu vechledür,
mine’l-eb ve’l-ümm degüldür.
1 “Rıza gösterdim ve kabul ettim.”

2 ḳarışup: ḳarşu N1
Ammā Süddī ḳavlince ḳavm-i Türk ki Tatar ṭā’ifesidür, Ye’cūc ü

Me’cūc neslindendür. Ba‘żı şikār-bāzlıġa çıḳanlar ḫāric-i vilāyetde bulınup
gezerken Ẕü’l-ḳarneyn ki varup seddi binā eyledi, anlar bir daḫı ḳavmine
vuṣūl bulmayup ol eṭrāfdaki benī nev‘ ile tezevvüc itmegin Tatar ṭā’ifesi
mütevellid oldı. Ḥattā anlara Türk dinilmesi ḳavmini terk itdüklerine
binā’en olmışdur.
Ve bi’l-cümle Ye’cūc ü Me’cūc, Yāfeẟ bin Nūḥ-ı Necī evlādındandur,
dinilür. Şebbaḥ nām kimesnenüñ Ye’cūc ve Me’cūc nām iki oġlı var idi ki
ḥālā sākin olduḳları arāżī-i şimāliyyeyi evvelā anlar ‘imāret itmişdür. Ba‘dehu
ẕürriyyetleri çoġalup aḳṣā-yı arża gitmişlerdür, dirler. Farażā ki mecmū‘-ı
benī Ādem on bölük farż olınsa ṭoḳuz ḳısmı ol iki fırḳa idügini taḥḳīḳ
iderler.
El-ḳıṣṣa ṭā’ife-i mezbūr ki iki ṣınfdur ve her bir ṣınfı dörder fırḳadur.
Ṭūl-i ‘ömr ile ḫānmānları nādirü’t-tefarruḳadur. İçlerinden her biri fe-lā-
eḳal biñ nefer evlādını ve evlād-ı evlādını1 görmeyince mürd olmaz. Sā’ir
benī Ādem gibi a‘mār-ı ḳaṣīre ile zevāl ü fenā bulmaz. Ve bu cümle üç
ṣınfdur ki ṣınf-ı evveli ḳāmetleri ṭūlen [196b N1] yüz yigirmişer gezdür.
‘Arżan andan fi’l-cümle eksicekdür. Ṣınf-ı ẟānīsi ṭūlen ḳāmetleri yine yüz
yigirmişer gezdür. 2 Bedenlerinüñ eni daḫı ol ḥisābla ẟābitü’l-merkezdür.
Ṣınf-ı ẟāliẟi ki ḳaṣīrü’l-ḳāmeleridür, eñ aḳṣeri bir ḳarış ḳāmetle ve eñ aṭveli
[415b E] ve ekberi ḳırḳ ẕirā‘ ḳadarınca ṭūl-i muḳarrerle ẓāhirdür ki
mābeynlerinde bu zümrenüñ ismi gilīm-gūş diyü dā’irdür.
Fīl ü gergedān kendülere ḳarşu ṭuramaz. Ecnās-ı vuḥūş ve sibā‘-ı
ziyānkār ḳısmını öldürürler. Lāşelerini daḫı bulduḳlarında ḫˇāre geçürürler.
Ḥattā kendülerden biri öldükde meyyitini żāyi‘ itmeyüp kemāl-i iştihāyla
tenāvül ḳılurlar. Ekẟeriyyā ġıdāları keçi boynuzı didükleri ḫarnūbdur.
Ṣıfat-ı sedd
Egerçi ki ba‘żı ḥükemā iḫtilāf itmişler. Dinildügi üzere ṣıfāt-ı ḳaviyye
ile muttaṣıf olan aḳvām-ı keẟīrenüñ sedd ile żabṭı mümkin degüldür. Ve
āteşle eridilen eczānuñ dīvār resminde irtifā‘ ile ḳalması ‘aḳla muḫālifdür.
Zīrā ki münḥal olup yapılması bi’z-żarūre lāzımdur. Meẟelā Monlā
1 ve//evlādını: - N1
2 ‘Arżan//gezdür: - N1
Muḥammed-i Müneccim-i1 Ferġānī ve ba‘żı ḥükemā-yı müte’aḫḫirīnüñ ẕī-

şānı bu bābda niçe güftügū ḳılmışlardur. Lākin bir ḫuṣūṣuñ ki ṣıḥḥati
Kitābu’llāh ile müẟbet ola ve Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālānuñ meşiyyet-i
ezeliyyesinde taḥaḳḳuḳı ta‘ayyün bula, anuñ inkārı küfr-i maḥż iken ‘aceb
ki evhām u ḫayālāta düşmişlerdür.
Fe-lā-cerem müverriḫ-i ‘ārif-i a‘lem 2 cenābına lāzımdur ki kütüb-i
ḳadīmede bulduġı üzere naḳl ü tasṭīr eyleye. Nihāyet ne icmāl ve ne tafṣīl ü
teblīġ ḳaṣd idüp bi-‘ibāretihi taḥrīr eyleye.
İmdi ḳavm-i Ye’cūc ü Me’cūc’uñ naḫvet ü tasalluṭları ki ziyāde oldı, ol
ḥudūddaki ‘ibādu’llāha cefā vü ta‘addīleri muttaṣıl tezāyüd ü imtidād buldı.
Sābıḳu’z-ẕikr İskender-i Ẕü’l-ḳarneyn ol eṭrāfı ṭolaşup iki ṭaġuñ miyānında
bir memerr-i ma‘bereyi buldı ki ol iki kūh kemāl-i irtifā‘ u ṣu‘ūbetle enbūh
idi. Farażā ki mābeyninde bir sedd-i sedīd yapılduġı taḳdīrce berü cānibe
geçmeleri müyesser olmaması besbellü idi.
‘Ale’l-ḫuṣūṣ irādetu’llāh ṣudūr itmiş idi. Ya‘nī ki ol minvāl üzere bir sed
yapması İskender’e buyurılmış idi. Yuḳaruda beyān olınan ḳıṣṣa ki ser-ḥadd-i
Ye’cūc’deki pādişāh-ı dīndāruñ anlardan şikāyeti ve def‘i bābında Ḥażret-i
İskender’den isti‘āneti idi. Ol daḫı sebeb-i ẓāhiri olmış idi. Tā ki Ẕü’l-
ḳarneyn-i Ḥimyerī’nüñ mübāşereti ta‘ayyün bulmış idi.
Fe-lā-cerem evvelā seddüñ temelini ḳazdılar. Maḥall-i āba varınca
ġāyetle ḳa‘rnāk buldılar. Ve büyük büyük, yek-pāre ṭaşlar ile esāsını
muḥkem itdiler. Tā ki ol iki ṭaġuñ ṭorusına ber-ā-ber oldı. Ba‘dehu
demürden ve baḳırdan iri iri kerpiçler dökdiler. Ol dīvār-ı sengīnüñ iki
cānibinden yüzleyüp [416a E] tamāmen anları da yapdılar. Ba‘dehu
körükler peydā idüp, ‘aẓīm āteşler yaḳup bir mertebede ḥarāret virdiler ki ol
demürden ve baḳırdan olan kerpiçler eridi. Birbiri ile alışdı. Dīvāruñ3 iki
cānibinde ṣıva gibi hem-vār [197a N1] olup delik deşik nesne ḳalmadı. Ve
ol maḳūle cā-be-cā naḳb u sūrāḫ daḫı ḳaldı ise tekrār termīm olındı. Tā ki
ṭūlen yüz elli fersaḫ, ‘arżen dīvārı bir mīl ve yüksekligi biñ üç yüz arış bir
sedd-i sedīd oldı ki gūyā [184b MV] anlaruñ def‘ine meşiyyet-i ilāhiyye
ṭılısmı ile bedīd oldı ki bir daḫı andan berü geçmeleri müyesser olmadı.
1 Müneccim-i: - MV, N1
2 a‘lem: ‘ālim N1
3 Dīvāruñ: - N1
Kitāb-ı Ravżatu’s-ṣafā’da ve sā’ir kütüb-i mu‘teberede bu minvāl üzere naḳl

ü ta‘yīn ḳılındı.
Vaḳtā ki bu ṭarīḳla istiḥkām bulup encāma irdi, Ẕü’l-ḳarneyn secde-i
şükr idüp döndi.1 Kendü ‘askerine ḫiṭāb eyledi. Ya‘nī ki ‫رﰉ ﻓﺎذا‬
ّ ‫»ﻫﺬا رﲪﺔ ﻣﻦ‬
2«‫ﻛﺎن وﻋﺪ رﰉ ﺣﻘﺎ‬ ‫ ﺟﺎء وﻋﺪ ّرﰉ ﺟﻌﻠﻪ د ّﻛﺎً و‬didi. Ya‘nī ki “Bu seddüñ bināsı
ًّ ّ
Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālānuñ bir ‘aṭiyyesi oldı. Ḳaçan ki va‘de tamām ola,
yine Rabb-i ‘İzzet’üñ emri ile yıḳılup fenā bula. Ḫuṣūṣā Bārī Ḫudā’nuñ rūz-ı
mev‘ūda irādeti müte‘alliḳdür. Aṣlā vuḳū‘ında şübhe yoḳdur.” diyü söyledi.
Andan aḳṣā-yı bilād-ı şimālīye çekildi, gitdi.
Tafṣīl-i munżam3 der-ṣıḥḥat-i sedd-i müstaḥkem

Ḫafī olmaya ki seddüñ vücūdında şübhe yoḳdur. Def‘-i fiten-i ḳavm-i
Ye’cūc içün binā olınduġı ḫod naṣṣ-ı şerīfle ẟābitdür. Nihāyet bānī-i sedd
olan İskender-i Kübrā mıdur, yoḳsa Ẕü’l-ḳarneyn-i Rūmī midür, ekẟer-i
müverriḫīn anda iḫtilāf itmişdür.
Ammā kitāb-ı el-Mesālik ve’l-memālik’de mesṭūrdur ki ḫulefā-yı
‘Abbāsiyye’den Vāẟıḳ Bi’llāh zamān-ı ḫilāfetinde bir vāḳı‘a gördi ki ḳavm-i
Ye’cūc ile mābeynimüzdeki sedd-i sedīd açılmış. Ya‘nī ki eşrāṭ-ı sā‘atden
olan ‘alā’imüñ biri muḳarrer olmış. Fe-lā-cerem seyyāḥ-ı kār-dān, Selām-ı
Tercemān nām ādemine elli nefer yarar yoldaş ḳoşdı. “Beş biñ dīnār ve iki
yüz biñ dirhem ve ol elli neferüñ her birine biñer dirhem ve birer yıllıḳ4 zād
u zevāde ve bu cümlenüñ taḥmīli içün iki yüz re’s güçlü, ḳuvvetlü ḳatır
āmāde ḳıldı. Ve cümlesine mektūb virüp Sürremenrāy nām ḳaṣabadan
Ermeniyye ṣāḥibi İsḥāḳ bin İsma‘īl’e gönderdi ki [416b E] ol zamānda
Tiflīs’de olurdı. Aña varduḳdan ṣoñra sālik-i rāh olup Sedd-i İskender’e
‘azīmetimüzi ve tā ol maḥalle dek müsāferetimüzi muḥkem tenbīh ḳıldı. El-
ḳıṣṣa ṣāḥib-i Ermeniyye mektūbı ile ṣāḥib-i serīre varduḳ. Ve andan bir nāme
ile Lān memleketi melikine vuṣūl bulduḳ. Ol daḫı bize temessük virüp
1 döndi: döndi, gitdi E

2 “Bu, Rabb’imden bir rahmettir. Rabb’imin vaadi geldiğinde onu yerle bir eder. Rabb’imin
vaadi haktır.”
3 munżamm: - N1
4 yıllıḳ: yollıḳ N1
Ḳaplan 1 Şāh’a gönderdi. Ol daḫı eglendürmeyüp Ḫazer meliki Ṭarḫān

cānibine revāne ḳıldı.
Ba‘de’l-vuṣūl bir gün bir gice anuñ ḥużūrında daḫı istirāḥat u nüzūlden
ṣoñra bize beş nefer ehl-i vuḳūf ḳoşdı. Tā ki yigirmi altı gün geçüp ‘āḳıbet
yolımuz bir arż-ı sevdāya mütenāhī oldı ki rā’iḥa-i kerīhe ile vāḳi‘ idi. Ḥattā
tenāvül-i ṭa‘āma bile māni‘ idi. Pes on gün miḳdārı ki ol arż-ı kerīhede
gezdük, [197b N1] ba‘dehu 2 birḳaç ḫarābe medīneye yitişdük. Ve ol
mābeynde yigirmi yedi gün daḫı sefer itdük. Ve ol medā’in-i ḫarābenüñ
aṣlını su’āl itdükde zamān-ı sābıḳda ḳable binā’i’s-sedd, Ye’cūc ü Me’cūc
ḫarāb itdügi şehrler idügini ma‘lūm idindük. Ġıbbu ẕālik Sedd-i İskender
olan ṭaġa varup ḳarībinde ba‘żı ḳal‘alar bulduḳ ki sükkānı ehl-i İslām idi.
Kimi ‘Arabī ve kimi Fārisī tekellüm iderlerdi. Ve Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm tilāvetin
idüp mesācid ü ma‘ābidde ‘ibādet ḳılurlardı.
Biz ki emīrü’l-mü’minīn cenābından 3 geldügimüzi [185a MV]
bildürdük, ‘Dār-ı dünyāda emīrü’l-mü’minīn nāmına kimse var mıdur?’
diyü ta‘accüb itdüklerini gördük. Ḥattā ‘Ḫalīfe-i Rabbü’l-‘ālemīn şeyḫ
midür, yoḳsa şāb mıdur?’ diyü ṣordılar. Ve ‘Ne vechle icrā-yı aḥkām ider?’
diyü tefaḥḥuṣ ḳıldılar. Andan gidüp bir ṭaġa varduḳ ki aṣlā yeşerür nebātātı
yoġ-ıdı. Ve bir cebel-i maḳṭū‘ idi ki yüz elli ẕirā‘ ‘arżı olan bir ḳıṭ‘a arżda
vāḳi‘ idi. Ve andaki vādīnüñ iki cānibinden iki ḳapu var idi ki her ḳapunuñ
enlüligi yigirmi beş ẕirā‘ idi. Küllīsi ḥadīdden kerpiçlerle müstaḥkem
yapılmış idi. Ba‘dehu nuḥās ile ḳaplanmış idi. Her birinüñ eni4 elli ẕirā‘ idi.
Andan içerüsi bir derbend-i ḥadīd idi ki ol ikisinüñ cānibleri ṭūlen yüz
yigirmişer ẕirā‘ idi. Bināsı mümted olup ol ‘iḍādelerüñ üzerine binmiş idi ki
anlaruñ daḫı ṭūli onar ẕirā‘ ve ‘arżları beşer [ẕirā‘] idi. Ve ol derbendüñ
yuḳarusı [417a E] göz irimi mertebesinden ziyāde, istiḥkāmı ḥadīdden
āmāde, gūyā ki ṣun‘ı ne ṣan‘at-i binā ve ne maḳdūr-ı beşer idi.
Bu ṭarīḳla irtifā‘ı tā re’s-i cebele dek varmış idi. Ve nihāyetinde şerefeleri
var idi ki her şerefe ṭarafında iki ḳuş 5 birbirine muḳābil ḳonmış idi. Ve
andan öte bir demürden ḳapu görinmiş idi ki iki ḳanadı var idi. Her birinüñ
1 Ḳaplan: Fīlān MV | Ḳaylān E

2 ba‘dehu: - MV, N1
3 cenābından: cānibinden N1
4 eni: - N1
5 N1 ve E nüshalarında bu kelimenin yeri boş bırakılmıştır.
‘arżı elli ẕirā‘ ve yüksekligi ol miḳdār ile ẓāhirü’l-irtifā‘, …1 daḫı beşer ẕirā‘
idi. Ḳā’imeleri ḫod tā derbend miḳdārınca idi. Ve ol ḳapunuñ üzerinde yedi
arşun uzunı bir kilīd ṭururdı. Bir ḳarış ḳaluñlıġı ve yirden yuḳaru yigirmi
beşer ẕirā‘ irtifā‘ı muḳarrer idi. Ve yine ol ḳuflden beşer ẕirā‘ yuḳaru bir vādī2
var idi ki anuñ ṭūli ḳufl ṭūlinden efzūn idi. Her birinüñ ikişer ẕirā‘ miḳdārı
ṭūl ile ḥikmet-nümūn idi. Ve yine anuñ3 üstinde bir buçuḳ arşun ḳaddinde
bir miftāḥ-ı mu‘allaḳ ser-nigūn idi. Düvāzdeh dendāneleri nümāyān
mencinīḳ ḫalḳası gibi zencīr ile aṣılmış idi. Ve ‘iḍādeteyn altında ḳalanlardan
ġayrı ‘atebe-i bāb on arşun var idi ki yüz ẕirā‘ basṭında idi.
Ve bu ẕikr olınan ḳal‘alaruñ re’īsi her gün üç nevbet, onar fārisle
atlanurdı. Ve her biri elinde beşer baṭmān aġırı ḥadīd ṭutarlardı. Varup ol
ḳapuyı muḥkem dögerlerdi. Ke-ennehu muḥāfaẓada iḥtiyāṭ üzere idüklerini
bildürürlerdi. Ḫuṣūṣā verā-yı bābdan ba‘żı [198a N1] eṣvāt-ı ġarībe
işidürlerdi. Ḥattā bizüm yoldaşlarımuz daḫı ḳapu dögmek ḫidmetini edā
itdiler. Ḳapu ardından ṣudūr eyleyen eṣvātı daḫı işitdiler.
Ba‘de-mā ol maḥalle ḳarīb bir ḥıṣn-ı kebīr-i ‘acīb daḫı var idi ki ṭūlen
ve ‘arżen onar fersaḫ miḳdārı vüs‘atle nümūdār idi. Ve iki ḳal‘a daḫı mevcūd
idi ki her birinüñ devri yüz ẕirā‘ ile ma‘dūd idi. Ve bu ḳal‘alaruñ
mābeyninde bir a‘lā ṭatlu ṣu aḳardı. Ve ol maḫlūḳāta ol āb-ı zülālden ḥiṣṣe
çıḳardı.
Ammā ol iki ḥıṣn-ı ṣaġīrüñ biri sed bināsına isti‘māl olınan ālāt-ı bennā
ile memlū idi. Ḥadīd ü nuḥāsden ġarīb ḳazmalar ve kürekler ve büyük
büyük ḳazanlar ve körükler ṭopṭolu idi. Ve ḫışt-ı ḥadīd fażalātı daḫı yıġın
[417b E] yıġın anda ḥıfẓ olınmış idi. Ekẟeri birer buçuḳ ẕirā‘ ṭūl ü ‘arż ile
bulınmış idi. Ammā ḳaluñlıġı birer ḳarış miḳdārı görinmiş idi.”
Ol dīde-bānlara ki [185b MV] ṣormışlar, “Ḳavm-i Ye’cūc ü
Me’cūc’den bu ḳapu üstinde, ya sedd-i dīvārı firāzında gördügüñüz var
mıdur?” dimişler. Anlar daḫı “Bir kerre pençesi şerefeler üstinde görindi.
Ammā der-ḥāl bir rīḥ-ı sevdā esüp yine anları kendü semtlerine sürdi,
bıraḳdı ki ḳadları birer buçuḳ ḳarış miḳdārı ancaḳ var idi.” diyü cevāb
virmişler.
1 E nüshasında burada bir kelimelik boşluk bırakılmıştır. MV ve N1 nüshalarında ise boşluk

bulunmamaktadır.
2 N1 ve E nüshalarında bu kelimenin yeri boş bırakılmıştır.
3 N1 nüshasında bu kelimenin yeri boş bırakılmıştır.
Ba‘de ḳażā’i’l-vaṭar Selām-ı Tercemān ile ve sā’ir nefer ol maḥalden

‘avdetle sefer idüp nāḥiye-i Ḫorāsān’a çıḳmışlar. Andan Semerḳand ardına
yedi fersaḫ ḳarīb olan vilāyete nüzūl ḳılmışlar. Ba‘dehu ‘Abdu’llāh bin
Ṭāhir’e çıḳup yüz biñ aḳçe en‘āmın almışlar. Bu ṭarīḳla iki yıl, dört ay ki
tamām olmış, bunlar Tercemān Selām ile Sürremenrāy ḳaṣabasına vuṣūl
bulmış. İntehā.
Tafṣīl-i kitāb-ı el-Mesālik be-tefāṣīl-i tilke’l-mehālik

Ġıbbu ẕālik Ẕü’l-ḳarneyn laḳabına vücūh-ı keẟīre beyān olınmışdur.
Envārü’t-tenzīl ḳavlince şecā‘atine binā’en dinilmişdür. Zīrā ki merd-i dilīr
olanlara kebş ıṭlāḳ olınmaġın mezbūra daḫı Ẕü’l-ḳarneyn laḳabı münāsib
görilmişdür. Ve ba‘żılar ḳavlince zamān-ı devleti iki ḳarn i‘tibār olınmaġın
laḳab virilmişdür. Veyāḫūd başına giydügi tācında iki şāḫ olup kebşüñ
ḳarneyni gibi görinmegin teşbīh ḳılınmışdur. Veyāḫūd1 mülk-i Rūm ve Fārs
salṭanatı veyāḫūd vilāyet-i Rūm ve Türk memleketini taḥt-ı taṣarrufa
getürmegin ol laḳab ḳonılmışdur.
Ve bi’l-cümle İskender-i Kübrā Sedd-i Ye’cūc’ı yapduḳdan ṣoñra Bārī
Ḫudā cenābına vāfir şükrler itdi. Ba‘dehu çekilüp arż-ı Mıṣr’a ṭoġrı gitdi. Tā
ki selāmet yaḳasına çıḳup İskenderiyye şehrini bünyād ḳıldı. Ba‘żılar
ḳavlince on iki şehr-i ‘aẓīm yapdı. 2 Cümlesini İskenderiyye ismi ile
müsemmā ḳıldı.
Vaṣīf Şāh-ı müverriḫ taḥḳīḳı üzere ḳaçan ki Mıṣr İskenderiyyesi
bināsına el urdı, iḫtitāmına yüz elli yıl miḳdārı zamān mürūrı lāzım görindi.
Ḥālā ki İskender’üñ ‘ulüvv-i himmeti ile az zamānda ġāyet ü encām buldı.
Fe-ammā ba‘de-zamānin tekrār ḫarāb oldı. İkincide İskender-i Rūmī
iḳdāmıyla ta‘mīr olındı. Ḥattā mir’āt-i cām-ı 3 cihān-nümā daḫı anlaruñ
āẟārından oldı. [198b N1]
Ve bi’l-cümle İskender-i Ḥimyerī ki rūy-i zemīni ṭolaşdı, mevkib-i
hümāyūnı bi’l-āḫire ‘Irāḳ’a çıḳup leşkerine icāzet virdi. Ruḫṣat-ı inṣırāfla her
biri yirlü yirine ṭaġıldı. Ve kendüsi Dūmetü’l-cendel nām maḥalle varup
1 yāḫūd: yāḫūd başına giydügi N1

2 şehr-i//yapdı: şehrini bünyād ḳıldı E
3 cām-ı: - N1
ṭā‘āt u ‘ibādete meşġūl [418a E] oldı. Ve çoḳ zamān geçmedin vedī‘at-ı

ḥayātını ḳābıż-ı ervāḥa ṭapşurdı.
Naẓm
‫ﻫﻢ از ﮔﺮدش او ﻧﻴﺎﺑﯽ ﺟﻮاز‬ ‫اﮔﺮ ﺗﻮ ﮔﺮدون ﻧﺸﻴﻨﺪ ﺑﻪ راز‬

[‫ﳘﻮ ﺗﲑﮔﯽ و ﻧﮋﻧﺪی دﻫﺪ‬ ‫]ﳘﻮ ج و ﲣﺖ ﺑﻠﻨﺪی دﻫﺪ‬
1 ‫ﮔﻬﯽ ﻣﻐﺰ ﺑﯽ ازو ﮔﺎﻩ ﭘﻮﺳﺖ‬ ‫ﺑﻪ دﴰﻦ ﳘﯽ ﻣﺎﻧﺪ و ﻫﻢ ﺑﻪ دوﺳﺖ‬
Ba‘de-mā müddet-i ‘ömrinde iḫtilāf vardur. Kitāb-ı Ḫamīs’de mesṭūr
olduġı üzere biñ altı yüz yıl ‘ömr sürmişdür. Ve ḳabr-i şerīfi Tihāme’dedür.
Faṣl Der-ẕikr-i İbrāhīm el-Ḫalīl ‘aleyhi’s-selām

Ḥażret-i Ḥaḳḳ’uñ ḫalīli ve enbiyā-yı ‘iẓāmuñ eşref ü celīlidür ki bir
peyġāmber-i büzürgvār ve nebiyy-i ṣıddīḳ-ı ḫullet-medārdur ki ‘iẓam-ı şānına
nihāyet yoḳdur. Faḫr-i enbiyā, sulṭān-ı aṣfiyā, Ḥażret-i Muḥammed Muṣṭafā
ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem bunlaruñ nesl-i şerīfinden ẓuhūra gelüp ol millet
üzere olmaları şān-ı laṭīfinüñ meziyyetine şāhiddür. Ḥattā ‫»اﺣﲕ ﺳﺘﺔ اﻟﻘﺮى‬
2«‫[ ورﻓﻊ ﻗﻮاﻋﺪ اﻟﺒﻴﺖ ﰱ أم اﻟﻘﺮى‬186a MV] na‘tı anlaruñ ‘iẓam-ı şānı
ّ
ṣıḥḥatine müsā‘iddür.
Ḥilye-i şerīfleri
Reng-i rūyları 3 ḳızıllıġla aḳlıġa mā’il, ḳāmet-i mevzūnları mu‘addil,

ḍaḫīmü’s-sürre ve eşhelü’l-‘ayneyn, ‘aẓīmü’s-ṣadr ve müsteviyyetü’l-
1 “Eğer senin için felek ancak sırlarla varsa ve onun dönüşünün izni senin elinde değilse
[bütünüyle yücelik tacını ve tahtını bırak. Bütün kederleri ve öfkeleri bırak]. Bunların
hepsi hem dosta hem düşmana kalacaktır. Bundan bazen öz bazen de kabuk elde edersin.”
| ‫ ﭘﻮﺷﺖ‬:‫ ﭘﻮﺳﺖ‬MV | Bu manzume Firdevsî’nin Şehnâme’sinden iktibas edilmiştir. bk. Cevad
Beşerî, “Ebyât-i Şâhnâme Der-Halku’l-insân-i Nîşâbûrî”, Edeb-i Fârisî, Sâl 9, Şümâre 1,
Bahâr u Tâbistân 1398, s. 101-124.
2 “Altı şehir ihya etti. Mekke’de Ka‘be’nin sütunlarını yükseltti.”
3 Reng-i rūyları: - N1
menkibeyn bir resūl-i celīlü’l-ḳadr idi. Vilādetleri arāżī-i Ahvāz’dan zemīn-i

Sūs’da olmışdur.
Ve ba‘żılar ḳavlince nāḥiye-i Ḥarrān’da vuḳū‘ bulmışdur. Esaḥḥ-ı aḳvāl
budur ki masḳaṭ-ı re’sleri ıḳlīm-i Bābil’den Kūẟā nām maḥalde ẓuhūr
itmişdür. Babaları Āzer’üñ ‘ömrinden yigirmi yıl geçdükden ṣoñra nūr-ı
vücūdları ‘ālemi münevver ḳıldı. Ḳaçan ki zamān-ı vilādetleri yaḳın oldı,
māderleri ol diyārdan ıraḳlaşup ṣuyı ṣoġulmış bir nehr-i ‘aẓīm kenārına vuṣūl
buldı. Ve ol maḥalde vaż‘-ı ḥaml idüp ol gevher-i yek-dāneyi ṣarup
ṣarmaladı. Anda ḳoyup1 babası Āzer’i ḫaberdār itmege vardı. Ba‘dehu peder
ü māderi ḫavf-ı Nemrūd ile ḫafiyyeten ol mevżi‘a vardılar. Kenār-ı cūyda bir
evcegiz tertīb idüp eṭrāfını mażarrat-ı sibā‘ ḫavfından seng ü ḫas u ḫāşāk ile
berkidüp çekildiler. Ya‘nī ki vilādet-i ferzend-i ‘izzetmendi bir ferde
bildürmediler.
Egerçi ki eṣaḥḥ-ı aḳvāl bu ẕikr itdügimüzdür. Lākin İmām Süddī
ḳavlince şol zamān ki māder-i İbrāhīm’de ḥaml ẓāhir oldı, Āzer’e ḫavf-ı
Nemrūd ġalebe ḳılup ḫalīlesini Kūfe ile Baṣra miyānında Verḳā 2 nām
maḥalle iletdi. Vaż‘-ı ḥaml idüp Ḥażret-i İbrāhīm büyüyince anda alıḳodı.
Ve zamān zamān vech-i ma‘īşetlerini irsāl [218b E] itdi.
Ve ba‘żılar ḳavlince vilādetleri bir ġār içinde oldı. Ammā ki ol ġār yine
Verḳā’da olması bilā-münāfāt müteḥaḳḳıḳ bulındı. İbrāhīm dimek “eb
rāhim” ma‘nāsınadur. “Peder-i müşfiḳ u mihrbān” dimekdür. Ammā laḳabı
Ḫalīlu’llāh ve Ḫalīlü’r-Raḥmān’dur. Niteki künyet-i laṭīfi3 Ebü’d-ḍīfān ve
Ebū Muḥammed ve Ebü’l-enbiyā oldı. Babaları Āzer’üñ bir nāmı Tāreḫ’dür
ki Kūfe ḳaryelerinden Kūẟā nām [199a N1] ḳaryede olurdı.
Ve ḥażretüñ vilādeti tārīḫinde Nemrūd bin Ken‘ān bin Gūş bin İrem
bin Ḥām bin Nūḥ ‘aleyhi’s-selāmdur ki fermān-fermā-yı ‘ālem-i nāfiẕü’l-
aḥkām-ı benī Ādem bir pādişāh-ı ṣāḥib-i ḥaşem idi ki tamāmet-i rub‘-ı
meskūna ḥükm itmiş idi. Kibār-ı Müslimīn’den İskender ve Süleymān ve
küffār-ı cebbārīnden Nemrūd ve Buḫtunnaṣr-ı ḍalālet-nişān ḳalemrev-i
ḥükūmetlerini aḳṣā-yı ma‘mūre-i şarḳdan intiyā-yı meskūne-i ġarba
iletmiş idi.
1 ḳoyup: alıḳoyup N1
2 Verḳā: Verḳām N1
3 künyet-i laṭīfi: künyeti MV, N1
Ba‘de-mā Mevlānā Ḳāḍī Beyżāvī ‘aleyhi’r-raḥme “Ba‘ẟ-i İbrāhīm

‘aleyhi’s-selām Ḍaḥḥāk-i Mārī zamānında oldı.” diyü yazmışdur. Bu ḳavl ise
Nemrūd’uñ şarḳdan ġarba istīlāsına münāfīdür.
El-ḳıṣṣa Nemrūd serīr-i salṭanata cülūs ile ki vücūd buldı, günden güne
gülzār-ı ‘adālete meyelān ve inṣāf gülistānını sebz 1 ü reyyān idüp esās-ı
‘aẓameti gitdükçe mümehhed oldı. Ve erkān-ı sa‘ādet ü ḥaşmeti vüfūr-ı
merḥamet ü mekārimle re‘āyāyı zinde ḳıldı. Evḳātı bu minvāl üzere ḫiṣāl-i
ḥamīde ve aḫlāḳ-ı pesendīde ile güẕerān iken İblīs-i bāhirü’l-ḫusrān kendüyi
iḍlāle başladı. Da‘vā-yı ulūhiyyet itmesine müte‘alliḳ iġvālar ile ol ġāfili
ṭarīḳ-ı [186b MV] rāstden çıḳardı.
Bi’l-āḫire ene ve lā-ġayr2 da‘vāsı ile ḍalālete maḳrūn itdi. “Ḫālıḳ u Rāzıḳ3
benüm.” diyü gūn-ā-gūn heẕeyān ile kendüyi maġbūn itdi.
4«‫»ﺗﻌﺎﱃ ﷲ ﻋﻤﺎ ﻳﻘﻮﻟﻮن ﻋﻠﻮا ﻛﺒﲑا‬
ً ّ Niteki ātiyü’z-ẕikr Cemşīd’e daḫı böyle
olmış idi. Niçe rūzgār ve ḳurūn-ı bī-şümār İslām üzere icrā-yı aḥkām iderken
zamān-ı salṭanatı mümted olmaġla ve İblīs ‘aleyhi’l-la‘nenüñ iġvāsına
uymaġla da‘vā-yı ulūhiyyet idüp kāfir olmışdur.
li-Münşi’ihi
Pādişāhlar ki ẓıll-ı Yezdāndur

Ẓılla ẓulmet olur velī hem-reng
Ẓulüm u ẓalm birdür imlāda

Virür āyīneye ikisi de jeng
Sāyeyi ẕāta ḥaml ider cühelā

Küfre iletür o ḳavmi bu āheng
Devlet aṣḥābı iḥtiyāṭ itsün

Reng ider yoḳsa anlara nīreng
Ve bi’l-cümle Nemrūd ki pend-i şeyṭānla sālib-i dīn [419a E] ü īmān

oldı, kendü şeklinde ṣanemler düzdürüp ḫalḳı ‘ibādetine da‘vet ḳıldı.
1 sebz: ser-sebz N1
2 “Sadece ben, başkası değil!”
3 Rāzıḳ: Rezzāk N1, MV
4 “Yüce Allah bu söylenenlerden uludur, büyüktür.”
“Nihān u ‘ayān her kişi ‘ibādet-i evẟān idüp baña taḳarrüb devletini kesb
itsün.” diyü ‘ibādu’llāhı iḍlāle başladı.
Menḳūldür ki birgün umūr-ı salṭanatdan bir mühimm-i küllī düşüp
a‘yān-ı devletini ve müneccimīn ü kehene-i memleketini bi-esrihim ḥużūr-ı
menḥūsına getürtdi.
Kitāb-ı Ünsü’l-celīl ḳavlince ol eẟnālarda Nemrūd bir rü’yā görmiş idi.
Cevv-i semāda bir kevkeb-i pür 1 -nūr hüveydā olmış. Ve anuñ żiyā’-ı
kāmilinden żav’-i şems ü ḳamer iżmiḥlāl mertebelerin bulmış. Ḥattā
Nemrūd-ı merdūd ‘aleyhi’l-la‘netü’l-Vedūd ol ḫavf ile feza‘ u feryād iderek2
uyanmış. Cem‘iyyet-i müneccimīn ü sāḥirāna ol vāḳı‘a sebeb olmış.
El-ḳıṣṣa Nemrūd-ı ḍāll ki bu minvāl üzere dīvān itdi, keyfiyyet-i ta‘bīr-i
rü’yāsını kāhinlerinden istibyān itdi. Ḫalīd bin ‘Āṣ ki re’īs-i müneccimīn-i
ḫavāṣ ve eşher-i kehene-i bāhirü’l-iḫtiṣāṣ idi, Nemrūd’a ilḳā ve bu mażmūnı
inhā eyledi ki “Kitāblarımuzuñ aḥkāmı mūcibince elbette bu sāl pāy-taḫt-ı
lāzımü’l-iclālde [199b N1] bir ferzend-i ‘izzetmend vücūda gelecekdür.
Büyüyüp neşv ü nemā bulduḳdan ṣoñra āyīnimüzi nesḫ idüp bir dīn-i cedīd
ve şer‘-ı mecīd iẟbātına mücidd olsa gerekdür. Şöyle ki vaḳtiyle tedārüki
görilmeye, bu ḫānedānuñ devleti mużmaḥil ola, gide.”
Çün ki bu mübālaġa ile iḥtiyāṭ ṣımāḫ-ı Nemrūd’la ki iḫtilāṭ itdi, hemān
ol ḥīnde emr eyledi ki “Ol yıl kimse ‘avreti yanına varmaya. Ve şimdiye dek
ḥamli ẓāhir olanlardan her kimüñ ‘avreti vaż‘-ı ḥaml iderse benüm
ṭarafumdan bir mü’ekkel anda ḥāżır ola. Her ṭoġan benāt olduḳda
müsāmaḥa eyleye. Ẕükūrdan ise mecāl virmeyüp ḳatl ide.” Ḥattā ḫavāṣṣ-ı
kehene bu re’y-i fāsidi begendiler. Anuñla ‘amel olınmaġı ẕimmetlerine
vācib bildiler. Ve her on kişiye bir mücerrib-i umūr mü’ekkeli musallaṭ
ḳıldılar.
Ammā peder-i İbrāhīm olan Āzer’e, ḫavāṣṣ-ı Nemrūd’dan bir emīr-i
mu‘teber olmaġın anuñ ḫuṣūṣında müsāmaḥa olındı. Ya‘nī ki ‘avreti ile
mücāma‘at itmesün, diyü maḫṣūṣ bir mü’ekkel ḳonılmadı. Ancaḳ tenbīh ile
iktifā ḳılındı.
1 pür: - N1
2 iderek: idüp aġlayaraḳ MV | ile E
li-Münşi’ihi
İrādet eylese bir şey’i Ḥażret-i Mevlā

Ne kimse [187a MV] men‘ ider anı ne redd olur o ḳażā
Bu müdde‘āyı ider merd-i münkire iẟbāt

Ḥikāyet-i püser ü bint ü himmet-i ‘Anḳā
Der-keyfiyyet-i vilādet-i İbrāhīm ve ḥirāset-i ān nebiyy-i kerīm ez-

Kirdgār-ı ḫallāḳ u raḥīm ve helāk-şüden-i bisyār-i eṭfāl bā-fermān-ı
Nemrūd-ı muḍill ü ḍāl
Naḳale-i aḫbār-ı a‘yān, ḥafaẓa-i āẟār-ı ‘ālemiyān bu rāz-ı nühüfteyi bu
vech ile i‘lān u beyān ḳıldı ki ol senede [419a E] mü’ekkelān-ı Nemrūd pāy-
taḫt-ı nā-mübārekinde mevlūd on sekiz biñ ferzendi nā-būd ḳıldılar. Ekābir
ü aṣāġırdan bir ferdüñ veledini ṣıyānet ü ḥirāset itmediler.
İttifāḳ-ı ekẟer-i müverriḫīn böyledür ki Ḥażret-i Ḫalīlu’llāh raḥm-i
mādere düşecegi gicenüñ ṣabāḥında kehene-i ḍalālet-vifāḳ ittifāḳla dīvān-ı
Nemrūd’a geldiler. “Bunca cidd ü cehd olınmışdur. Encāmı işbu şāma
müntehī olmışdur ki bu aḫşam ol vücūd-ı lāzımü’l-in‘idām ṣulb-i pederden
raḥm-i mādere düşecekdür. Ya‘nī ki bir ṣadef-i dü-nīm-i la‘līn bir dürr-i
ẟemīn ve gevher-i şāhvār-ı ḥikmet-ḳarīni kendüye ceẕb idecekdür. İḥtiyāṭ-ı
küllī lāzımdur. Müsāmaḥa ve müsāheleden ictināb emr-i müteḥattimdür.”
didüklerinde Ḫalīd bin ‘Āṣ’uñ bu ihtimāmını ki gördi, Nemrūd ser-cümle
dārü’l-mülki sükkānını şehrden ṭaşra sürdi. Ve dervāzelere ẟiḳa ve
mu‘temedün ‘aleyh ādemler ḳodı. “Bu gün ve bu gice bir ferd ‘avretine yaḳın
olmasun.” buyurdı.
Fe-lā-cerem ber-mūcib-i emr-i mübrem her kişi ‘iyāline dūr ve
meskenine mehcūr, müneccimīn ise usṭurlābları ellerinde manẓūr-ı daḳā’iḳ-ı
sā‘at taḥḳīḳında her biri kemāl-i diḳḳatle iştiġāl-i mevfūr üzere iken ḥikmet
Ḫudā’nuñdur, māder-i İbrāhīm ki ismi Yūnā1 idi, gezinerek evine ḳarīb olan
dervāzenüñ iç yüzine vardı. Āzer ki ba‘żı yārānı ile ol ḳapunuñ ḥıfẓına
mü’ekkel idi, ḫalīlesini tenhā gördi. Nefsinden bir küllī teḳażā ve müddet-i
1 Yūnā: Būnā E
‘ömrinde peydā olmamış ṭaleb ü iştihā peydā olmaġın ‘avretinüñ yanına

vardı. Ḳapunuñ iç yüzinde bir ḫālīce yirde murādını ḥāṣıl ḳıldı.
Ṭarafeynde teleẕẕüẕ-i tām muḳarrer olup [200a N1] māder-i İbrāhīm
‘aleyhi’s-selām ki menziline ṭoġrıldı, hemānā müneccimīn zümresinden bir
feryād ḳopdı. Ve bir zemzeme ile ẓāhirü’l-imtidād işidildi ki “İşte ol vücūd
henüz raḥme düşdi. Bunca sa‘y u kūşişümüz cidden netīce virmedi.” diyürek
Ḫalīd-i pelīd ṣaçın, ṣaḳalın yolaraḳ “Olacaḳ oldı.” diyü vāveylā ḳılaraḳ serāy-ı
Nemrūd’a geldi. Vāḳi‘-i ḥāli munfaṣılan kendüye 1 bildürdi. Ve şarḳdan
ġarbe nūr u żiyā ile arż u semā miyānını ḳaplamış bir kevkeb-i mes‘ūd
gösterdi ki ḥadd-i ẕātında necm-i İbrāhīm el-Ḫalīl ol kevkeb-i pür-nūr-ı celīl
idi. Ol ḥīne dek görinmiş ve ṭoġmış yılduz degül idi.
Ḥāṣıl-ı kelām her çend ki ihtimām-ı tām ile2 yoḳladılar, hīç bir ferdi
‘avreti yanında bulmadılar. “Raḥme düşmeden men‘ine imkān olmadı ise
bārī vaḳt-i vilādetinde diḳḳat u ihtimām3 idelüm.” [420a E] diyü ṭaġıldılar.
Müddet-i ḥaml münḳażī olınca kāhinler ve müneccimler burısı ṭutmış ‘avret
gibi ıżṭırāb üzere deprendiler. “Bu minvāl üzere zamān-ı müddet-i ḥaml
güẕerān olup işte bu heftede, fülān gicede ve fülān sā‘atde vücūda
gelecekdür.” diyü müneccimler ḫaber virdiler. Bu kerre tefaḳḳud u
tefaḥḥuṣda ḳatı iḥtiyāṭ [187b MV] üzere ḥareket itdiler.
Māder-i Ḫalīl ise ḫavf-ı ġażab-ı Nemrūd ile küllī ıżṭırāb peydā itdi.
Āẟār-ı vilādet olan evcā‘-ı4 mütenevvi‘adan ba‘żı ḥālāt belürdügi gibi ilhām-ı
İlāhī ile şehrden ṭaşra gitdi. Sübḥāna’llāhu’l-müste‘ān. Ol gice ṣabāḥa dek
müneccimān usṭurlāblarına nigerān ve daḳā’iḳ u sā‘āt ḥisābında diḳḳat-
künān;
Naẓm
Devrān ki ḥādiẟāt-ıla yüklendi bī-gümān

Gün ṭoġmadın neler ṭoġa kim bile nāgehān
inşādı ile ṭaraf ṭaraf pūyān ve ẓuhūr-ı ḥavādiẟe dīde-i intiẓārla cūyān
iken ‘āmme-i müneccimīn ve kehene-i ṣınā‘at-güzīn “İşte ol ferzend-i
sa‘ādetmend-i hidāyet-resān nāgehān ṭulū‘-ı pür-nūrla ẓāhir ü ‘ayān oldı.”
1 kendüye: - MV, E
2 ihtimām-ı//ile: ihtimām ile N1
3 ü ihtimām: - N1, E
4 evcā‘-ı: evżā‘-ı E
diyü Nemrūd ḳapusına geldiler. “Aṣlā iḥtiyāṭımuz fā’ide virmeyüp ıḳlīm-i

Bābil’den ‘arż-ı ‘Irāḳ’da Kūẟā nām ḳaryede işbu sā‘atde ṭoġdı.” diyü
bildürdiler.
Fe-ammā māder-i İbrāhīm ‘aleyhi’s-selām ki ıżṭırāb-ı ḥaml ile ṭaşra gitdi,
emr-i İlāhī ile bir melek ẓāhir olup delāletle bir ġār-ı enbūha iletdi. “Ṣaḳın
ḳorḳma, üşenme kimseden. Ciger-gūşeñe żarar yitişe ṣanma ki ṭoġacaḳ
oġluñ ḫalīl-i Ḫudā’dur. Ḫuṣūṣā ki cedd-i güzīn-i enbiyādur.” beşāretin itdi.
Vaż‘-ı ḥamle mühimmāt olan ḥavā’ici kendüye teslīm idüp çekildi, gitdi.
Vaḳtā ki Ḥażret-i İbrāhīm ṭoġdı, Cibrīl-i kerīm ḥāżır olup mübārek
göbegini kesdi. Ve mübārek1 ḳulaḳlarına eẕān oḳıyup cism-i pākine cennet
ḥullelerinden bir beyāż nūrānī cāme giydürdi. Ba‘dehu ‘ālem-i bālāya ‘azīmet
ḳıldı. Ve ol melek-i cemīl 2 ki delālet ile ġāra getürmiş idi ve mevlūd-ı
mes‘ūdınuñ beşāretin yitürmiş idi, niçe rūzgār māder-i Ḫalīl3 yanından dūr
olmadı. Emr-i Yezdān-ı Celīl ile enīs ü mūnis olup ḥużūrından cüdā olmadı.
Keẕā fī Ünsü’l-celīl.
Ve ammā bu mābeynde ḳatl olınan eṭfāl ne miḳdār idüginde iḫtilāf-ı
[200b N1]4 aḳvāl muḳarrerdür. Mevlānā Kisā’ī ‘aleyhi’r-raḥme ḳavlince ol
sālde yüz biñ eṭfāl helāk olmışdur. Ve ba‘żılar yetmiş yedi biñ ferzend ḳatl
olındı, dimişdür.
Nemrūd-ı fācir-i ẓulmkār egerçi ki [220b E] kāfir-i şirk-iştihār idi, lākin
‘aḳlı daḫı bir miḳdār kendüye yār idi. Bu deñlü diḳḳat-i bisyār ve zenleri
ḥirāset-i bī-şümār ve niçe biñ eṭfāli ḳatl ile ḫāksār ve peder ü māderlerini
nevḥa vü mātemle perīşān-rūzgār itmesi cidden fā’ide virmedügini ki fikr
eyledi. 5﴾‫ﻮل‬ ِ ‫ ﴿ﻟِﻴـ ْﻘ‬mūcibince bu ḳażiyye irādetu’llāh ile
ً ‫ﻀ َﻰ ا ﱠُ أ َْﻣًﺮا َﻛﺎ َن َﻣ ْﻔ ُﻌ‬ َ
olup men‘ine imkān yoġduġını tamāmen iẕ‘ān idüp kendü kendüye pend ü
tesliyet üzere oldı.
Ba‘de-mā Āzer ki ḫātūnınuñ ḥamlini ṭuymış idi, ẓuhūr-ı vilādetden
evvel bu tedbīri muḳarrer itmiş idi ki eger erkek ṭoġarsa iledüp Nemrūd’a
teslīm eyleye. Keyfiyyet-i ḥamlini bildürüp Nemrūd’uñ ḥaḳḳ-ı nān u
nemekini ri‘āyet itmiş ola. Egerçi ki māderi daḫı bu ‘ahd üzere idi, lākin
cibilliyet-i māderde merḥamet ü şefḳat eż‘āf-ı mużā‘af olmaġın zevcine
1 mübārek: - N1, E
2 cemīl-i: celīl-i E
3 māder-i Ḫalīl: Ḥażret-i Ḫalīlu’llāh ‘aleyhi’s-selām MV
4 N1 nüshasında 200b ile 201b varakları yer değiştirmiştir.
5 Kur’ân-ı Kerîm, Enfal Sûresi, 8/44, “… ki Allah, olacak bir işi gerçekleştirsin.”
mütāba‘aten ol söze rıżā virmedi. 1 Tenhāsına geldükde “ ‘Acabā ne çāre

itsem ki ciger-gūşem erkek olursa ne ḥīle ile ser-pençe-i siyāsetden rehā
eylesem?” dirdi.
Binā’en ‘alā ẕālik hemān ki vaż‘-ı ḥaml zamānı yaḳlaşdı, Āzer’i bir
bahāne ile büt-ḫāneye gönderüp “Elbette var, [188a MV] mescūdımuz olan
bütlere yalvar ki mevlūdımuz püser olmayup duḫter ola. Tā ki Nemrūd’uñ
ḳahr u ġażabından ḳurtıla.” dimiş idi.
Ba‘dehu ol maġāre-i ḫāliyeye varup ṭoġurdı. Tedārükini görüp
murāfaḳat-ı melek-i celīl ile anda pinhān itdükden ṣoñra ḫānesine geldi.
Zevci daḫı ṣanem-ḫāneden gelüp “Ne ṭoġurduñ? Getür göreyin.” didükde
“Sen ṣaġ ol ki bir ża‘īf ü rencūr ve emrāż-ı mütenevvi‘a ile pür-fütūr, eẟer-i
ḥayātdan bir ramaḳ ile manẓūr, bir ṣabī-i dil-ḫaste ve bī-zūr ṭoġurdum.
Kimse ṭuymasun, diyü ḥicābumdan işte bu maḥalle defn itmegi münāsib
gördüm.” didi. Bir ḳazılmış, tāzece örtilmiş 2 maḥalli gösterdi. Āzer’i
gerçekden inandurdı. Ḥattā “İyü ḳurtılmışuz. Başımuza bir belā olmadın
ḫalāṣ olmışuz.” diyü ḥamd eyledi. Ne bir daḫı ṣordı ve ne söyledi.
Ḳaçan3 ki Āzer, Nemrūd ḫidmetine giderdi, māder-i İbrāhīm ‘aleyhi’s-
selām furṣat bulup nūr-ı dīdesini görmege ve 4 ciger-gūşesini emzürmege
‘azīmet iderdi. Bu ḥāl ile iki yıl miḳdārı zamān geçdi. Ferzend-i necībi
büyiyüp nūrı ẓulmetden seçdi.
Naẓm
5
‫ﺻﱮ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﺎل ﺑﺰرك ﳘّﺖ و ﺑﺴﻴﺎر دان و اﻧﺪك ﺳﺎل‬
ّ ‫ﺷﺪﻩ ﲝﻜﻢ ﺧﺪا آن‬
‘Abdu’llāh bin Sinān’dan menḳūldür ki Ḥażret-i İbrāhīm’üñ neşv ü
nemā bulması sā’ir eṭfāle ḳıyās olınmadı. Ġayrılar bir heftede bulduġı neşv
ü nemāyı ḥażret bir günde buldı. Sā’ir ṣıbyān bir ayda kesb itdügi āsāyişi
kendüler bir heftede müşāhid olurdı. [201a N1 | 421a E]
Ve bi’l-cümle eñ ṣaḥīḥu’l-mizāc mevlūda bir yılda müyesser olan
ḍaḫāmet ü ḳuvvet Ḥażret-i İbrāhīm’e bir ayda muḳarrer olmış idi. Ya‘nī ki
1 virmedi: virürdi MV
2 örtilmiş: ötünmiş E
3 Ḳaçan: Her ḳaçan N1
4 ve: furṣat bulup N1
5 “O hal sahibi çocuk, Allah’ın hükmü ile daha küçükken yüce himmetli ve pek bilgili oldu.”
i‘tilā-yı şānı ẕāten ve zamānen ve sinnen ve evānen taḥaḳḳuḳ bulmış idi. Gāh
olurdı ki ba‘żı mevāni‘den vālidesi geçerek yanına varurdı. Mübārek
pistānından1 şīr ü ‘asel aḳup kemāl-i leẕẕetle emerken görürdi.
Münāẓara-i İbrāhīm el-Ḫalīl bā-māder-i bī-‘aḳl ü ẕelīl

Ekẟer-i müfessirīn ve ‘āmme-i müverriḫīn yazmışlardur ki Ḥażret-i
Ḫalīl’üñ māderi ile evvel münāẓarası budur ki 2«‫رﰉ‬ ّ ‫ »ﻣﻦ‬diyü ṣormışdur.
Ya‘nī ki “Benüm Perverdgār’um kimdür?” diyü buyurmışdur. Vālidesi daḫı
“Pederüñdür.” didükde “Ya anuñ Ḫālıḳ’ı kimdür?” didi. Annesi
“Nemrūd’dur.” diyü cevāb virdi. Ve bir ḳavlde cevāba ḳādir olmadı. Ḥattā
ِِ ِ ِ
Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de 3﴾‫ﲔ‬ َ ‫﴿وﻟََﻘ ْﺪ آﺗَـْﻴـﻨَﺎ إِﺑْـَﺮاﻫ َﻴﻢ ُر ْﺷ َﺪﻩُ ﻣﻦ ﻗَـْﺒ ُﻞ َوُﻛﻨﱠﺎ ﺑِﻪ َﻋﺎﻟﻤ‬
َ naṣṣ-ı
kerīmi ol ma‘nāyı mü’eyyiddür.
Ve yine birgün māderine ḫiṭāb idüp “Senüñ beşerüñ mi laṭīfdür,
benüm mi? Ve senüñ yüzüñ mi ṭarāvet-ḳarīndür, pederimüñ mi? Ve
babamuñ mı ṣūreti vecīhdür, yoḫsa melik-i ‘aṣruñ mı?” diyü ṣorduḳda
vālidesi cevāba mutaṣaddī oldı. “Senüñ beşerüñ benüm yüzümden
tābnākdür. Niteki benüm çihrem babañ çihresinden ṣāf u pākdür. Keẕālik
babañ Āzer’üñ vechi vecīhdür. Aña nisbetle Nemrūd’uñ ṣūreti min vechin
kerīhdür.” diyü cevāb virdi.
Fe-ammā Ḥażret-i Ḫalīlu’llāh bu cevābları işidince ‘arż-ı teyaḳḳuẓ u
intibāh eyledi. “Çün ki Nemrūd, babamuñ; pederüm Āzer senüñ, [188b
MV] sen daḫı benüm Perverdgār’umsun, neden ki Nemrūd kendüyi
babamdan vecīh itmeye. Babam daḫı kendüye göre seni kerīh itmeye. Sen
daḫı baña nisbet kendü ḥüsnüñi kāmil itmeyesün.” didi. Vālidesini niçe
yüzden mülzem eyledi.
Bi’l-āḫire birgün deng ü lāl ve müteġayyirü’l4-ḥāl olup Āzer’e bu sırrı
açdı. “Müneccimīn ‘Taġyīr-i dīn ider.’ didükleri ferzend elbette senüñ oġluñ
idügi taḥḳīḳ ancaḳ. Zīrā ki baña şu maḳūle sözler söyledi. Bizüm ‘aḳlımuz
1 Nüshalarda “ibhām” şeklinde yazılan bu kelime anlam gereği “pistān” olarak metne alındı.
2 “Benim Rabb’im kimdir?”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Enbiya Sûresi, 21/51, “Andolsun, daha önce de İbrahim’e doğruyu
yanlıştan ayırma yeteneğini verdik. Biz zaten onu biliyorduk.” | N1 nüshasında âyetteki
“İbrahim” kelimesi eksiktir.
4 müteġāyyirü’l: müteḥayyirü’l N1
yitişmedügi sırları 1 beyān eyledi.” didükde Āzer ‘ālem-i ḥayrete vardı.

“Senüñ didügüñ ne maḳūle ferzenddür ve ṣorduġuñ ne gūne kelimāt-ı ḫod-
pesenddür?”2 diyü ṣordı. Māderi daḫı Ḥażret-i İbrāhīm-i ekremi3 ve ḥīn-i
vilādetde iḫfā itdügi sırr-ı mübhemi4 bir bir beyān itdi.
Naẓm
5 ‫ﮔﻔﱳ ﻧﺘﻮاﱎ و ﻔﱳ ﻧﺘﻮاﱎ‬ ‫ﺳﺮﻳﺴﺖ درﻳﻦ ﺳﻴﻨﻪ ﻛﻪ ﮔﻔﱳ ﻧﺘﻮاﱎ‬

ّ
diyü rāz-ı derūnını tamāmen söyledi.
Āzer, kemāl-i ḥayret ü ıżṭırāb ile cāygāh, İbrāhīm’e ṭoġrıldı. Varduġı
gibi vücūd-ı laṭīfine żarar itmegi muḳarrer ḳıldı. Lākin Muḳallibü’l-ḳulūb
ve’l-ebṣār ḥīn-i mülāḳātda [421b E] envār-ı maḥabbet ü dādı bedīdār itdi.
Āzer, dīdār-ı ferzendi gördügi gibi şīftesi 6 olup lisān-ı ḥāl ile gūyā ki bu
ḳıṭ‘ayı oḳudı:
Naẓm
Göñlümi azar azar İbrāhīm

Ḥüsn ile alduñ iḫtiyārī degül
Beni bir āteşe [201b N1] bıraḳduñ kim

Nār-ı Nemrūd anuñ şerārı degül
Ve bi’z-żarūre kelām-ı rūḥ-efzāsına ḳulaḳ ṭutdı. Ḫalīl-i celīl daḫı

māderine itdügi nuṣḥ u pendi pederine daḫı mebẕūl buyurdı. Ya‘nī
7«‫ » أﺑﺖ ﱂ ﺗﻌﺒﺪ ﻣﺎ ﻻ ﻳﺴﻤﻊ وﻻ ﻳﺒﺼﺮ وﻻ ﻳﻐﲎ ﻋﻨﻚ ﺷﻴﺌﺎ‬buyurdı.
ً “Görmez,
işitmez, hīç bir ḥāl ile senden bir şey’e ġınā virmez ṣaneme niçün ṭaparsun?
Ḫālıḳ-ı rāzıḳuñı ḳoyup ṭarīḳ-ı müstaḳīmden rāh-ı ḍalālete niçün ṣaparsun.”
diyü ġāflet ü cehāletini ṭuyurdı.
1 sırları: sözleri N1
2 kelimāt-ı//pesenddür: kelimātdur N1, E
3 ekremi: ikrāmı MV, E
4 mübhemi: mühimmi MV
5 “O, bu gönüldeki söyleyemediğim ve gizleyemediğim bir sırdır.”
6 şīftesi: Āẕer āşüftesi MV, E
7 “Ey babacığım; duymayan, görmeyen ve sana hiçbir şey katmayan şeylere tapma.”
Āzer gördi ki hīç bir vechle cevāba ḳādir degüldür, ‘unf ile tehdīd ü
ۤ
taḫvīfden ġayrı bir cevāb lisānında mütebādir degüldür, ‫»أ راﻏﺐ أﻧﺖ ﻋﻦ‬
1«‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻟﺌﻦ ﱂ ﺗﻨﺘﻪ ﻻرﲨﻨﻚ واﻫﺠﺮﱏ ﻣﻠﻴﺎ‬ ‫ﱴ‬‫اﳍ‬
ًّ ّ didi. Ya‘nī “Sen mi ḳalduñ beni
ma‘būdumdan men‘e terġīb eyleyecek, ‘Büte ‘ibādetden fāriġ ol.’ diyü baña
ve māderüñe pend idecek? Şöyle ki bu maḳūle sözlerden ferāġat itmeyesün,
seni recm iderin ve şehrden sürdürüp cezāñı virürin.” diyü taḫvīf ḳıldı.
Bu daḫı menḳūldür ki Āzer kendüsi bütler düzerdi. Ve aġaç
pārelerinden yonup terāş iderdi. Aḥyānen ki ṣatup aḳçesin getürmek içün
Ḥażret-i İbrāhīm’i çār-sūlara gönderürdi. Elindeki ṣanemlerle esvāḳ-ı sūḳa
çıḳup “Bilā-nef‘ u żarar,2 ḥattā mużırr idügi muḳarrer, varduġı ḫāne ehline
belā-yı bedter olan bütleri kim alur, ḳanġı bī-‘aḳl bunlara ḫarīdār olur?” diyü
gezdürürdi.
Manẓūme
3 ‫رى آن ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﱏ دارﻧﺪ‬ ‫ﻣﺮدان از ﺑﺖ ﰉ ﺟﺎن ﭼﻪ ﲤﺘﻊ دارﻧﺪ‬

mefhūmında niçe sözler söylerdi. Tā ki işidenlerden niçeler iştirā itmek
ṣadedinde iken ferāġat iderdi. Bu ṭarīḳla bütlerüñ bāzārına kesād ve büt-
perestlerüñ āzārına güşād Ḥażret-i Ḫalīl’den iṣābet iderdi. “Dā’imā
ṭaparsañuz ẕāt-ı vācibü’l-vücūda [189a MV] ṭapuñ ki Perverdgār’ıñuz
oldur.” diyü bu maṭla‘ı tekrār tekrār dirdi.4
li-Mü’ellifihi
Oldur zamāne deyrine ṣūret viren nigār

Bir ṣūret-i mu‘āmeledür büt ne i‘tibār
Her çend ki ekābir-i şehr ve babası Āzer “Yā İbrāhīm sen ne dimek
istersün? Bizüm ‘aḳīdelerimüze iḫtilāl virüp başḳa bir dīn-i cedīd mi
iḳāmet idersün?” dirlerdi. Ḥażret-i Ḫalīl [422a E] ise ‫»ﻣﺎ ﻫﺬﻩ اﻟﺘﻤﺎﺛﻴﻞ أﻧﺘﻢ‬
1 “Ey İbrahim, sen mi beni İlâh’ımdan [menetmeye] isteklisin. Eğer bundan vazgeçmezsen
seni taşlatır, uzun bir süreliğine [şehirden] sürerim.”
2 Żarar: żar N1, MV
3 “İnsanlar cansız putlardan ne fayda elde eder? O putperestlerin hiç olmazsa canı vardır.
[Putlarda o bile yoktur].”
4 tekrār//dirdi: tekrār iderdi N1 | tekrār tekrār dirdi E
1 «‫ﳍﺎ ﻋﺎﻛﻔﻮن‬diyüp “Nedür bu bütler ki siz bunları bir nesne ṣanup ‘ibādet
idersüz?” diyü neṣā’iḥden ḫālī olmazdı. Ya‘nī ki “Şimdiye dek ṭapup, ṭap
diyince ḍalālete düşüp ma‘būd idindigüñüz ṣanemlerden ferāġatıñuz ve
benüm sözüm ṭutup dīn-i mübīne duḫūl ile hidāyetiñüz ta‘ayyün bulmaz
mı?” diyü söylerdi.
Bi’l-āḫire aḥvāl-i İbn Āzer ‘avām u ḫavāṣ ma‘lūmı oldı. Sırren ve cehren
her kişi bunı söyleşüp güftügūyları eṭrāf-ı memālike ṭoldı. Gāh oldı ki ol
ḳavm-i ḍāllīne pend-i Ḫalīl-i güzīn eẟer itmegin ṣanemlerine iltifāt itmez
oldılar. Kevākib ve āftāb ve Zühre ve ḳamere ṭapup [202a N1] anlara Rab
ıṭlāḳın eylediler. Ve gāh oldı ki 2«‫ »ﻫﻜﺬا وﺟﺪ ﻣﻦ آ ﺋﻨﺎ‬diyü yine bütlerine
secdeler itdiler. Ve ba‘żılar Ḥażret-i İbrāhīm’e pend idüp “Elbette sen de
bizüm ṭarīḳımuza sālik ol.” didiler. Ḥālā ki ol ḥażretüñ zebān-ı güher-
feşānından 3«‫ » ﻗﻮم إ ّﱏ ﺑﺮىء ﳑّﺎ ﺗﺸﺮﻛﻮن‬kelime-i ṭayyibesini işitdiler. Ma‘a
ẕālik yine ıṣlāḥ-ı ḥāllerine ḳaṣd iderdi. Ḳable nüzūli’l-vaḥy olmaġın nuṣḥ u
pend ṭarīḳıyla da‘vetlerine sa‘y eylerdi.
Ravżatu’s-ṣafā’da mesṭūrdur ki Ḥażret-i İbrāhīm on beş yaşına girince
künc-i tārīk-i ġārda sākin oldı. Aṣlā ṭaşra çıḳmasına vālidesi ruḫṣat virmedi.
Ḥattā birgün su’āl eyleyüp “Ey māder-i müşfiḳ, bu sākin olduġımuz
buḳ‘adan ġayrı bir ‘ālem daḫı var mıdur? Yoḫsa cümle ḫalḳ-ı ‘ālem bu
maḳūle deycūr u tārīk bir buḳ‘ada nümūdār mıdur?” 4 didükde vālidesi
cevāb virdi ki “Ey nūr-ı dīdem, bundan ġayrı bir fesīḥatü’l-mebānī ‘ālem-i
vāsi‘ u nūrānī muḳarrerdür. Lākin bu ġār-ı tārīkde def‘-i şerr-i düşmenān
içün iḫtifāña sa‘yimüz muḳadderdür. Yoḫsa vüs‘at-i zemīn ve nūrāniyyet-i
semāvāt-ı berīn ve yiryüzindeki gūn-ā-gūn ḥadā’iḳ u besāṭīn ve benī nev‘-ı
insānla her gūşesi zīb ü zīnete ḳarīn yirlere nihāyet yoḳdur.” diyü5 bildürdi.
Ḥażret-i Ḫalīl bu ḥāli ma‘lūm idindükden6 ṣoñra sükūt ḳıldı. Ve kendü
kendüye “Ben bu maḳūle cāy-ı ẓulmānīde niçeye dek ḳarār itsem gerekdür?
Lāzım olan ṭaşra çıḳup Ḫālıḳ u Rāzıḳ’umı arayup bulmaḳ ve ḥaḳīḳatini
bilmekdür.” didi.
1 “Sizin bu ibadet ettiğiniz heykeller nedir?”

2 “Biz atalarımızı işte bunun üzerinde bulduk.” | Burada A’raf Sûresi 28. âyete telmih vardır.
3 “Ey kavim, şüphesiz ki ben sizin şirk koştuklarınızdan uzağım.”
4 Yoḫsa//nümūdār mıdur: - N1
5 diyü: - N1, MV
6 ma‘lūm idindükden: bildükden N1
Hemān ki vālidesi gitdi, ol daḫı ġārdan ṭaşra çıḳup gice içinde nücūm-ı
tābendenüñ teferrücine cell-i himmet ṣarf 1 itdi. Fe-lā-cerem cümleden
muḳaddem naẓar-ı pāki Zühre yılduzına ta‘alluḳ itdi. Bi-ṭarīḳi’l-istifhām
kendü kendüye 2«‫رﰉ؟‬ ّ ‫ »ﻫﺬا‬didi. Ya‘nī ki “Yoḳsa Ḫālıḳ’um bu mıdur?”
diyü söyledi. [189b MV] Vaḳtā ki Zühre ḥadd-i üfūle varup ṭulundı, Ḫalīl-
i celīl-i güzīn 3«‫اﺣﺐ اﻵﻓﻠﲔ‬
ّ ‫ »ﻻ‬buyurdı. Ya‘nī ki [422b E] “Ben
ṭolunıcıları sevmezin. Ma‘būd idinüp anlara baş indürmezin.” 4 nüktesini
cevāriḥına ṭuyurdı. Ba‘dehu naẓar-ı şerīfi māh-ı tābnāk cānibine müte‘alliḳ
oldı. Bunca vüfūr-ı nūr u żiyāsı muḳarrer iken anı daḫı āfil buldı. ‫ﺣﺐ‬ّ ‫»ﻻ أ‬
5«‫ اﻵﻓﻠﲔ‬kelimesi lisānından tekrār cereyān ḳıldı.
Der-‘aḳab ki āftāb-ı pür-nūr serā-perde-i ẓulmet ü deycūrdan ẓuhūr

eyledi. Kübr-i cirm-i nūrānīsi ve rūy-i zemīni şu‘ā‘ıyla münevver ḳılup ifāża-i
şāyi‘atü’l-mebānīsine6 göre 7«‫رﰉ؟‬ ّ ‫ »ﻫﺬا‬kelimesi muḳarrer, bā-ḫuṣūṣ ‫»ﻫﺬا‬
8«‫ أﻛﱪ‬maḳūlesi maḳāli ile nev‘-ı i‘tirāfı mükerrer olduḳda ki çoḳ zamān
geçmeyüp hengām-ı şām ki yitdi, ḫūrşīd-i nūrānī daḫı sā’ir nücūm gibi
ġurūb itdi.
Fe-lā-cerem Ḥażret-i Ḫalīl-i Ekrem ‫ﺟ ِﻬﻲ ﻟِﻠﱠ ِﺬي ﻓَﻄَﺮ‬ ُ ‫﴿إِِّﱐ َو ﱠﺟ ْﻬ‬
ْ ‫ﺖ َو‬
9﴾‫ات واﻷَرض ﺣﻨِﻴﻔﺎ‬
ِ َ َ
ً َ َ ْ َ ‫ اﻟ ﱠﺴ َﻤ َﺎو‬didi. Ya‘nī ki “Nücūmuñ zevāl ü üfūli ḥādiẟ
itdügine delālet idüp ben teveccühümi semāvāt u arżīni ḫalḳ iden Ṣāni‘-i
büzürgvāra döndürdüm ki [202b N1] anuñ ẕāt-ı ḳadīmine ḥudūẟ ü zevāl
irmez. Ve ‘iẓam-ı şānına maḫlūḳātınuñ ‘ayn-ı ẓāhiri ta‘alluḳ itmez.”
ِ ِ
buyurdı. Ve 10﴾‫ﲔ‬ َ ‫﴿وَﻣﺎ أَ َْ ﻣ َﻦ اﻟْ ُﻤ ْﺸ ِﺮﻛ‬
َ żamīmesi ile kemāl-i īmān u īḳānını
Ḫālıḳ-ı cihān-āferīne ‘arża ḳıldı. Gūyā ki zebān-ı ḥāl ile bu ebyātı oḳıdı:
1 ṣarf: - N1
2 “Bu benim Rabb’im mi?”
3 “Ben batan şeyi sevmem.”
4 indürmezin: egdürmezin N1
5 “Ben batan şeyi sevmem.”
6 nūrānīsi//mebānīsine: nūrānīsine N1
7 “Bu benim Rabb’im mi?”
8 “Bu en büyüktür.”
9 Kur’ân-ı Kerîm, Enam Sûresi, 6/79, “Ben, hakka yönelen birisi olarak yüzümü göklere ve
yeri yaratana döndürdüm.”
10 Kur’ân-ı Kerîm, Enam Sûresi, 6/79, “Ben müşriklerden değilim.”
Naẓm
‫آﻳﻴﻨﻪ روﻳﺖ‬
ٔ ‫ﻧﻜﺮدم ﺟﺰ ﺑﺪان وﺟﻬﻰ ﻛﻪ ﻫﺴﺖ‬
1
‫اﮔﺮ روزى ﲟﻬﺮوﱙ ﲟﻬﺮ دل ﻧﻈﺮ ﻛﺮدم‬
2
‫ز ﻏﲑت رو ﻣﺘﺎب از ﻣﻦﻛﻪ ﺑﻮدم روى دل ﺳﻮﻳﺖ‬ ‫ﺑﺼﻮرتﻛﻪﮔﻪ از روﱙ ﺑﺴﻮى ﻏﲑت آوردم‬
El-ḳıṣṣa Ḥażret-i İbrāhīm ki ġārdan çıḳdı, vālidesi ḫaberdār olup, anı
arayup, bulup ḫānesine getürdi. Ba‘żı müverriḫīn ḳavlince pederi Āzer’e
ḥaḳīḳat-i ḥāli o gün bildürdi. “Me-bādā Nemrūd ṭarafından aña bir ḫışm u
ġażab ẓuhūr eyleye.” diyü i‘lām eyledi.
Der-ẓuhūr-ı ba‘żı ‘alāmāt ba‘d-ez-vilādet-i3 ān ḥamīde-ṣıfāt

Kitāb-ı Ünsü’l-celīl’de mesṭūrdur ki Ḥażret-i Ḫalīl ‘aleyhi’s-ṣalāti’llāhi’l-celīl
ṭoġduḳda niçe gün ṣoñra birgün Nemrūd-ıۤ ẕelīl serīri üstinde cālis4 iken añsuzın
ol serīr şiddetle ṣarṣıldı. «‫ »ﺗﻌﺲ ﻣﻦ ﻛﻔﺮ ﻟﻪ إﺑﺮاﻫﻴﻢ‬ṣadāsı işidildi. Ya‘nī ki
6 5
“İbrāhīm’üñ Ḫālıḳ-ı ḥaḳīḳīsini inkār eyleyen ḫabīẟüñ helāk olması muḳarrer

oldı.” dinildi. Āzer ki ol demde ḥāżır ve nūr-ı dīdesinüñ cemāl-i bā-kemāline
ol meclisde nāẓır idi, āvāz-ı hātifi kemā-hiye işitdi. Ḥattā ciger-gūşesi
kendüye “İbrāhīm kimdür?” diyü su‘āl eyledi. Ol daḫı “Bilmezin.” didükde
meşāhīr-i keheneye gönderdi. “İbrāhīm kim idügini ṣor.” diyü ıṣmarladı.
Vaḳtā ki su’āl [423a E] olındı, müneccimīn, ḥaḳīḳat-i ḥāle vāḳıf iken her
biri “Bilmezin.” cevābını virdi.
ۤ
Ve ba‘żılar ḳavlince bu aḥvāl, yevm-i vilādetinde ẓāhir oldı. Ba‘de ẕālik
Nemrūd’a daḫı bu kelimāt, ya‘nī ki 8«‫ ﻣﻦ ﻛﻔﺮ ﻟﻪ إﺑﺮاﻫﻴﻢ‬7‫ »ﺗﻌﺲ‬lafẓı ile
vāridāt sā‘at-be-sā‘at muḳarrer idi. Her nereye gitse ḥacer ü şecerden bu
maḳūle ṣadā işitmesi bi’d-defe‘āt mükerrer idi. Ve bu eẟnāda bir vāḳı‘a-i
1 ‫ﻧﻜﺮدم‬: - N1
2 “Eğer birgün gönülden bir sevgiyle bir ay yüzlüye bakacak olsam sadece senin yanağının
aynasının olduğu yüze bakarım. Bazen senden başka bir surete yöneldim. Gönül yüzünün
yöneldikleri içerisinde ancak senin yüzün bana parladı.”
3 vilādet-i: velāyet-i N1
4 cālis: cālis-i ḥalīl MV, E
5 ‫ﻛﻌﺲ‬: ‫ﺗﻌﺲ‬N1
6 “İbrahim’in İlâh’ını inkar eden helak oldu.”
7 ‫ﻛﻌﺲ‬: ‫ﺗﻌﺲ‬N1
8 “İbrahim’in İlâh’ını inkar eden helak oldu.”
hā’ile daḫı gördi ki Āzer’üñ ḍıl‘ından bir bedr-i ḳamer ṭoġdı. Nūrı, ‘amūd-ı
memdūd gibi beyne’s-semā ve’l-arż dikildi, ṭurdı. Ve cenāb-ı hātifden
ً ُ َ َ َ ِ َ‫ﺎﻃﻞ إِ ﱠن اﻟْﺒ‬
1﴾‫ﺎﻃﻞ ﻛﺎن زﻫﻮﻗﺎ‬
َ ُ
ِ ‫اﳊ ﱡﻖ وَزﻫﻖ اﻟْﺒ‬
َ َ َ َ َْ َ‫﴿ﺟﺎء‬ َ ṣadāsı daḫı işidildi. [190a MV]
Ve yine ol rü’yāda aṣnām cānibine naẓar ḳıldı. Cümlesini yüzleri üzere
düşmiş gördi. Vaḳtā ki uyandı, kemāl-i ıżṭırābla ḫavf u hirās āteşlerine yandı.
Ve ḳıṣṣa-i ḫˇābını Āzer’e söyledi. Bu kerre Āzer nefsi ḳorḳısına düşüp “ ‘Aceb
ne gün beni helāk eyleye?” diyü iḥtiyāṭdan ḫālī olmadı. Nihāyet ol maḥalde
ḫāṭıra-i Nemrūd’ı def‘ içün “Sizüñ bu rü’yāñuz benüm kevkeb ü ḳamere
keẟret-i ‘ibādetümdendür.” cevābını virdi. Cebbār-ı ma‘hūd bir miḳdār
tesellī buldı.
Der-şenīden-i Nemrūd-ı merdūd nuṣḥ u pend-i İbrāhīm-rā

be-ḫalā’iḳ-ı nā-ma‘dūd
Ḥażret-i İbrāhīm ki ḫalḳı āşkāre dīn-i mübīne da‘vete başladı, bu
ḳażiyye Nemrūd’uñ sem‘-ı nā-mübārekine yitişüp kelimāt-ı ṭayyibe-i [203a
N1] Ḫalīl’üñ me’ālini fi’l-cümle aradı.2 Ādemler gönderüp dīvānına da‘vet
ḳıldı. Ḥażret-i Ḫalīlu’llāh icābet idüp varduḳda sā’ir nās gibi secde eylemedi.
Nemrūd-ı mütekebbir ki ḥażretüñ bu istiġnāsını gördi, “N’içün sā’ir
maḫlūḳāt gibi baña secde eylemedüñ?” diyü ṣordı.
Ḫalīl-i büzürgvār ‘ale’l-fevr cevāb virdi. “Benüm Ḫālıḳ-ı perverd-
gārumdan ġayra secde eylemezin.” diyü söyledi. Nemrūd-ı cebbār kemāl-i
‘ucb u istikbār ile güftār idüp “Senüñ Perverdgār’uñ kim imiş?” didi.
Cevābında Ḥażret-i Ḫalīl “Benüm Perverdgār’um3 şol Īzid-i büzürgvārdur
ki vücūda gelen nüfūsa ḥayāt virici ve bunca maḫlūḳātuñ ecellerini taḳdir
idüp öldüricidür.” diyü buyurdı.
Nemrūd-ı cebbār “Ben daḫı ol ṣıfātla bedīdārum.” diyü zindāndan iki
maḥbūs getürtdi. Birini öldürtdi. Birini ıṭlāḳ itdürdi. “İşte ben de muḥyī ve
mümīt oldum.” cevābını virdi. Ḥażret-i Ḫalīlu’llāh gördi ki bunlaruñ ‘uḳūl-i
ḳāṣırası daḫı ẓāhir ü ‘ayān temẟīl ister, daḳā’iḳ-ı idrākine ḳudretleri
1 Kur’ân-ı Kerîm, İsra Sûresi, 17/81, “Hak geldi, batıl yok oldu. Şüphesiz ki batıl, yok olmaya
mahkumdur.” | MV nüshasında âyetin “Şüphesiz ki batıl, yok olmaya mahkumdur.” kısmı
bulunmamaktadır.
2 Nüshalarda “aznaşladı” şeklinde yazılan bu kelime anlam gereği “aradı” olarak metne
alındı.
3 Perverdgār’um: Kirdgār’um MV
yitişmedügi günden aẓher, aña binā’en buyurdı ki “Benüm Ḫālıḳ u

Rāzıḳ’um āftābı maşrıḳdan ṭāli‘ ḳılur. Eger sen da‘vā-yı ḳudret eylerseñ
āftābı [423b E] maġribden ṭoġdurup iḳtidāruñı ‘arża ḳıl.” buyurdı.
Nemrūd’uñ cevāba ṭāḳati olmayup mülzem ü mebhūt ḳaldı. Ḥażret-i Bārī
celle şānuhu ‘ani’t-tevārī 1﴾‫ﻛ َﻔﺮ‬ ِ ‫ ﴿ﻓَـﺒ ِﻬ ﱠ‬buyurdı. Cebbār-ı mesfūruñ
َ َ ‫ﺖ اﻟﺬي‬
َ ُ
mülzem ü mebhūt olduġını ‘ibādına ṭuyurdı.
Muḥaṣṣal-ı kelām bu mertebelerden ṣoñra Ḥażret-i İbrāhīm’üñ ḳudreti
günden güne efzūn oldı. Kendüye īmān getürenler bir iken on oldı. Ya‘nī ki
ḫalḳ-ı nā-ma‘dūd īmāna geldi. Ve nüfūs-ı nā-maḥdūd ‘ibādet-i aṣnāmdan
beri olup vaḥdāniyyet-i Ḫālıḳ’ı añladı.
Der-ḥüsn-i tedbīr-i Ḫalīl-i ‘ālī-maḳām be-rūz-ı ‘īd-i meserret-encām

be-‘anede-i ‘abede-i aṣnām
İbrāhīm ‘aleyhi’s-selām şeb ü rūz da‘vet emrine ḳıyām ve küffāruñ
İslām’a gelmelerine sa‘y u ihtimām ki eylerdi, nihādında ḳābiliyyet-i rüşd ü
ṣalāḥ olanlar birer ikişer īmāna gelürlerdi. Lākin cell-i himmet-i Ḫalīl ikẟār-ı
ehl-i İslām’a delīl bir ḥālet-i hidāyet-sebīl daḫı olmaġın bu yüzden ḥüsn-i
tedbīr eyledi ki küffārüñ ḳulūbını dibelik aṣnāmdan tenfīr eyleye. Cemād-ı
bī-menfa‘at idügini her biri bilüp kirbās-ı libās-ı ḫilḳatini çirk-i şirkden ol
vechle taṭhīr eyleye.
‘Ādet-i büt-perestān ol zamānda böyle cereyān iderdi ki bayramları
yaḳlaşduḳda laṭīf ü pāk [190b MV] cāmeler ve me’kūlāt ḳısmından maḳbūl
ü maṭbū‘ ṭa‘āmlar tertīb iderlerdi. Beyt-i aṣnāma varup bütlerinüñ öñlerine
ḳorlardı. Ke-ennehu “İsterseñüz giyinüñ, siz de bizüm gibi yiñ, içüñ.” ḳaṣd-ı
fāsidi ile anda ḳorlar, giderlerdi. Bundan mā‘adā eyyām-ı ‘īdüñ ol güni ki
‘īdgāha varurlardı, ‘avdet itdüklerinde ṭoġrı büt-ḫānelerine [203b N1] te-
veccüh ḳılurlardı. Muḳaddemā iletdükleri elbise ve eṭ‘imeyi ḥāllü ḥālince
ḥiṣṣeleşüp “Bizüm bütlerimüz bunlara pertev-i iltifāt bıraḳmışdur. Gelecek
‘īde dek bunlar bize maḥż ḫayr u meymenetdür.” diyü sevinişürlerdi.2
1 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 2/258, “Kâfir şaşırıp kaldı.”

2 sevinişürlerdi: söyleşürlerdi E
Bedīhe
Nedür bu zümre-i bī-‘aḳl ü ḳavm-i bī-idrāk

Nedür bu fırḳa-i bī-bāk ü ṭıynet-i nā-pāk
Pes rūz-ı ‘īd ki ol ḳavm-i ‘anīd ‘īdgāha ‘azīmet itdiler, Ḥażret-i Ḫalīl’i
hem-rāh idinüp gitmege sa‘y u diḳḳat eylediler. Lākin anlara temāruż u ta‘al-
lül ḳıldılar. Ve kendü kendülere āheste āheste kelimāt idüp
1«‫ﻷﻛﻴﺪن أﺻﻨﺎﻣﻜﻢ ﺑﻌﺪ أن ﺗﻮﻟﻮا ﻣﺪﺑﺮﻳﻦ‬ » didiler. Ya‘nī ki “Ol Allāhu
ّ ّ
Te‘ālā ḥaḳḳı içün ben sizüñ bütleriñüze bir keyd ü mekr [424a E] iderin.”
buyurdılar. Anlardan müfāraḳat idüp döndükleri ḥālde telaffuẓ eylemegin
ba‘żısına işitdürüp ṭuyurdılar.
Fī nefsi’l-emr beyt-i aṣnām ki ol sā‘at ‘abede ve ḫuddām zümresinden
ḫālī ḳaldı, Ḥażret-i Ḫalīlü’r-Raḥmān ol büt-ḫāneye girüp temesḫur u istihzā
yüzinden “N’içün bu yimeklerden yimezsüz ve bu libāsları giymezsüz? ‘Ale’l-
ḫuṣūṣ baña cevābını virmezsüz?” diyü bir büyük baltayı mübārek eline aldı.
Cümle bütlere birer teber çalup şikeste ḳıldı. Ancaḳ ṣanem-i büzürgter ki
yanlarında cümleden mu‘azzez ü muvaḳḳar idi, aña ta‘arruż eylemedi. Ba‘de
ḳażā’i’l-vaṭar ol keskin teberi anuñ boynına aṣup ‘alā ḥālihi ḳodı, gitdi.
Vaḳtā ki zümre-i müşrikīn bayram yirinden dönüp büt-ḫānelerine
ḳarīn oldılar, ṣanemlerini pāre pāre bulup envā‘-ı ceza‘ u feryād ile ṣaçların
ve ṣaḳalların yoldılar. “Bu fi‘l-i münkeri bize İbrāhīm bin Āzer itmişdür. Bā-
ḫuṣūṣ temāruż ‘arż idüp bizden ayrılduḳda kelām-ı nefīsini işitdürmişdür.”
diyü ittifāḳla Nemrūd’a vardılar. Nefīr-i ‘āmm ile Ḥażret-i İbrāhīm’den
şikāyet idüp dīvānına getürtdiler.
Nemrūd ve ba‘żı ḫavāṣṣ-ı merdūd “Büte 2 bu işleri sen mi itdüñ?”
didüklerinde Ḫalīl-i celīl 3﴾‫ﲑُﻫ ْﻢ‬ ِ
ُ ‫ ﴿ﺑَ ْﻞ ﻓَـ َﻌﻠَﻪُ َﻛﺒ‬buyurdı. Ya‘nī ki “Bu büyük
ṣanem itmişdür ki henüz teber anuñ boynındadur.” cevābını virdi. Ḥattā
“Büyükleriñe4 ṣoruñ. Anlar da bu bābda ne söyler, görüñ.” didükde müşrik-
lere küllī ḫacālet ‘ārıż oldı. Ṣanemleri ṣummun bukmun5 idügini bilürken
‘ibādet itmelerinde ḥamāḳatları ta‘ayyün buldı.
1 “Yemin ederim ki siz bana arkanızı döndüğünüzde ben sizin putlarınıza bir oyun
oynayacağım.”
2 Büte: Yine MV, E
3 Kur’ân-ı Kerîm, Enbiya Sûresi, 21/63, “Hayır! Bunu şu büyükleri yapmıştır.”
4 büyüklerine: bütleriñüze E
5 “Onlar sağırdırlar, dilsizdirler.” | Burada Bakara Sûresi 18. âyete telmih vardır.
Ba‘dehu Ḥażret-i İbrāhīm’e ḫiṭāb itdiler. “Bunlaruñ söylemedügini sen

de biz de 1 bilürken niçün bize ta‘rīż 2 idersün?” diyü gücendiler. Tekrār
Ḥażret-i Ḫalīl kendülere ḫiṭāb itdi. ‫ﻜ ْﻢ‬ ُ ‫ون ا ﱠِ َﻣﺎ َﻻ ﻳَـْﻨـ َﻔ ُﻌ‬ِ ‫﴿ﻗَ َﺎل أَﻓَـﺘَـﻌﺒ ُﺪو َن ِﻣﻦ ُد‬
ْ ُْ
َ ُ ْ َ ََ ‫ُف ﻟَ ُﻜ ْﻢ َوﻟِ َﻤﺎ ﺗَـ ْﻌﺒُ ُﺪو َن ِﻣ ْﻦ ُد ِ ﱠ‬
3﴾‫ون ا ِ أَﻓﻼ ﺗـﻌ ِﻘﻠﻮن‬
ٍّ ‫ﻀﱡﺮُﻛ ْﻢ ۞ أ‬ ُ َ‫ َﺷْﻴـﺌًﺎ َوَﻻ ﻳ‬buyurdı.
Ġıbbu ẕālik rūz-be-rūz İbrāhīm ‘aleyhi’s-selām ḫalḳı da‘vetden ḫālī olmadı.
Nihādında ḳābiliyyet olanlardan niçeler īmāna geldi. Dārü’l-mülk-i
Nemrūd’a zu‘m-ı fāsidlerince küllī fitne vü fetret ẓuhūrı taḥaḳḳuḳ buldı.
Bi’l-āḫire Ḥażret-i İbrāhīm’i ḥabs eylediler. Cism-i mübārekini iḥrāk
bi’n-nār itmegi muḳarrer ḳılup bir odun [204a N1] enbārı yapdurdılar ki
uzunı altmış [191a MV] ẕirā‘ ve eni ḳırḳ ẕirā‘ ve yüksekligi yigirmi ẕirā‘ idi.
Bir kūh-ı enbūhuñ [424b E] dāmeninde inşā olınmış idi. Fe-lā-cerem emr-i
Nemrūd ile zümre-i müşrikīn-i ḍalālet-‘alem kemāl mertebede iftiḫār u
mübāhāt iderek odun cem‘ine sa‘y itdiler. Ne deñlü nüfūs-i menḥūs var ise
ḫar-vār zaḫīre-i nār, heyzüm ü hīme-i bī-şümār getürmege fermān-berdār
ḳılındılar.
Egerçi ki kendülerüñ āteşi henüz dūdgāh-ı dūzaḫdan fürūzān idi,
cem‘iyyet-i ḥaṭab u heyzüme iḥtiyāc yoġduġı nümāyān idi. Lākin dār-ı
dünyāda kendü elleri ile āteşlerini yaḳdılar. Kemāl-i ḥırṣ u teşevvuḳla duḫūl-i
nāra yaraḳlandılar. Ya‘nī ki;
Naẓm
Vā‘iẓ bizi ḳorḳutma cehennemde od olmaz

Yanmaġa odı her kişi bundan iledürler
mażmūn-ı rengīnine kendüleri kemā-yenbaġī mıṣdāḳ u mā-ṣadaḳ eylediler.
1 biz de: - MV, E

2 ta‘rīż: ta‘arruz N1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Enbiya Sûresi, 21/66-67, “İbrahim, şöyle dedi: ‘Öyle ise siz, (hâlâ) Allah’ı
bırakıp da size hiçbir fayda, hiçbir zarar veremeyecek şeylere mi tapacaksınız? Yazıklar olsun,
size de; Allah’ı bırakıp tapmakta olduklarınıza da! Hâlâ aklınızı başınıza almayacak mısınız?’ ”
Ẕikr-i işti‘āl-i nār ve endāḫten-i Ḫalīl-i Kirdgār ber-ān āteş-i pür-şerār ve

mu‘āvenet-i İblīs-i ġaddār be-gürūh-ı mekrūh-ı eşrār ve ‘amel-i
mencenīḳ-ı ān bed-kirdār
Ekẟer-i müverriḫīn ḳavlince Ḥażret-i İbrāhīm on altı yaşına girdi.
Ba‘dehu āteşe atılması muḥaḳḳaḳ1 oldı. Ammā kitāb-ı el-Ḫamīs ḳavlince on
altı yaşında aḫẕ olınup on üç yıl ḥabs olındı. Ba‘dehu sinn-i şerīfi otuz yıla
ḳarīb iken āteşe bıraġıldı. Ḳırḳ gün miḳdārı eyyām ki ṣubḥ u şām odun yük-
leri geldi, yıġıldı. Enbār-ı hīme vü ḥaṭab yüce ṭaġlar gibi bedīdār oldı. Farażā
ki yüksekligi otuz arşundan ziyāde bulındı. Ba‘dehu bir yirden āteşler urdı-
lar. Körükler peydā idüp āteşi üflediler.
Ḥattā vezeġa ki aḥbeẟ-i ḥayvānātuñ biridür, lisān-ı Türkī’de kertenkele2
ıṭlāḳ olınan cānver-i serserīdür, ol rūz-ı hevlnākde ancaḳ ol mühmel, müh-
mil oldı. Sā’ir ḥayvānāt ol āteşi söyündürmege cidd ü cehd üzere iken cān-
ver-i mezbūr-ı bed-kirdār 3 od üfleyen 4 melā‘īnüñ biri idi. Bā‘iẟ budur ki
peyġāmberimüz ‘aleyhi’s-selām anuñ ḥaḳḳında 5«‫»اﻗﺘﻠﻮا اﻟﻔﻮﻳﺴﻖ‬
buyurmışdur. Ya‘nī ki vācibü’l-ḳatl bir fāsıḳ-ı ṣaġīr idügini ümmete 6
ṭuyurmışdur. Ġarābet bundadur ki sā’ir evḳātda ol mel‘ūn ḫalḳ-ıla ülfetden
ḳaçardı. Ammā ol zamānda rāh-ı ḫidmetde yilişdürüp zebān-ı murdārı
zebāneler ṣaçardı.
Keẕālik ḥaṭab naḳl iden ḥayvānāt u devāb elbette sükūn u te’ennī ile
ḥareket iderlerdi. Ḫalīlu’llāh’uñ āteşe ilḳāsını münāsib görmezlerdi. Ammā
ḳaṭır cinsi sür‘atle ḫidmet iderlerdi. Ol sebeble tevālüd ü tenāsülden [425a
E] maḥrūm ḳılınmışlardı.
Vaḳtā ki Nemrūd’uñ fermānı cārī oldı, Ḥażret-i Ḫalīl’üñ āteşe atılması
emr olındı. Ḳayd u bend ile maġlūl ü beste, ammā kendüsi nūr-ı dīdār-ı
şevḳı ile ne dil-şikeste ve ne tāb-ı āteş-i pür-tābla teb-girifte gibi ḫaste
serāvīlinden ġayrı libāsını çıḳardılar. Cism-i pāk ü mübārekini cümleten
‘uryān ḳıldılar. Ba‘żı müşrikīn ṭonın bile ṣoymaġa ḳaṣd itdi. Lākin [204b
N1] el uzatduġı gibi şell olup fer ü ḳuvveti gitdi. Ol murādları ḥāṣıl olmadı.
1 muḥaḳḳaḳ: müteḥaḳḳıḳ E
2 kertenkele: - N1
3 kirdār: kār N1
4 od üfleyen: ot otlayan E
5 “Fareyi öldürün.” | Burada “Beş tane hayvan fasıktır ki Mekke’nin harem bölgesinde de
öldürülebilir. Bunlar fare, akrep, karga, çaylak ve yırtıcı köpektir (Buhârî, Bed’u'l-halk, 16;
Müslim, Hac, 9: 66-72).” şeklindeki hadisten alıntı yapılmış olmalıdır.
6 ümmete: - N1
Sükkān-ı ‘ālem-i ‘ulvī ise derūnī münācāta başladılar. “Yā İlāhī, göz göre
Ḫalīl’üñi müşrikler elinde helāk ider misün? Şāyeste-i gülzār-ı bihişt olan
cism-i mübārekini āteşe yaḳmaġı revā görür misün?” diyü girye vü enīnden
ḫālī olmadılar.
Ḳavm-i Nemrūd ise ol āteşgāhuñ şiddet ü ḥarāret ü iltihābından
yaḳınına varamadılar. Ḥażret-i Ḫalīl’i ne ṭarīḳla ilḳā ideceklerini
bilemediler. Lākin İblīs-i [191b MV] bed-kār u ḍalālet-kirdār ki bu maḳūle
‘amellerde üstād-ı nā-bekār ve müşterik-i müşrikīn-i eşrār idügi ẓāhir ü
āşkārdur, bir pīr-i rūşen-żamīr ṣūreti ile ẓāhir oldı. ‘Ale’l-fevr mencenīḳ
iḫtirā‘ını ‘amele getürdi. Ve bir büyük seng-i girānı keffesine ḳoydurup
miyān-ı āteşe atdurdı. Tā ki müşrikler ol bed-kirdāruñ üstād-ı kār idügini
bildiler.
Ḫuṣūṣā ki ḳuvvet-i tāmmesi ile mencenīḳ ‘amelini fi‘le getürdiler.
Şādān u ḫandān ve pūyān u devān, Ḥażret-i Ḫalīl’i mencenīḳa ḳoydılar.1 Ve
Nemrūd’a zamān-ı ilḳā idügini ‘arż ile bildürdiler ki ol murdār vara ve
revānesine çıḳup teferrüc eyleye. Ya‘nī ki ḳaṣr-ı berīnine çıḳup İbrāhīm bin
Āzer’i āteşe ne vechle iḥrāḳ itdügini dīde-i bī-baṣīreti ile temāşā ḳıla, göre.
Melā’ike-i ‘illiyyīn nevḥa vü enīn ve feryāda ḳarīn olup “Yā Rabb, bize ruḫṣat
vir ki bu müşriklerüñ cezālarını virelüm. Ḫalīl’üñ içün yandurduḳları āteşe
kendülerini yanduralum.” didiler. Cān u göñülden tażarru‘ u niyāzla bu
merāmuñ ḥuṣūlini recā eylediler. Ol sā‘at Cenāb-ı Bārī’den nidā geldi. “Eger
sizüñ mu‘āvenetüñüze İbrāhīm rıżā gösterürse ruḫṣatdur.”
Fe-lā-cerem iki firişte-i mükerrem, ya‘nī ki ḫāzin-i nār ve ḫāzin-i riyāḥ
olan iki melek-i muḥterem ki yil ve yaġmur bulutları anlaruñ ḳabża-i
taṣarrufında idi, ‘izz-i ḥużūr-ı İbrāhīm’e geldiler. “İcāzetüñ olursa bu āteşe
bārān u bādı musallaṭ idüp söyündürelüm. Veyāḫūd ṭaġlarca fürūzān olan
āteşi ān-ı vāḥidede şerāreler gibi ṭaġıdalum.” diyü ruḫṣat istediler. Lākin
Ḥażret-i Ḫalīl anlara mültefit olmayup “Rıżā-yı [425b E] Rabb-i Celīl
besdür. Sizüñ mu‘āvenetiñüz bād u bārānla zā’id hevesdür.” cevābını
virdiler. Tevekkül-i tāmmı melā’ike-i celīleye2 kemā-hiye bildürdiler.
Fe-ammā şol vaḳt-i müżāyaḳada ḥażreti mencenīḳa ḳodılar, āteşe ṭoġrı
pertāb idüp ṣaldılar, Cibrīl-i emīn3 cevv-i hevāda4 kendüye ḳarīn olup ‫»ﻫﻞ‬
1 Şādān//ḳoydılar: - N1
2 melā’ike-i celīleye: melā’ike ḫayline MV, E
3 Cibrīl-i emīn: Cebrā’īl ‘aleyhi’s-selām MV, N1
4 Cebrā’īl//hevāda: Cibrīl-i emīn hevāda semāda N1
1 «‫ ﻟﻚ ﺣﺎﺟﺔ إﺑﺮاﻫﻴﻢ‬didi. Ḥażret-i Ḫalīl 2«‫»اﻣﺎ اﻟﻴﻚ ﻓﻼ‬

ّ buyurdı. Ya‘nī ki
“Senden mu‘āvenete iḥtiyācum yoḳdur.” diyü tevekkülini ṭuyurdı. Ol rūḥ-ı
büzürgvār tekrār pend üslūbında güftār eyledi. “Çün ki benden ḥācetüñ
yoḳdur, bārī Ḳāżiyyü’l-ḥācāt cenābından recāñ ne ise iste. Kendüñi miyān-ı
āteşde telef itdürme.” didükde 3«‫ »ﺣﺴﱮ ﺳﺆاﱃ ﻋﻠﻤﻪ ﲝﺎﱃ‬didi. Ya‘nī ki
“Benüm ḥālümi bilmesi benden ‘arż-ı ḥāl yitmez mi?” cevābını virdi. Gūyā
ki zebān-ı Ḫalīl bu rubā‘ī ile müterennim idügi [205a N1] taḥaḳḳuḳ buldı.
Rubā‘ī
‫ﺟﺎن در رﻩ ﻋﺸﻖ اﮔﺮ ﻧﺒﺎزم ﭼﻜﻨﻢ‬ ‫ﺳﻮزش ﻋﺸﻖ اﮔﺮ ﻧﺴﺎزم ﭼﻜﻨﻢ‬
4‫ﭼﻮن ﻋﺎﺷﻖ آن ﴰﻊ ﮔﺪازم ﭼﻜﻨﻢ‬ ‫ﮔﻮﻳﻨﺪ ﭼﻮ ﭘﺮواﻧﻪ ﭼﺮا ﺑﺴﻮزى‬
Bunlar bu mu‘āmelede iken ḫiṭāb-ı Rabb-i Cemīl 5 ü Kerīm
ِ ِ
6﴾‫اﻫﻴﻢ‬ ِ
َ ‫ ﴿ َ َ ُر ُﻛﻮﱐ ﺑَـْﺮًدا َو َﺳ َﻼ ًﻣﺎ َﻋﻠَﻰ إﺑْـَﺮ‬naṣṣ-ı mübīni ile yitişdi. Tā ki ol āteş-i
fürūzān Ḫalīl-i Raḥmān cenābına berd ü selām olup yaḳışdı. Ya‘nī ki
mübārek cismini yaḳmayup selāmetle dāḫil-i gülzār-ı cinān oladüşdi.
Müfessirīn ḳavlince eger ve selāmen ḳaydı olmasa cā’iz idi ki kemāl-i
bürūdetle yine mühlik olaydı. Ḥālā ki ve selāmen ‘aṭfı in‘iṭāf ve merḥamet-i
Kirdgār’ı işā‘a ḳıldı.
Ravżatu’s-ṣafā’da [192a MV] mesṭūrdur ki hemān ki ḥażreti mencenīḳa
ḳoyup atdılar, iki firişte-i celīl yitişüp mübārek ḳollarından ṭutdılar. Kemā-
yenbaġī te’ennī vü teskīn ile zemīne indürdiler. Ḫuṣūṣā ki Cibrīl ‘aleyhi’s-
selām be-murāfaḳat-i Rıḍvān, fermān-ı Yezdān ile cennetden bir ḫil‘at 7
getürdi. Ḥażret-i Ḫalīl’e ta‘ẓīm ü tekrīm cihetinden giyürdi. Ve altına bisāṭ
yirine bir ṭanfese döşetdi ki mecālis-i İrem bisāṭlarından bir münaḳḳaş
ṣaçaḳlu, müẕehheb ü dil-keş ḳālīçe resminde idi. Andan mā‘adā eṭrāf u
cevānibinden yigirmi ẕirā‘ miḳdārı ḥavālīsine reyāḥīn ü gülzār ve envā‘-ı
şükūfe vü sebzezār ile bir ravża-i keẟīrü’l-ezhār peydā ḳıldı ki miyānında bir
1 “Ey İbrahim, bir şeye ihtiyacın var mı?”

2 “Senden bir şey istemiyorum.”
3 “Halimi bilmesi benim için yeterli bir istektir.”
4 “Aşk ateşine dayanamamak elimde değil. Aşk yolunda canımı feda etmemek elimde değil.
Bana, ‘Neden pervâne gibi yanıyorsun! ’ diyorlar. O eriyen mumun âşığıyım, elimde değil.”
| N1 nüshasında bu rubainin üç mısrası eksiktir.
5 cemīl: celīl ü cemīl E
6 Kur’ân-ı Kerîm, Enbiya Sûresi, 21/69, “Ey ateş, İbrahim’e karşı serin ve esenlik ol.”
7 ḫil‘at: ḥicāb E
āb-ı ḫōş-güvār aḳardı. Ḥattā tek ü tenhā ḳalmasun içün Ḥażret-i Ḫalīl’e
mūnis ü hem-nişīn-i celīl iki melek-i cemīl daḫı gönderildi ki [426a E]
miyān-ı āteşde İbrāhīm ‘aleyhi’s-selām ile 1 bile oldılar. Vecāhetde daḫı
kendüye şebīh görindiler. Ammā aṣḥāb-ı şirk2 ki ḥażreti eli, ayaġı baġluyken
‘uryānen āteşe atdılar, yire indügi gibi bendleri 3 çözilmiş, ‘uḳdeleri
büzülmiş, arḳasına sündüs-i cennetden libās giyürilmiş görince mebhūt olup
ta‘accüb itdiler.
Pes Ḥażret-i Ḥaḳ uġurında evvel meydāna gelüp ṣoyılan Ḥażret-i
İbrāhīm’dür. Aña binā’en cümleden evvel dārü’l-ḫuldden bir nūrānī ḳamīṣ
getürilüp giyürilen daḫı oldur. Ve yine rūz-ı ḳıyāmetde cennet libāsları ile
evvel ḫil‘atlenecek daḫı ol ẕāt-ı lāzımü’l-ḳabūldür.
Ve ba‘żı müverriḫīn ḳavlince żiyāfet-i Ḫalīl, Ḥażret-i İsrāfīl cenābına
emr olındı. Riyāż-ı cināndan bir ḳıṭ‘a-i zemīn ki pür-şükūfe vü ezhār u eẟmār
u reyāḥīn idi, miyānında bir cūy-bār-ı leṭāfet-ḳarīn daḫı manẓūr-ı ehl-i
zemīn idi, ḳoparup ‘aynı ile miyān-ı āteşe getürdi. Ḥażret-i Ḫalīl-i
Ḫudā’nuñ pīrāmenini ravża-i ḫuld-i berīn gösterdi. Ve eṭ‘ime-i cināndan
her rūz ni‘am-ı gūn-ā-gūn çeküp żiyāfetine muḳayyed oldı.
Naẓm
4 ‫ّاول ﻗﺪم ﻣﻴﺎن ﺸﺖ ﺑﺮﻳﻦ ﺎد‬ ‫آﺳﺘﺎﻧﻪ او ﻫﺮ ﻛﻪ راﻩ ﻓﺖ‬

ٔ ‫ﺣ ّﻘﺎ ﺑﺮ‬
Kitāb-ı el-Ḫamīs’de ve ba‘żı tevārīḫ-i nefīsde mektūbdur ki Nemrūd’uñ
Raġża nām bir duḫteri var idi. Levḥ-i pīşānīsinde envār-ı hidāyet ü sa‘ādet
gün gibi nümūdār idi. Ḥażret-i Ḫalīl nāra atılduḳdan ṣoñra babasından
icāzet istedi ki varup Ḥażret-i İbrāhīm’i göre, ne vechle iḥrāḳ olınmışdur,
temāşā ḳıla. Nemrūd-ı merdūd “Ol vücūd-i āteş-ālūd şimdiye dek çoḳdan
nā-būd olmışdur. [205b N1] Belki ġubār-ı demārı rūzgārla perīşān idügi
taḥaḳḳuḳ bulmışdur.” didükde duḫter-i dil-ārām, tekrār tekrār İbrāhīm
‘aleyhi’s-selāmı görmege 5 ibrām eyledi. Tā ki mücāz u me’ẕūn olup
teferrücine yöneldi.
1 İbrāhīm//ile: - N1
2 şirk: Nemrūd E
3 Ammā//bendleri: - N1
4 “Gerçekten de kim onun eşiğine yol bulursa cennet-i a’lanın ortasına ilkin o adım atar.”
5 İbrāhīm//görmege: - N1 | İbrāhīm içün varup görmege E
Vaḳtā ki Ḥażret-i Ḫalīl’i ol ravża-i bī-‘adīl miyānında gördi, “Yā

İbrāhīm, āteş seni yaḳmaz mı?” diyü ṣordı. Ḥażret daḫı cevāb virüp “Bir
kimsenüñ ki ḳalbinde ma‘rifet-i Rabb-i Kerīm ve lisānında kelime-i 1
bismi’llāhi’r-raḥmāni’r-raḥīm ola, anuñ vücūdına mażarrat-ı āteşden ne ḫavf
ve ne bīm ola.” buyurdı. Ol duḫter-i şīrīn-cevāb tekrār ḫiṭāb-ı müsteṭāb idüp
“Ya bu kenīzeñe icāzet virür misün ki bu āteşe girem. [192b MV] Pūyān u
devān senüñ [426b E] ‘izz-i ḥużūruña irem.” didükde “Evvelā lā-ilāhe
illa’llāh, İbrāhīm ḫalīlu’llāh2 diyü i‘tirāf eyle. Andan ṣoñra ḫavf itmeyüp bu
nūrānī deryāya iġtirāf eyle.” buyurdı. Tā ki duḫter-i Nemrūd ber-mūcib-i
fermūde-i ḥażret-i nebiyy-i Vedūd, serv-i ḫırāmān gibi ṣalınuraḳ āteşe girdi.
Ḥattā Ḥażret-i Ḫalīl’üñ ‘izz-i ḥużūrına irdi.
Ba‘dehu şeref-i İslām ile müşerref oldı. Ve icāzet-i Ḫalīl ile dönüp
peder-i bed-aḫterini da‘vete vardı. “N’içün ḥaḳḳı ketm idersüñ? Bu maḳūle
mu‘cizātını görmişken kendüye īmān getürmezsün?” diyü naṣīḥate başladı.
Cebbār-ı mezbūr kendü leşkerinden şerm-i mevfūr idüp her çend ki
duḫterinüñ men‘ine iḳdām eyledi, “Baña bir daḫı İbrāhīm’i añma.” diyü
söyledi,3 ol dūşīze-i pāk-gevher anuñ ḫar-mühre-i kelāmına ḳulaḳ ṭutmadı.
Ve muttaṣıl nuṣḥ u pend idüp İslām’a gelmesine sa‘y itdi. Gördiler ki
men‘ine çāre yoḳdur, niçe mismārları miyān-ı āteşde ḳızdurdılar. Duḫterüñ
eşedd-i siyāsetle ḳatlini muḳarrer ḳıldılar.
Lākin emr-i Celīl ile Ḥażret-i Ḫalīl ol duḫter-i cemīli anlaruñ
miyānından ḳapup güm ḳıldı. Ve içlerindeki benātdan birini Raġża şekline
ḳoyup ellerine virdi. Anı ẓann idüp üşdiler, öldürdiler. Ḥażret-i ‘Īsā
ُ ‫﴿وٰﻟَ ِﻜﻦ‬
ṣalātu’llāhi ‘aleyhi ve ‘alā nebiyyinā ḳıṣṣasındaki 4﴾‫ﺷﺒِّ َﻪ َﳍُْﻢ‬ َ
mażmūnını mü’eddā ḳıldılar.
Ba‘de-zamānin ki İbrāhīm el-Ḫalīl arż-ı Nemrūd’dan hicret-i hidāyet-
5
sebīl buyurdı, Ḥażret-i Cibrīl ol dūşīze-i bī-‘adīli ‘izz-i ḥużūrına yitürdi.
Anlar daḫı Medyen nām oġlına tezvīc idüp ol duḫter-i sa‘īd-aḫterüñ
ẕürriyyetinden niçe enbiyā tevellüd itdi. Ḥattā ki Medyen’den yigirmi
baṭnda evlād getürdi.
1 kelime-i: - MV, E
2 “Allah’tan başka ilah yoktur. İbrahim, Allah’ın halilidir.”
3 Cebbār-ı//söyledi: - MV, E
4 Kur’ân-ı Kerîm, Nisa Sûresi, 4/157, “Fakat onlara öyle gibi gösterildi.”
5 sebīl: - N1
El-ḳıṣṣa üç gün, üç gice; ba‘żılar ḳavlince yedi gün, yedi gice Ḥażret-i
Ḫalīl miyān-ı āteşdeki ravża-i ḫuld-i berīnde ṭurdı. Kendü şeklinde melek-i
celīl daḫı muvāneset üzere oldı. İ‘tiḳād-ı Nemrūd-ı la‘īn ve zu‘m-ı ‘āmme-i
müşrikīn bu idi ki atılduġı gibi yanmış, gitmiş olaydı.
Lākin Nemrūd’uñ ṭab‘-ı merdūdına bu gūne ḫayālāt ḫalecān idüp “Ya
İbrāhīm bu varṭadan ḳurtıla mı? Ḫālıḳ-ı Kirdgār’ı kendüyi ṣıyānet idüp beni
beyne’l-ḫalā’iḳ utandura mı? Ve bu mertebelerden ṣoñra İbrāhīm benüm
memāliküme iḫtilāl virüp niẓām-ı dīn ü devletümi iḫtilāl ü fesāda mübeddel
ḳıla mı?”1 dirdi. Ḥattā bu gūne efkārını ba‘żı ḥavāṣṣına gāh u bī-gāh söylerdi.
Anlar daḫı “Hīç olacaḳ iş midür? Ve bu yaḳduġımuz āteşgāh ḳurtılacaḳ
[206a N1] āteş midür?” diyü ḳīl ü ḳāl [427a E] iderlerdi.
Āḫir-i kār bu ḫāṭıra ile Nemrūd-ı murdār kendünüñ ḳaṣr-ı refī‘ine
çıḳdı. Ḥażret-i Ḫalīlu’llāh cānibine naẓar ḳıldı. Ḥālā ki ḳorḳduġına uġradı.
Ḥażret-i Ḫalīl’i miyān-ı āteşde bu vechle gördi ki eṭrāfı gülistān-ı laṭīf ve
bōstān-ı pür-ezhār u şerīf ve dıraḫtānı envā‘-ı fevākihle pür-berg ü bār ve
öñlerinde bir cūy-bār-ı ḫōş-güvār-ı ṭarāvet-şi‘ār ve yanında bir enīs ü celīs-i2
büzürgvār, ferāġ-ı bāl ile oturmışlar. Riyāż-ı cinān sākinleri gibi teferrüc ü
tenezzühe meşġūl olmışlar. Bu kerre Nemrūd’ı ḥüzn ü ḥayret aldı. Gāh ‘aḳlı
başından gitdi, gāh geldi.
Bi’l-āḫire Ḥażret-i İbrāhīm ‘aleyhi’s-selāma ḫiṭāb ḳıldı. “Ne büzürgvār
Kirdgār’uñ var imiş. Ḳudreti3 sen didügüñden efzūn u bisyār imiş.” diyü
söyledi. Ba‘dehu tekrār su’āl eyledi. “Yanuñdaki şaḫṣ-ı vecīh ü şerīf kimdür?”
diyü ceẕb-i maḳāl eyledi. İbrāhīm ‘aleyhi’s-selām daḫı cevāb virdi. “Bu bir
melekdür. Rabb-i ‘İzzet baña mūnis [193a MV] virmişdür.” diyü bildürdi.4
Ba‘dehu Nemrūd-ı bed-liḳā Ḥażret-i Ḫalīl’e nidā idüp “Yā İbrāhīm isteseñ
miyān-ı āteşden çıḳabilür misün? Yüriyüp baña ṭoġrı gelebilür misün?” diyü
ṣordı. Ḥażret daḫı “bi’smi’llāhi’l-celīl” diyü buyırdı. Ṭaġlar gibi yıġılup
fürūzān olan aḫkerleri çeyneyerek geldi, çıḳdı. Nemrūd’ı dīn-i mübīne
da‘vet ḳıldı.
1 mübeddel ḳıla mı: virdi N1

2 celīs-i: celīl-i N1
3 Ḥażret-i//Ḳudreti: - N1
4 bildürdi: söyledi N1
Ol merdūd o ḥīnde daḫı iḳrār-ı1 vaḥdāniyyet-i ma‘būd ḳılmadı. Birḳaç

günden va‘de alup vezīri Hāmān2 ki Ḥażret-i Ḫalīl’üñ ‘ammisi idi, anuñla
meşveret eyledi. “İbrāhīm’üñ Ḫālıḳ’ından bunca ḳudret ü āẟār ki müşāhede
olındı, lā-büd kemāl-i ḳudretine iḳrār u i‘tirāf lāzım geldi.” diyü söyledi. Ol
muḍill-i güm-rāh anuñ küfr ile tebāh olmasına sebeb oldı. “Bunca rūzgār
perverdgār-ı mevcūdāt-ı süflī olmış iken şimdi Ḫālıḳ-ı maḫlūḳāt-ı ‘ulvī
cenābına göz göre ḳul olur mısun?” didi. Merdūd-ı mel‘ūnı eşedd-i ḍalālete
düşürüp maġżūb-ı sermedī olmasına sebeb oldı.
Şol zamān ki eyyām-ı va‘desi3 tamām olup Ḥażret-i Ḫalīl cevāb-ı bā-
ṣavāb-ı hidāyet-sebīl ṭalebine ḥużūr-ı Nemrūd’a vardı, āḫar vech ile cevāba
ḳādir olamayup kemāl-i ḫaclet ü i‘tiẕārından bir miḳdār meskenet gösterdi.
“Egerçi ki senüñ ma‘būduña īmān getürmemüz ġayr-ı müyesserdür, lākin
‘aẓamet ü4 ḳudretin bildügüm içün vāfir ḳurbānlar kesüp cenābına taḳarrub
ḳaṣdı 5 muḳarrerdür.” didi. Ḥażret-i nebiyy-i Vedūd, Nemrūd-ı merdūda
[427b E] cevāb-ı şāfī virdi. “İḳrār bi’l-lisān, taṣdīḳ bi’l-cenān ṭarīḳı ile
mādām ki īmān u İslām’a gelmeyesün, kesecegüñ ḳurbānları ‘inda’llāhi’l-
Mennān6 maḳbūl görmeyesün. Zīrā ki senüñ ḳurbānuña benüm Ḫālıḳ’um
muḥtāc degüldür. Vaḥdāniyyetüñe inkārüñ muḳarrer iken ol cihetden
ta‘ẓīmüñ muḳārin-i revāc degüldür.” buyurdı. Ya‘nī ki “Sen müşrik olduġuñ
ḥālde ḳurbān kesdügüñ bī-menfa‘atdür. Ḳurbāndan murād taḳarrub-ı
ma‘nevīye işāretdür.” sırrını ṭuyurdı.
Fī nefsi’l-emr ol eẟnālarda Nemrūd dört biñ ṣıġır ḳurbān eyledi. Ve niçe
biñ ḳoyun ve keçi ve üştür daḫı kesdürüp İslām żımnı7 ‘alā’imini zu‘mınca
nümāyān eyledi.
Bedīhe
‘Iyd-ı īmāna irmeyen nā-kām

Ḥacc-ı İslāma giymeyen8 iḥrām
1 iḳrār-ı: - N1
2 Hāmān: Hārūn N1, E
3 va‘desi: va‘desi geldi MV
4 ‘azamet ü: - MV, E
5 taḳarrüb ḳaṣdı: taḳarrübine taṣaddī MV
6 ‘inda’llāhi’l-mennān: ‘inde’l-Mennān MV, N1
7 İslām żımnı: ḥattā N1
8 giymeyen: girmeyen E
Kesdi ḳurbānını [206b N1] taḳarrüb içün

Niçe en‘āmı eyledi in‘ām
Ol ḳara gönlüye ḍalāletini

Sū’-i a‘māli ḳıldı çün bayram
Ba‘żı eḳāvīl ve taḥḳīḳāt ‘uḳūle muḫālif ḳāl ü ḳīl ve esāsı yoḳ bünyān
maḳūlesi tefāṣīl ve ḥikāyāt-ı bī-sebīl ü bilā-delīl
Birisi ilḳā-yı nārdan ṣoñra muḥārebe-i Nemrūd u Ḫalīl’dür. İkinci ol
merdūduñ semāvāta ‘urūcına müte‘alliḳ olan tafṣīldür ki bu aḥḳaruñ
taḥḳīḳında tafṣīli 1 iżā‘at-i ‘ömr-i ġayr-ı ṭavīldür. Egerçi ki müverriḫīn 2
naḳlini cā’iz görmişler ve ‘ale’t-tafṣīl taḥḳīḳ u taṣṭīr itmişler. Ḥālā ki ‘uḳalā
taṣdīḳ idecek ḥikāyāt degüldür. Aña binā’en bi’l-icmāl me’āl ü mefhūmı
naḳli ile iktifā olınmışdur.
Birisi ḳıṣṣa-i ḥarb-i Nemrūd u İbrāhīm’dür ki miyān-ı āteşde bunca
kerāmāt gösterüp cebbār-ı mezbūra ḫavf u ḫaşyet ġalebe eyleyüp īmāna
gelmek ḫuṣūṣını vezīri Hāmān ile müşāveresi ve ol bed-baḫt-ı bī-dīnüñ
men‘i ile ḍalāletde ḳalduḳdan ṣoñra şerm [193b MV] ü ḫacāletden ṣoñra3
ḳurbānlar kesüp taṣdīḳ-ı ḳavlī mümkin olmadıysa taḥḳīḳ-ı fi‘lī bārī
bulunsun, diyü müdārāt4 yüzinden mükāberesi be-her-ḥāl vāḳı‘a-i ḳıtāl ḳīl
ü ḳāline māni‘dür.
Ḥālā ki anlaruñ naḳlindeki ḳıṣṣa bu vechle şāyi‘dür ki Ḥażret-i Ḫalīl’i
Nemrūd-ı ẕelīl ba‘de ilḳā’i’n-nār meydān-ı ḥarb u veġāya da‘vet itmiş ola.
Kendüsi ‘asākir-i ḍalālet-me’āẟiri ile alayın baġladuḳda Ḥażret-i İbrāhīm
yalıñuz meydāna çıḳup “Ya ḳanı senüñ Rabb’üñüñ leşkeri?” dinildükde
“Şimdi ẓāhir olur.” buyurmış ola. Ba‘de-mā Ḥaḳ celle ve ‘alānuñ emri ile
nihāyetsiz süri siñek ẓuhūr idüp ol maḫẕūlīne musallaṭ ola. Ba‘de’t-teḳābül
evvelā peşe ‘askeri [428a E] anlaruñ yaraġ ve yat ve silāḥ ve ālātların yiyeler.
Ba‘dehu kendülerüñ cevf-i dimāġına müstevlī olup Nemrūd’ı ve aña
mütāba‘at iden cünūdı bi-esrihim helāk eyleyeler. Egerçi ki ḳudret-i
ilāhiyye’ye göre muḥāl nesne degüldür, belki bir cins maḫlūḳ-ı ża‘īfi anlara
1 tafṣīli: ‘aḳlı N1
2 müverriḫīn: ekẟer-i müverriḫīn E
3 soñra: - MV, E
4 müdārāt: müdāvemet E
taslīṭ kemāl-i ḳuvvet-i sübḥāniyyeye delīldür. Ve illā bu ḳıṣṣa nuṣūs-ı ḳāṭı‘a

ile ẟübūt bulmamaġın taṣdīḳı gūyā ki bir nā-müstaḳīm sebīldür.1
Ve ḳıṣṣa-i uḫrā Nemrūd-ı cebbār, Ḫalīlu’llāh’ı ilḳā-yı nār itdükden
ṣoñra semāvāta ‘urūc ḳaṣdın eyleye. Evvelā meşveret-i ‘uḳalā ile niçe yıllar
ṣarf-ı maḳdūr idüp beş biñ ẕirā‘ yükseklikde, ba‘żılar ḳavlince eninüñ ve
uzunınuñ irtifā‘ı birer fersaḫ ḥisābında bir yüksek menāre yapdurmış ola.
‘Āḳıbet ol binā merkez-i hevāya ḳarīb varup şiddet-i hübūb-ı riyāḥdan kār-
ger olmamaḳ2 mertebesine vara. Ba‘dehu kendüsi re’s-i mīle çıḳup semā
cānibine naẓar ḳıla. Yine rif‘at-i semāvāt-ı berīn saṭḥ-ı zemīnden gördügi
gibi görinmegin ḫacl ü şermsār olup zemīne ine.
Ba‘de-mā bir ṣayḥa-i3 hevlnāk peydā olup ol menāre yıḳılup kemāl-i
dehşetinden her kişi bildügi lisānı unıdup lisān-ı belbele didükleri hüveydā
olmış ola. Ve ḥadd-i ẕātında ikẟār-ı elsine andan berü ẓuhūr bulmış ola. Ve
bu mertebeden ṣoñra yine ‘ibret-bīn olmayup [207a N1] “Elbette ben
semāvāta ‘urūc iderin. Ḫudā-yı āsmānı görmeyince ölmezin.” diyü tābūt
resminde bir mücevvef ṣandūḳ peydā itdüre. Fevḳ u taḥtından birer revzene
itdürüp istedükçe açdura. Ve istedükçe sedd itdüre. Ve dört dāne kerkes
yavrusını ne dür ki bunlar mu‘ammer olur ve ḳuvvet-i ṭayerānı sā’ir
ṭuyūrdan artuḳ bulur, diyü iki yıl miḳdārı laḥm u ḫamr ile besletdüre.
Ba‘dehu ol tābūtuñ dört gūşesinde dört ḫaşeb4 peydā idüp her birine
birer vaṣla laḥm baġlatdura. Ve niçe günler ol kerkeslere ġıdālarını
virdürmeyüp acıḳdura. Andan ṣoñra silāḥ u zād u zevādesini yanına ala. Ve
ümerā-yı maḫāẕīlinden birini daḫı refīḳ idinüp cānib-i semāvāta ‘urūc ḳıla.
Tā ki bu ṭarīḳla çār-gūşedeki baġlu kerkesler ol laḥm pārelerine çekinüp
iṣābet ḳaṣdına muttaṣıl ṭayerān eyleye. Bu ṣan‘atla āsmāna ṭoġrı çekilüp gide.
Niçe günlerden ṣoñra revzeneleri açdurup [194a MV] naẓar itmiş ola.
Zemīn ü āsmān mābeynini yine evvelki gibi bula.
Ḥattā ‘ālem-i muẓlim5 miyānında [428b E] 6«‫»أﻳّﻬﺎ اﻟﻄﺎﻏﻰ أﻳﻦ ﺗﺮﻳﺪ‬
ṣadāsını işide. Ve ol ḥīnde ferīḳına emr idüp bir dāne oḳ atdura.7 Baḥr-i
1 MN nüshasında derkenar olarak şu şekilde bir ibare vardır: “Bu ma‘nāda muḥarrir menḳūl
olanda tevātüre ḳarīb olmışdur. Tereddüd cā’iz degüldür.”
2 olmamaḳ: olmaḳ N1
3 ṣayḥa-i: ṣaḥīfe-i MV
4 ḫaşeb: ḥaşīb MV
5 muẓlim: meẓālim N1
6 “Ey zorba, istediğin nerede?”
7 bir//atdura: indüre N1
mu‘allaḳ-ı hevā balıḳlarınuñ birine rāst gelüp peykānı ḫūn-ālūd olduġı

ḥālde 1 yine kendüye döne. Bi’l-āḫire ṣīt ü ṣadā-yı şeh-per-i kerkesāndan
mehīb āvāzeler işitmekle gūşt pārelerini alçaġa baġlatdura. Bu minvāl üzere
yine rūy-i zemīne ine. Kemāl-i ḫaclet ü şerminden niçe rūzgār melūl olup
kimseye görinmeye. İntehā.
Mażmūnu’l-ḥikāye
Sübḥāna’llāh, bu ne maḳūle ḳıṣṣa-i bāḫte ve saḫīfe-i nev-sāḫtedür ki ser-
ā-pā rūy-i zemīnde şehryār-ı cebbār ve beyne’l-ḫalā’iḳ pādişāh-ı büzürgvār
olan bī-idrāk-i ḍalālet-şi‘ār yalıñuz bir şaḫṣ-ıla ḥāl-i ḥayātında tābūt-nişīn
ola. Ve dört kerkese kendü vücūdını teslīm idüp semāvāta ṭoġrı ‘urūc eyleye.
Ba‘de-mā bu kerkesler ḳuvvet-i ṭayerāndan ḳalmasını añmaya. Ve ol tābūtı
rūzgār ya Baḥr-i Muḥīṭ’a, ya Kūh-ı Ḳāf’a inmesini veyāḫūd cibāl ü tilāl ü
sengistāna çalmasını ḫāṭıra itmeye. Ceng niyyetine gitdügi taḳdīrce yalıñuz
bir şaḫs-ıla ḥāżır u müheyyā ola.
Pes bu maḳūle eṭvār ‘uḳalā ḥużūrında nice sāzgār olacaḳdur? Evvelā çār
kerkes ol taḥammülātı ve ol iki mücrim-i girān-cānı nice götürecekdür?
Ḫuṣūṣā yemīn ü şimāle uçmayup lā-yenḳaṭi‘ bālāya ṭayerān itmeleri,
mücerred laḥm pāreleri çekinmelerinden nice müyesserdür. Eger bu ḳıṣṣa
vāḳi‘ ise Nemrūd’uñ mecānīnden idügi ẓāhirdür. Bu taḳdīrce ẕimmetinüñ2
ḳayd-ı teklīfden beri idügi ḳatı bāhirdür.
Fe-ammā müverriḫīnüñ ser-defteri, Mevlānā Muḥammed bin Cerīr-i
Ṭaberī ve yine bu zümreye āb-rū, Mevlānā Ḥāfıẓ-ı Ebrū ki bu ḳıṣṣayı
yazmışlardur, bārī “Nemrūd böyle bir vāḳı‘a gördi.” diyü ta‘bīr
itmemişlerdür. Tā ki fi’l-cümle i‘timād mümkin 3 olaydı. “Sevdāvī
micāzlarda bu maḳūle dūr u dırāz rü’yālar vuḳū‘ı cā’izdür.” dinile idi.
li-Münşi’ihi
O gūne aḥmaḳa [207b N1] Mevlāsı salṭanat virmez

Anuñ gibi kişi ‘aḳlını başına dirmez
1 olduġı ḥālde: olup N1

2 ẕimmetinüñ: zemīnüñ N1
3 mümkin: mütemekkin MV
Şu kimse kim gire tābūta ḥāl-i ṣıḥḥatde

Naẓīri olmaz anuñ ‘ālem-i ḥamāḳatde
Ta‘aḳḳul eyleyemez dīni öyle bir nā-kes

Öter diline ne gelse miẟāl-i bāng-ı ceres
Hele bu aḥḳaruñ idrāki böyledür ki o şūm

Gerek ya salṭanatından ya ‘aḳldan maḥrūm
Müşārün ileyhimā, iki müverriḫ-i rāst-edā ḳavlince Nemrūd dört yüz

yıl salṭanat itdükden ṣoñra, [429a E] ḫuṣūṣā Ḥażret-i Ḫalīl’i āteşe atdurup
göklere çıḳmaġa cell-i himmet itdükden ṣoñra Ḥaḳ celle ve ‘alā kendüye
ṣūret-i beşerde bir melek gönderdi ki “Ey ‘abd-i ża‘īf daḫı inṣāfa gelmez
misün? Ḫālıḳ u Rāzıḳ’uña i‘tirāf itmez misün? Bunca yıllardur ki ḍalālet
vādīlerinde teküpū itdüñ. Saña gönderdügüm peyġāmberi ṭutup āteşe
atduñ. Ve yiryüzini tamām idüp göklere daḫı ‘urūc ḳaṣdın itdüñ.
Naẓm
1 ‫ﻛﻪ آﲰﺎن ﻧﻴﺰ ﭘﺮداﺧﱴ‬ ‫ﺑﺮ ﻛﺎر زﻣﲔ را ﻧﻜﻮ ﺳﺎﺧﱴ‬

İmdi min ba‘d inābet ile tevbe eyle.2 Ḍalālet ile ulūhiyyet da‘vāsından
ferāġat eyle. Yoḳsa saña cümle ḥayvānātdan ża‘īf ü naḥīf bir maḫlūḳı
musallaṭ ḳılurın ki vücūduñı nā-būd eyleye.” diyü ol firişte [194b MV]
varup cenāb-ı ilāhīden niçe nuṣḥ u pend itdükde cebbār-ı murdār didi ki
“Rūy-i3 zemīnde añlamazın ki benden ġayrı bir pādişāh daḫı ola. Eger āsmān
pādişāhınuñ leşkeri var ise var söyle ki göndersün. Benümle muḳābil olsun.
Ḳudret ü şevket nice olur, görsün.” didi.
Ol melek daḫı “N’ola ol leşker ḥāżırdur. Hemān sen kendü tedārüküñi
gör.” diyü üç gün mehl virdi. Tā ki dördinci güni ṣabāḥ rūz-ı Cum‘a
Nemrūd kendü zu‘mınca ‘arż-ı sipāh ḳıldı. Ba‘dehu peşe leşkeri dünyāyı
ṭutdı. Ḥattā ki cirm-i āftāb görinmez oldı. Cünūd-ı nā-ma‘dūduñ yüzlerine
ḳondılar. Atlarını ṣoḳdılar. Ān-ı vāḥidede cümlesini perīşān ḳıldılar.
Nemrūd ḳaçaraḳ bir başı ile ḳurtıldı. Nekbet serāyına varup dāḫil oldı. Der-
1 “Yeryüzündeki işler için güzel şeyler yaptın [mı] ki gökyüzüne de el attın.”

2 tevbe eyle: - MV, E
3 Cenāb-ı//Rūy-i: - MV, E
‘aḳab yine ol melek pend ü nuṣḥ ile ḥāżır geldi. “Ḳudret-i ilāhīyi gördüñ mi?
Mikdāruñı bildüñ mi? Gel imdi Ḥaḳḳ’uñ vaḥdāniyyetine i‘tirāf eyle. ‘Yā
Rabbī, senden ġayrı ḫālıḳ u ṣāni‘ u rāzıḳ yoḳdur.’ diyü söyle.” didi. Lākin
yine de müfīd olmadı.
Nemrūd-ı merdūd mebhūt oldı, ṭurdı. Lisānından kelime-i ‘ulyā ṣudūrı
muḥāl oldı. Andan ṣoñra bir ża‘īf ü naḥīf peşe ki nīm-ten idi. Bir gözi ve bir
ayaġı yoġ-ıdı. Peşe leşkeri ser-cümle yoḳlansa andan muḥaḳḳarı mutaṣavver
degül idi. Fe-lā-cerem vücūd-ı Nemrūd’a musallaṭ ḳılındı. Evvelā alt
ṭudaġını ıṣırdı ve gitdi. Hemān ol gün veremler baġlayup feryād u fiġānı
göklere yitdi. İrtesi yine geldi. Bu kerre üst ṭudaġına zaḫm urdı. Bunuñ
cerāḥati evvelkiden artuḳ elem virdi. Üçinci gün ki yine vuṣūl buldı, cevf-i
dimāġına duḫūl idüp te’ennī ṭarīḳıyla beynisini tenāvüle mübāşeret eyledi.1
Ya‘nī ki Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā ol peşe-i ża‘īfenüñ [208a N1] ḳırḳ yıllıḳ
zād u zevādesini [429b E] andan muḳadder itdi. Günden güne gūn-ā-gūn
‘aẕāb-ı elīm idüp her ān cānından bī-zār itmek mertebelerine iletdi. Ḥattā ol
ḥayvānuñ ıżrār u āzārından Nemrūd bir dereceye vardı ki yanına ṭoḳmaḳlar
ve çekiçler ḳorlardı. 2 ‘Iyādetine gelen ümerāsı beşer onar kerre kendüyi
dögmeyince ḥużūr u rāḥatı münāsib görmezlerdi. Tā ki sendān-ı ser-i kem-
baḫtı dögüldükçe ol merdūd ferāġ-ı ḥāl bulurdı. Peşe-i ża‘īfe tenāvülden
çekinmege kendinüñ çekiçlenmesi sebeb olurdı.
Bu minvāl üzere ḳırḳ yıla dek mu‘aẕẕeb oldı. “Ṣāni‘-i muḥyī ve mümīt
benüm.” diyen mel‘ūn-ı bī-dīn bir nīm-ten cānver-i bī-miḳdāruñ zebūnı
olmışdı. Ve dārü’l-mülk idindügi Kūẟā nām ḫıṭṭa-i kübrā ise gāh u bī-gāh
zelzeleden ḫālī olmazdı. Merdūd u maṭrūd da‘vā-yı ulūhiyyet itdügi şerm ü
ḫacālet ıżṭırābından ḫod ḳurtılmazdı. 3 Bu minvāl üzere ḳırḳ yıla dek
mu‘aẕẕeb oldı. ‘Āḳıbet cānını mālik-i nāra ṭapşurdı. El-ḳudretu li’llāhi
te‘ālā.4
Hicret-i İbrāhīm el-Ḫalīl min ‘arż-ı Nemrūdu’z-ẕelīl

Kitāb-ı Aḫbāru’z-zamān’da mesṭūr ve sā’ir tevārīḫ-i müte‘addide-i
laṭīfede meẕkūrdur ki Ḥażret-i İbrāhīm āteşden ḫalāṣ olduḳdan ṣoñra
1 mübāşeret eyledi: mübāşir oldı N1, E

2 ḳorlardı: ḳurıldı N1, MV
3 Merdūd//ḳurtılmazdı: - N1
4 “Kudret, yüce Allah’a aittir.”
ḳardaşı oġlı Lūṭ bin Hārān1 ve dīger birāder-zādesi Sebū’īl [195a MV] bin
Nāḫūr 2 ve ‘ammisi ḳızı Sāre bint Hārān 3 ol Ḫalīl-i celīlü’l-ḳadra īmān
getürdiler. Sā’ir nāsdan ḳābil-i rüşd ü ṣalāḥ olanlar daḫı mu‘cize-i sābıḳasını
fikr itdükçe büt-perestlikdeki şirk ü ḍalāleti idrāk idüp tedrīcle İslām
ṭarīḳına sülūke başladılar.
Fe-lā-cerem ol ḳalemrevdeki ümem şiddet ü ıżṭırābla günden güne
4
pür -derd ü ġam oldı. Āḫar vilāyete hicret itmeleri elbette münāsib görindi.
Bu ṭarīḳla İbrāhīm Ḫalīl ve esāmīsi mesṭūr olan ḳavm-i celīl diyār-ı
Bābil’den gitdiler. Iḳlīm-i Şām’a ‘azīmete raġbet5 itdiler. Vaḳtā ki Ḥarrān’a
varıldı, bir zamān anda iḳāmet olındı. Ḥattā babası Āzer ile hicret itmiş idi.
Nihāyet īmāna gelmedin Ḥarrān’da iken vefātı taḥaḳḳuḳ bulmış idi.
Ba‘żı müverriḫīn ḳavlince Nemrūd, Ḥażret-i İbrāhīm’i tenhāsına
getürdi. “Elbette sen da‘vet-i dīniyye6 itdügüñce mülkimüzüñ iḫtilāli ẓuhūr
itdi. Münāsib budur ki tevābi‘uñ alup āḫar diyāra riḥlet idesün. Ḫālıḳ u
Rāzıḳ’uñ cenābına tevekküli evlā ‘add idesün.” diyü söyledi. Ḥażret-i Ḫalīl
daḫı bu ḫuṣūṣı münāsib görüp işāreti üzere ‘amel eyledi.
Kitāb-ı el-Ḫamīs ḳavlince Nāḫūr7 ki birāder-i İbrāhīm’dür, maḥallinde
meẕkūr olduġı üzere cedd-i Loḳmān Ḥakīm’dür, [430a E] bu taḳdīrce
Loḳmān’ı Ḥabeşī’dür, diyenlerüñ ḳavli ṣaḥīḥ degüldür, saḳīmdür. Ḥażret-i
İbrāhīm ki Ḥarrān’a geldi, ba‘żı müverriḫīn ḳavlince Sāre ile anda tezevvüc
ḳıldı. Zīrā ki melik-i Ḥarrān olan Hārān, Sāre’nüñ [208b N1] pederidür,
ve Ḥażret-i Ḫalīl’üñ Sāre ile te’ehhüli nüzūl-i vaḥy ile olmışdur.
Egerçi ki ‘Arā’is-i ẞa‘lebī’de Sāre bint Nāḫūr yazılmışdur, ismi Hārān ve
laḳabı Nāḫūr olmaġa münāfī degüldür. Ba‘de-mā Sāre’nüñ ḥüsn ü cemāli
ve leṭāfet ü yāl ü bāli bir derecede idi ki Ḥażret-i Yūsuf’uñ melāḥati andaki
behcet ü leṭāfetüñ ẟülüẟi miḳdārınca idi. Ve nisā-yı dünyāda Ḥażret-i
Ḥavvā’ya şebīh ancaḳ anlar ḫalḳ olınmış idi.
Bir zamān Ḥarrān’da sākin oldılar. Bir büt-perest şehryārı olmaġın
ta‘arruż ide, diyü endīşe-nāk olup andan göçdiler. İttifāḳla Ruhā şehrine
1 Hārān: Hāmān E
2 Nāḫūr: Ḫāḫūr MV | Ḫāver E
3 Hārān: Hāmān E
4 pür: - MV, E
5 raġbet: niyyet ü raġbet E
6 dīniyye: beyyine E
7 Nāḫūr: Bāḫūr E
vardılar. Ba‘dehu andan daḫı göçüp Ba‘albek’e, daḫı ṣoñra Şām medīnesine
varup yirleşdiler.
Ol zamānda vilāyet-i Şām ḳaḥṭ u ġalāya binā’en maḥall-i ḳarār u ārām
degül idügi şöhre-i enām olmaġın tekrār andan daḫı riḥlet itdiler. Menzil-
be-menzil diyār-ı Mıṣr’a yitdiler ki Sinān bin ‘Ulvān nām fir‘avn-ı ḍalālet-
nişān anda ḥākim-i ġavāyet-peyām idi. Nesebi Sām bin Nūḥ ‘aleyhi’s-selāma
müntehī bir fermān-rān-ı celālet-aḳrān idi.
İttifāḳ Sāre’nüñ ḥüsn ü cemālini işitdi. Ḳulaḳdan ‘āşıḳ olup a‘ṣāb-ı
şehvāniyyesi ḥareket itdi. Evvelā Ḥażret-i Ḫalīl’i getürüp “Yanuñca bir ‘avret
var imiş. Ḫaylīce ḥüsn ü cemālle nümūdār imiş. 1 Senüñ neñdür?” diyü
ṣordı. Anlar daḫı “Dīn2 ḳarındaşlıġına binā’en ḳızḳarındaşumdur.” didiler.
Ba‘dehu ādem ṣalup Sāre’yi getürdüp “Yanuñdaki şaḫṣuñ nesisün?” didükde
Ḥażret-i Ḫalīl’üñ tenbīhi ile mütenebbih olmaġın anlar daḫı
“Ḳarındaşumdur.” cevābını virdiler. Lākin mel‘ūn-ı mezbūr [195b MV]
ṭama‘-ı şehvāniyyeden fāriġ olmadı. Meclisini tenhā idüp dest-i nā-
mübārekini uzatdı. Sāre’yi kendüye çekmek ḳaṣdın itdi.
Lākin muḫadderāt-ı enbiyā, ḫuṣūṣā 3 ḫalīle-i Ḫalīl-i Ḫudā hem-vāre
dest-i ta‘arruż-ı nā-maḥremden maṣūn u maḥfūẓ olmaġın hemān-dem elleri
şell oldı. Ya‘nī ki ḳuvvet ü feri gidüp iḫtilāl buldı. Gördi ki māye-i viṣāl el
virmedi, maḳṣūdına dest-res bulmasını Bārī Ḫudā revā görmedi, der-ḥāl
Sāre’nüñ ayaġına düşdi. “Bu maraża ibtilā 4 senüñ viṣālüñi iḳtiżā
ḫāṭırasından oldı. Bārī baña ḫayr du‘ā eyle. Yine vücūdumı bu renc ü
‘anādan rehā eyle.” diyü yalvardı. Ol ‘afīfenüñ ḫayr du‘āsı ile ifāḳat buldı.
Lākin üç nevbete dek [430b E] yine dest-dırāzlıḳ itdi. Maraż-ı ‘ārıżı
peydā olduḳça yine dāmen-i istiġfār u inābet ṭarīḳın gözetdi. Bi’l-āḫire
me’yūs olup 5«‫ »ﻫﺎ اﺟﺮك ﻋﻠﻰ دﻋﺎﺋﻚ‬diyü bir cāriye baġışladı. Ba‘dehu ol
kenīzekden Ḥażret-i İsma‘īl vücūda gelüp nāmı Hācer olmaḳ aña binā’en
vuḳū‘ buldı.
1 Ḫaylīce//imiş: - E
2 Dīn: Ben N1
3 ḫuṣūṣā: - N1
4 ibtilā: mübtelā N1
5 “İşte, senin duanın karşılığı.” (Burada “Hâcer” isminin “hâ ecrük (işte karşılığın)”
ifadesinden ortaya çıktığı ifade edilmektedir.)
Ammā Sīretü İbn Hişām’uñ “Hācer, Ācer idi. Herāḳu’l-mā’1 - erāḳu’l-

mā’ olduġı gibi elif’i hā’ya münḳalib oldı.”2 diyü beyānında vechi olmadı.
Tārīḫ-i Ümmet-i Ḳıbṭ nām kitābda mesṭūrdur ki [209a N1] Ḥażret-i
Sāre’ye el uzadan cebbār Ṭūṭīs bin Māliyā 3 nām fermānkār idi ki her el
uzatduḳça elleri ḳurıduġını ki gördi, yine du‘āsı [ile] ḳuvvet ü ṣıḥḥate dest-
res bulduġını ki müşāhede ḳıldı, 4«‫اﻟﺪﻳﻦ دﻳﻨﻜﻢ‬
ُ ‫ »ﻧﻌﻢ‬didi.
Ḥażret, ḫātūnı Ḥūriyā nām duḫteri yanına gönderdi. “Buña küllī ri‘āyet
itsün.” diyü ıṣmarladı. Ol daḫı fermāna imtiẟāl idüp niçe żiyāfetler ve le’ālī
vü cevāhir baġışlayup ri‘āyetler itdükçe Sāre ḳabūl itmedi. “Bize bunlar
ḥarāmdur.” cevābını virdi. Bi’l-āḫire “Size ḫidmet itsün.” diyü Hācer nām
cāriyesini baġışladı. Ve “Yollarda ġıdāñuz olsun.” diyü birḳaç ḳutı ḥelvā
virüp altını cevāhir-i girān-bahā ile ṭoldurup ta‘biye ḳıldı. Ḥālā ki bu sırrı
Sāre’ye bildürmedi. Eẟnā-yı rāhda ol le’ālī bulındı. Ḥażret-i Ḫalīlu’llāh anları
ṣatup ba‘żı ḫayrāta ṣarf eyledi. ‘Arab5 ḳavmi Ṭūṭīs’e, Ṣandaḳ6 tesmiye iderler
ve mezbūr Ḥūriyā, Ṭūṭīs’den ṣoñra Mıṣr’a7 sulṭān olmışdur. Āḫar evlādı
olmamaġın serīr-i mülkine hem-şīresi cülūs ḳılmışdur.
Ammā Süheylī ve Ḳaynī ḳavlince Ḥażret-i Ḫalīl, Ḥarrān’dan göçüp
Ürdün nām memlekete giderken eẟnā-yı rāhda bir cebbāruñ pāy-taḫtına
uġradı. Sāre ile mu‘āmele ḳaṣdı andan ṣudūra geldi.8 Ki aña Ṣāvef9 dirlerdi.
Ol bī-mürüvvet-i bed-kirdār ḥarem-i Ḫalīlu’llāh’a yaramaz niyyet 10 itdi.
Murādına yitişmedüginden ġayrı eglenmeyüp helāk oldı. Taḥt-ı
ḥükmindeki memāliki Ḥażret-i İbrāhīm’e naḳl eyledi. Niçe rūzgār
büzürgvār-ı11 bülend-iḳtidār olduḳdan ṣoñra Mü’tefikāt nām şehrleri andan
ayırdı. Birāder-zādesi Lūṭ ‘aleyhi’s-selāma tevcīh buyurdı.
Ḥālā ki eṣaḥḥı evvel beyān olınandur. Ya‘nī ki ekẟer-i müverriḫīn Mıṣr
sulṭānı ile vuḳū‘ını yazmışlardur. [196a MV]
1 “suyun dökülmesi”
2 oldı: - N1
3 bin Māliyā: - N1
4 “Evet; din, sizin dininizdir.”
5 ‘Arab: - N1
6 Ṣandaḳ: Ṣandūḳ MV, E
7 Mıṣr’a: - N1
8 ḳaṣdı//geldi: ḳaṣdın itdi E
9 Ṣāvef: Ṣādef MV, E
10 niyyet: ḳaṣd MV
11 büzürgvār-ı: - N1
Ba‘de-mā Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā dā’imā enbiyāsı ḥaremini a‘dā-yı

dīnden ṣıyānet ve ḫavene-i kefere vü cebbārīn ta‘addīsinden ḥimāyet itmek
muḳarrer idügini bilürken Ḥażret-i Ḫalīl [431a E] iḳtiżā-yı beşeriyyetle
ḫaylī ıżṭırāb peydā ḳıldı. Sāre’yi sulṭāna alup gitdüklerinde “ ‘Acabā ne ḥālet
olur ki?” diyü ḳalb-i şerīfi teng ve kendüsi ıżṭırābla bī-direng oldı.
Binā’en ‘alā ẕālik Ḥażret-i Bārī Ḫudā celle şānuhu ve ‘alā ol anda estār-ı
dīvār ve ḥicāb-ı cidārı ḳaldurdı. Verā-yı zücācdan görinür gibi Sāre ile
Fir‘avn’uñ mu‘āmelesi Ḥażret-i Ḫalīl’e manẓūr ḳılındı. Tā ki şübhesi zā’il
oldı. 1﴾‫ ﴿ﻟِّﻴَﻄْ َﻤﺌِ ﱠﻦ ﻗَـْﻠِﱯ‬naṣṣ-ı kerīmi ḥadd-i ẕātında kendüden ṣudūr
itmegin ol bābda daḫı ‘izz-i ḥużūrına iṭmīnān-ı ḫāṭır ḥāṣıl2 oldı.
Ba‘de ẕālik müfessir-i bī-mu‘ādil Ḥażret-i Muḳātil ḳavlince hicret-i
İbrāhīm sinn-i şerīfi3 yetmiş beşde iken oldı. Şām’dan çıḳup arż-ı Filisṭīn’e
dāḫil olduḳda Lūṭ ‘aleyhi’s-selām ardına nüzūl eyledi. Ehl-i Sedūm’a ve
müżāfātındaki ḳavm-i ḍalālet-rüsūma nebī gönderildi. Ve bu maḥalde
Ḥażret-i Ḫalīl’üñ du‘ā-yı ḫayrın alup gitmekle icmālen ẕikri münāsib
görildi.
El-ḳıṣṣa Fir‘avn-ı Mıṣr ki Sāre’den [209b N1] temettu‘a mecāl
bulmadı, her taṭvīl-i yed itdükçe ki elinüñ ḳuvvet ü feri gitdügini gördi,
“Ḥażret-i İbrāhīm tehī kimse degül ancaḳ.” diyü ḫavf idüp bir miḳdār ri‘āyet
itdükden ṣoñra “Varsun, āḫar memālike gitsün.” diyü ḫaber gönderdi. Tā ki
ḥażret ol sebeble bi-ṭarīḳi’l-‘avdet Filisṭīn’e mürāca‘at ḳıldı ki Şām vilāyeti
müżāfātı olan şehrlerdendür.
Ünsü’l-celīl ḳavlince beş ḳıṭ‘a i‘tibār olınan Şām vilāyetinüñ biridür. Bu
taḳsīmle ki Şām-ı ūlā, ıḳlīm-i Filisṭīn’dür. Yūnān bin Yāfeẟ evlādından
Filisṭīn cümleden evvel anı yurd idindügi içün anuñ nāmıyla şöhret
bulmışdur. Dārü’l-mülki Remle nām medīnedür ki eşcār u naḫīli ve
ma‘ādin-i bī-‘adīli vāfirdür.4 Mülūk-i benī İsrā’īl zamānında ḳatı ma‘mūr
idi. Ḥattā Cālūt-ı cebbār ki cebābire-i Ken‘āniyyūn’uñ eşheridür, nıṣf-ı berīd
aña ḳarīb Baḥr-i Māliḥ i‘tibārı ile ṣāḥib-i ẟüġūr idi. Ve bi’l-cümle ḥudūd-i
Leccūn’dan ‘Arīş’e ve Ḳaṣaba-i5 İbrāhīm el-Ḫalīl’e varınca ol eṭrāfa Filisṭīn
ıṭlāḳ olınmış idi.
1 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 2/260, “…kalbimin tatmin olması için...”

2 ḥāṣıl: - MV
3 şerīfi: ‘azīzi MV, E
4 vāfirdür: vāfir yirdür E
5 ḳaṣaba-i: ḳıṣ ṣa-i MV
Şām-ı ẟāniye, nevāḥī-i Ḥavrān ve medīne-i Ṭaberiyye didükleri şehr-i

‘umrān ve anlar müżāfātından olan ḳurā vü büldāndur. Şām-ı ẟāliẟe ḥālā
Dımaşḳ-ı Şām ıṭlāḳ olınan şehr-i kebīr-i cennet-mesīr ve Ġūṭa-i Dımaşḳ
nāmındaki menzil-i laṭīf-i ṭarāvet-peẕīr i‘tibār olınmışdur. Şām-ı rābi‘a şehr-i
Ḥimṣ ve Ḥamā ve ol eṭrāfdaki ḳurā vü büldān-ı nüzhet-nümāya
dinilmişdür. Şām-ı ḫāmise [431b E] vilāyet-i Ḳınnesrīn ve Ḥaleb
nāmındaki şehr-i ṭarāvet-ḳarīn idügi taḥḳīḳ olınmışdur. Aña binā’en
şimdiki ḥālde bu cümleye vilāyet-i Şām ıṭlāḳı cā’iz görilmişdür.
Ġıbbu ẕālik şol zamān ki Ḥażret-i Ḫalīl, Ḥarrān’a varmış idi; vaḥy nāzil
olup Ḥażret-i Cebrā’īl Ṣuḥuf-ı Ādem ü Şīt ü İdrīs ‘aleyhimü’s-selāmı ve
kendüye inen ṣuḥufları ki lisān-ı ‘İbrānī ile nüzūl itmişdür,1 Ḥażret-i Ḫalīl’e
ulaşdurmış idi ki cümlesi emẟāl ü tesbīḥāt idi. Ser-ā-pā Ḫalīl-i Ḫudā’ya
ögretdi. Ba‘de-zamānin ol ṣuḥuf-ı mükerreme lisān-ı Süryānī’ye müteḥavvil
oldı. [196b MV]
Temekkün-i Ḫalīlü’r-Raḥmān be-ḳurb-i Beytü’l-maḳdis

ve tekāẟür-i ḳavm-i ra‘iyyet-nişān der-ān maḳām-ı müste’nis
Fırḳa-i ḥamīde-i enbiyādan biri ki bir cāy-ı laṭīfi ki ḳarārgāh idine, lā-
büd millet ü2 ümmet-i irādet3-güvāh ol maḳām-ı şerīfi menzil ü penāh idine.
Ḥażret-i İbrāhīm ki Beytü’l-maḳdis’e ḳarīb ve Filisṭīn diyārına cāy-ı nüzhet-
sāy-ı ġarīb olan Vādi’s-seb‘4 nām maḥalde temekkün buyurdı.5 Ve bir ḳuyu
ḥafr idüp niyyet-i tavaṭṭunını sükkān-ı eṭrāfa ṭuyurdı. Ḫalḳ-ı ‘ālem gürūh
gürūh6 ol maḥall-i şerīfi7 teşrīf-i dil-peẕīr itdiler. Az zamānda bir ḳaṣaba-i
laṭīfe gibi ta‘mīr itdiler.
Ārām8 u āsāyişüñ evvelki güninde ki ol buñaruñ ṣuyı revān oldı, ḥikmet
Ḫudā’nuñdur, zevāde-i rāh diyü getürdükleri azıḳları ol gün nihāyetin
buldı. Nuḳūddan ise nesneye ḳādir degüller idi ki ḳaṭ‘-ı mesāfe ḳılup
eṭrāfdan iştirā idelerdi. Meger ki çāk bir iki günlik yol gidelerdi.
1 Ḥażret-i//itmişdür, ibaresi E nüshasında cümlenin sonunda gelmektedir.

2 millet ü: - N1 | ḥullet ü E
3 irādet: - N1
4 seb‘: teb‘ E
5 buyurdı: buyurdı. Ḫalḳ-ı ‘ālem MV
6 gürūh: - N1
7 maḥall-i şerīfi: maḥalli MV, N1
8 Ārām: Eyyām N1
Ne ḥāl ise Ḥażret-i Ḫalīl mübārek arḳasına bir çuval aldı. Bolay ki
[210a N1] bir miḳdār gendüm ve cev1 bulaydum.” diyü eṭrāfa ‘azīmet ṣaldı.
Lākin bu merāmına vuṣūl müte‘aẕẕir oldı. Kemāl-i ıżṭırābla ser-menziline
döndi, geldi. Bārī Sāre ve Hācer ve sā’ir tevābi‘ u ehl-i sefer “Ẕaḫīre getürdi.”
ṣansunlar, ol mülāḥaẓa ile eglenüp dibelik ża‘f-ı ḳalb ḥāṣıl itmesünler, diyü
ol çuvalı ḳum ile ṭoldurdı. Yorġunla def‘-i ḥicāb ḳaṣdına yatdı, uyudı.
Vaḳtā ki Sāre ve Hācer uyanup çuvalı gördiler, “ẕaḫīre getürmiş.” 2
ṣandılar. Ve keşfine el urdılar. Bi-ḥikmeti’llāh ṭopṭolu buġday buldılar.
‘Ale’l-fevr bir miḳdārını ögütdiler. Birḳaç girde nān bişürüp ḥażreti
uyandurdılar. “Ḳalḳuñ, ṭa‘ām yiyüñ.” diyü teklīf ḳıldılar. Ḥażret-i Ḫalīlü’r-
Raḥmān ta‘accüb-künān yirinden ṭurdı. “Ne vardur ki yiyelüm?” diyü ṣordı.
Anlar daḫı “Getürdügiñüz gendümden itmek bişürdük. [432a E] Andan
buyuruñ.” diyü ḫaber virdiler.
Fe-lā-cerem Ḫalīlu’llāh-ı ekrem cānib-i Ḥaḳ’dan ‘aṭiyye vü ni‘am
idügini bildi. Hezār ḥamd u şükr ile tenāvül ḳıldı. Ba‘dehu çuvaldaki
gendümüñ bir miḳdārını ġıdā içün iddiḫār itdi. Mā‘adāsını tuḫm-ı berekāt
i‘tibār idüp eṭrāf u cevānibindeki arāżīye ekmege gitdi.
li-Münşi’ihi
Ḥażret-i Bār-i Ḫudā dōstların aç ḳomaz

Kendüden ġayrıya ülfete muḥtāc ḳomaz
Mülket-i faḳr u fenā şehleridür ḫayl-i rüsül

Kisvet-i şāl ü ‘abā anlara dībāc ḳomaz
Gāh olur başları ṭaş yaṣdanur ammā ki o seng

Gevher-i mu‘cizedür raġbet-i ser-tāc ḳomaz
El-ḳıṣṣa ol çāhuñ ṣuyı gitdükçe çoġaldı. Ḥażret-i Ḫalīl’e bir mu‘cize-i

kübrā olup bir nehr-i kebīr gibi cereyān ḳıldı. Ḳabā’il-i ‘Arab ve beriyye-
nişīnān-ı pür-ṭarab ki dā’imā ḥarāret-i tābistān ile dil-teşneler idi, hemān ki
ol mā’-i cārīyi işitdiler. Kemāl-i raġbetle eṭrāfına irkilüp3 temekkün itdiler.
Ve Ḫalīlü’r-Raḥmān’uñ yümn-i maḳdemini görüp ḫāk-i pāy-ı şerīfine
1 ve cev: - N1
2 N1 nüshasında bu cümle mükerrer yazılmıştır.
3 irkilüp: gelüp N1
başları üzere yir eylediler. Tā ki ol maḳām-ı ma‘mūre “İbrāhīm” [197a MV]

diyü nām buldı. Az zamān giçmedin1 bir büyük şehr olup nüfūs-ı sükkānla
ṭoldı.
Ammā giderek ol ḳavm-i cühhāl ḥażret-i peyġāmberüñ ḳadrini
bilmediler. Ol nebiyy-i büzürgvār ne maḳūle vācibü’l-iclāl idügini fehm
itmediler. Gāh u bī-gāh bī-edebāne ḥarekete başladılar. Gūyā ki şīşe-i ḫāṭır-ı
‘āṭırını seng-i ṭa‘n-ıla ṭaşladılar. Bi’l-āḫire Ḥażret-i İbrāhīm ol ḳavme
incindi. Tevābi‘uñ alup Īliyā ile Remle mā-beyninde Ḳusṭ nām menzile
gitdi.
Ḥikmet Ḫudā’nuñdur, hemān ol mevżi‘-ı evvelden yümn ü bereket
götürildi. Çāhuñ ṣuyı günden güne tenezzül itdi. Lā-cerem bu mācerānuñ
aṣlı bilindi. Ṭā’ife-i cühhāl bir miḳdār ‘ibret-peẕīr oldı. İttifāḳla ardınca
vardılar. Envā‘-ı tażarru‘la ayaġına düşüp yalvardılar. Fe-ammā ṭab‘-ı şerīf-i
Ḫalīl ‘avdete raġbet eylemedi. Nihāyet ol ḳavmüñ nāle vü enīnine merḥamet
idüp kendülere yedi re’s keçi baġışladı. “Ulu 2 kiçi 3 ol keçilerüñ yümn-i
maḳdemini bilsünler. Dā’imā ḫōş ṭutup görsünler, gözetsünler. Ve dehān-ı
çāha ḥā’iż ‘avreti yaḳlaşdurmasunlar.” diyü ıṣmarladı.
Tā ki āb-ı çāh ber-ḳarār-ı sābıḳ ġaleyān itdi. Niçe rūzgār ol yüzden
cereyānı taḥḳīḳa yitdi.4 [210b N1] Ammā giderek bir zen-i ḥā’iż, nā-pākligi
ḥālinde ol ṣudan elin yudı. Bu kerre miyāh-ı çāh ol ḳavm-i bī-intibāhdan
bi’l-külliyye el yudı. Fī-mā-ba‘d bir daḫı memlū [432b E] olmadı. Resen ü
delv ile isti‘māle iḥtiyācdan5 ḳurtıldı.
Sebeb-i renciş-i Ḫalīl ez-ān ḳavm-i cehālet-sebīl

Ekẟer-i müverriḫīn ḥażretüñ incindügi ḫuṣūṣı 6 bu yüzden beyān
itmişlerdür ki giderek Ḥażret-i Ḫalīl’üñ ṭavarları ziyāde oldı. Her nesnesine
Bārī Ḫudā yümn ü berekāt virüp gitdükçe izdiyād buldı. Ol ḳavm-i bī-idrāk
güstāḫlıḳda ḫaylīce bī-bāk oldılar. “Senüñ mevāşīñle cevānib ü ḥavāşī ṭoldı.
Ṣuyımuza ve mer‘āmuza küllī müżāyaḳa virdi. Li’llāhi’l-ḥamd bir tāze cüvān
1 zemān giçmedin: zemānda MV, N1

2 Ulu: Ol MV
3 Ulu kiçi: - E
4 cereyānı//yitdi: cereyān itdi N1
5 ile//iḥtiyācdan: isti‘mālden N1
6 ḫuṣūṣı: - MV, E
idüñ. Bunca zamān mu‘ammer olduñ. Bunca ni‘met ü ẟerveti cemī‘an

bunda bulduñ. Min ba‘d āḫar diyārı teşrīf itmegüñ münāsibdür.” didiler.
Ve buña beñzer niçe sözler söylediler.
Ḥażret-i Ḫalīl bu sözlerden incindi. Tevābi‘uñı ḳaldurup āḫar mevżi‘a
göçmegi muḳarrer itdi. Lākin bir ḳabāḥat daḫı itdiler. Keẟret-i māl ü menāl
ve aġnām u en‘ām u baġāl ile irtiḥāli ṣadedinde “Ey recül-i ṣāliḥ, sen bu
ḳadar mā-meleki bizüm1 içimüzde ḳazanduñ. Her ne bulduñsa bu ḳaṣabada
bulduñ. Şimdi ki göçer gidersün, sen cümlesin götürmek ḳaṣdın idersün.
Bārī nıṣf-ı mā-melekini bize ‘aṭā eyle. Mā‘adāsı ile sen iktifā 2 eyle.”
didüklerinde Ḥażret-i İbrāhīm bir laṭīf cevāb virdi. Cümlesini mülzem ü
maḥcūb eyleyüp utandurdı.
Ya‘nī ki “Gerçek3 bu ẕikr olınan erzāḳı Ḥażret-i Mün‘im-i Rezzāḳ bu
‘āciz ḳulına bu maḥalde virdi. Lākin ‘unfuvān-ı cüvānī ki bir genc-i nihānī
ve nuḳūd-ı sürūr u ḥubūrla memlū bir4 kenz-i şāygānī idi. Bunca ẟervet ü
ni‘met muḳābelesinde ol gitdi, yirine ża‘f u şeybet ü pīrī teveccüh itdi. Çün
ki bu maḥalde [197b MV] kesb olınan mā-meleküñ nıṣfını istersüz, ‘Elbette
baġışla.’ dirsüz. Siz daḫı içüñüze geldügüm ḥālde cüvānlıḳ ḥāletini ve ḳuvā-yı
cismānī ḳuvvetini bize ‘avdet itdürüñ, yine beni bir tāze şābb idüp şeybetden
ḳurtaruñ, ben daḫı nıṣf-ı mā-melekümi size vireyin. Andan ṣoñra ser-
menzil-i āḫara ‘azm ideyin.” buyurmış idi.
Ekẟer-i müverriḫīn ḳavlince Ḥażret-i Ḫalīl ‘azm-i bārgāh-ı celīl idince
Ḳusṭ’da, ya‘nī ikinci yirleşdügi mevżi‘de sākin oldı. Ne ān ġayrı yire göçdi,
ne āḫar mevżi‘de temekküni taḥaḳḳuḳ buldı. Bu taḳdīrce Ünsü’l-celīl’de
“Leccūn’da daḫı mütevaṭṭın oldılar.” diyü yazılması bir yüzden idügi
muḳarrer u muḥaḳḳaḳ oldı.
1 bizüm: - N1, E
2 iktifā: istīfā MV, N1
3 Gerçek: - N1
4 bir: bir genc-i N1
Faṣl Der-nübüvvet-i Lūṭ ‘aleyhi’s-selām [433a E]
‫ ﻟﻮط ﺑﻦ ﻫﺎران ران ﻋﻠﻰ ﻗﻠﻮب ﻗﻮﻣﻪ ﻣﻦ اﻟﻜﻔﺮ ﻣﺎ ران ﺑﻌﺚ اﱃ أﻫﻠﻪ‬1‫ﻫﻮ‬
‫ﻓﺎﺣﺸﺔ ﻣﻨﻜﺮة ﻓﺸﻬﺮ ﳍﻢ ﺳﻴﻒ اﻟﻨﻬﻲ ﻋﻨﻬﺎ وأﻇﻬﺮﻩ ﻓﻤﺎ ﻗﺒﻠﻮا ﻗﻮﻟﻪ وﻻ ﺟﻠﺴﻮا ﺣﻮﻟﻪ‬
2‫ﻓﺮﻣﻮا ﻣﻦ اﻟﺼﻴﺤﺔ ﺑﺴﻬﻢ اﻟﺘﻌﺠﻴﻞ وأﻣﻄﺮوا ﲝﺠﺎرة ﻣﻦ ﺳﺠﻴﻞ‬
ّ
Ḫafī olmaya ki menāḳıb-ı Ḫalīl-i Raḥmān sā’ir enbiyā-yı ẕī-şān gibi
vefātına dek yazılmaḳ, andan ṣoñra ta‘alluḳāt u evlādı aḥvāline mübāşeret
ḳılınmaḳ mümkin olmayup tevārīḫ-i bāġ u rāġ-ı [211a N1] ḥavādiẟdeki
şāḫsār u bīḫ istid‘āsınca yazılmaḳ vācibātdan olmaġın ḳable vefātihi
nübüvvet-i Lūṭ Nebī, ba‘dehu ser-encām-ı İsma‘īl ve İsḥāḳ ‘aleyhimā es-
selām maṭlabı yazılmaḳ siyāḳ u sibāḳa enseb olması ẓāhir oldı. Anuñ-çün
aḥvāl-i Lūṭ ‘aleyhi’s-selām bu maḥalde taḥḳīḳ ḳılındı.
Ḥilye-i şerīfesi
Orta boylu, sebz-gūn, semüz tenlü, ḳara gözlü, ṭavīlü’s-sāḳeyn ādem
idi. Maḥabbeti Ḥażret-i Ḫalīl’üñ ḳalbinde ālūde olmaġın Lūṭ dinilmiş idi.
Ḫuṣūṣā ġāyetde ‘ābid ü saḫī vü mihmān-nevāz u maṭbū‘u’ş-şiyem idi.
Şerī‘ati ve aḳvāli ḫod İbrāhīm ‘aleyhi’s-selāmuñ şer‘i ve eṭvārı üzere bünyān-ı
zühdi gibi müstaḥkem idi.
Ammā Lūṭ lafẓı ile tesmiye ḳılınmaġa sebeb ba‘żı müverriḫīn ḳavlince
vālidesinüñ cigerine mülāṣıḳ ṭoġduġına binā’en idi. Bitişik ṭoġan velede,
ya‘nī ferzende “el-veledü’l-Lūṭ” ta‘bīri daḫı bu ḳā‘ideye ibtinā’en idi.
Ekẟer-i erbāb-ı āẟār müttefiḳlerdür ki Mü’tefikāt, Şām vilāyetine tābi‘
Ürdün nām memleket ḥavālīsinde vāḳi‘ beş pāre şehrüñ ismidür ki başḳa
başḳa ismleri Ṣa‘be, Ṣa‘de, ‘Amre, Dūmā3 Sedūm nāmı ile mu‘teberdür. Ve
1 ‫ ﻫﻮد‬:‫ﻫﻮ‬MV
2 “O, Lût bin Hârân’dır. Onun kavmine mensup olanların kalplerini olabildiğince küfür ele
geçirdi. Azgın ve [hakkı] inkar eden topluluğa gönderilmişti. [Lût], o [azgınlara] yasaklama
kılıcını çekip gösterdi. Onlar [Lût’un] sözünü kabul etmediler. Ve onun yanında
oturmadılar. Bunun üzerine onlara çığlıktan bir acil oku atıldı. [Üzerlerine] ateşli taşlar
yağdırıldı.”
3 Nüshalarda “ ‘Āmūrā, Sādūmā, Dāmūrā, Ṣabvā’im” şeklinde yazılan bu isimler tashih
edilerek metne alındı. bk. http: //www.kamus.yek.gov.tr/ (09.06.2019) “el-Mu’tefikāt”
maddesi.
ol şehrler her cihetle ma‘mūr ve her birinden yüz biñ nefer-i muḳātil mevfūr
çıḳmaḳ muḳarrer iken evvelā fi‘l-i şenī‘-ı livāṭa ki anlardan ṣudūr itdi, ya‘nī
ki sebīl-i ġayr-i müte‘ārife evvelā anlar gitdi.
Ma‘a ẕālik ḳaṭ‘-ı ṭarīḳ ve sā’ir fesādāta başladılar. Ya‘nī ki fermān-ı
ilāhīye muḫālif gūn-ā-gūn işler1 işlediler. Tā ki Lūṭ Nebī anlaruñ ıṣlāḥı içün
meb‘ūẟ oldı. Ve anlardan bir ‘avretle izdivāc idüp her birinüñ ıṣlāḥ-ı ḥāline
taḳayyüd buyurdı.
Menḳūldür ki ta‘līm-i livāṭa vü mef‘ūliyyet irtikābı cihetinden ḫalṭ 2
cümleden muḳaddem İblīs’den ṣudūr eyledi. Ya‘nī ki ol cühhāl-i
meẕmūmü’l-fi‘āli kendüsi irşād ḳıldı. Bu minvāl üzere ki ol ḳavm-i vācibü’l-
levm dā’imā bāġları ile [198a MV] muḳayyedler idi. Ġayruñ ta‘arruż u
ta‘addīsinden muḥkem iḥtiyāṭ iderlerdi. İttifāḳ bir sāde-rū, emred-i çār-ebrū
ṣūretinde İblīs 3 ẓāhir oldı. Anlardan birinüñ bāġına girüp [433b E]
üzümlerini yoldı. Ve vāfir yirlerini ḫarāba virdi. Her çend ki ṣāḥib-i bāġ
ṭutmaġa ḳaṣd itdi, el virmeyüp cüst ü çālāk deprendi. Ve bir gūşesinden ṭaşra
çıḳup çekildi, gitdi. Bu ṭarīḳla kirāren ‘arż-ı kerr ü ferr itdi. Ve mirāren
emred ṣūretinde görinüp anlaruñ renciş ü āzārına furṣat gözetdi.
Bu ḫuṣūṣda ṣāḥib-i bāġuñ ‘aczi muḳarrer, “N’eylesem ve ele
getürdügümde ne ṭarīḳla intiḳāma sa‘y itsem?” diyü mużṭarr4 olduḳda İblīs
yine ol nev-cüvān ṣūretinde ẓāhir oldı. “Tā sen benüm nefsümi taḥt-ı
taṣarrufuña almayunca bāġuñı benden ḫalāṣ idemezsün.” diyü cevāb virdi.
Ḥarīf daḫı bu mażmūna rāżī oldı. Belki cānına minnet bilüp muḳteżā-yı
nefsini murād üzere buldı. Pes bu vechle ki İblīs’üñ mef‘ūliyyeti muḳarrer
ve ṣāḥib-i bāġuñ fā‘iliyyeti mükerrer oldı.
Ol [211b N1] ḥarīfden ḳażā-yı vaṭar itdükden ṣoñra birinüñ daḫı
bāġına ta‘arruż itdi. Der-‘aḳab andan daḫı muḳteżā-yı nefsāniyyesine yitdi.
Bu ṭarīḳla ol fācirleri bir bir yoldan çıḳardı. Sebīl-i ġayr-i müte‘ārife sülūk
itdürüp ol maḳūle fi‘l-i şenī‘a ol sāde-dilleri ṭaṭandurdı.
1 işler: - N1
2 ḫalṭ: ḫılṭat MV
3 İblīs: - MV, E
4 mużṭarr: mużṭarib N1
Bedīhe
Ḥüsn-i tedbīr ḳıldı zu‘mınca

Ki o fi‘l-i ḳabīḥı eyledi rāst
Nefs-i emmāre mārına ya‘nī

Ṭurfe sūrāḫ buldı bī-kem ü kāst
Öyle murdār-ṭab‘ u bed-nefse

Öyle murdār-fi‘l olur der-ḫˇāst
Rivāyet-i ġarībe-i uḫrā der-ān fi‘l-i ḳabīḥ u nā-sezā vü faḥşā

Bu daḫı mervīdür ki ol zamānda vilāyet-i Şām’uñ sā’ir bilādında envā‘-ı
ḳaḥt u ġalā niçe māh u sāl hüveydā olup zümre-i ġurebā vü fuḳarā
“Mü’tefikāt şehrleri medā’in-i raḫīṣ u ġınādur.” diyü müteveccih oldılar. Ol
medā’in-i ḫamsa rūz-be-rūz müstevlī olup tavaṭṭun u temekkün ḳıldılar.
Ehālī-i diyār bunlardan āzār-ı bisyār gördiler. “ ‘Acabā ne ṭarīḳla bunlardan
ḳurtulsaḳ? Ve ne ṭarīḳla1 ellerinden ḫalāṣ olsaḳ?” diyü birbirlerine ṣordılar.
İblīs-i pür-telbīs ki bunuñ gibi demlerde ḥāżır ve bu maḳūle
müşāverelerde taḥrīṣ-i fitne vü fesāda elbette mübāşir ve işti‘āl-i āteş-i2 fısḳ u
fücūra bi’n-nefs mütekeffil ü munṭaẓırdur, ‘ale’l-fevr cāy-ı cem‘iyyete vardı.
Bāġlar aṣḥābına itdügi ta‘līmi anlara daḫı tefhīm ḳıldı. Tā ki kibār u ṣıġār ol
ef‘āl-i nā-sezāya döşenüp mürtekib oldılar. Derdmendān-ı ġurebā ḳaçaraḳ
güç ile ḳurtıldılar. Ammā ki sükkān-ı Mü’tefikāt ol vaż‘-ı murdārı
ögrendiler. Bulduḳları ġarībü’l-bilādı taḥt-ı taṣarruflarına aldılar. Ne ol
[434a E] fi‘l-i ḳabīḥdan uṣandılar ve ne ḫod yigrendiler.
El-ḳıṣṣa Ḥażret-i Lūṭ ki ba‘ẟ olındı, ol ḳavmi bi-esrihim livāṭaya
mübāşir ü müdāvim buldı. Ġarābet bundadur ki büte de ṭaparlardı. Sāde-
rū ṣanemlere meyl itdüklerinden ġayrı gāh olurdı ki nisvānda daḫı yoldan
ṣaparlardı. Her çend ki Lūṭ ‘aleyhi’s-selām ümem-i sābıḳaya olan ḫışm u
ġażab-ı ilāhīyi i‘lān iderdi, beyān-ı va‘d u va‘īd idüp anları ıṣlāḥ semtine
giderdi. [198b MV] Hergiz fā’ide virmezdi. Ol ẓālimlerüñ ‘iṣyān u ṭuġyānı
1 ṭarīḳla: ḥīleyle E
2 āteş-i: - N1
müştedd olup giderek bir mertebeye vardı ki peyġāmberlerini söyletmez

oldılar. Ḥażret-i İbrāhīm ‘aleyhi’s-selām sünneti üzere ikrām-ı żayf1 itmedin
bile men‘ine iḳdām eylediler.2 Bi’l-āḫire ol peyġāmber-i reh-ber mübārek
ellerini ḳaldurup bed-3du‘ā eyledi. 4﴾‫َﻫﻠِﻲ ِﳑﱠﺎ ﻳَـ ْﻌ َﻤﻠُﻮ َن‬ ِ ِ ‫ ﴿ر‬naṣṣını
ْ ‫ب َﳒِّﲏ َوأ‬
َّ
söyledi. Ya‘nī ki benātı ve benāt-ı aḫavātı ve sā’ir ta‘alluḳātıyla içlerinden
çıḳup gitmegi recā eyledi.
Fe-lā-cerem bir aḫşam Ḥażret-i Cibrīl ve birḳaç melek-i cemīl,5 fermān-ı
Rabb-i Celīl ile ḫāne-i Lūṭ ‘aleyhi’s-selāma geldiler. “Żayf-ı ilāhīyüz.” diyü
mihmān oldılar. nebiyy-i mezbūr ki bunları ṣūret-i beşerde gördi, ḫuṣūṣā ki
ḫūb-rū ve nev-cüvānlar ve ṣāḥib-i ḥüsn ü cemāl ve mālik-i yāl ü bāl ve ġonce-i
delāl ve mū-miyānlar idügini müşāhede buyurdı, “Āyā ol ehl-i baġī vü fesād
bu sāde-rūları görürlerse n’eyleyeler?” diyü ıżṭırāba düşdi. [212a N1]
Der-ḥāl ḳapusını berkidüp maḳdem-i mübāreklerini kimseye
bildürmemek ḫāṭırasında oldı. Ḥālā ki ‘avreti kāfire-i fācire idi. Bu maḳūle
mihmānlar geldükçe beşāreti ḫuṣūṣına mübāşeret iderdi.6 ‘Ale’l-fevr anlara
ḫaber virdi. “Bugün bizüm ḫānemüze gelen ḳonuḳlar gibi ḥüsndār ve
maḥbūbān-ı ‘işve-güẕār ve dil-berān-ı gül-ruḫsār ne gelmişdür ve ne
gelecekdür.” diyü bildürdi.
li-Mü’ellifihi
Ḫāne ḫāne gezüp o muḥtāle

Oldı bāzār-ı mekre dellāle
Ögdi ḥüsn ü cemāl-i mihmānı

Gence taḥrīż ḳıldı ẟu‘bānı
Bir bölük ‘aḳrebi ḳılup āgāh

İstedi burc-ı ‘aḳrebe vara māh
1 żayf: münīf E
2 Ḥażret-i//eylediler: - N1
3 bed: - N1
4 Kur’ân-ı Kerîm, Şuara Sûresi, 26/169, “Ey Rabb’im! Beni ve ailemi onların yaptıkları çirkin
işten kurtar.”
5 cemīl: celīl N1
6 mübāşeret iderdi: mübāşir idi MV, N1
Tā ki ol güm-rehān-ı1 bed-ef‘āl
İdeler ‘ırż-ı şevherin pā-māl
Seg-i nefs ola muġtenim Lūṭa

Gele şerm ol livāṭadan Lūṭa
Pes ol melā‘īn-i bed-kirdār, bu ḫuṣūṣa şād-kām-ı meserret-şi‘ār olup iki

ādem gönderdiler. “Biz ḫod seni mihmān ḳabūlinden nehy itmişdük. ‘Min
ba‘d kimseyi żayf idinmeyesün.’ tenbīhin eylemişdük. Yine müsāmaḥa
itmege bā‘iẟ nedür?” diyü söylediler. Ve “Bizi livāṭa gibi mu‘āmele-i
nefīseden men‘ idüp kendünüñ bu maḳūle sāde-rūları, [434b E] cemāl ü
behcet aṣḥābı melek-ḫūları der-kenār idüp temettu‘larına raġbetüñe sebeb
nedür?” diyü ḥażrete sū’-i ẓann eylediler.
Ve bi’l-cümle ol gönderdükleri bī-edebler ki geldiler, “Elbette rü’esā-yı
ḳavm bunları isterler.” diyü ilḥāḥ u ibrāma başladılar. Her çend ki Ḥażret-i
Lūṭ “Ben size nikāḥ ile ḳızlarumı vireyin.” buyurdı,2 rāżī olmadılar. “Tek
ḳonuḳlarumı rencīde itmeñ.” diyü on iki duḫterini virmek cā’iz oldı. Anlar
ḳabūline tenezzül ḳılmadılar. Ḥattā ki ‫ﺣﻖ وإﻧّﻚ‬ ّ ‫»ﻟﻘﺪ ﻋﻠﻤﺖ ﻣﺎ ﻟﻨﺎ ﰱ ﺑﻨﺎﺗﻚ ﻣﻦ‬
3«‫ ﻟﺘﻌﻠﻢ ﻣﺎ ﻧﺮﻳﺪ‬didiler. Ya‘nī ki “Sen bilürsün ki bizüm senüñ ḳızlaruñda ḥaḳ
naẓarımuz yoḳdur. Ve biz ne istedügümüz saña ma‘lūmdur. Elbette anları

bize virmeñ gereksün.” diyü ibrāma başladılar.
Zümre-i melā’ikeden Ḥażret-i Cibrīl ki ḳapudan cānibe ḳarīb bulındı,
evvel mertebede naẓarları aña müte‘alliḳ oldı. Ol gelen nā-be-kārlar kendüye
ṣarılup, çeküp almaḳ irāde ḳıldılar. Muḳteżā-yı nefs-i şūmları üzere bir ḥüsn-
cemāl ehli, sāde-rū ḳıyās idüp aḫẕına yıġıldılar.4
li-Münşi’ihi [199a MV]
Bilmediler ki ol emīn-i Ḫudā

İdecekdür o ser-zemīni hebā
1 Nühalarda “rāhān” şeklinde yazılan bu kelime vezin gereği “rehān” olarak metne alındı.
2 buyurdı: - MV
3 “Sen bizim senin kızlarınla gerçekten ilgilenmediğimizi biliyorsun. Ve bizim neyi
istediğimiz sana malumdur.”
4 yıġıdılar: meyl itdiler E
Nūrını nār ṣandılar anuñ

Yandılar āteşine ‘iṣyānuñ
Ḳahr-ı Ḥaḳ nārı ṣaldı niçe şerer

‘Aynını ẓāhir itdi ‘amy-i baṣar
Bu keş-ā-keş eẟnālarında ki Cibrīl-i emīn resūl-i Rabbü’l-‘ālemīn ol iki

şaḫṣuñ gözlerine bir kerre “üf” didi, ikisi bile a‘mā olup vāveylā ile ḳavmine
‘azīmet itdi. “Lūṭ’uñ evine bir bölük sāḥirler ḳonmış. Her nesneyi bitürmiş.
Mekr ü siḥre heves itmiş. Ḥaṭṭā bize bir nā-dīde siḥr itdiler. Gözlerimüzüñ
nūrını mużmaḥil idüp a‘mā olmamuza sebeb oldılar.” diyü söyledi.
Bu kerre zümre-i müfsidīnüñ [212b N1] ḫışm u ġażabları ziyāde
oldı. Tekrār hücūmla dergāh-ı Lūṭ’a yine ādemleri vardı. “Elbette elbette
ol ḳonuḳlaruñı bize virmeñ gereksün.” diyü her biri ilḥāḥ ü ibrāmı
arturdı. Ḥażret-i Lūṭ ise ol āna dek anlaruñ melā’ike idüklerini bilmedi.
Ḥattā ol ḥāletlerini siḥre ḥaml idüp 1﴾‫ﻜﺮو َن‬
ُ َ ‫ ﴿إِﻧﱠ ُﻜ ْﻢ ﻗَـ ْﻮٌم ﱡﻣﻨ‬buyurdı. Anlar
ِ ‫ﻚ ﻟَﻦ ﻳ‬
َ ‫ﺼﻠُﻮاْ إِﻟَْﻴ‬ ِ
daḫı cevāba gelüp ﴾‫ﻚ‬ َ َ ّ‫ ﴿إِ ﱠ ُر ُﺳ ُﻞ َرﺑ‬naṣṣı ile niye geldüklerini
2
Ḥażret-i Cibrīl ṭuyurdı. Ḥattā Mü’tefikāt ser-zemīnindeki beş pāre şehrüñ

biri ki medīne-i Ṣa‘be3 idi, anuñ ḫalḳında ol fi‘l-i şenī‘i irtikāb4 itmiş yoġ-
ıdı. Ammā ġayrısınuñ fesādātı ‘add u iḥṣādan çoġ-ıdı. Ḳable’s-ṣubḥ Lūṭ Nebī
ḳavmi ile andan naḳl itmegi iş‘ār ḳıldı. Mev‘id-i nüzūl-i ‘aẕāb zamān-ı ṣubḥ
idügini aṣlı ile bildürdi.
Ḥikmet Ḫudā’nuñdur, küffār-ı füccār ṭarafından daḫı tehdīdāt [435a
E] ol yüzden oldı. Ya‘nī “Bu gice ki tevābi‘i ile içümüzden gitmeye, irtesi
vaḳt-i seḥer menzilinde bulına, cümle ta‘alluḳātı ile kör5 idecegimüze şübhe
çekmeye.” didükleri naḳl olındı.
Fe-lā-cerem ol nebiyy-i muḥterem cemī‘-ı benātı ile ve kendüye īmān
getüren on dört nefer ta‘alluḳātı ile nıṣfu’l-leylde yüklendi, gitdi. Ṣabāḥa dek
ol ser-zemīnden ṭaşra bir maḳāma yitdi.
1 Kur’ân-ı Kerîm, Hicr Sûresi, 15/62, “Gerçekten siz tanınmayan kimselersiniz.”

2 Kur’ân-ı Kerîm, Hud Sûresi, 11/81, “Biz Rabb’inin elçileriyiz. Onlar sana dokunamazlar.”
3 Nüshalarda “Ṣabvā’im” şeklinde yazılan bu isim tashih edildi. bk. http:
//www.kamus.yek.gov.tr/ (09.06.2019) “el-Mu’tefikāt” maddesi.
4 irtikāb: iḫtiyār N1
5 kör: gözetice MV
Ġıbbu ẕālik Ḥażret-i Cibrīl ve sā’ir melā’ike-i hidāyet-sebīl me’mūr

olduḳları ḫidmete mübāşeret eyleyüp evvelā peyk-i Rabb-i cemīl mübārek
şeh-perini 1 ol dört pāre şehrüñ altına ṣoḳdı. Cümle ḫalḳı ve ḥavāşī vü
mevāşīsi 2 ile yirinden ḳoparup cümlesini ser-nigūn itdi. Tā ki ‫ﺠ َﻌْﻠﻨَﺎ‬
َ َ‫﴿ﻓ‬
3﴾‫ ﻋﺎﻟِﻴـﻬﺎ ﺳﺎﻓِﻠﻬﺎ‬ṭuġrası ol maḫẕūllerüñ mücāzāt-ı a‘māli aḥkāmına
ََ َ َ َ َ
mürtesem ḳılındı.
Ammā Cāmi‘-i A‘ẓam’da mesṭūr ve ‘āmme-i ḥükemādan naḳl ile
meşhūrdur ki ol ḥīnde mādde-i kibrītī yiryüzinden cānib-i semāya müteṣā‘id
olmış iken küre-i eẟīrden duḫān-ı ġalīẓ nüzūl 4 idüp miyān-ı zemīn ü
āsmānda birbirine mütelāḳī ola. Ve ol ikisinüñ imtilāsından iki deryā
mütemevvic ü mütelāṭım5 olup diyār-ı Lūṭ’ı iḥāṭası taḥaḳḳuḳ bula. Tā ki
cemī‘-i ebniye ve ‘imārātını yaḳup, yandurup aḥcār u zemīne ḳılmaġla ol
nüfūs-i menḥūse bi-esrihim münketim ü mün‘adim ola. ‫»ﻓﺴﺒﺤﺎن ﻣﻦ‬
6 «‫اﻫﻠﻜﻬﻢ ﻋﱪة ﻟﻠﻨﺎﻇﺮﻳﻦ وﺟﻌﻞ ﺷﻨﺎﻋﺘﻬﻢ ﻣﺴﻄﻮرة اﱃ ﻳﻮم اﻟﺪﻳﻦ‬
Menḳūldür ki Ḥażret-i Lūṭ’uñ ‘avreti ki ol ḳavm ile hem-kīş ü hem-
meẕheb bir fācire idi, eẟnā-yı rāhda ardına baḳaraḳ giderdi. Ke-ennehu
“Anlara [199b MV] bir belā nāzil ola mı?” diyü inkār yüzinden mütereddide
idi. Ol vechle ardına baḳarken hevādan bir seng-i āteşīn nüzūl ḳıldı. Ser-i
kem-baḫtına ṭoḳınup helāk itdi.
Ve bi’l-cümle ol şehrlerüñ sükkānından şunlar ki berāy-ı maṣlaḥat āḫar
nevāḥīde bulındılar, veyāḫūd eẟnā-yı rāhda ehl-i sefer müşāhede olındılar,
7﴾‫ﻴﻞ‬ٍ ‫﴿وأ َْﻣﻄَْﺮَ َﻋﻠَْﻴ ِﻬ ْﻢ ِﺣ َﺠ َﺎرًة ِّﻣﻦ ِﺳ ِّﺠ‬
َ mūcibince elbette ol8 saḫaṭ-ı ilāhīden
ḥiṣṣedār oldı. Her birine bir seng-i [213a N1] şerāre-bār iṣābet idüp ḫāzin-i
nāra cānını ṭapşurdı.
Mervīdür ki anlardan bir tācir Ḥarem-i Muḥterem’de müsāfir
bulınmış. Helāki ḳaṣdına hevādan bir seng-i āteşīn daḫı aña nāzil olmış.
Başına yaḳlaşup zaḫm ile iṣābet9 idecek maḥalde melā’ike-i semāvāt-ı berīn
1 şeh-perini: elini N1
2 ḥavāşī vü mevāşīsi: ḥavāşīsi N1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Hicr Sûresi, 15/74, “Böylece şehri alt üst ettik.”
4 nüzūl: ṣudūr u nüzūl E
5 mütelāṭım: ṭelāṭum MV, E
6 “Görenler için bir ibret olsun diye onları helak eden [Allah] her türlü eksiklikten
münezzihtir. O, onların fenalıklarını kıyamet gününe kadar örtmüştür.”
7 Kur’ân-ı Kerîm, Hicr Sûresi, 15/74, “Üzerlerine balçıktan pişirilmiş taşlar yağdırdık.”
8 bār: pāre N1
9 ile iṣābet: - N1
çaġrışurlar, “Zinhār ey seng-i şerāre-bār 1 Ḥarem-i Muḥretem-i Ḫudā

müsāfirinüñ helākine āheng itme.” diyü tenbīh ḳılurlar. Tā ki ol [435b E]
seng-pāre ol şaḫṣuñ başı berāberinde cevv-i semāda mevḳūf ṭurur. Ḳırḳ güne
dek ki ol mücrim anda mütereddid olur, ḥicāre-i āteşīn daḫı başı ucından
ayrılmayup ma‘an ḥareket ḳılur.
Bi’l-āḫire ki ol şaḫṣ Ḥarem’den ṭaşra çıḳar, sā‘atiyle başına ṭoḳınup
iṣābet ider. Ve vücūdı ḫirmenini ḫākister ü ber-bād idüp āteş-i dūzaḫ gibi
yaḳar. Keẕā fī kitābi el-Ḫamīs fī Aḥvāli Nefsi Nefīs.
li-Münşi’ihi
Livāṭadan beter olmaya fi‘l-i münker ü bed

Sezāsı oldı o güm-rāhlaruñ cezā-yı eşedd
O ḳavm-i2 şūma ki üstād olupdurur İblīs

Cehennem ehline anlar revādur olsa enīs
Şerār-ı āteş-i dūzaḫ gibidür ol eşrār3

Müheyminā ve ḳinā Rabbenā ‘aẕābe’n-nār4
Ḥāṣıl-ı kelām Lūṭ ‘aleyhi’s-selām ‘ammisi İbrāhīm el-Ḫalīl’üñ yanına

vardı. Ḳavmine belā nāzil olduḳdan ṣoñra yedi yıl miḳdārı ‘ömr sürdi.
Ba‘dehu bir rebī‘u’l-evvel ayınuñ onıncı güni ki rūz-ı çārşenbe idi, civār-ı
Melik-i Deyyān’a intiḳāl buyurdı. Raḥimehu’llāhu te‘ālā ve eskenehu fi’l-
cenneti’l-a‘lā.
Ḳabr-i 5 şerīfi Küfr Büreyk nām ḳaryededür ki Mescid-i Ḫalīl’e bir
fersaḫ miḳdārı yaḳındur. İsm-i laṭīfi daḫı Mescid-i 6 Yaḳın’dur. Zīrā ki
Ḥażret-i Ḫalīl anda ‘ibādet-i Rabb-i Celīl iderken Mü’tefikāt şehrlerini
Ḥażret-i Cibrīl semā-yı dünyāya ref‘-i saḫaṭ-sebīl itdükde mevḳūfen görmiş
idi. 7«‫اﳊﻖ اﻟﻴﻘﲔ‬
ّ ‫ »أﺷﻬﺪ أ ّن ﻫﺬا ﳍﻮ‬buyurmış idi. Aña binā’en ol mescide
Mescid-i Yaḳın şöhreti virilmiş idi. Ḥażret-i Lūṭ muḳaddem vefāt itmegin
1 bār: pāre N1
2 O ḳavm-i: Ol N1
3 eşrār: iş‘ār N1
4 “İnsanları korkudan emin kılan Rabb’imiz, bizi ateşin azabından koru.”
5 Ḳabr-i: El-ān ḳabr-i E
6 Mescid-i: mescide N1
7 “Bunun, gerçekliğine şüphe olmayana ait olduğuna şehadet ederim.”
evvel defn olındı. Ba‘de-zamānin İbrāhīm el-Ḫalīl ve ebnā-yı kirāmı ve

ḫātūnları ol ḥażīrede gömilüp ziyāretgāh-ı Müslimīn olmış idi.
Fe-ammā mu‘cizātuhu
Ravżatu’s-ṣafā’da mesṭūr olan mu‘cizelerinüñ evveli bī-seḥāb yaġmur
yaġdurmış idi. Gökde bulut yoġ-iken mu‘cize teklīf olınduḳda işāretiyle
bārān-ı raḥmet nüzūl itmiş idi.
İkinci: Bir def‘a bir ṭaş üzere baş ḳoyup yatdı, uyudı. Ser-i mübāreki ol
seng-i ḫārede eẟer idüp maḥall-i ziyāretgāh-ı nās oldı. Ve bu ḥālet niçe
müşriküñ def‘-i ḍalāletine sebeb olup şeref-i İslām’la hidāyet buldı.
Ve bu mu‘cizeleri Kitāb-ı Mu‘cizāt’da daḫı mesṭūrdur ki Mü’tefikāt ehli
kendüsini helāk itmek istedükde ḳaçup bir ṭaġ ṭorusına çıḳup [200a MV]
bir seng-i ḫāreye ṭayanup yatduḳda olmışdur. Ḥattā kendüyi ḳatl içün
arayuraḳ gelen yedi nefer müşrik ol mu‘cizesini görüp īmāna gelmişlerdür.
Üçinci: Mü’tefikāt ḳavminden bir müşrik [436a E] oġlını yitürdi. Niçe
zamān arayup bulmaġa imkān olmadı. ‘Āḳıbet Ḥażret-i Lūṭ’a geldi. “Eger
ḥaḳ peyġāmber iseñ oġlumı [213b N1] baña göster.” diyü yalvardı. Ḥażret-
i Cenāb-ı Vācibü’l-vücūd’a teveccüh itdükden ṣoñra yüz fersaḫ ba‘īd yirde
iken ol müşrike oġlını gösterdi. Tā ki varup oġlını buldı. Ve īmāna gelüp
ṭab‘-ı ẓulmānīsi nūr-ı İslām ile1 rūşen oldı.
Mıṣrā‘
Buldı güm-geştesin ammā yine İslāmı muḥāl2
Ḥażret-i İsma‘īl’üñ vücūda gelmesi ve Ḥażret-i Ḫalīl fermān-ı Rabb-i

Celīl ile Hācer’i ve ol ferzend-i necīb-i muvaḳḳarı Mekke arżına naḳl
eylemesi ẕikridür
Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā ki vāhibü’l-‘aṭāyā ve rāzıḳu’l-berāyādur, Ḫalīl’i
ḥaḳḳında mekārim-i bī-ġāyesini mebẕūl itdi. Az zamānda vefret-i mezāri‘ u
1 ile: ile müşerref N1

2 Bu mısra MV ve E nüshalarında bulunmamaktadır.
mevāşī ve keẟret-i ḫadem ü en‘ām u ḥavāşī bir mertebeye vardı ki ḥaṣr u

ḥisāba gelmez oldı. Sābıḳan nān-ı cevīne ṭālib ü rāġıb olup hezār cidd ü cehd
ü sa‘y ile bir enbān1 gendüme mālik olmayup andan bedel rīg-i biyābāna2
ḳanā‘at göstermiş iken Īzid te‘ālā ‘aṭāyā-yı bī-nihāyelerini3 ol vādīlerde bī-
kerān 4 deryā eyledi. Ḫalīl’ini ve tevābi‘ını ni‘am-ı gūn-ā-gūnı baḥrinde
müstaġraḳ u nā-peydā gösterdi.
Lākin vāriẟ-i ṣadāret-i nübüvvet olacaḳ bir ḳurret-i ‘ayna muḥtāc idi.
Bu deñlü ‘aṭāyā-yı bī-ġāye min ciheti’l-irẟ bir veled-i necībe ‘ā’id olmasını
cenāb-ı ilāhīden recā ile bāhirü’l-iḥtiyāc idi. Ḥālā ki Sāre’nüñ raḥm-i pāki
netīce-i nitācdan5 ḳalmış idi. Ḥażret-i Ḫalīl anuñ ḫāṭır-ı ‘āṭırını ṣıyāneten
teserrī cihetinden kesb-i sürūra ne meyl itmiş idi ve ne naẓar-ı iltifāt ṣalmış
idi.
Bi’l-āḫire Ḥażret-i Sāre bu ma‘nāyı mülāḥaẓa ḳıldı. Ve evlādı kendüye
ve zevc-i celīline eglence olması ārzūsın idüp cāriyesi Hācer’i Ḥażret-i Ḫalīl’e
baġışladı.
li-Münşi’ihi
Ġarḳ-ı deryā-yı ḥüsn idi Hācer

Ṣadefi lā’iḳ-ı dür-i yek-tā
Ebr-i nīsān-ı ṣulb-i pāk-i Ḫalīl

Eyleyüp aña gevherini ‘aṭā
Raḥm-i māderde ẓāhir oldı hemān

Bir dür-i pür-dıraḫş-ı bī-hem-tā
Nice dürr bir güher ki naḳd-i dü-kevn

Aña olmış vedī‘at-i kübrā
Ve bi’l-cümle Ḥażret-i Ḫalīl ki Hācer’i der-baġal ḳıldı, ol

muḳārenetden Ḥażret-i İsma‘īl ṣulb-i vālidden bīrūn ve raḥm-i vālideye
1 enbān: nān-ı E
2 N1 nüshasında bu kelimenin yeri siliktir.
3 ‘aṭāyā-yı//nihāyelerini: ‘aṭāyāsını MV, N1
4 bī-kerān: - N1
5 nitācdan: netā’icden MV
maḳrūn oldı. İnḳıżā-yı müddetden ṣoñra Ḥażret-i İsma‘īl vücūda geldi. Tā

ki lisān-ı ‘İbrānī’de nāmını Uşmū’il ḳodılar. “Muṭī‘u’llāh” ma‘nāsını [436b
E] irāde ḳıldılar. Giderek Uşmū’il, İsma‘īl oldı. ‘Āḳıbet nūr-ı dīde-i Ḫalīl
olup vāriẟ-i nübüvvet olması āẟār-ı cemīlesinden taḥaḳḳuḳ buldı.
Lākin her çend ki Ḥażret-i Ḫalīl’üñ iltifātına maẓhar düşerdi; veyāḫūd
māderine ‘ayn-ı ta‘alluḳla naẓar-ı iltifāt ḳılınduġını sezerdi; [200b MV]
Sāre, Hācer ve İsma‘īl’e ḥased peydā eyleyüp küllī elem çekerdi. Ḥālā ricāl
ve nisvān miyānındaki mu‘āmele-i nā-lā’iḳa gibi evżā‘la zevcine cefālar
iderdi. Ḥattā bir iki def‘a Ḥażret-i İbrāhīm Cenāb-ı Rabbü’l-erbāb’a
Sāre’den şekvā-yı ‘aẓīm eyledi. Fe-ammā “Ol nāḳıṣātü’l-‘uḳūl zümresinden
idügini bilürsün. Kendüñ ise a‘ḳal-i fuḥūl idügüñi idrāk ḳılursun. Bu
taḳdīrce sen merdāne deprenüp eẕāsına ṣabr eyle. ‫ﻚ‬ ِ‫ث ﺑـﻌ َﺪ َذﻟ‬
ُ ‫﴿ﻟَ َﻌ ﱠﻞ ا ﱠَ ُْﳛ ِﺪ‬
َ ْ َ
1﴾‫[ أَﻣﺮا‬214a N1] feḥvāsınca nefsüñe cebr eyle.” cevābı vārid oldı.
ْ
ً
Ḥattā birgün Ḥażret-i Sāre, Hācer’i şol deñlü cefā vü āzāra muḳayyed
itdi2 ki “Elbette laḥmuñı keserin. Ve niçe ‘użvuñı delüp rūy-i zemīne ḳanuñı
dökerin.” diyü sevgend itdi. Hācer bu ḳorḳu ile firār cānibine hicret idüp
çekildi, gitdi. Bi’l-āḫire Ḥażret-i Ḫalīl, Hācer’üñ ‘afvını recā eyledi. ‘Użv-ı
nā-dīdesinüñ laḥm-ı zā’idinden bir miḳdārı kesilmek ve mübārek
ḳulaḳlarınuñ yufḳa yirlerinden birer delük delinmek keffāret-i yemīne
kifāyet itmek mümkin idügini inhā eyledi.
Sāre daḫı ber-mūcib-i fermūde ‘amel idüp maḥall-i cimā‘ınuñ bir
miḳdār laḥmını kesdi. Ve iki gūşını delüp ḳanını ḫāke dökdi. Bu i‘tibār ile
laḥm cihetinden noḳṣān-ı leẕā’iẕ-i mücāma‘ati kitmān maḳūlesi ola. Ve
sūrāḫ-ı gūş bir ‘ayb-ı mevḥūş olup Ḥażret-i Ḫalīl’üñ Hācer’den teneffüri
taḥaḳḳuḳ bula.
Ma‘a ẕālik öyle ḥāl olmadı. Ḳaṭ‘-ı ‘użv-ı mestūr İbrāhīm ‘aleyhi’s-selām
ve Sāre’ye daḫı sirāyet idüp anlar da kendüleri sünnet itmek buyurıldı.
Ḳulaḳ delükleri ise bā‘iẟ-i zīb ü zīver ve ser-māye-i ārāyiş-i dürr ü gevher
olması ta‘ayyün buldı. İle’l-ān ‘avretler ḳulaḳlarını delüp gevher-i gūşvāreler
ile müzeyyen itmek sünnet oldı.
El-ḳıṣṣa hemān ki iḫtitān emri ile vaḥy nāzil oldı, Ḥażret-i Ḫalīl seksen
yaşında iken itā‘at-i emr-i celīl idüp kendü3 kendüyi sünnet itdi. Binā’en ‘alā
1 Kur’ân-ı Kerîm, Talak Sûresi, 65/1, “Olur ki Allah, sonra yeni bir durum ortaya çıkarır.”
2 Nüshalarda “oldı” şeklinde yazılan bu kelime anlam gereği “itdi” olarak metne alındı.
3 kendü: - N1
[437a E] ẕālik Ebū Hüreyre raḍiya’llāhu

‘anh rivāyeti ile
1 «‫ »إﺧﺘﱳ إﺑﺮاﻫﻴﻢ اﻟﻨﱮ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم وﻫﻮ إﺑﻦ ﲦﺎﻧﲔ ﺳﻨّﺔ ﻟﻘﺪوم‬bu ma‘nāya ‘arż-ı
ḥüccet itdi [ki] “ḳadūm”,2 fetḥ-i ḳāf ile “keser” didükleri ḳaṭ‘ āletidür ki
Ḥażret-i Ḫalīl kendüyi ol āletle kesmiş ola. Ve ammā żamm-ı ḳāf ile
“ḳudūm”, Şām vilāyetinde bir ḳaryenüñ ismidür ki nebiyy-i kerīm anda
sünnetlenmesi taḥaḳḳuḳ bula.
Egerçi ki ba‘żı müverriḫīn sinn-i şerīfi ṭoḳsan ṭoḳuzda iken iḫtitān vāḳi‘
oldı, diyü yazmışlardur. Lākin mażmūn-ı ḥadīẟ-i şerīfe muḫālif olmaġın
anlara muvāfaḳat münāsib görilmemişdür.
Ve bi’l-cümle evvelā kendüleri sünnet itdiler. Ba‘dehu Ḥażret-i İsma‘īl’i
sünnetleyüp rūz-ı ḳıyāmete dek bu sünnetüñ cārī olmasına bā‘iẟ oldılar.
Keẕālik Sāre daḫı emr-i ilāhīye imtiẟāl ḳıldı. Hācer’üñ mübtelā olduġı veca‘-ı
elīmi anlar daḫı müşāhede itdi. Ḥattā Faḫr-i ‘Ālem ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem
ḫātūnlaruñ bir miḳdār sünnetine ruḫṣat buyurduḳları, nihāyet beñizlerinüñ
reng ü leṭāfetini nev‘an zā’il ider, [201a MV] sırrını ümmete ṭuyurduḳları
sünnet-i İbrāhīm ‘aleyhi’s-selāma binā’endür. İle’l-ān zenān-ı ‘Arabistān
kendüleri iḫtitān eylemek ol vaż‘-ı ḳadīme ibtinā’endür.
Fe-ammā ġarābet bundadur ki Sāre’nüñ Hācer’e ve İsma‘īl’e ḥasedi
gitdükçe müştedd oldı. Ḳaṭ‘-ı ‘użv ve naḳb-ı sem‘ine gūşmāli kifāyet
itmeyüp “Elbette bunları gözüm görmesün.” dimege başladı. Ḥattā fermān-ı
lāzımu’l-imtiẟāli bu yüzden vārid oldı ki Ḥażret-i Ḫalīl, Hācer ve İsma‘īl’e
delīl olup, ya‘nī ki bir feres-i rehvāra binüp nūr-ı dīdesini öñine ve Hācer’i
ardına alup çekilegide; bir ẕirā‘dan beri ve benī3 Ādem süknālarından ġayrı
mevżi‘a iletüp [214b N1] terk ide.
‘Āḳıbet bu minvāl üzere daḫı vaḥy nāzil oldı. Ḥattā Ḥażret-i Cibrīl reh-
nümā olup Ḥażret-i Ḫalīl ve Hācer ve İsma‘īl aña iḳtidā ḳıldı. Bi’l-fi‘l
Mekke-i Mükerreme olan maḥalle iletüp terk itdi. Enbānında bir günlik
miḳdārı 4 ḫurmādan zevāde ve maṭarasındaki bir miḳdār āb-ı āmāde ile
bıraḳdı, gitdi.
1 “İbrahim Peygamber aleyhisselam seksen yaşındayken keser ile sünnet oldu. / İbrahim
Peygamber aleyhisselam seksen yaşındayken Kudûm [şehrin]de sünnet oldu.”
2 ḳadūm: ḳadem N1
3 benī: - N1
4 miḳdārı: - N1
Her çend ki Hācer feryād eyledi, “Beni ve bu ṣabī-i ṣaġīri1 enīs ü zād u
zevādesiz bu maḥalde kime ḳor gidersün?” diyü aġladı. Cidden giryesi müfīd
olmadı. Bi’l-āḫire me’yūs olup “Yoḫsa Allāhu Te‘ālā mı bu ḫuṣūṣı saña emr
eyledi?” didükde 2«‫ »ﻧﻌﻢ‬didi. Andan ṣoñra 3«‫ »رﺿﻴﺖ ﻣﺮ ﷲ‬diyü sākine
oldı. Tā ki Ḥażret-i İbrāhīm [437b E] gitdi, uzadı. Anlar görinmeyecek
maḥalle vardı.
Ba‘dehu Ka‘be’den cānibe döndi. Cenāb-ı Ḥaḳḳ’a teveccüh ile el
ḳaldurdı. ْ‫ﻴﻤﻮا‬
ُ ‫ﻚ اﻟْ ُﻤ َﺤﱠﺮِم َرﺑﱠـﻨَﺎ ﻟِﻴُِﻘ‬َ ِ‫﴿رﺑﱠـﻨَٓﺎ إِِﱐ اَﺳ َﻜْﻨﺖ ِﻣﻦ ذُ ِرﻳﱠِﱵ ﺑِﻮ ٍاد َﻏ ِﲑ ِذي زرٍع ِﻋْﻨ َﺪ ﺑـﻴﺘ‬
َْ ِ ِْ َ ْ َ ِ ِّ ْ ُ ْ ّ َ
ِ ِ
ْ َ‫ﺼ ٰﻠﻮةَ ﻓ‬
4﴾‫ات ﻟﻌﻠﱠﻬﻢ ﻳﺸﻜﺮون‬ ِ ِ
ُ َ ‫ﺮ‬ ‫ﱠﻤ‬‫ﺜ‬ ‫اﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻢ‬‫ﻬ‬ ‫ـ‬‫ﻗ‬
ْ ‫ز‬‫ار‬ ‫و‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬‫ﻴ‬‫ﻟ‬
َ ُ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ ْ ْ ‫ﺎﺟ َﻌ ْﻞ اَﻓْٔـ َﺪةً ﻣ َﻦ اﻟﻨ‬
َ‫ا‬ ‫ي‬‫ﻮ‬ َ ‫ﱠﺎس‬ ‫ اﻟ ﱠ‬didi.
Ya‘nī “Yā Rabbī, ben ẕürriyyetümi bu zirā‘ati yoḳ yirde, nihāyet Beyt-i
Muḥarrem’üñ ḳoñşulıġında ḳodum, gitdüm. Ey bizüm Rabb’imüz, anlara
iḳāmet-i ṣalāt itdür. Daḫı anları sevenlerüñ ḳulūbını anlara meyl itdür. Ve
envā‘-ı ẟemerātdan kendülerini rızıḳlandur. Böyle ẓann iderin ki saña şükr
eyleyeler. ‘Arż-ı şükrān-ı ni‘metde ḳuṣūr itmeyeler.” diyü du‘ā eyledi.
Anları ol maḳāmda terk itmek kendüden ṣudūr itmekle “yā Rabbī” diyü
kendüye taḫṣīṣ itdi. Ammā iḳāmet-i ṣalāt ve ircā‘-ı ef’ide-i maḫlūḳāt ve
in‘ām-ı ẟemerāt kendüye ve anlara maṭlūb olan ḥālāt olmaġla “Rabbenā”
buyurıldı. Bu nikāt, naḥārīr-i ma‘ālī-derecāt olan müfessirīn cenābına ḫafī
degüldür. Pes “ ‘inde Beytike’l-muḥarrem” ḳaydı żayf-ı Ḥaḳ olduḳlarına
işāretdür. Niteki “li-yuḳīmu’s-ṣalāt” ṣusuz yirler iken ser-māye-i vużū‘ olan
āb-ı revān ẓuhūr itmesine beşāretdür. “fec‘al ef’ideten mine’n-nās” ol
yirlerüñ i‘māretine ḫalḳuñ ḳulūbı merbūṭ olmasına, “le‘allehum yeşkurūn”
bi-‘ināyeti’llāh maẓhar-ı şükr-i ni‘met olup ḥużūr u rāḥat bulmasına delālet
ider, ḥāletdür.
Sübḥāna’llāh, emr-i ilāhīye imtiẟāl böyle olur ki iki yaşında bir ma‘ṣūmı
vālidesi ile alup gideler. Bilā-enīs ü celīs ol maḳūle beriyyede terk ideler. Ve
anlaruñ emr-i ilāhī ile idügini bileler. Kemāl-i [201b MV] mütāba‘at ile ol
tenhālıġı iḫtiyār ḳılalar.
1 ṣabī-i ṣaġīri: ṣaġīr ṣabīyi N1

2 “evet”
3 “Allah’ın emrine rıza gösterdim.”
4 Kur’ân-ı Kerîm, İbrahim Sûresi, 14/37, “Rabbimiz! Ben çocuklarımdan bazısını, senin
kutsal evinin (Ka‘be'nin) yanında ekin bitmez bir vadiye yerleştirdim. Rabbimiz! Namazı
dosdoğru kılmaları için (böyle yaptım). Sen de insanlardan bir kısmının gönüllerini onlara
meylettir, onları ürünlerden rızıklandır, umulur ki şükrederler.”
li-Münşi’ihi
Tā ki āḫir Ḫalīl-i Rabbānī

İde ta‘mīr o resm-i bünyānı
Makdemi Hācer-i muhācirenüñ

Ḳıla ma‘mūre ol biyābānı
Ne püserdür ki gözlerin göricek

Cümle-i çerḫ oldı ḳurbānı1
‘Aynıdur ‘ayn-ı āb-ı ḥayvānuñ

Kebş-i ḫulduñ2 revān olan ḳanı
Pāy-būsın heves ḳılup aḳdı

Ka‘benüñ Zemzem-i firāvānı
El-ḳıṣṣa Ḥażret-i İbrāhīm ki anları ol maḥall-i münīfe iletdi; üç gün, üç

gice yanlarında yatdı. Ol vādī-i ḫuşk u yābisde ḳudret-i Ḥaḳ ile libās-ı sebze
girmiş bir dıraḫt-ı [215a N1] yek-tā ve şecere-i bī-ẟemere-i bī-hem-tānuñ
sāyesinde temekkün itdürdi. Her çend ki bunları tenhā bıraġup gitmek
mürüvvet degül idügini fikr iderdi, [438a E] irādetu’llāhda āḫar murād
ta‘biye3 olınduġını daḫı ẕikr iderdi.
Naẓm
Dir idi Ka‘be-i dīdārına baḳduḳça Ḫalīl

Ḳaşlaruñ yāsına ḳurbān olayın İsma‘īl
Bi’l-āḫire “Sizi Allāh’a ıṣmarladum.” didi Ḫalīl.4 Semendine süvār olup

girye iderek gitdi. Hācer daḫı ol sipārişe rıżā gösterdi. Tekrār tekrār
5«‫ﻛﻠﺖ ﻋﻠﻴﻪ ﻃﻠﺒﺎ‬
ً ّ‫ »رﺿﻴﺖ رًّ وﺗﻮ‬cevābını virdi. Ḥażret-i Ḫalīl ki bu
müfāraḳatdan ṣoñra Mekke-i Mükerreme’ye müşrif olan maḥall-i refī‘a
1 ḳurbānı: fermānı N1
2 ḫulduñ: Ḫalīlüñ N1
3 ta‘biye: ta‘bīr N1
4 didi Ḫalīl: dir idi N1 | Ḫalīl: - E
5 “Allah’ı Rab olarak kabul ettim. Talepte ona tevekkül ettim.”
çıḳdı, ḫalīlesine ve ciger-gūşe-i bī-‘adīlesine dīde-i nemnāk ile naẓar eyleyüp

girye vü enīnle gūyā ki rūḥānī vedā‘a raġbet gösterdi.
Vaḳtā ki Hācer’üñ zād u zevādesi dükendi, kendinüñ ẟedy[i] andan
evvel münḳaṭı‘ olmaġla ḳurretü’l-‘aynı daḫı leb-teşne ḳaldı. Muḳarrer bildi
ki teslīm-i rūḥdan ġayrı çāresi yoḳdur. Zīrā ki ol eṭrāfda āb u nān ḥuṣūline
dīde-i tevehhümüñ neẓẓāresi yoḳdur. “Bārī ṭalebde daḳīḳa fevt itmeyeyin.”
didi. Sa‘y-i tamām ile Ṣafā Ṭaġı’na çıḳdı. “Şenlikden ve āb-ı revāndan1 eẟer
var mıdur?” diyü eṭrāfına baḳdı. Gördi ki ol maḳūle nesne yoḳ, evḥām u
ḫayālātı ise ḥadden artuḳ, cāmesini degüşürdi. Omuzına aldı. Kemāl-i
sür‘atle mābeyndeki vādī ḳaṭ‘ına cell-i himmet idüp Merve Depesi’ne yitdi.
Tekrār eṭrāf u cevānibine naẓar itdi.
Ve bi’l-cümle mābeyne’s-Ṣafā ve’l-Merve yedi kerre vardı, geldi. Ḥālā
ḥüccācüñ ol maḳāmda yedi kerre sa‘y itmeleri ol zamāndan berü sünnet oldı.
Ve bunca sa‘y ki eyledi, aṣlā eẟer-i ābādānī görinmedükden ġayrı gūşına sibā‘
u behā’im āvāzesi degdi. Bu kerre çeşm-ġazāli ḫavfına düşüp tamām
segirtme ile sāye-i dıraḫta cān atdı. Anı gördi ki Ḥażret-i İsma‘īl bir āb-ı
revān kenārında serv-i mevzūn gibi ṭurur. Gül-berg-i cemālini mir’āt-i cūy-
bārdan teferrüce meşġūl ḳılur.
Fi’l-ḥāl yitişdi. Ol mā’-i ma‘īnden içüp def‘-i ‘aṭş itdi. Ve ḳırbasını
ṭoldurup iddiḫārına daḫı ṭama‘ ḳıldı. Lākin hātif cānibinden bir ṣadā geldi
ki “Ẕehāb-ı mā’dan ḳorḳma. Rabb’üñ vehhāb idüginde şübhe çekme ki bu
āb-ı revān senüñ nūr-ı dīdeñ yüzi ṣuyına firāvāndur ki şeref-i nübüvvetle
teşrīf olınacaḳdur. Ve peder-i ṣāḥib-naẓarı Ḫalīlu’llāh ile Beyt-i Şerīf’i
ābādān idecekdür. Ve bu vādī ma‘mūr olup yıldan yıla nihāyetsiz ḳavm u
ḳabā’il ziyārete [438b E] gelecekdür.”
Hācer ki bu beşāreti işitdi, Bārī Te‘ālā ḥażretine şükrler itdi. “Bārī
yābāna ṭaġılmasun.” diyü ba‘żı ṭaş pāreleri ile [202a MV] eṭrāf-i Zemzem’i
çevirüp żabṭına taḳayyüd itdi. Ḥabīb-i Ḫudā, Ḥażret-i Muḥammed
Muṣṭafā ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem ‫»رﲪﺔ ﷲ أ ّم إﲰﻌﻴﻞ ﻟﻮ ﺗﺮﻛﺖ ﻟﻜﺎن اﻟﺰﻣﺰم ﻣﺎء‬
2«‫[ ﻣﻌﲔ‬215b N1] buyurmışlardur. Ya‘nī ki “Allāhu Te‘ālā raḥmet eylesün
İsma‘īl’üñ vālidesi Hācer’e ki Zemzem’üñ eṭrāfını żabṭ itmeyüp ‘alā ḥālihi
1 revāndan: revāndan ġayrı N1

2 Hadis-i Şerif, “Allah, İsmail'in annesi Hâcer'e rahmet etsin. O, Zemzem'i kendi haline
bıraksaydı muhakkak Zemzem akar, bir ırmak olurdu.” (Buhârî, Bed’ü'l-Halk: 29)
terk itse bir nehr-i revān olurdı. Cūy-bār-ı firāvān gibi cereyān bulurdı.”
ḫaberin virmişlerdür.
Ammā vech-i ẓuhūr-ı Zemzem’de iḫtilāf vardur. Ba‘żılar bir melek ẓāhir
olup şeh-peri ile ol yiri yarup aḳıtmışdur. Ve ‘inde’l-ba‘ż Ḥażret-i İsma‘īl
mübārek ökçesiyle oynayup eglenürken ẓuhūra gelmişdür.
Ammā vech-i tesmiyesi iki vechle beyān olınmışdur. Birisi ṣuyınuñ
keẟretle aḳduġını görüp “Zemzem” dinilmiş ola. Yāḫūd “zemzem”, ya‘nī
“Yap yap aḳ.” diyüp ṣoñra1 Zemzem ismi virilmiş ola, ve’s-selām.2
Der-ẕikr-i ‘imāret-i Mekke be-dest-i3 ḳabīle-i Cürhüm

ve ri‘āyet-i ān ḳavm-i şerīf raḍiya’llāhu ‘anhum4
Ekẟer-i müverriḫīn bu ḫuṣūṣı beyān ve sebeb-i ‘imāret-i Mekke’yi bu
ṭarīḳla i‘lān itmişlerdür ki ol tārīḫde Ḥarem-i Şerīf’e ḳarīb yirlerde aṣlā şenlik
yoġ-ıdı. Ḳabā’il-i ‘Amāliḳa ol nevāḥīde, ya‘nī ki ḫāric-i zemīn-i Mekke’de
sākinler idi. Ḥarem-i Muḥterem’de deyyār-ı sükkān ve diyār maḳūlesi
bulınmazdı. Ve ḳabīle-i Cürhüm ki maḥallinde tafṣīli mesṭūrdur, Yemen
diyārında sākin bir ḳavm-i mevfūr idi ki ticāretle Şām vilāyetine giderlerdi.
Yolları ol semte uġramaġla Ḥarem-i Muḥterem’i ziyāret iderler5 idi.
Bir def‘a daḫı6 ki ‘azm-i Ḥarem7 ḳıldılar, āb-ı Zemzem ḳaṣdına gürūh
gürūh ‘arż u ṭayerānla8 inüp çıḳan ḳuşcaġızları görüp ta‘accüb ḳıldılar. “Bu
vādīlerde ḫod āb-ı cārī yoḳdur. Murġān ise vücūd-ı āb-ı revāna delīl ve
ṭanuḳdur. Be-her-ḥāl varuñ görüñ. Āmed şüd-i murġāna sebeb nedür,
bilmek gerekdür.” 9 diyü iki atlu gönderdiler. Anlaruñ ḫaber getürmesine
muntaẓır oldılar.
Vaḳtā ki süvār vardılar, bir ḫātūn ile bir ṭıfl-ı ṣaġīri kenār-ı ābda
gördiler. Ḥattā10 “Cin misüz, yoḫsa bu ḫālī yirde mesken ṭutmış perī misüz?
1 Zemzem//ṣoñra: - MV
2 ve’s-selām: - N1
3 be-dest-i: ve resīden-i E
4 ‘anhum: ‘anhum ecma‘īn MV
5 iderler: - N1
6 daḫı: - N1
7 Ḥarem: Ḫorāsān N1
8 gürūh//ṭayerānla: ‘arz itdiler N1
9 bilmek gerekdür: bilüñ N1
10 Ḥattā: - N1
Ve bu āb-ı revān ne zamāndan ‘ayān olmışdur?” diyü ṣordılar. Hācer taḳrīr-i

icmāl-i mācerā ḳıldı. “Bu kūdek, peyġāmber-zādedür. Ya‘nī ki İbrāhīm el-
Ḫalīl’üñ [439a E] nūr-ı dīdesidür. Bir nihāl-i āzādedür ki Ḥażret-i Bārī
Ḫudā bunuñ yüzi ṣuyına bu ābı icrā itmişdür. Ve bu maḥallüñ fī-mā-ba‘d
şenelmesini peyġāmberine bildürmişdür.” didükde Cürhümīler andan icāzet
istediler. “Biz gelüp bunda iḳāmet itsek ḥüsn-i rıżāñuz ta‘alluḳ ider mi?”
diyü söylediler.
Tā ki mücāz u me’ẕūn olup ‘avdet ḳıldılar, ḳabīlelerine varup bu
mācerāyı bildürdiler. Ḥadd-i ẕātında Cürhüm ḳabīlesi Ḥażret-i Ḫalīl’üñ1
ebnā-yı a‘māmı idi ki re’īslerine Muḍāḍ bin ‘Amr dirler idi. Ve yine anlaruñ
aḳribāsından Ḳaṭūrā nām bir ‘aşīret daḫı var idi ki mihterlerinde Sumeyda‘2
bin Hūş, ba‘żılar ḳavlince Sumeyda‘3 bin ‘Āṣ ıṭlāḳ iderler idi.
Kemāl-i isti‘cāl ile Yemen’deki ḳarārgāhlarına vardılar. [216a N1]
İttifāḳla göçüp zemīn-i Mekke’ye geldiler. Çāh-ı Zemzem şerefine 4 ve
Ḥażret-i İsma‘īl’üñ [202b MV] yümn-i maḳdemine raġbeten ol vādīleri
şeneldüp püser ü mādere başları üzere yir idüp rūzgārların geçürdiler.
Tā ki on üç yıl geçdi, İsma‘īl ‘aleyhi’s-selām on beş yaşına duḫūl itdi. Bu
eẟnālarda Hācer raḍiya’llāhu ‘anhā serāy-ı ‘uḳbāya hicret itdi. Nūr-ı
dīdesinüñ gözlerine ‘ālemi teng ü tār idüp çekildi, gitdi. Ḥażret-i İsma‘īl bu
derecede sūgvār u mātem-zede oldı ki ol cāygāhda ārām idemeyüp terk-i
diyārı muḳarrer ḳıldı. Lākin ḳabā’il-i Cürhüm ü Ḳaṭūrā5 ḫāk-i pāylarına yüz
sürüp tesliyet eylediler. Ekābir-i ‘aşīretden birinüñ bir cemīle ḳızı ile
everdiler.
Bu ṭarīḳla Ḥażret-i İsma‘īl tezevvüc itdi, ḳaldı. Dem-ā-dem ṣayd u
şikāra muḳayyed olup ġāyetle ḫayyāl bir nev-cüvān-ı ṣāḥib-i cemāl ü6 kemāl
ḳopdı. Ḫuṣūṣā lisān-ı ‘Arabiyyet’i ta‘allüm idüp zebān-ı Süryānī tekellüm
itmez oldı. Ammā bu aḥvāli Cibrīl ‘aleyhi’s-selām Ḫalīlu’llāh’a bildürdi.
“Hācer ve İsma‘īl’üñ ḥālleri muntaẓamdur. Aṣlā anlaruñ ḳasāvetin
çekmeyesün.” buyurdı.
1 Ḫalīl’üñ: Ḫalīl’üñ enbiyā N1

2 MV ve N1 nüshalarında bu isim bu şekilde harekelenmiştir.
3 Sumeyda‘: - N1
4 şerefine: şevḳına E
5 Ḳaṭūrā: Ḳaṭūr N1
6 cemāl ü: - MV, N1
Ḥattā birgün Ḥażret-i İbrāhīm, Sāre’ye vāfir yalvardı. Gözi nūrını varup
görmesine ruḫṣat aldı. Şol şarṭla ki semend-i Burāḳ-āsādan aşaġa inmeye. Ve
Hācer sākin olduġı eve ḫod cidden girmeye. Ancaḳ at arḳasından mülāḳāt
idüp ‘avdet eyleye.
li-Münşi’ihi
Zihī taġallüb-i1 şāmil zihī tekellüf-i serd

Atından inmeye hergiz Ḫalīl-i rāh-neverd
Vaḳtā ki Ḥażret-i Ḫalīlu’llāh ziyāret-i İsma‘īl’e ruḫṣat ḥāṣıl itdi, esb-i

rehvārına aḫşamdan süvār olup ḍaḥve-i kübrāya dek Mekke-i Mükerreme’ye
[439b E] vardı. İsma‘īl’i ṣayd u şikārda işidüp ḫātūnına bulışdı. “İsma‘īl
kandadur?” didükde “Naḫçīre gitmişdür.” diyü ḫaber virdi. Fe-ammā
mihmān-nevāzlıḳ ri‘āyetini idrāk idemedi. Ba‘żı mā-ḥażar teklīfini ḫod
dibelik ḫāṭıra getürmedi. Ḥażret-i Ḫalīl bildi ki ol ḫātūn-ı cemīl, lā’iḳ-ı
ḫidmet-i İsma‘īl degüldür. “Ḳaçan ki zevcüñ gelür, benüm selāmumı aña
yitür. Ḫānesine yeñiden bir eşüñ lāzım idügini benüm lisānumdan bildür.”
didi. Ve ol nevbet sa‘ādet-i mülāḳāt ṭarafeyne müyesser olmayup Şām
cānibine çekildi.
Şol zamān ki İsma‘īl şikārdan geldi, ḫalīlesi taḳrīrinden maḳdem-i
peder-i celīlini bildi. Ve ri‘āyet olınmaduġını kemā-kān iẕ‘ān ḳıldı. Emr-i
şerīfine imtiẟālen ol ḫātūnına ṭalāḳ virdi. Rü’esā-yı Cürhüm’den birinüñ bir
cemīle duḫteri ile tezevvüc ḳıldı.
Ḥikmet Ḫudā’nuñdur, sāl-i ātiyede yine Ḥażret-i Ḫalīl, Mekke’ye
geldi. Yine Ḥażret-i İsma‘īl ṣaydgāhda bulınup ṣadīḳası olan cemīle-i
nāzenīn rikābına ṣarıldı. “Gelüñ, buyuruñ.” diyü vāfir minnetler itdi. Lākin
Sāre ile ‘ahd u mīẟāḳına muḫālif olmaġın atından inmedi. Nihāyet ol
‘afīfenüñ ḫāṭırını [216b N1] ri‘āyet idüp bir ayaġını rikābdan çıḳardı.
Ḫāne-i İsma‘īl öñindeki seng-i refī‘a baṣdı. Ve ol bir ḳademini rikābdan
çıḳarmayup yemīni yirin bulmaḳ2 ḳaṣdın itdi. Ve bir varışda daḫı ‘aksin3
idüp ol bir ḳademini ḥicāreye ve ol [203a MV] birini üzengüye baṣup ṭurdı
1 taġallüb-i: taġammül-i N1
2 yemīni//bulmaḳ: bükmek N1
3 ‘aksin: birinüñ ‘aks N1
ki ile’l-ān iki nevbetdeki nişāne-i ḳadem-i mu‘abber ol sengüñ üstinde

mersūm idügi muḳarrerdür.
Ve bi’l-cümle ḫātūn-ı İsma‘īl, Ḥażret-i İbrāhīm’i tebcīl idüp evvelā
mübārek beşeresini ġubār-ı rāhdan yuyup pāk eyledi. ẞāniyen mā-ḥażarına
mālik ise beẕl idüp żiyāfetine sa‘y u diḳḳat itdi. 1 Egerçi ki ḥāżır nānı
bulınmadı, ammā sā’ir ni‘am u fevākihüñ beẕline taḳṣīr olınmadı.
Ba‘de’t-tenāvül “Ni‘metiñüz ziyāde olsun. Ḥażret-i Ḥaḳ celle ve ‘alā
berekātıñuz efzūn itsün.” buyurdı. Ve “İsma‘īl cenābına benden selām
idesün. ‘ ‘Atebe-i bāb be-ġāyet münāsib olmışdur, oñat ṣaḳlasun, didi.’
diyesün.” buyurdı ve gitdi. Fī nefsi’l-emr Ḫalīl’üñ ol du‘āsı te’ẟīrinden
Mekke-i Mükerreme’de gerek fevākihe-i mütenevvi‘a, gerek sā’ir zevāde-i
müteferri‘a ḫaylī vāfir ü müstevfā oldı. Ancaḳ ḳurṣ-ı nān cirm-i ḫūrşīd-i
raḫşān gibi nümāyān idügi taḥaḳḳuḳ buldı.
Ba‘de-mā İsma‘īl ki ol aḫşam ḫānesine geldi, zevcesi taḳrīrinden gelen
[440a E] pīr-i celīl, vālid-i mācidi Ḥażret-i Ḫalīl idügini bildi. Ṣadīḳasından
rıżā ve şükrān getürdügini daḫı iẕ‘ān ḳıldı. Andan ṣoñra tezevvüce raġbet
göstermeyüp ol ‘afīfenüñ ri‘āyet-i ḫāṭırına cell-i himmet ḳıldı.
li-Münşi’ihi
‘Avret oldur çü genc-i nā-dīde

Ehl-i beytüñ ġarīḳ-ı raḥmet ide
‘Aybını örte kendinüñ erinüñ

İki vech-ile setr-i ‘avret ide
Der-tevellüd-i İsḥāḳ ṣalātu’llāhi ‘aleyhi min Sāre bint Hārān ve beşāret-i

Cibrīl ‘aleyhi’s-selām ez-ṭulū‘-ı ān2 mihr-i3 dıraḫşān der-nezdīk-i evān
Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā ekremü’l-ekremīn idügi hüveydā ve erḥamü’r-
rāḥimīn idügi bu kerāmet ile daḫı engüşt-nümādur ki Ḥażret-i İbrāhīm ve
Hācer’i tevellüd-i İsma‘īl ile şādān ve bōstān-ı ḫilḳatlerini ol nihāl-i tāze ile
1 ü//itdi: idüp MV
2 ān: - MV
3 mihr-i: - MV, E
müẟmir ü reyyān itdüginde Sāre’nüñ ḥüzn ü melāli, ya‘nī kendüden bir

veled-i ‘azīz ẓuhūra gelmedügine derd ü elem-i lā-yezālī ḳatı ẓāhir ü āşkār
olmaġın irādet-i ezeliyyesi bu luṭfa ta‘alluḳ eyledi ki Sāre’ye daḫı ol keremi
sirāyet ide. ‘An-ḳarīb bir ferzend-i necīb encümen-i ḫāṣṣını1 ḳarīn-i meserret
ide.
Pes şol dem ki Cebrā’īl ve Mīkā’īl ‘aleyhimā es-selām, ḳavm-i Lūṭ’ı saḫaṭ-ı
İlāhī ile helāk itmege geldiler, ḫāne-i İbrāhīm’e uġrayup2 Sāre’ye İsḥāḳ’uñ
vilādeti beşāretin itdiler. Ammā ki Ḥażret-i Ḫalīlü’r-Raḥmān bunları iki
nev-cüvān mihmān ṣandı. Bir semüz gūsāle boġazlayup bişürdi, büryān
eyledi. ‘İzz-i ḥużūrlarına çeküp “Buyuruñ.” diyü söyledi.
Fe-ammā firişteler ol ṭa‘āma tenāvül itmediler. “Biz bahā ve ḳıymeti
virilmeyen ṭa‘āmı yimezüz.” diyü söylediler. Ḥażret-i Ḫalīl kendülere ḫiṭāb
idüp “Bu ni‘metüñ ḳıymeti [217b N1] ibtidā-yı tenāvülde ‘bismillāh’
dimek ve intihāsında ‘el-ḥamdu li’llāh’ diyü el yüze sürmekdür.” didi.
Ḥażret-i Cibrā’īl, Mīkā’īl’e baḳup “Ḥażret-i Rabb-i Celīl [203b MV] yoḳ
yire bunı ḫalīl idinmemişdür.” diyü sırr-ı ḥikmet-i ilāhiyye’yi aña ve Sāre’ye
ṭuyurdı. Ba‘dehu tevellüd-i ferzend-i necīb beşāretini silk-i taḳrīre yitürdi.
Ḥattā Sāre verā-yı sitārda ki bu beşāreti, ya‘nī ki kendülerden ferzend
tevellüdine işāreti iẕ‘ān itdükde3 ‫ﺤ َﻖ َوِﻣﻦ‬ َ ‫ﺖ ﻓَـﺒَﺸْﱠﺮَ َﻫﺎ ِِ ْﺳ‬ ْ ‫ﻀﺤ َﻜ‬
ِ َ‫﴿واﻣﺮأَﺗُﻪ ﻗَﺂﺋِﻤﺔٌ ﻓ‬
َ َ ُ َْ َ
4﴾‫ وراء إِﺳﺤﻖ ﻳـﻌﻘﻮب‬dinildükde “fe-ḍaḥiket” ḳavli ile istiġrāben gülmesi,
ُ
َ ْ َ َ َ ْ ِ ََ ِ ِ
ِ
ḫuṣūṣā 5﴾‫ﻴﺐ‬ ٌ ‫َﻫ َﺬا ﻟَ َﺸ ْﻲءٌ َﻋﺠ‬6 ‫ﺖ َ َوﻳْـﻠَ َﱴ أَأَﻟ ُﺪ َوأَ َْ َﻋ ُﺠ ٌﻮز َوَﻫ َﺬا ﺑَـ ْﻌﻠﻲ َﺷْﻴ ًﺨﺎ إ ﱠن‬
ْ َ‫﴿ﻗَﺎﻟ‬
cevābın virilmesi taḥaḳḳuḳ buldı. Ya‘nī ki ta‘accüb eyleyüp “Ben nice veled
getüreyin ki sinnüm ṭoḳsan seneye7 vardı. Zevcimüñ ‘ömri daḫı yüz yıla
[440b E] yitdi.” didükde 8﴾ِّ ‫ﲔ ِﻣ ْﻦ أ َْﻣ ِﺮ ا‬ َ ِ‫ ﴿أَﺗَـ ْﻌ َﺠﺒ‬didiler. Ya‘nī ki “Allāhu
Te‘ālā’nuñ ḳudretine müte‘alliḳ olan ḫuṣūsı niçün ta‘accüb idersün?”
cevābını virdiler.
1 ḫāṣ ṣını: ḫāṣ ṣiyyeti MV

2 uġrayup: - N1
3 itdükde: itdükde güldi MV
4 Kur’ân-ı Kerîm, Hud Sûresi, 11/71, “İbrahim'in karısı ayakta idi. (Bu sözleri duyunca)
güldü. Ona da İshâk'ı müjdeledik; İshâk'ın arkasından da Ya‘kūb'u.”
5 Kur’ân-ı Kerîm, Hud Sûresi, 11/72, “Karısı, ‘Vay başıma gelenler! Ben bir kocakarı ve bu
kocam da bir ihtiyar iken çocuk mu doğuracağım? Gerçekten bu, çok şaşılacak bir şey!’
dedi.” | N1 nüshasında âyetin “Gerçekten bu, çok şaşılacak bir şey” kısmı
bulunmamaktadır.
6 taḥaḳḳuḳ: taḥḳīḳ N1
7 ṭoḳsan seneye: ṭoḳsana MV, E
8 Kur’ân-ı Kerîm, Hud Sûresi, 11/73, “Allah’ın emrine mi şaşırıyorsun?”
Ravżatu’s-ṣafā’da1 müfessirīnden naḳl ile beyān olınmışdur ki Sāre’nüñ

ḍıḥkine üç nesne2 bā‘iẟ ola. Evvelki kiber-i sinni ḥālinde kendüden ferzend
ẓuhūra gelmek, ẟānīsi gelen melā’ike hem ‘uḳūbet-i ḳavm-i Lūṭ ḫaberin vi-
rüp hem vücūd-ı ferzend maḳdemini bildürmek, ẟāliẟi ortaya süfre ḳonup
büryān-ı gūsāleden tenāvül teklīf olınduḳda yinilmemek içün idi. Ḥālā ki
naṣṣ-ı mübīnde ancaḳ birine ḥaml 3 ḳābildür ki kendüler ve zevci olan
peyġāmber-i büzürgter müsinn olup tevālüdden ḳalduḳlarıdur. Siyāḳ u
sibāḳ daḫı buña delīldür.
Vech-i ẟānī ki ‘uḳūbet-i ḳavm-i Lūṭ ile vilādet-i ferzend ḫaberin ma‘an
virilmeleri bā‘iẟ-i ḍıḥk olmaḳdur. Ḥālā ki hem ẓāhir-i naṣṣ-ı kerīmde
‘uḳūbet-i ḳavm-i Lūṭ muṣarraḥ degüldür. Olsa daḫı zevcinüñ ibn ‘ammı
olan peyġāmberüñ ḳavmine saḫaṭ-ı İlāhī nüzūline gülmeleri ādāb-ı
ḫānedān-ı nübüvvetden ḫāricdür. Vech-i ẟāliẟi ḫod ṭa‘ām yimemeleridür.
Cidden aña daḫı āyet-i kerīmede maḥal yoḳdur. ‘Aceb ki müfessirīn bu iki
ḫuṣūṣa müte‘arrıż olalar. Ma‘a hāẕā bunlardan aḳvā bir sebeb-i ḍıḥk olacaḳ
müdde‘ā ma‘an iki4 ferzend-i celīl beşāreti ile hüveydā iken, ‘acebdür ki anı
īrād itmeyeler. Ve “min verā’i İsḥāḳ ve Ya‘ḳūb” naṣṣ-ı kerīmine ta‘arruż ey-
lemeyeler. Zīrā ki bā‘iẟ-i ḍıḥk olan mevād yā bir sürūra bādī ḫuṣūṣuñ beşāre-
tidür, veyāḫūd nev‘an5 muḥāl mülāḥaẓa olınan ḳażiyyesi ta‘accüb ü istiġrāb
işāretidür, ya‘lemu’llāh. 6 Ḥadd-i ẕātında bundan aḳvā sebeb-i ḍıḥk olur
mācerā vāḳi‘ olmamışdur.
Ba‘de ẕālik müverriḫ Mevlānā İbrāhīm İbn Manṣūr-ı Nīşābūrī,
Ḳıṣaṣ’ında getürmiş ki Ḥażret-i İsḥāḳ’uñ şeb-i vilādetinde İbrāhīm Ḫalīl
ṣalātu’llāhi ‘aleyhi ve ‘alā nebiyyinā el-celīl biñ kevkebi mecmū‘an bir burc-ı
şerefde gördiler. “Bunlar neye delālet ider?” diyü Cibrīl ‘aleyhi’s-selāma ṣor-
dılar. Anlar daḫı “Oġluñ İsḥāḳ’uñ ṣulbinden biñ peyġāmber vücūda7 gelme-
sine işāretdür.” buyurdılar. Çün ki İbrāhīm ‘aleyhi’s-selām İsḥāḳ ḥaḳḳında
bu vechle in‘ām u iḥsān müşāhedesin itdi, “Yā Rabbī, bu ni‘metden ve bu
gūne iltifāt u raġbetden İsma‘īl’ümi daḫı maḥẓūẓ buyur.” [217b N1] recāsın
ḳıldı. Hemān dem hātifden beşāret8 [204a MV] olındı ki nesl-i İsma‘īl’den
1 ṣafā’da: ṣafā’da mesṭūrdur ki MV, N1

2 nesne: - N1
3 ḥaml: ‘amel N1
4 iki: iken N1
5 nev‘an: - N1
6 “Allah bilir.”
7 vücūda: - N1
8 beşāret: işāret N1
bir peyġāmber-i celīlü’l-ḳadr vücūda gele ki ḫātime-i enbiyā ola. Ve cemī‘-ı

peyġāmberlerüñ bā‘iẟ-i ḫilḳati anuñ vücūd-ı [441a E] pür-cūdı idügi
taḥaḳḳuḳ bula. Ve ol resūl-i maḳbūlüñ ism-i sāmīsi Muḥammed Muṣṭafā
ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem ola.
Binā’en ‘alā ẕālik Ḥażret-i İbrāhīm edā-yı şükr ile du‘āya sālik oldı.
Lisān-ı şerīfinden ‫ﺤ َﻖ إِ ﱠن َرِّﰊ‬ ‫ﻴﻞ َوإِ ْﺳ‬ ِ ‫اﳊﻤ ُﺪ ِ ِ اﻟﱠ ِﺬي وﻫﺐ ِﱄ ﻋﻠَﻰ اﻟْ ِﻜ ِﱪ إِ ْﲰ‬
1﴾‫ﱡﻋﺎء‬ ِ َ َ ‫ﺎﻋ‬ َ َ َ َ ََ ّ ْ َْ ﴿
َ ‫ﻴﻊ اﻟﺪ‬
ُ ‫ ﻟَ َﺴﻤ‬buyurdı. Ya‘nī ki Ḥażret-i İsma‘īl ḥaḳḳında du‘ā itdükden
ṣoñra bu gūne ḥamd u şükr ile icābet olınduġını ümmete ṭuyurdı. Zīrā ki
ḥażretüñ veledeyn-i es‘adeyn hibesine müte‘alliḳ du‘āları ṣudūr itmemiş idi.
İkisi daḫı ni‘met-i ġayr-ı müteraḳḳıba şeklinde ‘ināyet olınmış idi. Bu
taḳdīrce “le-semī‘u’d-du‘ā” ḳaydı ikẟār-ı ensāl-i ṭāhireye müte‘alliḳ idügi
ẓāhirdür. Mülhimü’l-ġayb i‘āneti ile bu feḥvā-yı mermūz2 ṭab‘-ı ḥaḳīr-i pür-
taḳṣīrde āẟār-ı ḫalecānla bāhirdür.
li-Münşi’ihi
Lā’iḳ görür mi Ḥażret-i Ḥaḳ degme3 şaḫṣa kim

Dā’im lisānı vāsıf-ı peyġāmberān ola
Geh minber-i suṭūra ḫaṭīb ola ḫāmesi

Geh bezm-i enbiyāda dili na‘t-ḫˇān ola
Luṭf-ı Ḫudāya maẓhar olan ehl-i ḥikmetüñ

Lā-büd dilinde baḥr-i ma‘ānī revān ola
Ẕikr-i ẕebḥ-i İbrāhīm4 el-Ḫalīl ferzend-i ḫōd-rā İsma‘īl be-fermān-ı

Perverdgār-ı Celīl ve iṭā‘at-i ān ferzend-i aṣīl be-ḳurbān-şüden-i hidāyet-
sebīl be-ḳaṭ‘-ı ḳāl ü ḳīl
Ḫafī olmaya ki ‘uẓemā-yı ‘ulemā-yı aṣḥāb-ı Sulṭān-ı Enbiyā ẕebḥ olan
ferzend-i iṭā‘at-nümāda iḫtilāf itmişlerdür. Ol cümleden İmām ‘Alī İbn Ebī
Ṭālib ve ‘Ömer bin Ḫaṭṭāb ve Ka‘bü’l-aḥbār ve Sa‘īd bin Cübeyr ve Mesrūḳ
1 Kur’ân-ı Kerîm, İbrahim Sûresi, 14/39, “Hamd, iyice yaşlanmış iken bana İsmail'i ve
İshâk'ı veren Allah'a mahsustur. Şüphesiz Rabbim duayı işitendir.”
2 mermūz: mezbūr E
3 degme: ki MV
4 İbrāhīm: - MV
ve Ebü’l-Hüẕeyl ve Zührī ve Süddī raḍiya’llāhu ‘anhum ecma‘īn ve ekẟer-i

meşāhīr-i aḥbāb “Ḳurbān olınan nebiyy-i ‘ālī-cenāb İsḥāḳ Peyġāmber’dür.”
didiler. Nitekim zümre-i ehl-i kitābeyn ve fırḳa-i ‘ulemā-yı milleteyn bu
meẕhebe sülūk itdiler.
Fe-ammā ‘Abdu’llāh bin ‘Abbās ve Ebū Hüreyre ve ‘Abdu’llāh bin ‘Amr
bin ‘Āṣ ve Ebü’t-Ṭufeyl ‘Āmir bin Vāsile ve tābi‘īnden hümām-ı ‘ālim ü
fā’iḳ, İmām Ca‘fer-i Ṣādıḳ ve Sa‘īd bin Müseyyeb ve Yūsuf bin Mihrān ve
Mücāhid ve Şa‘bī ve ekẟer-i ṣaḥābe-i nebī “Ẕebīḥ-ı celīl Ḥażret-i İsma‘īl
Peyġāmber’dür.” diyü taḥḳīḳ itdiler. Bunlardan mā‘adā Muḳātil ve İbn
Mes‘ūd ve Ḳatāde ve ‘İkrime ve ‘Abbās bin ‘Abdü’l-Muṭṭalib daḫı bunlaruñ
iẟrine gitdiler.
Pes şunlar ki “Ẕebīḥ İsḥāḳ’dur.” didiler, 1﴾‫ﺣﻠِﻴ ٍﻢ‬ ٍ ِ
َ ‫ ﴿ﻓَـﺒَﺸْﱠﺮَ ﻩُ ﺑﻐُ َﻼم‬naṣṣı
ile istidlāl eylediler. Ve “Kemāl-i ḥilmi ẕebḥ vaḳtindeki teslīmidür.” didiler.
Ve “Ḳurbān olması buyurılan Ḳur’ān-ı Şerīf’de vilādeti beşāret olınan vele-
didür. Bu taḳdīrce mübeşşer bi’l-Ḳur’ān Ḥażret-i İsḥāḳ’dur.” diyü ittifāḳ it-
diler.
Ve ammā “İsma‘īl’dür.” [441b E] diyenler “İsḥāḳ’uñ tevellüdi2 beşāreti
ẕebḥ işāreti vuḳū‘ından ṣoñra olmışdur.” taḥḳīḳına yitdiler.
Bu ḥaḳīr tetebbu‘ında Ḥażret-i İbrāhīm’e İsḥāḳ ile beşāret ve İsḥāḳ ṣul-
binden Ya‘ḳūb tevellüdine işāret, ẕebīḥ İsma‘īl olmaġa ḳaṭ‘ī delīldür. [204b
MV] Zīra ki Ḥażret-i İsḥāḳ meẕbūḥ olduġı taḳdīrce anuñ ṣulbinden Ḥażret-i
[218a N1] Ya‘ḳūb’uñ vücūda gelmesi ġayr-ı sebīldür. Bundan mā‘adā
Ḥażret-i İsḥāḳ, Ka‘be’ye varmadı. Dā’imā vilāyet-i Şām’da mütemekkin
oldı. Ve İbn Zübeyr zamānındaki iḥtirāḳ-ı Ka‘be tārīḫine dek kebş-i fid-
yenüñ iki boynuzları mīz-āb yanında aṣılu ṭururdı. Ḥıfẓ u ḥirāsetini baṭnen-
ba‘de-baṭnin ‘an‘ane3 ile evlād-ı İsma‘īl4 görürdi. Ser-cümle bu aḥvāli ẕebīḥ
İsma‘īl olmasına dāldür.
Ve kitāb-ı Ünsü’l-celīl’de ẞa‘lebī, Mevlānā Ḍuhācī’den5 rivāyet ḳılur ki
“Ben Mu‘āviye bin Ebī Süfyān meclisinde iken ẕebḥ ḳıṣṣası añıldı. ‘İsma‘īl
ve İsḥāḳ miyānında muḫtelifün fīhdür.’ diyü söylendi. Fe-lā-cerem
Mu‘āviye şöyle taḳrīr eyledi ki ‘Ben Resūlu’llāh ḥużūrında iken bir kimse
1 Kur’ân-ı Kerîm, Saffat Sûresi, 37/101, “Biz de ona uysal bir oğul müjdeledik.”
2 tevellüdi: - N1
3 ‘an‘ane: ‘unf MV, N1
4 İsma‘īl: - N1
5 Ḍuhācī’den: Ṣıhnācī’den MV | Ṣıhāḥī’den E
geldi. Kendülere yā ibnü’z-ẕebḥeyn 1 ḫiṭābın itdi. Ḥażret-i Faḫr-i ‘Ālem

ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem iẓhār-ı tebessüm ḳıldılar. Ya‘nī ki ḳā’ilüñ ol ḳavlini
ḳabūl buyurdılar. Bu taḳdīrce ẕebīḥ olan İsma‘īl idüginde şübhe yoḳdur.’
didiler. Ba‘de-mā ḥażrete, ‘İbnü’z-ẕebḥeyn dimenüñ vechi nedür?’ dinil-
dükde böyle tahḳīḳ itdiler ki ‘Peder-i Ebū Ṭālib, ya‘nī cedd-i Resūlu’llāh
olan ‘Abdü’l-Muṭṭalib şol zamān ki çāh-ı Zemzem’i ḥafr itdürdi, Beyt-i
Şerīf’i binā itmek ṣadedinde iken çāh-ı Zemzem ‘aynıyla batup bī-nişān ol-
maġın ẓuhūrına cell-i himmet itdi. Eger sühūletle Ḥaḳ celle ve ‘alā bu
merāmuñ ḥuṣūlini müyesser idüp yine āb-ı Zemzem cereyān iderse evlādın-
dan birini ḳurbān itmegi muḳarrer eyledi. Vaḳtā ki ‘ināyet-i İlāhī ile tekrār
āb-ı Zemzem cārī oldı, evlādı niyyetine ḳur‘a ṣalup Ḥażret-i Peyġāmber’üñ
pederi ‘Abdu’llāh bin ‘Abdü’l-Muṭṭalib nāmına düşmegin anı ḳurbān itme-
leri taḥaḳḳuḳ buldı. Lākin aḳribāsı ‘Abdü’l-Muṭṭalib’e ġulüv itdiler. ‘Mü-
cerred senüñ ‘ahdüñ içün biz anuñ zebḥine rāżī olmazuz.’ diyü söylediler.
Pes ‘Abdü’l-Muṭṭalib bu bābda müteḥayyir oldı. Ḳur‘a ‘Abdu’llāh’dan
ḳalḳup bedeli tedārükine cevāz var mıdur, diyü ol ‘aṣruñ re’īs-i kehenesine
bu ḥāleti bildürdi. Mezbūr kāhinüñ ta‘līmi bu yüzden oldı ki ‘Abdu’llāh
muḳābiline on deve ḳoyalar, tekrār ḳur‘a bıraġalar,2 eger ḳur‘aları [442a E]
develerden cānibe düşerse febihā anun bedelidür, diyü ḳurbān ideler. Ve illā
on deve daḫı ilḥāḳ idüp tekrār ḳur‘a atalar. Bu minvāl üzere tā ḳur‘a
‘Abdu’llāh’dan ḳalḳup develerden cānibe düşince onar onar arturalar. Ḳanġı
‘adedde ḳarār iderse ol ‘adedi ‘Abdu’llāh’uñ bedeli bileler. El-ḳıṣṣa her nev-
betde onar mehār deve ziyāde olındı. Tā yüz deveye varınca ḳur‘a yine
‘Abdu’llāh cānibinde bulındı. Hemān ki ḳur‘a yüz mehār3 develer ṭarafına
düşdi, peder-i Ḥażret-i Faḫr-i ‘Ālem ẕebḥ olmadan ḳurtılup yüz deve ẕebḥi
anlaruñ [205a MV] bedeli oldı. Bu taḳdīrce 4«‫ »أ إﺑﻦ اﻟﺬﲝﲔ‬buyurmaları
bu sırra binā’en vuḳū‘ buldı. Ve Ḥażret-i İsma‘īl, Ḥażret-i Resūl-i Ekrem’e
cedd-i büzürgvār-ı celīl idüginde şübhe ḳalmadı.’ ”
Lākin Ḥażret-i Ḫalīlu’llāh evvelā ẕebḥ-i İsma‘īl’e müteveccih olmaġa
bā‘iẟ budur ki muḳaddemā İbrāhīm ‘aleyhi’s-selāmuñ5 niçe yıllar evlādı ol-
madı. “Eger nesl-i Ādem’i bende [218b N1] münḳaṭı‘ olmayup vāriẟ-i nü-
büvvet olacaḳ bir veled-i necīb ‘aṭā iderseñ li-vechi’llāh ben ol ferzendümi
1 “ey iki adağın oğlu”

2 tekrār//bıraġalar: tekrārına ḳur‘a atalar MV
3 mehār: - MV
4 “Ben iki kurban’ın oğluyum.”
5 muḳaddemā//selāmuñ: ḥażret N1
ḳurbān ideyin.” diyü neẕr itdi. Lākin Ḥażret-i İsma‘īl ṭoġduḳdan ṣoñra ol
‘ahdini unutdı. Aña binā’en bir gice melek-i rü’yā ḥażretüñ vāḳı‘asına girüp
“Senüñ bu maḳūle neẕrüñ vardur.” diyü añdurdı. Ammā ol gicedeki
rü’yāsında ṣaḥīḥ midür, degül midür, diyü şübhe itmegin ol güne terviye
dinildi. Ve irtesi gice ki tekrār gördi, vāḳı‘ası ṣaḥīḥ idügini bilmekle ol güne
yevm-i ‘arefe ıṭlāḳ olındı.
Ve ba‘żı1 müverriḫīn ḳavlince evvel ve ẟānīdeki vāḳı‘alarda ki meger
İblīs’le midür, yoḳsa min ‘indi’llāh mıdur, şübhe çekdükde2 bir sehmgīn
āvāz işitdi ki “Yā İbrāhīm, seni İblīs-i racīm 3 iṭā‘at-i ilāhīye sevḳ itmek
muḥāldür. Ber-vech-i isti‘cāl fermān-ı4 Ḫudā’ya imtiẟāl eyle ki beḳā-yı ḫul-
letüñe dāldür.” buyurıldı.
Fe-lā-cerem ol ṣubḥ-dem ki Ḫalīl-i ekrem ḫˇābından uyandı, Hācer’den
rismān ve bıçaḳ isteyüp “Odun getürmege gidelüm.” diyü Ḥażret-i İsma‘īl’i
bile uydurdı. Bu eẟnāda İblīs-i racīm ki Ḫalīlu’llāh’daki teslīmi gördi, “Emr-i
ilāhīye bunuñ bu vechle imtiẟāli ‘inda’llāh izdiyād-ı rütbesine bā‘iẟ ola-
caḳdur. Ekẟer-i iḥtimāli sa‘ādet-i ḫulletdür. Artuḳ bu mertebe-i [442b E]
‘āliyeye vuṣūl bulacaḳdur.” diyü reşk ü ḥased idüp ‘ale’l-fevr bir pīr5 ṣūretine
girüp Ḫalīl’e ḳarşu geldi. “Ḳanda gidersün, yā İbrāhīm?” diyü ṣordı. Anlar
daḫı “Bir mühim [iş] düşdi. Anı görmege giderin.” diyü buyurdı. Ammā
İblīs tekrār kendüye ḫiṭāb eyledi. “Eger oġlanuñı ḳurbān itmege gidersen
ḫaṭā idersün. İnḳıṭā‘-ı ẕürriyyetüñe bādī bir ḫuṣūṣa iḳtidā idersün. Bā-ḫuṣūṣ
bunı saña şeyṭān ilḳā itmişdür.” didi. Ḥażrete ‘arż-ı ḫulūṣ yüzinden niçe
nuṣḥ u pend idüp men‘ine sa‘y-i küllī ḳıldı. Fe-ammā Ḥażret-i Ḫalīl anuñ
İblīs idügini bildi. “Ben Rabb-i ‘İzzet’üñ emrine imtiẟāl itmege giderken
benden ıraġ olmañ yegdür, yā mel‘ūn.” cevābını virdi.
Mel‘ūn-ı mezbūr bu kerre İsma‘īl ‘aleyhi’s-selāma ṭoġrıldı. “Babañ iġvā-yı
şeyṭān ile seni ḳurbān itmege gider.” diyü bildürdi. “Zinhār muvāfaḳat
itme.” diyü ifsādına sa‘y u diḳḳat itdi. Lākin Ḥażret-i İsma‘īl’i daḫı tābi‘-ı
emr-i Celīl buldı. Ḫā’ib ü ḫāsir ‘avdet idüp fikr-i āḫar muḳaddemātına
mübāşeret ḳıldı. [205b MV] Ya‘nī gördi ki6 peder ü püsere iġvā vü telbīs
mümkin degüldür, “ ‘Avret ṭā’ifesi nāḳıṣātu’l-‘uḳūldur, bāşed ki anı iḍlāl
1 Ve ba‘żı: - N1
2 çekdükde: geçdükde MV, N1
3 racīm: - N1
4 fermān-ı: ḳurbān-ı N1
5 pīr: perī E
6 Ya‘nī//ki: Ya‘nī kendülere ya‘nī ki N1
idem.” diyü Hācer’e müteveccih oldı. Muḳaddemā Ḥażret-i Ādem’i ifsād

idemeyüp Ḥażret-i Ḥavvā’dan merāmını ḥāṣıl itmesi gibi bu bābda daḫı
Hācer’e teveccühine ‘illet-i müstaḳille oldı.
Evvelā kendüye niçe muḳaddemāt basṭ itdi. “Dār-ı dünyāda bir ciger-
gūşeñüz vardur. Anı da ḫāṭıra-i rü’yā ve İblīs ṭarafından iġvā ile işte Ḫalīl-i
Ḫudā ihlāk ü ifnā ḳaṣdındadur. Elbette men‘ ü def‘i ẕimmetüñe lāzımdur.”
diyü niçe yüzden ḥīle vü firīb tertīb itdi. Ḥālā ki [219a N1] Hācer, Ḥażret-i
Ḫalīl ve ferzend-i celīl ṭarīḳında1 cilveger oldı. “Biz emr-i ilāhīye muṭī‘ u
münḳāduz.” cevābından ġayrı söz söylemedi.
Ṣāḥib-i Tārīḫ-i Ḫamīs ve ba‘żı kütüb-i nefīs ḳavlince ol zamān ki
Ḥażret-i Ḫalīl’i iḍlāl idemeyüp Ḥażret-i İsma‘īl’e vardı, “Vālid-i bü-
zürgvāruñ ilḳā-yı şeyṭānī birle seni ẕebḥ itmek ister. Bi’l-fi‘l ‘acele ve şitāb ile
ol maṣlaḥata ‘azīmet eyler. Pes dünyā ṭuralı bu ḳażiyye olmış mıdur ki ba-
baya oġlını ḳurbān itmek buyurıla.2 Elbette emrine muḫālefet eyle.” diyü
söyledi. [443a E] ‘İṣyān semtini terġībe müte‘alliḳ niçe muḳaddemāt basṭ
eyledi.
Ammā ki anlar3 cevāb virdiler ki “Fermān-ı ilāhīye imtiẟāl eger vālid-i
lāzımu’l-iclāl ṭarafına ve eger bu aḥḳar-ı ber-geşte-aḥvāl cānibine vācibdür.
Ve her çend anlara fermān-berdārlıḳ lāzım olduġı gibi baña da teslīm-i tām
ile hevādārlıḳ mühimdür.” diyü buyurdılar. Selīḳa-i pākinde rā’iḥa-i ‘iṣyān
u muḫālefet muḥāl idügini la‘īn-i mezbūra ṭuyurdı. Tā ki ol mel‘ūn-ı
ḍalālet-nüvīd andan nevmīd olup Hācer’e ṭoġrılmış idi. Ve bi’l-cümle gördi
ki vālid ü veled ü vālidede eẟer-i muḫālefet nümāyān olmadı, “Bārī bunların
temāşāsın ideyin.” diyü şi‘b-i cebel muḳābilinde ṭurdı.
Vaḳtā ki ol vādīye vardılar, fermān-ı sübḥānī yirin bulmasını murād
idindiler. Pes Ḥażret-i Ḫalīl, Ḥażret-i İsma‘īl’e naẓar idüp ‫ﲏ إِِّﱐ أ ََرى ِﰲ‬ ‫﴿ َ ﺑَُﱠ‬
4﴾‫َﱐ أَذﲝﻚ ﻓﺎﻧﻈﺮ ﻣﺎذا ﺗـﺮى‬ ِ‫أ‬ ِ
‫ﺎم‬‫ﻨ‬‫ﻤ‬‫ﻟ‬‫ا‬
ََ َ َ ُْ َ َ َُ ْ ّ َ َ ْ didi. Ya‘nī ki “Ey cān-ı peder, ben vāḳı‘a
‘āleminde gördüm ki seni boġazlayup ḳurbān iderdüm. Bu ḫuṣūṣa sen ne
ِ ‫ﺖ اﻓْـﻌﻞ ﻣﺎ ﺗُـﺆﻣﺮ ﺳﺘ‬
dirsün?” buyurdı. Ferzend-i celīl daḫı buyurdı: ‫ﺠ ُﺪِﱐ‬
ِ َ َ ُ َ ْ َ ْ َ ِ َ‫﴿ َ أَﺑ‬
5﴾‫ﺮﻳﻦ‬ِِ ‫ﺼﺎﺑ‬ ِ
َ ‫ إن َﺷﺎء ا ﱠُ ﻣ َﻦ اﻟ ﱠ‬didi. Ya‘nī ki “Ey vālid-i büzürgvār, saña Ḥażret-i
1 ṭarīḳında: ṭarafında N1
2 buyurıla: - N1
3 anlar: anlar öyle N1
4 Kur’ân-ı Kerîm, Saffat Sûresi, 37/102, "Yavrum, ben rüyamda seni boğazladığımı gördüm.
Düşün bakalım, ne dersin?"
5 Kur’ân-ı Kerîm, Saffat Sûresi, 37/102, "Babacığım, emrolunduğun şeyi yap. İnşaallah beni
sabredenlerden bulacaksın"
Perverdgār her ne emr itdi ise icrāsına müsāra‘at ḳıl ki inşā’allāh sen beni
ṣābirlerden bulursun. Āyīne-i ḫilḳatümde aṣlā ‘inād u ‘iṣyān ṣūretlerini
müşāhede ḳılmazsun.” kelāmı ile kemāl-i mütāba‘atini ṭuyurdı.
Pes “f’anẓur mā-ẕā terā” “Gör ki sen de ne görürsün.” dimekdür. Ya‘nī
ki “Ḥaḳīḳatü’l-ḥāl böyledür, sen ne dirsün?” dimek gibi istifsār cihetinden
teslīmini tecessüs itmekdür. Ammā kelimāt-ı Ḫalīl’de emr-i İlāhī ḳıṣṣası
merkūz 1 olmayup “Vāḳı‘ada böyle gördüm.” buyurmışlar iken İsma‘īl
‘aleyhi’s-selām cānibinden cevābda “Saña emr olınanı icrā eyle.” dinilmesi yā
budur ki mefhūm-ı emr-i ilāhī Ḥażret-i İsma‘īl’e bi-ṭarīḳi’l-keşf ma‘lūm ol-
madın ola. Veyāḫūd “Sen peyġāmbersün. Rü’yā ‘āleminde bu ḳażiyyeyi
cenābuña irā’et2 benüm ẕebḥuma işāret ve emr-i Celīlü’l-ḳadr’e iṭā‘at lāzım
idügine delāletdür.” diyü anlaruñ kināye ile ḥikāyet itdükleri mażmūnı
[206a MV] Ḥażret-i İsma‘īl taṣrīḥan tekellümle ḳarīn-i ‘ibāret ḳılması cihe-
tinden taḥaḳḳuḳ bula.
El-ḳıṣṣa ḳażiyye-i ẕebḥ muḳarrer oldı, Ḥażret-i İsma‘īl [443b E] vālid-i
büzürgvārına taṣrīḥ-ı cemīl idüp “Evvel recām budur ki elümi ve ayaġumı
bend idesün. Tā ki cān acısıyla ıżṭırāb idüp dāmen-i pāküñi ġarḳ-ı ḫūn-āb
itmeyem. [219b N1] İkinci, ẕebḥ bıçaġını muḥkem keskin eyleyesüz ki tīzce
ḫalāṣ olup te’ennī ile3 ḳaṭ‘ı cihetinden ḥażretiñüze küllī ıżṭırāb virmeyem.
Üçinci beni eñseden boġazlayasuz ki yüzümi görmekle me-bādā ‘alāḳa-i
übüvvet ü nübüvvet4 bā‘iẟ-i raḥm u şefḳat olup maḳṣūdıñuz ḥuṣūline māni‘
bir ḥāl ola.” diyü söyledi.
Ferzend-i muḥiḳḳuñ bu ciger-sūz sözleri peder-i müşfiḳi müteḥayyir ü
mużṭarib eyledi. Fi’l-ḥāl Cenāb-ı Ẕü’l-celāl’e münācāt idüp “Ḫudāyā, beni
āḫir-i ‘ömrümde bir püser ile şād-mān eyledüñ. Şimdi ise anuñ belā-yı
müfāraḳatini, ḫuṣūṣā ẕebḥ u taḳarrübini bu ża‘īfe fermān buyurduñ. Eger
‘ālem-i rü’yāda gördügüm ḥālet şeref-i rıżāña maḳrūn ise febihā, icrā-yı
fermāna müsāra‘at bu aḥḳara lāzımdur. Ve eger irādet-i ezeliyyeñe muḫālif
ise envā‘-ı istifsār u inābetle 5 andan ferāġatüm ile müteḥattimdür.” diyü
püser-i devletmendi dest ü pā-beste ve kendüsi sikkīn-i tīzi gerden-i ferzen-
dine ilḳā idüp fermāna muntaẓır u dil-şikeste iken ‘āmme-i melā’ike-i ‘ulvī
vü süflī bu ḥāle giryān ve Ḫalīlü’r-Raḥmān’uñ muṣībetine nāle-künān,
1 merkūz: meẕkūr MV, E

2 irā’et: īrād N1 | irādet E
3 te’ennī ile: - N1
4 ü nübüvvet: - N1 | eb ü bünüvvet E
5 inābetle: emānetle N1, E
kendüsi ise üç nevbet ki ol tīġ-ı bürrānı İsma‘īl’üñ gerden-i pākine çekdi, her
birinde yüzi dönüp kesmesi müyesser olmadı.
Naẓm
1‫ﻧﱪد رﮔﻰ ﲞﻮاﻫﺪ ﺧﺪاى‬ ‫اﮔﺮ ﺗﻴﻎ ﻋﺎﱂ ﲜﻨﺒﺪ ز ﺟﺎى‬

mażmūnı muḳarrer oldı. Ḥālā ki ol ferzend-i celīl kemā-yenbaġī teslīmde,
Ḥażret-i Ḫalīl ise tekrār şiddetle bıçaġı çeküp2 kesdürmesine sa‘y-i delimde
4
َ ْ‫ﺻ ﱠﺪﻗ‬
iken “Yā İbrāhīm, 3﴾ َ‫ﺖ اﻟﱡﺮْؤ‬ َ ‫ ﴿ﻗَ ْﺪ‬nidāsı 5 geldi. Ya‘nī ki deryā-yı
‘aṭiyye-i sübḥānī, nesā’im-i raḥmet-i raḥmānī ile temevvüc idüp ferzend-i
Ḫalīl’den bir ḳaṭre ḳan dökilmesine rıżā-yı cemīli müte‘alliḳ olmadı.
Tekrār bir āvāz daḫı vārid oldı ki “Dönüp arduña nigāh eyle. Naẓaruña
gönderilen nesneyi ḳurbān idüp oġluña fedā olmaḳ üzere vücūdını tebāh
eyle.” Ḥażret-i Ḫalīlu’llāh ki ardına naẓar ḳıldı, ṭaġdan berü bir kebş gele-
yorurdı, anı gördi. Ve ol bir kebş idi ki ḳırḳ nev-bahār sebzezār-ı cennetde
otarılmış idi.
Ba‘żılar ḳavlince ḳurbān-ı Hābil [444a E] idi ki riyāż-ı cennetde bu
ḫuṣūṣ içün iddiḫār olınmış idi. Pes İbrāhīm ‘aleyhi’s-selām ki ol ḳoçı gördi,
Ḥażret-i İsma‘īl’i ‘alā ḥālihi terk idüp anı dutmaġa vardı. Lākin ḳoç kendü-
den gürīzān olınca kerreten-ba‘de-ūlā, merreten-ba‘de-uḫrā yedi pāre seng6
alup aña atdı. Her birini kendünüñ nev-baḥār-ı ḫullet ü ṣadāḳatindeki ce-
merāt-ı ẟelāẟe yirine ilḳā eyledi.
Ammā İbn ‘Abbās raḍiya’llāhu ‘anhumādan mervī olan budur ki İblīs
‘aleyhi’l-la‘ne evvelā ki Ḥażret-i Ḫalīl’e görindi, cemre-i ūlā maḥallinde yedi
ṭaş atdı. İkinci görinişi ki ẟāniye [206b MV] maḥalli idi, yedi ṭaş daḫı anda
atdı. Üçincisi ki cemre-i kübrā7 maḳāmıdur, yedi seng daḫı ol maḥalde8
atdı. Bu mertebeden ṣoñra İblīs ‘aleyhi’l-la‘ne bir daḫı görinmedi. Şimdiki
ḥālde ḥüccāc-ı ẕevi’l-ibtihāc şeyṭāna ṭaş atmaḳ [220a N1] andan ḳaldı.
1 “Eğer âlem kılıcını kınından çıkarırsa Allah dilemeden bir damarı bile kesemez.”
2 çeküp: kesüp N1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Saffat Sûresi, 37/105, "Gördüğün rüyanın hükmünü yerine getirdin."
4 ‘aṭiyye-i: muḥīṭ-ı N1
5 raḥmānī: Rabbānī N1
6 seng: nemek N1
7 ūlā//kübrā: kerre N1
8 maḥalde: maḳāmda N1
li-Mü’ellifihi
Atılan ṭaşcaġızlar İblīse

Ya ḥiṣārdur ya āteşīn cemre
İkisinüñ me’āli bir nükte

Recme maḳlūbesi1 olur cemre
Ve bi’l-cümle cemre-i kübrā ki üçincisidür,2 ol maḥalde görinen kebşi

ṭutdı. Ḳurbāngāh-ı Mekke olan Minā’da boġazladı. Kendüler emr-i ẕebḥa
meşġūl iken Ḥażret-i Cibrīl geldi. Ḥażret-i İsma‘īl’üñ dest ü pāyını çözdi.
“Maṭlūbuñ ne ise Rabb-i ‘İzzet’den recā eyle ki bu zamān maẓānn-ı icābet-i
du‘ā olan şerīf vaḳt ve ḫuceste sā‘atdür.” buyurdı. Ḥażret-i İsma‘īl daḫı el
ḳaldurup du‘ā eyledi. “Yā Rabbenā, ilā hāẕe’l-ān dünyāya gelüp ‘uḳbāya naḳl
iden mü’minleri yarlıġa. Ve cerā’id-i cerā’imlerine ḳalem-i ‘afv çeküp nuḳūş-ı
‘iṣyān u ṭuġyānlarını tezyīf eyle.” diyü recā eyledi.
Ba‘de ẕebḥi’l-ġanem Ḥażret-i Ḫalīl ki İsma‘īl cānibine iltifāt ḳıldı, dest
ü pāyını çözilmiş gördi. Delālet-i Cibrīl ile du‘āya el ḳaldurmış görüp “Ey
ferzend-i büzürgvār, sen te’yīd-i Kirdgār ile mü’eyyed ve tevfīḳ-ı Āmürz-
gār’la muvaffaḳ-ı mü’ebbedsün.” buyurdı. Ve bu aḥvāl ḫilālinde İbrāhīm ve
İsma‘īl ‘aleyhi[mā] es-selāma “yā İbrāhīm, yā eṣdaḳa’l-ḳā’ilīn; yā İsma‘īl, yā
eṣbare’s-ṣābirīn” ṣadāsı geldi. Ya‘nī ki “İkiñüzi de imtiḥān eyledüm. Biriñüzi
ziyāde ṭoġrı sözli buldum. Ve biriñüzi ṣābirlerüñ ulusı müşāhede ḳıldum.”
ِِ ِ
buyurıldı. Andan ṣoñra 3﴾‫ﲔ‬ َ ‫ ﴿إِ ﱠ َﻛ َﺬﻟ‬vārid olup “İşte imdi
َ ‫ﻚ َْﳒ ِﺰي اﻟْ ُﻤ ْﺤﺴﻨ‬
muḥsinleri biz böyle ‘aṭāyā ile cezālandururuz. Me’mūlleri olmayan merte-
belerde iḥsān eylerüz.” dinildi.
Ammā bu ḥaḳīrüñ ‘aḳl-ı ḳāṣırına lā’iḥ olan [444b E] budur ki4 “yā
Ḫalīl,5 yā eṣdaḳa’l-ḳā’ilīn” buyurılmış ola. “yā İsma‘īl, yā eṣbare’s-ṣābirīn”
ferzend-i cemīline ḫiṭāb olınduġı ta‘ayyün ü taḥaḳḳuḳ bula.
Zīrā ki “yā İbrāhīm”de ‘alemiyyet irādesinden ġayrı remz yoḳdur.
Ammā ki “yā Ḫalīl”de mevḳi‘-ı vaṣf-ı cemīlde olmaġın iẟbāt-ı ḫullete delālet
1 Recme maḳlūbesi: Vech-i ma‘lūlesi N1

2 üçincisidür: üçinci cemresidür N1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Saffat Sûresi, 37/121, "Şüphesiz biz iyilik yapanları böyle
mükafatlandırırız."
4 ‘aleyhi’s-selāma//budur ki: - N1
5 Ḫalīl: İbrāhīm N1
mażmūnı muḳarrerdür. Ya‘lemu’llāh, böyle buyurılmışdur. İsma‘īl lafẓın-

daki ‘alemiyyete tenāsüb ḳaṣdına İbrāhīm yazılmış ola. Bā-ḫuṣūṣ ki “Ey
İbrāhīm, sen kā’inātda benüm ḫalīlümsün. Ve ey İsma‘īl, sen mükevvenātda
benüm ṣafī-i celīlümsün.” daḫı buyurılmışdur.
Ammā bu maḥalde Tārīḫ-i Ṭaberī’de bu vechle mesṭūrdur ki Ḥażret-i
2
َ ْ‫ﺻ ﱠﺪﻗ‬
İbrāhīm’üñ sem‘ine 1﴾ َ‫ﺖ اﻟﱡﺮْؤ‬ َ ‫ ﴿ﻗَ ْﺪ‬ṣadāsı geldükde Ḫudāvend-i
sā’iḳu’l -en‘ām heybetinden ditreyüp bıçaḳ elinden düşmiş ola. Ve Ḥażret-i
Cibrīl fedā-yı Rabb-i Celīl olan kebşi ḳulaġından dutup Ḥażret-i Ḫalīl’üñ
gūşına “Allāhu ekber.” dimiş ola. Ve Ḥażret-i İbrāhīm daḫı ol kebşi ve
Ḥażret-i Cibrīl’i gördügi [207a MV] gibi “Lā-ilāhe illa’llāhu v’allāhu ekber.”
diyü buyura. Andan ṣoñra püser-i büzürgvārı dest3 ü pā beste yaturken başın
ḳaldurup “Allāhu ekber ve li’llāhi’l-ḥamd.” tekellümesini4 edā itmiş ola.
Fi’l-vāḳi‘ 5 ekẟer-i müverriḫīn böyle yazmışlardur ve Menāhic-i
Ṭālibīn’de mesṭūrdur ki Ḥażret-i Rabb-i Celīl, Ḥażret-i İsma‘īl’i fidye ile
ḳurbān olmadan ‘afv buyurduḳda Ḥażret-i İbrāhīm nev‘an melūl oldı. “Yā
Rabbī,6 yoluña ḳurbān olmaġa ṭarafeynüñ ḥüsn-i rıżāları muḳarrer iken ne-
den ki ḳabūl olınmadı?” didükde “İsma‘īl, ḥamīl-i nūr-ı Muḥammedī7 ol-
duġı içün ‘afv-i cemīlüm olmışdur. Ve Muḥammed Muṣṭafā ḫātime-i8 mür-
selīn-i aṣfiyādur ki evlād-ı İsma‘īl’den ẓuhūra gelecekdür, şeref-i mertebe-i
‘ulyāsı bālāterīn-i merātib-i enbiyādur. Ve bu görinenler anuñ ālidür.” diyü
cümlesini Ḥażret-i Ḫalīl’e göstermişdür.
Ḥattā Kerbelā vāḳı‘asında Ḥażret-i İmām Ḥüseyn İbn İmām ‘Alī’nüñ
sa‘ādet-i şehādetini müşāhede ḳılup “Yā Rabbī, bu rütbe-i9 ‘ulyā ṣāḥibi kim-
dür?” didükde duḫter-zāde-i Muḥammed Muṣṭafā ve İmām Ḥüseyn bin
‘Alī-i Murtażā’dur ki [220b N1] İsma‘īl’üñ ẕürriyyetindendür.” buyurıldı.
Ḥażret-i İbrāhīm daḫı “Yā Rabbī, 10 ben anı İsma‘īl’den ziyāde severin.”
1 Kur’ân-ı Kerîm, Saffat Sûresi, 37/105, "Gördüğün rüyanın hükmünü yerine getirdin."
2 sā’iḳu’l: sābıḳu’l N1
3 dest: dest-resen N1
4 tekellümesini: kelimesini E
5 Fi’l-vāḳi‘: - N1
6 Yā Rabbī: - N1
7 İsma‘īl//Muḥammedī: Evlād-ı İsma‘īl’den ẓuhūr idecek nūr-ı Muḥammed E
8 ḫātime-i: ḫātem-i N1
9 rütbe-i: mertebe-i N1, E
10 Yā Rabbī: - MV
diyüp Ḥażret-i Rabb-i Celīl daḫı “Ben anı fidye-i İsma‘īl olmaḳ üzere ḳabūl
itdüm.” buyurmışdur.
ِ ‫ ﴿وﻓَ َﺪﻳـﻨَﺎﻩ ﺑِ ِﺬﺑ ٍﺢ ﻋ‬rütbesi ile gūs-
Fī nefsi’l-emr Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de 1﴾‫ﻈﻴ ٍﻢ‬ َ ْ ُ ْ َ
fendi ta‘ẓīm bu yüzden olup ḥaḳīḳatde fidye-i İsma‘īl ol ḥażret idügi
muvāfıḳ-ı ṭab‘-ı selīmdür. Ma‘a ẕālik bu ḥikāye “Ẕebīḥ İsma‘īl olmayup
İsḥāḳ [445a E] idi.” diyenlerüñ ḫilāfına delīldür. İntehā kelāmühü’l-müs-
tebīn2 min kitābi Menāhici’t-ṭālibīn.
Taḥḳīḳ-ı ḥaḳīḳ ve tedḳīḳ-ı3 daḳīḳ4 der-tefrīḳ-ı ān dü ferīḳ

ber-vech-i tevfīḳ ü telfīḳ bi-rü’yā’i’t-tecellī ve’t-taṣdīḳ
Bir leyle-i bedr ü şeb-i ‘ālī-ḳadrda ki vaḳt-i eẕān u temcīd ve hengām-ı
tevḥīd ü taḥmīd5 olup ġāfillerüñ dīdeleri ḫˇābda ve mütenebbih ü ‘āḳılla-
ruñ gözleri teraḳḳub-ı ref‘-i ḥicābda idi. Ve eẟnā-yı te’līfde nevbet-i ṣarīr-i
ḳalem ṣāḥib-i kūs-i6 żiyāfet olan Ḫalīl-i pür-kerem ebnāsı mu‘askerindeki
Kelīm-i ekrem ṣalla’llāhu ‘aleyhimā ve sellem tercemesi āvāzesini tamām
idüp cünūd-i ḥurūf u raḳam ṣufūf-i 7 ümem ḳalemrevinde neşr-i ‘alem
ḳılan Yūşa‘ bin Nūn beyānına maḳrūn bir sırr-ı mübhem olduġı ḥālde
beyne’n-nevm ve’l-yaḳaẓa, ba‘de’l-ġafle ve’n-naḳaża bir ‘aceb rü’yā görürin
ve ol rü’yetdeki vāridāt-ı mülhemenüñ aḥkām-ı mühimmesini bu vechle
taḥḳīḳa irgürürin8 ki ol vāḳı‘ada kendümi vāḳi‘-i ḥāl gibi ḫidmet-i te’līfde
ve ṣulb-i pāk-i Ḫalīl’den münşa‘ib olan İsma‘īl ve İsḥāḳ ṣalātu’llāhi ‘aley-
himā ve ‘alā nebiyyinā tercemelerini taṣnīfde görüp bu edā-yı rūḥ-efzā ve
inşā-yı dil-güşāyı devāt-ı dehān ve ḫāme-i zebān ictimā‘ınuñ imdād-ı bilā-
midādından ṣubḥa ḳarīb olan şeb-i sevādī gibi sevādumı9 beyāża çıḳarmaḳ
ṣadedindeyin ki Ḥażret-i Ḫalīl, [207b MV] Rabb-i Celīl’den iki ferzend-i
1 Kur’ân-ı Kerîm, Saffat Sûresi, 37/107, "Biz, (İbrahim'e) büyük bir kurbanlık vererek onu
(İsmail'i) kurtardık."
2 müstebīn: ḥüseyn MV, E
3 tedḳīḳ-ı: tevfīḳ-ı N1
4 daḳīḳ: - MV
5 hengām-ı//taḥmīd: - N1
6 kūs-i: gūş-ı N1
7 ṣufūf-i: ẓu‘ūf-i N1
8 ve//irgürürin: - N1
9 sevādumı: - MV, E
cemīl ve veled-i dil-bend-i nebīl ‘ālem-i ẓuhūra geldi. Ya‘nī ki vücūd-ı pür-
cūd-ı İsma‘īl ‘ālem-i nübüvvetden maẓhar-ı nūr-ı rūşen-delīl olan āftāb-ı
‘ālem-tāb gibi mir’āt-ı ẕāt-ı müstetāb oldı. Ve vālid-i mācid-i İsrā’īl ve
cedd-i emācid-i peyġāmberān-ı hidāyet sebīl olan İsḥāḳ-ı aṣīl nücūm-ı pür-
tāb ve māh-ı nūrānī-niḳāb1 gibi maẓhar-ı2 envār-ı ṣıfāt ve mezher-i esrār-ı
kerāmet-simāt idügi ta‘ayyün buldı.
Fe-lā-cerem dem oldı ki maḥż-ı küfr ü ḍalālet olan şeb-i muẓlim-‘alem
İslām-ı nūrānī-‘alem sāyesinde rūz-ı fīrūz-ı nev-rūz3 ile mu‘allem görindi.
Dem oldı ki şāhid-i müsā‘id-baḫt-ı dīn ve ebkār-ı sürādıḳ-ı şer‘-i güzīn
vücūh-ı 4 ṣabāḥ ve gīsū-yı bed-mūy-ı 5 miskīn-revāḥ ile cilveye ser-āġāz
ḳıldı. Ḫulāṣa-i kelām Benī İsrā’īl içinde ẓuhūr eyleyen enbiyā-yı ‘iẓām
mānend-i nücūm-ı bilā-ġamām görindi. Ve ḫilḳat-i Ḥażret-i İsḥāḳ ol āfāḳ-ı
mu‘allā-ṭıbāḳ evcinde semt-i ṭulū‘ ile nümāyān olan māh-ı tamām
maḳāmına tenzīl olındı.
Fe-ammā burc-ı nübüvvet-i İsma‘īl bir şems-i münīr ve āftāb-ı ‘ālem-
tāb-ı müstenīr ile şeref-i dil-peẕīr buldı ki 6«‫رب واﺣﺪ ﻳﻮزن اﻟًﻔﺎ ﺑﻞ ﻳﱪﻫﻦ آﻻﻓًﺎ‬
ّ »
[445b E] sırrına mā-ṣadaḳ olan sulṭān-ı [221a N1] enbiyā, bürhān-ı
aṣfiyā ḥabīb-i lebīb-i Ḫudā, a‘nī bihi Ḥażret-i Muḥammed Muṣṭafā ve
Aḥmed-i maḥmūdu’l-livā ṣalla’llāhu te‘alā ‘aleyhi ve sellem min vechin anla-
ruñ evc-i ṣulb-i pākinden burc-ı raḥm-i ṭāhire taḥvīl itmiş gibi bulındı.
‫»ﻫﺬا ﻣﺎ ﻻح ﱄ ﻓﻮق اﳋ ّﻔﻰ دون اﳊﻠﻰ ﻣﺘﺠﻠّﻴًﺎ ﻟﻨﻮر اﳌﺘﺠﻠّﻰ وﻟﺬا ﲰﻴﺘﻬﺎ ﺑﺮؤﻳﺔ اﻟﺘﺠﻠّﻰ‬
‫ﺑﺪﻳﻬﺔ‬
‫ﺳﻨﺔ أﻟﻒ و ﺳﺒﻌﺔ أﺧﺮى‬ ‫ﰱ أواﺳﻂ ﲨﺎذى اﻻوﱃ‬
7« ‫ﻫﺬﻩ رؤﻳﺔ ﺳﻮى اﻟﺮؤ‬ ‫أ ﺷﺎﻫﺪ ﺎ ﺑﺮأى اﻟﻘﻠﺐ‬
1 niḳāb: - N1
2 maẓhar-ı: ẓuhūra rūşen N1
3 nev-rūz: nūr-efrūz N1 | fürūz E
4 vücūh-ı: vücūh-ı ṣāḥ-ı MV, E
5 bed-mūy-ı: - N1
6 “Nice bir vardır ki bine denktir. Hatta binlercesine delalet eder.”
7 “Bu, gizliliğin üzerinde, güzellikten hariç, parlayan bir nurla bende ortaya çıkan bir şeydir.
Bu yüzden buna ‘tecelli rü’yeti’ adını verdim.
Faṣl fī Tafṣīli ‘İmāreti’l-Mekketi’l-Mükerreme

min Elsineti’l-müverriḫīni’l-mufaḫḫame ve ‘Uddet-i Ebniyetuhā
fi’l-Ezmineti’l-müte‘addide bi-‘Ahdi’l-mülūki’l-mütecennide
ve’l-Ḫulefā’i’l-‘uẓemā’i’l-müte‘ammide1
Egerçi ki bu maḥalde maḥall-i maṭlūb olan Ḥażret-i Ḫalīl ve İsma‘īl’üñ
Ka‘betu’llāh’ı bināsıdur. Ve ekẟer-i müverriḫīn ancaḳ bu mebḥaẟda anı
beyān eylemişlerdür. Lākin bu ḥaḳīr tafṣīl-i binā-yı Mekke’yi 2 münāsib
gördüm. Tā sene elf-i hicrīye gelince Beyt-i Şerīf ḳaç kerre binā olınmışdur,
anuñ taḥḳīḳına ṣarf-ı maḳdūr ḳıldum.
İmdi, ḫafī olmaya ki efḍalü’l-müte’aḫḫirīn, Mevlānā Ḳuṭbu’d-dīn bin
‘Alā’u’d-dīn el-Ḥanefī el-Ḳādirī, kitāb-ı el-İ‘lām fī A‘lāmi Beyti’llāhi’l-ḥarām
nām mü’ellefinde Ka‘be-i Müşerrefe’nüñ tefāṣīl-i ‘imāret ü bünyādını naḳl-
i ṣaḥīḥ ile beyān itmişdür. Ve ol mevżi‘-ı şerīfüñ ‘iẓam-ı şānını ve ‘inda’llāh
i‘tilā-yı ‘unvānını kemā-yenbaġī yazup bildürmişdür. Ḫuṣūṣā Beled-i Emīn
müverriḫlerinüñ meşāhirīni ‘ale’l-esāmī yazup evvelā Ebū ‘Abdi’llāh
Muḥammed bin İsḥāḳ-ı Fākihī, ẟāniyen ḳāżiyyü’l-ḳużāt Seyyid Taḳıyyü’d-
dīn Muḥammed bin Aḥmed-i Fāsī, ẟāliẟen Ḥāfıẓ Necmü’d-dīn ‘Ömer bin
Muḥammed-i ‘Alevī Mekkī, rābi‘an Şeyḫ ‘İzzü’d-dīn ‘Abdü’l-‘Azīz bin
‘Ömer bin3 Mühenned tevārīḫinden ḳavī senedler ile rivāyet ḳılınmışdur.
Bu ṭarīḳla ki sene elf-i hicrī tārīḫine gelince Ka‘betu’llāh-ı Müşerrefe on
def‘a ta‘mīr olınmışdur ki evveli [208a MV] melā’ikenüñ inşāsıdur. İkinci
Ḥażret-i Ādem’üñ bināsıdur. Üçincisi evlād-ı kirāmınuñ ta‘mīr-i lāzımü’l-
inhāsıdur. Dördinci Ḥażret-i İbrāhīm el-Ḫalīl’üñ ‘imāretidür. Beşinci
ḳavm-i ‘Amāliḳa’nuñ bināsı ḥāleti, altıncı ḳabīle-i Benī Cürhüm’ün inşā-yı
bāhirü’n-nebāheti, yedinci ecdād-ı emcād-ı peyġāmberden Ḳuṣay bin
Kilāb’uñ 4 bünyān-ı bā-sa‘ādeti, sekizinci ḳable’l-ba‘ẟ Ḳureyş ḳavminüñ
iḥyāsı, ya‘nī ki Ḥażret-i Muḥammed-i ekrem ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem
Şiir
Cemaziyelevvel ortalarında,
1007 senesinde
Ben onu kalb görüşü ile gördüm
Bu diğer rüyalardan farklı bir rüya idi”
1 ‘uẓemā’i’l-müte‘ammide: ‘iẓāmi’l-müte‘ahhide N1
2 Mekke’yi: mükerremeyi N1
3 bin: - N1 | ‘Ömer bin: - E
4 inşā-yı//Kilāb’uñ: - N1
yigirmi beş yaşında iken ol gürūh-ı pür-şükūhuñ inşāsı, ṭoḳuzıncı ‘Abdu’llāh

bin Zübeyr bin ‘Avvām’uñ [446a E] ta‘mīri, onıncı Ḥaccāc bin Yūsuf-ı
ẞeḳafī’nüñ eẟer-i aḫīridür ki ilā hāẕe’l-ān ol bünyād üzerine pāydār u
üstüvārdur. Ḥālā ki anuñ ta‘mīri bi’l-külliyye tebdīl ü taġyīr olmayup mīz-
āb ṭarafında yıḳılan cānibinüñ i‘ādesi idügi müttefaḳun ‘aleyh-i aḫyārdur.
Ammā faṣl-ı evvel ki binā-yı melā’ike beyānındadur

İmām Muḥammed Bāḳır rivāyeti ile menḳūldür ki “Vālid-i mācidüm1
İmām Zeyne’l-‘ābidīn ile Beytu’llāh’ı ṭavāf iderken bir şaḫṣ-ı ḳudsī geldi,
kendülere ṣordı: ‘Beytu’llāh’uñ evvelā bināsını kim urmışdur? Ve bu ṭarīḳla
ṭavāfı ve menāsik ri‘āyetini kim münāsib görmişdür?’ su’ālin itdi. Pederüm
daḫı mezbūra bu yüzden cevāb virdi ki ‘Ḳaçan ki Ḥażret-i Kirdgār, Ādem
Ṣafiyyu’llāh’ı ḫalḳ itmek [221b N1] diledi, melā’ikeye ḫiṭāb idüp ‫﴿إِِّﱐ‬
2﴾‫ض ﺧﻠِﻴﻔﺔ‬ ِ ‫ ﺟ‬buyurdı. Anlar mu‘āraża semtin ṭutdılar. ‘Ol ḫilāfete
ً َ َ ِ ‫ﺎﻋ ٌﻞ ِﰲ اﻷ َْر‬ َ
ẕāten ve ‘iṣmeten eḥaḳḳ u elyaḳ olan biz degül miyüz?’ kelimātını edā itdiler.
Lākin Bārī Ḫudā 3﴾‫َﻋَﻠﻢ َﻣﺎ ﻻَ ﺗَـ ْﻌَﻠ ُﻤﻮ َن‬ ِِ
ُ ْ ‫ ﴿إ ّﱐ أ‬buyurdı.
4
Zümre-i melā’ike
ol i‘tirāżlarına nādim olup saḫaṭ-ı İlāhī nüzūl ide, diyü ḳorḳdılar. Ve
güstāḫlıḳları ‘afv olınmaḳ ümmīdine üç sā‘at miḳdārı eṭrāf-ı ‘arşı ṭavāf eyle-
diler. Tā ki nüzūl-i raḥmetle teşrīf olınmaları muḳarrer oldı. Taḥt-ı ‘arşda
zebercedden dört direk üzerine yāḳūt-ı ḥamrādan bir beyt-i ma‘mūr vaż‘ olı-
nup ṭavāfı emr olındı. Ya‘nī ki Bārī Ḫudā celle şānuhu ve ‘alā anlaruñ üslūb-ı
ṭavāfını ḳabūl itdi. Gāh u bī-gāh kendülere maṭāf olmaġ-içün Beyt-i
Ma‘mūr5 gösterildi.
Ba‘de hāẕā vech-i arżda daḫı ol gūne bir beytu’llāh-ı ‘ulyā bināsına
irādet-i ezeliyyesi ta‘alluḳ eyledi. Melā’ikeden bir gürūhı rūy-i zemīne gön-
derüp ‘Benüm için bir beyt inşā eyleñ ki Beyt-i Ma‘mūr semā-yı dünyāda
maṭāf olduḳça ol maḳām-ı emīn,6 rūy-i zemīnde ziyāretgāh-ı sükkān-ı arżīn
ola.’ buyurıldı. Anlar daḫı emre imtiẟāl idüp ḥālā ki Ka‘be-i Mükerreme olan
mevżi‘-i ḫāṣda bir beyt-i şerīf bināsın ḳıldı.”
1 mācidüm: emced N1
2 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 2/30, “Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım.”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 2/30, “Ben sizin bilmediğinizi bilirim.”
4 nüzūl: - N1
5 Ma‘mūr: - N1
6 emīn: - N1
Ya‘nī ki Tevrāt ve İncīl’de bu rivāyetle bu ḫuṣūṣ beyān olındı. Egerçi ki

bu tafṣīl mūcibince melā’ikenüñ Ka‘be’yi bünyād itmesi yiryüzi ḫalḳ
olınduḳdan ṣoñra olmaḳ lāzım gelür. Ḥālā ki ‘Alī bin Ebī Ṭālib
kerrema’llāhu vechehu rivāyeti ile Beytu’llāhi’l-ḥarām ḳırḳ yıl evvel ḫalḳ
olınmaḳ görinür.
Ve bir rivāyetde iki biñ yıl muḳaddem yaradılması naḳl olınur. Ya‘nī ki
daḫı yiryüzi yaradılmadın [446b E] Ka‘be-i Müşerrefe şimdiki gibi [208b
MV] yirinde mevcūd idi. Ḥattā iki biñ yıl iki melek anda ṭurup tesbīḥ u
taḳdīse meşġūl olmış idi. Vaḳtā ki Ḥaḳ celle ve ‘alā yiryüzini yaratmaḳ diledi,
maḥall-i Ka‘be ḫākini yed-i ḳudretle uzadup, yaṣṣılayup andan vech-i arżı
ḫalḳ itdi. Bu vechle ki Ka‘be-i Müşerrefe anuñ miyānında ḳalup rūy-i zemīn
anuñ eṭrāfını iḥāṭa eyledi.
Faṣl fī binā-yı Ādemü’n-Nebī ‘aleyi’s-selām

İmām Ebü’l-Velīd-i Ezraḳī ‘an‘ana ile İbn ‘Abbās raḍiya’llāhu
‘anhumādan rivāyet ḳılur ki Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā Ḥażret-i Ādem’i ki
yiryüzine indürdi, melā’ikenüñ tesbīḥ u taḳdīsin işitmez olmaġla ḫaylī
mużṭarib olup tenhālıġından Rabb-i ‘İzzet’e şikāyet ḳıldı. Pes ḫiṭāb-ı İlāhī
vārid oldı ki “Yā Ādem, benüm vech-i arżda bir beytüm vardur. Var, anı
yapup melā’ike ‘arşumı ṭavāf itdükleri gibi sen daḫı anı ṭavāf idüp ārām eyle.
Anuñla göñlüni egle.” buyurılmaġın Ḥażret-i Ādem esās-ı aḳdem1 üzerine
Ka‘betu’llāh’ı ta‘mīr ü muḥterem ḳıldı.
Ya‘nī ki Cibrīl-i emīn mu‘āveneti ile yapup fermān-ı İlāhī üzere ṭavāfa
meşġūl oldı. Lākin yine üns-i2 küllī bulamayup tekrār mūnis ü müste’nis
recā itdükde ‘aynı ile Beyt-i Ma‘mūr yiryüzine inzāl ḳılındı. Ka‘betu’llāh
bināsınuñ üstine ḳonılup anuñla üns üzere oldı. Ḥattā ol mertebede ki
[222a N1] yapup ḥacc eyledi, melā’ike zümresi Ḥażret-i Ādem’e ḳarşu
geldiler. “Yā Ādem, biz bu beyti iki biñ yıl muḳaddem ṭavāf iderdük.”
ḫaberin virdiler. “Ya siz eẟnā-yı ṭavāfda ne oḳurdıñuz?” buyurduḳda
“sübḥānallāh, ve’l-ḥamdu li’llāh, ve lā ilāhe illallāh, v’allāhu ekber oḳurduḳ.”
didiler. Ḥażret-i Ādem’e menāsiki Cibrīl-i emīn ta‘līm itdügi gibi melā’ike
daḫı bu du‘āyı ögretdiler.
1 aḳdem: aḳdām N1
2 üns-i: enīs-i N1
Faṣl-ı ẟāliẟ fī binā-yı evlād-ı Ādem

İmām Ezraḳī ‘aleyhi’r-raḥme Vehb bin Münebbih’den rivāyet itdügi
üzere Ḥażret-i Ādem vefātından ṣoñra ki Beyt-i Ma‘mūr mānend-i ḫayme-i
pür-nūr ḳurılup ṭururken canib-i āsmāna alındı. Ḥażret-i Şīt Nebī ve sā’ir
iḫvānı kerpiçden ve ṭaşdan Beyt-i Şerīf’i yapdılar. Vālid-i büzürgvārlarından
gördükleri üzere ḥacc-ı şerīf zamānı olduḳça ṭavāfına meşġūl oldılar. Tā
zamān-ı ṭūfāna dek bu ta‘mīr ber-ḳarār oldı. Gāh u bī-gāh ta‘mīr ü termīmi
lāzım olduḳça meremmet ḳılındı. Yeñiden iḥdāẟ-ı bināya Ḥażret-i Şīt cevāz
göstermedi.
Faṣl-ı rābi‘ [447a E] fī ‘imāret-i İbrāhīm el-Ḫalīl

‘An-ḳarīb ‘imārāt-ı ‘aşere tekmīlinden ṣoñra beyān olınur, diyü te’ḫīr
olınmaḳ; ya‘nī ki baḳiyye-i terceme-i İbrāhīm’e sā’ir fuṣūl-i bünyān-ı ‘imāret
tedāḫül idüp intiẓām-ı kelāma nev‘an iḫtilāl virmesi ta‘ayyün bulmaḳ
münāsib görilmemişdür.
Faṣl-ı ḫāmis ü sādis ḳabā’il-i ‘Amāliḳa ve Cürhüm binālarıdur

Müverriḫ Mevlānā Ezraḳī leyẟü’llāh el-hümām, ‘Alī bin Ebī Ṭālib gibi
imām-ı büzürgvārdan naḳl ile beyān eyler ki Ḥażret-i Ḫalīl evvelā Beyt-i
Şerīf’i ābādān itdükden ṣoñra mürūr-ı ezmānla ki ẓuhūr-ı ḥadeẟān ol
bināyı mütezelzilü’l-bünyān eyledi. Bir def‘a daḫı ḳabīle-i ‘Amāliḳa
mübāşeretleriyle ta‘mīr olındı. Niçe rūzgārdan ṣoñra bir daḫı ta‘mīre
muḥtāc oldı. Bu kerre Cürhüm ḳabīlesi [209a MV] dāmen-der-miyān
idüp ma‘mūrelıġı yine ta‘ayyün buldı.
Fe-ammā Fākihī rivāyetinde binā-yı Ḫalīl’den ṣoñra evvelā Cürhüm
ḳabīlesi yapdı. Ḳavm-i ‘Amāliḳ[a] ta‘mīri anlardan ṣoñra vāḳi‘ oldı. Ḥālā ki
evvel beyān olınan eṣaḥdur.
Ve bi’l-cümle aḳvām-ı ‘Amāliḳa māl ü menāle mālik, ẟervet-i vefret-i
ni‘met ile ḫayrāta mütehālik bir bölük aġniyā iken şükr-i ni‘metde
ḳuṣūrlarına ve irtikāb-ı fesādāt u ma‘āṣī yüzinden fücūrlarına binā’en Ḥaḳ
sübḥānehu ve te‘ālā anlara Yemen ‘askerini ḥavāle eyledi. Niçe kerre yüz biñ
aġnām1 u mevāşīleri ellerinden çıḳup fenā bulduḳdan ṣoñra ḳarınca leşkeri

kendülere musallaṭ oldı. Ḫˇāh nā-ḫˇāh cümlesini ‘arż-ı Mekke’den sürdi,
çıḳardı. Zevāl-i ni‘metleri muḳarrer olduḳdan ṣoñra sā’ir ḳabā’il ü ‘aşā’ire
mekārī ve saḳḳā olmaġa başladılar. Bu ṭarīḳla arāżī-i muḳaddese vücūd-ı nā-
pāklerinden taṭhīr olınup Yemen vilāyetine sürildiler. Lākin anda daḫı
ḥālleri muntaẓam olmadı. Perīşān-ḥāllıġ-ıla cümlesi helāk oldı.
Ba‘de ẕālik anlar elinden olan ‘imāret-i Beytu’llāh lā’ik görilmedi. Cüz’ī
bahāne ile cümlesi yıḳılup Ḥażret-i [222b N1] İbrāhīm el-Ḫalīl yapduġı
esās üzerine bir miḳdār bināları ḳaldı. Zīrā ki anlar her dīvāra küllī irtifā‘
virmişler idi. Ḫuṣūṣā nuḳūş-ı maṣnū‘a ile her biri müzeyyen itmişler idi.2
Vaḳtā ki anlaruñ āẟārı münderis oldı, baḳiyye-i bünyān ile Beyt-i Şerīf
ḳabīle-i Cürhüm taṣarrufına girdi. Ol ḫarāb olan yirleri anlar ‘imāret itdiler.
Kerreten-ba‘de-uḫrā iḥyā-yı Beyt-i Şerīf’e cell-i3 himmetlerini ṣarf eylediler.
Lākin [447b E] mürūr-ı sinīn ü şühūr ile Cürhümīler daḫı mürtekib-i ‘iṣyān
oldılar. Ṭūfān-ı saḫaṭ-ı İlāhī ile bünyān-ı vücūdları ḫarābına bā‘is
olduġından ġayrı 4 Ka‘betu’llāh’uñ daḫı tezelzüline sebeb olup yeñiden
ta‘mīre muḥtāc olmasını ümem-i ātiyeye ẓāhir ü nümāyān eylediler.
Faṣl-ı sābi‘ fī binā-yı Ḳuṣay bin Kilāb

Ḫafī olmaya ki Ḳuṣay ḳāfuñ żammı ve ṣāduñ fetḥi ile “ba‘īd” ma‘nāsına
olan ḳaṣīnüñ taṣġīridür. Aṣlda ismi Zeyd iken babası vefātından ṣoñra
vālidesiyle celā-yı vaṭan idüp ehlinden ba‘īd olmaġla Ḳuṣay dinilmişdür. Pes
mezbūr Ḳuṣay kendü nafaḳasından arturabildügi kesb-i ḥelālini bir yire cem‘
idüp cell-i himmetle Beytu’llāh’ı ta‘mīr eyledi. Ve bir vechle ‘imāret-i dil-
peẕīr eyledi ki ol āna gelince ol gūne binā ve inşāyı kimse görmüş degül idi.
Ve bir ferdüñ levḥ-ı ẕihninden5 taṣvīri bile müressem olmamış idi.
Ḫuṣūṣā ki Beyt-i Şerīf’üñ bināsı yirlü yirinde iken tezyīn ü taḥsīni
ḳaṣdına yıḳup yapmaḳ olmamış idi. Ḳabīle-i Cürhüm ‘aşā’ir-i ‘Amāliḳa gibi
ġażab-ı İlāhī ve saḫaṭ-ı nā-mütenāhī ile fenā bulduḳdan ṣoñra āẟār-ı6 bināları
1 aġnām: en‘ām E
2 Ḫuṣūṣā//idi: - MV, E
3 cell-i: - N1
4 olduġından ġayrı: olduḳdan ṣoñra ġayrı N1
5 ẕihninden: ruḫında E
6 āẟār-ı: ābād E
daḫı mütezelzil ü münderis olmış idi. Aña binā’en Ḳuṣay bin Kilāb,
‘imāretine sa‘y-i belīġ idüp ve saḳfını cerīd-i naḫl ü ḫaşeble örtüp
müstaḥkem ḳılmış idi. Ḥattā ḳażiyyü’l-ḳużāt-ı Mekke, müverriḫ Zübeyr bin
Bekkār Kitābü’n-neseb’de bu ṭarīḳla taḥrīr ü beyān itmişdür.
Ve bi’l-cümle Māverdī ḳavlince Ḥażret-i İbrāhīm’den ṣoñra ‘imāret-i
Beytu’llāh’a mübāşeret ḳabīle-i Ḳureyş’den evvelā bunlara müyesser oldı.
Ḥażret-i İbrāhīm el-Ḫalīl [209b MV] bināsında Ka‘be’nüñ ṭūlī ṭoḳuz ẕirā‘
iken bunlar ṭoḳuz ẕirā‘ daḫı ziyāde ḳılup on sekiz arşun ṭūlinde binā
itdürmişlerdür. Fe-ammā ‘arż-ı cüdrānda ve sā’ir levāzım-ı bünyānda vaż‘-ı
ḳadīm terkini cā’iz görmemişlerdür.
Mevlānā müverriḫ Ḳuṭbu’d-dīn ḳavlince Ḳuṣay’un binā-yı beyt
itmesine bā‘iẟ bu idi ki babası Kilāb bin Mürre vefātından ṣoñra ki vālidesi
ile Rebī‘a bin Ḥarām tezevvüc idüp Şām vilāyetine göçdiler. Anda neşv ü
nemā bulup büyüdükden ṣoñra āl-i Rebī‘a’dan olan aḳribāsını Zühre1 nām
li-ümm ḳarındaşından ötüri mezbūra ṭa‘n u cefāya başladılar. Ḳuṣay ise
Rebī‘a’yı vālid-i aṣīli ṣanurdı. Kilāb oġlı idügini [448a E] cidden bilmezdi.
Birgün ki vālidesine āl-i Rebī‘a’dan şikāyet eyledi, “Bu ḳavm, baña ikide
birde ṭa‘n u levm iderler.” diyü söyledi. Fe-lā-cerem vālidesi kendüye [223a
N1] tesellī virdi. “Sen Kilāb bin Mürre gibi nāmdār, ḥaseb ü neseb
cihetinden bülend-iştihār, merd-i büzürgvāruñ oġlısun. Şimdiki ḥālde
aḳribā vü ta‘alluḳātuñ Mekke şehrinüñ ulularıdur. Ḫuṣūṣā ki vilāyet-i Ḥicāz
anlaruñ żabṭ u taṣarruflarındadur.” diyü bildürdi. Ḳuṣay bu ḫaberi işitdügi
gibi şād-kām olup bilā-te’ḫīr Mekke-i Mükerreme’ye ‘azīmet eyledi.
Vaḳtā ki varup şehre dāḫil oldı, ekābir-i ḳabā’il kendüyi mu‘azzez ü
muḥterem dutup her biri maḳdemini ḫōş gördi. Ḥattā Mekke şehrine
müstevlī olan Ḫuzā‘a ve sedene-i Beyt-i Şerīf olan Ḫalīl bin Ḥabeşe’nüñ
Ḥüsnā2 nām duḫter-i cemīlesini Ḳuṣay ile mütezevvic ḳıldılar. Az zamān
giçmedin niçe evlād u emlāk ve ecnād u ecyāda mālik olduḳdan ġayrı
miftāḥ-ı Beyt-i Şerīf anuñ ḳabża-i taṣarrufına girmege sebeb oldılar.
1 Nüshalarda “Zerāḥ” şeklinde yazılan bu isim “Zühre” olarak metne alındı. bk. Ali Osman
Ateş, “Kusay b. Kilâb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, https:
//islamansiklopedisi.org.tr/kusay-b-kilab (12.06.2019).
2 Ḥüsnā: Ḥuyey MV | Ḥayy E
Bedīhe1
Ḳuṣay cenābına iḳbāl ü devlet el virdi

Dimāġ-ı telḫına bezm-i ṣafā ‘asel virdi
Zīrā ki Ḫalīl vefātından ṣoñra miftāḥ-ı Beyt-i Şerīf ki duḫter-i aṣīlesi

Ḥüsnā2 taṣarrufına naḳl itdi, ol ise “Ben bu ḫidmete ḳādire degülüm.” diyü
isti‘fā idüp aḳribāsından Ebū Ġubşān’ı ḳā’im-maḳām idindi. Ḥālā ki Ebū
Ġubşān dā’imā ser-mest ü sekrān müdmin-i şarāb-ı erġavān bir lā-ya‘ḳıl ü
ālūde-dāmān olmaġın riā‘yet-i ādāb üzere edā-yı ḫidmete ḳādir 3
olmaduḳdan ġayrı gāh olurdı ki miftāḥ-ı Ka‘be’yi ḫāne-i ḫammāra rehn
iderdi. Müstevfā şarāb içüp mest ü lā-ya‘ḳıl gezer, yürürdi. Ḥattā beyne’l-
‘Urbān ḍarb-ı meẟel olmış idi. 4«‫ »أﺧﺴﺮ ﺻﻔﻘﺔ ﻣﻦ أﰉ ﻏﺒﺸﺎن‬fā’ide umarken
ziyān idenler ḥaḳḳında vird-i zebān ḳılınmış idi.
Fe-lā-cerem Ḳuṣay-ı muḥterem sedānet-i bāb-ı Ḥarām tevliyetini
mezbūr bī-devletden iştirā ḳıldı. Niçe rūzgār ol ḫidmet-i ‘ālī-menzilete ken-
düsi mutaṣarrıf oldı. Bi’l-āḫire Ḫuzā‘a ile mābeynlerine münāferet ü ‘adāvet
düşdi. Muṣāfāt5 üzere geçinmelerine cidden imkān olmadı. Ḥattā niçe niçe
muḥārebeler itdiler. ‘Āḳıbet Ḳuṣay kendülere ġālib olmaġla anlar Ka‘be’den
çıḳup gitdiler.
Ol tārīḫe dek Beytu’llāh ḥavālīsinde, ya‘nī ki bi’l-fi‘l Mekke şehri olduġı
maḥallerde büyūt ü süknā yoġ-ıdı. Gündüzin Mekke’ye gelüp ziyāret idenler
gice ile ḥille6 çekilürdi. Arż-ı [448b E] Mekke’de cenābet vuḳū‘ını cā’iz gör-
mezlerdi. Ba‘de-mā Ḳuṣay bin Kilāb kendülere ruḫṣat virdi. Her kişi
Beytu’llāh eṭrāfında süknāsını ḳayurdı. Ḥattā kendüsi bināya ibtidā idüp ev-
velā Dārü’n-nedve’yi [210a MV] yapdı. Mecma‘-ı ekābir-i ḳabā’il olup meş-
veretleri ve ḫuṭbe-i nikāḥa müta‘alliḳ cem‘iyyetleri Ḳureyşīlerüñ ol maḥalde
olur oldı.
Ve bi’l-cümle evvelā ḳabā’ile emāret ü7 ḥükūmet iden Ḳuṣay’dur ki ev-
vel-i ümerā-yı Ḳureyş’dür. Niçe menāṣıb-ı celīle anuñ yed-i mü’eyyedine
1 Bedīhe: - N1
2 Ḥüsnā: Ḥuyey MV, E
3 ḳādir: ḳādir-i küllī N1
4 “Ebî Gubşân’dan daha kötü bir alışveriş yapmak.”
5 Muṣāfāt: Müżāfāt MV, N1
6 ḥille: Cidde’ye N1 | çile E
7 emāret ü: - N1
müfevveż olmışdur ki bir ferd ne aña mālik olmışdur, [223b N1] ve ne te-
mellükine imkān bulmışdur. Evvelā ḥicābe ḫidmeti ki Beyt-i Şerīf’üñ
miftāḥı tevliyetidür, ẟāniyen siḳāye ki ḥüccāca mā’-i ‘aẕb içürmesidür ki
ḫuddām-ı Beytu’llāh’uñ elṭaf ḫidmetidür. ẞāliẟen rifādedür ki iṭ‘ām-ı ṭa‘ām-ı
ḥüccāc menziletidür.
Egerçi ki fī zamāninā simāṭ-ı ṭa‘ām metrūkdur, lākin neden terk olındı
ve ne zamānda terkine ruḫṣat virildi, ṭarīḳinüñ fehmi 1 ġayr-ı meslūkdür.
Rābi‘an Dārü’n-nedve eyāletidür ki vuḳū‘-ı enkiḥa-i ekābir ü şürefā ve cem‘iy-
yet-i meşveret-i ṣanādīd ü rü’esā ol maḳāmuñ lāzıme-i şerefiyyetidür. Ḫāmisen
eyālet-i elviye ki rimāḥ ucına baġlanan sancaḳlar ile ‘asker-i ‘Urbān’uñ şevketi
‘alāmetidür. Sādisen ḳıyāde ki emāret-i2 Ḥabeş devletidür.
Ve bi’l-cümle Ḳuṣay bu cümleye mutaṣarrıf idi. Kendüsi pīr olduḳdan
ṣoñra ẕikr olınan menāṣıbı evlādına ḳısmet itmiş idi. Ve ḥüccāca nice ikrām
iderse ebnāsına3 daḫı ol vechle sipāriş itmiş idi. Ve dā’imā ehl-i Mekke’ye ve
ḳavmine dir idi ki ‫اﳊﺠﺎج‬
ّ ‫» ﻣﻌﺸﺮ ﻗﺮﻳﺶ إﻧّﻜﻢ ﺟﲑان ﷲ وأﻫﻞ ﺑﻴﺘﻪ وﺣﺮﻣﻪ إ ّن‬
‫اﳊﺞ‬
ّ ‫ﺣﻖ اﻻﺿﻴﺎف ﻟﻜﺮاﻣﺔ ﻓﺎﺟﻌﻠﻮا اﻟﻴﻬﻢ ﻃﻌﺎﻣﺎً وﺷﺮا ً أ ّ م‬
ّ ‫وزوار ﺑﻴﺘﻪ وﻫﻢ أ‬
ّ ‫أﺿﻴﺎف ﷲ‬
4
5«‫ ﺣﱴ ﻳﺼ ّﺪر ﻋﻨﻜﻢ‬diyü söylerdi.
Pes kendüden ṣoñra ekber-i evlādı ki ‘Abdu’d-dār idi, anuñ icāzetinsiz
Beytu’llāh açılmazdı. Ve kimse duḫūle ruḫṣat bulmazdı. Anlar ki vefāt itdi,
benī ‘Abdümenāf ki Hāşim ve ‘Abdüşems ve Muṭṭalib ve Nevfel idi, anlar
mutaṣarrıf oldılar. Lākin ḳānūn-ı sābıḳa muḫālif vaż‘lar idüp
6«‫ »اﻟﺼﺪﻗﺔ ﳌﻦ ﻗﺒﻀﻪ‬mefhūmını müş‘ir ḫuṣūṣları irtikāb eylediler. Aṣlā benī
‘Abdu’d-dār ile benī ‘Abdümenāf miyānında ḥarb u ḳıtāl ve nizā‘ u ‘inād u

cidāl eksik olmadı.
‘Āḳıbet siḳāye ve rifāde ḫidmetleri benī ‘Abdümenāf’da ve ḥicābe ve livā
ve Nedve menziletleri benī ‘Abdu’d-dār’da olmaḳ üzere ṣulḥ olındı. Lākin az
zamānda [449a E] yine bozıldı. Rifāde ve siḳāye Hāşim’e revā görildi ki
mezbūr Hāşim, ġāyetle ġınāya mālik idi. Benī Ḳureyş’den riḥletü’ş-şitā ve’s-
1 fehmi: fehīmi N1
2 ḳıyāde ki emāret-i: ḳatāde ki ‘imāret-i N1 | ḳabāde ki emāret-i E
3 ebnāsına: evlāsına N1
4 ‫ ﺿﻌﻒ‬:‫ اﺿﻴﺎف‬N1, E
5 “Ey Kureyş kabilesi, şüphesiz ki siz Allah’ın, onun beytine ve haremine mensup olanların
komşususunuz. Hacılar ve Allah’ın beytini ziyaret edenler Allah’ın misafirleridir. Onlar,
ikramda bulunulmaya en layık olan misafirlerdir. Onları hac günlerinde sizin [şehrinizden]
ayrılıncaya kadar yedirip içirin.”
6 “Sadaka, elinde tutana aittir.”
ṣayf sünnetini ve żiyāfet-i Mekke’de iṭ‘ām-ı ẟerīd ri‘āyetini evvelā anlar itmiş-
dür. Ve ismi ‘Amr1 iken itmegi heşm idüp ẟerīd itdügi içün Hāşim dinilmiş
idi. Ḥattā fuṣaḥā-yı ‘Arab’dan biri anuñ vaṣfında bu ebyātı naẓm2 itmiş idi.
Naẓm
‫ورﺟﺎل ﻣ ّﻜﻪ ﻣﺴﻨﺘﻮن ﻋﺠﺎف‬ ‫ﻋﻤﺮو أﻟّﺬى ﻫﺸﻢ اﻟﺜﺮﻳﺪ ﻟﻘﻮﻣﻪ‬

3‫ﺳﻔﺮ اﻟﺸﺘﺎء ورﺣﻠﺔ اﻻﺻﻴﺎف‬ ‫ﺳﻨّﺔ ﻟﺪﻳﻪ اﻟﺮﺣﻠﺘﲔ ﻛﻼ ﳘﺎ‬
Faṣl fi’l-binā-yı ẟāmin bi-mübāşereti’l-Ḳureyş ‘alā ṣun‘i’l-mütebāyin

Şeyḫ Muḥammed Ṣāliḥ, Sebīlü’l-hüdā ve’r-Reşād nām kitābında yazar
ki bir ḫātūn micmere ile Beyt-i Şerīf’e maḳrūn olup estār-ı hidāyet-esrārın
buḫūrlamaġa meşġūl iken bir şerāre ḳalḳup ẟiyāb-ı Ka‘be’ye ta‘alluḳ itmiş.
Ya‘nī ki göz ḳızardup germiyyetle4 Mekke dāmenine teşebbüẟ eylemiş. Tā
ki bu ṭarīḳla Beytu’llāh’uñ [224a N1] saḳfı yanup tecdīde [210b MV]
muḥtāc olmış. Ma‘a hāẕā ol ḥavālīde mühimmāt-ı binā ve kerāste
nāmındaki ḥavā’ic-i inşā bulınmaduġı taḥaḳḳuḳ bulmış.
Fe-lā-cerem Bānī-i bünyān-ı ebdān-ı benī Ādem ve Vāḳıf-ı rümūz-ı
künūz-ı cesed-i muṭalsam ol eẟnālarda inşā-yı ġarā’ib ḥükm ḳılmış. Bāḳūm
nām mi‘mār ve re’īs-i neccār, ḳayṣer-i Rūm ṭarafından yüklenmiş ruḫām u
aḫşāb u ḥadīd ile memlū ḳılınmış. Ya‘nī ki mülūk-i 5 Fürs, Ḥabeşe
cāniblerinde iḥrāḳ eyledükleri kenīsenüñ tecdīdi niyyetine yüklenüp
gönderilmiş bir sefīne-i ‘aẓīme sāḥil-i Cidde’de şiddet-i6 rūzgārdan ḳaraya
urmış. Gūyā ki Ḳāżiyyü’l-ḥācāt ol mühimmāt-ı binā defīnesi olan sefīneyi
Beyt-i Şerīf’i ta‘mīr içün irsāl buyurmış.
1 Nüshalarda “ ‘Ömer” şeklinde yazılan bu isim “ ‘Amr” olarak metne alındı. bk. İbrahim
Sarıçam, “Hâşim b. Abdümenâf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, https:
//islamansiklopedisi.org.tr/hasim-b-abdumenaf (23.02.2020).
2 naẓm: tekellüm MV | ta‘allüm E
3 “Onun adı Amr’dır. Mekke’nin adamları zayıf ve güçsüz iken kavmi için ekmeği ufalttı,
[tirit yaptı]. İki defa yolculuk yapmak, kışın yola çıkmak, yazları geri dönmek, bunların ikisi
de onun geleneğidir.”
4 germiyyetle: keẟretle N1
5 Ya‘nī ki mülūk-i: Ki memlūk-i N1
6 şiddet-i: müşedded N1
Velīd bin Muġīre ki bu ḳıṣṣanuñ ḫaberin almış, ‘ale’l-fevr varup

Bāḳūm-ı merḳūmdan ol aḫşāb ve levāzımı iştirā idüp kendüyi bile getürmiş.
Cümlesi Ka‘betu’llāh’uñ ta‘mīrine ṣarf olınmış.
İbn İsḥāḳ’dan menḳūldür ki ol tārīḫde Mekke’de bir Ḳıbṭī üstād bennā
bulınup sā’ir yapucılara muvāfaḳat ve muḳaddemāt-ı bināya mübāşeret ḳaṣd
itdükde hemān-dem Ka‘be ḳapusından bir ḥayye-i ‘aẓīme çıḳar. Bi-ṭarīḳi’l-
hedāyā getürilen aḫşāb u levāzımı sā’irinden ṭarḥ ider. Beyt-i Şerīf’üñ
dīvārına müşrif maḥalde ḳarār eyler. Ve ol gence1 nigehbān ṣūretinde ṭurup
eṭrāfına nigerānla mekẟ ü temekküni iḫtiyār eyler. Mehābetinden bir ferd
yaḳınına varamaz. “Ḥāfıẓ-ı Ka‘be olmaḳdur.” diyü ḳatline daḫı kimse [449b
E] cür’et eyleyemez. Dā’imü’l-evḳāt aġzın açar ṭurur. Oġlan2 başı gibi re’si
ve siyāh reng ḳarnı ve arḳası ẓāhir idügini kibār u ṣıġār bi’l-mu‘āyene görür.
Müverriḫīn ḳavlince niçe rūzgār ve ba‘żılar zu‘mınca beş yüz yıl leyl ü
nehār maḥall-i muḳarrerinde ẟābit olur. ‘Āḳıbet Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālānuñ
emri ile, İbn ‘Utbe 3 taḥḳīḳı üzere bir ‘aẓīmü’l-cüẟẟe ḳuş ẓāhir olup ẕikr
olınan ẟu‘bānı ḳapup nā-bedīd olduġı mütebādir olur.4
Ḳureyş ḳavmi ki bu ḥāli görürler, Ka‘be gibi genc-i mübhem kendülere
bilā-māni‘ ü dāfi‘ musaḫḫar 5 olduġını bilürler. “İnşā’allāhu te‘ālā bizüm
Beyt-i Şerīf’i ta‘mīrimüz rıżā-yı ilāhīye muvāfıḳdur.” diyü sevinürler.
Ol eẟnālarda bir mübārek günde bināsına mübāşeret ḳılurlar. Ve āẟār-ı
binā-yı ḳadīmini yıḳup cümlesini6 yeñiden yapmaġa sa‘y iderler. Bu eẟnāda
sulṭānü’l-enbiyā, bürhānü’l-aṣfiyā, Muḥammed Muṣṭafā ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve
sellemüñ pederi ‘Abdu’llāh bin ‘Abdü’l-Muṭṭalib’üñ ṭayası ‘Ābid bin ‘İmrān
bin Maḫzūm gelür. Binā-yı Ka‘be’den bir ṭaşcaġız ḳoparup7 eline alur. Ḥālā
ki sā‘atiyle ol ṭaşcaġız mezbūruñ elinden ṣıçrar, evvelki maḳāmına varup
ta‘alluḳ ider. Mezbūr ‘Ābid ki bu sırrı idrāk eyler, “Yā ma‘şer-i Ḳureyş,
Beytu’llāh’ı ḥelāl māliñüzden binā eyleñ. Şübhelü māliñüzi8 buña ṣarfı revā
görmeñ.” diyü söyler. Andan ṣoñra Beytu’llāh’ı bölişürler. Şıḳḳ-ı bābı9 benī
1 gence: gün N1
2 Oġlan: Oġlaḳ E
3 ‘Utbe: ‘Uteybe N1
4 olup//olur: olur N1
5 musaḫḫar: - N1
6 cümlesini: - N1
7 ḳoparup: çıḳarup E
8 māliñüzi: mā-melekiñüzi MV
9 bābı: bināyı N1
Zühre ve benī ‘Abdümenāf’a virürler. Rükn-i esvedle rükn-i miyānını benī

Maḫzūm’a ve anlaruñ tevābi‘ine ta‘yīn iderler. Nīteki ẓahr-ı Ka‘be’yi benī
Cimḥ1 ve benī Sehm’e gösterürler. Ve şıḳḳ-ı ḥaceri benī ‘Abdu’d-dār’a ve
benī Esed bin ‘Abdu’l-‘uzzā’ya [224b N1] ve benī ‘Adiyy bin Ka‘b’a
münāsib görürler. Ya‘nī ki icāre2 cem‘ını ve kesüp terāş idüp yaḳışdurmasını
[211a MV] ol cümleye sipāriş ḳılurlar.
Ḥattā vāṣıl-ı maḳām-ı lī-ma‘a’llāh,3 Ḥażret-i Muḥammed Resūlu’llāh
salla’llāhu ‘aleyhi ve sellem ol tārīḫde anlaruñla bile bulınurlar. Vaḳtā ki
hedm-i bünyān-ı ‘atīḳ temeline müntehī olur, bu maḥalde bir yeşil ṭaşcaġız
ẓuhūrı taḥaḳḳuḳ 4 bulur. Her çend ki külüng ile ururlar, ḫaṭf-ı baṣar
idecekleyin berḳ-ıla ol maḳāmı şerāre-bār görürler. Andan ṣoñra esāsına
ta‘arruż itmeyüp yuḳarusınuñ ta‘mīrine mübāşeret ḳılurlar.
Şol zamān ki āẟār-ı bünyān mevżi‘-ı rükne dek intihā vü pāyān bulur,
ḳabā’il-i ‘Arab nizā‘ u iḫtilāfa düşüp her ḳabīle “Rükni biz ḳoyalum.” diyü
rücḥān 5 da‘vāsına başlarlar. Bu ḫuṣūṣı re’īsleri faṣl idemeyüp ḳıtāl itmegi
muḳarrer ḳılup birbirlerine düşerler. Ba‘de ẕālik meşā’iḫden Ebū Ümeyye
bin el-Muġīre bin ‘Abdu’llāh gelüp mā-beynlerini [450a E] faṣl ider.
“Ḥāliyen her kim bāb-ı ṣafādan cümleden muḳaddem dāḫil olursa ol size
ḥakem olsun.” diyü söyler. Anlar daḫı rıżā virürler.6 Faṣl-ı nizā‘ı ya‘nī ki
alıḳorlar.
Ve lākin ḥikmet Ḫudā’nuñdur, anlar bu maḳūle ḳīl ü ḳāl ṣadedinde
iken cümleden evvel dāḫil-i bāb-ı ṣafā Ḥażret-i Muḥammed Muṣṭafā
ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem olur. Her gören “İşte, Muḥammed-i Emīn
geleyor.” diyü sürūr ü neşāṭ ‘arża ḳılurlar. Bu ḥāl ile vāḳi‘-i ḥāli ki ḥażrete
‘arż iderler, “Mā-beynümüzi nice faṣl idersün? Emr-i şerīfüñe muṭī‘ u
münḳāduz.” diyü söylerler. Hemān-dem Ḥażret-i Muḥammed-i ekrem
ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem bir cāme isterler. Ve ol ‘abānuñ ortasına rükn-i
şerīfi ḳorlar. Ve her ḳabīlenüñ re’īs ü kebīrlerini “Birer ṭarafından yapışsun.”
buyurırlar. Bu ṭarīḳla eşrāf-ı rü’esā vü ḳabā’il marżiyyü’l-ḥāl iken iletüp
1 Cimḥ: Ḥac N1 | Ḥameḥ E

2 icāre: ḥicāre MV
3 Burada “Benim Allah ile öyle anlarım olur ki ne mukarreb melekler ne de bir nebî o
yakınlığı elde edememiştir (Münâvî, Feyzü’l-kadîr, IV, 8).” şeklindeki hadis-i şerife telmih
vardır.
4 taḥaḳḳuḳ: daḫı N1
5 rücḥān: ḥicāre MV, E
6 virürler: gösterürler N1
maḥalline muḳābil yirde ṭurġurırlar. Ba‘dehu kendüler mübārek elleriyle

alup mevżi‘ine vaż‘ı münāsib görürler. Kibār u ṣıġār ḥażretüñ ḥüsn-i tedbīr-i
mu‘ciz-şi‘ārını pesend iderler. “Muḥammed-i emīn olmasa bizden
muḥārebe-i ‘aẓīme ṣudūrı muḳarrer idi.” diyü şükrler eylerler. Ḥattā
Hübeyre bin Ebī Vehb [el]-Maḫzūmī ol eẟnāda bu ḳaṣīdeyi söylemişdür.
Ḥażret-i Faḫr-i 1 Mürselīn evṣāf-ı ḥasenesini le’ālī-i naẓmında derc
eylemişdür.
Naẓm
‫ﺤﺲ ﻣﻦ ﺑﻌﺪ أﺳﻌﺪ‬ِ ّ‫ﺟﺮت ﻃﲑﻫﻢ ﻟﻨ‬ ‫ﻓﻀﻞ ﺧﻄّﺔ‬ ِ ‫ﺷﺎﺟﺮت اﻷﺣﻴﺎء ﰲ‬
‫وأوﻗﺪ راً ﺑﻴﻨﻬﻢ ﺷّﺮ ﻣﻮﻗﺪ‬ ‫ﻣﻮدة‬
ّ ‫ﻐﺾ ﺑﻌﺪ‬ ِّ ‫ﺗﺮاﻣﻮا ﺎ ﻟﺒ‬
ِ ‫وﱂ ﻳﺒﻖ ﺷﻲء ﻏﲑ‬
‫ﺳﻞ اﳌﻬﻨّﺪ‬ ‫ﻓﻠﻤﺎ رأﻳﻨﺎ اﻷﻣﺮ ﻗﺪ ﺣﺎن ﺟ ّﺪﻩ‬ ّ
‫ﳚﻲء ﻣﻦ اﻟﺒﻄﺤﺎء ﻣﻦ ﻏﲑ ﻣﻮﻋﺪ‬ ‫ﻃﺎﻟﻊ‬
ٍ ‫رﺿﻴﻨﺎ وﻗﻠﻨﺎ اﻟﻌﺪل ّأول‬
‫ﳏﻤﺪ‬
ّ ‫ﻓﻘﻠﻨﺎ رﺿﻴﻨﺎ ﻷﻣﲔ‬ ‫ﳏﻤﺪ‬ ّ ‫ﻓﻔﺎﺟﺄ ﻫﺬا اﻷﻣﲔ‬
‫وﰱ اﻟﻴﻮم ﻣﻊ ﻣﺎ ﳛﺪث ﷲ ﰱ ﻏﺪ‬ ‫ﺶ ﻛﻠّﻬﺎ أﺳﻮ ﺷﻴﻤﺔ‬ ٍ ْ‫ﲞﲑ ﻗﺮﻳ‬
[225a N1] ‫أﻋﻢ وأرﺿﻰ ﰱ اﻟﻌﻮاﻗﺐ واﻟﺒﺪى‬ ‫ﻓﺠﺎء ﻣﺮ ﱂ ﻳﺮ اﻟﻨّﺎس ﻣﺜﻠﻪ‬
‫ﺣﺼﺔ ﻣﻦ رﻓﻌﻪ ﻗﺒﻀﺔ اﻟﻴﺪ‬ّ ‫ﻟﻪ‬ ‫أﺧﺬ ﻃﺮاف ّاﻟﺮداء وﻛﻠّﻨﺎ‬
‫أﻛّﻔﻬﻢ واﱃ ﺑﻪ ﺧﲑ ﻣﺴﻨﺪ‬ ‫ﺣﱴ إذا ﻣﺎ ﻋﻠﺖ ﺑﻪ‬ ّ ‫ﻓﻘﺎل ارﻓﻌﻮا‬
‫ﻓﺄﻋﻈﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ رأى ﻫﺎد وﻣﻬﺘﺪ‬ ‫ﻛﻞ رﺿﻴﻨﺎ ﻓﻌﻠﻪ وﺻﻨﻴﻌﻪ‬ ّ‫و‬
2‫ﻳﺮوح ﺎ ﻫﺬا اﻟﺰﻣﺎن وﻳﻐﺘﺪى‬ ‫وﺗﻠﻚ ﻳﺪ ﻣﻨﻪ ﻋﻠﻴﻨﺎ ﻋﻈﻴﻤﺔ‬
ّ
1 Faḫr-ı: Faḫr-i ‘Ālem seyyidü’l N1

2 “Yaşayanlar işin fazileti için kavga etti. Onların şans kuşları uğurlu [bir zamandan] sonra
uğursuzlukla uçtu. Sevgiden sonra nefretle işi fırlattılar. [Bu iş] onların arasında fena bir
ateş yaktı. İşi gördüğümüzde zamanı gelmişti. Geriye sadece kılıcın çekilmesi kalmıştı.
Habersiz olarak dağ arasındaki dereden ilk gelen kişinin adaletine razı olduk. Bu
Muhammedü’l-emin bize şaşırdı. Ve biz Muhammedü’l-emin’den razı olduğumuzu
söyledik. O, bütün Kureyş’in en hayırlısı ve düzgün karakterlisi idi. Ve bugün de yarın da
Allah ne hadiseler getirecek? O, hiç kimsenin benzerini görmediği bir iş yaptı. Başından ve
sonundan, bütün insanları razı etti. Bizi bir kumaşın etrafına aldı. Ve hepimiz de onun bir
tutam parçasını kaldırdık. Bize ‘Onu avuçlarınızı kaldırabildiğiniz kadar yükseltin.’ dedi.
Destekçilerin hayırlısı [olan Hz. Muhammed] de yardım etti. Hepimiz onun yaptığından
ve buluşundan râzı olduk. O zaman onun doğru yolu gösteren fikri ve rehberliği için onu
yücelt. Bu onun bizim üzerimizdeki, zamanın kendisiyle gelip geçtiği yüce elidir. |
Nüshalarda görülen imla hataları manzumenin Abdülaziz bin Muhammed bin
Abdülmuhsin es-Selman neşri doğrultusunda tashih edildi (Mevâridü’z-zamân li-Dürûsi’z-
Ba‘żı müverriḫīn ḳavlince bu1 ḳażiyye, ya‘nī ta‘mīr-i Mekke ve vaż‘-ı

rükne müte‘alliḳ [211b MV] olan [450b E] ef‘āl-i marżiyye zamān-ı
ba‘ẟden on beş yıl evvel idi, diyü ḳavl-i Mücāhid’e iḳtidā iderler. Ve niçeler
İbn İsḥāḳ’ı pīşvā idinüp ba‘ẟden ancaḳ beş yıl muḳaddem idi, dirler. ‘Āmme-i
fużalā-yı aṣḥāb āẟārı ise ol zamāndan, ya‘nī ki Ḳureyş ḳavmi2 Beyt-i Şerīf’i
ta‘mīr itdükleri evānda3 sinn-i şerīf-i Seyyidü’l-mürselīn ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve
sellem otuz beşde idügini ta‘yīn eylerler.
Ba‘de-mā bünyān-ı Ka‘be’de Ḥażret-i Ḫalīl bināsından ṭūlen ṭoḳuz
ẕirā‘ izdiyād muḳarrer iken ‘arżen vaż‘-ı ḳadīminden bir ẕirā‘ noḳṣānını
nafaḳa-i ḥelālinden olan mālüñ nihāyet bulmasından olmış idi, dirler.
Nihāyet ba‘de-zamānin gelenlere resm-i ḳadīmi ma‘lūm olmaḳ içün bir
direk pāresi dikilüp ‘alāmet-i noḳṣān bildürilmiş idi, diyü ḫaber virürler.
Faṣl fī binā’i’t-tāsi‘ ‘alā yed-i ‘Abdu’llāh bin Zübeyr

Mezbūr ‘Abdu’llāh bin Zübeyr ki ‘aşere-i mübeşşerenüñ biri ve Ebū
Bekr-i Ṣıddīḳ raḍiya’llāhu ‘anh ḥażretlerinüñ duḫter-zādesidür, Yezīd-i
fāsıḳa bī‘atden ibā idüp Medīne-i Münevvere’den Mekke-i Mükerreme’ye
ki firār eyledi, ehl-i Ḥicāz u Yemen ü ‘Irāḳ u Ḫorāsān kendüden4 bī‘at idüp
ancaḳ ehl-i Mıṣr u Şām, Yezīd’üñ bī‘atine raġbet gösterdi.
Vaḳtā ki Yezīd-i pelīd helāk oldı, anlar daḫı İbn Zübeyr’e mütāba‘at
iḫtiyār eyledi ki tafṣīli maḥallinde mesṭūrdur. Ammā zamān-ı Yezīd’de ki
Ḥuṣayn bin Nümeyr ṭalib-i izāle-i İbn Zübeyr olup Mescid-i Ḥarām’ı
muḥāṣara ḳıldı. Ve mencenīḳ naṣb idüp büyük büyük ṭaşlar atmaġla ba‘żısı
ṭoḳınup Ka‘be-i Mükerreme dīvārlarını hedm itdi. Ḥattā kisvesi ve ba‘żı
aḫşābı5 ṭutuşup yandı, gitdi.
Ḥikmet Ḫudā’nuñdur, ol eẟnālarda Yezīd’üñ helāki ḫaberi geldi.
Ḥuṣayn daḫı münhezim olup yıḳıldı, gitdi. Ba‘dehu ‘Abdu’llāh bin Zübeyr,
zemân Hutab ve Hikem ve Ahkâm ve Kavâ’id ve Mevâ’iz ve Âdâb ve Ahlâku Hisân, ? 2004,
c. 4, s. 415).
1 ḳavlince bu: - MV, N1
2 ḳavmi: - N1, E
3 evānda: zemānda N1
4 kendüden: - N1
5 ba‘żı aḫşābı: aḫşābı ṭutuşup MV | ba‘żı aḫşābı düşüp ṭutuşup N1
Ka‘be’nüñ ol ḥālle ṭurmasını münāsib görmeyüp ta‘mīrine ṣarf-ı cell-i

himmet itdi.
Ṣaḥīḥayn-ı Şeyḫayn’de ‘Ā’işe raḍiya’llāhu ‘anhā rivāyeti ile mesṭūr olan
ḥadīẟ-i şerīf daḫı vaḳ‘a-i İbn Zübeyr’e delālet itmiş idi ki Faḫr-i ‘Ālem
ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem buyurmışlar idi ki ‫» ﻋﺎﺋﺸﺔ ﻟﻮﻻ ان ﻗﻮﻣﻚ ﺣﺪﻳﺜﻮ ﻋﻬﺪ‬
‫ﻟﻜﻔﺮ ﻟﻨﻘﻀﺖ اﻟﻜﻌﺒﺔ وادﺧﻠﺖ ﻓﻴﻬﺎ ﺳﺘّﺔ اذرع ﻣﻦ اﳊﺠﺮ وﳉﻌﻠﺖ ﳍﺎ ﺑﲔ ً ﻳﺪﺧﻞ اﻟﻨﺎس‬
‫ ﺣﲔ ﺑﻨﺖ اﻟﻜﻌﺒﺔ ﻓﺎن‬1‫ﻣﻨﻪ و ً ﳜﺮﺟﻮن وﻷﻟﺰﻗﺘﻬﺎ ﻻرض أ ّﻣﺎ ﻋﺎﺋﺸﺔ ﻓﺎ ّن ﻗﺮﻳﺸﺎً اﻗﺘﺼﺮ ﺎ‬
2«‫ﻛﻮا ﻣﻨﻪ‬
‫[ ﺑﺪ اﻟﻘﻮﻣﻚ ﻣﻦ ﺑﻌﺪى ان ﻳﺒﻨﻮﻩ ﻓﻬﻠّﻤﻰ ﻻرﻳﻚ ﻣﺎ ﺗﺮ‬225b N1]
Ya‘nī [451a E] ki Faḫr-i ‘Ālem ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem
buyurmışlardur ki “Yā ‘Ā’işe, eger senüñ ḳavmüñ küfr ü şirk cihetinden
ḥādiẟü’l-‘ahd olmaya idi, ben Ka‘be’yi yire ber-ā-ber idüp Ḳureyş ḳavmi ḳaṣr
itdükleri altı ẕirā‘ noḳṣān bināyı yine ‘imāretine idḫāl ḳılurdum. Ve
Beytu’llāh’a iki ḳapu vaż‘ iderdüm ki ḥüccāc u züvvār birinden gireler ve
birinden çıḳalardı. Ammā yā ‘Ā’işe, benden ṣoñra senüñ ḳavmüñden biri
ẓuhūr idüp Ka‘be bünyādına mübāşeret 3 iderse gel, sana ol maḥalli
göstereyin ki ol zamānda anlara bildüresin.” buyurup vaḳ‘a-i Zübeyr’i işāret
itmişler idi.
Vaḳtā ki Ḥażret-i ‘Ā’işe’nüñ hem-şīre-zādesi olan ‘Abdu’llāh bin 4
Zübeyr ‘imāret-i Beyt-i Şerīf’e mübāşeret eyledi, ḥażretden işitdügi üzere
[212a MV] bu ḥadīẟ-i şerīfi naḳl idüp baḳiyye-i aṣḥāb ile müşāvere ḳıldı.
Tā ki hezār ḫavf u ḫaşyetle baḳiyye-i binā hedm olındı. Ve eṭrāfına perdeler
aṣılup dīvārları bināsı ol estāruñ ṭaşrasından yapdurıldı. Beytu’llāh
maḥallinüñ açuḳ ḳalması münāsib görilmedi. Ve esās-ı ḳadīmi bulınup
vaṣiyyet-i Resūlu’llāh ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem üzere ol ḳaṣr olınan yirine
idḫāl ü ilḥāḳ ḳılındı. Ḥattā Ḳureyş ḳavmi ‘imāret itdükleri zamānda ‘alāmet
vaż‘ olınan ṭaş ki bir ‘amūd pāresi idi, giderildi. 5 Bāb-ı Ka‘be daḫı arża
mülāṣıḳ ḳılınup şarḳī ve ġarbī iki ḳapu açdurıldı. Bu kerre ṭūl-i binā-yı Beyt-i
1 ‫اﺳﺘﺼﻐﺮ ﺎ‬: ‫ اﺳﺘﻘﺼﺮ ﺎ‬MV

2 “Ey Â’işe, eğer senin kavmin sapkınlıktan yeni vazgeçmiş bir kavm olmasaydı Ka‘be’yi yıkar
Kureyşlilerin kısalttıkları altı zirâ’ı taşlarla eklerdim. İki kapı oluştururdum. Kapılardan
birinden insanlar girer birinden çıkarlardı. Onu yerle bir ederdim. Kureyşliler onu inşa
ederken kısaltmıştı. Ey Ayşe, eğer senin kavmin benden sonra yeniden inşa ederse, gel sana
onların ne bırakacaklarını göstereyim.” ǀ Metinde ilgili hadisin kaynağı bildirildiği için
burada ayrıca bildirilmedi.
3 mübāşeret: - N1
4 ‘Abdu’llāh bin: - N1
5 giderildi: görildi N1
Şerīf yigirmi yedi ẕirā‘ idügi taḥaḳḳuḳ buldı. Ve şol zamān ki binā
mühimmātı tamām oldı, Beyt-i Şerīf’üñ ḫāric ü dāḫili misk ü ‘anber ile
taṭyīb olındı. A‘lāsından esfeline dek tebḫīr1 ü taṭyīb emri yirin buldı.
Ba‘dehu dībāc kisve ile örtildi. Binādan fażlā ḳalan ḥicāreler Beytu’llāh
eṭrāfınuñ ferşine döşendi. On ẕirā‘ miḳdārı maḥalle dek kifāyet itdi.2 Ve
ferāġatları tārīḫ-i hicretüñ sene erba‘a ve sittīn recebinüñ üç güni ḳalduḳda
vuḳū‘ buldı.
Bu vechle taṭyīb ü terġībden ṣoñra İbn Zübeyr ve sā’ir ṣaḥābe-i kirām
secdāt-ı şükr eyleyüp ‘umūmen ehl-i Mekke ile mu‘ammer olduḳları ḥālde
ten‘īm niyyetine çıḳılup yüz re’s ḳurbān kesdürildi. Ve ol rūz-ı pīrūz ‘īd u
nev-rūzdan ziyāde i‘tibār ile geçdi. Ḥattā ẕikr olınan ‘umre ehl-i Mekke
miyānında “ ‘Umre-i Recebiyye” diyü iştihār buldı. Ve seneden seneye ol
güne raġbetleri müteḥaḳḳıḳ oldı.
Faṣl fi’l-binā el-‘āşir el-aḫīre ‘alā yed-i Ḥaccāc bin Yūsuf

es-ẞeḳafī el-mübīre
Tārīḫ-i hicretden [451b E] sene erba‘a ve seb‘īn ki dāḫil oldı, Ḥaccāc-ı
mezbūr iki yıl muḳaddem İbn Zübeyr’i Ḥarem-i Şerīf’de muḥāṣara idüp
Cebel-i [Ebū] Ḳubeys’den mencenīḳ ḳurup Beytu’llāh-ı Şerīf’üñ ba‘żı
yirlerin yıḳup ḫarāb itmiş olmaġla ba‘de-zamānin tecdīd ü ta‘mīrini murād
idindi. Lākin kendüsi taḫrīb itdügini añmayup ‘Abdu’llāh bin Zübeyr’üñ
nāmına ta‘mīr-i aḫīr devletini lā’iḳ görmeyüp bi-ṭarīḳi’l-ḥīle ‘Abdü’l-Melik
bin Mervān’a mektūb gönderdi. [226a N1] “Bundan aḳdem İbn Zübeyr,
Beyt-i3 Şerīf’i yıḳup resm-i ḳadīmine muḫālif vaż‘ ve izdiyād-ı bünyād ile
bildügi gibi yapdurmışdur. Ḥālā vaż‘-ı sābıḳı üzere ta‘mīri ve kendü ḫōd-
rāylıġı ile iḥdāẟ eyledügi ḳapusınuñ sedd-i dil-peẕīri mühimmāt-i dīn ü
devletdendür.” diyü bildürdi. ‘Abdü’l-Melik bu mażmūnı beyān-ı vāḳi‘
ẓann itmekle yıḳup, “Anun muḥdeẟātını giderüp vaż‘-ı sābıḳı üzere
yapdurasun.” diyü Ḥaccāc’a ruḫṣat virdi.
1 tebḫīr: be-te’ḫīr N1
2 itdi: idüp döşendi N1
3 Beyt-i: Ka‘be-i E
Mezbūr daḫı altı ẕirā‘ ve bir ḳarış miḳdārı yirini yıḳdurdı. Esās-ı
‘imāret-i Ḳureyş üzere ol dīvārını tekrār yapdurdı. Ve ol ḫālī ḳalan çuḳur
yirleri ṭoldurup āẟār-ı bināda fażla1 ḳalan ṭaşlar ile döşetdi. Ve bāb-ı şarḳīsini
açdurup ġarbī olan ḳapusını sedd itdürdi. Ġayrı yirlerine cidden ta‘arruż
eylemedi. Ve kendü zu‘mınca ke-ennehu iḫtitām-ı ‘imāret-i Beytu’llāh
kendü mübāşeretiyle encām bulmış oldı.
Ve ol sene ki Ḥaccāc-ı ẞeḳafī binā-yı beyti itmām itdi, ḫalīfe nāmındaki
‘Abdü’l-Melik ol yıl ḥacc-ı şerīf niyyetiyle Mekke-i Müşerrefe’ye yitdi ki
birgün Ḥāris bin ‘Abdu’llāh bin Ebī [212a MV] Rebī‘a-i Maḫzūmī ile
muṣāḥabet eẟnāṣında İbn Zübeyr’üñ Beyt-i Şerīf’i ‘imāreti ve ol ḥadīẟ-i şerīf-i
sābıḳı Ḥażret-i ‘Ā’işe’den rivāyeti ẕikr olındı. “Ben şöyle ẓann iderin ki ol
ḥadīẟ ṣaḥīḥ olmaya ve İbn Zübeyr’üñ ‘Ā’işe’den rivāyeti ḫilāf-ı vāḳi‘ ola.”
diyü ‘Abdü’l-Melik ki Ḥāriẟ’e ḫiṭāb eyledi, Ḥāriẟ raḍiya’llāhu ‘anh “Ben daḫı
ol ḥadīẟ-i şerīfi Ḥażret-i ‘Ā’işe’den işitmiş idüm. Ḥażret-i Resūl’den
rivāyetini taḥḳīḳ itmiş idüm.” ḫaberin ki söyledi, ‘Abdü’l-Melik’e ḥicāb ‘ārıż
olup başını aşaġa itdi. Elindeki ḳaḍīb ile bir miḳdār taḥarrükden ṣoñra tekrār
Ḥāriẟ cānibine ḫiṭāb eyledi. “Eger İbn Zübeyr ‘alā ḥālihi ḳala idi, kimse
andan ötüri baña sū’-i ẓann itmeye idi, v’allāhi yeg isterdüm.” diyü söyledi.
Ammā ḳaçan ki Velīd bin ‘Abdü’l-Melik’üñ emāreti zamānı oldı,
[A452a2 E] kendü cānibinden Mekke’de vālī olan Ḫālid bin ‘Abdu’llāh el-
Ḳasrī’ye otuz biñ dīnār gönderdi. Tā ki ol ẕeheb-i ḫāliṣden levḥalar dökildi.3
Ka‘be-i Müşerrefe’nüñ iki ḳapusı ve mīz-ābı ol ẕehebī taḫtalar ile ḳaplandı.
Altun oluḳ ıṭlāḳı andan ṣoñra vuḳū‘ buldı. Ve ol ẕeheb-i ḫāliṣuñ mā-‘adāsı
bāṭın-ı Ka‘be’deki esāṭīn ü erkāna ṣarf olındı ki ol zer-i ṣāfī Ṭuleyṭule
fetḥinde Cezīre-i Endülüs’de bulınan mā’ide-i zerrīn ü sīmīnden ḥāṣıl itmiş
idi ki Ḥażret-i Süleymān bin Dāvūd ‘aleyhimā es-selāmuñ ḫāṣ mā’idesi idi.
Ḥattā zeberced ü yāḳūtdan ṭavḳları var idi. Ba‘de’l-iġtinām bir güçlü,
ḳuvvetlü ḳatır güçle götürmiş idi. Ḥaḳ budur ki ḫalīfe-i mezbūr ol maṣrafı
ġāyetle maḥalline eylemişdür. 4«‫»ﺗﻘﺒّﻞ ﷲ ﺧﲑاﺗﻪ‬
1 ḳalan//fażla: - N1, E
2 Varaklara 452 rakamı mükerrer verilmiştir. İki varağı birbirinden ayırmak için ilkine A,
ikincisine B sembolü yazılmıştır.
3 levḥalar dökildi: lūce gördükleri MV
4 “Allah onun hayırlarını kabul etsin.” | Bu dua MV nüshasında “Yüce Allah kabul etsin.”
şeklindedir.
Tenbīh:1 Egerçi ki bu maḥalde lāzım olan ancaḳ Beyt-i Şerīf’i İbrāhīm

Ḫalīl [226b N1] ‘imāret itdügini beyān idi. Ġayrıları maḥallü maḥallinde
ġayrı müverriḫler gibi yazılmaḳ gerek idi. Lākin bu ḥaḳīrüñ murādı aḥvāl-i
‘imāret-i beyti cümleten bir maḥalde tafṣīldür. Tā ki ṭālibine derk ü fehmi
āsān ola. Her bir ‘imāretini bir cüz’den, belki bir mücelledden 2 tetebbu‘
ḳılmaḳ semtine gitmeyeler. 3 Zīrā ki aṣlda ‘imāret-i Beytu’llāh, İbrāhīm
Ḫalīl’e nisbet olınmaġın anlaruñ bināsı aṣl gibi olup4 sā’irlerüñ inşāsı fürū‘
mertebesindedür. Bu taḳdīrce fürū‘uñ aṣl ile ma‘an beyānı ḳā‘ide-i ḥasene
idüginde reyb yoḳdur. 5«‫»اﻟﻌﻠﻢ ﻋﻨﺪ ﷲ‬
Tafṣīl-i ‘imāret-i Ḫalīl-i celīl ‘aleyhi ṣalātu’llāhi’l-cemīl

Ḥażret-i Ḫalīl’üñ inşāsı ki dördinci mertebede vāḳi‘dür, mücmelen
maḥallinde işāret olınmış iken bu maḥalde tafṣīli ile beyānı aḥsen-i
muvāfıḳdur.
Vaḳtā ki fermān-ı Rabbü’r-raḥīm, Ḥażret-i İbrāhīm cenābına vārid
oldı, “Li’llāhi’l-ḥamd binā-yı Beytu’llāh bu ‘abd-i ḫullet-güvāh ve bende-
zāde-i ḫulūṣ-iştibāhlarına buyurıldı.” diyü kemāl-i6 şevḳ u ġarām ile vilāyet-i
Şām’dan Ḥicāz-ı vālā-maḳām7 ṣavbına revāne oldı. Ve eẟnā-yı rāhda gūyā ki
ārzū-yı Beyt-i Şerīf ile bu beyt-i laṭīf kendülere vird-i zebān oldı.
1 tenbīh: - N1
2 mücelledden: maḥalden N1, E
3 semtine gitmeyeler: itmeyeler N1 | ḳılagitmeyeler MV
4 aṣl//olup: - N1
5 “[Gerçek] bilgi Allah’ın katındadır.”
6 kemāl-i: - N1
7 maḳām: ni‘ām N1
li-Mü’ellifihi [213a MV]
‫ﻛﻪ ﺧﺎرﻫﺎى ﻣﻐﻴﻼن ﺣﺮﻳﺮ ﻣﻰ آﻳﺪ‬ ‫ﻫﻮاى ﻛﻌﺒﻪ ﭼﻨﺎن ﻣﻰ دواﻧﺪم ﺑﻨﺸﺎط‬
1‫ﺑﻌﺰ ﺧﺪﻣﺖ ﺣﻖ روزﱘ ﻣﻴﻔﺰاﻳﺪ‬ ‫دﻻ ﺑﺮ آﻳﺪ اﮔﺮ ﻫﻢ ز دﺳﺖ ﻛﻮﺗﻪ ﻣﻦ‬
ّ ّ
‘Ale’l-ḫuṣūṣ bu müjde-i celīleyi Cibrīl-i emīn sābıḳda daḫı virmiş idi.
Hācer ve İsma‘īl ile kendüleri Mekke-i Mükerreme cānibine iletüp reh-
nümālıḳ itdükde “İşbu beyt-i laṭīfi bu kūdek-i [A452b E] celīlü’l-ḳadr ile
siz binā ideceksüz.” dimiş idi.
Pes ḳaṭ‘-ı mesāfe ile Ḥażret-i Ḫalīl ki ol maḳām-ı celīle vāṣıl oldı,
ferzend-i aṣīli Ḥażret-i İsma‘īl’i ṭaġ eteginde teber terāş ider iken buldı.
Mu‘ānaḳa ve müsāfaḥa lāzımesi yirin bulduḳdan ṣoñra fermān-ı İlāhī
ḫuṣūṣını beyān ḳıldı. Anlara daḫı şevḳ-ı tamām ṭārī olup dāmen-der-miyān
edā-yı ḫidmet-i ilāhiyye’ye şitābān oldılar.
Fe-lā-cerem Ḥażret-i Cibrīl-i ekrem, mi‘mār-vār gösterdi. Ḥażret-i
İsma‘īl müzdūr gibi2 seng ü gil ṭaşurdı. Ḥażret-i Ḫalīl bennā miẟāl yirlü
yirine ḳordı. Bu ṭarīḳla ki ḳavā‘id-i ḫāne tamām oldı, irtifā‘ına binā’en
Ḥażret-i İsma‘īl bālā-yı dīvāra gil ü seng çıḳarmada ‘acz-i küllī buldı. Bi’l-
āḫire ol maḥalle bir büyük ṭaş getürdiler. Anuñ3 üstine çıḳup ulaşdurmasını
münāsib gördiler ki el-ān ol seng-i muḥterem daḫı maḥallindedür. Üstinde
ḳadem-i şerīfleri eẟeri besbellüdür. “Maḳām-ı İbrāhīm” diyü ḥüccāc-ı ẕevi’l-
ibtihāc yüz sürdükleri yirdür.
Vaḳtā ki şuġl-i binā Ḥacerü’l-esved ḳonacaḳ maḥalle müntehī oldı,
vaḳt-ı ṭūfānda emānet ṭarīḳıyla Cebel-i Ebū Ḳubeys maġāresinde ḥıfẓ
olınmış olmaġın melā’ike-i kirām emr-i Melik-i ‘Allām ile Ḥacerü’l-esved’i
[227a N1] çıḳarup getürdiler. Ḥażret-i İbrāhīm’üñ ‘izz-i ḥużūrına
yitürdiler. Tā ki mevżi‘ine vaż‘ olındı. Ol lāzıme daḫı Ḥaḳ celle ve ‘alānuñ
irādet-i ezeliyyesi üzere yirin buldı.
1 “Ka‘be’nin arzusuyla mutlu bir şekilde ne zaman koştursam deve dikenleri bana ipek gibi
gelir. Ey gönül, benim kısa elime kederler geçerse [üzülme]. Allah’a hizmet etmenin şerefiyle
rızkım artmıştır.”
2 müzdūr gibi: - N1
3 Anuñ: - MV, N1
Bedīhe
Cenāb-ı Ḥaḳḳa ḫalīl-i celīl olan mürsel

Cemāda1 luṭf-ıla ḫidmet buyursa nāṭıḳ olur
Belī ‘imāret-i Beyt-i Şerīf-i Yezdānı

Tekellüm itse ḥacer cāy-ı rükne lāḥiḳ olur
Ebū Ḳubeyse ḳabes düşse yār şevḳından

Cemāl-i Ka‘beye ḳarşu ḳonılsa lā’iḳ olur
Ya‘nī bir rivāyetde ki ‘imāret-i beyt Ḥacerü’l-esved maḥalline vardı,

Ḥażret-i Ḫalīl, İsma‘īl cānibine iltifāt idüp “Bu maḥalle münāsib bir mevzūn
u maṭbū‘ ṭaş buluñ ki nişāne-i merdüm-i2 ‘ālem ve ziyāretgāh-ı ekẟerīn-i
ādem ola.” didükde ferzend-i celīl, sa‘y-i cemīl idüp bir seng buldı, getürdi.
Lākin pesendīde-i Ḫalīl olmadı. Bir ġayrısını tetebbu‘a gitdükde cānib-i Ebū
Ḳubeys’den sem‘-ı Ḫalīl’e bir ṣadā geldi ki “Yā İbrāhīm, bende senüñ içün
vedī‘at-i Rabb-i kerīm bir ṭaş vardur. Şimdiki ḥālde alup maḥalline ḳomañuz
lā’iḳ ü sezāvārdur.” didi.3 İbrāhīm ki bu ṣadāyı işitdi, varup Ḥacerü’l-esved’i
bulup getürdi ve maḥalline vaż‘ [B452a E] itdi. Ba‘de-zamānin Ḥażret-i
İsma‘īl gelüp gördi. Ḥāle vāḳıf olduḳda ta‘accüb ḳıldı.
Ḥāṣıl-ı kelām bi-ṭarīḳi’l-ihtimām binā-yı Beytu’llāh ki tamām oldı,
Ḥażret-i Ḫalīl ve ferzend-i celīl4 ḥamd u şükr-i cemīl idüp ‫ﱠﻚ‬ َ ‫﴿رﺑـﱠﻨَﺎ ﺗَـ َﻘﺒﱠ ْﻞ ِﻣﻨﱠﺎ إِﻧ‬
َ
5﴾‫ﻤﻴﻊ اﻟﻌﻠِﻴﻢ‬
ِ ‫ أَﻧﺖ اﻟ ﱠﺴ‬didiler. Ṣudūra gelen ḫidmetleri şeref-i ḳabūl-i ilāhīye
ْ
ُ َ ُ َ
ḳarīn olmasını recā eylediler.6
Ol ān Cibrīl-i emīn nāzil oldı. “Ḫidmetiñüz ḳarīn-i ḳabūl oldı.” müj-
desini virdi. Ve peder ü ferzendüñ öñlerine [213b MV] düşüp menāsik-i
ḥacc u ṭavāfı ve remy ü sa‘y u ḳurbān ve ġayrıdan ile’l-ān müte‘ārif olan
levāzım-ı ḥaccı bilā-ẕiyādetin ve-lā-noḳṣān gösterdi. Anlar daḫı delālet-i
Cibrīl ile edā-yı ḥacc itdiler. Ve şerā’iṭ-ı menāsiki ḫāṭırlarında ṭutup ḥıfẓ
eylediler. Ma‘lūm oldı ki āḫir-i mübāşeret-i ‘imāret mevsim-i ḥacc-i şerīfe
1 Cemāda: Ḥimāda N1
2 merdüm-i: merd-i E
3 didi: - MV, N1
4 ve//celīl: - MV, E
5 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 2/127, “Ey Rabbimiz! Bizden kabul buyur! Şüphesiz sen
hakkıyla işitensin, hakkıyla bilensin.”
6 Ṣudūra//eylediler: - N1
rāst gelmişdür. Ve ol iki peyġāmber-i celīlden ṣudūr iden ḫidmet şimdiki

ḥisāba muvāfıḳ zamānda āḫir olmışdur. Ve illā sā’ir zamānda ḥacc-ı mebrūr1
mümkin degül idügi müttefaḳun ‘aleyh-i cumhūrdur. Ḥālā ki müfessirīn ü
müverriḫīnden kimse bu nükteye müte‘arrıż olmamışdur.
Ve bi’l-cümle Ḥażret-i Ḫalīl ‘imāret-i Beytu’llāh’ı tamām idüp
tevliyetini Ḥażret-i İsma‘īl’e ıṣmarladı. Dā’imā ṭahāret ü neẓāfet2 üzere ḥıfẓ
itmesini iḥtiyāṭda mübālaġalar eyledi. Ba‘dehu vedā‘ ile diyār-ı Şām’a
‘azīmet niyyetin idüp Kūh-ı ‘Arafāt’uñ ẕirve-i ‘ulyāsına çıḳdı. Def‘aten Şām
cānibine, merreten Mekke ṭarafına naẓar ḳıldı.
Fe-lā-cerem ḫāṭır-ı ‘āṭırına vilāyet-i Şām’uñ leṭāfet-i āb u hevāsı ve ẟimār
u fevākihinüñ envā‘ u ecnāsı ve zemīn-i Ḥicāz’uñ ḫuşk u yābisligi ve
sengistānī vü ẓulmānī vādīlerinüñ sibā‘-ı bī-pāyānı ḫalecān itmekle
kendülere riḳḳat-i ḳalb ṭārī oldı. Ferzend-i necībine acıyup “Yā İlāhī, ba‘de-
mā İsma‘īl ḳuluñı tevālüd ü tenāsül ṭarīḳıyla bu maḳūle şūre-būm yirde
temekkün idüp evlād u ‘iyāli üreyüp ziyāde olduḳça bu senglāḫ arasında
[227b N1] ne vechle ma‘āş idecekdür? Bārī Ḫudāvendā, Beyt-i Şerīf’üñ
ḥürmetine3 bu vādīleri anlara ve sā’ir gelenlere miẟāl-i cennetü’l-me’vā eyle.
Fī-mā-ba‘d ṣularını ve nebātātını ve fevākihe-i mütenevvi‘asını mütekāẟire
vü müstevfā eyle.” diyü du‘ālar itdükden ṣoñra pāyını rikāba baṣup gitmek
ḳaṣdın eyledi.
Lākin Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālānuñ irādet-i ezeliyyesi bir miḳdār dāmen-
gīr oldı. Ya‘nī ki vaḥy-i İlāhī nāzil olup ehl-i ‘ālem ve ḳıyāmete dek gelecek
benī Ādem zümresini Beytu’llāh’a da‘vet itmesi buyurıldı. Pes Ḫalīlü’r-
Raḥmān iẓhār-ı ‘acz-i firāvān [B452b E] idüp “Yā Rabbī, benüm gibi pīr-i
ża‘īfüñ āvāzesi anlara nice vāṣıl olacaḳdur?” didükde tekrār ḫiṭāb-ı semāvī
geldi ki “Biz anı işitdürebilürüz. Gelmiş ve gelecek maḫlūḳātuñ sem‘ine vāṣıl
idebilürüz. ‘Aleyke’l-eẕān ve ‘aleyna’l-belāġ.4” buyurıldı. Ya‘nī ki “Hemān sen
emr olınduġı üzere ‘amel eyle.” diyü emr olındı.
Ḫalīl-i Ḫālıḳu’n-nās daḫı güçi yitdükçe āvāzla ‫»أﻳّﻬﺎ اﻟﻨﺎس إ ّن رﺑّﻜﻢ ﻗﺪ ﺑﲎ‬
5 «‫ﻓﺤﺠﻮﻩ وأﺟﻴﺒﻮا داﻋﻰ ﷲ‬
ّ ‫ﲢﺠﻮﻩ‬
ّ ‫ ﺑﻴﺘﺎً وأﻣﺮﻛﻢ أن‬diyü nidā itdi. Ḥaḳ celle ve ‘alā
1 mebrūr: mürūr N1
2 neẓāfet: leṭāfet N1
3 ḥürmetine: ṭarafına N1
4 “Söylemek senin uhdendedir, ulaştırmak bizim bizim uhdemizdedir.” | el-belāġ: el-iblāġ E
5 “Ey insanlar, şüphesiz ki Allah bir ev yaptırmış ve size hac etmenizi emretmiştir. Bu yüzden
hac edin ve sizi çağıran Allah’ın davetçisine icabet edin.”
ol ṣadāyı cümle mevcūdāta ve aṣlāb-ı ābā ve erḥām-ı ümmehātdaki

ẕürriyyāta ve rūz-ı ḥaşre dek dünyāya gelecek maḫlūḳāta işitdürdi. Şunlara
ki ḥacc-ı şerīf naṣīb olacaġ-ıdı, “lebbeyk” didiler. Ḥattā müte‘addid ḥacc
idecekler ḳaç kerre “lebbeyk” didiler ise ol ‘aded miḳdārı ḥacc eylemek
sa‘ādetine vāṣıl ḳılındılar. Ammā ol zamānda ḥayvān gibi ḫāmūş u dem-
beste duranlar kerāmet-i ziyāretden maḥrūm ḳılındılar. ‫»اﻟﻠﻬﻢ اﺟﻌﻠﻨﺎ ﻣﻦ‬
ّ
‫ﳏﻤﺪ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺼﻼة واﻟﺴﻼم وان ﲡﻴﺒﻨﺎ ﻟﺪﻋﻮة ﺧﻠﻴﻠﻚ ﻟﺘﻠﺒﻴﺔ‬
ّ ‫وزوار ﺗﺮﺑﺔ ﻧﺒﻴّﻚ‬
ّ ‫ﺣﺠﺎج ﺑﻴﺘﻚ‬
ّ
1«‫واﻻﻛﺮام‬
Vaḳtā ki bu cümle [214a MV] mühimmāt encām u ġāyāt 2 buldı,
Ḥażret-i İbrāhīm ‘aẓīmetle Şām diyārına vāṣıl oldı. Sene-i ātiye mevsim-i
ḥacc-i şerīf yitdi. Ḥażret-i Ḫālīl ve Sāre ve İsḥāḳ bi-kemāli’l-ittiḥād ve’l-
ittifāḳ ziyāret-i Beytu’llāh’a muvāṣalat itdi. Ḥażret-i İsma‘īl bunlaruñ
żiyāfetinde, ḫuṣūṣā Sāre’nüñ ikrām u ri‘āyetinde ṣarf-ı maḳdūr ḳıldı. Ya‘nī
bir derecede ḫidmet eyledi ki Sāre kendüden küllī ḥicāba düşdi. Mā-
beynlerinde muṣāfāt3 ḳavā‘idi mer‘ī ve müstaḥkem ḳılındı.
Ba‘de ḥusūli’l-merām yine çekildiler. Vilāyet-i Şām-ı şerīf niyyetine
İsma‘īl’e vedā‘ ḳıldılar. Ba‘de ẕālik Sāre’nüñ ‘ömr-i ‘azīzi yüz yigirmi sāle4 ve
‘inde’l-ba‘ż yüz otuz yıla 5 vardı. ‘Azīmet-i dārü’l-ḳarār idüp mütemellikāt-ı
Ḫalīl’den mezra‘a-i Ceyrūn6 ki ḫātūn-ı ‘azīzeye iḫtiṣāṣ bulmış idi, anuñ arżında
defnine raġbet7 ḳılındı. 8«‫»اﻟﻠﻬﻢ ارﲪﻬﺎ وادﺧﻠﻬﺎ ﲜﻨّﺘﻚ اﳌﺄوى‬
ّ
Kitāb-ı Ünsü’l-celīl’de mesṭūrdur ki Sāre vefāt eyledükde Ḥażret-i
Ḫalīl, Filisṭīn sulṭānı ‘Aḳrūn9 nām cebbāra vardı. “Baña bir miḳdār arż-ı
ḫālī bey‘ eyle ki ehl ü ‘iyālimüñ mevtāsını anda defn ideyin.” buyurdı.
Cebbār-ı mezbūr iẓhār-ı kerem-i mevfūr ḳılup “Ey şaḫṣ-ı ṣāliḥ,10 her nereyi
begenürseñ, saña baġışladum.” didi. Ya‘nī ki “Aḳçesi lāzım degüldür. Saña
hibemüz olsun.” diyü söyledi. [453a E] Lākin Ḥażret-i Ḫalīl ḳabūl
1 “Ey Allah’ım, bizi senin evine gelen hacılardan ve Resûl’ünün (Allah’ın selamı onun üzerine
olsun.) mezarını ziyaret edenlerden eyle. Halîl’inin telbiye ve ikram ile yaptığı davetinde
bize icabet et.”
2 ġāyāt: nümāyān MV, E
3 muṣāfāt: müżāfāt N1
4 sāle: yaşına MV
5 yıla: sāle N1
6 Ceyrūn: Cebrūn E
7 raġbet: ‘azīmet MV, E
8 “Ey Allah’ım, ona merhamet kıl ve onu cennet-i me’vana dahil et.”
9 ‘Aḳrūn: ‘Afrūn MV, E
10 ṣāliḥ: ḫāliṣ-i ṣāliḥ MV
eylemedi. “Ben bilā-ẟemen virilen yirde mevtāmı defn idemezin.” didi.1

[228a N1]
Sulṭān-ı mezbūr daḫı zu‘mınca ḳıymetini muḥāle ta‘līḳ itdi. Ya‘nī ki
“İstedügüñ maġāreyi ki Ceyrūn2 dimekle ma‘rūfedür, saña dört yüz dirheme
virürin ki her biri dört dirhem çeke ve her yüz dirhem bir meliküñ sikkesiyle
ola.” diyü taḥḳīḳ itdi. Ḥażret-i İbrāhīm ise “Bolay ki Rabb-i kerīm beni ol
didügüñ nuḳūda mālik eyleye.” diyü menziline gitdi.
Der-ḥāl maṭlūb olan dirhemler ile Cibrīl-i emīn nüzūl itdi. Dört
pādişāhuñ sikkesi ile her dānesi dörder dirhem çeker nuḳūdı ‘izz-i ḥużūrına
virdi. Vaḳtā ki Ḥażret-i Ḫalīl meblaġ-ı merḳūmı getürüp ‘Aḳrūn’a virdi,
ta‘accüb idüp “Ey şeyḫ-i ṣāliḥ, sen bunları ḳanda bulduñ.” diyü ṣordı. Ol
daḫı “Ḫālıḳ’um virdi.” cevābını virdi. Ḥālā medfen-i Ḫalīl olan maġāre ol
zamānda bu ṭarīḳla iştirā olındı.
Ve bi’l-cümle Sāre ki vefāt eyledi, ba‘dehu her sāl ki mevsim-i ḥacc oldı,
Ḥażret-i İbrāhīm ve İsḥāḳ terk itmeyüp ziyāret-i Beytu’llāh ile müstes‘ad
oldı. Ḥażret-i Ḫalīlu’llāh vefātından ṣoñra yine her senede Ḥażret-i İsḥāḳ
ḥacc-ı şerīfe gelürdi. Ḥażret-i İsma‘īl ile ‘ahd-i rü’yeti tecdīd ḳılurdı. Mā-
beynlerindeki maḥabbet ü muṣāfāt 3 sāl-be-sāl efzūn olmaḳda idi. Ve
birbirlerine iltifāt u ikrāmları nihāyet bulmış idi.
li-Münşi’ihi
İki birāder idi devlet-i risālete yār

İkisine daḫı ḫulḳ-ı Ḫalīl idi kirdār
Birisi Şāma meh-i bedr-i nūr-baḫşādur

Biri Ḥicāz diyārına mihr-i pür-envār
Birinde Sāre cemāli sirāyetinden kām

Birinde hicret-i Hācer ṣafāsı mu‘cizekār
Birisi Seyyid-i Kevneyne cedd-i mācid-i pāk

Biri sa‘ādet-i esbāṭa menşe’-i muḫtār4
1 söyledi//didi: cevābın virdi N1, E

2 Ceyrūn: Cebrūn E
3 muṣāfāt: müżāfāt N1
4 menşe-i muḫtār: minşār N1
Ṣalātunā bi-kemāli’l-ḫulūṣ ṣādıretin

‘Aleyhimā bi-zamāni’l-‘aşiyyü ve’l-ebkār1 [214b MV]
Ḥażret-i İbrāhīm’üñ ‘imāret-i Beyt-i Şerīf’de ba‘żı ḥālātı

ve Sāre’den ṣoñra tekrār te’ehhül buyurması ve ḥālet-i vefātı
ve tefāṣīl-i mu‘cizātı bu vechledür
Ḫafī olmaya ki Ḥażret-i Sāre’nüñ vefātı ve riyāż-ı cināna riḥleti vāḳı‘ātı
muḳarrer olduḳdan ṣoñra Ḥażret-i Ḫalīl tekrār te’ehhül eyledi.
Ken‘ānīlerden birinüñ duḫter-i cemīlesi ile izdivāca raġbet2 gösterdi. Ve ol
‘afīfeden beş oġlı daḫı vücūda geldi ki evlād-ı İbrāhīm ma‘a İsma‘īl ü İsḥāḳ-ı
ḥalīm on üç nefer oldı. Ve ṣoñraki ḫātūnından olan evlādına Yoḳşān3 ve
Zimrān [453b E] ve Midyān ve Yişbaḳ4 ve Şūḥā5 nām ḳonılduġı taḥḳīḳ-ı
müverriḫle ta‘ayyün buldı.
Nice ki Ḥażret-i İsḥāḳ, Şām’da ve Ḥażret-i İsma‘īl, Mekke-i
Mükerreme’de temekkün itdi, babaları vefātından ṣoñra sā’ir evlādı eṭrāf-ı
‘arża ṭaġıldılar. Her biri bir memleketde mütemekkin oldılar. Ve ekẟer-i
ḳabā’il ü aḥfād anlardan tevellüd oldı. Ammā devlet-i nübüvvet ve sa‘ādet-i
risālet6 ancaḳ İsma‘īl ve İsḥāḳ ḫānedānına müyesser olduġı ta‘ayyün7 buldı.
Ba‘de-mā Ḥażret-i Bārī Ḫudā, Ḫalīl-i celīle ol ḳadar māl-i dünyā ve
żıyā‘ u ‘aḳār ve mezāri‘-i bī-hem-tā ve aġnām u mevāşī ve ‘ibād u cevārī
ḳısmından temellükāt-ı bī-intihā virmiş idi ki farażā ḥadd u ‘add u iḥṣādan
müberrā idi. Meẟelā şobān-ı aġnāma [228b N1] maḫṣūṣ dört biñ kelābe
nafaḳa virilür idi. Sā’ir mā-meleki andan ḳıyās olınurdı. ‫»اﻟﻌﻬﺪة ﻋﻠﻰ اﳌﻮرﺧﲔ‬
8 «‫واﻟﺮواة ﻋﻠﻰ اﻟﻨﻘﻠﻪ ﻣﻦ اﻟﺜﻘﺎت‬
1 “Tam bir içtenlikle ortaya çıkan selamlarımız sabah ve akşam o ikisinin üzerine olsun.”
2 raġbet: revā N1
3 N1 nüshasında “Yo‘ān”, MV nüshasında “Yoġsān” şeklinde yazılan bu isim “Yoḳşān”
olarak metne alındı. bk. İbn Hazm Ebû Muhammed Ali bin Ahmed el-Kurtubî, el-Fasl
fi’l-Milel ve’l-Ehvâ’ ve’n-Nihal, Mektebetü’l-hancî, Kahire, C. 1, s. 107.
4 Nüshalarda “Sebaḳ” şeklinde yazılan bu isim “Yişbāḳ” olarak metne alındı. bk. İbn Hazm,
age, C. 1, s. 107.
5 Nüshalarda “Veṣūḥ” şeklinde yazılan bu isim “Şūḥā” olarak metne alındı. bk. İbn Hazm,
age, C. 1, s. 107.
6 risālet: - MV, N1
7 ta‘ayyün: taḥaḳḳuḳ N1
8 “Sorumluluk, güvenilir şahıslardan nakleden tarihçi ve râvilere aittir.”
Vaḳtā ki sinn-i ‘azīzi yüz elli yıla vardı, maḥāsin-i hümāyūnında āẟār-ı
şeyb ẓāhir olup bir iki mūy-i benefşe-būyı aġardı. Çün ki ol zamāna dek
ṣaḳal aġarmaḳ vuḳū‘ı nā-ma‘lūm idi.1 Zīrā ki ümem-i güẕeştede ol gūne
‘alāmet-i vaḳār ma‘dūm idi. Binā’en ‘alā ẕālik Ḥażret-i Ḫalīl ḫaylī ġamgīn
oldı. Emāret-i saḫaṭ-ı İlāhī ṣanup niçe günler aġladı, ṭurdı.
‘Āḳıbet ceza‘-ı bisyār ile münācāt eyledi. “Yā Rabbī, bu ne ‘alāmetdür ki
bu ḥaḳīr ḳuluñda ẓuhūr itmişdür?” diyü söyledi. Ba‘de-mā ḫiṭāb-ı İlāhī vārid
oldı ki “Yā İbrāhīm, ol ‘alāmet-i vaḳāruñdur ki saña erzānī görildi.” Tā ki
ḥażret, bu ḫāṭırasını izāle itdi. Ḥattā 2«‫وﻗﺎرا‬
ً ‫ﻟﻠﻬﻢ زدﱏ‬
ّ ‫ »أ‬buyurdı.
Ravżatu’s-ṣafā’da mesṭūrdur ki Ḥażret-i İbrāhīm’den ki Sāre ḥāmil oldı,
müsinn ü müsinne olduḳları ḥālde ki kendülerden İsḥāḳ’uñ tevellüdi taḥḳīḳ
buldı, müşrikīnüñ sū’-i ẓanlarını def‘ içün Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā İsḥāḳ’ı
Ḥażret-i İbrāhīm’e şol deñlü şebīh ḫalḳ itmiş idi ki mülteḥī olduḳdan ṣoñra
ḫalḳ ikisinüñ ta‘rīfinde ‘āciz olmışlar idi. Ḳanġısı İbrāhīm ve ḳanġısı ferzend-i
ḥalīmdür, bilemezler idi. Binā’en ‘alā ẕālik Ḥażret-i Ḫalīl’de ‘alāmet-i şeyb
peydā oldı. Ol ṣaḳal aġarması ile ferzend-i ‘izzetmendinden min vechin
imtiyāz buldı.
Menḳūldür ki Ḥażret-i Ḫalīl, Ḫallāḳ-ı Celīl ṭarafından bu iḥsānı recā
itmiş idi ki kendüsi ṭālib olmayınca mevt çāşnīsini ṭatmaya. Ḳābıż-ı ervāḥ
kendüden ruḫṣat olmayınca rūḥ-ı şerīfini ḳabż eylemeye. Egerçi ki bu du‘āsı
maḳbūl oldı,3 lākin ezel-i āzālde [454a E] muḳadder4 olan müddet-i ‘ömri
encāma irişüp inḳıżā-yı eyyām-ı ḥayātı ki nihāyetin buldı, melekü’l-mevt
emr-i İlāhī ile bir rūzgār-dīde, pīr-i ża‘īf-i bisyār-şenīde ve ra‘şeye mübtelā
şeyḫ-i fānī ṣūretinde [215a MV] gelüp simāṭ-ı Ḫalīl’e mihmān oldı.
Eẟnā-yı tenāvül-i ṭa‘āmda evżā‘-ı ġarībeye başlayup gāh ḳaşıḳla şūrbāyı
döke döke aldı, gāh aġzına īṣāl yirine burnına ve ḳulaġına ṣalup egñüne
ṭoḳundurdı.
Bedīhe
Seri ve iki desti lerze-künān

Cismi hem teb-girifte-veş lerzān
1 nā-ma‘lūm idi: yoġ-ıdı MV

2 “Ey Allah’ım, olgunluğumu arttır.”
3 oldı: - N1
4 muḳadder: taḳdīr N1
Zeḳan u bīnīsin dehānı ṣanup

Ḳaşuġın ḳıldı ikisine revān
Āşa ġarḳ oldı cümle ser-tā-ser

Yimek üstinde ceyb ile dāmān
Beñzedüp meste anı didi Ḫalīl

‘Āfini min ma‘āyibi’s-sekrān1
Ve bi’l-cümle İbrāhīm ‘aleyhi’s-selām ki bu aḥvāli gördi, “Ey pīr-i2 ‘alīl,

ḳaç yaşındasun? Ve ne ġarīb evżā‘a mübtelāsun? Beñzer ki ra‘şe marażına
giriftārsun.” didükde ol pīr “ ‘Ömr-i Ḫalīl’den iki sāl ziyāde eyle ‘ömri.”
cevābını virdi. Ya‘nī ki sinn-i İbrāhīm [229a N1] yüz ṭoḳsan yaşında iken
anlar “Yüz ṭoḳsan iki yaşındayın.” ḫaberin beyān ḳıldı. 3 “Ke-ennehu iki
yıldan ṣoñra sen de benüm gibi olacaḳsun.” mażmūnını silk-i taḳrīre
getürdi.
Ḫalīl ki evżā‘-ı pīri ve yaşını taṣavvur ḳıldı, kendüsinüñ ‘ömri daḫı aña
ḳarīb idügin mülāḥaẓa buyurdı. “İki yıldan ṣoñra ben de böyle mi olsam
gerekdür?” diyü pīre ṣordı. Anlar daḫı “Belī, böyle olacaḳsuz. Elbette
irādetu’llāhda bu yüzden ża‘f-ı pīrī melāletini göreceksüz.” diyü taḥḳīḳ
eyledi. Ḥażret-i Ḫalīl bilā-tevaḳḳuf Rabb-i Celīl4 cenābına münācāt eyledi.
“Yā Rabbī, beni bu pīr-i żarīr gibi maraż-ı ża‘f ile ‘alīl itmeyüp hemān
rūḥumı ḳabż itdür.” diyü söyledi. Ol ḥīnde pīr-i rencūr şeklindeki melekü’l-
mevt me’mūr-ı cüst ü çālāk ve serī‘u’l-mürūr oldı. Sā‘atiyle rūh-ı Ḫalīl’i ḳabż
idüp mekān-ı laṭīfine īṣāl ḳıldı.
Menḳūldür ki melekü’l-mevt ḳabż-ı rūḥ-ı Ḫalīl’e geldükde “Ey ‘Azrā’īl,
hīç sen bir dūstı gördüñ mi ki dūstınuñ rūḥı ḳabżına resūl göndere?” didi.
Ḳābıż-ı ervāḥ ki risāletle bu mażmūnı Cenāb-ı Kibriyā’ya ‘arża ḳıldı, ‘ale’l-
fevr bu cevābla vārid oldı ki “Yā İbrāhīm, yā sen hīç bir dūstı gördüñ mi ki
dūstınuñ liḳāsını görmegi mekrūhātdan ‘add eyleye? Ve da‘vet olınduḳda
tereddüd idüp [454b E] müsāra‘at eylemeye?” Ḥażret-i Ḫalīl ki ‘Azrā’īl’den
bu ḫaberi aldı, fi’l-ḥāl gerden-i teslīmini ḳabża-i melekü’l-mevte ṭapşurdı.
1 “Beni sarhoşluğun ayıplarından koru.”

2 pīr-i: - N1
3 beyān ḳıldı: virdi MV
4 Rabb-i celīl: Rābbü’l-‘ālemīn E
‘Ömr-i şerīfinde iḫtilāf vardur. Eṣaḥḥı Mes‘ūdī rivāyet eyledügi üzere

yüz ṭoḳsan beş yıl ‘ömr sürmişdür. Ammā vilādetleri arż-ı Ahvāz’dan Sūs
nām medīnede olmışdur. Ve ba‘żılar ḳavlince yuḳaruda beyān1 itdügümüz
üzere Ḥarrān’da vuḳū‘ bulmışdur. Ammā eṣaḥḥı budur ki masḳaṭ-ı re’s-i
şerīfleri zemīn-i Bābil’den Kūẟā nām ḳaryede vāḳi‘dür.
İsm-i şerīfi Āb Rāhīm’dür2 ki “peder-i müşfiḳ” ma‘nāsınadur. Laḳabı
Ḫalīlu’llāh ve Ḫalīlü’r-Raḥmān’dur. Nitekim künyeti Ebü’l-enbiyā ve
Ebü’z-żīfān’dür. Ebū Muḥammed daḫı dinilmişdür.
Ravżatü’l-aḥbāb’da mesṭūr olduġı üzere vefātları baġteten, ya‘nī
füc’eten olmışdur. Ammā Cāmi‘-i A‘ẓam ḳavlince yigirmi beş gün ṣāḥib-i
firāş olduḳdan ṣoñra muḥarrem ayınuñ ṭoḳuzıncı güni rūz-ı penc-şenbede
[215b MV] vuḳū‘ bulmışdur.
Ṣan‘at-ı şerīfleri zirā‘at u dihḳanet idi. Dā’imü’l-evḳāt ekin ekmedin ve
biçmedin ve dögmedin ḫālī olmazlardı. Ve büldān u müdün ü emṣār
‘imāretine raġbetleri her zamān muḳarrer idi.
Menḳūldür ki Ḥażret-i Ḫalīl, āḫir ḥaccında ki Mekke-i Mükerreme’ye
vardılar, ṭavāf-ı Beytu’llāh iderken i‘āde-i rūḥ ḳıṣṣasını düşündiler.
“Nihāyetsiz bunca maḫlūḳātuñ her biri bir vādīde fevt olup lüḥūm u ‘iẓāmı
çüriyüp eczā vü a‘żāsı birbirinden ayrılup perākende olduḳdan ṣoñra ne
ṭarīḳla bir yire gelür ki?” diyü tefekkür ḳıldılar. Ya‘nī ki her cihetden iḥyā-yı
emvāt melekesini ta‘accüb idüp “Yā Rabbī, bu ḳudretüñi [229b N1] baña
bi’l-mu‘āyene göster.” diyü münācāt itdiler.
Vaḳtā ki 3«‫ »أﱂ ﺗﺆﻣﻦ‬dinildi, ya‘nī “İnanmaz mısun, bizüm
ḳudretimüzi gerçek ṣanmaz mısun?” buyurıldı, 4 «‫ﻟﻴﻄﻤﺌﻦ ﻗﻠﱮ‬ ّ ‫»أ ﻣﺆﻣﻦ وﻟﻜﻦ‬
didi. Rabb-i ‘İzzet daḫı emr eyledi ki “Ṭuyūrdan dört cins murġı eline ala.
Cümlesini boğazlayup her birini pāre pāre ḳıla. Ba‘dehu maḫlūṭan dört
bölük idüp birbirinden ayıra. Ve her birini bir depeye vaż‘ idüp
ِ ِ ِ
5﴾‫ﻫﻲ رِﻣﻴﻢ‬
ٌ َ َ ‫﴿ﻣ ْﻦ ُْﳛﻴﻲ اﻟْﻌﻈَ َﺎم َو‬
6 «‫ »أﺟﻴﺒﻮا اﱃ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﲝﻖ‬diye. Tā ki ḳudret-i
َ ّ
ilāhiyye ne mertebede idügini temāşā eyleye.”
1 beyān: ẕikr N1
2 Āb Rāhīm’dür: Eb Rāhem’dür N1
3 “İnanmıyor musun?”
4 “Ben inanıyorum. Ancak kalbimin tatmin olması için [bunu istiyorum].” ǀ Nüshalarda
“Ben iki nurum.” şeklinde yazılan ilk cümle anlam gereği tashih edilerek metne alındı.
5 Kur’ân-ı Kerîm, Yasin Sûresi, 36/78, “Çürümüşlerken kemikleri kim diriltecek.”
6 “İbrahim’e hakkıyla icabet edin.”
Pes Ḫalīl-i ekrem buyurılduġı üzere ‘amel ḳıldı. Ṭavşancıl ve ṭurna ve

kerkes ve çaylaḳ cinsinden dört nev‘ ṭuyūr alup ve boġazlayup rīze rīze itdi.
Ve her birinüñ [455a E] pārelerini ḫalṭ itdükden ṣoñra dört bölük idüp birer
depeye ḳodı. Ve ‘izz-i hużūrına da‘vet buyurdı. Hemān-dem bi-ḳudreti’llāh
her birinüñ eczā-yı müteferriḳası bir yire gelüp kemā-kāne fi’l-evvel, 1
ḫilḳatleri mükemmel, ṭuyūr-ı ḳavī-heykel olduḳdan ṣoñra da‘vet-i Ḫalīl’e
icābet itdiler. Ḥattā ṭayerān iderek gelüp ‘izz-i ḥużūrına yitdiler. Ya‘nī ki
vaḥşetleri muḳteżāsınca mübā‘ade lāzım iken muḳārenet ve muvāṣalat
semtini ṭutdılar.
Ba‘de-mā bir ḫiṭāb-ı İlāhī daḫı vārid oldı ki “Yā İbrāhīm, istifsār
itdügüñ āẟār-i ḳudret ü ḥikmetimüzden bunlar bir ẕerredür ki müşāhede
ḳılduñ. ‘An-ḳarīb İsrāfīl nefḫ-i ṣūr idüp bu ‘ālemlerüñ çār-gūşesinden ve heft
ıḳlīmüñ dervāzesinden 2 nihāyetsiz maḫlūḳātı bir yire getürdükde baḥr-i
ḳudretimüzüñ sāḥilini seyr idersün. Bu gördügüñ aḥvāl güneşden ẕerre ve
baḥrden ḳaṭre idügini ol zamānda bilesün.” buyurdılar.
Temẟīl-i şu‘arā-yı ḥükemādan Ḥakīm Nāṣır-ı Ḫüsrev i‘āde-i ma‘dūm-ı
bi-‘aynihi sırrında zu‘m-ı fāsidince şübhe çeküp mażmūn-ı i‘tiḳād-ı fāsidini
bu ṭarīḳla naẓma ḳoymış:
Şi‘r
‫زو ﲞﻮردﻧﺪ ﮐﺮﮐﺲ و داﻻن‬ ‫ﻣﺮدﮐﯽ را ﺑﻪ دﺷﺖ ﮔﺮگ درﻳﺪ‬

‫و آن دﮔﺮ رﻳﺴﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ وﻳﺮان‬ ‫اﻳﻦ ﻳﮑﯽ رﻳﺴﺖ در ﺑﻦ ﭼﺎﻫﯽ‬
3‫ﺗﻴﺰ ﺑﺮ رﻳﺶ ﻣﺮدم دان‬ ‫اﻳﻦ ﭼﻨﲔ ﮐﺲ ﺑﻪ ﺣﺸﺮ زﻧﺪﻩ ﺷﻮد‬
Ammā İmām Faḫr-i Rāzī raḥmetu’llāhi ‘aleyh ḳudret-i Ḥaḳḳ’a ḥavāle
itmişlerdür. Ya‘nī ki bu ebyātla ol münkirüñ irşādına göre sa‘y
göstermişlerdür.
1 kemā//evvel: ke’l-evvel N1, MV

2 dervāzesinden: devrānesinden E
3 “Bir adamı çölde kurt parçaladı. Ondan kalanı kerkes ve tavşancıl kuşları yedi. Birisi
kuyunun dibine battı. Öteki bir viranenin başına gömüldü. Bu kişiler haşir günü nasıl
canlanacaklar? Bilgisiz adam işkembeden sallamaktadır.” | Nüshalardaki imla hataları
bağlam doğrultusunda tashih edilerek metne alındı.
Naẓm
‫ﻗﺎدر آﻣﺪ ﺑﺮ آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻧﻮ‬ ‫ ﻛﻮ ﲝﻜﻢ وﺻﻨﻊ ﻟﻄﻴﻒ‬1‫ﻗﺎدرى‬

‫ﲨﻊ ﻛﺮدن ﺑﻨﺰد اوﺳﺖ ﮔﺮو‬ ‫ﮔﺮ ﭘﺮاﻛﻨﺪﻩ ﻛﺮد آن اﺟﺰا‬
‫ﮔﺮﭼﻪ اﺟﺰاى او ﺑﻮد ﺟﻮﺟﻮ‬ ‫آن ﭘﺮاﻛﻨﺪﻩ ﻫﻢ آوردن‬
[216a MV] 2‫ﺗﻴﺰ ﺑﺮ رﻳﺶ ﺻﺮ ﺧﺴﺮو‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ دﺷﻮارﺗﺮ ز ّاول ر‬
Ya‘nī ki mezbūruñ reddinde böyle dimişlerdür. Ammā bu ḥaḳīr cādde-
i ḳudreti meşā‘il-i temẟilāt ile anlardan ziyāde rūşen göstermiş idüm. Ya‘nī
bu ebyātla münkirāna cevāb-ı bā-ṣavāb virmiş idüm ki ẕikr olınur:
li-Mü’ellifihi
‫ﻣﺮدﻩ از ﺷﲑ ﭘﻨﭽﻪ ﻳﻚ دﻟﺮﻳﺶ‬ ‫ﻣﻰ ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ در ﻦ دﺷﱴ‬

[230a N1] ‫ﺷﺪ ﲤﺎم از دو ﻧﻴﻤ ٔﻪ دروﻳﺶ‬ ‫ﻟﻘﻤﻪ ﺳﻴﻤﺮغ‬
ٔ ‫ﻃﻌﻤﻪ ﺷﲑ و‬ٔ
‫ﲝﺮ و ﺑﺮ را اﻓﻜﻨﺪﻩ از ﭘﺲ و ﭘﻴﺶ‬ ‫اﺳﺘﺨﻮا ﺎ ش روزﮔﺎر دراز‬
‫ﻛﻰ ﺑﻮد زﻧﺪﻩ آن ﺧﻴﺎل اﻧﺪﻳﺶ‬ ‫ﮔﻔﺖ ﺗﺮزﻳﻖ ﮔﻮى زﻧﺪﻳﻘﻰ‬
‫ﺳﺮ آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺧﻮﻳﺶ‬ ّ ‫ﻏﺎﻓﻞ از‬ ‫ﮔﻔﺘﻤﺶ اى ﺣﻜﻴﻢ ﰉ اذﻋﺎن‬
‫وا رﻫﺎﱎ ﺗﺮا ازﻳﻦ ﺗﺸﻮﻳﺶ‬ ‫ﺧﺎك ﺷﺪ ﲟﺎﻧﺪ ﻋﻈﻢ رﻣﻴﻢ‬
‫ﺧﻠﻘﺖ ﻛﻞ ازآن ﺷﻮد ﻛﻢ و ﭘﻴﺶ‬ ‫ﺟﺰؤ اﺻﻠﻰ ﺮﻛﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻮد‬
‫ﻣﺮو از ﻗﻌﺮ ر ﺑﻌﺮﻳﺶ‬ [455b E] ‫ﻔﺘﻪ ﻋﺎﱃ‬ٔ ‫ﭘﻨﺪ ﺑﺸﻨﻮ ز ﮔ‬
3‫ﺗﻴﺰ ﺑﺮ رﻳﺶ ﻣﻨﻜﺮ ﺑﺪ ﻛﻴﺶ‬ ‫ﺑﻌﺪ ازﻳﻦ ﮔﺮ ﳕﻴﻜﲎ ور‬
1 ‫ﻗﺎرى‬: ‫ ﻗﺎدرى‬MV
2 “Zarif bir sanat ve bilgiye sahip bir kudretli varlığın, yoktan var etmeye gücü yeter. Eğer o
parçaları dağıtırsa onları toplamak onun tasarrufundadır. O parçalar zerre zerre olsalar da
onları bir araya getirmek onu yoktan yaratmasından zor değildir. Nâsır-ı Hüsrev
işkembeden sallamaktadır.”
3 “Duydum ki bir gönlü yaralı kişi, geniş bir ovada aslan pençesiyle ölmüş. Aslanın yemeği
ve yırtıcı kuşun lokması dervişin iki yarısıyla tamamlanmış. Onun kemikleri uzun zamanla
arkadan, önden karaya ve denize saçılmış. Saçma sapan sözler söyleyen, hayalperest bir
zındık ‘Nasıl canlı olur?’ dedi. Ben de ona ‘Ey akılsız bilgin, sen kendi yaratılış sırrından
gafilsin.’ dedim. Toprak olup çürümüş kemiklerinin kaldığı [düşüncesinden] seni
kurtarayım. Aslın parçaları her nerede olursa olsun bütünün yaratılışı az çok ondan olur.
Âlî’nin söylediklerinden nasihat al. Ateşin dibinden ta uzağa gitme. Bundan sonra eğer
inanmazsan [bil ki] kötü karakterli münkir işkembeden sallamaktadır.”
Egerçi ki bu tafṣīl maḥalle münāsib ḳāl ü ḳīl degüldür, lākin ṣonra yine
şāmilesi cihetinden ṣadedden ḫāric ‘add olınması daḫı semt-i ḫilāfa ẕāhib1
sebīl degüldür.
Ġıbbu ẕālik biz yine aḥvāl-i Ḥażret-i Ḫalīl beyānına salik olalum ki
‘ādet-i me’lūfelerinden bilā-żayf2 ni‘met tenāvül ṭarīḳ-ı mürüvvetden ḫāric
‘add olınmaġla birgün Ḥażret-i Ḫalīl mihmān tecessüsine gitdiler. Eẟnā-yı
rāhda bir pīr bulup mihmān-serālarına getürdiler. Ba‘de’l-mücālese ve’l-
muṣāḥabe ma‘lūm oldı ki pīr-i mesfūr bed-kīşān zümresinden ma‘dūd3 idi.
Aña binā’en naẓar-ı Ḫalīlu’llāh’da kerāhet ẓāhir olup iṭ‘āmında müsāhele
gösterdi.
Pīr-i Naṣrānī4 ki nā-murād u merdūd u cev‘ān meclis-i Ebū Żayfān’dan
ṭaşra gitdi, ‘aḳabince daḫı vaḥy-i sübḥānī ile 5 peyk-i Celīl olan Cibrīl
‘aleyhi’s-selām geldi, yitdi. Ve ‘izz-i ḥużūr-ı Bārī’den bu kelām-ı müsteṭābı
taḳrīr itdi ki “Ey Ebü’z-żīfān, vāy bende-i nā-fermān, bā-vücūd-ı keẟret-
temerrüd ü ‘iṣyān ol Naṣrānī müddet-i ‘ömrinde ki bizüm simāṭımuzdan bī-
behre vü nā-kām ḳalmamış mihmānımuzdur. Daḫı bir gün in‘ām u
iṭ‘āmında imhāl olınmamışdur. Bugün ki ṣabāh yimegini senden ḥavāle
itdük. Derdmendi maḥrūm u me’yūs ḳoyup gönderdüñ.” buyurılduḳda
Ḥażret-i Ḫalīl, ḳatı şermende vü ḫacīl oldı. Ardınca varup pīr-i Gebr’i6 hezār
tażarru‘la döndürdi. Getürüp murād üzere yidürüp içürdükden ṣoñra yolına
gönderdi.
Naẓm
‫ﮔﱪ و ﺗﺮﺳﺎ وﻇﻴﻔﻪ ﺧﻮر داری‬ ‫ای ﮐﺮﳝﯽ ﮐﻪ از ﺧﺰ ٔاﻧﻪ ﻏﻴﺐ‬

7
‫ﺗﻮ ﮐﻪ دﴰﻨﺎن ﻧﻈﺮ داری‬ ‫دوﺳﺘﺎن را ﮐﺠﺎ ﮐﻨﯽ ﳏﺮوم‬
1 ẕāhib: ẕāhib olmaḳ E

2 żayf: ża‘īf N1
3 ma‘dūd: ma‘ẕūr N1
4 Pīr-i Naṣrānī: Pīr anı MV, E
5 vaḥy-i//ile: - N1
6 Gebr’i: kebīri N1
7 “Ey kerem sahibi [Allah’ım], senin gayb hazinenden Hristiyanlar ve ateşe tapanlar
rızıklanırlar. Düşmanları bile böyle gözeten sen, nasıl olur da dostları [nimetinden]
mahrum bırakırsın.” | Bu beyitler Sa‘dî-i Şirâzî’nin Gülistân adlı eserinden iktibas
edilmiştir. bk. Sa‘dî-i Şirâzî, Gülistān, Dârü’t-tıbâ‘ati’l-âmire, İstanbul 1299, s. 7.
Ġālibā Şeyḫ Muṣliḥi’d-dīn Sa‘dī ḳuddise sırruhu bu iki beyti ol

mażmūna binā’en edā itmişdür. Ḥattā maḳṣūd-ı bi’z-ẕātları bu ḳıṭ‘a idügi
ekābir-i selefden birinüñ ta‘yīni ile taḥḳīḳa yitmişdür.
Pes Gebr-i kebīr1 muḳaddemā naẓar-ı iltifātdan dūr olup dergāh-ı luṭf
u ri‘āyetden sürildügini, ba‘dehu i‘zāz u iltifātla yoldan döndürilüp iṭ‘ām u
ikrāmı vācib görildügini birbirine muḫālif vaż‘-ı ġarīb2 gördi. Sırrı ne idügini
Ḥażret-i Ḫalīl’den ṣordı. Peyġāmber-i büzürgvār ki fermān-ı Celīl ü Cebbār
ol yüzden [456a E] āşkār olduġını söyledi, bā‘iẟ-i żiyāfet ü ri‘āyet fermān-ı
Velī-i Ni‘met ile olduġını beyān eyledi.
Hemān-dem pīr-i Naṣrānī maẓhar-ı luṭf-ı sübḥānī olup “Zihī Kirdgār-ı
[230b N1] mün‘im ki düşmeni içün dōstına [216b MV] ‘itāb eyleye. Beẕl-i
ni‘met ü ‘ināyet ve vaḥdāniyyetine münkir ü mu‘terif olanları bir ḥisāb
eyleye.” diyü aġladı. Āteş-i rıfḳ-ıla Ḥażret-i Ḫalīl’üñ yüregin ṭaġladı. Ve ol
ḥīnde telḳīn-i peyġāmber-i celīl ile īmāna gelüp zümre-i mü’minīn ü
muvaḥḥidīne dāḫil oldı.
Ba‘de-mā müstemi‘īn-i ẕü’n-nühā fırḳasına ḫafī olmaya ki Ḥażret-i
İbrāhīm cānibine3 nāzil olan on ṣaḥīfenüñ meżāmīn-i laṭīfesi bi’l-külliyye
mevā‘iẓ ü neṣā’iḥdür. Ṣarāḥaten emr ü nehy ma‘ānīsini müştemil degüldür.
Ol cümleden biri ‫اﱏ ﱂ اﺑﻌﺜﻚ ﻟﺘﺠﻤﻊ ﺑﻌﻀﻬﺎ ﻋﻠﻰ ﺑﻌﺾ‬ ّ ‫» أﻳّﻬﺎ اﳌﻠﻚ اﳌﺴﻠّﻂ اﳌﻐﺮور‬
4«‫ﺮ‬ٍ ‫ﻓﺎﱏ ﻻرادﻫﺎ وﻟﻮ ﻛﺎن ﻣﻦ ﻛﺎﻓ‬
ّ ‫اﳌﻈﻠﻮم‬ ‫دﻋﻮت‬ ‫ﻋﲎ‬ ‫ﻟﱰد‬
ّ ‫ﺑﻌﺜﺘﻚ‬ ‫ﻟﻜﲎ‬
ّ ‫ و‬Ya‘nī “Ey ḫalḳ-ı
‘āleme musallaṭ olan pādişāh-ı maġrūr ve fermān-revā-yı maḫlūḳāt olan
melik-i cebbār-ı mürtefi‘u’l-ḳuṣūr, ben 5 seni māl-i dünyā cem‘in itmege
göndermedüm. Ḫazīneler yıġup ellerüñ māl ü menālin almaġa me’mūr
ḳılmadum. Lākin seni gönderüp āyīn-i salṭanatla mü’eyyed ḳıldum ki
maẓlūmīnüñ meṣāliḥini görüp benüm cānibümden vekāletümle da‘vetini
redd idesün. Zīrā ki ben redd-i da‘vet itmezin. Farażā ki ẓālim olan kāfir
daḫı olsa.” dimekdür.
Bā‘iẟ budur ki sulṭān u ḥākime vācibdür ki umūr-ı cumhūrı bi’z-ẕāt
göreler. Vükelā iḫtiyārında ḳatı emr-i dīn ile muḳayyed, rāst-ḳavl ü
1 Gebr-i kebīr: pīr-i kebīr N1

2 ġarīb: ‘aẓīm ġarīb N1
3 cānibine: cenābına E
4 “Ey mağrur ve güçlü hükümdar, ben seni bir şeyler toplaman için göndermedim. Velâkin
ben seni mazlumların benden isteklerini karşılaman için gönderdim. Ben [o mazlumlar]
inkar edenlerden de olsa [böyle davranmanı] istiyorum.”
5 ben: ben binā N1
perhīzkār ve ġaraż u ṭama‘dan ḫālī vü1 ‘ārī, ehl-i ḥaḳḳ u dīndār kimesneleri
istiḫdām ideler. Tā ki ‘inda’llāh mes’ūl olmayalar. Ve dīvān-ı maḥşerde
beyne’l-aḳrān ḥicāb çekdükden mā‘adā ḥisāb-ı mīzāna giriftārlıġla maġfiret-i
ilāhiyye’den kendüleri maḥrūm bulmayalar.
Bu daḫı Ṣuḥuf-ı İbrāhīm’de mesṭūr olan umūr-ı me’ẟūredendür ki
“ ‘Āḳıluñ ḥareketi üç nesnenüñ2 taḥṣīline münḥaṣır gerekdür ki evvelā zād-ı
āḫirete, ẟāniyen intiẓām-ı umūr-ı ma‘āşa, ẟāliẟen leẕẕāt-ı ġayr-ı muḥarremeye
ki ḥelāli ile mücāma‘at u mülā‘abe ve muḥassenāt-ı dünyeviyyeden isti‘māli
ḥelāl olan ‘ayş u tena‘‘uma3 ruḫṣat u murāġabe[dür].” diyü buyurılmışdur.
El-ḳıṣṣa Ḥażret-i Ḫalīl’üñ ‘iẓam-ı şānına söz yoḳdur. Ḫil‘at-i ḫullet ile
teşrīfine delālet iden āyāt-ı Ḳur’āniyye ve eḥādīẟ-i nebeviyye me’mūl olandan
çoḳdur.
Menḳūldür ki birgün aṣḥābdan biri ḥabīb-i Ḫudā, Muḥammed
Muṣṭafā ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem cenābına “yā ḫayra’l-beriyye” diyü ḫiṭāb
eyledi. Cevābına iltifāt itdükde “Ḫayrü’l-beriyye [456b E] İbrāhīm el-
Ḫalīl’dür.” buyurdı. Ve yine birgün Ḥażret-i Peyġāmber ḥużūrında Ḥażret-i
İbrāhīm’üñ 4﴾‫ﲢﻴِﻲ اﻟْ َﻤ ْﻮﺗَﻰ‬ ِّ ‫﴿ر‬
َ ‫ب أَِرِﱐ َﻛْﻴ‬
ُْ ‫ﻒ‬ َ ḳıṣṣası teẕekkür olınduḳda
Ḥażret-i Faḫr-i ‘Ālem ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem bir miḳdār tefekkür
buyurdılar. 5«‫ﻟﺸﻚ ﻣﻦ أﺑﻴﻨﺎ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‬
ّ ‫أﺣﻖ‬
ّ ‫ »ﳓﻦ‬cevābını virdiler. Bu ẕikr
olınan eḥādīẟ-i şerīfenüñ delāleti Ḥażret-i Ḫalīl’üñ ‘iẓam-ı şānına ve Sulṭān-ı
Enbiyā ṭarafından medḥ u ẟenā-yı bāhirü’l-bürhānına müte‘alliḳdur.
Ḫˇāce-i Kā’ināt ‘aleyhi efḍalü’s-ṣalāt eşref-i enbiyā vü mevcūdāt [231a
N1] iken 6﴾‫ﺣﻨِﻴ ًﻔﺎ‬ ِ ِ
َ ‫ ﴿ﻓَﺎﺗﱠﺒِ ُﻌﻮاْ ﻣﻠﱠ َﺔ إِﺑْـﺮاﻫﻴﻢ‬ḳıṣṣası buyurıldı.
َ َ
Ekẟer-i sünen-i seniyye anlardan ḳalup me’mūlün bihā oldı. Rūz-ı
ḳıyāmetde cümleden evvel ḥulleyi anlar giyse gerekdür. İmāmü’l-beşer olup
ِ ُ‫ﺎﻋﻠ‬
7﴾‫ﱠﺎس إِﻣﺎﻣﺎ‬
ً َ ِ ‫ﻚ ﻟﻠﻨ‬َ ِ ‫ ﴿إِِّﱐ َﺟ‬anlaruñ ḥaḳḳında vārid olmışdur.
Ve bi’l-cümle ḳısmet-i ġanīmet ve ḳaṭ‘-ı mūy-ı leb, ḫuṣūṣā isti‘māl-i
misvāk ve mażmaża ve ḳoltuḳ ḳıllarını ve mūy-i ‘āneyi terāş itdürmek,
1 ḫālī vü: - N1, E

2 nesnenüñ: şey’üñ N1 | nesne E
3 tena‘‘uma: ni‘mete E
4 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 2/260, "Rabbim! Bana ölüleri nasıl dirilttiğini göster."
5 Hadîs-i Şerîf, “Biz şüphe etmeye babamız İbrahim’den daha layığız.” (Buhârî, Enbiya, 11)
6 Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân Sûresi, 3/95, "Öyle ise hakka yönelen İbrahim'in dinine uyun."
7 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 2/124, “Ben seni insanlara önder yapacağım.”
ṭırnaġı kesüp degşürmek [217a MV] ve ṣuyla istincā itmek ve dā’imü’l-

evḳāt mihmānsız olmayup mesākīni iṭ‘ām u żiyāfet anlaruñ sünnetleridür.
Tārīḫ-i Yehūd’da mesṭūr ve bu ḥaḳīre manẓūr olmışdur ki Ḥażret-i
Ḫalīl zamānına gelince ortaya süfre ḳonup ittifāḳla yimeklenmek cidden
olmaz imiş. Herkes ḥiṣṣesini eline alup ġıdāsını yimege gider imiş. Fe-lā-
cerem bu sünnet-i seniyyeleri ḫod bā‘iẟ-i cem‘iyyet-i benī Ādem ve māni‘-ı
tefriḳa-i ümem, kemāl-i imtizācı müstelzem ü1 müstevcib bir vaż‘-ı laṭīf-i
mebẕūlü’n-ni‘amdür ki ḳā‘ide-i külliyyesi rūz-ı ḥaşre dek ma‘mūl ü
müstaḥkemdür. 2«‫»رﲪﻪ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ وأوﻻدﻩ وﺟﻌﻞ اﳉﻨّﺔ ﻣﺜﻮاﻩ‬
Mu‘cizāt-ı Ḫalīl-i celīl ṣalātu’llāhi ‘aleyhi ve ‘alā nebiyyinā el-cemīl

Mu‘cizātu Cemī‘i’l-enbiyā nām kitābda Ḥażret-i İbrāhīm’den yedi
mu‘cize ṣudūr bulduġı 3 yazılmışdur. Evveli vilāyet-i Bābil’den hicretle
diyār-ı Şām’a giderken yol üstinde bir buñara ḳonduḳda ṣuyı ġāyetde az iken
keẟret-i cereyānına cell-i himmet itdükleridür. Ve ol maḥalde odun
bulınmayup sükkān-ı eṭrāf ḳıllet-i ḫaṭabdan şikāyet itdüklerinde vāfir ṭaşları
yıġup kendü eliyle āteş urduḳda odun gibi yanup ṭabḫ-ı ṭa‘ām itdügini gören
müşriklerüñ niçesi īmāna geldügidür.
İkinci: 4 Dā’imā Şām’dan Mekke’ye ki giderdi, Ḥażret-i İsma‘īl’üñ
ziyāreti ḫāṭırasın iderdi. Niçe günlik yolı bir gün bir gicede alurdı. Ve eẟnā-yı
rāhda behā’im ü sibā‘ ḥażretüñ yanına düşüp söyleşe söyleşe mürāfaḳat
ḳılurdı.
Üçinci: Her ḳanġı evde ki sākin olurdı, kendülerden ṣoñra ol [457a E]
ḫāne ḳırḳ yıla dek misk gibi ḳoḳardı. Ḥattā Fārs vilāyetinde ḳavm-i Mecūs
ḥażretüñ ḳonduġı ḫānelerden birini almışlar idi. Bu ḫāṣṣasına binā’en
‘ibādetgāh idinmişler idi.
Dördinci: Sulṭān-ı Mıṣr Sāre’yi ḫalvet-i ḫāṣṣına götürdükde mā-
beyninde ḥā’il nesne5 ḳalmayup ḥażretüñ ol mu‘āmeleye ıṭṭılā‘ bulması ve
ıżṭırābı anuñla mündefi‘ ḳılınmasıdur.
1 müstelzem ü: - MV, E
2 “Yüce Allah ona ve evladına merhamet etsin. Onun meskenini cennet kılsın.”
3 ṣudūr bulduġı: ṣudūrı E
4 İkinci: ẞāniyen E
5 nesne: - N1
Beşinci: Bir yek-pāre seng-i ḫāreden dıraḫt-ı tāze bitürmesidür ki

Ḥażret-i Ḫalīl emr-i Celīl ile vilāyet-i Şām’a ki vardı, ḫalḳını dīn-i mübīne
da‘vet ḳıldı. Bir yek-pāre ṭaşı gösterdiler. “Bundan bir aġaç bitürüp bize
mu‘cize göster.” didiler. Hemān ki İbrāhīm ‘aleyhi’s-selām “bi’smi’llāhi’l-
‘allām” diyü ol seng üzerine ayaḳ baṣup ḳıyām itdi. Baṣduġı yirden bir dıraḫt
ẓāhir olup müşrikīnüñ gözlerine ḳarşu bitdi. Ḥattā Ḥażret-i Mūsā, Bārī
Ḫudā cenābına münācāt itdükde ıṣġā-yı kelimāt eyledügi dıraḫt ol dıraḫt
idügi menḳūldür.
Altıncı: Nemrūd-ı merdūd 1 [231b N1] kendülerini āteşe atup
yanmaduġı ol nār-ı fürūzānı gülzār-ı cinān ve eṭrāfını āb-ı revān ver her
cānibini tāze gülistān eyledügi mu‘cizesidür.
Yedinci: Ḥażret-i Ḫalīl, Hācer ve İsma‘īl ile zemīn-i Mekke’ye ṭoġrı
giderken eẟnā-yı rāhda ḳoyup kendüsi Şām-ı şerīfe gitdükde anlara ki bir
müżāyaḳa vāḳi‘ oldı, İsma‘īl peder-i celīl cānibine feryād eyledi. Mā-
beyndeki bu‘d-i mesāfe māni‘ u ḥā’il olmayup ol ṣadāyı işitdügi ve cevābını
[217b MV] virüp yine anlara işitdürdügidür.
Faṣl Der-bi‘ẟet-i İsma‘īl bin İbrāhīm el-Ḫalīl ‘aleyhimā es-selām

Ursile ilā Ḳabā’ili’l-Yemen ve’l-‘Amālīḳ fe-De‘āhum
ilā Evżaḥi Minhec ve Aḳvemi Ṭarīḳ
Bundan aḳdem ki Ḥażret-i İsma‘īl’üñ sa‘ādet-i vilādeti ve vālidesi Hācer
ile Mekke-i Mükerreme arżına hicreti ve zemīn-i Beyt-i Şerīf’de2 iḳāmeti,
ba‘dehu binā-yı Beytu’llāh’a3 vālid-i büzürgvārı ile mübāşereti ve itmām-ı
binādan ṣoñra eẟnā-yı vefāt-ı Ḫalīl’de Beyt-i Şerīf’üñ kendüye sipāriş-i
tevliyeti, ḥattā ḳabl-ez-‘imāret Ḥażret-i Ḫalīl’üñ ṣıla-i raḥm içün beyt-i
İsma‘īl’e muvāṣalatı ki bi’t-tafṣīl yazılmış idi, ḥattā ṭab‘-ı insānīye ġınā
virecek mertebelerde taḥḳīḳ olınmış idi.
Fe-ammā bu maḥalde tekrār īrādı lāzım geldi. Ḥālā ki tekerrür ü
istidrāk cihetinden i‘tirāżı müstelzem oldı. Bu ṭarīḳla ki Ḥażret-i İsma‘īl ser-
i Çāh-ı Zemzem’de temekkün-i cemīl itdükde evvelā kendülere muḳārenet
iden ṭā’ife-i ‘Amāliḳa’dan [475b E] bir zümre oldı. Ba‘dehu ḳabīle-i Benī
1 merdūd: ‘aleyhi’l-la‘ne N1 | merdūd ‘aleyhi’l-la‘ne E

2 Beyt-i Şerīf’de: Beytu’llāh’da N1
3 Beytu’llāh’a: Beyt-i Şerīf’e N1
Cürhüm, Yemen vilāyetinden gelüp anda tavaṭṭun itmekle anlar ile

muḫālaṭası taḥaḳḳuḳ buldı. Ḥattā anlar ḥażrete yedi dāne dişi ḳoyun
baġışladılar. Südinden ve ḳuzısından intifā‘ını irāde ḳıldılar.
Ḥikmet Ḫudā’nuñdur, Ḥażret-i Bārī te‘ālā Ḥażret-i İsma‘īl’e ol ḳadar
miknet ü ḳudret virdi ki ḳoyunları degül,1 sürisini iḥṣā itmede niçeler ‘āciz
oldı. Ve kendüler tīr-endāzlıġa ve binüp, inüp ḫayyāl-i heycā-sāzlıġa raġbet
itmeleri ta‘ayyün buldı. Evvelā te’ehhül idüp tezevvüc itdükleri
‘Amāliḳa’dan ‘Amre bint Esed bin Usāme nām ‘afīfe idi ki şerā’iṭ-ı
mihmān-nevāzlıḳda ḳuṣūrına binā’en Ḥażret-i Ḫalīl ‘atebe-i bābı tebdīl
işāretin virmiş2 idi. İsma‘īl, vaṣiyyet-i Ḫalīl ile ‘amel-i cemīl idüp aña ṭalāḳ
virmiş idi.
Ba‘dehu Surre bint Muḍāḍ bin ‘Amr nām muḫaddireyi almış idi.
Ḥażret-i İbrāhīm’üñ mizāc-ı laṭīfine muvāfıḳ ḫidmeti anlar edā idüp du‘ā-
yı cemīlin ḥāṣıl ḳılmış idi.
Kitāb-ı Ḫamīs ve niçe tārīḫ-i nefīsde bu vechle mesṭūrdur ki İsma‘īl’i
evinde bulamayup evvelki ḫātūnına “Ḥāliñüz nicedür?”3 diyü ṣorduḳda aṣlā
aġzından ḥamd u şükri müş‘ir bir söz ṣudūr itmedi. Anlar rıfḳ-ıla4 ṣorduḳça
ol ‘unf ile cevāb virdi. Bā-ḫuṣūṣ cidden mihmān-nevāzlıḳ ṭarīḳına raġbet
itmedi.
Ammā menḳūḥa-i ẟāniye her cevābında ḥamd-i firāvān ve şükr-i cezīl-i5
bī-pāyān iş‘ār itdükden ġayrı żiyāfet-i İbrāhīm’e iḳdām itmiş idi. Atından
inmemekle mübārek maḥāsinini yuyup edhān-ı mu‘aṭṭara ile ālūde ḳılmış
idi. Tā ki “Ḳapu ‘atebesini bulmış.” [232a N1] diyü ıṣmarlayup gitmiş idi.
Ḥattā 6﴾‫ات‬ ِ ‫ ﴿وارزﻗْـﻬﻢ ِﻣﻦ اﻟﺜﱠﻤﺮ‬naṣṣ-ı kerīmi mūcibince ḫayr-du‘ālar eyleyüp
ََ َ ّ ُ ُْ َ
beled-i emīnde ve ḥavālīsinde ẟemerāt-ı vefreti Ḥażret-i Ḫalīl’üñ ol du‘ā-yı
cemīlinden ṣudūr bulmış idi. Ya‘nī ki ḳurṣ-ı nān dāḫil olmayup müverriḫīn
ḳavlince żiyāfet-i ḫātūnda ekmekden ġayrısı bulınup du‘ā-yı Ḫalīl mevcūd
olan erzāḳuñ ikẟārına müte‘alliḳ [218a MV] olmaġın fī-mā-ba‘d vefret ü
izdiyādı müteḥaḳḳıḳ olmış idi.
1 ḳoyunları degül: ḳoyunlarını MV, N1

2 virmiş: buyurmış N1 | buyurmışlar E
3 nicedür: ne vechledür N1
4 rıfḳ-ıla: rifḳatle N1
5 cezīl-i: - N1 | cezīle-i E
6 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 14/37, “Onları ürünlerden rızıklandır.”
[Ḥilye-i şerīfleri]
Ḥilye-i şerīfleri vālid-i mācidleri Ḫalīlu’llāh ḥilyesi gibi idi. A‘żā vü
beşerede ve evżā‘-ı beşeriyyede cidden muġāyeret müşāhede olınmazdı.
İbrāhīm ‘aleyhi’s-selām vefātından ṣoñra ‘azīmet-i diyār-ı Şām ḳıldılar.
Varup, gelüp bir miḳdār zamān mürūrından ṣoñra mīrāẟ-ı nübüvvetle daḫı
müstes‘ad ḳılındılar.
Ḥaḳ celle ve ‘alā kendüsini vilāyet-i Yemen ‘uṣātına gönderdi. Niçe
rūzgār ol ḥavālīde renc-i bisyār çeküp ol ṭuġāt-ı ḍalālet-kirdārdan cüz’ī [458a
E] kimesneyi īmāna getürdi.
[Evlād-ı emcād-ı mu‘teberleri]

Evlād-ı emcād-ı mu‘teberleri on iki nefer1 ferzend-i reşīd-i nāmver idügi
muḳarrer olup Nābit ve Ḳaydār Ḥarem-i Şerīf-i muḥterem ḫidmetinde
ẟābit-kadem oldılar. Sā’ir evlādı vilāyet-i Yemen’de yirleşüp zirā‘at u ḥirāẟete
iştiġāl ḳıldılar.
Ve kitāb-ı Sīretü İbn Hişām’da evlād-ı İsma‘īl on iki ferzend-i celīldür
ki ismleri Nābit ve Ḳaydār ve Eẕbil ve Menşā ve Mişma‘ ve Māşī ve Nāfis ve
Tema ve Ḳaṭūr ve Duma ve Redām ve Ḥaẕām’dur2 ki cümlenüñ vālidesi
Surre bint Muḍāḍ-ı Cürhümī’dür. Bunlaruñ ekẟeri ḫayyāl ve silāḥ-şōr-ı
ṣāḥib-kemāl olup ‘ilm-i remy ve raġbet-i ṣayd u şikār, Ḥażret-i İsma‘īl’den
kendülere irẟle intiḳāl itmiş idi. A‘lā oḳlar yonarlardı. Tīr-endāzlıḳda
ḳabżaları müşārün ileyh bi’l-benān olmışlar idi.
Menḳūldür ki birgün Ḥażret-i Faḫr-i ‘Ālem ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem
bir ṭā’ifeye uġradılar3 ki oḳ atmaġa kūşiş iderlerdi. Ve kemāl-i ihtimāmla oḳ
yarışup nişān gözedürlerdi. Ḥażret anlaruñ ef‘ālini pesend ü taḥsīn buyurdı.
4«‫ »ارﻣﻰ ﺑﲎ إﲰﻌﻴﻞ ﻓﺎن أ ﻛﻢ ﻳﻌﲎ إﲰﻌﻴﻞ ﻛﺎن راﻣﻴﺎ‬diyü taḳlīdleri ḥażrete idügini
ً
ṭuyurdı.
1 nefer: - MV, N1
2 Nüshalarda “ẞābit, Dīndār ve Adīl ve Menşī ve Mesma‘ ve Māş ve Mādil, Dez ve Ṭamā ve
Ayṭūr ve Nīş ve Ḳayẕehā” şeklinde yazılan bu isimler tashih edilerek metne alındı. bk.
Muhammed bin Ahmed el-Mekkî el-Hasenî el-Fâsî, Şifâ’ü’l-ğarâm bi-Ahbâri’l-beledi’l-
harâm, Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, 2000, C. 2, s. 23.
3 birgün//uġradılar: - N1
4 Hadîs-i Şerîf, “Ey İsmailoğulları, ok atın. Çünkü babanız İsmail de ok atardı.” (Buhârî,
Enbiya, 12)
Laḳab-ı şerīfleri Ebü’l-‘Arab’dur. Bir daḫı A‘rāḳu’s-ẟerā 1 lafẓı gibi

kelām-ı müheẕẕebdür ki …2 ma‘nāsınadur.
Ve’l-ḥāṣıl Ḥażret-i İsma‘īl ki yüz otuz yedi yıl ‘ömr sürdi, ṭoḳsan yaşına
girince Ḥażret-i İbrāhīm ḳayd-ı ḥayātda bulınup ḳırḳ yedi yıl anlardan ṣoñra
rāḥat u zindegānī gördi. Ve emr-i da‘vete ve iẓhār-ı nübüvvete babası
vefātından ṣoñra me’mūr ḳılındı ki ḳavl-i eṣaḥ budur.3
Zīrā 4 ba‘żı müverriḫīn Ḥażret-i Ḫalīl’üñ ḥāl-i ḥayātında ve kemāl-i
sıḥḥatinde5 ba‘ẟ olınup elli yıl nübüvvet itdi, diyü naḳl ü tasṭīr itmişlerdür.
Ḥālā ki rivāyet-i Ṭaberī’ye muḫālifdür. Ve bi’l-cümle ‘ömr-i şerīfleri6 āḫir
olup da‘vet-i ilāhīye ki icābet ḳıldı, cesed-i mübāreki Ḥicr’de7 mezār-ı Hācer
ḳurbında defn olındı ki miyān-ı rükn ü maḳāmdadur, diyü ḫaber virildi.
Ammā mu‘cizātuhu ‘aleyhi’s-selām

Kitāb-ı Mu‘cizāt’da ẕikr olınduġı üzere üç mu‘cizedür. Evveli daḫı
kendüler ṣabāvet [232b N1] ‘āleminde iken mübārek ökçesi ile eşindügi
yirden Zemzem nām ṣuyuñ cereyānıdur. Ba‘żılar ḳavlince ṣuyuñ ẓuhūrı,
ya‘nī ki Hācer mā’-i cārī ṭalebinde iken Ḥażret-i [218b MV] İsma‘īl’üñ
maḳdem-i mübāreki berekātında Zemzem’üñ seyelān-ı mevfūrı māh-ı
şa‘bānuñ on beşine rāst [458b E] gelmişdür. Ya‘nī ki ol vaḳt-i mübārek
teyemmün-i maḳdem-i şerīfine maḳrūn8 olmaġla Zemzem ẓāhir olmış idi.
İkinci: Bir cengelistān içinde otururken ba‘żı küffār gelüp bir şecer-i
ġayr-ı müẟmiri gösterüp “Eger peyġāmber iseñ bunuñ gibi ḳara çalıdan, lezīz
mīveler bitürmeñ gereksün.” didükleri ḥīnde du‘ā idüp laṭīf mīveler ve
sükkerīn nevbāveler bitürmiş idi.
Üçinci: Bir südsüz ḳoyundan süd ṣaġduġıdur ki ba‘żı küffārı dīn-i
İslām’a9 da‘vet itdükde nübüvvetine inanmadılar. “Sözüñde ṣādıḳ iseñ bize
1 ẟerā: serāy N1
2 N1 ve MV nüshalarında burada bir iki kelimelik boşluk vardır. E nüshasında boşluk yoktur,
ancak ikame edilen bir kelime de bulunmamaktadır.
3 ḳılındı//budur: ḳılınduġı ḳavl-i eṣaḥdur N1
4 Zīrā: - MV
5 kemāl-i sıḥḥatinde: - MV, N1
6 ‘ömri şerīfleri: ‘ömri MV, N1
7 Ḥicr’de: Ḥicāz’da E
8 maḳrūn: meveddet N1
9 dīn-i İslām’a: dīne N1
bu ḳoyundan süd ṣaġup mu‘cize göster.” diyü söylediler. Ḥażret daḫı

mübārek elini ol ḳoyunuñ arḳasına sürdi.1 2«ً‫»ﺑﺴﻢ ﷲ اﻟّﺬى أرﺳﻠﲎ رﺳﻮﻻ‬
buyurdı. Fi’l-ḥāl ol ḳoyuncaġızuñ memeleri südlenüp vāfir südini ṣaġdı.
Niçe bed-kīşüñ İslām’a gelmesine sebeb oldı.
Keyfiyyet-i ẓuhūr-ı aṣnām der-miyān-ı evlād-ı İsma‘īl ‘aleyhi’s-selām

Ravżatu’s-ṣafā’da mesṭūrdur ki Ḥażret-i İsma‘īl icābet-i da‘vet-i Rabb-i
Celīl itdükden ṣoñra evlādı çoġaldı. Ḥavālī-i Mekke’ye ve ol eṭrāfdaki
ḳaryelere ṣıġmaz oldı. Bi’z-żarūre Yemen vilāyetine ve ba‘żılar medā’in-i
Şām’a müteferriḳ oldılar. Lākin her naḳl iden teberrüken ve teyemmünen
birer ḥicāreyi Ḥarem-i Şerīf’den alup götürdiler. Varduḳları yirde bir pāk ü
ṭāhir maḥalle ḳoyup raġbetle ṭutdılar. Giderek “Ol ḥicāre Ḥarem’den olmaḳ
lāzım degüldür.” didiler. Hemān naẓara merġūb olanları getürüp ta‘ẓīmine
ṣarf-ı maḳdūr ḳıldılar. Bu ṭarīḳla yoldan çıḳup bulduḳları ṭaşları ziyāret ve
gāh u bī-gāh ṭavāfına raġbet eyler oldılar.
Bi’l-āḫire İblīs-i pür-telbīs ki bunları gördi, māddeleri ḳābil-i iḍlāl
ancaḳ, diyü ol aḥcārı evẟāna mübeddel ḳıldı. “Sāde ṭaşlara ṭapacaġıñuza
muṣavver ṣanemlere ṭapsañuza.” diyü iġvā virdi. Taḥrīk-i ḍalālet-nümāsı ile
kendülere bütler düzdürdi. Bu ṭarīḳla ‘ibādet-i aṣnāma başladılar. Ṣuḥuf-ı
İbrāhīm aḥkāmını nisyān ṭāḳçesine bıraḳdılar. Ḳatı żarūret düşmeyince
aḥkāmına mürāca‘at itmediler.
Ba‘żılar ḳavlince İsāf ve Nā’ile nām zānī ve zāniye ki Benī Cürhüm’dan
idiler, ġaleyān-ı şehvet eẟnāsında nefs-i Beytu’llāh’da zinā eylediler. Pes
Ḫallāḳ-ı cihān-āferīn berāy-ı ‘ibret3 İsāf ve Nā’ile’yi mesḫ itdi. İkisi daḫı
‘aynıyla ṭaş olup ṣanem gibi miyān-ı Ka‘be’de bulındı. Benī Cürhüm bunları
çıḳardılar. [459a E] İsāf’ı Ṣan‘a Ṭaġı’nuñ ṭorusına, Nā’ile’yi Kūh-ı Merve
depesine yirleşdürdiler. Mürūr-i ezmānla ki evlād-ı İsma‘īl peydā oldı,
taḥrīk-i İblīs ile niçe bed-kīş anlaruñ ‘ibādetlerine müdāvemet4 ḳıldı.
Bu daḫı ba‘żı tevārīḫde mesṭūrdur ki ‘Amr bin el-Ḥayy5 Ḫuzā‘ī, [233a
N1] Hubel nām ṣanemi Şām’dan getürdi. Cibāl-i Mekke’den Kūh-ı Aḫşeb
1 arḳasına sürdi: üzerine ḳoyup E

2 “beni peygamber olarak gönderen Allah’ın adıyla...”
3 ‘ibret: ‘ibret-i müşrikīn E
4 müdāvemet: mürāfaḳat N1
5 el-Ḥayy: - N1
depesine vaż‘ idüp ḫalḳı anuñ ‘ibādetine me’mūr itdi. Tā ki mezbūr

müfsidüñ vaż‘-ı nā-meşkūrından ṣoñra ḳabā’il-i ‘Arab’da büt-perestlik
ṭarīḳası şöhret buldı. Ḳabīle-i Ezd ve Ġassān, Menāt nām ṣanemi der-kenār
eyleyüp sevāḥil-i deryāda bir büt-ḫāneye ḳoyup ṭapduḳları gibi Enṣār ḳavmi
daḫı [219a MV] zamān-ı cāhiliyyetde Menāt’a raġbet gösterdiler. Benī
Ḫuzā‘a ve Ḳureyş ḳavmi Beytu’llāh’a raġbet itdügi gibi bir büt 1 -ḫāne
düzdiler. ‘Uzzā nām büti aña vaż‘ idüp ‘ibādet itmege başladılar. Ḥattā bu
şīve-i nā-maḥmūdı tā efḍal-i mevcūd ve eşref-i enbiyā-yı ẕevi’l-cūd olan
Ḥażret-i Muḥammed-i maḥmūd zamān-ı şerīfine2 gelince pīşe idindiler.
Faṣl Der-ẕikr-i3 Ba‘ẟ-i İsḥāḳ bin Ḫalīl ‘aleyhimā es-selām

‘Ābid ü ṣāliḥ ü müşfiḳ u raḥīm, dil-nevāz u ḫāṭır-sāz u kerīm peyġāmber
idi. Ḥażret-i İbrāhīm’üñ ḥāl-i ḥayātında meb‘ūs olup sükkān-ı vilāyet-i
Ken‘ān da‘vetine me’mūr ḳılınmışdı.
Ḥilye-i şerīfesi
Bālāda mesṭūr olduġı üzere Ḥażret-i İbrāhim’e kemāl-i müşābehetle
şebīh, tamām-ḳāmet ve siyāh-çeşm ve sümret-i rūy ile vecīh nebiyy-i mürsel
idi ki kitāb-ı müsteṭāb-ı risāletine mā-ṣadaḳ mażmūn-ı lā-raybe fīh4 idüginde
şübhe yoġ-ıdı. Duḫter-i ḫāli, ya‘nī dayısı ḳızı Refeḳā nām cemīle-i pür-ḫāli
ḥibāle-i nikāḥına almış idi. Ve anuñ raḥm-i pākinden bir şikemde ‘Ayṣ5 ve
Ya‘ḳūb nām veledeyn-i ekremeyn vücūda gelmiş idi. Ḥattā Ḥażret-i ‘Ayṣ
muḳaddemce ṭoġup mevlid-i ẟānī anı ta‘ḳīb itmegin Ya‘ḳūb nāmı ta‘yīn
olınmış idi.
Pes ol iki maḫdūm-ı ‘izzetmend ve peyġāmber-zāde-i ercümend ki
giderek şāḫsār-ı ḳāmet-i bālāları neşv ü nemā bulup her biri bāġ u rāġ-ı risālet
ü hidāyetde bir serv-i ser-efrāz oldı. Ḥażret-i İsḥāḳ’uñ maḥabbet-i kāmilesi
1 büt: naḫle MV
2 zemān-ı şerīfine: zemānına N1, E
3 Der-ẕikri: - N1
4 “Bunda şüphe yoktur.” | Bu ifade Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi 2. âyet ve Âli İmrân Sûresi
9. âyette geçmektedir.
5 Burada kastedilen “Esav” olmalıdır. bk. Ömer Faruk Harman, "İSHAK", Türkiye Diyanet
Vakfı İslâm Ansiklopedisi, https: //islamansiklopedisi.org.tr/ishak (15.06.2019).
‘Ayṣ-ı merġūba ve vālideleri Refeḳā’nuñ meveddet-i şāmilesi Ḥażret-i

Ya‘ḳūb’a ‘ayn-ı ta‘alluḳla ta‘ayyün buldı. Bu minvāl üzere rūzān u şebān
vilāyet-i Ken‘ān’daki aḳvām-ı keẟīreyi dīn-i mübīne da‘vet-künān ve evḳāt-ı
‘ömr-i ‘azīzleri ẕühd ü ṭā‘at u ‘ibādetle güẕerān iken kiber-i sinn
muḳteżāsınca [459a E] Ḥażret-i İsḥāḳ ‘aleyhi’s-selām remed ‘ārıżāsına
mübtelā oldı. Metā‘-ı dünyeviyyeyi ‘ayn-ı baṣīretle göze göstermedükleri gibi
dīde-i baṣarla daḫı manẓūrları olmaduġı taḥaḳḳuḳ buldı.
Ol eẟnālarda birgün ḥażret-i pīr ṣayd u şikār etlerinden bişmiş büryān
ārzū ḳıldı. ‘Ayṣ’uñ ṣayd u naḫcīre raġbet-i tāmmı olmaġın bu ḫidmetüñ
edāsını anlara sipāriş buyurdı. “Niçe rūzgārdur ki nefsimüz 1 ol maḳūle
ṭu‘me ārzūsına bī-ḳarārdur. Şöyle ki bu def‘a bu mühimmi2 itmām idüp
getüresün. Kendü ḥaḳḳuñda yümn ü bereket içün du‘ā-yı ḫayrumı
muḳarrer bilesün.” edāsın idüp mihr ü şeġaf-ı3 tamāmını ‘Ayṣ’a ṭuyurdı.
Peyġāmber-zāde-i mesfūr kemāl-i ibtihāc u sürūr ve sa‘y u diḳḳat-i
mevfūr ile [233b N1] tīr ü kemānını ele aldı. Bir şīr-i jiyān gibi naḫcīrgāh
olan bīşe-zāra ‘azīmet ḳıldı.
Ammā Refeḳā ki bu kelāmı 4 işitdi, meyl-i tāmmına binā’en du‘ā-yı
yümn ü berekāt Ya‘ḳūb ḥaḳḳında olmasını ḳaṣd idüp ḫuṣūṣ-ı mezbūrı aña
taḳrīr itdi. Ḥattā üslūb-ı firīb ü ḥīleyi bile ta‘līm ü taṣvīr itdi ki bilā-te’ḫīr bir
gūsāleyi boġazlayup büryān eyleye ve ḥużūr-ı pīre iletdükde kendüyi
bildürmeyüp kelimātını ‘Ayṣ’a taḳlīd iderek söyleye. Tā ki bu ḥīle ile pīr-i
mübāreküñ 5 du‘ā-yı ḫayrı Ya‘ḳūb’a ola. Rütbe-i ‘āliye-i nübüvvetden
behremend olup i‘tilā-yı şān bula.
Bu minvāl üzere Ya‘ḳūb işāret-i vālide ile [219b MV] bir gūsāleyi
büryān idüp ‘izz-i ḥużūr-ı pīre iletdükde kendüyi bildürmeyüp kelimātını
‘Ayṣ’a taḳlīd iderek söyleye. Tā ki bu ḥīle ile ḥażret-i pīrüñ du‘ā-yı ḫayrı
Ya‘ḳūb’a ola. Rütbe-i ‘āliye-i nübüvvetden behremend olup i‘tilā-yı şān bula.
1 nefsimüz: ṭab‘ımuz N1
2 mühimmi: laḥmı N1
3 Nüshalarda “şūr u şeġab” şeklinde yazılan bu terkip anlam gereği “mihr ü şeġaf” olarak
metne alındı.
4 bu kelāmı: bunı MV, N1
5 pīr-i mübāreküñ: pīrüñ N1, E
Bu minvāl üzere Ya‘ḳūb gūsāleyi büryān idüp ‘izz-i ḥużūr-ı pīr-i

mübāreke 1 getürdi. “Buyurduġıñuz ṭa‘āmdur ki iḥżār eyledüm.” diyü
kelimāt-ı ‘Ayṣ’a müşābih edā ile ‘arż-ı meskenet itdi.
Fe-ammā ḥażret-i pīre mā-fi’z-żamīr ma‘lūm oldı. “Allāh Allāh, gūyā ki
‘Ayṣ’uñ sā‘idini ṭutarın. Ve ammā Ya‘ḳūb’uñ kelimātını ıṣġā iderin.”
buyurdı. İrādetu’llāhda ḫayr-du‘āsı ol ḥīnde Ya‘ḳūb ḥaḳḳında olmaḳ idügini
bilüp yine tecāhül yüzinden yümn ü himmetle du‘ā ḳıldı. Ve ḫitām-ı
tenāvül-i ṭa‘āmda 2«‫اﻟﻨﺒﻮة واﻟﻜﺘﺎب‬
ّ ‫ » رك ﷲ ﻓﻴﻚ وﰱ أوﻻدك وﺟﻌﻞ ﻓﻴﻬﻢ‬lafẓ-ı
şerīfini edā ḳıldı. Be-ḳavl-i ekẟer-i erbāb-ı tevārīḫ ez-şāḫsār tā-bīḫ ḥadīḳa-i
vücūd-ı Ya‘ḳūb’dan neşv ü nemā bulup hezārān hezār şāḫ-ı berūmend ile
behredār olan evlād-ı kirām ki rütbe-i nübüvvet ve mertebe-i risāletde
mu‘cize mīveleri ile kāmkār ve kerāmāt nevbāveleri ile ẕevi’l-iḳtidār [460a
E] olmışlardur. Yetmiş biñ peyġāmber ‘idādında maḥsūb olup i‘tilā-yı şān
ve meziyyet-i sa‘ādet ü ‘unvān bulmışlardur.
Ammā Ḥażret-i ‘Ayṣ ki hezār zaḥmet ü renc ile bir ġazāle ṣayd itdi. Ve
bişürüp büryān itdükden ṣoñra ḫidmet-i peder-i büzürgvārına ‘arża ḳıldı.
“Bundan aḳdem bu bendeye buyurılan ṭu‘me-i şikārdur ki ‘izz-i ḥużūrıñuza
getürdüm.” diyü söyledi. Ḥażret-i pīr bu kerre kemā-yenbaġī vāḳıf-ı remz-i
setīr olup ta‘accüb-künān ‘Ayṣ’a ḫiṭāb ḳıldı. “Muḳaddemā ma‘hūd olan
netīce-i du‘ā birāderüñ Ya‘ḳūb’a ve evlādına naṣīb oldı. Ekẟer-i ẕürriyyātı
ḫānedān-ı nübüvvet olmaḳ üzere du‘ā ḳılındı. Lākin saña daḫı bir du‘ā
eyleyeyin ki ekẟer-i mülūk ü şāhān senüñ evlāduñdan vücūda gele. Ma‘a
ẕālik içlerinde bir peyġāmber-i ṣabūr daḫı ẓuhūr idüp Ḥaḳ celle ve ‘alā senüñ
ṣabruñ berekātında ol nebiyy-i ṣābiri ẕürriyyetüñden bedīdār ḳıla.” buyurdı.
Bu minvāl üzere du‘ā-yı ḫayr idüp mā-cerā-yı sābıḳı ‘Ayṣ’a bu vechle
ṭuyurdı. 3 Fī nefsi’l-emr niçe şehryār-ı merġūb ve mülūk-i ḫōş-sülūk-i nā 4 -
merġūb5 ‘Ayṣ’uñ ālinden peydā olmışdur. Ḫuṣūṣā Ḥażret-i Eyyūb-i mürsel
daḫı şeref-i ṣabr u [234a N1] nübüvvetle ol ḫānedāndan vücūda gelmişdür.
Fe-lā-cerem mekr-i zamān ve ḥīle-i nisvān ki niçe maḥalde pāy-bend-i
ricāl ü merdān olmışdur. Ḥażret-i Ḥavvā’dan tā āḫir-i hengāma dek
1 ‘izz-i//mübāreke: - N1
2 “Allah seni ve evladını mübarek kılsın. [Evladına] nübüvvet ve kitap versin.”
3 ṭuyurdı: ṣordı N1
4 nā: - N1
5 ve//merġūb: - E
zenlerden ẓuhūr itmesi ta‘ayyün bulmışdur. Binā’en ‘alā ẕālik Mevlānā

Ḥamdī bu maḥalde;
Naẓm
Arā’isüñ ‘avrete inanma aḫī

‘Avret āl itdi enbiyāya daḫı
beytini ḫūb edā itmişdür.

Bu daḫı menḳūldür ki Ḥażret-i ‘Ayṣ mā-cerāya vāḳıf olup derūnında
ḥıḳd u ḥased ve buġż u ‘adāvet-i müşedded1 peydā olduḳdan ṣoñra birgün
Ḥażret-i Ya‘ḳūb’ı żiyāfet içün ḫānesine da‘vet ḳıldı. Tenāvül-i ṭa‘āmdan
ṣoñra ‘arż-ı ṭuḥaf u hedāyā ve esb ü ester ü şütür ve gāv-ı māde vü ner ve
gūsfend ü ma‘z-ı bī-mer2 maḳūlesi baḫşiş-i bī-intihā eyleyüp eẟnā-yı vedā‘da
ki ol zamānda ‘ādet olduġı üzere gerden-i birāderi öpmek istedi ki ol bahāne
ile dendān-ı [220a MV] tīzini işledüre ve baḳiyye-i ḥayātını ḥulḳūmından
izāle ḳıla idi.
Lākin be-emr-i Ẕü’l-celāl dendānelerinde ḳuvvet ü fer ḳalmadı. Ḥattā
dişleri mūm gibi aġzında nerm oldı. Bu ḳażiyye ḥikmet-i Ḳādir-i pür-kemāle
binā’en idügini bildi. 3«‫ »أﺳﺘﻐﻔﺮ ﷲ وأﺗﻮب إﻟﻴﻪ‬diyü inābetle ferāġat [460b
E] eyledi. Ve Ya‘ḳūb’a ḫiṭāb idüp “Ey birāder, daḫı şimdi bildüm ki
ḥaḳḳuñda ṣudūr eyleyen du‘ā-yı peder Ḫālıḳ-ı cihān-āferīnden irādet-i
‘ināyet-güster ile ṣudūr eylemiş. Ve ol gelicek enbiyā-yı ‘iẓām senüñ ṣulb-i
pāküñden gelmesine meşiyyet-i lem-yezeliyyesi müte‘alliḳ olmış. Min ba‘d
Ḫudā-yı te‘ālānuñ emānında olasun. Ve sālimen ve ġānimen ḥarem 4 -
serāyuña ‘avdet ḳılasun.” didi. Ya‘ḳūb daḫı bunca baḫşiş ü hedāyā ile ‘izzet-
ḫānesine ‘azīmet ḳıldı. Ve bu ḳażiyyeyi müverriḫ Ḥāfıẓ-ı Ebrū ve Ṭaberī gibi
müverriḫīne āb-rū olan imām-ı hümām yazmışdur. Sā’ir aḥvāl ve ‘Ayṣ’uñ
diyār-ı Rūm’a riḥlet eyledügi ḥāl, ātiyede mesṭūr olacaḳdur.
El-ḳıṣṣa Ḥażret-i İsḥāḳ yüz seksen yıl ‘ömr sürdi. Āḫir da‘vet-i ilāhīye
“lebbeyk” ile icābet idüp civār-ı raḥmet-i Raḥmān’a vuṣūl buldı. Ḥażret-i
1 müşedded: müşted MV, E

2 mer: ser N1
3 “Allah beni bağışlasın. Ona tövbe ettim.”
4 ḥarem: - N1
‘Ayṣ techīz ü tekfīn ve sā’ir mühimmātını görüp Ḳuds-i Ḫalīl nām medfende
mā-beyn-i vālideynde defn itdürdi. 1«‫»رﲪﺔ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬
Ammā mu‘cizātuhu
Şol ki Mecmū‘a-i Mu‘cizāt’da mütebādirdür, üç mu‘cize idügi
bāhirdür.2 Birisi ehl-i Şām’ı īmāna da‘vet itdüklerinde “Mu‘cize iẓhār eyle.”
didiler. “Ḳoyunlarımuz ḳatı az ḳalmışdur. Anuñ ikẟārına müte‘alliḳ bir
kerāmetüñ recā eylerüz.” diyü söylediler. Pes ol nebiyy-i muṭlaḳ keyfe mā-
ittafaḳ bir dişi ḳoyun getürtdi. Mübārek eliyle arḳasını ṣıġayup bi’smi’llāhi
bi-bereketihi 3 du‘āsını itdi. Fe-lā-cerem sā‘ati ile ol ġānem 4 yükli oldı.
Ḥamlini vaż‘ idüp yetmiş dāne ḳuzı ṭoġurdı. Bu ṭarīḳla niçe müşrikler şeref-i
İslām’la şād-kām ḳılındı. Ve ḳoyunları üreyüp ol du‘ādan ṣoñra her biri
ḫilāf-ı ‘āde me’mūlinden ziyāde ḳuzılar ḥāṣıl ḳıldı.
İkinci: Cild-i baḳar ḫuṣūṣıdur ki ba‘żı müşrikler “Biz senüñ
nübüvvetüñe inanmazuz.” didiler. “Bizi İslām’a gelsün, [234b N1] dir iseñ
şu derileri zinde ḳılmaḳ gereksün.” diyü niçe zamāndan berü ḳurımış ḳalmış
birḳaç ḳıṭ‘a deriler getürdiler. Fe-lā-cerem Ḥażret-i İsḥāḳ-ı mükerrem ol
cülūdüñ yırtıḳlarını dikdi. İçlerini ḳumla doldurdı.5 Ba‘dehu ‫»ﺳﺒﺤﺎن اﶈﲕ‬
6«‫ اﻟﺬى ﳛﲕ اﻟﻌﻈﺎم وﻫﻰ رﻣﻴﻢ‬diyü du‘ā idüp mübārek eliyle ol derileri ṣıġadı.
ّ
Cümlesi dirilüp ḥayāt-ı nev bulup niçe müşrikīnüñ İslām’ına7 sebeb oldı.
Üçinci: Küffāruñ ibrāmları, “Elbette bize mu‘cize göster.” diyü ilḥāḥ-ı
tāmları, ḫuṣūṣā “Yırtıcı cānverler ile [461a E] muṣāḥabet eyle ve biz
işidelüm. Ḥużūrımuzda sen söyle.” diyü ihtimāmları ḥālinde Ḥażret-i İsḥāḳ
du‘ā ve teveccühle ba‘żı derendelere söyledi. “Sizi kim ḫalḳ eylemişdür.”
diyü su‘āl eyledi. Anlar daḫı 8«‫اﻟﻘﻬﺎر‬
ّ ‫ »ﻫﻮ ﷲ اﻟﻮاﺣﺪ‬diyü cevāb [220b
MV] virdügini ḥāżır olan müşrikīn işitdi.
1 “Allah’ın rahmeti onun üzerine olsun.”

2 bāhirdür: ẓāhirdür N1, E
3 “Allah’ın ismi ve bereketi ile…”
4 ġanem: ḳoyun N1
5 doldurdı: pür ḳıldı N1, E
6 “Çürümüş kemikleri dirilten, hayat veren [Allah] her türlü noksanlıktan münezzehtir.” | Bu
duada Yâsîn Sûresi, 78. âyetten iktibas yapılmıştır.
7 İslām’ına: İslām’a gelmesine N1
8 “O, Vâhid ve Kahhâr olan Allah’tır.” | Kahhâr: Kâdir E
Faṣl Der-ẕikr-i Bi‘ẟet-i1 Ya‘ḳūb bin İsḥāḳ ‘aleyhimā es-selām

Bir peyġāmber-i celīlü’l-ḳadrdür ki ḳarındaşı ‘Ayṣ ile bir baṭnda
tev’emeyn ṭoġup eẟnā-yı tevellüdde bunlar ki ‘Ayṣ’uñ ardınca ṭoġup ta‘ḳīb
itmegin Ya‘ḳūb dinilmişdür. Ve ‘inde’l-ba‘ż ‘Ayṣ lafẓı ‘iṣyāndan ṭutılmışdur
ki ḥadd-i ẕātında büyügi Ya‘ḳūb olup vilādetde taḳaddüm itdügi içün
‘iṣyānına binā’en ‘Ayṣ dinilmişdür.
Ammā Ḥażret-i Ya‘ḳūb’uñ bir ismi daḫı İsrā’īl’dür. İşrāḳu’t-tevārīḫ
ḳavlince İsrā’īl “ṣafvetu’llāh” dimekdür. Ve ba‘żı müverriḫīn zu‘mınca ikisi
daḫı büyüyüp nihāl-i ḳāmetleri serv-i ser-firāz olduḳda Ḥażret-i İsḥāḳ
büryān ṭaleb itmesi ve Ḥażret-i Ya‘ḳūb bu bābda taḳaddüm itmekle mā-
beynlerinde ‘adāvet vāḳi‘ olup vālid-i büzürgvārınuñ vaṣiyyeti ve māder-i
merḥamet-kirdārınuñ ḥüsn-i tedbīr ü delāleti ile bir gice Ḥażret-i Ya‘ḳūb
celā-yı vaṭan ḳıldı. Yine Şām vilāyetinde Feddān nāḥiyesinde sākin Albā2 bin
Nebvīl nām ṭayısı, ya‘nī ki vālidesinüñ karındaşı yanına vardı ki ba‘żı
müverriḫīn ḳavlince ismi Labān3 bin Nāhid idi.
Ol şeb ki vaṭanından çıḳup gitdi, yolda rāst gelenler ki “Ḳanda
gidersün?” dirdi, “ ‘Ayṣ’uñ mekrinden ḳaçup Allāhu Te‘ālā’nuñ luṭfı
ümmīdine sefer iderin.” dimekle kendüye “İsrā’īl” ‘alem oldı. Ya‘nī ki “Gice
içindeki seyrinden Ḥażret-i Ḥaḳḳ’a teveccüh ḳıldı.” diyü şöhret buldı. Zīrā
ِ
ki Īl, esmā-yı ilāhiyye’dendür. İsrā ise 4﴾‫ى‬ ْ ‫ ﴿ ُﺳْﺒ َﺤﺎ َن اﻟﱠﺬي أ‬naṣṣı mūci-
ٰ ‫َﺳَﺮ‬
bince gice içindeki seyrden ‘ibāretdür.
Ve bi’l-cümle Ḥażret-i Ya‘ḳūb ki mezbūr ṭayısı yanına vardı, Leyā ve
Rāḫīl nām iki ḳızınuñ birini tezevvüc murād idindi. Faḳr u fāḳasına binā’en
Ya‘ḳūb’a anlaruñ tezevvücini tecvīz 5 itmedi. Bi’l-āḫire mehr-i mü’eccel-i
mu‘teber muḳābelesinde yedi yıl ḳoyunlarını sürüp çūbānlıḳ itdi. Andan
ṣoñra büyük ḳızı Leyā’yı Labān6 kendüye virdi. Lākin Ya‘ḳūb’uñ aṣlında
murādı Rāḫīl olmaġın Leyā’yı ḳabūl itmemek şeklini gösterdi. Büyügini
ḳabūl itmeyince küçügini tezvīce rıżā virmedi. ‘Āḳıbet anuñ mehri
muḳābelesinde daḫı [461b E] yedi yıl şobānlıḳ idüp ol şerī‘atde iki hem-şīre
bir şaḫṣuñ taḥt-ı nikāḥında cem‘ olmaḳ cā’iz olmaġın Rāḫīl’i daḫı [235a
1 Bi‘ẟet-i: - N1 | Ba‘ẟ-i E
2 Albā: İlyā MV, E
3 Labān: Leyyān E
4 Kur’ân-ı Kerîm, İsra Sûresi, 17/1, "[Muhammed’i] bir gece yürüten Allah’ın şânı yücedir."
5 tecvīz: - N1
6 Labān: - MV | Leyyān E
N1] tezevvüc idüp1 ḫātūn idindi. Andan daḫı maṭlūb-ı mīvelerine dest-res
buldı.
Bundan mā‘adā Leyā’nuñ Bilha2 nām bir cāriyesi var idi. Rāḫīl’üñ daḫı
Zilfa nām bir perestārı ḫidmet-i Ya‘ḳūb’a sezāvār idi. Pes ol iki ‘arūs-ı ‘iffet-
me’nūs cāriyelerinüñ taṣarrufını zevc-i ‘iffetmendlerine baġışladılar. Ya‘nī ki
“İsterseñüz ḫidmet-i firāşları size ḥelāl olsun.” didiler. Tā ki anlar daḫı
ḥażretden niçe evlād getürdiler.
Kitāb-ı Cāmi‘-i A‘ẓam’da mesṭūrdur ki Ḥażret-i Ya‘ḳūb, Leyā bint
Labān’dan3 altı ferzend-i merġūb getürdi. Rūbīl ve Şem‘ūn ve Yehūdā ve
Lāvī ve Zebulūn4 ve Yisāḫar nāmları ile cümlesi iştihār buldı. Ve ba‘żılar
Zebulūn’a Reyūn ve Yisāḫar’a Yarḫūn ıṭlāḳın eylediler.
Ve ammā Rāḫīl’den ancaḳ Yūsuf ve Bünyāmīn tevellüd itdi. Ya‘nī ki bu
iki ferzend-i ‘izzetmendüñ her biri 5«ً‫»رب واﺣﺪ ﻳﻮزن أﻟﻔﺎ‬
ّ mażmūnına [221a
MV] mā-sadaḳ idügi taḥḳīḳa yitdi. Keẕālik Bilha 6 nāmındaki cāriyeden
Dān ve Neftālī 7 nām iki veled-i reşīd vücūda geldi. Niteki Zilfa nām
kenīzekden Kād ve Āşer nām iki püser-i sa‘īd daḫı tevellüd ḳıldı ki bu cümle8
on iki ferzend-i benāmdur.
Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de esbāṭ ıṭlāḳ olınmaġla ẕikr-i cemīlleri tamāmdur.
‘Arab ḳavminde ḳabā’il ve ‘Acem zümresinde şu‘ūb9 ve Benī İsrā’īl içinde
esbāṭ cemī‘an bir ma‘nāyadur. Ve sıbṭ şecere-i mülteffeye, ya‘nī ki dalı ve
budaḳları ve yapraḳları birbirine ṣarılmış ṣıḳ dıraḫta ıṭlāḳ olınagelmişdür.
Bunlaruñ daḫı her birinden evlād u ‘iyāl üreyüp mütekāẟir olduġı içün sıbṭ
dinilmişdür.
Ammā Ma‘ārif-i Ḥaṣībī’de āḫar vechle meẕkūrdur. Ya‘nī ki dört sıbṭ
Leyā’dan mütevellid olmışdur ki anlar Rūbīl ve Yehūdā ve Şem‘ūn ve Lāvī
1 tezevvüc idüp: - MV, N1

2 Nüshalarda “Filhad” şeklinde yazılan bu isim “Bilha” olarak tashih edildi. bk. Ömer
Faruk Harman, "YA‘KŪB", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, https:
//islamansiklopedisi.org.tr/yakub#1 (15.06.2019).
3 Labān’dan: Leyyān’dan E
4 Nüshalarda “Reyālūn” şeklinde yazılan bu isim “Zebulūn” olarak tashih edildi. bk.
5 “Nice bir vardır ki bine denktir.”
6 Bilhā: Ḳalemine MV, E
7 N1 nüshasında “Baġşān”, MV ve E nüshalarında “Yaġşāl” şeklinde yazılan bu isim
“Neftālī” olarak tashih edildi. bk. Ying, age, s. 138.
8 cümle: vechle N1
9 şu‘ūb: Ya‘ḳūb N1
nāmı ile şöhret bulmışdur. Rāḫīl’den ise ḳavl-i sābıḳ üzere ancaḳ Yūsuf ve
Bünyāmīn ṭoġmışdur. Üçer sıbṭ daḫı ol iki kenīzekden vücūda gelmişdür.
Vaḳtā ki bu mertebede keẟret-i tevālüd ü tenāsül muḳarrer oldı, Ḥażret-i
Ya‘ḳūb zemīn-i Fezzān’dan1 göçüp vilāyet-i Ken‘ān’da yirleşmege ‘azīmet
ḳıldı. Lākin ḫāl-i nāmdārı olan Labān2 ol maḳūle maḳdemi maḥż-ı yümn ü
bereket olan ‘azīzü’l-vücūddan müfāraḳata cevāz göstermedi. Bir yılcaġız
[462a E] daḫı3 kendüsi ile bile olmasını recā ḳıldı. Anlar daḫı berāy-ı ḫāṭır-ı
ḫāl gelicek sāl āḫirine dek anda ḳaldı.
Ol daḫı anuñ ḫāṭırını ri‘āyet ḳaṣd idüp ol yıl ḳoyunlardan ne miḳdār
ḳuzı ṭoġarsa Ya‘ḳūb’a virecek oldı. Ḥikmet Ḫudā’nuñdur, bir seḥer Ḥażret-i
Cibrīl vaḥy-i cemīl ile nüzūl itdi. “Fülān dıraḫtuñ evrāḳını ki yanuñca bile
getürmişdüñ, ol yapraḳları Labān’uñ 4 aġnāmı çerāgāhına dök. Anı ġıdā
idinen ḳoyunlardan ne miḳdār ḳuzılar ḥāṣıl olacaḳdur, naẓar it.” diyü
Ya‘ḳūb’a ta‘līm itdi.
Ḥażret daḫı ber-mūcib-i fermūde 5 ‘amel ḳıldı. Tā ki ol evrāḳı ġıdā
idinen ġanemlerden elbette müte‘addid ḳuzıcıḳlar tevellüd itdi. Bu ṭarīḳla
ḥażretüñ ḳuzıcıḳları bir büyük süri oldı. İttifāḳ sene-i ātiyede daḫı [235b
N1] Labān, 6 yine Ya‘ḳūb’a minnet-künān ve ol senede ṭoġacaḳ ḳuzıları
minvāl-i sābıḳ üzere baḫşiş-i bī-pāyān idecek oldı. Ṭarafeynüñ rıżāları ile ol
ma‘nā muḳarrer olup bu kerre Ya‘ḳūb’uñ aġnāmı niçe vech ile izdiyād buldı.
‘Āḳıbet destūr-ı ḫāl-i mesrūr ile düstūr-ı sābıḳ üzere vedā‘-künān ber-
mūcib-i ḥubbu’l-vaṭan mine’l-īmān7 ārzū-yı diyār-ı Ken‘ān idüp bunca ehl ü
‘iyāl ve gūsfendān u māl ü menāl ile yola revāne oldı.
Meger Labān8 iḫfā ile bir cevherī9 büte ṭapardı. Duḫteri olan Leyā anuñ
ḳanda idügini bilürdi. Eẟnā-yı riḥletde evlādından birini gönderdi. Tā ki ol
ṣanemi uġurlayup bilesince getürdi. Vaḳtā ki Labān 10 ol veẟen-i ḍalālet-
nişānı maḥallinde bulmadı, atlanup Ḥażret-i Ya‘ḳūb’uñ menzil-i
1 Fezzān’dan: Furāt’dan N1
2 Labān: Leyyān E
3 Bir//daḫı: - N1
4 Labān’uñ: Leyyān’uñ E
5 fermūde: emre N1
6 Labān: Leyyān E
7 “Vatan sevgisi imandan gelir.”
8 Labān: Leyyān E
9 bir cevherī: - N1
10 Labān: Leyyān E
mübārekine1 vardı. “Bunca iḥsānuma isā’et ve ilāh-ı ma‘būdımuñ sirḳasına

sa‘y u diḳḳat saña düşer mi?” diyü yandı, yaḳıldı.
Ḥażret ise bu mācerānuñ aṣlını bilmezdi. Ḥattā ḫālinüñ ol āna dek büt-
perestlik itdügini idrāk ḳılmazdı. Gāh “Ben bu ḫuṣūṣı bilmezin.” diyü cevāb
virdi, gāh “Dest-i [221b MV] düzde düşmesi cā’iz olan ma‘būddan ne
umarsun?” diyü naṣīḥat ḳıldı. İslām’a gelmesine her cihetle2 sa‘y-i belīġ itdi.
Fe-ammā Labān 3 “Ba‘de hāẕe’l-ān taġyīr-i dīne meyelān 4 baña ‘ayb-ı bī-
gümāndür. Elbette ma‘būdumı baña vir. Çün ki sen bilmezsün, ẓuhūrına
bir du‘ā idüp sārıḳ u mesrūḳı baña göster.” diyü iltimās eyledi.
Ḥażret-i Ya‘ḳūb daḫı teveccühini ḥüsn-i ḳabūl-i du‘āya esās itmek
ṣadedinde ol ṣanemi alup, ḳoynına ḳoyup ketm eyleyen oġlı [462b E]
merkebinden yoḳladı. ‘Aynıyla ol veẟen-i nā-müstaḥseni bürūz u ẓuhūr
ḳıldı. Labān 5 yine ḳabūl-i īmān6 itmedi. Ve bütini öpüp, 7 yüzine gözine
sürüp ḫānesine ‘avdet itdi.
li-Münşi’ihi
Maẓhar olmazsa luṭf-ı Yezdāna

Ḳoca kāfir gelür mi īmāna
Vaḳtā ki vilāyet-i Ken‘ān’a bir menzil yaḳın ḳaldı, Ya‘ḳūb’uñ dil ü

dīdesine envār-ı meserret ü şādmānī müstevlī oldı. Lākin yine ‘Ayṣ
mekrinden daḫı üşenürdi. “ ‘Acabā ‘adāvet-i sābıḳası mūcibince ḥareket
idüp bize ḳaṣd-ı mażarrat eyleye mi?” diyü fikr iderdi.
Ḥālā ki ‘Ayṣ daḫı niyyet-i şikārla süvār-ı esb-i rehvār iken bunca kār u
bār ve aġnām u ḫuddām-ı bī-şümārla Ya‘ḳūb’uñ ḳaraltısını gördi. “Āyā
bunlar kimler ki, nereden gelürler ki?” diyü tecessüs itmek niyyetine ṭoġrıldı.
Ḥālā ki Ḥażret-i Ya‘ḳūb iḥtimāl-i fitne vü āşūbla ‘Ayṣ’ı gördügi gibi gizlendi.
“Gelüp size ‘Bu kār u bār kimüñdür?’ didükde ‘ ‘Ayṣ’uñ Ya‘ḳūb nām bir ḳulı
1 menzil-i mübārekine: menziline MV, N1

2 cihetle: vechle N1
3 Labān: Leyyān E
4 Nüshalarda bu kelimeden sonra “idüp” sözcüğü gelmektedir. Anlam ve seci gereği “idüp”
kelimesi metinden çıkarıldı.
5 Labān: Leyyān E
6 ḳabūl-i īmān: īmān ḳabūli N1
7 öpüp: - N1
var idi ki sābıḳan firār itmekle perīşān-rūzgār idi, anuñdur.’ diyesüz. Ne

cevāb virürse yine baña bildüresüz.” diyü görinmedi.
Fe-lā-cerem ‘Ayṣ-ı muḥterem ki menzilgāh-ı Ya‘ḳūb’a yitdi, ol taḫmīn
üzere “Bunlar kimüñdür?” su’ālin itdi. “ ‘Ayṣ’uñ Ya‘ḳūb nām ‘abdinüñdür.”
cevābını ki işitdi, hemānā riḳḳat-i bisyār ve ceza‘ u feza‘-ı bī-şümār iẓhār1
idüp “Ḥāşā ki Ya‘ḳūb, ‘Ayṣ’uñ ḳulı2 ola. Muḳarrerdür ki birāder-i [236a
N1] e‘azz u ekremi idügi taḥaḳḳuḳ bula.” diyü iştiyāḳını beyān itmek
ṣadedinde iken Ḥażret-i Ya‘ḳūb ẓāhir oldı.
Cān u ten gibi birbirleriyle mu‘ānaḳalar ve muṣāfaḥalar ve muṣādaḳalar
vuḳū‘ından ṣoñra evlād-ı kirāmı bir bir geldiler. Dest-būs-ı ‘amm-ı
büzürgvāra raġbet gösterdiler. Ve ol gice ol menzilde ḳaldılar. İrtesi ittifāḳla
dārü’l-mülk-i Ken‘ān’a ṭoġrıldılar.3 Niçe rūzgār kemāl-i4 maḥabbet ve ḥüsn-i
ülfet ile geçindiler.
Ba‘żı müverriḫīn ḳavlince Ken‘ān’a varılup bir yıl tamām iḳāmetden
ṣoñra Bünyāmīn vücūda geldi. Ḥattā vaż‘-ı ḥaml ṣadedinde vālidesi Rāḫīl
ser-menzil-i beḳāya rāḥile-i emvātla rāḥile oldı. Ya‘nī ki ṣadā-yı er-raḥīl er-
raḥīl vāṣıl-ı gūş-i Rāḫīl olmaġla riḥleti taḥaḳḳuḳ buldı.
Ḥattā Bünyāmīn vālidesinüñ hem-şīresi Leyā’nuñ ḫidmetinde neşv ü
nemā buldı. Ammā Ḥażret-i Yūsuf māderi vefātında iki yaşında bul[ın]dı.
‘Ammesi Dina5 anı cānı pāresi gibi aḥabbü’n-nās bilüp ḫānesine aldı. Tā
büyüyince ḫidmet ü ri‘āyetine ṣarf-ı maḳdūr ḳıldı.
li-Münşi’ihi
Şöyle meyl eyledi o serve tamām [463a E]

Ansız itmezdi bir nefes ārām
1 iẓhār: - N1
2 ḳulı: ‘abdi N1
3 ṭoġrıldılar: ṭoġrı vardılar N1
4 kemāl-i: ki N1
5 Nüshalarda “Elyās (N1), Enbās, Eynās (MV), ve ebnāsı (E)” şekillerinde muğlak yazılan bu
isim tashih edilerek metne alındı. bk. Tevrat, Yaratılış, 30: 21; 46: 1 ve Caroline Blyth, “
‘Listen to My Voice’: Challenging Dinah’s Silence in Genesis 34”, The Expository Times,
2009, 120(8), pp.385-387.
Gice me’vāsı idi āġūşı

Gündüzin meskeni idi dūşı
Ba‘de-zamānin Ḥażret-i Ya‘ḳūb ki meb‘ūs ḳılındı, hidāyet ü irşād-ı

Ken‘āniyyān kendülere fermān olındı. Birāderleri ‘Ayṣ,1 [222a MV] Ḥażret-i
İsma‘īl’üñ Nesīme2 nām duḫterini ḫalīle idinüp anuñ raḥm-i pākinden beş
ferzend-i ercümendi vücūda geldi ki anlardan birinüñ nāmı Rūm3 ve ṣufret-i
vechle beyne’l-iḫvān ma‘lūm idi. Ehl-i Rūm’a cedd-i mācid olup ṣulbüñden
Rūmiyān ki mütevellid oldı, cümlesi Benu’l-aṣfer şöhretiyle iştihār-ı küllī
buldı.
Bu minvāl üzere mütekāẟir evlād u ‘iyāl peydā idüp ‘ömr-i ‘azīz-i ‘Ayṣ
yüz ḳırḳ beş sāle varduḳda ve ‘inde’l-ba‘ż yüz ḳırḳ yedi yıl olduḳda da‘vet-i
ilāhīye icābet itdi.
Ḥikmet Ḫudā’nuñdur, Ḥażret-i Ya‘ḳūb’uñ daḫı va‘desi vilāyet-i
Mıṣr’da ol gün nihāyete yitdi. Ya‘nī ikisi de bir günde ve ekẟer-i müverriḫīn
ḳavlince ikisi de4 bir sā‘atde ‘azm-i gülzār-ı cinān idüp ‘ālem-i beḳāya gitdi.
Nice ki bir günde ṭoġdılar, yine mihr ü māh gibi bir günde ṭolundılar.
Bedīhe
İttifāḳ ile ‘ālemi teşrīf

Eyledi ol iki vücūd-ı şerīf5
Oldılar ba‘d ez-īn cināna revān

Eyledi cānların Ḫudā şādān
Fe-ammā Ḥażret-i ‘Ayṣ diyār-ı ġurbetde defn itmediler. Rūm’dan

na‘şını naḳl itdürüp Ceyrūn’a getürdiler. Ya‘nī ki ābā vü ecdādı merḳad-i
muṭahharında defn eylediler.
Egerçi ki ekẟer-i müverriḫīn ‘Ayṣ’üñ defnini merāḳıd-ı ābā vü ecdādları
ḳurbında ta‘yīn itmişlerdür, lākin mezār-ı ‘Ayṣ nāmına dārü’l-ḫilāfe-i
Baġdād’da bir merḳad-i şerīf görilmişdür. Ḥattā bu ḥaḳīr, ya‘nī mü’ellif-i
1 “Ḥażret-i//‘Ayṣ” kısmı MV nüshasında mükerrer yazılmıştır.

2 Nesīme: Yetīme E
3 Rūm: Lām N1 | Rūm idi E
4 ikisi de: - N1, E
5 şerīf: laṭīf E
keẟīrü’t-taḳṣīr sene ẟelāẟe ve tis‘īn ve tis‘a mi’e tārīḫīnde ki defterdār-ı 1

ḫizāne-i Baġdād oldum. Ol emākin-i laṭīfede maẓānn-ı icābet-i da‘avāt olan
merāḳıd-ı şerīfeyi bir bir ziyāret ḳılup güşāyiş-i ḫāṭır buldum. Ḫāric-i sūr-ı
Baġdād’da Ḥażret-i [236b N1] İmām Mūsā Kāẓım raḥmetu’llāhi ‘aleyh
türbe-i muṭahharasına hem-civār olan buḳ‘a-i bihişt-ābādda ki merḥūm
Sulṭān Süleymān Ḫān bin Selīm Ḫān-ı Rūmī sene erba‘īn ve tis‘a mi’e
tārīḫinde ki ol vilāyeti Ḳızılbaş ṭā’ifesinden2 alup fetḥ eylemişler, imām-ı
a‘ẓam ve hümām-ı muḥterem Ebū Ḥanīfe-i Kūfī hażretlerinüñ mezārını
bulup merḳad-i şerīflerini 3 ta‘mīr ü taṭhīr ile iḥyā ḳılmışlar. Ve anlara
mülāṣıḳ bir mezār-ı lāḥiḳ 4 daḫı bulmışlar. [463b E] “ ‘Ayṣ bin İsḥāḳ
merḳadıdur.” diyü ziyāretgāh-ı sükkān-ı dār u diyār olmaġla ḳabrinüñ 5
inşāsına cell-i himmet itmişler.
İlā hāẕe’l-ān ol iki gülzār-ı maġfiret6-nişān ziyāretgāh-ı Müslimīn idügi
müşāhed ü ‘ayāndur. Ḥālā ki anlardan ġayrı bir ‘Ayṣ daḫı olmaḳ veyāḫūd
evlād-ı kirāmından ol ismle müsemmā kimesne iştihār bulmaḳ, farażā ki
‘Ayṣ7 mükerrer olduġı taḳdīrce ibn İsḥāḳ olması muvāfıḳ bulınmaḳ işidilmiş
degüldür. Eṣaḥḥını ‘Ālimü’l-ḫafiyyāt bilür.
Bu maḥal Ḥażret-i Yūsuf’uñ ḥüsn ü cemāli beyānındadur ve Ḥażret-i

Ya‘ḳūb’uñ anlara maḥabbet-i ber-kemāli i‘lānında, ḫuṣūṣā ki Ḥażret-i
Ṣıddīḳ’uñ taḥḳīḳ-ı rü’yāsında ve birāderlerinüñ ol ḥażrete reşk ü
ḥasedleri müdde‘āsında vāḳi‘ aḥsen-i ḳaṣaṣ ve eşher-i vaḳāyi‘dür
ki tafṣīli ‘ayn-ı ‘ibret ü menāfi‘dür
Kitāb-ı Ḫamīs’de ve Ravżatu’s-ṣafā nāmındaki tārīḫ-i nefīsde mesṭūrdur
ki Ḥażret-i Ya‘ḳūb’uñ sinn-i şerīfi ṭoḳsan yıla vāṣıl ve ḳurre-i ‘aynınuñ sinn-
i güzīni on yedi sāl ḥudūdına dāḫil olduḳda şiddet-i [222b MV] kürbet ü
firāḳ ve ḥayret ü melālet-i iştiyāḳ meşhūr-ı8 sükkān-ı āfāḳ olup ol pīr-i żarīr
ki Ḥażret-i Yūsuf’dan9 cüdā düşdi, ḳırḳ yıl tamām ol muṣībet-i dil-sūzla
1 defterdār-ı: defter-i MV, N1

2 ṭā’ifesinden: ṭā’ifesi yedinden N1
3 merḳad-i şerīflerini: merḳadini MV, N1
4 lāḥiḳ: - N1
5 ḳabrinüñ: meremmātınuñ MV | merḳadinüñ E
6 gülzār-ı maġfiret: mezār-ı ma‘rifet N1
7 ‘Ayṣ: - N1
8 meşhūr-ı: menḳūldür ki N1
9 Yūsuf’dan: Yūsuf’uñ dīdārından E
ḳıyām ve Külbe-i Aḥzān’ı kendülere maḳām u cāy-ı ārām idüp feryād u enīn
ve nevḥa vü ḥanīn āteşinden1 bir ān ḫālī olmadı. Her çend ki sükkān-ı mele’-
i a‘lā ve perde-nişīnān-ı beşāret-nümā;
Naẓm
2
‫ﻛﻠﺒﻪ اﺣﺰان ﺷﻮد روزى ﮔﻠﺴﺘﺎن ﻏﻢ ﳐﻮر‬
ٔ ‫ﻳﻮﺳﻒ ﮔﻢ ﮔﺸﺘﻪ ز آﻳﺪ ﺑﻜﻨﻌﺎن ﻏﻢ ﳐﻮر‬
diyü tesliyet iderlerdi. Ol maḳūle beşāreti evhām u ḫayālāt ḳıyās idüp
inanmazdı. Gāh ebnāsı ḳavlince ciger-gūşesini “Ḳurd yidi.” ṣanup, gāh
“Öldürdiler.” taḫayyülin3 idüp tekrār dīdār-ı yār bedīdār olacaġını gerçek
ṣanmazdı.
Vaḳtā ki Yūsuf’uñ sinn-i ‘azīzi on dördine vardı, ayuñ on dördi gibi
kemāl-i ḥüsn ü cemālle bedr olup āftāb-ı ‘ālem-tāb-ı ruḫsārı Ken‘ān diyārına
şa‘şa‘alar ṣalup nūr u żiyā virdi. Leṭāfet-i yāl ü bāl ve melāḥat-i ġunc u delāl
ve her ‘użv-ı laṭīfinde i‘tidāl ve ḳāmet-i mevzūn u maṭlūbı bir ber-güzīde
nihāl olup mübārek ṣaġ yañaġında bir müşgīn ḫāl ve iki ġazālāne gözleri
miyānında bir meşāmme-i ‘anberīn-timẟāl olduḳdan ġayrı reng-i rūyı [237a
N1] ġāyetle beyāż ve mūy-i benefşe-būyı jülīdelikde mānend-i sünbül-i
beyāż,4 ma‘a ẕālik nergis-i şehlāları [464a E] ġāyetle siyāh ve ġammāzāt-ı
‘iẕār-ı verd-āẟārı āb-ı ḥayātla memlū iki nühüfte çāh idügi müfessirīnüñ
şīrāne-meşrebi Mevlānā ẞa‘lebī naḳl-i ṣaḥīḥı ile kitāb-ı Ḫamīs’de mesṭūrdur.
Niteki sā’ir nāsa göre Ḥażret-i Yūsuf’uñ ḥüsn cihetinden fażlı leyle-i
bedrde ḳamerüñ sā’ir nücūmdan farḳı gibi olduġı Tefsīr-i Medārik’de bu
aḥḳara manẓūrdur.
Naẓm
Çünki yedi yaşı tamām oldı

Ḥüsn ü ḫulḳ ehline imām oldı
1 nevḥa//āteşinden: nevḥa-i āteşīnden E

2 “Kaybolan Yûsuf, Ken‘ân iline döner, gam çekme. Külbe-i Ahzân birgün gül bahçesine
döner, gam çekme.” | Bu dizeler Hâfız-ı Şirâzî’nin meşhur bir gazelinin matla beytidir.
3 taḫayyülin: ḳıyās N1 | ḫayālātın tekrār E
4 beyāż: riyāż N1 | bir beyāż E
Ḥüsni māt itdi māh-ı çār-dehi

Ḳaddine bende oldı serv-i sehī
Yüzi āyīne gibi ṣāfī idi

Sözi cān ḫastesine şāfī idi
Aṣmasa burḳa‘ını dīdāra

Şu‘lesi düşer idi dīvāra
Arasañ gövdesinde mūdan eẟer

Mūya beñzer miyān olaydı meger
Dürr-i manẓūm esīr-i dendānı

Cāna zindān idi zenaḫdānı
Ol ki yoḳdan1 cihānı var itdi

Dehenini2 şeker-niẟār itdi
Menḳūldür ki Ḥażret-i Ṣıddīḳ ḳaçan ki Mıṣr’uñ zuḳāḳlarına uġrardı,

āftāb-ı dīdārınuñ dıraḫş-ı envārı dīvārlara mün‘akis olup leme‘ān olurdı.
Ḥattā genc-ḫānede olanlar izāle-i ẓalām u tārīk, ol miyān u lebleri bārīk
vücūd-ı şerīfüñ güẕerān olmasından idügini bilüp seyr ü temāşāsına şitāb
ḳılurlardı.
Ve bi’l-cümle ḥadīẟ-i şerīf-i nebevīde ḥüsnüñ bir şaṭrı Ḥażret-i Yūsuf’da
ve şaṭr-ı āḫarı ‘āmme-i maḫlūḳātda olmasına işāret olınmışdur. Ve bir ḥadīẟ-i
şerīf-i Muṣṭafāvī’de daḫı kemāl-i ḥüsn ü cemāl üç ḳısm olup ẟülüẟi ḫilḳat-i
Ādem’den inḳırāż-ı ‘āleme dek gelecek maḫlūḳāta ve ẟülüẟānı Ḥażret-i
Ṣıddīḳ-ı ber-güzīde-ṣıfāta virildügi beyān buyurılmışdur.
li-Münşi’ihi
Zihī kemāl-i melāḥat zihī cemāl-i cemīl

Bulınmaya aña ḥüsn ü ‘adālet içre ‘adīl
1 yoḳdan: yoḳdur N1
2 Dehenini: Vaṣfını N1
Nihāl-i ḳāmet-i bā-i‘tidāl-i mevzūnı

Ḥaḳīḳaten ne ḳaṣīr idi sevdigüm ne ṭavīl
Ammā Vehb bin Münebbih ḳavlince māhiyyet-i ḥüsn ü cemāl on

ḳısma münḳasım ḳılındı. Ṭoḳuz ḥiṣṣesi ol māh-ı bedre ve yalıñuz bir ḥiṣṣesi
‘āmme-i1 beşere erzānī görildi.
Kitāb-ı ‘Arā’is’de [223a MV] taḥḳīḳ olınmışdur ki Ḥażret-i Ṣıddīḳ
kemāl-i behcete cedd-i mācidi İsḥāḳ Peyġāmber’den min ciheti’l-irẟ mālik
oldı. Niteki Ḥażret-i İsḥāḳ’uñ melāḥati Sāre’den, Sāre’ye daḫı Ḥażret-i
Ḥavvā’dan sārre mīrāẟ idügi ta‘ayyün buldı.
Ve ba‘żı müfessirīn ḳavlince Ḥażret-i Ādem ḫalḳ olınup dāḫil-i cinān
olduġı [464b E] ḥālde ne gūne ḥüsn ü cemāl ile bedīdār oldı ise Ḥażret-i
Yūsuf dār-ı dünyāda anlaruñ kemāl-i behcetine nümūdār ḳılınmışdur. Ya‘nī
ki Ṣıddīḳ’uñ Ebü’l-beşer’e müşābeheti cümleden ziyāde bulınmışdur.
Vaḳtā ki sinn-i ‘azīzi on iki sāle vardı, bir şeb rü’yāsında on bir kevkeb-i
münevver ve şems ü ḳamer kendüye secde itdügini gördi. İrtesi Ḥażret-i
ِِ ِ
Ya‘ḳūb’a 2﴾‫ﻳﻦ‬ َ ‫ﺲ َواﻟْ َﻘ َﻤَﺮ َرأَﻳْـﺘُـ ُﻬ ْﻢ ِﱄ َﺳﺎﺟﺪ‬
َ ‫ﱠﻤ‬
ْ ‫َﺣ َﺪ َﻋ َﺸَﺮ َﻛ ْﻮَﻛﺒًﺎ َواﻟﺸ‬
َ‫ﺖأ‬ُ ْ‫﴿ َ أَﺑﺖ إِِّﱐ َرأَﻳ‬
diyü taḳrīr ḳıldı. [237b N1]
Naẓm
Didi Ya‘ḳūb aña ki cān-ı peder

Şem‘-i ḫandān-ı ḫānedān-ı peder
Ḫūbdur ḫˇābuñı ‘ayān itme

Ehl-i destāna dāsitān itme
Açma rāzuñı zār olmayasun3

Miḥnet ü derde yār olmayasun
Ṣaḳla sırruñı ser selāmet ola

Sırrın iẓhār iden melāmet ola
1 ‘āmme-i: tamāme-i MV | tāmme-i E

2 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/4, “Babacığım! Gerçekten ben (rüyada) on bir yılduz,
güneşi ve ayı gördüm. Gördüm ki onlar bana boyun eğiyorlardı.”
3 olmayasun: itmeyesün N1 | olınmayasun E
Dime iḫvāna ḫˇābuñı zinhār

Ḫˇābdān fitne olmasun bīdār
Ḥaḳ te‘ālā seni güzīde ide

Ṣadef-i ‘āleme ferīde ide
İkiye1 itmegin sirāye bu sırr

Līk iḫvānı ṭuydılar bir bir
Egerçi ki ba‘żı müfessirīn bu vāḳı‘ayı gördükde sinn-i şerīfi ziyāde ve

nāḳıs idüginde iḫtilāf itmişlerdür. Müfessir Ḥaddādī ve niçeler ḳavlince on
iki yaşında iken görmişdür. Lākin yedisinde görmeleri ve on yedisinde ol
rü’yāyı müşāhede ḳılmaları daḫı muṣarraḥdur. Ḥālā ki evveli eṣaḥdur.
Ve “On bir yılduz ki ḥażrete secde itmişlerdür, ḳanġı nücūm idi, ve ne
maḳūle ismlerle mersūm idi?” diyü aḫyār-ı Yehūd’dan Sinān nām Cehūd,2
Ḥażret-i Faḫr-i ‘Ālem ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem cenābından su’āl eyledükde
Cābir raḍiya’llāhu ‘anh rivāyetiyle ta‘yīn buyurılan esāmī bunlardur ki ẕikr
olınur: Cerbān,3 Ṭārıḳ, Ẕeyyāl, Ḳābis, ‘Amūdān, Felīḳ, Muṣbaḥ, Ṣarūḥ,4
Ẕū-fer‘, Ẕū-ẟāb, Ẕü’l-ketefeyn.
Bir rivāyetde Ḥażret-i Peyġāmber ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem su’āl
olınduġı günde cevāb virmediler. İrtesi Cibrīl ‘aleyhi’s-selām gelüp beyān
itmekle taḳrīr buyurdılar. Ve ol Cehūd, 5«‫ »ﻫﻜﺬا ﰱ اﻟﺘﻮراة‬diyü taṣdīḳ
eyledi. Ḥattā “Ḥaḳ peyġāmber idügüñ baña rūşen oldı.” diyü īmāna geldi.
Bu tafṣīl Tefsīr-i Keşşāf’da daḫı beyān [465a E] olındı.
Ammā fużalā-yı müneccimīn; Cerbān ki bir żiyādur, żiyādan daḫı
murād Simāk-ı Rāmiḥ’dur, didiler. Niteki Ṭārıḳ, Müşterī; Ẕeyyāl, Esed;
Ḳābis, Zühre; ‘Amūdān, Zubāneyān; Felīḳ, ‘Ayyūḳ; Muṣbaḥ, Süheyl;
Ṣarūḥ, ‘Uṭārid; Ẕū-fer‘, Delv; Ẕū-ẟāb, 6 Şi‘rā-yı Yemānī; Ẕü’l-ketefeyn,
1 İkiye: İki bir N1

2 Cehūd: Yehūd MV | Yehūdī E
3 Cerbān: Ceryān MV
4 Nüshalarda “Ḫarūc” şeklinde yazılan bu kelime aşağıda “Ṣarūḥ” biçiminde yazıldığından
yazım birliği sağlamak adına tashih edilerek metne alındı.
5 “Tevrat’ta da böyledir.”
6 N1 nüshasında “Veyān”, MV nüshasında “Zūbān” şeklinde yazılan bu kelime yukarıda
“Ẕū-ẟāb” olarak yazıldığı için yazım birliği adına tashih edilerek metne alındı.
Cevzā’dur, diyü beyān eylediler. 1 Ya‘nī ki lisān-ı ‘İbrānī’deki esmāyı

‘Arabī’deki esāmī ile īżāḥ ḳıldılar.
Ammā ṣūret-i vāḳı‘a-i Ṣıddīḳ ‘aleyhi’s-selām

Ḫulāṣa-i kelām, bir şeb Ḥażret-i Yūsuf-ı cemīl, firāş-ı İsrā‘īl ve bālīn-i
vālid-i mācid-i celīl üzere zünūde ve kemāl-i istirāḥatle ġunūde iken ‘ālem-i
rü’yāda gördi ki bir kūhsār-ı bülend ve burc-ı eflāke kemer-bend bir cebel-i
şāmiḫ-i felek-peyvend üzere kendüler ṭurmışlar ki eṭrāfında niçe yirden āb-ı
firāvān revān ve ṭaraf ṭaraf besātīn ü ḥadā’iḳ nümāyān ve envā‘-ı gül ü
yāsemīn ve eṣnāf-ı [223b MV] ezhār u reyāḥīn her cānibinde ẓāhir ü ‘ayān
iken māh u āftāb ve on bir ‘aded encüm-i pür-tāb bir vechle ‘acele vü şitāb,
farḳ-ı semādan inerler. Ve ẕāt-ı şerīfine karşu gelüp ḫāk-i pāyuña secde
eylerler.
Ferzend-i ercümend-i nāmdār ki keyfiyyet-i rü’yāsını peder-i büzürgvār
cenābına taḳrīr idüp buyurdı,2 Ḥażret-i Ya‘ḳūb ta‘bīr-i menām-ı merġūb ne
yüzden idügini bildi. Ve nūr-ı dīdesine mesned-i ‘izzetde temkīn müyesser
olup āẟār-ı luṭf u iḥsānı ol görinen ḥadā’iḳ u reyāḥīnüñ ezhār u eşcārı gibi
bī-şümār olup esbāṭ-ı ma‘dūmü’l-inbisāṭ ve vālideyn-i ma‘lūmü’l-irtibāṭ
ber-vech-i ta‘ẓīm ü tekrīm kendüye [238a N1] secde ideceklerini taḥḳīḳ
ḳıldı. Lākin sā’ir ebnāsınuñ ṭabī‘atlerinde merkūz olan ḥıḳd u ḥasede binā’en
‫ﺎن َﻋ ُﺪ ﱞو‬ِ ‫ﻚ َﻛﻴ ًﺪا إِ ﱠن اﻟﺸﱠﻴﻄَﺎ َن ﻟِ ِﻺﻧﺴ‬
َ َ‫ﻚ ﻓَـﻴَ ِﻜ ُﻴﺪواْ ﻟ‬
َ ِ‫ﺺ ُرْؤَ َك َﻋﻠَﻰ إِ ْﺧ َﻮﺗ‬
ِ َ ْ ْ ْ ‫ﺼ‬
ُ ‫ﲏ ﻻَ ﺗَـ ْﻘ‬
‫﴿ َ ﺑَُﱠ‬
3 ﴾‫ﲔ‬ ‫ﺒ‬
ٌ ‫ﱡ‬‫ﻣ‬ buyurdı. Ḥaḳīḳat-i rü’yāyı ṭuyduḳları gibi evvelden olan ḥasedleri
müştedd olacaġını Ḥażret-i Yūsuf’a ṭuyurdı.
Zīrā ki Ḥażret-i Ṣıddīḳ’uñ ḥüsn ü cemāline ve leṭāfet-i aḫlāḳ4 ü ḫiṣāline
ve şān-ı şerīfinde müteḥaḳḳıḳ olan kelimāt-ı ‘aẕb u kemāline binā’en ḥażret-i
pīr maḥabbet-i ta‘aşşuḳ-peẕīr üzere idi. Übüvvet ü nübüvvet ‘alāḳasından
mā‘adā ‘āşıḳ u ma‘şūḳ mu‘āmelātı mā-beynlerinde cārī olmış idi. Sā’ir-i
iḫvān ise [465b E] ḥıḳd u ḥased-i bī-kerān iderler idi. “Yūsuf’ı bizden ziyāde
sevmege bā‘iẟ nedür?” diyü söylerlerdi.
1 diyü beyān eylediler: didiler N1

2 buyurdı: ṣordı N1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/5, "Yavrucuğum! Rüyanı kardeşlerine anlatma. Yoksa,
sana tuzak kurarlar. Çünkü şeytan, insanın apaçık düşmanıdır."
4 aḫlāḳ: - N1
Ḥattā vāḳı‘a ḳıṣṣasını ki bildiler, 1«‫ﺳﺮ ﺟﺎوز اﻻﺛﻨﲔ ﺷﺎع‬

ّ ‫»ﻛﻞ‬
ّ 2 feḥvāsınca
bir ṭarīḳla işitdiler, «‫ﺣﱴ ﻳﺴﺠﺪ ﻟﻪ أﺑﻮﻳﻨﻪ‬
3
ّ ‫ »ﻣﺎ رﺿﻰ أن ﺳﺠﺪ ﻟﻪ إﺧﻮﺗﻪ‬didi-
ler. Ya‘nī ki “Yalıñuz ḳarındaşları secdesine rāżī olmayup babası ve anası
secdesine müte‘alliḳ rü’yā peydā eyledi.” diyü niçe güftügūlar ḳıldılar.
Naẓm
Dirler idi çü aṣlımuz birdür

Cinsimüz belki fażlımuz4 birdür
Nice ḥadde yitişdi kim bu yetīm

Ki atamuz ḳatında oldı kerīm
Bunca oldı ḳarındaş ile ‘aceb

Olalar atamuza bizden eḥabb
Çün ḳodı bizi anı sevdi hemīn

Oldı pīrüñ işi ḍalāl-ı mübīn
‘Ale’l-ḫuṣūṣ Yūsuf’uñ rü’yāsını fikr itdüklerince gözlerine ḫˇāb-ı rāḥat

ḥarām olmış idi. “ ‘An-ḳarīb bir küllī devletle ẓuhūr iderse ve cümlemüz aña
secde itmek lāzım gelürse ḥālimüz nice olacaḳdur?” diyü ıżṭırāb u infi‘ālleri
taḥaḳḳuḳ bulmış idi. Ḥattā birgün ittifāḳla birāder-i erşedleri olan Rūbīl
ḥużūrına vardılar. “Rāḫīl oġlınuñ rü’yā-yı sāḫtesi bize küllī elem virdi.
Mücerred peder-i ‘azīzüñ ḳalb-i şerīfini ceẕb içün böyle dürūġ ḳıṣṣa peydā
itmişdür.” didiler. Zu‘mlarınca Ḥażret-i Ṣıddīḳ’uñ izālesine andan naṣīḥat u
mu‘āvenet recā eylediler.
Lākin Rūbīl bunlaruñ kelimātını ta‘accüb ḳıldı. Ṣıddīḳ’uñ ṣadāḳatini
beyān eyleyüp 5«‫»إﱏ ﻻ أرى وﺟﻬﻪ وﺟﻪ اﻟﻜﺎذﺑﲔ‬ ّ kelāmı ile anlara cevāb virdi.
Ya‘nī ki “Nāṣiyesinde envār-ı devlet ü iḳbāl yābende vü ber-kemāl ve
dıraḫşende-i lā-yezāl iken ‘acībdür ki hilāl-i ẕātı ‘an-ḳarīb bedr-i evc-i ‘izz ü
celāl ola. Ve nihāl-i sa‘ādeti ravża-i kerāmet ü kām-rānīde bir dıraḫt-ı [224a
1 “İki kişiden çok kişinin bildiği sır, ortaya çıkar.”

2 ‫ رﺣﱴ‬:‫رﺿﻰ‬N1
3 “Anne ve babası ona secde etmeden, sadece kardeşlerinin ona secde etmesine razı olmadı.”
4 fażlımuz: neslimüz N1
5 “Onun yüzünde yalancı birinin yüzünü görmüyorum.”
MV] pür-berg ü bār ola.” diyü söyledi. İḫvān-ı Yūsuf’ı dibelik ġamnāk ve
ta‘bīr-i vāḳı‘anuñ vuḳū‘ı fikri her birini verem-nāk ü helāk eyledi.
Vāḳı‘a-i ẟāniye
Ravżatu’s-ṣafā’da mesṭūrdur ki vāḳı‘a-i ūlādan bir yıl miḳdārı zamān
geçdükden ṣoñra Ḥażret-i Yūsuf bir rü’yā daḫı gördi. Vāḳı‘asında her
engüşt-i mübāreki ser-çeşme-i ‘ināyet ü hidāyetde bir lūle-i āb-ı ḥayāt olup
āb-ı nebāt1 aḳıtdı. Ve her nebātı bir mīz-āb-ı pür-nāb görinüp mā’-i ‘aẕb ve
cüllāb-ı ḥikmet revāne ḳıldı. Ma‘a ẕālik hevā bulutlı [466a E] görinüp
[238b N1] ġamām-ı āsmāndan bārān yirine āteş-pāreler yaġardı. Mā-beyn-i
zemīn ü āsmān şerāre-i bī-kerān ile pür olmış idi.
Vaḳtā ki Ṣıddīḳ bu rü’yāsını daḫı Ḥażret-i Ya‘ḳūb’a taḳrīr ü taḥḳīḳ
eyledi, ezmine-i ātiyede ẓāhir olacaḳ ḳaḥṭ u ġalā ve Ḥażret-i Yūsuf’uñ dest-i
iḥsānından birāderlerine müte‘alliḳ olan selāmet-i bī-intihā ve mekārim-i
gūn-ā-gūn u i‘ṭā ẓuhūr u 2 ṣudūr idecegini tedḳīḳ eyledi. Lākin izdiyād-ı
keyd3 ü ḥased iḫvāna bādī olmasını muḳarrer bilüp ta‘bīrini mevḳūf ḳıldı.
Ḫuṣūsā ki “Zinhār4 ey ciger-gūşe-i sa‘ādet-yār, bu vāḳı‘ayı birāderlerüñe
bildürme.” diyü ıṣmarladı. Ḥālā ki bu rü’yā daḫı ṭuyıldı. Ġamları ve ḥıḳd u
ḥasede müte‘alliḳ olan elemleri evvelkiden efzūn olup “İbn Rāḫīl’üñ
vāḳı‘aları bizi helāk itdi.” diyü güftügūlarına bā‘iẟ oldı.
Tafṣīl-i āḫar ve töhmet-i düzdīden-i kemer der-ḥaḳḳ-ı ān zübde-i beşer

Ba‘żı müverriḫīn ser-encām-ı Ṣıddīḳ’ı bu ṭarīḳla tebyīn5 eylemişlerdür
ki vālide-i ‘azīzesi Rāḫīl ki Bünyāmīn’i ṭoġırup nifāsı ḥālinde icābet-i emr-i
Celīl idüp dünyāsını degişdi. Ḥażret-i Yūsuf iki yaşında bulınup Ḥażret-i
1 nebāt: nāy MV | nāb E

2 ẓuhūr u: - N1
3 keyd: kibr N1
4 Zinhār: - N1
5 tebyīn: ta‘ayyün N1
Ya‘ḳūb’uñ Dina1 nām hem-şīresi ol ferzend-i ‘izzetmendüñ ḥiṣānet ü ḥüsn-i

terbiyetine me’mūr olup muḳayyed2 düşdi.
Meẟelā ol ‘amme-i büzürgvār Yūsuf-ı bülend-iştihārı vālidinden ziyāde
severdi. Maḳdūrını ḫidmet ü ri‘āyetine ṣarf idüp kendü cānından ‘azīz
ṭutardı. Niçe zamāndan ṣoñra ki Ḥażret-i Ya‘ḳūb ol ferzend-i merġūbı
maṭlūb idindi, “Yiter senüñle oldı, min ba‘d benümle olsun.” diyü hem-
şīresinden recā ḳıldı. Ol ḫˇāher-i mihrbān her çend ki Yūsuf’uñ firāḳuñı
taṣavvur eyledi, dem-be-dem dīdeleri ḳan aġlayup bir ān añsuz olmaġa ḳādir
degül idügini bildi. Ḥażret-i pīre bu ṭarīḳla cevāb gönderdi ki “Yūsuf’ı
benden ayırmaḳ cesed-i mecrūḥumı rūḥ-ı revānumdan cüdā itmekdür.”
diyü ḫaber gönderdi.
Ammā Ḥażret-i Ya‘ḳūb aña cevāb-ı nā-ṣavābdan giriftār-ı miḥnet ü
āşūb oldı. Ḫˇāherine ḫiṭāben bu maḳūle maḳāleleri3 ṣudūr buldı.
Naẓm
Didi Ya‘ḳūb aña līnet ile

Beni ṭab yaḳ firāḳ u ḥasret ile
Nice ditrersün üstine çün bīd

Bostānımuza yaraşur o ferīd
Beni ṭab eyle Yūsufumdan dūr

Şimdiden ṣoñra aña vir destūr
Bi’l-āḫire kendü yanında ibḳāsına bā‘iẟ bir ḥīle tedārükinde mücidd

oldı. Ya‘nī ki Ḥażret-i Ḫalīl ki bi-ciheti’l-irẟ Ḥażret-i İsḥāḳ’a [466b E] ve
anlardan evvel ‘afīfe-i müştāḳa degmiş idi. Yūsuf’ı cenāb-ı Ya‘ḳūb’a teslīm
idecegi gün [224b MV] ol kemer-i mükerremi 4 ferzend-i muḥtereme
pīrāhen altından ḳuşatdı. Ya‘nī ki cāme-i laṭīfi altından miyānına bend idüp5
1 Nüshalarda “Elyās (N1)”, “Eynās (MV, E),” şekillerinde muğlak yazılan bu isim tashih
edilerek metne alındı. bk. Tevrat, Yaratılış, 30: 21; 46: 1 ve Caroline Blyth, “ ‘Listen to My
Voice’: Challenging Dinah’s Silence in Genesis 34”, The Expository Times, 2009, 120(8),
pp.385-387.
2 muḳayyed: muḳadder N1
3 maḳāleleri: cevābları N1
4 kemer-i mükerremi: kemeri N1
5 bend idüp: - N1
pinhān itdi. Ve eẟnā-yı vedā‘da “Ḥażret-i pederden ḳalan kemer şunda idi.
Nice olmışdur?” diyü bir zemzeme peydā eyledi. Her çend ki gūşe-be-gūşe
yoḳlandı, kemer bulınmadı. Ol gencüñ miyānını pīçīde ejder gibi ṭolanduġı
bilinmedi.
Naẓm
Yoġ-iken Yūsufuñ kemer ḫaberi

Mekr ü āl1 ile ḳuşadup kemeri
Çün ki girdi miyān-ı ḫānesine [239a N1]

Ḳoçdı belin kemer baḥānesine
Didi ḳanġı kemerdedür bu meger2

Āh kim gitdi yādgār-ı peder
Anca teftīş ü bunca diḳḳatle

Geldi Yūsuf miyāna nevbetle
Yoġ-iken ḳılca fitne cānında

Kemeri buldılar miyānında
Ḫulāṣa-i kelām ḫˇāher-i rūşen-peyām Ḥażret-i Yūsuf’ı ṣoyup tefaḳḳud-ı

bī-mer ḳıldı. Ol nā-būd olan miyānda der-miyān olan kemeri ẓuhūra
getürdi. Fe-lā-cerem ber-mūcib-i şerī‘at-i Ḫalīlü’r-Raḥmān düzd olan cān,
ṣāḥib-i māl-i mesrūḳa müşterā ḳul ḥükminde olması ‘ayān ve bir yıla dek
ḫidmetinde dāmen-der-miyān olup ḳalması lāzıme-i ḥüccet ü bürhān
olduġından ġayrı bir ḳavlde3 mü’ebbed ḳul olması, ya‘nī ki māl-i mesrūḳ
ṣāḥibi ḳayd-ı ḥayātda olduḳça ḫidmetinde ta‘ayyün bulması muḳarrer idi.
Ḥażret-i Ya‘ḳūb bu ḫuṣūṣa nizā‘ı cā’iz görmedi. Şer‘-i Ḫalīl üzere Yūsuf-ı
Ṣıddīḳ ol vechle ḫidmet-i ‘ammeye refīḳ olup ḳaldı. Tā vefāt itmeyince
vālid-i mācidi ḫidmetine gelmesi müyesser olmadı. Eẟnā-yı vefātında ol
kemer-i laṭīfi ve Ḥażret-i İsḥāḳ’a Vāhibü’l-‘aṭāyāt cenābından mevhūb olan
cāme-i şerīfi ve Ḥażret-i İbrāhīm içün Cibrīl-i kerīm bihiştden getürdügi
1 āl: ḥīle N1
2 meger: kemer N1
3 ḳavlde: ḳulın E
ḳaḍīb-i münīfi cemī‘an Yūsuf-ı Ṣıddīḳ’a baġışladı. Ve ḥüsn-i terbiyetinde ne

gūne kūşişler itdügi meziyyeti bu ṭarīḳla daḫı āşkāre ḳıldı. Bu kerre hased-i
birāderān müşted ve kemer ü ḳaḍīb ü cāme bir uġurdan Yūsuf’a virildügine
‘adāvetleri bünyānı1 mümehhed2 oldı. Fe-ammā ‘ammesi ḥayātında Ḥażret-i
Yūsuf3 bir rü’yā daḫı gördi.
Vāḳı‘a-i ẟāliẟe
Bir şeb yine bir ‘aceb rü’yā gördiler. İrtesi ḫˇāher-i Ya‘ḳūb’a bu vechle
taḳrīr ḳılurlar ki “Ke-ennehu birāderler ile odun cem‘ine varmışuz. Her
birimüz bir püşte heyzüm yıġup temāşāsını ḳılmışuz. Ḥālā ki anlaruñ
degşürdükleri odun yıġınları siyāh idi. Ve ben ḥāṣıl itdügüm yıġınlar beyāż
olup şecere-i kāfūr-gūn gibi ḥüsn-i ḥālüme4 güvāh idi. Ve bu eẟnāda şöyle
gördüm ki [467a E] birāderlerimüñ püşteleri benüm püşteme secde
eylediler. Ya‘nī ki anlara müte‘alliḳ olan hīmeler benüm cem‘um olan
heyzüm yıġınına teba‘iyyet gösterdiler. Ba‘de ẕālik bir şaḫṣ-ı nūrānī peydā
oldı ki pāyı pāye-i ġabrāda ve farḳ-ı seri gūyā ki fevḳ-ı semāda idi. Bā-ḫuṣūṣ
arḳasında bir sepīd cāmesi ‘ayān, elinde bir laṭīf ü mevzūn mīzān, evvelā
baña ta‘ẓīmle selām virdi. ẞāniyen benüm püşte-i heyzümümle birāderlerüñ
yıġınlarını muvāzene ḳıldı. Bir keffeye anlaruñ mecmū‘ını ve bir keffeye
benüm püştemi ḳoyup vezn itdi. Benüm yıġınlarumı sengīn buldı. Ve ol
ḥīnde birāderler baña secde eyleyüp her biri meskenet gösterdi.”
Vaḳtā ki [225a MV] ḫˇāher-i Ya‘ḳūb bu rü’yā-yı ḫūb ḳıṣṣasını işitdi ve
ḥażret-i pīre taḳrīr eyledi, te’vīli ne idügini bildi. Lākin “Mekr-i iḫvāndan
iḥtiyāṭ lāzım olmaġın ifşā olınmasın.” diyü tenbīh itdi.
Ḥikmet Ḫudā’nuñdur, bir yıl miḳdārı zamān mürūrından ṣoñra bir
‘aceb rü’yā daḫı ẓāhir oldı.5 [239b N1] Bunuñ ta‘bīrinde imtiyāz-ı şān-ı
Yūsuf ‘izzet ü sa‘ādet cihetinden nümāyān idügi taḥaḳḳuḳ buldı.
1 bünyānı: tibyānı N1
2 mümehhed: mümted N1
3 ḥayātında//Yūsuf: ḥażret N1
4 ḥālüme: ü cemāli N1
5 ẓāhir oldı: gördi E
Vāḳı‘a-i rābi‘a
Bu menāmuñ keyfiyyet-i rü’yeti bu vechle oldı ki Ḥażret-i Yūsuf kendü
ḳaḍībini bir ṣaḥrāda naṣb itmiş. Ḳarındaşları daḫı ‘aṣālarını ol ḳaḍībüñ
eṭrāfına dikmiş. Bunlar bu aḥvāle nigerān ve ‘aṣālar ile ḳaḍībi teferrüc-künān
iken Ḥażret-i Ṣıddīḳ’uñ ‘aṣāsı bir köklü dıraḫt şeklini mütemeẟẟil olur.
Dalları ve budaḳları ṣalup çaḳ nihāyetindeki şāḫsārı Sidretü’l-müntehā gibi
āsmāna çekilüp i‘tilā bulur.
Ve bi’l-cümle bir şecere-i nūrānī ve dıraḫt-ı mevzūn-ı cāvidānī oldı ki
mābeyn-i maġrib ü maşrıḳı envārı ile iḥāṭa eyledi. Ve şāḫlarında şīrīnter ü
leẕīẕ mīveler peydā ḳılup iḫvānınuñ farḳına nevbāveler niẟār eyler. Ḥattā
anlar tenāvüle meşġūl olup her biri ṣafā kesb eyler. Ba‘dehu ferden-ferdā
Yūsuf’a secde eylerler. Ya‘nī ki ol yidükleri şekkerīn mīvelerüñ şükrin iderler.
Yūsuf-ı Ṣıddīḳ ki bu ḫˇābdan uyandı, vālid-i mācid ve sā’ir iḫvānını
eṭrāfında oturur gördi. Bilā-te’ḫīr gördügi rü’yānuñ ḫaberin virdi. Evvelki
rü’yālaruñ fikrin idüp yidükleri ġam u ġuṣṣa[ya] rü’yā-yı tenāvül-i mīve derd
üstine derd olup her biri ḳasāvet çekmege başladı. “Senüñ vāḳı‘alaruñ
dükenmedi.” diyü gūyā ki her biri ol nihāl-i mīvedārı ṭa‘nla ṭaşladı.
Egerçi ki Ḥażret-i Ya‘ḳūb delā’il-i rü’yādan [467b E] Yūsuf’uñ devlet ü
‘izzetine ḥaẓẓ iderdi. Lākin birāderleri gitdükçe ḥıḳd u ḥased peydā idüp
kendüye żarar ḳaṣd itmelerinden ḳatı1 iḥtiyāṭ eylerdi.
Ba‘żı müfessirīn ḳavlince cümleden evvel ẕikr olınan vāḳı‘a, ya‘nī ki
şems ü ḳamer ü nücūmuñ secdesine müta‘alliḳ olan rü’yā-yı nāfi‘a bu dıraḫt
menāmından ṣoñra oldı. Ḥattā şeb-i cum‘ada vuḳū‘ buldı.2
El-ḳıṣṣa ‘ale’t-tevālī görilen menāmāt beyne’l-iḫvān reşk ü ḥased ü
mu‘ādāt peydā ḳıldı. Cümlesi nifāḳda ittifāḳ idüp Ḥażret-i Yūsuf’uñ vücūd-ı
pür-cūdını nā-būd ḳılmaġı muḳarrer itdiler. Fe-lā-cerem ‘izz-i ḥużūr-ı pīre
vardılar. “Yūsuf’ı bize hem-rāh idüp teferrücimüze icāzet vir.” diyü
yalvardılar. Lākin Ḥażret-i Ya‘ḳūb müfāraḳata rıżā virmedi. “Ansuz
varursañuz varuñ. 3 Ve illā ki Yūsuf benden ayrılmaġa rıżām yoḳdur.”
cevābını virdi.
1 ḳatı: ziyāde E
2 MV nüshasında burada “Li-mü’ellifihi” başlığı yazılmış, alt tarafında üç satırlık bir boşluk
bırakılmıştır. E nüshasında aynı başlığın altında bir satırlık boşluk bulunmaktadır.
3 Ansuz//varu: Siz seyre varursañuz n’ola N1, E
Egerçi ki siyāḳ u sibāḳ-ı menāmāta [225b MV] müte‘alliḳ olan reşk ü

ḥased ü nifāḳ Ḥażret-i Ya‘ḳūb’uñ ‘adem-i rıżāsına bā‘iẟ idügi ẓāhirdür. Fe-
ammā Ravżatu’s-ṣafā mü’ellifi ḳavlince sebeb-i muḫālefet-i pīr bu gūne bir
vāḳı‘adan ṣādır idügi ma‘lūm-ı ehl-i tefsīrdür.
Vāḳı‘a-i hā’ile-i Ya‘ḳūb ba‘d-ez-menāmāt-ı Ṣıddīḳ-ı maḥbūb u1 merġūb

Muḥaḳḳıḳīn-i aḫbār taḥḳīḳı2 üzere Ḥażret-i Ya‘ḳūb bir gice bir ḫˇāb-ı
merġūb görür ki yiryüzi ‘ayn-ı insān gibi giryān olup yaşlar döker. [240a
N1] Ba‘dehu “Yā eşrefe’l-maẓlūmīn, benüm yanuma gel.” diyü Ḥażret-i
Yūsuf’ı kendüye żamm ider. “Yazıḳlar ki ehl-i beytüñ saña ẓulm-ı ṣarīḥ
itdiler. Ve ẕāt-ı laṭīfüñ gibi maḫdūma cevr-i ḳabīḥ itdiler.” diyürek Ḥażret-i
Ṣıddīḳ’ı yudup bī-nişān eyler.
Ya‘ḳūb ki bu maḳūle vāḳı‘a gördi, ba‘żı ‘alā’im ü rümūzla ebnāsınuñ
Yūsuf’a ḳaṣd-ı fāsidlerini taḥḳīḳa irgürdi. Bā‘iẟ bu idi ki anlaruñla seyre
gitmesine icāzet virmemiş idi. ‘İzz-i ḥużūrından bir ān dūr olmasını münāsib
görmemiş idi.
Menḳūldür ki birāderān-ı Yūsuf, ḥażret-i pīrden seyre ruḫṣat
olmaduġına3 te’essüf idüp “ ‘Acabā ne çāre eylesek? Āyā ol māhı ne ṭarīḳla
babamuzdan tefrīḳ eylesek?” taṣavvurında iken İblīs-i pür-telbīs4 ki elbette
bu maḳūle fesāda mübāşeret idenlere mūnis ü enīs ve ḫānedān-ı nübüvvete
ḳaṣd eyleyenlere mu‘āvin ü celīsdür, der-ḥāl bir pīr-i nāṣıḥ şeklinde
çıḳageldi. “Ḥālā söz söyleşdügiñüz nedür? Melāmet ü perīşān-ḫāṭır
olmañuza bā‘iẟ ü5 bādī nedür?”6 diyü ṣordı.
Anlar ki vāḳi‘-ı ḥāli didiler, [468a E] “Bizüm şu maḳūle bir niyyetimüz
vardur. Ḥālā ki icāzet-i pīr nev‘an muḫālefetle bedīdārdur.” cevābın
eylediler. Fe-lā-cerem şeyṭān-ı meẕmūmu’ş-şiyem ‘arż-ı vaḳār u sekīneden
dem urup “Bī-vaḳt recā itmekle mültemesiñüze vāṣıl olmamışsuz ancaḳ.”
cevābın virdi. “Bir müddetcik 7 ṣabr eyleñ ki rūy-i zemīn nev-bahār ve
1 maḥbūb u: - N1
2 taḥḳīḳı: taḥḳīḳ MV, N1
3 olmaduġına: olmaduġına ‘arẓ-ı MV
4 pür-telbīs: - N1
5 bā‘iẟ ü: - N1, E
6 nedür: ne nesnedür N1
7 müddetcik: mertebecik N1
ṣaḥrālar başdan başa lālezār u benefşezār ola. Ve her ṭabī‘atda gül-geşt-i seyr
ü kenār ārzūsı āşkār olup ḫāṭır-ı bernā vü pīr ārzū-yı teferrüc-i1 dil-peẕīr
hevāsı ile ḫurrem olup güşāyiş bula.
li-Münşi’ihi
Ferḫunde-dem ü mevsim-i pīrūza yitişsek

‘Ālem yeñilense yine nev-rūza yitişsek
Ol demde kenār itmek olur ol boyı servi

Ṣaḥrāları gül-geşt idecek rūza yitişsek2
Elden çıḳarup pīr-i kühen-sāl-i şitāyı

Gül gibi cüvān-baḫt-ı dil-efrūza yitişsek
Tā ki şeref-i şemse ḳarīn olsa sitāre

Baḫt aça gözin ṭāli‘-i fīrūza yitişsek
“ ‘Ale’l-ḫuṣūṣ cānib-i pīre ibrām ol nev-cüvān-ı gül-endām cānibinden

gerekdür ki murādıñuz ḥuṣūle mevṣūl ola. Ve sa‘y u iḳdām mücerred sizden
olmaġla bu cā’izdür ki ḫāṭır-ı ‘āṭır-ı pīr ba‘żı evhām u ḫayālāta düşüp
muḫālefet itmesi ta‘ayyün bula.”
Ve bi’l-cümle iḫvān-ı Yūsuf, İblīs’üñ pendine uydılar. Tuḫm-ı şerr ü
şūr ekmegi evvel-bahār eyyāmına ḳodılar. Vaḳtā ki āftāb ḥamel burcına
vardı, ‘azīz ān māh-ı Çāh-ı Naḫşeb’i delv burcında ḳıyās3 itdi. Ol eẟnāda
ittifāḳla ‘izz-i ḥużūr-ı Yūsuf’a vardılar. Kemāl-i mülāyemetle4 deprenüp bir
faṣl ‘arż-ı maḥabbete ḳoyıldılar. Ba‘dehu basṭ-ı muḳaddemāt idüp “Li’llāhi’l-
ḥamd, bāġ-ı ‘ālem nümūdār-ı gülzār-ı [226a MV] irem oldı. Ve āftāb-ı pür-
tāb beyt-i şerīfini teşrīf idüp sa‘ādet-i kāmile ile incilā buldı. Pes senüñ gibi
ṭıfl-i gül-rū ve ġonce-i sünbül-gīsū niçeye dek [240b N1] genc-ḫānede
maḥbūs ve temāşāgāh-ı ṣaḥrādan me’yūs olasun. Zamānıdur ki ḥażret-i
pedere bizümle ma‘an5 ibrām idüp ḥüsn-i icāzetin alasun ki ġazāl-i ḫōş-
ḫırām gibi bizümle eṭrāfı seyr eyleyesün. Göñlüñ gözüñ açılup nergis-miẟāl
1 teferrüc-i: - N1
2 Bu beyit MV ve E nüshalarında manzumenin sonuna alınmıştır.
3 ḳıyās: münāsib N1
4 mülāyemetle: belāġatle MV, E
5 ma‘an: bile N1 | - E
cām-ı şād-kāmīden ṣafālar kesb idesün.” didiler. Yūsuf’uñ ṭab‘-ı laṭīfini

meyyāl itmege mūcib niçe sözler söylediler.
Ḫulāṣa-i aḳvāl ṭabāyi‘-i nāzük-i 1 eṭfāl ki be-her-ḥāl seyr ü bāzīçeye
meyyāl idükleri bilā-mirā’ u işkāldür.2 [468b E] Ḥażret-i Yūsuf’ı kendülere
uydurdılar. İttifāḳla ‘izz-i ḥużūr-ı Ya‘ḳūb’a vardılar. ‘Azm-i teferrüc ḳıṣṣasını
‘ayān ve Yūsuf’uñ bile gitmesini recā ile beyān eylediler.
Naẓm
Didi Ya‘ḳūb söylemeñ bu sözi

İstemem dūr ola gözüme yüzi
Görmez isem cemālini bir dem

Tār olur çeşmüme ruḫ-ı ‘ālem
Baña añsuz ne cān gerek ne cihān

Tende ṣıḥḥat olur mı olmasa cān
Ḥālā ki bir ṭarafdan iḫvānı ve bir cānibden māh-ı Ken‘ānī niyāz u

tażarru‘a āġāz itdiler. “Elbette nüzhetgāha revān olmaḳ murādımuzdur.”
diyü niyāz3 itdiler.
Naẓm
Didiler vaḳt-i seyr-i ṣaḥrādur

Ṣaḥn-ı ṣaḥrā ṭolu temāşādur
Göñül açmaḳ içün açıldı çeçek

Ḳo bu nev-rūzı görsün ol kūçek
Nice bir ola ġonceveş mestūr

Gül gibi gülsün aña vir destūr
Ma‘a ẕālik Ḥażret-i Ya‘ḳūb bu ḥāle rıżā virmedi. “Yūsuf’ı ki benden

cüdā ḳılasuz, ḥālet-i firāḳında vücūdumı mün‘adim bilesüz.” cevābını virdi.
1 nāzük: - N1
2 işkāldür: āşkārdur E
3 niyāz: - N1
“ ‘Ale’l-ḫuṣūṣ ḳorḳarın ki gürg-i gürisne aña ẓafer bula. Cānum pāresi olan
ġazālümi yiyüp nā-būd u nā-peydā ḳıla.” muḳaddemesin beyān eyledi. Min
vechin uġrıya ṭaş añdurdı. Gūyiyā ki evlādına mekr ü firīb ṭarīḳını gösterdi.
Naẓm
Didiler olma ey peder ġamnāk

Bizüm ile olınca aña ne bāk
Sen bilürsün bizüm şecā‘atimüz

Ḳuvvet ü heybet ü ṣalābetimüz
Nice gürg olsa şīr-i merdüm-ḫˇār

Cengimüz görse gürbeden ola ḫˇār
Fe-ammā Yūsuf-ı dil-ārā rāġıb-ı seyr-i ṣaḥrā olup “Niçün baña ruḫṣat
buyurmazsun? Birāderlerüm ile teferrücgāha ‘azīmetümi revā görmezsün.1
Bir günlik firāḳ ne cüz’ī zamāndur. Gūyā ki bir sā‘at veyāḫūd bir āndur.”
diyü yalvardı. Ḥażret-i pīrüñ boynına ḳulaġına ṣarılup tażarru‘ u zārīye
āġāz ḳıldı.
Naẓm
Didi ey baḥr-i luṭf u kān-ı kerem

Şem‘-ı ḫandān-ı ḫānedān-ı kerem
Ṭoyladuñ ḫalḳı çün şefḳat ile

Beni şād it bugün icāzet ile
Varayın iḫvānumla geşt ideyin

Seyr-i ṣaḥrā vü kūh u deşt ideyin
Didi Ya‘ḳūb aña cān-ı peder [469a E]

Gül-i ḫāndān gülsitān-ı peder
1 Birāderlerüm//görmezsün: - E
Serv-i bālāña eyle sāye beni

Gitme1 luṭf it ḳoma belāya beni
Olma ey nūr-ı dīde dīdeme dūr

Tā ṭola sīnemüñ serīri sürūr
Ve bi’l-cümle ol gül-‘iẕār-ı serv-endām devḥa-i ḫuşke ṣarılmış yāsemīn

gibi pīr-i ḥazīne ṣarıldı. Nā-çār ḳażāya rıżā gösterüp ruḫṣatını ḥāṣıl ḳıldı.
Naẓm [226b MV]
Bir2 ḳażā kim ola murād-ı nigār

Aña ‘āşıḳ rıżā virür3 nā-çār
Dil-berüñ çün murādı oldı firāḳ

Cevre ṣābir gerek dil-i müştāḳ
Vāḳı‘a-i ẟāniye-i Ya‘ḳūb ve tafṣīl-i ān-rü’yā-yı merġūb

Ravżatu’s-ṣafā’da mesṭūrdur ki ol gün ki ḥażret-i pīr evlādına i‘tiẕār-ı
keẟīr idüp “Ḳorḳarın Yūsuf’umı ḳurd yir.” dimiş idi. [241a N1] Cānib-i
şerīflerinden bu gūne taṭayyura bā‘iẟ ol eẟnālarda gördügi rü’yā-yı ḥādiẟ
olmış idi ki Ḥażret-i Ya‘ḳūb kendüyi bir kūh-ı bülend üzere ṭurmış,
ẟemeretü’l-fu’ād olan ġazāl-i ḫōş-ḫırāmı bir vādīde gül-geşte meşġūl olmış
ḥālinde görmiş. İttifāḳan on miḳdārı gürg-i gürisne āşkār oldı. Ve her biri
ṭu‘me-i şikār gibi Yūsuf’uñ ḳaṣdına ṭoġrıldı. Ḥażret-i pīr ki bu ḥāleti gördi,
ciger-gūşesini ḫalāṣ niyyetine ol vādīye ṭoġrı yüridi. Lākin varup vāṣıl
olmadın yir yarıldı. Yūsuf-ı nāzenīn4 ol ortalıḳda nā-bedīd oldı. Fe-lā-cerem
ol nebiyy-i pür-ġam “Ḳorḳarın gürg yir.” dimege bā‘iẟ bu idi. Zīrā ki gördügi
ḫˇāb mażmūnına ol güftārı muvāfıḳ idi.
El-ḳıṣṣa ol gün ki Benī İsrā’īl destūr emrine müte‘alliḳ ḳāl ü ḳīl itdi,
gicesi bu mażmūnı fikr itdükçe ṣad bār ‘aḳlı başından gitdi. “Yā İlāhī, bu ne
1 Gitme: İtme MV
2 Bir: Her MV, E
3 virür: virmez N1
4 Yūsuf-ı nāzenīn: Ḥażret-i Yūsuf ‘aleyhi’s-selām MV
güftār-ı bī-ma‘nā idi ki benden ṣādır oldı. Ve ne gūne ḳavl-i mā-lā-ya‘nī idi
ki aña ruḫṣatum ta‘alluḳı ta‘ayyün buldı. Āyā bu gice āḫir-i leyālī-i viṣāl
midür? ‘Acabā yarından ṣoñra yine cenāb-ı yāra viṣāl iḥtimāl midür?
Naẓm
Yüzini bir daḫı görem mi ‘aceb

Yüzümi rūyına sürem mi ‘aceb
İşbu fürḳat1 ṣoñında cānāna [469b E]

Bir daḫı cānı irgürem mi ‘aceb”
diyü ṣabāḥa dek nihānī aġladı. Taṣavvur-ı nār-ı hicrānla cān ü 2 cigerin
ṭaġladı.
Naẓm
Yatdı3 Ya‘ḳūb o gice Yūsuf-ıla

İtdügi va‘deye te’essüf-ile
Yummadı ikisi de gözlerini

Sürdiler4 birbirine yüzlerini
Birinüñ ‘aḳl ü fikri ṣaḥrāyı

Biri gözden aḳıtdı deryāyı5
Biri pür-şevḳ-ı lu‘bet ü seyrān

Biri destūrı emrine ḥayrān
Biri dir vā firāḳ-ı ḳurret-i ‘ayn

Biri bilmez nedür ḥikāyet-i beyn
1 fürḳat: vaḳt MV | vaḳtüñ E

2 cān ü: - MV, N1
3 Yatdı: Yandı MV
4 Sürdiler: Urdılar N1, E
5 N1 nüshasında bu beyit bulunmamaktadır.
Biri dirdi ki şeb dırāz oldı

Biri dir ‘ömr1 gibi az oldı
Bir yaña cem‘ olup birāderler

Cümlesi ḫışm-ıla pür-āẕerler
Şādīlıḳdan ḳamusı itmedi ḫˇāb

Ḳahr u ẓulmla iderler idi şitāb
Ṭatlu söze çü Yūsuf aldandı

Anlaruñ itmegi bala bandı
Der-beyān-ı rūz-ı firāḳ ve ibtidā-yı melālet ü iştiyāḳ

Ki Ya‘ḳūb, Yūsuf’a dūr ve nūr-ı dīdenüñ mekānı ḳa‘r-ı çāh-ı deycūr oldı
ve birāderān-ı bī-raḥm u ġayūr2 ise āmāl-i bī-me’āllerine vuṣūl buldı. Bir
sepīde-dem ki āftāb-ı ‘ālem-tāb miyān-ı şafaḳda ālūde-dem ve pīr-i gerdūn
bu ıżṭırāb-ı şeb-i firāḳ taṣavvurı ile mübtelā-yı ḥasret ü nedem oldı.
Naẓm
Olmaya bundan özge müşkil dem

Anda yārinden ayrıla ādem
Firḳat-i dūst āfet-i dildür

Ḥasret-i dūst zehr-i ḳātildür
Ḥażret-i pīr ve Yūsuf-ı dil-peẕīr cāme-ḫˇābdan ḳalḳdılar. Ṣalāt u vużū’

muḳaddemātına mübāşeret ḳıldılar. Ba‘de-mā mühimmāt-ı teferrüce āġāz
ve Yūsuf’uñ zīb ü zīneti ile [227a MV] behre-perdāz3 olup pīr-i ‘azīz-i seḥer-
ḫīz, rūz-ı firāḳ-ı yār-ı ‘azīz ‘alāmet-i ḳıyāmet ü rūstāḫīz idügine ḥayrān,
birāderān-ı ḫışm-engīz ise gerdūn-ı dūn4 gibi bī-raḥm u ḫūn-rīz ü fettān,5
1 ‘ömr: ‘umre N1
2 raḥm u ġayūr: teraḥḥum u ‘anūd N1
3 behre-perdāz: behremend-i pür-zār E
4 dūn: - MV, N1
5 idügine//fettān: - N1
Ḥażret-i Yūsuf daḫı ‘ālem-i ṭufūliyyet muḳteżāsınca “Teferrüce giderüz.”

diyü şādān;
li-Mü’ellifihi
Bī-ḫaberdür ki çerḫ-ı şu‘bede-bāz

Özge bir lu‘be eyledi āġāz
Rāḥatın ḳıldı miḥnete tebdīl

Mihrini burc-ı naḥsa hem taḥvīl
El-ḳıṣṣa Ḥażret-i Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selām yirinden ṭurdı. Nūr-ı dīdesinüñ

zīneti tedārükini gördi. [470a E]
Naẓm1
Nergisini mükaḥḥal itdi anuñ

Zīnetini mükemmel itdi anuñ
Güli üzre ṣalup külālesini

Öpdi bir dem gül ile lālesini
Didi ey çeşmüme żiyā Yūsuf

Yüregüm derdine devā Yūsuf [241b N1]
Bilmezin bir daḫı görem mi yüzüñ

Bir daḫı gūş idem mi ṭatlu sözüñ
Ey yüzi şu‘le-i çerāġ-ı peder

Ḫāl-i ḫaddi firāḳı dāġ-ı peder
Saña pend eylerüm oñat gūş it

‘İlm ü ḥikmet şarābıdur nūş it
Di bunı gelse bir belā nā-gāh

Ḥasbiya’llāh lā ilāhe sivāh2
1 Bī-ḫaberdür//Naẓm: - N1
2 “Bana Allah yeter. Ondan başka ilah yoktur.”
Oḳudı bunı ceddüñ İbrāhīm

Gülsitān oldı aña nār-ı ‘aẓīm
Ben unutmam seni gözüm nūrı

Sen daḫı dā’im añ bu mehcūrı
Ḫande1 sensiz bulınmaya bende

Sen daḫı bensiz eyleme ḫande
Evvelā kākül-i müşg-būyını gül-āb ile ālūde ḳılup ṭaradı. Ḥażret-i Cibrīl
berāy-ı İsma‘īl cennetden getürdügi nūrānī ḳamīṣı giyürdi. Ve farḳ-ı Ferḳad-
sāyesine ridā-yı İsḥāḳ’ı ṣardı. Miyān-ı nāzükine ḫod sābıḳan ẕikr olınan
mübārek kemeri ḳuşatdı. Ve bāzū-yı laṭīfine birāderlerinden nihān, maḥż-ı
ḥırz-ı cān bir heykel-i laṭīf baġladı. “Mādām ki bu heykel senüñledür, Ḥaḳ
celle ve ‘alā senüñ ḥāfıẓ u nāẓıruñdur.”2 buyurdı.
El-ḳıṣṣa ten-i zībāsına cāme giyürdi. Pāy-ı ‘ālī-pāyesine Ādem-i ṣafīye
müte‘alliḳ olan na‘līn-i mevṣūfı münāsib gördi. ‘Ale’l-ḫuṣūṣ Nūḥ-ı necī
getürdügi ‘aṣā-yı maḫṣūṣı eline virdi. Ve yanlarına düşüp şehr kenārına dek
göndereçıḳdı.3 Ve kendüsi girüye dönüp āh u enīn ü girye vü zār ile ḳarār
eyledi.4
1 Ḫande: Cennetde N1
2 nāẓıruñdur: nāṣıruñdur MV, E
3 MV nüshası burada sona ermektedir.
4 Ve kendüsi//eyledi: - MV, N1 | E nüshası burada sona ermektedir. Ancak kronolojik olarak
akabinde gelmesi gereken hadiseler 248b varağında yer almaktadır. Bu durum varakların
koptuğu, tekrar bir araya getirilirken ortada olması gereken kısmın sona alındığı
düşüncesini akla getirmektedir.
Ẕikr-i Yūsufu’s-Ṣıddīḳ ‘aleyhi’s-selām1

Ya‘ḳūb’uñ oġlıdur. Ve Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālānuñ ṣādıḳ
peyġāmberidür. Ḥattā aṣḥāb-ı güzīn rıḍvānu’llāhi te‘ālā ‘aleyhim ecma‘īn
birgün Sulṭānü’l-enbiyā ve’l-mürselīn ḥużūrında “Nāsuñ ekremi, ya‘nī
ġāyetle kerīmi kimdür?” diyü ṣordılar. Ve Faḫr-i Kā’ināt ‘aleyhi’s-ṣalāt
2﴾‫ﻋﻨﺪ ا ِ أَﺗـﻘﺎﻛﻢ‬
ِ ِ
ْ ُ َ ْ ‫ ﴿إ ﱠن أَ ْﻛَﺮَﻣ ُﻜ ْﻢ َ ﱠ‬diyü buyurdılar. Ya‘nī “Ḥaḳ te‘ālā ḳatında
sizüñ ġāyetle kerīmiñüz Allāh’dan muḥkem ḫavf eyleyenlerdür. Ve
nefsinüñ leẕẕetinden Bārī Te‘ālānuñ ḫaşyetini taḳdīm eyleyenleriñüzdür.”
diyü taḥḳīḳ itdiler. Fe-ammā aṣḥāb-ı bā-ṣafā bu ḫuṣūṣı tekrār istifsār
eyleyüp “Bizüm ṣorduġımuz maḫlūḳātuñ birbirlerine göre eñ kerīmi kim
idügidür?” diyü cevāb itdüklerinde Resūlu’llāh ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem
3 «‫»إ ّن اﻟﻜﺮﱘ إﺑﻦ اﻟﻜﺮﱘ إﺑﻦ اﻟﻜﺮﱘ إﺑﻦ اﻟﻜﺮﱘ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب إﺑﻦ إﺳﺤﻖ ﺑﻦ إﺑﺮاﻫﻴﻢ‬
diyü buyurdılar. Ya‘nī ābā vü ecdādından berü keremle mevṣūf olan kerīm,
Yūsuf bin Ya‘ḳūb bin İsḥāḳ bin İbrāhīm olduġını taḥḳīḳ itdiler.
Ve andan mā‘adā Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā, Server-i Enbiyā’ya
4 ﴾‫ﺺ‬ِ ‫ﺼ‬َ ‫َﺣ َﺴ َﻦ اﻟْ َﻘ‬
ْ‫ﻚأ‬َ ‫ﺺ َﻋﻠَْﻴ‬
‫﴿ﳓ ُﻦ ﻧَـ ُﻘ ﱡ‬
َْ [buyurdı]. Ya‘nī “Yā Muḥammed, biz
saña ḳıṣṣalaruñ eñ laṭīfini ve ḥikāyelerüñ ġāyetle şerīfini söyleyelüm.” diyü
yüz on bir āyetle Sūre-i Yūsuf’ı gönderdi. Ve ne ṭarīḳla vāḳi‘ olduġını
evvelinden āḫirine beyān eyledi.
Pes tevārīḫ ‘ulemāsı ve müfessirīnüñ fużalāsı ittifāḳ itmişlerdür ki Ādem
‘aleyhi’s-selāmdan Server-i Enbiyā zamānına gelince vāḳi‘ olan
peyġāmberlerüñ menāḳıbından Yūsuf ‘aleyhi’s-selāmuñ ḳıṣṣası gibi güzel
ḥikāyet ve göñüllere te’ẟīr ider rivāyet görilmiş ve oḳınmış ve kimsenüñ
gözine ṭoḳınmış degüldür.
1 Buradan itibarenki kısım Künhü’l-ahbâr’ın 1. rüknünün mevcut nüshalarından sadece N1,

E ve R1 yazmalarında bulunmaktadır (Suat Donuk, “Fazla Sayıda Yazma Nüshası Bulunan
Hacimli Bir Eserin Nüsha Ailesinin ve Tenkitli Metninin Kurulması Hakkında
Değerlendirmeler: Künhü’l-ahbâr Örneği”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı
21, İstanbul 2018, s. 124). Bu yüzden bu kısmın tenkitli metni N1, E ve R1 nüshalarının
mukayesesiyle kurulmuştur. | 248b E, 241b N1, 343a R1 | Hz. Yûsuf’un bu kısımdaki hal
tercümesinin başından kuyuya atılmasına kadarki iki varaklık bölüm ise sadece E
nüshasında bulunmaktadır.
2 Kur’ân-ı Kerîm, Hucurat Sûresi, 49/13, “Allah katında en değerli olanınız, O’na karşı
gelmekten en çok sakınanınızdır.”
3 “Erdemli oğlu erdemli oğlu erdemli oğlu erdemli, İbrahim oğlu İshâk oğlu Ya‘kūb oğlu
Yûsuf’tur.”
4 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/3, “Sana kıssaların en güzelini anlatıyoruz.”
‘Ale’l-ḫuṣūs ki Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā Yūsuf’a bir vechle melāḥat virdi

ki zamānında ḥüsn ü bahā ile gevher-i yek-tā olduġından mā‘adā tā bu
zamāna gelince vücūda gelen maḫlūḳāt mābeyninde ke’l-bedr fi’s-semā ve
beyne’n-nücūm ke’s-Sühā,1 leṭāfet ü melāḥati āşkāre ve hüveydādur. Ya‘nī ki
gökyüzinde bedr olmış ay gibi meşhūr ve yılduzlar içinde Sühā didükleri
yılduz gibi pür-nūr vāḳi‘ olmışdur.
Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selām sā’ir evlādından ziyāde Yūsuf’a maḥabbet eylerdi.
Ve yanına geldügince cümleden aña artuḳ raġbet eylerdi. Ve bi’l-cümle oġlı
olduġı cihetle maḥabbet itdüginden mā‘adā ḥüsn ü cemāline ‘āşıḳ olmış idi.
Ve Yūsuf’uñ [249a E] ṭal‘ati āftābından Ya‘ḳūb’uñ göñli ḫānesi günden
güne nihāyetsiz nūr u żiyā bulmış idi.
Bu ḥāl ile geçinmek üzere iken birgün ḳız ḳarındaşı Ya‘ḳūb’ı ziyārete
geldi. Ve evlād u ‘iyāline, ḫuṣūṣā Yūsuf’uñ ḥüsn ü cemāline maḥabbetle
naẓar ḳıldı. Ve illā ḳāmeti servini göñli bāġında ḫāṭır-nişān itdi. Ve anuñ
maḥabbeti tuḫmı kiştzār-ı sīnesinde ḥabbetü’s-sevdā gibi bitdi. Ve ḥüsn-i
edā ile cevāba gelüp Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selāma eyitdi: “Li’llāhi’l-ḥamd ki
‘ömrüñ dıraḫtınuñ tāze mīveleri vāfirdür. Ve ümmīdüñ nihālinüñ
nevbāveleri kemāl-i ṭarāvetle ẓāhirdür. Ne var bu gülzāruñ ġoncelerinden
birini baña iḥsān eyleseñ? Ve yanuñdaki eglencelerüñden göñlüm begendügi
ile ḫāṭırumı ḫandān itseñ? Ki hem ḫātūnuñuñ ḫidmeti ve evlāduña olan
ri‘āyeti bir ma‘nāda āsān olurdı. Ve hem baña virdügüñ oġlancıġuñ ḥużūr u
refāhiyyeti saña daḫı bā‘iẟ-i şükrān olurdı. Ve bi’l-cümle gözüm nūrı gibi bir
naẓar gözümi andan ayurmazdum. Ve sīnem sürūrı, diyü bir sā‘at yanumdan
ayurmazdum.”
Çün ki Ya‘ḳūb bu sözleri işitdi, “Ḳanġısın dilerseñ yanuña al.” diyü
işāret itdi. Pes ol ḫātūn içlerinden Yūsuf’ı çıḳardı. Ve ümmīdi bāġından
maḳṣūdı ġoncesini ḳopardı. Bunuñ üzerine niçe zamānlar geçdi. Yūsuf
‘aleyhi’s-selām ḫālesi yanında yidi, içdi. Ve lākin Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selām gāhī
hem-şīresinüñ evine varurdı. Yūsuf’uñ cemāline naẓar ḳılmaġla eglenürdi.
Vaḳtā ki Yūsuf büyüdi, nihāl-i ḳāmeti ser-firāz olup yedi yaşına girdi,
Ya‘ḳūb’uñ aña maḥabbeti artdı. Ve ta‘alluḳı kemerini heves miyānında
muḥkem itdi. Ya‘nī yüzini gāhī görmege rāżī olmadı. Ve sözlerini aḥyānen
işitmekle tesellī bulmadı. Pes murād idindi ki Yūsuf’ı ḫālesinden ala. Ve
cemāli nūrından anuñ ḫānesini ḫālī ḳıla.
1 “gökyüzünde dolunay, yıldızlar arasında Sühâ gibi”

Ḫālesi ise [bunı] ṭuydı. Yūsuf’uñ firāḳı ḳorḳusı cānına ḳoydı. Yanından
ayrılmamasına bir ḥīle tedārükine mübāşir oldı. Meger ki ol şerī‘atde bir kişi
bir kişinüñ rızḳın uġrılasa ve uġrılanan metā‘ ‘aynı ile ẓuhūra gelse ol
uġrılayan kişi māl ṣāḥibine ḥükm olınurdı. Ḳulı meẟābesinde olup niçe
zamān ḫidmetinde ḳarār ḳılurdı.
Pes ol ḫātūn Ḥażret-i İsḥāḳ’uñ kemerini ḥīle ve murādı gencīnesine
vesīle idüp Yūsuf’a göñlek üzerinden anı [249b E] ḳuşatdı. Ya‘nī ta‘alluḳı
kemerin bir muraḫḫam kemer gibi muḥkem itdi. Ve yine üstine ḳaftānını
giyürdi. Ve ol kemer genc-i nihān gibi Yūsuf’uñ miyānına ṭolandı, ṭurdı.
Ḳaçan ki Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selām anuñ evine vardı, “Şimden girü
Yūsuf’umı baña virmek gereksün.” diyü yalvardı. Hem-şīresi ġāyetle ġamgīn
ve gözlerini seḥer zamānındaki nergis gibi nemgīn buldı. Ya‘ḳūb daḫı anuñ
bu ḥālini gördi. “Melūllıġuña sebeb nedür?” diyü ṣordı. Hemān-dem ol
ḫātūn derd ile aġlamaġa ve Ya‘ḳūb’uñ merḥamet āteşiyle cigerin ṭaġlamaġa
başlayup “Nice yaş dökmeyeyin? Ve ne vech ile ġam çekmeyeyin ki
ceddimüz Ḥażret-i İbrāhīm’üñ mübārek kemerini ki teberrüken genc-i
nihān gibi ṣaḳlardum. Ve şāyed uġrılana, diyü ikide birde ṣandūġumı
yoḳlardum. Pes bugün ol kemeri ḳoduġum yirde bulmadum. Ve ne deñlü
ki yoḳladum, nice miyānda olduġını bilmedüm. Ve ḫayāline daḫı maḥrem
olmadum. Şöyle ki ol kemer żāyi‘ olup gide, ābā vü ecdādımuzdan ḳalan
yādgāra pīr-zen-i rūzgār bu ṭarīḳla mekr ide, rāḥatum ḫānesinüñ kemeri
yıḳılmaḳ ve ma‘īşetüm serāyı temelinden ḫarāb olmaḳ muḳarrerdür.” diyü
derd ile āh eyledi. Ve “Ev içinde olanlaruñ billerini yoḳlamaḳ gerekdür.”
diyü söyledi.
Bu taḳrīble ol evde kim var ise ṣoydılar, yoḳladılar. Yūsuf ‘aleyhi’s-selāmı
teftīş āḫirine ṣaḳladılar. Pes cümlesi görildi. Ve kemer fesānesi ol ortalıḳda
ṣorıldı. Nevbet Yūsuf’a geldi. Ve lākin “Ol oġlancıḳdur.” diyü ḫālesi ihmāl
ṣūretini gösterdi. Ve ammā Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selām ibrām eyledi. “Elbette
Yūsuf’ı daḫı ṣoyuñ, yoḳlañ.” diyü söyledi.
Vaḳtā ki ḳaftānını çıḳardılar, genc-i nihānında ṭılısm olmış bir yılan
gördiler. Ya‘nī ki ince bilinde ol mübārek kemeri buldılar. Ve mekrleri
kemer gibi muḥkem olduġına şādān oldılar. Ve hem-şīresi Ya‘ḳūb’a eyitdi:
“Ceddimüz şerī‘atine ḳābil olur mısun? Ve Yūsuf benüm mülküm gibi
olduġına ‘inād ḳılur mısun?”
Pes Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selām nizā‘ eylemedi. Ve iki yıla dek Yūsuf’[uñ]

ḫālesi ḫidmetinde olmasına rıżā virüp gitdi. Ve üslūb-ı sābıḳ üzerine gāhī
varup ziyāret iderdi. Tā şol zamāna dek ki ol iki yıl daḫı tamām oldı. Yūsuf
‘aleyhi’s-selām ayuñ on dördi gibi benām oldı.
Ḥikmet [250a E] Allāh’uñdur, ḫālesi Dina1 daḫı öldi. Artuḳ Ya‘ḳūb’uñ
ḳarārı ḳalmadı. Varup Yūsuf’ı aldı, getürdi. Cemāli bāġına baḳduḳça şādān
olmaġa ve ḳāmeti servini gördükçe ġamdān āzād olmaġa başladı.
Bu ḥāl üzere geçinürlerken bir gice Yūsuf ‘aleyhi’s-selām bir düş gördi.
ِِ ِ
َ ‫ﺲ َواﻟْ َﻘ َﻤَﺮ َرأَﻳْـﺘُـ ُﻬ ْﻢ ِﱄ َﺳﺎﺟﺪ‬
﴾‫ﻳﻦ‬ َ ‫ﱠﻤ‬
ْ ‫َﺣ َﺪ َﻋ َﺸَﺮ َﻛ ْﻮَﻛﺒًﺎ َواﻟﺸ‬
َ‫ﺖأ‬ُ ْ‫﴿ َ أَﺑﺖ إِِّﱐ َرأَﻳ‬
2 diyü
ta‘bīrini babasından ṣordı. Ya‘nī ki “Ey ata, ben düşümde gördüm ki on bir
yılduz ile güneş düpdüz baña secde eylediler. Ve beni ta‘ẓīm ü tekrīmle
beklediler.” [didi].
Pes Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selām bu rü’yānuñ şerefini bildi. “Sen ‘izzete ve
sa‘ādete iresün. Ve ḳarındaşlaruñı ḳapuña muḥtāc göresün.” diyü ta‘bīr
ḳıldı. Ve lākin ‫ﱠﻴﻄَﺎ َن‬
ْ‫ﻚ َﻛْﻴ ًﺪا إِ ﱠن اﻟﺸ‬
َ َ‫ﻴﺪواْ ﻟ‬
ُ ‫ﻚ ﻓَـﻴَ ِﻜ‬
َ ِ‫﴿ ﺑﲏ ﻻَ ﺗَـ ْﻘﺼﺺ رْؤ َك ﻋﻠَﻰ إِﺧﻮﺗ‬
َْ َ َ ُ ْ ُ ‫َ َُ ﱠ‬
ِ
ٌ ‫ﻧﺴ ِ َ ُ ﱞ ﱡ‬
3﴾‫ﺎن ﻋﺪو ﻣﺒِﲔ‬ ‫ﻺ‬ِ ‫[ ﻟ‬buyurdı]. Ya‘nī “Ey benüm
َ oġlancıġum, zinhār bu
düşüñi ḳarındaşlaruña dime. Ve bunca yılduzlarla ay ve gün öñüñde secde
itdügini söyleme ki saña mekr iderler. Ve şeyṭānuñ iġvāsıyla ‘adāvet semtine
giderler.” diyü söyledi.
ِ ‫ﻚ ِﻣﻦ َْ ِو ِﻳﻞ اﻷَﺣ ِﺎد‬
Andan ṣoñra ُ‫ﻳﺚ َوﻳُﺘِ ﱡﻢ ﻧِ ْﻌ َﻤﺘَﻪ‬ ِ ِ
َ َ ‫ﻚ َوﻳـُ َﻌﻠّ ُﻤ‬ َ ِ‫ﻚ َْﳚﺘَﺒ‬
َ ‫ﻴﻚ َرﺑﱡ‬ َ ‫﴿َوَﻛ َﺬﻟ‬
4﴾‫ﻚ‬ َ ‫[ َﻋﻠَْﻴ‬didi]. Ya‘nī “Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā seni cümle ḳarındaş-
laruñdan güzīde ḳıla. Ve senüñ ḥālüñ anlaruñ ḥāllerinden yeg ola. Ve saña
düş ta‘bīr itmenüñ ṭarīḳını ögrede ve senüñ üzerüñe in‘ām u iḥsānuñı
tamām ide. Ya‘nī ki devlet ü sa‘ādetüñe nihāyet olmaya. Ve ‘izzet ü
sa‘ādetüñe ḥadd u ġāyet olmaya.” diyü naṣīḥat eyledi. Ve gördügi düşüñ
ta‘bīrini bu ṭarīḳla rivāyet eyledi.
Egerçi ki Yūsuf ‘aleyhi’s-selām Ya‘ḳūb’uñ pendini ṭutdı ve bu vāḳı‘asını
kimseye söylemeyüp bi’l-külliyye unıtdı. Ve lākin 5«‫ﺳﺮ ﺟﺎوز اﻻﺛﻨﲔ ﺷﺎع‬
ّ ‫»ﻛﻞ‬ ّ
1 Nüshada “Eynāş” şeklinde yazılan bu isim tashih edilerek metne alındı. bk. Tevrat,
Yaratılış, 30: 21; 46: 1 ve Blyth, agm, s.385-387.
2 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/4, “Babacığım! Gerçekten ben (rüyada) on bir yılduz,
güneşi ve ayı gördüm. Gördüm ki onlar bana boyun eğiyorlardı.”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/5, "Yavrucuğum! Rüyanı kardeşlerine anlatma. Yoksa,
sana tuzak kurarlar. Çünkü şeytan, insanın apaçık düşmanıdır."
4 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/6, "İşte Rabbin seni böylece seçecek, sana (rüyada
görülen) olayların yorumunu öğretecek ve nimetlerini sana tamamlayacaktır."
5 “İki kişiden çok kişinin bildiği sır, ortaya çıkar.”
feḥvāsınca nice düş gördügi ve babası ne vechle ta‘bīr eyledügi ṭuyıldı.

Ḥattā cemī‘-i ḳarındaşları bu ḳıṣṣadan āgāh olup her birisi mekr ü ḥased
eylemege ḳoyıldı. Ve eyitdiler ki “Biz Yūsuf’ı ḳoduḳ, uyur. Daḫı bunuñ gibi
düşler de görür. Atamuzuñ aña ve ḳarındaşına olan maḥabbeti bizüm
cümlemüze olan meveddetden ziyādedür. Ve gitdükçe babamuz yanında
bizüm baḫtımuz nuḥūsetde ve anlaruñ ṭāli‘leri ‘izzet ü sa‘ādetle güşādedür.
Çāre budur ki [250b E] Yūsuf’ı öldürevüz. Ve babamuzı andan dūr eyleyüp
kendümüze döndürevüz.” diyü müşāvereye ve birbirleriyle münāza‘a ve
mükābereye başladılar.
Ḥattā içlerinden birisi ‫ﺿﺎ َﳜْ ُﻞ ﻟَ ُﻜ ْﻢ َو ْﺟﻪُ أَﺑِﻴ ُﻜ ْﻢ‬
ً ‫ﻒ أَ ِو اﻃَْﺮ ُﺣﻮﻩُ أ َْر‬
َ ‫ﻮﺳ‬
ُ ُ‫﴿اﻗْـﺘُـﻠُﻮاْ ﻳ‬
﴾‫ﲔ‬ ِِ ِ ِ ِ
َ ‫ﺻﺎﳊ‬َ ‫ َوﺗَ ُﻜﻮﻧُﻮاْ ﻣﻦ ﺑَـ ْﻌﺪﻩ ﻗَـ ْﻮًﻣﺎ‬ya‘nī “Siz Yūsuf’ı ḳatl idüñ. Veyāḫūd
1
babasından ayırup, bir yirde bıraġup gidüñ ki babañuz anuñ yüzin görmez
olsun. Ve her nereye naẓar ḳılursa anuñ yirine sizi görsün. Nihāyet ṣoñra
tevbe eyleyesüz. Babañuz ḥużūrında ṣalāḥiyyet üzere olasuz.” diyü söyledi.
Ve Yehūdā nām ulu ḳarındaşı daḫı cevāba gelüp ‫ﻒ َوأَﻟْ ُﻘﻮﻩُ ِﰲ‬ َ ‫ﻮﺳ‬
ُ ُ‫﴿ﻻَ ﺗَـ ْﻘﺘُـﻠُﻮاْ ﻳ‬
2﴾‫ﺐ ﻳـﻠﺘ ِﻘﻄﻪ ﺑـﻌﺾ اﻟﺴﻴﺎرِة‬
ِ ‫اﳉ‬ ِ
‫ﺔ‬ ‫ﺎﺑ‬‫ﻴ‬‫ﻏ‬
َ ‫ََ َ ُْ ّ ََْ ْ ُ َ ْ ُ ﱠ ﱠ‬ ya‘nī “Yūsuf’ı öldürmeñ. Ve göz göre ḳatl-i
nefs idüp vebāle girmeñ. Fe-ammā bir ḳuyunuñ dibine atuñ. Ve siz daḫı
ḥużūr idüp arḳañuz üstine yatuñ. Nihāyet ol ḳuyuya yolcılar uġrayalar. Ve
anı bulurlarsa çıḳarup, āḫar memlekete alup gideler.” diyü taḳrīr eyledi.
Pes bu ṭarīḳı muḳarrer itdiler. Ve ḳavl ü ḳarārı bunuñ üzerine
berkitdiler. Andan Ya‘ḳūb’a vardılar. ُ‫ﻒ َوإِ ﱠ ﻟَﻪ‬ ُ ُ‫ﻚ ﻻَ ََْﻣﻨﱠﺎ َﻋﻠَﻰ ﻳ‬
َ ‫ﻮﺳ‬ َ َ‫﴿ﻣﺎ ﻟ‬ َ
3﴾‫ﺎﺻﺤﻮن‬ ِ
َ ُ َ‫[ ﻟَﻨ‬didiler]. Ya‘nī “Sen Yūsuf’ı bize inanmazsun. Ve anuñ ḳāmeti
servine nigāhımuzı ṭoġrı ṣanmazsun. Ḥālā ki biz aña naṣīḥatler eylerüz. Ve
kendüsine ḫayrlu niçe sözler söylerüz. ُ‫ﺐ َوإِ ﱠ ﻟَﻪ‬ ِ
ْ ‫﴿أ َْرﺳْﻠﻪُ َﻣ َﻌﻨَﺎ َﻏ ًﺪا ﻳَـْﺮﺗَ ْﻊ َوﻳَـْﻠ َﻌ‬
4﴾‫ ﳊﺎﻓِﻈﻮن‬İmdi ne vardur, bi-ḥamdi’llāh ki eṭrāf-ı ‘ālem sebzezārdur. Ya‘nī
َ ُ ََ
yarın bizümle Yūsuf’ı gönder. Ve ol çeşm-āhūyı çemenzāra çıḳmış ġazāle
dönder ki bizümle gülsün, oynasun. Ruḫlarını gören güller ḥased āteşine
yansun. Nergis gibi gözi göñli açılsun. Ve sünbül ṣaçlarınuñ bendi çözilüp
cemāli bāġına ṣaçılsun ki bād-ı vezān gibi segirtsün. Ve gāh āb-ı revān miẟāli
āheste āheste ṣaḥrāyı seyr eylesün. Gāh zümürrüd ferş üzerinde nūrdan serve
1 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/9, “Yûsuf'u öldürün veya onu bir yere atın ki babanız
sadece size yönelsin. Ondan sonra (tövbe edip) salih kimseler olursunuz.”
2 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/10, “Yûsuf'u öldürmeyin, onu bir kuyunun dibine bırakın
ki geçen kervanlardan biri onu bulup alsın."
3 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/11, "Yûsuf hakkında bize neden güvenmiyorsun? Halbuki
biz onun iyiliğini isteyen kişileriz."
4 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/12, "Yarın onu bizimle beraber gönder de gezip oynasın.
Şüphesiz biz onu koruruz."
dönsün. Gāh zeberced firāş üstinde billūrdan dökilmiş tezerve dönsün. Ve’l-
ḥāṣıl genc-i nihān gibi ortaya alalum. Ve kendüsini eser yilden bile ṣaḳınup
cemāl-i bā-kemāline naẓarlar ṣalalum.” diyü söyledüklerinde Ya‘ḳūb
ِ ِ
ُ ْ‫ﺎف أَن َْ ُﻛﻠَﻪُ اﻟ ّﺬﺋ‬
‘aleyhi’s-selām eyitdi: ُ‫ﺐ َوأَﻧﺘُ ْﻢ َﻋْﻨﻪ‬
1﴾‫[ ﻏﺎﻓِﻠﻮن‬didi].
َ ‫﴿إِِّﱐ ﻟَﻴَ ْﺤُﺰﻧُِﲏ أَن ﺗَ ْﺬ َﻫﺒُﻮاْ ﺑِﻪ َوأ‬
ُ ‫َﺧ‬
َ ُ َ
Ya‘nī “Ol sizüñle gidecegine taḥḳīḳ [251a E] ben şimdiden
ġuṣṣalanurın. Ve andan siz ġāfil iken anı ḳurd yiye, diyü ḫavf eylerin.”
ِ ‫[ ﴿ﻗَﺎﻟُﻮاْ ﻟَﺌِﻦ أَ َﻛﻠَﻪ اﻟ ِّﺬﺋْﺐ وَْﳓﻦ ﻋ ِ ِ ﱠ‬didiler]. Ya‘nī
ُ َ‫ﺼﺒَﺔٌ إ ﱠ إ ًذا ﳋ‬
didüginde 2﴾‫ﺎﺳﺮو َن‬ ُْ ُ َ ُ ُ ْ
“Eger anı ḳurd yiyecek olursa biz mücrim olalum. Ve senüñ ḥużūruña
günehkār u ziyānkār gelelüm.” diyü cevāb virdüklerinde Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-
selām inandı. Ve irtesi ‘ale’s-ṣabāḥ Yūsuf’ı anlaruñla teferrüce gönderdi.3
Pes cümle ḳarındaşı Yūsuf’ı aldılar. Şām’dan Ḳuds-i Şerīf’e giden yol
üzerindeki ḳuyu yanına geldiler. Yūsuf ‘aleyhi’s-selāmuñ tamām ‘aḳlı başında
ve kendüsi ol tārīḫde on yedi yaşında idi. Andan göñlegiñi çıḳardılar. Ve
Settār’uñ ḳudretini āşkār kıldılar. Ve niçe dürlü ta‘n itmek ile ḳuyuya
ṣarḳıtdılar. Ve göñlegiñi yanlarınca götürüp yine geldükleri cānibe çekilüp
gitdiler.
Meger ol ḳuyunuñ ortasında bir ṭaş var idi ki ṣudan yuḳaruca ḳalmış
idi. Ve eṭrāfını ol ḳuyunuñ ṣuyı iḥāṭa idüp bir ḳıymetī ḳaşlu, gümüşden4
ḫāteme dönmiş idi. Yūsuf ‘aleyhi’s-selām ol ṭaş üzerine indi. Gözlerine
Ḥacerü’l-esved gibi görindi. Ḫuṣūṣā eṭrāfını ṭurmayup ol ṣu, ṣafā ile ṭavāf
iderdi. Ve Yūsuf’uñ cemāli Ka‘be’sine meyyāl olup ayaġın öpmege sa‘y-i tām
[343b R1] ile giderdi. Fe-ammā Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā Yūsuf’a ḫalāṣını
bildürmiş idi. Ve bu miḥneti bā‘iẟ-i sa‘ādet olmasını vaḥy ile beyān itmiş idi.
Ba‘de ẕālik Yūsuf’uñ ḳarındaşları vardılar. Ol götürdükleri göñlegi
ḳurbān ḳanına bulaşdurdılar. Ve aḫşam zamānında babalarına gelüp vāh5 u
ِ َ‫﴿ أَ َ إِ ﱠ َذﻫﺒـﻨَﺎ ﻧَﺴﺘَﺒِﻖ وﺗَـﺮْﻛﻨَﺎ ﻳﻮﺳﻒ ِﻋْﻨ َﺪ ﻣﺘ‬
nāle ile Ya‘ḳūb’uñ cigerin delüp ‫ﺎﻋﻨَﺎ‬ َ َ ُ ُ َ ُ ْ َْ َ َ َ
1 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/13, “Doğrusu onu götürmeniz beni üzer, siz ondan
habersiz iken onu kurt yer, diye korkuyorum.”
2 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/14, “Onlar da, ‘Andolsun biz kuvvetli bir topluluk iken
onu kurt yerse (o takdirde) biz gerçekten hüsrana uğramış oluruz.’ dediler.”
3 Ẕikr-i Yūsuf//gönderdi: - N1, R1
4 gümüşden: - N1
5 vāh: āh R1
﴾‫ﲔ‬ ِ ِ ‫ﻓَﺄَ َﻛﻠَﻪ اﻟ ِّﺬﺋْﺐ وﻣﺎ أَﻧْﺖ ِﲟﺆِﻣ ٍﻦ ﻟَﻨﺎ وﻟَﻮ ُﻛﻨﱠﺎ‬
َ ‫ﺻﺎدﻗ‬
1
َ ْ َ َ ُْ َ َ َ ُ ُ didiler. Ya‘nī ki “Ey bizüm
atamuz, taḥḳīḳ biz yarışmaġa gitmiş idük. Ve Yūsuf’ı esbābımuzı gözetmege
emīn itmiş idük. Biz ıraḳ gitdükde ḳurd gelmiş, yimiş. Ve göñlegini ḳanlara
[242a N1] ġarḳ eylemiş. Egerçi ki sen bize inanmazsun ve ne ḳadar ṭoġrı
söylesek sözümüzi gerçek ṣanmazsun.” diyü söylediler. ‫ﻴﺼ ِﻪ‬ ِ ‫ﺂؤوا ﻋﻠَﻰ ﻗَ ِﻤ‬
َ ُ ‫﴿و َﺟ‬
َ
2﴾‫ب‬ٍ ‫ ﺑِ َﺪٍم َﻛ ِﺬ‬Ve daḫı yalan ḳan ile göñlegini getürdiler. Ve Ya‘ḳūb’uñ
öñinde feryād u fiġānların arturdılar.
Vaḳtā ki Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selām göñlegi gördi, “N’olaydı, [251b E]
göñlege olan iḥsān Yūsuf’a olaydı.” didi, ṭurdı. Ve Yūsuf’ı perī gibi ḳurd
yiyüp göñlegi büsbütün ḳalduġından şübhesini arturdı. Ve ammā ‫ﱪ‬ ‫ﺼ‬
َ َ‫﴿ﻓ‬
3﴾‫ﲨﻴﻞ‬ َِ diyü ṣabr eylemegi evlā gördi. Ve lākin derd ile aġlamasını veٌْḥüzn
ٌ
ile ciger ṭaġlamasını, ḫuṣūṣā iñlemesini ve Yūsuf’uñ ḫaberi ümmīdine yollara
ḳulaḳ ṭutup diñlemesini kesmedi. Nihāyet bu ḳadar var ki āhı ṣarṣarı vücūdı
naḫlini ṣarṣar gibi esmedi. Ya‘nī her işi te’ennīde ve cümle teşvīşi ṣabr ile
tedennīde oldı.
Ve ammā oġullarından Yehūdā, Yūsuf’ı sā’irlerinden ziyādece severdi.
Ve çāha atduḳlarında nev‘an bī-ḥużūr olup derūn-ı dilden ġuṣṣa yirdi. İrtesi
Yūsuf’ı görmege ve ḥāl ü ḫāṭırını ṣormaġa geldi. Ve bir miḳdār yiyecek
getürüp Yūsuf’a ṣarḳıtdı. Ve “Ġam çekme. Seni ḳardaşlaruñdan dilek
iderin.” didi ve gitdi. Dördinci [344a R1] gün olduḳda bir ḳāfile ki
re’īslerinüñ adı Mālik idi ve Şām-ı şerīfden gelüp Mıṣr ṭaraflarına sālik idi,
ittifāḳ ol ḳuyunuñ eṭrāfına ḳondılar. Ve Mālik kendüsi Büşrā nām ḳulı ile
ḳuyudan ṣu çekmege yöneldiler.
Vaḳtā ki ḳuyunuñ aġzına vardılar ve ḥāżır ḳoġalarını çāh içine ṣaldılar,
Yūsuf ‘aleyhi’s-selām ol ipe yapışdı. Ya‘nī ki ḫalāṣ olmasına çalışdı. Pes Mālik
yalıñuz çıḳaramadı. Ve Büşrā daḫı bile mübāşeret idüp çekmege el urdı.
Ammā “Ne ki?” diyü4 Mālik ḳuyunuñ içine baḳınca Yūsuf’uñ māh cemāli
ile ol ḳuyunuñ içini Çāh-ı Naḫşeb gibi münevver gördi. Ve sevindüginden
1 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/17, “Ey babamız! Biz yarışa girmiştik. Yûsuf'u da
eşyamızın yanında bırakmıştık. (Bir de ne görelim) onu kurt yemiş. Her ne kadar doğru
söylesek de sen bize inanmazsın.”
2 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/17, “Bir de üzerine, sahte bir kan bulaştırılmış gömleğini
getirdiler.”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/17, “güzel bir sabır...”
4 Mālik//diyü: - N1
1 «‫ » ﺑﺸﺮى ﻫﺬا ﻏﻼم‬ya‘nī “Ey Büşrā, saña beşāret olsun ki ḳuyunuñ içinde
bir bedr-i tamām ve bir ḥüsn issi ġulām vardur.” diyü ḫaber virdi.
Ve bi’l-cümle Yūsuf’ı çıḳardılar. Ṣuya el ṣunmış iken ḥayāt ābına el
ḳardılar. 2 Ve getürüp metā‘ları yanında oturdıḳodılar. Ba‘d-ez-ān
ḳarındaşları Yūsuf’ı yoḳlamaġa geldiler. Ve ḳuyunuñ aġzında ṭurup vāfir
çaġırdılar. Ve ammā gördiler ki Yūsuf’dan ḫaber ve ḳuyu dibinde
varlıġından eẟer yoḳ. Sürüp kārbān ḫalḳına geldiler. Ve Yūsuf’ı içlerinde
bulup “Ḳaçġun ḳulımuzdur.” diyü ol zamānuñ aḳçesiyle Mālik’e yigirmi
aḳçeye ṣatdılar. Ve her birisi ikişer aḳçe üleşüp, ya‘nī ki Yūsuf’uñ behāsını
ḥiṣṣeleşüp [252a E] menzillerine gitdiler.
Egerçi ġanīler ve ol aḳçeden müstaġnīler idiler, ve lākin mücerred
Yūsuf’dan [242b N1] ḳurtılduḳlarına sevindiler. Ve teberrüken anuñ
bahāsından kīselerine aḳçe ḳoydılar. Ve Yūsuf’a bahā yitişmeyecegini
bilürler idi. Ve ḳadr u ḳıymeti ne mertebede idügini idrāk ḳılurlar idi. Aña
binā’en ṣatduḳlarında ziyāde bahā istemediler. Ve Mālik ne virdi ise
azırġanup redd itmediler. Ba‘dehu ol ḳāfile göçüp gitdi. Yūsuf ‘aleyhi’s-selām
gözyaşların döke döke ol vilāyetüñ ṭopraġına vedā‘ itdi.
Vaḳtā ki Mıṣr’a yitdiler, [344b R1] a‘yān-ı memleket [Mālik’üñ] bu
maḳūle ġulāma mālik olduġını işitdiler. Ve’l-ḥāṣıl Yūsuf’uñ cemāli māhı
Mıṣr şehrinde şöhret buldı. Ve bāy u gedā ve vezīr ü pādişā anı seyr eylemege
rāġıb oldı. Ḥattā Sām bin Nūḥ neslinden Reyyān bin Velīd ki ol zamānda
sulṭān-ı Mıṣr idi, anuñ ‘Azīz dimekle meşhūr Poṭifar3 nām ḫazīnedārı daḫı
Yūsuf’ı ṣatun almaġa ṭālib4 oldı. Egerçi ṭālibler geldiler ve mā-meleklerini ve
cānları naḳdini Yūsuf içün der-miyān eylediler.
Fe-ammā ol, ‘izzet-i ‘Azīz’e ve Yūsuf gibi pāk-dāmen anuñ gibi ehl-i
temyīze müyesser olup nihāyetsiz bahā ve ḥadd u ḥaṣrı yoḳ dīnār 5 ile
ِ ‫﴿أَ ْﻛ ِﺮِﻣﻲ ﻣﺜْـﻮاﻩ ﻋﺴﻰ أَن ﻳﻨ َﻔﻌﻨَﺎ أَو ﻧـَﺘ‬
Yūsuf’ı aldı ve evine getürüp 6﴾‫ﱠﺨ َﺬﻩُ َوﻟَ ًﺪا‬ ْ َ َ َ َ َُ َ
diyü Züleyḫā nām ḫātūnına ḫaber virdi. Ya‘nī ki “Bu ġulāmı bir ḫōş ṭut ki
1 “Ey Büşrâ/Müjdeler olsun, bu bir çocuk.”

2 ḳardılar: ḳandılar R1
3 Nüshalarda “Ḳaṭifīr” şeklinde yazılan bu isim “Poṭifar” olarak metne alındı. bk. Ömer
Faruk Harman, “Yûsuf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, https:
//islamansiklopedisi.org.tr/yusuf (21.06.2019).
4 ṭālib: rāġıb R1
5 dīnār: dünyā N1, E
6 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/21, "Ona iyi bak. Belki bize yararı dokunur veya onu evlat
ediniriz."
bir vaḳt ola bize fā’idesi ṭoḳına. Veyāḫūd oġlımuz yirinde eglencemüz1 ola.”
didükde meger Züleyḫā ki maġrib sulṭānı Ṭaymūs’uñ gülistān-ı ‘ömri ṭāvusı
idi. Ve Ḥażret-i Yūsuf’ı sābıḳan vāḳı‘asında görmek ile cemāl-i bā-kemāline
‘āşıḳ olup ḫayāli meclisinüñ me’nūsı idi. “Āyā düşümde gördügüm ayı ḳaçan
seyr idem ki?” diyü aydan aya derd ü fürḳati ziyāde olmaḳda idi. “ ‘Acabā
rü’yā ‘āleminde gördügüm ve2 seyr itdügüm ḫūrşīde ne zamānda vāṣıl olam
ki?” diyü günden güne bāġ-ı ruḫsārı ṣararup ṣolmaḳda idi. Ḫuṣūṣā ‘Azīz,
‘ınnīn olmaḳ ile dünyāya veled getürmemiş idi. Pes Yūsuf’ı gördi, şād u
ḫandān olup yüzini yirlere sürdi.
Rivāyet iderler ki ol tārīḫde Yūsuf ‘aleyhi’s-selām yigirmi üç yaşına girmiş
idi. 3﴾‫ْﻤﺎ َو ِﻋْﻠ ًﻤﺎ‬
ً ‫َﺷﺪﱠﻩُ آﺗَـْﻴـﻨَﺎﻩُ ُﺣﻜ‬
ُ ‫﴿وﻟَ ﱠﻤﺎ ﺑَـﻠَ َﻎ أ‬
َ naṣṣ-ı şerīfinde ‘aḳlı ve ḳuvveti
kemāline irmiş idi. Ya‘nī ki “Yūsuf ‘aleyhi’s-selām [252b E] kemāline
yitişdükde biz aña ‘ilm ü ḥikmet virdük. Ve mühr-i nübüvvet ve tāc-ı risālet
gönderdük.” diyü Ḥaḳ te‘ālā buyurmışdur.
Pes Yūsuf ‘aleyhi’s-selāmuñ [345a R1] cüvānlıġı kemālinde ve ḳuvveti
serv-i bāġ-ı mu‘āşeret olan nihālinde iken Züleyḫā anı hevā ve hevese
yilterdi. Ve ol maḳūle peyġāmber-zādeye zinā itdürmek isterdi. Ḥattā birgün
Yūsuf ‘aleyhi’s-selāmı göñlekcek yatup uyurken gördi. 4 Züleyḫā ḳapuları
berkidüp dāmenine taḥassür ile el urdı. [243a N1] Vaḳtā ki Yūsuf ‘aleyhi’s-
selām uyandı, Züleyḫā5 6﴾‫ﻚ‬ َ َ‫ﺖ ﻟ‬
َ ‫﴿ﻫْﻴ‬
َ ya‘nī “Ben senüñ içün kendümi
ḥāżırladum. Ve zīb ü zīnet ile yanuña geldüm.” diyü iştiyāḳ āteşine bir
miḳdār yaḳıldı, yandı.
Fe-ammā Yūsuf ‘aleyhi’s-selām 7﴾ِّ ‫﴿ﻣ َﻌﺎ َذ ا‬
َ didi. “Rabb’üm naṣīb
8
itmesün ki ben o işi irtikāb idem.” diyü söyledi. Ve lākin Züleyḫā’nuñ ṣabr
u ḳarārı ḳalmadı. Ve Yūsuf’uñ bu maḳūle ‘öẕrini ve yemīnini ‘aynına
almadı. 9﴾‫ﺖ ﺑِِﻪ‬
ْ ‫﴿وﻟََﻘ ْﺪ َﳘﱠ‬
َ Ya‘nī taḥḳīḳ, Yūsuf’a ḳaṣd eyledi. Ve mücāma‘at
1 eglencemüz: - N1, R1
2 gördügüm ve: - E
3 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/22, "Olgunluk çağına erişince, ona hikmet ve ilim
verdik."
4 gördi: - R1
5 Züleyḫā: - N1
6 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/23, "Haydi gelsene."
7 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/23, "Allah’a sığınırım."
8 Rabb’üm: Tañrı’m E
9 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/24, "Andolsun, kadın ona (göz koyup) istek duymuştu."
niyyetini1 murād idindi. 2﴾‫﴿وَﻫ ﱠﻢ ِ َﺎ ﻟَ ْﻮﻻ أَن ﱠرأَى ﺑـُْﺮَﻫﺎ َن َرﺑِِّﻪ‬

َ Ya‘nī Yūsuf
daḫı aña uyardı ve ‘inān-ı iḫtiyārı elinden giderdi, eger Ḥaḳ celle ve ‘alānuñ
bürhānını görmese idi. Ve Allāhu Te‘ālā ‘ināyetinden bir ‘alāmet bilürmeye
idi.
Ba‘żılar dirler ki ol görinen bürhān Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selām idi ki Yūsuf’a
ḳarşu barmaġın ıṣırmış idi. Ve oġlına bu maḳūle ḥayret ‘alāmeti ile görinmiş
idi. Ve ba‘żılar dirler ki ol 3«‫ » ﻳﻮﺳﻒ أﺗﺰﱏ وأﻧﺖ ﻧﱯ‬ya‘nī “Yā Yūsuf, sen
ّ
zinā ider misün ve anuñ gibi ‘iṣyān4 ṭarīḳına gider misün? Ḥāl bu ki sen
nebīsün.” diyü bir āvāz işitmiş idi.
Ve bi’l-cümle Züleyḫā ne ḳadar ki iḳdām eyledi, Yūsuf rıżā virmedi,
ḳaçdı. Ve ol ne deñlü pīrehenin ḳarvardı ve “El benüm, etek senüñ.” diyü
yalvardı, Yūsuf firār eyleyüp Züleyḫā’nüñ gizlü ‘aybını açdı. Pes bu ḥāl ile
Yūsuf ḳaçardı, Züleyḫā’nuñ şerrinden segirdüp öñine geçerdi. Murādı
andan evvel ḳapuya varmaḳ idi. Ve ṭaşraya evvelce çıḳup ḳurtılmaḳ idi. Fe-
ammā 5﴾‫ﻴﺼﻪُ ِﻣﻦ ُدﺑٍُﺮ‬ ِ ْ ‫ ﴿واﺳﺘَـﺒـ َﻘﺎ اﻟْﺒﺎب وﻗَﺪ‬ya‘nī ikisi bile ḳapuya
َ ‫ﱠت ﻗَﻤ‬ َ َ َ َُ َ
segirtdi. Ve Züleyḫā, Yūsuf’uñ göñlegini ard eteginden yırtdı. ‫ﺳﻴِّ َﺪ َﻫﺎ‬
َ ‫﴿وأَﻟْ َﻔﻴَﺎ‬
َ
6﴾‫ﺎب‬ِ ‫ ﻟَ َﺪى اﻟْﺒ‬Ya‘nī bunlar ki ḳoşaraḳ ḳapudan ṭaşra oldılar, ‘Azīz
َ ki
efendileri idi, ḳapunuñ öñinde buldılar.
İkisine daḫı ḫavf u ḫaşyet [253a E] ve kemāl ile ḥayret [345b R1] ü
dehşet vāḳi‘ olduḳda Züleyḫā kendü ‘aybını setr itmek içün söyledi.
ِ
7﴾‫ٓﻮءا‬
ً ‫ﻚ ُﺳ‬ َ ‫﴿ﻣﺎ َﺟَٓﺰاءُ َﻣ ْﻦ اََر َاد َِ ْﻫﻠ‬
َ didi. Ya‘nī ‘Azīz’e ḫiṭāb idüp “Senüñ
ḫātūnuña yaramaz ḳaṣd idenüñ cezāsı nedür?” diyü şikāyet eyledi. Ve yine bu
sözine nādim olup “ ‘Azīz, Yūsuf’uñ ḳatline emr eyleye.” diyü ḳorḳup ‘Azīz’den
evvel yine kendüsi cevāb virüp 8﴾‫ﻴﻢ‬ ِ ‫ ﴿إِﻻﱠ أَن ﻳﺴﺠﻦ أَو ﻋ َﺬ‬ya‘nī ki “Bu-
ٌ ‫اب أَﻟ‬
ٌ َ ْ ََ ُْ
nuñ cezāsı zindāna ḳoyılup ḥabs olınmaḳdur. Veyāḫūd dögilüp ta‘zīr ḳılın-
maḳdur.” diyü cezāsını daḫı ta‘yīn eyledükde Yūsuf ‘aleyhi’s-selām daḫı
ḳāmeti gibi ṭoġrı söylemegi evlā gördi.
1 niyyetini: ni‘metini MV, E

2 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/24, "Eğer Rabbinin delilini görmemiş olsaydı, Yûsuf da
ona istek duyacaktı."
3 “Ey Yûsuf, sen bir peygamber iken zina mı edeceksin?”
4 ‘iṣyān: ṭuġyān R1
5 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/25, “İkisi de kapıya koştular. Kadın, Yûsuf'un gömleğini
arkadan yırttı.”
6 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/25, “Kapının yanında hanımın efendisine rastladılar.”
7 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/25, “Senin ailene kötülük yapmak isteyenin cezası nedir?”
8 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/25, “Ancak zindana atılmak veya can yakıcı bir azaptır.”
1 ِ
﴾‫﴿ﻫ َﻲ َر َاوَدﺗِْﲏ َﻋﻦ ﻧـﱠ ْﻔ ِﺴﻲ‬
Ya‘nī “Ben buña ḳaṣd eylemedüm. Belki bu
ِ ِ ِ ِ ِ
ُ ‫﴿ َو َﺷ ِﻬ َﺪ َﺷﺎﻫ ٌﺪ ﻣ ْﻦ اَ ْﻫﻠ َﻬﺎ ا ْن َﻛﺎ َن ﻗَﻤ‬
baña ḳaṣd eyledi.” diyü ḫaber virdi. ‫ﻴﺼﻪُ ﻗُ ﱠﺪ‬
ِ‫ﺖ وُﻫﻮ ِﻣﻦ اﻟ َﻜ ِﺎذﺑ‬
‫ﺖ َوُﻫ َﻮ ِﻣﻦ‬
ْ َ‫ﻴﺼﻪُ ﻗُ ﱠﺪ ِﻣﻦ ُدﺑٍُﺮ ﻓَ َﻜ َﺬﺑ‬
ُ ‫ﲔ ۞ َوإِ ْن َﻛﺎ َن ﻗَ ِﻤ‬
َ َ َ َ ْ ‫ﺼ َﺪﻗ‬
َ َ ‫ِﻣ ْﻦ ﻗُـﺒُ ٍﻞ ﻓ‬
َ
2﴾‫ﺎدﻗِﲔ‬ ِ ‫[ اﻟ ﱠ‬243b N1] Ya‘nī Züleyḫā’nuñ aḳribāsından biri ki dayısı
َ ‫ﺼ‬
Yemlīḫā idi, ve bunlar segirdişüp ḳapuya çıḳduḳlarında ol ‘azīz ile
muṣāḥabetde tenhā idi.
Pes ol demde3 ba‘żılar dirler ki iki heftelik bir ṭıfl gūyā bu vechle şehādet
eyledi ki “Eger Yūsuf’uñ göñlegi öñinden yırtılmış ise Züleyḫa sözinde
ṣādıḳdur. Ve Yūsuf’uñ kiẕbi anuñ da‘vāsına muvāfıḳdur. Ve eger ard
eteginden yırtılmış ise Züleyḫā kāẕibdür. Yūsuf andan müteneffir ve ol
Yūsuf’a ṭālibdür. 4﴾‫ﻴﺼﻪُ ﻗُ ﱠﺪ ِﻣﻦ ُدﺑٍُﺮ‬ ِ
َ ‫ ﴿ﻓَـﻠَ ﱠﻤﺎ َرأَى ﻗَﻤ‬Çünki ‘Azīz göñlege
naẓar ḳıldı, ardından yırtılduġını görüp günāh Züleyḫā’nuñ idügini bildi.
Ve lākin ‘ırżını ṣaḳınup “Bu sözi bir daḫı kimseye söyleme.” diyü Yūsuf’a
ıṣmarladı. Ve Züleyḫā’ya “Sen ḫaṭā eylemişsün. Var günāhuña istiġfār eyle.”
diyü ‘itāb itdi.
‫ﺎﻫﺎ َﻋﻦ ﻧـﱠ ْﻔ ِﺴ ِﻪ ﻗَ ْﺪ َﺷﻐَ َﻔ َﻬﺎ ُﺣﺒﺎ إِ ﱠ ﻟَﻨَـَﺮ َاﻫﺎ‬
َ ‫ت اﻟْ َﻌ ِﺰﻳ ِﺰ ﺗُـَﺮا ِوُد ﻓَـﺘ‬
َ ُ َ‫﴿وﻗَﺎ َل ﻧِ ْﺴ َﻮةٌ ِﰲ اﻟْ َﻤ ِﺪﻳﻨَ ِﺔ ْاﻣَﺮا‬
َ
5 ٍ ِ‫ﺿ َﻼ ٍل ﱡﻣﺒ‬
﴾‫ﲔ‬ َ ‫ ِﰲ‬Ya‘nī ki bu ḳıṣṣadan ṣoñra birgün şehr-i Mıṣr’uñ ‘avretleri
Züleyḫā’yı añdılar. Ve “ ‘Azīz’üñ bir ḳulını cān u göñülden sevmiş, ḥattā
maḥabbeti cānına kār eylemiş. Ve envā‘-ı raġbet ile kendü döşegine da‘vet
eylemiş.” diyü [346a E] söylediler. Ve “Biz ol ‘avreti ḳatı ḍalāletde ve
Yūsuf’uñ maḥabbeti ile melāmetde6 görürüz.” diyü vāfir ẕemm eylediler.
ِ ِ
ْ َ‫ﺖ ِﲟَ ْﻜ ِﺮﻫ ﱠﻦ أ َْر َﺳﻠ‬
﴾‫ﺖ إِﻟَْﻴ ِﻬ ﱠﻦ‬ ْ ‫﴿ﻓَـﻠَ ﱠﻤﺎ َﲰ َﻌ‬
7 Ya‘nī ki [253b E] şol vaḳt ki
Züleyḫā anlaruñ bu sözlerini işitdi, ve bu ṭarīḳla kendüyi müsāvī itdüklerini
istimā‘ itdi, anları ḫānesine da‘vet ve ẓarāfetle żiyāfete niyyet eyledi. Ve bir
sepet a‘lā turunc getürüp her ‘avretüñ eline bir turunc ve bir bıçaḳ virdi. Ve
1 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/26, “O, benden arzusunu elde etmek istedi.”
2 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/26-27, “Kadının ailesinden bir şahit de şöyle şahitlik etti:
Eğer onun gömleği önden yırtılmışsa, kadın doğru söylemiştir, o (Yûsuf) yalancılardandır.
Eğer gömleği arkadan yırtılmışsa, kadın yalan söylemiştir. O (Yûsuf) ise, doğru
söyleyenlerdendir.”
3 demde: Yemlīḫā N1, E
4 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/28, “…kadının kocası Yûsuf'un gömleğinin arkadan
yırtıldığını görünce...”
5 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/30, “Şehirde birtakım kadınlar, ‘Azîz’in karısı, (hizmetçisi
olan) delikanlısından murad almak istemiş. Ona olan aşkı yüreğine işlemiş. Şüphesiz biz
onu açık bir sapıklık içinde görüyoruz’ dediler.”
6 melāmetde: melāletde N1, R1
7 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/31, “Kadın, bunların dedikodularını işitince haber
gönderip onları çağırdı.”
anlara turuncların kesecekleyin ruḫṣat virmeyüp kendüsi1 sözini kesmedi.

Tā şu zamāna dek ki nāz u şīve ile Yūsuf görindi. Ve ‘avretlerüñ gözleri ḳıble-
nümāsı anuñ cemāli Ka‘be’sine döndi. Ḫuṣūṣā būy-ı iştihāları tā rencelerine
çıḳdı. Ve cemāl-i Yūsuf’a ārzūları ṣabr u ḳarārları bünyādını yıḳdı.
Ve bi’l-cümle ruḫsārı mihri bir vechle ṭulū‘ eyledi ki ol zenlerüñ meclisi
envāra müstaġraḳ oldı. Ve dīdārı māhı bir ṭal‘at ile ṭoġdı ki ‘avretlerüñ
perde-i ‘iffetlerin ḥicāb-ı ẓulmet gibi ber-ṭaraf ḳıldı. ‫ﱪﻧَﻪُ َوﻗَﻄﱠ ْﻌ َﻦ‬ َْ ‫﴿ﻓَـﻠَ ﱠﻤﺎ َرأَﻳْـﻨَﻪُ أَ ْﻛ‬
2﴾‫ﺪﻳـﻬﻦ‬ ِ
‫ْ َُ ﱠ‬ ‫َﻳ‬
‫أ‬ Ya‘nī hemān ki ol zenler Yūsuf’ı gördiler ve aña muḥkem ta‘ẓīm
ḳıldılar. Ve turuncları keselüm, dirken ḥayretlerinden ellerin kesdiler. Ve
yine dehşetlerinden ol ḥāleti idrāk itmediler, ‫ﺸﺮا إِ ْن‬
ً َ ‫ﺎش ِِّ َﻣﺎ َﻫ َﺬا ﺑ‬
َ َ ‫﴿وﻗُـْﻠ َﻦ َﺣ‬ َ
3﴾‫ﺮﱘ‬ ِ
ٌ ‫ﻚ َﻛ‬ ِ
ٌ َ‫ َﻫ َﺬا إﻻﱠ َﻣﻠ‬ve eyitdiler ki “Ḥāşā ki bu beşer ola ve hīç olur mı ki
insānda bu maḳūle rūḥ-ı muṣavver ola. [244a N1] Bu [beşer] degüldür, illā
firiştedür. Ve bunuñ ẕātı envār ile siriştedür.”
4 ﴾‫ﺖ ﻓَ َﺬﻟِ ُﻜ ﱠﻦ اﻟﱠ ِﺬي ﻟُ ْﻤﺘُـﻨِﱠﲏ ﻓِ ِﻴﻪ‬
ْ َ‫﴿ﻗَﺎﻟ‬
Züleyḫā eyitdi “Bu bedr-i tamām ol
ġulām-ı benāmdur ki bunuñ ‘aşḳı ile beni melāmet eylediñüz. Ve maḥabbet
sırrından ḫaberiñüz yoġ iken bilüp bilmedügiñüz sözleri söylediñüz. Ve ol
gevher-i yek-tādan ki beni gözyaşı deryāsına ṣaldı, yine kendü ile āşnālıḳ
müyesser olmadı. Ve bu ol serv-i dil-ārādur5 ki gözlerüm cūybār üstindeki
ḥabāb gibi ḳāmetine baḳdı, ḳaldı. Yine bir güncegiz6 hem-sāyesi olmaġa çāre
bulmadı. Bir şeh-bāzdur ki ben çaġırduḳça istiġnā evcine ḳaçar. Ve bir
bülend-pervāzdur ki benüm ḳaddüm nihālinde ārām eylemegi iḫtiyār
eylemez, geçer. Ve bi’l-cümle [346b R1] sözümi diñlemez ve murādumı
ḳabūl eylemez. Fe-ammā 7﴾‫ﻳﻦ‬ ِ‫ﺼ‬
‫ﺎﻏ ِﺮ‬ ‫﴿وﻟَﺌِ ْﻦ َﱂْ ﻳَـ ْﻔ َﻌ ْﻞ َﻣﺎ ُآﻣُﺮﻩُ ﻟَﻴُ ْﺴ َﺠﻨَ ﱠﻦ َوﻟَﻴَ ُﻜﻮ ً ِﻣ َﻦ اﻟ ﱠ‬
َ َ
eger şimden ṣoñra 8 da ben didügüm yirde olmazsa ben bunı zindāna
bırakdururın. Ve kendüsini ḫōr u ḥaḳīr itdürürin.” diyü söyledi. Ya‘nī ki
kendüsinüñ hevāsını ve Yūsuf’uñ istiġnāsını anlara beyān eyledi.
1 kendüsi: - N1, R1
2 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/31, “Kadınlar Yûsuf'u görünce, onu pek büyüttüler ve
şaşkınlıkla ellerini kestiler.”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/31, “ ‘Haşa! Allah için, bu bir insan değil, ancak şerefli
bir melektir.’ dediler.”
4 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/32, “Bunun üzerine kadın onlara dedi ki: ‘İşte bu, beni
hakkında kınadığınız kimsedir.’ ”
5 ārādır: āverdür E
6 güncegiz: nice gün N1
7 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/32, “Andolsun, eğer emrettiğimi yapmazsa, mutlaka
zindana atılacak ve zillete uğrayanlardan olacak.”
8 ṣoñra: girü E
Zenler1 daḫı Yūsuf’a naṣīḥate [254a E] ve Züleyḫā’nuñ ḥüsn ü cemālini

ḥikāyete, ḫuṣūṣā mu‘āşeret leẕẕetini taḳrīre ve mücāma‘at leẕẕetini ḥüsn-i
edā ile ta‘bīre başladılar. Yūsuf ‘aleyhi’s-selām ise ‫ﱄ‬ ‫ﱠ‬ َ ِ‫ﺐ إ‬
‫ﱡ‬ ‫َﺣ‬ ِ ‫﴿ﻗَ َﺎل ر ِب‬
‫اﻟﺴ ْﺠ ُﻦ أ‬
َ ّ َّ
2﴾‫ ِﳑﱠﺎ ﻳﺪﻋﻮﻧ ِﲏ إِﻟﻴ ِﻪ‬ya‘nī “Yā Rabb, bu ‘avretler beni da‘vet eyledügi ṣoḥbetden
َْ َ ُ ْ َ
zindāndaki meşaḳḳati yeg isterin. 3 Ve bunlaruñla olacaḳ ‘işretden ḥabs
içinde olan ‘usreti taḳdīm eylerin.” didükde Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā
Yūsuf’uñ du‘āsını ḳabūl eyledi. Az zamān geçmedin Züleyḫā’nuñ ḥīlesi ile
ḥabs u zindāna giriftār oldı.
Fe-ammā ol zindān kendüsine gülzār-ı cinān olup gāh namāz u tā‘atde
ve maḥbūsları dīn-i İslām’a da‘vetde ve gāh ḫalḳuñ vāḳı‘alarını ta‘bīrde ve
ḫastelerüñ devālarını tedbīrde zindān içinde zamān geçürüp düş ta‘bīr itmek
ile tamām şöhret bulup ṭururken mekr-i zehr ile ba‘żı ḫıyānet ve sulṭān-ı
Mıṣr’uñ ḳatline ḳaṣd u niyyet itdükleri eclden bir şarābdārı ve bir ḫˇān-sālārı,
ya‘nī ki çāşnigīri ol zindānda ḥabs olınmışlar idi. Ve Yūsuf’uñ düş ta‘bīr
itdügini ve ne maḳūle töhmet ile habs olınduġını bilmişler idi.
Birgün ol ikisi ḳavl eylediler. Ve Yūsuf’uñ ta‘bīrini imtiḥān içün
birer düzme düş söyleyecek oldılar. Pes şarābdār olan cüvān ‫ﺼﺮ‬ ِ ِ ِِ
4﴾‫ ﲬﺮا‬ya‘nī “Düşümde ben kendümi şarāb ṣıḳarken gördüm.” diyü söyledi.
ُ ‫﴿إ ّﱐ أ ََراﱐ أ َْﻋ‬
ًَْ
Ve ol çāşnigīr olan nā-dān5 6﴾ُ‫ﲑ ِﻣْﻨﻪ‬ ِ ِ ِ ِِ
ُ ْ‫﴿إ ّﱐ أ ََراﱐ اَ ْﲪ ُﻞ ﻓَـ ْﻮ َق َرأْﺳﻲ ُﺧْﺒـًﺰا َْ ُﻛ ُﻞ اﻟﻄﱠ‬
didi. Ya‘nī “Ben de düşümde başum üzerinde bir sini itmek götürürdüm.
Ve hevādan ḳuçcaġızlar inüp itmegi yidüklerini gördüm.” diyü taḳrīr eyledi.
[244b N1] Ve ikisi de Yūsuf’a ḫiṭāb itdiler. ‫اك ِﻣ َﻦ‬ َ ‫﴿ﻧَـﺒِّْﺌـﻨَﺎ ﺑِﺘَﺄْ ِوﻳﻠِ ِﻪ إِ ﱠ ﻧَـَﺮ‬
7﴾‫ﺴﻨِﲔ‬ ِ ‫ اﻟْﻤﺤ‬Ya‘nī “Bizüm düşlerimüzi ta‘bīr eyle ki biz
َ ُْ seni ululardan
görürüz.” diyü cevāb itdiler.
Hemān-dem Yūsuf ‘aleyhi’s-selām [347a R1] zindāndaki maḥbūslara ve
ol ḫalāṣ olmadın me’yūslara niçe pend ü naṣīḥat ve İslām yollarına delālet ve
īmān meclisine her birini da‘vet ve cehennem ‘aẕābını ḳat ḳat rivāyet ve
cennet ni‘metlerini ṭatlu ṭatlu ḥikāyet itdükden ṣoñra bu iki düş ṣā-
1 Zenler: Anlar R1
2 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/33, “Yûsuf, ‘Ey Rabbim! Zindan bana, bunların beni
davet ettiği şeyden daha sevimlidir.’ dedi.”
3 isterin: sezerin N1, R1
4 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/36, “Ben rüyamda şaraplık üzüm sıktığımı gördüm.”
5 cüvān//nā-dān: - N1, R1
6 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/36, “Ben de rüyamda başımın üzerinde, kuşların yediği
bir ekmek taşıdığımı gördüm.”
7 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/36, “Bize bunun yorumunu haber ver. Şüphesiz biz seni
iyilik yapanlardan görüyoruz.”
ḥiblerine ḫiṭāb eyleyüp 1﴾‫ﺴ ِﻘﻲ َرﺑﱠﻪُ ﲬَْﺮا‬ َ ‫اﻟﺴ ْﺠ ِﻦ أَﱠﻣﺎ أ‬

ْ َ‫َﺣ ُﺪ ُﻛ َﻤﺎ ﻓَـﻴ‬
ِ ِ
ً ّ ‫ﺻﺎﺣ َِﱯ‬ َ َ ﴿ ya‘nī
“Ol biriñüz ki kendüyi ḫamr [254b E] ṣıḳarken görmiş idi, yine sulṭān anı
şarābdār idinüp günāhından geçecekdür. Ve evvelki üslūb üzerine yine
anuñ elinden şarāb içecekdür. 2﴾‫ﻛﻞ اﻟﻄﱠْﲑُ ِﻣﻦ ﱠرأْ ِﺳ ِﻪ‬
ُ ُ ْ‫ﺐ ﻓَـﺘَﺄ‬
ُ َ‫ﺼﻠ‬
ْ ُ‫اﻵﺧُﺮ ﻓَـﻴ‬
َ ‫﴿ َوأَﱠﻣﺎ‬
Ve ammā biriñüz ki başında bir sini itmek götürmişdür, hevādan ḳuçcaġızlar
inüp ol itmegi yidügini görmişdür, ol kişi aṣılur; günāhına göre ber-dār
ḳılınur. Ve kellesinüñ beynisini ḳuşcaġızlara ġıdā olmaġa sezāvār ḳılınur.”
diyü düşlerini ta‘bīr eyledi.
Ve ammā onlar gülüşdiler. Ve “Bu düşlerimüz hemān bir düşinmedür,
gerçek degüldür.” diyü birbirine baḳışdılar. Ve lākin māh-ı Ken‘ān ‫ﻀﻲ‬ ِ ُ‫﴿ﻗ‬
ِ ‫ ْاﻻَﻣﺮ اﻟﱠ ِﺬي ﻓِ ِﻴﻪ ﺗَﺴﺘَـ ْﻔﺘِﻴ‬diyü buyurdı. Ya‘nī Yūsuf ‘aleyhi’s-selām َcevāb
3﴾‫ﺎن‬
َ ْ ُْ
virüp “Sizüñ fāliñüze göre ta‘bīr olındı. Ve bu ta‘bīr üzere ser-encāmıñuz
muḳarrer oldı.” [didi].
Pes bu ḳıṣṣadan ma‘lūm oldı ki kişi kendüye şerri fāl eylememek
gerekdür. Ve ṣoñı ḫayr olmayacaḳ sözi laṭīfe ile söylememek gerekdür. Zirā
aġız fāli ādemüñ ḥasb-i ḥāli olacaḳdur.
Muḥaṣṣal-i kelām Yūsuf ‘aleyhi’s-selām didügi gibi az zamān içinde
şarābdār, sulṭān yanında evvelki mertebesin buldı. Ve ol çāşnigīr ṣalb u
siyāset ile ber-dār oldı. Ve Yūsuf ‘aleyhi’s-selām müfessirīn ḳavlince, ḫuṣūṣā
4﴾‫ﺳﻨِﲔ‬ ِ ْ ِ‫اﻟﺴﺠ ِﻦ ﺑ‬
ِ
َ ‫ﻀ َﻊ‬ ْ ّ ‫ﺚ ِﰲ‬َ ِ‫ ﴿ﻓَـﻠَﺒ‬naṣṣ-ı şerīfince yedi yıl miḳdārı zindānda
ḳaldı. Aṣlā rencīde-ḫāṭır olmadı. Ḥużūr-ı ḳalb ile ṭā‘at u ‘ibādet deryāsına
ṭaldı.
Ve bi’l-cümle “biḍ‘a” beş yıl ile on sene 5 arasına dirler. Bu taḳdīrce
yediden eksik ve artuḳ olmaḳ da cā’izdür. Ve lākin ekẟer-i müfessirīn ve
tevārīḫ ‘ulemāsından olan kāmilīn yedi yıl maḥbūs olduġına ittifāḳ
itmişlerdür.
Egerçi ki düş ta‘bīr itdüreñ şarābdār sulṭānuñ bezm-i ḫāṣṣında ber-ḳarār
olduḳda Yūsuf’uñ ḥālini ve töhmetinüñ me’ālini ‘arż eylemege [247b R1]
1 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/41, “Ey zindan arkadaşlarım! (Rüyanızın yorumuna
gelince,) biriniz efendisine şarap sunacak.”
2 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/41, “Diğeri ise asılacak ve kuşlar başından yiyecektir.”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/41, “Yorumunu sorduğunuz iş böylece kesinleşmiştir.”
4 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/41, “Birkaç yıl daha zindanda kaldı.”
5 sene: yıl E, N1
‘ahd eylemiş idi. Fe-ammā Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālānuñ ḥikmeti1 ile tā yedi
yıla dek [245a N1] añması mümkin olmayup ḫāṭırından gitmiş idi.
Āḫirü’l-emr bir gice sulṭān-ı Mıṣr bir düş görüp vüzerāsına ve meclisine
dāḫil olan ‘ulemā ve fużalāsına,2 ḫuṣūṣā mu‘abbirlere ve her fende kāmil olan
ٍ ‫ات ِﲰ‬
ٌ ‫ﺎن َْ ُﻛﻠُ ُﻬ ﱠﻦ َﺳْﺒ ٌﻊ ِﻋ َﺠ‬ ٍ
müfessirlere düşini ḥikāyet idüp ‫ﺎف‬
3﴾‫ﺎت‬ٍ ‫ﻀ ٍﺮ وأُﺧﺮ ﺑِﺴ‬ ٍ َ ‫﴿إِِّﱐ أََرى َﺳْﺒ َﻊ ﺑَـ َﻘَﺮ‬
َ َ َ َ َ ْ ‫ َو َﺳْﺒ َﻊ ُﺳﻨﺒُﻼَت ُﺧ‬ya‘nī “Vāḳı‘amda görürin ki yedi baş
semüz ṣıġırlar Nīl ṣuyından berü çıḳarlar. Ve eṭrāf u cevānibe [255a E] döne
döne baḳarlar. Ve yedi baş arıḳ ṣıġırlar daḫı ardlarınca çıḳup anları görürler.
Ve fi’l-ḥāl yitişüp ol semüz ṣıġırları yudarlar. Semüzler nā-bedīd olur, gider.
Ve arıḳları anlaruñ yirinde ḳalup eṭrāfı seyr ider. Ve andan ṣoñra yedi baş
tāze buġday göririn ki dāneleri içlerinde kāmil ṭurur. Ve yedi baş ḳurı 4
buġday daḫı çıḳup ol tāze buġday başlarını ortadan götürür. Ve’l-ḥāṣıl tāze
buġday başları gider, yirlerinde ḳurı buġday başları ẓuhūr ider. ُ‫﴿َٓ أَﻳـﱡ َﻬﺎ اﻟْ َﻤﻸ‬
5﴾‫ﻮﱐ ِﰲ رؤ ي إِن ﻛﻨﺘﻢ ﻟِﻠﺮؤ ﺗـﻌﱪون‬
َ ُُ ْ َ َ ْ ‫ أَﻓْـﺘُ ِ ُ ْ َ َ ُ ُ ْ ﱡ‬Pes imdi ey bunda ḥāżır olan ‘ālimler
ve müfessirler, ve bu vāḳı‘ayı istimā‘ iden fāżıllar ve mu‘abbirler, eger düş
ta‘bīr idebilürseñüz ve bu rü’yānuñ ta‘bīrini ve6 te’vīlini idrāk ḳılursañuz bu
ḥīnde ta‘bīr eyleñ. Ve neye işāret idügini söyleñ.” diyü sulṭān emr eyledükde
her biri ‘āciz oldılar.
ِِ
َ ‫َﺣﻼَِم ﺑِ َﻌﺎﻟﻤ‬
﴾‫ﲔ‬ ْ ‫َﺣﻼٍَم َوَﻣﺎ َْﳓ ُﻦ ﺑِﺘَﺄْ ِو ِﻳﻞ اﻷ‬
ْ ‫ﺎث أ‬
ُ َ‫َﺿﻐ‬
ْ ‫﴿ﻗَﺎﻟُﻮاْ أ‬
7 Ya‘nī “Bu vāḳı‘a
i‘tibār idecekleyin degüldür. Ve aḳarṣu üstindeki çörçöp gibi ẟebātı
olmaduġı ẓāhirdür. Bu taḳdīrce biz bunı ta‘bīr8 idemezüz. Ve ḳarış ḳatış
olan i‘tibārsız vāḳı‘anuñ te’vīlini taḳrīr idemezüz.” diyü cevāb virdüklerinde
sulṭān perīşān-ḥāl oldı. Ve ḳasāvetinden yimegi ve içmegi terk idüp bir nice
gün münkesirü’l-bāl oldı.
Pes sulṭānuñ bu ḳasāveti ve düşi ta‘bīr olınmaduġına ġuṣṣası ve melāleti9
cümle ḳullarına daḫı sirāyet itdükde Yūsuf ‘aleyhi’s-selām irādetu’llāh ile ol
1 ḥikmeti: ḥikmeti şerefi R1

2 ‘ulemā//fużalāsına: ‘ulemāsına N1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/43, “Ben rüyamda yedi semiz ineği, yedi zayıf ineğin
yediğini; ayrıca yedi yeşil başak ve yedi de kuru başak görüyorum.”
4 buġday//ḳurı: - R1
5 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/43, “Ey ileri gelenler! Eğer rüya yorumluyorsanız, rüyamı
bana yorumlayın.”
6 ta‘bīrini ve: - E, N1
7 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/43, “Dediler ki: ‘Bunlar karma karışık düşlerdir. Biz
böyle düşlerin yorumunu bilmiyoruz.’ ”
8 ta‘bīr: - E
9 melāleti: melāmeti E
şarābdāruñ ḫāṭırına düşdi. Hemān-dem ‘acele [348a R1] ile sulṭān ḥużūrına
yitişdi. Evvelā Yūsuf’uñ ṭā‘at u ‘ibādetini ve ḥabsine sebeb olan töhmetini ve
ḫalḳuñ vāḳı‘alarını ta‘bīrini ve kendüler tecribe içün söyledükleri düzme
ḳoşma düşlerinüñ ta‘bīri te’ẟīrini ve Yūsuf ‘aleyhi’s-selām vilāyet-i
Ken‘ān’dan olduġını ve gülzār-ı cemāli ile zindān, cennet-i gülistānī gibi
şeref bulduġını bir bir sulṭāna söyledi. Ve sulṭānuñ emri ile ol vāḳı‘ayı daḫı
ta‘bīr itdürmege zindāna ‘azīmet eyledi.
Vaḳtā ki Yūsuf ‘aleyhi’s-selāmı gördi, mübārek ellerin öpüp ḫāk-i pāyına
yüz sürdi. Andan sulṭānuñ düşini tafṣīli ile taḳrīr eyledi. Ve kendüsini
sulṭān-ı Mıṣr gönderüp ta‘bīrini murād idindügini1 [245b N1] künhi ile
söyledi. Pes Yūsuf ‘aleyhi’s-selām aṣlā te’ḫīr eylemedi. [254b E] Ve “Beni
sulṭān ḥużūrına alup git ki anda ta‘bīr ideyin.” dimedi. Hemān-dem ol
rü’yāyı te’vīle başladı. 2﴾ ًَ‫ﲔ َدأ‬ ِِ
َ ‫ ﴿ﻗَ َﺎل ﺗَـْﺰَرُﻋﻮ َن َﺳْﺒ َﻊ ﺳﻨ‬Ya‘nī “Ol görilen yedi
baş semüz ṣıġırlar oldur ki yedi yıl bir biri ardınca ekinler ekesüz. Ve
murādıñuzca ḥāṣıllar alup enbārlarıñuza yük yük çekesüz. ‫ﺪﰎ‬
3﴾‫ ﻓﺬروﻩ ِﰲ ﺳﻨﺒﻠِ ِﻪ إِﻻﱠ ﻗﻠِﻴﻼ ِﳑﱠﺎ ْﻛﻠﻮن‬Fe-ammā tarlalarıñuzdan buġdayı ancaḳ
ْ‫ﺼ ﱡ‬
َ ‫﴿ﻓَ َﻤﺎ َﺣ‬
َ ُُ َ ّ ً َ ُ ُ ُ ُ ََ
yiyecegiñüz miḳdārı biçüp dögesüz. Mā‘adāsını başından, ya‘nī4 ḳılçıġından
ayırmayup ḥāli üzere ḳoyasuz. ‫ﱠﻣﺘُ ْﻢ‬ ‫ﻚ َﺳْﺒ ٌﻊ ِﺷ َﺪ ٌاد َْ ُﻛْﻠ َﻦ َﻣﺎ ﻗَﺪ‬ ِ‫﴿ﰒُﱠ ِْﰐ ِﻣﻦ ﺑـﻌ ِﺪ َذﻟ‬
ْ َ َْ َ
َ ُ ِ ‫ َﳍُ ﱠﻦ إِﻻﱠ ﻗَﻠِﻴﻼً ِّﳑﱠﺎ ُْﲢ‬Ya‘nī andan ṣoñra ol yedi baş aruḳ ṣıġırlar
5﴾‫ﺼﻨﻮن‬
delāleti ile yedi yıl daḫı gele ki muḥkem ḳaḥṭ u ḳıllet ve her kişiye ma‘āşında
müżāyaḳa ve żarūret vāḳi‘ ola. Ve ol geçen yedi yıl içinde lūlesinde, ya‘nī
ḳılçıḳlı başında ḳalan buġday dānelerinden her kişi menfa‘atler bula. Ve bi’l-
cümle yedi semüz ṣıġır, ucuzlıġa gelecek yedi yıla ve yedi baş tāze buġday ol
yedi yılda ekin vāfir olmasına delālet ider. Ve ol yedi baş arıḳ ṣıġır, yedi yıl
ḳaḥṭ u ġalā ile [mürūr itmesine] ve yedi baş ḳurı buġday daḫı ol yedi yılda
ḥāṣıl olmamasına işāret ider.” diyü sulṭān-ı Mıṣr’uñ düşini tamām ta‘bīr ve
te’vīlini ol şarābdāra işāret ü taḳrīr itdükden [348b E] ṣoñra
َ ُ ِ ‫ﱠﺎس َوﻓِ ِﻴﻪ ﻳَـ ْﻌ‬
6﴾‫ﺼﺮون‬
ُ َ‫ﻚ َﻋ ٌﺎم ﻓِ ِﻴﻪ ﻳـُﻐ‬
ُ ‫ﺎث اﻟﻨ‬
ِ ِ
َ ‫ ﴿ﰒُﱠ َِْﰐ ِﻣﻦ ﺑَـ ْﻌﺪ َذﻟ‬ya‘nī ki “Ol on
dört yıl geçdükden ṣoñra bir yıl daḫı gele ki gökden bārān-ı raḥmet ve
1 idindügini: idindügi düşi N1

2 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/47, “Yûsuf dedi ki: ‘Yedi yıl adetiniz üzere ekin ekeceksiniz.’ ”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/47, “Yiyeceğiniz az bir miktar hariç, biçtiklerinizi
başağında bırakın.”
4 ya‘nī: - N1, R1
5 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/48, “Sonra bunun ardından yedi kurak yıl gelecek,
saklayacağınız az bir miktar hariç bu yıllar için biriktirdiklerinizi yiyip bitirecek.”
6 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/49, “Sonra bunun ardından insanların yağmura
kavuşacağı bir yıl gelecek. O zaman (bol rızka kavuşup) şıra ve yağ sıkacaklar.”
yiryüzinden ẟemerāt-ı ni‘met keẟret ü vefret üzere ẓuhūr eyleyüp cümle

maḫlūḳāta ḥużūr u rāḥat ve kemāl-i ẕevḳ u tena‘‘umla refāhiyyet ü istirāḥat
müyesser ola.” diyü ta‘bīr eyledi.
Egerçi sulṭānuñ vāḳı‘asında bu bir yıla müte‘alliḳ nesnesi yoġ-ıdı. Ve
illā mu‘abbirlerüñ ādābı üzere anlara bu maḳūle beşāret ve Ḥaḳ’dan
ümmīdlerini kesmesinler, diyü istimālet lāzım olmaġla Yūsuf ‘aleyhi’s-selām
bunı daḫı beşāret ṭarīḳı ile söyledi.
Vaḳtā ki şarābdār sulṭāna vardı ve tafṣīli ile ta‘bīrden ḫaber virdi,
﴾‫ﻚ اﺋْـﺘُ ِﻮﱐ ﺑِِﻪ‬ ِ
1
ُ ‫﴿وﻗَ َﺎل اﻟْ َﻤﻠ‬
َ
hemān-dem pādişāh-ı Mıṣr emr eyledi. “Varuñ
ol mu‘abbiri baña getürüñ.” diyü söyledi. Pes yine şarābdār ve sulṭānuñ
muḳarreblerinden birḳaç ḫidmetkār kimesneler ile zindāna vardılar. Ve
“Sulṭān-ı Mıṣr istemişdür.” diyü Yūsuf’a2 ḫaber virdiler. Egerçi ki añlanan3
bu idi ki Yūsuf ‘aleyhi’s-selām bu ḫaberi işitdükde [256a E] isti‘cāl ideydi ve
“Bundan ṣoñra ḥabsden ḫalāṣ olırın.” diyü sevine sevine gideydi.
ِ ِ
Ve illā çıḳmaḳda te’ḫīr itdi. Ve şarābdāra eyitdi: ‫ﺴٔـَْﻠﻪُ َﻣﺎ‬
ِ ِ ِ ْ َ ِّ‫﴿ارﺟ ْﻊ ا ٰﱃ َرﺑ‬
َ‫ﻚ ﻓ‬ ْ
4﴾‫ َ ُل اﻟﻨّ ْﺴ َﻮة اﻟﻼﱠِﰐ ﻗَﻄﱠ ْﻌ َﻦ أَﻳْﺪﻳَـ ُﻬ ﱠﻦ‬Ya‘nī “Efendüñ olan [246a N1] sulṭāna var
ve benüm aġzumdan kendüsine yalvar ki evvelā ol ‘avretleri ṣorasun ki ellerin
kesdükleri meclisde 5 benüm ḥaḳḳumda ne işitmişlerdür? Ve ol nā-kesler
ellerin kesince6 baña ne maḳūle mekr itmişlerdür? Künhi ile bilsün ve aṣlı ile
ḫaber alsun ki ẟāniyen benüm ma‘rifetümi ve ta‘bīre müte‘alliḳ olan ‘ilm ü
ḥikmetümi ma‘lūm idine. Ve ben bī-günāh iken töhmet ile ḥabs
olınduġumı ḥaḳīḳati ile añlayup bile.” diyü anları sulṭāna gönderdi. Kendüsi
te’ḫīr ile çıḳmaġı evlā gördi.
Pes cemī‘-ı enbiyā, ḫuṣūṣā server-i aṣfiyā ve ḥażret-i ḥabīb-i Ḫudā,
Muḥammed Muṣṭafā ‘aleyhi ve ‘aleyhimü’s-selām Yūsuf’uñ bu te’ḫīrin
istiḥsān eylemişlerdür. Ve Ḥaḳ celle ve ‘alānuñ ḳażāsına ṣabr-ı tām ile rıżā
virdügini ta‘rīf ü tavṣīf itmişlerdür.7 Ḥattā Resūl-i Ekrem ṣalla’llāhu ‘aleyhi
ve sellem ḥażretlerinden ‘Abdu’llāh bin ‘Abbās raḍiya’llāhu ‘anh rivāyet
1 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/50, “Kral, ‘Onu bana getirin.’ dedi.”
2 Yūsuf’a: - N1, R1
3 añlanan: añılan E
4 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/50, “Efendine dön de, ellerini kesen o kadınların derdi ne
idi, diye sor.”
5 kesdükleri meclisde: kesdüklerince R1
6 benüm//kesince: - R1
7 Ve//itmişlerdür: - R1
itmişdür ki Yūsuf Sūresi ḳırā’at olınduḳda ḥattā irci‘ ilā rabbike 1 āyeti
oḳunduḳda Peyġāmber Ḥażretleri ‫»رﺣﻢ ﷲ أﺧﻰ ﻳﻮﺳﻒ ﻟﻮ ﻛﻨﺖ أ ﻣﻜﺎﻧﻪ‬
2«‫ﻟﺒﺎدرت اﱃ اﻟﺒﺎب‬ [249a R1] buyurmışlardur. Ya‘nī “Bārī Ḫudā
ḳarındaşum Yūsuf Peyġāmber’e raḥmet eylesün ki sulṭān-ı Mıṣr’uñ ādemi
geldükde ve kendüsini zindāndan çıḳarmaġa teklīf eyledükde ivmedi. İrci‘
ilā rabbike diyü ol ādemleri yine sulṭāna gönderdi. Ve ol ḳıṣṣanuñ
ṣorılmasını ıṣmarladı ki niçe günler daḫı te’ḫīre sebeb olmaḳ cā’iz idi. Ve
ammā eger anun yirinde ben olaydum ve maḥbūs olduġum ḥālde sulṭān-ı
Mıṣr’dan ol ruḫṣatı ben bulaydum, 3 ḳapuya segirdürdüm. Ve bir ayaḳ
öñürdi4 çıḳmaġı evlā görürdüm.” diyü ḫaber virmişlerdür.
Bundan murād mücerred Ḥażret-i Yūsuf’uñ ṣabrını mübālaġa ile
tavṣīfdür. Yoḳsa “Ben anuñ gibi ṣabr itmege ḳādir olmazdum.” dimek
degüldür. Zīrā Server-i Enbiyā ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellemüñ derecātı sā’ir
nebīlerüñ merātibinden yücedür. ‘Ale’l-ḫuṣūṣ ki ol te’ḫīrde fesād lāzım
gelmedügi daḫı ma‘lūmdur. Pes neden ki isti‘cāl eyleyelerdi? İmdi ma‘lūm
oldı ki hemān murād-ı şerīfleri Ḥażret-i Yūsuf’uñ ol maḥalde ṣabr itdügini
mübālaġa ile ta‘rīf [256b E] ü tavṣīfdür.
Ba‘de ẕālik Yūsuf ‘aleyhi’s-selāmuñ bu ḫaberleri ki sulṭāna vāṣıl oldı,
tedārükine ve ferāsetine taḥsīn ve derūn-ı dilden Yūsuf’a maḥabbet ḥāṣıl
oldı. Andan Züleyḫā’yı ve ol meclise varan ‘avretleri getürtdi. Ve Yūsuf
‘aleyhi’s-selām ile Poṭifar evindeki meclisde ne söyleşilmiş ise naḳīr ü ḳıṭmīr
su’āl itdi. Anlar daḫı ṭoġrusın söylediler. Ve Yūsuf’uñ ḳāmeti servine egrilik
ile nigāh itdüklerini ḥikāyet eylediler. 5﴾‫ﻮء‬ ٍ ‫﴿ﻗُـْﻠﻦ ﺣﺎش ِ ِ ﻣﺎ ﻋﻠِﻤﻨﺎ ﻋﻠَﻴ ِﻪ ِﻣﻦ ﺳ‬
ُ ْ َ َْ َ َ ّ َ َ َ
Ya‘nī “Ma‘āẕa’llāh [246b N1] biz Yūsuf’uñ yaramazlıġını görmedük.
Ve ḳaşlarından ġayrı egri yirin bulmaduḳ.” didiler. Vaḳtā ki Yūsuf’uñ
ṣadāḳati gün gibi ẓāhir oldı, iftirā ile ḥabs olınduġına her kişi vuḳūf buldı.
Andan sulṭān-ı Mıṣr 6﴾‫ﺼﻪُ ﻟِﻨَـ ْﻔ ِﺴﻲ‬ ِ ‫ ﴿اﺋْـﺘ ِﻮﱐ ﺑِِﻪ أ‬didi. Ya‘nī “Yūsuf’ı baña
ْ ‫َﺳﺘَ ْﺨﻠ‬
ْ ُ
1 “Efendine dön.”, Yûsuf Sûresi, 50. Âyet.

2 Hadîs-i Şerîf, “Allah, kardeşim Yûsuf’a rahmet eylesin. Ben onun yerinde olsaydım kapıya
doğru hamle yapardım.” (Taberânî, el-Mu’cemü’l-kebîr, XI, 199)
3 bulaydum: bulaydum diyü N1, R1
4 önürdi: evvel N1, R1
5 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/51, “Kadınlar, ‘Haşa! Allah için, biz onun bir kötülüğünü
bilmiyoruz.’ dediler.”
6 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/54, “Onu bana getirin, onu özel olarak yanıma alayım.”
getürüñ. Kendü ḫidmetüm içün maḫṣūṣ u mümtāz ideyin.1 Ve min ba‘d

anuñ şeref-i ṣoḥbetini kendüme taḫṣīṣ ideyin.” diyü söyledi.
Pes yine şarābdār ve me’mūr olan sā’ir ḫuddām zindāna vardılar. Ve
envā‘-ı ta‘ẓīm ü tekrīm ile Yūsuf’ı çıḳardılar. Fe-ammā ehl-i zindān nālān u
giryān [349b R1] ve ayrılıḳ āteşine büryān olup maḥbūs idüklerini
Yūsuf’dan ayrılduḳları gün bildiler. Ve ḳayd u bend içinde olduḳlarını bend-i
zülfinden cüdā düşdükleri sā‘at ṭuydılar. Gūyā ki gülistāndan çıḳup zindāna
girdiler. Ve bāġ-ı cināndan ayrılup ḳa‘r-ı nīrāna irdiler. Ve cümlesi feryād u
fiġān ile Yūsuf’dan du‘ā istediler. Andan Yūsuf ‘aleyhi’s-selām deheni dürcini
açdı. Ve ol maḥbūslaruñ üstine güherler ṣaçdı. Ve eyitdi: ‫ﻟﻠﻬﻢ اﻋﻄﻒ‬
ّ ‫»أ‬
2«‫ﻗﻠﻮب اﻟﺼﺎﳊﲔ ﻋﻠﻴﻬﻢ وﻻ ﺗﺴﺮ اﻻﺧﺒﺎر ﻣﻨﻬﻢ‬
ّ Ya‘nī “Yā Rabbī, ṣuleḥānuñ
ḳulūbını bunlara şefḳatlü eyle. Ve bunlardan ḫaberleri ṣaḳlama.” diyü du‘ā
itdi. Sebebi oldur ki zindān ehline her kişi şefḳat u merḥamet eyler. Ve
ekẟeriyyā ba‘żı ḫaberler ve ḥādiẟeler evvelā maḥbūslar içinden ḫalḳa sirāyet
eyler.
Andan Yūsuf’ı ḥammāma iletdiler. Taṭhīrinde ve laṭīf ḫil‘atler ile
tevḳīrinde mümkin olduġı mertebelerden ziyāde diḳḳatler itdiler. Ve sulṭān-ı
Mıṣr ḥużūrına getürüp şeref-i ṣoḥbeti3 ile pādişāhı müşerref eylediler. Ol
dem ki sulṭān-ı Mıṣr cemāl-i Yūsuf’ı gördi, ṣadāḳat u emānetini bilüp aña
ِ ‫ﱠﻚ اﻟْﻴـﻮم ﻟَ َﺪﻳـﻨَﺎ ﻣ ِﻜ‬
maḥabbet ü meveddetin arturdı. Ḥattā 4﴾‫ﲔ‬
5
ٌ َ ْ َ ْ َ َ ‫ ﴿إِﻧ‬didi.
ٌ ‫ﲔ أَﻣ‬
Ya‘nī “Hemān bugünden ṣoñra sen benüm mālüme ve ḫazīnelerüme emīn
[257a E] ve i‘tibār u i‘tiḳādüme ḳarīn olasun.” diyü söyledi.
Yūsuf ‘aleyhi’s-selām ol zamānda tamām otuz yaşında idi. Zīrā on yedi
yaşında iken çāha atıldı. Ve altı yıl ‘Azīz-i Mıṣr evinde oldı. Yedi yıl zindānda
ḥabs olındı. Bu taḳdīrce tamām otuz yaşında ḫazīnedār oldı. Andan ol
düşünüñ ta‘bīri ve gelecek ḳaḥṭ u ḳılletüñ 6 tedbīri ẕikr olınduḳda Yūsuf
‘aleyhi’s-selām “Ol ucuzlıḳ yıllarda ‘ādetden ziyāde buġday ekdürilüp ve
re‘āyādan ‘öşr alınurken niẓām-ı millet ve żarūret-i ḳaḥṭ u ḳıllet içün ḫums
alınup ve muḥkem emānet ü istiḳāmet ile ḥıfẓ olınup ve ḳaḥṭ olan yıllarda
ḫalḳuñ ma‘āşına kifāyet idecekleyin virilüp ve alınan bahāları daḫı beytü’l-
1 maḫṣū ṣ//ideyin: üründileyüm E

2 “Ey Allah’ım, salihlerin kalplerini bunlara şefkatli kıl. Onlara haberleri gizli kılma.”
3 şeref-i ṣoḥbeti: ṣoḥbeti şerefi E
4 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/54, “Şüphesiz bugün sen yanımızda yüksek makam sahibi
ve güvenilir bir kişisin.”
5 ṣoñra: - E, N1
6 ḳılletüñ: ḳılletüñ ve ġalānuñ R1
māl içün [247a N1] żabṭ ḳılınup1 bu ṭarīḳla hem ra‘iyyete rāḥat ve hem
beytü’l-māle vüs‘at muḳarrerdür.” diyü beyān eyledükde sulṭān-ı Mıṣr
[350a R1] her sözini ḳabūl eyledi. Ve lākin “Bu ḫidmetüñ ‘uhdesinden kim
gelebilür?” diyü söyledi.
Pes Yūsuf ‘aleyhi’s-selāmuñ murādı sulṭānuñ iḥsānına göre ḫidmet,
ḫuṣūṣā re‘āyānuñ mühimmātına ṣadāḳat u istiḳāmet ile sa‘y u diḳḳat
ِ ِ ِ ِ ‫ ﴿اِﺟﻌْﻠِﲏ ﻋﻠَﻰ ﺧﺰآﺋِ ِﻦ اﻷَر‬didi. Ya‘nī “Beni
olmaġın 2﴾‫ﻴﻢ‬ٌ ‫ض إِّﱐ َﺣﻔﻴ ٌﻆ َﻋﻠ‬ ْ ََ َ َ ْ
ẕaḫīre enbārlarına emīn eyle ki ben bu ḫidmeti göreyin. Ve murādıñuza
muvāfıḳ emānet ile nihāyete irgüreyin.” didükde sulṭān geregi gibi şād u
ḫandān olup Yūsuf’ı ġalle tedārükine emīn eyledi. Ve “Senüñ münāsib
gördügüñ benüm daḫı maḳbūlümdür.” diyü ta‘yīn eyledi.
Pes Yūsuf ‘aleyhi’s-selām zindāndan çıḳduḳdan ṣoñra tamām iki yıl
geçdi. Sābıḳan efendisi olan ‘Azīz-i Mıṣr ecel kāsesinden ölüm 3 şerbetini
içdi. Anuñ ḫazīnedārlıġı daḫı bi’l-külliyye Yūsuf’a virildi. Ve gitdükçe
emānet ü istiḳāmetle sulṭānuñ vekīl-i muṭlaḳı oldı. Ḥattā ol sulṭān ki Velīd
oġlı Reyyān idi, Yūsuf’uñ da‘veti ile īmāna geldi. Ve her ne re’y eyledi ise
“Sem‘an ve ṭā‘aten”4 diyüp tābi‘ oldı.
Ve birgün Yūsuf’ı tenhā çaġırup ve ‘Azīz’üñ ḫānedānına itdügi ṣadāḳati
beyāna getürüp minnet eyledi ki Züleyḫā’yı ḥelāllıġa ala. Ve ḥaḳḳ-ı nān u
nemeki yirine getürüp5 ḳayd-ı ḥayātda olduḳça ḥużūr u refāhiyyet ile ḳala.
Pes Yūsuf, sulṭān emrine iṭā‘at itdi. Ve ol tāze nihāli ārāyiş-i ḫānedān
idinmesi göñlinden [257b E] bitdi. 6 Andan ḫuṭbe-i nikāḥ oḳundı. Ve
dügün tedārüki görildi. Yūsuf ‘aleyhi’s-selām Züleyḫā’nuñ ḫalvet-ḫānesine
dāḫil oldı.
Egerçi ki Züleyḫā, Yūsuf’uñ vuṣlatine ṭālib ve anuñ ile mücāma‘ata
müsta‘cil ü rāġıb idi, fe-ammā ḫāṭırına bu lā’iḥ oldı ki “Sābıḳan ben Yūsuf’ı
firāşuma 7 da‘vet ve genc-i nihānumı ḥużūrında beẕl itmege niyyet
eyledügümden şimdi benüm ol ḥālümi añduḳda her kişiye öyle ṭālib
añlamaḳ ve bi’l-cümle baña ḫıyānet ile i‘tiḳād eylemek muḳarrer ü
1 żabṭ ḳılınup: alınup R1

2 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/55, “Beni ülkenin hazinelerine bakmakla görevlendir.
Çünkü ben iyi koruyucu ve bilgili bir kişiyim.”
3 ölüm: ecel N1, R1
4 “İşittik ve kabul ettik.”
5 getürüp: ḳoyup E
6 bitdi: yitdi R1
7 firāşuma: ḳarşuma N1, R1
muḥaḳḳaḳdur.” diyü bunı tedārük itdi ki evvelā Yūsuf’a [350b R1] ‘öẕr
beyān eyleye. Andan ṣoñra gencīnesin der-miyān eyleye. Ve muḳaddemā
‘Azīz’üñ süst-endāmlıġını ve Yūsuf’uñ bedr-i tamāmlıġını ve kendünüñ serv-
endāmlıġını, ḫuṣūṣā Yūsuf’a ‘aşḳ u maḥabbetini ve anuñ gibi nev-cüvān ile
ḫalvet olmaḳdaki ruḫṣatını ve bu zamāna gelince kendüsinüñ ‘iffet ü
‘iṣmetini ve mihri mehri gibi dürüst olduġınuñ beşāretini bir bir söyleye ki
Yūsuf kendüsine sū’-i ẓann eylemeye. Ve ikide birde [247b N1] ḫıyānet
iḥtimālin virüp nefret eylemeye.
Pes bu tedbīr ile evvelā Yūsuf’a kendüyi teslīm itmedi. Ve ol buña el
uzatmaduḳça bu andan būs u kenār leẕẕetini gözetmedi. Ya‘nī her ne ḳadar
ki Yūsuf el urdı, bu istiġnā ṭarīḳını ṭutup çekindi, ṭurdı. Andan ṣoñra ẕikr
olınan ‘öẕrlerini bir bir söyledi. Mihri dürüst olduġını beşāret ile Yūsuf’ı şād
u ḫandān eyledi. Ba‘dehu murādları ḥāṣıl ve tīr-i maḳṣūd hedef-i murāda1
vāṣıl oldı.
Ve bi’l-cümle tā ölince dirildiler, zinde olduḳça ḥayāt ābına el
irgürdiler. Ḥattā Efrā’im ve Meneşşā nām iki oġulları daḫı vücūda geldi. Ve
nihāl-i ḳāmetleri serv-i bālā gibi günden güne yüceldi.
Ammā Yūsuf ‘aleyhi’s-selām gice ve gündüz terekenüñ ḥıfẓ u ḥirāsetinde
ve sā’ir yıllardan ziyāde zirā‘at u ḥirāẟetinde daḳīḳa fevt eylemeyüp eger
daḳīḳı ve eger buġdayı ve arpayı bir vechle żabṭ itmiş idi ki zamān-ı emāne-
tinde bir dāne buġday telef olmadı. Ḥattā ḳarıncacıḳlar bile buġday uġrı-
lıġına bir yol bulmadı.
Ve sulṭān-ı Mıṣr’uñ düşini ta‘bīr itdügi üzere yedi yıldan ṣoñra Mıṣr ve
Şām vilāyetinde bir derecede ḳaḥṭ u ḳıllet oldı ki bir yük buġday bir yük
ḳumāşa virildi. Ol daḫı arada minnetler ile alınurdı. Ve’l-ḥāṣıl ġalle ḳılleti
Şām vilāyetlerinde daḫı belürdi. Anuñ ḫalḳı daḫı Mıṣr’dan [258a E] tereke
getürmege muḥtāc oldı. Ve Yūsuf’uñ ‘adālet ü emāneti ve fuḳarāya
merḥamet ü şefḳati ve İbrāhīm şerī‘ati üzere ṭā‘at u ‘ibādeti her yirde ma‘lūm
u meşhūr olmaḳ ile Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selām bunı tedārük itdi ki sulṭān-ı
Mıṣr’uñ ḫazīnedārına oġulların göndere ve kendüsi evlād-ı İbrāhīm’den
[351a R1] olup peyġāmber idügini bildüre. Tā ki Yūsuf’uñ şefḳat u
merḥametine maẓhar düşüp oġullarına ucuzca bahā ile tereke iḥsān eyleye.
Bu tedbīr ile on oġlını gönderdi. Ve Bünyāmīn’i kendü yanında alıḳodı.
Vaḳtā ki oġulları Mıṣr’a vardılar, Yūsuf ‘aleyhi’s-selāmuñ ḥużūrıña varup
1 tīr//murāda: maḳṣūd okı menziline E

1 ِ ‫﴿وﺟﺎء إِﺧﻮةُ ﻳﻮﺳﻒ ﻓَ َﺪﺧﻠُﻮاْ ﻋﻠَﻴ ِﻪ ﻓَـﻌﺮﻓَـﻬﻢ وﻫﻢ ﻟَﻪ ﻣ‬

﴾‫ﻨﻜُﺮو َن‬ ُ ُ ْ ُ َ ْ ُ ََ ْ َ َ َ ُ ُ َ ْ َ َ ya‘nī ki ḳarşusına
varduḳlarında Yūsuf anları bildi. Ve ammā anlar Yūsuf’ı bilmedi. Ba‘dehu
kendülerin bildürdiler. Ve buġday recāsına geldüklerini beyān eylediler. Ve
babaları pīr ü ḍarīr ve kendüleri ṣaġīr ü kebīr on bir ḳardaş idüklerini bir bir
söylediler.
Egerçi ki Yūsuf evvelā kendüleri kemān gibi çeküp çevirdi. [248a N1]
Ve “Yad vilāyetden ḫaber ü żarar ḳaṣdına gelmiş cāsūsa beñzersüz.” didi. Ve
illā yine sa’irlerden ziyāde ri‘āyet ile her birine bir yük buġday virdi. Ve “Ol
bir ḳarındaşıñuz sizüñ ile bile gelmemege sebeb nedür?” diyü ṣordı. Fe-
ammā anlar cevāb virüp “Ol cümlemüzden küçürekdür. Ve babamızuñ
maḥabbeti aña cemī‘ımuzdan ziyāderekdür. Aṣlı oldur ki yanında ḳalmış-
dur. Ve sā’irlerimüzi bu ḫidmete ṣalmışdur.” didüklerinde Yūsuf ‘aleyhi’s-
selām eyitdi: “Çün ki babañuz peyġāmberdür, aña her ḫuṣūṣında i‘tidāl
üzere2 olmaḳ ḫōşterdür. Pes sebebi nedür ki küçürek oġlını büyüklerinden
artuḳ seve. Ve büyüklerine maḥabbeti noḳṣān üzere olup küçügini cüm-
leñüzden çoḳ seve.3 Meger ki bunda bir ḥikmet ve ol ḳarındaşıñuzda ziyāde
sevilmege liyāḳat var ola.” didükde anlar eyitdiler: “Aṣlı budur ki anuñ vāli-
desinden sābıḳan Yūsuf adlu bir oġlı var idi. Dā’imā yanında serv gibi
sāyedār u ber-ḳarār idi. İttifāḳ anı ḳurd yidi. Ol zamāndan berü babamuz
ḳarındaşcuġı yirine eglence idindi.”
Andan Yūsuf ‘aleyhi’s-selām “İmdi bir daḫı geldügiñüzde elbette ol
ḳarındaşıñuzı bile getürmek gereksüz ki görelüm, babañuz ziyāde sevdügine
ḥikmet ne idügini bilelüm. Ve hem cümleñüzi buġdaya ġanī idüp gönde-
ِِ
ِ ‫ﻨﺪي وﻻَ ﺗَـ ْﻘﺮﺑ‬ ِِ
relüm. 4﴾‫ﻮن‬ َُ َ ‫[ ﴿ﻓَِﺈن ﱠﱂْ َْﺗُ ِﻮﱐ ﺑﻪ ﻓَﻼَ َﻛْﻴ َﻞ ﻟَ ُﻜ ْﻢ ﻋ‬258b E] Ya‘nī eger
getürmezseñüz size buġday virmemek ve biriñüzi ḥużūruma getürmemek
muḳarrerdür.” didi. Ve bunlardan alduġı buġday bahāsını kendülerüñ
ḫaberi yoġ-iken [351b R1] yine yükleri içine bıraḳdurup ẓarāfet ile in‘ām
eyledi. “Zīrā ḥāżır ḫarclıḳları bulınmayup bir daḫı gelmege egleneler.” diyü
ḳarındaşına iştiyāḳan bu vech ile ihtimām eyledi.
1 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/58, “Yûsuf'un kardeşleri çıkageldiler ve yanına girdiler.
Yûsuf onları tanıdı, onlar ise Yûsuf'u tanımıyorlardı.”
2 üzere: - N1, R1
3 Pes//seve: - N1
4 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/60, “Eğer onu bana getirmezseniz, artık benim yanımda
size verilecek tek ölçek (zahire) bile yoktur ve bir daha da bana yaklaşmayın.”
Vaḳtā ki anlar Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selām ḥużūrına vardılar, 1 Yūsuf ne

maḳūle kimesne idügini ve kendülere murādlarınca buġday virmedügini
ḥikāyet itdiler. Ba‘de-zamānin çuvallarını boşaltdılar. Ve tereke bahāsına
virdükleri aḳçeyi bulup Yūsuf’uñ iyülügine taḥsīn eylemege başladılar.2 An-
dan babalarına 3 ﴾‫ﳊَﺎﻓِﻈُﻮ َن‬
َ ُ‫َﺧﺎ َ ﻧَﻜْﺘَ ْﻞ َوإِ ﱠ ﻟَﻪ‬ ِ
َ ‫ ﴿ﻓَﺄ َْرﺳ ْﻞ َﻣ َﻌﻨَﺎ أ‬ya‘nī “Bizümle
Bünyāmīn’i bile gönder ki varalum. Ḫazīnedāruñ ‘ahdi üzere vāfir buġday
alalum. Ve anı Yūsuf gibi żāyi‘ itmeyüp yolda, izde muḥkem ṣaḳınalum.”4
didüklerinde Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selām ‫ﻜ ْﻢ َﻋﻠَﻰ‬ ُ ُ‫﴿ﻗَ َﺎل َﻫ ْﻞ َآﻣﻨُ ُﻜ ْﻢ َﻋﻠَْﻴ ِﻪ إِﻻﱠ َﻛ َﻤﺎ أَِﻣﻨﺘ‬
5﴾‫ﻴﻪ ِﻣﻦ ﻗـﺒﻞ‬
ِ ِ
‫ أَﺧ‬ya‘nī “Ḳarındaşıñuzı size inanmazın ve Yūsuf’ı inanduġum
ُ َْ
gibi anı daḫı 6 size ḳoşup ayrılıġı āteşine yanamazın.” didüginde
Bünyāmīn’üñ ḥıfẓına her biri muḥkem yemīn eylediler. Ve “Ansuz varduġı-
muz taḳdīrce buġdaysız gelecegimüz muḳarrerdür.” diyü söylediler.
Ya‘ḳūb daḫı 7﴾‫ﲔ‬ ِِ ِ
َ ‫ ﴿ﻓَﺎ ُّ َﺧ ٌْﲑ َﺣﺎﻓﻈًﺎ َوُﻫ َﻮ أ َْر َﺣ ُﻢ اﻟﱠﺮاﲪ‬didi. [248b N1] Ya‘nī
“Allāhu Te‘ālā ṣaḳlayıcılaruñ ḫayrlusıdur. Ve esirgeyicilerüñ ziyāde
merḥamet ile esirgeyicisidür.” diyü Bünyāmīn’i Allāh’a ıṣmarladı. Ve cüm-
lesini Mıṣr’a gönderüp 8﴾‫اب ﱡﻣَﺘـ َﻔِّﺮﻗٍَﺔ‬ٍ ‫﴿ﻻَ ﺗَ ْﺪ ُﺧﻠُﻮاْ ِﻣﻦ ٍب و ِاﺣ ٍﺪ و ْاد ُﺧﻠُﻮاْ ِﻣﻦ أَﺑْـﻮ‬
َ ْ َ َ َ
diyü naṣīḥat eyledi. Ya‘nī “Benüm oġlancıḳlarum, cümleñüz bir ḳapudan
girmeñ. Ve her biriñüz ayru ayru ḳapulardan girüñ. Ba‘dehu yine bir yire
gelüñ.” diyü söyledi. Ya‘ḳūb’uñ bundan murādı evlādını yavuz gözden
ṣaḳınmaḳ idi. Ve bir āfet yitişecek olursa cümlesine bir uġurdan yitişmesün
dimek idi.
Vaḳtā ki cümlesi Mıṣr’a geldiler ve babalarınuñ ol naṣīḥati ile ‘āmil olup
ayru ayru ḳapulardan girdiler, andan bir yire gelüp Yūsuf ḥużūrına vardılar.
Ve kiçi9 ḳarındaşlarını daḫı bile getürdüklerini bildürdiler. Ve “İşte budur.”
diyü işāret ḳıldılar. Ve çuvallarına bıraḳduġı aḳçeyi yine ‘aynı ile Yūsuf’a
1 vardılar: yitdiler E
2 Ve tereke//başladılar: - N1, R1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/63, “Kardeşimizi (Bünyamin’i) bizimle gönder ki zahire
alalım. Onu biz elbette koruruz.”
4 ṣaḳınalum: ṣaḳlayalum R1
5 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/64, “Ya‘kūb onlara, ‘Onun hakkında size ancak, daha
önce kardeşi hakkında güvendiğim kadar güvenebilirim!’ dedi.”
6 anı daḫı: - N1, R1
7 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/64, “Allah en iyi koruyandır ve O, merhametlilerin en
merhametlisidir.”
8 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/67, “Bir kapıdan girmeyin, ayrı ayrı kapılardan girin.”
9 kiçi: küçük N1, R1
virdiler. Tā ki Yūsuf anlaruñ istiḳāmetini bile ve terekeye iḥtiyācları olup

faḳr u fāḳaları var idügini añlaya. [352a R1]
Ve’l-ḥāṣıl Yūsuf ‘aleyhi’s-selām [259a E] ḳarındaşı Bünyāmīn’i1 gördügi
gibi derūnından şād u ḫandān olup yine aḥvālini nihān ḳıldı. Pes “Bunları
ikişer ikişer birer mihmān-ḫāneye ḳonduruñ ve ıraḳ yirden gelmişlerdür,
bunları hep bir yire ḳoyup müżāyaḳa virmeñ.” diyü ḫādimlerine ıṣmarladı.
Ve sā’irleri ikişer ikişer olup Bünyāmīn yalıñuzca ḳalduḳda “Sen benüm
mihmānum ol.” diyü kendü yanına aldı. Ya‘nī ki Bünyāmīn’üñ tenhāca
ḳalduġına maḥzūn olduġın görüp nezāketle tesellī ḳıldı.
Ve ammā gördi ki ḳarındaşlarından ayrılduġına Bünyāmīn ḫaylīce
maḥzūn u ġamgīndür, fi’l-ḥāl serāyını ḫalvet itdi. Ve Bünyāmīn’e َْ َ‫﴿إِِّﱐ أ‬
2﴾‫ أَﺧﻮك ﻓﻼ ﺗـﺒـﺘﺌِﺲ ِﲟﺎ ﻛﺎﻧﻮا ﻳـﻌﻤﻠﻮن‬didi.
َ ُ َ ْ َ ْ ُ َ َ ْ َ َْ َ َ َ ُ Ya‘nī “Taḥḳīḳ ben senüñ
ḳarındaşuñam. Zinhār ġuṣṣalanma ve sā’ir ḳarındaşlaruñ baña itdüklerine
ḳasāvet çekme ki li’llāhi el-ḥamdu Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā baña bunuñ gibi
‘izzet virdi. Ve anları müżāyaḳa ve iḥtiyāc ile benüm ḥużūruma getürdi. Ve
lākin ṣaḳın beni anlara bildürme. Ve senüñ ile söyleşdügimüz ḫuṣūṣı
ḳarındaşlaruña ḥikāyet ḳılma ki gider olduġıñuzda bir ẓarāfet ile ben seni
alıḳoymaḳ muḳarrerdür.” diyü beşāret ḫaberlerin virdi.
Pes ḳarındaşları gider olduḳda her birine başḳa yük ta‘yīn idüp
buġdaydan ve sā’ir tereke ḳısmından3 virdürdüp ve ammā zaḫīre üzerinde
olan ḫādimlerine ıṣmarlayup, bir ẓarāfet ile Bünyāmīn’üñ yüki içine buġday
ölçdükleri gümüş ṭası bıraḳdurup, aṣlā ḳarındaşları ṭuymayup, ba‘de-zān
cümlesi yüklerin baġlayup, Ken‘ān’a ṭoġrı çekildüklerinde ardlarınca [249a
N1] ādemler yitişüp, 4﴾‫ﻜ ْﻢ ﻟَﺴﺎ ِرﻗُﻮ َن‬ ِ ِ
َ ُ ‫ ﴿أَﻳـﱠﺘُـ َﻬﺎ اﻟْﻌ ُﲑ إﻧﱠ‬diyü çaġırup, ya‘nī “Ey
ḳāfile, siz uġrılarsuz. Begüñ gümüş ṭası var idi. Uġrılamışsuz. Ṭuruñuz ki
yoḳlayalum.” didüklerinde ‫ﻛﻨﱠﺎ‬ ِ ‫﴿ﻗَﺎﻟُﻮاْ َ ِّ ﻟََﻘ ْﺪ َﻋﻠِ ْﻤﺘُﻢ ﱠﻣﺎ ِﺟْﺌـﻨَﺎ ﻟِﻨُـ ْﻔ ِﺴ َﺪ ِﰲ اﻷ َْر‬
ُ ‫ض َوَﻣﺎ‬
5﴾‫رﻗِﲔ‬
َ ِ ‫ َﺳﺎ‬ya‘nī Yūsuf’uñ ḳarındaşları eyitdiler: “Ol Allāh ḥaḳḳı-çün biz uġrı
degülüz. Ve fesād itmege daḫı gelmemişüz. ‘Ale’l-ḫuṣūṣ siz bilürsüz ki
bundan aḳdem tereke bahāsını [352b R1] size virmiş iken yine yükimüz
içinde bulduġımuzda tā vilāyetimüzden getürüp yine sizlere edā
1 ḳarındaşı Bünyāmīn’i: - E, N1
2 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/69, “Haberin olsun ben senin kardeşinim, artık onların
yaptıklarına üzülme.”
3 tereke ḳısmından: terekeden N1, R1
4 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/70, “Ey kervancılar! Siz hırsızsınız.”
5 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/73, “Dediler ki: ‘Allah'a andolsun, siz de biliyorsunuz ki
biz bu ülkede fesat çıkarmaya gelmedik, hırsız da değiliz.’”
ِ
eylemişüzdür.” diyü cevāb virdüklerinde 1﴾‫ﲔ‬ َ ِ‫﴿ﻗَﺎﻟُﻮاْ ﻓَ َﻤﺎ َﺟَﺰ ُآؤﻩُ إِن ُﻛﻨﺘُ ْﻢ َﻛﺎذﺑ‬
ya‘nī Yūsuf cānibinden ol gümüş ṭası aramaġa gelenler cevāb idüp “Eger
sizüñ yalancılıġıñuz ẓāhir olup uġrılanan yükleriñüzde bulınursa cezāsı
[259b E] nice olmaḳ gerekdür?” didüklerinde cümlesi ittifāḳ itdiler ki
“Ceddimüz İbrāhīm ‘aleyhi’s-selām2 şerī‘ati üzere cezāsı bu olsun ki ol ṭas
ḳanġımuzuñ yükinde bulınursa ol bunda ḳalsun. Tā iki yıla dek sulṭāna ḳul
olsun.”
Pes bu ḳavl ile yükleri yıḳdılar. Ve her birini “Ṭas bunda mı?” diyü
yoḳladılar. Çaḳ ṣoñra ki Bünyāmīn’üñ yükini açdılar, buġdayuñ içinden ol
araduḳları ṭası bulup çıḳardılar. Ve cümlesini sürüp Yūsuf’uñ ḥużūrına
getürdiler. Ya‘ḳūb’uñ oġulları ise ḫaclet ile ḳaldı. Ve cümlesi ṭa‘n ile
Bünyāmīn’i ele aldılar. Bünyāmīn ise “Ben bilmezin ve bu ṭası bunda kim
ḳoduġını idrāk ḳılmazın. Ẓāhir budur ki geçende sizüñ yüküñüze aḳçeyi
ḳoyan kim ise benüm yüküme daḫı ṭası bıraḳduran oldur. Fe-ammā
ḳarındaşımuz Yūsuf ve eger ben sizüñ eliñüzden ṭas ṭas zehrler yudup
bundan evvel ol ḳarındaşumı ḳurd yidi, diyü güm eylediñüz. Ve şimdi
beni bir ṭas içün bu yad illerde boynı baġlu ḳul eylediñüz. Eger siz şerī‘at-i
İbrāhīm üzerine ḳavl itmeseñüz Mıṣr sulṭanınuñ ‘ādeti üzere nihāyet
iki ṭasuñ bahāsını virürdük. Hele kendümüzi ḳulluḳdan ḫalāṣ
iderdük.” diyü ‘itāb eyledükde sā’ir ḳarındaşları Yūsuf’a ḫiṭāb idüp
3﴾‫ﺮق ﻓـﻘﺪ ﺳﺮق أَخ ﻟﱠﻪ ِﻣﻦ ﻗـﺒﻞ‬
ِ ِ
ُ َْ ُ ٌ َ َ َ ْ َ َ ْ ‫ ﴿إن ﻳَ ْﺴ‬ya‘nī “Bu karındaşımuz uġrılıḳ eylese
‘aceb degüldür ki muḳaddemā bunuñ evvel Yūsuf adlu ḳarındaşı uġrılıḳ
itmiş idi.” didiler. Ya‘nī ki Yūsuf ḫālesi evinde iken vāḳi‘ olan kemer
ḳıṣṣasını ve Şām-ı şerīfden Ken‘ān’a gitdüklerinde vālidesi Rāḫīl [353a R1]
ögretmesi ile dedesinüñ bütini alduġı ḳażiyyeyi daḫı bu ṭarīḳla iş‘ār eylediler.
[249b N1]
4 ﴾‫ﻒ ِﰲ ﻧـَ ْﻔ ِﺴ ِﻪ َوَﱂْ ﻳـُْﺒ ِﺪ َﻫﺎ َﳍُْﻢ‬
ُ ‫ﻮﺳ‬ َ ‫﴿ﻓَﺄ‬
ُ ُ‫َﺳ ﱠﺮَﻫﺎ ﻳ‬
Ya‘nī egerçi Yūsuf ḳarındaş-
larınuñ bu iftirālarını ve bu maḳūle bārid edālarını işitdi, fe-ammā
göñlinde ṣaḳladı. Ve işitmezlenivirdi. Ve ḫāṭırı āyīnesinde aṣlā ḳarındaş-
larınuñ birisi keder görmedi. Ve yine nev-bahār gibi gülüp açıldı.5 Ḥattā
1 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/74, “Onlar, ‘Eğer yalancı iseniz, hırsızlığın cezası nedir?’
dediler.”
2 ‘aleyhi’s-selām: Ḫalīl R1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/77, “Eğer o çalmışsa, daha önce onun bir kardeşi de
çalmıştı.”
4 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/77, “Yûsuf, bunu içinde sakladı ve onlara belli etmedi.”
5 gülüp açıldı: açılup güldi R1
gül-i ḫandān deñlü de yüzin devirmedi. Andan cümlesi tażarru‘a başlayup

َ ‫ ﴿ َ أَﻳـﱡ َﻬﺎ اﻟْ َﻌ ِﺰ ُﻳﺰ إِ ﱠن ﻟَﻪُ أًَ َﺷْﻴ ًﺨﺎ َﻛﺒِ ًﲑا ﻓَ ُﺨ ْﺬ أ‬ya‘nī “Ey şehr-i Mıṣr’uñ
﴾ُ‫َﺣ َﺪ َ َﻣ َﻜﺎﻧَﻪ‬
1 2
‘azīzi, taḥḳīḳ bunuñ bir pīr-i fānī babası vardur ki bunı ol kurd yiyen ġazālüñ
yirine ṭutmışdur. Ve Yūsuf’ı elden çıḳarıldın berü göñlini bunuñ ile
avutmışdur. Şimdi bu da bunda [260a E] ḳalursa pīrüñ ḥāli dīger-gūn
olmaḳ muḳarrerdür. Ḥattā aġlamaḳ ile nūrı gidüp gözleri ṣoġılmaḳ
muḳarrerdür. Münāsib olan budur ki birimüzi bunuñ yirine alıḳoyasuz. Ve
bu edā idecek ḫidmeti aña itdüresüz.” didüklerinde Yūsuf ‘aleyhi’s-selām fi’l-
ḥāl and içdi. 3﴾‫ﻨﺪﻩُ إِ ﱠ إِذًا ﻟﱠﻈَﺎﻟِ ُﻤﻮ َن‬ َ ‫ﺎﻋﻨَﺎ ِﻋ‬ ِ
َ َ‫﴿ َﻣ َﻌﺎذَ ا ّ أَن ﱠْ ُﺧ َﺬ إِﻻﱠ َﻣﻦ َو َﺟ ْﺪ َ َﻣﺘ‬
Ya‘nī “Allāh göstermesün ki İbrāhīm şerī‘atine muḫālefet idüp metā‘ımuz
uġrılayan kimseyi ḳoyup ġayrısın alavuz. Ve biz bu ṭarīḳla ẓālimlerden
olavuz.” diyü ḳaṭ‘ī cevāb virdükde ulu ḳarındaşları Rūbīl ki ziyāde ġażabnāk
idi, ve tehevvür eyledügi zamānda hemān bir āteş-i sūznāk idi, ḫuṣūṣā
gövdesinüñ ḳılları ḫār-püşt gibi ḳalḳar idi. Esbābını4 delüp ṭaşraya çıḳardı.
Ve ol ḥīnde bir na‘ra ile niçe ādemi helāk itse ve bir ḥamle ile şīr gibi bir
gürūhı çāk çāk eylese cā’iz idi. Meger ki evlād-ı Ya‘ḳūb’dan birisi arḳasını
ṣıġayaydı ve bu ṭarīḳla tehevvüri ve ġażabı sākin olaydı.
Pes Bünyāmīn’üñ alıḳonılması muḳarrer olduḳda Rūbīl ġażaba geldi.
[353b R1] Ve gövdesinüñ her bir ḳılı bir tīr-i cān-güẕere döndi. Ve
Bünyāmīn’i ḍarb ile ḫalāṣ itmegi muḳarrer eyledi. Fe-ammā Yūsuf ‘aleyhi’s-
selām anuñ ḥālini bilürdi. Ve tehevvüri nice idügini idrāk ḳılurdı. Vaḳtā ki
ġażabını ṭuydı ve küllī fesād idecegini bildi, ẓarāfet ile oġlı Efrā’im’i
gönderüp Rūbīl’üñ ḫaberi yoġ-iken arḳasına el ḳoydı. Hemān-dem ġażabı
gitdi ve tehevvüri āteşi söyindi. Her ne ḳadar ki ġażab itmek istedi, mümkin
olmadı. Ve ne deñlü ki “Tehevvür ideyin.” didi, kendüsinde ḳuvvet
bulmadı. Ve Yūsuf’a ḫiṭāb idüp “Ey ‘azīz, yoḳsa evlād-ı Ya‘ḳūb’dan eviñüzde
kimesne mi vardur?” diyü ṣordı. Ya‘nī ki tehevvüri sākin olduġından
şübheye vardı.
Ve bi’l-cümle [250a N1] Yūsuf ‘aleyhi’s-selām Bünyāmīn’i alıḳodı.
Anlar daḫı ittifāḳ ile Rūbīl’i Mıṣr’da ḳoyup mā‘adāsı Ken‘ān’a ṭoġrı çekildi.
1 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/78, “Ey güçlü vezir! Bunun çok yaşlı bir babası var. Onun
yerine bizden birini alıkoy.”
2 Ey: - E
3 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/78, “Malımızı yanında bulduğumuz kimseden başkasını
tutmaktan Allah'a sığınırız. Şüphesiz biz o takdirde zulmetmiş oluruz.”
4 Esbābını: Giysilerini E
Vaḳtā ki babalarına vardılar ve Bünyāmīn içün “Uġrılıḳ itdi.” diyü ḫaber

virdiler, hergiz inanmadı. Ve sözlerini gerçek ṣanmadı. “Anı daḫı Yūsuf gibi
żāyi‘ itdiñüz.” diyü aġlamaġa başladı. Ve lākin ‫﴿ َﻋﺴﻰ ا ُّ أَن َْﺗِﻴَ ِﲏ ِِ ْﻢ‬
1﴾‫ﲨﻴﻌﺎ‬ِ َ
ً َ ya‘nī “Ümmīdüm budur ki2 Ḥaḳ celle ve ‘alā cümlesini bir yire
getüre.” didi. Ve beyt-i aḥzānına girüp ‫ﱠﺖ‬ ْ ‫ﻒ َواﺑْـﻴَﻀ‬
َ ‫ﻮﺳ‬
ُ ُ‫َﺳ َﻔﻰ َﻋﻠَﻰ ﻳ‬
َ ‫﴿وﻗَ َﺎل َ أ‬
َ
3﴾‫ﻈﻴﻢ‬ِ ‫اﳊﺰِن ﻓَـﻬﻮ َﻛ‬ ِ
ٌ َ ُ ُْْ ‫ َﻋْﻴـﻨَﺎﻩُ ﻣ َﻦ‬ya‘nī “Vay baña Yūsuf derdinden.” diyü
aġlayuraḳ [460b E] gözleri aġardı. Nūr u żiyāsı gidüp dünyāyı görmez oldı.
Evlādı ise anuñ bu ḥāline incindiler. ‫ﺣ ﱠﱴ‬
ِ ِ ِ َ ‫ﻒ‬ ُ ُ‫﴿ﻗَﺎﻟُﻮاْ َ ﺗَـ ْﻔﺘَﺄُ ﺗَ ْﺬ ُﻛُﺮ ﻳ‬
َ ‫ﻮﺳ‬
4﴾‫ﲔ‬َ ‫ﺿﺎ أ َْو ﺗَ ُﻜﻮ َن ﻣ َﻦ ا ْﳍَﺎﻟﻜ‬
ً ‫ ﺗَ ُﻜﻮ َن َﺣَﺮ‬Ya‘nī “Va’llāhi sen Yūsuf’ı unudacaḳ
degülsün. Ve Yūsuf ḳanda gitmişdür ki sen anı niceye dek añarsun. Uşda bir
pīr-i ża‘īf olduñ. Ve gözlerüñ görmez olup anuñ derdinden helāk olmaġa
yaḳlaşduñ.” diyü söylediler.
Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selām ise 5﴾ِّ ‫ﺣْﺰِﱐ إِ َﱃ ا‬ ِ
ُ ‫ ﴿إِﱠﳕَﺎ أَ ْﺷ ُﻜﻮ ﺑَـﺜّﻲ َو‬didi. Ya‘nī
“Ben kendü ġuṣṣamı [354a R1] ve derdümi Allāh’a aġların ki aña
ma‘lūmdur. 6﴾‫َﻋﻠَﻢ ِﻣ َﻦ ا ِّ َﻣﺎ ﻻَ ﺗَـ ْﻌﻠَ ُﻤﻮ َن‬
ُ ْ ‫﴿وأ‬
َ Daḫı ben Allāhu Te‘ālā’nuñ
‘ināyeti ile sizüñ bilmedügüñüzi bilürin.” diyü cevāb eyledi.
Ba‘żılar dirler ki Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selām bir gice ‘Azrā’īl’i düşinde görmiş
idi. Ve “Yūsuf’uñ rūḥını ḳabż eyledüñ mi?” diyü ṣormış idi. Ol daḫı ḳabż
itmedügini ḫaber virmiş idi. Ve Yūsuf daḫı ḥayātda idügine ol cihetden
ümmīd ṭutmış idi. Ve muḳaddemā Yūsuf’uñ gördügi düşden daḫı ümmīd
idinür idi ki Yūsuf bir ulu devlet ile ẓāhir ola. Ve bir ‘aẓīm sa‘ādetle cemī‘-i
ta‘alluḳātı anı varup bula. Aṣlı bu idi ki 7﴾‫َﻋﻠَﻢ ِﻣ َﻦ ا ِّ َﻣﺎ ﻻَ ﺗَـ ْﻌﻠَ ُﻤﻮ َن‬
ُ ْ ‫﴿وأ‬
َ dimiş
idi.
Ve bi’l-cümle Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selām kendü ṣabr eylemegi evlā gördi. Ve
ِ ‫ ﴿ ﺑِﲏ ا ْذﻫﺒﻮاْ ﻓَـﺘَﺤ ﱠﺴﺴﻮاْ ِﻣﻦ ﻳﻮﺳﻒ وأ َِﺧ‬ya‘nī “Yūsuf’ı da
sā’ir evladını 8﴾‫ﻴﻪ‬ َ َ ُ ُ َ َُ ‫َ َ ﱠ‬
ُ
1 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/83, “Umulur ki, Allah onların hepsini bana getirir.”
2 girüp: - E
3 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/84, “ ‘Vah! Yûsuf'a vah!’ dedi ve üzüntüden iki gözüne
ak düştü. O artık acısını içinde saklıyordu.”
4 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/85, “Oğulları, ‘Allah'a yemin ederiz ki, sen hala Yûsuf'u
anıp duruyorsun. Sonunda üzüntüden eriyip gideceksin veya helak olacaksın.’ dediler.”
5 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/86, “Ben tasa ve üzüntümü ancak Allah'a arz ederim.”
6 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/86, “Ben, Allah tarafından sizin bilmediğiniz şeyleri
bilirim.”
7 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/86, “Ben, Allah tarafından sizin bilmediğiniz şeyleri
bilirim.”
8 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/87, “Ey oğullarım! Gidin Yûsuf'u ve kardeşini araştırın.”
ḳarındaşını da tecessüs idüñ.” diyü söyledi. Ve bu edāsından ikisi de bir yirde

bulınmaġı remz eyledi.
Andan evlād-ı Ya‘ḳūb yine Mıṣr’a geldiler. ‫َﻫﻠَﻨَﺎ‬ ْ ‫﴿ َ أَﻳـﱡ َﻬﺎ اﻟْ َﻌ ِﺰ ُﻳﺰ َﻣ ﱠﺴﻨَﺎ َوأ‬
1 ﴾‫ﻀﱡﺮ‬
‫اﻟ ﱡ‬ Ya‘nī “Ey ‘azīz, bize açlıḳ ġalebe eyledi. Kendimüz ve ehl ü
‘iyālimüz açlıḳdan buñaldı. 2﴾‫ﺎة‬ ٍ ‫ ﴿وِﺟْﺌـﻨَﺎ ﺑِﺒِﻀﺎﻋ ٍﺔ ﱡﻣﺰﺟ‬Ve evvelki gibi küllī
َْ َ َ َ ِ ‫﴿ﻓَﺎَو‬
metā‘ ile gelmege ḳudretimüz olmayup cüz’ī ḳumāş ile geldük. ‫ف ﻟَﻨَﺎ‬ ْ
3﴾‫ﺪﻗِﲔ‬ ِ ‫ﱠق ﻋﻠَﻴـﻨﺎ اِ ﱠن ا ٰ َﳚ ِﺰي اﻟْﻤﺘ‬
َ ّ‫ﺼ‬ َ َ ُ ْ َّ َ ْ َ ْ ‫ﺼﺪ‬ َ َ‫ اﻟْ َﻜْﻴ َﻞ َوﺗ‬Ya‘nī “Metā‘ımuza baḳma ve
bıḍā‘ımuza naẓar ḳılma. Bize buġdayı vāfirce buyur. Ve ṣadaḳātuñ ile
faḳrımuz zaḥmına4 merhem ur ki [250b N1] Allāhu Te‘ālā ṣadaḳa idenlere
mükāfāt ider.5 Ve ẟevābların ṣadaḳalarından ziyāde iḥsān ider.” didüklerinde
Yūsuf ‘aleyhi’s-selām ta‘alluḳātınuñ böyle açlıḳdan zebūn olduḳlarına acıdı.
Ve merḥamet āteşi ile derūn-ı dilden cigeri yandı. Ve artuḳ kendüsini
ṣaḳlamaġa ṣabr u ḳarārı ḳalmayup mābeyndeki ḥicābı ref‘ olınmasını evlā
gördi. Ve cümlesine [261a E] ḫiṭāb idüp 6﴾‫ﻴﻪ‬ ِ ‫﴿ﻫﻞ ﻋﻠِﻤﺘُﻢ ﱠﻣﺎ ﻓَـﻌْﻠﺘُﻢ ﺑِﻴﻮﺳﻒ وأ َِﺧ‬
ََ ُ ُ َ َْ َْ
ya‘nī “Yūsuf’a ve ḳarındaşuña ne itdiñüz, bilür misüz?” diyü söyledi. Pes
bu sözden ḳarındaşları gümāna düşdiler. [354b R1] Ve ḥayretle birbirlerine
baḳışdılar. 7﴾‫ﻒ‬ ُ ‫ﻮﺳ‬
ُ ُ‫َﻧﺖ ﻳ‬
َ ‫ﱠﻚ َﻷ‬ َ ‫[ ﴿أَإِﻧ‬Ya‘nī] “Sen gerçekden Yūsuf mısun?”
ِ ‫ ﴿ﻗَ َﺎل أَ َْ ﻳﻮﺳﻒ وﻫ َﺬا أ‬ya‘nī “Ben
diyü ṣordılar. Yūsuf ‘aleyhi’s-selām 8﴾‫َﺧﻲ‬ ََ ُ ُ ُ
Yūsuf’ın ve bu ḳarındaşum Bünyāmīn’dür.” diyü buyurdı. Ve andan ‫﴿ﻗَ ْﺪ‬
9﴾‫ﻣﻦ ا ﻋﻠﻴـﻨﺎ‬
َ ََْ ُّ ‫ َ ﱠ‬ya‘nī “Allāhu Te‘ālā baña ِ
bu devleti ve ḳarındaşuma
ِ ْ ‫﴿إِﻧﱠﻪُ ﻣﻦ ﻳـﺘ ِﱠﻖ وﻳ‬
benümle vuṣlatı iḥsān eyledi.” ‫َﺟﺮ‬
10﴾‫ﺴﻨِﲔ‬ ِ ‫ اﻟْﻤﺤ‬Ya‘nī “Her kim ki َ Allāh’dan ْ ‫ﻴﻊ أ‬ ُ ‫ﺼ ْﱪ ﻓَِﺈ ﱠن ا ﱠَ َﻻ ﻳُﻀ‬ ََ َ َ
َ ُْ ḳorḳa ve andan gelene ṣabr
eyleye, Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā anuñ ecrini żāyi‘ eylemez.” diyü cevāb
virdüginde cümlesi ḳorḳdılar. Ve “Yūsuf bize ḫışm eyleye.” diyü ġuṣṣa
çekdiler.
1 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/88, “Ey güçlü vezir! Bize ve ailemize darlık ve sıkıntı
dokundu.”
2 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/88, “Değersiz bir sermaye ile geldik.”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/88, “Zahiremizi tam ölç, ayrıca bize sadaka ver. Şüphesiz
Allah, sadaka verenleri mükafatlandırır.”
4 faḳrımuz zaḥmına: faḳrımuza R1
5 mükāfāt ider: - R1
6 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/89, “Siz Yûsuf ve kardeşine neler yaptığınızı biliyor
musunuz?”
7 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/90, “Yoksa sen, sen Yûsuf musun?”
8 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/90, “Ben Yûsuf’um, bu da kardeşim.”
9 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/90, “Allah, bize iyilikte bulundu.”
10 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/90, “Çünkü, kim kötülükten sakınır ve sabrederse,
şüphesiz Allah iyilik yapanların mükafatını zayi etmez.”
ِِ
Ba‘de ẕālik ‘öẕrlenmege başlayup 1﴾‫ﲔ‬ َ ‫ن ُﻛﻨﱠﺎ َﳋَﺎﻃﺌ‬2ِ‫﴿ﻟََﻘ ْﺪ آﺛَـَﺮَك ا ُّ َﻋﻠَْﻴـﻨَﺎ َوإ‬
ya‘nī “Ḥaḳ celle ve ‘alā seni bizüm üzerimüze ‘azīzledi. Ve devlet ü sa‘ādet
ve mülk ü māl ü ni‘met ile cümlemüzden yegledi. Lā’iḳ olan budur ki
bizüm ḫaṭāmuza ḳalmayasun. Ve bize intiḳām ḳılıcını ḥiddet ile
çalmayasun ki ma‘nen devletüñe sebeb olmış gibiyüz.” diyü ‘acz
gösterdüklerinde Yūsuf ‘aleyhi’s-selām ḳorḳduḳlarını bildi. Ve cümlesini
bu ṭarīḳla tesellī ḳıldı. Ve luṭf ile cevāba gelüp ‫ﻜﻢ اﻟْﻴَـ ْﻮَم ﻳَـ ْﻐ ِﻔﺮ‬
3﴾‫اﲪﲔ‬
ُ
ِ ِ ‫ ا ﻟَ ُﻜﻢ وﻫﻮ أَرﺣﻢ اﻟﱠﺮ‬ya‘nī “Ḳorḳmañ ve üşenmeñ ُ ُ ‫ﻳﺐ َﻋﻠَْﻴ‬
َ ‫﴿ﻻَ ﺗَـﺜْـَﺮ‬
َ ُ َ ْ َ ُ َ ْ ُّ ki ben bugün sizüñ
itdügüñüzi añmazın. Ve size hīç bir vechle intiḳām ḳaṣd eylemezin. Ve recā
iderin ki Allāhu Te‘ālā sizi yarlıġasun ve raḥmet 4 ü maġfireti deryāsına
müstaġraḳ eylesün.” diyü söyledi.
Andan babasınuñ melālini ve sā’ir ta‘alluḳātınuñ aḥvālini başḳa başḳa
su’āl eyledi. Ve Bünyāmīn Mıṣr’da alıḳonılduḳdan ṣoñra aġlamadan gözleri
bozarduġını 5 ṭuyup vāfir ġuṣṣalandı. Ve kendünüñ bir göñlegini
ِ ِ ِ ِ ِِ
ḳarındaşlarına virüp 6﴾‫ﲑا‬ ً ‫﴿ا ْذ َﻫﺒُﻮاْ ﺑ َﻘﻤﻴﺼﻲ َﻫ َﺬا ﻓَﺄَﻟْ ُﻘﻮﻩُ َﻋﻠَﻰ َو ْﺟﻪ أَِﰊ َْت ﺑَﺼ‬
ya‘nī “Varuñ benüm göñlegümi babamuñ yüzi üzerine irgürüñ. İnşā’allāh
ḳoḫusı dimāġına girdükde ve bu göñlegi mübārek yüzine sürdükde gözleri
yine açılur. Ve nūr u żiyāsı evvelki gibi seçilür.” didi. Andan ṣoñra ‫ﻮﱐ‬ ِ ُ‫﴿وأْﺗ‬
َ
7﴾‫[ َِﻫﻠِﻜﻢ أَﲨﻌِﲔ‬ya‘nī] “Cümle evlād u ‘iyāliñüz ile [251a N1] ve cemī‘-i
َ َْ ْ ُ ْ
ta‘alluḳāt u ensābıñuz ile baña gelüñ. Ve pīr-i ‘azīzi tamām ri‘āyet [355a R1]
ü iḥtirām ile getürüñ.” diyü cümlesini gönderdi. Ve murād idindüklerince
buġday [261b E] ve sā’ir ẕaḫīre ile her birini ġanī itdi.
Vaḳtā ki Yūsuf’uñ göñlegi ile kārbān Mıṣr’dan çıḳdı ve Ken‘ān’a ṭoġrı
teveccüh itdi, mābeyni yüz seksen fersaḫ yir iken Yūsuf’uñ rā’iḥası ol göñlek
sebebi ile Ya‘ḳūb’uñ dimāġına yitişdi. Fi’l-ḥāl ehlini ve ta‘alluḳātını yanına
getürüp 8﴾‫ون‬ ِ ‫ ﴿إِِّﱐ َﻷ َِﺟ ُﺪ ِرﻳﺢ ﻳﻮﺳﻒ ﻟَﻮﻻَ أَن ﺗُـ َﻔﻨِّ ُﺪ‬ya‘nī “Yūsuf’umuñ ḳoḫusını
ْ َ ُ َُ
ṭuyayorın. Eger baña ‘Dīvāne oldı, ‘aḳlı başından gitdi.’ dimezseñüz.” diyü
1 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/91, “Gerçekten Allah seni bize üstün kıldı. Gerçekten biz
suç işlemiştik.”
2 ‘azīzledi: ‘azīz eyledi R1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/92, “Bugün size kınama yok. Allah sizi bağışlasın. O,
merhametlilerin en merhametlisidir.”
4 raḥmet: merḥamet E
5 bozarduġını: görmez olduġını N1, R1
6 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/93, “Bu gömleğimi götürün de babamın yüzüne koyun
ki, gözleri açılsın.”
7 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/93, “Ve bütün ailenizi bana getirin.”
8 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/94, “Bana bunak demezseniz, şüphesiz ben Yûsuf'un
kokusunu alıyorum.”
söyledi. Anlar daḫı 1 ﴾‫ﻚ اﻟْ َﻘ ِﺪ ِﱘ‬ ِ ‫ ﴿ َ ِ إِﻧﱠﻚ ﻟَِﻔﻲ‬didiler. “Yūsuf gideli
َ ‫ﺿﻼَﻟ‬
َ َ ّ
bunca zamān oldı. Ammā sen daḫı eski azġunlıġuñdasun.” diyü ṭa‘n
eylediler.
Pes Ken‘ān ḳāfilesi yaḳlaşduḳda Yehūdā ki Yūsuf’uñ ḳanlu göñlegini
Ya‘ḳūb’a ol iletmiş idi, ve pīrüñ sīnesini2 melāmet ü ḥasret eli ile sābıḳda ol
çāk itmiş idi, 3 bu def‘a beşāret göñlegini daḫı ol iletdi. Evvelki firḳat u
melāmet ḫaberlerine bu müjde ile mükāfāt itdi. ‫ﲑ أَﻟْ َﻘﺎﻩُ َﻋﻠَﻰ‬ ُ ‫﴿ﻓَـﻠَ ﱠﻤﺎ أَن َﺟﺎء اﻟْﺒَ ِﺸ‬
ِ ِ ِ
ً َ‫ َو ْﺟﻬﻪ ﻓَ ْﺎرﺗَ ﱠﺪ ﺑ‬Ya‘nī Yehūdā ki geldi, Yūsuf’uñ göñlegini Ya‘ḳūb’uñ
4﴾‫ﺼﲑا‬
yüzi üzerine bıraḳdı. Fi’l-ḥāl gözlerinüñ nūrı yirine geldi. Ve gülleri tāze
yāsemen ile münevver oldı. Andan ta‘alluḳātına ḫiṭāb idüp ‫ﻜ ْﻢ إِِّﱐ‬ ُ ‫﴿أََﱂْ أَﻗُﻞ ﻟﱠ‬
5﴾‫أَﻋﻠﻢ ِﻣﻦ ا ِ ﻣﺎ ﻻ ﺗـﻌﻠﻤﻮن‬
َ ُ َ ْ َ َ َ ّ َ ُ َ ْ didi. Ya‘nī “Allāhu Te‘ālā’nuñ ‘ināyeti ile sizüñ
bilmedügiñüzi ben bilürin, dimedüm mi?” diyü söyledi. Ḥaḳ sübḥānehu ve
te‘ālānuñ nihāyetsiz luṭfına ve ḥadd u ġāyetsiz iḥsānuña şükrler eyledi. Sā’ir
evlādı ise yanına derildiler. Ve babalarınuñ gözlerine nūr gelüp tāze ḥayāt
bulmaġla her birisi ölmiş meẟābesinde iken dirildiler.6 Ve tażarru‘ u niyāza
ِِ ِ َ َ‫ ﴿ أ‬ya‘nī “Ey bizüm atamuz,
başlayup 7﴾‫ﲔ‬ َ ‫اﺳﺘَـ ْﻐﻔْﺮ ﻟَﻨَﺎ ذُﻧُﻮﺑَـﻨَﺎ إِ ﱠ ُﻛﻨﱠﺎ َﺧﺎﻃﺌ‬
ْ َ َ
Bārī Ḫudā’dan bizüm günāhımuzı dile. Ve Yūsuf ḥaḳḳında itdügimüz
ḫaṭānuñ maġfiretini recā eyle.” diyü iḳdām eyledüklerinde ‫َﺳﺘَـ ْﻐ ِﻔﺮ‬
8﴾‫ﺣﻴﻢ‬ ِ‫ ﻟَ ُﻜﻢ رِﰊ إِﻧﱠﻪ ﻫﻮ اﻟْﻐَ ُﻔﻮر اﻟﱠﺮ‬didi. Ya‘nī “Bu yaḳında Ḥaḳ celle ُ ْ‫فأ‬ َ ‫﴿ﺳ ْﻮ‬ َ
ُ ُ َ ُ ُ َّ َ ْ ve ‘alādan
sizüñ maġfiretiñüzi recā eyleyeyin.” diyü ‘ahd eyledi.
Andan cümle aḳribā ve ta‘alluḳāt yol tedārükini gördiler. Ve Ya‘ḳūb
‘aleyhi’s-selām yetmiş nefer ḳabīlesi ile Mıṣr’a yöneldiler.9 ‫ﺧﻠُﻮاْ َﻋﻠَﻰ‬
َ ‫﴿ﻓَـﻠَ ﱠﻤﺎ َد‬
10﴾‫[ ﻳﻮﺳﻒ آوى إِﻟﻴ ِﻪ أَﺑـﻮﻳ ِﻪ‬355b R1] Şol vaḳt ki Mıṣr’a vardılar ve Yūsuf’uñ
ْ َ َْ َ َ ُ ُ
َ
1 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/94, "Allah'a yemin ederiz ki sen hala eski
şaşkınlığındasın.”
2 sīnesini: - E
3 ve pīrüñ//itmiş idi: - R1
4 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/96, “Müjdeci gelip gömleği Ya‘kūb'un yüzüne koyunca
gözleri açılıverdi.”
5 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/96, “Ben size, Allah tarafından, sizin bilemeyeceğiniz
şeyleri bilirim demedim mi?”
6 Ve babalarınuñ//dirildiler: - N1
7 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/97, “Ey babamız! Allah'tan suçlarımızın bağışlanmasını
dile. Biz gerçekten suçlu idik.”
8 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/98, “Rabbimden sizin bağışlanmanızı dileyeceğim.
Şüphesiz O, çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.”
9 yöneldiler: teveccüh eylediler N1, R1
10 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/99, “Yûsuf'un huzuruna girdiklerinde; Yûsuf ana babasını
bağrına bastı.”
‫﴿وَرﻓَ َﻊ أَﺑَـ َﻮﻳِْﻪ َﻋﻠَﻰ اﻟْ َﻌْﺮ ِش َو َﺧﱡﺮواْ ﻟَﻪُ ُﺳ ﱠ‬

serāyına dāḫil oldılar, 1﴾‫ﺠ ًﺪا‬ َ [251b N1]
pes Yūsuf ‘aleyhi’s-selām babasını ve analıġını, ya‘nī [262a E] ḫālesini taḫtı
üzerine çıḳardı ve sā’ir aḳribāsı ve ḳarındaşları şükr ü taḥiyyet içün yir öpüp
secdeye vardılar ki ol secde secde-i taḥiyyetdür. Ve tā bu zamāna gelince
pādişāhlara varanlara ‘ādetdür.
Andan Yūsuf ‘aleyhi’s-selām babasına ḫiṭāb ve sözlerini şehd-i nāb idüp
2﴾‫ﻳﻞ ُرْؤَ َي ِﻣﻦ ﻗَـْﺒ ُﻞ ﻗَ ْﺪ َﺟ َﻌﻠَ َﻬﺎ َرِّﰉ َﺣﻘﺎ‬ِ ِ
ُ ‫ ﴿ َ أَﺑَﺖ َﻫ َﺬا َْو‬ya‘nī “Ey ata, bunlaruñ
baña secdesi sābıḳda gördügüm düşüñ ta‘bīridür ki Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā
baña ‘ināyet eyledi. Ve nice ta‘bīr eyledüñ, ‘aynı ile iṣābet eyledi.” diyü bir
cānibde Ya‘ḳūb’uñ şükr ü ẟenāsı Nīl gibi cārī ve bir ṭarafda Yūsuf’uñ taḥiyyet
ü du‘āsı bād-ı ṣabā gibi yedi ḳat göklere ve sekiz ḳat cennete sārī olmaḳda ve
bir yaña ḳarındaşları itdükleri işlere nedāmetde ve Ḥaḳ celle ve ‘alā dergāhın-
dan ṭaleb-i ‘ināyet ü maġfiretde ve bir yaña sā’ir aḳribā vü ta‘alluḳāt sürūr u
şādmānīde ve Yūsuf’uñ cemāl-i bā-kemāline baḳduḳlarınca istirāḥat u zin-
degānīde ve bunlara baḳan ehl-i dīvān ve sā’ir ḫuddām-ı sulṭān kesb-i ẕevḳ
u ṣafā ile ḥużūr u āsāyiş bulmaḳda, andan Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selām ‫» ﺑﲏ ﺣﺪﺛﲎ‬
3«‫ﻋﻦ ﺿﻴﻊ إﺧﻮﺗﻚ‬ ya‘nī “Ey oġul, ḳarındaşlaruñ seni nice żāyi‘ itdüklerini
ّ
söyle.” diyü ḫiṭāb itdükde Yūsuf ‘aleyhi’s-selām cevāb emrinde ihtimām idüp
4«‫» أﺑﺖ ﻻ ﺗﺴﺌﻠﲎ ﻋﻦ ﺿﻴﻊ إﺧﻮﺗﻰ وﻟﻜﻦ ﺳﺌﻠﲎ ﻋﻦ ﺻﻨﻊ ﷲ إﱃ‬
ّ ya‘nī “Ey
ata, beni ḳarındaşlarum nice żāyi‘ itdüklerini ṣorma ve ol ḥikāyenüñ tekrār
añılmasını revā görme. Ve lākin Allāhu Te‘ālā’nuñ baña olan ḍiya‘-ı5 pākini
ve ḥaḳḳumda ẓuhūra gelen luṭf u iḥsānını su’āl eyle ki Ḥaḳ celle ve ‘alāya
ziyāde şükr itmemüze sebeb ola.” diyü bir daḫı ol mācerānuñ ṣorılmasını
ḳaṭ‘ idüp ve ḳarındaşlarını ḥicāba düşürmege rıżā virmeyüp, fe-ammā [356a
R1] sā’ir ser-encāmını ve bunca zamān maḥbūs olduḳdan ṣoñra sulṭān-ı
Mıṣr’uñ ta‘bīr-i menāmını ve kendüsi ol sebeb ile ḫazīnedār olup ḥuṣūl-i
merāmını bir bir taḳrīr ü beyān eyledi.
Vaḳtā ki cemī‘-i aḳribāsı kendüye vāṣıl ve murādāt-ı dünyeviyyesi istedügi
gibi ḥāṣıl oldı, bundan ṣoñra āḫiret yaraġını ve dünyādan intiḳāl ü riḥlet
1 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/99, “Ana babasını tahtın üzerine çıkardı. Hepsi ona
(Yûsuf'a) saygı ile eğildiler.”
2 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/100, “Babacığım! İşte bu, daha önce gördüğüm rüyanın
yorumudur. Rabbim onu gerçekleştirdi.”
3 “Ey oğulcuğum, kardeşlerinin seni nasıl kaybettiklerini bana anlat.”
4 “Ey babacığım, bana kardeşlerimin beni nasıl kaybettiklerini sorma. Bana Allah’ın beni
nasıl bu hale getirdiğini sor.”
5 ḍıya‘-ı: ṣun‘-ı E
ِ ‫ﻚ وﻋﻠﱠﻤَﺘِﲏ ِﻣﻦ َْ ِو ِﻳﻞ اﻷَﺣ ِﺎد‬ ِ ِ

tedārükini evlā görüp 1﴾‫ﻳﺚ‬ َ ِّ ‫﴿ر‬
ْ َ َ ‫ب ﻗَ ْﺪ آَﺗـْﻴـَﺘِﲏ ﻣ َﻦ اْﻟ ُﻤْﻠ‬ َ
ya‘nī “Ya Rabb, sen baña bunca ‘izzet ü sa‘ādet ü devlet virdüñ. Ve rü’yā
ta‘bīr eylemenüñ ṭarīḳını 2 ṭarīḳınuñ ta‘bīrin gösterdüñ. Ve bunlardan
mā‘adā [262b E] aḳribām ile buluşdurduñ. Ve göñlüm murādı her ne ise
yitişdürdüñ. 3﴾‫ﲔ‬ َ ‫ﺼﺎﳊ‬ ْ ‫ ﴿ﺗَـ َﻮﻓﱠِﲏ ُﻣ ْﺴﻠِ ًﻤﺎ َوأ‬İmdi şimden girü beni dīn-i
ِِ ‫َﳊِْﻘِﲏ ِ ﻟ ﱠ‬
İslām üzerine öldür. Ve ṣoñ nefesde īmānumı kemāl-i ḳudret ü ‘ināyet ile
kendüme ḥıfẓ itdür. [252a N1] Ve daḫı beni ṣāliḥlere ulaşdur.” diyü du‘ā
eyledi.
Ammā Yūsuf ‘aleyhi’s-selām çāha atılduġı zamāndan4 Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-
selām ile buluşınca ba‘żılar dirler ki tamām ḳırḳ yıl geçdi. Ve ba‘żılar rivāyet
iderler ki seksen yıl olmış idi. Ve lākin eṣaḥḥı budur ki ḳırḳ yıl geçmiş ola.
Ve gördügi vāḳı‘asınuñ ta‘bīri tamām ḳırḳıncı yılda vāḳi‘ ola.
Andan ṣoñra Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selām, Yūsuf’uñ şeref-i muṣāḥabeti ile yedi
yıl daḫı ‘ömr sürüp yüz ḳırḳ yedi yaşında vefāt eyledi. Yūsuf ‘aleyhi’s-selām
vaṣīsi vaṣiyyeti ile olup, meyyitini andan götürüp İsḥāḳ ve İbrāhīm ‘aleyhimā
es-selām yanında defn eyledi. Andan ṣoñra Yūsuf ‘aleyhi’s-selām yigirmi üç yıl
daḫı ‘ömr sürüp başına tāc-ı risālet ve arḳasına ḫil‘at-i nübüvvet gelüp niçe
azmışları īmāna getürüp, ḥattā Mıṣr’uñ fir‘avn-ı evveli olan sulṭān-ı5 sa‘īd,
ya‘nī Reyyān bin Velīd anuñ da‘veti ile īmāna gelüp, ba‘dehu Ḳābūs bin
Muṣ‘ab bin Reyyān Mıṣr mülkine fir‘avn-i ẟānī olup, keẕālik Yūsuf’ı
ḫazīnedārlıġında ibḳā eyledi. Ve lākin ziyāde cebbār olmaġın Yūsuf’uñ
da‘veti ile īmāna gelmedi.
1 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/101, “Rabbim! Gerçekten bana mülk verdin ve bana
sözlerin yorumunu öğrettin.”
2 ta‘bīr//ṭarīḳını: ta‘bīrinüñ ṭarīḳını N1, R1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Yûsuf Sûresi, 12/101, “Benim canımı müslüman olarak al ve beni iyilere
kat.”
4 zemāndan: zemāndan Yūsuf ile N1
5 sulṭān-ı: - N1, R1
[Ammā mu‘cizātı]
Ve egerçi ki Yūsuf ‘aleyhi’s-selāmuñ mu‘cizātına nihāyet yoḳdur, fe-
ammā Mu‘cizāt-ı Cemī‘-i Enbiyā nām kitābda üç mu‘cizesi daḫı beyān
[356b R1] olınmışdur. Evvelkisi budur ki birgün Mıṣr ümerāsından
birinüñ iki oġlı Yūsuf ‘aleyhi’s-selāma ḳonuḳ oldılar. Pes Yūsuf ‘aleyhi’s-selām
bunları küfr üzerine gördi. Īmāna gelmelerine ihtimām eyledi. Fe-ammā
bunlar mu‘cize istediler. Ve serāy-ı Yūsuf’daki aġaçlardan birini gösterüp
“Du‘ā eyle ki bunuñ yapraḳları ḥarīrden ḳumāş olsun.” didiler. Hemān-dem
Yūsuf ‘aleyhi’s-selām du‘ā eyledi. Ol aġacuñ cümle yapraḳları ḥarīrden ḳumāş
oldı. Ve anlar daḫı bu mu‘cizeyi görüp īmāna geldi.
İkincisi: A‘yān-ı Mıṣr’dan birinüñ bir a‘mā oġlı var idi. Birgün Yūsuf
‘aleyhi’s-selāma geldi. “Eger du‘āñ ile benüm a‘mālıġumı giderebilürseñ ve
gözlerümi nūr u żiyā ile rūşen ḳılursan peyġāmberligüñe inanurın. Ve
Allāh’a īmān getüririn.” didükde Yūsuf ‘aleyhi’s-selām du‘ā eyledi. Fi’l-ḥāl
anuñ a‘mālıġı gidüp gözleri nūr u żiyā buldı. Ve kendüsi daḫı mu‘cize ile
[263a E] īmāna geldi.
[Üçincisi]: Üçincisi budur ki Yūsuf ‘aleyhi’s-selām Züleyḫā’nuñ bikr
olmasına du‘ā eyledi. Anuñ du‘āsıyla tekrār bikr oldı. Egerçi ki Züleyḫā’nuñ
evveli bekāreti zā’il olduġında iḫtilāf itmişlerdür. Ve lākin hele ẕikr olınan
risālede bu vechle yazılmışdur. Fe-ammā münāsib olan budur ki bu
mu‘cizesi iḫtilāfı olmaġla ‘alā ḥālihi terk olınup bunuñ yirine Ya‘ḳūb
‘aleyhi’s-selāma göñlegin gönderüp yüzi üzerine örtilmekle a‘mālıġı gidüp
gözlerinüñ nur u żiyāsı kāmil olduġı beyān olına.
Ve’l-ḥāṣıl Yūsuf ‘aleyhi’s-selām [252b N1] babasından ṣoñra yigirmi üç
yıl daḫı ‘ömr sürüp, yüz yigirmi yaşına varduḳda 1 Mıṣr’da Ḳābūs bin
Muṣ‘ab zamānında vefāt idüp, ḳarındaşı Yehūdā’yı vaṣī naṣb idüp, oġulları
Efrā’im ve Meneşşā ve mezbūr Yehūdā tābūtı ile Yūsuf ‘aleyhi’s-selāmı
Mıṣr’da ṣaḳladılar. Ve anuñ vaṣiyyeti ile anlaruñ daḫı evlādına ḳarnen-ba‘de-
ḳarnin vaṣiyyet idüp Mūsā ‘aleyhi’s-selām zamānı olduḳda ki Benī İsrā’īl
cümleten Mıṣr’dan göçdiler, Yūsuf’uñ tābūtını [357a R1] bile götürüp, ābā
vü ecdādı medfūn olduḳları maḥalle iletüp defn eylediler.
1 varduḳda: varduḳda, ya‘nī yüz yigirmi yıl tamām ‘ömr sürdükde E

Ẕikr-i Eyyūbu’n-Nebī ‘aleyhi’s-selām

Ḥażret-i Eyyūb1 peyġāmberdür. Babasınuñ adı Revāḥ idi ki ‘Ayṣ bin
İsḥāḳ’uñ oġlıdur. Ve ḫātūnı Raḥīme idi ki Yūsuf oġlı Efrā’im’üñ ḳızıdur.
Ya‘nī ki 2 Eyyūb ‘aleyhi’s-selām Efrā’im’üñ güyegüsi idi. Şām ile Remle
mābeyninde ẞeniyye3 dimekle meşhūr bir yirde sākin olurdı.
Ve ‘ibādet ü ṭā‘ati bir dereceye yitişdi ki firişteler bile anuñ namāz u
niyāzını ta‘accüb iderler idi. Ve “Bir4 peyġāmberde bu ṭā‘ati görmedük.” diyü
birbirlerine5 söylerlerdi. Ve nefsine cebri ve derd ü belāya ṣabrı bir mertebede
idi ki Ḥaḳ celle ve ‘alā anuñ ḥaḳḳında 6﴾‫ﺻﺎﺑِﺮا ﻧِ ْﻌﻢ اْﻟ َﻌْﺒ ُﺪ‬ ِ
َ ً َ ‫ ﴿إ ﱠ َو َﺟ ْﺪ َ ُﻩ‬dimiş
idi. Ya‘nī “Biz Eyyūb’ı belāya ṣabr idicilerden bulduḳ. Eyyūb iyü ḳuldur.”
diyü buyurmışdur. Pes bir peyġāmberi ki Allāhu Te‘ālā ni‘me’l-‘abd diyü vaṣf
eyleye, bundan ṣoñra7 anuñ medḥinde ādem ne ṭarīk ile söyleye.
Ve ammā derde mübtelā olduġınuñ sebebi bu idi ki evvelā Cenāb-ı
Ḥaḳ8 ṭā‘at u ‘ibādetine göre Eyyūb’e9 bir derecede māl ü rızḳ virmiş idi ki
zamānında ol eṭrāfda andan10 ġanī kimesne yoġ-ıdı. Ve bi’l-cümle biñ süri
ḳoyunı ve beş yüz cüft [263b E] ṣıġırı ve her bir cüftüñ bir ḫidmetkārı ve
her ḫidmetkāruñ bir merkebi var idi. Ve bunlardan ġayrı sā’ir ḥayvānāt u
devāb ḳısmından nihāyetsiz ṭavarları, ḫuṣūṣā a‘lā tarlaları ve bāġ u bāġçeleri
vāfir idi. ‘İbādet ü ṭā‘ati her ne ḳadar ki arturur idi, māl ü ṭavarları daḫı
ziyāde olurdı. Ve ne deñlü ‘ibādetin ziyāde ḳılurdı, mā-meleki ve ḳoyunları
daḫı artuḳ olurdı.11
Pes İblīs ‘aleyhi’l-la‘ne Cenāb-ı Bārī te‘ālāya12 ḫiṭāb idüp Eyyūb’uñ bu
ḥāline ve bu deñlü māl ü menāline13 ḥased eyleyüp “Eger beni anuñ rızḳ u
māline ve evlād u ‘iyāline ve kendünüñ nefsine ve ḥasb-i ḥāline musallaṭ
1 Ḥażret-i Eyyūb: Eyyūb ‘aleyhi’s-selām E

2 Ya‘nī ki: - N1, R1
3 ẞeniyye: ẞīne N1
4 Bir: Bir daḫı bir E
5 birbirlerine: - N1, R1
6 Kur’ân-ı Kerîm, Sad Sûresi, 38/44, “Gerçekten biz Eyyub’u sabreden bir kimse olarak
bulduk. O ne güzel bir kuldu!”
7 bundan ṣoñra: - N1, R1
8 Cenāb-ı Ḥaḳ: Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā E
9 Eyyūb’e: - N1, R1
10 andan: - N1 | Ḥażret-i Eyyūb’den R1
11 Ve ne//olırdı: - N1, R1
12 Cenāb-ı//te‘ālāya: Ḥaḳ celle ve ‘alāya E
13 ve bu//menāline: - N1, R1
ideydüñ, anı ‘ibādetden döndürürdüm. Ve belāya mübtelā itmek ile ṭā‘atden

uṣandururdum.” dimekle Allāhu Te‘ālā İblīs’i musallaṭ idüp “Azdırabilürseñ
azdur, yā mel‘ūn.” didi.
Pes İblīs ‘aleyhi’l-la‘ne evvelā ṭavarlarına girüp cümlesini ḳırdı. 1 Yine
Eyyūb ‘ibādetini kesmeyüp “Māl ü rızḳum gitdi.” [357b R1] diyü ḫāṭırına
getürmedi. 2 Ba‘dehu evlād u ‘iyāline varup içinde Ṣuḥuf-ı İbrāhīm’i
ögrendikleri evi zelzele ile üzerlerine yıḳdı. [253a N1] Yedi oġlı ve üç ḳızı
helāk oldı. Yine Eyyūb ‘aleyhi’s-selām ‘acz itmedi.3 Andan ṣoñra göñli ve dili
ve ‘aḳlından ġayrı a‘żāsına musallaṭ olup, birgün secdede iken yir altından
varup Eyyūb’uñ aġzına “üf” didi. Cümle a‘żāsını od gibi yaḳup başından ve
gözinden ve dilinden ve yüreginden ġayrı ṣaġ yiri ḳalmadı.
Ve’l-ḥāṣıl gövdesi şişüp ve yir yir yarılup, ṣaru ṣular aḳup, ḫuṣūṣā
çüriyen etlerinden bir ‘aceb4 rā’iḥa peydā olmaġın köylüsi daḫı kendüden
nefret idüp, ḳaryeden ṭaşra bir süpründilik 5 yirde ḳoyup, ḫātūnı
Raḥīme’den ġayrı kimse yanına gelmeyüp ḫidmetine ancaḳ ol iḳdām iderdi.
Birḳaç def‘a İblīs-i la‘īn tebdīl-i ṣūret ile6 anuñ daḫı yolına gelüp, dūstāne
niçe naṣīḥatler idüp, ḫātūn gelüp Eyyūb’a 7 diyü virdükde İblīs idügini
bildürüp, “Bir daḫı anuñla söyleşme.” diyü tenbīh eyledi. Ve lākin dürlü
dürlü şekller ile gelmegin8 Raḥīme yine ġāfil bulınup sözlerine cevāb virüp
ve gelüp9 üçinci def‘a Eyyūb’a ḥikāyet itdükde “Ben saña ‘Söyleşme!’ diyü
tenbīh eylemedüm mi idi? Ṣıḥḥat bulduḳda [264a E] yüz dögünüñ urayın.”
diyü yemīn ḳıldı.
Ve’l-ḥāṣıl hīç bir vechle 10 İblīs ‘aleyhi’l-la‘ne Eyyūb’ı ‘acz ḥāline
getüremeyüp ve ḫātūnını daḫı iḍlāl ile yoldan çıḳaramayup, tamām yedi yıl
bu belā ve meşaḳḳati çeküp bir kerre11 iñlemek ve derd ile āh eylemek vāki‘
olmadı. Ve bunca zamān renc ü ‘anā ile müşevveşü’l-ḥāl ve münkesirü’l-
1 cümlesini ḳırdı: cümlesini başdan başa ḳırup E

2 ḫāṭırına getürmedi: incinmeyüp E
3 itmedi: göstermeyüp E
4 ‘aceb: - N1
5 süpründilik: - N1, R1
6 la‘īn//ile: - N1, R1
7 ḫātūn//Eyyūb’a: ve illā Eyyūb’a E
8 gelmegin: nümāyān olup N1, R1
9 bulınup//gelüp: bulınmaġla iġvā virürdi N1, R1
10 “hīç bir vechle” ibaresi N1 ve R1 nüshalarında “Eyyūb’ı” kelimesinden sonra gelmektedir.
11 bir kerre: - N1, R1
bāl1 iken yine bir nefes derdine dermān istemek ve “Bu zaḥmeti niçeye dek
çekerin?” dimek ḫāṭırına bile ḫuṭūr eylemedi.
Ve cümle ḳavminden ki ancaḳ üç nefer kimesne kendüye īmān
getürmişler idi, birine Belyā ve birine Lenġar ve birine Ṣābir dirler idi.2 Pes
birgün Eyyūb’a geldiler. Ve bir miḳdār ḫāṭırın ele aldılar. Muḳaddem daḫı
gāhī gāhī gelürler idi. Ve Eyyūb’uñ ḥāl ü ḫāṭırın ṣorarlar idi. Pes bu def‘a
gelüp ḥāl ü [358a R1] ḫāṭırın ṣorduḳda ba‘de zamānin birbirleri ile söyleşüp
“ ‘Acebdür ki bu kişi bu zamāna dek bunca zaḥmet ü meşaḳḳatler çeke,
Cenāb-ı Ḥaḳ’dan buña bir dermān irişmeye. Bu taḳdīrce şöyle fehm olınur
ki bunuñ bir vaż‘ı Bārī Ḫudā’ya ḫōş gelmeyüp nübüvvet mertebesinden
düşmiş ola. Ve peyġāmberler dīvānından adı ḥakk olınmış ola.”
didüklerinde bu sözleri Eyyūb’uñ ḳulaġına degüp ziyāde bī-ḥużūr oldı. Ve
bunlaruñ bu ṭa‘nı Eyyūb’a derd üstine derd oldı.
ِِ
Andan Cenāb-ı Ḥażret’e teveccüh idüp 3﴾‫ﲔ‬ َ ‫﴿أَِّﱐ َﻣ ﱠﺴِ َﲏ اﻟﻀﱡﱡﺮ َوأ‬
َ ‫َﻧﺖ أَْرَﺣُﻢ ﱠاﻟﺮاﲪ‬
ya‘nī “Yā Rabb, bunlaruñ bu ṭa‘nı ve nübüvvet derecesinden düşüp
senden kesilmek ġuṣṣası baña żarar virdi. İlāhī, sen esirgeyicilerüñ
esirgeyicisisün.” diyü du‘ā [253b N1] idüp ve lākin yine derdine dermān
istemeyüp, ancaḳ ayrulıḳ ḫaberini işitdüginden incindi. Ve bu
münācātından ṣoñra ebsem oldı. Ve rūzgārı kesilmiş deñiz gibi ditredi, ṭurdı.
ِِ
Pes Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā 4﴾‫ﺿٍّﺮ‬ ُ ‫ﺎﺳﺘَ َﺠْﺒـﻨَﺎ ﻟَﻪُ ﻓَ َﻜ َﺸ ْﻔﻨَﺎ َﻣﺎ ﺑِﻪ ﻣﻦ‬
ْ َ‫ ﴿ﻓ‬diyü
buyurdı. Ya‘nī “Biz ol zamānda Eyyūb’uñ du‘āsını ḳabūl eyledük. Ve daḫı
ol ayrulıḳ iḥtimāli ile çekdügi ġuṣṣadan ve bedenine ‘ārıż olan marażlardan
ḳurtarduḳ.” diyü beyān eyledi. Andan Rabb-i ‘İzzet’den Eyyūb’a ḫiṭāb gelüp
ِ
َ ‫ﺾ ﺑِ ِﺮ ْﺟﻠ‬
ٌ َ َ َ ٌِ َ ‫ﻚ َﻫ َﺬا ُﻣ ْﻐﺘَ َﺴ ٌﻞ‬
5﴾‫رد وﺷﺮاب‬
ْ ‫﴿ارُﻛ‬
ْ ya‘nī “Ayaġuñı yire dep ki bir
6
ṣovuḳ ṣu çıḳsun.” dinildükde Eyyūb ‘aleyhi’s-selām yatduġı yirden ökçesiyle

yir üzerine depüp, hemān-dem bir leẕīẕ ṣovuḳ ṣu çıḳup, emr-i Ḥaḳ ile ḫātūnı
Raḥīme ol ṣudan Eyyūb’ı yayḳayup, andan Eyyūb ‘aleyhi’s-selām ol ṣudan
içüp, ẓāhirinde ve bāṭınında [264b E] marażı ḳalmayup ve yine Ḥaḳ
1 ve//bāl: - N1, R1
2 E nüshasında, iki cümle sonra gelen “Muḳaddem//ṣorarlar idi” kısmı burada yer
almaktadır.
3 Kur’ân-ı Kerîm, Enbiya Sûresi, 21/83, “Şüphesiz ki ben derde uğradım, sen ise
merhametlilerin en merhametlisisin.”
4 Kur’ân-ı Kerîm, Enbiya Sûresi, 21/84, “Biz de onun duasını kabul edip kendisinde dert
namına ne varsa gidermiştik.”
5 Kur’ân-ı Kerîm, Sad Sûresi, 38/42, “Ayağını yere vur! İşte yıkanacak ve içecek soğuk bir
su.”
6 dep: depret R1
sübḥānehu ve te‘ālā rızḳını ve ṭavarlarını ve evlādını evvelki gibi arturup,

1 ِ ‫ ﴿ووَﻫْﺒـﻨَﺎ ﻟَﻪُ أ َْﻫﻠَﻪُ وِﻣﺜْـﻠَﻬﻢ ﱠﻣﻌﻬﻢ ر ْﲪَ ًﺔ ِﻣﻨﱠﺎ وِذ ْﻛﺮى ِﻷُوِﱄ ْاﻷَﻟْﺒ‬buyurup, ya‘nī
﴾‫ﺎب‬ َ ْ َ َ ّ َ ْ َُ ُ َ ََ
“Biz Eyyūb’a ehlini ve oġlını ve ḳızını ve māl ü ṭavarını bir eksiksiz yine
baġışladuḳ. Ve daḫı niçe [358b R1] anlaruñ gibi iḥsān eyledük. Tā ki
kimesnenüñ ṭā‘at u ‘ibādeti yanımuzda żāyi‘ olmaduġını bileler. Ve aña göre
şükrlerin ve ‘ibādetlerin arturalar.” diyü beyān eylemişdür.
Ve Eyyūb ‘aleyhi’s-selāmuñ mu‘cizātı

Mu‘cizātu Cemī‘i’l-enbiyā nām risālede üç mu‘cizesi beyān olınmışdur.
Evvelkisi budur ki marażından şifā bulduġı zamānda2 faḳr u fāḳasına ve māl
ü ṭavarından ayrılup ḳıllet-i bıḍā‘asına binā’en Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā anuñ
sākin olduġı maḥalle altun çekirgeler yaġdurmış idi. Ve bu mu‘cizesini görüp
niçeler īmāna gelmişdür.
[İkincisi]: İkincisi budur ki birgün vilāyetinüñ begini īmāna da‘vet
eyledi. Ve mezbūr beg Eyyūb’dan mu‘cize istedi. Ve “Benüm evimüñ
üsṭüvāneleri yıḳılup yine evim üsṭüvānesiz yıḳılmasun, ṭursun.” didi. Pes
Eyyūb ‘aleyhi’s-selām du‘ā eyledi. Ol begüñ evinüñ dört üsṭüvānesi bile
yıḳıldı. Ve yine ev yıḳılmayup yirinde ḳaldı.3
[Üçincisi]: Üçincisi budur ki Eyyūb ‘aleyhi’s-selāmuñ kūyına ḳarşu bir
serāb var idi. Ya‘nī ṣu gibi görinür idi. Pes ḳavmi recā eylediler. Ol serābuñ
ṣu olmasını istediler. Pes Eyyūb ‘aleyhi’s-selām du‘ā eyledi. Ve ol serābı vardı,
ṭolaşdı. Anuñ du‘āsıyla gerçekden ṣu oldı.
Ve bi’l-cümle Eyyūb ‘aleyhi’s-selām marażlarından şifā bulduḳdan ṣoñra
otuz yıl ‘ömr sürüp andan ṣoñra vefāt eyledi. [254a N1] Oġlı Ẕi’l-kifl ki adı
Fīl idi, vaṣīsi olup yetmiş yıl ḥayātda oldı.
1 Kur’ân-ı Kerîm, Sad Sûresi, 38/43, “Biz ona tarafımızdan bir rahmet ve akıl sahiplerine bir
öğüt olmak üzere ailesini ve onlarla birlikte bir o kadarını bahşettik.”
2 zemānda: - N1, R1
3 ḳaldı: ṭurdı N1, R1
Ẕikr-i Şu‘aybu’n-Nebī ‘aleyhi’s-selām

Mürsel peyġāmberdür. Babası Şem‘ūn bin ‘Anfān bin Medyen bin
İbrāhīm ‘aleyhi’s-selāmdur. Egerçi ki bu vechle nesebinde iḫtilāf itmişlerdür.
Ve ammā eṣaḥḥı budur ki nesebi İbrāhīm ‘aleyhi’s-selām oġlı Medyen’e çıḳa.
Ve peyġāmberlerde 1 bunuñ gibi ẓāhir gözi yapılmış ve bāṭın gözi beḳā
cānibine açılmış nebī görilmemişdür. Ve ziyāde sözi ṭatlu ve kelāmı leẕẕetlü
olmaġla Faḫr-i ‘Ālem ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem “ḫaṭībü’l-enbiyā” diyü ta‘rīf
itmişlerdür.
Ve Şu‘ayb ‘aleyhi’s-selām Şām vilāyetinde Medyen şehrinde sākin olup
emr-i Ḥaḳ ile ol şehrüñ [359a R1] ḫalḳını īmāna da‘vet iderdi. [265a E] Ve
keylleri ve terāzūları ikişer olup, ḫalḳa ḥubūbātı alduḳları keyl ile ṣatmayup,
ve sā’ir metā‘ı iştirā itdükleri terāzū ile ṣatmayup, elbette nāḳıṣını ḳullanup ve
aḳçe alduḳları zamānda vezn ile alup ve eṭrāfını kendüler ḳırḳup, illere
virdükleri zamānda vezn itdürmeyüp, mücerred ṣayu ile virüp, bunuñ gibi
ḥīlelerini ve büte ṭapduḳlarını her çend ki Şu‘ayb ‘aleyhi’s-selām men‘ eylerdi,
aṣlā diñlemezlerdi. Ve sözlerine ‘amel itmezlerdi. Niteki Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de
2﴾‫ﺬب أَﺻﺤﺎب اﻷَﻳﻜ ِﺔ اﻟﻤﺮﺳﻠِﲔ‬
َ َ ْ ُ ْ َ ْ ْ ُ َ ْ َ ‫ ﴿ َﻛ ﱠ‬ya‘nī “Medyen ḫalḳı peyġāmberlerini
tekẕīb eylediler. Ve sözlerine inanup ‘amel eylemediler.” dimekdür. Ve ol
ḳavme “aṣḥāb-ı Eyke” dimege sebeb budur ki Medyen’üñ eṭrāfı mişelü yirler
idi. “Eyke” dinilmege sebeb ol idi.
Ve bi’l-cümle aṣlā ol ḳavm Şu‘āyb’uñ sözin ṭutmazlar idi. Ḥattā ba‘żı
evḳātda 3﴾‫َﻧﺖ َﻋﻠَْﻴـﻨَﺎ ﺑِ َﻌ ِﺰﻳ ٍﺰ‬
َ ‫ﺎك َوَﻣﺎ أ‬
َ َ‫ﻚ ﻟََﺮﲨَْﻨ‬
َ ُ‫﴿وﻟَْﻮَﻻ َرْﻫﻄ‬
َ dirler idi. Ya‘nī “Eger
senüñ ḳavmüñ ve ḳabīleñ ḫāṭırı olmasa seni ṭaşlarla depelerdük. Ve sen
bizüm içimüzde çaḳ şöyle4 ‘izzetlü ve ḥürmetlü kişi degülsün.” diyü söylerler
idi. Ve kendüler īmāna gelmedüklerinden ġayrı Şām cānibinden Şu‘ayb’ı
işidüp īmāna gelmege gelenlerüñ yolların beklerler idi. Ve her birini
ḳorḳıdup “Şu‘ayb’uñ yanına varmañ.” diyü mümkin olduḳça men‘ iderler
idi.
Her çend ki [Şu‘ayb], Nūḥ ve Lūṭ ve Hūd ve Ṣāliḥ ‘aleyhimü’s-selām
ḳavmine olan ‘aẕābı añardı Ve “Allāh’ı bir bilüp peyġāmberine īmān
ِ ِ َ ‫ﱠﻚ ُﺷﻌﻴﺐ واﻟﱠ ِﺬﻳﻦ آﻣﻨُﻮاْ ﻣﻌ‬
getürüñ.” diyü söylerdi, ‫ﻮد ﱠن‬
ُ ‫ﻚ ﻣﻦ ﻗَـْﺮﻳَﺘﻨَﺎ اَْو ﻟَﺘَـ ُﻌ‬ َ َ َ َ َ ُ َْ َ َ ‫﴿ﳔْ ِﺮ َﺟﻨ‬
ُ
1 peyġāmberlerde: peyġāmberlerde bundan ġayrı gelmemişdür ve E

2 Kur’ân-ı Kerîm, Şuara Sûresi, 26/176, “Eyke halkı da peygamberleri yalanladı.”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Hud Sûresi, 11/91, “Eğer kabilen olmasaydı, seni taşa tutardık. Zaten sen
bizce itibarlı biri değilsin.”
4 şöyle: şu ḳadar R1
1 ﴾‫ِﰲ ِﻣﻠﱠﺘِﻨَﺎ‬
diyü cevāb iderlerdi. Ya‘nī “Yā Şu‘ayb eger sen bizden sözüñi
kesmezseñ seni de ve saña īmān getürenleri de şehrimüzden çıḳarup ḳovaruz.
Meger ki siz de bizim milletimüze dönesüz. Ve bizüm ṭarīḳımuzı iḫtiyār
idesüz.” diyü ‘unf ile söylerler idi.
Āḫirü’l-emr Şu‘ayb ‘aleyhi’s-selām bunlaruñ ‘iṣyānından ‘āciz ḳalup,
2 ﴾‫ﲔ ﻗَـ ْﻮِﻣﻨَﺎ ِ ْﳊَِّﻖ‬
َ َْ‫﴿رﺑﱠـﻨَﺎ اﻓْـﺘَ ْﺢ ﺑَـْﻴـﻨَـﻨَﺎ َوﺑ‬
َ
[254b N1 | 359b R1] diyü du‘ā idüp,
ya‘nī “Yā Rabb, bizüm ile ḳavmimüzüñ mābeynini fetḥ eyle. Ve ḥaḳḳı
ḥükmüñle anlara āşkāre eyle.” dimekle Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā anlaruñ
şehrine issilik gönderüp ve iki fersaḫ yir miḳdārı ıraḳda bir bulut daḫı ẓāhir
olup, Medyen ḫalḳı issilikden ṭarılup, gāh ol bulut altına cān atup ve lākin
anda daḫı ḫalāṣ bulmayup, şöyle oldı ki yirden ḥarāret peydā [265b E] olup,
bu ḳavmi tābe içindeki balıḳ gibi ḳaynadup, bu ṭarīḳla cümlesi helāk olup
ve evleri içine girüp, ḳapuların ḳapayup, “Ḫalāṣ olduḳ.” diyenlere daḫı emr-i
Ḥaḳ ile Cebrā’īl ‘aleyhi’s-selām bir ṣayḥa urup, ya‘nī ki bir heybetlü āvāz
yitişüp, anlar daḫı cümleten helāk olup, ancaḳ Şu‘ayb ‘aleyhi’s-selām ve ehl
ü ‘iyāli ve aña īmān getürenler ḫalāṣ bulup, andan ṣoñra niçe zamān daḫı
‘ömr sürüp, gitdükçe māl ü menāli ve evlād u ‘iyāli üreyüp, ḥattā Mūsā
‘aleyhi’s-selām Mıṣr’dan geldügi zamānda Şu‘ayb ‘aleyhi’s-selām ḳızın virüp
Mūsā’yı güyegü3 idindi.4
Ve mu‘cizātından bu üç mu‘cizesi daḫı meşhūrdur. Evvelkisi budur ki
sākin olduġı şehr-i Medyen eṭrāfında bir ḳumlı yir var idi. Ve ol ḳumdan
ḳavmi bī-ḥużūrlar idi. Pes birgün Şu‘ayb ‘aleyhi’s-selām ol ḳumlıġa eli ile
işāret eyledi. Ol maḥalden göçüp āḫar yire vardı.
[İkincisi]: İkincisi budur ki yine şehr-i Medyen eṭrāfında ba‘żı ṭaşlu
yirler var idi. Birgün Şu‘ayb ‘aleyhi’s-selām ol ṭaşlıġı ṭolaşdı. Ve du‘āsı ile
cümlesi baḳır olup ḳavminüñ ġınāsına sebeb oldı.
1 Kur’ân-ı Kerîm, A’raf Sûresi, 7/88, “Ey Şu‘ayb! Andolsun, ya kesinlikle bizim dinimize
dönersiniz ya da mutlaka seni ve seninle birlikte inananları memleketimizden çıkarırız.”
2 Kur’ân-ı Kerîm, A’raf Sûresi, 7/89, “Ey bizim Rabb’imiz kavmimizle bizim aramızı hakk
ile fetih buyur.”
3 güyegü: dāmād N1, R1
4 Nüshalarda “idinüp” şeklinde yazılan bu kelime metin kompozisyonu gereği “idindi”
[Üçincisi]: Üçincisi budur ki birgün Şu‘ayb ‘aleyhi’s-selām bir ṭaġuñ

ṭorusına çıḳmaḳ istedi. Pes ol ṭaġ fi’l-ḥāl alçaldı. Şu‘ayb ‘aleyhi’s-selām üstine
çıḳduḳdan ṣoñra yine ḳalḳup evvelki gibi yükseldi. Ve çöküp ḳalḳmaḳda bir
deve gibi teslīm ile deprendi.
Ẕikr-i Mūsā ‘aleyhi’s-selām

Ulü’l-‘azm peyġāmberdür. Ḥażret-i Ādem’üñ vefāt itdügi zamāndan üç
biñ yıl ve dört yüz on sekiz yıl olınca Mūsā ‘aleyhi’s-selām vilāyet-i [360a R1]
Mıṣr’dan şehr-i İskenderiyye’de dünyāya geldi. Babası Benī İsrā’īl’den
‘İmrān bin Yeṣhur bin Ḳāhat bin Lāvī bin Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selāmdur. Ve
vālidesi Nüceyb1 bint Uşmū’il bin Keyān bin Yaġşān bin İbrāhīm ‘aleyhi’s-
selāmdur. Ve bir rivāyetde anasınuñ adı Nūḥā’il ve laḳabı Nüceyb’dür.
İmdi āgāh ol ki Yūsuf ‘aleyhi’s-selām zamānında pādişāh olan Reyyān
bin Velīd ki fir‘avn-i evvel idi ve Yūsuf’a īmān getürmiş idi, ba‘dehu vefāt
idüp salṭanat fir‘avn-ı ẟānī olan Ḳābūs bin Muṣ‘ab bin Reyyān’a degüp
Yūsuf ‘aleyhi’s-selām anı daḫı2 İslām’a da‘vet itdükçe ‘inād idüp küfr [255a
N1] üzerine ḳalmış idi. Ve Yūsuf ‘aleyhi’s-selām anuñ zamānında vefāt
eylemiş idi.
Niçe zamāndan ṣoñra Ḳābūs daḫı küfr üzerine olup salṭanatı fir‘avn-ı
[266a E] ẟāliẟ olan Velīd bin Muṣ‘ab bin Reyyān’a degmiş idi ki fir‘avn-ı
ẟānīnüñ ḳarındaşıdur. Ve künyeti Ebü’l-‘Abbās’dur. Ve Ḥażret-i Mūsā ile
mācerāsı olan fir‘avn-ı meşhūrdur.
Pes mezbūr Fir‘avn bir derecede cebbār ve bir mertebede mu‘ānid-i
murdār idi ki Yūsuf ‘aleyhi’s-selām zamānından ṣoñra ol vilāyete peyġāmber
gelmemekle geregi gibi ḍalālete düşüp, 3﴾‫َﻋﻠَﻰ‬
ْ ‫ ﴿أَ َ َرﺑﱡ ُﻜ ُﻢ ْاﻷ‬diyü nihāyetsiz
maḫlūḳı kendüye secde itdürüp, bu ṭarīḳla dört yüz yıl salṭanat sürüp ve
zamān-ı salṭanatında bir gice düşinde bir mehīb āvāz işidür ki “Bu yıl şa‘bān
ayında, Cum‘a gicesinde, gicenüñ üç sā‘ati geçdükden ṣoñra ḥaḳāret ile ḳul
idüp ḳullandıġuñ Benī İsrā’īl’den bir oġlan vücūda gelecekdür. Ve senüñ
zevāl-i ni‘metüñ ve helāküñ anuñ elinde olacaḳdur.” [dinilür].
1 “Necīb” biçiminde de okunabilen bu isim E nüshasında “Nüceyb” şeklinde

harekelenmiştir.
2 daḫı: - E, N1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Nâziat Sûresi, 79/24, “Ben sizin en yüce Rabbinizim!”
Vaḳtā ki Fir‘avn uyandı, cümle müneccimleri ve kāhinleri, ḫuṣūṣā vezīri

Hāmān’ı ve sā’ir ümerā ve erkānı yanına getürtdi. Bu düşüñ ta‘bīrini her
birine su’āl eyledi. Müneccimler daḫı ḳırḳ gün mühlet isteyüp, her biri
biyābāna ve ıssızlıḳ yirlere gidüp, ‘ifrītlerden ve şeyāṭīnden bu düşüñ
ta‘bīrine dermān dileyüp, ‘āḳıbet şeyāṭīn şa‘bān ayında ve Cum‘a gicesinde
ve gicenüñ [360b R1] üç sā‘ati geçdükde Mūsā vücūda gelecegin gök
melā’ikesi birbirlerine muştular iken şeyāṭīn işidüp, kāhinlere ve
müneccimlere ḫaber virüp, anlar daḫı Fir‘avn’a ḫaber getürüp, pes Fir‘avn
vüzerāsıyla ve müneccim ü ḥükemāsıyla muḥkem tedbīr idüp, ol beyān
olınan gice geldükde Mıṣr’uñ ve İskenderiyye’nüñ cümle ḫalḳını bir ṣaḥrāya
çıḳarup, “Bu gice cimā‘ itmesünler.” diyü ‘avretlerinden ayırup ve kendüsi
tenhāca İskenderiyye’de serāyına gidüp, pes Mūsā’nuñ babası ‘İmrān ki
ḥiṣāruñ kilīdi anuñ żabṭında idi, ancaḳ Fir‘avn ile ol içerüde ḳalup, fe-ammā
aña daḫı muḥkem tenbīh idüp, “Bu gice serāyuñ ḳapusında yatup, evüñe
varmayup beni bekleyesün.” dimekle ‘İmrān evine varmayup ve lākin ḫātūnı
‘İmrān’ı yoḳlayup, serāy ḳapusına gelüp, buluşup ittifāḳ nefsleri teḳāżā
itmekle ol ḥīnde mücāma‘at idüp, irādet-i Ḥaḳ ile Mūsā ana raḥmine
düşdükde hemān gökyüzinde ziyāde nūr ile ve sā’ir nücūmdan artuḳ heybet
ile yılduzı ṭoġup, gören müneccimler yılduzı gördükde feryād u fiġān idüp,
ṣabāḥa dek [266b E] cemī‘-i [255b N1] ḫalḳa velvele düşüp, ‘İmrān ile
ḫātūnı ise birbirlerine buluşduḳların kimesneye dimeyüp ve Fir‘avn bu
zemzemeden uyanduḳda yine ‘İmrān’ı serāy ḳapusında uyur bulup ve lākin
müneccimler “Elbette ol oġlan bu gice anası raḥmine düşmişdür. Ve uşda
yılduzı da ṭoġmışdur.” diyü yüzlerin yırtup ve ṣaçların ve ṣaḳalların yolup,
āḫir anlaruñ tedbīri ile ol ay Benī İsrā’īl’den vücūda gelen oġlancıḳlardan bir
rivāyetde yetmiş biñ ve1 ba‘żılar ḳavlince yigirmi biñ ma‘ṣūma bir günde
bıçaḳ urılup, cümlesi boġazlanup ve Mūsā’nuñ anasına Ḥaḳ sübḥānehu ve
te‘ālādan vaḥy irişüp, niteki Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de gelmişdür: ‫ُم‬
ِ ِ ِّ‫﴿ َوأ َْو َﺣْﻴـﻨَﺎ إِ َﱃ أ‬
ِ ِ ِ ِ ِ ِِِ
ُ2‫ﻮﺳﻰ أَ ْن أ َْرﺿﻌﻴﻪ ﻓَِﺈ َذا ﺧ ْﻔﺖ َﻋﻠَْﻴﻪ ﻓَﺄَﻟْﻘﻴﻪ ِﰲ اﻟْﻴَِّﻢ َوَﻻ َﲣَ ِﺎﰲ َوَﻻ َْﲢَﺰِﱐ إِ ﱠ َرا ﱡد ِوﻩُ إِﻟَْﻴﻚ َوَِﺟﺎﻋﻠُﻮﻩ‬
َ ‫ُﻣ‬
﴾‫ﲔ‬ َ ‫ ﻣ َﻦ اﻟْ ُﻤْﺮ َﺳﻠ‬Ya‘nī “Biz Mūsā’nuñ vālidesine vaḥy ile bildürdük ki
Mūsā’yı ṭoyınca emzür. Ve Fir‘avn cānibinden Mūsā yoḳlamalu olup [361a
R1] sen andan ḳorḳduġuñ zamānda Mūsā’yı deñize bıraḳ. Ve sen hergiz
1 ve: ve bir rivāyetde N1, R1

2 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/7, “Mûsâ'nın annesine, ‘Onu emzir, başına bir şey
gelmesinden korktuğun zaman onu denize (Nîl'e) bırak, korkma, üzülme. Çünkü biz onu
sana döndüreceğiz ve onu peygamberlerden kılacağız.’ diye ilham ettik.”
ġuṣṣalanma. Ve ‘Oġlum nice oldı ki?’ diyü ġam çekme ki biz anı yine saña
yitişdürürüz. Ve anı mürsel peyġāmberlerden ḳıluruz.”
Pes bu ḫuṣūṣ Mūsā vālidesinüñ göñline düşdükde aṣlā şübhe çekmeyüp,
pāk niyyet ile bāzāra varup, Ḳıbṭīlerden bir müsāfir dülgeri bulup,1 Benī
İsrā’īl’den ṣanup Mūsā içün bir tābūt ıṣmarlayup, ol daḫı “N’eylersün bu
tābūtı?” diyü su’āl eyledükde “Oġlancıġum vardur. Fir‘avn ḳorḳusından
deñize bıraġurın.” didükde ol Ḳıbṭī tābūtı virdügi gibi ‘ale’l-fevr Fir‘avn
ādemlerine, ya‘nī oġlancıḳlar teftīşine me’mūr olan ẓālimlere varup,
Mūsā’nuñ vālidesi tābūt alduġını ve deñize bıraġacaḳ oġlı var idügini
söylemek istedükde irādetu’llāh ile dili ṭutıldı. Aṣlā söylemege ḳādir olmadı.2
Elleriyle işārete başladı. Bunı bu ḥālde göricek Fir‘avn ādemleri ḳodılar.
“Dīvāne ancaḳ.” diyü ḳapudan ṭaşra sürdiler. Hemān ki dükkānına vardı,
yine dili söylemege başladı. Fi’l-ḥāl yine ol ẓālimlere yitişdi. Tābūt ḳıṣṣasını
söylemege sa‘y itdi. Ve lākin tekrār dili ṭutıldı. Tābūtdan rāz açamayup
tekellümden ḳalan ölüye döndi. Bu def‘a daḫı ḳodılar. “Nice bir gelürsün?”
diyü başına3 urdılar.
Pes ol [267a E] Ḳıbṭī bu ḥāli gördi, dükkānına varup, yine söz
söylemege ḳādir olup oturdı. Bunda ḥikmet var idügini bilüp “Bu oġlan hīç
degülse ol peyġāmber olacaḳ oġlandur. Yā Rabb, anı baña göster. Beni anuñ
ümmetinden idüp [256a N1] şeref-i ṣoḥbeti 4 ile baña īmān vir.” diyü
Ḥaḳḳ’a yalvarmaġla du‘āsı maḳbūl oldı. Ve Mūsā zamānına yitişüp aña
īmān getürdi. Ḥattā “Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de 5﴾‫آل ﻓِْﺮ َﻋ ْﻮ َن‬
ِ ‫﴿وﻗَ َﺎل رﺟﻞ ﱡﻣ ْﺆِﻣﻦ ِﻣﻦ‬
ّْ ٌ ٌ َُ َ
āyet-i kerīmesinde āl-i Fir‘avn’dan olan recül ol Mūsā’ya tābūt düzen Ḳıbṭī
idi.” diyü müfessirīn beyān eylemişlerdür.
Bu cānibde Mūsā vālidesi tābūtla evine ṭoġrı giderken Fir‘avn’uñ vezīri
Hāmān’ı oġlancıḳlar teftīşi ile kendü evinden [361b R1] berü gelürken
görüp, “Mūsā’yı buldı, öldürdi.” ẓann eyleyüp, feryād u fiġān eylemekden
kendüyi güçle żabṭ eyleyüp, meger Hāmān ḥadd-i ẕātında ‘İmrān’uñ
evinden çıḳup ve lākin Mūsā anası tābūta gitdükde itmek bişürmek içün
tennūrın yaḳup, pes Hāmān ol maḥalleye varduḳda Mūsā’nuñ büyücek ḳız
ḳarındaşı ḥayrete ṭalup, ġayrı tedārük idemeyüp, Mūsā’yı beşigi ile ol yanan
tennūr içine ṣalup ve ḳapusını ḳapayup, Hāmān ise ol eve girdükde her
1 bulup: - N1
2 söylemege//olmadı: söyleyemedi E
3 başına: başına başına E
4 ṣoḥbeti: naṣīḥati N1
5 Kur’ân-ı Kerîm, Mümin Sûresi, 40/28, “Firavun ailesinden mü'min bir adam”
birini yoḳlayup, tennūrda olmaḳ iḥtimāli ba‘īd olmaġla ḫāṭırına düşmeyüp,

çıḳup ġayrı evleri daḫı yoḳlayuraḳ gitmiş idi.
Vaḳtā ki vālidesi geldi, “Mūsā’yı n’eyledüñ?” diyü ṣordı. Hem-şīresi
vāḳı‘ayı bildürüp ol nūrı tennūra ṣalduġını ḫaber virdi. Pes vālidesi “Ciger-
gūşemi yaḳmışsun ve benüm ḫānmānuma od bıraḳmışsun.” diyü feryād
iderek tennūrı açdı. Ve içerüsine baḳup āteşi teskīn içün gözyaşlarını ṣaçdı.
Anı gördi ki Mūsā beşigi ile ṭurur. Ol tennūr içinde mübārek teni nūr gibi
berḳ urur. Ḫuṣūṣā alnı derilmiş ve eline bir pāre āteş alup oynamaġı ḫōş
görüp hemān-dem vālidesi şād oldı. Ve Mūsā’yı tennūrdan çıḳarup vāfir
emzürdi. Ve bu ḥālleri görmek ile Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālāya tevekküli ziyāde
olup giysicikleri 1 ile tābūta ḳoydı. Ve “bismillāh” diyü i‘tiḳād-ı pāk ile
deryāya bıraḳdı.
Hemān-dem ol baḥr-i bī-kerān Mūsā’nuñ tābūtını ṣadef gibi baġrına
baṣup ḥimāyet eyledi. Ve tābūt içindeki mübārek gövdesini ṣadefdeki dürr-i
şehvār gibi ṣıyānet eyledi.
Bu cānibde ol müneccimler ki gice ṣabāḥa dek uyumayup, [267b E]
Mūsā’nuñ yılduzını gözedüp ṭururlar idi. Mūsā deryāya atılduḳda yılduzı
daḫı yirinden ġā’ib oldı. Müneccimler bu ḥāli görüp ve “Ol oġlan öldi.” diyü
Fir‘avn’a muştulayup Ḳıbṭīlerüñ niçe günler ẕevḳ u ṣafāları ġālib oldı.
Fe-ammā Fir‘avn’uñ dār-ı dünyāda ancaḳ bir ḳızı var idi ki anı cān-ı
ḫabīẟinden artuḳ severdi. Ve lākin ol ḳız bir oñılmaz uyuza mübtelā olmış
idi ki eṭıbbā [256b N1 | 362a R1] anuñ ‘ilācına ḳādir olamamışlar idi. Ve
beẕl-i māl ü menāl ile def‘ine bir çāre bulamamışlar idi. Āḫirü’l-emr
müneccimlere mürāca‘at olınup, anlar bu derdüñ devāsı ġayrı vech ile
mümkin degül idügin bilüp, fe-ammā “Düşenbe gün Nīl kenārında tābūt
ile bir oġlan çıḳsa gerekdür. Ol oġlancıġuñ aġzı yarı, ya‘nī salyarı bu ḳızuñ
marażına şifā olsa gerekdür.” diyü Fir‘avn’a ḥikāyet itmişler idi.
Ve “Bu ẕikr olınan müneccimler eger bu ḫuṣūṣı ve eger Mūsā ne sā‘atde
ṭoġacaġını ve büyüdükde ne olacaġını neden bilmişler idi?” diye su’āl iderseñ
cevābı budur ki tā bizüm peyġāmberimüz Muḥammed Muṣṭafā ṣalla’llāhu
‘aleyhi ve sellem zamānına gelince şeyāṭīnüñ gökyüzinden ‘alāḳaları
kesilmeyüp ol zamānlarda göge çıḳarlardı. Ve ẓuhūra gelecek ḥādiẟeleri
firişteler birbirleri ile söyleşürken işidürlerdi. İnüp müneccimlere ve şeyṭānī
1 giysicikleri: esbābı N1, R1

kāhinlere ḫaber virürlerdi. Aṣlı bu idi ki bu maḳūle umūrı Fir‘avn’a

bildürürlerdi.
Fe-ammā Server-i Enbiyā ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem du‘ā itmek ile
şeyāṭīn göge çıḳmaġa yol bulmaz olup ve çıḳmaḳ istedükde melā’ike anlaruñ
üzerlerine āteş bıraġup, ḥattā gice ile yılduz düşer gibi görinen şihāb
didükleri andan ötüri olup 1﴾‫ﲔ‬ ِ ‫ ﴿وﺟﻌْﻠﻨَﺎﻫﺎ رﺟﻮﻣﺎ ﻟِّﻠﺸﱠﻴ‬ya‘nī “Biz ol şihābı
ِ ‫ﺎﻃ‬َ ً ُُ َ ََ َ
şeyṭānları recm içün atdururuz.” diyü beyān olınduġından daḫı murād bu
idügi ẓāhir ü āşkārdur.
Pes Fir‘avn ki tābūt ḳıṣṣasından ḫaber aldı, ‘avreti Āsiye ve ḳızı ve sā’ir
yaḳın olan ādemleri ile düşenbe güni Nīl kenārındaki ḳaṣrına vardı. Eṭrafı
seyr iderken gözi tābūta rāst geldi. Fi’l-ḥāl gemiler ṣaldılar. Ve ol tābūtı
çıḳarup Fir‘avn’uñ öñine getürdiler. Vaḳtā ki Fir‘avn açdı, baḳdı, Ḥaḳ
sübḥānehu ve te‘ālā Mūsā içün göñline maḥabbet bıraḳdı. Andan Āsiye eline
aldı. Mūsā’nuñ cemālinde nübüvvet nūrını görüp [268a E] deryā-yı ḥayrete
ṭaldı. Ammā ol nūr ancaḳ Āsiye’ye görindi. Fir‘avn’a ve ġayrısına aṣlā
görinmedi. [362b R1]
Ba‘dehu Mūsā’yı Fir‘avn ḳızı eline aldı. Mübārek aġzından aḳan
salyarları merhem gibi yaralarına çaldı. Her nice ki Mūsā’nuñ aġzı yarı
degerdi, ol ḳızuñ yaraları sā‘ati ile oñar, biterdi. Pes Fir‘avn’uñ ḳızı
marażından ḳurtıldı. Ve Mūsā sebebi ile rencine şifā buldı. Cümlesi elden
ele ḳapuşdılar. Ve maḥabbet ü meveddet ile Mūsā’nuñ üstine üşdiler.2 Fe-
ammā müneccimler “Elbette 3 ol didügümüz oġlan budur. Ve bunı ḳatl
eylemek senüñ devletüñe sebebdür.” diyü Fir‘avn’a [257a N1] ibrām
eyledüklerinde Fir‘avn daḫı Mūsā’nuñ ḳatlini cā’iz görüp, ‫َت‬ ِ
ِ ِ ُ ‫﴿وﻗَﺎﻟَﺖ ْاﻣَﺮأ‬
َ
4﴾‫ﱠﺨﺬﻩ وﻟﺪا‬
ً َ َ ُ َ ‫ﻚ َﻻ ﺗَـ ْﻘﺘُـﻠُﻮﻩُ َﻋ َﺴﻰ أَن ﻳَﻨ َﻔ َﻌﻨَﺎ أ َْو ﻧَـﺘ‬ ٍ
َ َ‫ت َﻋ ْﲔ ِّﱄ َوﻟ‬
ُ ‫ ﻓْﺮَﻋ ْﻮ َن ﻗُـﱠﺮ‬Fir‘avn’uñ
‘avreti Āsiye Ḫātūn, Fir‘avn’a yalvarup “Bu oġlancıġı öldürme, baña baġışla
ki gözimüz nūrı ve göñlimüz sürūrı olup şāyed ki bundan menfa‘atler
görevüz.” didükde Fir‘avn-ı bī-dīn “Bundan gelecek menfa‘ate benüm ne
iḥtiyācum vardur?” diyü kibr ṣūretin gösterüp, ḥattā Server-i Enbiyā
ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellemden rivāyet olınmışdur ki “Eger ol ḥīnde Fir‘avn
‘Benim ne iḥtiyācum vardur?’ dimeye idi, ol daḫı Āsiye Ḫātūn gibi söyleye
1 Kur’ân-ı Kerîm, Mülk Sûresi, 67/5, “Onları şeytanlara atılan taşlar yaptık.”
2 üşdiler: düşdiler R1
3 Elbette: - N1, R1
4 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/9, “Firavun'un karısı şöyle dedi: ‘Bana da, sana da göz
aydınlığı (bir çocuk)! Sakın onu öldürmeyin. Belki bize faydası dokunur, ya da onu evlat
ediniriz.’ ”
idi, veyāḫūd sükūt idüp ṭınmaya idi, Allāhu Te‘ālā aña daḫı īmān rūzī
ḳılaydı.” diyü buyurmışlardur.
Ve Āsiye içün Server-i Enbiyā’dan su’āl olınduḳda “Dünyā
ḫātūnlarınuñ ḫayrlusı dört ḫātūndur ki biri ‘İmrān ḳızı Meryem ve biri
Ḫuveylid ḳızı Ḫadīcetü’l-kübrā ve biri Ḥasan ve Ḥüseyn vālidesi
Fāṭımatü’z-zehrā ve biri Muzāḥim1 ḳızı Āsiye’dür.2” diyü buyurmışlardur.
Vaḳtā ki Fir‘avn Mūsā’yı Āsiye’ye baġışladı, Āsiye Ḫātūn ziyāde şād u
ḫandān oldı. 3 Ve Mūsā’ya dāye tedārükine mübāşeret itdi. Ve lākin her
ḳanġı ‘avreti getürdiler ise emmedi. Ve ne ḳadar sa‘y itdiler ise kimsenüñ
memesin aġzına almadı. Niteki Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de ‫اﺿ َﻊ ِﻣﻦ‬ِ ‫﴿وﺣﱠﺮﻣﻨَﺎ ﻋﻠَﻴ ِﻪ اﻟْﻤﺮ‬
ََ ْ َ ْ َ َ
4﴾‫ ﻗـﺒﻞ‬buyurılmışdur. Ya‘nī “Anasından ġayrı cemī‘-i ‘avretlerüñ südüni biz
ُْ َ
Mūsā’ya ḥarām eyledük.” dimekdür.
‘Āḳıbetü’l-emr Mūsā tābūt ile Nīl’den ṭaşra çıḳduġını ve Fir‘avn anı
bulup [363a R1] oġlı gibi ri‘āyet ile ṭutduġını ve lākin cümle Mıṣr ‘avretleri
emzürmege varup Mūsā emmedügini ve bu ḥāl ile ḳalup Mūsā’yı emzürür
bulınmaduġını vālidesi işitdükde ḳalḳup Fir‘avn serāyına gelüp, fe-ammā
kendü oġlı idügini dimeyüp, [268b E] “Ben de ol oġlancıġı tecribe ideyin.”
diyüp, Mūsā’yı eline alup ve memesin aġzına ṣalup, tecribe ṣūretin
gösterürken Mūsā elleri ile pek ṣarıldı. Ve ṭoyınca memelerinüñ südin
emmeyince ṣalıvirmedi. Cümle ‘avretler ta‘accüb eylediler. “Bunuñ ḥikmeti
ne ola?” diyü birbirleri ile söyleşdiler. Āsiye Ḫātūn ise Mūsā vālidesini ḫōş
gördi. Gūn-ā-gūn ḫil‘atler ile kendüye maḥrem idindi. Fir‘avn daḫı gitdükçe
Mūsā’ya maḥabbetde ve yüzine baḳduḳça rıfḳ u şefḳatde daḳīḳa fevt
eylemezdi.
Bu ḥāl ile Mūsā büyüdi. Tamām dört yaşına girdi. Birgün Fir‘avn-ı bī-
dīn dīvān-ḫānesinde oturmış idi. Mūsā’yı öpüp, ḳoçup dizi üstine ḳomış idi.
Anda ḥāżır olan müneccimler Mūsā’nuñ yüzine baḳarlar idi. Niçe ḥikmet
müşāhede idüp birbirlerine diz ḳaḳarlar idi. Bu ḥāletde Mūsā ṣol elini uzatdı.
Fir‘avn’uñ ṣaḳalına yapışup kendüye ṭoġrı [257b N1] çekdi. Nübüvvet
ḳuvveti ile başını ḍarb ile yire indürdi. Ve ṣaġ eli ile yüzine5 bir a‘lā ṭabanca6
1 Muzāḥim: Muzā E | Ḫuzā R1

2 Hadîs-i Şerîf, Ahmed B. Hanbel, Müsned, C. 1, s. 36 ; Hakim, Müstedrek, C. 2, s. 594.
3 oldı: - N1
4 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/12, “Biz, daha önce onun, süt analarının sütünü
emmemesini sağladık.”
5 yüzine: ṣūretine E
6 a‘lā ṭabanca: ṭabanca-i a‘lā R1
çaldı. Ve şaḳırdısı dīvān-ḫāne içine velvele ṣaldı. Fir‘avn Mūsā’nuñ zūrına

ta‘accüb eyledi. 1 Ve ḳasāvetinden dizinden aşaġa bıraḳdı. Gören
müneccimler ise söylemege furṣat buldılar. Ve “Bizüm didügümüz oġlan işte
budur.” diyü başına cem‘ oldılar.
Fir‘avn bir dereceye vardı ki Mūsā’nuñ ḳatline emr eyledi. “Her ne ḥāl
ise varuñ öldürüñ.” diyü söyledi. Fe-ammā Āsiye bu ḳıṣṣadan ḫaber aldı. Ve
isti‘cāl iderek Fir‘avn’uñ yanına vardı. “Bunı ḫod baña baġışlamaduñ mı?”
diyü yine Mūsā’yı ḳatlden ḳurtardı. Ve “Nā-resīde oġlancıḳdur,
bilmedügindendür. Ve saña el uzatduġı kendüyi idrāk ḳılmaduġındandur.”
diyü ‘öẕr eyledi. Ḥattā tecribe içün bir tebsinüñ bir cānibine yanar ḳor ve
bir ṭarafına vāfir altun ḳodurdı. Ve Mūsā’nuñ öñine ḳoyup “Altuna ṣunarsa
‘aḳlı başındadur, [363b R1] āteşe yapışursa kendüsini bilmedügindendür.”
diyü söyledi.
Pes Mūsā diledi ki altuna ṣuna ve Fir‘avn’uñ i‘tiḳādı bir muḥkem
bināya döne. Fi’l-ḥāl emr-i Ḥaḳ ile Cebrā’īl yitişdi. Mūsā’nuñ elini āteşden
yaña ḳaḳıyuvirdi. Hemān-dem Mūsā bir pāre yanar ḳorı aldı. Tereddüd
eylemeyüp aġzına ṣaldı. Ḥattā dilinüñ ucını ḫaşladı.
Ve ba‘żılar rivāyet ider ki Mūsā ‘aleyhi’s-selāmuñ dilinde bir miḳdār
lüknet var idi. [269a E] Ya‘nī söyledügi zamānda ṭutḳun ṭutḳun söylerdi.
Aṣlı ol zamānda āteş ile dilini ḫaşladuġı idi, diyü beyān eylemişlerdür.
Ve bi’l-cümle Mūsā yine ḳatlden ḳurtıldı. Tamām raġbet ü ri‘āyet ile
ṭutıldı. Ve gitdükçe serv-i ḳāmeti ser-efrāz oldı. Fir‘avn’uñ bu maḳūle
maḥabbeti ile tā otuz yaşına vuṣūl buldı. Fe-ammā Mıṣr içinde gezerdi. Ve
Benī İsrā’īl’e ri‘āyet2 ile naẓar iderdi. Ve Ḳıbṭīleri bulduġı yirde başlarını
cüz’ī bahāne ile deper idi. Aṣlā söyleyemezler idi. Ve Fir‘avn’uñ ḫāṭırın
ṣaḳınup Mūsā’ya ṭa‘n eyleyemezler idi. Ḥattā Mūsā’nuñ heybetinden
ḳorḳarlar idi. Ve ba‘żı ‘alāmetlerin görüp peyġāmber olacaġına iḥtimāl
virürler idi.
Cümleden biri Mūsā ‘aleyhi’s-selāmuñ edebi ve ḥicābı bir derecede idi ki
yüzinden ġayrı bir ‘użvını açuḳ ṭutmaz idi. Dā’imā ḥicāb altında ṭutup kimseye
a‘żāsını göstermez idi. Pes Ḳıbṭīler bundan şübheye düşüp “Elbette Mūsā’nuñ
gövdesinde yā baraṣ veyāḫūd bir ġayrı ‘illet olmasa ol daḫı iller gibi yürürdi. Ve
bu vechle bürinmez idi.” diyü müsāvī itdükleri eclden Ḥaḳ celle ve ‘alā
1 zūrına//eyledi: zūrını ‘acebledi E

2 ri‘āyet: raġbet N1
Mūsā’nuñ cismindeki nūrāniyyeti göstermek içün birgün 1 bir tenhā yirde

ṣoyınup, göñlegin bir ṭaş üzerinde ḳoyup, [258a N1] kendüsi ‘uryān olup, Nīl
ṣuyında yayḳanup, ba‘de zamānin çıḳmalu olduḳda ol ṭaş göñlegini götürüp
ḳaçdı. Mūsā ardınca segirdüp, 2«‫ » ﺣﺠﺮ ﺛﻮﰉ‬diyü çaġırup, ya‘nī
“Esbābumı vir.” diyüp, ol ṭaşa feryād idüp, bu ḥāl ile ṭaşı ḳovaraḳ
Ḳıbṭīlerden bir cem‘iyyet üzerine uġrayup, her birisi Mūsā’nuñ gövdesini ve
nūrāniyyetini [364a R1] görüp ve maraż u baraṣdan beri idügi ẓāhir olup,
andan ṭaş ṭurup Mūsā giysisin3 alup, giyüp ve ġażabından birḳaç def‘a ol ṭaşı
urup, el-ān daḫı ḍarbınuñ eẟeri bellü ṭurup, her kişi Mūsā’nuñ bu
kerāmetini görüp ta‘accüb eylemişler idi.
Ammā Benī İsrā’īl, Mūsā’yı añlamışlar idi. Ve peyġāmber olacaġını
‘alāmetlerinden fehm eylemişler idi. Ve lākin Fir‘avn’uñ oġlı gibi olduġını
ta‘accüb eylerler idi. “ ‘Acabā peyġāmberimüz olacaḳ bu degül mi ki?” diyü
şübheye düşerler idi. Ve yine Mūsā’yı tenhā düşürdüklerinde Fir‘avn’uñ
ḍalāletini ve kendülere ihānetini derd ile söylerler idi. Mūsā bunlara “Ṣabr
eyleñ.” diyü cevāb virür idi. Zīrā Yūsuf ‘aleyhi’s-selām zamānından ṣoñra
[269b E] Benī İsrā’īl ḳavmi azup peyġāmberlerin tekẕīb eylemek ile Ḥaḳ
sübḥānehu ve te‘ālā anları fir‘avnlar elinde,4 ya‘nī Ḳıbṭīlerüñ elinde ẕelīl ü
zebūn eylemiş idi.
Şöyle ki Benī İsrā’īl’i ḳuldan artuḳ ḳullanurlar idi. Ve dünyā
meşaḳḳatini cümleten anlara çekdürürler idi. Aṣlı bu idi ki anlar Mūsā’ya
yanar yaḳılurlar idi. Ve “Biz bu ẓālimden ḳaçan ḫalāṣ oluruz.” diyü
aġlaşurlar idi. Aṣlā Mūsā’dan ġayrı mu‘īnleri yoġ-ıdı. Ve Ḳıbṭīlerüñ anlara
eẕāları ṣaçları ṣaġışından artuḳ idi.
Ḥattā birgün bir Ḳıbṭī Benī İsrā’īl’den birini yaḳasından ṭutmış idi. Ve
“Bu, tañrımuz Fir‘avn’a la‘net eyledi.” diyü serāya ṭoġrı sürmiş idi. Vaḳtā ki
Mūsā bunı gördi, ol Benī İsrā’īl’den olan Müslimān bildügi kimse olmaġla
merḥamet eyleyüp ṭurdı. Andan evvel Ḳıbṭī’ye “Ṣalıvir şunı.” diyü ibrām
eyledi. Ve illā ol Ḳıbṭī ‘inād idüp “Bu bizüm tañrımuza sögmişdür.” diyü
söyledi. Pes Mūsā ‘aleyhi’s-selām yitişdi. “La‘net Fir‘avn’a da saña da.” diyü
sögdi. Ve ol Müslimān’ı elinden ḳurtarup Ḳıbṭī’yi bir iki dögdi.
1 birgün: - N1
2 “Ey taş, elbisemi [ver].”
3 giysisin: esbābın N1
4 elinde: - N1, R1
Fe-ammā ol mel‘ūn bellü başlularından olmaġla Mūsā’ya ṣarıldı. “Seni

Fir‘avn’a iledeyin.” diyü herzeler 1 yidi. 2 Andan Mūsā ‘aleyhi’s-selām
3﴾‫ﻛﺰﻩ ﻣﻮﺳﻰ ﻓـﻘﻀﻰ ﻋﻠﻴ ِﻪ‬
ََْ َ َ َ َ ُ َُ َ‫ ﴿ﻓَـ َﻮ‬anı yumruḳ ile urdı. Fi’l-ḥāl mürd olup
cānını cehenneme irgürdi. [364b R1] Fe-ammā Mūsā bunuñ öldügine
maḥzūn oldı. 4﴾‫ﻦ‬ ِ َ‫﴿ﻫ َﺬا ِﻣ ْﻦ َﻋ َﻤ ِﻞ اﻟﺸْﱠﻴ ٰﻄ‬
َٰ didi, turdı. Ya‘nī “Tehevvürüme
şeyṭān bā‘iẟ oldı.” diyü ġuṣṣalandı. Ve tevbe vü istiġfār ile Cenāb-ı Ḥaḳḳ’a
yüz urdı. Fe-ammā bu ḫuṣūṣ bir tenhā yirde olmaġla Ḳıbṭīlerden [258b N1]
kimesne görmedi. Ve bunı kim ḳatl eyledügi bilinmedi.
İrtesi yine Mūsā ‘aleyhi’s-selām çārşūlarda gezerken ol Benī İsrā’īl’den
olan kimesneyi gördi. Yine bir Ḳıbṭī ile yaḳa yaḳaya olmış, dögüşürdi. Vaḳtā
ki Mūsā’yı gördi, meded isteyüp yalvardı. Pes Mūsā ‘aleyhi’s-selām dünki
ٌ ِ‫ى ﱡﻣﺒ‬
ḥarīf idügini bildi. 5﴾‫ﲔ‬ َ ‫ ﴿إِﻧ‬didi. Ya‘nī “Sen bir āşkāre
‫ﱠﻚ ﻟَﻐَ ِﻮ ﱞ‬
azġunsun ki dünki gün daḫı benüm ḳatl-i nefs itmeme sebeb olduñ. Ve yine
bugün de feryāduña yitişecek beni mi bulduñ?” diyü söyledükde ol Ḳıbṭī
işitdi. Ve ḫāṭırında Mūsā’nuñ sözini ḥıfẓ itdi. Andan Mūsā ol Müslimān’uñ
dögüldügine ḳatlanamadı. Yitişüp Ḳıbṭī’nüñ elinden ḳurtardı.
Hemān-dem ol mel‘ūn 6﴾‫ﺲ‬ ِ ‫ﺖ ﻧَـ ْﻔ ًﺴﺎ ِ ْﻷ َْﻣ‬
َ ‫[ ﴿أَﺗُِﺮ ُﻳﺪ أَن ﺗَـ ْﻘﺘُـﻠَِﲎ َﻛ َﻤﺎ ﻗَـﺘَـْﻠ‬270a
E] ya‘nī “Yā Mūsā, dünki gün birisin öldürdügüñ gibi şimdi beni de ḳatl
eylemek mi istersün?” diyü feryād eyledi. Ve ‘ale’l-fevr Fir‘avn’a yitişüp bu
ḳıṣṣayı bir bir söyledi. Ve Mūsā’dan bu söz ṣādır olduġına niçesi şehādet
eyledi. Pes dünki gün ölen mel‘ūnı kim öldürdügi bilinmemiş idi.7 Ve niçe
teftīşler olınup hīç bir vechle bulınmamış idi.
Vaḳtā ki bilindi ve Mūsā idügi muḳarrer oldı, “Ḳanda bulursañuz
Mūsā’yı öldürüñ.” diyü8 fir‘avnīlerüñ bir bölügine ruḫṣat virildi. Hemān-
dem Benī İsrā’īl’den birisi Mūsā’ya geldi. ‫ج‬
ْ َ ُ‫ﻚ ﻟِﻴَـ ْﻘﺘُـﻠ‬
‫ﻮك ﻓَﺎ ْﺧُﺮ‬ َ ِ‫﴿إِ ﱠن اﻟْﻤ َﻸَ َْﲤِﺮو َن ﺑ‬
ُ َ َ
9﴾‫ﺤﲔ‬ِ ‫ﱠﺎﺻ‬ ِ
ِ ‫ﻚ ﻣﻦ اﻟﻨ‬َ ‫ﻟ‬
َ ‫ﱏ‬ِِ‫ إ‬Ya‘nī “Yā Mūsā, Fir‘avn bir bölük kimesneye
َ َ ّ senüñ
1 herzeler: zehreler E
2 yidi: söyledi R1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/15, “Mûsâ da ona bir yumruk indirip onu öldürdü. ”
4 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/15, “Bu, şeytanın işidir.”
5 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/18, “Belli ki sen azgın bir kimsesin.”
6 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/19, “Dün birini öldürdüğün gibi, beni de öldürmek mi
istiyorsun.”
7 bilinmemiş: ma‘lūm olınmamış R1
8 diyü: - N1
9 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/20, “İleri gelenler seni öldürmek için aralarında senin
durumunu görüşüyorlar. Şehirden hemen çık. Şüphesiz ben sana öğüt verenlerdenim.”
ḳatlüñi emr eyledi. Ve her biri seni öldürmek 1 içün arayıgitdi. Bizüm
naṣīḥatimüz budur ki şehrden çıḳup gidesün.” diyü söyledi. ‫ج ِﻣْﻨـ َﻬﺎ‬ َ ‫﴿ﻓَ َﺨَﺮ‬
2﴾‫ﻤﲔ‬ ِ ِ‫ ﺧﺎﺋًِﻔﺎ ﻳ َﱰﻗﱠﺐ ﻗَ َﺎل ر ِب َِﳒِّﲏ ِﻣﻦ اﻟْ َﻘﻮِم اﻟﻈﱠﺎﻟ‬Pes Mūsā ‘aleyhi’s-selām
َ ْ َ ّ َ ُ ََ َ
ḳorḳaraḳ ve ṣaḳınaraḳ Mıṣr’dan ṭaşra3 [365a R1] çıḳdı, gitdi. Ve “Yā Rabbī,
beni bu ẓālimlerden ḳurtar.” diyü münācāt itdi.
Egerçi ki yol, iz bilmez idi ve ḳanda gitdügin idrāk ḳılmaz idi. Fe-ammā
irādetu’llāh ile yolı Şu‘ayb ‘aleyhi’s-selām sākin olduġı Medyen şehrine
ِ ِ‫﴿وﻟَ ﱠﻤﺎ ﺗَـ َﻮ ﱠﺟ َﻪ ﺗِْﻠ َﻘﺎء َﻣ ْﺪﻳَ َﻦ ﻗَ َﺎل َﻋ َﺴﻰ َرِّﰊ أَن ﻳَـ ْﻬ ِﺪﻳَِﲏ َﺳ َﻮاء اﻟ ﱠﺴﺒ‬
ṭoġrıldı. 4﴾‫ﻴﻞ‬ َ Ya‘nī
ḳaçan ki Mūsā’nuñ yolı Medyen şehrine ṭoġrıldı, “Ben Allāh’dan dilerin5 ve
ümmīd iderin ki beni yoluñ ṭoġrısına ḳulaġuzlaya.” diyü tevekkül itdi.
Yoldaşsuz ve zād u zevādesüz ḫavf6 u ḫaşyet çekerek gitdi.
Bu ḥāl üzerine aḫşam irişdi. Ve Mūsā’nuñ taḥayyüri deryāsı başından
aşdı. Fi’l-ḥāl emr-i Ḥaḳ ile Cebrā’īl ve Mīkā’īl ‘aleyhimā es-selām iki yaluñ
yüzli cüvān ṣūretinde geldiler. Ve Mūsā’dan ilerü söyleşürek çekildiler. Mūsā
ki anlaruñ āvāzını işitdi, “Müslimānlar ancaḳ.” diyü vardı, [259a N1]
yitişdi. “Nereden gelürsüz?” diyü su’āl eyledi. Anlar eyitdiler: “Yad illiyüz
ammā ġāyetle ıraḳdan gelürüz.” Andan ismlerin ṣordı. Cebrā’īl eyitdi:
“Benüm adum ‘Abdu’llāh’dur.” didi. Ve Mīkā’īl eyitdi: “Benüm ismüm7
‘Abdu’r-Raḥmān’dur. Ve ikimüz de bir efendinüñ ḳulıyuz.” diyü ḫaber
virdi. Ba‘dehu bunlar da Mūsā’nuñ adını ve ḳandan geldügini ṣordılar. Ol
daḫı adı Mūsā idügini ve Fir‘avn’uñ şerrinden ḳaçduġını beyān eyledi.
Fe-ammā anlar Mūsā’nuñ 8 ḳorḳusını def‘ içün “Zinhār üşenme ki
Fir‘avn’dan [270b E] ḳurtılduñ.” didiler ve gitdiler. Yol Medyen şehrine
ṭoġrı idügin ve Medyen’üñ ıraḳlıġı ve yaḳınlıġı yüriyişe baġlu idügin
söylediler.
Vaḳtā ki gicenüñ bir sā‘ati geçdi, yolları bir ulu aġaç dibine yitdi. Pes
Mūsā’yı oralıḳda ḳodılar. “Şimdi gelürüz.” diyü çekilüp gitdiler. Mūsā her
1 öldürmek: ḳatl itmek R1

2 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/21, “Mûsâ, korku içinde etrafı gözetleyerek şehirden çıktı
ve ‘Ey Rabbim! Beni bu zalim kavimden kurtar.’ dedi.”
3 ṭaşra: - E, N1
4 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/22, “(Şehirden çıkıp) Medyen'e doğru yöneldiğinde,
‘Umarım Rabbim beni doğru yola iletir.’ dedi.”
5 dilerin: dilerin ve ḳorḳarın R1
6 ḫavf: sūz u ḫavf E
7 ismüm: adum N1, R1
8 Mūsā’nuñ: - E
ne ḳadar ki “yā ‘Abda’llāh!” diyü çaġırdı, cevāb gelmedi. Ve ne deñlü ki “yā

‘Abde’r-Raḥmān!” diyü feryād itdi, kimse oy virmedi. Egerçi ki 1 anlaruñ
gitdügini bilmedi. Ve kimler idügini añlamadı. 2 Ve daḫı ilerü gitmeyüp
anda yatdı, diñlendi.
Çün ki [365b R1] ṣabāḥ zamānı 3 oldı, ḳarşudan Medyen şehrinüñ
ḳal‘ası görindi. Mūsā daḫı yap yap çekildi. Ve bir buñar yanına varup bir
miḳdār ḳarār ḳıldı. Andan ol şehrüñ ṭavarları ve ḳoyunları süri süri geldi. Ve
ol ḳuyudan ṣulanmaġa başladı. Ve illā içlerinden iki ḳızlar ḳoyunların ve
ṭavarların ayırdılar. Cümle ḫalḳuñ ṭavarı ṣulanınca anlar tevaḳḳuf itdiler.
Mūsā ilerü vardı. Bunlara 4﴾‫ﻜ َﻤﺎ‬
ُ ُ‫﴿ﻣﺎ َﺧﻄْﺒ‬
َ diyü ṣordı. Ya‘nī “Siz niçün eller
ِ
gibi ṭavarlarıñuzı ṣuvarmazsuz.” diyü söyledi. ‫اﻟﺮ َﻋﺎء‬ ِ ِ
ّ ‫ﺼﺪ َر‬ْ ُ‫﴿ﻗَﺎﻟَﺘَﺎ َﻻ ﻧَ ْﺴﻘﻲ َﺣ ﱠﱴ ﻳ‬
5﴾‫ وأَﺑﻮ ﺷﻴﺦ ﻛﺒِﲑ‬Anlar eyitdiler ki “Bizüm ‘ādetimüz budur ki bu ḫalḳuñ
ٌ َ ٌ َْ َ ُ َ
cümlesi ṭavarların ṣuvarup gitmeyince biz ṭavarımuzı ṣuvarmaġa 6 ḳādir
degülüz. Ve bir pīr-i ża‘īf babamuz vardur ki adı Şu‘ayb’dur. Anuñ da
ḳudreti yoḳdur ki sā’irler gibi gele ve bizüm ḳoyunlarımuz da vaḳti ile
ṣulana.”
Pes Mūsā bunlaruñ sözin işitdi, ziyāde merḥamet ü şefḳat itdi. Ve
“Bundan ġayrı yirde ṣuyıñuz yoḳ mıdur?” diyü ṣordı. Anlar eyitdiler: “Bir
buñar daḫı vardur. Ve illā aġzı bir büyük ṭaş ile ḳapanmışdur. Kimesne
açmaġa ḳādir degüldür.” Andan Mūsā “Ol buñarı baña gösterüñ. ‘İnāyet-i
Ḥaḳ ile aġzı açılur mı, açılmaz mı görüñ.” didükde Mūsā’ya ol buñarı
gösterdiler. Ve kendüler ıracıḳdan ṭurup baḳdılar.
Fi’l-ḥāl Mūsā ‘aleyhi’s-selām “bi’smi’llāhi’l-ḳavī” diyü el ṣundı. Ol ṭaşı
yirinden ḳoparup ḳuyu aġzından giderdi. Egerçi ḳuvvet-i insāniyye ile
ḳopacaḳ nesne degül idi. Ve illā nübüvvet ḳuvveti ile [259b N1] Mūsā’ya
ḳolay geldi. Andan Şu‘ayb’uñ cümle ḳoyunlarını ṣuvardı. Ve cümleden evvel
ḳızlarını evlerine gönderdi. Ve kendüsi bir aġaç gölgesinde yatup istirāḥat
itdi.
Vaḳtā ki Şu‘ayb Peyġāmber bu mācerāyı ṭuydı, ol iki ḳızuñ biri ki
Ṣafūrā idi, “Var [271a E] ol yigidi getür.” diyü gönderdi. Ḳaçan Ṣafūrā ḥicāb
1 cevāb//Egerçi ki: - N1
2 añlamadı: bilmedi E, N1
3 zemānı: - N1, R1
4 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/23, “(Koyunlarınızı burada tutmaktaki) maksadınız ne?”
5 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/23, “Onlar, ‘Çobanlar sulayıp çekilinceye kadar biz
koyunlarımızı sulayamayız. Babamız ise çok yaşlı bir adamdır.’ dediler.”
6 ṣuvarmaġa: ṣuvarup gitmege R1
ِ َ ‫[ ﴿ﻗَﺎﻟَﺖ إِ ﱠن أَِﰊ ﻳ ْﺪﻋ‬366a

iderek Mūsā’ya geldi,1 2﴾‫ﺖ ﻟََﻨﺎ‬ َ ‫َﺟَﺮ َﻣﺎ َﺳَﻘْﻴ‬
ْ‫ﻚأ‬َ َ‫ﻮك ﻟَﻴ ْﺠ ِﺰﻳ‬ُ َ ْ
R1] ya‘nī “Babamuz seni ister ki ṭavarlarımuz ṣuvarduġuñdan ötüri ücret
vire ve saña ri‘āyet eyleye.” diyü söyledi. Pes Mūsā ‘aleyhi’s-selām yirinden
ṭurdı. Çekilüp Şu‘ayb’uñ evine vardı. Ser-encāmını tafṣīl ile bildürdi. Şu‘ayb
ِِ ِ ِ ‫ﻒ َﳒﻮ‬
daḫı 3﴾‫ﲔ‬ َ ‫ت ﻣ َﻦ اﻟْ َﻘ ْﻮم اﻟﻈﱠﺎﻟﻤ‬
َ ْ َ ْ َ‫﴿ﻻ َﲣ‬ َ didi. Ya‘nī “Ḳorḳma ki ol
ẓālimlerden ḳurtılduñ.” diyü söyledi.
Ba‘dehu Mūsā’nuñ ḥüsn-i ḫulḳını, ḫuṣūṣā melāḥatini ve diyānetini
ِ ‫ ﴿إِِﱐ أُِر ُﻳﺪ أَ ْن أ‬ya‘nī “Ben bu iki ḳızımuñ
görüp 4﴾‫ﲔ‬ ‫ﻚ إِ ْﺣ َﺪى اﺑْـﻨَ َﱠ‬
ِ َْ‫ﱵ َﻫﺎﺗ‬ َ ‫ُﻧﻜ َﺤ‬ ّ
birisini saña nikāḥ eylemek isterin.” didükde Mūsā kendünüñ faḳrını ve
evlenmege ve mehr virmege ḳudreti yoġduġını beyān eyledi. Ve lākin Şu‘ayb
‘aleyhi’s-selām 5﴾‫ﻨﺪ َك‬ ِ ‫ ﴿ﻋﻠَ ٓﻰ أَن َْﺟﺮِﱏ َﲦَِٰﲎ ِﺣﺠ ٍﺞ ﻓَِﺈ ْن أَْﲤَﻤﺖ ﻋ ْﺸﺮا ﻓَ ِﻤﻦ ِﻋ‬ya‘nī
ْ ً َ َ ْ َ َ َُ ٰ َ
“Ḳızımuñ mehrine ṭuta sekiz yıl baña ḫidmet itmek ve ḳoyunlarumı görüp
gözetmek şarṭı ile saña ḳızumı virürin. Ve eger on yıla tekmīl idersen daḫı
laṭīfdür.6 Ve ol iki yıl senüñ kendü iyüligindendür.” didükde Mūsā bu ḳavle
rıżā virüp sekiz yıl tamām Şu‘ayb’uñ ḳoyunların güdüp, ḳızınuñ kābīnine
ṭuta ḫidmet itdüginden mā‘adā ivmeyüp, ol iki yılı daḫı ḫidmet ile tekmīl
idüp, tamām on yıla varduḳda Şu‘ayb’uñ büyük ḳızı Ṣafūrā’yı alup, niçe
zamān ḳayınatası yanında ḳalup, ba‘dehu aḳribā ve ta‘alluḳātı ṣıla itmek
içün Mıṣr’a gitmege icāzet istedükde “Ḥālā elüñ yufḳadur. Bir yıl daḫı
bunda ṭur ki ḳoyunlarumuñ bu yıl ḥāṣıl olacaḳ ḳuzıları senüñ olsun.” diyüp,
ol yıl Şu‘ayb’uñ her ḳoyunı ikişer erkek ḳuzı ṭoġurup, ba‘dehu Şu‘ayb yine
icāzet virmeyüp, “Bu yıl daḫı ṭur ki ḳuzılarımuzuñ dişilerin saña virelüm.
Tā ki ma‘īşetüñ anlaruñ ile ola. Dişisiz erkek ḳoyunlardan ādem ne fā’ide
bula.” didükde Mūsā ‘aleyhi’s-selām bir yıl daḫı oturup, ol yılda Şu‘ayb’uñ
her ḳoyunı ikişer dişi [366b R1] ḳuzılayup, bu vechle Mūsā’nuñ ḳoyunları
Şu‘ayb’uñ ḳoyunından artuḳ olup, andan Şu‘ayb ile esenleşüp, gitmelü
olduḳda “İçerüye gir. ‘Aṣālarumdan bir ‘aṣā al, götür.” dimekle Mūsā içerüye
girüp, ‘aṣālardan bir başı çatal ‘aṣāyı [260a N1] getürüp, ṭaşra çıḳduḳda
Şu‘ayb “Ol ‘aṣā emānetdür. Ġayrısını al.” diyüp, Mūsā tekrār içerüye girüp,
1 geldi: geldi ẟümme E

2 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/25, “ ‘Bizim için koyunlarımızı sulamanın ücretini
vermek üzere babam seni çağırıyor.’ dedi.”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/25, “Korkma, o zalim kavimden kurtuldun.”
4 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/27, “Şu iki kızımdan birisini sana nikahlamak istiyorum.”
5 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/27, “Ben, sekiz yıl bana çalışmana karşılık… Eğer sen
bunu on yıla tamamlarsan, o da senden olur.”
6 laṭīfdür: luṭfdur N1, R1
bir ġayrı ‘aṣā almaḳ istedükde yine eline1 [271b E] ol ‘aṣā gelüp, Şu‘ayb yine
‘inād itdükde Mūsā muḳayyed olmayup ve ‘aṣāyı virmeyüp yola
çekildüklerinde2 Şu‘ayb ardlarınca varup, “Ol ‘aṣā bize emānetdür.” diyüp,
mābeynlerinde muḥkem nizā‘ olup, āḫir “Yolda her kime rāst gelürsek ḳāżī
idinelüm. Anuñ ḥükmine rāżī olalum.” diyü giderken Ḥaḳ te‘ālā ādem
ṣūretinde bir firişte gönderüp, pes Şu‘ayb ile Mūsā ‘aṣāyı da‘vā
eyledüklerinde “Yire bıraġuñ. Her ḳanġıñuz alabilürse ‘aṣā anuñdur.”
dimekle Mūsā ‘aṣāyı yire bıraġup, Şu‘ayb ḳuvvet ile yapışup, lākin yirden
ayırup almaġa ḳādir olamayup, fe-ammā Mūsā ‘aleyhi’s-selām ṣunduġı gibi
‘aṣāyı yirden ḳaldurup, bu ṭarīḳla ‘aṣā Mūsā’ya ḥükm olınup, Şu‘ayb yine
Medyen’e dönüp, fe-ammā “Emānetdür.” didügi bu idi ki bir firişte ṣūret-i
beşerde Şu‘ayb’uñ evine gelüp, ol ‘aṣāyı getürüp, “Bunda emānet ṭursun.
Elbette bunuñ bir ṣāḥibi vardur. Ol geldükde viresün.” dimiş idi.
Ve ba‘żılar “Mıṣr’dan çıḳduḳda yol üzerinde Cebrā’īl ve Mīkā’īl ile
buluşduḳda ol ‘aṣāyı virmişler idi.” diyü beyān eylemişlerdür. Ve bir
rivāyetde Şu‘ayb Mūsā’yı ḳoyunların gütmege gönderdükde ol ‘aṣāyı
virmişler idi. Ve “Bunuñ ile ḳoyunları sürüp gözedesün.” diyü ıṣmarlamış
idi.
Ve bi’l-cümle Mūsā ‘aleyhi’s-selām ḫātūnı ile ve tevābi‘i ve ḳoyunları ile
Mıṣr’a ṭoġrı çekildi. Beşinci günde Ṭūr-i Sīnā ṭaġınuñ etegine yitişdi. Aḫşam
olınca anda eglendiler. Ve ol gice muḥkem ḳarañulıḳ ve ḳatı ṣovuḳ olup
furtınalar ve heybetlü yiller esmekle Mūsā ‘aleyhi’s-selām her ne ḳadar ḳaṣd
eyledi ki çaḳmaḳ çaḳa, çaḳması ve çaḳmaġından od çıḳması mümkin
olmayup [367a R1] ve bu ḥāletde ve bunuñ gibi müżāyaḳada ve ḥayretde
iken 3﴾‫ﺐ اﻟﻄﱡﻮِر َ ًرا‬ِ ِ‫ ﴿آﻧَﺲ ِﻣﻦ َﺟﺎﻧ‬ya‘nī Ṭūr-i Sīnā ṭaġınuñ bir cānibinde
َ
āteş görindi. Ve ḫātūnı Ṣafūrā’ya ‫ﺟ ْﺬ َوٍة‬ ‫ﺖ َ ًرا ﻟﱠ َﻌﻠِّ ٓﻰ آﺗِﻴ ُﻜﻢ ِّﻣْﻨـ َﻬﺎ ِﲞٍََﱪ أ َْو‬
ِ َ ُ ‫ﱏ آﻧَ ْﺴ‬
ِِّٓ‫﴿إ‬
َ َُ ْ َ ْ ُ َ َ ِ ‫ ّﻣ َﻦ اﻟﻨﱠﺎ‬didi. Ya‘nī “Ol maḥalde yā çūbānlar durmışdur
4﴾‫ر ﻟﻌﻠﱠﻜﻢ ﺗﺼﻄﻠﻮن‬ 5
ve yāḫūd kārbān ḳonmışdur. Varayın bir miḳdār āteş getüreyin. Veyāḫūd

yolcılar ise yolımuz ḳanda gitdügini ṣorayın.” diyü ‘aṣāsını eline aldı. Ve ol
āteşe ṭoġrı çekilüp gitdi.
1 eline: - N1
2 Şu‘ayb//çekildüklerinde: - R1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/29, “Tur tarafında bir ateş görmüş.”
4 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/29, “Ben bir ateş gördüm, (oraya gidiyorum). Umarım
oradan size bir haber ya da ısınmanız için ateşten bir kor getiririm.”
5 maḥalde: cebelde N1
Vaḳtā ki yaḳın vardı, āteşi bir tāze aġaç üzerinde gördi ki ba‘żılar
“Mersin aġacı idi.” dirler. Ve niçeler “Bögürtlen aġacı idi ki dünyā yüzinde
evvel biten aġaç bögürtlen idi.” diyü ḫaber virürler.
Çün ki [272a E] Mūsā ‘aleyhi’s-selām āteşi yeşermiş aġaç üzerinde gördi,
göñline ḳorḳu ġalebe idüp [260b N1] girüye dönmegi evlā gördi. Fe-ammā
ol aġaçdan bir āvāz geldi ki 1﴾‫ﻚ‬
ِ َ ‫ ﴿إِِّﱐ أَ َ َرﺑﱡ‬ya‘nī “Yā Mūsā, ben senüñ
ِ َ ‫ﻚ إِﻧ‬
Ḫālıḳ’uñam. ﴾‫ﱠس ﻃُﻮى‬
ً ِ ‫ﱠﻚ ﻟْ َﻮاد اﻟْ ُﻤ َﻘﺪ‬ َ ‫ﺎﺧﻠَ ْﻊ ﻧَـ ْﻌﻠَْﻴ‬
ْ َ‫ ﴿ﻓ‬Pes
2 imdi
ayaḳḳablaruñı çıḳar ki pāk yirdesün. Ve Ṭūr-i Sīnā gibi maḳāmdasun. Ve
baña yaḳınsun. ‫ﺎﻋ َﺔ‬ َ ‫ي ۞ إِِ ﱠن اﻟ ﱠﺴ‬ ‫ﺼ َﻼةَ ﻟِ ِﺬ ْﻛ ِﺮ‬
‫ﺎﻋﺒُ ْﺪِﱐ َوأَﻗِِﻢ اﻟ ﱠ‬ْ َ‫﴿إِﻧِﱠﲏ أَ َ ا ﱠُ َﻻ إِﻟَ َﻪ إِﱠﻻ أَ َ ﻓ‬
3﴾‫ﺲ ِﲟﺎ ﺗﺴﻌﻰ‬ ِ ِ
َ ْ َ َ ٍ ‫ُﺧﻔ َﻴﻬﺎ ﻟﺘُ ْﺠَﺰى ُﻛ ﱡﻞ ﻧَـ ْﻔ‬
ْ ‫ ءاَﺗﻴَﺔٌ أَ َﻛ ُﺎد أ‬Ve bi’l-cümle taḥḳīḳ seni ḫalḳ
eyleyen tañrı benüm ki benden ġayrı bir Ḫālıḳ daḫı yoḳdur. İllā cemī‘-i
mevcūdātuñ ṣāni‘i benüm. İmdi baña ‘ibādet eyle. Ve namāz ḳılup dā’imā
beni ẕikr eyle ki taḥḳīḳ ḳıyāmet güni gelecekdür. Ve her kişi ḫayr ve şerr
itdügiñün cezāsını bulacaḳdur.” diyü Rabb-i ‘İzzet’den ḫiṭāb 4 yitişdükde
Mūsā ‘aleyhi’s-selām ayaḳḳablarını çıḳardı. Ve ḫużū‘ u ḫuşū‘ ile secdeye
vardı.
Fe-ammā Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā Mūsā’ya tecellī eyledükde evvelā
kendünüñ birligini ve kendüden ġayrı ḫālıḳ yoġduġını bildürdi ki bu ‘ilme
‘ilm-i tevḥīd dirler. ẞāniyen şerī‘at ṭarīḳını beyān eyleyüp “Baña ‘ibādet eyle.
Ve namāza müdāvemet eyle. Ve beni dā’imā ẕikr eyle. Ve bunca iḥsānuma
şükr eylemegi [367b R1] fikr eyle. Ve ḳıyāmet gelecegini bil. Ve her kişi
‘ameline göre cezāsın bulacaġını idrāk ḳıl.” diyü bildürdi. ẞāliẟen kerāmet ü
ḥükūmet5 ṭarīḳını beyān eyledi.
ِ
6 ﴾‫ﺎي‬
َ ‫ﺼ‬َ ‫ﻮﺳﻰ ۞ ﻗَ َﺎل ﻫ َﻲ َﻋ‬
َ ‫ﻚ َ ُﻣ‬ َ ‫﴿وَﻣﺎ ﺗِْﻠ‬
َ ِ‫ﻚ ﺑِﻴَ ِﻤﻴﻨ‬ َ
Ya‘nī “Ṣaġ elindeki
nedür, yā Mūsā?” diyü buyurdı. Ol daḫı “ ‘Aṣādur.” diyü cevāb virdi.
Ba‘dehu bir ḫiṭāb daḫı gelüp “Ol ‘aṣāyı n’eylersün?”, ya‘nī “Anda olan
ِ ِ ِ ‫﴿أَﺗَـﻮﱠﻛﺄُ ﻋَﻠﻴـﻬﺎ وأَﻫ ﱡ‬
َ ‫ﺶ َﺎ َﻋَﻠﻰ َﻏَﻨﻤﻲ َوِﱄ ﻓ‬
mu‘cizeleri bilür misün?” dinildükde ‫ﻴﻬﺎ‬ ُ َ َْ َ
َ َ
1 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/12, “Şüphe yok ki ben senin Rabb’inim.”
2 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/12, “Hemen ayakkabılarını çıkar. Çünkü sen mukaddes
vadi Tuva'dasın.”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/14-15, “Şüphe yok ki ben Allah'ım. Benden başka hiçbir
ilah yoktur. O halde bana ibadet et ve beni anmak için namaz kıl. Kıyamet mutlaka
gelecektir. Herkes işlediğinin karşılığını görsün diye, neredeyse onu gizleyecek
(geleceğinden hiç söz etmeyecek)tim.”
4 ḫiṭāb: ḫaber R1
5 ḥükūmet: ḥikmet R1
6 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/17-18, “Şu sağ elindeki nedir ey Mûsâ? Mûsâ dedi ki: ‘O
benim değneğimdir.’ ”
﴾‫ُﺧَﺮى‬
ْ‫بأ‬ُ ‫َﻣﺂ ِر‬
1 ya‘nī “Yürüdügüm yirlerde buña ṭayanurın. Ve bunuñla
ḳoyuncıḳlaruma aġaçlardan yapraḳlar silkelerin. Ve maḥallinde yaraḳ yirine
daḫı götürürin. Ve bunlardan mā‘adā ol ‘aṣāda niçe fā’ideler daḫı görürin.”
didükde Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā ‘aṣādaki mu‘cizeyi bildürmek dileyüp
2﴾‫ﻣﻮﺳﻰ‬
َ ُ َ ‫ ﴿أَﻟْ ِﻘ َﻬﺎ‬ya‘nī “ ‘Aṣāyı yire bıraḳ, yā Mūsā.” diyü ḫiṭāb geldi.
ِ
َ ْ َ ٌ ‫ﺎﻫﺎ ﻓَِﺈ َذا َ َ ﱠ‬َ ‫ ﴿ﻓَﺄَﻟْ َﻘ‬Pes Mūsā ‘aṣāyı yire bıraḳdı. İrādet-i Ḥaḳ ile
3﴾‫ﻫﻲ ﺣﻴﺔ ﺗﺴﻌﻰ‬
‘aṣā bir yürür ejderhā oldı.

Vaḳtā ki Mūsā ‘aṣāyı bu ḥāl ile gördi, göñline ḳorḳu ġalebe idüp girüye
döndi. Ve lakin 4﴾‫ُوﱃ‬ َ ‫ﻒ َﺳﻨُﻌِ ُﻴﺪ َﻫﺎ ِﺳ َﲑََﺎ ْاﻷ‬
ْ َ‫﴿ﺧ ْﺬ َﻫﺎ َوَﻻ َﲣ‬
ُ ḫiṭābı geldi. Ya‘nī
“İlerü var ve yine ‘aṣāyı elüñe al. Ḳorḳma [272b E] ki yine biz anı evvelki
gibi ‘aṣā eylerüz.” diyü buyurıldı. Fī nefsi’l-emr Mūsā ki ‘aṣāyı eline aldı,
ejderhālıġı gidüp yine evvelki şekline girdi.
Ba‘dehu Cenāb-ı ‘İzzet’den bir emr daḫı vārid olup ‫اﺿ ُﻤ ْﻢ ﻳَ َﺪ َك إِ َﱃ‬
ْ ‫﴿و‬
َ
5﴾‫ﻚ‬ ِ
َ ‫ َﺟﻨَﺎﺣ‬ya‘nī “Elüñi [261a N1] ceybüñe ṣoḳ ki çıḳardıġuñ zamānda
nūra müstaġraḳ görüp bir kerāmet ve bir gūne ‘alāmet daḫı göresün.”
dinildükde Mūsā ‘aleyhi’s-selām elini ceybine ṣoḳdı. Ve çıḳarduġı zamānda
ol eli nūr gibi berḳ urdı.
Pes bu iki kerāmet ve bunlardan evvel beyān olınan ‘ilm-i tevḥīd ve
şerī‘at Mūsā’yı nübüvvet ile Fir‘avn’uñ da‘vetine göndermek içün ve bu
mu‘cizelere gözi ögrenmek içün ve kāfirler içinde itdügi zamānda ḫavf
itmemek içün olup bunlardan ṣoñra 6﴾‫ﺐ إِ َﱃ ﻓِْﺮ َﻋ ْﻮ َن إِﻧﱠﻪُ ﻃَﻐَﻰ‬ ِ
ْ ‫[ ﴿ا ْذ َﻫ‬368a
R1] ḫiṭābı geldi. Ya‘nī “Var imdi ol azġun Fir‘avn’ı ḥaḳ dīne da‘vet eyle. Ve
mu‘cizelerüñi gösterüp aṣlā ḳorḳmadan söyle ki anlar saña żarara ḳādir
degüllerdür.” diyü ḫaber virildi.
Andan Mūsā ‘aleyhi’s-selāmuñ nübüvveti muḳarrer olup ِّ ‫﴿ َر‬
‫ب ا ْﺷَﺮ ْح ِﱄ‬
7 ﴾‫اﺣﻠُ ْﻞ ُﻋ ْﻘ َﺪةً ِّﻣﻦ ﻟِّ َﺴ ِﺎﱐ ۞ ﻳَـ ْﻔ َﻘ ُﻬﻮا ﻗَـ ْﻮِﱄ‬ ِ
ْ ‫ﺻ ْﺪ ِري ۞ َوﻳَ ّﺴْﺮ ِﱄ أ َْﻣ ِﺮي ۞ َو‬
َ didi. Ya‘nī
1 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/18, “Ona dayanırım, onunla koyunlarıma yaprak
silkelerim. Onunla başka işlerimi de görürüm.”
2 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/19, “Onu yere at ey Mûsâ!”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/20, “Mûsâ da onu attı. Bir de ne görsün o, hızla akan bir
yılan olmuş!”
4 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/21, “Tut onu. Korkma! Biz, onu yine eski durumuna
döndüreceğiz.”
5 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/22, “Elini koynuna sok.”
6 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/24, “Firavun'a git, çünkü o azmıştır.”
7 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/25-28, “Rabbim! Gönlüme ferahlık ver. İşimi bana
kolaylaştır. Dilimdeki tutukluğu çöz ki sözümü anlasınlar.”
“Yā Rabb, çün beni Fir‘avn’a gönderdüñ, baña göñül açuḳlıġı vir. Ya‘nī
bendeki tīzligi gider. Ve ṣabr u taḥammül ile o kāfirlerüñ da‘vetini baña
müyesser ḳıl. Ve daḫı dilümde olan ṭutḳunlıġı gider ki fir‘avnīler añlamada
tereddüd eylemesünler.” diyü du‘ā eyledi.
Zīrā ki Mūsā ‘aleyhi’s-selām tīz ṭarılurdı. Ve küffāruñ aḳvāl ü ef‘āline ṣabr
idemeyecegin bilürdi. Ve daḫı oġlancıḳ iken Fir‘avn ḥużūrında aġzına āteş
alduḳda dili yanup, ḫaşlanup andan ṣoñra ṭutḳun ṭutḳun söylemek üzere
olmaġın “Kāfirler sözüm añlamada tereddüd itmesünler.” diyü ol ṭutḳunlıġı
daḫı zā’il olmasın diledi. 1﴾‫َﺧﻲ‬ ِ ‫ ﴿واﺟﻌﻞ ِّﱄ وِزﻳﺮا ِﻣﻦ أَﻫﻠِﻲ ۞ ﻫﺎرو َن أ‬Ya‘nī
َُ ْ ْ ّ ً َ َْ َ
“Baña kendü ehlümden ḳarındaşum Hārūn’ı daḫı mu‘āvin eyle ki
fir‘avnīleri da‘vetde ihtimām idevüz. Ve saña ṭā‘at u ‘ibādetimüzi muttaṣıl
arturavuz.” didükde 2﴾‫ﻮﺳﻰ‬ ِ
َ ‫ﻚ َ ُﻣ‬ َ َ‫ﻴﺖ ُﺳ ْﺆﻟ‬
َ ‫ ﴿ﻗَ ْﺪ أُوﺗ‬ya‘nī “Diledügüñ saña
virildi, yā Mūsā.” diyü cevāb geldi. Ve bu ẕikr olınan ḥācetleri Ḥaḳ ḳatında
maḳbūl oldı.
Ba‘dehu Mūsā ‘aleyhi’s-selām Mıṣr’da iken ol Ḳıbṭī’yi öldürdügini yād
eyleyüp 3﴾‫ﻮن‬ ِ ُ‫ﺎف أَن ﻳـ ْﻘﺘُـﻠ‬ ِ ‫ ﴿ر ِب إِِﱐ ﻗَـﺘَـْﻠ‬ya‘nī “Yā Rabb,
َ ُ ‫َﺧ‬ َ ‫ﺖ ﻣْﻨـ ُﻬ ْﻢ ﻧَـ ْﻔ ًﺴﺎ ﻓَﺄ‬ ُ ّ َّ
sābıḳan fir‘avnīlerüñ birisini ḳatl eylemiş idüm. Ḳorḳarın ki anlar beni
gördükde [273a E] öldüreler. Ve emrüñi yirine getürmege māni‘ olalar.”
didükde 4﴾‫ﻜ َﻤﺎ ِ َ ﺗِﻨَﺎ‬ ُ ‫ﺼﻠُﻮ َن إِﻟَْﻴ‬ِ ‫ﻴﻚ وَْﳒﻌﻞ ﻟَ ُﻜﻤﺎ ﺳْﻠﻄَﺎ ً ﻓََﻼ ﻳ‬
َ ُ َ ُ َ َ َ ‫ﻀ َﺪ َك َِﺧ‬
ِ
ُ ‫﴿ﺳﻨَ ُﺸ ﱡﺪ َﻋ‬
َ
ya‘nī “Yā Mūsā, ol kāfirler seni öldüremezler. Ve sen ḳarındaşuñla anlara
ġālib olursuz. Ve bizüm āyātımuz ile bir vechle [368b R1] ḳuvvet bulursuz ki
anlar size ulaşamazlar.” 5﴾‫ﻜ َﻤﺎ اﻟْﻐَﺎﻟِﺒُﻮ َن‬ ُ ‫ ﴿أَﻧﺘُ َﻤﺎ َوَﻣ ِﻦ اﺗﱠـﺒَـ َﻌ‬Ya‘nī “Eger siz ve eger
size tābi‘ olanlar ol ḳavme ġāliblersüz. Zinhār ḳorḳmañ ve üşenmeñ.
6﴾‫ﺮي‬ ِ ‫ﻮك ِ َ ِﰐ َوَﻻ ﺗَﻨِﻴَﺎ ِﰲ ِذ ْﻛ‬ َ ‫َﺧ‬
ُ ‫َﻧﺖ َوأ‬
َ ‫ﺐأ‬ ْ ‫ ﴿ا ْذ َﻫ‬İmdi sen de ḳarındaşuñ da
Fir‘avn’a varuñ. Benüm ‘alāmetlerümi gösterüñ. Ve emrümi yirine
getürmege süstlik eylemeñ. 7﴾‫ﺸﻰ‬ َ ‫[ ﴿َﻓـُﻘ َﻮﻻ ﻟَ ُﻪ َﻗـْﻮًﻻ ﻟﱠِﻴًّﻨﺎ ﻟﱠَﻌﻠﱠ ُﻪ ﻳَـَﺘ َﺬﱠﻛﺮ أَْو َْﳜ‬261b
ُ
1 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/29-30, “Bana ailemden birini yardımcı yap. Kardeşim
Hârûn'u.”
2 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/36, “İstediğin sana verildi ey Mûsâ!”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/33, “Ey Rabbim! Şüphesiz ben onlardan birisini
öldürdüm. Onların da beni öldürmelerinden korkuyorum.”
4 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/35, “Seni kardeşinle destekleyeceğiz ve size bir iktidar
vereceğiz de ayetlerimiz sayesinde size (kötü bir amaçla) ulaşamayacaklar.”
5 Kur’ân-ı Kerîm, Kasas Sûresi, 28/35, “Siz ve size uyanlar, galip gelecek olanlardır.”
6 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/42, “Sen ve kardeşin mucizelerim ile (desteklenmiş olarak)
gidin ve beni anmakta gevşeklik göstermeyin.”
7 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/44, “Ona yumuşak söz söyleyin. Belki öğüt alır, yahut
korkar.”
N1] Ve Fir‘avn’a varduġıñuz zamānda sözüñüzi mülāyemetle söyleñ.

Serdlik ile da‘vet idüp ol mütekebbirüñ ‘inādına sebeb olmañ. Ve bu ṭarīḳla
peyġāmberlik bābında taḳṣīr eylemeñ.” diyü emr olındı.1
Ve ol tecellīde Ḫālıḳ ile maḫlūḳ mābeyninde daḫı niçe mülāṭafa vāḳi‘
olduḳdan ṣoñra Mūsā, ehli yanına gelüp, ḳoyunların sürüp, menzil-be-
menzil Mıṣr’a yitişüp, ṭoġrı kendü evlerine varup, ḳonup, babası ‘İmrān’ı
ṣaġ bulmayup ve lākin vālidesi ve ḳarındaşı Hārūn’ı ve ḳız ḳarındaşı
Meryem’i anda bulup, ba‘de-zān görişüp ve bilişüp, irtesi emr-i Ḥaḳ ile
Mūsā ve Hārūn, Fir‘avn ḳapusına varup, bir rivāyetde hemān ol gün
bulışup, ve ba‘żılar ḳavlince iki yıl mülāzemet ile güç ile Fir‘avn’a girüp ve
meclisine dāḫil olduġı zamānda Fir‘avn Mūsā’yı seçüp ve Mıṣr’dan gitmedin
mācerāları ve ol ḳatl ḳıṣṣasını açup, anda Mūsā ‘aleyhi’s-selām kendü
peyġāmberligini ve emr-i Ḥaḳ ile Fir‘avn’ı da‘vete geldügini bildürüp, “Ey
Fir‘avn, bu enāniyyetden çekil. Ve ulūhiyyet da‘vāsından ferāġat ḳıl. Ḫuṣūṣā
tañrınuñ birligini ve benüm peyġāmberligümi bil.” diyü ḫaber virdükde
“Sen kimüñ peyġāmberisün ve seni baña kim göndermişdür?” diyü
temesḫur idüp, Mūsā ‘aleyhi’s-selām daḫı 2﴾‫ﲔ‬ ِ ِ ‫ ﴿رﺑﱡ ُﻜﻢ ور ﱡ‬ya‘nī
َ ‫ ْاﻷ ﱠَوﻟ‬3 ‫ب آ َ ﺋ ُﻜ ُﻢ‬ََ ْ َ
“Beni gönderen bir Ḫālıḳ’dur ki andan ġayrı ṣāni‘ u rāzıḳ4 yoḳdur. Ve sizi
ve atalarıñuzı ve dedeleriñüzi yoḳlıḳdan varlıġa getüren oldur.” diyü cevāb
virüp, andan Fir‘avn-ı la‘īn “Yā Mūsā, sen dīvāne olmışsun. Bu ḥāl ile
ḳalursañ [369a R1] saña zencīr ururın. Ve uṣlanınca zindāna ḳoydururın.”
diyü niçe mühmelāt söyleyüp ve masḫaralıġa almaḳ şekli ile “Mu‘cizeye
ḳādir iseñ göster.” [273b E] didi. 5
Hemān-dem Mūsā ‘aleyhi’s-selām ‘aṣāyı yire bıraġup, bir ‘aẓīm ejderhā
olup, ve ehl-i ‘iṣyān ‘aṣā ejderhā olduġından ḳorḳuya düşüp, cümlesi ḳaçup
ve ol ejderhā Fir‘avn’a ṭoġrı aġız açup, ol daḫı taḫtından inüp, altına girüp,
gizlenüp, hīç bir kimseden meded yitişemeyüp, āḫir “Yā Mūsā, bizi bunuñ
şerrinden ḳurtar. Murāduñ ne ise görilmesine mühlet vir.” diyüp, andan
Mūsā ‘aṣāyı eline alup, yine ‘aṣā şeklinde ḳalup, ba‘dehu elini ceybüñe ṣoḳup
ve çıḳarduġı zamānda ol eli nūra müstaġraḳ çıḳup, fir‘avnīlerüñ gözleri
1 Nüshalarda “olınup” şeklinde yazılan bu kelime cümlenin anlam karışıklığına sebebiyet

verecek kadar uzaması nedeniyle “olındı.” olarak metne alındı.
2 Kur’ân-ı Kerîm, Şuara Sûresi, 26/26, “O, sizin de Rabbiniz, geçmiş atalarınızın da
Rabbidir.”
3 ṣāni‘: ḫālıḳ R1
4 rāzıḳ: rezzāḳ N1
5 didi: diyü E, N1
ḳamaşup ve bu iki mu‘cizeden ‘aḳlları şaşup ve her biri ‫ﺎﺣٌﺮ‬ ِ ‫﴿إِ ﱠن ﻫ َﺬا ﻟَﺴ‬
َ َ
1﴾‫ ﻋﻠِﻴﻢ‬diyü çaġrışup, ya‘nī “Bu bir çoḳ bilür sāḥirdür ki bizi vilāyetimüzden
ٌ َ
ṭaşra sürmek ister.” diyü re’y-i tedbīre düşüp ve “Bunuñ def‘ine çāre2 vāfir
cāẕūlar ve seḥḥārlar getürmekdür. Ve anlaruñ siḥri ile Mūsā’nuñ siḥrini ibṭāl
eylemek gerekdür.” diyü va‘deleşüp, az zamān içinde, bir rivāyetde on beş biñ
ve ba‘żılar ḳavlince üç biñ cāẕū ve seḥḥāre cem‘ idüp, “Bolay ki Mūsā’nuñ
siḥrini ibṭāl idesüz.” diyü her birine va‘deler [262a N1] idüp ve mābeynde
Mūsā ‘aleyhi’s-selām niçesini İslām’a getürüp, Fir‘avn’a ṭapmaḳdan döndürüp,
ḫalḳ bölük bölük Mūsā’ya varmaġa başlayup, Fir‘avn ise men‘ idemeyüp,
ḥayretinden ve kemāl-i dehşetinden “Ol cāẕūlardan meded yitişe.” diyü
ḳatlanup, bu ḥāl üzere bayramları geldükde cümle fir‘avnīler bir yire gelüp ve
Fir‘avn-ı la‘īn sā’ir zamānlardan ziyāde şevket ü zīnet ile taḫtına geçüp, Mūsā
ve Hārūn ‘aleyhimā es-selām ve fir‘avnīler bulduġı cāẕūlar bi’t-tamām ol
meydāna gelüp, yüz yük iplerini ve aġaçlarını bıraġup, andan efsūnlar ile her
biri bir ejder gibi görinüp, ḫalḳı ṭaġıdup, [369b R1] “Mūsā’nuñ ejderi bir
idi. Bunlaruñ vāfirdür.” diyü mel‘ūnlar ögünmege başlayup, ba‘dehu Mūsā
‘aleyhi’s-selām ‘aṣāsını yire bıraġup, fi’l-ḥāl bir ‘aẓīm ejderhā olup, ḳuyruġını
Fir‘avn’uñ otaġı ḳapusına ṭolaşdurup ve ol cāẕūlar ejderhā gösterdügi
ِ ْ‫ﻚ واﻧ َﻘﻠَﺒﻮا‬ِ ِ
aġaçları ve ipleri3 bi’l-külliyye yudup, 4﴾‫ﻳﻦ‬ َ ‫ﺻﺎﻏ ِﺮ‬
َ ُ َ َ ‫ ﴿ﻓَـﻐُﻠﺒُﻮاْ ُﻫﻨَﺎﻟ‬ya‘nī
cāẕūlar maġlūb ve fir‘avnīler rüsvāy u ma‘yūb oldılar.
Ve ammā ba‘de zamānin ‘aṣāyı eline alduḳda yine ‘aṣā olup ve lākin ol
[274a E] iplikler 5 ve aġaçlar ortalıḳda nā-bedīd olmaġla cādūlar siḥr
degüldügini bildiler. Ve mu‘cize idügini idrāk itdiler. ‫ﻳﻦ‬
َ ‫ﺎﺟ ِﺪ‬
ِ ‫﴿ﻓَﺄُﻟْ ِﻘﻲ اﻟ ﱠﺴﺤﺮةُ ﺳ‬
َ ََ َ
َ ُ َ َ َ ُ ِّ ‫ﲔ ۞ َر‬
6﴾‫ب ﻣﻮﺳﻰ وﻫﺎرون‬ ِ ِ ‫ ۞ ﻗَﺎﻟُﻮا آﻣﻨﱠﺎ ﺑِﺮ‬Ya‘nī ol cādūlaruñ
َ ‫ب اﻟْ َﻌﺎﻟَﻤ‬
َّ َ cümlesi
Mūsā’nuñ ayaġına dökildiler. Ve “Cemī‘-i ‘ālemleri yaradan ve Mūsā ile
Hārūn’ı ḫalḳ iden tañrıya īmān getürdük.” diyü İslām’a geldiler. Ve
Fir‘avn’uñ dīninden kemāl-i nefretle çekildiler.
Pes Fir‘avn anlaruñ çekildügini gördi. “Nedür ki Mūsā ile ittifāḳıñuz
vardur?” diyü cümlesini siyāset ile öldürdi. Andan ḳasāvetle serāyına
ḳapanup ḳırḳ gün kendüye kimseyi bulaşdurmadı. Ve mābeynde ḫalḳ bölük
1 Kur’ân-ı Kerîm, Şuara Sûresi, 26/26, “Şüphesiz bu, bilgin bir sihirbazdır.”
2 çāre: çāre içün N1, R1
3 ipleri: iplikleri E
4 Kur’ân-ı Kerîm, Araf Sûresi, 7/119, “Artık orada yenilmişler ve küçük düşmüşlerdi.”
5 ipler: iplikler E
6 Kur’ân-ı Kerîm, Şuara Sûresi, 26/46-48, “Bunun üzerine sihirbazlar derhal secdeye
kapandılar. ‘Alemlerin Rabbine inandık.’ dediler. Mûsâ'nın ve Hârûn'un Rabbine.”
bölük Mūsā’ya varmaḳda ve Allāh’ı bir bilüp resūline inanmaḳda idi.

Fir‘avnīler men‘ idemez idi. “Bizüm Mūsā ile sözimüz yoḳdur.” diyü
söylerler idi.
Ba‘dehu Fir‘avn-ı bī-dīn vezīri olan Hāmān-ı la‘īni çaġırdı. ‫﴿ َ َﻫ َﺎﻣﺎ ُن‬
ِِ ِ ِ ِ ِ‫ﱠ‬ ِ ِ ‫ﱠ‬
َ ‫ﺎب اﻟ ﱠﺴ َﻤ َﺎوات ﻓَﺄَﻃﻠ َﻊ إ َﱃ إﻟَﻪ ُﻣ‬
ُ1‫ﻮﺳﻰ َوإ ّﱐ َِﻷَﻇُﻨﱡﻪ‬ َ َ‫َﺳﺒ‬
ْ ‫ﺎب ۞ أ‬
َ َ‫َﺳﺒ‬
ْ ‫ﺻْﺮ ًﺣﺎ ﻟ َﻌﻠّﻲ أَﺑْـﻠُ ُﻎ ْاﻷ‬َ ‫اﺑْ ِﻦ ِﱄ‬
﴾ ً ‫ َﻛﺎذ‬Ya‘nī “Ey Hāmān, benüm içün bir yüksek köşk binā eyle ki anuñ
üstine çıḳayın. Ve ben Mūsā’yı sözinde kāẕib añların. Ve lākin hele göge
ṭoġrı varayın. Benden ġayrı tañrı var mıdur, göreyin.” didükde vezīri Hāmān
iki yıl tamām maḳdūrını ṣarf itmek ile bir yüksek köşk ve anuñ üzerine bir
‘ālī menāre yapup [262b N1] tamām olduḳda Fir‘avn ol menāreye çıḳup,
gökyüzine [370a R1] baḳup, yirden nice görinürse yine öyle görmekle
“Mūsā zā’id söylermiş. Gökde kimesne yoḳdur. Ve benden ġayrı yirde ve
gökde tañrı vardur, diyenüñ sözi yañlışdur.” diyü küfr ü ‘inādı daḫı artuḳ
olup ve gāhī Mūsā ve Hārūn, Fir‘avn’a varup, ḥaḳ dīne da‘vet itdüklerince
diñlemeyüp, yıldan yıla fesādı ziyāde olup, ḥattā Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de 2 ‫﴿وﻟََﻘ ْﺪ‬ َ
﴾‫ﺎت‬ٍ َ‫ آﺗَـﻴـﻨَﺎ ﻣﻮﺳﻰ ﺗِﺴﻊ آ ٍت ﺑـﻴِﻨ‬ya‘nī “Biz Mūsā’ya Fir‘avn’ı da‘vet içün ṭoḳuz
َّ َ َ ْ َ ُ ْ
dürlü āyet virdük. Ve anı īmāna getürmek niyyetine ṭoḳuz ‘alāmet
gösterdük. Yine İslām’a gelmedi. Ve şirki nihāyet bulmadı.”
Ve bi’l-cümle gāhī iki üç yıl ḳaḥṭ u ḳılletden ḥālleri dīger-gūn oldı. Ve
gāhī yaġmur yaġmamaḳ ile ve gökden çekirge ve bit ve ḳurbaġa ve ḳan
yaġmaḳ ile içdükleri ṣuları ṣırf ḳan oldı. Ve Benī İsrā’īl içinde ḳan içdükleri
‘ayān oldı.
Şöyle ki bir bardaḳdan Benī İsrā’īl içse ṣu idi, ve artanını3 anlara virse
[274b E] yine ḳanlıġı muḳarrer idi. Yine ‘ibret alamadılar. Kendülerin
küfrden ḳurtaramadılar. Ve gāh oldı ki “Mūsā’yı öldürelüm.” didiler. Yine
Benī İsrā’īl’üñ keẟretine ve Mūsā’nuñ ḳuvvetine baḳup cür’et idemediler.
Ḥattā birgün Mūsā ‘aleyhi’s-selām anlaruñ inṣāfa gelmedügine incindi.
4﴾‫ِِﻢ واﺷﺪد ﻋﻠﻰ ﻗـﻠﻮِِﻢ‬ ِ
ْ ُُ ََ ْ ُ ْ َ ْ ‫ﺲ َﻋﻠَﻰ أ َْﻣ َﻮاﳍ‬
ْ ‫﴿رﺑـﱠﻨَﺎ اﻃْﻤ‬
َ Ya‘nī “Yā Rabb, bu kāfirlerüñ
māllarını ṭaş eyle. Ve göñüllerini baġla.” diyü du‘ā eyledi. Ḥaḳ sübḥānehu ve
1 Kur’ân-ı Kerîm, Mümin Sûresi, 40/36-37, “Ey Hâmân! Bana yüksek bir kule yap, belki
yollara, göklerin yollarına erişirim de Mûsâ'nın İlâh’ını görürüm(!) Çünkü ben, onun
yalancı olduğuna inanıyorum.”
2 Kur’ân-ı Kerîm, İsra Sûresi, 17/101, “Andolsun, biz Mûsâ'ya apaçık dokuz mucize verdik.”
3 artanını: artuġını R1
4 Kur’ân-ı Kerîm, Yunus Sûresi, 10/88, “Ey Rabbimiz, sen onların mallarını silip süpür ve
kalplerine darlık ver.”
te‘ālā Mūsā’nuñ du‘āsını ḳabūl idüp cümle mālların ve rızḳların ṭurduġı

yirde ṭaş itdi.
Ve bi’l-cümle Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de 1﴾‫ﺎت‬ ٍ َ‫ ﴿ﺗِﺴﻊ آ ٍت ﺑـﻴِﻨ‬feḥvāsınca ol
َّ َ َ ْ
ṭoḳuz ‘alāmet ki biri ‘asā, ikinci yed-i beyżā, üçinci ḳaḥṭ u ġalā, dördinci
ṭūfān, beşinci çekirge, altıncı bit, yedinci ḳurbaġa, sekizinci ḳan yaġduġı,
ṭoḳuzıncı mā-melekleri ṭaş olduġıdur. Her biri ki vāḳi‘ olurdı, yine Mūsā’ya
varurlar idi. “İnṣāfa gelürüz.” diyü yalvarurlar idi. Ḫuṣūṣā gitdükçe Benī
İsrā’īl’e ‘aẕāb eylemege [370b R1] ve oġlancıḳların ḳırup dürlü dürlü ‘iḳāb
itmege başlamışlar idi. Ve anlar Mūsā’ya gelüp aġladuḳça ‫»أﺳﺘﻌﻴﻨﻮا ﷲ‬
2«‫ وأﺻﱪوا‬ya‘nī3 “Allāh’dan yardum ṭaleb idüñ. Ve bunlaruñ cefālarına ṣabr
eyleñ. Ümmīddür ki Allāhu Te‘ālā Ḳıbṭīleri helāk eyleye. Ve salṭanatlarını

size müyesser ḳıla.” diyü tesellī virür idi.
Fir‘avn-ı la‘īn ise Benī İsrā’īl’i Mūsā’dan ṣormaḳ ḳaṣdına ve yalıñuz
düşürdükde öldürmek niyyetine iki yıl bir yol uġraġı yirde, aḳarṣu
üzerindeki köşkinde oturup, gelüp [263a N1] geçen Benī İsrā’īl ḳavmine
kendünüñ māl ü rızḳını ve salṭanatını ve Mūsā’nuñ faḳr u fāḳasını ve ḳıllet-
i ma‘īşetini söylerdi. “Andan ne umarsuz? Eger ḳādir imişse anuñ māl ü rızḳı
olurdı.” diyü naṣīḥat eylerdi. Ve illā Benī İsrā’īl aṣlā sözin diñlemezler idi.
Ve Mūsā’dan i‘tiḳādların gidermezler idi.
Āḫirü’l-emr cümle Ḳıbṭīler ile ittifāḳ idüp ‫ﺤﻴِﻲ‬ ْ ‫ﺎءﻫ ْﻢ َوﻧَ ْﺴﺘ‬
َ ُ ‫﴿ﺳﻨُـ َﻘﺘِّ ُﻞ أَﺑْـﻨ‬
َ َ
َ ُ ِ َ‫ﺎءﻫ ْﻢ َوإِ ﱠ ﻓَـ ْﻮﻗَـ ُﻬ ْﻢ ﻗ‬
4﴾‫ﺎﻫﺮون‬ ِ
ُ ‫ ﻧ َﺴ‬ya‘nī “Biz yaḳıncacıḳda Benī5 İsrā’īl’üñ evlādını
ḳıraruz. Ve ‘avretlerine işkence iderüz. Ve biz her cihetle anlara ġālibüz. Bu
yaḳında cümlesini ḳahr eylerüz.” diyü tedārük üzere iken Cenāb-ı Ḥaḳ’dan
Mūsā ‘aleyhi’s-selāma vaḥy gelüp 6﴾‫ﻜﻢ ﱡﻣﺘﱠـﺒَـ ُﻌﻮ َن‬ ُ ‫َﺳ ِﺮ ﺑِﻌِﺒَ ِﺎدي ﻟَْﻴ ًﻼ إِﻧﱠ‬
ْ ‫ ﴿ﻓَﺄ‬ya‘nī
“Yā Mūsā, benüm ḳullarum Ḳıbṭīlerden yiter ‘aẕāb çekdiler. İmdi bir gice
anları al. [475a E] Ve erden ve ‘avretden ve ṣaġīr ü kebīrden kimesne ḳoma.
Ḳıbṭīler görmedin cümlesini uydurup çekil, git.” diyü emr olınmaġla Mūsā
‘aleyhi’s-selām Benī İsrā’īl’i cem‘ idüp ve iş görmiş, rūzgār geçürmiş pīrlerle
tedbīr eyleyüp ve Yūsuf ‘aleyhi’s-selām vaṣiyyet itdügi üzere tābūtın bulup,
1 Kur’ân-ı Kerîm, İsra Sûresi, 17/101, “apaçık dokuz mucize.”

2 “Allah’tan yardım dileyin ve sabredin.”
3 ya‘nī: - N1, R1
4 Kur’ân-ı Kerîm, Araf Sûresi, 7/127, “Biz onların oğullarını öldüreceğiz, kadınlarını sağ
bırakacağız. Biz onların üzerinde ezici bir güce sahibiz.”
5 Ve//cihetle: - N1, R1
6 Kur’ân-ı Kerîm, Duhan Sûresi, 44/23, “Allah da şöyle dedi: "O halde kullarımı geceleyin
yola çıkar, çünkü takip edileceksiniz.”
bile götürmeleri muḳarrer olup, muḥarrem ayınuñ ṭoḳuzıncı gicesi hep bir
yire gelüp, ‘avretden ve oġlandan ve ża‘īf pīrlerden ġayrı Benī İsrā’īl’den üç
yüz yigirmi biñ ḳılıca ḳādir, yarar atlu ve niçe piyāde ve genc oġlan ve bi’l-
cümle ol ṭā’ifeden Mıṣr içinde [371a R1] bir kimesne ḳalmayup cemī‘isi
ḳavl yirinde cem‘ olup, Hārūn ‘aleyhi’s-selām öñlerince ve Mūsā ‘aleyhi’s-
selām ardlarınca Nīl kenārın ṭutup, bir uġurdan çekilüp gitmede iken irtesi
ṣabāḥ olduḳda Fir‘avn bu ḥāli ṭuyup, “İyü, ḳurtılduḳ.” diyü gitdüklerine şād
olup ve lākin cümle Ḳıbṭīler Fir‘avn’uñ ḳapusına varup, “Bizüm şimdiye dek
ḫidmetimüzi gören Benī İsrā’īl ḳavmi olup erler ḳulımuz ve ‘avretleri
cāriyelerimüz meẟābesinde iken anlar bir uġurdan çıḳup gideler. Senüñ
devletüñde bizi ḫidmetkārsuz ḳoyalar.” diyü şikāyet itdüklerinde Benī
İsrā’īl’üñ bu vaż‘ ile göçdügi Fir‘avn’a daḫı güç gelüp, ol gün ve gicesi ‘asker
cem‘ idüp, ‘āşūrā güni ‘ale’s-ṣabāḥ elli kerre yüz biñ atlu ve yedi kerre yüz
biñ yaya ile Benī İsrā’īl’üñ ardlarına düşüp, vezīri Hāmān leşker öñince ve
kendüsi bu ẕikr olınan ‘askerden yigirmi kerre yüz biñ güzīde atlu ile leşker
ortasında yüriyüp, muḥkem ılġar itmekle öyle zamānına dek Fir‘avn
leşkerinüñ ḳaravulı Benī İsrā’īl’üñ dümdārına yitişüp, pes Mūsā ‘aleyhi’s-
selāma ḫaber virdüklerinde 1﴾‫ﻦ‬ ِ ‫ ﴿ َﻛ ﱠﻼ إِ ﱠن َﻣﻌِﻲ َرِّﰊ َﺳﻴَـ ْﻬ ِﺪﻳ‬ya‘nī “Ḳorḳmañ 2
َ
ki Allāh’uñ ‘ināyeti bizüm iledür. Ve bize nuṣret yolın göstermesi
muḳarrerdür.” diyü tesellī virüp, andan [263b N1] Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā
“ ‘Aṣāñ ile deñizi ur.” diyü Mūsā’ya vaḥy idüp, Mūsā ‘aleyhi’s-selām daḫı
‘aṣāsı ile deñizi urduḳda deryā on iki bölük olup, her bölüginüñ arası bir
büyük yol açılup, 3﴾‫ﻈﻴ ِﻢ‬ ِ ‫ ﴿ﻓَﺎﻧ َﻔﻠَﻖ ﻓَ َﻜﺎ َن ُﻛ ﱡﻞ ﻓِﺮٍق َﻛﺎﻟﻄﱠﻮِد اﻟْﻌ‬feḥvāsınca deñiz
َ ْ ْ َ
açılduġı gibi her bölügi bir ‘aẓīm ṭaġ gibi ṭurup, ṣu ise hevā yüzine ṭoġrı ḳat
ḳat yıġılup, aṣlā ol açılan yollara ṣu uġramayup, ve Mūsā ‘aleyhi’s-selāmuñ
[275b E] du‘āsı ile ān-ı vāḥidede yiller esüp ve güneş ıssısı daḫı [371b R1]
sā’ir zamānlardan ziyāde olmaġla her yol ḳurıyup, bataḳlıġı gidüp, aṣlā ṭavar
ayaġına zaḥmet virmemesi muḳarrer olduḳda Mūsā ‘askeri hemān ol yolları
ṭutup, çekilüp, deryānuñ ḳarşu yaḳasına ‘azm itdüklerinde fir‘avnīler daḫı
ġayrete gelüp, “Anlar geçdi. Biz geçemez miyüz?” diyü ardlarına düşüp,
cümlesi deryādan açılan yollara yüriyüp, varmaġa ḫavf idenleri emr-i Ḥaḳ
ile Cebrā’īl ve Mīkā’īl ve niçe firişteler diler dilemez ol yollar içine sürüp ve
bu cānibde Benī İsrā’īl ḳavmi ol deñiz içindeki yollara bölük bölük gitmek
1 Kur’ân-ı Kerîm, Şuara Sûresi, 26/62, “Hayır! Rabbim şüphesiz benimledir, bana yol
gösterecektir.”
2 Ḳorḳmañ: Üşenmeñ E
3 Kur’ân-ı Kerîm, Şuara Sûresi, 26/63, “Deniz derhal yarıldı. Her parçası koca bir dağ
gibiydi.”
ile ḥayrete düşüp, “Yā Mūsā, biz senüñle bu yolda gideyoruz. Fe-ammā ol
bir bölüklere giden ḳavmimüzüñ ḥālleri nice ki?” 1 diyü ġamnāk
olduḳlarında Mūsā ‘aleyhi’s-selām du‘ā idüp, fi’l-ḥāl deryā yirinden ḳalḳup,
bir mu‘allaḳ ḳubbe gibi hevā yüzinde ṭurup, pes Benī İsrā’īl cümlesi
birbirlerini ṣaġ ve esen görüp, bu ṭarīḳla cümlesi deryānuñ öte yaḳasına
geçdüklerinde Mūsā ‘aleyhi’s-selām baḥr kenārında ṭurup, “Şimdi Ḥaḳ
sübḥānehu ve te‘ālā Fir‘avn’ı ‘askeri ile ma‘an 2 helāk eylese gerekdür.
Ḳorḳmañ, temāşā eyleñ. Ve her biriñüz ḳudretu’llāhdan ‘ibret aluñ.” diyü
Benī İsrā’īl’e söyleyüp ve Fir‘avn ‘askeri3 tamām deryā ortasına geldüklerinde
Fir‘avn’a ḳorḳu ġalebe idüp, “Hevā yüzinde mu‘allaḳ ṭuran deryāyı görmez
misüz?” diyü Hāmān’a söyleyüp, ol mel‘ūn ise “Mūsā bu baḥri cādūlıġı ile
geçdi. Sen tañrılıġuñ ile geçemez misün?” diyü ṭa‘n eyleyüp, bu ḥīnde Mūsā
‘aleyhi’s-selām bir kerre ‘aṣāsını deñiz kenārına urup, hemān-dem mu‘allaḳ
ṭuran deryā yine eski maḳāmına inüp, Fir‘avn ve cümle ‘askeri ġarḳ olup, fe-
ammā Fir‘avn kendü ġarḳını muḳarrer bildükde ‫ﻨﺖ أَﻧﱠﻪُ ﻻ إِٰﻟَ َﻪ إِﻻﱠ اﻟﱠ ِﺬي‬ ُ ‫﴿ َآﻣ‬
4﴾‫ﻤﲔ‬ ِ ِ‫ﺖ ﺑِِﻪ ﺑـﻨُﻮ إِﺳﺮاﺋِﻴﻞ وأَ َْ ِﻣﻦ اﻟْﻤﺴﻠ‬
َ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ ْ َ‫ َآﻣﻨ‬ya‘nī “Ben īmān getürdüm ol
Allāh’a ki Benī İsrā’īl daḫı aña īmān getürmişdür. Ve ben yirde ve gökde
andan ġayrı ḫālıḳ yoġduġını [372a R1] bildüm. Ve Müslimānlardan
oldum.” didükde Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā cānibinden ‫ﺖ ﻗَـْﺒﻞ‬
5﴾‫ﺪﻳﻦ‬ ُ َ ‫ﺼْﻴ‬
ِ ‫ وُﻛﻨﺖ ِﻣﻦ اﻟْﻤ ْﻔ ِﺴ‬ya‘nī “Yā Fir‘avn, ḳanı bunca zamāndanَ ‫﴿آﻵ َن َوﻗَ ْﺪ َﻋ‬
َ ُ َ َ َ berü ‘iṣyān
idüp ve ‘Ben tañrıyın.’ diyü fesād eyleyüp, salṭanatuña ve ‘askerüñe maġrūr
olduñ. Pes şimdi ġarḳ [276a E] olacaġuñı bildükde mi īmāna gelürsün.”
diyü cevāb [264a N1] virilüp, ḥattā Cebrā’īl ‘aleyhi’s-selām bu ḥīnde deryā
dibinden bir miḳdār balçıḳ alup, Fir‘avn’uñ boġazına ṣoḳup, “Ḥaḳ celle ve
‘alā Fir‘avn’a merḥamet eyleye.” diyü ḳorḳup, “Bir daḫı böyle dimesün.”
diyü tekellümine māni‘ oldı.
Ve’l-ḥāṣıl Fir‘avn’uñ īmānı īmān-ı ye’s olmaġla ḳabūl olınmayup küfr
ile ve ḍalālet üzere ‘askeri ile ġarḳ olduḳdan ṣoñra Benī İsrā’īl ḳavmi şübheye
düşüp, “Yā Mūsā, egerçi Fir‘avn gözümüz öñinde ġarḳ olmışdur. Ve lākin
dört yüz yıl ‘ömr sürüp, pādişāhlıḳ idüp, ‘ömrince ḫastelik görmeyüp, baş
aġrısına bile mübtelā olmayup, yimekde ve içmekde sā’ir maḫlūḳāta
1 nice ki: nicedür R1

2 Fir‘avn’ı//ma‘an: ‘askeri ile Fir‘avn’ı E
3 ‘askeri: - N1
4 Kur’ân-ı Kerîm, Yunus Sûresi, 10/90, “İsrailoğulları'nın iman ettiğinden başka hiçbir ilah
olmadığına inandım. Ben de Müslümanlardanım.”
5 Kur’ân-ı Kerîm, Yunus Sûresi, 10/91, “Şimdi mi?! Oysa daha önce isyan etmiş ve
bozgunculardan olmuştun.”
beñzemeyüp, heftede bir kerre efşāna çıḳup, her ḥāli illere muḫālif olmaġla
ḳorḳaruz ki şimdi daḫı ġarḳ olmamış ola. Ve bir ṭarīḳla çıḳup 1 bizüm
üzerimüze ẓafer bula.” didüklerinde Mūsā ‘aleyhi’s-selām du‘ā idüp, ol deryā
ḥarekete gelüp, Fir‘avn’uñ ve cümle leşkerinüñ ölülerini kenāra bıraġup,
ḫalḳuñ bu şübhesi zā’il olup ve her kişi bunlaruñ mālların ve silāḥların
ṣoymaġa başlayup, egerçi ol şerī‘atde ġanīmet māli ḥarām olmaġla Mūsā
‘aleyhi’s-selām men‘ eylemiş idi.
Ve lākin sözin eslemeyüp 2 ölüleri ṣoymışlar ve mālların ve rızḳların
yaġmālamışlar idi. İrtesi olduḳda Mūsā ‘aleyhi’s-selām Benī İsrā’īl ḳavmi ile
oralıḳdan göçdi. Yine fir‘avnīlerden ‘Amālīḳ neslinden bir maḳāma yitişdi
ki cümlesi büt-perestler idi. Altundan ve gümüşden ṣıġır başı şeklinde bütler
düzüp anlara ṭapmaġı ‘ādet idinmişler idi.
Vaḳtā ki Benī İsrā’īl ṭā’ifesi [372b R1] bunları gördiler, ‫اﺟ َﻌﻞ‬
ْ ‫ﻮﺳﻰ‬َ ‫﴿ َ ُﻣ‬
3 ﴾ٌ‫ﻟﱠﻨَﺎ إِ َﳍًﺎ َﻛ َﻤﺎ َﳍُْﻢ ِآﳍَﺔ‬
ya‘nī “Bunlaruñ bütleri gibi bize de bütler düzivir.”
diyü Mūsā’ya yalvardılar. Hemān ki Mūsā ‘aleyhi’s-selām anlardan bu sözi
ُ ‫﴿إِﻧﱠ‬
işitdi, göñline bir ḳorḳu düşüp azacaḳlarını gümān itdi ve eyitti: ‫ﻜ ْﻢ ﻗَـ ْﻮٌم‬
4﴾‫ ﲡﻬﻠﻮن‬Ya‘nī “Siz bir cāhil ṭā’ife imişsüz.” ‫﴿أَﻏﲑ ا ِ أَﺑﻐِﻴﻜﻢ إِﳍﺎ وﻫﻮ‬
َ ُ َ َْ َ ُ َ ًَ ْ ُ ْ ّ َ ْ َ
5﴾‫ ﻓﻀﻠﻜﻢ‬Ya‘nī ma‘nāsı “Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā size bunca luṭf idüp
ُ
ْ ََ ‫ﱠ‬
fir‘avnīlerüñ elinden ḳurtarmış iken şimdi ben size ġayrı tañrı mı
isteyüvirsem gerek!” diyü men‘ eyledi.
Egerçi sükūt eylediler. Ve ammā ol maḳūle bütlere ṭapmaḳ sevdāsını
göñüllerinde gizlediler. Bu ḥāl üzere cümle Benī İsrā’īl [476b E] ḳavmi tā
ẕi’l-ḳa‘denüñ ġurresine varınca ki on bir ay olur, Mıṣr’a girmeyüp deryā
kenārında ḳarār eylediler. Vaḳtā ki ẕi’l-ḳa‘denüñ ġurresi geldi, Mūsā eyitdi:
“Ḫālıḳ’umuñ benüm ile va‘desi vardur ki Fir‘avn’ı helāk itdükden ṣoñra
otuz gice ‘ibādete meşġūl olam. Andan münācāta çıḳup tañrum ile söyleşem
ve size kitāb getürem. Ve şerī‘at ḥükmini beyān eyleyem.” diyü ol ṭā’ifeyi
oralıḳda ḳodı. Ve Hārūn’ı üzerlerine ḫalīfe dikdi.6 Ve kendüsi yine “Ben bir
aya dek [264b N1] size gelürin.” diyü gitmegi muḳarrer itdi.
1 çıḳup: - R1
2 eslemeyüp: diñlemeyüp R1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Araf Sûresi, 7/138, “Ey Mûsâ! Onların kendilerine ait ilahları (putları)
olduğu gibi sen de bize ait bir ilah yapsana.”
4 Kur’ân-ı Kerîm, Araf Sûresi, 7/138, “Şüphesiz siz cahillik eden bir kavimsiniz.”
5 Kur’ân-ı Kerîm, Araf Sûresi, 7/140, “Sizi âlemlere üstün kılmış iken, Allah'tan başka ilah
mı araştırayım size?”
6 dikdi: naṣb itdi N1
Ve va‘desi ḳırḳ gün idügini unutmış idi. “Bir ayda gelürin.” dimege
bā‘iẟ bu idi. Zīrā Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de ‫ﺸ ٍﺮ‬ ْ ‫ﺎﻫﺎ ﺑِ َﻌ‬ ِ
َ َ‫ﲔ ﻟَْﻴـﻠَ ًﺔ َوأَْﲤَ ْﻤﻨ‬
1﴾‫ ﻓـﺘﻢ ِﻣﻴﻘﺎت رﺑِ ِﻪ أَرﺑﻌِﲔ ﻟﻴـﻠﺔ‬ya‘nī “Biz Mūsā’ya otuz gice va‘de eyledük. Ve
َ ‫ﻮﺳﻰ ﺛَﻼَﺛ‬
َ ‫﴿وَو َاﻋ ْﺪ َ ُﻣ‬
َ
ً َ َْ َ َْ َّ ُ َ ‫ََ ﱠ‬
ol otuzı on gice ile daḫı tamām eyledük. Pes Mūsā’ya va‘demüz ḳırḳ gice ile
tamām oldı.” dimekdür.
Ve bu cānibde Benī İsrā’īl ḳavmi “Yā Mūsā, çünki gidersün ve bize
kitāb-ı şerī‘at getürürsün, bize i‘tiḳād u yaḳīn gelmek içün pīrlerimüzden
birḳaç kimesne bile alıgit ki anlar da tañrınuñ kelāmın işitsünler. Ve bize
geldükleri zamānda gördüklerini ve işitdüklerini taḳrīr itsünler.”
didüklerinde [373a R1] 2﴾‫ﺟﻼً ﻟِّ ِﻤﻴ َﻘﺎﺗِﻨَﺎ‬
ُ ‫ﲔ َر‬
ِ
َ ‫ﻮﺳﻰ ﻗَـ ْﻮَﻣﻪُ َﺳْﺒﻌ‬
َ ‫اﺧﺘَ َﺎر ُﻣ‬
ْ ‫﴿و‬
َ Mūsā
‘aleyhi’s-selām Benī İsrā’īl’den yetmiş nefer pīri iḫtiyār eyledi. Ve “Ben bir
aya dek yine size gelürin.” diyü ḳavmine istimālet virüp ol pīrler ile çekildi,
gitdi.
Vaḳtā ki Ṭūr-i Sīnā’ya vardılar, evvelā bir ay ve tekrār on gün daḫı ṣavm
üzere oldılar. Ve bi’l-cümle ẕi’l-ḳa‘de ayını tamām ve ẕi’l-ḥicce ayınuñ on
günini oruç ṭutdılar.
Berü cānibde Benī İsrā’īl ḳavmi otuz güne dek ḳatlandılar. Gördiler ki
Mūsā gelmedi, ol iḫtiyārlarınuñ ġuṣṣasın çekmege başladılar. Ve “Mūsā
va‘desine gelmemege sebeb ne ola ki?” diyü ṭanışıḳ eylediler. Āḫirü’l-emr
sözi bunuñ üzerine muḳarrer ḳıldılar ki “ ‘Fir‘avnīlerüñ ġanīmeti ḥelāl
degüldür.’ diyü Mūsā bizi men‘ itmiş iken eslemedük ve çıḳan meyyitlerüñ
mālların yaġmāladuḳ. Ekẟer iḥtimāl budur ki Mūsā andan ötüri bize
incinmiş ola. Bu zamāna dek eglenüp va‘desine gelmeye. Pes münāsib olan
budur ki ol alduġımuz māl ü menāli bir yire cem‘ eyleyevüz. Kendümüzde
andan nesne ḳomayup Mūsā’nuñ naṣīḥatini ṭutavuz ki bizden yüz
çevirmeye.” [277a E] diyü ġanīmet mālini bi’l-külliyye devşürdiler. Ve
Hārūn ḳarşusında bir yire yıġaḳodılar.
Ve lākin içlerinde Sāmirī adlu bir kimesne var idi ki aṣlı ‘Irāḳ zemīninde
Mācrī nām büt-perestler kūyından idi.3 Egerçi ki kendüsi Mıṣr’da büyüyüp
ve Mūsā’ya īmān getürmiş idi, fe-ammā vaṭanı olan kūy ḫalḳı buzaġu başı
şeklinde bütlere ṭapmaḳ üzere olmaġın bunuñ daḫı büte ṭapmaġa meyli var
1 Kur’ân-ı Kerîm, Araf Sûresi, 7/142, “Mûsâ’ya otuz gece süre belirledik, buna on (gece) daha
kattık. Böylece Rabbinin belirlediği vakit kırk geceye tamamlandı.”
2 Kur’ân-ı Kerîm, Araf Sûresi, 7/155, “Mûsâ, kavminden, belirlediğimiz yere gitmek için
yetmiş adam seçti.”
3 Ki//idi: - N1
idi. ‘Ale’l-ḫuṣūṣ Benī İsrā’īl ḳavmi ‘Amāliḳa üzerine gelüp, bütlerin görüp,
“Bize de böyle bütler düzivir.” diyü Mūsā’ya iḳdām eyledüklerinde Sāmirī
işidüp ḥaẓẓ eylemiş idi. Ve “Bunları azdurmaḳ ḳolay ancaḳ.” diyü ḫāṭırında
ṣaḳlamış idi.
Ve kendüsi [265a N1] Mıṣr’da ṭoġup Mūsā vücūda geldügi zamānda
ḳırılması emr olınan oġlancıḳlardan idi. Fir‘avn ḳorḳusından [373b R1]
anası bir maġāreye bıraġup gitmiş idi. Ve Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālānuñ emri
ile Cebrā’īl ‘aleyhi’s-selām varup, ḳanadı ucını Sāmirī’nüñ aġzına virüp tā
büyüyince bu vechle ġıdāsını virmiş idi. Pes kāmil yigit olduḳdan ṣoñra
Cebrā’īl ‘aleyhi’s-selāmuñ izinden bir avuç ṭopraḳ alsa cemādātdan her neye
ki ṣaçsa ḥayāt bulup ẕī-rūḥ olacaġını Mūsā’dan işitmiş idi. Ve “Kim bile, bir
zamānda gerek ola.” diyü Cebrā’īl izinden bir avuç ṭopraḳ alup yanında ḥıfẓ
eylemiş idi. Ve kendüsi bir derecede üstād ḳuyumcı idi ki ṣan‘atında
mahāreti ve ġayrılardan ziyāde ḳudreti muḳarrer idi.
Vaḳta ki Mūsā va‘desine gelmedi, Sāmirī “Furṣāt ġanīmetdür.” diyü
Benī İsrā’īl bir yire cem‘ eyledügi ġanīmet mālini āteş ile yaḳdı. Ve altunını
ve gümüşini ayru ayru ṣızurup buzaġu endāmında bir büt peydā eyledi. Ve
Cebrā’īl izinden alduġı ṭopraḳdan üzerine ṣaçup ol büti ḥarekete getürdi.
Ḥattā sā’ir buzaġular gibi bögürmege başladı. Ve Benī İsrā’īl’e ‫ﻜ ْﻢ‬ ُ ‫﴿ﻫ َﺬا إِ َﳍ‬
1﴾‫ﺴﻲ‬ ِ َ‫ وإِﻟَﻪ ﻣﻮﺳﻰ ﻓَـﻨ‬didi. Ya‘nī “Sizüñ de Mūsā’nuñ da tañrısı işteُ budur. َ
َ َ ُ ُ َ
Nihāyet Mūsā bunuñ maḳāmın unıdup aramaġa başladı. Bu ise kendüsi size
gelüp cemāli ile teşrīf itdi. İmdi buña secde eyleñ ki Mūsā’yı ve sā’ir
pīrleriñüzi size ṣaġ ve esen getüre.” diyince Benī İsrā’īl cümlesi buzaġuya
secde idüp, ancaḳ Hārūn’a tābi‘ olan on iki [biñ] ādem ḳalup, anlar secde
eylemeyüp, mā‘adāsı cemī‘an kāfir olduḳda Hārūn ‘aleyhi’s-selām bunlar ile
cenge ve naṣīḥate başlayup ve lākin kimesne eslemeyüp ‫ﲔ‬ ِِ ِ
2﴾‫ﺟﻊ إِﻟﻴـﻨﺎ ﻣﻮﺳﻰ‬ ِ َ ‫ﱠﱪ َح َﻋﻠَْﻴﻪ َﻋﺎﻛﻔ‬
َ ْ ‫﴿ﻟَﻦ ﻧ‬
‫ﺮ‬
َ ُ َ َْ َ َْ ‫َ ﱠ‬ ‫ـ‬‫ﻳ‬ ‫ﱴ‬‫ﺣ‬ [277b E] ya‘nī “Tā Mūsā gelince biz bu ḥāl üzere
3
ṭururuz.” diyü Sāmirī siḥri ol ḳavmi ḍalālete düşürmiş idi. Ol buzaġuya
secde eylemege müdāvemet eylemişler idi.
Bu cānibde Mūsā ‘aleyhi’s-selāmuñ [374a R1] ḳırḳ gün ṣavmı ve
‘ibādeti tamām olduḳdan ṣoñra muḳaddemā āteş gördügi münācāt yirine
1 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/88, “Bu sizin de ilahınızdır, Mûsâ'nın da ilahıdır. Öyle
iken Mûsâ, (ilahını burada) unuttu (da onu Tur’da aramaya gitti).”
2 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/91, “Mûsâ bize dönünceye kadar buzağıya ibadet etmeye
devam edeceğiz.” | N1 ve R1 nüshalarında âyetin ilk iki kelimesi yanlış yazılmıştır.
3 siḥri: suḫrı E
gidüp, ardınca ol yetmiş kişi daḫı bile sa‘y idüp, pes Ḥaḳ sübḥānehu ve
te‘ālānuñ emri ile Mūsā’yı bir aḳ bulut ḳaplayup, şöyle ki ḥicāb altında
ḳalup, ba‘dehu Sāmirī’nüñ itdügi siḥri 1 ve Benī İsrā’īl’üñ buzaġuya
ṭapduḳlarını Ḥaḳ celle ve ‘alā beyān idüp, andan ‫ﱠﺎس‬ ِ ‫ﻚ َﻋﻠَﻰ اﻟﻨ‬
َ ُ‫اﺻﻄََﻔْﻴـﺘ‬
ْ ‫﴿إِِّﱐ‬
2﴾‫ﺮﺳﺎﻻِﰐ وﺑِﻜﻼ ِﻣﻲ‬
َ َ َ َ َ ِ ِ‫ ﺑ‬ya‘nī “Ben seni ḫalḳ üzerine peyġāmberlik [265b N1]
içün iḫtiyār eyledüm. Ve seni Kelīm idindüm. Senüñle söyleşdüm. ‫ﺨ ْﺬ‬ ُ َ‫﴿ﻓ‬
3﴾‫ ﻣﺎ آﺗـﻴـﺘﻚ‬İmdi saña virdügüm nesneyi ṭut ve muḥkem ṣaḳla. Ve ḥükmi
َ ُ َْ َ
ile ‘amel eyle. Ve ḳavmüñe daḫı ‘amel itdür.” diyü birḳaç levḥ üzerinde
Tevrāt’ı Mūsā’ya virdi ki yüz biñ ve yigirmi āyet idi.
Fe-ammā ẕikr olınan levḥlerüñ ne idüginde iḫtilāf vāḳi‘ olup İşrāḳu’t-
tevārīḫ yazduġı üzere zümürrüdden ve Ṭaberī ḳavlince yā altun veyāḫūd
ḳırmızı yāḳūtdan üzerlerinde Tevrāt yazılmış idi.
Ba‘dehu Mūsā ‘aleyhi’s-selām 4﴾‫ﻚ‬ ِّ ‫﴿ر‬
َ ‫ب أَِرِﱐ أَﻧﻈُْﺮ إِﻟَْﻴ‬ َ ya‘nī “Yā Rabb,
baña kendüñi göster ki saña naẓar ḳılayın. Kelāmuñ ile ṣafā bulduġum gibi
rü’yetüñle daḫı müşerref olayın.” didükde 5﴾‫“ ﴿ﻟَﻦ ﺗَـﺮِاﱐ‬Yā Mūsā, sen beni
َ
göremezsün. Ve benüm tecellüme ṭāḳat getüremezsün.” ‫ﻦ اﻧْﻈُْﺮ اِ َﱃ‬ ِ ‫﴿وٰﻟ ِﻜ‬
َ
6﴾‫ﻞ‬ ِ َ‫اﳉَﺒ‬
ْ Ya‘nī “Ḳarşuñdaki ṭaġa tecellī eyleyeyin. Sen aña naẓar ḳıl. Ve
ِ
benüm tecellüme ṭāḳat getürebilür mi, evvel anı bil. ‫ف‬ ْ ‫﴿ﻓَِﺈن‬
َ ‫اﺳﺘَـ َﻘﱠﺮ َﻣ َﻜﺎﻧَﻪُ ﻓَ َﺴ ْﻮ‬
7﴾‫اﱐ‬ ِ‫ ﺗَـﺮ‬Eger ol ṭaġ yirinde ṭurursa ve tecellī nūrına ṭāḳat getürür ise sen de
َ
beni görebilürsün. Ve benüm rü’yetümi heves ḳılursun.” diyü ḫiṭāb
olınup andan ṣoñra 8﴾‫ﺻﻌِ ًﻘﺎ‬ ِ
َ ‫ ﴿ﻓَـﻠَ ﱠﻤﺎ َﲡَﻠﱠﻰ َرﺑﱡﻪُ ﻟْﻠ َﺠﺒَ ِﻞ َﺟ َﻌﻠَﻪُ َدﻛﺎ َو َﺧﱠﺮ‬ya‘nī
َ ‫ﻣﻮﺳﻰ‬
hemān-dem ki Ḥaḳ celle ve ‘alā ol ṭaġa tecellī eyledi ve ‘aẓameti nūrınuñ bir
pertevini ‘arż eyledi, ol ṭaġ pāre pāre oldı. Ve Mūsā ‘aleyhi’s-selām
heybetinden hayḳırup [374b R1] düşdi. Ve ‘aḳlı bi’l-külliyye başından
gitdi.
Rivāyet iderler ki ol ṭaġ altı pāre olup Şām vilāyetinden ḳalḳdı. Ve
Ḥicāz ṭaraflarına naḳl itdi ki biri Yeẟrib ve biri Ġānūr ve biri Ḥarrān 9
1 siḥri: suḫrı E
2 Kur’ân-ı Kerîm, Araf Sûresi, 7/144, “Ey Mûsâ! Vahiylerim ve konuşmamla seni insanlar
üzerine seçkin kıldım.”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Araf Sûresi, 7/144, “Öyleyse sana verdiğimi al.”
4 Kur’ân-ı Kerîm, Araf Sûresi, 7/143, “Rabbim! Bana (kendini) göster, sana bakayım.”
5 Kur’ân-ı Kerîm, Araf Sûresi, 7/143, “Beni (dünyada) katiyen göremezsin.”
6 Kur’ân-ı Kerîm, Araf Sûresi, 7/143, “Fakat (şu) dağa bak.”
7 Kur’ân-ı Kerîm, Araf Sûresi, 7/143, “Eğer o yerinde durursa sen de beni görebilirsin.”
8 Kur’ân-ı Kerîm, Araf Sûresi, 7/143, “Rabbi, dağa tecelli edince onu darmadağın ediverdi.
Mûsâ da baygın düştü.”
9 Ḥarrān: Ḫarān N1, R1
ṭaġlarıdur. Ve evvel pāresi Medīne cānibine düşdi ki biri Uḥud ve biri Emevī
[278a E] ve biri Deḳān1 ṭaġlarıdur. Pes ṭaġa olan tecellī Mūsā’ya olaydı,
yanup kül olmaḳ muḳarrer idi.
Ve’l-ḥāṣıl ba‘de zamānin Mūsā’nuñ ‘aḳlı başına geldi. Tevbe ve istiġfār
idüp ve tecellī ṭaleb eyledügine nādim olup, Tevrāt ile levḥlerini götürüp, ol
pīrlere geldükde “Yā Mūsā, egerçi ki senüñ münācātuñ işütdük ve lākin Ḥaḳ
te‘ālānuñ cevābın işitmedük. Ve cemālini temāşā itmedük. Bu taḳdīrce
bizüm bunda geldügimüzden murād ḥāṣıl olmadı.” didüklerinde hemān ol
aḳ bulut yine geldi. Mūsā’yı ve ol pīrleri ḥicāb içine aldı. Cümlesi Ḥaḳ
te‘ālānuñ emr ü nehyini işitdiler. Ve Mūsā’nuñ münācātına luṭf ile cevābını
istimā‘ itdiler.
Andan ṣoñra 2﴾ً‫ﺟ ْﻬﺮة‬ َ َ‫ﻮﺳﻰ ﻟَﻦ ﻧـ ْﱡﺆِﻣ َﻦ ﻟ‬
َ َ َ‫ﻚ َﺣ ﱠﱴ ﻧَـَﺮى ا ﱠ‬ َ ‫ ﴿ َ ُﻣ‬ya‘nī “Egerçi
ki biz bu āvāzı işidürüz, ve lākin Allāhu Te‘ālā’yı āşkāre görmeyünce saña
inanmazuz.” diyü nizā‘ itdüklerinde fi’l-ḥāl [266a N1] bir heybetlü āvāz
işidildi. Ve cihānda ḳarañulıḳ ve gök gürlemesi ẓuhūr eyledi. Bu heybetden
ol yetmiş kişi bir uġurdan helāk oldı, cānları çıḳdı.
Mūsā ‘aleyhi’s-selām daḫı buzaġuya ṭapduḳları içün Cenāb-ı Ḥaḳ’dan
Benī İsrā’īl’e ḫışm oldı, añlayup “Yā Rabbī, Benī İsrā’īl’den birḳaç sefīhler
bilmezlik eylemekle bizi bile mi helāk idersün?” diyü münācāt idüp ve
bunlaruñ tekrār ḥayāt bulmaların isteyüp, āḫir du‘āsı berekātında ol yetmiş
kişi yine ḥayāt bulup ve itdükleri güstāḫlıġa her biri peşīmān olup, tevbe ve
istiġfār iderek gitdiler. Ve ṭaġdan aşaġa inüp yollarına çekildiler.
Vaḳtā ki Benī İsrā’īl’e geldiler, cümlesini Sāmirī düzdügi buzaġuya secde
eylemekde buldılar. Mūsā ‘aleyhi’s-selām ġażaba geldi. [375a R1] Hārūn’uñ
ṣaḳalına yapuşdı, çekdi. Ve niçe dürlü ṭa‘nlar ve ‘itāblar itdi. Hārūn ‘aleyhi’s-selām
daḫı kendünüñ günāhı yoġduġın ve sözi ḳabūl olınmaduġın3 bildürdükde Mūsā,
Hārūn’a acıyup, maġfireti içün du‘ā eyleyüp, andan Benī İsrā’īl ḳavmine ḫiṭāb
idüp, 4﴾‫ﺣﺴًﻨﺎ‬ ِ ِ
َ َ ‫“ ﴿َ َﻗـْﻮم أََﱂْ ﻳَﻌ ْﺪُﻛ ْﻢ َرﺑﱡ ُﻜ ْﻢ َو ْﻋ ًﺪا‬Tañrıñuz size va‘de eylemedi mi
idi? ﴾‫ﻜﻢ اﻟْ َﻌ ْﻬ ُﺪ‬
5
ُ ‫ ﴿اَﻓَﻄَ َﺎل َﻋﻠَْﻴ‬Ben sizi ḳoyup gideli çoḳ zamān mı oldı ki
ُ
1 Deḳān: Veḳān E, R1
2 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 2/55, “Ey Mûsâ! Biz Allah'ı açıktan açığa görmedikçe sana
asla inanmayız”
3 olınmaduġın: itmedüklerin R1
4 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/86, “Ey kavmim! Rabbiniz, size güzel bir vaadde
bulunmadı mı?”
5 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/86, “(Ayrılışımdan sonra) çok zaman mı geçti?”
bunuñ gibi ‘iṣyān idesüz. Bir buzaġuya secde idesüz.” didükde her biri ḫˇār
u ḫacīl olup, tevbe vü istiġfāra başlayup ve lākin “Bize Sāmirī’den oldı.”
diyü cevāb virmeleri ile Ḥażret-i Mūsā 1﴾‫ي‬ ‫ﻚ َ َﺳ ِﺎﻣ ِﺮ ﱡ‬ َ ُ‫ ﴿ﻓَ َﻤﺎ َﺧﻄْﺒ‬ya‘nī “Ey
Sāmirī, saña n’oldı ki bu ḳavmi böyle iḍlāl eylemişsün.” didükde [278b E]
2﴾‫ﻮل‬ِ ‫ﻀ ًﺔ ِﻣﻦ أَﺛَِﺮ اﻟﱠﺮﺳ‬ ْ َ‫ﺼُﺮوا ﺑِِﻪ ﻓَـ َﻘﺒ‬ ِ ‫ ﴿ﻗَ َﺎل ﺑﺼﺮ‬ya‘nī “Ġayrılar
ُ ْ ّ َ ‫ﺖ ﻗَـْﺒ‬
ُ‫ﻀ‬ ُ ‫ت ﲟَﺎ َﱂْ ﻳَـْﺒ‬ُ ُْ َ
görmedügi Cebrā’īl’i ben gördüm idi. Ve anuñ izinden bir avuç ṭopraḳ
aldum idi. Vaḳtā ki buzaġuya ṣaçdum, ḥayāt buldı. Ve ḫalḳuñ aña secde
eylemesi andan oldı.” diyü cevāb virdükde “Yā Sāmirī, ben seni öldürmezin.
Ve lākin 3﴾‫ﻮل َﻻ ِﻣﺴﺎس‬ ِ ْ ‫ﻚ ِﰲ‬ َ َ‫ﺐ ﻓَِﺈ ﱠن ﻟ‬
َ َ 4 َ ‫اﳊَﻴَﺎة أَن ﺗَـ ُﻘ‬ ْ ‫ ﴿ﻓَﺎ ْذ َﻫ‬yüri var, ḥayātda
olduḳça ‘Lā misās.’ diyü gez. Benī Ādem’e yaḳlaşma.” diyü du‘ā itmekle
Sāmirī ṭaġlara düşüp, gidüp aṣlā kimseye yaḳlaşmayup ve ādem gördükçe
“Lā misās.” diyü çaġırup, ya‘nī “Yanuma gelme ve baña yapuşma.” diyü
tenbīh idüp, andan Mūsā ‘aleyhi’s-selām ol buzaġuyı yaḳup, külini deryāya
ṣavurup, cümle ḫalḳ anuñ bāṭıl idügini bilüp, tevbeye başlayup,
yarlıġanmalarına Mūsā’dan du‘ā istedüklerinde Rabb-i ‘İzzet’den ḫiṭāb
gelüp “Yā Mūsā, ben ḳavmüñüñ günāhlarını ol zamānda baġışların ki
cümlesi diz üzerine oturalar. Ve buzaġuya ṭapmayan on iki biñ kişi gelüp
anları ḳılıçdan geçüreler.” buyurdı.5
Pes Benī İsrā’īl bu ḥāle rıżā virüp, birbiriyle esenleşüp, bir ṣabāḥ cümle
meydāna çıḳup, dizlerin çöküp, ol ṭapmayan [266b N1 | 375b R1] on iki
biñ kişi ḳılıçları ile gelüp, ana oġula ve oġul babaya baḳmayup, ḳırmaġa
başladuḳlarında içlerinden muḥkem ġırīv ḳopup, yir gök ditreyüp, āḫir Ḥaḳ
sübḥānehu ve te‘ālānuñ emri ile bir bulut gelüp, anları ḳaplayup, kimse
kimseyi seçemeyüp, tā zevāl zamānına dek ḳılıç şaḳırdısı ‘ayyūḳa çıḳup, bu
ḥāli gören pīrler ve oġlancıḳlar ṭopraġa yüz urup, Mūsā’dan meded
istedüklerinde Mūsā ‘aleyhi’s-selāmuñ du‘āsı ile Ḥaḳ celle ve ‘alā günāhların
baġışlayup, bundan ṣoñra ḳırılmaları men‘ olınup ve lākin günāhları
baġışlanınca yetmiş biñ kişi ḳılıçdan geçüp, andan ṣoñra ol bulut açılup,
‘ālem münevver olduḳda Mūsā ol ḳavme Tevrāt’uñ aḥkāmını bildürmege
başlayup, cümlesini i‘lām eyledükde Benī İsrā’īl ḳavmi o ḥükmleri
çoḳsunup, “Biz bunları edā idemezüz.” diyü göñüllerinden geçürüp, “Çāresi
1 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/95, “Ya senin derdin neydi ey Sâmirî?”
2 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/96, “Ben onların görmediği şeyi gördüm. Elçinin izinden
bir avuç avuçladım da onu attım.”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Taha Sûresi, 20/97, “Çekil git! Artık sen hayatın boyunca (hastalanıp)
‘Bana dokunmak yok!’ diyeceksin.”
4 “Bana dokunmayın.”
5 buyurdı: - E, N1
bunı Mūsā’dan bilmekdür.” diyüp, “Yā sen bize incinüp ṭurursun. Şimdi bu
ḥükmleri kendü kendüñden söylersün.” diyü ‘ināda başlayup, Mūsā
‘aleyhi’s-selām ise kendü ile bile giden yetmiş kişiyi getürüp, “Nice işitdüñüz
ise ḫaber virüñ.” diyü iḳdām idüp, anlar daḫı cevāba gelüp, fe-ammā bu
aḥkāmuñ edā eylemesi anlara daḫı müşkilrek gelmekle “Egerçi [279a E]
Mūsā didügini Allāhu Te‘ālā buyurmışdur, ve lākin ‘Ḳullarumdan bunlaruñ
edāsına ḳādir olan edā eylesün. Ḳādir olmayanlar kendü ḥālinde olsun.’ diyü
ruḫṣat virmişdür.” diyü yalan şehādet eyleyicek Mūsā ‘aleyhi’s-selām ziyāde
incindi.
Ve du‘āsı ile Şām vilāyetinden bir büyük ṭaġ yirinden ḳopup, ol ḳavmi
iḥāṭa idüp üzerlerinde sāyebān gibi ṭurdı. Niteki Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de ‫﴿وإِذ‬ َ
1﴾‫ ﻧـﺘـﻘﻨﺎ اﳉﺒﻞ ﻓـﻮﻗـﻬﻢ ﻛﺄَﻧﱠﻪ ﻇﻠﱠﺔ وﻇﻨﱡﻮا أَﻧﱠﻪ واﻗِﻊ ِِﻢ‬ya‘nī “Biz bir ṭaġı yirinden
ْ ٌ َُ ْ َ ٌ ُ َ
َ ُ ْ ُ ْ َ ََ َ َ ْ َ ْ ََ
ḳoparup ve sāyebān gibi ol ḳavmüñ başları üstinde ṭutduḳ. Pes anlar
üzerlerine düşer ṣandılar. Çār u nā-çār Tevrāt ḥükmini ḳabūl eylediler. Fe-
ammā hemān ol ṭaġ üzerlerinden ayrılınca [376a R1] ve kendüler ḫalāṣ
yaḳasına çıḳınca rıżā virmek üzere oldılar. Yine göñüllerinde ‘inād ve
“Bizüm aña ṭāḳatimüz yoḳdur.” diyü fesādı muḳarrer eylediler.
Ḥattā ṣaġ yañaḳları üstine secde idüp ṣol gözleri ile ṭaġ ayrılur mı, diyü
göge baḳarlar idi. Ḥattā şimdi daḫı Yehūdā’nuñ secdeleri bu üslūb üzerine
olmaḳ ol zamāndan ḳalmışdur.
Ve bi’l-cümle ol ṭaġ Mūsā’nuñ du‘āsı ile üzerlerinden gitdi. Andan
Mūsā anları alup Mıṣr şehrine teveccüh itdi. Vaḳtā ki Mıṣr’a gitdiler, 2
Ḳıbṭīlerüñ serāylarına ḳondılar. Ve Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālānuñ in‘ām u
iḥsānı baḥrine müstaġraḳ oldılar. Az zamān geçmedin maġrib ve maşrıḳ ve
Māzenderān ve Endülüs şehrlerine varınca ta‘mīr eylediler. Ve Mūsā
‘aleyhi’s-selām [267a N1] salṭanatla naṣīḥatde ve ol ḳavme “Allāh’a şükr
eyleñ.” diyü delāletde ve Tevrāt’uñ aḥkāmını edā itdürmekde sa‘y u
diḳḳatde3 daḳīḳa fevt eylemezdi.
Ve bi’l-cümle bu ḥāl üzere Mūsā ‘aleyhi’s-selām Benī İsrā’īl’e Tevrāt ile
ḥükūmet ve mābeynlerinde icrā-yı şerī‘at eylerken birgün iki kūy
mābeyninde bir pīr kişi maḳtūl bulındı. Meger ki ġāyetde māldār kimesne4
1 Kur’ân-ı Kerîm, Araf Sûresi, 7/171, “Hani dağı sanki bir gölgelikmiş gibi onların üstüne
kaldırmıştık da üzerlerine düşecek sanmışlardı.”
2 gitdiler: girdiler R1
3 sa‘y ü diḳḳarde: - R1
4 kimesne: - E, N1
olmaġla vāriẟleri olacaḳ kimesneler ki ḳarındaşı oġulları idi, bir gice ikisi de
ittifāḳ idüp ‘ammilerinüñ ḳapusına vardılar. Ve āvāz idüp ṭaşra çıḳardılar.
Andan emān virmeyüp boġazladılar idi. Ve iki kūy mābeyninde bir ḫālī yire
bıraġup irtesi ḳan bahāsını da‘vā iderek Mūsā ḥużūrına geldiler idi.
Ve’l-ḥāṣıl her ne ḳadar ki teftīş olındı, kim öldürdügi bulınmadı. Ve
ḳātili şer‘ ile ẓuhūra çıḳup bilinmedi. Āḫirü’l-emr Mūsā ‘aleyhi’s-selām ol iki
kūyuñ ḫalḳına diyet ḥükm eyledi. “Vāriẟlerini ḳan bahā ile rāżī eylemek
gereksüz.” diyü söyledi. [279b E] Bu ḥāletde iki kūylu birbirlerine düşdi.
“Ḳātil sizdendür, yoḳ sizdendür.” diyü birbirine girişdi. Muḥkem ceng ü
cidāl olup bir niçe kimesneler daḫı ḳatl olındı. Vāriẟler [376b R1] ise
meyyiti defn eylemeyüp “Elbette ḳātil bulınmayınca biz bunı gömemezüz.”
diyü feryād iderler idi.
Pes ol kūylaruñ ḫalḳı Mūsā’ya geldiler. Du‘ā ṭaleb eylediler ki içlerinde ḳātil
kim ise ma‘lūm ola. Ve iki kūylu birbiriyle ceng itmedin ḳurtıla. Vaḳtā ki Mūsā
ُ‫ ﴿إِ ﱠن ا َّ َُْﻣُﺮ‬ya‘nī “Ey ḳavm,
‘aleyhi’s-selām du‘ā eyledi, 1﴾‫ﻛ ْﻢ أَ ْن ﺗَ ْﺬ َﲝُﻮاْ ﺑَـ َﻘﺮًة‬
َ
Allāhu Te‘ālā size emr eyledi ki bir ṣıġır alup boġazlayasuz. Ve bir pāresi ile
ol ölüyi urasuz ki dirilüp söyleye ve kendüsini kim depeledügini beyān
eyleye.” didükde 2﴾‫ﻚ ﻳـُﺒَِّﲔ ﻟّﻨَﺎ َﻣﺎ ِﻫﻲ‬ َ ‫ع ﻟَﻨَﺎ َرﺑﱠ‬ُ ‫ ﴿ﻗَﺎﻟُﻮاْ ْاد‬ya‘nī “Yā Mūsā,
َ
Allāh’a du‘ā eyle ki ne ṣıfatlu ṣıġır boġazlayacaġımuzı bize bildürsün.” ‫ﺎل‬ َ َ‫﴿ﻗ‬
3﴾‫رض وﻻ ﺑِﻜْﺮ ﻋﻮان ﺑﲔ ٰذﻟِﻚ‬ ِ ‫ﱠ‬ ِ ِ
َ َ َْ ٌ َ َ ٌ َ َ ٌ ‫ﻮل إ َﺎ ﺑَـ َﻘَﺮةٌ ﻻﱠ ﻓَﺎ‬ ُ ‫ إﻧﱠﻪُ ﻳَـ ُﻘ‬Andan Mūsā ‘aleyhi’s-
selām eyitdi: “Allāh’uñ emri budur ki ol ṣıġır ḳatı yaşamış olmaya. Ve ḳatı
genc olmaya. Orta yaşlu ola.”
Andan ol ḳavm 4 eyitdiler: “Bu didügüñ gibi ṣıġır olur. Ve lākin
5﴾‫ﻚ ﻳـُﺒَِّﲔ ﻟﱠﻨَﺎ َﻣﺎ ﻟَْﻮَُﺎ‬
َ ‫ع ﻟَﻨَﺎ َرﺑﱠ‬
ُ ‫﴿اد‬
ْ 6ya‘nī Allāh’a ِdu‘ā eyle ki ol ṣıġır nice renglü
gerek idügin bize bildürsün.” ‫ﺻ ْﻔﺮاء ﻓَﺎﻗ ٌﻊ ﻟﱠْﻮَُﺎ ﺗَﺴﱡﺮ‬
ُ َ َ ٌ‫ﻮل إِ َّﺎ ﺑَـ َﻘَﺮة‬
ُ ‫﴿ﻗَ َﺎل إِﻧﱠﻪُ ﻳَـ ُﻘ‬
ِ
َ ِ ‫ اﻟﻨﱠﺎﻇ‬Andan Mūsā ‘aleyhi’s-selām eyitdi: “Allāh’uñ emri budur ki ol
7﴾‫ﺮﻳﻦ‬
1 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 2/67, “Allah, size bir sığır kesmenizi emrediyor.”
2 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 2/68, “ ‘Bizim için Rabbine dua et de onun nasıl bir sığır
olduğunu bize açıklasın.’ dediler. ”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 2/68, “Mûsâ şöyle dedi: ‘Rabbim diyor ki: O, ne yaşlı, ne
körpe, ikisi arası bir sığırdır.’”
4 ḳavm: - E, N1
5 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 2/69, “Bizim için Rabbine dua et de, rengi neymiş?
Açıklasın.”
6 Andan//bildürsün: - N1
7 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 2/69, “Mûsâ şöyle dedi: ‘Rabbim diyor ki, o, sapsarı; rengi,
bakanların içini açan bir sığırdır.’ dedi.”
didügümüz orta yaşlu ṣıġıruñ rengi ṣaru ḳısmınuñ güzeli ola. Ve her kim anı
görür ise renginüñ leṭāfetinden sürūr ḥāṣıl ide.”
Pes ol ḳavm bir yire geldiler. Kendüler ṣorduḳça ṣıġıruñ ‘alāmeti ziyāde
olup bulması müşkil olduġından ḥayrete ṭaldılar. ‘Āḳıbet didükleri gibi ṣıġırı
[267b N1] bir faḳīre ḳarıcıḳda buldılar ki dār-ı dünyāda andan ġayrı bir
mā-meleki yoḳ idi. Ve bir yetīmi ve kendüsi anuñ südi ile geçinürler idi.
Vaḳtā ki “Bize bu ṣıġırı ṣat.” diyü söylediler, ol ḳarıcıḳ biñ aḳçe bahā
ṭaleb eyledi. Bunlar bī-ḥużūr olup Mūsā’ya gitdiler. “Biñ aḳçeye ṣıġır mı
olur?” diyü1 söylediler. Mūsā ‘aleyhi’s-selām [377a R1] eyitdi ki “Güç ile
alursañuz murād ḥāṣıl olmaz. İyülik ile her niçeye dir ise almaḳ gereksüz.”
Çünki ḳarı Mūsā’nuñ bu sözini ṭuydı, ṣıġırı almaġa geldüklerinde iki
biñ aḳçe ṭaleb eyledi.2 Andan yine Mūsā’ya gelüp ‫ﻚ ﻳـُﺒَِّﲔ ﻟﱠﻨَﺎ َﻣﺎ ِﻫﻲ‬ َ ‫ع ﻟَﻨَﺎ َرﺑﱠ‬
ُ ‫﴿اد‬
ْ
3﴾‫ن اﻟﺒـﻘﺮ ﺗﺸﺎﺑﻪ ﻋﻠﻴـﻨﺎ وإِ ﱠ إِن ﺷﺎء ا ﻟﻤﻬﺘﺪون‬ ‫ﱠ‬ ِ
‫إ‬ َ
َ ‫ﱠ‬
َ ُ َْ ُ ُ َ َ
َ َ ْ َ ََ َ َ َ َ َ ya‘nī “Allāh’a du‘ā eyle ki bize ol
ṣıġırı daḫı eyüce beyān [280a E] eylesün. Ve şübhemüzi ḥall eylesün ki aña
göre çalışavuz. Her niçeye olırsa ṣıġırı alavuz.” didüklerinde Mūsā ‘aleyhi’s-
selām eyitdi: ‫ث ُﻣﺴﻠﱠ َﻤﺔٌ ﻻﱠ ِﺷﻴَ َﺔ‬
َ َ ْ ‫ض َوﻻَ ﺗَ ْﺴ ِﻘﻲ‬
‫اﳊَْﺮ‬ َ ‫ﻮل ﺗُﺜِ ُﲑ اﻷ َْر‬
ٌ ُ‫ﻮل إِ ﱠَﺎ ﺑَـ َﻘَﺮةٌ ﻻﱠ َذﻟ‬
ُ ‫﴿إِﻧﱠﻪُ ﻳَـ ُﻘ‬
4﴾‫ ﻓِﻴﻬﺎ‬Ya‘nī “Bir ṣıġır gerekdür ki yir sürmemiş ola. Ve boyunduruḳ
َ
görmemiş ola. Ve ḳuyudan ṣu çekmemiş ola. Ve kimse anı ḳullanmamış ola.
Ve aṣlā anda kimse ‘ayb bulmaya. Ve renginde bir ġayrı reng daḫı maḫlūṭ
olmaya.”5
Ve’l-ḥāṣıl eger Mūsā evvelā kendülere “Ṣıġır boġazlañ.” diyü emr
eyledükde “Nice ṣıġır gerekdür?” diyü ṣormasalar, her ḳanġı ṣıġırı
boġazlasalar murādları ḥāṣıl olurdı. Ve lākin anlar diḳḳat idüp ṣorduḳça
Cenāb-ı Ḥaḳ’dan daḫı teklīf ziyāde olup kendülere müşkilrek görindi. Ve
ḥikmet bu idi ki bu sebeb ile ol ḳarıcıḳ ve yetīmi māl ü menāle mālik olmaġa
irādetu’llāh müte‘alliḳ olmış idi.
1 diyü: diyü Mūsā’ya N1, R1

2 ṭaleb eyledi: istedi E
3 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 2/70, “Bizim için Rabbine dua et de onun nasıl bir sığır
olduğunu bize açıklasın. Çünkü sığırlar, bizce, birbirlerine benzemektedir. Ama Allah
dilerse elbet buluruz.” | E ve R1 nüshaslarında âyetin başına “yā Mūsā” yazılmıştır. Ancak
âyetin aslında bu ibare yoktur.
4 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 2/71, “Rabbim diyor ki; o, çift sürmek, ekin sulamak için
boyunduruğa vurulmamış, kusursuz, hiç alacası olmayan bir sığırdır.”
5 Son iki cümle N1 ve R1 nüshalarında “boyunduruḳ görmemiş ola” cümlesinden sonra
gelmektedir.
Ve’l-ḥāṣıl ḳarıdan ṣıġırı istedüklerince biñer aḳçe daḫı arturur idi. Ve

“Ṣaṭılıġum degüldür.” diyü ‘öẕr eyledi, ṭurdı. Pes tā şol zamāna dek ki ol
ṣıġırı derisi ṭolusı altuna aldılar. Ve “Tek şübhemüz zā’il olsun.” diyü
boġazladılar. Ve bir uyluġı ile ol yigirmi günlik kararmış ve şekli bozılmış
meyyite urdılar. Der-ḥāl ḳalḳdı, oturdı. Ve boġazlanduġı yirden yine ḳanı
aḳmaġa başladı. Ve kendüyi öldürenler ḳarındaşı oġulları idügini adları ile
Mūsā’ya ḫaber virdi. Cümle ḥāżır olanlar işitdiler. Ve bu vechle ölü
dirildügine ta‘accüb itdiler.
Hemān-dem Mūsā buyurdı, ol ḳātillere ḳıṣāṣ olınup emr-i şer‘-i şerīf
icrā olındı. Ba‘dehu meyyit yine arḳası üzerine düşüp öldi. Evvelki şekline
[377b R1] girüp ḳanı aḳmaz oldı. Ve her kişi defnine mübāşeret eyledi.
Ba‘de ẕālik Mūsā Peyġāmber dā’imā Benī İsrā’īl’e naṣīḥat ve Tevrāt
aḥkāmını kendülere rivāyet ḳılurken meclisinde birgün bir kişi yirinden
ṭurdı. “Yā Mūsā, ‘aceb senden ‘ālim [268a N1] kişi var mı ola?” diyü ṣordı.
Mūsā cevāb virüp “Egerçi ki Allāhu Te‘ālā’nuñ ‘ālim ü fāżıl ḳulları çoḳdur.
Ve lākin añlanan budur ki şimdilik benden ‘ālimi yoḳdur.” didügi gibi
Cenāb-ı ‘İzzet’den vaḥy geldi ki “Yā Mūsā, iki deñiz ḳavuşduġı yirde benüm
bir ḳulum vardur. Ol senden kāmildür. Ve anuñ ‘ilmi bir baḥr-i bī-pāyān
gibidür 1 ki senüñ ‘ilmüñ ol baḥr içinde bir dildür. Ve ol ḳulumuñ adı
Ḫıżr’dur. Ve sen anı bulmaġa götürecegüñ ẕaḫīre saña [280b E] delīldür.”
[buyurdı].
Pes Mūsā ‘aleyhi’s-selām bunı ki vaḥy ile bildi, muḳarreb dūstlarından
olan Yūşa‘ bin Nūn’a ḫiṭāb idüp, 2﴾‫ﻦ‬ ِ ْ‫﴿ﻻ أَﺑْـَﺮ ُح َﺣ ﱠﱴ أَﺑْـﻠُ َﻎ َْﳎ َﻤ َﻊ اﻟْﺒَ ْﺤَﺮﻳ‬
َ ya‘nī
“Yā Yūşa‘, ben mecma‘u’l-baḥreyni bulmayınca ve Ḫıżr’ı görüp muṣāḥabet
ḳılmayınca olamazın. Hemān yaraḳ gör ki senüñ ile gidelüm. Mecma‘u’l-
baḥreyne ṭoġrı āb-ı revān gibi pāk niyyet ile ‘azm idelüm.” didi.
Yūşa‘ daḫı bir zinbīl içine ṭa‘ām ḳoydı. Ve bir ṭuzlanmış ḳurı balıḳ
götürdi. Mūsā ile Mıṣr’dan çıḳup gitdiler. Ve üç günlik yol olan mecma‘u’l-
baḥreyne ‘azīmet itdiler. Tā ki varup Ḫıżr’ı bulalar. Ve şeref-i ṣoḥbeti ile
müşerref olalar.
Ba‘żılar dirler ki “Ḫıżr peyġāmber degüldür, ve lākin
evliyā’u’llāhdandur”. Fe-ammā ‘ulemānuñ ekẟeri ittifāḳ itmişlerdür ki
1 pāyān gibidür: pāyāndur N1, R1

2 Kur’ân-ı Kerîm, Kehf Sûresi, 18/60, “İki denizin birleştiği yere varıncaya kadar
durmayacağım.”
peyġāmberdür. Ve ammā adı Ḫıżr mıdur, yoḫsa İlyās mıdur veyāḫūd

Eremiyā mıdur, iḫtilāf eylemişlerdür. Zīrā ba‘żılar ḳavlince adı Eremiyā,
laḳabı Ḫıżr’dur. Ve her ḳanda otursa ve yürürse eṭrāfı tāze çemenler
bitmegin ve dört yanı ser-sebz-i ḫażrā olmaġın Ḫıżr dimişlerdür. Ḥattā bir
ṭaş üzerinde otursa sā‘atiyle çemenler bitmek muḳarrerdür.
ِ ‫﴿وإِ ْﲰ‬
Ve ba‘żılar “Adı Elyesa‘’dur. Ḥattā Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de ‫ﺎﻋﻴﻞ َواﻟْﻴَﺴ َﻊ‬
َ
1﴾‫ وﻳﻮﻧﺲ‬āyetinden murād Ḫıżr’dur.” diyü ḫaber [378a R1] virmişlerdür. َ َ َ
َ ُ َُ
Ve yine Benī İsrā’īl’den ve Mūsā ‘aleyhi’s-selāmuñ aḳribāsındandur. Ḥaḳ
te‘ālā aña ḥayāt ābını naṣīb eylemişdür ki İsrāfīl’üñ ṣūrı āvāz virince ol
ḥayātda olup deryā cānibindeki ḳażālardan Müslimānları ḫalāṣ itmege
mü’ekkel ḳılınmışdur. Ve İlyās daḫı ḳara cānibinde ve ṭaġlarda ve tenhā
yirlerde benī Ādem’i belālardan ḳurtarmaġa ḫidmeti ile ḳıyāmete dek
ḥayātdadur.
Ve ammā İlyās’uñ peyġāmberliginde iḫtilāf yoḳdur. Zīrā Ḳur’ān-ı
ِ ِ
َ ‫﴿وإِ ﱠن إِﻟْﻴَﺎس ﻟَﻤ ْﻦ اﻟْ ُﻤْﺮ َﺳﻠ‬
‘Aẓīm’de 2﴾‫ﲔ‬
َ َ vāḳi‘ olmışdur.
Pes Mūsā ve Yūşa‘ Mıṣr’dan çıḳup yola düşdiler. Ve üçinci gün diyince
öyle zamānında mecma‘u’l-baḥreyne ḳavuşdılar.3 Fe-ammā azıḳlarını hep
yimişler idi. Ancaḳ zinbīllerinde ol ṭuzlı balıḳları ḳalmış idi. Mūsā ‘aleyhi’s-
selām bir miḳdār yorġun düşüp ol maḥalde bir yaṣṣı ṭaş var idi. Ol ṭaşuñ4
üzerine çıḳup yatdı, uyudı. [268b N1] Yūşa‘ zinbīli yanına ḳoyup oturdı,
bekledi. Ba‘de zamānin bir yil çıḳup deryāyı ṭalaslandurdı. Ol balıġa bir
ḳaṭre ṣu ṭoḳınmaġla fi’l-ḥāl dirilüp [781a E] ṣıçrayu ṣıçrayu deryāya atıldı,
gitdi. Deñize indügi gibi deryā iki bölindi. Şöyle ki dibi görindi.
Yūşa‘ bu ḥāli görüp bunca günlik ḳurı balıḳ dirildügini ta‘accüb itdi.
Ammā unıdup Mūsā’ya diyüvirmedi. Meger ki āb-ı ḥayāt didükleri oralıḳda
idi. Ve balıġa ṭoḳınan anuñ ḳaṭresi idi ki ḥayātına sebeb oldı. Ba‘dehu Yūşa‘
daḫı yatdı, uyudı. İrtesi ṣabāḥ oldı. Ḳalḳdılar, namāzların edā idüp yollarına
çekildiler. Yūşa‘ balıḳ ḳıṣṣasını unıtdı. Ammā Mūsā bir menzil gitdükden
ِ ِ ِ
َ َ‫ ﴿آﺗﻨَﺎ َﻏ َﺪاء َ ﻟََﻘ ْﺪ ﻟَﻘﻴﻨَﺎ ﻣﻦ َﺳ َﻔ ِﺮَ َﻫ َﺬا ﻧ‬Ya‘nī “Yā
ṣoñra Yūşa‘’a eyitdi: 5﴾‫ﺼﺒًﺎ‬
Yūşa‘, bugünki seferimüzden ḳatı zaḥmet çekdük. Ḫuṣūṣā ki yorılduḳ. İmdi
1 Kur’ân-ı Kerîm, Enam Sûresi, 6/86, “İsmail ve Elyesa ve Yûnus”

2 Kur’ân-ı Kerîm, Saffat Sûresi, 37/123, “Şüphesiz İlyâs da peygamberlerden idi.”
3 ḳavuşdılar: ulaşdılar E, N1
4 Ol ṭaşuñ: - N1
5 Kur’ân-ı Kerîm, Kehf Sûresi, 18/62, “Öğle yemeğimizi getir, bu yolculuğumuzdan dolayı
çok yorgun düştük.”
ol balıġı getür ki yiyelüm. Ḥaḳ celle ve ‘alāya şükrini diyelüm.” didügi gibi
Yūşa‘ balıḳ ḥikāyetini añdı. 1﴾‫ﺨﺮِة‬ ‫ﺖ إِ ْذ أ ََوﻳْـﻨَﺎ إِ َﱃ اﻟ ﱠ‬
َْ ‫ﺼ‬ َ ْ‫ ﴿أ ََرأَﻳ‬Ya‘nī ki [378b R1]
“Yā Mūsā, ḳaçan biz ol ṭaşa yitişdük ve bir miḳdār diñlenelüm diyü
ِ ‫اﳊﻮت وﻣﺎ أ‬ ِ
ْ‫َﻧﺴﺎﻧﻴﻪُ إِﱠﻻ اﻟﺸ‬
yatadüşdük,2 3﴾‫ﱠﻴﻄَﺎ ُن‬
َ َ َ َ ُْ ‫ﻴﺖ‬ ُ ‫ ﴿ﻓَِﺈِّﱐ ﻧَﺴ‬ben balıḳ ḳıṣṣasını
saña dimege unıtdum. Anı baña unıtdurmadı, illā şeyṭān unıtdurdı.” diyü
balıġuñ dirildügini ve bir ḳaṭre ṣu ṭoḳınmaġla ṣıçrayup deñize girdügini
beyān eyledi.
Hemān-dem Mūsā’nuñ ḫāṭırına geldi ki Ḥaḳ celle ve ‘alā “Sen Ḫıżr’ı
bulmaḳda azuġuñ saña delīl olur.” dimiş idi. Der-ḥāl girüye döndiler. Ḳaçan
ki ol maḥalle geldiler, Mūsā ‘aleyhi’s-selām ol balıġı deñiz dibinde gördi. Ve
deñiz iki cānibe bölinmiş ṭurur idi. Pes Mūsā ‘aleyhi’s-selām balıġa ṭoġrı
yürüdi. Balıḳ daḫı içerüye çekildi. Mūsā anuñ ardınca vardı. Namāz
ḳılurken Ḫıżr’ı maḳāmında gördi. Namāzdan fāriġ olduḳda “es-Selāmu
‘aleyke yā ‘abda’llāh.”4 didi. Ol daḫı “ ‘Aleyke’s-selām yā Kelīma’llāh.”5 didi.
Andan Mūsā ‘aleyhi’s-selām cevāba gelüp, ‫ﻦ ِﳑﱠﺎ‬ ِ ‫ﻚ َﻋﻠَﻰ أَن ﺗُـ َﻌﻠِّ َﻤ‬
َ ‫﴿ﻫ ْﻞ أَﺗﱠﺒِ ُﻌ‬
َ
6﴾‫ﻋﻠِﻤﺖ رﺷﺪا‬
ً ْ ُ َ ْ ُّ ya‘nī “Beni yoldaşlıġa ḳabūl ider misün ki senüñle
yoldaş olam. Ve Ḥaḳ te‘ālā saña ögretdügi ‘ilmlerden ben daḫı ögrenüp
ta‘līmüñ ile menfa‘atler bulam.” didükde Ḫıżr ‘aleyhi’s-selām cevāb virüp,
7﴾‫ﻄﻴﻊ ﻣﻌِﻲ ﺻﱪا‬ ِ َ ‫ ﴿إِﻧ‬ya‘nī “Yā Mūsā, sen benümle olmaġa ṣabr
ً ْ َ َ َ َ َ‫ﱠﻚ ﻟَﻦ ﺗَ ْﺴﺘ‬
idemezsün.” didi.
Ve lākin Mūsā ‘aleyhi’s-selām 8﴾‫ﻚ أ َْﻣﺮا‬ ِ ِ َ ‫﴿ﺳَﺘ ِﺠ ُﺪِﱐ إِن َﺷﺎء ا ﱠ‬
ً َ َ‫ﺻﺎﺑًاﺮ َوَﻻ أ َْﻋﺼﻲ ﻟ‬ ُ َ
“Yā Ḫıżr, inşā’allāh sen beni ṣābirlerden bulursun. Ve emrüñe
iṭā‘atumdan rāżī olursun.” diyü cevāb virdükde Ḫıżr ‘aleyhi’s-selām [269a
N1] tenbīh idüp [281b E] ُ‫ﻚ ِﻣْﻨﻪ‬ َ َ‫ث ﻟ‬
َ ‫ُﺣ ِﺪ‬
ْ ‫﴿ﻓَِﺈ ِن اﺗﱠـﺒَـ ْﻌﺘَِﲏ ﻓََﻼ ﺗَ ْﺴﺄَﻟِْﲏ َﻋﻦ َﺷ ْﻲ ٍء َﺣ ﱠﱴ أ‬
ْ ِ “İmdi yā Mūsā, eger baña tābi‘ olup benümle yoldaş olursañ zinhār
9﴾‫ذﻛﺮا‬
ً
1 Kur’ân-ı Kerîm, Kehf Sûresi, 18/63, “Gördün mü! Kayaya sığındığımız sırada...”
2 yatadüşdük: yanadüşdük R1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Kehf Sûresi, 18/63, “…balığı unutmuşum. Doğrusu onu sana söylememi
bana ancak şeytan unutturdu.”
4 “Ey Allah’ın kulu, selam senin üzerine olsun.”
5 “Ey Kelimullah, selam senin üzerine olsun.”
6 Kur’ân-ı Kerîm, Kehf Sûresi, 18/66, “Sana öğretilen bilgilerden bana, doğruya iletici bir
bilgi öğretmen için sana tabi olayım mı?”
7 Kur’ân-ı Kerîm, Kehf Sûresi, 18/67, “Doğrusu sen benimle beraberliğe asla
sabredemezsin.”
8 Kur’ân-ı Kerîm, Kehf Sûresi, 18/69, “İnşaallah beni sabırlı bulacaksın. Hiçbir işte de sana
karşı gelmeyeceğim.”
9 Kur’ân-ı Kerîm, Kehf Sûresi, 18/70, “O halde, eğer bana tabi olacaksan, ben sana
söylemedikçe hiçbir şey hakkında bana soru sormayacaksın.”
tā ben saña diyüvirmeyince sen ‘N’içün bunı böyle eyledüñ?’ diyü baña
ṣormayasun.1 Veyāḫūd ‘Bunuñ aṣlı nedür?’ diyü üstüme ṭurmayasun.” diyü
ḳavl ü ḳarārı muḥkem idüp Ḫıżr ve Mūsā ve Yūşa‘ ‘aleyhimü’s-selām yola
[379a R1] düşdiler.
Deryā kenārında bir gemi bulup ve gemici kendülerden nāvlūn
almayup ri‘āyetle bile içerü girdiler. Ba‘de zamānin Ḫıżr ‘aleyhi’s-selām eline
bir keser aldı. Ol geminüñ bir taḫtesini istedügi gibi deldi. İçine ṣu girmege
başladı. Mūsā ‘aleyhi’s-selām ḳatlanmayup “Sebebi nedür ki bunlara bu
vechle ziyān ḳaṣd eyledüñ?” diyü ṣordı. Tekrārına Ḫıżr’uñ tenbīhin işidüp
ebsem oldı, ṭurdı.
Ba‘dehu gemiden çıḳup yola girdiler. Bir kūya yitişüp oyun oynar bir
bölük oġlancıḳlar gördiler. Der-ḥāl Ḫıżr ‘aleyhi’s-selām anlaruñ birini yanına
çaġırdı. Ve bir ṭaş urup sā‘atiyle öldürdi. Mūsā yine ṣabr idemeyüp “Bu bī-
günāhı niçün öldürdüñ? Ḥaḳḳā budur ki iyü iş işlemedüñ.”2 diyü ṣorduḳda
“Ben saña ‘Ṣabr idemezsün.’ dimedüm mi idi?” diyü Ḫıżr tekrār ‘itāb itdi.
Mūsā ‘aleyhi’s-selām söyledügine nādim olup sükūt iḫtiyār eyledi.
Andan üçi bile çekilüp bir kūya daḫı geldiler. Ve ol kūylı bunlara zād u
zevāde virmediler. Ḥattā ḳonuḳlıġa daḫı ḳabūl eylemediler. Pes Ḫıżr
‘aleyhi’s-selām kūy içine girdi. Bir egilmiş, yıḳılması muḳarrer olmış dīvār
gördi. Fi’l-ḥāl barmaġı ile işāret eyledi. Ol dīvār ṭoġrılup yıḳılmaḳdın
ḳurtıldı. Mūsā ‘aleyhi’s-selām bu ḥāli ta‘accüb idüp “Yā Ḫıżr, bize iyülik iden
gemicilerüñ gemilerin deldüñ. Ve kendü ḥālinde oynayan oġlancıḳlaruñ
birini öldürdüñ. Ve bize yimek virmeyüp ḳonıḳlıġa almayan ṭā’ifenüñ
ücretsiz dīvārlarını ṭoġrıltduñ. Ḥaḳḳā budur ki cümlesini ‘aḳla muḫālif
ِ ‫ﻚ ﺑِﺘَﺄْ ِو‬
itdüñ.” didükde Ḫıżr ‘aleyhi’s-selām ْ‫ﻳﻞ َﻣﺎ َﱂ‬
3﴾‫ﻄﻊ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺻﱪا‬
َ ُ‫ﻚ َﺳﺄُﻧَـﺒِّﺌ‬ ُ ‫﴿ﻫ َﺬا ﻓَِﺮ‬
َ ِ‫اق ﺑَـْﻴِﲏ َوﺑَـْﻴﻨ‬ َ
ِ
ًْ َ َْ‫ ﺗَ ْﺴﺘَ ﱠ‬ya‘nī “Yā Mūsā, senüñle yoldaşlıḳ tamām oldı. Ve
şimdiden ṣoñra mābeynimüze fürḳat düşdi. Ve lākin ṣabr idemeyüp
ṣorduġuñ ḫuṣūṣların saña ḥikmetini bildüreyin. Evvelā gemi deldügüm bu
idi ki birḳaç faḳīrüñ mülki idi. Ve kār u kesbleri hemān ol gemi ile idi. Ve
ammā vilāyetlerinde bir ẓālim pādişāh var idi ki gözi begendügi gemiyi güç
ile çeker alurdı. Fuḳarānuñ [379b R1] ma‘īşeti ber-ṭaraf olur idi. Zād u
zevādesiz ḳalurlar idi. [282a E] Pes ol gemiyi deldüm ve ‘ayblu eyledüm ki
1 ṣormayasun: su’āl itmeyesün N1, R1

2 işlemedüñ: eylemedüñ R1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Kehf Sûresi, 18/78, “İşte bu birbirimizden ayrılmamız demektir. Şimdi
sana sabredemediğin şeylerin içyüzünü anlatacağım.”
ol pādişāh gördükde almaya. Ve ol faḳīr gemiciler kesbsüz ḳalmaya. Ve

öldürdügüm oġlanuñ vechi bu idi ki büyüdükde kāfir olacaḳ idi. [269a N1]
Ve ṣalāḥ üzere olan atası ve anası daḫı anuñ ucından ḍalālete düşecek idi.
Pes anı öldürdüm ki ol ṣāliḥler ṣalāḥlarında ḳala. Ve oġlan daḫı kāfir
olmadın ölüp ḳurtıla. Ve ol dīvārı doġrıltduġımuñ sebebi bu idi ki iki yetīm
oġlancıġuñ mülki idi. Ve ataları anlar içün ol dīvār altında māl gizlemiş idi.
Eger ol [dīvār] yıḳılsa ol yetīmler küçük bulınurlar idi. Ve mālcaġızları elden
ele düşüp żāyi‘ olur idi. Pes ben dīvārı ṭoġrıltdum ki mālcaġızları ẓuhūra
gelmeye. Ve anlar büyüyüp kāmil ādem olınca mā-melekleri ol vechle
maḥfūẓ ola. Ve bi’l-cümle yā Mūsā, 1﴾‫﴿وَﻣﺎ ﻓَـ َﻌْﻠﺘُﻪُ َﻋ ْﻦ أ َْﻣ ِﺮي‬
َ ben bu nesneleri
kendü kendümden itmedüm. Her birisini Allāh’uñ emri ile işledüm.” diyü
ġā’ib oldı.
Mūsā ve Yūşa‘ dönüp gitdiler. Ve Mıṣr’a gelüp duḫūl itdiler. Vaḳtā ki
Mūsā ‘aleyhi’s-selām Mıṣr’a geldi, az zamān geçmedin Cenāb-ı Ḥaḳ’dan emr
olındı ki Benī İsrā’īl’i uydura. Şām vilāyetine varup Beytü’l-maḳdis eṭrāfında
Belḳā ve Erīḥā ve Īliyā nām üç pāre şehrüñ kāfirleri ile ṣavaş eyleye. Meger
anlar ‘Ād ḳavminden idi. Ve her birinüñ kendü arışları ile otuz arış boyları,
aña göre ḳuvvetleri ve çirkīn ḫūyları var idi. Ḥattā “cebbārīn” diyü meşhūr
olmışlar idi. Ve serdārları ‘Avc bin ‘Unuḳ ki kendü arışı ile yüz seksen arış
ḳāmeti ve aña göre heybet ü ṣalābeti var idi. Ṭūfān-ı Nūḥ’da deryā ancaḳ
dizine çıḳmış idi. Ve ḳarnı acıḳduḳda deryānuñ ḳa‘rındaki balıḳları ṭutardı.
Ve güneşe ḳarşu 2 ṭutup, bişirüp yir idi. Ve bi’l-cümle ḳadd u ḳāmeti ve
heybeti vaṣf [380a R1] u beyāndan müberrā idi.
Andan Mūsā ‘aleyhi’s-selām Benī İsrā’īl’i cem‘ eyledi. Ve Allāh’uñ
emrini bildürüp “Sefer yaraġını görüñ” diyü ıṣmarladı. Ve bi’l-cümle beş yüz
biñ yarar ve nāmdār cengci ile Mūsā ‘aleyhi’s-selām Mıṣr’dan çıḳdı. Ve Beyt-i
Maḳdis’e ṭoġrı menzil-be-menzil çekildi.
Vaḳtā ki cebbārīnüñ vilāyetine on günlik yol yaḳın vardılar, Benī İsrā’īl
ḳavmi bunlaruñ evżā‘ u eṭvārını ve ne maḳūle ādem idüklerini bilmek içün
her bölükden bir naḳībi iḫtiyār idüp cümle on iki kişiyi ilerüye gönderdiler.
Zīrā cümle Benī İsrā’īl, Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selāmuñ on iki oġlından ḥāṣıl
olmaġla nesl nesl [282b E] ayrılup on iki bölük olmışlar idi. Ve gönderilen
1 Kur’ân-ı Kerîm, Kehf Sûresi, 18/82, “Bunları ben kendi görüşüme göre yapmadım.”
2 ḳarşu: ṭoġrı R1
on iki naḳīblerinüñ biri Yūşa‘ bin Nūn ve birisi Kālib bin Fetā idi ki
Mūsā’dan ṣoñra ol ḳavmüñ ıṣlāḥı1 anlara ıṣmarlanmış idi.
Ve bi’l-cümle bu ẕikr olınan on iki kişi gitdiler. Ol şehrüñ eṭrāfına
yitişdiler. Meger ‘Avc, ‘asker gelecegini işitmiş idi. Her gün eṭrāf u cevānibi
gezüp tecessüs eylemegi ‘ādet itmiş idi. Egerçi bunlar ‘Avc’ı gördiler, [270a
N1] ammā endāmını ve hīç bir ‘użvını seçemeyüp muḥkem ḳorḳu çekmege
başladılar. ‘Avc ise el ṣunup, bunları divşürüp, hevāya ḳaldurup ve
ḫurdeliklerine baḳup, gülüp, “Siz kimsüz?” diyü su’āl idüp, anlar daḫı vāḳi‘-i
ḥāli beyān eyledüklerinde cümlesini götürüp, şehr içine getürüp, sā’ir ‘askeri
daḫı bunları görüp, ‘Avc bin ‘Unuḳ “Öldürürin.” didükçe her biri māni‘
olup, “Bunları ḳoyıvir, gitsünler. Varup leşkerlerine bizüm ḳudretimüz
beyān itsünler.” dimekle ‘Avc bunları ṣalıvirüp ve bu ẕikr olınan on iki
naḳīb ‘askere yaḳlaşduḳda vāḳi‘-i ḥāli beyān itmeyüp ve anlara ḳorḳu
virmeyüp, berāy-ı maṣlaḥat gördüklerinüñ ḫilāfın söylemegi muḳarrer
itmişler iken leşkere varduḳlarında Yūşa‘ ile Kālib’den ġayrısı yine ‘Avc’uñ
heybetini ve ṣalābetini naḳl idüp ve ammā Yūşa‘ ile Kālib [380b R1]
2﴾‫ﻬﻢ اﻟﺒﺎب ﻓِﺈذا دﺧﻠﺘﻤﻮﻩ ﻓِﺈﻧﱠﻜﻢ ﻏﺎﻟِﺒﻮن‬
َ ُ َ ْ ُ َ ُ ُ ُْ َ َ َ َ َ َْ ُ ِ ‫﴿اد ُﺧﻠُﻮاْ َﻋﻠَْﻴ‬
ْ ya‘nī “Ḳorḳmañ ve üşenmeñ.
İnşā’allāhu te‘ālā ḳapudan içerü girdügüñüzde siz ġālib olursuz.” diyü beyān
idüp ve lākin Benī İsrā’īl’üñ ḳavmi naḳīblerinüñ sözleri ile ‘amel itdiler.
ِ َ‫ﻚ ﻓَـ َﻘﺎﺗِﻼ إِ ﱠ ﻫﺎﻫﻨَﺎ ﻗ‬
﴾‫ﺎﻋ ُﺪو َن‬ َ ‫َﻧﺖ َوَرﺑﱡ‬
َ ‫ﺐأ‬ْ 4 ‫﴿ﻓَﺎ ْذ َﻫ‬
3
َُ Ya‘nī “Yā Mūsā, sen
tañrıñ ile var, ol cebbārlar ile ṣavaş eyle. Biz bu aralıḳda otururuz. Anlaruñ
üzerine varmaġa ḳādir degülüz.” didüklerinde Mūsā ‘aleyhi’s-selām bunlaruñ
sözlerine incinüp, ‫ﲔ اﻟْ َﻘ ْﻮِم‬
َ ْ ‫ﻚ إِﻻﱠ ﻧَـ ْﻔ ِﺴﻲ َوأ َِﺧﻲ ﻓَﺎﻓْـُﺮ ْق ﺑَـْﻴـﻨَـﻨَﺎ َوﺑ‬
ُ
ِ‫﴿ر ِب إِِﱐ ﻻ أَﻣﻠ‬
ّ َّ
ِ ‫ اﻟْ َﻔ‬ya‘nī “Yā Rabbī, ben ancaḳ kendü nefsüme veْ ḳarındaşum
5﴾‫ﺎﺳ ِﻘﲔ‬
َ
َ
Hārūn’a māliküm. Ve bu ẓālim ḳavmi kendüm ile alup gitmege 6 ḳādir
degülin. Yā Rabbī, senden dilerin ki beni bu fāsıḳlardan ayurasun.” diyü
du‘ā eyleyüp, ‘aṣāsını eline ve Hārūn’ı yanına alup cebbārīn vilāyetlerine
ṭoġrı çekildiler.
1 ıṣlāḥı: - R1
2 Kur’ân-ı Kerîm, Maide Sûresi, 5/23, “Onların üzerine kapıdan girin. Oraya girdiniz mi
artık siz kuşkusuz galiplersiniz.”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Maide Sûresi, 5/24, “Sen ve Rabbin gidin, onlarla savaşın. Biz burada
oturacağız.”
4 eyle: - E, N1
5 Kur’ân-ı Kerîm, Maide Sûresi, 5/25, “Ey Rabbim! Ben ancak kendime ve kardeşime söz
geçirebilirim. Artık bizimle, o yoldan çıkmışların arasını ayır.”
6 gitmege: gelmege N1, R1
Beni İsrā’īl ḳavmi daḫı “Biz bunda zā’id ṭururuz. Ve ol maḳūle ‘ifrīṭler
ile varup ṣavaş idecek degülüz.” diyü Mıṣr cānibine dönüp, üç gün üç gice1
gidüp, [283a E] kendülerini ol göçdükleri menzilde bulup, āḫirü’l-emr
müteḥayyir ḳalup, Mūsā ve Hārūn gelince bi’z-żarūre oturaḳ idüp,
ḳatlanup, Mūsā ve Hārūn ise ‘Avc bin ‘Unuḳ’uñ vilāyetine yaḳlaşduḳlarında
‘Avc da Benī İsrā’īl ḳaṣdına şehrden ṭaşra gezer bulınup ve bir ‘aẓīm ṭaşı
yirinden ḳoparup, Benī İsrā’īl ‘askerinüñ üzerine bıraġup, helāk itmek
niyyetine gelürken Mūsā ‘aleyhi’s-selām görüp, zevāli içün du‘ā eyleyüp,
hemān-dem emr-i Ḥaḳ ile bir ḳuşcaġız varup, ol ṭaşuñ üzerine ḳonup ve
ortasından burnı ile delüp, Ḥaḳ celle ve ‘alānuñ ‘ināyeti ile ol delük büyüyüp,
ṭaş inüp,2 ‘Avc’uñ boynına geçüp, silkindükçe baş ḳurtaramayup, bu ḥāletde
Mūsā ‘aleyhi’s-selām yirinden ṣıçrayup, nübüvvet ḳuvveti ile ‘Avc’uñ
ṭopuġına bir ‘aṣā urup, ‘ale’l-fevr depesi üzerine yıḳılup, helāk olup, fe-
ammā boyınuñ uzunlıġı bundan ḳıyās olına ki Ḥażret-i [270b N1]
Mūsā’nuñ ḳaddi on [381a R1] arış ve ‘aṣāsınuñ uzunlıġı on arış iken yirden
daḫı on arış ṣıçrayup, yine bu cümle otuz arışla ancaḳ ‘Avc’uñ ṭopuġına
urabilüp ‘ināyet-i Ḥaḳ ile depelemiş idi.
Ba‘dehu yine Benī İsrā’īl’e geldiler. Cebbārlaruñ serdārlarını
öldürdüklerini beyān ḳıldılar. Ve göçüp anlaruñ üzerlerine varmaġı
muḳarrer itdiler. Ve lākin Ḥaḳ celle ve ‘alā ol vādīde ve bi’l-cümle on iki
ferseng yirde ḫışm ile Benī İsrā’īl’i ḥabs idüp, Mıṣr cānibine gitmek
istedüklerince çıḳamayup, cebbārlar vilāyetine daḫı yol virilmeyüp, Mūsā
‘aleyhi’s-selām ol vilāyetlerüñ fetḥi içün ve bunlaruñ maḥbūslikden ḫalāṣı
içün du‘ā eyledükde ‫ض ﻓَﻼَ َْس َﻋﻠَﻰ‬ ِ ‫ﲔ َﺳﻨَ ًﺔ ﻳَﺘِ ُﻴﻬﻮ َن ِﰲ اﻷ َْر‬
َ
ِ‫﴿ﻓَِﺈ ﱠَﺎ ُﳏﱠﺮﻣﺔٌ ﻋﻠَﻴ ِﻬﻢ أَرﺑﻌ‬
ْ َْ ََ
ِ ‫ اﻟْ َﻘﻮِم اﻟْ َﻔ‬ya‘nī ki “Ol cebbārīn vilāyetleri ḳırḳ yılaَْ dek
3﴾‫ﺎﺳ ِﻘﲔ‬
َ
َ ْ Benī İsrā’īl’e
ḥarām olmışdur. Ve bunlaruñ ḳırḳ yıl tamām bu ṣaḥrāda ser-gerdān olmaları
muḳarrerdür. İmdi yā Mūsā, sen bu fāsıḳlardan ötüri melūl olma.” diyü
cevāb geldükde Mūsā ‘aleyhi’s-selām murādu’llāhı bilüp, artuḳ ṭınmayup ve
ḳavmi ḫāṭırı içün kendüsi de Hārūn da Mıṣr’a gitmeyüp, yanlarında ḳalup,
pes ol ḳavm niçe zamāndan ṣoñra açlıḳdan zebūn olup, ṭa‘ām içün
Mūsā’dan du‘ā ṭaleb eyledüklerinde Mūsā ‘aleyhi’s-selām du‘ā idüp, ol
vādīlerde nebātātdan eẟer yoġ-iken, ancaḳ bī-nef‘ dikenler var iken Ḥaḳ celle
1 gice: gice dönüp N1

2 ṭaş inüp: - R1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Maide Sûresi, 5/26, “O halde, orası onlara kırk yıl haram kılınmıştır. Bu
süre içinde yeryüzünde şaşkın şaşkın dönüp dolaşacaklar. Artık böyle yoldan çıkmış kavme
üzülme.”
ve ‘alā ol du‘ā berekātında dikenlerden [283b E] vāfir Baṣra balı bitürüp, ol

ṭā’ife niçe zamān ġıdālarını bal eyleyüp, geçinüp, ba‘dehu baldan uṣanup,
“Et ḳısmından ṭa‘ām ṭaleb eylerüz.” diyü du‘ā istedüklerinde yine Ḥaḳ
sübḥānehu ve te‘ālā Mūsā’nuñ du‘āsı ile ol ṣaḥrālara nihāyetsiz selvā
yaġdurup, Benī İsrā’īl muttaṣıl ṭutup, bişürüp, şikār etleri ile ārzūların def‘
eylemişler idi.
Selvā didükleri bir ḳızılraḳ ḳuşcaġızdur ki bıldırcın ile ḳarışıḳ uçarlar.
Ḥālā anlara “belve” dirler. Etleri keklik eti gibi leẕīẕdür. Ba‘de zamānin Benī
İsrā’īl [381b R1] ḳavmi Mūsā’dan1 “Ṣuyımuz yoḳdur.” diyü ṣu daḫı ṭaleb
idüp, ḥadd-i ẕātında ol vādīlerüñ aḳarṣuyı yoġ-iken Ḥaḳ te‘ālā Mūsā’nuñ
du‘āsın ḳabūl idüp, ‫ﺸﺮةَ َﻋْﻴﻨﺎً ﻗَ ْﺪ َﻋﻠِﻢ‬ْ ‫ت ِﻣْﻨﻪُ اﺛْـﻨَـﺘَﺎ َﻋ‬ ْ ‫اﳊَ َﺠَﺮ ﻓَﺎﻧْـ َﻔ َﺠَﺮ‬
ْ ‫ﺎك‬
َ‫ﺼ‬َ ‫ب ﺑِ َﻌ‬
ْ ‫﴿اﺿ ِﺮ‬
ْ
2﴾‫س ﻣﺸﺮ ﻢ‬ ٍ َ َ
َ ْ
ُْ َ َ َ ‫ا‬
ُ ‫ﻞ‬
‫ﱡ‬ ‫ﻛ‬
ُ ya‘nī “Yā Mūsā, ‘aṣāñ ile ol ṭaşı ur ki andan on iki çeşme
cārī ola. Ve her ṭā’ife cemā‘ati ile her birinden ṣulana.” diyü ḫiṭāb geldükde
Mūsā ‘aleyhi’s-selām ol ṭaşı ‘aṣāsı ile urup, on iki çeşme peydā olup, Benī
İsrā’īl’üñ on iki ḳabīlesine ta‘yīn idüp, her ṭā’ife maḫṣūṣ olan çeşmesinden
ṣulanup Allāh’a şükr eylemişler idi.
Ba‘żılar dirler ki ol ṭaşı Mūsā ‘aleyhi’s-selām münācāt yirinden bile
getürüp namāzgāh idinmek içün [271a N1] getürmiş idi. Ve ba‘żılar dirler
ki ol beriyyede bulınmış idi.
Ba‘de ẕālik Benī İsrā’īl issilikden şikāyet idüp def‘i içün Mūsā’dan du‘ā
ṭaleb eylemeleri ile Mūsā ‘aleyhi’s-selām daḫı du‘ā idüp, ‫ﻜﻢ‬ ‫َ ﱠ‬
ُ ُ ‫﴿وﻇَﻠْﻠﻨَﺎ َﻋﻠَْﻴ‬
3﴾‫ اﻟﻐﻤﺎم‬feḥvāsınca Allāhu Te‘ālā4 anlaruñ üzerlerine bir buluṭ gönderüp,
َ ََْ
her gün ṭoġduġı zamāndan ṭulunduġı vaḳte varınca anlara gölgelik iderdi.
Ve ol bulutuñ sāyesinde ḫōş geçerlerdi.
Ve’l-ḥāṣıl Benī İsrā’īl ḳavmi ḳırḳ yıla dek anda maḥbūs ḳaldılar. On
ferseng yiri ṭolaşup andan ṭaşra adım atmaġa ḳādir olmadılar. Ammā
otuzıncı yıl olduḳda Ḥaḳ te‘ālā Hārūn’uñ vefātını Mūsā’ya bildürüp, ikisi
bile Benī İsrā’īl’den ṭaşra bir miḳdār gidüp, bir ‘aẓīm gölgelü ve yapraḳları
heybetlü aġaç dibine gelüp ve ol dıraḫtuñ sāyesinde bir a‘lā, ḳurılmış taḫt
görinüp, Hārūn Mūsā’nuñ icāzeti ile çıḳup ve yatup, bir miḳdār uyuyup,
istirāḥat idüp, Mūsā ‘aleyhi’s-selām daḫı ol aġaç gölgesinde yatup, uyuyup,
1 Mūsā’dan: - R1
2 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 2/60, “ ‘Asanı kayaya vur’ demiştik, böylece kayadan on iki
pınar fışkırmış, her boy kendi su alacağı pınarı bilmişti.”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 2/57, “Bulutu üstünüze gölge yaptık.”
4 Mūsā//te‘ālā: - R1
ba‘de zamānin uyanup, ol dıraḫtı ve Hārūn’ı ve taḫtı yirinde bulmayup,

[284a E] Cenāb-ı Ḥażret’e vāṣıl olduġını bilüp ve dönüp, Benī İsrā’īl’e
gelüp, vāḳi‘ olduġı üzere ḫaber virüp, fe-ammā anlar inanmayup, “Hārūn’a
[382a R1] bizüm ri‘āyetimüz görüp, ḥased idüp öldürmişsündür.” diyü
iftirā ve bühtān itmeleri ile Mūsā ‘aleyhi’s-selām bunlaruñ iftirāsına incinüp,
Hārūn’uñ ẓuhūra gelmesi içün Bārī Ḫudā’ya du‘ā idüp, der-ḥāl taḫtı ile
Hārūn’uñ ölüsi ẓāhir olup, Benī İsrā’īl’üñ cümlesi görüp, ta‘accübe ḳalup,
Mūsā ‘aleyhi’s-selāmdan eksikliklerin dileyüp, tevbe ve istiġfār eylemişler idi.
Egerçi ki Ḥażret-i Mūsā’nuñ bu maḳūle kerāmātına ve gūn-ā-gūn
mu‘cizātına nihāyet yoḳdur, ve lākin ba‘żı resā’ilde beyān olınduġı üzere on
üç mu‘cizesi eṣaḥ rivāyetle ẟābitdür. Evvelkisi ‘aṣāsınuñ ejderhā olmasıdur.
Risālet gencīnesine bunuñ gibi mu‘cize nādir vāḳi‘ olur.
İkincisi yed-i beyżā ḫuṣūṣıdur ki mübārek elleri ceybinden çıḳduḳça
nūr u żiyāda lā-eḳal niçe āftāba bedel, belki nūr u bahāsı daḫı mükemmel1
vāḳi‘ olurdı.
Üçincisi ‘aṣā ile baḥri urup, bölüp, deryā içinde on iki ṭarīḳ ẓāhir olup
Benī İsrā’īl’üñ her sıbṭı bir ṭarīḳına revān olduḳlarıdur.
Dördincisi ‘aṣāsı ile ṭaşı urup, on iki çeşme cārī kılup ve Benī İsrā’īl her
ḳanda giderler ise ol ṭaşı bile götürüp, ṣuya müżāyaḳa çekdükleri demlerde
Mūsā ‘aleyhi’s-selām ‘aṣāsıyla urup, ber-ḳarār-ı sābıḳ on iki çeşme revān
eyledügidür.
Beşinci ol maḳtūl ḫuṣūṣıdur ki kim öldürdügi bilinmeyüp, aranduḳça
ḳātili bulınmayup, āḫirü’l-emr Mūsā ‘aleyhi’s-selām du‘ā idüp, ol ṭā’ifeye bir
ṣıġır boġazlatdurup, uyluġı ile [271b N1] yigirmi günlik maktūle urup, ol
meyyit ḥayāt bulup ḳātilleri kim idüginden ḫaber virdügidür.
Altıncısı Benī İsrā’īl beriyyede maḥbūs olduḳları yirde açlıḳdan şikāyet
idüp, Mūsā ‘aleyhi’s-selām du‘ā idüp, ol ḳavm üzerine “menn”2 didükleri bal
yaġdurup ve çalı üzerlerinde divşürildügi ḥikāyetdür.
1 mükemmel: tekmīl R1
2 menn: - R1
Yedincisi keẕālik Benī İsrā’īl beriyyede iken et ḳısmından ṭa‘ām özleyüp

ve lākin ol yirlerde laḥm bulınmaz iken Mūsā’nuñ du‘āsı [382b R1] ile
gökden selvā didükleri ḳuşcaġızlar yaġmur gibi yaġup ol ḳavmüñ ārzūların
def‘ itdükleridür.
Sekizinci Sāmirī, Benī İsrā’īl’i azdurup altundan ve gümüşden buzaġu
şeklinde büt düzüp, ba‘dehu Mūsā ‘aleyhi’s-selām [284b E] ol bütüñ üzerine
elin ḳoduḳda ḳurı çalı şekline girüp, fi’l-ḥāl āteşe yaḳup ve külini deryāya
ḳarşu ṣavurduġı ḳażiyyedür.
Ṭoḳuzıncısı Mūsā ‘aleyhi’s-selām Benī İsrā’īl ḳavmi ile bir ḳaryeye
teveccüh idüp ve bunlar ḳaryeye girerken ol kūy ḫalḳı Mūsā’yı ve ḳavmini
ḫōrlamaḳ içün söyledükleri dillerini degişdürüp, bunlar her ne söylerler ise
“semi‘nā”1 diyüp ve lākin Süryān dilince “semi‘nā” dimek “ḳızıl buġday”
dimek olup, keẕālik kūy içine girdüklerinden ṣoñra daḫı Mūsā’yı ve ḳavmini
istihzā’en ġayrı dil söyleyüp, pes Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā ol kūyluya ḫışm
idüp, cümle ekinlerini ve çayırlarını ḳurutduḳda Mūsā ‘aleyhi’s-selām ol
kūyluya bu ḥāl olduġına ḳasāvet ile Ḥaḳ celle ve ‘alāya du‘ā idüp, fi’l-ḥāl
du‘āsı maḳbūl olup, emr-i Ḥaḳ ile bir avuç ḳum alup, ol kūyuñ eṭrāfına
ṭoġrı ṣaçup, hemān-dem yir ditreyüp, yine ol kūylunuñ ekinleri ve çayırları
sā‘ati ile yişerüp ḥāṣıl olduġıdur.
Onıncısı Benī İsrā’īl, Sāmirī düzdügi büte ṭapup, ba‘dehu Mūsā
geldükde her biri ḫacīl düşüp, itdükleri2 işe nedāmet ‘arż idüp, ‘āḳıbet emr-i
Ḥaḳ ile ol büte ṭapanları büte ṭapmayanlar ḳılıçdan geçürmesi lāzım
olduḳda günāhları ‘afv olınca yetmiş biñ kişi ḳılıçdan geçüp ve bunlaruñ
aḳan ḳanı ol maḥalli nā-pāk eyledükde Mūsā ‘aleyhi’s-selāmuñ du‘āsıyla ol
sā‘at Ḥaḳ celle ve ‘alā yaġmur yaġdurup sākin olduḳları meydānı aḳan
ḳanlardan pāk eyledügi ḫuṣūṣıdur.
On birincisi Mūsā ‘aleyhi’s-selām bir beriyyede olan ḳavminüñ ġuṣṣasın
çeküp, “Nice oldılar?” diyü ġamnāk iken [383a R1] emr-i Ḥaḳ ile bir ḳurd
gelüp lisān-ı faṣīḥ ile Mūsā’ya ḳavminden ḫaber virdügidür.
On ikincisi Mūsā ‘aleyhi’s-selām muḳaddemā Fir‘avn’dan ḳaçup, ya‘nī
ki Mıṣr’dan çıḳup, Medyen’e ṭoġrı giderken Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā aña
ṭayy-i menāzil itdürüp yiryüzi devşürilüp niçe günlik yolı bir gicede ḳaṭ‘
itdügidür.
1 Bu ibare Arapçada “İşittik.” anlamına gelmektedir.

2 itdükleri: - R1
On üçincisi Mūsā ‘aleyhi’s-selām Bārī Ḫudā’ya faḳrından şikāyet idüp

Ḥaḳ celle ve ‘alā daḫı du‘āsı ile ḳara çalıyı ṣāfī altun eyledügidür. Ve bu ḫaber
Ḳārūn’a yitişüp melūl ü maḥzūn olduġıdur. [272a N1]
Fe-ammā bunlardan mā‘adā beş mu‘cize daḫı ki 1 Fir‘avn üzerine
yaġmışdur. Ve Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de 2 ‫اد َواﻟْ ُﻘ ﱠﻤﻞ‬
َ ْ ‫﴿ﻓَﺄ َْر َﺳْﻠﻨَﺎ َﻋﻠَْﻴ ِﻬ ُﻢ اﻟﻄﱡﻮﻓَﺎ َن َو‬
َ ‫اﳉََﺮ‬
3﴾‫ﱠم‬ ِ
َ ‫ع َواﻟﺪ‬
َ ‫ﻀ َﻔﺎد‬
‫ َواﻟ ﱠ‬ya‘nī “Biz ol fir‘avnīlerüñ [285a E] üzerine ṭūfān
gönderdük ve çekirge yaġdurduḳ ve bit indürdük ve ḳurbaġa gönderdük ve
gökden yaġmur gibi ḳan yaġdurduḳ.” dimekdür. Bu beş mu‘cize ile
yukaruda ẕikr olınan mu‘cizātı cümle on sekiz mu‘cizedür.
Ve zamān-ı nübüvvetinden vefātı tārīḫine varınca 4 Ḥażret-i Mūsā’ya
Cebrā’īl ‘aleyhi’s-selām dört yüz seksen kerre nāzil olmışdur ki Faḫr-i
‘Ālem’den ġayrı enbiyādan bir peyġāmbere Cibrīl’üñ bu deñlü nüzūli vāḳi‘
olmamışdur.
[Vefātı]
Ba‘de ẕālik Mūsā ‘aleyhi’s-selāmuñ vefātı ne ṭarīḳ ile olduġını iki vech
ile beyān eylemişlerdür. Birisi budur ki Benī İsrā’īl ḳavmi ol beriyyede ḳırḳ
yıl tamām ser-gerdānlıḳ çeküp, otuz üçinci yıl olduḳda Mūsā ‘aleyhi’s-
selāmuñ va‘desi yitüp, vaḥy ile vefātını ma‘lūm idinmegin Yūşa‘ bin Nūn’ı
yanına alup, Benī İsrā’īl’den ṭaşra bir tenhāca yire çıḳup, Yūşa‘’ı yirine vaṣī
naṣb idüp, ba‘dehu maşrıḳ ṭarafından bir yavuz yil esüp, ‘ālemi ẓulümāt
ḳaplayup, Yūşa‘’uñ göñline muḥkem ḳorḳu düşüp, Mūsā ile ḳucaḳlaşup,
ba‘de zamānin yil diñdi ve ẓulmet5 götürildi.
Yūşa‘ gördi ki Mūsā’nuñ göñlegi elinde ḳalmış ve kendüsi maḳām-ı
ḳurb-ı Ḥażret’e güẕer ḳılmış, pes ḥāl ne idügin ma‘lūm idindi. [383b R1]
Ve göñlegini götürüp Benī İsrā’īl’e geldi. Ve her ne vāḳi‘ oldı ise tafṣīl üzere
ḫaber virdi. Ve illā inanmadılar. “Sen öldürdüñ.” diyü Yūşa‘’ı ḳatl itmek
istediler.
1 mu‘cize//ki: mu‘cizesi daḫı var ki R1

2 Ve//‘Aẓīm’de: - R1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Araf Sûresi, 7/133, “Biz de başlarına tufan, çekirge, ürün güvesi (haşarat),
kurbağalar ve kan gönderdik.”
4 varınca: dek N1, R1
5 ẓulmet: ẓulümāt R1
Āḫirü’l-emr üç gün va‘de istedi ki Allāh’a du‘ā ide ve Mūsā’nuñ ölüsi

Benī İsrā’īl’e ẓāhir ola. Anlar daḫı Yūşa‘’ı ḥabs itdiler. Ve üzerine on iki
naḳībi ta‘yīn itdiler. İttifāḳ ol gice on iki naḳīb daḫı gördiler ki gökden bir
firişte indi. Yūşa‘’uñ günāhı olmayup1 Mūsā ḳurb-ı Ḥażret’e vāṣıl olduġınuñ
ḫaberin virdi. Çünki ṣabāḥ olup uyandılar ve düşlerini bu üslūb üzere
buldılar, pes2 Yūşa‘’uñ günāhı yoġduġını3 bilüp ḥabsden ṣalıvirdiler.
Bunuñ üzerine yedi yıl daḫı geçüp, ḳırḳ yıl tamām olduḳda Yūşa‘
‘aleyhi’s-selām ve sā’ir Benī İsrā’īl ḳavmi cebbārīn vilāyetlerine varup, fetḥ
idüp, ol ‘āṣī ḳavmi ḳılıçdan geçürüp, ba‘dehu yine Mıṣr’a ‘azm4 eylediler.
Ve ammā ba‘żı ‘ulemā Mūsā ‘aleyhi’s-selāmuñ vefātını bu ṭarīḳla beyān
eylemişlerdür ki birgün Mūsā ‘aleyhi’s-selām Yūşa‘ ile gideyorurlar idi.
Gökden bir bölük firişteler indiler. Fevrī bir maḳbere ḳazup ḥāżırladılar.
Mūsā ‘aleyhi’s-selām uġraduḳda anları [285b E] Benī İsrā’īl’den ṣandı. Selām
virüp “Bu maḳbere kimüñdür?” diyü ṣordı. [272b N1] Anlar ise “Tañrınuñ
bir ḫāṣ ḳulınuñdur. İçini ṭışını gör, iyü olmış mıdur, bize ḫaber vir.”
didüklerinde Mūsā içine girdi ki göre. Ve çıḳup yine anlara ḫaber vire. Fi’l-
ḥāl ‘Azrā’īl rūḥını ḳabż eyledi. Ve hümā-yı vücūdı pervāz-ı ḳudse bu ṭarīḳla
uçdı, gitdi.
Ve bi’l-cümle yüz yigirmi yıl ‘ömr sürdi. Ve ol ṣaḥrāda bir ḳırmızıya
mā’il ḳumlı depecikde defn olındı. İbrāhīm ‘aleyhi’s-selāmdan Mūsā
zamānına gelince beş yüz altmış beş yıl geçmiş idi. Ve bu ḥaḳīre mezār-ı
şerīflerini ziyāret vāḳi‘ oldı.5
1 olmayup: yoḳ idügin ve N1, R1

2 pes: - E
3 yoġduġını: olmaduġın N1, R1
4 ‘azm: ‘azīmet R1
5 oldı: - R1
Ẕikr-i Yūnus bin Mettā1 ‘aleyhi’s-selām

Benī İsrā’īl’den gelen peyġāmberlerdendür. Fe-ammā ne zamān geldügi
yaḳīnen bilinmemek ile Ṭaberī ṣāḥibi bunı cild-i ẟāliẟüñ evvelinde
yazmışdur ki ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām ile Faḫr-i [384a R1] ‘Ālem ṣalla’llāhu ‘aleyhi
ve sellem mābeyninde vāḳi‘ olmışdur. Ḥālā ki anlar mābeyninde geldüginde
şübhe olmaġla Ḥażret-i Eyyūb yanında yazılması münāsib görilmişdür.
Mettā oġlıdur. Ve lākin Mettā’nuñ nesebi Benī İsrā’īl’den kime müntehī
olduġı ṣıḥḥati ile ma‘lūm degüldür. Aña binā’en beyān olınmamışdur.
Pes Ḥaḳ celle ve ‘alā Yūnus’ı Nīnevā şehrinüñ ḫalḳını da‘vet içün
peyġāmber göndermiş idi ki cümlesi büt-perestler idi. Ve yüz biñ miḳdārı
ٍ ‫ ﴿وأَرﺳْﻠَﻨﺎﻩ إِ َﱃ ِﻣَﺌِﺔ أَْﻟ‬ya‘nī
ُ ‫ﻒ أَْو ﻳَِﺰ‬
ādem idi. Niteki Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de 2﴾‫ﻳﺪو َن‬ ُ ََْ
“Biz Yūnus’ı bir ḳavme gönderdük ki yüz biñ var idi. Yāḫūd ziyāde idi.”
diyü ḫaber virilmişdür.
Vaḳtā ki Yūnus ‘aleyhi’s-selām bunları dīne da‘vet eyledi, aṣlā īmāna
gelmediler. Āḫirü’l-emr Bārī Ḫudā’ya du‘ā idüp anlara ‘aẕāb gelmesini
diledi. Ve ne gūne ‘aẕāb gelecegini bilüp yine anları āgāh eyledi. Ve illā yine
inanmadılar. Yūnus’uñ sözini gerçek ṣanmadılar.
Āḫirü’l-emr Yūnus ḫaber virdügi gün geldükde Ḥaḳ celle ve ‘alā ol
şehrüñ üzerine iḥāṭa eyleyecekleyin bir buluṭ gönderdi ki āteşden ḳırmızı
idi. Ve eṭrāf u cevānibine ‘alevler ṣalmada idi. Ol buluṭ geldi ve şehrüñ
üzerinde ṭurdı. Aṣlā yirinden ayrılmadı. Yūnus ‘aleyhi’s-selām ne ḥāl idügin
bildi. Ve kendüsi deryā kenārına ṭoġrı sefer ḳıldı. Ammā bir vechle gitdi ki
ardından yitişmeyeler ve kendüden du‘ā istemeyeler. Tā ki cümlesi helāk ola,
gide.
Fe-ammā irādetu’llāha muḫālif idügin bilmedi. Ve kendüye bu vechle
gitmesi günāh ‘add olınacaġı ḫāṭırına3 gelmedi. [286a E] Bu cānibdeki şehr
ḫalḳı buluṭı gördiler. ‘Aẕāb içün geldügini bildiler. Yūnus’ı aramaġa
başladılar. Ve cümlesi īmāna gelmegi muḳarrer eylediler. Ve illā Yūnus
bulınmadı. Ve ḳanda gitdügi hīç bir vechle bilinmedi.
Āḫirü’l-emr ol vilāyetüñ pādişāhı cümle ḫalḳı [273a N1] ve ḥayvānātı
şehrden ṭaşra bir ṣaḥrāya çıḳardı. Evvelā bütlerini getürdüp ḳırdurdı. Hīç
1 bin Mettā: - R1
2 Kur’ân-ı Kerîm, Saffat Sûresi, 37/147, “Biz onu yüz bin, yahut daha fazla insana peygamber
olarak gönderdik.”
3 ḫāṭırına: ḫāṭırına bile R1
bir bütün büt ḳomadı. Bütlerin ṣındurdı. 1 Ve ḳuzıyı ḳoyundan ve

oġlancıḳları analarından [384b R1] ayırdı. Pes bu ayrılıḳdan her biri
iñlediler. Ve feryād u fiġān 2 eylediler. Ve cümle ḫalḳ başını açup, yüzin
yirlere sürüp ṣıdḳ-ıla īmāna geldiler. “Yā Rabbī, Yūnus bizden yüz çevirdi
ise sen bizi unıtma. Ve ol gitdi ise sen bizi ‘aẕābuñ āteşine yaḳma.” diyü
feryād u fiġān eyleyüp üç gün üç gice yalvardılar. Ammā 3 ol buluṭı
üzerlerinde ẟābit ü ber-ḳarār gördiler.
‘Āḳıbet Ḥaḳ celle ve ‘alā du‘āların ḳabūl eyledi. Ve ‘aẕāb buluṭını
üzerlerinden giderdi. Bunlara olan raḥmet hīç bir ümmete olmadı. Zīrā
‘aẕābı gördüklerinde ġayrılar daḫı īmāna gelürler idi. Ve ammā īmān-ı ye’s
olmaġla ḳabūl olınmaz idi. Bunlaruñ īmānı maḳbūl oldı.
Yūnus ‘aleyhi’s-selām ise deryā kenārına varduḳda bir gemiye rāst gelüp,
içine girüp ve çekilüp, deryānuñ ortasına varduḳlarında bir balıḳ ol gemiyi
ṭutup, yürimege ḳomayup, Yūnus ‘aleyhi’s-selām mācerā ne idügin bilüp, ol
gemi içindeki Müslimānlara “Bu belā size bendendür.” diyü ḫaber virüp ve
kendü kim idügini4 bildürüp ve “Beni deñize atuñ, ḳurtıluñ.” diyü anlara
söyleyüp, ol Müslimānlar ise “Biz peyġāmbere el uzatmaġa ḳādir degülüz.”
diyüp, ba‘dehu her biri ḳur‘a atup, üç def‘a ḳur‘a Yūnus nāmına çıḳdı.
Āḫirü’l-emr Yūnus kendüyi deryāya bıraġup, ol balıḳ Yūnus’ı
yudup, niteki Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de 5﴾‫ﻴﻢ‬ ِ‫اﳊﻮت وﻫﻮ ﻣﻠ‬
6
ٌ ُ َ ُ َ ُ ُْ ُ‫ ﴿ﻓَﺎﻟْﺘَـ َﻘ َﻤﻪ‬ya‘nī Yūnus’ı
büsbütün yudup, gemi ise balıḳdan ḫalāṣ bulup, yolına gidüp, Yūnus
‘aleyhi’s-selāmı yutduḳdan ṣoñra ol balıḳ ḳırḳ güne dek aṣlā yimek yimeyüp,
“Yūnus’a żarar olmasun.” diyü ṣaḳınup, Yūnus ise aṣlā namāzın terk
itmeyüp, balıḳ ḳarnında kendü ḳolayınca deprenüp, ḥattā Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de
7﴾‫ﺤﲔ ۞ ﻟﻠﺒِﺚ ِﰲ ﺑﻄﻨِ ِﻪ إِﱃ ﻳـﻮِم ﻳـﺒـﻌﺜﻮن‬
َ ُ َ ُْ ْ َ َ ْ َ َ ََ َ ِ ِّ‫ ﴿ﻓَـﻠَ ْﻮَﻻ أَﻧﱠﻪُ َﻛﺎ َن ِﻣ َﻦ اﻟْ ُﻤ َﺴﺒ‬ya‘nī “Eger Yū-
nus namāz ḳılıcılardan olmasa tā ḳıyāmet günine dek balıḳ ḳarnında
ḳalurdı.” [486b E] diyü buyurılmış idi.
1 Bütlerin ṣındurdı: - N1, R1

2 fiġān: fiġānlar peydā E
3 Ammā: Daḫı E
4 kendü//idügini: kendüyi N1 ǀ kendüñi R1
5 Kur’ân-ı Kerîm, Saffat Sûresi, 37/142, “Böylece, Yunus kendini kınayıp dururken balık onu
yuttu.”
6 Yūnus’ı büsbütün: büsbütünle E
7 Kur’ân-ı Kerîm, Saffat Sûresi, 37/143-144, “Eğer o, Allah'ı tespih edip yüceltenlerden
olmasaydı, mutlaka insanların diriltileceği güne kadar balığın karnında kalırdı.”
Vaḳtā ki tamām ḳırḳ gün balıḳ ḳarnında ḳaldı, Ḥaḳ sübḥānehu ve

ٰ ِ
te‘ālāya münācāt eyledi. [385a R1] ‫ﺖ‬
1﴾‫ﻤﲔ‬
َ ْ‫﴿ﻓَـَﻨﺎدٰى ِﰲ اﻟﻈﱡﻠُ َﻤﺎت اَ ْن َﻻ إِﻟَ َﻪ إِﱠﻻ اَﻧ‬
ِِ ‫ ﺳﺒﺤﺎﻧَﻚ إِِﱐ ُﻛﻨﺖ ِﻣﻦ اﻟﻈﱠﺎﻟ‬Ya‘nī Yūnus
َ َ ُ ّ َ َ ُْ ‘aleyhi’s-selām balıḳ ḳarnındaki
ẓulümātda Allāhu Te‘ālā’ya tażarru‘ eyledi ki “Yā Rabbī, senden ġayrı ḫālıḳ
yoḳdur. Ben nefsüme ẓulm eyledüm. Ve ol ḳavmüñ helāk olmasını istedüm.
Ve anlardan sür‘at ile ḳaçdum.” diyü niyāz itmekle Allāhu Te‘ālā du‘āsını
ḳabūl eyledi. Bir melek gönderüp [273b N1] ol balıġı deñiz dibinden
götürtdi. Yine Nīnevā şehrine üç günlik yol2 yaḳın olan kenāra bıraḳdı.
Yūnus ki balıḳ ḳarnından ṣabāḥ ile çıḳdı, ol nūn içinde noḳṭa deñlü
vücūdı ḳalmış idi. Ve bir baḳmada ṣabāḥa ḳalmış hilāle dönmiş idi. Ve’l-
ḥāṣıl Yūnus ‘aleyhi’s-selām hemān bir oġlancıġa dönmiş idi. Aṣlā ḳuvveti ve
ṭāḳati ḳalmamış idi. Ḫuṣūṣā ol ḳırḳ gün içinde aṣlā ṭa‘ām yimemiş idi. Ve
bir ḳaṭre ṣu içmemiş idi.
Vaḳtā ki balıḳ aġzından kenāra düşdi, aṣlā deprenmege mecāli ḳalmadı.
Ve yanı üzerine yatdı, ḳaldı. Ve illā emr-i Ḥaḳ ile bir geyicek ṣabāḥ ve aḫşam
gelür idi. Yatduġı yirde Yūnus’ı emzürür idi. Ḳaçan ki güneş ṭoġdı,
Yūnus’uñ bedeni güneş issisinden müte’ellim oldı. Pes Ḥaḳ celle ve ‘alā
kemāl-i ḳudretinden Yūnus’uñ üzerine bir ulu aġaç bitürdi. Ve ṣarmaşıḳ
yapraḳları ol aġacı büriyüp bir ḳavī3 gölge peydā itdi.
Andan ṣoñra Yūnus ‘aleyhi’s-selām ḳırḳ güne dek ḳuvvetlendi. Ve yirden
ḳalḳup, āb-dest alup namāzın ḳıldı. Andan4 ol aġacı ve ṣarmaşıġı ḳurımış
görince melūl oldı. Hemān-dem Ḥaḳ celle ve ‘alā Yūnus’a vaḥy idüp “Sen
bir aġacuñ ḳurıduġına melūl olursun. Ve ammā benüm yüz biñden ziyāde
maḫlūḳum ve ḳullarum helāk olacaġını añmaduñ, gitdüñ.” diyince Yūnus
günāhını bildi. Ve kendüyi tevbe ve istiġfāra meşġūl ḳıldı. Andan emr-i Ḥaḳ
ile Nīnevā şehrine varup ol ḫalḳı da‘vete ve iẓhār-ı şerī‘ate iḳdām eyledi.
Ve bi’l-cümle Yūnus’uñ ululıġına nihāyet yoḳdur. Niteki Server-i
Enbiyā buyurmışlardur: ‫ﻣﱴ وﻗﺎل‬
ّ ‫»ﻣﺎ ﻳﻨﺒﻐﻰ ﻟﻌﺒﺪ أن ﻳﻘﻮل إ ّﱏ ﺧﲑ ﻣﻦ ﻳﻮﻧﺲ ﺑﻦ‬
1 Kur’ân-ı Kerîm, Enbiya Sûresi, 21/87, “Derken karanlıklar içinde, "Senden başka hiçbir
ilah yoktur. Seni eksikliklerden uzak tutarım. Ben gerçekten (nefsine) zulmedenlerden
oldum" diye dua etti.” | E nüshasında âyetin ilk kelimesi yazılmamıştır.
2 yol: - N1, R1
3 ḳavī: ḳurı R1
4 Andan: Andan ṣoñra R1
1 «‫ﻣﱴ ﻓﻘﺪ ﻛﺬب‬

ّ ‫ﻣﻦ ﻗﺎل أ ﺧﲑ ﻣﻦ ﻳﻮﻧﺲ ﺑﻦ‬ [385b R1] ya‘nī “Hīç bir ḳula
lā’iḳ degüldür ki ‘Ben Yūnus Peyġāmber’den ḫayrluyın.’ diye.” Ve bir ḥadīẟ-i
şerīfde daḫı buyurmışlardur ki “Bir kimesne ‘Yūnus bin Mettā’dan iyüyin.’
diye, taḥḳīḳ kiẕb eylemişdür.” diyü buyurmışlardur. [287a E]
Ve Yūnus ‘aleyhi’s-selāmuñ bu üç mu‘cizesi daḫı meşhūr u ma‘rūfdur.
Evvelkisi budur ki ḳaçan Yūnānīlerden olan Nīnevā şehri ḫalḳını dīne
da‘vet eyledi, her biri Yūnus ‘aleyhi’s-selāmuñ 2 nübüvvetini inkār idüp
“Peyġāmber iseñ mu‘cize göster.” diyü söyledi. Pes Yūnus ‘aleyhi’s-selām
emr-i Ḥaḳ ile bir ṭaġa işāret eyledi. Aġaçları 3 içinden bir keler çıḳup
Yūnus’uñ peyġāmber idügini lisān-ı faṣīḥ ile söyledi.
İkincisi ḳaçan ki Yūnānīlerüñ begini İslām’a da‘vet eyledi, ol beg
mu‘cize ṭaleb idüp “Benüm ḳapumdaki demür ḫalḳayı altun itmek
gereksün.” diyü söyledi. Pes Yūnus ‘aleyhi’s-selām ol ḫalḳaya elini degürdi.
Der-ḥāl altun oldı.
Üçincisi [274a N1] budur ki 4 Yūnus ‘aleyhi’s-selām ḳavmini īmāna
da‘vet eyledükde “Eger bu ṣunuñ içinden bir yaluñ5 āteş çıḳarup yaḳacaḳ
olursañ saña6 īmān getürelüm.” diyü mu‘cize ṭaleb eyledüklerinde Yūnus
‘aleyhi’s-selām ṣuyuñ içinden bir yaluñlu āteş çıḳardı. Ve 7 odun yoġ-iken
murādı üzere yaḳdı. Cümle Yūnānīler ta‘accübe ḳaldı.
1 Hadîs-i Şerîf, “Hiçbir kula ‘Ben Mettâ oğlu Yunus’tan daha hayırlıyım.’ demek yaraşmaz.
[Peygamber Efendimiz] şunu da demiştir ‘Ben Mettâ oğlu Yunus’tan daha hayırlıyım diyen
yalan söylemiştir.’ ” (Buhârî, Enbiyâ, 24, 35, Tevḥîd, 50.)
2 “Yūnus//selāmuñ” ibaresi E nüshasında “ḳaçan” kelimesinden sonra gelmektedir.
3 Aġaçları: Ve E
4 budur ki: - N1, R1
5 bir yaluñ: bize E
6 saña: saña inanalum ve E
7 ve: ve āteş ve E
Ẕikr-i Dāvūdu’n-Nebī ‘aleyhi’s-selām

Ḥażret-i Dāvūd ‘aleyhi’s-selām peyġāmberdür. Atası Īşā bin ‘Uveyd bin
Yā‘ir bin Selmūn bin Mecūn bin A‘mā bin Rebāb bin Rāḳıd bin Ḥaṣrūn bin
Ḳāreż bin Yehūdā bin Ya‘ḳūb bin İsḥāḳ bin İbrāhīm1 ‘aleyhimü’s-selāmdur.
Īşā’nuñ on iki oġlı var idi. Her biri ḳadd u ḳāmetde ve şekl ü şemā’il ü
ṭal‘atde Dāvūd’dan ziyāde idi. Zīrā Dāvūd ‘aleyhi’s-selām alçaḳ boylu, çatıḳ
ḳaşlu,2 ṣaru ṣaḳallu idi. Ve söbi yüzli, ḫuṣūṣā kūsec yigit idi. Aña binā’en sā’ir
ḳarındaşları at ile ve ṭon ile, ḫuṣūṣā silāḥ ile muḳayyedler idi. Fe-ammā
Dāvūd ‘aleyhi’s-selām atasınuñ ḳoyuncıḳların güdüp gice ve gündüz
çūbānlıḳ iderdi.3
Evvelā ẓuhūrına sebeb olan Cālūt ḳatlidür ki Ṭālūt ‘askeri ile muḳābil
olduḳda [386a R1] yüz arış ḳadd ile ve ṭaġ gibi gövde ile ve ḳat ḳat
zırhlar ile, ḫuṣūṣā 4 beş yüz baṭmān pūlād ṭuġulġa ile meydāna çıḳup ve
yüz biñ miḳdārı giyimlü ve zırhlu ‘askeri ḳafāsında iken Dāvūd ‘aleyhi’s-
selām meydāna girüp, ṣapan ṭaşı ile Cālūt’ı urup, 5 beynisini ṭaġıdup helāk
eylemiş idi.
Ba‘dehu Ṭālūt kendüsine maḥabbet idüp,6 ḳızın virüp güyegü idinmiş
idi. Pes cümle Benī İsrā’īl Dāvūd’a muḥkem mütāba‘at ve her ḫuṣūṣda iḳtidā
idüp ba‘de zamānin Ṭālūt [287b E] fevt olduḳda pādişāhlıġı Dāvūd’a naḳl
eyledi. Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā, çūbān iken Dāvūd’a7 salṭanat u nübüvvet
virüp tafḍīl eyledi. Ve zamān-ı salṭanatında her ḳanġı düşmen leşkeri ki aña
muḳābil oldı, münhezim olmış idi. Niteki Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de 8 َ ‫ﻛْﺮ َﻋْﺒ َﺪ‬ ُ ْ‫﴿واذ‬
َ
ِ
﴾‫ود َذا ْاﻷَﻳْﺪ‬
َ ‫ َد ُاو‬vāḳi‘ olmışdur ki “ẕa’l-eydi” dimek ḳuvvet ṣāḥibi dimekdür.9
Pes Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā Dāvūd ḥaḳḳında “Ḳuvvet ṣāḥibidür.” diyü
öyle vaṣf itdüginden ṣoñra aña düşmeni nice10 muḳābil olsa gerekdür?
1 Güncel bilgilere göre bu silsile şu şekildedir: Davud, Yesse, Obad, Boaz, Salmon, Nahşon,
Aminadab, Ram, Hetsron, Perets, Yahuda, Ya‘kūb, İshâk, İbrahim (Ömer Faruk Harman,
"DÂVÛD", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, https:
//islamansiklopedisi.org.tr/davud [29.06.2019]).
2 ḳaşlu: gözlü E
3 iderdi: üzere idi E
4 ḫuṣūṣā: ve N1, R1
5 Cālūt’ı urup: Cālūt’uñ N1, R1
6 idüp: ile N1, R1
7 Dāvud’a: - N1, R1
8 Kur’ân-ı Kerîm, Sad Sûresi, 38/17, “Güçlü kulumuz Davud'u hatırla.”
9 sübḥānehu//diyü: te‘ālā öyle N1, R1
10 nice: - E
Bundan mā‘adā Benī İsrā’īl’i Tevrāt aḥkāmı ile ıṣlāḥ idüp icrā-yı
şerī‘atde ve faṣl-ı ḥükūmetde tamām ‘adālet üzere idi. Niteki Ḳur’ān-ı
‘Aẓīm’de 1﴾‫ﱠﺎس ِ ْﳊَِّﻖ‬
ِ ‫ﲔ اﻟﻨ‬
َ َْ‫ﺎﺣ ُﻜ ْﻢ ﺑ‬ ِ ‫ﺎك َﺧﻠِﻴ َﻔ ًﺔ ِﰲ ْاﻷ َْر‬
ْ َ‫ض ﻓ‬ َ َ‫ود إِ ﱠ َﺟ َﻌْﻠﻨ‬
ُ ‫ ﴿ َ َد ُاو‬vārid 2
olmışdur. Ma‘nāsı “Yā Dāvūd, biz seni yiryüzinüñ ḫalīfesi, ya‘nī pādişāhı
eyledük. İmdi nās mābeyninde ḥaḳ üzere ḥükm eyle. ‘Adālet ile icrā-yı şer‘
eyle.” dimekdür.
Egerçi nübüvveti tārīḫinden ṣoñra sekiz biñ āyet ile Zebūr nāzil
olmışdur, ve lākin Zebūr’da emr ü nehy olmayup mücerred Bārī Ḫūdā’nuñ
tevḥīdi ve taḥmīdi olmaġla yine Tevrāt aḥkāmı ile ḥükm eyler idi. Ve
pādişāhlıġınuñ [274b N1] şevketi bir derecede idi ki gicede on iki biñ ādem
serāyınuñ ḳapusını bekler idi. Ve irtesi gice gelen on iki biñ, anlaruñ ġayrı
idi. Bu ṭarīḳla niçe günde bir anlara nevbet düşmez idi.
Ve bu ḳadar devlet ü sa‘ādet içinde iken yine kesb-i ḥelāldür, diyü eli
emegi ile geçinüp ġazā niyyetine zırhlar işleyüp ve ṣatup kendü nafaḳasına ve
kisvesine andan ḥarcanur3 idi. Ve dā’im ḫōş āvāz ile Zebūr oḳuduḳça ṭaġ ve
ṭaş, ṣadāsına āheng idüp bile iñleşürler idi. Ve hevā [386b R1] yüzindeki
ḳuşcaġızlar Dāvūd, Zebūr oḳurken4 ṣaf ṣaf ḳanadların açup ve ṭurup āvāzını
diñleşürler idi. Ve niçe def‘a müşāhede olınmışdur ki Dāvūd’uñ5 ṣadāsı eser
yili diñdürür idi. Niteki Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de ‫ﺤ َﻦ‬ ْ ِ‫اﳉِﺒَ َﺎل َﻣ َﻌﻪُ ﻳُﺴﺒ‬
ّ ْ َ‫﴿إِ ﱠ َﺳ ﱠﺨْﺮ‬
ِ
6﴾‫اق ۞ واﻟﻄﱠﲑ ﳏﺸﻮرة ﻛﻞ ﻟﱠﻪ أَواب‬ ِ ِ ِ َ
ٌ ‫َ ْ َ َْ ُ ًَ ُ ﱞ ُ ﱠ‬ ‫ ﻟْ َﻌﺸ ِﻲ َو ْاﻹ ْﺷﺮ‬vāḳi‘ olmışdur.
َ ّ
Ve cemī‘-i evḳātını üç baḫş idüp bir bölügini 8 meṣāliḥ-i Müslimīn
7
içün ve bir baḫşını ‘ibādet ü ṭā‘at ve tilāvet-i Zebūr ve umūr-ı āḫiret içün
ta‘yīn ve baḫş-ı ẟāliẟi9 daḫı kesb-i ḥelāle mübāşeret ve ḫātūnları ile mu‘āşeret
içün iḫtiyār itmiş idi. Zīrā [288a E] ḫātūnlarına ġāyet ile mā’il idi. Ḥattā
cāriyeleri ile ṭoḳsan ṭoḳuz ‘avreti var idi, diyü10 rivāyet olınmışdur.
1 Kur’ân-ı Kerîm, Sad Sûresi, 38/26, “Ey Davud! Gerçekten biz seni yeryüzünde halife
yaptık. İnsanlar arasında hak ile hüküm ver.”
2 ya‘nī pādişāhı: - N1, R1
3 andan ḥarcanur: ṣarf ider N1, R1
4 Dāvud//oḳurken: - N1, R1
5 Dāvud’uñ: - R1
6 Kur’ân-ı Kerîm, Sad Sûresi, 38/18-19, “Kendisiyle birlikte tesbih etsinler diye biz, dağları
ve toplanıp gelen kuşları Davud'un emrine verdik. Onların her biri Allah'a yönelmişlerdi.”
7 cemī‘-i: - N1
8 bir bölügini: birini N1, R1
9 tilāvet-i//ẟāliẟi: Zebūrı tilāvet içün ve bi’l-cümle umūr-ı āḫiret içün ta‘yīn eylemiş idi ve bir
ṣınfını N1
10 var//diyü: var olduġı N1, R1
Pes Ḥaḳ celle ve ‘alā Dāvūd’a bu ḳadar devlet ü salṭanat ve nübüvvet ü

‘adālet müyesser eyledi. Birgün Bārī Ḫudā’ya kendüye olan luṭf u iḥsān
muḳābelesinde vāfir şükr 1 idüp sā’ir peyġāmberlere, ḫuṣūṣā İbrāhīm ve
Ya‘ḳūb ve Eyyūb ve Yūsuf ve Mūsā ‘aleyhimü’s-selāma virdügi derecelere
yitişmesin recā eyledükde Ḥaḳ celle ve ‘alā cānibinden ḫiṭāb-ı ‘izzet2 gelüp
“Yā Dāvūd, ben anlaruñ her birini bir belā ile tecribe idüp ṣabr u
taḥammüllerini gördüm. Fe-ammā daḫı seni bir belā ile tecribe
eylemedüm.” diyü vaḥy olınduḳda Dāvūd ‘aleyhi’s-selām “Yā Rabbī, beni
anlar gibi bir belāya giriftār eyle.” diyü du‘ā itmegin niçe zamāndan ṣoñra
birgün Dāvūd, ‘ibādet-ḫānesinde oturup3 evrādına meşġūl iken İblīs-i la‘īn
bir gügercin şeklinde içerü girüp düşdi. Ya‘nī ölmek ṣūretini gösterdi.
Vaḳtā ki 4 Dāvūd bunı gördi, ṭutayum, diyü üstine yüridi. Fi’l-ḥāl
gügercin uçdı. Pencereden ṭaşra ḳaçdı. Dāvūd daḫı pencereye varup
ṭaşrasına naẓar ṣaldı.5 Meger öte cānibde Ūriyā nām kimesnenüñ evi var idi.
Ol ḥīnde Sābine6 nām ḫātūnı ṣaçların yanaḳlarına döküp ve bir legen içine
diz çöküp ‘uryān olduġı ḥālde yayḳanmaḳ7 üzere idi. Ḳaçan ki Dāvūd ol
ḫātūna naẓar ḳıldı, göñli anuñ cemāline meyyāl olup derūnında ‘aşḳ u
maḥabbetini ber-ḳarār gördi. Ne ḳadar ḳaṣd eyledi, [387a R1] ḫāṭırından
çıḳaramadı. Ve ne8 deñlü ki sa‘y eyledi, cemāli naḳşını levḥ-i dilden9 ber-
ṭaraf idemedi.
Āḫirü’l-emr her ne semte ‘asker gönderilür ise Ūriyā’yı bile gönderüp
ve Ṭālūt 10 öñindeki ṣafda ṭurmasını [275a N1] emr eyleyüp 11 şehīd
olmasını murād idindi. Bu ṭarīḳla dördinci ġazāda Ūriyā’ya şehādet
müyesser olup ḫātūnuñ12 ‘iddeti tamām olduḳdan ṣoñra Dāvūd ‘aleyhi’s-
1 kendüye//şükr: vāfir şükr idüp ve kendüye luṭf u iḥsānını beyāna getürüp E

2 ḫitāb-ı ‘izzet: ḫiṭāb E
3 oturup: - N1, R1
4 Vaḳtā ki: Çün N1
5 ṣaldı: itdi N1, R1
6 Sābine: Sāyine R1 ǀ Burada kastedilen “Bat-Şeba” olmalıdır. bk. Ömer Faruk Harman,
"DÂVÛD", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, https:
//islamansiklopedisi.org.tr/davud (29.06.2019).
7 yayḳanmaḳ: ġusl itmek N1, R1
8 ne: şu R1
9 dilden: ḫāṭırdan E
10 Ṭālūt: tābūt E
11 eyleyüp: ve R1
12 ḫātūnuñ: - E
selām nikāḥ ile aldı. 1 Ve andan gelecek evlādını velī-‘ahd idinmege ‘ahd
eyledi.2
Ba‘de zamānin birgün Dāvūd ‘aleyhi’s-selām ḫalvet-ḫānesinde ‘ibādet ü
ṭā‘ata meşġūl olup erbāb-ı meṣāliḥe icāzet virilmezdin muḳaddem anı gördi
ki iki kimesne içerü girmiş. Ḳapular baġlu iken ḫalvet-i ḫāṣṣına3 yol bulmış.
Vaḳtā ki Dāvūd bunları gördi, kendüsine ḫavf ġalebe eyledi.
Meger bunlar iki firişte idiler. Ve Dāvūd’uñ ḫavf itdügini gördiler.
[288b E] ‫ﻂ‬ ْ ‫ﺎﺣ ُﻜ ْﻢ ﺑَـْﻴـﻨَـﻨَﺎ ِ ْﳊَِّﻖ َوَﻻ ﺗُ ْﺸ ِﻄ‬
ْ ٍ ‫ﻀﻨَﺎ َﻋ ٰﻠﻰ ﺑَـ ْﻌ‬
َ‫ﺾ ﻓ‬ ُ ِ ‫ﻒ ﺧﺼﻤ‬
‫ﺎن ﺑَـﻐٰﻰ ﺑَـ ْﻌ‬ َ ْ َ ْ َ‫﴿ﻻ َﲣ‬ َ
4﴾‫اط‬ِ ‫اﻟﺼﺮ‬ ِ ِ ِ
ِ ‫و ْاﻫﺪ َٓ ا ٰﱃ ﺳٓﻮاء‬Ya‘nī “Yā Dāvūd, ḳorḳma bizden. Üşenme
َّ َ َ َ ki iki
ḫaṣmuz. Biri birimüze ẓulm itmek isterüz. İmdi bizüm ḳażiyyemüzi diñle.
Ve mābeynimüzi ḥaḳ üzere faṣl eyle. Hīç birimüze meyl eyleme. Ve şerī‘at
yolını bize göster.” diyü taḳrīr-i kelām itdüklerinde Dāvūd ‘aleyhi’s-selām
“Da‘vāñuz nedür?” diyü ṣorup, ol firiştenüñ birisi cevāb virüp, ‫َﺧﻲ‬ ِ ‫﴿إِ ﱠن ﻫ َﺬا أ‬
ِ َ‫َﻛِﻔْﻠِﻨﻴﻬﺎ و َﻋﱠﺰِﱐ ِﰲ ْاﳋِﻄ‬ ِ ِ ِ َ
َ َ ْ ‫ ﻟَ ُﻪ ﺗ ْﺴ ٌﻊ َوﺗ ْﺴ ُﻌﻮ َن ﻧَـ ْﻌ َﺠ ًﺔ َوِ َﱄ ﻧَـ ْﻌ َﺠٌﺔ َواﺣ َﺪٌة َﻓـَﻘ َﺎل أ‬ya‘nī “Bu
5﴾‫ﺎب‬
benüm ḳarındaşumdur ki bunuñ ṭoḳsan ṭoḳuz ḳoyunı vardur. Ve benüm

bir ḳoyuncıġum vardur. Yine de ḳanā‘at itmeyüp ol benüm bir ḳoyuncıġum
daḫı almaḳ ister. Emriñüz nedür, ne buyurursuz?” didükde Dāvūd ‘aleyhi’s-
selām 6﴾‫ﺎﺟ ِﻪ‬ ِ ‫ ﴿ﻟََﻘ ْﺪ ﻇَﻠَﻤﻚ ﺑِﺴﺆ ِال ﻧَـﻌﺠﺘِﻚ إِ َﱃ ﻧِﻌ‬ya‘nī “Taḥḳīḳ ol ḳarındaşuñ
َ َ َ ْ َُ َ َ
saña ẓulm eylemişdür. Bir ḳoyuncıġı saña çoḳ görüp kendü ḳoyunlarına
ḳatmaḳ istemişdür.” diyü cevāb virdükde ikisi bile ġā’ib oldılar. Ve Dāvūd
‘aleyhi’s-selāmı kendü ḥālinden āgāh idüp müteḥayyir ḳodılar.
Hemān-dem itdügi işe [387b R1] peşīmān oldı. Ve istiġfār u inābet ile
yüzin ṭopraġa sürdi. Bir derecede vāfir aġladı ki eṭrāfında çemenler peydā
oldı. Ve dökdügi gözi yaşından kāseler ṭoldı. Ḥattā ḳırḳ gün başını secdeden
ḳaldurmadı.7 Tā Cenāb-ı Ḥaḳ’dan ‘ināyet olup8 günāhı yarlıġanmayınca ve
Ūriyā’yı Allāhu Te‘ālā cennet-i a‘lāsında ḳat ḳat mükāfāt ile rāżī idüp
1 nikāḥ ile aldı: nikāḥlandı E

2 idinmege/eyledi: eyledi R1
3 ḫalvet-i ḫāṣ ṣına: Dāvud ḫalvet-ḫānesine E
4 Kur’ân-ı Kerîm, Sad Sûresi, 38/22, “Korkma! Biz, iki davacı grubuz. Birimiz diğerine
haksızlık etmiştir. Aramızda adaletle hükmet. Zulmetme ve bizi hak yola ilet.”
5 Kur’ân-ı Kerîm, Sad Sûresi, 38/23, “Bu benim kardeşimdir. Onun doksan dokuz koyunu
var. Benim ise bir tek koyunum var. Böyle iken 'Onu da bana ver' dedi ve tartışmada beni
bastırdı.”
6 Kur’ân-ı Kerîm, Sad Sûresi, 38/24, “Andolsun, senin koyununu kendi koyunlarına katmak
istemek suretiyle sana zulmetmiştir.”
7 ḳaldurmadı: götürmedi E
8 ‘ināyet olup: - E
da‘vāsından ferāġat itdürmeyince Dāvūd ‘aleyhi’s-selām rāḥat u ḥużūr ile

oturmadı.
Ve zamān-ı salṭanatından on iki yıl geçdükden ṣoñra Ḥaḳ te‘ālā Benī
İsrā’īl ḳavmine vebā ve ḳaḥṭ u ġalā gönderüp cümlesi helāk olmaḳ muḳarrer
iken Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā Dāvūd’uñ du‘āsı ile ol belāyı üzerlerinden def‘1
idüp, pes du‘āsı ḳabūl olınduġı yirüñ şerefine ve mübārekligine binā’en
Dāvūd ‘aleyhi’s-selām Benī İsrā’īl’i cem‘ idüp, Beytü’l-maḳdis bināsına el
urup, ve lākin tamām olmadın ecel yitişüp 2 Dāvūd ‘aleyhi’s-selām vefāt
itmekle oġlı Süleymān Nebī ‘aleyhi’s-selām dīvler ḳuvveti ile ol bināyı tamām
eyledi. [275b N1] Ve ammā Dāvūd’uñ nübüvvetinden on iki yıl geçicek
Eyle3 şehrinden Loḳmān Ḥakīm ẓuhūr eyleyüp, niteki Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de
4﴾‫ ﴿وﻟﻘﺪ آﺗـﻴـﻨﺎ ﻟﻘﻤﺎن اﳊِﻜْﻤﺔ‬ya‘nī “Biz Loḳmān’a ḥikmet virdük.” diyü ḫaber
َ َ ْ َ َ ْ ُ َ َْ ْ ََ َ
virilmişdür. 5 Pes Loḳmān Ḥakīm otuz üç yıl [289a E] Dāvūd ‘aleyhi’s-
selāmuñ meclisinden ḫālī olmayup Dāvūd’a niçe ḥikmet ü ma‘rifet6 ögretdi.
Ve bi’l-cümle Mūsā ‘aleyhi’s-selām zamānından Dāvūd ‘aleyhi’s-selāma
gelince beş yüz altmış ṭoḳuz yıl olup ve ba‘żılar ḳavlince beş yüz yetmiş ṭoḳuz
yıl olmış idi. Dāvūd ‘aleyhi’s-selām yüz yıl tamām ‘ömr sürüp, andan oġlı
Süleymān’ı yirine vaṣī naṣb idüp vefāt itdükden ṣoñra arż-ı muḳaddesde
defn olınmışdur ki mezār-ı şerīfleri Ḳuds-i Şerīf’üñ sınurından ṭaşradur. Ve
bu ḥaḳīre ziyāreti daḫı vāḳi‘ olmışdur.
Mu‘cizātu Cemī‘i’l-enbiyā nām risālede mesṭūr olduġı üzere beş
mu‘cizesi vardur. Evvelkisi budur ki Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā demüri aña
musaḫḫar idüp elinde āteşsiz ve āletsiz7 demür ḫamīr gibi olup, ḥattā Benī
İsrā’īl nübüvvetine inanmayup mu‘cize ṭaleb eyledüklerinde [388a R1]
‘ināyet-i Ḥaḳ ile bu ḫuṣūṣ vāḳi‘ olmış idi.
1 def‘: ref‘ R1
2 ecel yitişüp: - N1, R1
3 Eyle: Ubulle N1, R1
4 Kur’ân-ı Kerîm, Lokman Sûresi, 31/12, “Andolsun, biz Lokman’a hikmet verdik.”
5 Biz//virilmişdür: buyurmışdur N1, R1
6 ḥikmet ü ma‘rifet: ma‘rifet ü ḥikmet N1, R1
7 ve āletsiz: - N1, R1
İkincisi budur ki Zebūr oḳuduġı zamānda āvāzına ṭaġlar musaḫḫar

olup kendü ile bile tesbīḥ iderler idi.
Üçincisi Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de meẕkūr olan iki firişte ḫuṣūmet iderek
geldiler. Ve da‘vālarını beyān ḳıldılar. Dāvūd ‘aleyhi’s-selām daḫı ḥaḳḳı
bāṭıldan farḳ eyledi. Ve şer‘-i şerīfe muvāfıḳ olduġı üzere söyledi.
Dördincisi birgün Dāvūd ‘aleyhi’s-selām bir ṭaġ üzerinde ṭurur idi. Ve
ḳuşcaġızlar eṭrāfına gelüp, ṣaf baġlayup çaġrışur ṭurur idi.
Beşincisi budur ki her zamānda yırtıcı cānverler Dāvūd ‘aleyhi’s-selāma
gelürler idi. Ve şeref-i ḫidmetine mülāzemet ḳılurlar idi. Ve her ḳaçan ki
murād idinse yanına cem‘ olurlar idi.
Ẕikr-i Süleymānu’n-Nebī ‘aleyhi’s-selām

Dāvūd Peyġāmber’üñ oġlıdur ki Ūriyā vefāt itdükden ṣoñra alduġı
Sābine bint Sābe‘1 nām ḫātūndan ṭoġup şarṭ-ı sābıḳ üzere velī-‘ahd idinmiş
idi. Ḥattā Dāvūd ‘aleyhi’s-selām zamānında daḫı ekẟer-i evḳātda meclisde
Süleymān daḫı ḥāżır olup ba‘żı zamānda Dāvūd’uñ ḥükmini döndürüp ken-
dünüñ ḥükmi daḫı ḳavī olmaġla Dāvūd ‘aleyhi’s-selām daḫı gāh olurdı ki
ba‘żı müşkil da‘vālar gelse anuñla danışurdı. “Nice idelüm?” diyü meşveret
ḳılurdı.
Ve bi’l-cümle salṭanatı ve nübüvveti 2﴾‫ود‬ َ ‫﴿وَوِر‬
َ ‫ث ُﺳﻠَْﻴ َﻤﺎ ُن َد ُاو‬ َ naṣṣ-ı şe-
rīfinüñ feḥvāsınca babasından verāẟetle alup, fe-ammā Ḥaḳ sübḥānehu ve
te‘ālā aña Dāvūd’dan ziyāde salṭanat ve ḳudret virüp ‫ﺐ ِﱄ‬ ‫ب ا ْﻏ ِﻔْﺮ ِﱄ َوَﻫ‬
ِّ ‫﴿ر‬
3﴾‫ﺪي‬ ِ ‫ ﻣْﻠ ًﻜﺎ ﱠﻻ ﻳﻨﺒﻐِﻲ ِﻷَﺣ ٍﺪ ِﻣﻦ ﺑـﻌ‬ya‘nī “Yā Rabbī, [289b E]ْ baña َ
َْ ْ ّ َ ََ ُ bir vechle
pādişāhlıḳ vir ki benden ṣoñra ol salṭanat kimseye lā’iḳ olmasun. Ya‘nī kimse
benüm salṭanatum gibi şevketle ‘unvān bulmasun.” [276a N1] diyü du‘ā
itmegin Ḥaḳ celle ve ‘alā cinn ü insi ve vuḥūş u ṭuyūrı, ḫuṣūṣā yili emrine
musaḫḫar itmiş idi. Süleymān Nebī her nice ister ise bu cümleyi istiḫdām
1 Burada kastedilen “Bat-Şeba” olmalıdır. bk. Ömer Faruk Harman, "DÂVÛD", Türkiye
Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, https: //islamansiklopedisi.org.tr/davud (29.06.2019).
2 Kur’ân-ı Kerîm, Lokman Sûresi, 27/16, “Süleymân, Davud'a varis oldu.”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Sad Sûresi, 38/35, “Süleymân, "Ey Rabbim! Beni bağışla. Bana, benden
sonra kimseye layık olmayacak bir mülk (hükümranlık) bahşet!” | R1 nüshasında âyet-i
kerîmenin ilk cümlesi bulunmamaktadır.
iderdi. Yile taḫtın götürdürdi. Ve cinni ve ‘ifrītleri ve dīvleri ḫātem-i

nübüvvetle istedügi gibi żabṭ1 eylemişdi. [388b R1]
Ve ol daḫı babası gibi Tevrāt aḥkāmı ile icrā-yı şer‘ iderdi. Ve’l-ḥāṣıl tā
Ḥażret-i ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām zamānına dek cārī şerī‘at Tevrāt aḥkāmı idi. Ve
cümle yırtıcı cānverlerüñ ve ḳuşlaruñ ve dīvlerüñ ve cinnüñ ve perīlerüñ
dillerin bilürdi. Ve her ne ḫidmet emr eylese edāsına her biri beẕl-i maḳdūr
ḳılurlar idi. Ḥattā Dāvūd ‘aleyhi’s-selām vefāt idüp Beytü’l-maḳdis bināsı nā-
tamām ḳalduḳda Süleymān Nebī zamān-ı2 salṭanatında dīvlere emr idüp
Beytü’l-maḳdis bināsını āḫir-i ‘ömrine dek nihāyetine irgürmiş idi. Ve bir
vechle ‘aẓīm binā idi ki aṣlā direklerinde eñ ve yiv yoġ-ıdı. Ve ol maḳūle aġır
bināya insān ḳādir degül idügi besbellü idi.
Ve her gün Süleymān Nebī iki nevbet ‘aẓīm simāṭ çeküp vuḥūş u ṭuyūr
ve cümle ins ü cinn ü ‘afārīt ol ṭa‘āmı yirler idi. Yine vefā eyler idi. Ve kendü
içün bir taḫt yapmışlar idi ki dört direk üstinde idi. Her biri ḳızıl yāḳūtdan
ve küngüreleri zümürrüdden ve la‘l ü cevāhirden olduġından mā‘adā
üzerinde iki muraṣṣa‘ kerkes düzmişler idi ki ḳanadların açarlardı. Süleymān
Nebī’nüñ üzerine gün ṭoḳınmasun, diyü gūyā ki sāyebān çekerler idi. Ol
cānverleri görenler cānı var ṣanurlar idi.
Ve Süleymān Nebī dīvlere beş yüz ferseng uzunı bir3 döşek düzdürmiş
idi. Her gāh ḫalḳı żiyāfet ḳaṣd eylese ol bisāṭı yayarlar idi. Ve üzerine ‘ālimler
içün altı yüz altun kürsī ḳorlar idi. Ve sā’ir nās aşaġıda bisāṭ üstinde otururlar
idi.
Ve ḳuşlar Süleymān emri ile hevā yüzinde4 ṣaf ṣaf ṭurup, ḳanadcıḳların
açup, baş başa çatup, Süleymān ‘askerine gün ṭoḳındurmazlar idi. Ve
perdedārlıḳ ḫidmetine sa‘y iderler idi. Ve her ḳaçan ki bir vilāyete sefer
itmelü olsa ‘askerini ol bisāṭ üzerine cem‘ iderdi. Ve yile emr idüp ol bisāṭı
‘askeri ile götürür, giderdi.
Ve şöyle rivāyet iderler ki Süleymān Nebī’nüñ üç yüz ḫātūnı ve yedi
5
yüz [389a R1] cāriyesi [290a E] var idi ki cümlesi biñ olur. Her biri içün
bir ṣırça serāy yapdurmış idi. Ve ekẟer-i evḳātda Dımaşḳ’da ve Beytü’l-
1 żabṭ: - R1
2 zemān-ı: - N1, R1
3 bir: beş N1, R1
4 yüzinde: üzerinde R1
5 yüz: yüz taṣarruf E
ِ
ٌ ْ َ َ ُ َ َ َ ٌ ْ َ َ ‫﴿وﻟ ُﺴﻠَْﻴ َﻤﺎ َن ِّ َ ُ ُ ﱡ‬
1 ﴾‫اﻟﺮﻳﺢ ﻏﺪوﻫﺎ ﺷﻬﺮ ورواﺣﻬﺎ ﺷﻬﺮ‬
maḳdis’de sākin olurdı. َ
feḥvāsınca Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā yili Süleymān’uñ emrine musaḫḫar ḳılup
ṣabāḥ bir aylıḳ yir seyr itmek ve aḫşam bir aylıḳ yolı ḳaṭ‘ eylemek vāḳi‘
olurdı. [276b N1] 2 ﴾‫ﻮﺻﻮ َن ﻟَﻪُ َوﻳَـ ْﻌ َﻤﻠُﻮ َن َﻋ َﻤ ًﻼ‬ ِ ‫ ﴿وِﻣﻦ اﻟﺸﱠﻴ‬Ya‘nī
ِ ‫ﺎﻃ‬
ُ ُ‫ﲔ َﻣﻦ ﻳَـﻐ‬ َ َ َ
dīvlerden niçe ‘ifrītler var idi ki emrine rām olup deryānuñ dibine ṭalarlardı.
Ġavvāṣlıḳ idüp incüden ve sā’ir cevāhirden çıḳarurlardı. Ve Süleymān
Nebī’ye getürüp teslīm iderlerdi.
Ve taḫtını ṭılısm ile dīvler peydā idüp dört pāyesini ḳırmızı yāḳūtdan
arslan şeklinde düzüp bir vechle tertīb eylemişler idi ki Süleymān’dan ġayrı
ol taḫta çıḳmaḳ istese arslanlar yol virmezler idi. Ḥattā Buḫtunnaṣr,
Süleymān Nebī’nüñ taḫtını Beytü’l-maḳdis’de bulduḳda üzerine çıḳmaḳ
isteyüp nerd-bānına ayaḳ baṣduḳda ol arslanlaruñ biri pençesi ile çarpup
ayaḳlarını ṣındurmış3 idi. Ba‘de zamānin hezār mu‘āleceler ile güçle ḫalāṣ
olmış idi.
Egerçi ki ṣaḫr cinni ol taḫt üzerine çıḳup, Süleymān şekline girüp ḳırḳ
gün pādişāhlıḳ eylemişdür. Ve illā ḫātem ḳuvvetiyle çıḳmışdur ki üzerinde
ism-i a‘ẓam yazılmış idi. İns ü cin ve vuḥūş u ṭuyūr Süleymān’a anuñ
berekātıyla musaḫḫar idi. Pes Süleymān Nebī her ḳaçan ki ḫelāya varsa ol
ḫātemi Cerāde nām ḫātūnına virür idi. Ve yine çıḳduġı gibi alup barmaġına
geçürür idi. Andan taḫt üzerine çıḳup, ins ü cinn ü vuḥūş u ṭuyūr emrine
rām olup ‘adālet iderdi.4
Birgün Süleymān Nebī ḫelāda iken ṣaḫr cinni Süleymān ṣūretine girdi.
Ve ḫelādan berü gelüp Cerāde’den ḫātemi alup barmaġına geçürdi. Andan
taḫt üzerine çıḳup ins ü cin ve vuḥūş u ṭuyūr 5 anuñ emrine rām olup
pādişāhlıġa başladı. Ammā yine Süleymān ṣūretinde oturur idi. Dīv idügini
kimseye bildürmez idi. Ḳaçan ki Süleymān6 Nebī ḫelādan çıḳdı, Cerāde’den
ḫātemi istedi. “Ben ḫātemi Süleymān’a [389b R1] virdüm. Sen Süleymān
degülsün.” diyü der-hemler itdi. Her ne ḳadar “Ben Süleymān’um.” didi,
inanmadılar. Serāydan ṭaşra sürüp sözini gerçek ṣanmadılar.
1 Kur’ân-ı Kerîm, Sebe Sûresi, 34/12, “Süleymân'ın emrine de, sabah esişi bir ay, akşam esişi
de bir ay(lık yol) olan rüzgarı verdik.”
2 Kur’ân-ı Kerîm, Enbiya Sûresi, 21/82, “Bir de şeytanlardan, Süleymân için dalgıçlık eden
ve daha bundan başka işler yapanları da onun emrine verdik.”
3 ṣındurmış: ḳırmış N1, R1
4 Andan//iderdi: - E
5 ṭuyūr: ṭayr E
6 ṣūretinde//Süleymān: - R1
Şöyle oldı ki Süleymān Nebī ‘aleyhi’s-selām bir dilim itmek istedi,

virmediler. “Ben Süleymān’um.” didügi içün aṣlā sözine inanmadılar.
Aḫirü’l-emr nā-çār olup şehrden ṭaşra [290b E] gitdi. Ve günde iki balıḳ
vaẓīfe ile bir alay balıḳçılara yanaşdı. Tā ḳırḳ güne dek bu üslūb üzere
geçinüp, ol balıġuñ birini ṣatup, itmege virüp ve birini ġıdā idinüp Bārī
Ḫudā’ya şükr itmek üzerine oldı.
Berü cānibde ṣaḫr cinni Tevrāt’a muḫālif ḥükmlere başlayup, Benī
İsrā’īl ‘ulemāsı, ḫuṣūṣā Āṣaf bin Beraḫyā bunuñ ḥükmlerini işitdükçe
şübheye düşüp, yañlış ḥükm itdüginden Süleymān degüldügini bilüp, ve
ḫātūnlarına su’āl itdüklerinde anlar daḫı “Biz Süleymān’ı çoḳdan
görmedük.” diyü cevāb virüp, ‘āḳıbet Āsaf bin Beraḫyā dört yüz Tevrāt-ḫˇān
cem‘ idüp, ṣaḫr cinniye ḳarşu āvāz ile oḳuyup, pes [277a N1] dīvüñ
gitdükçe ḳuvveti eksilüp, Zebūr oḳunduġına ṭayanmayup ve ṭarılduġını 1
bilüp ve elinden ḫātem alınup, benī Ādem kendüyi helāk idecegini muḳarrer
bilüp, ‘ale’l-fevr deryā kenārına çıḳup, ḳorḳusından ḫātemi deñize bıraġup
ve kendüsi deryā-yı ‘ummān dibinde bir ṭaş altına girüp gizlendi.
Berü cānibde Süleymān ‘aleyhi’s-selām yine ‘ādet üzere balıḳçılara
ḫidmet idüp, aḫşam olduḳda iki balıḳ vaẓīfesin alup, birini ṣatup, ol birini
ġıdā idinüp, yimege başladuḳda fi’l-ḥāl ḫātemi ol balıġuñ ḳarnından çıḳup,
Cenāb-ı Ḥaḳḳ’a vāfir şükrler idüp, ḫātemin barmaġına ṭaḳınup, tekrār
gelüp, taḫta geçüp ve bu ḳıṣṣadan evvel yigirmi yıl ve bundan ṣoñra daḫı
yigirmi yıl pādişāhlıḳ idüp, ins ü cin ve vuḥūş u ṭuyūra ḥükm eylemiş idi.
Ammā ḳaçan ki Ḥaḳ celle ve ‘alā Süleymān Nebī’ye yine mülkini virmek
diledi, dīv ḫātemini deryāya bıraḳduġı gibi ol balıcıġa yutdurup, anı
Süleymān Nebī’nüñ ġıdāsı eyleyüp, kemāl-i ḳudretini [390a R1] iẓhār ve
meşiyyet-i ‘acībesini āşkār eylemiş idi. Ba‘de zamānin Süleymān Nebī
‘aleyhi’s-selām ṣaḫr cinniyi bir ḥīle ile ele getürüp, iki ṭaş arasına muḥkem
demürler ile berkidüp deryānuñ dibine bıraḳdurdı.
Ba‘de ẕālik Süleymān Nebī ġāyet ile ġazāya mā’il idi. Ve her ḳanġı
vilāyetde ki müşrikler var idügin işitse ‘askerin çeker, giderdi. Ya anları
īmāna getürürdi veyāḫūd cümlesini helāk iderdi. Birgün ḫaber aldı ki
Yemen vilāyetinüñ ḫalḳı cemī‘an büt-perest olup ne‘ūẕu bi’llāh şirk bi’llāh
iderlermiş.2 Ve Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālānuñ vaḥdāniyyetinde dā’imā şübhe
1 ṭarılduġını: ṭuyılduġını N1, R1

2 olup//iderlermiş: olmışlar idi N1, R1
çekerlermiş.1 Fi’l-ḥāl Süleymān ‘aleyhi’s-selām ‘askerini bisāṭ üzerine [291a

E] cem‘ eyledi. Ve yile emr idüp, bisāṭı götürdüp Yemen vilāyetine ṭoġrı
çekildi.
Vaḳtā ki Sebā memleketine yaḳlaşdılar ve cümle leşker güneşüñ
ḥarāretinden ve issilikden ṣuṣayup “ ‘Acabā bu aralarda2 ṣu var mı ki?” diyü
yoḳlamaġa başladılar, ol ḥīnde hüdhüd ḥāżır bulınmadı. Ve ne deñlü ki
gözetdiler, ṭuyūr arasında görinmedi. Süleymān Nebī bī-ḥużūr olup “Meger
ki bir müferriḥ ḫaber getüre, yoḫsa ben hüdhüdi boġazlamaḳ veyāḫūd aña
bir muḥkem ‘aẕāb eylemek muḳarrerdür.” diyüp, niteki Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de
3﴾‫ﲔ‬ ٍ َ‫﴿ﻷُﻋ ِّﺬﺑـﻨﱠﻪ ﻋ َﺬا َﺷ ِﺪ ًﻳﺪا أَو َﻷَ ْذ َﲝﻨﱠﻪ أَو ﻟَﻴﺄْﺗِﻴِﲏ ﺑِﺴْﻠﻄ‬
ٍ ِ‫ﺎن ﱡﻣﺒ‬
ُ َّ َ ْ ُ َ ْ ً َ ُ َ َ َ vāḳi‘ olmışdur.
Meger ki ol ḥīnde hüdhüd Sebā şehrine varup, pādişāhı olan Belḳīs’üñ
serāyına girüp, anda kendü aḳrānı bir hüdhüd bulup, Belḳīs’üñ ḳudretinden
ve perī ḳızından ḥāṣıl olup bu zamāna gelince bikr ṭurduġından ve güneşe
ṭapduḳlarından tafṣīli ile ḫaber alup, andan Süleymān Nebī’ye gelüp, ‫﴿إِِّﱐ‬
4﴾‫ﻈﻴﻢ‬ِ ‫ وﺟ ْﺪت اﻣﺮأًَة ﲤَْﻠِ ُﻜﻬﻢ وأُوﺗِﻴﺖ ِﻣﻦ ُﻛ ِﻞ َﺷﻲ ٍء وَﳍﺎ ﻋﺮ‬ya‘nī “Ben Sebā
ٌ ‫ش َﻋ‬ ٌ َْ َ َ ْ ّ ْ َ َ ُْ َْ ُ َ َ
şehrine vardum. Bir ḳız oġlan pādişāhı var imiş, gördüm. Ve ḥüsn ü cemāli
ġāyetde ve ‘aẓamet 5 ü celāli nihāyetde, Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā aña her
nesneyi murādınca virmiş ve bir ‘ālī taḫt üzerine [277b N1] şevket ile
oturmış.” 6﴾ِ‫ون ا ﱠ‬ ِ ‫ﺲ ِﻣﻦ ُد‬
ِ ‫ﱠﻤ‬ ِ
ْ ‫﴿و َﺟ ْﺪ َُﺎ َوﻗَـ ْﻮَﻣ َﻬﺎ ﻳَ ْﺴ ُﺠ ُﺪو َن ﻟﻠﺸ‬
َ Ya‘nī “Eger ol ḳız
ve eger kendüye tābi‘ olan leşkeri Ḥaḳ sübḥānehu [390b R1] ve te‘ālāyı
ḳoyup güneşe ṭaparlar. Ve ṭarīḳ-ı müstaḳīmi bıraġup 7 ḍalālet yollarına
ṣaparlar.” diyü beyān eyledükde Süleymān Nebī 8 ﴾‫ﻜﺘَ ِﺎﰊ َﻫ َﺬا‬ ِ ِ‫﴿اِ ْذﻫﺐ ﺑ‬
ّ َ
ya‘nī “Sen benüm bu mektūbum ile aña var.” diyü hüdhüde emr idüp ve
ِ ِ ِ
mektūbuñ ‘unvānında ‫ﻲ‬
9﴾‫ﻤﲔ‬
‫﴿إِﻧﱠﻪُ ﻣﻦ ُﺳﻠَْﻴ َﻤﺎ َن َوإِﻧﱠﻪُ ﺑِ ْﺴ ِﻢ ا ﱠ اﻟﱠﺮ ْﲪَ ِﻦ اﻟﱠﺮﺣﻴ ِﻢ ۞ أﱠَﻻ ﺗَـ ْﻌﻠُﻮا َﻋﻠَ ﱠ‬
ِِ ‫ وأْﺗُ ِﻮﱐ ﻣﺴﻠ‬ya‘nī “Benüm
َ ُْ َ cānibümden ki Süleymān bin Dāvūd’ın,
1 dā’imā//çekerlermiş: iḳrār itmezlerdi N1, R1

2 aralarda: vādīlerde R1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Neml Sûresi, 27/21, “Bana (mazeretini gösteren) apaçık bir delil
getirmedikçe kesinlikle onu ağır bir şekilde cezalandıracağım, ya da kafasını keseceğim.”
4 Kur’ân-ı Kerîm, Neml Sûresi, 27/23, “Ben, onlara (Sebe halkına) hükümdarlık eden,
kendisine her şeyden bolca verilmiş ve büyük bir tahtı olan bir kadın gördüm.”
5 ‘aẓamet: ‘azametde R1
6 Kur’ân-ı Kerîm, Neml Sûresi, 27/24, “Onun ve kavminin, Allah'ı bırakıp güneşe
taptıklarını gördüm.”
7 bıraġup: ḳoyup E
8 Kur’ân-ı Kerîm, Neml Sûresi, 27/28, “Benim şu mektubumu götür.”
9 Kur’ân-ı Kerîm, Neml Sûresi, 27/30-31, “Mektup, Süleymân'dan gelmiştir. O,
'Bismillahirrahmanirrahim' diye başlamakta ve içinde 'Bana karşı büyüklük taslamayın ve
teslimiyet göstererek bana gelin' denilmektedir.”
senüñ ḳatuña1 ki Sebā sulṭānı Belḳīs’sün, pes bu nāme vāṣıl olduḳda ululıġı
ve tekebbürligi ḳoyasun. Ve cümle ‘askerüñle benüm ḥużūruma gelüp
Müslimān olasun.” diyü beyān eyledükde, hüdhüd nāmeyi Belḳīs’üñ
serāyına irgürüp, 2 pes cümle beglerini ve vezīrlerini cem‘ idüp tedbīr ü
tedārük müşāveresin 3 itdüklerinde, Belḳīs ceng itmege iḳtidārı yoġduġını
bilüp, evvelā Süleymān’a ilçi gönderüp, ḳudreti ne derecede 4 idügini
ma‘lūm idinüp, ba‘dehu cümle ‘askeriyle Süleymān Nebī’ye ‘azīmet eyledi.5
Süleymān Nebī ise ‘ifrītlere emr idüp Belḳīs’den evvel taḫtını getürtdi.
[291b E] Ve kendü meclisinde ḳurdurup Belḳīs geldügi gibi
ِ ‫ ﴿أَﻫ َﻜ َﺬا َﻋﺮ ُﺷ‬ya‘nī “Taḫtuñ bu degül mi?” diyü ṣordı. 7﴾‫ﺖ َﻛﺄَﻧﱠﻪ ﻫﻮ‬
6﴾‫ﻚ‬
ْ َ َ ُ ُ ْ َ‫﴿ﻗَﺎﻟ‬
Ol daḫı “Ke-ennehu oldur.” diyü cevāb virdi. Ba‘dehu cümle ‘askeri ile
īmāna geldi. Süleymān ‘aleyhi’s-selām Belḳīs’i ḥelāllıġa ḳabūl eyledi. Ḥattā
andan bir oġlı dünyāya gelüp niçe zamān rūzgār geçürmişler idi.
Fe-ammā melāḥati bir derecede 8 idi ki “Ḥażret-i Yūsuf’dan küçicek
güzellik Belḳīs’e virilmiş idi.” diyü ta‘bīr iderler. Pes Süleymān Nebī Yemen
vilāyetini ıṣlāḥ eyledi. Ba‘dehu yine Şām vilāyetine 9 geldi. Birgün
ḥużūrında10 ‘ulemā-yı Benī İsrā’īl ḳażā ve ḳaderden baḥẟ idüp, ‘Anḳā daḫı
ol meclisde ḥāżır olup, āḫirü’l-emr Süleymān “11﴾ِّ ‫ﻨﺪ ا‬ ِ ‫﴿ﻗُﻞ ُﻛﻞ ِﻣﻦ ِﻋ‬
ّْ ْ
feḥvāsınca her nesne Allāhu Te‘ālā’nuñ irādetine göredür. Taḳdīri maḫlūḳ
taġyīr idemez. Ḥattā bugün maşrıḳ cānibinde fülān vilāyetde ve fülān
maḥallede ve fülān evde bir oġlancıḳ vücūda gelüp ve maġrib ṭarafında fülān
şehrde, fülān yirde bir ḳız daḫı vücūda gelüp, Allāhu Te‘ālā birbirlerine
anları naṣīb eylemişdür. Bu taḳdīr bozılmaġa çāre ve imkān yoḳdur.” diyü
taḥḳīḳ eyledükde ‘Anḳā cebriyyeden olup, evvelden daḫı bu ḫuṣūṣa i‘tiḳādı
olmamaġla kendüsi taḳdīri taġyīr eylemek [391a R1] ve Süleymān Nebī’yi
tekẕīb eylemek murād idinüp, birḳaç günden ṣoñra ‘Anḳā pervāz idüp
1 senüñ ḳatuña: - N1, R1

2 irgürüp: getürdükde N1, R1
3 müşāveresin: - E
4 derecede: mertebede N1, R1
5 eyledi: eyleye E
6 Kur’ân-ı Kerîm, Neml Sûresi, 27/42, “Senin tahtın böyle mi?”
7 Kur’ân-ı Kerîm, Neml Sûresi, 27/42, “Sanki o!”
8 derecede: mertebede N1, R1
9 yine//vilāyetine: Şām’a N1, R1
10 ḥużūrında: - E
11 Kur’ân-ı Kerîm, Nisa Sûresi, 4/78, “De ki: ‘Hepsi Allah'tandır.’ ”
maġrib vilāyetine vardı. Ve Süleymān Nebī ḫaber virdügi ḳızı evlerinden

uġrılayup kendü āşiyānına getürdi.
Bu ḥāl ile ol ḳız Sī-murġ’uñ yuvasında büyüdi. Ve gitdükçe naḫl-i
ḳāmeti serv gibi ser-efrāz oldı. Maşrıḳ canibindeki oġlan daḫı yigit olup,
ticāret ile deryā seferine gidüp, ittifāḳ birgün bir muḫālif rūzgār gemilerini
pāreleyüp, ol yigit bir taḫte pāresine ṣarılup, ḥikmet Allāh’uñdur, ve
‘Anḳā’nuñ yuvası olan cezīreye düşüp, [278a N1] ba‘de zamānin eṭrāf u
cevānibi ṭolaşurken bir ulu aġaç dibine gelüp, yuḳarusında ‘Anḳā’nuñ
yuvasını ve ol āşiyānede burc-ı melāḥat Hümā’sını, ya‘nī ol ḳızı gördi.
“Kimüñ nesisün? Ve bu āşiyānede n’eylersün?” diyü ṣordı.
Ol daḫı yigit cānibine naẓar ḳılup benī Ādem olduġına sevindi. Ve “Bu
cezīreye neden düşdüñ?” diyü su’āl idüp ve kendüsi Sī-murġ’uñ ḳızı idügini
söyleyüp, der-ḥāl mābeynlerinde bir vechle ‘aşḳ u maḥabbet peydā oldı ki
gūyā ki yigit Vāmıḳ ve ol ḳız ‘Aẕrā oldı. Veyāḫūd ol [292a E] cüvān
Mecnūn ve ol nigār Leylā mertebesin buldı.
Pes kemend-i gīsūsı ile cüvānı kendüye çekdi. Ya‘nī Sī-murġ’uñ
āşiyānesi üstine çıḳardı. Der-ḥāl murādlarınca mu‘āşerete ve dürlü dürlü būs
u kenār ile mücāma‘ata başlayup ıraḳdan Sī-murġ görindükçe ol cüvān
āşiyānedeki ḥayvānāt derilerinüñ birisine girüp, maḥabbet1 bīşe-zārınuñ şīri
gibi pōst-pūş olup, aṣlā ‘Anḳā bunı ṭuyamayup ve āşiyānesinde ġayrı ādem
var idügini bilemeyüp, āḫirü’l-emr ḳız yüklü olup, cüvāndan bir ḳızcaġız
ṭoġırup ve ammā Cebrā’īl ‘aleyhi’s-selām Süleymān’a bu ḳıṣṣanuñ tafṣīli ile
ḫaberin virüp, ‘Anḳā ise “Taḳdīri taġyīr itdüm.” ṣanup, birgün Süleymān
Nebī’ye gelüp, “Yā nebiyya’llāh, sābıḳan şu maḳūle bir nesne beyān
eylemişdiñüz. Henüz ol ḳız benüm yanumda ve ol oġlan aña vāṣıl
olmamışdur.” didükde Süleymān Nebī “Var, ol ḳızı2 getür.” diyü ‘Anḳā’ya
emr idüp, ol daḫı pōst ile getürüp, [391b R1] ḳızı ḥālā ki ol cüvān ve ṭoġan
ḳız daḫı pōst içinde bile olup, Süleymān Nebī ḥużūrına geldüklerinde pes
“Bu ḳażiyye ben didügüm gibidür.” diyü ‘Anḳā’ya taḳrīr idüp, ol daḫı
“Degüldür.” diyü inkār 3 eyledügi gibi “Ṭaşra çıḳuñ” diyü Süleymān
‘aleyhi’s-selām emr itmekle fi’l-ḥāl pōstuñ içinden ol nigār ve eri olan cüvān
ve ṭoġan ḳızcaġızları bir uġurdan ṭaşra çıḳup, ‘Anḳa ḫacīl ü şermsār olup,
Süleymān Nebī ise “bire (?) ḳaderī” diyü Sī-murġ’a ṭa‘n idüp, cümle vuḥūş u
1 maḥabbet: - R1
2 ḳızı: oġlanı E
3 Degüldür//inkār: āşikāre R1
ṭuyūr ‘Anḳā’yı melāmet idüp, “Peyġāmberi tekẕīb ideyin.” didügi ẓāhir

olup, ol zamāndan berü Sī-murġ insāna görinmeyüp ve ṭuyūr arasına
girmeyüp, ḫalḳdan vaḥşet ve Ḳāf-ı istiġnāda ‘uzlet iḫtiyār eylemişdür. Ve
bi’l-cümle andan ṣoñra kimseye görinmemişdür.
Ve’l-ḥāṣıl Süleymān ‘aleyhi’s-selāmuñ bunuñ gibi kerāmātına, ḫuṣūṣā
gūn-ā-gūn mu‘cizātına nihāyet yoḳdur. Ḥattā Mu‘cizātu Cemī‘i’l-enbiyā
nām risālede sekiz mu‘cizesi beyān olınmışdur. Evvelkisi yil, ḥükmine
musaḫḫar olduġıdur ki taḫtını götürürdi. Her ḳanġı vilāyete ḳasd eylese
sā‘ati ile yitürürdi.
İkincisi ḫātemidür ki üzerinde1 ism-i a‘ẓam mektūb olmaġla cemī‘-i
eşyā emrine musaḫḫar ve kendüsi ins ü cin ve ṭuyūr u vuḥūş üzerine
muẓaffer olmış idi.
Üçincisi [278b N1] ḳuşlar kendüye söyler idi. Cümlesinüñ [292b E]
dilini bilüp sözlerine göre cevāb eyler idi.
Dördincisi altundan taḫtı var idi ki pāyeleri yāḳūtdan idi. Ve her ḳanda
dilerse yile götürdür idi.2
Beşincisi deryālarda ve ṭaġlarda ve defīnelerde ve yir altında ve bi’l-
cümle her ḳanda incü ve sā’ir cevāhir, ḫuṣūṣā defīne ḳılınmış altun ve gümüş
var ise Süleymān ‘aleyhi’s-selām anı görür idi. Aṣlā andan gizlü nesne yoḳ idi.
Altıncısı, birgün kendüler ḳarıncalara maḫṣūṣ olan vādīye indiler. Aṣlā
yaş ot ve çayırı yoġduġını gördiler. Der-ḥāl ol vādīyi ṣuladılar. Hīç bir
zamānda ekin ve çayır ḥāṣıl olmış yir degül iken ‘ale’l-fevr tāze otlar ve ekin
bitmesine sebeb oldılar.
Yedincisi kendüler ḳanda gitseler yanlarınca dīvārlar ve aġır binālar
yürür idi. Kendüler ṭurduḳça3 sāyesinden ayrılmazlar idi. [392a R1]
1 üzerinde: - R1
2 Ve her//idi: - R1
3 ṭurduḳça: ṣorduḳça R1
Sekizincisi cin ve dīv ve ‘ifrītler emrine iṭā‘at itmişler idi. İstedügi gibi
binālar yapdurup 1 ve ġarīb şekller ve ṭılısmlar düzdürüp murādlarınca
istiḫdām iderler idi.
Ve bi’l-cümle bu deñlü şevket ü miknet ve sa‘ādet ü salṭanat ile Ṭaberī
ḳavlince elli beş yıl ‘ömr sürüp, anuñ da2 ḳırḳ yılı salṭanat u celālet ile geçüp,
ammā İşrāḳu’t-tevārīḫ yazduġı üzere Süleymān Nebī elli yıldan ziyāde ‘ömr
sürüp ve ziyādesi ne miḳdār idügi ma‘lūm olmayup, zīrā ‫»وﻋﺎش ﻧﻴّﻔﺎً وﲬﺴﲔ‬
3«‫ ﺳﻨﺔ‬diyü ta‘bīr eylemişlerdür. 4 Pes “neyyif” diyü ‘aḳdden ziyāde olana
dirler ki ba‘żılar birden üçe varınca ve ba‘żılar ona varınca, diyü ta‘bīr
itmişlerdür. Bu taḳdīrce Süleymān Nebī’nüñ sinn-i şerīfleri elliden
ziyādedür. Ammā eṣaḥḥı, ya‘nī5 ne ḳadar ziyāde idügi ma‘lūm degüldür.
Ve kendüler vefāt itdügi zamānda Beytü’l-maḳdis bināsı nihāyete
irişmeyüp nā-tamām ḳalmaġla Ḥaḳ te‘ālādan vefātı ḫaberi şāyi‘ olmamasına
du‘ā idüp, bir yıla dek meyyiti ‘aṣāsına ṭayanup, ṭurup, görenler namāz
içinde, ḳıyās idüp, āḫir emr-i Ḥaḳ ile bir ḳarınca ol ‘aṣāya mü’ekkel olup,
hergün bir miḳdār yiyüp, yıl tamām olduḳda ‘aṣā ḳırılup, 6 meyyit yire
düşüp, berü cānibde 7 Beytü’l-maḳdis bināsı da dükenüp, dīvler
Süleymān’uñ vefātı ḫaberin işidince ṭaġılup, ḳaçup,8 pes ‘ulemā ol ḳarıncayı
‘aṣā içinde bulup, ol ‘aṣāya mu‘ādil bir ‘aṣā içinde9 tekrār ḥabs idüp, günde
ne miḳdār yidügini ma‘lūm idinüp, andan ḳıyās idüp, [293a E] Süleymān
Nebī ‘aleyhi’s-selām vefāt itdükden10 ṣoñra karınca ‘aṣāyı bir yıla dek yiyüp,
ṣoñradan ẓāhir olduġını taḥḳīḳ itmişler idi.
Ba‘dehu Benī İsrā’īl ‘ulemāsı Süleymān Nebī’nüñ meyyitini taḫtı
üzerine yaturup ve ḫātemin barmaġına ḳoyup, Baḥr-i Ḳulzüm’den öte bir
cezīreye iletüp, [279a N1] bir büyük ṭaşı serāy gibi oyup içinde ḳomışlar
idi. Ḥattā ‘Affān ve Belḳıyā ol ḫātem ḳaṣdına varup, ol maḥalde11 ‘Affān
1 yapdurup: yapdurup ve miḥrāblar E

2 anuñ da: - N1, R1
3 “Elli seneden daha fazla yaşadı.”
4 diyü//eylemişlerdür: - N1, R1
5 ya‘nī: - N1, R1
6 ḳırılup: ufanup E
7 berü cānibde: ve ol zemāna dek N1, R1
8 ḳaçup: gitdiler N1 | ṭaġılup, ḳaçup: ṭaġlara gitdiler R1
9 ol//içinde: - E
10 ‘aleyhi’s//itdükden: öldükden E
11 ol maḥalde: anda E
helāk olmış idi. Benī Ādem’den anlardan ġayrı kimesne [392b R1] ol
cezīreye yol bulmamış idi.
Bālāda mesṭūr olduġı vech üzere Beytü’l-maḳdis’üñ bināsı1 tekmīline
bir sene ḳalduḳda ṭaraf-ı Bārī’den ‘ömrleri āḫire irdügi ḫaberi kendülere
işāret ü i‘lān olınduḳda der-ḥāl rūy-i niyāzı dergāh-ı Çāre-sāz’a ṭutup
Beytü’l-maḳdis’üñ bināsı kendü yüzinden tekmīl olınmasını recā eyledükde
itmām-ı bināya dek vefātı şuyū‘ bulmaduġı, du‘āsı dergāh-ı eḥadiyyetde
maḳbūl olduġına dāldür.2
Ẕikr-i Ẕekeriyyā ‘aleyhi’s-selām

Peyġāmberdür. Benī İsrā’īl’den Beraḫyā oġlıdur ki nesebi Recī‘am bin
Süleymān bin Dāvūd ‘aleyhimü’s-selāma çıḳar. Pes niçe zamān olmış idi ki
Benī İsrā’īl’den peyġāmber 3 gelmeyüp, salṭanat ise Eşkānīler ile Rūmīler
mābeyninde nizā‘ üzere devr idüp, Benī İsrā’īl ḳavmi gice ve gündüz Allāh’a
yalvarup, peyġāmber recā eyledükleri eclden Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā
Ẕekeriyyā’ya nübüvvet virdi.
Zīrā ol zamānda Beytü’l-maḳdis bir derecede ma‘mūr idi ki yimez,
içmez ve ‘ömrince mescidden çıḳmaz biñ ‘ābid var idi ki içlerinden birisi
Ẕekeriyyā ‘aleyhi’s-selām idi. Ve ol ‘ābidlerüñ ekẟeri Beytü’l-maḳdis
mescidine neẕr ile gelmişler idi. Ya‘nī ki Benī İsrā’īl ‘ulemāsınuñ ve murṭāż
‘ābidlerinüñ ‘ādetleri bu idi ki ḳaçan ‘avretleri ḥāmile olsa “Yā Rabbī, eger
bu ṭoġan erkek oġlan olursa senüñ ‘ibādetüñ içün āzād eyledük. Ve biz anuñ
ḫidmetinden geçdük.” diyü ‘ahd idüp erkek ṭoġarsa4 o mescide getürürler
idi. Eger ḳız ṭoġarsa yine ḫidmetlenmeyüp, evlerinde ṭutup,5 ‘ibādet ṭarīḳını
gösterürler idi.
Ẕekeriyyā daḫı ol ‘ālimlerden ve āzādlulardan idi. Ve yine Benī İsrā’īl
‘ulemāsından Ḳāḳūr nām ‘ābidüñ ḳızı Īşā‘’ı ḥelāllıġa almış idi. Ammā
kendüsi yetmiş beş yaşına varınca Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā aña evlād leẕẕetini
müyesser itmeyüp, pes kendüsi pīr olup, ve ḫātūnı ḥayżdan ḳalup, her vechle
evlāddan ümmīd kesmişler iken Allāhu Te‘ālā anuñ göñline ilhām idüp,
1 bināsı: - R1
2 Bālāda//dāldür: - E
3 peyġāmber: - N1, R1
4 erkek ṭoġarsa: - N1
5 erkek//ṭutup: - R1
ِ َ ‫ﻚ ذُ ِرﻳﱠًﺔ ﻃَﻴِﺒ ًﺔ إِﻧ‬ ِ

﴾‫ﱡﻋﺎء‬ ُ ‫ﱠﻚ َﲰ‬
َ ‫ﻴﻊ اﻟﺪ‬ َّ ّ َ ْ‫ﺐ ِﱄ ﻣﻦ ﻟﱠ ُﺪﻧ‬ ِّ ‫﴿ر‬
ْ ‫ب َﻫ‬
1
َ ya‘nī “Yā Rabb, baña
‘ālem-i ġaybdan bir erkek oġul rūzī eyle ki du‘ālar ḳabūl idici ve ḥācetler revā
eyleyici2 sensün.” ‫ب‬ِ‫ﻚر‬ َ ِ‫﴿ر ِب إِِﱐ وﻫﻦ اﻟْﻌﻈْﻢ ِﻣِﲏ وا ْﺷﺘَـﻌﻞ اﻟﱠﺮأْس َﺷﻴـﺒﺎ وَﱂ أَ ُﻛﻦ ﺑِ ُﺪﻋﺎﺋ‬
3﴾‫ﺷ ِﻘﻴﺎ‬
ّ َ َ ْ َ ًْ ُ َ َ َ ّ ُ َ َ َ َ ّ ّ َ
َ [293b E | 393a R1] ya‘nī “Yā Rabb, pīrlik ‘ālemine yitişdüm,
ḳocadum.4 Ṣaçum ṣaḳalum aġardı. Bu āna gelince5 itdügüm du‘ālardan ve
diledügüm 6 recālardan beni maḥrūm itmedün.” ‫ﺖ اﻟْ َﻤﻮِاﱄ ِﻣﻦ‬ ِ ِِ
7﴾‫ وراﺋِﻲ‬Ya‘nī “Şimdiki ḥālde ben ṣoñumdan ḳorḳup ḳavmümden َ َ ُ ‫﴿وإ ّﱐ ﺧ ْﻔ‬ َ
ََ iḥtiyāṭ
eyledüm. Ve sā’ir peyġāmberlerüñ her ḳanġısından evlād gelmedi, ol ḳavm
anuñ dīnini ve şerī‘atini taġyīr idüp kitābını żāyi‘ eyledi. [279b N1] Çünki
benüm evlādum olmadı,8 pes benden ṣoñra ḳavmüm bu şerī‘ati taġyīr ideler,
diyü ḫavf eylerin.” dimekdür.
ِ ِ ُ ‫ﻧﻚ وﻟِﻴﺎ ۞ ﻳ ِﺮﺛُِﲏ وﻳ ِﺮ‬ ‫ ﴿ﻓَـ َﻬ ْ ِ ﱠ‬Ya‘nī
﴾‫ﻮب‬
َ ‫ث ﻣ ْﻦ آل ﻳَـ ْﻌ ُﻘ‬ َ َ ‫ﺐ ِﱄ ﻣﻦ ﻟ ُﺪ‬
9
ََ َ “Yā Rabbī,
baña bir oġul vir ki benden ve Āl-i Ya‘ḳūb’dan peyġāmberlik aña mīrāẟ
ḳalsun.” diyü Bārī Ḫudā dergāhına10 tażarru‘ u du‘ā eyledükde Ḥaḳ te‘ālā
Ẕekeriyyā’nuñ du‘āsını ḳabūl eyledi. Ve miḥrābında ‘ibādete meşġūl iken
Cebrā’īl’i gönderüp Yaḥyā’nuñ vücūda gelecegini muştuladı. Niteki Ḳur’ān-ı
‘Aẓīm’de 11﴾‫ﲰﻴﺎ‬ َِ ‫ ﴿ َزَﻛ ِﺮﱠ إِ ﱠ ﻧـُﺒ ِّﺸﺮَك ﺑِﻐُ َﻼٍم ْاﲰﻪ َﳛﲕ َﱂ َْﳒﻌﻞ ﻟﱠﻪ ِﻣﻦ ﻗَـﺒﻞ‬ya‘nī “Biz
12
ُ ْ ُ َ ْ َ ْ ُُ ُ َ َ
Ẕekeriyyā’ya bir oġul muştuladuḳ ki anuñ adı Yaḥyā idi. Ve andan evvel
kimseye bu maḳūle ad virilmemiş13 idi.” [buyurıldı].
Pes “yaḥyā” dimek “diri” dimekdür. Atası anası pīrler olup iki ölü
meẟābesinde iken vücūda gelmegin “Yaḥyā” diyü ad virilmiş idi.14 Ve Yaḥyā
1 Kur’ân-ı Kerîm, Âli İmran Sûresi, 3/38, “Rabbim! Bana katından temiz bir nesil bahşet.
Şüphesiz sen duayı hakkıyla işitensin.”
2 revā eyleyici: devā idici N1, R1
3 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/4, “Rabbim! Şüphesiz kemiklerim gevşedi. Saçım
sakalım ağardı. Sana yaptığım dualarda (cevapsız bırakılarak) hiç mahrum olmadım.”
4 yitişdüm, ḳocadum: irişdüm N1, R1
5 āna gelince: ḥālle yitişince E
6 diledügüm: - N1, R1
7 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/5, “Gerçek şu ki ben, benden sonra gelecek
akrabalarım(ın isyankar olmaların)dan korkuyorum.”
8 benüm//olmadı: benden daḫı evlād gelmedi R1
9 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/5-6, “Bana kendi tarafından; bana ve Ya‘kūb
hanedanına varis olacak bir çocuk bağışla.”
10 Bārī//dergāhına: Bārī Ḫudā’ya N1, R1
11 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/7, “(Allah, şöyle dedi: ) ‘Ey Zekeriyyâ! Haberin olsun
ki biz sana Yahyâ adlı bir oğul müjdeliyoruz. Daha önce onun adını kimseye vermedik.’”
12 Ẕekeriyyā’ya: Yaḥyā’ya N1
13 virilmemiş: ḳonılmamış R1
14 ad//idi: tesmiye olınmışdur N1, R1
vücūda geldükden ṣoñra, bir rivāyetde 1 altı ay ve ba‘żılar ḳavlince üç yıl

ṣoñra ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām dünyāya geldi. Bir aylıḳ olduḳda ilhām-ı Rabbānī
ile Meryem anı Beytü’l-maḳdis’den ḳaçurdı. Ya‘nī ki Mıṣr vilāyetine göçüp
ta otuz yıla dek anda ‘Īsā ‘aleyhi’s-selāmı terbiyet eyledi.
Fe-ammā bu cānibde Benī İsrā’īl ḳavmi “Elbette Meryem ile ‘Īsā’yı
Ẕekeriyyā ḳaçırdı.”2 diyü Yūnānīlerden Şām vilāyetinde oturup pādişāhlıḳ
iden Hirodūs’a3 ḫaber virdiler. Ol daḫı ‘Īsā’yı ḳatl itmek içün birḳaç def‘a
Ẕekeriyyā’ya4 ādem gönderüp, isteyüp ve bu vechle nā-bedīd olduḳlarını,
cümlesini Ẕekeriyyā’dan bilüp, Ẕekeriyyā’yı 5 ḳatl eylemegi muḳarrer
itdüklerinde Ẕekeriyyā ‘aleyhi’s-selām daḫı Mıṣr’a ṭoġrı firār idüp, ve lākin
[393b R1] Benī İsrā’īl ardlarına düşüp, yitişmeleri muḳarrer olduḳda bir
ulu aġaç altına gelüp, eliyle işāret idüp, fi’l-ḥāl ol aġaç iki yarılup, Ẕekeriyyā
‘aleyhi’s-selām içine girüp, gizlenüp, aġaç yine büsbütün olup, aṣlā ḳovuġı
olmayup, pes Ẕekeriyyā’nuñ izin izleyürek anda geldüklerinde aġacı
büsbütün görmeleri ile [294a E] içinde olmaḳ iḥtimāli virilmeyüp,6 lākin
İblīs ‘aleyhi’l-la‘ne gelüp, “Siḥr ile içine girmek vardur. Bıçḳu7 ile biçiñüz.
Maṣlaḥatdur.” diyü ta‘līm itmekle ‘ale’l-fevr bir bıçḳu getürüp, Benī İsrā’īl
ol aġacı biçüp, ba‘dehu ḳanı yire ṭamlayup, Ẕekeriyyā aġaç içinde idügi
ma‘lūm olup, Yaḥyā ‘aleyhi’s-selām ise ḳaçup, gizlenüp, niçe zamānlar ṭaşra
çıḳmayup, Beytü’l-maḳdis’de ṭā‘at u ‘ibādete meşġūl olmış idi.
Egerçi ki Ẕekeriyyā’ya Ḥaḳ te‘ālā Yaḥyā’yı virdükde yetmiş beş yaşında
idi. Ṣoñra ne miḳdār yaşaduġı ma‘lūm degüldür. Ve lākin ekẟer-i iḥtimāl
müddet-i ‘ömri yetmiş ile seksen mābeyninde iken helāk itmişler idi.
1 ṣoñra//rivāyetde: - N1, R1
2 Ẕekeriyyā ḳaçırdı: sen ḳaçurduñ E
3 Burada kastedilen “Hirodes” olmalıdır. bk. Ömer Faruk Harman, "ÎSÂ", Türkiye Diyanet
Vakfı İslâm Ansiklopedisi, https: //islamansiklopedisi.org.tr/isa#1 (30.06.2019).
4 Ẕekeriyyā’ya: - E
5 Ẕekeriyyā’yı: - E, N1
6 virilmeyüp: olmayup R1
7 Bıçḳu: Bıçaḳ N1
Fe-ammā Ẕekeriyyā ‘aleyhi’s-selāmuñ mu‘cizātından bu üç mu‘cizesi
daḫı eṣaḥ rivāyet ile ẟābitdür. Evvelkisi bu idi ki ḳalemsiz kitābet iderdi. Ve
her ḳaçan ehl-i Hind’e mektūb yazmalu [280a N1] olsa ḳalemsiz yazardı.
İkincisi bu idi ki ṣu üzerinde yürürdi. Aṣlā ayaḳları ṣuya batmazdı.
Üçincisi ḳaçan küffār nübüvvetine inanmadılar, kendüsinden mu‘cize
ṭaleb eylediler, aġaçlara işāret ḳıldı. Gözleri öñinde her biri yirinden yıḳıldı.
Ẕikr-i Yaḥyā ‘aleyhi’s-selām

Mürsel peyġāmberdür. Daḫı Ẕekeriyyā ‘aleyhi’s-selām ḥayātda iken
nübüvvet tācını giydi. Ve risālet ḫil‘atini urındı1 idi. Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā
anuñ ḥaḳḳında 2﴾‫ﺻﺒِﻴﺎ‬ َ ‫ْﻢ‬
َ ‫اﳊُﻜ‬
ْ ُ‫﴿وآﺗَـْﻴـﻨَﺎﻩ‬
َ ya‘nī “Biz Yaḥyā’ya daḫı oġlancıḳ
iken ḥikmet ü ma‘rifet virdük ki Ḫālıḳ’ını bildi. Ve peyġāmberlere inandı.
Ve ‘Īsā ‘aleyhi’s-selāmı taṣdīḳ eyledi. Ve daḫı ben Yaḥyā’yı pāk yaratdum. Ve
esirgeyici ḫalḳ itdüm. Ve benden ḳorḳıcı ve atasına ve anasına [394a R1]
muṭī‘ olıcı yaratdum. Ya‘nī her cihetle perhīzkār idi. Aṣlā cebbārlıġı yoġ-ıdı.”
dimekdür.
Bundan mā‘adā Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de ‫ﻮت َوﻳَـ ْﻮَم‬ ِ ِ
ُ َُ‫﴿و َﺳ َﻼ ٌم َﻋﻠَْﻴﻪ ﻳَـ ْﻮَم ُوﻟ َﺪ َوﻳَـ ْﻮَم ﳝ‬
َ
3﴾‫ﺚ َﺣﻴﺎ‬ُ ‫ ﻳـُْﺒـ َﻌ‬ya‘nī “Benüm selāmum anuñ üzerine olsun, ṭoġduġı günde ve
vefāt eyledükde ve ḳabrinden dirilüp çıḳacaġı zamānda.” dimekdür.
Pes Yaḥyā ‘aleyhi’s-selām Bārī te‘ālānuñ bu vechle memdūḥı olduġından
mertebesi ve derecesi nice ‘āliye idügi ma‘lūmdur. Ve zamān-ı nübüvvetinde
Tevrāt aḥkāmı ile ‘amel iderdi. Egerçi ‘ulemā iḫtilāf idüp ‫ﺎب‬ ِ ِ
َ َ‫﴿ َ َْﳛ َﲕ ُﺧﺬ اﻟْﻜﺘ‬
4﴾‫ ﺑِﻘﻮٍة‬āyet-i kerīmesinden 5 ya‘nī “Yā Yaḥyā, bu kitābı ḳuvvet ile ṭut. Ve
‫ُﱠ‬
ḥükmini icrā eylemege diḳḳat it.” diyü emr olınduġından aña müstaḳil kitāb
inmişdür, diyü beyān eylemişlerdür. [294b E] Ammā eṣaḥḥı budur ki
kitābdan murād Tevrāt’dur. Ya‘nī “Tevrāt’ı ḳuvvet ile ṭut ve ḥükmini icrā
eylemege sa‘y u diḳḳatler it.” dimekdür.
1 urındı: ber-dūş itmiş N1, R1

2 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/12, “Biz, ona daha çocuk iken hikmet vermiştik.”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/15, “Doğduğu gün, öleceği gün ve diriltileceği gün ona
selam olsun!”
4 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/12, “Ey Yahyâ, kitaba sımsıkı sarıl.”
5 kerīmesinden: kerīmesinden murād R1
Ve bi’l-cümle Yaḥyā ‘aleyhi’s-selām otuz yıl peyġāmberlik eyledi. Egerçi

evā’ilinde Tevrāt ḥükmi ile ‘amel eyledi. Ve illā Ḥażret-i ‘Īsā’ya bulışup
nübüvvetini taṣdīḳ idüp ve ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām kendüyi ḫalīfe naṣb itdüginden
añlanan budur ki evāḫirinde İncīl aḥkāmı ile icrā-yı şer‘ eylemişdür. Ve
Hirodūs nām pādişāhları ki bālāda 1 ẕikr olınmışdur, Yaḥyā Peyġāmber’i
ġāyetle severdi. Ve her ne işlerse anuñ meşvereti 2 ile işlerdi. Zīrā ki
Müslimān olmış idi. Ve Yaḥyā’nuñ peyġāmber idügini bilmiş idi.
Meger Hirodūs’uñ Herdānā3 dirler bir ḳarındaşı ḳızı var idi ki ḥüsn ü
cemāl ṣāḥibi idi. Ve ba‘żılar dirler ki Hirodūs’uñ ügey ḳızı idi. Pes her
zamānda melāḥatine ve behcet ü leṭāfetine baḳup ḳıza derūn-ı dilden
maḥabbet eyleyüp, alup ḫātūn idinmek isterdi. Ve lākin Yaḥyā’ya
ṭanışduḳda “Ol saña ḥarāmdur.” diyü men‘ itmekle Hirodūs daḫı ol
sevdādan ferāġat itmiş idi. Ve lākin ol ḳızuñ murādı Hirodūs’a kendüyi
[280b N1] ḫātūn itmek olduġı eclden bunı fikr eylemiş idi ki Yaḥyā ḳatl
olmayınca bunuñ murādı müyesser4 [394b R1] olmaya. Bu mekr üzerine
birḳaç def‘a Hirodūs’uñ beşāşeti zamānında ki “Benden murāduñ ne ise
maḳbūlumdür.” diyü ḳıza söyler idi. Ḳız ol ḥīnde Yaḥyā’nuñ başı
kesilmesini recā eyler idi. Ve lākin Hirodūs “Bu olacaḳ maṣlaḥat degüldür.
Yaḥyā tañrınuñ peyġāmberidür. Böyle teklīfi ḳo.” diyü cevāb virür idi.
Āḫirü’l-emr birgün Hirodūs şarāb meclisin ḳurup, simāṭ çeküp, inbisāt
üzere oturup, ‘ayş u nūşa meşġūl iken Herdānā daḫı kendüyi tezyīn idüp,
nāz u şīve ile meclise gelüp, ḳadeḥi eline alup, kemāl-i sürūr u ṣafā ile sāḳīlik
idüp, tamām meclis germ ve Hirodūs’uñ ṭabī‘ati nerm olduḳda belki
Herdānā’yı ḫalvet düşürüp, mücāma‘at ṣafāsına ruḫṣat bulduḳda yine Yaḥyā
Peyġāmber’üñ başı kesilmesini recā idüp, ol daḫı ser-ḫōşlıḳ ḥālinde rıżā
virüp, fi’l-ḥāl Yaḥyā ‘aleyhi’s-selāmuñ mübārek başı kesilüp, bir altun tebsi
içine ḳonılup, Hirodūs’uñ meclisine getürdiler.
Hemān ol kesik5 baş tebsi içinde lisāna gelüp6 “Yā Hirodūs, bu ḳız saña
ḥarāmdur. Zinhār buña el ṣunma.” diyü tenbīh eyledi. Vaḳtā ki Hirodūs ol
1 bālāda: yuḳaruda E
2 meşvereti: ṭanışıġı E
3 Burada kastedilen “Herodias” olmalıdır. bk. Mahmut Aydın, "YAHYÂ", Türkiye Diyanet
Vakfı İslâm Ansiklopedisi, https: //islamansiklopedisi.org.tr/yahya (30.06.2019).
4 müyesser: ḥāṣıl N1, R1
5 kesik: - N1, R1
6 lisāna gelüp: söyledi E
[295a E] başuñ cevāba geldügini işitdi,1 müteḥayyir olup itdügi işe nedāmet
itdi. 2 Ve ol ḳızı yanından ḳovdurup 3 redd eyledi. Ve lākin Ḥażret-i
Yaḥyā’nuñ başı4 gövdesinden ayrılduḳdan ṣoñra iki ṭamarlarınuñ ḳanı aṣlā
diñmedi. Üzerine ṭopraḳ yıġa yıġa bir ṭaġ gibi depe peydā oldı. Yine
Yaḥyā’nuñ5 ḳanı iki ḳuvvetlü buñar gibi aḳup diñmesine çāre olmadı.
Pes ‘Acem pādişāhlarından, ya‘nī Eşkānīlerden bir pādişāh var idi ki
ismine Ḫardūs dirler idi. Benī İsrā’īl bu vechle ‘iṣyān ve tañrınuñ
peyġāmberlerine ihānet idüp, Ẕekeriyyā’yı biçdürüp ve ‘Īsā’yı ṣalb itmek
isteyüp ve Yaḥyā’nuñ başını kesüp, her birinden niçe mu‘cize görmişler iken
yine inanmayup küfr üzere olduḳlarını işitdi. ‘Asker çeküp Beytü’l-maḳdis’e
‘azm itdi.
Vaḳtā ki Dımaşḳ’a geldi, daḫı Yaḥyā’nuñ ḳanı diñmemiş idi. Ve ol
da‘vā ile gelmiş idi ki anlar nice Yaḥyā’nuñ ḳanını seyl-i revān [395a R1]
itdilerse bu daḫı Benī İsrā’īl’üñ ḳanını otaġı öñinde aḳarṣu gibi aḳıtmaduḳça
el çekmeye. Bu ṭarīḳla ekẟerini ḳılıçdan geçüre.6 Bu niyyet ile şehr-i Dımaşḳ
kenārına ḳondı. Ve Bīver-zāde 7 nām ser-leşkerini Benī İsrā’īl’i ḳırmaġa
gönderdi.
Bir rivāyetde yetmiş biñ kişinüñ başın kesüp ol maḥalde ḳanın aḳıtdı.
Tā ki Yaḥyā’nuñ ḳanı diñdi. Ve ba‘żılar ḳavlince öldüren Hirodūs’ı buldılar.
Getürüp 8 ol maḥalde başın kesdiler. Andan ṣoñra Yaḥyā’nuñ9 ḳanı sākin
oldı.
Ammā Yaḥyā ‘aleyhi’s-selāmuñ müddet-i ‘ömri ne miḳdār idügi
yazılmamışdur. Aña binā’en biz daḫı beyān eylemedük.
1 Vaḳtā//işitdi: Hirodūs N1, R1

2 itdügi//itdi: kendüye nedāmet geldi N1, R1
3 yanından ḳovdurup: - N1, R1
4 Ḥażret-i//başı: başını E
5 Yaḥyā’nuñ: - N1, R1
6 Bu//geçüre: - N1, R1
7 Bīver-zāde: Beyūzrāde- N1, R1
8 getürüp: - R1
9 Yaḥyā’nuñ: - E
Ve mu‘cizātından bu mu‘cizesi eṣaḥ rivāyet ile ẟābitdür ki Ẕekeriyyā
‘aleyhi’s-selām vefāt itdükden ṣoñra Yaḥyā Peyġāmber [281a N1] Şām
vilāyetine çıḳup ḫalḳı dīne da‘vet eyledükde nübüvvetine kimesne
inanmayup kendüsinden mu‘cize ṭaleb eyledüklerinde ve “Eger peyġāmber
iseñ gübegündüzin bize cümle 1 nücūmı göster.” didüklerinde Yaḥyā
‘aleyhi’s-selām du‘ā eyledi. Fi’l-ḥāl güneş mevcūd iken cümle yılduzlar
gökyüzinde ẓāhir olup ḫalḳ-ı ‘ālem gice içindeki gibi temāşā eyledi.
Ẕikr-i ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām

Ulü’l-‘azm peyġāmberdür. Adı Mesīḥ’dür. Vālidesi Meryem bint
‘İmrān bin Māẟān’dur. Ve ba‘żılar ḳavlince Meryem bint ‘İmrān bin Yāşhem
bin Amūz bin Mīşā bin Ḥazeḳiyā bin Aḥrīḳ bin Yūẟām bin Ġarād bin
Amżiyā bin Yāveş bin Dīhū2 bin Bārem3 bin Behfāşāṭ bin Ebyā bin Ercī‘ām
bin Süleymān bin Dāvūd ‘aleyhi’s-selāmdur.
Ve bi’l-cümle be-her-taḳdīr Meryem’üñ nesebi Ḥażret-i Süleymān
‘aleyhi’s-selāma çıḳar. [295b E] Nihāyet ‘İmrān, Yāşhem oġlı mıdur, yoḳsa
Māẟān oġlı mıdur, hemān iḫtilāf bundadur.
Ve ammā Meryem’üñ ṭoġduġı bu vechle vāḳi‘ olmışdur ki ḳaçan
ki vālidesi Ḥanna ki Ḳāḳūr’uñ4 ḳızı idi, ‘İmrān’dan yüklü oldı, ol zamānda
‘ādetleri 5 üzere ḳarnındaki erkek olmaḳ ümmīd eyleyüp Beytü’l-maḳdis
mescidine neẕr eyledi. Niteki Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de [395b R1] ُ‫ﺖ ْاﻣﺮأَة‬ ِ ِ
6﴾‫ب إِِﱐ ﻧﺬرت ﻟﻚ ﻣﺎ ِﰲ ﺑﻄ ِﲏ ﳏﺮرا ﻓـﺘـﻘﺒﻞ ِﻣ ِﲏ‬
ِ ِ َ َ‫﴿إ ْذ ﻗَﺎﻟ‬
ّ ْ ‫ ﻋ ْﻤَﺮا َن َر ّ ّ َ َ ْ ُ َ َ َ َ ْ َُﱠ ً ََ َ ﱠ‬ya‘nī ḳaçan ki ‘İmrān’uñ
ḫātūnı Ḥanna ḥāmile oldı, “Yā Rabbī, bu ḳarnumdaki oġlanı senüñçün āzād
eyledüm. Dilerin ki ḳabūl eyleyesün.” dimiş idi. ‫ب إِِّﱐ‬ ِّ ‫ﺖ َر‬
ْ َ‫ﺿ َﻌْﺘـ َﻬﺎ ﻗَﺎﻟ‬
َ ‫﴿ﻓَـﻠَ ﱠﻤﺎ َو‬
1 cümle: - E
2 Dīhū: Dīmū N1, R1
3 Bārem: Bāzem N1, R1
4 Ḳāḳūr’uñ: Fāḳūr’uñ E
5 ‘ādetleri: evlā geldügi E
6 Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân Sûresi, 3/35, “Rabbim! Karnımdaki çocuğu sırf sana hizmet
etmek üzere adadım. Benden kabul et.”
1 ﴾‫ﺿ ْﻌﺘُـ َﻬﺎ أُﻧﺜَﻰ‬

َ ‫َو‬
Şol vaḳt ki ḥamlini vaż‘ eyledi, “Yā Rabbī, ben erkek
ṭoġurmadum.” [didi].
Ya‘nī ki ol zamāna gelince ḳızlardan kimesne mescide neẕr olmış degüldi.
Pes ṭoġurduġı erkek olmayup Meryem olduḳda neẕri rāst gelmedügine
ٍ ِ
َ َ ً‫ ﴿َﻓـَﺘـَﻘﱠﺒـَﻠَﻬﺎ َرﱡَﺎ ﺑَﻘُﺒﻮل َﺣ َﺴ ٍﻦ َوأَﻧَﺒـَﺘـَﻬﺎ َﻧـَﺒﺎ‬ya‘nī Ḥaḳ
ġuṣṣalanup ‘öẕr eyledükde 2﴾‫ﺣﺴًﻨﺎ‬
sübḥānehu ve te‘ālā Meryem’i ḥüsn-i ḳabūl ile ḳabūl eyledi. Ya‘nī erkek
yirine maḳbūl gördi. Ve aña ṣalāḥiyyet ü diyānet müyesser eyledi. Ve
Ẕekeriyyā Peyġāmber’e vaḥy idüp Meryem’i mescide aldurdı.3 Ve kendü
ḫātūnınuñ ḳız ḳarındaşı ḳızı olmaġla āḫar kimesneye virmeyüp terbiyeti ile
kendüsi muḳayyed oldı.
Vaḳtā ki Meryem beş yaşına vardı, Ẕekeriyyā anuñ için ḥücresinde bir
miḥrāb düzdürdi. Ve aña Tevrāt’ı ta‘līm idüp gice ve gündüz ‘ibādete meşġūl
oldı. Ve kendüsi ṭaşra gitmelü olsa ḥücreyi kilīdler idi. Miftāḥını yanında
götürür idi.
Pes birgün Ẕekeriyyā ‘aleyhi’s-selām ṭaşradan geldi. Meryem’üñ
ḥücresini açdı. Ve ḳış günleri iken yanında tāze mīveler buldı ki bir rivāyetde
tāze üzüm ve ba‘żılar ḳavlince incīr idi. Ta‘accüb eyleyüp 4﴾‫ﻚ َﻫ َﺬا‬ ِ َ‫َﱏ ﻟ‬
‫﴿أ ﱠ‬
ِ ِ ِ ِ
ya‘nī “Bu yimiş saña ḳandan gelmişdür?” diyü ṣordı. ﴾ ّ ‫ﺖ ُﻫﻮ ﻣ ْﻦ ﻋﻨﺪ ا‬
َ ْ َ‫﴿ﻗَﺎ‬
‫ﻟ‬
5
Meryem daḫı cevāb virüp “Ḥaḳ te‘ālā gönderdi.” diyü beyān eyledi.
Pes Ẕekeriyyā ḳış güninde yaz yimişi olduġından [281b N1] bu
remzi añladı ki kendüsi ve ḫātūnı evlāddan ḳalmışlar iken yine ‘ināyet-i
Ḥaḳ ile veled recā eyleseler vücūda gelmesi mümkin ola. Ḥattā bu ḳıṣṣadan
ṣoñra Bārī Ḫudā’ya du‘ā idüp oġlı 6 Yaḥyā’yı Cebrā’īl ‘aleyhi’s-selām
muştulamışdur.
Ve bi’l-cümle Meryem gice ve gündüz ‘ibādet ü ṭā‘at ile, [396a R1]
ḫuṣūṣā ḳufl altında żabṭ olınup ḥıfẓ u ḥirāset ile on yaşına vardı. Andan ṣoñra
[296a E] iki def‘a ḥayż ḥāli olup üçinci def‘a ḥayżdan pāk olduġı gibi
1 Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân Sûresi, 3/36, “Onu doğurunca, ‘Rabbim!’ dedi, ‘Onu kız
doğurdum.’ dedi.”
2 Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân Sûresi, 3/37, “Bunun üzerine Rabbi onu güzel bir şekilde kabul
buyurdu ve onu güzel bir şekilde yetiştirdi.”
3 aldurdı: iletdürdi N1, R1
4 Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân Sûresi, 3/37, “Bu sana nereden geldi?"
5 Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân Sûresi, 3/37, “O da ‘Bu, Allah katından’ diye cevap verirdi.”
6 oġlı: Ḥażret-i R1
Cebrā’īl ‘aleyhi’s-selām geldi. 1﴾ ‫ﺳ ِﻮ‬

َ ‫ ﴿ﻓَـﺘَ َﻤﺜﱠ َﻞ َﳍَﺎ ﺑَ َﺸًﺮا‬Aña beşer ṣūretinde
görindi. Ve Meryem’üñ ḳaftānı yeñine nefes eyledi.
Ammā Meryem’üñ babası ‘İmrān’uñ Ya‘ḳūb nām ḳarındaşınuñ Yūsuf
adlu bir oġlı var idi ki ol daḫı ṭoġduḳda mescide neẕr olınup, ba‘dehu
büyüyüp, neccārlik ṣan‘atın ögrenüp ve eline girincesini mesciddeki
‘ābidlere ḫarc2 idüp, ṣalāḥ u diyānet ile rūzgārın geçürür idi. Ve ḳaçan ki
Ẕekeriyyā’nuñ bir mühimmi olup Meryem’üñ ḥücresini açmaġa ve ṣuyını
getürmege eli degmese miftāḥı ol Yūsuf’a virüp Meryem’üñ ṣuyın ol getürür
idi. Edeb ile ḳapuyı açup, ṣuyını içerüye ḳoyup, aṣlā Meryem’üñ yüzine ṭoġrı
baḳmayup, yine ḳapuyı berkidüp gider idi. Ve bu vechle Ẕekeriyyā’nuñ
māni‘i olup Yūsuf ol ḫidmeti edā eylemek bir iki def‘a ancaḳ vāḳi‘ olmış idi.
Pes şol zamān ki Cibrīl ‘aleyhi’s-selām beşer ṣūretinde Meryem’e görindi,
ba‘żılar dirler ki Yūsuf ṣūretinde görinmiş idi. Ḥattā Yehūdīler Meryem’e
töhmet idüp, ḥāşā “Görinen Yūsuf kendü idi, Cebrā’īl degül idi.”
didüklerinden3 ḍalālete düşüp kāfir olmışlardur.
Vaḳtā ki Meryem ḥücresini berkidüp, başını yayḳayup, andan esbābın4
giyüp oturdı, Cebrā’īl ‘aleyhi’s-selām ṣūret-i beşerde pencereden içerü girdi.
Meryem ḳorḳup 5﴾‫ﻨﺖ ﺗَِﻘﻴﺎ‬ َ ‫َﻋﻮذُ ِ ﻟﱠﺮ ْﲪَﻦ ِﻣ‬
َ ‫ﻨﻚ إِن ُﻛ‬ ُ ‫ ﴿إِِّﱐ أ‬ya‘nī “Ben Allāh’a
senden ṣıġınurın. Eger Müslimān iseñ, Allāh’dan ḳorḳarsuñ. Ve bunda
yaramaz fi‘l ḳaṣdına gelmiş iseñ.” didükde Cebrā’īl ‘aleyhi’s-selām
Meryem’üñ ḳorḳduġını gördi.
ِ َ‫ﻚ ِﻷَﻫﺐ ﻟ‬
﴾‫ﻚ ُﻏ َﻼ ًﻣﺎ َزﻛِﻴﺎ‬ ِ ِ ُ ‫﴿إِﱠﳕَﺎ أَ َ رﺳ‬
َ َ ّ‫ﻮل َرﺑ‬
6
َُ Ya‘nī “Ben Allāh’uñ
resūliyin. Anuñçün geldüm ki saña bir pāk oġul vireyin ki ata bilinden
inmemiş ola. Ve nuṭfeden ḥāṣıl olmamış, [396b R1] belki hevā-yı laṭīfden
yaradılmış olup Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālānuñ ḳudreti gülzārında bir ġonce-i
mümtāz ve irādeti bāġında bir serv-i ser-efrāz oldı ki būyı ḫalḳ-ı ‘ālemi
mu‘aṭṭar ve enfās-ı müteberrikesi ḳulūb-ı benī Ādem’i kendüye musaḫḫar
eyleye. Ḫuṣūṣā nesīm-i luṭf u iḥsānı ḫār-ı siyāhı buḫurumeryem ve şemīm-i
aḫlāḳı bī-kerān ḫāk u ḫāreyi girān-māye gevher gibi mükerrem ḳıla.” diyü
1 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/17, “Ona tam bir insan şeklinde görünmüştü.”
2 ḫarc: ṣarf R1
3 didüklerinden: didükleri bundandur ki E
4 esbābın: giysisin E
5 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/18, “Senden, Rahman'a sığınırım. Eğer Allah'tan
çekinen biri isen (bana kötülük etme).”
6 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/19, “Ben ancak Rabbinin elçisiyim. Sana tertemiz bir
çocuk bağışlamak için gönderildim.”
ḫaber virdükde Cibrīl-i emīnüñ sözinden Meryem’üñ göñli emīn olup

1﴾‫َﱏ ﻳَ ُﻜﻮ ُن ِﱄ ﻏُ َﻼ ٌم َوَﱂْ ﳝَْ َﺴ ْﺴِﲏ ﺑَ َﺸٌﺮ َوَﱂْ أ َُك ﺑَﻐِﻴﺎ‬
‫ﺖ أﱠ‬
ْ َ‫[ ﴿ﻗَﺎﻟ‬282a N1] ya‘nī “Benden
nice oġul ḥāṣıl olur ki ḥelālden ve ḥarāmdan kimesne benüm [296b E]
dāmenüme el ṣunmamışdur.” didükde Cibrīl ‘aleyhi’s-selām cevāb virüp
ِ ‫ﱠﺎس ور ْﲪ ًﺔ ِﻣﻨﱠﺎ وَﻛﺎ َن أَﻣﺮا ﱠﻣ ْﻘ‬ ِ ِ ِ‫ﻚ ﻫﻮ ﻋﻠَﻲ ﻫ‬ ِ ِ‫﴿ َﻛ َﺬﻟ‬
﴾‫ﻀﻴﺎ‬ ٌ ّ َ ‫ َﺎل َرﺑﱡ ِ ُ َ َ ﱠ‬3َ‫ﻚ ﻗ‬
َ ّ َ َ َ ِ ‫ﲔ َوﻟﻨَ ْﺠ َﻌﻠَﻪُ آﻳًَﺔ ﻟﻠﻨ‬
2
ًْ
ya‘nī “Gerçek dirsün. Saña ḥelālden ve ḥarāmdan ḳaṭ‘ā kimesne
yapışmamışdur. Ve lākin Ḥaḳ te‘ālāya bu nesne āsāndur. 4 Niteki Ādem
Peyġāmber’i atası ve anası yoġ-iken yaratmışdur. Bunun ḫod anası var,
nihāyet atası yoḳdur. Ve irādetu’llāh bunuñ üzerinedür ki ol oġlan Ḥaḳḳ’uñ
kemāl-i ḳudretinden bir ‘alāmet ola. Ve benī Ādem Ḫālıḳ’uñ ṣun‘-i pākini
bu vechle daḫı müşāhede eyleye. Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā ol senden ṭoġacaḳ
oġlana iki ad virmişdür ki biri Mesīḥ’dür ve biri ‘Īsā’dur. Ṭoġduġı zamānda
sen daḫı ol vech ile ism ḳoyasun.” diyü tenbīh eyledi.
ٍِ ِ ِ ِ ِ ِ
Niteki Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de
ِ ‫ْاﲰﻪ اﻟْﻤ ِﺴ‬ ُ‫ﱠن ا َّ ﻳـُﺒَ ّﺸُﺮك ﺑِ َﻜﻠ َﻤﺔ ّﻣْﻨﻪ‬6ِ‫﴿إِ ْذ ﻗَﺎﻟَﺖ اﻟْ َﻤﻶﺋ َﻜﺔُ َ َﻣْﺮَﱘُ إ‬
5 ﴾‫ﻴﺴﻰ اﺑْ ُﻦ َﻣْﺮََﱘ‬
َ ‫ﻴﺢ ﻋ‬
ُ َ ُُ
ya‘nī “Yā Meryem, Allāhu Te‘ālā saña bir
kelime ile beşāret eyledi ki anuñ ismi Mesīḥ’dür.” [buyurılmışdur].
Kelimeden murād lafẓ-ı kün’7dür. ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām Allāhu Te‘ālā’nuñ bir
kerre “Ol.” dimesi ile olmışdur.
Andan Cibrīl ‘aleyhi’s-selām ‘Īsā’nuñ evṣāfından beyān idüp ‫ﻴﻬﺎ ِﰲ‬ ً ‫﴿وِﺟ‬
ِ ٰ ْ ‫ اﻟ ﱡﺪﻧْـﻴﺎ و‬ya‘nī “Ḥaḳ te‘ālā saña virdügi oġul dünyāda َve
8﴾‫ﺧﺮِة وِﻣﻦ اﻟﻤﻘﺮﺑِﲔ‬
َ ‫اﻻ َ َ َ ْ ُ َ ﱠ‬ َ َ
āḫiretde ‘izzet ü devlet ṣāḥibi ve daḫı Ḥaḳ te‘ālānuñ muḳarreb
ḳullarındandur. 9﴾‫ﲔ‬ ِِ ‫ ﴿وﻳ َﻜﻠِّﻢ اﻟﻨﱠﺎس ِﰲ اﻟْﻤﻬ ِﺪ وَﻛﻬﻼً وِﻣﻦ اﻟ ﱠ‬Daḫı ṣabīligi
َ ‫ﺼﺎﳊ‬ َ َ ْ َْ َ َ َُ ُ
1 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/20, “Meryem, ‘Bana hiçbir insan dokunmadığı ve
iffetsiz bir kadın olmadığım halde, benim nasıl çocuğum olabilir?’ dedi.”
2 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/21, “Evet, öyle. Rabbin diyor ki: ‘O benim için çok
kolaydır. Onu insanlara bir mucize, katımızdan bir rahmet kılmak için böyle takdir ettik.
Bu, zaten (ezelde) hükme bağlanmış bir iştir.’ ”
3 ḳaṭ‘ā: - N1
4 te‘ālāya//āsāndur: te‘ālā böyle fermān eyledi N1, R1
5 Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân Sûresi, 3/45, “Hani melekler şöyle demişti: "Ey Meryem! Allah,
seni kendi tarafından bir kelime ile müjdeliyor ki, adı Meryem oğlu Îsâ Mesih'tir.’ ” | E
nüshasında âyetteki “Hani melekler şöyle demişti” ibaresi yazılmamıştır.
6 Yā Meryem: - E
7 “Ol.”
8 Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân Sûresi, 3/45, “Dünyada da, ahirette de itibarlı ve Allah'a çok
yakın olanlardandır.” | E nüshasında âyetteki “çok yakın olanlardandır” ibaresi mealden
sonra gelmektedir.
9 Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân Sûresi, 3/46, “O, beşikte de, yetişkin çağında da insanlarla
konuşacak, salihlerden olacaktır.” | E nüshasında âyetteki “salihlerden olacaktır” ibaresi
yazılmamıştır.
ḥālinde iken gehvāresinde1 ḫalḳa söyler. [397a R1] Ve nāsı ḥaḳ dīne da‘vet
eyler. Ve pīrligi vaḳtinde gökden nüzūlinde kelām-ı ḥikmet ü ‘ibret söyler.
Ve cennetde ṣāliḥler ile olur.”2 [diyü buyurmışdur].
Vaḳtā ki bu ṣıfatları Meryem, Cibrīl’den işitdi, ‘Īsā’nuñ peyġāmber
olacaġını taḥḳīḳ itdi. Ve’l-ḥāṣıl bu sözlerden ṣoñra Cibrīl ‘aleyhi’s-selām
Meryem’ün yeñine “üf” didi ve gitdi. Andan ‘Īsā’ya ḥamli ẓuhūr itdi.
Egerçi ki ba‘żı mel‘ūnlar Ẕekeriyyā ile ve ol neccār Yūsuf ile Meryem’e3
töhmet eylediler. Fe-ammā kāfir olduḳlarını ve Meryem ol töhmetden berī
idügini4 Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’inde beyān idüp ‫ﱘ‬ ََ‫﴿وَﻣْﺮ‬
َ
‫ﺎت َرَِّﺎ َوُﻛﺘُﺒِ ِﻪ‬ ِ ‫وﺣﻨَﺎ وﺻ ﱠﺪﻗَﺖ ﺑِ َﻜﻠِﻤ‬
ِ ِ ِِ ِ َ‫اﺑـﻨ‬
ِِ ِ َ ْ َ َ ‫ﺖ ﻓَـْﺮ َﺟ َﻬﺎ ﻓَـﻨَـ َﻔ ْﺨﻨَﺎ ﻓﻴﻪ ﻣﻦ ﱡر‬
ْ َ‫ﺼﻨ‬ ْ ‫ﺖ ﻋ ْﻤَﺮا َن اﻟﱠِﱵ أ‬
َ ‫َﺣ‬ َ ْ
5 ﴾‫ﲔ‬ َ ‫ﺖ ﻣ َﻦ اﻟْ َﻘﺎﻧﺘ‬ْ َ‫ َوَﻛﺎﻧ‬ya‘nī “ ‘İmrān ḳızı Meryem ki fercini ṣaḳladı. Ken-
düsini nā-maḥremden ṣaḳındı. 6 Pes biz kendü rūḥımuzdan kemāl-i
ḳudretimüz ile 7 aña nefḫ eyledük. Ya‘nī zevci yoġ-iken ‘Īsā’yı aña oġul 8
virdük. Ol daḫı iḥsānımuzı bildi. Ve tañrısınuñ kelāmını taṣdīḳ eyledi. Ve
kitāblarına inandı. Emrine muṭī‘ olıcılardan oldı.” [diyü buyurdı].
Ve bi’l-cümle Meryem ‘Īsā’yı ṭoḳuz ay ḳarnında götürüp ve kendü
namāza ṭurduġı zamānda ḳarnında ‘Īsā’nuñ tesbīḥ [282b N1] itdügini
işidürdi. [297a E] Vaḳtā ki va‘desi yitdi, ‘Īsā’nuñ ṭoġması muḳarrer oldı,
burısı ḥālinde 9 Meryem ḥücresinden çıḳdı. Ve ṣaḥrāya ṭoġrı çekilüp, bir
ḳurımış ve mīveden ḳalmış ḫurmā aġacınuñ altına varup vaż‘-ı ḥaml eyledi.
ِ ‫ﺖ َﻗـﺒﻞ ﻫ َﺬا وُﻛﻨﺖ ﻧَﺴﻴﺎ ﱠﻣ‬ ِ
Ve ḫalḳuñ töhmet ideceklerin bilüp 10﴾‫ﻨﺴﻴﺎ‬ ً ْ ُ َ َ َ ْ ‫﴿ َ ﻟَْﻴـَﺘِﲏ ﻣ ﱡ‬
didi. Ya‘nī “N’olaydı, ben bundan evvel ölmiş ve unudılmış, gitmiş
olaydum.” diyü derūn-ı dilden āh eyledi.
Ammā ayaġı altından bir āvāz işitdi ki “Yā Meryem, ġuṣṣalanma ve
incinüp üşenme ki taḳdīr-i Rabbānī böyle eyledi. İmdi ayaġuñ altında çıḳan
1 gehvāresinde: beşiginde iken E

2 Ve pīrligi//olur: - E
3 Meryem’e: - N1
4 Meryem//idügini: Meryem’üñ berāretini R1
5 Kur’ân-ı Kerîm, Tahrim Sûresi, 66/12, “Allah, bir de iffetini sapasağlam koruyan ve bizim
de kendisine ruhumuzdan üflediğimiz, Rabbinin kelimelerini ve kitaplarını doğrulayan
İmran kızı Meryem’i de (inananlara) örnek gösterdi. O itaat edenlerdendi.”
6 fercini// ṣaḳındı: nefsini maḥrem ve nā-maḥremden ṣaḳınup ṣaḳladı N1, R1
7 kemāl-i//ile: - N1
8 oġul: - R1
9 yitdi//ḥālinde: tamām ve ṭoġması muḳarrer oldı, vilādeti maḥallinde N1, R1
10 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/23, “Keşke bundan önce ölseydim de unutulup gitmiş
olsaydım!”
buñardan iç. 1﴾‫ﺟﻨِﻴﺎ‬ ِ ِ ِ ‫ﻚ ِِﲜ ْﺬ ِع اﻟﻨ‬

ِ ‫ ﴿وﻫ ِﺰي إِﻟَﻴ‬Ya‘nī 2 “Bu
َ ‫ﱠﺨﻠَﺔ ﺗُ َﺴﺎﻗ ْﻂ َﻋﻠَْﻴﻚ ُرﻃَﺒًﺎ‬
ْ ْ ُّ َ
ḫurmā aġacını depret ki üzerüñe ḫurmā dökilsün. Ve ol ḫurmādan yi.” diyü
işāret olındı.
Ba‘żılar dirler ki ayaġı altından söyleyen [397b R1] ‘Īsā idi. Ve ammā
bir rivāyetde Cibrīl ‘aleyhi’s-selām idi.
Pes Meryem ol ḳurımış ḫurmā aġacını silkeledi. Fi’l-ḥāl yeşerüp,
yapraḳlanup tāze yimişler aşaġa düşdi. Meryem ol ṣudan içdi. Ve
ḫurmālardan yidi. Gövdesindeki ża‘fı gidüp Bārī Ḫudā’ya şükr eyledi. Aṣlı
budur ki ol zamāndan berü vaż‘-ı ḥaml iden 3 ‘avretler ḫurmā yimek, ol
olmazsa ḫānegī ḥelvā isti‘māl itmek ‘ādetdür. Ve ḳuvvetlerine ve
istirāḥatlerine sebebdür.
Andan4 Meryem, Mūsā şerī‘ati üzerine ṣavm-ı ṣamt ile ‘ibādete, ya‘nī ol
gün söylememege niyyet idüp, ba‘dehu ‘Īsā’yı alup,5 mescid içine girüp, 6
gören ‘ābidler töhmete ve Ẕekeriyyā’ya “Bunı ḥıfẓ itmemişsün.” diyü ṭa‘n u
şemātete başlayup, andan ‫ﻚ‬ ِ ‫ﺖ أُﱡﻣ‬ ٍ ِ ‫﴿ أُﺧﺖ ﻫﺎرو َن ﻣﺎ َﻛﺎ َن أَﺑ‬
ْ َ‫ﻮك ْاﻣَﺮأَ َﺳ ْﻮء َوَﻣﺎ َﻛﺎﻧ‬ ُ
7﴾‫ ﺑﻐِﻴﺎ‬ya‘nī “Ey Hārūn’uñ ḳız ḳarındaşı, sen Süleymān Nebī’nüñ8 neslinden
َ َُ َ ْ َ
َ
olup senüñ aṣluñda bu töhmetli kimesne yoġ-ıdı. Daḫı senüñ babañ
yaramaz kişi degül idi. Ve senüñ anañda daḫı azġunlıḳ görinmemişdi. Pes
sen bu oġlanı nereden bulduñ?” didüklerinde Meryem kendüsi ṣavm-ı ṣamta
niyyetlü olmaġın söylemegi iḫtiyār eylemeyüp, ‫ﻜﻠِّﻢ‬ َ ُ‫ﻒ ﻧ‬َ ‫ت إِﻟَْﻴ ِﻪ ﻗَﺎﻟُﻮا َﻛْﻴ‬
ْ ‫َﺷ َﺎر‬
َ ‫﴿ﻓَﺄ‬
9﴾‫ﺪ ﺻﺒِﻴﺎ‬
ُ
ِ ‫ ﻣﻦ َﻛﺎ َن ِﰲ اﻟْﻤﻬ‬ya‘nī 10 “Buña ṣoruñ.” diyü remz ile ‘Īsā’ya
َ َْ َ işāret
eyledükde ol ‘ābidler Meryem’i temesḫur idüp “Şimdi ṭoġan oġlan söylese
mi gerekdür?” diyü gülüşdüklerinde Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā ‘Īsā’ya nuṭḳ
1 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/25, “Hurma ağacını kendine doğru silkele ki sana taze
hurma dökülsün.”
2 Ya‘nī: Daḫı E
3 vaż‘-ı//iden: loḥusa olan E
4 Andan: İmdi R1
5 alup: götürüp E
6 girüp: götürüp R1
7 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/28, “Ey Hârûn'un kız kardeşi! Senin baban kötü bir
kimse değildi. Annen de iffetsiz değildi.” | E nüshasında bu âyet üç parçaya bölünüp meali
verilmiştir.
8 Süleymān nebīnüñ: Süleymān’uñ N1
9 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/29, “Bunun üzerine (Meryem, çocukla konuşun diye)
ona işaret etti. ‘Beşikteki bir bebekle nasıl konuşuruz?’ dediler.” | Bu âyet E nüshasında
bulunmamaktadır.
10 ya‘nī: - E
virüp hemān yatduġı yirden 1﴾ِ‫ﺎل إِِّﱐ َﻋْﺒ ُﺪ ا ﱠ‬َ َ‫[ ﴿ﻗ‬297b E] ya‘nī “Ben
ِ ِ
Allāhu Te‘ālā’nuñ ḳulıyın. ﴾‫ﺟ َﻌﻠَِﲏ ﻧَﺒﻴﺎ‬ َ َ‫ ﴿آ َ ِﱐَ اﻟْﻜﺘ‬Ol Allāhu Te‘ālā
َ ‫ﺎب َو‬
2
baña kitāb virdi. Ya‘nī İncīl’i ögretdi ki sekiz biñ dört yüz yigirmi bir āyetdür.
3﴾‫﴿وﺟﻌﻠِﲏ ﻧِﺒﻴﺎ‬
َ ََ َ َ Daḫı beni peyġāmber ḳıldı. Ya‘nī hemān 4 ṣabāvet
‘āleminde baña nübüvvet virdi. ﴾‫ﻨﺖ‬ ُ ‫﴿و َﺟ َﻌﻠَِﲏ ُﻣﺒَ َﺎرًﻛﺎ أَﻳْ َﻦ َﻣﺎ ُﻛ‬
5
َ Daḫı beni
mübārek eyledi. Her ḳanda olursam ḳademümde yümn ḳodı. [283a N1]
6﴾‫ﺎة ﻣﺎ دﻣﺖ ﺣﻴﺎ ۞ وﺑـﺮا ﺑِﻮاﻟِﺪِﰐ‬ ِ ِ ‫ ﴿وأَوﺻ ِﺎﱐ ِ ﻟ ﱠ‬Ḳayd-ı ḥayātda
َ َ ََ َ ُ ْ ُ َ ‫ﺼ َﻼة َواﻟﱠﺰَﻛ‬ َ َْ
olduġumca namāz ḳılmaġı ve zekāt virmegi7 ve daḫı anama muṭī‘ olmaġı
muḳarrer8 [398a R1] ve emr eyledi. 9﴾‫ﺷ ِﻘﻴﺎ‬ َ ‫﴿وَﱂْ َِْﳚ َﻌْﻠِﲏ َﺟﺒﱠ ًﺎرا‬
َ Li’llāhi’l-
ḥamd ki beni bed-baḫt ve şaḳī yaratmadı. ‫ﻮت‬ ُ ‫ﺪت َوﻳَـ ْﻮَم أ َُﻣ‬‫﴿واﻟ ﱠﺴ َﻼ ُم َﻋﻠَ ﱠﻲ ﻳَـ ْﻮَم ُوﻟ ﱡ‬
َ
10﴾‫وﻳـﻮم أُﺑـﻌﺚ ﺣﻴﺎ‬
ُ
َ َ ْ َ ََْ Daḫı Ḥaḳ celle ve ‘alānuñ selāmı benüm üzerüme,
ṭoġduġum günde ve öldügüm günde ve tekrār ḥayāt bulup ḳalḳduġum
zamānda.” diyü tafṣīl üzere söyledi.
Vālidesi Meryem’i töhmetden berī eyledi. Fe-ammā evvel sözi
‘ubūdiyyetini beyān eylemek oldı ki “ ‘Īsā -ḥāşā- tañrınuñ oġlıdur.” diyenleri
tekẕīb eyledi. İkinci sözi “Baña kitāb virdi.” didügidür ki Ḥaḳ te‘ālā aña
anası ḳarnında iken İncīl’i ögretdügine delīldür. Üçinci sözi “Beni nebī
ḳıldı.” didügidür ki “Sā’irlere nübüvvet ḳırḳından ṣoñra virilüp Ḥażret-i
Ādem’e ḫalḳ olınduġı ḥīnde ve ‘Īsā’ya hemān raḥme düşdügi zamānda risālet
virildi.” diyenlerüñ sözleri bunuñla ẟābitdür.
Fe-ammā ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām ṭoġduġı gibi11 birḳaç ‘alāmet ẓāhir olmış idi
ki her biri nübüvvetine delālet itdügi muḳarrerdür. ‘Alāmet-i evveli bu idi
1 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/30, “Şüphesiz ben Allah’ın kuluyum.”

2 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/30, “Bana kitabı (İncîl'i) verdi ve beni bir peygamber
yaptı.”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/30, “Beni bir peygamber yaptı.” | Bu âyet N1 ve R1
nüshalarında bulunmamaktadır.
4 hemān: - N1, R1
5 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/31, “Nerede olursam olayım beni kutlu ve erdemli
kıldı.”
6 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/31-32, “Bana yaşadığım sürece namazı ve zekatı
emretti. Ve beni anama saygılı kıldı.”
7 zekāt virmegi: oruç ṭutmaġı E
8 muḳarrer ve: - E
9 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/32, “Beni azgın bir zorba kılmadı.”
10 Kur’ân-ı Kerîm, Meryem Sûresi, 19/33, “Doğduğum gün, öleceğim gün ve diriltileceğim
gün bana selam (esenlik verilmiştir).”
11 gibi: gibi ba‘żı R1
ki ṭoġduġı gibi cümle kenīselerdeki bütler yüzi üstine yıḳıldı. Ruhbānlar ve

keşīşler bu ḥāleti ta‘accüb ḳıldılar.
İkinci ‘alāmet bu idi ki ol zamāna gelince dīvler benī Ādem’e ḳarışurlar
idi. Ve mābeynlerinde vaḥşet olmayup insān ile bulışurlar idi. Pes ‘Īsā
‘aleyhi’s-selām ki ṭoġdı, cümle dīvler anuñ ululıġını görüp ḳasāvetlerinden
her biri ṭaġlara ve berr ü biyābāna ṭaġıldı.
Üçinci faḫr-i enbiyā, Muḥammed Muṣṭafā ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve
sellemden rivāyet olınur ki İblīs ‘aleyhi’l-la‘ne sā’ir peyġāmberler ṭoġduḳları
ḥālde yitişüp bir ṭarīḳla fitne ve fesād eylemege çalışur idi. Fe-ammā ‘Īsā
‘aleyhi’s-selām ṭoġduḳda firişteler bir vechle ṣıyānet itdiler ki aṣlā şeyṭān
[298a E] uġrayamadı. Hīç bir vechle fesāda mübāşeret idemedi.
Bu ḥāl üzerine ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām tamām1 bir aylıḳ oldı. Ve otuz günlik
iken 2 bedr olmış ay gibi yüzi nūrı ile kā’ināt ṭoldı. Pes birgün Yūnān
ṭarafından bir niçe ‘ālimler muḳaddemā [398b R1] zīce naẓar ḳılup,
‘Īsā’nuñ şeref-i ṭāli‘ını bilüp, pādişāhları cānibinden bir ḳıṭ‘a altun ve bir
miḳdār tuḫm-ı ṣabir ve bir pāre günlik hediyyesi ile ‘Īsā’yı ziyāret içün
Beytü’l-maḳdis’e gelmişler idi. Ve anlaruñ geldügi ol zamānda pādişāh olan
‘Arṭūs’a ḫaber virilüp ol daḫı ol müsāfirleri getürüp, ‘Īsā’nuñ şeref-i ṭāli‘ını
bilüp ve getürdükleri hediyyelerden murādları ne idügin ṣorup, anlar da
“Altun, cevherlerüñ a‘lāsıdur. Niteki ‘Īsā cemī‘-i maḫlūḳātuñ bī-hem-
tāsıdur. Ve tuḫm-ı ṣabir niçe şikesteleri dürüst idicidür, [283b N1] niteki
‘Īsā daḫı 3 marīżleri ve ḫasteleri ṣıḥḥate irgüricidür. Günlik āteşe urılduġı
zamānda ḳoḫusı göge ṭoġrı gidicidür. Niteki ‘Īsā büyidükden ṣoñra göge
çekilse gerekdür.” diyü cevāb virdüklerinde ‘Arṭūs, ‘Īsā’nuñ kerāmetin
añladı. ‘Īsā büyiyüp, ḫalḳı kendüye uydurup salṭanatı elden gide, diyü
ḫavfından öldürmegi muḳarrer eyledi.
Fe-ammā Meryem bu ḥāleti ve ‘Arṭūs’daki niyyeti ṭuydı. “Hicret
eylemek lāzımdur.” diyü Mıṣr’a ‘azīmet ḳıldı. Ancaḳ ‘ammisi oġlı Yūsuf
yanınca bile idi. Ve kendüsi merkebine binüp, ‘Īsā’yı ḳoltuġına alup, ḫarclıġı
ve zād u zevādesi yoġ-iken Bārī Ḫudā’ya tevekkül ḳılup, yolda başaḳ
divşürerek ve anı ġıdā idinüp geçinerek vilāyet-i Mıṣr’a vardılar. Anda bir
a‘lā kūyda4 faḳr u fāḳa ile temekkün ḳıldılar. Niteki Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā
1 tamām: tamām tamām N1

2 ve//iken: ol vaḳtde N1, R1
3 idicidür//dahı: idici ise ‘Īsā N1
4 kūyda: günde R1
ِ ‫ﺎﳘﺎ إِ َﱃ رﺑـﻮٍة َذ‬

ٍ ِ‫ات ﻗَـﺮا ٍر وَﻣﻌ‬
Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’inde ol kūyı vaṣf idüp 1 ﴾‫ﲔ‬ َ َ َ َْ َُ َ‫﴿و َآوﻳْـﻨ‬
َ
ya‘nī “Biz oġlı ile Meryem’i bir göz açuḳlıġı ve ni‘meti ve ṣuyı bol yire
iletdük.” dimekdür.
Ve ba‘żılar dirler ki ol kūy Şām vilāyetinden Ġūṭa idi ki Dımaşḳ’a
yaḳındur. Rivāyet iderler ki cihānda dört kūyuñ āb u hevāsı memdūḥdur:
Semerḳand’uñ Ṣoġd’ı ve Dımaşḳ’uñ Ġūṭa’sı ve Ubulle Nehri ve Şi‘bu
Bevvān… Ve bi’l-cümle bu dört pāre kūyuñ şerefiyyeti ve leṭāfeti kitāb-ı el-
Memālik’de2 beyān olınmışdur.
Vaḳtā ki Meryem ve ‘ammisi oġlı Yūsuf ol kūyda ḳarār eylediler, kūy
[298b E] ketḫudāsı olan kimesne anları ḫōş ṭutdı. Ve “Ġarīblerdür.” diyü
[399a R1] in‘ām u iḥsānını dirīġ eylemedi. Bu ḥāl üzerine ‘Īsā on iki yaşına
girdükde bir gice ol ketḫudānuñ evine ḫırsız girdi. Ve cemī‘-i mā-meleki
uġrılanup ketḫudāyı ve tevābi‘ını ve Meryem’i perīşān-ḫāl itdi.
Pes ‘Īsā bunlaruñ ḳasāvetlerini gördi. “Ġuṣṣalanmañuza sebeb nedür?”
diyü ṣordı. Anlar daḫı vāḳi‘-i ḥāli beyān eyledüklerinde ‘Īsā kūy ketḫudāsına
ḫiṭāb eyledi. “Dün gice evüñde ḳonuġuñ olan kimesneleri getür.” diyü
söyledi. Ḳaçan ki ol ḳonuḳlar geldiler, ‘Īsā’nuñ ḳarşusında ḫavf u ḫaşyet ile
ṭurdılar. Meger içlerinde biri gözsüz ve biri kötürüm idi. Andan ‘Īsā
kötürüme söyledi. “Gözsüzüñ boynına bin. Andan yuḳaru pencereye çıḳup
esbāb uġrılanan ḥücreye in.” diyü işāret eyledi. Anlar eyitdiler: “Biz ikimüz
de saḳaṭlaruz. Anuñ gibi işe ḳādir degülüz.” didiler.3
‘Īsā ise “Gice ne ḫōş ḳādir oldıñuz. Ve esbāb uġrılamaġa ne güzel furṣat
buldıñuz.” didükde artuḳ inkāra mecālleri ḳalmadı. Ve uġrıladuḳları māl ü
menāli her biri iḳrār eyledi. Hemān-dem ādem ṣaldılar. Ve ketḫudānuñ mā-
melekini bir eksiksiz getürdiler. Ketḫudā ve ehl-i ḳarye bundan ḳatı ḥaẓẓ
eylediler. ‘Īsā’ya ve Meryem’e ri‘āyeti arturdılar. Ḥattā uġrılanan mālüñ
[284a N1] nıṣfını ‘Īsā’nuñ levāzımına ta‘yīn eylediler.
Ba‘de zamānin yine ol ketḫudā birgün dügün eyledi. Dīnlerinde şarāb
içmek ḥelāl olmaġla gelenleri vāfir yidürüp içürdi. Şöyle oldı ki küpleri
boşaldı. Ve ṭulumları tehī oldı.4 Bu ḥāletden ṣoñra evine bir ‘izzetlü ḳonuḳ
geldi. Ortaya şarāb getürilmesi lāzım oldı. Ve illā ne ḳadar ki yoḳladılar,
1 Kur’ân-ı Kerîm, Müminun Sûresi, 23/50, “Her ikisini de oturmaya elverişli, akarsulu
yüksek bir yere yerleştirdik.”
2 el-Memālik: el-Mesālik N1, R1
3 didiler: - E
4 tehī oldı: boş ḳaldı E
şarāb bulınmadı. Ve küpleri dibinde bir ḳaṭre bāde görinmedi. Kūy

ketḫudāsı 1 bu ḥāle ṭaraldı. Şöyle ki fuçı gibi yüregi yarıldı. ‘Īsā anuñ
ġuṣṣasını gördügi gibi şarāb-ḫāneye girdi. Her ḳanġı fuçıya el urdıysa ṭopṭolı
buldı.
Ve bi’l-cümle gün günden ‘Īsā’nuñ kerāmātı ve nübüvvetinüñ ‘alāmātı
ẓāhir olmaġa başlayup tā otuz yaşına varınca anda ṭurdı. Āḫar yire ḥareket
eylememegi evlā gördi. Andan ṣoñra Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā cenābından
[399b R1] emr olındı ki yine Beytü’l-maḳdis’e vara. İncīl aḥkāmı ile ḫalḳı
dīn-i İslām’a da‘vet ḳıla. Ve kendünüñ nübüvvetini ve ṣāḥib-i kitāb olduġını
ve risāletini āşikār eyleye.
Pes ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām [299a E] Beytü’l-maḳdis’e geldi. Ve mescid içre
oturup, İncīl’i oḳıyup Benī İsrā’īl’i dīne da‘vet eyledi. Anlar ise nübüvvetine
inanmadılar. “Peyġāmber iseñ mu‘cize göster.” didiler. Andan ‘Īsā ‘aleyhi’s-
selām Benī İsrā’īl’e ḫiṭāb idüp ‫ﻴﻪ‬ ِ ِ‫ﲔ َﻛﻬﻴـَِﺔ اﻟﻄﱠ ِﲑ ﻓَﺄَﻧ ُﻔﺦ ﻓ‬ِ ّ‫َﺧﻠُ ُﻖ ﻟَ ُﻜﻢ ِّﻣﻦ اﻟ ِﻄ‬‫َﱐ أ‬ ِ‫﴿أ‬
2 ﴾ِ ‫ن ا‬
ِ ُ ْ ٔ ْ َ َ ْ ّ
ّ ‫ ﻓَـﻴَ ُﻜﻮ ُن ﻃَْ ًﲑا ِِ ْذ‬ya‘nī “Ben sizüñ içün ḳuş şeklinde bir nesne düzeyin.
Ve aña bir kerre ‘üf’ diyeyin, Allāhu Te‘ālā’nuñ emri ile uçsun, gitsün. Sā’ir
ḳuşcaġızlar gibi pervāz itsün. 3﴾‫ص‬ َ ‫ئ اﻷ ْﻛ َﻤ َﻪ واﻷَﺑْـَﺮ‬ ُ ‫﴿وأُﺑْ ِﺮ‬
َ Daḫı anadan
gözsüz ṭoġanları gözli eyleyeyin. Ve ‘ilāca ḳābil olmayan cüẕẕāmları ve
emrāżları ve 4 ebraṣları marażından ḳurtarayın. 5 ﴾ِّ ‫ُﺣﻴِﻲ اﻟْ َﻤ ْﻮﺗَﻰ ِِ ْذ ِن ا‬ ْ ‫﴿وأ‬
َ
Daḫı Ḥaḳ celle ve ‘alānuñ emri ile ölüyi dirildeyin.” didükde anlar daḫı7 6
“Sözlerinüñ eri ol.” diyü ‘Īsā’nuñ mu‘cizātına muntaẓır iken evvelā ‘Īsā
‘aleyhi’s-selām didügi gibi balçıḳdan bir ḳuçcaġız düzdi. Ve bir kerre “üf”
dimekle ḥayāt bulup uçdı. ‘Ulemā ol ḳuşcaġızı “Yarasadur.” diyü beyān
eylemişlerdür.
Andan ṣoñra daḫı mu‘cize ṭaleb eyledüklerinde içlerinden bir ebraṣı ve
bir anadan gözsüz ṭoġmışı ḫōş-ḥāl idüp marażlarından ḳurtardı. Ve ekmeh
olanuñ gözlerin açdı.8 Ba‘dehu tekrār9 mu‘cize ṭaleb eyleyüp, Nūḥ ‘aleyhi’s-
selām evlādından Sām’uñ ḳabrini gösterüp, “İşte bunı iḥyā eyle.”
1 Kūy ketḫudāsı: Ketḫudā E

2 Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân Sûresi, 3/49, “Ben çamurdan kuş şeklinde bir şey yapar, ona
üflerim. O da Allah'ın izniyle hemen kuş oluverir.”
3 Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân Sûresi, 3/49, “Körü ve alacalıyı iyileştiririm.”
4 emrāżları ve: - E
5 Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân Sûresi, 3/49, “Allah'ın izniyle ölüleri diriltirim.”
6 dirildeyin: diri eyleyeyin R1
7 daḫı: daḫı dendi E
8 Ve//açdı: - N1, R1
9 tekrār: yine N1, R1
didüklerinde ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām ol ḳabr olduġı maḥalle1 varup, ‫» ﺳﺎم ﺑﻦ‬

2«‫ ﻧﻮح ﻗﻢ ذن ﷲ‬didükde hemān yir deprenüp ve ol maḳbere iki yarılup,
ṣaçınuñ ve ṣaḳalınuñ ṭopraġını dökerek Nūḥ oġlı Sām ḳabrinden yuḳaru

ḳalḳup,3 andan ‘Īsā ilerü varup, “Sen kimsün?” diyü su’āl itdükde “Ben Nūḥ
oġlı Sām’um.” diyü cevāb virüp,4 “Ya ben kimüm?” didükde [284b N1]
“Sen ‘Īsā’sun. Tañrınuñ peyġāmberisün.” diyü cevāb virüp nübüvvetine
şehādet itdükden ṣoñra yine Benī İsrā’īl inanmayup, “Daḫı mu‘cize
göstermege ḳādir misün?” [400a R1] didüklerinde ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām daḫı
cevāba gelüp, 5﴾‫ﻜ ْﻢ‬ ُ ِ‫ﱠﺧُﺮو َن ِﰲ ﺑـُﻴُﻮﺗ‬
ِ ‫ ﴿واُﻧَـﺒِﺌُ ُﻜﻢ ِﲟَﺎ َْ ُﻛﻠُﻮ َن وﻣﺎ ﺗَﺪ‬ya‘nī “Eviñüzde ne
ََ ْ َّ
yidügiñüzi ve ne ṣaḳladuġıñuzı bilürin.” diyü bu mu‘cizesini daḫı gösterüp,
andan “Ḥaḳ celle ve ‘alā beni size peyġāmber [299b E] göndermişdür ki İncīl
aḥkāmını size bildürem. Ve şimden girü Tevrāt ḥükmlerinden sizi
döndürem.6 Ve anda size müşkil olanları āsān eyleyem. Ve Tevrāt’da ḥarām
olanlardan niçesinüñ ḥıllini beyān eyleyem.” didükde aṣlā Benī İsrā’īl
‘Īsā’nuñ sözine i‘tibār itmeyüp “Sen cādūsun. Ve bu itdügüñ siḥrdür.” diyü
söyleyüp, bu ḥāl üzerine on yıl tamām da‘vet idüp ve lākin Benī İsrā’īl’den
bir kişi aña īmān getürmeyüp, ancaḳ Ḥavāriyyūn didükleri on iki kişi īmāna
gelüp, ‫ﻦ‬ ِ ْ ‫َﻧﺼﺎ ِري إِ َﱃ ا ِّ ﻗَ َﺎل‬ ِ ِ ‫﴿ﻓَـﻠَ ﱠﻤٓﺎ اَﺣ ﱠ‬
ُ ‫اﳊََﻮارﻳﱡﻮ َن َْﳓ‬ َ ‫ﻴﺴﻰ ﻣْﻨـ ُﻬ ُﻢ اﻟْ ُﻜ ْﻔَﺮ ﻗَ َﺎل َﻣ ْﻦ أ‬
7﴾ِ ٰ ‫ اﻧﺼﺎر ا‬ya‘nī ki ḳaçan ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām Benī İsrā’īl’üñ ḥāllerini bildi
َ ‫ﺲﻋ‬ َ
ّ َُ َْ
ve küfrlerini müşāhede ḳıldı, Beytü’l-maḳdis’den göçüp gitmegi muḳarrer
idüp “Allāh’uñ emrine muṭī‘ olan dīn yardumcıları kimlerdür ki dünyāyı
terk ideler. Ve benüm ile bile çıḳup gideler.” didükde Ḥavāriyyūn ki on iki
kişi idi, “İşte bizüz.” diyü cevāb virüp ve cümlesi ‫ﺷ َﻬ ْﺪ َِ ﱠ‬ ْ ‫﴿آﻣﻨﱠﺎ ِ ِّٰ َوا‬
َ
8﴾‫ﻣﺴﻠِﻤﻮن‬
َ ُ ْ ُ ya‘nī “Allāh’uñ birligine inanduḳ. Ve senüñ peyġāmberligine
īmān getürdük. İmdi sen şehādet eyle ki biz Müslimānlaruz.” didüklerinde
‘Īsā anları uydurup, Beytü’l-maḳdis’den çıḳup, gidüp, Şām ve Ḥicāz ve Mıṣr
ve maġrib vilāyetlerini şehrden şehre ve kūydan kūya gezüp, maḫlūḳātı dīne
da‘vet idüp, īmān getürenleri yanınca bile alup, gidüp, bu ṭarīḳla niçe kişi
1 maḥalle: dereye yaḳīn E

2 “Ey Sam bin Nûh, Allah’ın izniyle kalk.”
3 Nūḥ//ḳalḳup: ḳabrden ḳalḳup N1, R1
4 diyü//virüp: - N1, R1
5 Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân Sûresi, 3/49, “Evlerinizde ne yiyip ne biriktirdiğinizi size haber
veririm.”
6 döndürem: döndürsem gerek R1
7 Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân Sûresi, 3/52, “Îsâ, onların inkarlarını sezince, ‘Allah yolunda
yardımcılarım kim?’ dedi. Havariler, ‘Biziz Allah yolunun yardımcıları. Allah'a iman ettik.’
dediler.”
8 Kur’ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân Sûresi, 3/52, “Allah'a iman ettik. Şahit ol, biz müslümanlarız.”
īmāna gelüp, ammā Ḥavāriyyūn cümleden ‘Īsā’ya muḳarreb olup, pes bu

ṭarīḳla menzil-be-menzil Mıṣr vilāyetine tābi‘ Endülüs nām maḥalle gelüp,
ol gün cümle ḫalḳ acıġup, Ḥavāriyyūn gelüp, “Ne var, ‘Īsā Peyġāmber’e
söyleseñüz ki du‘ā idüp [400b R1] gökden bize mā’ide indürse, hem
cümlemüz azıḳlansa. Ve hem anuñ nübüvvetine bir ‘alāmet daḫı olsa.”
didüklerinde Ḥavāriyyūn ‘Īsā Peyġāmber’e gelüp, niteki Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de
1 ﴾‫ﻚ أَن ﻳـُﻨَـِّﺰَل َﻋﻠَْﻴـﻨَﺎ َﻣﺂﺋِ َﺪ ًة ِّﻣ َﻦ اﻟ ﱠﺴ َﻤﺎء‬
َ ‫ﻴﻊ َرﺑﱡ‬ ِ
ُ ‫ﻴﺴﻰ اﺑْ َﻦ َﻣْﺮََﱘ َﻫ ْﻞ ﻳَ ْﺴﺘَﻄ‬
ِ ِ ْ ‫﴿إِ ْذ ﻗَ َﺎل‬
َ ‫اﳊََﻮارﻳﱡﻮ َن َ ﻋ‬ 2
ya‘nī Ḥavāriyyūn didiler ki “Ey Meryem oġlı ‘Īsā, bu maḥalde Rabb’uñ bize
zād u zevāde indürmege ḳādir olur mı?” didüklerinde ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām bī-
ِِ ِ
ḫużūr olup, 3﴾‫ﲔ‬ َ ‫ ﴿ﻗَ َﺎل اﺗﱠـ ُﻘﻮا ا َّٰ ا ْن ُﻛْﻨـﺘُ ْﻢ ﱡﻣ ْﺆﻣﻨ‬ya‘nī “Eger Müslimān iseñüz
Allāh’dan ḳorḳuñ. Ve Bār-i Ḫudā’dan ve ḳudretinden şübhe ile söz [300a
E] söylemeñ.” diyü buyurduḳda 4﴾‫ﻛﻞ ِﻣْﻨـ َﻬﺎ َوﺗَﻄْ َﻤﺌِ ﱠﻦ ﻗُـﻠُﻮﺑـُﻨَﺎ‬ ُ ‫[ ﴿ﻧُِﺮ‬285a
َ ُ ْ‫ﻳﺪ أَن ﱠ‬
N1] ya‘nī “Yā ‘Īsā, biz Ḥaḳḳ’uñ ḳudretini ve peyġāmberimüzüñ
nübüvvetini bilürüz. Ve lākin ol mā’ideden yimek isterüz. Ve ḳalbimüzi
muṭma’in eylemek dilerüz.” didüklerinde ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām el ḳaldurup,
5﴾‫ﺰل ﻋﻠﻴـﻨﺎ ﻣﺂﺋِﺪة ِﻣﻦ اﻟﺴﻤﺎء‬
َ ‫ ﴿اﻟﻠﱠ ُﻬ ﱠﻢ َرﺑـﱠﻨَﺎ أَﻧ ِْ ََْ َ َ َ ً ّ َ ﱠ‬ya‘nī “Yā Rabbī, dilerüz ki bize
mā’ide gönderesün. Ya‘nī gökden ḥāżır ṭa‘ām indüresün.”
6 ﴾‫ﻚ‬ ِ ‫﴿ﺗَ ُﻜﻮ ُن ﻟَﻨَﺎ ِﻋﻴﺪاً ِﻻَﱠوﻟِﻨَﺎ و‬
َ ‫آﺧ ِﺮَ َوآﻳَ ًﺔ ِﻣْﻨ‬ َ Ya‘nī “Ol mā’ide bizüm içün
bayram ola. Ve evvelimüzüñ ve āḫirimüzüñ şādīlıġına sebeb ola. Ve daḫı
ِ
benüm nübüvvetüme senden bir ‘alāmet ola.” 7﴾‫ﲔ‬ َ ‫َﻧﺖ َﺧ ْ ُﲑ اﻟﱠﺮا ِزﻗ‬ َ ‫﴿و ْارُزﻗْـﻨَﺎ َوأ‬
َ
Ya‘nī “Bu diledügimüz mā’ide ile bizi rızıḳlandur ki sen rızḳ viricilerüñ
ḫayrlusısun.” diyü du‘ā itdükde ‫ﻜ ْﻢ‬ ُ ‫﴿ﻗَ َﺎل ا ُّ إِِّﱐ ُﻣﻨَـِّﺰُﳍَﺎ َﻋﻠَْﻴ ُﻜ ْﻢ ﻓَ َﻤﻦ ﻳَ ْﻜ ُﻔْﺮ ﺑَـ ْﻌ ُﺪ ِﻣﻨ‬
8﴾‫ﻤﲔ‬ ِ ِ ‫ ﻓَِﺈِﱐ أُﻋ ِّﺬﺑﻪ ﻋ َﺬا ﻻﱠ أُﻋ ِّﺬﺑﻪ أ‬ya‘nī “Bu istedügiñüz nesneyi
َ َ‫َﺣ ًﺪا ّﻣ َﻦ اﻟْ َﻌﺎﻟ‬
َ ُُ َ ً َ ُُ َ ّ
size gönderürin. Ve ammā ol ṭa‘āmdan yiyüp ṣoñradan kāfir olanlara bir
vechle ‘aẕāb iderin ki daḫı dünyāda bir kimesneye ol ‘aẕābı itmiş olmayam.”
1 Kur’ân-ı Kerîm, Mâide Sûresi, 5/112, “Hani Havariler de, ‘Ey Meryem oğlu Îsâ! Rabbin
bize gökten bir sofra indirebilir mi?’ demişlerdi.”
2 Rabb’uñ: tañrıñ E
3 Kur’ân-ı Kerîm, Mâide Sûresi, 5/112, “Îsâ da, ‘Eğer mü'minler iseniz, Allah'a karşı
gelmekten sakının.’ demişti.”
4 Kur’ân-ı Kerîm, Mâide Sûresi, 5/113, “İstiyoruz ki ondan yiyelim, kalplerimiz yatışsın.”
5 Kur’ân-ı Kerîm, Mâide Sûresi, 5/114, “Ey Allahım! Ey Rabbimiz! Bize gökten bir sofra
indir.”
6 Kur’ân-ı Kerîm, Mâide Sûresi, 5/114, “Önce gelenlerimize (zamanımızdaki dindaşlarımıza)
ve sonradan geleceklerimize bir bayram ve senden (gelen) bir mucize olsun.”
7 Kur’ân-ı Kerîm, Mâide Sûresi, 5/114, “Bizi rızıklandır. Sen rızıklandıranların en
hayırlısısın.”
8 Kur’ân-ı Kerîm, Mâide Sûresi, 5/115, “Allah da, ‘Ben onu size indireceğim. Ama ondan
sonra sizden her kim inkar ederse, artık ben ona kainatta hiçbir kimseye etmeyeceğim azabı
ederim.’ demişti.”
diyü Rabb-i ‘İzzet’den ḫiṭāb geldükde ‘Īsā, Ḥavāriyyūn ve sā’ir ḳavmine

bildürüp, cümlesi bu şarṭı ḳabūl idüp, irtesi cemī‘an ‘Īsā ḥużūrına gelüp, ‘Īsā
daḫı el ḳaldurup, du‘ā idüp ve cümle ḫalḳ göge ṭoġrı baḳup, fi’l-ḥāl gözlerine
ḳarşu hevādan bir örtüli süfre inüp, ‘Īsā’nuñ öñine ḳonup, andan ‘Īsā andan
örtüsin ḳaldurup,1 Ḥavāriyyūn ṣaġışınca içinde on iki [401a R1] girde ve
bir ḳavurılmış balıḳ ve bir miḳdār dögilmiş ṭuz ve bir tāze tere olup eger ‘Īsā
ve Ḥavāriyyūn ve eger sā’ir cemā‘at ol zamāndan aḫşama dek yidiler.
Cümlesi ṭoydılar. Ve ol balıġa ve itmege ve sā’irine noḳṣān vāḳi‘ olmadı. Her
nice ki anlar ḳoparurlar idi, yine dürüst olurdı.
Vaḳtā ki aḫşam oldı, süfre dürildi, divşürildi. Yine göge çekildi. Ve’l-
ḥāṣıl üç güne dek her ḳuşlıḳ vaḳtinde süfre ol mā’ide ile inerdi. Tā aḫşama
dek her kişi yirdi. Ve yine aḫşam vaḳtinde hevā yüzine giderdi. Ḳaçan ki
dördinci gün oldı, süfre artuḳ 2 inmedi. Pes münāfıḳlardan olanlar
“Gördiñüz mi,3 ‘Īsā’nuñ itdügi siḥr imiş. Mu‘cize degül imiş ki ancaḳ üç
gün ṭurup ṣoñradan bozıldı. [300b E] Artuḳ süfre inmedi.” diyü cevāb
virdiler.
Aña binā’en Ḥaḳ celle ve ‘alā anları mesḫ 4 idüp bir ṣabāḥ
ḳalḳduḳlarında ellerin ve ayaḳların egilmiş bulup, ḫınzīr ṣūretine
mütemeẟẟil oldılar. Ve üçer gün ol ṣūretde gezüp, andan ṣoñra ḳırılup helāk
oldılar. Niteki Benī İsrā’īl’e sebt günlerinde balıḳ avlamaḳ ḥarām olmış iken
Allāhu Te‘ālā’nuñ emrini ṣıyup, sebt güninde kenāra çıḳan balıḳcıḳları
[385b N1] avlamaġı ‘ādet idindükleri eclden Bārī Te‘ālā şekllerini mesḫ
idüp meymūn ṣūretine girmişler idi. Ve yedişer gün ḥayātda olup ba‘dehu
ḳırılmışlar idi. Niteki Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de 5﴾‫ﲔ‬ ِِ ِ
َ ‫ ﴿ﻓَـ ُﻘْﻠﻨَﺎ َﳍُْﻢ ُﻛﻮﻧُﻮاْ ﻗَﺮَدةً َﺧﺎﺳﺌ‬ya‘nī
“Biz anlara ‘Meymūn oluñ.’ didük. Şeklleri meymūn ṣūretine girdi.” diyü
Ḥaḳ celle ve ‘alā beyān buyurmışdur.
Ba‘de ẕālik bir rivāyetde on yıl ve ba‘żılar ḳavlince üç yıl ‘Īsā ‘aleyhi’s-
selām eṭrāf-ı memāliki gezüp, ḫalḳı ḥaḳ dīne da‘vet idüp, ba‘dehu Beytü’l-
maḳdis’e gelüp, İncīl aḥkāmını naḳl idüp, Benī İsrā’īl’üñ İslām’ına
çalışduḳda Cehūdlar bir yire gelüp ittifāḳ eylediler. Ve pādişāhları olan
1 ḳaldurup: götürüp E
2 artuḳ: artuḳ daḫı E
3 Gördiñüz mi: Gördiñüz mi ḥāşā N1 | gördiler ki ḥāşā R1
4 mesḫ: nesḫ N1, R1
5 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Sûresi, 2/65, “Biz onlara, ‘Aşağılık maymunlar olun.’ demiştik.”
Hirodūs el-Aṣġar’ı 1 daḫı kendülere uydurup, “Cādūdur, siḥr ile ḫalḳı

azdurmışdur. Öldür[il]mesi lāzım u2 vācibdür.” diyü söylediler.
Hirodūs daḫı ‘Īsā’nuñ [401b R1] ḳatlini ve ṣalbini muḳarrer idüp,
Cehūdlar maḥalle maḥalle gezüp, ‘Īsā’yı tecessüs idüp, ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām ise
Ḥavāriyyūn ile bir ev içinde ṣaḳlanup ve bir gice ba‘żı ‘alāmāt ẓāhir olup,
‘Īsā ‘aleyhi’s-selām “Bu gice ṣabāḥa dek uyımayup, ẕikr ü tesbīḥe meşġūl
olmaḳ gereksüz.” diyü tenbīh idüp, anlar daḫı3 “Yā nebiyya’llāh, bu gice
uyḫu gözimüze ġālibdür. Ve ṣabāḥa dek iḥyāya ḳādir olacaġımuz ġā’ibdür.”
diyü cevāb virdüklerinde ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām anlara ḫiṭāb idüp, “Siz 4 beni
düşmenler eline virseñüz gerekdür. Ve kimiñüz benden bīzār olup, kimiñüz
ḳulaġuzlıḳ idüp beni ucuz bahā ile ṣatsañuz gerekdür.” diyü anlara
olacaḳdan ḫaber virüp, fi’l-vāḳi‘ irtesi ṣabāḥla Ḥavāriyyūn’dan Şem‘ūn
çārşūya çıḳduḳda “Sen ‘Īsā’nuñ ḳanda idügin bilürsün.” diyü Cehūdlar
etegin alup, ḳatline ḳaṣd eyledüklerinde şaşduġından “Baña ne virürsüz ki
size ‘Īsā’yı bulıvireyin?” diyü Cehūdlaruñ otuz aḳçesin alup ve ‘Īsā [301a E]
‘aleyhi’s-selām olduġı yire getürüp, pes Cehūdlar ‘Īsā’yı ṭutup, baġlayup,
Ḥavāriyyūndan birḳaçı anda ‘Īsā’dan ḳaçup, mürted olup, ancaḳ yedi kişi
İslām üzerine ḳalup, andan Cehūdlar ‘Īsā’yı ipler ile bir direge ṣarup,
“Çünki peyġāmbersün, kendüñi ḳurtar.” diyü der-hemler virüp, irtesi
direkden çözüp ve bir dār aġacı diküp, anda ṣalb itmege getürüp, ol ḥīnde
Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā ‘Īsā’yı gün gibi göge çeküp, Cehūdlar mābeyninde
ġā’ib oldı.
Pes mel‘ūnlaruñ her biri ḥayrete ṭalup “Gördüñ mi yine ‘Īsā siḥr ile
ġā’ib oldı. Şimdi yine siḥri baṭṭāl olup ẓāhir olacaḳdur.” diyüp muntaẓır
olurlar iken ba‘de zamānin ketḫudāları olan Eyşū‘ nām kimesne ‘Īsā şekline
mütemeẟẟil olup, “Hāy işte ‘Īsā’yı bulduḳ.” diyü her birisi ṣarılup, “Ben
Eyşū‘’ın.” didükçe ḳulaġa ḳomayup, ḍarben ve ḳahren aṣaḳoyup, bu ḥāl ile
Eyşū‘ aralarından ṣalb olınup, [402a R1] Cehūdlar ise “ ‘Īsā’yı ṣalb itdük.”
diyü [286a N1] sevinüp, niteki Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’de beyān olınmışdur.
5﴾‫ﻜﻦ ﺷﺒِﻪ ﳍﻢ‬ ِ
َُْ َ ّ ُ َ‫ﺻﻠَﺒُﻮﻩُ َوﻟ‬
َ ‫﴿وَﻣﺎ ﻗَـﺘَـﻠُﻮﻩُ َوَﻣﺎ‬
َ Ya‘nī “ ‘Īsā’yı öldürmediler. Ve ṣalb ey-
lemediler. Ve lākin aṣduḳları ādemi aña beñzetdiler.”
1 el-Aṣġar’ı: el-Aṣfer’i N1, R1

2 lāzım u: - N1
3 daḫı: - R1
4 Siz: Sen E
5 Kur’ân-ı Kerîm, Nisa Sûresi, 4/157, “Oysa onu öldürmediler ve asmadılar. Fakat onlara
öyle gibi gösterildi.”
1 ﴾ُّ ‫﴿وَﻣﺎ ﻗَـﺘَـﻠُﻮﻩُ ﻳَِﻘﻴﻨًﺎ ۞ ﺑَﻞ ﱠرﻓَـ َﻌﻪُ ا‬

َ
Ve’l-ḥāṣıl ‘Īsā’yı öldürdüklerini yaḳīnen
bilmediler. Fe-ammā Ḥaḳ sübḥānehu ve te‘ālā ‘Īsā’yı göge çekdi. Ekẟer-i
‘ulemā ḳavlince dördinci ḳat felekde gün gibi yirin buldı, ḳaldı. Pes ṣalb
olınan Eyşū‘ idi. Yedi gün dārda ḳaldı. Meryem her gice dār altına gelüp,
‘Īsā’yı ẓann itmekle ṣabāḥa dek aġlayup, sekizinci gice olduḳda Ḥaḳ celle ve
‘alā ‘Īsā’yı yine gökden indürüp, Meryem’e bulışdurup, şübhesin def‘ ve ‘Īsā
‘aleyhi’s-selām ol gice Yaḥyā ‘aleyhi’s-selāmı ve Ḥavāriyyūn’dan İslām üzerine
ḳalan yedi nefer kimesneyi çaġırup, Yaḥyā’yı ve Ḥavāriyyūn’dan Ya‘nūs nām
zāhidi Beytü’l-maḳdis’e ta‘yīn eyledi. Ve Yaḥyā’yı kendü yirine vaṣī naṣb
itdi. Ve yine anlardan Farṭūs 2 ve Yūnus nām ṣāliḥleri Rūm ve Yūnān
ıḳlīmlerine gönderdi. Ve Sersās 3 nām dīndārı tā maşrıḳ ḥaddine varınca
Bābil ve ‘Irāḳ vilāyetlerine ṣaldı. Ve Becīs nām perhīzkārı aṣḥāb-ı kehf sākin
olduġı memlekete, ya‘nī Ḳaravān ve Frengistān’a ve Belyā nām ‘ābidi Ḥicāz
ṭaraflarına ta‘yīn eyledi.
Ve bi’l-cümle Ḥavāriyyūn’uñ yedisini daḫı ḫalīfe naṣb eyleyüp [301b
E] İncīl aḥkāmınca ḫalḳı dīne da‘vet eylemege gönderdi. Ve ṣabāḥ
yaḳlaşduġı gibi Meryem ile vedā‘ idüp Ḥaḳ celle ve ‘alāya du‘ā itmekle yine
göge çekildi. Şimdi daḫı ol giceyi Naṣārā ṭā’ifesi ‘azīz ṭutup, ṣabāḥa dek
kilīsālarında mumlar yaḳup, “Bayram gicesidür.” diyü ta‘ẓīm ü tekrīm
iderler.
Ba‘de ẕālik Rūm vilāyetinde pādişāh olan kimesne bu ḳıṣṣaları işidüp,
‘asker çeküp, Beytü’l-maḳdis’e gelüp, Cehūdlaruñ ekẟerini ḳılıcdan geçürüp
ve Ḥavāriyyūn’ı ellerinden alup, evvelā kendüsi tevābi‘i ile ‘Īsā’ya [402b R1]
īmān getürüp, ba‘dehu ‘Īsā ‘aleyhi’s-selāmuñ vaṣiyyeti üzere Ḥavāriyyūn’ı
ta‘yīn olınan yirlere gönderüp, gün günden ‘Īsā şerī‘ati ḳuvvet bulup, Tevrāt
aḥkāmınuñ mensūḫ idügi gün gibi ‘ayān olduḳda İblīs ‘aleyhi’l-la‘ne
ḳahrından bir pīr şekline girüp ve yanınca iki dīv uydurup, Benī İsrā’īl’e
gelüp, ṣūret-i mu‘āmele ile birbirleriyle baḥẟe başlayup, evvelā İblīs-i la‘īn
“Atasuz oġlan olmaz. Ben bildügüm budur ki ‘Īsā’nuñ babası -ḥāşā- 4
tañrıdur. ‘Īsā anuñ oġlıdur.” didi. Andan 5 dīvüñ birisi 6 “Tañrınuñ oġlı
1 Kur’ân-ı Kerîm, Nisa Sûresi, 4/157-158, “Onu kesin olarak öldürmediler. Fakat Allah onu
yükseltmiştir.”
2 Farṭūs: Ḳarṭūs R1
3 Sersās: Sersār N1
4 ḥāşā: - E
5 andan: ve N1, R1
6 birisi: birisi daḫı R1
olmaḳ ḳanda olur? Lākin ‘Īsā tañrı kendüsidür ki gökden inüp Meryem’üñ
ḳarnına girmişdür.” didi. Ve ol bir dīv1 daḫı telbīs ü rīv eyleyüp “İkiñüzüñ
daḫı sözi ḫaṭādur. Bārī Ḫudā kendüyi ḫalḳa göstermez. Ve bir ‘avretüñ
ḳarnına girmez. Fe-ammā Ḥaḳ celle ve ‘alā Meryem’i sevdi. Kendüye dūst
idindi. Ba‘dehu kendü [286b N1] ḳudretine ‘alāmet olmaḳ içün andan bir
oġul vücūda getürüp ‘Īsā’yı ve Meryem’i tañrılıġına şerīk eyledi.” [didi].
Aṣlı budur ki 2 küffār-ı ḫāksār üç bölük olup, i‘tiḳādları fesād üzere
ḳalup cümlesinüñ ḍalāletlerine bu sebeb olmışdur.
Ba‘de ẕālik Meryem daḫı ‘Īsā ref‘ olınduḳdan ṣoñra Ṭaberī ḳavlince çoḳ
zamān ṭurmayup vefāt eylemişdür. Ve’l-ḥāṣıl on üç yaşında iken ‘Īsā’ya
ḥāmile oldı. Ve ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām göge çekildükden ṣoñra İşrāḳu’t-tevārīḫ
yazduġı üzere altmış altı yıl ‘ömr sürdi. Ve yüz on iki yaşında iken vefāt itdi.
Ammā Naṣārā ḳavlince ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām göge çekildükden ṣoñra Meryem
altı yıl ‘ömr sürdi. Ve elli iki yaşında iken vefāt eyledi.
‘Īsā ‘aleyhi’s-selāmuñ nüzūli

ve ba‘de’n-nüzūl3 vāḳi‘ olacaḳ aḥvālidür [302a E]
Egerçi kütüb-i tevārīḫüñ birisinde ‘Īsā’nuñ nüzūli ve andan ṣoñra vāḳi‘
olacaḳ aḥvāli ve icrā-yı şer‘-i Muḥammedī’deki aḳvāl ü ef‘āli beyān
olınmamışdur. Ve ammā eḥādīẟ-i ṣaḥīḥa ile ḫaber virilen ḫuṣūṣları [403a
R1] bu ḥaḳīr-i keẟīrü’t-taḳṣīr beyān u ‘ayān 4 eylemegi münāsib görüp
tafṣīline mübāşeret olınmışdur.
İmdi, ḫafī olmaya ki Ḥażret-i ‘Īsā’nuñ āḫirü’z-zamānda gökden inmesi
ve şer‘-i Muḥammedī üzere fāsl-ı ḥükūmet itmesi ḳavī delīller ile ẟābitdür.
Aṣlā bu bābda şübhe cā’iz degüldür ki ‘iyāẕen bi’llāhi te‘ālā inkār eyleyenler
kāfir olmaḳ muḳarrerdür. Fe-ammā şer‘-i Muḥammedī üzere ḥükm itdügi
zamānda meẕāhib-i erba‘adan birisi ile mi ‘amel eyler, veyāḫūd ḥīn-i
ḥükūmetde ictihād ile mi söyler, beyānı lāzımdur.
Pes āḫirü’z-zamānda ‘Īsā, Cāmi‘-i Dımaşḳ menāresine indükde ve faṣl-ı
ḥükūmet serīrine oturduḳda İncīl aḥkāmı ile ḥükm itmeyüp, yine Faḫr-i
1 Ve//dīv: Ve dīvüñ biri R1

2 Aṣlı//ki: - N1, R1
3 nüzūli//nüzūl: yire indügi ve andan ṣoñra E
4 ‘ayān: ifhām E
‘Ālem ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem ḥażretlerinüñ şerī‘ati ile ḥükm idüp āyāt-ı
Ḳur’āniyye ve eḥādīẟ-i nebeviyye ile ‘amel eylese gerekdür. Zīrā Muḥammed
Muṣṭafā ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem āḫir zamān peyġāmberidür. Şer‘i mensūḫ
olmaḳ muḥāldür. Ve ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām Server-i Enbiyā dīni üzere ḥükm
idecegi niçe vech ile ẟābitdür.
Vech-i evvel budur ki Me‘ālimü’s-sünen nām kitābda Ḫaṭṭābī
raḥmetu’llāhi ‘aleyh rivāyet itmişdür ki 1 ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām nāzil olduḳda
ḫınzīrleri ḳatl eylese gerekdür. Eger kendü şer‘i ile ḥükm eylese ḫanāzīr
ḳatline 2 ruḫṣat yoġ-ıdı. Zīrā ḫınzīr ḳatli 3 bizüm peyġāmberimüzüñ şer‘-i
şerīfi üzere idügi ẓāhirdür.
Vech-i ẟānīsi budur ki İmām Nevevī raḥmetu’llāhi ‘aleyh Şerḥ-i 4
Müslim’de beyān eylemişdür ki ‘Īsā’nuñ nüzūlinden murād bizüm
peyġāmberimüzüñ şer‘ini nesḫ eyler bir şer‘ ile nāzil olması degüldür. Ve
Faḫr-i ‘Ālem’den ṣādır olan eḥādīẟ-i şerīfeye muḫālif ḥadīẟler ile itmesi daḫı
degüldür. Belki hemān gökden 5 inüp, bizüm peygāmberimüzüñ 6 şer‘-i
şerīfiyle 7 ḥükm idüp, ümmet-i Muḥammed’üñ şer‘-i şerīfden terk
eyledükleri umūrı icrā idüp ḥākim-i ‘ādil olması murāddur.
Vech-i ẟāliẟi İbn Ḥayyān [287a N1] raḥmetu’llāhi ‘aleyh Ṣaḥīḥ’inde Ebī
Hüreyre raḍiya’llāhu ‘anh rivāyeti ile beyān eylemişdür ki ‫»ﻗﺎل ﲰﻌﺖ رﺳﻮل‬
‫ﻓﻴﺆﻣﻬﻢ وإذا رﻓﻊ رأﺳﻪ ﻣﻦ اﻟﺮﻛﻌﺔ ﻗﺎل‬
ّ ‫ﷲ ﺻﻠّﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠّﻢ ﻳﻘﻮل ﻳﻨﺰل ﻋﻴﺴﻰ ﺑﻦ ﻣﺮﱘ‬
8«‫[ ﲰﻊ ﷲ ﳌﻦ ﲪﺪﻩ‬403b R1] ya‘nī Ebū Hüreyre raḍiya’llāhu ‘anh
Resūlu’llāh ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellemden işidüp rivāyet eyler ki “Āḫir
zamānda Meryem oġlı ‘Īsā Peyġāmber [302b E] gökden iner. Müslimānlara
imāmet eyler. Ve namāzda başını rükū‘dan ḳaldurduḳda semi‘a’llāhu li-men
ḥamideh9 dir.” diyü beyān buyurmışlardur.
1 rivāyet//ki: - N1, R1
2 ḳatline: ḳatl olınmaġa N1
3 ḫınzīr ḳatli: ḫınzīrüñ ḳatli, ya‘nī ṭoñuzuñ ḳatli E
4 Şerḥ-i: Şer‘-i R1
5 gökden: - E
6 şer‘ini//peyġāmberimüzüñ: - R1
7 şer‘-i şerīfiyle: şer‘i ile E
8 Hadîs-i Şerîf, “Resûlullâh’ın (s.a.v) şu şekilde dediğini duydum: ‘Meryem oğlu Îsâ
[yeryüzüne] iner. Ve onlara imamlık eder. Başını rükûdan kaldırırken semi’allahu li-men
hamideh der.’ ” | Müellif ilgili hadisin geçtiği eseri bildirdiği için ayrıca kaynak adı
verilmemiştir.
9 “Allah kendisine hamd edenin hamdini kabul eder.”
Pes dīn-i ‘Īsā’da ba‘de’r-rükū‘semi‘a’llāhu li-men ḥamideh dinilmeyüp

bizüm peyġāmberimüzüñ dīnindeki ṣalāta maḫṣūṣ idüginde şübhe yoḳdur.
Bu taḳdīrce Ḥażret-i ‘Īsā’nuñ ‘ibādeti daḫı dīn-i Muḥammedī üzere idügi
muḳarrerdür.
Vech-i rābi‘ budur ki İbn ‘Asākir raḥmetu’llāhi ‘aleyh Ebī Hüreyre
raḍiya’llāhu ‘anh rivāyeti ile 1 şöyle beyān eylemişdür ki Resūlu’llāh
ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem buyurur: ‫»ﻳﻬﺒﻂ اﳌﺴﻴﺢ ﺑﻦ ﻣﺮﱘ ﻓﻴﺼﻠّﻰ اﻟﺼﻠﻮة ﻓﻴﺠﻤﻊ‬
2«‫ اﳉﻤﻌﺔ‬Ya‘nī “Meryem oġlı ‘Īsā gökden nüzūl ider. Ve ümmetüm ḳılduġı
gibi namāzları ḳılur. Ve vaḳt namāzları ile Cum‘a namāzın cem‘ eyler.”
dimekdür.
Pes bu ḥadīẟ-i şerīf ṣarīḥan delālet eyler ki ‘Īsā ‘aleyhi’s-selāmuñ eger
ḥükūmeti ve eger ṭā‘at u ‘ibādeti şer‘-i Muḥammedī üzeredür. Zīrā ṣalāt-ı
Cum‘a ile beş vaḳt namāzuñ cem‘i ġayrı milletde yoḳdur.
Vech-i ḫāmisi İbn ‘Abbās raḍiya’llāhu ‘anh rivāyet ider: Resūlu’llāh
ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem buyurmışlardur ki ‫أوﳍﺎ وﻋﻴﺴﻰ‬
ّ ‫»ﻛﻴﻒ ﻻ ﺪى ّأﻣﺔ أ‬
3«‫ ﺑﻦ ﻣﺮﱘ آﺧﺮﻫﺎ واﳌﻬﺪى ﻣﻦ ﺑﻴﱴ ﰱ وﺳﻄﻬﺎ‬Ya‘nī “Nice hidāyetlenmez bir
ümmet ki ben evveli olam ve āḫiri ‘Īsā bin Meryem ola ve ehl-i beytümden
İmām Muḥammed Mehdī ki künyeti Ebü’l-Ḳāsım’dur, hem benüm ismüm
ile müsemmā ve hem künyetüm ile mükennādur, benüm ile ‘Īsā
mābeyninde gelüp ‘ālemi envār-ı ‘adl ile münevver itse gerekdür.”
Pes bundan daḫı ma‘lūm oldı ki ümmet yine ol ümmet ve şerī‘at daḫı
Server-i Enbiyā şerī‘atidür.4 Ve “İctihād ile mi ḥükm ider?” diyenlere cevāb
virürüz ki peyġāmberlere müctehid dinilmez. Zīrā nübüvvet ṭabaḳası ictihād
ṭabaḳasından derecāt ile ‘āliyedür. Ve peyġāmberlere ictihād ve taḳlīd ıṭlāḳı
cā’iz degüldür ki anlaruñ ‘ilmi vaḥy iledür. Niteki Server-i Enbiyā ṣalla’llāhu
‘aleyhi ve sellem ḥażretlerine [404a R1] Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm5 ile her ḫuṣūṣ vaḥy
olınmışdur. Ve ammā ictihād ıṣṭılāḥ olınmamışdur.
1 ile: üzere R1
2 Hadîs-i Şerîf, “Meryem oğlu Mesih [yeryüzüne] iner. Namaz kılar. Cuma [namazını]
birleştirir.” | Müellif ilgili hadisin geçtiği eserin adını verdiği için ayrıca kaynak
bildirilmemiştir.
3 Hadîs-i Şerîf, “Başında benim bulunduğum, sonunda Îsâ bin Meryem'in, ortasında ehl-i
beytimden olan Mehdî'nin bulunacağı bir ümmet nasıl hidayet bulmaz.” (Neseî ve Ebû
Nuaym [Said Havva, Tefsir, 9: 339])
4 şerī‘atidür: buyurdıġı şerī‘atdür E
5 ḥażretlerine//şān: Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm N1
Ve’l-ḥāsıl ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām dīn-i Muḥammedī’ye maḫṣūṣ olan aḥkām-ı

şer‘iyyeyi üç ṭarīḳla iḥāṭa eylemek mümkindür. Evvelki ṭarīḳ 1 budur ki
kendünüñ zamān-ı nübüvvetinde kitāb ile ki içinde ẕikr olınmış ola. Biri2 daḫı
Ḥaḳ te‘ālā cānibinden vaḥy ile ki Cibrīl lisānından 3 cemī‘-i şerāyi‘-i
Muḥammedī4 anlara [287b N1] ma‘lūm olmış ola. Niteki ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām
bizüm peyġāmberimüzüñ gelecegini ümmetine beşāret eylemişdür. Cā’izdür ki
şer‘inüñ aḥkāmını daḫı iḥāṭa eylemiş ola. [303a E]
İkinci ṭarīḳ budur ki ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’e naẓar idüp
şer‘-i Muḥammedī’ye müte‘alliḳ olan aḥkāmuñ cümlesini andan istiḫrāc
eylemek cā’izdür. Niteki Faḫr-i ‘Ālem ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem cemī‘-i
aḥkām-ı şer‘iyyeyi 5 āyāt-ı Ḳur’āniyye’den fehm idüp ümmetine beyān
eylemişdür. Ve āyāt-ı kerīmeden peyġāmberler fehm eyledügi aḥkāmı
ümmetinüñ ‘ulemā ve fużalāsı fehm eylemekde taḳṣīr itdükleri daḫı
muḳarrerdür.
Niteki ‘Ā’işe raḍiya’llāhu ‘anhā Server-i Enbiyā’dan rivāyet ḳılur ki
6 «‫ﻣﺎﺣﺮم ﷲ ﰱ ﻛﺘﺎﺑﻪ‬
ّ ‫وﻻأﺣﺮم ّإﻻ‬
ّ ‫ﻣﺎأﺣﻞ ﷲ ﰱ ﻛﺘﺎﺑﻪ‬
ّ ‫أﺣﻞ ّإﻻ‬
ّ ‫»إﱏ ﻻ‬
ّ ya‘nī Faḫr-i
‘Ālem buyurur ki “Ben şol nesneyi ‘Ḥelāldür.’ dirin ki Allāhu Te‘ālā
Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm’inde anı ‘Ḥelāldür.’ dimiş ola. Ve şol nesneyi ‘Ḥarāmdur.’
dirin ki Allāhu Te‘ālā anı ‘Ḥarāmdur.’ dimiş ola.”7 Pes bu ḥadīẟ-i şerīfden
daḫı ma‘lūmdur ki Server-i Enbiyā cemī‘-i aḥkām-ı şer‘iyyeyi āyāt-ı
Ḳur’āniyye’den fehm eylemişlerdür.
Üçinci ṭarīḳ budur ki cemā‘at-i ‘ulemā, ḫuṣūṣā Sübkī ve ġayrı işāret
itmişlerdür ki ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām gökyüzine ref‘ olınup nübüvvet üzerine el-
ān bāḳī iken yine ümmet-i Muḥammed’den, ‘ale’l-ḫuṣūṣ ṣaḥābesi
zümresinden ma‘dūddur. Zīrā peyġāmber ‘aleyhi’s-selām ile ‘Īsā ‘aleyhi’s-
selām birḳaç kerre Mekke’de bulışmışdur. Ḫuṣūṣā mi‘rāc gicesinde defe‘āt
ile görüşmişdür.
1 Evvelki ṭarīḳ: Ṭarīḳ-ı evvel R1

2 Biri: - E
3 lisānından: dilinden E
4 Muḥammedī: - E
5 şer‘iyyeyi: şerī‘ati N1
6 Hadîs-i Şerîf, “Ben sadece Kur’ân’ın helal saydığını helal kılar haram saydığını haram
kılarım.” | Bu, “Helal Allah’ın kitabında helal kıldığı, haram da Allah’ın kitabında haram
kıldığıdır. O’nun susup bir şey söylemediği ise bağışladığıdır (İbn Mace, Et‘ime, 60;
Tirmizî, Libas, 6).” şeklindeki hadisin değiştirilmiş bir şekli olmalıdır.
7 Ve şol//ola: - E
Ḥattā Enes raḍiya’llāhu ‘anh rivāyet eyler ki “Resūlu’llāh ṣalla’llāhu

‘aleyhi ve sellem ile ben bir kerre Ka‘be’yi ṭavāf iderken bir kimesne geldi.
Resūlu’llāh ile muṣāfaḥa [404b R1] eyledi. Ve andan ġā’ib oldı. Pes ben
su’āl eyleyüp ‘Yā Resūla’llāh, şimdiki ḥālde sizüñle muṣāfaḥa iden kim idi?’
didükde ‘Ḳarındaşum ‘Īsā bin Meryem idi.’ diyü cevāb virdiler.”
Bundan mā‘adā Ebū Hüreyre raḍiya’llāhu ‘anh rivāyet idüp Resūlu’llāh
ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem buyurmışlardur ki ‫»أﻻ إ ّن إﺑﻦ ﻣﺮﱘ ﻟﻴﺲ ﺑﻴﲎ وﺑﻴﻨﻪ ﻧﱯ‬
1«‫ وﻻ رﺳﻮل إﻻ أﻧﻪ ﺧﻠﻴﻔﱴ ﰱ أﻣﱴ ﻣﻦ ﺑﻌﺪى‬ya‘nī “Āgāhّ
ّ ّ ّ oluñ ki taḥḳīḳ Meryem
oġlı ‘Īsā Peyġāmber’le mābeynimüzde nebī ve resūl yoḳdur. İllā bu ḳadar
vardur ki ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām benden ṣoñra ümmetüme benüm cānibümden
ḫalīfedür.” diyü buyurmışlardur.
Pes niçe vechle ẟābit oldı ki ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām nüzūl eyledükde ḥükūmeti
bizüm peyġāmberimüz şerī‘ati üzeredür. Kendü şer‘ine göre degüldür. Ve
ammā beytü’l-māl-i Müslimīn’i bu ḥāletden çıḳarup ṣaḥābe-i kirām
zamānındaki üslūba ḳoysa gerekdür. Ve evḳāf ḫuṣūṣında birr ü iḥsān [303b
E] içün ve meṣāliḥ-i Müslimīn içün, ḫuṣūṣā ‘ulemā ve ḳurrā ve ṣuleḥā ve2
ẕürriyyet-i Muḥammed Muṣṭafā ṣalla’llāhu ‘aleyhi ve sellem içün ve fuḳarā ve
ġurebā 3 ve kötürümler ve dünyādan münḳaṭı‘ [288a N1] olanlar içün ve
mesācid ü medāris ve Beytü’l-maḳdis ve Ḥaremeyn-i Şerīfeyn ve kisvet-i Ka‘be
içün olan evḳāfı muḳarrer ṭutup, ancaḳ ümerā ve selāṭīnüñ evlād u ‘iyāline
olan vaḳfları “Şer‘a muḫālifdür.” diyü bozmaları muḳarrerdür.
Ve’l-ḥāṣıl ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām nüzūl itdügi zamānda Server-i Enbiyā ile
bulışup cemī‘-i umūrı Faḫr-i ‘Ālem ile söyleşüp ve her ḥāl ile anları taṣdīḳ
idüp ve ümmeti mābeyninde anlaruñ şer‘-i şerīfine göre ḥükūmet idecekleri
eḥādīẟ-i şerīfe ile ẟābit olmışdur.4 Ve Ḥażret-i ‘Īsā nüzūl itdükden ṣoñra vaḥy
münḳaṭı‘ olmayup yine Cibrīl ‘aleyhi’s-selām vaḥy ile gelmesi muḳarrerdür,
diyü ‘ulemānuñ ekẟeri ittifāḳ itmişlerdür.
Bu delīl ile ki her kişi yevm-i ḳıyāmete dek ta‘yīn olınduġı ḫidmetle
me’mūrdur. Meẟelā Cibrīl ‘aleyhi’s-selām enbiyāya vaḥy ile ve kütüb [405a
R1] ile āḫir sā‘ate dek mü’ekkeldür. Bu taḳdīrce ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām nāzil
olduḳdan ṣoñra yine Cibrīl’üñ vaḥy ile gelmesinde şübhe yoḳdur.
1 Hadîs-i Şerîf, “Bilin ki benimle Meryem oğlu [Îsâ] arasında herhangi bir nebi veya resul
yoktur. Sadece o, benden sonra ümmetime benim halifem olacaktır." (Müslim, Feda’il, 143)
2 ṣuleḥā ve: - R1
3 ġurebā: merżā E | fuḳarā N1
4 ẟābit olmışdur: ẟābitdür R1
Ve Mu‘cizātü’l-enbiyā nām risālede beyān olınduġı üzere ‘Īsā ‘aleyhi’s-
selām göge çekilmezden evvel ṭoḳuz mu‘cizesi ẟābitdür. Evvelkisi ölüyi
diriltdügidür ki Allāhu Te‘ālā’nuñ iẕni ile Nūḥ evlādından üçini ve Benī
İsrā’īl’üñ daḫı üç kimesnesini iḥyā eylemişdür.
İkincisi cüẕām ve beraṣ rencine mübtelā olanlaruñ ‘ilācı ḳābil degül
iken ‘ināyet-i Ḥaḳ ile anları ol marażlardan ḳurtarduġıdur.
Üçincisi anadan gözsüz ṭoġanları 1 Ḥaḳḳ’uñ iẕni ile gözli itdügidür.
Ya‘nī gözin açduġıdur.
Dördincisi Benī İsrā’īl’üñ tenhālarında işledüklerin ve söyledüklerin
ve2 yiyüp içdüklerin ve zād u zevāde ṣaḳladuḳların bilüp kendülere ḫaber
virdügidür.
Beşincisi balçıḳdan bir ḳuşcaġız ḫalḳ idüp, iẕn-i Ḥaḳ ile üfürüp iḥyā
eyledügidür. Ol ḳuşcaġız yarasa didükleridür.
Altıncısı mā’ide ḳıṣṣasıdur ki gökden süfre ile ṭa‘ām inüp üç gün tamām
Benī İsrā’īl andan yimişdür. Ve tafṣīli yuḳaruda beyān olınmışdur.
Yedincisi her bār ki ‘Īsā ‘aleyhi’s-selām uyurdı, [304a E] uyuduġı ḥālde
Benī İsrā’īl her ne işlerlerse ve kendü ḥaḳḳında her ne söylerlerse işidür ve
görür idi.
Sekizincisi her bār ki ṭa‘āma muḥtāc olaydı, elini hevāya uzadur idi. Ve
yuḳarudan berü rızḳ u ni‘met getürür idi.
Ṭoḳuzıncısı her ḳaçan ki Benī İsrā’īl kendüden ba‘īd olsa yine ıraḳlıḳ
māni‘ olmayup anlaruñ sözlerini ve esrārını ıraḳdan işidür idi.
Ve Ḥażret-i ‘Īsā ‘aleyhi’s-selāma Cibrīl ‘aleyhi’s-selām otuz iki kerre nāzil
olmışdur ki rivāyet-i ṣaḥīḥa ile ẟübūt bulmışdur.
1 gözsüz ṭoġanları: gözsüzleri R1

2 söyledüklerin ve: - R1
KAYNAKÇA
Abdurrahmân bin Ebîbekr es-Suyûtî, el-Habâik fî Ahbâri’l-melâik, Dâru’l-

kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1985.
Abdülaziz bin Muhammed bin Abdülmuhsin es-Selman, Mevâridü’z-
zamân li-Dürûsi’z-zemân Hutab ve Hikem ve Ahkâm ve Kavâ’id ve
Mevâ’iz ve Âdâb ve Ahlâku Hisân, ? 2004.
Adam, Baki, “Tevrat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara
2012, C. 41, s. 40-45.
Ahmed Ali Haydarî, “Şi‘r Rızâdârî vu Martin Heiddegger”, Garbşinâsî-i
Bünyâdî, Sâl 9, Şümâre 1, Bahâr ü Tâbistân 1397, s. 47-63.
Ahmed Rif’at, Lügat-i Târîhiyye ve Cogrâfiyye, Mahmud Beg Matbaası, İs-
tanbul 1299.
Aka, İsmail, “Mîrhând”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara
2005, C. 30, s. 156-157.
Akgül, Ahmet, “Şuara Tezkirelerinde Anekdotlar Vasıtasıyla Bilinçaltına
Telkin Edilen Olumsuz Mesajlar: Künhü'l-Ahbâr'ın Tezkire Kısmı
Örneği”, Littera Turca = Journal of Turkish Language and Literature
2, s. 11 (Kış 2016): 13-34.
Aksoyak, İ Hakkı, “Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Künhü’l-ahbâr’daki Şiir
Eleştirmenliği”, Journal of Turkish Studies = Türklük Bilgisi Araştır-
maları: Cem Dilçin Armağanı, I 33, s. 1 (2009): 33-48.
Aksoyak, İ. Hakkı, “Gelibolulu Mustafa Âlî ve Bâkî’nin Münasebetleri
(Künhü’l-ahbâr ve Divanlarına Göre)” Osmanlı Araştırmaları, 25.
sayı [Mehmed Çavuşoğlu’na Armağan-I], İstanbul 2005, s. 69-82.
Aktan, Ali “Künhü’l-Ahbâr’a Göre Hoca Ahmed Yesevî ve Anadolu’daki
Halifeleri”, Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevî Sempozyumu Bildirileri,
26-29 Mayıs 1993, Kayseri 1993, s. 13-22.
Aktan, Ali, “Künhü'l-Ahbâr'a Göre Hoca Ahmed Yesevî ve Anadolu'daki
Halifeleri”, Yesevilik Bilgisi, Ankara 2000, s. 476-486.
Ateş, Ahmet, “Metin Tenkidi Hakkında (Dasitân-ı Tevârih-i Âl-i Osman
Münasebeti İle)”, Türkiyat Mecmuası, C. VII-VIII, 1942, s. 253-
267.
1186 | KAYNAKÇA - 1. Rükün
Ateş, Ali Osman, “Kusay b. Kilâb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo-
pedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/kusay-b-kilab (12.06.2019).
Avcı, Casim, “Rum”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, https://is-
lamansiklopedisi.org.tr/rum (13.02.2019).
Aydın, Cengiz ve Aydın, Gülseren, “Batlamyus”, Türkiye Diyanet Vakfı
İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/batlamyus
(E.T: 07.04.2019).
Aydın, Mahmut, “Yahyâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,
https://islamansiklopedisi.org.tr/yahya (30.06.2019).
Başaran, Selman ve Sönmez, M. Ali, Hadis Usûlü ve Tarihi, Uludağ Üni-
versitesi Basımevi, Bursa 2001.
Bazmee Ansari, A. S., “Cûzcânî, Minhâc-ı Sirâc”, Türkiye Diyanet Vakfı
İslam Ansiklopedisi, Ankara 1993, C. 8, s. 98-99.
Behar, Rabbi Nisim, İbranilerin Öyküsü, Zvi-Geyik Yayınları, İstanbul
2001.
Ben-Noun, Liubov, The Family And Diseas of King David, B. N. Puclica-
tion House, Israel 2015.
Blyth, Caroline, “ ‘Listen to My Voice’: Challenging Dinah’s Silence in
Genesis 34”, The Expository Times, 2009, 120(8), pp.385-387.
Bozkurt, Nebi, “Ûc b. Unuk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,
Ankara 2012, C. 42, s. 34-35.
Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, Matbaa-i Âmire, 1333.
Can, Hakan, “Abdüllatif el-Bağdâdî’nin el-İfâde ve’l-İ’tibâr Adlı Eserinde
Antik Mısır Anlatımı: Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım”, BÜİFD, Sayı
13, Yıl 2019/1, s. 259-283.
Câsim el-Ubûdî, “İbn Ebû Zer‘”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm
Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-ebu-zer (E.T:
07.03.2019).
Cevad Beşerî, “Ebyât-i Şâhnâme Der-Halku’l-insân-i Nîşâbûrî”, Edeb-i
Fârisî, Sâl 9, Şümâre 1, Bahâr u Tâbistân 1398, s. 101-124.
Çanga, Mahmut, Kur’an-ı Kerim Lügati İlâvelerle Mu’cemü’l-müfehres, Ti-
maş Yayınları, İstanbul 2007.
Çavuşoğlu, Ali, “Künhü’l-ahbâr’dan Hareketle Hacı Bayram’ın Kültür
Çevresine İlişkin Bir Değerlendirme”, Uluslararası Hacı Bayrâm-ı
Velî Sempozyumu Bildiriler Kitabı 1, 25-26 Mayıs 2016, I. cilt,

2016, s. 145-170.
Çavuşoğlu, Ali, Künhü’l-ahbâr, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
2019.
Çerçi, Faris, “Gelibolulu Mustafa Ali'nin Künhü'l-Ahbar'ına Göre Os-
manlı Devletinin Yükselme Devrinde (1566-1595) Eğitimciler ve
Eğitim Kurumları”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim: Milletle-
rarası Kongresi (12-15 Nisan 1999), İstanbul 2001, s. 75-87.
Çerçi, Faris, Gelibolulu Mustafa Âlî ve Künhü'l-ahbâr’ında II. Selim, III.
Murat ve III. Mehmet Devirleri, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kay-
seri 2000.
Da Riva, Rocio, “The Inscriptions of Nabopolassar Amel-Marduk and
Neriglissar”, Studies in Ancient Near Eastern Records 3, pp. 234, Ber-
lin De Gruyter, 2013.
Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi,
Ankara 2008.
Dilçin, Cem, Yeni Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara
1983.
Donuk, Suat, “Fazla Sayıda Yazma Nüshası Bulunan Hacimli Bir Eserin
Nüsha Ailesinin ve Tenkitli Metninin Kurulması Hakkında Değer-
lendirmeler: Künhü’l-ahbâr Örneği”, Divan Edebiyatı Araştırmaları
Dergisi, S. 21, İstanbul 2018, s. 115-146.
Donuk, Suat, “Künhü’l-ahbâr Mukaddimesinde Gelibolulu Âlî’nin Yaşa-
dığı Döneme Yönelik Eleştirileri”, Asead 5. Uluslararası Sosyal Bi-
limler Sempozyumu = Ejser 5th International Symposium on Social
Sciences 27-29 Nisan/April 2019 Kemer – Antalya Bildiriler Kitabı,
Astana Yayınları, Ankara 2019, s. 256-262.
Duygu, Zafer, “Nasıralı İsa’nın Erken Dönem Yahudi Literatürüne Yan-
sımaları”, Mukaddime, Cilt 8, Sayı 1, s. 155-172.
Ebû Ca’fer et-Taberî, Câmi’u’l-beyân fî Te’vîli’l-Kur’ân, (muhakkik) Ah-
med Muhammed Şâkir, Müessesetü’r-risâle, 2000.
Ebû Cafer Muhammed b. Cerîrü’t-Taberî, Târîh-i Taberî, (çev.) M. Faruk
Gürtunca, Sağlam Yayınevi, İstanbul 2000.
Ebû Hayyân et-Tevhîdî, el-Basâir ve’z-Zahâir, (muhakkik) Vedâd el-Kâzî,
Dâru Sâdır, Beyrut 1988.
Ebû Süleymân Dâvud el-Benâketî, Târîhu el-Benâketî: Ravzatu Ûli’l-elbâb

fî Ma’rifeti et-Tevârîh ve’l-Ensâb, el-Merkez el-Kavmî li’t-Tercemeti,
Kāhire 2007.
Ebûbekr Ca‘fer bin Muhammed el-Firyâbî, Kitâbu’l-kader, Ezvâ’u’s-selef,
? 1997.
Esiner Özen, Mine, “Piri Reis ve Müntehab-ı Kitab-ı Bahriye”, Osmanlı
Bilimi Araştırmaları, VII/2 (2006), s. 119-131.
Fayda, Mustafa, “Tarih”, Türkiye Diyat Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara
2011, C. 40, s. 30-36.
Gelibolulu Mustafa Âlî, Kitâbü’t-Târih-i Künhü’l-Ahbâr I. Kısım, Haz. Ah-
met Uğur, Ahmet Gül, İbrahim Hakkı Çuhadar, Mustafa Çuhadar,
Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 1997.
Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü’l-ahbâr Dördüncü Rükn Osmanlı Tarihi C.
I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2009.
Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü’l-ahbâr Dördüncü Rükn Osmanlı Tarihi C.
II Dizin, haz. Ahmet Uğur, Ali Çavuşoğlu, Türk Tarih Kurumu
Basımevi, Ankara 2014.
Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü’l-ahbâr, Ankara Milli Kütüphane, No. 06
Mil Yz A 68.
Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü’l-ahbâr, Mevlana Müzesi, Türkçe Yazma-
ları, No. 3087.
Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü’l-ahbâr, Nuruosmaniye Kütüphanesi, No.
3408.
Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü’l-ahbâr, Süleymaniye Yazma Eser Kütüp-
hanesi, Esad Efendi, No. 2161.
Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü’l-ahbâr, Süleymaniye Yazma Eser Kütüp-
hanesi, Hasan Hüsnü Paşa, No.839/1.
Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü’l-ahbâr, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüpha-
nesi, No. R. 1119.
Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü’l-ahbâr, Yapı Kredi Sermet Çifter Araş-
tırma Kütüphanesi, No. 782/2.
Görgün, Tahsin, “Îcî, Adudüddin", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo-
pedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/ici-adududdin (E.T:
21.10.2019).
Güç, Ahmet, “Sâlih”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, https://is-

lamansiklopedisi.org.tr/salih--peygamber (02.06.2019).
Gündüz, Tufan, “Âlî’nin Künhü’l-ahbâr’ında Safeviler”, Gelibolulu Mus-
tafa Âlî Çalıştayı Bildirileri 28-29 Nisan 2011, 2014, s. 161-165.
Harman, Ömer Faruk, “Buhtunnasr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansik-
lopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/buhtunnasr (E.T:
17.02.2019).
Harman, Ömer Faruk, “Dâvûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-
disi, https://islamansiklopedisi.org.tr/davud (29.06.2019).
Harman, Ömer Faruk, “İncil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,
https://islamansiklopedisi.org.tr/incil (E.T: 14.02.2019).
Harman, Ömer Faruk, “Îsâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,
https://islamansiklopedisi.org.tr/isa#1 (30.06.2019).
Harman, Ömer Faruk, “İshak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,
https://islamansiklopedisi.org.tr/ishak (15.06.2019).
Harman, Ömer Faruk, “Ya‘Kūb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-
disi, https://islamansiklopedisi.org.tr/yakub#1 (15.06.2019).
Harman, Ömer Faruk, “Yûsuf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,
https://islamansiklopedisi.org.tr/yusuf (21.06.2019).
Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye fî İlmi’r-rivâye, el-Mektebetu’l-ilmiyye,
Medînetu’l-münevvere.
Işık, Halim, Günümüzde Papalık Teşkilatı, Dr. Tezi, Marmara Üniversi-
tesi, İstanbul 2001.
İbn el-Nedim, Kitāb el-Fihrist, Columbia Univ. Press, 2 vols. 1970.
İbn Fâtik, Muhtâru’l-hikem, (çev.) Osman Güman, Türkiye Yazma Eserler
Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2013.
İbn Haldun, Mukaddime, (çev.) Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, İs-
tanbul 2017.
İbn Hazm Ebû Muhammed Ali bin Ahmed el-Kurtubî, el-Fasl fi’l-Milel
ve’l-Ehvâ’ ve’n-Nihal, Mektebetü’l-hancî, Kahire.
İnan, Göker, Hasîb’in Silkü’l-le’âl-i Âl-i Osmân İsimli Manzum Tarihinde
Fatih Devri (İnceleme-Metin), Dr. Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstan-
bul 2019.
İsen, Mustafa, “Künhü’l-ahbâr’ın Şairlerle İlgili Kısımlarının Kaynakları”,

EÜ Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, s. 3 (1984): 87-
120.
İsen, Mustafa, “Edebiyat Tarihi Açısından Künhü’l-ahbâr’ın Önemi”,
Ötelerden Bir Ses: Divan edebiyatı ve Balkanlar'da Türk Edebiyatı
Üzerine Makaleler, Akçağ Yayınları, Ankara 1997.
İsen, Mustafa, “Edebiyat Tarihi Açısından Künhü’l-ahbâr’ın Önemi”,
Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 2. sayı (Prof. Dr. Harun
Tolasa Özel Sayısı), İzmir 1983, s. 49-57.
İsen, Mustafa, Künhü'l-ahbar'ın Tezkire Kısmı (İnceleme-Metin), Dr. Tezi.
Atatürk Üniversitesi, Erzurum 1979.
İsen, Mustafa, Künhü'l-ahbâr'ın Tezkire Kısmı, Atatürk Kültür, Dil ve Ta-
rih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, Ankara 1994.
Kanar, Mehmet, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Say Yayınları, Ankara 2009.
Kartal, Hasan Basri, “İslam Mimarisinin Düşünsel Arka Planına Dair Bir
Yaklaşım Denemesi”, Muhafazakar Düşünce, Yıl 10, S. 39, 2014, s.
179-210.
Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zünûn an-Esâmi’l-kütüb ve’l-Fünûn, (çev.) Rüştü
Balcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014.
Kiel, Machiel, “Eğriboz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,
https://islamansiklopedisi.org.tr/egriboz (06.10.2019).
Koçak, İnci, “Mis‘ar b Mühelhil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklope-
disi, Ankara 2005, C. 30, s. 176-177.
Koller, Aaron, Esther in Ancient Jewish Thought, Cambridge University
Press, 2014.
Kurnaz, Cemal, “Giritli Sırrı Paşa Hayatı, Eserleri, Şiirleri”, İlmî Araştır-
malar, S. 9, s. 133-160.
Kurt, Ali Osman, “Tâlût”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,
https://islamansiklopedisi.org.tr/talut (21.04.2019).
Kuzgun, Şaban, “Hâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,
https://islamansiklopedisi.org.tr/ham (E.T: 19.03.2019)
Maas, Paul, Textual Criticism, Clarendon Pres, Oxford 1958.
Merçil, Erdoğan, “Saffârîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,
Ankara 2008, C. 35, s. 464-465.
Muhammed bin Ahmed el-Mekkî el-Hasenî el-Fâsî, Şifâ’ü’l-ğarâm bi-

Ahbâri’l-beledi’l-harâm, Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, 2000.
Mütercim Âsım Efendi, Burhân-ı Katı, (hzl.) Mürsel Öztürk, Derya Örs,
TDK yayınları, Ankara 2000.
Mütercim Asım Efendi, Kāmûsu’l-muhît Tercümesi el-Okyânûsu’l-basît fî
Tercemeti’l-Kāmûsi’l-muhît, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Baş-
kanlığı Yayınları, İstanbul 2014.
Nayir, Hilal, Künhü'l-ahbâr’ın Tezkire Kısmında İstitrâd, YL Tezi. Çuku-
rova Üniversitesi, Adana 2010.
Özaydın, Abdülkerim, “Ebü’l-Fidâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklo-
pedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/ebul-fida (24.05.2019).
Özaydın, Abdülkerim, “Azîz-Billâh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklo-
pedisi, Ankara 1991, C. 4, s. 346.
Özaydın, Abdülkerim, “Hamdullah el-Müstevfî”, Türkiye Diyanet Vakfı
İslam Ansiklopedisi, Ankara 1997, C. 15, s. 454-455.
Özaydın, Abdülkerim, “İbn Bîbî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklope-
disi, Ankara 1999, C. 19, s. 379-382.
Özcan, Abdülkadir, “Neşrî”, Türkiye Diyat Vakfı İslam Ansiklopedisi, An-
kara 2007, C. 33, s. 20-22.
Özkan, Feridun Hakan, “Künhü’l- Ahbar’da Osmanlı Okçuluğu”, Türk
Kültürü, IV. cilt, 2. sayı, Ankara, 2011, s. 223-238.
Sa‘dî-i Şirâzî, Gülistān, Dârü’t-tıbâ’ati’l-âmire, İstanbul 1299.
Sâmî es-Sakkâr, “Musul”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, An-
kara 2006, C. 31, s. 363-367.
Sandıkçı, Kemal, “İbn Hürrem”, Türkiye Diyat Vakfı İslam Ansiklopedisi,
Ankara 1999, C. 20, s. 84-85.
Sarıçam, İbrahim, “Hâşim b. Abdümenâf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm
Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/hasim-b-abdumenaf
(23.02.2020).
Sayyid Maqbul Ahmad, “İbn Hurdāzbih”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Ansiklopedisi, Ankara 1999, C. 20, s. 78-79.
Schmidt, Jan, “Künhü’l-ahbâr”, Türkiye Diyat Vakfı İslam Ansiklopedisi,
Ankara 2002, C. 26, s. 555-556.
Schreiner, David, Now Rehoboam Son of Solomon Reigned in Judah: Pon-

dering the Semantic and Structural Significance of 1 Kgs, SECSOR
2017, Raleigh NC.
Sevinç, Fırat, “Kühnü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmında Şair Hikâyeleri”, Ulus-
lararası Sosyal Araştırmalar Dergisi = The Journal of International So-
cial Research, XII. cilt, 62. sayı, 2019, s. 214-223.
Sezen, Tahir, Osmanlı Yer Adları, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Ya-
yınları, Ankara 2017.
Sinanoğlu, Mustafa, “İznik Konsili”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklo-
pedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/iznik-konsili (15.02.2020).
Sülün, Murat, “Şehâbeddin Sivâsî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo-
pedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/sehabeddin-sivasi (E.T:
07.03.2019).
Şeker, Mehmet, “Âlî’nin Künhü’l-Ahbâr’ına Göre II. Selim ve III. Murad
Devirlerinin Toplum Hayatına Genel Bir Bakış”, [CIEPO=CİEPO]
Acta Viennensia Ottomanica Akten des 13. CIEPO- Symposiums (Co-
mite International des Etudes pre-Ottomanes et Ottomanes) vom 21.
bis 25, September 1998, Wien, s. 329-335.
Şeker, Mehmet, “Gelibolulu Mustafa ‘Âlî’nin Künhü’l-Ahbâr’ında Lala
Mustafa Paşa’nın Yemen Serdarlığı”, I. Uluslararası Osmanlı’nın Bi-
rinci Hâkimiyet Döneminde (M. 1517-1635) Yemen Sempozyumu
12-15 Mart 2015 Uşak, İzmir 2016, s. 25-36.
Şemseddin Sâmî, Kāmûsu’l-a‘lâm, Mihrân Matbaası, İstanbul 1316.
Şen, Gül, “The function of poetry in sixteenth century historiography: A
narratological approach to the Künhü'l-aḫbār by Muṣṭafā Ālī”, An
iridescent device: Premodern Ottoman poetry, Bonn University Press,
Bonn 2018, s. 89-110.
Şentürk, M. Hüdai, Künhü'l-ahbâr C. II. Fatih Sultan Mehmed Devri
(1451-1481), Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2000.
Şeşen, Ramazan, “İDRÎSÎ, Şerîf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklope-
disi, Ankara 2000, C. 21, s. 493-495.
Şihabeddin b. Fazlullah El-Ömerî, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duy-
duklarım, Selenge Yayınları, İstanbul 2014.
Şihabüddin Ebî Abdillâh Yâkūt el-Hamevî, Mu‘cemü’l-büldān, Dâru
Sâdır, Beyrut 1977.
Türk, Vahit, “Mecalisü’n-nefayis’te Şairler Arasındaki Latife ve Nükteler”,

Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Şubat 2012, C: CII, S. 722, s.
129-137.
Uğur, Ahmet, “Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Künhü’l-Ahbâr’ına Göre Fa-
tih’den Önce, Müslümanlar Tarafından, İstanbul’a Yapılan Akın-
lar”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi = Erciyes
University Journal of the Institute of Social Sciences, I. cilt, 14. sayı
[İstanbul’un Fethinin 550. Yılı Özel Sayısı], Kayseri 2003, s. 49-54.
Uğur, Mücteba, “Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm An-
siklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/ebu-yala-el-mevsili
(E.T: 17.02.2019).
Ulutürk, Muammer, “Katolik Hristiyanlığına Göre İsa’nın Halefi İlk Papa
Havari Simun Petrus”, Marife Dergisi, Bahar 2006, Yıl 6 , Sayı 1, s.
145-167.
Uydu yücel, Muallâ, “Kalmuklar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-
disi, https://islamansiklopedisi.org.tr/kalmuklar (29.05.2020).
Ümmîd Zâkirî Kîş, “Dâstânhâ-yi Âşıkāne Gûne Gınâyî yâ Revâyî”,
Zebân ü Edeb-i Fârisî, Sâl 70, Bahâr ü Tâbistân 96, Şümâre-i
Muselsel 235, s. 48.
Ünver, İsmail, “Çeviriyazıda Yazım Birliği Üzerine Öneriler”, Turkish Stu-
dies, Volume 3/6, Fall 2008, s. 1-46.
Yalvaç, Kadriye, “Sanherib’in Ölümü ve Asarhaddon”, Ankara Üniversitesi
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 21, Sayı 1-2 (1963),
s. 47-54.
Yardımcı, Alper Bilgehan, “Milet Okulu Doğa Filozofları Bağlamında
Tanrının İmkânı”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 9,
Sayı 43, Nisan 2016, s. 1329-1333.
Ying, Suzanne, Know Your Bible Old Testament Survey Part I, Zion Chris-
tian Publishers, New York 2014.
Zeynuddin Muhammed el-Manâvî el-Kâhirî, et-Teysîr bi-Şerhi’l-Câmi‘u’s-
sagîr, Mektebetu’l-İmâm Şâfi‘î, Riyad 1988.
DİZİN
Abdu’r-Raḥmān-ı Cāmī 90, 526

A Abdü’l-‘Azīz bin Mervān 612
Abdü’l-‘Azīz ed-Dīrīnī 76
Āb Rāhīm 1014 Abdü’l-Ḥāriẟ 497
Abādān 219, 329, 378 Abdü’l-Melik 1004
Ābāḫiye 724 Abdü’l-Melik bin Mervān 1003
Ābār-ı Nīşābūr 238 Abdü’l-Muṭṭalib 980
Abbādān 193, 334 Abdü’l-Vehhāb bin İbrāhīm bin
Abbās 649 Muḥammed 364
Abbās bin ‘Abdü’l-Muṭṭalib 979 Abdülaziz bin Muhammed bin
Abbās bin Velīd bin ‘Abdü’l-Melik 355 Abdülmuhsin es-Selman 1001
Abbāsiyye 148, 236, 308, 322, 334, Abdümenāf 400, 996, 997, 999
340, 342, 344, 364, 421, 811, 915 Abdü’r-Raḥīm 498
Abbāsiyyīn 68 Abdüşems 996
Abbūd 848 Abdüzuḫal 569
Abdīmeş 607 Abeskūn 201, 339
Abdu’d-dār 996, 997, 999 Abḫāz 401
Abdu’llāh 249, 1106, 1107 Ābid 160
Abdu’llāh (Hz. Adem) 451 Ābid bin ‘İmrān bin Maḫzūm 999
Abdu’llāh Benī Ümeyye 421 Ābir bin Şāliḥ bin Arfaḫşad bin Sām
Abdu’llāh bin ‘Abbās 428, 438, 479, bin Nūḥ 870
480, 532, 979, 1075 Abovā 840
Abdu’llāh bin ‘Abdü’l-Muṭṭalib 315, Abrī 725
980, 998 Abrūḳīs 356
Abdu’llāh bin ‘Alī Yāfi‘ī 77 Abrūlūs 356
Abdu’llāh bin ‘Amr bin ‘Āṣ 979 Abṣān 732
Abdu’llāh bin Sinān 926 Abşalom 739
Abdu’llāh bin Ṭāhir 420, 918 Ab‘ūd bin Ṣaber 729
Abdu’llāh bin Zübeyr 326, 1001, Abūliyye 840
1002, 1003 Acabā 155
Abdu’llāh bin Zübeyr bin ‘Avvām 990 Acā’ibü’l-maḫlūḳāt 75, 149, 231, 249,
Abdu’llāh İbn Zübeyr 326 258, 276, 279, 282, 597
Abdu’llāh Ḳalānisī 249, 250 Acā’ibü’l-maḫlūḳāt-ı dīger 75
Abdu’llāh Mürvārīd 90 A‘cām 71, 105, 106, 112, 426, 554,
Abdūn 733 834
Abdu’r-Raḥmān 1106, 1107 Acem 67, 70, 78, 106, 110, 111, 237,
Abdu’r-Raḥmān bin Hārūn-ı Maġribī 274, 289, 322, 327, 354, 380, 397,
279 416, 425, 428, 554, 660, 664, 675,
Abdu’r-Raḥmān-ı Bisṭāmī 172
1196 | DİZİN - 1. Rükün
754, 778, 817, 824, 831, 833, 835, 705, 728, 787, 820, 823, 828, 830,
836, 848, 872, 1032, 1163 844, 861, 862, 869, 870, 872, 907,
Ācer 951 912, 913, 920, 968, 980, 982, 990,
Acībor bin Mītḥāyā 750 991, 992, 997, 1008, 1020, 1129,
Aclūn 333, 334 1039, 1040, 1152, 1155, 1057,
Acne‘ām bin Şāmān 750 1058, 1166, 1171, 1097, 1124,
Acrūn 418 1158, 1170, 1171
Âd 883 Ādem Peyġāmber 132, 149, 284, 442,
Ād 155, 266, 294, 415, 505, 602, 603, 506, 592, 1167
606, 848, 849, 872, 873, 874, 875, Ādem Ṣafī 145, 514, 553, 591, 592
876, 877, 878, 879, 880, 881, 882, Ādem Ṣafiyyu’llāh 442, 531, 835, 869,
884, 885, 886, 888, 896, 905, 1132 990
Ād bin ‘Avṣ 848 Ādem-i ẞānī 553
Ād bin ‘Avṣ bin İrem bin Ḥām 870 Ādem-i ẞānī (Hz. Nuh) 550
Ād bin ‘Avṣ bin İrem bin Sām bin Nūḥ Ādemü’n-Nebī 991
848 Aden 195, 310, 311, 313, 314, 370,
Âd bin Avz bin Sam bin Nuh 884 391
Adana 214, 340, 787 Aden Ḳal‘ası 195
Âdem 81, 132, 448, 449, 451, 453, Aden-i Ebyen 313
456, 457, 462, 468, 469, 477, 478, Adeodatus (I.) 804
479, 480, 483, 489, 507, 508, 513, Adeodatus (III.) 804
552, 594 Āderī 725
Ādem 48, 67, 80, 82, 83, 117, 118, Adernās Ḳayṣer 797
128, 132, 133, 137, 144, 157, 158, Ādīler 581, 595, 603, 606, 612, 881
163, 165, 181, 184, 186, 190, 210, Adīm 604, 605, 606
232, 241, 245, 246, 247, 248, 257, Adīm bin Ḳıfṭīm 604, 605
260, 268, 277, 325, 326, 344, 347, Ādiyā 848
352, 372, 395, 397, 413, 424, 425, Ādiyān 881, 882
426, 427, 428, 434, 435, 436, 437, Adiyy bin Ka‘b 999
438, 442, 443, 444, 445, 446, 447, Adkenay Ḳaan 666
448, 449, 450, 451, 452, 453, 454, Adn 162, 471
455, 456, 457, 458,459, 460, 461, Adnān 318, 400
462, 463, 464, 465, 466, 467, 468, Adrāḫīṭus 661
469, 470, 471, 472, 473, 474, 475, Adrāḫīṭus-ı ẞānī 661
476, 477, 478, 479, 480, 481, 482, Adrianus (II.) 806
483, 484, 485, 486, 487, 488, 489, Adrianus (IV.) 809
490, 491, 492, 493, 494, 495, 496, Adrianus (V.) 810
497, 498, 499, 500, 501, 502, 503, Adriyāne 814
504, 505, 506, 507, 508, 509, 510, Adriyānūs 805, 806, 814, 815
511, 512, 513, 514, 515, 516, 517, Aḍud (Ḳāḍī) 427, 436, 504, 515
519, 520, 521, 525, 527, 529, 530, Aḍuḍu’d-devle (Āl-i Büveyh’den) 328
533, 535, 536, 539, 540, 547, 548, Adudüddin Îcî 427
550, 551, 552, 553, 554, 559, 590, Adve 198
591, 592, 593, 594, 595, 599, 661, Affān 1157
664, 666, 676, 690, 693, 697, 699, Afrīn 205
Afrūs 584, 585, 586, 587 Aḥmedī 69, 471

Afrūs bin Menḳāveş 584 Aḥmediyye 313
Aftegin-i Türkī 211 Aḥmīm 315, 610, 612
Aġābeṭūs 803, 807 Aḥsā 315
Agatho 805 Aḫsikeẟ 223
Aġātyūs 811, 812 Aḫsīsek 359
Aġātyūs Ḳayṣer 811 Aḥvāl-i Mülūk-i Ḫıtā 79
Aglān Vāy Vān bin Ked‘ūn 726 Ahvāz 220, 323, 324, 327, 328, 329,
Aġmāẟ 322 330, 331, 332, 333, 334, 336, 378,
Aġrādyānūs 828 420, 920, 1014
Aġrıboz 394 Ahvāz bin Sām bin Nūḥ 323
Aġribbās 813 Aḥyā 743
Aġrīḳiyyūn 408 Ā’işe 1002, 1004, 1182
Aġsa 419 Â’işe 1002
Agsīṭūs 805 Aḳāb 589
Aġustūs 812 Aḳabe 198
Aġustūs Ḳayṣer 788, 811, 812 Aḳçā’īl 724
Aḫāb 758, 759, 760, 762, 763 Aḳçakirmān 368
Aḥariyāhū 744 Aḳdeñiz 394
Aḥariyāhū bin Yorām 744 Aḳīḳ 317
Aḫasveros 785 Aḳīḳ-i A‘lā 317
Aḫasveros bin Dāvulūs 784 Aḳīḳ-i Esfel 317
Aḥāz bin Yoẟām 746 Ākin bin Mīḥūm 641
Ahaziah 744, 763 Akkā 199, 334
Aḥaziyāho 763 Akkār 288
Aḫbār-ı ‘Acā’ib 589 Aḳkirmān 200, 226, 368, 393
Aḫbār-ı Mıṣr 200 Aḳlūdiyūs 813
Aḫbār-ı Yehūd 427, 554, 559 Aḳlūdiyūs Ḳayṣer 813
Aḫbār-ı Yehūd Tārīḫi 823 Aḳrūn 1009, 1010
Aḫbāru’z-zamān 193, 604, 948 Aḳṣā 536
Aḫbārü’l-‘acā’ib 203 Aḳṣar 315
Aḫdāysa 859 Aḳṣarā 359
Aḫī 725, 726 Aḳserāy 359
Aḫī Sāmāc 725 Aḳşār 359
Aḥḳāf 415 Aḳşehr 359, 362
Aḥkām-ı Sulṭāniyye 400 Aḳūdā 666
Aḫlāṭ 206, 289, 361, 401 Āl-i ‘Abbās 390
Aḥmed (Hz. Muhammed) 437, 988 Āl-i Büveyh 328
Aḥmed bin Ebī Ṭāhir 429 Āl-i Cengiz 71, 384, 404, 716, 794
Aḥmed bin Muḥammed Ḫufūṭī 313 Āl-i Cengizī 69
Aḥmed bin Ṭayyib-i Seraḫsī 352 Āl-i Dāvūd 744
Aḥmed bin Ṭolun 342, 582 Āl-i İsrā’īl 761
Aḥmed bin Ṭolun (Melik) 335 Āl-i Mervān 326
Ahmed Muhammed Şâkir 877 Āl-i ‘Oẟmān 70, 71, 275, 342, 394,
Aḥmed-i Būnī (Şeyḫ) 172 404, 405, 422
Āl-i Ramażān 340 Alī Şīr (Mīr) 89, 90, 430, 431, 526
Āl-i Sāsān 96 Alī-i Ḳā’inī 353
Āl-i Sebüktekin 87 Ālim bin Sām 847
Āl-i Selçuḳ 362 Ālimü’l-ḫafiyyāt 1037
Āl-i Ṣūr 724 Alīşander 808, 809, 810
Āl-i Timur 69, 71 Alīşanderūs 823
Āl-i Ya‘ḳūb 1159 Alişderūs 798
Āl-i Yehūdā 767 Alḳānā 726
Alā 630, 729, 759, 760, 761, 763 Allah 45, 46, 59, 74, 80, 84, 93, 94,
Alā’iye 363 98, 104, 112, 114, 121, 122, 130,
A‘lāḳ 340, 345, 348, 356, 364 132, 137, 143, 146, 152, 158, 160,
A‘lāḳ-ı Ḫatīre 348 162, 163, 170, 171, 209, 232, 241,
A‘lāḳu’l-ḥaṭīre fī Ẕikri Ümerā’i’ş-Şām 254, 255, 279, 297, 305, 373, 409,
ve’l-Cezīre 76 410, 411, 424, 425, 432, 437, 443,
Alaḳūs 717 451, 452, 453, 456, 469, 471, 478,
Alamaniyye 412, 787, 790, 795, 798, 479, 480, 481,483, 485, 489, 495,
799, 807, 808, 810, 830, 837, 838 500, 505, 506, 507, 510, 517, 534,
Alānife 312 536, 537, 554, 555, 556, 558, 565,
Alanṭiyūs 829 575, 578, 595, 596, 597, 600, 604,
Alānye 815 616, 626, 627, 662, 670, 685, 694,
Alā’u’d-dīn-i Selçuḳī (Sulṭān) 110 745, 756, 773, 846, 853, 869, 871,
Alāyā 363 873, 876, 877, 878, 883, 884, 886,
Albā bin Nebvīl 1031 887, 889, 891, 895, 899, 906, 921,
Albākīkīn 419 925, 926, 936, 941, 948, 963, 967,
Albān 801 969, 970, 971, 976, 977, 978, 984,
Alberṭus Ḳayṣer 811 996, 999, 1001, 1005, 1006, 1008,
Alexander (I.) 796 1009, 1012, 1017, 1020, 1025,
Alexander (II.) 808 1028, 1029, 1030, 1031, 1056,
Alexander (III.) 809 1058, 1066, 1069, 1075, 1076,
Alexander (IV.) 810 1080, 1081, 1083, 1084, 1085,
Âlî 116, 1016 1086, 1087, 1088, 1110, 1116,
Ālī 54, 56, 71, 74, 99, 102, 113, 136, 1119, 1123, 1126, 1127, 1130,
165, 202, 423, 432, 433, 526 1141, 1145, 1153, 1154, 1159,
Âlî (Gelibolulu) 183, 186 1165, 1166, 1167, 1168, 1170,
Alī (Hz.) 235, 596 1173, 1174, 1175, 1178, 1180,
Alī (İmām) 95, 337, 540, 551, 592, 1182
883, 884 Allāh 104, 135, 145, 148, 157, 158,
Alī bin Ebī Ṭālib 173, 464, 470, 484, 159, 160, 161, 166, 167, 168, 170,
991, 992 171, 173, 174, 231, 232, 236, 261,
Alī bin Üsāme 334 281, 285, 287, 397, 409, 413, 445,
Ālī Göz 661 457, 480, 481, 506, 518, 556, 675,
Alī İbn Ebī Ṭālib 979 682, 727, 782, 873, 887, 935, 969,
Alī Ḳuşcı 663, 668, 670, 676, 696 970, 971, 986, 1028, 1031, 1058,
Ālī Muṣṭafā 500 1061, 1067, 1080,1081, 1083,
Alī Şīr 432 1084, 1085, 1086, 1087, 1088,
1090, 1091, 1092, 1095, 1102, Amr bin Ümerā’i’l-ḳays bin Belenlūn
1106, 1115, 1116, 1117, 1123, bin Ḥimyer bin Bābilyūn bin
1125, 1126, 1127, 1128, 1132, Ḥimyer bin Sebā bin Yesḥat bin
1135, 1139, 1142, 1147, 1154, Ya‘rub bin Ḳaḥṭān 629
1155, 1158, 1166, 1167, 1170, Amr bin Yā‘iż bin Aṣamm 874
1173, 1174, 1176, 1182, 1184 Amr İbn ‘Āṣ 659
Allāhu Te‘ālā 148, 173, 413, 480, Amre 957
675, 682, 782, 887, 935, 969, 971, Amre bint Esed bin Usāme 1022
976, 1031, 1067, 1080, 1084, 1085, Amrvāṭal 872
1086, 1087, 1088, 1091, 1092, Amūdān 1041
1102, 1116, 1123, 1125, 1126, Amūdiyye 296, 362, 367
1128, 1135, 1142, 1147, 1154, Amūdūn 732
1158, 1167, 1170, 1173, 1176, Amūḳ 752
1182, 1184 Āmul 339, 419
Almanya 790 Amūn 521, 556
Altan Ḫān 688, 716, 717 Amūn Ḳayṣer 814
Alūrġāl 902, 903 Amūnīṭū 732
Alvāşcūr 419 Āmūr bin Yāfeẟ 867, 868
A’mak 348 Amurṭayūş 657
Amālīḳ 630, 1021, 1119 Āmül 355
Amāliḳa 624, 631, 635, 640, 641, Āmürzgār 522, 985
649, 730, 848, 875, 876, 972, 990, Anacletus 796
992, 993, 994, 1021, 1022, 1121 Anadolu 111, 112, 147
Amānāḳūs 656 Anadolu Selçukluları 78
Amāsiyye 365, 394 Anān İbn Dāvūd 407
Amāslīn 656 Anāniyye 407
Amaziah 745 Anastasius (IV.) 809
Amel Nūḥ bin Esed 419 Anasṭasyūs 801, 802
Amel-Marduk 781 Anaṭbāḥūs 341
A‘meş 232, 539 Anaṭolı 176, 393
Āmid 216, 339, 385, 816, 829 Anda Bāl 723
Amīḳ 214 Andriyānūs 815
Aminadab 1144 Andriyānūs Ḳayṣer 815, 823
Āmir 555 Āne 202, 215, 370, 378
Āmir bin ‘Ammār bin Cānn 438 Anfīrde 868
Ammān 266, 849 Angilīṭūs 796
Ammār (Sahabe'den) 235 Angūt 717
Āmme 353 Anḥāb bin ‘Omrī 727
Ammūre 537 Anicetus 797
Amnon 739 Aniyetus 797
Amon 752 Anḳā 154, 866, 923, 1154, 1155,
Amon bin Meneşā 749 1156
Amr 874 Anḳara 359, 362, 787
Amr bin ‘Āṣ 335, 338, 599, 835 Anṣınā 322, 610
Amr bin el-Ḥayy Ḫuzā‘ī 1025 Anṣūr 867
Anşāh (Emīr) 836 Aramīẟ 797

Anṭākiyye 199, 205, 213, 230, 288, Arap 111, 147, 186
341, 342, 344, 661, 786, 796, 805, Ared 726
809, 820, 825, 826, 829, 830, 837 Arfaḫşad 413, 848, 850, 853
Anṭāliye 342 Arfaḫşad bin Sām bin Nūḥ 849
Antaliyya 830 Arḫān 319
Anṭarṭūs 199, 343 Arḫūy 698
Anṭarūş 798 Ārıż 334
Anṭāsyūs 807, 836 Arīlūs 838
Anṭayāḫūs 661 Arisṭālīs 265
Anterus 798 Arisṭū 180, 797
Anṭonīnūs 816 Aristūṭālīs 193, 208, 269, 364
Anṭūḥūs 661 Arīş 199, 372, 374, 601, 635, 641,
Anṭūnyānus 823 952
Anṭūnyūs 816, 817 Arḳādyūs 828
Anūsṭūs 796 Arḳalūn 154
Arab 68, 70, 71, 72, 75, 76, 106, 111, Arḳiyūs 625
112, 176, 274, 286, 315, 323, 324, Armālīnūs 587, 588, 590
354, 361, 372, 399, 400, 421, 426, Armātūs 443
428, 501, 514, 547, 582, 609, 610, Arnavud 99
611, 651, 664, 737, 752, 778, 820, Arsīn 352
828, 829, 830, 848, 849, 857, 860, Arsīs 786
872, 882, 951, 954, 997, 999, 1026, Arṭaḫşāst 786
1032 Arṭaḫşāst-ı Dīger 786
A‘rāb 105, 392, 481 Artuḳīler 351
Arab Şāh el-Enṣārī 76 Arṭūs 1171
Arab-ı ‘Ādī 266 Arūḍ 370
Arab-ı ‘Āribe 415 Arūḳ Ḳū Day 713
Arab-ı Müsta‘ribe 415 Aryūḳūs 837
Arabān 106, 415, 829 Arż-ı Muḳaddese 319
Arabī 62, 76, 84, 169, 408, 415, 436, Arż-ı Ẕeheb 637, 638
440, 452, 501, 534, 539, 703, 723, Aṣ 369
735, 908, 916, 1042 Āsā bin Avriyā 743
A‘rābī 174 Āṣaf 93, 431
Arabistān 306, 307, 492, 968 Āṣaf bin Beraḫyā 1152
Arabiyye 50, 169, 277, 415, 501, 828 Aṣal 725
Arabiyyet 973 Asamm Oğlu 874
Arafāt 466, 490 Asān 847, 848
Arafāt Ṭaġı 554 Asārātūn 656
Araḥ 213, 848 Asārlīnūs 656
Arā’is 76, 518, 1040 Āẟārü’l-bāḳıyye 242
Arā’is-i ẞa‘lebī 949 Āẟārü’l-evā’il ve’l-Evāḫir 76
Araḳa 155 Aṣbūn 725
A‘rāḳu’s-ẟerā 1024 A‘ẟem el-Kūfī 77
Arām Ḳayṣer 799 Aṣḥāb-ı Eyke 327
Ashâb-ı Kehf 296, 818 Avc bin ‘Unuḳ 545, 547, 550, 591,
Aṣḥāb-ı Kehf 296, 818, 828 593, 595, 596, 597, 1132, 1133,
Aṣḥāb-ı Mā’ide 163 1134
Aṣḥāb-ı Raẟ 294 Avesta 784
Ashâb-ı Rakîm 296 Avḫūs 657
Aṣḥāb-ı Ress 392 Avī Asāf 726, 727
Asḫūrīs 656 Avīl 848
Asīṭāḳītyās 656 Avīl bin Sām 848
Āsiye 1101, 1102, 1103 Avīl Mardūc 781
Āsiye Ḫātūn 1101, 1102 Aviyam 743
Asḳalān 199, 334, 377 Avn 154, 589, 630, 636, 638, 639,
Asḳalīnūs 521, 526, 556, 557 640
Askerimükerrem 220, 334, 378 Avnīz 736, 739
Askūn 222 Avrem 850
Aslīḫā 848 Āvrī 740
Aṣma‘ī 77, 234 Avriyā bin Ercī‘ām 743
Aṣrā‘ bin Ġaynān 725 Avşālom 739
Asṭafīnūs 805, 806, 807, 808 Avüs 555
Asṭafīnūs-ı Kebīr 806 Ayalūn Zevlūdī 732
Astāh 784 Ayās 199, 214, 339, 787
Asyūṭ 315, 338 Ayās bin Yāvān bin Yāfeẟ bin Nūḥ 339
A‘şā 882 Aydın 105, 199, 1279
Aşā’il 736 Ayel 726
Āşer 723, 725, 1032 Ayer 725
Āşūrā 145 Āyete’l-kürsī 470
Atabeg-i Zengī 89 Ayī Av bin Ṣalven 726
Ataliyā 744, 745 Ayib 760
Aṭarṭāryūs 809 Ayḳām 566, 567, 568, 570
Atina 343, 359, 797, 837 Ayḳūd 848
Aṭlafus Ḳayṣer 811 Aylāvüs 555
Aṭlaḳus 842 Aylīm 850
Aṭrabalus 341 Aylūm (Melik) 729
Aṭriyānūs 806, 809, 810 Aylūn 826
Aṭṭāf bin Ḫālid 321 Ayn Yenbu‘ 880
Aṭūdyūs 818 Ayn-ı Āzerbaycān 227
Aurelyānūs 818, 824 Ayn-ı Bādhāyī 228
Aurelyūs 815, 816 Ayn-ı Bāmyān 228
Aurelyūs Ḳayṣer 816 Ayn-ı Cebel-i Malāṭiyye 228
Av 725 Ayn-ı Dāzāb 228
Avārif 446 Ayn-ı Duraḳ 228
Avāṣım 341 Ayn-ı Ġazne 230
Avc 545, 593, 594, 595, 596, 597, Ayn-ı Ġırnāṭa 229
1133, 1134 Ayn-ı Ḥāc 228
Ayn-ı İskenderiyye 227
Ayn-ı Menkūre 230
Ayn-ı Nāṭūr 230 Azāyā 529

Ayn-ı Nihāvend 231 Azāzīl 157, 159, 439, 440, 441, 449,
Ayn-ı Re’sü’n-nā‘ūr 229 475, 529
Ayn-ı Semirom 229 Āzdevī 725
Ayn-ı Şīrgirān 229 Āzer 424, 920, 922, 923, 925, 926,
Ayn-ı Ṭaberiyye 229 927, 928, 929, 932, 933, 949
Ayn-ı Tell 231 Āzerbaycān 176, 222, 227, 289, 297,
Ayn-ı Zuġar 229 308, 341, 343, 349, 350, 355, 357,
Aynşems 334, 608 359, 360, 361, 362, 379, 394, 418,
Ayntāb 352 422, 786
Aynu’n-nār 230 Azhest 689, 691, 693
Aynü’l-‘uḳāb 229 Azhestiyān 690
Aynü’l-evḳāt 229 Azîz 1068
Aynü’l-Furāt 230 Azīz 640, 1065, 1066, 1067, 1068,
Aynü’l-ḥasīse 230 1077
Aynü’l-ḥavrā 228 Azīz Ḫalīfe Manṣūr 211
Aynü’l-ḳayyāre 230 Azīz-i Mıṣr 1076, 1077
Aynü’l-Muşaḳḳar 230 Azīz (-i Mısr) 640, 643
Aynü’l-verd 540 Azīzī 216
Aynü’l-vużū’ 229 Azoniyā 739, 740
Aynẓāhiriyye 215 Aẕrā 1155
Aynzerbā 353 Azrā’īl 159, 445, 446, 447, 454, 465,
Ayrūḳūs Ḳayṣer 819 472, 510, 512, 522, 523, 524, 551,
Ayrūnis 812 1013, 1084, 1139
Ayruşehr 717 Azrān 419
Ayṣ 1026, 1027, 1028, 1029, 1031, Ażudu’d-devle İbn Alparslan 362
1034, 1035, 1036, 1037 Azūr 320
Ayṣ (Hz.) 209, 1026, 1028, 1029,
1030, 1036
Ayṣ bin İsḥāḳ 851, 910, 1037, 1091
Ayẟina 343, 359 B
Ayẟināẟ 359
Ayşe 1002 Ba‘albek 205, 213, 288, 322, 344,
Ayvānis 795 540, 950
Ayyūḳ 1041 Bāb 343, 344, 367
Ayżā bin Yehoaş 745 Bāb-ı Cinān 348
Ayẕāb 195, 373 Bāb-ı Errecān 221
Azā 529 Bāb-ı İskenderūn 199
Azā’il 725 Bābek Sen 715
Azaḳ 200, 368, 369 Bābil 232, 323, 342, 347, 372, 413,
Azaḳ Deñizi 200, 227 446, 515, 518, 532, 558, 573, 585,
Azālibertūs 842 589, 590, 605, 657, 752, 766, 767,
Azāriyā 781 769, 770, 771, 772, 773, 774, 775,
Azārḳadre 788 777, 780, 781, 784, 814, 816, 820,
Azārvār 341
825, 847, 849, 850, 909, 920, 925, Baḥr-i Ḫazar 180, 185, 201, 222, 225,
949, 1014, 1020, 1178 227, 282, 291, 355, 369, 379
Bābil-i Ḳadīm 217 Baḥr-i Herkend 196, 242, 268, 298
Bābiliyyūn 372 Baḥr-i Hind 181, 192, 193, 194, 195,
Bābü’l-cennet 601 198, 219, 223, 252, 257, 264, 370,
Bābü’l-ebvāb 292, 308, 359, 361, 387
394, 860 Baḥr-i Kebīr 266
Bābü’l-kinde 540 Baḥr-i Ḳırım 200, 214, 366, 369
Bābü’l-mendeb 195 Baḥr-i Kirmān 201
Bābü’n-nebī 883 Baḥr-i Ḳosṭanṭıniyye 271
Bābü’n-nedve 883 Baḥr-i Ḳulzüm 180, 181, 194, 195,
Bābü’s-Ṣīn 311 264, 265, 306, 313, 323, 336, 337,
Bāce 323 362, 370, 372, 373, 616, 816, 1157
Baġ 324 Baḥr-i Lān 387
Bāġçeserāy 394 Baḥr-i Maġrib 198, 280
Bāġçeserāyı 384 Baḥr-i Māliḥ 203, 210, 223, 322, 331,
Baġdād 123, 216, 217, 218, 226, 316, 386, 622, 623, 857, 952
324, 329, 330, 332, 333, 339, 343, Baḥr-i Mescūr 166
345, 349, 387, 390, 394, 452, 481, Baḥr-i Muḥīṭ 173, 176, 180, 181,
753, 1036, 1037 182, 183, 184, 186, 192, 196, 198,
Baġrā 213, 214 201, 211, 240, 241, 242, 280, 283,
Baġrās 205, 344 285, 310, 316, 328, 341, 367, 369,
Baġşūrā 344 374, 375, 376, 385, 386, 387, 564,
Bāḥ 597 566, 663, 787, 789, 843, 946
Baḥreyn 194, 313, 315, 336, 370, 371 Baḥr-i Muẓlim 184, 185, 197, 271,
Baḥr-i Aḫḍar 192, 200, 209, 223, 376, 638, 642
255, 257, 312, 314, 625, 642, 859 Baḥr-i Muẓlim-i Ziftī 180, 188
Baḥr-i Behring 186 Baḥr-i Nīṭaş 180, 199, 200, 201, 401,
Baḥr-i Berdīl 186, 201 403
Baḥr-i Cekkān 222 Baḥr-i Oḳyānūs 180, 182, 186, 188,
Baḥr-i Cürcān 185 239
Baḥr-i Çīn 181, 196, 664 Baḥr-i Rūm 180, 186, 198, 199, 200,
Baḥr-i Dāvtecd 197 201, 210, 212, 213, 214, 271, 276,
Baḥr-i Deylem 222 279, 281, 292, 319, 320, 328, 350,
Baḥr-i Endülüs 183 351, 352, 354, 358, 368, 371, 372,
Baḥr-i Ermen 200 374, 826
Baḥr-i Esved 186, 188, 200, 271, 638, Baḥr-i Ṣınf 197, 198
642 Baḥr-i Ṣīn 180, 182, 188, 189, 190,
Baḥr-i Esved-i Ziftī 186, 563, 638 192, 194, 196, 248, 249, 251, 256,
Baḥr-i Fārs 180, 181, 193, 194, 220, 386, 860
258, 260, 262, 316, 318, 329, 332, Baḥr-i Şām 180, 198, 211, 271, 279,
334, 336, 370, 378, 379, 387, 390, 317, 339
867 Baḥr-i Şāmī 316, 376, 385
Baḥr-i Ġarb 313, 368 Baḥr-i Şarḳ 313
Baḥr-i Ḫˇārezm 223 Baḥr-i Ṭaberistān 201, 222
Baḥr-i Ṭaberiyye 289 1087, 1093, 1136, 1138, 1140,

Baḥr-i ‘Ummān 196, 202, 313 1146, 1152, 1159, 1165, 1169,
Baḥr-i Virenk 201 1171, 1179
Baḥr-i Yemen 336 Bārī Ḫudāvend 1008
Baḥr-i Zānc 252, 290 Bārī Te‘ālā 166, 287, 436, 773, 904,
Baḥr-i Zenc 192, 193, 267, 268 971, 1176
Baḥr-i Ziftī 183, 186 Bārīn 343
Baḥr-i Zuḳāḳ 273, 285, 352, 363, 364 Bārīs 285
Baḥru’l-‘ulūm 75, 158, 159, 468 Barşelona 199, 286, 360
Baḥru’s-Ṣīn 242 Bāsārā 419
Baḥrü’l-‘amīḳ 76 Bāsdīv 722
Baḥrü’l-ḥayāt 166 Bāsilīsiyye 199
Baḥrü’l-ḫazar 382 Basīnā 757
Baḥrü’l-mescūr 166 Bāsiyān 323
Baḥrü’l-muḥīṭ 242 Baskālis 808
Baḳī‘ 317 Baṣra 206, 207, 211, 216, 218, 219,
Baḳrāż 344 220, 262, 302, 303, 313, 316, 324,
Ba‘ḳūbā 324 329, 334, 339, 362, 370, 378, 421,
Bāḳūm 997, 998 423, 816, 920, 1135
Balād 369 Bāşḳırd 401
Balāsaġūn 344 Baṭā’ih-i ‘Irāḳ 206
Balaṭ 357 Baṭḥā 70, 302
Balāṭ 227, 367 Baṭīḥa-i Ġarbiyye 202
Bālī Elkāhen 733 Baṭīḥa-i Şarḳiyye 202
Bālī İmām 734 Baṭlamyūs 202, 210, 241, 252, 268,
Bālī Kāhen 734 308, 661, 816
Bālīs 343, 370, 371, 385 Baṭlamyūs Anṭarṭalīs 658
Bāmyān 336, 343 Baṭlamyūs Deyūşlīş 659
Bānās 205 Baṭlamyūs Ebūbāṭīş 659
Bānergān 217 Baṭlamyūs el-Ḳalūẕī 416, 658, 815
Bāng Vāng 708 Baṭlamyūs es-Ṣāni‘ 661
Bāniyās 199, 323, 756 Baṭlamyūs Ḫafātīş 658
Bārāḳ 730 Baṭlamyūs İskender 659
Bārāḳ bin Ārī 730 Baṭlamyūs Ḳalyāṭur 658
Bārī 131, 148, 157, 232, 448, 458, Baṭlamyūs Mesāḥus 661
531, 760, 1017, 1158, 1161 Baṭlamyūs Şūṭār 659
Bārī (Şehri) 315 Baṭlamyūs Vebūyūşlus 661
Bār-i Ḫudā 48, 94, 135, 187, 282, Baṭlamyūs-ı Muḥibb-i Ümm 661
407, 491, 508, 524, 666, 699, 732, Baṭlamyūs-ı Muḫliṣ 661
954, 1175 Baṭlamyūs-ı Muṭahhir 661
Bārī Ḫudā 133, 152, 156, 157, 158, Baṭlamyūs-ı ẞānī 658
204, 236, 283, 318, 411, 540, 593, Baṭn-ı Nu‘mān 466
734, 741, 747, 760, 779, 841, 846, Baṭrīḳ Mākelliyā 794
852, 861, 886, 891, 903, 905, 915, Baṭrīs 366, 561
918, 950, 955, 990, 1021, 1075, Bat-Şeba 1146, 1149
Baṭyūs 799 Belāṭīs bin Merḳūra 613

Bāverd 340 Belāṭunuş 344
Bavluṣ 813 Beled 344
Bavluṣ er-Resūl 813 Beled-i Emīn 989
Bāyezīd Ḫān (Sulṭān) 111 Belehḳānis 626
Bāẕġīs 343, 417 Belehzā 858
Bāziyye 199 Belencer 201, 365, 402
Bāzrenc 220 Belensiye 344, 788
Be Zūn 716 Belġūrs 347
Bebġāsiyūs 807 Belḫ 222, 328, 330, 344, 349, 353,
Becce 857 357, 358, 384, 418, 664
Becīs 1178 Beliṭşāser 783
Beççe 847 Belḳa 337
Bedaḫşān 222, 343, 346, 383, 664 Belḳā 371, 1132
Beddehe 390 Belḳıyā 1157
Bedr (Savaşı) 234 Belḳīs 157, 312, 1153, 1154
Bedr Ḳuyusı 234 Bellerī 323, 325
Bedrü’d-dīn Muḥammed bin Ḥasan-ı Belūkūs 347
Bisṭāmī 78 Belūn 726
Bedūn 395 Belyā 1093, 1178
Behcetü’l-envār 75 Belzem 274
Behcetü’t-tevārīḫ 134 Bemm 325
Behesnā 345 Ben Day 710
Behlūr 387 Ben Vā Şī 698
Behme 723 Benādıḳa 365
Behme Māl 723 Benāketī 727, 742, 795, 811, 812,
Behmen 783 815, 823, 826, 829, 841
Behmūt 156 Benâketî 790
Behnesā 325, 371 Benāketī Kitābı 811
Behrām 253, 818 Benâketî Tarihi 787, 790, 793, 794,
Behrām bin Behrām 817, 832 839, 840, 841, 842
Behrām bin Hürmüz 817 Benārıḳa 199
Behrām bin Şābūr 828 Benāsiye 808, 809
Behrām-ı Gūr 330, 406, 828 Benātü’n-na‘ş 267, 847
Behrās 344, 421 Bencār 418
Behring 180, 186 Bencehir 345
Bekesṭūs 803 Bendbingūş 858
Bekkās 288, 344 Bender 795
Bekke 318 Bend-i Māhī 206
Bekr 385 Benedictus 803
Bekr bin Vā’il 422 Benediye 806
Bekr bin Vā’il bin Ḳāsıṭ 385 Benefend 809
Belād 416 Beneṭikṭūs 806, 807, 808, 811, 842
Belāgiyūs 803 Benī ‘Abbās 71, 400
Belāṭīs 614 Benī ‘Abdü’l-Muṭṭalib 400
Benī ‘Ammūn 732 Bercīs 519

Benī Ca‘ūne 334 Berciyā 169
Benī Cürhüm 990, 1022, 1025 Berda‘a bin Ermīnī 360
Benī Dellūke 200 Berde‘a 222, 289, 360
Benī el-‘Abbās 348 Berdeşīr 323
Benī Ḫālīf bin Dārüs 630 Berdīl 201
Benī Hāşim 400 Beredā 330
Benī İsrā’īl 145, 146, 236, 287, 377, Berengāryūs 837, 838
397, 406, 407, 425, 434, 436, 445, Berens 792, 793
645, 647, 648, 649, 724, 726, 727, Berenyā 797
728, 729, 730, 732, 733, 734, 735, Beresān 615
736, 737, 738, 739, 740, 741, 742, Berfestāne 859
744, 746, 747, 748, 750, 751, 752, Berġāmīs 360
754, 755, 759, 761, 763, 764, 765, Berġāmūs 815
766, 767, 768, 771, 772, 773, 774, Berġayd 808
780, 783, 812, 988, 1032, 1053, Bergerī 340
1090, 1097, 1098, 1099, 1103, Berḥīre 842
1104, 1105, 1115, 1116, 1118, Berīġā 725
1119, 1120, 1121, 1122, 1123, Berḳa 198, 324, 333, 372, 374, 375,
1124, 1125, 1128, 1129, 1132, 600, 619, 859
1133, 1134, 1135, 1136, 1137, Berḳiyā 169
1138, 1139, 1140, 1144, 1145, Berlān Cezīresi 801
1148, 1152, 1154, 1157, Berlendiye 810
1158,1160, 1163, 1173, 1174, Berlonyā 790, 791
1176, 1178, 1184 Bermeke 357
Benī Ken‘ān 371 Berrāḳa 198
Benī Lāvī 756 Berre 520
Benī Maḫzūm 400 Bersān 563
Benī Mudlec 399 Bersūg 224
Benī Selūl 421 Bersūm bin Nūla 655
Benī Ümeyye 148, 326, 342, 400, Berṭās 866
620, 650 Berteklise 789
Bennāyī 431 Berṭūn 279
Benū Aṣfar 400 Berūde 868
Benū Cüẕām 264 Berūye 655
Benu’l-aṣfer 812, 867, 1036 Bervaḥren 213
Ber ‘Amrā’il bin ‘Aczān 725 Berzend 343
Berā’ bin Mālik 327 Berziyye 343, 347
Berāhime 248, 718, 722 Besā 323
Beraḫyā 1152, 1158 Beṣā 754
Berāmike 357 Besāker bin Kāber 729
Berber 194, 264, 274, 306, 391, 625, Beṣannā 324
847, 854, 859 Besāsīrī 323
Berberā 310 Besaṭ 378
Berberiyye 182 Beslūḫan 556
Besṭa 303 748, 753, 767, 768, 769, 770, 771,

Beşevā 725 772, 774, 781, 783, 808, 809, 814,
Beşevī 725 815, 816, 818, 828, 835, 836, 849,
Beşikṭaş 368 953, 1132, 1148, 1150, 1151, 1157,
Beṭalyevs 360 1158, 1160, 1163, 1164, 1171,
Bevād 736 1173, 1174, 1176, 1178, 1183
Bevāḳīr 302 Beytü’s-ṣanāyi‘ 909
Bevāzīc 312, 345 Beyżā 327, 350
Bevāzīcü’l-mülk 345 Beyżāvī 78, 555
Beyān 377 Beyżāvī (Ḳāḍī) 75, 327, 555, 921
Beyhaḳ 349 Bī Len Şī 698
Beyḥaḳī 76 Bī Vāng 705
Beykend 360 Bicāye 198, 343
Beyleḳān 360 Bidāyetü’n-nihāye 910
Beymānşehr 345 Bidlīs 340, 343
Beymend 324 Big Bū 674
Beynūne 342 Bihām 419
Beyrūt 199, 326 Bījen 235
Beysān 212, 327 Bījen bin Gīv bin Gūderz 235
Beyt-i Dān 756 Bilād-ı Rey 351
Beyt-i Ḥarām 490 Bilāl bin Ḥamāme 377
Beyt-i Īl 756, 766 Bīlānḳū 675
Beyt-i Ma‘mūr 67, 71, 74, 140, 491, Bilha 1032
990, 991, 992 Bilinyās 199, 344
Beyt-i Maḥme 732 Bī-menfa‘at ü Ḫayr 194
Beyt-i Maḳdis 326, 377, 654, 660, Binkeẟ 360
744, 749, 753, 754, 755, 812, 813, Bint Rūm bin Alyaḳan bin Sām bin
814, 816, 833, 835, 1132 Nūḥ 342
Beyt-i Muḥarrem 969 Bint Ruḳān 653
Beyt-i Ṣanāyi‘ 909 Bi’r-i Bābil 232
Beyt-i Şerīf 236, 902, 911, 971, 980, Bi’r-i Bedr 234
989, 992, 993, 994, 995, 996, 997, Bi’r-i Berehūt 234
998, 1001, 1002, 1003, 1004, 1005, Bi’r-i Beysūs 237
1007, 1008, 1011, 1021 Bi’r-i Bījen 235
Beytu Cibrūn 325 Bi’r-i Buḍā‘a 234
Beytu’llāh 237, 490, 492, 499, 875, Bi’r-i Demāvend 235
876, 911, 990, 993, 994, 995, 996, Bi’r-i Ebī Kenūd 231, 232
997, 999, 1002, 1003, 1004, 1005, Bi’r-i Ḫandeḳ 235
1007, 1008, 1009, 1010, 1014, Bi’r-i Hindiyān 238
1021, 1025, 1026 Bi’r-i Ḳanṣūrī 235
Beytu’llāh-ı Şerīf 1003 Bi’r-i Ḳarye-i ‘Abdu’r-Raḥmān 237
Beytu’llāhi’l-ḥarām 991 Bi’r-i Kemlā 235
Beytü’l-ma‘mūr 165, 342, 524 Bi’r-i Maṭariyye 238
Beytü’l-maḳdis 229, 322, 325, 326, Bi’r-i Mu‘aṭṭala 392
377, 446, 513, 551, 742, 744, 747, Bi’r-i Nebk 237
Bi’r-i Yūsuf 238 Bosna 99, 393, 394, 838

Bi’r-i Zemzem 236, 237, 488 Boşāho Cala‘ẟā Amām 750
Bi’r-i Ẕervān 235 Brahmā 689, 690, 691, 693, 718
Bi’rü’l-‘aẓamet 237 Brahman 718
Bi’rü’l-kelb 237 Brahmanān-ı Hind 427
Bi’rü’l-maṭariyye 237 Briṭāniyye 275, 369
Bīraṣ 725 Buccāne 375
Birbā-yı Aḥmīm 582 Būdis 654
Birbā-yı Būṣīr 583 Būdsīr 559, 602, 638
Birbā-yı Dendere 582 Būdşīr 603, 604, 605
Birbā-yı ‘İrrī 583 Būḫār 739
Birbā-yı Ḳıfṭ 582 Buḫārā 353, 360, 361, 363, 419, 664
Birbā-yı Semnūd 582 Buḥayre 600, 619
Birdāl 365 Buḥayre-i Anṭākiyye 205, 213, 214
Bīre 214, 345 Buḥayre-i Bānās 205
Bi’re 273, 371 Buḥayre-i Bāniyās 212
Birecik 214, 385 Buḥayre-i Çemegān 207
Bīreş 847, 848 Buḥayre-i Dimyāṭ 203
Birḫān bin Yūnān bin Yāfeẟ 355 Buḥayre-i Efāmiyye 205, 213
Birīsā 310 Buḥayre-i Erciş 206
Birityā 824 Buḥayre-i Erzen 207
Bīrūn 315 Buḥayre-i Gori 202, 210
Biryānis 641 Buḥayre-i Ḫˇārezm 207
Biskere 315 Buḥayre-i Ḳalyūb 204
Bisṭām 344 Buḥayre-i Ḳuds 205, 213
Bī-sütūn 289 Buḥayre-i Naṣārā 205
Bīver-zāde 1163 Buḥayre-i Nīṭaş 200
Bizāġā 344 Buḥayre-i Serde 203
Bizanṭiyye 822, 825, 826 Buḥayre-i Sūdan 202
Bīze 365 Buḥayre-i Ṭaberiyye 205, 212, 333
Bizenṭīn 367 Buḥayre-i Tilā 206, 341
Boaz 1144 Buḥayre-i Tinnīs 210
Boġaz 368 Buḥayre-i Tīse 374
Boġdān 106, 370, 393, 394, 405 Buḥayre-i Tūnis 203
Bohimyā 790 Buḥayre-i Tūnis bi’l-‘Ayni’l-‘aẕbe 203
Boḳrāṭ-ı Ḥakīm 788 Buḥayre-i Tūnisu’l-‘aẕbe 202
Bonifacius 801 Buḥayre-i Uluceyḥūn 207
Bonifacius (II.) 802 Buḥayre-i Urmiye 206
Bonifacius (III.) 804 Buḥayre-i Ẕerre 207, 221
Bonifacius (IV.) 804 Buḥayre-i Zuġar 204
Bonifacius (V.) 804 Buḥayretü’l-bıḳā‘ 205
Bonifacius (VIII.) 811 Buḥayretü’l-Feyyūm 203
Bonifāsiyūs 801, 802, 804, 807, 811 Buḫtunnaṣr 322, 326, 425, 488, 581,
Bonifāsiyūs-ı ẞānī 804 586, 606, 620, 624, 646, 655, 723,
Borṭūfīlūs 837 736, 752, 753, 766, 767, 768, 769,
770, 771, 773, 774, 775, 776, 777, Cābe-i Hindī 254
778, 779, 780, 781, 782, 783, 920, Cābilḳā 169
1151 Cābir 456, 1041
Būḳīr 286 Cābirsā 169
Bulġār 180, 201, 225, 227, 280, 301, Cad‘ūn 731
368, 369, 384, 402, 403, 794, 860, Cad‘ūn bin Nūrsī 731
864, 865, 866 Caelestinus 801
Bunduḳiyye 200, 365 Cāfe 376
Būne 345 Ca‘fer bin Muḥammed bin Ca‘ferī 79
Bunlāṭīs Benaṭī 812 Ca‘ferī 217, 503, 517, 518, 519, 532,
Būnsṭiyānūş 798 533
Burāḳ 143, 974 Ca‘fer-i Ṣādıḳ 979
Būrbinūs 817 Ca‘fer-i Ṭayyār 337
Burcān 365, 860 Cāḥıẓ 52
Burcās 851 Caḥīm 163
Burcud 343 Caius 799
Burgundiye 808 Cālīnūs 335, 360, 816
Burhān 76 Callistus (II.) 808
Bursāncird 343 Callixtus (I.) 798
Burşān 365 Cālūt 286, 407, 445, 737, 738, 854,
Burūsa 277, 360, 395, 675 952, 1144
Būsen 705 Cām-ı Cihān-nümā 320, 321, 598,
Buṣrā 324 647
Bust 324 Cāmī (Molla) 431
Būsṭinyānūs 347 Cāmi‘-i A‘ẓam 963, 1014, 1032
Būşerūş 655 Cāmi‘-i Anbār 348
Būyāḳīm 356 Cāmi‘-i Benī Ümeyye 330
Būzcīn Gezīn 687 Cāmi‘-i Dımaşḳ 348, 1179
Bülbeys 203, 324, 334 Cāmi‘-i Ebyaż 906
Bünyamin 1080 Cāmi‘u’l-‘ulūm 79
Bünyāmīn 723, 726, 729, 735, 755, Cāmi‘u’l-āẟār 438
1032, 1033, 1035, 1044, 1078, Cāmi‘u’l-ḥikāyāt 79
1080, 1081, 1082, 1083, 1085, Cāmi‘u’l-leṭā’if 76
1086 Cāmi‘u’l-ma‘ārif 77
Bürūc 389 Cāmi‘u’l-uṣūl 76
Büst 221 Campania 802
Büşrā 1064 Cāng Lāng 709
Büzürcmihr 96, 777 Cānn 129, 157, 158, 159, 160, 165,
166, 167, 438, 439, 440, 441, 454
Cānn bin Cānn 67, 442
Cār 264
Cārūd 536
C Cāsek 260
Cāsim 849
Cāve 678
Ce Zūn 716 Cebel-i Ḥaşrārem 294

Cebbār 439, 1018 Cebel-i Ḥayāt 295
Cebbār-ı Müntaḳim 900 Cebel-i Hind 304
Cebel 201, 222, 322, 343, 350, 351, Cebel-i Ḥirā 292
352, 353, 354, 357, 358, 361, 378, Cebel-i Ḥulvān 382
379, 382, 418 Cebel-i Ḥūt 289
Cebel-i Aḫḍar 288 Cebel-i Ḥuveyreẟ 294
Cebel-i ‘Akkār 288 Cebel-i Hücne 293
Cebel-i Aḳrām 728 Cebel-i Hürmüz 304
Cebel-i ‘Ammāre 285 Cebel-i Īl 740
Cebel-i ‘Ārıż 286 Cebel-i Ḳadḳad 303
Cebel-i Baṭras 561 Cebel-i Ḳāf 284
Cebel-i Berānis 293 Cebel-i Ḳaṣrān 303
Cebel-i Berfevāt 301 Cebel-i Ḳāsyūn 303
Cebel-i Berret 199, 286 Cebel-i Ḳayṣūr 300
Cebel-i Beyt-i Maḳdis 325 Cebel-i Kerīmān 304
Cebel-i Bī-sütūn 289 Cebel-i Kīr 300
Cebel-i Cālūt 286 Cebel-i Ḳīr 300
Cebel-i Cevşen 294 Cebel-i Kirmān 291
Cebel-i Cūberet 289 Cebel-i Ḳuds 294
Cebel-i Cūdī 288, 289 Cebel-i Kuḥl 303
Cebel-i Cūdḳūr 294 Cebel-i Ḳumr 202, 208, 210, 285,
Cebel-i Cunādil 286 563, 568, 637, 638
Cebel-i Cürcān 222 Cebel-i Ḳuṣayr 608
Cebel-i Dāmġān 295 Cebel-i Küremiyye 285
Cebel-i Demāvend 235, 290, 398 Cebel-i Lāciverd 286
Cebel-i Deren 285, 322 Cebel-i Lemṭa 210
Cebel-i Ḍila‘ayn 302 Cebel-i Leşem 305
Cebel-i Dīnār 220 Cebel-i Lübnān 288, 304
Cebel-i Ebū Ḳubeys 292, 513, 1006 Cebel-i Maḳsem 202
Cebel-i [Ebū] Ḳubeys 1003 Cebel-i Medyūna 285
Cebel-i Errecān 304 Cebel-i Mendeb 195
Cebel-i Ervend 292, 293 Cebel-i Menḳūr 236
Cebel-i Esīn 293 Cebel-i Meyden 195
Cebel-i Esved 289, 607 Cebel-i Mıḳnāṭīs 304
Cebel-i Faḥm 300 Cebel-i Mūzcān 304
Cebel-i Ferġāna 303 Cebel-i Nār 304
Cebel-i Fetḥ 286 Cebel-i Necmend 294
Cebel-i Fettān 291 Cebel-i Nihāvend 304
Cebel-i Filyevān 303 Cebel-i Nişrīs 285
Cebel-i Ġavr 333 Cebel-i Ostān 305
Cebel-i Gülistān 304 Cebel-i Rabve 295
Cebel-i Ḥābe 294 Cebel-i Raḍvā 295
Cebel-i Ḫalīl 211 Cebel-i Raḳīm 296
Cebel-i Ḥāriẟ 294 Cebel-i Re’süevẟān 198
Cebel-i Re’sütinnīn 198 Cebel-i Yüsr 285

Cebel-i Rūm 288 Cebel-i Zaġvān 297
Cebel-i Ṣafā 302 Cebele 346
Cebel-i Ṣan‘ā 300 Cebeliyye 199
Cebel-i Sāve 297 Cebelü’l-Lübnān 288
Cebel-i Ṣavelān 300 Cebelü’l-mis 292
Cebel-i Sebelān 297 Cebelü’r-rāhūn 267, 292
Cebel-i ẞebīr 292 Cebelü’s-ẟelc 288
Cebel-i ẞelc 288 Cebelü’z-ẕeys 293
Cebel-i Semerḳand 298 Cebrā’īl 159, 163, 169, 434, 437,
Cebel-i Semm 299 445, 454, 465, 472, 474, 484, 486,
Cebel-i Serāt 298 490, 491, 512, 513, 514, 531, 551,
Cebel-i Serendīb 298 846, 938, 953, 976, 1096, 1103,
Cebel-i ẞevrü’l-ḥacel 292 1106, 1109, 1117, 1121, 1124,
Cebel-i Ṣıḳılliye 302 1138, 1155, 1159, 1165, 1166
Cebel-i Siḳān 301 Cedīs 849
Cebel-i Ṣīn 301 Cehāde 848
Cebel-i Ṣuver 301 Cehenneme 163
Cebel-i Sümmāḳ 298 Cehūd 771, 814, 837, 841, 1041
Cebel-i Süneyd 288 Cehūdlar 1176, 1177, 1178
Cebel-i Şaḥşebū 288 Ceḳāncāng 665
Cebel-i Şāẕẕe 286 Celāl 492
Cebel-i Şeb 299 Celālī 426
Cebel-i Şerefü’l-baġal 299 Celālü’d-dīn Melikşāh 426
Cebel-i Şibām 299 Celālü’d-dīn-i Süyūṭī 315
Cebel-i Şükrān 299 Celhām 155
Cebel-i Ṭabelḥūn 286 Celī 848
Cebel-i Ṭaber 286 Celīl 496, 507, 514, 941, 981, 1017,
Cebel-i Ṭaberistān 291 1018, 1021, 1044
Cebel-i Ṭāhire 302 Celīlü’l-ḳadr 983
Cebel-i Ṭārıḳ 285 Celnehkīn 389
Cebel-i Ṭayr 302 Celnehkiye 389
Cebel-i Ṭayy 286 Celūlā 346
Cebel-i Temregā 300 Cem 713, 739
Cebel-i Tennūr 299, 301 Cemālü’d-dīn-i Ḳıftī (Vezīr) 76
Cebel-i Ter 293 Cemālü’d-dīn el-Ḳıfṭī 555
Cebel-i Ṭūr 286, 287, 319 Cemer 227
Cebel-i Ṭūr-i Hārūn 287 Cemīl 514
Cebel-i Ṭūr-i Sīnā 511 Cemşīd 354, 358, 921
Cebel-i Ṭūrnā 300 Cen Day 710, 712
Cebel-i Tübbet 300 Cenāb-ı ‘İzzet 592, 1111, 1128
Cebel-i Ukām 213, 288 Cenāb-ı Aḳdes 140, 514
Cebel-i ‘Uruffān 303 Cenāb-ı Bārī 509, 938, 1091
Cebel-i ‘Uveyr ü Küẟeyr 303
Cebel-i Vāsıṭ 305
Cenāb-ı Ḥaḳ 155, 468, 522, 730, Cevcer 210

748, 969, 1007, 1091, 1093, 1105, Cevher 847, 848
1132, 1147, 1152 Cevherī 400
Cenāb-ı Ḫallāḳ 645 Cevzā 1042
Cenāb-ı Ḥażret 235, 445, 447, 474, Ceyḥān 214
1093, 1136 Ceyḥūn 62, 207, 223, 284, 307, 339,
Cenāb-ı İlāhī 729, 735 345, 353, 360, 383, 384, 397, 638,
Cenāb-ı Rabbü’l-erbāb 54, 165, 538, 664
712, 785, 876, 967 Ceymī 311
Cenāb-ı Vācibü’l-vücūd 965 Ceyrūn 729, 1009, 1010, 1036
Cenāb-ı Ẕü’l-celāl 983 Ceyū Sing 700
Cenādil 315 Ceyūbū 700
Cend 366 Ceyūcū 700
Cenden 665 Ceyūgī 700
Cendīfer 675 Ceyūḫū 700
Cendīḳū 675 Ceyūlāng 700
Cened 311 Ceyūnāng 700
Cenevān 392 Ceyūpīn 700
Ceneve 274, 360, 793, 810 Ceyūsū 700
Cenevīz 360, 364, 372, 395 Ceyyān 361
Ceng Segūn 703 Cezā’ir 337, 423
Cengiz 717 Cezā’ir-i Ḫālidāt 182, 239, 310, 313
Cengiz Ḫān 403, 688, 689, 717 Cezā’ir-i Mihrāc 313
Cennābe 328 Cezā’ir-i Serendīb 248, 249
Cennerde 419 Cezā’ir-i ẞülẟ 253
Cennet-i ‘Adn 162 Cezā’irü’l-ḫālidāt 328
Cennet-i Me’vā 471, 472 Cezā’irü’s-sa‘āde 310
Cennetü’l-firdevs 162 Cezā’irü’s-selāhī 244
Cennetü’l-me’vâ 224 Cezā’irü’s-sü‘edā 239
Cennetü’l-me’vā 162, 471 Cezā’irü’s-sü‘edāt 239
Cennetü’n-na‘īm 162 Cezīre 176, 241, 242, 302, 315, 345,
Cenūbü’l-ān 308 346, 349, 351, 353, 355, 356, 357,
Cerāde 1151 366, 378, 379, 385, 386, 390, 421,
Cerādetān 876, 877 547, 657, 749, 771, 788, 846
Cerbān 1041 Cezīre-i ‘Āmis 255
Cerbe 198, 328 Cezīre-i ‘Arab 315, 323, 370, 546
Cerce 203 Cezīre-i Benān 245
Cercerā 218, 328 Cezīre-i Benī Kāvān 316
Cereş 310 Cezīre-i Berṭā’īl 198, 252
Cerīs 389 Cezīre-i Beymān 245
Cermī 310 Cezīre-i Birkān 272
Ceryādḳān 346 Cezīre-i Cābe 254
Cerzāt 387 Cezīre-i Cālūs 247
Cessāse 265 Cezīre-i Cāsek 260
Cevās 419 Cezīre-i Cebel 244
Cezīre-i Cebel-i Ṭīn 280 Cezīre-i Ḳurūr 245

Cezīre-i Cenūżā 192 Cezīre-i Lāfe 241
Cezīre-i Cerbe 274 Cezīre-i Lān 247
Cezīre-i Cessāse 265 Cezīre-i Lātverān 247
Cezīre-i Cinn 281 Cezīre-i Le‘ūsā 239
Cezīre-i Dāniye 272, 273 Cezīre-i Limyā 275
Cezīre-i Dehlek 195 Cezīre-i Lūmiyye 241
Cezīre-i Delmān 260 Cezīre-i Māhiṭ 253
Cezīre-i Endülüs 271, 376, 1004 Cezīre-i Marmarā 274
Cezīre-i Ensā 788 Cezīre-i Maṣṭakā 274, 275
Cezīre-i Fārs 375 Cezīre-i Mayorḳa 273
Cezīre-i Fizāḥ 240 Cezīre-i Melātī 249, 250
Cezīre-i Ġanem 281 Cezīre-i Meskūne 254
Cezīre-i Ġarībe 272 Cezīre-i Messīne 274, 328
Cezīre-i Girīte 828 Cezīre-i Mevḥame 247
Cezīre-i Ġūr 269 Cezīre-i Minorḳa 273, 375
Cezīre-i Ḫaḍrā 198, 199 Cezīre-i Muḥarraḳa 268
Cezīre-i Ḫāliṭa 276 Cezīre-i Muḥteriḳa 192
Cezīre-i Ḥarb 198 Cezīre-i Naḳşa 673
Cezīre-i Ḥayrān 240 Cezīre-i Nisā 241, 248
Cezīre-i Ḥayyāt 281 Cezīre-i Nuḳrenbet 275
Cezīre-i Herḳir 481 Cezīre-i Rāḳā 241
Cezīre-i Herlic 253 Cezīre-i Rāminī 243, 244
Cezīre-i Ḥükemā 259 Cezīre-i Ricāl 241
Cezīre-i İbn ‘Ömer 216, 288, 346, Cezīre-i Rodos 275
385 Cezīre-i Sāḥireyn 240
Cezīre-i İfrīḳiye 272 Cezīre-i Ṣaḳız 274
Cezīre-i İfrīṭaş 272, 275 Cezīre-i Sarādinya 273
Cezīre-i İngiletere 275, 802 Cezīre-i Sardānye 798, 802
Cezīre-i ‘İẓām 258 Cezīre-i Ṣarīf 261
Cezīre-i Kāfūr 276 Cezīre-i Sāve 239
Cezīre-i Ḳalhān 240 Cezīre-i Ṣaydūn 254
Cezīre-i Ḳamār 256 Cezīre-i Segsār 269, 270
Cezīre-i Ḳandaḥ 261 Cezīre-i Seḥāb 250
Cezīre-i Ḳaranfül 275 Cezīre-i Selāhiṭ 253
Cezīre-i Ḳāris 273 Cezīre-i Semūme 256
Cezīre-i Ḳāṣīn 255 Cezīre-i Serende 244
Cezīre-i Ḳaṣr 253 Cezīre-i Serendīb 192, 292
Cezīre-i Ḳaṭariyye 245 Cezīre-i Seyyāre 276
Cezīre-i Ḳıbrıs 275, 307 Cezīre-i Ṣıḳılliye 274, 356, 805, 809,
Cezīre-i Kille 254 837
Cezīre-i Kiryevn 245 Cezīre-i Sināsinā 266
Cezīre-i Ḳorsiḳa 274 Cezīre-i Sindirūse 261
Cezīre-i Ḳoṣra 274 Cezīre-i Suḳuṭrā 265
Cezīre-i Ḳuḍbān 255 Cezīre-i Sulṭān 266
Cezīre-i Tārān 264 Cibrīl 83, 158, 168, 284, 435, 443,
Cezīre-i Ṭavbeyrān 257 445, 453, 455, 466, 469, 472, 483,
Cezīre-i Ṭāvrān 276 485, 487, 489, 490, 491, 492, 493,
Cezīre-i Temessuḫ 250 498, 501, 502, 504, 511, 512, 513,
Cezīre-i Tenes 271 538, 539, 541, 860, 925, 938, 939,
Cezīre-i Tenkāris 257 941, 960, 961, 962, 963, 964, 968,
Cezīre-i Tinnīn 240 973, 975, 977, 985, 986, 991, 1006,
Cezīre-i Ṭuyūr 241 1007, 1010, 1017, 1033, 1041,
Cezīre-i ‘Ubbād 258 1046, 1057, 1138, 1166, 1167,
Cezīre-i ‘Ūd 193 1168, 1169, 1182, 1183, 1184
Cezīre-i Vaḳdes 266 Cidde 195, 264, 316, 318, 482, 486,
Cezīre-i Vāḳvāḳ 191, 245, 246, 251 631, 860, 995, 998
Cezīre-i Verd 254 Cifār 371, 372, 374
Cezīre-i Yābise 273 Cigil 366
Cezīre-i Yāḳūt 306 Cihān Ṣuyı 214
Cezīre-i Yesfehān 239 Cihānī 225
Cezīre-i Żaffe 256 Cīl 346, 851
Cezīre-i Zānc 242 Cīlān 346, 355, 418
Cezīre-i Ẕeheb 276 Cillīḳiyye 366
Cezīre-i Żūżā 268 Cimḥ 999
Cezīretü’d-deyr 276 Cin 438
Cezīretü’l-‘Arab 370, 372, 394 Cināne 220
Cezīretü’l-ezhār 272 Cindeb 848
Cezīretü’l-ġūr 240 Cīng Şāng 709
Cezīretü’l-ḫaḍrā 346 Cīnīk Vāng 704
Cezīretü’l-ḳamer 247 Cinn 157, 265, 438, 685, 688, 972
Cezīretü’l-vāḥāt 564 Cīreft 328, 381
Cezīretü’n-nisā 248 Cirm 346
Cezīretü’n-nisā ve’r-ricāl 241 Cisr-i Ḥadīd 213
Cezīretü’s-sā‘ilī 239 Civā-yı Vāsıṭ 421
Cezīretü’s-ṣaṣlīl 241 Cīze 602, 610
Cezr 356 Cizre 545
Ceẕşervādçīn 722 Clemens (I.) 796
Chileab 739 Clemens (II.) 808
Cī Vāng 704 Clemens (III.) 809
Cibāl 176, 209, 293, 367, 377, 378, Clemens (IV.) 810
379 Coelestinus 809
Cibālī 418 Coelestinus (III.) 809
Cibāl-i Ġūr 326 Coelestinus (IV.) 809
Cibāl-i Ḳabaḳ 201 Coelestinus (V.) 810
Cibāl-i Ḳulzüm 304 Coġrāfiyyā 241
Cibāl-i Medyūna 285 Corcis 332
Cibāl-i Rānik 296 Cornelius 798
Cibāl-i Servele 285 Cū 706
Cibālü’l-lūr 378 Cū Day 710
Cū Nāy Zū 715 Cüreyd 333

Cū Vāng 703, 704 Cürhüm 266, 845, 972, 973, 974,
Cuble 310 992, 993, 994
Cubutī 327 Cürhüm bin Ḳaḥṭān 415
Cūd 328 Cürhümīler 973, 993
Cûdî Dağı 289, 545 Cüveyn 341, 346
Cūdī Ṭaġı 543, 546, 846, 854 Cüẕām 265
Cūdmerīde 418 Cüzrān 317
Cuḥfe 195, 316
Cūlānḳū 675
Culhum bin Ḥabīr 876
Culiyūs 800 Ç
Cūme 214
Cūn Fū Gāv Bāng Şī 700 Çāh-ı Bābil 232, 233, 531, 532, 605
Cundu‘ 889 Çāh-ı Naḫşeb 365, 1050, 1064
Cundu‘ bin ‘Amr bin Ḳayl bin ‘Ād bin Çāh-ı Zemzem 236, 973, 1021
ẞemūd bin Ḥāfer bin İrem bin Sām Çāre-sāz 1158
bin Nūḥ 885 Çekirge Ṣuyı 229
Cundu‘ bin ‘Ömer 892, 895 Çekīşūnī 725
Cūng Day 712 Çerākise 404, 405
Cūrce 665, 716 Çerkes 404
Cūrce Egvā Day 714 Çesār 406
Cūsiyye 213 Çîn 579
Cūsleyen 353 Çīn 176, 181, 190, 196, 301, 306,
Cūş 707 307, 547, 548, 662, 663, 664, 672,
Cūygnū 709 673, 674, 675, 677, 704, 719, 720,
Cūzcān 328 832, 861, 866
Cūzcānāt 328 Çīn bin Yāfeẟ 866
Cūzcānī 78 Çīn Deñizi 196
Cüẟūm 155 Çīn Dīn Bī Vāng 707
Cühelācinān 211 Çīn Ḫavār Ḫān 669
Cüheyne 735, 745, 746, 812 Çīnī 675
Cüheynetü’l-aḫbār 731, 732 Çīn-i Büzürg 665
Cüliyūs 788 Çīpāl 723
Cülyānīs 438 Çīpālī 723
Cünd Ḳınnesrīn 331, 343, 344, 345, Çongdu 717
346, 347, 352, 354, 355, 356 Çoyḫū 676
Cündbāre 788 Çūsen Hem 698
Cündnīsābur 328
Cüneyd (Şeyḫ) 354
Cürcān 201, 280, 322, 339, 341, 346,
382, 416, 418
Cürcān bin Ümeym bin Būrān bin
Sām bin Nūḥ 346
Cürcāne-i Ḫˇārezm 360
D Dāriyūs Nesnāṣaf 784

Dārü’l-celāl 162
Ḍabbā‘-ı Yemen 264 Dārü’l-ḫuld 162
Dabık 348 Dārü’l-ḳarār 162
Dābıḳ 348 Dārü’l-ḳurā 902, 903
Dādār 844 Dārü’n-nedve 906, 995, 996
Daḫ Vā Şī 698 Dārü’s-selām 162, 164, 165, 288
Ḍaḥḥāk 290, 291, 311, 320, 323, Dās Cūk 678
355, 536, 555 Davud 756, 1144, 1145, 1149
Ḍaḥḥāk-i Mārī 536, 921 Dāvūd 736, 737, 738, 739, 740, 741,
Dahşūriyye 606 744, 748, 755, 757, 1144, 1145,
Daḳūḳā 349 1146, 1147, 1148, 1149
Daḳyānūs 817, 818, 828 Dāvūd (Hz.) 145, 409, 435, 436, 443,
Daḳyūs 824 510, 727, 736, 737, 738, 739, 740,
Dāliye 349 743, 745, 746, 749, 854, 1144
Dalmaçya 798 Dāvūd ‘aleyhi’s-selām 736, 737, 1144,
Dalmāsiye 798, 799, 804 1146, 1147, 1148, 1149, 1150
Damasus (I.) 800 Dāvūd bin ‘Ömer 892
Dāmġān 228, 349, 351 Dāvūd bin ‘Ömer (Emīr) 148
Dān 629, 723, 733, 1032 Dāvūd İbn Ḫaved 736
Dān bin Mehlūc bin Mizār bin Esved Dāvūd Nebī 510, 737
bin Sām bin Nūḥ 629 Dāvūd Peyġāmber 408, 1149
Dandanaḳān 349 Dāvūdu’n-Nebī 736, 1144
Dāng Vāng 706 Day Ḫˇāngeşe 697
Dānişmendiyye 362 Dāy Kīm 665
Ḍāniyā 781 Dāy Liyū 665, 714
Danyâl 594 Day Şen Yūd Yū Şī 702
Dānyāl 216, 739, 769, 770, 774, 775, Day Teng 676
777, 779, 781, 782, 783, 784 Dayidu 676
Dānyāl bin Ḥazeḳiyel 774, 775, 777 Dāyūs 823
Dānyāl Nebī 146, 216, 316, 332, 594, Debbūsiye 361
780 Debīl 221, 223
Dānyāl-i Ekber 769, 774 Deccāl 109, 198, 252, 265
Dārā 349, 783, 907 Dehistān 361, 416
Dārā bin Alāme 786 Dehlek 312
Dārā bin Arsīs 786 Dehmā 215
Dārā bin Behmen 771 Dehmī 858
Dārābcird 330 Dehnā 446
Dārem 644, 645 Dehrān 375
Dārem bin Reyyān 643 Dehşīr Ven 716
Dāres 795 Deḳān 1123
Dārīn 380 Delā’ilü’n-nübüvve 75
Dāriyūs 784 Delīḳa 635
Dāriyūs bin Aḥsūrsī 783 Dellī 349
Delmān 260
Delūk 341, 353 Deşnī Gey 697

Delūke 653, 655, 656 Deşt-i Erzen 207
Delūke bint Ruyā 653 Devāb bin ‘Amr Cenāb 895
Delūre 792 Devāniye 361
Delv 1041 Devher 157
Demarḳos 410 Devhere 157
Demāvend 290 Devletşāh-ı Semerḳandī 79
Demdem 642, 856 Devraḳ 330, 378
Demenhūr 330 Devrü’r-re’s 378
Demher bin Ruḥayṣ bin Ḥāriẟ bin Deyālime 357
Müknif bin ‘İmlīḳ 347 Deybul 316
Demkā 155 Deylem 185, 201, 346, 349, 350, 354,
Demürḳapu 201, 222, 282, 291, 359, 355, 379, 382, 386, 397, 699, 851
860 Deylem Vī 699
Den Day 710 Deylemān 176
Dendere 601, 602 Deyoas 764
Derā‘a 229 Deyrşārān 418
Derāyiġ 542 Deyrü’l-‘āḳūl 330
Derbend 235, 359 Deyūḫ Ṣalnāḫ 731
Derbend Ḫazārı 365 Deyyān 232
Derbesiye 213 Dımaşḳ 288, 303, 330, 333, 342,
Deremsīl bin ‘Uveyl bin Lamek bin 394, 421, 752, 764, 1150, 1163,
Masaḥ bin Ḳābil 535 1172
Derensīl 534, 535, 536, 542, 589, 590 Dımaşḳ-ı Şām 205, 295, 313, 319,
Derensīl bin Maḫvīl 558, 589 323, 326, 330, 332, 333, 335, 344,
Derġān 361 660, 761, 764, 809, 953
Dergūş 213 Dicle 206, 210, 211, 215, 216, 217,
Derī 85 218, 219, 220, 225, 226, 262, 289,
Derkūn bin Belāṭis 654 319, 324, 328, 334, 335, 345, 357,
Dernā 324 372, 378, 379, 385, 402, 417, 849
Der‘ūş 643 Dicletü’l-‘avr 207
Deryā-yı Endülüs 859 Dicletü’l-Ahvāz 220
Deryā-yı Fārs 194, 196 Dīl Vāng 707
Deryā-yı Hind 192, 194, 197, 257 Ḍila‘-ı Benī Mālik 302
Deryā-yı Ḳosṭanṭıniyye 277 Ḍila‘-ı Benī Şeyṣān 302
Deryā-yı Maġrib 306, 307, 308 Dilī 362
Deryā-yı Muḥīṭ 177, 719 Dimyāṭ 199, 210, 315, 322, 330, 372,
Deryā-yı Nīṭaş 308 615, 809, 841
Deryā-yı Oḳyānūs 198 Dīn Vāng 706
Deryā-yı Rūm 307, 308 Dina 1035, 1045, 1061
Deryā-yı Ṣaḳālibe 308 Dīnever 289, 304, 311, 349, 379, 418
Deryā-yı Şāmī 317 Dionysius 799
Deskere 349 Dīv Yū Tāv Tāng Şī 700
Despiḳūrus 828 Dīvān 78
Deşnā 316 Dīvānü’n-neseb 908
Dīvsefrīṭā 656 Ebū ‘Abdi’llāh Muḥammed bin İsḥāḳ-ı

Diyār-ı Bekr 339, 345, 347, 348, 349, Fākihī 989
350, 353, 354, 358, 385, 386, 394, Ebû Abdillāh Muhammed b.
423 Muhammed b. Abdillāh b. İdrīs eş-
Diyār-ı Muḍar bin Nizār 385 Şerīf es-Sebtī es-Sıkıllī 183, 186
Diyār-ı Rebī‘a 307, 344, 349, 351, Ebū ‘Abdi’llāh Muḥammed Ḳazvīnī
355, 357, 385, 421 231
Diyonisūs 799 Ebū ‘Alī Miskeveyh (Ḥakīm) 77
Diyūflīṭās 799 Ebū Bekr (Hz.) 596
Diyūḳliṭyānūs 819, 820, 824, 825 Ebū Bekr bin Ḳıvām-ı Bālīsī 343
Diyūṭāṭūs 804 Ebū Bekr bin Semen bin ‘Umeyr bin
Doġīmūs 801 Aḳrīnes-i Ḥimyerī 908
Doḥuḳ 217 Ebū Bekr Naḳḳāş 459
Dolāb 349 Ebū Bekr-i Ṣıddīḳ 296, 464, 1001
Dolāb-ı Muḥammedī 212 Ebū Ca‘fer Manṣūr 356, 364
Domisṭiyānūs Ḳayṣer 815 Ebū Ca‘fer Muḥammed bin ‘Abdu’llāh
Donḳala 312 Kisā’ī 167
Ḍuhācī 979 Ebū Ca‘fer Muḥammed Cerīr-i Ṭaberī
Duhrūṭ 330 428
Dūlāẟā 752, 754 Ebū Dülef 354
Duma 1023 Ebū Eyyūb (Hz.) 368
Dūmā 957 Ebū Eyyūb-i Enṣārī 368
Ḍumayre 352 Ebū Ġubşān 995
Dūme 234 Ebû Gubşân 995
Dūmetü’l-cendel 318, 918 Ebū Ḥāmid-i Endülüsī 279, 280, 281,
Dunbāvend 358, 418 297
Dunḳula 210, 377, 857 Ebū Ḥanīfe (İmām) 402, 403
Durdūr 194 Ebū Ḥanīfe (İmām-ı A‘ẓam) 158
Dūşī Ḫūrīlek Şī 698 Ebū Ḥanīfe-i Dīneverī 77
Dübeyl 349 Ebū Ḥanīfe-i Kūfī 1037
Dürr-i Meknūn 153, 181, 284, 299, Ebū Hüreyre 968, 979, 1180, 1181,
301, 591, 593, 847 1183
Düvīn 349 Ebū ‘Īsā 407
Ebū ‘Īsā Ca‘fer bin Ya‘ḳūb-ı Iṣfahānī
441
Ebū Ḳāmūs 641
E Ebū Ḳubeys 236, 1007
Ebū Ma‘şer-i Müneccim 581
Ebāverd 340 Ebū Manṣūr Ḳavvāṣ 436
Ebher 340 Ebū Muḥammed 443, 920, 1014
Ebīverd 340, 417 Ebū Muḥammed (Hz. Adem) 451
Eboyimyā 790 Ebū Naṣr Aḥmed bin ‘Alī Mikyāl 78
Ebrehe 184 Ebū Reyḥān 242, 718, 719
Ebrehe-i Ẕü’l-menār 184, 239 Ebū Reyḥān Bīrūnī 309
Ebṭaḥ 911 Ebū Reyḥān Tercemesi 719
Ebū Sa‘īd-i Cennābī 328 Ebü’l-Ḳāsım 1181

Ebū Ṣāliḥ 638 Ebü’l-Ḳāsım Muḥammed bin ‘Alī
Ebū Süleym Ferec-i Türkī 340 Ka‘bī 78
Ebū Süleymān Benāketī 721 Ebü’l-Ḳāsım ‘Ubeydu’llah bin
Ebū Süleymān Dāvūd İbn Ebü’l-fażl ‘Abdu’llāh 416
Muḥammed Benāketī 663 Ebü’l-leyẟ 638
Ebū Süleymān Dāvūd-ı Benāketī 79 Ebü’l-Mu‘īn-i Nesefī 158
Ebū Şeyḫ 319 Ebü’l-Velīd-i Ezraḳī 991
Ebū Ṭālib 980 Ebü’n-naṣr ‘Īsā 77
Ebū ‘Ubeyd 342 Ebü’s-su‘ūd-ı Rūmī 454
Ebū Ümeyye bin el-Muġīre bin Ebü’s-Sūdān 852
‘Abdu’llāh 999 Ebü’t-Ṭufeyl ‘Āmir bin Vāsile 979
Ebū Ya‘lā el-Mevṣılī Cāmi‘i 434 Ebü’z-żīfān 1014, 1017
Ebū Żayfān 1017 Ebvā 314
Ebū Zer 434 Ebyen 313
Ebū Zer-i Ġıfārī 435 Ednī 721
Ebū Zīnūn 829 Edrine 395, 675
Ebūliye 839 Efāmiyye 213, 288, 344, 347
Ebulustān 307 Efḍalü’d-dīn-i Ḫāḳānī 89
Ebü’d-ḍīfān 920 Efesus 410, 817
Ebü’l-‘Abbās 1097 Eflāḳ 106, 226, 369, 370, 393, 394,
Ebü’l-‘Abbās-ı ‘Abbāsī 416 405
Ebü’l-‘Arab 1024 Efrā’im 726, 732, 733, 1078, 1083,
Ebü’l-beşer 81, 132, 133, 397, 443, 1090, 1091
495, 502, 507, 560, 1040 Efrā’im (Yūsuf oġlı) 1091
Ebü’l-beşer-i ẞānī (Hz. Nuh) 550 Efrāsiyāb 66, 235
Ebü’l-enbiyā 920, 1014 Efrenc 72, 274, 275, 412, 622, 623,
Ebü’l-fażl Beyhaḳī 78 786, 787, 788, 789, 795, 847, 867
Ebü’l-ferec bin ‘Abdu’r-Raḥmān 297 Efrence 623, 642, 868
Ebü’l-Ḥasan-ı Meymendī 338 Efrencī 350, 793
Ebü’l-ḥasen ‘Alī Anbārī 322 Efrenciyye 395
Ebü’l-ḥasen ‘Alī bin Şemsü’d-dīn Efrīdūn 290, 306
Beyhaḳī 78 Efrīkūs 839
Ebü’l-ḥasen Fāryābī 472 Efrūs 801
Ebü’l-ḥasen Mes‘ūdī 604 Egiñ 227
Ebü’l-ḥasen Muḥammed bin Egrenṭūs 840
‘Abdu’llāh Bāḳır-ı Fārisī 78 Egriboz 394
Ebü’l-ḥasen Muḥammed bin Eḫāv 744
‘Abdu’llāh-ı Ḳāşānī 75 Ehnās 855
Ebü’l-ḥasen-i Beymendī 324 Ehrām-ı Dahşūr 583, 601
Ebü’l-ḥasen-i Zāġūnī 429 Ehrimen 398
Ebü’l-hevā 373 Ekil 369
Ebü’l-Ḥüseyn es-Ṣabbāġ-ı Ḫorāsānī Ekrād 386, 397, 851
621 Eksāmis 645, 646, 647
Ebü’l-Hüzeyl 979 Elā 758
Elāfān Nebī 724 Endülüs 183, 186, 198, 199, 201,

Eleuterus 797 210, 211, 285, 286, 293, 299, 303,
Elġāzār 726 305, 316, 323, 341, 343, 344, 346,
Elhem 419, 420 352, 353, 356, 359, 360, 361, 362,
Eliada 740 363, 364, 365, 366, 368, 369, 375,
Elīfālaṭ 740 376, 642, 787, 1125, 1175
Elīfīlaṭ 740 Endülüsīler 659
Elishama 740 Enerīlūs 839
Elishua 740 Enermekūs 839
Elişa‘ 761, 763 Enermekūs-ı ẞānī 839
Elişa‘ bin Sāfāṭ 761 Enes 1183
Elişa‘ Nebī 764 Engüri 359
Elişa‘ Peyġāmber 764 Engürüs 393, 394, 395, 405, 423
Elīşāma‘ 740 Enīḳ 392
Elīşāmā‘ 740 Enḳatü’ş-Şām 199
Eliyaḳīm 752 Enmūzecü'l-Lebīb 76
Eliyaḳim bin Yoşiyahu 752 Ennerī 323
Elkefā 384 Enṣār 1026
Ellen 407 Enūş 516, 517, 518
Elşītūr 797 Enūşirvān 226, 282, 292, 324, 340,
Elteḳān 199 347, 356, 359, 402, 425
Elūtūrs 797 Envārü’t-tenzīl 411, 474, 918
Elvend Dağı 292 Eperviz (Kisrā) 417
Elviyūs 815 Erba‘ūn 286
Elyāhū 726 Erbīl 217, 340, 345
Elyāḳīm bin Ḫalḳayā 747 Erbincen 359
Elyāsāf 724 Ercī‘ām 743, 755, 756
Elyāsāfe bin ‘Avā’il 725 Ercī‘ām bin Süleymān 743, 755
Elyesa 1129 Erciş 340
Elyesa‘ 1129 Erdebīl 201, 289, 297, 552
Elyezā‘ 740 Erdebīl-i Āzerbaycān 340
Emelü’ş-şaṭ 222 Erdel 370, 393, 394, 405
Emer ‘Ārez 754 Erdeşīr 89, 328, 345, 430, 816, 851
Emetü’r-Raḥīm 498 Erdeşīr bin Bābek 237
Emevī 1123 Erdeşīr-i Bābekān-ı Fārisī 306
Emeviyye 68 Erdeşīr-i Bābilī 816
Emīrmān 390 Erdistān 319
Emlāde 645 Erdögen 367
Emsūs 559, 560, 561, 566, 568, 571, Erebāl 759, 762, 763
575, 576, 578, 581, 585, 586, 588, Eremiyā 750, 767, 768, 774, 1129
590, 597 Eremiyā Nebī 783
Enbār 215, 322, 348, 385 Erḥamu’r-rāḥimīn 511
Enbārī 354 Erīḥā 212, 320, 331, 377, 727, 728,
Enderāb 342 753, 1132
Enderīn 275 Erkun 340
Ermen 199, 214, 339, 340, 343, 345, Esved bin Sām 847
351, 352, 353, 357, 358, 364, 371, Eşbāb 860
385, 401, 402, 786, 815, 848, 860 Eşkānīler 1158, 1163
Ermen bin Būraḫ bin Sām 849 Eşvet 520
Ermen bin Layẓī bin Yūnān bin Yāfeẟ Etrāk 69, 71, 105, 109, 282, 296,
401 307, 358, 368, 369, 383, 386, 387,
Ermenet 315 397, 402, 426, 427, 548, 717, 719,
Ermenīler 345 721, 794, 848, 858, 859, 860, 861,
Ermeniyye 222, 294, 308, 331, 343, 863, 865, 867, 869
345, 349, 358, 359, 361, 364, 379, Etrūḥīne 810
385, 422, 915 Eugenius (II.) 806
Ermeniyye-i Kübrā 786 Eugenius (III.) 809
Ermeniyye-i Rābi‘a 340 Eusebius 799
Ermeniyye-i Ṣuġrā 786 Evālīrṭūs 842
Ermeniyye-i Ūlā 360 Evâmirü’l-alâiyye fi’l-Umûri’l-alâiyye
Errān 222, 357, 360 78
Errecān 237, 338, 380 Evaristus 796
Ervām 72, 112 Evbār 849
Erzenü’r-Rūm 214, 340 Evcān 343
Es‘āl 758 Evd bin ‘Amr 886
Esav 1026 Evecd 673
Esbāsiyānūs 813, 814, 815 Evrāya 284
Esbāsiyānūs Ḳayṣer 814 Evve 340
Esbīcān 359 Evżaḥu’l-mesālik 180, 186, 207, 285,
Esbīr 785 373, 393
Esbīr-i Yehūdiyye 784 Ey Day 710
Esed 1041 Eydrem 690
Esed bin ‘Abdu’l-‘uzzā 999 Eyẟem 569
Esede 217 Eyke 1095
Esefī 318, 320 Eyle 195, 264, 287, 323, 370, 371,
Eserābād 341 377, 616, 1148
Eserḥaddon 748 Eymālek 731
Esfār-ı Ādem 438 Eymen (-i İtrībī) 635, 636
Esfār-ı Mażāt 754 Eymen-i İtrībī 635
Esfārü’l-ḳużāt 728 Eyşāmār 733
Esfīcāb 365 Eyşū‘ 1177, 1178
Esher 230 Eyūniyye 839
Esif bin Māsiḥ bin ‘Ubeyd bin Ḫāzir Eyvān-ı Kisrā 337
bin ẞemūd bin Sām bin Nūḥ 885 Eyye 340
Es’ile-i Cāmi‘a 472 Eyyub 1091
Esmārüs bin Mersā 654 Eyyūb 1091, 1092, 1093, 1094, 1146
Esṭā 626 Eyyūb (Hz.) 145, 436, 487, 1028,
Ester 784 1091, 1140
Esterābād 359 Eyyūb ‘aleyhi’s-selām 1091, 1092,
Esved 848, 850 1093, 1094
Eyyūbu’n-Nebī 1091 Farḳ Ḳāş 678

Eẕbil 1023 Fārs 176, 188, 193, 207, 220, 221,
Ezd 1026 222, 237, 238, 249, 271, 285, 304,
Ezgūnye 811 306, 307, 316, 319, 322, 323, 327,
Ezki 375 328, 329, 330, 331, 332, 335, 336,
Ezraḳī 911, 992 337, 338, 362, 378, 379, 380, 381,
Eẕri‘āt 319 382, 383, 394, 420, 446, 547, 783,
784, 816, 817, 820, 821, 824, 826,
829, 830, 832, 835, 849, 850, 859,
907, 918, 1020
F Fārs Baḥri 381
Fārs bin Esved 849
Fabianus 798 Fārs Deñizi 216
Faġcāş Būntiyāzā 729 Fārs Deryāsı 306
Faḫr-i ‘Ālem 169, 234, 265, 297, 400, Farṭ 847
427, 446, 460, 468, 598, 771, 968, Farṭūs 1178
980, 1000, 1002, 1019, 1023, 1041, Fāryāb 353, 418
1095, 1138, 1140, 1180, 1182, Fās 335, 859
1183 Fāṭıma bint Ḳays 265
Faḫr-i Kā’ināt 1058 Fāṭımatü’z-zehrā 1102
Faḫr-i Mürselīn 1000 Fāṭımiyye 331
Faḫr-i Rāzī 908, 1015 Fāṭımiyyūn 211, 337, 338
Faḫrü’d-dīn Muḥammed bin Dāvūd Fāṭır 562
77 Fātiḥa 50, 470
Fākihetü’l-ḫulefā 76 Fażl (bin Mervan) 420
Fākihī 993 Fażl bin Mervān 418, 420
Faḳṭīs 157 Feddān 1031
Faḳṭīse 157 Fedek 318
Fāli‘ 413, 414, 847, 850 Fehended 419
Fāli‘ bin ‘Ābir bin Şāliḥ bin Arfaḫşad Fehrec 335
847 Fehūsiyūs-ı Fārisī 784
Fāli‘ bin ‘Ābir bin Şāliḥ bin Arfaḫşad Feḳāḥ 765
bin Sām 413 Feḳāh bin Remelyā 765
Fāliks 800, 802 Fekāḥyā 765
Faliyānūs 798 Fekres 581
Fāmān 739 Felenderiyye 837
Fāmiyān 418 Felensiye 792
Fāmiyye 353 Felīḳ 1041
Fārā 223 Felkū‘ 725
Fārāb 363 Fellūce 215
Fārıḳ 597, 600, 859 Felix (III.) 802
Fāris bin İrem bin Sām bin Nūḥ 397 Felix (IV.) 802
Fārisī 62, 63, 75, 78, 84, 115, 337, Femmü’s-ṣulḥ 335
347, 430, 568, 686, 845, 916 Fera‘ 317
Ferāve 363
Ferec 363 732, 733, 746, 757, 829, 833, 859,

Feremā 335 901, 905, 906, 952, 953, 1009
Feremsevā 655 Filistīnūs 829
Feremsevā bin Neḳḳās 655 Fīlūryānus 824
Ferġān 363 Fir‘ān 554, 558, 588, 589, 590, 630
Ferġāna 307, 308, 344, 359, 361, Fir‘ān bin Mensūr 559
363, 368, 419, 851 Fir‘ān bin Meşūr 589
Ferhād 220 Fir‘ān bin Şūr 558
Ferīdīlūs 840 Fir‘avn 163, 194, 334, 336, 374, 397,
Ferīḳis (İfrikiye Padişahı) 310 425, 487, 562, 630, 640, 655, 952,
Ferīr 353 1097, 1098, 1099, 1100, 1101,
Ferīṭrīkūs 840 1102, 1103, 1104, 1105, 1106,
Ferḳad 477, 486, 1057 1111, 1112, 1113, 1114, 1115,
Ferḳadān 91 1116, 1117, 1118, 1119, 1121,
Fermīde 626 1137, 1138
Ferrān 857 Fir‘avn Neco 750, 751, 752
Ferru ‘Avn 589, 639 Fir‘avn-ı Evvel 589, 630
Ferruḫ Beytü’z-ẕeheb 390 Fir‘avn-ı Mıṣr 952
Fersūn 616, 617, 618, 619 Fir‘avn-ı Mūsā 421, 598, 653, 654
Fersūn bin Ḳalīmūn 616 Fir‘avn-ı Rābi‘ 643
Ferūd Ḫān 399 Firavun 1099, 1101, 1111
Ferzend-i Eẟīr 433 Firdevs 284
Fesā 323 Firdevsî 88, 919
Fesāmūs 656 Firdevsī 88
Fesānūnās 656 Firdevsī-i Ṭūsī 78, 87, 719
Festāḫus 656 Firişteoġlı (Meḥemmed ‘Abdü’l-Laṭīf)
Fesūsālīs 656 129
Fevrābūd 725 Fīrūzābād 328, 335
Feyd 318 Fīrūzḳubāẕ 418
Feyyāż 465 Fiẟāġuraẟ 408, 786
Feyyiḥa 330 Fiskṭūr 808
Feyyūm 203, 323, 335, 635, 639, 643 Fīṭalīnās 804
Fezzān 1033 Fiṭorus 796
Fırāt bk. Furāt Fiṭorus-ı Ḥavārī 796
Fıṭriye 157 Foḳā 803
Ficū 689 Formosiyūs 806
Fīçū Ḫūşāng 689 França 395
Fīlāgiyūs 803 Fransa 622
Fīleḳūs 813 Frānsa 622, 623, 792
Filibbus 817, 824, 836 Frenc 389
Filibbus Ḳayṣer 817 Frenderīkūs 840
Filigūs 803 Freng 99, 211, 623, 789, 809, 837,
Filisṭīn 319, 320, 325, 331, 334, 335, 840, 841, 842
336, 377, 410, 421, 472, 624, 730, Frengī 267
Frengistān 199, 360, 366, 394, 412, Ġālbās Ḳayṣer 814

547, 625, 786, 787, 802, 803, 824, Ġālib 848
830, 911, 1178 Ġalīnūs 799
Frenze 810 Galliyānūs 824
Frīdremkūs Ḳayṣer 810 Ġallūs Ḳayṣer 818, 824
Fū Day 709, 710 Ġameyāz 725
Fūdek 862, 863 Gān Şī 698
Fūdek bin Türk 863 Ġāna 313
Fūhīn Ḫūşāng 688 Ġanem Cezīresi 281
Fūḳā 832, 833, 834 Gāngū 223
Fūn Ven 716 Ġānūr 1122
Fūng Fūng 709 Ġāre-i Cū‘ 303
Fur‘ 318 Ġār-i Dem 303
Furāt 62, 206, 214, 215, 216, 217, Ġarī’īl 724
226, 322, 343, 345, 349, 350, 370, Ġarnāḳ 559, 568, 569, 570
371, 372, 385, 638, 849, 1033 Ġarnāḳ bin ‘Ayḳām 569
Fūr-i Hindī 265 Ġarnān 569
Furḳān 80, 410, 435 Ġarsu’n-ni‘me Muḥammed bin Hilāl
Furḳāniyye 456 429
Fusṭāṭ 335, 336, 338, 373, 599 Ġarşistān 417
Fuṣūlü’l-mühimme fī Ma‘rifeti’l-e’imme Ġaryāb 560, 566
76 Ġassān 1026
Fülfül 314 Gāv Zūn 716
Fülodyā 351 Gāvdū Ḳī Day 713
Fürs 236, 265, 326, 344, 397, 399, Ġavr 205, 317, 354, 371, 377
418, 420, 427, 518, 560, 660, 673, Ġavr-ı Tihāme 317
767, 778, 811, 818, 826, 827, 828, Ġavriyye 212
829, 830, 831, 836, 851, 998 Ġavyīl 724
Füṣūṣ 64 Ġaydāb 317
Füṣūṣ Şerḥi 64 Ġāyiyūs 813
Fütūḥ 77 Ġāyiyūs Ḳayṣer 813
Fütūḥāt-ı Mekkiyye 132 Ġāzān bin Arġūn (Sulṭān) 789
Fütūḥātü’l-mekkiyye 76 Ġāzān Ḫān 688
Fütūḥ-ı Mıṣr 853 Ġāzī Girāy Ḫān 384
Ġazne 230, 326, 331, 334, 338
Ġazzālī 75
Ġazzālī (İmām) 76, 555, 826, 909
G Ġazzāmeş 334
Ġazze 199, 334, 335, 377, 733
Ġā Vāng 706 Geb Gī 712
Ġabā 725 Gebr 799, 1017, 1018
Ġabere 898 Gedeliyā 754
Gābg Vāng 707 Gedeliyā bin Aḥīfām bin Sāḳān 754
Ġaẟanī 729 Gelānḳū 675
Ġalaṭa 367 Gelasius (II) 808
Gelāsiyūs 802 Gūng Vāng 706

Gelibolulu Âlî bk. Âlî (Gelibolulu) Ġūnī 725
Gellūb 806 Gūnin Şī 698
Gemlū 723 Ġūr 221
Genc 417 Ġurān 758
Gence 230, 364, 394 Ġurdyānūs 817
Geng 315, 704 Ġurretẕel 195
Geng Vāng 704 Gūş 847, 854
Gengen 720 Gūşān 729
Gerāṭūnis 839 Gūşān bin Şaḳānā 729
Gerder 419 Gūşāniyye 407
Geresṭūs 805 Gūşānmīn 642
Gerḥayā 740 Gūştād-ı Ḥakīm 346
Gerīne 798 Ġūṭa 371, 1172
Gersṭūs 788 Ġūṭa-i Dımaşḳ 205, 330, 362, 953
Geryāgūş 798 Guvāng Zūn 716
Getlonya 792, 793 Ġuz 308, 864, 865
Getūriyān 722 Ġuz bin Yāfeẟ 864
Gevtem 355 Gūzenc Şen 708
Ġırnāriḥ 861 Gücerāt 387, 720
Ġırnaṭa 211, 353 Güher 228
Gīcān 675 Gülistân 542, 1017
Gīlān 345, 346, 355, 367 Gülistān 89
Gilbova‘ 736 Gülşen-i Râz 855
Gīn Ḫıṭāy Ḫān 670 Gürc 401, 402
Gīn Vāng 707 Gürcistān 360, 786
Ginolı 200 Gürgān 308, 337, 417
Girdkūh 354 Gürgenc-i Ṣuġrā 360
Gize 602 Güvāsīr 323
Golyāt 737
Gordiyānūs 823
Grīgoryūs 803, 805, 807, 808, 809,
810 H
Grīgoryūs-ı ẞānī 805
Grīgūs 806 Ḫa Ḫūn Gey 697
Gū Day 715 Ḫā Ven 689
Ġūẟādyemūn-ı Mıṣrī 555 Ḥabeş 311, 606, 637, 847, 854, 996
Gūgū 702, 856 Ḥabeş bin Gūş bin Ḥām 857
Gūgū Şīng Sī 702 Ḥabeşe 194, 195, 251, 264, 306, 310,
Ġulāẓkend 419 311, 312, 391, 423, 547, 854, 857,
Gūlī 677 998
Gūlīstāniyān 678 Ḥabeşī 306, 852, 949
Gūn Gūnşī Tāy 698 Habib 130
Gūn Ḳūrī 707 Ḥabīb 80, 130, 151, 463, 464, 468
Gūn Vāng 705 Ḥabīb-i Ekrem 427
Ḥabīb-i Ḫudā 427, 434, 446, 971 Ḥāẟḳuvā 867

Ḥabīb-i İlāh 425 Ḥāfıẓ (Mollā) 110
Ḥabīb-i Kird-gār 843 Ḥāfıẓ Muḥammed bin ‘Alī-i Ḳūşī 79
Ḥabīb-i Neccār 341 Ḥāfıẓ Necmü’d-dīn ‘Ömer bin
Ḥabību’llāh 465 Muḥammed-i ‘Alevī Mekkī 989
Ḥabībü’s-siyer 79 Ḥāfıẓ-ı Ebrū 78, 946, 1029
Hābil 303, 496, 498, 499, 500, 501, Hâfız-ı Şirâzî 1038
502, 503, 504, 506, 507, 514, 887, Ḥāfıẓ-ı Şīrāzī (Ḫˇāce) 332
984 Ḥāfıẓ-ı Şīrāzī Dīvānı (Ḫˇāce) 114
Hābil bin Ādem 499 Ḫāfiḳayn 349
Ḫābūr 215, 831 Ḥahāle 605
Ḥācāẟ 308 Ḥaḳ 70, 74, 83, 98, 134, 136, 138,
Ḥaccāc 1003 145, 148, 150, 151, 152, 153, 155,
Ḥaccāc (b. Yusuf) 390 156, 157, 158, 159, 160, 161, 163,
Ḥaccāc bin Yūsuf 332, 338 165, 166, 167, 168, 169, 171, 172,
Ḥaccāc bin Yūsuf es-ẞeḳafī 1003 173, 174, 175, 178, 179, 185, 191,
Ḥaccāc bin Yūsuf-ı ẞeḳafī 990 204, 209, 216, 233, 240, 246, 259,
Ḥaccāc-ı ẞeḳafī 1004 264, 271, 282, 283, 284, 294, 392,
Ḥaccāc-ı Ẓālim 232, 417 393, 402, 409,411, 433, 435, 438,
Ḫˇāce-i Kā’ināt 1019 444, 445, 446, 449, 453, 455, 462,
Ḫˇāce-zāde 111 463, 464, 467, 471, 472, 473, 474,
Hâcer 950, 971 478, 480, 483, 486, 488, 489, 491,
Hācer 236, 630, 950, 951, 954, 965, 495, 500, 503, 505, 510, 512, 513,
966, 967, 968, 969, 970, 971, 973, 518, 519, 520, 521, 524, 531, 532,
974, 975, 981, 982, 1006, 1010, 536, 537, 540, 541, 544, 545, 546,
1021, 1024 548, 558, 585, 592, 595, 625, 638,
Ḥacer-i Esved 205, 236 702, 712, 713, 722, 725, 727, 730,
Ḥacerü’l-esved 1006, 1007, 1063 731, 732, 733, 742, 743, 747, 748,
Ḥacerü’l-menūne 374 750, 752, 755, 756, 760, 762, 770,
Ḥacez 316 773, 776, 779, 781, 808, 820, 854,
Ḥacr 286, 329, 415 868, 869, 879, 882, 886, 888, 890,
Ḫācū 361 894, 899, 902, 911, 912, 914, 915,
Ḥacūd 848 940, 944, 947, 948, 952, 954, 962,
Ḥadā’iḳu’l-ādāb 76 965, 969, 970, 975, 978, 980, 991,
Ḥaddādī 1041 993, 998, 1006, 1008, 1012, 1015,
Ḫadīcetü’l-kübrā 1102 1023, 1028, 1041, 1057, 1058,
Ḥadīẟe 215, 346, 378, 385 1059, 1061, 1063, 1066, 1067,
Ḥadīẟe-i Mevṣil 346 1070, 1072, 1074, 1081, 1084,
Ḥadīḳatü’r-rivāyāt 79 1085, 1086, 1087, 1088, 1091,
Ḫaḍr 347 1093, 1094, 1095, 1096, 1098,
Ḥaḍramūt 234, 311, 312, 314, 392, 1099, 1100, 1101, 1103, 1104,
848, 850, 883 1106, 1107, 1109, 1110, 1111,
Ḥaḍramūt bin Ḳays bin Mu‘āviye bin 1112, 1113, 1115, 1116, 1119,
Cüneyd bin Abdü’ş-şems İbn Vā’il 1121, 1122, 1123, 1124, 1125,
bin Ḥumeyr 312 1127, 1129, 1130, 1134, 1135,
1137, 1138, 1140, 1141, 1142, Ḫālid (Hz. Ays Evlâdından) 209
1143, 1144, 1146, 1148, 1149, Ḫālid bin ‘Abdu’llāh el-Ḳasrī 1004
1151, 1152, 1153, 1157, 1158, Ḫalīd bin ‘Āṣ 922, 923
1159, 1160, 1161, 1165, 1166, Ḫālidāt 239
1167, 1168, 1169, 1170, 1171, Halîl 1009
1173, 1174, 1175, 1176, 1177, Ḫalīl 910, 928, 930, 931, 933, 934,
1178, 1179, 1182, 1184 935, 937, 938, 939, 940, 941, 944,
Ḫāḳān-ı Ḫāfıḳeyn 184 949, 955, 965, 966, 967, 970, 974,
Ḫāḳāniyye 402 975, 981, 983, 984, 986, 987, 988,
Ḥaḳīḳat-i Zelzele 173 993, 995, 1007, 1009, 1010, 1011,
Ḫalāṭ 340, 361 1012, 1013, 1015, 1017, 1020,
Ḥaleb 111, 205, 214, 225, 237, 294, 1021, 1022, 1046
298, 331, 341, 342, 345, 347, 348, Ḫalīl (Hz.) 347, 435, 911, 927, 929,
351, 354, 356, 370, 371, 404, 405, 930, 931, 932, 933, 935, 936, 937,
421, 423, 661, 953 938, 939, 940, 941, 942, 943, 944,
Ḫalecān 870, 871, 879 947, 949, 950, 951, 952, 953, 954,
Ḫālecān bin Vehm bin Sa‘īd bin ‘Ād 955, 956, 957, 964, 965, 966, 967,
870 968, 970, 973, 974, 975, 976, 981,
Ḫalede 155 982, 984, 985, 986, 988, 989, 992,
Ḥalem 418 1001, 1005, 1006, 1007, 1008,
Ḥalemrā’il bin Nedāh Ṣūr 726 1009, 1010, 1011, 1012, 1013,
Ḫālıḳ 94, 129, 143, 160, 164, 168, 1014, 1017, 1018, 1019, 1020,
342, 399, 439, 442, 443, 447, 453, 1021, 1022, 1024, 1045
457, 462, 463, 480, 485, 525, 599, Ḫalīl bin Ḥabeşe 994
718, 748, 760, 766, 780, 781, 817, Ḫalīl-i Ḫālıḳu’n-nās 1008
843, 870, 871, 894, 898, 904, 921, Ḫalīl-i Ḫudā 940, 950, 953, 982
927, 928, 930, 931, 932, 933, 934, Ḫalīl-i Rabbānī 970
942, 943, 947, 949, 1010, 1029, Ḫalīl-i Raḥmān 939, 957
1110, 1113, 1119, 1161, 1167 Ḫalīliyye 397
Ḫālıḳ-ı ‘Ālem 640 Ḫalīlu’llāh 434, 920, 937, 945, 951,
Ḫālıḳu’l-berāyā 621 954, 971, 973, 974, 981, 1014,
Ḫālıḳu’l-ümem 491 1017, 1023
Ḥalī 311, 312 Ḫalīlu’llāh (Hz.) 923, 925, 927, 933,
Ḥalī bin Ya‘ḳūb 195 942, 951, 980, 984, 1010
Ḫalic 861 Ḫalīlü’r-Raḥmān 869, 920, 935, 953,
Ḫalīce 565 954, 976, 984, 1008, 1014, 1046
Ḫalīc-i Azaḳ 200 Ḫallāḳ 93, 121, 1025
Ḫalīc-i Baḥr-i Ḳosṭanṭıniyye 393 Ḫallāḳ-ı Celīl 1012
Ḫalīc-i Baḥr-i Rūm 394 Ḫalūd 848
Ḫalīc-i Berberiyye 314 Ḥām 534, 537, 539, 547, 549, 550,
Ḫalīc-i İskenderiyye 322 845, 846, 847, 849, 850, 852, 853,
Ḫalīc-i İstanbul 200 854, 855, 858, 859, 860
Ḫalīc-i Ḳosṭanṭıniyye 198, 199, 200, Ḥām bin Nūḥ 397, 549, 852, 886
226, 274, 276 Ḥamā 213, 288, 343, 350, 352, 356,
Ḫalīd 924 660, 752, 764, 829, 953
Ḥamāmāt 348 Ḫardāme 572

Hâmân 1115 Ḫardūbzerg 754
Hāmān 649, 784, 785, 943, 944, 949, Ḫardūs 1163
1098, 1099, 1115, 1117 Ḥāre-i Seyyāḥīn 188
Hāmān-ı ‘Amālīḳī 784 Ḥarem 415, 486, 1025
Ḥamdī 1029 Ḥaremeyn-i Şerīfeyn 423, 1183
Ḥamdu’llāh-ı Müstevfī 78 Ḥarem-i Muḥterem 963, 972
Ḥāmed 638 Ḥarem-i Muḥretem-i Ḫudā 964
Ḫamek 848 Ḥarem-i Şerīf 318, 486, 849, 876,
Ḥamīd 199 881, 902, 906, 972, 1003, 1023,
Ḫamīs 410, 428, 439, 446, 448, 454, 1025
460, 463, 471, 477, 483, 486, 492, Ḫˇārezm 201, 207, 222, 223, 308,
499, 510, 545, 593, 595, 845, 855, 344, 346, 352, 361, 363, 365, 383,
907, 908, 919, 937, 940, 949, 982, 419
1022, 1037, 1038 Ḫˇārezm bin Yāfeẟ bin Nūḥ 383
Ḫamīs fī Aḥvāli Nefsi Nefīs 77, 964 Ḫˇārezmiyye 383, 419
Ḫamīs fī Aḥvāli’n-nefsi’n-nefīs 157 Ḫarīde 532
Ḥamlic 402 Ḫarīdetü’l-‘acā’ib 280, 314, 321
Hāmūs 439 Ḥāriẟ 294, 440, 498, 908, 1004
Ḫan 706 Ḥāriẟ bin Cīle 830
Ḫan Day 712 Ḫārik 329
Ḫan Gāv Zū 708, 715 Ḥārim 205
Ḫan Ṣan Day 712 Ḥāris bin ‘Abdu’llāh bin Ebī Rebī‘a-i
Ḫān Zeçūḫūn 665 Maḫzūmī 1004
Ḥanā 734 Ḥarrān 206, 215, 342, 346, 351, 396,
Ḫanā 330 729, 826, 920, 949, 951, 953, 1014,
Ḥanā’iş 585, 586, 587 1122
Ḫanbalıḳ 664, 666, 674, 676, 677, Ḫartibā 627
678, 703 Ḫartibā bin Mālīḳ 627
Ḫāncū 311 Ḥartumart 215
Ḫāndmīr 79 Ḥarūbā 630, 631, 632, 634, 635
Ḫˇāndşāh 430, 441, 471, 491, 507, Ḥarūbā bint Ṭūṭīs 631
518, 519, 526, 532, 552, 895, 907 Hârûn 734, 1112, 1114, 1169
Ḫānfevā 330 Hārūn 287, 487, 726, 738, 943,
Ḫˇāngeşī 697 1112, 1113, 1114, 1115, 1119,
Ḫānī 426 1120, 1121, 1123, 1133, 1134,
Ḫānḳū 311 1135, 1169
Ḥanna 1164 Hārūn (Hz.) 287
Ḫanūḫ 724 Hārūn ‘aleyhi’s-selām 287, 724, 1117,
Ḫarac 870 1121, 1123
Ḥarām 995 Hārūn ‘Azem 733
Hārān 949 Hārūn bin Ḥumāreveyh bin Aḥmed
Ḫaraşna 365 bin Ṭolun 621
Ḥarbā 155 Hārūnu’r-reşīd 214, 340, 341, 352,
Ḫarcird 349 368, 402
Ḥarūriyye 833 Ḥavzü’l-benādıḳa 199

Hārūt ve Mārūt 174, 232, 531, 532, Ḫay Şū Sī 698
570, 605 Ḫay Zūn 716
Ḫaṣā’iṣu’l-büldān 373 Ḫayālī 111
Ḥasan (Hz.) 1102 Ḥayātü’l-ḥayevān 249, 846
Ḥasan Baṣrī 539 Ḫayber 316, 318
Ḥasan bin ‘Ömer 732 Ḫāyed 638
Ḥasan bin ‘Ömer bin el-Ḫaṭṭāb 346 Ḥayevān 269
Ḥasan Müctebā 539 Ḥayevān (Şehri) 311
Hasankeyf bk. Ḥıṣnkeyfā Ḥayme 378
Ḥasebiyye 323 Ḫayū Ven 703
Ḥaṣīn-i Bedriyye 205 Ḫayve 199
Ḫasū 722 Ḫayyābe 193
Ḫāşeg 689 Ḫayzūn 631, 632, 633, 634
Ḫāşegiyān 690 Ḫayzūn-ı Mü’tefikī 632, 633
Ḫāşi‘ 160 Ḥazael 761
Hāşim 996, 997 Haẕām 1023
Hāşim bin ‘Abdimenāf 335 Ḫazar 180, 185, 201, 225, 227, 281,
Ḫaṭīb-zāde 111 282, 292, 359, 367
Hātifī 79 Ḫazar Baḥri 289
Ḫatlān 349 Ḥazeḳiyā 746, 747, 748, 766, 772
Ḫaṭṭābī 1180 Ḥazeḳiyā bin Aḥāz 746
Ḫatūḫ 503 Ḥazeḳiyel 754
Ḫavāric 119 Ḥazeḳiyel Nebī 754
Havariler 1174, 1175 Ḫazer 388, 401, 402, 847, 848, 860,
Ḥavāriyyūn 366, 411, 796, 802, 813, 861, 864, 865, 916
1174, 1175, 1176, 1177, 1178 Ḫazer bin Yāfeẟ 863
Ḥaver 725 Ḫazez 180, 384
Ḫavernaḳ 123, 330, 335 Ḥażīre-i Ḳuds 162
Ḥavf 600, 635 Ḥażret-i Bārī 64, 129, 232, 411, 434,
Ḫavf 324 531, 556, 592, 934, 1022
Hāvīl 169 Ḥażret-i Bārī Ḫudā 65, 136, 140, 143,
Ḫavīl 605 162, 165, 438, 450, 451, 453, 592,
Hāviye 163 682, 724, 755, 853, 904, 911, 952,
Ḥavrā 318 973, 1011
Ḥavrān 324, 953 Ḥażret-i Ḥaḳ 270, 411, 510, 524,
Ḥavrān-ı Şām 333 652, 826, 919, 1031
Ḥavvā 137, 443, 462, 466, 467, 468, Ḥażret-i Ḫallāḳ 491, 531
470, 471, 473, 474, 476, 477, 478, Ḥażret-i Peyġāmber 54, 109, 137,
479, 482, 483, 484, 486, 488, 489, 162, 292, 335, 399, 456, 980, 1019,
490, 492, 493, 494, 496, 497, 498, 1041
506, 508, 509, 512, 513, 514, 515, Ḥażret-i Ṣāni‘ 121, 137, 442, 448,
540, 591, 592, 949, 982, 1028, 507
1040 Ḥażrūn 725
Ḥavzūn 736 Ḥażūra 537
Hecer 392, 857 Ḫırvāt 226, 394, 406

Heft Ḳal‘a 686 Ḥıṣn bin ‘Ammāre 329
Helene 326 Ḥıṣn Elṭāf 329
Hemedān 289, 292, 340, 341, 346, Ḥıṣn İbn ‘Ammāre 193
349, 354, 358, 418 Ḥıṣn Yezīdiyye 347
Henek 389 Ḥıṣn-ı Demlūh 311
Heraḳl 660, 833, 834, 835, 836 Ḥıṣn-ı Eblaḳ 315
Heraḳl Ḳayṣer 834 Ḥıṣn-ı Manṣūr 346, 371
Heraḳle 214, 358, 362, 368 Ḥıṣn-ı Mehdī 220, 323
Heraḳliye 797, 835 Ḥıṣn-ı Ẕü’l-ḳarneyn 216
Heraḳliyūs 834 Ḥıṣnkeyfā 216, 347
Herāt 326, 341, 349, 355, 358, 381, Ḥıṣnu’l-Ekrād 288, 346
417 Ḫıṭā 197, 349, 403, 427, 590, 628,
Hercīb 583 662
Hercīb bin Sūreyd 583 Ḫıṭā’iyān 590, 867
Herdānā 1162 Ḫıṭāy 181, 662, 663, 664, 665, 666,
Heremān 373, 522 668, 669, 670, 674, 676, 677, 678,
Heremeyn 373 679, 680, 681, 684, 685, 686, 687,
Herkend 196, 197 688, 689, 697, 698, 699, 700, 702,
Hermās 216 703, 704, 705, 706, 707, 708, 710,
Hermes 611, 612, 912 713, 714, 716, 717, 721
Hermes bin Rūmī bin Layẓī bin Yūnān Ḫıṭāyī 687
bin Tāreḫ bin Yāfeẟ bin Nūḥ Necī Ḫıṭāyīler 665, 668, 669, 686, 698
908 Ḫıṭāyiyān 685, 687, 701
Hermesü’l-herāmise 519 Ḫıṭāy-nāme 663, 674, 686, 696, 717
Hermīs 610 Ḫıżr 56, 311, 726, 763, 907, 1128,
Herodias 1162 1129, 1130, 1131
Hersek 394 Ḫıżr (Hz.) 255, 907, 910
Herūme 802, 803, 804, 806, 807 Hī Vāng 706
Herūt 724 Ḫī Zūn 716
Hervāre 388 Ḫibā’u’l-maḥżar 724, 727, 740
Hetsron 1144 Ḫibā-yı Maḥżar 725
Hettāḫ 358 Ḥibre 807
Hetvā 747 Ḥicāz 51, 195, 230, 292, 311, 314,
Hev 206 316, 317, 318, 319, 329, 332, 337,
Hevāre 859 370, 391, 392, 846, 872, 885, 888,
Hevenkūs 838 911, 994, 1001, 1005, 1008, 1010,
Heyāṭile 383 1024, 1122, 1174, 1178
Heykel bint Māyūs İbn Uḫnūḫ 534 Ḥicr 885, 888, 894, 1024
Heykelü’z-Zühre 365 Hidāne 527
Heymān 727 Hilāl bin el-Muḥassin 429
Heymān bin Yevāil 727 Hīlāne 820, 825, 826, 908
Heyṭal bin ‘Ālim 849 Hilarius 802
Hezārşeb 365 Hilāverd 358
Hezīme 876 Ḥille 329
Ḥille-i Beni’l-Merāḳ 329 Ḫorāsān 176, 193, 269, 301, 307,

Ḥille-i Rebīle 329 328, 329, 338, 340, 341, 342, 343,
Ḥimṣ 205, 213, 288, 304, 341, 342, 344, 345, 346, 350, 351, 352, 353,
343, 344, 346, 347, 348, 350, 355, 355, 356, 357, 358, 361, 362, 363,
421, 953 365, 367, 380, 381, 382, 383, 384,
Ḥimyer 361, 616, 617, 629, 876, 908 386, 394, 402, 416, 420, 482, 547,
Ḥimyerī 909 851, 918, 972, 1001
Ḥimyerīler 616, 617, 629, 908 Ḫorāsān bin ‘Ālim 849
Hind 87, 176, 181, 182, 189, 192, Hormisdas 802
224, 229, 235, 242, 248, 253, 257, Horūşiyuş-i Endülüsī 655
260, 265, 266, 267, 292, 294, 310, Hoşa‘ bin Abelād 754
312, 313, 314, 315, 318, 334, 336, Hoşe‘a 765, 766
337, 338, 339, 354, 382, 386, 387, Hoşe‘a bin İlā 765
388, 389, 390, 391, 421, 427, 446, Ḫoten 176, 197, 361, 427, 628, 662,
482, 484, 492, 540, 547, 605, 627, 663, 664, 678, 681
637, 665, 678, 689, 691, 695, 704, Hristiyanlar 348, 1017
718, 719, 720, 721, 722, 723, 847, Hū 178
854, 858, 1161 Ḫū Dān 716
Hind bin Ḥām bin Nūḥ 387 Ḫū Day Day 713
Hind Deñizi 188 Ḫū Lencī Ayāgī 714
Hind Nehri 324 Ḫū Tāyer Ven 716
Hindīcān 380 Hubel 1025
Hindīler 223, 254, 312, 665, 673, Ḫucend 223, 361, 420
858 Ḥuceyrān 379
Hindū 719 Hūd 436, 487, 869, 870, 871, 872,
Hindū bin Gūş bin Ḥām 858 873, 874, 875, 878, 879, 880, 882,
Hindūstān 299, 300, 306, 317, 349, 883, 884, 885, 1095
391, 482, 719, 720, 721, 814, 854 Hûd bin Alhulûd bin Sa’d bin Âd 884
Ḥirde 311 Hûd Nebî 883
Ḥīre 329, 335 Hūd Peyġāmber 145
Ḫīre 364 Ḫūd Şī Day 713
Ḥīretü’l-beyżā 329 Ḫudā 53, 68, 97, 121, 129, 133, 152,
Hirodes 1160 153, 167, 173, 179, 185, 212, 233,
Hirodūs 1160, 1162, 1163, 1177 249, 263, 270, 281, 287, 325, 404,
Hirodūs el-Aṣġar 1177 411, 414, 442, 447, 449, 474, 479,
Hişām bin Kelbī 347 484, 486, 490, 491, 496, 498, 499,
Hīt 215, 385 504, 507, 510, 518, 519, 520, 523,
Hīz 676 530, 535, 541, 547, 549, 557, 600,
Ḥīzān 348 617, 650, 652, 659, 681, 682, 701,
Ḫocend 420 717, 722, 737, 738, 741, 747, 749,
Ḫodḥabb 673 759, 761, 768, 771, 772, 780, 817,
Honlandiye 794 818, 822, 831, 841, 880, 889, 891,
Honorius (I.) 804 892, 893, 899, 900, 903, 904, 905,
Honorius (II.) 808 911, 912, 923, 925, 945, 953, 955,
Honorius (III.) 809 961, 962, 964, 974, 981, 983, 988,
999, 1002, 1019, 1022, 1029, 1033, Ḥuveyreẟ 294

1036, 1047, 1074 Ḥūyem 726
Ḫudāvend 875, 881, 986 Ḫūyī 724
Ḫudāyī 801 Ḫuzā‘a 994, 995, 1026
Ḥudeys 415 Ḥuẕeyfe 771
Hūdiyye 824 Ḥūzistān 176, 207, 220, 316, 319,
Ḫūdnānḳū 675 323, 327, 331, 332, 333, 338, 378,
Hūdu’n-Nebī 870 379, 380, 394, 420
Ḫūḫan Guvān Ḫūge 711 Hübeyre bin Ebī Vehb [el]-Maḫzūmī
Ḫulāṣatü’l-vefā 75 1000
Ḥūldā 750 Ḥüccetü’l-muḥaḳḳiḳīn 77
Hulûd 870 Hülāgū Ḫān 206, 341, 426, 452, 688
Ḫulūd bin Sa‘īd bin ‘Ād 870 Hümā 113, 138, 139, 142, 215, 263,
Ḥulvān 289, 348, 354, 378, 379, 417, 450, 700, 701, 887, 1155
418, 766 Hümām bin Meniyye 77
Ḥumānī bint Behmen 322 Hünūd 76, 718
Ḥumāreveyh İbn Aḥmed bin Ṭolun Hürmüz 193, 304, 328, 339, 381,
211 831, 832, 833, 834
Humus bk. Ḥimṣ Hürmüz Kisrā 833
Ḫūnec 349 Ḥüseyn (Hz.) 1102
Huneyy 870 Ḥüseyn-i Şehīd 337
Ḥūng Vāng 706 Ḥüseyn Bayḳara 431
Ḫūng Ven 689 Ḥüseyn bin ‘Alī-i Murtażā 294, 987
Ḥūr 313 Ḥüseyn bin Muḥammed bin Ḥasan
Ḫūr 335 ed-Diyārbekrī 77
Ḫurās 498 Ḥüseyn bin Muḥammed bin Ḥasan-ı
Hūreydis 388 Diyārbekrī 410
Ḥūriyā 951 Ḥüseyn İbn İmām ‘Alī 987
Hūṣāl 572, 573, 574 Ḥüseyn İbn Sinā 208
Hūṣāl bin Ḫuṣaylim 573 Ḥüseyn Mīrzā İbn Bayḳara (Sulṭān)
Ḫuṣaylim 572, 573 89
Ḥuṣayn bin Nümeyr 1001 Ḥüseyn Vā‘iẓ-i Kāşifī 90
Hūseyḫ 518 Ḥüsnā 995
Ḫūst 349 Ḫüsrev 220, 289
Ḫūş Çūng Bāy 698 Ḫüsrev (Monlā) 111
Ḫūşāng 688, 689 Ḫüsrev Paşa (Mīr-i Mīrān-ı Vān) 206
Hūşeng 356 Hüsrev ü Şîrîn 564
Ḥūşeym 725 Ḫüsrevcürd 349
Ḥuṭame 163 Ḫüsrevşāh 361
Ḫuvā Day 712 Hyginus 797
Ḫuvājen 705
Ḫuvāḳand 361
Ḫuvār 361
Ḫuvāş 330
Ḫuveylid 1102
I İbn ‘Abbās 153, 158, 161, 163, 165,

171, 172, 173, 216, 232, 282, 302,
Iḳlīmā 498, 499 426, 428, 446, 453, 466, 467, 470,
Iḳlīmūn 557, 558 471, 481, 484, 490, 499, 513, 514,
Iḳlīmūn bin Būdşīr 604 545, 845, 880, 903, 984, 991, 1181
Iḳlīmūn-ı Kāhin 598 İbn ‘Abdü’l-ber 375
Ilġadīn 419 İbn Arnibā-yı Manṭıḳī 658
Irāḳ 51, 176, 215, 249, 271, 307, İbn ‘Asākir 1181
316, 318, 319, 322, 323, 328, 329, İbn Āzer 930
333, 334, 335, 336, 337, 338, 346, İbn Bîbî 78
348, 349, 351, 353, 370, 377, 378, İbn Cerīr 73, 74, 125, 466
379, 382, 385, 390, 391, 446, 532, İbn Cerīr-i Ṭaberī 75
547, 578, 918, 925, 1001, 1120, İbn Cevzī 430, 468
1178 İbn Ebī Dāvūd Abādī 343
Irāḳ bin ‘Ālim bin Sām 849 İbn Eḫāv 744
Irāḳeyn 850 İbn el-Cevzī 75, 76
Irāḳ-ı ‘Acem 289, 394 İbn el-Ḥacer 77
Irāḳ-ı ‘Arab 394, 423, 481 İbn el-Melek 77
Iṣfahān 220, 221, 262, 263, 319, 322, İbn Eẟīr 73, 74, 76, 77, 125, 150,
333, 338, 339, 340, 378, 379, 380, 184, 185, 186, 194, 204, 208, 212,
381, 383, 394, 418, 482, 766 215, 224, 231, 239, 254, 255, 401,
Iṣfāhān 51 402, 403, 428, 432, 433, 532, 560
Iṣṭaḫr 207, 322, 335, 339 İbn Esîr 226
Iṭfīḥ 621 İbn Fārisī 430
Iṭfīḥa 612 İbn Firişte 134
Iṭrīḳatü’s-ṣoġd 419 İbn Ḫallikān 76
İbn Ḫˇāndşāh 73
İbn Ḥavḳal 222, 223, 380, 383
İbn Ḥayyān 1180
İ İbn Hemedānī 429
İbn Ḫurdāzbih 225
İbāḫiye 392 İbn Ḫurrem 409
İbhar 739 İbn Hübeyre (Vezīr) 281
İbiza Adası 273 İbn İsḥāḳ 230, 998, 1001
İblīs 157, 159, 160, 163, 165, 166, İbn Ḳalīmūn 570
183, 209, 398, 414, 439, 440, 441, İbn Keẟīr 73, 75
442, 446, 449, 450, 453, 460, 471, İbn Lübāne 273
473, 474, 476, 477, 482, 497, 502, İbn Mes‘ūd 467, 979
504, 508, 518, 520, 525, 526, 527, İbn Muḳle 452
529, 534, 610, 634, 645, 828, 845, İbn ‘Ömer Cezīresi 289
846, 897, 921, 937, 938, 958, 959, İbn Rebī‘ 471
964, 981, 982, 984, 985, 1025, İbn Sa‘īd 285
1049, 1050, 1091, 1092, 1146, İbn Sa‘īd-i Maġribī 409
1160, 1171, 1178 İbn Sayrāfī 243
İbn Sīnā bk. Şeyḫu’r-re’īs [İbn Sīnā]
İbn Şaḥne 395, 396 İbrāhīm Ḫalīlu’llāh 351, 435

İbn Şeddād 550 İbrāhīm İbn Manṣūr-ı Nīşābūrī 977
İbn Ṭalḥa 142 İbrāhīm İbn Vaṣīf Şāh 184
İbn ‘Utbe 998 İbrāhīm Makamı 955
İbn Verdī 184, 250, 259 İbrahim Peygamber 968
İbn Yaḥyā 471 İbrānī 658, 767, 783, 832, 841, 953,
İbn Zübeyr 979, 1001, 1002, 1003, 967, 1042
1004 İbrānīler 286
İbnü’l-Eẟīr 230, 280 İbrāniyye 325, 410
İbrahim 927, 929, 932, 936, 939, Īdiyānūs 815
941, 976, 987, 1014, 1019, 1144 Īdiyānūs Ḳayṣer 815
İbrāhīm 236, 436, 738, 911, 920, İdrīs 183, 186, 397, 436, 437, 519,
922, 923, 928, 929, 932, 933, 938, 521, 522, 523, 524, 525, 526, 529,
940, 941, 942, 943, 944, 949, 952, 531, 532, 536, 552, 554, 557, 559,
976, 978, 981, 984, 985, 986, 992, 567, 869
1007, 1011, 1012, 1013, 1015, İdrīs (Hz.) 373, 487, 525, 531, 532,
1022, 1057, 1078, 1082, 1083, 555, 557
1089, 1146 İdrīs ‘aleyhi’s-selām 372, 443, 487,
İbrāhīm (Emīr) 148 521, 522, 524, 554, 555, 557, 590
İbrāhīm (Hz.) 145, 236, 292, 323, İdrīs Nebī 372, 435, 522, 524, 555
325, 342, 397, 425, 427, 434, 435, İdrīs Peyġāmber 145, 186, 395, 515,
436, 437, 490, 499, 536, 630, 907, 650
911, 920, 925, 926, 928, 929, 930, İdrīsiyye 556
932, 933, 934, 935, 936, 937, 940, İdrīsü’n-Nebī 183, 519, 555
942, 944, 948, 949, 951, 952, 953, İfrīḳiyye 198, 274, 297, 310, 317,
955, 956, 960, 967, 969, 970, 974, 323, 324, 327, 328, 332, 333, 334,
975, 978, 979, 986, 987, 994, 1005, 335, 336, 338, 345, 354, 375, 394,
1006, 1009, 1010, 1011, 1012, 600, 642, 653, 658, 787, 798
1018, 1019, 1020, 1022, 1024, İfrīṭaş Cezīresi 272
1026, 1046, 1060 İgīnūs 797
İbrāhīm ‘aleyhi’s-selām 236, 487, 921, İḫtiṣār 549, 590, 621, 637
924, 925, 926, 934, 936, 940, 942, İḫtiṣār-ı ‘Acā’ib 609
957, 967, 968, 977, 980, 984, 1013, İḫtiṣār-ı Kitābü’l-‘acā’ib 519
1021, 1023, 1082, 1095, 1139 İḫtiṣār-ı Vaṣīf Şāh 590
İbrāhīm bin Āzer 935, 938 İḫtiṣārü’l-‘acā’ib 186, 194, 196, 198,
İbrāhīm bin Edhem 346 224, 248, 268, 518, 536, 548, 549,
İbrāhīm bin Vaṣīf Şāh 184, 560, 562 555, 560, 592, 605, 617, 630, 650,
İbrāhīm bin Vaṣīf Şāh Kitābı 863 653
İbrāhīm el-Ḫalīl 236, 396, 424, 444, İḫvānu’s-ṣafā 306, 521
555, 907, 909, 911, 919, 924, 927, İḥyā’u’l-‘ulūm 75
941, 948, 952, 964, 965, 973, 978, İklīl 180
990, 992, 993, 1019 İkrime 481, 979
İbrāhīm el-Ḫalīl (Hz.) 862, 994 Īl 1031
İbrāhīm el-Ḫalīl (Ḳaṣabası) 952 İlâh 469, 929, 932, 1115
İbrāhīm Ḫalīl 427, 949, 977, 1005
İlāh 81, 397, 409, 463, 481, 485, 499, İmādü’d-dīn (Sulṭān) 410
506, 589, 625, 759 İmādü’d-dīn bin Keẟīr-i Şāmī 77
İlâhî 139 İmādü’d-dīn-i Kebīr 910
İlāhī 64, 81, 84, 102, 103, 122, 134, İmāmeyn 158
136, 138, 151, 154, 158, 160, 165, İmlāḳ bin ‘İmlīḳ bin Ḳābil 533
166, 169, 170, 173, 174, 232, 233, İmlāḳu’l-evvel bin Lāveẕ bin Sām bin
258, 265, 288, 294, 325, 393, 414, Nūḥ 629
438, 439, 445, 446, 447, 448, 449, İmlīḳ 415, 848
451, 452, 453, 456, 460, 463, 467, İmlīḳ bin Lāved bin Sām 875
470, 472, 473, 474, 475, 477, 480, İmrān 1098, 1099, 1102, 1113, 1164,
482, 484, 497, 499, 510, 512, 516, 1166, 1168
523, 537, 538, 539, 541, 542, 543, İmrān bin Yeṣhur bin Ḳāhat bin Lāvī
544, 592, 596, 630, 643, 664, 667, bin Ya‘ḳūb 1097
726, 727, 730, 734, 735, 741, 748, İmyer 876
749, 750, 756, 758, 761, 764, 766, İncîl 1170
772, 774, 779, 840, 850, 852, 870, İncīl 410, 435, 802, 813, 991, 1162,
876, 879, 881, 883, 887, 889, 890, 1170, 1173, 1174, 1176, 1178,
900, 902, 903, 905, 910, 911, 924, 1179
925, 938, 947, 948, 958, 959, 960, İndāḫis 631, 632, 634, 635
963, 966, 968, 969, 976, 977, 980, İngiletere 789, 790, 809, 810
981, 982, 983, 990, 991, 993, 994, İngiletere Cezīresi 803
998, 1006, 1007, 1008, 1012, 1015, İnnocentius (I.) 801
1024, 1029, 1036, 1053, 1093 İnnocentius (II.) 809
İlāhiyye 50, 64, 134, 158, 162, 167, İnnocentius (III.) 809
168, 169, 372, 407, 408, 411, 438, İnnocentius (IV.) 810
458, 462, 482, 483, 513, 514, 591, İnnocentius (V.) 810
600, 601, 694, 795, 839, 855, 862, İnnosītūs 801, 809, 810
907, 914, 944, 976, 1006, 1014, İoannes (I.) 802
1019, 1031 İoannes (II.) 803
Īlāḳ 359 İoannes (III.) 803
İ‘lām bi-A‘lāmi Beledi’llāhi’l-Ḥarām 77 İoannes (IV.) 804
İ‘lām fī A‘lāmi Beyti’llāhi’l-ḥarām 989 İoannes (V.) 805
Īlāriyūs 802 İoannes (XXI.) 810
Īlāvus 521 Īrān 235, 362, 364, 365, 377, 379,
Īleyā 723 638, 664, 704, 708, 789
İlḫānī 688 İreb fī Ensābi’l-‘Arab 400
Īlīs 807 İrem 472, 473, 565, 848, 850, 870,
Īliyā 325, 955, 1132 885, 939
İlyā 755, 759, 760, 761, 763, 1031, İrem bin Sām 849
1032, 1033, 1034 İrem-i Ẕātü’l-‘imād 606, 848
İlyā Nebī 762 İriyā 789
İlyā Şayalon 755 İrḳa 353
İlyâs 1129 Īrkīn Ya‘ūẟ 518
İlyās 726, 1129 Īsā 410, 411, 435, 436, 437, 462,
İlyās (Hz.) 487 795, 801, 1160, 1161, 1163, 1167,
1168, 1169, 1170, 1171, 1172, İsḥāḳ bin İsma‘īl 915

1173, 1176, 1177, 1178, 1179, İsḥāḳ Peyġāmber 209, 979, 1040
1180, 1181 İskender 70, 94, 184, 185, 205, 239,
Îsâ 1174 240, 247, 258, 259, 280, 316, 320,
Īsā (Hz.) 126, 174, 238, 295, 296, 321, 322, 336, 341, 347, 361, 425,
325, 326, 407, 410, 411, 427, 435, 427, 568, 598, 658, 660, 708, 826,
437, 487, 488, 539, 772, 796, 812, 835, 907, 908, 909, 910, 911, 914,
825, 941, 1150, 1162, 1179, 1181, 918, 920
1183, 1184 İskender bin Fīliḳūs 908
Īsā (Meryem Oġlı) 827, 1175, 1180, İskender-i Feylesūf 322
1181, 1183 İskender-i Ḥimyerī 910, 912, 918
Îsâ (Meryem Oğlu) 772, 1175, 1180, İskender-i Kebīr 322
1183 İskender-i Kübrā 907, 910, 915, 918
Īsā (Rūḥu’llāh) 434 İskender-i Rūmī 364, 376, 657, 812,
Īsā ‘aleyhi’s-selām 1140, 1160, 1162, 909, 910, 918
1164, 1167, 1170, 1171, 1173, İskender-i Rūmī İbn Fīliḳūs 910
1174, 1176, 1177, 1178, 1179, İskender-i Rūmiyye 605
1180, 1182, 1183, 1184 İskender-i Yūnānī 306, 907
Īsā bin ‘Alī bin ‘Abdu’llāh İbn ‘Abbās İskender-i Ẕü’l-ḳarneyn 145, 184,
216 217, 239, 253, 259, 265, 284, 320,
Īsā bin Meryem 811, 812, 1181, 1183 358, 364, 427, 598, 869, 907, 908,
Îsâ bin Meryem 1181 910, 911, 914
Îsâ Mesih (Meryem Oğlu) 1167 İskenderiyye 199, 203, 262, 276, 285,
Īsā Peyġāmber 145, 1175 307, 320, 321, 330, 333, 372, 374,
Īsā Rūḥu’llāh 110, 436 410, 579, 598, 603, 619, 621, 628,
Īsād 621, 622, 623, 650 634, 647, 659, 660, 661, 662, 811,
Īsād bin Merḳūş 621 813, 815, 820, 825, 826, 828, 833,
İsāf 1025 912, 918, 1097, 1098
İṣāf 826 İskenderiyye Buñarı 339
İṣaḳcı 226 İskenderiyye-i ẞāniye 633
İsbīcāb 307, 308 İskenderūne 343
İsen Tīşī 669 İskenderūne Buñarı 339
Īsevī 47, 238, 800 İskenderūs 661, 817
Īseviyye 406, 796, 802, 811, 825 İskilkend 341
İsferāyīn 341, 417 İslām 48, 71, 76, 78, 106, 108, 109,
İsferīn 341 134, 140, 141, 150, 159, 160, 169,
İshâk 976, 978, 1144 208, 273, 274, 332, 341, 342, 350,
İsḥāḳ 487, 738, 957, 975, 976, 977, 351, 355, 357, 402, 403, 405, 426,
979, 987, 988, 1009, 1010, 1011, 462, 463, 505, 514, 538, 540, 554,
1012, 1027, 1037, 1057, 1089 558, 590, 625, 659, 664, 666, 669,
İsḥāḳ (Hz.) 145, 325, 977, 979, 988, 672, 678, 688, 718, 723, 729, 780,
1010, 1011, 1026, 1029, 1030, 781, 788, 789,804, 806, 807, 809,
1031, 1040, 1045, 1046, 1060 837, 842, 874, 876, 882, 889, 892,
İsḥāḳ bin Ḫalīl 1026 895, 908, 916, 921, 934, 941, 943,
İsḥāḳ bin İbrāhīm 356 949, 965, 988, 1024, 1030, 1034,
1070, 1071, 1089, 1097, 1114, Īṣū 400

1115, 1143, 1173, 1176, 1177, Īṣū bin İsḥāḳ bin İbrāhīm 638
1178 Īşā 737, 1144
İslāmiyye 274, 324, 336, 358, 361, Īşā bin ‘Uveyd bin Yā‘ir bin Selmūn
376, 387, 406, 409, 678, 835, 841 bin Mecūn bin A‘mā bin Rebāb bin
İsma‘īl 154, 488, 911, 957, 967, 968, Rāḳıd bin Ḥaṣrūn bin Ḳāreż bin
970, 971, 973, 974, 975, 977, 978, Yehūdā bin Ya‘ḳūb bin İsḥāḳ bin
979, 980, 981, 984, 985, 986, 987, İbrāhīm 1144
988, 989, 1006, 1007, 1008, 1009, Īşā‘ 1158
1011, 1021, 1022, 1023, 1025, Īşān 725
1057 İşbiliyye 211, 341, 376, 788, 838
İsma‘īl (Hz.) 236, 292, 488, 490, 499, Īşboşet 736
526, 630, 911, 950, 965, 966, 968, Īşboşet bin Şāūl 736
971, 972, 973, 974, 978, 980, 981, İşrāḳu’t-tevārīḫ 427, 436, 504, 515,
982, 983, 984, 985, 986, 1006, 1031, 1122, 1157, 1179
1007, 1008, 1009, 1010, 1011, İştīḫan 359
1020, 1021, 1022, 1023, 1024, İṭāliyā 830
1025, 1036 İthream 740
İsma‘īl (İmām) 507 İtil 227, 402
İsma‘īl ‘aleyhi’s-selām 487, 973, 983, İtlīt 199
1025 İtmār 848
İsma‘īl bin İbrāhīm el-Ḫalīl 1021 İtrīb 614, 615, 616, 631
İsma‘īl Peyġāmber 415, 979 İtrīb bin Ḳıfṭīm 614
İsma‘īliyye 298, 351 İyād 848
İsmail 971, 978, 987, 1023, 1129 İyāż (Ḳāḍī) 254
İsmailoğulları 1023 İẕār 896, 898, 899
İsnā 315 Īzid 84, 933, 966
İspānya 376, 788, 789, 792, 800, 810, İznigmīd 364
824, 838 İznik Konsili (1.) 800
İspānyol 360 İzzü’d-dīn ‘Abdü’l-‘Azīz bin ‘Ömer bin
İsrā’īl 406, 730, 736, 750, 755, 759, Mühenned (Şeyḫ) 989
765, 766, 769, 952, 988, 1031, İzzü’d-dīn bin Ḳılıçarslan 355
1104, 1115, 1116, 1120, 1121, İzzü’d-dīn Mes‘ūd bin Ḳılıçarslan 353
1123, 1124, 1132, 1134, 1135, İzzü’d-dīn Mes‘ūd İbn Ḳılıçarslan 345
1138, 1140, 1148, 1158, 1160,
1163, 1173, 1174
İsrā’ilīler 728, 729
İsrāfīl 151, 159, 445, 454, 455, 465, J
466, 513, 940, 1015, 1129
İsrailoğulları 1118 Japhia 740
İṣtaḫrī 238 Jehoahaz 751, 764
İstanbul 84, 92, 111, 180, 321, 364, Jehoiada 744
367, 408, 516, 790, 801, 805, 833, Jehoram 744
836, 837, 909, 1017 Jehosheba 744
İstanca 211 Jehu 761, 763
Jerimoth 740 Ḳadīr 517

Jeroboam (II.) 764 Ḳādir 84, 153, 843, 850, 1029, 1125
Joash 744, 764 Ḳādis 363
Josiah 749 Ḳādisiyye 335, 378
Jūd Jīng 710 Ḳāḍiyyü’l-ḥācāt 939
Ḳāf 1156
Ḳafṣa 336
Kāfūr 163
K Kāhem bin Mu‘dān 646, 650
Ḳahhār 150, 415, 750
Ḳaan 716 Ḳāhire 237, 336, 394
Ka‘b bin Aḫbār 848 Ḳahremāne 627
Ḳabale Asīr 726 Ḳaḫşā’il 503
Ka‘be 74, 169, 236, 326, 371, 425, Kaḫtā 354
428, 446, 490, 491, 513, 874, 881, Ḳaḥṭān 415, 850
919, 969, 970, 979, 991, 994, 995, Ḳaḥṭān bin Hūd 400
997, 998, 999, 1001, 1002, 1003, Ḳā’in 353, 381
1006, 1007, 1025, 1063, 1069, Ḳā’im‘anḳā 215
1183 Ḳā’imü’l-hermel 213
Ka‘be-i Mükerreme 67, 166, 237, Ḳāḳūr 1158, 1164
991, 1002 Ḳal‘a-i Ca‘ber 214, 354
Ka‘be-i Müşerrefe 125, 292, 318, 989, Ḳal‘a-i Erīḥā 727
991, 1004 Ḳal‘a-i Fiḍḍa 186
Ka‘ber 857 Ḳal‘a-i Ḥısn 186
Ḳabes 155 Ḳal‘a-i Necm 371
Ka‘betu’llāh 316, 396, 874, 911, 989, Ḳal‘atü’r-Rūm 214, 354, 371, 385
991, 993, 998 Ḳalādiyūs 808
Kābil 307, 336, 388, 389, 419, 719 Ḳalāḳulā 389
Ḳābil 303, 489, 496, 498, 499, 500, Ḳalār 369
501, 502, 503, 504, 505, 506, 514, Kālāv 354
515, 516, 517, 520, 527, 532, 533, Ḳalavẕiye 363
536, 554, 559, 560, 854, 887 Ḳaldenfetīs 658
Kābil bin Mahalā’el bin Ḳaynān 336 Kāleb bin Būfā bin Fāreż bin Yehūdā
Kābilistān 306, 307 724
Ḳābis 335, 381, 1041 Ḳālevreye 199
Ḳābūs bin Muṣ‘ab 1090 Ḳalhāt 314
Ḳābūs bin Muṣ‘ab bin Reyyān 1089, Kālib 1133
1097 Kālib bin Fetā 1133
Ka‘bü’l-aḥbār 143, 147, 151, 152, Ḳālīḳalā 221, 289, 340, 353
174, 436, 466, 469, 524, 979 Ḳalīmūn 558, 570, 615, 616
Kād 723, 725, 1032 Kalīmūn bin İtrīb 616
Ḳāḍī ‘Aḍud bk. Aḍud (Ḳāḍī) Ḳalīmūn İbn İtrīb 615
Ḳāḍī ‘İyāż bk. İyāż (Ḳāḍī) Ḳalīmūn-ı Kāhin 557, 589
Ḳāḍī Beyżāvī bk. Beyżāvī (Ḳāḍī) Ḳallerī 323
Ḳādīmūn-ı Mıṣrī 514, 520 Ḳalmaḳ 669, 673
Ḳalū 724 Ḳarḳara 362

Kālūn Būżā 754 Ḳarḳīsā 215, 353
Ḳalūnṭara bint Baṭlamyūs 621 Ḳarḳūra bin Mersūm 655
Kālyū 725 Ḳarlıili 394
Ḳalyūb 204 Ḳarmīsīn 353
Ḳamār 256, 388 Ḳarnās 584
Ḳamār Deyr 421 Ḳārṣ 340
Ḳamārī 256, 314, 388 Ḳarṭācenne 336, 642, 659
Ḳamer Cezīresi 247 Ḳārūn 314, 726, 1138
Ḳamere 637 Ḳārūn bin Yiṣhār 726
Ḳāmerūn 314 Kārūs 824
Ḳāmerūn Ṭaġları 189 Ḳarye-i Cebbārīn 320
Kām-ı Fīrūz 222 Ḳarye-i Cedīd 367
Ḳāmūs 315, 366, 373, 377 Ḳaryetü’l-cebbārīn 331
Ḳandehār 307, 336, 417, 665, 721, Ḳaryetü’s-selām (Beyt-i Makdis) 325
858 Ḳāryūs 819
Ḳanderīne 389 Ḳāryūs Ḳayṣer 819, 825
Ḳanīle 314 Ḳasāmūt 657
Kānim 311 Ḳasımpaşa 367
Ḳānit 160 Ḳaṣr 202, 217
Ḳāniyye 661 Ḳaṣr İbn Hübeyre 336
Ḳanṣūrī 235 Ḳaṣr-ı ‘Abdü’l-Kerīm 202, 354
Ḳanṭaratu Ẕāti’l-‘acā’ib 611 Ḳaṣr-ı Aḥmed 354
Ḳanūc 223 Ḳaṣr-ı Ebyaż 253
Kânûh 886 Ḳaṣr-ı Ġumdān 391
Kānūh 886, 887, 888 Ḳaṣr-ı Ḥavernaḳ 329
Kânûh bin Ubeyd 887 Ḳaṣr-ı Müşeyyede 392
Ḳānūn 338 Ḳaṣr-ı Mütevekkil 217
Ḳaplan Şāh 916 Ḳaṣr-ı Şem‘ 786
Ḳara Āmid 394 Ḳaṣr-ı Şīrīn 354
Ḳara Ḫıṭāy 665, 666, 714, 715 Ḳaṣru İbn Hübeyre 217
Ḳarabāġ 394 Ḳaṣru’l-lüṣūṣ 354
Ḳaracāng 665 Ḳaṣṣatīz 194
Ḳaradeñiz 199, 200, 201, 226, 394 Ḳasṭamonı 362, 367, 835
Ḳaraḳum 336 Kāşān 363, 380
Ḳaraḳurum 669 Ḳāşān 353
Ḳarāḳūs 656 Ḳāşānī 75, 453, 481, 489, 513, 532,
Ḳaralar 637, 642 543, 545
Ḳaraman 176, 199, 359 Kāşāniye 363
Ḳaravān 859, 1178 Kaşġār 367
Ḳardār 336 Ḳaşġār 367
Ḳarġāmış 385 Kāşifī 78, 79, 431
Karīnūs 824 Ḳaşmīr 354, 390
Ḳarīṭrīkūs 809 Kāt 363
Kārizīn 336 Ḳatāde 539, 979
Ḳaṭāfāmāsṭlus 656 Kelīṭā 389

Ḳaṭīf 334, 336 Kelkā’īl 154
Ḳaṭiyye 374 Kelvāẕā 337
Ḳāṭūl 226 Kemāl Paşa-zāde 111
Ḳaṭūr 1023 Kemālü’d-dīn bin ‘Adīm 356
Ḳaṭūrā 973 Kemālü’d-dīn Demīrī 249
Kāvān 419 Kemār 847
Ḳavī 517 Kemārī 861, 865
Ḳavṣara 198, 354 Kemārī bin Yāfeẟ 865
Ḳaydār 1023 Ken‘ân 1038
Ḳaydūm 154 Ken‘ān 323, 534, 537, 542, 543, 727,
Ḳaydūna 632 847, 854, 855, 1026, 1027, 1033,
Ḳayl 875, 876, 877, 878, 881 1034, 1035, 1038, 1071, 1073,
Ḳayl bin ‘Ayr ve Loḳmān bin ‘Ād 876 1081, 1082, 1083, 1086, 1087
Ḳaynī 951 Ken‘ānī 1051
Ḳayrevān 307, 331, 332, 336 Ken‘ānīler 1011
Ḳays (Ḳabīlesi) 354 Ken‘āniyyān 1036
Ḳaysāriyye 199, 336 Ken‘āniyyīn 323
Ḳayṣāriyye 363 Ken‘āniyyūn 631, 729, 854, 952
Ḳayṣer 288, 817 Kend 643
Ḳayṣeriyye 362, 363, 730, 816, 836 Kenes 722
Ḳayṭāyūs 814 Kenīse-i Ḳamāme 326
Kāzerūn 336 Kenūz 848
Ḳāżiyyü’l-ḥācāt 495, 876, 998 Kenzü’l-‘avārif 76
Ḳazvīn 231, 293, 305, 339, 340, 353, Kerānīs 419
354, 382, 421 Kerbelā 294, 987
Ḳazvīnī 75, 257, 597 Kerec 354
Keber 391 Kerek 199, 337
Kebīr 726 Kerḫ 346, 378
Kefe 369 Kerīm 93, 939
Keferṭāb 355 Kerm 762
Kefertūẟā 355 Kermīnet 363
Kelāmu’llāh 80 Kerrān 418
Kelbūs 691 Kerş 200, 369
Keldān 752 Kerṭalyūs 798
Keldāniyyīn 753 Kerūḫ 355
Keleken 607, 627, 628, 629 Kesbānye 794
Keleken bin Ḫartibā 628 Keẟīrü’d-dīn-i ‘Irāḳī 78
Kelel 378 Keşmīr 664, 704, 719
Keliksṭūs 798, 808 Keşş 363, 419
Kelîm 130 Keşşāf 361, 436
Kelīm 175, 287, 987, 1122 Ketef 199
Kelīm (Hz.) 175, 427, 724 Kevẟer 163
Kelīm-i Ḫudā 151, 444 Kev‘ūn 728
Kelīmu’llāh 288, 545, 593, 1130 Kevekim 314
Keyāniyān 291 Ḳīġyūs 661

Keymāk 230, 308, 369 Kīkīşīn Bādhān 711
Keysāniyye 295 Kīḳyānūs 812
Keyūmerẟ 397, 398, 555, 560, 850 Kilāb 994
Keyūmerẟiyye 397 Kilāb bin Mürre 994
Kezvele 285 Ḳilīdü’l-baḥr 200
Ḳıbrıs 353, 833 Kilītūs 796
Ḳıbrıs Cezīresi 787, 831 Ḳīlūbṭūl 661
Ḳıbrīs (Kıbrıs) 353 Ḳīlūdḳūs 661
Ḳıbṭ 217, 397, 581, 582, 589, 597, Ḳīlūdḳūs-ı ẞānī 661
601, 605, 606, 609, 611, 626, 634, Ḳīlūmūn 661
643, 645, 646, 647, 847, 854 Kilvān 391
Kıbtî 147 Kīm Yāy 716
Ḳıbṭī 425, 649, 998, 1099, 1104, Ḳīnān 517
1105, 1112 Ḳīnān bin Enūş bin Şīt 518
Ḳıbṭīler 397, 425, 581, 607, 612, 630, Kināne 400
645, 647, 649, 1103, 1104, 1105, Ḳinnevc 388, 719, 722
1116, 1125 Ḳīnūs 533
Ḳıbṭīm 600, 601, 625 Ḳīnūs bint Ekīd bin ‘Avīl bin Lamek
Ḳıbtīm bin Mıṣrā’im 601 bin Ḳābil 533
Ḳıbṭiyye 601, 655, 656, 835 Kīr 360
Ḳıfçaḳ 669, 867 Kirdgār 46, 51, 84, 98, 148, 152, 261,
Ḳıfṭ 600, 602 288, 323, 433, 522, 527, 549, 681,
Ḳıfṭarīm 601, 602, 610, 648 697, 731, 894, 898, 923, 933, 937,
Ḳıfṭarīm bin Ḳıbṭīm 601 939, 942, 985, 990, 1018
Ḳıfṭīm 605, 619 Kirdgār-ı Celīl 445
Ḳınnesrīn 320, 354, 421, 661, 953 Kirdgārī 131
Ḳınūḥ 318 Kirkūs 837
Ḳırım 369, 384, 394, 404, 794 Kirmān 176, 193, 301, 307, 316, 323,
Ḳırḳ Er 369 324, 325, 328, 331, 332, 339, 344,
Ḳıṣaṣ (İbrahim İbn Manṣūr-ı Nişābūrī 379, 380, 381, 382, 383, 387, 390,
Eseri) 977 416
Ḳıṣaṣ (Kāşānī Eseri) 489 Kirmān bin Ebrec bin Sām 849
Ḳıṣaṣ-ı Dü-cihānī 521 Kirmānşāh 353
Ḳıṣaṣ-ı Enbiyā 453 Kiryevn 245
Ḳıṣaṣ-ı Kāşānī 460, 466, 467, 480, Kiryūs 837
482, 485, 488, 490, 494, 510, 514, Kiryūs Avlīn 840
531, 537, 540, 549, 551, 847, 874, Kiryūs-ı ẞānī 837
883, 890, 892 Kisā’ī 895, 925
Ḳıṣaṣu’l-enbiyā 75 Kisā’ī Tefsīri 539
Ḳıṭāṭ 155 Kişvīn 353
Ḳıṭmīr 449, 759 Kitāb-ı ‘Acā’ib 181, 281
Ḳızılarslan 89 Kitāb-ı ‘Acā’ib Termecesi 180
Ḳızılbaş 340, 1037 Kitāb-ı Benāketī 689
Ḳid 848 Kitāb-ı Ebū Ca‘fer-i Ṭaberī 429
Kitāb-ı Güzīde 78 Ḳubād bin Fīrūz 360

Kitāb-ı Hilāl bin Muḥassin-i Ṣābī 429 Ḳubād bin Kisrā İbn Meryem 834
Kitāb-ı Horūşiyuş 630, 655, 657 Ḳubād Kisrā 425
Kitāb-ı Mevlānā Ferġānī 429 Ḳubbe-i Maḥşer 326
Kitāb-ı Mu‘cizāt 965, 1024 Ḳubbe-i Mi‘rāc 326
Kitāb-ı Muṣliḥi’d-dīn-i Lārī 661 Ḳubbe-i Mīzān 326
Kitāb-ı Ṣābī 429 Ḳubbe-i Silsile 326
Kitāb-ı ẞābit bin Ḳurra 429 Ḳubbetü’l-ġurāb 271
Kitāb-ı Şifā 254 Ḳudāme 859
Kitābu’llāh 114, 410, 914 Ḳuddūs 439
Kitābü’l-‘acā’ib 184, 201 Kuds 147
Kitābü’l-mesālik ve’l-Memālik bk. Ḳuds 294, 814
Mesālik ve'l-Memālik Ḳuds-i Ḫalīl 1030
Kitābü’n-neseb 994 Ḳuds-i Şerīf 140, 286, 287, 325, 326,
Ḳītāḳ 379 338, 624, 733, 745, 768, 771, 816,
Ḳīṭīṭūs 836 825, 849, 911, 1063, 1148
Ḳīṭīṭūs-ı ẞānī 836 Kudûm 968
Ḳlādyūs 824 Kūẟ 847
Klīmens 796, 808, 809, 810 Kūẟā 920, 925, 948, 1014
Ḳlūbaṭra 659, 660, 662, 811, 812 Kūfe 215, 217, 286, 316, 318, 329,
Ḳol Araż 765 330, 332, 337, 370, 537, 540, 554,
Ḳomancī 688 872, 888, 920
Ḳommūṭūs 815, 816 Kūfetü’s-ṣuġrā 329
Ḳommūṭūs Ḳayṣer 816 Ḳugencū 675
Konbānya 797, 802, 803, 804, 807, Ḳūgeresī 677
808, 809, 810, 811 Ḳuḥḥu’l-‘arūs 225
Ḳonya 362, 363, 394 Kūh-ı ‘Arafāt 1008
Ḳosṭanṭıniyye 115, 180, 199, 201, Kūh-ı Aḫşeb 1025
274, 275, 308, 367, 369, 375, 384, Kūh-ı Baḳrāṣ 339
393, 395, 401, 402, 403, 408, 409, Kūh-ı Cūdī 546
422, 660, 803, 805, 824, 825, 833, Kūh-ı Demāvend 290
840, 908, 909 Kūh-ı Elburz 362
Ḳosṭanṭīn 326, 362, 400, 401, 818, Kūh-ı Ḳāf 284, 394, 669, 691, 692,
822, 823, 825, 826, 832, 851 693, 946
Ḳosṭanṭīn-i Kebīr 820, 825, 826 Kūh-ı Memnet 719
Ḳosṭanṭīn-i Ṣaġīr 826 Kūh-ı Merve 1025
Ḳosṭanṭīnūs 805, 824 Kūh-ı Serendīb 693
Ḳosṭanṭīnūs-ı Keşīş 837 Kūh-i Berd 719
Ḳosṭanṭiyūs Ḳayṣer 800 Kūh-i Demāvend 291
Ḳosṭīnūs 800 Kūh-i Elburz 292
Koşḳā 226 Kūh-i Serendīb 482, 484, 492
Kotrānde 791 Kūhistān 381
Ḳubā 363 Ḳuhistān 333, 350
Ḳubād 829 Ḳūhistān 353, 381
Ḳubād (Kisrā) 417 Kūk 858
Kūkū 314 1081, 1082, 1083, 1084, 1085,

Ḳulıcı Aba 665 1086, 1087, 1088, 1089, 1091,
Ḳulzüm 194, 264, 336, 373, 374 1093, 1094, 1095, 1096, 1097,
Ḳūm 354, 380, 418 1098, 1099, 1101, 1102, 1105,
Ḳūmīn 689 1106, 1107, 1108, 1109, 1110,
Ḳūmīn Çuvā 689 1111, 1112, 1113, 1114, 1115,
Ḳūmis 344, 349, 380, 382, 383, 416, 1116, 1117, 1118, 1119, 1120,
418, 647, 649 1121, 1122, 1123, 1124, 1125,
Ḳumr 182, 202, 208, 210, 285, 637, 1126, 1127, 1128, 1129, 1130,
638 1131, 1132, 1133, 1134, 1135,
Kur’ân 1182 1138, 1140, 1141, 1142, 1144,
Ḳur’ān 51, 553, 979 1145, 1147, 1148, 1149, 1151,
Ḳur’ān-ı ‘Aẓīm 159, 204, 222, 295, 1153, 1154, 1159, 1161, 1164,
392, 410, 434, 435, 437, 448, 454, 1165, 1166, 1167, 1168, 1169,
497, 562, 616, 649, 907, 908, 916, 1170, 1172, 1173, 1174, 1175,
927, 987, 1032, 1095, 1098, 1099, 1176, 1177, 1178
1102, 1115, 1116, 1120, 1125, Ḳur’ān-ı Şerīf 979
1129, 1138, 1140, 1141, 1144, Ḳur’āniyye 436, 438, 666, 1019, 1180,
1145, 1148, 1149, 1153, 1159, 1182
1161, 1164, 1167, 1168, 1172, Ḳurā Ġarībe 318
1175, 1176,1177, 1181, 1182 Ḳurayḳīn 353
Kur’ân-ı Kerîm 46, 53, 56, 58, 59, 61, Kureyş 1000
80, 81, 84, 85, 93, 94, 98, 104, 112, Ḳureyş 109, 357, 400, 425, 990, 994,
114, 115, 130, 136, 138, 139, 148, 996, 997, 998, 999, 1001, 1002,
150, 154, 158, 159, 160, 164, 165, 1003, 1004, 1026
168, 173, 204, 222, 289, 292, 295, Ḳureyşīler 996
296, 297, 329, 342, 374, 393, 400, Kureyşliler 1002
410, 434, 437, 438, 442, 448, 453, Ḳūris 341
455, 456, 457, 458, 459, 460, 461, Kurkānc 363
465, 474, 478, 479, 482, 485, 497, Ḳurḳūb 336
500, 507, 508, 509, 510, 512, 523, Kūroş 771, 783, 784, 786
524, 525, 538, 539, 541, 542, 543, Kurr 222
544, 545, 546, 548, 551, 562, 565, Kurr Ṣuyı 221
598, 599, 616, 741, 749, 817, 818, Ḳurralar 210
846, 854, 872, 873, 878, 879, 887, Ḳurrān 331
888, 889, 896, 900, 902, 905, 925, Ḳurṣ 606, 607
927, 931, 933, 934, 935, 936, 939, Ḳurşuḳ 294
941, 952, 960, 962, 963, 967, 969, Ḳurṭuba 211, 353, 376, 788
976, 978, 979, 982, 983, 984, 985, Ḳurṭubī (İmām) 594, 595
986, 987, 990, 1007, 1014, 1019, Ḳūryūs 824
1022, 1026, 1031, 1040, 1042, Ḳūṣ 195, 315, 636
1058, 1061, 1062, 1063, 1064, Ḳuṣay 990, 993, 994, 995, 996
1065, 1066, 1067, 1068, 1069, Ḳuṣay bin Kilāb 990, 993, 994, 995
1070, 1071, 1072, 1073, 1074, Ḳuṣayr 195, 212, 373
1075, 1076, 1077, 1079, 1080, Ḳusṭ 955, 956
Ḳusṭīn 820 Lānṭū 807

Ḳūṭ 859 Lār 318, 788
Ḳūṭ bin Ḥām 859 Lārda 364
Ḳuṭb-ı Şimālī 267 Lārende 362, 364
Ḳuṭbu’d-dīn (Müverrih) 994 Lārī (Monlā) Kitābı 754
Ḳuṭbu’d-dīn bin ‘Alā’u’d-dīn el-Ḥanefī Lāricān 355
el-Ḳādirī 989 Laṭfīn 640, 641
Ḳuṭbu’d-dīn el-Ḥanefī 77 Lāṭīs 647, 648
Ḳuteybe bin Müslim 361 Lāṭīs bin Eksāmis 648
Ḳuzaḥ 170 Laūgīn 689
Küfr Büreyk 964 Lāvī 723, 724, 727, 1032
Küfrḥacer 421 Lavūn 627
Külbe-i Ahzân 1038 Lāẕ 355
Külbe-i Aḥzān 1038 Laẓiy 163
Kümeyt 418 Lāẕḳıyye 199, 347, 661
Kümūs 351 Lebīd bin A‘ṣam-ı Yehūdī 235
Künh-i Aḫbār 71, 79, 127 Lebīd bin Ḥuvāş 893
Künhü’l-ahbâr 1058 Leccūn 377, 952, 956
Künhü’l-aḫbār 62, 70, 122, 175, 424, Ledd 331
433, 663, 723, 731, 844 Lefet 316
Kürdistān 385 Lehrāsef 767
Küre-i Şābūr 207 Lelmuş Ḳayṣer 840
Küseyr 190, 194 Lemsīn 677
Küta‘bād 754 Len Len Gey 697
Kütāme 859 Len Māyer 714
Leng 722
Lenġar 1093
L Lenger 771, 783
Leo (I.) 801
Labān 1031, 1033, 1034 Leo (II.) 805
Labān bin Nāhid 1031 Leo (III.) 805
Lāfūs 521 Leo (IV.) 806
Lāgīn 706 Leon-ı Kebīr 829
Lāhicān 355 Leon-ı Ṣaġīr 829
Lāḫīr 746 Levrūḥ 850
Laḫm 265 Leyā 1031, 1032, 1033, 1035
Laḥsā 334, 336, 423 Leyā bint Labān 1032
Lāhūḳā 648 Leylā 247, 1155
Laḳīm 848 Leyūẟān 148, 156
Lāmān 498 Leyūẕā 498
Lamek 532, 533 Lezāne 859
Lāmerīn 314 Lī Vāng 710
Lāmic 533 Liberiyūs 800
Lāmik 533 Lihyā bint Rūḥā 157
Lān 201, 390, 401, 851, 915 Limyā 275
Līng Vāng 707 M

Līnūs 796
Lisreyā 368
Lītācī 688 Maacah 740
Livā-yı Ḥamd 140 Ma‘ādin 304
Liyū 801, 805, 806, 807, 808, 836, Ma‘ārif-i Ḥaṣībī 1032
837 Ma‘arra 288
Liyū Ḳayṣer 837 Ma‘arratu Maṣrīn 356
Lokman 882, 1148 Ma‘arratu Nu‘mān 356
Loḳmān 848, 876, 881, 882, 949 Ma‘ber 387
Loḳmān bin Ekber bin ‘Ād 393 Macar 226, 394, 395, 406, 807, 838
Loḳmān Ḥakīm 377, 949, 1148 Macaristān 794, 839, 841
Lombardiye 364 Mācrī 1120
Lonbardiye 365, 412, 794 Mâçîn 579
Londra 275 Māçīn 176, 662, 663, 664, 665, 713,
Lorayne 808 716, 719, 720, 866, 867
Loromge 795 Ma‘den-i Nuḥās 362
Lu‘ayne bint Maḫvīl 537 Madġara 285
Lubed 881 Mādkādū Frenīş 794
Lūbiyye 619 Māẟān 1164
Lucius (I.) 799 Māfa 599
Lucius (II.) 809 Māferṭās 657
Lūdrīkūs 841 Maġādiz 367
Lūḫīm 570, 571 Maġāretü’r-rāhib 213
Lūḫīm bin Naḳrāveş 570 Maġrib Baḥri 308
Lūḳā 410 Maġrib Deryāsı 307, 308
Luḳaym 875, 881 Maġrūnyūs 817
Luḳaym bin Hezāl 876 Māḥ 597
Luḳaym bin Merẟed 876 Mahābad 691
Lūsīnūs 809 Mahalā’el bin Ḳīnān 518
Lūsiyūs 809 Maḥalle 337
Lūṭ 145, 377, 729, 951, 957, 959, Māhāmāyā 691
961, 962, 963, 964, 965, 976, 977, Māhān 308
1095 Maḥbūbe 318
Lūṭ ‘aleyhi’s-selām 952, 957, 959, 960, Māhıbaṣra 349
964 Māhıkūfe 349
Lût bin Hârân 957 Māhī Şūr 689, 690, 691, 693
Lūt bin Hārān 949 Maḥmūd (Sulṭān) 87
Lūṭ Nebī 957, 958, 962 Maḥmūd-ı Ġaznevī (Sulṭān) 338, 718
Lūṭ Peyġāmber 229 Maḥmūd-ı Sebüktekin (Sulṭān) 88,
Lūṭaryūs 840, 841 317, 387
Lūṭī 174 Mahmud-ı Şebüsterî (Şeyh) 855
Luṭrenkūs 837 Maḥmūd Paşa 91
Lübābü’t-te’vīl 869, 912 Maḫvīl 520, 536
Lüḥūzistān 378
Maḫzenü’l-belāġa 78 Manṣūr Ebū Ca‘fer (Ḫalīfe) 390

Maḫzūm 999 Manṣūre 203, 223, 315, 390
Ma‘id 750 Manṣūre-i Sind 390
Māḳadoniyye 308, 364 Manṣūr-ı ‘Abbāsī 351
Maḳāmāt-ı Enbiyā 326 Marākeş 285, 320, 322, 337, 375
Maḳām-ı İbrāhīm 1006 Mar‘aş 355, 371
Maḳdisī 77, 462 Mardeslūs 799
Maḳdisī Tārīḫi 850 Mārdīn 349, 355, 438
Mākedon 658 Māred 848
Maḳḫirās 656 Māric 157
Ma‘ḳıl bin Yesār 219 Mārice 157
Mākisīn 355 Māride 364
Maḳīṭām 598 Marīṭus 641
Maḳrīzī 77, 597, 601, 606, 610, 616, Marḳiyān 828
647, 653, 654, 853, 908 Marḳiyānūs 829
Maḳrīzī Tārīḫi 660 Markos 410
Maḳsiminūs 824 Marḳūs 800, 813, 815
Maksimiyānūs 820, 821, 822, 823, Marḳūs Ḳayṣer 815
824, 825, 826 Marṭīnūs 804, 806, 807
Maḳsimyūs 817 Mārūn 796
Malaġa 285 Māsebeẕān 418
Malāṭiyye 214, 215, 308, 354, 364, Māsendān 420
385, 786 Māsīdān 351
Malāṭya 364 Maşġa 370
Malāẕcürd 364 Māşī 1023
Malāẕgird 364 Matanya 753, 767
Māleḳīn 418 Matanya bin Yoşiyāhu 753
Mālik 282, 1064, 1065 Maṭariyye 334
Mālīḳ 603, 625, 626 Mattā 410, 802
Mālik (Ḫazene-i cināndan) 209 Mattanyā 723, 736
Mālīḳ bin Tedāres 625 Maṭṭiniyyūn 408
Mālīḳ el-Būdşīr 603 Maurīḳ 832, 833, 834
Mālik İbn Eşter 95 Maurīḳ Ḳayṣer 832
Mālīḳā 613 Māverā’ü’n-nehr 176, 293, 308, 349,
Mālīḳā bin Menāfiyūs 612 358, 360, 361, 362, 363, 365, 382,
Mālīn 355 383, 387, 403, 662, 663, 664, 851
Māliyā bin Ḫartibā 629 Māverdī 165, 301, 400, 994
Malṭiyā 364 Māvke Zūterfīş 794
Mālūs 654 Mayorḳa 273, 788, 792
Māmeṭīr 355 Mayorḳa Cezīresi 273
Ma‘mūriyye 851 Māzenderān 339, 346, 350, 359, 1125
Manāzcird 340 Me‘ālimü’s-sünen 1180
Manṣūr 216 Me’āb 337
Manṣūr (Abbâsî Halifesi) 236 Mecālis-i Seb‘a 129
Manṣūr bin Ca‘ūne-i ‘Āmirī 346 Mecāmi‘u’l-āẟār 154
Mecdel 356 Meḥemmed (Yazıcı-zāde Şeyḫ) 64

Mecdü’l-bāb 211 Meḥemmed ‘Abdü’l-Laṭīf (Firişteoġlı)
Mecīd 440 129
Mecisṭī 308, 815, 816 Meḥemmed Ḫān (Sulṭān) 111
Mecma‘u’l-baḥreyn 200, 271 Meḥemmed Ḫān bin Murād Ḫān 91
Mecmū‘a-i Mu‘cizāt 1030 Meḥemmed Paşa-yı Ṭavīl 339
Mecnūn 208, 247, 1155 Mehle 605
Me’cūc 869, 912, 913 Mehre 370
Mecūl 216 Mehrūbān 193, 338, 378
Mecūs 163, 236, 401, 426, 580, 718, Mehveb 288
775, 780, 783, 784, 863, 875, 1020 Mekḥūl (İmām) 480
Mecūsī 398, 401, 421, 868 Mekke 140, 228, 234, 265, 292, 302,
Medā’in 217, 337, 655, 816, 820, 303, 316, 318, 357, 391, 422, 467,
825, 831 486, 599, 876, 902, 903, 919, 937,
Medārik 910 965, 972, 973, 974, 985, 989, 993,
Meden 419 994, 995, 996, 997, 998, 1001,
Medîne 348 1003, 1004, 1008, 1020, 1021,
Medīne 140, 234, 265, 299, 315, 318, 1025, 1182
370, 849, 1123 Mekke-i Mükerreme 133, 236, 292,
Medīne-i Celāliḳa 366 302, 315, 394, 415, 446, 448, 462,
Medīne-i Münevvere 235, 295, 318, 482, 489, 492, 630, 681, 883, 968,
319, 394, 1001 970, 974, 975, 994, 1001, 1006,
Medīne-i Suḥre 322 1011, 1014, 1021
Medīnetu’llāh 341 Mekke-i Müşerrefe 1004
Medīnetü’l-aḫyār 347 Mekketu’llāh 396, 492, 537, 902
Medīnetü’l-Ḫalīl 325 Mekketü’l-Mükerreme 989
Medīnetü’l-kehene 356 Mekkī 232, 256
Medīnetü’n-nehreyn 310 Mekrān 194, 338, 380, 381, 382,
Medīnetü’s-seḥere 611 383, 390, 391, 637
Medīnetü’s-selām 324 Mekrāntīz 193
Medyen 195, 264, 288, 327, 337, Meksūn 688
655, 730, 731, 941, 1095, 1096, Melāṭīs 644, 645
1106, 1107, 1109, 1137 Meldenī 364
Mefraḳa 364 Melẟā 155
Meg Zūn 716 Melefcūṭ 199
Megtīn 717 Melekān 409, 533
Mehāçīn 665 Melekāne 409
Meḥāsen 726 Melekāniyye 409
Mehcem 314 Melekūt 154, 167, 175, 520
Mehded 879 Melīḫ Şalīm 325
Mehdî 1181 Melik el-Mü’eyyedī 76
Mehdī 296 Melīk Zūn 716
Mehdī ‘Abdu’llāh 338 Melikbüzūḳ 325
Mehdiyye 198, 332, 338, 394 Melik-i ‘Allām 1006
Mehel 848 Melik-i Deyyān 964
Melik-i Mü’eyyed 309, 767 Menḳāveş bin Şeddād 607

Melik-i Müte‘āl 112 Menkūr 230
Melikiyye 828, 835 Menkūre 285
Melikşāh 659 Mennān 884, 943
Melikü’l-‘Allām 510, 522 Mensād Oġlı 644
Melūṭīs 624 Mensebūn 760, 761
Memālik 1172 Mensek 847
Memānga Māngīr 387 Mensik 169, 284, 908
Me’mūn 650 Menşā 1023
Me’mūn Ḫalīfe 291, 308, 649 Menşāḫā 532
Menāfed 848 Menzūn 714
Menāfiyūs 612 Merā‘a 206
Menāḫām 765 Merāġa 206, 229, 235, 355
Menāḫām bin Bercinā 765 Meraḥ 220
Menāhic 847 Merāmerūn Hegūhīn 726
Menāhic-i Ṭālibīn 986 Merārī 724
Menāhici’t-ṭālibīn 987 Mercāne 870
Menāhicü’l-fikr 318, 329, 340, 344, Meredcān 784, 785
349, 355, 357, 362, 403, 846 Merġīnān 368
Menāhicü’l-fikr ve Mebāhicü’l-‘iber 76 Merḥamī 557
Menāseḥ 847, 848 Merhūn-ı Hendesī 619
Menāsic 847 Me’rib 392
Menāsik-i Kirmānī 75 Meriṣṣā 758
Menāt 1026 Meriyye 356
Menāveş 583, 609, 610 Merḳab 199, 355
Menāveş bin Menḳāveş 609 Merkdenkū 794
Mencūbel 585 Merḳūra bin Mālīḳā 613
Mendeb 195 Merḳūş 620
Mendekbān 418 Merkür 115
Menesāveş bin Menḳāveş 609 Merla‘al 731
Meneşā 749 Mersā bin Merīnūs 654
Meneşā bin Ḥazeḳā 748 Merẟed 848, 875, 881, 882
Meneşşā 726, 732, 1078, 1090 Merẟed bin Sa‘īd 876
Menf 338, 519, 597, 598, 599, 600, Merẟed bin Sa‘īd bin ‘Afīr 875
601, 607, 610, 613, 617, 622, 623, Merted 355
624, 628, 634, 635, 639, 645, 648, Mertīs bin Menāveş 610
653, 655 Mervān-ı Ḥımār 346
Menfelūṭ 338 Mervāniyye 407
Menferdā 841 Merve 236, 302, 490, 971
Menġard 841 Merve Depesi 971
Menī Day 714 Merv-remz 419
Menīg Vī Hī 699 Mervşāhcān 349, 356, 417
Meniyye Hişām 229 Mervü’r-rūd 356, 417
Menḳāveş 583, 584, 585, 608 Mervü’r-rūz 420
Menḳāveş bin Hercīb 583
Meryem 410, 429, 523, 524, 525, Mevlā 74, 83, 121, 179, 185, 447,
827, 832, 841, 1102, 1113, 1159, 450, 458, 459, 923, 946
1160, 1161, 1164, 1165, 1166, Mevlānā Cāmī 79
1167, 1168, 1169, 1170, 1171, Mevlevī-i Rūmī (Hz.) 363
1172, 1178, 1179 Mevṣil 216, 217, 229, 230, 329, 340,
Meryem (İmran Kızı) 1168 345, 357, 385, 394, 421, 423, 641,
Meryem bint ‘İmrān bin Māẟān 1164 657, 750, 765, 766, 767
Meryem bint ‘İmrān bin Yāşhem bin Meyānic 357
Amūz bin Mīşā bin Ḥazeḳiyā bin Meybiẕ 338
Aḥrīḳ bin Yūẟām bin Ġarād bin Meymend 338
Amżiyā bin Yāveş bin Dīhū bin Meysere 354
Bārem bin Behfāşāṭ bin Ebyā bin Meyyāfāriḳīn 216, 357
Ercī‘ām bin Süleymān bin Dāvūd Mezāne 859
1164 Meẕbaḥ-ı Mīn 740
Meṣābīḥ 456 Mıḥṭāṭ 155
Mesālik 918 Mısır 373, 598, 627
Mesālik ve’l-Memālik 225, 310, 416, Mıṣr 95, 111, 123, 146, 147, 148,
915 176, 195, 200, 203, 208, 209, 230,
Mescid-i Ḫalīl 964 237, 250, 258, 266, 269, 275, 302,
Mescid-i Ḥarām 318, 1001 303, 307, 316, 317, 318, 320, 323,
Mescid-i İbrāhīm 325 324, 327, 330, 331, 334, 335, 336,
Mescid-i Nūr 348 337, 343, 346, 350, 352, 353, 356,
Mescid-i Yaḳīn 964 371, 372, 373, 374, 375, 378, 391,
Mesdūs 643 394, 396, 397, 400, 404, 405, 421,
Mesīḥ 265, 409, 410, 411, 535, 786, 422, 423, 487, 519, 520, 557, 558,
788, 835, 841, 851, 1164, 1167 559, 560, 561, 562, 565, 566, 567,
Mesih (Meryem Oğlu) 1181 570, 573, 578, 579, 580, 581, 585,
Mesīḥ bin Meryem 326 586, 587, 589, 590, 596, 597, 598,
Mesīḥ İbn Meryem 409 599, 602, 603, 605, 606, 607, 608,
Meṣīṣa 214, 356, 390, 401 609, 610, 611, 612, 614, 615, 617,
Mesrūḳ 979 618, 619, 620, 621, 622, 623, 624,
Messīne 274, 356 626, 627, 628, 629, 630, 631, 632,
Mes‘ūdī 318, 912, 1014 635, 636, 638, 639, 641, 643, 644,
Meşaḥ 861 645, 646, 648, 649, 650, 653, 654,
Meşārıḳ u Menār-ı İbn Melek 129 655, 656, 657, 658, 659, 660, 661,
Meteṣā’il 781 724, 750, 752, 755, 756, 765, 766,
Mettā 1140 767, 775, 781, 786, 793, 806, 810,
Metūşā’īl 503 811, 812, 813, 814, 816, 820, 825,
Metūşelaḥ 527, 532 833, 835, 841, 853, 854, 859, 918,
Mevād 752 950, 951, 1001, 1020, 1036, 1039,
Mevāhibü’l-ledünniyye 75 1064, 1065, 1068, 1070, 1072,
Mevā‘iẓ ve’l-İ‘tibār 854 1073, 1074, 1075, 1076, 1078,
Mevā‘iẓ ve’l-İ‘tibār fī Ẕikri’l-ḫıṭaṭ ve’l- 1080, 1082, 1083, 1085, 1086,
Āẟār 77, 560 1087, 1088, 1089, 1090, 1096,
1097, 1098, 1102, 1103, 1106,
1108, 1109, 1112, 1113, 1117, Mis‘ar bin Mühelhil 289, 290
1119, 1120, 1121, 1125, 1128, Miṣda‘ 899
1129, 1132, 1134, 1137, 1139, Miṣda‘ bin Muḥza‘ 898
1160, 1171, 1174 Misīs 787
Mıṣr bin Ḥām 372 Misīsiyye 419, 420
Mıṣr bin Naṣbar bin Ḥām 853 Mişkāt 159
Mıṣr bin Nūḥ 372 Mişma‘ 1023
Mıṣr İskenderiyyesi 918 Mītā 219
Mıṣrā’im 563, 567, 568, 580, 597, Moġān 201, 357
598, 600, 601, 616, 625, 847 Moġol 336, 665, 666, 717, 840, 841,
Mıṣrā’im bin Nabṣar 599 867
Mıṣrā’im bin Naḳrāveş 566 Moġolān 665
Mısrâim bin Nabsar bin Hâm 600 Moġolistān 669
Mıṣr-ı Ḳāhire 146, 396, 422, 663, 754 Moḳān 222, 357
Mıṣrīler 598, 616 Mora 199, 394
Mıṣrīm 560 Morīḳ Baṭrīḳ 831
Mıṣriyye 198, 374 Mū Day 714
Midyān 1011 Mū Vāng 705
Mīġribṭā 819 Mu‘ādyūş 645
Miḫā 746 Mu‘āviye 275, 335, 350, 876, 877,
Mīḫā’īl 154 980
Mīḫā’īl (Melik-i Rūm) 347 Mu‘āviye bin Bekr 876, 877
Mihrāc 242, 314, 388, 858 Mu‘āviye bin Ebū Süfyān 979
Mihrcān 303, 341, 420 Mu‘āviye İbn Ebī Süfyān 355
Mihrcānḳaẕaḳ 418 Mu‘ayr 337
Mihrec 315 Mu‘āẕ bin Cebel 311
Mīkā’īl 159, 170, 171, 454, 465, 466, Mu‘cizāt-ı Cemī‘-i Enbiyā 1090
486, 513, 976, 1106, 1109, 1117 Mu‘cizātu Cemī‘i’l-enbiyā 504, 1020,
Milān 808, 809 1094, 1148, 1156
Milīnse 199 Mu‘cizātü’l-enbiyā 1184
Milkiyādes 800 Muḍāḍ bin ‘Amr 973
Miltiades 800 Mu‘dān 645
Mīn Day 713 Mu‘dān bin Dārem 645
Minā 292, 985 Mudanya 277
Mīnākil bin Ṭūṭis 654 Mudanya İskelesi 277
Minhāc bin Mevdūd-ı Cūzcānī 78 Muḍar 385, 848
Mir’ātü’l-āvān ve Tuḥfetü’z-zemān 239 Muhammed 59, 254, 547, 565, 1031
Mir’ātü’l-memālik 76 Muhammed (Hz.) 45, 46, 68, 73,
Mirbāṭ 313, 314 162, 469, 772, 883, 1001
Mirbed 324 Muḥammed (Hz.) 67, 130, 134, 139,
Mīrḫˇānd 75, 432, 505, 524 151, 153, 163, 213, 279, 297, 395,
Mīrḫˇānd Şāh 75 407, 434, 437, 464, 468, 469, 490,
Mirrīḫ 144, 307, 396, 452 595, 596, 802, 843, 869, 990, 999,
Miryam 724, 726 1000, 1026, 1058, 1180, 1182
Mis‘ar 290 Muḥammed Bāḳır 990
Muḥammed bin ‘Abdu’llāh (Hz.) 468 151, 161, 175, 464, 465, 471, 533,
Muḥammed bin ‘Abdu’llāh bin 811, 986, 1179, 1181, 1182
Mes‘ūd 77 Muḥammed-i ‘Arabī 504
Muḥammed bin Aḥmed-i Hemedānī Muḥammed-i Emīn 1000
236 Muḥammed-i Müneccim-i Ferġānī
Muḥammed bin ‘Aḳīl-i Belḫī 78 (Monlā) 914
Muḥammed bin ‘Alī 77 Muḥammediyye 64, 131, 150, 419, 835
Muḥammed bin ‘Alī el-Kāşānī 78 Muhammedü’l-emîn (Hz.) 1000
Muḥammed bin ‘Alī-i Tirmiẕī 473 Muḥibbü’d-dīn Şaḥne 75
Muḥammed bin Cerīr-i Ṭaberī 427, Muḥriḳa 537
462, 515, 946 Muḫtaṣar Dürr-i Meknūn 847
Muḥammed bin Ḫˇāndşāh 524 Muḫtaṣar-ı Cāmi‘ 907
Muḥammed bin İbrāhīm 290 Muḫtaṣaru’d-düvel 323
Muḥammed bin İsḥāḳ 539, 772, 872 Muḥyi’d-dīn-i ‘Arabī 172, 681
Muḥammed bin İsḥāḳ Seyyār 77 Muḥyi’d-dīn-i Ekber (Şeyḫ) 64
Muḥammed bin Ka‘b-ı Ḳurṭubī 852 Muḳarrib Ḥarrīfārān 346
Muḥammed bin Ḳasem 332 Muḳātil 540, 979
Muḥammed bin Mervān 357 Muḳātil (Hz.) 952
Muḥammed bin Mervān bin Ḥakem Muḳtedir (Ḫalīfe) 403
355 Multān 223, 320, 338, 344, 382, 389,
Muḥammed bin Muḥammed-i Ġazzālī 390, 391
160 Mulūḳiye 347
Muḥammed bin ‘Ömer er-Rāzī 79 Mūnāṭūs 657
Muḥammed bin Yūsuf 390 Mūnisü’l-aḥbāb 76
Muḥammed bin Ẕekeriyyā-yı Rāzī Murād Ḫān (III.) 339
225 Murād-ı ẞāliẟ (Sulṭān) 405
Muḥammed Cerīr-i Ṭaberī 560, 886 Mūraḳ 416
Muḥammed el-Ġazzālī 908 Murāt 216
Muḥammed el-Muṣṭafā 68 Mursiye 364, 792
Muḥammed Emīn bin Reşīd 340 Mûsâ 1105, 1106, 1110, 1111, 1112,
Muḥammed Eş‘arī 78 1114, 1115, 1119, 1120, 1121,
Muḥammed Ġazzālī 76 1122, 1123, 1126
Muḥammed Ḥanefiyye 218 Mūsā 130, 131, 132, 151, 280, 287,
Muḥammed Ḥanīfe bin ‘Alī 295 288, 291, 374, 421, 425, 427, 434,
Muḥammed İbn Ḫˇāndşāh 89 435, 436, 444, 464, 487, 591, 593,
Muḥammed Mehdī 1181 595, 649, 650, 651, 723, 724, 725,
Muḥammed Muṣṭafā 145, 284, 314, 726, 727, 738, 1037, 1090, 1096,
427, 435, 436, 437, 446, 463, 487, 1097, 1098, 1099, 1100, 1101,
489, 666, 772, 903, 919, 971, 978, 1102, 1103, 1104, 1105, 1106,
986, 987, 988, 998, 999, 1019, 1107, 1108, 1109, 1110, 1111,
1074, 1100, 1171, 1180, 1183 1113, 1114, 1115, 1116, 1118,
Muḥammed Ṣāliḥ (Şeyḫ) 997 1119, 1120, 1121, 1122, 1123,
Muḥammedī 69, 129, 130, 134, 135, 1124, 1125, 1126, 1127, 1128,
136, 137, 138, 139, 140, 143, 150, 1129, 1130, 1131, 1132, 1133,
1134, 1135, 1136, 1137, 1138, Mu‘tażıd Bi’llāh (Ḫalīfe) 211

1139, 1146, 1169 Mu‘tezile 407, 409
Mūsā (Emīr) 291 Muṭṭalib 996
Mūsā (Hz.) 129, 145, 151, 152, 175, Muvāng 704
237, 287, 288, 316, 357, 397, 406, Muvāzene 507
407, 435, 437, 445, 517, 545, 593, Mūyem 726
630, 649, 723, 724, 726, 727, 766, Muzāḥim 1102
767, 772, 774, 828, 854, 1021, Mużmerāt 75
1097, 1124, 1136, 1138 Mü’minīn 245
Mûsâ (Hz.) 148 Mü’tefikāt 951, 957, 959, 962, 964,
Mūsā ‘aleyhi’s-selām 287, 649, 1090, 965
1096, 1097, 1104, 1105, 1106, Mübenyār 387
1107, 1108, 1109, 1110, 1111, Mücāhid 165, 236, 319, 481, 532,
1112, 1113, 1115, 1116, 1119, 979, 1001
1120, 1122, 1123, 1125, 1126, Mücāhid bin Cebr-i Mekkī 232
1127, 1128, 1129, 1130, 1131, Mücībü’d-da‘avāt 486
1132, 1133, 1134, 1135, 1136, Müctehid 160
1137, 1139, 1148 Müdḥīr 391
Mūsā bin Ḥafṣ (Emīr) 291 Mühimmāt 75
Mūsā [bin] ‘İmrān bin Yaḍher bin Mükerrem bin ‘Azīz 334
Fehāẟ bin Lāvī bin Ya‘ḳūb bin İsḥāḳ Müleyḳā 439
bin İbrāhīm 723 Mümīt 510
Mūsā bin ‘İmrān-ı Kelīm 434 Mün‘im 956
Mūsā bin ‘Īsā 421 Münbe 356
Mūsā bin Naṣīr 650, 651 Münbic 341, 356, 385, 831
Mūsā Kāẓım (İmām) 1037 Münbic-i ‘Atīḳa 356
Mūsā Kelīm 436, 591 Münker ü Nekīr 522
Mūsā Kelīmu’llāh 110, 427, 444, 649, Müntaḫab-ı İḫtiṣārü’l-‘acā’ibi’l-kebīr
727 562
Mūsā Peyġāmber 1128 Müntaḳim-i Büzürgvār 904
Muṣāmere 285 Müntakim-i Cebbār 479
Muṣbaḥ 1041 Müntaḳim-i Ḥaḳīḳī 819
Mūseviyye 766 Müntehā 138
Muṣḥaf-ı Sırr 520 Münye Ebī Ḥuṣayb 338
Muṣliḥi’d-dīn Sa‘dī (Şeyḫ) 1018 Münẕir bin Ümerā’i’l-Ḳays 329
Muṣlihi’d-dīn-i Lārī Tārīḫi 444 Mürsilü’r-riyāḥ 771, 878
Muṣliḥi’d-dīn-i Müneccim 184 Mürsiye 211, 788
Muṣṭafā (Hz. Muhammed) 434, 436, Müsāmere 76, 681
437, 464 Müsāmeretü’l-aḫbār 75
Muṣṭafā (Şehzâde, Sulṭān) 107 Müsebbibü’l-esbāb 894
Muṣṭafā Paşa (Lālā) 275, 353 Müseylā 337
Muṣṭafāvī 126, 544, 1039 Müslim 71, 839, 868, 898
Musul bk. Mevṣil Müslimān 174, 191, 406, 666, 789,
Mūş 340, 364 904, 1104, 1105, 1154, 1162, 1166,
Muşaḳḳar 230 1175
Müslimānān 51 Naḳāreş bin Naḳrāveş 564, 606

Müslimānlar 206, 229, 271, 296, 312, Naḳrāveş 554, 559, 560, 561, 563,
517, 539, 542, 788, 809, 837, 874, 564, 570
1106, 1129, 1141, 1174, 1180 Naḳrāveş bin Mıṣrā’im bin Merkā’īl
Müslimāt 462 bin Devā’īl bin Ġaryāb bin Ādem
Müslimīn 94, 125, 157, 158, 199, 559
200, 255, 286, 289, 367, 390, 402, Naḳşu’l-ḥacer 693
406, 462, 487, 515, 516, 529, 546, Nām 537
667, 788, 885, 890, 892, 901, 905, Nāmile Tīrīretī 375
911, 920, 965, 1037, 1145, 1183 Nāmūṭātīnās 657
Müslümanlar 1118 Nārītse 807
Müslümanlık 563 Nārūn 813, 814
Müste‘ān 306, 884 Nārūn Ḳayṣer 813
Müşterī 96, 138, 143, 306, 396, 452, Nārvās Ḳayṣer 815
665, 1041 Naṣar bin Sām 847
Mütevekkil 324, 330 Naṣārā 72, 157, 163, 206, 245, 377,
Mütevekkiliyye 364 401, 402, 406, 408, 409, 411, 427,
Müzdelife 490 786, 797, 799, 801, 802, 809, 813,
814, 818, 820, 824, 825, 826, 827,
828, 833, 835, 838, 839, 840, 848,
851, 852, 857, 868, 1178, 1179
N Naṣārā-yı Nasṭūriyye 313
Naṣārā-yı Ya‘ḳūbiyye 857
Nābiġa 266 Naṣārī 265, 266, 857
Nābīn Şāmī 730 Nâsır-ı Hüsrev 1016
Nābit 1023 Nāṣır-ı Ḫüsrev (Ḥakīm) 1015
Nāblīs 238 Nāṣıru’d-devle Ebü’l-fevāris Süleymān
Nāblus 238, 338, 377 bin Ḳuṭalmış-ı Selçūḳī 342
Nabṣa 597 Naṣīḥatü’l-mülūk 555
Nabṣar 597, 598, 599, 859 Nāsik 169, 284, 847, 908
Nabṣar bin Fārıḳ 859 Naṣīr-i Ṭūsī 688
Nabṣar bin Ḥām 597 Naṣrānī 400, 401, 402, 868, 1017,
Nabṭlar 855 1018
Nābūt 762, 763 Naṣrāniyye 813
Nābūt Alā bin Ra‘īlī 762 Nasṭūr 801
Nācūbīn 312 Nasṭūrīler 801
Nāfis 1023 Nasṭūriyye 409
Nāget 786 Naşṭūreş 409
Nāhīd 174 Nātel 357
Naḫşeb 365 Nathan 739
Nahşon 1144 Nāverz 357
Naḥtūḳāst 656 Nāvīl 169, 527
Nāḫūr 949 Nāzā 726
Nā’ile 1025 Neberdiye 810
Naḳāreş 563, 564 Nebfa‘ 739
Nebrezt 338 Nehr-i Dicle 207, 216, 324

Nebṭūnī 814 Nehr-i Düceyl 218
Nebuḳadnaṣṣar 752 Nehr-i Ebü’l-Ḫaṭīb 219
Nebuḳadnezar 425 Nehr-i Erzen 216
Nebuzaradan 753, 767 Nehr-i Esved 205, 213, 214, 341
Necāşī 857 Nehr-i Fārs 215
Necd 318, 370, 371, 377 Nehr-i Feyyūm 210
Necef 329, 337, 551, 552 Nehr-i Furāt 215, 333, 750
Neciyy 546 Nehr-i Fuṭrus 211
Neciyy-i Ḫudā 544 Nehr-i Geng 223, 224, 693
Neciyyu’llāh 434, 533, 534, 536, 537, Nehr-i Gür 201
538, 539, 540, 541, 542, 551, 555, Nehr-i Ḫābūr 215
590, 596, 844, 853, 860 Nehr-i Ḥamā 213
Neciyyu’llāh Ḥażret-i Nūḥ 434 Nehr-i Ḥamāt 212
Necrān 314 Nehr-i Hemedān 311
Nede 697 Nehr-i Heraḳle 214
Nedesān 575, 576 Nehr-i Hermās 215
Nedesān bin Hūṣāl 575 Nehr-i Hind 207
Nedūre 615 Nehr-i Hindsind 221
Nedūre bint İtrīb 615 Nehr-i ‘Īsā 215, 217
Nedve 997 Nehr-i İẟīl 225
Nefeḫātü’l-üns 79 Nehr-i İşbiliyye 210, 340
Neftālī 723, 725, 730, 1032 Nehr-i İtil 201, 227, 369, 401, 402,
Nehrāviş 640, 641, 643, 647 863
Nehrevān 338 Nehr-i Ḳandil 219
Nehr-i ‘Afrīn 213 Nehr-i Ḳāṭūl 226
Nehr-i Aḫşīn 380 Nehr-i Kebīr 213
Nehr-i Ahvāz 218, 220 Nehr-i Kūẟā 217
Nehr-i ‘Amūdī 217 Nehr-i Kūfe 206
Nehr-i ‘Āne 225 Nehr-i Kurr 222, 362
Nehr-i Anḳara 214 Nehr-i Ḳuveyḳ 347
Nehr-i Arnaṭ 205, 212, 213 Nehr-i Ma‘ḳıl 219
Nehr-i ‘Āṣī 212, 214, 288, 341 Nehr-i Māsānḳā 216
Nehr-i ‘Avmā 211 Nehr-i Mecnūn 217
Nehr-i ‘Avrec 226 Nehr-i Mekrān 223
Nehr-i A‘ẓam 210 Nehr-i Mihrān 223, 320, 332
Nehr-i Āzerbaycān 225 Nehr-i Mis 221
Nehr-i Baġrā 213 Nehr-i Moḳān 220
Nehr-i Belḫ 222, 384 Nehr-i Mürsiye 211
Nehr-i Belīḫ 215 Nehr-i Nāṭūl 218
Nehr-i Bersūg 224 Nehr-i Nāṭūl-i A‘lā 217
Nehr-i Ceyḥān 214 Nehr-i Nīl 208, 209, 217, 237, 319,
Nehr-i Ceyḥūn 222, 664 337, 560, 563, 571, 572, 573, 575,
Nehr-i Cürcān 222 595, 598, 621, 622, 632, 637, 644,
Nehr-i Deyr 218, 219 645, 662
Nehr-i Özü 226 Nehrü’l-Furāt 214

Nehr-i Res 221, 222 Nehrü’l-Kūẟā 217
Nehr-i Revān 218 Nehrü’l-Kurr 222
Nehr-i Rūmiyye 211 Nehrü’l-Lān 226
Nehr-i Sācūr 352 Nehrü’l-melik 217, 338
Nehr-i Ṣarṣar 217, 338 Nehrü’l-mer’ 218
Nehr-i Sekān 221 Nehrü’l-Ubulle 219
Nehr-i ẞelc 304 Nehrü’l-Ürdün 212
Nehr-i ẞerẟār 215, 216 Nehrü’l-Yemen 226
Nehr-i ẞerẟās 215 Nehrü’l-Yermūk 212
Nehr-i Seyḥān 214 Nehrü’r-Rās 294
Nehr-i Seyḥūn 223 Nehrü’r-Res 221
Nehr-i Ṣıḳlāb 226 Nehrü’z-ẕeheb 225
Nehr-i ẞıḳşīrīn 219, 220 Nek Ven 689
Nehr-i Sicilmāse 210 Neḳās 654
Nehr-i Sidre 220 Neḳḳās 655
Nehr-i Siyārūz 221 Nemīrād 503
Nehr-i Sūr 217 Nemrūd 323, 425, 628, 787, 920,
Nehr-i Sūs 211 921, 922, 923, 924, 925, 926, 927,
Nehr-i Sūs-i Aḳṣā 210 928, 932, 933, 935, 936, 937, 938,
Nehr-i Şāş 207, 223 940, 941, 942, 943, 944, 945, 946,
Nehr-i Şenbel 211 947, 948, 949, 1021
Nehr-i Şerī‘at 205, 212 Nemrūd bin Ken‘ān bin Gūş bin İrem
Nehr-i Şīrīn 220 bin Ḥām bin Nūḥ 920
Nehr-i Şümeysāṭ 215 Nemrūd-ı İbrāhīm el-Ḫalīl 628
Nehr-i Ṭāb 220 Nepheg 739
Nehr-i Ṭaberiyye 212 Nerese-i Kāhine 559, 570, 619
Nehr-i Tān 227 Neriglissar 783
Nehr-i Telviye 210 Nesā 346, 357, 417
Nehr-i Ṭu‘ām 221 Nesā’ī 77
Nehr-i Ṭuna 200, 226, 369 Nesāmāmelṭīḳūs 656
Nehr-i Tüster 220 Nesef 365, 420
Nehr-i Ubulle 219, 319, 330, 362 Neser 518, 527, 536
Nehr-i Ürdün 204, 212, 727, 728 Neser Ya‘ūḳ 518
Nehr-i Vān 218 Nesīme 1036
Nehr-i Vāsıṭ 206 Nesnās 848
Nehr-i Yehūdī 219 Nesṭānūs 829
Nehr-i Yūsuf 325 Nester 220
Nehr-i Yüsr 285 Nesūra 537
Nehr-i Zayenderūd 221 Neşvā 365
Nehriyye 227 Neṭūnyānūs 814
Nehrü’l-‘Amūd 224 Nev‘āl 732
Nehrü’l-‘Avrec 226 Nevāşī bin Ādem 578
Nehrü’l-Elvāḥ 224 Nevāyī 84
Nehrü’l-Emīr 219 Nevbahār 357
Nevbend Ḫān 338 443, 487, 515, 517, 533, 534, 536,
Nevevī (İmām) 400, 1180 537, 538, 539, 540, 541, 542, 543,
Nevfel 996 544, 545, 546, 547, 548, 549, 550,
Nevḥīre 842 551, 552, 553, 554, 555, 558, 559,
Nevṣara 789 573, 589, 590, 595, 596, 597, 650,
Nezādistān 675 664, 843, 844, 846, 847, 849, 850,
Nigde 362 852, 853, 855, 859, 860, 861, 864,
Nīgū 697 888, 1057, 1095, 1132, 1173, 1174,
Nihāvend 304, 349, 357, 552 1184
Nikolāus 806, 808, 810 Nuh (Hz.) 542, 545, 575
Nikolaus (I.) 806 Nūḥ (Hz.) 535, 549, 846
Nikolaus (III.) 810 Nūḥ Nebī 535, 537, 539, 541, 553,
Niksār 362 589
Nîl 1098 Nūḥ Necī 357, 397, 435, 436, 437,
Nīl 62, 203, 208, 217, 302, 316, 322, 513, 533, 539, 546, 547, 550, 598,
331, 338, 372, 373, 378, 561, 564, 631, 844, 845, 872
594, 599, 615, 621, 626, 637, 638, Nūḥ Neciyyu’llāh 325, 869
846, 849, 857, 1072, 1088, 1100, Nūḥ Peyġāmber 534, 536
1101, 1102, 1104, 1117 Nūḥā’il 1097
Nīl-i ‘Āne 202 Nuḥās 367, 642
Nīl-i Maḳdeşu 202 Nūḳān 357
Nīl-i Mıṣr 182, 193, 202, 204, 208, Nūla bin Mīnākīl 654
210, 223, 269, 285, 307, 311, 372, Nu‘mān 726
377, 561, 571, 580, 816, 854 Nu‘mān bin Münẕir 329, 330
Nīnevā 1140, 1142, 1143 Nu‘māniyye 338
Nīsābūr 358 Nu‘mānu’s-seḥāb 466
Nīşābūr 238, 333, 341, 346, 352, Nūreẕ 850
358, 381, 394, 417, 826, 834 Nūru’d-dīn Maḥmūd bin Zengī 353
Nişānek (Beyżā Şehri) 327 Nūru’d-dīn-i Şehīd 345, 348
Nizâmî-i Gencevî 564 Nuṣaybīn 215, 357, 816
Niẓāmü’t-tevārīḫ 78, 517, 555 Nūsīdūn 576, 577, 578
Noġah 740 Nūsīdūn bin Nedesān 576
Noḳay Azaruḳ Cuci 794 Nūşā bin Amūn bin Menīşā 654
Norobge 791 Nūşenḳar 695
Nū Zūn 716 Nūşī Ḫūn 698
Nūbe 208, 210, 286, 312, 372, 547, Nūşirevān-ı ‘Ādil 673, 830
620, 624, 627, 639, 653, 847, 854, Nūştekin Dānişmend 364
857 Nūtriyūs 838
Nūbe bin Ḥām bin Nūḥ 377 Nüceyb 1097
Nūbe bin Ḳarṭīn bin Nabṣar bin Ḥām Nüceyb bint Uşmū’il bin Keyān bin
857 Yaġşān bin İbrāhīm 1097
Nūbe-i ẞāniyye 857 Nüceyr bin Seknem 893
Nūbiyy 582 Nüheyl 874
Nūḥ 145, 170, 171, 172, 188, 289, Nüheyl bin Ḫalīl 874
373, 399, 413, 414, 426, 435, 436, Nümeryānūs 824
Nüzhetü’l-ḳulūb 257, 552 Ö

Nüzhetü’l-müştāḳ 183, 186, 401
Nüzhetü’l-müştāḳ fī İḥtirāḳi’l-āfāḳ 183, Ögetay Ḳaan 717
186 Ögüday Niyāşās 714
Ögüday Nūcaḳ 716
Öḳlidus 786
Ömer (Hâşim) 997
O
Ömer (Hz.) 106, 219, 326, 335, 342,
417, 426, 596, 599, 836
O Ḳāş 678
Ömer bin ‘Abdü’l-‘Azīz 417
Obad 1144
Ömer bin Ḫaṭṭāb 324, 979
Obendfalīs 408
Ömer Ḫayyām 114
Ōcāniyūs 809
Ömer-i Fārūḳ 464
Ōciyūs 806
Ömeriyye 426
Oçīn 722
Odrā 755
Ofān 725
Oġuz 69 P
Oḳātyūs 656
Omīros 407 Paris 285, 395
Omrī 758 Pārisī 85
Ong Ḫān 689 Paschalis (I.) 806
Onoriyūs 804, 808, 809 Paulus Orosius 630
Orişalim 727, 756, 766, 807, 813, Peç 395
814 Pelagius 803
Ormizad 802 Peleng Vāng 706
Orsin 810 Pencrā 726
Ōsebūs 799 Peng Vāng 706
Oẟmān (Halife) 464 Perets 1144
Oẟmān (Hz.) 147, 596 Perīşāng Ḫūy Şen Day 712
Oẟmān bin ‘Affān (Hz.) 143 Pers 147
Oẟmāniyyān 339 Perverdgār 46, 84, 153, 512, 718,
Oẟmāniyye 405, 423 817, 843, 927, 929, 933, 983
Oṭheraṭīs 610 Perverdgār-ı Celīl 978
Oṭṭū 807 Pervīn 511
Ovāng Muvāng 711 Pervīz 289, 660
Ovgū 838 Pervīz (Kisrā) 660
Ovṭū 838 Pesenc 417
Ovṭū Ḳayṣer 840 Petrus 796
Ovṭū-yı ẞāliẟ 838 Peygamber Efendimiz 1143
Ovṭū-yı ẞānī 838 Peyġāmber Ḥażretleri 1075
Ozmīlaḫ 747 Peygamber (Hz.) 46, 47
Pīġū 865
Pīle Vāng 707
Piramitler 373 Rabb-i Cemīl 939

Pīrūze Kūh 326 Rabb-i ‘İzzet 150, 151, 160, 164, 445,
Pīşdādiyān 560 449, 455, 529, 728, 729, 735, 757,
Pius (I.) 797 781, 894, 915, 942, 981, 985, 991,
Piyāle Paşa 328 1014, 1093, 1110, 1124, 1176
Poloya 199 Rabb-i Kerīm 941
Pontianus 798 Rabbü’l-‘ālemīn 780, 916, 962
Pontius Pilatus 812 Rabbü’l-erbāb 80, 626, 779, 905
Poṭifar 1065, 1075 Rādūs 813
Pūr-i Zāl 573 Rafaża 119
Pūş 837 Rāfiḳa 390
Pūşenc 345 Raġnā 312
Pūşeng 345 Raġūm 887
Pūzcān 345 Raġża 940, 941
Rāḫ 542
Rāḫāb Zāyine 727
Raḥac 331
R Raḥbe 215, 349, 370, 385
Raḥc 221
Ra‘bān 341 Rāḫīl 724, 1031, 1032, 1033, 1035,
Rabb 56, 130, 142, 146, 150, 151, 1043, 1044, 1082
164, 170, 172, 232, 234, 282, 455, Raḥīm 511
460, 462, 463, 468, 477, 478, 481, Raḥīme 1091, 1092, 1093
483, 485, 495, 497, 498, 507, 508, Rahman 1166
510, 511, 514, 531, 535, 542, 544, Raḥmān 150, 373, 482, 511, 899,
592, 596, 597, 626, 749, 757, 761, 1029
769, 846, 855, 869, 871, 905, 915, Rāhūn 391
927, 930, 931, 938, 944, 948, 960, Rāki‘ 160
962, 963, 964, 969, 970, 971, 977, Raḳīm 296
978, 986, 987, 1007, 1008, 1010, Raḳḳa 215, 350, 385
1012, 1013, 1014, 1019, 1066, Raḳḳāde 331
1067, 1070, 1076, 1088, 1089, Raḳūda 598
1093, 1096, 1097, 1099, 1106, Ram 1144
1110, 1112, 1113, 1114, 1115, Rāmhürmüz 331
1117, 1122, 1123, 1126, 1127, Ranc 221, 421
1133, 1141, 1142, 1146, 1149, Rānik 296
1158, 1159, 1164, 1165, 1166, Rāvendān 213
1167, 1168, 1175 Raveş 726
Rabbānī 63, 165, 500, 769, 984, Ravża 482
1160, 1168 Ravżatu’s-ṣafā 75, 78, 89, 430, 524,
Rabbāniyye 407 526, 545, 550, 551, 552, 555, 768,
Rabbenā 462, 463, 964, 969, 985 783, 855, 859, 861, 882, 902, 915,
Rabb-i Celīl 441, 531, 938, 960, 964, 930, 939, 965, 977, 1012, 1025,
965, 976, 986, 987, 988, 1013, 1037, 1044, 1049, 1053
1025 Ravżatü’l-aḥbāb 1014
Ravżatü’l-müttaḳīn 77, 129, 148, 151, Resten 350

154, 159, 448, 500 Re’su‘ayn 349
Ravżatü’l-üns 79 Resûl 1009
Ravżatü’ş-şühedā 78 Resūl 46, 71, 72, 98, 100, 135, 163,
Ravżü’l-aḫyār 76 168, 174, 234, 236, 286, 422, 425,
Ravżü’l-menāẓır 395, 396 553, 844, 1004
Ravżü’l-menāẓır fī ‘İlmi’l-evā’il ve’l- Resūl-i Ekrem 318, 903, 980, 1075
Evāḫir 75 Resūl-i Ḥabīb 92
Rāy 351 Resūl-i Ḳureyşī 377
Rāzıḳ 705, 760, 843, 850, 921, 930, Resūlu’llāh 71, 169, 170, 172, 194,
934, 947, 949 208, 234, 235, 265, 279, 292, 297,
Rāzıḳu’l-mufaḍḍal 222 317, 326, 811, 980, 999, 1003,
Rebbe 337 1058, 1180, 1181, 1183
Rebī‘ bin Efkel el-‘Anzī 357 Resûlullâh 1180
Rebī‘ bin Enes 471 Re’sü’l-‘ayn 286, 831
Rebī‘a 385, 400, 848, 994 Reşen Ḫū Ḫūy 708
Rebī‘a bin Ḥarām 994 Reşīd 203, 210, 331, 340, 372, 623
Rebī‘a bin Nizār bin Me‘ad bin Reşīd-i Ṭabīb (Ḫˇāce) 78
‘Adnānī 385 Reşīdü’d-dīn-i Vezīr Kitābı (Ḫˇāce) 665
Rebī‘u’l-ebrār 75 Reşīdü’d-dīn-i Ḫıṭāyī (Vezīr Ḫˇāce)
Rebī‘ü’l-ebrār 158 688
Recaḥ 416 Revāḥ 1091
Reccān 401 Revāḫus 842
Recī‘am bin Süleymān bin Dāvūd Revān 218, 349, 419
1158 Rey 290, 291, 295, 340, 344, 350,
Redām 1023 351, 357, 380, 382, 383, 416, 418
Ref‘ā 154 Rey Kaṭalonya 788
Refaḥ 371, 372, 374, 377 Reyde 392
Refeḳā 1026, 1027 Reyūn 1032
Refī‘ 154 Reyyān 641, 642
Refī‘u’d-derecāt 522 Reyyān (Velīd oġlı) 1077
Refrā’īl 154 Reyyān bin Velīd 630, 640, 1065,
Rehoboam 743, 755 1089, 1097
Rekīne 800 Rezā’il 519
Remel 848 Rezzāḳ 93, 615, 863, 956
Remle 211, 331, 377, 733, 768, 870, Rıḍvān 160, 475, 476, 483, 523, 524,
906, 952, 955, 1091 939
Remle-i Filisṭīn 211 Rīçāl 795
Remmiyān 419 Rīḥā 331
Renc 392 Rīḳā 154
Res 392 Riyāż-ı Güzīn 129
Re’s 213 Riyāżü’n-naḍret 75
Re’s-i Evẟān 285 Riyāżü’ṣ-ṣāliḥīn 76
Resmūsen 627 Rodos 350
Ress 222 Romalı 778
Romānūs 807 788, 796, 797, 798, 799, 800, 801,

Romulus 787, 788, 811 802, 803, 804, 805, 806, 807, 808,
Rosārīş 746 809, 813, 824, 830, 840
Roşāfī 746 Rūmiyye-i Kübrā 366, 395, 412, 787,
Rūbīl 723, 724, 1032, 1043, 1083 788, 796, 798, 799, 802, 811
Rūdbār 350 Rūmiyye-i Ṣuġrā 394, 811
Rūderāk 730 Rumlar 348
Ruhā 214, 342, 347, 350, 820, 825, Rūmle 389
949 Rūs 182, 227, 301, 369, 401, 404,
Rūḥā bin Selsā’īl bin Cānn 157 787, 860, 861, 865
Ruhbāniyye 215 Rūs bin Yāfeẟ 864
Rūḥ-ı Ḳuds 62 Ruṣāfe 421
Rūḥ-ı Ḳudsī 83 Rustāḳ 417
Rūḥu’l-ḳuds 437 Rustāḳu’ẓ-ẓıṭ 331
Rūḥu’llāh 427, 437 Rūsyā 401
Ruḳūde 641 Rūt 418
Rūm 62, 70, 71, 72, 91, 99, 100, 105, Ruveyḥān 221
106, 107, 110, 111, 129, 176, 177, Rūyān 350
183, 200, 213, 214, 216, 225, 226, Rüseys 213
230, 241, 266, 274, 275, 277, 296, Rüstem 235
305, 326, 332, 340, 341, 342, 343,
347, 350, 352, 353, 354, 355, 358,
359, 360, 362, 363, 364, 365, 366,
367, 379, 393, 395, 400, 401, 402, S
403, 405, 406, 409, 410, 421, 423,
547, 659, 660, 663, 664, 670, 675, Ṣā 600, 601, 603, 615, 619, 622, 647,
781, 786, 787, 790, 793, 794, 799, 650, 651
804, 806, 811, 812, 813, 814, 820, Ṣā bin Īsād 622, 650
825, 827, 829, 830, 831, 833, 834, Ṣā bin Ḳıfṭīm 619
847, 849, 851, 852, 860, 868, 907, Ṣā bin Tedāres 648
918, 997, 1029, 1036,1178 Ṣā bin Uşmūn 612
Rūm bin Esved 849 Ṣa‘b (İskender-i Rumi) 909
Rūm bin Esved bin Sām 851 Ṣa‘b bin Cābir 909
Rūm bin ‘Īṣū bin İsḥāḳ 400 Ṣa‘b bin Cābir-i Ḥimyerī 908
Rūmānyā 794 Ṣa‘b bin Merā’il bin Ḥāriẟ er-Re’īs bin
Rūme 809 Cemāl Ẕī Şād bin ‘Ād Ẕī Menḥ bin
Rūmī 341, 342, 347, 348, 367, 658, ‘Āmir el-Milṭāṭ bin Seksek bin Vā’il
796, 805, 841 bin ‘Umeyr bin Sebā bin Saḥb bin
Rūmīler 351, 425, 660, 1158 Ya‘rub bin Ḳaḥṭān bin Hūd 908
Rūmili 176, 226, 375, 393, 408 Ṣāb bin İdrīs 557
Rūmīṭālis 796 Sābāṭ 361
Rūmiyān 70, 110, 364, 367, 395, Ṣabāyī bin İdrīs 396
663, 823, 1036 Ṣa‘be 957, 962
Rūmiyye 183, 186, 193, 199, 200, Ṣābī 532
211, 269, 342, 355, 366, 410, 787, Ṣābi’īn 395, 396, 397
Sābine 1146 Ṣaḥīḥayn-i Müslim ü Buḫārī 77

Sābine bint Sābe‘ 1149 Sāḥil-i ‘Akkā 334
Sabinianus 804 Ṣahnāca 327
Ṣābir 1093 Ṣaḥrā-yı ‘Arab 609
ẞābit bin Ḳurra 429 Ṣaḥre 326
Ṣābiyān 516, 532 Ṣaḥretu’llāh 326
Ṣabūr 534 Ṣahyūn 325
Sācid 160 Ṣā’ibe 401
Ṣa‘d 307, 308 Ṣā’ibīn 867
Ṣadaḳiyā 723 Sa‘īd 848, 875, 876
Ṣa‘de 286, 957 Ṣa‘īd 148, 306, 315, 316, 319, 335,
Sa‘dī 1018 338, 576, 610, 635, 648, 857
Sa‘dī (Şeyḫ) 89, 528 Sā’id bin Cerzevīl 266
Sa‘dī (Şīrāzī) 332 Sa‘īd bin Cübeyr 979
Sa‘dî-i Şirâzî 542, 1017 Sa‘īd bin el-Müseyyeb 979
Ṣadīḳa 772, 773 Sa‘īd bin Müseyyeb 480
Ṣadru’d-dīn-i Ḳonevī (Şeyḫ) 363 Ṣā‘id Nā’il 154
Ṣadūḳ 898 Ṣa‘īd-i A‘lā 315, 325, 562, 611, 635
Ṣafā 236, 302, 490, 971 Ṣa‘īd-i Ednā 330, 611
Ṣafā Ṭaġı 302, 971 Ṣa‘īd-i Evsaṭ 315, 322, 338
Ṣafāḳus 198, 333 Ṣa‘īd-i Mıṣr 286, 302, 373
Ṣafed 288 Ṣā‘iḳ bin Nā‘iḳ bin Mārdīn bin Cānn
Ṣafet 333, 334 438
Ṣaffāniyān 419 Ṣā’in 867
Ṣaffāriyān 352 Sa‘īr 163
Safiniyākūs 804 Ṣaḳa‘ 403
Ṣafiyy (Şeyḫ) 340 Ṣaḳālibe 180, 201, 370, 384, 385,
Ṣafiyy-i Büzürgvār 511 401, 403, 547, 815, 847, 860, 865,
Ṣafiyy-i Ceddü’l-beşer 443 868
Ṣafiyy-i Ekrem 505 Ṣaḳālibī 280
Ṣafiyy-i Ḫudā 482 Sāḳān bin Maḥrori‘yā 750
Ṣafiyyu’llāh 145, 442, 443, 463, 464, Saḳar 163
466, 474, 480, 487, 489, 491, 501, Ṣaḳçı 200, 369
504, 505, 506, 507, 508, 510, 512, Sākit 534
513 Ṣaḳleb 302, 384, 815
Ṣafiyyu’llāh Ādem 67, 442, 468 Saḳsīn 402
Ṣafūrā 1107, 1108, 1109 Saḳvīl 847, 848
Ṣaġāniyān 362 Ṣalāḥa’d-dīn (Eyyūbī) 343
Ṣaġardūs 542 Ṣalāḥa’d-dīn (Melik) 148
ẞaġr 308 Ṣalāḥa’d-dīn Yūsuf (Eyyūbī) 341
Ṣaḥam bin İrem 415 Ṣalāḥa’d-dīn-i Eyyūbī 334
Ṣaḫarī 223 Ṣalāḥiyyūn 310
Sahbân 122 Sālārḳū 676
Ṣaḥīḥ 1180 ẞa‘lebī 76, 979, 1038
Ṣaḥīḥayn-ı Şeyḫayn 1002 Ṣalet 333
Ṣalġāt 369 Ṣamūd 870

Sālif 896, 898 Sān 861
Sâlih 891 Ṣan‘ā 299, 300, 310, 311, 313, 391,
Ṣāliḥ 436, 869, 886, 889, 890, 891, 394
892, 893, 894, 895, 897, 898, 900, Ṣan‘a Ṭaġı 1025
901, 902, 903, 905, 906, 910, 1095 Ṣan‘ā-yı Yemen 342
Ṣāliḥ (Hz.) 888, 889, 890, 891, 892, Ṣandaḳ 951
896, 897, 898, 900, 901, 902, 904, Ṣandūḳ-ı Elvāḥ 725
905, 906, 907 Ṣandūḳu’ş-şehāde 728
Ṣāliḥ ‘aleyhi’s-selām 487, 888, 889, Sāng Vāng 706
890, 897, 901, 903, 904, 905 Sanherib 770
Sâlih bin Melekân 884 Ṣāni‘ 152, 153, 453, 463, 507, 525,
Ṣāliḥ Nebī 892, 904 600, 621, 843, 871, 931, 948
Ṣāliḥ Peyġamber 603 Ṣāni‘-i Celīl 911
Ṣāliḥu’n-Nebī 885, 903 Sanīne 802
Sālim 361 Sarādinya 273, 274
ẞāliẟ-i Ūriyā 519 Saraḳusṭa 361
Salmon 1144 Ṣarāy 369
Ṣalṣā’īl 154 Ṣardānī 350
Salsāṭīnūs 801 Sardānye 350, 802
Sālūs 350 Sardinya 350
Sām 316, 325, 371, 413, 534, 537, Sāre 630, 949, 950, 951, 952, 954,
539, 547, 549, 550, 845, 846, 847, 966, 967, 968, 974, 976, 977, 1009,
849, 850, 852, 853, 854, 855, 886, 1010, 1011, 1012, 1020, 1040
889, 907, 1173 Sāre bint Hārān 949, 975
Sām (Nūḥ oġlı) 1174 Sāre bint Nāḫūr 949
Sām bin Nūḥ 325, 371, 539, 848, Ṣarḫad 333, 371
870, 886, 907, 950, 1065 Sāriye 350
Sām Şī Zen 708 Ṣarṣar 217, 333
Ṣamad 870 Ṣarūḥ 1041
Samarya 758, 759, 763, 765, 766 Ṣarukirmān 200, 226, 369, 384
Ṣamediyyet 441 Saṭīf 332
Ṣāmeġān 420 Sāve 289, 290, 351
Sāmīn 67 Ṣāvef 951
Sāmirā 313 Sāverdiyye 401
Sāmire 407, 758, 766 Ṣavfer bin ‘Īṣū bin Ya‘ḳūb 408
Sâmirî 1124 Ṣavmā 354
Sāmirī 287, 1120, 1121, 1122, 1123, Sāyāḳūrā 656
1124, 1137 Ṣaydā 199, 333, 340
Ṣamṣām 595 Ṣaydāyaḳīn 758
Samsam bin Avc bin Unuk bin Âd bin Ṣaydūn-ı Sāḥir 254
Âdem 594 Ṣaymūr 389
Samsāṭ 385 Ṣayūrḳīn 730
Samsūn 200, 366, 367 Ṣayyār 401
Sāmşī Zen 708 Sāz 221
ẞe‘ālibī 77 Selmās 206, 289, 350, 786

Sebā 312, 392, 393, 1153 Selmen Ebşer 765
Sebā bin Neşḥat 312 Selsebīl 163
Sebbūriye 813 Selūḳıyye 661
Sebe 1153 Selvetü’l-aḥzān 468
Sebelān 297, 340 ẞemān (Medresesi) 111
Sebīlü’l-hüdā ve’r-Reşād 997 ẞemāndūs 656
Sebkālis 806 Semender 402
Sebte 198, 280, 285, 351, 375 Semerīn 356, 758
Sebū’īl bin Nāḫūr 949 Semerḳand 359, 361, 362, 363, 664,
Sebūn 558, 570 918, 1172
Sedd-i İskender 282, 669, 915, 916 Semerḳand Ṣoġdı 362
Sedd-i Ye’cūc 907, 918 Semerḳandgār 351
Sedd-i Ye’cūc ü Me’cūc 182 Semḥā’īl 154
Sedūm 952, 957 Semḥār bin ‘Ayāẟ 730
Seferisūs 804 Semhūdī 75
Seffāh 322 Semmūre 274, 366
Sehm 999 Semrīn 661
Sekit 534 Semûd 329
Seksoniye 807, 840 ẞemūd 415, 505, 603, 848, 849, 885,
Selā 331 886, 888, 889, 890, 892, 895, 896,
Sela‘ 726 897, 898, 899, 900, 901, 902, 903,
Selāhī 244 905, 906
Selām (Tercemān) 918 ẞemūd bin ‘Ābir 415
Selām-ı Tercemān 281, 915, 918 Semyeg 690
Selānīk 333 Sen Ḳū Day 713
Selciyye 212 Senāsene 401
Selçuḳīler 364 Senbīl 332
Selemye 350, 371 Senc 417
Selenyūs 799 Sencārīb 770, 772, 773, 783
Selesṭīnūs 809, 810, 840 Sencel 238
Selfenderūs 824 Sencer bin Melikşāh (Sulṭān) 358
Selhūt bin Belāhut 440 Sendān 719
Selīḳūn 829 Sendelis 498
Selīm (I., Sulṭān) 147 Sengādīb 312
Selīm Ḫān (I., Sulṭān ) 111, 342 Senḥaribo 746, 747
Selīm Ḫān (I.) 404 ẞeniyye 319, 1091
Selīm Ḫān (II.) 107, 339 Senşen 707
Selīm Ḫān bin Bāyezīd Ḫān 404, 663 Sentere 613
Selīm Ḫān bin Sultan Süleymān Ḫān Ser Ven 689
353 Seraḫs 350, 417
Selīm Ḫān-ı Rūmī (I.) 422 Serāy 227
Selīm Ḫān-ı ẞānī (Sulṭān) 275 Serāyāyī Vaṣlināso 754
Selmān (Ḫˇāce) 89 Serāy-ı ‘Āmire 368
Selmān-ı Fārisī 331 Serde 203
Sereb 859 Shephatiah 740

Serendīb 248, 306, 312, 627 Shobab 739
Serendīb Cezīresi 489 Ṣıddīḳ 1040, 1042, 1043, 1044, 1049
Sergiyūs 805, 806, 807, 808 Ṣıddīḳ (Hz.) 296, 1037, 1039, 1040,
Serīr Kend 690 1042, 1043, 1048, 1049
Serīre 313 Ṣıddīḳ-ı Ekber 292
Serīrü’l-lān 361 Ṣıdḳiya 753
Sermīn 288, 351 Ṣıdḳiyā 753, 767, 768
ẞerẟār 215 Ṣıfatü’s-ṣafve 76
Sersās 1178 Ṣıġırcıḳ Ṣuyı 229
Sersone 796 Ṣıhyevn 352
Sersṭuḳridūs 807 Ṣıḳıllibe 805
Servān 332 Ṣıḳılliye 198, 274, 302, 352, 788,
Servenc 810 795, 805, 811, 841
Servendgār 351 Ṣıḳılliye Cezīresi 788, 810
Server-i Enbiyā 1058, 1075, 1101, Ṣıḳlā 865
1102, 1142, 1180, 1181, 1182, Ṣıḳlāb 226, 861, 865
1183 Ṣıḳlāb bin Yāfeẟ 865
Servistān 331 Ṣıḳlāb bin Yāfeẟ bin Nūḥ 384
Servsān 332 ẞıḳşīrīn 219
Seryān 746 Ṣınf 198
Seṭikṭūs 808 Sırf 106, 226
Sevā‘ 527, 536 Sırr-ı Meknūn 161, 519, 520
Sevād-ı ‘Irāḳ 217 Sırru’l-‘ālemīn 76, 826, 908
Sevākin 195, 313, 720 Sī Vāng 707
Sevākin-i Ṣaġīr 313 Sībīz 332
Severinus 804 Siccīn 155
Severmānus 823 Sicilmāse 316, 375, 856, 859
Severyānūs 815, 816 Sicistān 207, 221, 307, 324, 328, 329,
Severyānūs Ḳayṣer 816 330, 331, 332, 341, 344, 380, 381,
ẞeyāmār 726 382, 383, 389, 390, 416
Seyf bin Zūyezen 311 Sicistān Ti‘ār 207
Seyfü’d-devle 329, 347, 357 Sidre 138
Seyfü’d-dīn Ḳalāvan (Sulṭān) 342 Sidretü’l-müntehā 477, 1048
Seyfü’l-baḥr 193, 332 Ṣīġūn 725
Seyḥūn 62, 340, 344, 362, 638, 849 Si‘irt 351
Seyḫūn 361, 363 Siksṭūs 799
Seyl‘arem 392 ẞīḳūşīrin 219
Seyserā 730 Sīlā 313
Seyyāle 318 Silferiyūs 803
Seyyid-i Kevneyn 1010 Silisdrūs 800
Seyyidü’l-kevneyn 137 Silkü’z-zevāhir 146
Seyyidü’l-mürselīn 1001 Silkü’z-zevāhir fī ‘İlmi’l-evā’il ve’l-
Sezāvārāt Sih 692, 693 Evāḫir 142
Shammua 740 Silstūs 801
Silverius 803 Sīrcān 332, 381

Silvester (II.) 807 Sīrdā 726
Silvester (III.) 808 Sīretü İbn Hişām 951, 1023
Silviṭrūs 807, 808 Siricius 801
Sim‘ān-ı Kāhin 661 Sirinūs 805
Simāk-ı Rāmiḥ 1041 Sīrnūs 800
Sīmekus 802 Sirrīn 312
Ṣīmġa-i Kāhin 895 Sīrseb‘ 760
Simliḥiyūs 802 Sīrṭiniyūs 801
Simmār 73 Sīs 214, 351, 371, 401, 787
Simnān 351, 482 Sisinnius 805
Simplicius 802 Sīstān 176, 307, 308
Sī-murġ 1155 Sisṭūs 797
Sin 385, 495 Sīsūnācūsīs 656
Ṣīn 182, 188, 189, 190, 192, 196, Siṭās 829
242, 244, 248, 298, 299, 301, 302, Sixtus (I.) 797
311, 313, 314, 319, 330, 331, 361, Sixtus (II.) 799
362, 386, 387, 389, 391, 627, 847, Sixtus (III.) 801
867 Sivas 362, 394
Ṣīn bin Yāfeẟ bin Nūḥ 386 Sīvebeyh-i Naḥvī 322
Sīnā 287, 1109, 1110 Siyāhkūh 201, 289, 367
Sinān 1041 Siyārūz Nehri 221
Sinān bin ‘Ulvān 950 Siyornūs 787
Sincān 351 Sizse Semūn 558
Sincār 215, 308, 345, 351 Sḳoṭlānd 790
Sincistān 221, 307, 324, 329, 330 Ṣoġd 362, 419, 420, 851, 1172
Sind 87, 176, 221, 223, 257, 315, Ṣoġd-ı Semerḳand 330, 359
316, 320, 323, 325, 332, 336, 338, Sogḥū 362
354, 381, 382, 387, 390, 391, 421, Soḫūm 200, 366, 367
547, 719, 847, 854, 858, 861 Soḳrāṭ 786
Sind bin Ḥām bin Nūḥ 390 Ṣolḥāt 384
Sindābūr 313 Soloḳos 347
Sindān 313 Somyāṭ 351
Sindrūsa 272 Sonyā 791
Sīng Sīng 688 Soterius 797
Singapur 313 Sotūrnūs 787
Sinimmār 73, 123 Soṭūrūs 804
Sīnīz 193 Stephanus 805
Sinmār 431 Stephanus (IV.) 806
Sinn 351 Subayṭıla 332
Sinob 200, 214, 366 Sūbe 857
Ṣīnü’s-ṣīn 387 Sūcīg Şāng 712, 713
Sipāhān 322 Sūcūding Cū 675
Sīrā 809 Sūd 848
Sīrāf 193, 332, 380 Sūd Sū 716, 717
Ṣudaḳ 384 Sūreyd 580, 581, 590

Sūdān 182, 195, 286, 310, 313, 314, Sūreyd bin Şehlūḳ 580
331, 334, 372, 374, 547, 564, 627, Ṣūrī Şedāy 724
719, 854, 855, 856, 857, 860 Ṣūrī’īl 724
Sūdān bin Ken‘ān 857, 858 Sūriyā 347
Ṣudeyy 870 Ṣūriyā 736
Sufāle 312 Surmārī 340
Sufāle-i Zenc 312 Surre bint Muḍāḍ bin ‘Amr 1022
ẞuġūr 288 Surre bint Muḍāḍ-ı Cürhümī 1023
Ṣuḥār 849 Surt 332
Suḥayb-ı Kāhin 558 Surūc 351
Ṣuḥuf-ı Ādem 555, 592, 953 Sūs 198, 210, 316, 332, 375, 378,
Ṣuḥuf-ı İbrāhīm 645, 1019, 1025, 515, 518, 920, 1014
1092 Sūs bin Sām bin Nūḥ 316
Ṣuḥuf-ı İdrīs 953 Sūs İbn Sām bin Nūḥ 332
Ṣuḥuf-ı Şīt 555, 953 Ṣūṣar 724
Ṣuḥuf-ı Şīt bin Ādem 395 Sūser 797
Sūḳ-ı Ahvāz 323 Sūs-i Aḳṣā 316, 317, 859
Sūḳ-ı ẞemānīn 547, 854, 859 Sūs-i Ednā 317
Suḳṭara 351 Sūs-i Ekber 184
Sūḳu’l-erba‘ā 332 Sūṭīyā 661
Suḳuṭrā 265, 266, 313 Ṣuvātenī bin Ādem 578
Ṣulaḳ 369 Ṣuverü’l-eḳālīm 175, 176, 370, 372,
Ṣulḥ 308 374, 375, 378, 379, 381, 382, 384,
Ṣulı 218 390, 393
Sulṭān-ı Enbiyā 235, 978, 1019 Sübḥān 747
Sulṭān-ı Kevneyn 595 Sübḥānī 758
Sulṭāniyye 335, 361 Sübkī 1182
Sulṭānü’l-enbiyā 1058 Süddī 913, 979
Sūmā 438 Süddī (İmām) 869, 920
Sūmānās 656 Sühā 620, 1059
Sumeyda‘ bin ‘Āṣ 973 Süheyl 175, 267, 847, 1041
Sumeyda‘ bin Hūş 973 Süheylī 951
Sūmīn Gey 697 Sühreverd 351
Sūmnāt 317, 720 Süleymân 1149, 1151, 1153
Sūn 558, 715 Süleymān 353, 423, 673, 741, 743,
Sūn Day 710 745, 753, 755, 772, 885, 920, 1148,
Sūn Vāng 705 1149, 1150, 1151, 1152, 1154,
Sūn Zūn 716 1155, 1157, 1169
Sunḳur Aşḳar (Emīr) 345 Süleymān (Hz.) 255, 306, 427, 481,
Ṣūr 332, 333, 833 484, 739, 740, 741, 742, 755, 1164
Sūreb 563 Süleymān (Kanuni, Sultan) 147, 275,
Sūre-i Baḳara 459 405
Sūre-i Fātiḥa 470 Süleymān ‘aleyhi’s-selām 487, 771,
Sūre-i Yūsuf 1058 1152, 1153, 1154, 1155, 1156
Süleymān bin Abdü’l-Melik 348 Ş

Süleymān bin Behsā 215
Süleymān bin Dāvūd 183, 654, 907, Şa‘bī 979
1004, 1153 Şa‘bī (İmām) 265
Süleymān bin Ḳutalmış 364 Şābūr 327, 336, 358, 380, 817, 820,
Süleymān bin Selīm Ḫān (Sultan) 350 821, 822, 826, 827
Süleymān Ḫān (Sulṭān)106, 111, Şābūr İbn Erdeşīr 816
274, 328, 339 Şābvān 360
Süleymān Ḫān bin Selīm Ḫān 423 Şādnāḥ 358
Süleymān Ḫān bin Selīm Ḫān-ı Rūmī Şāfi‘ī 363
1037 Şāfi‘ī (İmām) 335, 400, 402
Süleymān İbn Dāvūd 284, 326, 740 Şaḥşebū 288
Süleymān Nebī 255, 290, 312, 344, Şaḳā’iḳu’n-nu‘māniyye 76
408, 427, 727, 741, 742, 755, 1148, Şaḳīf Arnūn 332
1149, 1150, 1151, 1152, 1153, Şaḳḳān 418
1154, 1155, 1157, 1169 Şaḳraḳ 200
Süleymān Paşa 199 Şalem 325
Süleymān Peyġāmber 145, 217 Şalīm 725
Süleymān Şāh 362 Şallūm 765
Süleymānī 285 Şalom 750
Süleymānu’n-Nebī 1149 Şām 111, 200, 212, 225, 266, 275,
Sülūk 861 287, 288, 299, 304, 307, 315, 326,
Sümeysāṭ 351 327, 330, 332, 334, 336, 340, 341,
Süreyre 190 342, 343, 344, 345, 346, 347, 348,
Sürremenrāy 218, 351, 915, 918 351, 353, 355, 363, 370, 371, 374,
Sürūrī 180, 194, 201 385, 390, 391, 394, 404, 405, 423,
Süryān 395, 424, 1137 540, 547, 578, 624, 631, 641, 650,
Süryānī 71, 169, 372, 397, 413, 424, 660, 729, 752, 764, 766, 767, 774,
436, 443, 481, 501, 503, 514, 529, 775, 781, 786, 787, 789, 793, 805,
534, 573, 847, 953, 973 809, 812, 814, 817, 820, 825, 835,
Süryānīn 67 836, 841, 842, 846, 847, 854, 872,
Süryāniyye 169, 410, 501 885, 888, 949, 950, 952, 953, 957,
Süryāniyyīn 395, 396 959, 968, 972, 974, 979, 994, 1001,
Sütūr 378 1005, 1008, 1009, 1011, 1020,
Süveydiyye 199, 213 1021, 1023, 1025, 1030, 1031,
Süveys Deñizi 631 1063, 1064, 1078, 1082, 1091,
Süyūṭ 315, 627 1095, 1122, 1125, 1132, 1154,
Süyūṭī 76 1160, 1164, 1172, 1174
Sylvester (I.) 800 Şām Ṭrablūsı 341
Symmachus 802 Şāmā‘ bin ‘Amhūd 726
Şamāḫī 360, 394
Şāmgūnī 666, 689, 690, 691, 692,
693, 694, 695, 696, 718
Şāmis 272, 351
Şāmiyye 319 Şeḫim Nāblus 755, 756

Şamşāṭ 340, 352 Şehlūḳ 580
Şāng Ven 689 Şehlūḳ bin Şernāḳ 580
Şāng Vī 712 Şehnâme 919
Şāş 293, 359, 360, 362, 363, 420, 851 Şeh-nāme 78, 88, 235
Şāşāḳ 755 Şehr 332
Şaṭbe 157 Şehrāvīş 636
Şāṭibe 788 Şehr-i Küre 327
Şaṭṭ-ı Mihrān 323, 325, 338 Şehristān 352
Şaṭṭ-ı Nīl 336 Şehristānī 408, 555
Şāūl 735, 736, 737 Şehrizūr 217, 289, 340, 352, 379,
Şāūl bin Ḳīs 735 397, 420
Şā’ul bin Kīş 723 Şehrizūrī 552, 553
Şāv Zūn 716 Şehzūr 352
Şāvdel 724 Şelc 367
Şāvekan 362 Şelenūş bin Lāġūş 661
Şāy Şū Cū 716 Şelmūnī 724
Şa‘yā 743, 746, 748, 765, 772, 773, Şem‘ūn 723, 724, 1032, 1177
774 Şem‘ūn bin ‘Anfān bin Medyen bin
Şa‘yā Nebī 748 İbrāhīm 1095
Şa‘yā Peyġāmber 747, 756 Şemā‘īl bin Nesnād 754
Şa‘yān 157 Şemer 361
Şay‘ana 157 Şemerdiyūs 784
Şa‘yāne 157 Şemerdiyūs-ı Mecūsī 784
Şe Zūn 716 Şemer-kend 361
Şebbaḥ 913 Şemgūnī 689, 690, 692, 694, 704,
Şebīl 726 706, 707
Şebistān-ı Ḫayāl 63 Şemgūr 364
Şebrām 240 Şemḫān 418
Şec Vāng 708 Şemkūr 222, 362
Şeddād 606, 607 Şemrām 240
Şeddād bin ‘Ād 581, 606, 848 Şemre 724
Şeddād bin ‘Adīm 606 Şemrīn 766
Şeddâd bin Adîm 606 Şemrūd 575, 576, 577
Şeddād bin Heddād 603 Şemrūd İbn Hūṣāl 576
Şedī Ād 724 Şemrūn 725
Şedīd bin ‘İmlīḳ 849 Şemsūn 733, 734
Şedūden 691 Şemsūn bin Mānūḫ 733
Şedūna 305 Şemsü’d-dīn (Tārīḫ-i Cihān-güşāy
Şedūye 376 Müellifi) 78
Şefaṭiyā 740 Şen Ayṣar 747
Şegmūnī 666, 689, 696, 704, 706, Şen Ven 698, 699
707 Şenc bin Yāfeẟ 868
Şegyās 665 Şencūn Ḫūşāng 689
Şehâbeddin Sivâsî 436 Şeng Sī 675
Şenītāḳov 201 Şīr Ven 716

Şenterīn 362 Şīrāveg 690
Şenteyāḳūb 369 Şīrāz 207, 222, 323, 331, 332, 335,
Şenūḳa 498 353, 394
Şerā’il bin Ṣū‘ār 725 Şīrez 288, 352
Şerefü’d-dīn ‘Alī Yezdī 424 Şīrīn 289
Şerefü’d-dīn Yezdī 79 Şirvān 176, 201, 360, 362, 394
Şerḥ-i Müslim 1180 Şīrvān 351
Şerīf (Cürcânî, Seyyid) 110 Şirvānşāh 89
Şerīf-i Cürcānī (Seyyid) 110 Şīt 144, 397, 435, 436, 443, 487,
Şerīf İdrīsī 183, 186, 274 503, 511, 513, 514, 515, 516, 518,
Şermeḳān 362 520, 552, 555, 591
Şernāḳ 578, 579 Şīt (Hz.) 511, 514, 516, 520, 555,
Şernāḳ bin Nūsīdūn 578 591
Şerrān 377 Şīt ‘aleyhi’s-selām 372, 514, 515
Şeṭanūf 210 Şīt ‘Aṭā’u’llāh 869
Şeven 724 Şīt bin Ādem 395
Şeyā Nū 702 Şīt Nebī 444, 504, 511, 515, 517,
Şeyā Nū Ven 702 527, 553, 555, 650, 992
Şeyḫ el-Ekber el-‘Arabī 76 Şitān bin el-Müẟelẟel 373
Şeyḫ-i Ekber 75, 132, 133 Şītü’n-Nebī 559
Şeyḫu’l-enbiyā 534 Şom Elyeġīr 726
Şeyḫu’r-re’īs [İbn Sīnā] 303 Şonā bin Aḫ 747
Şeymiyye 234 Şorād 739
Şeyṭān 129, 302, 525 Şū Cū 716
Şeyzer 213 Şū Cū Ḫū 715
Şī 697 Şū Day 717
Şī Zūn 715 Şū Dī 716
Şī‘a 119, 311, 354 Şū Ḫāokim Nen Şī 700
Şi‘bu Bevvān 330, 362, 1172 Şū Ḫū 716
Şi‘bu Ḫurre 418 Şū Mīẕī 709
Şi‘rā-yı Yemānī 1041 Şu‘abü’l-īmān 76
Şiblü’d-devle 329 Şu‘ayb 436, 487, 1095, 1096, 1107,
Şīẟ 144 1109
Şifā’u’l-ġarām 75 Şu‘ayb ‘aleyhi’s-selām 264, 327, 1095,
Şifā’u’s-ṣudūr 459 1096, 1097, 1106, 1108
Şīḫūn 689 Şu‘ayb Nebī 337
Şīlā 725 Şu‘ayb Peyġāmber 1107
Şim‘ūn 813 Şu‘aybu’n-Nebī 1095
Şim‘ūn el-Ḳafā 813 Şu‘be b. Haccâc 60
Şīmān 725 Şūcū 705
Şīn Bū 674 Şūdḳān 351
Şīn Ven 700 Şuġle 157
Şīn Vī 699 Şuġur 352
Şīng Tāng 702 Şuġūre 210, 211
Şūḥā 1011 Ṭabrteber 381

Şūjen Gey 697 Tācü’l-ma‘ānī 462
Şūleng 707 Tācü’l-me’āẟir 78
Şūmān 352 Tādele 327
Şūşī Sūn 698 Ṭafālūyīs 656
Şuṭbe 157 Ṭāfitūs 819
Şükkiyy 360 Ṭaflus 842
Şükrān 299 Ṭaġardūs 535
Şümeysāṭ 214, 215, 351, 371 Ṭaġıstān 362
Şüster 327 Taġribe 199
Şüster bin Fāris 327 Taġzīb 365
Şüveyke 332, 371 Ṭā-hā 437, 844
Ṭahāretü’l-ḳulūb 76
Tāhert 859
Ṭahmāsb Şāh bin İsma‘īl 354
T Ṭahmūrẟ-ı Dīv-bend 184
Taḳıyyü’d-dīn ‘Abdu’r-Raḥmān bin
Tā Vāng 707 Muḥammed et-Ṭayyibī 720
Tā‘cest 285 Taḳıyyü’d-dīn Aḥmed bin ‘Alī-i
Ta‘def 420 Maḳrīzī 560
Ta‘ī 76 Taḳıyyü’d-dīn Aḥmed bin Muḥammed
Ta‘izz 310, 311 el-Maḳrīzī 77
Ta‘rīfü’l-enbiyā 434 Taḳıyyü’d-dīn Muḥammed bin
Ṭā’if 294, 303, 317, 318, 415, 446, Aḥmed-i Fāsī (Seyyid) 989
467, 480 Taḳrīb 77
Ṭā’iḳān 352 Taḳvīmü’l-büldān 76, 239, 272, 273,
Tāb Zūn 716 274, 309, 329, 346
Ṭabaḳāṭ-ı Nāṣırī 78 Ṭalasforūs 797
Ṭābe 318 Ṭāleḳān 352, 417
Ṭāberān 352 Ṭalmişā 333
Ṭaberī 433, 513, 517, 536, 555, 876, Ṭālūt 445, 723, 735, 737, 738, 739,
1024, 1029, 1122, 1140, 1157, 1144, 1146
1179 Ṭāmān 200
Ṭaberistān 176, 201, 280, 285, 289, Ṭamas 155
304, 346, 350, 355, 357, 381, 397, Ṭamasvīs 800
418 Ṭameşvār 394, 395
Ṭaberiyye 205, 212, 230, 238, 287, Ṭanca 186, 198, 273, 307, 317, 352,
377, 812, 953 374, 376, 787, 859
Ṭaberiyye Buḥayresi 205 Tāncū 709
Ṭabes 333 Tāne 720
Ṭabeseyn 333 Tānsī Ven 698
Ṭabes-i Küllī 333 Tāreḫ 920
Ṭabes-i Sīnā 333 Ṭarḫān 916
Ṭabesīn 417 Ṭārıḳ 285, 1041
Tābisiyye 310 Tārīḫ li-Mevlānā İbn Ḥarīr 75
Tārīḫ-i Aḫbār-ı Yehūd 756, 811, 824 Tavuḳbāzārı 366

Tārīḫ-i Baṭāliyye-i Yehūd 76 Ṭāvūs Ṭaṭāt 804
Tārīḫ-i Behcet 133 Tāy Ġāncū 688
Tārīḫ-i Benāketī 411, 665, 674, 696, Tāy Ḫū 701
717, 720, 814, 823, 836, 908 Tāy Şāng Lāvugūn 706, 707
Tārīḫ-i Ca‘ferī 449, 491 Tāy Zūn 716
Tārīḫ-i Cihān-güşāy 78 Tāy Zūn Fū Den 716
Tārīḫ-i Ḫamīs 982 Tāy Zūn Fūn 717
Tārīḫ-i Ḥükemā 372, 429, 521, 522 Tāy Zūn Ḳīse 716
Tārīḫ-i Ḫüsrevī 78 Tay Zūy 709
Tārīḫ-i İbn Bībī 78 Tāyāng 717
Tārīḫ-i İbn Cerīr 433 Ṭaybet 318
Tārīḫ-i İbn en-Neccār 76 Ṭayġūre 337
Tārīh-i Kāmil (İbn Eẟīr Eseri) 403 Ṭaymūs 1066
Tārīḫ-i Maḳrīzī 578, 590, 657, 860 Ṭayriyān 380
Tārīḫ-i Mes‘ūdī 657 Ṭayūs Ḳayṣer 814
Tārīḫ-i Mevlānā Benāketī 661 Ṭayy 294
Tārīḫ-i Mevlānā İbn Eẟīr 75 Ṭayyib 333
Tārīḫ-i Mīrḫˇānd (Ravzatu's-safâ) 78 Tāzī 52, 62, 75, 77, 106, 450
Tārīḫ-i Muṣliḥi’d-dīn-i Lārī 78 Tāzūdīt 375
Tārīḫ-i Şerīf-i ‘Alā’ī 79 Tebāris 389
Tārīḫ-i Ṭaberī 429, 986 Tebrīz 354, 360, 394, 675
Tārīḫ-i Ümmet-i Ḳıbṭ 951 Tebūk 315, 327, 371
Tārīḫ-i Yehūd 732, 812, 814, 815, Tedāres 603, 624
1020 Tedāres bin Ṣā 624
Tārīḫu Yemenī 77 Tedāvus 612
Tārīḫu’l-ḥükemā 76, 555 Tedmür 322, 345
Tārīḫu’l-Ḳuds 76 Tefsīr (Fahr-ı Rāzī Tefsiri) 908
Tārīs 847 Tefsīr-i ‘Allāme Zemaḥşerī 77
Ṭārlūs 438 Tefsīr-i Ebü’l-leyẟ-i Semerḳandī 77
Ṭarrekūne 199, 286, 363 Tefsīr-i Ḥaddādī 77
Ṭarsūs 199, 214, 352, 371, 401, 787, Tefsīr-i Ḳāḍī Beyżāvī 77
824 Tefsīr-i Keşşāf 1041
Ṭarsūs bin Rūm bin Altaḳā bin Sām Tefsīr-i Māverdī 165
bin Nūḥ 352 Tefsīr-i Medārik 158, 1038
Ṭarṭūşe 199, 343, 352 Tefsīr-i Mekkī 149
Ṭasm 415, 849, 859 Tefsīr-i Mevlānā Ebü’s-su‘ūd 77
Ṭasm bin Lāveẕ 415 Tefsīr-i Mevlānā Ḳurṭubī 77
Tatar 69, 71, 72, 106, 351, 364, 403, Tehā’im 310
405, 548, 787, 848, 867, 869, 913 Tehā’im-i Ḥicāz 319
Ṭaṭiḳūs 824 Tehā’im-i Yemen 312, 313
Ṭavāḫūs Alḥīşī 656 Tehā’im-i Zebīd 314
Ṭavāli‘u’l-envār 75 Tekend 857
Ṭavāvīs 363 Tekfūr 704
Ṭavberān 391 Tekmiletü’l-leṭā’if 440
Telesphorus 797 Teyzīn 341

Telḫīṣu’l-maġāzī 75 Teẕnīb-i Rāfi‘ī 75
Tell A‘fer 345 Thales (Miletli) 408
Tell Ḥamdūn 339, 345 Theodorus (I.) 804
Tema 1023 Ṭırabozın 200, 366, 367, 369
Temāt Vāng 707 Ṭırāz 367
Temīl Vāng 705 Ṭırmāna 211
Temīm-i Dārī 265 Ṭırnova 369
Ten 697 Ṭibāriyūs 813, 831, 832
Ten Cūn Rūn Maṣag 714 Ṭibāriyūs Ḳayṣer 812
Ten Gāv Dū 714 Ṭīberyūs 836
Ten Gāv Zū 715 Tibūr 802
Ten Ḫˇāngeşī 697 Tiflīs 222, 289, 360, 915
Ten Tā Ben Dū 714 Tihāme 298, 315, 317, 318, 370, 371,
Ten Vāng 707 392, 919
Tengū 707 Tīh-i Benī İsrā’īl 371, 372, 373, 374
Tenkut 360 Tihoṭorūs 807
Teodūsyūs 828 Tikrīt 215, 216, 345, 347, 385
Teodūsyūs el-Kebīr 828 Tīḳūşīrīn 219
Teodūsyūs Ḳayṣer 818 Tilā 206
Teodūsyūs-ı Ṣaġīr 828 Tilimsān 198, 345, 375
Teoṭūsyūs 836 Timur-ı Gürgān 89, 662
Terākīl bin Maḫvīl bin Uḫnūḫ 533 Timurtaş bin Artuḳ 351
Terāsik 391 Ṭīn 280
Tercemān Selām bk Selām (Tercemān) Ṭīne 372
Terceme-i ‘Acā’ib 194 Tinnīs 210, 327
Terīḥān 418 Tinnīs-i Ūlā 615
Terlā‘ 725 Tirmid 222, 418
Termud 345 Tirmīẕī 77
Tersā 100, 789, 803 Ṭīṭūs 326, 797, 814, 815
Tesder 723 Ṭīṭūs Ḳayṣer 814, 823
Tesroḥ 747 Tiyūmin 797
Tevārīḫ li-İbn Eẟīr 75 Ṭobra 788
Tevārīḫ-i Āl-i Sebüktekin 78 Ṭohāristān 341, 345, 349, 351, 352,
Tevārīḫ-i Herāt ü Belḫ u Nīşābūr 78 358, 389, 416, 418, 419
Tevārīḫ-i Selāṭīn-i Hünūd 76 Ṭohāristān-ı A‘lā 343
Tevbe 498 Ṭonārbere 328
Tevrāt 148, 312, 354, 406, 411, 435, Ṭopḫāne 368
444, 471, 547, 658, 661, 730, 766, Ṭorūs 808
769, 787, 991, 1122, 1123, 1124, Toskānā 801, 804, 807, 808, 809
1125, 1128, 1145, 1150, 1152, Ṭrablūs 231, 288, 809, 842, 859
1161, 1162, 1165, 1174, 1178 Ṭrablūs-Ġarb 198, 333, 423
Tevriyet 148 Ṭrablūs-Şām 199, 279, 288, 333
Tevzer 327 Ṭrāyānus 814
Teymā 315 Treḥis 811
Ṭūbā 72, 162 Tübbetiyye 386

Tubba‘ 848 Türk 70, 181, 201, 223, 344, 365,
Tubba‘-ı Ekber 146 366, 367, 369, 383, 401, 402, 403,
Tūcī 665 419, 545, 716, 719, 778, 815, 846,
Tūdirītse 804 847, 859, 860, 861, 864, 865, 869,
Tuḥfe 322 913, 918
Tuḥfe-i Sāmī 79 Türk bin Yāfeẟ 861, 862
Tuḥfetü’l-‘acā’ib 149, 185, 186, 204, Türkī 62, 63, 66, 84, 101, 229, 367,
208, 217, 221, 231, 241, 246 937
Tuḥfetü’l-‘acā’ib ve Ṭurfetü’l-ġarā’ib 77 Türkistān 293, 295, 296, 304, 307,
Tuhfetü’l-acâ’ib 226 308, 336, 352, 361, 366, 367, 383,
Tuḥfetü’l-ġarā’ib 79, 258, 272, 291, 427, 547, 664, 867
297 Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Tuhfetü’z-zamân 241 Ansiklopedisi 545
Tuḥfetü’z-zamān 184, 188, 196, 241, Türkmān 340
249, 258, 264 Tüster 327, 369, 378, 394
Tukrūr 310
Ṭuleyṭule 363, 788, 789, 841, 1004
Tūn 327
Tūnis 198, 203, 274, 297, 315, 327, U
332, 348, 795, 841
Ṭūr 286
Tur (Dağı) 1109, 1121 Ubāde bin Ṣāmit 296
Tūrān 383, 390, 664 Ubeydu’llāh bin Ziyād 217
Tūrān Şāh 344 Ubeydu’llāh Münaḳḳa‘ 77
Tūrbā’īl 511 Ubulle 219, 319, 324, 1148
Tūrengītse 840 Ubulle Nehri 1172
Tūrengiyye 840 Ûc b. Unuk 545
Ṭurfetü’l-ġarā’ib 249 Ūcbūh Fū 703
Ṭūr-i Hārūn 287 Uceybā 155
Ṭūr-i Sīnā 286, 407, 724, 830, 833, Ūcī Būr 699
1109, 1120 Ūcī Sūn Zī 700
Ṭūr-i Zeytā 286 Udad 743
Ṭurrā 333 Ūdġast 315
Ṭūs 304, 352, 357, 417, 657 Ufeyf Ṣadaḳa-i Ḥaddād 430
Tusculum 808 Ūgī 703
Tūskān 796 Uḫnūḫ 519, 520
Tusḳulān 808 Uḥud 1123
Tuṭīle 365 Uḥud Ṭaġı 164
Ṭūṭīs 629, 630, 951 Ukberā 334
Ṭūṭīs bin Māliyā 629, 951 Ūḳīn 389
Ṭūṭis bin Menākīl 654 Ūlī Şī 698
Ṭūyūs 807 Ulu Gey 697
Tübbet 300, 386, 665, 672, 704, 719, Uluder Şāh 217
721, 860 Ūlūdrīkūs 841
Uluġ Big Mīrzā 663, 686 Uyūnşehr 323

Uluġ Big Mīrzā (Sulṭān) 662 Uyūnu’t-tefāsīr 436
Umdetü’l-ma‘ānī 75 Uzeybā 154
Ummān 193, 194, 303, 313, 370, Uzeyr Nebī 488
392, 546 U‘ziyā 745
Umrān bin Mūsā-yı Bermekī 421 Uzzā 1026
Umre 848 Uzziyā bin Ayzā 745
Umre-i Recebiyye 1003
Ūnān 699
Unuḳ 591, 592
Ūr 416 Ü
Urbān 995, 996
Urbānūs 798, 808, 809, 810 Üftāde 605
Urbūne 359 Ülbed 605
Ūriyā 1146, 1147, 1149 Ümm-i Dünyā (Mısr) 123
Ūriyā-yı Evvel 514 Ümmü’d-dünyā (Kahire) 336
Ūriyā-yı ẞāliẟ 515, 519 Ümmü’l-müdün 342
Ūriyā-yı ẞānī 515 Ünsü’l-celīl 752, 767, 768, 906, 910,
Urmiye 331, 341 922, 925, 932, 952, 956, 979, 1009
Ursūf 319 Ünsü’l-celīl bi-Tārīḫi’l-Ḳuds ve’l-Ḫalīl
Ūrşīn 389 76
Uruşalem (Beyt-i Makdis) 325 Ürdün 212, 320, 327, 333, 334, 336,
Ūṣ 724 338, 421, 951, 957
Usbānīkeẟ 359 Üveys (Sulṭān) 89
Usrūşene 359, 361, 420, 851
Ustuġdād 341, 417
Ustuġdādīze 417
Usvān 315, 373, 600 V
Uşbān 855
Uşbūne 186, 187, 241, 359, 376 Vādi’l-ġayẟ 874, 879
Uşmū’il 733, 734, 735, 967 Vādi’l-ḳurā 318, 329, 885
Uşmū’il Nebī 727, 733, 735, 736 Vādi’s-seb‘ 953
Uşmūn 322, 600, 601, 603, 610, 612, Vādī-i Berehūt 234
647 Vādī-i Elmās 248
Uşmūn [bin] Ḳıbṭīm 602 Vādī-i Heyleb 629
Uşmūn bin Ḳıbṭīm 610 Vādī-i Nu‘mān 462
Uşmūneyn 203, 322, 610, 635, 653 Vādī-i Seḥūl 311
Uşmūn-ı Taḥtāc 210 Vādī-i Vaṭnān 225
Uṭārid 144, 146, 308, 396, 452, 520, Vāẟıḳ Bi’llāh 915
611, 767, 1041 Vāgī 703
Uteybe 234, 998 Vāḥāt 602, 613, 653
Utrīb 600, 601 Vāhibü’l-‘aṭāyāt 1046
Uveyc 534, 539 Vaḫş 358
Uveyr 190, 194 Vāḳıdī 77
Uyġur 676, 704 Vāḳi‘ 197
Vāḳvāḳ Cezīresi 245, 246 Velīd (Süleymān bin Abdü'l-Melik

Vālāryānūs 818 Kardeşi) 348
Valensiya 344 Velīd bin ‘Abdü’l-Melik 320, 326,
Valeriyānūs 824 1004
Valeryūs 824 Velīd bin Dūma‘-ı ‘İmlīḳī 589, 634,
Vālīns 828 636
Valinṭūnyūs 827 Velīd bin Muġīre 998
Vālvāc 358 Velīd bin Muṣ‘ab 630, 640, 649
Vāmıḳ 1155 Velīd bin Muṣ‘ab bin Reyyān 1097
Vān 218, 340, 358, 855 Velīd bin Reyyān 629, 630
Vān Deñizi 206 Velī-i Ni‘met 1018
Vān Dūt 678 Velīng 716
Vān Sī 678 Venedik 395, 788
Vānga 703 Verā’u’n-nehr 419
Vānga Muvāng 711 Verdī (Mollā) 340
Vārgūn 795 Verẟān 221, 222, 601
Vāride 374 Verḳā 920
Vāsıṭ 206, 216, 333, 338, 378, 831 Ves 642
Vaṣīf Şāh 444, 515, 518, 534, 535, Vesṭān 340, 358, 786
536, 570, 592, 619, 622, 855, 867, Veşmu‘a 740
918 Veyme 358
Vaṣīf Şāh Tārīḫi 851 Vī Gū Gāz Sīng Şī 700
Vāşcird 358 Vī Ḫansīg 699
Vāşū Berre 520 Vī Lāy 699
Vāy Liyū Mūnt Zūn Aḳve 714 Vī Yāy 699
Vāy Vuvī 699 Vibyūs 824
Veccān 418 Victor (II.) 808
Vecen Sen 709 Victor (III.) 808
Veçşel 419 Vigilius 803
Vedâd el-Kāzî 882 Vikṭur 798
Vedd 527, 536 Virenk 201
Vedd Sevā‘ 518 Vişnu 689, 690, 691, 693
Veddān 859 Vitalianus 804
Vedūd 654, 922, 941, 943 Viyāniye 788
Vefeyātü’l-a‘yān 76 Vūled bin Yūnān 401
Vehb bin Münebbih 77, 151, 156,
167, 175, 446, 453, 473, 475, 484,
486, 488, 493, 594, 780, 781, 992,
1040 Y
Velād 850
Veleriye 804 Yā Sun Deng 717
Velīd 365 Yā Vāng 705
Velīd (bin Dūma‘-ı ‘İmlīḳī) 636, 638, Ya‘ā 757, 758
639, 640 Yābise 273, 358
Ya‘būr 867
Yādīn 730 1034, 1035, 1036, 1037, 1040,

Yāfā 199, 319, 377 1042, 1044, 1045, 1046, 1048,
Yāfāl 503, 517 1049, 1051, 1053, 1056
Yāfāmānyūs 657 Ya‘ḳūb ‘aleyhi’s-selām 487, 1059,
Yāfe Māfe 597 1060, 1061, 1063, 1064, 1067,
Yāfeẟ 534, 537, 539, 547, 549, 550, 1078, 1080, 1084, 1087, 1088,
555, 599, 642, 845, 846, 847, 849, 1089
850, 853, 854, 855, 858, 859, 860, Ya‘kub b. İdrîs el-Karamânî 427
861, 864, 867, 868, 869, 907, 910 Ya‘ḳūb bin Duġānī 409
Yāfeẟ bin Nūḥ 169, 408, 847, 859, Ya‘ḳūb bin İsḥāḳ 193, 269, 850, 1031
912, 913 Ya‘ḳūb Nebī 406
Yāfil 503 Ya‘ḳūb Peyġāmber 145, 406
Yāfīla‘ 740 Ya‘ḳūb-ı Ṣaffār (Emīr) 331
Yaġan 850 Ya‘ḳūb-ı Ṣaffār (Melik) 328
Yāġīl 730 Ya‘ḳūbiyye 409, 828
Yaġşūn 725 Yāḳūt 285
Yāḫāsūs 656 Yāḳūt-ı Ḥamevī 340
Yaḫataḳ 752 Yāḳūt-ı Müṣta‘ṣımī 452
Yāḫīn 724 Yāmīn 724
Yahoās 764 Yāmīn Elḥalyādī 732
Yaḥṭūn 548, 853 Yān Ögüday 665
Yāhū 761, 763, 764 Ya‘nāḫ 732
Yahuda 1144 Ya‘nāḫ Elcelūdī 732
Yāḫūnām 656 Yāne 389
Yahyâ 1159, 1161 Yānḳū bin Mādyān 909
Yaḥyā 1159, 1160, 1161, 1162, 1163, Ya‘nūs 1178
1165, 1178 Yaradan 579
Yaḥyā (Hz.) 487, 812, 1163 Yared 518, 520
Yaḥyā ‘aleyhi’s-selām 1160, 1161, Yared bin Mahalā’el 518
1162, 1163, 1164 Yarḫūn 1032
Yaḥyā bin Sa‘īd-i Emevī 434 Ya‘rub bin Ḳaḥṭān 501
Yaḥyā bin Ẕekeriyyā 488, 774, 812 Ya‘rub bin Ḳaḥṭān bin Hūd 400
Yaḥyā Peyġāmber 1162, 1164 Yā-sīn 437, 844
Yāḳḥā 740 Yaṣla’īl 725
Ya‘kūb 976, 1080, 1087, 1144, 1159 Yāşhem 1164
Ya‘ḳūb 270, 645, 738, 755, 828, 977, Ya‘ūḳ 527, 536
979, 1026, 1027, 1028, 1029, 1031, Yāūlūs 806
1032, 1033, 1034, 1035, 1040, Ya‘ūẟ 527, 536
1045, 1047, 1049, 1051, 1052, Yazıcı-zāde Şeyḫ Meḥemmed bk.
1053, 1054, 1055, 1058, 1059, Meḥemmed (Yazıcı-zāde Şeyḫ)
1060, 1061, 1062, 1063, 1080, Ye’cūc 869, 912, 913, 914, 915
1082, 1083, 1085, 1086, 1087, Ye’cūc ü Me’cūc 155, 163, 169, 173,
1088, 1090, 1132, 1146, 1166 181, 282, 301, 307, 308, 386, 547,
Ya‘ḳūb (Hz.) 238, 325, 436, 723, 848, 859, 860, 868, 869, 908, 912,
1027, 1029, 1031, 1032, 1033, 913, 914, 916, 917
Yebāt 211 392, 394, 415, 422, 423, 446, 482,

Yebrīn 286 502, 503, 504, 627, 628, 846, 848,
Yediḳulle 368 849, 850, 972, 973, 993, 1001,
Yeẟrib 70, 146, 147, 317, 318, 1122 1021, 1022, 1023, 1025, 1152,
Yeftaḥ 386 1154
Yehoaḫā bin Yoşiyahu 751 Yemenīler 908
Yeḥoaḥāz 764 Yemlīḫā 1068
Yehoaş 744 Yen Day 715
Yehoaş bin Aḥariyāhū 745 Yenābī‘ 910
Yehorām 744 Yenbu‘ 195, 264, 318, 319
Yehoşāfāṭ 743, 763 Yencū 319
Yehoşīfa‘ 744, 745 Yeneblona 368
Yehoyaḳim 752, 774 Yenġikent 223
Yehoyaḳin 752, 753 Yeñi Gelāyī Ḫansāy 677
Yehoyaḳin bin Eliyaḳim 753 Yeñi Ḫansāy 677
Yehū 763 Yeñikend 367
Yehūd 163, 172, 276, 279, 280, 316, Yeremya 750
323, 333, 402, 406, 407, 409, 471, Yesse 1144
658, 727, 729, 733, 758, 765, 771, Yeşaya 746
772, 773, 774, 775, 783, 784, 785, Yeşker 534
800, 812, 813, 815, 825, 833, 863, Yethū 757, 758
1041 Yevā’ir 732
Yehūd Şūva‘ 727 Yevmü’z-Zāb 217
Yehūd Şūva‘ bin Nūt bin Elyeşā‘ bin Yezd 339, 380, 381, 518
‘Amhūd bin Bu‘dān bin Metūşelaḥ Yezdān 51, 86, 397, 442, 449, 482,
bin Efrā’im bin Yūsuf 727 514, 760, 875, 921, 939, 1007,
Yehūdā 72, 326, 402, 407, 723, 725, 1034
729, 732, 736, 746, 748, 752, 754, Yezdān-ı Celīl 925
755, 756, 757, 764, 765, 766, 774, Yezdānī 485
833, 835, 1032, 1062, 1064, 1087, Yezdḫūr 339
1090, 1125 Yezdicerd 828
Yehūdā bin Ya‘ḳūb 789 Yezīd 1001, 1002
Yehūdī 232, 322, 421, 532, 833, 841, Yezīd bin Hübeyre-i Fezārī 336
1041 Yezīd bin Mu‘āviye 355
Yehūdīler 726, 813, 829, 1166 Yezīd bin Mühelleb 346
Yehūdiyye 322 Yisāḫar 723, 725, 731, 732, 757,
Yehvā 726 1032
Yelma‘ 848 Yīṣar 725
Yelteng Vāng Yen Lāy Liyū 715 Yişbaḳ 1011
Yemāme 194, 286, 316, 318, 319, Yitre‘am 740
371, 415 Yoẟām bin ‘Uzziyā 746
Yemānī 299 Yoḫān bin Ḳanā’iḥ 754
Yemen 145, 192, 194, 195, 226, 245, Yoḥannes 802, 803, 804, 805, 806,
264, 286, 298, 299, 310, 311, 312, 807, 808, 810
313, 314, 317, 318, 329, 370, 391, Yoḥannes-i Dīger 808
Yoḥannes-i ẞāliẟ 807 Yūsṭīnūs 836

Yoḥannes-i ẞānī 807 Yūsṭinyānūs 802, 830
Yoḳşān 1011 Yūsṭinyūs 836
Yonādāb 757 Yūsṭiyūs 830, 831
Yoram 763 Yûsuf 1038, 1062, 1064, 1067, 1068,
Yorām bin Eḫāv 744 1069, 1070, 1073, 1075, 1079,
Yorām bin Yehoşāfāṭ 744 1082, 1084, 1085, 1086, 1088
Yorī‘ām 743, 754, 755, 756, 757, 765 Yūsuf 238, 335, 450, 643, 644, 723,
Yorī‘ām bin Bābāṭ 755 724, 726, 1032, 1033, 1037, 1038,
Yorī‘ām bin Deyoas 764 1042, 1043, 1044, 1045, 1046,
Yosiba 756 1047, 1048, 1049, 1050, 1051,
Yosibā 757 1052, 1053, 1054, 1055, 1056,
Yoşiyahu 750, 751 1058, 1059, 1060, 1061, 1062,
Yoşiyahu bin Amon 749 1063, 1064, 1065, 1066, 1067,
Yū Gī 714 1068, 1069, 1070, 1072, 1073,
Yūd Yū Şī 701 1074, 1075,1076, 1077, 1078,
Yūfāl 503 1079, 1080, 1081, 1082, 1084,
Yūgī 714 1086, 1087, 1088, 1089, 1090,
Yūḥannā 410 1146, 1166, 1168, 1171, 1172
Yuḳabbil 901 Yūsuf (Hz.) 80, 145, 436, 445, 469,
Yūliyānūs 826 630, 636, 640, 643, 644, 723, 949,
Yūlyūs 812 1035, 1037, 1038, 1039, 1040,
Yūnā 923 1042, 1044, 1046, 1047, 1048,
Yūnān 110, 333, 363, 364, 394, 407, 1049, 1051, 1053, 1056, 1066,
408, 535, 557, 657, 781, 787, 799, 1075, 1154
811, 812, 814, 815, 825, 830, 860, Yûsuf (İbrahim oğlu İshâk oğlu Ya‘kūb
867, 909, 1171, 1178 oğlu) 1058
Yūnān bin Yāfeẟ 867, 952 Yūsuf ‘aleyhi’s-selām 1059, 1061,
Yūnānī 71, 376, 407, 797 1062, 1063, 1064, 1065, 1066,
Yūnānīler 210, 239, 266, 407, 408, 1067, 1070, 1071, 1073, 1074,
425, 519, 659, 1143, 1160 1075, 1076, 1077, 1078, 1079,
Yūnāniyye 308, 410 1081, 1083, 1085, 1086, 1088,
Yūnāniyyīn 67, 359 1089, 1090, 1097, 1104, 1116
Yūnāniyyūn 343, 557, 851 Yūsuf bin el-Mihrān 979
Yūnen 677 Yūsuf bin Tāşfīn 337
Yūnsiyūs 812 Yūsuf bin Ya‘ḳūb bin İsḥāḳ bin
Yûnus 1129 İbrāhīm 1058
Yūnus 436, 765, 1140, 1141, 1142, Yūsuf bin Yāsif 441
1143, 1178 Yūsuf Peyġāmber 1075
Yūnus (Hz.) 357, 434, 487 Yūsuf Sūresi 1075
Yunus (Mettâ Oğlu) 1143 Yūsuf-ı Ṣıddīḳ 238, 487, 644, 645,
Yūnus ‘aleyhi’s-selām 1140, 1141, 1046, 1048
1142, 1143 Yūsuf-ı Ṣıddīḳ bin Ya‘ḳūb 79
Yūnus bin Mettā 1140, 1143 Yūsufu’s-Ṣıddīḳ 1058
Yūnus Peyġāmber 1143
Yūşa‘ 280, 727, 728, 765, 1128, Zebūr 409, 411, 435, 1145, 1149,
1129, 1131, 1132, 1133, 1138, 1152
1139 Zebūr-i Evvel 516
Yūşa‘ bin Nūn 331, 735, 987, 1128, Zedenḳra 793
1133, 1138 Zediḳra 793
Yūşa‘ Nebī 727, 728, 754 Ẕekeriyās 805
Yūşa‘ Peyġāmber 727 Zekeriyyâ 1159
Yūşem 155 Ẕekeriyyā 765, 771, 773, 1158, 1159,
Yuvā’ir 731 1160, 1161, 1163, 1165, 1166,
Yūviyānūs 827 1168, 1169
Ẕekeriyyā (Hz.) 487
Ẕekeriyyā ‘aleyhi’s-selām 773, 1158,
1160, 1161, 1164, 1165
Z Ẕekeriyyā Peyġāmber 1165
Zemāḫşer 361
Zāb-ı A‘lā 217 Zemāḫşerī 361, 400
Zāb-ı Aṣġar 217, 345 Ẕemār 312
Zābīl 350 Zemīn Şīn Vāng 707
Zābilistān 331, 334, 336, 343, 345, Zemm 222, 350
350 Zemrī 725
Zāçān 721 Zemzem 236, 488, 970, 971, 972,
Zādü’l-mesīr 75 980, 1024
Ża‘fanca 205 Zenc 182, 192, 197, 262, 267, 269,
Ẓafār 313 312, 314, 392, 624, 653, 854, 855,
Ẓafer-nāme 79, 424 857, 858
Żaffī 256 Zenc Cezīresi 245
Zaġāve 210, 857 Zencān 289, 340, 350
Zāgilistān 416 Zencebīl 163
Zāhid 160 Zendāḳrensī 795
Ẓahīr-i Fāryābī 89, 353 Zengibār 854
Ẓahru’l-vāḥāt 372, 374 Zengiyān 547
Zāḳū 704 Zenrūd 221
Zāliḳā 635, 636 Zerābād 420
Zāliḳā bint Māmūm 635 Ẕerānc 312
Ẓalmā 647, 648, 649 Zerdāşt 398
Ẓalmā bin Ḳūmis 647, 649 Zerdāşt-ı Ḥakīm 784
Zāmīn 361 Zerenc 331, 382
Za‘mīşdāy 725 Zerend 331
Zānc 242, 246 Ẕerī‘a 902
Zāre‘ 725 Zerīkī 340
Zāreḥ 725 Zerkeşī 76
Ẕātu‘arāḳ 316, 371 Zevā’īl bin Ġaryāb bin Ādem 560
Ẕātü’l-ḳuṣūr 356 Zevīle 331
Zebīd 312, 391, 394 Zevzen 350
Zebulūn 723, 726, 732, 1032 Zeyd 993
Zeyla‘ 312 Ẕü’l-ḳarneyn-i Rūmī 907, 915

Zeyne’l-‘ābidīn (İmām) 990 Ẕü’l-ḳarneyn-i ẞānī 657
Zeynü’l-ḳaṣaṣ 76 Ẕü’l-ḳarneyn-i Ṣuġrā 910
Zeytūn 325, 331 Ẕü’l-ketefeyn 1041
Zeytūne 421 Ẕü’l-kifl 754
Ẕeyyāl 1041 Ẕü’l-kifl Nebī 754
Zilfa 1032 Ẕü’l-menār 908
Zimrān 1011 Ẕü’l-menār (Ebrehe) 239
Zīnūn 786, 805, 806, 829 Ẕü’l-merve 318
Ziyād 215 Ẕü’l-yezen 908
Zosimus 801 Ẕü’n-nūn 908
Zubāneyān 1041 Ẕü’n-nūn-ı Mıṣrī 315, 377
Ẕū-fer‘ 1041 Ẕü’n-nūr 142
Zuġar 212, 377 Zübdetü’l-a‘māl 76
Zuġāve 312 Zübdetü’l-uṣūl 427
Zuḫal 137, 143, 306, 396, 451, 521, Zübdetü’t-tevārīḫ 78
552, 625, 645, 646 Zübeyde Ḫātūn 344
Zuḳāḳ 788 Zübeyde Ḫātūn-ı Ümmü Ca‘fer 339
Ẕūmīṭyānus 814 Zübeyr bin Bekkār 994
Ẕū-ẟāb 1041 Zühre 144, 174, 233, 286, 307, 396,
Zūyşā Vāng 705 452, 530, 572, 573, 624, 670, 930,
Żūżā 192, 268 931, 994, 999, 1041
Ẕü’l-celāl 522, 1029 Zührī 979
Ẕü’l-ḳarneyn 907 Züleyḫā 469, 1065, 1066, 1067,
Ẕü’l-ḳarneyn-i Aṣġar 907 1068, 1069, 1070, 1075, 1077,
Ẕü’l-ḳarneyn-i Ḥimyerī 909, 914 1090
Ẕü’l-ḳarneyn-i Kübrā 910 Zümāṭu’l-kuḥl 318

KÜNHÜ'L-AHBÂR-1 (Parça 2)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

KÜNHÜ'L-AHBÂR-1 (Parça 2)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Künhü’l-Ahbâr | 657

FAṢL FĪ ḤÜKKĀMİ’L-MEVṢİL VE’L-CEZĪRE [131a M2]

Bunlar daḫı üç kimsedür ki Mevṣil ve Cezīre’de ḥükūmet iderken Mıṣr

Ol cümleden Baṭlamyūs el-Ḳalūẕī1 ki ba‘żılar ḳavlince İbn Arnibā-yı

Şu deñlü mā’il olmışdı ṭoġana [131b M2]

Alurdı terbiyet itse hevesle

Muḥibb-i aḫ3 dimekdür. Ve laḳabı Baṭlamyūs-ı ẞānī’dür. Otuz sekiz yıl

‘Ale’l-ḫuṣūṣ evvelā Melikşāh, ẟāniyen İskenderiyye gibi şehr bināya müstevlī

Tārīḫ-i Mevlānā Benāketī’den ve Kitāb-ı Muṣliḥi’d-dīn-i Lārī’den ve kü-

Ve bu cümleden ṣoñra Ḳlūbaṭra nāmındaki ‘avret müstevliye oldı. Ve

FAṢL FĪ AḤVĀLİ’L-ḪIṬĀY2 VE’L-ḪOTEN VE ḲAVĀNĪN-İ

1 “[Gerçek] bilgi ancak Allah katındadır.” | Bu ibare M2 nüshasında yoktur.

mülkine göndere. Tā ki anlaruñ taḥḳīḳı ile ol umūr-ı ġarībenüñ ġavrına vāṣıl

Der-taḥḳīḳ-ı Memālik-i Ḫıṭāy u Ḫoten

Ammā Tafṣīl-i Vilāyet-i [127b YK] Ḫıṭāy

Ammā İ‘tiḳādāt-ı Ehl-i Ḫıṭāy

4 ‫ﻣﻨﻢ ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺣﲑان در اﻳﻦ ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ‬ ‫ﻛﺪام ﮔﻨﺎﻩ و ﻛﺪام ﰉ ﮔﻨﺎﻩ‬

degüldür. Ḫıṭāyīler āḫar memālike gitmemek ve yābāndan [128b YK] ge-

3‫رﻋﻴّﺖ ﻧﻮازى و ﺳﺮ ﻟﺸﻜﺮى ﻧﻪ ﻛﺎرﻳﺴﺖ ز ﲞﺸﺪ ﺳﺮﺳﺮى‬

Der-ḫurūc-ı İsen1 ez-Ḳalmaḳ2 ve Esīr-şüden-i Ḫāḳān-ı Āfāḳ

kendü zu‘mlarınca devletleri zevāl görmemişdür. Ve memleketlerine ṭā‘ūn

‫ﭼﻮ ﺸﱴ ﻛﻪ ﺑﺪﻧﻴﺎت ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺧﺪاى‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻌﻤﻮرﻩ ﻧﻪ ﻏﻰ ﻧﻪ ﺳﺮاى‬

Ve bi’l-cümle serāy-ı ḫāḳānuñ derūn u bīrūnında gicede ve gündüzde

1 diyār ḫalḳına: diyāra YK

ehālī-i Ḳalmaḳ, daḫı ṣoñra Evecd1 ḫalḳı, ‘aḳabince Ḫodḥab ādemleri ve bu

Der-ḥaḳīḳat-i Kūs-i ‘Adl

‘Adl eyleyince memleketinde şeh-i cihān

1 M2 nüshasında bu kelime bu şekilde harekelenmiştir.

Der-taḳsīm-i Memleket-i Ḫıṭāy1

Ammā Aḥvāl-i Zindān-ı Ḫıṭāy

zindānına varup izdihām-ı mücrimāndan nevbetimüz gelüp ṣorılınca niçe

Ḫıṭāy’dur ki mülk-i Çīn’üñ ḳadīmī pāy-taḫtıdur. Sābıḳdaki faġfūr-ı Çīn’üñ

Zihī ġafilīn ü zihī cāhilīn

Ve bi’l-cümle ḳadīmī pāy-taḫt Ḫıṭāy şehri iken a‘dānuñ men‘ u def‘ine

Beşinci ḳısmı Ḳūgeresī nāmınadur. Aḳmişe-i ‘acībe ve gilāle-i ġarībe ve

1 çalḳayu çalḳayu: çalḳayup YK

‘umūmen mütemevvilān u tüccār olmaġın ol ḫidmeti anlar edā ḳılur.

1 «‫»اﻟﺪﻧﻴﺎ ﺟﻨّﺔ اﻟﻜﺎﻓﺮ‬

Ammā Aḥvāl-i Ḫarābātiyān-ı Ḫıṭāy

içündür. Ve illā anlaruñ girye vü bükā vü tażarru‘ları mūcib-i raḥmet-i

Bir ser-ḫoş-ı bī-‘ār ki dirler bizüz ol

Āyā nice olur ḥālimüz ey bār-ı Ḫudā

1 ṣordum: and virdüm gördi ki YK

3 ‫ﺧﺮا ﺗﻰ ﺷﺪن آﺧﺮ ﭼﻪ دﻋﻮﻳﺴﺖ‬ ‫ﺷﺮاب و ﴰﻊ و ﺷﺎﻫﺪ را ﭼﻪ ﻣﻌﻨﻴﺴﺖ‬

1 sögmege: kem küle YK

Ve ol vilāyetde resen-bāzlıḳ daḫı zenlere maḫṣūṣdur. Ya‘nī ki cān-bāzlıḳ

Der-‘iffet-i Zenān-ı Ḫıṭāy

Bir bāġdur zamāne ki naḫli ziyāddur

Ḥikmet nedür ki merd ü zenüñ rūzigārda

1 ol//faṣl: icrāsı içün YK

Aḥvāl-i Cinn-i Maṣrū‘-ı Ḫıṭāyiyān

Aḥvāl-i Ḥükemā-yı Ḫıṭāy

ḳarnını yararlar. ‘İlletini1 bi’l-mu‘āyene görüp izāle ḳılurlar. Ve kesdükleri

Aḥvāl-i Müneccimān u Şu‘arā

‫دواب از ﺗﻮ ﺑﻪ ﮔﺮ ﻧﮕﻮﱙ ﺻﻮاب‬ ‫ﺑﻨﻄﻖ آدﻣﻰ ﱰاﺳﺖ از دواب‬

Egerçi ki naẓmları bu vechle yazılmışdur, fe-ammā şu‘arāsınuñ ism ü

taḳvīmini istiḫrāc iderler. Ba‘dehu ol dört müneccim bir yire gelüp

Keff-i ‘ilminde mihr-i ‘ālem-tāb

Cümle aḥvāl-i ḥādiẟāt-ı dühūr

Māh-ı yek hefte rub‘-ı dā’irevār

Sa‘d u naḥsuñ daḳā’iḳını dürüst

Aḥvāl-i Muḳannin-i Ḫıṭāyiyān

Ammā Tārīḫ-i Ḥükkām u Selāṭīn-i Ḫıṭāy