C A ' F E R es-SDIK
rini idrak eden ve mensubu olduu H-
CA'FER es-SDIK
( jjLdJl yue? )
Eb Abdillh Ca'fer b. Muhammed
el-Bkr b. Al Zeynil'bidn
(. 148/765)
snaeriyye'nin altnc,
smiliyye'nin beinci i m a m ,
^ C a ' f e r fkhnn k u r u c u s u .
80 (699) veya 83 (702) ylnda Medi-
ne'de dodu. Babas snaeriyye'nin be-
inci imam Muhammed el-Bkr, anne-
si Hz. Eb Bekir'in torunu olan Kasm
b. Muhammed'in kz mm Ferve'dir.
Bylece Ca'fer es-Sdk'n soyu baba ta-
rafndan Hz. Ali'ye, anne tarafndan da
Hz. Eb Bekir'e ulamaktadr. Knyesi
byk olu smil'e nisbetle Eb smil
ise de onun kendisinden nce vefat et-
mesi sebebiyle daha ok Eb Abdullah,
bazan da Eb Ms diye anlmtr. La-
kaplarnn en mehuru Sdk olup Sbir,
Fzl, Thir ve tr lakaplaryla da zikre-
dilmitir.
Dedesi Zeynelbidn'in lm srasn-
da on be yanda olan Ca'fer es-Sdk,
ilk bilgileri ondan ve babas Muhammed
el-Bkr'dan ald. Babasnn on dokuz yl
sren immetinden sonra kendisi de
otuz drt yl ayn vazifeyi devam ettirdi.
i limler, Hz. Ali'nin Hasan ve Hse-
yin'i kendisinden sonra imam tayin et-
tii gibi Muhammed el-Bkr'n da olu
Ca'fer'i imam olarak belirledii grn-
dedirler. Onlara gre Bakr, "Biz yery-
znde gsz drlenlere lutufta bu-
lunmak, onlar nderler yapmak, yine
onlar vrisler yapmak istiyoruz" (el-Ka-
sas 2 8 / 5 ) melindeki yette ifade edi-
len kimseler arasnda Ca'fer es-Sdk'n
da bulunduunu belirtmi, vefat sra-
snda ona, mensuplarna kar iyi dav-
ranmasn tavsiye etmi ve kendisine
"kiim'in kim olaca sorulduunda eliy-
le Ca'fer'e dokunarak, "Hz. Peygamber'in
l-i beytinin kimi budur" diye cevap ver-
mitir. Onun bu ifadeleri, Ca'fer es-S-
dk'n immeti konusunda mtevtir de-
liller olarak kabul edilmitir (Tabers, s.
267-268, 273-276; Meclisi, XLVII, 12-15).
Uzun sren imamet devresinde eit-
li kesimlere mensup geni slm toplu-
muyla iyi mnasebetler kuran Ca'fer es-
Sdk, Snn kaynaklarda da daima hr-
metle anlan ilm bir ahsiyet olarak be-
nimsenmitir. Emev ve Abbs devirle-
cekteki bilgi ve haberleri ihtiva eden cefr
imler'in imam olarak onlarn durumu- ilmine vkftr; ilh ilimlerin taycs ve
nu korumaya alan Ca'fer, amcas Zeyd a'nn altnc imamdr. Ayrca Kur'n-
b. Ali'nin isyan edip ldrlmesinden son- Kerm'de yer alan Ms ve Hzr kssa-
ra (122/740) arlaan artlarn tesiriy- sndaki ihtilfta her ikisinin de haber-
le siyasetten tamamen uzaklam, Me- dar olmad hususlar bilen, balang-
dine'de ilimle megul olmu ve bu ekil- tan kyamete kadar olmu ve olacak her
de Emevler'in basklarndan kurtulabil- eyi Hz. Peygamber'den veraset yoluyla
^
mitir. Abbsler devrinde de siyas-ida- renmi olan kimsedir (Kleyn, I, 223-
r tutum asndan nemli bir deiik- 227). Hattbiyye, Bezgyye, Umeyriyye,
liin olmadn grerek kendisini ilme Nvsiyye ve Mufaddaliyye gibi mfrit
vakfetmitir. zellikle amcazadeleri Mu- i frkalar, smiliyye imamlar ve do-
hammed en-Nefszzekiyye ile brhim laysyla Ca'fer es-Sdk hakknda bun-
b. Abdullah'n 145 (762) ylndaki isyan- dan daha ar fikirler ileri srerken (Mu-
larna muhalefet etmi, onlara baarl faddal b. mer el-Cu'f, tr.yer.) onun
olamayp ldrlebileceklerini sylemi- Ali'den stn, mehd, peygamber ve hat-
tir. Hadiselerin Ca'fer es-Sdk'n tah-
ta ilh olduunu iddia etmilerdir (Nev-
min ettii istikamette gelimesi, daha
baht, s. 37-41; E'ar, s. 11-13, 25-28).
sonra a tarafndan onun gelecei bil-
Buna karlk Ehl-i snnet Ca'fer'i ha-
mesi eklinde deerlendirilmitir.
disle uraan, fkhta mctehid derece-
sine ulam, sezgi gc yksek, doru
Ca'fer es-Sdk Medine'de vefat etti.
szl, nakline ve grlerine gvenilir
i rivayetler onun Abbs Halifesi Eb
bir hadis ve fkh limi olarak deerlen-
Ca'fer el-Mansr tarafndan zehirlene-
dirmektedir (fkh grleri iin bk. CA'FE-
rek ldrld eklindedir. Cenazesi
RYYE).
Cennet'l-Bak'da babas Muhammed
el-Bkr ve dedesi Zeynelbidn'in ka- Hadis ilminde sika* kabul edilen Ca'-
birlerinin yanna defnedildi. Mezar Veh- f e r es-Sdk'n kendilerinden hadis ri-
hbler'in tahribine kadar ziyaret ma- vayet ettii kimselerin banda babas
halli olarak kalmtr. Ca'fer es-Sdk'n, ile anne tarafndan dedesi olan Kasm
amcas Hseyin b. Ali Zeynelbidn'in k- b. Muhammed b. Eb Bekir gelmekte-
z olan ilk hanm Ftma'dan smil, Ab- dir. Bunlardan baka Ubeydullah b. Eb
dullah, mm Ferve; Hamde el-Berbe- Rfi', Urve b. Zbeyr, krime el-Berber,
riyye adl ikinci hanmndan Ms, s- At b. Eb Rebh, Nfi' ve Zhr'den de
hak, Ftma, Muhammed; dier hanm- rivayette bulunmutur. Mlik b. Enes,
larndan da Abbas, Ali ve Esm olmak Sfyn es-Sevr, Sfyn b. Uyeyne, Eb
zere on ocuu olmutur. lmnden Hanfe, bn Creyc, Eb sim en-Nebl,
sonra a, oullan smil adna kurulan Yahya b. Sad el-Ensr, Yahy el-Kat-
smiliyye ve Ms el-Kzm' imam ta- tn, oullar smil, Muhammed, Ms
nyan snaeriyye olmak zere iki b- el-Kzm, shak ve a kaynaklarnda sa-
yk gruba ayrld. ylar 4000'e ulat belirtilen kimseler
kendisinden hadis dinlemi ve rivayette
Hadis, tefsir, fkh, akaid, cedel, lgat
bulunmulardr. Rivayetleri Buhrnin el-
ve tarih gibi alanlarda youn bir faali-
Cmi cu's-sahh"\ dnda Ktb-i Sit-
yetin grld, deiik fikir ve gr-
fe'de yer almtr. Buhrrnin bu eserin-
lerin frkalamay meydana getirmeye
de Ca'fer'den rivayette bulunmamas,
balad II. (VIII.) yzylda slm konu-
onun hadis konusunda zayf oluu y-
lardaki dncelerini daha toplayc bir
znden deil meclisine girip kan baz
tarzda ortaya koyan Ca'fer es-Sdk, bu-
kimselerin kendisinin sylemedii mn-
nunla birlikte sapk frkalarla mcadele
ker ve mevz hadisleri ona isnat etme-
etmekten de geri durmamtr. Bu se-
leri sebebiyledir (eyb, I, 194). Nitekim
beple adalarnn takdirini kazanm,
Buhr el-Edebul-mfred'me ve di-
ancak eitli zmreler onun farkl mezi-
yetlerini n plana karmlardr. sna- er eserlerinde onun rivayetlerine yer
eriyye'ye gre o btn gizli, felsef, ta- vermitir. Ca'fer es-Sdk'n Eb Hanfe
savvuf!, fkh, kimyev ve tabii ilimlere, ile Medine ve Irak'ta, Amr b. Ubeyd, V-
ayrca Zebur, Tevrat, ncil'e ve brahim'in sl b. At ve Hafs b. Slim ile de Mekke'-
suhufuna, Hz. Ftma'nn mushafma, her de ilm mnakaalar yapt bilinmekte-
trl hell ve harama, gemi ve gele- dir. Zrre b. A'yen ile kardeleri Bekir
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 1
CA'FER es-SDIK
ve Hamrn, Ceml b. Salih, Muhammed
b. Mslim et-Tif, Breyd b. Muviye,
Him b. Hakem, Him b. Slim, Eb
Basr, Muhammed el-Haleb, Abdullah
b. Sinn, Eb's-Sabbh el-Kinn ren-
cilerinden bazlardr.
Ca'fer es-Sdk tasavvuf tarihinde de
nemli bir yere sahiptir. lk sflerin ha-
yat hikyelerini anlatan Eb Nasr es-
Serrc, Eb Tlib el-Mekk, Muhammed
b. Hseyin es-Slem ve Abdlkerm el-
Kueyr gibi mutasavvf melliflerin on-
dan hi bahsetmemi veya nadiren atf-
ta bulunmu olmalarna karlk Eb
Nuaym el-sfahn Hilyet 1 - evliya3da
kendisine geni yer ayrmtr (i, 3-20).
Attr ise Tezkiret '1-evliya3 adi eseri-
ne onunla balar. Btn sflerin evliya-
dan saydklar Ca'fer es-Sdk tarikat
silsilelerinde de nemli bir yer tutar.
Nakibendiyye ve Bektaiyye mensupla-
r ona tarikat silsilelerinde yer verir, B-
yezfd-i Bistm'yi onun mridi olarak
grrler (Abdlmecd el-Hn, s. 180-188).
Bir tarikat olmaktan ok tasavvuf bir
tavr ifade eden Akyye mensuplar sil-
silelerini Ca'fer es-Sdk'la balatrlar.
Ni'metullhiyye, Nrbahiyye ve Zehe-
biyye gibi i tarikatlar da onun tasav-
vuf bakmndan nemini kabul etmiler-
dir. Bununla beraber genel olarak a
Ca'fer es-Sdk'n tasavvufla hibir ilgi-
sinin bulunmadn, sfleri kendisine
dman bildiini ve onlarla mcadele
etmeyi din bir grev saydn ileri s-
rerler (Ma'sm Ali ah, I, 209; Mderris,
s. 180-188). Cefr, havas, tlsm gibi bir-
takm gizli ilimlerin, gayb ve gelecei
bilme ile ilgili baz olaan st yetenek-
lerin ona nisbet edilmesi (tbn Haldn, I,
781, 797; Kefii'z-zunn, I, 591), daha zi-
yade son dnem mutasavvflar iin ilgi
ekici olmu, bu ise birok huraf inan
ve uygulamalarn ortaya kmasna yol
amtr (eyb, 1, 192-210).
nsanlarn din konusunda bilmeleri za-
ruri olan balca hususlar, Allah' kina-
tn yaratcs ve yneticisi olarak tan-
mak, O'nun nimetlerini ve O'na kar ya-
plmas gereken vazifeleri bilmek, kfr
ve irtidada sebep olacak eylere vkf
olmak eklinde gsteren (eyh el-Mfd,
s. 282) Ca'fer es-Sdk'a gre Allah hi-
bir eye benzemez, hibir ey de O'na
benzemez. Allah kullarn tasavvur ettii
her trl hayal ve vehmin tesindedir,
gzler O'nu idrak edemez. Ca'fer, Hz.
Peygamber'in mi'racda Allah' grp gr-
medii hususu kendisine sorulduunda
"kalbiyle grd" eklinde cevap vermi-
tir (A'yt'-fa, 1, 661). nsanlarn ihti-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
2
yar fiillerinin kendilerine nisbet edile- olduu kadar uzaklamaya gayret gs-
ceini, fiillerin hayr veya er olmasn- termi, Muhammed en-Nefszzekiyye ile
dan dolay mkfat ve ceza grecekle- kardei brhim b. Abdullah' da bu se-
rini belirten Ca'fer es-Sdk, kyamet g- beple isyandan vazgeirmeye almtr.
nnde Allah'n btn mahlkat topla- Ehi-i snnet kaynaklarnda ise Ca'fer
yacan, onlar emirlerini yerine getir- es-Sdk rec'at, bed, tenash, gaybet,
memekten dolay mesul tutacan, ira- hull ve tebih ile ilgili hususlardan ta-
deleri dnda mruz kaldklar eylerden mamen tenzih edilmitir (ehristn, I,
dolay ise sorumlu tutmayacan syle- 166).
mitir (eyh el-Mfd, s. 282). Byk g- a'ya gre imamlarn bilgisi hata ih-
nah ileyen kimsenin durumu hakknda timali bulunmayan lednn bilgi trn-
ona nisbet edilen gr, gnahkr m- den olduu iin Ca'fer es-Sdk'n fkh-
minin gnah miktarnca azap grdk- la ilgili grleri de delillerinden istin-
ten sonra cehennemden kp cennete bat edilerek ulalm akl bilgiler olma-
girecei eklindedir. Ona gre byk g- yp Hz. Peygamber'den kendisine inti-
nahlar irk, Allah'n rahmetinden mit kal eden ilh bilginin sonucudur. Bu se-
kesmek, ebeveyne itaatsizlik, adam l- beple o hell ve haramlarla ilgili gerek-
drmek, namuslu kadnlara zina isna- leri bilmek iin dier mctehidler gibi ic-
dnda bulunmak, yetim mal yemek, sa- tihad ederek belli bir hkme ulama du-
vatan kamak, yalan yere yemin et- rumunda deildir. Ehl-i snnet limleri
mek, rib, zina, hyanet, zekt verme- ise Ca'fer es-Sdk', bata Kitap ve Sn-
mek, yalanc ahitlik, iki imek, nama- net olmak zere dayanaca kaynaklar
z terketmek, ahdi bozmak, akrabalk ve itihadnda uygulayaca metotlar
mnasebetini kesmek, yalan sylemek, bulunan ve kesinlikle msum olmayan
Allah'a kar nankrlk, l ve tartda bir mctehid olarak kabul etmektedir-
hile yapmak, livta ve bid'at olmak ze- ler.
re yirmiyi akndr (Meclis, XLVII, 216-
a gruplar Ca'fer es-Sdk'a pek ok
217; A y n ' - a , 1,663).
mcize isnat etmi, btn dua ve dilek-
Kur'n- Kerm tefsirinin re'ye dayan- lerinin kabul olunduunu, dnyadaki b-
drlmasn tasvip etmeyen Ca'fer es-S- tn lisanlar bildiini iddia ederek (Mec-
dk, byle bir tefsirde isabet edilse bile lis, XLVII, 63-161) hemen her konuda
sahibinin Allah katnda bir ecir elde ede- sylenmi hikmetli szlerinin bulundu-
meyeceini sylemitir. Re'y ile yaplan unu ileri srmlerdir. Bu szlere "nes-
tefsiri tamamyla kabul veya reddetme- r'd-drer" (salm inciler) denilmekte-
yen mmiyye ise imamlarn beyanna dir.
aykr olan aklamalara kar kmak- Ca'fer es-Sdk'n tabii ilimler ve zel-
tadr. likle kimya konusunda geni almalar
Ca'fer es-Sdk'tan nakledilen, "Taky- bulunduu, nitrik asit ve kezzap ile tuz
ye* benim ve atalarmn dinidir, taky- ruhunun karmndan meydana gelen
yeye uymayann dini yoktur" ve, "Duru- ve altn eritmeye mahsus bir sv olan
mumuzu ifa eden onu inkr eden gibi- "aqua regia'y (el-m'l-melik, kral suyu)
dir" eklindeki szler, bakalarnn bil- kefettii ve kimya konusundaki bilgi-
medii, kendisinin de yaylmasn iste- lerini kabiliyetli grd rencisi C-
medii ve zellikle devlet ynetimini il- bir b. Hayyn'a rettii yaygn rivayet-
gilendiren baz dncelerinin bulundu- ler arasndadr (geni bilgi iin bk. el-H-
u izlenimini vermektedir. Fakat muh- im, tr.yer.). Ancak bu rivayetlerin do-
temel tehlikeleri nlemek amacyla ko- ruluu ok phelidir. J. F. Ruska, P.
nulan bu prensip, daha sonraki i fr- Kraus gibi baz arkiyatlar kimya, cefr,
kalarnca zaman zaman istismar edil- havas gibi konularda Ca'fer'e isnat edi-
mi, sbjektif sebeplerle inanlarn giz- len rivayetlerin aslsz olduunu ileri sr-
leme, prensiplere aykr davranma ve mlerdir. Ruska'ya gre o dnemde Me-
taahhtlerini yerine getirmeme gibi uy- dine'de kimya ile ilgilenmeyi mmkn
gulamalara yol amtr. Bed* konu- klacak artlar mevcut deildi; ayrca "bu
sundaki i dncesi de olu smail'in takv ehli insanlar'n teorik veya pratik
erken lm dolaysyla ona nisbet edil- kimya bilgilerine ulamalar imknszd.
mitir (Nevbaht, s. 55). Gerekli artlar Ancak baz aratrmaclar, Ca'fer'in ge-
hazrlanmadan devlet reisine isyan et- nellikle Medine'de yaamakla birlikte
menin faydadan ok zarar getireceini rak'a giderek bir sre orada kaldn
dnen Ca'fer es-Sdk, babas Muham- (ehristn, I, 166) ve kimya, tp, astrono-
med el-Bkr ve dedesi Zeynelbidn'in miye zel merak olan ve bu alanda bir-
yolunu takip ederek fitneden mmkn ka kitabn Arapa'ya evrilmesini sa -
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CA'FER es-SDIK

layan Hlid b. Yezd'in (Muviye'nin toru- Kprl ktphanelerinde bulunmakta- dk (Bihrul-enur, Beyrut 1403/1983,
nu) halasnn olu olduunu dikkate ala- dr. 4. htilc'l-a'z'. nsan organla- XLVII. cilt iinde); Ahbr'l-mm Ca'fer
rak kimya ile ilgilenmi olabileceini be- rndaki titremeler ve bunlarn sebep ol- e-dk ma'a'l-Manr (Zhiriyye Ktp.,
lirtmilerdir (Sezgin, IV, 129). Bununla duu hastalklardan bahseden eserin Mecmua, nr. 98/18); J. F. Ruska, Ara-
birlikte gerek kimya gerekse cefr, tl- yazma nshalar Berlin Staatsbibliothek bische Alchemisten II (Heidelberg 1924);
sm, havas, hurf gibi srr ilimlerde uz- ile Gotha, Topkap (III. Ahmed) ve Kasta- Muhammed Yahy el-Him, el-lm-
man olduu, kitaplar yazd, renciler monu ktphanelerinde mevcuttur, s. m'-dk mlhim'l-kimy3 (Halep
yetitirdii, keifler yapt yolundaki Heykil'n-nr {es-Seb'a). Tlsmdan 1959); Abdlazz Seyyidlehl, Ca'fer b.
iddialar tamamen aslsz olmasa bile b- bahseden bu eserin iki nshas Bibliot- Muhammed (Beyrut 1954); Muhammed
yk lde mbalaaldr. Bu hususta hque Nationale ve Cambridge niver- Eb Zehre, el-lmm e-dk hayth
kendisine isnat edilen gr, bilgi ve sitesi Ktphanesi'ndedir. 6. Esrr'l- ve ar'h ve fkhuh (Kahire, ts.); Mu-
eserlerin ou, aslnda sonraki i- Bt- vahy. Hicr X ve XIII. yzylda istinsah hammed el-Hall, Tbb'1-lmm e--
n zmrelere ait olup Ca'fer'in btn edilen iki yazmas Sleymaniye Ktp- dk (Necef 1385/1966); Abdlhalm el-
mslmanlar nezdinde sayg gren ki- hanesi'nde (Hamidiye ve Hasan H s n Cnd, el-lmm Ca'fer e-dk (Kahi-
iliini istismar etmek zere ona izfe Paa) bulunan kk bir risledir. 7. Ha- re 1986).
edilmitir. Nitekim Buhr'nin, Ca'fer'in v'l-Kur'ni'l-cazm. Hicr IV ve XI.
BBLYOGRAFYA:
yanna girip kanlarn onun azndan yzylda istinsah edilmi nshalarnn bu-
M u f a d d a l b. m e r ei-Cu'f, el-Heftu-ertf
hadis uydurduklarn gz nnde bulun- lunduu bilinen risalenin bir yazmas D- (nr. M . Glib), Beyrut 1980, tr.yer.; Buhr,
durarak ondan nakledilen hadislere iti- r'l-ktbi'z-Zhiriyye'dedir. 8. Kitb't- et-Trhu'l-kebr, II, 198; Ya'kb, Trih, II, 381-
bar etmemesi de daha hayatta iken ev- Tevhd ve'l-ihllce. Mufaddal b. mer'- 3 8 2 ; bn Kuteybe, el-Ma"arif (Ukke), s. 175,
resinin kendisi hakknda yaktrmalar den rivayet edilen bu eser Tevhd'l- 2 1 5 ; Nevbaht, Fraku'-t'a, s. 37-41, 5 5 ; Ta-
ber, Del'ilul-imme, Beyrut 1988, s. 110-
yapmaya baladn gstermektedir. Mufaddal diye de anlr. Mehed, Tebriz
143; E'ar, Maklt (Ritter), s. 11-16, 2 5 - 2 8 ;
ve Kzmiye ktphanelerinde eitli ns-
Eserleri. Ca'fer es-Sdk'n yzlerce ki- Kleyn, el-l mine'l-Kfl I, 223-227, 472-
halar bulunan eser, Kitb't-Tevhd 4 7 6 ; b n ' n - N e d m , el-Fihrist ( T e c e d d d ) , s.
tap ve risle yazd ileri srlmektedir.
ve'l-edille ve't-tedbr adyla 1329'da 113, 2 2 3 ; eyh e l - M f d , ei-rd, Beyrut 1979,
Bunlarn byk bir ksmnn ona nisbeti
stanbul'da baslm, Fahreddin et-Tr- s. 2 7 6 - 2 8 7 ; Eb Nuaym, Hilye, I, 3 - 2 0 ; 111, 192-
pheli olup yaad dnem, evresi, il- 2 0 6 ; Tabers, 1'lm'Tver bi-ac lmi'l-hd
kistn tarafndan 1065'te (1654) Fars-
m ve din ahsiyeti dikkate alnrsa bil- (nr. A. Ekber el-Gaffr), Beyrut 1399/1979,
a'ya evrilmitir. 9. Rislet'l-vey
hassa kimya ve cefr gibi konulara dair s. 2 6 6 - 2 8 5 ; ehristn, el-Milel (Kln), 1, 165-
ve'l-ful. Kimya ile ilgili olup Risle f 166; bn Teymiyye, Minhc's-snne (nr. M .
kitaplarn onun telifleri olmas imkn-
'ilmi ' - m 'a ve'l-ha eri '1 - m kerrem R e d Salim), Ibask yeri yok] 1986, IV, 5 2 - 5 5 ;
sz gibidir. Bu konuda hayli msamaha-
olarak da bilinir. Nuruosmaniye, Rmpr Zeheb, Tezkiret'l-huffz, I, 1 6 6 - 1 6 7 ; a.mlf.,
kr olanlar bile Ca'fer'in bu alanlarda A'lmur-nbel\ VI, 2 5 5 - 2 7 0 ; bn Hallikn,
ve Halep ktphanelerinde yazma ns-
eser yazp yazmadnn bilinmediini Vefeyt, 1, 3 2 2 - 3 2 8 ; ibn Haldun, Mukaddime
halar bulunan risle Almanca tercme-
sylemektedirler (Sezgin, IV, 129-130). (trc. Sleyman Uluda), stanbul 1982, I, 781,
siyle birlikte J. Ruska tarafndan nere- 7 9 7 ; Kef'z-zunn, I, 5 9 1 ; Meclis, Trthu'l-
Aslnda Ca'fer'in rencisi olduunu sy-
dilmitir (Heidelberg 1924). 10. Du'''l- Imm Ca'feri'-Sdk {Bihr'l-envr iinde),
leyen ve onu sz konusu ilimlerde oto-
ceven. Birka varak hacmindeki ris- Beyrut 1 4 0 3 / 1 9 8 3 , XLVII, 12-15, 63-161, 216-
rite kabul eden Cbir b. Hayyn'n bu 2 1 7 ; Abdlmecd el-Hn,
lenin hicr XI. yzylda istinsah edilmi el-Had'iku'l-uer-
ilimlerle ilgili bir tek eserinin bile adn diyye, Kahire 1308, s. 1 8 0 - 1 8 8 ; M a ' s u m Ali
bir nshas Bibliothque Nationale'de
zikretmemesi, bu eserler zerindeki te- ah, Jar'ik, 1, 2 0 9 ; Brockelmann, GAL Suppi,
bulunmaktadr (bu eserler hakknda da-
reddtleri daha da arttrmtr. I, 104; Sezgin, GAS, 1, 5 2 8 - 5 3 1 ; IV, 1 2 8 - 1 3 1 ;
ha geni bilgi iin bk. Sezgin, I, 529-530). M. Yahy el-Him, el-lmm'-dk. mlhi-
Ca'fer es-Sdk'n zamanmza ulaan m'l-kimy', Haleb 1959; Ali Smi e n - N e r ,
eserleri unlardr: 1. Mibhu'-er'a Bunlarn dnda Menfi'u sveri'l- Ne'et'l-fikri'l-felsef fi'l-slm, Kahire 1384/
ve mifthu'l-hakka. Ca'fer es-Sdk'n Kur'n, Kitb f isbti'-ni', Es'ile 1964, II, 162-168, 171-172; A h m e d Emn, Zuh-

din ve ahlk muhteval szlerinin 100 'ani'n-neb, Mnzarat'-Sdk fi't- r'l-slm, Beyrut 1388/1969, IV, 114-118;
Sarton, Introductior, i, 5 0 8 ; A. M. Ali Duhayyil,
babda ele alnd bu eserin eitli yaz- tafzl beyne Eb Bekir ve cAl, el-Ed 'i-
E5 immetr, Beyrut 1 4 0 2 / 1 9 8 2 , I, 4 0 7 - 4 8 7 ;
ma nshalar British Museum'da, Me- yet'l-sbciyye, Du'\ Kitb'--
eyb, e-la, 1, 1 9 2 - 2 1 0 ; Acyn'-t'a, I,
hed ve Haydarbd Osmaniye niversi- rt, Hrz, el-Hikem'l- Ca'feriyye, Ri- 6 5 9 - 6 7 7 ; m e r Ferrh, Trthu'l-fikri'l-Arabt
tesi ktphanelerinde bulunmaktadr. sle fi'l-kimy', Tacrf tedbri'l-ha- il eyym bn Haldun, Beyrut 1983, s. 266-

Kitap Delhi (1856), Tebriz (1278) ve Tah- cer, el-Edlle 'ale'l-halk ve't-tedbr, 2 6 9 ; M. Eb Zehre, el-lmm e-dk, Kahire,

Risle f fazli'l-Hacer ve Ms, hti- ts. (Drul-Fikri'l-Arab); dil el-Edb, el-E'im-

ran'da (1314) yaymlanm, ayrca Fars-
met'l-n'aer, Beyrut 1 4 0 5 / 1 9 8 5 , s. 165-
a tercme ve erhiyle birlikte Hasan el- yrt'l-eyym ve'-hr, Mahm-
184; Abdlhalm el-Cnd, el-lmm Ca'fer e-
Mustafav tarafndan neredilmitir (Tah- dt'l-eyym, Cedvel f mezhehi's-si- dk, Kahire 1986; M. Cevd e l - M a n i y y e , e-
ran 1363 h.). 2. Tesr'1-Kur*n. En es- rn ve'-hr ve'l-eyym, Melhame, 'a ve't-teeyyu (e-ica fi'l-Mzn iinde),

ki nshas hicr X. asra ait olan bu ese- el-Kur'a, Risletul-fe'l, Sirc'z-zul- Beyrut 1 4 0 9 / 1 9 8 9 , s. 2 3 2 - 2 3 6 ; Mderrisi, Me-
m e v e es-Silk'n-ndir gibi eserler Ca'- bni-i Irfn- slm, Kum 1410, s. 180-188;
rin Bankipr, Bohr ve Aligarh ktpha-
John B. Taylor, " J a ' f a r a l - S d q , Spiritual F o -
nelerinde yazmalar mevcuttur. 3. Kit- f e r es-Sdk'a nisbet edilmektedir (ge-
r e b e a r of t h e Sfis", IC, sy. 2 (1966), s. 97-101;
b'l-Cefr. el-Hfiye fi'l-cefr, el-Hfi- ni bilgi iin bk. Brockelmann, GAL Suppi,
Cell Krca, " C a ' f e r e s - S a d k v e Ona zafe
ye f cilmi'1-hurf veya el-Hafiye ad- I, 104; Sezgin, I, 528-531; Muhsin el-Emn, E d i l e n T e f s i r i " , Erciyes niversitesi llhiyat
laryla da anlan eserin yazma nshalar I, 668-669). Fakltesi Dergisi, sy. 6, Kayseri 1989, s. 95-
112; K. V. Z e t t e r s t e e n , " C a ' f e r " , A, III, 7 ; M.
British Museum'da, skenderiye el-Mek- Ca'fer es-Sdk hakknda yazlm ok G. S. Hodgson, " D i a ' f a r a l - S d k " , El2 (ng.), II,
tebet' 1 - belediyye, Dr' 1 - ktbi' 1 - Ms- sayda monografiden bazlar unlardr: 374-375. r-
riyye (Tal'at), Sleymaniye (Crullah) ve Meclis, Trhu'1-lmm Ca'fer es-- IFFIL MUSTAFA Z

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 3
CA'FER-I TAYYR

kullanmtr. Ayrca Ca'fer'in vezirlik yap- BBUYOGRAFYA:

CA'FER-t TAYYR
t bile phelidir. Suriye'den dndk- Halfe b. Hayyt, Trh (mer), tr. yer.; Ya'-
(bk. C A ' F E R b. E B T L B ) . ten sonra Horasan ve Sicistan valiliine kb, Trih, II, 410, 421,"429; Taber, Trih (de
L tayin edilen Ca'fer yirmi gn sonra hali- G o e j e ) , III,"626, 629, 631 -644, 6 6 6 - 6 6 8 ; Cehi-
yr, el-Vzer' ue'i-kttb, s. 2 1 1 - 3 2 1 ; Mes-
fenin muhafz birliinin kumandanl-
r na getirildi.
d, Mrc'z-zeheb (Abdlhamd), III, 384-
CA'FER b. Y A H Y el-BERMEK 3 9 2 ; Hatb, Trihu Badd, VII, 1-52-153; b-

( J^J^ iy.
Eb'l-Fazl Ca'fer b. Yahy
b. Hlid el-Bermek
(. 187/803)
Abbsler'in
n d e g e l e n devlet a d a m l a r n d a n .
150 (767) ylnda Medine'de dodu.
Babas Hrnrred'in veziri Yahy b.
Hlid, annesi Abbs ihtillinde nemli
rol oynayan kumandanlardan Kahtabe
) Ca'fer b. Yahy'nn tayin edildii vali- n'l-Esr, el-Km'il, VI, 126, 140, 151, 161, 175-
lik grevlerinde Badat'tan uzun sre 180; bn Hallikn, Vefeyt (Abdlhamd), I, 292-
305; Zeheb, A'lm'n-nbel', IX, 9 1 ; bn
ayr kalamamas halife ile olan yaknl-
Tarberd, en-Ncm'z-zhire, II, 123-124;
ndan kaynaklanmaktadr. Ca'fer hali-
L. Bouvat, Les Barmecides les auteurs arabes
feye her hususta yardmc oluyor ve ba- etpersons, Paris 1912, s. 6 8 - 7 4 ; D. Sourdel, Le
zan ona veklet bile ediyordu. Dvn- Vizirat 'Abbaside, Damas 1959, I, 134-180;
J Resil'de halife adna yazlacak mektup a.mlf., " a l - B a r m i k a " , El2 (Fr.), I, 1 0 6 4 - 1 0 6 7 ;
Zirikl, el-A'lm, II, 126; M. M. Ahsan, Social
ve fermanlar kaleme alyor ve baz mah-
Life under the Abbasids, London 1979, s. 35-
kemelerde hazr bulunuyordu. Bu mek-
5 6 ; K. V. Zettersten, " C a ' f e r " , A, III, 7 - 8 ; I.
tup ve fermanlarda kulland edeb dil Abbas, " B a r m a k i d s " , Elr., III, 808.
ve ayrca hukuk bilgisinin derinlii her-
kesin dikkatini ekiyordu. S HAKKI DURSUN YILDIZ

b. ebb'in torunu Muhammed b. Ha- Ca'fer b. Yahy Horasan valiliinden

san'n kzdr. Babas Yahy olunun ye-
titirilmesi grevini mehur kad Eb
Ysufa havale etti. Ca'fer ocukluk ve
genlik yllarn Abbs saraynda geir-
di ve devrin nde gelen kiilerinden e-
itli konularda faydaland. ok iyi yeti-
mesi ve sahip olduu edeb kltr sa-
yesinde halifenin gzdesi oldu.
Ca'fer 176'da ( 7 9 2 - 9 3 ) Eb'l-Heyzm'n
isyan zerine halife ile birlikte Suriye'-
ye gitti; ancak halife, kendisi daha yol-
da iken sinin ldrlmesi zerine Ba-
dat'a dnnce Ca'fer bir sre daha Su-
riye'de kald ve Humus'ta kan bir ka-
rkl bastrd, ayn yl bat eyaletleri
valiliine tayin edildi. Msr Valisi Ms
b. s zalimce davranlar sebebiyle az-
ledildi ve yerine Ca'fer getirildi. Fakat
Ca'fer Msr'a gitmeyip yerine babasnn
tavsiyesi zerine mer b. Mihrn' gn-
derdi.
Msr valilii bir yl kadar devam eden
Ca'fer daha sonra Badat'a dnd. Su-
riye'de kan olaylar zerine oraya gn-
derildi ( 1 8 0 / 7 9 6 ) . Ca'fer ksa srede is-
yan bastrp ileri dzene koyduktan
sonra o srada Rakka'da bulunan hali-
fenin yanna dnd. Halife ona bu ba-
arsndan dolay hil'at ve kymetli hedi-
yeler verdi.
Baz aratrmalarda Taber'deki bir
habere dayanlarak (Trih, III, 644) Ca'-
fer'in bir ara vezirlik yapt ileri srl-
mektedir. bn Haldun ise halifenin Ca'-
fer'i "sultan" unvanyla idarenin bana
getirdiini kaydetmektedir. Ancak Hr-
nrred devrinde idar kademelerde
sultan unvannn mevcut olduuna dair
kaynaklarda herhangi bir bilgiye rast-
lanmamaktadr. Muhtemelen bn Hal-
dn sultan unvann vezir karlnda
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
4 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
ayrlnca bir sre berd* tekiltnn ve r CA'FERYYE
darphne ile trz* atlyelerinin bana
getirildi. Bu idar grevlerinin yannda
veliaht Me'mn'un hocaln da yapt.
Me'mn Horasan valiliine tayin edilin-
ce Ca'fer de lkenin dou eyaletlerinin
idaresinde sz sahibi oldu. Ayn ekilde
halifenin dier olu Emn bat eyaletle-
rinin valiliine getirilince onun hocas ve
Ca'fer'in aabeyi Fazl da lkenin dier
yarsn kontrol altna alm oldu. Byle-
ce devlet idaresi babalar Vezir Yahy
sayesinde merkezde, oullar sayesinde
de eyaletlerde Bermekler'in eline ge-
mi bulunuyordu.
186 (802) ylnda hacca giden halife
yanna oullarn, vezirini ve oullarnn
hocalarn da almt. Hac dnnde ha-
life Enbr yaknnda Umr'da konaklad.
Mesrr el-Hdim'e Ca'fer b. Yahy'nn
derhal idam edilmesi emrini verdi. Bu
emir zerine Ca'fer idam edildi (1 Safer
187/29 Ocak 803). Babas Yahy ile kar-
deleri de hapse atlarak Bermek aile-
sinin iktidarna son verildi. Ca'fer b. Yah-
y'nn niden idam edilmesi kaynaklar-
da halifenin kz kardei Abbse ile olan
gizli ak macerasna balanmaktadr. An-
cak Ca'fer'in idamn Bermekler'in ber-
taraf edilmesinden ayr dnmek ve
yalnzca bu sebebe balamak mmkn
deildir.
Ca'fer b. Yahy Abbasler dneminin
nemli devlet ve kltr adamlarndan-
dr. Cmert bir insan olan Ca'fer airle-
ri, musikiinas, edip ve limleri daima
himaye etmitir. Belgat ve edeb sl-
bunun mkemmelliiyle devrinin nde
gelen edipleri arasnda yer alyordu. Ad-
na altn ve gm sikkeler bastrmtr
(ayrca bk. BERMEKLER).
^
( )
Mu'tezile kelmclarndan
C a ' f e r b . H a r b (. 2 3 6 / 8 5 0 - 5 1 ) v e
Ca'fer b. Mbeir'in
(. 2 3 4 / 8 4 9 )
grlerini benimseyenlere verilen a d
(bk. C A ' F E R b. H A R B ;
C A ' F E R b. M B E R ) .
J
r
CA'FERYYE
( )
snaeriyye as'nn
fkh mezhebi.
J
mmet anlaynda Zeydiyye'den ay-
rlan a'nn btn kollar Ca'fer es-S-
dk'n (. 148/765) immetinde ittifak
etmilerdir. Ca'fer es-Sdk, Emev ikti-
darnn son dnemiyle Ehl-i beyt'e kar
Abbs taassubunun henz kendini gs-
termedii bir dnemde yaad iin, di-
er imamlara nisbetle daha geni bir
hrriyetten faydalanarak bilgisini ok
sayda talebe ve rvileri aracl ile yay-
ma imknn bulmutur. Bu sebeple s-
naeriyye as'nn fkhta imam olmu
ve bu grubun fkh ekol onun adna nis-
betle anlmtr. snaeriyye'ye gre ha-
tadan korunmu, bulunmalar sebebiyle
btn sz ve davranlar snnet olarak
deerlendirilen imamlarn fkhnn, sz-
l rivayetlere dayanmakla beraber ks-
men yazl kaynaklarla nakledildiini gs-
teren deliller de vardr (Kleyn, I, 51-53).
Hicr III. (IX.) asrdan itibaren btn ri-
vayetleri toplayan hadis ve fkh kitap-
larnn yazlmasna balanmtr. Ahb-
rler'e (Ahbriyye) gre bu kaynaklardan
drdnde yer alan rivyetlerin tamam

sahih olup kesin bir ekilde imamlarn
sz ve fiillerini ifade etmektedir. Bu drt
kitap KleynFnin (. 329/940-41) el-K-
f, bn Bbeveyh'in (. 381/991) Men l
yahduruh'l-fakh, Eb Ca'fer et-T-
sfnin (. 460/1067) el-stibr f ma'ht-
life mine'l-ahbr ve Tehzb'l-ahkm
adl eserleridir. Usller'e (Usuliyye) gre
ise bunlarn ve benzeri kitaplarn ihtiva
ettikleri rivayetlerin tamam sahih de-
ildir. Bu kitaplarda bir yandan birbiriy-
le elien rivayetlerin yer almas, te
yandan Kur'n- Kerm'de ilve veya ek-
siltmelerin bulunmad yolunda Ca'fe-
riyye'nin ittifak ettii noktalara aykr
ifadelerin gze arpmas da bunu gs-
termektedir. 16.000'den fazla rivayeti
toplayan el-Kf zerinde yaplan bir
aratrmann, bunlardan yalnzca 5072
rivayetin sahih olduunu ortaya koyma-
s Usller'i teyit etmektedir. Buna gre
adn mam Ca'fer'den alan bu mezhep,
msumiyet asndan aralarnda fark bu-
lunmayan dier on iki imama da nisbet
edilen rivayetlerle bu rivayetlere ve di-
er delillere dayal ictihadlardan olu-
maktadr.
A ) Tarihe. Ca'fer fkhnn tarihi, gay-
bet'ten nce ve sonra, yahut eyh Eb
Ca'fer et-Ts, Muhakkik el-Hill gibi
nemli fkhlardan nce ve sonrasn
ifade etmek zere "ncekiler" (mtekad-
dimn) ve "sonrakiler" (mteahhirn) ek-
linde bir ayrma tbi tutulmusa da me-
todolojide meydana gelen nemli dei-
me ve gelimeleri esas alan "dnemler
ayrm" konunun anlalmas asndan na kadar nce rivayet fkh taraftarlar
daha uygun grnmektedir. Buna gre
Ca'fer fkh sekiz dnemden geerek
deimi ve gelimitir (Mderrisi Tab-
tab, s. 29 vd.).
1. Gaybetten nce mamlar Dnemi. Asr-1
sadet'ten itibaren 260 (873) ylna ka-
dar sren bu dnem Hz. Peygamber; Hz.
Ali, iki olu Hasan ve Hseyin ile ikinci-
sinin soyundan gelen dokuz imam ii-
ne almaktadr. Bunlarn arasnda Hz. Ali,
Muhammed el-Bkr, Ca'fer es-Sdk gi-
bi Snnler tarafndan da benimsenen
byk fakihler vardr. iler btn imam-
lar msum sayp sz ve davranlarn lerdir. Devrin sonlarna doru yetien ve
snnet kabul ettikleri iin ellerinde zen-
gin bir rivayet malzemesi toplanm ve
bu dnemde bir grup lim yalnzca ri-
vayetlere dayal bir fkha meruiyet ta-
nmtr. Sonraki dnemlerde gelierek
Ahbrler mektebini kuracak olan fakih-
lerin ncleri durumunda bulunan bu
grup, imamlarn re'y ve kyas mahkm
eden szlerini her nevi itihada temil
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
ederek ictihad ve kyas reddetmi, fk-
h sadece hadislere dayandrmtr. Bu-
na kar sonradan Usller adn alacak
olan fakihlerin ncs durumunda bu-
lunan dier bir grup ise yine ayn riva-
yet kaynaklarnda yer alan ve sadece
genel ifadeli naslardan ictihadla hkm
karmay tevik etmekle kalmayp ak-
a, "Bizim iimiz usul ve prensipleri
vermektir, bunlardan fru karmak si-
zin iinizdir" diyen hadislerden (Kleyn,
I, 56, 57, 59; III, 33; Eb Ca'fer et-Ts, el-
stibr, I, 77-78; Hr el-mil, I, 327) ha-
reket ederek rivayet fkh yannda icti-
had fkhnn da temellerini atmlardr.
Bunlara gre imamlarn mahkm ettii
re'y ve kyas, naslarn karsnda akl kul-
lanmaya dayanan re'y ile Snn fkhla-
rn zanna dayanan kyaslardr. Genel an-
laml ve hkml naslar zel durumla-
ra uygulama, delilin bulunmamas ha-
linde istishb*a bavurma, akln kesin
hkmne ve gerektirmesine gre er'
hkm karma (er' hkm kefetme) vb.
ekilleriyle ictihad, menedilen re'y ve k-
yastan farkldr. Elde yazl rnekleri bu-
lunmamakla beraber fkh ve hadis mec-
mualarnda nakledilen ifadelerden, fk-
hn hadisten ayrlarak tedvn edilmesi-
ne de bu dnemde (II. yzyln sonlarn-
da) baland anlalmaktadr.
2. lk G a y b e t D n e m i . 2 6 0 - 3 2 9
941) yllan arasnda geen devreyi (gay-
bet-i sur) iine alr, hatta IV. (X.) yzy-
ln sonuna kadar srd kabul edilir.
Dnemin bandan IV. yzyln ortalar-
(ehl'i-hads) duruma hkim olmu, o dev-
rin en nemli i merkezi olan Kum f-
khlan rivayet fkhn benimsemi ve
her nevi ictihad, istidll ve akla dayal
tefekkre kar kmlardr. Bunlardan
Kleyn, eyh Sadk (. 381/991) gibi
baz muhaddisler hadis rvilerini tenki-
de tbi tutmu ve rivayetlerin elitii
yerlerde usul kaidelerinden sz etmi-
lerdir. Dier muhaddisler ise bunlar da
gerekli grmemi, Ehl-i beyt'ten i r-
viler aracl ile gelen her rivayeti kitap-
larna alm ve delil olarak kabul etmi-
"kadmeyn" diye anlan bn Eb Ukayl
el-Hazz' ile bn'l-Cneyd el-skf bi-
rinci dnemin ictihad fkhna canllk ka-
zandrm, fkh hadisten ayrarak tedVn
etmi, naslara dayansa bile akl istidll
ve yorum metodunu kullanm, bylece
bir sonraki dnemde ictihad fkhnn
arlk kazanmasna zemin hazrlam-
lardr.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CA'FERYYE
3. Kelmclar Dnemi. IV. yzyln son-
larna kadar i fkhna hkim olan ha-
disilerin ve rivayet fkhlarnn etkisi-
ni nce zayflatan, sonra bsbtn silip
ortadan kaldran byk limin dne-
mi bu adla anlmaktadr. Bunlarn ilki
eyh Mfd olup Ahbrler'e kar bilhas-
sa Mikbs'l-envr fi'r-red cal ehli'l-
ahb adl eseriyle mcadele etmitir.
eyh Mfd'den sonra dnemin ikinci
ahsiyeti olan talebesi erf el-Murtaz
birok rislesinde ve zellikle Cevb-
t'l-mes* ili'l-Mevliyye es-lie, Ri-
sle fi'r-red cal ahbi'l- caded, Ris-
le f ibtli'l-camel bi-ahbri'l-hd
adl eserlerinde Ahbrler'e iddetle h-
cum etmi, eyh Sadk dnda kalanlar
sapklkla itham etmitir. nc nem-
li ahsiyet ise Eb's-Salh el-Halebdir.
el-Kf fi'l-fkh'm yazar olan Eb's-
Salh ayn zamanda erf el-Murtaz'-
nn iyi yetimi bir rencisidir. Bu d-
neme damgalarn vuran, zgn dn-
ce ve eserlere sahip bu limi erh ve
hiyeler yazarak takip eden rencileri
bundan sonra "kelma" ve "usl" diye
anlacaklardr. Usller Kur'n- Kerm'e
ve mezhepe kabul grm salam kay-
nakl hadislere, bunlardan kardklar
genel hkm ve prensiplere dayanmak-
ta, bu kaynaklardan ictihad yoluyla fer'
hkmler karmaktadrlar. mamlardan
(873-
nakledilen, ancak senedi salam olma-
yan (haber-i vhid de buna dahildir) ha-
dislere itibar etmemekte, bunun yerine
i fakihlerin veya btn slm limleri-
nin ihtilfsz olarak kabul ettikleri h-
kmleri "amel't-tife, icm" adyla be-
nimseyip delil olarak kullanmaktadrlar.
4. eyhttife Dnemi. e y h t t i f e E b
Ca'fer et-Ts drdnc fkh dnemi-
nin en nemli ahsiyetidir. Ts, usulc
okulunun istidll ve ictihad metodu ile
hadisi - haberci okulunun haber-j v-
hidle amel prensiplerini alm, ikincisi-
ne hadisin shhatini tesbite katkda bu-
lunan baz unsurlar katarak iki farkl
yaklam uzlatrmaya alm ve bu
sistem erevesinde yeni bir i fkh -
r amtr. Onun birok eseri arasn-
da el-Mebst (Tahran 1387, 1393), bir f-
kh meselesinin eitli boyutlarn ve -
zm yollarn gsteren "tefri fkh", el-
Hilf (Tahran 1370, 1376, 1377), i ve Sn-
n fkh mezheplerinin gr ve ictihad-
larn ihtiva eden "mukayeseli fkh" ne-
vilerinin beenilen rnekleri arasnda-
dr. Ts ayrca en-Nihye (Tahran 1342-
1343; Beyrut 1390) adl eserini i usule
dayal Snn fkhna tahsis etmi, Teh-
5
CA'FERYYE
zb'l-ahkm (Tahran 1944) ve el-stib-
r (Tahran 1363) isimli iki nemli ve b-
yk kitabnda ise i kaynakl hadisleri
toplam, bunlar dzenlemi, zellikle
sonuncu kitabnda hadisler arasndaki
elikileri gidermeye almtr. cUdde-
t'l-ul'e (Necef 1983) fkh usulnn
btn konularn ele alm, bu konular
tartm ve tercih ettii usul savun-
mutur. Tsnin at r asr ka-
dar srm, bu zaman iinde gelip ge-
en fkhlar u farkl yaklamlar gs-
termilerdir: Olu Hasan'n da iinde bu-
lunduu bir grup lim Eb Ca'fer et-T-
s'nin yazdklarn okumu, okutmu,
aklam ve bunlara uygun fetvalar ver-
mitir. Muhammed b. drs el-Hillnin (.
598/1202) temsil ettii baka bir grup
ise Ts'yi bilhassa haber-i vhidi delil
olarak kabul etmesi asndan iddetle
eletirmitir. Muhakkik el-Hill ve onun
rencisi bn'l-Mutahhar el-Hill, Eb
Ca'fer et-Ts'nin yazdklarn sistem-
letirmek, Snn fkhtan aldklarn i
fkh prensipleriyle kaynatrmak ve onun
eksik braktklarn tamamlamak sure-
tiyle nemli hizmetlerde bulunmulardr.
5. e h d - i Evvel D n e m i . a
tedvni, fr-i dinden bahseden eserle-
rin hadis mecmualarndan ayrlmas ile
ikinci dnemde gereklemise de fkh
ilmi bu tarihlerde sistem ve muhteva
olarak bamszln henz kazanma-
mt. Eb Ca'fer et-Ts, Snn fkhn-
dan faydalanmak ve ondan nemli ikti-
baslar yapmak suretiyle bunu gerek-
letirmeye almt. Dnemin sonuna
doru baz fkhlar i fkhn Snn na-
killerden ayklamaya yneldiler. Esasen
i fakihlerin Snn fkh kitaplarndan
alntlar yapmaktan maksatlar, bunlar
rnek alarak hadisten bamsz (itiha-
da dayal) a fkhn ortaya koymakt. e-
hd-i Evvel de (. 786/1384) bu yolu ta-
kip ederek yeni bir fkh dneminin mj-
decisi olmutur. zellikle el-Kavcid
ve'l-fev'id adl eserinde (Tahran 1308;
Necef 1399) Snn fkh kitaplarndan aln-
tlar yapmadan i fkhn tedvn etmi-
tir. lerinde ehd-i Sn'nin de (. 966/
1559) bulunduu birok takipisi bir bu-
uk asr kadar ehd-i Evvel'in gerek-
letirdii fkha ve usul trne bal kal-
dlar; onun eserlerini okutmak ve er-
hetmekle megul oldular.
6. Safevler Dnemi. Safevler devrinde
i mslmanl devletin resm dini ha-
line getirilince fkh da bundan etkilen-
mi, frda ve usulde kayda deer baz
gelimeler olmutur. Bu dnem iinde
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
6 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
ekoln etkili olduu grlmektedir, 8. e y h Ensr D n e m i . Flklh v e USl-
a) Ali b. Hseyin el-Kerek(. 940/1533) fkh alannda son gelimeyi gerekle-
ekol bir yandan fkh salam temelle- tiren, bu iki ilmi bir btn halinde ele
re ve delillere dayandrp her meseleyi alp baarl bir ekilde birletiren, ayr-
delillendirme almalar yaparken te ca konularn zenginletirip an ihtiya-
yandan dinin devlet iindeki gcnden larna cevap verecek hale getiren Mur-
faydalanarak fakihin yetkilerinin snr, taz el-Ensr (. 1281/1864) olmutur.
cuma namaz, vergi gibi konular incele- Gnmze kadar ilm evrelerde eyh
me ve tartma alan iine almtr, b) Ah- Ensr ekol hkim olmu, fr ve usul
med b. Muhammed el-Erdebl (. 9 9 3 / alannda yazd eserler rnek alnarak
1585) usl metodu destekleyip gelitir- yeni kitaplar kaleme alnm, fkh re-
meye gayret etmi, usul ve frda da- timi yaplm ve fetvalar verilmitir.
ha ncekilerin sylediklerine bakmaks-
B ) Fkh U s u l ve er' Deliller. m a m -
zn ictihad ve istidlallerde bulunmutur,
lar ve onlarn ada olan a fakihleri-
c) Tenkit szgecinden geirmeden riva-
nin bir ksm itihada dayal fkh tevik
yet fkh ve muhaddisler (selef) hakkn-
ve tatbik ettikleri gibi mnasebet d-
da risleler yazan ve onlar ven baz
tke baz usul kaidelerini de zikretmi-
usl fakihlerin faaliyetleri, zemini Ahb-
lerdir. Ancak bu ilk devir fakihleri tara-
rler'in yeniden canlanmasna uygun ha-
fndan yazlp zamanmza kadar intikal
le getirmi, muhtemelen iktidar da us-
eden bir usul kitab mevcut deildir. G-
l mctehidlerin kontrollerini ve gleri-
nmze kadar gelen ilk usul kitab, eyh
ni zayflatacak mezhep ii bir muhale-
Mfd'in et-Tezkire bi-uli'l-fkh adl
fetin ortaya kmasnda fayda grm-
eseridir. Kk hacimli muhtasar bir ki-
tr. Bu uygun artlardan istifade eden
tap olan et-Tezkire ihtiyaca cevap ver-
Muhammed Emn el-Esterbd (. 1036/
medii iin eyh Mfd'in rencisi e-
1626) ile taraftarlar Usller'e kar ye-
rf el-Murtaz usul konusunda birka
ni bir mcadele balattlar; er' delil ola-
eser yazm, bunlarn iinde ez-Zetza f
rak da akla, akl istidllin dayana ve
fkhnn metodu olarak Aristo mantna hcum cilmi uli'-er'a (I-II, Tahran 1346-
ettiler. i kaynaklarda rivayet edilen b- 1348) boluu dolduran kitap olmutur.
tn hadislerin sahih olduunu ve fkhn erf el-Murtaz'nn rencisi Eb Ca'-
bunlara dayanmas gerektiini ileri sr- f e r et-Ts cUddet'l-ul adl eseriyle
dler. Ahbr yaklam bu dnemde bir kendi grlerini fkh usulnde temel-
fkh ekol vasfn kazand; ran, Irak ve lendirmitir. Bu iki kitap iki asr kadar
Bahreyn'de o devirde gl temsilcileri usul sahasndaki ihtiyaca cevap vermi
bulunmayan Usller'i sindirerek bura- ve medreselerde ders kitab olarak oku-
lara hkim oldu. Bu ekol daha sonraki tulmutur. Daha sonra gelen ve yine T-
dnemlerde ran ve Irak'ta gcn kay- s ekolne mensup olan Muhakkik el-
betmekle birlikte Bahreyn'de hl etkisi- HillTnin Mecric'l-ul' ile rencisi
ni srdrmektedir. Ahbr ekolnn kuv- bn'l-Mutahhar el-Hillnin Tehzb ta-
vetli temsilcilerinin says olduka azdr. rki'l-vl, Mebdi''l-vl, Nh-
Bunlarn iinde Feyz-i Kn (. 1090/ yet'l-vl adl eserleri derli toplu ve
1679) ile Ves'il'-'a (Beyrut 1991) kullanl olduklar iin nceki iki kitabn
adl hadis kitabnn yazar Hr el-mil yerini almlardr. Bundan sonra zama-
(. 1104/1692-93) gibi nemli kiilerin nmza kadar yazlan birok usul kitab
Usller'e kar tavrlar daha yumuak bu ilme nemli bir katkda bulunmam,
ve uzlamac bir grnm arzetmekte- ancak yeni batan tertip, konulan anla-
dir. lr hale getirme, kark ve elikili ifa-
deleri uzlatrma ve ayklama gibi hiz-
7. Bihbehn Dnemi. Ahbrler ctihad metler ifa etmitir.
fkhna ve bunun metodolojisi olan fkh
usulne kar olduklar iin bir buuk Ahbr a fakihlerine gre hkm ve
asr kadar sren bir zaman iinde i fetvalarn tek kayna hadislerdir; Kur'n-
dnyasnda fkh usul itibardan d- Kerm de hadislerin aklamas sayesin-
m, retimde ve uygulamada kullanl- de anlalacak ve uygulanacaktr. Bun-
mamtr. XII. (XVIII.) yzyln ikinci yar- larn dnda baka bir delil yoktur; icti-
snda iyi yetimi bir fakih, akl istid- had da taklid de ciz deildir. Usl f-
ll ve tahlil kabiliyetine sahip bir usul- khlara gre ise mctehidlerin bilgi el-
c olan Muhammed Bkr Bihbehn (. de etmek ve hkm verebilmek iin ba-
1206/1791-92), Ahbrler'in hkimiyeti- vuracaklar drt delil vardr; Kitap, sn-
ni zayflatarak usl fkha yeniden canl- net, icm ve akl. Bu kaynaklarda hk-
lk kazandrmtr. mn delilinin bulunamamas halinde uy-

gulama ilkelerine (el-usl'l-ameliyye) ba-
klr. Snn fakihlerin bavurduu kyas sz bulunduunu kesin bir dille ifade et-
ve istihsan* muteber birer delil deildir.
1. Kitap. Dorudan vahye dayand ve
tevtren nakledildiinden kaynana
aidiyetinde phe bulunmad iin bi-
rinci derecede bilgi ve hkm kayna
kitap yani Kur'n- Kerm'dir. Ca'feriyye
mezhebinde Kur'n- Kerm'in delil ol-
mas konusunda herhangi bir gr ay-
rl yoktur. Tartlan hususlar, kitabn elde edilmitir; bu sebeple onlarn sy-
zhirinin delil olup olmad ve kitapta
tahrifin (eksiltme veya ilvenin) bulunup
bulunmaddr. Kitabn zhirinden mak-
sat, bir mnaya dellet ihtimali daha
kuvvetli olmakla beraber baka bir m-
naya dellet ihtimalinin de bulunduu
yetlerin ifadesidir. Ahbrler'e gre aa-
daki sebeplerden dolay Kur'an'n z-
hiri ile amel etmek ciz deildir: a) Her-
kese bilinmese bile bu yetlerdeki ihti-
mali ortadan kaldran bilgi mevcut ola-
bilir. b) mamlar re'ye dayal tefsiri me-
netmilerdir, halbuki zhir mnay ter-
cih etmek re'ye dayanmak demektir, c)
Baz rivayetler, Kur'n- Kerm'i ancak
nzl srasnda ona muhatap olanlarn
anlayabileceklerini ifade etmektedir. Bu-
na kar Usller'e gre Kur'an'n zhiri rs el-Hill gibi usulclere gre bu haber-
de delildir, a) Zhiri aklayan bilgiler
kaynaklarndan aratrlr, bulunamazsa
dil kurallarna ve rfe bavurulur. Her
konuda olduu gibi burada da genel an-
latm ve anlama yollar kullanlr ve uy-
gulanr. b) Kur'n- Kerm'i dil kurallar-
na ve rfe dayanarak anlayp uygulamak
re'y tefsiri deildir; re'y tefsiri akla da-
yanarak nass ve zhiri te'vil etmekle
gerekleir, c) Kur'n- Kerm'i anlama-
y belli bir zmreye tahsis eden rivayet-
ler salam deildir, kitabn gnderilme
amacna ve evrensellik vasfna ters d-
mektedir; byle bir sonuca gtren ha-
ber-i vhidler delil olarak kabul edile-
mez.
Kur'an'da tahrifin bulunup bulunma-
dna gelince, Kleyn'nin el-Kf'si gibi
IV. yzyln birinci yarsna kadar uzanan
i rivayet kaynaklarnda Kur'n- Ke-
rm'in tahrif edildiine (ilveden ok baz
yetlerin karldna) dair nakiller mev-
cuttur. Buna kar eyh Sadk Kur'n-
Kerm'de hibir tahrifin bulunmad il-
kesini, mam Ca'fer'e dayandrarak ve
a'nn inan esaslarndan biri olarak zik-
retmektedir. erf el-Murtaz ve Eb
Ca'fer et-Ts Sadk'u teyit etmiler, s-
naeriyye as'nda muteber olan inan-
cn Kur'n- Kerm'de hibir deitir-
menin yaplmad eklinde olduunu,
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CA'FERYYE
bunun aksini ifade eden rivayetlerin asl- re ise bu nitelikteki icm er' delil te-
kil etmez. Asl delil msumun gr-
milerdir. Bugn de i-Ca'fer cmiada dr. Buna gre icm, ittifak eden mc-
bu inan hkimdir. tehidler arasnda imamn da bulunmas
2. Snnet. On iki imam benimseyen ve bylece onun grn ihtiva etmesi
Ca'ferler'e gre snnet masumlarn (Hz. durumunda hccet olur. cm iinde ima-
Peygamber ile on iki imam) szleri, fiilleri mn kavli veya tasvibinin yer alp alma-
ve tasviplerinden ibarettir. Msumlarn dn tesbit etmek amacyla ortaya ko-
bilgisi ya ilham yoluyla veya buna maz- nan birok usul vardr. Bunlar arasnda
har olann dierine retmesi usulyle u drt usul yaygnlk kazanmtr: a)
His yolu. erf el-Murtaz'nn savundu-
ledikleri, delilin nakil ve rivayeti deil biz- u bu usulde imam hayattadr, ahs de-
zat kendisidir. Szler duruma ve kari- ilse bile yaad blge bilinmektedir.
nelere gre balayc hkm de getire- Byle bir dnemde meydana gelen ic-
bilir, fiil ve takrirler ise gerekli artlar m zerinde yaplacak inceleme sonun-
tad takdirde ancak cevaza ve ser- da msumun kavlinin de icma dahil
bestlie dellet eder. Snnetin delil ol- olup olmad tesbit edilebilir, b) Lutuf
mas gvenilir olmasna, bu da onun ri- yolu. Eb Ca'fer et-Ts'nin benimsedi-
vayet edili ekline baldr. Tevtr yo- i bu gre gre imamn bir hidayet
luyla nakledilen snnet hem inan hem kayna olarak insanlara gnderilmesi-
de amel sahalarnda delildir, hccettir. ni gerekli klan ilh lutuf, dine ve ger-
Tevtr snrna ulamam hadisler ile ee aykr bir ittifak karsnda ima-
rvileri arasnda Snnler'in de bulun- mn skt etmemesini de gerekli klar,
duu hadisler ise delil olma ynnden c) Hads yolu. Btn mm mctehidle-
tartlmtr. Haber-i vhidin muteber rin asrlar boyu belli hkmler zerinde
bir delil olup olmad konusunda birlemi olmalar imamn da ayn g-
farkl gr ileri srlmtr, a) erf rte olduunu gsterir, d) Takrir (tas-
el-Murtaz, Tabers, Muhammed b. d- vip) yolu. mamn kar grte olduu-
nu aklamasna bir engel bulunmad
ler zan ifade eder ve zan dinde hccet halde skt etmi olmas ittifaka katl-
olmaz, b) Ahbrler'e gre mehur drt dnn delili saylr.
kitapta bulunan btn hadisler sahihtir 4. Akl ve Kyas. Snn usulcler genel-
ve bunlarla amel edilir, c) Eb Ca'fer et- likle kyas bir delil olarak benimsemi-
Ts, bn Tvs, bn'l-Mutahhar el-Hill ler, buna kar Gazzl ve evkn gibi
gibi usulclerin savunduklar ve zerin- baz istisnalar dnda akla er' deliller
de ittifak bulunduunu ileri srdkleri arasnda yer vermemilerdir; yer veren-
gr ise haber-i vhidin baz artlarda lere gre de akl "beret-i asliyye" delili
delil olabilecei eklindedir. Genellikle olarak telakki edilmitir. i usulcler
haberin kayna -mesel msumlardan ise Snn fakihlerin kyasn reddetmi,
biri olmas gibi- ve rvileri noktalarnda eyh Mfd'den beri akl drdnc bir
younlaan bu artlara ilveten hadisin delil olarak zikretmilerdir. Mstakil bir
akla, kitaba, kesin snnete ve icma ay- delil olarak akldan neyi kastettikleri an-
kr bir hkm ve bilgi getirmemi ol- cak Muhakkik el-Hill ve ehd-i Evvel'-
mas da gz nnde bulundurulmutur. den itibaren aklk kazanmaya bala-
zerinde gr birlii bulunmamakla m, daha sonraki almalar baz yanl-
beraber i-mm olmayan rviierin nak- ma ve kartrmalar da dzelterek akl
lettikleri hadisleri muteber delil sayan delili ak ve seik bir ekilde ortaya koy-
usulcler de vardr. Burada aranan art, mutur. Buna gre akl delil, "er' h-
i-mm olmayan rvinin dindar ve ha- km hakknda kesin bilgiye ulatran
dis konusunda yalan sylemekten eki- akla dayal bir kaziyyedir". Bu tarifin be-
nen bir kii olmasdr. Bir konuda mm lirledii delil mantklarn kyasndan
rvilerden herhangi bir haber nakledil- baka bir ey deildir. unu da belirt-
memise dier mezheplerden gvenilir mek gerekir ki akl er' delil kabul eden
rviierin hadisleriyle amel edilir. Mrsel i usulclere gre bu tr bir delil do-
hadisin rvisi gvenilir ise i usulcle- rudan ve mstakil olarak din hkmn
rin ouna gre onunla da amel edilir. kayna olmayp sadece Allah nezdinde
mevcut olan hkm kefeden, ortaya -
3. cm. Snnler'e gre ayn asrda ya-
karan bir delildir. Btn akllar bir e-
ayan btn mctehidlerin bir fkh me-
yin iyi ve gzel olduu noktasnda itti-
selesinin hkm zerinde birlemesiyle
fak edince Allah'n da ayn eyi iyi ve g-
icm gereklemi olur. Ca'feriyye'ye g-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 7
CA'FERYYE
zel bulduuna, bu bir fiil ise yapan vp
mkfatlandrdna, yapmayan ise ye-
rip cezalandrdna akl aracl ile hk-
medilmekte ve akl bu anlamda din de-
liller statsne girmektedir.
s. Sret. i kaynaklarnda kendisine sk-
a atfta bulunulan delillerden biri de
"sreftir. Sretten btn insanlarn bel-
li bir dnce ve davran benimsemi
olmalar kastedilirse "bin'I-ukal", bir
grubun mesel ia'nn benimsemesi kas-
tedilirse "sret'l-mteerria" terimleri
kullanlmaktadr. Yaplan inceleme ve
tahliller sonunda sretin akla veya icma
dahil bir delil olduu ortaya kmtr.
6. Dier Deliller. Snn kaynaklarn "is-
tihsan", "istislh", "sahb kavli", "rf"
gibi balklar altnda birer er' delil ola-
rak ele alp inceledii deliller Ca'ferler'e
gre ya mteber deildir (istihsan gibi)
veya kitap, snnet, akl gibi dier delil-
lerden birinin erevesine girmektedir.
7. Uygulama lkeleri (usl-i ameliyye). MS-
lmann amac muteber delilleri kulla-
narak ilh hkm renmek ve uygu-
lamaktr. Bazan tercihe imkn verme-
yecek ekilde delillerin elimesi veya
belli bir konuda delilin bulunamamas
sebebiyle ilh hkm bilmek mmkn
olmamaktadr. Ca'fer usulcleri bu du-
rumda "uygulama ilkeleri'ni devreye sok-
maktadrlar. Mkellef bu ilkelere gre
hareket etmekte ve grevini yerine ge-
tirmi olmaktadr. Bu ilkeler arasnda is-
tishb, beret, ihtiyat ve tahyrin uygu-
lama alannn daha fazla olduu kabul
edilmektedir. stishb ilkesine gre bir
hkmn veya hakkn gemite kesin ola-
rak varl bilindii halde u anda devam
edip etmedii konusunda phe mev-
cutsa devam ettii kabul edilerek ilem
yaplr. Beret, er' delilin bulunmad
ve bilinmedii hallerde hkmn de bu-
lunmadn kabul etmek ve buna g-
re davranmaktr. Ca'fer Usller beret
prensibini hem balayc fiilde hem de
mecburi terkte olmak zere Ahbrler'e
nisbetle daha kapsaml bir ekilde kul-
lanmlardr. htiyat, delilin bulunmama-
s halinde muhtemel btn klar yeri-
ne getirmekten ibarettir. Usller'in red-
dettikleri bu prensip, Ahbrler'ce ya-
sak olmas muhtemel btn ekil ve k-
lar terketmek suretiyle uygulanmtr.
Daha az uygulanan tahyr prensibi ise
ihtiyatn mmkn olmad yer ve za-
manlarda sz konusudur.
C ) ctihad, Taklid ve Merciiyyet. 1. cti-
had. tihadn genellikle kyasla ayn an-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
8 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
lamda kullanld dnem ve yerlerde
Ca'fer fakihleri kyasa kar olduklar hidin fetvasn benimsemek ve bununla
iin itihad da mahkm etmiler ve bu amel etmekle taklid gereklemi olur.
terimi kitaplarna aklayp reddetmek
maksadyla almlardr. Ancak Snn
limleri, Gazzl ve Cesss'n yapt gi-
bi itihad kyastan daha farkl ve geni
anlamda kullanmaya balaynca iier'in
Usl mektep mensuplar da kelimeyi
bu mnada alp kullanmlardr. Muhte-
melen bunlarn ilki olan bn'l-Mutah-
har el-Hil'ye gre ictihad, er' olup
zanna dayanan meselelerin hkmn
elde edebilmek iin dnme ve bilgi
edinme gcn son snrna kadar kul-
lanmaktan ibarettir. Hz. Peygamber'in
ictihad etmesi ciz deildir; nk onun
byle bir eye ihtiyac yoktur, ayrca ic-
tihad sz konusu olduu takdirde teb-
li ettii eylerin Allah'tan geldii inan-
cnn sarslmas da muhtemeldir. mam-
larn da ictihad etmeleri ciz deildir,
nk ictihadda isabet etmek de yanl-
mak da sz konusudur, halbuki onlar
hatadan korunmulardr. mamlar er'
hkmleri ya dorudan Reslullah'n -
retmesiyle veya Allah Tel'nn ilham ile
elde ederler. Dier limlerin yani mc-
tehidlerin ise elien deliller arasnda
tercihler yapmak, Kitap ve Snnet'in ge-
ne! hkmleri zerinde dnmek sure-
tiyle hkm karmalar cizdir. Ancak
kyas ve istihsan metotlar ile hkm -
karmalar muteber deildir (Mebdi''l-
l, s. 240-248). Ca'fer Usller nce-
leri ictihad terimini kullanmadan, daha
sonra bu terimi de kullanarak kyas ve
istihsan dnda itihad ciz grp uy-
guladklar halde Ahbrler ictihad ve
taklidi reddetmi, din bilgi ve hkm-
lerin hadislerde bulunduunu, hadisle-
rin de mehur kitaplarda toplanm ol-
duunu, bilginin bu kaynaklardan aln-
mas gerektiini savunmulardr. tiha-
dn artlar ve tecezzsi konusunda a
limlerinin zel bir gr yoktur. tiha-
dn devamll konusunda ise iler Sn- olup amme velyeti bakmndan dier
nler'den farkl bir tutum benimsemi ve
itihad devam ettirmilerdir. Bunda bir
yandan din bilgi ve hkmlerin hadis
kaynandan alnmas ile ilgili tevikler,
te yandan fetvasna bavurulacak mc-
tehidin hayatta olmas art etkili ol-
mutur. Mctehidlerin tamam isabet et-
mi saylmaz. Ayn konuda farkl ictihad-
larda bulunmu mctehidlerin bir gru-
bu isabet etmise dierleri hata etmi-
lerdir; ancak hatalarndan dolay gnah-
kr olmazlar.
2. Taklid. Delilini bilmeden bir mcte-
Ca'fer Usller'e gre bizzat ictihad
edemeyenlerin taklid yolunu benimse-
meleri u artlarda cizdir: a) Taklide
konu olan hkm inanla veya dinden
olduu kesinlikle bilinen ibadet vb. ko-
nularla (zarrt- dniyye) ilgili olmaya-
cak. b) Taklit edilecek lim mctehid ve
mttaki olacak, c) Mttaki ve gvenilir
olmann bir teminat olarak snaeriy-
ye mezhebine mensup bulunacak, d) Fet-
va veren mctehid hayatta olacak, e)
Hayatta olan mctehidlerin birden faz-
la olmas halinde ilerinden en lim ve
faziletli olan taklit edilecektir.
3. Merciiyyet. Merci, bata fetva ver-
me yetkisi olmak zere birtakm din,
hukuk ve siyas yetkileri bulunan mc-
tehid (fakih) demektir. Byk gaybet d-
neminden sonra fakihlere ait yetkinin
(bk. VELYET- FAKH) snr problemi or-
taya km, ileri srlen zmler
ayr merhalede farkl gelimeler gster-
mitir. a) XVIII. yzyla kadar genel ka-
bul gren zm, "umumi ve siyas sla-
hat iin mehdyi beklemek, fetva, kaz,
zekt, humus, kstllarn ahs ve mal-
lar zerinde velyet vb. konularda fa-
kihlere bavurmak, onlar merci olarak
kabul etmek" eklinde olmutur, b) XVIII.
yzyldan XX. yzyln ikinci yarsna ka-
dar Nerrk, Hasan e-rz, Hir, N-
n gibi mctehidler, fakihin yetki ve so-
rumluluunun siyas slahat sahasn da
iine ald grn savunmu, bu ko-
nuda nemli admlar atmlardr, c) Son
merhale yetullah Humeyn ile bala-
mtr. Humeyn'nin gelitirdii velyet-i
fakh teorisine gre mmetin en lim
ve faziletli fakihi, beklenen mehdnin
nibi ve temsilcisidir. Buna gre siyas
slahat ve devlet ynetimi de (amme ve-
layeti) dahil olmak zere imamn btn
yetkileri en lim ve faziletli fakihte mev-
cut demektir. Bu fakih "genel merci"
fakihler ona tbi olacaklar, hem onu mu-
rakabe edecek, hem de fetva, kaz, hu-
mus, zekt vb. konularda "snrl ve zel
merciler" olarak faaliyet gsterecekler-
dir. Bu teori slm inklbndan sonra
ran'da geni lde uygulanmtr. B-
tn i dnyasnda uygulanma ansnn
ise en nemlisi siyas olan birok engel
sebebiyle olduka az olduu kabul edil-
mektedir.
D) Fr. Snn mezheplerle Ca'feriyye
mezhebi arasnda deliller ve onlardan

hkm karma usul bakmndan baz
farklarn bulunmas, karlan hkm-
lerin de farkl olmas sonucunu dour-
mutur. Btn Snn fkh mezhepleri
bir camiann mezhebi, Ca'feriyye de di-
er cmianm mezhebi olarak ele aln-
dnda belli bir Snn fkh mezhebine
nisbetle fark ve ihtilf olduka azalmak-
tadr; nk bu mezhebin birok hk-
m fkh mezheplerinden herhangi biri-
ne uygun dmektedir. Ca'feriyye'ye ait
olup Snn fkh mezheplerinden herhan-
gi birine uygun dmeyen fr hkm-
lerini hem Snn fakihlerden hem de Ca'-
feriyye'den toplayp bir araya getiren,
bunlara umumi veya hususi kitaplarda
yer veren limler olmutur. Snnler'den
Abdlazz ed-Dihlevnin snaeriyye a-
s'na reddiye olarak yazd Tuhfe-i -
n cAeriyye adl eserin Mahmd k-
r el-ls tarafndan yaplan muhtasa-
rnda tesbit edilen fr farknn says
123'tr. i erf el-Murtaz ise sz ko-
nusu farklar 110 olarak gstermitir
(Res'il, I, 201-267). Tuhfe muhtasarn-
da plak ayak stne mesh, hal, kilim
gibi -yeryz saylmayan- eyler zeri-
ne secdenin ciz olmamas gibi mehur
farklar zikredilmemi, te yandan ia'-
nn benimsemedii veya zerinde itti-
fak etmedii baz hkmler onlara mal
edilmitir. arabn, kmes hayvanlarnn
dksnn necis saylmamas, boy ab-
desti alrken ayrca abdest almann ha-
ram olmas, imam veya onun tayin etti-
i bir kii bulunmadka cumann sahih
olmamas bunlara rnektir (bu hususla-
rn iler'ce de benimsenmedii veya ara-
larnda ihtilf konusu olduu hususunda
bk. erf el-Murtaz, I, 288; Muhakkik el-
Hill, s. 9, 18, 27, 35). Ad geen iki mel-
lif ayr ayr 100'den fazla ihtilfl mese-
le zikrettii halde bunlardan sadece
dokuzunda birlemitir. 1. Farz namaz-
larda Ftiha'dan sonra iki ayr sre ve-
ya bir srenin sadece bir blm oku-
namaz. 2. Altn ve gm ancak para ve
sikke eklinde dklp baslnca zekta
tbi olur. 3. Kadnla normal olmayan yol-
la cins iliki cizdir (Hill'nin nakline g-
re bu konuda ihtilf vardr, ciz diyenlere
gre de b u iliki mekruhtur, Muhtaar'n-
Nfi\ s. 172). 4. Mt'a nikh cizdir. s.
Teyze ve halann rzlar alnarak yeen-
leriyle nikhta cemedilmeleri, yani bir
erkein birbiriyle teyze-yeen, hala-ye-
en durumunda olan iki kadn ayn za-
manda e olarak almas cizdir. 6. Bo-
ama ancak iki ahit huzurunda olursa
geerlidir. 7. Boama bunu ifade eden
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CA'FERYYE
ak ve belli szlerle yaplabilir. 8. lnn tin icm olarak benimserler. Fr ko-
ahs eyas (kl, yzk, mushaf vb.) b- nusunda says fazla olmayan farklar bir
yk oluna verilir. 9. Kadnlara gayri tarafa braklrsa ok geni bir ortak sa-
menkul terikenin ayn verilmez, bunla- ha bulunduu grlr. Gemite iki ta-
rn hakk tanmazn bedelinden denir. raftan baz limlerin sert ve itici ifade-
Farkl hkmleri derleyen iki mellifin lerini, taraflarn birbirlerini mmin say-
tesbitleri birletirilirse fark says 215'i mamalarn, hsmlk ba kurmamak gi-
bulur, bunlardan birinin tesbiti esas al- bi davranlarn tarih, siyas ve sosyal
nrsa say 100 civarnda kalr. Binlerce sebeplere balamak ve geride brakmak
fkh meselesi gz nnde bulundurul- gerekir. Bu dnceyi temsil edenler-
duu takdirde Ca'ferler'in 200 kadar den Mahmd eltt, 1 Ekim 1958'de
meselede Snnler'den ayrlm olma- Ca'feriyye mezhebinin mer bir slm
syla bu iki mezhep arasnda fkh a- mezhebi olduuna dair bir fetva neret-
sndan nemli bir farklln mevcut ol- mi, ardndan da Ezher'de bir i fkh
mad anlalr. Sz konusu farklar da krss kurulmutur (A. rz, s. 108-
daha ok iki mezhebin snnet ve icm 112).
konularnda kendilerine has anlay ve
E) Literatr. Ca'fer fakihler tarafn-
uygulamalardan kaynaklanmaktadr.
dan tarih ierisinde bu mezhebin usul
Ehl-i snnet limleri, i-mm grup- ve fra ait grleri hakknda zengin
lar inan ynnden bid'at mezhepleri bir literatr ortaya konmutur. Bunlar
iinde mtalaa edegelmi, akaid, kelm arasnda zellikle u eserler saylabilir:
ve mezhepler tarihiyle ilgili eserlerde on- Kleyn, el-Kf; eyh Sadk bn Bbe-
larn grlerini tenkide tbi tutmular- veyh. Men l yahduruh'l-fakh; eyh
dr. Ca'ferler de inan bakmndan m- Mfd (. 413/1022), el-Mukni'a fi'l-
m - snaer olduklar iin Snn fkh fkh; erf el-Murtaz (. 436/1044), el-
limleri tarafndan ayrca deerlendiril- ntir, ez-Zerica f cilmi uli'-e-
memi, fkhlar da inanlar gibi bid'at rica; Eb Ca'fer et-Ts, Tehzb'l-ah-
saylmtr. Ancak son dnemlerde slm km, el-stibr f ma'htlife mine'l-
lkeleri arasndaki siyas ilikilerde g- ahbr, el-Mebst fi'l-fkh, en-Nihye
ze arpan nemli deiiklikler neticesin- f mcerredi!-fkh ve'l-fetv, cUdde-
de, daha geni ereveli bir slm birli- t'l-ul; Tabers (. 548/1153), et-Tem-
ini gerekletirebilmek amacyla, iki ta- hd fi'l-usl; Eb Mansr Ahmed b. Ali
raf limlerinden bazlarnn birbirlerine et-Tabers (. 620/1223), el-Kf min
bak ve deerlendirmelerinde yumua- fkhi'-fa; Muhakkik el-Hill (. 6 7 6 /
malar ve yaknlamalar meydana gelmi- 1277), er'i'u'l-slm f mes'ili'l-
tir. zellikle Ca'ferler ile Snnler ara- hell ve'l-harm, el-Muhtaar'n-N-
snda yaknlk fikrini ortaya atan ve bu fic f fkhi'l-mmiyye, Mecric'l-ul;
fikri fiilen gerekletirmek iin gayret bn'l-Mutahhar el-Hill (. 726/1325),
gsteren limler arasnda, Ca'ferler'- Tahrr '1 - ahkm ' - er ciyye cal mez-
den her biri taklid mercii olan Muham- hebi'1 -mmiyye, Mntehe'l-matlab f
med Hseyin Burcird, Seyyid erefed- tahkki'l-mezheb, Nihyet'l-vl il
cilmi'l-ul,
din, Muhammed Hseyin Kiflgt, Tehzb tariki'1-vl il
cilmi '1 - usl, Mebdi3
Acyn'-'a mellifi Muhsin el-Emn; 'l- vl il cil-
Snnler'den Ezher eyhleri Abdlmecd mi'l-ul; ehd-i Evvel, el-Lmcat'd-
Selm ve Mahmd eltt, hvn- Ms- Dmakyye-, ehd-i Sn, er-Ravzat'l-
limn'in lideri Hasan el-Benn, ayrca Mu- hehiyye f erhi'l-Lm'ati'd-Dmaky-
hammed Eb Zehre gibi limler kayde- ye, Temhd'l-kavcid; Eb Mansr
dilmelidir. Yaknl, i birliini ve ilm Hasan b. ehd-i Sn (. 1011/1602),
alverii savunan Snn limlere gre Meclim'l-ul; Feyz-i Kn, el-V-
Ca'feriyye mezhebinin Usl kolunun sn- f, Mefthu'-erca; Hr el-mil, Ve-
neti deerlendirme anlay Ahbrler'e s'il'-ca il ahkmi'-er'a, Bi-
nisbetle Snn mezheplere daha yakn- dyet'l-hidye-, Muhammed Bkr el-
dr. a'nn msum sayp szlerini sn- Meclis (. 1110/ 1698 [?]), Bihr'l-en-
net olarak kabul ettii imamlar msum vr; Ca'fer el-Cenh (. 1226/1811), Ke-
olmasalar bile lim, faziletli ve ou mc- f'l-tMuhammed Hasan b. Bkr
tehid derecesinde kiilerdir; bunlarn b. Abdrrahm en-Necef (. 1266/1849-
szlerinden ictihad erevesinde fayda- 50), Cevhir'l-kelm f erhi er'i'i'l-
lanmak mmkndr. a'nn, ilerinde slm; Muhammed Kzm b. Abdl'azm
msum imam bulunduu iin benimse- el-Yezd (. 1337/1918-19), el-zUrvet'l-
dii mmet icmn Snnler de mme- vk.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 9
 CA'FERYYE

BBLYOGRAFYA: si Ktphanesi'ne memur, daha sonra

Kleyn, el-Kf, Tahran 1365, I, 5 1 - 5 9 ; III, da Trkiyat Enstits'ne asistan oldu.
33; bn Bbeveyh, Risletul-i'tikidti'l-im- 1925 ylnn sonlarna doru Almanya
miyye: i lmmiyye'nin inan Esaslar (trc.
Dileri Bakanl'nn verdii burs ile Al-
E. Ruhi FlaJj), Ankara 1978, s. 9 8 - 1 0 3 ; erif
el-Murtaz, Res'tl, Kum 1405, I, 201-267,
manya'ya gitti. Bir smestr Berlin ni-
288; Eb Ca'fer et-Ts, Tibyn, Necef, ts., I, 3; versitesi'nde Bang Kaup, von Le Coq,
a.mlf.. el-stibr, Tahran 1363, I, 77-78; a.mlf., Vasmer ve Westermann'n rencisi, be
'Uddet'l-ul, N e c e f 1 4 0 3 / 1 9 8 3 , s. 290, 336, smestr de Breslau niversitesi'nde
368-375; Muhakkik el-Hill, el-Muhtaarun-
Giese, Brockelmann, Diels, Koschmieder
Nfic f fkhi'l-immiyye, Tahran 1402, s. 9-35,
172; bn'l-Mutahhar el-Hill, Mebdi''l-vu-
ve Schaeder'in rencisi olarak Trko-
sul il cilmi'l-ul (nr. A b d l h s e y i n Muham- loji tahsili yapt. 15 Mays 1929 tarihin-
m e d Ali el-Bakkl), Kum 1404, s. 2 4 0 - 2 4 8 ; Hr de Breslau niversitesi'nde Giese'nin y-
Ahmet
el-mil, Ves' lu-'a, Beyrut 1991, i, 3 2 7 ;
netiminde yapt 75 Azarbajanische Caferolu
M. Eb Zehre, el-mm e-dk, Kahire, ts.
Lieder "Bajaty" iri der Mundart von
IDr'l-Fikri'l-Arab), tr.yer.; Hseyin Mder-
risi Tabtab, Mukaddime ber Fkh- fa, Ganga nebst einer sprachlichen Erk- Trk Dili Tarihi Notlar 7(1. Blm, s-
Mehed 1368, s. 29 vd.; M u h a m m e d Hseyin lrung adl teziyle doktor unvann ald. tanbul 1947) bal ile yaymlanmtr.
Kifigt, Aslu-'a ve uslh, Necef 1965, Eserin geniletilmi ikinci basks Trk
s. 114 vd.; M. Taki el-Hakm, el-Ulul-cmme
1929 ylnda Trkiye'ye dnen Cafero-
lu, ayn yl Darlfnun Edebiyat Fakl- Dili Tarihi 1 (stanbul 1958) ve Trk Di-
li'l-fkhi'l-mukran, N e c e f 1983, tr.yer.; Bah-
si der Bre-i Merciiyyet ve Rhniyyet, Tah- tesi Trk Dili Tarihi Krss'ne mder- li Tarihi II (1964) adyla, daha da geni-
ran, ts., s. 201 vd., 216 vd.; A. rz, Hembes- ris muavini (doent), 1938'de de profe- letilmi ve indeks ilve edilmi nc
teg-i Mezhib-i slm, Tahran 1 3 5 0 / 1 9 7 1 , s.
sr olarak tayin edildi. M. Fuad Kpr- basks ayn adla ve yine iki cilt halinde
108-112; M a h m d kir, Skkn'l-'lemi'l-
l'nn siyasete atlarak 1946 ylnda ni- neredilmitir (stanbul 1970, 1974). Dr-
islm, Beyrut 1976, s. 25; yetullah el-Humey-
versiteden ayrlmas zerine krsnn dnc basks lmnden sonra tek cilt
n, el-Hkmetul-islmiyye, Beyrut 1399, s. 49,
119, 142; Bosvvorth, slm Devletleri Tarihi, s. bakan oldu. Bu krs daha sonra Es- olarak yaymlanmtr (stanbul 1984).
9, 25, 93, 126, 142, 214-215, 2 6 3 - 2 6 4 ; Acy-
ki Trk Dili ve Yeni Trk Dili adyla iki- B ) Azer Trkesi S a h a s . A z e r i Trke-
nu-ca, I, tr.yer.; R. K. Ramazan, Shi'ism in
the Persian Gulf, N e w York 1986, s. 3 0 ; Mu-
ye ayrlnca Caferolu Yeni Trk Dili Kr- si'nin Caferolu iin ayr bir yeri olmu-
h a m m e d Abdlkerm A t t m , en-Nazariyyet's- ss'nn bakanlna getirildi ve bu g- tur. Doktorasn Gence az zerine yap-
siysiyyetl-mu'ra U'-'a, A m m a n 1988, revi 1973 Temmuzundaki emekliliine t gibi daha sonra da bu alanla ilgili bir-
s . 102; EbT-Ksm el-H, Tauzhu'l-mes'il, kadar devam etti. Yarm asra yaklaan ok kitap ve makale neretmitir. zer
Mehed 1409, s. 3 - 6 ; M u h a m m e d Rz el-Mu-
hocalk hayatnn krk drt yln youn Trkesi Szl adl henz yaymlan-
z a f f e r . (Jl'l-fkh, Kum 1 3 6 8 / 1 9 8 9 , i-II; R.
Strothmann, "'a", M , XI, 502-513.
bir ilm mesai ierisinde geiren Ahmet mam bir eseri de vardr.
Caferolu 6 Ocak 1975'te stanbul'da l- C) Szlkl. Trk szlkln
H HAYREDDN KARAMAN d ve Zincirlikuyu Mezarl'na defnedildi. Kgarl Mahmd'dan balayarak Ana-
Ahmet Caferolu hocal srasnda, dolu Trkesi'nin son devrelerine kadar
her biri bir sonraki nesle retmenlik geni bir ekilde inceleyen Caferolu,
CAFEROGLU, Ahmet
yapan dokuz nesil yetitirmitir. Bu ele- zellikle Kpak ve aatay lgatilik
(1899-1975)
manlar Trkiye niversitelerindeki dil mektebi hakkndaki aratrmalarn Trk
T r k dili limi. ve edebiyat krslerinin bir ksmnn ku- Dili Tarihi adl eseri iinde yaymlam-
L J
ruluunu gerekletirdikleri gibi halen tr. Ayrca 1934-1938 yllar arasnda
17 Nisan 1899'da Azerbaycan'n Gen- buralarda almaktadrlar. Verimli bir fasikl halinde nerettii Uygur Szl-
ce ehrinde dodu. yanda iken ba- lim olan ve Rusa, Almanca, Franszca adl eserini daha sonra genileterek
bas smil Bey'in lm zerine annesi bilen Caferolu milletleraras birok il- Eski Uygur Trkesi Szl adyla ye-
Gher Hanm tarafndan bytld. Or- m kuruluun yeliine seilmi, ayrca niden yaymlamtr (istanbul 1968). Ca-
ta renimini zel olarak Semerkant'ta Nisan 1966'dan emekli oluncaya kadar ferolu'nun szlk almalarndan bir
(1908), lise renimini Gence ehrinde stanbul niversitesi Edebiyat Faklte- dieri de Eb Hayyn'n Kitb'l-drk
tamamlad (1909-1916); ayn yl Kiev Yk- si'ne bal Trkiyat Enstits'nn m- li-lisni'l-etrk adl Kpak sahasna
sek Ticaret Okulu'na kaydoldu. Bu oku- drln yapmtr. ait eserinin iki nshaya dayanan edis-
la ancak smestr (Eyll 1916-Ocak yon kritiidir (stanbul 1931).
Eserleri. Ahmet Caferolu'nun yirmi
1918) devam edebildi, Rus htilli'nin pat- bei akn kitab, her biri sahasnda ori- D ) Diyalektoloji almalar. Caferolu
lak vermesi zerine Gence'ye dnd. Bu- jinal deer tayan 380'i akn aratr- yirmi be yl akn bir sre hemen he-
rada Azerbaycan'n istiklli iin alt; mas vardr. Trkoloji'nin ok eitli alan- men btn Anadolu'yu dolaarak der-
1918 ylnda Azerbaycan'a gelen slm larnda daima nc almalar yapm, ledii metinleri Anadolu Azlarndan
ordusuna gnll olarak yazld ve mu- Trkiye'de yeni ilim dallarn tantm Derlemeler genel bal altnda dokuz
harebelere katld. ve yaylmalarn salamtr. Caferolu'- kitap halinde yaymlamtr: Anadolu
Caferolu 1919 ylnda Bak niver- nun alt alanlar ve bu alanlardaki Dialektolojisi zerine Malzeme I (stan-
sitesi arkiyat Blm'ne bir smestr balca eserleri yle sralanabilir: bul 1940); Anadolu Dialektolojisi ze-
devam etti; 1920'de Azerbaycan'n Sov- A) Trk Dili Tarihi. Balangcndan a- rine Malzeme II (stanbul 1941); Dou
yet ordular tarafndan igali zerine Tr- atay Trkesi'nin ortalarna kadar (XVI. llerimiz Azlarndan Toplamalar I
kiye'ye gitti ve Darlfnun Edebiyat Fa- yzyl) Anadolu dnda gelien Trke'- (stanbul 1942); Anadolu Azlarndan
kltesi'ne kaydoldu. 1924'te buradan yi inceleyen eseri nce Trk Dili Tarihi Toplamalar (stanbul 1943); Sivas ve
mezun olan Caferolu, lahiyat Faklte- Notlar II (1. Blm, stanbul 1943) ve Tokat lleri Azlarndan Toplamalar
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
10 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CGR

(stanbul 1944); Gney Dou lletimiz dayd ve cgrin bymesi veya kl-
CAGR
Azlarndan Toplamalar (stanbul 1945); mesi tamamen devlete bal idi. Her-
Kuzey Dou llerimiz Azlarndan hangi bir blgede cgrdarlarn iyice yer-
Toplamalar (stanbul 1946); Orta-Ana- Hindistan'da hkm sren leip etraflar ile birlikte kuvvetlenme-
dolu Azlarndan Derlemeler (stan- T r k d e v l e t l e r i n d e geliri m a a y e r i n e lerine kar tedbir olmak zere bazan
bul 1948); Anadolu lleri Azlarndan v e y a belli b i r h i z m e t k a r l n d a bunlarn grev yerleri deitirilir ve git-
Derlemeler (stanbul 1951). Bu konuda m e m u r v e k u m a n d a n l a r a t a h s i s edilen tikleri yerde kendilerine ayn oranda yeni
t o p r a k l a r a verilen a d . ^
makale halindeki yaynlar da X. cildi dol- cgr verilirdi. Balangta cgr iin bel-
duracak hacimdedir. Btn bu alma- li bir sre tayin edilmemekle birlikte B-
laryla krk bir il ve be ilenin az mal- Farsa c (yer) ve gr (tutan) kelimele- brller'de bu sre 10-15 yl kadard.
zemeleri toplanm olmaktadr. Ayrca rinin birlemesiyle meydana gelen c- Cgrdarlar hibir ekilde kendilerine ve-
rencileriyle yapm olduu lisans tez- gr, szlkte "tutulan, sahip olunan yer" rilen topra sahiplenemezlerdi. Cgr-
lerinde geri kalan illerin az zellikleri- anlamna gelir. Cgr usulnn Orta As- lerin miras yoluyla intikali de sz konu-
ni de deerlendirmitir. ya'da Trkler ve Moollar arasnda kul- su deildi. Bununla birlikte bir cgrda-
Caferolu'nun dier alma alanlar lanld ve Cengiz Han ile Timur'un ku- nn olu artlar uygunsa cgr isteyebi-
arasnda unlar zikredilebilir: Trk te- mandanlarna cgr dattklar bilinmek- lir ve bu istei kabul edildii takdirde
aml hukuku, Gktrk ve Uygur devri tedir. Delhi sultanlarndan itibaren Hin- ona da cgr verilebilirdi.
aratrmalar, Moolca aratrmalar, gra- distan'da da uygulanan cgr usul B- Cgrdarlar ayn zamanda kendi bl-
mer aratrmalar, gizli dil, ad bilimi (ono- brller dneminde sistemletirilmitir. gelerinde asayii ve toplum dzenini sa-
mastik), insan adlar bilimi (antroponomi), Buna gre imparatorluun sahip oldu- lamakla ykml idiler ve zaman zaman
tr ad bilimi (eponomi), yer adlar bilimi u topraklar genel olarak hlisa* ve c- blgeleriyle ilgili rapor hazrlayp devle-
(toponimi), kavim adlar bilimi (etnonim), gr olmak zere iki ksma ayrlyor, B- te istatistik! bilgiler verirlerdi. Ancak c-
slp aratrmalar vb. brl hnedanna ait olanlara hlisa, bu- grdarlar kendilerine verilen topran
Ahmet Caferolu'nun eserlerinin 1959 nun dndakilere de cgr deniliyordu. tek hkimi deillerdi, yani cgr ve o c-
ylna kadarki listesi, doumunun 60. yl Yeni fethedilen topraklar da sultann iz- grde alan insanlar zerinde snrsz
dnm dolaysyla Janos Eckmann ta- niyle cgr eklinde datlabilirdi. Ancak yetkileri yoktu. zellikle halk kt mu-
rafndan, 1969 ylna kadarki listesi de prensip olarak btn topraklar sultana ameleden korumak iin dzenlenen bir
doumunun 70. yl dnm dolaysyla ait olduu iin cgrler siyas veya eko- uygulamaya gre cgrdarlar dier ml-
Osman Fikri Sertkaya tarafndan hazr- nomik ihtiyalar sebebiyle hlisaya ev- k idarecilerle beraber almak zorun-
lanmtr (bk. bibi.). rilebilirdi. Nitekim Ekber ah (1556-1605) da idiler ve onlar tarafndan da denet-
BBLYOGRAFYA:
bir ara btn cgrleri hlisa iln edip lenirlerdi. Mlk mirler her yl blgele-
M e c d u t Mansurolu, " P o r t r a i t s : A h m e t C a - bunun yerine maa vermeyi denemi, rindeki cgrdarlarn durumunu devlete
ferolu. Philologue et dialectologue turc", fakat bir mddet sonra bundan vazge- bildirirlerdi. Bunun yan sra yine cgr-
Orbis, Bulletin International de Documentation mitir. Ayn gerekelerle hlisa toprak- darlarn durumunu rapor etmekle g-
Linguistique, V1I/2, Louvain 1958, s. 5 9 0 - 5 9 3 ;
lar da cgr haline getirilebilirdi. revli halktan da bir kii bulunurdu. B-
Janos Eckmann, " A h m e t C a f e r o l u ' n u n E s e r -
leri", TDED, IX (1959), s. 1 - 1 8 ; Omeljan Prit- Cgre dahil olan ehirler, kasabalar tn bunlara ramen bir cgrdar yine
sak, " Z u m 60. G e b u r t s t a g A h m e t C a f e r o l u s " ,
ve kyler devlet adamlar, memurlar ve de kanunlara riayet etmez ve grevini
UAJ, XXXII/1-2 (1960), s. 8 8 - 8 9 ; M e h m e t Al- hakkyla yerine getirmezse mlk mi-
tunbay, "Prof. A . C a f e r o l u " , Mchit, sy. 30
kumandanlara hizmetlerine karlk ol-
mak zere rtbe ve makamlarna gre rin teklifiyle cgri elinden alnr veya
(1960), s. 17-18; Osman F. Sertkaya, " A h m e t
C a f e r o l u ' n u n H a y a t v e Eserleri", TDED, XVII veriliyordu. Ancak istisna olan ve hibir baka yere nakledilirdi.
(1969), s. 1 - 2 8 ; a.mlf., " A h m e t Caferolu", karlk gzetilmeden verilen bir eit Cgrdarlar kendilerine verilen top-
1972-1973 Yllarnda Emekli Olan I Edebi-
cgr daha vard ki buna in'm* ad ve- raklar iletirken ayn zamanda devletin
yat Fakltesi retim yeleri, stanbul 1974,
s. 9 - 3 8 ; a.mlf., " A h m e t C a f e r o l u ' n u n A r d n -
rilirdi. Tahsis edilen topran bykl- genel ekonomik artlarna uymak ve a-
d a n " , Caferolu ue Mansel Anma Treni, 28 hizmet karl olarak takdir edilen lanlarn durumunu gz nnde bulun-
Mart 1975, Hacettepe niversitesi, Ankara 1975, maa orannda hesaplanyordu. Kendi- durmak mecburiyetindeydiler. Mesel ta-
s. 9 - 1 1 ; a.mlf., " T r k o l o j i y e H i z m e t E d e n l e r i
sine bu ekilde toprak verilen kimse (c- bii fetler veya kuraklk zamanlarnda
A h m e t C a f e r o l u " , Trk Dnyas Tarih Der-
grdar), belli sayda asker barndrmak vergilerini azaltrlard. te yandan cgr-
gisi, sy. 1, stanbul 1987, s. 6 0 - 6 1 ; VVlodzimierz
Zajaczkowski, " A h m e t C a f e r o l u (1899-1975)", ve gerektiinde bunlarla birlikte savaa darlk bir bakma ekonomik rahatlk sa-
Prz. Or IV/96 (1975), s. 4 2 2 ; Glen Bilgi, "Bi- katlmak zorundayd. Cgrdar maan lad ve idar-siyas bir arlk tad
y o g r a f i l e r / K a y b e t t i k l e r i m i z : Prof. Dr. A h m e t ve dier masraflarn karlayabilmek iin artlar uygun olanlar nakit maa
Caferolu, 17 N i s a n 1899 - 6 O c a k 1975",
iin kendisine ayrlan topraklar iletir yerine bunu tercih ederlerdi. Cgr sis-
TFAYBelleten {1975), s. 195-197; Mustafa Can-
polat, " C a f e r o l u ' n u n A r d n d a n " , TDl, XXXI/
ve artan gelirinin bir ksmn da vergi temi, uygulamada baz farkllklar olmak-
281 (1975), s. 1 4 1 - 1 4 3 ; S a a d e t aatay, " A h - olarak devlete derdi. Bbrller'de ge- la birlikte, Byk Seluklular'daki ikt*
m e t C a f e r o l u " , a.e X X X I / 2 8 2 (1975), s. 174- nel olarak iki trl cgr uygulamas var- ve Osmanl mparatorluu'ndaki timar*
175; Z e y n e p Korkmaz, "Prof. Dr. A h m e t Ca- d. Bir kimse yalnz bana cgr alabil- sistemine esasta ok benzemektedir.
ferolu ve Mesleki Kiilii", Caferolu ve
dii gibi birka kii ile birlikte ortak c-
Mansel Anma Treni, 28 Mart 1975, Hacettepe Bbrl Devleti'nin kuvvetli olduu
gr almas da mmknd.
niversitesi, Ankara 1975, s. 3 - 8 ; Fahri . De- zamanlarda cgr sistemi ok iyi ile-
rin, "Prof. Dr. A h m e d C a f e r o l u (1899-1975)",
Cgr, cgrdar devlete hizmet ettii mi, siyas ve ekonomik alardan ida-
GDAAD, sy. 4 - 5 (1976), s. 298-300; TA, IX, 182;
M , II, 728. m
srece devam ederdi. Bu adan cgr- reye byk destek salamtr. zellikle
ili O S M A N FKR SERTKAYA dar resm bir devlet grevlisi durumun- Ekber ah'n ortaya koyduu esaslarla
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 11
CGR
cgr sistemi Bbri idar yapsnn te-
mellerinden birini oluturmutur. Bu sis-
tem bir taraftan cgrdarlarn devlete
ok sk kontrol edilmesinden dolay mer-
kez otoriteyi glendirmi, dier taraf-
tan vergi toplama iini byk lde d-
zene koymutur. Ayn ekilde devleti bel-
li dnemlerde ykl miktarlarda nakit
maa demek klfetinden de kurtarm-
tr. Bunun yan sra cgr sistemi, gerek-
tii anlarda sultana ok byk bir or-
duya sahip olma imkn salamtr. te
yandan Hindistan gibi ok sayda farkl
rklarn, eitli din ve dillere sahip insan-
larn yaad bir lkede idar birlik ve
btnln o gnk artlarda ancak
merkez otoritenin gl olmas ile mm-
kn olaca ve cgr sisteminin de bu
otoriteyi glendirdii gz nne alnr-
sa sistemin nemi aka anlalr. An-
cak zellikle Evrengzb'den (1658-1707)
sonra devletin gerilemeye yz tutmas
ile birlikte deien artlar ierisinde c-
gr sistemi bir bakma devlet iin prob-
lem olmaya balamtr. Zira bir taraf-
tan nfus oalp masraflar artarken
dier taraftan para deer kaybetmi ve
zellikle cgr blgelerinde hayat stan-
dartlar ok dmt. Btn bunlar bir-
ok kiiyi cgr yerine nakit paray ter-
cih etmeye veya cgri bakalarna kira-
lamaya zorluyordu. Bu arada ok say-
da cgrdar gittike otorite tanmama-
ya ve grevlerini yerine getirmemeye
balamt. Bu da devlet otoritesinin sar-
slmasna ve lkedeki siyas birliin bo-
zulmasna sebep oluyordu. Bu bakmdan
cgr sisteminin iyi uygulanmas Bbr-
ller'in ykselmesinde ne derece olum-
lu rol oynadysa sistemin bozulmasnn
da imparatorluun gerilemesinde ayn
derecede etkili olduu sylenebilir.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
12
BBLYOGRAFYA: Caalolu Hamam, Sultan l. Mahmd
Eb'l-Fazl- Allm, Ain-i Akbari (trc. H. (1730-1754) tarafndan Ayasofya Camii
Blochman), New Delhi 1927-49 1989, l, 328- iinde yaptrlarak vakfedilen ktpha-
3 2 9 ; II, 41-42, 50; S. Chandra, Parties and Po-
neye gelir salamak zere ina edilmi-
litics at the Mughal Court 1707-1740, New Del-
hi 1979, s. XIX-LV; A. C. Banerjee, The State tir. Ahmed Refik'in yaymlad baz ar-
and Society in Northern India 1206-1526, Cal- iv belgeleri bu hususu ak olarak or-
cutta-New Delhi 1982, s. 106, 123-124, 351-
taya koymaktadr. 1153 Reblevvelin-
3 5 2 ; W. H. Moreland, India at the Death of Ak-
de (Haziran 1740) yazlan bir hkmde
bar, N e w Delhi 1983, s. 67-70, 80-84, 129,
134; F. Bernier, Trauels in the Mogul Empire Marmara adas nibine, ktphane vak-
AD 1656-1668 (trc. A. Constable), N e w Delhi f iin ina edilecek ifte hamamda kul-
1983, s. 213, 2 2 4 ; W. irvine, The Army of the
lanlmak zere evvelce iskeleye indirilen
Indian Moghuls, N e w Delhi, ts., s. 1 4 - 2 2 ; M.
mermerler yetmediinden ocaktan -
A. N a y e e m , Mughal Administration of Deccan
Under Nizamul Mlk Asaf Jah, Bombay-Delhi karlan stun ve dier mermerlerin ara-
1985, s. 159-209; P. S. Bedi, The Mughal No- ba ve hayvanlarla indirilmeleri emredilir.
bility Under Akbar, N e w Delhi 1985, s. 8 2 - 9 6 ;
Ayn yln cemziyelhirinde Haremeyn-i
J. N. Sarkar, Mughal Economi, Calcutta 1987,
erfeyn mfettiine ve su nazrna gn-
s. 288-289, 2 9 7 ; Zakir Husain, " T h e W o r k i n g
derilen dier bir emirnmede Byk
of t h e J g i r S y s t e m In t h e D e c c a n During
the Last Y e a r s of A u r a n g z e b " , Journal ofOb- Bent'ten getirilen suyun Ayasofya mak-
jectiue Studies, [1/2, Delhi 1990, s. 72-80; mer
seminden bir miktarnn hamama ayrl-
Ltfi Barkan, " T i m a r " , A, XII/1, s. 2 9 3 - 2 9 5 ;
" D j g l r " , El2 (ng.l, II, 3 7 8 ; Cl. Cahen, " I k t ' " , mas istenir. Yine ayn yln evval ayn-
a.e III, 1088-1091. [ da Marmara nibiyle subasna yaz-
IFLL AZMI ZCAN lan baka bir fermanda hamama tekrar
mermer istendiinden inaatn henz
C A A L O L U HAMAMI tamamlanmad anlalmaktadr.
stanbul'da Hamamn kaps stnde yer alan uzun
XVIII. yzylda yaplan, b y k ar manzum kitbe de binann Sultan I. Mah-
hamamlarnn sonuncusu. md tarafndan 1154 (1741-42) ylnda
L J
yaptrlm olduunu bildirir. Bu hamam
Eminn ile Sultan II. Mahmd Tr- hakknda etrafl tek incelemeyi 1916-
besi arasnda ayn addaki semtte, Aya- 1917'de yapan H. Glck, ileten kiinin
sofya Meydan'ndan Caalolu'na uzanan burann Hsrev adnda bir mimarn ese-
Yerebatan caddesinin sa tarafndadr. ri olduunu sylediini ihtiyat kayd ile
Eskiden burada Osmanl ileri gelenleri- bildirir.
nin konaklar ve zel saraylar bulunu- R. VValsh'n 1838'de yaymlanan kita-
yordu. talyan asll Cicala ailesinden olup bndaki Thomas Allom tarafndan izi-
ihtida ederek Osmanl hizmetine giren len gravrde tasvir edilen hamam grn-
ve Caalolu (Cigalazde) Sinan Paa ola- tsnn buraya ait olduu sylentisin-
rak tannan vezirin de kona bu evre- den, Caalolu Hamam'nn daha o ta-
de bulunduundan semt onun adn al- rihlerde bile yabanclarn iine girdikleri
d gibi hamam da ayn adla hret bul- bir tesis olduu anlalmaktadr.
mutur. Halen iletilmekte olan Caalolu Ha-
mam bir ifte hamamdr. Daha byk
lde olan soldaki erkekler ksmna
cadde kotu ykseldiinden merdiven-
den inilir. Da alan giriin nnde, Trk
mimarisinin hibir dnemine uymayan
slpta garip biimli mermerden bir ke-
meri olan bir d kap bulunur. Soyun-
ma yerine stnde kitbe olan bir kap
geit verir. Kare planl soyunma yerini
geii dilimli tromplarla salanan byk
bir kubbe rter. Hamamn d mimarisi
dardan grnmeyecek ekilde binalar-
la kapatlmtr. Fakat d mimarinin faz-
la itinal bir iilik gstermedii syle-
nebilir. Soyunma yeri iten 14 x 14 m.
Caalolu
lsnde olup ortasnda biim bakmn-
Hamam -
istanbul dan tamamen barok sanat karakterin-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

de mermer bir adrvan havuzu bulu-
nur. Byk kemerlerin ilerindeki dolgu
duvarlarnda ortadaki byk, yanlarda-
kiler daha kk olmak zere er pen-
cere aldndan hamamn bu ksm ol-
duka aydnlktr. Kubbenin ortasnda
da ayrca bir aydnlk feneri vardr.
ki kapdan geilen lklk ksm, klasik
Trk hamamlarndan ok deiik bir bi-
ime sahiptir. Burada birbirlerine ve du-
varlara kemerlerle balanm drt s-
tun, ortadakiler geni, yanlardakiler dar
dokuz blm meydana getirir. Ortadaki
blmlerin bir beik tonoz ve bir kubbe
ile rtl olmasna karlk yan blm-
leri aynal tonozlar rter. ki blm mer-
merden perdelerle birer hcre halinde
ayrlmtr. Bu perdelerin kaplar barok
profillidir. Buradaki stunlarn balkla-
r da Trk sanatna tamamen yabanc
bir slpta yaplm, st keleri volt-
l ve ortalar birer oval madalyonlu ola-
rak ilenmitir. Bal ayrca barok drt
yaprak ssler. Ilklk blmnn san-
da, kadnlar taraf lklna taan, gre-
vinin ne olduu bilinmeyen beik tonoz-
lu dikdrtgen bir mekn bulunur. Solun-
da ise helalar sralanr. Ancak 0,70 m.
kadar genilikteki bir kapdan geilen
halvet ksm 12,50 m. lsnde bir ka-
re olup hibir Trk hamamnda rastlan-
mayan bir mekn dzenine sahiptir. Or-
tada uzun sekiz stun bir sekizgen mey-
dana getirir. Bu sekizgen taraftan
klasik Trk mimarisinin eyvan ile
ileriye taar. Ancak bu eyvanlar tonozlu
deil kubbelidir. Kelerde drt halvet
hcresi yer alr. Ayrca sa taraftaki ey-
vanda bulunan evli bir geitten kubbe-
li kk bir mekna geilir. Bunun bir
benzeri de kadnlar tarafnda bulunur.
Bu meknlar da Trk hamamlarnda
rastlanmayan bir zelliktir.
Kadnlar tarafnn soyunma yeri, er-
kekler tarafndan hangi gaye ile yapl-
d anlalamayan byk kare bir bo-
lukla ayrlmtr. Girii yan sokaktadr.
Muntazam bir plan olmayan lkln so-
lunda iki stunla ayrlm blm var-
dr, ortay ise byk bir kubbe rter. Hal-
vet erkekler tarafnn benzeri bir mima-
ridedir, yalnz kelerde halvet hcrele-
rinin perde duvarlar ile ayrlmam ol-
mas bir farkllk tekil eder. Her iki b-
lmn dnda boydan boya su deposu
uzanr.
Caalolu Hamam, Trk hamam mi-
marisinde drt eyvanl ve drt halvet
hcreli tipin ok deiik ve yeniliklerle
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CABB
dolu bir rneidir. Bu bakmdan Sley-
CABB
maniye, emberlita ve znik'te Yeni Ha-
mam'da temsil edilen bu eitleme, Trk ( )
hamam mimarisinin istisna bir tipi ola- Libya'da Bingazi'nin gneyinde
rak ortaya kmtr. Ayrca Caalolu S e n s i y y e tarikatnn
m e r k e z i o l a r a k bilinen
Hamam stanbul'un son byk ar ha-
y e r l e i m birimi.
mam olarak da ehir tarihinde nemli L J
bir yere sahiptir. Zira Sultan III. Musta-
fa 1182 Reblevvelinde (Temmuz-Aus- Sensiyye tarikatnn kurucusu Muham-
tos 1768), stanbul'un su ve odun ihtiyac med b. Ali es-Sens'nin kabrinin bulun-
sebebiyle bundan byle ehrin iinde. duu Cabb, Nil ve Sva vadilerinden
Galata, skdar, Eyp ve Boazii ky- Fizan'a ve Trablus'a giden yol zerinde
larnda yeni hamam ina ettirilmemesi- bir vaha iinde yer alr. 1855'te blgeye
ni istemi, yasaklamaya ramen yap- yerleerek vahaya hkim kayalkta bir
lanlarn derhal yktrlmasn ve harap zaviye yaptran eyh Sens mridleriy-
durumda olanlarn da ihya edilmemesi- le birlikte evreyi ksa zamanda imar et-
ni bir fermanla bildirmitir. Gerekten ti. 1859'da vefat edince buraya defne-
de bundan sonra artk ar hamam in- dildi.
a edilmemitir. Ayrca yapsnda barok Bat kaynaklarnda Carabub olarak ge-
slbun belirli oluu da Trk sanatnda en Cabb, o yllarda kervan yollar ba-
yabanc sanat akmnn balangcna ia- kmndan ok nemli olan Bat Afrika ve
ret eder. ehir tarihi ve Trk sanat ba- Sudan' Kahire'ye balayan bir yol ze-
kmndan deeri azmsanamayacak olan rinde yer alyordu. Blge eyhin burada
ve sultan vakf olduu da aka bilinen balatt hareketle ilm ve ticar adan
bu kymetli eserin zel mlkiyette de- nem kazand. Ticarete de nem veren
erini hie sayan bir tutum iinde kal- tarikat mensuplar bu yolu kullanan ker-
mas zcdr. Ayrca 1917'de Glck'n vanlarn emniyetini saladlar. Ayrca
baz zorluklar yznden ok eksik ola- Cabb'da ticar mallarn saklanp ko-
rak izebildii plannn daha iyi bir r- runmas maksadyla ina edilmi bulu-
lvesinin hl yaplamam olmas da nan depolar tccarlarn bu yolu tercih
byk eksikliktir. etmelerini salad. 1856'da Sultan Ab-
dlmecid'in fermanyla tarikat mensup-
BBLYOGRAFYA:
larna ait emlkin vergiden muaf tutul-
H. Glck, Die Baeder Korstantinopels, Wien
mas ve mridlere zekt toplama yetki-
1921, s. 131-136, 154-155; A h m e d Refik, Hic-
si verilmesi blgeyi ticar bakmdan da-
r Onikinci Asrda stanbul Hayat 1100-1200,
stanbul 1930, s. 147, nr. 176, s. 150; nr. 179, s. ha da glendirdi. Bylece Cabb bir
151; nr. 180, s. 2 1 7 ; nr. 261 (yeni hamam yap- ticaret merkezi olarak kervan sahipleri-
trlmamas hak.); R. Walsh-Th. Allom, Constan-
ni buraya ekerken te yandan Sensiy-
tinople and the Scenery of the Seven Churches
ye tarikatnn kurulan zaviyeler yoluyla
of Asia Minr, London 1838, s. 3 4 - 3 5 arasn-
yaylmasna alld.
daki gravr; K. A h m e t Aru, Trk Hamamlar
Etd, stanbul 1949, s. 115-119; Semavi Eyi-
ce, stanbul, Petit guide a travers les monu-
Cabb, Sensler'in liderliinde Bat-
ments byzantins et turcs, stanbul 1955, s. 19, l smrgeci glere kar giriilen ci-
nr. 12; a.mlf., " z n i k ' t e B y k H a m a m v e O s - had hareketinin merkezi olmu, burada
manl Hamamlar Hakknda Bir Deneme",
depolanan silhlarla donanan mslman-
TD, X I / 1 5 (1960), s. 9 9 - 1 2 0 ; R. E k r e m Kou,
lar lkeleri iin savamlardr. eyh Se-
" C a a l o l u H a m a m " , st.A, VI, 3337-3341.
ns'nin olu Muhammed Mehd'nin (.
S SEMAVI EYCE 1902) daha sonra Kufra'ya yerlemesi
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 13
CABB
Cabb'un eski nemini kaybetmesine
yo! at. Osmanl Devleti Senslliin mer-
kezi olmas dolaysyla Cabb'a ok ya-
kn bir ilgi gstermi, Trablus Valisi Re-
id Paa 1890'l yllarda blgeyi ziyaret
etmitir. Msterikler, eyh Sens'nin
Osmanl nfuzundan uzakta kalmak
amacyla sahilden olduka ieride bir
yerde bulunan Cabb'u merkez seti-
ini, olu Muhammed MehdFnin de ayn
amala Kufra'ya yerletiini iddia eder-
ler. Ancak 1884 ve 1893 yllarnda bl-
geyi ziyaret eden piyade miralay Sdk
el-Meyyed seyahatnamesinde blge hal-
knn Osmanl Devleti'ne ve halifeye ba-
l olduunu belirtmitir. Bugn kk
bir yerleim birimi olan Cabb'un Se-
nsliin merkezi olmas dnda bir ne-
mi kalmamtr.
BIBLIYOGRAFYA :
G. Rohifs, Von Tripolis nach Alexandrien,
Bremen 1885, s. 81 vd.; Sdk el-Meyyed, Af-
rika Sahra-y Kebrinde Seyahat, stanbul 1314,
s. 6, 10, 11, 19, 67, 71; Muhammed et-Tayyib
el-Eheb, es-Sens el-Kebr, Kahire 1956, s.
210-211; N. A. Ziadeh, Sans'yah, Leiden 1983,
s. 48, 50, 60, 63-64, 99; M. Morsy, North Afri-
ca 1800-1900, New York 1984, s. 274-280; H.
Duveyrier, "La Confrerie musulmane de Sidi
M o h a m m e d b e n A l i es-Senousi", Bulietin
de la Societe de Oeographie, 7. serie, V, Paris
1884, s. 145-226; G. Yver. "Cabb", A, III,
10-11; "Sens", A, X, 500; J. Despois, "al-
Djaghbb", Ei2 (ng.), II, 378.
S MUSTAFA L .
Kiiye toplumda saygnlk kazandran
v e bir tutku halini a l a r a k
ahlk hayata zarar verebilecei
dnlen an, hret, mevki a n l a m n d a
a h l k ve tasavvuf terimi.
L J
Arapa vech ( ) kelimesinin harf
srasnn deitirilmesiyle (kalb) meyda-
na getirilmi olup szlkte "eref ve iti-
bar" anlamna gelir (Lisn'l-cArab, "cvh"
md.; Tc'l-Cars, "ch" md.}. Terim ola-
rak bir kimsenin, sahip olduu veya sa-
hipmi gibi grnd stn meziyet-
ler sayesinde insanlarn zerinde sayg
ve itaat hissi uyandrmak suretiyle ka-
zanm olduu eref ve itibar, daha dar
erevede ise idar, siyas, ilm vb. mev-
ki ve makam anlamnda kullanlmtr.
Byle bir zel mevki elde edebilmek iin
halkn veya st makamlarda bulunanla-
rn nezdinde hret ve itibar sahibi ol-
mak gerektii dikkate alnarak chn
yukardaki iki anlam arasnda sk bir
ba kurulmutur (bk. Gazzl, III, 278-279;
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
14
Rz, s. 141). Kaynaklarda ch kelimesi
yannda ayn veya yakn anlamlarda ima-
ret, hret, itihar, st, mansb, menzile
gibi daha baka kavramlara da rastlanr.
Kur'n- Kerm'de ve sahih hadisler-
de cah terimi kullanlmamtr. Ancak
insanlar dnya tutkusuna kar uyaran
yetlerle Hz. Peygamber'in zhd hakkn-
daki aklamalar ve zellikle, "leride siz-
ler yneticilie (imaret) ok dkn ola-
caksnz; fakat hirette bundan dolay
pimanlk duyacaksnz" (Buhr, " A h -
km", 7; Nes, "B'at", 39) mealindeki
hadisi ve Abdurrahman b. Semre'ye hi-
taben, "Emirlie talip olma I..." (Buhr,
" A h k m " , 5, 6, "Eymn", 1) eklindeki
buyruu, ahlk limleri ve mutasavvf-
larn mevki, an ve eref tutkusuna kar-
tavr almalarna yol amtr. Nitekim
Eb Tlib el-Mekk, "fakirlii ve fakirle-
ri sevmek, miskinlerle birlikte yaayp
onlara kar alak gnll olmak" anla-
mnda ve hretin zdd olarak kulland-
huml hallerin en faziletlisi sayar.
Ona gre zhdn en yksek mertebesi
insanlar ynetmekten (riyaset), onlar
nezdinde makam (menzile) ve mevki (ch)
saylan mertebelerden uzak durmaktr.
Hatta zhidler insan dnyaya, mevki ve
makama ynelten bilgilerden bile ekin-
meyi zhdn gerei saymlardr (Kt'l-
kulb, I, 266-267). Btn mutasavvflar
mevkiden ka ve mevki tutkusundan
BLGE
kurtulma mcadelesinde, Belhli bir ve-
liaht iken dnyev makam ve ikballeri
terkederek tasavvuf yolunu semi olan
brhim b. Edhem'i (. 161/777-78 I?])
ideal rnek olarak saygyla anarlar. s-
lm ahlklar genellikle bir mevki ve
itibar sahibi olmaktan ok "hubb'I-ch"
dedikleri mevki ve hret ihtirasn red-
detmilerdir.
Hz. Ysuf'un, kendisinin gvenilir ve
bilgili bir kimse olduunu syleyerek M-
sr melikinden hazine nazrl makam-
na getirilmeyi talep ettiini bildiren ye-
te (Ysuf 12/55) dayanarak ehliyetli bir
kimsenin, mevki ihtiras tamakszn, ih-
tiyalarn karlamak ve topluma hizmet
etmek maksadyla makam ve grev ta-
lebinde bulunabileceine hkmedilmi-
tir. Fahreddin er-Rz, bir kimsenin ken-
di istei olmakszn bir makama getiril-
mesinde hibir saknca bulunmadn
belirtir ve buna Hz. Peygamber ile Hu-
lef-yi Ridn'in durumlarn rnek gs-
terir. eitli hizmetlerin yerine getiril-
mesi, yeme ime, giyim, mesken gibi za-
ruri ihtiyalarn karlanmas iin grev
ve mevki talebinde bulunmak gerekli
olabilir. Dinen mubah olan imknlar el-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
de etmek iin makam istemek ciz, ri-
ya ve yalan gibi gayri mer yollara ba-
vurarak mevki elde etmeye almak ise
haramdr (Rz, s. 137-138; Hdim, II,
65-66).
Ch konusunu psikolojik, sosyal, ah-
lk ve tasavvuf! ynleriyle tahlil eden
ilk slm dnr Gazzlfdir. Onun bu
tahlilleri, eserlerinde ch konusuna yer
veren sonraki ahlklar tarafndan he-
men hemen aynen tekrar edilmitir (me-
sel bk. Rz, s. 127-157; Kn, s. 119-
128: Hdim, II, 123-124). Gazzl, btn
sosyal huzursuzluklarn kayna olarak
dnd mevki tutkusunun temelin-
de insann bencil arzularn gerekletir-
me eilimini grr. Ona gre esasnda
dnyann iki rkn olan servet ve mev-
ki arzusunun psikososyal sebebi insann
bakalar nezdinde saygnlk kazanma
eilimidir. zellikle mevki kazanma is-
tei bulunan kii, sahip olduu veya sa-
hipmi gibi grnd yksek meziyet-
ler dolaysyla insanlarn gnllerinde
kendisi hakknda hayranlk uyandrmak
suretiyle onlarn ballklarn salar ve
bu ekilde "hrleri kendisine kle ya-
par" (Ihy\ III, 279). Gazzl mevki ve
makam arzusunu balca iki sebebe ba-
lar. Bunlardan ilki insann kendi gelece-
i hakkndaki kayglardr. Bu kayglar
onu, mevki ve itibarn ykseltip yaygn-
latrarak daha uzun zaman, daha ge-
ni evrede gvence iinde olaca bir
gelecek hazrlama abasna iter. Gazz-
l mevki tutkusunun dier sebebi dola-
ysyla yapt aklamalar ile bu tutku-
nun metafizik temellerine inmeye al-
mtr. Ona gre, "De ki, ruh rabbimin
emrindendir" (el-sr 17/85) melindeki
yetin de gsterdii gibi insan ruhu "rab-
bn bir varlk"tr. Rubbiyyet "varlk ve
kemalde teklemek, esizlemek'tir. Ke-
mal ilh sfatlardan olduu iin -yine
ilh bir varlk olan- insan tarafndan ta-
bii olarak istenir (a.g.e III, 281). Kudret
ve hkimiyet birer kemaldir. u halde
bakalar zerinde hkimiyet kurma ar-
zusu insann tabiatnda vardr (a.g.e., III,
281-282). Servet gibi mevki ve mansb da
dnya hayatnn geici ihtiyalarndan-
dr. Dnyev olan her imkn gibi mev-
kiden de hiret iin faydalanlabilir. u
halde mevki kendi bana bir gaye ola-
rak alnmamal, zellikle din deerler
bu gayeye vasta klnmamaldr. "badet
vastasyla mal ve ch kazanmaya kal-
kmak dine kar ilenmi bir sutur ve
haramdr" (a.g.e., III, 285).
Ch terimini, "baz insanlarn sahip
olduu ve dier insanlar ynetme im-

knn salayan bir g" eklinde tarif
eden bn Haldun, Zuhruf sresinin 32.
yetini de delil gstererek sosyal hayat-
ta farkl mertebelerde mevki ve makam-
larn bulunmasn, gayesi insan trnn
idmesi olan ilh bir kanun eklinde
grmtr. bn Haldn'a gre bu kanun
uyarnca mevki sahibi adalet lleri iin-
de, er' ve siyas hkmlere gre izin,
yasak, zorlama gibi deiik tasarrufla-
ryla fertleri sosyal dayanmaya sevke-
der; faydal ilere yneltme, zararl olan-
lardan uzaklatrma abas gsterir (Mu-
kaddime, II, 9 1 9 - 9 2 5 ) .
Klasik ahlk kitaplarnda mevki ve ma-
kam insanlarn yararna kullanma aba-
s "ch bezletmek" deyimiyle ifade edi-
lir ve bu abay gsterenler cmertlerin
en ereflisi saylr (mesel bk. Mverd,
s. 321-322; bn Haldn, II, 923).
BIBLIYOGRAFYA:
Lisn'l-'Arb, "cvh" md.; Tc'l-'ars, "ch"
md.; Buhr, "Ahkm", 5, 6, 7; "Eymn", 1;
Nesl, "B c at", 39; Haris el-Muhsib, er-Ri'-
ye li-hukkllh (nr. Abdlkdir Ahmed At),
Beyrut 1405/1985, s. 273-275; a.mlf., el-Ve-
y, Beyrut 1406/1986, s. 246-247; Kt'l-ku-
lb, I, 266-267; Mverdl, Edeb'd-dny ve'd-
dn, Beyrut 1397/1978, s. 321-322; Hcvr,
Kef'l-mahcb, Beyrut 1980, s. 260-261, 269;
Gazzl, ihya, 111, 274-293; Fahreddin er-R-
z, Kitb'n-Nefs ve'r-rh (nr. M. S. Hasan el-
Ma'sm), Tahran 1364 h., s. 127-157; K-
n, el-Hakyk f mehsini'l-ahlk (nr. Seyyid
brhim el-Meync), Beyrut 1399/1979, s.
119-128; bn Haldn, Mukaddime, I, 351-354;
II, 883, 919-925; Hdim, el-Berka, stanbul
1318,11,64-69,123-124.
H MUSTAFA ARICI
F CAHD
( )
tikad hkmleri
ksmen veya t a m a m e n bile bile
inkr etmek a n l a m n d a kullanlan
bir terim.
L_
Cahd szlkte "bir eyi bildii halde
kabullenmeyerek inkr etmek" mnas-
na gelir. Bu inkr, doruluu kalben tas-
dik edilen bir hkmn yanl olduunu
ileri srmek eklinde olabilecei gibi yan-
l bilinen bir hususun doru olduunu
iddia etmek eklinde de olabilir. Hangi
ekilde olursa olsun netice itibariyle cahd
insann realiteye uygun olan, yani duyu-
larn ve akln verilerine dayanan kesin
hkmn aksini savunarak kasten gere-
e kar tavr almas ve onu kabullen-
mekten kanmasdr. Cahd ile inkr ve
kfr kelimeleri arasnda anlam benzer-
lii bulunmakla beraber baz farklar da
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CAHEN, Claude
vardr. nkr, bilgisizliin sonucu olarak e - Arapa blmnden mezun oldu.
bir hkm tasdik ve itiraf etmemek, 1932'de tarih retmenlii imtihann
cahd ise bilerek ve inat gstererek ger- kazanarak Amiens, Rouen ve Paris'te
ei kabullenmemektir. Kfr de ister grev yapt ve aratrma faaliyetlerinde
bilerek ister bilmeyerek olsun inkrn bulundu. 1936-1937 yllarn Trkiye'de
her trne verilen genel bir addr. geirdi. 1940'ta La Syrie du Nord
Kur'n- Kerm'de on iki yerde tek- l'epoque des Croisades adl teziyle dok-
rarlanan cahd, bir yette "ilh nimete tor unvann ald. II. Dnya Sava sre-
kar gsterilen nankrlk" (en-Nahl 16/ since be yl tutuklu kald. 1945-1959 yl-
71), dierlerinde ise "Allah'n yetlerini larnda Strasbourg niversitesi'nde, da-
bile bile grmemezlikten gelmek" anla- ha sonra da kariyerini tamamlad Sor-
mn ifade etmektedir. "Allah'n yetle- bonne niversitesi'nde (1959-1979) re-
ri" vahiy rn olan Kur'an mnasna tim yelii yapt. 1973'ten itibaren Aca-
alnd gibi Allah'n varlna, birliine, demie des Inscriptions et Belles-Lettres'-
esiz kudretine dellet eden nesneler ve in yesi ve Societe Asiatique'in bakan
tabiat olaylar, ayrca nbvvetin ger- olan Cahen, Lgion d'Honneur nian sa-
ekliini belgeleyen mcizeler anlamn- hibi idi. 18 Kasm 1991 tarihinde Savigny-
da da kullanlmtr. Bu yetlerin sz ko- sur-Orge'de ld.
nusu ettii inkrclar ahdini bozan, fe-
Cahen Ortadou'nun Ortaa tarihi
sat karan, kfir, zlim ve nankr kim-
alannda uzmand. Belgeleri aslndan in-
seler diye vasflandrlr (bk. M . F. Abdl-
celeyebilmek iin gerekli olan dilleri iyi
bk, Mu "cem, "chd" md.). Cahd muhte-
bildiinden vergiler, hukuk ve ticaret ha-
lif hadislerde de ayn mnalarla birlikte
"hukuk ve ahlk bir hkm bile bile in- yat gibi ok geni bir sahada dikkat e-
kr etmek" anlamnda da kullanlmtr kici aratrmalarda bulundu. Anadolu,
(bk. Wensinck, Mu'cem, "chd" md.). Suriye ve Msr'n idar kurumlar, ekono-
mik hayat ve sosyal yaplar zerinde de-
Kur'n- Kerm'de Ehl-i kitab'm, zel-
rinliine incelemeler yapt. Anadolu'nun
likle yahudilerin son peygamberin gele-
Seluklu ve Beylikler devirleriyle ilgili ki-
ceinden haberdar olduklar ve Hz. Mu-
tap ve makaleler yazd; slm, Bat ve
hammed'in hak peygamber olduunu
Bizans kaynaklarn mukayese ederek
bildikleri halde onu inkr ettikleri ha-
ber verilir (msl. bk. el-Bakara 2/146). Bu Hal seferleri tarihine yeni bir anlayla
gerei belirtmek amacyla olmaldr ki yaklat.
baz slm eserlerde yahudilerden cu- Eserleri. 1. Leons d'histoire musulma-
hd (chidin linkrc] oulu) diye sz edil- ne: VIIIe-XIe s. (Paris 1957-61). 2. Mou-
mitir. vements populaires et autonomismes
BIBLIYOGRAFYA: urbains dans l'Asie musulmane du
Cevheri, e-hh, "cahd" md.; Rgb el-s- Moyen-Age (Leiden 1959). 3. Preotto-
fahn, el-Mfredat, "chd" md.; Lisn'l-'Arab, man Turkey: A General Survey of the
^ "chd" md.; Tehnev, Kef, "cahd" md.; Mus-
Material and Spiritual Culture and
tafav, et-Tahkik, "chd" md.; VVensinck, Mu"cem,
History Circa 1071-1330 (Londres 1968;
"chd" md.; M. F. Abdlbk, Mu"cem, "chd"
md.; Kamus Tercmesi, "cahd" md.; Muham- Osmanllardan nce Anadolu'da Trkler
med smil brhim, Mu'cem'l-elfz ve'l-a'l- [trc. Yldz Moran], stanbul 1979; gzden
mi'l-Kur'niyye, Kahire, ts. (Dr'l-Fikri'I-Ara- geirilmi ilaveli Franszca neri; La Tur-
b), "cahd" md.; Fahreddin er-Rz, Mefthu'l-
_l quie pre-ottomane, stanbul-Paris 1988).
ayb, IH, 200; XII, 205; XVIII, 15; Kurtub( el-
Cmi', IX, 54; Henrico Lammens el-Yes, Fe- 4. islam des origines de but de l'em-
r'id'l-lua fi'l-furk, Beyrut 1889, I, 54; Mu- pire ottoman (Paris 1970; slamiyet Do-
hammed Thir b. r, Tefsru t-tahrr ve't-ten- uundan Osmanl Devleti'nin Kuruluu-
r, Tunus 1984, XII, 105.
na Kadar (trc. Esat Nermi Erendor], stan-
B A . SAM KILAVUZ bul 1990). S. Introduction l'histoire de
l'Orient musulman medieval (VII-XV'
s.): Methodologie et elements de bib-
r C A H E N , Claude ^
liographie (Paris 1982). 6. Orient et Oc-
(1909-1991) cident au temps des Croisades (Paris
^ Fransz arkiyats. 1983).
K. M. Setton tarafndan yaymlanan A
26 ubat 1909'da Paris'te dodu. Yk- History of the Crusades (Philadelphie
sek renimine Ecole Normale Supri- 1958-1961) adl eserin I ve II. ciltlerinde-
eure'de balad; 1931 ylnda Ecole Na- ki Seluklular'la ilgili blmleri ve P. M.
tionale des Langues Orientales'in Trk- Holt, A. K. S. Lambton, B. Lewis'in neret-
15
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CAHEN, Claude
tikleri Cambridge History o islam'n
(Cambridge 1970) II. cildindeki ekonomi,
toplum ve kurumlarla ilgili blm de
Cahen yazmtr. Ayrca l'Encyclopedie
de TIslam'a ve Revue Historique, Le
Moyen Age, Journal Asiatique, Bulle-
tin de l'lnstitut Franais d'Etudes Orien-
tales de Damas, Studia Islamica Byzan-
tion, Turcica gibi dergilerde ok sayda
makalesi yaymlanmtr. Makalelerinin
byk bir ksm Turcobyzantina et
Oriens ctristianus (Londres 1974), Les
peuples musulmans dans l'histoire me-
dievale (Damas 1977) ve Makhzmiyyat,
etudes sur l'histoire economigue et fi-
nanciere de l'Egypte medievale'e (Le-
iden 1977) toplanm, bazlar da Trk-
e'ye evrilmitir: "XIII. Asr Ortalarnda
Cezire" (trc. Neet aatay, AFD, 11/4
11953], s. 93-106); "slm Kaynaklarna
Gre Malazgirt Sava" (trc. Zeynep Ker-
man, TM, 17 listanbul 1972], s. 77-100);
"Baba shak, Baba lyas, Hac Bekta ve
Dierleri" (trc. smet Kayaolu, AFD, XVIII
119721, s. 193-202); "Seluklu Devri Tarih
Yazcl" (trc. smet KayaoluMehmed
Da, AF slm limleri Enstits Dergi-
si, 11/2 11975), S. 175-198); "Osmanllar-
dan nce Anadolu'da iilik Problemi" (trc.
Sabri Hizmetli, a.e V (19821, s. 305-319);
"lk Ahiler Hakknda" (trc. Mrsel ztrk,
TTK Belleten, L / 1 9 7 (19861, s. 591-601);
"slm ve Hallar" (trc. smet Kayaolu,
a.e., L I / 2 0 0 |1987|, s. 1045-1051); "Trk-
lerin Anadolu'ya lk Girii" (trc. Yaar Y-
cel Bahaeddin Yediyldz, a.e., L I / 2 0 1
[1988], s. 1375-1431).
BBLYOGRAFYA:
C. Cahen. slamiyet. Douundan Osmanl
Devletinin Kuruluuna Kadar (trc. Esat Nermi
Erendor), stanbul 1990, s. 7; Necb el-Akk, el-
Msterikn, Kahire 1964, 1, 342-346; " C l a u d e
C a h e n " , Mesa tiewsletter, IV/2, Arizona 1982,
s. 7; J. C. Garcin, "Sur C l a u d e C a h e n " ,
de monde musulman et de la Mediterranee,
sy. 5 9 / 6 0 (1991). r~|
n M I C H E L BALIVET
r CHD AHMED EFEND
(. 1 0 7 0 / 1 6 5 9 - 6 0 )
H a l v e t i y y e - U k y y e tarikatnn
Chidiyye kolunun kurucusu,
mutasavvf - air.
L J
Edirne'de dodu. Hayat hakknda ye-
terli bilgi yoktur. Asl ad Ahmed, mah-
las Chid'dir. Kitb'n-Nasha adl
eserinden Rumelili bir aileden geldii
ve babasnn adnn Muhammed olduu
anlalmaktadr. Kaynaklarn tasavvufa
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
16
intisabndan sonraki dnemine ilikin giden uzaklaarak Bektalemiler ve
verdii bilgiler elikilidir. Sdk Vicdn saylar giderek azalmtr. XX. yzyln
onu Erikap Savaklar Dergh eyhi ve balarnda Chidiyye'nin tamamen or-
Ukyye'nin Cemliyye ubesinin ku- tadan kalkt anlalmaktadr (Sefne,
rucusu Cemleddin Edirnev'nin mridi IV, 253).
olarak gstermise de (Tomar - Halve- Eserleri. 1. Divan. Yunus Emre'yi ta-
tiyye, s. 110) bu bilgi doru deildir. Zi- kip eden mutasavvf halk airlerinden
ra Chid 1070'te (1659-60), Cemled- olan Chid'nin divan, ou hece vez-
din ise 1164'te (1751) vefat etmitir. Bu niyle yazlm 100 kadar gazel-ilh tar-
yanllk sonraki yaynlarda da srdrl- znda iirden meydana gelir. Vezin ve
mtr (Bayr, s. 874; TDEA, II, 6). te kafiyeye nem vermeksizin duygu ve d-
yandan Hseyin Vassf ve Sadeddin Nz- ncelerini ifade eden airin, "Bir deir-
het Ergun, Ayvansary'nin tek nshas mendir bu dnya tr bir gn bizi"
stanbul niversitesi Ktphanesi'nde msran ihtiva eden mehur iiri, evi
iken (TY, nr. 2466) bugn kaybolan Ter- ve acem makamlarnda ilhi olarak bes-
cme-i Meyih adl eserine dayana- telenmitir. ada air ve yazarlardan
rak Chid'nin Bosnal eyh Hasan Ki- Cahit Zarifolu (. 1987), fikr yaz ve de-
m Efendi'ye (. 1091/1680) intisap et- nemelerini derledii eserine Chid'den
tiini ve ondan hilfet aldn sylerler. ilham alarak Bir Deirmendir Bu Dn-
Chid'den yirmi yl sonra vefat eden K- ya (istanbul 1985) adn vermitir. Divann
im, zieli Muslihuddin Efendi'nin (. yazma nshas Sleymaniye Ktphane-
1052/1642) mridi olup onun da eyhi si'ndedir (Hasan Hsn Paa, nr. 796). M.
Sofyal Bir Efendi'dir. Kaynaklarda Ki- Halid Bayr eserin kendisinde de bir ns-
m'nin Uk olduunu gsteren bir ia- has olduunu syler. 2. Kitb'n-Nas-
ret bulunmadna gre onun Chid'nin ha. Tasavvufla ilgili genel bilgileri, slk
eyhi olmas phelidir. db ve erknn, mellifin eitli szle-
rini ihtiva eden eserin Sleymaniye K-
Chid Ahmed Efendi muhtemelen
tphanesinde iki nshas bulunmakta-
Edirne'de bir Halvet-Uk eyhinden
dr (brhim Efendi, nr. 350; Yazma Ba-
hilfet aldktan sonra anakkale'ye gi-
lar, nr. 2141).
derek Kilitbahir'de kurduu tekkesinde
irad faaliyetinde bulunmutur. lm-
ne "istirahat" (1070) kelimesi tarih d-
rlmtr. Halk arasnda yanllkla
"Chide Sultan" diye anlan Chid'nin
trbesi anakkale'nin nemli ziyaret yer-
Chid Ahmed Efendi Camii ve Trbesi -
lerinden olup yine ayn adla anlan mes- Kilitbahir/ anakkale
cidin n tarafnda yer almaktadr.
Chid Ahmed Efendi'ye nisbet edilen
Chidiyye tarikat, eyhin vefatndan son-
ra olu Abdllatif Efendi tarafndan sr-
drlmtr. Tarikatn XVIII. yzylda a-
nakkale, Bursa ve Edirne evresinde hay-
Revue li yaygn olduu, ancak stanbul'a ulaa-
mad anlalmaktadr. Halifelerinden
Muslihuddin Karamn, Ukyye'nin
Muslihiyye ubesinin kurucusudur (Ha-
rrzde, II, 292b). Bir baka halifesi olan
eyh Ali Efendi'nin mridi Bursal eyh
Muhyiddin Efendi (. 1091/1680), Chi-
diyye tarikatn Bursa'da kurduu koz-
lar Dergh'nda temsil etmi (eyh, I,
576), bu dergh son dnemlere kadar
faaliyetini srdrmtr.
Hseyin Vassf'n, anakkale'de uzun
yllar Kl'- Mstahkeme tekiltnda
grev yapan Seyyid Paa'dan aktard
tarikatla ilgili bilgilere gre Chidiyye
mensuplar XIX. yzyln balarndan iti-
baren Chid'nin takip ettii Snn iz-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

BBLYOGRAFYA:
eyh, Vekyiu'l-fuzal, I, 146, 5 7 6 ; A h m e d
Ziyeddin, Glzr- Suleh Vefeyt- Uref, Bur-
sa Eski Yazma v e B a s m a Eserler Ktp., Orhan,
nr. 1 0 1 8 / 2 , vr. 9 7 b ; Ayvansary, Mecma-i
urth, s. 163; Osmanl Mellifleri, I, 53-54, 148;
Mehmed emseddin, Yadigar-1 ems,
1332, s. 100; Hseyin Vassf, Sefne, IV, 252-
253; Nail Tuman, Tuhfe-i Nail, arkiyat Ara-
trma Merkezi Ktp., " C h i d " m d . ; Tomar-Hal-
uetiyye, s. 108, 110-111; Harrzde,
II, 2 9 2 b ; Ergun, Trk airleri, II, 8 9 4 ; M. Halid
Bayr, " C a h i d " , TFA, sy. 58 (1954), s. 8 7 4 - 8 7 5 ;
TDEA, II, 6. m
LILL NIHAT AZAMAT
F CHDYYE
( djJjfcUf- )
Halvetiyye - U k y y e tarikatnn
Chid A h m e d Efendi'ye
(. 1070/1659-60)
nisbet edilen bir kolu
(bk. C H D A H M E D E F E N D ) .
CHLYE
( S-UUJI )
zel olarak Araplar'n
s l m ' d a n n c e k i din v e s o s y a l
h a y a t telakkilerini, g e n e l o l a r a k d a
kiilerin v e t o p l u m l a r n g n a h v e
isyanlarn i f a d e e d e n bir terim.
L J
Cehl kknden tretilmi olup eski
szlklerde bu kelimeye ilmin zdd ola-
rak genellikle "bilgisizlik" anlam verilir
(Cevher, e-hh, "chl" md.; Lisrul-
cArab, "chl" md.; Tc'l-'ars, "chl" md.).
Rgb el-sfahn cehlin deiik anla-
mndan sz ederek "nefsin bilgiden yok-
sun olmas" eklindeki ilk anlamn keli-
menin asl mnas olduunu ifade eder.
Dier iki anlam ise "bir konuda doru
olann tersine inanma" ve "bir konuda
yaplmas gerekenin tersini yapma"dr
(el-Mfredt, "chl" md ). Chiliye (chiliy-
ye) kelimesi ekil bakmndan ism-i men-
sub veya yapma (mec'ul) mastardr. sm-i
mensub olarak "cahile ait, cahile zg,
cahilce" gibi mnalara gelen chil ve
bunun mennesi olan chiliyye, sfat
tamlamalar iinde kullanlr. Ancak s-
lm'dan nceki dnemi ifade etmek ze-
re Kur'an ve hadislerde, dier slm li-
teratrnde yaygn olarak kullanld
ekliyle chiliyye, chil kelimesine -iyyet
ekinin ilvesiyle elde edilen yapma bir
masdardr. Bu durumda tek bana ve-
ya isim tamlamas iinde kullanlabilir.
slm dnemde ortaya km bir te-
rim olan chiliye, gerek Kur'n- Kerm'-
de gerekse hadislerde Araplar'n slm'-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CHLYE
dan nceki inan, tutum ve davranla- idaresine dikkat ekilmektedir. Chiliye
rn slm devirdekinden ayrt etmek kelimesi birok hadiste de kullanlm-
iin kullanlmtr. Bu sebeple genellikle tr (a. bk.).
Araplar'n slm'dan nceki dnemine Araplar'n slm'dan nceki tarihleri-
7e-
"Chiliye" veya "Chiliye a" (asr'l-c- nin chiliye kelimesiyle ifade edilmesi-
Bursa hiliyye), o dnemde yaayan airlere de nin sebepleri aratrlrken onlarn ha-
"Chiliye airleri" (uar'l-chiliyye) de- yat tarzna bedevliin hkim olmas, ev-
nilir.
relerinde yaayan insanlara gre mede-
Tibyn,
Hz. Peygamber'in ashab chiliye keli- niyet bakmndan geri kalmalar, bilgi-
mesiyle slm ncesini, yani mild 610 sizlik ve gaflet ierisinde gebe ve yar
ylnda vahyin inmeye balamasndan gebe hayat yaayan kabile toplulukla-
nce yaadklar devri kastediyorlard. rndan oluan, kayda deer nemli bir
Onlar mslman olduktan sonra bu de- tarihleri olmayan, puta tapan, ktlk
virle ilgili htralarn, inanlarn, tutum yapmalarn nleyen bir dine, bir pey-
n ve davranlarn anlatrken veya Hz. Pey- gambere ve semav bir kitaba sahip bu-
gamber'e o dnemde yaptklar ilerin lunmayan insanlar olmalar gibi husus-
slm'daki hkmnn ne olduunu so- lar zerinde durulmutur. Eskiden beri
rarken ounlukla bu kelimeyi kullan- kabul edilen bu anlaya gre Chiliye
mlardr. a "bilgisizlik a" demektir; slmi-
Kur'n- Kerm'de, Mekke devrinde yet ise aydnlanma ve bilgi devridir ve
nzil olan yetlerde chiliye kavramnn bu anlamda Chiliye ann kartdr.
kullanlmam olmasna bakarak bu te- Buna karlk bata arkiyat Goldziher
rimin o devirde henz yerlememi ol- olmak zere modern aratrmaclarn o-
duu dnlebilir. Buna karlk Medi- u, eskiden beri kabul edilen "bilgisizlik
ne dneminde inen drt yette chiliye a" eklindeki bu anlaya Chiliye a-
kelimesi gemektedir. Nzl srasna g- iirlerinden, Kur'an ve hadis gibi ilk
re bu kelimenin ilk defa iinde getii slm kaynaklardan rnekler vererek
l-i mrn sresinin 154. yetinde, baz yeni bir yorum getirmilerdir. Onlara g-
mnafklarn Allah hakkndaki yanl d- re, eski Arap iirinde "cehl" "ilm"in zd-
ncelerinin "Chiliye zannf'na benzedi- d olarak da kullanlmakla birlikte bu ke-
i belirtilerek chiliye kelimesi slm n- limenin ikinci derecedeki anlamdr. C-
cesini ifade eden bir kavram olarak kul- hiliye'yi "barbarlk dnemi" olarak anla-
lanlmtr. Nzl srasna gre chiliye yp tercme eden Goldziher, Hz. Pey-
gamber'in slm' barbarln kart ola-
teriminin getii ikinci yette Hz. Pey-
rak aklam olduunu hatrlatr ve bu
gamber'in hanmlar, "lk Chiliye dev-
anlamdaki chiliyenin asl kartnn hi-
rindeki kadnlar gibi alp salmayn"
lim (hilm) olduunu belirtir. Hilim keli-
(el-Ahzb 33/33) eklinde ikaz edilirken
mesi "metanet, g, fizik btnlk ve
yine slm ncesi dneme iaret edil-
salk, teenn, sknet, balama, yu-
mitir (a. bk). nc yette "Chiliye
muak huyluluk, ahlk ve karakter sa-
taassubu" (hamiyyet'l-chiliyye) zerin-
laml, fazla duygusal olmama, ihtiyat
de durulmaktadr. Burada Hudeybiye
ve lmllk" gibi mnalara gelir. Buna g-
Antlamas srasnda (6/628) mrikle-
re halm, gnmzde "meden insan"
rin ve Hz. Peygamber'le mslmanlarn
diye adlandrlan kiidir. Bunun zdd
iinde bulunduklar farkl ruh halleri tas-
olan cahil ise "azgn, arzularnn esiri,
vir edilirken, "O zaman kfirler kalpleri-
hayvan igdlerini takip eden, vahi,
ne taassubu, Chiliye taassubunu yer-
iddet taraftar ve aceleci bir karaktere
letirmilerdi; Allah da Resl'ne ve m-
sahip" yani "barbar kimse"dir. Bu anlam-
minlere sknetini indirdi ve onlar tak- daki Chiliye, barbarlk ve vahetin h-
v sz (kelime-i ehdet) zerinde sabit km srd dnemdir. Chiliye devri
kld" buyurulmutur (el-Feth 48/26). Bu Araplar Allah' hakkyla bilmedikleri, O'na
yette Chiliye ann taassup ve bar- eksiz ve irksiz iman etmedikleri, ge-
barlna, mrik toplumun hayatna h- rek ferd gerekse itima hayat itibariy-
kim olan iddet, kin ve nefrete iaret le bilgiden, nizamdan, sulh ve skndan
edilmektedir. Chiliye kelimesinin yer al- uzak olduklar, gl ve asil saylanlar
d drdnc yette ise, "Yoksa onlar daima hakl kabul ettikleri ve adaletten
Chiliye idaresini mi aryorlar? yi anla- yoksun bir hayat yaadklar iin bu d-
yan bir toplum iin hkmranl Allah'- neme Chiliye denilmitir. Eski Arap i-
tan daha gzel kim vardr?" (el-Mide 5 / irinde cehlin "iddet, saldrganlk ve bar-
50) eklinde yine slm ncesi dneme, barlk" anlamnda kullanldn, hatta
o dnemin insanlar arasnda farkl uy- yerine gre bunun bir fazilet sayldn
gulamalarda bulunan haksz ve zalim
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 17
CHLYE
gsteren pek ok rnek vardr. Mesel
mehur Chiliye airi Amr b. Klsm'un,
"Hele biri kalkp da bize kar cahillik et-
meyegrsn, o zaman biz cahillikte b-
tn cahillerden baskn karz" anlamn-
daki beyti (Zevzen, s. 178) bu rneklerin
en arpc olanlanndandr. te yandan
Chiliye devrine ait birok iirde "cehl"
ve "hilm" kklerinden tremi kelime-
ler ayn beyit ierisinde birbirine zt an-
laml olarak kullanlmtr.
slm'dan nce cehl insann ahs bir
vasf kabul ediliyor, zdd olan hilm ise
ounlukla ahmaklk ve budalalk say-
lyordu. Chiliye devrinde fazilet kabul
edilen birok telakki ve gelenek Hz. Pey-
gamber tarafndan reddedilmi ve ya-
saklanm, buna karlk o devir Arap-
lar'nca benimsenmeyen birok husus
da fazilet statsne karlmtr ki hi-
lim vasf buna en iyi rnektir. slm de-
virde cehl kknn "zorbalk" mnasn-
da kullanlmasna ihtiya kalmad iin
bu kkten gelen kelimelerin yalnzca "bil-
mezlik ve tanmazlk" anlamnda kulla-
nlageldiine iaret eden Nafiz Dan-
man, cehile fiilinin "zorbalat" mnas-
nn deta unutulmu olduuna ve bu
durumun gnmze kadar devam etti-
ine, bu tabirin yerine zulm, fsk, gurur,
ceberut, tuyan ve fcur gibi kelimele-
rin kullanldna dikkati eker (AFD,
I-IV, 192-197). Ancak cehlin bu anlamnn
bsbtn unutulduu da dnlmeme-
lidir. Frb, el-Mednetul-fzla adl
kitabnda ve siyaset felsefesinin yer al-
d dier eserlerinde zorbaln hkm- lamtr. Nitekim bn Him'n eserin-
ran olduu sitelere "zorba sitesi" mna-
sna el-mednet'l-chile adn vermi-
tir. Frb'nin aklamasna gre, "Bu si-
tenin halk arasndaki kavga ve geim-
sizliin konusu selmet, eref, refah, lez-
zet ve bunlara ulatran vastalardr".
Dolaysyla her zmre baka zmreleri
soyup elindeki bu tr imknlar gasbet-
mek ister. Hangisi dierini ezerse o ka-
zanl, bahtiyar ve imrenilecek biri say-
lr. Cahil site mensuplarna gre tabiata
uygun olan eylerin hepsi adalete de uy-
gundur-, bu sebeple dvmek ve ba-
kasn ezmek tabiat dzenine uygun ol-
duu iin adaletin ta kendisidir (el-Me-
dnet'l-fzla, s. 157). Frb gibi bn Hib-
bn da slm dnemde cehl ile hilmi bir-
birine zt iki mefhum olarak kabul etmi
ve bunlar ahlk sahada kullanmtr.
Cehl-hilm kelimelerinin semantik ya-
plarn inceleyen Japon aratrmacs
Izutsu, Chiliye dnemi ve slm devrin-
deki insanlarn birbirine zt hallerini or-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
18
taya koyduktan sonra cehlin fiil teza- larndan yardm istemek iin onlara, "Ey
hrnn zulm olduunu, Chiliye a filn oullar, yetiiniz!" diye barmas-
insanlarnn Hz. Peygamber ve ashabna dr. Bu l iiten kabile halk topla-
kar yaptklar btn zulm ve iken- narak ary yapan kimseye, hakl veya
celerin arkasnda da bu cehalet ruhunun haksz, zalim veya mazlum olsun yardm
bulunduunu belirtir. ederdi. slmiyet kabile taassubuna da-
Ashb- kirm slmiyet'in Chiliye rf yanan bu ekildeki yardm ve kan da-
ve detlerini kaldrdn sylerken C- vasn kaldrm, ihtilflar adalet ve hu-
hiliye kibir ve taassubunu, srekli eki- kuk kurallar erevesinde halletme yo-
melere ve savalara sebep olan kabile- lunu tutmu, suun ferdlii esasn ka-
cilik anlay ve kan davasn, affa yer bul etmi, bundan dolay Chiliye dava-
vermeyen barbar detleri, vahet man- sn srdrmeyi ve bu ekildeki davete
taiitesini ve putperestliin btn unsur- icabet etmeyi de byk gnah saym-
larn kastediyordu. Habe muhacirleri tr. Reslullah, "Chiliye davasyla hak
adna Nec ile konuan Ca'fer b. Eb iddia eden kimse bizden deildir" de-
Tlib'in u szleri, chiliye kavramnn mitir (Buhr, " C e n ' i z " , 39). Ensar ile
daha o zamanlar kazanm olduu muh- muhacirler arasnda meydana gelen ben-
tevay ifade etmesi ve ayrca bu kavra- zer bir tartma zerine de Hz. Peygam-
mn hicretten nce bir terim olarak kul- ber yle sylemitir: "u Chiliye l-
lanlmaya balandn gstermesi bak- n braknz! O ne kt eydir!" (Buh-
mndan dikkat ekicidir: "Ey hkmdar! r, "Menkb", 8).
Biz chiliye zihniyetine sahip bir kavim- slmiyet tevhid inancn getirerek put-
dik; putlara tapar, l hayvan eti yer, perestlie kar kesin tavr alm, bu ina-
fuhu yapardk; akrabalk balarna ria- nn eseri olan ve insan erefine yak-
yet etmez, komularmza ktlk eder- mayan btn kt detleri ortadan kal-
dik, gl olanlarmz zayflar ezerdi" drm, putlara tapmay yasaklamtr.
(bn Him, 1, 335-336). Hukuk ve ahlk cephesiyle de Chiliye
Chiliye kavram esas itibariyle Arap- ruhu ile sonuna kadar mcadele etmi,
lar'n slm'dan nceki durumlarn ifa- sefih, gayr-i ahlk ve zalimane davra-
de etmekle birlikte Hz. Peygamber C- nlara son vermi, Chiliye zihniyetinin
hiliye'ye gemite kalan bir dnem ola- btn tezahrlerini ortadan kaldrarak
rak bakmam, aksine bunun her frsat- yerine hilimden kaynaklanan davran-
ta tekrar ortaya kabileceini dnm larn hkim olduu yeni bir hayat dze-
ve bu ynde uyarlarda bulunmutur. Re- ni kurmutur. Ved haccndaki mehur
sl-i Ekrem bu kaygsnda hakl oldu- hutbesinde Hz. Peygamber Chiliye dev-
unu gsteren baz olaylarla da kar- rinin ribsm, kan davasn, hac hizmet-
lerinden olan sikye (su salama) ve sid-
de yer alan bn shak'n bir rivayetine ne (Kabe'nin bakm) dndaki din gele-
gre, bir zamanlar dman iki kabile nek ve uygulamalarn yasaklamtr.
iken Hz. Peygamber'in nderliinde g- Bununla birlikte Hz. Peygamber'in C-
l sevgi balaryla birbirine balanm hiliye devri Araplar'nn kltrel yaps-
olan Evs ve Hazrec'den baz kimseler n, deerlerini, telakkilerini tamamyla
dostane bir ekilde sohbet ettikleri s- reddetmedii, slm'n temel hkmle-
rada mslmanlarn birlik ve beraberli- rine aykr olmayan baz hususlar kabul
ini kskanan bir yahudi, iki kabilenin ettii grlmektedir. Mesel onun bir
eski rekabetlerini hatrlatan baz iirler- sahbye hitaben syledii, "Ey Sib! C-
le onlar tahrik etmiti. Taraflarn sil- hiliye anda yaptn faziletli eylere
ha sarlarak dvmek zere harekete slm devrinde de devam et; misafiri
getiklerini renen Hz. Peygamber ken- arla; yetime ikram et ve komuna iyi
dilerine yle hitap etti: "Ey mslman davran!" (Msned, li, 425) melindeki
topluluk, Allah'tan korkun! Ben aranz- szleri buna bir rnektir. "nsanlarn C-
da bulunuyorken, Allah sizi slm'a ka- hiliye devrinde hayrl olanlar slm dev-
vuturmu, onunla merref klm, C- rinde de hayrldr" (Buhr, "Enbiy5", 8;
hiliye zihniyetinden kurtarm, kfrden "Menkb", 1) hadisi de ayn anlaya ia-
uzaklatrm ve sizi birbirinize dost kl- ret eder.
mken nasl oluyor da yine Chiliye da-
Chiliye dnemi Hz. Muhammed'in pey-
vasyla birbirinize debiliyorsunuz!" (bn
gamber olmas, yani vahyin nzil olma-
Him, 1, 555-556).
ya balamasyla sona ermitir. Ancak
"Chiliye davas" Chiliye ars de- bu dnemin, Chiliye zihniyetinin mer-
mektir ki bir kimsenin kabile mensup- kezi haline gelen Mekke'nin fethiyle (8/
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CAHM

630) son bulduunu ileri srenler de ol- ln srdrebilen, hortlamaya hazr di- r
mutur. Asl ihtilf ise Chiliye ann namik bir ey olarak anladklarn; Hz.
balangcn tayin hususunda ortaya k- Peygamber'e gre de bu durumun yeni ( )
maktadr. Nitekim mfessirler, Ahzb s- dine ynelik bir tehlike olduunu belir- Genel olarak
resinin 33. yetindeki "ilk chiliye" (el- tir. Chiliyenin mrik Araplar'la birlik- c e h e n n e m i v e y a o n u n a z a b en iddetli

chiliyyet'l-l) tabirinin delleti ve bu- te ortadan kalkmadn gsteren ha- t a b a k a l a r n d a n birini i f a d e e d e n

terim.
nunla hangi devrin murad edildii hu- dislerin birinde Hz. Peygamber yle de-
susunda farkl grler ileri srmler, mitir: "mmetimin iinde Chiliye d-
bazlar chiliyeyi ilk (veya eski) ve ikinci neminden kalma, tamamen terkedeme- Szlkte "iddetle tutumu alevli ate,
(veya dier) olmak zere ikiye ayrmlar- yecekleri drt det vardr: Asletleriyle kat kat yanan ate, ukurda yanan b-
dr. lk Chiliye'nin hangi dnemleri ii- vnmek, bakalarnn soyuna dil uzat- yk ate" veya "derin vadi" gibi anlam-
ne ald hususunda da farkl grler mak, yldzlar vesile edinerek yamur lara gelir. Baz arkiyatlar Kur'an'daki
belirtilmi; dem-Nh, dem-brhim, beklemek, lnn arkasndan yksek cahm kelimesinin, Eski Ahid ile (Tekvn,
Nh-drs, Nh-brhim, Dvd-Sley- sesle alamak" (Mslim, "Cen'iz", 29). 15/17) onun rmce tefsirlerinde bu-
man veya Ms-s arasnda geen de- Baz ilim ve fikir adamlar da Chiliye lunan ve "saf ate oca" mnasna ge-
virleri ihtiva ettii eklinde deiik za- devrini yalnzca Araplar'n putperestlii- len brnce gehinnom kelimesinden gel-
man dilimleri ileri srlmtr. Chiliye ne, kan davalarna ve dier ahlk bo- diini ileri srmlerdir (bk. Thomas, s.
an ikiye ayran bu anlay benimse- zukluklarna inhisar ettirmenin, Chiliye 451). Arap dilcilerine gre ise cahm Arap-
yenlere gre ikinci Chiliye devri ise Hz. tezahrlerini Chiliye'nin kendisi diye a asll bir kelime olup slm ncesi Arap
s ile Hz. Muhammed arasnda geen kabul etmenin yanl olduunu belirt- iirinde de mevcuttur. Nitekim Taberr-
dnem veya slmiyet'in zuhurundan az milerdir. Buna gre insanlarn nefs- nin naklettii bir msrada Chiliye devri
nceki, yani V. yzyldan Hz. Peygam- n ve keyf arzularna kle olduklar, il- airlerinden meyye b. Eb's-Salt'n bu
ber'in slm dinini teblie balamasna h kitaba tbi olmay reddettikleri, zu- kelimeyi kulland grlmektedir (Tef-
kadar sren zaman dilimidir. Bu dnem- lm, smr ve rklk gibi yaygn k- sir; II, 562).
de yaayan ve Hanfler diye anlan tev- tlklerle beslenip ayakta duran sistem Kur'n- Kerm'de yirmi alt yerde ge-
hid ehline de bunlar mrik Chiliye hal- ve rejimlerin hkim olduu her zaman en cahm, cehennem iin kullanlan ye-
kndan ayrmak iin "fetret ehli" denil- ve meknda chiliye varln srdr- di isim (cehennem, cahm, hviye, sar,
mitir. mektedir. lez, sakar, hutame) iinde cehennemden
Bu taksimi benimsemeyen baz lim- sonra en ok tekrar edilenidir. yerde
BBLYOGRAFYA:
ler ise ilk Chiliye'nin ayr bir devir ol- belirsiz isim veya sfat (cahm), dier yer-
Cevheri, e-hh, " c h l " m d . ; Rgb e l - s f a -
madn, slm dininden nceki btn hn, el-Mfredat, "chl" md.; Lisn'l-'Arab, lerde ise belirli isim olarak (ei-cahm) ge-
devirleri iine aldn ileri srmlerdir. " c h l " m d . ; Tc'l-'ars, " c h l " m d . ; Msned, III, er. Bunlardan, Hz. brhim'in atld
Bu arada ilk Chiliye ile slm'dan nce-
4 2 5 ; Buhr, " m n " , 22, " C e n ' i z " , 39, " M e - atei ifade eden biri (es-Sfft 37/97)
n k b " , 1, 7, 8, 12, " E d e b " , 50, "Istitbe", 1,
ki devirleri, ikinci veya dier Chiliye ile dndakiler "cehennem" veya "cehen-
" E n b i y 3 " , 8 ; Mslim, " C e n ' i z " , 2 9 ; bn Hi-
de slm devirdeki Chiliye tezahrleri- m, es-Stre, I, 335-336, 5 5 5 - 5 5 7 ; bn Sa'd,
nemde bulunan iddetli ate" mnasn
ni anlamak gerektiini savunanlar da et-Tabakt, VIII, 198-199; Taber, Cmi'u'l-be- tar. lgili yetlerde belirtildiine gre
olmutur. Bunlara gre mutlak Chiliye, yn (Buak), IV, 9 3 - 9 4 ; VI, 177; XXII, 3 - 5 ; XXVI, cahmin dibinden, cehennemliklerin yi-
6 5 - 6 7 ; bn Dreyd, Cemheret'l-lua (nr. Fr. yecei olan ve eytanlarn balarna ben-
bi'set-i nebeviden hemen nceki Arap- K r e n k o w v.dr.), Haydarbd 1344-51, II, 114;
lar'n putperestlik dnemidir; bununla zeyen zakkum aac kar (es-Sfft 3 7 /
Frb, el-Mednet'l-fzla (nr. A l b e r t N . Na-
birlikte slm dnemde de ayn zihni- der), Beyrut 1986, s. 151-157; Zevzen, erhu'l- 64-66). lmden sonraki dirili gerek-
yete sahip olanlara bu sfat verilir. Nite- Mu'allakt, Beyrut, ts. ( M e k t e b e t Dri'l-Be- leince cahm tututurularak herkese
kim Hz. Peygamber, bir tartma srasn-
yn), s. 178; bn Hibbn, Rauzatul-'ukal' ue apak bir ekilde gsterilecek (et-Tek-
nzhet'l-fuzal' {nr. M . M u h y i d d i n A b d l h a -
da Bill-i Habe'ye "kara kadnn olu" sr 102/6) ve zalimlerle yardmclar ona
m d v.dr.), Beyrut 1 3 9 7 / 1 9 7 7 , s. 208-211;
diye hakaret eden Eb Zer el-Gfrrye, ls, Rhu'l-me'n, XXII, 7 - 9 ; XXVI, 116; Tec-
doru sevkedileceklerdir (es-Sfft 3 7 /
"Onu annesinin renginden dolay m ayp- rid Tercemesi, I, 4 2 - 4 3 ; IV, 4 0 8 - 4 1 0 ; V, 186- 23). Yine bu yetlerde kaydedildiine g-
lyorsun? Demek ki sen kendisinde hl 188; IX, 215-216, 2 2 8 - 2 3 1 ; M a h m d kr el- re Allah' tanmayanlar, peygamberlere
ls, Bulu'l-ereb, 1, 15-18; Cevd Ali, el-Mu- verilen mcizeleri ve ilh kitaplar ya-
Chiliye ahlk kalm bir kimsesin" de-
faal, I, 37,106; IV, 603-605, 6 5 0 - 6 5 2 ; V, 88-
mitir (Buhr, "mn", 22). Buna gre C- lanlayanlar, kfirler, zalimler, sapklar,
100; VI, 102-162, 227 vd.; A h m e d Emn, Fecrul-
hiliye, bir an ad olmas yannda belli Islm, Kahire 1969, s. 69-83; T. Izutsu, Kuran-
gnahkrlar, yeniden dirilii ve hiret
bir ahlk ve zihniyet tarznn ifadesi olup da Allah ue nsan (trc. Sleyman Ate), Anka- lemini inkr edenler, azgnlk yolunu
her ada varln hissettirebilir. Ori-
ra 1975, s. 187-207; a.mlf.. Kuranda Dn ue tutup dnya hayatn tercih edenler, amel
Ahlk Kavramlar (trc. Selahattin Ayaz), stan-
jinal mnada Chiliye'nin "slm'dan n- defterleri sol taraftan verilenler cahmin
bul, ts., s. 51 - 6 1 ; I. Goldziher, Mslim Studies,
ceki dnem" diye tercme edilemeyece- ortasna atlacak; buna karlk mtta-
N e w York 1977, s. 2 1 9 - 2 2 8 ; Charles Pellat, Ri-
ini, zira onun daha ok bugn gs- sle fi'l-hilm, Beyrut, ts., s. 151-158; Mcteba kiler ve gnahlarndan tvbe edip ilh
terdiini belirten Izutsu, bu terimin po- Uur, Hicri Birinci Asrda islm Toplumu, s- buyruklara uygun hareket edenler onun
zitif olarak slm olana aykrlk ifade
tanbul 1980, s. 1 - 2 9 ; N a f i z Danman, " C h i - azabndan korunacaklardr.
liyye Kelimesinin M n v e Menei", AFD,
ettiini; Hz. Peygamber ve ashabnn da I-IV (1956), s. 192-197; Sleyman Tlc, " C - Cahm hadislerde de cehennem kar-
Chiliye'yi artk gemite kalan bir de- hiliyye Kelimesinin M n ve Menei", FD,
lnda ve onun isimlerinden biri ola-
vir addetmediklerini; yeni slm akm IV (1980), s. 2 7 9 - 2 8 5 ; TA, IX, 186-187; T. H.
Weir, " C h i l i y e " , A, III, 11-12; "Dihiliyya", rak kullanlmtr.
tarafndan uzaklatrlm, ancak mmin-
E/ 2 (Fr.), II, 393-394. m Baz mfessirler, kelimenin szlk an-
lerin kafalarnda bile gizliden gizliye var-
H MUSTAFA FAYDA lamna ve zayf kabul edilen bir ksm ri-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 19
CAHM
vayetlere dayanarak cahmi cehennemin
altnc tabakas olarak yorumlamlar
ve burann Arap mriklerine has oldu-
unu ileri srmlerdir. Elmall ise ca-
hmin cehennemin en iddetli tabakas
olduunu kaydeder (Hak Dini, VllI, 5333).
Bir ksm mfessirler de cehennem hak-
knda kullanlan yedi isimden her biri-
nin onun kaplarnn ad olduunu sy-
lemilerse de bu yorum isabetli grl-
memitir. i kaynaklarnn bir ksm (Mu-
h a m m e d er-Riyehr, II, 186) cahmi ce-
hennemin en st ve azab en hafif ta-
bakas olarak gsterir (bk. CEHENNEM).
BIBLIYOGRAFYA:
Cevher, e-hh, "chm" md.; Rb el-tsfa-
hn, el-Mfredt, "chm" md.; bn Kesr, en-
riihye (Zeyn), U, 259; Lisn'l-'Amb, "chm"
md.; M. F. Abdlbk, Mu.'cem, "cahm" md.;
MustafaV, et-Tahkik, "chm" md.; Msned, II,
230; III, 183; Buhr, "Kader", 15; Nes, "Si-
yam", 5; Taber, Cm u'l-beyn (kir), II, 562;
bn'l-Cevz, Zd'l-mesr, I, 136; Fahreddin
er-Rz, Meftthu'l-ayb, XXVI, 150; Beyzv,
Enur't-tenzl, stanbul 1285, II, 329; Elmall,
Hak Dini, V, 3065; VIII, 5333; IX, 6058; Mu-
hammedi er-Riyehr, Mzn'l-hikme, Kum
1362-63 h./1403-1405, II, 186; Thomas
O'Shaughnessy, "The S e v e n N a m e s for H e l l
in the GJur'n", BSOAS, XXIV (1961), s. 451-
455; Bustn, DM, Tahran 1299/1882, IV, 397-
B A . SAM K I L A V U Z
r C A H T SITKI T A R A N C I
(bk. TARANCI, Cahit Stk).
L _J
r ..
CHIZ
( )
Eb Osmn Amr b. Bahr
b. Mahbb el-Chiz el-Kinn
(. 255/869)
A r a p edebiyatnn
en byk nesir yazarlarndan
ve Mu'tezile kelmclarndan biri.
L _l
150-160 (767-777) yllar arasnda Bas-
ra'da doduu tahmin edilmektedir. lk
kaynaklara dayanarak biyografisini ya-
zan Sendbfye gre dedesi Mahbb de-
ve oban bir zenci idi. Buna gre Chiz
bir Arap-zenci melezi olmaldr. "Chiz"
lakab kendisine patlak gzl olmasn-
dan dolay verilmitir.
Kk yatan itibaren ilim renme-
ye kar iddetli bir arzusu olan Chiz'in
genliinde, en parlak devrini yaayan
Basra'da ok canl bir ilim ve kltr ha-
yat vard. Hain b. Ahmed, Sbeveyhi, Ah-
fe, Eb Ubeyde Ma'mer b. Msenn,
Eb Zeyd el-Ensr, Asma gibi birok
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
20
byk lim Basra'da bulunuyordu. C-
hiz bu limlerin derslerine devam ede-
rek gramer, iir, tarih ve edebiyat -
rendi. Bir yandan da geimini saiamak
iin ticaretle urat. Bu arada Basra Ca-
mii'ndeki ilm ve edeb meclislere, Bas-
ra panayrnn kurulduu, l Araplar'-
nm geldii, airlerin ve hatiplerin iirle-
rini ve hutbelerini okuduklar Mirbed'e
(Ykt, Muccemil'l-bldn, V, 97-99) de-
vam etti. Fasih Arapa'y onlardan -
rendi. Ayrca kelmclarn, eitli mez-
hep mensuplarnn, mslmanlarla di-
er dinlere mensup olanlarn ve ubiy-
ye'nin aralarnda tarttklar meseleleri
dinledi. limlerin ve ediplerin meclisle-
rine katlmak iin bazan Kfe'ye ve Ba-
dat'a kadar gitti.
Chiz eserlerini 200 (815) ylndan da-
ha nce yazmaya balam olmaldr. Zi-
ra hilfet ve dier konularla ilgili eser-
lerinin Halife Me'mn tarafndan bee-
nilmesi ve kendisinin Badat'a arlma-
s 200 ylna rastlar. Chiz bundan son-
ra zaman zaman Badat ve Smerr'da
halifenin ve devlet byklerinin muhi-
tinde kalm ve eitli eserler yazp on-
lara takdim ederek olduka byk bir
yekn tutan cizeler almtr. Bu durum,
247 (861) ylnda Halife Mtevekkil-Alel-
lah ile Feth b. Hkn el-Fris'nin Smer-
r yaknnda ldrlmelerine kadar de-
n
vam etmitir.
Chiz Badat'ta bulunduu srada bil-
hassa Aristo'dan yaplan tercmelerden
n faydalanmtr. Veda Th Necm bu ko-
nuyu Menklt'l - Chiz "an Aristo
Kitbi'l-Hayevn adl eserinde (Kveyt
1985) ele almtr. Edindii bu kltr
Nazzm, Smme b. Eres gibi Mu'tezi-
le byklerinin tesiri altnda teekkl
eden kelma dair fikirlerinin olgunla-
masna yardm etti. Me'mn devrinde bir
ara Dvn'r-resil bakanlna getiril-
diyse de birka gn sonra bu grevden
istifa etti. Daha sonra bu makamda b-
rhim b. Abbas es-Sl'ye veklet ettii
bilinmektedir. Geimini, eserlerini ithaf
ettii kimselerden ald cizelerle sa-
layan Chiz'in Kitb'l-Hayevn, Kit-
b'l-Beyn, Kitb'z-Zerc ve'n-nahl
adl eserlerinin her biri iin 5000 dinar
mkfat ald rivayet edilir.
Chiz'in asl parlak devri, 220-233 (835-
847) yllar arasnda vezirlik makamn-
da bulunan bn'z-Zeyyt Muhammed
b. Abdlmelik zamanna rastlar. Bu s-
rada kaleme ald birok risalesini b-
n'z-Zeyyt'a ithaf etti. Onun bu devir-
de yaad mreffeh hayat ve sahip ol-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
duu itibar Hatb el-Baddfnin nak-
lettii bir hadise gstermektedir (Trhu
Badd, XII, 219). Chiz bu arada am,
Humus ve Antakya'y ziyaret etti. 233
(847) ylnda bn'z-Zeyyt ldrlnce
kendisi de yakalanp hapsedildi. Daha
sonra Ahmed b. Eb Dud onu affetti.
Bunun zerine eserlerinin bir ksmn bn
Eb Dud ve olu Muhammed'e ithaf
etti. Bir ara Halife Mtevekkil-Alellah C-
hiz'i ocuklarna hoca tayin etmek iste-
diyse de irkin yzl olduu iin bun-
dan vazgeti. bn Eb Dud ve olunun
lmesinden sonra ise Halife Mtevek-
kil-Alellah ile Feth b. Hkn'm himaye-
lerini grd ve baz eserlerini onlara it-
haf etti. Bu srada Feth ile birlikte am'a
gitti.
Hayatnn sonuna doru fel olan C-
hiz, ayrca damla hastalndan musta-
rip ve ok yalanm olarak Basra'ya e-
kildi. Bir ara Halife Mtevekkil-Alellah
kendisini Smerr'ya davet ettiyse de
bu davete icabet edemedi (Ykt, Mu'ce-
m'l-deb\ XVI, 113). 255 yl Muhar-
reminde (Ocak 869) doksan be yala-
rnda iken Basra'da v e f a t etti.
Patlak gzl, ince boyunlu, kaln du-
dakl, esmer tenli, ksa boylu olan Chiz
neeli, akac, zeki, nktedan, biraz cim-
ri ve tartmadan holanan bir kimse idi.
irkinliine ramen meziyetleriyle ken-
disini sevdirmi, en yksek makamlar-
da bulunan devlet adamlar ile mnase-
bet kurabilmitir. Kaynaklarda onun ev-
lendiine ve ocuk sahibi olduuna dair
f bilgi yoktur. Meymn b. Hrn'un riva-
yetine gre bir criyesi, bir de hizmeti-
si vard (bnu n - N e d m , s. 39). Dier bir
rivayete gre ise satn ald bir Trk c-
riyeden bir olu olmutur (Ch. Pellat, Le
Milieu barien..., s. 242, not 2).
slbu ve ahsiyeti. Chiz'in slm d-
nce tarihinde nemli bir yeri bulun-
makla beraber onun asl hreti yazar-
l ve ediplii dolaysyladr. Halife Me'-
mn ile Chiz'den bahseden mellifler
onun slbunu takdir etmilerdir. Her
ne kadar daha nce bn'l-Mukaffa', Sehl
b. Hrn gibi byk nesir ustalar yeti-
mise de Arap nesrine mkemmel ek-
lini veren Chiz olmutur. Onun slbun-
da lzumsuz seciler ve sunlik yoktur. Ge-
ni eserlerinde konu danklna rast-
lanmakla beraber rislelerinde bu du-
rum grlmez. slbundaki ahengi, se-
ci yerine ayn fikri iki deiik ekilde ifa-
de e t m e k suretiyle salamtr. Bylece
kendisinden nceki nesirciler gibi ksa
ve zl ifade yerine konuyu biraz daha
 CHZ

uzun bir tarzda ele almay tercih etmi-
tir.
Chiz'e gre kitap, okuyan ve dinle-
yenlerin kolayca anlayabilmeleri iin ak
bir ifade ile yazlmal ve mnay akla-
yan gerekli ayrntlardan mahrum olma-
maldr. Eer mellif zl anlatm ter- devletin gelimesinde etkili olan unsur-
cih ederse kendisini sadece yksek kl-
trl kiiler anlayabilir.
Arap ve slm kltrnn altn an-
da yaayan Chiz bu kltrn en byk
temsilcilerinden biri olmu, hem din hem
din d alanlarda eserler vermitir. s-
lm aklclnn beii olan Basra'da do- bn'l-Cevz, onun 360 eseri olduunu
mas ve elde ettii dier imknlar onu
byk zeklardan biri yapmtr. Din-
siyas sahadaki eserlerinde slm'n ilk
devirlerindeki meseleleri, din d eser-
lerinde ise slm kltrn ve hma-
nizmasn inceledi. Gnmze pek az
ulaan eserlerinden kan sonuca gre
Chiz, imann snrlarn amadan tabii
hadiseleri, eski tarihi, gerek gibi nak-
ledilmi efsanev rivayetleri byk bir
ustalkla tenkit szgecinden geirir ve
bunlarn akla uygun zm yollarn arar.
Nakledilen hadiselerin kabul edilebilme-
si iin ok mehur olmalarnn ve sened-
lere dayanmalarnn yeterli olmadn,
bazan nemsiz ve yanl olan bir eyin
byk hret kazanabileceini syler.
Chiz ok kimse tarafndan rivayet edi-
len hususlarn muhteva bakmndan psi-
kolojik bir tenkide tbi tutulmas ge-
rektii kanaatindedir. Bu grnden ve
akac tabiatndan dolay muhaddisler
onu gvenilir bir kii olarak kabul etme-
milerdir. bn Askir'in bir kaydna g-
re ifah rivayete pek itimat etmezdi.
Chiz Arap mirasndan, eski Yunan-Hint
kltrnden faydal grd eyleri din- laryla bir araya getirilerek neredilmi-
dalarna retmeye alm, bununla tir. Brockelmann onun eserlerinden tes-
beraber bazan Aristo gibi byk otori-
teleri tenkit etmekten de geri kalma-
mtr.
meselesini ele alr. u var ki o her ey-
den nce Arap kltrnn ateli bir sa-
vunucusudur. Eserlerinde verdii rnek
insan tipleri hep Araplar'dan seilmi-
tir. Chiz ayn zamanda hilfetin kuv-
vetli bir mdafii olduu iin eserlerinde
lar darltmamaya alm, hatta frsat
dtke onlar vmtr.
Eserleri. Chiz Arap edebiyatnda en
ok eser veren mellifler arasnda yer
alr. Kitaplarnn says hakknda kesin
bir ey sylemek mmkn deildir. Sbt
liyetlerini ortaya koyan Chiz'in bu ko-
ve bunlarn ounu Badat'ta Eb Ha-
nfe Trbesi Ktphanesi'nde grd- miyeti olan eitli vesika ve kaytlar da
n syler (bk. Ayn, IX, vr. 72 a ; een, M,
VI, 113). Chiz'in, eserlerini genellikle be-
lirli adlar altnda zikretmeyip eitli yer-
lerde farkl isimlerle kaydettii veya on-
lar yeniden telif ettii, genliinde baz
eserlerini bn'l-Mukaffa' ve Hall b. Ah-
med gibi limlerin adlaryla yazd, bu
arada bakalarnn onun hretinden is-
tifade iin kendi kitaplarn Chiz'e is-
nat ettikleri de bilinmektedir. Pellat ta-
rafndan eserleri zerinde yaplan son
aratrmada 244 kitap ad tesbit edil-
mitir (Arabica, X X X I / 2 , s. 117-164; e-
en, TED, I, 231-272). Eserlerinin yirmi
be kadar gnmze tam, altm be tb fi'l-cAbbsiyye.
kadar da eksik olarak gelebilmitir. Bir
ksm kk risleler halinde kaleme
alnm olan bu eserler, deiik aratr-
maclar tarafndan Mecm'at res'i-
li'l-Chiz (nr. Ss, Kahire 1325/1907;
P. Kraus Th el-Hcir, Kahire 1943)
veya Res'il'l-Chiz (nr. Sendb, Ka-
hire 1352/1933; A b d s s e l m Hrn, M I ,
Kahire 1964-1965; III-IV, Kahire 1979) ad-
bit edebildiklerini konularna gre tas-
nif etmeye almtr (GAL, 1, 158-159;
Suppi., I, 239-247). Chiz'in hemen hepsi
ansiklopedik mahiyette olan eserlerini
konularna gre kesin snrlarla tasnif
etmek gse de bunlarn belli ballar-
n aadaki gruplar altnda ele almak
mmkndr (eserlerinin tamam iin bk.
Pellat, Arabica, III, 147-180; a.mlf., The Li-
fe and Works of Jahlz; Sezgin, 111, 368-
375 ; VII, 240-241; ayrca bk. ciltlerin so-
nundaki indeksler):
A ) Dil ve Edebiyat. 1. el-Beyn ve't-teb-
yn*. Arap dilinin zellikleri zerinde du-
ran ve Araplar'n iir ve hitabetteki kabi-
nudaki en nemli eseridir. Tarih ehem-
ihtiva eden ve birok defa baslan eserin
en iyi neri Abdsselm Hrn tarafn-
dan drt cilt halinde yaplmtr (Kahi-
re 1378/ 1958). 2. Kitb yi'1-Ku'n.
Kur'n- Kerm'in Arap gramerine uy-
gunluundan, belgat ve i'czndan bah-
seder (bk. een, TED, I, 240). 3. Risle
fi'l-bela ve'l-iccz (bk. a.g.e., I, 240).
B ) K e l m ve M e z h e p l e r Tarihi. 1. el- "O-
mniyye*. iler'in iddialarna kar ilk
halifeyi savunan bir eserdir (nr. A.
Hrn, Kahire 1955). Chiz bu kitabnda
daha sonraki kelmclarn aksine sosyo-
psikolojik ve tarih deliller kullanr. 2. Ki-
Hilfetin Hz. Ab-
bas'n soyundan gelenlerin hakk oldu-
unu iddia edenlerin grlerini konu
edinir (nr. Sendb, Res'il'l-Chiz iin-
de). 3. Tasvb "Al f tahkimi'1-hake-
meyn. Hakem Vak'asnda Hricler'e kar-
Hz. Ali'yi savunan eser, onun bu olay-
da en uygun yolu takip ettiini ispata
alr. Eserde ayrca her iki tarafa men-
sup askerler psikolojik ve sosyolojik zel-
likleri asndan tahlile tbi tutulur (nr.
Ch. Pellat, el-Merk, LII IBeyrut 19581, s.
417-491). 4. Fazlet'l - Mu" tezile (bk.
Pellat, Arabica, III, 168). S. Kitb'r-Red

Chiz'in en ok dikkat eken tarafla-

rndan biri de psikolojik tahlilleridir. Bu
tahlillere bilhassa kk rislelerinde siv^jiij^'
rastlanr. Tabii evrenin insan ve hay-
vanlara etkisi zerinde srarla duran C-
hiz, bu hususta sosyal evrenin etkisin-
den de nemle sz ederken Kitb'l-Be-
yn'da arkc bir criyeyi rnek olarak J&JL. b
ele alr, onun meslei ve ald terbiye
gerei drst bir hayat yaamasnn Chiz'in
el-Beyn
mmkn olmadn syler (H. el-Fhr, ue't-tebyr
s. 68-69). Chiz, birok slm mellifinin adl eserinin
aksine, edeb eserlerinde yaad top- ilk iki sayfas
(Sleymaniye Ktp.. .>kj" " -
lumdan, toplum hayatndan sz etmeyi
Esad Elendi,
ihmal etmez ve gnlk hayatn birok nr. 3 8 8 3 1

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 21
 CHZ

sle fi'1-fal m beynei-'adve ve'l-

hased. Psikolojik davranlarn tahlil edil-
dii edeb bir eserdir (nr. A. Hrn, Re-
s'il'l-Chiz iinde; kr. een, TED, I,
246, 247). Chiz bu konuda Risle f kit-
mni's-sr ve hfzi'l-lisn, Risle f zem-
mi ahlki'l-kttb ve Kitb'l - Hicb
ve zemmh adl eserleri de kaleme al-
mtr. Muhammed Krd Ali tarafndan
Chz'in
Chiz'e nisbet edilerek neredilen Kit-
Kitbul-Hayeun
adl eserinden b Tehzbi 1-ahlkn (Dmak 1924) Yah-
minyatrl y b. Ad'ye ait olduu sonraki aratr-
iki sayfa
malarla ortaya konmutur.
(Milano
Ambrosiana Ktp., E ) S a n a t ve T i c a r e t . 1. Kitb't-Teba-
nr. 140, R.F.D.,
vr. 10". 41")
ur bi't-ticre. Ziynet eyas, mcevhe-
rat ve triyat gibi deerli ticar mallarn
cal ahbi'l-ilhm. lham bilgi vasta- dullah e-erkv tarafndan yaplm, yapm, kaliteleri, alm ve satm vb. ko-
larndan biri olarak kabul edenleri red- bu neirden Osman Cilac tarafndan H- nular ileyen bir eserdir (nr. H. H. Ab-
detmek amacyla yazlan eser (bk. a.g.e., ristiyanla Reddiye adyla Trke'ye dlvehhb, Beyrut 1966). 2. Risle f sm
III, 160), konunun ilenii bakmndan C- evrilmitir (Konya 1992). 10. Risle il cati'l-kuvvd. Halife ocuklarna muh-
hiz'in orijinal teliflerinden biridir. 6. Ki- Ahmed b. Eb Du'd f Kitbi'r-Red telif ilim ve sanatlarn retilmesini tav-
tb Halk'l-Kur'n. Kur'n- Kerm'in "ale'l-Mebbihe. Chiz'in, muhaddisle- siye ettii ve eitli mesleklerden on bir
mahlk olduu tezini mdafaa eder. 7. rin ve a'nn t e b i h ' e dair fikirlerini red kiiye kendi mesleklerinin terim ve ifa-
Hucec'n-nbvve*. Peygamberliin ve iin kaleme alm olduu eserini tant- deleriyle bir sava sahnesini hikye et-
mcizelerin lzumuna dairdir (her iki mak ve onlarn Mu'tezile'ye kar tehlike tirdii rislesidir (nr. A. Hrn, Res'i-
eser iin bk. Sendb, Res'il'l-Chiz). oluturduklarn belirtmek zere bn Eb l'l-Chiz iinde). 3. Risle f medhi't-
8. Tafzl sm cati'l-kelm (bk. een, Dud'a hitaben yazd mektup tarznda tccr ve zemmi "ameli's-sultn. Ser-
TED, i, 263, 265). 9. er-Red "ale'n-na- bir eserdir (nr. A. Hrn, Res'il'l-C- best meslek sahiplerini ven, buna kar-
r ve'l-yehd. Chiz bu reddiyesin- hiz iinde). 11. Risle f beyni mez- lk devlet ilerinde ve sultann maiye-
de, Kur'n- Kerm'in yahudi ve hristi- hibi'-'a (nr. Sendb, Res'il'l-C- tinde alanlar yeren bir risledir. 4. Ki-
yanlara dair verdii bilgilerin yanlln hiz iinde). tb'l-Mu "allimn. ocuk terbiyesine
iddia eden hristiyanlarm ynelttikleri al- dairdir. S. Kitb Gi's-sn't. e-
C) Tarih ve Siyaset. 1. Risle f Ben
t soruya cevap vermektedir. Eserin te- itli mesleklerin hilelerini anlatr. 6. Ri-
meyye. 2. Kitb Cemhereti'l-m-
mel zellii, bu sorular cevaplandrmas sle f tabakti'l-mugannin. Msiki ala-
lk (trc. Pellat, Le liure de couronne sur
dolaysyla, slm'a dil uzatan hristiyan- nnda hret bulmu arkclarn isimle-
les regles de corduite des rois, Paris 1954).
larm kendi dinlerinin savunulacak bir rini ihtiva eden bir listedir (son drt eser
3. Kitb'l-Mlk ve'l-memi's-slife
yan olmadn onlara gstermesidir. Bir iin bk. een, TED, I, 256, 259, 248, 268).
ve'l-bkye (her eser iin bk. Send-
dier zellii de slm'n ortaya kn- 7. Kitb'l-Kyn. Eserde ikili ark-
b, Res' il'l-Chiz}.
dan mild IX. yzyla kadar geen d- l toplant dzenleyenler eletirilmekte-
nemde gayri mslimlerin sosyal durum- D) Ahlk. 1. et-Tc f ahlki'1-mlk".
dir. Ancak criyelerin erkekler arasn-
lar hakknda bilgi vermesidir. Chiz'in Halife Mtevekkil-Alellah 'm veziri Feth
da rtnmeye riayet etmeden ark sy-
reddiyesinin asl metni gnmze ula- b. Hkan'a ithaf edilen, siyasetnme t-
lemelerinin sakncal olmad belirtil-
mamtr. Sadece Ubeydullah b. Hassn rne de giren bir eserdir (nr. A. Zeki Pa-
mekte ve ran kltrnde edeb*in, Grek
tarafndan seilmi baz ksmlar mev- a, istanbul 1914; Fevz Atav, Beyrut 1970;
kltrnde ise felsefenin bir blm sa-
cuttur. Eser Ezher Ktphanesi ile (nr. eserin Chiz'e nisbeti konusunda bk. A.
ylan mziin meruiyetiyle gzellik ve
6836) Ahmed Teymur Paa Ktphane- Zeki Paa'nn neri, s. 23-65; een, TED.
akla ilikisi zerinde durulmaktadr (Am-
s i n d e (Edeb, nr. 19) bulunmaktadr. El- I, 238, 269). Eser bir girile drt blm-
non Shiloah, s. 92). Eser Abdsselm H-
deki reddiyenin byk bir ksm, Mber- den oluur. zellikle Emevler ve Abb-
sler'de elence ve msiki ile ilgili det rn tarafndan Res'il'l - Chiz iinde
red'in el-Kmil adl eserinin kenarnda
ve uygulamalarn, folklorik bilgilerin yer neredilmi (Kahire 1964), ayrca A. F. L.
(Kahire 1324), daha sonra da J. Finkel ta-
ald nc blm kltr tarihi bak- Beeston tarafndan The Epistle on Sin-
rafndan neredilen Sel res'il (Ka-
mndan byk deer tar. 2. Kitb'l- ging-girls adyla ngilizce'ye evrilerek
hire 1926) iinde yer almaktadr. Finkel
Mehsin ve'l-azdd. nsanlarn iyi ve Arapa metniyle birlikte yaymlanmtr
bu reddiyeyi "A Risla of Al-Jhiz"
kt davranlarn psikolojik tahliller so- (Warminster 1980).
adyla ngilizce'ye de evirmitir (JAOS,
X L V I I (1927), s. 311-334). J. Finkel'in ne- nucu tenkide tbi tutan bir eserdir (bk. F ) D i e r Eserleri. 1. Kitb'l-Hayevn*.
ri esas alnarak I. S. Allouche tarafndan Pellat, Arabica, 111, 165). 3. Risle fi'n-nbl Chiz'in en nemli eseri saylr (I-VII, Ka-
"Un traite de pol6mique Christiano-Mu- ve't-tenebbl ve zemmi'l-kibr (nr. ve hire 1323-1325; nr. A. Hrn, I-VIl, Kahi-
sulmane au lX e siecle" (Hesperis, X X V I trc. Pellat, Arabica, XlV/3, s. 259-283; na-
re 1939-1945). Zoolojinin eitli blmle-
(Paris 1939), s. 123-156) adyla Franszca'- i r bunun Kitb'l-Kibr el-mstahsen ue'l-
rine, hayvan trlerinin evrimine, iklim ve
ya tercme edilen eserin tahkikli neri mstakbah ile ayn eser olduu kanaatin-
muhitin tesirine dair mellifin geni bil-
Abdsselm Hrn ve Muhammed Ab- dedir; kr. een, TED, 1, 254, 261). 4. Ri-
gisi yannda tecrbeye de dayanan an-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
22 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CHZ

sonra), brhim b. Muhammed el-Bey-

hak (. 320/932). mehur edip Eb Man-
sr es-Selib (. 429 1038), eserlerin-
den iktibaslarda bulunan, bata Ali b.
Hseyin el-Mes'd (5. 345 - 956) olmak
zere Kazvn (. 6 8 2 / 1 2 8 3 ) ve Demr
(. 8 0 8 / 1 4 0 5 ) gibi birok takipisi olan
Chiz, slm kltrnn zayflad a-
larda ihmal edilmise de XIX. yzylda
1. T * t . t' ' I * 1 % ... . '
Avrupa'da balayan arkiyat inceleme-
leri ve slm dnyasndaki uyan ile
-T^'t? 'vrr3**
Chiz'in eserleri aratrlarak birou yaymlan-
f^Ui^c^^y^^tJJs;
^ - ^ l i v ^ t v A i ; .3 &>u>>; j : t i n i Fez^ l'i-etrk m, bir ksm da Bat dillerine ve Trk-
adl eserinin e'ye tercme edilmitir. Ch. Pellat, C-
ilk iki sayfas
JU* JJH 1/ hiz ve eserleri konusunda nemli al-
(Sleymaniye Ktp.,
P '^"f^KSH-ajumuttum Damad malar yapm ve bunlarn bir ksmn
ibrhim
tfc^ftbtgpMuflb i
Bat kltrne kazandrmtr. Bunun
P a a . nr. 9 4 9 / 1 )
dnda Chiz'in hayatn, eserlerini ve
ilm ahsiyetini inceleyen eitli aratr-
siklopedik mahiyette bir eserdir. 2. Ki- n ispata alr (bk. een, TED, 1, 239).
tb'l - Buhal'. Cimrilii tahlil ederek malar mevcuttur. Muhammed Abdl-
10. Kitb'l-Esm' ve'l-kn ve'l-el-
toplumdaki eitli snftan cimrileri ve kb ve'l-enbz (bk. een, TED, i, 239). mn'im Hafc'nin Eb cOsmn el-C-
zellikle Araplar'dan baka milletleri hic- hiz (Beyrut 19821, Ceml Cebr'in el-C-
11. Kitb'z-Zercve'n-nahl ve'z-zey-
veder. Cemiyet hayatn inceleyen ve ede- tn ve'l-a'nb. Bitkilere dair nemli bir hiz f haytih ve edebih ve fikrih (Bey-
biyat tarihi iin de deerli bir kaynak eser olup zamanmza kadar gelmemi- rut 1974), Ahmed et-Tavl'nin Eb 'Os-
olan eser ilk defa G. von Vloten tarafn- tir (bk. een, TED, i, 270-271 i. 12. Kit- m a n el-Chiz (Tunus 1983), Sellm D-
dan yaymlanm {Leiden 1900), daha son- b'l-Kavi fi'l-bil. Kitb'l-Haye- vd'un en-Nakd'l-menhec cinde'l-

ra deiik kiilerce de neirleri yaplm- vn'a ek olarak yazlm olup katrlar Chiz (Beyrut 19861, Fevz Hall Atav'nin
tr (Ss, Kahire 1323/1905; Ali el-Crim - konu edinir (nr. Pellat, Kahire 1955; A. el-Chiz d'iret ma'rifi casrih (Bey-
Ahmed el-Avmir, 1-11, Kahire 1357-1358 Hrn, Res'lul-Chiz iinde). 13. Kit- rut 1971), Muhammed es-Saglr Ben-
1938-1939; Th el-Hcir, Kahire 1948, b'l-Bldn. Kitb'l-Emr vezac'i- nn'in en-Nazariyyt'l-lisniyye ve'l-
1963; Franszca trc. Pellat, Le tiure des b'l-bldn adyla da bilinen eser (e- belyye ve'l-edebiyye cinde'l-C-

auares, Paris 1951). 3. Kitb't-Terbf en, TED, I. 243i Mekke, Medine. Basra hiz (Beyrut 1986) adl eserleri bunlardan
ve't-tedvr. Felsefe, kozmoloji, astroloji, ve Kfe gibi ehirlerin ahalisinden ve on- bazlardr.
sihir ve mzik gibi konularda ilm tar- larn meziyetinden bahseden bir coraf- BBLYOGRAFYA:
tmaya zemin tekil edecek sorularn ya ve folklor kitabdr (nr. Slih Ali, Ba- Chiz, el-Beyn ue't-tebytn. i, 98, 145-146;
yer ald, bilhassa eski Yunan ve ran dad 1970). II, 59, 61, 164; III, 1-50, 58, 235-236, 3 7 4 - 3 7 5 ;
mzisyenleriyle msiki f o r m ve aletle- a.mlf., Kitb 1-Hayeun, i, 11, 89-91, 9 3 - 9 4 ;
hreti ve Tesiri. irkinlii yannda nk-
rinden bahseden bir eserdir (nr. Pellat, III, 3 6 0 ; IV, 71, 2 0 8 - 2 0 9 ; V, 3 7 3 ; a.mlf., Kit-
teciliiyle de Arap edebiyatnda birok bl-Buhal' ( n r . T h e l - H c i r ) , Kahire 1963,
Dmak 1955; Franszca trc. iin bk. Mau-
fkra ve hikyeye konu olan Chiz, daha s. 24-38, 108; a.mlf.. Fezil'l-etrk: Hilfet
rice Adad, Arabica, X I V / 3 , s. 298-319;
hayatta iken hretin zirvesine ulam Ordusunun Menkbeleri ue Trklerin Fazilet-
A m n o n Shiloah, s. 95). 4. Fez'il'I-Et- leri ( t r c . R a m a z a n e e n l , Ankara 1967, s. 11-
ndir ahsiyetlerden biridir. ada Eb
rk*. slm leminde Trkler'e dair yaz- 21; a.mlf., Res'il'l-Chiz (nr. Abdsselm
Hiffn'a, "Chiz seni perian etti, onu ni-
lan en eski eserdir. A. Hrn tarafndan M. H r n ) , Kahire 1964; a.mlf., Risle f beyn
in hicvetmiyorsun?" denildiinde, "Be- mezhibi'-f a (nr. S e n d b , Res'il'l-Chiz
Res'il'l-Chiz iinde neredilen (Ka-
nim aklmdan zorum mu var! Vallahi, sa- iinde); Hayyt, el-ntir, s. 70 vd.; E'ar,
hire 1964) kitab Ramazan een Hilfet
bahleyin aleyhimde bir risle yazsa ak- Maklt (Ritter), istanbul 1930, s. 342-343.
Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin
am olmadan hreti in'e ular" ceva- 4 0 8 - 5 5 5 ; Mes'd. Mrc'z-zeheb llVieynardl,
Faziletleri adyla Trke'ye evirmitir VIII, 3 3 - 3 6 ; bnun-Nedm. el-Fihrist (Flgell.
bn vermitir. Chiz bir beytinde, "Ben-
(Ankara 1967). S. Fahr's-sdn cale'l- bk. indeks; Asker, Kitb-n cateyn Inr.
den nce birok kimse ileri mesafeler
bzn. Zencilerin beyazlara kar stn- Muhammed Eb'1-Fazl ibrhim Ali Muham-
katettiyse de nemi yok, ben yava ya- m e d e l - B i c v l , Kahire 1952, s. 5; Abdlkhir
lk iddialarn ele alr (nr. A. Hrn, Re-
va yryerek onlarn hepsini getim" el-Badd, el-Fark beyne'l-frak (nr. izzet At-
s' il'l-Chiz iinde). 6. Kitbur-Recl
der. byk ahsiyete sahip olduu tr). Kahire 1367/1948, s. 105-107; Hatb, Tr-
ve'l-mer'e. Erkekle kadn arasndaki hu Badd. XII, 2 1 3 - 2 1 9 ; bn'l-Murtaz. Ja-
iin Arap milletine gpta ettiini syle-
farklardan bahseder (bk. een, TED, i, baktul-Mu'tezile, i, 195-199; Bedzzamn
yen Sbit b. Kurre, eitli stnlklerini
261-262). 7. M f h a r e t ' 1 -cevr ve'l- el-Hemedn, el-Makmt, Beyrut 1921, s. 72-
anlatt Hz. mer ile Hasan- Basr'den 73; Ykt, Mu'cemu l- deb', XVI, 74-114;
lmn (nr. Pellat, Beyrut 1957; A. Hrn,
sonra nc kii olarak mslmanlarn a.mlf., Mu'cemul-bldn, V, 97-99; bn Halii-
Res'il'l-Chiz iinde). 8. el-Bursn
hatibi, edibi ve kelmclarn hocas say- kn, Vefeyt ( A b d l h a m d ) , i, 4 1 3 ; ili, 140-144;
ve'l-zurcn ve'l-'umyn ve'l-hln. bn Hacer, Lisnul-Mzn, I, 195; IV, 155-157;
d Chiz'in adn zikreder (Ykt, Mu'ce
Sakat ve hastalkl olan mehur kiileri Ayn, cikdi-cmn, TSMK, li. A h m e d , nr.
mul-deb', XVI, 95-98). Daha sonraki
konu edinir (nr. M. M . el-Hl, Kahire 2911, IX, vr. 7 2 a - 7 3 b ; Sendb, Edebul-Chiz,
nesiller iinde kendisini taklit eden el-
1972), 9. Kitb'l- "Arab ve'l-mevl. Kahire 1 3 5 0 / 1 9 3 1 ; Brockelmann, G A L , 1, 158-
Kmil mellifi Mberred (. 285/898), 160; Suppi, I, 2 3 9 - 2 4 7 ; a.e. (Ar.), III, 114; H.
Mellif bu eserinde Araplar'n stnl-
corafyac bn'l-Fakh (5. 2 8 9 / 9 0 2 ' d e n el-Fhr, el-Chiz, Beyrut 1953; Ch. Pellat. Le

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 23
CHZ
Milieu barier et la formatlon de Gahiz,
1953, s. 136, 2 4 2 ; a.mlf., The Life arid
ofjhiz, L o n d o n 1969; a.mlf., " a l - G h i z J i g e
par la p o s t e r i t e " , Arabica, XXVI1/1,
1956, s. 1 - 6 7 ; a.mlf., " G h i z i a n a III,,
d ' i n v e n t a i r e d e l ' o e u v r e G h i z i e n n e " , a.e., III
(1957), s. 1 4 7 - 1 8 0 ; a.mlf., " N o u v e l essai d ' i n -
v e n t a i r e d e l ' o e u v r e G h i z i e n n e " , a.e., X X X I /
2 (1960), s. 117-164; a.mf., " U n e risla
G a h i z sur l e - s n o b i s m e - e t l'orguel.", a.e., XIV/
3 ( i 9 6 7 ) , s. 2 5 9 - 2 8 3 ; a.mlf., " a l - D i h i z " ,
(Fr.), II, 3 9 5 - 3 9 8 ; M. Adad, " L e K i t b a l - T a r -
b i e w a - l - t a d w i r d ' a l - G h i z " , A r a b i c a , XIII/3
(1966), s. 268-294; X1V/1 (967). s. 32-59; XIV/
2 (1967), s. 167-190; XIV/3 (1967), s. 298-319;
Cemil Cebr, el-Chiz, Kahire 1959; Sezgin,
III, 3 6 8 - 3 7 5 ; VII, 240-241, ayrca bk. ciltlerin
sonundaki indeksler; Fevzi Atav, el-Chiz,
rut 1971; A m n o n Shiloah, The Theory of
in Arabic Writings, Mnchen 1979, s. 92, 93,
9 5 ; M u h a m m e d Abdlmn'im Hafc, Eb
man el-Chiz, Beyrut 1982; " E i n e B i o g r a p h i e
b e r a l - G h i z " , RAAD, IV (1929), s. 2 0 3 - 2 1 7 ;
Ramazan een, " C h i z ' i n E s e r l e r i n i n stan-
bul Ktphnelerindeki Y a z m a Nshalar",
M, VI (1966), s. 1 1 3 - 1 3 4 ; a.mlf., "Chiz'in
Eserleri H a k k n d a Bz Y e n i Malzemeler",
TED, I (1970), s. 2 3 1 - 2 7 2 ; a.mlf., "Chiz'in
E s e r l e r i n d e F a r s a K e l i m e l e r " , M, VII (1972),
s. 1 3 7 - 1 8 1 ; " C h i z " , A, III, 12-14.
S R A M A Z A N EEN
Kelm Grleri. Nazzm ekolnde ye-
tien nl Mu'tezile limlerinden biri olan
ve hocasndan sonra Basra Mu'tezilesi'-
nin reisi kabul edilen Chiz bilgi proble-
mi, tabiat felsefesi, ilh sfatlar, kulla-
rn fiilleri, nbvvet ve immet bata ol-
mak zere kelm ilminin konusuna gi-
ren nemli problemlerle ilgilenmi, ay-
rca Zeydiyye, Rfiza, bzyye, Sufriyye,
Cebriyye, Cehmiyye gibi itikad mezhep-
lerin grlerini nakledip tenkide tbi
tutmu byk bir kelm limidir. Ke-
lma ve mezheplere dair yazd yirmiyi
akn eserin pek az gnmze kadar
ulaabilmitir. Her ne kadar Eb'l-H-
seyin el-Malat gibi baz mellifler C-
hiz'in bir kelm limi olmadn ileri sr-
mlerse de Mu'tezile ve Ehl-i snnet
limleri onu ekol kurmu bir kelmc ola-
rak kabul etmilerdir. Chiziyye ad ve-
rilen bir grubun ona ait grleri benim-
sediinin nakledilmesi de bu kanaati
desteklemektedir. adalarndan bn
Kuteybe Chiz'i dneminin son kelmc-
s olarak gsterir ve onun, muarzlarna
ait aklar yakalayp gsterdiini, delil-
leri en gzel ekilde kullandn, birbi-
rine zt grleri bile baaryla savuna-
bilecek kadar usta bir tartmac oldu-
unu, nitekim ilme, manta ve tarih
gereklere ters den baz i grler
karsnda Ehl-i snnet'i savunduunu,
bazan da bunun aksini yaptn belirtir
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
24
Paris (Te'ol muhtelifi'l-hadt, s. 59). Yaad- 2. Ulhiyet. lemin asl Allah tarafn-
Works dnemde zndklar, Mecsler ve Ma- dan yaratlm olup btn varlklar e-
niheistler'le mnazaralar yaparak slm itli birleimler sonucu meydana gelmi
Leiden
essai
dinini dirayetle savunan Chiz, dier ve her varlk, cevherinde bulunan hkim
dinler ve felsef grler karsnda ms- zellie gre olumutur. Madde hibir
lmanlarn inanlarn yok olmaktan kur- zaman yok olmaz, sadece arazlar de-
taranlarn kelm limleri olduunu, bu iir ve bozulur (bnu 1-Arab, s. 111; Ah-
de
sebeple kelm ilmiyle megul olacak med Emn, III, 135).
El2 kimselerin felsefe ve tabiat ilimlerini de Her insan Allah'n varlna iman et-
renmeleri ve bunlarn verileriyle iti- mesini salayacak zaruri bilgiye dou-
kad esaslar desteklemeleri gerektiini tan sahiptir. Allah'n varln benimse-
belirtir. Ayrca ona gre kelm limleri meyenler ya gerek karsnda direnen
GAS, naslar, zellikle hadisleri objektif bilgi inat kimselerdir veya gerei bilmekle
vastalarnn altnda incelemeli, bu beraber kendi kanaatlerine ar bal-
Bey- llere uymayan haberleri reddetmeli- lktan doan bunalmn bir sonucu ola-
Music
dirler (Kitb'l-Hayeun, I, 11; II, 134; VI, rak gerei bildiklerinin farkna vara-
cOs- 206). Chiz'in baz kelm grleri y- mayanlardr. Maddenin cevheri ve nite-
lece zetlenebilir: likleri zerinde akl yrterek lemin en-
gin bilgiye ve esiz gce sahip bir yara-
1. Bilgi Problemi. Bilgi kaynaklar du-
yular, akl ve haberden ibarettir. Duyu- tcs bulunduu sonucuna ulamak in-
lar vastasyla idraki gerekletiren ne- san iin mmkn olmakla birlikte bu her-
fis olduuna gre btn duyumlar tek kesin altndan kalkamayaca kadar zor
bir ykmllktr. Bundan dolay Allah'n
cinse irca edilmelidir. Bununla birlikte
varlna inanmak iin gereken bilgi her
alglanacak hususlar farkl olduundan
insana doutan verilmitir; yani insan-
farkl idrakler meydana gelmektedir.
larn Allah hakkndaki ilk bilgileri tecr-
zerinde ittifak edilmeyen haberler g-
b deil "apriorik" bilgidir (el-'Omniy-
venilir bilgi kayna saylamaz. Ayn ko-
ye, s. 255; Eb'l-Ksm el-Belh, s. 73).
nudaki farkl rivayetlerin doru olann
belirleyebilmek iin onlar tarih olaylar- "Allah'n ilmi ve iradesi vardr" demek-
la karlatrmak ve akl tenkitten ge- le O'nun lim ve mrd olduunu syle-
irmek lzmdr. Buna gre birbiriyle e- mek benzer hkmlerdir. kisi de hibir
lien veya akln gereklemesini imkn- eyin Allah'a gizli kalmad, unutma,
sz grd haberlerin sahih saylan l- yanlma, bilgisizlik, mecburiyet ve ma-
ler iinde rivayet edilmi olmas onla- lbiyetin Allah hakknda dnleme-
r kabul etmeyi gerektirmez. Akl her ne yecei anlamna gelir. Allah kullar iin
kadar duyu ve haber desteinden yok- aslah* olan fiilleri terketmeye, yalan ko-
sun olduu takdirde bazan gerei kav- numaya, zulmetmeye, mminlere ve o-
ramakta yetersiz kalabilirse de duyula- cuklara azap etmeye gc yetmekle ni-
rn yanlmas ve haberin sahih olmama- telendirilemez; zira btn bunlar O'nun
s muhtemel bulunduundan bilgi kay- hakknda dnlmesi imknsz olan
eksiklik ve ihtiya emareleridir.
naklarnn en gvenilir olan yine de akl-
dr. Bu sebeple gzn gsterdiine de- Kullarn fiilleri tabii yolla (bir nevi tev-
il akln hkmettiine itibar etmek da- ld*) meydana gelir, bu hususta fiili yap-
ha dorudur (el-cOmniyye, s. 6, 31, 42, may istemek dnda kulun bir fonksi-
50, 116; Kitb'l-Hayevr, I, 207; III, 238; yonu yoktur. Fiilin meydana gelmesinde
E'ar, s. 340, 341). Sz edilen bilgi va- etkili olan g (istitat) fiilden nce mev-
stalaryla kazanlan bilgilerin zihinde te- cuttur. Nitekim Hz. Sleyman'n istei
ekkl yaratln bir gerei olarak tabii zerine bir cinnnin (ifrit) Belks'a ait tah-
ve zaruridir. Gzn aan insann kar- t ksa srede getirme gcne sahip ol-
sndaki objeyi grmesi zorunlu olduu duunu sylemesi (en-Neml 27/39), bu
gibi akletme gcn nazar konulara y- hususun nemli delillerinden biridir (Ki-
neltip dnenlerin belli sonulara ula- tb'l-Hayeun, II, 192; E'ar, s. 407).
mas da zorunludur. Bilginin oluumun-
3. Nbvvet. Akl bilgi kaynaklarnn
da insann etkisi, duyularn ve akletme
en mkemmeli olmakla birlikte tek ba-
gcn kullanma iradesiyle snrldr. An-
na yeterli deildir. Bundan dolay in-
cak insanlarn yaratllar ve dolaysyla
sanlar din ve dnyev konularda gerek-
istidatlar farkl olduundan farkl d-
li bilgileri kendilerine salayacak baka
zeyde veya keyfiyette bilgilere ulama-
bir kaynaa muhtatr ki bu peygam-
lar tabiidir. berler vastasyla gelen vahiydir. Ne var
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

ki btn insanlar peygamberleri ve m-
cizelerini mahede edememekte, sa-
dece onlar mahede edenlerin verdik-
leri haberleri incelemek suretiyle bilgi
sahibi olabilmektedirler. u halde haber
nbvvetin ispat edilmesinde ilk mer-
haleyi tekil etmektedir. kinci merhale
ise peygamberin, nbvvetini ispat et-
mek iin sunduu delilin iddiasn do-
rulayp dorulamadnn tesbitidir ki bu
da ancak akl yrtme ile mmkndr.
Son peygamber Hz. Muhammed'ln n-
bvvetine dair en nemli delil Kur'n-
Kerm olduuna gre bu konuda yle
bir istidll yolu takip edilebilir: Hz. Mu-
hammed, ilerinde sekin airler ve edip-
lerin yaad Araplar'n hepsine Kur'an'a
bir nazre yapmalarn srarla teklif etti-
i halde onlar baka trl mcadele
ekillerine bavurarak Kur'an'a kar di-
renmeye devam etmilerdir. Bu husus,
hem Arap kavmi iin hem de Arap ede-
biyatn bilmeyen yabanc milletler iin
kuvvetli bir delil tekil eder. Ayrca Hz.
Peygamber'in gayba dair verdii haber-
lerin gereklemesi ve hibir insanda g-
rlemeyecek derecede stn bir ahlka
sahip olmas da nbvvetini kantlayan
delillerdendir. Peygamberler beer olma-
nn tabii bir sonucu olarak baz hatalar
da ilemilerdir. Ancak bu hatalar onla-
rn peygamberlikle grevlendirilmelerini
zedeleyecek nitelikte olmamtr (el-cOs-
mriyye, s. 89-92).
4. hret Halleri. G n a h k r l a r l a
ler cehenneme, mminler cennete gire-
ceklerdir. Mminlerin tabiat cennetle,
kfirlerin tabiat da cehennemle uyum
salayaca iin bunlar cennetle cehen-
nem tarafndan deta cezbedilecekler-
dir. Cehenneme girenlerin bnyesi bir
mddet sonra ate tabiatna dne-
cek ve artk cehennem onlar iin azap
yeri olmaktan kacaktr (Hann el-Fh-
r, s. 23). Anne ve babas mrik veya k-
fir de olsa hibir ocuk ilh gazab cel-
betmez; dolaysyla mkellef olmadan
len ocuklar azap grmeyeceklerdir.
5. man-Kfr. Allah'a ve son peygam-
ber Hz. Muhammed'e ayrntlara girme-
den icmlen inanan herkes gerek m-
mindir. Zira tafsil iman zaruri deildir.
Ancak iman konularnn ayrntlarna gi-
ren kimse Allah'n cisim olmadna, gz-
le grlemeyeceine, kullarna zulmet-
meyeceine inanp tebih ve cebir g-
rlerini reddetmelidir. Aksi takdirde
mrik veya kfir statsne girer (eh-
ristn, I, 75-76). Byk gnah ileyenle-
rin cehennemde kfirlerle beraber bu-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
lunacan sylemek, cennette mminler-
le birlikte olacaklarn kabul etmekten
daha dorudur. slm davetiyle karla-
mayan, yani fetret* dneminde yaayan
insanlar btl inanlarndan dolay hesa-
ba ekilmeyeceklerdir. Fakat slm da-
vetiyle karlatklar halde bu hususta
akl istidlallerde bulunmayanlarla eski
dinlerinde srar eden inatlarn sorumlu
olacaklarnda phe yoktur. slm dinini limlerin din sorumluluu meselesinde
iyi niyetle inceleyip de inanmay mm-
kn klacak tatmin edici delillere ulaa-
madklar iin mslman olmayanlar da
mzur saylr. Zira Allah hi kimseyi g-
cnn yetmeyecei eyle mkellef tut-
maz.
6. mmet. Hz. Peygamber ashaptan
hibirini halife olarak belirlememitir.
Hulef-yi Ridn'in hepsi mer hali- Eb Bekir bn'l-Arab, onun btn be-
felerdir. Hibir halife msum deildir.
Cemel ve Sffn'de Hz. Ali hakl, muha-
lifleri hakszdr.
Grlerinde aklcln ar bast C-
hiz, kelm sisteminde Nazzm'dan ol-
duka etkilenmesine ramen hocasna
ve bal bulunduu mezhebe muhalefet
edip kendine has fikirler reten bir ke-
lma olarak grnmektedir. Eb Ali el-
Cbb, Chiz'in sadece bilginin insanda
doutan mevcudiyeti ve zaruri oluu
ile a'y tenkit noktasnda temayz et-
tiini sylyor, Abdllatf Hamza da onun
Mu'tezile'ye hibir katkda bulunmad-
n iddia ediyorsa da bu grlere ka-
kfir-
tlmak olduka zordur. Zira Chiz mad-
denin yok olmayp sadece ekil deitir-
diini, Allah'n varlna ilikin bilginin
(O'na inanma duygusunun) insanlarda do-
utan bulunduunu, eriilmez nazm
gzellii tayan Kur'an'n Hz. Peygam-
ber'in nbvvetine dair akl bir delil te-
kil ettiini, din sorumluluun bilgiyle
yakndan ilgili olduunu ve gerek kar-
snda direnen inatlar hari slm di- Tab'i'
ni hakknda bilgisi bulunmayanlarn hi-
rette sorumlu tutulmayacan, nihayet
kfirlerin ve mminlerin tabiatlar ile
cennet ve cehennem arasnda bir alka-
nn mevcut olduunu savunarak ou
kendine has olan fikirleri benimsemi-
tir. Kelm sisteminde genel ereve iti-
bariyle Mu'tezile'ye bal kalmakla bir-
likte i'cz konusunda Nazzm'n sarfe*
teorisini tenkit etmi, ancak Dehriyye'-
nin tenkitlerine cevap verirken Kur'an'n
eriilmezliine zarar getirmeyen bir yak-
lamla bu teoriden faydalanmtr. C-
hiz'in Eb'l-Hzeyl el-Allf, Nazzm ve eletirileri Eb Ca'fer el-skf Mn-
Sehl b. Hrn dnda Yunan felsefesine kazt'ta, Cemleddin Tvs da Bin''l-
bal tabiat filozoflardan, ayrca Aris-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CHZ
to'dan etkilendii kabul edilir. Sokrat'n
bilgi teorisiyle onun bilgi problemine yak-
lam arasnda ilgi kuranlar da vardr.
Kendisinden sonra Chiziyye ad verilen
bir frka tarafndan grlerinin benim-
sendii nakledilirse de bu frkaya kim-
lerin dahil olduu bilinmemektedir.
Bilgi teorisinde Fahreddin er-Rz C-
hiz'le ayn gr paylam, gayri ms-
Gazzl Fayal't-tefrika adl eserinde
(s. 105-106) onun grne meyletmi,
ancak son kitaplarndan biri olan el-
Mstaf'da bu fikri tenkit etmi (II,
359), nbvvetin ispat edilmesiyle ilgili
metotta ise ksmen tesirinde kalmtr.
bn'r-Rvend Chiz'in Hz. Peygamber'e
dmanlk beslediini (Hayyt, s. 111),
er problemlerin akl vastasyla zle-
bilecei gerekesiyle peygamberlere ih-
tiya bulunmadna inandn ve pey-
gamberlerin msum olmadklarn sy-
lediini, ada yazarlardan Hann el-
Fhr de lemin ezel olduu grn
savunduunu ileri srerler. Ancak bu
grlerin Chiz'e nisbet edilmesi do-
ru deildir. Zira o lemin yaratlm ol-
duu tezini konu edinen Uhdet'l-
clem, peygamberlik messesesini ve
zellikle Hz. Peygamber'in nbvvetini
ispat etmek maksadyla Kitb'l-Hc-
ce f tesbti'n-nbvve (Hucec'n-n-
bvoe) adl eserleri yazm (bn'n-Ne-
dim, s. 211), peygamberlerin deil imam-
larn msum olamayacaklarn aka be-
lirtmitir (el-"Omniyye, s. 91-92).
Chiz'in byk apta tabiat felsefe-
ye dayanan bilgi teorisini ve kendine has
dier kelm grlerini tenkit edenle-
rin banda Eb Ali el-Cbb ile olu
Eb Him gelir. Eb Ali Nakzu Kit-
bi'l-Ma'rife, Eb Him de Kitb't-
ve'n-naki cale'l-k'ilne bi-
h adl eserleri ona reddiye olarak yaz-
mlardr. Daha sonra Kd Abdlcebbr
eitli eserlerinde zellikle bilginin za-
ruri oluu meselesinde onu tenkit etmi-
tir (el-Munt, XII, 140-141, 235, 306). Bun-
larn dnda Ca'fer b. Mbeir el-Mac-
rif "ale'l-Chiz, Eb Bekir Muhammed
b. Zekeriyy er-Rz er-Red "ale'l-C-
hiz f Nakz't-pb ve Mnkazat'l-C-
hiz f kitbih f Fez'ili'l-kelm adl
eserleriyle Chiz'e reddiye yazanlar ara-
snda yer almlardr (bnu n-Nedm, s.
208, 222, 358). Chiz'in a'ya ynelttii
makleti'l- "Aleviyye f nakzi'r-Ris-
25
CHZ

leti'l- "Osmniyye'e cevaplandrm- reketle olay mal teslim alan mteri-

CHIZIYYE
lardr (Tzhu'l-mekrn, 1, 197). Abdlki- nin zarara uramas eklinde deerlen-
( iJi>.WI )
hir el-Badd ise eitli grlerinden dirmi ve akde ball esas alarak za-
dolay Chiz'i tekfir etmitir (el-Fark, s. Mu'tezile kelmclanndan rar sebebiyle bedel indirimini doru bul-
105, 106, 197). A m r b. B a h r el-Chiz'in mamlardr. Buna karlk Mlik ve Han-
(. 255/869) beller, aralarnda baz gr farkllk-
BBLYOGRAFYA:
grlerini benimseyenlere verilen a d
Chiz, Kitb'l-Hayeun, I, 11, 2 0 7 ; II, 109, lar bulunmakla birlikte, prensip olarak
134, 192; III, 238, 299, 303-304, 3 9 7 ; VI, 2 0 6 ; (bk. CHZ). ^
cihay mterinin deyecei bedelin in-
a.mlf., Kitb't-Terbf ve't-tedvtr (Mecm cat
dirilmesi iin yeterli ve uygun bir sebep
Res'il iinde, nr. Ss), Kahire 1324, s. 88,
129; a.mlf., el-'Omniyye (nr. Abdsselm
r t. n saymlardr. Bu hukukulara gre zira
CAIFE
M . Hrn), Kahire" 1 3 7 4 / 1 9 5 5 , s. 6, 17, 20, hastalklar, dolu, kuraklk ve su baskn
31, 42, 50, 89-94, 116, 2 5 5 ; a.mlf., "Risle f i ' l - (bk. CRH). ^ gibi fetler ciha saylr. nsanlarn fiil
h a k e m e y n " (nr. Charles Pellat), el-Merk, se-
ve mdahalesi sonucu meydana gelen
ne 52, Kahire 1958, s. 4 6 0 ; bn Kuteybe, Te'vT-
l muhtelifi'l-hads (nr. M u h a m m e d Zhr en- zararlara gelince, Mlikler'de bir gr-
Neccr), Kahire, ts., s. 5 9 - 6 0 ; Hayyt, el-Inti-
R CIHA N
e gre, saknlamaz olmas veya m-
r, s. 24, 27, 70, 72, 111, 120; Eb'l-Ksm el- ( ) terinin fiili dnda meydana gelmi bu-
Belh, Zikr 'l-Mu 'tezile (Fazl'l-i'tizl ve'/-Mu'-
Meyve v e sebzelere zarar veren
lunmas artyla bunlar da ciha saylr
tezile iinde, nr. Fud Seyyid), Tunus 1 3 9 3 /
1984, s. 7 3 ; ' E'ar, Maklt (Ritter), s. 340- tabii fet a n l a m n d a ve mal bedelinde indirime gidilir. Han-
341, 407, 5 5 5 ; Malat, et-Terbth ue'r-red, s. b i r f k h terimi. beller ise bu nevi zararlar ciha say-
3 9 ; bn'n-Nedim, el-Fihrist (Teceddd), s. 133- L J mazlar, dolaysyla bedelde indirimi ka-
134, 204, 208, 210, 211, 222, 3 5 8 ; Kd Abdl-
bul etmezler. Sadece mteriye, ya ak-
cebbr, el-Mun, VI/I, s. 127; VI/II, s. 5 ; IX, Szlkte "fet ve musibet" mnasna
di feshetme veya haksz fiil sahibinden
11; XII, 140-141, 235, 306, 3 1 6 ; a.mlf., er- gelen ciha, slm hukukunda meyve ve
hu'l-Uli'l-hamse, s. 5 2 ; a.mlf., el-Muhit, s. zararn tazminini talep etme hakk ta-
sebzelere ksmen veya tamamen zarar
76; a.mlf., Tebtt del'ili'n-nbuve (nr. nrlar. Ayrca ciha sebebiyle bedelin in-
Abdlkerlm Osman), Beyrut 1966, II, 511; a.mlf.,
veren, nceden beklenmeyen ve nlene-
dirilmesi meyvelerde ittifakla benimse-
Tabakt'l-Mu 'tezile, Beyrut 1380/1961, s. meyen fet demektir. Kelime hadis me-
nirken bu hkmn sebzelere de uygu-
276; Badad, el-Fark (Kevser), s. 105-106, 197; tinlerinde hem szlk (mesel bk. Eb
a.mlf., l'd-dtn, s. 6 7 - 6 8 ; sferyn, et- lanp uygulanmayaca da tartmaldr.
Dvd, "Zekt", 26), hem terim (mesel
Tebtr (Ht), s. 8 2 ; Gazzl, el-Mstaf, II, 3 5 9 ; Bu konularda mevcut gr farkllklar,
bk. Mslim, "Mskt", 14) anlamlarnda
a.mlf., Fayal't-tefrika beyne'l-slm ue'z-ze- ilgili hadiste geen lafzlarn zhirinin
ndka, Beyrut 1986, s. 105-106; Eb Bekir b- kullanlmtr.
veya gayesinin esas alnmasndan kay-
n'l-Arab, el-'Avm (Tlib), s. 99-101, 111,
Dalnda veya tarlada iken satlan, fa- naklanmaktadr.
4 7 6 ; ehristn, el-Milel (Kln), I, 7 5 - 7 6 ; bn
Teymiyye, en-Hbvvt, Beyrut 1 4 0 5 / 1 9 8 5 , s.
kat mteri tarafndan henz kaldrl-
3 6 4 ; Crcn, erhu'l-Mevkf, II, 4 3 0 ; bn'l- mayan meyve ve sebzelerin fete mruz Cihann tanm ve mahalli kadar mey-
Murtaz, Tabakt'l-Mu'tezile, s. 6 8 ; a.mlf., kalmas halinde zararn kime ait olaca- dana geli vakti de nemlidir. Mteri
el-Mnye ue'l-emel, Rabat 1912, s. 140; Oskar , baka bir ifade ile mterinin de- meyve ve sebzeyi, dalnda veya tarlada
Rescher, Excerpte und bersetzungen aus den
yecei bedelin (semen) zarar orannca in- olgunlamasn beklemek gibi hakl bir
Schriften und Dogmatikers Ghz aus Bara,
Stuttgart 1931; A h m e d Emn, Duha'l-slm, dirilip indirilmeyecei hususu (vad'u'l- sebebe dayanarak brakm ve ciha bu
Beyrut 1 3 5 1 - 5 5 / 1 9 3 3 - 3 6 , I, 129, 3 9 4 ; III, 134- ciha) slm hukukular arasnda tart- esnada isabet etmise her iki mezhep
139; zhu'l-meknn, I, 197; N a f i z Danman, lmtr. Hz. Peygamber'den nakledilen, de sat bedelinin zarar orannca indiril-
Kelm lmine Giri ue Mutezile Mtekellimle-
satlan bir meyveye fet isabet ettii tak- mesinde mttefiktir. Buna karlk mey-
rinden Amr bin Bahril Chiz'in Kitaplarndan
dirde mteriden herhangi bir bedelin ve ve sebzeler olgunlat halde mal
Paralar, Ankara 1955; Hann el-Fhr, el-C-
hiz [bask yeri y o k ] (Dr'l-Marif), 1956, s. 23, alnmasnn hell olmadn belirten ha- tedricen satma veya fiyat artn bekle-
5 9 - 6 4 ; Ch. Pellat, The Life and Works of J- disin (Mslim, "Mskt", 14-17; Eb D- me gayesiyle bunlar bir mddet daha
hiz, London 1969; Corc Gureyyib, el-Chiz, Bey-
vd, "By c ", 58; Nes, "By c ", 29) s- yerinde brakmsa durum tartmaldr.
rut 1975, s. 26-30, 109; Ma lem yner min
btu, rivayet farkllklar ve deiik yo- Hanbeller ile baz Mlikler bunu bedel-
turi'l-Chiz (nr. H. S. e z - Z m i n ) , Badad
1979; A. M u h a m m e d el-Hf, el-Chiz, Kahire rumlara tbi tutulmas, ayrca dalda ve- de indirim sebebi saymazken bir ksm
1 9 8 0 ; W. M o n t g o m e r y Watt, slm Dncesi- ya tarladaki meyve ve sebzelerin satn- Mlikler mterinin rn taze veya uy-
nin Teekkl Devri (trc. E t h e m Ruhi Flal),
da kabzn ne zaman tamam olmu sa- gun fiyatla satma isteini de olgunla-
Ankara 1981, s. 1, 206, 278, 2 8 4 ; M. A b d l g a - may bekleme gibi hakl bir sebep ola-
n el-Masr, Nazariyyet'l-Chiz fi'l-bela, Am-
ylaca meselesi, hukukular tarafndan
bu konuda farkl sonularn karlmas- rak grmektedirler.
man 1983; A h m e d Eb Zeyd, el-Menha'l-i'tiz-
l fi'l-beyn pe Cczi'l-Kur*n, Rabat 1986, s. na zemin hazrlamtr. Satlan mala gele- Cihada bir baka nemli nokta ise
79-82, 255, 259, 266-268, 2 8 2 ; B. Hasan, el-
cek zararn kabz ncesi satc, kabz son- meydana gelen zararn miktardr. Mli-
Fikrul-'akdt 'inde'l-Chiz, Tunus 1 9 8 7 ; Veda
ras ise alc tarafndan stlenilecei nok- kler'e gre bedelde indirimi gerektire-
Th Necm, el-Chiz ve'n-Hakd'l-edeb, K-
veyt 1 4 0 9 - 1 0 / 1 9 8 8 - 8 9 ; W. M.' Hutchins, Hine tasnda genelde ittifak bulunduu hal- cek zarar miktar genelde te birden
Essays of Al-Jahiz, N e w York 1989; Abdllatf de, burada kabzn ne zaman gerekle- az olmamaldr. Daha az miktardaki za-
Hamza, " e l - C h i z e l - M u c t e z i l " , Mecellet Kl- tii hususu tartmal olduundan fark- rar ciha olarak kabul edilmez; olaan
liyyeti'l-db,X)X/2, Kahire 1957, s. 1 2 9 - 1 3 3 ;
l grler ortaya kmtr. Bunun so- saylan bu zarara mteri katlanmak
G. Vajda, " L a C o n n a i s s a n c e N a t u r e l l e d e D i e u
S e l o n a l - G h z " , St.l, XXIV (1966), s. 19-33. nucu olarak Hanef ve f hukukular zorundadr. Hanbeller'de byle bir oran
sz konusu alverite kabzn, dolaysy- konmasndan ziyade zararn mkul bir
H Y U S U F EVKI Y A V U Z la akdin tamamland noktasndan ha- snr amas l olarak alnmtr. Sz
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
26 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

konusu zarar orannn hesaplanmasn-
da lnn m, yoksa deerin mi esas
alnaca hususu bilhassa Mlik hukuk
doktrininde tartlm ve her iki ynde
de grler gelitirilmitir.
Hanbel ve zellikle Mliki hukukular
cihay "beklenmeyen hal" (ez-zurf't-
trie) olarak deerlendirmiler ve satc-
y da zarara ortak ederek alveri ak-
dinde karlkl dengeyi korumaya al-
mlardr. Bu durum, Bat hukukunda
ancak XX. yzyln banda ortaya kan
"beklenmeyen hal nazariyesi"nin
bor mnasebetlerine yansyan uygula-
masnda ve hkimin beklenmeyen hal
sebebiyle mevcut szlemeyi tdil ede-
bilmesinde gze arpmaktadr. Konunun
hicr III. yzyldan itibaren, mnferit olay-
larda da olsa, slm hukukularnca tar-
tmaya alm olmas dikkat ekici bir
husustur.
BIBLIYOGRAFYA:
el-Muvatta , "By'", 16; Mslim, "Ms-
kt", 14-17; Eb Dvd, "Zekt", 26, "By'",
58; Nes, "By e ", 29; Sahnn, el-Mdevve-
ne, V, 25-39; Bc, el-Mntek, Kahire 1332,
IV, 231-236; bn Rd, Bidyetul-mctehid,
Kahire 1975, II, 207-215; bn Kudme, el-Mu-
n, Kahire 1389, IV, 80-82; bn Teymiyye, Mec-
m'atur-res'il, V, 208-225; bn Kayyim el-
Cevziyye, P lmul-muuakk'n, Beyrut, ts., II,
356-358; evkn, Heyl'-evtr, V, 200-201;
Senhr, Medirul-hak, VI, 103-110; M. Eb
Zehre, bn Teymiyye, Kahire 1977, s. 396-405;
Abdsselm et-Termnn, Nazariyyetuz-zur-
fi't-tri" e, Dmak 1971, s. 60-71; Karaman, s-
lm Hukuku, II, 409-412; Ali Bardakolu, "s-
lm Hukukunda v e M o d e r n Hukukta B e k -
l e n m e y e n H l Nazariyesi", E lahiyat Fa-
kltesi Dergisi, sy. 2, Kayseri 1985, s. 63-97.
B AL BARDAKOLU
CIZ
" Z a t n a nisbetle varl ve
yokluu eit o l a n "
anlamndaki akl h k m
(bk. HKM).
L
r n
CIZ
Dinen veya hukuken
yaplmasna izin verilen
veya serbest olan fiilleri
ifade eden bir terim.
L
"Geip gitmek, mmkn, geerli ve
serbest olmak" gibi anlamlara gelen ce-
vaz kknden tremi bir isim olup s-
lm hukukunda bir sz ve davrann di-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
n veya hukuk esaslara uygunluunu,
yaplmasnn serbest ve geerli olduu-
nu belirtmek iin kullanlmtr.
Kur'an'da birtakm fiillerin serbest olup
yasak veya gnah grubuna girmedii
deiik ifade tarzlaryla bildirilmise de
bunun iin ciz kelimesi kullanlmam-
tr. Hadislerde ise kelime terim anlamy-
la yer almtr (mesel bk. bn Mce, " A h -
k m " , 23; E b Dvd, " A k d i y e " , 12, " D a -
hy", 6). lk devirlerden itibaren slm
limleri tarafndan ok yaygn bir ekil-
zel de kullanlan cizin (ciz olur-ciz olmaz)
giderek slm hukukunun belli alanla-
rnda farkl kullanm ve anlamlar kazan-
d grlmektedir.
Fkh usulnde cizin, dinin be temel
teklif hkmnden (a. bk.) biri olan mu-
bah ile yakn ilgisi vardr. Aralarnda Gaz-
zlFnin de bulunduu bir grup usulc-
ye gre ciz mubah ile e anlaml olup
kiinin yapma veya yapmama hususun-
da dinen serbest brakld fiilleri ifade
eder. Bu anlamda ciz, yaplmas zorun-
lu olan vacip ile yaplmas tavsiye edilen
menduptan farkldr. Fakat Cemleddin
bn'l-Hcib, Sadrera, bn'l-Hmm,
bn Abdekr gibi baz usulclere g-
re ciz, mubahn yan sra dinen veya
aklen imknsz olmayan yahut iki yn
de eit olan fiilleri de ifade eder. Bu an-
laya gre ciz mubahtan daha kap-
saml bir kavram olup haram ve tahr-
men mekruh dnda kalan teklif h-
kmlerin hepsini, dier bir ifadeyle v-
cip, mendup, mubah ve tenzhen mek-
ruhu iine alr. Ancak bu ikinci tanm, bi-
raz da kelm ve mantk ilmindeki cizi
de tarif kapsamna alma gayretinden
kaynaklanmaktadr.
Fkh usulnde ciz konusunda orta-
ya kan bir baka tartma da cevazn
er' hkm olup olmaddr. ounlu-
u tekil eden usulcler er' hkm v-
cb, hrmet ve cevaz = ibha eklinde
temel kategoride ele alm, cevaz da
"ri'in hitabnn bir sonucu" olarak de-
erlendirip onu er' hkmden saym-
tr. Aralarnda baz Hanef ve filer'in
de bulunduu dier usulcler ise ceva-
z, "eriat ve kanunun kapsam dnda
kalan, hakknda hkm verilmemi ve-
ya serbestlik bildirilmi asl durum" ola-
rak tanmlam, eyada ibhann esas
olduundan hareketle cizi de "ri'in
hitabnn yokluunun sonucu" eklinde
aklamlardr.
Fkh kaynaklarnda ise ciz genelde,
ilenmesine bir gnahn terettp etme-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CAZ
dii fiilleri ifadede ve fiilin din hukuka
(er') uygunluu anlamnda kullanlr. Bu
anlamda ciz ile hell ve mer kavram-
lar arasnda yakn ilgi vardr. Nitekim
hell ile ciz, "hell olmaz" ile "ciz ol-
maz" ifadelerinin fr kitaplarnda e
anlaml olarak sk sk kullanld gr-
lr. Dier ynden zellikle Hanef kay-
naklarnda akidlerin Kur'an'a, Snnet'e
ve hukuk mantna uygunluu belirti-
lirken zaman zaman mer yerine ciz
tabiri de kullanlmaktadr.
slm hukukular ibadet, fiil, akid ve
hukuk ilemleri sahih, btl ve fsit ek-
linde hukuk bir deerlendirmeye tbi
tutmalarnn yan sra onlar din esas-
lar veya dinin yazl kaynaklar nda
gelitirdikleri rey asndan da deerlen-
dirmiler ve burada da genelde ciz ta-
birini kullanmlardr. Bu anlamda ciz,
bilhassa ibadet alannda sahih ile e an-
laml ise de mumeltta "kazen h-
km-diyneten hkm" ayrmna pa-
ralel olarak sahihten daha farkl bir an-
lam kazanmtr. Bu ynyle ciz, daha
ok konunun din adan deerlendir-
mesini ifade eder. lk nesil slm hukuk-
ularnda bu ayrma pek rastlanmamak-
ta ise de (bk. Buhr, "ehdt", 8; Dri-
m, " V e y " , 15) sonraki devirlerde bu
ayrm dorultusunda kullanmn geli-
tii grlmektedir. Bundan dolay, me-
sel kaynaklarda geen "kendisiyle ab-
dest veya temizlenmenin ciz olduu su-
lar", "namazn, secdenin ciz olmas" gi-
bi ifadelerdeki ciz ile shhat kastedil-
miken yet veya hadisle yasaklanm
baz alveri trlerinin ciz grlme-
mesi, fakat sahih yani hukuk sonu do-
urabilir kabul edilmesi bu ayrmla ak-
lanabilir.
Ciz kelimesi, genel akid nazariyesi
alannda da giderek zel bir anlam ka-
zanm, zellikle Hanef ekol dndaki
hukuk ekolleri gayri lzm akidleri "ciz
akidler" olarak vasflandrmtr. Dier
bir ifadeyle "ciz akid" riyet, veda, ve-
klet akidlerinde olduu gibi iki tarafn
veya rehin ve kefalet akidlerinde oldu-
u gibi ilgili t e k tarafn dilediinde fes-
hetme imknna sahip olduu akid ne-
vini ifade eder.
Sorumluluk hukuku asndan ciz, za-
rarl sonular olsa da kanun snr a-
mayan, hukuken izin verilmi fiil demek-
tir. Bu anlamda cevaz hukuk ve ceza
mesuliyeti kaldrr. Nitekim, "Cevz- er'
zamna (tazmine) mnf olur" (Mecelle,
md. 91) kll kaidesinde sz konusu edi-
27
CZE
len er' cevaz da bir iin yaplmas veya
terkedilmesi ynnde hukukun bata
tand mutlak msaade anlamndadr.
BBLYOGRAFYA:
Lisnul-'Arab, " c v z " md.; Drim, " V e y " ,
15; Buhr, " e h d t " , 8 ; bn Mce, " A h k m " ,
23; Eb Dvd, " A k d i y e " , 12, " D a h y " , 6 ; Ne-
s, " R u k b " , 1-2, " c U m r " , 1 - 2 ; Bc, Kitb'l-
Hudd fi'l-ul (nr. N e z h H a m m d e ) , Humus
1973, s. 5 9 - 6 0 ; Gazzl, el-Mstaf, 1, 7 3 - 7 4 ;
M a h f z b. A h m e d el-Kelvezn, et-Temhd
uli'l-fkh (nr. M f d M u h a m m e d Eb
A m e e ) , Cidde 1985, I, 6 7 ; mid, el-hkm,
117; bn'l-Hcib, Muhtaar'l-Mnteh, Bu-
lak 1316 Beyrut 1983, II, 5 - 6 ; Sadrera,
et-Tauzh, I, 11; bn'l-Hmm, et-Tahrr,
1 4 3 - 1 4 4 ; bn Abdekr, Msellem'-bt,
I, 103-104; Mecelle, md. 9 1 ; Joseph Schacht,
An Introduction to Islamic Law, Oxford 1964,
s. 1 2 0 - 1 2 3 ; M u h a m m e d Selm Medkr, Maza-
riyyet'l-ibha cinde'l-uliyyn ue'l-fukah',
Kahire 1965, s. 8 9 - 9 1 ; Mansrzde Sad, " C e -
v a z n e r ' A h k m d a n O l m a d n a D a i r " , s-
lm Mecmuas, X, stanbul, ts., s. 2 9 5 - 3 0 3 ; z-
mirli smail Hakk, " C e v z m A h k m - e r a t -
t e n O l u p O l m a d " , SR, X I I / 3 0 3 - 3 0 7 (1332),
s. 296-301, 315-319, 326-329, 345-351, 358-
3 6 0 ; XIII/329-332 (1333), s. 128-129, 135-137,
144-145, 1 5 2 - 1 5 3 ; Chafik Chehata, "Di'iz",
El2 (tng.), II, 389-390. m lerdir. Emev ve Abbs halifeleriyle di-
S A BARDAKOLU
F CIZE
( )
Sanat, edebiyat
v e O s m a n l idar tekiltnda
m k f a t , hediye a n l a m n d a kullanlan
bir terim.
L J
Arapa "geip gitmek" anlamndaki
cevz masdarndan tremi bir kelime
olan caize (oulu ceviz), genel olarak
beenilen bir ii yapan kimseye, lim ve
sanatkrlara yazdrlan veya bunlar ta-
rafndan devlet adamlarna takdim edi-
len eserlere verilen mkfat, hediye ve
ihsan mnalarna gelir. Ancak cize da-
ha ok yazdklar iirler karlnda air-
lere verilen her trl hediyeyi ifade et-
mek iin kullanlm ve bu sebeple bir
edebiyat terimi nitelii kazanmtr.
Arapa, Farsa ve Trke'de ayn anlam-
da sla, in'm, sevb (Thir'l-Mevlev, s.
28) ve atyye kelimeleri de kullanlmtr.
iir Chiliye devrindeki kadar olmasa
bile gelien slm medeniyeti iinde ye-
rini ve nemini korumu, her snftan
hmilerce desteklenmitir. airin ve sa-
natnn eitli vesilelerle itibar grmesi-
ne yol aan bu anlayn deiik rnek-
lerini ilk devirlerden itibaren grmek
mmkndr. Chiliye devrinin tannm
asillerinden ve cmert simalarndan Ha-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
28
rm b. Sinn el-Mrr, dnemin b- irlerden dolay olduka fazla cize elde
yk airinden biri olan Zheyr b. Eb edenler arasnda ad geen Fuzl, me-
Slm'ya samimi methiyelerine karlk hur "Badat" kasidesi iin gnde 9 ak-
her frsatta ihsanlarda bulunmutu. Ni- e alm, bir kasidesinden dolay Nef'
tekim Hz. mer, Harm'in ocuklarnn Vezir Osman Paa tarafndan bir at, bir
birinden Zheyr'in, babas hakknda sy- kle, birok deerli eyadan ibaret aty-
ledii iirlerden birini okumasn istemi, ye ile mkfatlandrlm, Nevehirli Da-
dinlediklerini ok beenip air hakkn- mad brhim Paa da iirlerine cize ol-
da takdirlerini bildirince Harm'in olu mak zere Nedm'e eitli mcevher ih-
f bu iirler iin aire cizeler verildiini san etmitir.
sylemiti (etin, s. 1-2). Kaynaklar, iste-
Methiye yazma (kasidecilik) iinin za-
1, medii halde kendisine verilen cizeler-
manla istismar edildii bilinmektedir.
le Zheyr'in mreffeh bir hayat srd-
Birok air srf cize elde etmek ama-
n belirtirler. Cize vermenin slm'-
II, cyla iirler yazarak vdkleri kimsele-
dan sonraki en mehur rnei olduu
rin ihsanna kavumak istemiler ve bu
kadar airlere cize vermeyi deta sl-
ii bir geim vastas telakki etmilerdir.
m bir gelenek haline getiren bir olay
Trk edebiyatnda ramazann gelii, ra-
da Zheyr'in air olan olu K'b'n Hz.
mazan ve kurban bayramlar, yeni yl,
Peygamber'e sunduu iir sebebiyle pey-
sefere kma ve seferden dnme, fetih-
gamberin kendisine hrkasn (brde) he-
ler, dnler, doum ve lmler, tahta
diye ederek onu mkfatlandrmasdr.
kma gibi olaylarn kaside yazp cize
K'b'n bu iiri daha sonra "Kasde-i Br-
almaya vesile addedildii grlmektedir.
de" adyla tannmtr. Hz. Peygamber'e
Nitekim Kann Sultan Sleyman devri-
na't yazan sonraki airler bu cizeye tel-
ne ait bir in'mat defterinde rastlanan
mihte bulunarak ondan efaat dilemi-
"det-i cize-i uar-i mezkrn ki der
yd-i adh kasde dde-end" kayd ve
er mslman hkmdarlar da iir ve
benzerlerinden (Ernsal, Osm.Ar., s. 16,
eserlerini beendikleri airlere pek ok
nr. 38, s. 17, nr. 43), bu vesilelerle sunu-
atyye ve ihsanda bulunmulardr.
lan kasideler karlnda airlere cize
Cizenin medih maksadyla yazlan i- vermenin Osmanl saraynda resm ka-
irler (kasideler) karlnda vlenler ta- ytlara geecek derecede bir uygulama
rafndan verildii bir gerektir. Methi- olduu anlalmaktadr. n'mat defter-
yelerin bir karlk beklenmeden yazlan- lerinde, saraydan maa alan airler de
lar olduu gibi birtakm taleplerin yeri- dahil olmak zere her snftan pek ok
sanatkra, imparatorluun uzak yakn
ne getirilmesine ynelik olanlar da var-
dr. Bunun slm tarihindeki en mehur her blgesinden padiaha sunduklar iir
rnei, Hevzin Gazvesi'nde esir den- ve eserleri dolaysyla eitli cizelerin
ler arasnda bulunan air Eb Cervel el- verildii grlmektedir. Bu defterler-
Cem'nin Hz. Peygamber'e okuduu, de cize yerine genellikle ayn anlamda
balanmalarn isteyen iiridir. Kasi- in'am, tasadduk, ydne (ydiyye) kelime-
deyi beenen Reslullah, "Bana ve Ab- leri kullanlmtr. Tasadduk, hem mer-
dlmuttaliboullan'na ait ne varsa sizin- siye ve tziye gibi iirler veya bir eser
dir" deyince muhacir ve ensar da, "Bize karlnda verilen hediyeyi, hem de kar-
ait ne varsa hepsi peygamberindir" di- lksz yaplan ihsanlar ifade etmekte-
yerek btn ganimetlerden vazgetiler. dir. Cizeler ya para (nakdiyye) olarak ve-
Kaynaklarda bu ekilde balanan esir- ya kuma, elbise, cbbe eklinde verilir-
lerin 6000 kii, develerin 24.000, koyun- di. Nakd olanlarn dnda en ok gr-
larn 40.000 ba olduu, 4000 ukyye len cize eklinin elbise veya cbbe ol-
gmn de geri verildii belirtilmekte- masnn, Hz. Peygamber'in K'b b. Z-
dir (Kettn, I, 290-291). Ancak bu kadar heyr'e mkfat olarak hrkasn ihsan
byk bir ikram cize olarak grmek etmesinden kaynakland dnlebilir.
yerine, Osmanl airlerinden Ahmed Pa- eitli vesilelerle iir takdim etme ve
a'nn Ftih'ten af dilemek iin yazd, aka baz taleplerde bulunarak cize
divan edebiyatnda pek ok rnei bu- koparma gayretleri, bilhassa son asr-
lunan "kerem" redifli kasidelerin kar- larda bu iin deta dilencilik seviyesine
lnda elde edilen af ve ihsanlarn Hz. dtn gstermektedir. "Kymet-i
Peygamber'in uygulamasndaki bir r- i'ri eden himmet-i ir gibi pest / i-
nei kabul etmek daha uygun olsa ge- rin meskenet-i cize-cynesidir" beyti
rektir. Divan airleri arasnda yazd i- bu hususu anlatr. Hicviyelerde ve nasi-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CZE

hat kitaplarnda da bu duruma iaret
edildii grlr. Nitekim Snblzde
Vehb, olu LutfTye nasihat iin yazd
"Lutfiyye"de bu airleri, "Szleri bir -
rk ake etmez / Cize almasa kalkp
gitmez" beytiyle tasvir eder ve bu du-
ruma dlmemesi gerektiini belirtir.
Ayn air "shan" redifli kasidesinde de,
"Nice n-ehl-i ged-tynet sil-me-
reb / Cerri sermye eder eylese iml-y
shan" diyerek ii bu derecede ayaa
drenleri yerer.
Eskiden, yazlan eserler karlnda
devlet byklerinden alnan bir nevi te-
lif creti olarak da kabul edilebilecek
olan cize gnmzde bir anlamda e-
kil deitirerek messeselemi, eitli
da artk bir kanun haline gelen bu usu- sadrazamlara maa balanarak cize al-
le gre, bir kiinin herhangi bir ekilde ma usul kesin olarak kaldrlmtr.
divanda grevlendirilmesinde (mensb- Cizenin bir makama tayin iin pein
dvniyye) kendisinden, eyalet tevcihle- olarak alnan bir rvet haline dn-
rinde ise valilerden, tayin edildikleri vi- mesi, vak'anvis tarihlerinde, siyasetn-
lyetin vridtna gre kanunen bir mik- melerde vb. klasik kaynaklarda ikyet
tar cize alnarak sadrazama ve maiye- konusu olduu gibi (Selnik, II, 479) ye-
tine verilirdi. Pke olarak adlandrlan ni yaynlarda da umumiyetle bu ekilde
bu mebla bazan tayinden nce de ve- telakki edilmektedir (Mumcu, s. 86). An-
rilmekle birlikte tayinden sonra verilme- cak cize meselesini her ynyle ele alan
si usul daha yaygnd. Ancak cizenin mstakil almalar yaplmadka konu-
zamanla deta tayinin yaplmas iin n- nun btnyle aydnla kavumas ve
ceden verilen bir rvet haline geldii kesin hkmler verilmesi mmkn de-
ve rvetle e anlaml olarak kullanld- ildir.
grlmektedir (Koi Bey, s. 21). Hatta BIBLIYOGRAFYA:
bazan cize pein alnd halde tayinin Dihhud, Luatnme, "c 3 ize", "la" md.le-
gereklemedii de olurdu. Selnikfnin ri; Thir'l-mevlevT, Edebiyat Lgati, stanbul

sanat ve edebiyat kurulularnn jriler
araclyla seilen yazar ve eserlere ver-
dikleri dl biimine dnmtr. Hseyin Paa'nn buraya gitmesi mm-
Osmanl Tekiltnda Cize. C i z e ta-
biri Osmanl idar ve mal tekiltnda,
zellikle yksek makamlara tayin edi-
len kiiler tarafndan verilmesi mtat
olan ayn ve nakd eitli hediyeler (ge-
lirler) iin kullanlmtr. Nitekim bata
padiah ve sadrazam olmak zere tayi-
nin yaplmasnda yetkili olanlara ve ma-
iyetlerindeki memurlara rtbelerine uy-
gun olarak hediyeler (cize /pke) veril-
mesi yerlemi bir usuld. Padiahlara
verilen cizeye "Tu- Hmyn cizesi"
denilirdi. Sadrazam dahil pek ok dev-
let adamnn, Tanzimat'a kadar aylk be-
lirli bir maa yerine has, zemet vb. isim-
lerle alman yllk gelirler yannda (Uur,
s. 246} byle bir gelirden de faydalanma-
s, o gnn artlarna gre bir ihtiya
ve belki de bir zaruretti. XVI. yzylda
Vezir Damad brhim Paa'nn "hare ve
havyicine lzm olan mhimmat masra-
bildirdiine gre nceden cizesi alnp 1973, s. 28-29; Selnik, Trih (tpirli), I, 200,
Msr'da Circe beyliine tayini emredilen 239; II, 479, ayrca bk. ndeks; Koi Bey, Risle
(Akst), s. 21; Ziya Karamursal, Osmanl Mal
Tarihi Hakknda Tetkikler (Ankara 1940), An-
kn olmam, grevi Lahs beylerbeyili- kara 1989, s. 192; Uzunarl, Merkez-Bahri-
ine evrilmitir. ye, s. 157, 164, 165, 199, 202; Nihat zn,
Edebiyat ve Tenkit Szl, stanbul 1954, s.
En ok cizesi olan yerlerden biri M- 43-45; Nihad M. etin, Eski Arap iiri, stan-
sr valilii idi. Bu husustaki pek ok r- bul 1973, s. 1-2; Ahmet Mumcu, Osmanl Dev-
nek arasnda, Osman Paa'nn (. 1686) letinde Rvet (zellikle Adl Rvet), istan-
bul 1985, s. 86, 90-91; Yavuz Cezar, Osmanl
Msr valilii iin 900 kese altn dedii
Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi, s-
kaynaklarda belirtilmektedir (Mumcu, s. tanbul 1986, s. 106, 346, ayrca bk. ndeks; Ce-
91). ml Kurnaz, Halk Divan iirinin Mterekleri
XVIII. yzylda vali tayinlerinden 10.000 zerine Denemeler, Ankara 1990, s. 49-50; Ab-
dlhay el-Kettn, et-Tertb'l-idriyye (zel),
kuru olarak alman cizenin defterdar
I, 286-291; Ahmet Uur, " s a f - n m e - i V e z i r
ve yenieri aas tayinlerinden yirmier Ltfi Paa", AFD, N (1980), s. 246; smail E.
bin, gmrk emini tayininden 30.000 Ernsal, "Trk Edebiyat Tarihinin Ariv Kay-
kuru olarak alnd bilinmektedir. Ve- naklar I. II. B y e z i d Devrine A i t Bir n'mt
Defteri", TED, X-X1 (1981), s. 303-342; a.mlf.,
zirlerden ise tayin edildikleri hizmete
"Trk Edebiyat Tarihinin A r i v Kaynaklar
gre eitli miktarlarda olmak zere
II. Kanun Sultan Sleyman Devrine A i t Bir
"tu cizesi" ve "mansb cizesi" adyla n'mt Defteri", Osm.Ar., IV (1984), s. 1-17;
iki trl vergi alnrd. Mehmed avuolu, "Divan iiri", TDl. (Trk
iiri zel Says U .- Divan iiri), LI/415-417
Tayinlerden baka yksek dereceli me-
(1986), s. 10; Pakaln, I, 254-255.
murlarn, bulunduklar yerde brakldk-
larnda yani senelik ibkalarda sadrazam- H MUSTAFA UZUN

f iin bir miktar cize elde etmek mak-
sadyla" bir kiiyi Eflak voyvodalna ta-
yin ettiini Selnik tabii bir hareket ola-
rak bildirmektedir. Balangcndan iti-
baren uyguland her dnemde eitli
mahzurlarn ortaya kmas, XVII ve XVIII.
yzyllarda rvet dedikodularna sebe-
biyet vermesi, hatta son devirlerde r-
vete dnmesi dolaysyla zaman za-
man uygulamadan kaldrlmakla birlik-
te uzun mddet geerli olmu bu usu-
ln bir ara hazineye gelir salamak ze-
re kullanld da grlmektedir. Nite-
kim 1109'da (1697-98) sadrazamlara M-
sr eyaletinden verilen SO kese cize ha-
zineye gelir kaydedilmitir (Karamursal,
s. 192).
Uygulanmaya baland tarih kesin
olarak tesbit edilemeyen ve XVI. yzyl-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
la sadret kethdsma krk ve kuma
hediye ettikleri gibi nakd cizeler gn-
derdikleri de bilinmektedir. Tayinlerin
yllk olarak yaplmasnn veya her yl ye- ve almak, faydal ve hayrl eylere zen-
nilenmesinin sebepleri arasnda, devlet
erknnn bu yolla gelir elde etmesinin
de tesiri olduu belirtilmektedir. XVII ve
XVIII. yzyllarda bir yerin cizyesini m-
likne olarak alan kiinin bu sebeple ver-
dii cizeye "cizye cizesi" denilmekte-
dir (Cezar, s. 106, 346).
1779 ylnda sadrazamdan bakasna
tevcihat dolaysyla cize verilmemesi kimselerle mallarn bu ekilde elde et-
emredilmitir (Uzunarl, s. 157). Vezir-
lerin yapt tayinlerden cize alma usul
1828'de kaldrlmsa da bir sre sonra
yeniden konmu, alnan para muktaat
hazinesine gelir kaydedilmitir (a.g.e., s.
202). Sultan Abdlmecid zamannda ise
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
FIKIH. Yaplan bir i veya elde edi-
len bir baardan dolay cize vermek
dirdii iin mubah kabul edilmitir. Gay-
ri mer olmamas artyla cizenin din
veya dnyev bir i karlnda verilme-
si bu hkm deitirmez. Ancak fkh
kaynaklarnda cize ele alnrken konu-
ya iki adan bakld grlmektedir.
1. Hanef limleri, servetlerinin ou-
nu mer olmayan yollardan elde eden
meleri ihtimali kuvvetli olan zlim dev-
let adamlarndan cize almay mer
grmemilerdir. Byle olduu bilinme-
yen devlet adamlarndan veya dier
kimselerden Eb Hanfe ve mam Mu-
hammed'e gre cize alnmasnda bir
29
CZE
mahzur yoktur. filer'e gre serveti-
nin ou haram olduu bilinen kimse-
den, dorudan haram maldan verme-
mesi artyla sadaka, hediye ve benzeri
eyler almak haram olmamakla birlikte
mekruhtur. Ahmed b. Hanbel de devlet
adamlarndan cize almay mekruh gr-
m ve yaknlarn bundan menetmitir.
Ona gre byielerinin mallarna genellik-
le haram karr ve onlardan alnacak
herhangi bir ey, Hz. Peygamber'in sa-
kndrd "pheli eyler" (bk. Buhr,
"mn", 39, " B y c " , 2; Mslim, " M s -
kt", 107-108) grubuna girer. Ayrca dev-
let adamlarndan cize almak, minnet
altnda kalma ve dolaysyla onlarn hak
ve hukuka uymayan icraatlarn tasvip
e t m e veya gerei dile getirmeme so-
nucunu dourabilir. zellikle davran-
lar rnek olarak kabul edilen ilim ve fa-
zilet sahibi kimselerin bu tr hareket-
lerden kanmas gerekli grlmtr.
Nitekim Huzeyfe b. Yemn, Eb Ubey-
de b. Cerrh, Muz b. Cebel, Eb Hrey-
re ve Abdullah b. mer gibi sahbler
devlet adamlarndan herhangi bir ey
kabul etmemilerdir. Ancak Ahmed b.
Hanbel cizeyi haram kabul etmemi ve
sultandan cize almann sadaka alma-
ya tercih edileceini sylemitir (bn Ku-
dme, VI, 443-444). nk sadaka insan-
larn mnev kiri saylm, Hz. Peygam-
ber kendisini sadakadan uzak tuttuu
gibi ailesini de sakndrmtr.
2. Cizeye vesile olan hususlar, ilim ve
sanat alannda elde edilmi baarlar ve-
ya takdir ve tevike deer stn hizmet
gibi mer eyler trnden olmaldr.
Bundan baka binicilik, atclk, kou ve
yzme gibi sportif faaliyetlerle ilgili ya-
rmalar fakihler tarafndan mer ka-
bul edilmitir. Salk asndan zararl
olan, israfa sebebiyet veren, tabiatn tah-
ribine yol aan, hayvanlara ikence ya-
pan, din ve ahlk kurallarna aykr olan
yarmalar ve bunlar iin konulan dl-
ler mer saylmamtr (bk. MSABAKA).
te yandan cizenin mer saylabil-
mesi iin cins ve miktarnn belirlenme-
si, slm'da mal olarak kabul edilen bir
nesne olmas, devlet bakan veya yet-
kili kld kimse yahut yaran taraflar-
dan yalnzca biri tarafndan konmu ol-
mas da gerekli kabul edilmitir. Yar-
an taraflardan her birinin bir bedel koy-
mas ve kazanan tarafn onu almas ku-
mar saylacandan ciz grlmemitir.
Hanef, fi ve Hanbel mezheplerine
gre iki yarmacnn karlkl dl ko-
yarak yaptklar msabakaya nc bir
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
30
yarmacnn dl koymakszn katlma- krfezinin gerisinde ve Tjilivvung rma-
s halinde kumar nitelii ortadan kalka- nn aznda kurulmu olan Cakarta
candan dln alnmas merdur. M- ok nemli bir konuma sahiptir. Bol ya-
lik mezhebinde ise byle bir durumda l (yllk ortalama ya 1760 mm.), a-
da msabakann kumara dnme ihti- r nemli (yl boyunca nisb nem % 80-85)
mali mevcut olduundan sz konusu c- ve ok scak olan (aylarn ortalama scak-
izeyi almak haram saylmtr. l 26-28* C) iklimi sala elverili deil-
BIBLIYOGRAFYA :
dir. klimin yal ve nemli olmasndan
Msned, 11, 256, 358, 425, 505; III, 402; V,
dolay ehrin evresi yaz k yeil kalan
267, 269-271, 275; Drim, "By c ", 1, "Ci- ay ve benzeri bitkilerle kapldr.
hd", 35; Buhr, "alt", 41, "Cihd", 57-58,
Gneydou Asya'nn en kalabalk eh-
" c tim", 16, "mn", 39, "By c ", 2; Mslim,
ri olan Cakarta'nn nfusu, Endonezya'-
"mre", 95, "Mskt", 107-108, "Zekt", 161-
nn bamszln iln ettii 11. Dnya Sa-
168; bn Mce, "Cihd", 44, "Fiten", 14; Eb
Dvd, "Cihd", 60, "By e ", 3, "mre", 20; va sonras yllarda 1 milyon dolaynda
Tirmiz, "By'", 1, "Cihd", 22; Nes, "Hayl", iken 1950'de 1.4 milyona, 1961'de 2.9
12, 14, "Zekt", 95; fi, el-m, IV, 148; bn
milyona, 1971'de 4.S milyona ve 1988'-
Hazm, el-Muhall, VII, 354; Ksn. Bed'i\ VI,
de 7.991.939'a ulamtr. Nfusta gz-
206; bn Kudme, el-Murt, VI, 443-444; VIII,
lenen bu hzl art, Cakarta'nn ticaret,
654-655; Nevev, el-Mecmu, XV, 128-129; Sa-
lih el-Ezher, Ceohir'l-ikltl, Beyrut, ts. (D- kltr, finans ve eitim merkezi oluu-
r'l-Ma'rife), I, 271; bn Hacer el-Heytem, Tuh- nun yan sra i bulma imknlarnn di-
fet'l-muhtc bi-erhi'l-Minhc Ibask yeri ve
er ehirlere gre daha ok olmasndan
yl yok], IX, 389; irbn, Munil-muhtc, IV,
dolay kylerden buraya ynelen gler
305, 311-314; Buht, Keful-kn', IV, 48-
49; a.mlf., erhu Mnteha'l-irdt, Beyrut, ts., sebebiyledir. Ksa zamanda ehir nfu-
II, 384; Kalyb, Haiye 'al erhi'l-Minhc sunun drt be misli artmas konut, ay-
Ibask yeri vc yl yok|, IV, 262; el-Fetua'l-Hin- dnlanma, ime suyu ve istihdam soru-
diyye, V, 342; evkn, Neylul-eutr, VIII, 87-
nu gibi baz ciddi problemler ortaya -
94; bn bidn, Reddul-muhtr, V, 258; Mu.F,
karmtr. Merkez ve mahall ynetim-
XV, 76-81. nn
ler bu problemlere zm getirmede
S SALIM T
zorlanmaktadrlar. Cakarta'nn nfusu
hem etnik hem de din bakmdan eit-
CAKARTA
lilik arzeder. ounluu mslman ol-
Endonezya Cumhuriyeti'nin makla birlikte smrge dneminde h-
baehri. ristiyanlatrlm olan yerlilerle Ameri-
L J
ka ve Avrupa lkelerine mensup Kato-
Geni bir alana (578 km 2 ) yaylm olup lik ve Protestanlar da nemli bir nisbe-
lkenin en byk liman ehridir ve idar t e sahiptirler; daha ok ticaret alann-
bakmdan Cava'nn (Java) vilyet stat- da alan yahudilere de rastlanr. N-
snde ayr bir ynetim birimini (Jakarta fusun ounu Endonezya'nn eitli yer-
Raya) tekil eder. Cava adasnn kuzey- lerinden buraya gelip yerlemi yerli
bat kysnda, Cava denizi ile Sunda, Ka- halk oluturmakta ise de smrge d-
rimata ve Malaka (Maiacca) boazlar gi- neminde lke dndan gelen inliler'in,
bi nemli ticaret yollarnn getii sula- Araplar'n ve Avrupallar'n says az de-
r denetlemeye elverili Teluk Cakarta ildir. XVII. yzyln balarndan itibaren
"S?*
I
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CAKARTA

ehir ekonomisinde etkileri grlen in- Ayrca Endonezya'nn ve Cava adasnn Wjayakrama tarafndan ynetilen Ca-
liler'in 1740 ylnda kale iinde 2500 evi en nemli kltr merkezi olan Cakar- karta'ya Hollandal smrgeciler geldi-
olduu ve saylarnn en az 15.000'e ula- ta'da, aralarnda Endonezya niversite- ler ve 1811-1816 arasndaki be yllk
t belirtilmektedir. 1778'de yaplan bir si ile Mill niversite'nin de (Universitas geici ngiliz idaresi dnemi hari II. Dn-
sayma gre de o ylki nfusun % 36's- Nasional) yer ald ok sayda yksek - ya Sava'na kadar buraya hkim oldu-
nm inli olduu anlalmaktadr. Gn- retim kurumu, resm ve zel ktpha- lar. Hollandallar igal srasnda tahrip
mzde de nfus ierisinde nemli bir nis- neler, mzeler, radyo televizyon merkezi ettikleri Cakarta'nn harabeleri zerine,
bete sahip olan inliler, daha ok btn ve mill ariv gibi kurulular bulunmak- yksek surlarla evrilmesi 1619'da bi-
Endonezya'nn en nemli ticaret, maliye tadr. slm ilimlerin okutulduu nstitut ten yeni bir kale-ehir kurarak buraya
ve i merkezi durumunda olan ehrin Aama islam Negeri ile Muhammediye lka'da Hollanda'nn kuzeybat kyla-
kuzeydeki Kota (kale) veya Mentena ad niversitesi (Universitas Muhammadiyah), rnda yaayan Cermen kkenli Batavlar'a
verilen en eski semtinde yaamaktadr- bn Haldn niversitesi (Universitas ibnu izfeten Batavia adn verdiler ve 1949
lar. Buras gndz insanlarn kaynat- Chaldun), Cakarta slm niversitesi de ylna kadar ehir bu adla anld. 1625-
, gece ise byk lde tenhalaan bir (Universitas slam Jakarta) bu ehirde fa- 1627 yllarnda ba gsteren bulac
yerdir. Cakarta'nn ekonomik hayattaki aliyet gstermektedir. hastalklardan yaklak nfusun te iki-
nn ve nemini artran milletleraras Cakarta'nn ne zaman kurulduu hak- si hayatn kaybetti; fakat sonralar d-
liman tesisleri, ehir merkezinin 10 km. knda kesin bilgi yoktur. XVI. yzyln ardan gelen gmenler ehrin nfu-
dousunda yer alan Tanjung Priok'ta- balarnda ilk defa bir Portekiz gemisi sunu yeniden arttrmlardr. 1628-1629
dr. Her trl ykleme ve boaltmaya Cava denizine geldiinde koy kysnda yllarnda Mataram Sultan Agung'un sal-
uygun olan bu modern liman, ehre de- Sunda Kalapa adnda bir ehrin mevcut drlarndan sonra balayan bar dne-
miryolu, karayolu ve ayrca bir kanalla olduu bilinmektedir. Portekizliler Tjili- minde ehir hzla geliti. Hollandallar
baldr. Cava adasndaki ithalt ve ih- vvung nehrinin aznda devaml bir yer- burada ehrin ekirdeini oluturan ka-
racatn byk bir blm bu limandan leme merkezi salamak iin Sundanes le ile okul ve ynetim binalarnn yan
yaplr. Tjilivvung nehrinin azndaki es- Pajajaran Krall'yla bir anlama yapa- sra tarm ve endstri tesisleri kurdular
ki limandan ise kk tekneler fayda- rak lkelerine dndler (1522). Ancak ve kanal kenarna Hollanda stilinde ev-
lanmaktadr. be yl sonra geri geldiklerinde Sunda ler ve kiliseler ina ettiler. 1611 yln-

Kalapa'nn mslman Bentem Sultanl- dan itibaren Hollanda Dou Hint irke-
ehir eski yerleim yerinin gneyine
tarafndan igal edildiini ve Jajakar- ti'nin (Vereenigde Oost-lndische Compag-
doru genilemitir. Burada oluan mo-
ta adn aldn grdler. "Mreffeh ve nie), 1799'dan itibaren de Hollanda Do-
dern bahe-ehrin ortasnda geni Me-
muzaffer" anlamna gelen ehrin yeni u Hint Smrgesi'nin merkezini te-
dan Merdeka (hrriyet meydan) ve La-
ad zamanla Cakarta (Jakarta) ekline kil ettii halde XIX. yzyln balarna
pangan Banteng meydanlar bulunmak-
dnd ve 1619 ylna kadar bylece kal- kadar kk bir ehir olarak kalan Ba-
ta, bunlarn evresinde de Hrriyet bi-
d. Portekizliler burada kara biber ticare- tavia, bu tarihten sonra daha salkl ve
desi, stikll Camii gibi nemli antlarla
tiyle ilgilendiler. Bu yllarda Cava adas- daha yksek yerlere doru hzla gelie-
parlamento, bakanlklar, bakanlk sa-
nn kara biber ticareti yaplan en nem- rek eski kale-ehrin gneyinde bahe-
ray, radyoevi, merkez bankas ve mze
li liman haline gelen Cakarta'ya inli, lerle evrili yaplar, geni meydanlar ve
gibi resm binalarn en bykleri yer al-
Arap, ranl ve yahudi tccarlar yerlee- bulvarlar ile gzel bir smrge baeh-
maktadr. Bu kesimi ynde yine bah-
rek ticar faaliyetlerde bulundular. XIII. ri halini almtr. Geici ngiliz ynetimi
eler iinde kurulmu daha yeni ve d-
yzyldan itibaren mslman Arap tc- srasnda blgedeki misyonerlik faaliyet-
zenli yerleme alanlar ile bunlarn ara-
carlarn etkisinde kalan Cava ve dier lerinin de merkezi olmas, milletleraras
snda mantar gibi remi grn ho
adalarda slmiyet'in yaylmas, daha ok ticaret sebebiyle yabanclarn oald
olmayan gecekondu mahalleleri (kam-
yerli kadnlarla evlenen bu tccarlarn ehri daha kozmopolit bir hale getirdi;
pong) kuatmtr. lkenin en byk ni-
sayesinde olmutur (bk. CAVA). ayrca burada yeni kiliseler, misyoner
versitesi olan Endonezya niversitesi'-
okullar ve eitli din kurulular tesis
nin (Universitas Indonesia) kamps ile XVII. yzyln banda Bentem Sultan-
edildi. nl arkiyat C. S. Hurgronje'un
1858'den bu yana faaliyet gsteren me- l'na bal mslman Prens Pangeran
teoroloji merkezi, devlet ktphanesi,
baz yksek okul ve zel niversite bi-
nalar da bu civarda bulunmaktadr.

Cava adasnn dier ehirlerine demir-

yolu, karayolu ve havayoluyla, d dn-
yaya da Tanjung Priok Liman ve Sukar-
no-Hatta havaalanyla balanm olan Ca-
1879 ylnda
karta ayn zamanda Endonezya'nn ba- Hollandallar
lca sanayi ehridir. Kt, cam eya, si- tarafndan
yaplan
gara, otomobil montaj ve otomobil las-
ve bugn
tii, margarin, bira ve dokuma fabrika- cumhurbakanl
lar ile tersaneler buradaki en nemli kk olarak
kullanlan
sanayi kurululardr. ehrin gelimesin-
Hrriyet
de ve dardan buraya nfus gnn Saray; -
ynelmesinde sanayinin rol byktr. Cakarta

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 31
CAKARTA

Hollanda hkmeti tarafndan burada farkl tesbitlerde bulunmulardr. Bu so- dece gzlem ve deneyle tbbn knhne
grevlendirilmesinden sonra Batavia te- nuncular iinde doruya en yakn olan ulamak mmkn deildir. Nitekim C-
orik ve pratik slm ilimler zerine a- bn Eb Usaybia'nn tesbitidir. Bu m- lns, Hipokratik tp yemini zerine yaz-
lmalarn yapld bir merkez haline ellif Clns'un doumunun, Trayinus d ve slm dnyasnda "F Tefsri Kit-
geldi; 1924 ylnda da hukuk fakltesi (Trajan) adl Roma imparatorunun (98- bi'l-Eymn li-bukrt" (Sezgin, III, 123)
kuruldu ve burada slm hukuku oku- 117) tahta geiinin onuncu ylnda ol- adyla bilinen yorumunda aka tbbn
tulmaya baland. duunu syler. Buna gre Clns mil- insanla Allah tarafndan ilham edildi-
1. Dnya Sava'ndan sonra Hollanda d 108 ylnda domu olmaldr. Modern ini, bu sebeple ayn ilh kaynaa bal
Hindistan'nda balayan milliyeti hare- aratrmalara gre ise yaklak 130'da olan felsefe ile eit deerde olduunu
ketin merkezi olan ehir II. Dnya Sava- domutur. Clns'un doum yeri Ba- sylemektedir. kinci anlay mensupla-
srasnda da Japonya'nn igalinde kal- t Anadolu'daki Pergamon'dur (bugnk r ise tbbn geliip ilerlemesi iin ampi-
d (1942-1945). Savatan sonra Ameri- Bergama). bn Eb Usaybia'nn Clns'un rizmin vazgeilmez bir art olduunu
kan ve ngiliz hkmetlerinin desteiy- kendi eseri olan F Mertibi kr3ati k- savunmu ve bu fikir tp tarihinde hayli
le Endonezya Devleti'nin kurulup bam- tbih'ten (Sezgin, III, 79) aktardna g- etkili olmutur. Onun tannm takipi-
szln burada iln edilmesi (17 Austos re bir mimar olan babas kendisine on lerinden skenderiyeli Yahy en-Nahv,
1945) srasnda ehrin ad, yabanc bo- be yana kadar aritmetik ve geometri daha nce tp sahasna sofistler hkim-
yunduruundan kurtulmann simgesi ola- retmi, ardndan onu mantk, sonra ken Clns'un onlarn aksine bir gele-
rak Hollanda igali ncesindeki Cakarta da tp tahsiline yneltmitir. nek olan Hipokrat tbbini ihya ettiini
ile deitirildi. Ancak Hollanda'nn En- Clns Bergama, Smyrna (zmir), Co- yazmaktadr (bn Eb Usaybia, s. 109).
donezya'nn bamszln resmen ka- rinthos ve skenderiye'de tp renimi Clns, Hipokratik tp ilmi ve ahlk-
bul ettii 27 Aralk 1949 tarihine kadar yapt. Daha sonra Roma'ya giderek Vali na sk skya bal olmakla birlikte tec-
yine smrge dnemindeki ismi olan Ba- Boethius'un himayesinde anatomi al- rbenin nemini inkr etmemi, bizzat
tavia kullanlmaya devam etti. Bam- malarnda bulundu, ayrca ou Aristo- Hipokrat ve takipilerinin tecrb meto-
szln gereklemesinden sonra Endo- cu filozoflardan oluan felsefecilerle te- da youn ekilde bavurduklarn ifade
nezya Cumhuriyeti'nin baehri oldu ve maslar oldu. Roma'dan Bergama'ya dn- ederek Hipokrat tbbna dair gelenekle-
bu tarihten itibaren nfusu eine az d. Ksa sre sonra, bn Eb Usaybia'nn mi yorumu amaya almtr. Clns'a
rastlanr bir hzla artmaya balad. Bu- Antonius lakabyla and Marcus Aure- gre tp srekli gzlem ve tecrbeyle
gn Endonezya'nn ticaret, sanayi, kl- lius tarafndan Adriya denizinin st ke- gelitirilip temellendirilen bir teoridir;
tr ve finans merkezi haline gelen Ca- simindeki Aquilee (Ar. Akuly) ehrine a- tp hakkndaki bilgilerimiz yalnzca ge-
karta, blgenin en kalabalk ehridir. rld ; oradan Roma'ya getirildi ve kra- leneksel teoriden istidlalle domaz; ye-
BIBLIYOGRAFYA:
ln kk olu Commodus'n zel heki- ni tecrbeler yeni bilgilerin de kayna-
A. de Wit, Ja.ua Facts and Fancies, The Hague
mi olarak grevlendirildi. Antonius'un bu dr. Tp ilmi tecrbesiz ilerleyemez (Ro-
1912, s. 29-56; D. G. H. Hail, A History of South- srada kt Cermen seferlerinin plan- senthal, s. 189-191). Nitekim mslman-
EastAsia, London 1981, s. 267-268, 302, 330, lanandan uzun srmesi Clns'a ilm lar da Clns'un Hipokrat tbbini yeni
343-344, 350-365; M. C. Rcklefs, A History of faaliyet iin gerekli bo zaman sala- yorumlarla zenginletirmekle kalmayp
Modern Indonesia, Hong Kong 1981, s. 27, 28,
m, tp ve felsefe konularnda dersler tamamen kendine has tecrb ve klinik
34, 86, 87, 221, 226; S. D. Brunn - J. F. Wil-
liams, Cities of the World, New York 1983, s. verip ok sayda eser yazm, fakat 191 gzleme dayal birikimler oluturduu-
371, 376, 379-380, 383-385; H. de la Bastide, ylnda kan bir yangnda kaleme ald nun farkndaydlar. Mesel onun F Tak-
"Les Universites islamiques d'Indonesie", birok kitap yanmtr. Clns FNefyi'l- dimeti'1-ma crife (Sezgin, III, 114, 123),
Orient, VI/21, Paris 1962, s. 81-84; "Djakar- am adl eserinde sz konusu Roma yan- F Sm cati't-b (a.g.e III, 80-81) ve F
ta", EAm., IX, 212 a -212 b ; C. C. Berg, "Diakar-
gnnda Aristo ve Anaxagoras gibi nl Mihneti 't-ta bbi 1 - fzl {a.g.e., III, 125)
ta", EIS (Fr.), II, 400-401; "Jakarta", EBr., XII,
848-849. r filozoflara ait mellif hatt yazmalarn adl eserlerinde yer alan farmakolojik
W SIRRI ERIN da yok olduunu kaydetmektedir (bn bulularn, orijinal tedavi ekillerini ve
Eb Usaybia, s. 126). anatomi uygulamalarn biliyorlard. Ana-
Clns'un bundan sonraki hayat hak- tomi incelemelerinin sonular XVI-XVII.
R CLNS
knda fazla bilgi yoktur. lm yeri olarak yzyllarn anatomi bilginleri iin bile
(. 2 0 0 [ ? ] ) bavuru kayna olabilmitir. Fizyoloji
Msr'n dousundaki Ferma veya Sicilya
slm tbbim etkileyen gibi farkl blgeler gsterilmitir. Mo- alanndaki en nemli buluu, skenderi-
nl G r e k tabip ve filozofu.
dern aratrmalara gre ise Roma veya ye tp okulunun 400 yldan beri kabul
L J ettiinin aksine, damarlarda hava deil
Bergama'da 200 yl dolaylarnda vefat
ettii sanlmaktadr (ER, V, 463). kann dolatn ortaya koymas ve k-
Asl ad Galenos olup bu isim slm
k kan dolamn ksmen kavram ol-
literatrde Clns eklinde hret bul- Antika tbbnda metot asndan ak- masdr.
mutur. bn Eb Usaybia Clns kelime- l istidll yanllar (ashb'l-kys) ve de-
sinin "sakin, doru yolu gsteren" veya ney-gzlem yanllar (ashb't-tecribe) ek- Clns'un tabiat grn byk l-
"faziletli" anlamlarna geldiini belirtir linde iki farkl anlay mevcuttur. Hipok- de Aristo'dan ald bilinmektedir.
Cynl-enb', s. 129). ada Bat dil- rat ile Clns birinci anlayn temsilci- zellikle drt unsur ve drt tabiat doktri-
lerinde Clns ad Galen veya Galien e- leri olarak bilinmektedir. Kkleri Ascle- nini ahlt- erbaa* kavramyla ustaca
killerinde yazlmaktadr. pios Mbedi'ne kadar uzanan bu telak- irtibatlandrmas, tabiatn boluk kabul
Doum tarihi konusunda modern ara- kiye gre tp bir Tanr vergisidir ve bun- etmediine, kinatta bir gayenin mevcut
trmaclar gibi mslman mellifler de da ilhamn pay byktr. Dolaysyla sa- olduuna inanmas hep Aristocu tema-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
32 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

yllerdir. Gaye-sebep telakkisinin yer al-
d F Menfi'i'l-a'z0 {a.g.e., III, 106-
107) adl eserinde Tann'nn her organ
grevine en uygun ekilde yarattn
savunmu, bununla gayeyi belirleyen ve
eyada ona uygunluu temin edenin Tan-
r olduu inancn temellendirmek iste-
mitir.
St. Peter'den beri talya'da yaylan H-
ristiyanla sempati beslemi olan Cl-
ns yine de bu dine girmemitir. bn Eb
Usaybia, Clns'un F Tefsiri Kitabi Ef-
ltn frs-siysetii-medeniyye adl Po-
liteia erhinden iktibasla onun hristi-
yanlar hakkndaki gzlemlerini aktar-
maktadr. Buna gre ada olan hris-
tiyanlar, mcize inancndan kaynaklanan
sembolizme dayal bir ahde bal, lm-
den korkmayan, iffetli, ilerinde kadn-
lar olduu halde cins ilikide bulunma-
yan, yiyip imede kontroll, adalete d-
kn insanlardr ve f e l s e f ahlka uygun
hareket etmektedirler. Clns yahudi-
ler hakknda ise genellikle eletirici bir
tutum taknmtr. Onun Kitb- Mukad-
desi okuduu anlalmaktadr. Kinat
gr itibariyle Hristiyanlk ve Stoac-
lk arasnda yer alr. Kendisi bir yandan
Stoac tabiat kanunu fikrini kabul eder-
ken Stoac astrolojiyi reddetmekte, te
yandan ilh hidayet ve tek tanr inanc-
na ramen mcizeyi inkr etmektedir.
Ancak onun benimsedii Tanr yaratan
deil yapan yani mimar Tanr (demiurgos)
olup bu inancn kayna bir telhisini yaz-
d Efltun'un Timaios adl eseridir. C-
lns, "Tekvin "e dayandrlan yoktan ya-
ratma (creatio ex nihilo) fikrini de eletir-
mekten geri durmam, birok Romal'-
nn yaptnn aksine Hristiyanl btl
bir mezhep olarak grme yerine hatalar
ihtiva eden bir felsef sistem eklinde
deerlendirmitir. Hatta onun monote-
ist felsefesi hristiyan teologlar zerin-
de etkisini gstermekte gecikmemi, Bi-
zansl Theodotus nderliinde bir grup
Anadolulu teolog, Clns'un etkisiyle H-
ristiyanl felsef terimlerle ortaya koy-
duklar iin kilise tarafndan aforoz edil-
mitir {ER, V, 465).
Ancak onun gerek hayranlar sken-
deriye okulu mensuplardr. slm'n or-
taya kndan nce aralarnda Yahy
en-NahvFnin de bulunduu skenderiye
okuluna bal hekim ve dnrler C-
lns'un eserleri zerinde inceleme, ih-
tisar ve tefsir eklinde youn alma-
lar yapmlardr. slm dnyasnda k-
saca Cevmizu'l-skendernYYn ola-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
rak anlan bu klliyat Bat'da Latince
Summaria Alexandrinorum unvanyla
tannr.
Clns'un ahlt- erbaaya dayal h- k henz akl gelimemi ocuklarda ve
morolojisi olduka erken dnemde ko-
nuyla ilgili yeni teliflere zemin hazrla-
mtr. Mesel Cbir b. Hayyn'n risle-
lerinde Clns'un tp teorisinin bir ze-
ti yer almaktadr. Bu zette nce drt
unsur, drt keyfiyet ve drt mevsim ara-
snda irtibat kurulmakta, ardndan ah-
lt- erbaa younluk, hareket ve renk
zelliklerine gre bu emaya dahil edil-
mektedir. Yine Cbir b. Hayyn'n risa-
lelerinde, Clns tbbna uygun olarak,
mizalar arasndaki fizyolojik dengenin
mevcudiyeti saln, bu dengenin bo-
zulmas ise hastaln veya lmn se- Clns slm dnyasnda gerek tp ge-
bebi saylmaktadr (Muhtru Res'ili C-
bir b. Hayyn, s. 49-52). En eski slm tp
eserlerinden biri olan Firdevs'l-hik-
me'nin yazar Ali b. Rabben et-Taber,
Clns tbbndaki bu mizalar teorisi-
ni etraflca aktarmtr (Firdeosul-hik-
me, s. 42-43). Clns'un btn hayat cal
fonksiyonlar "pneuma" (ruh) kavram-
na balayan sistemini takip eden ms-
lman fizyologlar, maddeden ayr bir
cevher olarak nefs ile kartrlmamas
gereken ve kalbin kvrmlarnda latif bir
cisim olarak tasavvur edilen "ruh" kav-
ramn benimsemilerdir (S. H. Nasr, s.
159-162).
Clns, Efltun psikolojisindeki nef-
sin ehvet, f k e ve akl glerini de s-
rasyla karacier, kalp ve beynin miza-
cyla zdeletirdii, bylece organlarn
mizalarndaki bozulmann onlarla ili-
kili buiunan ruhun da lm olduunu
tlm eylerden daha souk veya scak
ileri srd F Erine kuva'n-nefs te-
vabi" li-mizci'l-beden adl eserinde
(s. 183-186) beden zelliklerin ahlkla
ilikisi zerinde de durarak eitimin ka-
rakter formasyonundaki rolnn sanl-
dndan daha az olduunu ve yalnzca
insandaki gizli zellik ve kabiliyetlerin
aa kmasna veya kmamasna yar-
dm ettiini savunur. slm dnyasnda
tannan ve gnmze bir muhtasaryla
ulaan Kitb'l-Ahlk adl eserinde de
yine insann mizac ve tabii eilimleriyle
ahlk (karakter) arasnda iliki kurmak-
ta, tabiat gerei eitimi kabul etmeyen
ehvet gcn f k e gcnn de yard-
myla ak! tarafndan bastrmann mm-
kn olduunu belirtmektedir. Buna g-
re eitimi kabul eden fke gc ve akl-
dr. Ancak Clns undan emindir: n-
san ruhunun hazlara ynelip elemlerden
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CLNS
kanmasnn, zararldan uzaklap fay-
dalya ynelmesinin, ksaca psikolojik mo-
tivasyonlarn akl bir boyutu yoktur. n-
akldan yoksun hayvanlarda da ahlk
davranlar gzlenmektedir. Byle bir
tabii ahlk kavramyla akl faaliyeti bir-
birinden ayrmak ve tabii eilimleri ak-
ln kontrolne vermek gerekir. Esasen
Clns'un btn meselesi huylarn kay-
nann akl olmadn, insanlar iyilie
veya ktle sevkeden motifin tabii ol-
duunu ortaya koymaktr. Huy o kadar
tabiidir ki sonradan kazandmz al-
kanlklarmz bile ikinci tabiat olarak ad-
landrlmaldr (Clns, [Muhtasar min]
Kitbi'l-Ahlk, s. 25, 30, 42, 47).
rekse ahlk teorileri bakmndan hayli
tesirli olmutur. Ancak "slm dnyas-
nn Clns'u" lakabyla tannan (bn E b
Usaybia, s. 415) ve el-Hv adl eserin-
de onun kitaplarndan ok faydalanan
Eb Bekir er-RzFnin Kitb'-kk
Clns adl bir eletiri kaleme al-
m olmas, onun slm dnyasnda mut-
lak bir otoriteye sahip olmadnn erken
iaretlerinden biri saylabilir. Bu eletiri
Clns'un hem tbb hem de f e l s e f g-
rlerine yneliktir. Klinik gzlemciliiy-
le tannan Rz, Rey ve Badat hastaha-
nelerindeki baz gzlemlerinin Clns'un
tp klliyatna uymadn belirtmekte-
dir. Rz kendi birikiminin Clns'unkin-
den fazla olduunun kesin olarak far-
kndadr. Ayrca Rz'ye gre Clns te-
orik hatalar da yapmtr. Mesel onun
soutucu veya hararet verici eylerin,
bunlarn tesiriyle soutulmu veya s-
olduu eklindeki forml tp bakmn-
dan her zaman geerli deildir. Zira tec-
rbeler gstermitir ki lk bir meru-
bat, hastalk durumunda kendi harare-
tinden daha fazla bir hararete yol aa-
bilir. Rz'ye gre ayrca Clns'un gr-
me teorisi, onun matematik izahlara a-
r dknl sebebiyle kusurludur. En
nemlisi de Rz'nin, Clns'un insan
nefsini cisman addeden yaklamn red-
detmesidir (DSB, VI, 325-326). Ancak C-
lns'un tptaki otoritesini muhafaza et-
mek isteyen tp evreleri bu eletiriye
reddiyeler yazmlardr. Bunlarn en n-
ls, Ali b. Rdvn'n F Halli kki'r-
Rz cal ktbi Clns adl kitabdr.
Ayn bal tayan dier iki reddiye ise
bn Sn'nn bn Eb Sdk en-Nsbr
adl bir rencisiyle Eb'l-Al b. Zhr
33
CLNS
(Latin dnyasndaki Avenzoar) adl End-
lsl bir hekime aittir (bn E b Usaybia,
s. 461, 519).
Kitb'-kk, yahudi filozof Ms
b. Meymn'a da Clns'u eletirme fik-
rini ilham etmitir. Rz'nin eserini g-
ya srf felsef adan yaplm bir eleti-
ri eklinde deerlendiren bn Meymn,
kendi eserinin ondan farkl olarak ayn
zamanda tbb ama tadn belirtir
(Mehd Muhakkik, s. 14). bn Meymn Fu-
l Ms fi't-tb (Fulul-Kurtub) ad-
l eserinde Clns'un krktan fazla e-
likisini ortaya koyduu iddiasndadr ve
onu felsef meselelerde bilgisizlikle it-
ham etmektedir. Buna karlk Clns
klliyat konusunda shak b. Ali er-Ru-
hv gibi uzman hekimler yetimi, Rz
ve bn Rd onun balca tbb eserleri-
ne ihtisarlar yazm, nl hekim-filozof
bn Sn bile onun tp teorisinden fay-
dalandn belirtmitir ki btn bunlar
Clns'un slm tbbndaki nemini or-
taya koymaktadr. Onun slm ahlk il-
minde karakter formasyonu konusun-
daki tesirleri de ayrca kayda deer ma-
hiyettedir.
Eserleri. Clns'a 400'den fazla eser
nisbet edilmekteyse de bunlarn ou
kayptr. 140 civarnda eseri tamamen
veya ksmen Greke orijinalleriyle gn-
mze ulamtr. Tbba dair on dokuz
eserinin pheli, krk beinin nisbetinin
ise uydurma olduu kabul edilmektedir.
Clns'a ait eserlerin eksiksiz bir La-
tince koleksiyonu C. G. Khn tarafndan
Claudii Galeni Opera Omnia baly-
la yirmi cilt halinde neredilmitir (Lip-
siae 1821-1833; 2. bs. Hildesheim 1964-
1965). Onun eserlerinden yaplm ikti-
baslardan oluan bir ngilizce antoloji
Arthur John Brock tarafndan Greek
Medicine adl bir alma iinde (Lon-
d o n 1929) yaymlanmtr. Baz eserleri
de mstakil olarak ngilizce'ye tercme
edilerek neredilmitir. Tatmin edici bu-
lunmamakla birlikte George Sarton'un
Galen ol Pergamon (Lawrence, Kansas
Press 1954) adl monografisi toplu bir
deerlendirme bakmndan kayda de-
erdir. Ovvsei Temkin'in Galenism:
and Decline ol a Medical Philosophy
(Ithaca, N. Y., 1973) adl almas Cl-
ns'un tp tarihindeki etkilerini konu
edinmitir.
Clns'un Greke orijinalleri kayp
olan baz tbb ve felsef eserleri Arap-
a ve Latince tercmeleriyle gnmze
34
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
ulamtr. Huneyn b. shak'n, Halife M-
tevekkil-Alellah'n dostu ve ktibi Ali b.
Yahy el-Mneccim (. 275/888-89) iin
yazd Risle f zikri m trcime min
ktbi Clns bi-cilmih ve ba'zi m mi'l-'ulm
lem ytercem adl zamanmza ulam
bir eseri, Clns'un Arapa'ya evrilmi
olan kitaplarnn listesini ihtiva eder. Hu-
neyn b. shak, Clns'un tp ve felsefe
kitaplarn iki makale halinde tantan Pi-
nax (Ar. Fneks) adl fihristin orijinalini
grm, bunu hem Srynce'ye hem de
Arapa'ya evirmi, fihristte zikredilme-
yen eserleri de nc bir liste halinde
Pinax evirisine ilve etmitir. Yine bn
shak'n Risle'sinden anlaldna g-
re bu nl mtercim, Ben Ms ailesin-
den Muhammed ve Ahmed'in himaye-
siyle, ilerinde shak b. Huneyn, Hubey
b. Hasan, stefan b. Bsil, s b. Ali gibi
isimlerin yer ald mtercim kadrosuy-
la birlikte Clns'un 129 eserini Sry-
nce nshalardan Arapa'ya tercme et-
mitir (Huneyn b. shak, Risle, s. 149-
179). bn shak'n bu rislesi Max Me-
yerhof'un ayrntl bir incelemesine ko-
nu olmu (bk. bibi.), yazar onun verdii
listedeki 129 eseri Latince'deki adlary-
la sralamtr. Clns hakknda en ge-
ni bilgiyi aktaran bn Eb Usaybia ise
Huneyn'in ad geen sahih ve pheli
eserler bibliyografyasn aktarmakta ve
daha sonra birok pheli eserin adn
da bu listeye ilve etmektedir Cyn'l-
enbs. 149). Muhammed Zbeyr el-
Bb, Clns'un eserlerini Hipokratik
erhler, anatomi ve embriyolojiye dair
eserler, fizyolojiye dair eserler, tehise
dair eserler, tedavi ekillerine dair eser-
ler, farmakolojik eserler, hfzsshhaya
dair eserler eklinde tasnif eden bir liste
vermektedir (bk. bibi.). Clns'un zel-
likle tbb eserlerine dair ayrntl bir bib-
liyografya Fuat Sezgin'in kitabnda mev-
cuttur (GAS, III, 68-140). Ayn eser, slm
dnyasnda Cevmi "u'l-skenderniy-
yn adyla anlan Clns koleksiyonunu
da tantmaktadr (III, 140-150).
Clns'un Fi'l-Ahik, Fi'l-dt,
Enne'l-ahyre mine'n-ns kad
Rise
fi'ne bi-a'z'ihim, F Enne kuva'n-
nefs tevbc li-mizci'l-beden,
ne'1-muharrike'1-evvel l yeteharrek,
Kitb r'i Bukrt ve Feltn
baz balklarla anlan felsef eserleri de
slm dnyasnda belirli bir ilgi ve tesi-
re sahip olmutur. Bunlardan bazlar
muhtasar halde de olsa gnmze ula-
m ve neredilmitir (bk. bibi.).
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
BIBLIYOGRAFYA:
ClTns, [Muhtasar min] Kitbi'l-Ahlk (nr.
P. Kraus, Mecellet Klliyyeti'l-db, V / 1, Ka-
hire 1937 iinde), s. 25, 30, 42, 47; a.mlf., [Muh-
taaru Makali Clns] Fi'l-Ha 'al ta'all-
ve'-n't (nr. A. Bedev, Di-
rst ve nus fi'l-felsefe ve'l-'ulm 'inde'l-
'Arab, Beyrut 1981 iinde), s. 187-189; a.mlf.,
F Enne kuva'n-nefs tevbi' li-mizci'l-beden
(nr. A. Bedevi, a.e. iinde), s. 183-186; Cbir
b. Hayyn, Muhtru Res'ili Cbir b. Hayyn
(nr. P. Kraus)" Kahire 1354, s. 49-52'; Ali b.
Rabben et-Taber, Firdevs'l-hikme (nr. M.
Z. Sddq), Berlin 1928, s. 42-43; Huneyn b.
shak, Rsle f zikri m trcime min ktbi
Clns bi-'ilmih ve ba'zi m lem ytercem
(nr. A. Bedev, Dirst ve nuu fi'l-felsefe
ve'l-'ulm "inde'l-'Arab iinde), s. 149-179;
shak b. Huneyn, Trhu'l-etbb' ve'l-felsife
(nr. F. Seyyid), Beyrut"l405/1985, s. 152, 156;
bn Clcl, Tabakt'l-etbb' ue'l-hkem'
(shak b. Huneyn, Trhu'l-etbb' ve'l-felsife
iinde), s. 41-50; bn'n-Nedm, el-Fihrist (Te-
ceddd), s. 347-350; bn'l-Kft, Ihbr'l-'ule-
m', s. 86; bn Eb Usaybia, 'yn'l-enb',
s. 12-13, 20, 30, 40, 106-107, 109-130, 149,
157, 295, 324-325, 342, 415, 461, 519, 532;
Sezgin, GAS, III, 68-150; Richard VValzer, Greek
into Arabic, Oxford 1962, s. 142-174; a.mlf.,
"Dilins", El2 (ng.), II, 402-403; F. Rosenthal,
The Classical Heritage in slam (trc. Emile
Jenny Marmorstein), London 1975, s. 187-192;
Sarton, Introduction, I, 288-307; S. H. Nasr, s-
lm ve lim: slm Medeniyetinde Akl limle-
rin Tarihi ue Esaslar (trc. lhan Kutluer), stan-
bul 1989, s. 159-162; lhan Kutluer, slm Fel-
sefesi Tarihinde Ahlak lminin Teekkl (dok-
tora tezi, 1989), M Sosyal Bilimler Enstits,
nr. 647, s. 40-42, 146-147, 163, 166, 171, 216,
276, 282-283; Max Meyerhof, " N e w Light on
Hunain ibn Ishaq and his Period", ISIS, VIII
(1926), s. 685-724; a.mlf. - Joseph Schacht,
"Maimonides Against Galen on Philosophy
and Cosmogony", Mecellet Klliyyeti'l-db,
V / l , Kahire 1937, s. 54-64; Mehdi Muhakkik,
" R e d d - i Ms b. M e y m n Ber Clns v e
Dif c ez Ms b. I m r n " , Mecelle-i Dnike-
de-i Edebiyyt u 'Ulm-i nsn, sy. 1, Tahran
1346 h., s. 1-34; a.mlf., "Kitb al-ukk 'al
Jlns (Le livre des doutes sur Galien) d e
M u h a m m a d b. Zakariyy al-Rz", Etudes
Orientales, nr. 9/10, Cedex (Paris) 1990, s. 8-
26; Muhammed Zheyr el-Bb, "Clns, ha-
yth, m^ellefth, mahttthu t-tbbiy-
yet'l- "Arabiyye f i ' l - M e k t e b e t i ' l - V a t a n i y y e
bi-Brs", MMMA (Kuveyt), XXI/1 (1407/1987),
s. 211-229; "Galen", EBr., IX, 1083-1084; a.e.
(19901, V, 82-83; Shiomo Pines, "Ai-Raz, A b u
Bakr M u h a m m a d ibn Zakariyy", DSB, VI,
323-326; "Galen", ER, V, 463-465.
S LHAN KUTLUER
F
yente- F CLYE ^
( )
F En-
Genel olarak O s m a n l topraklarndan
g edip A m e r i k a ktasna yerleen
gibi topluluklar ifade eden bir terim. ^
Arapa "g etmek" anlamndaki cel
masdarndan tretilmitir. Hicret kavra-
mndan farkl bir anlam tamakta olup
XIX ve XX. yzyllarda Osmanl hkimi-
 CLYE

yetlndeki topraklardan Gney ve Kuzey Cliye teriminin kapsamn ok daha inin zerine ktn, 1907'de 20.767,
Amerika'ya yaplan gleri ifade etmek- geni anlamda ele alan baz aratrma- 1908'de 11.209 kiiye ulatn ve 1911 -
tedir. Son otuz krk yl iinde bu terimin clar, Kristof Kolomb'un Amerika'y ke- 1914 arasnda 14.000 civarnda olduu-
kapsam, Amerika ktasna ve Orta Ame- fi srasnda yannda yeni hristiyan ol- nu belirtmektedir. 1890-1910 yllarnda
rika adalarna yaplan dier mslman mu, fakat slm inanlarn muhafaza Anadolu ve Suriye'den Amerika'ya orta-
glerini de iine alacak ekilde geni- eden gemiciler bulunduunu iddia et- lama olarak ylda 40.000 kiinin g et-
letilmitir. Hatta bugn sadece Ameri- mektedirler. Hatta Amerika'nn i ta- tii bilinmektedir. Gmenlerin byk
ka'ya g eden mslmanlar iin kulla- raflarna giden ilk kifler arasnda bir- blm Gney Amerika'da Brezilya ve
nlmaya balanmtr. II. Dnya Sava'- ok mslmann bulunduunu ileri s- Arjantin'e gitmitir. Ayrca Meksika, K-
na kadar Yeni Dnya'ya g edenlerin renler de vardr. Endls'n 1492'de s- ba ve dier lkelere de nemli miktar-
byk bir ksmn hristiyanlar olutur- panyollar taralndan tamamen geri aln- da g olmutur. Latin Amerikallar'ca
maktayd. Fakat son yllarda Asya ve Af- masndan sonra uygulanan baskdan kur- Turcos (Trkler) denilen (1992 Maysnda
rika'dan mslman gnn artmas c- tulmak iin birok mslman grn- Trkiye'yi ziyaret eden Arjantin Cumhur-
liyenin bu anlamda kullanlmasnda et- te din deitirerek (takyye*ye bavura- bakan Carlos M e n e m de "Turco" lakab-
kili olmutur. rak) kurtuluu Yeni Dnya'ya g etmek- n tayordu) bu gmenlerden Arjantin'e
te bulmutur. Genellikle Orta Amerika'- 1895 ylna kadar 11.585, 1896-1905
te yandan son otuz krk yl iinde
ya ynelen bu g o derece artmtr ki aras 66.558, 1906-1915 aras ise 59.272
Amerika'da bir ksm zencilerin eski kl-
spanya kraliesi 1531 ylnda bir emir- kii, yani yirmi drt yl iinde yaklak
tr ve din kkenlerini aratrmaya ko-
nme kararak kendi ahs izni olma- 138.000 kii g etmitir. Brezilya'ya da
yulmalar, cliye ile ilgili almalara ye-
dan mslmanlarn Amerika'ya gitme- 1897-1915 yllar arasnda Suriye, Ana-
ni ve dikkat ekici boyutlar kazandrm-
lerini yasaklamtr. dolu ve Filistin'den 45.000 gmen git-
tr. XVI. yzylda balayan kle ticareti
mitir. Ayn sre iinde Kba'ya giden
hakknda ariv belgeleri ve aile evrak Cliyenin kapsamnn bu ekilde ge-
Osmanl gmenlerinin says ise 4500'-
iinde kalm ahs htralara dayanla- nilemesi, yaplacak aratrmalarn yeni
dr. Buna gre 1880-1914 yllar arasn-
rak Amerika Birleik Devletleri'nden J. bir metot ve anlayla ele alnmasn ve
da ktann dier lkelerine gidenlerle bir-
C. Fletcher, D. P. Kidder, Roger Bastide, cliye tarihinin en azndan drt blme
likte yaklak 200.000 kii Gney Ame-
Folarin Shyllon, Clyde Ahmed VVinters ve ayrlarak incelenmesini gerektirmekte-
rika'ya g etmitir. Bu sayya Amerika
Brezilya'dan Gilberto Freyte, Nina Rod- dir. Birinci devre Amerika'nn kefinden
Birleik Devletleri'ne gidenler de ekle-
rigues gibi yazarlarla birok enstit ve XIX. yzyla kadar olan zaman, ikinci
nirse Kuzey ve Gney Amerika'daki g-
aratrma merkezi tarafndan yaplan devre XIX. yzyln ortalarndan I. Dnya
men saysnn en azndan yarm milyo-
incelemelerde Amerika'ya getirilen k- Sava'na kadar olan zaman, nc
na ulat grlr. Baz kaynaklar bu
lelerin nemli bir ksmnn mslman ol- devre iki dnya sava arasn, drdn-
sayy 1 milyona kadar karmaktadr.
duu, bunlarn arasnda tahsil grm, c devre de mslmanlar bakmndan
yksek ailelere mensup kiilerin de bu- en nemlisi olan ve II. Dnya Savan- ounluunu hristiyan Araplar'n te-
lunduu ortaya kmtr. Bu aratrma- dan bugne kadar geen zaman iine kil ettii gmenler, Osmanl toprakla-
larda ayrca Afrika kkenli mslman- alan dnemdir. Bunlardan ikinci devre- rnda zulme uradklarn syleyerek
larn nemli bir ksmnn Gana, Mali, So- de Amerika'ya en youn g meydana Amerika halknn acma duygusunu is-
kotro, Knim-Bomu, Songay ve Sudan gelmitir. Osmanl Devleti'nden Ameri- tismar etmilerdir. Halbuki Osmanl ar-
gibi yerlerden getirildii tesbit edilmi- ka'ya ilk glerin 1820'de ve zellikle ivleri incelendiinde g edenler ara-
tir. Bunlardan bir ksm, Amerika'ya ula- 1860'lardan sonra balad bilinmek- snda ok sayda mslmann da bulun-
tklarnda din deitirmeye mecbur edil- tedir. Amerika Birleik Devletleri statis- duu grlr. Nitekim glerle ilgili bir
melerine ramen esas dinlerini muha- tik Dairesi'nin yaynlarndan g eden- Osmanl konsolosluu raporunda, Malta
faza ederek ibadetlerini srdrmler- lerin kkenleri ve saylar tesbit edile- adasna urayan bir gemide 201 Suri-
dir. Bu sebeple Brezilya'da siyah kleler bilmektedir. Buna gre 1869-1875 ara- yeli muhacirin bulunduu ve bunlarn
arasnda slmiyet bir hayli yaygn ola- snda Anadolu ve Suriye'den yalnz on yarsnn mslman olduu belirtilmek-
rak XIX. yzyla kadar varln korumu- alt muhacirin gelmesine karlk 1886- tedir. Marsilya'da bulunan dier bir Os-
tur. Ussa (Havsa) ve Mali'den getirilen 1890 arasnda bu say 2215'e yksel- manl konsolosu ise Amerika'ya giden
kleler, XVII. yzylda merkezleri Pemam- mitir. 1901 ile 1905 arasnda ise g- gmenler arasnda Elaz, Aydn ve
buco ve Alagoas olmak zere Palamares men says 30.515'e ulamtr. Gn Trabzon'dan ok sayda mslman gen-
Cumhuriyeti'ni kurarak Portekizliler ve en kesif yllar saylan 1911-1915 ylla- cin bulunduuna iaret etmektedir. Ay-
Hollandallarla mcadele etmilerdir. rnda muhacir says 72.231 kiiye yk- rca VVashington'da bulunan Osmanl se-
Ayrca Brezilya'nn Bahia eyaletinde bu- selmitir. Bylece 1869-1915 arasnda freti 1900 ylnda Massachusetts, Mic-
lunan siyahlar 1830 ylnda Antonio Con- Anadolu ve Suriye'den Amerika Birleik higan ve Saint Louis'de 200'den fazla
selheiro'nun liderliinde Brezilya tarihin- Devletleri'ne giden gmenlerin yekn mslmann yaadn tesbit etmitir.
de ok nemli yeri olan bir isyan hazr- 178.712 olmutur. Baz kaynaklar Ru- Yine resm istatistiklere gre 1909'da
lamlardr. Sf yn arlk tayan bu meli'den g edenlerin saysn 1891'de Arjantin'e giri yapan 11.765 Suriyeli
isyan bastrldktan sonra harekete ka- 265, 1892'de 227 kii olarak gstermek- muhacir arasnda 5111 kii mslman
tlan siyahlarn bir ksm Afrika'ya dn- tedir. Ancak dier baz kaynaklar, Os- olarak kaydedilmitir. Bununla beraber
m, bir ksm da Dahomey vb. blgele- manl Rumelisi'nden Amerika'ya gle- ayrm yaplaca veya Amerika'ya kabul
re yerleerek camiler ina edip eski s- rin daha 1857'de baladn ve 1903'- edilmeyecekleri korkusu ile nemli mik-
lm geleneklerini srdrmlerdir. ten itibaren her yl bu glerin 1000 ki- tarda mslmann dinlerini sakladklar

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

35
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CLYE
da bir gerektir. te yandan Hristiyan-
l kabul ettikleri takdirde glerinin
kolaylaaca ve i bulacaklar eklinde
misyoner propagandasnn tesiriyle bir-
ok mslmann dinini deitirmedii
halde hristiyan ismi ald da grlm-
tr. Bu arada bekr mslman muhacir-
lerden nemli bir ksm Amerikal kadn-
larla evlenip ocuklarn hristiyan olarak
yetitirmek zorunda kalmtr. Makedon-
ya'da 1900-1913 yllar arasnda meyda-
na gelen karklklar sonucunda nem-
li bir g hareketi olmutur. Bu karga-
a dneminde zellikle Dahil Makedon
htill rgt (Vnatrena Makedonska Re-
volucionerna Organizaciya; VMRO) tarafn-
dan ldrlen Trkler'in ocuklarnn bir
ksm, Amerika'ya g eden Bulgarlar
tarafndan beraberlerinde gtrlm-
tr. Bu ocuklar kendi aileleri arasnda
gsteren Makedonyal Bulgarlar onlar
hristiyan olarak yetitirmilerdir. Ancak
bugn bunlardan birou Trk asll ol-
duunu ifade etmektedir.
Osmanl lkesinden Amerika'ya g-
lerin yalnz Suriye ve Lbnan'dan olduu
eklindeki gr yanltr. Mevcut baz
vesikalar, Dou Anadolu'dan da ok sa-
yda insann Amerika'ya g ettiini gs-
termektedir.
Amerika'ya yaplan gn sebepleri
zamana gre deiiklik gstermitir. G-
menler arasnda fakir kyllerden yk-
sek okul mezunu kimselere kadar eit-
li snftan insanlar bulunmaktadr. Me-
sel bunlarn iinde Beyrut'taki Suriye
Protestan Koleji'nden (bugnk Beyrut
Amerikan niversitesi) mezun olanlar bu-
lunduu gibi fakirlikten ve toprakszlk-
tan kurtulmak isteyen kyller de var-
dr. te yandan yerli ekonominin ura-
d sarsntlar, geleneksel sanatlarn git-
tike nemini kaybetmeye balamas,
yatrmlarn yok denecek kadar az olu-
u, Lbnan'da filoksera hastalnn ba-
lar kurutmas, ipek bceklerini ldren
bir hastaln ipek sanayiine byk za-
rar vermesi, Cebelilbnan'n muhtariyet
kazanmas ile onu besleyen i blgeyle
ilikilerin kesilmesi gibi sebepler fakirli-
e ve isizlie yol amtr. Ayrca tti-
hat ve Terakk hkmetinin 1911 yln-
da hristiyaniar da askerlik yapmaya
mecbur tutmas, zellikle Suriye ve Lb-
nan'dan glerin artmasna yol am-
tr. Bu olumsuz etkenler yannda cazip
baz sebepler de gte etkili olmutur.
Nitekim Amerika'da iiye olan ihtiya,
yevmiyeleri Avrupa ve bilhassa Osmanl
Devleti'ne kyasla ok ykseklere kar-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
36
mtr. Hatta Arjantin ve Brezilya'da ta- menlerle New York, New Jersey ve Mas-
rm kolundaki ii ihtiyac dolaysyla bu sachusetts'de yerlemi bulunan ms-
lkelerden gelen i adamlar Suriye'nin lman gmenlerin din ve geleneksel
ky ve kasabalarnda gezerek ii topla- hayatlarn devam ettirme abas iinde
mlardr. Bu ekilde almak iin Ame- olduklar grlmektedir. Bu mslman
rika'ya giden gmenlerin byk oun- gmenlerden bazlarnn yaymlanan h-
luu bir sre alp para biriktirdikten tralarnda din ve kltrel bakmdan ne
sonra yurduna geri dnmtr. Yaklak gibi glklerle karlatklar anlatlmak-
te birinin geri dnd bilinen g- tadr. Bununla birlikte mslmanlarn
menlerin hayat seviyelerinin ykselme- Amerika ile olan ilikileri iyi balamt.
si, fakir komularnn da Amerika'ya g Amerika Birleik Devletleri 1776'da is-
etmesinde etkili olmutur. tikllini elde ettikten sonra Cezayir, Tu-
nus ve Trablusgarp'tan baz mslman-
Osmanl Devleti, 1856-1914 yllar ara-
larn Amerika'ya gitmesini tevik et-
snda byk bir muhacir aknna mruz
miti. Buna karlk 1783'te Amerika'y
kalmasna ve bunlara toprak datma-
ilk tanyan ve oraya eli gnderen lke
sna ramen hl ziraata almam ge- Fas olmutu. 1840 ylnda da Uman ima-
ni topraklara sahipti. Bu sebeple dn- mn temsilen Ahmed Ben Naaman adn-
ya ekonomik konjonktrnn ziraat aley- da bir eli Massachusetts eyaletini ziya-
hine gelimesine ramen devlet kurtu- ret etmiti. Fakat bu temaslar msl-
luu ziraatn ilerlemesinde grerek d- manlara zellikle cami, vakf gibi m-
arya g yasaklamtr. Pasaport ve- esseseler kurmalar asndan fayda sa-
rilmedii halde mrur tezkereleri kulla- lamad. Bu hususta ilk gmenlerin faz-
nlarak gn gizlice srdrlmesi ve la baar gsterememelerinde kendi din
gte devletin karlarnn da olduunun ve kltrleri konusundaki bilgisizlikleri,
grlmesi zerine yasaklama 1892 yln- gerek anlamda din hrriyetine yer ve-
dan itibaren kaldrlmtr. Amerika'ya ren Amerika anayasasndan faydalan-
giden gmenler geride kalan ailelerine may bilmemeleri ve bir lde de olsa
ve akrabalarna olduka byk miktar- Amerikan halknn baka dinlere kar
lara ulaan paralar gndermekteydiler. hogrl davranmamasnn rol vardr.
Mesel XIX. yzyln sonlarnda Cebeli- Bununla beraber mslman gmenler
lbnan'n 220 milyon frank olan yllk 1912 ylnda Detroit'te ilk camiyi ina
gelirinin 90 milyonunu gmenlerin gn- etmeyi baardlar. 1930'da Nation of s-
derdii paralar oluturmaktayd. Arjan- lam adyla ilk mslman tekilt kurul-
tin'den 1913 ylnda tek bir bankadan du. Yeni bir din eklinde ortaya kan
Osmanl Devleti'ne 11.800.000 pesos, b- bu tekilt, 1975 ylndan sonra VVallace
tn Arjantin'den ise bir ylda 240 mil- b. Muhammed tarafndan Snn esasla-
yon Osmanl kuruu yollanmt (Karpat, ra gre yeniden dzenlenmitir (DA, III,
1JMES, XVII, 188). Bununla beraber g- 48-49).
menlerden bir ksmnn Osmanl Devleti
slmiyet'in Amerika Birleik Devlet-
aleyhine alt grlmtr. zellikle
leri'nde ve zellikle orta eyaletlerinde
Suriyeli baz hristiyan milliyetilerle Er-
yaylmasnda, ilki 1876 ylnda Amerika'-
meniler kardklar dergi ve gazeteler
nn istikllinin 100. yl kutlamalar do-
yoluyla Osmanl hkmetine, saltanata
laysyla Chicago'da, ikincisi 1893'te Ame-
ve genellikle Trkler'e hcum etmiler,
rika'nn kefinin 400. yl mnasebetiyle
hatta Amerikan vatandalna geen
New York'ta, ncs de 1904'te Saint
baz Ermeni militanlar Osmanl toprak-
Louis'de alan fuarlar etkili olmutur.
larnda siyas tekiltlanma yoluna git-
Bunlarn ilkinde Osmanl mparatorlu-
milerdir. Takibe uradklar zaman da
u, Msr hidivlii, Tunus beyi ve Cezayir
Amerikan vatanda olduklarn ileri s-
kahraman Abdlkdir el-Cezir tara-
rerek kapitlasyon hkmlerinden isti-
fndan verilen birok kymetli sanat e-
fade edip kurtulmulardr. Bu sebeple
yas tehir edildikten sonra blgedeki
hkmet, aslen Osmanl vatanda olup
mzelere hediye edilmitir. kincisinde
daha sonra Amerikan vatandalna ge-
ise fuarn ortasnda Sultan II. Abdlha-
mi kimselerin Osmanl lkesinde Os-
md tarafndan ina ettirilen cami ok
manl kanunlarna tbi olacaklarna dair
olumlu tesir brakmtr. zellikle cami-
bir karar karmtr.
de ezan okunup namaz klnmas, bunu
Cliyenin ikinci devresinde Amerika gren ve dinlerini aa vurmaktan e-
Birleik Devletleri'ne giden ve zellikle kinen birok mslman cesaretlendire-
Orta Amerika'daki Michigan, Ohio ve Illi- rek mescid ve cami yaptrmalarna ze-
nois eyaletlerine yerleen mslman g- min hazrlamtr. Bu fuarda salanan
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

baardan sonra Osmanl hkmeti Saint
Louis'de kurulan nc fuara da katl-
may kararlatrm, Osmanl Devleti'ni
Washington sefiri efik Bey, Msr' ise
Butrus Gali Paa temsil etmitir. Bu fu-
arlarda Osmanl Devleti'nde bastrlan
binlerce kitap sergilenmi, daha sonra
bunlar eitli ktphanelere hediye edil-
mitir. Bylece ikinci cliye devri sona
ererken Amerika Birleik Devletleri'nde
slmiyet nemli mesafe katetmi ola-
rak 1910'lardan sonra Amerika'ya g
eden mslmanlara kendi okullarn, ca-
mi ve mescidlerini kurma cesaretini ver-
mitir.
nc cliye devrinde I. Dnya Sava-
'nn bir sonucu olarak Kuzey Ameri-
ka'ya giden gmenlerin saysnda b-
yk bir azalma olmutur. Nitekim yalnz
1914 ylnda Osmanl Devleti'nden top-
lam 29.913 muhacir km iken savan
devam ettii 1915-1919 yllar arasnda
ancak 6000 kii g etmitir.
Savatan sonra meydana gelen siyas
deiiklikler de g durumunu yakn-
dan etkilemitir. Balkanlar'n ve Suriye,
Filistin, Irak gibi Araplar'la meskn top-
raklarn Osmanl Devleti'nden ayrlmas
sonucu 1921-1924 yllar arasnda yir-
mi alts Anadolu'dan, dierleri Balkan-
lardan olmak zere sadece 2500 Trk
Brezilya ve Arjantin'e gitmitir. Buna kar-
lk ayn yllarda eski Osmanl toprakla-
rndan Amerika Birleik Devletleri'ne gi-
denlerin says yaklak 33.000 kii olup
bunlardan altm ikisi Trk, yirmi biri
Arap, kalan da Ermeni ve Rumlar'dan
olumaktayd. Bu srada Kanada'ya da
g balam ve eski Osmanl Devleti te-
baasna mensup yaklak 6000 kii bu
lkeye g etmitir. Ayn devre iinde Ka-
nada'ya g eden Ermeniler'in says ise
820 civarndadr.
Amerika Birleik Devletleri 1924 y-
lndan itibaren, lkeye yaplacak gler-
le ilgili olarak her memleket iin ayr
ayr doum yeri esasna dayal kota ko-
yan bir kanun karmtr. Buna gre
Trkiye'nin g kotas ylda 100 kii ola-
rak belirlenmi ve ksa sre iinde bu
kotann 1940 ylna kadar olan dnemi,
ounluu Ermeni, Rum ve dier aznlk-
lar tarafndan doldurulmutur. Kota uy-
gulanmayan Gney Amerika'ya gler
ise zellikle kotas daha dk olan Suri-
ye ve Lbnan'dan srdrlmtr. n-
c devir cliyesinin en nemli zellii,
hristiyan gmenlerin iktisad durum-
larn glendirmeleri yannda din-mill
cemaatler oluturarak kiliseler yoluyla
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CLYE
kltrlerini ve din vasflarn korumala- edenlerin btnn kapsamak yerine
r ve kimliklerini devam ettirmeleri ol- sadece mslman muhacirleri ifade eden
mutur. Buna karlk byk bir ksm bir tabir haline gelmitir. Bu husus tam
bekr olan mslmanlarn, yerli hristi- anlamyla yerlememi olmakla birlikte
yan kadnlarla evlenmeleri ve ocukla- genel eilim bu yndedir.
rnn da hristiyan olarak yetitirilmesi Eski Osmanl lkelerinden gelerek
sonucunda ilk mslman kuan ve-
Amerika ktasna yerleen hristiyan ve
fatndan sonra din varlklar tamamen
mslman gmenlerin bazlar nemli
ortadan kalkmtr. Hristiyanlarda ol-
mevkilere kadar ykselmilerdir. Mese-
duu gibi kendi cemiyetlerini de olu-
l daha 1920'lerde Meksika'nn Sonora
turamayan mslman muhacirlerden
eyaletinde devrimle ie balam ve da-
1860-1945 yllar arasnda Amerika'ya
ha sonra devlet bakanl yapm olan
yerleen yaklak 250.000 kii bu ekil-
Plutarco Elias Cales Arap aslldr. Co-
de tarihten silinmitir.
lumbia'da hristiyan Arap kkenli Julio
II. Dnya Sava sonrasnda kan si- Turbay Ayala cumhurbakanlna ka-
yas karklklar sebebiyle Gney Ame- dar ykselmitir. Brezilya'da Paulo Sa-
rika'da ekonomik gelimelerin durmas lim Malouf, ok zengin olan Sao Paulo
buradaki lkelere g nlemi, buna eyaletinin valiliini yapm, daha sonra
karlk Amerika Birleik Devletleri eko- cumhurbakan aday olmutur. Nikara-
nomik gelimesiyle gmenler iin en gua'da Arap asll hristiyan gmenler
czip lke haline gelmitir. Ancak kota bakanlk mevkilerini igal etmilerdir.
sistemi kitle glerini engellediinden Amerika Birleik Devletleri'nde ise Arap
Amerika Birleik Devletleri'ne g 1900- asll Aburezk Gney Dakota'dan sena-
1924 yllarna kyasla ok dk kalm- tr seildii gibi California'dan hristiyan
tr. Nitekim 1931-1950 yllar arasnda asll Arap gmenlerin ocuklar fede-
eski Osmanl lkesinin Avrupa'da kalan ral kongreye ye olmulardr. Amerika
blgelerinden 1317, 1951-1970 yllar Birleik Devletleri'nde Osmanl lkesin-
arasnda 8960, Asya'da kalan blgele- den gelen gmenlerin ocuklarn dip-
rinden de ayn yllarda toplam 5246 kii
lomaside (Philip Habib), niversite rek-
Amerika'ya g etmitir. Ancak gmen
trlklerinde (Donna Shalala), byk ir-
saysnn azalmasna karlk gmenle-
ketlerin bakanlklarnda ve birounu
rin eitim seviyeleri ykselmitir. Bun-
niversite profesrlnde grmek mm-
da Amerika'nn sekin elemanlara olan
kndr. Bu arada yine Osmanl lkele-
ihtiyac rol oynam, bu sebeple doduk-
rinden g eden hristiyanlar kltrel ve
lar lkelere ayrlan kota listelerinin ba-
din alanlarda byk faaliyet gstermi-
na konan eitli uzmanlarn lkeye gi-
ler, 1924'e kadar 219 kilise ve din hiz-
rii kolaylatrlmtr. Bu sayede yz bin-
met yeri ina etmilerdir. 1929 ylna ka-
lerce kii ve bu arada 10.000'i akn Trk
dar Amerika Birleik Devletleri'nde Arap-
doktor, mhendis, profesr, iktisat vb.
a olarak toplam 1021 gazete ve dergi
meslek sahibi kimse Amerika'ya yerle-
yaymlanmtr. Bunlardan Al-Huda ga-
mitir. Ayn durum Ortadou lkeleriyle
zetesi 1943'ten beri yaymlanmaktadr.
Pakistan, Malezya, Endonezya gibi bir-
Ayn yllarda Gney Amerika'da 166 ka-
ok mslman lkede de grlmtr.
te yandan 1960'lardan sonra sava do- dar gazete ve dergi karlmaktayd. Bu-
laysyla veya siyas sebeplerle ge mec- na karlk 1952'de Amerika Birleik
bur kalan birka milyon insan Amerika Devletleri'nde cami says dokuz kadard.
Birleik Devletleri'ne yerleme imkn Mslmanlarn says ise zenciler hari
bulmutur. Bu ekilde 80.000 Filistinli, 50.000 civarnda tahmin edilmektedir.
250.000 ranl, 300.000 Afgan (bunlarn
Amerika Birleik Devletleri'nde 1960'-
iinde ok sayda zbek, Trkmen vb. Trk
tan itibaren hzla artmaya balayan ms-
vardr) Amerika'ya yerlemitir. Daha son-
lmanlarn says, yaplan bir aratrma-
ra bunlara Yemen, Suriye, Irak gibi l-
ya gre 1983'te 1.950.000'e, 1992 yl
kelerden gelen ve ou mslman olan
balarnda ise 3-4 milyona ykselmitir.
gmenler de katlm, bylece II. Dn-
Bugn Amerika Birleik Devletleri'ndeki
ya Sava'ndan sonra Amerika Birleik
cami says 302, mescid says ise 199'-
Devletleri'nde mslman nfusu hzla
dur. Yaklak 100'e yakn dernek kurmu
artmtr. Dolaysyla 1950'lerden sonra
olan mslmanlarn en kalabalk oldu-
cliye teriminin anlam yava yava de-
u yerler Chicago, New York ve Detroit
imeye balam ve artk eskiden ol-
gibi ehirlerdir. Cami inaatnda, Ame-
duu gibi din, rk ve milliyet fark g-
zetilmeden Osmanl Devleti'nden g rika'da renim grmekte olan yakla-
k 30.000 mslman renciyi temsil
37
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CLYE

eden Mslim Students Association (MSA, r CALUT

rnce Golyat'n karsna kmak ister
19631 adl kuruluun etkisi byktr. ve sapanyla att ta ile onu alnndan
1983'te adn islamic Society of North (^^ ) vurur, sonra da klla ban keser (I. Sa-
America ( S N A ) olarak deitiren ve mer- Hz. D v d tarafndan ldrlen muel, 17).
kezi Indiana'da bulunan kurulu, ms- nl bir sava.
L J Ahd-i Atk'te Golyat'n ldrlmesiyle
lman devletlerden salad yardmlar- ilgili olarak elikili bilgiler vardr. Bir
la camiler ina ettirmi, din dersleri ve- Tlt'un (Saul) krall dneminde s- yerde Golyat'n Dvd tarafndan ld-
ren okullar am, hapishanelerdeki bin- riloullar'nn savatklar dman ka- rld belirtilirken (I. Samuel, 17/50-
lerce zenciyi mslman yapmtr. Bun- vimlerden birinin reisidir. Kur'an'da bil- 51) baka bir yerde Gatl Golyat' Elha-
dan baka merkezi Chicago'da bulunan dirildiine gre sriloullar Hz. Ms'- nan'n ldrd (II. Samuel, 21/19) bil-
bir slm federasyonu daha kurulmu- dan sonraki bir peygamberden, kendi- dirilmektedir. te yandan Kitb- Mukad-
tur. Ayrca eitli yerlerde ilm ve klt- lerini Allah yolunda savaa gtrecek bir des'in brnce nshas ile Bat dillerine
rel faaliyetlerde bulunan mslman ku- kral tayin etmesini istemiler, peygam- yaplan evirilerinde, "Beytlahmli Elha-
rulular mevcuttur. Amerika Birleik berleri onlara Tlt'un kral olarak seil- nan Gatl Golyat' vurdu" denilirken Trk-
Devletleri'nde slmiyet'in bugnk ge- diini bildirmi, fakat sriloullar onun e tercmesinde, "Beytlahmli Elhanan
limesinde Araplar'n nemli katklar krallna itiraz etmilerdir. Bunun zeri- Gatl Golyat'n kardeini vurdu" denil-
olduu gibi Trkler'in ve dier milletle- ne peygamberleri onlara Allah'n Tlt'u mektedir. Bu son ifade Ahd-i Atk'in ba-
rin de byk katklar vardr. slmiyet kendilerinden daha stn kldn, bilgi ka bir blmnde de yer almaktadr (I.
Amerika'da Hristiyanlk ve Yahudilik gi- ve kuvvetini artrdn, onun krallnn Tarihler, 20/5).
bi lkenin ana dinleri arasnda yer al- en belirgin almetinin ise dman elin-
Ahd-i Atk Golyat' Filist (pelit-peli-
makta ve anayasa hkmlerine gre her de bulunan tabutu (ahid sand*) geri
tm) diye takdim ederken slm kaynak-
trl hakka sahip bulunmaktadr. getirmek olduunu bildirmitir. Daha
larda o Bbilli (Mes ud, I, 54) veya d ya
sonra Tlt kumandasndaki sril or-
BIBLIYOGRAFYA : da Semd kavimlerinin ahfadndan bir
dusu Clt ve ordusuyla savap onlar
Juan A. Alsina, La Inmigracion Europea, kii olarak gsterilmekte (Taber, I, 467),
yenmi, Dvd da Clt'u ldrmtr
Buenos Aires 1896; George Haddad, Mt Leba- hatta Berberler'in kral olduu da nak-
non to Vermont, Rutland 1916; Tawfk Da'un, (el-Bakara 2/246-251).
ledilmektedir (Mes ud, I, 56-58). Tarih
Mukhtarat al-Jadid, Sao Paulo 1922; Imre Fe-
renczi W. F. Wilcox, Interanitonal Migrationa,
Kur'n- Kerm'de Clt olarak adlan- ve tefsir kitaplarnda Clt'un kimlii
I, New York 1929; Salom Rizk, Syrian Yankee, drlan bu kiinin ismi Ahd-i Atk'te Gol- ve Dvd'la mcadelesine dair sriliy-
New York 1943; Wadi Dib, al-Shi'r al-Arabi fi yat eklinde gemektedir. Filist kavmin- yat trnde eitli rivayetler yer almak-
al Mahdjar al-Ameriki, Beirut 1955; Elie Safa, den (br. pelitm) ve Gat ehrinden olan tadr ki bunlar Ahd-i Atk'teki kssaya
L'emigration libanaise, Beirut 1960; Charles
Golyat iri cssesi sebebiyle deta dev benzer mahiyettedir.
Issavvi, The Economic History of the Middle
East, 1800-1914, Chicago 1966; Abdo A. Elkholy, gibi tasvir edilmekte, onun Refam de- BIBLIYOGRAFYA:
The Arab Moslems in the United States, New nilen ve devs csseleriyle mehur olan Taber, Trh (Eb'1-Fazl), I, 467-474; Mes'd,
Haven 1966; Roger R. Trask, The United Sta- rkn bir bakiyesi olduuna inanlmakta- Mrc'z-zeheb (Abdlhamd), I, 54-58; N-
tes Response to Turkish Hationalism, 1914- dr (Tesniye, 2/11; II. Samuel, 21/19-20; veyr, Hihyet'l-ereb, Kahire 1362/1943, XIV,
1939, Minneapolis 1971; Historical Statistics 45-53; bn Kesir, Tefstrul-Kur'n, I, 223-226;
I. Tarihler, 20/8). Golyat'n boyu brnce
of the United States, Colonial Times to 1970 Elmall, Hak Dini, II, 827-837; E. Mangenot,
(haz. ABD Ticaret Bakanl Nfus Saym B- Ahd-i Atk'e gre 6 arn 1 kar (2,93 m.),
"Goliath", DB2, 111/1, s. 268-269; Abdullah Ay-
lm), Washington 1971; Philip K. Hitti, The Ahd-i Atk'in Yunanca tercmesine ve demir, Tefsirde srtliyyt, Ankara 1979, s. 179-
Syrians in America, New York 1974; a.mlf., yahudi tarihisi F. Josephus'a gre ise 203; B. Carra de Vaux, "Clt", A, III, 15; G.
"Djliya", E/2 (ng.), II, 403-404; Beverly Tur-
4 arn 1 kartr (2,03 m.) (I. Samuel, 17/ Vajda, "Dilt", El2 (Fr.), II, 417; B. O. - H. Z.
ner Mehdi, The Arabs in America, 1492-1977, H "Goliath", EJd., VII, 756-758.
4 ; Mangenot, DB2, III/1, s. 268). Kuan-
New York 1978; Arabs in the Hew World (nr.
Sameer Y. Abraham Nabeel Abraham), Det- d zrhn arl 5000 ekel tun (yak- ABDURRAHMAN KK
roit 1983; The Mslim Community in North lak 60 kg.), mzrann ucundaki demi-
America (nr. E. H. Waugh), Edmonton 1983;
Kemal H. Karpat, The Ottoman Population 1830-
rin arl ise 600 ekeldir (I. Samuel, r CAM
~1
17/5-7).
1914, Madison 1985; a.mlf., "The Ottoman J
Emigration to A m e r i c a 1860-1914", 1JMES, Kral Saul dneminde sril topran
XVII (19851, s. 175-209; C. Umhau Wolf, "Mus- igal eden Filist ordusunda yer alan Gol- Silisli kumun potas veya soda, kire
lims in the A m e r i c a n M i d - W e s t " , MW, sy.
yat zorlu bir savadr. sril ordusu ile ve bazan daha baka katk maddeleriy-
50 (1960), s. 39-48; ME, XXXHI/4 (1961), s. 468-
470; Donald M. Reid, " T h e Syrian Christians,
Filist ordusu kar karya geldiinde le birlikte eritilmesiyle elde edilir. Eri-
the Rags-to-Riches Story and Free Enterpri- banda tun balk, zerinde pullu zrh, mi haldeyken (1500-1600' C) akc olup
se", IJMES, 1 (1970), s. 353-366; Sleyman S. baldrlarnda tun zrhlar, omuzlar ara- daha dk sda (1100-1200' C) kolayca
Myang, "islam in the United States, R e v i e v s snda tun karg ve elinde mzra ile s- ekillendirilebilme zelliine sahiptir. Ta-
of Sources", JMMA, II (1980), s. 189-204; Al-
ril ordusuna meydan okuyarak onlar mamen souduunda ise ok sert ve k-
'Arabi; sy. 339, Kuveyt 1981, s. 164-183; Arif
Ghayur, "Ethnic Distribution of American Mus- mbrezeye davet eder. Bu meydan oku- rlabilir bir yap kazanr. Sun camn ta-
lims and Selected Socio - Economic Charac- ma krk gn srer, fakat sril ordusun- biattaki karl kaya kristali ve obsid-
teristics", JMMA, V (1983), s. 47-59; T. B. Ir- dan hi kimse onun karsna kmaya yen olarak grlr. Parlak siyah renkli
ving, "Relations B e t w e e n Latin A m e r i c a and cesaret edemez. Orduya katlan byk volkanik bir madde olan obsidyen Neoli-
the islamic World", IC, LX (1986), s. 31-39.
kardelerini ziyaret iin karargha ge- tik ada ok ve mzrak ucu gibi aletlerin
S KEMAL KARPAT len gen yataki Dvd bu durumu g- yapmnda kullanlmtr. Kaya kristali
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
38 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CAM

ise hemen hemen renksiz ve yar say- siz, yar saydam dkm kseler, vazolar m e ekilleri ortaya kar. Bu yenilik Ab-
damdr. Tamamen renksiz ve tam say- ve alabastronlar da grlmeye balar. bs ve Ftm camlarnda aka gr-
dam olan en kaliteli trne necef denir; Dkm kaplar, kalbn iine kk cam lr. XIII-XIV. yzyllarda Memlk sultan-
necef alar boyunca cam yapmclar paralarnn doldurulup frnlanmasyla lar tarafndan Halep, am ve Rakka'ya
iin ilham kayna olmu ve taklit edil- elde edilir. Byk bir ihtimalle Anadolu'- smarlanan yaldzl ve mineli cami kan-
mitir. dan g eden Etrskler tarafndan Ku- dilleri dnya camclnn en etkileyici
Camn keif tarihi ve yeri kesin ola- zey talya'da balatlan retim ok de- rneklerindendir. II. Gyseddin Keyhus-
rak tayin edilememekle birlikte ilk cam iik ynlerde geliir. Akdeniz lkelerin- rev'in adn tayan bir Anadolu Seluk-
rnekleri milttan nce III. binyla kadar deki i kalp eserlerde Yunan seramik lu taba da Memlk tiplerini hatrlatr.
gider. Tarihlenebilen en eski eya kolye formlar taklit edilir. Helenistik dnemin slm camlar Hallar tarafndan Bat'-
paralardr; cam kaplar ancak milttan en sekin formlar ise kalba dklm ya gtrlm ve byk bir hayranlk
nce XVI. yzyln sonlarndan itibaren ve arkta dekore edilmi kseler, mo- kazanmtr. 1400 yllarndaki Timur is-
grlmeye balar (Harden, s. 31). Asur, zaik cam ve reticelli kaplar ile altn va- tils sonunda slm camclnn gerile-
Nuzi ve Alalah gibi Bat Asya ehirlerin- rakl camlardr. Cam retimi Roma mpa- mesine karlk Venedik camcl ilerler
deki kazlarda ortaya karlan bu en es- ratorluu dneminde byk oranda ar- ve Venedik camlarndaki biimsel ele-
ki cam kaplarn ilk yapmclar muhte- tar. Dkm kaplarn yapm devam eder- manlar XVII. yzylda btn Avrupa'ya
melen Mitanniler'dir (Goldstein, s. 35). ken Suriye-Filistin blgesinde milttan yaylr. Yeni ve ar cam trlerinin bulu-
Cam yapm, seramik kaplarn veya fa- nce I. yzyln ortalarnda fleme tek- nuuyla Venedik nemini kaybetmeye
yans eyann srla kaplanmas deneyle- nii kefedilir. Bu teknikte piponun (f- balar. Bohemya'da potasl karma ki-
rinin tabii bir sonucu olarak ortaya k- leme borusu) ucuna bir para scak cam re katlarak elde edilen berrak ve da-
m ve byk bir hzla Dou Akdeniz l- alnr ve dndrlerek flenir; eer ka- yankl cam oymaya ve derin kesmeye
kelerine yaylmtr. Genellikle ili. Tut- lbn iine flenirse kabartma motifler ok elverilidir. ngiltere'de George Ra-
mosis'in (m.. 1504-1450) Bat Asya'da- elde edilir. fleme teknii giderek b- venscroft potas kire karmna kuru-
ki istillar srasnda cam ustalarn top- tn cam endstrisine hkim olur. noksit ilve ederek 1676'da "kurun ca-
layarak bu sanat Msr'a gtrd ka- m'n bulur. Avrupa'nn dier lkelerin-
bul edilir. Cam yapmnda en tannm Bat Roma mparatorluu'nun ykl-
de ise XVIII. yzyln sonuna kadar kesme
Msr ehirleri Malkata, Lit ve Amarna'- yla Avrupa'da cam sanat geriler; ge-
camn baarsz taklitleri yaplr. 1820'yi
dr. Milttan nce XV-X1I. yzyllarda lime douda Bizans ve Ssn dnya-
takip eden yllarda Bohemya'da "Bieder-
camclk doruk noktasna ulamtr. Bu snda devam eder. Bizans'ta dekoratif
meier stili" grlr. Bu dneme ait mi-
erken dnemin i kalp ve mozaik cam veya gnlk kullanma hitap eden kap-
neli ve yaldzl renkli camlar veya kesme-
rnekleri titiz ve stn bir iiliin r- larn yan sra ss eyas, dz cam ve mo-
li yahut arktral sarma camlar Fransz
ndr. kalp camn yaplnda bir e- zaikler retilirken Ssnler geometrik
ve ngilizler tarafndan kopya edilir.
kirdek zerine cam liflerin sarlmas sz motifli kesme cam yapmnda ustala-
konusu olup ssleme amacyla da renk- mlard. Ortaa'n Avrupa camlarnda Camclk alannda ngiltere ve Bohem-
li cam iplikler kullanlr. Mozaik cam ise ise harmann iyi temizlenememesinden ya'nn XIX. yzyl ortalarndaki nderli-
renkli ubuklardan kesilerek kalp iine ileri gelen zrler gze arpar. Alman-
ini yzyln sonuna doru Fransa ele ge-
yerletirilen paralarn frnlanma sonu- ya, Bohemya, Fransa, Belika, Hollanda
irir; bu arada Amerika Birleik Devlet-
cunda birbirine yapmasyla meydana ve Ren blgelerinde Frank camndan t-
leri de kendini gstermeye balar. Bur-
gelir. Milttan nce 1200 dolaylarnda reyen "orman cam" yaygndr. Bu tr
mese, satin, amberina ve peach blow
Son Tun devri uygarlnn genel k- camlarn tipik zellii grimsi, yeilimsi
gibi yeni cam tipleri ortaya kar. "Art
yle camclk da geriler ve milttan n- veya kahverengimsi olmalardr.
Nouveau"nun etkileri ise 1. Dnya Sava-
ce X. yzylda Dou Akdeniz'in karanlk
slm leminin erken dnemlerine ait 'na kadar srer. XX. yzyl camcl ge-
adan, kurtulmasndan sonra tekrar
canlanr. kalp camlarn yan sra renk- camlar Ssn etkileri tar; sonralar rek fonksiyonel gerekse artistik alanda
yava yava daha zgn f o r m ve beze- ok eitli kollara ayrlarak gelimeye
devam eder.

Osmanllar'da C a m S a n a t . B e y k o z i.
Osmanl camclnn parlak devri de Bo-
hemya'nn atlmyla ayn zamana rast-
lar. XIX. yzylda stanbul'da Beykoz ci-
varnda ok deiik zellikler tayan
cam eyann retildii atlyelerin kurul-
duu bilinmektedir. lk atlye 111. Selim
zamannda (1789-1807), opal camn ya-

Maydanozlu
pm tekniini Venedik'te renip stan-
trde Beykoz ist bul'a dnen Mevlev dervii Mehmed De-
bir hac sisesi de tarafndan kurulmutur. 21 Muhar-
ile yine Beykoz
isi bir sekerlik
rem 1263 (9 Ocak 1847) tarihli Takvm-i
(Trkiye Vekyi' gazetesinde de ncirky'de Bur-
i e ve C a m
sa Valisi Mustafa Nri Paa tarafndan
Fabrikalar!
koleksiyonu! Sultan Mustafa Vakf arazisinde kurulan

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

39
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CAM
bir billr fabrikasndan sz edilir. Daha
sonra Mustafa Nri Paa'nn ricas ile
fabrikann ynetimi Darphne-i mire'-
ye devredilmi ve bana Darphne N-
zn Thir Efendi getirilmitir.
Beykoz camlarnn retildii dnem-
de bata Fransa ve Bohemya olmak ze-
re Avrupa lkelerinden ok sayda Trk
zevkine hitap eden cam eya satn aln-
mtr. Osmanllar'n beenecei trden
camlarn yapm Avrupa'da "alla Turches-
ca" ve " la Turque" diye adlandrlan
cam biimlerinin gelimesine yol am-
tr. Ayrca Beykoz atlyelerinde Avrupa-
l camclarn da alt bilinir. Fakat
retilen eserler btn inceliiyle Trk
zevkini yanstr. En ok kullanlan form-
lar glbdan, ibrik, vazo, lledan, daldr-
ma, ku, ekerlik, kse ve tabaktr; Bey-
koz ii tebihler de yaplmtr. Beykoz
camlarndan bazlarnn kapak kulplar
Mevlevi dervilerinin balklarna benzer.
Beykoz ileri eitli gruplara ayrlr.
Renksiz camlarn en tannmlar "may-
danozlu" denilen trdr. Bunlar kesme-
li olup zellikle maydanoz yapraklarn
ieren yaldz bezemelidir. Ayrca eitli
iek ve bitki motifleriyle mine dekor
da grlr. Bu tip camlar arasnda kla-
sik Beykoz formlarndan baka leen-
ibrik, tabakl byk kseler ve byk
ieler de yer alr. Renkli camlar kobalt
mavisi, meneke rengi ve koyu mavi gi-
bi renklerde olup saydamdrlar. Beze-
melerinde sade yaldz veya hem yaldz
hem de mine kullanlmtr. Opal cam-
lar Beykoz ilerinin nemli bir blm-
n tekil eder. Bu tip cam XVI. yzylda
Venedik'te, XVII. yzylda Almanya'da
ve XVIII. yzylda da btn Avrupa l-
kelerinde yaygn olarak imal edilmitir.
Osmanl mparatorluu'nda ise opal cam-
esmiblb!
bir srahi
(Topkap
Saray
Mzesi)
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
40
lar XIX. yzylda, bu teknii Bat'da - cere camlardr. Avrupa sanatnn kurun
renmi Trk ustalar ve Trk atlyelerin- ereveli vitraylarnn geliiminde byk
de alan Batl ustalar tarafndan re- etkisi olan Bizans rnekleri yapm tekni-
tilmitir. Bu camlar nceleri opal rengin- i bakmndan Osmanllar'mkinden fark-
de olduklar iin opal cam adn alm- ldr. Bizans vitraynda geometrik biim-
lardr; daha sonra ayn ismi tamakla li (keli veya yuvarlak) kk cam levha-
beraber ok eitli renklerde yapldkla- lar renklendirilerek, bazan da desenler-
r da grlmektedir. XIX. yzylda Fran- le bezenerek ahap, pimi toprak, ta
sa'da retilen bir tr camlara ise "opa- veya kurun erevelere geirilmitir. Bi-
line" ad verilir. Cam opalletirmek iin zans vitray rneklerini veren en nemli
cam harmanna nceleri kirelemi ke- yaplar Ravenna'da San Vitale Kilisesi,
mik kl ve kalay oksit katlrken son- stanbul'da Pantokrator Kilisesi (Zeyrek
ralar ok eitli maddeler kullanlm- Camii) ve Khora Manastr Kilisesi'dir (Ka-
tr. Katk maddesinin lsne, ilemin riye Camii).
uzunluuna ve sonuta meydana gelen Seluklu ve Osmanl dnemlerine ait
kristallerin byklne bal olarak ya- nakl pencereler, camlarn al ebeke-
r saydamdan tam mata kadar isteni- ler iinde yer almas bakmndan dei-
len derecede opal cam elde edilir. Opal ik bir zellik gsterir. Osmanl pencere-
cam a doru tutulunca koyu turun- lerinde bir adm daha ileri gidilerek ift
cu yahut krmz renk verir. Bunlar da caml bir dzenlemeye ulalmtr. Di-
Beykoz tipi cam eya temel formlarn- lik denilen petek pencerede al bir er-
da retilmi olup onlar gibi sade yaldz- eve iinde renksiz ve geometrik kesim-
l veya hem yaldzl hem de minelidir. li camlar kullanlr. Bunlar yuvarlak, yu-
Krmz Beykoz camlar ise renksiz cam- murta biimi ve filgz denilen ekil-
larn krmzya boyanmasyla elde edil- lerdedir. Dtakilerin sade olarak yalnz
mitir. renksiz camdan yaplmalarna karlk
emiblbl. emiblbl camlara bu ieride renkli camlar kullanlmtr. Bu
adn verilme sebebi kesin olarak bilin- renkli cam paralar, revzen atmas de-
memekle beraber fabrikann bulundu- nilen aldan dekoratif ebekelerin ile-
u yerin emiblbl adn tamas ve- rine yerletirilir. Elde edilen nakl pen-
ya camn iindeki paralel izgilerin bl- cere erevesi pencere aklnn i ta-
bl gzndeki harelere benzetilmesi ola- rafna taklr. Bunlarn desenleri ok de-
bilir. Bu tr camlar da Beykoz ii gru- iik ve gz alcdr. Duvarlar kaln oldu-
buna girer. Trkiye'de emiblbl ola- u iin i yzeye intibak ettirilen nak-
rak tannan camlar ilk defa XVI. yzyl- l camlarn d tarafnda duvar kalnl
da Venedik'te ortaya kar (Newmann, kadar bir boluk kalr. Boluun glgesi
s. 116). Venedikli ustalarn bu gzel bu-
luu yava yava Avrupa'nn btn l-
kelerine yaylr; Osmanl mparatorlu-
u'nda ise XIX. yzylda nem kazanr.
emiblbllerin yaplnda yle bir yol
e m i b l b l b i r k s e ( T i i r k ve i s l m E s e r l e r i M z e s i )
takip edilir; fleme piposu nce erimi
cama daldrlp evrilerek ucuna cam top-
lanr. Potadan karlan cam darda bi-
imlendirilir ve yeterli sya indirilir. in-
de renkli cam ubuklarn dizili olduu
kalba sokulan fska (piponun ucundaki
cam ktlesi) flenip iirilir ve ubukla-
rn scak cama yapmas salanr. Daha
sonra pipo yeniden potaya daldrlarak
ubuklarn zerine cam sarlr ve dnd-
rlerek tekrar flenir. Bu tip camlar Ve-
nedik, Bohemya, Silezya, Hollanda, Bel-
ika, Fransa, spanya, Amerika Birleik
Devletleri ve in'de de grlmekle be-
raber bunlarn Trk rnlerinden farkl
olduu bilinmektedir.
Revzen-i menk. Bugnk ad vitray
olan ve daha ok cami duvarlarnn i
yzlerinde grlen bezemeli sabit pen-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CM

gnein durumuna gre cephenin mi- larn kenarlar toprak adacklardan aa

1 CM n
marisini deitireceinden oraya cep- yukar 1 cm. taar. Btn paralar yer-
henin yzeyi ile ayn hizada olmak ze- lerine yerletirilince camlarn stne de ( )
re ikinci bir al pencere geirilir. Byle- toprak doldurulur. Altta bulunan kanal- D i v a n iirinde eitli h a y a l l e r v e

ce pencere aklklar biri ieriden die- lara uyacak ekilde stteki kanallarn e d e b s a n a t l a r l a birlikte
en o k k u l l a n l a n k e l i m e l e r d e n biri.
ri dardan iki ayr al ereve ile ka- kenarlar kesilir, dzenlenir ve ilerine L J
patlr. sv al aktlarak kurumaya braklr. Al-
Nakl pencere camilerde, saraylarda kanallar takip ederek btn boluu "ki barda" mnasnda olup kadeh,
ve hatta zel evlerde sslemenin ana doldurur ve camlarn kenarlarn kavrar. rtl, peymne, piyle, sgar, sarak, ayak,
elemanlarndan biri durumuna gelmi- Daha sonra toprak kaldrlr ve bir b- dolu kelimeleri de ayn anlamda kulla-
tir. Sleymaniye Camii ve mareti'nin in- akla yzey temizlenir. Belli ykseklik- nlr. Yapld maddeyi ve rengini ifade
aatna ait defterlerdeki kaytlarda, 1557 teki pencerelere konacak renkli camlar- eden kelimelerle cm- zerrin, cm- zer-
ylnda alan sanat erbab arasnda da amurdan adacklarn cidarlarn ay- nigr, cm- la'ln, cm- ykt, cm-
camc ustalarnn da (camgern) adlar dnln odaya giri asna gre ieri billr, cm- mn, cm- musaff, cm-
verilmitir. Osmanl binalarndaki vitray- doru eik olarak kesmek gerekir. ren, cm- te-reng, cm- gl-gn
lar dz ve kemerli pencerelerin her iki- (gi-fm. gl-reng) gibi terkipler iinde
Daha ince ve ssl vitraylarn yapl-
sinde de grlr ve u ekilde yaplr: yer alr. eklinden dolay at kula, deve
mas iin baka bir yola bavurulur. Bu
nce sslenecek pencerenin aklndan taban, dostkn, hilli, rtl-i girn gibi
metotta motif sertlemi bir al taba-
biraz daha byk dz bir tahta levha adlarla tannan eitleri de vardr.
kasn zel baklarla kazyarak elde edi-
hazrlanr. Yatay olarak yere konulan tah- lir. Oyma ilemi bitince camlar modele Cm divan edebiyatnda daha ok iin-
taya renkli camlarn uygulanaca pen- uygun olarak yerletirilip aralarndaki deki iki ile birlikte sz konusu edilir.
cere aklnn ekli izilir. izgilerin s- boluklara hafife camlarn stne ta- Renk ve ekil ynnden az, dudak, l-
tne kenarlklar aklarak bir ereve acak ekilde sv al aktlr. Bu ksm le, gl, gne, hill ve n gz ile
meydana getirilir ve iine de kompozis- al ubuklarn dier yzn oluturur. benzerlik kurularak ele alnr. Az ve
yonun deseni karlr. Daha sonra mo- Hazrlanan pano daha sonra yerine otur- dudak gzel sz, bse veya gl dola-
delde belirtilen biim ve renklere gre tulur. ysyla a ak arab sunan bir kadeh-
camlar kesilir; bu camlar kenarlar al- tir. Her ikisinin rengi krmz olduun-
BBLYOGRAFYA:
yla tutturulabilsin diye daha byke dan leb (dudak) ile cm arasnda devam-
Takvm-i Vekayi', 21 Muharrem 1263; Y.
olur. Cam yerletirilecek yerler al per- l bir mnasebet gzetilmitir. Gne ve
Amic, L 'Opaline franaise au XIXe siecle, Paris
vazlarn kalnlnn yarsna kadar lle- 1952; Celal Esat Arseven, Trk Sanat, stan- hill de renk, ekil ve parlaklk yannda
ci hamuruyla doldurulur; al pervazla- bul 1970, s. 197-201; mer Ltfi Barkan, S- hi durmadan dnmeleri sebebiyle mec-
ra tekabl eden yerler ise serbest ve u- leymaniye Camii ve mareti naat (1550- liste elden ele dolaan kadehe benzeti-
kurda kalr. lem farkl bir ekilde de 1557), Ankara 1972, tr.yer.; Fuat B a y r a m o -
lirler. "Hill" denilen kadeh eidi hill-
lu, Trk Cam Sanat ve Beykoz leri, stanbul
yaplabilir: Levhann st belirli kalnlk- le benzerliinden dolay bu ad almtr.
1974; H. Nevvmann, An lllustrated Dictionary
ta bir tabaka ile kaplanr ve desen kal- Kanl gz yalar araba tebih edilerek
of Glass, London 1977; S. M. Goldstein. Pre-
b bunun stne alnr. Sonra al doldu- Roman and Early Roman Glass in the Corning kullanldnda ortaya kan cm- em
rulacak ksmlar bir bak yardm ile oyu- Museum of Glass, New York 1980; A. v. Sal- terkibiyle n gzleri de kadeh ola-
lur. Bylece birbiriyle balantl kanalla- dern, Ancient and Byzantine Glass from Sar- rak hayal edilir. Bu mnasebet ayrca
rn ayrd topraktan bir adacklar seri- dis, London 1980; D. B. Harden, Catalogue of kadehlerin ilenip sslenmesiyle de ilgi-
si elde edilir. Bu adacklar cam parala- Greek and Roman Glass in the British Museum,
lidir. Zira n gzlerine, tpk kadehin
London 1981; N e d r e t Bayraktar, stanbul Cam
rnn dz bir yzey meydana getirme- zerine ss olarak izilmi ekiller gibi
ve Porselenleri, stanbul 1982; D. P. Barag, Ca-
si iin ayn kalnlkta olmak zorundadr- sevgilinin sreti veya hayali dm ve-
talogue of Western Asiatic Glass in The British
lar. Bundan sonra uygun ekilde kesil- Museum, London 1985; zlifat Canav, Cam ya ilenmitir. Ayrca mest ve ha-
mi her cam paras yerine konur. Cam- Eserler Koleksiyonu, stanbul 1985; nder K- rap ettii iin gzellik de arap kadehi-
kerman. C a m Sanal ve Geleneksel Trk ne benzetilir.
Camclndan rnekler, Ankara 1985; a.mlf.,
Ayak ekmek, ayaa dmek (veya d-
"Boazii Camclnn nl Eserleri: emi-
blbller", Trkiyemiz, XX11/66, stanbul 1992, rmek), ban ayaa salmak gibi deyim-
s. 4 - 1 2 ; A. H. S. Megavv, " N o t e s o n Recent lerde "kadeh" anlamna gelen ayak ke-
W o r k of t h e B y z a n t i n e Institute in istanbul", limesi tevriyeli olarak kullanlr. Farsa'-
Dumberton Oaks Papers, sy. 17, London 1963, da ay "byk ayakl kadeh" demek
s. 3 3 3 - 3 7 1 ; Semavi Eyice, " L a Verrerie en
olup Trke ayak kelimesinden bu dile
Turquie de l ' e p o q u e byzantine a l'epoque
girmitir. Buna bal olarak ayak seyri
T u r q u e " , Annales du 4 eme Congres des Jo-
urnees Internationales de Verre, Liege 1969,
sz de hem gezinti hem de iki imek
s. 162-182; a.mlf., "Uluslararas B a l k a n l a r d a demektir. Tevriyeli kullanlarnda ok
Ortaa Camcl Sanat K o n f e r a n s " , TTK defa ayak ile ba arasnda tezat sanat
Belleten, XXXIX/153 (19751, s. 197-199; K. Ot- da yaplr: "Ayaa d dilersen baa k-
Sleymaniye
to-Dorn-Mehmed nder, " K u b a d - b d Ka- mak / Bununla baa kt cm- sahb"
Camii'nin
z l a r 1965 Y l n R a p o r u " , Trk Arkeoloji
mihrap (Hayal Bey).
duvarndan Dergisi, XIV/l-2, Ankara 1965, s. 237-247;
bir revzen-i SA, 1, 309-323. r Cm gerek anlamda iindeki ikiden
menk S Z L F A T ZGM teye, mecazi olarak, kendisiyle sunul-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 41
CM
duu tasavvur olunan kader, baht, ecel
gibi baka eyleri de anlatmaktadr. ey-
yad Hamza'nn u beyti buna bir rnek
tekil eder: "Ecel tutmu elinde bir ulu
cm / Ki ol cmn ii dolu serencm".
Tasavvuff mnada kullanldnda kade-
he konulan arap ilh! ak, kadeh de
n gnln veya mrid-i kmilin
tlibe telkin eyledii "ismullah' ifade
eder.
Eski iirde cma bal olarak ok ge-
en szlerden biri de "cm- Cem'dir (bk.
CM- CEM). Cem'in bu sihirli kadehinin
dnyada olan biteni aksettirmesi ve-
ya gstermesi sebebiyle cm kelimesi
"cm- cihn-nm", "cm- cihn-bn",
"cm- gt-nm", "cm- lem-nm"
gibi terkiplerde "ayna" mnasnda kul-
lanlmtr. "Cm- skender" de bunlar-
dan biri olarak byk skender'e atfe-
dilen mehur ayna anlamndadr. Fakat
divan edebiyatnda daha ok "yne-i s-
kender" ve benzeri terkipler halinde ge-
e r (bk. YNE- SKENDER).
Divan iirinde cm ndir de olsa "cam"
anlamnda da kullanlr. Bu maksatla zik-
redildiinde pencerelerinde cam bulu-
nan evin aydnlk olaca belirtilir ve -
n kula sevgilinin kaps halkasna,
gzleri de pencerelerin camlarna ben-
zetilir.
BIBLIYOGRAFYA:
Burhn- Kt' Tercmesi, s. 198; Levend,
Diuan Edebiyat, s. 156-157, 336-342; A. Ni-
had Tarlan, eyh Divann Tedkik, stanbul
1964, s. 142, 165; Mehmed avuolu, liecti
Bey Diuan'nn Tahlili, stanbul 1971, s. 47,
128, 170, 171, 210, 231; Harun Tolasa, Ah-
med Paa'nn iir Dnyas, Ankara 1973, s.
136, 253-254, 258, 359, 412, 440, 446, 509,
512; Ceml Kurnaz, Hayli Bey Dvn (Tah-
lil), Ankara 1987, s. 157-158, 271, 361, 427,
450, 459; a.mlf., "Necati Be, A h m e d Paa,
H a y l B e v e N e v ' Divanlarmdaki Tebih
v e M e c a z Unsurlar", TKA, XXV/1 (1988), s.
137, 143, 147, 149, 151, 155, 159, 162, 163;
Abdurrahman Gzel, "Sual v e C e v a p Y o l u y l a
Tasavvufun Tarifi", a.e XXIII/1-2 (1985), s.
B CEML KURNAZ
F CM- CEM
( r ^ )
Efsanev ran hkmdarlarndan
C e m d ile Keyhusrev'e, ayrca
H z . S l e y m a n ' a ve B y k skender'e
atfedilen sihirli k a d e h .
L J
ine bakld zaman dnyada olup
biten her eyin grldne inanlan
cm- Cem, ran ve Trk edebiyatlarn-
da cm- cihn-r (dnyay ssleyen ka-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
42
deh), cm- cihn-nm (dnyay gste- ta olanlar gsterebilme nitelii bulun-
ren kadeh), cm- cihn-bn (dnyay g- masnn bir sonucu olarak ortaya km
ren kadeh), cm- gt-nm (dnyay gs- olmaldr. Edeb bir metinde cm- Cem
teren kadeh) adlaryla da anlr. yzk ve rzgr szleriyle birlikte gei-
Daha ok efsanev ran hkmdar yorsa Hz. Sleyman'la, sed ve b- ha-
Cemd'e atfedilen cm- Cem'in kimin yat tabirleriyle birlikte ise skender'le,
tarafndan icat edildii kesin olarak bel- bunlarn dnda kullanlyorsa Cemd
li deildir. Cemd'den ran mill destan veya Keyhusrev'le ilgilidir. Cm- Cem
ehname'de genie sz edildii halde tasavvuf metinlerinde "her trl kt-
onun byle bir kadehi bulunduuna dair lkten arnm tertemiz gnl ve ruh"
herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadr. anlamnda kullanlmtr. Sffler cm-
te yandan ayn eserde Keyhusrev'den Cem'i bazan Hz. Sleyman'la, bazan At-
bahsedilirken onun bu nitelikleri tayan tr'da olduu gibi Hzr ve b- Hzr'la
bir kadehi olduu ve bu kadehin kulla- ilgili gsterirler.
nld olay hakknda bilgi verilmektedir. BIBLIYOGRAFYA:
ehname'ye gre ran'n nl pehlivan- Mstevf, Trh-i Czde (Browne), s. 94;
larndan Gv'in olu Bjen, Efrsiyb ta- Muhammed Hseyn-i Tebrz, Burhn- Kat'
rafndan yakalanp bir kuyuya atlm, (nr. Muhammed Mun), Tahran 1342 h., II,
olunun hasretiyle yanp tutuan baba- 756; Burhn- Kt' Tercmesi, s. 246; Muham-
s onu aramaktan midini kestii sra- med Mun, Mezdeyesn ve Edeb-i Prs, Tah-
ran 1338 h., s. 445-446; Gyseddin, Gy-
da Keyhusrev kadehine bakarak Bjen'in
'l-lut, Nawal Kishor, ts., s. 160; Minihr-i
bir kuyu iinde bulunduunu Gv'e ha-
Murtazav, " C a m - C e m " , Neriyye-i Dnike-
ber vermi, Rstem de gidip onu kur-
de-i Tebriz, sy. 1, Tebriz 1333, s. 9-38, 42-57;
tarmtr. DMF, I, 722; Dihhud, Luatnme, X, 66-69.
arabn Cemd dneminde icat edil-
mesi ve VI. yzyldan itibaren Cemd'in 8 TAHSN YAZICI
Sleyman peygamberle kartrlmas
bu kadehin Cemd'e mal edilmesine se-
bep olmu, devlere ve cinlere hkim ol-
P CM- CEM n
mak, havada seyahat etmek gibi olaan
st olaylar her ikisinin de ortak zel- ranl air E v h a d d d n - i Merg'nin
likleri olarak grlmtr. ran destan-
(. 738/1337-38)
larnda bata Cemd olmak zere Key-
L ahlk ve tasavvuf mesnevisi. J
husrev'in de baehri saylan ve harabe-
leri gnmze kadar gelen Taht- Cem- 733 Ramazannn Kadir gecesinde (10
d (Persepolis), ayn zamanda Hz. Sley- Haziran 1333) tamamland kaydedilen
man'n da baehri saylmtr. Cemd yaklak S000 beyitlik bir mesnevidir.
ve Keyhusrev rivayetini badatrmak Yazld zaman byk ilgi gren eser
iin kadehin Cemd tarafndan bulun- bir ay iinde 400 nsha istinsah edile-
duu, Keyhusrev'in de iine birtakm e- rek ok pahalya satlmtr. air eseri-
killer yaparak onu sihirli bir hale getir- ni, mehur Cmi cu't- tevrh mellifi
dii ileri srlmtr. tarihi ve vezir Redddin Fazlullah'n
olu Gyseddin Muhammed'e ithaf et-
Cm- Cem'de muhtemelen yedi ya-
mitir. Ba tarafnda lhanl hkmdar-
tay izgi bulunduu, kadehin dudan
larndan Eb Sad Bahadr Han (1316-
dedii ksmna yakn olan ilk izgiye
1335) hakknda bir methiye vardr.
hatt- cevr (eziyet izgisi) dendii, bu iz-
giye kadar iilen arabn insan yere yk- Sennin Hadkat'l-haMka's tarzn-
t sylenir (Burhn- Kt', II, 756; Bur- da ve ayn vezinle yazlan Cm- Cem'-
n hn- Kt' Tercmesi, s. 246; Gyseddin, de o tarihe kadar hibir ran airinin te-
s. 160). Daha sonra srasyla hatt- Ba- mas etmedii ahlk disiplin, beer m-
dd, hatt- Basra, hatt- ezrak, hatt- nasebetler, ocuklarn tahsil ve terbiye-
ek (veya hatt- Vereger), hatt- Kseger, si, hkimlerin vazifeleri ve tasavvuf esas-
hatt- Furudne gelir. Birok szlkte sa- laryla ilgili hususlar son derecede ba-
dece isimleri geen bu terkiplerin nere- arl bir ekilde ele alnmtr.
den kaynakland ve ne anlama geldii
Cm- Cem'in yazma nshalarna ol-
bilinmemektedir.
duka sk tesadf edilmektedir. Eser
Kaynaklarda cm- Cem'in yne-i s- Vahd-i Destgird (Tahran 1307 h.) ve Sa-
kender'le ayn olduuna dair bilgilere de d-i Nefs tarafndan (Tahran 1340 h.)
rastlanr. Bu gr, her ikisinde de uzak- neredilmitir.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

BBLYOGRAFYA :
Rypka, HU, s. 2 5 4 ; FME, I, 2 5 2 - 2 5 6 ; G. M e -
redith-Ovvens, " A w h a d " , El2 (ng.), I, 764; DMF,
S ORHAN
CM- CEM-YN
( ^ V f M
Bayat H a s a n b. M a h m d ' u n
k a l e m e ald O s m a n l silsilenmesi.
L _l
Mellif hakknda ok az bilgi vardr.
Eserinden anlaldna gre Ouzlar'n
Bayat boyundan olup uzun sre Tebriz'-
deki Dede mer Ren Dergh'nda bu-
lunmu, 886 (1481) ylnda am hacla-
ryla birlikte Hicaz'a gitmi, orada yaz-
d bir Farsa gazel mnasebetiyle eh-
zade Cem'le tanmtr. Adn bu eh-
zadeden alan Cm- Cem-yr, melli-
fin yannda bulunduunu syledii bir
"Ouznme"den Cem Sultan'n emriyle
zetlenmi ve ona ithaf edilmitir. Eser-
de Osmanoulian'nn atalar ve Kay bo-
yunun ileri gelenlerinden sz edilmi,
Osmanl padiahlarnn eceresi efsane-
v bir ekilde Hz. dem'e kadar gtrl-
mtr. Mellif, Cem Sultan'n Msr'a
dnmek zere olmasndan dolay eseri-
ni bir hafta gibi ok ksa bir srede ta-
mamladn belirtmektedir. Daha sonra
Msr'a giden Bayat Hasan, orada iken
Cem'in Roma'da bana gelenleri ren-
mi ve Cm- Cem-yn'\ tekrar ele
alarak baz ilvelerde bulunmutur. G-
nmze eserin her iki ekli de intikal et-
mitir.
Behcet't-tevrih mellifi kruilah
da Osmanl silsilesini bir "Ouznme"den
almt. lk Osmanl tarihlerinin verdii
silsilenamelerde Osmanllar'n Mver-
nnehir'den geldikleri belirtilir, ancak
bu bilginin kaynaklar gsterilmez. Da-
ha sonraki silsilenmeler ise genellikle
A? j u K i v - j
. cS"n ^Ik^r.slkt
vi'J^iljIil^JUji^fJjVu^
Cm-
Cem-yr' in
ilk sayfas
(iMillet K t p . .
T a r i h . nr. 2 0 3 )
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
kpaazde'nin Tevrh-i l-i Os-
man', Ner'nin Cihannm's ve d-
rs-i Bitlis'nin Het Bihit'indeki liste-
lere dayanr.
BILGIN Cm- Cem-yn' ad geen tarih-
iler gibi II. Bayezid zamannda yazm
olan Bayat Hasan eserini onlardan n-
n
ce bitirmitir. Bu sebeple eser bilinen
en eski silsilenamedir. Ayrca kayna-
nn "Ouznme" olduunu belirtmesi,
mahiyeti henz bilinmeyen Trk tarihi-
nin bu en eski kaynandan krullah'n
Behcet't-tevrih'i dnda nakillerde
bulunan bir baka eserin mevcut olma-
y, Cm- Cem-yn'm deerini daha
da arttrmaktadr. Mellif kendi zama-
nna kadar gelen Osmanl padiahlar-
nn her birinin ismini, bu isimlerin m-
nalarn, her padiahn ahsiyetini ak-
lad gibi peygamberlerden, halifeler-
den, nl hkmdarlardan da sz eder.
Bayt Hasan'n zellikle ensb ve ta-
rih ilminde geni bilgi sahibi olduu an-
lalmaktadr.
Cm- Cem-yn'\n ilk neri Ali Em-
r tarafndan "Nevdir-i Eslf Klliyat"-
nn beinci kitab olarak yaplm (1331),
daha sonra Fahrettin Krzolu eseri sa-
deletirerek Nihal Atsz'n "Osmanl Tarih-
leri" serisi arasnda yaymlamtr (1949).
Ali Emr neri, nirin Yanya vilyetinin
Delvine kazasnda 1896'da bulduu, 1005
(1596) ylnda mellif nshasndan istin-
sah edilen bir yazmaya dayanmaktadr.
Krzolu'nun nerinde ise yine Aii Emr
tarafndan daha sonra bulunan, Millet
Ktphanesi'nde kaytl (Tarih, nr. 203),
1008 (1599) ylnda istinsah edilmi ba-
ka bir nsha esas alnmtr.
BBLYOGRAFYA:
Hasan b. Mahmd- Bayt, Cm-
(nr. Ali Emr), stanbul 1331; a.e. (nr. Krzo-
lu Fahrettin), Osmanl Tarihleri
s. 3 7 1 - 4 0 3 ; Osmanl Mellifleri,
Dokuz Boy Trkleri ue Osmanl
rihi, stanbul 1939, s. 27; Babinger (ok), s.
3 4 ; Paul Wittek, " D e r S t a m m b a u m d e r
m a n e n " , si, XIV (1925), s. 9 4 - 1 0 0 ; T A V , 441.
S ABDLKADR
F CMASBNME
| iuljv >Ul>. )
Divan edebiyatnda
k l a s i k m e s n e v i k o n u l a r n d a n biri,
X V . yzyl airi M s A b d i ' n i n
b u k o n u d a k i m a n z u m eseri.
L_
lk rneklerine Farsa'da rastlanan Cd-
msbnme'lerin asl, Keynler'den ah
Gtasb'n kinat ve yaratlla ilgili so-
rularna, ran mitolojisinde ileri grl
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CMASBNME
ve hakm diye nitelendirilen Vezir C-
masb'n verdii cevaplardan oluan, Peh-
levce yazlm yaklak 500 beyitlik bir
risledir (Gr.IPh., II, 110; Rzzde-i a-
fak, s. 53). Bu soru ve cevaplarda eitli
din ve ahlk konular ele alnm, Key-
mert'ten Lohrasb'a kadar olan dnemin
tarihi ve ran hkmdarlarnn efsane-
leri anlatlmtr. Rislenin son ksmla-
rnda ran lkesinin geleceinden ve Zer-
dt dinindeki vaadlerden sz edilmi-
tir (DMF, l-II, 725). Eser Yeni Farsa'ya
da evrilmitir (Ferheng-i Frs, V, 419).
Farsa kaleme alnan bir baka C-
msbnme ise Nasrddn-i Ts'nin (.
672/1274) gizli ilimlerden bahseden "yl-
dznme" trnde otuz beyitlik mes-
nevisidir (bk. Sleymaniye Ktp., Ayasofya,
nr. 4795, vr. l b ).
Trke'de manzum ve mensur birka
Cmasbnme tercmesi mevcuttur. Bi-
lindii kadaryla bunlarn ilki, Ahmed-i
D'nin (. 824/ 1421'den sonra), Nasrd-
dn-i Ts'nin ayn adl eserinden biraz
genileterek yapt eviridir. Yetmi
beyit olan mesnevi Farsa'snda olduu
gibi "feln / feln / feln / fel" ka-
lbyla kaleme alnmtr. smail Hikmet
Ertaylan iki nshadan faydalanarak ese-
ri eski harflerle yaymlamtr (Ahmed-i
Df Hayat ve Eserleri, s. 75-78, 144-154).
Trke'deki en nemli Cmasbnme
evirisi, XV. yzyl airlerinden Ms Ab-
di'ye aittir. Kaynaklarda hayat hakkn-
da yeterli bilgi bulunmayan Abdi, II. Mu-
rad devri airlerinden olup eserinde ad-
n Ms, mahlasn Abdi olarak vermek-
tedir (vr. 4 b -5 a ). Cmasbnme'yi 11. Mu-
rad'n istei zerine kaleme aldn sy-
leyen Abdi (vr. 5a, 118a), onu ayn ad ta-
Cem-yr yan bir kitaptan nazmen tercme et-
tiini bildirmekte (vr. 16a), fakat eserin
I, istanbul 1949, asl ve dili hakknda bilgi vermemekte-
III, 2 9 ; Atsz,
dir. Muhtemelen Farsa mensur bir C-
Sultanlar Ta-
msbnme'den tercme edildii belir-
Os- tilen (Kocatrk, s. 219) Abdi'nin eseriyle
Farsa Cmsbnme'ler konular bak-
mndan birbirinden olduka farkldr. Bu
ZCAN husus, Abdi'nin eserini baka bir kay-
naktan faydalanarak kaleme alm ola-
bileceini dndrmektedir. Nitekim
n
Gibb, bunun Bin Bir Gece Masallar'n-
daki "Ylanlar Kraliesi" hikyesinin man-
zum tercmesi olduunu (HOP, I, 432),
M. Mlikoff ise Taber tarihinden alnd-
n ileri srmektedir (JA, s. 453). Ancak
_l
Abdi, Tevrat kaynakl olan ve sonradan
slm ekle sokulan Cmasbnme'nin
konusunu daha geni bir biimde naz-
ma ekerken eserine pek ok telif un-
suru da katmtr.
43
CMASBNME
Abdi Cmasbnme'yi
Aydnck kasabasnda bir ylda kaleme
alm ve 833'te (1429-30) tamamlam-
tr. 5122 beyitten meydana gelen mes-
nevi "filtn / filtn / filn" kalby-
la yazlmtr. Eserde ayrca aruzun de-
iik kalplaryla yazlm seksen sekiz
beyit tutarnda on drt gazel vardr. C-
masbnme'e bundan baka mesnevi
tarznda bir tevhid, bir na't, biri Sultan
II. Murad, dieri Sadrazam Hoca Meh-
med Paa iin sylenmi iki methiye ile
gazel eklinde bir de mersiye yer alr.
Dnyl peygamberin olu Cmasb'n
bandan geenleri ve ahmaran'n (h-
Mrn) yannda geirdii gnleri anlatan
Cmasbnme, i ie girmi birka hik-
yeden meydana gelmektedir. Bunlar Bul-
kya, ah Sahre, Kaf da. Cihan ah,
Mrg ah, ah Peri, Gevhernign Kale-
si, ems Bn, Kigal Hind ve Giriftr-
ehriah hikyeleridir. Masal unsurlar-
nn hkim olduu eserdeki ana hikye-
nin konusu yledir: Dnyl peygamber
kinatn btn srlarn bilen, her derde
are bulan hikmet sahibi bir kimsedir.
leceine yakn hikmet dolu kitabn, do-
acak ocuuna bydkten sonra ver-
mesi iin hanmna teslim eder. Dnyl'n
lmnden sonra doan oluna Cmasb
ad verilir. Cmasb yedi yana girince
annesi onu mektebe gnderir; fakat C-
masb bir harf bile renemez ve herhan-
gi bir sanatta da baar salayamaz. Bu-
nun zerine dadan odun getirip sat-
maya balar. Bir gn arkadalaryla k-
tklar dada yamur dolaysyla bir ma-
araya snrlar ve burada bal dolu bir
kuyu bulurlar. Kuyuya inen Cmasb'a ar-
kadalar ihanet ederek bal alrlar ve
onu kuyu dibinde brakp giderler. Ku-
yuda at bir delikten yerin altna gi-
ren Cmasb bir sarayla karlar. Bura-
t ' " ' . " t !' r. . ,.'
4i
^.^l^lfiL-Jut^IjJ^l/taUlfttiJii^
44
Bandrma'nm
Cmasbnme'n in
manzum
nshalarndan
birinin
ilk ve son
sayfalar
(Millet K t p . ,
Ali Emr,
Manzum,
nr. 1 2 0 2 )
s ylanlar lkesidir. Ancak ylanlarn a-
h ahmaran kendisine iyi muamele eder
ve ikramda bulunur. Cmasb bandan
geenleri anlatr, ahmaran da ona Bul-
kya hikyesini nakleder. Daha sonra C-
masb ahmaran'dan kendisini yurduna
gndermesini rica eder. ahmaran, gr-
dklerinden hi kimseye bahsetmemesi
artyla onu bal kuyusundan dar -
karr. Bu srada lkenin hkmdar olan
Keyhusrev ok hastadr. Hastalna ah-
maran'n etinden baka hibir eyin a-
re olamayacan renen hkmdar C-
masb'dan ahmaran'n yerini syleme-
sini ister. O da ldrlecei korkusu ile
srrn aklar. ahmaran tlsmla yaka-
lanp ldrlr ve etinden yaplan illa
hkmdar kurtulur. Bu arada Cmasb
ahmaran'dan rendii ve babasnn
kendisine brakt kitaptan edindii bil-
gilerle btn dnyann srlarna vkf
byk bir hakm olur.
Cmasbnme'nin
ktphanelerinde pek ok yazma ns-
has bulunmaktadr (Ankara Cebeci Halk
Ktp., nr. 239 [ba ve s o n u eksik, 2863 be-
yitlik bir nshal; TTK Ktp., nr. 429; Ata-
trk niversitesi Ktp., Seyfettin zee, nr.
1 r
s^jicnj uJffi^-at^^yi
i r-r^-r iiHf'
'.'
'H'v. -j's'r iA<-Ai/
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
t**
427; Koyun olu Mzesi Ktp., nr. 11.398
stanbul Arkeoloji Mzesi Ktp., nr. 237
Millet Ktp., Ali Emr, Manzum, nr. 1202
stanbul Belediyesi Atatrk Kitapl, Os-
man Ergin, nr. 587; Biblioteca Apostolica,
Barb. Orientale, nr. 103 IMevln Mah-
m d tarafndan XV. yzylda istinsah edil-
dii anlalan bu nsha mevcut yazmala-
rn en eskisidirl; Bibliotheque Nationale,
nr. 1363; British M u s e u m , Add., 24.962;
Oxford Bodleian Ktp., nr. 2086; Biblioteca
Vaticana, Turco, nr. 52.156; Leiden Ktp.,
nr. 1558 vb.).
Sade ve akc bir slpla kaleme alnan,
Arapa, Farsa kelimelere az yer verilen
Cmasbnme'de halk syleyiine ve de-
yimlere olduka sk rastlanr. Kelime ha-
zinesi ve dil bilgisi bakmndan Eski Ana-
dolu Trkesi'nin zelliklerini tayan
eser zerinde erif Ali Bozkaplan bir
doktora almas yapmtr (bk. bibi ).
yurt ii ve yurt d Trke'de D ve Abdi'nin Cmasbn-
me'lerinden baka bir ksm Abdi'nin
eserinden faydalanlarak yazlm, yer
yer ondan alnm baz manzumeler ih-
tiva eden mensur Cmasbnme'ler de
vardr ( Ktp., TY, nr. 9542 11159/1746
tarihli|; stanbul Belediyesi Atatrk Kitap-
l, O s m a n Ergin, nr. 161). Bunlardan
1196'da (1780) Yazc ksz'n kopya
ettii ve yalnz Cihan ah'n maceralar-
n ihtiva eden nshada hikye Abdi'nin-
kinden daha geni biimde anlatlmak-
tadr {Kocatrk, s. 219). 1911 ylnda Ah-
med adl bir halk airi tarafndan der-
lenen Mntzet'l- emsl / ahmaran
Hikyesi ise Abdi'nin mesnevisinden k-
saltlmtr (a.g.e., s. 219). Ayrca halk
arasnda dolaan ve "ahmaran" adyla
Cmasbnme' nin
bilinen hikyeler de (S. Abdullah Himmet-
mensur
nshalarndan zde, ahmaran Hikyesi, stanbul 1333;
birinin iki Sleyman Tevfik, ahmaran [Hikyesi], s-
safyas tanbul 1341) Cmasbnme'den zetlen-
( Ktp..
T Y . nr. 9 5 4 2 )
mitir.
 CMEKYYE

BBLYOGRAFYA: Cmedar kelimesi Memlk devlet te- nen bu vazifeler aylk olarak veriliyorsa
Abd, Cmasbnme, stanbul Belediyesi Ata- kiltnda cemdr (cemdriyye) eklinde cmekiyye veya rzk, alt aylk veya yl-
trk Kitapl, O s m a n Ergin, nr. 5 8 7 ; Ferheng-i kullanlmtr. Sultann muhafz birliine lk olarak veriliyorsa at adn alr. B-
Frst, V, 4 1 9 ; Nasrddn-i Ts, Cmsbn-
mensup kleler arasndan seilen cem- tn vazifelerde olduu gibi cmekiyye
me, Sleymaniye Ktp., A y a s o f y a , nr. 4 7 9 5 ; Ah-
m e d - i D, Cmasbnme, Ed.Fak., Trk Di-
drlar hkmdarn elbiselerine nezaret adyla denenler de verilen ahsn du-
li v e Edebiyat Seminer Kitapl, nr. 4028, s. eder ve alaylarda sultann arkasnda bir rumuna, ayrca verili sebebine gre hu-
291-299; Gibb, HOP, I, 431-440; Cr.Ph., II, boha tarlard. Ayrca hkmdarn ba- kuk adan ayr ayr nitelendirilmekte-
110; Ergun, Trk airleri, I, 183-186; Kpr- ka hizmetlerini de grr ve hkmdar dir. Cmekiyye bir hizmet karl veri-
l. Trk Edebiyat Tarihi, s. 3 5 7 ; a.mlf., " A n a -
uyuyuncaya kadar yanndan ayrlmaz- liyorsa hukuk bakmdan bir cret mahi-
dolu'da Trk Dili v e Edebiyatnn T e k m -
l n e U m u m i Bir Bak", YT, 1/5 (1933), s. 3 7 9 ;
lard. Uyuduktan sonra da kapsnda s- yetindedir. Hizmet karl deilse ya
smail H i k m e t Ertaylan, Ahmed-i D Hayat ra ile nbet tutarlard (Kalkaend, IV, fakirlere verilen sadakadr, yahut sz ko-
ve Eserleri, stanbul 1952, s. 73-79, 1 4 4 - 1 5 4 ; 49). Cemdrlarn emr veya reisine "re's nusu tahsisat vakfedenin art gerei
Banarl, RTET, I, 4 7 8 - 4 7 9 ; Kocatrk, Trk Ede- nevbeti'l-cemdriyye" denilirdi. bir hizmet karl olmadan zengine ve-
biyat Tarihi, s. 2 1 6 - 2 2 0 ; Levend. Trk Edebi-
rilir ki buna da sla ad verilir. Osmanl
yat Tarihi, s. 126; zee, Katalog, IV, 1 6 2 3 ; BBLYOGRAFYA:
Rzzde-i afak, Trh-i Edebiyyt- ran, Tah-
uygulamasnda daha ok bir hizmet kar-
Nizmlmlk, Siysetnme (Kymen), s. 133-
ran 1352 h., s. 5 3 ; m i l elebiolu, Sultan II. 134, 2 7 0 ; Eflk, Ariflerin Menkbeleri, II, 3 2 1 ;
l olmadan verilen aylk maa ve tah-
Murad Devri Mesnevileri (doentlik tezi, 1976), Sbk, Mu'dun-ni'am ve mbd'n-nikam, sisatlara cmekiyye denilmitir. Ancak
Erzurum Atatrk niversitesi slm limler Fa- Beyrut 1 4 0 7 / 1 9 8 6 , s. 3 4 - 3 5 ; Kalkaend, ub- fkh kitaplarnda byle bir ayrm yapl-
kltesi, s. 2 7 2 - 2 9 1 ; erif Ali Bozkaplan, Ca- hu'l-a'a, IV, 44, 49, 6 0 - 6 1 ; Hasan Enver, I- mamaktadr.
masb-name: Dil zellikleri-Ksm Transkripsi- tlht- Dvn-yi Devre-yi Gaznev ve Selc-
yon-Sz Dizini ( d o k t o r a tezi, 1989), nn ni- ki, Tahran 1355 h./1936, s. 2 6 ; Uzunarl, slm hukukundaki bte esaslarna
versitesi Sosyal Bilimler Enstits; a.mlf., " A b - Medhal, s. 35, 2 2 8 - 2 2 9 ; Reat Gen, Karahan- gre devlet bakan, kayna cizye, ha-
d v e C m a s b - n m e s i " , Prof. Dr. Osman Ne- l Devlet Tekilt, stanbul 1981, s. 2 2 8 - 2 2 9 ;
dim Tuna Armaan, Malatya 1989, s. 11-20;
ra ve benzeri eyler olan gelirler fas-
M. A l t a y Kymen, Alparslan ve Zaman, Anka-
M. Mlikoff, "Sur L e J a m a s p n a m e " , JA, CCXLI1 ra 1983, 11, 32, 3 4 ; smail Yiit, slm Tarihi,
lndan (beytlml-i harc) uygun grd-
(1954), s. 242-243, 4 5 3 ; TA, 1, 3 1 ; XXXII, 109; stanbul 1991, VII, 192, 2 1 0 ; " C e m d r " , A, III, kimselerle ihtiya sahibi kiilere (as-
TDEA, I, 9, 10; DMF, I-II, 725; Gnay Kut, " A h - 88; TA, IX, 2 5 2 ; D. Ayalon, " D j a m d r " , El2 kerler, limler, fakirler) aylk, alt aylk ve-
m e d - i D " , DA, II, 57. (ng.), II, 421. m ya yllk olarak belli bir tahsisatta bulu-
LAL MUSTAFA ERKAN M AYDIN TANER
nabilir. Bu tr tahsisatn aylk olanlar-
na da vakflardan yaplan demelerde
CMEDAR CMEGH olduu gibi cmekiyye veya rzk, dier-
(jb.uk. ) ( ) lerine ise at denilmitir. Osmanl uygu-
lamasnda Hz. Peygamber'in neslinden
B a z s l m devletlerinde D o u h a m a m mimarisinde
h k m d a r n elbiselerine nezaret eden h a m a m a g i r e r k e n elbiselerin k a r l p
gelen seyyid ve eriflere, son zamanlar-
^ s a r a y grevlisi. ^ brakld, c m e k n d a denilen da ise Osmanl sllesinden gelenlere
s o y u n m a yeri bu eit tahsisatlar ayrlmtr.
(bk. HAMAM). ^
Farsa cme (elbise) ve dr (tutan, sa- Cmekiyye slm hukukundaki mcer-
hip olan) kelimelerinden oluan bu t- red haklar grubuna girer. Bu tr hakla-
bire Karahanllar, Gazneliler, Seluklu- rn bakalarna bedelli veya bedelsiz ola-
F CMEKYYE n
lar gibi slm devletlerinin saray teki- rak devredilip edilemeyecei hukuku-
( 3_5COWI )
ltlarnda rastlanmaktadr. Ortaa'da lar arasnda tartlmtr. Hanefler'in
hil'at vermek saraylardaki en yaygn ve Vakflardan veya bir grubu ile dier slm hukukular bu
en eski detlerden biriydi. Bu maksat- devlet btesinden verilen aylk eit haklarn, dolaysyla cmekiyyele-
a n l a m n d a kullanlan
la yaplan ve iinde kumalarn ve ha- rin bakasna devredilemeyeceini, me-
b i r s l m h u k u k u terimi.
zr elbiselerin bulunduu cmehne ad L J sel satm akdine konu tekil edemeye-
verilen odalar vard. Hil'at verilmek is- ceini belirtmilerdir. Baz Hanef lim-
tenen kii iki hcib tarafndan bu elbi- Farsa'da "elbise paras; hizmetilere leri ve zellikle Osmanl hukukular ise
selerin bulunduu odaya gtrlr ve verilen cret, maa" anlamlarna gelen cmekiyyenin de iinde bulunduu bu
kendisine uygun bir elbise (hil'at) giydi- cmeg kelimesinin Arapalatrlm ek- tr haklarn bedelli veya bedelsiz olarak
rilirdi. lidir. Maal kiilere de cmeg-hr de- bakasna devredilebileceini (nzl ani'l-

Cmedarlk saraydaki nemli grev- nilmektedir. Cmekiyye slm hukukun- vezif, fera) kabul etmilerdir. Bilhassa

lerden biriydi. Hkmdarn elbiseleri- da ve zellikle Osmanl uygulamasnda sadaka ve sla mahiyetindeki cmekiyye-

ne bakmakla ykml olan cmedarlar bir hukuk terimi olarak devlet hazine- lerin buna dahil edilmemesi gerektiini

onun elbiselerini giyip karmasna da sinden veya bir vakfn gelirinden genel- savunan grlere ramen, 1295 (1878)

yardmc olurlard. Bunlar arasnda terfi likle aylk eklinde verilen maa ve tah- tarihinde sz konusu haklarn devredi-

ederek nemli mevkilere ykselenler de sisat mnasnda kullanlmtr. lebileceini destekleyen resm bir karar

vardr. Mesel Gazneli Mesud zamann- Vakfn gelirinden vakf grevlilerine da karlnca, cmekiyyeler birer ek gi-

da cmedar olan hcib Yark Tomu veya vakftan faydalananlara (mevkufun bi tedavl etmeye balam ve vakflarn

daha sonra ordu kumandanlna kadar aleyh) verilen maa ve tahsisatlara vazi- bozulmasnda bu uygulamann da byk

ykselmiti. fe ad verilmektedir. Mretteb de de- tesiri olmutur.

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 45
CMEKYYE

BBLYOGRAFYA: nrd (BA, MD, nr. 6, s. 135; nr. 9, s. 14). birinin tenkit edilmi olmasn {Mecma-
Burhn- Kt' Tercmesi, I, Tekmile, s. 8 2 ; Topkap Saray'ndan baka Edirne Sa- "u'z-zeua'id, II, 46) gz nne alarak bu
kn, Farsa-Trke Lgat, I, 639, 6 4 0 ; Os- ray, Eski Saray, Galata Saray ve br- rivayeti ihtiyatla karlamak gerekir. Bu-
manl T e m y i z M a h k e m e s i Karar (I. HD), Cer-
him Paa Saray'nda da acemilerden a- nunla beraber baz hadis senedlerinde
de-i Adliyye, nr. 2355-2369; Nveyr, Mihyet'l-
marc olarak hizmet eden grevliler geen ifadelerden, bu tabirin tbin d-
ereb, VIII, 205, 218, 2 1 9 ; Zerke, 'lm's-s-
cid, Kahire 1403/1982, s. 397; Kalkaend, ub- vard (BA, MD, nr. 64, s. 42, 44, 139). Bu- neminde kesin olarak kullanldn sy-
hu'l-', III, 453, 455, 460, 519; IV, 41; V, 140; ralarda belirli sre alan amarclar lemek mmkndr. Eb mer el-Kindf-
XI, 42, 3 2 2 ; XIII, 100; XIV, 3 9 8 ; bn Nceym, nin el-Vlt ve'l-kudt'mda kadlarn
kapkulu ocaklarna verilirdi.
el-Bahr, V, 2 4 7 - 2 4 8 ; a.mlf., el-Ebh ue'n-ne-
mescidlerdeki kaz faaliyetlerinden
z'ir (nr. A b d l a z z M u h a m m e d el-Vekl), Ka- Topkap Saray'nn amarhanesi im-
hire 1 3 8 7 / 1 9 6 8 , s. 2 0 1 ; Hamev, amz'uy-
bahsedilirken "el-mescid'l-cmi'" tabi-
irlik* tarafnda bodrumda idi. ama-
ni'l-be'ir, stanbul 1290, s. 3 1 3 - 3 1 4 ; bn bi- rine yer verildii halde zeylinde zaman
rc ustann dairesi de bu civardayd.
dn, Redd'l-muhtr, IV, 434, 5 1 7 - 5 2 0 ; Dede zaman sadece "el-cmi'" ifadesinin ge-
b. Bah b. brhim, Risle ft emuli beytilml Klasik dnemde Harem halknn ama-
mesi, hicr IV. (X.) yzyln balarnda "ca-
ve aksmih ve ahkmih ve merifih, S- rlar ta tekneler iinde ykanrd. XIX.
mi" kelimesinin t e k bana kullanlmaya
leymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3560, vr. O ' - yzylda sarayn Dolmabahe'den Yldz'a
1 1 " ; Ali Haydar, Terttb's - sunf ft ahkm' l-
balandn gstermektedir. Daha son-
tanmasndan sonra amar ykama
vukf, stanbul 1340, md. 115; Bilmen, Kamus2, ra, iinde cuma namaz klnan ve hati-
usulnde de baz deiiklikler olmutur.
IV, 2 9 1 ; Hilmi Ergne, Trk Hukukunda Lgat bin hutbe okumas iin minber bulunan
ve Istlahlar, stanbul 1973, s. 7 5 ; A h m e t A k - II. Abdlhamid zamannda padiahn a-
mescidler cami, minberi bulunmayan ya-
gndz, slm Hukukunda ve Osmanl Tatbi- marlar beyaz elbiseli amarc kalfa- ni cuma namaz klnmayan kk m-
katnda Vakf Messesesi, Ankara 1988, s. 268-
lar tarafndan gm leenler iinde y- bedler ise sadece mescid olarak anlr
269, 272-273, 4 3 3 ; Pakaln, I, 2 5 6 ; Hussain
kanr, ykanan amarlar bahede sa- olmutur. V. (XI.) yzyl hukukularndan
Mons, " D j m a k i y y a " , El2 (ng.), II, 4 1 3 - 4 1 4 ;
Dihhud, Luatnme, X, 9 7 - 9 8 ; el-Kms'l- dece padiaha ait amar iplerinde ku- Mverd ve Eb Ya'l da bu ayrm ak-
slmt, I, 564. rn rutulur, daha sonra da yine amar kal- a belirtirler. Ancak Mescid-i Harm,
IFFIL AHMET AKGNDZ falar tarafndan tlenir ve hnkr da- Mescid-i Nebev, Mescid-i Aks ve ge-
iresinde grevli drdnc hazinedara nellikle mezhep imamlaryla ileri gelen-
r CMEYN teslim edilirdi (Osmanolu, s. 87). Ende- lerinin kabirlerinin bulunduu camilere
run halknn amarlarn ise Seferli de mescid denilmektedir.
Kouu *nun i olanlar ykard.
Mescid, Arapa'da "eilmek, tevazu ile
Osmanl saraylarnda
BBLYOGRAFYA: aln yere koymak" mnasna gelen scd
amarlar y k a m a k l a grevli olan
kimselere verilen a d . BA, MD, nr. 6, s. 135; nr. 9, s. 14; nr. 64, s. kknden "secde edilen yer" anlamnda
L J 42, 44, 139; T S M A , D 2233, 7992, 8075, 9385, bir mekn ismidir. Secde namazn r-
9917, 10.052; Uzunarl, Kapukulu Ocaklar,
knleri iinde en nemlisi, Kur'n'a g-
Farsa cme (elbise) ve y (ykayan) I, 58, 118, 138, 4 0 1 ; a.mlf., Saray Tekilt, s.
14, 303, 401, 4 6 0 - 4 6 1 ; J. B. Tavernier, Topka-
re insann daha ilk yaratlnda ahit ol-
kelimelerinden yaplm olan cmeyun
p Saray'nda Yaam (trc. Perran stnda), duu bir hrmet ifadesidir (el-Bakara
oul eklidir. Trke'de kullanlan a-
stanbul 1984, s. 29, 7 6 ; M. aatay Uluay, 2/34). Hz. Peygamber'in bildirdiine g-
mar kelimesinin de buradan geldii Harem, Ankara 1985, s. 34, 133-134, 140-141; re kulun Allah'a en yakn olduu an sec-
kabul edilmektedir. Harem'e ait ama- A y e Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid,
de andr (Nes, "Tatbk", 78).
rlar ykayanlara cmeyn- hssa, stanbul 1986, s. 8 7 ; R. E k r e m Kou, Topkap
bunlarn mirine "cmey usta" veya Saray, stanbul, ts., s. 129-130; a.mlf., " a - Kur'n- Kerm, hadisler ve ilk slm
"amaraba", bunun maiyetindeki kal- m a r c Ba", st A VII, 3 6 9 8 ; Pakaln, 1, 252, kaynaklarnda cami karlnda mescid
falarn en kdemlisine "ikinci" denirdi. kelimesi gemektedir. Bu kelimenin Sm
E ABDLKADR ZCAN
amarcbann emrinde amarclar- kkenli dillerde telaffuz ve anlam bak-
la "mteferrika" denilen amarc ms- r . n mndan benzerleri vardr. Mesel milt-
tahdemler vard. XVIII. yzyln ortala- CAMI tan nce V. yzyla ait olduu tesbit edi-
rnda amarcbann yevmiyesi 12 ak- len yahudi Elephantine papirslerinde
I. DN ve SOSYOKLTREL TARH kelime "ibadet yeri" anlamnda gemek-
e idi. Has Oda kadrolarnda boalma-
II. MMAR TARH tedir. Milttan nce I. yzylda yaayan
lar olursa gmcba ve pekir aas
III. DN HKMLER J ve "ldeniz yazmalar" kendilerine izfe
ile birlikte amarcba da oraya nak-
ledilirdi. amarc usta uzun etekli en- edilen Essenler de ibadet yerlerine mes-
tari giyerdi. Belirli maandan baka y- I. DN ve SOSYOKLTREL TARH cid diyorlard.
ln belli zamanlarnda yaplan baz ba- A ) Cami ve Mescid Kavramlar. Arapa Zeccc, Hz. Peygamber'in, "Yeryz
lardan ve giyecek yardmlarndan da fay- cem' kknden treyen, "toplayan, bir bana -teyemmm iin- temiz ve mescid
dalanrd. 111. Ahmed zamannda (1703- araya getiren" anlamndaki cmi' keli- klnd" hadisini delil gstererek ibadet
1730) cmey ustaya 100 kuru yardm mesi, balangta sadece cuma namaz edilen her yerin mescid olduunu syler.
yaplm, 1786 ylnda ise "hatab-bah" klnan byk mescidler iin kullanlan "lerinde Allah'n adnn anld mescid-
adyla 85 kuru odun paras ihsan edil- el-mescid'1-cmi' (cemaati toplayan mes- lere girmeyi yasaklayan ve onlar tahribe
miti. teki ustalar gibi bunun da emek- cid) tamlamasnn ksaltlm eklidir, "el- alandan daha zalim kim olabilir?" (el-
lilik hakk vard. amarclar arasnda Mescid'I-cmi'" tabiri, Tabernfnin bir Bakara 2/114) yetini de, "Allah'n dinine
bo yer olursa amarc kirdlerinin k- rivayetine gre bizzat Hz. Peygamber ta- muhalefet edenden daha zalim kim ola-
demlileri amarc olurdu. Onlardan bo- rafndan kullanlmtr (el-Muccem'l-ev- bilir?" eklinde aklar (Lisn'l-'Arab,
alan kadrolara da acemilerden nefer al- sat, I, 143). Ancak hadisin rvilerinden "scd" md.). Kur'an'da, "iinde Allah'a iba-

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

46 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

det edilen yer" eklindeki genel anlamy-
la mescid Ehl-i kitab'n mbedleriyle be-
raber zikredilmektedir: "Allah insanlarn
bir ksmn bir ksmyla defetmeseydi
her halde manastrlar, kiliseler, havra-
lar ve mescidler yklp giderdi ki bura-
larda Allah'n ad ok anlr" (el-Hac 2 2 /
40). bn Haldn da kelimeyi, hangi dine
ait olursa olsun, genel olarak ibadet yer-
leri iin kullanmtr (Mukaddime, s. 635).
Herhalde bundan dolay ashaptan baz-
lar Ehl-i kitab'n mbedlerinde namaz
klmakta bir mahzur grmemilerdir.
ekindikleri nokta ise Tevrat'n da bu-
ralarda bulunmasn yasaklad resim
ve heykellerdi (bk. Buhr, "alt", 54).
Mescid kelimesi Kur'an'da tekil ve o-
ul olarak, ayrca sfat tamlamas eklin-
de birok yerde geer. Kbe ve evresini
ifade eden Mescid-i Harm on be yer-
de, Mescid-i Nebev veya Mescid-i Ku-
b'nn kastedildii "takv temeli zerine
kurulu mescid" (et-Tevbe 9/108), Kuds
hareminin kastedildii Mescid-i Aks
(el-sr 17/1) ve mnafklarn Hz. Pey-
gamber'e suikast tertiplemek zere bi-
na ettikleri Mescid-i Drr (et-Tevbe 9/107)
birer yette zikredilmektedir. Mescid
kelimesinin oulu olan mescid Kur'an'-
da alt yerde geer. Buralarda genel ola-
rak mescidler kastedilmekle beraber ke-
limenin ayn zamanda mimli masdar ve
alet isminin de oulu olmas sebebiy-
le, "Secdeler Allah iindir" (el-Cin 72/18)
yeti, "Secde organlar veya secde yer-
leri (mescidler) Allah'ndr" eklinde de
anlalabilir.
Kehf sresinde geen ve Ashb- Kehf-
in zerine yaplan binann mescid olarak
zikredilmesi (18/21), Ehl-i kitab'n pey-
gamber ve azizlerinin kabirleri zerine
yaptklar binalar bu ekilde adlandr-
dklarn ve bunlarn iinde ibadet ettik-
lerini gsterir. Nitekim mm Habbe
ve mm Seleme Habeistan'a hicret
ettiklerinde resimlerle sslenmi byle
mescidler grmlerdir. Bu durumu Hz.
Peygamber'e haber verince Reslullah,
hristiyanlarn, ilerinden slih bir kii
ldnde onun kabri stne mescid
ina ettiklerini ve iine resimler yaptk-
larn, bu kiilerin kyamet gnnde mah-
lkatn en ktleri olacan belirtmi, Beyt" (el-Bakara 2/125, 127, 158; l-i mrn
bu hareketlerinden dolay yahudi ve h-
ristiyanlar lnetlemitir (Buhr, "alt", 97), "Beytlatk" (el-Hac 22/29, 33) ifa-
45, 54; Mslim, "Mescid", 16-23).
Osmanllar dneminde padiahlar ta-
rafndan ina ettirilen byk camilere
"seltin camileri", vezirler ve dier dev-
let ricli tarafndan yaptrlan orta b-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
yklkteki camilere bnisinin adna iz-
feten sadece cami, kk olanlara da
mescid denilmitir (Arseven, I, 219). Mes-
cidlerin cuma namaz klnan camiye tah-
vili ise berat ve izinle olmaktayd (mese-
l orum'daki bir mescidin camiye tahvi-
liyle ilgili 13 Cemziyelevvel 1209 tarihli
bir arza iin bk. BA, Cevdet-Evkaf, nr. 721).
Bat dillerinde cami karl olarak
kullanlan mosque, mosquee vb. keli-
melerin mescidin farkl telaffuzundan
doduu sylenmektedir.
"Namaz klman yer" demek olan mu-
salla, Hz. Peygamber dneminde bay-
ram ve cenaze namaz klnan yerler iin
kullanlmtr. Yol boylarndaki st ak
mescidlere ise Farsa'da namazgah de-
nilmitir.
Kur'an'da biri oul (mehrb) olmak
zere be yerde geen mihrb kelime-
si de dilcilerin ouna gre mescid an-
lamndadr. Makrz, Msr'da baz mih-
raplardan sz eder ki (el-Htat, II, 455)
bununla mihraplar olan musalllar kas-
tetmektedir.
B) lk Camiler. 1. slm ncesi. Hz.
dem'in yeryzne ilk ayak bast yer
kabul edilen Serendib'de (Seylan) (Taber,
I, 121 ; Hzin, I, 108) dem tepesinde bu-
lunan dev bir ayak izi burada yaayan
Budistler'ce Buda'ya, Hindlar'ca iva'ya,
mslmanlarca da Hz. dem'e izfe edi-
lir. bn Haldn, Serendib'de Hz. dem'e
nisbet edilen bir mescidden sz edildi-
ini, ancak bunun gvenilir bir rivayet
olmadn syler. Burada Hz. dem'e
mahsus bir mescidin bulunmas mm-
knse de Kur'an'n bildirdiine gre "in-
sanlar iin ina edilen ilk beyt (mbed)"
Kbe'dir (l-i mrn 3/96). Rivayete gre
onun da ilk bnisi Hz. dem'dir. Eb
Zerr'in sorduu sorular zerine Hz. Pey-
gamber yeryznde ilk mescidin Mes-
cid-i Harm, ikincisinin ise Mescid-i Ak-
s olduunu aklamtr (Buhr, "Enbi- cidde Eb mme arkadalar ile birlik-
y 3 ", 40; Mslim, "Mescid", 1-2). Ayn
hadiste aralarnn zaman olarak krk yl
olduunun belirtilmesi, Hz. brhim ve
Sleyman'n eski temelleri zerine bun-
lar yenilediklerini gstermektedir. Bu
mescidlere "beyt" denilmi, Kbe iin "el-
3/96, 97), "Beytlharm" (el-Mide 5/2,
deleri kullanlmtr. Mezmurlar'daki,
"Ne mbrektir senin beytinin sakinleri
ki daima sana hamdederler. Ne mb-
rektir o insan ki kuvveti sendendir. Bey-
tine giden yollara gnl veren adam Be-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CAM
ka vadisinden geerken oray pnara dn-
drr (Mezmurlar, 84/6-7) cmleleri, Hz.
Dvd'un Kbe'ye duyduu zlemin bir
ifadesi olmaldr. Batlamyus'a izfe edi-
len Asya'nn "altnc haritas"nda Mako-
raba (mbed) adyla kaydedilen Mekke,
Eskialardan beri mescidin yeri ola-
rak bilinmekteydi.
2. slm'n O r t a y a kndan S o n r a , a )
Hicretten nce. Hz. P e y g a m b e r slmi-
yet'i teblie balad zaman Mekke m-
riklerinin byk bir tepki gsterdii bi-
linmektedir. Kendisine yaplan bask ve
hakaretlere ramen zaman zaman Mes-
cid-i Harm'da Hacerlesved ile Rknl-
yemn arasnda namaz klard. lk ms-
lmanlar Drlerkam' bir mescid haline
getirmilerdi. Ayrca evlerinde, vadilerde
gizlice ibadet ediyorlard. Hz. Peygam-
ber'in, "mirbed" denilen allarn, har-
manlarn temiz blmlerinde namaz kl-
d rivayet edilir (Buhr, "alt", 49; Ms-
ned, II, 178; 111,404; IV, 85).
Hz. Eb Bekir'in Mekke'deki evinin bah-
esinde kendisi iin yapt kk mes-
cid, zel olmakla beraber bir mslman
tarafndan ina edilen ilk mesciddir. Ya-
nk sesiyle Kur'an okuyan Hz. Eb Bekir,
mrik ocuk ve kadnlarnn slm'a
sempati duymasna vesile oluyor, bu da
mriklerin tepkisini ekiyordu. Hz. mer
slmiyet'i kabul ettikten sonra msl-
manlar Mescid-i Harm'da aka namaz
klmaya baladlar (bn Him, I, 367).
Baz rivayetler, Hz. Peygamber'in hic-
retinden nce Medine'de mescidler ya-
pldn gstermektedir. Akabe Matla-
rndan sonra mslmanlarn says ar-
tnca Medine'de mescide ihtiya duyul-
mutu. Akabe'de Resl-i Ekrem'e ilk bi-
at eden Eb mme Es'ad b. Zrre,
Mescid-i Nebevfnin yapld arazideki
bir hurma kurutma yerinin etrafn du-
varla evirerek mescid haline getirmi-
ti. Kblesi Kuds'e doru olan bu mes-
te namaz klard. Hicretten nce bura-
da cuma namaz da klnmtr (bn Sa'd,
I, 239).
lk muhacirler Kub'ya geldiklerinde
burada bir mescid yapm ve Eb Hu-
zeyfe'nin zatls Slim'in arkasnda na-
maz klmlard. Hz. Peygamber'in Me-
dine'de ilk cuma namazn Ben Slim'in
mescidinde (Mescid-i tike) kldna dair
rivayet de (bn ebbe, I, 68) onlarn hic-
retten nce mescidlerinin olduunu gs-
termektedir.
b ) Hicretten S o n r a . Medine ve Civarnda
Yaplan Mescidler. Hz. Peygamber hicret
47
CAM
srasnda Medine'ye 2 mil kadar uzak-
lkta olan Kub'da Ben Amr b. Avf yur-
dunda Klsm b. Hidm'in evinde bir md-
det misafir oldu ve bir mescid ina et-
tirdi. Temeli bir nevi merasimle atlan
mescid, 66 x 66 zir ebadnda drt du-
vardan ibaret bir yap idi. Sheylfnin
kaydettiine gre bu mescidin inasn
Hz. Peygamber'e tavsiye etmesi, mes-
cid iin ta toplamas ve yaplrken byk
gayret gstermesi sebebiyle Ammr b.
Ysir'in slm'da ilk mescidin bnisi ol-
duu sylenmitir (er-Rauz'l-nf, IV,
266).
Hz. Peygamber Kub'dan Medine'ye
doru giderken yanlarndan getii ki-
iler kendisini davet ettiler. Ancak Re-
sl-i Ekrem devesinin serbest brakl-
masn istedi ve mescidin yaplaca ye-
rin tesbitini kastederek onun grevli ol-
duunu syledi. Deve Mlik b. Neccr'-
larn evlerinin nnde bir dzlkte k-
t. Hz. Peygamber bu yeri Sehl ve Sheyl
adlarndaki iki yetimden satn alarak
Mescid-i NebevFyi yaptrd (Buhr, " M e -
nkb'l-enr", 45). Bu mescidin temeli
de Kub'da olduu gibi bir nevi mera-
simle atlm ve Hz. Peygamber inaat-
ta bizzat almtr. Mescid-i NebevFnin
ilk lleri 100 X 100 zir idi. lk yapnn
60 X 70 zir ebadnda olduu ve sonra-
dan geniletildii de rivayet edilir. Daha
Hz. Peygamber'in hayatnda 200 X 200
zira (yaklak 90 x 90 m.) ulat riva-
yeti ise doru deildir (Semhd, I, 242).
Mescidin arka ksmnda fakir sahble-
rin barnmas iin Suffe adyla bir yer
ayrlm, dou duvar boyunca Hz. Pey-
gamber ve ailesine ait zamanla saylar
dokuza kan odalar ina edilmitir. Ye-
di ay kadar sren inaat srasnda Hz.
Peygamber Eb Eyyb el-Ensrfnin evin-
de misafir kalmtr.
Hz. Peygamber mahallelerde ve kabi-
lelerin iinde mslmanlarn says ar-
tnca buralarda mescidler ina edilme-
sini emretti. Ksa bir mddet sonra Me-
dine ve evresinde birok mescidin ya-
pld kaydedilmektedir. bn ebbe, ba-
zlarnda Hz. Peygamber'in de namaz
kld bu mescidlerin bir ksmn zikre-
der (Trthu'l-Medtneti'l-Mnevoere, I, 57-
75). Belzr'nin naklettiine gre ise
Mescid-i Nebev ile Mescid-i Kub d-
nda Medine'de dokuz mescid vard.
Buralarda vakit namazlar klnmakla
beraber cuma namaz sadece Mescid-i
Nebevrde klnmaktayd (Ersb, I, 273).
Eb Dvd'un rivayetine gre bu mes-
cidler unlard: Mescid-i Ben Amr b.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
48
Mebzul, Mescid-i Side, Mescid-i Ubeyd, naklettiine gre Mekke ile Yemen ara-
Mescid-i Seleme, Mescid-i Rbih, Mes- sndaki Teble'de bulunan ve Has'am,
cid-i Zreyk, Mescid-i Gfr, Mescid-i Becle, Ezd ve Hevzin kabilelerinden
Elem, Mescid-i Cheyne. Bunlardan bir bir ksmnn tapnd Zlhalesa putu,
ksmnn yeri ve kblesi bizzat Hz. Pey- Teble Camii'nin kap eiine konulmu-
gamber tarafndan tesbit edilmitir (bn tu. Yemmeliler de eski kiliselerinin ye-
ebbe, 1, 63). rinde onun enkaz ile cami ina etmi-
Civar Kabilelerdeki Mescidler. eitli ka- lerdi.
bileler slmiyet'i kabul ettike bulun- C ) H u l e f - y i Ridn D n e m i n d e Mes-
duklar yerlerde kendi adlaryla anlan cidler. 1. Fethedilen Yerlerde Mescidler.
mescidler yaplmtr. Buhr, Hz. Pey- slmiyet Hulef-yi Ridn dneminde
gamber zamannda mescidlerin kabile- doudan batya, kuzeyden gneye ok
lere nisbet edildiini ve bunun ciz ol- geni bir alana yayld. "Allah'n mescid-
duunu gstermek iin eserinde, "Fa- lerini ancak Allah'a ve hiret gnne
lan oullar mescidi denir mi?" ( J v b inanan, namaz dosdoru klan, zekt
jj Jti ) adyla bir balk am- veren ve Allah'tan bakasndan kork-
tr ("alt", 41). Hz. Peygamber'in yeni mayan kimseler imar eder" (et-Tevbe
mescidler ina edilmesiyle ilgili emrin- 9/18) melindeki yetle Hz. Peygam-
den ksa bir mddet sonra mescid ina ber'in, "Kim Allah rzs iin bir mescid
etmeyen kabile kalmamt. Ancak Asr- yaptrrsa Allah da bunun karlnda
sadet'te mescidler sadece Medine ve ona cennette bir kk ihsan eder" (Bu-
evresi gibi dar bir alana skm deil- hr, "alt", 65; Mslim, "Mescid", 24,
di. Buhri'nin bir rivayetinden, Medine'ye 25) hadisinden ilham alan Hulef-yi R-
olduka uzak kabilelerde dahi camilerin idn, ilk merhalede Mescid-i Harm ve
yapld anlalmaktadr. Mescid-i Ne- Mescid-i Nebevrde baz yenileme ve ge-
bev'den sonra ierisinde ilk cuma na- niletme almalar yaptlar. Kuds'
maz klnan mescid, Ben Abdlkays fetheden Hz. mer, Mescid-i Aks'nn
yurdundaki Cvs Mescidi'dir (Buhr, bir plk haline getirilmi olan yerini
"Cuma", 11). Cvs, Arap yarmadas- tesbit ettirerek burada byk bir mes-
nn dousunda bugnk Riyad ve Zeh- cid yaptrmtr. Basit bir yaps olmas-
rn arasndadr. Ben Abdlkays'n er- na ramen bu mescidde 3000 kii na-
ken dnemde mslman olduu dikka- maz klabiliyordu. Hz. Osman Mescid-i
te alnrsa mescidlerin daha o zamanlar NebevFyi daha da geniletip kaliteli in-
ok geni bir alana yayld sylenebilir. aat malzemesi kullanmak suretiyle ye-
Arkeolojik kazlar sonucunda bu mesci- niden ina ettirmitir.
din yeri tesbit edilmi ve temelleri aa
Mslmanlarn eline geen yerlerde
karlmtr. Mescidin abdest almak iin
-fethedili ekline gre- ya eski mbed-
yaplm bir emesinin olduu anlal-
ler ksmen veya tamamen camiye evri-
maktadr.
liyor veya mbedler olduklar gibi bra-
Hz. Peygamber gnderdii asker bir- klarak sadece yeni mescidler bina edil-
liklere, gittikleri yerlerde mescidi bulu- mek zere bir arazi ayrlyordu. Rivaye-
nan blgelerin halkna dokunmamalar- te gre Dmak hicretin 14. ylnda ks-
n emrederdi. Nitekim Yelemlem'de otu- men bar yoluyla fethedilmi, iki taraf-
ran Cezmeoullar, zerlerine gelen H- tan ehre giren ordu tam ortada Ioan-
lid b. Veld'e mslman olduklarn is- nes (Yuhann) Kilisesi'nin bulunduu yer-
pat etmek iin mescidlerini gstermi- de bulutuu iin mbedin yars hristi-
lerdi (Vkd, III, 875-884). Ayn ekilde yanlara braklm, dier yars camiye
Kzldeniz sahilinde Kadd yaknnda ve tahvil edilmitir (A, XI, 299). Humus'ta
Mreys su kayna civarnda oturan bulunan loannes Kilisesi de ksmen ca-
Ben Mustalik topraklarnda da mescid- miye evrilmitir. Eb Ubeyde ehir hal-
ler yaplmt. kyla, canlarna ve mallarna dokunma-
slmiyet'i kabul eden kabilelerin bir mak, ayrca ehir surlar, kilise ve de-
ksm eski mbedlerinin yerine cami yap- irmenleri korunmak zere anlama
mt. T i f t e Sakf kabilesi, camilerini yapm, ad geen kilisenin drtte birini
daha nce Lt'n bulunduu yere ina bu anlamann dnda tutmutur (Be-
etmiti; bir rivayete gre ise bunu biz- lzr, Fthu'l-bldn, s. 137). Bar yo-
zat Hz. Peygamber istemitir (bn Mce, luyla fethedildii iin mbedlerine do-
"Mescid", 3). Baz eski mbedlerin ta- kunulmayan yerlerin says pek oktur.
lar da putlarla birlikte mescidlerin ya- Bunlardan biri de Taberiye idi. rah-
pmnda kullanlmtr. bn'l-Kelb'nin bl b. Hasene gnlerce sren muhasara-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

dan sonra ehri bar yolu ile fethetti.
Yaplan anlamaya gre halkn canlar,
mallar, ocuklar, kilise ve evleri koru-
nacak, ancak ehri terkedenlerin bo
braktklar evler alnacak ve cami iin
bir arazi ayrlacakt (a.g.e., s. 122).
Hulef-yi Ridn'in uygulamalar da-
ha sonraki dnemlerde rnek tekil et-
mitir. slm idaresine balanan ehir-
lerin halkyla yaplan anlama artlarna
uygun olarak mbedler muhafaza edil-
mi ve halkn ibadetlerini serbeste yap-
masna izin verilmitir. Hrunrred,
zamann kads Eb Ysuf'a zimmlere
ait kilise ve havralarn durumunu sor-
duunda Eb Ysuf kilise ve havralar
olduu gibi brakmalar gerektiini, drt
halife ve kumandanlarnn uygulamala-
rndan rneklerle aklamtr (el-Harc,
s. 138).
2. Y e n i Kurulan ehirlerde Mescidler.
slm topraklar genileyince yeni yerle-
rin fethedilebilmesi ve fethedilen yerle-
rin muhafazas iin zellikle asker ama-
l yeni yerleim merkezleri, ordugh e-
hirleri kurulmutur. Bunlarn ilk rnekleri
Kfe, Basra ve Fustat'tr. Kfe, Hz. mer'-
in emriyle yer seimi iin uzun bir ara-
trmadan sonra Sa'd b. Eb Vakks tara-
fndan kurulmutur. ehir plannda nce
cami yeri tesbit edilmi, gl bir oku-
ya drt ynde oklar attrlarak bunlarn
dt yerin tesine evlerin yaplma-
sna izin verilmitir. Ana yollar 40, yan
yollar 20 ve ara sokaklar da en az 7 zi-
r olarak planlanmt. Mugre b. u'be
tarafndan geniletilen Kfe Camii'ni da-
ha sonra Ziyd b. Ebh byk masraf-
larla tamir ettirmitir. Cami 40.000 ki-
iyi alabilecek byklkte yaplmtr.
Her bir stunu iin 500 dirhem harca-
yan Ziyd zemine mozaik detmitir.
Basra'nn yeri Utbe b. Gazvn tara-
fndan tesbit edilmi ve burada 14 (635-
36) ylnda sazdan bir cami yaplmtr.
Savaa gidilecei zaman saz evler ve ca-
mi toplanp bir yere ylr ve dnte
tekrar kurulurdu. Eb Ms el-E'ar
valilii srasnda camiyi ve vali konan
kerpiten yaptrm, tavann ise otlarla
kapattrmtr. Basra Camii de Ziyd ta-
rafndan geniletilerek yenilenmitir.
Fustat bugn Kahire'nin bulunduu
yerde harabeler zerine kurulmutu ve
adn muhtemelen balangta mesken-
leri oluturan adrlardan (fustat) almak-
tayd (Makrz, I, 285-286). Hicretin 21. y-
lnda (641-42) kurulmu olan ehirde Amr
b. s kendi adyla anlan bir cami ina
ettirdi. Amr'n sancan diktii bir bah-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
ede kurulan bu cami 30 x 50 zir eba-
dnda idi. Seksen kadar sahbnin tes-
bit ettii kblesi douya doru meyilli ol-
mu ve sonradan dzeltilmitir.
Hz. mer, yeni kurulan yerleim mer-
kezlerinde bir merkez camiinin bulun-
masn ve kabileler iin ayr mescidler
ina edilmesini istemitir. Vakit namaz-
larnn kabile veya mahalle mescidlerin-
de klnabileceini belirtmi, cuma gn
ise herkesin byk camide toplanmas-
n emretmitir. Eb Ms, Sa'd ve Amr'a
da buna dair mektuplar gndermitir.
Yeni kurulan yerlerde ina edilen mes-
cidler genellikle bd (Basra), Cezme,
Behdele , Anz ve Abs oullar mescidleri
gibi kabile adlaryla anlyordu. sim ve
Simk gibi ahslara nisbet edilen mes-
cidler de vard.
D ) H u l e f - y i Ridn'den S o n r a Mescid-
ler. Emevler ve Abbsler zamannda
mescidler sayca artt ve mimari adan
byk gelime gsterdi. Bu dnemde
binlerce cami ve mescid ina edilmitir.
Eskiden basit inaat malzemesiyle ya-
plm olanlar daha kaliteli malzemeler-
le yenilendi. Muviye Kfe, Basra ve Fus-
tat rneinde olduu gibi ortasnda cami
ve drlimre bulunan ordugh ehri
Kayrevan' tesis etti. Hz. Peygamber'in
Medine'deki mescidi rnek alnarak bir-
ok ehre yeni camiler yapld. Zaman
zaman fethedilen yerlerdeki eski m-
bedler cami olarak yeniden imar edildi.
Hz. mer ehirlerde sadece bir cuma
camii olmasn emrettii halde Emev ve
Abbsler dneminde byyen ehirler-
de birka cuma camiine ihtiya duyul-
mutur.
mara byk nem veren halifeler-
den biri de Emev Halifesi 1. Veld idi.
Dnyann sayl mimari eserleri arasn-
da kabul edilen ve onun eseri olan am
(Dmak) Emeviyye Camii halen ayakta-
dr. Geri bu caminin asl binasnn yu-
karda sz edilen loannes Kilisesi olup
olmad henz tam akla kavumu
deildir. Veld, kilisenin hristiyanlara
braklan ksmnn kendilerine satlma-
sn istemi ve byk bir servet teklif
etmi, ancak hristiyanlar bunu kabul
etmeyince aradaki duvar yktrarak ki-
lisenin tamamn mescide katmtr. mer
b. Abdlazz halife olunca hristiyanlarn
ikyeti zerine ilve ksmn geri veril-
mesini emretmi, fakat bu defa da ms-
lmanlar buna raz olmamlardr. Zama-
nn fakihlerinden Sleyman b. Habb el-
Muhrib, Dmak'n savala fethedilen
Gota adl mahallinde nceden camiye
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CAM
evrilen kiliselerin tekrar eski statleri-
ne kavuturulmas artyla hristiyanlar
raz etmi ve cami olduu gibi kalmtr
(Belzr, Fthu'l-bldn, s. 122).
slm dnyasnn her tarafnda zaman-
la birok cami ina edilmitir. bn Hav-
kal'in verdii bilgiye gre Palermo'nun
merkezinde 300, yukar ksmlardaki ky-
lerinde 200 cami vard (A, VIII, 13). Ms-
lmanlarn yaad her kyde mutla-
ka bir cami bulunuyor, daha ilk asrlar-
dan itibaren ky camilerinde cuma na-
maz klnyordu. Msr'da hicretin 132.
(750.) ylnda ky camilerine minber ko-
nulmutur.
Daha sonraki asrlarda devlet adam-
lar glerinin simgesi olarak muhteem
camiler ina ettirdikleri gibi baz kiiler
de cami yaptrmaya zel bir gayret gs-
termilerdir. Bylece ehirlerdeki cami
says hzla artmtr. Hicr V. (XI.) yzy-
ln balarnda Hkim-Biemrillh zama-
nnda Msr'da 800 cami, ayn yzyln
ortalarnda Badat'taki yzlerce kk
mescidin yannda alt cuma camii vard.
Nuaym, X. (XVI.) yzylda Dmak'taki
600'e yakn cami ve mescid hakknda
bilgi verir (ed-Dris f trihi'l-medris, II,
303-370).
Fustat'ta kurulu yllarnda cuma na-
maz sadece iki camide klnyordu. Bun-
lar Amr b. s ve el-Asker camileriydi.
259'da (873) el-Asker Camii yerini Ah-
med b. Tolun Camii'ne brakt. 360'ta
(971) bunlara Ezher Camii eklendi ve
cuma camii says e kt. 380'de (990)
Hkim - Biemrillh, Maks ve Ride ca-
milerini ina ettirdi. Trkler'in hkimi-
yeti dneminde cami says 130'a ula-
t. Makrz bunlarn byk bir ksm hak-
knda bilgi vermektedir.
Osmanllar dneminde de bata Bur-
sa, Edirne ve stanbul olmak zere geli-
en mimari slplaryla birok cami ve
mescid yaplmtr. Ayvansary'nin 1195'-
te (1781) yazd, Ali Sti' Efendi'nin ila-
veleriyle 1281'de (1865) yaymlanan Ha-
dkat'l-cevmi'e gre XIX. yzyln or-
talarnda stanbul'da 900'e yakn cami
ve mescid bulunuyordu.
E ) Caminin Fonksiyonlar. 1. M b e d O l a -
rak Cami v e Caminin Kutsiyeti. M e s c i d b a -
langta idare, eitim ve retim mer-
kezi gibi deiik amalar iin kullanl-
msa da onun asl fonksiyonu bir mbed
oluudur. yetlerde geen, "Allah'n ad
anlan, sabah akam tebih edilip na-
maz klnan evler" (en-Nr 24/36); "lk
gnden takv temeli zerine kurulan
49
CAM
mescid, iinde namaz klmana daha uy-
gundur" (et-Tevbe 9/108); "Eer Allah
insanlarn bir ksmn bir ksmyla de-
fetmeseydi ilerinde Allah'n adnn ok-
a anld mescidler... yklp giderdi"
(el-Hac 22/40) vb. ifadeler buna dellet
eder. Hz. Peygamber, bir kiinin mesci-
de girip kayp devesini sormasn ho
grmeyerek mescidlerin ibadet yeri ol-
duunu ima etmi ve yapl maksatla-
rna uygun olarak kullanlmalarn iste-
mitir (bn Mce, "Mescid", 11).
slmiyet'te btn yeryz mescid ka-
bul edilmekle beraber namazlarn ce-
maatle camide klnmas, gerek sevap
bakmndan gerekse sosyal ynden b-
yk bir nem tar. Ashaptan bazlar,
farz namazlar evlerde klp camiye git-
memeyi Hz. Peygamber'in snnetini ter-
ketme olarak yorumlamlardr (Nes,
"mmet", 50; E b Dvd, "alt", 46).
Cuma ve bayram namazlar ise mutlaka
cemaatle klnr. slmiyet ylda bir de-
fa her renkten ve snftan mslman
cemaatin ilk mescidde (Mescid-i Harm)
dnya apnda, her cuma da merkez
camilerde blge apnda bir araya gelip
topluca ibadet etmesini emretmitir.
badet iin belli bir yere ekilmeyi ifa-
de eden i'tikfa en elverili meknlar
Kur'an'a gre camilerdir (el-Bakara 2/187).
Hz. Peygamber her ramazan aynda Mes-
cid-i Nebevde kurulan zel bir adrda
i'tikfa girerdi.
Hz. Peygamber'in bir hadisine gre,
adnn anld ve kendisine kulluk g-
revinin yerine getirildii yerler olarak
mescidler Allah'a en sevimli meknlar-
dr (Mslim, "Mescid", 288). Allah Te-
l mescidleri nurunun aydnlatt yer-
ler olarak zikreder (en-Nr 24/35-36). Bu
bakmdan orada edeple hareket edilme-
si emredilir.
Cenb- Hak ilk mescidi "evim" (el-Ba-
kara 2 / 1 2 5 ; el-Hac 22/26) ve "bu beytin
rabbi" (Kurey 106/3) ifadeleriyle ycelt-
mitir. Bundan dolay Kbe'ye "Beytul-
lah" denilmitir. Mbed veya mbedle-
rin bulunduu yerler iin "beytullah" ve
benzeri ifadelere Ahd-i Atk'te de rast-
lanr. Hz. Peygamber bu ifadeyi dier
mescidler iin de kullanmtr (bk. E b
Dvd, "Vitir", 14; bn Mce, " M u k a d d i -
me", 17). Ancak Resl-i Ekrem Mescid-i
Harm, Mescid-i Nebev ve Mescid-i Ak-
s'ya zel bir deer atfetmi, buralarda
yaplan ibadetin dier mescidlerde ya-
plandan daha faziletli olduunu syle-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
50
mitir (bk. Mslim, "Hac", 250). Bunlarn lardaki geni kltrleri, kendilerine Hz.
dnda Hz. Peygamber'in iinde ibadet mer gibi sertliiyle tannan bir halife-
etmeyi en ok sevdii mescid, slm'da ye ekinmeden itiraz edebilme cesareti
ilk mescid olan Mescid-i Kub'dr. Kendi- vermitir. Nitekim Hz. mer, mehirlere
si her cumartesi buray ziyaret ederdi. snrlama getiren kararndan bir han-
mn itiraz zerine vazgemitir.
Resl-i Ekrem, eytandan Allah'a s-
narak ve rahmet kaplarnn almas- Mezhep imamlar camide yetimiler
n dileyerek mescidlere sa aya ile gi- ve buralarda ders okutmulardr. mam
rer ve Allah'n lutfunu temenni ederek fi kk yalarda mescidlerdeki ders
kard (bn Mce, "Mescid", 13). Mesci- halkalarna katlm, daha sonra bura-
de girdiinde iki rek'at "tahiyyet'l-mes- larda ders vermitir. Eb Hanfe kendi
cid" namaz klard (Buhr, "alt", 60). mescidinde ders okutur, talebelerinin
mescidde yksek sesle mzakere yap-
2. Eitim-retim ve Kltr Merkezi O l a -
malarna msaade ederdi. mam Mlik
rak Mescid. Hz. Peygamber'in, bir gn
Mescid-i Nebevde, Hasan- Basr Basra
mescide girdiinde cemaatin bir ksm-
Camii'nde retimle megul olmulardr.
n dua ve zikirle, dier bir ksmn ilimle
Tefsir, hadis, tarih, mantk, matematik,
megul halde grp, "Ben muallim ola-
cebir, tp alanlarnda olduka bilgi sahibi
rak gnderildim" diyerek ilimle megul
olan Taber gnnn bir ksmn eser
olanlarn yanna oturmas (bn Mce, " M u -
yazmaya, bir ksmn mescidde ders ver-
kaddime", 17), Asr- sadet'te mescidin
meye ayrrd.
eitim ve retim alanndaki fonksiyo-
nunu gstermeye yeterlidir. Hatb el- Badat camilerinde eitli konularda
Badd, ilim meclisinin zikir meclisine dersler verilirdi. Buralara hoca tayini
stnl hakknda bir konu aarak bu- "nakb'n-nkab" veya "nakb'l-Hi-
na dair rivayetleri sralar (el-Fakih ue'l- miyyn" denilen resm bir grevli tara-
mtefakkih, I, 10-12). Mescidin bu fonk- fndan yaplrd. Bu grevli ayn zaman-
siyonunun slm'dan nceye giden bir da derslerin sknet iinde gemesini
gemii vardr. mrn'n karsnn, doa- salard. Badat'taki camilerden farkl
cak ocuunu mescidde yetitirilmek olarak Dmak ve Kahire camilerinde z-
zere adamas (l-i mrn 3/35-37), Mes- viyeler bulunurdu. Nitekim Emeviyye Ca-
cid-i Aks'nn buna uygun bir plan ol- mii'nde ve Kahire'deki Cmiu'l-atk'te se-
duunu gsterir. kizer zviye vard ki bu say Osmanllar
dneminde Sleymaniye Medresesi'ne
slm'da ilk eitim ve retim faali-
rnek tekil etmitir.
yetleri Mekke dneminde Drlerkam'-
da balam, Medine'de Mescid-i Ne- Mescidler sadece din eitim ve re-
bev'nin inasndan sonra buna hz veril timin yapld yerler deildi. Kur'an ve
mitir. Mesciddeki retim faaliyetleri hadisi anlamadaki neminden dolay da-
"meclis" kelimesiyle ifade edilir. Hz. Pey- ha ilk asrlardan itibaren edebiyat, bil-
gamber'in Mescid-i Nebev'deki dersle- hassa eski Arap iiri de bu derslerin ko-
rine "meclis'l-ilm" denilmitir ki bu ilk nular arasna girmitir. Tbinden Sad
asrda hadis derslerini ifade ediyordu. b. Mseyyeb, Mescid-i Nebev'deki mec-
Bu meclislerde Hz. Peygamber'in etra- lisinde sk sk Arap iiri zerinde durur-
fnda i ie daire eklinde oturan dinle- du. Daha sonra camilerde nazar tp ders-
yici grubuna "halka" denilmitir (Buhr, leri dahi verilmitir. Mesel V. (XI.) yz-
" c lim", 8). Halkalara ders vermede baz ylda Hkim-Biemrillh devrinde bn'l-
sahbler de kendisine yardmc olmu- Heysem Ezher Camii'nde tp dersleri ve-
tur. Ubde b. Smit bunlardan biriydi riyordu.
ve mescidde Kur'an ve okuma yazma
Camiler ilm eserlerin muhafazas ve
retiyordu.
limlerin istifadesine sunulmas bak-
Mescidde barnan ve saylar zaman mndan da grev yapmtr. Kfeli dil
zaman 400'e kadar kan (Kettn, II, 232- limi Eb Amr e-eybnrye gre mel-
233) ashb- Suffe, vakitlerinin byk bir lifler bal olduklar ehir veya mahalle
ksmn renimle geiriyordu. lerin- camilerine, isteyenlerin okumas iin eser-
den bir ksm srf bunun iin ticaret, ze- lerinin birer nshasn balamay det
naat ve tarm gibi ilerden ekilmitir. edinmilerdi (A, VI, 1126). Bunlar "hi-
Mescidde eitim ve retim sadece zne" denilen dolaplarda muhafaza edi-
erkeklere mnhasr deildi; kadnlar lir, bazan da caminin bir kesinde k-
iin de Mescid-i Nebevrde ayr bir gn tphane eklinde dzenlenirdi. Ykt
tahsis edilmiti. Kadnlarn din konu- el-Hamev'nin rivayetine gre Horasan'-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

n en byk ehri olan Merv'deki on k-
tphanenin ikisi camide bulunuyordu.
Vakf eserlerden oluan, Azziye ve Kem-
liye denilen bu iki ktphaneden sade-
ce birincide 12.000 civarnda kitap var-
d (Mu'cemul-bldn, V, 114).
Msr camilerinin bazlarnda olduka
byk ktphaneler mevcuttu. Kal'a-
tlcebel'deki muhtelif ilimlere dair pek
ok kitap, Meyyediyye Camii'ndeki k-
tphaneye nakledilmiti. Ayrca Muham-
med el-Briz 1000 dinar tutarndaki
500 cilt kitabn buraya balamt. cemaatin nnde nceden belirlenen ko-
Sultan da mkfat olarak Briz'yi cami
hatiplii ve ktphane mdrlne ge- lendirmesi yaplrd.
tirmi, bu grevin kendisinden sonra ev-
ldna kalmasn emretmitir (Makrz, kylerde sbyan mektebi olmayan yer-
II, 329-332). sfahan Cuma Camii'nde T-
clmlk'e ait bir ktphane vard.
Camilerin eitim ve retim mahalli
olarak kullanlmas gelenei Osmanllar'-
da da balangtan beri benimsenen ve
devam ettirilen bir uygulama olmutur.
Osmanl medreselerinde mevcut odalar-
da (hcreler) renci ikamet etmekte,
medrese dershanesinde belirli dersleri
grmekte, bunun dnda genel dersleri
camilerde takip etmekteydi. Takrir ek-
linde halka ak olarak verilen bu ders-
ler iin XVII. yzyldan itibaren dersiam-
larn tayin edildii bilinmektedir. Osman-
l Devleti'nin yklmasna kadar aralksz
sren bu usule Cumhuriyet dneminde
de devam edilmitir.
Bunun yannda hat meki, Kur'an t-
limi ve hfz gibi uygulamal derslerin ca-
milerde verildii de bilinmektedir. Hat-
ta o dnemde stanbul'da baz camiler
geleneksel olarak yerlemi dersleriyle
mehur olmutur. Mesel Nuruosmani-
ye ve Amasya Beyazt gibi baz camiler-
de hat mekedilirdi. Nitekim Arif Efen-
di Nuruosmaniye'de verdii hat dersle-
riyle tannmt (DA, III, 364). Bu dersler
bazan camiye bir kap ile alan bitiik
odalarda yaplrd.
Osmanl camilerindeki eitim ve kl-
tr faaliyetlerini tamamlayan nemli bir
unsur da ok yaygn olarak grlen ca-
milerde ktphane tesisi geleneiydi.
Cami derslerini takip eden talebe ve na-
maz vakitleri arasnda bo vakti olan ce-
maat iin bu ktphaneler ok faydal
olmutur. Osmanl cami ktphaneleri,
ya Mekke ve Medine Harem-i eriflerin-
deki Mahmdiye ktphanelerinde, Aya-
sofya ve Sleymaniye rneklerinde oldu-
u gibi cami ierisinde demir ebeke ile
ayrlan bir ksma yerletirilmi veya Be-
yazt Veliyyddin Efendi, Kayseri Rid
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Efendi, Konya Ysuf Aa ktphanele-
rinde olduu gibi camiye bitiik olan ve
bir i kap ile girilip klan ek binalarda
tesis edilmitir (Ernsal, tr. yer.).
Osmanllar'da zellikle XVI-XVII. yz-
yllarda medreselere tayin edilecek m-
derrisler arasnda yaplan yarma imti-
hanlar ile ilgili olarak mderrislerin uy-
gulamal dersleri genellikle Ftih, Sley-
maniye ve Beyazt gibi byk camilerde
halka ak olarak yaplmaktayd. Bura-
da aday, ilim heyetinin ve hazr bulunan
gittikleri zaman Mekke ve Medine'deki
nudaki dersini verir, daha sonra deer-
snn her tarafndan gelen msimanla-
Osmanl dneminde ehir, kasaba ve
lerde camilerin ocuklarn eitimi iin
okul olarak kullanlmas ok yaygnd.
Bu gelenek, zellikle 1950'lerden itiba-
ren yaz aylarnda ilkokul rencilerine
camilerde Kur'an retilmesi ve baz s-
relerin ezberletilmesi eklinde devam
etmektedir.
3. Caminin Devlet Messesesi Olarak
Hizmetleri, a) Siyasetin Merkezi
Cami. slm dininin teblicisi olduu gi-
bi slm devletinin de bakan olan Hz.
Peygamber'in evi mescide bitiik bulu-
nuyordu ve cami ile evini din ve idar
mnasebetler ynnden deta btn-
letirmiti. slm asndan din ve devlet en gzel elbiselerini giyerek burada ka-
ilerinin birbirinden ayrlmazlnn bir
ifadesi olan Hz. Peygamber'in bu uygu-
lamas, daha sonraki dnemlerde de
uzun bir sre devam etti. "Drlimre"
denilen hkmet konaklar cami yann-
da ina ediliyordu. Yeni kurulan Kfe,
Basra ve Fustat'ta byle yapld. Dmak'-
ta olduu gibi fethedilen ehirlerde de
cami ve drlimre ounlukla yanyana
bulunuyordu. Bu uygulama Emev ve Ab-
bsler'de de devam etti. Nitekim Emev
Halifesi Sleyman b. Abdlmelik Remle
ehrini kurarken vali kona ile camiyi
kar karya planlad.
Hz. Peygamber'in devlet ynetimiyle
ilgili meseleleri mescidde grp ka-
rarlar almas ve orada bu kararlar hal-
ka duyurmas snneti kendisinden son-
ra devam etmi, devlete ait idare bina-
lar yapldnda da bu det srmtr.
Halifeler baehrin merkez camiinde
immet grevini yerine getiriyor ve ida-
rede minberden byk lde faydala-
nyorlard. Minber balangta merkez
idarenin bir sembol idi ve sadece Mes-
cid-i Nebevde bulunmasna izin veril-
miti. Hz. mer, valilii srasnda M-
sr'da minber yaptrmak isteyen Amr b.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CAM
s'a msaade etmedi. Hz. Eb Bekir'-
den itibaren halifeye biat minberde ya-
plyordu. Halife de biattan sonra idare-
de takip edecei genel prensipleri min-
berde okuduu ilk hutbe ile iln ederdi.
Minber bu fonksiyonuyla anayasaya sa-
hip toplumlarda zerinde devlet siyase-
tinin akland krslere benzetilmi-
tir (Hasan brhim, II, 242). Hz. Osman
muhaliflerine kar kendi icraatn min-
berde savunmu ve bu det ondan son-
ra da devam etmitir. Halifeler hacca
camilerin minberlerinden, slm dnya-
ra hitap etme imkn buluyorlard.
Halifenin vilyetlerdeki temsilcileri olan
valiler merkez camide imamlk yapar,
bazan kadlk, kumandanlk gibi grev-
leri de stlenirlerdi. Zira valilerin halkla
btnlemesi istenmi, halkn kendile-
rine ulaabilmesi iin cami en uygun yer
kabul edilmitir. Hz. mer, ahaptan i-
lenmi ssl kapsndan muhtemelen
halkn girmekten ekineceini dne-
Olarak
rek Kfe Drlimresi'ni yaktrm ve
Vali Sa'd b. Eb Vakks bir sre Kfe
camilerinden birinde ikamet etmiti (Be-
lzr, Fthu'l-bldn, s. 286).
Hz. Peygamber diplomatik grme-
leri de mescidde yapar, yabanc elileri
bul ederdi. Onun elileri kabul ettii yer
halen "stvnet'l-vfd'' (sefirler stu-
nu) olarak bilinmektedir.
Camiler daha sonra bu fonksiyonlar-
n kaybettiler. Artk minberlerde sadece
Allah'a dua ediliyor, Hz. Peygamber'e
salt selm getiriliyor, sahbeye rah-
met okunuyor ve halifeye hayr duada
bulunuluyordu. Halifenin camilerde, oto-
ritesinin kabul edildiini itirafa benzer
bir ekilde isminin anlmasndan baka
siyas bir fonksiyonu kalmamt.
b ) K a m u Ynetimi Asndan C a m i . C a -
miler ilk dnemden itibaren idarecilerin
halkla bir araya geldii yerlerdi. Asr-
sadet'te her trl istek ve meseleler
burada dile getiriliyordu. Mslmanlar
Hz. Peygamber'e, ilk halifelere ve dier
idarecilere namaz ncesinde ve sonra-
snda talep ve ikyetlerini kolayca inti-
kal ettirebiliyorlard. Bir vali hakknda
merkeze ikyet ulatnda mfetti-
ler camileri gezerek tahkikat yaparlard
(Belzr, Fthu'l-bldn, s. 287).
Hz. Peygamber'in iktisad hayata dair
sz ve uygulamalar hadis kitaplarnda
byk bir yer tutar. Mukaddes kitaplar
51
CAM
iinde devlet btesi ve harcamalar ile
ilgili hkmler ihtiva eden tek kitap olan
Kur'an'n bu iktisad hkmleri Asr-
sadet'te camide yrtlrd. Vergile-
rin tahsili ve tevziine bizzat nezaret eden
Hz. Peygamber, mescidde toplanan mal-
lar gerekli yerlere ve ihtiya sahiplerine
datrd. Bu gelenek Hulef-yi Ridn
dneminde de bir sre devam etti. Hz.
Peygamber devrinde Mescid-i Nebev'ye
bitiik "merebe", "gurfe" veya "hizne"
adlaryla anlan bir oda beytlml ola-
rak kullanlyordu (Muhammed Hamdul-
lah, slam Peygamberi, II, 1121). darenin
cami ile olan ilgisinden dolay balan-
gta beytlml genellikle camiye biti-
ikti, hatta bazan caminin iinde yer alr-
d. Hz. Ali dneminde Basra beytlmli
ayn zamanda ehrin byk camii duru-
mundayd. Muviye Basra'daki adamla-
r vastasyla Hz. Ali'ye kar harekete
getii zaman Vali Ziyd b. Ebh beytl-
mli Huddn kabilesi camiine naklet-
mitir (Taber, V, 110-111). Fustat'ta ma-
liyeden sorumlu sme b. Zeyd, 97 (716)
veya 99 (718) ylnda Amr b. s Camii'nde
minberin karsnda stunlu ve kubbeli
bir beytlml yaptrd. Kfe gibi baz
yerlerde ise beytlml drlimre iin-
de yer alyordu (Taber, IV, 45).
c ) Caminin A d a l e t Hizmetlerindeki Yeri.
slmiyet'in kendine has hukuk sistemi
mescidlerdeki ders halkalarnda tlim
edilmitir. Ashb- kirm hukuk konu-
lar mescidlerde mzakere ederdi (D-
rim, " M u k a d d i m e " , 51). Hatb el-Ba-
dadnin el-Fakh ve'l-mtefakkih'm-
de konu balklarndan biri de "Mescid-
lerde Fkh Tedrisinin Fazileti" adn ta-
r (II, 129-130).
Hz. Peygamber'in minberi ahkmn
retildii, yanl hukuk uygulamalarn
dzeltildii bir yerdi. Mesel kendisi "ve-
l hakk"yla ilgili yanl bir uygulamay
minberde dile getirip dzeltmitir (Bu-
hr, "alt", 70). Asr- sadet'te mescid
kaz faaliyetlerin yrtld bir me-
kn olarak da hukuka hizmet etmitir.
Baz limler, "Sana o davaclarn haberi
geldi mi? Hani onlar duvardan mescide
trmanmlard" (Sd 38/21) melindeki
yeti, mescidlerde kaz faaliyette bu-
lunulabileceine delil gstermilerdir.
Hz. Peygamber'in, "Benim u minberi-
min dibinde kim yalan yere yemin eder-
se cehennemdeki yerine hazrlansn" (Eb
Dvd, "mn", 3) melindeki hadisi, da-
valara Mescid-i Nebev'nin minberi ya-
nnda bakldn gstermektedir. Nite-
kim Buhrnin naklettiine gre Hz.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
52
mer ve Mervnn davalara baktklar
yer minberin yanndayd. Ayn rivayette
Buhr, reyh, a'b, Yahy b. Ya'mer
gibi nl kadlarn mescidde kaz faa-
liyette bulunduklarn nakleder (Buhr,
" A h k m " , 18). Ayrca eitli kaynaklarda
drt halifenin mescidlerde davalara bak-
tklar kaydedilmektedir. Merkez yer-
lerde olmas, kuvvetli-zayf, byk-kk
her snftan insann ekinmeden oraya
ulaabilmesi ynnden mam Mlik mes-
cidleri kaz iin daha uygun grmtr
(Sahnn, V, 144). Hanefler de buna ya-
kn bir gre sahiptirler. fi, daval-
larn din hviyeti ve dava srasnda ha-
smlarn syleyebilecekleri kt szler
sebebiyle bunu tenzhen mekruh say-
msa da (bn Eb'd-Dem, s. 109) cami-
lerde kaz faaliyetler eksik olmamtr.
mer b. Abdlazz gibi baz halifelerin
mescidde kazya kar olmalar da din
kimlikle ilgilidir. Mrikler necis kabul
edildii iin dava maksadyla da olsa
mescide girmeleri istenmemitir. Msr
kadlaryla ilgili rivayetlerden, onlarn
da ounlukla camide faaliyet gster-
dikleri anlalmaktadr (Kind, s. 428, 443,
444, 469, 487-495).
Osmanllar'da ilk zamanlar birine ka-
dlk grevi verildiinde grev yapaca
yerin camiine gtrlr, tayiniyle ilgili
berat orada okunur ve merasim yaplr-
d. Kadlar davalar grmek iin camide
otururlard. Bu uygulama daha nceden
intikal etmi bir det olmaldr. nk
benzer uygulamalar Ftmler'de de g-
rlmektedir. Mild 976'da Halife Azz-
Billh zamannda Ali b. Nu'mn'n kad-
la tayin kararnamesi, Amr b. s Camii
minberinden okunarak duyurulmutur.
stanbul kadlar ise davalara genellikle
evlerinde bakmlardr. Ancak mahke-
me iin zel binalar yapldktan sonra
da zaman zaman camilerin bu i iin kul-
lanld anlalmaktadr.
Osmanllar'da uzun sre devam eden
baz tefti ve tahkikatlar halka ak ola-
rak camilerde yaplmtr. Nitekim Kanu-
n Sultan Sleyman devrinde (1520-1566)
Rumeli Kazaskeri Bostan elebi, Anado-
lu Kazaskeri Sinan Efendi ve stanbul
Kads Sal Emr Efendi hakknda ka-
d ve mderrislerden ikyetler gelmi,
bunun zerine Kann Sultan Sleyman
tahkikat almasn emretmitir. Ftih
Camii'nde devrin tannm limlerinden
oluan bir heyet huzurunda gnlerce
devam eden tahkikattan sonra her
lim de temize kmtr (pirli, TED, dikleri hedeflere hemen gider ve grev-
VIII/1-4, s. 209).
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Mescidlerde hkm verilmekle birlik-
te had* cezalar buralarda ndiren uy-
gulanmtr. Zira Hz. Peygamber mes-
cidlerde had tatbikini ve ksas uygula-
masn yasaklamtr (Msned, III, 434).
Bununla beraber camide had cezas uy-
gulayanlar olmutur. Nitekim otuz yl-
dan fazla Kfe kadl yapm olan bn
Eb Leyl, mescidde had uygulad iin
Eb Hanfe tarafndan tenkit edilmitir
(Serahs, XXX, 165).
d ) Mescidin Asker A m a l a r in Kulla-
nlmas. Kur'an'da cihadla ilgili yetlerin
says olduka fazladr. Bunlarn devam-
l olarak namazlarda okunmas, msl-
manlan dmanla mcadeleye hazr tu-
tard. Kendisinden nceki birok pey-
gamber gibi Hz. Peygamber'in bir vasf
da ordu kumandan olmasdr. Bu ba-
kmdan Asr- sadet'te mescid asker
bir karargh, bir nevi asker ra mecli-
si ve asker hastahane olarak da grev
yapmtr. Hz. Peygamber savatan nce
ashabyla istiare eder ve aksine bir va-
hiy gelmedike onlarn fikirlerine uyar-
d. Uhud Gazvesi ncesinde Mescid-i Ne-
bevrde byle bir toplant yaplm, o-
unluun fikri dmanla ehir dnda
karlamak ynnde olduu iin buna
uyulmutur. Resl-i Ekrem cuma na-
mazn kldrdktan sonra onlar cihada
tevik etmi ve sabrettikleri takdirde
zafer kazanacaklarn bildirmitir.
Hz. Peygamber sava kararlarn ge-
nellikle mescidde verir ve bunu minber-
den iln ederdi; alan deftere gnl-
llerin adlarn yazdrmalarn isterdi. Se-
fer halinde orduyu donatmak zere halk
yardma arrd. Bir seriyye gndere-
cei zaman kumandanna mescidde t-
limat verirdi. Nitekim Abdullah b. Cah'
Nahle'ye gnderdiinde onu gizli bir ya-
zl tlimatla Mescid-i NebevTden uur-
lamtr. Orduya bizzat kumanda ede-
cei zaman mescidde iki rek'at namaz
klar, zrhn giyerek dar kar ve ka-
pya getirilen atna binip seferi balatr-
d. Kumandanlar sefer dnnde mes-
cidde rapor verirlerdi.
Mescid-i NebevTde barnan, Kur'an'n
kendilerini cihada adam kimseler ola-
rak tantt (bk. el-Bakara 2/273) ashb-
Suffe, ni asker grevler iin hazr bir-
lik zellii tayordu. Devlet bakannn
oturduu yerin hemen bitiiinde bulu-
nan ve umumiyetle ticaret ve toprakla
uramayan, en zhid, en heyecanl ki-
ilerden oluan ashb- Suffe, sevkedil-
lerini lykyla ifa ederlerdi.

Mescidler sefer esnasnda ordunun
mneviyatnn zinde tutulduu, gere-
ken talimatn ve taktiin verildii me-
knlar olmutur. Hz. Peygamber asker
seferler srasnda getii blgelerde ve
sava alanlarnn uygun yerlerinde mes-
cidler edinmitir. Bedir'de, Hendek'te
ve Tebk Gazvesi'nde bunlarn rnekle-
ri grlmektedir. Tebk Gazvesi sra-
snda ordunun konaklad on be ka-
dar yerde mescid yaplmtr. Bu mes-
cidler mimari adan mtevazi olmakla
beraber fonksiyonlar bakmndan nem-
li yaplard.
Mescidler hastahane olarak da kulla-
nlmtr. Hendek Gazvesi'nde yarala-
nan Sa'd b. Muz iin Mescid-i Nebev-
de bir adr kurulmutu (Buhr, "alt",
59; Mslim, "Cihd", 67). Bazan da sa-
va esirleri geici olarak mescidlerde mu-
hafaza edilmitir. Ancak bununla esirin
slmiyet'i kabul etmesi amalanm ve
bunda da genellikle baarya ulalm-
tr (Buhr, "alt", 83; Mslim, "Cihd",
59). Osmanllar'da da Balkan Sava'nn
btn iddetiyle devam ettii 1912 y-
lnda, askerin koleradan krld bir s-
rada, bunlarn bakm iin elverili yer
bulunamamas zerine eyhlislm Ce-
mleddin Efendi'nin yardm ve deste-
iyle stanbul'da baz camiler hasta ve
yararllara tahsis edilmitir.
Mescidlerin asker fonksiyonlar Hz.
Peygamber'den sonra da devam etmi-
tir. Ordugh ehirlerinde ve dier yerle-
im birimlerinde valiler ordu kumandan-
l yannda merkez camilerde imamlk
grevini de yklenmilerdir. Trk stik-
ll Harbi'nde de camiler mill birliin sa-
land ve dmana kar ilk toplu ha-
reketin balad yerler olmutur. Bu s-
rada Mehmed Akif'in Kastamonu Nas-
rullah Camii'nde verdii vaazlar ok et-
kili olmutur.
Mescidin bunlarn dnda daha bir-
ok itima fonksiyonu vard. Mesel mes-
cid misafirhane olarak kullanlm, bu-
rada sava gsterileri yaplm, iir sy-
lenmitir. Hz. Peygamber nikhlarn mes-
cidlerde iln edilmesini istemitir (Tir-
miz, " N i k h " , 6). Fakat bnyesinde top-
lad hizmetler zamanla mescide s-
maz oldu ve sonuta klliyeler dodu.
Bylece mescid birok messesenin ken-
disinden kaynakland bir ana messe-
se olmutur.
Ayrca Osmanllar'da birok merasi-
min icras iin camiler seilmitir. Bun-
larn ierisinde en nemli ve ihtiaml
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
olan kl alay* merasimidir. Genel-
likle Eyp Camii avlusunda Eyp Trbe-
si'nde yaplan bu merasim, stanbul'un
fethinden nce ve daha sonra bazan
Edirne'deki Eskicami'de de yaplmtr.
F) Camilerin daresi ve Grevlileri.
daresi, a ) Camilerde Merkez dare ve zel
Camilerin daresi. "mam" olarak da ad-
landrlan slm devletinin bakan, ms- Ftm Halifesi Hkim-Biemrillh, 403
lmanlarn imam sfat ile camilere ne-
zret hakkna sahipti. Eyaletlerde bu
yetki, halifenin temsilcisi olan valilere
ve grevlendirdikleri kadlara ait bulu-
nuyordu. Camilerin i siyasetteki rol
bilindiinden halifeler zellikle byk
camilere itina gsteriyorlard. Hutbe ha-
life adna okunur ve hutbede halifenin
adnn anlmas blgenin idareye olan manl dneminde camiler bnilerinin kur-
itaatinin iareti saylrd. Camilerin ina-
s ve tamiri ok defa ahslar ya da va-
kflar eliyle olmutur. Yalnz Mescid-i
Harm ve Mescid-i Nebev ile benzeri
byk camiler ayr bir nem tadkla- lu olan mtevellilerin her yl muhasebe
rndan tamir ve geniletme ileriyle ha-
lifeler zel olarak ilgilenmilerdir. mam
bata olmak zere cami grevlilerinin
tayin ve kontrolleri kadlar tarafndan
yaplmaktayd.
Ancak zel camilerde durum biraz
farklyd. Genellikle camiyi yaptran kii-
nin bizzat kendisi cami ile ilgileniyor ve
bu kimselere "nazr" deniyordu. ldk-
ten sonra veya bazan salnda cami-
nin vakfiyesinde yazl artlara gre ne-
zret ii bir mtevelliye intikal ediyor-
du. Nzr veya mtevelli caminin gelir-
lerini toplar ve ihtiya yerlerine sarfe-
derdi. Bunlar grevlilerin tayininde de
yetki sahibiydiler. Ancak baz durumlar-
da kadlar zel camilerdeki imam, ha-
tip, mderris gibi grevlilerin denetimi-
ne mdahale etmiler ve cami idaresin-
de nzrlardan daha etkin bir rol oyna-
mlardr.
b) Mal Durum. Camilerin yapm iin
gerekli olan mal harcamalar umumi-
yetle hkmdar, vezir, emr, eraf gibi
nfuzlu kiiler stlenmi; bakm, mal- mi vakf personel ve tamir giderlerini
zeme temini, grevlilere deme yapl-
mas gibi masraflar ise camiye vakfe-
dilen gayri menkul gelirleriyle karlan-
mtr. Baka alanlarda da hizmet ve-
ren vakflar slm leminde o kadar yay-
gnlamt ki hemen hemen her cami-
nin en az bir gayri menkul vakf vard.
Baz camilerin, bulunduklar yerden ok
uzaktaki lkelerde vakf mlkleri bulu-
nabiliyordu. Mesel Mescid-i NebevFnin
Suriye'de, Msr'da, rak'ta vakflar var-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CAM
d. Vakf gelirleri vakfiyede yazl artla-
ra gre harcanrd. Bazan vakfn gelirle-
ri caminin ihtiyalarn karlayamaya-
cak kadar azalyor veya vakflar orta-
dan kalkyordu. Bu durumda ya yeni va-
1.
kflar kuruluyor veya hayr severler yar-
dmda bulunuyordu. Devlet btesinden
tahsisat ayrld da olmutur. Nitekim
(1012) ylnda yaptrd bir tahkikat so-
nunda 800'den fazla caminin gelirden
mahrum olduunu renmi, bu cami-
ler iin beytlmlden her ay 9220 dir-
hem ayrm, 405 (1014) ylnda da ca-
mi hizmetlileri iin yeni arazi vakflar
kurmutur.
c ) Trkiye'deki Camilerin daresi. Os-
duu vakflarn mtevellileri tarafndan
ynetiliyordu. Bu vakflarn hukuk sta-
ts vakfiyelerle belirlenmekteydi. Ca-
miye ait vakflarn ynetiminden sorum-
sonularn mahall kad araclyla mer-
keze gnderip tasdik ettirmeleri gere-
kiyordu. Camide bir grev boaldnda
mtevellinin dorudan tayin yapma yet-
kisi olmadndan kadya mnasip birini
teklif eder, kad da bir i'Imla durumu
stanbul'da Dvn- Hmyun'a arzeder,
teklif edilen ahsn durumu incelendik-
ten sonra uygun grlrse kendisine
grev verilirdi. Vakf sahibinin vakfiye-
de tesbit ettii imam, mezzin, hatip,
kayyim, czhan, devirhan, srehan, der-
sim gibi cami grevlilerinin cretleri
mtevellilerce denirdi. Artan gelirler
de (zevid-i evkaf) caminin bakm, ona-
rm vb. ihtiyalar iin kullanlrd.
II. Mahmd dneminde Evkf- Hm-
yun Nezreti kurularak (1826) impara-
torluk iindeki btn vakflarn gelirleri
bu nezretin denetimine verilince b-
yk bir yekne ulaan fazla gelirin va-
kf gayeleri dnda devlet hazinesine
aktarlmas, dier vakflarla birlikte ca-
mi vakflarn da zayflatm, birok ca-
karlayamaz hale gelmitir.
Camilerin ynetimi 1920'de, Trkiye
Byk Millet Meclisi hkmeti kararyla
kurulan er'iyye ve Evkaf Vekleti'ne
devredilmitir. Daha sonra 3 Mart 1924
tarih ve 429 sayl kanunla bu veklet
ilga edilerek yerine baveklete bal
Diyanet leri Reislii makam tesis edil-
mitir. Bu kanunla Trkiye Cumhuriyeti
snrlar iindeki btn cami, mescid,
tekke ve zviyelerin ynetimiyle imam,
53
 CAM
hatip, viz, eyh, mezzin, kayyim ve di-
er grevlilerin tayin ve azillerine Diya-
net leri Reislii grevli klnmtr (md. ve mescidlerde grev yapmalar yasak-
5). Cami vakflar dahil btn vakflarn
ynetimi nce babakanla, daha son-
ra da yeni kurulan Vakflar Umum M-
drl'ne balanmtr. 30 Kasm 1925'- yrrle giren 5634 sayl kanunla, Di-
te trbe, tekke ve zaviyelerin kapatl-
mas, Diyanet leri Reislii'nin yetki ala-
nn daraltmtr. Bu dnemde cami g-
revlilerinin cretleri ok dk dzeyde
tutulmu, "ciht- fer'iyye" denilen cz-
hanlk, devirhanlk, srehanlk gibi ikinci
derecedeki grevlerin boalmas halinde
buralara yeni tayin yaplmam, imam,
hatip, mezzin ve kayyim kadrolar b-
yk apta daraltlmtr.
15 Aralk 1927 tarihli r-y Devlet
kararyla cami grevlilerinin aylklar dev-
let btesinden karlanmakla birlikte
bunlarn memur veya mstahdem sa-
ylmamalar kararlatrlmtr. 8 Hazi- dan sorumludur. Ayrca derneklere ve
ran 1931 tarih ve 1827 sayl kanunla
camilerin ynetimiyle cami grevlilerini
tayin ve azletme yetkisi Diyanet leri'n-
den alnarak Vakflar Umum Mdrl-
'ne verilmitir. Bu kanunla elien 429
sayl kanunun 5. maddesinin yrrlk-
ten kalkm olduu, Trkiye Byk Mil-
let Meclisi'nin 4 Ocak 1932 tarihli kara-
ryla kesinlik kazanmtr. 25 Aralk 1932'-
de yrrle giren "Cami ve Mescidlerin
Tasnifi Hakkndaki Nizmnme" hkm-
leri gereince il ve ilelerde vakflar m-
dr ve memurlarnn, bunlarn bulun-
mad yerlerde vali ve kaymakamlarn
uygun grd bir kiinin bakanl inas da byk lde bu vakfn deste-
altnda yaplan sbjektif deerlendir-
meler sonucunda, 15 Kasm 1935 tarih
ve 2845 sayl kanunla ihtiya d g-
rlen birok cami baka maksatlarla kul-
lanlmak zere kapatlm, kapanan ca-
milerin ou ordu tarafndan depo ola-
rak kullanlm, bazlar Cumhuriyet Halk
Partisi'ne ve zel kiilere satlmtr. Ak
kalan camilere de ok snrl grevli ta-
yini yaplmtr.
25 Aralk 1932 tarihli nizmnme ile
camilerdeki czhanlk, devirhanlk, s-
rehanlk gibi hizmetler imam, hatip ve
mezzinlik grevleriyle birletirilmi ve
bu grevlerin yrtlmesi iinin Vakflar
Umum Mdrl'nn yetki alan iinde Elaz-Harput (1982), Antalya (1982), An-
olduu belirtilmitir. 11 Kasm 1937 ta-
rihli "Cami Hademesi Nizamnmesi"nde
cami grevlilerinin her trl denetimi-
nin Vakflar Umum Mdrl'ne ait ol-
duu vurgulanarak Diyanet leri Reisli-
i'nin grevi sadece vizlerle hatiplerin
54 Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
vaaz ve hutbelerini kontrol etmekle s- masraflar ahslar veya dernek, vakf
nrlandrlm, devlet memurlarnn cami gibi kurulular tarafndan karlanmak-
tadr. Bundan dolay baz camilerin ml-
lanmtr. Bu dnemde ilgisizlik ve ba- kiyetleri eitli ahs veya kurulular ze-
kmszlktan birok cami harap olmutur. rinde grnmektedir. 1 Ocak 1992 tari-
Camilerin ynetimi, 29 Nisan 1950'de hi itibariyle Trkiye'de cami bulunma-
yan bucak ve kasaba says 47, ky sa-
yanet leri Reislii yeniden tekiltlan- ys ise 2125'tir.
drlarak daha nce Vakflar Umum M- 2. Cami Grevlileri. Camide grevli olan
drl'ne intikal etmi olan cami g- kiiler imam, hatip, mezzin, viz, kus-
revlileri kadrolaryla birlikte yeniden bu ss, kri, czhan, bevvb ve hademeler
kuruma balanmtr. Cami grevlilerinin (kayyim) eklinde sralanabilir. mam ce-
kanun statleri ve zlk haklar, 22 Ha- maate namaz kldran kiidir. Baz bl-
ziran 1965 tarihli ve 633 sayl "Diyanet gelerde halifeden ayrmak iin imama
leri Bakanl Kurulu ve Grevleri "shib's-salt" denilmekteydi. lk d-
Hakknda Kanun"la belirlenmitir. nemlerde merkezde devlet bakan, eya-
Trkiye'de bugn cami yapma, mev- letlerde valiler ehirdeki en byk ca-
cutlar tamir ve yaatma ahslar, der- minin imamln yapmlardr. Valinin
nekler ve zel vakflar eliyle yaplmak- bulunmad zamanlarda shib'-urta
tadr. Vakflar Genel Mdrl, mlki- (emniyet miri) ona veklet ederdi. An-
yetindeki camilerin bakm ve onarmn- cak Emevler'den itibaren halifeler ve
valiler istisna durumlar dnda imam-
zel vakflara da projelerini Vakflar Ge- lk yapmamlar, bu i iin grevliler ta-
nel Mdrl'ne onaylatmak artyla yin etmilerdir. Bu grevlilerin maa
ve bu kurumun denetimi altnda, ykl- beytlmlden veya vakf gelirlerinden
m camilerin yerine aslna uygun ola- deniyordu.
rak ina ve onarm izni verilmektedir. Cuma ve bayram namazlarnda hutbe
Diyanet leri Bakanl'nn yurt iin- okuyan hatip umumiyetle imamlk g-
de ve yurt dnda yrtt hizmetle- revini de yrten ahst. Yalnz baz b-
re yardmc olmak amacyla 1975 yln- yk camilerde imamdan ayr bir, bazan
da kurulan Trkiye Diyanet Vakf, 735 da birka hatip grev yapard. Hutbe si-
ubesiyle dier hizmetlerinin yan sra yas bir nem tadndan hatip de nem
cami yapm, bakm ve onarm konu- kazanm, bu sebeple ok defa kadlar
sunda nemli hizmetlerde bulunmakta- hatiplik grevini bizzat stlenmilerdir.
dr. Cumhuriyet devrinde yaplan en b- slm tarihinde ilk mezzin, hicr 1.
yk cami olan Ankara Kocatepe Camii'nin ylda Hz. Peygamber tarafndan grev-
lendirilen Bill-i Habe'dir. m sahb
iyle gerekletirilmitir. Abdullah b. mm Mektm da Hz. Pey-
gamber'e mezzinlik yapmtr. Bunlar-
Ocak 1992 tarihi itibariyle Trkiye ge-
dan baka zaman zaman Reslullah'a
nelinde 66.674 cami mevcut olup bu ca-
mezzinlik yapan baka sahbler de
milerde 56.135 imam-hatip, 9560 mez-
vard (bk. Kettn, 1, 156-159). Mezzin, na-
zin-kayyim ve 739 viz kadrolu olarak
maz vaktinin geldiini bildiren ezan yk-
grev yapmaktayd. Camilerin ou kad-
sek sesle okuyarak cemaati toplar, ima-
rolu olduu halde bunlardan bir ksm-
m namaza arr, onun gelmesi zeri-
nn grevlisi bulunmamakta, kadro tah-
ne de namazn baladn belirtmek iin
sis edilmemi camilerdeki grevlilerin
kamet getirir. Minareler yaplmadan
creti ise vatandalar ve eitli dernek-
ler tarafndan salanmaktadr. Cami g- nce ezan genellikle camiye yakn yk-
revlilerinin hizmet ii eitimiyle bilgile- sek bir yerden okunurdu. Bill-i Habe,
rinin arttrlmas da Diyanet leri Ba- Mescid-i Nebev'ye yakn en yksek evin
kanlnca yrtlmekte olup bu mak- damna karak ezan okurdu. Mekke'nin
satla Bolu (1973), stanbul-Haseki (1976), fethinde de Hz. Peygamber'in emri ze-
rine Kabe'nin damna karak ezan oku-
kara (1983), Kastamonu (1984) ve Mani- mutur. Mezzinlere ilk defa maa ba-
sa'da (1986) eitim merkezleri alm- layan kiinin Hz. Osman olduu nakle-
tr. Diyanet leri Bakanl btesinde dilir. Zamanla mezzinlere yklenen g-
camiler iin ayrlm bir tahsisat olma- revler oald. Camide tebih, zikir, mev-
dndan camilerin yapm, bakm, ona- lid ve tilvet gibi detler geliti. Buna
rm ve her trl malzeme temini gibi bal olarak da camilerde mezzin sa-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

ys artt. bn Battta Emeviyye Camii'n-
de yetmi mezzin bulunduunu kayde-
der {Seyahatname, I, 95).
Hz. Peygamber, ashabn istekli anla-
rn gzeterek belli zamanlarda camide
vaaz veriyordu; Abdullah b. Mes'd da
bunu rnek alarak etrafnda toplanan-
lara haftada bir gn vaaz etmeyi uygun
bulmutu. Hz. mer dneminde Temm
ed-Dr, halife cuma namaz iin camiye
gelmeden nce vaaza balard; Hz. Os-
man dneminde de kendisine haftada iki
defa vaaz e t m e izni verilmiti ki bu zat
ilk ks (kssac viz, oulu kusss) ola-
rak kabul edilir. Viz ve ks tabirleri ok
defa birbirinin yerine kullanlrsa da kus-
ss, daha ok dinleyici toplamak mak-
sadyla anlatmlarna aslsz hikye, ef-
sane ve masallar kartrdklar iin viz-
lerden ayr deerlendirilmi ve kendile-
rine iltifat edilmemesi istenmitir. Hz.
Ali'nin Basra Camii'nden kusss kovdu-
u rivayet edilir. Ancak kusss, hemen
her dnemde camilerde viz olarak ko-
numalar yapmtr. Nitekim Abbsler
dneminde kusss camilerde resmen
grev yapyordu. Ftmler'de de ayn du-
rum devam etmitir.
Camilerde kri (oulu kurr) tarafn-
dan Kur'an tilvet edilmesi detine Eme-
vler dneminden itibaren rastlanmak-
tadr. bn Cbeyr'e gre Emeviyye Ca-
mii'nde kurr sabah ve ikindi namazla-
rndan sonra dzenli bir ekilde Kur'an
okurdu (er-Rihle, s. 244 vd.). zellikle cu-
ma vb. gnlerde Kur'an tilvetine nem
verilirdi. Osmanllar'da seltin camile-
rinde czhan ad verilen kriler namaz-
lardan nce Kur'an'dan birer cz okur-
lard. Seltin camilerinde czhanlar iin
mstakil krsler yaplmt. Bunlar viz
krslerinden daha kk olup genel-
likle iki duvar arasna yerletirilmiti.
Baz cami ve trbelerde ise cretleri bir
vakf tarafndan karlanan ve gece gn-
dz aralksz bir ekilde nbetlee Kur'an
okuyan kriler bulunurdu.
Hz. Peygamber'in mescidini spren
zenci bir kadn veya erkein bulunduu
nakledilir (Buhr, "alt", 72, 74). Daha
sonra bu i iin hademeler altrlm-
tr. Bunlarn says caminin bykl-
ne gre deiiyordu. Mesel 300 (912)
yllarna doru Kuds Camii'nde 140 ve-
ya 230 hademenin bulunduu kaydedil-
mektedir. Hademe saysnn ok olduu
durumlarda i blm yaplyordu. Kay-
yim tabiri ise aslnda temizlik, lambala-
rn yaklmas, sularn tanmas gibi i-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CAM
lere nezaret eden, mum, lamba ya, "scd" md.; BA. Cevdet-Evkaf, nr. 721; stanbul
temizlik malzemesi vb. cami ihtiyalar- Vakflar Tahrir Defteri 953 (1546), tr.yer.; bn
Eb eybe, el-Muannef (nr. Kemal Ysuf el-
n tesbit ve temin eden kiiye dellet
Ht), Beyrut 1409/1989, IV, 432-433; Ms-
ediyor olmaldr. Bazan imam, hatip, hat- ned, 11, 106, 178; 111, 404, 434; IV, 85, 229,
ta kad caminin kayyimliini de yapyor- 247; V, 156, 157, 185, 328; Drim, " M u k a d -
du. Buna karlk kayyimler dorudan dime", 32, 51; Buhr, "Ezn", 46, 49, 81, "a-
doruya hademelerin yapt temizlik lt", 41, 42, 44, 45, 49, 52, 54, 59, 60, 65, 70-
72, 74, 77, 83, " T e h e c c d " 25, " ' t i k f " , 17,
ileriyle de uramlar ve sonralar kay-
" c lim", 6, 8, 23, 24, 52, " I d e y n " , 7-8, " M e s c i -
yim tabiri bu mnada kullanlmtr. d M e k k e " , 1, 6, "Enbiy 3 ", 40, " M e n k b ' l -
Osmanl dneminde cami personelin- enr", 45, " C u m ' a " , 11, "avm", 68, "Me-
ktib", 1-3, "Ahkm", 18-29, "Humt", 4,
de gerek tr gerekse say bakmndan
"ulh", 9-13; Mslim, "Mescid", 1-316, "-
nemli bir artn olduu gzlenmekte-
ft'l-mnfikin", 82-83, "Hac", 250, 415,
dir. Ky ve mahalle camilerinde cretini 511, 512, "Zhd", 43, 44, "Cihd", 59, 67, "M-
cami vakfndan alan bir imam ve mez- sfirn", 69-70, 213; bn Mce, " M e s c i d " , 1-
zin bulunmakta, kk ve geliri snrl 19, " M u k a d d i m e " , 17, " A h k m " , 9; Eb D-
vd, "alt", 13, 46, 199, "Talk", 40, " M e n -
olan camilerde ise sadece imam grevi
sik", 94, "Vitir", 14, "mn", 3, "By 1 " 37,
ifa etmekteydi. Bunun yannda vezirle-
" e Itk", 53; a.mlf., el-Mersl, Kahire 1310, s. 4;
rin, aa ve paalarn, baz varlkl kimse- Tirmiz, "alt", 126, " C u m V , 64, "Nikh", 6,
lerin ina ettirdii camilerde cami vak- "Menkb", 18; Nes, "Tatbk", 78, " M e s -
fndan cret alarak grev yapan perso- cid", 1-46, "mmet", 50; Tabern, el-Mu'ce-
mul-evsat (nr. Mahmd et-Tahhn), Riyad
nel saysnn artt grlmektedir. s-
1405-1406/1985-86, I, 143; Heysem, Mec-
tanbul Vakflar Tahrir Defteri'nde bu- ma'u'z-zev' id, II, 46; Eb Ysuf, el-Harc,
nun binlerce deiik rneine rastlamak Kahire 1382, s. 138-149; bn'l-Kelb, Kitb'l-
mmkndr. Esnm: Putlar Kitab (trc. ve nr. Beyza Dn-
gen), Ankara 1969, s. 11, 23-24; Vkd, el-Me-
Dier taraftan ok geni vakflara sa-
z, I, 13, 336-337; II, 531-533; III, 761-762,
hip seltin camilerinde grevli says ol- 875-884, 980, 999; bn Him. es-Stre, Kahire
duka fazla idi. Mesel 111. Murad'n Ma- 1355/1936, I, 367; II, 143, 509; IV, 179; bn
Sa'd, et-Tabakt, I, 239-241, 313; II, 37-38;
nisa'da ina ettirdii Murdiye Camii'nde
Sahnn, el-Mdevvene,V, 144; bn ebbe, T-
iki imam, bir hatip, bir viz, dokuz m-
rhu'l-Medneti'T mnevvere, I, 57-75; Bel-
ezzin, doksan drt czhan, otuz iki ha- zr, Ensb, I, 264, 266, 273; a.mlf., Fthu'l-
deme olmak zere toplam 139 kii cami bldn, Kahire 1318-19/1901, s. 12, 42, 122,
vakfndan ok farkl seviyelerde cret 137, 285-294, 354-380; Ya'kb, Trh, II, 60;
almaktayd. Sleymaniye Camii'ndeki g- Taber, Trih (Eb-Fazl), I, 121; III, 447, 610;
IV, 45, 87-88, 361-367, 500; V, 110-111, 234,
revli says ise daha fazla idi. Sleymani-
355, 369; Mes'd, Mrc'z-zeheb, Kum 1984,
y e Klliyesi'nden cret alan toplam 936
II, 251; III, 158; Kind, el-Vlat ve'l-kudt (Gu-
kiiden 303' dorudan Sleymaniye Ca- est), s. 428, 443, 444, 469, 487-495; Eb'l-
mii'ne balyd. Bunlarn ierisinde imam, Ferec el-sfahn, el-Egant, 1, 113; Mverd, el-
mezzin, hatip, viz, kayyim, ferr gibi Ahkm's-sultniyye, s. 130, 248; Eb Ya'l,
cami hizmeti ifa edenlerin says ancak el-Ahkm's-sultniyye, s. 227; bn Abdlber,
Cmi'u beyni'l-'ilm (nr. Abdurrahman Ha-
yirmi otuz kadard. Bunun dnda sayla-
san Mahmd), Kahire 1975, s. 164, 174-175,
r yzleri bulan czhan, devirhan, en'm- 185-186, 305; Hatb el-Badd, el-Fakh ve'l-
han, musallihan gibi hizmetliler ise ilim mtefakkih, Riyad 1969, I, 10-12; II, 129-130;
tahsil edenlere, baz tarikat erbabna a.mlf., Trhu Badd, I, 73; Serahs, el-Meb-
tahsis edilen czi burs niteliinde daha st, XXX, 165; Sheyl, er-Ravz'l-nf IV,
254-255, 261-264, 266-267; bn Cbeyr, er-
az bir cret alyorlard. XVII-XVIII. yz-
Rihle, Beyrut 1400/1980, s. 21-24, 92, 173,
yllarda camilerde krs eyhlii, dersi- 244 vd., 246-254; Ykt, Muccem'l-deb\
mlk gibi grevlere de rastlanmakta- XVIII, 61; a.mlf., Mu'cem'l-bldn, V, 114;
dr. Osmanllar'da btn cami personeli bn'l-Esir, sd'l-be (Benn), I, 301-302;
asker* zmre kapsamna alnm, by- III, 92; bn Eb'd-Dem, Kitb Edebi'l-kaz'
lece kendilerine vergilerden muafiyet ve (nr. Muhammed Mustafa ez-Zhayl), Dmak
1402/1982, s. 109; Hzin, Lbb't-te'vl
baka imtiyazlar tannmtr. Dier ta-
(Mecm'a mine't-tefsr iinde), stanbul 1324
raftan terifat defterlerinde, zellikle Beyrut, ts. (Dru hyi't-trsi'l-Arab), I,
seltin camilerinin viz, hatip ve imam- 108; bn Battta, Seyahatname, 1, 95; ibn Ke-
larna devlet protokolnde yer verildii- sr, Tefsr'l-Kur'n, II, 229-231; V, 106; a.mlf.,
ne dair bilgilere rastlanmaktadr. el-Bidye, III, 210; VII, 21; bn Haldn, Mukad-
dime, Beyrut 1967, s. 477, 635; Makrz, el-H-
BBLYOGRAFYA: tat, I, 285-286; II, 244-247, 329-332, 455; Tec-
rid Tercemesi, X, 107; Semhd, Vef*'l-vef
bn'l-Esr, en-Nihye, "dr" md.; Lisn'l-
cArab, "hrb", "scd" md.leri; VVensinck, Mu'cem, I, 242; Syt, Hsn'l-muhdara, I, 451; Nu-
"muall" md.; M. F. Abdlbkf, el-Mu'cem, aym, ed-Dris f trhi'l-medris (nr. Ca'fer
55
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CAM
ei-Hasen), Dmak 1988, II, 303-370; Ayvan-
sary, Hadkat'l-cevmi', stanbul 1281, I-II;
Mevlna ibl, Asr- Saadet (trc. . Rza Do-
rul), stanbul 1928, I, 169; Ahmed Emn, Du-
ha'l-slm, Kahire 1932, II, 52; C. Zeydan, Me-
deniyyet-i slmiyye, V, 251; Osman Nuri Er-
gin, Trkiyede ehirciliin Tarihi nkiaf, s-
tanbul 1936, s. 78; Mez, el-Hadretul-slmiy-
ye, III, 124; Uzunarl, Saray Tekilt, s. 29,
373-374; a.mlf., lmiye Tekilt, s. 139; Ro-
nart, CEAC, s. 373-376; Muhammed Hamdul-
lah, slamda Devlet daresi (trc. Kemal Kuu),
stanbul 1963, s. 118-119; a.mlf., slam Pey-
gamberi, II, 1121; a.mlf., Le Saint Coran, Paris
1989, s. 294; a.mlf., slm Messeselerine Gi-
ri (trc. hsan Sreyya Srma), stanbul 1981, s.
45-73; a.mlf., Hz. Peygamber'in Savalar, s.
262; Cell Esad Arseven, Trk Sanat Tarihi,
stanbul, ts. (Maarif Basmevi), I, 219; Cezfr, el-
Mezhib'l-erba" a, I, 284-291; Buh mute-
meri risleti'l-mescid, Mekke 1395/1975, s. 1-
568 (Rbtat'l-lemi'l-slm'nin 15-20 Rama-
zan 1395/20-25 Eyll 1975'te tertipledii mes-
cidlerle ilgili sempozyum bildirileri); Ahmed
elebi, slm'da Eitim retim Tarihi (trc. Ali
Yardm), stanbul 1976, s. 95-107, 228-234;
Seyyid Sabk, Fkh's-snne, Beyrut 1977, I,
246-259, 535; Fahrettin Atar, slam Adliye
Tekilt, Ankara 1980, s. 153; Muhammed
Mhir Hammde, el-Mektebt fi'l-slm, Bey-
rut 1981, s. 82-86; G. Makdisi, The Rise of Col-
leges, Edinburgh 1981, s. 10-24; Hseyin Ab-
dullah Bselme, Trthu'l-Kcbeti'l-Mucaz-za-
ma Ibask yeri yok] 1982, s. 50; Nebi Bozkurt,
Asr- Saadette Mescid ve Fonksiyonlar (yk-
sek lisans tezi, 1984), M Sosyal Bilimler Ens-
tits; Ziya Kazc, slami ve Sosyal Adan Va-
kflar, stanbul 1985, s. 104-110; Ernsal, Trk
Ktphaneleri Tarihi II, tr.yer.; Muhittin Se-
rin, Hattat Aziz Efendi, stanbul 1988, s. 13;
Hasan brhim Hasan, slm Tarihi, II, 242-
246; KettnI, et-Tertb'l-driyye (zel), I,
156-160, 301-302; II, 29-31, 53-55, 58, 232-
233, 301-307; Sheyl nver, "Anadolu'da Sel-
uklu Devleti Beylikleri Resm Daireleri v e
Toplant Yerlerine Dair", VD, VIII (1969), s.
323-324; mer Lutfi Barkan, "Sleymaniye
Camii v e mareti Tesislerine A i t Yllk Bir
M u h a s e b e Bilanosu 993/994 (1585-1586)",
a.e., IX (1971), s. 134; Bahaeddin Yediyldz,
"Vakf Messesesinin XVIII. Asr Trk T o p -
lumundaki Rol", a.e., XIV (1982), s. 15; Ah-
met nkal, " A s r - Sadet'te Mescidin nemi
v e Y a p t Grevler", Diyanet Dergisi, XIX/
3, Ankara 1983, s. 49-55; S. M. Imadddin,
" M o s q u e as a Centre of Education in the
Early M i d d l e A g e s " , IS, XXIII (1984), s. 159-
170; Mehmet pirli, "Anadolu Kadaskeri Si-
nan Efendi Hakknda Y a p l a n Tahkikat v e
Bunun l m i y e Tekilt Bakmndan nemi",
TED, VIII/1 -4 (1984), s. 209; a.mlf., "eyh-
lislm Sun'ullah Efendi", TED, sy. 13 (1987),
s. 210-211; Feridun Emecen, "Manisa M u r a -
diye Camii nasna Dair", a.e., s. 185; "Cami",
TA, IX, 255-279; S A I, 324-328; Jons. Peder-
sen, "Mescid", A, VIII, 1-86; a.mlf., "Masdjid",
El2 (ng.), VI, 644-677; F. Buhl., "Kuds", A, VI,
956; F. Krenkovv, "Ktphane", a.e., VI, 1126;
R. Hartmann, "am", a.e., XI, 299; M. Uur Der-
man, "Arif Efendi, Filibeli", DA, III, 364.
S A H M E T N K A L NEBI BOZKURT
56 Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
. MIMARI TARIHI
Btn slm lkeleriyle mslmanlarn
bir sre hkim olduklar yerlerde yaplan
camiler mimari bakmdan birbirinden
deiik zellikler gsterir. Dnya ze-
rindeki btn camilere dair aratrma lar da mevcuttur. Ulucami, byk cami-
ve monografiler elde olmadndan ca-
mi mimarisinin btnn ortaya koya-
cak geni kapsaml bir alma yapmak
imdiki halde ok gtr. Bu gle sanatkr hanlar vb. baz binalarda da
ramen evvelce Trk Ansiklopedisi
(IX, 257-279) ile slm Ansiklopedisi
(VIII, 101-112) iin tarafmzdan yazlan
"Cami" (mimari) ve "Anadolu ve Rume-
li'de Trk Mescid ve Camileri" maddele-
ri, aradan geen uzun zaman iinde el-
de edilen yeni bilgiler ve ortaya konan
yeni almalarla tekrar ilenerek bu ri kaplar ekseriya binann kuzeybat
maddenin daha tam olmasna allm-
tr. Ayrca bu maddede adlar geen ca-
miler hakknda ayrntlara girilmemi,
camilerin tarihe ve sanat deerlerinin
aklanmas kendi maddelerine brakl-
mtr.
Trk ehirlerinde cemaatin topland-
, ana ibadet yeri niteliinde olan b-
yk camilere, hristiyanlarn katedral de-
nilen kiliseleri gibi ulucami, cmi-i kebr,
Osmanl dneminde sultanlar tarafn-
dan yaptrlan byk camilere ise seltin
camii denilir. Esasnda ok daha genel
bir anlam olan ve ran, Hindistan, Ara-
bistan gibi blgelerde cami mnasnda
kullanlan mescid kelimesi ise Trke'de
yalnz kk ibadet yerlerini ve mahalle
camilerini ifade etmektedir. Nitekim
Trkiye dnda ok byk llerde ya-
plar olmalarna ramen Medine'de Mes-
cid-i Nebev, Kuds'te Mescid-i Aks,
sfahan'da Mescid-i Cum'a vb. pek ok
eserde mescid ad ulucami veya seltin
camii mnasnda yaamaya devam et-
mektedir. Trkiye dnda, Asya'da bir-
ok yerde vel olarak tannan ahslarn
mezar stnde veya evresinde kuru-
lan ziyaret camilerine ise mehed ad
verilmektedir. Arap lkelerinde, akta
byk kitlenin topluca namaz klmas
iin, etraf bir duvarla evrilmi ve iin-
de sadece kble ynn gsteren bir
mihrap olan yerlere musalla denilmek-
te, Trke'de ise bu terim daha ok bir
caminin yannda cenaze namaz klmak
iin toplanlan yeri ve burada bulunan,
zerine tabutun konulduu ta (musal-
la ta, seng-i musalla) ifade etmektedir.
Buna karlk Trke'de ak havada cu-
ma ve bayram namazlar iin byk ka-
labaln ibadet etmesi maksadyla ay-
rlan yerlere namazgh denilir. Bunlar-
dan bazlar olduka geni olup Okmey-
dan Namazgh'ndaki gibi mihraplar
ve hatta minberleri de vardr. Sadece
bir mihrap tana sahip, imenlik bir sa-
hadan ibaret olan daha kk namazgh-
ler, kk llerdeki mahalle mescid-
leri dnda insanlarn toplu olarak bu-
lunduklar kervansaray, kla, esnaf ve
mescidler bulunmaktadr.
Genel olarak byk bir cami, onu eh-
rin kalabalndan ayran ve gerektiin-
de yangnlardan da koruyan bir d avlu-
ya sahiptir. Camiler Trkiye'de dou-g-
ney arasnda bulunan kbleye gre yer-
letirilirler. Bu sebeple camilerin ana gi-
duvarnda alr ve giri kbleyi gsterir.
Byk bir cmle kaps veya takap ile
dier yardmc kaplardan geilen i av-
lu veya harem (sahn), i tarafta stunlu
bir galeriyle evrilidir ki bunlara revak
denir. Bu i avlunun ortasnda abdest
almaya yarayan bir eme (adrvan) bu-
lunur; bu avluya dierinden ayrmak
iin adrvan avlusu da denilir. Avlunun
camiye giri cephesinde uzanan revak
son cemaat yeri olarak adlandrlr. Na-
maz vaktine yetiemeyenlere veya fazla
kalabalkta ieri giremeyenlerin ibadeti-
ne mahsus olan bu ksm, ayn zaman-
da caminin iine dorudan doruya gi-
rilmesini nleyen bir n mekn duru-
mundadr. Taban avlu seviyesinden bi-
raz ykseke olan son cemaat yerinin
kble duvarnda genel olarak sal sollu
birer kk mihrap bulunur. Ayrca b-
yke camilerde tekbirleri tekrarlayarak
son cemaat yerindekilere duyurmak iin
kullanlan, bu mihraplarn stlerinde k-
k cumbalar biiminde dar takn
"mkebbire"ler vardr. Son cemaat ye-
rinden esas ibadet meknna alan b-
yk cmle kaps veya takap, byk
veya sanat deeri olan camilerde itinal
bir iilikle bezenmi bir niin iinde al-
mtr. Camiyi yaptrann adn ve ina
tarihini veren kitbe de bu giriin stn-
de yer alr.
Esas ibadet meknna Trke'de ha-
rm denilirse de yabanc dillerdeki "nef",
"schiff" karl olarak sahn da denilir
(Arapa'da sahn avlu anlamnda kullanlr).
Cami meknnn ortasnda daha geni
olan ana veya orta sahn bulunur. Bu-
nun tam orta ksmna kubbealt, yan-
lardakilere de yan sahn denir. Namaz
esnasnda ynelinen kble istikameti-
ni belirten ve imamn namaza durduu

yer olan mihrap, kble duvarnda ieri
kavisli bir girinti biimindedir. Mahiyeti
gerei mihrap caminin en ssl ksmn
tekil eder. Bunun nnde caminin esas
demesinden az yksek olan bir kade-
me vardr ki buna da mihrap sekisi ad
verilir. Mihrabn sa tarafnda, balan-
gta yalnz cuma namaz klnabilecek
byk camilerde bulunurken sonralar
en ufak mahalle mescidlerine bile konu-
lan minber yer almaktadr. Birok hal-
lerde ok itinal bir iilikle ilenmi, ah-
aptan veya mermerden yaplm olan
minber, bir kap kemerinin arkasndan
basamakla klan ve en st noktasnda
drt ince stun veya diree oturan bir
klh ile rtlm loca biiminde bir
"kk"ten ibarettir. Asl Hz. Peygamber
devrinde, zerinde hutbe okunan ba-
samakl bir merdiven halinde olan min-
ber daha sonra gelimi ve Emev dne-
mi sonunda camilerde yer almaya bala-
mtr. Kiliseden evrilmi camilerde min-
ber kknn iki yanna birer sancak
aslmas ve imamn hutbeye bir klla
C UMIS
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CAM
kmas usuldendi. Mihrabn sol tarafn- lu grerek ilk maksreyi yaptrmtr.
da kble duvarna, yan duvara veya pye- Osmanl dnemi Trk mimarisinde hn-
ye bitiik olarak birka basamak merdi- kr mahfilinin dardan giriinde kk
venle klan bir vaaz krss bulunur. bir saray odas gibi bezenmi ve den-
Bu da ahap veya mermerden genellikle mi bir mekn yer alr. Sultann camiye
sanatkrane ekilde yaplmtr. geldiinde ksa sre dinlenmesi iin ya-
Camiye gelen hkmdarlarn namaz plan bu kasr- hmyun (hnkr kasr),
kldklar yeri halktan ayran blmeye evvelce Sultan Ahmed Camii ve Yenica-
Arap memleketlerinde maksre denil- mi'de olduu gibi caminin esas kitlesi
mektedir. Osmanl dneminde bu ks- dnda ona bitiik olurken ge dnem
ma ufak bir loca biimi verilmi ve yk- Osmanl-Trk mimarisinde son cemaat
sekte olmasna zen gsterilmitir. Hn- yerinin stne alnarak cami mimarisiy-
kr mahfili ad verilen bu blm genel- le btnletirilmitir.
likle caminin sol kesinde yer alr ve Caminin iinde mezzinler iin ayrl-
darya dorudan balantldr. lk mak- m ykseke bir yer mezzin mahfili
srenin Mescid-i Nebevde Halife Os- olarak adlandrlr. Ancak byk cami-
man (644-656) tarafndan tuladan yap- lerde rastlanan bu unsurdan baka esas
trld sylenir. Bunu Veld zamannda giriin iki tarafnda alak korkuluklarla
(705-715) Medine valisi olan mer b. Ab- ayrlm kadnlar mahfili de bulunur.
dlazz abanoz aacndan yeniletmitir. Cami mimarisinin nemli bir paras da
bn Haldn'a gre ise Hz. Ali'nin camide ezan okunmaya mahsus olan minare-
namazda iken bir suikaste kurban git- dir. Minare slm leminin eitli blge-
mesi zerine Muviye (661-680), cami lerine gre deiik biimler gsterir.
iinde halifeye mahsus namaz yerini bir Osmanllar'da binann genellikle sa ta-
emniyet tedbiri olarak ayrmay lzum- rafnda bulunur. Yine sadece Osmanl
seltin camilerinde iki ve daha ok mi-
nare yaplm olmakla beraber bunlar
son derece ndirdir. Sultanlar ve baz
hnedan mensuplar dndaki kiiler
tarafndan yaptrlan camilerde birden
fazla minare bulunmamas titizlikle ria-
yet edilen bir usuldr. Ancak son yllar-
da yaplan modern camilerde minare ve
erefe saysnda bir snrlama ve l
kalmamtr.
Camiler genellikle tek bana yaplar
halinde olmayp bilhassa Trkler'de ima-
ret, klliye veya manzume adlar verilen
eitli vakf binalardan oluan bir yap
topluluunun merkezini tekil ederler.
Bylece camilerin etrafnda onlara ek
olarak yaplm arasta (ar), drif,
hamam, hazre, trbe, medrese, sbyan
mektebi, kervansaray, ktphane, mu-
vakkithne, sebil, tabhne, ahne-ima-
ret gibi vakf yaplar da bulunur. Os-
manl dneminde ehirler aras ana ker-
van ve sefer yollar stnde, zellikle
XVI. yzylda durak yerlerinde menzil
klliyelerinin de ina edildii grlr ki
bunlarn da merkezlerini bir cami tekil
eder.
A ) slmiyet'in D o u u n d a lk C a m i l e r .
Klasik slmiyet'in Mekke dneminde toplu
Osmanl
ibadet iin belirli bir bina yaplmad
devri
camilerinin bilinmektedir. Hz. Peygamber, hicret s-
ksmlar ile rasnda Medine'ye girmeden bir sre
dzenlemesini
kald Kub'da daha sonra "Takv Mes-
gsteren
ematik
cidi" adyla da anlan ilk ibadet yerini kur-
KAPISI
plan durmutur. Bununla birlikte slm dn-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 57
CAM
yasnn ilk camii olarak Medine'deki Mes-
cid-i Nebev kabul edilir. Burada Hz. Pey-
gamber'in kalmas iin bir mesken yap-
lrken ilk nemli caminin de temeli atl-
mtr. Etraf 3 arn derinliinde ta te- ladnda slm ordularnn gittii yer-
meller zerinde bir adam boyu kadar
ykseklikteki kerpi duvarlarn snrla-
d bir avlunun bir kenar boyunca, iin-
de Hz. Peygamber ve ailesinin barnaca-
odalar sralanmt. Kuds ynndeki da Fustat'ta bu trden camiler ina edil-
kuzey duvarn i tarafna ise ibadet eden-
leri gneten korumak zere hurma
aacndan direklere oturan ve hurma
dallarndan ibaret basit bir ardak ku-
rulmutu. Kble 624'te Kuds'ten Mek-
ke'ye evrildikten sonra avlunun gney
duvar nne de yeni bir ardak yapl-
mtr. Bu ilk cami, nce Hz. Osman, da-
ha sonra 706-709'da Emev Halifesi Ve-
ld, VIII. yzyln ikinci yarsnda Mehd-
Billh tarafndan yaplan yenileme ve
eklemeler, XIII, XV ve XIX. yzyllardaki
tamirlerden sonra ilk yapsnn btn
izlerini tamamen kaybetmitir. Sadece
yazl kaynaklarn yardmyla tannan bu
caminin basit emasnn ilk camilerin
planlarnn belirlenmesinde byk rol
oynad, hatta slm mimarisinde daha
sonra yaplan ibadet yerlerine ilham kay-
na olduu kabul edilir. Birtakm ihti-
yalarn en basit biimde cevaplandrl-
masndan doan, ortasnda avlu eklinde
aklk olan ve direklere oturan bir ar-
dak veya damdan ibaret bu yap tipinin
baz Batl sanat tarihilerinin iddia et-
tikleri gibi lka'n Helenistik ar te-
sislerine yani agora mimarisine dayan-
mad da aka bellidir. Medine'deki
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
58
bu ilk ibadet yeri, ondan sonra gelien ken devirlerde bile nem verilmeye ba-
cami mimarisine n rnek (prototip) ol- landn gsterir.
mutur denilebilir. lk camilerde ezan ykseke bir yer-
slmiyet ilk fetihlerle yaylmaya ba- den, bilhassa damn zerinden okunu-
yordu. Kaynaklarda Hz. Bill'in ezan
lerde kurulan ilk camiler ordugh cami- Mescid-i Nebevnin kble tarafnda, ze-
leri olmutur. Bylece Arap yarmada- rine iple trmanarak kt, "stvane"
snda ordugh ehirleri olarak kurulan olarak anlan silindir biiminde yksek
Basra, Kfe ve Msr'da Kahire yaknn- bir yerde okuduu kaydedilir ki bunu mi-
narenin ilk ekli olarak dnmek mm-
mitir. Sa'd b. Eb Vakks'n 639'da yap- kndr (Kettn, I, 161-162). bn'z-Zey-
trd ve Muviye zamannda yenilendii yt'a gre daha 656'da Amr b. s Ca-
bilinen Kfe Camii, etraf evrili bir avlu mii'nin drt keli bir minaresi vard.
ile bunu ksmen glgelendiren bir ar- Makrz'ye gre ise Muviye zamannda
daktan ibaret olmakla beraber bu ar- bu caminin drt kesine drt minare
da tayan destekler artk hurma aac eklenmitir ve bunlar slm mimarisin-
gvdeleri deil, yakndaki antik Hira eh- deki ilk minarelerdir. deta Mslman-
ri harabelerinden getirilmi mermer s- ln bir zafer ant grnmnde olan
tunlard. Amr b. s'n 642'de Fustat'ta minarenin Arap lkelerinde kare biim-
yaptrd Amr b. s Camii, eitli de- de olmasna karlk Asya-Trk minare-
iiklik ve tamirlerle zamanmza kadar lerinin yuvarlak gvdeleri vardr. Mina-
gelmitir. Bugnk mimarisinin ilk ya- relerin sslemeleri de lkelere gre de-
psndan pek farkl olmad belirtilen bu iik olduu gibi saylar ve cami binas-
camide balangta kble ynn duvara na gre yerletirilmeleri de farkllklar
yaptrlm bir ta gsteriyordu. Mak- gsterir.
rz'ye gre ilk mihrap bu camide Muvi- slmiyet glendike fethedilen top-
ye zamannda 673'te Mesleme tarafn- raklardaki dier dinlere ait ibadethane-
dan bina bytlrken yaplmtr. Baka lerin cami haline getirilmesinden de ka-
tarihilere gre ise ilk mihrap mer b. nlmamlar. Hatta balangta baz es-
Abdlazz tarafndan Mescid-i Nebev nin
ki ibadet yerleri paylalmak suretiyle h-
tamirinde yaplmtr. lk lleri ok k-
ristiyanlarla beraber kullanlmtr. Hu-
k olan Amr b. s Camii'nde harim, di-
mus'ta loannes Kilisesi'nin drtte biri,
reklerle ayrlm nef veya sahnlardan iba-
Halep'te bir kilisenin yars mslman-
retti. Amr'n yaptrd minberin Halife
lar tarafndan cami olarak kullanlmtr.
mer'in emriyle yktrlmasndan az son-
Hama'da ise Kenset'l-uzm (byk ki-
ra Nubia Kral Zakharia'nn (Zekeriyy)
lise) 636-637'de camiye evrilmitir. Ay-
hediyesi olan yeni bir minberin ayn ca-
rca yerli halkn ok eski devirlerden be-
miye konulmu olmas, buna daha en er-
ri kutsal sayd yerlerdeki binalarn ca-
mi haline getirilmesine veya buralarda
yeni bir cami kurulmasna da zel bir
nem verilmitir.
B ) Erken slm D n e m . E r k e n slm
devirdeki camilerde Arap sanat unsur-
lar hkim olduundan bu dnemdeki
camilere "Arap lemi camileri" de deni-
lebilir. Bu ilk safhay, birbirini takip eden
iki byk slm devleti zamannda co-
raf blgelere gre ele almak gerekir.
1. Emevler Devri. lk slm ibadet yer-
leri son derece gsterisiz ve sade, yal-
nzca namaza duran mminleri d te-
sirlerden korumak gayesiyle yaplm
tesislerdi. Emevler dneminde (661-
749), Antika'n byk eski sanat mer-
kezlerini ele geirerek yaylan bu devle-
tin snrlar iinde ncekilerden daha id-
dial ve sanat eseri hviyetine sahip ya-
plarn meydana getirildii grlmekte-
dir. Bu durum, muzaffer slm inanc-
nn ele geirilen yabanc topraklarda
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CAM

temsil edilmesi iin hametli ve ifadeli
yaplara ihtiya duyulmasyla aklana-
bilir. Baehrin 661'den itibaren am'a
nakledilmesiyle balayan imar alma-
larnda evredeki yerli halktan olan us-
talardan da faydalanlmt. Bizansl Or-
todoks, Suriyeli Nestr ve Sryn, M-
srl Kopt, ranl Ssn usta ve sanat-
lar bu yeni yaplarda sahip olduklar bil-
gi ve tecrbelerini ortaya koyarlarken
ayn yerdeki veya yakn evrede bulu-
nan Eskia'lara ait ilenmi paralar
da devirme malzeme olarak tekrar kul-
lanmaktaydlar.
a ) D o u A k d e n i z - A r a p Y a r m a d a s . lk
fetih yllarnda acele olarak yaplan or-
dugh camileri, Emevler dneminde
daha esasl biimde yeniden ina edil-
mitir. Bylece be sra stunlu, tavan
tik aacndan kirili ve duvarlar tula-
dan Basra Camii 665'te, kemersiz, ta-
van kirileri dorudan stunlara otu-
ran, be sra stunlu Kfe Camii 670'te,
Amr b. s Camii 673'te ve Medine'de-
ki Mescid-i Nebev 709'da yenilenirken
baka yerlerde de byk llerde te-
melden yeni ibadet yerleri yaplyordu.
717-720 yllar arasnda yaplan Rem-
le Camii'nin muazzam bir mihrab ile ka-
re planl yksek bir minaresi vard. Yal-
nz burada iki istisnaya da iaret etmek
Mescid-i Aksa ve plan - Kuds
gerekir. Aslnda Kur'an'n ifadesine gre
yeryzndeki ilk ibadethne olan Mek-
ke'deki Kbe ile (bk. l-i mrn 3/96), et-
rafn evreleyen revakl byk bir avlu
ve minarelerden meydana gelen Mes-
cid-i Harm bir cami saylamayaca gi-
bi Emevler dneminin nemli eserle-
rinden yanl olarak mer Camii olarak mihrap nndeki ucunda, drt pyeye
da adlandrlan Kuds'teki Kubbet's-
sahre de yap bakmndan gerek bir
cami deildir. Mervn'n olu Abdlme-
lik'in buradaki kutsal kayann stnde
691'de kurdurduu Kubbet's-sahre
Kbe gibi bir ziyaret ve tavaf yeridir.
Ge lka ve Bizans mimarilerindeki
merkez planl yaplar tipinde ina edi-
len bu nemli bina, ancak yapl gaye-
sinin deiik oluu yzndendir ki bu
dnemin cami mimarisinde bir tesir
gsteremeyerek tek kalmtr. Fakat yi-
ne Kuds'te, bununla ayn yksek dz-
lk zerinde bulunan ve evvelce Bizans
mparatoru Iustinianos zamannda (527-
565) yaplan Meryem Kilisesi'nin yerinde
yine Abdlmelik tarafndan 702'de yap-
trlan Mescid-i Aks, kble duvarna di- nin karakteristik bir vasf olan ana eksen
key olarak uzanan birok sahnl bir ya-
pdr. Bu bakmdan erken hristiyan mi-
marisindeki ok nefli bazilikalar and-
rr. 771, 831, 1187 ve 1236 yllarnda
eitli tamirler gren ve geniletilen bu
byk caminin kble duvar boyunca en-
lemesine uzanan bir sahn olup hristi-
yan yaplarnn "transept" ad verilen
meknn hatrlatr. Bunun tam ortada,
mihrabn hizasnda ana sahnia birleti-
i yerde meydana gelen kare planl b-
lm bir kubbe ile rtlmtr. Halifeye
mahsus bir maksre olduu bilinen bu
ksm, bu ekliyle uzun sre cami mi-
marisinin n planda gelen bir unsuru
olarak slm mimarisine yerlemitir.
ap atl (atlar 1894 yangnndan sonra
yeniden yaplmtr) sahn halinde eni-
ne doru uzanr. Harime alan cmle
kapsndan olduka ssl mihraba uza-
nan ana eksen, caminin orta ksmn
esas sahnlara apraz bir sahn halinde
kesen bir dehlizle belirtilmitir. Bunun
dayanan drt kemerin tad kubbeli
bir maksre yer alr. Eksen zerindeki
uzun ve daha yksek ats ile nemi
belirtilmi olan sahn, kubbeli maksre
ve bunun da nihayetindeki mihraptan
meydana gelen mimari kompozisyon,
btn Emevler devri cami tipinin ka-
rakteristik bir unsuru olarak daha son-
raki camilerde de tesirini gstermitir.
Ancak bu mimari kompozisyonun, kk
Helenistik saraylarn kabul salonlarna
dayanan Emevler dnemi saraylarnn
ilham ile ortaya km bir zellik oldu-
u yolunda J. Sauvaget tarafndan 1947'-
de ortaya atlan gr, delillerinin yeter-
sizlii yznden pek kabule ayan olma-
mtr. Emevler dnemi cami mimarisi-
zerindeki geni ve ats binay rten
dier at seviyelerinden yksek olan
boyuna sahnn, hristiyan bazilikalarnn
mimarisine bir benzerlik gstermesi
bakmndan bu camilerde bir dereceye
kadar bir bazilika karakteri de olduu
ileri srlmtr. 670'te yenilenen Kfe
Camii'nin kemersiz olarak dorudan do-
ruya be sra stuna dayanan ahap dz
Emeviyye Camii ve iinden bir grn - Sam / Suriye

am'da I. Veld'in, evvelce Roma d-

nemine ait bir Jpiter mbedinin yerin-

T^rrrr^y
* ( de kurulmu olan Hagios loannes Prod-
romos Kilisesi'ni yktrarak 706'da yap-
trd, Emeviyye Camii de denilen mey-
ye Camii, cami mimarisine geni lde
tesir eden en eski Emev camilerinden
biri olarak kabul edilir. Cami 1894'te
yanm ve stanbul'dan gnderilen Trk
mimarlar tarafndan tamir edilmitir.
Burada geniliine yaylan iten drt
taraf revakl bir avlu mevcuttur. Dar-
dan avluya alan cmle kapsnn s-
tnde masif bir kule halinde bir minare
ykselmektedir, dier minareler daha
ge devirlere aittir. Harim ksm, at nal
biimindeki kemerleri tayan iki stun
dizisi ile kble duvarna paralel, st ah-

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 59
CAM
am Emeviyye Camii'nin enine izimi
tavanl olmasna karlk bu dnemin he-
men btn camilerinde eksen zerindeki
yksek atl sahn veya dehlizin mevcudi-
yeti tesbit edilebilmektedir. Veld b. Ab-
dlmelik veya kardei Sleyman devri-
ne ait Halep Ulucamii (XV. yzyldaki du-
rumu), Rusfe Camii (728), II. Mervn'n
(744-750) yaptrd Harran Ulucamii, II.
Yezd'in 720-721'de yaptrd veya mi-
nare ilvesiyle tamir ettirdii Busr Ca-
mii ve tarihi bilinmeyen Der' Camii hep
bu zellii gsterir. Ancak bunu umumi-
letirmenin doru olmayaca da mu-
hakkaktr. Nitekim Badat ile Basra ara-
snda Haccc tarafndan 702'de yaptr-
lan Vst Camii kalntlarnda, ortada
geni bir eksen sahn izine rastlanma-
mtr. Burada 103 X 104 m. lsnde-
ki revakl kare bir avluyu, eit aralkl be
sra direkli bir harim ksm takip etmek-
tedir. Kble duvarnda herhangi bir mih-
rap izine rastlanmam olmasna karlk
burada bir maksre bulunduu tahmin
edilmektedir. Vst Camii, 1009 ve 1343'-
te tamamen yeniden iki defa daha ya-
pldndan ilk mimari karakterini daha
fazla tesbit mmkn deildir. Cami 916'-
da yaplan minaresiyle birlikte 1009'da
yklm, kble yn deitirildikten son-
ra ayn mimari biimde tekrar ina edil-
mitir. Son Emev halifesi Me'mn'un
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
60
oturduu Harran'da II. Mervn'n yaptr-
d ve Selhaddn-i Eyyb'nin tamir et-
tirdii byk camiden bn Cbeyr de bah-
seder. Geni kemerleri olan bu caminin
paralel drt sahn, geni bir avlusu var-
d. Minaresi ise avlu cephesi dnda ek-
sene uyulmakszn yaplmt. Gnmze
baz izleri kalan bu ok eski caminin ka-
lntlar son yllarda ortaya karlmtr.
Bu dneme ait kare planl, d cepheleri
pencereler ve mimari sslemelerle be-
zenmi, ykseklii 30 metreyi aan bir
minare, cami ksm ortadan kalkm ola-
rak Remle'de bulunmaktadr.
Sleyman veya Veld'in yaptrd Ha-
kpsml
lep Ulucamii ise 962'de Seyfddevle, Sfd Ukbe Camii ve plan - Kayrevan / Tunus
1169'da smiller tarafndan yaklmas
zerine Nreddin Zeng tarafndan ta-
mir edildikten sonra 1285'te bir tamir
daha grm, eksendeki ats XV. yz-
ylda ykseltilmekle beraber esas mi- bugn hl duran masif minare yapl-
marisini gnmze kadar korumutur. m, nihayet 836'da yeni ilvelerle zen-
Emevler dneminde yaplan pyeli ve ginletirilmitir. Daha birok tamire ra-
dz daml camilerin yksek minareleri- men Sd Ukbe Camii orijinal plann kay-
nin gnmze kadar gelmelerine kar- betmemitir. Topografya gerei d ev-
lk esas cami binalarnn ancak kazlar- resi dzensiz olan caminin avlu cmle
da kalntlar tesbit edilebilmitir. Frat kaps stnde, drt ke ar bir ka-
rma kysnda Rakka'da yaplan kaz- le burcu grnmnde olan, st ksm
larda biri sur iinde Abbs dnemi, di- modern bir minare ykselir. Etraf iki
eri sur dnda Emev dnemine ait ol- stun sras ile evrili olan revakl avlu,
mak zere pyeli iki cami kalnts bu- Emeviyye Camii'nde olduu gibi enine
lunmutur. Emevler devrine ait kasr- deil derinliine uzanr. ok derin olan
lardaki camilerin ise ok kk lde harim de kble duvarna dikey sralanan
olmakla beraber bir mihrap ile kble du- kemerler ve stunlarla ayrlan sahnlar-
varna paralel bir veya iki kemerle ayrl- dan meydana gelmitir. Esas eksen s-
m sahnlardan ibaret olduklar Kusay- tnde uzanan orta geni sahnn gerek
r'l-hallbt, Hrbet'l-minye, mm'l- cmle kaps nndeki gerekse mihrap
Veld ve Cebeliseys kasrlarnda grlen nndeki ular iki kubbe ile rtlm-
rneklerden anlalmaktadr. tr. Dikey sahnlar ile Mescid-i Aks'y
hatrlatan bu camide kble duvar bo-
b) Kuzey Afrika. Tunus'ta Kayrevan'da
yunca enlemesine bir sahnn, bir tran-
Ukbe b. Nfi' tarafndan 670'te bir or-
septin uzand da grlr. stn dz
dugh camii olarak yaptrlan Sd Ukbe
bir damn kapatt, d grn de-
Camii (Kayrevan Ulucamii), 693-697'de
ta bir kaleyi andran camide at nal ke-
yeni batan ina edilmi ve 724'te de
mer kullanlm, ancak iki kubbesiyle
bina kuzey istikametinde geniletilerek
orta sahnn rts binann dier at
seviyesini amtr. Mihrabn inilerle
kapl olmas bu ksma artk zel nem
verildiini gsterir. slm sanatnn oy-
malarla sslenmi en eski ahap min-
beri de bu camide bulunmaktadr. Ayn
Suriye'deki mimari zellikler, Tunus'ta Emev Valisi
Rakka bn'i-Habhb tarafndan 732'de yapt-
Ulucamii'nin rlan ve Alebler'den Eb brhim Ah-
plan ile
Harran med'in 863'e doru tamir ettirdii Zey-
Ulucamii'nin tne Camii'nde de grlr. Buradaki
plan
maksrenin tromplu kubbesi 864'te yap-
(K. A. C. Cresweil,
trlmtr.
Early
Muslim
c) Endls. Emevler dnemi cami ti-
Architeclure,
s. 151, ekil 29) pinin tesirlerini Endls'te de (spanya)
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

bulmak mmkndr. Bu hususta tek
ve klasik rnei, en eski ksmnn ina-
sna 1. Abdurrahman zamannda 785-
786'da balanan Kurtuba Ulucamii te-
kil eder. Aslnda avlulu ve harim ksm
stunlu olan bu cami Emeviyye Camii
rnek alnarak yaplmt. Yap, revakl
bir avludan sonra kble duvarna dikey
uzanan on bir sahndan ibaret bir hari-
me sahipti. II. Abdurrahman 833'te ca-
minin kble duvarn sekiz stun sras
ilve ederek ileriye doru uzatm, II.
Hakem 961'de kble duvarn bir miktar
daha ileri alarak son mihrab yaptrm,
bunun n Bizans'tan getirtilen bir us-
tann eseri olan mozaiklerle ssl muh-
teem bir kubbe ile rtlmtr. 987'de
bn Eb mir el-Mansr camiyi bu defa
dou tarafna, yine kble duvarna dikey
sekiz sahn halinde uzanan byk bir
kanat eklemek suretiyle geniletmitir.
Ancak mihrap eski yerinde brakldn-
dan cami simetrisini kaybetmitir. Bu
genilemeler avlulu, pyeli Emev cami
tipinin btnlnden birey kaybet-
meden ve estetik deerini bozmadan
etrafa almaya, yaylmaya ne derece
uygun olduunu gstermesi bakmn-
dan ok nemlidir. Emeviyye Camii'nde
olduu gibi sahnlarn stleri ifte me-
yilli atlarla rtldr. Avlu kapsna bi-
tiik olarak I. Him'n yaptrd mina-
renin yerinde III. Abdurrahman'n ina
ettirdii d yzleri tezyinatl drt ke
muhteem minare, cami kilise haline ge-
tirildiinde 1593'te yktrlm olmak-
la beraber onun benzeri olan bliye'-
deki (Sevilla) Giralda ad verilen mina-
re bu hususta bir fikir verebilir. Bir s-
tun orman halinde yaylan mekn, sa-
ylar 500' bulan kemerleri ve bunlarn
renkli tezyinat ile gz alc bir tesire sa-
hiptir.
Endls Emevleri Pirene dalarn aa-
rak Gney Fransa'ya girdikten sonra bu-
rada kurduklar ksa hkimiyetleri sra-
snda VIII. yzyl balarndan 759'a ka-
dar baz izler brakmlardr. Arbne'de
(Narbonne) mslmanlardan kalan izle-
re rastland gibi bu blgede bir kaz
jrr;t
7J , J . ( >1> t
u I 1 * M U 4 r_bj
B j H M
Kurtuba Ulucamii'nin stunlu maksresi, plan ve iinden bir grn - ispanya
sonunda byk bir caminin temel kaln-
tlar da meydana karlmtr.
2. A b b s l e r D e v r i , a ) M e z o p o t a m y a
Arabistan. A b b s l e r ' i n (750-1258) ilk yl-
larnda baehir olan Badat'ta Man-
sr'un 766'da yaptrd cami, 96 m.
boyunda ve byk ihtimalle Emevler
dnemi camileri biiminde idi. Yalnz
burada aty tik aacndan ahap di-
rekler tamaktayd. Bu cami 807'de
Hrnrred tarafndan tuladan yeni-
den yaplm, 875 ve 893'te geniletil-
mi, fakat XIV. yzylda Mool istils
srasnda yklmtr. Abbsler devrinin
bu ilk camiinden kalan tek htra, ora-
daki Haseki Camii'nde zamanmza ka-
dar korunan yekpre Musul mermerin-
den oyulmu mihraptr. Burmal iki s-
tunun tad istiridye kabuu eklin-
deki bir yarm kubbecikten ibaret olan
bu mihrap, artk bu unsura ayr bir nem
verildiini aka gsterir. Abbsler'in
hizmetindeki Trk askerleriyle halk ara-
snda kan anlamazlklar yznden ba-
ehrin, Dicle kysnda kurulan ve 883'-
te terkedilen Smerr'ya nakli ile M-
tevekkil-Alellah'n orada yaptrd mu-
azzam Smerr Ulucamii'nin harabesi
henz durmaktadr. 180 X 260 m. l-
snde, 100.000'in stnde bir cema-
M k a B a a
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CAM
atin namaz klmasn mmkn klacak
bir genilikte olan bu caminin plan Eme-
ve
vler dnemi cami tipine uygundur. V-
st Camii'nde olduu gibi d duvarlar
bur eklinde takn payelerle takviye
edilmi, etraf revakl bir avluyu takip
eden i ksmdaki stunlarn yerini ise
kitlev grnlerinin yuvarlatlmas su-
retiyle hafifletilmi kaln tula pyeler
almtr. Eski Bbil zikkuratlarndan il-
ham alnarak yapld tahmin edilen ga-
rip minare ise caminin dnda ve yap-
dan ayrdr. Melviye ad verilen koni bi-
imli minarenin merdiveni dtan hele-
zon bir rampa halinde ykselir. Bu mi-
narenin tek benzerine, Smerr'nn az
ilerisindeki Eb Dlef Camii'nde rast-
lanr. Bu caminin ncekinden fark, des-
teklerin stnde atlar tutan kemer
dizilerinin oluudur. VIII. yzyla ait Rak-
ka Camii ise kaln pyelerin ayrd kb-
le duvarna paralel sahn ile bir yeni-
lik gstermemektedir.
b) Msr. Msr'da Tolunoullan Devleti'-
ni kuran Trk asll bn Tolun tarafndan
877-879'da Kahire'de yaplan ve bni-
sinin adyla anlan cami, birtakm yeni-
likler ihtiva etmesi bakmndan nem-
lidir. Plan, Emevler dnemi gelenei-
ne uygun olarak ift stun dizili revak-
l bir avlu ile kble duvarna paralel be
sahndan (avluya komu bir stun dizisi
sonra kaldrlmtr) ibaret olmakla bera-
ber keleri yuvarlatlm pyelerin st-
lerindeki kemerler krk sivri kemerler-
dir. Burada ayrca caminin d grn-
Smerr nn bir kaleyi andrmasndan vazgeilmi
Ulucamii ve duvarlarda darya pencereler al-
ve Melviye
mtr. Abbsler dneminde Trkler'in
ad verilen
minaresi nfuz kazanmas ile Smerr'ya gelen al-
61
CAM

ibn Tolun Camii ve plan - Kahire / Msr
dan duvar sslemesi motiflerinin ben-
zerleri bn Tolun Camii'nde de grlr.
Alt taraf drt ke, st yuvarlak, d-
ney Mezopotamya ve ran'da ok yaygn
olan eski bir cami tipinin devamna de-
lil olarak gsterilmitir. Ancak ran bl-
gesinde bu dnemde yaplan camilerin
hepsinin ahap direkli olmad da mu-
hakkaktr. Nitekim Makdis'ye (X. yz-
yl) gre Persepolis harabeleri, yaknn-
da stahr'daki cami mermer stunlu idi.
1220'de Moollar tarafndan yklan Belh
Camii'nin de mermer stunlu olduunu
bn Battta bildirmektedir. Afganistan'n
kuzeyinde zbekistan snr yaknnda
Belh (Vezirbd) ehrinde 1968'den son-
ra ortaya karlan Hac Piyad Camii'nin
VIll-lX. yzyllara, Abbsler dnemine
ait olduu tahmin edilmektedir. Klasik
pyeli camiler tipinde olmakla beraber
baz yenilikler de ihtiva eden bu yapnn
destekleri yuvarlak olup bunlarn bile-
zikler halinde balklar vardr. zerleri-
ne atlm kgir sivri kemerler, harimi
rten dz aty tayordu. Bu camide bir faraziyeye gre mahall ran mima-
ilgi ekici baka bir husus da pye gv-
delerinin, balklarn, kemerlerin alt yz-
leriyle alnlarnn sva zerine tamamen
kabartma bezemelerle kaplanm ol-
masdr. Belh'teki bu cami basit, ok
pyeli, dz daml ibadet yeri mimarisi-
nin Asya'da gsterdii gelimeyi belli
eden nemli bir eserdir.
ok eski bir mimari gelenee sahip
olan ran'da, bilhassa Ssnler dne-
minden kalan kubbeli tekedelerin bir
mihrap ilvesiyle cami haline getirildii C ) O r t a slm D n e m . T r k l e r ' i n
gili balkl pyeler, sivri kemerler, mih-
rap, maksre zengin al kabartma tez-
yinat ile kaplanarak i grnn yekne-
sakl giderilmitir. Bu caminin bir ben-
zeri Hazar denizi kysnda Demvend'-
de bulunmutur (XI. yzyl). sfahan Cu-
ma Camii de (Mescid-i Cum'a) Abbs Ha-
lifesi Mansr zamannda 760-762'de
yapldnda dier avlulu-pyeli camiler-
den farkszd. Makdis, stunlar sval
ve 70 arn boyunda minaresi olan bu
on dokuz sahnl camiden bahseder. B-
yk Seluklu Sultan Melikah zamann-
da yaplan ilveler, cami mimarisinde
yeni bir cereyann baladn aka gs-
terir. 1121'de Abbsler dnemine ait
pyeli ksmn yanmas ve birok ek ve ta-
mirler, sfahan Cuma Camii'nin yeni ka-
rakterine daha uygun dmesini sala-
mtr. A. Godard tarafndan ortaya at-
lan ve yeter derecede inandrc olmayan
risinde ok yaygn bir unsur olan eyvan,
cami mimarisinde ok erken dnemler-
den balayarak kullanlmtr. 951 tari-
hine ait Niriz Camii'nde (Mescid-i Cum'a),
harim yerinde ortada 18 m. derinliinde
byk bir eyvan grlr. Sonralar ok
deien bu caminin ortasnda kalan, avlu
yz ak bu eski eyvann, aslnda msl-
manlar iin ibadet yeri haline getirilmi
eski bir Ssn eyvan olmas da mm-
kndr.
slm

tan rampal minare ise bir dereceye ka-
dar Smerr'nn Melviye'sini andrmak-
tadr.
c ) H o r a s a n ve ran. M s l m a n l
u istikametinde Asya ilerinde yayl-
mas ile birlikte buralarda da camiler
yaplmtr. Ancak bu ilk eserlerden za-
manmza kadar gelen rnekler tann-
mamaktadr. Eb Mslim'in 750'ye do-
ru Merv'de, byk camiden Yenicami
adyla mehur olann yaptrd syle-
nir. Bir rivayete gre yine Eb Mslim,
baka bir rivayete gre ise Saffr Emri
Amr b. Leys (879-901) Nbur'un ilk cu-
ma mescidinin kurucusudur. Eb'l-Kasm
es-Sehm'nin (. 1036) Trihu Grcan'n-
da (s. 16 vd.), Crcn'da Emevler dne-
mine ait en eski camilerin yirmi alts-
nn adlar ile bir listesi bulunmaktadr.
Ahap direkli olduklar sanlan bu avlu-
lu camilerin benzerleri Crcn'da, Basra
krfezinde Srf'ta, Badat'ta bulun-
mu ve yine ayn krfezde Bahreyn ada-
snda Menme yaknnda harabesi g-
rlen 1340 tarihii, oymal ahap direkli
ve kirili cami, erken slm dnemde G-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
62
ileri srlmtr. Yerli yap sanatnda, leminde nemli bir mevki almalar ile
kuvvetli bir tonoz ve kemer bilgisinin Arap cami mimarisi gelenei yannda
varlna ramen, ran'da pyeli-avlulu bir de Trk cami tipi gelenei ortaya
n do- cami tipinin balangta hkim olduu kmtr. Baz lkelerde ise, Memlk
aka grlr. Damgan'da 750-786 yl- mimarisinde olduu gibi, bunlarn bir-
lar arasnda yaplan Tarkhne Camii, birlerine veya Hindistan'da grld
etraf kemerli revaklarla evrili drt ke zere yerli mimari slplara kararak
bir avlu ile sahnl, tonozlu bir harim- yeni tipler meydana getirdikleri de ol-
den ibarettir. Yuvarlak, bodur ve sath- mutur. Bunlar karma slp gsteren
lar plak tula pyeler, kble duvarna camiler olarak incelemek mmkndr.
dikey uzanan sivri kemer dizilerini ta- 1. A r a p Dnyas, a ) Ftmler Devri. U b e y -
r. Kare planl ilk minaresi (imdiki yu- dullah el-Mehd (909-934) tarafndan X.
varlak minare yenidir) cami binasndan yzyl balarndan itibaren Kuzey Afri-
ayrdr. 875 'te Amr b. Leys'in yaptrd ka'da yaylan ilik, Mehdiye'nin bae-
raz'daki Cmi-i Atk (Mescid-i Cum'a), hir yaplmas ile kuvvetlendi. Bu srada
halen duran harim ksmndan anlald- ina edilen Mehdiye Camii, halifelik id-
na gre, o blgede stun bulunmad- diasnda bulunan Mehd'nin merkez ca-
ndan tatan rme payelerden ve sivri mii idi. Mehdiye Camii'nin plan btnyle
kemerlerden ibaretti ve st ahap bir Marib geleneine uygundur. Kbleye
at ile kapatlmt. Avlulu tipin yekne- dikey dokuz sahndan ortadaki geni ve
saklnn yer yer ufak teferruat deiik- iki ucu kubbeli olup kble duvar nnde
likleriyle giderildiinin gzel bir rnei- ise enine geni bir sahn vardr. At nal
ni, X. yzyla ait Nn Camii gsterir. biimindeki kemerleri tayan stunlar
Etraf revakl avluyu takip eden derinli- eski harabelerden toplanarak yeniden
ine sahnl harimi, deiik kesitli p- kullanlmtr. Caminin avludan takn
yelerle blmlere ayrlmtr. Ahap zen- bir cmle kaps vardr. 969'da Msr'
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

7f
* - - -
_ r j i'.'i
.....
- - - 1
Ezher Camii ve plan - Kahire / Msr
alan Fatm klelerinden Cevher es-Skl-
l, bugnk Kahire'yi kurarken yeni ida-
renin ilk byk camii olarak, eski Kopt
kiliselerinin stun ve balklarn kulla-
np 972'de biten Ezher Camii'ni yaptr-
mtr. Sonralar ayn zamanda medre-
se olarak kullanlan bu cami, etraf re-
vakl byk bir avlu (Azz-Billh zamann-
da |976-996| revaklar rencilerin barn-
mas iin avlunun daraltlmas pahasna
geniletilmitir) ve kble duvarna paralel
be sahndan ibaret olup ana eksen ze-
rinde iki kubbeli geni eksen sahn mev-
cuttur. ran'dan gelen bir tesirle kub-
be intikali krk sivri kemerli tromplar-
la yaplm, ayn ekil sahn kemerlerin-
de de kullanlmtr. Ayrca kble duva-
rna bitiik i kelerde birer kubbe ol-
duu bilinmektedir ki bu da eski gele-
neklere bal pyeli cami tipinde uygu-
lanm bir yeniliktir. Ayn yenilik, 991'-
de Azz - Billh'n Kahire'de yaptrmaya
balad, ancak 1012'de Hkim - Biem-
rillh zamannda biten Hkim Camii'nde
de grlr. O zamana kadar hibir ca-
mide rastlanmayan son derece temiz ve
itinal bir ta iilii, bu malzemeyi es-
kiden beri kullanmakta byk ustalk
gsteren Suriye veya Gneydou Ana-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CAM
dolulu iilerin burada altklar ihti-
malini akla getirir. Cami, yapda 1010'-
da ve 1087'd e Bedr el-Ceml'nin, 1304'-
t e II. Baybars'm yaptrd ekler dikka-
t e alnmazsa revakl avlulu pyeli cami-
dir. Ancak avlunun giri cephesi, takn
cmle kaps ve iki kedeki minare ka-
ideleriyle d mimari fikrinin balangc-
na iaret eder. Harim, kble duvarna pa-
ralel sivri kemerli be sahna ayrlmtr.
Ana eksen zerinde ise kaln pyeler-
le snrlanan yksek atl eksen sahn
uzanmaktadr ki bunun da mihrap ucun-
da sonralar yklan maksre kubbesi bu-
lunuyordu. Ezher'de olduu gibi kble
duvar kelerinde de birer kubbe mev-
cuttu.
Her taraf aa, al ve ta zerine
oyma ve kabartmalarla zengin ekilde
sslenmi olan Hkim Camii yeni bir
Hkim Camii ve restitsyonu - Kahire / Msr
mimari slbun baladna iaret eder.
Arap cami mimarisinde bir d cephe
estetiinin balad ilk nce burada g-
rlr. Asya'dan gelen tesir, kemerlerin
at nal biiminde deil sivri oluunda da
kendisini belli eder. Emr'l-cy (ba- meye baladn aka belirtir. Bat As-
kumandan) Bedr el-Ceml tarafndan Ka- ya mimari zelliklerinin Ftmler d-
hire'de Mukattam tepesinde 1085'te neminde Msr'da tesirini gsterdiinin
yaptrlan Cy Camii ise her bakm- bir delili, kubbeye geii kat kat tromp-
dan yenilikler gsteren bir binadr. Bu larla yaplan Seyyide Rukyye Camii'dir.
kk camide dz at terkedilmi, ba- Kahire suru dnda Vezir Slih Talay'n
t tarafnda blml geni bir met- 1153'te yaptrd kk Slih Talay Ca-
hal binas, solda ise kubbeli bir trbe mii de ayn zamanda Hz. Hseyin'in ba
yapya bititirilmitir ki sonralar ok burada muhafaza edildiinden bir me-
genel bir hal alan bu husus Msr'da ilk hed durumundadr. Harim kble duvar-
rnektir. ki yannda tonozlu odalar olan na paralel sahnlar halindedir. at es-
ufak bir i avludan ifte stunlu gz- ki gelenee uygun olarak dzdr. Krk
l bir kemerle geilen harim, ikisi ser- sivri kemerler ran'dan gelen bir tesiri
best, ikisi kble duvarna bitiik drt p- aka gsterir. Burada ok zengin kf
yeye binen tromplu bir kubbenin rtt- yaz frizleriyle kemerlerde, ahap ke-
maksre ksm ile bunu tarafn- mer gergi kirilerinde, minber ve mak-
dan saran apraz tonozlu be blmden srede ince oyma ileri dikkati eker.
ibarettir. Burada kullanlan sivri kemer- Halen mzede saklanan pencereleri ise
lerle Msr'da ilk defa rastlanan tezyin en eski tezyinatl slm pencere rnek-
tula mukarnaslar (stalaktitler), Asya'dan leri olarak zel bir deere sahiptirler.
gelen bir tesirin ak izleridir. Caminin b) Kuzey Afrika. Kuzey Afrika'da Ft-
evvelce zengin ekilde bezenmi olduu mler'in tayin ettii valiler ksa zaman
muhteem al mihraptan anlalr. Ka- sonra bamszlklarn iln etmekle be-
re bir kule halinde olan, erefesi kub- raber yaptklar byk camilerde Ubey-
beli ar bir minare avlu giriinin stn- dullah el-Mehd'nin camiindeki gelene-
de ykselir. 1125'te yaplan kk Ak- e bal kalmlardr. Halbuki Msr'daki
mer Camii'nin en nemli tarafn, tama- Ftm sanat, Seluklulardan gelen te-
men tatan yaplm, ileri istiridye ka- sirlerle esas geleneinden uzaklam
buu eklinde ilenmi sivri kemerli ni- bulunuyordu. Muhafazakr bir slp ta-
ler, stalaktitler, kff yaz frizleri, madal- kip eden Kuzey Afrika'da, esas 849'a
yonlarla ssl ve evvelce zerinde bir ait olmakla beraber yeni batan 981'de
de minare bulunan methal cephesi te- yaplan ve sonralar tamir gren Sef-
kil eder. Bu bina, cami mimarisinde kuv- kus (Sfaks) Camii pyeli bir yap olup s-
vetli bir cephe mimarisi fikrinin yerle- tunlarn stnde zengi balklarna sa-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 63
CAM
Beni
Hammd
Kalesi
iindeki
caminin
minaresinin
XX. yzyl
bana
ekilmi
bir fotoraf
{Beylie,
La Kalaa
Beni-Hammad,
Levha IX)
hiptir. At nal kemerlerle ayrlan sahnla-
rn stleri dz bir dam ile deil apraz
tonozlarla rtlmtr. Gelenekteki ya-
p tipi zerinde uygulanan bu ok nemli
deiiklik Manastr Byk Camii'nde de
grlr. Sefkus Camii'nin minaresi ise,
Sd Ukbe Camii minaresi gibi, yukar
doru hafife daralan kare gvde ile
daha ufak bir orta ksmdan ve nihayet
yuvarlak bir st ksmdan ibarettir. Ham-
mdler'in 1007'de kurulan hkmet
merkezi Kal'at Ben Hammd'da yap-
lan Ben Hammd Camii, ehrin 1090'da
terkedilmesiyle yklmsa da kalntlar
mimarisi hakknda bir fikir vermektedir.
Etraf revakl bir avlunun ekseni zerin-
de bulunan, yalnz avluya bakan cephesi
niler ve geometrik motiflerle ssl 25
m. boyundaki drt ke minaresi henz
ayaktadr. Yedi sra halindeki on iki s-
tunla sekiz sahna ayrlan harimde, ev-
velce duvarla tecrit olunmu bir maks-
re olduu da tesbit edilmitir. Bu bakm-
dan eski Arap cami tipine tamamen uy-
gundur.
c) Sicilya ve Malta. 827'de I. Ziydetul-
lah tarafndan fethine giriilerek 1089'a
kadar slm idaresinde kalan Sicilya ada-
sndaki camiler tamamen tahrip edildi-
inden bunlarn mimarileri hakknda fi-
kir verecek hibir iz kalmamtr. Ancak
Normanlar devrinde yaplan binalarda
grlen tezyinat, bu camilerde kullan-
lan bezeme slbu hakknda tahminler
yrtmeye yarayabilir. Bilhassa Capella
Palatina'nn (saray kilisesi) i sslemesi
tamamen slm slpta olduundan
buradaki slm tesirlerine ve ustalarna
balanr. Herhalde camiler de ayn s-
lpta tezyin edilmiti.
Ksa sre slm hkimiyetinde kalan
Malta'da da (870-1090) camiler yaplm
olmaldr. Fakat bunlardan da bir iz kal-
mamtr. Yalnz kazlarda rastlanan ba-
z mezar talar, burada vaktiyle yaa-
m mslmanlarn son htralardr.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
64
d) Endls. Endls'te yaplan cami-
lerden Kurtuba Ulucamii'nden baka r-
nek kalmam gibidir. Bu camide II. Ha-
kem zamannda yaplan maksre ks-
m, kemerleri ve kubbeleri, slm mima-
risinde yeni bir eilime iaret ederler.
Birok eklerle geniletilen Kurtuba Ulu-
camii ok sayda stun, bunlara oturan
500 kadar kemer ve bunlarn renkli ss-
lemeleriyle gz alc bir tesire sahiptir.
Plann btn sadeliine ramen st s-
des
te bindirilmi kemerler ve stunlarla
deta oynayan cretli bir mimari, 961 'de
yaplan maksre blmnde doruk nok-
tasna erimitir. Sivri kemerlerin i ke-
narlar di halinde kntlarla sslenmi, yerinde kaburgal bir kubbe ykselmek-
kubbeler ise zengin bir kaburga siste-
miyle kurulmutur. Tuleytula'da (Tole-
do) X. yzyla ait Bib Mardom Camii'nde
de (imdi Cristo de la Luz Kilisesi) tama-
men kaburgalarla kurulmu ok sayda
kubbeler bulunduu grlr. Hatta bel-
ki de bu cami, yksek bir ana kubbe
etrafnda tertip edilmi daha ufak l-
deki sekiz kk kubbeden meydana
gelmiti. Bu caminin dier bir zellii
de niler, tula kemerler ve yine tula
bir yaz frizi ile ssl cephesidir ki cep-
henin byle oluu, bu caminin etraf ka-
pal bir avlusu olmadna delil sayla-
bilir.
spanya'daki hemen hemen btn ca-
milerin tahrip edilmi olmas, buradaki
gelimelerin tam olarak renilmesine
imkn brakmamaktadr. Elhamra Sa-
ray sayesinde ok zengin bir mimariye
sahip olduu bilinen Grnata'da XII-XV.
yzyllara ait camilerden bugne hibir
iz kalmamtr. Bu yzden gelimenin
cami mimarisindeki akisleri anlalma-
maktadr. Sadece Elhamra Saray'ndaki
iki mescid, sslemeye byk nem ver-
dii anlalan devrin mimarisi hakknda
bir dereceye kadar fikir verir.
e) Kuzeybat Afrika. Medeniyet bak-
mndan tamamen Endls'n tesiri al-
tnda kalan Murbtlar'n Afrika'nn bu
blgesinde yaptklar camiler, mimari
bakmdan eski Arap geleneine uygun-
dur. Murbtlar'n en nemli eseri, Ce-
zayir'de 1096'da tamamlanan el-Cmiu'l-
kebr'dir. Plan eski gelenee tamamen
uygundur. Yalnz minare avlu duvarnn
bir kesine sonradan eklenmitir. Be
sahn derinliinde olan harimde, kaln
pyelerin tad kemerlerden kbleye
dikey sralananlarn kenarlar sade, pa-
ralel olanlarn ise di halinde kntldr. trl kurtulunamad anlalmaktadr.
1135'te tamamlanan Tilimsn Ulucamii
de i grn bakmndan tamamen
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
t
i
Kutbiye ^ . J ^ J U f
Camii - K L , | "Jirj ~"|3> ' j d f f ' A
Merkes/ ! ' - 4 l J X ! j
Fas I TSni r ^ ^ S
el-Cmiu'l-kebr'e uyar. Maksre blm
tedir. Fas'ta her ikisi de 859'da yapl-
m olmakla beraber 956'da yine bera-
berce geniletilerek minare eklenen Ka-
raviyyin ve Endls camilerinin bugn-
k grnleri, Muhammed Nsr-Li-
dnillh el-Muvahhid zamanna aittir.
Bu camilerde avlu olduka ufalm, yan
revaklar hayli derinlemi, harim ise (kb-
leye paralel birincide on, dierinde yedi
sahn olmak zere) ok derin bir ekil al-
mtr. Sahnlarn stleri ifte meyilli a-
tlarla rtlm, ortada mihraba uzanan
yksek eksen sahn, havari kesitli pye-
lerle kare blmlere ayrlmtr. End-
ls Camii'nde avluda bulunan minare-
nin ekseninin camininkinden 28 derece
farkl oluu, ilk caminin kble ynnn
imdikinden deiik olduunu gsterir.
Byle kble yn deitirilmi camilerin
en tannm rnei ise Muvahhidler s-
llesinden Abdlm'min el-Km'nin Me-
rke'i 1147'de zaptettiinde yaptrd
muazzam camidir. Merke Camii'nin
inas bitmeden kble ynnn hatal
olduu anlaldndan derhal yktrl-
m, yalnz kble duvar, onun nne ya-
plan Ktbiye Camii'ne cephe duvar
olarak muhafaza edilmitir. Sonralar
tamamlanan kare minaresinin d sa-
thlar ise parlak k altnda kuvvetli
glge-k oyununa imkn veren zengin
kemerler ve rg motifleriyle sslen-
mitir. Ktbiye Camii'nin avlusu da k-
lm, yan revaklarn derinlii drt sahn
geniliini bulmutur. Harimde sahnlar
kbleye dikey olup ortada geni bir ek-
sen sahn ve kble duvar nnde de ge-
ni enine sahn vardr. Bunun stnde
be yerde mukarnasl kubbeler yapl-
mtr. Bundan, Marib'de kubbe gibi
bir mimari elemann cami mimarisinde
kullanlmaya alld, fakat gelenek-
teki cami plannn hkimiyetinden bir
Abdlm'min, Atlaslar'da Tinml kyn-

Hassan Camii'nin plan ve drt kseli minaresi ile Tz Camii'nin plan - Fas
de de yine gayet byk bir cami yaptr-
m olup Ktbiye'ye ok benzeyen bu
caminin balca fark minaresinin mih-
rabn zerinde ykselmesidir. Hep ayn
emann ufak detay farklar veya tezyi-
nat zellikleriyle tekrarland bu cami-
lerin iinde yine Muvahhidler'den Eb
Ysuf el-Mansr (1184-1199) tarafndan
Rabat'ta yaplmasna balanan, fakat
tamamlanmayan 183 X 140 m. lsn-
deki Hassan Camii zel bir nem tar.
Bu dev llerdeki caminin harabesin-
den anlaldna gre, olduka ufak
olan normal bir i avludan baka mer-
mer stunlardan meydana gelen hari-
min iki yannda derinliine uzanan sal
sollu iki uzun avlu daha vardr ki byle-
ce cami avlulu olmaktadr. Eksen sah-
n dierlerinden biraz geni olduuna
gre bir maksre kubbesi bulunduuna
ihtimal verilebilir. Caminin bir zellii
de stunlarn yekpare olmayp st ste
konmu kasnaklardan meydana gelme-
sidir. Aslnda 60 m. yksekliinde olma-
s dnlen kare minarenin ancak 44
metrelik ksm yaplmtr. Avlu cmle
kaps cephesi ortasnda ykselen bu mi-
narenin i rampas ortadaki katlarn et-
rafnda dolanr. Minarenin d sathlar,
kuvvetli Afrika gnei altnda cazip bir
glge-k tesiri brakan kemer ve ka-
bartma rglerle sslenmitir ki byle-
ce Ktbiye, Sevilia Giraldas ve Kasba
Camii minarelerinin tekil ettii gruba
girer. Yine Eb Ysuf el-Mansr'un Me-
rke'te yaptrd Kasba Camii'nde de
minare tezyinat artk son haddini bul-
mu ve bu husus Marib'in sonraki ca-
milerine ve dolaysyla minare mimarisi-
ne geni lde tesir etmitir.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CAM
lanan, ancak 1336'da tamamlanan bu
byk caminin, kalntlarnn azlna
ramen birtakm yenilikler gsterdii
anlalmaktadr. Byk kare minare,
cephenin ortasnda dar takn bir -
knt halindedir. Kare olan avluda yan
revaklar derin, harimin on sahn kb-
leye dikeydir. Ancak kble duvarna pa-
ralel sahn bunlar kesmekte, mihrap
nnde ise kubbeli, her bir kenar 14
m. olan byk bir kare maksre ksm
bulunmaktadr. 38 m. boyundaki mina-
re, Marib minarelerinin kabartma ve
renkli grnm bakmndan en gzelle-
rinden saylr.
2. T r k D n y a s , a ) O r t a A s y a . H e r ne
kadar Horasan mslmanlar tarafndan
651-652'de fethedilmise de slmiyet'in
Trk kavimleri arasnda kklemesi ol-
duka uzun srmtr. Kuteybe b. Ms-
1393'te yaplan Fas Camii Muvahhid- lim'in 705'te Horasan valisi olmas ze-
ler geleneinin devamna iaret eder. rine Buhara, Semerkant vb. yerlerde
Fas'n kk camileri de gelenee bal camiler yapld bilinmektedir. Abbs
tipin kk lde benzerleri olarak kb- Halifesi Me'mn'un 819'da idareyi S-
le duvarna paralel bir iki sahndan iba- mnouiiar'na brakmas ile blgede
ret binalardr. Eski Arap cami tipinin slmiyet iyice yerlemi oldu. Ancak bu
avlulu, pyeli, geni eksen sahnl ve kub- dneme ait camileri tanmak mmkn
beli maksreli planna sadk kalnmas- olmamtr. Buradaki en eski slm Trk
na ramen bu camilerde zengin al ss- binas, Buhara'da Smnolu smil b.
leme gitgide arttrlmtr. Mernler'den Ahmed'in trbesidir. Trbe, gerek bir
Eb Ya'kb Ysuf'un 1294'te tamamla- hasr rgsn andran tula cephe ss-
d ve Eb nn'n 1353'te ilveler yap- lemesi, gerekse ke tromplarna binen
trd Tz Camii'nde, eski plann yan byk kubbesiyle Trkler'de kubbeli
sra yeni zengin tezyinat merak (bilhas- yaplara kar olan eilimi aka gste-
sa maksre kubbesinde) kendisini gste- rir. Dier taraftan 962'ye doru Trkis-
rir. Ayn zellik daha ileri derecede, Ti- tan'dan Afganistan'a gelen Alp Tegin'in
limsn'da 1296'da yaplan Sd Belha- ve onu takip eden Sebk Tegin'in 977'-
san ve 1310'a ait Evld'l-imm adla- de Gazne'de kurduklar kk devlet.
rndaki olduka kk camilerde bulu- Sultan Mahmd zamannda en parlak
nur. Mernler'in en dikkat ekici eser- devrini yaadnda Mahmd tarafn-
leri, Tilimsn'n muhasaras esnasnda dan birok cami yaptrlmsa da 1150'-
Mansre denen ordughta yaptklar 60- ye doru bunlar tahrip edildiinden g-
85 m. lsndeki etraf su hendeiyle nmze fazla izleri kalmamtr. Ancak
evrili Mansre Camii'dir. 1303'te ba- Gazneli Mahmd ve Sultan Mesud'un
Kalyan
Camii
ve minaresi -
Buhara
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 65
CAM
yldz biiminde kesitleri olan d cephe-
leri tezyinatl zafer kuleleri, Trk tipi
ince uzun minarelerin mimarisine ve
bilhassa mnasna nc saylabilirler.
Afganistan'da Gazneli Mahmud'un yap-
trd Leker-i Bzr Camii, kble duva-
rna paralel iki sra destekten meydana
gelmi, enine uzanan byk dikdrt-
gen bir yapdr. Mihrap hizasnda kaln
payelere oturan byk bir kubbe bulu-
nuyordu. Bylece bu cami sonraki Artu-
kolu ve Byk Seluklu camilerinin bir
ncs olmutur. Hint'te ve Hazar de-
nizi kysnda Derbend'de de bu caminin
benzerlerine rastlanr. Karahanllar'dan
Arslan Han (1102-1130) bilhassa byk
binalar yaptrmtr. 1120'de Buhara'da
bir musall kurdurmu, 1121'de eh-
ristan'da, 1068'de harap olan caminin
yerinde yeni bir cami yaptrmtr. Fa-
kat bu devrin en nemli eseri, hi p-
hesiz Buhara'daki Kalyan Camii ve mi-
naresidir. Arslan Han'n 1121'de ehris-
tan'da eski gelenee uygun olarak yap-
trd avlulu ve pyeli caminin sivri ke-
merli olan bir ksm bu tarihe ait olup
1400'e doru byk lde tamir gr-
m, fakat camiden ayr olan 52 m. bo-
yundaki minare, st ksmdaki baz ta-
mirler istisna edilirse aynen kalmtr.
Gvdesi tula kuaklarla ssl olan mi-
nare uzun bir koni biimindedir. Buha-
ra'da sur dndaki musall ise byk
kare bir meydanlktan ve bunun bat
kenarnda ykselen bir camiden ibaret-
tir. Kble duvar XII. yzyla, bugnk
yaps ise ge dneme ait olan bu cami
enine uzanan bir sahndan ibarettir ve
bu sahnlar avluya ortadaki 15 m. yk-
sekliinde olan sivri kemerle alr.
zkent'te XI. yzyla ait 17 m. boyunda-
ki minare de (cami moderndir) Kalyan
minaresiyle ayn zelliklere sahiptir. Gv-
desi bir ubuk demeti eklinde takn
kntlara sahip olan ar Kurgan mina-
resi ise eski Trk mimarisinin trbe ve
minare inasnda kullanlan ok sevilen
motiflerini aksettirir. eitli istillar ve
inceleme glkleri yznden bu blge-
lerdeki Trk camilerinin mimarileri hak-
knda ak fikir edinilememekte ise de
tannan birka rnek sayesinde Arap mi-
naresinden gerek mna gerekse este-
tik bakmdan tamamen deiik bir Trk
minaresinin varl anlalmaktadr.
b) ran. Seluklu Trkleri'nin siyaset
lemine giriiyle cami mimarisinde yeni
bir tipin douu balamt. Sultan Me-
likah (1072-1092) sfahan Cuma Camii'-
ni tamir ettirdii srada burada dikka-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
66
te deer ilveler de yaptrmtr. Melik-
ah'n en nemli ilvesi, mihrabn nn-
de ve pyeli ksmn tam ortasnda yk-
selen muhteem kubbeli mekndr. Av-
lu tarafnda byk bir eyvana bitiik
olan bu kubbeli ksmn, Trk-slm sa-
natn Ssn tekedelerine balamak
isteyenler tarafndan ate tapnaklarn-
dan ilham alnarak yapld ileri srl-
m, bazlar ise bunlar mstakil bir
bina farzederek "kk-cami" adyla mu-
ayyen bir kubbeli cami tipine esas ka-
bul etmitir. Ancak yeni esaslara gre
yaplm sadece bidev bir maksre
olan bu blmn harimin dier ksmla-
rndan ak ekilde ayrlm olmas, A.
Gabriel tarafndan ileri srld gibi
burann sultann cuma namazna tahsis
edilmi olduunu gsterir. Bylece XII.
yzylda sfahan Cuma Camii'nin avlu
cephelerinin her birinin ortasna birer
eyvan yaplarak sonralar klasik bir As-
ya camii tipi oluturan drt eyvanl ca-
mi tipinin en bidev (170 x 140 m.) r-
neklerinden biri meydana getirilmitir.
Nizmlmlk tarafndan 1058'de yapt-
rlm bir cami olduu tahmin edilen
Hargird'deki kerpi bir harabede, mih-
rap 6,80 m. enindeki dip duvarnda ise
de dikkate deer ok gzel kabartma
tezyinat kalntlarna sahip olan bu y-
kntnn mahiyeti kesin olarak bilinme-
mektedir. sfahan Cuma Camii'nin drt
eyvanl ekli bugnk bilgilerle n rnek
olmu izlenimini brakmaktadr. Dou
Trkistan'daki Budist ve Nestr ma-
nastrlarna, ribtlarna veya sadece ker-
vansaraylara dayand yolunda ortaya
atlan iddialara ramen bir avluya a-
lan drt eyvan ve bunlarn arasnda sra-
lanan kemerli iki katl revaklarla arka-
larndaki hcrelerden ibaret medrese-
cami tipinin douu genel gre gre
Seluklu dneminde olmutur. ran top-
Meliksah'n sfahan Cuma Camii'ne eklettii kubbeli ksm
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Taklarnda, Ssn yaps olan Badat
yaknnda Tk- Kisr gibi yerli mimari-
nin ba unsuru olan eyvann cami mi-
marisinde Seluklular'dan nce de kul-
lanld yolunda ileri srlen faraziye
(mesel Niriz Camii) inandrc olamam-
tr. Eyvann Seluklular ile cami mimari-
sinde uygulandn ileri sren gre
kar yaplan itirazlar da yeter derecede
inandrc deildir. sfahan Cuma Ca-
mii'nden sonraki btn aksam ayn za-
mana ait bir rnei, 1135'te yaplan Zev-
vre Cuma Camii tekil eder. Dier k-
smlar XIX. yzylda yaplan Gulpye-
gn Camii'nde, XII. yzyl bana ait esas
binada, harimde byk kubbeli bir ks-
mn hkimiyeti dikkati eker. Ayn tipin
dier bir rneini tekil eden Erdistan
Cuma Camii'nde (1160) ok nemli bir
unsur olan kubbe ksmnda intikal, pek
zengin bir kemer ve tromp sistemiyle
salanmtr. Seluklu mimarisinde cephe
tesirine byk bir nem verildiinin de-
lili de ana eyvann iki yannda cmle ka-
ps stnde ykselen yuvarlak gvdeli
ve d tula tezyinatl ince uzun bir ift
minaredir. Byk Seluklular devrine
ait camilerden pek az iz kalmtr. An-
cak bunlardan bazlarnn minareleri,
bugnk yaplar hayli yeni olan camile-
rin yanlarnda mevcuttur. 1092'de Me-
likah'n Badat'ta yaptrd cami ta-
mamen kaybolmusa da burada eski p-
yeli-avlulu tip uygulanm olmakla be-
raber mihrap nndeki her drt pyenin
meydana getirdii kare blmn st-
nn kk bir kubbe tarafndan rtl
olduu bilinmektedir. Byk Seluklular'-
dan Sultan Sencer'in (1118-1157) Merv
ehrindeki muazzam eserleri ise Mo-
ol aknlarnda tamamen yok olmutur.
Merv'in Seluklular devrindeki ihtiam-
n anlatan, 1217-1219'da orada yaayan
Ykt, Sultan Sencer'in trbesine bitiik
ve ondan bir parmaklkla ayrlm byk
ve muhteem bir camiden bahseder ki
trbenin harabesi durmakla beraber bu-
gn bu yapdan toprak stnde hibir
iz yoktur.
c) Suriye-Dou Anadolu. Byk Seluk-
lu Devleti'nin paralanmas ile ortaya -
kan kk devletler devrinde de cami
mimarisinde gerek tip gerekse tezyinat-
ta nemli gelimeler kaydeden bir iler-
leme dikkati ekmektedir. Musul ve Ha-
lep Atabei Nreddin Zeng tarafndan
1148'de yaptrlan Musul Cmi-i Keb-
ri'nin, gvdesi zengin ufk frizler halin-
de deiik kabartma rg motifleriyle
ssl ince yuvarlak minaresi ve su mer-

Diyarbakr Ulucamii'nin plan ve ift katl olarak dzenlen-
mi avlu cephesi
merinden muhteem mihrab bu zel-
likleri ok iyi aksettirir. Esas Melikah
devrine ait olan Diyarbakr Ulucamii es-
ki Emevf geleneine uygundur. Revakl
bir avluyu, enine uzanan kbleye paralel
pyeli sahndan ibaret bir harim ta-
kip eder. Ana eksen zerinde, mihraba
uzanan yksek atl eksen sahn da var-
dr. am Emeviyye Camii'ne ok benze-
yen bu eserin en ilgi ekici taraf, Artu-
kolu Elald tarafndan 1118'e doru
yaptrlan, deta lka'n tiyatro sahne-
si cephelerini (skene frons) hatrlatan ih-
tiaml bezemelerle kapl ve zengin bir
stun tertibine sahip gsterili mimarili
cephesidir. Diyarbakr Ulucamii'nin plan
bakmndan eski gelenee uygun olma-
sna karlk 1031'de yaplan bir cami-
nin yerinde Artukolu Necmeddin Alp'-
nm (1152-1176) yaptrd Meyyfrikn'-
deki (Silvan) Ulucami, Trk cami mima-
risindeki deiikliin dikkate deer bir
rnei olarak ortaya kar. tinal bir ta
iiliine sahip olan bu cami yeni zel-
likler de gsterir. Yap enine uzanmakta,
mihrap nnde ise ok byk bir kub-
be mekn bulunmaktadr ki buray sa-
ran kanatlar pyelerle ayrlmtr. 1 1 7 6 ' -
da yaplan Mardin Ulucamii, Silvan Ulu-
camii gibi avlusuz ve kubbeli, enine a-
lan bir mekndan ibarettir. na tarihi
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CAM
kesin olarak bilinmeyen (1190 |?|) Urfa
Ulucamii, enine uzanan sahndan ibaret
basit bir yapdr. Bu caminin tek zelli-
i, pyeler arasndaki blmleri rten
apraz tonozlardr. Halep, Diyarbakr,
Urfa camilerinin kare planl minareleri
ise bu hususta hl eski Emev gelene-
ine bal kalndn gsterir. Artuko-
lu Yavlak Arslan zamannda (1184-1200)
balanan ve Artuk Arslan (1200-1239) ta-
rafndan tamamlanan Dneysir (Kzlte-
pe) Ulucamii, Artukoullar cami tipinin Hasankeyf / Mardin
zelliklerini tar. Revakl avlu artk kay-
bolmu (belki de yklmtr), harim ise
enine alan bir mekndan ibaret kal-
mtr. Bu mekn kbleye paralel pyeli
sahndan meydana gelmekte, mihrap yl sonuna ait Ko Camii ise yine mihrap
nnde kuvvetli pyelere oturan ve ca- kubbesine ve 30 m. boyunda tatan h-
minin genel mimarisine hkim byk rikulde bir minareye sahiptir. Blgenin
ve yksek 10,50 m. apnda bir kubbe tatan yuvarlak gvdeli minareleri ekil
bulunmaktadr. Bu caminin evvelce zen- bakmndan Trk, kabartma sslemele-
gin tezyinatl iki minaresi olduu zan- ri bakmndan Arap-Suriye minare mi-
nedilmektedir. Mihrap nndeki artk marisine balanrlar.
basit bir maksre olmaktan km b-
d) Anadolu'da Cami. Pyeli Camiler.
yk kubbeli mekn bir at nal eklinde 1071'de kazanlan Malazgirt Zaferi ile
pyelerle saran tipin biraz deiik bir Seluklu Trkleri'ne alan Anadolu'nun
rnei de XIII. yzyla ait olduu tahmin ilk camilerinin mimarilerinde pyeli tipe
ediien Van Ulucamii'dir. Yalnz burada sadk kalnd anlalmaktadr. Ancak
giri ksmnda ayrca bir pye dizisi da- bu pyeli tipte iklim artlar yznden
ha bulunmakta ve cami nnde eskiden ve sanat zevki bakmndan birtakm ye-
bir avlu olduu tahmin edilmektedir. Mi- nilikler meydana geldii tesbit edilmek-
mar Hsrev tarafndan 1247'de yaplan tedir. 1100'e doru yaplan Ani Camii'nde
ve imdiki eklini 1274'te alan Malatya bodur ta pyelerin yine tatan tonoz-
Ulucamii'nde deiik bir uygulama ile lar tad grlr. Heybetli bir prizma
karlalr. Cami derinliine uzanmakla halindeki ta minare ise Trk minarele-
beraber pyeli yan kanatlarn kemerleri rinin zafer ant karakterini eski rmni-
kbleye paralel sralanmakta, ortada ge- ye'nin bu baehrinde ok gzel belirtir.
ni bir eyvan, geii alveoilu bir kubbe Anadolu'nun en eski camilerinden biri
takip etmektedir. Bylece Malatya Ulu- saylan, 1100'e doru yaplan ve 1135'-
camii, ran'da grlen eyvanl - kubbeli t e tamir edilen Sivas Ulucamii Dni-
tipin bir temsilcisi olmaktadr. Ayn zel- mendliler dnemine aittir. Bu caminin
likler 1 3 9 4 ' t e yaplan Hasankeyf (Hsn- st dz bir dam ile rtlm (yakn ta-
keyf) Ulucamii'nde de vardr. Yine Ha- rihlerde yaplan byk tamirde betona d-
s a n k e y f t e Eyybler'den Gz b. Meh- ntrlmtr), harim ksm ise her s-
med'in 1371 de yaptrd Sleyman Camii rada be pye ile kble duvarna dikey
ile (minaresi 1407'de yaplmtr) XIV. yz- on bir sahna ayrlmtr. Binann kble du-
Van Ulucamii'nin
plan ve
Anadolu'nun
pyeli
tipteki ilk
camilerinden
biri olan
Ani Camii -
Ocakl ky /
Kars
67
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CAM
varna bitiik olan minaresi 1220'de ya-
plmtr. Rkneddin Mesud dneminde
1155'te inasna balanarak 1220'de I.
Aleddin Keykubad zamannda tamam-
lanan Konya'da Aleddin Camii, eitli
ek ve deiiklikler yznden hayli ap-
rak bir biim alan planna ramen ilk
eklini aka belli eder. aml Mehmed
b. Havln adl bir mimarn eseri olan bu
camide revakl avlu yoktur. klim sert
olduundan avlu cephesi kapatlmtr.
Mihrap nnde kubbeli bir ksm ve bu-
nun etrafnda eski binalardan toplanma
stunlarla (bir tanesi zerindeki Greke
kitbeden renildiine gre bir kiliseye
vakfedilmitir) ayrlm sahnl kanatlar
vardr. Stunlar balayan sivri kemer-
ler kble duvarna paralel uzanr. 1140'a
doru ina edilen Kayseri Ulucamii'nde
grlen tip daha farkl olup pyeli tip
geleneinde yaplan deiiklik aka
belli olur. Burada derinliine sekiz sahn,
enine ise be kemer dizisi vardr. Tam
ortada bulunan, gnmzde rtl bir
blmn stnn evvelce ak olduu
ve bunun avlu geleneinin son derece
klm ve mahiyetini kaybetmi bir
htras nitelii tad anlalmaktadr.
Mihrap nndeki blm de byk bir
kubbeye sahiptir. Konya'da II. Klcars-
lan'n (1155-1192) veziri Eb Said Altna-
Erzurum Ulucamii'nin plan
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
68
remah, belki caminin mimar da odur)
bitiik olarak ina edilen bu caminin d
grnnde temiz ta iiliine sahip
cmle kaplar ve bilhassa kuzeye ba-
kan cmle kaps kabartma sslemesiy-
le dikkati eker. Bina, her biri be stun-
Anadolu'daki
lu drt stun dizisiyle uzunlamasna be
ilk Seluklu
camilerinden sahna ayrlmtr. Kemerler kble duva-
Konya rna dikey sralanmakta olup ortadaki
ve Nide
sahn daha geni tutulmutur. Mihrap
Aleddin
camilerinin nnde byk bir kubbe bulunmaktadr.
planlan Harimi tekil eden blmlerin tonozla-
rnn (on dokuzu orijinaldir) gei ekille-
pa'nn yaptrd, 1332'de tamir gren ri hep deiiktir. Monoton olmaya ok
pliki Camii enine uzanan avlusuz bir elverili bu rnekte bylece gz alc bir
binadr. Havari kesitli iki sra halindeki tesir elde edilmitir. Kgir tonozlu Ana-
on iki pye, mekn zerleri apraz to- dolu Trk camileri mimarisinde en son
nozlarla rtl yirmi iki blme ayrr. merhaleye Divrii'de ulalmtr. Kayse-
Yalnz cmle kapsndan mihraba doru ri'de 1237'de yaplan medrese ve tr-
sralanan blmn stleri, gen ge- besiyle bir klliye tekil eden Huand Ha-
ili kubbeli tonozlarla kapatlmtr. By- tun Camii'nde sahnlar kare pyeler ay-
lece Anadolu'da Trk cami yap sana- rr. Mihrap nnde kubbeli bir blmle
tnda pyeli camilerin kgir tonozlarla avlu htras olan kare bir i blm var-
rtlmesi sisteminin yerlemeye bala- dr. Ancak bu blmn st yakn bir
d anlalr. Minare, kble duvar nne tarihte binann d grnn ok bo-
ve binadan ayr olarak sonralar yapl- zan, yksek kasnakl irkin bir kubbe
mtr. Saltukoiu Mehmed Kzlarslan'n ile kapatlmtr. Muhtemelen 1243'te
1179'da yaptrd Erzurum Ulucamii de yaplan Amasya Burmal Minare Camii,
sivri kemerlerle bal yirmi drt pye adn binadan ayr olarak yaplm, gv-
ve on alt duvar pyesi zerine ina edil- desi helezonlu ubuklu minaresinden
mi kubbe ve tonozlarla rtldr. At- alr. Pyelerin ayrd, derinliine sra-
sz Elti adna 1210'da yaptrlan veya lanan dokuz blmden eksen zerinde-
tamir ettirilen Kayseri Klk Camii, or- ki tanesi kubbelidir. Konya'da 1258'de
tada st ak olan avlu blmne ve ina edilen Vezir Shib Ata'nn Lrende
mihrap nnde drt kemere binen kub- Camii, harim plannn basit oluuna kar-
beye sahiptir. Bu tipin daha gelimi bir lk muhteem bir cmle kapsna sa-
rnei ise Nide'de 1223'te yaplan Aled-
din Camii'dir. Derinliine uzanan bu ca-
minin stn kaln pyeler zerine bi-
nen on be tonoz rter. Kble duvar bo-
yunca sralanan blmlerin stleri ise
kubbelerle kapatlmtr. Binann tam Divrii ulucamii ve ifhnesi'nin plan ile caminin iin-
den bir grn
ortasnda olan yksek ksmn st, ge-
leneksel i avlunun bir htras olarak
ak braklmken sonralar kapatlm-
tr. tinal ta iilii bilhassa cmle ka-
psnn d cephesinde grlen bu cami-
de Trk geleneine uygun yuvarlak bir
minare vardr. Kble istikametine doru
iki pye dizisiyle ayrldklarndan dolay
aralarnda hristiyan sanatnn bazilika-
lar ile mphem bir benzerlik gren M.
van Berchem tarafndan bu camileri ifa-
de iin ortaya atlan "kilise tipi cami"
(mosquee-eglise) tabirinin yersiz ve man-
ta aykr olduu da aka bellidir. Men-
gckler'den Ahmed ah b. Sleyman
ah tarafndan 1228-1229'da yaptrlan
Divrii Ulucamii ise birok bakmdan ok
nemli bir Trk eseridir. Ayn eksene
sahip bir ifhneye (mimar Ahlatl Hr-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

Divrii
Kale
Camii'nin
plan
hiptir. Stalaktitli derin bir niin iindeki
methalin stnde gvdeleri ubuklu bir
ift minarenin bulunduu bilinir. Fakat
bunlardan biri tamamen, dieri ise ya-
rsna kadar yklmtr. Bylece burada
eski Trk cephe mimarisinin nemli bir
unsuru olan, takapy ifte minare ile
belirtmek prensibinin tekrar uygulan
grlr. Fikir bakmndan kk Asya-
Trk sanatna dayanan bu kap, cephe-
sini ssleyen tezyinat ve nisbetleri ba-
kmndan tamamen Anadolu Seluklu
slbundadr. Cami meknn gz alc minin nemli paras olan bu unsurun
biimde bezeme eilimi, burada mihra-
bn en gzel Seluklu inileriyle kaplan-
mas suretiyle kendisini belli eder. Kay-
seri'de 1250 tarihli Hac Kl Camii de
tonozlu tipin rneklerindendir. Nihayet
her ikisi de belki XIV. yzyla ait Amas-
ya Gkmedrese Camii ile Divrii'de Kale
Camii, uzunlamasna sralanan pye di-
zileriyle sahnlara ayrlm ve blmlerin
her biri birer kubbe ile rtlm cami-
lerdir ki bunlardan Anadolu'da cami ti-
pinin deiik bir esasa gre gelimek
imknn bulduu anlalr. Bylece Ana-
dolu'da stunlar veya pyelerle tanan,
ahap kirili ve dz daml cami mimari-
sinin, kubbe gibi nemli bir mimari un-
suru n plana almak suretiyle kubbeli
cami tipine doru gelitii dikkati ek-
mektedir.
XIV. yzylda Anadolu'da ok destekli
camiler deiik biimlerde ina edilmi-
tir. Nitekim Ermenek (1302), Birgi (1312),
Tire (1350), Konya Erelisi (ina tarihi me-
hul) ulucamilerinin gelenee bal, dz
ahap at ile rtl, pye dizileriyle kble
duvarna paralel sahnlara ayrlm, ba-
sit mimarili ve sade grnl, enleme-
sine gelien yaplar olmalarna karlk
Karaman'da Gaferyat Camii gibi derin-
liine uzanan baz daha ndir misalle-
ri de olmas yannda, ayn mimari tipin
blmleri kubbelerle rtl olan rne-
ine Antalya'da, esas ve minaresi Al-
eddin Keykubad zamanna ait olan ve
1372'de tamir gren Yivli Minare Ca-
mii'nde rastlanr. Esas Aleddin Keyku-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CAM
bad tarafndan yaptrlmakla beraber
1267, 1385 ve 1861'de ciddi ekilde ta-
nTTT
mir edilen Sinop Ulucamii'nde ise blm-
lerin tonozlarla rtld grlr. Ayn
mimari Milas Ulucamii'nde (1378) tekrar-
lanmakla beraber burada mihrap nn-
de kubbe ile bir eyvan bulunmakta, yan-
larda tonozlar sralanmaktadr. Bu ca-
i X" K %
mi mimarisi anlaynn en gelimi bii-
minde, kaln pyelere oturan kemerler-
le ayrlan blmlerin her birinin zerleri Antalya Yivli Minare Camii'nin plan
birer kubbe ile rtlmtr ki "ok kub-
beli camiler" denilen bu tipteki ibadet
yerlerinin en byk ldeki rnei, Yl-
drm Bayezid tarafndan 1399'da yap-
trlan Bursa Ulucamii'dir. Burada drt cami mimarisi az ok deiik ekillerde
sra halinde beer kubbeden yirmi kub- geliirken daha baka tiplerin de de-
be vardr. Ortada bulunan bir blmn nendii grlr.
iindeki adrvan, eski i avlu gelenei- Ahap Destekli Camiler. Anadolu'nun
nin bir htrasdr. Bu adrvann stn- kgir eski camileri yannda st rty
deki kubbenin tepesinde de i avlu fik- ahap desteklerin tad baz rnek-
rini destekleyen bir aydnlk feneri yer lerle de karlalr. Bunlardan birou
almtr. Cami kitlesinin iki kesinde eitli sebeplerle ortadan kalkmsa da
ykselen kaln gvdeli ifte minare, ca-
(Konya'da Energe Camii gibi) baz gzel
ve stn sanat deerine sahip rnekler
onunla artk kaynatn belli eder. Ge-
gnmze kadar gelebilmitir. Beye-
libolu'da 1385'te yaplan Cmi-i Kebr
hir'deki Erefolu Camii, XIII. yzyl so-
tarafndan da evvelce temsil edilen bu
nu yapm mukarnasl ahap balklar
rnek, I. Murad'n (1362-1389) vakflarn-
olan aa direklerle yalnz ortadaki b-
dan olan Filibe'deki Cuma Camii'nde de
lm biraz geni eit sahnlara ayrlm-
tek farkla, yan blmleri tonozlarla r-
tr. Caminin d avlusu yoktur. Harimde
tl olarak uygulanmtr. Edirne'de
orta blmn stnn ak oluu ve bu-
elebi Sultan Mehmed'in (1413-1421) yap-
rada bir adrvann bulunuu, bu bl-
trd Eskicami'de ise ayn rnein do-
mn avlu fikri esasndan geldii hakkn-
kuz kubbeli bir rnei ile karlalr.
da phe brakmaz. 46-32 m. lsn-
Ortada drt ar pye, blmleri ayran
deki bu cami krk be aa diree sa-
geni kemerlere dayanak olmakta, ana
hip bulunmakta ve gerek tavandaki ka-
eksen zerinde sralanan blmn
lem ii sslemeler, gerekse mihrap kub-
kubbeleri ise deiik ve daha zengin
besindeki ini mozaikler zengin tezyina-
grnl gei unsurlar ile bu blm-
ta iaret etmektedir. 1272'de yaplarak
lerin en eski camilerde olduu gibi hl
1341'de Karamanllar dneminde tamir
nemlerinin kuvvvetle vurgulanmak is-
gren Afyon Ulucamii de duvarlarnn
tendiini gsterir. Trkler'in hkim ol-
tatan olmasna ramen ii 5,10 m. bo-
duu topraklarda pyeli ve ok blml
yunda aatan yontulmu dikmelerle
Bursa
Ulucamii
ve plan
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 69
CAM
sahnlara ayrlmtr. Direkleri balayan
kiriler kble duvarna dikey uzanmakta-
dr. Eksen sahn ise dierlerine gre da-
ha geni tutulmutur ki bu bakmdan
kgir camileri hatrlatr. Ayn esaslara g-
re yaplm ahap direkli camilere ba-
ka yerlerde de rastlanmaktadr. Anka-
ra'da kbleye dikey be sahnl Aslanha-
ne Camii bu hususta bir rnek tekil
eder. Caminin ahap minberi 1290 ta-
rihli olduuna gre yap da bu tarihler-
de ina edilmi olmaldr. Bu caminin bir
benzeri, yine ayn ehirde yaptrann ady-
la anlan Ahf Elvan Camii'dir (XIV. yzyl).
Nihayet Candaroullan'ndan
Bey'in 1366'da Kastamonu - Daday yo-
lunda Kasaba'da yaptrd cami de uzun-
luuna sahnlar halinde dzenlenmi bu
dz daml, ahap direkli camilerin l-
leri bakmndan mtevazi, fakat muh-
teem nakl bir rneidir.
Deiik Tiplerde Camiler.
direkli, st dz dam, kgir tonozlar
veya kubbelerle rtl camilerin dnda
Trk mimarisinde baka denemeler de
yaplmtr. Aydnolu Is Bey tarafn-
dan aml Ali adnda bir mimara 1375'-
te yaptrlan Ayasuluk'taki (Seluk) byk
cami, enlemesine uzanan bir yap olma-
s bakmndan bir dereceye kadar am'-
Beylikler dnemine ait s Bey Camii ve plan -
Seluk / izmir
70
Edirne'de
Eskicami
ve plan
daki Emeviyye Camii'ni hatrlatr. Kble nin ina edildii binada bazlarna gre
duvarna paralel, zerleri ifte meyilli biraz olumsuz gibi grnen tek husus,
atlarla rtl ikier sahndan baka orta mekn ile yan meknlar arasnda
Mahmd ana eksen stnde mihraba doru bir- kalan gen biimindeki kk blm-
birini takip eden iki kubbesi vardr. Bir lerdir. Bylece Trk mimarisi basit ok
taraftan Emev cami rneinde bir ge- destekli tipten bir byk kubbenin h-
limeye iaret eden s Bey Camii, bir kim olduu camiye doru gelimitir.
taraftan da dardan bir duvarla ayrl- Tek Kubbeli Camiler. Daha Seluklular
m, aslnda revakl olan avlusu ve ha- dneminde Anadolu'da kk ller-
rimle avlu duvarnn birletii yerde yk- deki ibadet yerleri iin tek kubbe ile r-
Pyeli veya selen biri yklm ifte minaresiyle, ilk tl camiler yapld bilinmektedir. Kon-
Osmanl dnemi cami mimarisinde bir- ya'da bunlardan birka zamanmza ka-
takm yeniliklerin balamasnda nc dar gelmitir. 1. Keykvus devrinde Hac
olmutur. D cepheleri eski harabeler- Ferruh tarafndan 1215'te yaptrlan Ak-
den devirilmi mermerlerle kapl bu egizlenmez Camii en eski rneklerden-
ok deerli camide zengin bir ta ss- dir. Halen bu caminin st at ile kapa-
leme de grlr. Geen yzylda harap tlmtr. 1220'de yaplm ekerfr
olan ve senelerce bakmsz bir yknt du- Hseyin b. a'bn, 1275 tarihli Abdl-
rumunda kalan s Bey Camii, son yl- m'min, 1279'da yaplan nce Minareli
larda ihya edilerek yeniden ibadete al- Drlhadis Camii (1930'lu yllarda yktrl-
m ve kurtarlmtr. Bu caminin avlu- d), Beyhekim ve benzersiz bir minare-
suna benzeyen, yalnz yanndaki revak- ye sahip Hoca Hasan camileri bu zel-
lar daha derin bir avlu da Manisa'da Sa- likteki yaplarn rnekleri olarak gste-
ruhanoullarndan shak Bey tarafndan rilebilir. Bu tipin mtevazi llerine ba-
1366'da ina ettirilen Ulucami'de gr- l kalnarak kendi iinde bir gelime de
lr. Bu yapnn en dikkate deer taraf, salandn, erken Osmanl dneminde
iinde tam ortada, rme sekiz destee Bursa'nn 1326'da fethinden hemen son-
dayanan 10,80 m. apndaki byk kub- ra yaplan Aleddin Bey Camii gsterir.
bedir. Bu merkez ksmn taraf k-
k tonozlu kare blmlerle sarlmtr
ki bu dzenleme, Artukoullar dnemin-
deki cami mimarisinin bir kademe da-
ha gelitiini gstermesi bakmndan
ok nemlidir. Manisa'daki bu dzen, Manisa Ulucamii'nin plan
Osmanl dneminde Edirne'de 1438-1447
yllar arasnda yaplan erefeli Cami'-
de ok daha gelimi bir biimde orta-
ya kar. Artk Osmanl mimarisinde son
eklini bulan kubbeli ve revakl avlu ile
bunun drt kesinde ykselen, deiik
renkli motiflerle sslenmi drt mina-
reye (st ksmlar XVIII. yzyla aittir) sa-
hip bulunan bu yapnn enlemesine uza-
nan bir harimi vardr. Bu i ksmn tam
ortas 24 m. apnda bir ana kubbe ile,
altgen eklindeki bu mekndan birer
pye ile ayrlan yan kanatlarn her biri
ikier kk kubbe ile rtlmtr. Trk
yap sanatnn byk kubbelerinin ilki-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

Ayn dnemde znik'te 1333'te yaplan
Hac zbey ve 1345 tarihli Hac Hamza
b. Ardunah camileri, stunlu bir son
cemaat yerini takip eden, tek kubbe ile
rtl kare biimli bir mekndan iba-
rettir. Bunlardan Hac Hamza b. Ardun-
ah Camii, yanndaki 1349-1350 tarih-
li trbesiyle birlikte 1930'lu yllarda ye-
rine belediye binas yaplmak zere yk-
trlmtr. Ayn yerde Vezir andarl Hay-
reddn Paa'nn, mimar Hac Ms'ya
1378-1391 yllar arasnda yaptrd ve
adn yeil inilerle kapl muhteem mi-
naresinden alan Yeilcami, biri kubbe,
ikisi aynal tonozla rtl blml bir
son cemaat yerini takip eden harimin-
de yeni bir zellik gsterir. Mekn giri
tarafnda blml bir ilve ile uza-
tlmtr. Yeilcami, itinal ve zengin bi-
imde yaplm mermer iiliiyle de
dikkati eker. Yine znik'te 1442 tarihli
Mahmd elebi Camii, tek kubbeli tipin
sade ve zarif rneklerindendir. nn'de
1370 tarihli Ydigr, Ezine yaknnda
Kemaller kynde 1382'de yaplm Asl-
han Bey camileri de ayn mimari biimin
Edirne'de erefeli Cami ve plan
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CAM
iznik'te
Yeilcami
ve plan
mtevazi temsilcileridir. Fakat tek kub- ik kubbeli iki veya drt kk mekn-
beli camilerin arasnda Yeilcami dere- dan oluur. Yanlardaki odalar ocakldr.
cesinde nemli ve bilhassa cephe iilii Ortadaki iki meknn demeleri ara-
bakmndan ok deerli olan baka bir snda da seviye fark vardr. Bu camileri
eser de Ske yaknndaki Balat'ta Men- adlandrmak iin nce iki yanlardaki oda-
teeolu lyas Bey tarafndan 1404'te larn ne ie yaradn aratrarak bun-
yaptrlan camidir. Burada kk l- larn "yende ve revende"nin misafir
lerde ve tek kubbe ile rtl caminin gi- edilmelerine mahsus tabhneler olduk-
ri cephesi mermer malzemenin yard- larn tesbit etmi ve bylece bunlarn
myla zarif biimde dzenlenmi ve ilen- zviye-camiler veya tabhneli camiler
mitir. Osmanllar'n Mentee valisi Hoca olduklarn ileri srmtk. Konunun
Fruz Bey iin 1394'te Milas'ta mimar zne hi girmeyen baz aratrmaclar,
Hasan b. Abdullah tarafndan yaplan sadece bir ad vermek gayesiyle bu tip
cami, gerek plan gerekse sslemesi ba- ibadet yerlerine "ok fonksiyonlu", "yan
kmndan Trk sanatnn nemli eserle- meknlf, "apraz aksl" camiler gibi ad-
rindendir. Pyeli ak bir son cemaat ye- lar vermilerdir. Ancak bunlar aynen
rinin arkasndaki tek kubbeli mekna, "ters T" gibi yalnz ekle dayanan, fa-
st bindirme tekniinde yaplm bir kat binann ne ie yaradn ifade et-
giri blmnden geilir. Bu blmdeki meyen geersiz adlardr. Kitabelerinde,
bindirme teknikli rt, Orta Asya mi- vakfiyelerinde ve eski yazl kaynaklar-
marisinde ok yaygn olup Trkler tara-
fndan Anadolu'da ok kullanlm, hat-
ta Erzurum'un eski evlerinde olduu gi-
bi douda ev mimarisine de uygulan-
mtr. Fakat ayn tekniin Antika'da
Tek kubbeli Osmanl camilerinin ilk rneklerinden biri olan
da bilindiini, zmir civarnda Belevi'ndeki
Hac zbek Camii - iznik / Bursa
mezar binas gsterir. Fruz Bey Camii'nin
methal blmnn iki yannda esas na-
maz mekn ile balants olmayan kub-
beli kanatlar vardr ki bunlar caminin bir
zviye-cami veya tabhneli cami olarak
dnldn gsterir.
Zviye- Camiler (Tabhneli Camiler). Os-
manl Devleti'nin ilk gelime safhasnda
deiik bir cami tipi ortaya kmtr.
Trk kltrnn dnda olan yabanc
sanat tarihileri, bunlar binann ekline
bakarak "ters T planl camiler" olarak
adlandrmlardr. Bu camiler genellikle
ana eksen zerinde birbirini takip eden
iki mekndan ve bunlardan ilkine biti-
71
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CAM
Menteseoullar'na ait Fruz Bey Camii ve plan - Milas / Mula
da imaret olarak gsterilen bu eit ya-
plarn sonraki ahne-imaretle de bir
ilgisi yoktur. Bu tip camilerde ilk kub-
beli blm, stndeki aydnlk fenerinin
de iaret ettii gibi, eski avlu htras
olarak yaplm bir kapal avludur. Bu-
nun nnde olan mihrapl blm ise esas
namaz mekndr. Genellikle bu blm
zengin ekilde iniler, kalem ileri veya
malakr kabartmalarla tezyin edilmi-
tir. XVI. yzyln ortalarndan itibaren bu
binalar esas grevlerini kaybedip normal
mahalle camiine dntrldklerinde
yan odalarla orta ksmn arasndaki du-
varlar pek ok hallerde kaldrlm, ka-
Bursa Yeniehir'de Postinps Baba Zviye-Camii ve plan
72 Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Kaplca mareti veya Hdvendigr Camii,
bu plan eklinin ok deiik uygulanna
sahiptir. ki katl olan bu yapda biri be-
ik tonozlu, dieri kapal avlu halindeki
kubbeli iki mekn st katta at nal gibi
saran hcrelerden ibaret medrese te-
kil eder. Alt katta kubbeli meknn yan-
larnda tabhne odalar yer almtr. Be
kubbeli son cemaat yerinin stnde uza-
nan ikiz kemerli galeri halinde dar a-
lan kat ise binann cephesine bir saray
grnm verir. Bu o yllarda eitli Ak-
deniz lkelerinde uygulanan bir mimari
zevkin Trklemi eklidir. Hdvendi-
gr Camii, medrese ile ayn bina kitlesi
iinde birlemi bir yap olarak Trk sa-
natnda tektir. znik'te 1. Murad tarafn-
dan 1389'da annesi Nilfer Hatun iin
yaptrlan zviye-imaret-cami de itinal
bir ta ve tula iiliiyle birlikte aralar
pal avlu mekn ile namaz blm ara- stunlu ve pyeli be blml bir son
sndaki seviye fark da yok edilmi ve cemaat yeri, tepesinde aydnlk feneri
arada olan pabuluklar ortadan kaldrl- bulunan kubbeli bir kapal avlu, yanlar-
mtr. Trkler'in Orta Asya'dan getir- da kubbeli odalarn bulunduu bir yap-
dikleri bir mimari dzenlemenin geliti- dr. Geni bir kemer ve seki ile ayrlan
rilmi ekli olan bu yaplarn Bizans sa- namaz mekn zengin geili bir ift k-
natna veya yabanc baz ilham kaynak- k kubbe ile rtl olup mihrap eksen-
larna dayandrlmak istenmesi de hibir de deil sol yan duvardadr. Ayn yerdeki
ciddi dayana olmayan hayal rn fa- 1389'da ldrlen Ykub elebi iin ya-
raziyelerdir. plan zviye-cami de be blml son
Bu tipteki camilerin ilk rneklerinden cemaat yeri, iki kubbeli mekn ve yan-
biri, znik surlar dnda Orhan Gazi'nin larda aynal tonozlarla rtl birer oda-
1334-1335'te yaptrd maret Camii'-
dir. 1963'te kitbesinin paralar ile te-
melleri bulunan bu bina, eksen zerinde
ifte meknl ve yanlarda tabhne oda-
lar bulunan bir cami idi. Bursa'nn fet- Bursa Hdvendigr Camii'nin alt kat plan
hinin hemen arkasndan yine Orhan Ga-
zi'nin 1339'da yaptrd ve 1418'de ta-
mir edildii bilinen cami de bu tipin tem-
silcisidir. Burada cephelerde iyi bir ta
ve tula iilii kullanlarak yapya renk-
li bir ifade verilmitir. Osmanl dnemi-
nin ilk yzyllarnda (XIV ve XV. yzyllar)
ok reva bulan bu tip camiler Trk top-
raklarnn hemen her tarafnda yapl-
mtr. Yeniehir'de (Bursa) Orhan Gazi
tarafndan bir tepe stnde ina ettiri-
len ve ok ilgi ekici tula iilii gs-
teren Postinp Baba (Seyyid Mehmed)
Zviye-Camii, byk kubbeli bir cami me-
kn ile yanlardaki birer kubbeli odadan
ibarettir. Bir eyvan biiminde olan giri
dehlizlerinden yan odalara geii sala-
yan kk ve dar koridorlar, yine de av-
lu htras olarak minyatr kubbecikler-
le rtlm ve bunlarn ortalarnda ay-
dnlk feneri yerini tutan birer delik b-
raklmtr. Bursa ekirge'de 1. Murad'n

Erken Osmanl devrinin tabhneli camilerinden Gazi Mihal
Camii - Edirne
dan meydana gelmitir. Bursa'da Yld-
rm Bayezid (1390 [?]), Amasya'da Baye-
zid Paa (1414), Edirne'de Gazi Mihal
(1422) camileri, bu eit yaplarn her bi-
ri deiik zelliklere sahip rnekleridir.
Fakat Bursa'da elebi Sultan Mehmed
iin mimar Hac vaz tarafndan yaplan
ve baz teferruat hari ancak 1424'te
bitirilen Yeilcami, bu tipin en nemli
ve en muhteem eseridir. Zengin mu-
karnasl kavsaras olan takapdan giri-
len kubbeli ilk meknda hl adrvan
bulunduundan bunun geleneksel ka-
pal i avlunun htras olduu aka
bellidir. Camide altn yaldzl yeil ini-
ler, baz ksmlar bitirilmemi mermere
ilenen bezemeler ve yazlar, pencere-
lerdeki lokma parmaklklarda grlen
altn kakma sslemeler, Yeilcami'nin
her bakmdan gz kamatrc bir tabh-
neli cami olmasna zen gsterildiini or-
taya koyar. Ayn plan dzeni Amasya'da
Yrg Paa (1428), Bursa'da Murdiye
(1426-1428) ve Hamza Bey (ayn dnem),
Ankara'da Karacabey (XV. yzyln ilk ya-
rs), Kastamonu'da 1451'de Candaro-
lu smil Bey'in yaptrd camilerde de
grlr. Bu tip Rumeli'de de rnekler
vermi olup skp'te shak Bey (Alaca
Cami, 1438), Sofya yaknnda htiman'da
Gazi Mihaioullar, Edirne'de II. Murad'n
eseri Muradiye camileri de bunlar ara-
snda anlabilir. Tire'de Yahi Bey (Yeil-
ce maret) Camii, nceleri yanl bir ta-
rihleme ile 1333 ylna ait olarak tann-
mken sonralar bu caminin XV. yzyl
eseri olduu anlalmtr. Burada mih-
rap kilise mihraplar gibi keli olarak
dar taan bir kntnn iindedir. Bu
ksmn yarm kubbesi iten dilimlerle
sslenmi, minare gvdesi de allma-
m biimde yivlerle bezenmitir.
Drt Destekli Camiler. Orta kubbesi drt
pye veya stuna oturan drt kemer ta-
rafndan tanan, d duvarlar arasnda
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
kalan blmleri beik tonozlu, keler-
de ise kk kubbeli meknlar bulunan
bir baka tip camiler daha vardr. Trk
mimarisinin erken dneminde cami ya-
plarnda yenilikler aranmasnn gze ar-
pc rneklerinin banda, Bat Trakya'da-
ki Dimetoka'da mimar Hac vaz (Paa)
tarafndan 1420'de yaplmasna bala-
nan, fakat bnisinin lm zerine ace-
le tamamlanan elebi Sultan Mehmed
Camii gelir. Osmanl mimarisinin parlak
dnemindeki seltin camilerinin ncs
olan bu byk ve kesme tatan gzel
cami, bugn Yunanllar tarafndan am-
bar olarak kullanlmasna ramen hey-
betli mimarisini belli etmektedir. Kub-
besi yok olmu ve zeri sivri bir at ile
rtlmtr. nce drt yarm kubbe ile
desteklenen bir ana kubbeli olmasn
mmkn gren Ayverdi, sonra yeni bir
gr ortaya atarak, bu caminin esa-
snda mihrap ekseni zerinde iki kub-
beli olarak tasarlandn ve bnisinin
lm zerine bitirilmeden stnn ah-
ap olarak rtldn ileri srmtr dan bilgi edinmek mmkndr. Duvar-
ki, bizce inandrc deildir. Benzerleri
pek az tannan bu tipin baka bir tem-
silcisi Atina'da Fethiye Camii ise de bu
yapnn tarihi kesin olarak bilinmemek-
tedir. Ta ve tuladan rlm bir du-
var tekniine sahip bu caminin stun
balklar daha ok XVIII. yzyla iaret
etmektedir. Harput'ta Sre Hatun, Diyar-
bakr'da Bykl Mehmed Paa'nn 1522'-
de yaptrd Ftih Paa camileri de ay-
n tipin daha ge temsilcileridir. Bu son
rnek, drt yarm kubbesiyle bir kade-
me daha ileri bir safhaya iaret eder.
3. Mool stillar Dnemi. XIII. yzyl-
da ortaya kan Mool istils slm le-
minde geni akisler yapm ve korkun
Tire Yahi Bey (Yeilce imaret) Camii'nin plan
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CAM
tahribat birok caminin yklmasna se-
bep olmutur. aman, Hristiyan veya
Budist olan Moollar'dan Gazan Han'n
(1295-1304) slmiyet'i kabul etmesiyle
bu defa slm mimarisinde yeniden bir
canlanma grldyse de sonraki siyas
durum, mslman Moollar'n ortaya
koyduu eserlerden pek aznn yaama-
sna imkn vermitir. Urmiye civarnda
Rizaya'da yaplan Mescid-i Cum'a (XIII.
yzyl), benzerlerine Anadolu'da rastla-
nan, uzunluuna gelien pyelerle ayrl-
m sahnl bir camidir. Mihrap ks-
mnda yine kubbeli bir blm vardr.
Gazan Han'n Tebriz'in varou am'daki
camii ile, veziri ve tarih yazar Redddin
Fazlullah'n kurduu Rab'- Red mahal-
lesi ve buradaki camiden bir iz kalmam-
tr. Dier veziri Tceddin Ali'nin 1312-
1322'de Tebriz nnde yaptrd, son-
ralar "el-Arg" (kale) ad verilen Mescid-i
Ali ah dev lde ok byk bir yap
idi. Kalnts 1809'da kale haline getiri-
len bu cami hakknda ancak kaynaklar-
lar 6-10 m. kalnlnda olan, yalnz av-
lusu 285 X 225 m. lsn bulan bu
cami, sfahan Cuma Camii gibi drt ey-
vanl idi ve orta eyvann akl 30 met-
reyi buluyordu. Avlu revaklar ise mermer
pyeli idi. Kn vilyetinde Natanz'da
1304-1309'da yaplan Mescid-i Cum'a,
14 m. lsnde olan kare avlusu, de-
iik derinlikte drt eyvan ile ayn tipin
ok kk lde baka bir rneidir.
Ancak burada pyeli kanatlar bulunma-
makta ve ana eksenin dnda olan b-
yk kubbe sekiz keli bir mekn rt-
mektedir. Olcaytu Han'n kurduu Sul-
tniye'de (1309-1319) kubbeli bina, ina-
snn gelime derecesini gstermesi ba-
kmndan nemlidir. Tahran yaknnda
Veramin'de Eb Said Bahadr Han tara-
fndan 1325-1326'da yaptrlan ve 1412'-
de hruh'un tamir ettirdii Mescid-i
Cum'a, bir avluya alan drt eyvanla
kubbeli mihrap blmnden ibaret ge-
nel emaya uygun olmakla beraber, b-
yk eyvan ve kubbeli ksmn kaplayan
zarif kompozisyonlu ini tezyinat ile bu
devrin muhteem mimarisinin gzel bir
rneidir. Ayn emay Yezd civarnda,
mihrab 1338 tarihini tayan Eberkh
Mescid-i Cmii'nde bulmak mmkn-
dr. Ancak Kirman'daki Mescid-i Cum'a
(1349) bidev eyvana sahip ise de mih-
rap nndeki kubbeli mekn olmadn-
dan normal tipten ayrlmaktadr. Yezd'-
de 1325'te Atabeg Seyyid Rkneddin'in
yaptrd, yalnz camii ayakta kalan Vak-
73
CAM
Tahran yaknndaki Veramin Mescid-i Cum'as - iran
t's-sat adndaki, bir cami etrafnda
toplanan ktphane, medrese ve ra-
sathneden ibaret bir klliye idi. Esas
1119'a ait olan ve yine drt eyvan e-
masna sadk Yezd Mescid-i Cum'as ise
1375'te yeniden yaplrken mihrap ks-
m mozaik inilerle sslenmek suretiyle
mihrap tezyinine verilen nemin gittik-
e arttna iaret eder.
XIV. yzyl sonundaki Timur istils,
ncekinden daha da tahripkr olmu ve
Timur ile sllesi imar faaliyetlerini ken-
di ehirlerine ve bilhassa Semerkant'a
inhisar ettirmilerdir. Timur devrinde
cami yapmnn ikinci plana atlmasna
karlk medrese, trbe ve mehed inas
nem kazanmtr. Bu arada baz musal-
llar da yaplmtr. Bunlardan Semer-
kant'takinde geni bir meydann kena-
rnda ina edilen bir eyvann dip duvar-
na bir mihrap yerletirilmi, bunun iki
tarafna kadnlara mahsus daha kk
birer eyvan yaplmtr. Kalabalk bu ey-
vanlarn nndeki meydanda topland-
ndan minber Herat musallsnda ol-
duu gibi sadaki eyvann d kenarna
yerletirilmitir. Byle bir musall Bu-
hara'da sur dnda mevcuttur. Orta ks-
m 15 m. kadar ykseklikte olan musal-
lnn kble duvarnn ok eski (belki XII.
yzyl), dier ksmlarnn ise XVII. yzy-
la ait olduu tahmin edilmitir. Timur'un
doum yeri olan Ke'te 1396'da tamam-
lanan muhteem saraynn ortada byk
bir eyvanla yanlardan ileri takn birer
burtan ibaret cmle kaps, o devrin ca-
mi ta kaplarna tesir etmi gibidir. Ti-
mur'un 1397'de Trkistan ehrinde Ah-
med Yesev iin mimar razl Hoca H-
seyin'e yaptrd mehed-cami, cephesi-
nin btn ini tezyinatnn dklmesine
ramen bu benzerlii aka gsterir.
ki yan burlu methal eyvan, emas
drt eyvanl ve mihrab kubbeli bir cami
planna tamamen uygun olan Bbl Ha-
nm (Saray Melik Hanm) Medresesi'nde
de (1399-1405) gze arpar. Burada mi-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
74
nareler d duvarn drt kesine yer-
letirilmise de malzemesinin ktl
yznden daha yapld yllarda cami
yklmaya baladndan bunlar da dev-
rilmitir. Ulu Bey Camii ve Medresesi
de (1417-1420) ncekinin methal burlar
hari olmak zere daha ufak lde tam
bir benzeridir. Eb'l-Ksm Bahadr Han'n
1446'da yaptrd Anav Kale Camii ise
byk bir eyvan ve yanlar kubbeli ka-
natlar olan bir binadr. Bunun en dik-
kate deer taraf, in tesirine bala-
nan, eyvan cephesini ssleyen iki muaz-
zam ejder motifidir. Bu dnemde ran'da
yaplanlar arasnda, zerinde durulmaya
deer nemli bir eser de Trkmen Kara-
koyunlular'dan Cihan ah'm (1436-1467)
Tebriz'de yaptrd Mescid-i Kebd'dur
(Mavi Cami). Burada artk kubbenin hki-
miyeti ak bir ekil almakta, sekiz isti-
nada dayanan byk bir kubbenin rtt-
ana mekn, tarafndan kubbeli
blmlerden meydana gelmi bir dehliz
at nal biiminde sarmaktadr. Caminin
kble duvar dnda havari planl bir me-
kn vardr. Kelerinde minareler bulu-
nan cephesinin ortasndaki byk bir ey-
van ise methali tekil eder. 1780'de kub-
besi ktnden beri ok harap olma-
sna ramen gnmze kadar (1992) de-
vam eden tamirlerle kurtarlmaya al-
lan, duvarlarnda ve eyvanlarnda hl
muhteem bir sslemenin kalntlar g-
rlen bu caminin dier bir benzeri de
1451'de Mehed'de Emr Melikah'n
yaptrd Mescid-i h'tr. Orta Asya'daki
ziyaret camilerinin en nemlilerinden bi-
ri de Kuzey Afganistan'da Mezrerif te
bulunmaktadr. Hz. Ali'nin kabri olduu-
na inanlan bu yerde olduka ge bir d-
nemde bir makam olarak yaplan bu cami
Hint mimarisine uygun bir grnmde-
dir. Fakat daha ok ran tesiriyle btn
d aksam inilerle kaplanmtr.
4. K a r m a s l p l a r d a C a m i l e r . s l m s a -
natnn Ortaa'nda muayyen bir devir-
den sonra Trk slbunun hkim olma-
s, baz blgelerde bunun yerli slplar-
la kararak deiik birtakm yeni slp-
larn ortaya kmasna sebep olmutur
ki bunlardan biri Hint-slm, dieri ise
Eyyb ve Memlk cami mimarileridir.
a) Hint. slm ordular ilk olarak 710'da
Hint topraklarna, Gucert ve Sind'e gir-
milerse de o srada yaplan ve pyeli ol-
duklarna ihtimal verilen camilerden bu-
gne kadar hibir bina kalmamtr. Yal-
nz Hint lkesine slmiyet'in girmesiyle
ilk yaplan camilerden birinin temel iz-
leri, Sind'de Haydarbd civarndaki Man-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
sre'de meydana karlmtr. Pyeli tip-
te bir bina olduu anlalan bu caminin
sadece kavisli mihrap temeliyle, pyele-
rin kare eklinde ta kaideleri bulun-
mutur. Bir maksrenin varlna iaret
saylabilecek kaideler ise grlmemek-
tedir. Kuzey Hindistan'da ilk kuvvetli
slm idaresi Gazneliler'in hkimiyetiyle
balar. 1175'ten itibaren Muhammed
Gr idaresinde Hint'e nfuz etmeye
balayan mslman Afganlar ok byk
lde, tesirli ve bidev ordugh cami-
leri yaptrmlar, bunun iin de orada
mevcut eski Hind tapnaklarndan isti-
fade yolunu tutmulardr. Delhi'de Gr
kumandanlarndan Kutbddin Aybeg'in
kurduu ve harabesi mevcut olan Kuv-
vet'l-slm Camii, esasnda bol miktar-
da girift kabartmalarla ssl, tatan p-
yelerden ibaret bir mimariye sahip Jain
tapmana mihrapl bir kble duvarnn
ilvesiyle meydana getirilmitir. Her biri
tatan kk bir kubbe ile rtl kare
blmlerden oluan bu cami binasnn
slm mimarisine aykr Hind tesirlere
sahip d grn, 1197'de d tara-
fnda be sivri kemer bulunan 150 ayak
uzunluundaki tamamen slm karak-
terde bir cephenin ina edilmesiyle giz-
lenmitir. Bu kemerlerin dikkate deer
bir zellii, kemer talarnn normal ke-
mer inaatnda olduu gibi bir kasnak
yardmyla dairev ekilde deil sahte
kemer denen bindirme tekniinde ya-
plm olmasdr. Sonralar birok ilve-
lerle byk bir manzume halini alan bu
caminin 1310'da yaplan ve Ali Der-
vze adn tayan methal binas, Hint-
slm sanatnn karakteristik eserlerin-
dendir. Bu caminin avlusunda, yine Kut-
bddin tarafndan yaptrlan ve Kutub
Minr denen 72,5 m. boyundaki (st ksm
1803'te yklm ve tamir grmtr) ta
minare, Hint'te hkim slm sanatnn
Trk meneine aka iaret eder. eitli
rneklerine Orta Asya ve ran'da rastla-
nan koni biimindeki bu minare onlar gibi
ufk yaz frizleriyle sslenmi ve gvde-
sinin masif grn sivri knt ve yiv-
lerle hafifletilmitir. Ecmr'de ehir dn-
da Muhammed GrFnin yine 1193'te bir
Hind tapnandan evirdii Arh-din-
k Chonpr Camii, son derece zengin i-
lemeli stunlar, tatan yontma kubbe-
li tavanlar ile yerli Hint mimarisinin ti-
pik bir eseri olmakla beraber burada da
Sultan ltutm zamannda (1210-1236)
yine d grn slm karakterde be
kemerli bir cephe ina edilmek suretiyle
gizlenmi, tam ortadaki byk sivri ke-
 CAM

merli kapnn stnde ise Trk gelene- c) Memlkler Devri. Trk asll Bahr
ine uygun olarak biri yklm veya bit- Memlkleri'yle (1250-1382) erkez asll
memi, gvdeleri ubuklu bir ift minare Burc Memlkleri (1382-1517) dnemle-
ina edilmitir. Bu ta cephenin yzeyi rinde bilhassa Kahire'de yeni bir slbun
ok ince sslemeler ve bilhassa Seluk- doduu grlmektedir. Tamamen As-
lu geleneine uygun nesih ve kf! ya- ya'daki Trk sanat zevki ve geleneinin
z frizleriyle kaplanmtr. Hint'teki di- izlerini tayan bu slp, Memlkler'in
er camiler de Hint ile slm sanatnn yaptrd bidelerde en gzel ifadesini
bir arada topland kark slplu eser- bulmutur. Ancak bu slp da mahall
ler halinde yaplmtr. Delhi yaknnda ve dardan gelen Trk meneli unsur-
ah lem Camii'nin (1351-1388) avlulu bir larn kaynamas sonucunda ortaya k-
cami olmasna karlk Delhi'de 1380'e tndan her ikisinin de zelliklerine sa-
doru yaplan Khirki Camii, sade ve ba- hiptir. Buradaki inaatlarda ta kulla-
sit mimarisinde slm karakterin hki- nld gibi binalarda genel olarak ah-
miyetini gsterir. indeki sivri kemerle- ap dz bir at ile rtl eyvana yer ve-
ri kaba ve kaln tek tatan yontulmu rilmi, Asya'daki ini tezyinatnn yerini
pyeler tamaktadr. D grn ta- renkli ta kaplamalar almtr. Sultan
mamen slm mimarisi zelliklerine sa- Baybars'n Kahire'de 1269'da yaptrd
hip cmle kapsnn iki yannda erefe- cami bu zellikleri gsterir. Ancak bu- Sultan Hasan Medrese Camii - Kahire / Msr

siz ksa iki minare vardr ki bunlarn ko-
ni biiminde olmalar, menelerinin Or-
ta Asya olduunu aka gsterir. Ha-
rim ksm kemerlerle kare blmlere ay-
rlm ve stleri kubbeciklerle rtlm-
tr. Bengal'de Pandua yaknndaki Adi-
na Camii'nin (1358-1389) slm gelenee
uygun mihrap cephesinde tamamen Hint
slbunda yarm stunlar grlr. Delhi
civarnda Bagampr Camii ise (1370) ok
kubbeli harimiyle bir taraftan Hint, b-
yk eyvan ve ana kubbeli ksma alan
cmle kaps ile dier taraftan da Asya-
Trk sanat geleneine balanr. Cavn-
pr'da kubbeli Atala Camii (1408), bu
cmle kaps ve cephe eyvan motifinin
Hint topraklarnda ald yeni ekli ok
iyi belirtir. inde Hint mimarisinden aln-
ma bir pencere bulunan, krk sivri ke-
merli methal eyvannn iki yanndaki cep-
he, sathlar pencereli kat halinde tak-
sim edilmitir ki bu da Hint sanatndan
gelmi bir zelliktir.
b) Eyybler Devri. Eyybler devrinde
(1171-1250) Kahire, am, Halep geni l-
de imara sahne olmusa da cami ina-
sna pek nem verilmemitir. Yaylma
tehlikesi gsteren ilie kar cephe alan
Snn Eyybler, kendi grlerini yaya-
cak byk medrese yapmna daha fazla
nem vermilerdir. Kahire'de el-Melik's-
Slih Necmeddin Eyyb tarafndan 1242'-
de yaplan Slihiye Medresesi, kap s-
tndeki dilimli adr biimindeki klhl
minaresi, ta cephesindeki nesih yaz
frizleri ve mukarnaslar bakmndan o
devrin cami mimarisinde Asya'dan ge-
len bir slbun kuvvetli hkimiyetine
iaret eder. Suriye ve Msr'da Eyyb-
ler'in bu dnemde yaptklar medrese-
lerde de Asya karakterini bulmak mm-
kndr.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
rada plann yerli gelenee bal kald
grlr. Geni bir avluyu takip eden ha-
rim, kble duvarna paralel pyeli alt
sahndan (sahnlar ayran kemerler ykl-
mtr) ve mihrap nndeki sahn ge-
niliindeki gnmzde ykk olan b-
yk maksre kubbesinden ibarettir. Bir
kale kapsn andran dar takn cm-
le kaps, ince ta iilii ve sslemesiy-
le Seluklu kaplarnn yakn bir benze-
ridir. 1340'ta yaplan Merdn Camii'nde
de revakl avlu ve stunlu harim muhafa-
za edilmitir. eyh Meyyed Camii (1415-
1420) ve daha baka kk camilerde av-
lulu-stunlu veya pyeli cami geleneinin
yaamaya devam ettii grlr (Kankah'-
ta Barsbay 114371, Bulak'ta Kad Yahy i 1448!
camileri gibi). Buna karlk Trkler'in drt
eyvanl medrese-cami tipi, Msr'da bil-
hassa Kahire'de cami mimarisi zerinde
byk bir tesir gstermitir. Sultan Ka-
lavun'un 1284-1285'te yaptrd bm-
ristan, medrese ve trbeye ekli olarak
kurulan Kalavun Camii bu tipin en bi-
dev temsilcisidir. Ancak burada byk
bir avlunun gney tarafnda uzanan av-
lu geniliindeki cami, aynen bir bazili-
kada olduu gibi harimi uzunlamasna
sahna blen iki stun dizisiyle ayrl-
mtr. Caminin beik rtsne hamet- nann d snr ile drt eyvann aralarn-
li bir ykseklik salanmas iin boylar
ksa olan stunlarn stlerine ok yksek
zengi talar, uzun kemer ayaklar kon-
mutur. Asya mimarisine ait bir unsur
olan eyvan bylece i grnn ma- beli trbe, caminin kble duvar nne bi-
hall mimarinin, hatta belki de hristi-
yan mimarisinin tesiriyle olduka dei-
tirmitir. Kalavun Camii'nin d cephesi
de bidev kemer ve pencere dizileriyle
gsterili: bir ifadeye sahiptir. Ssleme-
de Seluk, Arap (Marib) ve Gotik un-
surlar tesbit mmkn olmutur. kat
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
halinde olan minare altta kare eklinde,
stte yuvarlaktr. Bunun da nl sken-
deriye Feneri'nden ilham alnarak yapl-
d bir faraziye olarak ileri srlm-
tr. Avlunun kar tarafnda medrese bu-
lunmakta, yan kenarlarnda ise hcre-
ler sralanmaktadr. Drt eyvanl cami r-
neklerinden Melik Camii'nde (1319) esas
harimi tekil eden byk eyvann, av-
lu geniliini de aan enine bir salon
halini ald grlr. Drt eyvanl byk
Memluk manzumelerinin hi phesiz
en muhteem rnei, 1356-1363'te ya-
plan Kahire'deki Sultan Hasan Medre-
se-Camii ile trbesidir. Muntazam kes-
me tatan yaplm yksek ve ok katl
cephesi ve bu cephenin bidev karakte-
rini bilhassa belirten yksek cmle ka-
ps dikkati eker. Ortadaki byk avlu-
nun etrafnda drt eyvan bulunmaktay-
sa da bunlardan yalnz gneydeki esas
byk eyvan camidir. 86 ayak yksekli-
indeki bu cami eyvan Makrz tarafn-
dan mehur Tk- Kisr'ya benzetilir. Bi-
da kalan ksmlar ise kk i avlular et-
rafnda toplanan hcrelerden ibaret bi-
rer medresedir ki bunlarn her biri drt
mezhepten birine tahsis edilmitir. Kub-
tiik olarak yaplmtr. Bu manzumenin
ikisi kble duvar stnde, ikisi methalde
drt minaresi olmas dnlmse de
bunlardan ikisi yaplmam, ikisi de za-
manla yklmtr. Ayn plan, kk fark-
lar ve bilhassa cami hariminin derinliin-
den ziyade enine almas suretiyle Em-
r'l-Ysuf Camii (1373), Berkuk Medre-
75
CAM
sesi ve Camii (1386) ve ayn zellikleri
gsteren dier eserlerde de uygulan-
mtr. Bu sonuncuda beik tonoz yeri-
ne ahap atnn tercih edildii grlr
ki bunun sebebi belki de iklim artlarn-
da aranmaldr.
Filistin'de imdi srail snrlar iinde
kalan Safed'de 1275-1276'da yapld
ileri srlen Cmiu'l-ahmer, son derece
deiik ve ilgi ekici bir mimariye sahip-
tir. Mukarnasl bir takaps olan cami
kare bir plana sahip olup ortada drt p-
ye ile dokuz blme ayrlmtr. Bunlar-
dan mihrap nndeki kubbelidir. Dier-
leri ise apraz tonozlarla rtlm, yal-
nz tam ortadakinin tonozu ssl bir bi-
imde ilenmitir. Bylece burada Trk-
ler'le Asya'dan gelmi olmasna ihtimal
verilen cami mimarisinde yeni ve deiik
bir uygulamann rnei ile karlalr.
erkez Memlkleri dneminde med-
reselerin evvelki nemlerini kaybetme-
sine karlk cami etrafnda gelien man-
zumelerde yeni birtakm ilveler ortaya
kmtr. Bunlarn banda genel olarak
bir trbe ile birleen sebil ve kttb (mek-
tep) gelir. Memlkler dneminde cami
ile birlikte muhteem kubbeli antlar ha-
lini alan trbeler arasnda Kahire'de ya-
plan Sultan Berkuk Camii dikkati eker.
Tam bir simetriye uygun olarak yaplan
bu byk bina cmle kapsnda ifte mi-
nareye, geni bir avluya ve harimin iki
tarafnda yksek kubbeli birer trbeye
sahiptir. Trbe, sebil ve camiden ibaret
bu manzumenin kk lde bir rne-
i olarak Kahire'de 1430'da yaplan Cev-
her Lala Camii'nde (Medreset Cevher el-
lala) yan eyvanlar eski nemlerini kay-
bederek deta kk bir hcre haline
gelmi, esas eksen stndekiler ise avlu
ile ayn genilie ulamtr. Ancak bun-
lardan da geridekinin ok ksalmasna
karlk esas harim eyvan, yani cami ks-
m ok derinlemitir. Bylece burada
drt eyvanl cami tipinin hayli deimi
olduu grlr. Yine Kahire'de medre-
se, trbe ve sebilden meydana gelen k-
k bir manzumenin merkezinde yer
alan Kaytbay Camii ayn mimari zellik-
leri gsterir. Yalnz burada mihrap ey-
vannn genilii avlu geniliini de a-
m, buna karlk arka eyvan daha da
daraltlmtr. Bu enine genileme ile bir-
likte yine ahap dz at kullanlmtr.
Kaytbay Camii'ndeki mimari zellikle-
rin shki (1481) ve Gan Bey (1427) ca-
milerinde de bulunmas bunun genel-
letiini gsterir. Yan eyvanlar kk
hcreler halini alm, minareler ok ss-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
76
lenmitir. Bu son zellik, kalabalk ss-
lemeye nem veren Memlk sanat iin
tabiidir.
Msr dnda Afrika'da slmiyet'in ya-
yld yerlerde de olduka eski tarihli ca-
milerin bulunduu bilinmekteyse de bun-
lar hakknda yeteri kadar bilgi edinile-
memektedir. Yalnz Kenya Gedi'deki en
nemli caminin 1450'ye doru yapld,
iki defa tamir edildikten sonra 1600-
1650 arasnda ehir terkedildiinde ha-
rap olduu tesbit edilmitir. Bu da kla-
sik Arap camileri mimarisinde yaplm
ok pyeli bir binadr.
D ) Y e n i s l m D n e m . 1. r a n . M o o l v e
Trk idaresinden sonra ran'da kurulan
Safev idaresi zamannda XVI-XVH. yz-
yllarda byk camiler yapld bilinmek-
tedir. Bu dnemin en byk ldeki
camii, ah Abbas'n sfahan'da Meydn-
h'n bir kenarna 1603'te yaptrd
eyh Lutfullah Camii'dir. Muhteem bir
cmle kapsna sahip olan bu kubbeli
binada ve bu devrin camilerinde dikka-
ti eken en nemli husus, yaplarn i
ve dlarnn renkli inilerle tezyini ve i-
ni yaz kuaklar ile sslenmesidir. Ay-
n meydann dier tarafnda. ah Ab-
bas'n 1616'da tamamlanan Mescid-i
h adndaki camii ise plan bakmndan
avlulu ve drt eyvanl cami tipinin yeni
bir rneidir. Meydann ekseniyle cami-
ninki ayn olmadndan ifte minareli
cmle kaps meydanla cami arasndaki
irtibat salayacak ekilde eri olarak
yaplmtr. avluya alan eyvanlardan
ortadaki daha geni olup mihrap nn-
deki byk kubbeli ksma bitiiktir. Yan
eyvanlarn da nlerine yine kubbeli bi-
rer mekn eklenmitir. Geleneksel tip-
te bir yenilik olarak kubbeli harimin iki
yannda, her biri sekizer kubbe ile rt-
l, derinliine uzanan birer salon ve re-
vakl birer avlu vardr. Bylece Mescid-i
XVII. yzyl baslarna ait Mescid-i h - sfahan / iran
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
h, esas emasnn eski gelenee uy-
gun olmasna karlk baz yeniliklere
de sahiptir. ran'da bu dnemde ayrca
byk, muhteem mehedler yaplma-
sna da nem verilmitir. Safev ailesi-
nin kurucusu eyh Safiyyddn-i Erde-
bl (. 1334) iin Erdebil'de yaplan me-
hedin, kubbesi yklm olan cami ksm
sekiz keli plan ile bir istisna tekil
eder. Ek binalar arasnda yer alan ve
inihne denilen hazine ve ktphane
binas ise drt kanatl yonca eklindeki
plan ile dorudan doruya hristiyan me-
zar binalarn hatrlatr. Duvarlar niler
ve bilhassa binann dna zengin bir g-
rn veren renkli inilerle ssl olan
bu caminin yine byk bir meydana a-
lan cmle kaps da ah II. Abbas zama-
nna aittir (1648). Mehed'de esas hayli
eski olan, 819'da len iler'in sekizinci
imam Ali er-Rz iin yaplan cami de
Safevler devrinde ve 1855'e kadar ge-
ni lde tamir ve ilvelerle zenginle-
tirilmi, ii ve d tezyin edilmitir. ok
byk ve muhteem bir manzume te-
kil eden mam Ali er-Rz Mehedi'nin
kubbeleri altn yaldz, i ve d duvarlar
ise zengin iniler ve aynakr tezyinatla
kaplanmtr. ran'daki dier byk me-
hedlerden biri de Kum'da Hz. Ftma
Mehedi'dir. ah I. Abbas zamannda ya-
plan Ftma el-Ma'sme Camii, XIX. yz-
yl banda Feth Ali ah tarafndan esas-
l bir ekilde tamir edilmitir. ok byk
bir avlu etrafnda toplanan drt avlulu
normal bir cami olan bu eserin altn yal-
dzl ana kubbesi, ekil bakmndan her
ne kadar Asya kubbelerine uygun ise
de gvdeleri renkli tezyinatl minareler,
en tepede olan stleri kapal erefele-
riyle deiik bir zevke iaret ederler.
Irak'ta ran'n nfuzu altnda olduu
mddete, zellikle 1638'e kadar iler'-
in kutsal tandklar yerlerde yaplan ca-
miler de bu esaslara uygun olarak mey-
dana getirilmitir. Kerbel'da Hz. Hse-
yin'in makam stnde kurulan Mehed-i
Hseyin, Kfe yaknnda Necefte Hz. Ali'-
nin mezar, Smerr'da 874'te on ikinci
imamn kaybolduu yerde yaplan me-
hed ve nihayet Badat'ta yedinci ve do-
1
kuzuncu imamlarn mezarlar stnde
kurulan Kzmiye Klliyesi, Irak'taki ba-
lca drt byk i mehedini tekil eder.
Hepsi de muhteem d grnleri, so-
an biiminde altn yaldzl kubbeleri,
"gldeste" ad verilen, stleri birer sa-
akla rtl erefelere sahip minarele-
riyle ok uzaklardan kendilerini belirtir-
ler. Geni bir sahay kaplayan ve eit-
li ek binalarn ortasnda bulunan bu tr-
be ziyaretgh camilerin iinde Badat'ta

Kzmiye Camii, nisbetii drt minaresiyie
(dierlerinde ikier minare vardr) henk-
li bir siluete sahiptir.
2. Hint. Trk-ran-Hint sanatlarnn ka-
rmndan meydana gelen Hint-slm
sanat bu eklektik karakterinden syr-
lamamtr. Gucert camilerinde Hint
slbunun hkimiyeti daha ak gr-
lr. Ahmedbd'da 1500'e doru yaplan
Rani Rupavati/Kralie Camii'nin cephe-
sinde de slm mimarisi unsurlarndan
sivri sakin hatl byk eyvan kemeriyle,
ileri takn ve tamamen Hint slbunda
kalabalk tezyinatl, hareketli iki minare
kaidesinin (minarelerin st ksmlar 1819'-
da yklmtr) yer ald grlr. Ayrca
cephenin yan kanatlarnda stleri kon-
sollu yamurluklu, ahniin halindeki
takn pencereler de tamamen Hind
saray mimarisinden alnm unsurlar-
dr. Bu caminin harimindeki istinatlar,
eski Jain tapnaklarndan devirilen i-
lenmi paralardr. Ayn hususlar Ahme-
dbd'da, Ahmed ah'n 1423'te yaptr-
d on be kubbeli Mescid-i Cum'a'da ve
XV. yzyl sonlarna ait Muhfz Han ve
Sipri camilerinde de kendilerini gste-
rirler. Bu son iki camiden ilki, balca
Hint sanat zellii olarak stun demet-
leri halindeki ifte minareye, dieri ise
bir Hind saray cephesi gibi olan cephe
taksimatna sahiptir. Hint-slm sanat
mimaride byk bir yenilik yaratmama-
sna karlk mermer iiliinde ok b-
yk bir hamle kaydetmitir ki bunun en
gzel rnei, XVI. yzyla ait eydi Sey-
yid Camii'nin deta dantela gibi oyul-
mu mermer ebekeli pencereleridir. P-
yeli byk camilerin yan sra daha kk
camiler iin, yan yana kubbenin rt-
t enine alan bir harimden ibaret bir
tip daha kabul edilmitir. Bu tipi Delhi'de
XV. yzyla ait Bar Gumbad Camii'nde
bulmak mmkn olduu gibi 1505'te ya-
plan Delhi'deki Mothki Mescidi'nde de
Delhi yaknndaki Kal'a-i Khne Camii - Hindistan
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
grmek mmkndr. Kemerli bir sun
terasn zerinde olan caminin bu zelli-
i, sonralar Hint cami mimarisinde ge-
nel bir karakter halini alr. Hint-Trk im-
paratorlar dneminde ana izgileri by- dil ah zamannda (1557-1579) bala-
lece belirmi olan cami mimarisi ayn
esaslar iinde gelimitir. Delhi yaknn-
da 1539-1545 yllar arasnda Hmyun'- Bcpr Camii de plan bakmndan pyeli
un balatarak ondan sonra rah'n bi- camilerle Hind tapnaklarnn bir kar-
tirttii Kal'a-i Khne Camii enine uzanan
dar bir binadr. Harimdeki ana bl-
mn stleri tatan birer kubbe ile rtl-
m, yanlarda ayrca yarm kubbelerle
desteklenmi daha kk kubbeli birer
blm yaplmtr. Blmleri karlayan
fakat hkim bir ana kubbe bulunmak-
cephe eyvanlarnn ortalarnda konsolla-
ra dayanan balkonlar vardr. Tezyinatta
Trk-slm slbunun hkim olmasna
karlk balkonlar, bilhassa kubbe geii-
ni temin eden konsollar, yarm stunlar
tamamen Hind slbundadr. Bu lke-
de plan bakmndan nemli yenilikler
gsteren iki camiden birincisi, Ahme-
dbd'da 1452 tarihli Rakiye Melik ban
Camii'dir. Burada kble duvarna doru
tedrcen daralan bir d evre vardr.
Kk kubbelerle rtlen, pyelerle ay-
rlm bu meknlar, tam ortada sekiz
pyeye dayanan byk bir orta mekn
evirmektedir. kinci nemli eser olan,
sanpr'da mdlmlk'n XVI. yzylda h) Camii, ayn hkmdarn Benres'te
yaplan camii ise Bat Anadolu'da Mani-
sa Ulucamii ile byk benzerlik gste-
rir. Enlemesine uzanan pyeli dikdrtgen
harimin, mihrap nnde sekizgen bir
mekn rten byk bir kubbesi vardr.
Erken Osmanl dneminin ok kubbeli
ulucami mimarisinin bir benzerini de
eydi Seyyid'in 1572 tarihli Ll Dervze
Camii'nde bulmak mmkndr. Enine
uzun bir dikdrtgen biiminde, d kes-
me ta kapl bu camide, her bir dizide
be tane olmak zere sra halinde
on be kubbe harimin blmlerini rt-
mektedir. ki yuvarlak gvdeli minare
de Bursa Ulucamii'nde olduu gibi giri
cephesinin ilk kesinde ykselir. Ekber
ah (1556-1605) tarafndan Agra'nn 37
km. uzanda kurulan Fetihpr Sikri eh-
rinde bu ehrin kuruluuna sebep olan
vel Selim itFnin mezar etrafnda "Kbe
benzeri olarak" ina edilen Cuma Mescidi
de bu ifte slbun kaynamasndan
domu bir eserdir. Burada Hind sl-
bunda pyeler kullanlmtr. Ayrca sivri
kemerli eyvanlarn tezyinatnn Seluklu
slbunda olmasna karlk avlu revak-
larmn stndeki localar Hind slbu-
nun hkimiyetine iaret eder. Muazzam
bir merdivenin nihayetinde ykselen ve
okgen eklinde dar takn 41 m. yk-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CAM
sekliinde bidev d cmle kaps (1601),
her iki slbun da izlerini gsteren muh-
teem bir eserdir. Caminin mihrab ise
tamamen ran-Trk slbundadr. 1. Ali
nan ve inaat bitmeyen, kaplad alan
11.000 m 2 'den fazla olan devs ll
mdr. Geni bir avluyu takip eden harim,
krk sivri kemerler ve her biri ancak ie-
riden belirli kubbeciklerle rtl kare
blmlere ayrlr. Bu otuz alt kk b-
lmn ortasndaki mihrap nnde ise
dokuz blmlk bir sahay rten bask
tadr. Ancak Hint'te ana kubbeli pyeli
cami tipi yerine, bir srada kubbenin
rtt enine harimden ibaret cami tipi-
nin tercih edildiini birok rnek gster-
mektedir. ahcihanbd'da ah Cihan'n
1644-1658'de yaptrd Mescid-i Cum'a
bu tipin en byk ldeki rneidir. 10
m. yksekliinde bir teras zerinde kr-
mz kum ta ve mermerden yaplan bu
caminin byk bir d merdiveni, hey-
betli eyvana sahip bir d cmle kaps
ile revakl avlusu vardr. Yine bir eyvan-
la geilen harim ise kubbe ile rtl-
mtr. Lahor'da 1674'te Evrengzb ta-
rafndan ina ettirilen Pdih (Bad-
Ganj rma kysnda, Hindlar'n mukad-
des ykanma yerlerinde ve iva'nn en
kutsal tapnann yerinde kurdurduu
kk cami hep bu mimari tipin rnek-
leridir. Hepsinin birletikleri husus, ca-
minin olduka yksek bir terasn stn-
de kurulmas, bidev bir d cmle kap-
s, bir avlu, bu avluya alan eyvanl bir
harim cephesine ve bir srada kubbe-
nin rtt bir harime sahip olmalardr.
Evrengzb'in Lahor'da ina ettirdii cami-
nin 161 metreyi bulan boyu ve eni ile s-
lm leminin en byk ibadet yerlerin-
den olmas da ayrca dikkati eker. Bu
drt minareli camide 100.000 kiinin
namaz klabilecei sylenmektedir. Ay-
n tip, Delhi'de 1659 tarihli Mti (nci)
Mescidi, Agra'da Nagina Camii'nde ol-
duu gibi ok daha kk ldeki ve
mermerden ina edilmi zarif grnl
saray camilerinde de uygulanmtr. Mti
Mescidi tamamen beyaz mermerden olup
temiz, sakin hatlara sahiptir. Harimi ka-
ln pyelere binen dilimli sivri kemerler-
le blmlere ayrlmtr. Burada ar
Hind sslemesi grlmez. Nagina Ca-
mii ise ah Cihan tarafndan saray ka-
dnlar iin yaptrlmtr. Beyaz mer-
merden olan bina, kble duvarna para-
77
CAM
lel iki sra payeye sahiptir. stn di-
limli kemerlere oturan kubbe rter.
Daha kesin bir karakter alan Hint-Trk-
slm mimarisi, bu son eserlerde soan
biimli kubbe ile i kenarlar kntl ke- leti fetihlerle yeni lkelere sahip olduka
merlerin reva bulduunu gsterir. Del-
hi'de XVIII. yzylda yaplan Sneri Ca-
mii de bunlardan biridir. Hint cami mi-
marisinin sonraki gelimesi, Trk hkm-
darlar devrinde kurulan esaslara gre
devam etmitir. XVIII. yzylda Leknev'de
yaplan mambr Camii, btn byk Cami, Trabzon'da Yenicuma camileri eski
llerine ramen monoton bir ifadeye
sahip olmaktan kurtulamamtr. slm-
bd'n yannda Ravalpindi'nin 110 km.
kadar gneyindeki Byk Cami (Jhelum
Camii), bir rman hemen kenarnda bu-
lunmas bakmndan dikkat ekicidir. Bu-
rada ince gvdeli fakat kaln erefeli mi-
narelerden baka cami binasnn ke-
lerinde yerli Hint mimarisinin ilham ile
yaplm, ahniin biiminde, ince stun- bazan da vezirlerin evkafndandr. Ba-
lara dayanan saakl kklerin varl g- ta stanbul'daki Ayasofya olmak zere
rlmektedir.
3. Osmanl Trkleri. Cami mimarisi bu
yeni dnemde, nceki dnemde bala-
m olan yeni tipler ve tertipler arama
yolundaki tecrbelere devam ederek yep-
yeni sonulara ulaabilmitir. Az bir za-
man iinde varlan bu birbirinden farkl
ve dier slm lkelerinde pek rastlan-
mayan ok ileri sonular, Trk sanat-
nn bu devirdeki canlln gsterir. u-
ras bir gerek ki nceleri, henz tan-
nan rnekler ok snrl ve bunlar hak-
kndaki bilgiler yanl veya eksik iken
iddia edildii gibi bu eserlerde Bizans
sanatnn tesirini aramak doru olmaz.
Bizans sanatnn son safhas ile, ada-
ve stanbul'un fethini hemen takip
eden Osmanl-Trk mimarisi arasnda
ayn kaynaktan beslenen gelenein de-
vamna iaret eden izlere rastlanmaz.
Ancak erken Bizans devrinde bir tecrbe
eseri olarak yaplm olan ve gerek l-
leri gerekse kullanlan mimari usuller ba-
kmndan eski Roma geleneklerine bal
olan stanbul'daki Ayasofya, Trk mimar-
larna yeni tecrbelerinde faydal bir r-
nek olmutur. Bu devirde de yine eitli
eski tipler uyguland gibi yeni tecrbe-
lere de giriilmitir. Camiler bulunduklar
yerlere gre ayrntlarnda baz farkllk- tamonu'da yine dokuz kubbeli ve 1506'-
lar da gsterirler. Rumeli'nin baz yerle-
rinde ar derecede uzun minareler ya-
plm, Tiran'da Edhem Bey Camii, Ma-
kedonya'da Kalkandelen Camii gibi baz
eserlerde camilerin ileri ve hatta d
cepheleri btnyle renkli kalem ii na-
klarla bezenmitir. Yenia'daki Os-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
78
manl dnemi camileri gei, klasik ve fndan ina ettirilen camide bu mimari
yabanc tesirler devirleri olmak zere ekil uygulanmtr. Bu caminin, iki s-
balca safhada incelenebilir. tun yardmyla eit byklkte alt kub-
a) Gei Dnemi Camileri. Osmanl Dev- benin rtt enine uzanan dikdrtgen
biiminde bir harimi vardr.
buralardaki ehir ve kasabalarda bulunan Edirne'de erefeli Cami ve Mani-
kiliselerden en byn, bir bakma fe- sa'da Ulucami ile nceki dnemde orta-
tih almeti olmak zere camiye evirmi- ya km enine uzanan cami tipi ise da-
tir. imdi harabe halinde olan Antalya'da ha gelimi olarak stanbul'da Mimar Si-
ehzade Korkut, Karadeniz Erelisi'nde nn- Atk tarafndan 1462-1470 yllar
Orhan Bey, Tirilye'de (Zeytinba) Byk arasnda yaplan ilk Ftih Camii'nde uy-
gulanmtr. 1765 zelzelesinde ykld
kiliselerdir. Selnik Trk idaresinde iken iin III. Mustafa tarafndan daha deiik
birok kilise Ksmiyye, Hortac Sleyman, biimde imdiki ekliyle yeniden yaplan
shakyye, Suluca, Eskicuma vb. adlarla bu binann baz eski ksmlar hl dur-
camiye evrilmiti. Bunun iin kble isti- duktan baka ilk plan hakknda da bilgi
kametine uygun bir mihrap yaplm, veren belgeler vardr. lk Ftih Camii'nde
minber ve krs gibi gerekli olan eyler revakl avluyu takip eden harim, byk
ilve edilerek minare, adrvan ina edil- bir kubbe ve bunu mihrap ynnde des-
mitir. Kiliseden evrilen camiler bazan tekleyen bir yarm kubbe ile rtlm,
devrinde fethin gerekletii padiahn, bu merkez meknn iki yannda tab-
hneli camilerdeki gibi duvarlarla deil
sadece stunlarla ayrlm kubbeli er
Edirne, znik, Trabzon, Vize, Enez, Sof- blm sralanmtr. Ftih Camii stan-
ya, Selnik, Ohri ve Benefe'de (Monem- bul'un siluetine hkim bir tepede, bt-
basia) eski Bizans kiliseleri, Kbrs'ta Lef- nyle simetrik bir plana gre dzenlen-
koe'de gotik mimarili Katolik katedrali mi byk bir manzumenin merkezini
"Ayasofya Camii" adyla ibadete uygun tekil eder. Trk sanatnn bu en geni
hale getirilmitir. stanbul, Atina, Amas- ve en zengin klliyesi birok medrese,
ra'da olduu gibi baz yaplar ise Ftih drif, tabhne, trbe, kervansaray,
veya Fethiye camii adyla anlmtr. Bata hamam ve ardan meydana gelmise
stanbul olmak zere birok yerleme ye- de bugn bunlardan birou (medrese-
rinde eski kiliseler hayr sahipleri tarafn- lerin bir ksm, hamam, ar, drif) ta-
dan peyderpey camiye evrilmitir. stan- mamen ortadan kalkmtr. Ftih Ca-
bul'da Kk Ayasofya, Hrm Ahmed mii'nin mimari bakmdan en yakn ben-
Paa, Koca Mustafa Paa, mrahor lyas zeri, Atik Ali Paa'nn yaptrd em-
Bey, Bodrum (Mesih Paa), Kariye, Atik berlita'ta kendi adyla anlan camidir.
Mustafa Paa, Fenr s, Vefa Molla Burada da byk kubbeli meknn kb-
Grnf, Zeyrek, Eski maret vb. camiler le tarafnda yarm kubbeli bir knt, iki
bunlardandr. yanlarda da harimden birer stunla ay-
rlm yan kanatlar vardr.
Gei dneminde daha bir sre pyeli
ve ok kubbeli cami mimarisine sadk ka- erefeli Cami'nin benzerleri olarak
lndn baz yerlerdeki rnekler gster- XV. yzyln ikinci yarsnda yapld tah-
mektedir. Alaehir'de iki stunun yard- min edilen, fakat her ksmnn ayn za-
myla alt kubbenin rtt 1465'e do- mana ait olup olmadnn incelenmesi
ru yaplan eyh Sinan Camii, Kre'de yal- gerekli Tokat'ta Gdkminare Camii, Ma-
nz derinliine sralanan blmleri kub- nisa'da 1474 tarihli Sinan b. Abdullah'n
beli, dierleri ise tonozlu 1472 tarihli yaptrd anigr, 1484 tarihli vaz Pa-
Hoca emseddin Camii, Sofya'da ortada a (ayba), II. Bayezid'in zevcesi ve I. Se-
drt pyenin yardmyla dokuz kubbe- lim'in annesi Hsnah Hatun iin 1491'-
nin rtt 1474 ylna doru yaplm de ina edilen Hatuniye camileri hep bu
Byk Cami (Mahmd Paa Camii), Kas- tipin rnekleridir. Hayrabolu'da 1496 ta-
rihli Gzelce Hasan Bey Camii, Manisa'-
da yaplarak 1746'da geniletilen Nas- da Kanun Sultan Sleyman'n annesi
rullah Paa Camii, Tokat'ta drt pyeye Hafsa Sultan iin 1522'de ina edilen
dayanan, dokuz kubbeli Takyeciler Ca- Sultan Camii, ayn tipin olduka kk
mii, bu tipte yaplarn balca rnekleri- lde uygulann gsteren rnekler-
dir. stanbul'da her ne kadar ok kubbe- dir. Trk cami mimarisinin gelimesinin
li bir ulucami yaplmamsa da Karagm- bir halkas olan bu tip, ksa sre iinde
rk'te Vezir Atik Ali Paa (. 1511) tara- yerini daha deiik biimlere brakm-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

istanbul'da eski Ftih Camii'nin plan
tr. Bu da harimin ana meknnn iki ya-
rm kubbe ile rtld tiptir.
Bu tip bilindii kadaryla ilk olarak s-
tanbul'da XV. yzyl sonunda eski bir ki-
liseden evrilen Koca Mustafa Paa Ca-
mii'nde uygulanmtr. Ayn ema, 1501 -
1505 tarihlerinde yine stanbul'da muh-
temelen Mimar Hayreddn tarafndan
yaplan Beyazt Camii'nde bidev ekli-
ni bulmutur. lk Ftih Camii'nin bir ka-
deme daha gelimi ekli olan bu bina-
da, ana eksen zerinde sralanan esas
kubbe ile iki yarm kubbe ve yanlarda
ana mekndan pye ve stunlarla ayrl-
m kubbeli blmler vardr. Bu plan ana
izgileri bakmndan Ayasofya'y hatrlat-
tndan iki yap arasnda bir balant
kurmak isteyenler kmtr. Halbuki Aya-
sofya ve Beyazt birbirine benzer neti-
ceye ayr yollardan giderek ulamlar-
dr ve bu arada Ayasofya'nn rol, byle
bir tecrbeye girien Trk mimarlarna
mahhas bir misal tekil etmekten iba-
ret kalmtr. Gsterili revaklarn evre-
ledii bir avluya sahip olan Beyazt Camii,
yanlarda dar taan tabhneleri ve bun-
larn kelerinde ykselen en st derece-
de estetik deerlerini bulmu minarele-
riyle d mimarinin de gelimesini ta-
mamladnn delilleridir. Ftih ve Edir-
ne'deki Beyazt camileri gibi byk bir
imaret manzumesinin merkezi olmas-
na ramen bu camiyi saran eitli hayr
binalar, Ftih Camii'ndeki gibi tam si-
metrik bir dzene gre deil yeni bir e-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
hircilik anlay ile deta ehrin bir blge-
sine serpitirilmitir.
Kk ldeki baz ibadet yerlerinde
ise stanbul iinde ve dnda pek ok
rneklerine rastlanan tek kubbeli cami
tipi uygulanmtr. Bunlarda genellikle
iki veya blml, darya ak bir son rter.
cemaat yerini takip eden bir kubbenin
rtt kare eklinde bir harim bulu-
nur. Bursa'daki binalarda renkli bir gr-
nm salayan ta ve tula rglerinin
varl dikkati ektikten baka Osmanl
mimarisinin sonralar btnyle prog-
ramndan kard, n cephede ykse-
len duvar da grlr. Tek kubbeli cami-
lerin stanbul'daki en gzel rnei, 1491
ylnda yaplan, kesme ta kaplamal ve
blml son cemaat yerine sahip Sul-
tanahmet'teki Firuz Aa Camii'dir. Bu
hususta en bidev yap, phe yok ki
skp'te XV. yzyl sonlarnda veya XVI.
yzyl balarnda yaplan Mustafa Paa
Camii'dir. Edirne'de Beyazt Klliyesi'nin
ortasnda bulunan byk Beyazt Camii
ile ondan az sonra yaplan stanbul'daki
Sultan Selim Camii de tek kubbeli ca-
milerin en byklerindendir. Her ikisin-
de de esas kitleye iki yandan bititiril-
mi olan tabhneler, bu camileri ayn
zamanda tabhneli camilerin en bidev
olanlar arasna sokmaktadr.
Bu dnemde kk mahalle mescid-
leri, genellikle st kiremit kapl ahap
bir atnn rtt, dikdrtgen bir me- s Bey, Selnik'te shak Paa (Alaca),
kndan ibaret basit yaplard. Bunlar-
dan bazlarnn stunlu, kemerli son ce-
maat yerleri vard. Cami kitlesinin, l-
lerine nisbetli mtevazi minareleri de ih-
mal edilmemiti. Bu minareler bazan ah-
aptan yaplyor, bazan da ait olduklar
caminin kklk ve basitliini giderip
dikkati ekmek istercesine ok deiik
biimlerde ina ediliyordu. stanbul'da
byle ahap atl kk camilerin en g- Ftih Sultan Mehmed devri tabhneli camilerinden Rum
zeli, XV. yzyln sonlarna ait Yataan Mehmed Paa Camii skdar / istanbul
Camii'dir. Yine Ftih dneminde yaplan
Samanveren Camii, d cephelerindeki
ta ve tula rgs yannda minaresin-
deki tula ssleme ve erefe knts
olmakszn yaplan ezan okuma yerin-
deki baca eklinde pencerelerle dikkati
eker. Tahtakale'de han ve i yerleri ara-
snda skp kalan Timurta Mescidi ise
duvarnn bir kenarna asl cumba bii-
minde ve sadece drt ezan penceresi olan
bir minareye sahiptir. XVI. yzyl ba-
larnda Kad Emin Nreddin'in ina et-
tirdii Burmal Mescid, burmal yivlerle
ssl minare gvdesi bakmndan nem-
lidir. Esas bina ise basit bir drtgen me-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CAM
kn halinde olup son cemaat yeri dev-
irme stunlara oturan kemerlere sa-
hiptir. Ahenkli biimde kullanlm ta
ve tula malzeme d grne renk ver-
mi olup yirmi yl kadar nceki tamir-
de yaplan ahap at binann btnn
Zviye-camilerin (tabhneli camilerin)
bu dnemde olduka fazla sayda yapl-
d grlmektedir. Edirne'de 1484-1488
arasnda yaplan Beyazt ve stanbul'da
1520-1522'de ina edilen Yavuz Selim
camileri, bu tipin seltin camilerinde
uygulann gsteren rneklerdir. Bun-
larda tabhnelerin ortalarna kapal av-
lu htras olarak, kubbesinde bir aydn-
lk feneri bulunan bir orta sofaya alan
drt eyvan ile kelerde drt oda bulu-
nur. Amasya'da bir klliyenin merkezi
olan Beyazt Camii'nin de esasnda bu
tipte bir yap olduu sanlr. Tabhneli
camiler genellikle devlet ileri gelenleri
tarafndan yaptrlmtr. Kapal avlu ks-
m kubbe, kble tarafndaki blm eit
veya daha kk bir kubbe ile rtl
olanlar arasnda, Bursa Karacabey'de
1456'da yaplan Karaca Bey Camii, stan-
bul'da i kemeri birer dehlizle ayrlan
tabhne odalarna sahip 1464 tarihli
Mahmd Paa, d duvarlarnn ta ve
tula iiliiyle dikkati eken 1465 ta-
rihli Murad Paa, skp'te 1470'e do-
ru yaplan ve ayn duvar rgsne sahip
negl'de ayn bninin eseri dier shak
Paa, Afyonkarahisar'da 1472'ye doru
ina edilen Gedik Ahmed Paa, Filibe'de
ehbeddin Paa, Edirne'de Murdiye
camileri bu tipin balca rnekleridir.
79
CAM
Tokat'ta II. Bayezid'in annesi Glbahar
Hatun adna 1485'te yaplan Hatuniye,
Amasya'da 1486 tarihli Mehmed Paa,
stanbul'da 1485 tarihli Dvud Paa ca-
mileri ise tabhneli camiler arasnda tek
kubbeli ve yanlarnda odalar bulunan
yaplardr. Bunlarn hepsinin revakl son
cemaat yerleri vardr. stanbul skdar'-
da 1473 tarihli Rum Mehmed Paa Ca-
mii'nde byk kubbeli harimin kble ta-
rafnda bir yarm kubbe vardr. Tire'de
Yeilce ve Edirne'de Beylerbeyi camile-
rinde kble tarafnda zengin gei un-
surlar ile ssl, dar takn ve tonozlu
namaz yerleri mevcuttur.
b ) M i m a r S i n a n ve Takipileri
(Klasik Dnem). Artk zelliklerini kesin
ekilde bularak gelime yolundaki yn
aka izilen Osmanl-Trk mimarisin-
de cami, Mimar Sinan ve onun slbu-
nu devam ettiren mimarlar dneminde
gerek yap sanat gerekse yer seilme-
si, ehirlerin imar program, d hatla-
rn gzellii gibi hususlarda en yksek
seviyesini bulmutur. Bu camilerde za-
rif, sade fakat zgn ve her eyi ll
olarak kullanan bir slp, ini, mermer,
malakr veya kalem ii nak gibi ssle-
menin bir btn olarak dnldn
gsterir. Cami inasnda zaman zaman
eski baz tiplere uyulmakla beraber nem-
li yenilikler de getirilmitir.
nceki dnemde balam olmakla be-
raber bu dnemde ok sayda ina edi-
len menzil klliyelerindeki camiler de
ayr bir tr tekil ederler. Anadolu'da
ve Rumeli'de dou ve bat ynlerinde
uzanan sefer ve kervan yollarnn ze-
rinde kurulan bu tesisler, zamanla ev-
relerinde yerleme merkezlerinin yayl-
mas ile buralardaki ehirlemenin ekir-
deini oluturmulardr. Dou ynnde
1523'e doru Gebze'de oban Mustafa
Paa tarafndan kurulan menzil klliye-
sinin benzerleri zmit'te Pertev Paa,
Yeniehir'de (Bursa) 1588 tarihli Sinan
Paa, Bozyk'te Kasm Paa ve Kara-
pnar'da (Konya) Mimar Sinan tarafn-
dan Sultan Selim iin ina edilmitir.
Kayseri yaknnda ncesu'daki 1670 ta-
rihli Merzifonlu Kara Mustafa Paa Ca-
mii de etrafndaki yaplarla asker ma-
hiyette bir menzil klliyesinin ge tarih-
lere ait bir rneidir. Yine Mimar Sinan'n
eseri olan, skenderun krfezi yaknnda
Payas'ta Sokullu Mehmed Paa Klliyesi
bu eit manzumelerin en byklerin-
dendir. Bat ynnde byle menzil klli-
yelerinden Tekirda'da Rstem Paa,
Lleburgaz'da Sokullu Mehmed Paa,
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
80
orlu'da Ali Paa camileri ile etraflarn-
daki yaplar da bu tipe rnek olarak an-
labilir.
slm sanatnn ilk camilerinden ge-
len pyeli cami tipinin, Osmanl mimari-
sinin bu ilerlemi anda eski hkimi-
yetini btnyle kaybettii ve pek ndir
hallerde uyguland grlmektedir. s-
tanbul'da 1573'te Mimar Sinan'n bir de-
iiklik ortaya koyma gayesiyle Piyle
Paa Camii'nde uygulad plan, iki des-
tein yardmyla eit alt kubbenin rt-
t enine uzanan dikdrtgen biimli
bir harime sahip olmakla beraber, bi-
nay dtan eviren iki kat stunlu gale-
Dnemi riler ve cephenin tam ortasnda ykse-
len minare, nihayet gnmzde ksmen
alnm zarif ini sslemesiyle ok kub-
beli camilerde genellikle grlen yekne-
saklktan uzaklamtr. ok eski, des-
tekli ve dz daml cami mimarisinin bu
ilerlemi dnemde hl kullanldn ehzade Camii ve plan stanbul
gsteren rnekler de vardr. Nitekim Si-
vas'ta 1564 tarihli Meydan Camii enine
uzanan bir harime sahip olup stndeki
dz dam ahap kirilerle tanr. Tokat
Ulucamii, belki esas eski olmakla bera- le beraber, ortadaki ana kubbenin giri
ber XVIII. yzylda yeniden yaplarak ta- taraf istisna edilerek taraftan yarm
van pyeler, kemerler, son derece zen- kubbelerle desteklenmek suretiyle bir
gin naklarla bezenmitir. Burada yap derece daha ileri bir safhaya iaret eder.
uzunluuna gelimi, ii iki sra drder Sinan 1544-1548 yllar arasnda yine
pye ile sahna ayrlmtr. Ancak dik- stanbul'da yapt ehzade Camii'nde,
kate deer bir zellik, son cemaat yeri- orta kubbeyi destekleyen yarm kubbe-
nin mihrabn karsndaki duvarn dnda leri drde karmak suretiyle, cami mi-
deil uzun iki yan cephe boyunca uzan- marisinin merkez plana sahip ve statik
masdr. Caminin girileri de tabiatyla bakmndan en gvenli, mkemmel eser-
iki yanda almtr. lerinden birini vermitir. Medrese, trbe
Edirne'de ilk defa olarak erefeli gibi mtemilt da iine almak suretiy-
Cami'de uygulandktan sonra eitli yer- le geni bir avlu ile snrlanan bu binann
lerde tekrarlanarak Mimar Sinan tarafn- dikkate deer bir zellii de ifte mina-
dan stanbul Beikta'ta Sinan Paa Ca- resinin baka hibir yerde tekrarlanma-
mii'nde 1555'te az bir deiiklikle son yan kabartma bezemelerle kapl olma-
defa kullanlan dzen, son cemaat yeri- sdr. Yine Sinan'n 1550-1557 yllar ara-
ni takip eden haremi, ieride drd kub- snda Kann Sultan Sleyman iin ina
be, ortadaki ise aynal tonozla rtl be ettii Sleymaniye Camii, ana izgileri
blmle daha derinletirilmitir. Bu eser bakmndan Beyazt Camii tertibine uy-
Sinan'n klasiklemi eski bir plana yeni- maktadr. Burada ahenkli bir plan, bi-
likler getirmesinin gzel bir rneidir. nann st yapsnn uurlu bir ekilde
Bu zellikleri aynen tekrarlayan bir ca- kuruluu ile hem binann yapm gven-
mi de zmir'de zdemiroiu Ykub Bey'in lii, hem de d grn bakmndan
1598'de yaptrd Hisar Camii'dir. tam mnas ile mkemmellie erimi-
tir. Yan cephelerdeki d galeriler cami
Konya'da Yavuz Sultan Selim iin XVI.
kitlesini hareketlendirmi ve hafiflet-
yzyln ilk yarsnda yaplan Selimiye
mitir. Yapnn iindeki ssleme mima-
Camii'nde, bir kubbe ve yarm kubbe d-
rinin hkimiyetine saygl olmu ve onun
zeniyle ilk Ftih Camii mimarisi deta
gl hatlarn gizlemeyecek ekilde dik-
aynen tekrarlanmtr. skdar'da Ka-
katle uygulanmtr. Etrafn saran ve
nn Sultan Sleyman'n kz Mihrimah
ehrin topografya yapsna tam uygun-
Sultan iin 1547'de Mimar Sinan tara-
luk gsteren zengin ve geni manzu-
fndan ina edilen skele Camii, Beyazt
menin merkezini tekil eden Sleyma-
Camii plan dzeninden hareket etmek-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

niye Camii, i avlusunun drt kesin-
de ykselen drt minaresi ve ehram bi-
iminde kademelenen kubbesiyle eh-
rin ufka den izgisinde hkim ve en-
gebelerle henkli bir yer almtr. Si-
nan Tophane'de son eserlerinden Kl
Ali Paa Camii'nde (1580) ayn plan d-
zenlemesini daha mtevazi lde uy-
gulam ve bir lde Ayasofya'nn k-
k apta bir benzerini ortaya koymaya
zen gstermitir.
Osmanl-Trk mimarisi, 1588'de Sinan'-
n lmnden sonra onun gelitirmi ol-
duu esaslar iinde alan mimarlar
tarafndan eser vermeyi srdrmtr.
Harimi rten ana kubbeyi destekleyen
drt yarm kubbe ve kelerde kk
drt kubbe sistemi, stanbul'da Sultan
I. Ahmed iin 1609-1617 yllar arasn-
da Sedefkr Mehmed Aa tarafndan
yaplan Sultan Ahmed Camii'nde uygu-
lanmtr. Burada Trk mimarisinde ilk
ve son defa olarak cami yaps ile tam
uyum halinde alt minare yaplm, kl-
liyenin dier ek yaplar evreye datl-
mtr. inde kullanlan mavi ieklerle
ssl iniler, son yllarda ortaya kan
"Mavi Cami" adnn esas kayna olmu-
tur. Ayn plan dzeni, Safiye Sultan'n
Sleymaniye Klliyesi'nin plan
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Mimar Dvud Aa'ya 1597'de balata-
rak ancak Mustafa Aa tarafndan 1663'-
te Turhan Sultan iin tamamlanabilen
stanbul Yeni Vlide Camii'nde de uygu-
lanmtr. D avlusunda bir taraftan
Msr ars ad verilen bir arastas ile
Turhan Sultan'n trbesi bulunan bu se-
ltin camiinin baka klliyeler gibi baz
ek binalar yoktur. Hamam yakn tarih-
lerde yktrld gibi d avlu da orta-
dan kalkmtr. Hnkr mahfiline geii Sleymaniye Camii - istanbul
salayan, gzel bir sivri kemer stne
oturtulmu Kasr- Hmyun, mimarisi ve
ini ssleri bakmndan esiz deerdedir.
Bu plan baz Anadolu camilerinde de kul-
lanlmtr. ankr'da 1558'de yapld mtr. Kubbesini drt byk kemerin
tahmin edilen Byk Cami'de ve Tosya'da
1584 tarihli Abdurrahman Paa Camii'nde
de grlmesi, plann yalnz baehirde-
ki seltin camilerine inhisar etmediini
gsterir. Suriye'de Humus'ta (Hms) kab-
ristan yanndaki ifte minareli byk ca-
mi de ana kubbesi drt taraftan drt ya-
rm kubbe ile desteklenen tipin bir tem-
silcisidir. Kelerde de drt kk kub-
be vardr. Mimari slbu bu yapnn ge
bir dneme ait olduunu gsterir.
Mimar Sinan, nisbeten kk lde-
ki cami yaplarnda da yenilikler uygula-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CAM
tad ve kubbe basks kelerde ar-
lk kuleleriyle dengelenen, XVI. yzyln
ortalarna ait Edirnekap'daki Mihrimah
Sultan Camii'nde byle bir rnekle kar-
lalmaktadr. Eyp'te 1560-1566 ara-
snda yaplan, bask kubbesini eviren
taraf dehlizli Zal Mahmd Paa Camii,
tek kubbeli cami mimarisinde nemli
bir merhaleye iaret eder. Sinan'n Ku-
zey Yunanistan'daki Trhala'da (Trikka-
la) XVI. yzyl ortalarnda yapt Osman
ah Camii, tek kubbeli camilerin bide-
v uygulamalarndandr. Bu tip camile-
rin ekserisi kk lde yaplar olup
bunlara her yerde rastlanr. Rodos'ta
1540 tarihli brhim Paa, 1588 tarihli
Receb Paa ve Murad Reis camileri bun-
lardandr. Yine Mimar Sinan'n yapt
Sofya'da Bosnal Mehmed Paa Camii,
ok deimi olmasna ramen heybetli
mimarisini iinde hl belli etmektedir.
Sofya'daki Seyfullah Camii de tek kub-
beli tipin zelliklerine sahip bir dier eser-
dir. Macaristan'da Pe ehrinde byk
meydann kenarndaki Kasm Paa Ca-
mii, kiliseye evrildiinde gerek mima-
risini gizleyen klf kaldrldktan sonra
tek kubbeli camilerin en byklerinden
biri olarak tekrar ortaya kmtr.
Mimar Sinan baz camilerinde hari-
min orta ksmn, etraf duvarlara gm-
l veya serbest alt pye ile belirlenmi
alt keli bir saha halinde meydana ge-
tirmi, bunun zerine geii ke tromp-
lar ile salamtr. stanbul'da 1556'ya
doru yaplan Ahmed Paa Camii bu tip-
tedir. Son yllarda ortaya atlan bir fara-
ziyeye gre bu cami erefeli Cami gibi
olacakken bnisinin idam yznden esas
projesi tam olarak uygulanamamtr.
Bu gr doru olmasa bile alt pyeli
camilerin erefeli Cami emas ile
yakn akrabaln ve bylece Trk cami
81
CAM

mi naklarla bezenmitir. Ayn mima- am'daki Sleymaniye Camii'nde tekke

riyi Sinan stanbul'da Azapkap'da Sokul- olarak kullanlan byle bir dzenleme
lu Mehmed Paa Camii'nde de uygula- bulunmaktadr.
mtr. Ayrca bu plan 1586 tarihli Me- Osmanl-Trk mimarisinin bu klasik
sih Paa, 1588'de yaplan Nianc Meh- dneminde devletin sahip olduu geni
med Paa, Tokat'ta Ali Paa, skdar'- topraklarn her tarafnda ahap at ile
da 1708-1711 yllar arasnda ina edi- rtl mtevazi camiler de yaplmtr.
len Yeni Vlide (Gln Emetullah Sultan), ok basit ve sade olan, genellikle varlk-
Nevehir'de 1727'de yaplan Damad b- l esnaf tarafndan vakfedilen bu kk
rhim Paa ve Bulgaristan'da umnu'- camiler arasnda, i sslemesi ve baz
da 1745'te geni bir klliyenin merkezi zellikleri bakmndan kendi apnda bir
olarak ina edilen erif Halil Paa cami- aheser saylabilecek binalara da rast-
lerinde de grlr. Mimar Sinan'n son lanr. Eyp'te Silh, Balat'ta 1562 tarih-
eserlerinden olan stanbul'da Kazasker li Ferruh Kethd, Mimar Sinan'n ken-
vaz Efendi Camii, giri cephesinin pen- di vakf olarak Yenibahe'de yapt Mi-
cereli bir duvar halinde oluu, cmle ka- mar Sinan, 1592'te Topkap dnda Tak-
XVII. yzyl balarnda ina edilen seltin camilerinin en
by olan Sultan Ahmed CamII - istanbul ps yerine cephede sada solda ifte gi- yeci brhim Aa, Kocamustafapaa'da
riler almas, minarenin kble duvar Ramazan Efendi (Bezirgnba), ehre-
dnda sa kede ykselmesi, nihayet mini civarnda Odaba vb. camileri, ah-
caminin iki yan cephesi boyunda sun- ap atl kk ibadet yerlerinden sa-
durma biiminde kanatlarn oluu bak- dece birkadr. Bunlarn arasnda stn
mndan Osmanl dnemi Trk mimari- kalitede iniler, ahap zerine renkli na-
mimarisinin en mkemmele giden hz-
sinde deiik bir rnek tekil eder. By- klarla bezenmi olanlar vardr. Takye-
l gelimesini gstermesi bakmndan
lece Mimar Sinan'n bu nisbeten kk ci brhim Aa Camii'nde ahaptan kub-
nemlidir. Sinan bu rnei, stanbul Ka-
eserinde bile yenilikler arad aka be biiminde bir tavann bulunuu, ah-
drga'da 1571'de yapt Sokullu Meh-
grlr. ap atl camilerin birounun esasnda
med Paa, skdar'da 1583'te ina edi-
len Atik Valide (Nurbn Sultan) camile- byle olduunu hatra getirmektedir.
Sinan dneminde ancak XVI. yzyln
rinde de uygulamtr. Sinan'dan sonra balarnda Rodos'ta Sleymaniye ve Ha- Kahire'de Sinan Paa Camii, 1571'de
ayn mimari dzen, stanbul'da 1594 ta- lep'te Hsreviye camilerinde tabhneli yaplm bir Osmanl eseri olmakla be-
rihli Cerrah Mehmed Paa Camii'nde ve camilerin sonuncular yaplmtr. Bun- raber bilhassa hibir slba ait olma-
ok daha sonralar 1734'te ina edilen dan sonra Osmanl-Trk mimarisi bu yan kasnakl kubbesiyle dtan yabanc
Hekimolu Ali Paa Camii'nde de kulla- eit camileri artk tamamen terketmi- tesiri brakr. Halbuki tek kubbeli bir Os-
nlmtr. tir. Sokullu Mehmed Paa, Edirnekap manl camii olan bu yapnn tarafn
Ayn mimari sistemin bir kademe da- Mihrimah Sultan camileri gibi orta b- saran bir revak vardr. Kahire'de Safiye
ha gelimii olan sekizgen harimli ve se- yklkteki baz camilerde avlunun Sultan adna 1610'a doru yaplan Safi-
kiz pyeli camilerin ilk rnei olarak Mi- tarafnda medrese odalarnn sraland- ye Sultan Camii de tek kubbeli, Trk s-
mar Sinan'n Silivrikap'da yapt br- grlr. Seltin camilerinden yalnz lbunda revakl bir avlusu ile minaresi
him Paa Camii gsterilir. Bu plan 1561'e
doru yaplan Rstem Paa Camii'nde
de uygulandktan sonra dnya mimar-
lk tarihinin nemli yaplarndan olan ve
merkez plann en mkemmel eserini Edirne'de Selimiye Camii ve iinden bir grn
tekil eden Edirne'de Sultan II. Selim (Se-
limiye) Camii'nde tatbik edilmitir. eh-
rin evvelce sarayn bulunduu yksek
yerinde 1569-1575 yllar arasnda ina
edilen bu yapda, her biri er erefeli
drt minarenin ortasndaki 31,5 m. a-
pnda ana kubbesi, harimin btnne
hkim olarak yapnn stn rtmekte-
dir. Duvarlara yakn sekiz pyenin sa-
lad sekiz keden geii pandantif-
lerle salanan bu kubbe caminin yaps
ile btnlemitir. Selimiye Camii etra-
fnda baka seltin camilerinde olduu
gibi ok sayda klliye yaplar yoktur-,
yalnz iki medrese ile bir tarafnda az
bir zaman sonra ilve edilmi bir aras-
tas vardr. Cami XVI. yzyln en gzel
znik inileri ve pek az yerlerde kalabil-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
82 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

olan, tarafndan revaklarla sarl ve
mihrabnda znik inileriyle ssl, yerli
slpla kark bir Osmanl yapsdr.
Filistin'de (imdi srail'de) Remle'de,
1504'te len Seyyid Eb'l-Avn Muham-
med el-Gazz adna yaplan cami, enle-
mesine dikdrtgen meknl ve iinde iki
pye ile alt blme ayrlan, bunlarn da
stleri alt kubbe ile rtl olan Osman-
l camilerinin bir benzeridir. Ayn blge-
de, Kfar Sirkin'de en-Nebi Sri Camii ise
(tarihi mehul) Edirne'deki erefeli
Cami gibi enine bir harime, ortada iki
pye ile desteklenmi byk bir kubbe-
ye ve yanlarda ikier blme sahiptir.
Taberiye'deki Cmiu'l-bahr de Osman-
l dneminde yaplm gibi grnmek-
tedir. En azndan minaresi buna iaret
eder. Harim tam bir kare biiminde olup
ortada tek bir stun mekn drt bl-
me ayrr. Bunlardan her birininin s-
tnde kasnaksz birer kubbe bulunmak-
tadr. Bu cami, slm mimarisinde de-
iik bir tip meydana getirmesi bak-
mndan ilgi ekicidir. Anadolu'da Zile'-
de, ortasnda kare kaln bir pye olan
byle drt kubbeli kare bir cami varsa
da bunun esasnda bir bedesten olarak
yapld ve sonra camiye evrildii sy-
lenmektedir.
c ) Y a b a n c Tesirler Dnemi Camileri. Os-
manl-Trk sanatnda, XVIII. yzyln or-
talarndan itibaren gittike glenerek
hkim olan Bat Avrupa meneli sanat
tesirleri nce Trk-barou, daha sonra-
lar da Trk-empire slplarnn doma-
sna sebep olmutur. Bunlar, XIX. yz-
yln sonlarnda grlen ve pek az yaa-
yan, hem Trk hem de yabanc sanatlar-
dan unsurlar alan karma bir slp d-
nemi takip etmitir. Yabanc tesirler d-
neminde yaplan camilerin mimari bak-
mndan nemli bir yenilik ortaya koya-
madklar dikkati eker. Fakat d ss-
lemelerde, kemer biimlerinde, nisbet-
lerde byk farkllklar olduktan baka
i bezemeler btnyle yabanc bir ka-
rakter almtr. Balangta mimaride
henz nceki dnemin yap gelenekleri-
nin srdrldn, XVIII. yzylda ya-
plan baz byk seltin camileri belli
eder. 1759-1763 yllar arasnda stan-
bul'da Sultan III. Mustafa'nn yaptrd
Lleli Camii'nde, ana izgilerde hl kla-
sik dnemin baz unsurlarnn yaad,
plann ise sekiz destekli emaya uygun
olmasna karlk btn kemerlerde ba-
rok profillerin kullanld grlr. Bir
seltin camii olmasna ramen eski kl-
liye dzeninden de uzaklalarak ok de-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CAM
iik bir dzenleme ile altnda bir ar, stun bal biimi verilerek yaplm-
bir tarafnda da medrese ile avlu kaps tr. Klasik mimariye ters decek ekil-
yannda sebil ve trbe yaplmtr. Drt de son cemaat yerinin stnde kk
byk kemerin tad tek kubbe ile lde bir saray gibi dzenlenerek tez-
rtlen ve 1748-1755 yllar arasnda I. yin edilmi bir hnkr kasr vardr. Dol-
Mahmud'un balatp III. Osman'n bitirt- mabahe Camii'nde bir muvakkithne-
tii Nuruosmaniye Camii, sslemesi, ya- den baka ek bina yoktur. Evvelce etra-
p unsurlar, bilhassa yarm yuvarlak av- fn eviren pencereli d duvar ve bu-
lusu ile barok slbunun tam bir tem- nun kaplar 1940'lara doru yktrlm-
silcisidir. Ancak Trk camilerinde barok tr. Sultan 1. Abdlhamid'in 1778'de Bey-
mimari kstl kalm, barok kiliselerin lerbeyi'nde Boaz kysnda ina ettirdi-
cephelerinde grlen iki taraftan "S" bi- i caminin dier mtemilt stanbul'un
imli payandalarla desteklenen yksek iinde Bahekap semtinde yaplmak su-
duvar hibir vakit yaplmamtr. 1765 retiyle klliye datlmtr. Caminin Bo-
zelzelesinde ar ekilde zarar gren ilk az'n Anadolu yakasnda olmasna kar-
Ftih Camii de Sultan III. Mustafa tara- lk bnisinin trbesi, medrese, ktp-
fndan 1766-1771 yllar arasnda yeni- hane, yktrlarak yerinde IV. Vakf Han
den ina edilirken plan btnyle de- yaplan ahne-imaret ve yerinden kal-
itirilmi ve daha nce ehzade, Sul- drlarak Alemdar Yokuu banda yeni-
tan Ahmed, Yeni Vlide camilerinde kul- den kurulan sebil ehrin ilek bir muhi-
lanlan tertibin aynen uygulanmas su- tinde ina edilmitir. Yabanc slplu ca-
retiyle, bir ana kubbeyi drt tarafndan milerin kk rneklerinden biri de Ata-
destekleyen drt yarm kubbe ile ina trk bulvar kenarndaki 1788 tarihli eb-
edilmitir. Bunun iin de kble duvar es- saf Kadn Camii'dir. Yeni asker teki-
kisine gre epeyce ileriye alnmtr. Ro- ltn kurulmasndan sonra Anadolu ya-
dos'ta 1765 tarihli Sultan Mustafa Ca- kasnda yapmna balanan Selimiye K-
mii'nde kubbeli harim mekn iki stu- las ve etrafnda ina edilen yeni mahal-
nun yardm ile uzatlm ve yanlarda da lelere hizmet etmek gayesiyle 1805-1806
birer dehliz yaplmtr. Tek byk kub- yllarnda III. Selim'in yaptrd kendi
benin rtt mekn derinliine uzat- adyla tannan cami de barok slbun
ma fikri, bu dnemin byk camilerinin tesiri altndadr. Barok ile empire slp-
ounda uygulanmtr. Yine Sultan li. larnn bir karm olarak Sultan l. Mah-
Mustafa tarafndan 1758-1761 yllarn- mud'un 1822-1826'da Tophane'de ina
da ina ettirilen skdar'daki Ayazma ettirdii Nusretiye Camii yksek kitle-
Camii ile 1853'te Dolmabahe'de empi- siyle deiik bir grnme sahiptir. Drt
re slbunda Balyan ailesi mimarlar ta- byk kemerin tad bir kubbe ile r-
rafndan Bezmilem Vlide Sultan iin tl binada eski Trk sanatndan hibir
yaplan camide de ayn zellii bulmak iz yoktur. ifte merdivenle klan son
mmkndr. Bu seltin camiinde ifte cemaat yeri stnde yine hnkr kasr
minare ar derecede ince gvdeli ola- bulunur. rice minareleri inaat bittik-
rak ve erefe kmalarna birer korint ten sonra kaln bulununca dlarndan
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 83
CAM

yontularak inceltilmeye giriilmi, fakat likler daha kstl olarak varlklarn gs-
sert bir frtna srasnda yklmt. ki terir. Anadolu'nun muhtelif ehirlerinde
minare arasnda kurulan mahyann kub- XIX. yzyl ilerinde yaplan baz byk
benin arkasnda kalmas yznden de- camiler, Erzincan'da 1939 zelzelesinde
nizden grlmemesi zerine minareleri yklm olan zzet Paa Camii, Malatya'-
daha da uzatlmt. Btn bunlar, ge da yeni Ulucami ve daha birok baka
dnem cami mimarisinde tasarlarn cid- rnekler, drt beik tonozla desteklenen
di mimari projelere dayanmadnn be- bir ana kubbeli binalar ile Bizans mima-
lirtisidir. Nusretiye Camii'nde klliye bi- risindeki "kapal ha planl" kiliseleri ha-
nalarnn yerini, caddenin karsnda yap- trlatr. Bunlar da herhalde yabanc mi-
trlm olan ve hepsi 1956'da yktrlan marlarn eserleri olmaldr.
Tophane klalar alm, adrvan cami- Osmanl Devleti'ne kar bakaldran
nin yannda yaplm, evvelce karda k- ve kendilerini sultana denk gibi gren
la kaps yannda olan sebil ve muvakkit- baz kiilerin hkim olduklar yerlerde
hne ise 1956'da yandaki adrvan av- XVIII ve XIX. yzyllarda yaptklar cami- Kahire'de Osmanl mimari slbunda ina edilen Kavalal
lusuna tanmtr. Caminin evvelce et- Mehmed Ali Paa Camii - Msr
lerde de stanbul'un seltin camilerine
rafn eviren avlu duvar ok daha n- benzeme eilimi grlr. Bunun en be-
celeri yklp kaldrlmtr. Burada artk lirgin rnei, Yozgat'ta apanoullar'-
klasik Osmanl seltin klliyesi dzeni- nn ina ettirdikleri byk ve gsterili
nin btnyle unutulduu grlmekte- camidir. apanolu Mustafa Paa tara-
dir. Nihayet 1851'de ehrin iinde ina fndan 1779'da yaptrlan bu camide keziydi. Bu da dier Osmanl dnemi ya-
edilen Hrka-i erif ve 1854'te Sultan blml son cemaat yerini takip eden plar gibi etraf revakl tek kubbeli bir
Abdlmecid'in yaptrd Ortaky cami- harim, znik'teki Yeilcami gibi kubbeli cami olup Memlk hnedann ihya et-
leri de empire slbunun balca rnek- ana mekndan iki pye ile ayrlan b- meye heveslenen bir bninin eseridir;
leridir. Her ikisinin de minare erefeleri lml bir ara mekna sahiptir. Barok fakat d grnm ve kubbe biimi Os-
korint stun balklarnn taklididir. Kar- slbun hkim olduu cami zengin e- manl mimari slbuna sahiptir. Muh-
ma slbun daha ge rnekleri, Konya'- kilde bezenmitir. 1208'de ( 1 7 9 3 - 9 4 ) ca- teem saray ile birlikte bir klliye te-
da 1872'de yapmna balanp birka yl- miye, genilii cami geniliini aan, or- kil eden Doubayazt'ta shak Paa Ca-
da bitirilen Aziziye, stanbul'da Aksa- tas aynal tonozlu, yanlarda iki kubbesi mii, bir derebeyinin bu tutumunun bi-
ray'da 1871'de yabanc bir mimarn ese- bulunan bir para ilve edilmi, bunun delemi rneidir. Genel hatlar ile Os-
ri olan Vlide Pertevniyal ve 1886'da Sul- da girii stunlu ve yine blml da- manl tek kubbeli cami mimarisinin ben-
tan II. Abdlhamid'in yaptrd Yldz ha dar bir sundurma ile korunmutur. zeri gibi ina edilen bu yapda, Kafkas-
camilerinde grlr. Bu son iki camide Arnavutluk'ta kodra'da Mahmd Paa lardan gelen yabanc sanat tesirlerinin
yabanc mimari, eski Trk sanatndan il- Buat'nin yaptrd Kurunlu Cami de izleri de sezilir. Nitekim iinde stunlar
ham alnan baz unsurlarla birlikte uy- revakl avlusu, kubbeli harimiyle byk bulunan ve bylece geni bir mekn ha-
gulanmtr. Son Osmanl sultanlar sel- stanbul camilerinin kk llerde bir line getirilen son cemaat yeri, bu haliy-
tin camilerini, stanbul iinde yer kalma- taklididir. Kahire'de 1774'te tamamla- le benzerine ancak hristiyan mimarisin-
dndan ve Boazii kylar daha itibar- nan Muhammed Bey (Eb Zeheb) Camii, de rastlanan bir unsurdur. Fakat p-
l hale geldiinden bu blgelerde kur- esasnda medrese, ktphane ve tekke- hesiz bu gr aksettiren en byk
durmulardr. Sultan Abdlaziz'in 1876 den meydana gelmi bir klliyenin mer- eser, Kahire'de 1824-1848 yllarnda Ka-
ylna doru Maka srtlarnda, temelle- valal Mehmed Ali Paa'nn ina ettir-
rinden dolay Talk adyla anlan yerde dii camidir. Kahire'ye hkim bir tepe
mimar Serkis Balyan'a yaptrmaya ba- olan Kal'atlcebel stnde ykselen bu
lad ve drt minareli olarak tasarla- heybetli yap, ana kubbesi drt yarm
nan Aziziye Camii bitirilmeden kalm- kubbe ile desteklenen klasik Osmanl
ishak Paa Saray Camii - Doubayazt / Ar
tr. Eer tamamlanm olsayd bu cami camilerinin ge bir rneidir. inde bir
de karma slpta, onun gelir temini iin saray ihtiam ile bezenmi bu byk
yaplan Akaretler evleri mimarisinde bir caminin bir seltin camii gibi boylar 82
cami olacakt. metreyi bulan iki minaresi vardr. Btn
heybetine ramen Osmanl camilerinin
Planlar bakmndan nemli yenilik or-
henkli nisbetlerinden yoksun olan ya-
taya koymayan bu dnem Osmanl ca-
pnn Trk seltin camileri gibi adrvan-
milerinde, harimlerinde zengin malze-
l, revakl bir avlusu vardr. Bir Rum mi-
meli bol bir bezeme ve hayret verici de-
mar tarafndan yaplan binann 1931-
recede ince minarelerle karlalmak-
1939 yllar arasnda duvarlar ve kub-
tadr. Bunun yannda Aksaray Vlide Ca-
besi atladndan kubbesi btnyle
mii'nde olduu gibi Bat'nn gotik sanat
yeniden yaplmtr.
unsurlarnn Trk sanat ss unsurlar ile
beraberce kullanlmas da bu dnemin Anadolu'nun baz yerlerinde kk l-
zelliklerindendir. Bu dnemin daha k- lerde ahap camiler de bulunmakta-
k llerdeki camilerinde de bu zel- dr. Bilhassa i aksamlarnda sanat de-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
84 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

eri yksek olan aa iiliine sahip
paralar bulunan bu camilere Dou Ka-
radeniz kylarnn dalk kesimlerinde,
Rize ve evresinde rastlanr.
d) Osmanl Trkleri'nde Ziyaret Camile-
ri. Asya'da mslmanlarda grlen me-
hed gelenei, Osmanllar'da mimari ba-
kmdan deiiklie urayarak yaama-
ya devam etmitir. Bu sebeple baz vel
trbelerinin yannda bir manzume (veya
klliye) tekil eden ziyaret camileri yapl-
mtr. Bunlarn en nls, hi phesiz
stanbul'da Hali'in ucunda kurulmu
olan ve Eb Eyyb el-Ensr'ye ait ka-
bul edilen makamn veya mezarn ya-
nnda ina edilen byk camidir. Osman-
l padiahlar, byk deer verdikleri ve
clslarnda kl kuanma treninin ya-
pld bu caminin bakm ile daima ilgi-
lenmiler ve onun yeni batan inasna
da zen gstermilerdir. Ankara'nn b-
yk velsi Hac Bayram'n, Antika'n
Augustus Mbedi'nin bitiiinde ina
edilen camii de ayn karakterde bir eser-
dir. Zamanla bu cami etrafnda hazre
ve trbeler olumu, fakat yakn zaman-
larda tarih dokunun nemini bilmeyen
idarecilerin tutumu sonucunda ou or-
tadan kaldrlmtr. Eskiehir'e bal Se-
yitgazi ile merkezinde kurulan Seyyit
Battal Gazi manzumesi ise Antika'a
ait bir yapdan da ksmen istifade edil-
mek suretiyle meydana getirilmi tek-
ke ve camiden ibarettir. Bizans-slm
mcadelelerinin efsanev ahsiyeti Sey-
yit Battal Gazi'nin makam etrafnda ku-
rulan bu nemli tekkenin byke bir
camisi vardr. Konya'da Mevln ve Kr-
ehir'de Hac Bekt- Vel trbelerinin
yanlarnda da birer cami bulunur. Bu
arada 1925'te tekkeler resmen kapatl-
dktan sonra bazlarnn tevhidhneieri
bir minber ve minare ilvesiyle mahalle
camii olarak hizmete devam etmitir.
stanbul'da sur dndaki Yenikap Mev-
levihnesi iinde Sultan V. Mehmed Re-
ad tarafndan yaptrlan cami de mer-
kez planl kk bir bina olup Osman-
l dnemi Trk mimarisinin son yllarn-
da ortaya kan Trk neoklasik slbun-
dadr.
4. Azerbaycan'da Cami. Bak'de kale
iinde 1078'de yaplan Mescid-i
hammedi, minaresi zerindeki kitbeye
gre stat Mehmed b. Eb Bekir tara-
fndan ina edilmitir. Caminin kendisi
pek muntazam olmayan basit bir dik-
drtgen biiminde olup bu sade mek-
nn st bir beik tonozla rtlmtr.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CAM
Bu tonoz dz bir damla gizlenmi, mih- Azerbaycan'n bat kesimi olan Nahc-
rap ise esas kitleden dar tamtr. van'da muhteem bir klliye olduu an-
Caminin giri ksmnda ok kk ve yi- lalan 1186 tarihli Mmine Hatun Tr-
ne iten tonozlu bir mekn vardr. Ca- besi yanndaki Ulucami'den hibir iz kal-
miye nisbetle ok kaln olan yuvarlak mamtr. Geen yzyl sonlarna kadar
gvdeli minare her bakmdan Trk sa- duran ve Mmine Hatun'un olu Kzlars-
nat geleneine uygundur. erefe kn- lan tarafndan A'cem b. Eb Bekir adl
ts kaln mukarnasl olup altnda bir ya- mimara yaptrlan caminin eski resim-
z kua dolar, klh yerinde de ba- lerden ifte minareli bir takaps oldu-
sk bir kubbecik vardr ki bu Azerbay- u anlalmaktadr. Bylece bu bina, ben-
can minarelerine mahsus bir zelliktir. zerleri Anadolu'da pek ok olan bir mi-
Genellikle buradaki camiler fazla bir mi- marinin temsilcisiydi. Tula sslemele-
mari iddias olmayan, basit planl yap- re sahip olan minareler, yksek sivri ke-
lardr. irvanahlar Saray iindeki Key- merli takapy ereveliyordu. Caminin
kubad Camii de (Eskicami, XV. yzyl [?]) hi deilse maksre ksmnda, sfahan
basit bir dikdrtgenden ibaret olup kb- Cuma Camii'nde olduu gibi, ok byk
le duvarna Seyyid Yahy'nn sekizgen bir kubbenin bulunduu eski resimler-
planl kmbet-trbesi bititirilmitir. Ca- den anlalmaktadr. Bu nemli caminin
mide harim, bodur drt pyenin tad- tam plan hakknda ise elde yeteri ka-
kemerlere oturan kasnaksz, yalnz dar bilgi yoktur.
drt tarafnda pencereleri olan bir kub- Azerbaycan'n snrlar dnda daha
be ile rtlmtr. Fakat kubbe etrafn- kuzeyde Hazar denizi kysndaki Der-
daki blmlerin rt sistemleri bilin- bend'de Mimar Tceddin tarafndan ya-
memektedir. Yine ayn manzume iinde- plan Cuma Camii ok nemli bir eser-
ki Saray Camii ok daha iddial bir mi- dir. Yap, geni bir avludan girilen hari-
nareye sahiptir. 1441'de yapld bilinen mi 86 X 10,50 m. llerinde enine b-
bu caminin baz ksmlar iki katldr. Bi- yk bir dikdrtgen eklindedir. Kble du-
zans mimarisinin kapal ha planl kili- varna paralel iki sra pye zerinde, kb-
selerini andran bu yapnn bir bakma leye dikey atlm kemerler dz dam ta-
Asya'nn eski geleneklere bal drt ey- r. Mihrap nndeki byk kubbeli mak-
vanl binalar ile de yaknl vardr. Ha- sre mekn ileriye bir knt tekil eder.
rimi, ortada yine kasnaksz ve pencere- Bylece burada, Gazneli Mahmud'un Le-
siz bir kubbe rter. Drt eyvann stleri ker-i Bzr Camii ile Anadolu'da Silvan,
beik tonozludur. Binay dikdrtgen d Mardin, Dneysir'de bulunan Artukoul-
duvarlar arasnda tamamlayan ke oda- lar camileri arasndaki mimari gelime-
larnda deiik tonoz biimleri uygulan- nin bir halkas ile karlalr. Bu geli-
mtr. Giriin yanndaki kaln yuvarlak menin iinde sfahan'da Sultan Melik-
gvdeli minare, yine mukarnasl erefe ah'n yeniledii Cuma Camii de yer alr.
kmas ile dilimli kubbecik biiminde
E ) Modern C a m i Mimarisi. 1. Trkiye.
bir klha sahiptir. Bak-emahi yolu
Sultan II. Abdlhamid dneminde stan-
stnde 1256'da yaplan hankahn ca-
bul'da bir sre kalarak gerek Yldz Sa-
mii yklm, erefesine kadar harap mi-
ray'nda gerekse darda, Avrupa'nn o
naresi de Bak'deki camilerin kaln gv-
sralarda moda olan "art nouveau" (Al-
deli minarelerinin bir benzeridir. Ykk
manca Jugendstil) slbunda eitli bi-
caminin basit dikdrtgen biiminde bir
nalar yapan talyan mimar Raimondo
harimden ibaret olduu anlalmakta,
D'Aronco da (. 1932) 1903-1904 yllar-
zengin al kabartma (stucco) bezeme-
na doru iki cami projesi hazrlamt.
lere sahip mihrab, aslnda caminin de
Bunlardan birinin, tek kubbesi ve sa
gsterili bir i sslemesi olduunu belli
tarafndaki minaresiyle klasik camiler-
etmektedir.
den yalnz Gotik pencereleriyle farkl ol-
Bak'nn kuzeyinde Hazar denizi k- masna karlk dieri kubbe biimi ve
ysnda Mardakan'de 1482 tarihli Tb drt kesinde ykselen dikili ta ben-
ah Camii, penceresiz kasnakl kubbesi zeri kuleleri (?) ve drt cephesinde d-
Mu- ve kesme ta duvar rgsyle Osmanl ar takn yarm kubbe eklindeki sun-
mimarisini hatrlatr. Yine Osmanl ca- durmalar ile gerekten garip bir bina-
milerinde olduu gibi yksek kemerli dr. D'Aronco bu projeleri uygulayama-
bir geii vardr. Burada birbirine biti- dan stanbul'dan ayrlm, ancak Yldz
ik bina olduundan bunlardan orta- Yokuu'nda eyh Zfir Trbesi ile Kara-
da bulunan Bak'deki Saray Camii'nin ky'de 1956'da yktrlan Kara Mustafa
ok yakn bir benzeridir. Paa Camii'nde bu slpta f a k a t fazla
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 85
CAM
abartmadan iki bina ina etmitir. XX.
yzyl balarnda Trk mimarisinde ba-
layan, mill mimarlk dnemi slbu da
denilen neo-klasik slp, bilhassa Mi-
mar Kemleddin Bey (. 1927) tarafn-
dan kk lde ina edilen baz cami-
lerde uygulanmtr. Kemleddin Bey s-
tanbul dnda Bandrma, sparta, Gey-
ve, Konya, Samsun, Aydn ve Ankara iin
cami projeleri dnmse de bunlar
gereklememitir. 1909'da stanbul Ye-
ilky'de ina edilen Mecidiye Camii'nde
kare planl mekn tek kubbe rter, gi-
ri cephesinde ise son cemaat yerinde
kapal dikdrtgen biimli bir mekn var-
dr. Burada tam olarak Trk neo-klasi-
inin uygulanmad grlr. Halbuki
1913'te Bostanc'da ina ettii Kulolu
Mustafa Bey Camii'nde yine tek kubbe
ile rtl kare mekn yer almakla be-
raber blml son cemaat yeri eski
camilerde olduu gibi ihmal edilmemi-
tir. Bu eserlerde btn mimari unsurla-
rn klasik dnem (XVI-XVII. yzyl) Trk-
Osmanl camilerinin benzeri olarak ya-
plmasna byk zen gsterilmitir. Ay-
n yl yine Kemleddin Bey tarafndan
Boazii'nde ina edilen Bebek Camii de
onun bir benzeri olarak tek kubbenin
rtt kare bir harimle bunun nnde
bulunan stunlu revakl blml bir
son cemaat yerinden ibarettir. Yalnz
burada kareden kubbe yuvarlana ge-
i pandantiflerle salanmtr. Ayn mi-
mari Kartaltepe'de mine Hatun Ca-
mii'nde de tekrarlanmtr. Trk neo-
klasii slbunda olan Beyolu'nda Ka-
mer Hatun Camii ise kk apta, kr-
ma ahap atl bir binadr. Ayn yllarda
stanbul'da Byk Postahane arkasnda
Mimar Muzaffer Bey (. 1920) tarafn-
dan yaplan Kk Hobyar Camii'nde se-
kizgen bir plan zerine oturtulmu kub-
be vardr. Ancak burada Trk neo-kla-
sii deiik bir biimde uygulanmak is-
tenmi, binann d yzleri de gelenek-
lere aykr olarak inilerle kaplanmtr.
Cumhuriyet dneminde uzunca bir s-
re yeni camiler yaplmad grlmekte-
dir. zmir'de (Alsancak) ve Zonguldak'ta
Mimar Ali Saim lgen (. 1963) tarafn-
dan yaplan camiler Kemleddin Bey'in
balatt Trk neo-klasiinin devam et-
tirildii yaplardr. Fakat hi phe yok
ki bu akmn en nemli eseri, Mimar Vas-
fi Egeli (. 1962) tarafndan yaplan ili
Camii'dir. Burada, skdar'da Mihrimah
Sultan Camii'nde olduu gibi tek kub-
beyi taraftan destekleyen yarm kub-
beler sistemi uygulanmtr. Ayrca ca-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
86
refesiz olan minare ise ince uzun bir
obelisk eklinde dnlmt. Modern
mimarideki camilerin en by olarak
Mimar Vedat Dalokay (. 1992) tarafn-
dan Ankara Kocatepe'de yaplmas tasar-
lanan projede son cemaat yerinin st
dz bir beton saakla kapatlm, esas
cami de kare bir plana gre dzenlene-
rek st o yllarda pek moda olan, drt
ayaa oturan muazzam bir tonozla r-
tlm, kelerine erefe knts olma-
Kocatepe Camii - Ankara yan drt minare yaplmas uygun grl-
mt. Ancak ok ar tenkitlere ura-
yan bu proje uygulanamam ve bunun
yerine bugnk Kocatepe Camii Mimar
Husrev Tayla ve Fatin Uluengin tarafn-
minin btnnde en ufak ayrntya ka- dan hazrlanan plana gre ina edilmi-
dar klasik dnem Osmanl mimarisinin tir. Bu ok byk llerdeki camide,
eleman ve motiflerinin aynen kullanl- klasik dnemin mimari esaslar kullan-
masna da dikkat edilmitir. larak byk kubbeyi drt taraftan des-
tekleyen drt yarm kubbe sistemi uy-
Bu arada 1930'lardan itibaren baz
gulanmtr. Betondan olan drt minare-
mimarlar Bat'nn modern mimari anla-
li cami kitlesinin btnyle eski Osmanl
yn takip ederek btnyle modern
dnemi seltin camilerine benzemesine
slpta yeni camiler meydana getirme
zen gsterilmi, sadece son cemaat ye-
yolunda projeler yapmlarsa da bunlar
rinde iki yanlarda kubbeler yaplmas gibi
genellikle kt zerinde kalmtr. K-
baz kstl yenilikler getirilmesine all-
bizm cereyannn kuvvetli olduu yllar-
mtr. Bylece Trk neo-klasiine tek-
da yaplan byle bir projede, drt ke
rar dnldn gsteren ok byk l-
planl bir kule biiminde bir minare ta-
lerde bir cami oluturulmutur. Trk
sarlanarak bunun tepesine de tepsi bi-
yap sanatnda modern mimari akmna
iminde yuvarlak bir rt konulmu ve
gre tasarlanm bir cami mimarisinin
Trk mimari geleneine tamamen ayk-
oluturulmasn isteyen baz evreler, Ko-
r bir yap dnlmt. Mimar E. Ar-
catepe Camii'nin klasik dnem Osmanl-
tan tarafndan tasarlanan baka bir pro-
Trk camileri geleneine tamamen uy-
jede ise yaplacak caminin st bir be-
gun bir biimde yaplmasn tenkit et-
ik tonozla rtlerek minarenin erefe-
mektedirler.
ye doru genilemesi teklif edilmitir.
1956'da Gemlik'te yaplmas dnlen Son yllarda stanbul'un eitli yerle-
(mimarlar Evren, Dutipek, Bankolu, Tre) rinde, bilhassa yeni kurulan mahalleler-
bir camide, drt destekli bir son cemaat de yaplan camilerden ou belirli bir
yerini takip eden harim kbik bir kitle- slbu aksettirmezler. 1960'l yllarda
den ibaret olup son cemaat yeri stn- yaplan Stleme camii, neo-klasik
deki katla btnlemiti. st bir dz slbun bir rneini tekil eder. Sirkeci
dam halinde olan caminin harimini son tren gar yannda Mimar Aydn Yksel
derece bask, kasnaksz bir kubbeyi an- tarafndan projelendirilerek ina edilen
dran kabark bir ekil rtmekteydi. e- Mustafa Paa camii ise Trk klasik s-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

lbunun tekrarland kk bir cami-
dir. Burada caminin aksayan tek taraf,
bu kadar ufak ldeki bir binada, kla-
sik dnem Trk mimarisinin btn un-
surlarnn hemen hemen hepsinin de bir
arada kullanlm olmasdr.
Son yllarda camiler mahall dernek-
lerin zevki ve yap anlaynn tesiri al-
tnda kalmtr. Trkiye'nin gerek byk
ehirlerinde gerekse kk yerleim bi-
rimlerinde ksa srede saysz denilecek
kadar ok cami yaplm, hatta birok
yerde imar ve yol ama bahanesiyle es-
ki ve tarih camiler yktrldndan orta-
ya kan ihtiya sebebiyle ok daha b-
yk apta yenileri yaplmtr. Genellikle
ciddi projelere dayanmayan bu camiler-
de altta dkknlar, arlar, bunun s-
tnde lojmanlar, en st blmde ise ca-
mi bulunmaktadr. Estetik bakmdan son
derece zayf olan bu camilerin ounluk-
la kubbeli oluuna nem verilmekte, fa-
kat nisbetlere dikkat edilmediinden or-
taya gzel saylamayacak binalar k-
maktadr. Nisbetlerdeki aksaklk mina-
relerde de kendisini belli etmekte, eski
geleneklere aykr olarak her birinde pek
ok erefe bulunan iki veya drt mina-
reli camiler yapld gibi uzunluklar ba-
kmndan ana kitleye son derece ters
den ykseklikleriyle de eski Trk mi-
marisinde byk bir hassasiyetle sadk
kalnan l ve prensiplere uymamakta-
dr. Ancak bunlarn yannda klasik cami
mimarisinin belli bal unsurlarn ye-
ni ina tekniklerinden de faydalanarak
kullanmaya ynelik kayda deer eserler
de grlmektedir. Mimar mer Kirazo-
lu'nun projelendirdii stanbul'da Bey-
koz, Paabahe, Fstkaac ve lhiyat imlere henz geilememitir. Genellikle
Fakltesi camileri bu anlayn eitli uy-
gulamalarn tekil etmektedir. Mimar
Cevat lger ise projelerini her ynyle
klasik zelliklere sahip olarak hazrla-
d Kayseri'de Brngz, Eskiehir'de
Rediye ve Tepeba camileriyle stan-
bul'daki Kksu camilerinde ayn za-
manda geleneksel ina tekniklerini kul-
lanm, detaylarda ise salamlk ve eko-
nomik olma gibi zellikleri sebebiyle a-
da malzeme ve tekniklerden de fayda-
lanmtr. Projesini Yurdaer Zrhlolu'-
nun izdii, harimi bir byk kubbe ile
yanlarda iki yarm kubbenin rtt ift
minareli Ataky Camii de klasik lle-
re gre betonarme olarak ina edilmi
ift minareli yeni bir camidir. Cengiz Bek-
ta tarafndan yaplan Ankara - Etimes-
gut Camii bunlardan ayr olarak modern
bir anlay getirmektedir. Burada cami
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
dz, masif, kubbesiz bir kitleden iba-
rettir. Minare yerine de basit bir "kk"
yaplmtr. Bolu'daki bir camide ise V.
Dalokay'n tasarlad projenin bir ben-
zeri. btn kemer ileri camdan olmak
zere uygulanmtr. Minaresi de btn
gvdesi, erefesi ve klh ile cam kap-
ldr. Drende yaknlarnda Abdurrah-
man Erzincn Trbesi yanna ina edi-
len cami, trbe, ktphane ve meru-
tadan meydana gelen kk klliye, a-
dr eklindeki mescidi, mzrak ucu ek-
lindeki minaresi ve dier yaplaryla mo-
dern mimari anlayta ina edilmi bir
baka eserdir.
2. slm lkeleri. slm lkelerinde veya
ok sayda mslmann yaad mem-
leketlerde son yllarda yaplan camiler-
de modern slplarn denendii grl- liklere ve onun gelimesine dikkat edil-
mektedir. Fakat bunun yannda bu lke-
lerde orann kendi cami geleneini sr-
dren binalarn ina edildii de dikkati
eker. Hindistan'da 1938'de Yeni Delhi'-
de yaplan cami (Secretariat Mosque), so-
an biimli kubbeleri, sade ve sakin hat-
lar ile eski Hint-slm cami mimarisinin
modern bir temsilcisi olmutur. Myan-
mar'da (Birmanya) gayet ihtiaml ve b-
yk llerde modern camilerin yapld- lerinde yaplan camiler de mimari tiple-
bilinmektedir. Bunlarn slplarnda
da mahall gelenee bal kalnmtr. yaplardr. Libya'da Trablus'ta 1937'de
Msr'da yaplan son dnem camileri, yer-
li eski slbun pek iyi sonu vermemi
rnekleri olarak kabul edilirler. Kahire'-
deki Seyyide Zeyneb Camii ile Selhad-
dn-i Eyyb ve Rbiat'l-Adeviyye cami-
leri bu yeni eserlere rnektir. Btn s-
lm dnyasnda cami mimarisinde ye-
nilikler gerekletirmek iin byk giri-
lanmasdr. Bu camilerde tek ana kub-
yaplan btn yeniliklerde cami esprisin- beden ibaret bir rt sistemiyle yuvar-
den ok ayrntlar zerinde durularak
modern mimarinin eitli gr ve este-
Kral Faysal Camii islmbd / Pakistan
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CAM
Bong Camii - Pakistan
tik anlaylar, caminin gerektirdii zel-
meksizin kabul edilmitir. Suudi Arabis-
tan, Kveyt ve Birleik Arap Emirlikleri
gibi zengin lkelerde yaplan masrafl ve
byk camilerde de bu durum grl-
mektedir. Bu da modern cami mimari-
sinin beendirici bir sonuca ulaamama-
sna sebep olmutur.
slm topraklar olmakla beraber tal-
yanlar tarafndan Afrika'daki smrge-
ri bakmndan eski gelenekleri srdren
ina edilen Bu-Harida, Suani Terria, ey-
di Ahmed el-Magrum, Sulk Acedabia,
Bardia; Dou Afrika'da Asmara, Massua;
Etiyopya'da Keren, Harar, Gondar cami-
leri bunlarn balcalardr. Dikkate de-
er bir husus, bu modern camilerin ana
izgilerinde Trk-Osmanl cami tipinin
az veya ok deitirilmi olarak uygu-
lak gvdeli, takn erefeli ve konik siv-
ri klhl Trk minaresinin tercih edildi-
i grlmektedir.
Modern mimarinin camide uygulan-
nn en belirgin rnei, projesini Vedat
Dalokay'n izdii, Pakistan'n yeni ba-
ehri slmbd'da ina edilen cami-
dir. Burada ayn mimarn Kocatepe Ca-
mii'nde tasarlad biimden farkl ola-
rak mekn muazzam bir apraz tonoz
gibi tasavvur edilmi, bir noktada birle-
en drt blm drt semerdam ile rtl-
mtr. Caminin kelerinde ince uzun
drt minare ykselir. Cami mimarisin-
de yeni araylarn rneklerinden biri de
Pakistan'da Mimar Babed Hamid tara-
fndan projesi yaplarak 1969'da ina
edilen Mescid-i Tb'dr. Burada belirli
bir beden duvar yoktur. Caminin bt-
87
CAM
Berlin Camii (stte) ve Marl-Hamm Camii - Almanya
nn, hibir ksm darda brakmaks-
zn ok byk yayvan bir kubbe rtmek-
tedir. Caminin nnde de byk bir ha-
vuz vardr. Gney'de Sind'de Sukkur Ca-
mii'nde de grlen havuz gelenei bu-
rada tekrarlanmtr. Pakistan'da
yerli mimari gelenekleri srdren mo-
dern camiler de yaplmtr.
Pakistan'n dou blgesinde 1982'de
yaplan Bong Camii, genel zellikleri ba-
kmndan Tac Mahal'i andrmaktadr. Ga-
zi Muhammed Reis'in projesine gre in-
a edilen yap bir klliye olarak tasar-
lanmtr. Bir ana cami ile kk mes-
cidlerden oluan yaplar topluluu, yer-
den ykseltilmi bir teras zerindedir.
Ktle kompozisyonu, soan formundaki
kubbeler ve kapal erefeli minarelerle
olduka hareketli bir grnt sunmak-
tadr. Tula, betonarme ve kesme ta
malzeme ahap, fildii, mermer, sedef,
renkli cam, ayna, ini fresko, altn yal-
dzla alabildiine zenginletirilerek yk-
l bir ssleme uygulanmtr. Fakat ca-
mi ve bilhassa minare mimarilerinde en
modern yenilikler Asya'nn gneydou-
sundaki slm lkelerinde grlr.
Suudi Arabistan'da bilhassa Cidde'de
son yllarda youn olarak yeni camiler
yaplmaktadr. Bunlarn ounda Msr
Memlk slbunun hkim olduu g-
rlr.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
88
3. slm lkeleri Dnda. Batl'nin Lond-
ra, Paris, Petrograd, Washington, Berlin
gibi merkezlerinde slm cemaati iin
yaplan camilerde, o lkelerin sk ba-
lar olan smrgelerinin veya madd im-
knlar saladklar lkelerin yerli slp-
lar hkim olmutur. Almanya'da Berlin'-
de I. Dnya Sava'ndan nce yaplan
Fehrbellinerplatz Camii, ifte minare- Sfal!
sinin biimleri ve soan eklindeki kub- i p j P
besiyle Hint camilerini tamamen olma- 11 f
sa bile bir dereceye kadar hatrlatr. Bu
%
M
minarelerden II. Dnya Sava srasnda
Kstence
bir tanesi tamamen dieri ise alt ere- I I
Camii -
fesine kadar yklmtr. Fakat garip ge- Romanya
ometrik ekillerin topland bu binada
kale bedeni gibi duvarlarn stnde s- nus'ta XVII. yzylda yaplan Ysuf Day
ralanan dendanlara bir anlam verilemez. ve Hammde Bey camilerinin minarele-
Paris Camii ise d yzleri kabartmalar- rini andrmaktadr. Yerine yenisi yapl-
la bezenmi kare eklindeki minaresiy- mak zere birka yl nce yklm olan
le, Kuzey Afrika'daki Marib slbunda Tokyo'daki cami de tek kubbeli olmakla
yaplm camilerinin bir taklididir. Lond- beraber bilinen minare biimlerine uy-
ra yaknnda 1883'te yaplan VVoking Ca- mayan, kat halinde ve alt katta bal-
mii, cephesinde ka kemerli byk ey- konlar olan bir minareye sahipti. Cami-
van, bunun stndeki kulecikleri, garip nin duvarlar Berlin'deki gibi dendani-
kasnakl kubbesiyle Hint mimarisinden dr. 1960 ylnda teebbse geilen, fa-
alnma unsurlarla meydana getirilmi- kat ina edilemeyen Almanya'da Ham-
tir. Londra'nn iinde yaplmas tasarla- burg ve Aachen camileri de projelerine
nan yeni cami iin Yaar Marulyal ile gre modern slpta yaplar olacakt.
Levent Akst tarafndan hazrlanan ve Byk bir Trk ve mslman nfusun
ikincilik dl alan projede, aynen sivri yaad Almanya'da ortaya kan iba-
bir adr andran ve sadece drt ke- dethne ihtiyac, nceleri iilerin kur-
eski den yere balanan bir rtnn hkimi- duu mahall derneklerce satn alnan
yeti grlr. Bu bakmdan Vedat Dalo- eitli bina ve salonlarn mescid haline
kay'n Kocatepe Camii projesiyle yakn getirilmesiyle karlanmaktayd. Artan
benzerlik vardr. Romanya'da Kstence'- ihtiyalara paralel olarak oalan ve g-
deki cami ise V. G. Stefanescu adl bir
lenen bu dernekler son yllarda daha iyi
Rumen mimar tarafndan, tarih Mah-
mal imknlara da kavuunca satn al-
mdiye Camii yktrlarak yerinde hibir
dklar arsalar zerine zellikle kubbeli,
slba uymayan bir biimde, 1910'da
minareli, mill ve din mimariden youn
ina edilmitir. Minaresi 45 m. uzunlu-
izler tayan camiler ina ettirmeye ba-
unda olan bu cami, drt beik tonozla
lamtr. Halen birounun inaat de-
desteklenen yksek bir kubbeye sahip-
vam eden bu yeni camilerden tamam-
tir ve ana izgileriyle Msr'daki Memlk
lanarak ibadete alanlar unlardr: Ku-
yaplarn hatrlatr. Ancak minaresi, Tu-
zey Ren VVestfalya eyaletinin kk bir
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CAM

r kaplayan iniler Trk slbunda ola-

Werl Camii - Almanya
kasabas olan VVerl'de mtemiltyla bir-
likte 900 m 2 bir arsa zerine ina edi-
len kubbeli, tek minareli ve 400 kii ka-
pasiteli cami 1990 ylnda ibadete al-
mtr. Mimar Heiner Heuschfer'dir.
Ayn eyaletin kk bir yerleim merke-
zi olan Marl-Hamm'da ise projesini mi-
mar VValter Gantenberg'in izdii kub-
beli-minareli 1500 kiilik byk bir cami
rak Ktahya'da imal edilmitir. 1940'l
yllarda modern bir anlayla epeevre
pyeli bir revakn kuatt kubbeli yu-
varlak bir bina eklinde ina edilen Zag-
rep Camii, Antika'n "tholos" denilen
yaplarnn slm sanatna uydurulma-
sndan domutur. Camiden ayr olarak
da minaresi vard. Sonradan kom-
nist idare tarafndan minareleri yktr-
larak mze haline getirilen bu cami g-
nmzde (1992) Revolition mzesi ola-
rak kullanlmaktadr. Mimar Konieczny'- Dnmeler Camii (Yenicami) - Selnik / Yunanistan
nin projesine gre Varova'da inas ta-
sarlanan cami, kare bir kitlenin zerin-
de yksek bir kasnaa oturan bir kub-
beden ibarettir. Osmanl minarelerini an-
dran drt minarenin avlunun kelerin- halen kmakta olan dergilerde de konunun tek
de ykselmesi dnlmtr. talya'- tek veya toplu olarak her ynyle ilendii yz-
nn ve ayn zamanda Bat Katoliklii'nin lerce makale v e eser yaymlanmtr. Burada sa-
d e c e genel fikir veren yaynlardan bir derleme
merkezi olan Roma'da yaplmakta olan
yaplmtr.
byk caminin kaba inaatnn tamam-
Genel. H. Saladin, Manuel d'art musulman,
land bilinmektedir.
I, L'architecture, Paris 1907; E. Diez, Die Kunst
svire'nin Cenevre (Geneve) ehrinde der islamischen Vlker, Potsdam 1908; a.mlf.
H. Glck, Kunst des slam, Berlin 1925 ( P r o p y l n
yakn tarihlerde yaplm kk caminin
Kunstgeschichte dizisinde bol resimli); 0. Hver,
ok basit d mimarisi yannda, sekizgen Kultbauten des slam, Leipzig 1922 (bol resim-
biimli gvdeli ifte erefeli, Osmanl ti- li, fakat metin olarak yetersiz); E. Khnel, Kunst
pine yaklaan bir minaresi vardr. ss- und Kultur der arabischen Welt, Heidelberg-
lemesi ise btnyle Arap slbundadr. Berlin-Magdeburg 1943; a.mlf., Die Moschee,

yaplmtr. Yine bu eyaletteki VVasseling Berlin 1949 (eksiklerine ramen bu konuda tek
Yunanistan'da Selnik'in henz Trk toplu e s e r ) ; a.mlf., " D i e islamische Kunst",
kasabasnda Lebib Kaya'nn 250 m 2 ze-
idaresinde olduu yllarda 1902'de, Vi- Springer-Handbueh der Kunstgeschichte, Le-
rine kurulu cami projesi tamamlanmtr. ipzig 1929, VI; Osman Nuri Ergin, Trk ehir-
taliano Pozelli adnda bir talyan mimar
lerinde maret Sistemi, stanbul 1939; H. Ke-
Baden VVrtenberg eyaletinin tarih e- tarafndan ina edilen Yenicami, asln-
mali Sylemezolu, slm Dini, lk Camiler ue
hirlerinden biri olan Pforzheim'de Diya- da bu ehirde youn bir kitle tekil eden Osmanl Camileri, stanbul 1955; K. A. C. Cres-
net Trk-slm Kltr Dernei tarafn- dnmeler iin yaplmt. i renkli mer- well, A Short Account of Early Muslim Archi-
dan 700 m 2 inaat alan olan kubbeli, merlerle kapl ve ok deiik mimarili tecture (Penguin Books), 1958; a.mlf., A Bib-
olan bu caminin d grn, kemerle- liography of the Architecture, Arts and Crafts
tek minareli bir cami yaptrlmtr. Gk-
of slam, Kahire 1961; zeyilleri, 1973, 1984;
en Sungur Tekin'in projelendirdii ca- ri, pencereleri, kelerinde ykselen ku-
Suut Kemal Yetkin, slm Mimarisi, Ankara
mi 1500 kii kapasiteli bir yapdr. Ame- leleriyle Trk cami geleneine tamamen 1965; Semra gel, Der Kuppeiraum in der tr-
rika Birleik Devletleri'nde Washington'- ters dmektedir. kischen Architektur, stanbul 1972; Doan Ku-

da 1960'l yllarda yaplan byk cami ban, Muslim Religious Architecture, Leiden
BBLYOGRAFYA:
1974, l-II; Ulya Vogt-Gknil, Die Moschee,
bir slm kltr merkezi ile birliktedir. Cami konusu ile ilgili yaynlarn bu bibliyog-
Grundformen sakraler Baukunst, Zrich 1978;
rafyada ksmen de olsa bildirilmesi mmkn
Burada da Kuzey Afrika, Msr ile Hint H. Lammens, "Pharos, m i n a r e t s , c l o c h e r s e t
deildir. Btn sanat tarihi v e bilhassa slm
mimarilerinin karm olan bir yap mey- m o s q u e e s : Leur origine, leur architecture",
sanatna dair eserlerde cami mimarisi ele aln-
dana getirilmitir. Yalnz iinde duvarla- Revue des Ouestiors Historiues, XLVI, Paris
d gibi eitli lkelerde evvelce km veya
1911, s. 5 - 2 7 ; W. Barthold, " D i e O r i e n t i e r u n g
der ersten m u h a m m e d a n i s c h e n Moscheen",
si, VIII (1929), s. 2 4 5 - 2 5 0 ; E. Lambert, "Les
o r i g i n e s d e la m o s q u e e e t l ' a r c h i t e c t u r e r e -
l i g i e u s e d e s O m e i y a d e s " , SLI, VI (1956), s. 1-
18; M. Balba, " T h e M o s q u e in i s l a m " , "le-
mul-fikr, X / 2 (1979), s. 295-342.

lk Camiler Msr v e Suriye / Filistin. Abdl-

hay el-Kettn, et-Tertbul-idriyye (zel), 1,
161-162; E. Herzfeld, Samarra, Aufnahmen
und Untersuchungen, Berlin 1907; a.mlf. F.
Sarre, Archologische Reise im Euphrat und
Tigris-Gebiet, Berlin 1911-20, I-IV; K. VVulzin-
g e r C. VVatzinger, Damaskus, Die islamische
Stadt, Berlin 1924; Herz Pascha, Die Baugruppe
des Sultans Qaln in Kairo, Hamburg 1919; M.
S. Briggs, Muhammedan Architecture in Egypt
and Palestine, Oxford 1 9 2 4 ; E. T. Richmond,
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 89
CAM

Moslem Architecture, 623 to 1516, Some Causes G. A. Pugaenkova L. 1. Rempeli, Historia neme, stanbul 1954; a.mlf., " L e s m o s q u e e s
and Consequences, London 1926; L. Haute- uskyst sbekistana, Moskva 1965; A. Dietrich, coupole base hexagonale", Beitrge zur
coeur G. Wlet, Les Mosquees du Caire, Paris " D i e M o s c h e e n v o n G u r g a n zur O m a i j a d e n - Kunstgeschichte Asiers-In Memoriam Ernst
1 9 3 2 ; K. A. C. Cresvvell, Early Muslim Architec- z e i t " , isi, XL (1964), s. 1-17. Diez, stanbul 1963, s. 3 5 - 4 7 ; Cell Esad A r s e -
ture I: Umayads, Oxford 1932; a.e. II: Abbasids, ven, Trk Sanat Tarihi, stanbul, ts. [1955-591,
Azerbaycan. Oktay Aslanapa, Krm ve Kuzey
Oxford 1 9 4 0 ; a.e. III: Fatimlds, Oxford 1 9 5 2 ; MI; Semavi Eyice, stanbul petit guide travers
Azerbaycan 'da Trk Eserleri, stanbul 1979; E.
a.mlf., Architecture of Muslim Egypte, Oxford les monuments byzantins et turcs, stanbul
A g a e v a v.dr., Bak, Bak 1986.
1952-59, M I ; H. Sauvaget, Alep, Paris 1941; 1955; a.mlf., "lk O s m a n l D e v r i n i n D i n - -
Fuad Safar, Wsit, Kahire 1 9 4 5 ; J. Sauvaget, Hint v e Pakistan. E. W. Smith, The Moghul
t i m a Bir M e s s e s e s i ; Z a v i y e l e r v e Zviyeli
La Mosquee Omeyyade de Medine, Paris 1947; Architecture of Fathpur-Sikri, Delhi 1894, ye- C a m i l e r " , FM, XXI (1963), s. 1 - 8 0 ; Ali Kzltan,
R. W. Hamilton, The Structural History of the ni basks 1985, I-IV; J. A. P a g e , An Historical Anadolu Beyliklerinde Cami ve Mescitler, s-
Aqsa Mosque, Oxford 1949; The Mosques of Memoir on the Qutb. Delhi, Calcutta 1926; C. tanbul 1958; K. Erdmann, " D i e S o n d e r s t e l l u n g
Egypt from 21 H. to 1365 H. (641-1946) (haz. Bateley, The Design Development of Indian der anatolischen M o s c h e e des XII. Jahrhun-
Vezret'I-Evkaf), Kahire 1955; Suad Mahir, Architecture, London 1954; J. Ferry, The Charm derts", /. Milletleraras Trk Sanatlar Kongre-
Mescid Mr ve evliy*he'-lihn, Kahi- of Indo slamic Architecture, L o n d o n 1955; P. si-Bildiriler (1959), Ankara 1961, s. 9 4 - 1 0 1 ;
re 1971-83, I-V; 0. Grabar, The Art of the Mam- Brown, Indian Architecture-islamic Period, Bom- Aptullah Kuran, lk Devir Osmanl Mimarisin-
lks, L o n d o n 1973; R. B. Parker - R. Sabin - bay 1 9 5 6 ; 1981 (7. b s . ) ; a.mlf., Indian Archi- de Cami, Ankara 1 9 6 4 ; a.mlf., "Basic Space
C. VVilliams, slamic Monuments in Cairo, Ka-
tecture, L o n d o n 1959-64; S. Welch, The Art of a n d f o r m C o n c e p t in E a r l y Ottoman Mosque
hire 1985; L. A. M a y e r - J. Pinkerfeld - J. W.
Mughol India, New York 1964; Rustam J. Meh- A r c h i t e c t u r e " , Atti del II. Congresso Int. dell'ar-
Hirschberg, Some Principal Muslim Religious
ta, Masterpieces of Indo-slamic Architecture, te Tunca, 1963, Napoli 1965, s. 181-187; a.mlf.,
Buildigns in Israel, Jerusaiem 1950; C. Saarda,
B o m b a y 1 9 7 6 ; M o h a m e d Amin - D. Willetts - The Mosque in Early Ottoman Architecture,
" O r i g i n of t h e M o s q u e 6 2 2 - 6 5 0 " , MW, XXVIII
G. Hancock, Journey Through Pakistan, Nairo- Chicago 1968; a.mlf., Mimar Sinan, stanbul
(1968), s. 336-344.
bi 1 9 8 2 ; G. Michell - Snekal Shah - J. Bur- 1986; Ayverdi, Osmanl Mi'mrsi I-II, stanbul
A f r i k a v e spanya. spanya'daki slm eserleri t o n - P a g e , Ahmadabad, Bombay 1988; E. Diez, 1966-72; a.mlf., Ftih Devri Mi'mrsi, stan-
hakknda yaymlanan makaleler Al-Andalus der- " M o s c h e e n in I n d i e n " , Atlantis, Ekim 1941; S. bul 1973-74, I-II; a.mlf. - . Aydn Yksel, lk
gisinde bulunmaktadr. H. Saladin, La Mosquee M. A s h f a q u e , " T h e G r a n d M o s q u e of B a n b h o - 250 Senenin Osmanl Mi'mrsi, stanbul 1976;
de Sidi Okba Kairouan, Paris 1903; W . - G . re", Pakistan Archaeology, VI (1969), s. 182- a.mlf., Osmanl Mi'mrsi V, stanbul 1983; G.
Marais, Les monuments arabes de Tlemcen, 209. Goodvvin, A History of Ottoman Architecture,
Paris 1903; A. Bel, Les Beni Snous et leurs London 1971; Gnl ney, Ankara'da Trk
Endonezya. Mimarileri hakknda bilgimiz ol-
mosquees, etde historique et archeologique, Devri Yaplar, Ankara 1971; Metin Szen, Di-
mayan Endonezya camilerine dair bibliyografya
Paris 1922; G. Marais, Manuel d'art Musul- yarbakr Trk Mimarisi, stanbul 1971; a.mlf.,
olarak " M o s k e e " , Encyclopaedie van Neder-
man, VArchitecture: Tunisie, Algerie, Maroc, Es- Anadolu'da Akkoyunlu Mimarisi, stanbul 1981;
landsch-Indie", Leiden 1917-39, II, 787-790'-
pagne, Sicile, Paris 1926-27, I-II; a.mlf., L'archi- Trkiyede Vakf Abideler ve Eski Eserler, An-
da bulunabilir. Ayrca, G. F. Pijper, " D e M o s k e e n
tecture Musulmane d'Occident, Paris 1954; kara 1972-86, I-IV; Rhan Ark, Batllama
v a n J a v a " , Studien ver de Geschiedenis van
a.mlf., Coupole et plafonds de la Grande Mos- Dnemi Trk Mimarisi rneklerinden Anado-
quee Kairouan, Tunus-Paris 1 9 2 5 ; A. Fikry, La de slam in Indonesie", Leiden 1977, s. 13-62,
lu'da Ahap Cami, Ankara 1 9 7 3 ; Z e y n e p
Grande Mosquee de Kairouan, Paris 1934; B. Trkiye ( A n a d o l u v e Rumeli). J. H. Lytved, Nayr, Osmanl Mimarlnda Sultan Ahmet
Maslovv, Les mosquees de Fes et du Nord du Konisi, Irschriften der Seldschukischen Bauten, Klliyesi ve Sonras, stanbul 1 9 7 5 ; Ara Altun,
Maroc, Paris 1937; H. Terrasse, Le Grande Mos- Berlin 1907; H. Wilde, Brussa, Berlin 1909; C. Anadolu'da Artuklu Devri Trk Mimarisinin
quee de Taza, Paris 1943; a.mlf., La mosquee Gurlitt, Die Baukunst Konstantinopels, Berlin Gelimesi, stanbul 1978; S e d a t Hakk Eldem,
des Andalous Fes, Paris, ts.; J. S. Kirkman, 1909-12, MI; a.mlf., " D i e Bauten A d r i a n o p e l s " , Trk Mimari Eserleri, stanbul 1979; Orhan Cez-
The Arab City of Gedi, Excaoations at the Great OA, I (1910), s. 1 - 4 ; F. Sarre, Konia, Berlin 1910; mi Tuncer, Anadolu Seluklu Mimarisi ve Mo-
Mosque-Architecture and Finds, Royal National J. Strzygovvski M. van Berchem, Amida, Heidel- ollar, Ankara, ts.; Hamza Gndodu, Dulkadir-
Parks of Kenya-Gedi National Park, Oxford
berg 1910; W. Bachmann, Kirchen und Moscheen li Beylii Mimarisi, Ankara 1986; Ali Saim l-
1 9 5 4 ; Rachid Dokali, Les mosquees de la pe-
in Kurdistan, Leipzig 1913; K. VVulzinger, " D i e gen, Mimar Sinan Yaplar, Ankara 1989; Va-
riode turque Alger, Cezayir 1974.
P i r u z - Moschee zu Milas", Festschrift der kflar Dergisi, Arkitekt, Rlve ve Restoras-
Technischen Hochschule zu Karlsruhe, Berlin yon Dergisi, Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi
ran. A. Godard, Athare-i Iran Annales du
1925; a.mlf. v.dr., Das slamische Milet, Yll v e daha birok dergide bu konuda ma-
Service Archeologique de l'Iran, 1936'dan iti-
Berlin 1 9 3 5 ; R. Riefstahl, Turkish Architecture kaleler bulunmaktadr. Ayrca bk. Ayla dekan,
baren birok cildi yaymlanan bu dergide mo-
in South V/estern Anatolia, Cambridge-Mass. Trkiye'de 50 Ylda Yaymlanm Arkeoloji,
nografyalar halinde ran'daki eski camilerin o-
1931; a.e.: Cenubi-Garbi Anadolu'da Trk Mi- Sanat Tarihi ve Mimarlk Tarihi ile lgili Yayn-
u ilm biimde incelenmitir; F. Sarre, Denkm-
marisi, Ankara 1941; A. Gabriel, Monuments lar Bibliyografyas, stanbul 1 9 7 4 ; a.mlf., " M i -
ler persischer Baukunst, Berlin 1910; A. U. Po-
turcs d'Anatolie, Paris 1931-34, I-II; a.mlf., Vo- m a r l k v e S a n a t T a r i h i " , Trkiye Tarihi, I, s-
pe, A Survey of Persian Art, L o n d o n 1938-39,
yages archeologiques dans la Turquie Orien- tanbul 1987, s. 3 6 3 - 4 9 9 ; 11 (1988), s. 2 1 1 - 3 4 0 ;
I-Vl; E. Diez, Iranische Kunst, Wien 1944; Nos-
tale, Paris 1940, I-II - a.mlf., ne Capitale Tur- III (1988), s. 3 4 5 - 4 3 5 ; IV (1988), s. 5 0 3 - 5 9 0 ;
ratollah Mechkati, Monuments et Sites histori-
que, Paris 1958, I-II; a.mlf., " L e s m o s q u e e s d e
ques de l'Iran [bask yeri v e yl y o k [ ; D. VVilber, Mill Snrlar Dnda Kalan Trk Camileri. E.
C o n s t a n t i n o p l e " , Syria, VII (1926); Halil Edhem
The Architecture of slamic Iran, The llkhanid Foerk, Trk emlekek Magya rorszagrar, Bu-
[Eldem], Camilerimiz, stanbul 1933; K. O t t o -
Period, Princeton 1955; A. Gabriel, " L e m a s d j i d - i dapest 1 9 1 8 ; J. Molnar, Macaristan'daki Trk
Dorn, Das slamische znik, Berlin 1941; H. Bal-
d j u m ' a I s f a h a n " , Al, 11/1 (1935), s. 7 - 4 4 . Antlar, Ankara 1 9 7 3 ; G. Gyz, Turkish mo-
ducci, Rodos'ta Trk Mimarsi (trc. Cellettin
numents in Hungary, Budapest 1976; a.mlf.,
H o r a s a n v e O r t a A s y a . Eb'l-Ksm es-Seh- R o d o s l u ) , Ankara 1945; S e d a t etinta, Trk
Oszmn - Trk epiteszet Magyarorszgon, Bu-
m, Trhu Crcn, Haydarbd 1950, s. 16 vd.; Mimar Eserleri: Osmanl Devri, stanbul 1946-
dapest 1980; Ayverdi, Avrupa'da Osmanl Mi'-
E. Diez, Churasanische Baudenkmler, Berlin 52, I-II; H. Duda, Balkan trkische Studien, Vi-
mr Eserleri I-IV, stanbul 1 9 7 7 - 8 2 ; D. Duric-
1 9 1 8 ; a.mlf., Persien, slamische Baukunst in yana 1949; Oktay Aslanapa, Edirnede Osman-
Zamolo, Beograd kao orijentalna varo pod
Chursn, Hagen I. W.-Darmstadt-Gotha 1923; l Devri Abideleri, stanbul 1 9 4 9 ; a.mlf., Tur-
Turcima, B e o g r a d 1977; Semavi Eyice, " Y u n a -
E. Cohn-Wiener, Turan, slamische Baukunst kish Art and Architecture, London 1971; a.mlf.,
nistan'da T r k Eserleri", TM, XI (1954), s. 157-
in Mittelasien, Berlin 1930; N. M. Bacinskij, Osmanl Devri Mimarisi, stanbul 1985; a.mlf.
182; XII (1955), s. 2 0 5 - 2 3 0 ;
Trkmenistann arhitektura yadgrlklar, I- v.dr.. Karaman Devri Sanat, stanbul 1950;
Gsterilii, Moskva-Akabat 1 9 3 9 ; S. E. Ratija, R. A n h e g g e r , " B e i t r g e zur f r h o s m a n i s c h e n Modern Trk Mimarisi. Metin Szen M e t e
Mecet' Bibi-Chanym v Samarkande, Moskva B a u g e s c h i c h t e " , Zeki Velidi Armaan, stan- Tapan, 5 0 Yln Trk Mimarisi, stanbul 1973;
1 9 5 0 ; Anonim, Historical Monumets of slam bul 1953; E. Egli, Sinan, Der Baumeister Os- Yldrm Yavuz, Mimar Kemalettin ve Birinci
in the USSR (haz. Orta Asya v e Kazakistan Din manischer Glanzzeit, Stuttgart 1954; Doan Ulusal Mimarlk Dnemi, Ankara 1981.
Eserler Enstits), Takent 1 9 6 2 ; M. Hrbas - Kuban, Trk Barok Mimarisi Hakknda Bir De-
E. Knobloch, The Art of Central Asia, Prag 1965; S SEMAV EYCE
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
90 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

III. DN HKMLER
A ) C a m i naat, Onarm ve Bakm. " A l -
lah'n mescidlerini ancak Allah'a ve hi-
ret gnne iman eden, namaz klan, ze-
kt veren ve Allah'tan bakasndan kork-
mayan kimseler imar eder" (et-Tevbe
9/18) melindeki yet-i kerme ile ko-
nuya dair dier yet ve hadisleri (bk.
M . F. Abdlbk, Muccem, "mescid" md.;
Wensinck, Mifthu knzi's-snne, "me-
scid" md.) gz nnde bulunduran s-
lm limlerinin ouna gre sz konu-
su naslarda yer alan "imar" tabiri cami-
lerin inas, onarm, denmesi, aydn-
latlmas ve temiz tutulmas gibi madd
imar iine ald gibi oralarda ibadet
etmek, Kur'an okumak ve okutmak, ilim
renmek ve retmek gibi mnev imar
faaliyetlerini de ihtiva eder. Cami yap-
trmann mminlere ait bir imtiyaz ol-
duunu vurgulayan Kur'an yetlerinin
yannda bunu tevik eden birok hadis
de mevcuttur. Hz. Peygamber Medine'-
ye hicretinden hemen sonra Mescid-i
Nebev'nin inaatn balatm ve ksa
zamanda tamamlanmasn salamtr.
Baz slm limleri, bulunduklar belde-
lerin durumunu gz nnde bulundura-
rak, cami imar ve inas ile ilgili yet ve
hadislerin yorumunu yapmlar, slm'-
da cami yaptrmann mendup veya ms-
tehap olduu sonucuna varmlardr.
Hanbeller'in de yer ald dier bir grup
lim ise daha kapsaml dnerek yer-
leim birimlerinde ihtiyaca yetecek ka-
dar cami yaptrmann farz- kifye ol-
duu grn benimsemilerdir. Cami
inaatnda kullanlan ana malzemelerin,
hatta har suyu gibi katk maddelerinin
dinen necis saylmayan temiz eylerden
olmasnn gerei zerinde ayrca durul-
mutur.
"Mriklerin, kendi kfrlerinin uu-
runda olup onu bizzat itiraf ederken Al-
lah'n mescidlerini imar etmeye ehliyet
ve selhiyetleri yoktur" (et-Tevbe 9 / 1 7 )
melindeki yet-i kermede ifade edil-
dii zere mslman olmayanlarn ca-
mi yaptrmalar veya yapmna katkda
bulunmalar ho karlanmam, yette
yer alan "imar'la ilgili olarak yukarda
sz edilen iki yorumdan madd imarn
esas alnmas halinde ise bunun ciz ol-
mad belirtilmitir. Bu gr kayde-
den Fahreddin er-Rz, ayrca gayri ms-
limlerin cami inasna katkda bulun-
malarnn mslmanlar minnet altnda
brakabileceine, bunun ise kabul edile-
mez bir ey olduuna dikkat ekmitir
(Mefthu'l-ayb, XVI, 7). ada Msrl
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CAM
limlerden erbs, din ve siyas ynden ilgili olarak birok hadis de mevcuttur
saknca grlmedii takdirde gayri ms- (bk. Wensinck, Mifthu knzi's-snne,
limlerin cami yapmna katkda buluna- " m e s c i d " md.). Camilerin temizlii ya-
bileceklerini syler ve Ezher Fetva Ko- nnda camiye girenlerin de vcut ve el-
misyonu'nun Mlik. fi ve Hanbel mez- bise temizliine dikkat etmeleri gere-
heplerine gre bir hristiyan tarafndan kir. Kur'n- Kerm'de camilere gzel el-
yaptrlan camide cuma namaz ve di- biselerle gidilmesi emredilmitir (bk. el-
er namazlarn klnabileceine dair fet- A'rf 7/31). zellikle cemaatin dier za-
vasn nakleder (Yes'elneke fi'd-dn ue'l- manlara nisbetle daha kalabalk olduu
hayt, IV, 19). cuma ve bayram gnlerinde ykanarak
Camilerin yapl maksad dnda kul- camiye gitmenin snnet olmas da bu-
lanlmas, yktrlmas, satlmas ciz de- nu gstermektedir.
ildir. Kur'n- Kerm'de, "Allah'n mes- B) Cami Adb. "Allah'n evi" diye nite-
cidlerinde O'nun isminin anlmasn en- lendirilerek yceltilen camilere girecek
gelleyen ve onlarn harap olmasna al- kimselerin madd pisliklerden temizlen-
an kimseden daha zalim kim olabilir?" mi olmalar yannda cnplk gibi hk-
(el-Bakara 2 / 1 1 4 ) buyurulmaktadr. An- m ve kfr gibi mnev kirliliklerden
cak toplum hayatnda konuyla ilgili fark- de arnm olmalar gerekir. Bu sebeple
l durumlara rastlamak daima mmkn- cnp, hayz ve nifas halinde bulunan
dr. Mesel bir ky halknn kylerini ta- kimselerin gusl abdesti almadan cami-
mamen terketmesi sebebiyle kullanl- ye girmeleri haramdr (Eb Dvd, " T a -
maz hale gelen caminin kbeti tartl- haret", 93; bn Mce, "Taharet", 126). Ca-
mtr. mam fi, mam Mlik ve Eb minin st ile camiye dahil alt ve st
Ysuf'a gre bu yer hkmen cami olup katlar da ayn hkme tbidir. Ancak Ha-
sat ciz deildir. Muhammed e-ey- nef ve Mlik mezheplerine gre mecbu-
bnfye gre ise cami olarak vakfeden- ri hallerde bylelerinin teyemmm ede-
lerin veya vrislerinin mlkiyetine geri rek camiye girmeleri mmkndr. Cami-
dner. Eb Hanfe'nin Eb Ysuf'la ve- de kalmadan sadece bir yol olarak ora-
ya eybn ile ayn grte olduuna dan geeceklerse fi ve Hanbel mez-
dair farkl rivayetler mevcuttur. Hanbe- heplerine gre teyemmm etmelerine
ller'in grne gre bu yer satlr ve de gerek yoktur. Hanbeller'e gre ise bir
paras baka bir vakfta kullanlr. Bu mecburiyet olmasa bile cnp olan kim-
gr Eb Ysuf'a nisbet eden dier senin abdest alarak camide durmas c-
bir rivayet de vardr. izdir. Bayram ve cenaze namazlar iin
dzenlenmi ak namazgahlarla cami-
Cmi ve mescidlerin prensip olarak
ye bitiik avlu, revak gibi meknlar, c-
sade bir grnmde olmas kabul edil-
np vb. durumdaki kimselerin girmeleri
mitir. Sadelikten uzak sslemeler, dik-
bakmndan cami hkm dnda tutul-
kat ekici yazlar ibadet esnasnda kii-
mutur. Apartmanlarda bulunan mes-
yi megul edecei ve namazn nemli
citlerin alt ve stndeki daireler de bu-
unsurlarndan olan huun zedelenme-
nun gibidir. Camiye abdestsiz girmek
sine sebep olabilecei iin mekruh sa-
ciz olmakla birlikte mekruhtur. Birden
ylmtr. Ancak bata Hanefler olmak
fazla kaps bulunan camileri yol olarak
zere baz limler camilerin kble duva-
kullanmak da ho karlanmamtr.
r dndaki blmlerine vakf malndan
harcanmamak, vnme ve gsteri mak- Kur'n- Kerm'de mriklerin, daha
sad tamamak, israftan uzak olmak kapsaml bir ifadeyle gayri mslimlerin
artyla yaz yazlmasnda, ssleme ya- Mescid-i Harm'a yaklamalar genel
plmasnda saknca grmemilerdir. Na- anlamda menedilmise de (bk. et-Tevbe
maz klnacak yerin temiz olmas nama- 9/28) konunun ayrntlarna inen fkh
zn artlarndan birini oluturduuna g- limleri arasnda baz farkl grler
re camilerin temiz tutulmas mminler ortaya kmtr. Hanef limlerine gre
iin bata gelen bir grevdir. Kur'n- hac veya umre amac tamamak ar-
Kerm'de Hz. brhim ile olu smH'e, tyla bunlar Mescid-i Harm dahil olmak
"Allah'n evi" diye nitelendirilen Kbe'yi zere btn camilere girebilirler. n-
temiz tutmalar emredilmitir (bk. el-Ba- k onlarn bu tr ziyaretleri, slm dini-
kara 2 / 1 2 5 ; el-Hac 22/26). Yine Kur'an'- nin yceliini anlamalarna ve onu be-
da Allah'a nisbet edilen (el-Cin 7 2 / 1 8 ) nimsemelerine vesile olabilir. Mlikler
ve birer ibadet yeri olan camilerin bakm gayri mslimlerin herhangi bir camiye,
ve temizliine zen gsterilmesi ilh bu arada Mescid-i Harm'a girmesine
buyruk eklinde yer almtr. Konu ile msaade edilemeyecei grnde ol-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 91
CAM
makla birlikte Harem blgesine girme-
lerinde saknca grmemilerdir. fi-
ler'le Hanbeller'e gre ise Mescid-i Ha-
rm dndaki camilere izinle girebilir-
ler, ancak Harem snrlar iine girmeleri-
ne izin verilmez. Gnmzde Haremeyn-i
erfeyn'in ynetiminde sz sahibi olan
lkede Hanbel fkh uyguland iin bu
mezhebin gr dorultusunda ted-
birler alnmtr. Mekke ve Medne ha-
remlerinin giriinde kurulan kontrol mer-
kezleri, uyar levhalar ve gayri mslim-
ler iin yaplm evre yollar sayesinde
bu hkmn uygulanmasna zami titiz-
lik gsterilmektedir.
Cami dbna riayet edemeyecek ya-
ta olan ocuklarla akl hastalarnn cami-
lere girmeleri genellikle uygun grlme-
mise de temyiz ana gelmi ocukla-
rn camiye gtrlmesi, cemaatle na-
maza altrlmas ve kendilerine cami-
de Kur'n- Kerm retilmesi tevik
edilmitir.
Hz. Peygamber'in camiye girerken oku-
duu eitli dualar hadis kaynaklarnda
yer almaktadr (mesel bk. Mslim, " M -
sfirn", 191). Resl-i Ekrem bir hadisin-
de, camiye girerken salt selmdan
sonra, "Allahm, bana rahmet kaplarn
a!" ( J p^Ul), karken
de yine salt selmdan sonra, "Alla-
hm, senin lutuf ve keremini dilerim!"
( l i U U j>\ jvjiJI) eklinde dua edil-
mesini tavsiye etmitir (Mslim, " M s -
firn", 68; E b Dvd, "alt", 18). Cami-
ye sa ayakla girmek, sol ayakla kmak
snnettir. Camiye giren kimsenin tahiy-
y e t ' l - m e s c i d * niyetiyle iki rek'at na-
maz klmas da snnettir. Ezan okun-
duu srada camide bulunan bir kiinin
mer mazereti olmakszn namaz kl-
madan kp gitmesi mekruhtur. badet
yerleri olan camilerde cemaati rahatsz
eden, onlarn huzurunu bozan her trl
davrantan uzak durmak gerekir. So-
an, sarmsak gibi ar kokulu eyleri
yedikten sonra camiye gitmek mekruh
sayld gibi bakalarn inciterek ne
gemek, rahatszlk verecek ekilde saf-
lar sktrmak ve namaz klann nn-
den gemek de saknlmas gereken dav-
ranlar olarak kabul edilmitir.
Camilerde taraflara karlkl menfa-
at salayan alm, satm, kira vb. akidler
veya gelir getirici dier iler yaplma-
snn hkm mezheplere gre mekruh
veya haram saylm, hibe akdi ise ciz
grlmtr. Camide dilenmenin veya
dilenen kimseye bir ey vermenin mek-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
92
ruh veya haram olduunu syleyen lim-
ler vardr. Ancak ihtiya sahiplerine ken-
dileri istemeden sadaka vermek cizdir.
Cami iinde, orada bulunanlar rahatsz
etmeyecek ekilde konumann bir sa-
kncas yoktur. Bununla birlikte srf soh-
bet etmek maksadyla camiye gitmek,
yksek sesle konumak, hatta bakala-
rn rahatsz edecek ekilde yksek ses-
le zikir yapmak tasvip edilmemitir. Ca-
miyi kirletmemek artyla orada uyu-
makta ve bir eyler yemekte mahzur
grmeyen fakihler bulunmakla birlikte
Hanef ve Mlik limleri i'tikf, yolcu-
luk veya misafirlik gibi zel durumlar
dnda bunu mekruh saymtr.
Namaz vakitleri dnda caminin kapa-
tlmas, ierideki eyaya zarar verilme
endiesi sz konusu olduu durumlarda
ciz grlm, aksi takdirde mekruh sa-
ylmtr. Eb Hanfe ve mam Mlik'e
gre yamur vb. mazeretler yokken ce-
naze namaznn cami iinde klnmas da
mekruhtur. mam fi ve Ahmed b. Han-
bel'e gre ise bunda bir saknca yoktur.
Namaz klmak bakmndan camilerin
en faziletlisi Hanef, fi ve Hanbel mez-
heplerine gre srasyla Mescid-i Harm,
Mescid-i Nebev ve Mescid-i Aks'dr.
Mlikler ise birinci srada Mescid-i Ne-
bev'yi, ikinci srada ise Mescid-i Harm'
zikrederler. Faziletleri birok hadiste de
dile getirilen (Buhr, "Fazlu'-alt f
mescidi M e k k e v e ' l - M e d n e " , 1, 6; M s -
lim, "Hac", 505-511) bu mescidden son-
ra ise byk ve cemaati kalabalk cami-
ler gelmektedir. Ancak bu camilere de-
vam etmek semt veya mahalle camiinin
cemaatsiz ve metruk kalmasna yol aa-
caksa mahalle camiinde namaz klmak
daha faziletli kabul edilmitir.
Cami inaat, onarm, bakm ve cami
db ile ilgili hkmlere fkh kitaplar-
nn genel olarak " Kitb'-alt" bl-
mnde "mmet" veya "Cemat" balk-
lar altnda, "Kitb'l-vakf", "Kitb'l-
hazr ve'l-ibha" ve "Kitb'l-kerhiyye
ve'l-istihsn" blmlerinde yer verilir.
Hadis kaynaklarnda ise "el-Mescid" ve
dier ilgili balklar altnda ele alnr. Ca-
milerle ilgili eitli hkmlere dair ms-
takil risleler kaleme alnd gibi birok
konular ele alp ileyen kitaplar da ya-
zlmtr. ZerkeFnin 1 "lmus-scid
ahkmi'l - mescid, Cerr'nin
t'-r-rkic ve's-scid f ahkmi'l-me-
scid, Cemleddin el-Ksmnin Ilhu'l-
mescid mine'l-bidac ve'l-cav'id
l eserleri bunlardan bazlardr.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
BBLYOGRAFYA:
VVensinck, Mifthu knzi's-snne, "mes-
c i d " m d . ; M. F. Abdlbk, Mu'cem, "mescid"
md.; Msned, II, 349, 420, 503; Buhr, " ' l i m " ,
6; "alt", 47, 62, 6 5 ; " E z a n " , 160; " M e n k -
b ' l - e n r " , 45; "Fazlu'-alt f m e s c i d i M e k -
k e v e ' l - M e d i n e " , 1 , 6 ; Mslim, " M e s c i d " , 24,
25, 69, 73, 79-81; " M s f i r n " , 68, 191; " H a c " ,
505-511; bn Mce, T a h a r e t " , 78, 126; " M e s -
cid", 5, 11; " k m e t " , 53, 194; " H u d d " , 3 1 ;
" D i y t " , 2 ; Eb Dvd, "Tahret", 9 3 ; "alt",
18, 23, 53, 54; " E t ' i m e " , 4 1 ; "Hudd", 37; Hey-
sem, Mecma" u'z-zeu'id, II, 10, 11; Cesss,
Ahkm7-Kur'n, III, 8 7 - 8 9 ; Serahsi, el-Meb-
st, XII, 34, 36, 42 vd.; Fahreddin er-Rz, Me-
fthu'l-ayb, XVI, 7 - 1 0 ; bn Kudme, el-Mu-
n, , 145, 307, 4 5 5 ; V, 607, 6 3 4 - 6 3 5 ; Kurtub,
el-Cmic, VIII, 1 0 4 - 1 0 6 ; Nevev, el-Mecmu, IV,
51, 53; V, 4-5; VIII, 476; XV, 361-362; bn'l-Hc,
el-Medhal (bask yeri yok| 1 4 0 1 / 1 9 8 1 , I, 39-
4 8 ; II, 203-238, 245-247, 264, 281-283, 289-
2 9 2 ; Zerke, 'lmus-scid bi-ahkmi'l-me-
scid (nr. Eb'l-Vef Mustafa e l - M e r g ) , Ka-
hire 1 4 0 3 / 1 9 8 2 ; bn Mflih, el-db'-er'iy-
ye, Kahire, ts., II, 3 2 4 - 3 2 5 ; III, 3 7 8 - 4 3 0 ; Ayni,
cUmdet'l-kri; Kahire 1348, III, 171; IV, 206-
2 0 7 ; bn'l-Hmm, Fethu'l-kadr (Kahire), I,
2 9 8 - 3 0 0 ; V, 61-65; bn Nceym, ei-Bahr, II, 36-
4 0 ; ah Veliyyullah ed-Dihlev, Hccetullhi'l-
blia (nr. S e y y i d Sabk), Kahire, ts. (Dr'l-
Ktbi'l-hadse), I, 379-380, 4 0 6 - 4 1 0 ; el-Fet-
va'l-Hindiyye, I, 1 0 9 - 1 1 0 ; V, 3 1 9 - 3 2 2 ; evk-
n, Neyl'l-eotr, II, 136-138, 1 6 4 - 1 8 5 ; bn bi-
dn, Redd'l-muhtr, I, 441, 442, 4 4 6 ; III, 369-
3 7 6 ; Elmall, Hak Dini, IV, 2 4 7 9 - 2 5 0 3 ; Mu-
h a m m e d Nsrddin el-Elbn, Tahzir's-scid
min ittihzi'l-kubri mescid, Beyrut 1377;
Cezr, e-Mezhib'l-erba "a, I, 121-123, 284-
290, 3 3 2 - 3 3 4 ; erbs, Yes'elneke fi'd-dn
oe'l-hayt, Beyrut 1980-81, IV, 19; M. Cem-
leddin el-Ksm, Ilhu'l-mescid mine'l-bida'
ve'l-'au'id (nr. M u h a m m e d N s r d d i n el-
Elbn), Beyrut 1 4 0 3 / 1 9 8 3 ; Abdlhay el-Kett-
n, et-Tertb7-idriyye (zel), I, 170-174; II,
S M E H M E T ENER
r CM' n
( )
Allah'n isimlerinden
^ (esm-i hsn) biri. ^
Arapa'da "toplamak, bir araya getir-
mek" anlamndaki cem' kknden sfat
olan ve szlkte "toplayan, bir araya ge-
tiren, buluturup birletiren" anlamna
gelen cmi' bu ekliyle, ayrca ayn kk-
ten treyen fiil kalplaryla eitli yet
ve hadislerde Allah'a nisbet edilmitir.
Bu kullanlarla yirmiyi akn yette yer
alan cem' kavram gerek bu yetlerde
gerekse ilgili hadislerde daha ok Allah'n
bi- kyamet gnndeki cem' fiilini ifade et-
Tuhfe- mekte, baz yet ve hadislerde ise O'nun
dnya hayatyla ilgili toplama ve dzenle-
me fiillerine iaret edilmektedir (bk. M.
ad- F. Abdlbk, Muccem, "cm c a" md.; Wen-
sinck, Mu"cem, "cm c a" md.).

Muhtelif naslarda Allah'n ztna nis-
bet edilen cmi' ismi veya sfatnn, hem
madde lemi ve dnya hayat hem de
hiret hayat plannda kapsad mna-
lar geniletmek mmkndr. lgili yet-
lerin muhtevasnda grlmemekle bir-
likte ilk dnem limlerinden itibaren c-
mi' ismi iin "btn vg ve erdemle-
ri ztnda toplayan" eklinde bir mna
da dnlmtr (mesel bk. Bada-
d, vr. 85 b ). Bu geni mna, sz konusu
ismin esm-i hsn hadisinde (Tirmi-
z, " D a ' a v t " , 82; bn Mce, " D u ' 3 " , 10)
mutlak olarak zikrediliine dayanlarak
verilmi olmaldr. Bu telakkiye gre c-
mi' Allah'n ztn niteleyen isimler gru-
buna girer. Gazzl cmi'in, kinatn ya-
ratl ve ynetiliiyle ilgili bir isim ola-
rak da dnlebilecei grndedir.
nk kinat birbirine benzeyen ve ben-
zemeyen, hatta birbiriyle elien birok
unsurun oluturduu tabii nesnelerden
meydana gelmitir. Bu kadar farkl mal-
zemeden tam bir henk ve nizam arze-
den kinat kompleksinin meydana geti-
rilii (cem'), Allah'n cmi' isminin bir te-
cellisi olarak kabul edilmelidir. Bu ilh
terkibin nasl gerekletiini anlayabil-
mek iin kinattaki btn birleimleri
ve etkileimleri bilmek gerekir. phe
yok ki tabiat bilimleri alannda kaydedi-
len ilerlemeler evrenin tannmasna, do-
laysyla cmi' isminin srlarnn peyder-
pey almasna yardmc olacaktr. Cmi'
isminin dnya hayatyla ilgili bir tecelli-
si de Allah'n gnlleri birletirmesinde
gzlenir. Eler, ebeveyn-evlt, karde-
ler, meslektalar, gaye arkadalar, hat-
ta hemcins olmann tesinde ortak ta-
raflar bulunmayan insan trnn fert-
leri arasnda mevcut olan kalb ballk,
cmi' isminin tecellileriyle gerekleen
ilh lutuftan baka bir ey deildir (bk.
el-Enfl 8 / 6 3 ) .
Cem' kavramn Allah'a nisbet eden
yetlerin ou bu ilh fiilin hiret le-
minde gerekleeceini ifade eder. Bu
sebeple Kur'n- Kerm'de hiretten "top-
lanma gn" (yevm'l-cem') diye de sz
edilmitir (e-r 4 2 / 7 ; et-Tegbn 6 4 /
9). Yce yaratc, lp yok olan ve mad-
d varlklar gzle grlemeyecek hal-
de fen bulan insanlar hiret hayatn-
da, bedenlerinin temel unsurlarn bir
araya getirmek suretiyle yeniden can-
landrr, hesaba ekmek ve aralarndaki
anlamazlklar gidermek iin toplar ve
nihayet iyileri cennette, ktleri de ce-
hennemde cem' eder. Cmi' isminin hi-
retle ilgili bu tecellisi, Kur'n- Kerm'-
de yine "toplamak" mnasna gelen har
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
kelimesiyle de ifade edilmitir (bk. HA-
R). Bu uhrev tecellisiyle de cmi' in-
sanlar ilgilendiren ilh isimler grubuna
girer.
BIBLIYOGRAFYA :
Rgb el-sfahn, el-Mfredt, " c m ' a " md.;
M. F. Abdlbk, Mu'cem, " c m ' a " md.; Wen-
sinck, Mu'cem, "cm'a" md.; bn Mce, "Du c = ",
10; Tirmiz, "Da'avt", 82; Halm, el-Minhc,
1, 207; Badd, el-Esm' ve'-ft, vr. 85 0 b ;
Beyhakl, el-Esm' ve'-ft (mdddin), I,
149; Gazzl, el-Makad'l-esn, s. 113; Fah-
reddin er-Rz, Levmi'u'l-beyyint, s. 343.
S BEKIR TOPALOLU
r CM'
( )
A r a p edebiyat, fkh usul
ve mantkta kullanlan bir terim.
I_
Men ilminde cmi', "iki eyi zihinde
birbirine balayan alka ve mnasebet"
anlamnda kullanlr. ki mfred veya iki
cmle arasnda atf harflerinden "vav"
ile kurulabilen bu alka zihnin fonksi-
yonlarna gre akl, vehm ve hayal ol-
mak zere ksma ayrlr.
1. C m i ' - i akl. A k l y o l u y l a iki e y a r a -
snda kurulan mnasebetten ibaret olup
grup halinde mtalaa edilir, a) Tem-
sl. Ayn trden olan iki eyi zihinde bir-
letiren mnasebettir; saf-berrak, ilim-
irfan, gl-lle gibi. b) Tezat. Aralarnda
ztlk bulunan iki eyi birletiren mna-
sebettir; siyah-beyaz, souk-scak, yer-
gk gibi. c) Tezyf. Birinin dnlme-
si dierini de hatra getiren eyler ara-
sndaki mnasebettir; kar-koca, baba-
oul, az-ok gibi.
2. Cmi'-i vehm. Duyu o r g a n l a r n a d a -
yanmadan elde edilen baz idrakler ara-
snda vehim tarafndan kurulan zihn
balantlardan ibaret olup ksmda
i n c e l e n m i t i r , a ) ibh-i temsl. A s l n d a
birbirine zt olan iki ey arasnda vehmin
onlar benzer telakki etmesi sebebiyle
meydana gelen ilgidir. Mesel akl, be-
yaz ile siyahn zt olduuna hkmettii
gibi ak sarnn da bu iki renge zt ol-
duuna hkmeder. Vehim ise ak sar
beyaza benzediinden onunla beyaz ara-
snda mnasebet kurar, b) ibh-i tezat.
Akln benzer kabul ettii iki eyi vehmin
zt grmesi suretiyle meydana gelen il-
gidir. Mesel akl kitap ile defterin ben-
zer olduuna hkmettii halde vehim
rfteki mnalarna bakarak bunlar zt-
lk alkasyla zihinde birletirebilir, c)
ibh-i tezyf. G e r e k t e aralarnda
zat bulunan iki eyi vehmin zihinde bir-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
C M '
letirmesi sonunda meydana gelen m-
nasebettir; gzel ile irkin, ac ile tatl
gibi.
3. Cmi'-i hayl. Duyularla alglanan
iki ey arasnda hayal yoluyla kurulan
mnasebettir. Bu tr mnasebetler in-
sanlarn evrelerine, yetitikleri artla-
ra ve zamana, rf, det ve mesleklerine
bal olarak farkllk arzeder. Mesel ka-
lem kavram, bir yazarn hayalinde can-
landrd eyleri (kt, mrekkep, kitap
vb.) bir terzinin hayalinde canlandrmaz.
Buna karlk ine terzinin hayalinde can-
landrd eyleri yazarn hayalinde can-
landrmaz.
n Men ilminin kurallarna gre zihnin
kelime veya cmleleri birbirine bala-
yabilmesi iin aralarnda bu birletirme
ynlerinden birinin bulunmas gerekir.
J Aksi takdirde cmleler arasnda kopuk-
luklar meydana gelir ve fikr insicam kay-
bolur (bk. FASL).
Cmi', beyan ilminin konularndan bi-
rini oluturan istiarede taraflar (mste-
rn minh-mstern leh) arasndaki m-
nasebet anlamnda kullanlmtr (bk. S-
TIARE). Ayrca usl-i fkhta kyasa gide-
bilmek iin asl ile fer' arasnda bulun-
mas gereken mterek illet, mantkta
ise usulne uygun olarak yaplan (efra-
dn cmi, ayrm mni) tarif iin de kul-
lanlmtr (bk. KYAS; TARIF).
Cmi' slm literatrnde birok kitap
adnn ilk kelimesini tekil etmi, "top-
layan, bir araya getiren" anlamndan do-
lay kendi alan ile ilgili btn hususlar,
nemli meseleleri veya belli konular ih-
tiva eden tefsir, fkh, kelm gibi ana s-
lm ilimlerle tp, matematik ve biyog-
rafi gibi eitli ilim dallarnda yazlan
birok eserin ad bu kelime ile balam-
tr. Nitekim Ktib eleb'nin Kef'z-zu-
nn'unda 130, zeylinde ise 100 civarn-
daki eserin adnn cmi' kelimesiyle ba-
lad grlr.
BIBLIYOGRAFYA:
Tehnev, Kef, 1, 236-237; Hatb el-Kaz-
vn, el-Izh (nr. M. Abdlmn'im Hafc), Ka-
hire 1400/1980, I, 263-266; Kef'z-zunn, 1,
533-577; Jzhu'l-meknn, I, 349-359; Mehmet
Rifat, Mecmiu'l-edeb: llm-i Men, stanbul
1308, s. 195-199; M. Kaya Bilgegil, Edebiyat
Bilgi ve Teorileri I: Belgat, Ankara 1980, s.
106-108; Bedev Tabne, Muccem'l-bela-
ti'l-'Arabiyye, Riyad 1402/1982, I, 153-155,
262-263; 11, 567-568, 952-954; Ahmed Matlb,
Mu'cem'l-mustalahti'Tbelyye ve tetav-
vruh, Badad 1406/1986, II, 402-404; Ah-
med Mustafa el-Merg, 'Ulmul-bela, Bey-
rut, ts. (Dru 1-Kalem), s. 150-152; rhut-
te- Telhs Ibask yeri ve yl yok], III, 76-109.
B HULUSI KILI
93
CM'
CM'
( f " 1 )
eitli k o n u l a r a d a i r h a d i s l e r i
^ ihtiva e d e n k i t a p tr.
Cmi' kelimesi "toplamak, bir araya
getirmek" anlamndaki cem' kknden
gelmektedir. Hadis ilminde, dinle ilgili
meselelerin tamamn, dolaysyla hadi-
sin btn ksmlarn iine alan sekiz ana
konuyu bir araya getiren eserlere cmi'
ad verilmektedir. Bu konular unlardr:
man ve akaid; ibadet ve mumelt (ah-
km); ahlk ve nefis terbiyesi (rikk); ye-
me, ime ve sefer dbi; tefsir, tarih ve
siyer; oturup kalkma db (email); fi-
ten* ve melhim*; peygamberlerin ve
ashabn menkb.
Cmi'lerin muhtevasn oluturan se-
kiz bahis, bu eserler kaleme alnmadan
nce mstakil almalara konu olmak-
tayd. "lm-i tevhid" diye anlan akaide
dair hadisleri toplayan bn Huzeyme'nin
Kitb't-Tevhd'i, temizlik (taharet) ba-
hislerinden vasiyet konularna kadar ah-
kmla ilgili her eyi fkh kitaplar terti-
binde bablara gre sralayan Eb Dvd,
Nes ve bn Mce'nin es-Snen'leri,
"ilm-i slk" diye bilinen zhd ve takv
ile ilgili hadisleri toplayan Abdullah b.
Mbrek ve Ahmed b. Hanbel'in Kit-
b'z-Zhd adl eserleri, "ilm-i edeb" de-
nen ahlk hadislerini bir araya getiren
Buhrrnin el-Edeb'l-mfred'i, tefsir-
le ilgili rivayetleri ihtiva eden Mchid
ve bn Cerr et-Taber'nin tefsirleri, var-
lklarn yaratlna (bed''l-halk) dair ri-
vayetlerle Hz. Peygamber'in ve ashab-
nn hayatn konu alan bn shak ve bn
Him'm siyerleri, "ilm-i fiten" denilen
ve ileride meydana gelecek karklklara
dair rivayetleri bir araya getiren Nuaym
b. Hammd'n Kitb'l-Fiten'i, "ilm-i me-
nkb" diye anlan ve mesel Kurey'in,
ensarn, aere-i mbeerenin menk-
belerine dair olan birok eserle Hz. Pey-
gamber'in zelliklerini dile getiren riva-
yetleri toplayan Tirmiz'nin e-em'il'i
bu sekiz ana konunun rneklerini tekil
etmektedir.
Cmi'ler hicr II. (VIII.) yzyldan iti-
baren tasnif edilmeye balanmtr. Bu
trn ilk rnei, Ma'mer b. Rid'in (.
153/770) el-Camf 'dir. el-Cmi"i rivayet
eden talebesi Abdrrezzk es-San'n
eseri el-Muannef adl kitabnn sonuna
eklemitir (X, 379-468; XI. cilt), el-C-
mi' in gnmze kadar geldii bilinen iki
nshasndan biri Ankara'da (DTCF Ktp.,
smail Saib Sencer, nr. 164, 79 varak), dieri
stanbul'da (Millet Ktp., Feyzullah Efendi,
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
94
nr. 541, 121 varak) bulunmaktadr. Yine II.
yzyln mehur limlerinden Sfyn es-
Sevr ile Sfyn b. Uyeyne'nin gnm-
ze kadar gelip gelmedii bilinmeyen c-
^ mi'leri ile bn Vehb'in (. 197/813) baz
ksmlar gnmze ulaan el-Cmi"i de
(Sezgin, I, 466) bu trn ilk rnekleridir.
Hicr III. (IX.) yzylda tasnif edilen hadis
kitaplar iinde sekiz konuyu ihtiva et-
meleri sebebiyle cmi' adn alan eser
Buhr, Mslim ve Tirmiz'nin el-C-
mi'u's-sahihleridir. Baz limler, sekiz
ana konudan tefsir ve kraatle ilgili ha-
disleri ihtiva etmedii iin ahh-i Ms-
lim'i cmi' olarak kabul etmemilerdir
(Sddk Hasan Han, s. 67). Ktb-i Sit-
fe'nin tamamn konularna gre alfa-
betik olarak sralamas sebebiyle bn'l-
Esr'in el-Cmicu'l-ur de bu trn
farkl bir rnei saylabilir.
Daha sonraki yzyllarda kaleme al-
nan ve eitli kitaplar veya hadisleri bir
araya getiren baz eserlerin cmi' adyla
anlmas terim anlamnda deildir. b-
n'l-Cevzfnin, Sahihayn ile Tirmiz'nin
el-Cmi'ini ve Ahmed b. Hanbel'in el-
Msned'ini bir araya getiren Cmi'ul-
mesnd ve'l-elkb adl eseri; bn Ke-
sr'in Ktb-i Sitte ile Ahmed b. Hanbel,
Bezzr ve Eb Ya'l el-Mevsl'nin ms-
nedlerinde ve Tabern'nin el-Mu Cce-
m'l-kebr'indeki hadisleri sahb olan
rviierin adlarna gre msned* terti-
binde sralad Cmicu'l-mesnd ve's-
sneni'l-hd li-akvemi snen'i; Sy-
tfnin el-Cmi'u'-airve el-Cmi'u'l-
kebr'i szlk anlamnda birer cmi'dir.
BBLYOGRAFYA:
Abdrrezzk es-San'n, el-Muannef,
4 6 8 ; XI, 3 - 4 7 1 ; Sddk Hasan Han, el-Htta
zikri'-hhi's-sitte, Beyrut 1 4 0 5 / 1 9 8 5 , s. 6 7 ;
Kettn, er-Rislet'l-mstetrafe, s. 41-42, 175-
176; Mbrekfr, Mukaddimet
uez, Kahire 1386/1967, I, 6 4 - 6 6 ; Sezgin,
I, 4 6 6 ; Subh es-Slih, Hads ilimleri
Istlahlar (trc. M . Yaar Kandemir),
1973, s. 9 9 ; M. Red Halfe, Medreset'l-ha-
ds ftMr, Kahire 1 4 0 3 / 1 9 8 3 , s. 2 4 3 - 2 4 4 ; Ta-
lt Koyiit, Hadis Istlahlar, Ankara 1985, s.
66-68. [Tl
IFFLTL M . YAAR KANDEMR
' CM, Abdurrahman
( L**^ ) eserlerinin eitli yerlerinde onu her fr-
Nrddn Abdurrahmn b. Nizmiddn
Ahmed b. Muhammed el-Cm
(. 8 9 8 / 1 4 9 2 )
N a k i b e n d tarikatna m e n s u p
I ranl lim v e air.
23 ban 817'de (7 Kasm 1414) Ho-
rasan'n Cm ehrinin Harcird kasaba-
snda dodu. Daha ok Molla Cm un-
vanyla tannr. Birinci divannn mukad-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
dimesinde (s. 290) Cm ehrine nisbetle
ve Ahmed-i Nmek-yi Cm'nin (. 536/
1141) htrasna saygsnn bir ifadesi ola-
rak Cm mahlasn aldn syler.
sfahan'dan Horasan'a g eden dede-
si emseddin Muhammed, burada mam
Muhammed b. Hasan e-eybn (. 189/
805) neslinden gelen birinin kzyla evlen-
mi, bu evlilikten babas Nizmeddin Ah-
med dnyaya gelmitir. Cm ilk tahsili-
ne babasnn yannda balad. Babas He-
rat'a gidip Nizmiye Medresesi'ne m-
derris olunca (823/1420) renimini ora-
da srdrd. Devrinin mehur limlerin-
den Mevln Cneyd-i Usi'den Arap
dili ve edebiyatnn temel eserlerini oku-
du. Ardndan Seyyid erf el-Crcn'nin
rencisi Ali es-Semerkand ile Teftz-
n'nin rencisi ehbeddin Muhammed
el-Ccerm gibi nl bilginlerin dersleri-
ne devam etti. Daha sonra Ulu Bey za-
mannda byk bir ilim merkezi haline
gelen Semerkant'a giderek orada dokuz
yl kald. Ulu Bey Medresesi'nde Bur-
sal Kadzde-i Rum'den (. 841/1437)
riyziyyat dersleri ald. Bu arada Mevl-
n Fethullah- TebrzFnin derslerinden
de faydaland. Keskin zeks, yetenei,
ilm meseleleri anlatma gc ve gr-
n ok ak olarak ortaya koyabilme
kabiliyeti sayesinde herkesin hayranl-
n kazand. Kif Reaht'ta Cm'nin
tahsiliyle ilgili hayret verici htralar nak-
leder. nl astronomi ve matematik li-
mi Ali Kuu Herat'a gittiinde CmFye
astronomiyle ilgili zor sorular sormu,
cevabn hemen alnca hayranln giz-
X, 379- leyememi, onunla riyz meseleler ze-
f rinde almalar yapm ve kendisini tak-
dir etmiti.
Gen yata dneminin btn ilimleri-
Tuhfeti'l-ah-
GAS, ne vkf olmasna ramen bu ilimler C-
ue Hads m'yi tatmin etmedi. Semerkant dn-
Ankara
nde Nakibend eyhlerinden Sa'ded-
dn-i Kgar'ye intisap etti. Onun ve-
fatndan sonra (860/1456) halefi Hce
Ubeydullah Ahrr'a baland. Ubeydul-
lah ile birka defa grt. Ayrca mek-
tuplamak suretiyle kendisiyle devaml
temasta bulundu. Manzum ve mensur
satta ven Cm lmnde de (895/1490)
uzunca bir mersiye kaleme ald. Ubey-
dullah Ahrr'n Cm zerindeki tesirinin
dier Nak eyhlerinden daha fazla ol-
j
duunda phe yoktur.
Cm 877'de (1472) hacca gitmek iin
Herat'tan ayrld. Bu yolculuk srasnda
Badat'ta iken baz iler Silsilet'z-ze-
heb mesnevisinin Ehl-i beyt sevgisiyle

ilgili blmn tahrif ederek CmFnin
aleyhinde kullanmak istedilerse de C-
m Ehl-i beyt'i sevmenin Kur'an'n emri
olduunu syledi ve Silsilet'z-zeheb'in
(bk. Heft Eureng, s. 141-153) Ehl-i beyt'le
ilgili blmlerini okuyarak muarzlarn
susturdu, orada bulunan limlerin tak-
dirini kazand. Hac dnnde Tebriz'e
gitti. Akkoyunlu Hkmdar Uzun Ha-
san'n Tebriz'de kalmasn istemesine
ramen oradan ayrld. 18 aban 878
(8 Ocak 1474) tarihinde Herat'a dnd.
Burada Sultan Hseyin Baykara'nm ken-
disi iin yaptrd medresede Arap di-
li ve edebiyat, hadis ve tefsir dersleri
okuttu. 18 Muharrem 898 (9 Kasm 1492)
cuma gn Herat'ta vefat etti. Cenaze-
si, bata Hseyin Baykara ve Ali r Ne-
v olmak zere devrin btn ileri ge-
lenlerinin itirakiyle kaldrld, eyhi Sa'-
deddn-i Kgarnin kabrinin yanna def-
nedildi.
Ali r Nev, Cm'nin vefatndan son-
ra terkibibend tarznda uzun bir mersi-
ye yazm (Dun- Fn, s. 205-208), ay-
rca hayatna dair Hamset'l-mtehay-
yirin adl bir eser kaleme almtr. M-
ridlerinden Sheyl de uzun bir mersiye
yazarak onun kaybndan duyduu zn-
ty ifade etmitir (Dun- Sheyl, s.
359-362).
Cm'nin ilk evlilii hakknda bilgi yok-
tur. Bir manzumesinden (Dvn- Kmil-i
Cm, s. 789) onun aile fertlerinin hepsi-
ni kaybettii, bu olaydan sonra bir s-
re yalnz yaad anlalmaktadr. Daha
sonra mridi Sa'deddn-i Kgar'nin
byk olu Hce Keln'n iki kzndan bi-
riyle kendisi, dieriyle de Reaht'n m-
ellifi Fahreddin Ali Saf evlenmitir. Kay-
naklarda Mevln Muhammed adl air,
lim ve fzl bir kardeinin bulunduu,
tarih ve msiki dalnda stat olduu
zikredilmekte, Cm de onun gen ya-
ta lm zerine yazd mersiyede (D-
un- Kmil-i Cm, s. 117) bu bilgiyi do-
rulamaktadr.
renim hayat Mirza hruh'un sal-
tanat dneminde (1404-1446) geen C-
mFnin Timurlu saray ile temas kurmas
Mirza Eb'l-Kasm Bbr devrine (1448-
1457) rastlar. Bbr'e muamma ile ilgili
bir eserini ithaf eden Cm, daha sonra
Sultan Eb Said dneminde (1451-1468)
ilk divann tertip edip baz tasavvuf ri-
sleler kaleme ald. Onun sanat hayat-
nn, ilm ve mnev otoritesinin zirvede
olduu yllar Hseyin Baykara dnemi-
dir (1470-1505). Btn sultanlarn ve sa-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CM, A b d u r r a h m a n
ray ileri gelenlerinin kendisine sonsuz vmtr. Silsilet'z-zeheb'in nc
hrmeti olmasna ramen hibir zaman ksmn yine II. Bayezid adna telif etmi-
hkmdarlara ho grnmeye alma- tir. Eserlerinden, onun Karakoyunlu Ci-
mtr. Cm, ilim ve sanat hmisi Hse- han ah ile Akkoyunlu Uzun Hasan ve Y-
yin Baykara gibi hkmdarlar vmek- kub Bey gibi hkmdarlarla da dostane
le birlikte asla arla kamam, met- mnasebetleri olduu anlalmaktadr.
hettii kiileri hayra tevik edici ve ei- Cm'nin, Baykara devrinin emirlerin-
tici bir slp kullanmtr. Sultan Hse- den Ali r Nev ve Sheyl gibi airler-
yin Baykara da kendi devrinin lim ve le de yakn dostluu vard. Nev ve S-
airlerini anlatt risiesinde Cm'den heyl onun mridleri arasnda bulunu-
byk bir vgyle bahseder. yordu. Cm Nev'yi sevip takdir ettii-
Cm sadece Mvernnehir ve Hora- ni her vesile ile aklam, Hrednme-i
san'da tannmakla kalmam, Hindis- skenderi adl mesnevisinin hatimesin-
tan'dan Balkanlar'a kadar uzanan ge- de (Heft Eureng, s. 1012-1013) onu vm,
ni bir alanda sultanlarn, limlerin ve Nev de mesnevilerinde Cm'yi say-
airlerin saygsn kazanmtr. Ftih Sul- gyla anmtr. Mridlerinin en mehuru
tan Mehmed, CmFyi hacdan dnerken olan Abdlgafr-i Lr, mridinin Ne-
stanbul'a davet etmek iin Hoca Atul- feht'na yazd hiyeye Tekmile-i Ne-
lah Kirmn'yi 5000 altn hediye ile Ha- feht'l-ns adn vermitir. Bu eser C-
lep'e gnderdiyse de Kirmn varmadan m'nin hayat ve ahsiyeti hakknda nem-
az nce Cm oradan ayrlm olduun- li bir kaynaktr.
dan bu davet gereklememitir. Ftih Genlik yllarndan hayatnn sonuna
ikinci defa yine deerli hediyelerle C- kadar daima renmek ve retmek-
m'ye bir eli gnderip ondan kelmc- ten zevk alan Cm, bu asil megaleden
lar, felsefeciler ve mutasavvflarn g- bir an bile geri kalmamtr. Onun, ve-
rlerini mukayese eden bir eser yazma- fatndan birka ay nce olu iin hazrla-
sn istemi, bunun zerine Cm ed-Dr- d el-Fev'idz-Ziy*iyye adl Arap-
ret'l- fhire adl eserini kaleme alm, a gramer kitab bunun bir delilidir. Bir
ancak eser kendisine sunulmak zere rubsinde (Dun- Kmil-i Cm, s. 815)
gnderildiinde Ftih vefat etmiti. C- dnyada kitaptan daha gzel arkada
m'nin divannda Ftih Sultan Mehmed'in ve dert orta bulunmadn ifade et-
fetihlerini anlatan mesnevi tarznda bir mektedir.
iiri yer almaktadr (s. 777-778).
Divannda (s. 61, 72, 789, 797, 800) ve
Ftih'in olu II. Bayezid ile Cm ara- mesnevilerinde (Heft Eureng, s. 62-65, 300-
snda karlkl yazlm mektuplar (Feri- 301, 437-438, 465-467, 747-748) nazmn
dun Bey, Mnet, I, 361, 365), sultann nesirden daha stn olduunu, iyi ve k-
ona kar besledii sayg ve sevgiyi ak- t iirin niteliklerini, iirin nasl olmas
a gstermektedir. Cm II. Bayezid'in gerektiini aklam, gnmz anlay-
bir mektubuna bir kaside ile (Dun- K- na uygun "iir tenkidi" metodunu kul-
mil-i Cm, s. 36-38) cevap vermi, baka lanarak isabetli deerlendirmeler yap-
bir kasidesinde de (a.g.e., s. 31-33) onu mtr. Bir mesnevisinde ilgi duyduu
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 95
CM, A b d u r r a h m a n
iir trlerinden sz ederek sonunda mes-
nevide karar kldn belirten ve mes-
nevi trndeki statlarnn adlarn say-
gyla anan Cm, nesrin ve iirin eriata
uygunluklar nisbetinde gereklerin or-
taya konulmasnda ok etkili vastalar
olduklarn, aksi halde de btn ktlk-
lerin kayna olacaklarn syler. Ona g-
re iir insanlara doru yolu gstermek
iin kullanlmal, ahs menfaatlere alet
e d i l m e m e l i d i r {Heft Eureng,
Fars iirinin en byk statlarnn so-
nuncusu saylan Cm, stn airlik ka-
biliyeti yannda din, edeb ve akl ilim-
lerle tasavvuftaki derin vukufundan b-
tn iirlerinde, mesnevilerinde ve zel-
likle tasavvuf mesnevilerinde geni bir
ekilde faydalanm, ele ald konular
ok rahat ve sade bir dille anlatma g-
cn gstermitir. Onun "Hint slbu"
(sebk-i Hind) diye anlan iir akmnn ilk
nclerinden biri olduu ileri srlmek-
t e d i r (Dun- Kmil-i Cm, mukaddime,
s. 250-251).
Cm'nin balca edeb eserleri Fars-
a'dr. Ayrca Arapa eserler de yazm,
bu dile olan hkimiyetini Arap airlerin-
den Ferezdak'n bir kasidesini manzum
olarak Farsa'ya evirerek de gstermi-
t i r (Heft Eureng, s. 141-145).
Mensup olduu Trk muhiti dolay-
syla Trkler'le ok sk mnasebeti bu-
lunan Cm'nin eserleri daha salnda
btn Trk lemine yaylm, o devrin
lim ve airlerinin ilgisini ekmitir.
nemli eserlerinin Trke'ye evrilmi
olmas onun Trk edebiyat zerindeki
tesirini gstermektedir.
Tahsilini Semerkant ve Herat gibi ilim
merkezlerinde E'ar mezhebi kelmc-
laryla fi fkh esaslarna gre tamam-
layan Cm, 'tikdnme (Nuruosmani-
ye Ktp., nr. 3652, vr. 69-73) adl mesnevi-
sinde slm esaslarn Ehl-i snnet inan-
larna gre aklayarak kendisinin de bu
grte olduunu gstermitir. Samimi
bir mutasavvf olan ve bunu yaad r-
nek hayatla gsteren Cm, eyhi Sa'-
deddn-i Kgarden irad izni ald hal-
de bir tekkede eyhlik yapmak yerine
medresede ders verip talebe yetitirme-
yi tercih etmitir. "Kendisinden ancak
ie yarar iki sz iittim" diyerek hafife
ald statlarndan Ccerm onun ta-
savvufa intisap etmesini esefle karla-
dn ifade eder. Cm'nin tarikat sil-
silesi Sa'deddn-i Kgar, Nizmeddin
Hm, Aleddin Attr vastasyla Nak-
ibendiyye tarikatnn kurucusu Bah-
eddin Nakibend'e ular. eyhi Kga-
96
rfnin yan sra Muhammed Prs, Ubey-
dullah Ahrr, Mevln Fahreddin Lris-
tn, Baheddin mer Bstn gibi dev-
rinin nde gelen Nak eyhleriyle yakn
ilikiler kurmu, bunlardan Muhammed
Prs ve Ubeydullah Ahrr'a zel bir il-
gi duymutur. Cm'nin Nakibend tari-
katna mensup oluu dier tarikat men-
suplarndan faydalanmasna engel olma-
m, vahdet-i vcd*cu mutasavvfla-
s. 64). ra deta hayran olarak onlarn eserleri-
ni erh ve telhis etmitir.
Muhyiddin bn'l-Arab ile bn'l-F-
rz tarafndan ilenen ve vahdet-i vc-
du esas alan tasavvuf anlay, XV. yz-
ylda Dou slm dnyasnda bir hayli
yaylm olan ve Timurlular tarafndan
da himaye edilen Nakibendiyye tarika-
tnn tasavvuf anlay ile Cm vastasy-
la kaynatrlmtr. bn'l-Arabi'nin Fu-
'l-hikem'mi erheden, daha sonra
Nak'l-Fu adyla zetleyen, bn'l-
Frz'n kasidesine erh yazan, Mevln'-
nn Mesnevf'sindeki ilk iki beyti akla-
mak iin bir risle kaleme alan, Fahred-
dn-i rki'nin Lema't'n Eiccat'l-
Lema "t adyla erheden Cm, te yan-
dan Shnn- Hce Prs gibi Nak
eyhleriyle ilgili bir eser yazmak sure-
tiyle Dou ve Bat tasavvuflarnn sen-
tezini yapmtr. Cm gibi cesur, ham-
leci, cokun ve atak ruhlu kiiler saye-
sinde Nakibendiyye tasavvuf tarihinin
en deerli rnlerini vermeye uygun bir
ortam oluturmutur. Bu tarikattan sz
edildiinde akia hemen mm- Rabb-
n geldii halde onun kadar, belki de on-
dan daha ehemmiyetli bir ahsiyet olan
Cm'nin unutulmas, zerinde durulma-
Abdurrahman-
Cm'nin
Tefsrul-Kur'r
adl bir eserin
basnda
kendi
el yazsyla
Ykub Bey'e
ithaf ettii
bir manzumesi
.s ' O LI^JUS-AI jS^Z' U V ^ L ?
(Sleymaniye Ktp.,
Ayasofya,
nr. 4 0 5 )
J
ve bir dier
t G.1
yazma
eserin
zahriyesindeki
el yazs
" i * ? * >->&*.
( Ktp.,
F Y , nr. 1 4 2 3 ,
vr. 3 9 0 ' )
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
s gereken nemli bir husustur. Zira bu-
gn Cm, eskiden medreselerde oku-
tulan bir gramer kitab (Molla Cm) sa-
yesinde tannmaktadr.
Cm tasavvuf ve irfann zor mesele-
lerini bir lime yarar tarzda sade bir
anlatmla aklam, bu meslei en yk-
sek seviyede temsil etmitir. Hce Ubey-
dullah Ahrr' anlatt blmn sonun-
da, "Hcegn tarikatna mensup byk
ahsiyetlerin, bilhassa Baheddin Nak-
ibend ve arkadalarnn sz ve davra-
nlar ile tarikattaki metotlar incelen-
diinde bunlarn Ehl-i snnet mezhebi
akdesine tamamyla bal olduklar, e-
riat ve snnete uygun bir yol tuttuklar
aka anlalmaktadr" (Nefeht, s. 413)
diyerek bu konuda kendi grn de
ortaya koymutur. Tasavvufun filozof ve
kelmclarn mesleklerinden daha stn
olduunu syleyen (Heft Eureng, s. 4 7 0 -
471) Cm'ye gre insan ebed saadete
ulatracak ey ancak gerek aktr. Var-
lk lemindeki btn olu ve tezahrler-
de cilveleen "ak sultan'dr. Seven de
sevilen de her mertebede Hakk'n ken-
disidir. Mutlak ak btn mazharbar-
dan parlamakta, her idrak ve uurda be-
lirmekte ve kinattaki her bir varlkta
Allah'n birliinin delilleri mahede edil-
mektedir. Cm, saf zihinleri bulandr-
mak isteyen sf klndaki cahillerden
ateten kaar gibi kamak gerektiine
dikkat eker (Heft Eureng, s. 22, 29, 126-
127, 129) ve bunlarn tuzana dmemek
iin gerek tasavvufun ve hakiki sfnin
zelliklerini anlatr (a.g.e., s. 478-479).
Eserleri. Kaynaklarda Cm'nin Farsa
ve Arapa krk bein zerinde eseri bu-
\ft*
- m
^St-"-'^. ~ - -.t*
-1
\w

lunduu zikredilmektedir. Ancak bunla-
rn bir ksm gnmze ulamamtr.
Eserlerinin konusunu tasavvuf, edebi-
yat, edeb ve din ilimler tekil eder. C-
m, tasavvufa dair yazd mstakil ris-
le ve kitaplar yannda tasavvuf gr-
lerini btn manzum ve mensur eserle-
rine serpitirmitir. Bu bakmdan eser-
lerinin konu itibariyle tasnife tbi tutul-
mas olduka gtr.
A ) M a n z u m Eserleri. 1. D i v a n l a r . C m ,
mstakil mesnevileri dndaki kaside,
terciibend, terkibibend, gazel, ksa mes-
nevi, kta, rub ve muammalardan iba-
ret olan iirlerini divanda toplam-
tr. Ali r Nev'nin arzusu zerine bu
divanlarn her birini yazldklar dnem-
leri belirtecek ekilde adlandrm, bi-
rincisine olduka uzun olmak zere her
divana birer mukaddime yazmtr.
Bu mukaddimelerde nesir ve iir halin-
de ifade edilen szn neminden bah-
sederek nesir yazarl gibi airliin de
asla vazgeilmesi mmkn olmayan i-
lerden biri olduunu sylemi, iir ve
edebiyatn deerini yet ve hadislerden
deliller getirmek suretiyle ispata al-
mtr. Ftihat'-ebb adn verdii ilk
divan 884 (1479) ylnda tertip edilmi
olup genlik yllarna ait iirlerini, ertesi
yl dzenledii Vstat'l-Ckd adl di-
van orta ya iirlerini ihtiva eder. Hti-
met'l-hayt adyla 896 (1491) ylnda
dzenledii nc divan ise yallk d-
nemi manzumelerinden olumaktadr.
Cm, divanlarnda ounlukla kane
gazeller olmak zere uur ve irfan kay-
nandan szlm hikmetli tlerin
yer aldn, insann dnya ve hiretini
telef edecek alaklarn vgsne dair bir
ey bulunmadn, sultanlarla ilgili met-
hiyelerin gnl almak ve kendini been-
dirmek maksadyla deil birer zaruret
sonucu kaleme alndn syler (Dun-
Kmil-i Cm, s. 803). Cm'nin divanlar
ran dnda stanbul (1284 [ 18671), Lek-
nev (1876), Kanpr (1890) ve Lahor'da
(1933) baslmtr. Divanlarn ran'da H-
seyin Pejman'n nszyle yaplan bas-
ksnda (Tahran 1317 h.) Cm'nin btn
iirleri mevcut deildir. Him Rz'nin
302 sayfalk mukaddimesiyle birlikte D-
vn- Kmil-i Cm adyla yaplan bas-
k ise (Tahran 1341 h.) Cm'nin di-
vann da kapsamaktadr. Divanlarn ol-
duka eksik olarak Almanca'ya yaplan
tercmeleri Leipzig (1855) ve VVien'de
(1858) yaymlanmtr. 2. Heft Evreng*.
Cm'nin Silsilet'z-zeheb, Selmn
Ebsl, Tuhfet'l-ahrr, ubhat'l-eb-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
rr, Ysuf u Zleyh, Leyl v Mec-
nn, Hrednme-i skender adl yedi
mesnevisinden oluan bir eserdir. eit-
li yazma nshalar bulunan eser Murta-
z Mderris-i Gln tarafndan nere-
dilmitir (Tahran 1337 h.). 3. Had-i Er-
ba cn. ihl Hads diye de anlan bu ri-
sle, krk hadisin Farsa manzum terc-
melerinden ibarettir. Eser Erba cn ady-
la Tahran'da (1295) ta basmas olarak
neredilmitir (ayrca bk. Karahan, TDED,
IV/4, s. 345-371). 4. Risle-i Terceme-i
Kelimt- Kudsiyye. Hz. Ali'nin baz sz-
lerinin manzum tercmeleridir ( Ktp.,
FY, nr. 455, vr. 272 b -274 b ). S. Risle-i Sa-
r der Mucamm. 890 (1475) ylnda
yazlan eserin (Nuruosmaniye Ktp., nr.
4171, vr. 538 b -540 b ) Bihit Ramazan Efen-
di tarafndan erh-i Manzme-i Mu-
amm adyla yaplan Trke erhi 977'-
de (1569-70) tamamlanmtr (Sleyma-
niye Ktp., Tarlan, nr. 52/8).
B ) M e n s u r Eserleri. 1. Nefeht'l-ns*.
CmFnin, erkek ve kadn byk sofile-
rin hal tercmeleriyle tasavvuf terimle-
rin aklamalarn ihtiva eden en nemli
eseridir. Birok yazma nshas bulunan
eser, Lmi elebi tarafndan eitli il-
velerle Trke'ye tercme edilmitir (/Ye-
feht Tercmesi, stanbul 1289). 2. Nak-
d'n-nu f erhi Naki'l-Fu. C-
m, Muhyiddin bn'l-Arab'nin mehur
eseri Fu'l-hikem'i Nak'l-Fu
adyla ihtisar etmi, daha sonra Farsa
olarak Nakd'n-nus adyla erhetmi-
tir. nce Fus'l-hikem'deki terimler-
le prensipler anlatlm, daha sonra ese-
rin blmleri belli bir tertibe gre er-
M ' - '
ImM JfiJ^-J
W X
r p ^ J mM
r F a p ^ - " "
- f i
Abdurrahman-
Cm'nin
Ysufu
Zleyh
adl eserinden
minyatrl
iki sayfa
(10 Ktp..
F Y . nr. 1 3 1 8 ,
vr. l'-2")
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CM, A b d u r r a h m a n
hedilmitir. Telifi 863 (1459) ylnda ta-
mamlanan ve eitli basklar olan eser
(Bombay 1306/ 1888, 1326/ 1908) son ola-
rak W. C. Chittikk tarafndan yaymlan-
mtr (Tahran 1977). 3. erhu Fu'l-
hikem. Fu'l-hikem'm Arapa er-
hi olup 896 (1491) ylnda kaleme aln-
mtr. Eser, Abdlgan en-Nabls'nin
erhu Cevhiri'n-Nu f halli keli-
mti'l-Fu adl eserinin (I, stanbul
1304, II, Kahire 1323) kenarnda baslm-
tr. 4. Eiccat'l-Lemact. erh-i Le-
mazt olarak da anlan bu kitap, Fahred-
dn-i lrkl'nin Lema't adl eserinin er-
hidir. Cm'nin Ali r Nev'nin istei ze-
rine yapt bu erh 886 (1481) ylnda
tamamlanmtr. ok sayda yazma ns-
has bulunan eser ayrca Tahran'da ba-
slmtr (1353 h.). S. Lev'ih. Farsa
seili nesirle ksa makaleler halinde ya-
zlm olup tasavvuf konular ihtiva eden
eserin 870 (1465) ylnda telif edildii
sanlmaktadr. Birok yazma nshas bu-
lunan eser stanbul (1312), Leknev (1880,
1936) ve Tahran'da (1312 h.) neredil-
mitir. Lev3ih, E. H. VVhinfield ile Mir-
za Muhammed Kazvn tarafndan Le-
vih Treatise of Sufism adyla ngiliz-
ce'ye (Londra 1928) ve sadece ilk bl-
m Trke'ye evrilmitir (stanbul 1291).
6. Risle-i Tehlliyye. Kelime-i tevhid
hakknda kaleme alnan bir risledir (La-
hor 1297/1879; Madras 1290/1873). 7.
Shnn- Hce Prs. Nakibend ey-
hi Muhammed Prs'nn eserlerindeki
baz szlerden derlenmi bir risledir
(Nuruosmaniye Ktp., nr. 4171, vr. 589 a -
592 a ). 8. Risle fi'l-vcd. Varln ma-
Y / ' ' *
s ^ l i
' - " - I
M ' -i
v ir v
97
CM, A b d u r r a h m a n

hiyeti ve Allah'n varlnn ispatna dair
bir eser olup (Nuruosmaniye Ktp., nr. 4376,
vr. 175-176; nr. 3646, vr. 581 -582; nr. 4406,
vr. 263-266) N. L. Heer tarafndan Arap-
a metni ve ngilizce tercmesiyle bir-
likte neredilmitir ( " A l - J m ' s Trati-
se on Existence", slamic Philosophical-
Theology, Albany 1975). 9. Serrite-i Ta-
rk-i Hcegn. Risle f zikr adyla da
anlan eser, Nakibend esaslarna gre
zikirden ve kulun bununla Allah'a ynel-
mesinden bahseder (Kabil 1343 h.). to.
Tefsrii'l-Kur'n. Ftiha'dan itibaren
Bakara sresinin 23. yetine kadar olan
ksmn tefsiridir. nsznden anlald-
na gre Cm Kur'n- Kerm'in tama-
mn tefsir etmeyi dnm, ancak ese-
rini tamamlayamamtr. 883 (1478) y-
lndan sonra telif edilen eserin bir ns-
has Sleymaniye Ktphanesi'nde bu-
lunmaktadr (Ayasofya, nr. 405). 11. Ris-
le-i erh-i Hads. Eb Zer el-Ukayl'nin
rivayet ettii bir hadisin erhidir (Nuru-
osmaniye Ktp., nr. 4171). 12. Risle der
Mensik'l-hac. Cm bu eserini hacca
giderken ksa bir sre kald Badat'-
ta 22 ban 877 (22 Ocak 1473) tarihin-
de tamamlamtr. Bir girile yedi b-
lmden oluan eserin son ksm Arap-
a'dr. eitli ktphanelerde (mesel
bk. Nuruosmaniye Ktp., nr. 3646, vr. 219-
235) yazma nshalar mevcuttur. 13. e-
vhid'n-nbvve*. Peygamberliin de-
Abdurrahman- Cm'nin Ysuf u Zleyh adl eserinden
bir sayfa (10 Ktp., FY, nr. 1326, vr. 72")
lilleri ve Hz. Peygamber'in risletinden,
Ehl-i beyt, sahbe ve tbinden bala-
yarak din byklerinin hayat ve fazilet-
lerinden bahseden eseri Cm, Ali r Ne-
v'nin arzusu zerine 885 (1480) yln-
da telif etmitir. Nefeht'l-rs' ta-
mamlar mahiyette olan kitabn henz
ilm bir neri yaplmamtr. Hindistan
(1279, 1288) ve Leknev'de (1876, 1882) ba-
slan eseri Lmi elebi Terceme-i e-
vhid'n-nbvve adyla Trke'ye e-
virmitir. 14. Bahristn*. Sa'dFnin G-
listan \ rnek alnarak yazlm Farsa
ahlk ve edeb bir eser olup M. Nuri Gen-
cosman tarafndan ayn adla Trke'ye
tercme edilmitir (stanbul 1949). 1S.
el-Fev'idz-Ziy'iyye. Hayatta ka-
lan tek olu Ziyeddin Ysuf iin kale-
me ald bu eser, Cemleddin bn'l-H-
cib'in el-Kfiye'sinin erhidir. Telifi 11
Ramazan 897'de (7 Temmuz 1492) ta-
mamlanan ve erh-i Molla Cm, Mol-
la Cm veya sadece Cm adlaryla an-
lan Arap gramerine dair bu eser, Trk
medreselerinde son zamanlara kadar
ders kitab olarak okutulmutur. Bu er-
hin de hiyeleri yaplm (bk. Brockel-
mann, GAL Suppi, I, 533 vd.), Terceme-i
Fev'idz-Ziy'iyye adyla Abbas Ku-
l Sipihr tarafndan 1282'de (1865) Fars-
a'ya evrilmitir (eserin ok saydaki bas-
klar iin bk. Ethe, Catalogue of the Persi-
an Manuscripts, s. 1357). 16. Risle der
clm-i Kfiye. Risle-i Kfiye olarak da
anlan eserde redif ve kafiyenin tarifin-
den sonra kafiye ilmine ait terimler ak-
lanmaktadr (Kalkta 1872). 17. Tecns'l-
luat. Cinas sanat hakknda bir risle-
dir (Kalkta I8I8). 18. Risle-i Msik*.
Msiki nazariyat hakkndaki bu eser 890
(1485) ylnda kaleme alnmtr (Takent
1960). 19. Kitb- Sarf. Risle-i Sarf ady-
4171, vr. 524 a -538 b ). 23. Risle der Be-
yn- Kav'id-i Mu'amm (Nuruos-
maniye Ktp., nr. 4171, vr. 510 b -524 a ). 24.
ed-Drret'l-fhire. Kelmclar, felse-
feciler ve mutasavvflarn akidelerinin
mukayese ve muhakemesine dair oriji-
nal bir eser olup Ftih Sultan Mehmed'in
istei zerine 886 (1481) ylnda Arapa
olarak kaleme alnmtr. Cm bu ese-
rinde, asrlarca zerinde tartlan Al-
lah'n varl ve birlii, sfatlarnn, ilmi-
nin, iradesinin mahiyeti, kelmnn ka-
dm ve lemin ezel olup olmad gibi
konular ilm usullere uygun olarak in-
celemitir. ed-Drret'l-fhire'nin ilm
neri, Abdlgafr-i Lrnin erhi ve m-
dddevle'nin Farsa'ya tercmesiyle bir-
likte N. L. Heer ve A. Msev Bihbehn
tarafndan yaplm (Tahran 1980), ayr-
ca Abdlgafr-i Lr'nin erhiyle birlik-
te yine N. L. Heer tarafndan ngilizce'-
ye evrilmitir (Albany 1979). 25. erh-i
Mmiyye-i Hamriyye-i Frizyye. b-
n'l-Frz'n "Hamriyye" kasidesinin er-
hi olup 875 (1470) ylnda kaleme aln-
mtr (stanbul 1309). 26. erh-i Ka-
de-i T'iyye-i Frizyye. Ayn airin "T-
iyye" kasidesinin erhidir. 27. Risle der
erh-i Rub'iyyt. Vahdet-i vcd hak-
kndaki eitli rublerin erhi olup bir
mecmua iinde baslmtr (stanbul 1309).
28. Risle-i erh-i Beyt-i Hsrev-i Dih-
lev (Nuruosmaniye Ktp., nr. 4171, vr. 588 a -
589a). 29. Risle-i erh-i Beyteyn-i Me-
nev-i Mevlev. Menev'nin ilk iki bey-
tinin erhidir (Nuruosmaniye Ktp., nr. 4171,
Abdurrahman- Cm'nin Risle fi'l-'arz ile erh-i
Kade-i T'iyye-i Frizyye adi] rislesinin ilk sayfalan
( K t p . , Mecm'at'r-res'il. F Y , nr. 2 3 . vr. l , 1 2 3 b )
b

la da anlan eser Arapa'nn sarfn Fars-

a olarak aklar (Nuruosmaniye Ktp., nr.
3646, vr. 248-252). 20. Risle-i Mne't.
Cm'nin mektuplarndan oluan bir eser-
dir (Nuruosmaniye Ktp., nr. 4171, vr. 497 a -
526 a ). Be blme ayrlan rislede Fars-
a manzum mektuplar da yer almakta-
dr. Cm'nin, ada olan eyh, lim,
sultan ve devlet ileri gelenlerine yazd
bu mektuplar tarih adan da nemli-
.- ~ ' J ' - / - . . -J.~
dir. Sadece Mne't adyla da anlan
risle baslmtr (Kalkta 1811; Leknev ryv 'As.*-1' -

1264/1847; Kanpr 1873). 21. Risle-i -A...* ."L" - '." -'-'^J --

Kbr der Mu'amm. Cm'nin muam- -t"'.-! .: _.

maya dair yazd en byk risle olup

Risle-i Evvel der Mu camm adyla da
anlmaktadr (Nuruosmaniye Ktp., nr. 4171,
vr. 559 a -594 a ). 22. Risle-i Mutavasst
der M u a m m a (Nuruosmaniye Ktp., nr.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
98 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CM, A h m e d - i Nmek

vr. 586 a -588 b ). Sleyman Ne'et tarafn- etmitir. Mensur eserlerinde zhd ve
CM, Ahmed-i Nmeki
dan yaplan tercmesi (Terceme-i D takvya nem veren Ahmed-i Cm i-
( j r ^ * ^ ) irlerinde daha ok sevgiden bahsetmi,
Beyt-i Mesneu1 baslmtr (stanbul 1263).
30. Risle fi'l-carz (Nuruosmaniye Ktp., Eb Nasr Ahmed kane, hatta zaman zaman rindne
nr. 3254, vr. 404-409; nr. 3652, vr. 639- b. Ebi'l-Hasen en-Nmek manzumeler kaleme almtr.
(. 5 3 6 / 1 1 4 1 )
648). 31. Risle-i Fihrist ( Ktp., FY, nr. Menkbeye gre Cm krk yanday-
23, vr. 139 b - 142a). Cm'nin btn eser- C m i y y e tarikatnn k u r u c u s u , ken ilham yoluyla kendisine inzivay ter-
mutasavvf-air.
lerinin isminin zikredildii bu fihrist ha- ketmesi bildirilmi, bunun zerine in-
yatnn son ylnda hazrlanm olmaldr sanlarn arasna kararak elli yldan faz-
(Cm'nin eserlerinin yazma nshalar iin 441'de (1049) Horasan'n Kemir bl- la bir sre iradla megul olmutur. Va-
ayrca bk. Ethe, Catalogue, nr. 894-976; gesindeki Nmek kynde dodu. ey- az vermek ve nasihat etmek zere git-
Mnzev, Fihrist, tr.yer.; FME, s. 392-446; hlislm, eyh-i Cm, Pr-i Cm ve zel- tii Serahs, Bzcn, Herat, Merv, Bharz
Karatay, Farsa Yazmalar, s. 234-259; ba- likle Jendepi (Zendefl) gibi unvanlarla ve Nbur'da bulunan lim ve emirlerle
slm eserleri iin bk. Fihrist-i Kitbh-yi tannr. Mehur sahb Cerr b. Abdullah tant; din gereklerin yaygnlamas
p-i Frs, tr.yer.). el-BecelFnin soyundan geldii iin eyh ve halkn ahlk bakmndan dzelmesi
BBLYOGRAFYA:
Ahmed el-Arab veya Ahmed el-Becel iin aba gsterdi. 1140'ta hacca gitti,
Abdurrahman- Cm, Dun- Kmil-i C-
adyla da anlr. Doduu yer olan Hora- dnte Nbur'a urad ve ehrin ileri
m {nr. Him Rad), Tahran 1341 h . / 1 9 6 2 ; san'n Nmek kyne nisbetle kendisi- gelenleriyle grt. 10 Muharrem 536'-
a.mlf., ed-Drret'l-fhire (nr. N. L. H e e r A. ne Ahmd-i Nmek denildii gibi daha da (15 Austos 1141) Cm ehri civarn-
M u s e v Bihbehn), Tahran 1980; a.mlf., Heft
sonra yerletii Cm ehrinde mehur da Me'dbd (Mehdbd) kyndeki za-
Eureng (nr. Murtaz Mderris-i Gln), Tah-
olduu iin Ahmed-i Cm veya Ahmed-i viyesinde vefat etti ve buraya defnedildi.
ran 1337 h . / 1 9 5 8 ; a.mlf., Mefeht (nr. M e h -
d Tevhdpr), Tahran 1336 h./1957; Dun- Cm de denilmitir. Uzun bir mr sren Cm'nin 300.000,
Sultn Hseyin Mrz Baykara be-lnzimm-
Cm, Sircus-s'irin adl eserinde baz kaytlara gre 600.000 kiinin hi-
Risle-i (nr. M u h a m m e d Ya'kb Vhid-i Cz- dayetine vesile olduu rivayet edilir.
bizzat anlattna gre genlik yllarn
cn), Kabil 1346 h./1968, s. 2 2 0 - 2 2 1 ; Ali r
avare ve ayya olarak geirdi. Dost ve ar- Me'dbd o devirde nemli bir yer ol-
Nev, Meclisun-nef' is (nr. Ali A s g a r Hik-
met), Tahran 1323 h./1944, s. 56, 229; a.mlf., kadalar iin dzenledii bir iret mec- mamakla beraber gerek eyhin trbesi-
Dun- ranf (nr. Rkneddin Hmyunferrh), lisi srasnda karlat birtakm hri- nin burada olmas, gerekse ocuklar ve
Tahran 1342 h . / 1 9 6 3 ; Kiff, Reaht, Kan- torunlarnn burada oturmalar sebebiy-
kulde haller tvbekr olmasna vesile
pur 1912, s. 133-163; Reaht Tercmesi, s-
oldu. Ailesini ve kyn terkederek Cm le mridlerinin ziyaret ettii, hatta yer-
tanbul 1279, s. 1 5 0 - 1 8 0 ; Hndmr, Habbus-
siyer, Tahran 1333 h./1954, IV, 3 3 7 - 3 3 8 ; Ta- ehri civarndaki bir dada inzivaya e- letii bir belde haline geldi. Timur ve
kprizde, e-ek'ik, Beyrut 1975, s. 159- kildi. On sekiz yl boyunca devam eden Hmyun gibi mehur hkmdarlar da
160; Feridun Bey, Mnet, I, 361, 3 6 5 ; Sm inziva hayatnda fkh, kelm, hadis, tef- bu ziyaretiler arasndadr. Ksa bir s-
Mirza, Tezkire-i Tuhfe - i Sm (nr. Rkneddin re sonra Me'dbd ehri Trbet-i Cm
sir, edebiyat ve tasavvuf sahalarnda bil-
Hmyunferrh), Tahran 1346 h./1967, s.
gi sahibi oldu. Menkbnmesinde bu veya Trbet-i eyh-i Cm diye anlmaya
143-152; Hce Baheddin Hasan Nisr-i Bu-
hr, Mzekkir-i Ahbb (nr. M u h a m m e d Faz- bilgileri kendisine Hzr'n rettii nak- baland. Mezar zerinde ina edilen ve
lullah), Haydarbd 1969, s. 6 4 - 6 7 , 174-178; ledilen Cmnin mnev ve tasavvuf ha- bir sanat aheseri saylan trbesi Km-
Dun- Sheyl (haz. m e r Okumu, dokto- yat mehur sff Eb Sad-i Eb'l-Hayr'n bed-i Sebz veya Kmbed-i Frzh ady-
ra tezi, Tahran 1352 h . / 1973); Ethe, Catalo-
(. 444/1052) ruhan tesirine balanmak- la mehurdur.
gue, nr. 8 9 4 - 9 7 6 ; a.mlf., Catalogue of the Per-
sian Manuscripts, s. 1357; Brockelmann, GAL tadr. Menkbeye gre Eb Sad, Hz. Eb Baz mutasavvflarn bekr yaamay
Suppi, I, 533 vd.; A s a f Halet elebi. Molla Ca- Bekir'den kendisine intikal eden hrka- tercih ettikleri bir devirde yaam olan
mi, stanbul 1940; Ali A s g a r Hikmet, Cm, Ha- nn ileride ortaya kacak olan Ahmed-i
yat ue Eserleri (trc. M . Nuri Gencosman), stan-
Cm'ye verilmesini olu Eb Thir'e va-
bul 1949; Saf, Edebiyyt, IV, 347-368, 514-
siyet etmi ve bu vasiyet yerine getiril-
517 ; E. Brovvne. EzSa'dt Cm (trc. Ali As-
gar Hikmet), Tahran 1339 h./1960, s. 745-792; mitir. Bu menkbe sebebiyle Cm, Eb
Karatay, Farsa Yazmalar, s. 2 3 4 - 2 5 9 ; Agh Sad'e mnen mrid olan krk velden Ahmed-i Cm'nin mezar - Me'dbd / iran
Srr Levend, Ali irHeua, Ankara 1965-68, IV, biri kabul edilmitir. Bu vellerden biri
103-110; FME, s. 3 9 2 - 4 4 6 ; Mnzev, Fihrist,
de mam Gazzl'nin mridi Eb Ali el-
Tahran 1349 h., I-VI (konu v e kitap adna g r e
ilgili ciltlere bk.); Z. M'temen, Tahauvl-i i'r-i
Frmed olup Ahmed-i Cm'nin tasav-
Frs, Tahran 1352 h./1973, s. 109-110, 172, vuftaki makamnn Nak silsilesinde yer
331, 3 3 9 - 3 4 1 ; Fihrist-i Kitbh-yi p-i Fr- alan bu zattan daha stn olduu sy-
s, Tahran 1352 h./1973, I-III; J. Rypka, Trh-i lenir. Cm ile Eb Sad'in ruhaniyeti ara-
Edebiyyt- hn (trc. s ihb), Tahran 1354
snda varl kabul edilen bu alkaya g-
h./1975, s. 3 5 4 - 3 5 7 ; Sleyman Uluda, " T a -
bakt- Sfiye Kitaplar, Cm, Lmi ele-
re onun veys olduu sylenebilir. An-
bi, N e f e h t ' l - n s " , Nefeht Tercmesi iin- cak Cm ile Eb Sad hemen hemen bir-
de, s. 2 2 - 3 0 ; Abdlkadr Karahan, "Cm'nin birinin zdd denilecek kadar farkl d-
A r b a ' n ' i v e T r k e T e r c m e l e r i " , TDED, IV/ ncelere sahiptirler. Eb Sad insanlar
4 (1952), s. 3 4 5 - 3 7 1 ; BSOAS, XL1V (1981), s.
tvbe, zhd ve takvya, Ahmed-i Cm
4 3 3 - 4 3 4 ; Z. Velidi T o g a n - H. Ritter, " C m " ,
A, III, 15-20; Cl. Huart - H. Masse, " D i m i " , ise ak ve msamahaya davet eder. Bi-
E7 2 (Fr.), II, 432-433. rn rincisi iradda sert ve atk kal, ikinci-
si yumuak ve gler yzl olmay tercih
TTL MER OKUMU
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 99
CM, A h m e d - i Nmek
Cm'nin otuz dokuzu erkek, kz ol-
mak zere krk iki ocuu olmu, ba-
kalarna da evlenmeyi tavsiye etmitir.
Soyu dokuz asrdr ran'da Meyih-i Cm
adyla anlmakta ve bugn de mnev
nfuzu devam etmektedir. bn Battta
onu Hint padiahnn ldrttn, bu zrg-i eyh-i Cm adl bir menkb-
devirde Cm ehrinin eyhin ocuklar-
nn elinde bulunduunu, bunlarn byk
servetlere sahip olduklarn, bolluk ve
refah iinde yaadklarn kaydetmek-
teyse de bn Battta'nin eyhin lm
konusunda verdii bilgi doru deildir.
Ahmed-i Cm'nin soyundan geldikleri-
ni iddia eden baz mehur ahslar var-
dr. Mesel Hmyun'un annesi Mhim
Begm, Ekber ab'n annesi Bn Be-
gm ve Bn Aa soy ecerelerini ey-
he balamlardr.
Gerek elde bulunan ns't-t'ibn ve
Mifthu'n-nect adl eserlerinden, ge-
rekse menkbelerinden anlaldna g-
re Cm Snn bir mutasavvftr. Mift-
hu'r-nect'ta Allah'a imandan sonra
Ehl-i snnet ve-cemaat'a sadakatle ba-
l kalmay en nemli vazife sayar ve Sn-
nliin esaslarn izah eder. Sem*n ha-
ram olmadna dikkat ektikten sonra
kendi zamannda sem yapanlarn nef-
san arzularna uyduklarn, birounun
bilerek veya bilmeyerek bhlie ve zn-
dkla kaydn syler. Mensuplarna (Ers) 't-t'ibn
cehr zikir yerine haf zikri tavsiye eder.
Cahil ve menfaatperest eyhleri, mur-
dar eyleri ok uzaklardan gren ve ko-
kusunu alan kartallara benzetir ve men-
faat peinde koan bir eyhin, mridini
ancak murdar le peinde koturaca-
n ifade eder. "Her emeden su iilmez,
her otlakta otlamak doru olmaz" diye-
rek byle eyhlere intisap edenleri uya-
rr. 0 yalnz cahil eyhlere deil devrinin
zhir ulemsna da hcum eder; Arap-
a bilmek ve konumakla lim olunama-
yacan, Arapa bilmeyen herkesin de
cahil olmadn srarla belirtir. Bu tviz-
siz tavr Cm'ye bir hayli dman ka-
zandrmtr. Ancak halk zerindeki g- rinin eki olarak (s. 329-347) ksmen ne-
l tesiri muhaliflerinin kendisine zarar
vermesine imkn brakmam, aksine
eyhin itibar ve nfuzu gittike artm
ve bu tesir lmnden sonra da devam
etmitir. ocuklar, torunlar ve mrid-
leri onun mnev htrasn byk bir iti- hatta rindne saylabilecek manzumele-
na ile devam ettirmiler ve zamanla bu
hareket Cmiyye* tarikat haline gel-
mitir.
eyhin, Zahrddin s ve ehbeddin
smil adl iki olu ile emseddin Mu-
tahhar adl olundan olan torunu Kut-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
100
bddin Muhammed'in eserleri gnm-
ze kadar ulamtr. Rumz'l-hak'ik ye Ktphanesi'nde bulunmaktadr (N-
ve Srr'l-bedyic adl eserlerin mel-
lifi Zahrddin s ilim ve edebiyatta a-
nn ileri gelenlerindendi. ehbeddin
smil, babas hakknda Der bt- B-
nme yazarak muhaliflerinin eyhe y-
nelttikleri ithamlar cevaplandrmtr.
Abdurrahman- Cm Nefeht'l-ns'-
te eyhi anlatrken bu eserden faydalan-
mtr. bn Mutahhar mahlasn kullanan
torunu Kutbddin Muhammed'in Had-
kat'l-hakka (Tahran 1343 h.) adl ta-
savvuf bir eseri vardr.
Eserleri. Cm'nin eserleri genellikle
tasavvuf, db, mev'iza ve nasihata da-
ir olup sade ve basit bir slpla Farsa
olarak kaleme alnmtr. Mellif mak-
sadn diyaloglarla anlatmay tercih et-
mi, sk sk tebih ve temsillere bavur-
mutur. Balca eserleri unlardr.-1. Mif-
thu'n-nect. Tvbekr olan olu Nec-
meddin'in arzusu zerine ona kurtulu-
un anahtarn vermek maksadyla ya-
zlm olup bir mukaddime ile yedi b-
lmden ibaret tasavvuf bir eserdir. S-
leymaniye Ktphanesi'nde (Lala smil,
nr. 682/2; Hac Mahmd, nr. 1042/2)yaz-
malar bulunan eser Ali Fzl tarafndan
neredilmitir (Tahran 1347 h.). 2. ns
rt'Ilhi'I-msta-
kim. Taraftarlarnn oaldn ve her-
kesle grmenin mmkn olmadn
gren eyh, fikirlerini mntesiplerine
doru olarak aktarabilmek iin bu eseri
yazmak lzumunu duymutur. Tasavvu-
f inan, hal ve hareketlerin diyaloglar
eklinde ilendii eser Ali Fzl tarafn-
dan iki cilt halinde neredilmitir (Tahran
1350 h.). 3. Ravzat'l-mznibn. 526'-
da (1132) telif edilen bu eser de Ali F-
zl tarafndan neredilmitir (Tahran 1355
h.). 4. Risle-i Semerkandiyye. Cm'-
nin Semerkant'tan yazd mektuplar-
dan meydana gelir. Gaznev'nin Mak-
mt- Jendepl (Tahran 1340 h.) adl ese-
redilen bu eserin yazma bir nshas S-
leymaniye Ktphanesi'nde bulunmak-
tadr (Nfiz Paa, nr. 399, l a -37 b ). S. D-
vn. Ahmed, Ahmed-i Cm, Ahmed-i C-
m mahlaslarn kullanan airin kane
riyle zhd iirlerinin yer ald eser 1302-
1342 yllar arasnda Hindistan'da eit-
li defalar baslmtr. Eserin baz basm-
lar 2820, bazlar 4000 beyittir. Divann
2537 beyitten meydana gelen yazma bir
nshas, mesnevi tarznda kaleme alnan
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Kalendernme'si ile birlikte Sleymani-
fiz Paa, nr. 399).
527'de (1133) telif edilen Bihr'l-
hakka ve 533'te (1139) yazlan Kn-
z'l-hikme adl eserlerinin de muhtelif
yazmalar vardr. Sirc's-s'irn adl
ciltlik eserinin bir nshas ise Tahran
Mill Ktphanesi'ndedir (nr. 4625).
Kaynaklarn zikrettii Fthu'r-rh,
Vkdnme, Mahabbetnme, Zhdiy-
yt (iirler), Sz u Gdz ve es-Srr'l-
meknn ve'l-cikd'l-manzm fi't-tl-
smt adl eserler bugne ulamamtr.
BBLYOGRAFYA:
Heshmat Moayyad, Die "Maqamt" des Gaz-
nawi, eine legerdre Vita Ahmad-i Gams, ge-
nannt Zardapil, 1049-1141, Frankfurt 1959;
a.mlf., " A h m a d - e Jm", Elr., I, 648-649; Vla-
dimir Ivanovv, " A Biography of Shaykh A h -
mad-i Djm", JRAS (1917), s. 308-365; F. Meier,
"Zur Biograpbie A h m a d - i Gm's und zur
uellenkunde von Gm's Nafahtu'l-Uns",
ZDMG, sy. 97 (1943), s. 47-67; a.mlf., " A h -
m a d - i Dim", El2 (Fr.), I, 291-293; A. S. Beve-
ridge, "Cm", A, III, 15; V. F. Bchner, "Tr-
b e t - i e y h - C m " , a.e., XII/2, s. 140.
S SLEYMAN ULUDA
r el-CM' li-AHKM'l-KUR'N n
( ol^V13^'5' j - M 1 )
Eb Abdullah Muhammed
b. A h m e d el-Kurtub'nin
(. 6 7 1 / 1 2 7 3 )
: K u r ' n - Kerm tefsiri. j
Kurtub'nin en hacimli ve nemli ese-
ri olan el-Cmic li - ahkmi'l - Kur'n
(Tefsr'l-Kurtub) tefsir kaynaklan ara-
snda sekin bir yere sahiptir. Eserin mu-
kaddimesinde, takip ettii metot hak-
knda ksa bilgi veren mfessir daha son-
ra tilvet db, Kur'an renmenin ne-
mi, knanan re'y tefsiri, tefsirde snne-
tin yeri, el-ahruf's-seb'a (yedi harf), s-
re ve yetlerin tertibi, Kur'an'n faziletiy-
le ilgili olarak uydurulan hadisler vb. ba-
z konulara yer vermi, istize* ve bes-
melenin tefsiriyle asl tefsire girerek s-
ra ile sreleri ele almtr.
Mukaddimede belirtildii zere yet-
ler aklanrken faydalanlan kaynaklara
iaret edilmi, baz istisnalarla birlikte
genellikle nakledilen grlerin kimlere
ait olduu zikredilmitir. Mfessirlerin
naklettikleri kssalara ancak ihtiya ha-
linde yer verilmi, nzl sebepleri, kra-
at ihtilflar, lgat, nahiv, nesih gibi ko-
nular zerinde titizlikle durulmu, mak-
bul re'y tefsiriyle me'sr (rivayete daya-

nan) tefsirin birlikte ele alnmasnn g-
zel rnekleri ortaya konmutur.
yetlerin ihtiva ettii hkm ve mese-
leler birinci mesele, ikinci mesele... ek-
linde numaralanarak ayrntlaryla ele
alnm, bu srada tefsir, hadis, fkh ve
dier ilimlere dair ok geni kaynaklara
bavurulmu, bu eserlerdeki grler
bazan aynen nakledilmekle yetinilirken
bazan da tartlm, sebepleri zikredi-
lerek tercihler yaplmtr. Ehl-i snnet
dndaki frkalarn ve zellikle Mu'tezi-
le'nin grleri ele alnarak rtlme- 1935-1950; 1380; I-XX, 1386-1387/1966-
ye allmtr. Kurtub bu titizlii yann- 1967).
da er' asllara aykr olmayan ir tef-
sir* lere zaman zaman yer vermekte
mahzur grmez. Kendisi Mlik olmakla
beraber mezhep taassubu da gtmez.
Delillerini kuvvetli bulduu dier mez-
heplerin baz grlerini tercih ettii ol-
mutur. Mesel Bakara sresinin 43.
yetinin tefsiri srasnda Mlikler'in ay-
kr grlerine ramen, kri* olan o- Kahire
cuun immeti cizdir" ve ayn srenin
187. yetinin tefsiri vesilesiyle, "Unuta-
rak orucunu bozan kimsenin bunu kaza
etmesi gerekmez" eklindeki hkm-
leri benimsedii grlr. Muhalifleriyle
tartmasnda naziktir. Eb Bekir bn'l-
Arab'yi sertlii sebebiyle tenkit eder.
Endls limlerinin hkim tutumunu
takip eden Kurtub belgat nktelerine
pek temas etmez. Usulcler kadar ay-
rntl olmasa da zaman zaman usl-i
fkh kaidelerine bavurur ve frun bu
kaidelere bina ediliinin gzel rnekle-
rini verir. Hadis ilmine vukufu sebebiyle
rivayetleri deerlendirmeye tbi tutan
mfessirin, az da olsa zayf ve ndiren
de mevz hadislerle sriliyat'a yer verip
bunlar hakknda herhangi bir deerlen-
dirme yapmad da olur. Bu ynyle
onun bn Kesr smil b. mer (. 7 7 4 /
1373) ve evkn (. 1250/1834) gibi m-
fessirlere rnek tekil ettii sylene-
bilir.
KurtubFnin faydaland pek ok kay-
nak arasnda bn Atyye el-Endels'nin
(. 542/1148) el-Muharrer'l-veciz ad-
l tefsirinin ayr bir yeri olduunda ve
zellikle Kurtubnin takip ettii metot
bakmndan bu eserden etkilendiinde
phe yoksa da bn Atyye'nin bu eseri-
ni "byk lde Kurtub'nin tefsirinin
esas" olarak deerlendiren A. Jeffery'nin
bu grnde mbalaa bulunduunu konular zerinde durulmaktadr. Daha
kabul etmek gerekir (bk. Mukaddimetn,
Giri, s. 4). Zira bilhassa hadislerin kay-
naklarna iaret edilerek bunlarn deer-
lendirmesi, kraat ihtilflaryla dil ve na-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
hiv asndan meselelerin daha geni e-
kilde ele alnmas gibi pek ok husus
gz nne alnrsa KurtubFnin bn Aty-
ye'yi gerilerde braktn sylemek do-
ru olur.
Safed, bn Ferhn ve Dvd gibi lim-
lerin kendisinden vg ile sz ettikleri
KurtubFnin bu eseri byk hacmine ra-
men ilim evrelerinde, zellikle Dou'da
(Ortadou'da, bk. bn Haldn, III, 1032)
byk ilgi grm ve muhtelif basklar
yaplmtr (I-IV, Kahire 1950; 1353-1369/
BBLYOGRAFYA:
Kurtub, el-Cmi'; Safed, el-Vf, II, 122-123;
bn Ferhn, ed-Dbc'l-mzheb, II, 3 0 8 - 3 0 9 ;
bn Haldn, Mukaddime, li, 1032; Dvd, 7a-
bakt'l-mfessirn, II, 6 5 - 6 6 ; Mukaddimetn
ft'ulmi'l-Kur'n ue hm: Mukaddimet
tbi'l-Mebnt ue Mukaddimet bn 'Atyye
A . leffery), Kahire 1954, nairin girii, s. 4 ; M.
Hseyin e z - Z e h e b , et-Tefsr ue'l-mfessirn,
1381/1961-62, III, 123-130; el-Kasb
M a h m d Zelat, el-Kurtub ue menhech
tefsr, Kahire 1 3 9 9 / 1 9 7 9 ; Ma'a'l-Mektebe,
3 8 0 - 3 8 1 ; M u s t a f a brhim el-Men,
tu t-tefsr fi'l-Endels, Beyrut 1 4 0 6 / 1 9 8 6 , s.
6 9 1 - 7 0 2 ; R. Arneldez, "al - K u r t u b " , El2
v> 512-513. m
LLIL SUAT YILDISIM
F el-CM' li-AHLKI'r-RV
( ^yijsiy.' ) yacan belirtir. Hrmete en lyk olan
Hatb el-Badd'nin
(. 4 6 3 / 1 0 7 1 )
hadis renim ve
^ r e t i m u s u l l e r i n e d a i r eseri.
Tam ad el-Cmi" li-ahlk'r-rv ve
dbi's-smi" olan eserde hadis riva-
yetiyle megul olanlarn bu ilmin re-
timi srasnda uymalar ve uygulamalar
gerekli olan kurallar tesbit edilmekte-
dir. Eser on blm olup her biri farkl
hacimlerde otuz bab ve 233 fasldan
meydana gelmektedir. Mukaddimede Hz.
Peygamber'in ve slm byklerinin ah-
lk ve dbna uyarak hadis renmek
gerektiinden sz edilmekte, daha son-
raki blmlerde hadis tlibinin (smi') iyi
niyet sahibi olmas, hocalarn iyi seme-
si, derse giderken, hocann huzuruna gi-
rerken, ders dinlerken, soru sorarken
belli kaidelere riayet etmesi, hadisleri
yazarken, yazdktan sonra mukabele*
ederken hata etmemeye almas gibi
sonraki blmlerde rvinin (hoca) ahl-
kna temas edilmekte, onun talebeleri-
ne durumlarna uygun ekilde davran-
mas, yneticilerden menfaat bekleme-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
el - CM' 1i - AHLKI' r - RV
mesi, klk kyafetine dikkat etmesi, ta-
lebelerine ders verirken belli kaideleri
gzetmesi gerektii belirtilmekte ve kim-
lere hadis rivayet edebilecei anlatlmak-
tadr. Daha sonra muhaddisin rivayet s-
rasnda hataya dmemek iin dikkat
edecei hususlar ele alnmakta, iml*
meclisi ve iml db, hadis renimi iin
yaplacak seyahatler ve db, renilen
hadisleri iyi muhafaza etmenin yollar
ve unutmamann areleri zikredilmek-
tedir.
Hatb el-Badad eserine ald her
bilgiyi senedleriyle beraber nakletmek-
te ve hemen her konuyu hadislerle, sa-
hb szleri ve uygulamalaryla, tbin
grleriyle ve nihayet konunun uzman-
larnn tesbit ve tavsiyeleriyle delillendir-
mektedir. Farkl grler arasndan be-
Ki-
nimsediklerini, "Bizim tercih ettiimiz
(nr.
budur" diyerek deerlendirmekte, baz-
larn da tenkide tbi tutmaktadr. Me-
sel yrrken, ayakta dururken, yatar-
fi't-
ken ve abdestsizken hadis rivayet etme-
s.
yi ho grmeyenlerin kanaatlerini nak-
Medrese-
lettikten sonra, bu hallerde hadis riva-
(ng.), yet etmeyi uygun bulmayanlarn asl
maksadnn hadise sayg gstermek ol-
duunu, yoksa sz konusu hallerde ha-
dis rivayet eden kimsenin gnah ileme-
n
dii gibi yanl bir i de yapm saylma-
Kur'n- Kerm'in sz konusu hallerde
okunmas ciz olduuna gre hadis riva-
yetinin de ciz olmas gerektiini syler
(1,410).
el-Cmi", hemen hemen yars mer-
f* olan 1924 rivayeti ihtiva etmekte-
dir. Bu rivayetlerin iinde gvenileme-
yecek kadar zayf olanlara rastlanmak-
tadr. Mellifin bunlara iaret etmeme-
sinin sebebi, o devirde hadisi senediyle
zikrettikten sonra ayrca shhat duru-
munu aklamaya gerek duyulmay ola-
bilir. Fakat Hatb el-Badd gibi bir oto-
ritenin, zerine hkm bina etmek ze-
re zikrettii delillerin durumunu akla-
mamas yanlmalara sebep olaca iin
nemli bir kusur olarak deerlendirile-
bilir. Eserin bu eksii onu nere hazr-
layanlardan bilhassa Mahmd et-Tah-
hn'n tahkikiyle telfi edilmitir.
Eser ilk defa Muhammed Re'fet Sad
tarafndan yaymlanmtr (Kveyt 1401/
1981). Bu nerin mellifin hayat, eser-
leri ve el-Cmi"in deerlendirilmesine
dair 162 sayfalk mukaddimesiyle hati-
mesi dnda pek nem arzetmedii ve
metinle ilgili kayda deer bir alma
yaplmad grlmektedir. Nitekim ese-
101
el-CM' li-AHLKI'r-RV
ri daha sonra tekrar yaymlayan (Riyad
1403/1983) Mahmd et-Tahhn bu ne-
ri ilm usuller bakmndan tenkit etmi
ve tesbit ettii belli bal hatalar sra-
lamtr (1, 7-11). Tahhn'n neri eser-
deki rivayetlerin numaralanmas, yer yer
harekelenmesi, mellife ait deerlendir-
melerin mstakil paragraflar halinde yl-
dz iaretiyle belirlenmesi ve nihayet di-
er tahrc* ve tahkik esaslarnn yerine
getirilmesiyle nem kazanmaktadr.
BBLYOGRAFYA:
Hatb el-Badd, el-Cmf li-ahlk'r-ru
ve dbi's-smi' (nr. M u h a m m e d R e ' f e t Sad),
Kveyt 1 4 0 1 / 1 9 8 1 , I-II, ayrca bk. Giri v e So-
n u ; a.e. (nr. M a h m d et-Tahhn), [-II, Riyad
1 4 0 3 / 1 9 8 3 I-II, ayrca bk. Giri.
SMAIL L . AKAN
r CM- MYNE
(bk. O R T A C A M ) .
L
CAM MSKS
Din Trk msikisinin
camidc icra edilen ksm.
Nitelik bakmndan cami ve tekke (ta-
savvuf) msikisi olmak zere ikiye ayr-
lan din Trk msikisinin camide icra
edilen, gerek ibadet srasnda gerekse
ibadet ncesi ve sonrasnda ortaya -
kan ses msikisinden ibarettir.
Camideki ibadetin esasn namaz te-
kil ettiinden cami msikisi denince ak-
la ilk gelen ey, namazn cemaatle kln-
mas srasnda imam ve mezzinin (m-
ezzinlerin) ok defa irticl olarak, yani
hfzalarndaki melodi kalplarna belirli
ibareleri demeleri eklinde tanmla-
nabilecek bir ses msikisine dayal faali-
yetleri olmaktadr. Bu faaliyet esnasn-
da herhangi bir alg aleti kullanlmad-
ndan ses en nemli unsurdur. mam
ve mezzinin birbirinin ardndan oku-
malarnda dikkat edilecek en mhim hu-
sus, ayn makamlar icra etmeleri veya
birbiriyle uyuan makam ve dizileri kul-
lanmalardr.
Cami msikisi mezzinin ezan oku-
mas, hls sresinin kraati, kamet ge-
tirmesi, namazn cemaatle klnmas s-
rasnda imamn ilk tekbirden selm ve-
rinceye kadar geen sredeki kraati,
selmdan sonra mezzin tarafndan oku-
nan ibareler, tesbhat, arada okunan
mahfel srmesi*, dua ve mihrbiyenin
btnne verilen isimdir. Ancak bu ara-
da zaman zaman bu trler iine giren
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
102
temcd, mnct, sal (salt), tardiye,
tekbir, mevlid, mi'rciye, Muhammedi-
ye, tevh, cami na't ve ramazan ilhi-
leri de cami msikisinin nemli birer
formu olarak ortaya kmaktadr.
Cami msikisinde gfteyi tekil eden
metinler ounlukla Arapa olup Trk
din msikisi zelliklerine gre bestelen-
milerdir. Baz tasavvuf konularn da
yer ald bu gftelerde zhd, takv,
ubdiyyet ve dua unsurlar hkimdir.
Cami msikisine ait eserler genellikle
tek kiinin icrasna dayanmaktaysa da
bunlardan besteli olanlar bazan mez-
zinler tarafndan koro halinde okunur.
Bu toplu icraya "cumhur mezzinlii"
ad verilmitir. Din d Trk msikisi-
nin, rnei zamanmza kadar ulam
hemen btn makamlarnn kullanld
cami msikisinde acem, acem-airan,
bayat, bestenigr, evi, hicaz, hseyn,
hzzam, rak, rast, sab, segh, uak
vb. makamlar daha ok kullanlmtr.
BBLYOGRAFYA:
Ergun. Antoloji, I, 11-12, 13; II, 4 0 1 ; Nuri
zcan, Onsekizinci Asrda Osmanllarda
Musik ( d o k t o r a tezi, 1982), M( lahiyat Fak., s.
10-11; Halil Can, " D i n M u s i k i " , MM,
(1974), s. 11. m lerine eitli mecmualarda rastlanan C-
IFFL NURI
e l - C M ' li-MFREDT'1 - E D V Y E
ve'l-AZYE
(bk. el-MFREDT).
r CM-i RM
( lfJJ t f ^ ) kaydedilen iirlerinden yalnz Riyz ve
XVI. yzyl divan airi.
Gelibolulu l'nin asl adn Ahmed ola-
rak bildirdii air, Molla Cm (. 8 9 8 /
1492) ile kartrlmamas iin Cm-i R-
m, uzun sre Msr'da bulunduundan
dolay da Cm-i Msr olarak anlmtr.
Latf, Molla Cm'ye hizmet ettiinden
Cm mahlasn aldn belirtirse de (Tez-
kire, s. 116) yaadklar dnemler itiba-
riyle bu mmkn deildir. Latf'ye g-
re Kastamonulu, Riyz ve l y e gre ise
Geliboluludur. uar tezkirelerinde (K-
nalzde, I, 245-246; Riyz, vr. 44 a " b ) Da-
vutpaal Cm ile ve ayn mahlas ta-
yan dier baz airlerle kartrlan C-
m-i Rm hakknda en doru bilgi Sa-
detnme adl kendi eserinin mukaddi-
mesinde bulunmaktadr. Buna gre si-
pahi olanlar zmresine mensup olan
air Kann devrinde Msr'da Hazne-i
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
mre ktiplii yapmtr. Burada kan
bir veba salgnnda drt olunu birden
kaybedince Kann tarafndan Kbe'nin
tamiri iine nezaret etmek zere Mek-
ke'ye gnderildi ve yl sren tamir s-
rasnda burada kald. Kann zamann-
daki bu ilk nemli tamirin 1551-1555
yllar arasnda devam ettii bilinmekte-
dir. Grevinin sona ermesi zerine s-
tanbul'a giden Cm, padiah tarafndan
mkfatlandrldktan sonra daha st
bir grevle Msr'a dnd.
Bu dnemde Hseyin Viz-i KifTnin
Kerbel Vak'as'na dair Ravzatu-he-
d' isimli eserini Sadetnme adyla
tercme ederek padiaha ithaf etti. Bu
eseriyle stanbul airleri ve ulems ara-
snda daha iyi tannd gibi hreti de
yayld. Belki de bu sebeple Msr'da bir
sancak beyliine tayin edilerek mk-
fatlandrld. air, Knalzde ve Riyz'-
nin verdii bilgilere gre 111. Murad za-
mannda da (1574-1595) bu grevi y-
rtmekteydi. Kaynaklarda lm tarihi-
ne rastlanmamakla beraber Msr'da ve-
Din f a t ettii bilinmektedir.
Mrettep bir divan bulunmayan, iir-
sy. 291
OZCAN
m'nin kaside, gazel ve mseddeslerin-
den gl bir air olduu ve divan iiri-
ne her ynyle vkf bulunduu anlal-
maktadr. Baz tezkirelerde yer almama-
s, stanbul dnda yaamasna ve divan
tertip etmemesine balanabilir. Bir k-
sm iirleri, Cm mahlasn kullanan di-
'
er airlerin manzumeleriyle karm-
tr. Nitekim tezkirelerde rnek olarak
Kafzde Fiz'dekiler ona aittir. iirleri
^
arasnda "em'" redifli kasidesiyle Hab-
bFnin "dedim-dedi" redifli mseddesi-
ne yazd nazre en tannm eserleri
arasndadr. lk olarak smail Hikmet Er-
taylan onun bu naziresini neretmi (Ha-
yat, nr. 67, s. 5), daha sonra Sadeddin
Nzhet Ergun bu nazre ile birlikte e-
itli mecmualardan derledii baz iirle-
rini yaymlamtr.
Cm'nin en tannm eseri, Sadet-
nme adyla yapt Ravzat ' - hed'
tercmesidir. Daha nce Fuzl'nin Ha-
dlkatus-sad'da byk lde fayda-
land bu eserin tercmesinde gster-
dii baar aire asl hretini salam-
tr. Sade bir dille kaleme alnp yer yer
airin duygularna tercman olan man-
zum ve mensur ifadelerle sslenen Sa-
detnme, baz Trk ve ran airlerinin
konuya uygun iirleriyle de zenginleti-
rilmitir. Eser aslna bal kalnarak on

bab halinde tercme edilmi, banda
ve sonunda Kannryi ven paralara yer
verilmitir. Ktphanelerde birok yaz-
ma nshas bulunan eserin (TCYK, 455-
458) bilinen en eski tarihli nshas 986'-
da (1578) istinsah edilmi olup Topkap
Saray Mzesi Ktphanesi'ndedir (Re-
van, nr. 1092). Ancak bu ktphanedeki
drt nsha (Revan nr. 1092, 1361, 1497;
Koular, nr. 1000) yanl olarak Hacha-
sanzde Cm'ye ait gsterilmitir (Ka-
ratay, II, 77-78). Ayn ekilde Glpnarl
da Mevln Mzesi'nde mevcut bir Sa-
detnme nshasn (nr. 5426) Hacha-
sanzde'nin eseri olarak zikretmi (Kata-
log, III, 318), Karatay ise Tercme-i
zat'-hed adyla eserine ald bir
baka nshay (TSMK, Badat Kk, nr.
290) Hasan Cm-i Msr adna kaydet-
mitir (Katalog, I, 367). stanbul niver-
sitesi Ktphanesi'nde de Cm-i Ms-
r adna kaytl yazma bulunmaktadr
(TY, nr. 1702, 2374 listinsah tarihi 999/1590-
91], 3310). Ali Emr nshas (Millet Ktp.,
nr. 326) yaz ve tezhip bakmndan olduk-
a deerlidir. Eserin bir baka nshas
ise Nuruosmaniye Ktphanesi'ndedir
(nr. 3417).
BBLYOGRAFYA:
Latf, Tezkire, s. 116-117; Riyz,
uar, Nuruosmaniye Ktp., nr. 3724, vr. 4 4 a b ;
Knalzde, Tezkire, I, 2 4 5 - 2 4 6 ; Muhammeci
Emin el-Mekkf, Hulef-y Izm- Osmniyye
Hazretlerinin Haremeyn-i ertfeyndeki
Mebrre ve Mekre-i Hmyunlarndan
his Tarih Bir Eserdir, stanbul 1318, s. 24; Kp-
rlzde Fuad, "Habb", DEFM, VIII, nr. 5 (1932),
s. 9 7 ; smail H i k m e t [Ertaylan], " H a b b " , Ha-
yat, nr. 67 (1928), s. 5; Ergun, Trk airleri,
900-902; TCYK, s. 4 5 5 - 4 5 8 ; Karatay,
Yazmalar, I, 3 6 7 ; II, 7 7 - 7 8 ; Glpnarl,
III, 3 1 8 ; TA, IX, 2 8 1 ; TDEA, II, 14.
S MUSTAFA
r CMA
(bk. NVERSTE).
CMAT'd - DVEL'l - ARABYYE
(bk. A H A P BRL).
F el-CMAT'l-OSMNYYE
Haydarbd'da 1918 ylnda kurulan
ve bugn de faaliyetini srdren
niversite.
L J
Hindistan yarmadasnda gittike za-
yflayan Bbrl mparatorluu'nun ye-
rine XIX. yzyl ortalarnda ngiliz idare-
sinin hkim olmaya balamasyla bir ta-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
el - CMAT' I - OSMNYYE
raftan ngilizce resm dil olurken dier fizik, kimya, biyoloji, ekonomi gibi her
taraftan ngiliz eitim sistemi de uygu- bilim dal iin ayr bir terim komisyonu
lanmaya balanmtr. Fakat muhtar bir oluturuldu. Her komisyon o bilim dal-
devlet olarak kalan Haydarbd Nizam- nn uzmanlar ile dilcilerden meydana
l, kendi para birimi, gmrk, ulam, geliyordu. Bu komisyonlarda dile hki-
posta, ordu gibi messeselerin yan sra miyetlerinin yan sra konu hakknda da
resm dili Farsa ile geleneksel eitim bilgi sahibi olan uzmanlar bu iki grup
sistemini de muhafaza etmitir. arasnda kpr grevini stlendiler. By-
1856'da Babakan Sir Slr Cang, dev- lece her birine nemli zaman ve aba
letin en nemli eitim messesesi olan harcanarak 1917'den 1939 ylma kadar
Drlulm'u kurdu. Burada dzenlenen eitli konu ve bilim dallarnda 55.000'e
imtihanlar sonunda kazanan rencilere yakn Urduca teknik terim tretildi.
bugnk ilk, orta, lise, niversite ve yk- Urduca olarak yksek retim 1918'-
sek lisans dereceleri seviyesinde rdiye, de Drlulm Yksek Okulu'nda hazr-
mn, mulv, lim, fzl ve kmil dere- lk snf ile balad. O zamana kadar bir
Rav- celerinde diplomalar veriliyordu. 1884'- hkmet kuruluu olan ve klasik eitim
t e resm dil Farsa'dan Urduca'ya evril- metodu takip edilen okulda o yl alan
di ve o tarihten itibaren halk arasnda, hazrlk snf Osmaniye niversitesi ad
Urduca eitim yapan bir niversitenin altnda retime balad. Hazrlk dne-
kurulmas yolunda devaml dile getirilen mi yld. Osmaniye niversitesi Koleji
bir istek belirdi. 191 l ' d e Nevvb Mr Os- 28 Austos 1919'da 22S renci ve yir-
man Ali Han, Haydarbd nizam oldu- mi be retim yesiyle sanat, bilim-
unda birtakm politik ve idar reform- f e n ve dil alanlarnda birka dalda snf
lara giriti ve zellikle eitime ncelik aarak resmen retime balad. 1919'-
verdi. Bu arada Eitim Bakanl hima- da Hint yarmadasnn tek gzlemevi
yesinde devletin en nemli ahsiyetleri- olan Nizamiye Rasathnesi de niversi-
nin katlmasyla dzenlenen eitim - teye baland. niversite daha sonraki
rasnn 1 Mart 1915'te ald kararlar- yllarda hzla geliti. Baehirdekilere ek
da sanat, bilim ve teknoloji alanlarnda olarak lkenin dier blgelerinde de Os-
Riyzu- yksek retimin Urdu dilinde yaplaca- maniye niversitesi'ne bal yksek okul
belirtildi. Bu karar retmenler, - ve kolejler ald. Bylece Haydarbd
renciler ve btn Haydarbd halk ta- Devleti, yarmadann dier devlet ve eya-
rafndan desteklendi. Eitim Bakanl letlerindeki genel uygulamann aksine
sr-
Ba- tarafndan Mr Osman Ali Han'a sunulan btn fakltelerin niversitenin bir par-
bir dileke zerine 26 Nisan 1917'de, ni- as olduu Amerika ve Avrupa'nn "ni-
zamn adn tayacak olan Osmaniye ni- ter" eitim sistemini uygulamaya koy-
versitesi'nin temelini oluturan bir ka- du. XIX. yzylda eitime balam olan
II,
Trke
rar yaymland. Drlulm, 1919'un balarnda niver-
Katalog, site ile birletirilerek Kur'an, tefsir, ha-
Bundan sonra Eitim Dairesi tasar-
dis ve fkh gibi derslerin okutulduu bir
ya pratik bir ekil vermeye balad. n-
ilhiyat fakltesi haline getirildi. Dier
UZUN celikle Urduca yksek eitim verebilmek
fakltelerin rencilerine olduu gibi
iin okul amadan nce eitli konular-
ngilizce burann rencileri iin de mec-
da ve yeterli sayda ders kitabna sahip
n
buri ders haline getirildi. Derslerin stan-
olmak gerektii konusu zerinde durul-
^ dard Hint yarmadasndaki dier ni-
du ve bu ama iin iki yllk bir hazrlk
versitelerin stnde tutulmutu. Osma-
dnemi dnld. lk merhalede ni-
niye niversitesi retim yeleri mes-
versitede okutulacak deiik konular-
leklerini sadece hayatlarn kazanmann
daki standart ders kitaplarnn stn
bir arac olarak deil, btn evk ve ener-
nitelikli, konuyu retmeye yetenekli ve
jilerini adadklar bir misyon olarak d-
Urduca'ya hkim bilim adamlar tara-
nen kiilerden oluuyordu. niversite
fndan tercme edilmesine karar verildi
n ynetimi de btn yarmadada bu va-
ve 14 Austos 1917 de bir tercme ve
sflar haiz elemanlar bulabilmek iin
derleme brosu kuruldu. 1950'ye kadar
bir hayli aba sarfetmitir.
bu broda 130 mtercim grev yapm
ve 400'den fazla kitap hazrlanmtr.
Osmaniye niversitesi 1943-1944 -
Mtercimler ie baladnda ncelikle retim ylna kadar btn birimleri ve per-
ve nemle standart ilm terimlerin ha- soneliyle hkmete bal bir kurulutu.
zrlanmas problemi ele alnd. Bu nok- Devletin en yksek otoritesi olan nizam
tada iyi dnlm bir plan ve siste- niversitenin sahibi, babakan rektr,
matik bir usul takip edildi. Matematik, eitim bakan da rektr yardmcs idi.
103
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
el-CMAT' I - OSMNYYE

1943-1944 retim ylnda rektr yar-
dmcl bakanlktan ayrld ve dnyann kisi ise devletin resm dilinin Urduca'-
dier niversitelerinde olduu gibi -
retim yeleri arasndan mstakil bir y-
netici seilmeye baland.
nceleri baehir Haydarbd'da ki-
ralanm birka binada eitimini srd-
ren niversite, 1930'lu yllarda ehrin
banliysndeki geni bir arazide lojman
ve renci yurtlaryla birlikte kurulan
yeni kampsne tand. Organizasyo-
nun tamamlanmas ve ileri dzeyde a-
lma ve aratrmalarn gelimesi bu d-
nemde gerekleti. Yine bu dnemde
temel aratrmalar yaplan bir enstit
ile laboratuvarlar ald. Daha sonraki
yllarda, XIX. yzylda tesis edilmi olan
Diret'l-marifi'n-nizmiyye adl yayn
kuruluu da niversiteye baland ve mil-
letleraras dzeyde faaliyete geti. Za-
manla Hint yarmadas ve dier lkeler-
deki aratrmac ve retim elemanlar
ile ilikiler gelitirildi. niversite, eitim
dilinin Urduca olmasna ramen dnya
niversiteleriyle eit dzeyde kabul edil-
di; mill ve milletleraras birok konfe-
ransa ev sahiplii yapt.
Osmaniye niversitesi kurulmadan n-
ce Haydarbd'da Dou bilimleri okutu-
lan birka okul ve kolej ile ngilizce ei-
tim yapan baz kurumlar bulunuyordu
ve bu imknlardan sadece belirli bir halk
kesimi faydalanabiliyordu. niversite a-
lnca orta snf aileden birok gen bu-
radan mezun oldu; bunlar gazete ve der-
gilerde makaleler yazarak, kitaplar ya-
ymlayarak ilmin ilerleyip gelimesine
katkda bulundular. Ayrca niversitenin
renci ve mezunlar okul dnda d-
zenlenen halk konferanslar vastasyla
ekonomik, sosyal ve politik alanlarda ve
ilmin her dalnda topluma bilgi verdiler.
Bu durum da halk arasnda fikr uyan-
a ve adalamaya vesile oldu.
ngiliz ynetimi srasnda muhtar bir
statye sahip olan Haydarbd Nizam-
l, Pakistan ve Hindistan devletlerinin
kuruluu (14, 15 A u s t o s 1947) srasnda
da ngilizler'le yaplan zel bir anlama-
ya gre statsn muhafaza etti. An-
maniye niversitesi zerindeki asl et- Cmi"u'l-beyn' rivayet eden Dn'-
nin talebesi Eb Dvd Sleyman b. Ne-
dan ngilizce'ye evrilmesiyle birlikte ni- ch, eseri hocasndan Reblevvel 440'-
versitenin ve ona bal btn kurulu- ta (Austos 1048) okuduunu belirttii-
larn retim dilinin de ngilizce'ye dn- ne gre (Cmi'u'l-beyn, s. 3) bu tarih-
drlmesi eklinde kendini gsterdi. O ten nce telif edildii anlalan eser otuz
tarihten itibaren niversite ayn adla fa- babdan meydana gelmitir. Bablar
kat eitim dili ngilizce olarak retimi- iindeki blmler iin "Zikr" bal kul-
ne devam etmektedir. lanlm, mesel kraat imamlarnn ad-
lar, onlardan kraat nakledenlerle ilgili
BBLYOGRAFYA:
bab incelenirken "Zikru Nfi' el-Mede-
S. Abul Hasan Ali Nadvvi, Muslims in India
n", "Zikru ruvtih"... gibi alt balklara
(trc. M o h a m m a d Asif Kidwai), Lucknovv 1960,
s. 9 7 - 9 8 ; W. C. Smith, Modern slam in India, yer verilerek konunun anlalmas ko-
N e w Delhi 1979, s. 110-112; Osmania Clnioer- laylatrlmtr. 1-31. bablarda el-ahru-
sity Administration Report 1948-49, Hydera- f ' s - s e b ' a * , kraat imamlarnn hal ter-
bad, ts., s. 6 6 - 6 7 ; A. Q. M. Shomsul Alam, " U r -
cmeleri, onlarn hocalar, talebeleri, k-
du as t h e M e d i u m of Instruction. A Cause
Study of the R o l e of Osmania University,
raat ilmindeki senedleri hakknda bilgi-
H y d a r a b a d I n d i a " , Pakistan Journal of His- ler verilmi, istize*, besmele ve Ftiha
tory and Culture, IX/1, slmbd 1988, s. sresindeki kraat farkllklar, kraat
imamlarnn genel balklar altnda in-
2 7 35 ' S M . R . SIDDIQI
celenebilecek usul ve ihtilflar etraflca
ele alnmtr. Eserde en geni yeri alan
F CMU'l-BEYN 32. babda, her srenin bana "Zikru ih-
fi'l - KIRT's - SEB' tilfihim f sreti..." bal konularak
( J ) Bakara sresinden Ns sresinin sonu-
na kadar, genel balklar altnda ince-
Eb Amr ed-Dn'nin
lenmesi mmkn olmayan kraat ihtilf-
(0.444/1053)
krat-i seb'aya dair eseri. ^ larna ve bu ihtilflarla ilgili rivayetlere
yer verilmitir. Farkl kraatler aklanr-
ken de her bir ihtilf konusu iin "ba-
Mukaddimesinde baz kimselerin, bu
ka bir ihtilf" anlamna "harf" kelimesi
ilme dair gereksiz tafsilt ve tekrarlar-
kullanlmtr. 33. bab ise krat-i seb'a*
dan uzak ve baka bir kaynaa ihtiya
imamlarndan bn Kesr'in (. 120/738)
gstermeyecek kadar doyurucu bir eser
kraatinde yer alan tekbir konusuna ve
yazmasn istemeleri zerine bu kitabn
bu konudaki rivayetlerin incelenmesine
telif ettiini syleyen Dn eserde kra-
ayrlmtr.
at ilminin usul ve fru, rivayet ve ta-
rikleri, sahih olan ve olmayan unsurlar bn Mchid'in (. 324/936) Kitb's-
hakknda yeteri kadar bilgi verdiini be- Seb'a 'sndan sonra bu konuda telif edi-
lirtmektedir. len kitaplar arasnda nemli bir yeri olan
v*-'
' >'
>, - J - O - '.> ' " V " >S'/-J-S'
. S " "
b^r -v.^v .i'.juS^ r'f-y"
v - - * ' . -.'.'^-v.--.-^'v- V - 'V ' ' - '-i f
s-r-J"j/>-'Ji"'>. srJV*

cak Hindistan hkmeti bu durumu ka- v ^ / ^ v ^ v - . '

bul etmeyip Haydarbd'a birleme tek- J". '/'-^""/''
lifinde bulundu. Teklifinin reddi zerine
de drt gn sren asker bir harektla /' l-jOs>-f- Jt/S* ^ J j ' L . K ^ ' ' " w

yaklak 17 milyon nfuslu bu devletin

topraklarn ilhak etti. Ardndan blge- , -- -- 'f v ' *
nin ynetimini Hindistan ordusunun ku- Cmi u'l-beyn ^At^- '((jlJ' J-^-j-.'
mandan stlendi ve niversitenin kanu- fi'l-kr" ti's-sebc in
ilk iki sayfas /.l^' t^.J..
nu gereince bu general rektrle de
(Nuruosmaniye Ktp..
getirilmi oldu. Bu siyas deimenin Os- nr. 621

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

104
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

ve daha sonraki mellifler iin nemli
bir kaynak olma vasfn kazanan Dnf-
nin bu eserinde kraat ihtilflaryla ilgili
rivayetler Taber'nin tefsir konusunda
yapt gibi geni ekilde bir araya geti-
rilmi ve bu ihtilflar genelde salam ve
muttasl* senedlerle kraat imamlarna
kadar ulatrlmtr. Mukaddimede de
belirtildii zere (Cmi'u'l-beyn,
kraat imamlarnn okuyularyla ilgili ola-
rak eitli kaynaklarda mevcut bilgiler
ve s e m * yoluyla gelen rivayetlerle ye-
tinilmeyerek onlarn kraatlerini tilvet
yoluyla rivayet eden ve ayn zamanda
bunlar uygulayan kurrnn rivayetleri
esas alnm ve kraatin rvisi olarak ye-
di imamn her biri iin bu vasftaki kii-
ler seilmitir. bn'l-Cezer ve Ktib e-
lebi eserde mehur yedi imama daya-
nan 500'den fazla rivayet ve tarikin bu-
lunduunu zikretmekte ise de (en-Ner,
1, 61; Kef'z-zunn, I, 538) bunlarn s-
rekli gz nnde bulundurulan ve dik-
kate almanlar deil yer yer ve ok sey-
rek olarak zikredilen rivayet ve tarikler
olduu anlalmaktadr. Zira bizzat D-
n mukaddimesinde bu eserde krk ri-
vayetle 160 tarikin bir araya getirildii-
ni belirtmektedir (Cmi'u'l-beyn, s. 7).
M n k a t ' * baz senedlerin de yer al-
d eserde (bk. a.e., Giri [Atik], s. 69;
a.e., s. 107) rivayet zincirinde mevcut za-
yf rvilere dikkat ekilmi, yanllara
iaret edilmi ve delilleri ortaya konul-
mutur (mesel bk. a.e., s. 443, 496, 515,
528, 534, 535-536, 622). Bu arada yer yer
doru veya yanl olduu belirtilmeden
farkl okuyular arasnda tercihler yapl-
mtr (mesel bk. a.e., s. 514).
Eserde Dvd b. Eb Tayyibe'nin (.
2 2 3 / 8 3 8 ) Kitb'l-Vakf ve'l-ibda,
Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm'n (. 2 2 4 /
838) Kitb'l-Mecn ve yirmi be ima-
mn kraatini ihtiv eden Kitb'l-K-
r't'i, bn Sa'dn'n (. 2 3 1 / 8 4 5 ) Kit-
b'l-Vakf ve'l-ibtidel-Cmic
Mcerred'i, Eb Htim es-Sicistn'nin
(. 255/869) Kitb'l-Kr'fl Eb T-
hir Abdlvhid b. mer'in (. 3 4 9 / 9 6 0 )
el-Fal ve el-Beyn' gibi zamanmza
ulamayan pek ok kaynaktan faydala-
nlm ve iktibaslar yaplm olmas ese-
re ayr bir nem kazandrmtr (bk. C-
mi'u'l-beyn, s. 200, 224, 356, 444, 537,
548, 549, 592). Dn bu eserlerde mevcut
bilgi ve rivayetleri bize aktarmakla kal-
mam, zaman zaman onlar tenkit et-
mi, tercihlerde bulunmutur. bn'l-Ce-
zerFnin "bir benzeri telif edilmemitir"
dedii (en-Ner, 1, 61) ve Arap iirinden
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
baz rneklerin hid olarak kullanld
eserde (mesel bk. Cmi'u'l-beyn,
662), kraat ihtilflarnn tesbitine esas
olmak zere, kraat imamlarndan ge-
len rivayetlerle bu konuda telif edilmi
kitaplar ve Hz. Osman'n muhtelif ehir-
lere gnderdii mushaflar yannda za-
man zaman bn s el-Kff (. 130/747),
s. 4), Muhammed b. Seb'n (. 2 1 2 / 8 2 7 ) ve
Yahy b. Muhammed e!-Uleym (. 2 4 3 /
857) gibi baz limlerin zel mushaflarn-
dan da faydalanlm olmas onun ori-
jinalliini daha da arttrmtr (mesel
bk. a.e., s. 623).
Geni muhtevas sebebiyle daha ok
bir mracaat kitab vasfn tayan eser
zerinde M. Kemal Atik Atatrk niver-
sitesi lhiyat Fakltesi'nde bir doktora
almas yapmtr. Atik Nuruosmaniye
Ktphanesi'nde (nr. 62) mevcut en es-
ki yazma nshay esas alp bu nsha-
dan istinsah edilmi olan Kahire (Dr'l-
ktbi'l-Msriyye, 1, 94) ve Bankipr (Pat-
na, I, 13, 110) nshalarndan da faydala-
narak eserin edisyon kritiini yapm,
buna Dnrnin hayat ve eserine dair 88
sayfalk bir de mukaddime eklemitir.
BBLYOGRAFYA:
Dn, Cmi'u'l-beyn (doktora tezi, 1982, haz.
M. Kemal Atik), EAF Ktp., Giri, s. 69, tr.yer.;
bn'l-Cezer, en-Ner, 1, 6 1 ; Kef'z-zunn,
5 3 8 ; Brockelmann, CAL, I, 5 1 7 ; Supp,
S M . KEMAL
r CMU'I-BEYN
fi TEFSR'l - K U R ' N
( jyill j - J j ^ UI^Uf. )
Munddin el-c'nin
(. 905/1500)
Kur'an tefsiri
(bk. C, Munddin).
L J
r CMU'I-BEYN
an TE'VL Y ' l - K U R ' N
ve el-
( u i ^ ^ js. ^y
bn Cerr et-Taber'nin
(. 310/923)
^ Kur'n- Kerm tefsiri.
Zengin tefsir malzemesini bir araya
toplayan eser, gerek daha sonraki t e f -
sir almalar gerekse ilm ve tarih tet-
kikler iin ok deerli bir kaynak niteli-
inde olup Cmi'u'l-beyn f tefsri'l-
Kur'Jn ve Tefsru bn Cerr, Tefsr't-
Taberi adlaryla da bilinmektedir.
Talebelerinden Eb Bekir Ahmed b.
Kmil, Taber'nin bu tefsirini kendileri-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
C M U ' I - B E Y N an TE'VL Y ' l - K U R ' N
ne 270 (883) ylnda yazdrdn syle-
s. 55, diine gre (Ykt, XVIII, 62) eserin bu ta-
rihten nce telif edildii anlalmakta-
dr. Eb Bekir b. Blye, onun bu eseri-
ni talebelerine 283-290 (896-903) ylla-
r arasnda yazdrdn sylemekte ise
de (Hatb, II, 164; Ykt, XVIII, 42) bunun
ayr bir talebe topluluu olduu tahmin
edilmektedir. Taber, tefsirine yazd
uzunca mukaddimede Kur'n- Kerm'in
dier szlere olan stnl, Kur'an'n
Arap diliyle nzil olduu, Kur'an'n tefsiri
ve te'vili, yedi harf (el-ahruf's-seb'a*),
Kur'an'n r e ' y * ile tefsiri, Kur'an' tefsir
eden sahbler, Kur'an'n tefsir edilme-
sini ho grenler ve grmeyenler, Kur'an
ve srelerin isimleri, sre ve yetin m-
nalar gibi konular ilemekte, zellikle
Kur'n- Kerm'in indirildii dil zerinde
durarak Kur'an'da Arapa'dan baka ke-
limeler bulunduunu iddia edenlerin g-
rlerini reddetmektedir. Taber'ye g-
re Kur'an'da mevcut olduu ileri sr-
len yabanc kelimeler lafz ve mna iti-
bariyle Arapa ile uyumu, Kur'an'n n-
zlnden nce Arapalatrlm kelime-
ler olup saylar da ok azdr ve Kur'an'n
Arap diliyle nzil olduu gereini zayf-
latacak eyler deildir.
Taber eserinde nce Hz. Peygamber-
I,
den gelen haberlere, sonra sahbe ve
1, 719.
tabilerin grlerine dayanr. Sad b. C-
ATIK
beyr, Mchid, krime, Katde, Hasan-
Basr, bn Creyc, Sdd, Abdrrezzk,
n Ferr, Eb Ubeyde, Ali b. Eb Talha ve
daha pek ok kiinin nakillerinden ve
tefsirlerinden faydalanr. Kis, Ferr,
Ahfe, Eb Ali el-Kutrub gibi Basra ve
Kfe lugat ve nahivcilerinin grleri-
ne yer verir. Tarih kitaplarndan da fay-
dalanarak Vehb b. Mnebbih, bn shak
ve dierlerinden nakillerde bulunur. Mu-
hammed b. Sib el-Kelb, Muktil b. S-
n leyman ve Vkdfden mehur tarihinde
istifade ettii halde hadis tenkitileri
) tarafndan itham edilmeleri sebebiyle
bunlarn rivayetlerini tefsirine almam-
tr.
^ Tefsir e t m e k istedii yete "el-kavl
f te'vfli kavlih tel" diye balar ve da-
ha sonra yetin tefsirini yapar. O yet
hakknda Hz. Peygamber, sahbe ve ta-
bilerden gelen haberleri nakleder; bu
rivayetleri kendi aralarnda birbirine uy-
gun olup olmama asndan tasnif eder.
yeti yetle ve snnetle, eer bunlar
yoksa Arap dili kaideleriyle aklamaya
alr. Bu bakmdan onun bu eseri nak-
l (rivayete dayal) tefsirler trne girer-
105
C M U ' I - B E Y N an TE'VL Y ' l - K U R ' N
se de tenkit ve tercihlere yer verilmi
olmas ona ayr bir zellik kazandrr.
Taber Kur'an yetlerini sadece re'y
ile aklamaktan kanm ve bu ekilde
hareket edenlere kar kmtr. Bir kim-
senin Hz. Peygamber'den gelen bir nas
veya ona dellet edecek bir husus bu-
lunmadka Kur'an' tefsir etmesini do-
ru bulmaz. Bu kiinin re'yinde isabet de
etse hata etmi olacan syler. Taber
bu grn, Hz. Peygamber'den riva-
yet edilen ve hadisiler tarafndan g a -
rb* olarak deerlendirilen, "Kim Kur'an
hakknda kendi re'yiyle sz sylerse, isa-
bet etmi de olsa, hata yapm olur" (Eb
Dvd, "'lm", 5; Tirmiz, "Tefsir", 1) ha-
disiyle teyit etmeye alr.
Hadis ilmine vkf olan ve hadis ten-
kitilerince de gvenilir bir lim saylan
Taber, tefsirinde yer verdii rivayetle-
rin isnadlarn genellikle tam olarak ve
titizlikle zikreder; hatta baz rviler hak-
knda bilgiler verir ve rvinin adn unut-
musa bunu da aka syler (mesel bk.
Cmi'u'l-beyn, 1, 32). Ancak zaman za-
man ilk eyhinin adn zikretmeden, "had-
desen ba'z'u ashbin" diyerek rivayet-
t e bulunduu da olur. Dil ynnden ke-
limelerin szlk anlamlar zerinde du-
rur ve onlarn Arap dilindeki kullanl-
larn inceler. Sarf ve nahiv meselelerin-
de Basra ve Kfe limlerine dayanr. An-
cak genelde Kfe nahivcilerinin grle-
rini tercih eder. Zaman zaman kelime-
lerin i'rablar zerinde nemle durur ve
nahivcilerin mnay aklayc mahiyet-
teki grlerine yer verir. Kelimelerden
kastedilen mnay aklamak iin bazan
airin adn zikrederek, bazan da zikret-
meden eski Arap iirlerinden bol mik-
tarda rnekler (evhid) getirir.
Ayn zamanda bir kraat limi olan Ta-
ber, yeri geldike kraat ihtilflarna ia-
ret eder ve bunlar arasnda tercihler ya-
par. Bu tercihlerinde genellikle Kfe kur-
rsnn okuyularn dikkate ald gr-
lr. Bazan da her iki kraati uygun bul-
duundan tercihi okuyuculara
(mesel bk. Cmi'u'l-beyn, IV, 328-329;
VIII, 351). Zaman zaman "cedelciler" di-
ye adlandrd kelmclarn grlerini
ele alp tartan Taber esas olarak Sele-
fiyye grn benimser (el-Hf, s. 140).
Fkhta ise mstakil bir mezhep sahibi
olup (Abdlhalim M a h m d , s. 39) bu sa-
hada ayr eserler vermi olmasna ra-
men tefsirinde bilhassa ahkm yetle-
rinde fkh grlere yer verir. Burada
nce limler ve mezhepler arasndaki
tartmalar nakleder, sonra bunlardan
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
106
tercih ettiine iaret eder; bu grler-
den hibirini beenmiyorsa kendi gr-
n delilleriyle birlikte ortaya koyar.
Taber, tefsirinde pek fazla olmasa
da sriliyat'a yer vermitir. Genellikle
bu gibi haberlerin isnad K'b el-Ahbr,
Vehb b. Mnebbih, bn Creyc, bn s-
hak ve Sddfye dayanmaktadr. Tarihin-
de daha ok olan bu tr rivayetleri Ta-
ber sadece bir haber olarak nakletmi,
isnadlarn vererek bunlar deerlendir-
meyi genellikle okuyucuya brakmtr.
Taber'nin eseri, gerek ilk devirlere ait
olan ve gnmze intikal etmemi bulu-
nan tefsirlere ulamak, gerekse lgat,
tarih, fkh, kraat, kelm, nahiv ve eski
Arap iiri konularnda aratrma yapmak
isteyenler iin vazgeilmez bir kaynak-
tr. Eserin nemi sadece bu devirlere ait
bilgi ve haberleri toplayp daha sonraki
nesillere aktarmasnda deil, ayn za-
manda deerli bir lim olan mellifinin
gr ve tercihleriyle daha da zengin bir
kaynak haline gelmi olmasndadr. Bu
bakmdan onun nakl tefsirin en mkem-
mel ve hacimli rneini tekil ettiini
sylemek gerekir. Nitekim bn'l-Kft
bu eserden daha byk ve faydal bir
tefsir grlmediini syler. Syt de
bunu tefsirlerin en deerlisi olarak nite-
lendirir (nbh'r-rut, III, 89; el-Itkn,
IV, 212; el-Hf, s. 157).
Noeldeke'nin 1860'l yllara kadar tam
bir yazma nshasnn bulunmadna ia-
ret ederek, "Bu kitap elimizde olsayd
daha sonra yazlm tefsir kaynaklarnn
hepsinden mstani olurduk" (bk. Goldzi-
her, s. 108) dedii Taber tefsiri, nir
Mustafa b. Muhammed el-Bb el-Hale-
b'nin anlattna gre (bk. Fihrist, s. 2),
Necid emirlerine ait zel bir nsha esas
alnarak Msr'daki Hidiv ve Halep'teki
Ahmediyye ktphanelerinde mevcut
nshalarla karlatrlm ve eser Ezher
limlerinden bir heyet tarafndan tas-
hih edilerek kenarnda Nizmeddin Ha-
brakr san b. Muhammed en-Nsbr'nin (.
850/1446) Tefsru ar'ibi'l-Kur'n
re'ibi'l-furkn adl eseri olduu hal-
de fihristle birlikte otuz bir cz olarak
baslmtr (Kahire 1321). Daha sonra bu
matbu nsha Hidiv Ktphanesi'nde
mevcut yazma nsha ile tekrar karla-
trlp gerekli tashihler yapldktan son-
ra Msr Hidivi II. Abbas Hilmi Paa'nn
himaye ve desteiyle otuz cz olarak tek-
rar baslmtr (Kahire 1323-1330). Eser
iin Hermann Haussleiter Register
Qur3 nkommentcr des Tabar adyla
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
bir fihrist hazrlamtr (Strassbourg 1912).
Cmi^u'1-beyn Mustafa es-Sekk'nn
tahkikiyle Mustafa el-Bb el-Haleb m-
essesesi tarafndan otuz cz halinde iki
defa daha baslmtr (Kahire 1373-1376/
1954-1957). Son olarak Ahmed Muham-
med kir ve Mahmd Muhammed -
kir kardeler, eserin matbu ve Kahire'-
de mevcut yazma nshalarn, ayrca da-
ha sonraki tefsir kaynaklarnda TaberF-
den nakledilen metinleri karlatrarak
eserin yaklak te birini (Enfl sresinin
47. yetine kadar) tahkik ve tahrc edip
on cilt halinde basmlarsa da (Kahi-
re 1955-1958) bu ortak alma Ahmed
Muhammed kir'in 1958'de lm ze-
rine Mahmd Muhammed kir tara-
fndan t e k bana srdrlm, o tarih-
ten bu yana cilt daha (brhm sresi-
nin 27. yetinin s o n u n a kadar) neredil-
mitir (Kahire 1958-1969).
Muhtasarlar ve Tercmeleri. Cmi zu'l-
beyn, Eb Yahy Muhammed b. Sum-
dih et-Tcb (. 4 1 9 / 1 0 2 8 ) tarafndan
Muhtasar min Tesri'l-mm et-Tabe-
r adyla ve eserdeki g a r b ' l - K u r ' n * -
la ilgili metin ve aklamalarn bir araya
getirilmesi suretiyle ihtisar edilmitir.
Yazma bir nshas San'a'da (Mtevekki-
liyye Ktp., nr. 107, 242 varak) bulunan ese-
rin birinci cz Muhammed Hasan ez-
Zeftrnin tahkikiyle el-Hey'et'l-Msry-
yet'l-mme tarafndan Kahire'de ne-
redilmitir (bk. M u h a m m e d Abdlgan
Hasan, s. 5). Fuat Sezgin bu muhtasarn
bir heyet tarafndan Farsa'ya tercme
edildiini sylerse de (CMS, I, 328) Fars-
a'ya tercme edilen eserin Tcbfye ait
olan bu eser deil Sezgin'in mellifi me-
hul olarak kaydettii aadaki muhta-
sar olduu anlalmaktadr. Nitekim eser
Mansr b. Nh es-Smn'nin (. 3 6 6 /
977) emriyle kurulan bir heyet tarafn-
dan senedleri, baz rivayet ve haberleri
karlarak Farsa'ya tercme edilmi-
tir. eitli ktphanelerde yazma nsha-
lar bulunan ve Terceme-i Teisr-i Ta-
ve
ber adn tayan eser Habb Yam ta-
rafndan yedi cilt olarak neredilmitir
(Tahran 1339 h./1960). te Fuat Sezgin
bu eseri mellifi bilinmeyen bir muhta-
sarn tercmesi olarak zikretmekte ise
de bu Farsa eserin Arapa muhtasar
bir aslndan sz etmenin doru olmad-
, Cmicu'l-beyn'm Badat'tan geti-
rilen Arapa nshasnn bir heyet tara-
zum fndan ihtisar edilerek dorudan Fars-
a'ya tercme suretiyle meydana getiril-
 CMU'I-ELHN

dii anlalmaktadr (bk. Keramet Ra'n bi'l-ilm" ifadesi, genel anlamda yaplan
CMIU BEYN'1-ILM
Hseyn, s. 646-650). Muhammed Ali es- ilim yolculuklarndan ziyade hadis tahsil
( ( v U l j L ^.Isf )
Sbn ve Slih Ahmed Rz'nn birlikte etmek maksadyla yaplan seyahatler
yaptklar ihtisar almas ise Muhtaa- bn A b d l b e r e n - N e m e r el-Kurtub'nin iin kullanlmtr.
ru Tefsri't-Taber adyla iki cilt olarak (. 463/1071)
ilim, ilim tahsili v e Ahmed b. mer el-Mahmesn el-Bey-
baslmtr (Beyrut 1403/1983). eitim retim konularna dair rt tarafndan nce Muhtaaru C-
Cmi cu'l-beyn J. Cooper tarafndan ^ rivayetleri t o p l a y a n e s e r i . j mi'i beyn 1-cilm adyla senedleri zik-
giri ve notlar ilvesiyle ngilizce'ye de redilmeksizin (Kahire 1320), daha sonra
muhtasar olarak tercme edilmitir. W. Tam ad Cmicu beyni'l-cilm ve da senedleriyle birlikte (I-II, Kahire 1346,
F. Madelung ve A. Jones tarafndan The fazlih ve m yenbal f rivyetih ve 1368) yaymlanan eserin baka neirleri
Commentary on the Qur'an, Being an hamlih'dir. Mellif mukaddimesinde de vardr (I II, Kahire 1388/1968 [nr. Ab-
Abridged Translation of Jami' al-Ba- belirttiine gre kendisinden, ilmin m- durrahman Muhammed Osman]; I-II, Ka-
yan 'an ta'wil al-Qur'an adyla nere- na ve ehemmiyeti, ilim yolunda sarfedi- hire 1978 [nr. Abdlkerm el-Hatbl; I-II,
dilmekte olan bu tercme, Cmicu'l-be- len abalarn deeri, tartmann iimli- Beyrut, ts.).
yn'm Ahmed Muhammed kir ve Mah- i, Allah'n dini hakknda bilmeden ko- BBLYOGRAFYA:
md Muhammed kir basksna daya- numann uygun olmad, delilsiz h- bn Abdlber, Cmi'u beyni'l-'ilm, Kahire
nlarak yaplm, Kur'an yetlerinin ter- 1 3 6 8 / 1 9 4 8 ; Serks, Mu'cem, I, 1 5 9 - 1 6 0 ; II,
km vermenin haram olduu, tartma-
cmesinde genellikle Arbery, bazan da
nn db, taklidin ciz grleni ve ha-
M. Pickthall'n ngilizce Kur'an tercme- 1 7 2 ' B AL YARDIM
ram olan gibi konularda bir kitap yaz-
leri esas alnmtr. Tamam be cilt ola-
mas istenmi, o da ncelikle ilim -
rak planlanan bu almann Bakara s- F CMIU'-ELHN N
renmenin dbn inceleyerek bu eseri- ( ubJVI^l- )
resinin 103. yetine kadar gelen birinci
ni kaleme almtr.
cildi yaymlanmtr (Oxford 1987). C- Abdlkdir-i Merg'nin
mi cu'l-beyn'n Pierre God tarafndan Bir mukaddimeden sonra altm do- (. 838/1435)
yaplan ve ilk cildi Paris'te 1983 ylnda kuz bab ve on bir fasln yer ald eser- msiki nazariyatna d a i r temel eseri. ^

baslan muhtasar Franszca tercmesi- de her ne kadar temel konular ana ba-
nin de (Commentaire du Coran, Abrege, lk halinde gsterilmemise de melli- Hepsi msiki konusunda alt eseri bu-
traduit et annote) imdiye kadar cildi fin bazan "crni'" bal altnda zikret- lunan Abdlkdir-i Merg kitaplarn,
baslmtr. tii belli bal blmler unlardr: lmin H. G. Farmer'in bildirdiine gre, Leiden
her mslmana farz oluu, ilmin ve li- niversitesi Ktphanesi'nde kaytl (Or.,
BBLYOGRAFYA:
min fazileti, ilim tahsilinde dikkat edil- nr. 1175) Trke Kitb'l-Edvr dnda
Eb Dvd, " c l l m " , 5 ; Tirmiz, " T e f s r " , 1;
mesi gereken noktalar, ilmi yayma, ei- (A, I, 84) dnemin ilim dili olan Farsa
Tber, Cmi'u'l-beyn; bn'n-Nedm, el-Fih-
rist, s. 2 9 1 - 2 9 3 ; Hatb, Trihu Badd, H, 162- tim ve retimde hoca ve talebenin dik- ile yazmtr. Ancak bu eser incelendi-
168; bn'l-Cevzl, el-Muntazm, VI, 170; Y- kat etmesi gereken prensipler, ilimle inde Merg'nin dier kitaplarndan ta-
kt, Mu'cemul-deba, XVIII, 4 0 - 9 4 ; bn'l- amel etme, ulemnn ihtilflarnda dik- mamen farkl bir slp ve muhteva ile
Kftl, nbhur-ruvt, III, 8 9 - 9 0 ; Zeheb, Tezki- kate alnacak hususlar. Cmicu bey- karlalmakta, bu da kitabn Merg'-
ret'l-huffz, II, 7 1 0 - 7 1 6 ; a.mlf., Mtznul-i'ti-
ni'l-cilm'de Hz. Peygamber bata ol- ye ait olduu grn olduka zayflat-
dal, III, 4 9 8 - 4 9 9 ; bn'l-Cezer, Gyetun-nih-
ye, II, 1 0 6 - 1 0 8 ; bn Hacer, Lisnul-Mtzn, V,
mak zere ashap, tbin ve daha sonra- maktadr. Gittike olgunlamak zere
100-103; Syt, el-ltkn, IV, 2 1 2 ; Kefuz-zu- ki slm byklerinin ilim, ilim tahsili, birbirlerini tamamlayan bu eserlerin en
nn, I, 4 3 7 ; M u s t a f a b. M u h a m m e d el-Bb eitim ve retim konular etrafndaki mehurlar Cmi'u'l-elhn ve Mak-
el-Haleb, Fihrist, Kahire 1321, s. 2 ; Serks, tavsiye ve tecrbeleri senedleriyle bir- d'l-elhn olup Makd'l-elhn di-
Mu'cem, II, 1 2 3 1 ; Brockelmann, GAL, I, 149;
likte tesbit edilmitir. erlerinin zeti saylabilir.
Suppl., I, 217; Sezgin, GAS, I, 323-328; E. Mon-
tet, Le Coran (Introduction), Paris 1949, s. 59; lim konusu teden beri gerek hadis Merg, msiki nazariyatnn en deer-
I. Goldziher, Mezhib't-tefsri'l-lslmt (trc. A b -
kitaplarnn bir blm olarak gerekse li eserleri arasnda yer alan Cmi'u'l-
d l h a l m N e c c r ) , Kahire 1 3 7 4 / 1 9 5 5 , s. 107-
mstakil eserler halinde ilenegelmi- elhn'i 1405 ylnda Semerkant'ta yaz-
120; M. Hseyin ez-Zeheb, et-Tefsr oe'l-m-
fessirn, Kahire 1381/1961-62, I, 205-224; tir. Nitekim eitli hadis kitaplarnda bu m ve olu Nreddin Abdurrahman'a it-
A h m e d M u h a m m e d el-Hf, et-Tabert, Kahire konu "Kitb'l- c lm" bal altnda ele haf etmitir. Eser yazldktan sekiz yl
1 3 9 0 / 1 9 7 0 , s. 8 5 - 1 7 2 ; Bilmen, Tefsir Tarihi, I, alnd gibi Eb Hayseme Zheyr b. Harb sonra mellif tarafndan yeniden gz-
3 6 3 - 3 6 8 ; M. Abdlhalim M a h m d , Menhic'l- den geirilerek baz ilvelerle 1415'te Ti-
tarafndan Kitb'l-clm adyla msta-
mfessirtn, Kahire 1978, s. 3 9 - 4 6 ; Ma'a'l-Mek-
kil bir eserde de ilenmitir (nr. ve trc. murlular Devleti'nin nc hkmdar
tebe, s. 372-374; Kermet Ra'n Hseyn, " N s -
Salih Tu, stanbul 1984). Hatb el-Bad- Sultan hruh'a, 1418'de de onun olu
ha-i Khen ez T e r c e m e - i Tefsr-i Taber",
Yama, X X / 1 2 , Tahran 1346 h., s. 6 4 6 - 6 5 0 ; d de Takyd'l-Cilm, eref ahbi'l- Gyseddin Baysungur'a ayr ayr ithaf-
M u h a m m e d Abdlgan Hasan, " A h d e m n- hadsve el-Cmi" li-ahlk'r-rv ad- larla sunulmutur.
ire fi'l-mahttti'l-cArabiyye", Mecelletul- larn tayan eserinde bu konular Eser bir mukaddime, on iki bab ve bir
Kitbi'l-'Arab/Arabic Book Journal, sy. 53,
daha geni bir ekilde ele almtr. Bu htimeden olumaktadr. Mellifin, k-
Kahire 1971, s. 5 ; A h m e d Hattb el-mer, " e t -
T a b e r e n - N a h v e l - K f i m i n h i l l i tefsrih",
dnemde eserlerin blm balklarnda k yata eitli ilimler tahsil ettikten
db'r-rfidn, IX, Musul 1978, s. 2 3 5 - 2 6 3 ; ve ayrca kitap isimleri arasnda geen sonra msikiye yneldiini, kendisinden
Fikret Iltan " T a b e r " , lA, XI, 595. "ilim" kelimesinin genellikle "hadis" m- nce bu konuda yaplan almalar in-
nasnda kullanld dikkati ekmekte- celeyerek bilgisini ilerlettiini, eserini
S ISMAIL CERRAHOLU dir. Yine bu eserlerde "er-rihle f tale- oullar Nreddin Abdurrahman ve Ni-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 107
 CMU'l - ELHN

zmeddin Abdrrahim'e msiki ilmini
retmek maksadyla
ifade ettii giri ksmndan sonra be
fasldan meydana gelen mukaddime yer
alr. Mukaddimede msikinin tarifi, or-
taya k, konusu ve gayesi ele alnm-
tr. Msiki nazariyatnn ana konularn
ileyen on iki bablk asl ksm ise top-
lam krk fasldan meydana gelir. Bu-
rada incelenen konular u ekilde zetle-
nebilir: Savt ile namenin tarifi ve mey-
dana gelmesi, namenin iitilmesi, tesi-
ri ve ondaki tizlik ve pestlik sebepleri;
destnin (msiki aletindeki teller zerin-
de parmak ucunun yerleri) taksimi; Safiy-
yddin Abdlm'min'in sistemine ve bir
baka sisteme gre on sekiz sesin elde
edilmesi; msiki
meydana getiren telin boyu ve en az iki
ses arasndaki tizlik ve pestlik farkn
gsteren buutlarn nisbetleri, birletiril-
mesi, cinsleri, saylar ve tasnifi; drtl
ve belilerin uyumlu ekilleri; birinci ve
ikinci tabakadaki ksmlarn birletiril-
mesinden meydana gelen devirler. Da-
lar gibi konular ilenmitir. Msiki usul- rilmemitir) Sultan hruh'un olu Bay-
kaleme aldn lerine ait bilgilerin yer ald on birinci sungur Mirza'ya ithaf edilmitir. C-
babda mellifin yaad devirde ve da- mi'u'l-elhn'm Paris nshas, 16 Reb-
ha nceki dnemlerde kullanlan usul- levvel 1067 (2 Ocak 1657) tarihinde Ali
lerle kendi buluu olan usuller aklan- b. Lin Mahmd Muhammed tarafn-
mtr. Htimede ise msikide ed ko- dan sfahan'da istinsah edilen, ilk ba-
nusu, msiki renmeye balayanlarn b eksik bir yazmadr. Baron Rodophe
uymas gereken meclis db, msikide D'erlanger, Oxford Bodleian Ktphane-
meleke kazanma yollar, kkler (Trk, Mo- si'nde kaytl (nr. 828) bir Cmicu'l-el-
ol ve Htaylar tarafndan alman msi- hn nshasndan sz ediyorsa da bu
ki paralar), mehur msikiinaslar ele eserin yukarda belirtilen ayn blmde-
alnmtr. ki (nr. 282) nsha olduu ve bir dizgi ha-
Cmicu'l-elhn'm stanbul'da, tas sonucu numarasnn yanl verildii
de Avrupa ktphanelerinde olmak anlalmaktadr.
zere alt nshas tesbit edilmitir. s- Cmi'u'l-elhn, Nuruosmaniye K-
tanbul'daki nshalardan ikisi Nuruosma- tphanesi'ndeki nshalardan biri (nr.
niye Ktphanesi'nde bulunmaktadr (nr. 3644) esas alnarak baz aklamalarla
aletlerinde perdeleri 3644, 3645). stanbul Belediyesi Atatrk birlikte Tak Bni tarafndan neredil-
Kitapl'nda kaytl olan (Belediye Yaz- mise de (Tahran 1366 h./1987) eserin
malar, nr. 0.57) nshann XX. yzyln ba- tenkitli yeni bir nerine ihtiya vardr.
larnda Nuruosmaniye Ktphanesi'nde- BBLYOGRAFYA:
ki nshadan (nr. 3645) istinsah edildii Abdlkdir e l - M e r g i , Cmi'u'l-elhn (nr.
anlalmaktadr. Avrupa'daki nshalar Tak Bni), Tahran 1366 h . / 1 9 8 7 ; Ethe, Ca-
ise Oxford Bodleian Ktphanesi'nde ka- talogue, 1, 1058-1060; Blochet, Catalogue, V,
ytl iki nsha ile (biri Marsh, nr. 282) Paris 3 3 6 - 3 3 7 ; Baron Rodolphe D'erlanger, La Musi-

ha sonra iki, , drt ve be telin pozis- que Arabe, Paris 1949, V, 3 9 8 ; M. Kemal zer-
Bibliothgue Nationale'de kaytl (Supple-
gin, " H c e A b d l k d i r M a r g ' n i n Manzum
yonlar ile mehur devirler (on iki makam), ment, nr. 1774) yazmalardr. Bunlar ara-
Bir A r z h l i " , Kemal a Armaan, stanbul
devirlerin tabakalar, Kutbddn-i r- snda Nuruosmaniye (nr. 3644) ve Oxford 1984, s. 133, 139; M u h a m m e d Tak Dnipe-
z'nin Safiyyddin'e ve Abdlkdir'in her Bodleian (Marsh, nr. 282) ktphanele- jh, Fihrist-i Mikrofilmh-yi Ktbhne-i Mer-
ikisine cevaplar ile baz itirazlar yer al- rinde bulunan nshalar mellif hatt olup kez-i Dnigh- TahrSn, Tahran 1348 h., s.
maktadr. Ardndan mehur devirlerin Safer 818 (Nisan 1415) tarihini tayan il- 261; a.mlf., " M s i k n m e h - 4 - " , Hner u Mer-
topluca gsterilmesi, uyumlu namele- kini Merg Sultan hruh'a, dierini Mu- dum, sy. 148, Tahran 1353 h., s. 7 2 - 7 3 ; Mn-

rin Arapa ve Yunanca isimleri, vze zev, Fihrist, s. 3892; Amnon Shiloah, The Theory
harrem 808'de (Temmuz 1405) kendi o-
of Music in Arabic Writings (e. 900-1900), Mn-
ve ubelerle perdelerin mnasebetleri, lu Nreddin Abdurrahman'a ithaf etmi-
chen 1979, s. 1 7 1 - 1 7 2 ; M u r a t Bardak, Mara-
udda g pozisyonlar ve udla icrann ka- tir. Daha sonra gzden geirdii bu ns- gah Abdlkadr, stanbul 1986, s. 139-142;
ideleri, hanende olacaklarn ses eitimi, haya baz ilveler yapmtr. Oxford Bod- Henry G e o r g e Farmer. " T h e O r g a n of t h e A r -
yakn ve uzak anlaml terkipler, alt par- leian'deki ikinci nsha ise (bk. A h m e d cients", Studies in Oriental Music, II, Frankfurt
ma kullanma yollar ve msiki form- Mnzev, s. 3892, ktphane numaras ve- 1986, s. 416-417; a.mlf.. " A b d a l q d i r ibn G a i b i
on I n s t r u m e n t s of M u s i c " , a.e., s. 6 0 5 - 6 0 7 ;
a.mlf., " A b d l k a d r " , A, I, 83-84.

S NUR ZCAN

Crni'u't-elhn'n mellif hatt nshasnn son sayfas ile dier bir nshasnn iki sayfas
( N u r u o s m a n i y e K t p . , nr. 3 6 4 4 ve 3 6 4 5 , vr. 5 8 - V j j
CMU'l-EZHER

(bk. E Z H E R ) . ^

> jiAal - ' \ -'jZsi'.

P CMU'l-FUSLEYN
llkbZlil \
1 ^L-'.t .i
( j i ^ 1 )
'^^JjlJLij! / - -

Bedreddin Simv'nin
(. 823/1420)
slm h u k u k u n a dair
A r a p a eseri.
L J

Mecdddin el-sren'nin (. 6 3 2 /
1235) el-Ful' ile Zeynddin el-Mer-
J^fif'. I
4,;, - gnn'nin (. 670/1271) Ful'l-ihkm
^il4>j! / j tj'^^r /
P'M'J f uli'l-ahkm adl eserinin bir araya
: * - ' getirilmesinden olumutur. Mellif bu
iki eseri zetlerken bunlarda bulunan
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
108 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 el-CMU'I-KEBR

tekrar ve ayrntlar, ayrca Merglnnnin
Ful'l-ihkm'maKi "Feriz" blm-
n eserine almam, gerekli grd
yerlerde ise ilvelerde bulunarak kendi
grn belirtmitir. Cmicu'l-fu-
leyn bu iki eserin drtte bir hacminde
olup krk fasldan ibarettir.
Hem muamelt hem de yarglama hu-
kukuyla ilgili nemli konulara yer veren
Cmi'u'l-fuleyr, zellikle kaz ve
fetva ile ilgili meseleleri ele almas se-
bebiyle uzun sre mft ve kadlarn
mracaat kitab olmu, Mecelle'nin
kaynaklar arasnda yer almtr. Hane-
f mezhebinden olan mellifin hukuk
meseleleri serbeste tartmas ve oto-
rite kabul edilen klasik melliflerin baz
grlerine itiraz etmesi dikkatleri ze-
rinde toplam, sonraki devirlerde yaz-
lan baz eserlerde mellifin bu itirazla-
r tartma konusu olmutur. Bunlar-
dan Sleyman b. Ali el-KaramnFnin (.
9 2 4 / 1 5 1 8 ) el-Es'ile
te'allika bi-Cmi'i'l-fuleyn
maniye Ktp., Turhan Vlide Sultan, nr.
97), Zeynddin b. Nceym'in (. 970/
1563) Cmicu'l-fuleyn'e
iye (Brockelmann, II, 402) ve Niancz-
de Muhyiddin Mehmed'in (. 1031/1622)
Nr'l-'ayr slh
adl eseri (Sleymaniye Ktp., ir Efendi,
nr. 127) nemli olanlardr.
leyn'de ele alnan konular yeniden
el-CMU'I-KEBR
(bk. e l - H V ) .
r el-CMU'I-KEBR
( ^^JOI
M u h a m m e d b. H a s a n e-eybn'nin
(. 189/805)
" z h i r ' r - r i v y e " diye bilinen
ve Hanef mezhebinin
a n a kaynaklarn oluturan
alt e s e r i n d e n biri.
de
el-Cmi'us-sar'de sadece hocas
Eb Hanfe'den Eb Ysuf vastasyla
gelen grleri bir araya getiren ey-
bn, el-Cmicu'l-kebr"\
si telif etmitir. Eseri yazdktan sonra
tekrar gzden geirmi, baz bablar ve
meseleler ilve ederek daha hacimli ve
kapsaml hale getirmitir. Eb Hafs el-
Kebr, Eb Sleyman el-Czcn, Him
ve'l-ecvibet'l-m- b. Ubeydullah er-Rz, bn Sema ve di-
(Sley- er baz talebeleri tarafndan rivayet edi-
len el - Cmi cu'l-kebr'de
seleyi ve hkmn sylemekle yetinir,
yapt h- hkmn dayand delillere yer vermez.
Eseri erhedenlerden Cemleddin
Hasr (. 1238), et-Tahrr
Cmi'i'l-fuleyr her konu balndan sonra o konuda
eybn'nin dikkate ald ana prensibi
Cmizu'l-fu- zikretmektedir. Eserde delillere yer ve-
rilmemesine karlk Eb Hanfe, Eb
dilmitir. Eserde genel olarak ibadet ko-
nular ok ksa tutulmu, buna karlk
mumelt nisbeten genie ele alnm-
tr.
el - Cmi cu'l-kebr zerinde erh ve
n
ihtisar mahiyetinde birok alma ya-
)
plm, ayrca eser manzum hale de ge-
tirilmitir. Ktib elebi bu kitaba erh
yazan krktan fazla kiinin adn sayar
(Kef'z-zunn, I, 568-570). Yazma ns-
halar bugne ulaan balca erhlerin
^ mellifleri unlardr: Eb Bekir el-Ces-
ss, Ahmed b. Mansr el-sbcb, em-
sleimme es-Serahs, Sadrehd mer
b. Abdlazz, Hherzde, Rkneddin el-
Kirmn, Aleddin el-smend, Eb Nasr
bizzat kendi- el-Attb ve Cemleddin el-Hasr. Ah-
med b. Eb'l-Meyyed en-Nesef tara-
fndan manzum hale getirilen el -C-
mi cu'l-kebr 'i Eb Nasr el-Attb ve
Muhammed b. Abbd Hlt de ihtisar
etmilerdir. Hlt'nin mehur muhtasa-
rna yaplan ve yazmalar bugne ula-
an nemli erhler arasnda bn Balabn
mellif me- ei-Fris, Mes'd b. Muhammed el-Guc-
duvn, Ekmeleddin el-Bbert ve Sa'ded-
din et-Teftzn'nin erhleri zikredilebi-
el- lir (bu eserlerin yazma nshalar iin bk.
adl erhinde Sezgin, I, 423-428). Hlt'nin muhtasa-
rnn bir ksm Mevkft Muhammed
Efendi tarafndan Trke'ye evrilerek
erhedilmi olup bir nshas Kitb Ter-
cemei Telhsi'l-Cmii'l-kebr adyla S-

tertip eden Nianczde, ayrntl buldu- Ysuf ve eybn arasnda gr ayrl leymaniye Ktphanesi'nde kaytldr (e-
u bilgileri kararak baz yeni ilveler bulunan konulara iaret edilmitir. Ay- hid Ali Paa, nr. 719).
yapmtr. Necmeddin er-Reml, babas rca meselelerin zet halinde bile olsa Haydarbd'da neredilen kitabn (1356)
Hayreddin er-Reml'nin (. 1081/1670) btn ynleriyle ele alnmad, konuyla Beyrut'ta ofset basks yaplmtr (1399).
Cmizu'l-fuleyn"m kenarna kaydet- ilgili sadece baz meselelere yer verildi- Eseri nere hazrlayan Eb'l-Vef el-Ef-
tii hiyeyi temize ekerek ayr bir eser i dikkati ekmektedir. Mesel "Bb's- gan, stanbul'da Beyazt Devlet (Veliy-
haline getirmi ve kitabna el-Le^li'd- salt" ile balayan kitapta bu balk al- yddin Efendi), Kahire'de Dr'l-ktbi'l-
drriyye fi'l-fev'idi'l-Hayriyye adn tnda sadece meselenin hkm zikre- Msriyye ve Tonk'ta Abdrrahim Shib-
vermitir.

Cmicu'l-fuleyn, sren'nin C- j / y.
mi'u'-r (Ahkmu-r), Zenbilli
f .* -- ' -Kr
Ali Efendi'nin db'l-evy' adl eser- .-"""* - ' * - -"Vk ^ '
leri ve Necmeddin er-Reml'nin el-Le'- -!.' , t j -
'^'.t-r.
li'd-drriyye'siyle birlikte iki cilt halin-
" ^ ' ' ' ^ J v " " "
de baslmtr (Kahire 1300). Eserde kay-
Hilt'nin j .' s> *j '-is*' y
naklara iaret iin kullanlan harflerle J-7J.1 -tZ* -'ti- v V '
et-Cmi^a'ikebr
hangi kitaplarn kastedildiini gsteren muhtasarnn
jj-z. .J
bir cetvel I. cildin ba tarafna konmu- Mevkft
tarafndan -- -y J*
tur. Bulak 1301 basksnn kenarnda da -' s-^- > w .fr* . . J'*^*
yaplm
Reml'nin haiyesi vardr. Trke "S-J !-.: ..> An/fJ'ifJ-Ai./r
tercme ve ' i^-1' > J-HV*
BBLYOGRAFYA:
erhinin W ^ *?._
Bedreddin Simv, Cmi'u'l-fuleyn, Kahi- ilk ve son * s-Sf.rS 'C-'**
re 1300, I-II; Kef'z-zunn, I, 5 6 6 - 5 6 7 ; Ser- sayfalar V* S
ks, Mu'cem, I, 2 1 0 ; Brockelmann, CAL, II, (Sleymaniye Ktp.,
290-291, 4 0 2 ; Suppi, II, 315. ehid
Ali Paa,

S A L I BARDAKOLU nr. 7 1 9 )

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 109
 el-CMU'l-KEBR
zde ktphanelerinde bulunan nsha- lmde kermet-mcize-istidrc mese-
larla Hasr ve Eb Nasr el-Attb'nin leleri, ikinci blmde tayy-i zamn, tayy-i
erhlerinden faydalanm, bu neirde mekn, lleri diriltmek, su zerinde y-
stanbul nshasn esas alarak dier ns- rmek vb. yirmi be kermet eidi sz
halardaki farklara iaret etmitir. stan- konusu edilmitir. nc blmde iba-
bul ve Tonk nshalarnda, bata Eb Y- detin nemi ve gerei vurgulanarak ke-
suf'un el-Eml's olmak zere mam rametlerin ancak ibadet ve taatlerin ne-
Muhammed'in el-Al (el-Mebst) ve ez- ticesinde ortaya kabilecei konusu i-
Ziydt' ile bn Sema ve Him b. lenmitir. Drdnc blm ise vellerin
Ubeydullah'n Nevdir'lermden yaplan mertebe ve snflar hakkndaki bilgile-
ilvelere de bu baskda metinden ayr ri ihtiva eder. Burada veller balca
olarak yer verilmitir. Bunlar muhteme- grupta ele alnmtr. Birinci grup aktb,
len kitab rivayet edenler tarafndan ko- abdl, nkab, nceb, havriyyn, re-
nuyla ilgileri dolaysyla konulmu not- cebiyyn gibi saylar belli olanlar-, ikinci
lardr. grup melmler, fakirler, sfler, ubbd,
BBLYOGRAFYA: zhhd, kurr, ahbb, muhaddesn gi-
Muhammed b. Hasan e-eybnl, el-CmCu'l- bi saylar bilinmeyenlerdir. nc grup-
kebr (nr. E b ' l - V e f el-Efgn), Haydarbd ta ise saylar belli olan ve olmayan vel-
1356; ayrca bk. nairin mukaddimesi, s. 3 - 7 ;
ler vardr; nebler, resuller, sddklar, e-
Kef'z-zunn, 1, 5 6 7 - 5 7 0 ; bn bidfn, Res'it,
hidler, slihler gibi. Nebhn vellere ait
Beyrut, ts. (Dru hyi't-trsi'l-Arab), I, 18-19;
Brockelmann, GAL, 1, 178-179; SuppL, I, 289-
kerametlerin aslnda Hz. Peygamber'in
2 9 0 ; M. Eb Zehre, Eb Hanfe, Kahire 1 3 6 9 / mcizesi olduunu syleyerek bu eseri-
1947, s. 2 1 1 - 2 1 3 ; Sezgin, GAS, 1, 4 2 3 - 4 2 8 ; M. nin Hccetullh caie'l-zlemn fm'ci-
Zhid Kevserl, Bulu l-emn, Humus 1969, zt seyyidi'l-mrseln adl kitabnn
s. 7 9 - 8 0 ; M u s t a f a e-ek'a, el-mm'l-A'zam
bir devam olarak deerlendirilmesini
Eb Hanfe en-Hu'mn, Kahire 1403/1983,
s. 228-230. T
ister.
MI YUNUS VEHB YAVUZ
Eserin ilk sayfalarnda mellif Hz. Pey-
gamber'in mcizeleriyle ilgili 100 hadis
r CMU KERMT'l-EVLY n
metnini iktibas etmi, daha sonra elli
drt sahbden nakledilen kermetleri
bunlarn adlarna gre alfabe srasyla
Y s u f b. smil e n - N e b h n ' n i n
(. 1932) vermitir (I, 75-97).
sflerin hayat, m e n k b e v e Nebhn Hz. Peygamber'e hrmeten
^ kermetlerine d a i r eseri.
ad Muhammed olan sfleri ne alm,
daha sonra harf srasn takip ederek
Mellif eserin mukaddimeden nceki 1450 kadar sfyi hayat ve kermetleriy-
sayfalarnda (I, 1-7) kaynaklar hakkn- le birlikte tantmtr. eyhi Ali el-mer
da bilgi vermitir. Kaynak olarak srala- e-zel et-Trablus (. 1904) hakkn-
nan elli eserin mellifleri arasnda Ku- da geni bilgi veren mellif (11, 202-216),
eyr, bn'l-Arab, a'rn, Nablus, Y- "Htimet'l-kitb" blmnde (II, 297- dan, baz XIV-XVI. yzyl airlerinin iir-
fi, skender gibi sf mellifler yannda 330) kaynaklarda zikredilen, f a k a t belli
Fahreddin er-Rz gibi limler de vardr. bir ahsa nisbet edilmeyen kermetleri
Nebhn kaynaklar konusunda bilgi ve- sralamtr.
rirken bn Hanbel'in Kitb'z-Zhd' Nebhn eserin sonunda yer alan "Ki-
Eb Nuaym'n Hilyet'l-evliy* adl ese- tb Esbbi't-te'lf" adl risalesinde (II,
ri, Eb'l-Ferec bn'l-CevzFnin fat'- 331-394) kendi eserleri ve bu eserleri ka-
afve'si gibi baz eserlerdeki bilgilerin leme alrken dikkat ettii hususlar hak-
daha sonra yazlan eserlerde aktarlm knda bilgi vermi ve kitaplarna dair
olduunu, bundan dolay sz konusu ilk mehur kiilerin yazdklar takrizleri ik-
kaynaklan okumaya gerek grmediini tibas etmitir.
belirtir. Kaynaklarda kendilerine dair bil-
Cmicu kermti'l - evliy\ balan-
gi bulunmayan veya hakknda mstakil
gtan XX. yzyla kadar yaayan pek ok
eserler yazlan sflere eserde daha az
sfyi ksaca da olsa konu edinmesi, zel-
yer ayrdn syler. Osmanl dnemi s-
likle son asrda yaayan baz sfleri ta-
fleri hakknda sadece e-ek'iku'n-
ntmas, ayrca mellifin, mridi bata
Nu'mniyye'nm kullanlm olmas bu
olmak zere grt ve tant s-
dnemle ilgili bir eksiklik olarak grl-
flerin yan sra zellikle Yemenli B Ale-
mektedir.
v ailesine mensup mutasavvflar hak-
Eserin mukaddimesi (I, 7-55) drt b- knda geni bilgi vermesi bakmndan
lmden meydana gelmitir. Birinci b- byk nem tamaktadr.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
110 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Eser, nce hmiinde Yfi'nin Ne-
r'l-mehsini'l - galiye f fazli me-
yihi'-fiyye adl eseriyle birlikte (I-II,
Kahire 1329), daha sonra da mstakil ola-
rak (I-II, Kahire 1394/1974) baslmtr.
BBLYOGRAFYA:
Nebhn, Cmi'u kermti'l-evliy', Kahi-
re 1 3 9 4 / 1 9 7 4 , I-II; Serks, Mu'cem, II, 1838;
Brockelmann, GAL SuppL, II, 7 6 4 ; Zirikl, el-
A'lm (Fethullah), VIII, 218.
E MUSTAFA KARA
r CMU'l-MEN
( )
X I I - X V I . yzyllarda y a a y a n
eitli a i r v e m e l l i f l e r i n T r k e v e
F a r s a m a n z u m - m e n s u r eserlerinden
^ semelerin yer ald m e c m u a .
Kimin tarafndan tertip edildii bilin-
meyen eser, sonundaki istinsah kaydn-
dan anlaldna gre 940 yl ban ay-
nn balarnda (ubat 1534) stanbul'da
tamamlanmtr. Mecmuay hazrlayann
Farsa ve Trke'yi iyi bilen, kltrl,
devrine gre iyi bir hattat, zevk sahibi
ve bilgili bir kii olduu anlalmaktadr.
Derleyicisinin hattyla yazld kabul edi-
len mecmuann bilinen tek nshas Nuru-
osmaniye Ktphanesi'ndedir (nr. 4904).
Cmiu'l-men, eitli airlerin eser-
lerini bir araya getirmesi bakmndan
nazre mecmualarna benzemekteyse
de daha ok bir antoloji mahiyetindedir.
Yer yer iir ve eserlerinden rnekler kay-
dettii air ve yazarlarn hemen hemen
btn eserlerini toplamakta, bu sebep-
le bilhassa Trke manzumeler bakmn-
lerine geni bir ekilde yer veren tek ve-
ya en eski kaynak olma niteliini ta-
maktadr. Bata M. Fuad Kprl olmak
zere Abdlbaki Glpnarl ve S. Nzhet
Ergun gibi aratrmaclar, Ynus Emre
ve Kaygusuz'un eserleri zerinde ilk a-
lmalar yaparken bu yazmay kullan-
mlardr.
Farsa, Trkiye Trkesi ve aatay
Trkesi'yle yazlm hemen hepsi din
ve tasavvuf metinlerden ibaret olan mec-
mua, Seyyid Yahy-y irvn'nin (. 868/
1463-64) Farsa dokuz rislesiyle bala-
maktadr. Ahmet Ate'in mecmuadaki
btn Farsa eserlerle beraber geni bir
ekilde tavsif edip fihristini verdii bu
klliyat, Halvetliin ikinci pri kabul edi-
len Seyyid Yahy'nn eserlerinin stan-
bul ktphanelerinde bulunan en iyi ns-
has durumundadr (FME, s. 371-373). Da-
 CMU'n-NEZR

ha sonra Mevln'nn (. 672/1273) Me-
nevf'sinden semeler gelmekte, ardn-
dan srasyla Ferdddln Attr (. 618/
1221), Seyyid Hseyn (Emr Hseyin H-
seyn, . 7 2 9 / 1 3 2 9 |?|), Ni'metullah Vel
(. 834/1431), Nsr- Hsrev (. 4 8 1 /
1088) ve XV. yzyl airlerinden Edhem-i
ark'nin eserlerinden derlenmi blm-
lerle mecmuann Farsa olan ilk ksm
tamamlanmaktadr.
Bundan sonra gelen Trke ksmn-
da, X1V-XV1. yzyllar arasnda yetimi
birok airin Trke eserlerinden geni
blmler ve seilmi manzumeler bulun-
maktadr. Halvetiyye'den Glenliin tek-
kesini Kahire'de tesis eden Pri brahim
Glen (. 940/1533) ve onun eyhi, R-
enliin kurucusu Dede mer Ren
ile (. 892/1487) Ftih devri airlerinden
Ceml, Kaygusuz Vizeli Aleddin (.
9 7 0 / 1 5 6 3 |?|) ve Keml mm (. 8 8 0 /
1475) gibi airlerin eserleri de bu blm-
de yer alr. Dede mer Ren'nin, Tr-
kiye ktphanelerinde mevcut en es-
ki tarihli yazma klliyat bu mecmuada
bulunmaktadr (Uzun, s. 68). Ayn yerde
Mahmd- ebster'nin (. 7 2 0 / 1 3 2 0 )
Farsa Glen-i ic/z'nn zeti de kay-
dedilmitir (vr. 218-219). Daha sonra de-
vam eden Trke ksmda Nesm (. 821/
1418 |?|), Hall (. 8 9 0 / 1 4 8 5 ) ve Caferi'-
nin gazelleri yer almaktadr. Mecmuann
en deerli eserlerinden birini tekil eden
Ynus Emre'nin 219 ilhisi ve Risle-
t'n-nushiyye'smm ardndan Kul Ubey-
d mahlasyla aatayca iirler yazan ey-
bn Hkmdar Ubeydullah Han'n (.
9 4 6 / 1 5 3 9 ) klliyatndan semeler bu-
lunmaktadr. Din - didaktik mahiyette
baz mesnevilerle terciibend ve gazeller-
den meydana gelen bu manzumeler, Bu-
hara'da yaayan Ubeydullah Han'n he-
nz hayatta iken iirlerinin stanbul'da
sevilerek okunduunu gstermesi bak-
mndan dikkat ekicidir. Kaygusuz'un i-
irlerinden semelerle sona eren ikinci
iinde, Osmanl lkesi snrlar dndaki let Ktphanesi'ndeki (nr. 5782) 496 va-
belli bal kltr merkezlerinde yaayan raklk nsha idi. Daha sonra Ankara ni-
mutasavvf ve airlere de yer vermesi versitesi Dil ve Tarih-Corafya Faklte-
ile bunlarn eserlerine stanbul'da duyu- si Ktphanesi yazmalar arasnda (s-
lan ilgiyi, dolaysyla da hretlerinin yay- mail Saib, I, nr. 804-805) iki cilt halinde
gnln gstermi olmasdr. biraz eksik yeni bir nshas bulunmu-
BBLYOGRAFYA: tur.
Abdlbaki Glpnarl, Kaygusuz Vizeli Aled- Hac Kemal, Beyazt Devlet Ktpha-
din Hayat ve iirleri, stanbul 1933, s. 8 ; Er- nesi'ndeki nshann iki sayfalk mukad-
gun, Trk airleri, III, 9 8 1 ; TCYK, I, 6 - 7 ; FME,
dimesinde eserle ilgili olarak, "smini C-
s. 17, 99, 122, 139, 218-219, 228, 323, 371-
3 7 3 ; Mustafa Uzun, Dede mer Ren, Ha-
miu'n-nezir koydum. 496 varak birle
yat, Eserleri ue Miskinlik - nme Mesnevisi mcelled bir kitap eyledim" dedikten
(doktora tezi, 1982), M lahiyat Fakltesi, s. sonra eser hakknda eitli bilgiler ver-
6 5 - 6 8 ; Muharrem Ergin, " C m i ' l - M e n ' d e - mektedir. Buna gre mecmua 29.461 be-
ki T r k e iirler", TDED, 111/3-4 (1949), s. 539-
yitten meydana gelmektedir. Mecmua-
S MUSTAFA UZUN da mevcut 232 kasidenin otuz tev-
hid, on bei na't, on ikisi terciibend, dr-
d mersiye, ikisi feleknme, otuz drd
F CMU'n-NEZR n
murabba, dokuzu muhammes, biri m-
( ^UiJl^L. )
seddes, on mstezad, drd bahr-i
Eridirli H a c K e m a l t a r a f n d a n tavl, ikisi muaer, on mncttr.
918'de (1512) hazrlanan Bunlardan baka eserde 2832 gazel yer
^ iir m e c m u a s . ^ almakta, bunlarn iinde de mveah-
lar, mfettahlar, mlemma'lar, muam-
Eserde, XIII. yzyldan XVI. yzyln ba- malar ve ilhiler bulunmaktadr. "Mel-
larna kadar Anadolu'da yaayan airler- lif Hac Kemal'in bu kitap iinde ebyt
den bir ksmnn iirlerinden rnekler- ve e'r vardr" demek suretiyle de son
le bunlara yaplan baz nazreler yer al- ksmlarda kendi iirlerinin bulunduu-
maktadr. nu belirtmektedir. Mecmua bu mukad-
Hayat hakknda Eridirli olduundan dimeden sonra klasik manzum eserler-
baka hemen hibir ey bilinmeyen air deki sraya gre (tevhid, na't, kasideler,
Hac Kemal, bu mecmuada 266 airle gazeller vb.) dzenlenmitir.
birlikte kendisinin de baz manzumele- Ahmed Fakih, eyyad Hamza, Gleh-
rine yer vermitir. mer b. Mezd'in 840'- r gibi Anadolu'daki Trk edebiyatnn
ta (1437) tamamlad Mecmat'n-ne- balang dnemini temsil eden airle-
zir'inden sonra dzenlenmi ikinci na- rin eserlerinin de yer ald Cmiu'n-
zre mecmuas olan ve ondan ok daha nezir, birok air ve eser iin tek kay-
hacimli bulunan eserin yakn zamana nak olmas bakmndan byk bir nem
kadar bilinen tek nshas, Beyazt Dev- tamaktadr. Ahmed Fakih'in arhn-
l J,i
^jiirf--J>ii > Of j^y^

ksm Attr, Nizm-i Gencev, Hc-yi

;,#v>fjVf iiijinSt/jbfcSi"
Kirmn, Mevln, Ksm- Envr, Ah-
gfoy
med-i Cm ve Hfz- rzFden yap- JW>> f ! i4f J?S>
lan derlemelerin yer ald Farsa blm- ^bii^ijf'y ,
le sona ermektedir. S)$h\ n fM^'j^r-ffi/ii'1 fy^iyi'-^-fi-

Mecmuann banda, farkl bir yaz ile s yjmfyv't d*/t>i>*

olduu iin sonradan yapld kabul edi-
len bir fihrist bulunmaktadr. Daha ge- Uf lif t r^/vf -'Jksj r - .
> l*1/ >!>'t r-H&sfyt W '
ni bir fihrist ise Hall, Cfer ve Kasm'n
mecmuadaki iirlerini nereden Muhar-
Cmiu'n-nezir' in (^'-itV 't/jPfc- :
rem Ergin'in makalesinde verilmitir (bk. iik ve son Mi&.m-iS/if :

bibi.). sayfalar fir,, C ^jA^slJ-lS

(Beyazt ^ - s ^ l j ^ J J JM il Ifl4t/,
Cmiu'l-men'nin zelliklerinden bi- Devlet Ktp.,
ri, eserlerini derledii airler kadrosu nr. 5782)
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 111
 CMU'n-NEZR
me adl mesnevisinin bilinen tek nsha-
s da bu mecmuadaki manzumeler ara-
snda bulunmaktadr (vr. 289 a -291 b ). Ay-
rca eserde, mer b. Mezd'in Mecma-
t'n-nezir'mde yer vermedii Ynus
Emre'nin iirlerinin bulunmas ve ilhi
tarznda yazlan baka iirlerin de isa-
betli olarak Ynus Emre'ye nazre ola-
rak gsterilmesi dikkat ekmektedir. Bu-
nun yan sra mecmuada baz ran air-
lerinin iirlerine de yer verilmitir.
Bugne kadar eserin tamamnn ilm
neri yaplmadndan ve divan edebi-
yatnn balang dnemiyle ilgili olarak
tam bir kronoloji de bulunmadndan
Cmiu'n-nezir'de zaman zaman, da-
ha sonra yaayan airlere daha nce ya-
ayanlarn nazre yazm gibi gsterildi-
i yolundaki eletiriler (mesel bk. K p -
rl, lk Mutasavvflar, s. 263) tam bir ak-
la kavumamtr.
Fuat Kprl, Hammmzde hsan'n
yapt bir fihristten faydalanarak eser-
de yer alan airleri Arap harflerine gre
alfabetik sra ile vermise de (Mill Ede-
biyat Cereyannn lk Mbeirleri, s. 61-
62) baz airlerin adnn iki defa yazl-
mas, bazlarnn iki ayr yerde farkl e-
killerde gsterilmesi sebebiyle (Avn-Sul-
tan M u h a m m e d Han, A h m e d - i D-D,
Sultan C e m - C e m , Ahzde bn A h vb.)
liste bir hayli kabarmtr. Bu liste tek-
rarlardan arndrldnda Hac Kemal'in
belirttii gibi mecmuada 266 airin yer
ald grlr.
BBLYOGRAFYA:
Eridirli Hac Keml, Cmiu'n-nezir, Beya-
zt Devlet Ktp., nr. 5 7 8 2 ; Osmanl Mellifleri,
II, 132; Kprl, lk Mutasavvflar, s. 236, 263,
282, 289, 291, 3 3 9 ; a.mlf., Mill Edebiyat
reyannn lk Mbeirleri, stanbul 1928, s. 61 -
6 2 ; Banarl, RTET, 1, 6 1 8 ; Levend, Trk
yat Tarihi, s. 168; M e h m e d Hlid [Bayr], " C -
miu'n-nezir", Mill Mecmua, V11I/89, stan-
bul 1927. rr
M MUSTAFA CANPOLAT
r el - C M U ' s - S A R n
(jjjuJl^.UJI )
M u h a m m e d b. H a s a n e-eybn'nin
(. 1 8 9 / 8 0 5 )
" z h i r ' r - r i v y e " diye bilinen
ve H a n e f mezhebinin
a n a kaynaklarn oluturan
alt e s e r i n d e n biri.
L J
Hanef fkhnn ilk yazl kaynaklarn-
dan olup mam Muhammed'in, hocas
Eb Hanfe'den Eb Ysuf vastasyla
kendisine ulaan grleri bir araya ge-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
112
tirerek telif ettii bir eserdir. Kaynak-
larda eybn'nin el-Cmi" u'-sar'i
Eb Ysuf'un istei zerine kaleme al-
d belirtilmektedir. Tamamlanmasn-
dan sonra eserini Eb Ysuf'a okuyan
mam Muhammed onun iltifatna maz-
har olmutur. Baz kaynaklarda el-C-
mi "u'-ar'in mam Muhammed'le
Eb Ysuf'un mtereken kaleme aldk-
lar bir kitap olduu ileri srlmektey-
se de gerek eserin Eb Ysuf'un istei
zerine yazld ve onun tarafndan tak-
dir edildii rivayeti, gerekse her bl-
mn banda "Muhammed, Ya'kb'dan
(Eb Ysuf), o da Eb Hanfe'den rivayet
etmektedir ki" ifadesi, el-Cmi"u'-a-
r'in tek bana eybn tarafndan te- nin eserleri saylabilir (rihlerin geni bir
lif edildii grn kuvvetlendirmek- listesi iin bk. Kefuz-zunn,
tedir. Eseri mam Muhammed'den s b.
Ebn ve bn Sema rivayet etmilerdir.
Fr*a ait olan el - Cmi" u'-sar md b. Eb Bekir el-Ferh ve am mf-
1532 fkh meseleyi ele almakta ve bun-
lar hakkndaki hkmleri delillerini be-
lirtmeksizin nakletmektedir. eybn ese-
rini, muhtemelen muhtasar oluu sebe-
biyle blm ve alt blmlere ayrmadan
kaleme almsa da daha sonra Eb T-
hir ed-Debbs kitab bablar halinde ter-
tip ve tasnif etmitir. Hasan b. Ahmed
ez-Za'fern tarafndan ayr bir tasnifi-
nin daha yapld bilinmektedir. Deb-
bs'n tasnifinin ba tarafnda mam Mu-
hammed'in eseri krk kitap halinde ka-
leme ald belirtilmekte, ancak onun
tasnifi otuz kitab ihtiva etmektedir.
Bu farklla, birbirine yakn konular i-
leyen baz kitaplarn Debbs tarafndan
birletirilmesi yol am olmaldr.
eybn'nin daha nce telif etmi ol-
Ce-
duu el-Mebst'un aksine, bu eserin-
de Eb Hanfe ile Eb Ysuf ve kendisi-
Edebi-
nin gr birlii iinde olduklar mese-
leleri bir araya getirmek istedii ileri s-
rlmse de (Desk, s. 152) 170 kadar
meselede ihtilflarn da zikredilmi ol-
mas, bu hedefin her zaman gz nn-
de bulundurulmadn ortaya koymak-
tadr. Bununla birlikte baz blmlerde
mam Zfer'in grlerinin de belirtil-
mesi bir tarafa braklacak olursa ese-
rin esas olarak Eb Hanfe ile iki tale-
besinin fkh grlerini ihtiva ettii g-
rlmektedir.
Eb Ysuf'un el-Cmi"u'-air'i ya-
nndan hi ayrmad belirtilmekte, zel-
likle ilk dnemlerde kad ve mft ol-
mak isteyenlerin bu eseri ezberlemeleri
gerektii bilinmektedir. el-Cmi'u'-
ar kk hacmine ramen Hanef f-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
kh literatr ierisinde nemli bir yer
tutmu, zerine ok sayda erh ve h-
iye yazlmtr. Leknev bunlardan otuz
kadarn zikretmektedir (en-Nfi'u'l-
kebtr, s. 46-60). Bu erhlerden, zellikle
gnmze ulam bulunan Eb'l-Usr el-
Pezdev, emsleimme es-Serahs, Mu-
hammed b. Ahmed el-sbcb, Eb T-
hir ed-Debbs, Sadrehd mer b. Ab-
diaziz, Eb'l-Mefhir Tceddin el-Ker-
der, Eb'l-Leys es-Semerkand, Eb
Nasr el-Attb, Kdhan, Cemleddin el-
Hasr, Zahrddin Ahmed b. smil et-Ti-
murta (yazma nshalar iin bk. Brockel-
mann, GAL, I, 179; Suppi, I, 290-291; Sez-
gin, 1, 429-430) ve Abdlhay el-Leknev'-
1, 562-564;
Leknev, s. 46-60). te yandan el-C-
mi" u'-sar Necmeddin en-Nesef, Mah-
ts Mahmd Hamza tarafndan man-
zum hale getirilmitir (yazma nshalar
iin bk. Sezgin, I, 430; eseri nazma evi-
renlerin geni bir listesi iin ayrca bk. Ke-
f'z-zunun, 1, 564).
el-Cm "u'-air Leknev (1291, 1294,
1328), Bulak (1302, E b Y s u f ' u n Kitb'l-
Harc'inin kenarnda) ve Beyrut'ta (1406/
1986) baslmtr. Beyrut basksnda Ab-
dlhay el-Leknev'nin erhi ve bu erhin
banda mukaddime mahiyetinde onun,
Hanef fakihlerinin tabakalar, nemli
metin kitaplar, el-Cmi" u'-air ve
erhleri hakknda bilgi veren en-Nfi "u'l-
kebr li -men yutli"u'l- Cmi "a'-a-
r adl rislesi de yer almaktadr. e i - C d -
mi" u'-sar "m bir blm I. Dimitroff ta-
rafndan Almanca'ya evrilmitir ( " A s c h -
S c h a i b a n i u n d sein corpus juris a l - m i
a s - s a g r " , MSOS, X I (1908), s. 60-206).
BBLYOGRAFYA:
Muhammed b. Hasan e-eybn, el-Cmi'u-
ar, Beyrut 1406/1986; Kefuz-zunn, I, 561-
5 6 4 ; bn bidn, Redd'l-muhtar (Kahire), I,
170; a.mlf., Res'il, Beyrut, ts. (Dru hyi't-t-
rsi'l-Arab), I, 16, 18; Muhammed es-Sens, er-
Rihlet'l-Hicziyye (nr. Ali e-ennf), Tunus
1 3 9 6 - 9 8 / 1 9 7 6 - 7 8 , 111, 2 2 6 ; Serks, Mu'cem, II,
1163; Brockelmann, GAL, I, 179; Suppi, I, 290-
2 9 1 ; M. Eb Zehre, Eb Hanfe, Kahire 1 3 6 9 /
1947, s. 2 1 2 - 2 1 3 ; M. Zhid Kevser, Bulu' 1-
emn, Humus 1969, s. 78-79; J. Schacht, slm
Hukukuna Giri (trc. M e h m e t Da Abdlkadr
ener), Ankara 1977, s. 2 3 9 ; Sezgin, GAS, I, 428-
4 3 0 ; Leknev, en-Nfi' u'l-kebr (el-Cmi'u'-
sar iinde), Beyrut 1 4 0 6 / 1 9 8 6 , s. 32-33, 46-
60, 67-69; M u h a m m e d ed-Desk", el- 'lmm Mu-
hammed b. el-Hasan e-eybn ve eeruh
fi'l-fkhi'l-slm, Devha 1 4 0 7 / 1 9 8 7 , s". 151-
154; A h m e t zel, Hanef Fkh limleri, Anka-
ra 1990, s. 23. m
IM YUNUS VEHB YAVUZ

el - CMU 's - SAGR
( )
Syt'nin
(. 911/1505)
derledii k s a hadisleri
ihtiva eden eseri.
L J
Syt yetmi bir hadis kitabn
Cem "u'l-Cevm" adyla bir araya top-
lamaya balam, fakat buna mr yet-
memitir. el-Cmi'u'-ar, tamamla-
namayan bu byk eserin bir eit muh-
tasardr. Mellifin 28 Reblevvel 907'-
de (11 Ekim 1501) bitirdii ve el-C-
mi "u'-sar min hadi'l-beri'n-ne-
zr adn verdii eser alfabetik olup ha-
disler genellikle kelimenin ilk iki harfi-
ne gre sralanm ve takip edilen me-
todun gerei olarak senedler alnmam-
tr. Eserde kavl hadisler bulunmakla be-
raber fiil hadislere de kk bir blm
ayrlmtr. Hz. Peygamber'in yasaklad-
eylere ayrlan bir blmde ise "neh" et-Taylis, Ahmed b. Hanbel, Abdrrez-
fiiliyle balayan hadisler nakledilmitir.
Umumiyetle bir veya birka cmlelik k-
sa hadislerden meydana gelen eser da-
ha ok akaid, db, tp, tergb ve terhb,
ilim, dua ve zikir, tvbe ve istifar, e-
mil ve fezil konularna dairdir. Ahkm
hadisleri yok denecek kadar azdr. Ha-
dislerin kimler tarafndan rivayet edildi-
i ve hangi kaynaklarda yer ald, ha-
dislerin sonuna konan baz rumuzlarla
belirtilmitir.
Eserin balca kaynaklar unlardr:
Ktb-i Sitte, Ahmed b. Hanbel'in el-
Msned'i, olu Abdullah'n el-Msned
zerine Zev'id'i, Hkim en-NsbrFnin
el-Mstedrek'i, Buhr'nin el-Edeb'l-
mfred ve et-Trhu'l-kebr'i, bn Hib-
bn'n ahh'i, Tabernnin Mu'cem'i,
Sad b. Mansr'un es-Snen'i, bn Eb
eybe ve Abdrrezzk'n el-Muannef
adl eserleri, Eb Ya'l el-Mevsl'nin el-
Msned'l-kebr'i, Drekutnfnin es-S-
nen' i, DeylemFnin Msned'l-firdevs'i,
Eb Nuaym'n Hilyet'l-evliya adl ese-
ri, Eb Bekir el-Beyhak'nin es-Sne-
n'l-kbr's ve u'ab'l-mn', bn
Adnin el-Kmil'i, UkaylFnin ed-Du"a-
f', Hatb el - BaddFnin Trhu Ba-
dd', Ahmed b. Ali el-Mevhib'nin Kit-
b'l-"llm'i, Eb Ms el-MednFnin Ki-
tb'z-Zeyl'i, Eb'l-Ferec bn'l-Cevz'-
nin el-'lell-mtenhiye'si, Karrb'n
Kitb Fazli'r-remy'u Mstafir'nin Ki-
tb't-Tbb', bn Abdlber en-Neme-
r'nin Cmi"u beyni'l-" ilm"\. Syt
kaynak verirken ok faydaland eser-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
el - CM i U' s - S AGR
ler iin birer rumuz kullanm, daha az hasen olmakla birlikte zayflar da var-
faydaland eserlerin ise adn yazm- dr. Baz limlere gre ise eserde mev-
z rivayetler de bulunmaktadr. Nsrd-
tr.
Syt, hadis uydurmakla tannm ve- din el-Elbn, el-Le* li'l-man'a ve
ya yalanclkla itham edilmi rvilerden zeylinde bizzat Syt tarafndan mev-
z olarak nitelendirilen baz hadislerin
eserine hadis almadn, hadislerin sa-
lamlk derecesini farkl bir usulle ortaya el-Cmi"u'-air'de yer almasn m-
koyduunu ifade etmektedir. Buna g- ellifin onlar deerlendirmeye frsat bu-
re Buhr, Mslim, bn Hibbn, Hkim lamamas ile aklamaktadr (ahhu'l-
ve Ziyeddin el-Makdis'den ald b- Cmici'-air, I, 28). Eserdeki hadislerin
tn hadisleri sahih kabul etmitir, el- says baz kaynaklarda 10.031 ve 10.934
Mstedrek'ten nakledilen hadisler ara- olarak gsterilmekle beraber Ysuf b.
snda tenkide urayanlar varsa bunlar smil en-Nebhn, yapt dikkatli bir
zikretmitir. mam Mlik'in el-Muvat- saym sonucunda doru rakamn 10.010
to'ndan, bn Huzeyme'nin aMh'inden, olduunu sylemektedir.
Eb Avne el-Vstnin el-Msned'l- Syt daha sonra 4440 hadis ilve
muhrec'inden ve bn's-Seken'in a- ederek eserine Ziydet'l-Cmi" ady-
hh' ile bn'l-Crd'un el-Mntek'- la bir zeyil yazm, bu hadisler Ysuf en-
sndan naklettii rivayetleri ve Eb D- Nebhn tarafndan alfabe srasna g-
vd'un, hakknda herhangi bir tenkid- re ait olduklar yerlere konularak bu e-
de bulunmadan es-Snen'ine ald ha- kilde geniletilmi olan eser el-Fethu'l-
disleri de sahih kabul etmitir. Buna kebr f zammi'z-ziydeti ile'l-Cmi "i'-
karlk Tirmiz, bn Mce, Eb Dvd ar adyla cilt halinde neredilmi-
tir (Kahire 1351/1932). Mttaki el-Hind
zk, Sad b. Mansr, bn Eb eybe, Eb de el-Cmi"u'-sar ile Ziydet'l-C-
Ya'l el-Mevsl'nin eserleri, Tabern'- mi"i'-sar'deki hadisleri fkh babla-
nin Mu"cem'l-kebr ve Evsat', Dre- rna gre tertip ederek meydana getir-
kutn, Eb Nuaym ve Beyhak'nin kitap- dii esere Menhec'l-" umml f sne-
larnda sahihle birlikte hasen ve zayf ni'l-akvl adn vermitir.
hadisler de bulunduu iin bunlardan
el-Cmi"u'-sar ilk defa 1286'da
naklettii hadislerle ilgili hkmlere ay-
Kahire'de baslm, daha sonra basks
rca iaret etmitir. Ukayl, bn Ad, Ha-
birok defa tekrarlanmtr. Ayrca Fey-
tb el-Badd, bn Askir, Hakm et-
z'l-kadr ile birlikte yaplan Kahire bas-
Tirmiz'nin eserleri, Hkim en-Nsb-
ks da gvenilir bir neirdir. Hadis me-
r'nin Trhu Nsbr'u, bn'n-Neccr
tinlerinin ksa ve eserin alfabetik oluu,
el-Badd'nin Zeyl Trihi Badd'
kaynaklarnn rumuzlarla ksaca zikredil-
ve Deylem'nin Msned'l-firdevs'inden
mesi ve dier baz zellikleri eseri ok
ald hadisleri ise zayf olarak nitelen-
kullanl hale getirmitir. Osmanl lim-
dirmitir. Hadisleri sahih, hasen ve za-
leri bu esere byk nem vermiler, yap-
yf diye deerlendirirken ( > 4 c ' )
tklar hadis derlemelerinde onu belli
rumuzlarn kullanm olmakla beraber
bal kaynaklar arasna almlardr. Ni-
bu rumuzlar mstensihlerin veya nir-
tekim Mehmed Arif Bey 1001 Hadis ad-
lerin dikkatsizlii yznden bazan yan-
l eserinin bir tanesi hari btn hadis-
l yazlmtr. Bu sebeple Abdrraf el-
lerini el-Cmi"u'-air'den semitir.
MnvFnin de belirttii gibi sadece ru-
Mehmed Zihni Efendi de el-Hak'ik
muzlara gvenmek doru deildir. Ah-
mimm fi'l-Cmi"i'-ar ve'l-Me-
med b. Mekk el-Hamev el-Hasen'nin
rk min hadsi hayri'l-hal3ik adl ese-
bu eserde kullanlan rumuzlar, 1056
rinde el-Cmi'u'-ar'de rvi olarak
(1646) ylnda otuz alt beyit halinde top-
zikredilen sahblerin hal tercmelerini
lad "Dav''l-kabesi'l-mnr li-rum-
yazm (stanbul 1311), fakat eserin " > "
zi ricli'l-CmMS-ar" adl manzume-
harfinden sonras neredilmemitir.
si, Muhammed Bkr Ulvn tarafndan
el-Cmi'u'-sar'de bulunan hadis-
Mecellet Ma"hedi'l-mahttti'l-"Ara-
lerin salamlk derecesini tesbit etmek
biyye'de (Kahire 1975, XXI, s. 142-147)
iin mstakil eserler kaleme alnmtr.
yaymlanmtr. Ulvn ayn dergide da-
Mnv Feyz'l-kadir de bu hadisleri
ha nce de "Sel ercz f rumzi'l-C-
erhederken onlarn ne lde gvenilir
mi c i'-ar" adl bir makale yaymla-
olduunu da belirtmitir. B Sabreyn
mt (1972, XVIII, s. 151-152).
diye tannan Ali b. Ahmed b. Sad 1266
el-Cmi "u'-ar'in ihtiva ettii ha- (1850) ylnda tamamlad thf'n-n-
disler SytFye gre genelde sahih ve kdi'l-bar bi-hui sahihi (bi-kauiy-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 113
el - CM iU' s - SAIR
yi ehdi) '1-Cmi'i'-air adl kita-
bnda eserdeki sahih rivayetleri bir ara-
ya getirmitir. Bu konuda son zaman-
larda yaplan almalardan biri de N-
srddin el-Elbn'ye aittir. el-Fethu'l-
kebr'i esas alan Elbn bu eserdeki 8202
rivayeti sahih ve hasen diye deerlendi-
rerek Sahhu'l-Cmi'i'-sar ve zi-
ydeth adyla iki cilt halinde (Beyrut
1406/1986), 6469 zayf rivayeti de "zaf",
"zaf cidden" ve "mevz" ifadeleriyle de-
erlendirerek Za 'f'1 - Cmi 'i 's-sar
ve ziydeth adyla alt cilt halinde ya-
ymlamtr (Beyrut 1398/1978). Ahmed
b. Muhammed b. Sddk el-Gumr de
el-Cmi'u'-ar'de bulunduunu sy-
ledii 453 mevz hadisi el-Muir 'ale'l-
ehdi7-mevz'a 'l-Cmi"i'-air
adl kk hacimli kitapta toplamtr
(Beyrut 1402/1982).
el-Cmi'u'-ar'in belli bal erh-
leri unlardr: 1. el-Kevkeb'l-mnr.
Sytf'nin talebesi bn'l-Alkam'ye ait
olup Sleymaniye Ktphanesi'nde ns-
halar bulunmaktadr (Hamidiye, nr. 301-
303; ehid Ali Paa, nr. 454-456). 2. el-s-
tidrk'n-nadir 'ale'l - Cmi 'i-sar.
Ahmed b. Muhammed el-Metbl el-En-
sr tarafndan yazlmtr. Eb'l-Vef
el-Mergl'nin aratrmasna gre eserin
bir cildi Mektebet'l-Ezher'de, bir cildi
Dr' 1 - ktbi' 1 - Msriyye' de (Mektebet
Talat, nr. 597), bir baka cildi de el-Mi-
bhu'l-bri'i'n-nadr ve'l-mth li'l-
Cmi'i'-sar adyla Bibliothque Na-
tionale'de bulunmaktadr (nr. 767). Di-
er ciltlerin nerede olduu bilinmemek-
tedir. 3. Feyz'l-kadr erhu'l-Cmi'i's-
ar. el-Cmi'u'-sar erhleri ara-
snda en ok kabul gren Mnv'nin bu
eseri olmutur. Mellif hadislerin kayna-
n tesbit ederken bazan Syt'nin g-
rlerini nakletmekle yetinir, bazan da
onun temas etmedii nemli kaynakla-
ra atflar yaparak faydal bilgiler verir.
Mnv'nin bu eseri, sayfalarn st ta-
rafnda el - Cmic u'-ar'in hareke-
lenmi ve numaralanm metniyle bir-
likte alt cilt halinde baslmtr (Kahire
1357). Mellif fazla geni bulduu bu
erhi daha sonra et-Teysr bi-erhi'1-
Cmi 'i- sar adyla ihtisar etmi, bu
eser de iki cilt halinde yaymlanmtr
(Kahire 1286). Mnv'nin el-Cmi'u'-
air'in zeyli zerine de Mifthu'-a'-
de bi-erhiz-ziyde adl yarm kalm
bir erhi bulunduu kaydedilmektedir.
4. es-Sirc'l-mnr bi-erhi'l-Cmi'i'-
air. Azz diye tannan Ali b. Ahmed
el-Blki'nin bu ciltlik eseri birok
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
114
defa baslmtr (Kahire 1286, 1292, 1304,
1305, 1312).
BBLYOGRAFYA:
Syt, el-Cmi'u'-sar, Riyad 1988; Ke-
f'z-zurn, 1, 560, 561; Mnv. Feyz'l-kadr
(nr. M. Muhyiddin Abdlhamd), Kahire, ts.,
nirin girii; Hediyyetul-'rifn, I, 752; Serks,
Mu'cem, il, 1326, 1799; Brockelmann, GAL, 11,
186-187; Suppi, II, 183-184; Ahmed e-er-
kv kbal, Mektebet'l-Cell es-Syt, Ribat
1397/1977, s. 154-155; Elbn.
mi'i'-ar, Beyrut 1398/1978; a.mlf., ah-
h.u'1-Cmi' i's-air, Beyrut 1406/1986; Ahmed
b. Muhmmed b. Sddk el-Gumr, el-Mur
'ale 7- ehd 7- mevz 'a fi'l- Cmi 'i '-ar,
Beyrut 1402/1982; smail L. akan, Hads Ede-
biyt, stanbul 1985, s. 116; Eb'l-Vef el-Me-
rgi, "el - stidrkii 'n- ndir", ME,
(1374/ 1954), s. 366-369.
H MCTEBA UUR
r el - CMU 's - S A H H
( J J ^ I ) rinletiyordu. Rya tabircileri bunu, Hz.
Buhr'nin
(. 256/870)
K u r ' n - Kerm'den sonra
en gvenilir kitap olarak kabul edilen,
sahih hadisleri toplayan eseri.
L J
Ad kaynaklarda farkl ekillerde tes-
bit edilmitir. Nevevtam adnn el-C-
mi'u'l- m sredi ' - ahhi '1-muhtasar
min umri Reslillh allallah 'aley-
hi ve sellem ve snenih ve eyymih
(M Temess ileyhi hcet'l-krli-ah-
hi'l-Buhr, s. 39), bn Hacer el-Askaln
ise el-Cmi'u'-ahhi'l-msned min
hadsi Reslillh allallah 'aleyhi ve
sellem ve snenih ve eyymih (Hed-
y's-sr, s. 10) olduunu sylemektedir.
Fakat eser ahhu'l-Buhr diye hret
bulmutur.
Zeheb'nin Kur'n- Kerm'den sonra
mslmanlarn elindeki kitaplarn en s-
tn olduunu syledii el-Cmi'u'-
ahh, yalnz sahih hadisleri toplayan ilk
eserdir. mam fi, yeryznde mam
Mlik'in el-Muvatta'indan daha sahih
bir hadis kitab bulunmadn syledii
zaman el-Cmi'u'-ahh henz orta-
da yoktu. ou Maribli olmak zere
Mslim'in el-Cmi'u'-ahh'ini ona
tercih edenler de vardr. Bu tercih, Ms-
lim'in, eserinin mukaddimesi dnda sa-
hih olmayan hibir hadisi almamasna
karlk Buhr'nin bab balklarnda sa-
hih olmayan hadislere de yer vermi ol-
masndan ileri geliyorsa bu dorudur;
ancak aada grlecei zere Buh-
r'nin bu yolu semesinde hakl gerek-
eleri vardr. Eserin adndaki "msned"
kelimesinden de anlalaca zere Bu-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
hr senedle nakledilmeyen rivayetleri
kitabnn dnda tutmutur. Mslim'in
eserini daha stn bulanlar eer bu-
nunla ondaki hadislerin daha sahih ol-
duunu kastediyorlarsa bu iddia slm
limlerinin byk ounluu tarafndan
reddedilmitir. Drekutn, Buhr olma-
sayd Mslim'in byle bir eser telif ede-
meyeceini, zaten almasnda onun
Za'f'l-C- eserini esas aldn syler (ayrca bk. SA-
HHAYN).
Telifi. 111. (IX.) yzyla kadar meydana
getirilen hadis klliyat sahih hadislerin
yan sra hasen ve zayf hadisleri de ih-
tiva etmekteydi. Buhr'nin hocas s-
XXVl/7
hak b. Rhye, sadece sahih hadisleri ih-
tiva eden muhtasar bir kitaba duyulan
ihtiyatan sz etmiti. Buhr o gnler-
de bir rya grd. Elindeki bir yelpaze
n
ile Hz. Peygamber'in huzurunda onu se-
Peygamber'i ona isnat edilen yalanlar-
dan koruma eklinde yorumladlar. Bu-
nun zerine Buhr el-Cmi'u's-ahh"\,
toplad 600.000 hadisten seerek mey-
dana getirdi. Eserin hacmini bytme-
mek dncesiyle sahih hadislerin ta-
mamn kitabna almad. bn'l-Kayser-
n, el-Cmi'u'-ahh'in geni apl bir
eserin hulsas olduunu, Buhr'nin elin-
deki btn hadisleri el-Mebst adl bir
eserde nce bablara gre tasnif ettii-
ni, bunun en salam rivayetlerini bir ara-
ya getirerek mehur eserini ortaya -
kardn syler. Buhr almasn ta-
mamladktan sonra onu Ahmed b. Han-
bel, Yahy b. Man ve Ali b. Medn gibi
hadis otoritelerine sundu; onlar da dr-
d dnda btn hadislerin sahih oldu-
unu belirttiler. Ukayl, tenkide konu
olan hadislerin shhati hakknda son s-
zn yine de Buhr'ye ait olduunu ifa-
de etmektedir. Nitekim daha sonralar
Drekutn ve benzeri mnekkitler eser-
deki 110 hadisin senedlerine teknik ba-
kmdan baz tenkitler yneltmilerse de
hadis limlerinin byk ounluu bu
tenkitleri isabetsiz bulmu, bn Hacer
tenkit edilen rivayetlerin ve rviierin hep-
sini savunmutur (bk. Hedy's-sri, s. 364-
488). Eseri inceleyenlerden Yahy b. Ma-
n'in 233'te (847), Ali b. Medn'nin 234'-
te (849) vefat ettii dikkate alnrsa ki-
tabn, mellifinin vefatndan en az yir-
mi yl nce tamamland anlalr.
Buhr eserini bir ibadet vecdi iinde
hazrlam, her hadisi nce abdest alp
(bn Hacer el-Askaln, Hedyus-sr, s. 6;
a.mlf., Talku't-ta'lk, V, 421) veya gus-
ledip (Hatb, II, 9; Nevev, s. 41; bn Ha-

cer el-Askaln, Talku't-tac lk, V, 421)
iki rek'at namaz kldktan sonra yazm-
tr. Baz kaynaklarda ise el-Cmf in her
babn Hz. Peygamber'in kabriyle minbe-
ri arasnda ve her bab iin iki rek'at na-
maz kldktan sonra yazd rivayet edil-
mektedir (bk. Zeheb, XII, 40).
bn'l-Kaysern Buhr'nin el-C-
mi cu'-ahh"\ Buhara'da, bazlar ise
Mekke'de yazdn sylemektedirler. Te-
lifinin on alt yl srd ve Buhr'nin
Mekke'de bu kadar kalmad dikkate
alnnca eserini Mekke'de yazmaya ba-
lad, daha sonra Buhara'da ve uzun
sre kald Medine ve Basra'da yazp
tamamlad anlalr. Eserin bab balk-
larn Hz. Peygamber'in kabriyle minbe-
ri arasnda yazdna dair rivayet de by-
le yorumlanabilir.
Hadis Says. el-Cmi'u'-ahh'i Fi-
rebr'den rivayet edenlerden Abdullah
b. Ahmed el-Hamev'nin saymna gre
eserde 108 kitb, Ktib elebi'ye gre
ise 100 ksur kitb, 3450 kadar bab bu-
lunmaktadr. Muhammed erif Tokad
kitb saysnn 68, bab saysnn 3730,
Muhammed Fud Abdlbk ise kitb
saysnn 97, bab saysnn 3889 olduu-
nu sylemektedir. Eser zerinde geni
bir fihrist hazrlayan Abdullah b. Muham-
med Guneymn'a gre eserde 91 kitb,
3867 bab bulunmaktadr. bn's-Salh'a
gre eserde mkerrerleriyle birlikte 7275
hadis olup tekrarsz rivayetlerin says
4000, bunlarn iinde muttasl senedle
rivayet edilenler ise 2602 'dir. Ta'likler
arasnda bulunan merf rivayetleri
hesaba katnca tekrarsz muttasl ha-
dislerin says 2761'i bulur. bn Hacer'e
gre ise eserde muallak* ve mtbi'*-
lerin dnda mkerrerleriyle birlikte 7397
hadis, 1341 muallak rivayet, 341 adet
de mtbi' bulunmakta, bylece hadis-
lerin toplam 9082'ye ulamaktadr. Bu
rakama sahb ve tbi szleri dahil de-
ildir. CevzakI eserde 25.480 isnad zin-
ciri bulunduunu tesbit etmitir. Buh-
r'nin el-Cmicu'-ahh'te kendilerin-
den hadis rivayet ettii hocalarnn sa-
ys 289'dur. Eserdeki kitb ve bablarla
hadis saysnn deiik rakamlarla tes-
biti baz bablann kitb kabul edilmesin-
den, bir hadisin bazan uzun bazan ksa
olarak birka yerde gemesi sebebiyle
bunlarn farkl saymndan ve iki ayr is-
nadla rivayet edilen hadislerin kimine g-
re bir, kimine gre iki rivayet kabul edil-
mesinden kaynakland gibi baz ns-
halar arasndaki farklar da bu deiik
tesbitlere yol amtr.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
el-CMU'S-SAHH
Bab Balklar. el-Cmizu'-ahh"m suretiyle destekler. Bu nevi balklara
"terceme" ad verilen bab balklar ve bakarak Buhr'nin eserini temize ek-
bu bablann muhtevalar teki hadis ki- meye frsat bulamadn zannedenleri
taplarndan farkl zellikler tamakta- dikkatsizlikle sulayan bn Hacer, bu me-
dr. Buhr, bir hadisin ihtiva ettii h- totla onun sz konusu meselede artla-
kmlerin her birini gstermek maksa- rna uygun hadis bulamadn anlatmak
dyla bazan ayn hadisi -deiik sened- istediini syler. Baz bab balklarnn
lerle- birbirini takip eden bablarda zik- altnda hibir hadis zikretmeyen Buhr
retmekten kanmamtr. artlarna uy- bununla eserinde yer almasa bile o ko-
gun yeteri kadar hadis bulamad bir nuda gvenilir hadislerin bulunduuna
babda veya fkh grn zellikle be- iaret etmi olur. Bu duruma dikkat e-
lirtmek istedii bir konuda ilgili yetle- ken Msteml, Firebr nshasn istinsah
ri, ta'lik yoluyla rivayet ettii hadisleri, ederken orada baz bab balklarnn al-
sahbe, tbin ve mehur imamlarn sz- tnda herhangi bir hadis bulunmadn,
lerini tercemede zikreder. Herhangi bir baz hadislere de bab bal konulma-
mezhebe bal olmayan Buhr bir fkh dn belirttikten sonra kendilerinin bun-
kitab grnts veren bu gibi yerlerde lar bir bab bal altnda topladklarn
(mesel bk. "ehdt", 8) daha ok ken- haber verir. Bu husus, ayn a s l ' d a n ya-
di kanaatini destekleyen grleri nak- zldklar halde baz nshalar arasnda
leder. artlarna uymamakla beraber grlen farkllklarn nereden kaynak-
delil olmaya elverili hadisleri de bura- land hakknda da fikir vermektedir.
da ya aynen veya melen zikreder. Ni-
emseddin el-Kirmn, tercemelerde
tekim "Bb'l-mer' min Kurey" adl
Buhr'nin hocalarn taklit ettiini ileri
terceme, Hz. Ali tarafndan rivayet edi-
srmekteyse de bn Hacer el-Askaln
len bir hadisle ilgili metinden ibarettir.
daha nce hi kimsenin byle bir iddia-
Bu hadis Buhr'nin artlarna uymad
da bulunmadn syleyerek bu gr
iin onu tercemede mna olarak zikret-
reddetmektedir. Fuat Sezgin, Buhr'nin
mi, konuyu daha farkl ekilde ele alan
Kaynaklan adl almasnda Kirm-
ve artlarna uyan bir baka hadisi ise
n'nin gr dorultusunda deliller bul-
bu tercemenin altnda senediyle birlikte
maya gayret etmitir (bu konudaki baz
vermitir. Tercemelerde kesinlik ifade
almalar iin a. bk.).
eden kalplarla (cezm sigalaryla) zikretti-
Ta'likleri. Bir senedin ba tarafndan
i rivayetlerin gvenilir olduu, kesinlik
bir veya birden ok rvinin adn zikret-
ifade etmeyen mehul fiil kalplaryla
meyip sadece ilk rvisinin adn vermek
(temrz sigalaryla) zikrettii rivayetlerin
(ta'lik) suretiyle yaplan nakiller el-C-
ise zayf olduu anlalr. Bu sebeple bab
micu's-ahh"m bab balklarnda ok-
balklarnda grlen bir rivayet kaynak
de a grlr. Ta'lik bir isnad kusuru ka-
olarak verilmek istendiinde onun el-
bul edildii iin Buhr baz limlerin ten-
Cmi'u-ahh'te bulunduu mutlak
kidine uram, ancak o, eserini mm-
bir ifadeyle sylenmemen, rivayetin ter-
kn olduu kadar ksa ve zl telif et-
cemede yer ald zellikle belirtilmeli-
mek dncesiyle bu yola bavurmutur.
dir. Buhr fkh kanaatlerini bab ba-
Hadislerin kusursuz bir isnadla nakledil-
lklarnda aksettirdii iin, "Buhr'nin
mesinde ar titizliiyle bilinen Buhr,
fkh tercemelerinde bulunur" sz h-
bir baka babda muttasl senedle ver-
ret bulmutur. Tercemeleri bazan bir
dii veya gvendii bir muhaddisin ki-
yet, bazan ksa bir hadis, bazan da ha-
tabnda muntazam bir senedle nakle-
disin bir blm veya muhtevas olu-
dildiini bildii ve o devirde limlerin
turur. Buhr burada fkh bir hkm
delil olarak kulland baz rivayetleri,
kesin bir ifadeyle anlatma imkn bula-
kanaatini desteklemek zere bab ba-
mad zaman tercemeyi soru eklinde
lklarnda zikretmek istediinde bu e-
verir. Bylece okuyucuya bu konuda e-
kilde nakletmeyi uygun grmtr. Sa-
itli rivayetler bulunduunu, meselenin
ylar 1341'i bulan bu hadislerden 160'
farkl cepheleri olduunu anlatmak is-
dndakilerin senedlerini baka bablar-
ter. oka ihtilf edilen bir konuyu da
da muttasl olarak zikretmitir. Bunlar-
"bb m yzker f..." eklinde mp-
dan cezm sigasyla rivayet ettikleri, ken-
hem bir ifade ile vermeyi uygun grr.
di artlarna uygun olup hocalarndan
Buhr konular yetle, sahbe ve tbin
bizzat duyduu hadislerdir. Temrz si-
szleriyle ve eserinin bir baka yerinde
gasyla rivayet ettikleri ise kendi art-
muttasl senedle yer alm bir hadisin
larnn btn zelliklerini tamamakla
bir blmn senedsiz olarak vermek
beraber dier tannm muhaddislerin
115
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
el-CMU's-SAHH
artlarna uyan ve onlarn kitaplarnda
yer alan rivayetlerdir. bn Hacer, el-C-
micu'-ahh'teki btn muallak riva-
yetlerin muttasl senedlerini Talku't-
ta'lk adl eserinde toplamtr. Be cilt-
lik bu hacimli eserde el-Cmi"in terti-
bi zere merf, mevkuf ve makt btn
ta'likler ile Buhr'nin "Tbeah fln"
veya "Revh fln" diyerek bir ksmn
verdii senedlerin muttasl rivayetlerini
tesbit etmi ve bunlarn sahih, hasen
veya zayf olduklarn da belirtmitir. Sa-
hasnn bu en nemli kitabn yine bn
Hacer nce et-Tevk il vali'l-m-
him mine't-taclk adyla ihtisar etmi,
daha sonra bunu da et-Tevk li-vali'l-
mhim mine't-taclk adyla ikinci defa
ihtisar etmitir. Bu sonuncu eserde Bu-
hr'nin el-Cmicin herhangi bir yerin-
de senedini vermedii ad geen 160 ha-
disin tam senedlerini zikretmitir. Bu
eseri Hedy's-sr'rim drdnc fas-
lnda da (s. 22-76) zetlemitir.
Tekrarlan. Birden fazla hkm ihtiva
eden bir hadisi ilgili olduu konularn
her birinde deiik isnadlarla rivayet et-
mek ve bylece ayn hadisten zami su-
rette faydalanmaya imkn salamak Bu-
hr'nin ska bavurduu bir metottur.
Hadisten elde edilmesi mmkn olan b-
tn fkh hkmleri gstermek istedii
zaman sahb rvisi ayn olmakla bera-
ber hadisin muhtelif tariklerle gelen ri-
vayetlerini bazan ayn kitap iinde alt al-
ta sralar. Mesel "Kitb'l-stisk 3 "da
byle bir hadisi on bir ayr bab bal
altnda tekrarlamtr (bab 6, 7, 8, 9, 10,
11, 12, 13, 14, 21, 24). Hz. Peygamber'in
bir yahudiye zrhn rehin brakarak on-
dan yiyecek satn almasn on yerde, Hz.
ie'nin Berre'yi satn alp klelikten
kurtarmas olayn, ihtiva ettii eitli
hkmler sebebiyle, muhtelif blmler-
de yirmi ikiden fazla yerde zikretmitir.
En fazla tekrarlad rivayet bu Berire
hadisidir. Bir hadisi ayn senedle iki yer-
de rivayet etmesi ise pek ndir olup bun-
larn says yirmi tr. Her ne kadar Bu-
hr'nin bu usul tekrara meydan ver-
dii gerekesiyle tenkide uramsa da
faydalar dikkate alnarak bu tekrarla-
rn hadis rivayetine kazandrd zengin-
lii takdirle karlamak gerekir. Hadis-
lerdeki farkl bilgi ve hkmlerin re-
nilmesi, onlarn birden fazla sahb ta-
rafndan rivayet edildiinin anlalmas,
birbirine zt gibi grnen baz hadisle-
rin salam isnad zincirlerinin ortaya k-
mas, bazan ksaca rivayet edilen bir ha-
disin uzun bir metni olduunun grl-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
116
mesi bu yolla mmkn olmaktadr. Esa- konu iindeki mna birliinin bozulmas
sen farkl bilgiler ihtiva eden rivayetle- pahasna Buhr'nin rivayet tekniini n
rin her biri ayr birer hadis sayldna planda tuttuunu gstermektedir.
gre bunlar tekrar olarak kabul etmek Dier Ktb-i Sitte imamlar gibi Bu-
de doru deildir. Ayrca muhtelif h- hr de eserine ald hadisleri hangi
kmler ihtiva eden bir hadisin bu h- artlara gre setiini zikretmemitir.
kmler saysnca tekrar edilmesi, rivaye- Ona nisbet edilen artlar eseri incelen-
tin sadece bir blmn hatrlayan oku- mek suretiyle tesbit edilmi olmakla be-
yucuya hadisi daha kolay bir ekilde bul- raber bu konuda alma yapanlarn var-
ma imkn salayaca da muhakkaktr. d sonular ayn deildir.
el - Cmicu - ahh 'teki tekrarlarn Rivayeti, el - Cmi'u'-ahh'] Buh-
gereksiz olmadn en iyi gsteren hu- r'den 90.000 kii dinlemi olmakla be-
sus, Buhr'nin metin ve senedlerle ilgi- raber (Hatb, II, 9) onu daha sonraki ne-
li birok meseleyi en ksa yoldan anlat- sillere aktaran rvilerin says olduka
ma konusundaki titizliidir. Bir babda azdr. Bunlarn banda el-Cmi'u'-
naklettii hadisin ayn veya benzeri, onun ahh'i, biri Firebr'de (248/862), dieri
zengin hadis koleksiyonu arasnda fark- Buhara'da (252/866) olmak zere hoca-
l bir senedle bulunuyor ve bu senedi zik- sndan iki defa dinleyen Eb Abdullah
retmeye ihtiya hissediyorsa metni tek- Muhammed b. Ysuf b. Matar el-Fireb-
rarlamaz; "bi-hz" diyerek hadisin ay- r gelir. Dierleri, eserin son ksmndan
n metinle veya "bi-nahvih" diyerek ben- bir blmn BuhrFden dinleme imk-
zeri bir metinle rivayet edildiini gste- n bulamayan Hammd b. kir en-Ne-
rir. Ayn metne drt farkl senedle sa- sev, "Kitb'I-Ahkm'dan sonrasn biz-
hip olduu ve bu senedleri okuyucuya zat duymad iin bu ksmlar Buhr'-
gstermek istedii zaman metni bir de- den iczet* yoluyla alan brahim b. Ma'-
fa verir, senedleri ise aralarna "tahvil kl en-Nesef ve Buhr'den el-Cmi'i
iareti" (h) koyarak tekrarlar (bk. "B- en son rivayet eden Eb Talha Mansr
y ' " , 2). Bu durumda metinler arasnda- b. Muhammed el-Bezdev'dir. Hseyin b.
ki nemli bir fark belirtmek istediin- smail el-Mehmil'nin rivayeti ise eseri
de sadece o kelimeyi zikreder (bk. " ' U m - sem* yoluyla almayp Buhr'nin Ba-
re", 17). dat'taki iml* meclislerinde yazdklary-
la ok hatal bir nsha meydana getir-
artlan. Buhr, kendi hocasndan sa- dii iin pek itibar grmemitir. Firebr
hb rviye varncaya kadar son derece nshas dndaki dier nshann za-
gvenilir muhaddisler tarafndan mut- manla hretlerini kaybettii ve yerleri-
tasl bir isnad ile nakledilen rivayetleri ni bugn elimizde bulunan Buhr met-
kitabna almay prensip edinmitir. Ba- ninin yegne rivayeti olan Firebr ns-
zlarnn ileri srd gibi her tabakada hasna brakt anlalmaktadr.
birden fazla rvinin bulunmasn gerekli
grmemitir. Yalnz seneddeki her bir Buhr'nin mehur talebesi Firebr'den
hoca ile talebesinin uzun sre grm el-Cmf i rivayet edenlerin en tannm
olmas esastr. An'ane* yoluyla gelen ri- olanlar unlardr: bn's-Seken diye ta-
vayetlerde talebelerden birinin hocasn- nnan Eb Ali Sad b. Osman el-Msr,
dan hadisi bizzat duymad halde duy- Eb Zeyd Muhammed b. Ahmed el-Mer-
mu gibi rivayet ettii (bk. TEDLS) ihti- vez, Eb Ahmed Muhammed b. Muham-
mali hatra gelebilir. Bu gibi durumlar- med el-Crcn, Eb shak brahim b.
da Buhr'ye gre seneddeki rvilerin en Ahmed el-Msteml, Eb Muhammed
az bir defa birbirleriyle grtkleri bi- Abdullah b. Ahmed b. Hammye el-Ha-
linmelidir. Buna lzum grmeyen Ms- mev (es-Serahs), Eb Ali Muhammed b.
lim ise rvilerin ayn asrda yaam ol- mer b. ebbye e-ebev (e-ebbv),
masn ve grmelerinin imkn dahi- Eb'l-Heysem Muhammed b. Mekkel-
linde bulunmasn yeterli sayar. u hal- Kmhenve Firebr'den el-Cmici en
de Buhr bu konuda Mslim'den ok son dinleyen Eb Ali smil b. Muham-
daha titizdir. Hadisi Buhr tarafndan med el-Kn ile Eb Nasr Ahmed b.
an'ane yoluyla rivayet edilen bir rvinin Muhammed el-Ahskes.
hocas ile grmedii iddias varsa, Bu- Firebr nshasn nc kademede
hr bu kiinin hadisini rivayet ettii devam ettirenler arasnda yer alanlar-
yerde, srf bu iddiay rtmek maksa- dan Eb Zer el-Herev ile hayatn hadi-
dyla, konu ile ilgili olmasa bile, o rvinin se adam olan kadn muhaddis Kerme
hocas ile grtn aka belirten bint Ahmed retim faaliyetlerini Mek-
bir hadisi naklettii de olur. Bu husus, ke'de devam ettirdikleri iin eserin s-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
el-CMU's-SAHH

Buhr hatmi yapldn haber veren zann 27. gecesi okuma ii sona ererdi. is'in notlarla birlikte ngilizce neri (Sri-
Msrl tarihi bn ys, daha nceki ta- Eserin son hadisi olan "Sbhnallhi ve nagar 1935), Reinfried'in ksmen yapt
rihlerde eserin sarayda okunduunu, ha- bi-hamdih sbhnallihi'l-azm"e gelince Almanca tercmesi de (Um 1913) zikre-
tim merasiminin byk sarayda yapld- herkes ayaa kalkar ve bu hadisi 101 de- dilebilir. Baz msterikler eserin muh-
n, bu esnada kadlara ve ileri gelen fa tekrar ederdi. Daha sonra Bsr'nin telif blmlerini Bat dillerine tercme
limlere hil'atlar giydirilip keselerle bah- Kadetl-brde ve el-Kadet'l-hem- ederek yaymlamlardr (Brockelmann,
iler verildiini, fakat sonralar hatmin ziyye'sinden muhtelif beyitler toplu hal- GAL SuppL, 1, 261). Serks eserin dier
Kale Camii'nde okunup sultann huzu- de okunurdu. Bu merasim hkmdarn basklarn da tesbit etmitir {Mu'cem,
runda yaplan ksa bir merasimle bitiril- saraynda da tekrarland gibi rama- I, 535-536).
diini sylemektedir {Bed'i'u'z-zhr, zan bayramnn 1. ve 7. gnlerinde h- erhleri. el-Cmi'u'-ahh'i erhet-
IV, 88). 1581'de Osmanl ordusundan kmdarn bulunduu ehir merkezlerin- menin slm mmetinin boynuna bor
korkarak Merake'teki tahtn brakp de tekrarlanrd. Trkiye'de Birinci B- olduunu syleyen bn Haldn'un sz
Fas'a kaan Sultan Ahmed el-Mansr, yk Millet Meclisi alaca zaman lke- gereklemi ve eser zerinde en iyi e-
111. Murad'n kendisini balamas ze- nin her yerinde ahh-i Buhr hatim- kilde anlalmas ve btn problemleri-
rine tekrar tahtna dnerken Fasllar ta- leri yaplmtr. 21 Nisan 1920'de Hey'et-i nin zlmesi iin eitli almalar ya-
rafndan -halifelere yapld gibi- a- Temsliyye adna Mustafa Kemal imza- plmtr. Ktib elebi ou erh olmak
hh-i Buhr okunarak uurland. O de- syla 61. frka kumandan Refet Bey'e e- zere ahh-i Buhr etrafnda yaplan
virlerde Marib'de dmana kar zafer kilen telgrafta, "Bi-mennihi'l-kerm Ni- almalardan seksen ikisinin adn ver-
kazanld zaman yaplan merasimler- san'n 23. Cuma gn cuma namazn mektedir. Daha sonra yazlan erhler ve
de Kur'n- Kerm ile birlikte ahh-i mteakip Ankara'da Byk Millet Mec- benzeri almalar dikkate alnnca bu
Buhr hatimleri yapld, hatta yemin lisi kd edilecektir" dendikten sonra, rakamn ok artaca muhakkaktr. Ese-
merasimlerinde Kur'n- Kerm zerine "yevm-i mezkrun te'yd-i kudsiyyeti rin tannm erhleri unlardr: 1. cl-
olduu kadar ahhayn zerine de ye- iin bugnden itibaren merkez-i vilyet- m's -snen. lk ahh-i Buhr erhi
min edildii bilinmektedir (ifren, s. 72, t e vali beyefendi hazretlerinin tertibiyle olarak bilinen eser Hattb (. 388/998)
100). Fas Sultan smil b. erif (1646- hatim ve Buhr-i erif tilvetine bed' tarafndan kaleme alnmtr. Mellif,
1727), zenci klelerden oluan "Abd'l- olunaca... mukaddes ve mecruh vata- Eb Dvd'un es-Snen'inin erhi olan
Buhr" (Buhr'nin hizmetkrlar) adnda nmzn her kesinde ayn suretle bu- M e c l i m 's - Snen 'i tamamladktan
bir muhafz alay kurdu. ahh-i Buh- gnden itibaren Buhr ve hatemt-i e- sonra yaknlarnn istei zerine bu ki-
r zerine yemin ettirerek onlardan sa- rife kraatine r edilecei" bildirilmek- tab yazmtr. Eserde, sahasnda yaz-
dakat sz ald ve kendilerine bir a- teydi (Gazi Mustafa Kemal, s. 272-273). lan dier byk kitaplarda olduu gibi
hh-i Buhr nshas teslim edip onu ti- Eserin dua niyetiyle hatminin, Kur'n- her mkl zmek yerine bilgi veril-
tizlikle korumalarn, ata bindikleri za- Kerm czlerinin ayr ayr ahslar tara- mesi zaruri grlen baz nemli husus-
man yanlarndan ayrmamalarn ve s- fndan okunmas gibi muhtelif celseler- lara ksaca temas edilmekle yetinilmi-
riloulan'nn ahid sand'n tadk- de tamamland anlalmaktadr. tir. erhin Sleymaniye (Ayasofya, nr. 687),
lar gibi onu savalarda en nde tama- Basklar. ahh-i Buhr stanbul, Ka- Millet (Feyzullah Efendi, nr. 261, 262, 437)
larn emretti. Fas'ta yaamakta olan bir hire, Bulak, Hindistan ve Avrupa'da bir- ve Topkap Saray Mzesi (III. Ahmed, nr.
inana gre bir velnin kabrini ziyaret ok defa baslmtr. Bunlarn iinde en 393) ktphaneferiyle dier baz ktp-
ederken ahh-i Buhr'nin herhangi mkemmeli, Ynn nshas esas alna- hanelerde yazmalar mevcuttur. 2. bn
bir sayfasn ap gzne ilk ilien hadi- rak kenarnda dier nsha farklar gs- Battl el-Kurtubrnin (. 4 4 9 / 1 0 5 7 ) ad
si okuyan, sened zincirindeki rviler ve terilmek suretiyle 11. Abdlhamid'nin em- bilinmeyen erhi daha sonraki rihle-
Hz. Peygamber vastasyla Allah'tan mu- riyle yaplan neirdir (1-IX, Bulak 1313- rin faydaland nemli bir eserdir. Bu
radnn hsl olmasn isteyen bir kim- 1315). Bunu Hac Zihni Efendi'nin tas- erh, hadis meselelerinden ok Mlik
senin dilei ok gemeden yerine gelir hihiyle yaplan basks takip eder (I-V1II, fkhna arlk vermekle tenkit edilmi-
(E. Levi-Provenal, s. 212-213; A, V / 2 , s. stanbul 1315). L. Krehl'in (I-III, Leiden tir. Topkap Saray Mzesi Ktphane-
1112). 1798'de Ezher Camii'nde Napol- 1862-1868) ve Theodor W. Juynboll'un si'ndeki nshas (Medine, nr. 230) eksik
yon Bonapart'n ehre girmemesi dile- (I-IV, Leiden 1908) basklar iyi birer ne- olmakla beraber dier slm lkeleri k-
iyle, 12 Eyll 1902'de yine ayn yerde ir deildir. E. Levi-Provenal ahh-i tphanelerinde tamam bulunmaktadr
kolera tehlikesi sebebiyle ahh-i Buh- Buhr'yi Franszca tercmesiyle birlik- (Sezgin, GAS, I, 118). 3. el-Bedr'l-mn-
r hatmedildi (I. Goldziher, V l / 2 , s. 214). t e yaymlamtr (I-1V, Paris 1928). Octa- ri's-sr i'l-kelm cale'l - Buhr. Kut-
Balkan Sava'nm balad gnlerde Ez- ve Houdas ile W. Marais'in Franszca bddin el-Haleb diye tannan Abdlke-
her eyhi, Osmanl ordularnn zaferini tercmelerindeki (I-IV, Paris 1903-1914) rm b. Abdnnr'un (. 735/1334-35) bu
niyaz etmek maksadyla ileri gelen lim- hatalar gstermek zere Muhammed eseri, Ktib elebi'nin sylediine gre
lerden kbleye ynelerek ahh-i Buhr Hamdullah bu kitaplarn drtte biri hac- on cilt olup eI-Cmicm ancak yarsnn
okumalarn istemitir (el-Menr; X V I I / 2 , minde bir alma yapmak zorunda kal- erhinden ibarettir (baz blmleri iin
s. 112). nemli ilere balarken de a- mtr (el-Bokhari, Les traditior lslamiques bk. Sezgin, GAS, I, 119). 4. et-Telvh er-
hh-i Buhr'yi hatmetme gelenei var- |Tome-51 Introduction et notes correcti- hu'l-Cmi'i'-ahh. Trk limi Mool-
dr. Marib'de yaplan byk hatim me- ves de la traduction franaise de Octave tay b. Kl'n (. 762/1361) yirmi cilt ol-
rasimleri iin receb aynn ilk gn Sa- Houdas et William Marais, Paris 1401/ duu sylenen (bn Hacer el-Askaln, Li-
hh-i Buhr okunmaya balanr, rama- 1981). Bu arada Muhammed Es'ad We- sn'l-Mzn, VI, 72) bu eserinin nerede
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
118

bulunduu bilinmemektedir. S.
kib'd-deri. Eserin mellifi olan Trk
limi emseddin Muhammed b. Ysuf
el-Kirmn (. 786/1384), muhtelif lke-
leri dolat halde el-Cmi'
btn problemlerini zecek tarzda muh-
teval bir erhine rastlamadn syle-
mekte, bn Battl'm erhini Mlik fk-
hna arlk verdii iin, Hattb ile Mo-
oltay b. Kl'n erhlerini ise eserin ta-
mamn ele almadklar iin yeterli bul-
madn belirtmektedir. Kendisi ise ha-
dislerdeki m k l e n aklamakta, gra-
mere, hadis usulne, fkha, rvilere ve
onlarn eitli durumlarna dair bilgiler
vermekte, birbirine zt gibi grnen ha-
dislerin arasn telif etmektedir. Kirmn,
ahh-i Buhr erhleri arasnda nem-
li bir yere sahip olan orta byklkteki
eserini 1373 ylnda Mekke'de tamam-
lamtr. Bedreddin el-Ayn bu eserden
faydalanm, bn Hacer ise onu faydal
bulmakla beraber daha ok tenkit et-
mek maksadyla sz konusu etmitir.
Yazma nshalarnn ou Trkiye ktp-
hanelerinde bulunan eser Kahire'de yirmi
be cilt halinde baslmtr (1935-1945).
6. et-Tenkh
Zerke'nin (. 794/1392) bir ciltten iba-
ret olan bu eseri,
teki garb* kelimeleri, mkil i'rablar,
yanl okunabilecek isim ve nisbeleri be-
lirgin hale getirdii ve kolayca anlal-
mayan baz ksmlar aklad iin fay-
dal ve yeterli bir erh olarak kabul edil-
mitir. Yazmalarnn byk bir ksm Tr-
kiye ktphanelerindedir
GAS, I, 120). 7. et-Tavzh
bn'l-Kirmn'nin Mecma'u'l-bahreyr
( T S M K . III. A h m e d . nr. 4 0 2 / 1 . vr. 1. 2 \ 9 6 6 )
) O 1 ^J l I '-V
el-Kev- mi'i's-ahh. bn'l-Mlakkn'a (. 804/
1401-1402) ait bu eserden sz ederken
Ktib elebi adnn evhid't- tavzh
olduunu ve yirmi ciltten ibaret bulun-
u'-ahh'in duunu sylemektedir (Kef'z-zunn, i,
547). rih, hocas Mooltay b. Kl ile
Kutbddin el-Halebnin eserlerinden b-
yk lde faydalanmtr. bn Hacer ese-
rin ilk yarsnn daha faydal olduunu
sylemektedir. erhin on alt cildi Millet
Ktphanesi'nde (Feyzullah Efendi, nr.
377-392), X ve XI. ciltleri Topkap Saray
Mzesi Ktphanesi'nde (III. Ahmed, nr.
396/10, 396/11) bulunmaktadr. Ayrca
dier ktphanelerde de nshalar mev-
cuttur (bk. Sezgin, GAS, I, 120). 8. el-L-
micu'-abh cale'l-Cmi'i-ahh. Mu-
hammed b. Abdddim el-Birmv'nin
(. 831/1428), Kirmn ve Zerke erh-
leriyle bn Hacer'in Hedy's-sr'sinden
faydalanarak yazd drt cilt hacmin-
deki bu eserin hemen hemen btn ns-
halar stanbul ktphanelerinde
lunmaktadr (bk. Sezgin, GAS, I, 121). 9.
Mecma'u'l-bahreyr ve cevhir'l-hab-
reyn. bn'l-Kirmn diye tannan Yah-
y b. Muhammed b. Ysuf'un (. 8 3 3 /
li-elzi'l-Cmici'-ahh. 1430) bu eseri, babas Kirmn ile bn'l-
Mlakkn'n ahh-i Buhr erhlerini
el-Cmicu's-sahh'- birletirmektedir. Bilindii kadaryla se-
kiz ciltlik mellif hatt yegne nshas
Topkap Saray Mzesi Ktphanesi'nde
bulunmaktadr (111. Ahmed, nr. 402/1-8).
10. et-Telkh li-fehmi kri'i'-ahh.
Sbt bn'l-Acem'ye (. 841/1438) ait
olan bu erhin yazmalarnn 1 ve II. cilt-
(bk. Sezgin, leri Topkap Saray Mzesi Ktphane-
li-erhi'l-C- si'nde (III. Ahmed, nr. 392/1-2), bir cildi
ue ceuhir'I-habreyn adl eserinin mellif hattyla olan nshasndan sayfa
'i- ^
1 yvi-M M^m^&v^/f
- t^ \
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
el - C M U ' s - S A H H
Millet Ktphanesi'nde (Feyzullah Efen-
di, nr. 435), bir cildi de Sleymaniye K-
tphanesi'nde (Ayasofya, nr. 689) bulun-
maktadr.
11. Fethu'l-br bi-erhi Sahhi'l-Bu-
hr. bn Hacer el-Askaln'nin (. 852/
1449) bu eseri, ahh-i Buhr erhleri-
nin en mkemmeli olarak kabul edilmek-
tedir. bn Hacer ahh-i Buhr zerin-
deki almalarna, nce bu eserdeki mu-
allak hadisleri konu alan be ciltlik Ta-
lku't-ta'lk'i ile balam ve onu 1401'-
de tamamlamtr. Daha sonra byk
erhinin mukaddimesi olan mstakil bir
cilt halindeki Hedy's-sriyi kaleme al-
m ve bunu da 1410'da bitirmitir. a-
hh-i Buhr hakknda bilinmesi zaruri
bilgileri ihtiva eden Hedy's-sri, daha
ziyade el-Cmi'u'-ahh'te hadislerin
neden blnerek (takt"), ihtisar edile-
rek ve muhtelif bahislerde tekrarlana-
rak verildii, tercemelerdeki hadislerin
bu- neden senedsiz zikredildii (ta'lik), eser-
deki ndir (garb) kelimelerle yazl ay-
n okunuu farkl isim, knye, lakap ve
nisbelerin hangileri olduu, ayrc bir
vasf sylemeden Buhr'nin mphem
bir ekilde zikrettii isimlerle kimleri
kastettii, Drekutn ile dier mnek-
kitlerin Buhr'yi tenkit etmek maksa-
dyla ileri srdkleri btn grlerin
mahiyeti ve geerlilii, tenkit edilen Bu-
hr rvileri iin sylenenler ile bunlarn
isabet derecesi hakknda on ayr blm-
de geni bilgiler vermekte, eserin sonun-
da ahh-i Buhr'nin dier zellikleri-
ni tantarak Buhr'nin hayatn da ge-
ni bir ekilde anlatmaktadr. bn Hacer
Fethu'l-br'yi 1414 ylnda yazmaya ba-
lam, hadis metinlerinde byk lde
el-Cmicu's-ahh"m Eb Zer nsha-
sna bal kalmtr. Esere yeni balad-
sralarda hadisleri olduka geni bir
ekilde erhetmi, fakat daha sonra or-
ta bir yol tutmay tercih etmitir. Kita-
bn 1438'de bitirmekle beraber vefa-
tndan bir mddet ncesine kadar eit-
li ilveler yapmaya devam etmitir. Ese-
rin muhtelif nshalar arasndaki fark-
larn en nemli sebebi budur. bn Hacer,
aklamaya gerek grd kelimelerin
lgat mnasn, i'rabn, hadisteki edeb
incelikleri, fkh hkmleri ve bu konu-
larda limler arasnda mevcut olan g-
r farkllklarn ayrntl bir ekilde or-
taya koymaktadr. zellikle erhettii
hadisin dier rivayetlerini tesbit etmek
s
ve bunlarn salamlk derecesini belirt-
mek suretiyle hadis etrafndaki gr
ayrlklarnn kaynana inmektedir. M-
119
e! - C M U ' s - S A H H
kerrer hadislerin her birini erhederken
bulunduu konu ile ilgisi nisbetinde bil-
gi vermekte, ihtiva ettii dier hususlar
iin rivayetin getii dier konulara gn-
derme yapmaktadr. Eserin en nemli
zellii, rivayetleri hadis teknii asn-
dan deerlendirmeye tbi tutmasdr.
erhettii hadisin ve onu takviye eden
dier rivayetlerin senedlerini ve metin-
leri arasndaki farklar eitli alardan
incelemesi, ahh-i Buhr'nin en nem-
li zelliklerinden biri olan tercemelerde-
ki muallak rivayetlerin muttasl sened-
lerini tesbite gayret etmesi ve esere y-
neltilen eitli tenkidleri cevaplandrma-
s dier erhlerde grlmeyen meziyet-
leridir. Fethu'l-br daha sonra yazlan
btn erhlere kaynak olmutur. evk-
nden el-Cmicu'-ahh'e bir erh yaz-
mas istendii zaman "L hicrete ba'de'l-
feth = Mekke fethinden sonra artk hic-
ret yoktur" hadisiyle tevriye yaparak bn
Hacer'in bu deerli eserinden sonra ba-
ka bir ahh-i Buhr erhi yazmaya ge-
rek olmadn anlatmak istemitir. Fet-
hu'l-br'nm Eb'l-Feth Muhammed b.
Hseyin el-Merg (. 859/1455) tara-
fndan yaplan bir muhtasar bulunmak-
tadr (Kastalln, I, 42). Fuat Sezgin, ese-
rin bizzat bn Hacer tarafndan er-N-
ket cal ahhi'l-Buhr adyla ihtisar
edildiini sylyorsa da (GAS, I, 121) bu
doru deildir. Zira bn Hacer en-Nket'i
Zerke'nin et-Tenkh li-elfzi'l-C-
mici'-sahh adl eserini tenkit etmek
maksadyla yazmaya balam, ancak ta-
mamlayamamtr. bn Hacer eserinde
< 4
- --
Mk/v-
f*
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
120
gereksiz bilgi bulunmadn syledii-
ne gre onu ihtisar etmeyi herhalde d-
nmemitir. ffedy's-srfnin eitli s-
lm lkelerinde grd kabul Fethu'l-
br'ye duyulan ilgiyi arttrm, Timur-
lenk'in dindar olu hruh Mirza lke-
sindeki limlerin istei zerine, tpk di-
er melikler gibi, kurduu muhteem
ktphane iin bn Hacer'den Fethu'l-
br'nin bir nshasn getirtmitir. bn
Hacer, saylan zelliklerinden baka, Hed-
y's-sr gibi nemli ve hacimli bir ese-
ri erhine mukaddime olarak yazmas,
eserinin batan sona kadar mkemmel
bir insicam iinde bulunmas, her bl-
mn sonunda deta bir dkm yaparak
orada ne kadar merf, mevkuf, muallak
ve mkerrer rivayet bulunduunu ve bu
rivayetlerden hangilerinin ahh-i Ms-
lim'de yer aldn sylemesi vb. husus-
larla eserini dier erhlerden daha stn
hale getirmitir. Fethu'l-br 1890 y-
lnda Delhi'de ta basks olarak yaym-
lanmtr. Hedy's-sr'rim ayr bir cilt
halinde basld on ciltlik Bulak bas-
ks (1300-1301) eserin en iyi neri kabul
edilmekle beraber yine de bask hatala-
r bulunmaktadr. Bu hatalar daha sonra
Hindistan'da yaplan nerinde Sddk Ha-
san Han tarafndan gsterilmitir. Eser
1348'de de Muhibbddin el-Hatb, Mu-
hammed Fud Abdlbk, Kusay Muhib-
bddin el-Hatb tarafndan hadislerin
eserde getii yerler gsterilmek sure-
tiyle yaymlanmtr (1-XIII, Kahire 1407/
1986-87). Hedy's-sr bu basklarn her
birinde "Mukaddime" adyla mstakil
olarak baslmtr.
-c 1. i
' ' ' "
Molla
Grn'ye ait
el-Keuerul-cr
il riyzi'l'Buhr
adl eserin
ilk iki sayfas
(Murad
Molla Ktp..
nr. 5 1 4 )
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
12. cUmdet'l-kr f erhi ahhi'l -
Buhr. Byk Trk limi Ayn'nin (.
855/ 1451) bu eseri, Fethu'l-br ile bir-
likte ahh-i Buhr erhleri iinde en
fazla itibar grenidir. Ayn erhini 1418
ylnda yazmaya balam ve 1443'te ta-
mamlamtr. Firebr'nin talebelerinden
Kmhen, ebev ve Hamev nshalar-
na sahip olduu bilinmekle beraber bel-
li bir nshay esas almad anlalmak-
tadr. Eb Zer nshas ile Ynn nsha-
sndan hi bahsetmemesi ise dikkat e-
kicidir. Zaten Ayn, bn Hacer ve Kastal-
ln'nin aksine nsha farklarndan pek
az sz etmektedir. lk hadisin erhinde
takip ettii, hadisi otuz deiik adan
inceleme metodunu ikinci hadisten iti-
baren azaltarak terketmi, daha sonra
rivayetleri be alt ynden ele almakla
yetinmitir. Bablann birbiriyle ve hadis-
lerin ait olduklar babla ilgisini belirte-
rek erhe balayan Ayn, genellikle "Be-
yn riclih" bal altnda hadisin se-
nedinde bulunan rvileri ilk getikleri
yerde haklarnda yeterli bilgi vererek ta-
ntr ve ne derece gvenilir olduklarn
belirtir. "Beyn letifi isndih" bal
ile senedin zelliklerini sz konusu ede-
rek isnad zincirinde kullanlan sigalar,
rvilerin birbiriyle olan ilgisini, memle-
ketlerini, hangi nesle mensup olduklar-
n zikreder. "Beyn ta'adddi mevz'ih
ve men ahreceh gayrh" ksmnda ha-
disin ahh-i Buhr'de baka hangi
blmlerde nasl bir isnadla tekrarlan-
dn ve Ktb-i Sitte melliflerinden
kimlerin onu kitaplarna aldn syler.
"Beyn'l-lugt ve i'rbih" ksmnda ha-
diste geen kelimeleri birer birer ele ala-
rak onlarn mnalarn ve gramer asn-
dan durumlarn aklar. "Beyn istin-
bti'l-ahkm" bal altnda ise hadis-
ten elde edilen fkh neticeleri sayar.
nemli grd baz bahislerin sonun-
da ve daha ok "el-Es'ile ve'l-ecvibe" ba-
l altnda hadisin ihtiva ettii dier
nemli konular ele alr. Eserini byle d-
zenlemekle Ayn okuyucularnn karla-
abilecei eitli problemleri halletmi,
rvilerin hal tercmesi, metinde geen
kelimelerin izah ve edeb incelikleri gibi
hususlarda doyurucu bilgiler vermitir.
bn Hacer ei-Askaln'ye, hadislerdeki
edeb incelikleri ve benzeri hususlar ele
almas sebebiyle 'Umdet'l-kr'yi ken-
di eserine tercih edenler bulunduu sy-
lenmi, o da Ayn'nin bu hususlar Ha-
nef limi Rkneddin Ahmed b. Muham-
med b. Abdlm'min el-Krm'nin ta-
 el - C M U ' s - SAHH

marnlanmam ahh-i Buhr erhin-
den iktibas ettiini, kendisi ise eksik ol-
mas sebebiyle bu eseri kaynaklar ara-
sna almadn sylemitir. Ayn'nin en
ok faydaland eserlerin banda Fet-
hu'l-br gelmektedir. erhini yazmaya
ara verdii zamanlarda bile bn Hacer'in
almalarn -onun yakn talebesi Bur-
hneddin b. Hzr'n yardmyla- devaml
surette takip etmi ve bazan bu eserin
uzun bir blmn isim vermeden ikti-
bas etmekte mahzur grmemitir. Bu-
nun yannda fi olan bn Hacer'in Ha-
nef mezhebinin grlerine ters den
fikirlerini isim vermeksizin, "kale ba'zu-
hum" diyerek ar bir dille tenkit etmek-
ten de geri durmamtr. bn Hacer, ese-
rinin hkmdarlar tarafndan takdir edil-
mesinin Ayn'yi kskandrdn syleye-
rek onun tenkitlerinin bir ksmn nti-
kd'l-i'tirz adl rislesinde cevaplan-
drmaya almsa da eserini tamamla-
maya mr yetmemitir. Fuat Sezgin'in,
bu eseri tantrken tam tersine kitabn
Fethu'l-br'deki itirazlara Ayn'nin ver-
dii cevaplardan meydana geldiini sy-
lemesi (GAS, I, 121) bir zhul olmaldr.
cUmdet'l-kr on bir cilt halinde stan-
bul'da (1308-1311), yirmi be cilt olarak
da Kahire'de (1348) yaymlanmtr.
13. el-Kevser'1-cr il riyzi'l-Bu-
hr. Molla Grn'nin (. 893/1488) Kir-
mn ve bn Hacer'e yer yer itirazlar y-
nelttii ve garb kelimelerle mkil isim-
leri aklad bu orta byklkteki er-
hinin nshalar, bilindii kadaryla sa-
dece Trkiye'de Sleymaniye (Ayasofya,
nr. 686; Hamidiye, nr. 300), Rgb Paa
(nr. 297), Murad Molla (nr. 514) ve Top-
kap Saray Mzesi (III. Ahmed, nr. 390)
te olup Fethu'l-br ve cUmdetul-k-
rf'den sonra nc srada anlagelmi-
tir. fi mezhebine mensup bir lim
olan Kastalln eserini yazarken en ok
Fethu'l-br'den faydalanm, hatta bir
bakma onu zetlemitir. rd's-s-
r'nin krk be sayfalk mukaddimesi,
hadisle megul olanlarn faziletine, ha-
disleri ilk tedvin edenlere, nemli hadis
stlahlarna, Buhr ve el-Cmic u'-sa-
hih' ine dair deerli bilgiler ihtiva etmek-
tedir. Bu mukaddime Abdlhd el-Eby-
r (. 1305/1888) tarafndan Neyl'l-em-
n f tavzihi mukaddimeti'l - Kastalln
adyla erhedilmitir (Kahire 1325-1326).
Kastalln'nin hadis metinlerine esas
ald kendi nshasn Ynn nshas ile
karlatrd bilinmektedir. Bununla
beraber Ynn nshasna da bal kal-
mam, zikrettii eitli nshalar ara-
snda kendine gre tercihler yapmtr.
Onun nsha farklarna dair verdii bil-
giler bn Hacer'in verdii bilgilerden da-
ha oktur. Bu husus eserin en nemli
zelliini tekil eder. zd- Bilgrm (.
1200/1786), rd's-sr'yi "Kitb'z-
Z e k f n sonuna kadar ihtisar etmi ve
almasna Dav''d-derr adn ver-
mitir. rd's-sr, kenarnda Neve-
v'nin ahh-i Mslim erhiyle birlikte
on cilt halinde Bulak'ta (1267, 1275, 1276,
1285, 1288, 1292, 1304-1306) ve Kahire'-
de (1276, 1306, 1307, 1325-26), Neyl'l-
emnve Zekeriy el-Ensr'nin Tuhfe-
t'l-br cal ahhi'l-Buhr adl er-
Abdrrahim el-Abbas'ye ait Feyzul-birt f erhi arbi ahhi'l-Buhr
hiyle birlikte on iki cilt halinde yine Ka-
hire'de (1307), ayrca Leknev'de (1876) ve
Nevalkior'da (1284) yaymlanmtr. 16.
Tuhfet'l-br zal ahhi'l-Buhr. Ze-
keriy el-Ensr (. 926/1520) tarafn-
dan kaleme alnan erh, on iki cilt ha-
linde yaymlanan rd's-sr'nin ke-
narnda Kahire'de baslmtr (1307, 1326).
Eser Muhammed b. Abdlhd es-Sind
(. 1138/1726) tarafndan ihtisar edil-
mitir (Kahire 1300). 17. Me'netul-k-
r li-ahhi'l-Buhr. Ali b. Muhammed
el-Menf'nin (. 939/1532) 921 (1515)
ylnda tamamlad bu hayli hacimli tek
ciltlik eserinden baka ynet'l-kr
cani'l-hata'i ve'l-lahni fi'l - Buhr adl
bir baka kitab daha bulunmaktadr (Zi-
rikl, V, 11). 18. erhu ciddeti ehdi a-
hhi'l-Buhr. Muhammed b. mer b.
Ahmed es-Sefirnin (. 956/1549) iki cilt-
lik eserinin dnya ktphanelerinde muh-
telif yazmalar vardr (bk. Sezgin, GAS, 1,
124). 19. Feyz'l-br f erhi garibi a-
hhi'l-Buhr. Abdrrahim b. Abdurrah-
man b. Ahmed el-Abbs'nin (. 9 6 3 /
1556) bu eserinin tf Efendi Ktpha-
nesi ile (nr. 529) Topkap Saray Mzesi
Ktphanesi'ndeki (III. Ahmed, nr. 391)
nshalar mellif hattyladr. Eserin R-
gp Paa Ktphanesi (nr. 298, 299) ve
Sleymaniye Ktphanesi'nde (Hamidi-
ye, nr. 298) birer nshas daha bulun-
maktadr. 20. Teysr'l - kri f erhi a-
hhi'l-Buhr. Nrlhak b. Abdlhak el-
Buhr e-ahcihanbd'nin (. 1073/
adil eserin ilk iki sayfas (tf Efendi, Ktp., nr. 529)

ktphanelerinde mevcuttur. 14. et-Tev-

h cale'l-Cmi'i'-ahh. Syt'nin (.
9 1 1 / 1505) bu ksa ve zl eserinin g-
nmze kadar gelmi nshalarnn o-
u Trkiye ktphanelerinde bulunmak-
tadr. Topkap Saray Mzesi Ktpha-
i- - , , .. j ,
nesi'ndeki nshann (Medine, nr. 262) m-
ellif hattyla olduu tahmin edilmekte- - r - - - -
dir. Eserin Ali b. Sleyman ed-Dimnt
"-w'-' - - hJjl/f ^ A - j > r-i
(ed-Diment) el-Bcum'av (. 1306/1888) - s , - -

tarafndan yaplan muhtasar yaymlan- 3 - i / J A - U 1'O-1V*

Z, -'i
mtr (Kahire 1298). 15. rd's-sr li-
erhi ahhi'l-Buhr. Kastalln'nin (. i u jr-i^jj' ^ w . ' i z > j >

923/1517) lmnden yedi yl nce ta-

mamlad bu eser, daha nceki erhle-
rin aksine her kelimeyi tekrardan kan-
^L^UjU-y .ju. ^ "cji ' O ^-aJ -M
- - j-.*-
madan ksa ve zl bir ekilde akla-
mas sebebiyle her seviyedeki okuyucu- i v> i k i ^ - - U f ^ i - U '
nun kolayca faydalanabilecei mahiyet-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 121
 el-CMU's-SAHH
1663) Farsa olan bu erhi baslmtr
(l-V, Leknev 1305). 21.
cal ahhi'l-Buhr.
b. Muhammed el-Basrfnin (. 1 135/1722-
23) ciltlik erhinin Nuruosmaniye ns-
hasnn (nr. 581-583) mellif hatt oldu-
u tahmin edilmektedir. Beyazt Devlet
Ktphanesi'nde de (Veliyyddin Efendi,
nr. 596-598) bir nshas bulunmaktadr.
22. el - Feyz'l - cr li-erhi
hr. Acln smail b. Muhammed'in f.
1162/1749) yarm kalm bu erhinin alt
byk cilt halindeki yazma nshas Top-
kap Saray Mzesi Ktphanesi'nde (Me-
dine, nr. 220-225) ve Medine Mahmdiy-
ye Ktphanesi'nde (nr. 140) bulunmak-
tadr. 23. Nechu'l-kr
hr. Ysufefendizde Abdullah Hilmi'-
nin (. 1167/1754) daha nceki erhler-
den derleyerek kaleme ald otuz cilt
hacmindeki bu erhinin Sleymaniye (F-
tih, nr. 844-873; Ayasofya, nr. 685 nsha-
lar mellif hatt; Yahya Efendi, nr. 54-64;
Hamidiye, nr. 267-275, 279-284; Hac Mah-
md, nr. 4 5 6 / 1 , 4 5 6 / 2 ; Hasan Hsn Pa-
Buhr'nin el-Cmi'u's-ahh'inin
ilk i k i s a y f a s ( S l e y m a n i y e Ktp-, A y a s o f y a , nr. 6 8 5 )
122
a, nr. 229), Nuruosmaniye (nr. 894-922,
ez-Ziy''s-sr 923-932) ve Beyazt Devlet (Veliyyddin
Abdullah b. Slim Efendi, nr. 627, 628, 630-632) ktphane-
leriyle Topkap Saray Mzesi Ktpha-
nesi'nde (111. Ahmed, nr. 384) nshalar
bulunmaktadr. M lahiyat Fakltesi -
retim grevlisi Ahmet Tobay eser ze-
rinde "Ysufefendizde Abdullah Hilmi
ve Hadis erhciliindeki Yeri" adl bir
ahhi'l-Bu- doktora almas yapmtr (1991). 24.
Zd'l-mciddi's-sr
hr. et-Tvd diye de bilinen Mlik fa-
kihi bn Sde el-Fs'nin (. 1209/1795)
bu eseri Fas'n Fes ehrinde 1307'de ta-
bask olarak, 1327-1330'da da
iye cal ahhi'l-Buhr
li-ahhi'l-Bu- cilt halinde baslmtr. 25.
sr min feyzi ahhi'l - Buhr. Idv di-
ye tannan Msrl Mlik lim Hasan el-
Hamzav'nin (. 1303/1886) erhi
mi'u'-ahh'm kenarnda baslmtr
(I-V, Kahire 1279). 26. Feyzul-br
ahhi'l-Buhr. Kemr Muhammed En-
verah'm (. 1352/1933) bu eseri drt
cilt halinde Kahire'de
Ysufefendizde tarafndan yazlan Nechu'l-kar li-ahhi'l-Buhr
, ...
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
(1357/1938). 27. Kever'l-me'ni'd-
derr f kefi haby ahhi'l-Buhr.
Muhammed Hdr e-inkt (. 1354/
1936) tarafndan kaleme alman eserin
yaymlanan ilk iki cildinde batan itiba-
ren elli bir hadisin erhi bulunmaktadr
(Amman 1408-1409/1988-1989).
el-Cmicu'-sahh'e erh yazmaya
balayan, fakat eserleri yarm kalm
olan Nevev, bn Kesr, bn Receb el-Han-
li-metliZi'l-Bu- bel, Frzbd gibi nemli kiiler var-
dr. Frzbd krk cilt olarak dnd-
almasnn yirmi cildini yazabilmi,
sahas hadis olmad iin de eseri fazla
el-H- itibar grmemitir. Hindistanl limlerin
adyla drt de ahh-i Buhr zerinde ou erh
ert-Nr's- olmak zere muhtelif almalar vardr
(bk. Abdlhay el-Hasen, s. 150-151).
Muhtasarlar, el - Cmic u - sahih 'ten
el-C- semeler yaparak meydana getirilen a-
lmalar arasnda u eserler zikredile-
cal
bilir: 1. Cem'u'n-nihye*. bn Eb Cem-
re'nin (. 699/1300) bu eseri (Kahire 1286),
bata kendisi olmak zere birok lim
yaymlanmtr tarafndan erhedilmitir. 2. et-Tecr-
d'-arih*. Ahmed b. Ahmed ez-Zeb-
d'nin (. 893/1488) bu mehur eseri Bu-
lak'ta (1287) ve Kahire'de (1312) baslm,
zerinde muhtelif almalar yaplm,
adl erhinin Babanzde Ahmed Naim Bey ( M I . cilt
1346/1928, III. cilt 1984, 8. bask) ile K-
mil Miras (IV-XI1. cilt 1984, 8. bask) tara-
fndan Trke'ye evrilerek erhedilmi-
tir. 3. Zbdet'l-Buhr. mer Ziyed-
din Dstn (. 1920) tarafndan a-
hh-i Buhr'deki Peygamber buyruk-
larnn (kavl hadislerin) tamamn derle-
mek maksadyla yaplan bu alma 1524
hadisi ihtiva etmektedir. Eser Kahire'-
de (1330), daha sonra yine Dstn'nin
Trke tercmesiyle birlikte cilt ha-
linde stanbul'da (1341) yaymlanmtr.
4. Cevhir'l-Buhr. Mustafa Muham-
_ ... ,t
med Umre tarafndan ahh-i Buh-
r'den seilerek ksaca erhedilen 850
hadisi ihtiva eden eser Kahire'de baslm
(1341), Hasan Aliolu tarafndan Trk-
e'ye evrilerek ayn adla stanbul'da ya-
ymlanmtr (1988) (el-Cmicu'-ahh"m
dier muhtasarlar iin bk. Sezgin, GAS, 1,
126-128).
Dier almalar, el-Cmic us-sahih
teki baz mkil kelimelere dair msta-
kil kitaplar kaleme alnmtr. el-Elliy-
ye yazar bn Mlik'in (. 672/1274) Y-
nn ile birlikte ahh-i Buhr'deki yet-
mi bir adet dil problemini hallettii e-
vhid't-tavzh ve't-tahh li-mkil-
ti'l-Cmici'-ahh adl eseri nce Hin-
 el - C M U ' s - SAHH

distan'da (1319), daha sonra Muhammed hanesi'nde bulunmaktadr (Saib Sencer, adl eserleri birbirinden farkl faydal a-
Fud Abdlbkl'nin yeniden tertibi ve nr. 3732; dier nshalar iin bk. Sezgin, lmalardr.
tahkikiyle Kahire'de (1957) yaymlanm- GAS, I, 129-130). BBLYOGRAFYA:
tr. Zerkefnin de (. 794/1392) bu ko- el-Cmi'u'-ahh'm rvilerine dair de Buhr, el-Cmi'u'-ahh, stanbul 1315, I-
nuda et-Tenkh li-elfzi'l-Cmi'i'-a- muhtelif eserler kaleme alnmtr (bk. VIII; Hatb, Trhu Badd, l, 4 - 3 6 ; bn'l-Kay-
hh adl bir almas bulunmaktadr. bn sern, urt'l-e'immeti's-sitte, Beyrut 1405/
a.g.e I, 130-132). Bu almalarn ilk r-
1984, s. 17-19, 2 2 - 2 4 ; Hzim, urt'l-e'im-
Hacer el-Askalnfnin et-Tenkh zeri- neklerinden biri olan Ahmed b. Muham- meti'l-hamse, Beyrut 1405/1984, s. 31-76;
ne yazd en-Nket cal Tenkihi'z-Zer- med el-KelbzFnin (. 398/1007-1008) Nevev, M Temess ileyhi hcet'l-kr li-a-
ke! adl eseri yarm kalmtr. Bulkn'- Ricl ahhi'l-Buhr adl eseri Ab- hhi'l-Buhr (nr. Ali Hasan Ali A b d l h a m d ) ,
nin (. 824/1421) baz kaynaklarda er- dullah el-Leys tarafndan baslmtr il- Beyrut, ts. (Dr'l-Ktbi'l-ilmiyye); Zeheb,
hu'l - Buhr adyla zikredilen el-fhm A'lmun-nbel', XII, 4 0 ; Kirmn, el-Kev-
li, Beyrut 1407/1987). Eb'I-Veid el-B-
kib'd-derr f erhi ahhi'l-Buhr, Beyrut
lim fi'l-Buhr mine'l-ibhm adl ese- cFnin (. 474/1081) et-Tacdl ve't-tec- 1401 / 1 9 8 1 ; Irkl, Fethu'l-mui (nr. M a h m d
rinin bir nshas Sleymaniye Ktpha- rh li-men harrece leh'l-Buhr fi'l- Reb'), Kahire 1 3 5 5 / 1 9 3 7 , I, 15-19; bn Hacer
nesi'nde bulunmaktadr (Ayasofya, nr. Cmi'i'-ahh'ini Eb Lbbe Hse- el-Askaln, Talku't-ta'lk (nr. Sad A b d u r -
679). yin neretmitir (I-1II, Riyad 1406/1986). rahman Ms el-Kazeki), A m m a n 1405/1985,
V, 4 1 9 - 4 3 5 ; a.mlf., Hedy's-sr mukaddime-
el-Cmi'u'-ahh'te rvi ile ri- el-Cmi'u'-ahh Mehmet Sofuolu
t Fethi'l-br (nr. Muhibbddin el-Hatb
vayet edilen yirmi iki kadar hadis, muh- tarafndan Sahh-i Buhri ve Terceme- v.dr.), Kahire 1 4 0 7 / 1 9 8 6 - 8 7 ; a.mlf., Fethu'l-
telif kimseler tarafndan "es-SIiyyt" si adyla Trke'ye tercme edilmi ve br ( H a t b ) ; a.mlf., Lisn'l-Mzr, VI, 7 2 ; Ay-
adyla bir araya getirilmi ve erhedil- yaymlanmtr (I-XVI, stanbul 1987-1989; n, cUmdet'l-kir; Kahire 1 3 9 2 / 1 9 7 2 ; Seh-
v, ed-Dau' 'l-lmi', II, 3 8 ; X, 2 5 9 - 2 6 1 ; Sy-
mitir. Bu almalarn yazmalar Sez- Buhr ile Mslim'in el - Cmi' u'-ahh' -
t, Tedrb'r-rv, I, 9 1 - 9 8 ; Kastalln, rd's-
gin tarafndan tesbit edilmitir (GAS, I, leri zerindeki ortak almalar iin bk. el- sr, Kahire 1327; fren, Nzhet'l-hd bi-
128-129). CEM' B E Y N E ' s - S A H H A Y N ; S A H H A Y N ) . ahbri mlki'l-karni'i-hd (nr. O. H o u d a s ) ,

Buhr'nin bab balklar da mstakil
almalara konu olmutur. Bunlarn en
nemlileri unlardr: 1. Kitb'l-Mte-
vr 'al tercimi'l-Buhr. Ktib ele-
bi'nin ahh-i Buhr'yi on cilt halinde
erhettiini syledii bn'l-Mneyyir'in
(. 683/1284) Beyazt Devlet Ktpha-
nesi'nde (nr. 1115) bir yazma nshas bu-
lunan bu eseri Selhaddin Makbl Ah-
med tarafndan neredilmitir (Kuveyt
1407/1987). 2. Talku't-ta'lk. bn Ha-
cer tarafndan kaleme alnan sahasnn
bu en nemli eseri el-Cmi'u'-ahh'in
ta'likleri ksmnda tantlmtr. 3. el-Fe-
v3id'l-mte'allika bi-ahhi'l-Bu-
hr. Muhammed b. Abdlhd es-Sind
(. 1138/1726) tarafndan yazlan eserin
yazma nshas Kahire'de bulunmakta-
dr (bk. Sezgin, GAS, I, 129). 4. erhu te-
Paris 1888, s. 55, 72, 100; bn ys, Bed'i'uz-
el-Cmi'u'-ahh'le ilgili olarak ya-
zhr, IV, 8 8 ; Kef'z-zunn, I, 5 4 1 - 5 5 5 ; Sd-
plan fihristler iinde zikre deer iki a- dk Hasan Han, el-Htta f zikri'-hhi's-sitte,
lmadan biri Muhammed erif Tokad'- Beyrut 1 4 0 5 / 1 9 8 5 , % . 168*197 ; T o k a d , Mift-
nin Mifthu ahhi'l-Buhr'sidir (stan- hu'-ahhayn, stanbul 1313 Beyrut 1395/
bul 1313). Mellif nce ahh-i Buhr'- 1975, s. 6 ; Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Anka-
ra 1928, s. 272-273; Brockelmann, GAL, I, 163,
deki her bir kitbda ka bab ve ka ha-
165-166; Suppi, I, 2 6 0 - 2 6 5 ; Mbrekfr, Mu-
dis bulunduunu, ayrca adlarn alfabe kaddimet Tuhfeti'l-ahuez, Kahire 1386/1967,
srasna koyduu sahblerin eserde ka i', 111-115, 251 - 2 5 7 ; Serks, Mu'cem, I, 535-
rivayeti olduunu tesbit etmi ve daha 5 3 6 ; Zirikl, el-A'lm (Fethullah), V, 11; Sezgin,
sonra kavl hadisleri alfabetik sraya di- Buhr'nin Kaynaklar, stanbul 1956; a.mlf.,
GAS, 1, 116-132; kir M a h m d Abdlmn'im,
zerek bunlarn el - Cmi 'u'- ahh 'te
bn Hacer el-Askaln, Badad 1978, I, 306-
(Kahire 1296) hangi kitb, bab, cilt ve say- 3 2 3 ; Rifat Fevzi Abdlmuttalib, Ktb's-sn-
fada bulunduunu, rd's-sr (Kahi- ne, Kahire 1 3 9 9 / 1 9 7 9 , i, 5 3 - 1 7 9 ; Hseyn A b -
re 1293), Fethu'l-br (Kahire 1301) ve dlmecd Him, el-mm'l-Buhr muhaddi-
en ue fakhen, Kahire 1982; Abdlhay el-Ha-
cUmdet'l-kr'de (stanbul 1309) hangi
sen, es-Sekfetul-slmiyye fi'l-Hind (nr.
cilt ve sayfada yer aldn gstermitir. Eb'l-Hasan Ali en-Nedv), Dmak 1403/1983,
Dier alma ise Abdullah b. Muham- s. 150-151; Abdlvehhb brhim Eb Sley-
med Guneyman tarafndan hazrlanan man, Kitbetul-bahi'l-'ilm, Cidde 1403/1983,
Dell'l-kr il mevz 'i'l-hads f a- s. 2 0 9 - 2 1 7 ; Ysuf e l - K e t t n , Rub'iyyt'l-

mcimi ebvbi ahhi'l-Buhr. ah Ve- mmi'l-Buhr, Rabat 1 4 0 4 / 1 9 8 4 ; Slih Y-

liyyullah ed-Dihlev'nin (. 1176/1762) bu
eseri yaymlanmtr (Haydarbd 1321;
nr. erefeddin Osman, Haydarbd 1402/
1982). 5. Fkh'l-mmi'l-Buhr. Bu a-
lmada ahh-i Buhr'deki 1290 bab
bal Muhammed Abdlkdir Eb F-
ris tarafndan derlenerek iki cilt halin-
de yaymlanmtr (Amman 1409/1989).
el-Cmi'u'-ahh'i okumaya ba-
larken, okuma srasnda ve bitirirken ri-
ayet edilecek hususlara dair kitaplar ya-
hhi '1 - Buhr'dir. Mektebet' n - Nehza
suf Ma'tk, Bedrddn el-'Ayn ue eeruh f
tarafndan yaymlanan ahh-i Buh- 'ilmi'l-hads, Beyrut 1 4 0 7 / 1 9 8 7 , s. 2 1 0 - 2 5 1 ;
r'yi esas alan mellif, eserdeki kitb ve M. Fud Abdlbk, Teysr'l-menfa'a,'Kahire
bablar numaraladktan sonra hadisin 1409/1988, 1. Kitap, s. 1 - 7 0 ; a.mlf., " e l - B u h -
merf veya mevkuf, kavl veya fiil oldu- r", DM, III, 4 2 4 - 4 2 5 ; A b d l f e t t h Eb Gudde,
Fehris Sneni'n-Nes', Beyrut 1409/1988,
unu dikkate almakszn btn rivayet-
s. 5 - 8 ; Abdullah b. M u h a m m e d Guneymn, De-
leri alfabetik olarak sralam, rvisini, ll'l-kr il meuazi'i'l-hads f ahhi'l-Buh-
hangi kitb ve bablarda bulunduunu r, Cidde, ts. (Dr'l-sfahn); el-Menr, XVII/
gstermitir. Eser el-Cmiat'l-slmiy- 2, Kahire 1913, s. 112; I. Goldziher, " C h a t m a l -
Buhr", si, V I / 2 (1915), s. 2 1 4 ; E. Lvi-Pro-
ye tarafndan yaymlanmtr (Medine,
venal, " R e c e n s i o n M a g h r i b i n e du Sahh d ' a l -
ts ). Bunlardan baka Muhammed k-
B o h r " , JA, 2 0 2 (1923), s. 2 0 9 - 2 3 3 ; J. Fck-
r el-Ankarav'nin Mifthu'l-Buhr (s- Halle, " B e i t r g e zur b e r l i e f e r u n g s g e s c h i c h t e

zlmtr. Hatm'l - Buhr adyla yazlan- tanbul 1313, tabask), Hindistanl muhad- v o n Buhr's T r a d i t i o n s s a m m l u n g " , ZDMG, sy.
dis Abdlazz el-FencbFnin Nibrs's- 92 (1938), s. 60-87; M u h a m m e d A h m e d Bedev,
larn ounda ise eserin son hadisi er-
" K e y f e t a k r a ' ' l - B u h r " , ME, sy. 5 3 (1981),
hedilmektedir. Bu nevi eserlerin ilki, Eb srf etrfi'l-Buhr (Lahor 1345), Mus-
s. 8 5 8 - 8 7 0 ; Kasm Kufral, "Buhri", A, I, 771-
Hmid Muhammed el-Kuds'nin (. 888/ tafa b. Al el-Beyymfnin Dell fehri- 772; A. Cour, "smail (Mly)", A, V / 2 , s. 1112;
1483) Tuhfet'l-kr 'inde hatmi'l-Bu- si'l-Buhr li'l-ktbi ve'l-ebvbi'l-es- J. Robson, " a l - B u k h r " , El2 (Fr.), I, 1336-1337.

hr'si olup eserin bir nshas Ankara siyye (Kahire 1352), Rdvn Muhammed
Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Ktp- Rdvn'n Fehris'l-Buhr (Kahire 1368)
S M . YAAR KANDEMR
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 123
el-CMU's-SAHH

el-CMU's-SAHH
( J s - J I ^lasll )
Mslim'in
(. 261/875)
sahih hadislerden
m e y d a n a gelen eseri.
Asl ad el-Cmi'u'-ahh olmakla
beraber daha ok ahh-i Mslim diye
bilinmektedir. Bizzat mellif eserinden
el-Msned ve el-Msned'-ahh di-
ye sz etmekte ve bununla kitabnn Hz.
Peygamber'e ulaan sahih rivayetlerden
meydana geldiini kastetmektedir. Ay-
rca muhaddisler iki asr boyunca hadis
yazsalar bile yine el-Cmi'u'-ahh'e
bavurmak zorunda olduklarn syleye-
rek eserinin deerini ifade etmektedir.
Mslim'in hocalarndan sem* yoluy-
la rivayet ettii 300.000 hadisten see-
rek hazrladn syledii eserini 235
(849) ylnda, henz yirmi dokuz yanda
iken tasnife balad, on be yl sren
titiz bir alma sonunda 250 (864) yln-
da tamamlad anlalmaktadr. Daha
sonra bu almasn Eb Zr'a er-Rz'-
nin incelemesine sunmu, onun kusur
bulduu rivayetleri kitabndan karm-
tr. Sadece sahih hadisleri toplama ko-
nusunda hocas Buhr'nin metodundan
faydalandnda phe yoktur.
snne' deki saymna gre ise eserdeki lebenin birbiriyle grtklerini bilmek
hadislerin tamam 7581 'dir. Bu rakam gerekli deildir. kisinin de ayn asrda
bn Salh'n belirttii, mkerrerleriyle yaamas -gvenilir olmalar ve biribir-
birlikte 7275 rakamna olduka yakn- lerinden an'ane* yoluyla rivayet etme-
dr. Mevkuf ve makt rivayetlere yer ver- leri artyla- yeterlidir. Buhr'nin en
medii halde ahh-i Mslim'de a- nemli zellii olan hoca ile talebesinin
hh-i Buhr'ye gre daha ok mker- buluup grmesi artn, "sonradan or-
rer hadisin bulunmas rivayetlerin b- taya km bir sz" diye reddeder. M-
tn isnadlarn bir arada vermesi sebe- dellis olmayan (bk. MDELLES) muhaddis-
biyledir. lerin bu kabil rivayetlerini zayf sayma-
artlan. Mslim, sahih rivayetlerin hep- y doru bulmaz. Hadisin sem yoluyla
sini derlemeyi dnmemekle beraber alndn bilmenin sadece mdellislerin
eserine alaca hadislerin sahih olmas- rivayetlerinde gerekli olduunu syler.
n prensip edinmi, bunun iin de bir ha- Fakat Ali b. Medn ve Buhr gibi baz
disin sahih artlarn tamasnda Sad hadis otoriteleri bu konuda farkl gr
b. Mansr, Yahy b. Man, Osman b. Eb belirtmilerdir. Bu sebeple de Mslim'in
eybe ve Ahmed b. Hanbel gibi devrinin artlarna gre sahih olan baz hadisler
nl muhaddislerinin ittifak etmesini Buhr'ye gre sahih olmamaktadr.
yeterli grmtr. bn Salh'n dedii Rivayeti. el-Cmi'u'-ahh'i Ms-
gibi Mslim'in en belirgin art, senedin lim'den birok muhaddis dinlemi ol-
bandan sonuna kadar hepsi gvenilir makla beraber bunlar arasnda bn Sf-
olan kimselerin birbirinden muttasl is- yn diye tannan Eb shk brhim b.
nadlarla -z ve illetli olmayarak- riva- Muhammed b. Sfyn en-Nsbr (.
yet etmeleridir. Dier taraftan Mslim, 308/920) ile Kalnis diye bilinen Eb
eserinde yer almayan rivayetleri zayf ka- Muhammed Ahmed b. Ali'nin rivayetleri
bul etmediini zellikle belirtmitir. onu daha sonraki alara iletebilmitir.
Ona gre bir hadisin sahih olabilmesi bn Sfyn 257 Ramazannda (Aus-
iin senedde yer alan her bir hoca ile ta- tos 871) Nbur'da el-Cmi'u'-ahh'i

Hadis Says. el-Cmi'u'-ahh'te 54

kitb, 1329 bab bulunmaktadr. Kitb
adlarn bizzat mellif tesbit etmekle be-
raber bab adlarn (tercemeler) o yazma-
mtr. Bunu -Nevev'nin dedii gibi- ki-
tabn hacmini bytmemek iin mi, yok-
sa konu btnln salamak iin mi
yapt bilinmemektedir. Baz limler
eseri erhederken uygun grdkleri e-
kilde bab adlar yazmakla beraber hi-
biri bu konuda Nevev kadar baarl ola-
mamtr. Bugn elimizde bulunan mat-
bu ahh-i Mslim'lerin bab balklar
Nevev tarafndan konmu ve bylece
konular birbirinden kesin hatlarla ayrl-
mtr. Mslim'in ilm seyahatlerinde yol
arkada olan ve ahh'i tasnifi srasn-
da on iki (veya on be) yl onunla birlik-
te bulunan muhaddis Ahmed b. Seleme'-
nin belirttiine gre eserdeki hadis sa-
ys tekrarlaryla birlikte 12.000 (bazla-
rna gre 8000), tekrarsz olarak 4000'dir.
Fakat Muhammed Fud Abdlbkl'nin
be cilt halindeki nerinde eserin tek-
rarsz olarak 3033 hadisi, dolaysyla bu
kadar konuyu ihtiva ettii tesbit edil-
mitir. VVensinck'in Mifthu knzi's-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
124 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

-pek az bir ksm mstesna- Mslim'den
dinlemitir. Ondan da Cld diye tan-
nan Eb Ahmed Muhammed b. Is b.
Amrye en-Nsbr (. 368/979) ile Ki-
s diye bilinen Eb Bekir Muhammed
b. Ibrhim b. Yahy en-Nsbr (. 385/
995) rivayet etmilerdir. Fakat Kis ile
gren Hkim en-Nsbr onun riva-
yetini pek gvenilir bulmadn syle-
mitir (Zeheb, XVI, 465). CldFnin ns-
has Eb'l-Hseyin Abdlgfir b. Mu-
hammed b. Abdlgfir el-Fris (. 4 4 8 /
1056), Eb'l-Abbas Ahmed b. Hasan b.
Bndr er-Rz (. 4 0 9 / 1018'den sonra)
ve Eb Sad mer b. Muhammed b. Mu-
hammed es-Sicz tarafndan, Kis'nin
nshas Eb'l-Abbas Ahmed b. Muham-
med b. Zekeriyy en-Nesevve Eb Mu-
hammed Abdlmelik b. Hasan b. Abdul-
lah es-Skll tarafndan nakledilmitir.
Mslim'in dier talebesi Kalnis'nin
rivayeti ise hemen hemen sadece Ma-
rib'de yaylmtr. Ondan Ekar diye ta-
nnan Eb Bekir Ahmed b. Muhammed
b. Yahy, Ekar'dan da bn Mhn Ab-
dlvehhb b. s b. Abdurrahman el-F-
ris (. 387/997) rivayet etmilerdir. bn
Mhn ahh-i Mslim'i Cld'den de
nakletmitir. Eser bn Mhn'dan drt
talebesi tarafndan rivayet edilmitir.
Eserin Mslim'den Nevev'ye alt rvi
ile ulaan rivayet zinciri yandaki ema-
da gsterildii gibidir.
Rivayet zellikleri. Bir hadisin g v e n i l i r
rivayetlerinin tamamn muhtelif sened-
lerle bir araya toplamak el-Cmi cu's-
ahh'in en bata gelen zelliidir. Hz.
Peygamber'den bir konuya dair nakledi-
len salam rivayetlerin bir yerde toplan-
mas, onlardan hkm karmada byk
kolaylk salamas bakmndan nemli-
dir. Her konuda nce son derece gve-
nilir hadis hafzlarnn rivayetlerini ver-
mek, sonra derece itibariyle bu grubu
takip eden muhaddislerin, en sonra da
tenkide uram baz rvilerin rivayetle-
rini sralamak Mslim'in takip ettii di-
er bir metottur. Muteber olmayan kim-
selerin nakillerine eserinde nc sra-
da yer vermesi, onlarn rivayetlerini de
sahih kabul ettii iin deil ilk srada
yer verdii sahih hadisleri bir lde des-
teklemek ve o konudaki btn rivayet-
leri -mtbi" ve hid* olarak- bir ara-
da sergilemek iindir. Bu zayf rviler-
den bir ksmnn nceleri sika* iken bu
zelliklerini eitli sebeplerle yitirmi
kimseler olmas, Mslim'in de onlardan
salkl dnemlerinde rivayette bulun-
mas mmkndr. Hkim en-Nsbr
ile Eb Bekir el-Beyhak bu l tasnifi
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
el - C M U ' s - SAHH
Mslim'in gerekietiremeden vefat et- da deimektedir. Dokuz rvili senedle-
tiini, eserine sadece birinci gruba gi- rin says yediden fazla deildir (a. bk.).
ren gvenilir hadis hafzlarnn rivayet- ahh-i Buhr'deki 1341 ta'lik'in ak-
lerini aldn ileri srmler, bazlar da sine ahh-i Mslim'de sadece on yedi
bu l tasniften dolay muteber olma- (veya on drt, yahut on iki) hadis, senedin
yan kimselerin rivayetlerine eserinde yer ba tarafndan bir, iki veya daha fazla
vermesi sebebiyle Mslim'i tenkit etmi- rvinin dmesiyle muallak olarak riva-
lerdir. l tasnifin ahh-i Mslim'de yet edilmitir. Bunlarn ou muttasl bir
bulunduunu Kad yz ve bn's-Salh rivayeti desteklemek maksadyla kulla-
kesinlikle ifade etmekte, ayrca bn's- nlmtr. Zaten biri dnda geri kalan-
Salh Mslim'i bu tasnifi sebebiyle sa- lar ahh-i Mslim'de noksansz birer
vunmaktadr (ynet ahthi Mslim, senedle de nakledilmitir.
s. 94-99). Mtehasss limlerin bile ihti-
slm Dnyasndaki Yeri. ahh-i Ms-
lf ettii bu konuda ihtiyatl davranma-
lim kaleme alnd devirden itibaren a-
y tercih edenler eserde bu l tasni-
hh-i Buhr ile birlikte Kur'n- Kerm'-
fin ilk iki kknn bulunduunu, fakat
den sonra en gvenilir iki kaynak olarak
ok zayf rvilere ait rivayetlerin yer al-
kabul edilegelmitir. Onu bata Eb Ali
madn sylemilerdir.
en-Nsbr (. 349/960) olmak zere
te yandan konular sralarken Ms- Maribli baz limler, bir hadisin btn
lim'in gzettii nemli hususlardan biri rivayetlerini bir araya toplayan gzel ter-
-Buhr'nin yapt gibi muhtelif bahis- tibi, hadisin belli bir ksmn deil tama-
lerde tekrara dmemek iin- hadisi en mn stelik mnen deil mutlaka laf-
fazla ilgili olduu yerde eitli tarikleriy- zen rivayet etmesi, mukaddimesi dn-
le birlikte zikretmektir. Bununla bera- da Hz. Peygamber'in hadislerinden ba-
ber pek ndir de olsa hadisi ayn isnad- ka szleri (mevkuf ve maktu) ihtiva etme-
la veya bir dier senedle baka konuda mesi sebebiyle Buhr'nin eserine ter-
tekrarlad da grlr. Nitekim "el-Li- cih etmilerdir. Ancak limlerin byk
bs ve'z-zne" kitbndaki bir hadisi (nr. ounluu, ashap ve tbin szlerine yer
114) "es-Selm" kitbnda da (nr. 3) ay- verse bile hh-i Buhr'yi btn iti-
nen zikretmitir. bariyle, zellikle de hadislerden kolay-
Mslim el - Cmi cu's-sahih 'te bizzat lkla fkh sonu elde etmeye imkn ver-
hocasndan duyduu rivayetleri "hadde- mesi bakmndan daha stn tutmular-
sen", hocaya okunanlar da "ahberen" dr (bk. SAHHAYN). Kald ki ahh-i Ms-
ifadeleriyle rivayet etmeye nem verir. lim'de az da olsa ashap ve tbin sz
Hocasnn sylemedii bir ismi -sened- bulmak mmkndr. Nitekim bn Hacer
deki rvinin mphem kalmasna yol a- el-Askaln eserdeki mevkuf rivayetler
sa bile- ilve etmez. Bunun yerine rvi- iin el-Vuk cal m f ahhi Ms-
nin kimliini tayin edecek kelimeyi "ya'- lim mine'l-mevk adl kitabn, Red
n..." diyerek ekler. Buna benzer akla- el-Attr da makt rivayetler iin Gure-
malar, gerektiinde metinde de yapar. r'l-ev*idi'l-mecm'a'sm kaleme al-
Bir hadis metnini senediyle birlikte zik- mtr (a. bk.). Bazlarna gre ad ge-
rettikten sonra, ayn hadise dair dier en limlerin onu Buhr'nin eserine ter-
salam senedleri de vermekle beraber, cih etmelerinin sebebi, Mslim'in el-C-
kitabn hacmini bytmemek iin onla- mi'u'-ahh'te iki gvenilir tabinin iki
rn metinlerini tekrarlamaz; bunun ye- sahbden duyduu ve senedin sonuna
rine senedin sonunda o metne "bi - mis- kadar hep ikier kiinin birbirinden ri-
lih", "mislh" veya "bi-hze'l-isnd" vayet ettii hadisleri toplamay prensip
szleriyle iaret etmekle yetinir. Ayn ti- edinmesidir. Mslim'in her hadisi en uy-
tizlii hadis metinlerinde de gsteren gun bulduu babda ve umumiyetle sa-
Mslim, eer bir senedde iki veya daha dece bir defa zikrederek hadisin dier
fazla hocasnn adn zikretmi, onlar da tariklerini ve farkl lafzlarn burada ver-
hadisi farkl kelimelerle rivayet etmiler- mesi ve eserini kendi memleketinde,
se kimin hangi kelimeyi nasl telaffuz kaynaklarnn yannda ve eyhlerinin ha-
ettiini zellikle belirtir. ki muhaddisin yatta bulunduu bir zamanda tasnif et-
rivayeti arasndaki fark bir harften iba- mesi, bazlar tarafndan onun ahh-i
ret bile olsa ona iaret eder. Bu durum Buhr'ye tercih edilmesine sebep te-
onun "mna ile r i v a y e f e iltifat etmedi- kil eden en nemli zellii olmutur. Bu
ini gstermektedir. tercihte eserin ihtiva ettii hadisleri da-
ha sahih bulma gibi bir kanaat sz ko-
Senedlerde Mslim ile Hz. Peygamber
nusu deildir.
arasndaki rvi says drt-dokuz arasn-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 125
el-CMU's-SAHH
l t l j K lii;,'/ s'
iifip U-js S
P f ^ J ^ sa**}'
ttk
Basklar. Sahh-i Mslim Kaikta'da
(1265), Bulak'ta (1290), Delhi ve Leknev'-
de (1319), Kahire'de (1327) ve stanbul'-
da (1329-1332) yaymlanmtr. Bunlarn
iinde, eserin muhtelif nshalar gzden
geirilerek Mehmed Zihni Efendi tara-
fndan tashih edilip harekelenmek su-
retiyle stanbul'da Matbaa-i mire'de se-
kiz cilt halinde yaplan basks en deer-
li olandr. Daha sonra Muhammed Fud
Abdlbk el-Cmi'u'-ahh'in hadis-
lerini Wensinck'in Concordance'taki
lne gre numaralam, V. cildi sadece
fihriste ayrmtr. Fihrist elli drt kita-
bn ihtiva ettii bablara (s. 3-84), mker-
rer olmayan 3033 hadisin getii kitb-
lara, bunlarn ashaptan rvilerine ve Sa-
hh-i Buhr'e geiyorsa oradaki nu-
maralarna (s. 85-210), 137 mkerrer ha-
disin bulunduu yerlere (s. 212-222), her
bir sahbnin rivayet ettii hadislere (s.
223-371), kavl hadislerin alfabetik sra-
lanna (s. 373-462) ve hadisleri ndir
kelimelerden hareketle bulma dn-
cesiyle garb kelimelerin alfabetik dizili-
ine (s. 463-576) gre hazrlanmtr. Eser
Kahire'de yaymlanmtr (1955-1956).
erhleri. el-Cmi'u's-ahh zerinde
erh, hiye, ihtisar ve miistahrec* ne-
vinden birok alma yaplm, rvileri
ve garb kelimelerine dair eserler yazl-
m olmakla beraber bunlarn pek az
yaymlanabilmitir. En tannm erhle-
ri unlardr: 1. el-Mu'lim bi-fev'idi
Mslim. Sicilyal muhaddis ve fakih M-
zer'nin (. 536/1141) bu eseri bilindii
kadaryla ahh-i Mslim'in ilk erhi-
dir. Hadisler batan sona kadar erhe-
dilmeyip gerekli grlen yerlerde ak-
lamalar yaplmtr. erhte daha ok ha-
dislerdeki ince mnalarn yakalanmas-
na ve elde edilebilecek hkmlerin or-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
126
^ J ' " - > / -/tfC* ; ^ - suf es-Sens (. 895/1490), bbnin er-
Kurtub'nin
el-Mfhim
[im ekele
min telhisi
Kitabi
I ^ ^ V ^ b ^ ^ ^ - ^ c * ' -
Mslim
adl eserinin
"{)M,Ujg^t^U)! (S
ilk iki sayfas
J^^Sy JJlj^Abv^-Mjtjj* (Sleymaniye Ktp..
Crullah
Efendi,
nr. .353)
taya karlmasna gayret edilmitir. Mu-
hammed e-zel tarafndan neredilen
(I-Ili, Tunus 1987-1988) eserin pek fazla
olmayan yazma nshalarndan birine ait
I. cilt Kprl Ktphanesi'nde (nr. 329,
163 varak), II. cilt de Topkap Saray M-
zesi Ktphanesi'nde (ili. Ahmed, nr. 414,
194 varak) bulunmaktadr. Dier lkeler-
deki nshalar eksiktir (bk. Sezgin, 1, 136).
Kd yz el-Mu'lim'de grd birta-
km noksanlar tamamlamak maksadyla
usu- kml'l-Mu'lim bi-fev'idi Mslim
adyla bir erh yazmtr. el-Mu 'lim biz-
zat Mzer tarafndan yazlmayp talebe-
lerinin ders srasnda tuttuu notlarn
birletirilmesiyle meydana geldii iin
baz yanllar ihtiva ettiini, ayrca eserde
Mslim'in tertip tarzna uymayan baz
tasnif hatalar bulunduunu syleyen Ka-
d yz, gerekli grd yerlerde kendi
erhini bir zeyil mahiyetinde yazmtr.
Eserin mevcut nshalarnn ou stanbul
ktphanelerindedir. Bunlar arasnda en
mkemmeli, Nuruosmaniye'deki nsha-
dr (nr. 1035, 404 varak; dier nshalar iin
bk. Sezgin, 1, 136-137). Tunuslu Muham-
med b. Hiife b. mer ei-Vett el-bb
de (. 827/1424) kml'l-Mu'lim ze-
rine kml kmli'1-Mu'lim adl bir
eser kaleme almtr. Kendinden nce den beri byk bir rabet gren
Mzer, Kd yz, Ahmed b. mer el-
Kurtub ve Nevev tarafndan yazlan Sa-
hh-i Mslim erhlerinden oka fayda-
lanm, bu kaynaklardan nakil yaparken
Mzer iin "mim", Kd yz iin "ayn",
Kurtub iin "t", Muhyiddin en-Nevev
iin "dl" rumuzlarn kullanm, yer yer
kendisi de ilvelerde bulunmutur, "e-
eyh" ksaltmasyla da bn A r e f e diye ta-
nnan hocas Eb Abdullah Muhammed
b. Muhammed b. Arefe'yi kastetmitir.
stanbul ktphanelerinde birok nshas
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
bulunan eser yaymlanmtr (l-VIl, Kahi-
re 1328). Daha sonra Muhammed b. Y-
hini esas alarak onu ihtisar etmi ve bir
miktar ilvede bulunmutur. bb'den
farkl olarak Nevev'nin eseri iin "h"
( ), bb'nin eseri iin de "b" rumu-
zunu kullanm, yazd bu erhe Mk-
mil kmli!-kml adn vermitir. Ki-
tap bb'nin erhiyle birlikte Kahire'de
yaymlanmtr (1328). 2. el-Minhc f
erhi ahhi Mslim b. Haccc. Nevev'-
nin (. 676/1277) bu eseri ahh-i Ms-
lim erhlerinin en nemlilerinden biri-
dir. Mellif bu erhi ne pek ksa ne de
gereinden fazla uzun tutmamaya zel-
likle dikkat ettiini sylemektedir. Ese-
rin uzun mukaddimesinde ahh-i Ms-
lim'in eitli rivayetleri hakknda bilgi
verdikten sonra daha ok bn's-Salh'n
grlerine dayanarak ahh-i Buhr'-
nin ahh-i Mslim'e tercih sebepleriy-
le her birinin stn yanlarn, Sahh-i
Mslim'in artlarn ve muhtelif zel-
liklerini anlatmakta, genel olarak hadis-
lerin shhat dereceleri, baz hadis mese-
leleri ve stlahlar ile bunlarn deerleri
ve balayclk durumlarn incelemekte,
son olarak da ahhayn'dak muhtelif
rvi isimlerinin okunuu hakknda ge-
nel bilgi vermektedir. Hadisleri erhe-
derken Mzer'nin el-Mu'lim'i ile Kd
yz'n kmlul-Mu'lim'inden oka
faydaland anlalmaktadr. Nevev, ha-
dislerin senedlerindeki ndir isimlerin
okunuunu titiz bir ekilde tarif etmek-
te, metinleri ilk getii yerde etraflca
aklamaktadr. Ele ald hadisin muh-
tevasnda bulunan, ileride bir baka ha-
dis dolaysyla geecek bahisleri sonra-
ya brakmakta, daha nce erhedilmi
konularn getii yerleri belirtmekte, so-
nunda da hadisin ihtiva ettii hkmle-
ri aklamaktadr. ahh-i Mslim'deki
her bir hadisin tamamn deil erhedil-
mesini gerekli grd ksmn ele alr-
ken metindeki garb kelimelerin oku-
nuunu da vermektedir. Yazld devir-
el-Min-
hc'n yazmalarnn birou ve en de-
erlileri stanbul ktphanelerindedir.
Eser Kahire (1-1V, 1271; l-V, 1283), Lek-
nev 1285) ve Delhi'de (1304, 1309), dokuz
ciltte on sekiz cz halinde Kahire'de
(1929-1930) mstakil olarak, rd's-
sr'nin kenarnda on cilt halinde Bu-
lak'ta (1267, 1275, 1276, 1285, 1288, 1292,
1304-1306) ve yine Kahire'de (1276, 1306,
1307, 1325-1326) yaymlanmtr. el-Min-
hc' Abdullah b. Muhammed b. Abdl-
kdir el-Ensr (. 724/1324) ihtisar et-

mi, Ahmed b. L'l' b. Nakb de (. 769/
1368) eser zerinde en-Nket Cale'l-Min-
hc adyla bir haiye yazmtr (Sezgin,
I, 138). 3. Fazlul-mn'im
hihi Mslim. M u h a m m e d b. Atullah el-
Herev'ye (. 829/ 1426) ait olan bu ese-
rin iki ciltten ibaret bir nshas Millet
Ktphanesi'nde bulunmaktadr (Feyzul-
lah E f e n d i , nr. 4 4 2 - 4 3 , 2 4 8 + 2 3 0 v a r a k ) .
Eserin bir nshas da Hindistan'dadr
( B a n k i p r 5 / 1 / 8 8 - 8 9 , nr. 202, 341 v a r a k ) .
4. ed-Dbc cal
cc. Syt bu kk hacimli eserinin
mukaddimesinde ksaca Mslim'in art-
lar ile eserinde kulland terimler hak-
knda bilgi vermekte, knyesiyle bahse-
dilen ahslarn adlarn alfabetik olarak
sralamakta, erh ksmnda da az kulla-
nlan baz isim, lakap ve kelimelerin oku-
nuunu belirtmekte, ayrca rivayet fark-
larna iaret etmektedir. Eser Ali b. S-
leyman ed-Dimnt'nin (. 1306/1888)
Vey'd-Dbc
Haccc adl eseriyle birlikte yaymlan-
mtr (Kahire 1299). S. 'nyet'l-meli-
ki'l-mrcim li-erhi
Ysufefendizde'nin 'inyetu
li-erhi ahhi Mslim adl eserinin ilk sayfas
( N u r u o s m a n i y e K t p . , nr. 1 0 4 2 )
el - C M U ' s - SAHH
^'^tBy-^t^uiitiitfj
f erhi Sa-
>- U Iftj-V J ^ /jO
p^'lJ-Uoj^fUUJI - y i ^ l ,
I.JL, : !
ahhi Mslim b. Hac-
3
I
Ali b. Ahmed es-Sad'nin mellif hatt ahh-i Mslim hsiyesinin ilk iki sayfas ile son sayfas
( S l e y m a n l y e K t p . , L l e l i , nr. 2 6 2 8 1
cal ahhi Mslim b.
ahh-i Buhr'ye otuz ciltlik bir erh man b. Meshzzaman el-Haydarbd'-
yazm olan Ysufefendizde Abdullah nin (. 1920) el-Muclim adl Urduca alt
Hilmi'nin (. 1167/1753-54) bu eserinin ciltlik almas (Lahor 1304-1306), Abd-
ahhi Mslim.
yazmalar stanbul ktphanelerinde bu- lazz b. Gulm Resl'n Pencap dilinde-
lunmaktadr. Nuruosmaniye (nr. 1042, 368 ki tercme ve erhi (Lahor 1307), Veliy-
v a r a k ; nr. 1043, 247 v a r a k ) v e T o p k a p S a - yullah b. Ahmed Ali el-Ferruhbd'nin
ray Mzesi Ktphanesi'ndeki nshalar (. 1 2 4 9 / 1 8 3 3 ) Farsa el-Matarus-sec-
( M e d i n e , nr. 245, I. cilt 245 v a r a k , 11. cilt cdc' zikredilebilir (Hindistanl limlerin
l-meliki'l-mn'im 2 4 6 v a r a k , III. cilt 3 1 7 v a r a k ) m e l l i f hat- ahh-i Mslim e r h l e r i iin b k . A b d l h a y
tyladr. Eserin Sleymaniye (Esad Efen- e l - H a s e n , e-ekfet'l-slmiyye fi'l-Hind,
di, nr. 381-382; Hamidiye, nr. 343-345; La- s. 152). Kastalln'nin sekiz byk cz
leli, nr. 560-562) ve skdar Selim Aa halindeki Minhcud-dbc' ve Ali el-
(nr. 205) ktphanelerinde de nshalar Kr'nin drt cilt halindeki erhi yarm
M S v a r d r . 6. Fethu'l-mlhim f erhi a- kalmtr.
hhi Mslim. Hindistanl Fazlullah Cbir el - Cmi' u's-ahh"\n mukaddimesi,
(ebbTr) Ahmed ed-Diybend el-Osmn son hadisi (hatmi) ve dier baz ksmla-
tarafndan be ciltte tamamlanmas d- r zerine yazlan erhler de vardr. Se-
nlen eser, byk hacimli cildi Del- h v ' n i n Gunyet'l-muhtc f hatmi a-
hi'de (1934) yaymlandktan sonra mel- hhi Mslim b. Haccc' ( D r u 1-ktbi'l-
lifinin vefat zerine yarm kalmtr. Z- M s r i y y e , H a d i s , nr. 2569, 26 v a r a k ) i l e K a s -
hid el-Kevser hadisleri erhederken b- t a l l n ' n i n erhu hutbeti Mslim b. Hac-
tn mezheplerin grlerine ve delillerine cc' ( S e z g i n , 1, 140) b u n l a r d a n d r .
yer vermesi, isimlerin okunuu, garb ke-
ahh-i Mslim'e hiyeler de yazl-
limelerin aklanmas, rvilerin gerektii
mtr. Ktb-i Sitte'nin her birine yaz-
ekilde tantlmas ve zellikle de Ms-
d hiyelerle tannan Hindistanl lim
lim'in mukaddimesini mkemmel olarak
i e! Muhammed b. Abdlhd es-Sind'nin
erhetmesi sebebiyle eseri, bugne kadar
(. 1138/1726) eseri Mltan'da tarihsiz
yazlm ahh-i Mslim erhlerinin hep-
olarak baslmtr. Eser zerinde Ali b.
sinden daha stn ve doyurucu bulduu-
Ahmed es-Sad'nin de (. 1168/1754-
nu sylemektedir (Maklt, s. 103-106).
ten sonra) bir hiyesi vardr (Sleyma-
el-Cmi'u'-ahh'in Sbt bn'l-Cev- n i y e K t p . , L l e l i , nr. 2 6 2 8 , 197 varak, m-
z (. 654/ 1256), bn'l-Mlakkn (. 804/ ellif h a t t ) .
1401), Zekeriyy el-Ensr (. 926/1520) Muhtasarlar. Tannm baz muhaddis-
ve Ali el-Kr (. 1014/1605) gibi nl mu- ler el-Cmi'u'-ahh"\ ihtisar etmiler-
haddisler tarafndan yaplan daha ba- dir. 1. bn Tmert'in (6. 5 2 4 / l 3 0 ) muh-
ka erhleri de vardr. Hindistanl limle- tasar rlanda'da bulunmaktadr (The
rin muhtelif dillerdeki dier erhleri ve Chester Beatty Library, nr. 4 1 4 6 , 65 va-
tercmeleri arasnda Mevlev Vahdzza- rak). 2. Telhu ahhi Mslim. Eb'l-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 127
el-CMU's-SAHH

mlhim li-me'n ahhi Mslim. Eb

vyijiM, tiu^ av, i ^ j i j j uy.

Abdullah Muhammed b. Yahy b. Him
ifj i j ^ U> i j P* uv-1 s j^i ^rO''j U" =w J - ^ s i A A ) ' ^ y ^ t , us el-Ensr (. 646/1248) tarafndan ka-
^ ^^l^M** UiaV.l^fr* 1 ^J?ti^J * j l Jl^aLvI, vJ (Jj| rj.Slw,j iLJ! i ^ !
Ci UpL Vb s'iU tt^j'iu! jj leme alnan eserin Kahire'de bir nsha-
tSJ Os-i Jtij=^.J.J-iitUauj^(ttusli.l, . U i V s vardr (Talat, Hadis, nr. 794, 106 varak).
tptilJijjjjta
6. urerul-fev'idi'l-mecm'a f be-
y n m vaka 'a f ahhi Mslim mi-
> a- t'-iifstesyj tSu iW y
ne'l-ehdi'l-makt'a. Red el-Attr'n
Muhammed
(. 662/1264) bu almasnn bir ns-
*
Sil b. Atullah has Sleymaniye Ktphanesi'nde (Da-
ctefr&kr {^toe^iiy^ugiH el-Herev'nin mad brhim, nr. 396/6, vr. 164a-173b)
O^j^lli^'j 1 jii^il o O^' o : J U' r - i'' Fazlul-mn'im
bulunmaktadr (dier nshalar iin bk.
f erhi ahhi
Mslim S e z g i n , I, 141; Z i r i k l , V I I I , 159). 7. er-Ru-
adh eserinin b'iyyt min ahhi Mslim. Emnd-
f i A y i f r i p>"ly uc/fijwu ys ilk ve son
din Muhammed b. brhim el-Vn (.
sayfalar
^ J ^ U ' y K j i l ' ti i r i L t l l M i JUurtu 735/1335), ahh-i Msiim'deki drt
(Millet K t p . ,

^Urf'J^JAJsj'^iilj ts^JiC-ijiLrJ 11 Jl* t jjogfijkfij itoatao Feyzullah rvili hadisleri bu kk rislesinde bir
Efendi, araya getirmitir. Eser Hindistan'da bu-
nr. 4 4 2 |
lunmaktadr (Bankipr 5 / 2 / 184, nr. 462/
2, vr. 15-19). Mslim'in dokuz rvi ile Hz.
Abbas Ahmed b. mer b. brhim el-Kur- Eb 'Avne diye bilinmektedir. ki cilt
Peygamber'e ulaan rivayetlerini Eb
tub'nin (. 656/1258) bu almasnn halinde Haydarbd'da baslmtr (1363/
Abdullah Muhammed b. Abdlvhid el-
ikinci cildi Sleymaniye Ktphanesi'n- 1944). Mslim'in el-Cmi'u'-ahh'ine
Makdis (. 642/1245) Ts'iyyt Ms-
dedir (Crullah, nr. 264, 196 varak; dier mstahrec yazan dier muhaddisler ara-
lim adl kk bir czde toplamtr. Bu
iki nshas iin bk. Sezgin, I, 140). Mellif snda Eb Ca'fer Ahmed b. Hamdn en-
alma Zhiriyye Ktphanesi'ndedir
daha sonra eserini el-Mfhim lim e- Nsbr (. 311/923), Eb mrn Ms
(Hadis, nr. 348, vr. 51 a -55 b ). 8. Tuhfet'l-
kele min telhi Kitbi Mslim adyla b. Abbas el-Cveyn (. 323/935), Eb
mncid ve'l-mthim f arbi ahhi
erhederek hadislerde geen garb keli- Muhammed Kasm b. Asba el-Kurtub
Mslim. Sbt bn'l-Acem (. 841/1438),
meleri aklam, gerekli grd yer- (. 340/951), Eb'n-Nadr Muhammed b.
k e n d i s i n e a i t b i r ahh-i Mslim ns-
lerde kelimeleri harekelemi ve hadisle- Muhammed et-Ts (. 344/955), Eb'l-
hasnn kenarna bu eserdeki garb keli-
rin ihtiva ettii eitli hkmleri ortaya Veld Hassan b. Muhammed el-mev
melerle ilgili notlar yazm, bu notlar S-
koymutur. Nevev'nin ve Fethu'l-br'yi (. 349/960) ve Cevzak diye tannan Eb
lih b. Ahmed b. Slih es-Seffh ei-Hale-
yazarken bn Hacer'in byk lde fay- Bekir Muhammed b. Abdullah (. 388/
b'nin bir araya getirmesiyle Tuhfet'l-
daland bu eserin muhtelif nshalar- 9 9 8 ) s a y l a b i l i r . 2. Ricl ahhi Mslim.
mncid ortaya kmtr. Eserin bilinen
n Fuat Sezgin kaydetmektedir (GAS, I, ahhayn rvileri zerine yazlm bir-
tek nshas Sleymaniye Ktphanesi'n-
137). V. cildinin bir nshas Sleymaniye ok eser bulunmakla beraber bn Men-
dedir (Reslkttb, nr. 118, 348 varak). 9.
Ktphanesi'nde bulunmaktadr (Crul- cye (. 428/1036) bu almasnda sa-
el-Vukf 'al m f ahhi Mslim mi-
l a h , n r . 353, 2 4 3 v a r a k ) . 3. el-Cmi'u'l- dece Mslim'in rvilerini ele alm, hak-
ne'l-mevkf. bn Hacer el-Askaln (.
mu'lim bi-mekdi Cmici Mslim. larnda ksa bilgiler vererek rivayetlerinin
852/1448), ahh-i Mslim'de merf
Abdlazm b. Abdlkav el-Mnzir'nin ahh-i Mslim'de hangi babda geti-
hadislerin arasnda geen 192 rivayeti
(. 656/1258) bu muhtasar, Sddk Ha- ini kaydetmitir. Alfabetik olan eser Ab-
mevkuf kabul ederek onlar bu kitabn-
san Han tarafndan yaplan es-Sirc'l- dullah el - Leys tarafndan Beyrut'ta iki
da toplam, eser Abdullah el-Leys el-
vehhc min kefi metlibi ahhi Ms- cilt halinde neredilmitir (1407/1987).
Ensr tarafndan Beyrut'ta yaymlan-
lim b. Haccc adl Arapa erhiyle birlik- 3. el-Mfhim li-erhi ( f erhi) arbi
mtr (1406/1986). 10. Mifthu ahhi
te Hindistan'da baslmtr (Bhopal 1302). Mslim. ahh-i Mslim'deki ndir ke-
Mslim. Muhammed erif Tokad tara-
Mstakil olarak Beyrut'ta (1389) ve Mu- limeleri aklamak zere Abdlgfir el-
fndan kavl hadislere gre alfabetik ola-
hammed Nsrddin el-Elbn'nin tah- Fris'nin (. 529/1134-35) kaleme ald-
rak hazrlanan bu fihristte, 1290'da Ka-
kikiyle Beyrut-Dmak'ta da yaymlan- bu eserin herhangi bir nshas tesbit
h i r e ' d e y a y m l a n a n ahh-i Mslim met-
mtr (1407/1987,6. bask). e d i l e m e m i t i r . 4. ynet ahhi Ms-
niyle rd's-sr'nin kenarnda on cilt
lim mine'l-ihlli ve'l-alat ve himye-
Dier almalar. el-Cmi'u'-ahh halinde baslan (Kahire 1293) Nevev'nin
th mine'l-iskat ve's-sakt. bn's-
zerinde hadislerini baka tariklerle g- ahh-i Mslim erhi esas alnmtr.
Salh'n (. 643/1245) on blmden iba-
lendirmek, rvileri hakknda bilgi ver- Hadislerin hangi kitbn hangi babnda
ret olan bu eseri ahh-i Mslim hak-
mek, garb kelimeleri aklamak, esere ve ad geen iki eserin hangi cilt ve say-
knda genel bilgiler vermekte, ona y-
yneltilen tenkitleri cevaplandrmak, iin- fasnda bulunduu gsterilmitir. Eser,
neltilen baz tenkitleri cevaplandrmak-
deki mevkuf ve makt rivayetleri tesbit mellifin Mifthu ahhi'l-Buhr adl
ta ve mukaddime ile baz hadislerdeki
etmek gibi muhtelif almalar yaplm- almasyla birlikte ve Mifthu'-ah-
garb kelimeleri aklamaktadr. Sley-
tr. Bunlarn belli ballar unlardr-. 1. hayn ismiyle stanbul'da neredilmitir
maniye Ktphanesi'ndeki yegne ns-
el-Msned'l-muhrec 'al kitbi Ms- (1313).
has (Ayasofya, nr. 475, 35 varak) Muvaf-
lim b. Haccc. Eser Eb Avne Ya'kb
fak b. Abdullah b. Abdlkdir tarafndan
b. shak el-sferyn (. 316/928) tara- el-Cmi'u'-ahh Trke'ye iki defa
Beyrut'ta yaymlanmtr (1404/ 1984). 5.
fndan ahh-i Mslim zerine yaplan tercme edilmitir. Bunlardan ilki Meh-
el-Mfhu'l-mfhim ve'l-mdhu'1 -
bir mstahrec almas olup Msned m e t Sofuolu tarafndan Sahh-i Ms-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
128 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 el - C M U ' s - S A H H

lim ve Tercemesi adyla ve yer yer ksa tiva ettii iin el-Cmi'u'-ahh ve- Dihlev, slbunun ak ve kolay olmas,
dipnotlar ilvesiyle yaplmtr (I-VII1, s- ya el- Cmi'u't-Tirmiz ismi de yaygn hadislerinin gvenilirlik derecesinin tek
tanbul 1386-1390/1967-1970). Daha son- olarak kullanlmaktadr. Tirmiz'nin 270 tek belirlenmesi sebebiyle eseri ah-
ra Ahmet Davutolu eseri tercme ve (883) ylnda tamamlad esere "sahih" hayn'an bile faydal bulduunu syle-
erhetmi, bu alma da Sahh-i Ms- denilmesinin sebebi, Ktb-i Sitte'ye mi, derece itibariyle el-Muvatta3 ile
lim Tercme ve erhi adyla yaymlan- e-hhu's-sitte denildii gibi, eserin ahhayn'dan sonraki tabakada (ikinci
mtr (1-XI, stanbul 1973-1980). XII. cilt ihtiva ettii hadislerin byk ksmnn tabaka) gelmesi gerektiini belirtmitir.
olarak neredilen fihrist (stanbul 1986), sahih* nitelikli olmasdr. ahhu't-Tir- Ferr el-Begav'nin, eseri hasen* hadis
her bir cildin indeksi mstakil yapld mizve el-Cmi'u'-sahih adlarn, h a - kaynaklarndan biri kabul etmesi ok
iin faydal deildir. dis kitaplar hakknda yeterli bilgisi bu- genel bir deerlendirme saylarak isa-
BBLYOGRAFYA: lunmayanlar kitaptaki btn hadislerin betli bulunmamtr.
Mslim, ahh (nr. Muhammed Fud Ab- sahih olduu eklinde yanl bir anlay- Hadis Says, el - Cmi'u'-ahh, so-
dlbk), Kahire 1374-75/1955-56; Hkim en- a sevkedebilecei iin sakncal gren- nundaki "ilel" bahsiyle birlikte krk alt
Nsbr, Tesmiyet men ahrecehm'l-Bu- ler de vardr (bk. Nreddin Itr, s. 45). blm (ebvb) iinde 2496 babdan mey-
hr ue Mslim (nr. Keml Ysuf el-Ht), Bey-
Tirmiz el-Cmicu-sahh'\ yazdktan dana gelmektedir. lk iki cildi Ahmed Mu-
rut 1407/1987, nairin girii, s. 15-16, 20-22;
bn'l-Kaysern, rt'l-e'immeti's-sitte, Bey- sonra onu Hicaz, Irak ve Horasan limle- hammed kir tarafndan yaymlanan
rut 1405/1984, s. 17-19, 22-24; Hzim, - rinin tenkidine sunmu ve hepsinin tak- be ciltlik baskya gre 39S6, Tuhiet'l-
rtul-e'immeti'l-hamse, Beyrut 1405/1984, dirini kazanmtr. Bunun zerine ese- ahvez ile birlikte baslm olan nsha-
s. 66-76; bn's-Salh, ynet ahhi Ms-
rini, "Kimin evinde bu kitap bulunursa daki rakamlamaya gre ise 4051 hadis
lim mine'l-ihlli ue'l-alat ue himyeth mi-
ne'l-iskt ue's-sakt (nr. Muvaffak b. Abdul-
onun evinde konumakta olan Peygam- ihtiva etmektedir. Drt snenin her bi-
lah b. Abdlkdirj, Beyrut 1404/1984, s. 94- ber var demektir" szyle ilim lemine rinde mevz hadis bulunduunu iddia
99; Nevev, erhu Mslim, Kahire 1392/1972, takdim etmitir. Tirmiz bu sz vn- eden Eb'l-Ferec bn'l-Cevz, bu eser-
I, 4-27; Zeheb A'lmun-nbel', XVI, 465; mek iin deil eserine olan gvenini be- deki hadislerden de yirmi nn uy-
Tecrid Tercemesi, I, 216-220, ayrca bk. n-
lirtmek iin sylemitir. el-Cmic, a- durma olduunu ileri srm, ancak S-
deks; Sytr, Tedrb'r-ru, 1, 208-210; Ke-
f'z-zunn, I, 555-559; Sddk Hasan Han, el- hhayn'm aksine telif edildii yllarda y t el-Kavl'l-hasen ii'z-zebbi 'ari's-
Htta f zikri'-hhi's-sitte, Beyrut 1405/1985, mehur olmam, ancak V. (XI.) yzyldan Snen adl eserinde sz edilen hadis-
s. 198-206; Serks! Mu'cem, I, 528, 1080; II, sonra rabet kazanarak Ktb-i Sitte lerin uydurma olmadn ispat etmitir
1204; Abdlhay ei-Hasen, Nzhet'l-havtr, arasndaki yerini almtr. (bk. Mbrekfr, I, 365-367). ahhayn'm
VIII, 513-516; a.mlf., e-ekfet'l-slmiyye
Yaygn kanaate gre el-Cmi'u'-a- her biri kadar hadis ihtiva eden el-C-
fi'l-Hind (nr. Ebu 1-Hasan Ali en-Nedv), D-
mak 1403/1983, s. 152; Zirikl, el-A'lm, VII, hh, Ktb-i Sitte iinde Eb Dvd'un mi' tekrarlarnn azl ile tannr. Tirmi-
159; Sezgin. GAS, I, 136-143; Mbrekfr, Mu- es-Snen 'inden sonra drdnc sray z rihi MbrekfrFnin birok bab ve
kaddimet Tuhfeti'l-ahvez, Kahire 1386-87/ hadisin mkerrer olduunu sylemesi-
almaktadr. Ancak Eb Bekir bn'l-Ara-
1967, I, 111, 257-260; WL Zhid Kevser, Ma-
b ve Ktib elebi gibi eski, Tirmiz ri- ne ramen gsterdii on bir bab ve sek-
klt, Humus 1388, s. 103-106; Mahmd F-
hi Mbrekfr ve Nreddin Itr gibi a- sen kadar hadisin byk ounluunun
hr, el-mm Mslim b. Haccc, Haleb 1399/
1979; Rifat Fevzi Abdlmuttalib, Ktbus-sn- da baz mellifler onun nc srada iki defa, pek aznn ise defa (mesel
ne, Kahire 1399/1979, I, 185-221; Halil br-
yer almas gerektiini ileri srmlerdir. bk. Urenler hadisi, "Taharet", 55; "Et'ime",
him Molla Htr, Meknetu-ahhayn, Kahire 38 ; "Tb", 6) tekrarland grlmektedir
Tirmiz'nin hadis kabul artlarnda Eb
1402, s. 69-72, 90-94, 113-114,' 175-176; Ab-
Dvd'dan daha titiz davranmas, ese- ki bunlarn nemli bir ksm kanlmaz
dlvehhb brahim Eb Sleyman, Kitbet'l-
bahi'l-'ilm, Cidde 1403/1983, s. 217-221; rin din her konuyu kapsamas gibi zel- tekrarlardr. Eserde ta'lik* miktar da
Kays l-i Kays, el-rniyyan, II/1, s. 222-234; likleri onu Ktb-i Sitte'nin nc s- son derece azdr.
James Robson, "Sahih-i Mslim Nshalarnn
rasnda grme dncesine hakllk ka- Tertibi. Ktb-i Sitte'ye dahil olan di-
Rivayeti" (trc. Talt Koyiit), AFD, sy. 3-4
(1955), s. 8-20; A. J. VVensinck, "Mslim", l'A,
zandrmaktadr. Her ne kadar Zeheb, er eserler gibi el-Cmi'u'-ahh de
VIII, 821-822. ryn el - Cmi cu's- ahh 'te, zndkl sebe- konularna gre (ale'l-ebvb) tasnif edil-
S M . YAAR KANDEMR biyle idam edilen Muhammed b. Sad el- mitir. Konularn sralanmas ve konu
Esed ve Muhammed b. Sib el-Kelb gi- balklarnn belirlenmesinde Tirmiz'nin
bi son derece zayf kimselerin rivayetle- zellikle hocas Buhr'den etkilenmi
F el-CMU's-SAHH
rine yer verildii iin onun Eb Dvd olmakla beraber ondan ayrld nok-
( ^t^ll^lnll )
ve Nes'nin snenlerinden sonra geldi- talar da vardr. Eserin snenlerde ol-
Tirmiz'nin ini ileri srmse de Tirmiz her hadi- duu gibi "Kitb't-Tahre" ile bala-
(. 279/892) sin hangi sebepten dolay zayf olduu- mas, blm adlarn verirken "kitb" ye-
Ktb-i Sitte'ye dahil olan eseri. nu aklad ve kitabnda rviler yzn-
L J
rine "ebvb" kelimesini kullanmas ve ha-
den tereddt ve gvensizlie yer brak- dislerin merf olduunu belirtmek ze-
Snen't-Tirmiz, Cmi 'u't- Tirmiz, mad iin Zeheb'nin bu gr fazla re her defasnda "an resiillh sallall-
ahhu't - Tirmiz, el - Cmi 'us-ahh, kabul grmemitir. Ancak Tirmiz'nin hu aleyhi ve sellem" kaydn koymas be-
el-Msned'-ahh, el-Cmi'u'l-ke- hocalaryla uzun zaman beraber olma- lirgin zelliklerindendir. Eserde mevkuf
br gibi deiik adlarla kaynaklara ge- mas, durumlarn aklasa bile tenkide ve makt hadisler sadece merf hadis-
mi olan eser daha ok Sren't-Tir- uram drdnc tabaka rvilerinden ler deerlendirilirken zikredilmitir. el-
miz adyla mehur olmutur. Sadece ah- hadis almas, Hzim gibi baz limle- Cmi' in Ahmed Muhammed kir tara-
km hadislerini deil cmi'*lerde bulu- rin Eb Dvd'u ona tercih etmelerine fndan yaymlanan I. ve II. ciltlerinde b-
nan dier konulara dair hadisleri de ih- sebebiyet vermitir. ah Veliyyullah ed- lm adlar "ebvb" eklinde muhafaza
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 129
el - C M U ' s - S A H H

edilmi, ancak eserin nerini tamamla- bi tek terim kullanmaz. Hadisin en be- arasndaki teruz*lar kendisinden n-
yan dier iki nair tarafndan be ciltlik lirgin zelliini -Zeynddin el-Irk'nin ceki limlerin grlerine dayanarak gi-
Kahire basksnn br ciltlerinde "eb- dedii gibi- ilk kelimede gstermek kay- dermeye alr (bk. "ehdt", 4).
vb" kelimeleri "kitb" olarak deitiril- dyla ok defa "hasen-sahih", "hasen- Tirmiz ahkm hadisleri hakknda fa-
mitir. Tirmiz bab adlarn (tercim) ok garb", "sahih-hasen-garb" gibi iki ve- kihlerin kanaatlerini zikrederek o hu-
defa o babn hadislerindeki ifadelerden ya kelimeden oluan terimler kullanr. susta aralarnda ittifak bulunup bulun-
seerek "bb m ce f kez" eklinde Tirmiz bu sonuncu ekli hangi anlamlar madn ve uygulamann hangi gr is-
ve bir sonu belirtmeyecek tarzda tes- iin kullandn bizzat aklamad iin
tikametinde olduunu syler. cm var-
bit etmitir. Baz konularda da bab ba- eser zerinde aratrma yapanlar bu ko-
sa bunu zellikle belirtir. Onun limlerin
l konulmad, baz bab balklar ile nuda farkl yorumlar yapmlardr. Ha-
grlerini tesbit etmedeki titizliine ba-
konu arasndaki ilginin zorlukla kurul- dislerdeki garblik durumunu ya "bu se-
karak baz sahb ve tbilerin fkh g-
duu grlmektedir. Neshin sz konusu nedle garbdir" ( f j ! 1 ^ y ) diye-
rlerini bu nakillerden derlemenin mm-
olduu bahislerde genellikle nce men- rek ya da garbliin nereden kaynaklan-
kn olduu sylenmitir. Brockelmann'n
suh, sonra da nsih hadisler sralanmak- dn belirterek gerekeli bir ekilde
da belirttii gibi el-Cmi'u'-ahh f-
tadr (bk. "Taharet", 6-7, 8-9, 58-59). Bab aklar. Baz terimleri de yaygn olann
kh mezhepleri arasndaki ihtilflar ko-
bal konulmad zaman ilgili fasllar aksine farkl mnalarda kulland g-
nusunda nemli bir kaynaktr.
ya sadece "bab" veya "bbn minhu", rlr. Mesel "tbinden birinin sahb-
"bbn minhu eydan" veya "bbn min- yi atlayarak dorudan Hz. Peygamber- Rivayeti. Tirmiz'den pek ok kimse
hu har" ifadeleriyle ayrlmaktadr. den rivayet ettii hadis" anlamndaki rivayette bulunmakla beraber el-C-
mrsel terimini ok defa "senedinde ko- mi'u'-ahh' i ondan btnyle veya
Tirmiz'nin bir zellii de senedinde
pukluk bulunan hadis (mnkat')" anla- ksmen ka kiinin rivayet ettii kesin
g a r b ' l i k bulunan hadisleri umumiyetle
mnda, ceyyid ve kav terimlerini sahih olarak bilinmemektedir. Fakat eserin r-
konuya girerken zikretmesidir. bn Receb
yerinde, zhib'l-hads terkibini de ha- visi olarak bilhassa u alt kiinin ismi
el-Hanbel, hadislerdeki illetlerin ak-
disleri ezberledikten sonra abuk unu- zikredilmektedir: Eb'l-Abbas Muham-
lanmas ve senedin durumunun belirtil-
tan kimse hakknda kullanr. Hadis met- med b. Ahmed b. Mahbb el-Mahbb,
mesi sebebiyle bunun bir kusur olarak
nini verdikten sonra rvilerin kimlikleri- Eb Sad Heysem b. Kuleyb e-, Eb
grlmemesi gerektiine iaret eder ve
ni aklar ve yer yer hadislerdeki lafz- Zer Muhammed b. brhim b. Muham-
nce kusurlu senedleri, ardndan da sa-
larn hangi rviye ait olduunu gsterir med et-Tirmiz, Eb Muhammed Hasan
lam senedleri sralamann Nes tarafn-
(bk. " a v m " , 28); bazan da hadisin fark- b. brhim el-Kattn, Eb Hmid Ahmed
dan da devam ettirildiini syler (erhu
l senedlerini kaydettikten sonra Ms- b. Abdullah et-Tcir, Eb'l-Hasan el-Fe-
'leli't-Tirmiz, s. 302). Tirmiz, "Kale Eb
lim'in yapt gibi metni tekrarlamak ye- zr. Bunlardan Mahbb'nin rivayeti bi-
Is" diye balayan deerlendirmelerin-
rine "nahveh", "nahve hz" veya "mis- ze kadar ulam ve eserin birok bas-
de hemen her babda srasyla nce ha-
leh" kelimelerini koymay tercih eder. ksna esas alnmtr. Mahbb nsha-
dislerin shhat durumunu ve rvilerin
Eserde garib'l-hads ve muhtelif'l-ha- snn mehur tarihi ve muhaddis bn
gvenilirlik derecelerini belirtir; sonra
ds ilimlerine dair aklamalarda bulunur Askir ile el-Cmi'in ilk rihi bn'l-
da seneddeki illetleri, hadisin dier ta-
(bk. "Zekt", 33 ; " A h k m " , 38). Hadisler
riklerini ve fakihlerin grlerini aklar. Arab'ye ulaan iki senedi yledir:
O konuya dair dier sahblerden gelen
rivayetler varsa onlara da "ve fi'l-bbi
an fln" diye sahb isimlerini sayarak
iaret eder. Sadece Tirmiz'de grlen
bu uygulama, Mslim'in, hadislerin b-
tn senedlerini bir araya toplamak su-
retiyle tekrardan kanma prensibine
benzedii gibi ayn zamanda hadislerin
bir nevi t a h r c ' i saylmaktadr. Tirmiz'-
nin "ve fi'l-bbi an fln" diye varlna
iaret ettii birok rivayeti rihler mev-
cut hadis kaynaklarnda bulamamlar-
dr. Bu durum, Tirmiz tarafndan bilinen
birok rivayetin elimizdeki eserlere inti-
kal etmediini, dolaysyla el-Cmi'in
kaynaklarnn zenginliini gstermekte-
dir. bn Hacer el-Askaln'nin gnm-
z e g e l m e d i i anlalan el-Lbb f erhi
kavli't-Tirmiz ve fi'l-bb adl eseri bu
konuya k tutmaktayd (el-Cmi'us-
ahh, nairin girii, I, 66). Mbrekfr,
Mukaddimetii Tuhfeti'l-ahvez'e bu
meseleyi ele almaktadr (1, 386-396).

Tirmiz hadisleri deerlendirirken her

zaman "sahih", "hasen" veya "zayf" gi-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
130
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

Basklar. stanbul
birok yazma nshas bulunan (bk. Sezgin,
I, 154-155) el-Cmi'u'-ahh
iki cilt halinde Bulakta baslmtr (1292).
Daha sonra 'rizatul
birlikte on cilt olarak Kahire'de yaym-
lanmtr (1350-1352). Ayrca Leknev'de
(1876, 1310, 1317), Delhi'de (1269, 1270,
1302, 1315) ve ilk iki cildi Ahmed Muham-
med kir (Kahire 1356/1937), III. cil-
di Muhammed Fud Abdlbki (Kahire
1356/1937), IV ve V. ciltleri de brhim
Utve Avd tarafndan olmak zere Kahi-
re'de (1382/1962) neredilmitir. Eserin
1. cildi Abdlvehhb Abdllatf, dierleri
Abdurrahman Muhammed Osman tara-
fndan tahkik edilen be ciltlik basks
ile (Medine 1384-1387/1964-1967) zzet
Ubeyd tarafndan son cildi fihrist olmak
zere on cilt halinde yaymlanan bir ba-
ka basks daha vardr (Humus, ts.). el-
Cm'u'-ahh'i Snen-i
cemesi adyla Osman Zeki Mollameh-
medolu sened zincirinde sadece sah-
b olan rvileri kaydederek Trke'ye ter-
cme etmitir (I-VI, stanbul 1981).
erhleri. 1. 'rizat'l-ahvez
Tirmiz. Eb Bekir bn'l-Arab (. 543/
1148) tarafndan kaleme alnan bu eser
el-Cmi'u'-ahh'in
yan ilk erhtir. Bununla beraber her ha-
disin, hatta her babn erhini ihtiva et-
memektedir. Bu ekliyle eser erhten
ok ta'lik mahiyetindedir. bn'l-Arab
baz garb kelimeleri aklamak, fkh h-
kmleri belirtmek ve birbirine zt gr-
nen baz hadislerde ztlk bulunmad-
n gstermekle yetinmitir. erh me-
todu Hattb'nin erhlerini andran b-
n'l-Arab tercihlerinde mensup olduu
Mlik mezhebinin grlerini esas al-
m, zaman zaman dier mezheplerin
'f. J !.-( L^/^t > *. 1, ~ L*fl u IL i-J. SI i L 'II
1 . ( 2 / , . . . V A J ' A ^ Ll.a^tfjyrfr
jfJteujy^L&fy^ UUV'f'^V'i ifiJukii'
ktphanelerinde grlerini de tartma konusu yapm-
tr. erhler " f e r " , "tahkik", "tekmile",
ilk defa "terkib", "nkte" ve "tefr'" gibi daha
sonraki erhlerde pek rastlanmayan ba-
- ahvez erhiyle lklar altnda yaplm ve erhedilecek
hadis metni "kavlh" kelimesiyle zik-
redilmitir. Eser ilk defa Tirmiz erhle-
rinden yle birlikte Hindistan'da Mec-
m'a-i rh-i Erba'-i Tirmiz adyla
baslmtr (Kanpr 1299). Daha sonra
mstakil olarak Tirmiz'nin metniyle bir-
likte on cilt halinde Kahire'de nere-
dilmitir (1350-1352). 2. en-Nefhu'-e-
z er hu Sneni't-Tirmiz. bn Seyyidn-
ns el-Ya'mur (. 734/1334) tarafndan
yazlan ve el-Cmi'm te ikisini ihtiva
eden yarm kalm bir erhtir. Ktib e-
lebi'nin on cilt kadar olduunu syledi-
i eserin bir cildi Sleymaniye Ktpha-
nesi'nde bulunmaktadr (Lleli, nr. 514,
276 varak). Zeynddin el-lrk (. 806/
Tirmiz Ter-
1404) bu erhe bir tekmile yazmtr. Bu
tekmilenin mellif hatt olduu tahmin
edilen nshas Dr'l-ktbi'l-Msriyye'-
dedir (Hadis, nr. 2504). Abdurrahman b.
Slih Muhyiddin Medine slm niversi-
f erhi't- tesi'nde en-Nefhu'-ez zerinde bir
doktora almas yapmtr. 3. erhu
Sneni't-Tirmiz. Zeynddin el-Irk'-
tamamn kapsa- nin ad geen tekmilesinden ayr olarak
kaleme ald bir erhtir. 226 varaklk I.
cildi ile mellif hatt olan 275 varak-
lk VII. cildi Millet Ktphanesi'nde ka-
ytldr (Feyzullah, nr. 363, 364). 4.
mutez 'al Cmi'i't-Tirmiz.
t'ye (. 911/1505) ait olan bu erh da-
ha nceki erhlerden zellikle Eb Be-
kir bn'l-Arab'nin grlerine dayal
zl bir eserdir (Kanpr 1299). Dimnt
(. 1306/1888) bu erhi Nef'u
mutez adyla ihtisar etmitir (Kahire
1298). S. el-'Urf'-ez 'al
Tirmiz'nin
el-Cmieu
adl eserinin
jfafsassaeaa^ unvan
sayfas iie
ilk sayfas
w
(Sleymaniye Ktp.,
A y a s o f y a , nr. 2 7 )
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
el - C M U ' s - S A H H
Tirmiz. Muhammed Enver ah el-Ke-
mr'nin (. 1933) el-Cmi'u'-ahh' i
okuttuu srada talebeleri tarafndan
derlenmi takrirlerinden meydana ge-
len bu bir ciltlik erh Hindistan'da ta-
bask usulyle baslmtr (1344). 6. Tuh-
fet'l-ahvez bi-erhi Cmi'T t-Tirmi-
z. Hindistanl hadis limi Mbrekfr
(. 1934) tarafndan kaleme alnmtr.
Eserde Tirmiz'nin rvileri hakknda bilgi
verilmi, hadislerin getii dier nemli
kaynaklar belirtilmi, sened ve metinler
hakknda aklama yaplmtr. Muhad-
dis fakihlerle selefin grlerine de yer
verilen erhte Tirmiz'nin "hasen", "sa-
hih" gibi deerlendirmeleri dier mu-
haddislerin grleriyle desteklenmi-
tir. Tirmiz tarafndan genel mahiyette
zikredilen gr ve ihtilflarn kimlere
ait olduu, delilleri ve bunlardan tercih
edilenler gsterilmitir. erhedilecek ifa-
deler "kavlh" bal altnda verilmi-
tir. erhin iki ciltlik mukaddimesinde
hadis ilmi, muhaddislerin deeri, ted-
vin*, hadisle amel, hadis ilminin Hindis-
tan'daki durumu ve nemli hadis kitap-
lar hakknda bilgi verilmi, daha sonra
el-Cmi'u'-ahh muhtelif ynleriyle
ele alnmtr. Tuhfet'l-ahvez'n\n ilk
basks Hindistan'da drt byk cilt ha-
linde yaplm (1353), bab ve hadislerin
numaraland ikinci basksnn I. cildi
Abdlvehhb Abdllatf, dier ciltleri Ab-
durrahman Muhammed Osman tarafn-
Ktul- dan iki ciltlik mukaddimeden ayr ola-
Sy- rak on cilt halinde Kahire'de yaymlan-
mtr (1349-1353/1930-1934).
Dier almalar, el -Cmi'u' -a-
hh'm Necmeddin Sleyman b. Abdl-
Kti'l- kav es-Sarsar (6. 716/1316) tarafndan
yaplan muhtasar Kahire'de, Muham-
Cmi'i't- med b. Akl el-Blis (. 729/1329) tara-
fndan yaplan iki ciltlik muhtasar Pa-
ris'te, Eb'1-Fazl Muhammed Tceddin
Abdlmuhsin el-Kala tarafndan 1147
(1735) ylnda kaleme alnan muhtasar
yine Kahire'de bulunmaktadr (Sezgin, I,
156). Eb Ali Hasan b. Ali b. Nasr el-Ho-
rasn et-Ts (6. 312/924) ile bn Men-
cye'nin (. 428/1036) eser zerinde
mstahrec'leri bulunduu kaydedilmek-
tedir (Kettn, s. 30). el-Cmi'u'-a-
hh'te senedinde rvisi olan bir sl-
-ahh s hadis (bk. SLASIYYT) bulunmaktadr
("Fiten", 73). Bu hadis Abdlhamd n-
he tarafndan yaymlanan (Beyrut 1405/
1985) Tahrc liyyt'ta (s. 41), Ali
Rz Abdullah ve Ahmed Bizre tarafn-
131
el - C M U ' s - S A H H
dan neredilen (Beyrut 1406/1986) e-
liyyt'ta (s. 45-48) ve Eref b. Ab-
drrahim tarafndan yaymlanan (Beyrut
1407/1987) es-liyyt fi'l-hadi'n-
nebev'de (s. 119-123) yer almaktadr.
Eserdeki "rub" hadislere dair mellifi
mehul yirmi varaklk bir risle S-
leymaniye Ktphanesi'ndedir (Crullah
Efendi, nr. 282). Bunlardan baka eserle
ilgili u almalar vardr: 1. Fez'ilul-
kitbi'l-Cmic. Eb'l-Ksm Ubeyd b.
Muhammed b. Abbas el-sird (. 6 9 2 /
1293) tarafndan yazlan, el-Cmicin
zelliklerine ve rvilerinin durumlarna
dair on varaklk bu aratrmann tek yaz-
mas Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi K-
tphanesi'nde mevcuttur (smail Saib
Sencer, nr. 2167). 2. el-Ehd'l-ms-
tarabeti '1-vride fi '1-Cmi ci ' - ahh
li't-Tirmiz. VIII. (XIV.) yzylda yaam
olan Ahmed b. Al e-fi'ye ait bu a-
lmann bilinen tek nshas Sleymani-
ye Ktphanesi'nde bulunmaktadr (e-
hid Ali Paa, nr. 353, 177 varak). 3. el-m-
m't-Tirmiz ve'l-muvzenet beyne
Cmi'ih ve beyne'-ahhayn. N-
reddin ltr tarafndan doktora tezi olarak
hazrlanan bu eser mukayeseli bir ara-
trmadr. Kitapta Tirmiz hakknda ge-
ni bilgi verildikten sonra el-Cmi'u'-
ahh' in rivayeti istinbat* usulleri ba-
kmndan birbiriyle karlatrlmakta-
dr. Eser ilk defa 1970 ylnda Kahire'de
baslmtr.
J. Robson'un el-Cmizu'-ahh'in ri-
vayet zincirlerine dair aratrmas (BSOAS,
s. 258-270) ile eserin bir yazmasna dair
A. J. Arberry'nin makalesi de (RSO, s.
315-327) anlmaya deer ilm almalar-
dr. Nsrddin el-Elbn, el-Cmi'u'-
ahh' in sahih rivayetlerini bir araya ge-
tirerek ahhu Sneni't-Tirmiz ady-
la cilt halinde yaymlamtr (Beyrut
1988).
v.*
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
132
BBLYOGRAFYA: kmdar Gazan Han'n istei zerine yaz-
Tirmiz, el-Cmi'u'-ahh (nr. A h m e d Mu- maya balamtr. lka'dan itibaren
h a m m e d kir v . d r ), Kahire 1 3 5 6 / 1 9 3 7 , na-
Ortaa Avrupas ve slm dnyasnda
irin girii, I, 14-15, 6 6 ; fi, Ihtilful-hads
(nr. Muhammed Ahmed Abdlazz), Beyrut birok kii kendi inan, kltr ve dn-
1 4 0 6 / 1 9 8 6 , s. 165; bn'l-Kaysern. rt'l- cesi dorultusunda birtakm umumi ta-
e= immeti's-sitte, Beyrut 1 4 0 5 / 1 9 8 4 , s. 21, 2 4 ; rihler yazmsa da Asya ve Avrupa kta-
Sem'n, el-Ensb, V, 61; Hzimi, rtul-e' im-
larndaki eitli kavim ve milletlerin, bu-
meti'l-hamse, Beyrut 1 4 0 5 / 1 9 8 4 , s. 5 7 ; Eb'l-
ralarda kurulmu devletlerin tarihini ilk
Ksm Ubeyd b. M u h a m m e d b. A b b a s el-s'ir-
d, Fez'ilul-kitbi'l-Cmi', A D T C F Ktp., s- defa tarafsz bir grle kaleme alan
mail Sib Sencer, nr. 2 1 6 7 ; Zeheb, A'lm'n-
Redddin olmutur.
nbel", XIII, 2 7 0 - 2 7 7 ; a.mlf., Tezkiret'l-huf-
fz, II, 6 3 3 - 6 3 5 ; bn Receb. erhu 'leli't-Tir- Orijinalinin baz blmleri Farsa, ba-
miz (nr. Subh Csim e l - H u m e y d ) , Badad
z blmleri Moolca yazlm ve daha
1396, s. 2 8 7 - 3 2 4 ; bn Hacer, Tehzb't-Tehzb,
IX, 3 8 7 - 3 8 9 ; Kef'z-zunn, I, 5 5 9 ; Eb Zehv.
sonra ksmen Arapa'ya da evrilmi olan
el-Had ue'l-muhaddin, Kahire 1958, s. 415- Cmicu't-tevrih"m iki ayr versiyonu
4 1 8 ; Brockelmann, GAL, I, 161-162; Suppi, i, vardr. 1306-1307 yllarnda tamamlanan
2 6 7 - 2 6 9 ; Kettn, er-Rislet'l-mstetrafe, s.
birinci versiyonu cilt, 1310'da tamam-
30-31; Mbrekfr, Mukaddimet Tuhfeti'l-
ahuez, Kahire 1 3 8 6 - 8 7 / 9 6 7 , I, 3 3 7 - 4 2 8 ; il, lanan ikinci versiyonu ise drt cilt ola-
17-30; a.mlf., Tuhfet'l-ahvez, Kahire 1387/ rak dzenlenmitir. Gazan Han'n eser
1967, X, 4 6 1 - 4 6 4 ; Sezgin. GAS, I, 1 5 4 - 1 5 6 ; tamamlanmadan vefat zerine (1304)
Nreddin ltr, el-mm't-Tirmiz ue'l-muuze-
mellif tarihini halefi Olcaytu'ya ithaf
net beyne Cmi'ih ue beyne'-ahhayn,
etmeyi dndyse de Olcaytu bunu ka-
Kahire 1 3 9 0 / 1 9 7 0 ; Ma'a'l-mektebe, s. 413-
4 1 5 ; Abdlhamd nhe, Tahrc liyyt, bul etmedi ve eseri yine Gazan Han'a it-
Beyrut 1 4 0 5 / 1 9 8 5 , s. 4 1 ; M. Fud Abdlbk,
haf etmesini, kendisi iin de ayr bir
Teysr"I-menfe'a, Kahire 1 4 0 9 / 1 9 8 8 , 4. Ki-
tap, s. 1 - 4 3 ; smail L. akan, Hads Edebty-
umumi tarih yazmasn istedi. Bundan
t, stanbul 1989, s. 68-75, 165-166; A. J. Ar- dolay I. cilt Trh-i Gzn, Trh-i M-
berry, " N o t e s o n a T i r m i d M a n u s c r i p t " , RSO, brek-i Gzn veya Dstn- Gazan
XVIII (1940), s. 3 1 5 - 3 2 7 ; J a m e s Robson, " T h e
Hn adlarn tar. Bu cildin birinci b-
Transmission of T i r m i d h ' s - J m i ' , " BSOAS,
XVI (1954), s. 2 5 8 - 2 7 0 ; brahim Canan, " K -
lmnde Trk ve Mool kabileleri, bun-
t b - i Sitte m a m l a r n n a r t l a n " , FD, 1(1/1-2 larn eitli kollar, ecereleri, Gazan
Han'n soyu, Argun Han'n (1284-1291)
(1979), s. 123-125. (Tl
L$H SMAIL L . AKAN tahta k. Gazan Han'n hanmlar ve
ocuklar hakknda bilgi verilir. kinci b-
F CMU't-TEVRH n lm ise Cengiz Han'dan Gazan Han d-
( fr-j^c^ ) nemine kadar gelen Mool tarihinden
ibarettir.
Redddin Fazlullah- Hemedn'nin
(. 718/1318)
m o d e r n a n l a m d a ilk d n y a tarihi o l a r a k
Cmi'u't- tevrh'm 1. cildinin ilk b-
^ k a b u l edilen F a r s a e s e r i . j lmleri geni apta "Altn Defter" adn-
daki bir Mool tarihine dayanmaktadr.
Ortaa slm dnyasnn yetitirdii Bu eser zamanmza ulamam, ancak
sekin devlet adamlarndan, lim ve ta- 1284 tarihli ince bir evirisi Sheng-Wu
biplerden biri olan Redddin Fazlul- Ching-Cheng Lu (kutsal savann -Cen-
iah- Hemedn, bu eserini lhanl H- giz'in- ahs mcadelelerinin tantm) ady-
la gnmze kadar gelebilmitir. Re-
dddin 1. cildi kaleme alrken eldeki kay-
naklardan, Kubilay Han (1260-1294) ve
olu Meng Timur'un (1294-1307) sal-
tanatlar zamanndaki resm yazmalar-
dan, Dou Asya'dan gelen tccar ve el-
ilerle yaplan grmelerden de fayda-
lanmtr. Mool tarihinin balangc ve
in hakkndaki yazlarnda byk han
gedey'in temsilcisi Bolad Ching-sang'n
verdii bilgilere gvenmi, Kubilay'n se-
ferlerini anlatrken de dorudan Mool
Cmicu't- ve in kaynaklarndan istifade etmitir.
teurh' in
ilk ve son
Bu kaynaklar Yuan Shih'in topografik ve
sayfalan kronolojik bilgilerine dayal olmas ya-
(Sleymaniye Ktp.. nnda birok folklorik unsuru da ihtiva
Ayasofya,
etmekteydi.
nr. 3 0 3 4 )
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

I. cildin Moollar'la ilgili blmn E.
M. Quatremre Franszca tercmesiyle
birlikte (Histoire des Mongols de la Per-
se, Paris 1836), dier baz blmlerini de
1. N. Berezin Rusa tercmesiyle bera-
ber (Sbornik letopisei. lstoria Mongolou,
sochinenie Rashid-edina, St. Petersburg
1858-1888) yaymlamtr. Bu cilt G. J. E.
Blochet (Leiden-London 1911) ve Kari
Jahn (London 1940) tarafndan da ne-
redilmitir. Blochet'nin yaymlad me-
tin Tahran'da (1313 h.), Jahn'n neret-
tii metin de sfahan'da (1336 h.) tek-
rar baslmtr. Kari Jahn eserin Abaka
Han, Ahmed Tekder, Argun Han ve Gey-
hatu ile ilgili blmn 1941'de Viyana'-
da yaymlam, daha sonra da ofset ola-
rak neretmitir (Gravenhage 1957). I. cil-
din metni ve tercmesi Rus limler Aka-
demisi tarafndan drt cilt halinde ya-
ymlanmtr (1946-1960). Abdlkerim Ali-
olu da Cmicu't-tevrih"m alt nsha-
sn karlatrarak lhanl Hkmdar olarak deiik bilginlere yazdrlmtr.
Hlg'dan Gazan Han'a kadar gelen
ksmn Farsa orijinali ve Rusa terc-
mesiyle birlikte neretmitir (Bak 1957).
Eserin lhanllar devriyle ilgili ksm ne-
redilirken Topkap Saray Mzesi Ktp-
hanesi'ndeki nsha ile (Revan Kk, nr.
1518) Sleymaniye Ktphanesi'nde bu-
lunan Arapa nsha (Ayasofya, nr. 3034)
dikkate alnmamtr. Bu cildin tamam
1960'ta Tahran'da yaymlanmtr. Cen-
giz Han'dan sonraki Mool tarihiyle ilgi-
li baz blmler O. I. Smirnova tarafn-
dan Rusa'ya (Sbornik letopisei, Mosko-
va-Leningrad 1952), Muhammed Sdk
Ne'et ve arkadalar tarafndan Arap-
a'ya (Kahire 1960), J. A. Byle tarafndan
da ngilizce'ye (The Successors of Geng-
his Khn, L o n d o n - N e w York 1971) evril-
mitir.
Olcaytu Han'n emriyle yazlan ve umu-
mi tarih niteliini tayan II. cildin ori-
jinal nshasnn bana, bu cildin birinci
blmn oluturan, Olcaytu Han'n do-
umundan 706 (1306-1307) ylna ka-
dar geen dnemin bir tarihi eklenmi-
tir. 1312'de tamamlanan bu blmn bir
nshas Zeki Velidi Togan tarafndan
Mehed'de bulunmutur. kinci blm-
de Hz. dem ile Ben sril peygamber-
leri, Hz. Muhammed'in hayat, Hulef-yi
Ridn, Emevler ve 1258 ylnda ykl-
na kadar Abbsler'in tarihi anlatlr.
Ayrca Gazneliler, Seluklular, Hrizmah-
lar, Salgurlular, smiller, Ouz Han'n
ahfad, Trkler, inliler, yahudiler, Orta-
a'n Germen ve Avrupal dier kavim-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CMU't-TEVRH
leri, Frank imparatorlar, Hindistanllar, d rahip bilgi vermitir. Franklar'a dair
Buda ve Budizm hakknda bilgi verilir. II. bilgiler de Avrupal rahiplerden elde edil-
cildin Farsa nshas mehur olmakla mitir. Eserde tarih olaylar yannda e-
birlikte Arapa nshalar da vardr. Av- itli din inanlar ve gelenekler hakkn-
rupa, Orta Asya ve Uzakdou hakknda da da nemli bilgiler verilir.
coraf kaytlar da ihtiva eden eserin II. cildin Frank tarihiyle ilgili ksm Fran-
zellikle Mool tarihiyle ilgili blm de- szca tercmesiyle birlikte Kari Jahn ta-
erlidir. 11. cilt I. cilt kadar nemli deil- rafndan (Leiden 1951 ; tpkbasm Tahran
se de Redddin burada Moollar'n m- 1339), Gazneliler (Ankara 1957) ve Seluk-
nasebet kurduu btn Asya ve Avrupa lular'a (Ankara 1960) dair ksmlar Ah-
halklarnn genel bir tarihini zet halin- met Ate tarafndan, smiller, Ftm-
de kaleme almtr. Cmicu't-tevrh'in ler ve Nizrler'le ilgili blmleri ise D-
bu cildinin sonunda "Zeyl-i Eb Hmid"
ni-Padjuh ve Muhammed Debr-i Siya-
adnda bir blm yer almaktadr. Bura-
k tarafndan (Tahran 1338) yaymlanm-
da Eb Hmid b. brhim adl bir kii,
tr. Bu cildin Hindistan tarihi hakknda-
son Irak Seluklu hkmdar Sultan II.
ki blmnn zet ngilizce evirisi Bib-
Turul devrine (i 177-1194) dair olduka
liographical lndex to the Historians of
geni bilgi vermitir.
Muhammedan India nin I. cildinde ne-
Cmicu't-tevrh'in Gazan Han ve Ol- redilmitir (Delhi 1850, 1976). Dier b-
caytu dnemleriyle ilgili olaylar bizzat lmler ise henz baslmamtr (Cmi'u't
Redddin tarafndan kaleme alnm, teurh'm neirleri iin bk. Hnbb, II,
dier blmler ise onun planna uygun 1491-1492). II. cildin son ksmlarnn ti-
tiz bir almann rn olduu anlal-
Mesel Mool tarihini, byk Mool ha- maktadr.
nnn lhanl sarayndaki temsilcisi Ching- Baz kaynaklarda Redddin'in co-
sang, in tarihini Li Tachi Maksun (Kam- rafyaya dair "el-meslik ve'l-memiik"
sun), Avrupa tarihini Tebriz'de bulunan tarznda mstakil bir eseri olduu kay-
hristiyan rahipler kaleme almtr. Ya- dedilirse de dier baz kaynaklarda bu
zlanlarn doruluunu tahkik iin de eser Cmi'u't-tevrih'm 111. cildi ola-
baka bilginlerden faydalanlm, yap- rak gsterilir. uver'l-eklm ad ve-
lan dzeltmeler ve aklamalar esere ek- rilen bu cildin, Mool mparatorluu'nun
lenmitir. Hindistan tarihi hakknda l- yol sistemi, yollardaki mesafe talar ve
hanl saraynda yaayan Kemirli bir Hin- posta konaklama yerlerine dair bilgileri
ihtiva ettii belirtilmektedir. Ancak III.
cildin bir nshasna henz rastlanma-
mtr.
Cmi'u't-teurih'ten minvatrl bir sayfa
Orijinal ad ucab- Pengne olan
(Aramca World Magazine. X X X [ I / 1 [ N e w Y o r k 1 9 8 1 ] , s. 7 ) IV. cilt Arap, Trk, yahudi, Frank ve in-
liler'den mteekkil devlet idaresinde
sz sahibi olan be byk sllenin e-
cerelerini, Trk ve Mool hanlarnn aile
fertlerini, yksek rtbeli memurlarn
ve ordu mevcudunu anlatan bir eserdir.
Bu cilt de 1927'de Zeki Velidi Togan ta-
rafndan Topkap Saray Mzesi Ktp-
hanesi'nde ortaya karlmtr (III. Ah-
med, nr. 2937). IV. cildin, Timurlular dev-
rinde hruh Mirza'nn (1405-1447) em-
riyle kaleme alnan M u ' i z z l - e n s b ad-
l esere kaynak tekil ettii ve asl ns-
hasnn dier ciltlerden ayr olarak Mo-
olca yazld rivayet edilmektedir. Bu
cildin bir ksm, Mecm'a-i Tevrih-i
Rediyye adl eserin iinde Nuruosma-
niye Ktphanesi'nde bulunmaktadr (nr.
3415).
Cmicu't-tevrih'e Hfz- Ebr ta-
rafndan yazlan zeyil, Zeyl-i Cmi'u't-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 133
 CMU't-TEVRH

tevrh-i Red adyla ran'da neredil- kraat, hadis, esmi'r-ricl, tarih, meg-
CMIU'-ULM
mitir (Tahran 1350/1971). z, nahiv, sarf, ilm'l-itikk, ilm'l-em-
( ) sl, ilm'l-kavf, ilm'1-arz, ilm bed-
Cmi'u't-tevrh birok tarihi tara-
Fahreddin er-Rz'nin
fndan kaynak olarak kullanlmtr. Be- yii'-i'r, ilm'1-beyn, mantk, ilm't-
(. 6 0 6 / 1 2 0 9 )
nkitFnin Ravzat li'l-elbb f tevr- F a r s a ansiklopedik eseri. j
tabiyyt, ilm't-ta'br, ilm'l-firse, tp,
hi'l-ekbir ve'l-ensb (Trh-i Benki- ilm't-terh, ilm's-saydele, ilm'l-ha-
tt) adl eseri esas itibariyle Cmi'ut-te- Had'iku'l-envr f hak 'iki 7 - es- vs, ilm'l-iksr, ilm'l-cevhir, ilm't-
vrih'in zeti mahiyetindedir. Redd- rar adyla da tannan ve mellifin yaa- tlesmt, ilm'l-filha, ilm kal'i'l-sr,
din Cmi'u't-tevrh'te slm dnyas- d dnemdeki ilimlerin tanmn, tas- ilm'l-buzt, hendese, ilm'l-baytara, il-
nn dnda kalan toplumlara ayr bir uy- nifini ve bu ilimlerin konularyla ilgili e- m'l-mesha, ilm cerri'l-eskll. Eserde
garln mensuplar nazaryla bakm ve itli bilgileri ihtiva eden eser (telifi 574/ bu ilimler dolaysyla baz tarih bilgiler
onlara zel bir yer ayrmtr. Bundan 1178), Hrizmahlar'dan Aleddin Te- verilmekte ve kssalar anlatlmaktadr.
baka eserini sanat deeri yksek min- ki'e ithaf edilmitir. Mellifin, kendi d- Fahreddin er-Rz'nin bu tasnifi, ayn
yatrlerle sslemi, messeselere ve ik- nemine kadar bu alanda yazlm olan dnemde yaayan SekkkFnin Mifthu'l-
tisad konulara yer vermi ve slm ta- Cbir b. Hayyn'n Kitb'l-Hudd, H- 'ulm adl eserinden ayr bir nitelik ta-
rih yazclnda yeni bir r amtr. rizm'nin Mefthu'l-'ulm, Frb'nin r.

BBLYOGRAFYA :
h''l-'ulm, Res'il hvni'-a- Cmi'u'l-'ulm Bombay (1323) ve
Redddin, Kitb- Trh-i Mbrek-i Gazi- f ve bn Sn'nn Risle fi'l-hudd gibi Tahran'da (1346 h.) baslmtr.
ni: Dsitn- Gazan Han (nr. Kari Jahn), Lon- temel eserleri grd phesizdir. Fa- BBLYOGRAFYA:
don 1940; a.mlf., Cmi'u't-tevrh (nr. Ah- kat Rz, sistematik bir ilimler tasnifi Fahreddin er-Rz, Cmi'u'l-'ulm, Sley-
m e d Ate). Ankara 1960, II, 5. cz (Seluklular
yapmak yerine sadece ilimlerin adlarn maniye Ktp., A y a s o f y a , nr. 3 8 3 2 ; Cveyn, T-
Tarihi), III. seri nr. 6, nairin mukaddimesi, s. 5-
2 6 ; E. Blochet, ntroduction i'histoire des
zikredip mahiyet ve muhtevalarn tant- rh-i Cihng, II, 1-2, not 1; Kef'z-zunn,
I, 5 6 5 ; Brockelmann, GAL, 1, 6 6 9 ; Suppi, I,
Mongols de Fadl Allah Rashid ed-Din, Leiden makla yetinmitir. Eserin baz nshala-
9 2 4 ; F. Rosenthal, A History of Mslim Histo-
1910; M. emseddin [Gnaltay], slm'da T- rnda (mesel bk. Sleymaniye Ktp., Aya- riography, Leiden 1968, s. 37-38, 540-541; Sa-
rih ue Mverrihler, stanbul 1339-42, s. 298-
sofya, nr. 3832) krk ilmin ad yer almak- f . Edebiyyt, II, 1 0 1 6 - 1 0 1 7 ; a.mlf., Gencne-i
3 0 9 ; Sarton, ntroduction, li, 9 7 0 - 9 7 1 ; Hnb-
b. Fihrist, 11, 1491-1492; H. M. Elliot, Bibllog-
tadr. Baz kaynaklar, kitabn altm ilim Shan, III, 173-176.
S RIZA KURTULU
raphical lndex to the Historians of Muhamme- ihtiva ettiini ve bu sebeple Sittn ady-
dan india, Delhi 1976, f, 1 - 6 9 ; B. Gray, The la anldn kaydediyorsa da (bk. Saf, II.
World History of Rashid al-Din, London 1978; 1016) byle bir nshann mevcudiyeti tes- F CMIU'-USL N
a.mlf., " A n U n k n o w n F r a g m e n t of t h e J a m i
bit edilememitir. ( J^VI^oU. )
a l - T a w a r i k h in t h e A s i a t i c S o c i e t y of B e n -
g a l " , Ars Orientalis, I, Washington 1954, s. 65- Cmi'u'l-'ulm'un 866'da (1461-62) A h m e d Ziyeddin Gmhnev'nin
7 5 ; Barthold, Trkistan, s. 4 6 - 5 0 ; E. G. Brow-
Dmak'ta istinsah edilen ve 246 varak (. 1 8 9 3 ) t a r i k a t l a r n u s u l v e
ne, " S u g g e s t i o n s f o r a C o m p l e t e E d i t i o n of
olan Sleymaniye nshasnda krk ilim d b ile t a s a v v u f terimlerini
the J a m i ' u ' t - T a w a r i k h of R a s h i d u ' d - D i n F a d -
ihtiva e d e n eseri.
lu'llah", JRAS (1908), s. 17-37; R. Levy. " T h e yle sralanmaktadr: Kelm, fkh usu- L J
A c c o u n t of t h e I s m a ' i l i D o c t r i n e s in t h e Ja- l, cedel, hilfiyat, ilm'l-mezheb, ilm'I-
mi1 a l - T a w a r i k h of Rashid a l - D i n Fadla'llah",
feriz, ilm'l-vesy, tefsir, delil'l-i'cz, Nakibendiyye-Hlidiyye tarikatnn s-
a.e. (1930), s. 5 0 9 - 5 3 6 ; N. Poppe, " O n some
tanbul'da XIX. yzyln sonlarndaki en
G e o g r a p h i c N a m e s in t h e J a m i ' a l - T a w a r i x " ,
HJAS, XIX (1956), s. 3 3 - 4 1 ; K. Jahn, " C i h a n nemli simas olan eyh Ahmed Ziyed-
Tarihisi Olarak Radddin", TED, 111/3-4 din tasavvufun usul ve dbnn kaybol-
(1959-60), s. 227-236; Minihr Murtazav, " C - maya yz tuttuunu, bunu nlemek
mi'u't-tevrh ve M'ellif-i V a k ' - y i n",
amacyla tarikatlarn zellikleri, vellerin
Neriye-yi Dnikede-i Edebiyyt, Tebrz 1340,
nitelikleri ve tasavvuf terimlerini ihtiva
13. yl bahar says, s. 31-92, 311-349, 516-526;
Mcteb Mnov, " C m i V t - t e v r h - i R e d d - eden bu eseri kaleme aldn syler.
din Fazlullh-i H e m e d n Vezr", Mecelle-i Arapa olan eserin unvan sayfasnda tam
Dnikede-i Edebiyyt, Trmah, Tahran 1349, ad Cmi' u'l -usl fi'l-evliy3 ve en-
s. 1 - 5 1 ; Meredith-Ovvens, " S o m e R e m a r k s o n
v'ihim ve evsfihim ve uli klli
the M i n i a t u r e s in the S o c i e t y ' s J m i a l - T a -
tarkm ve mhimmti'l-mrdi ve -
w r k h " , JRAS (1970), s. 195-199; J. A. Byle.
" T h e S i g n i f i c a n c e of the J a m i c al-Tawarkh rti'-eyhi ve kelimti'-fiyye ve
as a S o u r c e of M o n g o l H i s t o r y " , Iran-Shinda, tlhihim ve erv'i't-tasavvuf ve
II (1970), s. 1 - 8 ; a.mlf., " R a s h i d a l - D i n ; The elti makmat eklinde kaydedilmitir.
first W o r l d H i s t o r i a n " , IC, XLIV/1 (1970), s.
Mellif eserin ba tarafnda Nakiben-
9 - 1 7 ; K. A. Luter, " T h e S a l j u q n a m a h a n d t h e
J a m i 1 a l - T a w r k h " , Proceedings of the Col-
diyye, Kdiriyye, zeliyye, Rifiyye, De-
loquium on Rashid al-Din Fadlallh, 1971, s. skyye, Bedeviyye, Ekberiyye, Mevle-
2 6 - 3 5 ; Terry Ailen, " B y z a n t i n e Sources for the viyye, Shreverdiyye, Halvetiyye, Celve-
Jmic al-Tawrkh of Rashid al-Din", Ars Cmi'u'l-
C o f - ^ y + J c e t ' - ^ t o j tiyye, Bektalik, Gazzliyye ve Rmiy-
'u/m'un
Orientalis, XV, Washington 1985, s. 121-133;
ilk sayfas ye tarikatlarn temel eserleriyle birlikte
Zeki Velidi T o g a n , " R e d - d - d i n T a b b " , A, VJJ &
IX, 709-710. |
[Sleymaniye Ktp,. kaydettikten sonra ayrca yirmi drt ta-
Ayasofya,

Ha R A M A Z A N EEN nr. 3 8 3 2 )
rikatn daha adn zikreder-, ardndan da
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
134 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

Cm/ c u7-u/'n ilk sayfas (istanbul, ts.)
tasavvufun temel eserleriyle tabakat ki-
taplarnn adn sayar.
Cmi'u'l-usl'de mukaddime, bab
ve hatime gibi klasik ekle uyulmam,
konular birbiri ardnca sralanmtr. n-
ce kutub, nceb, abdal, evtd gibi ric-
l'l-gayb tabakalar ve vellerin makam-
lar hakknda bilgi verilmi (s. 7-131, da-
ha sonra Baheddin Nakibend, Abdl-
kdir-i Geyln, Eb'l-Hasan e-zel,
brhim ed-Desk vb. tarikat kurucusu
vellerin sahip olduklar belli bal zel-
likler zerinde durulmu ve genel ola-
rak evliyann tasarruflarndan bahsedil-
mitir. Kn'nin Itlht's-fiyye'-
sinde bn'l-Arab'den iktibas ettii es-
ma-i hsnnn vellerdeki tecelllerine
dair olan ksm aynen nakledilmitir (s.
13-48). Tarikatlarn esaslar
bilgi verilirken sadece Nakibendiyye,
Kdiriyye, zeliyye tarikatlar zerinde
durulmu, dier tarikatlar hakknda ge-
nel ve ortak bir aklama yaplmtr (s.
48-50).
eyhlik ve mridlik db tasavvufun
genel prensipleri erevesinde anlatl-
m, zikir, zikrin mertebeleri konusun-
da ise Hlid Nakibendlii'nin gr ve
uygulamalar esas alnmtr (s. 51-84).
Nakliin temel ilkelerinden rbta* me-
selesi zikir bahsinde vukf- kalb ilke-
siyle birlikte anlatlrken rbta kelime-
sinin kullanlmam olmas (s. 68) dikkat
ekicidir. Sohbet db, rabbn, tabii
ve eytan haller arasndaki farklar, ne-
fis, ukbat, efaat, kabz-bast, istihre,
ubbd, zhhd, halvet, sabr gibi tasav-
vuf terim, makam ve hallerle ilgili bil-
giler klasik tasavvuf eserlerinden der-
lenmitir (s. 85-211). Mellif Nakibend
olmasna ramen konularla ilgili akla-
yc mahiyetteki szleri Nak meyihin-
den deil genellikle Eb'l-Hasan e--
zel'den nakletmitir. Tasavvufun aksm,
mertib ve ahvalinin anlatlmaya balan-
d sayfalardan (s. 212) eserin sonuna
kadar da (s. 263) Nakibendliin gr-
leri anlatlmtr. Bu blmde letif-i
aere, fen-bek, vahdet-i vcd ve -
hd, velyet-i kbr ve sur meselele-
ri ele alnm, son iki kavrama bal ola-
rak Nakibendlik'teki "direler" aklan-
mtr.
Mellifin eseri tamamladktan son-
ra yapt ilveler (mtemmimt) say-
fa kenarlarnda yer almaktadr. Eserin
son sayfasna kadar devam eden ve C-
mi cu'i-uJ'n metninden daha hacim-
li olan ilveler ksmnn ba tarafnda,
Kn'nin ebced srasyla olan ve 510
tasavvuf terimini ihtiva eden Itlh-
t'-fiyye'si alfabetik ekle dn- hnev'nin bu eseri Hlidler'ce byk il-
trlerek kaynak belirtilmeden iktibas
edilmitir (s. 1-38). Baheddin Naki-
bend ve Abdlkdir-i Geyln hakkn-
da ksa bilgi verildikten sonra Cmi'u'l-
ul metnindeki konulara paralel ola-
rak ricl'l-gayb ile ilgili ayrntl ak-
lamalar yaplm, Nakibendiyye, Ekbe-
riyye ve zeliyye tarikatlarnn usul ve
db genie anlatlm (s. 40-55), baz
tasavvuf terimleri ve tarifleri yine kla-
sik kaynaklardan derlenerek sralanm-
tr (s. 56-223).
hakknda
Cmi'u'l-
u/'n
unvan sayfas
( s t a n b u l , ts.)
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CMU'l-USL
Mtemmimtm sonunda (s. 223-265),
slikin, slknn balangcndan niha-
yetine kadar amas gereken makamla-
r on blmde (bidyt, ebvb, muame-
lt, ahlk, usul, edviye, ahval, vilyt, ha-
kyik, nihyt) ele alp her blmde on
"menzil" olmak zere 100 menzile ula-
tran Herev'nin Menzil's-s' irin ad-
l eseri rnek alnm, bu 100 menzilin
her birinin on blmdeki tecellileri anla-
tlarak makam (menzil) says 1000'e ula-
trlmtr. Eserin adnda yer alan "elf
makmt" ifadesi buradan kaynaklan-
maktadr. Ancak burada 1000 makam
fikrinin Gmhnevye ait olmayp Zn-
nn el-Msr, Byezd-i Bistm, Cneyd-i
Baddve Eb Bekir el-Kettn gibi ilk
mutasavvflarda da bulunduunu kay-
detmek gerekir.
Asl metinde bulunmayp mtemmi-
mt ksmnda yer alan krk iki sayfalk
bu 1000 makam snflandrmasna da-
yanarak Cmi'u'l-usl'n Menzil's-
s"irinin genie bir erhi olduunu
sylemek (bk. Gndz, s. 87) yanltr. Ay-
rca eserin bn Kayyim'e ait Medricus-
slikn'in bir zeti olduunu ileri sr-
mek de (bk. a.e., a y.) isabetli deildir.
Nakibendliin Hlidiyye kolunun s-
tanbul'da yaylmasn salayan Gm-
giyle karlanm ve bu tarikatn temel
kitab haline gelmitir.
Cmi'u'l-usl'n sonunda Gmh-
nev'nin hocalarndan ehr Hfz, eyh
Murad Tekkesi eyhi mesnevihan Fey-
zullah Efendi, Babanzde eyh Ali Har-
pt ve Kemalzde Ahmed Nakibend'-
nin takrizleri yer almaktadr. Bu sonun-
cunun takrizinden eserin telifinin 1276'-
da (1859) tamamland anlalmakta-
dr. Cmi'u'l-usl ayn yl stanbul'da
ta basksyla baslm, bunu eitli ta-
rihsiz basklar takip etmi, ayrca Msr'-
da birka defa yaymlanmtr ((298, 1319,
1328, 1331). Eserin Rahmi Serin ve Ra-
mazan Nazl tarafndan Veliler ve Tari-
katlarda Usul (istanbul 1977) adyla ya-
plan Trke tercmesi eksik ve yeter-
sizdir.
BBLYOGRAFYA:
Herev, Menzil's-s'irtr (nr. Revn Fer-
hd), Tahran 1361 h.; Kn, Itlahtu-
fiyye (nr. M . Keml brhim v.dr.), Kahire
1981; Serks, Mu'cem, II, 1569; Karatay, Arap-
a Basmalar, s. 136; rfan Gndz, Gmha-
neu Ahmed Ziyddn, stanbul 1989, s. 87-
H NIHAT AZAMAT
135
C M U ' I - USL li - E H D S ' r - RESL
CMU'I-USL
li-EHDS'r-RESL
( J ^ - J I -JJU-'S
bn'l-Esr M b r e k b. M u h a m m e d ' i n
(. 6 0 6 / 1 2 1 0 )
Ktb-i Sitte ' d e k i h a d i s l e r i
^ bir a r a y a t o p l a y a n eseri.
Ktb-i Sitte'yi bir araya getirme d-
ncesini ilk gerekletiren, Endlsl
muhaddis Rezn b. Muviye es-Sarakus-
trdir (. 535/1140). bn Mce'nin
nen'i yerine mam Mlik'in
ta'n alarak Ktb-i Sitte'deki
leri erhetmeksizin bir araya getirdii,
et-Tecrid li'-hah ve's-snen
anlan eserine el-Cem' beyne'l-uli's-
sitte adn vermitir. bn'l-Esr, Rezn'in
bu eserinde birok hadisin olmas gerek-
tii yerde zikredilmediini, mkerrer ri-
vayetlerin fazlaca bulunduunu, baz ha-
dislerin de eserde yer almadn tesbit
etmi, bu eksikleri tamamlayp ayrca
hadislerdeki garb* kelimeleri de ak-
lamak suretiyle onu kitap adlarna g-
re alfabetik olarak yeniden tertip etmi-
tir. Buna gre "mn ve slm", "i'tism",
"l", "niye", "ihy'l-mevt", "emel ve
ecel" gibi muhteva itibariyle birbirinden
farkl konular hemze ile balad iin
elif harfinde toplamtr.
Eser balca blmden meydana
gelmitir. "Mebd" blmnde
usulne dair bilgiler zetlenmi, "Mak-
d" adl blmde hadislerin metni veril-
mi, "Kitb'l-Levhk" adn tayan son
blmde ise kitap adlarna gre alfabe-
tik olarak tertip edilen eserde muhte-
valar itibariyle herhangi bir blme ko-
nulamayan hadisler yer almtr. Kitabn
tertibinde harf-i ta'rifler dikkate alnma-
m ve kelimeyi meydana getiren harf-
lerin asl harf olup olmayna da itibar
edilmemitir. Bunun yan sra konularn
btnlne nem verildii iin, uygu-
lanan sistem gerei baka harflerde yer
almas gereken ksmlar da ait olduk-
lar ana blme dercedilmitir. Mesel
fey, gull, nefl, humus ve ehdet (e-
hitlik) konulan ilgileri sebebiyle Kitb'l-
Cihd'da ("cim" harfinde) ilenmi, alfa-
betik olarak bulunmalar gereken harfin
sonunda her biri iin "Kitb'l-Cihd'da
geti" kayd konulmutur.
Hadislerin senedlerinde yalnz sahb
olan rviler kaydedilmi, sahbe szleri-
nin rivayetinde ise o szleri rivayet eden
tabilerin adlar verilmitir. Hadis metin-
lerinden nce o hadisin Ktb-i
136
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
de yer ald esere iaret e t m e k zere
( ^ . J . O . J . ! . ^ ) gibi rumuzlar ko-
nulmutur. Baz dikkatsiz mstensihle-
)
rin bu rumuzlar yazmayacan hesaba
katan mellif bu iaretleri hadis metin-
lerinin sonunda "... fJy
linde aka yazmtr. Hadis metinleri-
^
nin Buhr ve Mslim'deki ekliyle veril-
mesi tercih edilmi, teki kaynaklarda-
ki nemli farklar ayrca kaydedilmitir.
bn'l-Esr Sahhayr hadisleri iin Hu-
meyd'nin el-Cemc beyne'-ahhayn'-
es-S- n, dier drt snendeki hadisler iin de
el-Muvat- hocalarndan okuduu kendi nshalar-
hadis- n esas almtr. Bu eserlerde bulunma-
d halde Rezn'in kitabnda rastlanan
diye de hadisleri Cmi'u'l-usl'e almakla be-
raber bunlarn kaynan bulamadn
gstermek iin balarna rumuz yazma-
m, hadis metninin sonuna " otb
kaydn koymakla yetinmitir.
Eserin en nemli zelliklerinden biri
de hadislerde bulunan garb kelimele-
rin her harfin sonunda "erhu garbi'l-
elif", "erhu garbi'n-nn" gibi balklar
altnda aklanmasdr.
Cmi'u'l-usl'n muhtelif neirleri
vardr. Hindistan'da (Merut 1346), Mu-
hammed Hmid el-Fk" tarafndan on
iki cilt halinde Kahire'de (1370/1950), Ab-
dlkdir el-Amat tarafndan on bir cilt
olarak Dmak'ta (1389/1969) yaymlan-
mtr. Bu sonuncu neri esas alan Y-
hadis suf Muhammed el-Bik eserdeki hadis-
lerin fihristini yaparak iki cilt halinde ne-
retmitir (Beyrut 1405/1984). Fk" ne-
rine gre eserde 9483, Arnat nerine
gre 9S23 hadis bulunmaktadr. Arada-
ki krk hadislik fark numaralama siste-
minden kaynaklanm olmaldr. Arnat
nerinde hadislerdeki garb kelimelerle
ilgili aklamalar, ait olduklar hadisin
hemen altnda verilmitir.
Cmi'u'l-ul'n Muttaki el-Hind
tarafndan yaplan el-Ful adl bir er-
hi bulunduunu kaydeden Brockelmann
(GAL, I, 438), ad geen erhi Muttaki" el-
HindFnin eserleri arasnda zikretmemi-
tir (GAL, II, 503-504; SuppL, II, 518-519),
Eser zerinde yaplan eitli ihtisar a-
lmalarnn balcalar, bn'l-Briz Hi- geirir, ilh srdan baka bir ey iitme-
betullah'n yazd Tecnd'l-ul (Tec-
rd Cmi'i'1-ul miri ehdti'r-Resul)
(GAL, I, 438-439; SuppL, I, 608) ile bn'd-
Deyba' Abdurrahman'm kaleme ald
Teysr'l-vul il Cmi'Tl -usl min
hadi'r-Resl'dr (Kalkta 1252; Lek-
nev 1884; Cavnpr 1897; Lahor 1904-1909;
Kahire 1331, 1346). Ayrca Mecdddin el-
Sitte'- Frzbd, eserle ilgili olarak Teshl ta-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
rki'l-vul ile'l-ehdsi'z-z' ide 'al
Cmi'i'l-ul adl bir zevid* kaleme
almtr (Kettn, s. 175). Rdndiye bi-
linen Muhammed b. Sleyman el-Mari-
b de Cmi'u'l-usl'eki hadislerle Hey-
" ek- sem'nin Mecma'u'z-zev'id'inden se-
tii hadisleri Cem'u'l-fev'id min C-
mi'i'l-ul ve Mecma 'i'z-zev 'id ady-
la bir araya getirmitir (Cidde 1973).
BBLYOGRAFYA:
bn'l-Esr, Cmi'u'l-usl (nr. Abdlkdir el-
Arnat), Dmak 1969-74, I-XI; Kettn, er-Ris-
letul-mstetrafe, s. 1 7 4 - 1 7 6 ; Serks, Mu'cem,
I, 106; Tecrid Tercemesi, I, 2 6 3 ; Brockelmann.
GAL, I, 4 3 8 - 4 3 9 ; II, 5 0 3 - 5 0 4 ; SuppL, I, 607-
6 0 8 ; II, 5 1 8 - 5 1 9 ; smail L. akan, Hadis Ede-
biyat, istanbul 1985, s. 1 0 2 - 1 0 4 ; Imtiaz Ah-
mad, " i b n a l - A t h i r a l - M u h a d d i t h - L i f e and
W o r k s " , IS, XXIII/1 (1984), s.' 33-43.
B SMAIL L . AKAN
"
F CMYYE n
( )
Ahmed-i Cm'ye
(. 536/1141)
^ nisbet edilen bir tarikat.
Cm hayatta iken bir tarikat kurma-
m olmakla birlikte etrafnda toplanan
mridleri ve halifeleri lmnden son-
ra onun fikirlerini Trkistan, Horasan ve
daha sonra Anadolu'da yaydlar. Cm-
ler adn alan bu dervilerin faaliyetleri
hakknda fazla bilgi yoktur. Ancak Vahi-
d 929'da (1523) yazd Menkb- H-
ce-i Cihn ve Netce-i Cn adl eserin-
de andaki Cm dervileri hakknda
nemli bilgiler verir. Vhid'nin anlatt-
na gre Cmler ak ehli olup sem ve
msikiye dkn idiler. Gzel sese nem
verir, msiki aletleri alar ve dinlerlerdi.
Sakallarn keser, byk brakrlard. Ya-
ln ayak gezer, ayaklarna halhal, belle-
rine zincir ve kemer, kulaklarna kpe
takar, ok defa keeden aba giyerlerdi.
Salar uzun ve rgl idi. Cmler'in bu
zel klk kyafetleri ve davranlar belli
sembolik mnalar tar. Nitekim anlat-
tklarna gre vcut gemisini sabit hale
getirmek iin ayaklarna, blis'le el birli-
i etmesin diye ellerine demir halkalar
sin diye kulaklarna kpe takar, kendi-
lerini Hakk'a ulatracak bir "salam ip"
(habl-i metn, bk. l-i mrn 3 / 1 0 3 ) olsun
diye salarn rerlerdi.
Vhid'nin, dinin hkmlerine nem
vermeyen ve yollarn aran bir zmre
olarak nitelendirdii Cmler pr olarak
irvanl Baba Mahmud'u tanr, o vasta
ile Ahmed-i Cm'ye mensup olduklar-

n iddia ederlerdi. Dnyaya hi deer ver-
mediklerini ve zhid olduklarn iddia et-
tikleri halde zevk ve keyiflerine dkn
olup ibadetler konusunda ok ihmalkr
davranrlard. Vhid aslnda zhir ve
er' hkmlere son derece bal bir
mutasavvf olan Cm'ye mensup olduk-
larn iddia eden Cmler'i er' hkm-
lere bal kalmayan btl bir zmre ola-
rak tantr.
BBLYOGRAFYA :
Vahid, Menkb- Hce-i Cihn, Sleymani-
ye Ktp., Halet Efendi, nr. 2 4 2 ; Zebd,
S SLEYMAN U L U D A
F CAMLI K K ylda nehrin bir taraf Camm, dier ta-
D o l m a b a h e Saray'nn
cadde kenarndaki alay kk
(bk. D O L M A B A H E S A R A Y I ) .
F CAMM
Hindistan'da
C a m m - K e m i r eyaletinde
bir idar b l g e
v e b u n u n m e r k e z i o l a n ehir.
L J
Hindistan-Pakistan snrnda yer alan
ok eski bir yerleim merkezi olup Cam-
m - Kemir eyaletinin baehir Srina-
gar'dan sonra ikinci byk ehri ve k-
lk idare merkezi durumundadr. Hima-
laya dalarnn eteklerinde Tav nehrinin
sa kysnda ve deniz seviyesinden 400
m. ykseklikte kurulmutur. Kuzeyinde
Sivalik sradalar yer alr, Pakistan'n
snr ehri Siyalkt'a 40 km. mesafede
bulunur; nfusu 206.135'tir (1981).
Genellikle tarihte Kemir'e hkim olan
gler Camm'ya da hkim olmulardr.
Buraya giren ilk mslman g, Pencap'-
ta hkm sren son Gazneli Sultan Hs-
rev Mlik'in (1160-1187) ordusudur; Gaz-
Amar Mahal Sanat Galerisi - Camm / Hindistan
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CAMM
neliler ehri yamalam, fakat idarele- gunath Hind Mbedi bulunmaktadr;
ri altna alamamlardr. Daha sonra Gaz- sokaklar dar ve dzensiz, evler basit g-
ne'yi fetheden (1173) ve bir sre sonra rnml ve amur svaldr. Eitim her
da Pencap'ta Hsrev Mlik'i esir alarak seviyede cretsizdir. ehrin yaknlarnda
Gazneliler'i ortadan kaldran Gurluiar'm Hindlar tarafndan ziyaret edilen Sudh
son byk hkmdar Muizzddin Mu- Mahadev, Mandelek ve Sakrala Devi i-
hammed'in eline gemise de onun l- va gibi mbedler vardr. Rajaori kasaba-
m zerine (1206) devletin paralanma- sndaki ahidra erif Trbesi ise ms-
s sebebiyle yine yerli Hind racalarn lmanlarn ska ziyaret ettii bir yer-
ynetiminde kalmtr. Timur'un Delhi se- dir. ehirde halkn ou el sanatlaryla
feri srasnda (1398) esir ald Camm urar; maden ilemecilii, oymaclk,
racasnn cannn balanmas iin ms- kakmaclk, dokumaclk ve mlekilik
c kd, s. lman olduu, fakat ondan sonra gelen- yaplr.
lerin Hind dininde kaldklar bilinmek-
nceleri Tav nehrinin her iki kysn-
tedir. Kemir sultanlarndan Zeynelbi-
da uzanan Camm idar blgesi XVI. yz-
dn h Han'n (1417-1467) Camm raca-
snn kzlar ile evlenmesi ve Seyyidler'-
raf Bahu idar blgeleri olmak zere iki-
den Sultan Mizzddin Mbrek ah'n
ye ayrlm, XVII. yzylda Bbrller ida-
(1421-1433) Lahor'u alrken Camm ra-
resine geince tekrar birlemitir. Bu-
^ casndan yardm istemesi, blgede Hin-
gn yzlm 3165 km 2 olan Camm
d arlnn devaml olarak hissedildi-
idar blgesi bata Camm olmak ze-
ini gsterir. 1480'lerde Camm raca-
n re Samba, Aknur, Kathua, Riasi, Rajaori,
lar Pencap hkimi Tatar Han Ld'nin
Udhampur, Bhadarva, Kisthvvar ehirle-
saldrsna kar koymak iin Kemir'de-
riyle bunlarn yannda birok kk ka-
ki Hasan ah ile i birlii yaptlar. Cam-
sabay iine alr. Genel nfus 943.395'-
m XVII. yzylda Bbrl mparator-
tir (1981). Blgede Dogra Racptlar, Gu-
luu'nun hkimiyetine girdi ve bu du-
cerler ve atlar gibi mahall topluluklar
rum XVIII. yzyla kadar devam etti. Ke-
yaamaktadr. Bunlarn byk bir ksm
mir Sih Devleti'nin eline getii zaman
gebedirler ve el dokumacl, derici-
(1819) Camm da bu devlete katlm ve
Kemir'i ngilizler istil ettiklerinde de lik, hayvanclk ve tarmla urarlar. Ko-
blge valisi Cammlu Gulb Singh yun, kei, yak ve midilli besler, msr, ar-
1834'te, Sih Devleti adna ald Ladak pa, buday ve pirin yetitirirler. Orta-
ve Kisthvvar'da hkimiyetine devam et- lama scaklk ocak aynda 14 C, temmuz
mitir. Nihayet ngilizler Kemir blge- aynda 33 C'dir. Halkn ou Dogr Pen-
sini 1846'da 7.5 milyon rupi karln- cab dilini konuur. Mslmanlar Cam-
da Gulb Singh'e verdiler. 1947'de Hin- m, Udhampur ve Kathua ehirlerinde
distan-Pakistan ayrm srasnda msl- youn olmakla birlikte idar blge nfu-
manlar Pakistan'a katlmak zere ayak- sunun ancak % 34'n olutururlar; hal-
lannca Hind mihrace Hari Singh Cam- kn geri kalan Hind ve Sih'tir. Bugn
m-Kemir blgesi adna yapt bir an- bamszlk iin mcadele eden Camm-
lama ile Hindistan'n idaresine geti. Kemir eyaletinin genelinde mslman-
Ancak mslmanlarn ounlukta olma- lar ounluktadr-, 1981'de 5.987.389 olan
s sebebiyle Hindistan bugn blgeyi tam nfusun 3.843.451'i mslmand.
kontrol altnda tutamamakta ve Cam-
m-Kemir eyaleti halk oylamas yapa-
rak bamsz bir lke olmaya almak-
tadr (bk. KEMR).
Camm ile dier yerleim merkezleri
arasndaki ulam, yollarn zellikle ba-
har selleri yznden ok defa kapanma-
s sebebiyle olduka gtr. En uygun
ulam vastas olan Siyalkt-Camm de-
Camm'da
miryolu, Siyalkt'un Pakistan tarafnda elde dokunmu
kalmas sebebiyle 1948'den beri kulla- yn hal
nlmamaktadr. Hindistan'n kuzey de- ( D . N. S a r a f ,
Arts and
miryolunun son dura burasdr. ehir- Crafts
de racalarn oturduklar saraylar, resm Jammu
and Kashmir.
binalar, niversite, minyatrlerin sergi-
i l.-..'. D e l h i
lendii Amar Mahal Sanat Galerisi ve Ra- 1 9 8 7 , s. 9 8 |
137
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CAMM
BBLYOGRAFYA:
Kashmir and Jammu. (nr. Imperial Gazetteer
of India Provincial Series), Lahore 1969 1983,
s. 32-35, 1 1 4 - 1 1 5 ; A. Neve, The Legacy
Kashmir, Ladakh, Skardu, Lahore, ts., s. 16,
139, 140, 142-145; CHIn, V, 124, 158, 643-
644, 7 5 8 - 7 6 0 ; IX, 2 0 - 2 8 ; H. M. Elliot - J. Dow-
son, The History of India as Told by Its
Historians, Lahore 1976, III, 468, 5 1 7 ; IV, 56,
58, 4 1 5 ; VI, 125, 374, 5 5 5 ; D. N. Saraf,
and Crafts Jammu and Kashmir, New
1987, s. 16, 26, 28, 142, 181, 200, ayrca bk.
ndeks; " 1 9 8 1 ; Statistics of M a j r Religious
C o m m u n i t i e s i n I n d i a " , Mslim India,
N e w Delhi 1985, s. 102; "BJP R e p o r t on H i n -
d u M i n o r i t y in J a m m u a n d K a s h m i r , 30 J u -
n e 1986", a.e., I V / 4 6 (1986), s. 4 7 5 ; EBr.2,
4 9 1 ; P. Jackson, " D i a m m " , EI2 Suppl.
s. 241-242. m ok sk bir iliki iinde ele alnr. Nev''-
IHI RECEP U S L U
D i v a n ve k edebiyatlarnda
o k kullanlan bir remiz
ve tasavvuf! terim.
L J
Aslnn Sanskrite olduu ileri srlen
kelime buradan Farsa'ya gemi ve fark-
l mnalar kazanarak ince ile Arapa
dahil belli bal ark dilleriyle Trke'de
birbirine yakn ekilde telaffuz edilmi-
tir (btn Sm ve ana r dillerde bulu-
nan kelimenin etimolojik deerlendirmesi
iin bk. C. Zeydan, s. 27). Szlkte "rz-
gr, nefis, ruh, bedenin hayatiyetini sa-
layan ana unsur" mnalarna gelmekte
ve Trke'de daha ok son iki anlamda
kullanlmaktadr.
Arap edebiyatnda "ruh", Trk ve Fars
edebiyatlarnda ise ruhla beraber daha
ok "bedenin canlln salayan unsur"
mnasnda kullanld grlen kelime-
nin her iki edebiyatta bu anlamdaki e-
itli kullanllarna dair pek ok rnek
Ali Nihad Tarlan tarafndan mukayeseli
bir ekilde verilmitir (eyh Divann
Teclkik, s. 137-138). Ayrca Dihhud da
kelime ve mtaklarnn Fars edebiya-
tndaki eitli anlamlarn ve edeb rnek-
lerini Luatnme'de aklamtr (X, 110-
120). Trke'de elliye yakn atasz ve
200'den fazla deyimde yer alan kelime
(bk. Eybolu, I, 53-54; II, 91-108; Tolasa,
s. 346) ok yaygn bir kullanm alan bul-
mutur.
Divan edebiyatnn hayal ve remiz dn-
yasnda can, genel olarak varl bilinen
fakat gzle grlp elle tutulamayan
bir zelliktedir ve mcerret olduundan
yok kabul edilmektedir. Dier bir ad
"rh- musavver" olan can, mekn belli
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
138
olmad iin Nev''nin, "Sana herclik
ayb olmaz ey rh- musavver sen / Ci-
hnn cnsn cn ise hergiz i-mekndir"
of
beytinde ifadesini bulduu zere "i-
mekn" diye vasflandrlr ve sevgilinin
herc oluunun sebebi de buna bala-
Own nr. Bu arada hem gizli hem de hayat
verici oluu bakmndan b- hayta ben-
Arts
zetilir. Yine Nev''nin, "Nakd-i can verdi
Delhi
dil b- hayt- la Tine / Kim-durur dv-
nede yokdur diyen akl- ma" beyti bu
111/27, anlayn bir ifadesidir. Can ayrca ten,
beden, cisim, kalp gibi isimlerle anlan
madd varla hayat veren esas unsur
VI,
(ng.), olduundan bunlarla ve zellikle ten ile
nin, "Ten cn K'be-i maksdun zler-
ler misafirdir / Demezler rh- ak ire
giden gitsin kalan kalsn" beytinde grl-
d gibi can, ak yolunda konup gen
bir yolcu olarak zikredilirken bir taraf-
tan da gelip geici olduuna dikkat eki-
lir. nk slm inana gre can da ten
de Allah'n insana emanetidir. Vakti ge-
lince can kuu (mrg-i cn) Azrail'in tuza-
na (dm- ecel) decek ve onun tarafn-
dan avlanacaktr. Ayrca can uucu olu-
undan dolay kebter, blbl, tt, hd- lr.
hd ve kumru gibi kulara benzetilerek
bunlarla ilgili eitli vasflarla anlr.
Divan airleri nazarnda n en de-
erli varl can nakdidir. Can nakit olun-
ca ten de met olarak alnr. Bunun tersi,
yani can met olduunda ise sevgili onun
mterisi eklinde tasavvur edilir. Nakit
her an kullanmaya hazr bir deer ve
sermaye olduu iin sevgisi veya sevgi-
lisi uruna n verebilecei, vermek-
ten ekinmeyecei, bu yolda hesapszca
harcayaca, kurban ve feda edecei en
deerli varldr. Gerek ak ve k can-
dan geebilmekle llr. Fuzl'nin, "k
oldur kim klar cnn fed cnnna /
Meyi-i cnn etmesin her kim ki ky-
maz cnna" beyti bu dncenin deta
darbmesel haline gelmi bir ifadesidir.
Ynus Emre'nin, "Sen cnndan geme-
den cnn arzu klarsn / Belden znnar sevgilinin yanaklarna kar duyulan ar-
kesmeden mn arzu klarsn" beyti de
bu dncenin tasavvuf bir ifadesi ola-
rak ilh aka ulamak iin cann feda
edilmesi gerektiini anlatmaktadr. Di-
van edebiyatnda ok tekrar edildii gi-
bi kln ilk merhalesine sevgili uru-
na cann vermekle ulalr. Zaten can
sevgiliye aittir. Fuzl'nin, "Cn cnn
dilemi vermemek olmaz ey dil / Ne ni-
z eyleyelim ol ne senindir ne benim"
beyti bunu anlatr. Can bazan sevgili
yerine kullanldndan iirlerde "ey can"
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
veya "cn" hitabna sk sk rastland
gibi sevgilinin bir dier ad olan "cnn/
cnne" de ok zikredilir. Bu kelimeler
arasnda Hayl Bey'in, "Nedir can kim
an sen nzenn cnna vermezler / Sa-
na k olanlar yoluna cn ne vermez-
ler" beyti ile Ahmed Paa'nn, "h kim
mrm cihn mlknde cnnsz geer
/ Ben cihn mlkn n'iderem nk cn
ansz geer" beytinde grld gibi ke-
lime oyunlar yaplarak can ile hem k
hem sevgili kastedilir. Cnnsz can, can-
sz ten gibidir. Sevgilinin ktan yz e-
virmesi cann bedenden kmasna ben-
zer. Sevgili l bir cismi dirilten taze bir
ruhtur, a can balar, hayat verir.
Bu bakmdan can Hz. fs'nn "can-bah"
nefesine benzetilir, "dem-i s" veya "Me-
sh-dem" eklinde anlr. Ahmed Paa'-
nn, "Ne Mesh-dem olursun ki dem-i
lutfun ile / Kevser-i cn aktr ravza-i
rdvn- kerem" beytinde bu fikir ilen-
dii gibi ayn zellikler yannda tatl (rn)
ve akc oluu sebebiyle can insana ha-
yat balayan Kevser'e de benzetilmi-
tir. k ile sevgilisi arasndaki iliki bir
can pazar veya oyunu olarak da anla-
Can ok defa gnl (dil) ile birlikte
zikredilir. Gnl mnev hislerin, ac ve
strabn idrak merkezi olduu gibi can
da madd veya uzv arzu, itiyak ve st-
raplarn hissedildii bir merkez kabul
edilmitir. k ise sevgisi ve sevgilisin-
den dolay daima bu iki trl strabn
iinde yaar-, ancak bunlar bir bakma
onun akn besleyen gdalar ve kl-
nn almetleri olduu iin durumundan
ikyeti deildir. nk Nev''nin, "B-
zr- ehr-i ak ire aceb krgh olur /
Kim anda cn u dil satlr tr-i gam ge-
er" beytinde de grld gibi ak pa-
zarnda "gam oku" geer akedir.
Cann mmin oluu, n inanc u-
runa cann feda edebilmesi dnce-
sinden doduu gibi cismin topraa,
zunun da imana tebihine dayanr.
Asl Hakk'n nuru veya nr- Muham-
med olan ve bu sebeple din metinler-
de bazan Hz. Peygamber'le birlikte zik-
redilen can, ayrca eitli peygamber
kssalarndaki rivayetlere telmihler ya-
plarak Hz. s, Hz. Ms ve bilhassa Hz.
Ysuf'la da anlr. Hallc- Mansr'un
ak uruna cann "berdr" etmesi dola-
ysyla veller iinde en ok Mansr ve
onun etrafnda meydana gelen eitli
rivayetlerde anlatlanlarla zikredilir.

Can iin ayrca aziz, hayran, hasta, b-
mr, miskin, garip, btb, harap, mehcr,
pr-sz, zr u nizr, bre, bkarr, sa- zat Allah'a kavuma ile ereflendi)" demek-
brsz, zaf gibi vasflar da kullanlr.
Tebih ve mecaz yoluyla canla ilgili ola-
rak kullanlan dier baz kelimeler de
unlardr: Bezm-i elest, lem, asuman,
memleket, il, mlk, sultan, padiah, han,
hkan, hsrev, ah, ordu, leker, kul, k-
le, krbn, K'beteyn, em', pervne, ney,
micmer, top, rite, tr, bezm, bostan,
glzr, hrmen, sayfa, varak.
Tasavvuf bir terim olarak can insan
ruhu mnasna geldii gibi nefs-i rah-
mn ve tecelliyt- ilhden kinaye ola-
rak da kullanlmtr. Ayrca ilm-i zhi-
rin lem-i vhidiyyet ve ceberttaki te-
celllerinden meydana gelen a 'yn-1 sbi-
te ve hakkat-i kevniyyeye denir (Seyyid
Sdk Ghern, IV, 7). Cn- evvel ise lem-i
ervh veya bezm-i ezeldeki ilk yaratlta
ortaya kan rh- hayvn demektir. Bir
tasavvuf terimi olarak cnn, btn mev-
cudatn kendisiyle kaim olduu "kayy-
miyyet" sfatn ifade eder. Cn- cn ise
lugatta rh- a'zam ve Allah mnasna
gelmekle birlikte tasavvuf stlahnda
hakikatler hakikati eklinde de ifade
edilen hakiki vahdet demektir. Mesne-
vide sk sk rastlanan bu terim, bazan
rh- hayvnnin hayat bulduu doum
la (vildet-i sniye) ortaya kan rh- in-
sn olarak getii gibi bazan da enbi-
.ya, evliya ve inn- kmilin ruhunu ifa-
de eder. Mevln, Mesnevi'nin VI. cildi-
nin banda can "hayr ve erden habe-
ri olan, ihsana sevinen, zarara urad-
nda alayp inleyen, haber anlayp din-
leyen bir ey" olarak anlatmakta, "kim-
de daha fazla haber al ve anlay kabili-
yeti varsa o Allah'a daha yakndr" diye-
rek melek ve eytan bu bakmdan kar-
latrmaktadr. "Melekler can sahibi
olduklarndan can idrak ederek ona hiz-
met ve itaat ettiler, eytan ise can olma-
dndan onun iin cann feda edemedi
ve o canla birleemedi" demektedir (Al-
tnc defter, beyit nr. 148-158; Glpmarl,
Mesneuerhi, VI, 2 4 - 2 5 ) .
Tasavvuf eserlerde can kelimesi ba-
zan Allah anlamnda, bazan Reslullah,
bazan da eyh iin kullanldndan b-
tn mutasavvflarda olduu gibi bu tev-
cihler Mevln'da da grlmektedir. Ay-
rca melekleri imanl (cn- m'min), ey-
tan ise can olmad iin onu Allah'a
feda edemeyen (kfir) diye vasflandr-
makta ve, "Cn- evvel mazhar- dergh
od / Cn- cn hod mazhar- Allah od
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CN
(Cn- evvel [rh- hayvn] Allah'n dergh- ratld anlatlrken (el-Hicr 15/27; er-
na ulama erefine nail oldu, cn- cn ise biz- Rahmn 55/15) cinlerin atas mnasn-
da, cennet hrilerinin tavsifi srasnda,
tedir. Tasavvuf stlahnda cn- cn tabiri "daha nce hibir insan ve cin (cn) eli
kmil insann gnlndeki ebed ruhu ifa- dememi" denilmek suretiyle de (er-
de eder. Rahmn 55/56, 74) cin tr anlamnda
Can ve trevlerinin hem divan hem kullanlmtr. Hz. Ms'ya verilen as
de tasavvuf edebiyatndaki ele aln mcizesinde, denein bir ylan gibi ha-
ekline ve'halk kltrnde gnmze reket ettiini belirten yetlerde (en-Neml
kadar yaamaya devam eden kullanm- 27/10; el-Kasas 28/31) cn kelimesi "y-
larna dair en gzel rnekler Ynus Em- lan" mnasna gelmektedir. Hz. ie'den
re'nin iirlerinde grlmektedir (bu an- rivayet edilen bir hadiste Reslullah cn-
lamdaki bir ksm deerlendirmeler iin nn saf ate alevinden yaratldn be-
bk. Tat, I, 276-285). yan etmitir (Mslim, "Zhd", 60). bn Ab-
Mevlevlik ve Bektalik'te derviler bas'in ise cnn cin trnden dnt-
birbirlerine can diye hitap ederler veya rlm (bk. MESH) ylan anlamnda kul-
isimlerin sonuna bu kelimeyi ilve ede- land rivayet edilmektedir (Msned, I,
rek kullanrlar. 348).
Mfessirler cn kelimesinin tefsirin-
BIBLIYOGRAFYA:
de farkl grler ileri srmlerdir. Bu
Burhn- Kt' Tercmesi, stanbul 1287, 11,
83-84; Seyyid Sdk Ghern, erh-i Itlht- grleri u be noktada toplamak mm-
Tasavvuf, Tahran 1326, IV, 7-9; Ferheng-i Frs, kndr: 1. Cinlerin atas. Bu grte
Tahran 1364, 1, 1209; Ca'fer Seccd, Ferheng,
olanlara gre cn ve onun soyundan ge-
Tahran 1403, s. 151; C. Zeydan, Trhu'l-Lua-
ti'l-Arabiyye, Kahire 1904, s. 27; Ali Nihad len cinlerle bls ve onun neslinden olan
Tarlan, eyh Divann Tedkik, stanbul 1964, eytanlar birbirinden tamamen ayr cin
s. 137-138; Mehmed avuolu, Necti Bey taifeleridir. nk cinler lr, mmin ve
Dvn 'nin Tahlili, stanbul 1970, s. 206-207; kfir gruplarna ayrlr. eytanlar ise b-
Harun Tolasa, Ahmed Paa'nn iir Dnyas,
ls'le birlikte lecektir ve hepsi de kfir-
Ankara 1973, s. 343-352; E. Kemal Eybolu,
On nc Yzyldan Gnmze Kadar iir- dir. limlerin ounluu bu kanaatte-
de ve Halk Dilinde Ataszleri ve Deyimler, dir. 2. bls. Hasan- Basr, Katde b. Di-
stanbul 1973-75, I, 53-54; II, 91-108; Abdlbki me ve Muktil b. Sleyman gibi limler
Glpnarl, Tasavvuftan Dilimize Geen Deyim-
bu gr benimsemilerdir. Baz mel-
ler ve Ataszleri, stanbul 1977, s. 67; a.mlf.,
lifler, cnna bls mnas verilmesinin
Mesnev erhi, stanbul 1985, VI, 24-25; Ceml
Kurnaz, Hayl Bey Dvn (Tahlil), Ankara Eski Ahid'de yer alan bir kssa ile ba-
1987, s. 353-356; Nejat Seferciolu, Hev' D- lantl olduunu savunurlar (bk. TA, XI,
vnnn Tahlili, Ankara 1990, s. 129, 279-286; 10). Zira Eski Ahid'de, cennette bulun-
Mustafa Tat, Yunus Emre Divan, Ankara
duu srada Hz. Havv'y yahudilerce k-
1990, I, 276-285; Dihhud, Luatnme, X, 110-
tlk ruhunu temsil eden ylann aldat-
130; Pakaln, I, 256.
illi MUSTAFA UZUN t ifade edilmektedir (Tekvn, 3). Bu y-
lann ise bls olduu bilinmektedir. Ay-
n yorumu, cnnn ateten yaratldn,
bls'in de kendisinin ateten yaratlm
( )
olmasn gereke gstererek dem'den
Genellikle cinlerin atas stn olduunu ve bu sebeple ona sec-
veya cin tr a n l a m n d a
de etmediini haber veren (el-A'rf 7 /
kullanlan bir terim.
L J H - 1 2 ) Kur'n- Kerm'e dayandrmak
da mmkndr. 3. Cin iken ylana d-
"Bir eyi rtmek, gizlemek" mnasn- ntrlm bir taife. 4. Cinnin e an-
daki cenn kknden tremi bir isim lamls, eytanlarn dndaki cin tr. 5.
olup "kendisini rten, duyulardan gizle- Kur'an'da Hz. dem'in yaratlmasndan
nen varlk" demektir. Baz arkiyatlar nce yeryznde fesat karp kan dk-
cn kelimesinin Arapa asll olmadn tkleri meleklerin diliyle ifade edilen (el-
ileri srmlerse de iddialarn kantla- Bakara 2 / 3 0 ) yaratklar. Bu yorumlarn
yc deliller ortaya koyamamlardr. hepsi cnnn, kelimenin szlk anlam-
Kur'n- Kerm'de yedi yerde geen na ve Kur'an'daki kullanlna da uygun
cn kelimesinin ayr anlamda kulla- den "duyularla alglanamayan varlk"
nld anlalmaktadr. Hz. dem'in ku- olduu noktasnda birlemektedir. Bu
ru balktan, cnnn ise s derecesi yk- muhtevann yaygn ifadesi ise cin ek-
sek, dumansz ve saf ate alevinden ya- linde olmaktadr (bk. CIN).
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 139
CN
BBLYOGRAFYA:
Rgb e l - s f a h n , el-Mfredt, "cnn" md.;
Lisnul-'Arab, " c n n " md.; Tc'l-'ars, "cnn"
m d . ; Mustafav, et-Tahkk, " c e n n e " md.;
ned, I, 3 4 8 ; VI, 168; Mslim, " Z h d " , 60; Ze-
maher, el-KeflKahire), II, 3 9 0 ; bn'l-Cev-
z, Zdul-mesr, IV, 3 9 9 ; Fahreddin er-Rz,
Mefthu'l-ayb, XIX, 180; XXIX, 9 8 ; Kurtub,
el-CmiX, 2 5 ; Ayn, emdet'l-krt; Kahire
1 3 9 2 / 1 9 7 2 , V, 9 4 ; SytT, Lekat'l-mercan
(nr. M. Abdlkdir At), Beyrut 4 0 6 / 1 9 8 6 , s.
2 3 - 2 4 ; Kef'z-zunn, i, 141; II, 1488; Elmallil,
Hak Dini, IV, 3 0 5 9 ; VII, 4 6 6 9 ; fzhu'l-meknn,
I, 39; II, 111; D. B. Macdonald, "Cin", A, III, 192;
TA, x, o. rr
Bil A H M E T SAM K I L A V U Z
r CAN, Halil
(1905-1973)
T r k din m s i k i s i n i n
s o n temsilcilerinden, neyzen.
7 Aralk 1905'te stanbul skdar'da
dodu. Babas Bahriye Kolaas kr
Efendi, annesi Makbule Hanm'dr. s-
kdar mrahor'daki Vakf Rstem Paa
Mektebi'nde balad ilk tahsiline Selm-i
Slis Numune Mektebi'nde devam etti.
Daha sonra kaydolduu skdar Sult-
nsi'nin sekizinci snfnda iken Darlf-
nun imtihanlarn kazanarak 1923'te Ec-
zac Mektebi'ne girdi. 25 Temmuz 1925'-
te mezuniyetinden bir yl sonra yedek
subay olarak askere alnd ve tezkere b-
rakarak askerlik mesleine intisap etti.
1927-1948 yllar arasnda Adana, Ma-
ra, Bitlis, Van, Elaz, Ankara, stanbul
gibi ehirlerdeki asker hastahanelerde
baeczaclk yapt. 28 Ekim 1948 tarihin-
de yarbay iken askerlik grevinden isti-
fa etti. Ankara ve stanbul'da eitli vazi-
felerde bulunan Halil Can, 1961'de emek-
liye ayrldktan sonra da eczaclk mes-
leine devam etti. 1953-1971 yllarnda
stanbul Belediye Konservatuvar Eser-
leri Tasnif ve Tesbit Heyeti yeliinde,
1960-1971 yllar arasnda da stanbul
Yksek slm Enstits din msiki der-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
140 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
si hocalnda bulundu. 23 Mays 1973'-
te vefat etti ve Karacaahmet'teki aile den Sakp Arkan'n eline getii sylen-
mezarlna defnedildi. hsaniye'de do-
Ms-
duu evin bulunduu sokaa vefatndan
bir yl sonra "Neyzenba Halil Can" ad rindendi. Devlet radyolar arivlerindeki
verildi.
Halil Can msikideki icracl, ara-
trmacl ve hocal ile n yapmtr.
Babasnn Ukyye tarikatna mensup
olmas dolaysyla haftann belli gnle-
rinde evlerinde yaplan toplantlarda di-
n msiki eserlerine inalk kazand. lk
msiki bilgilerini Drlfeyz-i Msik Ce-
miyeti'nde (skdar Msiki Cemiyeti) edin-
di. 1919 ylnda kurulan bu cemiyetin ilk
~
talebelerindendir. Yine ayn yllarda Ga-
lata Mevlevhnesi neyzenbas hattat
Mehmed Emin Dede'den (Yazc) ney
^ dersleri ald. Meke baladktan ay
sonra ayn mevlevhnenin mutrip he-
yetine girdi. Daha sonra Emin Dede'nin
evinde verilen derslere katlarak din m- da neredilen "Dini Trk Musikisi Lga-
siki bilgisini ilerletti. Bu arada skdar
Mevlevhnesi eyhi Ahmed Remzi Dede'- tanbul Yksek slm Ensitits'ndeki
nin (Akyrek), sikkesini "tekbirlemesi" ile
Mevlev tarikatna intisap etti. Klasik Trk
msikisi eserlerini Bestenigr Ziy Bey'- Musiki
den, msiki nazariyatn Rauf Yekt Bey'- (nr. 291-294, 296-297, 300, 308-309, 316).
den, nota bilgisi ve msiki tavrn Ende-
rn Hfz mer Efendi'den renerek
kendini yetitirdi. Uzun mddet tasav-
vuf sohbetlerinde bulunduu Ahmet Av-
ni Bey'den (Konuk) yin meketti. Ayrca
tekkeler kapatlncaya kadar (1925) Ah-
med Celleddin (Baykara) ve Ahmed Rem-
zi dedelerin hizmetinde bulundu.
Adana Hastahanesi eczaclna tayin v yini bestelemekte olduunu yaknla-
edildii srada (1927) burann Trk Oca-
'nda fahr olarak verdii derslerle ilk
msiki hocalna balad. Daha sonraki
yllarda Ankara ve stanbul'daki evlerin-
de yaplan toplantlar birer msiki, ede-
biyat ve tasavvuf dersi mahiyetindeydi.
Ankara'da bulunduu sralarda Ankara
Radyosu'nda neyzenlik ve msiki hoca-
l grevlerinde de bulunmutur. Yeti- gazete ve mecmualarda kan makale-
tirdii neyzenler arasnda Ulvi Erguner,
Selmi Bertu, mit Grelman ve mer
Erdodular en mehurlardr.
1954'ten beri Konya'da yaplagelen
sem ve Mevln'y anma trenlerinin
kurucusu olup 1972 ylna kadar bu t-
renlerde neyzenbalk yapan Halil Can,
kuvvetli hfzas sayesinde ender rastla-
nan zenginlikte bir repertuvara sahipti.
Kendi ifadesine gre 1500 ilhi, elli be
yn-i erif, 400 civarnda nefes, altm-
a yakn na't ve durak ile geri kalan din
d formlarda saz ve szl eserlerden
oluan 5-6000'in zerinde eserin yer
ald bir nota koleksiyonu vard. Bu ko-
leksiyonun vefatndan sonra talebelerin-
mektedir. Eser kayt ve tetkiklerinde-
ki hassasiyeti onun en nemli zellikle-
Hamparsum nota koleksiyonlarnn Bat
notasna evrilme almalarnda da b-
yk emei gemitir. Halil an'n din
msiki sahasnda son devrin en nemli
birka simasndan biri olduu muhak-
kaktr.
Msiki tarihi ve zellikle din msikiy-
le ilgili eitli makale, aratrma ve ten-
kit yazlar kaleme alan, bu arada kon-
feranslar veren Halil an'n makaleleri
M u s i k i Mecmuas, Trk Musikisi Der-
gisi ve Mevlna Gl destesi'nde nere-
dilmitir. Bunlar arasnda, Trk Musi-
kisi Dergisi'nde yaymlamaya balad
"Trk Musikisi Lgati" "D" harfine kadar
gelmi (1, nr. 3-22), Musiki Mecmuas'n-
ti" ise tamamlanmtr (nr. 218-226). s-
hocal srasnda okuttuu Trk din
msikisi ders notlar vefatndan sonra
Mecmuas'rda yaymlanmtr
Bestekrlk alannda pek almas bu-
lunmayan Halil Can, arkada Sadettin
Heper'in istei zerine besteledii hi-
sar-bselik ve bayat-bselik makam-
larndaki iki perevi ona ithaf etmitir.
Rkm Elkutlu'nun Karcar Mevlev yi-
ni'ndeki saz terennmleri de onundur.
Ayrca evk-efz makamnda bir Mevle-
rna sylemitir.
Musiki Mecmuas 2 8 3 - 2 8 4 . saysn
(Mays - Haziran 1973) Halil an'a tahsis
etmi, daha sonra Bedi N. ehsuvaro-
lu, ayn mecmuadaki yazlarla birlikte
onun makale ve eserlerinden baz r-
neklerin ve yaynlarnn bibliyografyas-
nn bulunduu, ayrca hakknda eitli
lerin de yer ald bir anma kitab kar-
mtr (bk. bibi.).
BBLYOGRAFYA:
Sadk Yiitba, Musiki ile Tedoi, stanbul
1972, s. 2 7 2 - 2 7 3 ; Bedi N. ehsuvarolu. Ecza-
c Yarbay Neyzen Halil Can, stanbul 1974;
[Cavidan Arn], " R p o r t a j : 12 H a l i l Can'm
C e v a p l a n " , MM, sy. 220 (1966), s. 105; E t e m
ngr, " T r k M u s i k i s i R e p e r t u a r v e K o l e k -
siyonlar H a k k n d a S a y m H a l i l C a n i l e Bir K o -
n u m a " , a.e., s. 106-110; M u s t a f a Tat, " S e r -
neyzen Halil Can'm Kendi Dilinden Haya-
t v e Kemal Edib Krkolu'nun Neyzen
C a n ' m V e f a t n a D r d Bir T a r i h M a n -
zumesi", Gazi niuersitesi Eitim Fakltesi
Dergisi, III/1, Ankara 1988 s. 67-73.
B NURI ZCAN
 C A N B R D CAZL

CANBZN
( ! ) ^ )
O s m a n l askeri tekiltnda
bir snfa verilen ad.
Kelime Farsa olup "can ile oynayan"
anlamndaki cn-bzn ouludur. Can-
bzn tekiltnn ne zaman kurulduu
tam olarak bilinmemekle beraber Orhan
Gazi dneminde (1326-1360) veya daha
sonraki bir tarihte Osmanl ordusunda
azeb, garip ve cerehor tekiltlarna ben-
zer tarzda sadece sava zamannda f a -
aliyet gsteren bir snfn kurulduu tah-
min edilmektedir. Bunun yannda can-
bznn mehur Macar Kumandan Hun-
yady Jano'un Balkanlar'a ilk akn sra-
snda II. Murad tarafndan tekil edildi-
i (1440) ve bunlarn Varna Sava'na ka-
tldklar da baz eserlerde kaydedilmek-
tedir (Grzegorjewski, s. 53 vd.).
Canbzn sava balad zaman or-
duya nclk ederler, cesurane bir ekil-
de kendilerini tehlikeye atmaktan ekin-
mezlerdi. Bundan dolay Hammer bu as-
ker snf yine ayn mahiyette olan ser-
tiyle bunlara karanlar ve ihtida eden-
ler de canbz saylrlard. Kanunnme-
deki bu kaytlar, iddia edildii gibi can-
bznn hristiyan reydan tekil edil-
^ mediini ve aksine yrklerin mensup
olduu etnik meneden geldiklerini ve
ilerinde yabanclarla mhtedilerin de
bulunduunu gstermektedir. Esasen Vi-
ze yrkleri zemetine dahil olmalar ve
onlarla birlikte tahrir* edilmeleri de bu-
nun bir delili saylabilir.
Canbznn su iledikleri takdirde ce-
zalandrlmalar, sakat ve hastalar hak-
knda uygulanacak hususlar, bir kye
yerletikleri zaman timar sahibine de-
yecekleri ift resmi, rlerin nakil ekli
vb. tamamen yrklerde olduu gibi idi.
Yalnz bunlarn muaf tutulduklar a v -
rz*- dvniyye mkellefiyetleri yrk-
lerdekinden daha eitli idi. Kanunn-
mede belirtildii zere bunlar ulaktan,
cerehordan, doancdan, sekbandan, ar-
pa, saman ve otluk salgnndan, nzl
tahlndan, hisar yapmndan, kreki-
den ve azebden muaftlar. Dier taraf-
tan bunlardan s e f e r e gidenler asker*
saylmakta idi. Resm-i ksmetlerini 100
likeli marifetler gsteren sanat erbab
iin de kullanlr. Evliya elebi'nin "es-
nf- bzbzn-i cnbzn-i pehlev-
nn" diye adlandrd bu snf, bilhassa
stanbul'da yaplan saray dnlerinde
eitli gsterilerle herkesin dikkatini e-
kerdi.
BBLYOGRAFYA:
BA, TD, nr. 226 (Knunnme-i Canbzn);
Knunnme-i Liv-i Bosna, Millet Ktp., Ali Em-
r, nr. 76, vr. 2 5 a b ; Ayn Ali, Kavnn-i l-i Os-
man, s. 45; Cellzde, Tabakt'l-memlik, F-
tih Ktp., nr. 4467, vr. 8 a b ; Evliya elebi, Seya-
hatnme, I, 625 vd.; Hammer, Staatsuerfassung
und Staatsuerwaltung, MI, bk. ndeks; d'Ohs-
son, Tableau general, VII, 309; Knunnme-i
l-i Osmn (nr. Mehmed Arif, TOEM ilvesi),
stanbul 1329, tr.yer.; Grzegorjevvski, Z Sidjylla-
tow Rumelijskich Epoki Wyprawy Wiedenskiej,
Lwow 1912, s. 53 vd.; Barbar, Zur Wirtschaft-
llchen Grundlage des Feldzuges der Trken
gegen Wien im jahre 1683, Wien 1916, s. 29
vd.; Uzunarl, Kapukulu Ocaklar, s. 2; M.
Tayyib Gkbilgin, "Cnbzn", A, III, 21-22;
(Bu madde mellifin bibliyografyada ad ge-
en maddesi esas alnarak Cevdet Kk tara-
fndan dzenlenmitir],
8 M . TAYYB GKBLGN
r C A N B R D GAZL n

dengeti, gnll ve deli gibi orduda za-
man zaman hizmet gren dier snflar-
la ilikili grmektedir. Buna karlk Grze-
gorjevvski'nin canbzn'beylerbeyi veya
sancak beyinin muhafz ktas sayarak
candar'a benzetmesi, dier taraftan
akeye kadar vilyet kads, daha faz-
la olursa kazasker alrd. Yamaklar ise
(harlk) dier halktan saylarak rsm-
ksmet, nikh ve hccetleri tamamen vi-
lyet kadlarna braklmt. Bununla bir-
likte bu kayt da sonradan kaldrld ve
(. 927/1521)
K a n n Sultan Sleyman'n
tahta kndan hemen sonra
ilk byk isyan karan eski bir
Memlkl emri, Osmanllar'n
^ a m beylerbeyi. ^

d'Ohsson'un bunlar gariplerle birlikte hepsi asker saylarak bunlarn bu gibi

Anadolu sahillerindeki kuvvetlerden say-
mas doru olmasa gerektir.
Daha sonra muhtemelen yenieri s-
nfnn nem kazanmas sonucu Osman-
l ordusunun ilk muvazzaf kuvvetlerini
tekil eden yaya ve m s e l l e m l e r gibi
Rumeli'deki dier asker snflardan y-
rkler ve tatarlarla birlikte canbzn da
ordunun geri hizmetlerinde istihdam
edildiler. Bylece ordunun bu nevi hiz-
metleri geni ve daha esasl bir ekle
konmu oldu. Canbzn- vilyet-i Ru-
meli adn alan "bu asker snfn XVI. yz-
yl ortasnda kendine has bir kanunn-
mesi vard ve tekilt da tesbit edilmi-
ti. Buna gre on canbz bir ocak tekil
etmekteydi. Sava olduu zaman bun-
lardan biri nbetle sefere gider, dier
dokuzu da buna 50'er ake harlk ve-
rirdi. Kanunnmede bunlarn "l-mekn
cinsinden" olduklar, b d - h e v * rs-
munu kendi subalarna deyecekleri
ve sancak beyleriyle millerden hibiri-
nin bunlara karmayaca belirtilmiti.
Canbzn akrabas ile zatllar ve da-
rdan gelip aralarnda evlenmek sure-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
vergileri tamamyla Rumeli kazaskerine Aslen Slovenyal olduu rivayet edilir.
terkedildi. Hatta, II. Bayezid devrinde Osmanl akn-
Canbzn taifesi 1543'te otuz dokuz, clar tarafndan esir alnp stanbul'a ge-
1557'de ise krk bir ocakt. Ayn Ali Efen- tirildii ve oradan Memlk sultanna he-
di ise bunlar azeblerle birlikte 1280 ne- diye olarak gnderilen yirmi esir arasn-
f e r gstermekte ve onda birinin nbet- da bulunduundan da bahsedilir. Mem-
le s e f e r e gittiini belirtmektedir (Kau- luk Sultan Kaytbay'n memlklerinden
nn-il-i Osman, s. 45). 1543'te canb- olup Gazl nisbesini bir mddet idare-
znn bulunduklar yerler, zemetine da- cisi olarak bulunduu arkiye'deki Min-
hil olduklar Vize yrklerinden daha ge- ye Gazl kynden alr. XVI. yzyl Os-
ni bir sahaya yaylmakta, fakat Krkki- manl kaynaklarnda ad Canberd Gaz-
lise, Dimetoka, Malkara, Hayrabolu, Es- l, Canberd Gazzl ekillerinde de ge-
ki Zara ve Varna gibi daha mahdut yer- mektedir.
lere inhisar etmekte idi. Canbzn XVI. Getirildii eitli grevlerde yetenei-
yzyl sonlarna doru bu tr bir asker ni ispat ettikten sonra sratle ykseldi.
snf olan yaya ve msellemler gibi la- eitli idar hizmetlerde bulundu, ardn-
vedilerek iftlikleri timara, kendileri de dan Sultan Gavri zamannda Halep ve
deniz hizmetinde grevli rey arasna am hcibi oldu. 1 5 l l ' d e Safed nibli-
kaydedildiler. ine getirildi, bir yl sonra da Hama'ya
Canbznn msellemler gibi svari- nakledildi. Hama nibi iken 1516'da Mer-
lerden ibaret bir snf olmas, ordu iin cidbk Sava'na katld ve malbiyet-
,at beslemeleri veya at satn almalar hu- ten sonra am taraflarna ekildi. To-
susu, tekilt kalktktan sonra bu tabi- manbay tarafndan am nibliine ge-
rin bugne kadar "at delllf mnasna tirilerek Osmanl kuvvetlerine kar bu
at canbaz eklinde yaamasna sebep blgedeki direnii yrtmekle grevlen-
olmutur. Bu kelime ayn zamanda teh- dirildi. Burada byk bir glkle top-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 141
CAN BRD GAZL
iad kuvvetlerle Osmanllar': Gazze'de
durdurmak istedi. Ancak Han Ynus mev-
kiinde Veziriazam Sinan Paa'nn kuv-
vetleri karsnda yenildi (21 Aralk 1516)
ve ok az bir kuvvetle Kahire'ye kaa-
bildi. Daha sonra Tomanbay'n yannda
Ridniye Sava'na (23 Ocak 1517) kat-
lan Canbirdi yenilgiden sonra onunla bir-
likte gitmeyip Gazze tarafna ekildi ve
Slihiye'de beklemeye balad. Hatta bu
sava srasnda onun Hayr Bey ile bir-
likte gizlice Osmanllar'a yardmda bu-
lunduu da rivayet edilir. Ardndan To-
manbay'n Kahire'de gn sren kanl
mcadeleden sonra yenilerek katn
iitince muhtemelen Hayr Bey'in de te-
vikiyle Yavuz Sultan Selim'e bavurdu (8
ubat 1517). Selim de henz Msr'da em-
niyeti tam olarak salayamadndan bu
hususta faydal olabilecei dncesiyle
isteini kabul etti. bn ys'a gre 400
kadar Memlk mersyla, bir Osman-
l kaynana gre ise 300 cnd ile Os-
manl kararghna geldi ve Vezrzam
Ynus Paa tarafndan ikramla karlan-
d; ardndan Selim'in huzuruna karld
ve hil'at giydirildi (10 ubat). Kendisine
Canbirdi Gazl'nin I. Selim'e gnderdii bir arz
(TSMA.nr. E 81200)
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
142
burada 400.000 akelik has*la Sofya ve sol ulfeciler aas Bostanc Ali Bey
sancak beylii verildi. Silhor'un kayd- de 1000 kapukulu askeriyle 21 Kasm'-
na gre Kahire'de karklklar srd da yola karldlar. Daha sonra nc
iin Selim bu hususta onun fikrini sor- vezir Ferhad Paa kumandan tayin edil-
mu, o da fitnenin ancak Msr tahtna di ; Anadolu ve Rum beylerbeyileri, Dul-
oturmas halinde bertaraf olacan ve kadrl ehsuvarolu Ali Bey ve Rama-
herkesin ona itaat edeceini bildirmi, zanolu Pr Bey'e sefere katlmalar iin
bunun zerine Yavuz Sultan Selim 15 u- emirler gnderildi. Osmanl kuvvetleri-
bat'ta Kahire'ye gelerek Msr tahtna nin hareketini renen Canbirdi ise bir
oturmutu (Tansel, s. 444-449). Canbirdi taraftan ehsuvarolu Ali Bey ve Rama-
ayrca baz blgelerde isyan halinde bu- zanolu Pr Bey'e haber gndererek ken-
lunan memlk gruplar ve baz airetle- di safnda yer almalarn isterken bir ta-
rin zerine gnderildii gibi Tomanbay' raftan da teden beri gizlice mnase-
takip ile grevlendirilen Osmanl kuvvet- bette bulunduu ah smil'den yardm
lerine de katld. Yakalanan Tomanbay'n talep etti. Daha Yavuz Sultan Selim d-
idam hususunda Hayr Bey ile birlikte neminde Safevler'le irtibata geen Can-
Yavuz Sultan Selim'e tavsiye ve telkinde birdi, o sralarda Kaan'da bulunan ah
dahi bulundu. Selim Msr'dan dn smil'e ve Badat hkimi ah Ali'ye el-
srasnda (25 Eyll 1517) hizmetleri kar- iler yollamt. Bir Osmanl casusundan
l kendisine Gazze, Safed, Kuds, Ke- alnan habere gre, ah smil'in bizzat
rek ve Nablus'u bir sancak beyilik ola- gelip kendisine yardmda bulunmasn
rak verdi. Bu vazifede iken si Arap ai- veya asker gndermesini istemi, Msr'-
retlerinin zerine gnderildi. 15 ubat dakilerin de kendisini destekledikleri-
1518'de am beylerbeyiliine getirildi ve ni ah smil'e bildirmiti (TSMA, nr. E
si bn Hane'in ortadan kaldrlmasn 5469, 5599).
salad (TSMA, nr. E 8120).
syan boyunca da Safevler'le irtiba-
Yavuz Sultan Selim'in lmne kadar tn srdren Canbirdi Osmanl kuvvet-
am vilyetinde si airetlerin isyan ile lerinin basks sonucu kuatmay kald-
uraan ve hac yollarnn emniyetini sa- rarak am'a ekilmek zorunda kald. Fer-
lamaya alan Canbirdi'nin tutumu Ka- had Paa idaresindeki Osmanl kuvvet-
nn'nin tahta geiiyle deiti. Yeni pa- leri iki kol halinde am'a ilerledi, Canbir-
diahn gen ve tecrbesiz oluundan is- di bu kuvvetleri am yaknlarnda Mas-
tifade etmek istedi ve istikll davas ile taba'da karlamak iin hazrlklar yap-
harekete geti. Maksad nce am ve ci- t. 27 Ocak 1521'de yaplan savata Can-
varn ele geirmek, ardndan da hkimi- birdi'nin ordusu bozguna urad. Kendi-
yetini Msr'a kadar uzatp Memlk sul- si ise bir rivayete gre kaarken arka-
tanln tekrar canlandrmakt. Hatta bu dan yetien bir asker tarafndan ld-
gaye ile Msr Valisi Hayr Bey'le mektup- rld; dier bir rivayete gre dervi k-
lam, Hayr Bey bir taraftan onu oya- yafetinde izini kaybettirmeye alrken
layc cevaplar verirken bir taraftan da yakn adamlarndan hazinedar eydi Ali
durumu stanbul'a bildirmiti. Bu arada tarafndan ldrlerek kesik ba Fer-
had Paa'ya teslim edildi. Bylece am
Canbirdi etrafna Osmanl idaresinden
blgesi yeniden sknete kavutuu gi-
memnun olmayan Memlk beylerini ve
bi ah smil de umduu frsat bulama-
Araplar' toplayarak bir ordu kurdu. Kuv-
d. Bu arada isyann bastrlmas Kahire'-
vetleri iinde tfekli gruplar bile vard.
am'daki Osmanl muhafzlarn berta-
raf edip tam bir hkimiyet kurduktan
sonra adna hutbe okutup para bastrd
ve "el-melik'l-eref" unvann ald. Ro-
dos valyelerine bavurarak silh, top,
mhimmat ve gemi istedi. Onlardan ge-
len destekle Beyrut, Trablusam gibi k-
y eridindeki yerleri ele geirdi. Ardn-
dan Halep zerine yrd ve ehri ku-
att (1 Kasm 1520). syan haberinin ve
Canbirdi
Halep kuatmasnn duyulmas zerine Gazl'nin
stanbul'da divanda yaplan grmeler ldrln
tasvir eden
sonucu nce Karaman Beylerbeyi Hs-
bir minyatr
rev Paa Karaman askeriyle, Silhdar [Sleymanrme.
aas Mehmed Aa 1000 kadar silhdar T S M K . Hazine,
nr. 1 5 1 7 . vr. 6 3 " )
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 C A N B O L A T el-EREF

de de sevinle karland. Zira isyan s- bolat Bey, ehre girii engellemek zere caz'a gtrp getirdi. Bir mddet sonra
resince am blgesi ile kesilen balant yaplm ve zerinde keskin baklar olan "emr-i aere" rtbesine ykseltildi (894/
yeniden salanmt. Canbirdi'nin ber- ark denilen byk bir tekerlein dn- 1489). Bu rtbede iken Kbe rtsn
taraf edilmesi dolaysyla olduka rahat- n durdurmak iin atyla birlikte bu tayan kafileye emirlik yapt ve hankah
layan Msr Beylerbeyi Hayr Bey am korkun savunma silhnn zerine atla- nazrl grevlerini stlendi. 1496'da
yolunun aldn tccarlara bildirmi, mtr. Ancak yabanc kaynaklar byle bir emr-i tablhne oldu ve Osmanl lkesine
ayrca Canbirdi isyanna katlm olup da savunma aletinin varlndan bahsetmez- eli olarak gnderildi. Kendisine Mem-
Kahire'de saklananlarn derhal teslim ler. Canbolat Bey'in kuatmaya katlarak lk Devleti iin hayat ehemmiyeti olan
olmalar iin gnderilen ferman halka Magosa istihkmlar nnde ehid oldu- memlk satn alma grevi verildi. Ardn-
iln ettirmiti. u ise bir gerektir. Magosa Kalesi'nin dan "emr-i mie" rtbesine ykseldi. Ka-
BBLYOGRAFYA: gneydou ucunda olan Venedikliler'in ytbay'n lmne kadar Memlkler'in
TSMA, nr. E 5469, 5599, 6198, 8120, 8313; mhimmat deposunu koruyan byk yu- en yksek asker rtbesi olan bu rt-
bn ys, Bed'icuz-zhr, V, 130-132, 159- varlak bur (Torrine del Arsenale-Arsenal besini korudu. Kaytbay'n olu el-Meli-
161, 320, 338, 367-368, 375-377, 380-383, Bastion), 1571'de Trk topularnn id- k'n-Nsr Muhammed'in saltanat sra-
388; Scd, Selimnme, TSMK, Revan, nr.
detle hcum ettikleri yer olmutu. Top snda devdr- kebr, bir mddet son-
1284, vr. 60b-66a, 7 9 " ; KefT, Selimnme, S-
mermileriyle tahrip edilen bu bur fetih- ra da Halep nibi oldu.
leymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2147, vr. 87-
89 b , 107 b ; Bostan, Sleymannme, TSMK, Re- ten sonra onarlarak ii bir trbeye d-
el-Melik'z-Zhir Kansu Gavri Canbo-
van, nr. 128, vr. 7 a - 1 0 a ; Matrak Nasuh, S- ntrlm ve buraya Canbolat Bey'in
lat' nce am (Suriye) niblii, ardndan
leymannme, T S M K , Revan, nr. 1286, vr. 13'- kabri yaplmtr.
da Msr lkesi atabeg'I-askirlii g-
3 3 " ; Sivs, Sleymannme, T S M K , Hazine, nr.
1340, vr. 1 2 a - 1 9 b ; bn Tolun Muhammed b. Ali, Eski bir f o t o r a f t a etraf demir par- revine getirdi. Bylece Canbolat Mem-
'lm'l-ver (nr. M . A h m e d Dhmn), D- maklkla evrili basit bir sanduka grl- lk Devleti'nde sultanlktan sonraki en
mak 1984, s. 195-196, 230, 236-237, 244-253, mektedir. Kbrs Vakflar Arivi'nde bu yksek makama kadar km oldu. To-
297-299; Celalzde, Tabaktul-memlik, vr.
trbe ile ilgili bir dosyann bulunduu M. manbay'n isyan srasnda Kansu Gavri
2 9 b - 4 0 a ; L u t f Paa, Trih, stanbul 1341, s.
253-256, 2 9 4 - 2 9 6 ; Feridun Bey, Mneat, I,
Haim Altan'm yaynndan renilmek- silerle ba edemeyeceini anlayarak
4 5 2 - 4 5 7 ; II, 482-483, 486-488, 492, 494, 497; tedir. Trbe 1968 ylnda yeniden d- gizlice Kal'atlcebel'den inip saklannca
Hoca Sdeddin, Tc't-teurth, 11, 361-364, 381; zenlenerek mze haline getirilmitir. Msr iki gn sultansz kald. Bunun ze-
GazzI, el-Keukib's-s' ire, 1, 168-171; Solak- rine 2 Zilhicce 905'te (29 Haziran 1500)
BBLYOGRAFYA:
zde, Trih, s. 4 3 7 ; H a m m e r (At Bey), V, 13-
G. J e f f e r y , Description of the Historic Mo- mer ve askerler kaleye karak kimi
14, 2 7 0 - 2 7 1 ; Hseyin Gazi Yurdaydm, Kanunf-
nin Clsu ue lk Seferleri, Ankara 1961, s. 7-
numents of Cyprus, Kbrs 1918, s. 1 0 9 ; s m e t sultan yapacaklarn mzakere ettiler.
Konur, Kbrs Trkleri, stanbul 1938, rs. 19
14; Danimend, Kronoloji, II, 65-67; Harb Abdl- syann elebas olan Emr Tomanbay
(kabrin f o t o r a f ) ; C e v d e t ada, Resim ve Ki-
hamid Zanati, Selim l'in Suriye ue Msr Seferi
tabelerle Kbrsta Trk Devri Eserleri, Lefkoe
sultan olmak istedii halde Canbolat'-
Hakknda bn ys'da Meucut Haberlerin Se-
1965, s. 4 5 ; Oktay Aslanapa, Kbrs'ta Trk tan ve emr-i silh Tenibek'ten ekindi-
limnmelerle Mukayesesi: XVI. Asr Osmanl-
Eserleri, stanbul 1975, s. 2 5 ; M. Kmil Drst, i iin bu arzusunu aa vurmaya ce-
Memlklu Kaynaklar Hakknda Bir Tetkik
Kbrs Rehberi, stanbul 1983, s. 5 9 ; M u s t a f a
( d o k t o r a tezi, 1980), Ktp., nr. 14517, s. 146- saret edemedi; askerlerin muhalefeti-
Haim Altan, Belgelerle Kbrs Trk Vakflar
155; Salahaddin Tansel, " S i l a h o r u n Fetihn-
Tarihi, Kbrs 1986, I, 8 4 7 ; II, 1347, nr. 522
ne ramen Canbolat'n sultan olmasn-
m e - i D i y r - A r a b A d l Eseri", TY, 1/2 (1958), da srar etti. Halife Mstemsik - Billh
(vakf d o s y a s hak.); Semavi Eyice, " K b r s T a -
s. 294-320; 1/3 (1961), s. 430-454; J. L. Bacqu-
rihi v e T r k Eserleri", TTK Belleteni Kbrs ve drt mezhebin bakadlarnn da ona-
Grammont, " U n e Lettre d e Cnberdi Gazz- zel Says, sy. 4 4 - 3 2 3 (1974), s. 14.
y ile el-Melik'z-Zhir Kansu tahttan
l", Studies on Turkish-Arab Relations, I, s-
tanbul 1986, s. 2 3 - 2 9 ; a.mlf., " a h smail v e indirildi, yerine el-Melik'l-Eref laka-
B SEMAVI EYICE
C a n b e r d i G a z a l i syan", (trc. M. akirolu), byla Canbolat sultan iln edildi.
Erdem, V/13 (1990), s. 2 2 7 - 2 3 7 ; M. Tayyib
Canbolat'n saltanatnn ilk gnlerin-
Gkbilgin, " S l e y m a n I", A, XI, 101-102; [Be- F C A N B O L A T el-EREF n

kir Ktkolu], " S i n a n Paa", a.e., X, 664-665; den itibaren balayan karklklar bir
( kik )
P. M. Holt, " a l - G h a z l i , D i n b i r d i " , El2 (ng.), trl yatmad. Canbolat sultan olduu
II, 1042. m el-Melik'l-Eref Eb'n-Nasr
srada isyan halinde bulunan am nibi
Cnbult el-Eref
lal FERIDUN EMECEN Kasrh'a haberci gndererek kendisini
(. 9 0 6 / 1 5 0 1 )
atabeg'l-askir olarak Kahire'ye davet
Memlk sultan etti. Ancak Kasrh isyann srdrd. te
F C A N B O L A T BEY TRBES ~ (1500-1501). yandan Msr'daki askerlere cls bah-
Kbrs Magosa'da ii verebilmek iin Canbolat mslman,
adann fethi srasnda ehid den 1461 ylnda doduu tahmin edilmek- hristiyan, yahudi, tccar, devlet grev-
kumandanlardan birinin trbesi.
L J tedir. Emr Yebek'in erkez asll m e m - lisi ayrm yapmadan herkesten zorla
lk* olup onun yannda bir mddet kal- para toplamaya balad. Bir taraftan da
Kilis emri olup nce Lefkoe savala- d ve bu srada Kur'an' ezberledi. Daha Kasrh'un isyann bastrmak maksady-
rnda bulunduktan sonra Magosa kuat- sonra Yebek tarafndan dier memlk- la Tomanbay'a vezirlik, stdddrlk,
masna katlan Canbolat Bey ve trbesi- lerle birlikte Sultan Kaytbay'a takdim devdr- kebrlik ve emr-i silhlk gi-
ne dair fazla bilgi yoktur. Ancak Magosa edildi. Canbolat' satn alarak asker ei- bi nemli grevler verdi. Bylece Canbo-
kuatmas srasnda ehid den birok time tbi tutan Kaytbay onu zat et- lat'tan daha gl duruma gelen Toman-
Osmanl kumandanndan biri olduu tah- ti. Hkmdarn muhafzlar arasna ka- bay sultandan yana grnyor, ancak
min edilen Canbolat Bey hakknda ilgi e- tlan Canbolat haseki olarak grev yap- bir trl Kasrh'un zerine yrmyor-
kici bir efsane anlatlr. Buna gre Can- t srada birka defa hac kervann Hi- du. Nihayet kalabalk bir ordu ile Kasm
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 143
 CANBOLAT el-EREF
1500'de Suriye'ye doru yola kt, D-
mak'a varnca da ilk ii kendisini sul-
tan iln etmek oldu. Canbolat bu habe-
ri duyunca Suriye'deki emirlerin grev-
lerine son verdi ve evlerini yamalatt.
Ayrca Msr'daki kumandan ve askerle-
ri kendi lehine kazanmak iin her trl
areye bavurdu. Kaleyi ve ehri savun-
mak iin btn tedbirleri ald.
Tomanbay 906 ylnn Cemzyelhir
balarnda (Aralk 1500) Dmak'tan k-
t ve 2 Ocak 1501'de Kahire'ye girerek
kaleyi kuatt. Bir hafta sren kuatma-
dan sonra kale zaptedilip Canbolat yaka-
land (18 Cemziyelhir/9 Ocak). Buradan
skenderiye'ye gnderilerek hapsedildi ve
daha sonra Tomanbay'n emriyle bou-
larak ldrld (23 ubat 1501). Cesedi
yaklak bir ay sonra Sultan Kaytbay'n
trbesine gmld; oradan da kendisi
iin yaptrm olduu Babnnasr'n kar-
sndaki trbeye nakledildi. Ayn yerde-
ki Canbolat Medresesi de onun tarafn-
dan ina ettirilmitir.
BBLYOGRAFYA:
bn Iys, Bed'i'u'z-zhr, 111, 438-464; 1b-
n'l-md, ezert, VIII, 27-28; Zambaur,
nuel, s. 105; Bosworth, slm Devletleri
hi, s. 8 2 ; ZiriklT, el-A'lm (Fethullah), II, 107;
Kzm Y a a r Kopraman, " M s r M e m l k l e r i " ,
Doutan Gnmze Byk slm Tarihi,
tanbul 1987, VI, 5 2 5 ; smail Yiit, Siyasi
Kltrel Sosyal slm Tarihi (Memlkler
923/1250-1517), stanbul 1991, s. 124; M. So-
bernheim, " C a n b u l a t " , A, III, 23-24.
S K Z I M YAAR KOPRAMAN
CANBOLATOULLARI
r n
Kilis, A z z v e H a l e p t a r a f l a r n d a
ortaya kan ve d a h a sonra
L b n a n ' a k a d a r yaylan
^ b i r D r z ailesi.
Bu ailenin atas Kasm Bey'dir. Onun
olu olan ve aileye adn veren Canbolat
Bey Osmanl saraynda yetimi, daha
sonra Kilis sanca kendisine ocaklk ola-
rak verilmitir. Canbolat blgeyi siler-
den temizledii iin byk itibar kazan-
d ve Ulyanolu'nun isyann bastrmak
zere Basra tarafna gnderilen Badat
Beylerbeyi skender Paa'ya yardm et-
mekle grevlendirildi. Canbolat Bey 200
para gemi ve piyade askeriyle Birecik
Liman'ndan hareket ederek bu sefe-
re katld (Seyyid Lokman el-Urmev, vr.
106b). Ayrca Kbrs'n fethinde de bu-
lundu; hizmetlerinden dolay kendisine
50.000, oullar Habib ve Hseyin'e 30'ar
bin ake terakki* verildi (BA, MD, nr.
16, hk. 429). 1572'de de vefat etti.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
144
Canbolat Bey'in olu olan Hseyin Pa- Hkmetin zor durumda bulunuunu
a'ya da babasndan sonra Osmanl h- frsat bilen Canbolatolu, Trablusam
kmeti tarafndan Kilis sanca ocaklk Hkimi Seyfolu Emr Ysuf zerine y-
olarak verilmiti. Canbolat Bey'in Hse- ryp onu malp etti ve ehri kuat-
yin Paa'dan baka olu daha bulu- ma altna ald. Seyfolu'ndan byk pa-
nuyordu ve bunlara eitli timarlar tev- ralar alarak ve onunla akrabalk kura-
cih edilmiti. Hseyin Paa sancak beyi rak anlama yaptktan sonra am as-
iken am silerine kar cephe ald gi- keriyle olan eski dmanl sebebiyle
bi vali Nasuh Paa'y Halep'te kardeinin onlarla mcadeleye giriip galip geldi.
olu Ali vastasyla muhasaradan kurtar- Halkn btn mal ve mlkne el koydu.
mt. Daha sonra Kilis emri olan kar- Buradan Halep'e yrd ve iki zafer da-
dei Celil Bey ile bir mddet mcadele ha kazand. Artk Osmanl idaresine ka-
ederek blgedeki nfuzunu geniletti. fa tutabilecek gce eritiini dnen
Osmanl hkmeti Suriye'deki itaatsiz- Canbolatolu Ali Paa blgede istiklli-
liklere kar kendisinden byk lde ni iln etti. Halep hazinesine el koyarak
faydaland. Bu arada, Urfa blgesinde or- Osmanl ordusuna benzer ekilde atl ve
taya kan Abdlhalim'in isyannn bas- piyade askerinden oluan iki ayr ordu
trlmas srasnda Sinanpaazde Meh- kurdu. Piyade askerini tpk yenieriler
med Paa'ya yardmda bulundu (1599). gibi 162 ble ayrp her birinin ba-
Bylece nfuz ve itibar kazanan Hse- na birer orbac getirdi. Ayrca bunlara
yin Paa, az sonra Cigalazde Sinan Pa- 3'er ake ulfenin yan sra terakk ve
a'nn ran serdar olarak tayin e'dilmesi yevmiye de veriyordu. Bundan baka
zerine azledilen Nasuh Paa'nn yerine ayda bir postal, koyun akesi, barut, fi-
Halep valiliine getirildi. Ancak ocaklk til ve kurun dattryordu. Toplad t-
olarak sancak beyi bulunanlara eyalet fekli asker says 16.700 kadard. Atl as-
tevcihinin kanuna aykr olduunu ile- keri ise kapkulu svarisi tarznda olup
Ma- ri sren Nasuh Paa ehri teslim etme- sa ve sol olmak zere ikiye ayrlmt.
Tari- mekte direndi. Bunun zerine Hseyin Saylar da 18.000'i buluyordu. Bir devlet
Paa ehri ay kuatt ve Halep kad- reisi gibi davranarak adna hutbe oku-
s- snn aracl ile kaleye girmeyi baard tup para bastran Canbolatolu Toska-
Dini (Ktib elebi, I, 291; Nam, II, 5-6). Ar- na hkmdar ile mnasebet kurduu
648- dndan Cigalazde'nin ran seferine iti- gibi dier Avrupa devletleriyle de haber-
rak etmek zere yola ktysa da esas lemeye balad.
orduya katlmakta gecikti. Ordunun Ur-
Bu srada Anadolu'da byk bir kar-
miye civarnda malp olduu haberini
klk hkm sryordu. Celller'den
alnca da 30.000 kiilik ordusuyla Van'-
Kalenderolu Mehmed, Kara Said, Tavil
da beklemeyi tercih etti (1604). Ancak
Ahmedoullar, Cemid, Tavil Halil ve kar-
Cigalazde geri ekilerek Van'a ulat-
dei Meymun, Muslu avu ve Ysuf Pa-
nda urad yenilginin msebbibi ola-
a gibi siler hkmeti olduka zor bir
rak grd Hseyin Paa'y idam et-
duruma sokmulard. Bunlardan Cemid
tirdi (Mustafa Sf, II, vr. 49 a b ).
^ Canbolatolu'na tbi olup Adana'y i-
Hseyin Paa'nn idam zerine Ha- gal ederek buraya vali olmutu (Ahvl-i
lep'e dnen kuvvetleri, kendisine vek- Celliyn, vr. 5 b ). Nihayet isyanlar bas-
let eden yeeni Ali Paa'nn yanna s- trmakla Kuyucu Murad Paa grevlen-
ndlar. Ali Paa bu srada Kilis sancak dirildi ve vezrizamla getirildi (11 Ara-
beyliinde bulunuyordu. Amcasnn kuv- lk 1606). Murad Paa Haziran 1607'de
vetlerinin bana geen Ali Paa sratle doruca Canbolatolu'nun zerine y-
blgeye hkim olmaya balad (1606). Ali rd. si Kalenderolu'na Ankara san-
Paa'nn isyan zerine, i ve d mese- cak beyliini verip Orta Anadolu'da s-
lelerle uraan hkmet merkezi onu kneti saladktan ve baz azl Cell-
oyalamak iin Halep eyaletine tayin edil- ler'i bertaraf ettikten sonra Halep'e y-
diine dair bir menur gnderdiyse de neldi. Bakras derbendi civarnda Canbu-
isyanna engel olamad. O sralarda Os- latolu'nun pusu kurduunu anlaynca
manl Devleti ran savalar ile urayor Arslanbeli istikametinden Gercinlik
ve uzun zamandr devam etmekte olan sahrasna vard ve oradan Oru ovasna
Avusturya savalarn bir neticeye ba- ulat. Bu arada Canbolatolu'nun Mu-
lamaya alyordu. Dier taraftan Ana- rad Paa'ya mektup gndererek bar
dolu'da yer yer Celller ve sipahi zor- istedii rivayet edilmektedir.
balar hkm sryor, hkmet bunla- Oru ovasnda iki taraf arasnda id-
rn hakkndan gelmekte ciz kalyordu. detli bir mcadele balad (3 Receb 1016/
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

24 Ekim 1607). Lbnan'n Drz reisi Ma'-
nolu Fahreddin ile birlikte hareket eden
Canbolatolu 30.000'den fazla tfekli
askeriyle nce Osmanl kuvvetlerini zor
durumda brakt. Asker bozulmak ze-
re iken Murad Paa ve Rumeli Beyler-
beyi Tiryaki Hasan Paa'nn ileri atlma-
syla yeniden silerin zerine saldrdlar
ve onlar malp ettiler. Bu srada Can-
bolatolu Ali Paa nce Kilis'e, oradan
Halep'e kat (Hasan Beyzde, II, 306-307;
Mustafa Sff, II, vr. 80 b ). Bu hadise ze-
rine ordu defterdar Bk Paa, "Bin on
altda krld sekbn" msra ile tarih d- bouliar ile ihtilfa dt. Kasm'dan
rmtr.
Malp olan Canbolatolu Halep'e va-
rr varmaz ehri yamalayarak halka ezi-
yet etti. Dier taraftan Canbolatolu'-
nun mttefiki Ma'nolu Fahreddin ise
Drz ordusu ile akif Kalesi'ne kat.
Canbolatolu Ali Halep'te barmamaya-
rak Anadolu'ya geti ve maiyetindeki 140
kii ile Eskiehir'e kadar geldi. Yannda
bulunan ihtiyar amcas Haydar Bey'i af
dilemek zere stanbul'a gnderdi. Bu
srada Anadolu'da isyan halinde bulunan
Kalenderolu, kendisine katlmas iin
haber gnderdiyse de Canbolatolu bu
teklifi reddetti (Mustafa Sf, II, vr. 88b).
stanbul yolunda iken affedildiini -
rendi ve derhal ehre girerek padiahn
huzuruna kt. 1. Ahmed ona Tmvar
beylerbeyiliini verdi. Canboiatolu'nun
yannda getirdii yeeni Mustafa henz
kk yata olduu iin saray hizmetine
alnd. Tmvar'a giden Ali Paa ise yeni-
eriler ve ehir halkyla geinemeyerek
Belgrad'a kat ve burada Vezrizam Mu-
rad Paa'nn emriyle idam edildi (1611).
Bu aileye mensup olan ve Osmanl sa-
raynda yetien Hseyin Paa'nn olu
Mustafa, daha sonra IV. Murad'n yakn
adamlarndan biri olduu gibi, vezirlik
pyesini alm ve Rumeli beylerbeyilii-
ne kadar ykselmitir (Nam, 111, 48; Pe-
uylu brhim, II, 425, 436). te yandan Ali
Paa'nn torunu olduu tahmin edilen
Canbolat b. Sad (. 1640) ve olu Ribah
bir mddet Kilis ve Halep'te ikamet et-
tiler. Bunlar 1630'dan sonra Emr Fah-
reddin'in daveti zerine Lbnan'a gide-
rek uf'ta yerletiler. Canbolat'n l-
mnden sonra ailenin bana nce Ri-
bah, ardndan da olu Ali geti. Ali Lb-
nan'daki mehur Tanuh ailesinden kz
alarak bu nfuzlu aileye intisap etti. Ka-
ynpederi eyh Kaplan'n lm ile "ey-
hlmeyih" oldu. Bylece byk itibar
kazanan Ali Muhtre Kalesi'ni ina etti-
rerek mrnn sonuna kadar burada
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
oturdu. Ali blgede nemli siyas faali-
yetlerde bulundu, ihbouliar arasn-
daki mcadelelerde ara buluculuk yap-
t, zaman zaman da bu mcadeleyi sr-
dren taraflardan birine destek verdi.
ihbouliar'ndan Emr Ysuf ile birlik-
t e Zhir el-mer'e kar mcadele etti,
1778'de seksen yanda iken ld.
Ailenin Canbolad kolu XVIII. yzyln
ilk yarsnda ekillendi ve Ali tarafndan
glendirildi. Bylece aile Canbolad ve
Yezbek adl iki kola ayrlm oldu. Can-
bolat koluna mensup olan Kasm ih-
ray tekiltnda rastlanmaktadr. Candar
sonra ailenin bana geen Beir Cebeli-
drz emri oldu. Bir mddet sonra ita-
atsizlikleri dolaysyla kardei Hasan ile
birlikte Cezzr Ahmed Paa tarafndan
Sayda'da ikamete mecbur edildiler. Da-
ha sonra emirlik makamnda grlen
Beir Muhtre de Akk'dakine benzer
bir cami yaptrd, ayrca sulama iine de
nem verdi. Aile ondan sonra da bu bl-
gede g ve nfuzunu devam ettirdi. Bu
aileden olan Said Bey 1860'ta "Lbnan
Vak'as" diye bilinen karklklarda n-
derlik yapt ve ele geirilerek hapsedil-
di, 1861'de hapiste ld. Bu ailenin kol-
lar devam etmedi, ancak bunlarn b-
raktklar miras ve mcadele ortam bu-
gnk modern Lbnan'n kark siyas
hayatnda hl etkili olmaktadr.
BBLYOGRAFYA:
BA, MD, nr. 16, hk. 4 2 9 ; Seyyid Lokman el-
Urmev, Mcmel't-tomr, British Museum, Or.,
nr. 1135, vr. 106, 117 b ; Selnik, Trih (pir-
li), s. 78, 6 8 8 ; Mustafa Sf, Zbdetut-teurh,
Beyazt Devlet Ktp., Veliyyddin Efendi, nr. 2429,
II, vr. 4 9 b, 80 b , 88b; Ahul-i Celliyn, Sley-
maniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2236, vr. 5 b , 8 b -
9, 1 0 a b , 14 b , 15", 1 7 a b , 24 b -25 a , 2 6 ; Hasan
Beyzde, Trih (doktora tezi, 1980, haz. Nezihi
Aykut), Ed. Fak. Ktp., nr. 57, II, 3 0 6 - 3 0 7 ; K-
tib elebi, Fezleke, I, 291, 2 9 9 - 3 0 0 ; II, 6 - 7 ; Pe-
uylu brhim, Trih, I, 4 8 ; II, 2 6 5 - 2 6 6 , 330-
331, 425, 4 3 6 ; Solakzde, Trih, s. 6 9 5 ; Meh-
m e d b. M e h m e d , riuhbetut-teurth, istanbul
1276, s. 334 vd.; Nam, Trih, II, 5 - 6 ; III, 4 8 ;
Topular Ktibi Abdikdir (Kadri) Efendi
rihi (doktora tezi, 1990, haz. Ziya Ylmazer),
Ed.Fak. Ktp., nr. T E 80, s. 260, 4 0 0 - 4 1 6 ; Mu-
hibbi, Hulat'l-eer, II, 8 4 - 8 7 ; III, 135-140,
301-302; Cevdet, Trih, VI, 114-115, 211; Ham-
m e r (At Bey), VIII, 67, 86; 8 7 ; Tannn e-id-
yk, Ahbrul-a'yn f cebeli Lbnan, Beyrut
1859, s. 130-136; Sicill-i Osmn, II, 6 7 ; Mc-
teba lgrel, " O s m a n l m p a r a t o r l u u n d a A t e -
li Silhlarn Y a y l " , TD, sy. 32 (19791, s. 301-
3 1 8 ; A b d u l - K a r i m R a f e q , " T h e R e v o l t of
P a s h a J n b l d (1605-1607) in the Contem-
p o r a r y A r a b i c S o u r c e s a n d its S i g n i f i c a n c e " ,
TTK Bildiriler, III (1983), s. 1 5 1 5 - 1 5 3 4 ; M. C.
ehabeddin Tekinda, " C a n b o l a t " , A, III, 22-
2 3 ; P. Rondot, " D j n b u l t " , El2 (ng.), II, 443-
S MCTEBA LGREL
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CANDAR
CANDAR
( J 1 - ^ )
E s k i d e n baz s l m devletlerinde
h k m d a r ve sarayn k o r u m a k l a grevli
muhafzlar h a k k n d a kullanlan
b i r terim.
L J
Farsa cn (silh) ve dr (tutan) keli-
melerinden oluan candar terimine Or-
taa'da kurulan Karahanllar, Gazneli-
ler, Seluklular, Hrizmahlar, Eyybler
ve Memlkler gibi slm devletlerinin sa-
geni yetkileri olan nemli bir grevli
idi.
Byk Seluklular'da dier saray g-
revlileri gibi candarlar da eitli millet-
lere mensup gulm*lar arasndan sei-
len hassa askerleri olup hkmdarn ve
sarayn gvenliini salamaktan sorumlu
idiler. Candarlarn kumandanna "emr-i
candar" denilirdi. Yksek rtbeli bir ku-
mandan olan emr-i candarlar arasnda
Gmtegin Candar ve avl Candar gi-
bi atabeglie kadar ykselenler de vard.
Anadolu Seluklularmda da candar de-
nilen ve svarilerden tekil edilen bir mu-
hafz birlii vard. Bunlar kllarn ka-
ylar altn ilemeli knlarnda tarlard.
I. Aleddin Keykubad tahta ktnda
120 candardan oluan muhafz birlii-
ne sahipti (bn Bb, s. 216). I. Gyseddin
Keyhusrev Bizans mparatoru I. Laskaris
ile yapt savata cesaretine aldanp can-
darlarndan uzaklat srada ehid edil-
miti. Candaroullan Beylii'nin kuru-
cusu olarak kabul edilen Emr emsed-
din Yaman'n candar lakabn tadna
baklrsa onun da Anadolu Seluklularm-
da emr-i candar olarak hizmet ettii
sylenebilir.
Eyybler devrinde mevcut olan can-
darlarn en nde gelen kumandanlarn-
dan Turul Candar, Halep ve Ba'lebek
muhasaralaryla Kuds Krall ve An-
Ta-
takya Prenslii'nin hakimiyetindeki yer-
lerin fethinde nemli hizmetlerde bu-
lunmutur (een, s. 143-144).
Eyybler'den Memlkler'e geen can-
darlk bu dnemde en yksek rtbeli
memuriyetlerden biri haline gelmitir.
Asl grevi sultann ve sarayn emniyeti-
ni salamak olan candarlarn siyas su-
'Al
lular yakalayp zeredhne denilen yer-
de hapsetmek, idam mahkmlarnn ce-
zalarn infaz etmek, huzura girmek is-
teyen emirleri sultana takdim etmek,
gelen postay devtdar ve ktib-i sr ile
beraber sultana arzetmek ve merasim-
145
CANDAR

lerde etr tamak gibi grevleri de var- rak hkimiyet sahasn geniletti ve bey- Bizans, Osmanl ve Tceddinoullar'na
d. Perdedarlar, rikbdarlar ve hazine- liin merkezini Kastamonu'ya naklet- kar dengeli bir siyaset takip etti. Bat
darlar da onun emrindeydi. Candar se- ti. Daha sonra Sinop'u da ele geirerek ve Orta Anadolu'ya doru fetih teebbs-
ferlerde sultann etrafnda bulunan mu- burann idaresini oullarndan brhim lerinde bulunmad. Bununla birlikte a-
hafz alaynn nnde yrrd. Candar- Bey'e, Safranbolu'nun idaresini ise te- da olan Orhan Gazi ile aralarnda zaman
larn tekil ettii muhafz alay "mukad- ki olu Ali Bey'e verdi. Beyliin toprak- zaman anlamazlklar kt kaynaklarda
dem elf" veya "emr-i tablhne" tara- larn geniletmesine ramen Sleyman belirtilmektedir (bn Fazlullah el-me-
fndan idare edilirdi. Memlkler dne- Paa'nn lhanl hkimiyetini tanmaya r, s. 42). Osmanllar'm ve Candaroulla-
minde bu messesenin banda bulunan ve onlara vergi vermeye devam ettii r'nn srekli aknlarna mruz kalan Bi-
mukaddem elf rtbesindeki emrler anlalmaktadr. Ancak 1327 ylnda De- zansllar, hristiyan bir Tatar olan zmit
arasnda lcy el-Ysuf ve Can Beg el- mirta'm Anadolu genel valiliinin so- Valisi Nogay'n araclyla Sleyman Pa-
Hamzav zikredilebilir. Candarlk IX. (XV.) na ermesi ve 1335'te Mool Hkmdar a'ya bar teklifinde bulundular, byle-
yzyln ortalarnda nemini kaybetme- Eb Said Bahadr Han'n lm ile orta- ce Osmanllar'a kar Candaroullar'n
ye balad ve Memlkler'in yklna ka- ya kan karklklardan faydalanan S- kazanmak istediler. Ancak Sleyman Pa-
dar bu grev sradan askerler tarafn- leyman Paa bamszln iln etti. Ni- a Bizans kalelerini muhasaraya devam
tekim hkmdarlnn son be ylnda etti. Sleyman Paa dneminin en b-
dan yerine getirildi.
kestirdii sikkelerde "es-sultn'l-a'zam" yk baars. Sinop'un ilhak ve buna ba-
BBLYOGRAFYA:
unvann kullanmas bunun ak delili- l olarak Karadeniz ticaretini ellerinde
Ravendi. Rhat'-sudur (Ate), I, 2 2 3 ; 11,
dir. Mevln ailesiyle de dosta mna-
359; Ahbrud-deuleti's-Seickiyye, s. 75, 118, tutan Cenevizliler'le temasa geilmesidir.
127; bn Bb. el-Eumirl-'al' iyye, s. 2 1 6 ; sebetlerde bulunan Sleyman Paa, Mev-
Sleyman Paa'nn olu brhim Bey'in
Kalkaend. ubhul-a', IV, 20; XIII, 93, 97- ln'nn torunu rif elebi tarafndan
Sinop emirlii zamannda Sinop Liman'n-
9 8 ; Hasan Enver, Istlht- DTurT-yi Deure-yi iki defa ziyaret edilmitir. U beylerine
Gazneu ue Selck, Tahran 1355 h./1936, s.
daki on kadar Ceneviz gemisi zaptedildi.
yaplan bu ziyaretin gayesi, Bizans'a kar-
27-28; M. C. ehbeddin Tekinda, Berkuk 1331-1332 yllarnda Safranbolu ve
yaptklar gazlar neticesinde nfuz-
Devrinde Memlk Sultanl, stanbul 1961, s. Kastamonu'ya urayan seyyah bn Bat-
129-132; el-Kamsul-islm, I, 5 6 6 ; Uzunar- lar artan bey ailelerini Rfiz eyhleri-
tta, Sleyman Paa'nn vakur ve hey-
l, Medhal, s. 32, 34, 101, 187-188, 3 2 7 ; Os- nin tesirinden kurtarmaya ynelikti.
man Turan, Seluklular Zamannda Trkiye
betli bir hkmdar olduunu ve etra-
Tarihi, stanbul 1971, s. 136-187; Reat Gen, Candaroullar Beylii'nin gerek ku- fnda itibar sahibi din limlerinin bulun-
Karahanl Devlet Tekilt, stanbul 1981, s. rucusu olan I. Sleyman Paa, komular duunu yazmaktadr. Bu arada Sley-
2 1 8 - 2 1 9 ; Ramazan een, Salhaddn Devrin-
de Eyybler Deuleti, stanbul 1983, s. 143-
144; David Ayalon, " S t u d i e s on t h e S t r u c t u r e
of the M a m l u k A r m y III", BSOAS, XVI (1954),
s. 6 3 - 6 4 ; Mecdud Mansurolu, " C n d r " , A,
li, 2 4 - 2 5 ; " D j n d r " , / 2 ( i n g , ) , II, 444.

S AYDIN TANER

CANDAROULLARI

X I V . yzyln b a l a r n d a
K a s t a m o n u ve Sinop civarnda
k u r u l a n b i r T r k beylii.

obanoullar Beylii'nin yerini alan

Candaroullar'nn tarih sahnesine k-
, devirle ilgili kaynaklarn yetersizlii
yznden tam olarak bilinmemektedir.
Anadolu Seluklular arasndaki taht m-
cadelelerine karan emseddin Yaman
Candar'a lhanl Hkmdar Geyhatu ta-
rafndan Eflani ve civar ikt* olarak ve-
rildi. Beyliin kurucusu olan ve ona ad-
n veren Candar'n hangi Trkmen bo-
yuna mensup olduu belli deildir. Can-
dar'Tk sfatn Seluklu sarayna intisa-
bndan dolay alan emseddin Yaman
beylii sresince lhanllarn hkimiye-
tini tanm, ancak Eflni yresini aa-
m a d a n muhtemelen 1308 ylnda lm
ve yerine olu Sleyman Paa gemitir.
Candaroullar
Bir sre Eflni'de oturan Sleyman ailesinin
Paa, Kastamonu ve Safranbolu'yu ala- soy kt

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

146 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

man Paa tarafndan kabul edildiini
de belirten bn Battta, kendisine iyi
cins bir at ve elbiseler verildiini syler.
Hkmdarn her gn ikindi namazndan
sonra kabul treni yaptn, her hafta
cuma selmlna ktn ilve eder (ibn lar, ayrca Germiyanoullar Beylii top-
Battta, 11, 464-465). mer de yaklak
ayn bilgileri nakletmekte, ayrca Kasta-
monu'da 25.000 atl askerin bulundu-
unu, burada iyi cins at, doan ve atma-
ca yetitirildiini yazmaktadr [Meslik,
s. 40). Bu bilgilerden, Candaroullar Bey-
lii'nin ekonomik bakmdan gl bir
yapya ve ileri bir devlet tekiltna sa-
hip olduu anlalmaktadr. Sleyman
Paa 1341 ylnda vefat etmi olmaldr.
nk olu brhim'in bu yl iinde h- snde bulundu. Kendisi de zaman za-
kmdar olduu bilinmektedir.
Gyseddin unvanyla anlan I. brhim
Bey babasnn salnda Sinop emriydi.
Taht elde edebilmek iin babasna kar
iktidar mcadelesinde bulundu (bn Faz-
lullah el-mer, s. 39). Onun hkmdar-
lk dnemine ait en nemli olay, 1341'-
de Venedik ve Cenevizlilerle yaplan de-
niz sava sonunda birok dman gemi-
sinin ele geirilmesidir. Bundan da Can-
daroullar donanmasnn Cenevizlilerle
ba edebilecek gte olduu anlalmak-
tadr. 1344 ylnda Sinop'ta dzenlenen
vakfiyesinde "Emr'l-muazzam shib'l-
ilm ve'l-kalem v e ' s - s e y f " unvanlaryla
anlan brhim Bey'in lm tarihi bilin-
memektedir.
brhim Bey'in yerine muhtemelen
amcas Ykub Bey gemise de onun
beylik dneminde cereyan eden olaylar
hakknda bilgi yoktur. Ykub Bey'in o-
lu dil'in 1346 ylnda beylie getii ka-
bul edilmektedir. Uzunca bir sre Can-
daroullar Beylii'nin banda bulunan
dil Bey'in adaletli bir hkmdar oldu-
u anlalmakta, fakat devrinin olaylar
hakknda kaynaklarda fazla bilgiye rast-
lanmamaktadr. Ancak Sinop'ta ilk Ce-
neviz ve Venedik ticaret kolonilerinin te-
kiline bu bey zamannda izin verildii ve
yine o sralarda Anadolu beyliklerinin h-
l Mool tekiltna dahil olduklar an-
lalmaktadr. dil Bey'in de lm tarihi
belli deildir.
dil Bey'in yerine Osmanl kaynakla-
rnda "Ktrm" lakabyla anlan olu
Bayezid geti. Kestirdii paralarda un-
van Celleddin olan Ktrm Bayezid
muhtemelen 1361 ylnda bey oldu. ey-
rek yzyl kadar sren beylii zamann-
da Karadeniz'de Venedik ve Cenevizli-
ler'le nfuz mcadeleleri olmu, Osman-
l Devleti ile mnasebetleri ise dosta
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CANDAROULLARI
gelimitir. Devrin Osmanl padiah I. da Osmanl padiah, kz Sultan Hatun'u
Murad'n, Balkanlar'daki fetih hareket- Sleyman Paa ile evlendirerek onu ken-
leri mnasebetiyle bu dostlua ayr bir disine damad edindi.
nem verdii anlalmaktadr. Ancak l. Ktrm Bayezid'in 1385 ylnda l-
Murad'n Avrupa topraklarndaki baar- mesi zerine Sinop beyliine olu sfen-
diyar geti. Sleyman Paa ise hmisi
raklarn oluna ald Germiyan beyinin olan Osmanl Devleti ile bir sre iyi ge-
kznn eyizi olarak, Hamdoullar Bey- indi; I. Murad'n 1386'da yapt Kara-
lii'ne ait baz yerleri de satn alarak l- man seferinde ve I. Kosova Sava'nda
ke snrlarn Anadolu'da da geniletme- asker yardmlarda bulundu. Bu dostluk
si Ktrm Bayezid'i endieye drd. Yldrm Bayezid'in saltanatnn ilk za-
Fakat bar taraftar olan Osmanl padi- manlarnda da devam etti. Nitekim Yl-
ahna itaatini arzetmekten de geri kal- drm'a kar Anadolu beylikleri arasn-
mad. Bu arada, damad olan Amasya da yaplan ittifaka Sleyman Paa katl-
Trkmen Emri Ahmed'le iliki kurarak mam, hatta Osmanl padiahna yar-
Osmanllar'a kar g birlii teebb- dm etmitir. Ancak bir yandan da Yl-
drm Bayezid'in Anadolu birliini kur-
man Sivas Hkmdar Kad Burhned- ma yolundaki baarlarndan rkerek ok
din'e kar damadna asker yardmda gemeden Osmanllar'a kar dmanca
bulunmutu. bir tavr taknmaya balad. Bu yzden
Ktrm Bayezid dnemi, oullan ara- Kad Burhneddin ile bir dostluk antla-
snda taht mcadelelerine de sahne ol- mas yapt ve 1392 ylnda Yldrm'a kar-
mutur. Babasnn, taht kk olu s- Karamanolu A Bey'e yardmda bu-
kender'e brakma niyetini anlayan b- lundu. Bu son olay, Karamanoullar Bey-
yk olu Sleyman kardeini ldrm, lii'ni tbiiyeti altna alan Yldrm Baye-
bunun zerine Bayezid Sleyman'n o- zid'in Candaroullar'na kar tutumu-
cuklarn ve bu ite rol olduu anla-
lan kendi kzn ldrtmtr. Sleyman
ise Osmanl padiahna snm, bu ilti-
ca olay iki devlet arasndaki bar dev-
rinin sona ermesine sebep olmutur. Candaroullar'ndan Kasm Bev'in 867 (1463) tarihli bir be-
teden beri rakip grd Osmanllar'n r a t (UzunE-l. Anadolu Beylikleri. A n k a r a 1 9 S 4 . resim 4 8 )
bu iktidar buhranndan faydalanmak is-
tediini anlayan Ktrm Bayezid, he-
men Kad Burhneddin ile ilikilerini d-
zeltme teebbsnde bulunmutur. I.
Murad bir Osmanl ordusu ile Sleyman'
babasnn zerine gnderdi. Kastamo-
nu'da yaplan savata Ktrm Bayezid
yenilerek Sinop'a ekildi. Kastamonu'yu
ele geiren Sleyman Paa ise hkm-
darln iln etti. Bylece Candaroulla-
r Beylii ikiye ayrld. Bu srada Amas-
ya'da bulunan Ktrm Bayezid'in di-
er olu sfendiyar sratle Sinop'a ba-
basnn yanna dnd. Osmanl padia-
hnn himayesinde Kastamonu beyi olan
l. Sleyman Paa'nn hkmdarl uzun
srmedi; zira I. Murad bizzat Kastamo-
nu'ya gelerek Sleyman Paa'y hapset-
ti ve Candaroullar Beylii'nin Kasta-
monu ubesini Osmanl topraklarna kat-
t. Fakat Kastamonu halknn Sleyman
lehine harekete gemesi zerine Sultan
Murad bir sre sonra buray ona brak-
mak zorunda kald. Ancak Sleyman Pa-
a babasnn sratle Kastamonu'ya gel-
mesi zerine tekrar Osmanl padiah-
na snd ve ikinci defa Kastamonu'ya
hkim oldu (1384). kinci ilticas srasn-
147
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CANDAROULLARI
nun deimesine sebep oldu. 1391 'de
Kastamonu zerine yryen Osmanl pa-
diah, Kad Burhneddin'in araya gir-
mesiyle bu seferden vazgeti. Ertesi yl
tekrar Kastamonu'yu ilhak teebbsn-
de bulunan Yldrm'a kar Sleyman
Paa yine Kad Burhneddin ve Kara-
manolu'na bavurduysa da bir sonu
alamad. Yldrm Bayezid byk bir or-
du ile Candarolu lkesine girdi ve S-
leyman Paa'yi malp ederek ldrd.
Bylece Candaroullar Beylii'nin Kas-
tamonu ubesi Osmanl Devleti toprak-
larna katlm oldu (1392).
Candaroullar Beylii'nin Sinop ube-
sinin banda bulunan sfendiyar Bey,
bir yandan lkeleri ellerinden alman Ay-
dn, Saruhan ve Mentee beylerini Si-
nop'ta himaye ederken bir yandan da
Eflak Beyi Mirea'y Osmanl toprakla-
rna saldrmaya tevik ediyordu. Fakat
bu tahrik hareketinden dolay Osmanl
padiahndan zr dileyerek ona tbi
olacan, ancak Sinop'un kendisine b-
raklmasn istedi. Bu srada asl hede-
fi Sivas Hkmdar Kad Burhneddin
olan Yldrm bu teklifi kabul etti. Fakat
1392'de Yldrm ile Kad Burhneddin
kuvvetleri arasnda yaplan savan Si-
vas hkmdar lehine sonulanmas, s-
fendiyar Bey'in de ona meyletmesi ze-
rine Candarolu'nu cezalandrmaya ka-
rar veren Osmanl padiah Sinop'u ku-
attysa da teslim alamad; baz yerle-
rin kendisine terkedilmesi artyla bir
anlama yaparak geri ekildi.
Timur'un Anadolu'da grnmesinden
sonra onun etrafnda toplanan beyler
arasnda sfendiyar da vard. Ankara
Sava'nda (1402) Yldrm Bayezid'in ye-
nilmesi zerine Kastamonu dahil beyli-
in eski topraklarna tekrar sahip olan
sfendiyar Bey'e, kendisiyle birlikte Bat
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
148
Anadolu seferine katlmasndan dolay Bunun zerine sfendiyar Bey kk o-
Timur ankr ve Kalecik'i de vermiti. lu Murad bakanlnda gnderdii bir
Bylece sfendiyar Bey Timur'a tbi ola- heyetle bar istedi. Ayrca devlet adam-
rak Candaroullar Beylii'nin bana larna yollad hediyeler ve yazd mek-
geti. Timur'un Semerkant'a dnmesin- tuplarla bar hususunda arac olmala-
den sonra Yldrm'm oullar arasnda rn rica etti. Bu arada torunu Hatice Sul-
kan taht kavgalarna da karan sfen- tan'n Osmanl padiahyla evlenmesi
diyar Bey'in gl ehzadeye kar zay- teklifinde de bulundu. Devlet adamlar-
f tutarak mcadelelerin uzamasn sa- nn araya girmesiyle 11. Murad bara ra-
lamaya alt grlmektedir. Dzme- z oldu ve Hatice Sultan'la evlendi. 1423
ce Mustafa olaynda Mustafa elebi'yi, ylnda yaplan anlamaya gre Kasm
eyh Bedreddin olaynda da Bedreddin'i Bey'e istedii yerler geri verilecek, Os-
destekledi. Ancak olu Kasm'n Osman- manl igali altndaki Kastamonu ve Ba-
l padiahna snarak Kastamonu ve kr Kresi sfendiyar Bey'e iade edile-
ankr dolaylarnn kendisine verilmesi- cek, ancak Candarolu, Bakr Kresi h-
ni istemesi, elebi Mehmed'in de onu slatnn nemli bir ksmn Osmanl Dev-
desteklemesi iki lke arasndaki iliki- leti'ne gnderecek ve gerektiinde Os-
lerin iyice bozulmasna sebep oldu. s-
manl ordusunu asker ynden destek-
fendiyar Bey, elebi Mehmed'in bu yer-
leyecekti. sfendiyar Bey 1412-1429 yl-
leri Kasm'a terketmesi teklifini redde-
lar arasnda Memlk Sultanl ile de
dince Osmanl padiah Kastamonu'ya
dosta mnasebetlere girmi, frsat d-
yrd ve sfendiyar'n ekildii Sinop'u
tke Osmanllar aleyhine faaliyetlerde
muhasara etti. aresiz kalan Candaro-
bulunmaktan da geri durmamtr. Can-
lu beyi Osmanllar'a tbi oldu. lgaz da-
daroullar Beylii'nin baz kaynaklarda
snr kabul edilerek Osmanl himaye-
sfendiyaroullar adyla anlmas, bu be-
sindeki Kasm Bey'e istedii yerler ve-
yin yarm asr kadar sren hkmdarl-
rildi. Bylece Candaroullar Beylii tek-
sebebiyledir.
rar ikiye blnd. Ancak elebi Meh-
med'in lmnden sonra harekete ge- sfendiyar Bey 842'de (1439) lnce
en sfendiyar Bey olu Kasm' ankr, yerine olu brhim geti. Tceddin un-
Kalecik ve Tosya'dan kard. Yeni padi- vann alan bu hkmdar zamannda
ah 11. Murad'n sfendiyar Bey'e kar nemli bir hadise olmad. II. Murad'n
kuvvet gndermesi zerine de bar ya- enitesi ve kaynpederi olan Tceddin
pld. sfendiyar Bey, elebi Mehmed'in brhim Bey 1443 ylnda Sinop'ta ld
kk olu Mustafa'nn aabeyi II. Mu- ve yerine byk olu smil geti. Kem-
rad'a kar ayaklanmas olaynda eh- leddin unvanyla anlan smil Bey zama-
zade Mustafa'y destekledi ve emrinde- nnda bir iktidar buhran ortaya kt. s-
ki kuvvetlerle Tarakl - Borluya kadar iler- mil Bey hkmdarlnn ilk yllarnda
ledi. ehzadenin ldrlmesinden son- kardei Kzl Ahmed'le urat. Osman-
ra Bolu-Gerede arasnda yaplan sava- llar'a bavuran Kzl Ahmed beylik iin
kaybederek Sinop'a ekildi ve tekrar gerekli destei alamad, sadece Bolu
Osmanl tbiiyetini kabul etti. sfendi- sancan elde edebildi. 1444 ylnda s-
yar Bey'i takip eden Osmanl kuvvetleri
mil Bey II. Murad'a eli ve hediyeler
Kastamonu ve Bakr Kresi'ni aldlar.
gndererek dostluunu pekitirdi. An-
cak bu tarihteki ilk clsunda II. Meh-
med ve etrafndakilerin bu bar poli-
tikay desteklemedikleri grlmektedir.
l. Murad'n idareyi tekrar ele almasn-
dan sonra ise Candarolu-Osmanl m-
nasebetleri tekrar dosta devam etti.
1450'de Dulkadroiu Sleyman Bey'in
kzyla evlenen ehzade Mehmed'in d-
Candaroullar'ndan nne gelenler arasnda Candarolu
Ktrm smil Bey de vard. 11. Mehmed'in kesin
Bayezid, olu
isfendiyar Bey
clsundan sonra da dostluu srdren
ve torunu smil Bey stanbul muhasarasnda as-
ibrhim Bey'in ker yardmda bulunmu, bir rivayete
sandukalarnn
gre bizzat muhasaraya da katlmtr
bulunduu
trbenin (Chalkokondyles, 1, 390-391).
iinden
bir grn -
stanbul'un fethinden sonra Ftih Sul-
Sinop tan Mehmed'in Anadolu birlii politika-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CANDAROULLARI

sndan Candaroullar Beylii de etkilen-
di. smil Bey. mttefik bulmak iin Trab-
zon-Rum imparatorunu arac yaparak
Bat hristiyan dnyas ile temasa ge-
miti. Nitekim 1460'ta Roma'ya giden
eliler arasnda smil Bey'in elisi de
vard. te yandan Trabzon-Rum impa-
ratoru, Akkoyunlu Hkmdar Uzun Ha-
san ve Karamanoullar Beylii kendi
aralarnda bir g birlii oluturmular-
d. Fakat ertesi yl Ftih Sultan Meh-
med'in nce Kastamonu, sonra da Si-
nop'u alarak Candaroullar Beylii'nin
topraklarn ilhak etmesi zerine bu te-
ebbsten bir sonu alnamad. Sinop'-
ta Ftih'in huzuruna kan smil Bey
Osmanl padiahnn iltifatna mazhar ol-
du. smil Bey'e Bursa civarndaki Yeni-
ehir ve Yarhisar timarlarn tevcih eden
Ftih, olu Hasan Bey'e de Bolu sanca-
n verdi. Ancak kardei Kzl Ahmed'in
Uzun Hasan'a iltica etmesi zerine Ana-
dolu'da kalmas mahzurlu grlen s-
Trkmenler'den oluan beylikte sosyal bu zelliini Osmanllar zamannda da
hayat kyl ve ehirlilerin hayat olarak korumutur.
iki grupta ele alnabilir. Kyller tarm Candaroullar devri mimari eserleri
ve hayvanclkla urarken ehirli n- arasnda, Kastamonu'da bn Neccr (Eli-
fus ticaret ve sanatla megul oluyordu. gzei) Camii, Safranbolu'da Gazi Sley-
Candaroullar hkmdarlarnn lim- man Paa Camii, Sinop'ta Ktrm Ba-
leri himaye etmesi, eitli eserlerin ka- yezid Camii ve saray ile brhim Bey ve
leme alnmasna vesile olmutur. Mah- olu smil Bey'e ait Kastamonu'daki
md- rz, ntihb- Sleymr adl cami, medrese, ktphane, mektep ve
Farsa tasavvuf eserini I. Sleyman Pa- imaret zikredilebilir.
a adna kaleme almtr. Cevhir'l- BBLYOGRAFYA :
asdf adl tefsir sfendiyar Bey'in em- VGMA, nr. 580, s. 74, 2 1 4 ; nr. 581, s. 226,
riyle yazlm, Maktel-i Hseyin adyla 3 7 6 ; nr. 582, s. 153, 225-228, 2 7 1 ; nr. 597, s.
9 8 ; Kanunnme, tf Efendi Ktp., nr. 1970, s.
yaplan Mesnevi tercmesi ise Ktrm
75; Aksary, Msmeret'l-ahbr, s. 3 1 1 ; bn
Bayezid adna evrilmitir. Sinoplu he-
Fazlullah el-mer, Mesalik (Taeschnerl, s. 31-
kim M'min b. Mukbil, Kitb- Mift- 32, 39 vd., 40, 4 2 ; Eflk, Menkbul-'rifn, I,
hu'n-nr ve hazin's-srr adl tbba 4 6 3 ; II, 9 3 4 ; bn Battta, The Trauels of bn
dair Trke eserini sfendiyar Bey ad- Battta (trc. H. Gibb), London 1962, II, 460-
468, 5 3 2 ; Nizmeddin m, Zafernme (trc.
na yazmtr. Hulsat't-tb, sfendiyar
Necati Lugal), Ankara 1957, s. 315 vd.; Mak-
Bey'in olu Kasm adna Trke olarak rz, Kitb's-Slk, IV/1, s. 3 6 9 ; Yazczde
yazlm, Mi'racnme ise yine sfendi- Ali, Trh-i l-i Seluk, T S M K , Revan, nr. 1390,
yar Bey'in olu Hzr adna tercme edil- vr. 279" vd.; Esterbd, Bezm Rezm (nr.
mitir. mer b. Ahmed Risle-i Mnci- Kilisli Muallim Rfat), stanbul 1928, s. 296, 302,

mil Bey Filibe'ye nakledildi ve 1479 y- 3 8 7 ; erefeddin, Zafernme, Calcutta 1888, s.

ye adl Trke tecvidini smil Bey'in
85, 377-378, 467 vd.; bn Tarberd, en-N-
lnda orada ld. Filibe civarnda mes- emriyle kaleme alrken Ynus b. Hall cm'z-zhire ( P o p p e r ) , tr.yer.; Clavijo, Timur
cid ve su yollar yaptran smil Bey za- de Mi'yr'l-ahyr ve'l-err adl Trk- Deurinde Kadis'ten Semerkand'a Seyahat (trc.
mannda ilim ve sanatta byk ilerleme- e eseri yine bu bey adna telif etmitir. m e r Rza Dorul), stanbul 1933, I, 74-77, 90-
ler olmu, bata Kastamonu ve Sinop Bu arada bizzat smil Bey'in Hulviy- 91; G. Pachymeres, Georgii Pachymeris de
Michaele et Andronico Palaeolopis Libri (ed. I.
olmak zere birok yerde cami, mescid, yt- h adyla fkha dair Trke bir
Becker), Bonnae 1835, II, 316, 345, 389; Laoni-
han, hamam, eme gibi sosyal tesisler eser yazd da belirtilmektedir. Eserin kos Chalkokondyies, Laonici Chalcocondylae
ina edilmitir. bir nshas Sleymaniye Ktphanesi'n- Athenieusis Historiarum Libri X ( e d . I. Becker),
d e b u l u n m a k t a d r ( E s a d E f e n d i , nr. 6 7 0 ) . Bonnae 1843, i, 37, 74, 3 9 0 - 3 9 1 ; Kritovulos,
smil Bey'in yerine Candaroullar-
Trh-i Sultn Mehmed Hn- Sn (trc. Karo-
smil Bey ayrca Niksarl Muhyiddin
nm bana 1461 ylnda Osmanl hima- lidi), stanbul 1328, s. 146; istanbul'un Fethin-
Mehmed iin yaptrd ktphaneye 300
yesinde Kzl Ahmed Bey geti. Fakat den nce Yazlm Tarih Takvimler (nr. Os-
kitap vakfetmitir. man Turan), Ankara 1954, s. 20 vd., 6 8 ; Du-
bunun beylii tamamen grnte kal-
kas, Bizans Tarihi (trc. VI. Mirmirolu), stan-
d ve ok ksa srd. nk Ftih Kzl Candaroullar Beylii iktisad bakm-
bul 1956, s. 148-149; kpaazde, Trh, s.
Ahmed'e Mora sancan vererek Canda- dan iyi bir mevkide bulunuyordu. n- 72, 77, 80, 157; bn Keml, Teurh-i l-i Os-
roullar Beylii'ni kesin olarak ilhak et- k Karadeniz'in en iyi liman ehirlerin- mn, i, 6 1 - 6 3 ; VII, tr.yer.; Tursun Bey, Trh-i
ti. Ancak Kzl Ahmed Mora'ya gitmeye- den olan Sinop bu beyliin elindeydi. Bu- Ebul-Feth (nr. M e h m e d rif), stanbul 1330,

rek nce Karamanolu brhim Bey'e, s. 42 vd., 9 7 - 1 0 0 ; Oru b. dil, Teurh-i l-i
ras hem ihracat liman hem de gemi
Osmn, s. 24 vd.; Ner, Cihannm (Unat), I,
sonra da Uzun Hasan'a snd. Ftih- tersanesinin bulunduu bir yerdi. Beyli-
204-209, 294, 3 1 6 - 3 1 7 ; II, 527-529, 536, 740,
Uzun Hasan rekabetinin gelimesinde in en nemli ihra maddelerini bakr 746, 7 5 4 ; Feridun Bey, Mneat, I, 2 2 0 ; Mec-
nemli rol oynayan Kzl Ahmed, Otluk- ve demir tekil ediyordu. Cins atlar ve d, ekik Tercmesi, s. 2 9 1 ; Hoca Sdeddin,
beli Meydan Sava'nm kmasna sebep avc kularyla da nl olan Kastamonu Tcut-teurh, I, 63, 94-115, 128, 284, 301-
305, 315, 4 7 4 - 4 7 5 ; Mneccimba, Sahif'l-
olanlardandr. Savan Osmanllar lehi-
ahbr, III, 29 vd.; 307, 377, 3 9 9 - 4 0 2 ; Uzunar-
ne sonulanmas zerine Kzl Ahmed bir
l. Anadolu Beylikleri, s. 121-147, 230; a.mlf.,
sre daha Uzun Hasan'm yannda kald Osmanl Tarihi, I, 3 9 3 - 3 9 4 ; W. Heyd, Histoire
ve II. Bayezid zamannda Osmanl Dev- du commerce du Leuant au Moyen ge, Leip-
leti'ne iltica etti. Bundan sonraki haya- Candaroullar Trbesi'nin dtan grn - Sinop zig 1936, I, 551-553; Zeki Velid Togan, Umumi
Trk Tarihine Giri, stanbul 1946, s. 68, 315
t hakknda bilgi bulunmayan Kzl Ah-
vd., 3 2 5 ; Gkbilgin, Edirne ue Paa Lius, s.
med'in lm tarihi de belli deildir. O-
328-330, vakfiyeler ksm, s. 2 6 8 - 2 7 7 ; Yaar
lu Mehmed Bey, 11. Bayezid'in kzlarn- Ycel, oban-oullar Candar-oullar Beylik-
dan biriyle evlendi. 11. Selim ve 111. Mu- leri, Ankara 1980, s. 5 3 - 1 8 1 ; P. VVttek, Mente-
rad dnemlerinin nfuzlu ahsiyetlerin- e Beylii (trc. O. aik Gkyay), Ankara 1986,
s. 84-85, 89; Abdulkerim Abdulkadirolu, " C a n -
den ems Ahmed Paa Mehmed Bey'in
d a r o l u smail Bey v e H u l v i y y t - Sultn
oludur. Adl Eseri zerine Notlar", Trk Tarih ue
Kltrnde Kastamonu, Tebliler, 19-21 Ekim
Dalk bir alanda kurulan Candaroul-
1988, Ankara 1989, s. 4 3 - 5 4 ; Ali, " C a n d a r o -
lar Beylii, Karamanoullarndan son-
lu H k m e t i " , TOEM, XIV/ 1 (1340), s. 1-24.
ra Anadolu beyliklerinin en uzun mr-
l olandr. Nfusunun hemen tamam S YAAR YCEL

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 149
C A N F E D HATUN
r CANFED HATUN
(. 1009/1600 [?])
III. M u r a d z a m a n n d a
sarayn h a r e m dairesinin
nfuzlu kethdas.
L _i
III. Murad'n annesi Nurbn Sultan'm
cariyelerinden olup Kethd Kadn ola-
rak da anlan Canfed Hatun'un doum
ve lm tarihleri hakknda herhangi bir
bilgi bulunmamaktadr. nceleri
Saray'da hizmet ettikten sonra III. Mu-
rad zamannda kabiliyeti ve iyi huyu sa-
yesinde n plana km, Nurbn Sul-
tan'n en gzde criyesi ve sa kolu ha-
line gelmitir. III. Murad'n saltanatnn
balarnda haremde etkili ve birbirine
rakip iki taraftan birini Nurbn ve smi-
han Sultan ile Canfed Hatun, dierini
ise tek bana Haseki Safiye Sultan tekil
etmekteydi. Bylece bu dnemde Can-
fed Hatun sarayn drt gl kadnn-
dan birisi durumundayd. Harem-i Hm-
yun kethds mevkiine geldikten son-
ra da btn haseki ve criyelerin sorum-
lusu ve idarecisi oldu.
Nurbn Sultan lm srasnda olu
III. Murad'a kendisinden sonra her ba-
kmdan Canfed Hatun'a gvenmesini
sylemiti. Bylece Nurbn Sultan'n
lmnden sonra nfuzu daha da artan
Canfed Hatun ksa srede Vlide Safi-
ye Sultan'n da gvenini kazand.
1 Z.Vt^Utftefcrt
fil
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
150
Canfed Hatun'u nfuzunun zirvede ol-
duu bir dnemde rahatsz eden ve ten-
kit edilmesine sebep olan hususlarn ba-
nda, kardei Deli (Divane) brhim Pa-
a'nn baarsz icraat gelmekteydi. O
srada Diyarbekir beylerbeyi olarak vazife
gren brhim Paa kt idaresi yzn-
den halkn ikyetiyie grevinden alnm
ve hapsedilmiti. Canfed Hatun ise kar-
deini takibe urad dnemlerde yal- Akbaba
kyndeki
nz brakmam, onun temize kmas ve Canfed
Eski tekrar grevine iadesi iin nfuzunu kul- Hatun
Camii -
lanmaktan ekinmemitir. Nitekim b-
Beykoz /
tn baarszlna ramen paa, kz kar- istanbul
deinin teebbsleri ve 111. Murad'a sun-
duu deerli hediyeler sayesinde grevi- lirken artk yalanan ve nfuzu azalan
ne iade edilmitir (Selnik, I, 256, 351). Canfed Hatun da Selnik'nin belirtti-
Canfed Hatun'un bundan baka bir- ine gre "h el-mevt el-firk" diyerek
ok nemli hadisede de rol oynad bi- hamallar ve arabalarla tanan eyas
linmektedir. 26 Ocak 1593'te yenieri ve ile Eski Saray'a gitmitir. Hayatnn bun-
sipahiye masar* ulfesinin datlmas dan sonraki dneminde Eski Saray'da
srasnda parann yetimemesi yzn- oturan kzlarn gelin edilmesiyle ura-
den sipahilere eksik deme yaplmas is- an Canfed Hatun'a III. Mehmed gn-
yana sebep olmutu. siler Sadrazam de 100 ake uife ile senede drt "kat"
Siyavu Paa ve Badefterdar Emr Pa- yllk ve dier baz tahsisatlarda bulun-
a ile birlikte harem kethds Canfed mutur. Cmertliiyle tannan Canfed
Hatun'un da kendilerine teslim edilme- Hatun'un bir ara para sknts ektiini
sini istemiler, ancak uzun mcadeleler- haber alan padiah ulfesini 200 ake-
den sonra padiah ve saray halknn sert ye, yllk tahsisatn da sekiz " k a f a kar-
tutumu ile hadise yattrlmt (Selni- mtr (l, vr. 500 a ).
k, 1, 302). Canfed Hatun'un stanbul ve evre-
III. Murad'n lmnde (. 1595) gele- sinde eitli hayr eserleri bulunmakta-
nee uygun olarak Vlide Sultan dn- dr. stanbul Karagmrk (Gmrkhane)
daki harem halk Eski Saray'a nakledi- semtinde ukurbostan yaknnda harap
durumdaki bir mescidi ihya ederek ca-
mi haline getirmi, ayrca Sarahane ya-
knnda bir sebil yaptrm, karsndaki
bir mescidi de tamir ettirmitir. "Shib-i
sebl rhuna iip de Fatiha" (1002/ 1594)
msra ile tarih drlen bu sebil ile
mescid iin 2 milyon ake sarfettii kay-
dedilmektedir. Sebilin alnda 180 ky-
metli serser, atlas ve kemh datlm-
tr (l, vr. 500). Canfed Hatun'un Bey-
koz Akbaba'da ve baka yerlerde de e-
itli hayrat mevcuttur.
-t- jr. ( , ^
Dirayetli bir insan olan, ayn zamanda
dindarl ile de tannan Canfed Hatun
zaman zaman sahip olduu nfuz ve ik-
tidardan faydalanm ve pek ok hadi-
sede rol oynamtr. Ancak baz eserler-
Canfed
de onun Vlide Nurbn ve Safiye sul-
Hatun tanlarn rvet ve hediye arac olduun-
evkafnn dan sz edilmesi ar bir ithamdr. Nite-
sicil kaytlar
kim devrinin btn devlet erknn e-
(stanbul
er'iyye itli vesilelerle ar bir dille tenkit eden
Sicilleri
Gelibolulu l, Canfed Hatun'dan byk
Arivi,
nr. 4 . s. 2 ) bir sitayile bahsetmektedir.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

BBLYOGRAFYA:
stanbul Mahkemesi Sicilleri,
ye Sicilleri Arivi, nr. 4, s. 2 ; l,
Ktp., T Y , nr. 5959, vr. 4 9 9 a - 5 0 0 b ; Selnik,
Trih (Ipirli), 1, 247, 256, 302, 3 5 1 ; 11, 4 3 6 ;
Ayvansary, Mecma-i Teurh, s. 132; a.mlf.,
Hadkatul-cevm, 11, 150; Tank,
emeleri, 1, 2 0 6 - 2 0 7 ; Danimend,
III, 3, 71, 125, 145; Tahsin z, stanbul
leri, Ankara 1962, I, 8 8 ; TA, IX, 3 2 4 ; R. Ekrem
Kou, " C a n f e d a H a t u n " , ist A, VI, 3370.
S M E H M E T PRL
CANKL H A C I AL P A A ALES
^ O s m a n l l a r ' d a bir y a n ailesi.
Ailenin kurucusu olan Canikii Hac Ali
Paa 1133'te (1720-21) stanbul'da do-
du. Dergh- l kapcbalarndan Fat-
sal Ahmed Aa'nn kk oludur. o-
cukluu stanbul'da geti. Daha sonra
Canik'e gitti. Babasnn Terme ve Fatsa
evresinde yapt zulmler yznden
1741 yl Austosunda onunla birlikte
Ankara'ya srld. 1748'de babasnn
lmnden bir sre sonra aabeyi S-
leyman (Paa) ile birlikte tekrar Canik'e
dnd.
1762 ylnda Grcistan'da kan ayak-
lanma zerine bu isyan bastrmakla g-
revlendirilen ldr Valisi Hasan Paa'-
ya yardm etmesi emredildi. Hasan Pa-
a ile isyan blgesine gidip bir ksm ka-
leleri yeniden Osmanl idaresine bala-
mas zerine, Canik muktaa*s yzn-
den mcadele halinde olduu aabeyi
Sleyman Paa'nn kendisini gzden d-
rme gayretlerine ramen, Bbli'nin
gvenini kazanarak Canik muhassl ol-
may baard (1762). Daha sonra hacca
giden Ali Bey dndkten sonra sosyal
ynden blgede nfuzunu daha da art-
trd.
1768 ylnda balayan Osmanl - Rus
savana katld. 1769 Ekiminde Hotin
tarafna gnderildi; bir ara dmana esir
dme tehlikesiyle karlat. Daha son-
ra izin alp yeniden Canik'e dnd. Sam-
sun ve Amasya evresini ekyadan te-
mizledi. Rakiplerinin bir ksmn bertaraf
etti," dier bir ksmn da kendine bala-
may baard. Bu gelimeler zerine 30
Mays 1772 tarihinde kendisine Amas-
ya sanca malikne* olarak verildi, ar-
dndan da Tokat sanca voyvodal ba-
land. Bu arada kapcbalk unvann
ald. Eski Krm Han Devlet Giray'n tav-
siyesi zerine vezirlikle Krm serasker-
liine getirildii 1773 ylnn Aralk ayn-
da kendisine "bervech-i mlikne" Trab-
stanbul er'iy- zon sanca verildi. 21 Temmuz 1774'-
Knhul-ahbr, te Rusya ile Kk Kaynarca Antlama-
s imzalannca Krm'dan geri dnd.
Ali Paa, 1775 ylnda ran ile mna-
stanbul sebetlerin bozulmas zerine balayan
Kronoloji, savata ve sonraki siyas gelimelerde
Cami-
devletin kendisine muhta olmasn fr-
sat bildi ve aile fertlerine nemli tevcih-
lerin yaplmasn salad. Nitekim 3 Ara-
lk 1776 tarihinde Trabzon ve Erzurum
eyaletleri uhdesinde olduu halde Kars
seraskerliine tayin edildi. Bu arada b-
yk olu Battal Hseyin Bey'e mlikne
suretiyle Karahisr- ark (ebinkarahi-
sar) hass voyvodal verildi. Bylece Ca-
nik evresinde ailece gcn arttrma-
ya ve yaymaya balad.
1777 yl sonunda Sivas ile Trabzon va-
lisi ve Canik muhassl olarak grnen
Ali Paa Krm'da kan karklklar ze- taki rekabetin ilk izlerine 1772 ylnda
rine ikinci defa Krm seraskerliine ta-
yin edildi. Bu arada kendisine mlikne
olarak Kastamonu sanca verildi. Ardn-
dan 1778 ylnda tekrar Erzurum valili-
ine getirilirken zerinden alnan Sivas
valilii de vezirlikle henz on sekiz ya-
nda bulunan kk olu Mikdad Ah-
med Bey'e tevcih edildi. Bu oluna ayr-
ca Soucak muhafzl da verildi. B-
yk olu Battal Hseyin Bey ise kapc-
balk unvann elde etti. Ayn yl iinde
yeeni Mehmed Bey de (Sleyman Pa-
a'nn olu) mr-i mrnlkla orum san-
cann idaresini ele ald. Btn bu tev-
cihler karlnda Bbli kendisinden
HJ ijU
Canikii
Hac Ali
Paa'nn
Tedbtr 7-
gazaut
adl risalesinin
iik iki sayfas
( Ktp..
nr 6999)
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CANKL HACI AL PASA ALES
40.000 asker hazrlayp Krm zerine
gitmesini istedi. Paa istenilenden daha
az sayda asker toplayp deniz yoluyla
Sivastopol nlerine kadar gittiyse de sa-
va yapmadan geri dnd. Bunun ze-
rine Bbli, Krm seferi srasnda ge-
rekli sayda asker toplayamamas, sefe-
re ge katlmas, Krm'da vazifesini l-
ykyla yapmamas, halka eziyet edip ser-
vetini haksz bir biimde arttrmas ve
Bozok sanca mutasarrf apanolu
(Cebbarzde) Mustafa Bey ile bozumas
gibi sebeplerle Canikii Hac Ali Paa'y
ortadan kaldrmaya karar verdi.
Canikliler'in Karadeniz kylarndan Ana-
dolu'nun i blgelerine doru nfuzlar-
n yaymalar, Orta Anadolu'nun gl ha-
nedanlarndan apanoullar ve onlarn
temsilcisi Mustafa Bey'in aleyhine bir
gelime idi. ki aile arasnda bu husus-
Amasya'nn, ardndan da Sivas'n Canik-
liler'e verilmesi srasnda rastlanr. Bu-
ralar kendi nfuz alan olarak gren a-
panolu Mustafa Bey, ran ve Krm se-
raskerlikleri srasnda rakibi Canikii Ha-
c Ali Paa'nn istemi olduu yardmla-
r yapmayarak onun Bbli'nin gzn-
den dmesine almt.
Ali Paa'nn son Krm seferindeki ba-
arszl stanbul'da memnuniyetsizlik
dourduu gibi kendisine tbi toprak-
larda da huzursuzlua sebebiyet verdi.
Nitekim Mikdad Ahmed Paa'nn bask-
sna dayanamayan Amasya yanlar 1778
yl sonlarnda apanolu Mustafa Bey'e
fe M - K l f 4 r W
dlr'
&-M
I N > . iA
J^AJ"
IMHNHNM -
n;
S li U >
i i'l
^ y U l ^ p l j j j U i i J t>iWW&L* r s
151
CANKL HACI AL PASA ALES
snmlard. Bunun zerine Babli 1779 nin klelerinden bazlarn elde etti. Bu
yl balarnda bu paay Sivas valiliin-
den uzaklatrarak Trabzon'a nakletti ve
haksz yere el koyduu mallar ve eml-
ki de sahiplerine geri vermesini emretti.
apanolu Mustafa Bey bu durumdan
faydalanarak 1779 yl ortalarnda Mik-
dad Ahmed Paa'ya Bbli'nin emrine
uymas hakknda bir yaz gnderdi. Vezir
unvanna sahip bir paa olarak Mikdad
Ahmed, mrhr- sn unvanyla sancak
mutasarrf olan ve kendisinden aa
derecede bir idar mevkide bulunan a-
panolu'nun mdahalesine sert tepki
gstererek onun topraklarna saldrd.
kan atmay olunun kaybetmesi ve
Amasya'nn apanolu Mustafa Bey'in
eline gemesi zerine Ali Paa devreye
girdi. Paa stanbul'a bavurarak apa-
nolu'nun idam edilmesini, aksi halde
kendisinin onu cezalandracan bildirdi.
Bbli iki aile arasndaki bu mcade-
lede apanoullan'nn yannda yer ald.
apanolu Mustafa Bey'in kuvvetleri kar-
snda birliklerinin tutunamamas ze-
rine Canikli Hac Ali Paa ve olu Battal
Hseyin Bey Krm'a katlar. Her ikisinin
de rtbe ve unvanlar geri alnp mallar
ve eyalar stanbul'a gnderildi. Krm'a
kamasndan tr Ali Paa ve olu hak-
knda yazlan belgelerde "firari" ve "hain"
sfatlar bulunmaktadr. Dier olu Mik-
dad Ahmed Paa ise Bursa'da gzaltna
alnd.
Krm'da iki yl kadar kalan Ali Paa
stanbul'da taraftar bulunan baz ve-
zirlerin telkinleri zerine affedildi. Trab-
zon'un kendisine, Erzurum'un da olu
Mikdad Ahmed Paa'ya verilmesi iin I.
Abdlhamid'e bavurdu. Krm Han -
hin Giray da ayn konuda araclk yapt.
Sivas Valisi zzet Mehmed Paa'nn, Ca-
nik ve evresinde apanoullar lehine
bozulan dengeyi tekrar istikrarl bir du-
ruma sokmak iin, 20 ubat 1781 tari-
hinde ikinci defa sadrete getirilmesin-
den ksa bir sre sonra ayn yln eyll
aynda Canikliier affedildi.
Ailenin reisi Canikli Hac Ali Paa'ya
vezirlikle Trabzon eyaleti verilip malik-
neleri iade edildi. Kk olu Mikdad Ah-
med Paa'ya da Erzurum valilii ile ar-
palk olarak Amasya sanca tevcih edil-
di. Bylece Canikliler'le apanoullar ye-
niden komu duruma geldiler. ki aile
arasnda gizlice de olsa geimsizlik ve
dmanlk tekrar balad. Ancak bu de-
fa Canikli Hac Ali Paa daha temkinli
davrand. nce gl ve tehlikeli rakibi-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
152
mannda yerine getirmemeleri, gayret-
kleler vastasyla 1782 ylnn Nisan ayn- sizlikleri ve halka kar yaptklar zulm-
da apanolu Mustafa Bey'i ldrtt. ler aile fertlerinin byk darbeler yeme-
1782 ylnda Krm'da karklklarn sine yol at. Mikdad Ahmed Paa 1787'-
balamas zerine Bbli, orann duru- da nce Halep, sonra Diyarbekir valilii-
munu bilen Canikli Hac Ali Paa'dan Rus- ne, ardndan da Bodan babuluuna
ya ve Krm hakknda birka defa gr getirildi. Ya tarafndaki savalarda ba-
ve rapor istedi. Paa iyice hazrlanlma- arszlnn grlmesi zerine grevin-
dan sefere klmamas yolunda ve - den alnd. 1790 ylnda bir ara src
hin Giray lehinde gr bildirdi. Ancak olan paa yine istenilen baary gste-
daha sonra hin Giray'n Rusya ile an- remeyince Filibe'ye gnderildi.
lamas ve Krm'n Rusya'ya katlmas Battal Hseyin Paa ise 1788 sene-
zerine I. Abdlhamid Canikli Hac Ali sinde nce Trabzon valiliine getirildi,
Paa'nn ortadan kaldrlmasn istediy- sonra da Anapa zerine gnderildiyse
se de Sadrazam Yeen Mehmed Paa ile de grev yerine gitmedi. Ertesi yl emir
Halil Hamid Paa padiah bu kararn- tekrarlannca bu defa Anapa'ya kendi-
dan vazgeirdiler. sinden istenilmi olan 10.000 kiilik kuv-
Canikli Hac Ali Paa'nn son yllarnda vet yerine birka yz kiilik bir birlikle
olu Mikdad Ahmed Paa, 1782 ylnn gitti. Ciddi bir atmaya girmedii Rus-
Austos aynda orum sanca mutasar- lar'a 1790 yl Ekim aynda yenildi ve esir
rflna, Aralk aynda da Konya (Kara- dt. Bunun zerine Anapa seraskerli-
man) valiliine tayin edildi. 9 Austos ine babasnn kethds olan Erzurum
1784 tarihinde babasnn Grcistan'da- ve Trabzon Valisi Sar Abdullah Paa ge-
ki karklklara son vermekle grevlen- tirildi. O da cepheye gitme konusunda
dirilerek Erzurum valiliine getirilmesi ii ardan alnca 1791'de Anapa Rus-
zerine ondan boalan Trabzon valilii- lar'n eline geti. Bu duruma ok ierle-
ne ikinci defa tayin edildi. 12 Mart 1785 yen gen padiah III. Selim, 1792 yln-
gn de erde babuluuyla Trablus- da Sar Abdullah Paa ile beraber blge-
am ve 14 Haziran 1785'te de Sivas va- sinde kargaa kmasna sebep olan Bat-
lisi oldu. erkez kabilelerinin Osmanl tal Hseyin Paa'nn olu Canik muhas-
Devleti'nin yannda birlemelerini sala- sl ve arkkarahisar voyvodas Hayred-
maya ve Grc hanlarn itaat altna al- din Rgb Paa'y ve Filibe'de srgnde
maya alan Canikli Hac Ali Paa, bu bulunan kardei Mikdad Ahmed Paa'y
son grev yeri olan Erzurum'da 1785 y- idam ettirdi. Kesik ba Karacaahmet'e
l ortalarnda ld. Bbli onun lm gmlen Mikdad Ahmed Paa'nn olu
zerine 2 Temmuz 1785'te byk olu Hasan' da Seddlbahir'e gnderdi. Ca-
Kapcba Battal Hseyin Bey'i vezirlik- nikli Hac Ali Paazdeler'in emlk ve e-
le Erzurum beylerbeyiliine ve ark se- yalar msadere edildi.
raskerliine tayin etti. 1 Temmuz 1786'- Canikli Hac Ali Paa'nn hayatta ka-
da Trabzon'u da onun idaresine verdi. lan tek olu Battal Hseyin Paa, olu
Battal Hseyin Bey daha sonra kargaa Tayyar Mahmd Bey ile beraber dokuz
iindeki Suriye blgesinde asayii sa- yl kadar esaret hayat yaad. Bulundu-
lamakla grevlendirildi. Bunun zerine u ehir Battalpainsk diye anld. Paa
kendisine 24 Eyll 1786 tarihinde nce 1799 ylnn Mart ay sonlarnda Rus a-
Halep eyaleti, ardndan da ayn yln Ka- r I. Pavel'in de ricas zerine affedilerek
sm aynda am valilii ve ayrca hac vezirlikle Trabzon valiliine tayin edildi.
emirlii verildi. Bbli Ali Paa'nn k-
k olu Mikdad Ahmed Paa'y ise a-
panoullar ile iyi geinememesi zeri-
ne 20 Kasm 1785'te Sivas valiliinden
alp Diyarbekir'e gnderdi. Daha sonra Tayyar
Mahmd
srasyla 1 Temmuz 1786'da tekrar Kon-
Paa'nn
ya eyaletine, 3 ubat 1786'da Sinop'u da rikb-
muhafazas artyla ikinci defa Sivas va- hmyun
kaymakamlna
liliine getirdi.
tayiniyle ilgili
1787-1792 Osmanl-Rus ve Avustur- IV. Mustafa'nn
sadrazama
ya sava srasndaki gelimeler Canikli
beyaz zerine
ailesi iin tam bir ykm oldu. Bu dnem- hatt-
de Caniklizdeler'in verilen grevleri za- hmyunu
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

oluna da Canik ve Amasya sancaklar
verildi. Daha sonra Trabzon eyaletini o-
luna terkederek Canik sancan alp Er-
zurum valisi olan Battal Hseyin Paa
1801 ylnn Mart aynda ld. zerinde
malikne olarak bulunan Canik sanca
da 23 Ekim 1800 tarihinde Rumeli'deki
dal ekyasna kar gnderilen Tayyar
Mahmd Paa'ya braklmt.
Tayyar Mahmd Paa ailenin reisi
olunca gerek Bbli'ye gerekse evre-
deki yanlara kar uyumsuz ve geim-
siz davranlarda bulundu. Bu durum
karsnda Trabzon'dan uzaklatrlarak
nce Diyarbekir, sonra da Erzurum vali-
liklerine gnderildi. Ardndan ikinci de-
fa Trabzon valisi ve Canik muhassl ol-
du. 1803 ylnda Bbli'den Sivas valili-
ini isteyecek kadar ileri gitti. III. Selim
bu talebi reddettii gibi paann Rus ca-
suslar ile irtibat kurmasndan endieye
kaplarak onu Karadeniz kysnda dur-
durmaya ve Anadolu ilerine doru iler-
lemesine engel olmaya karar verdi.
Dier taraftan Canikli ailesinin can
dman olan apanoullar ailesinin re-
isi Bozok sanca mutasarrf Sleyman
Bey ise Sultan III. Selim ve Bbli ile
uyum iinde bulunmaya gayret ediyor-
du. Nitekim hkmet 1805 ylnn ubat
aynda Nizm- Cedd ordusunu Amas-
ya'da yaymak artyla burann idaresi-
ni de apanolu Sleyman Bey'e verdi.
Bir buuk ay kadar sonra da daha nce
Tayyar Mahmd Paa'ya verilmeyen Si-
vas valilii vezirlikle rakibinin ocukla-
rndan Mehmed Celleddin Bey'e tevcih
edildi. Bu gelimeler Tayyar Mahmd
Paa'nn padiah, Bbli ve apanoul-
lar'na kar hareketlerini sertletirme-
sine yol at.
Amasya ve Sivas blgelerinin 1770'-
lerde Canikliler'in idaresine verilmesi a-
panoullar'nn iddetli tepkisine sebep
olmutu. imdi de bu yerlerin apanoul-
lan'nn ynetimine girmesi Canikliler'in
rekabetini tahrik etti. 1804 ylndan iti-
baren ikinci defa vali bulunduu Trab-
zon'dan Canik sancana gelen Tayyar
Mahmd Paa kuvvet toplamaya bala-
d. Bunun zerine Bbli, Rumeli'deki
dal ekyas ile Srp silerinin faaliyet-
lerini gz nnde tutarak Anadolu'da
yeni bir atmann kmasn nlemek Mehmed Atullah Efendi ile geineme-
iin Amasya sancan apanolu Sley-
man Bey'den geri alp stanbul'dan gn-
derdii birine verdi.
Alnan tedbire ramen Tayyar Mah-
md Paa hareketine son vermedi. Ara-
larnda ehzade Mustafa'nn da (IV. Mus-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
tafa) bulunduu stanbul'daki Nizm-
Cedd dmanlarnn kkrtmalarna ka-
plarak kuvvet toplamay srdrd. Ye-
ni ordunun mal kayna olan rd- ce-
ddi kaldracan iln etti. Ardndan Ni-
zm- Cedd'i savunan apanoullan'-
nn topraklarna saldrarak Tokat ve Zi-
le'yi ele geirdi. Bbli'ye kar hareket- ca Tayyar Mahmd Paa'nn kaderi de-
lerinde Rusya'dan para ve silh yardm
ald ne srlen Tayyar Mahmd Pa-
a zerinde bulunan Trabzon eyaletiyle
Canik ve arkkarahisar sancaklar 27
Mays 1805 gn geri alnd. Erzurum
Valisi Ysuf Ziya Paa da bu siyi orta-
dan kaldrmakla grevlendirildi.
Durumun ciddiyetini kavrayan Tayyar
Mahmd Paa 3 Temmuz 1805'te hk-
mete bavurarak affn ve Nizm- Cedd
askeri yetitirmek zere Trabzon valili-
ine ilve olarak Sivas eyaletiyle Kasta-
monu sancann kendisine verilmesini
istedi. Fakat Bbli kendisini affetme-
di. Tayyar Mahmd Paa kan atma-
larda hkmet kuvvetlerine malp ol-
du ve Sohum Kalesi'ne snd. Buradan
yapt kkrtmalarla Samsun ve Trab-
zon blgelerinde karklklar kartty-
sa da bir sonu elde edemedi. Bu arada
yeeni Hasan yakalanp idam edildi. H-
kmetin isyanclara kar taknd ka-
rarl tutum zerine daha nce dedesi ve
babasnn yapt gibi 1806 yl yaznda
Krm'a kamak zorunda kald.
1807 ylnn Mays ay sonlarnda s-
tanbul'da patlak veren Kabak Musta-
fa syan ile nce Nizm- Cedd'in orta-
dan kaldrl, ardndan da III. Selim'in
yerine IV. Mustafa'nn tahta karl nesi'nde ve Sleymaniye Ktphanesi'n-
Tayyar Mahmd Paa iin sevindirici bir
gelime oldu. Gerekten de paa yeni
padiah tarafndan affedilerek 20 Ekim
1807 gn bir Rus gemisiyle stanbul'a
dnd. Kendisine derhal Trabzon valili-
i ile Canik ve arkkarahisar sancaklar
verildi. Ekim ay sonlarnda da sadret
kaymakamlna getirildi. Bu Caniklioul-
lar'nn devlet ynetiminde ulat en
yksek makam oldu.
Tayyar Mahmd Paa'nn bu ni yk-
selii ve rakiplerinden intikam almaya
almas dmanlarn harekete geir- alarn ikisi de airdi.
di. Onun eyhlislm erifzde Seyyid
mesi ve Sadrazam elebi Mustafa Pa-
a'ya rakip olmas, ayrca III. Selim'in ida-
mn nlemeye alan Rusuk yran ile
olan mnasebetleri, 11 Mart 1808'de az-
ledilip Dimetoka'ya srlmesine yol a-
t. Birka gn sonra da vezirlii kaldrl-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CANKL HACI AL PASA ALES
d ve Hacolupazarfna gnderildi. Bu-
rada sadrazama dargn olan Alemdar
Mustafa Paa ile grt ve onun telki-
niyle Varna muhafzlna tayin edildi.
1808 ylnn Temmuz aynda Alemdar
Mustafa Paa'nn gayretleriyle IV. Mus-
tafa'nn yerine II. Mahmd tahta kn-
iti ve bu merkeziyeti padiah zama-
nnda idam edildi. Onun katli ile Canikli
ailesinin Kuzeydou Anadolu dolaylarn-
da, XVIII. yzyl ortalarndan itibaren
kesintilerle de olsa sregelen hkimiye-
ti sona ermi oldu.
Ailenin kurucusu olan ve basiretli,
muktedir bir kimse olarak tannan Ca-
nikli Hac Ali Paa, dneminin vali ve
kumandanlarndan farkl bir biimde bir
aydn zorba ynetici olarak dikkati ek-
mektedir. Bu hususu, onun 1774 yln-
da Krm'dan dndkten sonra kaleme
almaya balad ve 25 Kasm 1776 ta-
rihinde bitirdii Tedbr '1-gazavt ad-
l rislesi de ispat etmektedir. Tedbr-i
Cedd-i Ndir ve Tedbr-i Ndir adla-
ryla da anlan ve deta bir nasihatnme
zellii tayan bu eserinde Hac Ali Pa-
a III. Mustafa ve I. Abdlhamid dne-
mi olaylarn ve messeselerini tenkit
etmekte, ilenen hatalar gzler nne
sermektedir. Ayrca bozukluklarn dzel-
tilmesi hususunda ne gibi tedbirler aln-
mas gerektiini de aklamakta, sosyal,
ekonomik, idar ve asker konulara te-
mas etmekte ve arazi sistemiyle asker-
lik dzeninin slahn savunmaktadr. Bu
eserin Topkap Saray Mzesi Ktpha-
de er, stanbul niversitesi Ktpha-
nesi'nde iki, Trk Tarih Kurumu, Dil ve
Tarih - Corafya Fakltesi ve Sofya'daki
Oriental Department of the Cyril and
Methodius National ktphaneleriyle
Uppsala'daki bir ktphanede birer adet
olmak zere on iki nshas mevcuttur.
Eser Ycel zkaya tarafndan yaymlan-
mtr (TAD, VII/12-13, s. 119-191). Kale-
mi kuvvetli Osmanl valilerinden biri olan
Canikli Hac Ali Paa'nn torunlarndan
Hayreddin Rgb ve Tayyar Mahmd pa-
Canikli Hac Ali Paa grev yapt bl-
gelerin imar ve inasyla da megul ol-
mu bir devlet adamdr. Soucak ve Ana-
pa'da bu alanda faaliyetlerde bulunmu-
tur. Oullar Battal Hseyin Paa'nn ar-
kkarahisar dolaylarnda, Mikdad Ahmed
Paa'nn ise Amasya ve evresinde va-
kflar bulunmaktadr.
153
 CANKL HACI AL P A S A ALES
BBLYOGRAFYA:
BA, Ali Emr-III. Mustafa, nr. 28.970; BA, Cev-
det-Dahiliye, nr. 575, 1164, 1677, 1923, 15.485;
BA, Cevdet-Maarif, nr. 3005, BA, Erzurum Ah-
km Defteri, nr. 6, s. 31, 98, 144, 162, 192;
|Canikli) el-Hc Ali Paa, Tedbr-i Cedd-i N-
dir (nr. Ycel zkaya), TAD, VII/12-13, s. 119-
191; Vsf, Trih (lgrel), s. 154-155, 185, 189,
211, 219, 221-224, 248-249, 259, 263, 264,
277-278, 298, 353, 367, 370, 379; Cevdet, T-
rih, II, 130-131, 171-172; III, 144-146; IV, 29;
V, 133 vd., 254-256; VI, 319; VII, 95-97, 177;
VIII, 218-219, 284-285, 333; Sicill-i Osman, II,
217-218, 317; III, 83-84, 258-259, 548-549; IV,
506; Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV/1, s. 436,
439, 447-452, 460-461, 510, 537, 582-584,
606, 609-611, 612; N/2, s. 31, 32, 33; a.mlf.,
Mehur Rumeli Ayanlanndan Tirsinikli smail
ue Ylk Olu Sleyman Aalar ue Alemdar
Mustafa Paa, stanbul 1942, s. 89-94; Enver
Ziya Karal, Selim IH'n Hatt- Hmayunlar (Ni-
zam-1 Cedit) 1789-1807, Ankara 1946, s. 55-
56; Halis Turgut Cinliolu, Osmanllar Zama-
nnda Tokat, Tokat 1950, s. 67-69; J. S. Shaw,
Between Old and Ne w the Ottoman Empire
nder Sultan Selim III: 1789-1807, Cambridge-
Massachusetts 1971, s. 58-59, 215-217, 283-
285, 304, 312-313, 367, 398-399, 400; Yuzo
Nagata, Muhsinzde Mehmed Paa ve ynlk
Messesesi, Tokyo 1976, s. 25, 26, 76; A. W. Fis-
her, The Crimean Tatars, California 1978, s. 61,
65, 85; Ycel zkaya, Osmanl mparatorlu-
unda Dal syanlar, Ankara 1983, s. 70-73,
127; a.mlf., "Canikli A l i Paa", TTK Belleten,
XXXVI/144 (1972), s. 483-525; Bahaeddin Ye-
diyldz, Institution du Vaqf au XVIIIe siecle en
Turquie etudesocio-historique, Ankara 1990,
s. 91, 96, 122, 333; B. A. Cvetkova, "To the Pre-
history of the Tanzimat (An U n k n o w n Ottoman
Political Treatise of the 18th Century)", EH, VII,
133-146; zcan Mert, XVIII. ue XIX. Yzyllar-
da apanoullar, Ankara 1980, s. 40-45, 46-
47, 49, 50, 51, 52-53, 55-62; J. H. Mordtmann,
"Derebeyler", A, III, 540; B. Lewis, "Dinikli
H d j d j ' A l Paha", El2 (ng.), II, 446-447.
B ZCAN MERT
r CNLER
(bk. CANOULLARI).
F CANOULLARI
1 5 9 9 - 1 7 8 5 yllar a r a s n d a
B u h a r a ve civarnda h k m sren
bir T r k - s l m hnedan.
Caniler olarak da anlan hanedan, ad-
n kurucusu Bk Muhammed'in babas
Can Muhammed'den alr. Canoullar'na,
Volga nehri kysndaki anayurtlar As-
tarhan (Hac Tarhan) ehrinden dolay As-
tarhanllar denildii gibi atalar Cuci'nin
olu Toga Timur'a nisbetle Toga Timur-
lular da denilmektedir.
Ruslar 963'te (1556) Astarhan' istil
edip kendi topraklarna katnca Astar-
han Hkmdar Yr Muhammed ile olu
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
154
Can Muhammed Hrizm zerinden Buha-
ra'ya kaarak eybnf Hkmdar sken-
der Han'a sndlar. Can Muhammed bu-
rada skender Han'n kz Zehra ile evlen-
di. Can Muhammed'in kaynbiraderi olan
eybn Hkmdar II. Abdullah Han'n
1598'de lm zerine yerine geen o-
lu Abdlm'min Semerkant'a gelerek bi-
atlar kabul etti (ubat 1598).
Abdlm'min, Can Muhammed'in as-
ker ve idar mevkilerde grev alm olan
ocuklarn kendine rakip grerek berta-
raf etmeye kalkt. Can Muhammed'i
hapsettii gibi dedeleri Yr Muhammed'i
de Belh dna srd. Can Muhammed'in
byk olu Din Muhammed, Abdlm'-
min'e biat etmeyi redderek Horasan'
ele geirmeye alt. Abdlm'min ayn
yln haziran aynda Takent'ten dner-
ken ldrlnce Mvernnehir ve Belh'-
t e eybn hkimiyeti sona erdi. Abdul-
lah Han'n akrabalarndan Pr Muham-
med'in Belh'te, Abdlemn'in de Buha-
ra'da hkm srmesine ramen lke-
nin batdaki topraklar Safev Hkm-
dar ah I. Abbas tarafndan istil edi-
lirken dousu da Kazaklar'n tehdidine
mruz kald. eybnler'in bu k d-
neminde Bk Muhammed ve kardele-
ri Horasan, Khistan ve Sstan'da ok
geni bir alanda kontrol ele geirmek
iin seferber oldular. Bu srada Herat
valisi, ah I. Abbas'n Horasan zerine
yrdn grnce kaplarn Din Mu-
hammed'e at ve ona eybn tahtn
teklif etti. 0 da Herat'a yerleerek b-
tn Mvernnehir'e sahip olmak iin
Horasan' kontrol altnda tutmaya al-
t. Ancak Din Muhammed Pulisir Sa-
va'nda Safevler'e yenildi (7 M u h a r r e m
n 1 0 0 7 / 1 0 A u s t o s 1598) ve savata ald
yara sebebiyle bir sre sonra ld. B-
^
tn Horasan ran'n hkimiyetine ge-
ti. Yr Muhammed ile btn akrabala-
n r Meymene ehrine kaarak II. Pr Mu-
hammed'in hanl sresince burada kal-
dlar. Bu gelimeler zerine mitler B-
k Muhammed'e baland. Bk Muham-
med, son eybn Hkmdar Pr Mu-
hammed'i destekleyerek Buhara'y mu-
hasara etmekte olan Kazak kuvvetlerini
geri ekilmeye mecbur edince kendisi-
ne Semerkant valilii verildi. Ancak 1598
sonbahar ve 1599 knda Buhara'da
baz karklklar kt. Pr Muhammed
emrlerini tasfiye etmeye kalknca B-
k Muhammed'in mdahalesiyle kar-
lat ve yaplan savata Pr Muhammed'e
bal kuvvetler bozguna uratld, ken-
disi de sefer srasnda ld.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Canoullar ailesi 1599 baharnda M-
vernnehir'de ilk kurultay toplad. Aile-
nin en yal simas Yr Muhammed han-
lk teklifini kabul etmeyince bu grevi
olu Can Muhammed stlendi ve Buha-
ra-Semerkant arasndaki topraklar h-
nedan mensuplar arasnda paylald.
"Sultn- sri" (ismen hkmdar) Can Mu-
hammed Semerkant'ta hkm srd.
Ailenin en gl simas ve Canoullar
hnedannn kurucusu kabul edilen "sul-
tn- ma'nev" (gerek hkmdar) Bk Mu-
hammed ise ikt* olan Buhara'da kalp
devlet idaresiyle ilgili politikalar gelitir-
di ve idar reform iin hazrlklar yapt.
Can Muhammed 1603 sonbaharnda
lnce babas Yr Muhammed hanlk
teklifini yine kabul etmedi. Bunun ze-
rine Bk Muhammed han unvanyla h-
nedann bana getirildi (12 Cemziyel-
hir 1 0 1 2 / 1 7 K a s m 1603). Buhara'y ba-
ehir yapt ve iktm Semerkant' da ii-
ne alacak ekilde genileterek zaman-
nn byk bir blmn burada geirdi.
Bu srada l-i Barak'tan (Suyun) Kildi
Sultan Muhammed, Canoullan'nn top-
raklarna saldrd. hrhiye yaknlarn-
da meydana gelen sava kaybeden B-
k" Muhammed Buhara'ya ekildi. Kild
Sultan Muhammed Semerkant' bir s-
re muhasara ettikten sonra Takent'e
dnd. Baz idari reformlar da gerek-
letiren Bk Muhammed 1 0 1 3 (1605)
veya 1014 (1606) ylnda ld. Onun d-
neminde Osmanl Devleti'yle iyi ilikiler
kuruldu. Bk Muhammed III. Mehmed'e
eli gnderip ondan ah I. Abbas'a kar-
top ve tfek istedi (Orhonlu, s. 79-80).
mam Kul Han dneminde (1611-1643)
Canoullar daha da glendi. ada
kaynaklar onun zamannda lkenin re-
fah seviyesinin ykseldiini kaydederler.
Halefi Nezr (Nezr) Muhammed Han, o-
lu Abdlazz karsnda tutunamayarak
tahtn ona terketmek mecburiyetinde
kalnca (1645) Bbrl Hkmdar ah
Cihan'a mracaat edip ondan yardm is-
tedi. Bunun zerine blgeye gelen B-
brl kuvvetleri Canoullar'na ait top-
raklar istil etmeye baladlar. Bu ge-
limeler zerine Nezr Muhammed Os-
manl Devleti'ne eli gnderip yardm is-
tedi. Osmanl Padiah IV. Mehmed n-
ce nasihat yollu bir nme gnderdi, son-
ra da ah Cihan ile Safev Hkmdar II.
Abbas'tan bu hususta araclk etmeleri-
ni istedi. Bu srada Nezr Han ld ve
Abdlazz tahta geti. Hnedann en m-
him simalarndan biri de Abdlazz Han'-
dr (1645-1680). Onun dneminde Os-

manllar'la iyi ilikiler kuruldu ve kar-
lkl olarak eli teati edildi. Abdlazz
Han'n lmnden sonra mahall beyler
bamszlklarn iln ederek hanedann kmdar "hamiyyet-i slmiyye'ye bin-
otoritesinin sarslmasna sebep oldular.
lke ekonomik ve siyas adan bir -
k dnemine girdi. 1681'de Hve Han
Eb'l-Gz'nin olu Ene Han Buhara'-
y zaptederek yamalad ve adna hut-
be okuttu. zellikle Sbhan Kul Han za-
mannda (1682-1702) zbek kabileleri
Canoullar aleyhine glendiler. Ene
Han bu dnemde Mvernnehir'in mer-
kez blgelerini defa igal ettii gibi
iki defa da Semerkant' ele geirdi. Sb-
han Kul Han zamannda da Osmanl-
larca iyi ilikiler srdrld. Bu hkm-
dar II. Ahmed'in clsu mnasebetiyle
Abdlm'min adl bir elinin bakanl-
nda krk kiilik bir heyeti stanbul'a
gndermi, tebriklerini arzederek hedi-
yeler sunmutur. (Mme-i Hmyun, nr.
5, s. 1 19-124).
Ubeydullah Han (1702-1711) merkez
hkmeti glendirmek ve devlet otori-
tesini yeniden tesis etmek istedi. Fakat
takip ettii ekonomik politika 1708'de
isyana sebep oldu. 1710'da Fergana va-
disi Buhara ile balantsn kopararak
Hokand Hanl'n oluturdu. Ubeydul-
lah Han 1712'de ldrlnce hanlk bey-
likler halinde paraland. Beylikler bir-
birleriyle savaa girdiler. Halefi Eb'l -
Feyz'in otoritesi Buhara ve civaryla s-
nrl kald. Gerek otorite, zbek asll
Mangt kabilesi reisi ve saray nzn Ata-
lk Muhammed Hakm Bey'e geti. Oto-
rite boluundan faydalanan gebe Ka-
zaklar baz yreleri igale baladlar. si
zbek kabileleri de bu karklklardan
istifade ederek yedi yl boyunca Mver-
nnehir'i ve zellikle Buhara'y yama-
ladlar. Bu yzden pek ok aile yurdunu
terketmek zorunda kald. 1730'da Ka-
zaklar geri ekildi. 1740'ta Ndir ah
Buhara'y igal etti. Canoullar Hkm-
dar Eb'l-Feyz Han, Ndir ah'a itaat
arzetti. O da Eb'l-Feyz Han' yerinde b-
rakt. Amuderya nehri snr kabul edildi
ve Canoullar'nn Ndir ah'm emrine
zbek ve Trkmenler'den oluan 20.000
kiilik bir birlik vermesi kararlatrld.
Bu olaydan sonra Buhara tamamen N-
dir ah'm kontrol altna girmi oldu.
1747'de Ndir ah ve Eb'l-Feyz Han'n
ldrlmelerinden sonra Canoullar ha-
nedan yeniden bamszlna kavutuy-
sa da lkede gerek hkimiyet Mangt-
lar'dan Atalk Muhammed Rahm'in eline
geti. Son Canoullar hkmdar Eb'l-
Gz (1757-1785) sadece ismen han idi'.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Bu arada Afganistan Devleti'nin ku-
rucusu Ahmed ah Drrn 1770'te Bu-
hara zerine yrdyse de her iki h-
yundan geldii belirtilmektedir, stan-
en" savamadlar; Amuderya snr kabul
edilerek bir bar antlamas imzaland.
Bu durum 1785 (baz tarihilere gre 1789)
ylma kadar srd. Bu tarihten itibaren
Canoullar tarihe kart ve yerlerini,
Eb'l-Gz Han'n kzyla evli olan Man-
gt reisi Murad Ma'sm ah'm kurduu
Mangtlar hnedan ald.
En gl dnemlerinde Semerkant,
Buhara, Fergana, Bedahan ve Belh'e
hkim olan Canoullar, Snn bir hane-
dan olduklar iin ran'n ilii yayma
gayretlerine kar verilen mcadelelerde
nemli rol oynadlar. Bu dnemde ede-
biyat dili zbek Trkesi'nden ok Fars-
a idi ve tarih sahasnda nemli eserler
verildi.
BBLYOGRAFYA:
BA, Nme-i Hmyun, nr. 5, s. 119-124;
Feridun Bey, Mneat, II, 281-282, 358; Silh-
dar, Trih, i, 673; Zambaur, Manuel, s. 273; A.
Zeki Velid Togan. Bugnk Trkili Trkistan
ue Yakn Tarihi (istanbul 1942-47), stanbul
1981, s. 198-202; Uzunarl, Osmanl Tari-
hi, ill/2, s. 254-260; S. Lane-Pool, The Mo-
hammadan Dynasties, Beyrut 1966, s. 274-
275; Cengiz Orhonlu, Osmanl Tarihine Aid Bel-
geler Telhisler (1597-1607), stanbul 1970, s.
79-80; A. Vambery, History of Bokhara. Nen-
deln 1979, s. 304-346; R. Grousset, Bozkr im-
paratorluu Attila/Cengiz Han/Timur (trc. Re-
at zmen), stanbul 1980, s. 448-449; Meh-
met Saray, Rus igali Deurinde Osmanl Dev-
leti ile Trkistan Hanlklar Arasndaki Siyasi
Mnasebetler 1775-1875, stanbul 1984, s. 7-
22; B. Spuler, "Central Asia From the Sixtenth
Century to the Russian Canquests", CHIs., I,
470 vd 484-485; a.mlf., "Djnids", El2 (ng.),
II, 446; R. D. McChesney. "The Reforms of Ba-
" Muhammad Khn", CAJ, XXIV 11980), s.
69-84; a.mlf., "'Abd a l - M o ' m e n b. 'Abdallh",
Elr., I, 129-130; J. Audrey Burton, " W h o w e r e
T h e first Ashtarkhnld Rulers of Bukhara ?",
BSOAS, LI/3 (1988), s. 482-498; Mirza Bala,
"Buhara", A, il, 768; V. Minorsky, "Ndir", A,
IX, 26; W. Barthold. "eybnler", A, XI, 457;
a.mlf. - [R. N. Frye], "Bukhara", El2 (ing.), I,
1295; Yuri Bregel, "Bukhara", Elr., IV, 517-518.
S ABDLKERM ZAYDIN
CANTACASIN
(. 1538'den sonra)
Batllar tarafndan
Osmanllar hakknda kaleme alnan
ilk eserlerden birinin yazar.
Muhtemelen Rum kkenli bir talyan
olup asl ad Theodoro Spandoni'dir (Span-
dugino, Spandugnino). Cantacasin lakab
annesinin mensup bulunduu, Bizans'n
bir imparator (VI. loannes 11347-13551)
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CANTACASIN
karan nl Kantakuzenos ailesinden
kaynaklanr. Kitabnn talyanca aslnda
stanbullu olduu ve bu imparator so-
bul'un fethinden (1453) sonraki yllarda
kardei Alessandro buraya yerleerek ti-
caretle uramaya balam, fakat 1499'-
da Venedik Cumhuriyeti ile Osmanl Dev-
leti arasnda sava knca gzaltna al-
narak mallarna el konmu ve bu arada
zntsnden lmtr.
1502'de kardeinin mallarn geri al-
mak iin stanbul'a giden Cantacasin Ve-
nedik'e dndkten sonra bir sre tica-
retle urat. Venedik ile Fransa arasn-
daki ilikilerin bozulmas zerine Fran-
sz elisinin yakn dostu olduu ileri s-
rlerek Fransa'ya srgne gnderildi.
Cantacasin buradan Roma'ya gitti ve Pa-
pa X. Leon'u (1513-1521) Osmanllar'a
kar bir Hal seferi amas iin ikna et-
meye alt; ancak baarl olamad. Ol-
duka ayrntl bilgi verdiinden dolay
1526'da Moha Muharebesi'ne katld
sanlr. Kann Sultan Sleyman'n Viya-
na Kuatmas'ndan (Ekim 1529) az son-
ra stanbul'a gidip Osmanl Devleti ve
Trkler'e dair bilgiler toplad. talya'ya
dndnde Toscana blgesine geerek
Floransa'nn 50 km. uzandaki Lucca'-
ya yerleen Cantacasin'in 1538'den son-
ra doksan yalarnda burada ld tah-
min edilmektedir.
Cantacasin stanbul'a yapt birinci
seyahatinin arkasndan yazd Trkler
hakkndaki kitabnn 1519'da yaymla-
nan Franszca tercmesinde, bu eseri
kardeinin mallarn kurtarmak iin git-
tii stanbul'da hazrlad ve bu husus-
ta Osmanl Devleti'nin ileri gelenlerin-
den iki kiinin kendisine yardmc oldu-
u bildirilmektedir. Kitabn yeni bask-
sn yapan Ch. Schefer'e gre bu iki kii
Mesih Paa (. 1501) ile Hersekzde Ah-
PETT TRAIGTE
L'ORIGINE DES T U R C Q Z
Chaklbs SCHEFER
Cantacasin'in
PARIS
Petit ERNEST LEROUX, KDTEUR
Iralcle de
i origlne
de5 Turcqz
adl kitabnn
i kapa
155
CANTACASN
med Paa'dr (. 1517). Ancak bu tah-
minlerden Mesih Paa ile ilgili olan do-
ru deildir. nk Cantacasin stanbul'a
bu vezirin lmnden sonra gitmitir.
Schefer, Cantacasin'in yazd
gine e costumi dei Turchi adl kitabn
yazma bir nshasnn Fransa'da Mont-
pellier niversitesi'nin Tp Fakltesi K-
tphanesi'nde bulunduunu (MS, nr. 389)
bildirmektedir. Bu eserin Balarin de Ra-
conis tarafndan yaplan Franszca ter-
cmesinin iki yazmas yine Schefer'in bil-
dirdiine gre Paris'te Bibliothque Na-
tionale'de (nr. 5640, 14.681), bir nc-
s de Chantilly'de Duc d'Aumale Ktp-
hanesi'ndedir. Franszca tercme eserin
talyanca aslndan otuz yl nce (1519)
yaymlanmtr; dolaysyla bunun iin-
de Cantacasin'in sonradan yazd zeyil
yoktur. Schefer'in tesbitine gre bu bas-
knn bilinen tek nshas Chantilly K-
tphanesi'ndedir. Daha sonra ayn ter-
cme Etienne Denie tarafndan 1556'-
da tekrar baslmtr. Bu ikinci basknn
sonuna, ayn yl N. Moffan tarafndan
Latince olarak yazlan ve Paris'te baslan
Kann Sultan Sleyman'n byk olu
ehzade Mustafa'nn ldrlmesi hak-
kndaki bir metnin Franszca'ya tercme
edilerek eklendii grlmektedir.
Kitabn orijinal talyanca metni iki de-
fa baslmtr. lk bask Theodoro Span-
dugnino della casa regale de
cusini, ...delle historie et origine
pincipi di Turchi, ordine della
loro rito et costumi... (Kantakuzenos ha-
nedanndan Theodoro Spandugnino'nun Trk-
ler'in tarihi ve hkmdarlarnn menei ile
saraylarnn nizam, rf ve detleri hakkn-
da...) baln tamaktadr (Lucca 1550).
kinci bask ise bir yl sonra daha de-
iik bir biimde ve metni biraz farkl
olarak Floransa'da yaplmtr. talyanca
basklarda, Cantacasin'in 1538'de kita-
bnn sonuna ekledii, Msr'da Ahmed
Paa'nn (Hain) isyanndan (1524) V. Char-
les'n Cezayir seferine (1535) kadar ge-
en dnemi iine alan bir zeyil de yer al-
maktadr. Yazma nshas Paris'te Bib-
liothegue Nationale'de bulunan bu ze-
yilde Safev Hkmdar ah smil ile
olu ah Tahmasb'a da birka sayfa
ayrlmtr.
Eserin Franszca tercmesinin Schefer
tarafndan hazrlanan yeni basks
traicte de 1'origine des Turcqz
1896 ylnda Paris'te yaplmtr. Bu bas-
kda metne Schefer'in ok limane bir
slpla, fakat metotsuz, aprak ve zor
anlalr biimde yazd yetmi yedi say-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
156
falk bir nsz ile eitli notlar ve F. An-
toine Geuffroy'un (Geuffre) ilk basks
1542'de yaplan Description
du Grand Turc adl kitabndan alnan
Dell'ori- Trkler'in fetihlerine dair bir blm de
eklenmitir.
Schefer'in yaymlad ekliyle Canta-
casin'in kitab iki blmden
gelmektedir. Bunlarn birincisi, Osman-
llar'n tarih sahnesine klarndan II.
Bayezid devrinin sonlarna doru 1510
ylna kadar geen olaylar anlatan zet
halinde bir tarihedir (s. 1-55). ok da-
ha geni olan ikinci ksmda ise (s. 55-
264) Osmanl devlet idaresi ve saray d-
zeni hakknda bilgiler verilmitir. Trk-
e ad ve unvanlar ok bozuk bir iml ile
Rumca'y andrr biimde yazlm olmak-
la beraber (mesel casnatarbassi hazi-
nedarba, spacoillains sipahiolan, sil-
lictarbassi silhtarba ve allophasot-
bassi = ulfeciba gibi) kitabn bu ksm
konu itibariyle daha nemlidir. Bu b-
lmde nce devlet tekilatndaki btn
makamlarla saray hizmetlileri hakkn-
da ksa bilgiler verilmi, daha sonra k-
yafetler, oru, hac, kadlar, din gr-
ler, nikh, snnet, okul, kurban gibi ko-
nular zerinde durulmutur. En sonda
da Trkler'in yiyecekleri, cenaze tren-
leri, mezarlar vb. hakknda aklamalar
yaplarak XVI. yzyl balarndaki Trk
hayat bir yabancnn grebildii kada-
Canta-
ryla Bat insanna anlatlmaya
de
mtr.
corte,
Cantacasin'in kitab, Schefer'in bol ha-
iyelerine ramen yeniden ilenmesi ge-
reken nemli bir kaynaktr. Fransa ve
talya'daki btn yazma ve basma ns-
halar gzden geirilerek hazrlanacak
tenkitli bir bask, Osmanllar'm
dnemlerinde Trk devlet tekilt ile
gnlk hayatn Batllar tarafndan na-
sl grldn ortaya koyacaktr.
BBLYOGRAFYA:
Theodore Spandouyn Cantacasin, Petit
de l'origine des Turcqz (nr. C h . S c h e f e r ) , Pa-
ris 1896, nairin n s z . rn
lifti
F C A N T I N E A U , Jean
(1899-1956)
S m diller z e r i n d e k i
almalaryla tannan
Fransz arkiyats.
Petit I_
adyla
Epinal'de (Vosges) dodu. ocukluu
Paris yaknlarndaki Saint-Cloud'da ge-
ti. Orta renimini Saint Louis'de ta-
mamladktan sonra Aix-en-Provence'da
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
de la court
meydana
Jean
Cantineau
klasik diller zerine lisans (1924) ve yk-
sek lisans (1926) yapt; ayrca Ecole Pra-
tique des Hautes Etudes'den ve Ecole
du Louvre'dan diploma ald (1928, 1929).
1928-1933 yllar arasnda yesi oldu-
u Institut Franais de Damas adna,
rm dil ve kltrn benimsemi Arap
kkenli eski Nabatler'in oturduu bl-
gede, arkasndan da Palmira'da (Tedmr)
aratrmalar yaparak rmce'nin Naba-
t ve Tedmr lehelerini inceledi. 1933'-
ten sonra Kuzey Afrika'ya geerek Ceza-
yir niversitesi'nin Edebiyat Fakltesi'n-
de Sm diller ve genel dil bilimi zerine
dersler verdi. Bu arada Sorbonne niver-
sitesine sunduu L e dialecte arabe de
Palmyre ve Grammaire du palmyrenien
epigraphique adl tezlerle doktor unva-
nn ald (1935); ertesi yl da Cezayir ni-
all- versitesi'ndeki almalaryla profesr
oldu. Bu niversitede bir fonetik labora-
tuvar at. 1947 ylna kadar grevini
srdrdkten sonra Fransa'ya dnerek
Paris'teki Ecole Nationale des Langues
Orientales Vivantes'ta yeni kurulan Do-
u Arapas krssnn bana geti.
erken Burada 1954 ylna kadar alan Canti-
neau, hayatnn son dnemlerinde yer-
letii Paris yaknlarndaki Sainte-Ge-
nevive-des-Bois'da 8 Nisan 1956 tari-
hinde ld.
traicte Acadmie des Inscriptions et Belles
Letteres, Societ Asiatique, Societe Lin-
guistique de Paris, Groupe Linguistique
SEMAVI EYCE
d'Etudes Chamito-Smitiques, Deutsche
Morgenlndische Gesellschaft ve Linguis-
tic Society of America gibi eitli bilim
kurulularna ye olan Cantineau nl
Orbis mecmuasnn da yayn kurulunda
idi.
_l Eserleri. Cantineau'nun Arapa dil bi-
limi, Arap leheleri, genel dil bilimi, S-
m dil bilimi ve yaztlar hakknda olmak
zere drt grupta toplanabilecek eser-
lerinin balcalar unlardr: 1. Le Naba-
teen. Nabat dili ve grameriyle ilgili iki

ciltlik bir eser olup bu konuda yaplm
ilk dzenli almadr. Fondation Bordin
eref dlne lyk grlen eserin 1. cil-
di (Notions generales, ecriture, grammaire,
Paris 1930) gramerle ilgili olup 11. cildi
(Choix de textes, Lexique, Paris 1932) se-
me metinler ve bir lugateden olumak-
tadr. 2. Inventaie des inscriptions
Palmyre (Beyrut 1930-1949). Toplam on
fasiklden meydana gelen bir Tedmr
kitabeleri envanteridir. 3. L e
arabe de Palmyre (Beyrut 1934). Ted-
mr Arap lehesiyle ilgilidir. 4.
maire du palmyrenier epigraphique
(Kahire 1935). Kitabelerde kullanlan Ted-
mr dilinin grameri konusundadr, s.
Cours de phonetique arabe
1941). kinci basks Phonologie
netique arabe adyla yaplan eser, Ce-
zayir niversitesi'nde verdii Arapa'nn
fonetiiyle ilgili dersin notlarndan olu-
maktadr. 6. Les parlers arabes du H6-
rn (Paris 1946). Havran Arapas zeri-
ne kaleme alnm bir almadr. 7. Prin-
cipes de Phonologie (Paris 1948). N. S.
Troubetzkoy'un Grundzge der
logie adl eserinin Franszca tercmesi
olup genel fonolojiyle ilgilidir. 8. Manuel
elementaire d'arabe oriental
Damas |Paris 1953)). Dou (Dmak) Arap-
as zerine Y. Helbaoui ile birlikte ha-
zrlad bir el kitabdr.
zellikle kitabeler ve Sm dil bilimi
zerine yapt almalarla, Academie
des nscriptions et Belles Lettres tara-
fndan Clermont-Ganneau dlne l-
yk grlen (1953) Cantineau'nun eitli
dergi ve armaanlarda yaymlanm elli
kadar makale ve teblii de bulunmak-
tadr (bk. Fleisch-Starcky, s. 18-20).
BBLYOGRAFYA:
J. D. Pearson, Index Islamicus
London 1958, s. 9, 57, 293, 460, 700, 705, 722,
723, 725, 726, 820; a.mlf., Index
1956-1960, London 1962, s. 242; a.mlf. -
Grimvvood J. D. Hopvvood, Arab Islamic
liography, Sussex 1977, s. 73; A. S. Fulton
M. Lings, Secord Supplementary Catalogue
Arabic Prirted Books in the British
London 1959, s. 234; Seyyed Hossein Nasr, An
Annotated Bibliography of Islamic
Tahran 1358/1978, II, 136; H. Fleisch -
Starcky, "Jean Cantineau", ZDMG, CV1II (1958),
s. 14-20; TA, IX, 348. m
LLI CENGIZ
r ~
CAPE TOWN
G n e y A f r i k a Cumhuriyeti'nin
y a s a m a baehri
L (bk. GNEY AFRKA CUMHURYET).
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CAR
Bir kadn sokak kyafeti. yz tamamen rtecek ekilde de kul-
L
Zar eklinde de telaffuz edilen car ke-
limesi "rt" ve "petemal" anlamlarn
tayan Arapa izrdan bozularak Trk-
de e'ye girmitir. Bu kyafete eitli blge-
lerde ar, araf, adr, ehram, futa, br-
g, brk gibi isimler verilmekte ve ok
dialecte yerde bu isimler birlikte kullanlmakta-
dr-, bunlarn Arapa'daki genel karl
Gram- ise mledir (rt).
Kadnn batan ayaa rtnmesinde
en kolay kyafeti tekil eden car, vcu-
da gre kesim ve dikimi olmayan, baz
(Millon
yrelerde sadece kelerinin sivrilii yu-
et pho-
varlatlm, ortalama 185 x 215 cm. bo-
yutlarnda drt ke bir rtden ibaret-
tir. Brnlmek suretiyle ba dahil to-
puklaa ..adar btn vcudu rter; bu
sebeple Trke ad brg veya brk-
tr. Brgnn Arapa'ya brku' / ber-
k' / brka' eklinde getii ileri srl-
mekte (SA, I, 301) ve baz Arapa-Trk-
Phono-
e szlklerde brku'un karl "br-
g" olarak verilmekte ise de (bk. msl. el-
Meurid, " b r k u ' " md.) gerek brku'un
(parler de
yalnz "yz rts, pee, maske" anlam-
larna gelmesi, gerekse brgnn Trk-
ler tarafndan ge dnemlerde benim-
senmi olmasna karlk brku' kelime-
sinin bn'l-A'rb (. 231/845), Shib b.
Abbd (. 3 8 5 / 9 9 5 ) ve bn Manzr (.
711/1311) gibi szlk limleri tarafn-
dan kullanlm olmas (bk. Lane, I, 192-
193), bu iddiann sadece kelimeler ara-
sndaki zhir benzerlie dayandn gs-
termektedir.
Car yn, ipek, keten ve pamuktan ge-
nellikle siyah, beyaz, kahverengi, duma-
1906-1955, n renklerde dz, yollu veya siyah-beyaz
damal olarak zel ekilde dokunmu in-
Islamicus
ce kumalardan yaplmakta, ekseriya
D.
Bib- ipeklileri klaptanla ilenmektedir. Dou
ve Gneydou Anadolu'da cara ehram
of denilmekte ve bunlar Erzurum evresi
Museum,
gibi souk blgelerde mor koyun yn-
Science,
nn evde dokunmu tabii kahverengi ku-
J. mandan, Urfa evresi gibi scak blge-
lerde ise ak koyun ynnden dokunmu
ok ince kumalardan yaplmaktadr. Car,
KALLEK
ya alndan itibaren yz ak brakacak
ekilde veya aln da kapatp kuman
kenarlarn i yzden elle burun zerin-
de tutmak suretiyle yalnz gzleri ak-
ta brakacak ekilde kullanlmakta ve
J
ndiren uygulanan birinci ekilde yze
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CAR
pee taklmaktadr. Car genellikle ok
ince kumalardan yapld iin bazan
lanlabilmektedir. zellikle Konya blge-
sinde alt ular bele sokulmak, st u-
lar ban zerinden alnp ene altnda
birbirine inelenmek suretiyle de rtl-
mektedir.
arafn da kelime anlam car gibi "r-
t" olduu ve pek ok yerde cara ar-
af denildii halde gerekte bu iki elbi-
se tr birbirinden farkldr. araf dz
bir rt olmayp biilip dikilen bir giyim
eyasdr ve carn gelimi eklidir (bk.
ARAF). Bu iki elbisenin birbirine olan
benzerlii daha ok genel grnm a-
sndandr ve her ikisinde de kullanlan
pee bu benzerlii arttrmtr. Car ile
arafn birbirine kartrlmasndaki di-
er bir sebep ise isimler arasndaki ben-
zerliktir. Asl Arapa olan car, ar ek-
linde de sylenmekte ve halk arasnda
bunun Farsa kkenli arafn ksaltl-
m ekli olduu sanlmaktadr (carn di-
n h k m iin bk. CLBB).
BBLYOGRAFYA:
Lane, Lexicon, I, 52-53, 192-193; Kms-
Trk, s. 464; Mevlt Sar, el-Mevrid: Arap-
a-Trke Lgat, "brku c " md.; Pakaln, I, 67-
70, 258-259, 327-329; R. Ekrem Kou, Trk
Giyim Kuam ve Sslenme Szl, Ankara
1967, s. 47-48, 50-51, 65-68; Blgesel Trk
Giysileri, stanbul 1972, s. 29, 122; Neriman
Grgnay, Erzurum Merkez lesi ile Civar Ky-
lerinde Kadn Giyimi zerine Aratrmalar, Er-
zurum 1973, s. 42; Pars Tulac, Osmanl D-
neminde stanbul Kadnlar, stanbul 1984; SA,
S SARGON ERDEM
r n
CR
(bk. K O M U ) .
L
r n
CR
( J M M
Eskiden Medine'nin
Kzldeniz kysndaki
zahire ithal liman olan v e
b u g n el-Breyke adyla anlan
kk bir yerleim merkezi.
L
Yaklak olarak Bedir'e 28, Cuhfe'ye
150, Medine'ye 200 km. mesafede yer
alr. Asr- sadet'te ve daha sonraki d-
nemlerde Msr, Habeistan, Aden, in
ve Hindistan'dan gelen ticaret gemileri-
nin rahatlkla yanap yklerini boalt-
tklar kk bir sahil ehri ve nemli
bir limand. Medine'den kalkan bir ker-
157
CAR
van drt be gnlk bir yolculuktan son-
ra Cr'a ulard. ehrin bir blm sa-
hilde, bir blm de Karfe kynn
bulunduu adada yer alyordu. zellikle
Habeistan'dan gelen tccar gemileri
Karfe'de demir atard. ehir halk tica-
retle urar ve su ihtiyalarn Vdiiyel-
yel'deki kaynaklardan karlard.
Habeistan'a hicret eden mslman-
lar dnlerinde Kzldeniz yoluyla Cr
Liman'na kmlardr. Hz. mer, Msr
Valisi Amr b. s'a Medine halknn er-
zak sknts ektiini bildirerek hara
olarak alman hububat deniz yoluyla gn-
dermesini emretti. Bunun zerine M-
sr'dan Cr Liman'na gnderilen hubu-
bat ve zeytinya buradan Medine'ye sev-
kedildi. Cr'a gelen erzakla yakndan il-
gilenen Hz. mer bizzat Cr'a giderek
yirmi gemiyle gnderilen erzakn mu-
hafaza edilmesi iin iki depo yaptrm-
tr. Zeyd b. Sbit'e de halk durumlar-
na gre bir deftere kaydetmesini ve ge-
len erzakla ilgili olarak her biri iin bir
senet yazp altn mhrlemesini istedi.
slm tarihinde senetle hububat saty-
la ilgili ilk rnek budur.
Cr zerinden Medine'ye erzak nakli
Hz. Osman zamannda karklklar kn-
caya kadar srd. Daha sonra Muviye
ve Yezd devrinde yeniden balayan sev-
kiyat i isyanlar yznden zaman za-
man sekteye uramakla beraber Abb-
s Halifesi Eb Ca'fer el-Mansr zaman-
na (754-7751 kadar devam etti. Ortaan
sonlarna doru Yenb Liman daha faz-
la nem kazanarak Cr'n yerini ald. Bu-
gn el-Breyke adyla anlan Cr'da tari-
h eserlere ait baz kalntlar mevcuttur.
BBLYOGRAFYA :
bn Sa'd, et-Tabakt, I, 208; 111, 282, 311; bn
Abdlhakem, Fthu Mr (Torrey), s. 166; Be-
lzr, Fth (Fayda), s. 309; bn'l-Fakh, Kit-
b'l-Bldn, s. 78; Ya'kb, Trh, II, 154; a.mlf.,
Kitb'l-Bldn, s. 313, 341; bn Hurdzbih,
el-Meslik ve'l-memlik, s. 153; Taber, Trh
(Eb-Fazl), II, 654; IX, 553; Eb'I-Ferec ei-s-
fahn, Mektilut-tlibiyyn (nr. S e y y i d A h -
med Sakr), Beyrut, ts. (Dr-Ma'rife), s. 706-
717; bn Havkal, ret'l-arz, I, 21, 31; Hud-
d'l-'lem (Minorsky), s. 81-148; Bekr, Mu'cem,
I, 355-356; Kd yz, Meriku'l-envr, Kahire
1333, I, 169; Ykt, Mu'cem'l-bldn, II, 93-
94; Eb'l-Fid, Takumul-bldn (trc. A b d l -
muhammed yet), Tahran 1349, s. 113, 166;
Mstevf, Nzhet'l-kulb (Strange), s. 15; K-
ms'l-a'lm, III, 1754; Atik b. Gays el-Bild,
Kalb'l-Hicz, Mekke 1405/1985, s. 146, 150,
155, 156. [Tl
ISI ABDLKERM OZAYDIN
r CRBERD
(bk. RPERD).
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
158
r CRYE
( 3JJWI )
Kadn kle a n l a m n d a
bir fkh terimi
(bk. KLE).
C R Y E b. K U D M E
( JJ
E b Eyyb Criye b. Kudme
b. Zheyr (Mlik) es-Sa'd
(. 6 4 / 6 8 3 [ ? ] )
Hz. Ali taraftarl ile tannan s a h b .
Temm kabilesinin Ben Sa'd koluna
mensuptur. Cveyriye adyla ve Eb Ku-
dme, Eb Yezd, Eb A m r knyeleriyle
de anlmaktadr. Kendisine "el-Muhar-
rik" (yakan, yangn karan) lakab da ve-
rilmitir (a. bk.). Sahb oluu hususun-
da baz tereddtler varsa da bunlar ye-
rinde deildir; nk Hz. Peygamber'den
rivayeti bulunmaktadr.
Criye Hz. mer'e yaplan suikasta a-
hit oldu. Kendisini daha ok Hz. Ali dev-
ri olaylarnda gsterdi. Cemel Vak'asn-
dan nce Basra'da bulundu. ehre ordu-
suyla gelen Hz. ie ile konutu ve onu
sert bir dille tenkit ederek bu hareke-
tinden vazgeirmeye alt; ancak bir
sonu alamad. Cemel Vak'as'nda kabi-
lesi Ben Sa'd'n savatan uzak durma-
sna ramen kendisi Hz. Ali'nin birlikleri
arasnda yer ald. Sffn Sava'nda ise
kumandan olduu birliin baarya ula-
masn salad. Hakem tayin edilmesi fik-
rini kabul ettii anlalan Criye b. Ku-
dme Hakem Olay'ndan sonra da Hz.
Ali'ye balln srdrd. Abdullah b.
Abbas'm Basra'da glkle hazrlad
ordunun bana kumandan tayin edile-
rek Hricler'e kar etin savalar yapt
(37-38/657-658). Onun "el-Muharrik" la-
kabn almasna sebep olan olay ise y-
le cereyan etmitir:
Muviye b. Eb Sfyn Hz. Ali ile ya-
paca savaa taraftar toplamak zere
bn'l-Hadram diye tannan Abdullah
b. mir el-Hadram'yi Basra'ya gnder-
dii zaman Hz. Ali'nin Basra mili Ziyd
b. Ebh zor durumda kalarak Hz. Ali'den
yardm istedi. Onun gnderdii A'yen b.
Dubey'a el-Mci, Hricler tarafndan
tertiplenen bir suikastta ldrld. Bu
defa ehre Criye b. Kudme gnderil-
di. Basra'ya elli (dier rivayetlere gre 500,
1000 veya 1500) muhariple giren Criye
Abdullah b. mir'i bozguna uratt ve
onun yetmi veya krk kiiyle snd
evi iindekilerle beraber atee verdi. C-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
n riye b. Kudme'nin Basra'ya bn'l-Had-
ram ile beraber Muviye tarafndan gn-
derildii, fakat onun Basra'da Muviye'-
den koptuu rivayeti doru deildir.
Ziyd b. Ebh, bu baarsndan dolay
j Criye b. Kudme'yi Hz. Ali'ye "slih kul"
diye vm, buna karlk Criye de Fars
blgesinde kan karkl bastracak
) becerikli bir vali arand zaman Hz. Ali'-
y e Ziyd b. Ebh'i tavsiye etmi ve onun
tayinini salamtr (39/659). Baz kay-
naklara gre Fars blgesindeki bu kar-
kln sebebi, Criye'nin Basra'da b-
n'l-Hadram ile taraftarlarn diri diri
yakmasnn dourduu dehet ve tep-
kilerdir.
Criye b. Kudme son seferini 660 y-
lnda Bsr b. Eb Ertt'a kar Hicaz-
Yemen blgesinde yapt. Halife Muviye
adna faaliyet gsteren Bsr ve taraf-
tarlarnn cezalandrlmas iin 2000 as-
kerle blgeye gnderildi ve giritii sa-
vata birok yeri yakp ykt. Ya'kb
ona el-Muharrik lakabnn bu sebeple
verildiini belirtir. Hezimete urayarak
kaan Bsr' takip eden Criye Mek-
ke'ye geldii zaman burada Hz. Ali'nin
ldrld haberini ald ve Mekke hal-
kna, Ali taraftarlarnn gsterecei ha-
lifeyi kabul edeceklerine dair yemin ver-
dirdi. Medine'ye gelince de ehir halknn
Hasan b. Ali'ye biatini salad. Hz. Ha-
san'n ok ksa sren halifeliinden sonra
Muviye i bana geldii zaman Criye
b. Kudme'ye birok ihsanda bulunarak
aralarndaki eski anlamazl giderdi.
lm tarihi kesin olarak belli olmayan
Criye b. Kudme 680-683 yllar arasn-
da Basra'da ld. Cesur bir asker, sz-
ne gvenilir bir kimseydi. Temm kabi-
lesi arasnda mmtaz bir yeri vard. Drt
rivayeti bulunduu kaydedilen Criye'-
nin Hz. Peygamber'den ksa ve zl bir
nasihat istedii, Reslullah'm da ona,
"fkelenme!" dedii, ikinci ve nc is-
teklerinde de ayn cevab ald bilinmek-
tedir (Msned, V, 34).
BBLYOGRAFYA:
Msned, III, 484; V, 34, 39; Buhr, "Fiten",
8; a.mlf., et-Trhu'l-kebr, II, 237, 241; bn Sa'd,
et-Tabakt, VII, 56; el-mme ue's-siyse, I, 65;
Ya'kb, Trh, II, 198-200; Taber, Trh (Eb-
Fazl), IV, 465"; V, 79, 112, 137, 140, 242; bn
Hazm, Ceumi'us-sre, s. 290; bn'l-Esr, el-
Kmil, III, 213, 340, 362, 363, 372, 381, 384,
468; a.mlf., sd'l-abe, I, 314; bn Kesr, el-
Bidye, VII, 317, 321, 323; bn Hacer, el-lbe,
I, 218, 264; a.mlf., Tehzb't-Tehzb, II, 54-55,
125; a.mlf., Fethu'l-br (Hatb), VI, 308-309;
XIII, 31-32; M. J. Kister, "Djriya b. Kudma",
E/2 (Fr.), II, 492-493. rr
I AHMET NKAL

C A R R A de V A U X , Bernard
(1867-1953)
slm kltr ve
medeniyeti zerine yapt
aratrmalarla tannan
Fransz arkiyats.
Aristokrat bir ailenin ocuu olarak
Bar-sur-Aube'da dodu. Teknik niver-
siteden mezun olunca herhangi bir res-
m grev almayp kendisini sosyal faali-
yetlere ve yakn ilgi duyduu slmiyat
zerine almaya, Dou dillerini, zel-
likle Arapa'y renmeye verdi. Daha
sonra Paris'teki nstitut Catholique'te
fahr Arapa profesrl yapt. Dou daki kitab M e h m e t Ali Ayni tarafndan
dillerine ilgi duymas, Dou Hristiyanl-
'na ve slmiyet'e olan meraknn tabii
bir sonucudur. Nitekim Revue de l'Ori-
ertt Chretien dergisinin kurucular ara-
snda yer alm ve Corpus Scriptorum
Christianorum Orientalum gibi Dou
Hristiyanl ile ilgili periyodiklere de
dzenli katklarda bulunmutur. Onun
Congrs Scientifiques International des
Catholiques tekiltnda fiilen alm genel anlamda slm dini ve medeniyeti
olmasnn yan sra Annales de la Phi-
losophie Chretienne ve La Revue Bib-
lique gibi dergilere yaz gndermesi din-
dar bir kiilie sahip olduunu, sosyal
ve ilm gayretlerinin de bir bakma H-
ristiyanla hizmet amac tadn gs- ra Grek, Fars ve Hint-r kltr evre-
termektedir. Katolik bir arkiyat ola-
rak slmiyet'e dair yazlarnda yer yer
hristiyan bak asnn hkim bulundu- hann bir terkibi olduunu ileri srm,
u gzlenmekle birlikte Carra de Vaux'-
nun slm kltr ve medeniyetine yak-
lam genellikle, Fransz oryantalizm ge-
lenei iinde nemli bir yeri olan Louis
Massignon gibi sempatik ve olumludur.
Katolik inanc sebebiyle slmiyet'i va-
hiy dini kabul etmemi, ancak slm me-
deniyetinin insanln ykseliine ok
olumlu katklarda bulunduunu kabul
etmitir. zellikle slm' bir ilim dini
Baron
Bernard
Carra
de Vaux
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CARRA de VAUX, Bernard
olarak tantan eserleri, Fransz d n r Carra de Vaux, eitli ansiklopedi mad-
Ernest Renan'n bu dini ilim dman deleriyle ilm periyodiklerde yaymlanm
iln eden yazlaryla karlatrldnda, birok makalenin de sahibidir. Encyclo-
onun sz k o n u s u olumlu yaklam da- pedie de l'Islam (Leiden 1913-1942) ve
ha ak bir biimde ortaya kmaktadr. Encyclopeadiea ol Religion and Et-
hics'e (Edinburgh 1908, yeni bask 1979-
Eserleri. 1. Le lvre de l'avertissemert
1980) yazd slmiyet'le ilgili maddelerin
et de la revision (Paris 1896). Mes'd'-
nin Kitbut-Tenbh ve 1-irf adl ese- ou bugn de ilm deerini korumak-
rinin Franszca'ya tercmesi olup Carra tadr. Bunlardan Journal Asiatique'te
de Vaux'nun tercme almalarnn en kan makaleleri iinde Eb'l-Vef el-
tannmdr. 2. Avicenne (Paris 1900). 3. Bzcn'nin el-Mecist'si (8e serie, X I X
Gazali (Paris 1902). Bu iki eser, iinde |1892|, s. 408-471), skenderiyeli Heron'un
Leibnitz, Galileo ve Nevvton gibi nl ah- Mekanik'mm Kust b. Lk'ya ait Arap-
siyetlerin hayatlarna yer verilen Les a versiyonunun neri ve Franszca'ya
Grands Philosophes adl monografi di- tercmesi (9e serie, 1 118931, s. 386-472; 11,
zisinde yaymlanmtr. Gazzl hakkn- 152-209, 420-514), Nasrddn-i Ts'nin
usturlap hakkndaki rislesi (9e serie, XIV
baz deiikliklerle Trke'ye tercme |1899|, s. 157-173) ve Shreverd el-Mak-
edilip Hccet'l-slm mm Gazzl tl'n rak felsefesine dair makalesi
adyla baslmtr (stanbul 1327). Ayn 19e serie, XIX 11902], s. 63-94) zikredilebilir.
eserin Arapa'ya tercmesi de dil Z- Onun slm ilim tarihine ynelik ilgisi,
aytir tarafndan yaplmtr (el Gazzl, Bibliotheca Mathematica adl periyo-
2. bs Beyrut 1983). 4. Le Mahometisme: die yazd makalelerde de grlmek-
Le genie semitique et le genie aryen tedir.
dans l'Islam (Paris 1898). 5. La doctrine teki yazlar arasnda, Gazzl hak-
de l'Islam (Paris 1909). Her iki kitap da knda yaymlanan eserinden nce kale-
me ald hy' culmi'd-dn'e dair
zerinedir. Bu eserlerinde slmiyet'i bir bir deerlendirme ile (Comte rendu du
vahiy dini olmaktan ok bir kltr feno- 3C Congres Scientlfique International des
meni olarak ele alan Carra de Vaux, L e Catholiques 11891], s. 209-234) yine Gaz-
Mahometisme'de slm'n Sm kltr zl'nin Tehft'l-felsiie sine ait baz
evresinde doduunu, fakat daha son- blmlerin Franszca tercmeleri de (Mu-
seon, XVIII ILouvain 1899], s. 143-157, 274-
leriyle temasa getiini, slm medeni- 308, 400-408; 1 11900], s. 346-379) kayda
yetinin de bu iki farkl karaktere ait de- deer niteliktedir.
Dou Hristiyanl'na dair Luvs ey-
ancak bu medeniyetin her eye r a m e n ho ve Habb Zeyyt ile birlikte Corpus
Sm meneine sadk kalmay baard- Scriptorum Christianorum Orientalum
n savunmutur. 6. Les penseurs de serisinde nerettii skenderiye Patrii
l'Islam (i-V, Paris 1921-1926). Carra de Eutykhios'a ait vekyi'nmenin Arapa'-
V a u x ' n u n en tannm eseridir. Eserin 1. s (Paris 1909), Sm dillerin karlatr-
cildi hkmdar, tarihi ve siyaset d- mal sentaks konulu makalesi (Comte
nrlerine, 11. cildi tabii ilimler, coraf- rendu du 31' Congres Scientifique Interna-
ya ve matematik sahalarnda m e h u r tional des CathoIique, s. 71-90) ve Etrsk
olmu bilim adamlarna ayrlmtr. 111. dili ile Trke arasndaki ilikiye iaret
cildi tefsir, hadis ve fkh gibi t a m a m e n eden makalesi (Museon, V 119041, s. 60-75),
er' ilimleri, IV. cildi akaid, kelm ve ta- Carra de Vaux'nun ayrca zerinde duru-
savvuf sahalarn, V. cildi ise mezheple- lacak almalardr. Son makalenin ko-
ri ve slm dnyasndaki modern akm- nusuyla ilgili olarak 1919'da yaymlad-
lar ele almaktadr. Son cildin ikinci ya- La langue etrusque, sa place parmi
rs, Batl fikirlerin slm dnyasna sz- les langues, etde de quelques textes
masyla gelien modern liberal akmla- adl eserinin Trkiye'de 1935-1936 yl-
r tasvir eder ve Trkiye'den balamak larnda ortaya atlan Gne-Dil Teorisi'-
zere Msr, Arabistan, Hindistan ve ran nin douunda rol oynad bilinmekte-
corafyasnda younlar. 7. L'Avicen- dir (TA, IX, 432). Ayrca Sir Thomas Ar-
nism latin (Paris 1934). Daha nce kale- nold ve Alfred Guillaume'un editrl-
me ald bn Sn monografisine ek ola- n yaptklar The Legacy of islam'm
rak yazlm olan eser, bu byk slm (Oxford 1931) son blmn kaleme al-
filozofunun Latin kltrndeki tesirini m, bu blmde mslmanlarn ilme
incelemektedir.
katklar ve modern bilimin bu katklara
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 159
CARRA de VAUX, B e r n a r d
neler borlu olduu meselesi zerinde
durmutur.
BBLYOGRAFYA:
Necb el-Aklkf, el-Msterikn,
I, 2 3 8 - 2 3 9 ; Eb'l-Ksm Sehb,
V a u x " , Ferheng-i Huerinsn,
9 1 - 9 2 ; Shaikh nayatullah, " B a r o n
V a u x : H i s L i f e a n d W o r k s (1867-1953)",
X (1971), s. 2 0 1 - 2 0 7 ; TA, IX, 4 3 1 - 4 3 2 .
B LHAN KUTLUER
F C R D b. M U A L L
( ji ^jyM
Eb'l-Mnzir el-Crd Bir b.
Amr b. Hane b. el-Mu'all el-Abd
(. 2 0 / 6 4 1 [?])
^ Sahb.
Adnnler'den Reba kabilesinin Abdl-
kays koluna mensuptur. Asl ad Bir b.
Amr'dr. Hem adnda hem de nesep sil-
silesinde farkl rivayetler mevcuttur. "So-
yan, kurutan; uursuz adam" anlamna
gelen Crd lakabn almasyla ilgili ola-
rak iki rivayet nakledilmektedir. Bunlar-
dan birine gre slm ncesi dnemde
Bekir b. Vil kabilesine yapt bir bas-
knda onlar hezimete uratarak soydu-
u iin kendisine Crd denilmitir. Di-
er rivayete gre ise bir ktlk ylnda da-
ylar olan Bekir b. Vil kabilesine has-
talkl develeriyle gitmi, hastalk ora-
daki develere bulaarak hepsini krp ge-
irdiinden bu lakapla anlmtr. Eb'l-
Mnzir'den baka Eb Gys ve Eb At-
ta b knyelerine sahip olduu, Muall
adnn baz kaynaklarda Al diye getii
kaydedilmektedir.
Crd Abdlkays kabilesinin reisiydi.
10 (631) ylnda kabilesinden bir heyet-
le Medine'ye giderek Hz. Peygamberle
grt ve onun iltifat ve ihsanlarna
mazhar oldu. 0 srada hristiyan olan C-
rd. Hz. Peygamber'in telkinleriyle ms-
lman oldu ve bir sre Medine'de kala-
rak slm' rendi. Ya'kb'nin syledi-
ine gre memleketine dnerken Hz.
Peygamber tarafndan kabilesine emr
tayin edildi. Onun davetiyle btn kabi-
le halk slmiyet'i kabul etti.
Hz. Peygamber'in vefatndan sonra
Arap yarmadasnda irtidad olaylar ba-
lad zaman Abdlkays kabilesinden de
irtidad edenler olmutu. Ancak Crd
iyilikle ve nfuzunu kullanmak suretiy-
le bunlara engel oldu. Ayrca evredeki
mrtedlere kar Al b. Hadram'nin ya-
nnda mcadele etti. Daha sonra Basra'-
ya yerleti ve Hz. mer devrinde zaman
zaman Fars blgesindeki fetihlere katil-
di; bunlarn bir ksmnda kumandanlk
160
grevi de yapt. Vefat tarihi ve yeri konu- grevlendirildi (1925). Ertesi yl Kahire'-
sunda farkl rivayetler mevcuttur. Bir ri- de ld.
vayete gre, Al b. Hadram ile denizden Eserleri. 1. Inventaire Sommaire de
Kahire 1980, Fars blgesine yaplan karmada Bah- la Collecon des Monnaies Musulma-
"Carra de reynliler'e kumanda etmi ve 17 (638) nes (Paris 1896). Bibliothque Nationale'-
Tahran, ts., s.
ylnda Tvs mevkiinde, bir baka riva- de bulunan ve daha nce Henri Lavoix'nn
Carra de
yete gre ise 20, 21 veya 23 (641, 642, zerinde alma yapt slm paralar
IS,
644) yllarnda vuku bulan stahr'n fet- katalogudur. 2. Mohammed et la Fin
hi srasnda ordunun sa cenah kuman- du Monde (Paris 1911). slm akaidine
danln yrtrken Akabetttn mev- gre kyamet konusunun ilendii bir
kiinde ehid dm ve buras daha son- eserdir. Casanova ayrca MakrzFnin el-
n
ra Akabetlcrd adn almtr. Onun Htat'min corafya ile ilgili ksmlarn U.
) Nihvend Harbi'nde (21/642) Nu'mn b. Bouriant ile birlikte Description topog-
Mukarrin'le birlikte ehid dt veya raphigue et historigue de l'Egypte ady-
Hz. Osman devrine kadar yaayp o d- la Franszca'ya evirerek czler halinde
nemde ld de rivayet edilir. yaymlamtr (MIFAO, 1893-1920). Maka-
j Eb Hreyre ile hsml olan Crd lelerinden bazlar da unlardr: "Etde
evresinde cesaretiyle tannmtr. Her sur les inscriptions arabes des poids et
biri Abdlkays kabilesinin erafndan mesures en verre", B1E, seri 3,11 (1891),
olan oullarndan Mnzir Hz. Ali tarafn- s. 89-121; "Notes de numismatique him-
dan stahr'a vali tayin edilmi, Abdullah yarite", Revue Numismatique, seri 3, XI
Haccc tarafndan idam edilmi, Hakem (Paris 1893), s. 176-189; "Monnaie des
de Haccc tarafndan hapsedilmi ve ha- Assassins de Perse". a.e., seri 2, XI (1893),
pishanede lmtr. Crd Hz. Peygam- s. 343-352; "Monnaie du Chef des Zendj
ber'den iki hadis rivayet etmitir (Tirmi- (264 hegire=877-878), a.e., seri 3, XI (1893),
z, " A h k m " , 35, "Eribe", 11; Drim, " B - s. 510-516; "Numismatique des Da-
y 1 " , 6 1 ; Msned, V, 80). nishmendites", a.e., seri 3, XII (1894), s.
307-321, 433-460; XIII (1895), s. 389-
BBLYOGRAFYA:
402; XIV (1895), s. 210-230, 306-315; "No-
Msned, V, 8 0 ; Drim. " B y ' " , 6 1 ; Tirmi-
tice sur une manuscript de la secte des
z, " A h k m " , 35, "Eribe", 11; bn Him, es-
Sre, IV, 5 7 5 - 5 7 6 ; bn Sa'd, et-Tabakt, V, 559- assassins", JA, seri 9, XI (1898), s. 151-
5 6 1 ; VII, 8 6 - 8 7 ; bn Kuteybe, el-Ma'rif (Ukk- 159; "Les ispehbeds de Firm", Braune
e), s. 3 3 8 - 3 3 9 ; Ya'kb, Trh, II, 7 9 ; Taber, Festschriit (1922), s. 117-126.
Trh (Eb-Fazl), III, 136, 137, 301, 303, 308
IV, 80, 177; VI, 154; bn Dreyd, el-tikk, s BBLYOGRAFYA:
306, 326, 3 2 7 ; bn Abdlber, el-lstfb, , 247 D. G. Pfanmller, Handbuch der slam-Lite-
2 4 9 ; bn-Esr, sd'l-abe, I, 226, 3 1 1 - 3 1 2 ratr, Berling-Leipzig 1923, s. 198, 2 0 2 ; Ser-
a.mlf., el-Kmil, II, 368, 370, 5 3 8 ; III, 21, 41 ks, Mu'cem, II, 1781; Eb'l-Ksm Sehb, Fer-
bn Hacer, el-ibe, I, 156, 2 1 6 - 2 1 7 ; el-Km- heng-i Huerinsn, Tahran 1317 h., s. 9 2 ;
s't-slm, I, 553-554. m J. D. Pearson, lndex Islamicus (1906-1955),
lli AHMET ONKAL Cambridge 1958, bk. ndeks; Necb el-Akki,
el-Msterikn, Kahire 1980, I, 2 1 9 - 2 2 0 ; CI.
r Huart, " e d - D r s ' l - c A r a b i y y e f F r a n s a " (trc.
CRDYYE
A b d u l l a h Bek), MMADm., V / 4 (1925), s. 170;
( )
ML, II, 8 0 1 ; Byk Larousse, stanbul 1986,
IV, 2206. m
Zeydiyye'den lift] ABDLKERM OZAYDIN
E b ' l - C r d Ziyd b. Mnzir'in
(. 1 5 0 / 7 6 7 [ ? ] ) r
grlerini benimseyenlere C A S I R I , Michaei
verilen a d (1710-1791)
(bk. Z E Y D Y Y E ) .
L J arkiyat alannda
m o d e r n k a t a l o g l a m a sistemini k u r a n
H a r a t r m a c l a r d a n biri.
CASANOVA, Paul L
(1861-1926)
eitli kltrlerin kaynat ve youn
F r a n s z a r k i y a t s v e nnisrat.
L
olduu Lbnan'n Trablusam ehrinde
dodu. lk genlik yllarnda Katolik mis-
Orleansville'de dodu. 1920'den itiba- yonerlerin tesiri altnda kald ve daha
ren College de France'da Arapa dersle- sonra onlar tarafndan Roma'ya gtrl-
ri vermeye balad. Daha sonra Msr'a d. Burada Collegio dei Maroniti'de tah-
gitti ve Msr (Kahire) niversitesi tara- sil grerek Latince iie birlikte ark dilleri
fndan Arap Dili Felsefesi (Fkh'l-lugati'l- zerindeki bilgisini ilerletti ve bu alan-
Arabiyye) Krss'nde profesr olarak da baar kazand. 0 sralarda, kendisi
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CSYE SRES

gibi Lbnanl bir Mrn din adam olan BBLYOGRAFYA: meydana gelmektedir. Birinci blmde
ve talya'da almalarn srdren As- G. Gabrieli, Manuale di bibliografia musul- (yet 1-11) vahyin nemine ve buna inan-
mana, Roma 1916, s. 2 2 1 - 2 2 2 ; J. Fck. Die
semani ile tant; devrin ileri gelen kl- mann gereine dikkat ekilmektedir.
Arabischen Studien in Europa, Leipzig 1955,
tr ve ilim adamlar ile temaslarn art- s. 125-126; Necb el-Akikl, ei-Msterikn, Ka-
nk vahiy yegne galip ve hakm olan
trd. 1748 ylnda spanya'da Escurial hire 1980, III, 3 2 8 ; Bedevi. Meus'ati-ms- Allah tarafndan indirilmitir. Vahiy ha-
Saray'nda bulunan Arapa yazma eser- terikin, s. 2 6 0 - 2 7 0 ; P. Massad, " C a s i r i y u n o berlerinin doruluunu ve Allah'n s-
d e sus e s t u d i o s i n e d i t o s " , Bolletin Royal Aca-
lerin katalogunu hazrlamakla grevlen- tn kudretini gsteren deliller o kadar
demia Historica, sy. 144 (1959), s. 1 5 - 4 7 ; Paz
dirildi; 1763'te de bu nl saray-manas- Femndez, " A r a b i s m o e s p a n o l d e l s i g l o X V I I I , oktur ki yaratl ve hayat olaylarndan
trn ktphane mdrlne getirildi o r i g e n d e u n a q u i m e r a " (Felix iVlaria Pareja, ibret alanlar iin buna inanmak g de-
Cuadernos de la Biblioteca Islmic iinde), ildir. Yeniden dirilii inkr edenler, ku-
ve lnceye kadar bu grevde kald. Ca-
Madrid 1991, s. 5-12, 32, 5 1 - 5 2 ; Gr.E, IX, 6 7 0 ;
siri, spanya Kral II. Felipe'nin (1556- ruyup lm olan yerin gkten yaan
Enciclopedia Uniuersal llustrada Europeo-
1598) Madrid yaknlarndaki San Loren- Americano, XII, 153; TA, IX, 459. yamur sayesinde yeniden canlandn
zo del Escurial'de yaptrd bu sarayn grmezler mi? Aslnda Kur'an bir hid-
yine onun dneminde kurulmasna ba- B M A H M U T H . AKROLU yettir. Fakat kfirler kibirleri ve gnaha

lanan ktphanesinde mrn geirmi olan meyilleri yznden iman etmeye

ve bir asr nce byk bir yangnda o-

u yanm olan Arapa yazmalardan ge-
riye kalan 1851 tanesini, 1760-1770 yl-
larnda Madrid'de baslan ve iki cilt tutan
Bibliotheca Arabico - Hispana
rialensis adl katalogunda tarif ve tah-
lil ederek alnt yapt seme paralar-
la ilim lemine tantmtr. Birinci ciltte
filoloji, lgat, edebiyat, siyaset, tp, ma-
tematik ve ilhiyat, ikinci ciltte corafya
ve tarih konular zerinde kaleme aln-
m eserler yer alr.
Bu katalog, spanya'daki Arap-slm
medeniyeti zerine XIX. yzylda mey-
dana getirilen btn almalarn deta
ekirdeini oluturur. Casiri'nin zellik-
le alntlar yaparak haklarnda geni bil-
gi verdii yazmalar bu alanda yaplan
ilm almalara k tutmu ve hzlan-
malarna yol amtr. Eserin yaymlan-
masndan bir asr sonra arkiyat Hart-
wig Derenbourg (. 1908) geni lde
bu almadan faydalanmak suretiyle
Escurial'deki yazmalar tekrar ele alm
ve daha sistemli biimde hazrlad, fa-
kat bitiremedii katalogunu Les
nuscrits arabes de l'Esconal adyla ya-
ymlamtr (Paris 1884).
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi
F CSYE SRES
( iLbJ! 'j^M )
K u r ' n - K e r m ' i n krk b e i n c i s r e s i .
L J
Escu- Mekke devrinde muhtemelen Duhn
sresinden sonra ve Ahkf sresinden
nce nzil olmutur. "H-mm" ile ba-
layan ve Mushaf'ta ardarda gelen yedi
srenin altncsdr. Kfeliler'in saymna
gre otuz yedi, dierlerine gre otuz al-
t yettir. Bu fark, sre bandaki "h-
mm" harflerinin mstakil bir yet say-
lp saylmamasndan ileri gelmektedir.
Fsla*s ( J f ) harfleridir. Adn, yir-
mi sekizinci yette geen ve "diz k-
m" veya "bir araya gelmi" anlamlar-
na gelen csiye kelimesinden alr. Ayr-
ca on sekizinci yetteki eriat ve yirmi
drdnc yetteki dehr kelimelerinden
dolay bu sreye eriat sresi ve Dehr
sresi de denilmitir.
Kaynaklarda nzl sebebi hakknda
herhangi bir olaydan sz edilmemekte-
dir. Dier Mekk srelerde olduu gi-
bi bunda da iman ve itikad konular ele
ma- alnmakta, zellikle hirete iman mese-
lesi zerinde durulmaktadr. Sre birbi-
riyle balantl olan ana blmden
Csiye
sresinin
muhakkak
hattyla
yazlm
: Cafer es-Sdk-Ciltilik
ilk yetleri
n yanamazlar; ayrca yetleri hafife alr,
onlarla alay ederler. Birinci blm, sz
konusu inkrclara madd ve mnev et-
kisi byk bir azabn uygulanacan bil-
diren yetle son bulur. kinci blmde
(yet 12-21) ilh vahyin doruluunu is-
pat eden akl ve nakl deliller sralanr.
Gklerde, yerde ve denizlerde Allah'n
kudretini gsteren olaylara dikkat ekil-
dikten sonra vaktiyle sriloullan'na da
kitap, nbvvet ve hikmet verilmi ol-
duu hatrlatlr ve Allah'n peygamber
gndermesinin yadrganacak bir ey ol-
mad anlatlr. Zalimler birbirinin yar-
dmcsdr; ancak onlarn abalarnn pey-
gamberi grevinden vazgeirmeye yet-
meyecei, nk Allah'n iyilerin dostu
ve yardmcs olduu bildirilir. kinci b-
lm, Kur'an'n basret ve rahmet vesile-
si olduunu, hibir zaman inananlarla
inanmayanlarn ayn deerde olmad-
n bildiren yetle son bulur. nc b-
lm (yet 22-37), hirete ve hesap gn-
ne inanmayanlarn dnce tarzna ve
zihniyetlerine yer verir, bu zihniyetin ne
kadar temelsiz ve tutarsz olduunu ak-
lar. Nefsan dnce ve arzularn put-
latranlar, "Bize gre hayat bu dnya-
da yaadmz hayattan ibarettir, bizi
ancak zamann ak (dehr) helk eder"
derler. Bir de, "Madem ki ldkten son-
ra yeniden dirilmek varm, yleyse hay-
di bize lm atalarmz diriltip getirin"
gibi szler sarfederler. "hiret hakkn-
da bir ey bilmiyoruz, fakat yle bir ey
olacan da sanmyoruz" diyerek zan
zerine hkm yrtrler. Halbuki Al-
lah'n sz haktr ve kyamet mutlaka
kopacaktr. nsanlarn btn fiilleri kay-
da gemi olup o gn bu fiillerinin kar-
ln greceklerdir. man edip iyi iler
yapanlar ilh rahmete ve byk mk-
fata nil olacaklardr. Kibir ve inatlar
yznden Allah'n yetlerini alaya alan-

Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

161
 CSYE S R E S
lar ve dnya hayatna aldanp inkra sa-
panlar ise cehenneme atlacaklardr. On-
lar cehennemde deta unutulacaklar,
kendilerine ne ilgi gsterilecek ne de
zrleri dinlenecektir. Sre, btn lem-
lerin rabbi olan, gklerde ve yerde ken-
disinden baka azamet (kibriy) sahibi
bulunmayan Allah'a hamd ve tzimle
son bulur.
Csiye sresini okumann faziletine
dair bey b. K'b'dan nakledilen ve baz
tefsir kitaplarnda yer alan (Zemaher,
IV, 232), "H-mm Csiye sresini oku-
yan kimsenin gnahlarn kyamet g-
nnde Allah balar ve heyecann tes-
kin eder" anlamndaki hadisin ve ben-
zerlerinin mevz olduu kabul edilmi-
tir (Zerke, I, 432).
BBLYOGRAFYA:
Rgb el-sfahn, el-Mfredat, "csv" md.;
Lisn'l-'Arab, "csv" md.; Buhr, "Tefsir", 45/
1; Zemaher, el-Keaf (Beyrut), IV, 224-232;
Kurtub, el-Cmi\ XVI, 156-178; Zerke, el-
Burhn, I, 432; Ayn, c Umdet'l-kri; Beyrut
1972, XVI, 8-10; ls. Rhu'l-me'nt,
58-74; Elmall, Hak Dini, V, 4305-4326; mer
Rza Dorul, Tanr Buyruu, stanbul 1947, II,
772-776; Muhammed et-Thir b. r, Tefst-
rut-tahrr ue't-tenutr, Tunus 1984, XXV, 323-
78
' S
r CASKEL, Werner
(1896-1970)
^ A l m a n arkiyats.
5 Mart 1896 tarihinde Danzig ehrin-
de dodu. 1914'te Tbingen niversite-
si'nde ilhiyat ve Farsa okumaya bala-
d. Ayn yln sonlarna doru Berlin'e gi-
dip tahsiline orada devam etti ve me-
hur Delitzsch'ten Kur'an zerine dersler
ald. I. Dnya Sava'nda Anadolu, Filis-
tin, Suriye ve Mezopotamya'daki asker
hizmetleri srasnda Trke rendi. Sa-
van ardndan Berlin'de renimine de-
vam etti. Daha sonra Leipzig'e gidip zel-
likle A. Fischer ve R. Hartmann'n reh-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
162
bertiinde Arabiyat ve slmiyat konula-
C A S T E L L , Edmund
rnda aratrmalar yapt. 1924 Temmu-
(1606-1685)
zunda dinler tarihi sahasnda hazrlad-
tezle doktor oldu. Ayn yl, daha nce Y e d i dilde yazd
hizmetine girdii Alman diplomat ve ar- byk szlkle tannan
ngiliz arkiyats ve
keologu Max Freiherr von Oppenheim'n
S m diller limi.
aratrma seferlerinin neticelerini ilm L _1
bakmdan deerlendirmeye balad. 1928
ylnda Berlin niversitesi'nde doent ol- Cambridgeshire East Hatley'de var-
du ve 1930'da Greifsvvald niversitesi'n- lkl bir ailenin olu olarak dodu. 1621'-
de doent kadrosuna tayin edildi. Ancak de Dou dilleri tahsili iin Cambridge'-
1933 ylnda Naziler'in iktidara gelme- de Emmanuel College'e girdi ve 1625 y-
siyle profesrle ykselmesi imknsz- lnda buradan mezun oldu. 1628'de mas-
lat gibi 1938'de doentlikten de az- trn, 1635'te bakaloryasn tamamlayan
ledildi. II. Dnya Sava srasnda Von Op- Castell, B. VValton'un Biblia Polyglotta'-
penheim Vakf'nda alt. Daha sonra snn (Kitb- Mukaddes'in ok dilde terc-
savata dalan ve byk ksm tahrip mesi) hazrlanmas almalarna birinci
edilen vakfn mal varl onun ahs a- derecede yardmda bulundu. VValton'un
basyla toparlanarak Kln'de yeni kuru- kendisinin de itiraf ettii gibi, Londra'-
lan vakfa dahil edildi. 1946'da Berlin da 1654-1657 yllar arasnda alt cilt
Humboldt niversitesi'nde profesr ol- halinde yaymlanan Biblia Polyglotta'-
du. 1948'de Kln niversitesi'nde yeni nn Smirce, Srynce, Arapa ve Ha-
kurulan ark Filolojisi Krss'ne geti- bee tercmelerinin sorumluluu tama-
VIII, rildi. 1964'te emekliye ayrld, 28 Ocak men Castell'e aitti. Ancak VValton, Cas-
1970 tarihinde ld. tell'in bu sorumluluuna, ok youn ve
titiz bir ekilde almasna, hatta yaym
Caskel, nl Arabiyat August Fischer'-
masraflar iin kendi btesinden 1000
in talebesi olarak onun ekoln devam
sterlin harcama fedakrlnda bulun-
ettirmitir. Kendisinin 70. doum yl d-
E M I N IIK mu olmasna ramen onun esere yap-
nmnde (1966) karlan armaanda
t byk katky ayn lde takdir et-
(Festschrift Werner Caskel zum siebzigsten
~ memitir.
Geburtstag 5 Mrz 1966, nr. Erwin Grf,
Leiden 1968) "Erinnerungen" balyla 1660 ylnda 11. Charles'n tahta kn
, yazd htratnda Alman arkiyatl- kutlamak amacyla brn, Keldn, Sr-
nn 1939'a kadarki tarihesi yer alr. yn, Smir, Habe, Arap, Fars ve Yunan
Eserlerinin balcalar Das Schicksal in dillerinde yazd iirleri Sol Angliae ori-
der altarabischen Poesie (doktora tezi, ens auspiciis Caroli II regum gloriosis-
Leipzig 1926) ve Aijm al-cArab (do- simi (London 1650) ad altnda bastrarak
entlik tezi, Islamica, IV 119311, s. 1-99) ile krala takdim etti ve nil olduu bir mik-
iki ciltlik Gamharat an-nasab, die Ge- tar ihsanla bozulmu olan mal durumu-
nealogie des ibn al-Kalb'dir (Leiden nu dzene koymaya alt. 1661'de dok-
1966; bu eseri G. Strenzick ile birlikte ne- torasn bitirdikten sonra byk bir k-
retmitir). Son eserde Caskel, kendisine tphanesi bulunduu iin Saint John's
ait olan "slm'dan nceki Arabistan ta- College'e geti ve Biblia Polyglotta'nm
rihi destanlardan ibarettir" hipotezine hazrlanmasnda sarfettii mesainin il-
gre tarih gerekleri ortaya koyarken hamyla 1651 ylndan beri zerinde a-
eski Arap iirinden hareket edip iiri ta- lt Lexicon Heptaglotton, Hebrai-
rih kaynak olarak deerlendirir. Ayrca cum, Chaldaicum, Syriacum, Samari-
Von Oppenheim'n aratrmalarn bir tanum, Ethiopicum, Arabicum et Per-
araya toplayan drt ciltlik byk eserin sicum (yedi dilde szlk; brnce, Keldn-
(Die Beduinen, 1-111, Leipzig 1939-1952; IV, ce, Srynce, Smirce, Habee, Arapa ve
Wiesbaden 1968) 1 ve II. ciltlerini Brun- Farsa) adl eserinin telifinde burann k-
lich'le birlikte, 111 ve IV. ciltlerini ise tek tphanesinden ok faydaland. 1666'da
bana derlemitir. saray papazlna, 1667'de Canterbury
Katedrali'nde zel bir greve tayin edil-
BBLYOGRAFYA:
di ; fakat salk sebeplerinden ve niver-
Necb el-Akik, el-Msterikn, Kahire 1980,
sitedeki Arapa hocalndan dolay kili-
II, 465-466; Bedev, Mevs'atl-msterikn,
s. 314-316; "ed-Dktr W e r n e r Caskel", Me- sedeki grevinden muaf tutuldu. 1674'-
cellet'i'Arab, V/10, Riyad 1971, s. 961-963; t e Royal Society yeliine seildi. Yllar-
E. Meyer. "Werner Caskel", ZDMC, sy. 122 ca almaktan ypranm durumda iken
Werner (1972), s. 1-5. m Essex'teki Hatfield Peverell blgesi pa-
Caskel lal H . A H M E D SCHMIEDE
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

pazln kabul etti; oradan ayn vilyet-
teki VVodeham VValter Kilisesi papazl-
na, son olarak da Bedfordshire Higham
Gobion Kilisesi'ne tayin edildi ve burada
ld.
niversitesinden yeterince ilgi grme-
mesine ramen bu evreye olan ball-
n sonuna kadar srdren Castell, elin-
de bulunan yaklak krk adet brnce,
Arapa ve Habee yazma eseri niver-
site ktphanesine, kendi ktphane-
sinden seilmi 111 adet kitab da Em-
manue! College'e vasiyet etmitir.
Castell, youn bir mesai sarfederek
ve yardmclarnn da katksyla on sekiz
ylda tamamlad, birden fazla dilde d-
zenlenmi szlklerin en mehurlarn-
dan olan byk lgatini 1669 ylnda iki
cilt halinde Londra'da yaymlamtr. Sz-
ln Arapa ksmna Kur'n- Kerm'de 1986, IV, 2210.
ve bn Sn ile Arap corafyaclarnn
eserlerinde geen kelimeleri almtr. Se-
mttik filoloji iin bir merhale tekil eden
eserin Sryn'ce blmn ayr olarak
nereden J. D. Michaelis (Gttingen 1788),
Castell'in alkanlndan vgyle bahse-
der. Eserin brnce blm de Gttin-
gen'de Tier tarafndan yaymlanmtr
(1790-1792). Fakat bu orijinal szlk ilk
ktnda fazla rabet grmemitir. Cas-
tell ld zaman lugatm satlmayp el-
de kalan SOO nshas, vasiyetlerini ye-
rine getirmekle grevlendirdii yeeni
Mrs. Crisp tarafndan kiraya verdii evin-
de emanet braklm ve daha sonra bir-
ka yl iinde byk lde farelerin tah-
ribatna urayan kitaplarn salam kal-
m sayfalarndan ancak bir t e k nsha
derlenebilmitir. II. Charles'a ithafen yaz-
d szln nsznde telifin hikye- Peygamber slm devletinin bakan ola-
sini anlatan Castell, byk bir servet har-
canarak hazrlanan eserin, eitli strap
verici hastalklara ramen aralksz sr-
drlen titiz ve dikkatli bir almann
rn olduunu yazar. Bu yorucu al-
maya dayanamayan yardmclarndan
bazlar yal halinde onu terketmi, bi-
risi niden lm ve Castell onun cena-
ze masraflarn karlad gibi yetim o-
cuuna da sahip kmtr. Eser uruna
yalnz hayatn ve gcn deil servetini
de harcayarak fakir den Castell bor-
ca girmi ve kendi borlarnn yannda
kardeinin borlarndan da sorumlu tu-
tularak bir ara hapse dahi atlmtr-, ay-
rca byk bir yangnda da ktphane-
sinin ve ev eyasnn nemli bir ksmn
kaybetmitir.
Biblia Polyglotta'ya yapt katk-
larn ve Lexicon Heptaglotton ile Sol
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CASUS
Angliae'nin dnda Castell'in Arapa leri rapor etmek zere Eb Temm el-
renmenin deeri ve faydalan zerine Eslem, Abbas b. Abdlmuttalib, Enes
yapt bir niversite a konumas- b. Eb Mersed, mer b. Sid ve Hseyl
n Kapp Clarissimorum Virorum Ora- b. Nveyre el-Eca; Kurey'in daha son-
tiones selectae adl kitabnda yaymla- ra Bedir Sava'na sebebiyet veren Suri-
mtr. Ayrca yakn dostu Lightfoot'a hi- ye kervann takip etmek zere Talha b.
taben yazd yine sonradan yaymlan- Ubeydullah ve Sad b. Zeyd; mslman
m yirmi mektubu bulunmakta, bn olduunu gizleyen Mekkeli bir demirci
Sn'nn el-Knn fi't-tbb'mm Plem- ile irtibat kurarak Ayy b. Eb Reba
pius nshasna ekledii hiye ise Brit- ve Seleme b. Him adl iki mslman
ish Museum'da muhafaza edilmekte- mahkmu karmak zere Veld b. Veld
dir. b. Mugre; Mrey Gazvesi ncesinde
mensubu bulunduu Ben Mustalik ka-
BBLYOGRAFYA:
bilesinin Medine'ye saldrmak iin ba-
S. Lane-Poole, "Castell, Edmund", The Dic-
latt hazrlk hakknda bilgi toplamak
tionary of National Biography (ed. L. Stephan
S . Lee), Oxford 1959-60, III, 1180-1181; Necb zere Breyde b. Husayb; Hlid b. Sf-
el-Akk, el-Msterikn, Kahire 1964, II, 42-43; yn b. Nbeyh el-Hzel'nin Medine'ye
Zirikl, el-A'lm (Fethullah), I, 282; TA IX, 471- hcum e t m e k maksadyla Urene'de ta-
472; ML, II, 805; R. Loevve, "Castell, Edmund", raftar toplamaya baladna dair haber-
EJd., V, 236-237; Byk Larousse, istanbul
lerin asln aratrmak ve doru olduu
L ZLFKAR TCCAR
takdirde Hlid'i ldrmek, ayrca drt
be kiilik bir grupla beraber slm d-
man yahudi Eb Rf'i ldrmek zere
F CASUS n
Abdullah b. neys el-Chen,- Hendek
(-^M ) ^ Muhasaras srasnda, mslman oldu-
unu gizleyerek mttefik ordularnn
arasna girmek ve blc faaliyetlerde
Arapa ces kknden "gzetleyen, ara-
bulunmak suretiyle ordu mensuplarn
tran" mnasnda isim olan casus keli-
birbirine drp ittifakn dalmasn
mesi, "dmann srlarn aratrp bilgi
salamak zere Ben Eca' kabilesinin
szdran, dman iinde eitli ykc faali-
reisi Nuaym b. Mes'd; ayn ordunun
yetlerde bulunan kii" anlamna gelmek-
iine szarak bilgi toplamak zere C-
tedir. Bu faaliyet srasnda gz nemli
beyle b. mir el-Belev ve Huzeyfe b. Ye-
bir fonksiyon icra ettiinden Arapa'da
mn; yine Hendek Muhasaras srasn-
casusa "gz" anlamna gelen ayn ad da
da Ben Kurayza yahudilerinin tutumu-
verilmitir. Kur'n- Kerm'de casus ke-
nu renmek zere Zbeyr b. Avvm;
limesi yer almamakla beraber ayn kk-
Hudeybiye Antlamas ile sonulanan um-
ten gelen tecesss fiil olarak gemek-
re yolculuuna kar Kurey'in ald tav-
tedir (el-Hucurt 49/12).
r tesbit e t m e k iin Bsr b. Sfyn; Hu-
A ) Tarihe. 1. A s r - Sadet Dnemi. Hz. neyn Gazvesi'nden nce Hevzin, Sakif,
Nasr ve Cem gibi kabilelerin toplan-
rak bar ve sava halinde stnlk sa- dklar haberinin alnmas zerine Medi-
lamak amacyla dmann siyas, asker ne'ye kar bir sava hazrl iinde olup
ve iktisad faaliyetlerine dair istihbarat olmadklarn aratrmak maksadyla
almalarna byk nem vermitir. Be- Abdullah b. Eb Hadred; Tebk Sefe-
dir Sava'na balamadan nce Kurey ri'nden nce Ben K'b kabilesini d-
ordusuyla ilgili aratrmalara bizzat ka- mana kar kkrtmak zere Bdeyl b.
tld gibi nemli savalarn hemen hep- Verk, A m r b. Slim ve Bsr b. Sfyn;
sinde dman hakknda bilgi toplaya- Bedir Sava'nda yenik den Kurey ka-
cak gzcler gndermi ve dman l- bilesini mslmanlara kar kkrtp si-
kesinde yaayarak merkeze bilgi akta- yas-asker bir ittifak teklif ettii ve Hz.
ran casuslar grevlendirmitir. Peygamber ile yapt anlamay bozan
Hz. Peygamber'in istihbarat alma- benzeri hareketlerde bulunduu tesbit
larna verdii nemi ve bu tr faaliyet edilen Medine yahudilerinin reisi K'b
alanlarnn geniliini gsteren rnekler b. E r e f i ldrmek zere Eb Nile'nin
olarak o dnemde grevlendirilen baz de aralarnda bulunduu bir grup ve
casuslar ve grevlerini zikretmek gere- Mekke'deki mslman esirleri Medine'-
kir. Mslman olduklar halde kimlikle- ye karmak zere Mersed b. Eb Mer-
rini gizleyerek oturduklar Mekke, Ev- sed el-Ganev grevlendirilmiti. Hz. Pey-
ts, Necid ve Diyrgatafn'dan siyas, gamber'in casuslar zaman zaman dl-
asker ve iktisad btn nemli faaliyet-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
163
CASUS
lendirdii de bilinmektedir. Mesel Ku-
rey kervann takiple grevli olan Talha
b. Ubeydullah ile Sad b. Zeyd Bedir Gaz-
vesi'ne katlmadklar halde ganimetten
pay almlardr.
slmiyet'ten nce, Arabistan ticareti-
ne hkim olan Kurey bata olmak ze-
re btn Arap kabileleri hayatlarna ve
mal varlklar ile ticaret kervanlarna y-
nelik her trl tecavz nlemek iin ca-
susluk faaliyetlerine nem vermilerdir.
Kurey kabilesi slm'dan sonra bu faali-
yetleri ba dman olarak grd ms- Eb Bekir dneminde am ftihi Eb
lmanlara yneltmitir. Bunun en belir-
gin rneklerinden biri, Eb Sfyn'n li-
derliinde Suriye'den gelen Kurey ker-
vannn ald salam istihbarat saye-
sinde hem Hz. Peygamber'in gnderdi-
i casuslar, hem de kendisini bekleyen
slm ordusunu atlatarak Mekke'ye ula-
masdr. Bundan dolay Hz. Peygamber,
kar casusluk faaliyetlerini de ihmal et-
memitir. Bu ynde ald ilk tedbir, Te-
bk Gazvesi hari btn asker sefer ve
seriyyelerde en yaknlarna bile gerek
hedefi sylemeyerek dikkatleri baka
taraflara ekmek olmutur. Hatta Ab-
dullah b. Cah seriyyesinde olduu gibi
bazan gnderdii bir asker birliin ku-
mandanna bile gerek hedefi syleme-
dii, eline mhrl bir mektup vererek
belli bir sre sonra okuyup gidecei ye-
ri renmesini emrettii grlmekte-
dir. Bunun yannda dman adna al-
an casuslarn yakalanarak etkisiz hale
getirilmesi almalar da vardr. Mese-
l Htb b. Eb Beltea'nn Mekke'nin
fethi iin yaplan hazrlklar ihbar girii-
mi ortaya karlm, Eb Sfyn adna tulmalar karlnda casusluk yapma-
casusluk yapan Furt b. Hayyn yaka-
lanm, Ben Mustalik, Gazvesi'nden he-
men nce slm ordusunun iine szp
bilgi toplayan bir casus ve Huneyn Gaz-
vesi'nden nce yine ayn grevi yapan
bir baka casus ldrlmtr. Ayrca varlklarnn iki katnn kendilerine den-
Hz. Peygamber'in, Hudeybiye Antlama-
s ile sonulanan Mekke yolculuu sra-
snda Kurey hakknda bilgi toplamak
iin Huzal bir gayri mslimi grevlen-
dirdiine dair rivayetler, slm devleti-
nin gerektiinde gayri mslim casuslar
kullanmasnn da ciz olduunu gster-
mektedir.
2. Sonraki Dnemler. stihbarat faali-
yetlerine Asr- sadet'ten sonra da ge-
rekli nemin verildii grlmektedir. Hi-
lfet dnemi i ve d savalarla geen
Hz. Eb Bekir ridde* olaylar sresince
her tarafa casuslar gndermi, am ve
Filistin ordularnn kumandanlar Yezd
b. Eb Sfyn ile Amr b. s'a, dier cep-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
164
helerdeki slm ordularnn durumunu dir. Daha sonra ise ortaya kan tefrika
rapor edecek ve dman hakknda bilgi dolaysyla istihbarat daha ok Hz. Ali
toplayacak casuslar grevlendirmelerini ile Muviye arasnda gelimitir. Bunun-
ve kendileriyle ilgili srlar gizlemelerini la birlikte Hz. Ali genel istihbarat faali-
emretmitir. Ecndeyn Sava srasnda yetlerini de ihmal etmemi ve mesel
kimliini gizleyerek eli sfatyla girdii Msr valiliine tayin ettii Eter'e her
dman kararghnda incelemelerde bu- tarafa gvenilir casuslar gndermesini
lunan kumandan Amr b. s'm, Filistin emretmitir.
blgesindeki Kaysriye'nin muhasaras Emevler devrinde istihbarat tekilt
esnasnda yakalanan dman casuslar- daha dzenli bir yapya kavuturulmu-
n elde ederek kendi hesabna altr- tur. Bu dnemde oluturulan Dvn'l-
d da rivayet edilmektedir. Yine Hz. berd'e mensup memurlar ayn zaman-
da istihbarat faaliyetlerini de yrt-
Ubeyde b. Cerrh blgede tutunabilmek yorlard. Bunlar bilgi toplayarak merke-
iin gayri mslim Nabatler'den casus ze ulatrrken yine ayn dnemde olu-
olarak faydalanmtr. Sevd ordular ku- turulan Dvn'r-resil mensuplar da
mandan Hlid b. Veld de ls ve Hre elde edilen gizli belgeleri deerlendir-
halk ile, ranllar'a kar casusluk yap- mek ve istihbaratla ilgili yazmalar y-
malar artyla antlama yapmtr. rtmekle vazifelendirilmiti. Ayrca top-
Hz. mer istihbarat faaliyetlerine b- lumun her kesiminden casuslarn grev-
yk nem vermi, Eb Ubeyde ve Sa'd lendirildii bu dnemde snrlarda giri
b. Eb Vakks gibi ordu kumandanlar- klar da kontrol altna alnmt. Ab-
na Hz. Eb Bekir'inkine benzer tavsiye- bsler devrinde Dvn'l-berd'den ayr
lerde bulunmutur. Eb Ubeyde'nin bl- olarak sava srasnda faaliyet gstere-
ge zimmlerinden Bizans ordusu iinde cek zel haber alma tekilt (el-burud-
faaliyet gsterecek casuslar setii, H- harbiyye) kurulmutu. Bveyhler zama-
lid b. Veld'in de eitli blgelerde casus- nnda ilk defa Muizzddevle tarafndan
luk ve kar casusluk faaliyetlerinde bu- s ve gammaz ad verilen casuslar g-
lunan adamlar olduu bilinmektedir. revlendirilmi, Ftmler dneminde ise
Filistin ordularnn Gazze kanad kuman- bu tr faaliyetler Dvn'l-in ereve-
dan Alkame b. Mcezziz, elilerinin ye- sinde yrtlmtr. Casuslar dorudan
terli istihbarat salayamamas zerine Dvn'l-in bakan tarafndan grev-
eli sfatyla girdii dman kalesinde lendirilir, maalar onun tarafndan de-
bizzat bilgi toplamt. Eb Ubeyde b. nir ve bilgiler dorudan doruya ona ak-
Cerrh, Antakya civarndaki Curcme tarlrd. Memlkler devrinde ilk defa 1.
halk ile (Cercime), ayrca rdn ve Fi- Baybars tarafndan zellikle Moollar ve
listin'deki Smirler'le cizyeden muaf tu- Franklar'a kar faaliyet gsterecek yeni
bir istihbarat servisi kurulmutur. Mem-
lar hususunda anlamtr. am'n fet- lk kaynaklarnda bu gizli servis eleman-
hinden sonra Bizansllar hesabna ca- lar kisd adyla zikredilmektedir. Kim-
susluk yaptklar anlalan Arbesss (Mi- likleri pek ok Memlk devlet riclinden
sis veya bugnk Kozan civar) zimmleri- dahi gizlenen, adlar divanlara kaydedil-
ni, blgeyi bir yl sonra veya -btn mal meyen bu servis elemanlar dorudan
doruya mstakil bir mire bal olup
mesi karlnda- derhal boaltmalar raporlarn ona sunuyor ve maalarn
hususunda muhayyer brakm, birinci gizli bir denekten alyorlard.
seenei tercih etmeleri zerine de ve-
B) Fkh Hkmler. slm hukukuna g-
rilen sre sonunda bu yerleim merke-
re slm devleti lehine casusluk yapmak
zini yktrmtr. Ayrca gayri mslimle-
cizdir. Hatta devletin bekas iin zaru-
rin Medine'ye giriini kontrol altna al-
ret halini alrsa bu tr faaliyetlerde bu-
mak ve giyim kuamlarnda mslman-
lunmak vciptir. Nis sresinin 71. ye-
lara benzemelerini yasaklamakla da d-
tinde mminlere dmana kar tedbir
man casuslarnn hilfet merkezine sz-
almalar, Enfl sresinin 60. yetinde
malarn engellemeye almtr.
dmana kar kuvvet hazrlamalar em-
stihbarat faaliyetleri Hz. Osman d- redilmektedir. Bu yetlerden anlald-
neminde de devam etmitir. Kbrs fti- na gre savata stn gelebilmek iin
hi Muviye b. Eb Sfyn'n ada halky- barta tedbir almak ve hazrlkl olmak
la yapt zimmet antlamasna gerek- gerekmektedir. Bu ise dmann siyas,
tiinde dmann durumunu rapor et- asker ve iktisad durumunu bilmek ve
meleri artn da koyduu bilinmekte- gerekli tedbirleri almakla mmkndr.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

Bir mslmann dman lehine ca-
susluk yapmasnn haram olduu konu-
sunda icm vardr. Enfl sresinin 27.
yetinde mminlerin Allah'a, Resul'ne
ve birbirlerine kar hainlik etmeleri, M-
ide sresinin 51. yetinde yahudi ve h-
ristiyanlan dost edinmeleri, Mmtehine
sresinin 1. yetinde ise Allah'n ve ina-
nanlarn dmanlaryla yaknlk kurma-
lar yasaklanmtr. Bu yetler ve Hz.
Peygamber'in kar casusluk faaliyetle-
riyle ilgili snneti, dman casuslarnn
ihbar edilmesinin vcip olduuna delil
tekil etmektedir.
Dman hesabna alan casuslara,
bunlara yardm ve yataklk edenlere ve-
rilecek cezalar konusunda deiik g-
rler mevcut olup konu ile ilgili hkm-
ler sulunun mslman, zimm, harb
mste'men oluuna gre de farkllk ar-
zetmektedir.
1. Mslman Casus. m a m Mlik'ten
gelen bir rivayete gre dindalarna za-
rar dokunduu ve yeryznde fesat k-
masna sebebiyet verdii iin ldrlr.
Dman lehine alan mslman casu-
sun zndk* hkmnde olduunu ileri
sren bn'l-Ksm, bn Rd ve Sahnn zere slm hukukularnn ounluu
gibi Mlikler'e gre sululuu ortaya
ktktan sonra tvbe etse bile lmle
cezalandrlr. Derdr de bu gr be-
nimsemekte, ancak sululuu ortaya k-
madan nce ikrarda bulunup tvbe eden
casusun tvbesinin kabul edilmesi ge-
rektiini sylemektedir. bn Vehb bu g-
r daha da yumuatp sululuunun
ortaya kmasndan sonraki tvbenin de
kabul edilmesini savunmakta, bn'l-
Mcin ise sulunun bir defaya mah-
sus olmak zere ta'zir*le cezalandrl-
mas, suun tekerrr halinde ise ld-
rlmesi gerektiini ileri srmektedir. E-
heb el-Kays ve kendilerinden nakledi-
len dier rivayetlere gre mam Mlik ile
bn'l-Ksm bu hususta hkmn dev-
let bakanna ait olduunu belirtmek-
tedirler. bn Kayyim el-Cevziyye'nin de
iinde bulunduu baz Hanbeller'e gre
bu su, gerektii takdirde lm de da-
hil olmak zere ta'zirle cezalandrlr.
Ahmed b. Hanbel, bn Akil ve bn Teymiy-
ye, dmana bilgi szdran mslman
casusun ta'zren ldrlecei grn beller de bu gr tercih etmilerdir.
benimserken Eb'l-Mehsin bn'l-Cev-
z, ancak tekrar casusluk yapacandan
korkulmas halinde bu cezann verile-
bileceini belirtmitir. Baz Mlikler'le
Haneliler, filer, Zeydler'e ve Evzye
gre dman hesabna casusluk yapan
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CASUS
mslman ldrlmez. Bir rivayete g- 3. Harb-Kfir Casus. Gayri mslim bir
re Ahmed b. Hanbel ile Eb Ya'l el-Fer- devletin vatanda olup mste'men sta-
r da bu grtedirler. Eb Hanfe ile tsnde bulunmayan casuslarn ldrl-
Eb Ysuf gibi baz Hanefler ise bir da- mesi hususunda ittifak vardr. eybnF-
ha ilememek zere tvbe edinceye ka- ye gre bula ermemi casuslar katle-
dar fizik bask (Ar. vec': dayak vb.) ve dilmeyip fey* hkm uygulanr.
uzun sreli hapsi ihtiva eden bir ta'zir 4. Mste'men Casus. slm lkesine
cezasnn uygulanmasndan yanadrlar. eman'la girmek isteyen gayri mslim
Muhammed b. Hasan es-eybn, suu- bir kiide ilke olarak casusluk, sabotaj,
nu bizzat ikrar etmesi veya sululuu- kkrtclk gibi slm devletine zarar
nun sbut bulmas halinde devlet ba- vermeye ynelik bir kastn bulunmama-
kan tarafndan fizik cezaya arptrlma- s art aranr. Eman akdinde, slm dev-
s gerektiini sylemektedir. Baz Mli- letiyle ilgili srlar dmana aktarmas-
kler de sululuunun sabit olmas du- n ya da dman casuslarna yardm ve
rumunda fiziki bask, hapis ve srgn yataklk etmesini yasaklayan bir madde
ihtiva eden bir ta'zir cezas uygulanma- bulunmasna ramen casusluk suunu
s grndedirler. mam f ise daha ilerse ldrlecei konusunda gr
ok sulunun kimlii zerinde durmak- birlii mevcuttur. Byle bir maddenin
tadr. Ona gre mslmanlarn ileri ge- mevcut olmamas halinde Hanbeller,
lenlerinden gvenilir bir kii fiilin hk- Mlikler ve Eb Ysuf, bu sula sreli
mn bilmeden bu suu ilemise ce- bir eman akdinin bozulacan ileri s-
zalandrlmaz, bu vasflar tamayan bi- rerek yine lm cezasna hkmetmek-
ri ise ta'zren cezalandrlr. Sonu ola- te, ancak devlet bakannn mste'men
rak, Mlik ve Hanbel mezheplerine casusu kle statsne geirmeyi tercih
mensup baz limler, bu sua uygulana- edebileceini de sylemektedirler. Ev-
cak ta'zir cezasnn snrn geni tutup z, emann kaldrlp casusun snr d
sulunun lmle cezalandrlacan sy- edilmesi gerektiini ileri srmektedir.
lerken bata Hanefi ve filer olmak Ayrca eybn sululuu kesinlik ka-
zanmam casus zanlsnn snr d
fiziki bask, hapis, srgn gibi bir ceza- edileceini belirtir. Eb Ysuf dndaki
nn verilebilecei grn benimsemi- Hanefler ile filer ise eman akdinin
lerdir. Devlet bakannn, ta'zir grubuna byle bir sula bozulmayaca, dolay-
giren cezalarn takdiri konusunundaki syla sulunun ldrlemeyecei, ancak
geni yetkisi de gz nne alnrsa ceza- fizik ceza uygulanp hapsedilecei g-
nn uygulanmas srasnda duruma g- rndedirler. Sonu olarak casusluk
re farkl hkmler uygulama imknnn suunun ta'zir grubuna girdii ve dev-
her zaman mevcut olduu anlalr. let bakannn bu konuda geni takdir
yetkisinin bulunduu gz nne alnrsa
2. Zimm Casus. slm devletinin gayri
casusa verilecek cezann gnn artla-
mslim vatanda olan zimm, casusluk
rna gre belirlenme imknnn her za-
yapmas halinde, mam Mlik ve tale-
man mevcut olduu sylenebilir.
beleri, Ahmed b. Hanbel ve EvzFye, ay-
rca mmiyye ile Zeydiyye mezhepleri- slm kaynaklarnda, kendi devleti le-
ne gre zimmet akdini bozduundan hine casusluk yapan bir mslmann di-
devlet bakan tarafndan lmle, asla- n grevlerini yerine getirirken karla-
rak tehir edilmek veya kle statsne t zorluklar srasnda faydalanabilece-
geirilmek suretiyle cezalandrlr. Eb i ruhsat* lara dair bilgiye rastlanma-
Ysuf ise sadece lm cezasn gerek- maktadr. Bununla ilgili literatrde tes-
li grmektedir. fler'in ounluuna bit edilebilen tek rnek, Medine'ye sal-
gre, eer zimmet akdinde slm dev- drmak zere Urene'de taraftar topla-
letiyle ilgili srlarn dmana aktarlma- maya balayan Hlid b. Sfyn b. N-
sn yasaklayan bir madde bulunmuyor- beyh el-Hzelfyi ldrmekle grevlen-
sa, bu suun ilenmesi halinde akid bo- dirilen Abdullah b. neys el-Chen'nin
zulmayacandan sulu ldrlmez. Han- itihaddr. slm hukukular esas itiba-
riyle, erknna riayet imkn brakma-
Eb Ysuf dndaki Hanefler'le baz - yan hastalk veya iddetli sava hali d-
fler'e gre, zimmet akdinde byle bir nda farz namazlarn yrrken, kble-
madde bulunsun veya bulunmasn, ca- den baka bir tarafa ynelerek veya ima
susluk suu akdi bozmad gibi sulu ile edasna ruhsat vermemilerdir. An-
da ldrlmez, ancak her iki halde de cak dmann karmamak iin ardn-
fizik ceza uygulanr. dan takip eden Abdullah b. neys'in bu
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 165
 CASUS
srada ima ile namazn da kld, Hz.
Peygamber'in ise onun bu itihadn onay-
lad rivayet edilmektedir. Bu hususta
hkm verirken maslahat* ve zaruret*-
le ilgili genel kurallara bavurmann zo-
runlu olduu anlalmaktadr.
Uhud Gazvesi'nden hemen nce Hz.
Peygamber tarafndan gnderilen Ali b.
Eb Tlib kumandasndaki keif kolu-
nun, ele geirdii iki dman gzcs-
n bilgi vermekten kanmalar zerine
dvmeleri, gerektii takdirde dman
casuslarna konumaya zorlamak iin fi-
zik bask uygulanabileceini gstermek-
tedir. Ancak eybnrye gre fizik bas-
knn suun ispat iin uygulanmas ha-
linde meydana gelecek bir ikrar, ikrah
altnda gerekletiinden geerli deil-
dir.
BBLYOGRAFYA:
Buhr, "Cihd", 141, 195, " M e g z " , 9, 13,
46, "Tefsir", 61/1, "sti'zn", 23, "stitbet'l-
mrteddn", 9; Mslim, "Fezil'-ahbe",
161; Eb Dvd, "Cihd", 98; Tirmiz, "Tefsir",
61; Beyhak, es-Snen'l-kbra, IX, 146-151;
Eb Ysuf, el-Harc, s. 189-190; fi, el-m,
IV, 118, 166-1*67; Vkd, el-Megz, II, 797-
799; bn Him, es-Sre, II, 601, 614, 615-618;
III, 236-238; IV, 397, 398-399; Eb Ubeyd, el-
Emul, s. 1661; bn Sa'd, et-Tabakt, II, 63;
III, 105-106, 216-217, 382-383, 480,'496, 526;
IV, 132-133, 199, 278-279, 280, 294, 299, 310;
V, 352, 353; Belzr, Fth (Rdvn), s. 159,
161, 162, 164; a.mlf., Ensb, I, 332, 337-338,
373-374, 376, 378; III, 480, 526; IV, 299; Ta-
ber, Trh (Eb'1-Fazl), II, 584-585; III, 418,
604, 605-606; Kudme b. Ca'fer, el-Harc (de
Goeje), s. 354-355; bn Hibbn, es-Sret'n-
Nebeuiyye ue ahbr'l-hulefBeyrut 1987,
s. 238, 272, 300" 324, 327, 443; Mverd, el-
Ahkm's-sultniyye, s. 184-185; Eb Ya'l,
el-Ahkm's-sultniyye, s. 158-159; rz, el-
Mhezzeb, II, 258; Serahs, el-Mebst, X, 85-
86; a.mlf., erhu's-Siyeri'l-kebr, Kahire 1972,
V, 2040-2044;'Eb Bekir bn'l-Arab, Ahk-
m'l-Kur'n, IV, 1782-1784; Ksn, Bed'i
VII, 113; bn'l -Esr, el-Kmil, II, 370, 404,
437, 446, 460-461, 496, 497-498; III, 9, 271,
352; bn't-Tktak, el-Fahr, s. 270; Kurtub,
el-Cmi", V, 273; XVIII, 51-53; Nevev, el-Mec-
mu, XIX, 340-343; a.mlf., erhu Mslim, XII,
125-126; XVI, 55-57; Muhibbddin et-Taber,
er-Riyz'n-razira f menkbi'l-'aere, Bey-
rut 1405/1984, IV, 277, 280, 283; Mevsl, el-
Ihtiyr, IV, 130; bn Teymiyye, el-Fetua'l-kb-
r, Beyrut 1397/1978, IV, 603; bn Kudme,
el-Mur, VIII, 525; bn Kayyim el-Cevziyye, Z-
d'l-me'd, II, 68, 122, 123, 127, 150, 170,
186, 190; III, 19, 215; a.mlf., Ahkm ehli'z-
zimme (nr. Subh es-Slih), Beyrut 1403/1983,
II, 713-714, 800-810; a.mlf., et-Turuku'l-hk-
miyye (nr. Muhammed Hmid el-Fk), Kahi-
re 1372/1953, s. 266; bn'n-Nehhs, Me-
ri'u'l-euk f mer'i'l-'uk (nr. Muham-
med Hlid el-lstanbl), Beyrut 1990, II, 1062,
1075-1077; Kalkaend, ubhu'l-a', I, 159-
162; Makrz, Kitb's-Slk, I, 51-52; bn Ha-
cer, Fethu'l-br (Sa'd), XII, 109, 164; XVI, 109-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
166
110; XVIII, 271-273; a.mlf., el-lbe (Bicv), I, lke iinde de casus kullanlmasn, an-
126, 132, 247, 248, 273, 288, 297-298; II, 56; cak casuslara kar da uyank bulunul-
V, 316; Ayn, c Umdet'l-kr, Kahire 1392/1972, masn tavsiye etmitir (Siysetnme, s.
XII, 71-74; bn'I-Hmm, Fethu'l-kadr, Bulak
110 vd.). Ayn ekilde XI-XIII. yzyllar
1361, IV, 351; Hatb e-irbn, Muni'l-muhtc,
IV, 258, 262; Reml, Nihyet'l-muhtc, Beyrut
arasnda yazlan idar tekiltla ilgili
1984, VIII, 81, 104; Haleb, nsn'l-'uyn, II, eserlerde sf mellifler bile lkenin se-
293-294, 583, 584-585; Nizmlmlk, Siyset- lmeti bakmndan istihbarat iinin ne-
nme (Bayburtlugil), s. 110; Derdr, e-erhu'l- mini belirtmilerdir.
kebr, II, 182; Deski, Haiye 'ale'-erhi'l-kebr,
Mslman Trk devletlerinden Gazne-
II, 182, 205; evkn, Neyl'l-eutr, VIII, 8-11;
bn bidn, Redd'l-muhtr, III, 249, 277, 278; liler'de berd* tekilt ve istihbarat i-
ls, Rhul-me'an, XXVIII, 66; Abdrraf Avn, lerinin byk nem kazand bilinmek-
el-Fenn'T harb f sadr i-slm, Kahire 1961, s. tedir (Beyhak, I, 27, 386). Gazneliler'de
213-216; Mahmd t Hattb, el-Mutalah- casusluk zellikle Sultan Mahmd zama-
t'l-'akeriyye fi'l-Kur*ni'l-Kerm, Beyrut 1386/
nnda ok gelimitir. Onun casusluk fa-
1966, I, 143-144; Azmbd, ' u n ' l - m a ' b d ,
VII, 310-317; Abdlazz mir, et-Ta'zr fi'-e-
aliyetlerini younlatrd lke ise Ka-
r'ati'l-slmiyye, Kahire 1389/1969, s. 311- rahanl Devleti'ydi.
313; Ettafeyyi, erhu Kitbi'n-Nl ue if'i'l- Byk Seluklu Devleti'nin ilk yllarn-
'all, Beyrut 1392/1972, XVII, 664 vd. ; Ham-
da casusluk ilerine nem verilmemi,
dullah, Hz. Peygamberin Savalar, s. 227-251;
Dvn- Berd de kaldrlmtr. Nizm-i
a.mlf., el-Ves'iku's-siysiyye, Beyrut 1403/
1983, s. 400, 403, 470; Abdlkerm Zeydn, Arz Seluklu idarecilerini, saltanata
Ahkm'z-zimmiyyn ue'l-mste' menn fd- mahsus det ve kurulularn ounu,
ri'l-slm, Beyrut 1402/1982, s. 240-244; Se- bu arada haberleme tekiltn kaldr-
lhaddin el-Mneccid, en-Huzum'd-diblm- makla itham etmektedir (ehr Makale,
siyye fi'l-slm, Beyrut 1403/1983, s. 103-106;
GMS, XI, 24). Gerekten kaynaklarda be-
Vehbe ez-Zhayl, r'l-harb fi'l-fkhi'l-sl-
m, Dmak 1983, s. 388-392; a.mlf., el-'Al-
lirtildii gibi casusluktan ve casuslardan
kt'd-deuliyye fi'l-slm, Beyrut 1409/1989, holanmayan Alparslan bu tekilt kal-
s. 61-64; Muhammed Rkn ed-Dam, et-Te- drmtr (Bndr, s. 67). Nizmlmlk,
cesss ue ahkmh fi'-er'ati'l-slmiyye, smiller'in uzun sre gizli faaliyetlerde
Amman 1404/1984; Vefk ed-Dakdk, el-Cn-
bulunduktan sonra iyice glenip bir-
diyye f cahdi'd-deuleti'l-Emeviyye, Beyrut 1985,
den bire ortaya kmalarn haber alma
s. 175-178; Mustafa Zeki Terzi, Abbsiler D-
neminde Asker Tekilt, Ankara 1986, s. 125- tekiltnn bulunmayna balamakta-
126; Abdullah Mnsara, el-stihbrtul-'as- dr. Daha sonra Seluklular'da Nizml-
keriyye fi'l-slm, Beyrut 1407/1987, tr.yer.; mlk'n gayretleriyle haberleme siste-
Abdlhay el-Kettn, et-Tertb'l-idriyye (zel), mi kurulmu, Sultan Melikah'la veziri
II, 110, 121-127; Mohammad Suleman, "Espi-
zel casuslar kullanmlardr. Sultan Sen-
o n a g e in p r e - i s l a m i c Arabia", Q, XXXII/1
cer'in Edb Sbir adl airi casusluk g-
(1988), s. 21-33; Ysuf Ali Mahmd Hseyin,
" c Ukbet tecesssi'l-mslim li-lihi'i-'adv reviyle Hrizm'e gnderdii ve onun yol-
f i ' - e r ' a t i ' l - s l m i y y e " , Dirst, XV/3, Am- lad bir resim sayesinde kendisine kar-
man 1988, s. 179-210; Reuven Amitai, " M a m - dzenlenen bir suikastten kurtuldu-
lk Espionage among M o n g o l s and Franks", u bilinmektedir (Devletah, I, 136-137).
AAS, XXII (1988), s. 173-181; Mv.F, X, 162-166;
M. Canard, "Djss", El2 (tng.), II, 486-488. Byk Seluklu Devleti'nin uzantlar
saylan dier Trk devletlerinde de is-
S CENGZ KALLEK tihbarat iine nem verilmitir. Kirman
Seluklular hkmdarlarndan Muham-
C ) Trk Devletlerinde Casusluk. T a r i h med b. Arslanah yalnz lkesinde deil
boyunca ok sayda devlet kuran ve pek sfahan, Horasan vb. yerlerde "shib-i
haber" denilen casuslar bulundurmu-
ok devletle siyas mnasebetlerde bulu-
nan Trkler istihbarat iine byk nem tur. Hrizmahlar'da casusluk tekilt-
vermilerdir. Orta Asya Trk devletlerin- na nem verilmi, Hallar'la srekli m-
de casuslara aut, ihbara ise autlama cadele halinde bulunan Zengler ve Ey-
denirdi. ybler zamannda da tekiltn gelime-
si iin byk gayretler sarfedilmitir. Ca-
Eski siyaset bilimcileri, lkenin ve hal-
susluun, hkmdarlarn bu ie nem
kn menfaati iin casus kullanmann ge-
verip vermeyiine gre geliip zayflad-
rei zerinde durmulardr. Nizml-
anlalmaktadr.
mlk, dnyann her yerine tccar, sey-
yah, sf, eczac klnda casuslar gn- Anadolu Seluklular'nda berd teki-
derilmesini ve bunlardan lkelerin du- lt mevcut olmamakla birlikte istihba-
rumlar hakknda haberler alnmasn, rat ilerinin artarak nem kazand bi-
taradaki idarecilerin padiaha muhale- linmektedir. Esasen daha Byk Seluk-
fetlerine ve muhtemel isyanlarna kar lulardan itibaren Arapa berdin yerine
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

Trke ulak kelimesinin kullanlmaya
baland grlmektedir. Seluklular,
nceleri Bizans mparatorluu'nun ca-
suslar ve ran'daki Btn zmrelerin giz-
li fedaileriyle (bk. D) urarken XI. yz-
yldan itibaren bunlara Mool casuslar
da katlmtr. Anadolu Seluklular zel-
likle Mool casuslarna kar Bizans'a
yaklama ve bu devletle siyas mnase-
bet kurma yollarn aramlardr. XII ve
XIII. yzyllarda Anadolu Seluklulan'nn
Bizans mparatorluu ile kurduu iliki-
ler, grnte resm eli, gerekte ise
casus olan grevlilerle olmutur. Seluk-
lularn gelimesini ve Bat'ya yaylmas-
n istemeyen Mool hkmdarlar daha
ziyade Btn casuslar kullanmlardr. II.
Gyseddin Keyhusrev zamannda Ana-
dolu'da Baba shak- Horasn adl Trk-
men eyhinin balatt Babaler ayak-
lanmasnn amac sadece din deildi;
Moollar'n Anadolu'yu ele geirmeleri-
ne ynelik nceden tasarlanm planl
bir hareketti. Baba mridleri arasna
giren Mool casuslar Seluklu ordusu-
nun baar kazanmasn gletiriyordu.
Nitekim o yllarda Mool ordusu Kse-
da'da Seluklular' yenmi ve bu dev-
lete son vermitir (1243).
lhanllar zamannda. Hasan Sabbh'n
yolundan giderek casusluu Btnlii
yayma faaliyeti iin kullanan dervilerin
almalar nlenmitir. Hlg Han'n
kumandas altndaki Mool ordusu, Ha-
ha casuslarnn yuvaland Alamut Ka-
lesi'ni alm ve gizli faaliyetlerde bulu-
nan Btnler'i ortadan kaldrmtr.
Moollar daha sonra Anadolu birliini
kuran, Trakya'y alarak Balkanlar'a ya-
ylan Osmanllar zamannda da faaliyet-
lerini srdrmlerdir. XIV. yzyl son-
larnda Anadolu'da yine Btn dnce-
leri benimseyen gizli bir akm yaylma-
ya balad. Horasan taraflarndan gelen
ve kendilerine dervi ss veren Bt-
nler Cengiz Han'n haleflerince himaye
edilmi, Osmanl, Altn Orda, Trkistan
ve ran lkelerine gnderilmitir.
Timur devrinde, komu lkelerde ve
halk arasnda dolaarak haber toplayan
dervi, tccar, mneccim, asker, sanat-
kr, pehlivan klnda casuslar kullanl-
d bilinmektedir. Bizzat Timur tara-
fndan grevlendirilen bu kiiler genel-
likle iki koldan faaliyet gsteriyorlard.
Bunlardan biri, Osmanl idaresindeki
Anadolu beyliklerini Osmanllar'a kar
ayaklandrmak, dieri ise Mool hki-
miyeti altnda bulunan yerlerde yaa-
yan Btnler'i Snnler arasna sokarak
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CASUS
inan karkl karmak, zellikle Ale- rumu hakknda bilgi edinmitir (kpa-
vler'i Anadolu'nun dousundan bala- azde, s. 134). Ftih devrinde Macaris-
yarak Gneydou'ya ve Orta Anadolu'ya tan'a yaplan aknlar srasnda grn-
doru ilerletmekti. Timur ksa srede t e hristiyan, gerekte ise mslman
muvaffak olmu, Yldrm Bayezid za- olan krk martolosun kullanld bilin-
mannda hemen hemen siyas birlii ku- mektedir (Anhegger, TD, sy. 1, s. 156). XV.
rulmu olan Anadolu'yu Ankara Sava'n- yzyln ikinci yarsndan itibaren mar-
dan sonra paralamay baarmtr. Ti- toloslar Anadolu'da zellikle Uzun Ha-
mur'un Ankara Sava'n kazanmasnda san'a kar gerekletirilen seferlerde
casuslarn byk rol olmutur. de faaliyet gstermilerdir (Anhegger,
Osmanllar zamannda, ou Nizml- a.e., s. 285 vd.). Martoloslar dikkat ek-
mlk'n Siysetnme'sinin etkisinde memek iin bulunduklar lkenin gele-
kalnarak yazlm nasihatnme ve siy- neklerine uygun olarak yaarlar ve mut-
setnme trndeki eserlerde casus kul- laka bir ile megul olurlard. Osmanl-
lanmann nemi srarla vurgulanmtr. lar voynuk'Iar da muhbir olarak kullan-
Bu eserlerde lke iinde olduu gibi d mlardr (Ercan, s. 75, 96).
dmanlara kar da casus kullanlmas Asker amal istihbaratta Osmanl-
tlenmi, dmann durumunu bilme- lar, daha nceki Trk devletlerinde ol-
nin nemi ve lkenin ancak bu sayede duu gibi dil denilen dman esirlerin-
ayakta kalabilecei belirtilmitir. Gerek- den de istifade etmilerdir. Savalarda
ten Osmanl Devleti'nin gerilemesinde, diri olarak elde edilen ve kendilerinden
XVI. yzyln sonlarndan itibaren istihba- ordular ve lkeleri hakknda bilgi edini-
rata gereken nemin verilmeyiinin b- len diller (Selnik, 1, 32; II, 645), genel-
yk rol olduu bilinmektedir. Nitekim likle dman topraklarna giren aknc-
dnemin siyaset bilimcileri de bu hususa lar ve bunlarla birlikte akna kan mar-
dikkat ekmilerdir (Defterdar Sar M e h - toloslar, bazan da timarl sipahiler tara-
m e d Paa, Nesyih'l-zer, s. 79). fndan yakalanrd (Koi Bey, s. 25). Akn-
clara bu diller klavuzluk yaparlard. An-
Osmanllar'da muhbirlik ve "nakl-i ke-
cak dillerin bazan lkeleri lehine al-
lm" pek ho karlanmamakla birlikte
tklar, sefer gzerghn saptrarak
istihbarat, daha kurulu yllarndan iti-
Trkler'i tuzaa drdkleri de olmu-
baren zerinde nemle durulan bir ko-
tur. Byk seferler iin mutlaka casus-
nu olmutur. Timur darbesinden sonra
larn verecei bilgilere ihtiya duyulur-
XV. yzyln ilk eyreinde tekrar topar-
du. Nitekim Kann Sultan Sleyman'n
lanan Osmanllar darda ve ieride ca-
Sigetvar seferinde (1566) Osmanl ordu-
susluk faaliyetlerini srdrmlerdir.
suna, Macar kalelerinde uzun sre hiz-
Dardaki faaliyetler genellikle, bata
mette bulunmu Mezorich Mortan adl
Bizans mparatorluu olmak zere Ma-
bir Bonak klavuzluk etmitir.
caristan Krall'na, Venedik Cumhuri-
yeti'ne ve papala kar olmutur. Os- Ykseli dneminde Osmanllar kendi
manllar Anadolu birliini salamak iin lkelerine krgn baz Batllar'dan da ca-
beyliklere ve zellikle Karamanoullar'- sus olarak faydalanmlardr. Ftih Sul-
na kar da casus kullanmlardr. Hris- tan Mehmed'in, sarayna getirttii tal-
tiyan dnyasyla ilgili olarak daha ziya- yan sanatlardan lkeleri hakknda bil-
de yahudilerden ve zel olarak yetiti- gi edindii bilinmektedir (Babinger, s.
rilmi hristiyan casuslardan faydalanl- 609-612). Buna karlk yine Ftih zama-
mtr. Genellikle talya'da ve Avusturya'- nnda eitli yerlerden bilgin, sanatkr,
da faaliyet gsteren bu casuslara m a r - hekim kisvesinde gelen casuslarn lke-
tolos* denirdi. Bir rivayete gre marto- leri lehine faaliyet gsterdii de kayde-
loslar daha Osman Gazi ve Orhan Gazi dilmektedir. Gerekten hemen tamam
zamanlarnda casus ve haberci olarak yabanc olan saray hekimleri, Batllar
kullanlmtr (Neri, I, 25, 51, 174). tal- iin her zaman kullanlan ideal muhbir-
ya'da grevli martoloslarn sadece ya- ler olmulardr. Ftih'in pheli lm-
hudilerden olmasna zen gsterilir, by- ne ad karan Ykub Paa'dan, Lord
lece yahudilerin Hristiyanla kar Mu- Byron'n hekimi olup daha sonra Osman-
sevlik gayretlerinden de istifade edilir- l sarayna yerleen ngiliz Millingen'e ve
di. zel eitimden geirilen hristiyan casuslara dair bir kitap yazan Mavroya-
martoloslar ise genellikle Macaristan ve ni Paa'ya kadar saray hekimleri genel-
Avusturya'da faaliyet gsterirlerdi. II. likle Osmanllar aleyhine casusluk yap-
Murad, II. Kosova Sava ncesinde Do- mlardr (Cevdet, V, 63-64). Elilikler de
an adl bir martolostan dmann du- yine Batllar'n kulland deta resm
167
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CASUS
birer casusluk tekiltyd (Koi Bey, s.
66). Erken devirlerden itibaren bundan
en ok Venedikliler faydalanmlardr. Da-
ha XV. yzylda bu devletin stanbul'da
balyos* ad altnda dim eli bulundur-
duu bilinmektedir.
stanbul'un fethinden sonra Osmanl-
larn Anadolu'da ve Avrupa'da glenip
yaylmalar, Bat'da biri papalk, dieri
krallarca yrtlen iki byk casusluk
tekiltnn gelimesine yol amtr. Ka- zid'in byk olu ehzade Ahmed'i ve-
tolik hristiyan dnyasnn temsilcisi olan
papa, Trkler'e kar btn Avrupallar'
birlie arrken kulland casuslar ara-
cl ile btn kiliseleri ve krallar Os-
manl Trkleri aleyhine kar kkrtm- ra ah smil'i aldran'da yenerek Ana-
tr. Merkezi stanbul'da bulunan Or-
todoks Patriklii de papann mnase-
bet kurduu bir messeseydi. Hristi-
yan dnyasn blmek iin Ftih tarafn-
dan ihya edilip himaye gren Ortodoks
kilisesi daha sonraki dnemlerde Trk-
ler aleyhine Vatikan'la i birlii yapm-
tr.
XV. yzylda casusluk faaliyetlerinin
en byklerinden birine, nce Rodos -
valyelerine snan, daha sonra talya'-
ya geen ve papann eline den Cem
Sultan sebep olmutur. Bu olay yllarca
Roma-Venedik ve stanbul arasnda giz-
li casusluk ve kar oyunlarna yol a-
mtr.
Douda bir devlet tekilt olarak ca-
susluk, XVI. yzyln ilk eyreinde Sa-
fev Devleti zamannda ran'da yeniden
ortaya kmtr. Bu tekiltn amac Sn- manllar Bat'da kral saraylarnda zel-
n Osmanl Devleti'ni ykmak, ilii s-
lm dnyasna hkim klmak ve btn
slm lkelerini ele geirmekti. Osmanl
kaynaklarnda Rfiz, kzlba veya Ale-
v adlaryla anlan i Safevler, ah s-
mail'in baa gemesiyle ran'da idareyi
ele aldktan sonra zellikle Dou Ana-
dolu'da faaliyet gstermilerdir. ah s-
mil ksa srede burada manev bir n-
fuz kazanmay baarmtr. Bunda kul-
land propagandistlerin etkin rol ol-
duu kesindir. Aslnda birer casus olan
i dler yalnz tekkelerde ve halk ara-
snda deil kendilerini Bektalie nis-
bet eden yenieriler arasnda da faali-
yet gstermilerdir. Dede, baba, halife,
sultan, eyh, pr gibi sfatlarla anlan i
propagandacs casuslar, II. Bayezid za-
mannda sarayda bile sayg grm ve
taraftar bulmulardr. "Hat" mahlasy-
la Trke iirler yazan ah smil bu sa-
yede ksa srede Osmanl Devleti'nin b-
tnln sarsacak bir gce ulamtr. lke iindeki haber alma tekilt da ge-
Bu hkmdar daha da ileri giderek ca-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
168
suslar vastasyla Dou seferi srasnda XVII. yzyl balarndan itibaren git-
Yavuz Sultan Selim'i ldrtmek istemi, tike glenen ve Osmanl tebaas Orto-
ancak baarl olamamtr (Lutf Paa, dokslar'n koruyuculuunu stlenerek
s. 249). gayri mslimleri Osmanl Devleti aleyhi-
Osmanl padiahlar iinde gerek lke ne kar srekli kkrtan Rus arl'na
dahilinde gerekse lke dnda casus- kar da bir casusluk tekilt kurulmu
luktan en ok faydalanan hkmdarlar- tur. Bu tekilta zellikle Tatarlar aln
dan biri Yavuz Sultan Selim'dir. Daha mtr. Ulak adyla anlan bu haberciler
ehzadelii zamannda stanbul'da olup karavul denilen menzillerde gzclk ya
bitenlerden, bu arada babas II. Baye- parlar ve aldklar bilgileri sratle mer
keze ulatrrlard. Casus ulaklar zellik
liaht yapma niyetinden haberdar olan le Balkanlar'da, Rus ve ran snrlarna
Yavuz Selim, ah smil'in Anadolu'daki kullanlmtr. IV. Murad zaman, Osmar
blc faaliyetlerinin ne dereceye ula- I tarihinde casusluk faaliyetlerinin yo
tn da biliyordu. Padiah olduktan son- un olduu dnemlerdendir. Bu hkm
darn ocuk yata tahta kmas sebe
dolu'daki gizli kzlba faaliyetlerine ge- biyle devlet idaresi Ksem Sultan'n eli
ici de olsa son vermitir. ne gemi, gevek idare yznden Sa-
fev Devleti douda casusluk faaliyetle-
Kann Sultan Sleyman zamannda
rini arttrm ve Anadolu Alevleri'ni mer-
zellikle Bat'daki casusluk faaliyetleri-
kez hkmete kar isyana tevik etmi-
ne nem verilmitir. Bu hkmdar se-
tir. Sultan Murad 1632'de idareyi eline
fere kmadan nce martoloslardan bil-
aldktan sonra merkezde ve tarada du-
gi alr, Avrupa devletlerinin durumlarn,
rumu dzeltmeye alm, ran ahnr
asker glerini, sava teknik ve kabi-
propagandac olan casuslarn birou
liyetlerini renir, kendi ordularn da
nu ldrtm, bu arada Fener Rum O
ona gre tehiz ederdi. Kann marto-
todoks Patrikhnesi'nin devlet aleyh-
loslar bar zamanlarnda da srekli
ne faaliyetlerini arttrmas zerine pat
muhbirlik ilerinde kullanm, bylece
rii astrmtr. XVII. yzylda Kprl
martolos tekiltna ayr bir nitelik ka-
ailesinden slahat vezirler de ieride
zandrmtr. Bu dnemde martolosla-
ve darda ok sayda casus kullanm-
rn bir grevi de dman devletlerin hal-
lardr.
k arasna kararak Trkler'in gcn,
asker stnln anlatmak suretiyle XVII. yzylda Osmanl Devleti'ne ter-
morallerini bozmak ve devletlerine olan cman, hekim, eli olarak gelen, saraya
gvenlerini sarsmakt. XVI. yzylda Os- giren ve padiahla yakn iliki kuran Er-
meni, yahudi, Rum gibi gayri mslimler-
likle Slav ve Hrvat snrlarnda papaz- den baka Arap, Grc, Tatar, Arnavut
lar ve asilzadeleri de casus olarak kul- ve Bonak gibi mslman unsurlarn
lanmlardr. Kaptandery Kk Ali Pa- iinden de casus kt, hatta bunlarn
a'nn kardelii Sicilyal Mehmed Aa, II. Viyana Kuatmas'nda devlete kar
Titus Moldariensis Clericus adyla krk ykc faaliyetlerde bulunduklar bilinmek-
yla yakn Osmanl himayesindeki Fran- tedir. Bunlarn en nemlisi, Merzifonlu
sa kralnn saraynda Osmanl casusu ola- Kara Mustafa Paa ile Tatarlar arasn-
rak grev yapmtr. Mehmed Aa Av- da cereyan eden olaydr. Krm Tatarlar
rupa devletleri ve zellikle Osmanl Dev- arasna karan dman casuslar, Mus-
leti'nin Bat'daki en byk rakibi olan tafa Paa'nn zaferden sonra yamaya
Avusturya hakknda da stanbul'a mun- izin vermeyecei ayiasn yayarak onla-
tazaman bilgiler gndermitir. te yan- rn savama evklerini krmlard.
dan Trkler'in fethettikleri yerler halk-
XVIII. yzylda Osmanllar dmanlar
na hogrl davranmalar, yzyllarca
hakknda daha ziyade gemi reislerin-
oralarda tutunabilmelerinin en byk
den bilgi edinmiler ve Batl devletler
sebebi olmu, hatta bu yerler halk ok
nezdinde dim eli bulundurmamann
defa Trkler lehine muhbirlik bile yap-
cezasn ok ar demilerdir. Halbuki
mlardr. Kann zamannda batda Bo-
stanbul yzyllardan beri eitli sefirle-
dan, Moha, Bosna, douda Erzurum,
rin ticar ve asker uzmanlarnn deta
Van, Lahsa bey ve beylerbeyilerine gn-
bir mcadele alan olmutu. Bu mca-
derilen fermanlarda dman gzetle-
deleler bir sre sonra ark meselesini
meleri istenirken (BA, MD, nr. 3, tr.yer.)
dourmutur. XVIII. yzylda Fransa'dan
getirtilen Baron de Tott ile XIX. yzyl-
litirilmitir.
da Almanya'dan arlan Helmut von
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

Moltke, hem asker uzman hem de si-
yas diplomat olarak faaliyet gstermi-
lerdir. Bunlar bir yandan Osmanl ordu-
sunun slah iin gayret gsterirken bir
yandan da bu hizmetlerini kendi lkele-
rinin karlar iin kullanmlardr. Baron
de Tott Trkler'e kar tutumunu ht-
ralarnda aka ifade etmitir. 1. Mah-
md zamannda Avusturya'dan kaarak
Osmanl Devleti'ne snan Fransz asll
Comte de Bonneval'in (Humbarac Ahmed
Paa) durumu da phelidir. Osmanllar'
srekli olarak Avusturya'ya kar sava-
a kkrtan Comte de Bonneval'in h-
kmete sunduu her raporun bir ns-
hasnn Fransa'ya gnderilmesi, hayat-
nn sonlarna doru kendisinin de lke-
sine dnmenin yollarn aramas, hakkn-
daki casusluk phelerini kuvvetlendir-
mektedir.
I. Abdlhamid ve III. Selim dnemle-
rinde casusluk ve kar casusluk faali-
yetleri artm, muhbirlik bir devlet ku-
ruluu haline getirilmi, dorudan dev-
letten maa alan casuslar kullanlm-
tr. Casusluk nceleri hemen sadece Rum
ve Ermeni gibi gayri mslimlere mn-
hasrken bu dnemde Trkler'den de ca-
sus yetitirilmitir. Hlet Efendi'nin s-
raryla tercman olan Kostaki'nin ca-
susluu ortaya knca idam edilmitir.
Onun yerine Dvn- Hmyun tercman-
lna Fenerli Rum ailesinden stavraki
Efendi getirilmise de gizli belgeler bu-
na deil Rum asll mslman Yahy
Efendi'ye tercme ettirilmi, Yahy Efen-
di Bbli'deki Tercme Odas' nda ya-
banc dil renmek isteyen genlere
Franszca retmekle de grevlendiril-
mitir (nzde, IV, 33). Daha sonra ise
divan tercmanlklarna mslmanlar ge-
tirilmitir (Orhonlu, Atatrk Konferansla-
r, V, 17).
III. Selim zamannda Avrupa'nn nem-
li merkezlerinde dim ikamet elilikle-
rinin kurulmasyla Osmanl istihbaratn-
da byk bir adm atlmtr. Zira elile-
rin gizli grevi, bulunduklar lke hak-
knda hkmete raporlar sunmakt. An-
cak bu elilerin yabanc dil bilmemeleri,
onlar ou casus olan Rum tercman-
larn yardmna muhta brakmtr (Ku-
ran, s. 64). XIX. yzylda casusluk faali-
yetleri yle artmtr ki Kabak Musta-
fa nderliindeki isyanda siler bile l-
drecekleri devlet riclini ele geirmek
iin casus kullanmlardr (///. Selim'in
Hal'ine Dair Risle, vr. 9 a b ) . II. M a h m d
zamannda Msr Valisi Mehmed Ali Pa-
a da Osmanllar'a kar casusluk faali-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
yetlerinde bulunmutur (At Bey, III, 132-
134).
Osmanl gizli polis tekilt, yabanc
ajanlarn faaliyetlerinin younlat XIX.
yzyl ortalarnda, ngiliz elisi Statford
Canning'in Mustafa Reid Paa'ya telki-
niyle kurulmu ve tekiltn bana Civi-
nis Efendi getirilmitir. Sultan Abdl-
mecid zamannda kurulan bu ilk polis
tekilt yine bu padiah zamannda ka-
patlm, fakat 1863'te yeniden alm-
tr. Bu defa bana Ermeni asll biri ge-
tirilmi ve o da zararl faaliyetlerde bu-
lunmutur.
II. Abdlhamid devrinde Osmanl istih-
barat tekilt gelitirilmi ve modern-
letirilmitir. Yine bu dnemde Midhat
Paa Tuna valilii srasnda burada zel-
likle Bulgarlar'a kar rnek bir gizli po-
lis tekilt kurmutur. Makedonya'daki
ayaklanmalar ve gizli tekilt iin Ayna-
roz'a Bonak Hasib adl bir ajan yerle-
tirilmi, bundan eitli ihbarlar alnm-
tr. II. Abdlhamid'in zel casuslar ha-
fiyelerdi. Bu hkmdar zamannda kar-
faaliyette bulunan ou gayri mslim
casuslar da vard. Bunlardan yahudi asl-
l Emanuel Karasu, II. Abdlhamid'e kar-
kurulan casusluk tekiltnn bana
getirilmi, padiahn tahttan indirilmesi
iin alm ve sonunda bunu baar-
mtr. II. Abdlhamid'i tahttan indiren
ttihat ve Terakk Cemiyeti'nin iktidar
zamannda kurulan Teklt- Mahssa
ise gerek mnada ada bir casusluk
tekiltyd.
Devlet aleyhine faaliyet gsterenlerin
cezas her devirde ar olmutur. Nite-
kim stanbul'un fethi srasnda Bizans
lehine casusluk yapmakla itham edilen
Vezrizam andarl Halil Paa XV. yz-
yl ortalarnda, yine casuslukla itham
edilen Yorgaki adl zimm ise XVII. yz-
yl sonlarnda lmle cezalandrlmtr
(Defterdar Sar M e h m e d Paa, Zbde-i Ve-
kyit, s. 4 3 0 ) .
BBLYOGRAFYA:
BA, MD, nr. 3, s. 49, 186, 384, 388, 435, 451,
509, 528; nr. 14, s. 960; TSMA, nr. E 866/5,
2434, 5116, 5801/3, 7252, 7662; Nigr Ana-
farta, Osmanl mparatorluu ile Lehistan
sndaki Mnasebetlerle lgili Tarihi
stanbul, ts., tr.yer.; Nizmlmlk,
me (Bayburtlugil), s. 110-126, 320; Beyhak,
Trih (nr. Sad Nefs), Tahran 1309, I, 27, 386;
Nizm-i Arz, ehr Makale (nr. Muhammed
Kazvn), GMS, London 1910, XI, 24; Bndr,
Zbdet'n-Nura, s. 67; Gazauatnme-i
tan Murad b. Mehemmed Hn (nr. Halil nal-
ck - Mevld Ouz), Ankara 1978, s. 3, 4, 5,
9; Devletah, Tezkire (trc. Necati Lugal), stan-
bul 1977, I, 136-137; kpaazde, Trih, s.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CASUS
134; Ner, Cihannm (Taeschner), I, 25, 51,
174; Hadd, Tevrh-i l-i Osmn: 1299-1523
(nr. Necdet ztrk), stanbul 1991, tr.yer.;
Lutf Paa, safnme (nr. Ahmet Uur, slm
limleri Enstits Dergisi, IV, Ankara 1980 iin-
de), s. 249; l, Meuid'n-nefis ft kavidi'l-
meclis, stanbul 1956, s. 37 vd.; Selnik, T-
rih (pirli), I, 13, 22; II, 645, ayrca bk. ndeks;
Cellzde Mustafa elebi, Selimnme (nr. Ah-
met Uur Mustafa uhadar), Ankara 1990,
s. 367; Kitb Meslihi'l-mslimtn ve men-
fii'l-mminin (nr. Yaar Ycel), Ankara 1980,
s. 59, 99; Koi Bey, Risle (Akst), s. 25, 66;
Solakzde, Trih, s. 361; Defterdar Sar Meh-
med Paa, Zbde-i Vekyit (haz. Abdlkadir
zcan, doktora tezi, 1979), I Ed.Fak., Tarih
Seminer Kitapl, nr. 3276, s. 430; a.mlf., Ne-
syih'l-vzer ue'l-mer: Devlet Adamlar-
na tler (nr. Hseyin Ragp Uural), Anka-
ra 1969, s. 43, 79; L'Espion turc chez les prin-
ces chretiens, La Haye 1734, tr.yer.; Baron
de Tott, Trkler ve Tatarlara Dir Htralar (trc.
Mehmet R. zmen), stanbul, ts. (Tercman
1001 Temel Eser), tr.yer.; III. Selim'in Hal'ine
Dair Risle, Millet Ktp., Ali Emr, Tarih, nr.
333, vr. 9 a b ; nzde, Trih, IV, 33; At Bey,
Trih, III, 132-134; Cevdet, Trih, V, 63-64; XI,
166; XII, 179; Hseyin Namk Orkun, Trk s-
tilas Devrinde Macaristan'da ve Avusturya'
da Casuslar, Ankara 1939; Uzunarl, Mer-
kez-Bahriye, s. 72; Franz Babinger, Mahomet
II. Le Conuerant et Son Temps, Paris 1954, s.
609-612; Orhan Kololu, Le Turc dans la Pres-
se Franaise, Beyrouth 1971, s. 106-107; Ni-
zamettin Nazif Tepedelenliolu, Sultan II. Ab-
dlhamid ve Osmanl mparatorluunda Ko-
mitaclar, stanbul 1964, s. 45 vd.; Ercmend
Kuran, Avrupa'da Osmanl kamet Elilikleri-
nin Kuruluu ve lk Elilerin Siyasi Faaliyet-
leri 1793-1821, Ankara 1968, s. 9-12, 64-65;
Balangtan Bugne Kadar Dnya Casusluk
Tarihi (Artel Yaynlar), stanbul 1974, s. 3-17;
smet Mirolu, XVI. Yzylda Bayburt Sanca,
stanbul 1975, s. 149; Korkmaz Alemdar, Tr-
kiye'de ada Haberlemenin Tarihsel K-
kenleri, Ankara 1981, s. 51 vd.; Mim Keml
ke, ngiliz Casusu Prof. Arminius Vambery'-
nin Gizli Raporlarnda II. Abdlhamid ve D-
nemi, stanbul 1983, tr.yer.; Yavuz Ercan, Os-
manl mparatorluunda Bulgarlar ve Voy-
nuklar, Ankara 1986, s. 75, 96; smail Aka, Ti-
mur ve Devleti, Ankara 1991, s. 111; Robert
Anhegger, "Martoloslar Hakknda", TM, VII -
VIII/1 (1944), s. 282-300; a.mlf., " M u l ' n i n
Hnkarnmesi", TD, sy. 1 (1950), s. 150-151,
156, 285; a.mlf., "Martolos", M, VII, 341-342;
Yusuf Halaolu, "Osmanl mparatorluunda
M e n z i l Tekilt Hakknda Baz Mlahaza-
lar", Osm.Ar., II (1980), s. 130; V. L. Mnage.
"The Mission of an Ottoman Secret in France
in 1486", JRAS (1965), s. 112-132; Cengiz Or-
honlu, "Osmanl Devletinde Tercmanlk",
Ara-
Atatrk Konferanslar (1971-1972), Ankara
Belgeler,
1972, V, 17-18; a.mlf., "Tercman", A, XII/1,
Siysetn-
s. 178 vd.; Taner Timur, "Mavroyari Paa A n -
latyor; Osmanl Gizli Polis rgt Nasl Ku-
ruldu?", TT, 1/6 (1984), s. 414-419; Fuad Kp-
rl, "Berd", A, II, 544 vd.; M. Canard, "Dj-
cs", El2 (Fr.), II, 499-500; Mahmut akiro-
Sul-
lu, "Balyos", DA, V, 45, 46; ibrahim Harekt,
"Berd", a.e., V, 499, 500.
S ABDLKADIR ZCAN
169
CAT
CAT
(bk. ZUTLAR).
C A U S S I N de PERCEVAL,
Armand Pierrc
(. 1871)
Fransz arkiyats.
13 Ocak 1795'te Paris'te dodu. Ms-
terik olan babas Jean Jacques Antoine
Caussin de Percevai'in tesirinde kalarak
Dou dillerine yakn ilgi duydu. 1817'de
Trkiye'ye geldi. Bir mddet sonra Lb-
nan'a gitti ve orada yl kald. Arap l-
kelerindeki Fransz sefaret ve konsolos-
luklarnda tercman olarak alt. D-
nnde Paris'teki Ecole des Langues
Orientales Vivantes'a halk Arapa's ho-
cas tayin edildi (1822). 1833'te College
de France'ta Arap dili ve edebiyat pro-
fesr olarak grev ald. 15 Ocak 1871'-
de Paris'te ld.
Eserleri. 1. Grammaire
re. Cezayir, Msr ve Suriye'de konuulan
Arapa'nn grameri hakkndaki bu eser
1824'te Paris'te yaymlanm, daha son-
ra eitli basklar yaplmtr. 2.
naire Frarais - Arabe. Ellious B o c t h o r ' -
un ayn ad tayan Franszca - Arapa
szln gzden geirerek ve baz il-
velerle iki cilt halinde yeniden yaymla-
mtr (Paris 1828-1829). 3. Essai sur l'his-
toire des Arabes avant
pendart l'epoque de Mahomet
qu' la reduction de toutes
sous la loi musulmare.
rihi kaynaklarndan faydalanarak slm
ncesi Arap tarihini, hicretten itibaren
kronolojik bir srayla Asr- sadet'i, Arap
kabilelerinin slm hkimiyeti altna aln-
masn, Hz. Eb Bekir ve 18 (639) ylna
kadar Hz. mer devirlerini anlatt bu
eser Caussin de Percevai'in en nemli
eseridir. Bu sahada yazlm
arasnda sekin bir yeri olan Essai sur
106 108
l'histoire des Arabes... Paris'te cilt
halinde neredilmitir (1847-1849).
Caussin'in nemli makalelerinden ba-
zlar da unlardr: "Mmoire sur le ca-
lendrier arabe avant l'Islamisme", JA,
~ seri IV, 1 (1843), s. 342-379; "Notice sur
les trois potes arabes, Akhtal, Faraz-
dak et Djerir", JA, seri II, X I I I (1844), s.
507-552.
BBLYOGRAFYA:
D. G. Pfannmller, Handbuch der slam-Li-
teratr. Berlin-Leipzig 1923, s. 91, 96, 178-179;
J. Fck, Die Arabischen Studien in Europa,
Leipzig 1955, s. 148, 151, 224; Necb el-Akk.
el-Msterikn, Kahire 1980, s. 177-178; Be-
dev, Meusu'atul-msterikin, s. 341-342; W.
H. Behn, lndex Islamicus (1665-1905), Millersvil-
le 1989, s. 219, 239, 725; Ci. Huart, " e d - D -
rs'l- = Arabiyye f Fransa" (trc. Abdullah Bek),
MMADm., V/4 (1925), s. 161-162; TA, X, 9;
ML, li, 818; Cr.E, IX, 913.
S ABDLKERM ZAYDIN
r CAVA
Gneydou Asya'da
Endonezya'ya bal S u n d a
takmadalarndan biri.
Arabe vulgai- L J
Cava (Java) Endonezya'nn yzlm l 26-28 C arasnda olan scak (Cakar-
bakmndan drdnc, nfus bakmndan ta'da ocak ortalamas 26' C, ekim ortala-
Diction- en kalabalk, siyas bakmdan en nemli mas 28' C) ve bol yal (yllk ya 1500-
ve iktisaden en gelimi adas olup dev-
let merkezi Cakarta da (Jakarta) burada
bulunmaktadr. Yzlm 126.100 km 2 adada zellikle ya bakmndan baz
(hemen h e m e n bitiik olan M a d u r a adas
ile birlikte 132.187 km 2 ), nfusu 1985 sa-
l'Islamisme, ymna gre 99.852.812'dir (1990 tah. 110
et Jus- milyon). dar bakmdan Bat, Orta ve Do-
les tribus u Cava eyaletleriyle birer eyalet olarak
Klasik slm ta- kabul edilen Cakarta Raya ve Cokyakar-
ta zel blgelerine ayrlmtr.
elf alannn derinlii 60 metreyi ge-
meyen Cava deniziyle Hint Okyanusu'nun
en derin ukurlarndan biri olan Cava u- ait Pithecanthropus erectus 1891'de bura-
kurunun (7450 m.) arasndaki volkanik
adalar yaynn orta kesiminde yer alr ve
ayn ada yaynn bat uzantsndaki Su-
kitaplar matra'dan ortasnda nl Krakatau vol-
kannn bulunduu Sunda Boaz (Selat
110" 112 114
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Sunda), doudaki Bali adasndan Bali Bo-
az (Selat Bali) ve Madura adasndan ise
dar Madura Boaz'yia (Selat Madura) ay-
rlr. Ortalama eni 180 km. (baz yerler-
de 100 km. kadar), boyu yaklak 1000
km. olan bir dikdrtgen eklindeki ada
Byk Okyanus'u kuatan volkanik ku-
aa dahildir. Cava'da yzey ekilleri ba-
kmndan dou-bat dorultusunda e-
ritler halinde uzanan birbirinden farkl
blge ayrt edilir. Bunlar kuzeyde ge-
nellikle bataklk bir ky ile snrlanan al-
viyal ovalar ve tepelikler; ortada kvrm-
l tersiyer tortullar zerine yerlemi,
evreleri verimli topraklarla kapl fakat
patlamalar zaman zaman can ve mal
kaybna yol aan gen volkanlar dizisi
(en yksekleri D o u Cava'daki G u n u n g Se-
meru, 3676 m.) ; Pliyosen kvrmlar ile e-
killenmi ve ykselmi Neojen oluukla-
rndan meydana gelip adann hemen g-
neyindeki derin okyanus ukuruna dz
n ve dik bir ky ile inen 1000-2000 m. yk-
sekliindeki platolarla dalar blgesidir.
Cava genelde, kuzeybat musonunun
hkim olduu yamur mevsimi ekimden
maysa kadar sren ve ortalama scak-
4000 mm. arasnda) bir ekvatoral muson
ikliminin etkisindedir. Bununla beraber
blgesel farklar grlr; douya gidil-
dike yalar azalr ve kurak mevsim
(gneydou m u s o n u zaman) uzar. Bu s-
cak ve nemli iklim artlar, adann b-
yk ksmn kaplayan ormanlarn ok zen-
gin flora ve faunas zerinde de etkilidir.
Cava tarih ncesi alardan beri mes-
kn olan bir adadr (en eski Hominide fo-
sillerinden yaklak 2 milyon yl ncesine
da bulunmutur). lke yzlmnn an-
cak % 7'si kadar bir topraa sahip ol-
duu halde nfusun yaklak % 60' bu-
rada yaar ve ortalama nfus younlu-
u da 8 0 0 / k m 2 civarndadr. Etnik ba-
kmdan halkn en byk ksmn Caval-
lar oluturur; ikinci byk grup adaya
ok eski yllardan beri gmen olarak
gelen inliler'dir. Endonezya'nn en b-
yk ehirleri de bu adada olup balca-
lar kuzey kylarndaki Cakarta (1986'da
7.6 milyon nfus), Surabaya (2.3 milyon)
ve Semarang (1.3 milyon) limanlar ile
adann bat kesimindeki Bandung'dur
(1.6 milyon). XVIII. yzylda toplam 4 mil-
yon kadar insann yaad Cava'nn n-

fusu zellikle son yzylda byk bir hz-
la artarak 100 milyonu amtr. Her yl
yaklak 1.8 milyon kiiyi bulan bu hzl
nfus art karsnda geim kaynakla-
rnn giderek yetersiz kalmas sebebiyle
ortaya eitli problemler kmakta ve
yz binlerce Caval'y teki adalara nak-
letmek suretiyle bunlarn halline all-
maktadr.
Ada halknn % 90'dan ou Snn
mslman olup afi mezhebine men-
supturlar. slmiyet Cava'ya zellikle XV.
yzyln balarnda in, Gucert, Malez-
ya, Sumatra ve Basra krfezi kylarn-
dan gelen mslman tcirler tarafndan
yaylm ve ksa bir sre iinde btn
adada bar iinde ve gnl rzas ile be-
nimsenmitir. Bu dnem ncesinde ada
IV ve V. yzyllardan balayarak uzun bir
sre boyunca Hinduizm'in ve Budizm'in
etkisi altnda kalmtr. Hint medeniye-
tinin derin izleri eski yaplarda, eitli
sanat eserlerinde ve hl yaayan baz
geleneklerle trenlerde aka grlmek-
tedir. Cava'nn bats XII. yzyl ile XIII.
yzyln balar arasnda, blgedeki de-
niz yollarn denetleyen Srivijaya Devle-
ti'nin, dousu ise Kediri Devleti'nin snr-
lar iine girdi. XIII. yzyl sonlarndan
XV. yzyl sonlarna kadar adann tama-
m, bugnk Endonezya'y oluturan ada-
lardan birounun ve bunlarn kylarn-
daki limanlar birbirine balayan deniz
ticaret yollarnn zerinde hkimiyet ku-
ran (bu sebeple de gnmzde Endonez-
ya milliyetiliinin dayand "eitlilikte
birlik" ilkesinin mazideki ilham kaynan
oluturan) Macapahit mparatorluunun
ana topraklar oldu.
1511'de Portekizlilerin adaya ayak
basmas ile Cava tarihinde yeni bir d-
nem balad. Kk prenslikler ve sul-
tanlklar istilclara direnemeyip ykld-
lar; adann kuzeyindeki Bentem ve De-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CAVA
mak sultanlklar ise onlarla baz ticaret manganez, bakr ve boksit gibi baz zen-
anlamalar yaparak bir sre daha ba- gin yer alt kaynaklarna da sahip bu-
mszlklarn koruyabildiler. Bu ksm lunmaktadr. Ayrca ormanlarndan ky-
smrgeleme dnemini, 1595'te Hol- metli kereste trleri elde edilir.
landallarn adaya kmas ile balayan BIBLIYOGRAFYA :
ve Endonezya Devleti'nin kuruluuna ka-
R. W. Van Bemmelen, The Ceology of Indo
dar yaklak 350 yl sren ok kat bir nesia, Lahey 1949; C. A. Fisher, South East
smr dnemi takip etti. Hollandallar Asia, London 1965; L. E. VVilliams, South-East
bu smry ynetmek zere 1600'de Asia: A History, New York 1976; M. C. Ricklefs,
Vereenigde Oostindische Compagnie'yi A History of Modern Indonesia, London 1981,
s. 7, 14-15, 66-77; Augusta de Wit, Java: Facts
kurdular; 1619'da Bentem sultannn
and Fancies, Singapore 1985; " T h e I s l a m i s a -
Portekizliler'e kar kazand bir zafe-
tion of Java", St.1, IV (1955), s. 111-142; "Java",
rin ansna ina ettii Cakarta Kalesi'ni Etin., X, 530-533; " C a v a " , Byk Larousse, s-
ykarak harabesi zerine Batavia adn tanbul 1986, IV, 2224-2227.
verdikleri bugnk Cakarta'nn ekirde- BH SIRRI ERIN
ini oluturan ehrin temellerini attlar
(bk. CAKARTA) ve 1816-1830 yllar ara- Cava'da slmiyet. slmiyet'in Cava
snda da adann dier ksmlarn hki-
adasna ne zaman geldii kesin olarak
miyetleri altna aldlar. 1942-1945 ylla-
tesbit edilememekte, ancak bar yoluy-
rnda komu adalarla birlikte Japon i-
la ve iradlar neticesinde meydana ge-
galinde kalan Cava 17 Austos 1945'te
len toplu ihtidalarla yaygnlat bilin-
Sukarno'nun iln ettii bamsz cum-
mektedir. Eski Cava mezarlar zerinde
huriyete baland. Fakat II. Dnya Sava-
yaplan bir inceleme srasnda bulunan
'nn sonunda ngilizler'le Hollandallar
XII. yzyla ait bir mslman kadn me-
Cava'nn baz nemli ehirlerini igal
zar burada bir mslmann yaadn
ettiler. Hollandallar 1948'de adann ba-
gstermekte ise de bu dnemde Cava-
t ve dou blgelerinde iki ayr zerk
llar arasnda slmiyet'i kabul edenlerin
devlet kurdular. Daha sonra Hollanda
bulunup bulunmad henz tam olarak
hkmetiyle yeni Endonezya Cumhuri-
tesbit edilmi deildir. Cava halknn s-
yeti hkmeti arasnda yaplan gr-
lmiyet'le bilinen ilk temas XV. yzyln
melerde Endonezya adalar tam olarak
balarnda, Hindistan-Uzakdou ticar
bamszlk kazandlar (27 Aralk 1949).
Ayn tarihte federal sisteme bal bir de mnasebetleri vesilesiyle Hindistan'n
bamsz Endonezya Birleik Devletle- Gucert taraflarndan gelen mslman
ri Cumhuriyeti kuruldu. Endonezyallar tccarlarn gayretleri sonucu gerekle-
Hollanda'nn basks altnda kurulan bu mitir. htida hareketleri nceleri sade-
devleti 17 Austos 1950'de tekrar ni- ce liman ehirlerinde balam, ksa s-
ter bir cumhuriyete dntrdler ve rede ierilere doru yaylmtr. Bu s-
Cava adasnn tamam da bu cumhuri- ratli slmlamada tasavvuf cereyanla-
yete baland. rn etkileri grlmekle birlikte adaya ge-
len mslman tccarlarn yerli kadnlar-
nemli bir tarm lkesi olan Cava pi- la evlendiklerini ve bu ekilde kurulan
rin, kauuk, ay, eker kam, manyok, ok sayda mslman ailenin blgenin
ttn ve eitli baharat retmekte, ay- hzl slmlamasnda nemli rol oyna-
n zamanda petrol, doal gaz, demir, dn unutmamak gerekir.
slmiyet XV. yzyl balarnda Cava'-
da yaylmaya balad zaman adada Hin-
d - Budist bir devlet olan Macapahitler
(1300-1525) hkm sryordu. Gucert'-
tan gelen tccarlar, lkede yksek taba-
kay oluturan Hind kltrn benim-
semi idareci snfla temas kurmu ve
onlar slm'a kazandrmlardr. Bu s-
lm almalar, bir rivayete gre halk
arasnda Vel Sanga diye bilinen dokuz
Cava'da velnin ortak faaliyetleri sonucunda ger-
ziraatla
eklemitir. Sunan (Susuhunan) eref
urasan
iftiler ve unvanyla anlan bu ilk slm davetile-
Orta Cava'da rinin adlar yledir: Sunan Mlik br-
Surakarta
him (. 1419, Mevln Marib olarak da
ehrinden
bir grn bilinir), Sunan Ngampel (. 1470, Raden
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 171
CAVA

Rahmet olarak da bilinir, mezar Suraba-

ya'dadr). Sunan Bonang (. 1525). Sunan
Giri (Raden Paka), Sunan Gunung Cati (.
1570), Sunan Kudus, Sunan Muria, Su-
nan Dracat, Sunan Kali Caa. slmiyet'in
sosyal hayatn her ynyle ilgilenmesi ve
her meseleye zm getirmesi, Hind
kltrnn tesiri altnda bulunan Cava
halk tarafndan kolaylkla benimsen-
mesinde etkili olmutur. Toplumu din
Orta Cava'nn
bir birlik gibi gren Cava halk fertleri
Cokyakarta
bu din birliin yeleri olarak kabul et- ehrindeki
mi, Hint kltrnden deiik olarak s- Sultan
Saray
lm'la birlikte Allah katnda toplum fert-
avlusundan
lerinin her birinin eit olduunu ren- bir grn
mitir. Ayrca Cava halknn mutedil bir
karaktere sahip olmas da slm yayl- iin harekete geti ve onu yenerek esir bir ekilde ortaya kan bu akmda Hint
may kolaylatrmtr denilebilir. ald. Bundan sonra Sultan Agung din li- felsef grnn izlerine rastland ve
slm'a ballk, Hind kltrn be- derlere kar mcadelesini devam ettir- neticede Cava'daki vellerden biri olan
nimsemi olan Macapahit idarecilerine di. Kuzeyde bulunan limanlardan Lasem eyh Siti Jenar kartrc ve inan bozu-
kar bir korunma vastas olarak orta- (1616), Tuban (1618), Gresik (1622), Su- cu fikirlerinden dolay idam edildi; ger-
ya knca slm evre bir anda genile- rabaya (1625) ile Madura adasnn (1627) ek slm akdesini retmek zere de
di. Kuzey sahilleri halk da slmiyet'i ka- Sultan Agung tarafndan igal ve tahri- Orta Cava kylerine irad iin din adam-
bul etti ve silha sarlarak Macapahit- bi Cava'nn d ticaretini ve deniz ula- lar gnderildi. Bu arada Mataram y-
ler'e kar savat. 1520 yllarnda De- mn olumsuz ynde etkiledi. Avrupal s- neticileri tenkit edilmeye balandlar; bu-
mak Sultan Raden Patah son Macapa- mrgecilerden Hollandallarla ngiliz ve nun zerine 1. Amangkurat babas Sul-
hit idarecisine kar zafer elde ederek Danimarkallar bu durumdan ok isti- tan Agung gibi Dou Cava'daki msl-
Hind ynetimine son verdi. slmiyet'in fade ettiler. Hollandallar 1619'da eski maniara kar bask ve hatta tenkil ha-
bamszla ulamada nemli bir unsur Sunda Kalapa veya Cakarta'nn bulun- reketlerine giriti. Bunun sonucunda Do-
tekil ettiinin anlalmas zerine n- duu yerde Batavia'y kurarak Mataram u Cava'da mslmanlarn haklarn m-
ceki dnemde idareci snf oluturanlar hkiminin arazisinde ticar ve idar bir dafaa iin Madura Prensi Trunajaya ba-
durumlarn korumak iin slmiyet'i ka- merkez elde etmi oldular. Bu tarihten kanlnda ayaklanmalar meydana gel-
bul etmek zorunda kaldlar. Bylece ye- sonra ne 1631'den beri Cava'nn batsn- di. 1. Amangkurat'n lm zerine ye-
ni dzende kendilerine bir yer edinerek da bamsz bir sultanlk olan Bentem- rine geen olu Susuhunan 11. Amangku-
sosyal hayattaki eski durumlarn ks- liler, ne de Mataramllar onlar bu top- rat (1677-1703) babas gibi Hollandallar'-
men de olsa koruyabildiler. XVI. yzyln raklardan karabildiler. Bu arada Hol- la i birlii yaparak gittike gelien ms-
sonlarna doru Orta Cava blgesinde landallar, ticar bir irket gibi grnen lman hareketini bastrma abalar iine
Mataram Sultanl adyla geni bir poli- fakat birok siyas faaliyetleri olan Bir- girdi ve onlarn yardmyla baar sala-
tik g ortaya kt (1585). Bu yeni devlet leik Dou Hindistan irketi'ni (Vereenig- d. Bu yardma karlk olarak Hollanda-
Cava kuzey sahili slm devletleri gibi de Oostindische Compagnie) faaliyete ge- llara Pasisir limanlarnn idaresi bra-
tamamen slm bir devlet grnts irdiler. kld ve 11. Amangkurat smrgeci Hol-
vermedi. Mataram idarecileri mslman landallarla i birlii iinde hkm sr-
Sultan Agung'dan sonra gelen olu
olmakla birlikte onlarn ynetiminde es- meye devam etti.
Susuhunan I. Amangkurat (1645-1677)
ki Hind Macapahit Krall dneminden babasnn yolunu takip ederek kuzey sa- 1718-1723 Surabaya savalarnda Ma-
kalma birtakm politik unsurlarn izlerini hili devletlerinin din liderlerini kltan taram Devleti ile Hollandallar yine ortak
grmek mmkndr. Mataram Sultan- geirdi ve bylece Mataram Orta Cava hareket ettiler; onlara kar olan kuv-
l ynetiminde eski dneme ait Maca- Sultanl, siyas otoritesinde boluk do- vetler ise daima slm mefkresine ba-
pahit idareci ve aristokratlar faaliyetle- urduu iddiasyla bu mslman dev- l kaldlar. Cava'da slm'a ve mslman-
rini srdrdler. Mataram hukuk sistemi letlere kar da tam bir dman kesildi- lara kar srekli mcadele iinde olan
kuzey sahili devletlerindeki gibi Kur'n ini gstermi oldu. Mataram liderleri Hollandallarn bu tutumlarn 7 Aralk
esaslara deil geleneksel Cava hukuk d- kendilerinin Macapahit Devleti'nin bir de- 1643 tarihli kilise deklarasyonunda ak-
zeninin arln koruduu bir sisteme vam olduklarn sylemeye baladlar. a grmek mmkndr. Burada Batavia
dayanyordu. Bununla beraber bu siste- Ancak bu dnemde de slm'a katlanlar belediyesi ve mhtedi paganlar bahane
min slm esaslardan ok uzak olduu oald ve slm kltr Hint-Cava kl- edilerek hkmete mslman okullar-
da sylenemez. Sunan Giri gibi din lider- tr yannda etkinliini korudu. Yine bu nn kapatlmas ve snnet geleneine
ler Madura ve Molukkalar arasnda b- yllarda slm dnce tarihi iinde ye- son verilmesi tavsiye edilmekteydi. Hol-
yk bir otoriteye sahiptiler. Mataram h- rini alan vahdet-i vcd*culuk akm landa hkmeti 1726'da iddet ls-
kimi Sultan Agung (1613-1646), 1628 y- da kendini gsterdi. Burada slm le- n biraz daha arttrarak mslmanlarn
lnda Sunan Giri'nin gcn denemek minin dier blgelerindekilerden farkl Dou Hindistan irketi gemileriyle hacca
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
172 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

gitmelerini yasaklad. Ancak daha son-
ra bu gibi sert tedbirlerin kendileri iin
kt sonular dourabileceini hesap-
lamaya baladlar. nk Caval msl-
manlarn hacca gitmeye kar zel bir
tutkular vard ve hacca din bir emir ol-
mas yannda ayrca byk bir sosyal
deer veriyorlard. XVI. yzyldan sonra
bu eilimin halk arasnda daha da art-
m olduu sylenebilir. Caval liderler
"sultan" unvann ancak hacca gittikleri
zaman kazanabiliyorlard. Sultan Agung
er' mahkemeler ve dier meselelerde
mslmanlar zen uygulamalarna ra-
men hacca giderek bu unvan alm ve
slm evrelerde Sultan Abdul Muham-
med Mevln Mataran adyla anlm-
tr. Caval dier bir lider olan Sultan Ha-
ci de 1669-1671 ve 1674-1676 yllarn-
da iki defa Mekke'ye gitmi ve Sultan
Ebnnazar Abdlkahhr adn almt.
Smrgeci Hollandallar toplum iinde
stn tutulan hac vazifesini yerine getir-
mi kiilerden daima ekinmiler, ngiliz-
ler ise blgede bulunduklar sre iinde
hacca gitmeyi daha da zorlatrmlar-
dr. Geici ngiliz ynetimi dneminde
(1811-1816) burada grevli bulunan ida-
reciler hacca gitmeyi politik bir su ola-
rak grmler ve hacc zorlatrc ted-
birlere bavurarak haclardan ada iin-
deki seyahatlerinde dahi pasaport sor-
mulardr. Hollandallar, halk arasnda
stn bir ilmi ve etkinlii olduu san-
larak ar sayg gsterilen bu gibi kiile-
rin nderliinde herhangi bir ayaklanma-
nn kolaylkla ortaya kabileceine inan-
mlar ve onlar birinci derecede tehlike
kabul etmilerdir. Gerekten de hacdan
dnen kiiler toplum iinde smrgeci-
lerin houna gitmeyecek birok nemli
grevler ifa etmilerdir. slm kardeli-
i ve birlii zerinde duran haclar l-
kedeki mslmanlarn dier slm m-
metleriyle beraber olduklarn hissetme-
leri ve kuvvet bulmalar gerektiini an-
latmlardr. Bylece mslmanlar s-
mrge kuvvetlerine kar yanlz olmadk-
larn kabul etmiler ve daima bamsz-
la kavuma zlemini ilerinde tam-
lardr. Bunun sonucunda Cavallar'da k-
fire kar yrtlecek bir cihad hareke-
ti, her an iin gereklemesi beklenen ve
hazrl yaplan bir zlem olmutur. S-
mrgeci Hollandallarn zamanla Cava
mahkemelerine ve mahall siyas mese-
lelere mdahalesi oaldka mslman
ve hristiyanlar arasndaki izgi keskin-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
lemi, mnasebetler sertlemitir. Bu
sertlemelerin sonucu olarak 1742'de
Semarang'da Hollanda garnizonuna ya-
plan bir basknla 450 Hollandal kl-
tan geirilmitir. Din inan ve akmlarn
izlerini 1825-1830 yllar arasnda s-
ren Cava Sava'nda da grmek mm-
kndr.
Cava 1808 ylndan itibaren Avrupal
smrgecilerin planl bir ekilde yayl-
ma hareketlerine mruz kald. Halk ara-
snda bu hareketlere kar zaman zaman
ayaklanmalar grlmtr. Bunlarn en
ciddi olan Prens Diponegoro (. 1855)
bakanlnda gerekleti. II. Amangku-
buvvono dneminde dindar bir kiilie
sahip olan ana kralie Ratu Ageng tara-
fndan saraydan ve saray entrikalarn-
dan uzakta yetitirilen ve 1803'te onun
lm zerine arazilerinin idaresini st-
lenen Prens Diponegoro din ilimler tah-
sil etmiti. 1805 ylnda yirmi yanda
iken Cokyakarta civarnda bulunan sl-
m ilim merkezlerini ziyaret ederek ule-
m ile grt ve sonralar da bu ziya-
retlerine devam edip Cava'da yaayan
geni mslman halk kitleleriyle srek-
li temas halinde bulundu. Bu arada hal-
kn sosyal hayat ve iktisad problemle-
riyle ilgilenen Prens Diponegoro 1825 y-
lnda Hollandallarn er' mahkemelere
mdahale etmesi zerine smrge ida-
resine kar bakaldrd. Zaten smr-
ge idarecilerinin keyf hareketleri, yerli
halkn eitli bask ve iktisad zorluk al-
tnda yaamakta oluu ve mnev de-
erlere kar idarecilerin saygsz hare-
ketleri byle bir ayaklanmann zeminini
hazrlamt. Prens Diponegoro, artlarn
olumas ve olaylarn gelimesiyle bir an-
da Avrupal smrgeci glere kar ba-
layan, aristokratlarla din gruplarn da
katldklar halk hareketinin lideri hali-
ne geldi. Tarihe Cava Sava olarak ge-
en bu mcadele 1825-1830 yllar ara-
snda devam etmi ve Avrupal smr-
geci gleri bir hayli uratrmtr. Hol-
landa smrge ordusunun Palembang
ve Bone blgelerinde seferde oluu do-
laysyla Cava'daki hareket ilk anda hal-
kn lehine gelime gsterdi. Fakat daha
sonra General de Kock Orta Cava'ya ge-
lerek Susuhunan ve Surakarta gibi lider-
leri Diponegoro ile i birlii yapmama-
lar hususunda ikna etti. Buna ramen
"sultan" ve "Cava'da slm'n savunucu-
su" sfatlarn alan Prens Diponegoro Hol-
landallara kar mcadelesini baary-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CAVA
la srdrd. Ancak 1828'de yerli halk
arasnda kan kolera ve 1829'da amca-
s Mangkubumi ile en gvendii kuman-
dan Sentot'un Hollandallar'a snmas
hareketi zayflatt. Savan sonunda esir
edilen Diponegoro srgne gnderildii
Makassar (Ujungpandang) ehrinde 1855'-
te vefat etti. 20 milyon florine mal oldu-
u hesaplanan bu savan bedeli de son-
radan yine Cava kyl ve iftisinden -
karld. Mslman Cava halk smrge-
cilii hazmedemeyen ve yabanc idare-
sine kar daima isyan eden bir ruh hali
iinde bulunmutur. Nitekim XIX. yzy-
ln ikinci yarsnda Hollandallar'a kar
gelien kyl ayaklanmalar daima sl-
m dnceden kaynaklanm ve din
adamlarnn liderliinde gereklemitir.
Blgede geici ngiliz idaresi dnemin-
de adann bat tarafnda bulunan Ben-
tem gibi sultanlklarn topraklar ve ay-
rca Orta Cava ile dou kesimlerindeki
nemli blgeler Hollanda Hindistan ara-
zisine katlm, bylece Hollanda smr-
ge idaresi yeni toprak ilhaklar sonucun-
da adann yaklak % 93'n eline ge-
irmiti. 1870 ve 1910 yllar arasnda
Hollandallar Cava adasnda smrge ida-
resi kurallarn en kat biimde uygula-
mlar ve bu dnem zarfnda Cava hal-
knn sosyal bnyesinde mnev deer-
ler asndan byk tahribat meydana
getirmilerdir.
Bu dnemde Cava'da slm kaynakl
kyl ayaklanmalar o kadar artt ki so-
nunda Hollanda hkmeti msterik C.
S. Hurgronje'yi bir slm politikas olu-
turmas iin yeni kurulan Yerli ler B-
rosu'na (Kantoor voor nlandsche Zaken) ta-
yin etti (1889). Hurgronje ve dier Hol-
landa idarecileri mslman halka itikad
ve ibadetle ilgili hususlarda tam bir hr-
Cava'da
Grestik
yaknlarnda
Leran'da
bulunan
1082 (1671-72)
tarihli
Ftma bint
Meymn
adn tayan
mezar tas
(N. A . B a l o c h ,
The Aduenl
ol slam
in Indonasia.
islmbd
1 9 8 0 , s. 2 8 )
173
CAVA
riyet tanmalarna ramen siyasette s-
lm birlii (panislmizm) taraftar fikir
ve hareketleri iddetle takip edip bastr-
mlardr. Bu konudaki her trl kitap,
mecmua ve gazetenin lkeye giriini
yasaklamlar ya da sansre tbi tut-
mulardr. te yandan hacca ynelik k-
stlamalar kkrtc olduu dncesiy- lerine sayg duyan Persjarikatan Ulama
le 1905'te kaldrarak bir yumuamann
olumasna ve din tarafszln devlet
idaresinde hkim klnmasna alm- de 1920'lerden sonra zellikle Bandung
larsa da mslman halkla smrge ida-
recileri arasndaki dmanlk ve gven-
sizlik duygular hibir zaman kaybolma-
mtr. Aksine bu durum Cava'da birta-
km slm uyan hareketlerinin dou-
una zemin hazrlamtr. 1900'lerden
sonra hristiyan misyoner okullarnn git-
tike yaylmas ve Hollanda hkmeti-
nin bu okullar lehine mslmanlara bas-
k yapmas, mevcut din eitim ve re-
timin yetersizlii eitim grm Cava-
l mslmanlar uyandrm ve eitli da yeniden dzenlemek, slm eitimin-
din teekkller kurmalarna sebep ol-
mutur. Hollanda smrge idaresine kar-
slm kaynakl bamszlk mcade- yonerlerin faaliyetlerini rtecek ekil-
lesini destekleyen ilk mill ve siyas ha-
reketler de yine Cava adasnda ortaya
kmtr.
ehirlerde yaayan ve genellikle tica-
retle megul olan mslmanlar, ticar
faaliyetlerinin XX. yzyln balarndan
itibaren inliler'in rekabeti karsnda
tehdit edildiinin farkna vardlar. 1905
ylnda, Orta Cava'da Surakarta'da En-
donezya mill hareketinin babas say-
lan Hac Samanhudi, yerli tccarlara yar-
dm etmek ve din hayat canlandrmak
gayesiyle Sarekat Dagang islam adnda
bir tekilt kurdu. 1912'de bu tekilt
ismini Sarekat islam olarak deitirdi.
lk Endonezya mill hareketi olarak te-
lakki edilen bu teekkl, ksa bir sre
sonra eitim grm gen Cavallar, di-
n liderler, tccarlar, kyller ve iiler
arasnda taraftar bularak bir siyas halk
hareketi haline dnt ve 1920'lerden
sonra Hollanda hkmetinden Endonez-
ya iin muhtariyet isteklerine olumlu
cevap alamaynca Hollandallarla i bir-
lii yapmama karar ald.
Bu arada din reform hareketleri de
ayn tarihlerden itibaren Cava'da yayl-
maya balad. Bu yndeki ilk adm Arap
asll Cavallar tarafndan atld. 1905 y-
lnda Cakarta'da Jamiyyat al-Khair adl
bir cemiyet kuruldu. Daha sonra 1915'-
te aslen Sudanl olan eyh Ahmed Surka-
ti de Jamiyyat al-Islah wal-Irsjad adn-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
174
da ayr bir dernek kurdu. Bat Cava'daki manlarn birliini ve aralarndaki fikr
mslman liderler de harekete geerek anlamazlklar tartarak gidermeyi he-
Hac Abdlhalim nderliinde 1917'de defleyen Madjlis slam A'laa Indonesia
Majalengka ehrinde modernist fikirle- adnda bir federasyon kurdular. Persa-
ri savunan, fakat ayn zamanda da pe- tuan islam ve Jamiyyat al-Islah wal-Ir-
santren ad verilen din okullarda yeti- sjad da dahil olmak zere Cava'daki di-
en muhafazakr din limlerinin gr- er mslman teekkller federasyona
katldlar. Fakat bu federasyon, 1943
adnda bir din teekkl kurdular. Bu ylnda Cava'y ve dier Endonezya ada-
blgede kurulan dier din bir teekkl larn II. Dnya Sava sresince igal
eden Japonlar tarafndan feshedildi. B-
ehrinde faaliyet gsteren Persatuan tn bu teekkllerin din, itima sahada
slam adl teekkldr. Ancak bu alan- ve eitim alannda yaptklar hizmetlerin
daki en nemli kurulu, Orta Cava'nn yannda Cava mslmanlar arasnda mil-
Cokyakarta ehrinde 18 Kasm 1912 ta- l uurun gelimesine ve Endonezya'nn
rihinde Kiai Hac Ahmed Dahlan tarafn- bamszlk mcadelesine nemli katk-
dan kurulan ve gnmze kadar yaa- lar olmutur (ayrca bk. ENDONEZYA).
yan Muhammediyye (Muhammadiyah) ol- BBLYOGRAFYA:
mutur. Muhammediyye'nin, Cava Ms- T. S. Raffles, The History of Jaua, London
lmanl'n Hind tesiri altndaki yerli 1830, II, 3; Kmsul-a'lm, III, 1763-1765; T.
rf ve detlerden kurtarmak, slm aki- W. Arnold, Intir- slm Tarihi (trc. M. Halil
Hlid), stanbul 1343, s. 394-397, 404-406; C.
desini modern bilgi ve dnceler n-
A. 0. van Nieuvvenhuijze, Aspects of islam in
Post-Colonial Indonesia, The Hague 1958, s.
de slahat yapmak, slmiyet'i d tesir- 42; C. Geertz, The Religion of Jaua, London
ler ve hcumlara kar korumak ve mis- 1960, s. 11, 40-41; a.mlf., slam Obserued, New
Haven 1968, s. 65; R. R. Jay, Religion and Po-
litics in Rural Central Jaua, New Haven 1963,
de slm programlar hazrlamak gibi
s. 11; a.mlf., "Religious and Political Conflict
temel hedefleri vard. Muhammediyye
in Java", Religion and Change in Contempo-
1938'de 853 ubeye ve eyrek milyon rary Asia (nr. R. F. Spencer), Bombay 1971,
yeye ulat. 800'n zerinde cami ve s. 145; Deliar Noer, The Modernist Muslim Mo-
mescid, 1700'den fazla ilk ve ortaokul uement in Indonesia, 1900-1942, Singapore
1973, s. 56-161; M. C. Ricklefs, Jogjakarta Un-
seviyesinde okul, klinik ve yetim yuvala-
der Sultan Mangkubumi 1749-1792: A History
r aarak Cava'da slm modemizminin
of the Diuislon of Java, London 1974, s. 7-20;
temsilcisi oldu. Sartono Kartodirdjo, "Religious Movements
of Java in the 19th and 20th Centuries", Pro-
Cava'da modernizmin gsterdii ge-
files of Malay Culture, Jakarta 1976, s. 85-104;
lime, bir reaksiyon olmak zere muha- G. W. J. Drevves, An Early Jauanese Code of
fazakr gr ve faaliyetlere de bir can- Muslim Ethics, The Hague 1978; Harry J. Ben-
llk ve hz kazandrd. Muhafazakr ce- da, The Crescent and the Rising Sun: Indone-
maat menfaatlerini korumak iin Do- sian islam under the Japanese Occupation,
1942-1945, The Hague 1983, s. 9-99; a.mlf.,
u Cava'nn Surabaya ehrinde 31 Ocak
"Christian Snouck Hurgronje and the Foun-
1926'da Jombangl bir pesantren lideri dations of Dutch islamic Policy in Indonesia",
olan Kiai Hac Hasjim Asjari nderliin- The Journal of Modern History, sy. 30, Chicago
de toplanarak Nahdatul Ulama adl bir 1958, s. 338-347; D. G. H. Hail. A History of
teekkl kurdular. Bu teekkln her South-East Asia, London 1987, s. 56-104, 497-
513, 585; L. E. VVilliams, Southeast Asia: A His-
blgedeki reisliini halk zerinde esasl
tory, New York 1987, s. 43, 46; "Cava Msl-
bir tesir icra eden mahall din hocalar manlar Ahvlinden", SR, VI/131 (1326), s. 9-
stlendi. Cemiyet mensuplar, moder- 10; VI/132, s. 25-26; VI/133, s. 39-41; VI/
nistlerin aksine mutlaka drt mezhep- 134, s. 57-59; Raden Abdul Kadir VVidjoatmodjo,
ten birine balanmay ve dinle ilgili hu- "islam in the Netherlands Indies", The Far
Eastern Quarterly, VIII (1949), s. 55-56; J. Vre-
suslarda bu mezhebin grleri istika-
denbregt, "The Haddj", Anthropologiea, III/
metinde hareket etmeyi gerekli grm- 118 (1962), s. 97; Ahmat Adam, "islam and Ja-
ler ve bunu temel hedefleri olarak ka- vanese Society: Some Religious Considera-
bul etmilerdir. tions in P r e - 2 0 t h Century Java", Jebat, sy.
7-8, Bangi 1979, s. 43-51; E. Ruhi Flal, "En-
eitli mahall teekkller ierisinde donezya'da ada slam Dncesi", DFD,
ekillenen Cava'daki slmiyet, Hollanda II (1985), s. 9-23; A. W. Nieuvvenhuis. "Cava",
smrge idaresinin sonuna doru (1942) lA, III, 27-34; S. Maqbul Ahmad, "Djba", El2
(ng.), II, 352; P. VVheatley v.dr., "Indonesia",
birlemi bir kuvvet olarak ortaya kt.
a.e III, 1213-1235. r-
Eyll 1937'de Surabaya'da Nahdatul Ula-
ma ve Muhammediyye liderleri msl- IFFLL MUSTAFA L . BLGE
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

C V D BEY, M e h m e d
(1875-1926)
ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin
mal siyasetinin belirlenmesinde
nemli rol oynayan
Osmanl Maliye nzr
ve iktisats.
L J
Selanik'te dodu. Dnme cmiasndan
tccar Receb Nam Efendi'nin oludur.
lk ve orta renimini Selanik'te yaptk-
tan sonra stanbul'a giderek Dersadet
Mekteb-i dd-i Mlk (stanbul Lisesi) ve
Mekteb-i Mlkiyye-i hne'de okudu.
1896'da mezun olunca Ziraat Bankas
Muhasebe Kalemi'nde greve balad.
Bir yl sonra Maarif Nezreti Mektb
Kalemi statistik ubesi'ne geti. 1898'-
den itibaren bu greve ek olarak Aya-
sofya Merkez Rdiyesi'nde hesap, D-
rlmuallimn-i liye'de ilm-i servet (ik-
tisat) hocal yapt. 1899 ylnda Maarif
Nezreti Rdiye daresi kitbetine ge-
tirildi. 1902'de siyas gayelerle grevin-
den ayrlarak gelimi iktisad yaps ve
etnik durumuyla merutiyet taraftar
muhalefetin geliip glendii bir mer-
kez olan Selnik'e dnd ve yeni kuru-
lan Mekteb-i Feyziyye adl lise seviyesin-
deki bir okulun mdrln stlendi.
Burada iken gizli Osmanl Hrriyet Ce-
miyeti'nin tekiltlanmasnda ve Selnik
mason locasnda aktif rol alan Cvid Bey,
1907'de cemiyetin ttihat ve Terakk Ce-
miyeti'yle birlemesinden sonra da faali-
yetlerini srdrd. II. Merutiyet'in il-
nndan hemen sonra Selnik'ten ayrla-
rak stanbul'a dnd ve seimlere hazr-
lanmaya balad. Seimler sonunda Mec-
lis-i Meb'san'da I. (1908-1912) ve II.
(1912) dnem Selnik mebusu, Selnik'in
Balkan Sava sonunda Yunanistan snr-
lar iinde kalmas zerine de III. dnem-
de (1914-1918) Kal'a-i Sultn (anakka-
le) sanca mebusu oldu. Ayrca 1916 ve
Ajf
' * Mehmed
t'-"" Rpi cvid Bev
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
1917 yllarnda ttihat ve TerakkFnin y-
netici kadrolar iinde yer ald.
Cvid Bey ilk defa Tevfik Paa kabi-
nesinde (14 Nisan - 5 Mays 1909) Maliye
nzrlna getirilmek istendiyse de ken-
dilerinden izin alnmad gerekesiyle
ttihat ve Terakk'nin kar kmas y-
znden greve balayamadan istifa et-
mek zorunda kald. Az sonra 25 Hazi-
ran 1909'da Hseyin Hilmi Paa'nn kur-
duu kabinede Maliye nzrlna geti-
rildi ve brhim Hakk Paa hkmetin-
d e d e (12 O c a k 1 9 1 0 - 2 9 E y l l 1 9 1 1 ) a y n
grevi yrtt. Fakat mal ve idar alan-
da nemli reformlar yapmaya alt
bir dnemde baz anlamazlklar yzn-
den nzrlktan istifa etti. 1912 seim-
lerinin ardndan Said Paa kabinesine
Nfia nzn olarak tayin edildi. Savalar
dolaysyla artan asker harcamalar y-
znden daha da bozulan mal durumla
baa kamayacan anlayan Maliye n-
zrnn istifas zerine yeniden bu gre-
ve getirildi ve 22 Temmuz 1912'de Said
Paa'nn istifasna kadar grevde kald.
ttihat ve Terakk'nin Bbli Baskn ile
(23 Ocak 1913) iktidar ele geirmesinden
bir yl sonra tekrar Maliye nzn oldu.
Nazrl srasnda, giderek yaklaan dn-
ya savanda Osmanllar'n tarafsz kal-
mas karlnda kapitlasyonlarn kal-
drlabileceini dnyordu. Hatta bu
ynde Franszlar ve ngilizler'le temas-
larda bile bulundu. Ancak Osmanllar'n
Enver Paa'nn zorlamalaryla Almanya
yannda savaa girdiini renince he-
men kabineden istifa etti.
1917 yl balarnda zel teebbs
gelitirip glendirmeyi amalayan Os-
manl 'tibr- Mill Bankas'nn kurulu-
unu gerekletirdi. Talat Paa'nn u-
bat 1917'de sadrazamla gelmesinden
bir sre sonra Maliye nazrln stlen-
di. Savan kaybedilmesi zerine kabine
ile birlikte nzrlktan ayrlmak istediy-
se de mal durumun ciddiyeti sebebiyle
yaplan srarlar zerine Ahmed zzet Pa-
a kabinesinde de ayn grevi kabul et-
ti. Ancak Talat, Enver ve Cemal paala-
rn yurt dna kamalarndan sonra t-
tihat ve Terakk'nin en nde gelen ye-
lerinden birisi olarak kabinede bulun-
mu olmas kendisini bu partiye dnk
hcumlarn ana hedefi haline getirdi. Bu
ok ksa mrl kabine ile birlikte C-
vid Bey de nzrlktan ayrld (8 Kasm
1918).
Ksa bir sre sonra Dyn- Ummiy-
ye daresi Trk dyinler vekilliine se-
ildi. Fakat Damad Ferid Paa hkme-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CVD BEY, M e h m e d
tinin ttihatlar'! yarglamak zere olu-
turduu Dvn- Harb-i rf'de yarglan-
d ve gyabnda on be yl krek cezas-
na mahkm edildi. Bunun zerine bir
mddet stanbul'da saklandktan sonra
Fransa'ya, oradan da svire'ye kat. s-
vire'de iken kendisi gibi Avrupa'ya da-
lm ttihat liderlerle temaslarn sr-
drd. Bu arada Avrupa'daki gen Trk
rencilerini ynlendirerek ttihat ve Te-
rakk'ye yeni g odaklar salamaya a-
lt. svire'de bulunduu srada ehzade
Burhneddin Efendi'nin eski kars Ali-
ye Hanm'la evlendi (1921). ubat 1921'-
de toplanan Londra Konferans'na An-
kara hkmeti delegasyonunun dan-
manlarndan biri olarak katld. Burada-
ki hizmetlerinin "mill hkmet" temsil-
cilerince beenilmi olmasnn verdii
gvenle otuz drt aylk bir ayrlktan son-
ra stanbul'a dnd ve yeniden Dyn-
Ummiyye dyinler vekillii grevine ba-
lad.
21 Kasm 1922'de Lozan'da balayan
konferansa Trk delegeleri mavirle-
rinden biri olarak katlan Cvid Bey, Trk
heyeti bakan smet Paa ile iktisad
konularda gr ayrlna dt. Bu hu-
susun daha sonra basna aksetmesi ze-
rine smet Paa, aralarnda Cvid Bey'in
de bulunduu baz mavirleri heyet-
ten kard. Bylece Cvid Bey yeni siya-
s oluumun dna itilmi oldu.
1924 yl balarnda, meclis reisi ve
stanbul milletvekili Fethi Bey'in (Okyar)
stanbul Ticaret ve Sanayi Odas'ndan is-
temi olduu bir raporu hazrlayan heye-
t e bakanlk etti. Haziran 1926'da Mus-
tafa Kemal'e kar hazrlanan suikast
giriimi, bu harekete teebbs eden ve
etmeyen btn ttihatlarn ve genel
olarak muhalefetin tasfiyesini mmkn
klan bir ortam hazrlaynca, olaydan so-
rumlu tutularak 19 Haziran 1926'da tu-
tukland ; ancak ksa sre sonra serbest
brakld. Ardndan tekrar tutukland ve
stikll Mahkemesi tarafndan sorguya
ekildi. Lozan Konferans sonrasnda Ka-
ra Kemal'in teklifiyle baz ttihatlar'n
Cvid Bey'in evinde yaptklar iki gnlk
toplant ve bu toplantda ele alnm do-
kuz maddelik bir program tasla gizli
bir komitenin varlnn delilleri sayld;
bu komitenin ttihat ve Terakk'yi yeni-
den diriltmeye ve anayasay zorla dei-
tirmeye dnk bir teebbs iinde ol-
duu ileri srld. Bunun zerine Cvid
Bey lm cezasna arptrld ve iki gn
sonra da cezas infaz edildi (26 Austos
1926).
175
CVD BEY, M e h m e d
Liberal bir iktisat anlayna sahip olan
ve iktisad kalknmay dnya ekonomi-
siyle btnlemede gren Cvid Bey, on
yllk ttihat ve Terakk dneminin (1908-
1918) alt yl akn bir blmnde bizzat
Maliye nzn, dier zamanlarda da ma-
liye ile ilgili aktif almalarn srdr-
m bir siyaset adam olarak ttihat ve
TerakkFnin iktisad politikalarna dam-
gasn vurmutur. lkedeki sermaye bi-
rikiminin dnya ekonomisiyle btnle-
meyi salayacak gte olmamas sebe-
biyle bir yandan zel teebbs gelitir-
meye, te yandan da yabanc sermayeyi
ekmeye ynelik dncelerinin uygula-
maya yansyan en belirgin ynlerinden
biri, yabanc sermayeli irket ve banka-
larn korunmas ve desteklenmesi oldu.
Ne var ki siyas istikrarszlklarn da et-
kisiyle kalknmay harekete geirecek
lde bir yabanc sermaye akm sa-
lanamad.
mparatorluun hzla dalmas, milli-
yeti akmlarn g kazanmas ve I. Dn-
ya Sava gibi olaylar Cvid Bey'in d-
ncelerinde deilse bile uygulamalarn-
da nemli farkllamalara yol at. Kapi-
tlasyonlar kaldrma teebbsleri, Os-
manl 'tibr- Mill Bankas'nn kurul-
masna nclk etmesi, stihlk-i Mill
Cemiyeti'ne katlmas onun bu tr uy-
gulamalarnn rnekleridir. Cvid Bey'in
bata Maliye Nezreti olmak zere bir-
ok kamu kuruluunda ok nemli ye-
niden tekiltlanma faaliyetleri gerek-
letirmesi, muhaliflerinin bile kabul et-
tii analiz ve tartma gcyle siyas tar-
tmalar zenginletirmi olmas gibi zel-
likleri zerinde pek durulmamtr. Bu-
na ramen "Cvid Bey maliyesi", "Cvi-
dizm" gibi tanmlarla onun yabanc ser-
maye ve d borlarla ilgili olumlu gr-
leri ok sk tekrar edilegelmitir. Kendi-
sine yaplan bu tr atflar, devletiliin
ar bast dnemde onun liberal ikti-
sat anlayn olabildiince eletirerek
uygulanmakta olan mill iktisat politi-
kasnn farklln gstermek ve savun-
mak amacna yneliktir. Cvid Bey'in bu
anlamda gncelliini uzun sre koru-
mu olmasnn sebebi, onun liberal d-
ncenin en nemli temsilcilerinden biri
olmasnda aranmaldr.
Cvid Bey'in maliye ve iktisat alann-
da yaymlanm kitap ve makaleleri de
vardr. lk yazlar, Abdlhamid dnemin-
de Servet-i Fnrida "lm-i Servet" ba-
lkl tefrikasyla neredilmitir. Daha ok
Paul Leroy Beaulieu ve Charles Gide'e
dayanarak yazd lm-i ktisd adl ki-
tab (I-IV, stanbul 1315-1317), dnemin
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
176
en kapsaml eseri olarak bir temel kay- ad vermesinden onun erken bir dnem-
nak nitelii tamtr. Bir sre sonra bu de yazlm olduu, hatta ilk teliflerin-
kitabn iki basks daha yaplmtr (lm-i den biri olarak kabul edilebilecei so-
ktisd, stanbul 1326; Ma'lmt- I'ktis- nucunu karmaktaysa da (cAr'd-duel
diyye, stanbul 1329). Ayrca yine nc ni- ue'l-imrt, s. 468) bizzat mellifin C-
telikte hsiyyat adl bir istatistik kita- vdn-hred iinde daha nce yazd
b vardr (stanbul 1325). II. Merutiyetin Tehzb'l-ahlk'a atfta bulunmas (s.
ilnndan sonra, arkadalar Rz Tevflk 25), Cvdn-hred'in bu eserden son-
ve Ahmed uayb ile birlikte, Trkiye'de- ra yazldn gstermektedir. Nitekim
ki pozitivist hareketin belli bal yayn Muhammed Arkoun Tehzb'l-ahlk'm
organlarndan biri kabul edilen Ulm- 372-376 (982-986), yllar arasnda, C-
ktisdiyye ve ctimiyye Mecmuas'- vdn-hred'in ise 382'ye doru, yani
nin (Aralk 1908-Austos 1910 arasnda mellifin mrnn altml yllarnda ya-
24 say) mdr ve yazarlarndan biri zlm olduu ihtimali zerinde durmak-
olan Cvid Bey, 1908 ncesinde Sabah, tadr (L'HumanismeArabe, s. 118).
sonra da Tanin gazetelerinde makale- "Cvdn-hred" tabiri ilk defa bn Mis-
ler yazmtr. keveyh tarafndan kullanlm deildir.
BBLYOGRAFYA: Onun da naklettii (bk. s. 5-6) gelenek-
BA, Sicill-i Ahval Defteri, nr. 79, s. 467; Kan- sel inanca gre bu ad tayan ilk eser,
demir, zmir Suikastnn yz, Ankara 1955, kaynaklarda Helenistik literatrdeki Her-
II, 29-49; Mcellitolu Ali ankaya. Mlkiye Ta-
mes gibi destan bir ahsiyet olarak an-
rihi ve Mlkiyeliler, Ankara 1968-69, III, 678-
717; Yahya Kemal (Beyatl), Siys ve Edeb
latlan, Nh tufanndan ksa zaman son-
Portreler, stanbul 1976, s. 141-153; Mehmet ra yaad ne srlen, demirin bulun-
Zeki Pakaln, Maliye Tekilt Tarihi (1442- mas ve kullanlmas, sulama tesisleri
1930), Ankara 1978, IV, 237-266; Zafer Top-
kurulmas, bina yapm gibi baz yenilik-
rak, Trkiye'de Mill ktisat' 1908-1918, An-
kara 1982, s. 18, 23-24, 51-52, 370-371, 422,
lerin mucidi olarak kabul edilen, Zer-
ayrca bk. Dizin; Tark Zafer Tunaya, Trkiye'- dt'ten nce bir din kurucusu ve ada-
de Siyasal Partiler, stanbul 1989, III, 331-335; let timsali diye tantlan Hoeng (Arap-
Samet Aaolu, Babamn Arkadalar, stan- lar'da Uhenc) adl bir ran hkmdar ve
bul, ts., s. 66, 69; "M. C a v i d Bey'in Hatrat",
Tanin, 30 Austos 1943 - 22 Aralk 1946; ayn
bilgesine aittir. bn Miskeveyh'in de C-
makale, Devrim, 26 Ocak 1971 - 30 Mart 1971; hiz'e nisbet ettii ve hakknda bakaca
Dankvvart A. Rustow, "Diwd", El2 (ng.), II, bilgi bulunmayan stitlet'l-fehm adl
497-498; "Cavid Bey", Trk ue Dnya nl- bir eserden naklettii (el-Hikmet'l-h-
leri Ansiklopedisi, stanbul 1983-85, III, 1303-
lide: Cvdn-hred, s. 5-6, 18-20) riva-
1311 yete gre Hoeng bu eseri halefine na-
' 8 SELM LKN
sihatnme olarak yazm, daha sonra
eser, ran hkmdar olmas dnda hak-
R CVDN - HRED N
knda herhangi bir bilgi bulunmayan Ken-
( Ci^J^T )
cr b. sfendiyr tarafndan eski Fars-
bn Miskeveyh'in a'dan (Pehlevce) yeni Farsa'ya adapte
(. 421/1030)
edilmitir. Nihayet Hasan b. Sehl de ese-
ran, Hint, Yunan ve
rin nemli bir ksmn Arapa'ya evir-
Arap-slm kltrnde ahlk ve
mitir ki Cvdn-hred'in ilk blm
dba dair hikmetleri toplad
Arapa eseri. j bu eseri ihtiva etmektedir (s. 6-18). An-
L
cak bn Miskeveyh'in Cvdn-hred'ini
bn Miskeveyh'e pek az yer veren kla- el-Hikmet'l-hlide adyla nereden
Abdurrahman Bedev, esere yazd uzun
sik biyografi kaynaklarnda Cvdn-
mukaddimede yukardaki rivayetlerin ke-
hred' den veya eserin baz yazmaiarda-
sinlikten uzak olduunu belirtmitir. Ona
ki dier ad olan db'l-'Arab ve'l-
Fs'ten sz edilmemektedir. Ancak Y- gre eserin Hoeng'e nisbeti, hatta Ho-
kt'un M u ' c e m ' l - d e b a adl eserin- eng'in ahsiyeti hakknda anlatlanlar
de hem bn Miskeveyh hakknda geni aslszdr. Cvdn-hred adl Farsa
bilgi verilmi, hem de eserleri arasnda mstakil bir asl nshann varl kesin
Cvdn-hred'in ad zikredilmitir (V, olmakla birlikte bunun, Ssn Devleti'-
10). bn Miskeveyh'in Cvdn-hred nin son zamanlarnda yani mild VI.
iinde nl eseri Tehzb'l-ahlk' an- yzylda yazlm olmas gerekir (el-Hik-
mas (s. 25), ayrca kitabn btn yazma- met'l-hlide, "Giri", s. 31, 33).
larnda mellif adnn bn Miskeveyh ola- Hoeng'e nisbet edilen Cvdn-h-
rak kaydedilmi olmas, eserin ona ait red'in bn Miskeveyh'in eserindekinden
olduunu kesin olarak gstermektedir. baka birka nshas daha vardr. Bun-
evki Dayf, mellifin bu esere Farsa bir lardan biri, Bedevi'nin bn Miskeveyh'e
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

ait eseri tahkik ederken dikkate ald,
bn'l-Mukaffa'a nisbet edilen ve Yet-
met's-sultn adn tayan nshadr mevzu veya zayf hadis bulunmamakta-
(Dr'l-ktbi'l-Msriyye, nr. 672, vr. 27 b -
44 b ). Ancak bu nshada Hoeng'den hi
sz edilmemesi ve mellif olarak bn'l-
Mukaffa'n gsterilmesi, bunun bn'l-
Mukaffa' tarafndan yaplm bir tercme
veya bizzat onun bir telifi olma ihtimali-
nin ortaya atlmasna yol amtr (Hen-
rting, CVI, 75). Dier bir nsha ise Kit-
b Tafiyeti'l-ezhn ve neiz'l-ikr ve
ahz'l-kulb baln tamakta olup 282) Sokrat'a isnat edilen hikemiyatla
Kencr b. sfendiyr'n telifi olarak gs-
terilmitir. Hoeng'e nisbet edilen eseri
nereden Abdlazz el-Meymen bu son
nshann Chiz'in stitlet'l-fehm'mde
sz edilen nsha olabileceini belirt-
mektedir (MMADm., I X / 3 , s. 130).
bn Miskeveyh, uzun araytan sonra
ran'da bir Zerdt rahipleri reisinden
aldn belirttii (s. 5) asl Cvdn-h- muhayyilenin mahsulleri olan bu t-
red'e (s. 6-18) "db'l-Frs" bal al- lerin ve "Efltun'un ocuklarn eitimi-
tnda zerbz, Bzrgmihr, Kisr Ku-
bz, Enirvn, Behmen el-Melik gibi
eski ran hakimlerinin hikemiyatmdan
derlemeleri de eklemitir (s. 26-88). Ese-
rin bu blmndeki koleksiyonun otan-
tik deeri zerine bir makale yaymla-
yan Von W. Bruno Henning'in tesbitleri-
ne gre bn Miskeveyh, Pehlev metinle-
rini olduu gibi almak yerine metinlerin
sralarn deitirmek, slm telakkilere slm literatre hangi yollarla intikal et-
aykr szleri ayklamak veya baz dzelt-
meler yapmak gibi tasarruflarla bu me-
tinleri, iinde yaad mslman evre-
nin beklentilerine ve inanlarna uygun
hale getirmeye almtr. Nitekim Zer-
dtlik'te Ehrimen'in insanlarn zeri-
ne gnderdii kt ruhlar bn Miske-
veyh'in eserinde tabii ihtiraslar veya ey-
tan, Zerdt din adam ise fakih olarak
ifade edilmitir. Bu sebeple artk eserin
bu blmnn btnyle yabanc kay-
nakl olduunu sylemek gtr (Hen-
ning, CVI, 76).
Cvdn-hred'in "Hikmet'l-Hind"
adl blm (s. 89-100) teki blmlere
gre olduka ksadr; ayrca dier b-
lmlerin aksine buradaki hikmetlerin sa-
hipleri olarak hibir isme yer verilmemi-
tir. Bu durum, mellifin Hint literatr
hakkndaki bilgisinin kstl ve sath ol-
duunu gstermektedir.
"Hikmet'l- c Arab" blm ise (s. 101-
208) teki blmlerden hayli geni tutul-
mu ve en bata Hz. Muhammed'in sz-
lerine yer verilmitir. Bunlar eserin ma-
hiyetine uygun olarak genellikle zdeyi-
ler ve hakmne ksa ifadelerdir. Hadis-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CAVIDAN-HIRED
ler Bedev nerinde tahrc edilmi olup edilen Luaz veya Levh'm ise byk l-
bunlar arasnda hemen hemen hibir de Stoa felsefesi karakteri tad, bu
sebeple eserin tamamn veya bir ks-
dr. Bu blmde daha sonra Hz. Ali, Ha- mn Kebes'e isnat etmenin imknsz ol-
san - Basr ve dier baz ashap ve tbi- duu gr yaygndr. Bu arada eserin
n ileri gelenleriyle mutasavvflarn z- Yunanca metni krknc paragraf orta-
deyilerinden, ayrca Hz. Lokman'n o- snda, Latince metni ise krk birinci pa-
luna tlerinden, Chiliye dneminin ragrafn bitiminde sona ermektedir. Bu
tek tanrc bilgesi Kus b. Side ile Ek- durum, krk drdnc paragrafla son
sem b. Sayf gibi nl Arap ediplerin- bulan Cvdn-hred iindeki Arapa
den semeler yer alr. tercmenin eserin tam metni olduunu
"Hikmet'r-Rm" adl blm (s. 209- gstermektedir. Luaz Kabis'm Arap-
a'ya ilk defa kimin tarafndan evrildi-
balar ve Hermes, Diogenes ve Batlam- i bilinmemektedir. R. Basset mterci-
yus'a mal edilen hikemiyatla devam eder. min (bn) Miskeveyh olabileceini syl-
Daha sonra slm dnyasnda ok tan- yorsa da onun Yunanca bildiine dair
nan "Efltun'un rencisi Aristo'ya t- hibir delil yoktur. Bedev'ye gre eser
leri", "Arsito'nun skender'e tleri", muhtemelen hicr 111. yzylda veya IV.
Ptagoras'n "ez-Zehebiyye" (ez-Zehebiy- yzyln banda tercme iiyle uraan-
yt) adyla bilinen vasiyeti yer alr. Be- lardan biri tarafndan evrilmitir (el-Hik-
dev, tamamen ge dnem Helenistik met'l-hlide, "Giri", s. 54).
Cvdn-hred'm "Hikem'l-slmiy-
yn el-muhdesn" blmnde (s. 285-342)
ne dair tleri" gibi daha sonraki frag- mellifin kendisi ile bn'l-Mukaffa' ve
manlarn nemli bir ksmnn bn Hind'- Frb'nin hikmetli szlerine yer veril-
nun Kelim'r-rhniyye'si, bn Ftik'in mitir. bn'l-Mukaffa'a ait ksm onun
Muhtr'l - hikem'i, bn'l-Kft'nin h- el-Edeb'l-kebr'mden iktibas edilmi-
br'1 -culem3 bi -ahbri'l-hkem tir.
bn Eb Usaybia'nn cUynul-enb',
Eserin htimesinde szde Efltun'a
ehristn'nin el-Milel ve'n-nihal'i gi- ait baz hikmetli szlerle Eb'l-Hasan
bi slm kaynaklarda getii yerleri dip- el-mir'ye isnat edilen fragmanlar bu-
notlarla gstermitir. Bu fragmanlarn lunur. Htime, mellifinin Cvdn-h-
red'i telif etmekteki maksadnn, insan-
tii henz tam olarak tesbit edilmi de- ln ortak kltr miras durumundaki
ildir. hikemiyatn her zaman ve her yerde ay-
Cvdn-hred1 de geni yer tutan (s. n olup milletlerin ayn akl gerekleri
229-262) ve tam metni slm dnyasna paylatn ortaya koymak olduunu ve
bn Miskeveyh tarafndan tantlm olan bu sebeple esere Cvdn-hred (ebe-
Luaz Kbis'e gelince buradaki K- d hikmet veya ebed akl) adn verdiini
bis'in, Sokrat'n arkada ve Efltun'un belirten ifadelerle son bulur.
Phaidon diyalogundaki kiilerden Ke- Cvdn-hred'm Trk ve dnya k-
bes olduu sanlmaktadr. Ona nisbet tphanelerinde birok yazma nshas
iti
Cudn-
hred'ln uS"
unvan
sayfas ile
son sayfas
(Sleymaniye Ktp.,
Ayasofya,
nr. 4 3 0 4 1
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 177
 CVDN-HIRED

bulunmaktadr. Abdurrahman Bedev riye, Anadolu ve Balkanlar'a kadar yay- lmde dem ile Havv'nn ve dier var-
eserin nerine yazd uzun girite bu lan Hurfflik frkasnn kurucusu Ester- lklarn yaratl, drdnc blmde hi-
yazmalar geni olarak tantmtr (s. 54- bdl Fazlullah- Hurf'nin en nemli ret, kyamet ve har anlatlm, beinci
63). Kitabn ilk tam ve doru neri de eseridir. Yaklak 788'de (1386) kaleme blmde peygamberlerin gnderilme-
ayn kii tarafndan yaplmtr (el-Hikme- alnan kitabn baz blmleri Esterbd si, Hz. s ve eriat hakkndaki gr ve
t'l-hlide: Cvdn-hred, Tahran 1952). lehesiyle yazldndan anlalmas ol- te'viller zikredilmitir. Cvidnnme'-
Eserin XI. yzyl balarnda Takyyddin duka gtr. Esterbd blgesine ait deki konularn tahlillerinin tekrarland
Muhammed ster tarafndan yaplan mahall ifadelerin yan sra eitli sem- altnc blm ise Allah'n sfatlar ve sr-
Farsa tercmesi, Muhammed Arkoun bol ve ksaltmalarn (mesel Cvidn- larn kefiyle son bulmaktadr.
ve nir B. Thirvatian'n yazd geni nme, > dem, Bit u Het, j F S v Hurf mellifler tarafndan yazlan
mukaddimelerle birlikte 1976'da Tah- d, f j Vesselam) kullanld eserde Faz- btn eserlerde Cvidnnme esas aln-
ran'da yaymlanmtr. lullah Kur'n- Kerm'i kendi Btn g- m ve esere bol bol atflarda bulunul-
BBLYOGRAFYA:
rleri dorultusunda te'vil ve tefsir et- mutur. Kitaplarn "nme" szyle bitir-
bn Miskeveyh, el-Hikmet'l-hlide: Cv-
mi, baz srelerin banda bulunan hu- meyi bir gelenek haline getiren mellif-
dn-hred (nr. A b d u r r a h m a n Bedev), Tahran rf- mukattaann srlarn zdn lerin ou Cvidnnme'den iktibas
1358, ayrca bk. nirin girii, s. 7 - 6 4 ; a.e. (trc. syleyerek Cvidnnme'nin Kur'n'n ettikleri blmlerin erhleriyle yetinmi-
Takyyddin M u h a m m e d ster), Tahran 1976,
bir tefsiri olduunu ileri srmtr (S- lerdir.
M u h a m m e d Arkoun'un mukaddimesi, s. 1 - 2 4 ;
dk Key, s. 34). Henz tenkitli bir neri yaplmam
Y k t Mu'cem'l-deb\ V, 10; M u h a m m e d
Arkoun, L'Humanisme Arabe au IVe/Xe sieele, Btn Hurf eserlerin ana kayna olan Cvidnnme'nin dnyann eitli
Miskauayh Philosophe et historien, Paris 1982, olan Cvidnnme'nin Esterbd leh- ktphanelerinde birok yazma nshas
s. 118, 146-153; evki D a y f , ' A r ' d - d v e l vej-
esiyle yazlan asl nshas Cvidnn- bulunmaktadr (bk. Mnzev, 11/1, s. 1111-
imrt, Kahire 1980, s. 4 6 8 ; Abdlazz e l - M e y -
men, " A k d e m k i t b f i ' l - ' l e m 'al re'y",
me-i lh veya Cvidnnme-i Kebr 1112; Dihhud, XI, 485-486, 488; Browne, s.
MMADm., IX/3 (1929), s. 129-132; Von Wal- olarak adlandrlr. Eser Fazlullah tara- 69-86; Glpnarl, s. 56-59, 100-102). Gr-
t e r Bruno Henning, " E i n e a r a b i s c h e Version fndan klasik Farsa ile yeniden kaleme gn lehesiyle yazlan eserler ve zellikle
Mittelpersischer Weisheitsschriften", ZDMQ, Cvidnnme iin eitli szlkler hazr-
alnmtr. Asl Cvidnnme'ye oranla
CV1 (1956), s. 73-77.
daha ksa olan bu nshaya Cvidnn- lanmtr. Bunlarn ilki, anonim bir eser
ISI M U S T A F A ARICI
me-i Sar denir (Glpnarl, s. 12). Cdvi- olan Luat- Esterbd'dir. Ayn konuda
dnnme-i Kebr, alt defa ardarda tek- son zamanlarda Sdk Key tarafndan
r CVDNNME n
rarlanan "ibtid" ( ) kelimesiyle, C- Vjenme-i Grgn adyla bir eser da-
( bjljjlsf ) vidnnme-i Sar ise "... j'... ^ " ha yaymlanmtr (Tahran 1330 h.).
Fazlullah- Hurf'nin
szleriyle balar. Cvidnnme, Cvidnnme-i Sa-
(. 796/1394) Dzensiz bir ekilde yazlm olan C- r esas alnarak 1048 (1638-39) yln-
Hurfler tarafndan vidnnme' nin muhtevasn alt blm- da Dervi Murtaz adl bir Bekta tara-
a n a k a y n a k s a y l a n eseri.
de incelemek mmkndr. Birinci b- fndan Drr-i Yetm adyla Trke'ye
lmde mellifin itikad gr ve dn- tercme edilmitir. Drr-i Yetm'in m-
Vlli. (XIV.) yzyln ikinci yarsnda, g- celeri sralanm, baz kelm konular tercim hattyla olan nshas Konya Mev-
nmzde Grgn diye adlandrlan Ha- ele alnm, ikinci blmde kinatn ya- ln Mzesi Ktphanesi'nde Abdlba-
zar denizi kysndaki Esterbd blge- ratl, sema, arz, ay, gne ve burlar- ki Glpnarl'nin kitaplar arasnda bu-
sinde ortaya kan ve ran zerinden Su- la ilgili bilgiler verilmitir. nc b- lunmaktadr (Glpnarl, s. 144-147). Ese-
ri ayrca Abdlmecid Firiteolu da (.
864/1459-60) Iknme (stanbul 1288)
adyla ksaltarak Trke'ye tercme et-
mitir.
BBLYOGRAFYA :
'/ i -
Fazlullah- Hurf, Cvidnnme, Millet Ktp.,
Ali Emr, F, nr. 9 2 0 ; Ktp., FY, nr. 8 6 9 ; E.
V T j'iy'ijjf
G, Browne, A Catalogue of the Persian Ma-
nuscripts in the Library of the Uniuersity of the
"r ^"y. Cambridge, Cambridge 1896, s. 6 9 - 8 6 ; S. Nz-
het Ergun, Bekt airleri, stanbul 1930, s.
-*V>' m > s * S y >" UJ--
' ' >t c " J ' J
< T ,. .'ir" ess* 3 w... 4 7 5 - 4 7 7 ; eyb, e-la, II, 156; Sdk Key,
Vjenme-i Grgn, Tahran 1330 h., s. 34, 39-
ujC
4 0 ; DMF, I, 724; Mnzev, Fihrist, K / l , s. 11 l -
f i t l i 12; Ali Alparslan, Cvidnnme'nin Nesi-
mi'ye Tesiri (doentlik tezi, 1967), Ed.Fak.,
i'; tr-r
s. 2 8 ; Abdlbki Glpnarl, Hurflik Metinleri
j;
Katalogu, Ankara 1973, s. 12, 56-59, 69, 100-
""s'- 11 . '' -J ' j j . l > - v t j i f c . ' .v .v'".' 102, 1 4 4 - 1 4 9 ; Hsamettin Aksu, Emr Gy-
sr seddin Muhammed el-Esterbd ve stion-
Cvidnnme' nin
iyi
l ilk iki sayfas
m e ' s i (doktora tezi, 1981), DA Ktp., s. 71-73,
* - v i v K i 1 c 1 ",'>' \r V 77-78; Dihhud, Luatnme, XI, 485-486, 488.
(Millet K t p . ,
Ali Emr.
F a r . , nr. 9 2 0 ) H HSAMETTN A K S U
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
178 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

CVDNME
( uljjjjb? )
M u h a m m e d kbal'in
(. 1938)
f e l s e f i - t a s a v v u f ! mahiyetteki
F a r s a m a n z u m eseri.
L J
Aruzun remel bahriyle yazlm 196S
beyitlik bir mesnevi olan Cvdnme (eze-
llik kitab), mellifinin deyimiyle "mi'ra-
cm bir eit felsefesi" mahiyetindedir.
Bu felsefenin gerisinde ise slm inanc-
nn evrensellii yatar. kbal kitabn son
blmnde ad Cvid olan oluna seslen-
mekte, eseri ona ithaf etmekte ve onun
ahsnda sonsuza doru akp giden s-
lm genliine bu dinin ezel mesajn
duyurmak istemektedir.
Cvdnme, gerek peinde koan
mneviyat yolcusunun bir tr mi racn
terennm etmektedir. Bu yolcu sema-
lar dolaan "zerre'dir. Fakat onun kal-
bi eitli duygu, dnce ve tasalarla ya-
np tutumaktadr. O, "gnln kimse-
ye kaptrmam olan hr" insandr. p-
hesiz ki yolcu kbal'in kendisidir. Onu
Cemleddn-i EfgnFye takdim eden de
Mevln Celleddn-i Rum'dir.
Cvdnme'nin ana "senaryosu"nu k-
bal'in bizzat kendisi zet halinde bir hay-
ranna yazdrmtr. Eser klasik edeb
gelenee bal olarak bir mnct ile
balar. Bunu alt felee yaplan yolculuk
takip eder ve kitap felekler tesi lem-
de karlalan olaylarn tasviriyle son
bulur.
Mnct esere -ve yolculua- bir ba-
langtr. Vakit akamdr; air deniz ke-
narnda Mevln'dan beyitler okumak-
tadr. Sonunda gerek rehber Mevln
mna leminde kendini gsterir. air
byk bir edep iinde mridi soru ya-
muruna tutar. Bunlarn bir ksm mi'ra-
cn esrar ile ilgilidir. Asl renmek is-
tedii de insan ruhunun zaman ve me-
knn tesine nasl geebildiidir. Bura-
da zaman - mekn kavramlar Zarvan
(Zurvan) ad altnda kiiletirilmitir. Zar-
van (eski ran'da zaman ilh) aire zaman-
mekn kaydndan kurtulmann art ol-
duunu anlatr. Bir mddet sonra air,
Mevln'nn refakatinde gklere doru
ykselmeye balar. Bu yolculuk esnasn-
da srasyla u feleklerden geilir:
1. Ay felei. MneV yolculuun bu ilk
basamanda bir Hint arifi olan Cihan
Dost ile karlalr (bu zat byk bir ihti-
malle Bivamitra'dr). Tefekkr ve teem-
ml zere olan Cihan Dost, Mevln'dan
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CVDNME
yeni gelenin kim olduunu renip onun- saysnda da bir art vardr. Bu lemde
la tantktan sonra aire eitli sorular hkim olan zihniyet, "Fesat kar, bl ve
sorar. Maksat onun ruhan tekml se- hkim ol" zihniyetidir. air burada slm
viyesini lmektir. air bu mlkattan dnyasnn byle bir siyasete mruz kal-
baar ile kar. Daha sonra ad Yarga- dn belirtir ve rklk, madd gelime,
md olan "tavsn deresi'ne ulalr. Bu- makam ve hret gibi "putlar" uruna
rada Buda, Zerdt, Hz. s ve Hz. Mu- muhteem iman ve ahlk binasnn fe-
hammed'in "tsnler"iyle, yani bu kiile- da edilmekte olduundan yaknr.
ri ve onlarn insanla getirdiklerini z- 4. Merih (Mars) felei. kbal mnev yol-
l biimde anlatan "levhalar'la karla- culuunun bu safhasnda, bugn Bat
lr. kbal bu levhalar tasvir etmekte, leminde grlen teknoloji arlkl me-
onlarn arasnda karlatrmalar yap- deniyetten ok stn bir medeniyetle
maktadr. Bu drt byk levha ile drt karlar. Burann sakinleri henz ruh-
byk sima, drt byk medeniyetin larn bedenlerine satmamlardr. Fa-
temsilcileri durumundadr. kbal gerek kat onlarn da balarnda byk bir be-
burada gerekse daha sonraki blmler- l vardr. eytan (Farmarz) ngiltere'den
de ad geen medeniyetleri ciddi bir ele- bir kadn karm ve "siyaset" ad altn-
tiriye tbi tutarak mnev yolculuuna da ne kadar hile ve kurnazlk varsa hep-
devam eder. sini ona retmitir. Kadn peygamber-
2. Utrid (Merkr) felei. Burada bir lik iddiasndadr. Ona gre dnyaya ka-
yandan Cemleddn-i Efgn, Said Ha- dn hkim olmadka, hatta erkeklerin
lim Paa gibi slm dnyasnn nl fi- dnyaya gelmesi nlenmedike huzur ol-
kir ve aksiyon adamlaryla, bir yandan mayacaktr. "ki vcudun birlemesinden
da Cneyd-i Badd, Byezd-i Bistm kurtulmak kadnn tevhidi" olacaktr (be-
gibi byk sflerle karlalr. Bu du- yit 1046). Mevln burada Zinderd'a
rum kbal'e slm medeniyetini bir sz- yle der: "Bu yeni yinli asrn mezhe-
geten geirme frsat verir. Efgn Rus bine bak; dinsizlik terbiyesinin mahsu-
halkna bir mesaj gnderir ve emperya- ln gr" (beyit 1047). Cvdnme'nin
lizmin gayri insan ynlerini grd iin bu ksmnda aslnda faydal olan bilim
Marks' ver; ancak "meleksiz bir pey- ve teknolojinin kurnaz ve hilekr siya-
gamber" (dinsiz ve ateist) olduu iin de set yznden ykc hale sokulduu an-
onu yerer. Said Halim Paa ile konuu- latlr ve zellikle Mevln'nn diliyle Ba-
lacak en nemli konu, slm'n Bat dn- t medeniyeti derin bir tahlil ve tenkit-
yasna doru hzla komasnn ortaya - ten geirilir.
kard problemlerdir. zellikle hzla Ba- s. Mteri (Jpiter) felei. air burada
tc bir yol takip eden Trk toplumunun Hallc, "Glib" mahlasyla tannan Trk
bir temsilcisini orada bulmak air iin asll ranl air Mirza Esedullah Han ve
son derece nemli bir hadisedir. 1852'de ran'da idam edilen Kurretlayn
kbal bu lemden itibaren artk Mev- Thire gibi byk sf ve airlerle kar-
ln'nn kendisine verdii "Zinderd" (ya- lar. Glib ile iir stne konuulur. Hal-
ayan rmak) adyla bilinecektir (beyit 514). lc, ayann altnda ate bulunan k-
rmak sembol Goethe'nin "Mahomets larn nderidir. Onlara cennette emin bir
Gesang" (Muhammed'in nameleri) adl i- yer teklif edilmi, fakat onlar kinatn
irinde de kullanlmtr. Orada Hz. Pey- sonsuzluu iinde dim bir hareket ha-
gamber bu pnardan kan ve daha son- lini tercih etmilerdir. Allah'n yetleri-
ra btn teki akarsular sinesinde top- nin sonsuz olduu bir lemde k bir
layarak ilh ummana ulaan rmaa yerde nasl kapanp kalabilir! Bu arada
benzetilmitir. rmak sembol ayn an- eytanla karlalr; onun da derdi, b-
lamda slm literatrnde de kullanl- yk bir kolaylkla zafer stne zafer ka-
mtr. zanmann getirdii bkknlktr. nsan-
lar artk onu yormamakta, her istedii-
3. Zhre (Vens) felei. Buras eski ran
ni yapmaktadrlar. eytan derdini yle
tanrs Marduh ve Araplar'n tanrs Baal
anlatr: "Boynumu bkecek yiit istiyo-
gibi putlarn diyardr. Zulmn byk
rum; her emrimi yerine getiren kullar-
temsilcileri firavunlar, Lord Kitchener'-
dan bktm". kbal'in bu lemi anlatrken
ler de (Sudan'da Mehd hareketini bast-
iledii tema, ac ekmenin benliin id-
ran ngiliz) burada ikamet etmektedir-
rak ve takviyesi zerindeki derin etkile-
ler. Putlar memnundurlar, nk insan-
ridir.
lar yeniden "grnen'e tapmaya bala-
mlardr. Firavunlarn, yani kudret sar- 6. Zhal (Satrn) felei. Cehennemin
hou olup gayb hesaba katmayanlarn bile kabul etmedii hainler ve sefiller
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 179
CVDNME
bu felekte dolamaktadrlar. Bunlar ara-
snda nde gelen iki kii Mr Sdk ve
Mr Cfer'dir. Her ikisi de dmanla i
birlii yapm, vatanlarna ihanet etmi-
lerdir. Daha sonra Hindistan'n ruhu ile
karlalr. kbal burada Hint cemiyetini
ne srerek btn Dou topluluklarnn
mzilerine kr krne ballklarn ten-
kit eder. Kat gelenekilik fanuslarnda-
ki alevi sndrm ve onlara "eski r-
neklerden bir hapishane yapmtr" (be-
yit 1307). Onlar kendi srlarn (imkn ve
kabiliyetlerini) unuttuklar iin artk ken-
di sazlarn alamamaktadrlar. "Sabr ve
cebir" onlarn hayat felsefesi olmutur.
Felekler tesi. Burada karlalan en
nemli sima. kalbi mmin kafas kfir
olan Alman filozofu Nietzsche'dir. O "da-
raac olmayan Hallc"dr (beyit 1357).
Bu filozof her eyi aklla len, ak ka-
pdan ieri sokmak istemeyen, dini bile
bir trenden ibaret sayan Avrupa'nn ka-
fasna tokmak indirdi. Ne yazk ki k-
bal'e gre kendisi de "l'da kald v e "il-
l "yi syleyip tevhide varamad. Bu onun
"abdh" makamn bilmemesinden ile-
ri geliyordu (beyit 1373).
Daha sonra cennet-i frdevse hareket
edilir. air burada mna leminin uzun
bir tasvirini yapar; akl (kyas) ile kalbi
(derun tecrbe) karlatrr. Bu arada e-
refnnis'nn (Kemir halknn mnev n-
deri ve Lahor Valisi A b d s s a m e d H a n ' n
kz) sarayna gidilir ve orada Kemir'in
dertleri dile getirilir. Kl (madd g) ve
Kur'an'n birlikte bulunmasnn art ol-
duu ifade edilir. Burada ayrca Ali He-
medn. Molla Thir Gan, Ndir ah ve
Tp Sultan'la da sohbet edilir. zellikle
devlet adamlaryla yaplan konumalar-
da Trkler, ranllar ve Araplar'm Bat
medeniyetinin cazibesine kaplmalarnn
tehlikelerine iaret edilir. kbal ok me-
hur olan u beytini burada syler: "Da-
ha abuk ol, vuruun daha sert olsun;
yoksa iki cihanda bedbaht olursun" (be-
yit 1454). Hriler Zinderd'dan bir sre
kendileriyle kalmasn rica ederler. Ate
ve iir sahibi Zinderd kalamayacan
syler; nk o ktr ve k "ibn se-
bTdir (gezgin). Nihayet huzura doru
yolculuk balar. Cebrail mi'racn son hal-
kasnda Hz. Peygamber'i nasl yalnz b-
raktysa Mevln da Zinderd'u yalnz
brakr. nsan ilh huzura tek bana git-
mek durumundadr. Burada cemPin
nidasn duyar. Kendisine ilh tecell, Al-
lah-insan ilikisi, insann nasl bir varlk
olmas gerektii hususunda bilgiler ve-
rilir. Sonra c e l P i n tecellisine nil olur.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
180
kbal'in iman, ahlk, ak ve kudrete da-
yanan "ene" felsefesinin bir zeti eserin
bu son ksmnda yer alr.
Gklere yolculuk ok eski zamanlar-
dan beri eitli kltrlerde edeb bir te-
ma olarak kullanlmtr. Zerdt gele-
neinin Arda Virafnme'si, Arda Viraf'm
Ah ura Mazda'nn huzuruna kadar ula-
t bir seyahati anlatr. Benzer eserler
eski in, Msr ve Yunan kltrlerinde de
vardr. slm'daki mi'rac motifinin, e-
itli mslman melliflerin bu konuda-
ki eserleri yannda, Eb'l-Al el-Maarr
ve bn'l-Arab'nin eserleri vastasyla bu
alann en nl eserlerinden biri olan
Dante'nin lh Komedya 'sna
kayna olduu Asin Palacios ve Enrica
Cerulli gibi aratrmaclar tarafndan is-
patlanmtr. Goethe'nin Faust'u
alann nemli eserlerinden saylr. C-
vdnme, bu gelenein son ve yksek
rneklerinden biri olup gklere ykseli,
eitli gezegenlerde veya gk tabakala-
rnda iyi ve kt ruhlarla, eytan ve me-
leklerle karlap konuma, cennet, ce-
hennem, ilh huzura ve en yksek mut-
luluk lkesine kavuma gibi trn ba-
lca ortak konular bu eserde de vardr.
Ayrca Cvdnme ile lh Komedya
arasnda mesel Utrid, Merih, Mteri
ile ilgili mahedelerde, yine Cvdn-
me ile Faust arasnda zellikle Allah-b-
ls diyaloguyla ilgili ifadelerde benzer-
likler grlmektedir. Ancak bunlar sz
konusu edeb trn geleneksel slbu
olup Cvdnme'nin orijinalitesini ze-
delemez.
slm dnyasnda Farsa olarak yazl-
m manzum eserler zincirinin ok nem-
li bir halkasn oluturan Cvdnme,
Muhammed kbal'in iir hayatnn bir
aheseri saylr. Eser neredildii zaman
(Lahor 1932), kbal daha nce kaleme al-
d Esrr- Hod (Lahor 1915), Rumz-
Bhod (Lahor 1918), Peym- Merk
(Lahor 1923), Z e h r - cAcem (Lahor 1927)
gibi iir kitaplar ve The Reconstruction
of Religious Thought in islam
1930) gibi nesirleriyle bir mtefekkir-
air olarak nnn doruundayd. Ge- L (bk. K A N P R ) .
rek bu Farsa eserlerde, gerekse Urdu-
ca yazlm baka eserlerindeki duygu
ve dncelerin nemli bir ksm, C-
vdnme'de parlak bir dil ve tefekkr
seviyesiyle tekrar ortaya konmutur.
Cvdnme ilk defa Lahor'da 1932'-
de baslm, sonraki yllarda da birok
basks yaplm v e kbal'in teki eserle-
ri gibi balca dnya dillerine tercme
edilmitir. Bunlardan Alessandro Bausa-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
ni'nin yapt talyanca tercme 11 Poema
Celeste (Roma 1952), Annemarie Schim-
mel'in hazrlad Almanca tercme Das
Buch der Ewigkeit (Mnih 1952), yine
SchimmeHin yapt aklamal Trke
tercme Cvidnme (Ankara 1958, 1989)
adlaryla yaymlanmtr. Eserin Fransz-
ca tercmesi Le Livre de l'Eternite
adyla Muhammed Mukr ve Eva Meyero-
vitch tarafndan yaplmtr (Paris 1962).
Mahmd Ahmed'in ngilizce manzum
tercmesi Pilgrimage of Eternity (La-
hor 1961, 1964), A. J. Arberry'nin yapt-
tercme Javid Nama ( L o n d o n 1966)
baln tar. n amuilah Han Nsr ve
ilham Asgar Hseyin Han Nzir'in birlikte ha-
zrladklar Urduca manzum tercmeyi
(Lahor 1966) eitli Hint dillerinde daha
da bu baka manzum ve mensur tercmeler
takip etmitir (Karai 1967; Mltan 1973;
Lahor 1976, 1977). Muhammed Sad Ce-
mleddin, 1972'de Kahire Ayniems ni-
versitesi Edebiyat Fakltesi'nde hazrla-
d doktora tezi iinde Cvdnme'nin
Arapa tercmesini de yapm ve bu ter-
cmeyi daha sonra Rislet'l-huld ev
Cvdnme adyla yaymlamtr (Kahi-
re 1974). Hseyin Mcb el-Msr de ese-
ri manzum olarak Arapa'ya evirmi ve
Fi's-Sem3 balyla neretmitir (Ka-
hire 1973).
BBLYOGRAFYA:
Muhammed kbal, Cvdnme (Klliyyt iin-
de, nr. Ahmed Ser), Tahran 1343; a.e. (trc.
A. Schimmel), Ankara 1989, ayrca bk. mter-
cimin nsz, s. V-XLIV; S. A. Vahid, Glimpses
of Igbat, Karai 1974, s. 173-174; Khurshid
Alam, " T h e Vision of Utopia in J a v e e d N a -
ma", Iqbal: A Critical Study (nr. M. H. Sid-
diqui), Lahore 1977, s. 51-58; N. M. Khan, "Ja-
v e e d N a m a : In Iqbals O w n Words", a.e., s.
102-107; Saiyed Abdul Hai, Iqbal The Philo-
sopher, Dacca 1980, s. 60-66; Ahmed Muav-
vad, el-'AUme Muhammed kbl, Kahire 1980,
s. 262-266; M. Maruf, "Javeed N a m a : A Study
of the W o r l d Civization", lqbal Congress Pa-
pers (University of the Pancab), Lahore 9-11
November 1983, V/II, s. 229-241.
S MEHMET S. A Y D I N
(Lahore
r CAWNPUR n
j
1 CEALYYN !
( Cy^ 1 )
^ S u d a n ' d a bir kabile g r u b u . ;
Esasn, yerleik hayata gemi olan
ve daha ziyade Dongola'dan gneydeki
Sabalka'ya kadar uzanan sahalarda ya-
ayan kabileler tekil etmektedir. Kor-
 CEBBR

dofan ve baka yerlerdeki airet ve ka- hammed ei-Meczb'un (1796-1831) h- BBLYOGRAFYA:

bileler kendilerini hep bu gruptan say-
maktadrlar. Cealiyyn airetleri arasn-
daki irtibat eskiden beri nesep bayla
salanmtr. Bu gruba adn veren a-
hs, Abbsler'e mensup olduu iddia edi-
len brhim Ceal'dir. Cealiyyn'un ortak
vasflar daha belirgin olarak Nbye'de-
ki kolunda grlr. Denkle veya gru-
bun kuzey kabileleri hl bir Nbye dili
konuurlar.
Tarih boyunca Nil vadisinden sk sk
gler olmutur. Bu ise Sudan'n dier
ksmlarnda yaayanlarn Ceal soyuna
mensup olduklarna dair iddialarn te-
melini tekil etmektedir. Mesel Sinnr
blgesindeki Hamac ile Nil'in bat yaka-
snda yaayan kabileler bu iddiadadr-
lar. Dier yerlerde ise baa gemi olan
km srdn syler. Msr ve Mekke'- Muhammed b. mer et-Tnis, Tehrul-ez-
hn bi-sreti bildi'l-'Arab ue's-Sdn (nr. H.
de renim grm olan hocalar Ceal-
M. Askir - M. M. Muscid), Kahire 1965, s. 85;
ler'in okullarnda din dersleri veriyorlar- J. S. Trimingham, slam in the Sudan, London
d. Ceal Krall, son reis (mek) Nimr Mu- 1965, s. 17-19, 82, 84, 96, 110, 180, 182, 198,
224-226, 237, 245; Yusuf Fadl Hasan, The
hammed'in idaresinde olduka zayflam
Arabs and the Sudan, Edinburgh 1967, s. 136,
olan Abdallb'mkinden ok daha nem- 145-154; Drr Siih Drr, Trhu's-Sdn el-
liydi. Kzldeniz ve Msr'n i ksmlarn- hads, Beyrut 1968, s. 26, 28-30, 32-34, 36-
dan gelen yolun kavak noktasnda bu- 37, 45-46, 48-49, 86, 96-97, 195, 202, 214;
Magali Morsy, North Africa 1800-1900, Lon-
lunan end 1814'te Dou Sudan'n ti- don 1984, s. 18, 123, 125, 127, 222, 249, 254,
caret merkezi olmutu. Kavalal Mehmed 262; P. M. Holt, el-Mehdiyye fi's-Sdn (trc.
Ali Paa'nn Sudan'a mdahalesi sra- Cemil Ubeyd), Kahire 1978, s. 16, 27, 55, 70;
a.mf., "Dja'aliyyn", El2 (ng.), II, 351-352; P.
snda Mek Nimr, Serasker smil Kmil
M. Holt - M. W. Daly, A History of the Sudan,
Paa'ya teslim oldu (28 Mart 1821). Er- London 1988, s. 3-5, 10, 34-35, 40-41, 50-51,
tesi yl smil Paa Sinnr'dan dnd 55-57, 59, 64, 88, 99, 111; S. Hillelson, "Sdan",
A, X, 777, 778, 780. m
zaman end'de Mek Nimr tarafndan
IHI HULS YAVUZ
karland. Daha sonra kle ticareti y-
znden aralarnda ihtilf kt. Bu durum
yeni fethedilen topraklarda byk bir F CEB- H M Y U N n

kabile, bir Ceal muhacirin mahall bir gerginlie yol at. Bunu Cealler'in ve ^ (bk. CEYB-i HMYUN). ^
kadnla evlenmesinden doan bir sl- bunlarn gneyindeki kabilelerin isyan
leden geldiini iddia etmektedir. XVII ve takip etti. Bu isyan serasker Defterdar
XVIII. yzyllarda ikyye Konfederasyo- Mehmed Hsrev Bey tarafndan Kordo- F CEBNET n

numun kuruluuyla Drfr'un kltr ve fan'da kanl bir ekilde bastrld. end ^ (bk. KORKAKLIK). ^
ticaretine tesir eden Denkle-Cealiyyn kasabas tahrip edilince Nil'in sol yaka-
gleri balad. nana gre brhim Ceal snda yer alan M e t e m m e kasabas ka-
Abbas'n ahfadndan kabul edildii iin bilenin taradaki balca merkezi oldu. F CEBBR n

Abbs kelimesi Sudan dilinde Ceal ile Ticaret kabiliyeti stn ve zeki bir top- ( j ^ )
e anlaml olarak kullanlmaktadr. Dr- luluk olan Cealiyyn Osmanl idaresi al- Allah'n isimlerinden
fr ve Veday hanedanlarnn Abbsler'e tnda umumiyetle ok mreffeh yaa- (esm-i hsn)
mensup olduklar hakkndaki iddialar bu- biri.
mlardr. Cealiyyn, Kordofan ile Dr- L J
radan kaynaklanmaktadr. fr'da ve zellikle lkenin kk tccar-
Atbara ile Nil'in birletii yerle Saba- lar iin daha uygun bir ticaret merkezi "Bozuk olan bir eyi slah edip dzelt-
lka alayan arasnda yaayan gru- olan gney tarafnda dank olarak bu- mek, birine zor kullanarak i yaptrmak"
bun en gneyindeki kabile de Cealiyyn lunurlar. Cellbe denilen bu tccarlarn anlamndaki cebr kknden mbalaa
adyla anlmaktadr. Cealler, Func Kral- kle ticaretiyle megul olmalar, vali C. ifade eden bir sfattr. Rgb el-sfah-
l'nn hkim olduu dnemde gney G. Gordon Paa'nn 1879'da ciddi ted- n'ye gre cebr kelimesinin asl mnas
komular olan Abdallb'a balydlar. birler almasna sebep oldu. Bundan do- "herhangi bir ekilde zor kullanarak bir
Abdallb'n irs reisi olan Ved Acb, Sul- lay Cealiyyn'un Muhammed Ahmed el- eyi slah e t m e k ' t i r : bununla beraber
tan Sinnr'n riyasetindeki Arap kabile- Mehd (. 1885) taraftan olmas artc kelime bazan zor kullanmakszn dzelt-
lerine hkim bir durumda bulunuyordu. deildir. Cealiyyn ve nehir kenarnda me, bazan da dzeltme sz konusu ol-
Cealiyyn'un kurduu mahall krallk, yaayan dier kabileler Mehdfnin ilk yl- madan zor kullanmay da ifade eder. Bu
XVI. yzyln sonundan itibaren Sa'db larnda hkim mevkideydiler. Msr'daki szlk anlamlarna gre cebbr "krk
airetinin m e k (oulu mkk) denilen ngiliz kuvvetlerinin kumandan olan ge- dkk ve bozuk olan eyleri dzeltip
reisleri tarafndan idare ediliyordu. Bun- neral H. Herbert Kitchener, Sudan' igal onaran, her eyi tasarrufu altna alan ve
larn merkezi Nil'in sa yakasndaki en- etmek iin mmdrmn'a doru iler- iradesini her durumda yrten" demek-
d idi. ledii zaman Metemme'deki Ceal reisi tir. Cebbr, "alabildiine boy verip yk-
Meczbler adyla mehur olan fakih Abdullah Sa'd, Muhammed Ahmed el- selen hurma aac" anlamndaki "nahle-
ailesi, XVIII. yzylda Atbara kavann Mehd'nin yerine geen Halfe'nin Meh- tn cebbre" kullanmndan hareketle
gneyindeki Cealler arasnda din esas- d'ye bal kuvvetlere s yapmak istedi- "ulalamayacak derecede azamet (cebe-
lara dayal bir kabile ynetimi kurdu. Bu i ehri tahliye etmeyi reddetti. Metem- rut) sahibi" mnasnda da kullanlmtr
idarenin kurucusu Hamad b. Muham- me daha sonra MehdFnin askerleri ta- ( " z ' l - c e b e r u t " iin bk. E b Dvd, "a-
med el-Meczb (. 1776) bir zhid ve da- rafndan ele geirildi ve Abdullah Sa'd lt", 147; Msned, V, 388, 396-397). Keli-
veti olarak Cealler arasnda byk bir ldrld (1 Temmuz 1897). Daha sonra- m e beer bir sfat olarak kullanldn-
hrete kavumu, Damer merkez ol- ki yllarda ticaret ve eitim sahasnda da "bakasna hak tanmayan, bencil, ki-
mak zere blgenin en gl hkmda- byk imknlar elde eden Cealler bu- birli, zorba, Allah'a kar boyun e m e k
r olmutu. 1814'te Damer'i ziyaret eden gn Sudan Cumhuriyeti'nin her tarafn- istemeyen, fizyolojik ve ruh yaps bak-
Burckhardt yrede Hamad'n torunu Mu- da yaamaktadrlar. mndan kaba insan" anlamlanna gelir.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 181
CEBBR

Kur'n- Kerm'de cebbr, ikisi oul BBLYOGRAFYA: de bulundu. Hz. mer'in yahudiieri Hay-
(cebbrn) eklinde olmak zere on yet- Rgb el-sfahn, el-Mfredt, "cbr" md.; b- ber'den kardktan sonra paylatrd
te gemektedir. Bir grup esm-i hsn- n'l-Esr, en-Nihye, "cbr" md.; Lisnul-'Arab, Vdilkur arazisinden Cebbr'a da bir
"cbr" md.; VVensinck, Mu'cem, "cbr" md.; M.
y ihtiva eden bir yette (el-Har 59/23) hisse dt.
F. Abdlbk, Mu'cem, "cebbr" md.; Msned,
cebbr ismi azz ve mtekebbir isimle- Hz. Osman'n halifelii dneminde Me-
V, 388, 396-397; bn Mce. " D u ' ' " , 10, "k-
ri arasnda yer alm, doksan dokuz is- met", 23; Eb Dvd, "alt", 147; Tirmiz, dine'de vefat eden Cebbr'n Hz. Pey-
mi ihtiva eden hadiste de ayn tertip "Da'avt", 82, "alt", 95; Haim, el-Minhc, gamber'den rivayet ettii bir hadis Ah-
iinde zikredilmitir (Tirmiz, "Da c avt", I, 195, 203-204; Badd, el-Esm' ue'-ft,
med b. Hanbel'in el-Msned'indedir (III,
82; bn Mce, "Du c = ", 10). Hasan Basri vr. 8 7 a b ; Beyhak, el-Esm* ue'-ft (mdd-
421).
din), 1, 122; Gazzl, el-Makad'l-esn, s. 51;
antay Kur'an tercmesinde, "el-azz'l-
bn'l-Cevz, Nzhetul-a'yn, s. 232-233; BBLYOGRAFYA:
cebbr'l-mtekebbir" diye sralanan bu Fahreddin er-Rz, Leumi'u'l-beyyint (Sa'd), Msned, III, 421; Mslim, "Zhd", 74; Vk-
ilh isimleri "glib-i mutlak, halkn ha- s. 197-200; Eb'l-Ksm es-Sem'n, Rauhu'l- d, el-Megz, I, 91, 92, 138, 170, 234, 375; II,
lini keml-i salha gtren, byklkte eruh fTerhi esm'i'l-Meliki'l-Fetth (nr. Ne- 691, 720, 721; III, 985, 993; bn Him, es-S-
ei olmayan" eklinde tercme etmek cb Myil-i Herev), Tahran 1368/1989, s. 53- re, III, 369; bn Sa'd. et-Tabakt, III, 161; bn
59; Red Rz, Tefsrut-menr, Vi, 330; Suat Abdlber, el-sti'b, I, 88; bn'l-Esr,
suretiyle cebbra "slah" mnas ver- sdul-
Yldrm, Kuranda Ulhiyyet, stanbul 1987, s. be, I, 316; bn Hacer, el-be (Bicv), I, 449-
meyi uygun bulmutur. Cebbr kelime-
271-272. r-
si dier dokuz yette yergi ifade eden HL] BEKIR TOPALOLU S MCTEBA UUR
beer mnalar tar. Bunlarn bir ks-
mnda Hz. Muhammed ile Hz. s'nin,
beer anlamda kt olan bu sfattan C E B B R b. S A H R CEBEC

mnezzeh olduklar ifade edilir. Cebbr ( y . ) O s m a n l Devleti'nin

hadislerde de szlk ve terim mnala- Eb Abdillh Cebbr b. Sahr merkez kuvvetlerini oluturan
ryia gemekte, esm-i hsndan biri b. meyye el-Ensr kapkulu ocaklarndan biri.
olarak Allah'a nisbet edilmektedir (bk. (. 3 0 / 6 5 0 - 5 1 )
Wensinck, Mu'cern, "cbr" md.). Hz. P e y g a m b e r ve "Silh, zrh" anlamna gelen Moolca
Cebbrn asl mnas, Rgb el-sfa- Hz. m e r zamanlarnda cebe kelimesinden Trke + ci ekiyle t-
vergi tahmin memurluu yapan retilen cebeci Yenieri Oca neferlerine
hn'nin de belirttii zere, bozulan, ni-
sahb.
zamndan kan her eyi yerine gre zor L J ok, yay, kl, zrh, tfek, barut, kurun,
kullanarak slah etmektir. Gerekten Al- kazma, krek gibi silh ve sava malze-
lah, "yaratlmlarn halini iyiletiren, Medineli olup Hazrec kabilesinin Ben mesi temini, bunlarn yapm, tamiri ve
hakk galip getiren, her gl kolay- Selime kolundandr. Hz. Peygamber'e korunmas ile uraan ocan addr. Ku-
latran, her kr onarandr" (Rz, s. biat eden hanmlardan biri olan annesi rulu tarihi kesin olarak tesbit edileme-
198). Abdullah b. Abbas'n rivayetine g- Sud bint Seleme de ayn kabiledendir. mekle beraber XV. yzyl ortalarndan
re Hz. Peygamber namazn iki secdesi itibaren varl bilinmektedir.
Hicretten yaklak otuz iki yl nce do-
arasnda okuduu duada cebr kknden du. Ne zaman mslman olduu bilin- Cebeci Ocana nefer salanmas Ye-
treyen emir sigasn kullanarak, "Alla- memektedir. Birinci ve ikinci Akabe biat- nieri Oca'nnki gibi acemi olanlarn-
hml... Danklm toparla, bana dirlik larnda bulundu. Hicretten sonra Hz. Pey- dan olurdu. Ocaa yeni alnan nefere n-
dzenlik ihsan eti..." eklinde niyazda gamber onunla Mikdd b. Amr arasn- celeri kird, daha sonra ise usta denir-
bulunurdu (Tirmiz, "alt", 95; bn Mce, da kardelik ba (muht) kurdu. Bedir di. Ocak nizamnn bozulmas ile birlikte
"kmet", 23). Hz. Ali'ye nisbet edilen bir ve Uhud savalarna katld. Dier btn Acemi Oca dndan da nefer alnm,
duada da, "Ey her krlan onaran (cbir) gazvelerde de Hz. Peygamber'in yann- evlenen cebecilerin ocuklarnn kayd ya-
ve her gl kolaylatran!..." yaka- da yer aidi. Hayber'in fethedilmesi ze- plr olmutu. Sava zaman yazlan g-
r yer almaktadr. Cebbr bu muhteva rine (7/628) Hz. Peygamber tarafndan nll cebecilere "cebeci serdengetisi"
ile birlikte cebir anlam tayan bir un- Zeyd b. Sbit'le birlikte ganimet malla- denirdi.
suru da ihtiva etmektedir. Ancak bura- rnn tesbitiyle grevlendirildi. Hayber'-
daki cebir hakszlk ve zulm gibi bee- de kalan yahudilerin deyecei vergileri
r zellikler tamaz. Aksine hakszlkla- tahmin etmekle grevli olan (haris) Ab-
r, zulm ve zorbal ortadan kaldrma- dullah b. Revha Mte Sava'nda ehid
y hedef alan bir nitelie sahiptir. dnce Hz. Peygamber tarafndan bu
Cebbr ismi bu mnalaryla Allah'n greve tayin edildi. Cebbr hasat zama-
kinat ve insanla ilgili isimlerinden ve n Hayber'e gider, zm ve hurma gibi
fiil sfatlarndan biri olarak kabul edilir. mahsul aa zerinde tahmin eder, ha-
Cebbrn kapsad azamet ve akmlk sattan sonra yarya blerek yahudilere
(mte! olu) anlam gz nnde bulun- hakkn verir, kalan ksm beytlml ad-
durulduu takdirde ise Allah' niteleyen na teslim alrd. Birka yl bu grevi yap-
zt isim ve tenzh sfatlar grubuna gi- t. Bir ara Hz. Peygamber onu su kuyu-
rer. nk zt- ilhiyyeyi duyularla id- larnn dzeltilmesi iiyle grevlendirdi.
rak etmek, mahiyetini akl yoluyla kav- Hz. mer zamannda da Medine'de ver-
ramak veya O'nu hayalde canlandrmak gi tahmin memurluunu yrtt. Bunun
mmkn deildir. yan sra pazar kolculuu (hisbe) grevin-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
182 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

Cebeci Oca da Yenieri Oca gibi or-
ta ve blklere ayrlrd. Bunlarn bir ks-
m nakkan, trgern, t ve saykal!
gibi zel isimli blklerdi. Blk says
altm altya, cemaat ortas adedi ise alt-
m ikiye varrd.
Ocan en byk zabiti cebeciba idi.
Bunun terifattaki yeri kapclar keth-
dasndan sonra, topubamdan nce ge-
lirdi. Bu makama ocak iinden tayin ya-
pldnda genellikle bakethd cebe-
ciba olursa da bazan cebehne baa-
vuunun da getirildii olurdu. Ocan ce-
becibandan sonra gelen yksek rtbeli
zabitleri drt kethda ile cebeciler ba-
avuu idi. Bunlarn ardndan orta ve b-
lk kumandanlar, daha aada odaba-
lar, onlarn da altnda her birine usta
denilen teki kk rtbeli zabitler ge-
lirdi. Cebeci Oca'nda ayrca kalem i-
lerini yrten cebeciler ktibi, bahalife
ve kesedar gibi grevliler de vard. Bun-
lar cebehne masraflarn, cebecilerin
ulfe defterlerini tutarlard. Her cebeci-
ba deiikliinde cebehnedeki m-
himmatn hesab karlarak noksan ve
fazlalk tesbit edilir, eksik mhimmatn
yarsn cebeciba, br yarsn ise ce- alnr ve adrlar adrclar esnafna yap-
behne bahalifesi derdi. Cebeciba-
nn grevlerinden biri de Ahrkap, Aya-
sofya ve Hocapaa taraflarnn asayiini
salamakt.
Ordunun banda padiah veya ser-
dr- ekrem sfatyla sadrazam sefere
karsa cebecilerin tamam, eer bir ba-
kas serasker sfatyla orduya kumanda
ederse gerei kadar cebeci katlr ve ce-
behne gtrlrd. Cebecilerin mevcu-
du Yenieri Oca'nnki ile paralel olarak
azalp oalmtr. Kann devrindeki sa-
ylar 700 iken XVI. yzyln sonlarnda
4000'e yaklam, IV. Murad zamannda
7 0 0 0 - 8 0 0 0 ' e varm, fakat daha sonra
2500 civarna dmtr.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Cebeciler k aylarnda haftada
yaz aylarnda ise haftada iki gn tfek
tlimi yaparlard. Maalarn teki ka-
pkulu ocaklar gibi ulfe veya mevcib
adyla ayda bir alan cebeci neferleri-
ne ayrca ylda bir defa 30'ar ake yay
paras (det-i kemanbah) verilirdi. Cebe-
ci maalar iin gerek merkezdeki gerek-
se taradaki kale cebehnelerinde mun-
tazam mevcib defterleri tutulurdu.
Yenierilerin mevcut olduu baz ser-
had kalelerinde bulunan cebecilerin ba-
ndaki mirlere de cebeciba ad veril-
dii olurdu. Ancak merkezdeki asl ce-
beciba ile kartrlmamalar iin bun-
lara genellikle cebeciba vekili denirdi.
Cebecilerin klalar Ayasofya Camii
karsnda idi. Bunlarn yannda malze-
me deposu ile her cins malzemenin ya-
pld ve tamir edildii atlyeler bulu-
nurdu. mal edilecek malzemenin temi-
ni iin gerekli para mhimmat akesi
adyla devlet hazinesinden tahsis edilir-
di. Gerekirse ocak dndaki esnafa da
creti denerek mhimmat imalt iin
sipari verilebilirdi. Ocak iin gerekli a-
drlarn kuma Mehterhne'den satn
trlrd. Taradaki kale cebehnelerine
mhimmat gnderilmesi ii, oralardaki
cebeciba vekillerinin arz zerine mer-
kezden grevlendirilen mbairler tara-
fndan yerine getirilirdi.
Cebeci Oca Yenieri Oca'nn ilgas
ile birlikte 1826 ylnda ortadan kaldrl-
m, fakat ksa sre sonra yaplan bir
dzenleme ile Cebehne-i mire adyla
yeniden kurulmutur. Hazrlanan kanun-
nmeye gre cebeciba tabirinin yerini
"cebehneciba" alm ve ocan mev-
cudu 1054 kii olarak belirlenmitir. Ye-
ni ocaa alnacak neferler iin on be-
otuz ya snr da getirilmitir. Cebeh-
neciba'dan sonra cebehne nzn ge-
Cebeciler
kethdas
{Mahmd
evket
Paa,
Osmanl
Tekilt
ve Ktyfet-i
Askeriyyesi.
Ktp., T Y .
nr. 9 3 9 1 )
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEBELE
bir, lirdi. Nzr cebehnenin teknik ilerin-
den sorumlu idi. Yeni sisteme gre ce-
behne neferleri iki ana kola ayrlm,
bunlarn her biri sa ve sol kol blkba-
s ad altnda iki zbitin emrine veril-
mitir. Bunlarn stnde iki beyzba
ile bir bablkba vard. Blkbala-
rn altndaki 105'er kiilik beer safn
banda birer yzba bulunurdu. Ku-
manda zincirinin en altnda bulunan
onbalarn emrinde ise onar nefer var-
d. Her safa birer imam, sancaktar ve
avu ile hepsine birden iki yoklama k-
tibi, tabip ve cerrah tayin edilmiti. Ye-
ni dzenlemeye gre cebeci neferleri
her gn klalarnda "kuru tlim"le me-
gul olacaklar, pazartesi ve perembe
gnleri ise Sultanahmet Meydan'nda
ateli silhlarla tlim yapacaklard.
Cebehnede grevli bir nefer on iki yl
hizmetten sonra dilerse emekliye ayrla-
bilecekti. Yallk veya hastalktan dola-
y emekli olursa maann yars ile, sa-
vata yaralanmsa te ikisi veya du-
ruma gre daha fazlasyla emekli olabi-
lecekti.
BBLYOGRAFYA:
BA, MD, IX, 2 8 1 ; Lll, 112; LIII, 8 5 ; LVIII, 200;
BA, MAD, 792, 795, 16.315, 21.179; BA. HH,
17.655, 19.471; BA, Cevdet-Asker, nr. 2557,
2708, 3852, 6979, 13.180, 14.347, 23.599; BA,
KK, 7413; Ayn Ali, Kavnn-i Al-i Osman, s. 90;
Silhdar, Trih, I, 12; d'Ohsson, Tabieau gene-
ral, VII, 3 6 2 - 3 6 3 ; Marsigli, Osmanl mparator-
luunun Asker Vaziyeti, s. 8 9 ; Uzunarl, Ka-
pukulu Ocaklar, II, 3 - 3 1 ; a.mlf., " C e b e c i " , A,
III, 3 5 - 3 6 ; Pakaln, I, 2 6 3 - 2 6 4 ; Mahmd evket
Paa, Osmanl Asker Tekilt ue Kyafeti (nr.
N. Trsan - . Trsan), Ankara 1983, s. 3; Ab-
dlkadir zcan, " F t i h ' i n T e k i l t Kanunn-
m e s i v e N i z m - l e m in K a r d e K a t l i M e -
selesi", TD, sy. 33 (1982), s. 32.
S YASEMN KILIARSLAN
F CEBEHNE- MRE n
(bk. C E B E C ) .
r
CEBELE
( ** )
Suriye'de
Lazkiye'nin g n e y d o u s u n d a
k k b i r l i m a n ehri.
L J
Nusayriye da eteklerinde kurulmu
olan Cebele, eski tarihlerden beri nem-
li bir ticaret merkezi ve Ortaa'n ms-
tahkem ehirlerinden biriydi. Hz. mer
zamannda Eb Ubeyde b. Cerrh'n ku-
mandanlarndan Ubde b. Smit tara-
183
CEBELE
fmdan fethedildi (17/638). O srada Bi-
zans mparatorluu'nun hkimiyetinde
bulunan Suriye'nin sahil ehirlerinden
Lazkiye'nin fethi zerine Rumlar Cebe-
le'yi tahliye ettikleri iin slm ordusu
hibir mukavemetle karlamadan eh-
re girerek surlar ve kaleyi tahrip etti.
Daha sonra Muviye b. Eb Sfyn sur-
larn dnda yeni bir kale ina ettirerek
buraya mslmanlar yerletirdi.
Uzun yllar slm hkimiyetinde kalan
ehir 245'te (859-60) vuku bulan dep-
remde byk zarar grd. Hamdn Em-
ri Seyfddevle'nin lm zerine 968'de
Bizans mparatoru Nikephoros Phokas,
975'te de lohannes imiskes tarafndan
igal edildi. Kad bn Suleyha (Eb Muham-
med Ubeydullah b. Mansr) 1080'de Rum-
lar' kovarak ehre hkim oldu ve Trab-
lusam'da hkm sren Ammroulla-
r'n metb tanyarak hkimiyetini sr-
drd. Antakya'y igal eden Hal reis-
lerinden Godefroi de Bouillon ile Robert
de Flandre 1099 yl ubat ay sonunda
Cebele'yi ele geirdiler ve buradan Ar-
ka'ya hareket ettiler.
Kad bn Suleyha daha sonra Amm-
roullar'yla ilikilerini kesti ve Ftmler
yerine Abbsler adna hutbe okutmaya
balad. Bunun zerine Fahrlmlk bn
Ammr Dmak Seluklu Meliki Dukak'a
haber gnderip onu Cebele'yi zaptetme-
si iin tahrik etti. Dukak Atabei Tu-
tegin ile birlikte ehri kuattysa da so-
nu alamad (1100). Ardndan Hallar
ehre gz diktiler. Tancred Lazkiye ev-
resini igal ederek daha gneyde bulu-
nan Cebele'yi ele geirmeye teebbs et-
ti. 11 OO'de Bahemund da Cebele'ye baa-
rsz bir sefer dzenledi. Tancred 1101'-
de ehri tekrar kuatnca bn Suleyha
Hallarla baa kamayacan dne- Memlk Sultan Kalavun 1285'te ehri
rek Atabeg Tutegin'e haber gnderip
Cebele'yi Dukak'a teslim etmeye karar
verdiini bildirdi, ailesi ve arlklaryla
Badat'a ulancaya kadar bir muhafz
birliinin kendisine refakat etmesini is-
tedi. Tutegin bu teklifi kabul ederek
olu Bri'yi gnderip ehri teslim ald.
Bu gelimelerden haberdar olan Trab-
lusam Hkimi Kad bn Ammr Dukak'a,
bn Suleyha'y kendisine teslim etmesi
halinde 300.000 dinar vereceini bildir-
di. Ancak Dukak byle bir davran tas-
vip etmedi (1101).
Cebele'yi teslim alan Bri ve adamlar
halka ok kt davranmaya baladlar.
Halkn ikyeti zerine bn Ammr as-
ker gndererek Cebele'yi zaptetti ve B-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
184
ri'yi esir ald. nce Trablusam'a gt- lanmaktadr. ehirdeki on iki cami ve
rlen Bri burada bn Ammr'dan yakn mescidin en nemlileri Memlk Sultan
ilgi grd ve daha sonra babasnn ya- Kalavun (1280-1290) adna yaptrlm olan
nma gnderildi. bn Ammr bu hareke- el-Cmiu'l-Mansr ile mehur sf br-
tinden dolay Tutegin'den zr diledi him b. Edhem'in (. 161/777-78) adn
ve ehrin Hal istilsna mruz kalma- tayan Cmiu's-Sultn brahim'dir. b-
sndan endie ettii iin byle davran- rhim b. Edhem'in mezarnn burada ol-
mak zorunda kaldn bildirdi. Bylece duu rivayet edilmektedir.
Cebele tekrar Ammroullar'nn hki- BBLYOGRAFYA:
miyetine girdi. Hallar'a kar yardm Belzr, Fth (Fayda), s. 190-191; Ya'k-
salamak niyetiyle Seluklu Sultan Mu- b, Kitb'l-Bldn, s. 325; bn Hurdzbih, el-
hammed Tapar ve Abbs Halifesi Ms- Meslik ue'l-memlik, s. 76, 98; Taber, Tarih
(Eb-Fazl), IX, 243; bn Havkal, retul-arz, s.
tazhir-Billh ile grmek iin Badat'a
165, 178; Azim Tarihi (Seluklular Dnemiyle
giden bn Ammr dnnde Trablus-
lgili Blmler: h. 430-538) (trc. ve nr. Ali Se-
am'n Hallar tarafndan igal edildi- vim), Ankara 1988, s. 26, 27, 30; bn'l-Kal-
ini duyunca Cebele'ye gitti. Tancred nis, Trhu Dmak (Zekkr), s. 226, 527; Ykt,
1109 Maysnda ehri kuatnca bn Am- Mucem'l-bldn, 11, 105-106; bn-Esr, el-
Kmil, 11, 492; VII, 87; X, 308, 311-312, 411,
mr onun vassli sfatyla burada kal-
454; XII, 7, 9, 12, 49, 50, 110, 329, 504; Eb'l-
mas artyla teslim oldu. Ancak Tancred
Ferec, Trih, II, 448, 509; Kms'l-a'lm, III,
sznde durmad ve onu ehri terket- 1770; Ali Cevd, Memlik-i Osmniyye'nin T-
mek zorunda brakt (23 Temmuz 1109). rih ue Corafya Lgati, stanbul 1313-17,1, 281;
Philip K. Hitti, Trhu Sriye ue Lbnn ue Fi-
Yaklak seksen yl Hal igali altnda
listn, Kahire 1958-59, II, 195, 203, 228; e/-a-
kalan Cebele, Kad Mansr b. Nebl'in msul-slm, I, 581; Kemal M. Salibi, Syria
davet ve tevikiyle Selhaddn-i Eyyb Under islam, New York 1977, s. 70; Ali Sevim,
tarafndan fethedildi (18 Cemziyelevvel Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi, Ankara
1983, s. 252-254, 258; Ramazan een, Sal-
584/15 Temmuz 1188). Selhaddin Ce-
haddn Deurinde Eyybler Deuleti, stanbul
bele'de ileri yoluna koyduktan sonra 1983, s. 105-132; Cokun Alptekin, Dimak
ehri eyzer Hkimi Sbkuddin Osman Atabeglii, stanbul 1985, s. 16, 17, 26, 29,
b. Dye'ye tevdi ederek oradan ayrld. 38, 87; Runciman, Hal Seferleri Tarihi, I, 24,
Eyyb Hkmdar el-Melik'l-Kmil 208, 231-232, 250; II, 9, 27, 44, 47, 53, 54, 95,
151, 256, 260, 394; III, 70, 75, 86, 89, 151, 181;
1221'de Dimyat' tahliye etmeleri arty-
Fr. Buhl, "Cebele", A, III, 36-37; N. Elisseeff,
la Cebele ile birok sahil ehrini Hal- "Djabala", E/2 (ng.), II, 353.
lar'a brakacan bildirdiyse de Hallar
bunu kabul etmediler. 1192-1285 ylla- S ABDLKERM ZAYDIN
r arasnda Templier ve Hospitalier -
valyeleri ehri ele geirmek iin srekli
F C E B E L E b. E Y H E M n
mcadele verdiler. 628'de (1230-31) Ce-
bele'ye girip birok esir ve ganimet al- ( r*^ oi ^ )
dlar, fakat daha sonra zerlerine gn- Eb'l-Mnzir Cebele b. el-Eyhem
derilen kuvvetler karsnda esir ve ga- el-Gassn
nimetleri iade etmek zorunda kaldlar. (. 21/642'den sonra)
Suriye'de
zaptederek idar adan Hama'ya bala- h k m sren Gassnler'in
d. Yavuz Sultan Selim 1516'da Cebele'yi son emri.
L J
de Osmanl topraklarna katt. XIX. yz-
ylda Cebele Beyrut vilyetinde Lazkiye Ata binince ayaklar yere deecek ka-
sancana bal ve 5000 nfuslu bir ka- dar uzun boylu olduu sylenen Cebele
za merkezi olup 216 ky vard. Bugn b. Eyhem'in hayat hakknda fazla bilgi
Cebele blgesinin merkezi olan Cebele'- yoktur. Bizans kaynaklarnda, belki de
de ehir nfusuna kaytl 32.000 kii var- Herakleios'un Suriye ve Filistin'deki S-
dr. Ancak dardan gelenlerle bu rakam sn igaline son vermesinden sonra, ok
45.000-50.000'i bulmaktadr. Kk bir gsz ve nemsiz bir duruma gelmi
liman olan ehrin ekonomik hayat ta- olmalarndan dolay, son Gassn emir-
rm ve ticarete dayanmaktadr. Cebe- lerine ve bu arada Cebele'ye hi yer ve-
le'de drt lise, drt ortaokul ve on iki rilmemitir. Gassnler'in Cefneoullar
ilkokul vardr. 1968'de kurulan Kltr koluna mensup olan Cebele aslen Ye-
Merkezi'nin 8000 ciltlik bir ktphane- menin Ezd kabilesine mensuptu. Bu ba-
si mevcut olup merkez tarafndan et-T- kmdan Medine'de yaayan Evs ve Haz-
rs'l-slm adl aylk bir dergi yaym- rec kabiieleriyle akraba idi. Hz. Peygam-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CEBELBEREKET

ber'in mehur airlerinden Hassan b. S- BBLYOGRAFYA: dum, ama o benden byktr" dedii ri-
bit'in Chiiiye anda sk sk Suriye'ye bn Him, es-SIre, II, 6 0 7 ; Eb Ubeyd, el- vayet edilir. Cebele'nin ne zaman ve ne-
Emul, s. 4 2 - 4 3 ; bn Sa'd, et-Tabakt, I, 265,
gidip Cebele'yi ziyaret ettii, onu ve Cef- rede v e f a t ettii belli deildir.
3 3 8 - 3 3 9 ; bn Kuteybe, el-Ma'rif (Ukke), s.
neoullan'n metheden iirler syledii 593, 6 4 4 ; Beizr, Ftah. ( M n e c c i d ) , s. 160- Tbin limlerinden Eb shak es-Se-
ve onlardan eitli hediyeler ald riva- 161, 194; Ya'kb, Trth, II, 132; Taber, Trh b ile Eb A m r e-eybn'nin kendi-
yet edilmektedir. Cebele'nin slmiyet'i ( d e G o e j e ) , I, 2065, 2 3 4 7 ; bn Abdrabbih, e-
sinden rivayette bulunduklar kaynak-
"kd'l-ferd (nr. M f d M u h a m m e d Kamha
kabul ettii, sonra da hristiyan olup Bi- larda zikredilen Cebele'nin Hz. Peygam-
v.dr.), Beyrut 1404/1983, I, 310-315; Mes'd,
zans'a snd, stanbul'da Herakleios Mrc'z-zeheb (Abdlhamd), II, 84-86; Eb'l- b e r d e n rivayet ettii bir hadise Nes'-
tarafndan byk bir merasimle kar- Ferec el-sfahn, el-En, XV, 157-173; Zehe- nin es-Snen'inde yer verdii anlal-
b, A'lmun-nbelIII, 5 3 2 ; bn Hudeyde,
land ve orada ok atafatl bir hayat maktadr (bk. bn Hacer, I, 456-457). Bu
el-Mibhu'l-mud f kttbi'n-nebiyyi'Tmmt
yaad hemen btn kaynaklarda zik- rivayete gre Cebele Hz. P e y g a m b e r -
(nr. M u h a m m e d Azmddin), Beyrut 1405/
redilmektedir. Ancak efsane ile kark 1985, II, 242-249; Zirikl, el-A'lm, II, 102; el-K- den kendisine faydal bir ey retme-
olarak ve ok mbalaal bir ekilde an- ms'Tlslmt, I, 581; Cevd Ali, el-Mufaal, III, sini istemi, Hz. Peygamber de yata-
418-419, 426-435, 4 4 4 - 4 4 7 ; IV, 240-242; Mus-
latlan bu rivayetlerin bir ksmnda Hz. na girdii zaman uyumadan nce Kfi-
t a f a Fayda, Hz. mer Zamannda Gayr-i Ms-
Peygamber'in, elisi c' b. Vehb el- rn sresini okumasn tavsiye etmitir.
limler, stanbul 1989, s. 158, 160; J. Schleifer,
Esed ile kendisine gnderdii davet " G a s s n l e r " , A, IV, 7 2 0 ; rfan Kawar, " D j a b a - BBLYOGRAFYA:
mektubunu alnca mslman olduu zik- l a b. a l - A y h a m " , El2 (Fr.), II, 364.
Tirmiz, " M e n k b " , 4 0 ; Buhr, et-Trhu'l-
redilirken dier baz rivayetlerde onun kebtr, II, 217, 2 1 8 ; bn Abdlber, el-st'b, I,
M MUSTAFA FAYDA 9 3 ; bn'l-Esr, sd'l-be, I, 3 1 9 ; Zeheb, A'
Hz. mer'in hilfetinde Yermk Sava'n-
lm'n-nbelI, 223-225; bn Hacer, e-
dan sonra (15/636) mslman olduu r n
be (Bicv), I, 456-457; a.mlf., Tehztb't-Teh-
nakledilmektedir. CEBELE b. H R S E zb, 11,61. m
LL MCTEBA UUR
(V- it )
Cebele'nin slmiyet'i kabul ettiine
dair rivayetlerin tutarsz olduu ve ger- Cebele b. Harise b. erhl el-Kelb
F CEBEL n
ekle hibir ilgisi bulunmad anlal- Zeyd b. Hrise'nin
maktadr. Doru olan rivayetlere gre ise byk kardei, sahb. , (bk. C E B E L ) . ^

Yermk Sava'dan nce Bizans mpa-

ratoru Herakleios Lahm, Czm ve dier Bi'setten nce doduu sanlmakta- r
CEBELBEREKET
hristiyan Arap kabilelerinden oluan dr. Babas Hrise de sahbdir. Cebele
( cSji }
12.000 kiilik bir kuvveti ordusunun n- henz ocuk yalarnda iken annesi ln-
c birlii olarak Cebele'nin kumandas- ce kk kardei Zeyd'le birlikte ksz Eski ad Gvurda o l a n
na verdi. Ancak savata Bizans ordusu kald. ki karde bir sre annelerinin ba- bugnk A m a n o s dalarnn

malp oldu ve Cebele kabilesiyle birlik- bas olan dedelerinin himayesine girdi- Dldl dandan B e l e n Boaz'na kadarki

t e kendi topraklarna ekildi. Sonradan b l m n e ve merkezi Y a r p u z olan

ler. Daha sonra amcalar gelerek yeen-
| s a n c a a verilen a d . ^
kendisine mslman olup zekt verme- lerini bytmeye kendilerinin daha l-
si veya kendi dininde kalp cizye deme- yk olduklarn sylediler ve Cebele ile
si yahut yurdundan ayrlp istedii yere Zeyd'i istediler. Ancak dedelerinin arzu- Cebelibereket (bereket da) ad. Frka-i
gitmesi teklif edildi. Buna cevap olarak su zerine Zeyd'i ona braktlar, Cebele'- sihiyye'nin bu yrede slahatta bulun-
zekt verebileceini, ancak dininden dn- yi yanlarna aldlar. Kabilelerine yaplan masndan sonra, tahminen 1890 yln-
meyeceini bildiren Cebele'ye dininde bir baskn sonucu esir alnan Zeyd Mek- dan biraz nce arazinin verimliliini ifa-
kald takdirde cizye demesi gerekti- ke'de Hz. Hatice tarafndan satn alnd de etmek iin kullanlmtr. Cevdet Pa-
i hatrlatld. 0 da cizye demeyi kk- ve sonra Reslullah'a hediye edildi. Hz. a 1891'de kaleme ald Ma lrzt adl
lk kabul ederek yanndaki 30.000 ki- Peygamber Mekke'de iken Cebele bir ara eserinde Gvurda'na yakn zamanlar-
iyle Bizans'a gitti. Beizr. Hz. mer'in babasyla Mekke'ye gitti. Babas Zeyd'in da hkmete Cebelibereket ismi veril-
bu haberi alnca piman olduunu kay- yannda kald. Cebele geri dnd. D a h a diini belirtmektedir (s. 124). Blgede
detmekte ve tannm sahblerden Ub- sonra tekrar Resl-i Ekrem'in huzuruna daha 1568 ylndan itibaren Halep eya-
de b. Smit'in halifeye. "Eer onun ze- karak mslman oldu. Muhtemelen ba- letine bal, merkezi Payas olan zeyr
kt vermesini kabul etseydin kendisini basnn lm zerine Hz. Peygamber'in sanca bulunuyordu. Sancan bu sta-
slmiyet'e sndrm olurdun!" dediini yanna tekrar geldi ve kardei Zeyd'i is- ts Frka-i sihiyye'nin 1865 ylnda
bildirmektedir. Hz. mer 21 (642) yln- tedi. Resl-i Ekrem zat etmi olduu yreden ayrlmasndan sonra da devam
da Umeyr b. Sa'd el-EnsrFyi byk bir Zeyd'i aabeyi ile gidip gitmemekte ser- etmitir. Nitekim Ekim 1881'de yeniden
ordunun banda Bizans topraklarna best brakt. Ancak Zeyd hi kimseyi Hz. kurulan Halep vilyetinin bir sanca ola-
gnderirken kendisinden, aralarndaki Peygamber'e tercih edemeyeceini sy- rak grlmektedir. Bu srada sancak Pa-
akrabalk dolaysyla Cebele'nin dostlu- leyince Cebele geri dnmek zorunda kal- yas. Osmaniye ve Belen kazalarndan
unu ve gnln kazanmasn, zekt ver- d. Esasen daha nce de Zeyd'i alp g- olumaktayd. Sancak merkezi 1880'de
m e teklifinin geerli olduunu syleye- trmek zere babas ile amcas Mekke'- Payas'tan, Cebelibereket zerinde h-
rek onu slm topraklarna dndrme- ye gelmi, Zeyd ise Hz. Peygamber'in ya- kim bir noktada bulunan Yarpuza nak-
sini istedi. Ancak bu daveti kabul etme- nnda kalmay tercih etmiti. Cebele'ye. ledilmitir.
yen Cebele Bizans topraklarnda hristi- "Sen mi byksn yoksa Zeyd mi ?" di- 1890 ylnda Adana vilyetine bala-
yan olarak ld. ye sorulduu, onun da. "Ben nce do- nan ve Cebelibereket ad verilen sanca-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 185
CEBELBEREKET
a Payas ve Osmaniye kazalar dnda
slhiye, Hassa ve Bulank kazalar da ek-
lenmi, sancak bu ekilde kuzeyden Cey-
han nehri ve Kozan sancana, doudan
Halep vilyetine, gneyden skenderun
krfezi ve batdan Adana sancana ka-
dar olan alana yaylmtr. 3020 msl-
man, 357 hristiyan nfusa sahip sancak
merkezi Yarpuz'da bir cami, bir rdiye,
bir sbyan mektebi, yirmi be dkkn,
frn, iki han ve bir salhne bulunu-
yordu. Be nahiye ve altm ky olan
slhiye kazasnda da 8355 mslman,
293 hristiyan nfus yaamaktayd.
slhiye, 1865'te Frka-i Islhiyye'nin
blgeye gelmesi srasnda Gvurdala-
r'nda Nigolu Kalesi civarnda yredeki
airetlerden bir miktar hne yerletiril-
mek suretiyle kurulmu ve Frka-i Isl-
hiyye'den dolay bu ad almtr. eltik
ziraatnn yaygn olarak yapld slhi- lete, stanbul 1978, s. 141, 157; Yusuf Halao-
ye'de bir cami, bir mektep, altm ev,
on be dkkn ve deirmen vard.
Hassa kazasnn merkezi olan Hassa ka-
sabas da Frka-i Islhiyye tarafndan
kurulmu ve ilk hassa taburlarnn bu-
raya gelmesi dolaysyla kasabaya Has-
sa denilmitir. Hassa, Ekbaz, Tiyek, Ha-
clar ve avulu nahiyeleri buraya ba-
lanmak suretiyle bir kaza haline getiril-
mitir. Otuz yedi kyn bulunduu ka-
zada 7080 mslman, 595 hristiyan ya-
amaktayd. Burada yedi cami, be kili-
se, bir kla, bir kale, yirmi iki deirmen
ve on eme mevcut olup bez, kilim, sec-
cade vb. dokunmakta ve kereste reti-
mi yaplmaktayd.
Merkezi Bahe kasabas olan Bulank
kazasnda ise 8747 mslman ve 2317
hristiyan nfus bulunmaktayd. Bahe
kasabasnda bir cami, bir mektep,
frn, yirmi yedi dkkn, iki kilise ve ya-
knlarnda da bir kaplca vard. Osmani-
ye kazas ise Ky kyleri, Cerid, Tecirli
ve endolu nahiyelerinden meydana
geliyordu. Kaza dahilinde 7764 msl-
man, 100 de hristiyan yaamaktayd.
Hacosmanl ky zerinde Frka-i Isl-
hiyye tarafndan kurulmu olan Osma-
niye kasabasna da Tecirli, Cerid ve Ula-
l airetlerinden bir miktar hne yerle-
tirilmitir. Kazada bir cami, be han,
frn, otuz dkkn, iki mektep, yedi de-
irmen ve iki dink bulunmaktayd. Ula-
l airetinin ve zellikle bu airete men-
sup Kkalioullar'nn elinde olan Pa-
yas, hac yolunun getii ok nemli bir
mevkide yer almaktayd. Ayn zamanda
sancan eski merkezi olan Payas'm Yu-
murtalk adyla bir nahiyesi olup kaza-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
186
da 13.207 mslman ve 3623 hristi-
yan nfus mevcuttu. Btn sancakta
toplam 48.173 mslman ve 7285 h-
ristiyan yayordu.
1908'de merkezi Yarpuz'dan Osmani-
ye'ye nakledilen Cebelibereket sanca,
23 Aralk 1918'de Franszlar tarafndan
igal edildi. Ancak Ankara tilfnmesi
ile 24 Aralk 1921'de kurtuldu ve muta-
sarrflk haline getirildi. 1923'te vilyet
yapld, 1933'te ise ikiye blnerek bir
ksm Adana'ya, bir ksm da Gaziantep'e
baland. Hatay'n anavatana katlma-
sndan (1939) sonra Hassa ve Drtyol ka-
zalar bu vilyete dahil edildi.
BBLYOGRAFYA :
Cevdet, Tezkir, 111, 223; a.mlf., Ma'rzt, s.
124, 127; Cuinet, II, 98-108; Adana Salnme-
si 1308, s. 152-159; Cengiz Orhonlu, Osmanl
mparatorluunda Derbent Tekilt, stanbul
1967, s. 116-117; Metin Kunt, Sancaktan Eya-
lu, "Frka-i slhiye v e Yapm Olduu s-
kn", TD, sy. 27 (1973), s. 6-12.
S YUSUF HALAOLU
r CEBELNUR
( )
Mekke'nin kuzeydousunda
Hz. P e y g a m b e r ' e ilk vahyin
geldii m a a r a n n bulunduu
Hira dann dier ad
(bk. HRA).
F CEBELRAHME
( )
A r a f a t vadisinde bulunan, eteinde
Hz. Peygamber'in v a k f e yapt
. kk d a .
I I
Arafat vadisinin kuzeydousunda yer
alan 70 m. yksekliinde bir tepedir. ze-
rinde bulunduu vadiye nisbetle Cebe-
liarafat olarak da bilinir. Halk tarafndan
Cebelirahrne'den iki ayr grn - Mekke / Suudi Arabistan
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
bu adlarla anlan dan esas ismi ll
veya Ell'dir. Birinci ekil dil limlerinin
ounluu, ikinci ekil ise Cevheri tara-
fndan tercih edilmitir. Haclar buray
grnce vakfe yerine bir an evvel ula-
mak zere yrylerini hzlandrdkla-
r iin bu mnay ifade eden elv kkn-
den tremi bir isimle adlandrlmtr
{Tc'l-'ars, "eli" md.). ll adnn sl-
miyet'ten nce burada bulunan bir pu-
tun veya makamn isminden gelebilece-
i de ileri srlmtr (E/ 2 (ng.], I, 604).
Ayrca Cebelirahme'nin asl adnn Keb-
keb olduu da rivayet edilmitir. Ancak
Muhibbddin et-Taber, Kebkeb ady-
la mehur olan dan Seny ( ) ya-
knlarndaki Na'mn'n st ksmlar ol-
duunu, burada yaayan insanlara da
Kebkbe denildiini kaydetmektedir (el-
Kr, s. 386).
Hz. Peygamber Ved haccnda, Cebe-
lirahme'nin eteinde bulunan ve Neb'a
ile Nbey'a tepeleri arasnda kalan N-
bit tepesi zerinde vakfe yapmtr. Bu
mevki Eb Dvd hadisinde "Habll-
mt" ( ^ l 1 Jr~ ) veya bir nokta far-
^
kyla Cebellmt ( J ^ t - ) olarak
gemektedir (Eb Dvd, " M e n s i k " , 56).
bn Kayyim'e gre bu adn, "insanlarn
toplanma yeri" anlamn ifade eden Hab-
llmt eklinde okunmas daha uy-
gundur.
J
Hz. Peygamber'in vakfe yapt yerde
vakfeye durmak, bu mmkn olmad
n
takdirde oraya yaklamak mstehaptr.
Bu yer Cebelirahme'nin eteinde oldu-
una gre arefe gn tepeye trman-
mak iin zel gayret sarfetmeyi gerek-
tirecek hibir sebep yoktur. Hatta baz
limler bunu bid'at olarak kabul etmi-
lerdir. Azmbd'nin Nevev'den naklet-
tiine gre insanlarn bu daa kar gs-
terdikleri ar ilginin sebeplerinden biri
de vakfenin yalnzca burada yaplaca-

n zannetmeleridir. Halbuki Arafat vadi-
sinin tamam vakfe yeridir.
Cebelirahme'de zamanla baz yaplar
ina edilmi ve eitli deiiklikler mey-
dana gelmitir. bn Cbeyr (. 614/1217),
Cebelirahme'nin ta paralarndan olu-
mu klmas zor bir tepe olduunu,
Zeng Veziri Cemleddin el-Cevd tara-
fndan drt tarafna basamaklar ina et-
tirildiini, dan tepesinde mm Sele-
me'ye nisbet edilen bir kubbe ile kub-
benin ortasnda mescid ve mescidin et-
rafnda Arafat'a hkim bir dzln bu-
lunduunu nakleder. Kble ynnde ise
iine mihraplarn yerletirildii bir du-
var, dan eteinde ve kble ynnn so- edilen bir makam olma zelliini gn-
lunda, zerinde odalar bulunan ve Hz.
dem'e nisbet edilen ok eski bir ev, bu-
nun sanda Hz. Peygamber'in vakfe ye-
ri, ayrca Cebelirahme'nin etrafnda b-
yk su sarnlar ile kuyularn ve kk lik b. Abdullah), Mekke 1407/1986-87, V, 7-8,
bir mescidin mevcut olduunu syler. Ev-
liya elebi (. 1093/1682), ziyaret ettii
Cebelirahme'nin, sahrann dou tarafn-
da yer alan, evresi 5000 adm uzunlu-
unda alak ve siyah bir da olduunu,
dan gney tarafnda Hz. Peygamber'in
hutbesini okuduu Makm- Suffe-i Re-
slullah'a 70, tepesine ise 170 basamak-
l bir merdivenle kldn belirtir. Yi-
ne onun kaydettiine gre burada Hz.
dem ile Havv'nm bulutuklar rivayet
edilen Kubbe-i Araft vardr. Drt kemer
zerine oturtulan bu kubbenin her ta-
raf ak olup sadece kble ynnde mih-
raplar bulunmaktadr. Dan dibindeki
byk havuzlarn ilkini Hrnrred'in
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEBELTARIK
hanm Zbeyde, dier n de 931
CEBELTARIK
(1524-25) ylnda Kann Sultan Sley-
man yaptrmtr. Eyyb Sabri Paa (. ( )
1890), Cebelirahme'nin gney eteinde spanya'nn gneyinde
30 ayak uzunluunda ve 28 ayak enin- ayn ad tayan
de Mescid-i Cebeliarafat bulunduunu, dan eteinde kurulmu kasaba ve
Mekke mollasnn arefe gn hutbeyi Avrupa ile Afrika'y birbirinden
burada okuduunu kaydeder. ayran boaz. ^
Bugn Cebelirahme'de, tepesine k-
lan bir merdiven ve tepe noktasndaki Cebelitrk, spanya'nn gney vilyet-
dikili tatan baka hibir ey bulunma- lerinden Cdiz'in (Kadis) gneybatsnda,
maktadr. ok yaknndaki su deposu, kalkerli kayalklardan oluan 425 m. yk-
daha byk ve modern depolarn ina seklikte bir dadr. Bu dan eteinde
edilmesi sonucu devre d kalmtr. Ce- kurulmu olan kasaba ile Kuzey Afrika'y
belirahme her mevsimde en ok ziyaret berik yarmadasna balayan boaz da
ayn adla anlmaktadr. Daha nce Cal-
mzde de korumaktadr. pe adn tayan ve eski alarda Akde-
niz havzasnda yaayan toplumlarca dn-
BBLYOGRAFYA:
yann bat istikametindeki en son nok-
Tc'l-'ars, "eli" md.; Eb Dvd, " M e n -
sik", 56; Fkih, Ahbru Mekke (nr. Abdlme- tas olarak kabul edilen sz konusu da,
Endls ftihi Trik b. Ziyd'n 92 (711)
13; bn Cbeyr, er-Rihle, Beyrut 1400/1980, ylnda ordusuyla birlikte ilk ayak bast-
s. 151-152; bn Kudme, el-Mun, III, 409-410; ve asker karargh olarak kulland
Yakut, Mu'cem'l bldn, I, 242-243; Muhib-
yer olmas sebebiyle slm kaynaklarn-
bddin et-Taber. el-Kr li-ksidi mmilkur
(nr. Mustafa es-Sekk), Kahire 1390/1970, s.
da "Cebel Trik" diye adlandrlmtr.
385-387; Nevev, ei-Mecmu, VIII, 111-112; Ta- Bu isim talyanca'ya Cebiltarre, teki Av-
kyyddin el-Fs, if' ul-arm bi-ahbri'i- rupa dillerine de Gibraltar eklinde ge-
beledi'l-harm, Beyrut, ts. (Dar'i-Ktbi'l-il- mitir. Cebelitrk'a slm kaynaklarn-
miyye), s. 303-304; Evliya elebi, Seyahatna-
da Cebel'l-feth de denilmektedir.
me, IX, 692-694, 696-697; Adev, Hiye 'al
Muvahhidler'in Endls'e geiine ka-
Kifayeti't-talibi'r-rabbn, Beyrut, ts. (Dr'l-
Fikr), I, 474; bn bidn, Reddul-muhtr (Kahi- dar Cebelitark ve eteindeki koy daha
re), II, 506; Mir'at'l-Haremeyn (Mekke), II/2, s. ziyade muhtelif cins gemiler iin bir s-
1138-1142; brhim Rifat Paa, Mir'tul-Ha-
nak mahalliydi. Endls Muvahhidler'in
remeyn, i, 46-47; Azmbd, 'Aun'l-ma'bd,
hkimiyetine geince (540/1145) Muvah-
V, 379-380; [A. J. VVensinck], "Arafat", A, I, 549-
hid Hkmdar Abdlm'min (1130-1163)
550; a.mlf. - H. A. R. Gibb, "'Arafa", El2 (ng.),
Afrika seferinden dnnde bliye'de
B SALIM T bulunan veliahd Ysuf b. Abdlm'min'e
haber gndererek hristiyanlara kar d-
zenleyecei seferlerde karargh ve k-
la olarak kullanmak zere Cebelitrk'n
eteinde bir ehir kurmasn emretti.
Bunun zerine Ysuf, Grnata'da bulu-
nan kardei Osman'n da yardmyla ok
sayda usta ve ii toplayarak 554-555'-
te (1159-1160), iinde byk bir cami,
saray, resm binalar, kla, gzel bahe-
ler ve su datm ebekesinin bulunma-
s planlanan ehrin inasn balatt. eh-
rin mimarnn Hadd lakabn tayan bir
kii olduu anlalmaktadr. naat de-
Piri Reis'in
vam ettii srada Kastilya (Castilla) Kra-
Kitb-1 l VIII. Alfonso Kurtuba'ya hcum et-
Bahriyye adl miti. Bunun zerine Muvahhidler End-
eserinde
Cebelitark
ls'e yardma geldiler. Her ne kadar En-
Boaz dls'n batsnn byk bir blmn
ve kalesini kontrolleri altna almay baardlarsa da
gsteren
dou blgesini elinde bulunduran ve h-
haritalar
(Sleymaniye Ktp.,
ristiyanlardan destek salam olan bn
Ayasofya. Merden karsnda ayn baary gs-
nr. 2612.
teremediler. Ayrca bn Merden, Mu-
vr. 303 b , 3 0 5 " )
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 187
CEBELTARIK
vahhidler'in bu srada Kendi i mesele-
leriyle megul olmalarndan faydalana-
rak snrlarn batya doru geniletmek
istedi. Bunun zerine Marib'de bulu-
nan Muvahhid Hkmdar Abdlm'min
bizzat Endls'e geti. Askerleriyle birlik-
te olu tarafndan Cebelitrk'n etein-
de ina edilen ehre yerleti; ayrca En-
dls'e gei gayesinin hristiyanlar kar-
snda zafer kazanmak olduunu ifade
etmek zere bu ehre "Mednet'l-feth"
adn verdi. Abdlm'min Cebelitark ve
Mednet'l-feth'i s olarak kullanp hem
hristiyanlara hem de bn Merden'e kar-
baarl seferler dzenledi.
Endls'te Muvahhidler hkimiyeti-
nin sona ermesine paralel olarak hris-
tiyan krallklarnn Endls zerindeki
basklar da nemli lde artt. Bu du-
rumda Grnata ve evresini ellerinde bu-
lunduran Nasrler (Ben Ahmer), o srada
Muvahhidler Devleti'ni ykarak Marib'in
byk bir blmn hkimiyetleri alt-
na alm bulunan Mernler'den yardm
istemek zorunda kaldlar. Mernler En-
dls'e getiklerinde Cebelitark ve Me-
dnetlfeth'i karargh olarak kullanp
hristiyanlara kar cihad yaptlar. An-
cak bir sre sonra Grnata emri ile Me-
rn Hkmdar Eb Ysuf'un aras al-
d. Grnata emri Mernler'in Endls'e
gemesini engellemek iin Kastilya Kra-
l X. Alfonso ile antlama yapt. Bu itti-
fak her ne kadar Mernler'in Endls'e
gemesini engellediyse de ittifaka taraf
olan Kastilya kraln Endls topraklarn
igal fikrinden alkoymad. Nitekim 709
(1309) ylnda Alonso Perez de Guzmn
el-Bueno Kastilya Kral IV. Ferdinand ad-
na Cebelitnk' istil etti. Grnata Emri
Muhammed b. smil Mernler'i yard-
ma armak zorunda kald. Bunun ze-
rine Endls'e geen bir Mern ordusu
733'te (1333) Cebelitnk' geri ald. An-
cak ok gemeden bu ordu. mttefik
Portekiz ve Kastilya ordusu nnde ye-
nilgiye urad. 741 de (1340) Kastilya
Kral XI. Alfonso Cebelitnk' kuatt; an-
cak baanl olamad. 756'da (1355) Me-
rni Valisi Sleyman b. Davud'un idare-
sinde olan Cebelitrk 1410-1462 yllar
arasnda Nasrler'in elinde kald. Daha
sonra ezne (Sidonia) dk tarafndan
istil edildi. Cebelitrk'n hristiyanlarn
hkimiyetine gemesinden sonra End-
ls mslmanlar Marib ile irtibatlan-
n salayan nemli bir stratejik noktay
kaybetmi oldular. Nitekim bundan son-
ra Marib'den gerekli yardmn salana-
mamas sebebiyle elde kalan Endls e-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
188
hirleri teker teker kaybedildi ve nihayet llardan nceki Trk-slm devletlerin-
897'de (1492) Endls'te slm hkimi- de cebe asker bir terim olarak cebe-
yeti tamamen sona erdi. 1. Isabella 1502'- p eklinde gemektedir. Osmanllar'-
de Cebelitnk' spanya Krall'na katt. da da hemen hemen ayn mnada kul-
947'de (1540) Barbaros Hayreddn Pa- lanlmakla beraber timar tekilt iin-
a'nn Cebelitrk zerine bir sefer d- deki uygulamay belirten zel bir anlam
zenlemesi zerine ehir V. Kari tarafn- kazanmtr.
dan iyice tahkim edildi. Cebel asker, timar sahibinin geliriy-
XVI. yzylda spanya'da takip edilen le dorudan ilgili olup saylar bu gelir-
zorla hristiyanlatrma ve asimilasyon lere gre tesbit edilmitir. 11. Murad dev-
politikasna kar kan ve bu sebeple rine ait 1431 tarihli Arvanid Sanca
spanya'dan srgn edilen Endls ms- Deeri'nde bu uygulamann ilk rnek-
lmanlarnn (Moriskolar) byk bir ks- leri yer almaktadr. Bu deftere gre ge-
m Kuzey Afrika'ya gemek iin Cebeli- liri 1000 akenin altnda olan timar sa-
tark'tan gemilere bindirildi. Bylece se- hipleri "kendleri cebel" ifadesiyle be-
kiz asr nce spanya'y fethe gelen ms- lirtilmitir. Yani bunlar bizzat tam tehi-
lmanlarn ayak bastklar ilk Endls zatl olarak sefere katlacaklard. 1500-
topra olan Cebelitrk, bu defa sekiz 2000 ake timar olanlar yine kendileri
asrlk yurtlarndan srlrlerken ayrl- cebel ve yanlarnda kendi hizmetlerini
dklar son Endls topra oldu. gren bir "gulm" veya "olan" getir-
1704'te ngilizlerin eline geen Cebe- mekle ykml tutulmulard. 2000 ak-
litrk gnmzde de ngiliz idaresinde enin stnde timar olanlar ise kendi-
bulunmaktadr. leri "brme" denilen mkemmel bir
zrh ile ve gelirlerinin durumuna gre
BBLYOGRAFYA:
belirli sayda tam tehizatl cebel ile
drs, fat'l-Marib, s. 177; Uzr, Husus
'ani'l-Endels (nr. A b d l a z z el-Ehvn), Mad-
sefere katlrlard. Mesel 16.410 ake-
rid 1965, s. 182; bn'l-Kerdebs, Trhu'l-En- lik geliri olan bir sipahi, brme ile se-
dels (nr. A h m e d Muhtar e l - A b b d ) , Madrid fere katlmak ve ayrca cebel. bir
1971, s. 4 6 ; bn zr, el-Beyn'l-Murib, II,
gulm ve adr getirmekle ykmlyd.
9 ; Lisnddin bn'l-Hatlb, A'mlul-a'lm (nr.
Yine ayn deftere gre Arnavud Belgra-
E. L e v i - P r o v e n a l ) , Beyrut 1956, s. 6 ; a.mlf.,
Micyr'l-ihtiyr (nr. M u h a m m e d Keml e- d (Berat) subas olup 50.762 akelik
bne), Muhammediye, ts., s. 82-83; Himyer, er- geliri olan Adlu Bey on cebel ile sefere
Rauzul-mCtr (nr. E. L e v i - P r o v e n a l ) , Ibask gitmekteydi.
yeri v e yl yok|, s. 121; A h m e d b. Hlid e n - N -
Cebel miktarlar Ftih Kanunnme-
sr, el-stik, Drlbeyz 1954-56, I, 97-99; II,
1 4 0 - 1 4 1 ; ili, 109-110, 121-123, 137-138; A. si ile standart hale getirildi. Buna gre
Huici Miranda, Historia politica del imperio 1000 ake timan bulunan kendi cebel,
almohade (Instuto General Franco de Estudios
2000 ake timan olan kendi cebel ve
e Inuestigacin Hispano Arabe), Madrid 1956,
bir gulm, 4000-5000 akelik timar sa-
I, 198; Dozy, Spanish islam, s. 2 3 1 ; Chejne,
hibi kendi brme ve bir cebel, 9000
Muslim Spain, s. 8, 99, 101, 138; Zikru bil-
di'l-Endels (nr. Luis Molina), Madrid 1983, akeye kadar iki cebel, 9000-11.000 ak-
s. 9 8 ; Abdlmecd Na'na, Trhu d-deuleti'l- elik timar sahipleri cebel, 12.000
Emeuiyye fi'l-Endels, Beyrut, ts., s. 47, 50,
akelik timar olanlar drt cebel, 15.000
52, 55, 143, 1 5 9 ; Emn et-Tb, " C e b e l T r i k
akelik timar bulunanlar ise be cebel
( C e b e l Feth) M a ' k a l n I s l m i y y n =abre'l-
kurni'l-vust", Mecellet'iBuhsi't-trhiy- getirmeye mecburdu. 15.000'i aan ti-
ye, I, Trablus 1979, s. 45-68; C. F. Seybold, " C e - marlann her 3000 akesi iin bir cebel
b e l - i T r i k " , A, III, 3 7 - 3 8 ; a.mlf. - |A. Huici kartlrd.
Miranda], "Djabal T r i k " , El2 (ng.), II, 352-353;
Philip VVilliam Coleridge Dennis, "Gibraltar", Bu genel hkmlere ramen Ftih d-
EBr., X, 3 9 9 - 4 0 1 . m nemine ait baz tahrir defterlerinde fark-
S MEHMET ZDEMR l rakamlara da rastlanmaktadr. Me-
sel 867 (1463) tarihli Ankara Sanca
Defteri'ne gre 370 akelik bir timar sa-
r CEBEL n
hibi bir cebel ile sefere giderken (BA,
Osmanllar'da tinar sahiplerinin MAD, nr. 9, vr. 187a) 835 akelik timar
sefere gtrmekle ykml olduklar sahibi brme ile, 945 ake timar geliri
tam tehizatl asker.
L J
olan ise bir cebel ile sefere katlyor-
du. Bununla beraber Ftih dnemine ait
"Silh, zrh" anlamna gelen Moolca 1455 tarihli Teke-ili (BA, MAD, nr. 14),
cebe kelimesinden Trke + l ekiyle t- yine ayn tarihli Trhala (BA, MAD, nr. 10)
retilen cebel (cebeli) "zrhl, tehizatl ve 1465 tarihli Akehir (BA, MAD, nr. 241)
asker" demektir. Moollar'da ve Osman- defterlerinde kanunun genel hkmleri
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

aynen uygulanmtr. Trhala Sancak Be-
yi mer Bey sefer srasnda altm daha fazla idi.
cebel getirirken Akehir Beyi Ali Bey'in
bir olu Anadolu'ya sefer olduunda 300,
Rumeli'ye sefer olduunda elli cebel
ile gelirdi.
Ayn Ali Rislesi'ne gre XVI. yzyl
sonlarnda timar sahipleri 3000 ake-
lik gelire karlk bir cebel, 10.000'den
20.000'e kadar olan gelirleri iin ce-
bel karrlard. Subalar gelirlerinin nulurdu. Ayrca yurtluk ve ocaklk olarak
her 4000 akesi, zeamet sahipleri ve
sancak beyileri her 5000 akesi iin tam
tehizatt bir cebel getirirlerdi. Byle-
ce en dk gelire sahip bir beylerbeyi
200-300, sancak beyi ise 100-150 ce-
bei ile sefere katlrd.
XV. yzyla nisbetle XVI. yzylda as-
kere olan ihtiyacn biraz daha artmas
cebel saysnn da fazlalamasna yol sa, kendilerinden "bedel-i cebel" ad al-
at. 11. Bayezid devrinde cebel says
5372 olan Anadolu eyaletinde bu ra-
kam 1560- 1580'lerde 10.000'i at. XVI.
yzyln sonlarna doru sadece Anado-
lu eyaletinden 17.000, Rumeli eyaletin-
den ise 33.000 cebel salanyor ve by-
lece devlet hemen hibir masraf yap-
makszn nemli sayda asker temin et-
mi oluyordu. XVII. yzyln balarna ait
bir yoklama defterine gre zeamet, ti-
mar sahipleri ve cebellerin says Ana-
dolu ksmndaki eyaletlerde 373.890, Ru-
meli ksmndaki eyaletlerde ise 127.883
idi. Ayrca Rumeli'de yaya-msellem sta-
tsnde tekiltlanm olan yrklerin
ve voynuk statsndeki gayri mslim-
lerin sefer srasnda kardklar "ekin- ar Ycel), Ankara 1974, s. 15-16;
ci"ye de cebel denirdi.
Ftih kanununa gre cebel mzrak,
kl, ok, yay ve kalkan gibi silhlar ta-
r, svari olarak sefere katlrd. Kanun
hkmlerine gre bir sipahinin cebel-
s yolda firar ederse, sipahi onun yeri-
ne bedel olarak bir bakasn koymak
mecburiyetinde idi. Yaplan yoklamalar-
da sipahiler ve cebellerin teftiini do-
rudan beylerbeyiler yrtrlerdi. Sipahi,
cebelsn genellikle timar topran-
daki ky ahalisinden seerdi. Kylerde
zellikle bennk* kaytl, evli ve ok az
topraa sahip olan veya hi topra bu-
lunmayan kiiler cebel olarak tercih edi-
lirdi. Nitekim 1463 tarihli Ankara San-
ca Defteri'nde bennkler arasnda ka-
ytl "cebel bennk" tabiri bu durumun
bir iareti olmaldr (BA, MAD, nr. 9, vr.
18b, 19a). Ayrca sipahinin kendi oulla-
rn veya yaknlarn da cebel olarak g-
trd dnlebilir. nk "ibtid"-
dan timara geite, savalarda byk
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEBERT, Hasan b. ibrhim
yararlklar gsteren cebellerin anslar
CEBERT
Sadece normal timarlar deil ayn za-
( )
manda tasarruf bakmndan baz zel- Habeistanl
liklere sahip dier timarlar da cebel , mslmanlara verilen isim. ^
kartrlard. Mesel ekincili mlk ti-
mara sahip olanlar cebel kartmakla Cebert veya Cebere esas olarak, Ku-
mkellef tutulmulard. Bunlarn cebe- zey Somali'de liman ehri Zeyla'n bat-
lleri sefere gitmezse, timarlarnm bir snda kalan ve Evft diye bilinen bir bl-
yllk haslatna devlet tarafndan el ko- genin addr. Daha sonra Gney Habeis-
tan'daki (Etiyopya) mslman emirlikle-
temlik edilmi sancak ve has sahipleri rin hepsine, nihayet btn Habeistan
de belirli sayda cebel getirtmekte idi- mslmanlarna cebert denilmitir. Da-
ler. Mnvebe statsndeki timarlar ise ha yaygn olarak Cebert eklinde nis-
cebel kartmakla ykml deillerdi. bet ekiyle kullanlan bu kelime ne tarih
Yalar kk olan timar sahipleri sefe- ne de modern anlamda bir milletin et-
re gidecek yaa geldikleri vakit cebel nik addr (bk. T r i m i n g h a m , s. 150-153).
getirmekle mkellef tutulurdu. Sipahi- Habeistanl hristiyanlarn Arap yar-
ler gelirleri karl cebel kartmazlar- madasndaki mslmanlara da cebert
demeleri, bunun genel anlamda "ms-
tnda vergi talep edilirdi. Cebel bedeli- lman" karlnda kullanldn gs-
yesi uygulamas hazinenin paraya olan termektedir.
ihtiyac sebebiyle XVII ve XVIII. yzyllar-
Habeistan kaynaklarna gre cebert,
da yaygnlatrlmtr. Yeni sava tek-
Etiyopya dilinde "Tanrnn hizmetileri"
niklerin ortaya kmas ve timar sistemi-
mnasna gelen gabr kelimesinin oulu
nin giderek bozulmas sonucu bu asker
agbertten alnmtr. Habeistanl hristi-
tekilt zamanla nemini yitirmitir.
yanlar gnmzde mslmanlara Amha-
BBLYOGRAFYA: ri dilinde eslm (oulu eslmo) derler.
BA, MAD, nr. 9, vr. 18 b , 19 a , 75 b , 1 8 7 " ; nr.
Habeistan'n dalk blgelerinde da-
10, vr. l a b , 1 4 0 " ; nr. 14, vr. 181 b , 191 b , 120 b ,
2 0 3 " ; nr. 66, vr. l l , b 14b; nr. 241, vr. 27, 2 9 ;
nk, kk gruplar ve aileler halinde
BA, TD, nr. 370, s. 9 6 ; Hicr 835 Tarihli Sret-i yaayan Cebertler, etnik ve dil bakmn-
Defter-i Sancak- Aruanid (nr. Halil nalck), dan hristiyan komularndan ayrt edi-
Ankara 1954, s. 1 - 1 2 0 ; A y n Ali Efendi, Kav-
lemezler. Tigre (Tigrai) dilini konuan Ce-
nn-l-i Osman, s. 39, 40, 43, 4 7 ; Avn m e r
Efendi, " K a n n - i O s m n M e f h m - i D e f t e r - i
bertler'in ounluu ise Eritre eyaleti ve
H a k a n " (nr. . H. Uzunarl), TTK Belleten, orann baehri Asmara'da yaamakta-
X V / 5 9 (1951), s. 3 9 0 ; Kitb- Mstetb (nr. Ya- drlar.
Moollarn
Gizli Tarihi (trc. A h m e t Temir), Ankara 1986, s. Cebertler'in en nemli kolu, Hz. Os-
147; P. Rycaut, State of the Ottoman Empire, man'n ve Habeistan'a ilk hicret eden-
L o n d o n 1668, s. 172-183; Kanunnme-i Al-i
ler arasnda bulunan hanm ile Hz. Pey-
Osman (nr. M e h m e t Arif, TOEM ilvesi), stan-
bul 1329, s. 11-13; Code de Lois Coutumieres gamber'in kz Rukiyye'nin ve dier mu-
de Mehmet II: Kitb- qaunin-i 'Osmn (nr. hacirlerin soyundan geldiklerini iddia
N . Beldiceanu), W i e s b a d e n 1967, vr. 9 b - 1 0 a ,
ederler. Aslnda bunlar, slm'a davetle
11 b - 1 2 ; V. P. Mutafcieva - Str. Dimitrov, Sur
l'etat du systeme des timars, des XVIIe -XVIIIe
megul olmu ve Tigre'deki trbesi Ce-
ss Sofia 1968, s. 26, tablo IV; Doerfer, TMEN, bertler tarafndan kutsal bir yer saylan
I, 2 8 4 - 2 8 6 ; N. Beldiceanu, XIV. yzyldan XVI. Maribli eyh d e m el-Kinn'nin so-
yzyla Osmanl Devletinde Tmar (trc. M e h -
yundandrlar. Soylu bir aileden geldikle-
m e t Ali Klbay), Ankara 1984, s. 36-37, 88,
9 0 ; lhan ahin, " T m a r S i s t e m i H a k k n d a Bir
rini iddia eden Seri'deki Ad Hi'de ya-
R i s a l e " , TD, XXXII (1979), s. 9 1 1 - 9 2 1 ; Tuncer ayan Cebertler dier Cebertler yann-
Glensoy, " C e b e A d H a k k n d a " , Atsz Arma- da byk ve erefli bir mevkiye sahip-
an, stanbul 1976, s. 2 5 7 - 2 6 5 ; O. F. Sertka-
tirler.
ya, " K e l i m e Daarcmzdan (2): CEBEL
'zrhl' v e Y A L A N A ~ Y A L I N A 'plak'", Cebertler'den bazlar, hicr birinci yz-
TDL, L V I / 4 3 9 (1988), s. 2 - 3 ; m e r Ltfi Bar-
ylda, Hz. Peygamber'in Habeli bir sah-
kan, " T i m a r " , A, XII/1, s. 2 8 9 ; Halil nalck,
bsi olan ve bugn Tigre'deki trbesi h-
" D j e b e l i " , El2 (ng.), II, 5 2 8 - 5 2 9 ; a.mlf., " C e b e -
li", UDMi,\m, 106-107. n n l nemli bir ziyaret yeri kabul edilen
Ahmed en-Nece sayesinde mslman
LLIL FERIDUN EMECEN
olduklarn sylerler. Dier gruplarn zel-
likle ziraat kylerin slm'a dn ise
F CEBELLHRS n
Gneydou Habeistan'daki mslman
(bk. A R D A I ) .
devletlere ve mam Ahmed el-Mchid'in
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 189
CEBERT, Hasan b. ibrhim
aknlarna kadar uzanr. Bunlarn dn-
da ticar merkezlere yerlemi ve Habe-
dil ve geleneklerini benimsemi ms-
lman tccar ailelerden gelenler de var-
dr. Seyyahlar bu blgede slm'n ba-
arsn buradaki mslmanlarn ahlk-
l, aktif ve enerjik olularna balamak-
tadrlar. Afrika'nn dier blgelerinde ol-
duu gibi burada da slm'n yaylma-
snda ticaretin de rol byk olmutur.
Genel olarak Cebertler evrelerindeki
hristiyanlarla iyi ilikiler ierisinde ya-
arlar. Zira ayn dili konumaktadrlar
ve byk ailelerin ou evliliklerle birbi-
rine akraba olmulardr. Hatta ayn ka-
bilede hem mslman hem de hristi-
yanlar bulunmaktadr. Kuzeydou Afri-
kal birok mslman topluluktan daha
yksek bir hayat seviyesine sahip olan
Cebertler din yaaylarnda fazla has-
sas deildirler. Oru ve namaz konusun-
da yeterince duyarl olmadklar gibi hac-
ca da nem vermezler; ilerinde pek az
kimse hacca gitmitir. ahs ve aile hu-
kuku ile ilgili hususlarda er' hkmle-
re uymakla birlikte bu sahadaki uygu-
lamalarda det ve geleneklerinin tesiri
de byktr. Kyn reisi eyh diye ad-
landrlr ve fkh konularda hkm ve-
rir. Bunun dnda pek ok kyde genel-
likle Kur'an kurslarnda hoca olan ve
mescidlerin imamln yapan kadlar bu-
lunur. Mezhep bakmndan halk fi ve
Mlik'dir, az da olsa Hanefler'e de rast-
lanr. dem el-Kinn Cebertler arasn-
da Smniyye tarikatn yaymtr. Kahi-
re'ye g edip orada Ezher'de Cebertiy-
ye revaknda ilim tahsil etmi aslen Ha-
beistanl ve Cebert nisbesiyle bilinen
pek ok lim vardr. Tannm tarihi Ab-
durrahman b. Hasan el-Cebert (. 1240/
18251, cAc*ib'l-r'mda bu limler-
den bahseder. 1983 tahminlerine gre
Etiyopya'da 207.000 Cebert yaamak-
tayd (Muslim Peoples, II, 887, 918).
BBLYOGRAFYA:
Cebert, cAc'ib'l-sr, Beyrut, ts. (Dr-
Fris), -11I; J. S. Trimingham, slam in Ethiopia,
London 1952, s. 30, 78, 103, 113, 147, 150-
153, 227, 247; el-Kmsul-slm, 1, 574-575;
E. Ullendorff, The Ethiopians, Oxford 1973, bk.
ndeks; a.mlf., "Djabart", El2 (ng.), II, 355; Cen-
giz Orhonlu, Osmanl mparatorluunun G-
ney Siyaseti: Habe Eyleti, stanbul 1974, s.
23-29, 134-135; Muhammed Abdullah en-Na-
kire, ntir'l-slm ft ark frtkyye ue m
nhedtul-Garbi leh, Riyad 1402/1982, s
226-239, 276-278; Muslim Peoples, I, 345
349; II, 887, 918; E. Mittwoch, "Cebert", A, III
39; Yusuf Halaolu, " A h m e d e l - M c h i d "
DA, II, 109. [Tl
SI MEHMET AYKA
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
190
CEBERT, Abdurrahman b. Hasan
( Ji j ^ J ^
(. 1 2 4 0 / 1 8 2 5 )
cAc'ib'I-sr adl eseriyle mehur
Msrl tarihi.
1167 (1753-54) ylnda Kahire'de do-
du. Atalar Habeistan'n Cebert blge-
sinden geldikleri iin kendisi de Cebert
nisbesiyle hret buldu. Mensup olduu
Cebert ailesi Hanefi mezhebinde ve s-
lm'a ok bal kimseler olarak tann-
mtr. Hac iin veya mcvir* olarak
Medine ve Mekke'ye yryerek gelme-
leriyle mehur olan bu aileye mensup
limlerin Mescid-i Nebev'de, Harem-i
e r i f t e ve Ezher'de ders verdikleri
revak vard. Babas eyh Hasan da Ez-
her limlerindendi. Cebert on bir yan-
da iken Kur'n- Kerm'i ezberledi. Ba-
bas olunda kabiliyet grd iin onun
yetimesine zen gsterdi. Ona byk
bir servet, kymetli hocalar, renciler
ve devlet ileri gelenlerinden meydana
gelen ok iyi bir evre brakt. Cebert
Ezher'den mezun olduktan sonra astro-
nomi, matematik, geometri alanlarn-
daki bilgisini arttrd. Osmanl Veziri Ko-
Abdurrahman b. Hasan el-Cebert'nin
fi't-tericim ve'l-ahbiraU eserinin ilk sayfas
(Sleymaniye Ktp., Yahy Tevfik, nr. 2 7 5 )
K^M SU V U V S V - ^ ^ - - ^
I U ^
C i Ui M
V, i V A V S - ^ A N ^ U
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
ca Ysuf Paa Cebert nin astronomi ala-
nndaki engin bilgisine vkf olup ona
) takvimler hazrlatt ve bundan dolay
kendisini dllendirdi. Cebert iyi yeti-
mi Ezher limlerinin geleneine uya-
f rak retim halkalar tekil etti, ren-
ci yetitirmeye nem verdi. Napolyon M-
sr' igal edince onu lke ynetiminde
bir vasta olarak kulland yan ve e-
raf divanna ye tayin etti. Mehmed Ali
Paa'nn saray muvakkiti olarak da g-
rev yapan Cebert Hanefler'le ilgili ift
dairesine de nezret etti.
Cebert Kavalal Mehmed Ali Paa'ya
batan beri cephe ald ve lmne ka-
dar muhalefetini srdrd. 1822'de o-
lu Hall ldrld. Bu konuda birok sy-
lenti kt ve olayn, Cebert'nin Mehmed
Ali Paa'nn idaresini tenkit etmesiyle
ilgili olduu dedikodular yayld. Bu olay-
dan duyduu byk znt sebebiyle
Cebert'nin gzleri grmez oldu, evine
kapand, vefatna kadar byle kald. Onun
bir suikasta kurban gittii de sylenir.
Cebert ilm usullere riayet eden objek-
tif bir ilim adam idi.
Eserleri. 1. Ac'ib'1-sr* fi't-ter-
cim ve'l-ahbr. 1688'den 1821'e kadar
meydana gelen olaylar ihtiva eden drt
ciltlik bir Msr tarihidir (Bulak 1297). 2.
Mazhar't-takdis (Muzhirut-takdts) bi-
zehbi (zevli) Devleti'!-Franss. Ceber-
t Msr'n Franszlar tarafndan igalini
(1798-1801) konu alan bu eserini 1216'-
'Ac'ibul-r
da (1801-1802) tamamlayarak Osmanl
Veziri Ysuf Paa'ya ithaf etti. Kitabn-
da kendisinin Franszlar'la ilikisinden.
General Menou zamannda divanda ye
olduundan sz etmedii gibi "Ac'-
b'l-sr'daki fikirlerinin aksine Napol-
yon Bonapart' ve Franszlar! kk d-
rc tenkitlere, Osmanllar!, padiah
^ j S U ve veziri ven ifadelere yer verir. Osman-
l Veziri Ysuf Paa stanbul'a dnn-
ce eseri III. Selim'e sundu. Eser padia-
hn istei zerine Hekimba Mustafa
Behet Efendi tarafndan Trke'ye ter-
cme edildi. 1807 ylnda tamamlanan
tercme Trh-i Msr adyla yaymlan-
mtr (stanbul 1282). Mazhar't-tak-
dis Mtercim sim Efendi tarafndan
da tercme edilmi (Osmanl Mellifle-
ri, I, 377), ayrca Alexandre Cardin eseri
Franszca'ya evirmitir (Journal d'Ab-
durrahman Gabarti pendant l'occupaon
franaise en Egypte, skenderiye 1835, Pa-
ris 1838). Muhammed At Mazhar't-
takds'in Arapa orijinalini Yevmiyy-
t'l-Cebert adyla iki cilt halinde ne-
r e t m i t i r (Kahire 1958).
 CEBERT, Hasan b. ibrhim

Cebert'nin kaynaklarda zikredilen rnbll'nin derslerine katlarak ica- ona "Eb't-Tedn" knyesini vermitir.
Muhtaaru Tezkireti'-eyh Dvd el- zet ald (1123/1711). Hocasnn lmn- Hat sanatyla da megul olan Cebert
Artk, Nakdn li-Kitabi E11 leyle ve den sonra Seyyid Ali ed-Darr es-Svs Abdullah Efendi el-Ens ile Hasan Efen-
leyle ve Dstru takvimi'1-kevkibi's- ile Muhammed b. Abdlazz ez-Ziyd'- di ez-Ziyden sls ve nesih, Hintli nak-
seb'a adl eseri daha vardr (bk. Kel- den fkh, Sabb lakabyla bilinen Ah- ka Ahmed Efendi'den de ta'lik me-
hle, V, 133). med b. Mustafa el-skender'den akaid, ketti ve iczet ald; ayrca divan de -
tefsir, hadis, Td en-Nemres'den cebir, renen Cebert ok iyi Trke ve Farsa
BBLYOGRAFYA:
Cebert. 'Ac* ib'l-r, Beyrut, ts. (Dr'l-
geometri, matematik, Ahmed el-md'- biliyordu.
Fris), HII; a.mlf., Trh-i Msr (trc. Mustafa den hadis, Hasan b. Ali el-Medbig'den Yetitirdii ok saydaki rencileri-
Behet), stanbul 1282; Brockelmann. GAL de edebiyat okudu. Bylece Ezher ve Si- nin en nlleri olu Abdurrahman el-Ce-
SuppL, II, 730-731; Osmanl Mellifleri, I, 377; nniyye medreselerinde din ve akl ilim- bert, Muhammed b. smil en-Nefer-
Serks, Mu'cem, I, 675-676; Muhammed Ab-
ler tahsil eden Cebert byk bir gayret v, Abdurrahman el-Ar, Muhammed
dullah nn, M'errih Mri'l-islmiyye ve
mesdir't-trhi'l-Mr, Kahire 1388/1969,
gstererek akranlar arasnda temayz b. Ali es-Sabbn ve Muhammed el-Emr'-
s. 177-189; Sleyman Ahmed es-Sad, Te'l etti. dir. Bunlardan baka Ali b. Ahmed el-
ma verede f trhi'i-Cebert mine'd-dahl, Ka-
1144 (1731) ylndan itibaren zellikle Adev, brhim ez-Zemzem, Ahmed b.
hire 1979, tr.yer.; Leyl Abdllatf Ahmed, Di-
ilgi duyduu matematik, cebir, geomet- Ahmed es-Sc, Hasan el-Cedv, Ah-
rst f trh ve m'errihMsr ve'-m eb-
ni'l-'ari'l-'Osmn, Kahire 1980, s. 190-214; ri, mantk ve corafya alanlarnda bilgi- med b. Ynus el-Huleyf, Muhammed b.
Halil Mardem Bey, A'ynul-karni'-li 'aer, sini artrmak amacyla Muhammed en- Ahmed el-Cevher, Slim el-Kayrevn
Beyrut 1981, s. 144; Abdlfetth ed-DTdT, Yen- ve Cezayir mfts Muhammed Efendi
Nechve Hsmeddin el-Hnd gibi lim-
bfu'l-fikri'l-Mriyyl-mu'sr, Kahire 1982, s.
lerden ders ald. Sudan'n ilm'l-hurf gibi Anadolu, Dastan, am, Hicaz ve
9-15; Ali Berekt, R'yet'l-Cebert li-ezmetil
hayti'i-fikriyye, Kahire 1987; Muhammed Ens, alannda yetimi nl limi Muhammed Kuzey Afrika'dan gelen birok tannm
"el-Cebert beyne Mazhari't-takds ve c Ac = i- el-Flln el-Kinv ile beraber kalarak bilgin de onun rencisi olmutur. Olu
bi'l-sr", Mecellet Klliyyeti'l-db, XVIII/
onun lmne kadar kendisinden isti- Abdurrahman'n bildirdiine gre Avru-
1, Kahire 1956, s. 59-70; David Ayalon, "The pa lkelerinden gelen baz renciler de
fade etti. Hacca gittiinde Mekke ve Me-
Historian al-Jabarti and his Background",
dine'de oturan limlerden Ahmed b. Mu- kendisinden geometri dersi almlardr.
BSOAS, XXIII (1960), s. 217-249; a.mlf., "Dja-
bartl", El2 (ng.), II, 355-357; P. M. Holt, " A l - hammed en-Nahl, Abdullah b. Slim el- Son gnlerinde hastal sebebiyle so-
Jabart's introduction to the History of Otto- Basr, Eb'l-Hasan es-Sind ve Muham- kaa kamadndan yarm yzyldan
man Egypt", BSOAS, XXV (1962), s. 38-51; S.
med Hayt es-Sind ile grerek onlar- beri Ezher'de okuttuu derslerini evinde
Moreh, "Reputed Autographs of 'Abd al-Rah-
dan iczet ald. Cemleddin Ysuf el- vermeye devam eden Cebert, 1188 yl
man al-Jabarti and Related Problems", a.e.,
XXVIII (1965), s. 524-540; ismail K. Poonavva- Kilrc, Ramazan el-Hnk es-Seft, Ez- Safer ay balarnda (Nisan 1774) vefat
la, " T h e Evolution of al-abarti's Historical her hocalarndan Ahmed el-Cevher, da- etti; Ezher'de klnan cenaze namazndan
Thinking as Reflected in the Muzhir and the ysnn olu Ahmed ed-Delc, Ahmed er- sonra Trbetssahr'da Hatb e-irbn
"Ac'ib", Arabica, V, Leiden 1968, s. 270-288;
Rid, brhim Haleb, Sleyman b. Ah- ve emseddin el-Bbiirnin mezarlar ci-
D. B. Macdonald, "Cebert", A, III, 39-40; Ah-
med el-Fitl el-Fs Cebert'nin kar- varnda seleflerinin yanna defnedildi.
med Abdrrahm Mustafa, " c A c ' i b u 1-r
fi't-tercim ve'l-ahbr li- = Abdirrahmn el- lkl bilgi alveriinde bulunduu lim-
Orta boylu, beyaz tenli, iri gzl, gr
Cebert", T, IV, 553-563. lerden sadece birkadr. Kendisine zel
sakall ve heybetli bir kimse olan Ceber-
bir deer veren Kutub Abdlhlik b. Ve-
t ziyaretilerini bizzat karlar, onlara
B MEHMET MAKSUDOLU f bana Vefiyye tacn giydirmi ve
kendisi hizmet ederdi. Zengin bir kadn
r ~
CEBERT, Hasan b. brhim
( J'jr^ p^l*1 )

Bedrddn H a s e n b. brhm b. H a s e n
el-Akl el-Cebert ez-Zeyla
(. 1 1 8 8 / 1 7 7 4 )

nl Msr mfts

'I' :
ve ilim adam.
L J '.i* " ^ V j ! SM,?! al ft\
! r '
1110'da (1698-99) Kahire'de dodu - p j
CJ* ^ti-J ^ w t ui |
ve burada yetiti. Habeistan'n Cebert K T Y Y V! J! !
T

blgesine mensup bir ulem ailesinden-

dir. Bir aylkken babasn kaybeden Ce-
Cebert'nin
bert, annesi Abdlvehhb Efendi ed- el-'ikdu-emn
Delc'nin kz Steyte'nin yannda by- fm yete 'alleku
bi'l-meuzn Cga i v A * j.CsS '^pr Q/
d. Daha sonra dedeleri gibi Ezher'de bu
adl e s e r i n d e n jJ-1 e ->-> ^
aileye ait bulunan Cebert revakma yer- iki sayfa
usTj i V i ^ i t ^ ^ a ^
leerek tahsiline devam etti. On ya- (Sleymaniye Ktp.,
Esad Efendi,
nda tant Hanef fukahasndan eyh
nr. 3169,
rnbll'nin olu Hasan b. Hasan e- vr. I 1 . 7 1 b )
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 191
CEBERT, Hasan b. ibrhim

olan bykannesinin yardmlar sebebiy- Htime blmnde Kbe ve evresinde (fm) yete'allaku bi'l-estha. Bir mu-
le madd durumu iyi idi. Bir ara ticaret- bulunan makamlarn Msr zirana gre kaddime, bab ve bir hatimeden olu-
le de uram ve zellikle bu sayede lleri verilmektedir (Sleymaniye Ktp., a n b i r r i s l e d i r ( S l e y m a n i y e Ktp., L a l e -

yirmi yl sreyle evinde barndrd baz H a l e t E f e n d i , nr. 3 6 2 / 1 , vr. l b - 1 6 b ; Z h i - li, nr. 2719, 28 varak, h. 1181; Drul-k-

rencilerinin btn ihtiyalarn kar- r i y y e Ktp., nr. 2680, 17 v a r a k ; Dru 1-kt- t b i - M s r i y y e , T e y m r , Riyza, nr. 3 4 3 / 1 ,

lamt. Hayat boyunca yatana uzanp b i ' l - M s r i y y e , T e y m r , Riyza, nr. 155). 3. 55 varak, D r ' l - k t b , H e y ' e t , nr. 97, 19

yatmad sylenen Cebert ounlukla Ref'u'l-ikl bi-zuhri'l-'ar fi'l-car varak |son ksm n o k s a n ] ) . 10. e-Seme-

yasland yerde uyur, gece ibadetlerini
terketmez, btn davranlarnda sn-
nete uymaya alr, ilim dndaki b-
tn megaleleri bo eyler olarak kabul
ederdi. Dnyalk iin hi kimseye kin bes-
lemez, rencilerine kar bir hocadan
f libi'l-ekl. Havuz sularna ait fk- rt'l-mecniyye min ebvbi'l-Fethiy-
h hkmlerden bahseder (Sleymaniye ye. Sbtu'l-Mardnnin a'ml-i ceybiyye
Ktp., R e s l k t t b , nr. 1 1 7 1 / 9 , vr. 68-75 (sins ilemleri) konusundaki er-Risle-
Imellif nshas], Badatl Vehbi, nr. 560/ t'l-fethiyye'sinen istifade edilerek ya-
zlmtr (Dr'l-Ktbi'l-Msriyye, Mkt,
1, vr. l b - 2 7 b ; D r u 1 - k t b i ' l - M s r i y y e , A h -
m e d Z e k i P a a , nr. 421, M u s t a f a Fzl, Ri-
nr. 502, 5 varak). 11. en-Nesemt'l-fey-

ok arkada gibi davranr, kendisine a- yza, nr. 20, D r ' l - k t b , F e l e k v e Riy-

hiyye 'ale'r-Risleti 7 -fethiyye. er-Ri-
slet'l-fethiyye'ye ek olarak yazlm-
r sayg gsterilmesine ve elinin plme- za, nr. 4527, T a l a t , Riyza, nr. 121, 55 va-
t r ( D r - k t b i ' l - M s r i y y e , Mkt, nr. 259,
sine raz olmazd. rak, T e y m r , R i y z a , nr. 344, nr. 289, nr.
8 v a r a k ; M u s t a f a Fzl, Mkt, nr. 232, 10
339). 4. Ilhu'l-isfr 'an vchi ba'z
Din ilimler dnda matematik, astro- varak). 12. Hak'iku'd-dek 'ik 'al De-
muhadderti'd-Diirri'l-muhtar. Muham-
nomi, kimya ve tp alanlarndaki bilgi- k3 iki '1 - hak3 ik. Sbtu' 1 - Mardn' nin
med b. Abdullah et-Timurta'nin (.
siyle XVIII. yzyl slm kltrnn son Dek'iku'l-hak'ik f ma'rifeti his-
1004/1595) eseri Tenvr'l-ebr'a Has-
temsilcilerinden olan Cebert'nin halkn bi'd-derec ve'd-dek' ik' zerinde ya-
kefnin (. 1088/1677) erhi olan ed-
meselelerini isabetli fetvalaryla zme- plan bir almadr (Nuruosmaniye Ktp.,
Drrul-muhtr zerinde yaplm bir
si, ilim evrelerinde ve halk arasnda hak- nr. 2542, 51 v a r a k ; Dru 1-ktbi'l-Msriy-
a l m a d r ( Z h i r i y y e Ktp., nr. 2682, 7 va-
l bir hrete kavumasna sebep olmu- y e , nr. 1 8 6 / 3 , vr. 1 4 b - 4 9 b , nr. 49, nr. 652,
rak , d i e r n s h a l a r iin bk. B r o c k e l m a n n ,
tur. Devlet erkn nazarnda da itibar M u s t a f a Fzl, Mkt, nr. 78, A h m e d Zeki
GAL, II, 404; Suppi, II, 428). S. Risle fi'l-
sahibiydi; zellikle Hekimolu Ali Paa P a a , nr. 7 4 8 / 2 ) . 13. Cedvel't-tevk't
cevbi 'an luazin yete'alleku bi-v-
ve Koca Rgb Paa'nn ona derin sayg ve mevki 'u 'akrabi's-s 'a fi'-h-
cibi'-alt. Tenvr'l-ebr erhi ed-
besledikleri ve sk sk ziyaretine gittik- ri'l-Kbtyye (Dr'l-ktbi'l-Msriyye, M-
Drr'l-muhtr'm, "Namazn 390 vci-
leri bilinmektedir. Cebert'nin, birou kt, nr. 789, 7 v a r a k ; T e y m r , Riyza, nr.
bi vardr" ibaresi zerine sorulan bir so-
Osmanl ve Msr devlet adamlar ile Tu- 346). 14. el- 'Ucle 'al a 'deli le (Da-
ruya cevap olarak yazd bu rislede
nus ve Cezayir paalarnn hediye ettik- r'1-ktbi'1-Msriyye, T e y m r , R i y z a , nr.
namazn vcipleri ele alnmtr (Sley-
leri kymetli kitaplardan meydana ge- 2 5 6 ; A h m e d Zeki P a a , nr. 402, 10 varak).
m a n i y e Ktp., B a d a t l V e h b i , nr. 5 6 0 / 2 , vr.
len zengin bir ktphanesi ve eitli il- 15. Risle f ma 'ne'l-heyelc ve'l-ket-
2 9 b - 3 6 b ; Z h i r i y y e K t p . , nr. 2681, 16 va-
m letlerden oluan bir koleksiyonu var- hudh... (Dr'l-ktbi'l-Msriyye, el-Hu-
rak). 6. Niizhet 1 - 'ayneyn f zekt 1- rf v e ' l - e v f k , nr. 82, 4 varak). 16. Risle
d. Ancak dn vermede ok cmert
ma'deneyn. Zektn kimlere farz oldu- f ma'rifeti bu'di'-ems 'ale's-sathi'l-
davrandndan bunlarn byk bir ks-
u ve kimlere verilecei, altn ve gm- mnharif ( N u r u o s m a n i y e K t p . , nr. 2488).
m kaybolmutur; bugn sadece bazla-
n nisab miktar ve zektn Ben H- 17. ez-Zll'l-menku's-sittn (Nuru-
r Dr'l-ktbi'l-Msriyye'de (Dr'l-k-
im'e verilemeyecei gibi meseleleri ko- o s m a n i y e Ktp., nr. 4352, vr. 25-34). 18. Ah-
tbi'l-kavmiyye) muhafaza edilmektedir.
nu alan bu risle bir mukaddime, ar-muhtaart 'al rub'i'l-mukan-
ayn evi ve her birinde hizmeti ve bab ve bir hatimeden ibarettir (Sleyma- tart ( M n i h , S t a a t s b i b l i o t h e k , nr. 860).
criyelerle beraber birer hanm bulu- n i y e Ktp., B a d a t l V e h b i , nr. 5 6 0 / 3 , vr.
BBLYOGRAFYA:
nan Cebert'nin sylendiine gre say- 3 9 b - 5 4 a ; Z h i r i y y e K t p . , nr. 2679, 22 v a -
Cebert, 'Ac"ibul-r, I, 440-466; Serks,
lar krk bulan ocuklarndan sadece Ab- rak; D r u 1-ktbi' 1 - M s r i y y e , F e l e k v e Ri- Mu'cem, I, 674-675; Brockelmann, GAL, II, 217,
durrahman el-Cebert hayatta kalm, yza, nr. 10970, 15 varak). 7. el-Vey'l- 404, 472; Suppi, II, 428, 487; zhu'l-meknn,

dierleri kk yata lmlerdir. mcmel fi'n-nesebi'l-muhmel (Zhiriy- II, 640; Hedyyet 'l- 'rifin, I, 300; Kehhle,
Mu'cem'l-mu ellifr, III, 193-194; el-Km-
y e Ktp., nr. 2678, 5 varak). 8. el-'kd'-
Eserleri. Kendi icad olan yn tayini ve s'l-slm, I, 575; Muhammed M u t el-Hfiz,
emn fm yete'allaku bi'l-mevzn.
a-meyil lme aletleriyle derece per- Fihris mahttti Dri'l-Ktbi'z-Zhiriyye: el-
Tart aletleri ve arlk l birimleri hak- fkh'l-Hanef, Dmak 1400-1401/1980-81, I,
geli ve bir de tarih tablosu bulunan Ce-
knda olup son blmleri muhtelif bl- 67, 111, 395-396; II, 245-246, 290; G. Delanoue,
bert, zellikle zerinde durduu baz Moralistes et politiques musulmanes dans
gelerde kullanlan l birimi deerlerini
aratrmalar dnda kitap yazmaya pek l'Egypte duXtXe siecle (1798-1882), Caire 1982,
gsteren cetvellere ve bunlara dair ak-
nem vermemitir. Kaleme ald yirmi- I, 5-6; Zirikl, el-A'lm (Fethullah), II, 178; D.
lamalara ayrlmtr (Sleymaniye Ktp., A. King, Fihrisl-mahttti'l-cilmiyyeti'l-mah-
den fazla rislenin balcalar unlardr:
E s a d E f e n d i , nr. 3169, 4 0 v a r a k ; P a r i s Bib- fuza bi-Dri'l-Ktbi'l-Mriyye, Kahire 1986, II,
1. el-Akvl'l-mu'ribe 'an ahvli'l-
l i o t h e q u e N a t i o n a l e , nr. 2476). P a r i s n s - 205-206, 258, 316, 505, 571, 603-604, 763-764,
eribe. Hanef mezhebine gre iilmesi 956, 990; Fuat Sezgin, Beitrge Erschliessung
h a s n n b i r k s m ( 3 5 - 4 5 . varaklar, S l e y -
haram ve ciz olan iecekler hakknda- der arabischen Handschriften in Deutschen
m a n i y e nshasna g r e 2 7 b - 3 7 a aras) M .
dr; bugne kadar yaymlanm tek ese- Bibliotheken (Mnchen und Hamburg), Frank-
H. Sauvaire tarafndan Franszca'ya ter- furt 1987, II, 378; M. H. Sauvaire, " A r a b met-
ri budur (Kahire 1327). 2. Bulu'l-ml
cme edilmitir (JRAS, X 11878], s. 253- r o l o g y " , JRAS, X (1878), s. 253-284.
f keyfiyyeti'l-istikbl. Kble ve kble 284). 9. er-Rislet'1-mufha 'amm
tayiniyle ilgili fkh meselelere dairdir. S KASIM KIRBIYIK
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
192 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

CEBERT, smil b. brhim
( JIs^1 ( ^ I h 1 c* J ^ U - I )
sml b. brhm
b. A b d i s s a m e d e l - C e b e r t
(. 8 0 6 / 1 4 0 3 )
Cebertiyye tarikatnn kurucusu
Yemenli mutasawf.
L J
722'de (1322) Yemen'in Zebd ehrin-
de dodu. Genliinde ilim tahsiliyle me-
gul oldu, bir sre hocalk yapt, daha son-
ra kendisini zhd ve ibadete verdi. Ksa
srede blgenin en tannan ve itibar g-
ren bir eyhi oldu. evresine birok m-
rid topland. Bunlar arasnda devrin h-
kmdar Sultan Eref de dahil olmak
zere birok devlet adam ve limler de
bulunmaktayd. Ordusu Zeydler'in ima-
m Sabahaddin Herev tarafndan kua-
tlan Sultan Eref'e bu kuatmann ba-
arszlkla sonulanacan mjdeleme-
si Cebert'nin itibarn daha da arttr-
d. evkn'nin ifadesine gre dindarlar
ibadet ve zikir maksadyla, ihtiya sahip-
leri itibarndan faydalanmak iin, ii g-
c olmayanlar da sem iin evresinde
toplanmlard (el-Bedr't-tlf, 1, 139).
Vird* olarak Ysn sresini okur ve
bu sreyi her gn belli sayda okumann
madd ve mnev btn ihtiyalar gide-
receini sylerdi. Bundan dolay mensup-
larna "ehl-i Ysn" de denilmitir. Muh-
yiddin bn'l-Arab'nin grlerine son
derece bal olduundan onun Fu'l-
Mtem'inin bir nshasna mutlaka sa-
hip olunmasn tavsiye ederdi. Gerek bu
dnceleri gerekse Ysn sresinin fa-
ziletine dair yazd bir rislede mevz
hadislere yer vermesi sebebiyle eitli
tenkitlere mruz kald. Ulemdan Ah-
med en-Nir CebertTye ve mridleri-
ne iddetle kar km, ancak Sultan
Eref eyhe sahip knca giritii m-
cadeleden bir sonu alamamtr. Yemen-
li air Zvl, Slih el-Msr adl bir limin
bir manzumesinde eyhi eletirdii iin
Hindistan'a srgn edildiini syler (bk.
Sehv, II, 284).
Mridlerine kerametten ok istikame-
te deer vermelerini tavsiye eden Ceber-
t semn vellerin yolu olduunu syler
ve "sem insann mihenk tadr" derdi.
Sema dkn olduu halde mnasn
kavrayamayanlarn ve sem esnasnda
okunan iirlerden uygun anlamlar ka-
ramayanlarn sem yapmalarnn haram
olduunu ifade ederdi. Ona gre "sem
kaygan bir zemindir; bu zeminde ancak
er olanlar yryebilir".
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Zebd'de vefat eden Cebert Bbssi-
hm Mezarl'nda topraa verildi ve bu-
rada kendisi iin.muhteem bir trbe
yapld. Zebd'in mnev sahibi ve koru-
yucusu saylan Cebertrye, Cebertiyye ad-
l bir tarikat nisbet 'edilmektedir.
Cebert'nin eyhi Eb Bekir b. mer
el-Ehdel'e Ehdeliyye tarikatf nisbet edil-
diinden Cebertiyye de bu tarikatn bir
ubesi saylmtr. Kaynaklarda Ehdeliy-
ye bazan Muhyiddin bn'l-Arabi'ye is-
nat edilen Ekberiyye'nin, bazan da b-
n'l-Arabi'nin Abdlkdir-i Geyln ile
mnasebeti dolaysyla Kdiriyye'nin u-
belerinden biri olarak gsterilir. Ceber-
t'nin, yannda Fu'l-hikem bulun-
mayan mridlere iltifat etmedii gz
nne alnrsa Cebertiyye'yi Ekberiyye'-
nin bir ubesi olarak kabul etmek daha
doru olur. Cebertiyye tarikat eyhin
lmnden sonra olu Radyyddin ta-
rafndan devam ettirilmitir.
BBLYOGRAFYA:
Ahmed b. Ahmed ez-Zebd, Jabakt'l-ha-
vas, Beyrut 1406/1986, s. 101-108; Sehv, ed-
Dav'ul-lmi', II, 282-284; evknI, el-Bedr't-
tlf, I, 139-140; Harrzde, Tibyr, I, 212 a -
213 b ; Zebd, c kd, s. 45; Nebhn, Kermt'l-
evliyaI, 358. m
m RFAN G N D Z
F CEBERTYYE
( IJ^JI )
smil b. brhim el-Cebert'ye
(. 8 0 6 / 1 4 0 3 )
nisbet edilen bir tarikat
^ (bk. CEBERT, smil b. brhim).
r CEBERT
( )
Mlk ile melekt lemleri arasnda
veya melekt leminin stnde
zaruretin hkm srd lem; ettiini syler.
Allah'n zt, azamet ve cell sfat.
L J
Arap dilcileri cebert kelimesinin "kahr,
zorlama, hkimiyet" anlamndaki cebr
kknden geldiini, bu mnay daha kuv-
vetle ifade etmesi iin sonuna bir " t "
harfinin eklendiini ileri srerler (Tc'l-
cars, "cbr" md.). Bunun yan sra cebe-
rtun brnce'deki gebrah kelimesinin
Arapalam ekli olduunu syleyen-
ler de vardr (M, III, 40). Kur'an'da rast-
lanmayan cebert kelimesi hadislerde
"kibriy, azamet, cebbarlk, zorbalk" an-
larlarnda geer.
lk sflerde genellikle cebert tabiri-
ne rastlanmaz. Daha-sonra gelen Muh-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEBERT,Hasanb.ibrhim
yiddin bn'l-Arab, Azz Nesef, Abdl-
kerim ei-Clve Shreverdel-Maktl gi-
bi mutasavvflar cebert kelimesini ta-
savvuf! bir kavram haline getirmiler,
bazan bunu ideler lemi eklinde ak-
lamlar, bazan da a ' y n - sbite* an-
layyla birletirmilerdir.
Bir ksm mutasavvflara gre cebe-
rt, mlk* ile melekt* lemi arasnda
b i r o r t a l e m d i r (Gazzl, IV, 250; bn'l-
A r a b , ltlht, "cebert" md.). Dier ba-
z kaynaklarda genellikle lemin en
yksei cebert, ortas melekt, en alt-
taki mlk olarak kaydedilir. Mesel Sh-
reverd bu l lem sralamasn ver-
dikten sonra bunlar akl, nefis ve mad-
de lemi olarak da adlandrr ve feyzin
yukar lemlerden aaya doru basa-
mak basamak indiini belirtir (Se Ris-
le, s. 103, 166).
Azz Nesef, yokluk leminin kuvve ha-
linde bulunan varlklarna cebert, m-
kul varlklar lemine melekt, madd var-
lklar lemine de mlk adn verir. Mlk
melektun, melekt da cebertun r-
nei ve aynas olduundan bunlardan
altta bulunan stndeki lemi daha ay-
rntl biimde yanstr. Bundan dolay
ceberta "cuma gecesi", melekta "cu-
ma gn" denilmitir. Her ey cebert-
ta takdir edilir, melekt ve mlkte bun-
n
larn ayrntlar verilir. Cebert mhiyet-
ler, melekt mkuller, mlk maddeler
lemidir. Erzurumlu brhim Hakk ise
lemin en st tarafna ar, ortaya ce-
bertu, en alta krsy koyar; bu lem-
leri gsteren bir de ema verir (Marifet-
nme, s. 5, 22). Bunlardan bir stteki alt-
takini her ynden kuatr. Buna gre ce-
n
bert, melekt ve mlk lemini kuatan
geni lemdir. Ayrca brhim Hakk, en
latif, en nurlu ve en yce lemin cebert
olduunu, bunu ruhlar leminin takip
Baz mutasavvflar Allah'n ztna ce-
bert, ezel sfatlarna melekt, dier
bazlar zta lht, sfatlara cebert ad-
n verirler. Buna gre cebert ztla me-
lekt arasnda bulunur. Nitekim Eb T-
lib el-Mekk de cebertu sfatlar ve isim-
ler lemi eklinde anlamtr. Vahdet ve
hakikat-i Muhammediyye mertebesine
de cebert denilmitir.
Cebert leminde tam bir cebir hali
hkm srer. Burada Hak, halk iin neyi
irade ve takdir etmise o olur. Bu lem-
de insan iradesinden eser yoktur. Btn
eyann cebert lemindeki klli sretle-
ri ve a'yn- sbiteleri, daha aa lem-
lerdeki cz' sretlerini varlk sahasna
193
CEBERT,Hasanb.ibrhim
kmaya zorlad iin buna cebert le-
mi denildii de sylenir.
BBLYOGRAFYA:
bn'l-Esr. en-Nihye, " c e b e r t " m d . ; b-
n'l-Arabf, ltlht, " c e b e r t " md.; a.mlf., el-
Ftaht, I, 2 4 6 ; 111, 2 0 6 ; IV, 4 6 1 ; VI, 3 7 1 ; et-
Ta'rft, "cebert" md.; Tcul-'ars, "cbr" md.;
Tehnev, Kef, "cebert" md.; VVensinck,
Mu'cem, " c e b e r t " md.; Seyyid Ca'fer Secc-
d, Ferherg-i '(Jlm-i 'Akl, Tahran 1361, " c e -
b e r t " md.; a.mlf., Ferherg, "cebert",
Gazzl, ihy', IV, 2 5 0 ; l m m - Rabbn, Mek-
tbt, stanbul 1366, II, 4 7 - 5 0 ; brhim Hakk
Erzurm, Ma'rifetnme, stanbul 1310, s. 5,
2 2 - 2 3 ; Hasan M u h a m m e d e-erkv, Elfzu-
fiyye, skenderiye, ts., s. 122; Se Risle
eyh-i rk (nr. N e c e f Kuli Habb), Tahran
1397, s. 51, 103, 166; Azz Nesef, nsn-
mil (nr, Marijan M o l e ) , Tahran 1 4 0 3 / 1 9 8 3 , s.
3 4 4 - 3 9 0 ; M. Gz Arab, er-iu f mutala-
hi't-Taauouf Dmak 1985, s. 2 6 ; B. Carra de
Vaux, " C e b e r t " , A, III, 4 0 ; L. Gardet, " c l a m " ,
El2 (ng.), I, 351. . masna ramen Hey'et-i Temsliyye ken-
M RFAN G N D Z
P CEBESOY, Ali Fuat
(1882-1968)
stikll Sava'nda
ilk bat cephesi kumandan ve
siyaset adam.
istanbul'da dodu. Anne tarafndan
dedesi 93 Harbi'nin nl kumandanla-
rndan Mehmed Ali Paa, babas Byk
Millet Meclisi'nin ilk Nfia Vekili smil
Fzl Paa'dr. Erzincan Asker Rdiye-
si'ni ve Saint Joseph Lisesi'ni bitirdik-
ten sonra girdii Harp Okulu'nda Mus-
tafa Kemal ile tant. 1902'de Harp Oku-
lu'ndan, 1905'te de Harp Akademisi'n-
den mezun oldu. Beyrut ve Rumeli'de g-
rev yapt, burada ttihat ve Terakk Ce-
miyeti mensuplaryla mnasebeti oldu.
Roma ataemiliterliinden (1909-1911)
sonra 7. Kolordu'da (Manastr-skp) g-
rev ald, Balkan Harbi'nde Yanya Kalesi
mdafaalarna katld. I. Dnya Sava'n-
da nce 25. Tmen kumandan olarak 1.
Kanal Seferi'nde, arkasndan 14. T-
men kumandan olarak dou cephesin-
de 1916 yl muharebelerinde grev al-
d. 1917'de tekrar Sn-Filistin cephe-
sine gnderildi, daha sonra 20. Kolor-
du kumandan olarak Bi'rssebi'-Gazze
muharebeleri ve Kuds mdafaasnda
byk yararlklar gsterdi. Bu srada ge-
nerallie terfi ettirildi. Mtareke sra-
snda dier kumandanlarla birlikte or-
du kalntlarn, silh ve malzemeyi s-
ratle Anadolu'ya tamaya alt; blge-
sinde jandarmay glendirme gayretle-
ri daha sonra gneyde Mill Mcadele'-
nin ekirdeini tekil etti. Bir sre Mus-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
194
tafa Kemal Paa'nn yerine Yedinci Or- letvekillii grevini srdrd. 17 Kasm
du kumandanlna veklet etti, daha 1924'te kurulan Terakkiperver Cumhu-
sonra stanbul'a gitti. stanbul'da vata- riyet Frkas'nda umumi ktip olarak g-
nn kurtarlmas iin areler arayan as- rev ald. Frka ksa zamanda mecliste et-
ker-sivil birok kii ile grt. Bu ara- kili bir muhalefet olarak kendini gster-
da Mustafa Kemal'e destek vaadinde di. Ali Fuat Paa frkann kurulu mak-
bulundu ve onun da isteiyle 20. Kolor- sadnn Mustafa Kemal'e deil hkme-
dunun hazer karargh olan Ankara'ya te muhalefet olduunu ve mecliste bir
dnd. murakabe sisteminin olumasn temi-
md.; Mustafa Kemal'in Anadolu'ya geiiy- ne altn ifade ettii halde parti ka-
le beraber kolordusunun btn imkn- patld; yelerinin ou zmir Suikasti
larn kullanmak suretiyle gerek Amas- davasnda yarglandlar. Ancak Ali Fuat
ya Tamimi gerekse Sivas Kongresi hazr- Paa ile dier Mill Mcadele liderleri be-
ez
lklar ve Hey'et-i Temsliyye'nin alma- raat ettiler.
larnda batda en byk destei Ali Fu-
Ali Fuat Paa'nn emekliye sevkedili-
K- at Paa tekil etmitir. Bu kolordu, ile-
inin arkasndan yaad skntl yllar,
ride Mill Mcadele yllarnda kurulacak
1933'te Atatrk'n isteiyle Konya'dan
bat cephesinin de temelini oluturmu-
bamsz milletvekili seilince sona erdi.
tur. stanbul hkmetince grevden aln-
1934'te Atatrk kendisine Cebesoy so-
yadn verdi. 24 Mart 1939'dan itibaren
disine Garb Anadolu Umum Kuv-y Mil-
de Cumhuriyet Halk Partisi Konya me-
liyye kumandan unvan ve selhiyetini
busu sfatyla Nfia (1939-1943) ve M-
verdi (9 Eyll 1919). 0 da 1. ve 11. Eskie-
nakalt vekillikleri (1943-1946) grevini
hir Harekt ile (Eyll-Ekim 1919, 18-28
yrtt. Kzm Karabekir'in lm ze-
Mart 1920) ngilizler'in zmit'e kadar e-
rine meclis bakanlna seildi (Ocak-
kilmelerini salayarak Anadolu'da mill
Ekim 1948). Daha sonra Cumhuriyet Halk
iradenin kuvvetle yerlemesine vesile ol-
Partisi'nden ayrlarak 14 Mays 1950 se-
du. Bat cephesi kumandanl srasn-
imlerinde Demokrat Parti listesinden
da Yunan ilerleyiini durdurmak iin gi-
ritii Gediz taarruzundan istenilen so- Eskiehir bamsz milletvekili, 1954 ve
nu elde edilemeyince cephe kumandan- 1957 seimlerinde ise stanbul bam-
lndan alnarak Moskova bykelilii- sz milletvekili seildi. 27 Mays 1960 h-
ne tayin edildi. tilli'nden sonra aktif siyas hayattan
ekildi. 10 Ocak 1968'de vefat etti, va-
Ali Fuat Paa'nn Moskova'daki faali-
siyeti zerine Sakarya'nn Geyve ilesi-
yetleri, Bolevik rejiminin uzak yakn ger-
ne bal Ali Fuat Paa adyla anlan ka-
ek niyetlerini renmek, Mill Mcade-
sabaya defnedildi.
le'ye gerek diplomatik gerekse madd
adan destek salamak, Rusya'daki t- Ali Fuat Cebesoy'un Atatrk ile Harp
tihat ve Terakk liderleri ve Trk unsur- Okulu'nda balayan dostluklar mr bo-
laryla temas ederek Ankara'ya bilgi ver- yu devam etmi, Mill Mcadele'nin ka-
mek eklinde zetlenebilir. Buradaki fa- der ve ideal arkadalar arasnda daha
aliyetleri erevesinde 16 Mart 1921 ta- sonra ortaya kan siyas dargnlklarda
rihli Moskova Antlamas'nn hkmle- kendisi arabuluculuk yapmak gibi gnl-
rinin uygulanmasna alt gibi Sakar- l bir faaliyet iinde bulunmutur. Rauf
ya Sava'nn kazanlmasnda nemli rol Orbay ve Kzm Karabekir ile Atatrk'
oynayan Sovyet mal yardmnn abuk- grtrme gayretleri baz evrelerin
latrlmasn da salad. Ayrca Enver engellemesiyle olumlu sonulanmam-
ve Cemal paalarla yapt temaslar so- tr. Katld savalarda gsterdii baa-
nucu Anadolu'daki Mill Mcadele'ye d- rlar dolaysyla Osmanl Devleti ile Al-
ardan yaplabilecek olumsuz tesirleri man ve Avusturya devletlerince kendi-
nlemeye alt. sine eitli madalya ve nianlar verilmi,
1922 Maysnda Ankara'ya dnd; n-
ce Mdfaa-y Hukuk grubu reisliine,
arkasndan Byk Millet Meclisi il. ba-
kanlna seildi (13 Aralk 1922). Olduk-
a etin mzakerelerle geen Lozan g-
rmelerinde meclis oturumlarnn o-
unu dirayetle idare etti. Daha sonra bu
grevden ayrlarak (24 Ekim 1923) ordu
mfettiliine tayin edildi. Bir yl sonra
bu vazifeden de istifa etti ve sadece mil-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

1920'de karlan bir kanunla da stikll
madalyas ile taltif edilmitir.
Eserleri. eitli basklar yaplan eser-
leri yer yer belge niteliinde olup Mill
Mcadele'nin balca kaynaklan arasn-
dadr. 1. Bi'rssebi- Gazze Meydan Mu-
harebesi ve 20. Kolordu (Ankara 1938).
Filistin Cephesi'ne ait belgesel nitelikte
bir eserdir. 2. Mill Mcadele Hatra-
lar (stanbul 1953). Tamamen belgelere
dayanlarak hazrlanmtr. 3. Siyas Ha-
tralar (stanbul 1957, 1960). 1 9 2 2 s o n -
ras Trk siyas hayatn anlatan birinci
elden bir kaynaktr. 4. Snf Arkadam
Atatrk (stanbul 1967). Atatrk'n gen-
lik ve yetime a ile ilgili olarak kale-
me alnan eitli eserlere kaynaklk et-
mitir. S. Moskova Haralar (Ankara
1982). Mill Mcadele yllarndaki Trk-
Sovyet mnasebetleri ve ttihat Terakk
liderlerinin yurt dndaki faaliyetleriy-
le ilgili kaynak mahiyetinde bir eserdir.
Bunlardan baka eitli dergilerde ne-
redilen, htralarn esas alarak hazrla-
d makaleleri de vardr.
BBLYOGRAFYA:
Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar,
stanbul 1953; a.mlf., Siyas Hatralar, stanbul
1957; a.mlf.. Snf Arkadam Atatrk, stan-
bul 1967; Gazi Mustafa Kemal, Nutuk (Ankara
1927), stanbul 1981, 1, 17-49, 100-103, 139-
176, 215-217, 239-240; II (1982), s. 440-461,
495-511, 594-596, 661-696, 718-727, 792-
798, 804-808, 852-861, 881-895; K. von Kres-
senstein Mazhar Besim zalpsan, Trkler-
le Beraber Svey Kanalna, stanbul 1943, s.
41-58, 164-175, 185-187; Cemal Paa, Hatra-
lar (haz. Behet Cemal), stanbul 1959, s. 154-
215; Kzm Karabekir, stikll Harbimiz (stan-
bul 1960), 2. bs. stanbul 1988, s. 48, 69, 111-
151, 302-364, 414 vd., 868-880, 900-905, 954-
975, 1067-1069; L. von Sanders, Trkiye'de
Be Yl (trc. M. evki Yazman), stanbul 1965,
s. 43, 61-62, 282-283, 344-345; A. Andonyan,
Balkan Harbi Tarihi (trc. Zaver Biberyan), stan-
bul 1975, s. 425-438; Selhattin Tansel, Mond-
ros'tan Mudanya'ya Kadar, Ankara 1977, 1, 38-
78, 226; 11, 38-39, 412; 111, 124-125, 175-176;
IV, 48-62; S. Yerasimos, Trk-Sovyet likileri,
stanbul 1979, s. 166-229, 288-291, 314-349,
397-398; Yusuf Kemal Tengirek, Vatan Hiz-
metinde, Ankara 1981, s. 141-239; Mete Tun-
ay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Yne-
timinin Kurulmas (1923-1931), Ankara 1981,
s. 103-115, 160-164; ErgnAybars, stikll Mah-
kemeleri (1923-1927), Ankara 1982, s. 22-56,
91-112, 345-391; Sina Akin, stanbul Hk-
metleri ve Mill Mcadele, stanbul 1983, s. 287,
424-437; smet nn, Hatralar (haz. Sabahat-
tin Selek), Ankara 1985, I, 109-122, 211-213;
II (1987), s. 43, 200-214; E. J. Zurcher, Mill
Mcadelede ttihatlk (trc. Nzhet Saliholu),
stanbul 1987, s. 67-94, 247-255, 268-278; Ay-
f e r zelik, Ali Fuat Cebesoy: Hayat ve Faali-
yetleri (doktora tezi, 1989), AC Trk nklp Ta-
rihi Enstits. rn
M AYFER ZELK
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEBR
) h(x)
slm matematik tarihinde
denklemlerin dzenlenme, incelenme
ve zmlenmesine verilen ad. ^ g(x)
Klasik kaynaklarda "ilm'l-cebr ve'l-
mukbele" terkibi iinde kullanlan el-
cebr, Arapa'da "krk kemii yerine koy-
ma, dzeltme; zorlama" gibi mnalara
gelmekte ve kelimenin Bat dillerine al-
gebra eklinde getii grlmektedir.
Mukabele ise "karlama; karlatrma,
rneini getirme" anlamlarn tamakta-
d r ( g e n i bilgi iin bk. Saliba, s. 189-204).
Klasik dnemde ilimlerin tasnifi hak-
knda eser yazan mellifler, ilm'l-cebr
ve'l-mukbeleyi genelde "ilm'l-hisb"n
bir dal olarak kabul etmilerdir. Muham-
med b. Ahmed el-Hrizm (. 387/997)
Mefthu'l-'ulm adl eserinde (s. 116)
bu ilmin konusunu "hisb sanatlarndan
bir sanat" olarak tanmlam ve gayesi-
nin mumelt, miras, vasiyet vb. konu-
lardaki zor problemlerin zm oldu-
unu sylemitir. bn Haldn ise (. 808/
1406) ilm'l-cebr ve'l-mukbeleyi nce-
kilerden farkl olarak ilm'l-hisb gibi
saylar teorisinin (el-ulm'l-adediyye) bir
dal olarak grm ve "var saylan bili-
nenlerden bilinmeyen niceliin karl-
mas" eklinde daha matematiksel bir
tanm vermitir (el-'ber, II, 898). Takp-
rizde ise (. 968/1561) farkl bir yakla-
mla ilm'l-aded ve ilm'l-hisb ayn
konunun farkl iki ad eklinde benim-
semi ve ilm'l-cebr ve'l-mukbeleyi bu
ilimlerin dal olarak "denklem yoluyla
bilinenlerden bilinmeyen niceliklerin -
karlmas yntemini reten ilim" diye
tarif etmitir (Mifthus-sa'de, I, 391).
Daha sonraki dnemlerde bu tarif, K-
tib elebi'nin (. 1067/1657) Kef'z-
zunn (I, 578) ve Sddk Hasan Han'n
(. 1889) Ebced'l-Culm'da (II, 205) yap-
tklar tanmlamalarla son eklini alm
ve ilm'l-cebr ve'l-mukbele, "denklem
yoluyla bilinenlerden bilinmeyen nicelik-
lerin karlmas yntemini reten ilim"
olarak ilm'l-hisbn bir dal eklinde ka-
bul grmtr. slm matematikileri
de bu tanm benimsemilerdir (Cemd
el-K, s. 392).
Kaynaklarda cebir ve mukabele terim-
lerinin matematik ilem anlamlar u e-
kilde verilmektedir: Cebir, eitliin her-
hangi bir tarafnda bulunan negatif (ms-
tesna) bir terimin dier tarafa ayns ek-
lenmek suretiyle izle edilmesidir; yani
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEBR
f(x), g(x), h(x) tek terimli olmak zere
eer f(x) -h(x)^ g(x) => f(x) = g(x) +
olmasdr. Mukabele ise eitliin
her iki tarafnda bulunan benzer terim-
lerin karma yoluyla izlesidir; yani f(x),
tek terimli ve a ile b sabit saylar
olmak zere eer f(x) + a = g(x)+b=~>
f(x) = g(x) + (b-a) olmasdr. slm ce-
birinde bu iki temel kavramn yan s-
ra ilemlerde kullanlan dier iki nemli
kavram da red (geri evirme) ve ikmal ve-
ya tekmildir (tamamlama). Red, f(x) tek
terimli ve a, b sabit saylar olmak zere
af(x) = b => f(x) = b/a olmasdr. Ayn
ekilde ikmal de yine f(x) tek terimli ve
a, b sabit saylar olmak zere f(x) / a
b f (x) = ab ekline dnmesidir
(Saliba, s. 195). Bu iki ilemin amac,
denklemde birinci terim olan ax'in a 1
olacak ekilde dzenlenmesidir.
slm ncesi Dnem. Msr-Bbil. Eer
cebir "saylabilen, llebilen ve tartla-
bilen eylerin aralarndaki ilikinin ma-
tematiksel ifadesi" eklinde tanmlanr-
sa cebirin bu ifadeyi veren ilk matema-
tiksel dnce ile baladn kabul et-
mek gerekir. Ancak ilim tarihileri bu
tanmdan daha zel olan "bilinmeyenin
tesbitine ynelik hisbn dallarndan bir
dal" eklindeki tanmlamay benimsemi
ve buna uygun "cebir bilgisi"nin Msr, B-
bil, Hint ve Grek medeniyetlerinde mev-
cut olduunu ifade etmilerdir.
Geometride nemli yol kateden Msr-
llarda cebir fikrinin baz temel zellik-
leri bulunmakla beraber onlarn geni
ve dzenli bir cebir bilgisine sahip ol-
duklar sylenemez. Bu alanda ilk siste-
matik teebbs Bbilliler'de grlmek-
tedir. Altm tabanl-konumsal say sis-
temine sahip olan Bbilliler, birinci de-
receden (linear) ve ikinci dereceden (qu-
adratic) denklemleri kurmu ve zm-
lerdir. Bu denklemler bir bilinmeyenli
olabildii gibi ok bilinmeyenli de olabili-
yordu. Bugne kadar incelenen tabletler-
den elde edilen bilgilere gre Bbilliler,
HrizmFnin tasnifine benzer bir denk-
lemler tasnifine sahiptiler; ayrca n-
c dereceden (cubic) baz denklemleri de
zmlerdi. Baz aratrmaclara gre
ise kk pozitif say olmak artyla her
trl nc dereceden denklemi ze-
bilecek cebir bilgileri mevcuttu. Ancak
bu zmler iin cebirsel veya geomet-
rik ispata sahip olup olmadklar bilin-
memektedir.
Hint. Hint kltrnde cebir, BrnFnin
ifade ettii ekliyle tatbiki kolay, ancak
belirli bir ispat anlayna dayanmayan
495
CEBR
kurallardan olumaktayd. Hintli bilgin-
ler, Grek matematikisi Diophantos (.
410 |?1) gibi belirsiz denklemlerle ura-
mlar, ancak ondan farkl olarak sade-
ce bir zmle yetinmeyip btn zm-
leri incelemilerdir. zellikle ryabhat
(. 499 l?]} v e B r a h m a g u p t a (VII. yzyl),
ax + by c tipinden herhangi bir be-
lirsiz denklemi gerekleyebilecek b-
tn tam say kklerini aratrm, ayr-
ca xy = ax + by + c tipi bir denklemi
zmeyi baarmlardr. Hintliler'in nem-
li bir ynleri de zellikle negatif ve irras-
yonel saylarla ilgilenmeleridir. Bunlarn
yan sra cebirde baz sembolleri kullan-
maya teebbs ettikleri de dikkati ek-
mektedir. Hint cebirinin slm cebirine
en nemli etkisi ise "hisb'l-hataeyn"
ve "hisb't-teks" gibi cebir problem-
lerinin zmnde kullanlan metotlarla-
dr. Ayrca slm cebir kitaplarnda sk-
a geen baz lafz problem tipleri de
Hint eserlerinden alnmtr. Ancak bu
seviyeye varan Hint cebir bilgisi onu ma-
tematiin bir dal eklinde kurmaya yet-
memi ve cebir Hint matematiinde bir
hesap yolu olarak kalmtr.
Grek. Grek medeniyetinde mevcut olan
cebir bilgisi hakkndaki ilk nemli ia-
ret, klid'in (m.. III. yzyl) Elemento
Geometricae'me {Usl'l-hendese) bu-
lunmaktadr. Bu eserde klid x 2 -t-ax=-b 2
denklemi iin geometrik zm vermi
ve x y = z 2 , x + y = a ve x 2 - y 2 = a2 gi-
bi denklemlerin zmnde de kareye
tamamlama yntemini kullanmtr. An-
cak Grekler'in gerek cebir tavr, Diop-
hantos'un Aritmetica adn verdii, Kus-
t b. Lki el-Ba'lebekk tarafndan -
nc a tul-cebr adyla Arapa'ya tercme
edilen ve drt makalesi zamanmza ka-
dar gelen eserde grlmektedir. Bu ese-
rin slm cebiri zerindeki etkisi byk
olmu, Eb'l-Vef el-Bzcn ve Hasan
b. Heysem gibi nl matematikiler ta-
rafndan erhedilmitir. te yandan Ke-
rec, Kitb'l-Fahri adl eserinde Diop-
hantos'tan pek ok problem alm, Mu-
hammed b. Hseyin, Abdlkhir el-Ba-
dd gibi limler de kitapta zikredilen
baz problemleri zmlerdir.
Diophantos'un Aritmetica'snn eit-
li cebir problemleri ihtiva ettii, ancak
bunlarn zmnde belirli bir yntem
izlemedii grlr. Problemler birinci
ve ikinci, hatta daha st dereceden ol-
malarna ramen zmleri birinci ve-
ya ikinci dereceden denklem tiplerinin
zelliklerine gre verilmitir. Yalnzca
zel bir nc dereceden denklem ie-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
196
ren eserde denklemlerden bazlar bir, menei problemini gndeme getirmek-
iki veya daha ok bilinmeyene sahip ola- tedir. Bu konuda imdiye kadar olduk-
bilmektedir-, ancak ounluk byk oran- a youn tartmalar yaplmtr. Baz
da belirsiz denklem tiplerinden meyda- matematik tarihileri, Hrizm cebirinin
na gelmektedir. Eserde grlen cebir temelinde Mezopotamya-Bbil, bazlar
tavrna ramen Diophantos hibir zaman Hint-ran, bir ksm Mezopotamya-Yu-
ortaya koyduu problemler iin genel bir nan, dier bir ksm ise Mezopotamya-
zm yolu veya bir kaide (forml) tes- brn geleneinin bulunduunu iddia
bit etmemitir. Ayrca belirsiz denklem- etmilerdir (Sezgin, V, 228-239). Bunlarn
ler iin birok zmn varln idrak yannda drdnc sebebin ifade ettii,
etmesine ramen zm gerekleyen Hrizm ncesi slm medeniyetindeki
pozitif bir tam say bulmakla yetinmi, cebir bilgisinin seviye itibariyle tesbit edi-
dierlerini zikretmemitir. Diophantos lememi olmas hususu, bu konudaki tar-
cebirinin bir zellii de baz nemli ce- tmalar daha da karmak hale getir-
birsel kavramlar iin semboller kullan- mektedir. Son dnemlerde, cebirle ilgili
masdr. x, x2, x 3 iin Greke isimlerinin genel bilgilerin daima "hisb'l-yed'den
ilk harflerini benimsemi, dier baz ce- bahseden kitaplarda bulunmas ve ta-
birsel ilemler iin de semboller icat et- mamen cebire ait birok eserin de "hi-
mitir. sb" adn tamas gibi noktalardan ha-
reketle slm dnyasndaki cebirin yine
slm! Dnem. A ) Dou slm Dnyasn-
slm dnyasnda gelien hisb'l-yed-
da Cebir. Me'mn dneminde (813-833)
den tredii ileri srlmtr (A. Selm
Muhammed b. Ms el-Hrizm tarafn-
dan yazlan ve tarihte ilk defa ismi ie-
Sadn, Trhu'ilmi'l-hisbi'l-'ArabT, s.
48; a.mlf., Trhu zilmi'l-cebr, II, 611). Bu-
risinde "cebir" kelimesini tayan Kit-
gn genellikle kabul edilen gr, H-
b'l-Muhtaar fi'l-cebr ve'l-mukbe-
rizmnin, zamannda var olan cebir ve
le adl eserle cebir, eski ve yeni birok
mukabele bilgilerini derleyip toparlad-
ilim adamnn zerinde birletii gr-
ve bir ilim dal haline getirdii eklin-
e gre bamsz bir bilim halinde ku-
dedir.
rulmu oluyordu. Bu genel gre itiraz
eden tek kii, o erefin dedesi Abdlha- Hrizm eserinin nsznde, Halife
mid b. Vsi' b. Trk'e ait olduunu iddia Me'mn'un istei zerine insanlara mi-
eden Eb Berze'dir; ancak onun bu iti- ras, ller, ticaret, yer lm ve ben-
raz ada Eb Kmil e-c' tara- zeri konulardaki problemlerini zmede
fndan iddetle reddedilmitir (Kitbul- yol gsterecek muhtasar bir kitap telif
Cebr ve'l-mukabele, vr. 2a). Ayrca Hriz- ettiini kaydeder. Bu amacna uygun ola-
mfnin cebirdeki ncl, kendisinden rak eseri cebir problemleri, geometrik
sonra gelen Sinn b. Feth, Hasan b. Y- lmler ve miras-vasiyet konular ek-
suf ve bn Mlik ed-Dmakl gibi lim- linde e ayrr. ncelikle cebirin dayan-
ler tarafndan da kabul edilmektedir. d temel kavramn (durb) cezr ( x ) ,
Ayn gr daha sonraki dnemlerde mal ( x 2 ) ve el-aded'l-mfred (c) oldu-
bn Haldn (el-Vber; II, 899) ve Ktib e- unu syler ve adedi cezr ile maldan ayr-
lebi de (Kef'z-zunn, II, 1407-1408) des- mak iin "dirhem" diye adlandrr. H-
teklemilerdir. rizm cebiri, zellikle cezr ve mal kav-
ramlarnn kullanm asndan yer yer
Hrizmnin eserinin bu konuda ilk ol-
mulaklk gstermesine ramen daha
mad eklindeki iddialar, kitabn ismin-
sonra gelen slm matematikileri tara-
de "muhtasar" kelimesinin yer almas,
fndan btn Ortaa boyunca deiti-
bizzat Hrizmrnin kendi eserinin ilk ol-
rilmeden aynen benimsenmi, daha ak
duunu ileri srmemesi, zikredilen cebir
tanmlamalar yaplmakla birlikte daha
bilgilerinin ve kullanlan terminolojinin
dakik mefhumlar getirilememitir (A. Se-
nisbeten gelimi olmas, bn Trk'n
lm Sadn, Trhu cilmi'i-cebr, I, 32).
kitab ile Sind b. Ali'nin zamanmza ula-
mayan konuyla ilgili benzer bir eserinin Hrizm, ortaya koyduu bu temel
mevcut olmas gibi sebeplere dayanmak- kavramdan hareket ederek alt cebir
tadr. Gerekte dier slm ilimlerde g- forml (ei-mesil's-sitte) verir. Bylece
rld gibi slm matematiinde de bir kendinden sonraki slm ve Avrupa ma-
eserin nce muhtasar telif edilip daha tematiinde kullanlacak olan temel ce-
sonra erh ile mufassal hale getirilmesi birsel denklem formllerini kurar. H-
veya tam tersinin yaplmas ska gr- rizm cebirinde bu formller, eitliin iki
len bir husustur. Ancak zellikle ikinci yannda birer terim bulunduunda "mf-
ve nc sebepler, Hrizm cebirinin redt", herhangi bir tarafnda iki terim
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

bulunduunda da "mukterent" olarak
adlandrlr. Buna gre,
1. ax2 = bx
2. ax2 = c
3. bx = c mfredt,
4. ax2 + bx = c
5. ax2 + c = bx
6. ax2 = bx + c ise mukterenttr.
Hrizm nce bu formllerle eitli sa-
ysal rnekler zer, daha sonra kareye
tamamlama yntemiyle geometrik ispat-
larn verir; ancak buradaki ispat kavra-
m daha ok formllerin geometrik yol-
la resmedilmesi anlamn tamaktadr.
Ortaya koyduu bu formllerin kkleri-
nin tesbitiyle ilgili ifadeleri ise u ekil-
de verir:
X - I + [ ( 1 ) 2 + ]'".
Bu ifadelerde dikkati eken nokta,
Hrizm'nin be rakaml
C = ( ! ) = > X- 1 ve eer c > ( | ) 2 = > X ' i n
zmnn "mstahil" (imknsz) oldu-
unu belirtmesidir; bylece bu denklem
iin ihtimal (zm) vermi olmakta-
dr. Ardndan ( a b ) ( c d ) , a, b, c, d
Q+ arpmlarn ayr ayr verir. Drdn-
c babda ise a\fb = \f5*b, V.Vb = \fb,... ca 'sndan etkilenmeksizin belirsiz denk-
gibi cebirsel ilemleri zikreder ve daha
sonraki blmlerde srasyla alt cebir
formlne indirgenebilir problemleri, "el-
a d e d ' l - e r b a a t ' l - m t e n s i b e " (drt oran-
tl say) yoluyla zlen ticar problem-
leri ve yer lm ile vasiyet problemle-
rini ele alr.
Hrizm cebirinin genel zellii, Hint
ve Grek cebirinden farkl bir biimde ta-
mamen lafz olmasdr. Ayrca denklem-
ler iin sadece pozitif kk kabul edilmek-
te, negatif kk zikredilmemektedir. te
yandan gerek kulland geometri, ge-
rekse yer lm (el-mesha) blmn-
de verdii bilgi ve kaideler olduka ipti-
daidir. Ancak Hrizm yeni bir ilmin te-
mellerini atm ve eserinde sadece uz-
manlara deil tacir, kad, devlet memu-
ru ve dier insanlara hitap etmeyi ama-
lamtr; bundan dolay kitabnn yarsn-
dan fazlas pratik cebir problemlerinden
olumaktadr. Bu iptidailik yannda baz
geometri problemlerinin cebirle nasl -
zlebileceini gstermi, bylece bu iki
CEBR
ilim dal arasndaki ilikiye de ak ola- zerinde, saysal ifadeler zerinde yap-
rak iaret etmitir. Hrizm'nin eserinin lanlara benzer ilemler yaplabileceini
daha sonra gelen matematikiler ze- gstermitir. Bylece cebir hisb ilmini
rindeki etkisi gl olmu, Abdullah b. tamamen ihtiva eder hale gelmitir. Ay-
Hasan el-Hsib, Sinn b. Feth el-Harr- rca Kerec ( x + l) n alm ile ilgilenmi,
n ve Eb'l-Vef el-Bzcn gibi nl ma- Pascal genini kefetmi ve eitli tr-
tematikiler taralndan erhedilmitir. de serilerle uram, bunlarn yan sra
HrizmFnin eserini erheden bu lim- eitli Diophantik denklemleri incelemi
lerin yan sra ada Abdlhamd b. ve zmtr.
Vsi' b. Trk, Sbit b. Kurre, Saydan ve KerecFnin eserleriyle onun rencisi
Eb Kmil e-c' gibi byk matema- olmu Semev'el b. Yahy el-Marib (.
tikiler tarafndan da cebir ilmine cid- 570/1175), ksmen el-Fahr'nin bir er-
di katklar yaplmaya balanmtr. bn hi olan el-Bhir fi'l-cebr adl kitabn-
Trk, zellikle mukterent denklemle- da ilk defa Hint rakamlarna yer vermi
rini inceledii bir risle kaleme alm ve ve bundan daha nemlisi, say ve mik-
ax2 + c=-bx denkleminin baz zel hal- tarlar harflerle sembolletirerek bugn-
lerini Hrizmden daha ayrntl bir e- k cebirde kullanlan tarzda soyut bir
kilde tartmtr. bn Trk cebiri dier slp takip etmitir. Eserinde, Kerec
ynleriyle Hrizm cebiriyle ayn zellik- ve daha nceki matematikilerin zikret-
leri tamaktadr (Sayl, Abdlhamd bn tikleri, ancak ispatlayamadklar cebir-
Trk'n..., s. 28, 67). sel ifadeleri ispatlam, ispatlanm olan-
slm cebirine ikinci nemli katk, Eb lara da yeni ve daha gl zmler ge-
Kmil e-c' b. Elem b. Muhammed tirmitir. Semev'el b. Yahy, KerecFnin
b. c' el-Msr el-Hsib (III./IX. yzyl) balatt cebirin aritmetikletirilmesi
tarafndan yaplmtr. Kitb'l-Cebr anlayn gelitirerek eserinin ikinci b-
ve'l-mukabele adl eserinde Eb K- lmnde slm matematiindeki en ge-
ni seri incelemelerinden birini yapm
mil, HrizmFnin amel aklamalarn kul-
lanmayarak cebiri sk mantk kurallar- ve bu konudaki ispatlarn verirken ma-
denklemde na balam ve cebirin temel kavramla- tematiksel tmevarm yntemini (el-is-
rn gelimi klid geometrisine dayan- tintc'r-riyz) baarl bir ekilde kullan-
drmtr. Eb Kmil ilk defa irrasyonel mtr. Eserinin drdnc blmnde,
saylar (el-a'dd's-semm) kullanm ve Me filozoflarn varl zorunlu, mm-
klid'in geometrik problemlerini cebir kin ve imknsz eklindeki tasnifinden
yoluyla zmtr. Eserinin nc b- esinlenerek slm matematiindeki ge-
lmnde ise Diophantos'un Aritmeti- nel ontolojik-epistemolojik yapy ifade
eder tarzda cebirsel problemleri ks-
lemlerle (el-mudelt's-seyyle) ura- ma ayrmtr. 1. Doruluu ispatlanabi-
mtr. Cebirin hisb da iine alacak e- len ve sonlu veya sonsuz zm buluna-
kilde geniletilebileceini ilk olarak g- bilen problemler (el-mesil'l-vcibe). 2.
ren ve onun mekanik algoritmik tekrar- zmsz problemler (el-mesil'l-mm-
lardan uzak bir yaratclk alan olduu- tenia). 3. zm mmkn olan, ancak
nu vurgulayan Eb Kmil ile bu ilmin doruluu veya yanll konusunda is-
hem muhtevas hem de ekli deimi pat bulunamayan -gelecek nesillerin bel-
ve bylece cebir yeni bir yn kazanma- ki ispat bulabilecei- problemler (el-me-
ya balamtr. sil'l-mmkine \el-Bhir fi'l-cebr, s. 227-
251|). Bu zellikleriyle Semev'el b. Yah-
HrizmFnin temelini att cebir Eb
y'nn eseri, slm dnyasnda yazlm
Kmil ile bir bina halini alm, ancak bu
ve bugne ulam cebir konusundaki
binann tamamlanmas KerecFnin ba-
en mkemmel birka eserden biridir.
latt yeni cebir hareketiyle gerekle-
mitir. Eb Bekir Muhammed b. Hasan Buraya kadar ele alnan slm cebi-
el-Hsib el-Kerec (. 410/1029), Kit- ri, genelde temel cebirsel ifadelerin ya-
b'l-Fahri f ri Catii-cebr adl eseriy- nnda birinci ve ikinci dereceden denk-
le slm matematik tarihinde cebirin arit- lemlerin incelenmesini esas kabul eden
metikletirilmesi esasna dayal cebir bir cebirdir. Bu dnem zarfnda nc
okulunun kurucusu ve R. Rid'in ifa- ve daha yksek dereceden denklemlerin
desiyle bu ilmin yenileyicisidir (Trhu r- ancak baz zel halleri ele alnmtr. Me-
riyziyyti'l-'Arabiyye, s. 33-47). Kerec sel Eb'l-Vef el-Bzcn, x4 + bx3 = c
bu anlayla cebiri klid geometrisinin gibi drdnc dereceden bir denklemi
dna tayarak tamamen bamsz bir geometrik yolla zmeyi baarmtr.
ilim haline getirmi ve cebir ifadeleri nc dereceden cebirsel denklemleri
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 197
 CEBR
matematik tarihinde ilk defa sistema-
tik bir snflandrmaya tbi tutan ve H-
rizmnin birinci ve ikinci dereceden denk-
lemlerde yapt formlasyonu bu tr
denklemlerde gerekletiren kii mer
Hayym'dr (. 526/1132 |?j); ayrca Hay-
ym, bu konuda kendinden nceki teeb-
bslerin de bir tarihesini vermitir. Ona
gre slm dnyasnda nc derece-
den bir denklemi formle eden ilk kii
Eb Abdullah Muhammed b. s el-Me-
hnFdir (6. 2 6 1 / 8 7 4 veya 2 7 1 / 8 8 4 ) . M e -
hn, Arimed'in Arapa'ya Kitb'l-K-
rt ve'l-stuvne adyla evrilen eserin-
deki bir problemi cebirsel olarak zme-
ye kalkm, karsna x3 + c = ax2 tipin-
de nc dereceden bir denklem knca
zm baaramam ve onu Semev'el b.
Yahy'nn tasnifindeki ikinci kategori-
ye yerletirmitir. Mehn'den yaklak
bir asr sonra gelen Eb Ca'fer Muham-
med b. Hasan el-Hzin (. 350/961 veya
361/971) bu denklemi zmeyi baarm,
Eb'l-Vef el-Bzcn'nin rencisi ve
Brn'nin hocas Emr Eb Mansr b.
rk ise (. 427/1036) x3 + ax2 = c tipin-
de bir nc dereceden denklemi koni
kesitleriyle (tektuu'l-kuti'l-mahrtiyye)
zmtr. Yine mer Hayym'n verdi-
i bilgilere gre bu ilim adamlarnn ya-
n sra Eb'l-Cd Muhammed b. Leys (.
440/1048) nc dereceden, bn'l-Hey-
sem de (. 431/1039) drdnc derece-
den bir denklemi koni kesitleri yardmy-
la zmlerdir (Res' il'l-Hayym el-
cebriyye, s. 1-2,90-91).
Kendi dnemine kadar yaplan al-
malar derleyip toparlayan mer Hay-
ym, telif ettii cebire ait iki risle ile s-
lm medeniyetinde ilk defa nc de-
receden denklemleri sistematik bir e-
kilde incelemi ve bunlar on ksma
ayrmtr.
1. x 3 -t-fox = c
Z.x3 + c = bx
3. c + bx = x3
4. x 3 + ax2 = c
5. x3 + c = ax2
6. c + ax2 = x3
7. x3 + ax2 + bx = c
8. x3 + ax2 + c bx
9. x3 + bx + c = ax2
10. x3 = ax2 + bx + c
11. x3 + ax2 = bx + c
12. x3 +bx = ax2 + c
13. x 3 + c = ax2 + bx
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
198
mer Hayym bu denklemlerin her dir; geriye kalanlarn ve be terimden
biri iin geometrik ispat ve koni kesitle- fazla olan denklemlerin zmn daha
rine dayal zmler bulmu ve bu - nceki matematikiler verememilerdir.
zmlerden yalnz pozitif olan kk ka- Cemd el-K, kendisinin ise Mes'd'-
bul etmitir. Bylece bu nemli baars nin zd on dokuz denklemle yedi
ile "el-mesil'l-mmtenia"nn zm- tane daha denklemin nasl zld-
leri iin bir yol am ve analitik geomet- n akladn, bunlardan baka birok
rinin temellerini atmtr. mer Hayym denklemin zmn verdiini ve ayr-
cebire getirdii yeniliin farkndadr ve ca bu konuda ayr bir kitap telif edece-
bu denklemler iin ortaya koyduu is- ini belirtmektedir; ancak bununla ilgili
patlarn geometrik olduunu, saysal is- gnmze herhangi bir eseri ulama-
patn mmkn grnmediini belirtmek- mtr. Cemd el-K'nin bu ifadesi,
tedir. Ancak, "Umulur ki bizden sonra ada bn Haldn'un aklamalarn
gelenler bunu zebilirler" ifadesiyle ce- dorulamaktadr. bn Haldun, "Bize ula-
birin ilerlemeye ak bir ilim olduuna ve an bilgilere gre Dou matematik lim-
o gn zlemeyen meselelerin daha lerinden bazlar alt trden daha fazla
sonra zlmesinin mmkn olabilece- denklem kurmu ve yirmiden ok denk-
ine iaret etmitir. lem tesbit etmilerdir; ayrca her biri
mer Hayym'dan yaklak bir asr iin yeterli rnekler vermi ve geomet-
sonra gelen erefeddin Muzaffer b. Mu- rik ispatlarn yapmlardr" (el-cber, IT,
hammed et-Ts (. 610/1213 [?]), onun 899) demektedir. Slih Zeki'nin verdii
izgisini takip ederek nc dereceden bilgilere gre, yine ayn yzylda yaam
denklemleri on ksma ayrr ve bun- ismi bilinmeyen bir matematiki, 834
lar, sekizi "en az bir pozitif kke sahip (1430) ylnda telif ettii Ziydet'l-me-
denklemler", bei de "bazan zm im- s 'ili'l-cedide cale's-sitte adl eserin-
knsz olan denklemler" olmak zere de Cemd el-K'nin cmlelerini hatr-
iki grupta inceler. Ts, mer Hayym latan ifadeler kullanm ve a, x, x2, x3
gibi pozitif kk zm olarak alr ve drt terimlisinden yirmi be eit denk-
spatlarn ayn ekilde koni kesitleriyle lem elde edileceini belirtmitir. Bu bil-
verir; ancak bu ispat tarzn onun gibi giler, Ts'den sonraki slm cebirinde
zm bulmak iin deil saysal biim- nc ve daha st dereceden denklem-
de tesbit ettii zm Hrizm gibi res- lerle uraldn gstermektedir. Son
metmek iin kullanr. Ts'nin bu zm olarak Dou slm dnyasnda, K'den
anlaynda, bugnk matematikte mev- sonra Hulat'l-hisb adl mehur ese-
cut olan varlk teorisinin (existence theo- rinde cebire zel bir yer ayran, ancak
rem) benzeri bir yorum grlmektedir. herhangi bir yenilik getirmeyen Bahed-
Ayn ekilde Ts, her denklem tipi iin din el-miirnin (6.1031/1622) ad anl-
maldr.
mmkn olan zmleri tek tek ara-
trrken modern matematikte ilk nce B) Bat slm Dnyasnda Cebir. Cebir
Pierre de Fermat (. 1665) tarafndan tarihinin Bat slm dnyasndaki duru-
kullanlan "minima" ve "maxima" anla- mu Dou'dakinden pek farkl deildir.
yna benzer bir tavr sergilemitir. Bu alanda eser veren birok matema-
Bugnk bilgilerin nda, Tsfden tikinin varlna ramen sembolletir-
sonra slm ilim tarihinde nc dere- me dnda konunun zne bir yenilik
ceden denklemlerle ilgili orijinal katk- getirilmemitir.
larn sona erdii sylenebilir. Ancak bu Cebir konusunda bn'l-Ysemn (.
konuda Gyseddin Cemd el-K'nin 601/1204) yazd el-Urczet'l-Yse-
(. 832/1429) Mifthu'l-hisb'mda ver- mniyye adl manzum eser daha sonra
dii bilgiler olduka ilgintir (s. 413-414). bn'l-Him, Kalasd ve Sbtu'l-Mardn
Ona gre eer a, x, x2, x3 gibi drt te- gibi nl matematikiler tarafndan er-
rim eitli ekillerde dzenlenirse yirmi hedilmi, Bat ve Dou slm dnyasn-
be denklem ortaya kar. Bunlarn ilk da yaygn bir el kitab olarak kullanlm-
alts mehur "el-mesil's-sitte"dir; ge- tr. Sbtu'l-MardnFnin erhinde dikkati
riye kalan on dokuz denklemi ise m- eken nokta, mesil-i sitteden mfredt
dddin el-K'nin bildirdiine gre e- denklemlerinin "Marib-Msr" ve "Acem"
refeddin Mes'd zmtr. Cemd el- adlaryla iki ayr tertipte verilmesidir (el-
K'ye gre eer a, x, x2, x3, X4 gibi be Lem'at'l-Mrdniyye, s. 31). Bat slm
terim yine farkl ekillerde tertip edilir- dnyasnda, bundan baka Eb Abdul-
se doksan be denklem elde edilir. Bun- lah bn Bedr'in (VII./XIII. yzyl) Kitb
larn yirmi bei yukarda zikredilenler- htiri'l-cebr ve'l-mukbele ve Eb'l-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

Abbas Ahmed b. Muhammed b. Osman
bn'l-Benn el-MerrkFnin (. 721/
1321) Kitb'l-Cebr ve'l-mukbele ad-
l eserleri grlmektedir. Bu iki eserin
yannda Ali b. Muhammed b. Muham-
m e d b. Ali el-KalasdFnin (. 891/1486)
cebiri de ihtiva eden Kef'l-esrr can
'ilmi'l-ubr adl kitab da zikre deer
niteliktedir.
Bat slm dnyasnn cebire yapt
en nemli iki katk, slm ilmiyle bera-
ber slm cebirinin Avrupa'ya gemesini
salamas ve cebirsel sembolleri ilk de-
fa kullanmasdr.
C) Osmanl Dneminde Cebir. Osmanl
cebiri zerine henz mstakil alma-
lar yaplmad iin bu dnemdeki ce-
birin tarih geliimini muhtevadan ok,
nemli eserlerin ve melliflerinin isimle-
rini vermek suretiyle snrl biimde gs-
termek mmkn olmaktadr. Osmanllar
Seluklu Trkleri vastasyla klasik s-
lm medeniyetinin bu konudaki biriki-
mine sahip olmular ve ilk dnemlerden
itibaren telif eserler vermeye balam-
lardr.
Osmanl ilminin nclerinden Kadz-
de-i Rm (. 835/1431 [?]), Semerkant'a
gitmeden nce Bursa'da 784 (1382) y-
lnda Muhtasar fi'l-hisb (er-Risletu
alhiyye fi'l-kav'idi'l-hisbiyye) adl
eserini telif etmi ve ikinci blmn
cebir ve mukabeleye ayrarak burada te-
mel cebirsel ifadelerle mesil-i sitteyi
incelemitir. Bu durum, daha Osmanl-
larn ilk dneminde Anadolu'da byle
bir eserin telifini mmkn klacak bilgi
birikiminin mevcut olduunu gstermek-
tedir. Bu esere ksa bir sre sonra (786/
1385) ad bilinmeyen bir mellif tarafn-
dan erhu Muhtasar fi'l-hisb adyla
bir erh yazlm ve bylece Osmanl il-
minin Ftih Sultan Mehmed ncesine
rastlayan bu teekkl dneminde telif
edilen genel hisb kitaplar iinde cebir
zel olarak ele alnmtr.
Ftih Sultan Mehmed ile balayan Os-
manl ilminin ykseli dneminde Semer-
kant'tan stanbul'a giden Kadzde'nin
rencileri Ali Kuu (. 879/1474) ve
Fethullah e-irvn (. 891/1486) ile
beraber matematik sahasnda bir can-
lanma grlr. Bu birikim zerinde Ze-
keriyy el Ensr (. 926/1520) Fethu'l-
Mbdc f erhi!-MuMi" adyla bn'l-
Him'in cebire dair eserini erhetmi ve
bu telif hareketi Mrim elebi (. 931/
1524), Abdlal el-Bircend (. 934/1527-
28 [?]), Hayreddn Hall b. brhim ve
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEBR
Mehmed EdimeV tarafndan devam et- nin Cmi zu'l-usl' ile Eb c' b. Es-
tirilmitir. Daha sonra Abdlazz b. Ab- Iem'in el-Kmil'ini kaydeder. Muhte-
dlvcid el-Mikns (. 964/1557) Nz- melen bu tasnifte, eserlerin ihtiva etti-
het'l-elbb ve zbdet't-telhis li'l- i bilgilerin mahiyetinden ok hacimleri
hisb adl eserinde cebire zel bir blm gz nne alnmtr. Takprizde'nin
ayrm, Matrak Nasuh (. 971/1564 (?]) ifadelerinde dikkati eken dier bir nok-
Trke kaleme ald Umdet'l-hisb ta, slm cebirinde aritmetiksel cebir ile
adl kitabnn drdnc blmn cebi- geometrik cebir ekollerinin varln bil-
re tahsis etmi ve Abdlmcid es-Sumu- mesidir. Nitekim, "Semev'el cebir mese-
l (X./XV1. yzyl) e r - Rislet 'n - nti "a lelerini aritmetikle, Hayym ise geomet-
fi'l-hisb ve'l-cebr ve'-hendese adn- ri ile ispat etmitir" demektedir [Mlft-
da bir eser yazmtr. hu's-sacde, I, 391). Daha sonra Bat s-
XVI. yzyln sonlarna doru byk lm leminin nl matematikisi bn'l-
astronom - matematiki Takiyyddin er- Ysemn'in Ureuze'sinin ve erhinin ne-
Rsd (. 993/1585), Kitb'n-Nisebi'l- mini ifade eden Takprizde, arkasn-
mtekile li'l-cebr ve'l-mukbele dan da daha faydal bilgi iin Cemd el-
adyla bir kitap telif etmitir. Ayn d- K'nin Mifthu'1 -hisb'mda nc
nemde Dvd-i Antk de (. 1008/1599) dereceden denklemlerle ilgili bilgi verir-
Rislet!-muhtasar fi'l-cebr ve'l-mu- ken zikrettii erefeddin Muhammed b.
kbele adl eserini yazmtr. Bu yllar- Mes'd b. Muhammed el-Mes'dFnin ri-
da ortaya konan en nemli matematik- slesini kaydeder. Bu bilgiler, XVI. yz-
cebir kitab, Ali b. Vel Hamza el-Ma- yl Osmanl cebirinin daha nceki klasik
rib'nin 999 (1590) ylnda Trke olarak slm kltrnn btn cebir bilgisini
telif ettii Tuhfet'l-a'dd li-zevi'r-rd kapsadn, ayrca Osmanl ilim adam-
ve's-sedd isimli eserdir. Farkl bir ter- larnn ve matematik okuyan rencile-
kim usulnn (yk usul) kullanld ese- rin takip ettikleri temel kitaplarn klasik
rin nc makalesinde "erbaa mten- slm cebirinin ulat seviye ile orantl
sibe" ve "hisb'l-hataeyn" yntemleri olduunu gstermesi bakmndan nem-
incelendikten sonra nc blmde ce- lidir.
bir ve mukabele ele alnmtr. Marib XVII. yzyl Osmanl matematiinde
bu blmde denklemler konusunda ye- cebirle ilgili telif hareketleri devam et-
nilik getirmemesine ramen meseleyi mi, zellikle medreselerde temel ders
btn ayrntlar ile incelemi ve oran kitab olarak okutulan Baheddin el-mi-
(tenasp) bahsinde bir aritmetik dizi ile l'nin bu ilim dalna zel bir yer ayran
bir geometrik dizi arasnda iliki kura- Hulat'l-hisb' (el-Bah* iyye), Hasan
rak logaritmaya olduka yaklamtr. es-Suhran, Tekfurd Mustafa Efen-
Drdnc makalede ise birok problemi di, Ramazan b. Eb Hreyre b. Cezer,
cebir ve mukabele yoluyla zmtr. S- mer b. Ahmed el-M el-Cl gibi lim-
lih Zeki'nin ifadesine gre bu eserin ce- ler tarafndan erhedilmitir. Bu erh-
bir asndan tad dier bir nemli lerin yzlerce nshasnn mevcudiyeti,
zellik de KalasdFden daha gelimi bi- XVII. yzyl Osmanl matematik ve cebi-
imde cebirsel notasyon ve sembol kul- rinde, klasik ilim paradigmas ereve-
lanmasdr. Bu durum, XVI. yzyl son- sinde de olsa, youn bir telif hareketi
larnda Osmanl cebirinde notasyon ve bulunduunu gstermektedir.
sembollerin kullanldn aka gster-
XVIII. yzylda el-Bah'iyye gelene-
mektedir.
ine bal cebir anlay devam etmi,
Osmanl cebirinin XVI. yzyln sonla- Muhammed b. Ahmed b. Hasan el-Gaz-
rna doru bulunduu seviye ve ortaya z ve Maral Abdrrahim b. Eb Bekir
koyduu cebir anlay, phesiz en iyi gibi matematikiler tarafndan bu eser
ekilde Takprizde'nin Mifth's-sac- yeniden erhedilmitir. Ayrca yeni yaz-
de adl eserinden takip edilebilir. Takp- lan genel hisb kitaplar iinde klasik
rizde, cebir ve mukabele tanmlamala- slm cebiriyle ilgili bilgiler daima mu-
rndan sonra muhtasar kitap olarak bn hafaza edilmitir.
Fells el-Mardnnin Nib'l-cebr ve Osmanl klasik ilminden Bat ilmine ge-
bn Mahall el-MevslFnin el-Mfd'ini i izgisinde yer alan ve modern mate-
verir. Orta tipte (mutavasst) eser olarak matik konularndan logaritma hakkn-
Muzaffer et-TsFnin nc dereceden da eseri bulunan Gelenbev smil Efen-
denklemleri ele alan Kitb'z-Zafer'mi di (. 1205/1791) Osmanl dnyasnda
zikretmesi ise olduka ilgintir. Geni klasik slm cebirinin son nl temsilci-
kitap (mebst) olarak da bn Mahall'- si saylabilir. Bir yenilik getirmemekle
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 199
CEBR

birlikte Trke telif ettii Hisb'l-k-
sr adl eserin drdnc blmnde kla-
sik gelenee bal cebir bilgisini sunmu
ve mesil-i sitteyi incelemitir. Dikkati
eken nokta Gelenbev'nin, Cemd ei-
KFnin Mifthu'l-hisb'mda mesil-i
sitte dndaki denklemler hakknda ya-
zacan vaad ettii risleyi bulamad
iin nc ve daha st dereceden denk-
lemlerden bahsedemediini sylemesi-
dir. Bu durum, o dnem (XVIII-XIX. yz-
yl) limlerinin muhtemelen mer Hay-
ym ve erefeddin et-Tsnin bu konu-
lardaki almalarndan haberdar olun-
madklarn gstermektedir. Gelenbev,
alt denklem iin geometrik ispat dahi
vermemi, eserinin son blmnde ise
cebir ve mukabele ile zd baz prob-
l e m l e r i z i k r e t m i t i r (Slih Zeki, s r -
kiye, II, 294-301).
n'l-Benn'nn ayn eserine baka bir
erh yazan Ya'kb b. Eyyb b. Abdlv-
hid'in de ayn notasyon ve sembolleri ta-
kip ettiini gstermitir. Bu semboller,
x iin t P 'in ilk harfi ~ veya *;
x 2 iin Jl 'm ilk harfi
x 3 iin 'n ilk harfi i
x4 iin JU JU 'n ilk harfleri - -
= iin J->~ 'nn son harfi J 'dir. Da-
ha sonra Kalasd bu sembolleri biraz
deitirmi ve
x iin sadece ^ 'in ilk harfi
iin "s" veya ^
Vlin 'in ilk harfi t-
: iin ise * ekillerini kullanp dier ia-
retleri aynen benimsemitir. Ancak bu
Ba- notasyon ve sembol sisteminde x 4 'ten
byk kuvvetler, 7 ' " " gibi ters de-
t- n tarafa konulmaktayd. Bilinmeye-
nin cz (J-), . 'in ilk harf-
leri ; karenin cz f-jr) , f ? , JUl.j*- 'in
ilk harfleri ve kpn cz de (75-), ^
veya , y * 'in ilk harfleriyle gs-
teriliyordu.
3. Bir denklemde bilinen miktarlar,
kelimesinin ilk harfi 'n ekliy-
le belirtilir ve bu sembol saylarn st ta-
rafna yazlrd; mesel " = 42 demekti.
4. Toplama ( + ) iin \L veya i _ iaret-
lerinden biri kullanlmaktayd. Bu iaret
- toplamann gramatik zelliini tamamen
kaldryor ve ona basit bir cebirsel sem-
bol anlam veriyordu-, ayrca j ve J[ da
toplama ileminin baz durumlarnda kul-
lanlrd.
s. karma ( - ) iin ilemin durumu-
na gre j * , ^ veya ^ ;

tslm Cebirinde Notasyo ve Sembol. H- erler-, ( + ), ( x ) ve blme iaretleri ile
rizmTden itibaren slm cebirinin lafz dier baz iaretler eksikti.
cebir olduu bilinmektedir. Buna ra-
Slih Zeki, 1888'de elde ettii, Osman-
men baz lafz semboller, baka bir de-
l matematikisi Ali b. Vel b. Hamza el-
yile ksaltmalar, mesel toplama iin j
Marib tarafndan 999'da ( 1 5 9 0 ) yaz-
veya Jl, karma iin ^ , arpma iin
lan Tuhfet'l-a'dd li-zevi'r-rd ve's-
<J, blme iin J*- ve oran (nisbet) iin
sedd adl eserle 834 ( 1 4 3 0 ) ylnda yazl-
Jl kullanlmtr. slm cebirinde notas-
m Ziydetul-mes'ili'1 - cedide 'ale's-
yon ve sembol konusundaki tartmalar,
sitte isimli yazar bilinmeyen bir cebir ki-
Woepcke'nin 1854 ylnda Kalasd'nin
tabnda notasyon ve sembollerin geli-
Kef'l-esrr adl eserini incelemesiyle
tirildiini ve bylece slm cebirindeki
balam ve VVoepcke bu eserde grlen
bu notasyon ve sembol sisteminin Os-
sembollerle bn Haldn'un Mukaddime'-
manl dneminde en olgun halini ald-
sindeki baz ifadelerden hareket ede-
n ortaya koymutur. Bu sisteme gre,
rek slm cebirinde notasyon ve sembol
kullanmnn en erken XIII. yzylda ba- 1. Bilinmeyen ve kuvvetleri Arapa isim-
ladn belirtmitir. Ancak Slih Zeki, ki- lerinin ilk harfleriyle gsterilmekte ve
taplarda yer almamasna ramen cebir bu harfler katsaylar ile birlikte yazl-
retiminde notasyon ve sembollerin maktayd :
Hrizm'den itibaren kullanlm olabile- 1 kuvvet x = , cP 'in ilk harfi,
ceini ileri srmektedir. Bu sistemin ki-
2 kuvvet x z = - , Jl 'in ilk harfi,
taplarda mevcut olmamasn ise Arap
3 kuvvet x 3 = S veya s ,
dilinin yapsna ve " 3 " taksnn zel
harfi,
durumundan kaynaklanan "bir metnin
iine zel iaretler sokulmas gl"- 4 kuvvet x 4 = -> , JU JU 'm ilk
ne balar; ayrca bu noktann kendisin- harfleri,
den 100 yl nce Gelenbev smil Efen- S" kuvvet x 5 = veya-S=-,
di tarafndan tesbit edildiini zikreder.
ilk harfleri,
Slih Zeki bu teze delil olarak da slm
6 kuvvet x 6 = veya S S,
matematii ve cebirinde notasyon ve
sembollerle yaplan ilemlerin metnin ilk harfleri,
iinde deil daima hmilerde bulun- T kuvvet x 7 = veya * -,
masn gstermektedir. J u 'in ilk harfleri,
6. arpma ( x ) iin J edat;
7. Blme ( : ) ilemi iin J*- edat;
8. Karekk ( v - ) iin kelimesinin
ilk harfi kpkk ( V - ) iin s - i ^ 'in
ilk harfleri V e drdnc dereceden
kk ( V ~ ) '" ' i n i' k harfleri
kullanlyordu.
9. Oran ifadesi ise * iaretiyle gste-
rilir, eer oranda "bilinmeyen" varsa
kelimesinin ilk harfi - ile deil cebir-
de ona e anlaml olan kelimesinin
ilk harfiyle belirtilirdi.
10. ki cebirsel ifadenin eitlii, bun-
lar arasna yerletirilen J k e l i m e s i -
nin son harfi J ile gsterilirdi. Ancak
denklemin son halinde nce negatif te-
rimler yazlr ve bunlar ^ ile birbirin-
den ayrlrd.
11. Cebirsel ilemlerin birbirine kar-
mamas iin satrlar arasna dz izgi
ekilirdi.
'in ilk
Btn bunlar slm cebirinin notas-
yon ve sembol konusunda ne derece yol
aldn ve XVI. yzyl sonlarna doru
Osmanl limlerince en olgun hale geti-
J1* 'in rildiini gsterir. Ancak bu durum btn
cebir eserlerinde grlmez. Slih Zeki'ye
gre bunun sebebi, zellikle mellif ns-
v-^'in
halarnda mevcut olan bu sistemin ms-
tensihler tarafndan anlalamayarak eser
J^ istinsah edilirken atlmasdr {JA [ 1898),
s. 3 5 - 5 2 ) .

Son zamanlarda A. Selim Sadn, Ka- 8 kuvvet x8 = veya ^ ^ , J" D) Avrupa'ya Tesiri. XI. yzylda slm
lasdfden ok nce bn Kunfz el-Cez- s-* 'in ilk harfleri, dnyasndan Avrupa'ya tercmelerin ba-
irFnin (. 810/1407), bn'l-Benn'nn 9 kuvvet x 9 = veya ^ lamas ile HrizmFnin Kitbii'l-Hisb el-
Kitb't-Telh fi'l-hisb adl eserine Hind adl eseri Algoritmus de nume-
s-"* 'in ilk harfleri.
yazd Hatt'n-nikb Ccm vechi'l-'amel ro indorum, Kitbii'l - Muhtasar f hi-
2. Ters deerler iin ayn notasyon tat-
bi'l-hisb adl erhinde ilk cebir notas- sbi'l-cebr ve'l-mukabele'sinin birinci
bik edilmekte, yalnz cz para tabiri
yon ve sembollerini kullandn ve b- blm de 1145'te Liber algebrae et
iin kullanlan kelimesinin ilk harfi
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
200
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

almucabala adyla Chesterli Robert ta-
rafndan Latince'ye evrildi; bir sre son-
ra da ikinci eserin birinci blmnn ter-
cmesi Cremonal Gerard (. 1187) ta-
rafndan De Jebra et al-Mucbala
la tekrar yapld. Bu tercmelerin arka-
sndan HrizmFnin ismi, algorithma ek-
linde nemli bir matematik yntemini ta-
nmlamak iin kullanlmaya baland; ay-
n kelime spanyolca'da guarismoya d-
nerek rakam ve saylara dellet eder
hale geldi. Benzer biimde el-cebr ve'l-
mukbele kelimeleri de yaygn olarak
kullanld. Pizal Leonardo Libera abaci
(1202) adl eserinde algebra ve mucaba-
ia terimlerinin yan sra Latince tercme-
lerini vermeyi de ihmal etmedi (restaura-
to et opposito). H. Suter'e gre algebra
kelimesini tek bana kullanan ilk Avru-
pal matematiki Floransal Canacci'dir
(XIV. yzyl). Canacci ayn zamanda keli-
menin Gaber'den (Cbir) trediini de
sylemi, fakat bununla mehur kimya-
c Cbir'i mi, yoksa ayn ismi tayan En-
dlsl astronomu mu kastettiini ak-
lamamtr. Almucabala kelimesi en son
Gosselin (. 1577) tarafndan kullanlm,
Michael Stifel ise Arithmetica
adl eserinde regula gebri tabirine yer
vermitir. Bunlarn yan sra slm cebi-
rinde kullanlan dier temel tabirler de
Latince'ye tercme edilmeye balanm
ve mesel dirhem dragma, cezr radix,
ey res, mal census kelimeleriyle kar-
lanmtr. Ayrca cebir iin Latince'de ars
magna veya ars rei et census, talyanca'-
da arte maggiore veya arte (regola) della
cosa ve Almanca'da ise regel coss yahut
die coss gibi farkl isimler de kullanlm-
t r (E/2 [ng.], II, 361; DM, VI, 275).
HrizmFnin Avrupa'ya yapt etki ok
byk olmu ve Latince'ye evrilen iki
eseri, hesap ve cebir konusundaki ilk d-
nem teliflerine esas tekil etmitir. XVI.
yzylda, yani HrizmFnin kitabn kale-
me almasndan 700 yl sonra bile talyan
bilim adam Cardano Ars Magna
eserinde hl Hrizm'yi esas alyor ye
onu insanln o dneme kadar yetitir-
dii en byk on iki dhiden biri olarak
kabul ediyordu (dil Enbb, s. 1).
Hrizm'nin Cremonal Gerard terc-
mesi, G. Libri tarafndan Histoire
sciences mathematiques'\r\ iinde (Paris
1838, s. 253-297), Chesterli Robert'inki ise
L. C. Karpinski tarafndan New York'ta
mstakil olarak yaymlanmtr (1915).
Bunlardan baka F. Rosen de eserin ori-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEBR
jinal Arapa metnini ngilizce tercmesiy- 228, 235-236; Sbt'l-Mardn, el-Lem'at'l-
le birlikte neretmitir (London 1831). Mrdniyye f erhi'l-Ysemniyye (nr. Mu-
hammed Sveys), Kuveyt 1983, s. 26, 31; Ke-
Avrupa cebirine etki eden ikinci isim f'z-zunn, I, 578-579; II, 1407-1408; Sddk
Eb Kmil e-c' b. Eslem'dir. Kit- Hasan Han, Ebced'l-'ulm (nr. Abdlcebbr
ady- b'l-Cebr ve'l-mukbele adl eserinin Zekkr), am 1978, II, 205-207; Slih Zeki,
tamam brnce'ye (nr. M. Levey, The Asr- Bkye, stanbul 1329, II, 246-301; a.mlf.,
"Notation A l g e b r i q u e Chez les Orientaux",
Algebra of Abu Kamil. Kitab fi al-Jabr wai-
JA (1898), s. 35-52, seri (9), 11; Advar, Osman-
muqabala in a Commentary by Mordecai l Trklerinde lim, s. 19, 47-49, 96-99, 104,
Finzi; London 1966) ve ayrca ilk iki b- 203-204; Brockelmann, GAL, I-V; dil Enb-
lm ile nc blmnn ba Latin- b, hy''l-cebr, Beyrut 1955, s. 1-3, 16-17;
ce'ye evrilmitir. Leonardo Fibonacci ise Hamit Dilgan, Muhammed bn Mus al-Harez-
m, stanbul 1957, s. 9-10, 11 -19; Kadr Hfiz
(. 1240 [?]) Liber abaci ve Practica ge-
Tkn, Tr'l-'Arabi'T'ilm fi'r-riyziyyt
ometriae adl eserlerinde Eb Kmil'den
ve'l-felek, Nablus 1963, s. 61-67; a.mlf., el-
pek ok alnt yapmtr. 'Ulm 'inde'l-'Arab, Nablus, ts., s. 55-59; Tho-
mas Heath, A History of Greek Mathematics, Ox-
slm cebiri XIX. yzyl ierisinde Av-
ford 1965, I, 373-415; II, 440-517; Sezgin, GAS,
rupa'da trl alardan incelenmi ve V, 228-242, 277-281, 321-329; D. J. Struik,
Hrizm ile Eb Kmil'in yan sra Kere- A Source Books in Mathematics 1200-1800,
c, Kalasd ve Baheddin milFnin eser- Cambridge 1969, s. 55-60; Otto Neugebauer,
The Exact Sciences in Antiqulty, New York
leri eitli Bat dillerine evrilmitir. XX.
1970, s. 29-49, 71-82; Ahmed Selm Sadn,
yzylda ise Semev'el, bn'l-Heysem,
Trhu ' ilmi'l-hisbi'l-Arabi Hisb'l-yed,
mer Hayym, erefeddin et-Ts ve di-
Amman 1971, s. 48; a.mlf., Trhu 'ilmi'l-cebr
er slm cebircileri hakknda pek ok fi'l-'lemi'l-'Arab, Kuveyt 1986" I, 31-45, 58-
aratrma yaplm ve bunlarn eserleri 59, 373-390; II, 409-412, 431, 502-503, 611-
613; Cell Sara, yonya Pozitif Bilimi, zmir
yine eitli dillere tercme edilmitir.
1971, s. 62-63, 81-86; Sarton, Introduction,
Bugn matematik tarihileri, Avrupa'da
c. I; H. Eves, An Introduction to the History of
gelien modern cebirin temel cebirsel
Mathematics, New York 1976, s. 190-191; DSB,
ilemler, denklemler teorisi, cebir-geo- I-XVI; Aydn Sayl, Msrllarda ve Mezopotam-
integra
metri ilikisi ve cebirsel semboller gibi yallarda Matematik, Astronomi ve Tp, Anka-
ra 1982, s. 42-46, 205-246; a.mlf., Abdlha-
temel konularda slm cebirine olan bor-
md bn Trk'n Katk Denklemlerde Mant-
cunu kabul etmektedirler.
ki Zaruretler Adl Yazs ve Zamann Cebri,
BBLYOGRAFYA: Ankara 1985, s. 6, 28, 67; B. L. van der Waer-
brhim Mustafa v.dr., el-Mu'cem'Tvast, den, A History of Algebra, Zrich 1985, s. 3-
"cbr", "kbl" md.leri; n'at'Tcebr li-Diyofen- 15, 24-31; David M. Burton, The History of
Mathematic, New York 1985, s. 182-185; R-
tes (trc. Kust b. Lk, nr. Rdl Rid), Paris
1974, s. 7-21; Hrizm, Kitb'l-Cebr ve'l-mu- d Rid, Trhr-riyziyyti'T'Arabiyye bey-
kbele (nr. Ali Mustafa Merefe Muham- ne'l-cebr ve'l-hisb (trc. Hseyin Zeynddin),
med Mers Ahmed), Kahire 1939, s. 15-16; Beyrut 1989, s. 19-47, 74-101, 173-231; a.mlf.,
Muhammed b. Ahmed el-Hrizm, Mefthu'l- "islam and the Flowering of the Exact Scien-
'ulm, Beyrut, ts., s. 116-117; Eb Kmil e-- ces", islm, Philosophy and Science iinde (nr.
c' b. Elem, Kitb'l-Cebr ve'l-mukbele, Kara Unesco), Paris 1981, s. 135-152; Hikmet Necb
Mustafa Paa Ktp., nr. 379, vr. 2"; a.mlf., Kitb Abdurrahman, Dirst f trhi'l-'ulm 'inde'l-
Tar'ifi'l-hisb (nr. Ahmed Selm Sadn, T- 'Arab, Badad, ts., s. 113-135; "The Origin and
rhu Cilmi'l-cebr fi'l- 'lemi'l-'Arab iinde), K- D e v e l o p m e n t of the Quadratic Equation in
veyt 1986, I, 67-80; a.mlf., The Book of Algebra, Babylonian, G r e e k and Early Arabic A l g e b -
Kitb al-Jabr va'l-muqbala (ed. Fuat Sezgin), ra", Osiris, III, Bruges, s. 515-516; S. Gandz,
Frankfurt 1986, XXIV, Jan P. Hogendijk'in ns- "Studies in Babylonian Mathematics I, Inde-
z; Kerec, Kitb'l-Fahr (Trhu 'ilmi'l-cebr terminate Analysis in Babylonian M a t h e m a -
iinde), I, 132-141, 145^170; a.mlf., 'le'l-His- tics", a.e VIII, 12-40; a.mlf., " T h e Sources of
bi'l-eebr ve'l-mukbele rfe'l-burhn'aleyh (a.e. al-Khwarizmi's-Algebra", a.e., I, 273-275;
iinde), I, 354-369; a.mlf., el-Kf fi'l-hisb (nr. George A. Saliba, " T h e M e a n i n g of al-Jabr
adl Sm elhb), Haleb 1986, s. 169-176; Semev'el w a ' l - M u q b a l a " , Centaurus, sy. 17 (1973), s.
b. Yahy el-Marib, el-Bhir fi'.l-cebr (nr. Sa-
189-204; Calal S. A. Shavvki, "Formulation and
lh Ahmed - Rd Rid), am 1972, s. 73,
Development of Algebra by Muslim Scholars",
227-251; Res' il'l-Hayym el-Cebriyye (nr.
IS, XXIII/4 (1984), s. 337-351; J. Hoyrup. "al-
Rd Rid - Ahmed Cebbr), Haleb 1981, s.
Khawarizmi, ibn Turk and Liber Mensuration
1-3, 6, 90-91; bn Bedr, Kitb htiri'l-Cebr
on the Origins of islamic A l g e b r a " , Erdem,
ve'l-mukbele (Trhu 'ilmi'l-cebr iinde), II,
II, Ankara 1986, s. 445-526; Jan P. Hogendijk,
431; bn'l-Benn, Kitb'l-Cebr ve'l-mukbele
"Sharaf a l - D i n on the N u m b e r of Positive
des (a.e. iinde), II, 542-555; Cemd el-K, Mif-
Roots of Cubic Equations", Historia Mathema-
thu'l-hisb (nr. Ndir en-Nablus), am 1977,
tica, sy. 16 (1989), s. 69-81; W. Hartner, "al-
s. 392-393, 412-414, 415-417; bn Haldn, el-
Djabr wa'l-mukbala", El2 (ng.), II, 360-362;
'ber; Beyrut 1983, II, 898-899; Takprizde,
H. Suter, "el-Cebr", DM, VI, 274-276.
Mifths-sa'de, I, 391-392; bn Gz el-Mik-
ns, Buyet't-tullb f erhi Mnyeti'l-hisb
(nr. Muhammed Sveys), Haleb 1983, s. 227- S HSAN FAZLIOLU
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 201
CEBR
CEBR
) drt byk melekten biridir. Arapa'da
Kullarn btn fiillerini
ilh irade ve kudretin
zorlayc tesiriyle yaptklarn
ifade eden kavram
(bk. CEBRYYE).
L J
F el-CEBR ve'l-MUKBELE
^ (bk. CEBR).
F CEBRL
( o - v - )
lh emirleri
meleklere ve peygamberlere
^ ulatran vahiy melei.
Yahudi ve hristiyan kaynaklarnda
Gabriel eklinde geer. "Gl insan" an-
lamndaki geber ile "Tanr" mnasnda-
ki el kelimelerinden oluan Gabriel'in
Keldn veya Sryn meneli olduu ka-
bul edilir. Kelime Yunanca ve Latince'ye
de ayn ekilde gemitir.
Cebril Yahudilik ve Hristiyanlk'ta b-
yk meleklerden olup Kitb- Mukaddes'-
te ismi geen melekten biridir. Adn-
dan ilk defa Daniel kitabnda (8/15-26,
9/21-27) sz edilir. Ahd-i Atk'te ve apok-
riflerde verilen bilgilere gre Cebril al-
t melekle birlikte Tanr'nn huzurunda
sol tarafta durur, azzlerin duasn O'na
iletir, cennete nezaret eder; birinci se-
mann hkimidir; en nemli efaatidir.
Ktleri yok eder, eytanlar ate frn-
na atar ve tabii gleri ynetir (Tobit,
1 2 / 1 5 ; E n o c h , 9 / 1 , 9-10, 2 0 / 7 , 4 0 / 1 - 9 ,
5 4 / 6 ; Hezekiel, 9 / 3 , 10/2). Yahudilik'-
te Cebril, Tanr'nn buyruklarn yara-
tklara bildirip elilik grevi yapan bir
melektir, ayn zamanda adalet ilkesidir.
Hz. Ysuf'u kardelerine gtrm, Hz.
Ya'kb'la gre tutmu, Mkil ile birlik-
te Hz. Ms'nn defnediliine katlmtr
(DB, II, 333; D a v i d s o n , s. 119).
Ahd-i Cedd'de ise Cebrail'den iki de-
fa sz edilir. Bunlardan birinde Hz. Zeke-
riyy'ya grnerek ona "Tanr'nn nnde
duran Cebril" olduunu syledii ve Hz.
Yahy'nn doacan haber verdii, di-
erinde Hz. Meryem'e grnerek ona Hz.
Ts'y mjdeledii anlatlr (Luka, 1/11-20,
26-38). Hristiyanla gre de Cebril, pey-
gamberlere insan eklinde grnerek
Tanr'dan vahiy getiren byk bir me-
l e k t i r ( A h m e d A b d l v e h h b , s. 38-48).
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
202
slm dininde Cebril Hz. Peygamber'e
ilh emirleri bildiren vahiy meleidir ve
vahiy melei deiik kelimelerle ifade
edilmekle birlikte en mehurlar Cebrl,
Cebrel, Cebrl, Cibrn ve Cibril'dir. Ms-
lman dilcilerin ou, muhtemelen ha-
dis mecmualanndaki baz rivayetlere
(Msned, V, 15-16; Buhr, " T e f s r " , 2 / 6 ,
16/1) dayanarak Cebril'in, "Allah'n ku-
^ lu" anlamna gelen brnce asll bir ke-
^ lime olduunu kabul ederken bazlar da
"Allah'n gc" demek olan Arapa ce-
bertullah tamlamasndan geldiini ile-
^ ri srmlerdir. Cebril'in "kuvvet" m-
nasna gelen cebr ile alkas dikkate al-
narak bu anlam da kapsad dn-
lebilir.
Cebril Kur'n- Kerm'de Cibrl, R-
hulkuds, Rhulemn, Rh ve Resul ek-
linde be deiik isimle ifade edilir. lgi-
li yetlerde belirtildiine gre Cebril
kar konulamayan mthi bir gce, s-
tn bir akla ve kesin bilgilere sahiptir;
"arn sahibi" nezdinde ok itibarldr ve
meleklerin kendisine mutlaka itaat et-
tii erefli bir elidir (en-Necm 53/5-6;
et-Tekvr 8 1 / 1 9 - 2 1 ) . Hz. M e r y e m ' e
mal bir insan eklinde grnerek rabbi-
nin elisi olduunu ve ona temiz bir er-
kek ocuu balamak iin geldiini
s y l e m i ( M e r y e m 19/17-19), Hz. s d o -
duktan sonra Allah'n emriyle ona des-
tek olmu, Hz. Peygamber'e Kur'n- Ke-
rm'i vahyedip retmitir. Hz. Peygam-
ber onu bir kere "ak ufuk"ta, bir kere
de "sidret'I-mnteh"da asl hviye-
tiyle grmtr. nkrclara kar Hz.
Peygamber'in dostu, mminlerin des-
tekleyicisidir. Kadir gecesinde melekler-
le birlikte yeryzne iner, hirette in-
sanlar hesaba ekilirken maherde saf
saf dizilen meleklerin yannda bulunur
(bk. M . F. Abdlbk, Mu cem, s. 163, 326).
Cebril hadislerde Hz. Peygamber'e
vahiy getiren, Kur'an' reten ve de-
iik konularda hkmler bildiren, Re-
sl-i Ekrem'e, hatta bazan ashaba in-
san eklinde grnen bir melek olarak
sk sk anlr. lgili hadislere gre Ceb-
ril dnyada ve hirette Allah ile kulla-
r arasnda elidir; hem meleklere hem
peygamberlere ilh emirleri tebli eder,
bu sebeple de Allah'la vastasz konuur
(Msned, II, 267; III, 230; Buhr, " T e v -
hd", 33). lk defa Hira danda, btn
ufku kaplam ve bir taht zerinde otur-
mu halde Hz. Peygamber'e gelip asl
sretinde grnm, onu kuvvetle ska-
rak okumasn istemi, bylece ilk vahyi
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
g e t i r m i t i r (Buhr, " T a c b r " , 1, " B e d ' ' l -
h a l k " , 7; Mslim, " m n " , 257, 258). M i ' -
rac'dan nce Hz. Peygamber'in kalbini
"hikmet'le doldurmu, bu sayede Pey-
gamber'in cismi ruh gibi hafiflemi ve
bu mcizev yolculukta ona asl sretin-
de ikinci defa grnm, melekt lemi
hakknda bilgiler vermitir (Msned, 1, 257;
Buhr, " a l t " , 1; " B e d ' ' l - h a l k " , 6).
Hadislerde Cebril'in zaman zaman
gzel bir insan eklinde, birka defa da
Dihye b. Halfe adl sahbnin sretinde
Hz. Peygamber'e gelerek onu abdest,
namaz, kurban, hac gibi ibadetlerin ma-
hiyeti ve uygulama ekilleri hakknda
eittii, itikad, fkh ve ahlk konular-
da aklamalarda bulunduu, ashaptan
bazlarnn da bunlarn bir ksmna a-
hit olduu rivayet edilir (Msned, II, 325;
IV, 129, 161; Mslim, " M e s c i d " , 166, 167).
Hatta Medine'de Hz. Peygamber'in hu-
zurunda otururken grld yer, da-
ha sonra "makm- Cibrl" diye anlm-
tr. Cebril zellikle ramazan aylarnda
her gece Reslullah'a gelerek nzil olan
yetleri batan sona kadar onun azn-
dan dinlerdi. Hz. Peygamber'in vefat et-
nor- tii yl bu ii iki defa tekrarlamtr (Ms-
ned, I, 288, 325; Buhr, " a v m " , 7). Y i n e
hadislerde belirtildiine gre Cebril, ya-
hudilerin sorularna cevap vermede, in-
krclara kar gerek bir peygamber
olduunu ispatlamak iin mcizeler gs-
termede Hz. Peygamber'e yardmc ol-
mu (Msned, III, 108, 113), insan ekli-
ne girip mslmanlarla birlikte baz sa-
valara katlm, kfirleri hicveden air
Hassn b. Sbit'e iirlerinde ilham ver-
mitir (Msned, IV, 286; VI, 56; Buhr,
" M e z " , 17; Mslim, " F e z ' i l " , 46, 47).
Hz. Peygamber, Cebril'in Allah nezdin-
deki stn mertebesini dikkate alarak
dualarnda "Cibril'in rabbi" ifadesini kul-
lanm ve bir anlamda onunla tevessl-
de bulunmutur (Msned, VI, 61, 156; Ne-
s, "Sehv", 88). slm gelenekte Cebra-
il'in ad anlnca ona salt selm getir-
mek din terbiyenin bir gerei saylm-
tr.
Tefsir, hadis erhi, siyer, tasavvuf, ta-
rih, kelm, felsefe kitaplar vb. slm
kaynaklarda Cebril'in isimleri, nitelik-
leri, grevleri, insan eklinde grn
ve stnl gibi konularda geni bir
literatr olumutur. Bu kaynaklarda
Cebril Kur'n- Kerm'deki isimleri ya-
nnda Rhullah, Hdimullah, er-Rhu'l-
a'zam, el-Akl'l-ekrem, en-Nms'l-
ekber, el-Akl'l-fa"l, Vhib's-suver,
Hzin'l-kuds, Tvs'l-melike" gibi

unvanlarla da anlr. Ayn kaynaklarda ay-
rca Kur'n- Kerm'deki isimlerinin m-
nalar aklanmtr. Buna gre o, kar-
snda durulmayacak stn gce ve zaru-
ri bilgilere sahip olduu iin Cibrl, sayg
duyulmas gereken stn bir mevkide
bulunduu veya din hayatn gerekle-
mesinde nemli rol oynad yahut latif
olduu iin Rh, ilh buyruklar tahrif
etmeden Hz. Peygamber'e ulatrd iin
Rhulemn, insanlarn mnev adan te-
mizlenmesini salayan vahyi getirdii
veya hi gnah ilemeyen tertemiz bir
kul olduu iin Rhulkuds diye nite-
lendirilmitir ( R g b e l - s f a h n , s.
F a h r e d d i n e r - R z , XXIV, 166; ls, I, 317;
Elmall, I, 432).
slm kaynaklara gre Cebril, ar
tayan ve "mukarrebn" ad verilen me-
leklerdendir. Emrinde arn evresinde
bulunan meleklerden bir ordu vardr.
Mkemmel bilgilere ve tasavvur edile-
meyecek derecede stn gce sahiptir.
Nurdan yaratlm olup grn son
derece gzeldir. Mnev bir varlk olma-
sna ramen Cebril'i cisman varlk ek-
linde tasvir eden bir klt olumutur.
Buna gre onun yz beyaz, sa mer-
can gibidir. nci ve ykutlarla sslenmi
olan yeil renkli 600 kanad vardr. Her
bir kanad arasndaki mesafe dou ile
bat arasndaki mesafe kadardr. Ban-
da beyaz sark vardr. Bedir Gazvesi'ne
sar renkli bir sarkla katld grlm-
tr. Makam yedinci kat gkteki sidre-
t'l-mntehdr. Allah nezdinde stn
makam sahibi olmasna ramen O'nu
gremez. En son lecek ve hirette ilk
dirilecek varlklardandr. Son derece s-
ratli hareket eder. Hz. Muhammed d-
nda hibir peygamber onu asl ekliy-
le grmemitir. Reslullah'a peygamber-
lii sresince 26.000 defa vahiy getir-
mitir. slm kaynaklarda Cebril'in es-
ki peygamberler ve kavimleriyle ilgisine
dair bilgiler de vardr. Buna gre Cebr-
il Hz. dem'e harfleri ve ziraatl -
retip onu Mekke'ye gtrm, Hz. Nuh'a
gemi yapmnda yardmc olmu, Lt
kavmiyle dier isyankr mmetleri e-
itli felketlere uratm, Hz. brhim'i
ateten korumu, Hz. Ms'ya Msrl
sihirbazlar karsnda yardm etmitir.
Ayn kaynaklarda Cebril'in, kyamette
amellerin tartlmasna nezaret edip Al-
lah ile yaratklar arasnda elilik gre-
vini srdrecei sylenir. Mslman m-
elliflerin verdii bu bilgilerin bir ksm-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
nn Hz. Peygamber'e isnat edilen, ancak
muteber hadis mecmualarnda yer al-
mayan rivayetlere, bir ksmnn ise sr-
iliyat'a dayand kabul edilmektedir.
Cebril'in mahiyeti ve sahip olduu
niteliklerin yorumuyla ilgili speklasyon-
lar tam bir skolastik grnm arzetmek-
tedir. Mesel kelmclar bata olmak ze-
re birok slm bilgini, Cebril'in Kur'n-
Kerm'de Hz. brhim'le (bn'l-Cevz, IV,
127) Hz. Meryem'e normal insan eklin-
d e , p e k o k h a d i s t e d e ( R e
163) Hz. Peygamber'e ashaptan Dihye b.
Halfe veya tannmayan gzel bir "A'r-
411; b" sretinde grnmesini (temessl) dik-
kate alarak onun eitli ekillere girebi-
len ve peygamberler dndaki insanlar-
ca da grlebilen "latif cisim" trnde
bir varlk olduunu kabul etmilerdir.
Bununla birlikte onun, "yerle gn ara-
sn dolduracak kadar byk olan 600
kanatl bnyesi"nin nasl olup da bir in-
san bedeni halini alacak kadar kle-
bildii konusu izaha muhta grlm-
tr. mm'l-Haremeyn el-Cveyn, Ceb-
ril'in insan ekline brnmesi annda
insan bnyesinden fazla olan ksmlar-
nn Allah tarafndan yok edilip sonra
tekrar iade edildii veya Cebril'in asl
bnyesinde bir deiiklik olmayp sade-
ce onu grenlerin gznde insana ben-
zer bir varln canland grndedir.
nk Cebril farkl ekle girmekle ken-
dine has meleklik vasf deimez (bk.
Syt, erhu Sneni'n-Nes', II, 148).
Fahreddin er-RzFye gre, eer Cebril
cisman bir varlk ise czlerinin az bir
ksmnn asl, byk bir ksmnn fazla-
lk olduu ve insan ekline girdii sra-
da bu fazlaln Allah tarafndan yok edil-
dii dnlebilir; eer tamamen ruha-
n bir varlk ise ok farkl ekillere gire-
bilmesi aklen imknsz deildir (Meft-
hu'l-ayb, XXI, 197). zzeddin b. Abds-
selm da Fahreddin er-Rz'nin ikinci
yorumuna katlr. Ayn ise Cebril'in asl
varlnn temessl annda bir deiikli-
e uramadn, ancak onun ruhunun
geici olarak insan bedenine girdiini
ileri srmtr (cmdet'l-kr, I, 51).
Selef limlerinden Eb Ya'l el-Ferr
temessl, Cebril'in insanlarn gzne
hayal bir varlk gsterme gcne sahip
olmas ile aklam (el-Mu'temed
li'd-dtn, s. 175); bn Kayyim el-Cevziyye,
Cebril'in temessl srasnda asl varl
ile gklerin stndeki makamnda bu-
lunduu halde yeryznde Hz. Peygam-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEBRL
ber'e bir insan eklinde grnebilecei-
ni dnmtr (er-Rh, s. 101-102). Se-
lef temayl ile tannan Syt, Ayn-
nin grn sflere ait "ruhlarn te-
cessd" nazariyesiyle birletirerek ka-
bul eder. Buna gre Cebril'in ruhu asl
bnyesini terketmeden ayn anda ikinci
bir bedene girerek insanlara temessl
edebilir (el-Hab'ik f ahbri'l-mel'ik,
s. 262-263). Kirmn, temessln keyfi-
yetini sadece Allah'n bildiini belirtmek-
d Rz, IX, le yetinirken ada limlerden M. Re-
d Rz, modern fen bilimlerinin verile-
ri sayesinde Cebrail'in temessl gibi
metafizik olaylarn akl izahnn kolay-
lat grndedir. Ona gre gazlarn
sv veya kat cisimlere dnmesi ve bu-
nun tersi olan deiim, Cebril'in farkl
ekillere girebileceini gsterir (Tefsr'l-
menr, 1, 220). Buna karlk Fazlurrah-
man, Kur'n- Kerm'de, Hz. Peygam-
ber'in vahiy srasnda herhangi bir ah-
s grdnden sz edilmediini, aksi-
ne Cebril'in vahyi Peygamber'in kalbine
indirdiinin (el-Bakara 2/97) ifade edil-
diini, buna gre Cebrail'in temessl-
ne ilikin hadislerin, vahyin objektiflii-
ni korumak amacyla Ehl-i snnet lim-
lerince uydurulduunu ileri srerek Ceb-
ril'in d varl bulunduu grn
reddetmitir (slm, s. 17-19, 43).
Sflere gre Cebril, yedinci felein
hayyiz*inde olan semav ve arz sret-
lerden dilediiyle temessl edip gr-
nebilir. Ancak deiik ekillerde grn-
mesinde asla hull* dnlmemelidir.
Zira hull "vcd" olan iki ey arasnda
gerekleir; halbuki Cebril temessl
ettiinde insanlara grnen ekil onun
varlndan ayr olarak mevcut deildir.
Dihye eklinde grnmesi "sret-i v-
cdiyye" deil bir "sret-i misliyye'dir
( A b d u l l a h B o s n e v , vr. l a - 3 b ) . s m a i l F e n n
Erturul'un, tasavvuftaki "nr-i Muham-
med" veya "hakkat-i Muhammediyye"
telakkisine dayanan ve ksmen Fazlur-
rahman'n grn hatrlatan akla-
masna gre Cebril Hz. Muhammed'in
hakikati olan "rh-i a'zarrfn temess-
lnden baka birey deildir. u halde
vahiy Hz. Peygamber'e kendi ruhaniye-
tinden gelmitir. Ona eitli ekillerde
grnmesi "sret-i melekiyye" deil "su-
fu- ver-i hayliyye" tarznda olmutur (Ha-
kikat Nurlar, s. 468). phesiz bu ar
te'vilin naslarla badamas mmkn
deildir. Hatta iman esaslarndan say-
lan meleklerin gerek varlklar olduu
203
CEBRAL
ilkesine ters dtnden sakncal bir
anlaytr.
slm filozoflarndan Frb ve bn S-
n, Cebril'in, kozmik akllar dizisinin
onuncusu olan ve kuvve halindeki insan
aklnn fiil haline gelerek bilgi retme-
sini salayan faal akl olduunu savun-
mulardr. Onlara gre kemal mertebe-
sinde bulunan peygamberin "kuvve-i m-
tehayyile'si, uyanklk halinde bile faal
akl ile ittisal* kurarak ondan ald s-
retleri duyular lemindeki rneklerle
a k l a r (bn Sn, s. 339; C a ' f e r l-i Ysn,
s. 208). Bazan "Vhib's-suver" ve "R-
hulkuds" de denilen faal akl, asla mad-
d olmayan mufrk sratlerden ibaret-
tir. Fahreddin er-Rz ve bn Teymiyye
gibi baz bilginler, filozoflarn aslnda
Cebril'in harite bir varl bulunduu-
na inanmadklarn ileri srmlerdir (bk.
el-Metlib'l-'liye, VIII, 133, 135; Der'
te'ruzi'l-'akl ve'r-nakl, X, 217).
Kaynaklarda Cebril ile ilgili tartma-
lardan biri de onun tafdli konusudur.
Fahreddin er-Rz ile Zemaher gibi ba-
z Snn ve Mu'tezil limlerin, Cebril'in
Hz. Peygamber de dahil olmak zere b-
tn yaratklarn en stn olduunu ka-
bul etmelerine karlk slm limlerinin
ounluuna gre Cebril btn melek-
lerden ve peygamberler dndaki insan-
lardan stndr (Fahreddin er-Rz, II,
2 2 6 - 2 2 7 ; ls, I, 334; XXX, 60).
slm limleri arasnda Cebril konu-
sundaki bu tartmalar daha ok onun
mahiyeti, temesslnn keyfiyeti ve re-
el varlnn bulunup bulunmad nok-
talarnda toplanmaktadr ki esasen bu
hususlarda akl yrterek kesin bir so-
nuca varmak mmkn grnmemekte-
dir. Zira Cebril gayb lemine ait varlk-
lardan biri olduundan onun mahiyeti
ve nitelikleri konusu akln snrlar te-
sinde kalmaktadr. Bununla birlikte Ceb-
ril'in cisman deil ruhan bir varlk ol-
duunu kabul edenlerin gr daha
ar basmaktadr. Zira onu cisim kabul
edenler, daha ok d dnyada gerekli-
i bulunan her eyi duyular leminde-
ki varlklara kyas etmilerdir ki bunun
yanll aktr.
Fazlurrahman'n, Cebril'in insan ek-
line girerek Hz. Peygamber'e geldiine
dair hadislerin Ehl-i snnet limlerince
uydurulmu olduu yolundaki iddias il-
m dayanaklardan yoksundur. Zira sz
konusu hadislerden baka Kur'n- Ke-
rm'de de Cebril'in insan eklinde Hz.
Lt'a, Hz. brhim'e ve Hz. Meryem'e g-
rnd aka bildirilmitir (Hd 11/
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
204
69, 77; e l - H i c r 1 5 / 5 1 , 6 8 ; M e r y e m
17). Baz yetlerde Cebril'in vahyi Hz.
Peygamber'in kalbine indirdiinin belir-
tilmesi temessln reddi iin delil tekil
etmez. Ayrca eer peygamber melek-
lerden seilseydi onun da ancak insan
eklinde gnderileceini belirten yet de
(el-En'm 6/9) Cebril'in temesslnn
mmkn olduunu gstermektedir. Ceb-
ril'in mahiyetiyle ilgili hadislerin tama-
mn sriliyat cinsinden kabul etmek de
imknszdr. Zira mesel Cebril'in ka-
natl olduuna dair rivayetler, Kur'n-
Kerm'de melek hakknda verilen bilgi-
lere uymaktadr (Ftr 35/1). Kald ki te-
messlle ilgili hadisler, deiik sahbler
tarafndan rivayet edilmek suretiyle ne-
redeyse tevtr derecesine ulamtr.
Filozoflarn ve baz sflerin Cebrail'i
peygamberin zihn tasavvurlarnn sem-
bolik bir ifadesi gibi gsteren yorumla-
r da yet ve hadislerin ak ifadelerine
uymamaktadr. Nitekim Kur'n- Kerm'-
de, bir yerde Hz. Peygamber'in Cebril'i
apak bir ufukta, baka bir yerde de
onu sidret'l-mntehda kesin olarak
grd ve gznn grdn gnl-
nn yalanlamad aka bildirildikten
sonra bu konuda Hz. Peygamber'le tar-
tlmasn yasaklayc bir slp kullanl-
maktadr. slm filozoflarnn Cebril'i
faal akl olarak kabul etmeleri ise tama-
men Aristocu ve Yeni Efltuncu felsefe-
lerin bir sonucu olup ilm ve din bir de-
er tamayan kozmik akllar nazariye-
sine dayanmaktadr.
J. Pedersen gibi baz msteriklerin,
Hz. Peygamber'in Cebril hakkndaki bil-
gileri yahudilerden aldna ilikin iddia-
lar ciddiyetten uzaktr. Zira Hz. Ms'-
ya gelen Cebril'in Hz. Muhammed'e de
gelebileceini kabul etmemek ancak di-
n taassupla izah edilebilir.
Cebril hakknda yazlm mstakil
risleler mevcuttur. Shreverd el-Mak-
tl'n Risle-i Per-i Cibril'i (Sleyma-
n i y e Ktp., A y a s o f y a , nr. 4821),
med b. Ysuf el-KirmnFnin erhu ha-
dsi s'li Cibril'i (Sleymaniye Ktp.,
Y e n i c a m i , nr. 1181), Fu'l-hikem
rihi Abdullah BosnevTnin Trke olarak
kaleme ald Risle f temessli Cib-
ril'i (Sleymaniye Ktp., Nfiz Paa, nr. 509;
Crullah, nr. 2129) ve Ahmed Muhyiddin
GlenFnin erhu hadsi Cibril'i (Dru 1-
ktbi'l-kavmiyye, Hidiviyye, nr. 7128) bun-
lardan bazlardr.
BBLYOGRAFYA:
Rgb el-sfahnt, el-Mfredt (nr. Nedim
Mar'al), Beyrut, ts. (Drl-Fikr), s. 411; Mus-
tafav, et-Tahkk, "cbr" md.; Cemil Salib, el-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
19/ Mu'cemul-felsefi, Kahire 1979, II, 86; el-Mu'ce-
m'-f, "vahy" md.; G. Davidson, A Dicti-
onary of Angels, New York 1968, s. 119; M. F.
Abdlbk, Mu'cem, s. 163, 326; Msned, I,
53, 257, 274, 288, 313, 325, 394, 395; II, 267,
325; III, 20, 108, 113, 139, 230, 334, 377; IV,
56, 129, 161, 218, 286; V, 15-16, 41; VI, 56,
61, 120, 156; Buhr, "Tevhd", 33, " M e g -
z", 17, 30, " B e d ' ' l - h a l k " , 6, 7, "Ta'br", 1,
"alt", 1, "avm", 7, "sti'zn", 30, "Cen'iz",
93, "Menkb", 25, "Tefsir", 2/16, 16/1; Ms-
lim, "mn", 1, 5, 257, 258, "alt", 148, "Fe-
z'il", 46, 47, 64, "Mescid", 166, 167; Tirmi-
z, "Taharet", 38, "Da'avt", 7; Nes, "Sehv",
88, "Mevkt" 6, 10; bn Him, es-Sre, I, 226-
238, 299; II, 410, 633; Bklln, el-Beyn, Bey-
rut 1958, s. 101; Badd, el-Fark (Abdlha-
md), s. 250-251; bn Sn, en-Hect, Tahran
1364 h., s. 339; Kd Abdlcebbr, Mte-
bih'l-Kur'n (nr. Adnan M. Zerzr), Kahire
1969, s. 622; Eb Ya'l el-Ferr, el-Mu'temed
f uli'd-dn (nr. Ved' Zeydn Haddd), Bey-
rut 1974, s. 175; Zemaher, el-Kef (Beyrut),
II, 407; Fahreddin er-Rz, Mefthu'l-ayb, II,
162, 226-227; XXI, 197; XXIV, 166; XXX, 244;
bn Hacer, el-Metlib'l-'liye (nr. A. Hicz
es-Sekk), Beyrut 1987, VIII, 133-135; bn'l-
Cevz, Zd'l-mesr, IV, 127; Zekeriyy b. Mu-
hammed el-Kazvn, 'Ac'ib'l-mahlkt (nr.
Fruk Sa'd), Beyrut 1978, s. 102; bn Teymiy-
ye, Der' te'ruzi'l-'akl ue'n-nakl (nr. M.
Red Slim), Riyad 1979, X, 217; bn Kayyim
el-Cevziyye, er-Rh, Riyad 1386/1966, s. 101-
102; Kirmn, erhu ahhi'l-Buhr, Beyrut
1401 /1981, s. 28, 30, 93, 199; Ayn, 'Umde-
t'l-kr, Kahire 1392/1972, I, 50, 51, 333; mi-
r, Behcet'l-mehfil ue buyet'l-emil (nr.
M. Sultan en-Nemnekn), Kahire 1330-31, I,
67-69; Syt, el-Hab'ik f ahbri'l-mel'ik
(nr. Muhammed Zall), Beyrut 1985, s. 9-
10, 16, 24, 29, 262-264, 272-274; a.mlf., erhu
Sneni'n-Hes' (Snen iinde), Beyrut 1988,
11, 148-149; Beyzzde, Irt'l-merm, s. 68,
69; Glen, erhu hadsi Cibril (Mecma-i
Muhy-yi Glen iinde), Dr' 1- Ktbi' 1-kav-
miyye, Hidiviyye, nr. 7128, vr. 209 b ; bn Kemal,
Res'it, stanbul 1316, I, 118; Abdullah Bosne-
v, Risle f temessli Cibril, Sleymaniye Ktp.,
Nazif Paa, nr. 509, vr. l a - 3 b ; ls, Rhu'l-
me'n, I, 317, 334; II, 162-163; XIX, 120; XXII,
41; XXVII, 47; XXX, 60; Red Rz, Tefsr'l-
menr, I, 220; IV, 113; VII, 314, 315; IX, 163;
Elmall, Hak Dini, I, 430-432; smail Fenni Er-
turul, Hakikat Hurlan, stanbul 1949, s. 329,
Muham-
468; Ahmed Abdlvehhb, el-Vahy ue'l-me-
l'ike, Kahire 1979, s. 38-48, 70; Ca'fer l-i
Ysn, Feylesf 'Alim, Beyrut 1984, s. 208, 209;
. Sleyman el-Ekr, 'lem'l-mel'iketi'l-eb-
-
rr, Kveyt 1985, s. 9-12, 17, 20-24, 42, 86; Y.
Humeyr, el-Frb, Beyrut 1986, s. 92, 107;
Fazlurrahman, slm (trc. Mehmet Da Meh-
met Aydn), stanbul 1992, s. 17-22, 43; Sad
Zyed, el-Frb, Kahire, ts., s. 61, 62; Halim
Sabit ibay, "Cebril", A, III, 43; D. B. Mac-
donald, "Melike", a.e., VII, 661; J. Pedersen,
"Diabr'l", El2 (ng.), II, 362-363; H. Lesetre.
"Gabriel", DB, III/1, s. 22-23; W. Brueggemann,
"Gabriel", IDB, II, 332-333; H. L. Ginsberg v.dr.,
"Michael and Gabriel", EJd.,Xl, 1487-1490.
S Y U S U F EVKI Y A V U Z ZF.K N A L

CEBRLER
) XVI. yzylda Osmanl aknlar karsn-
XV-XVI. yzyllarda
Lahs merkez olmak zere
Dou Arabistan'da hkm sren
bir hnedan.
L J
Hnedan adn Ukayller'e mensup olan
kurucusu Seyf b. Zmil'in dedesi Cebr'-
den alr. Seyf, Karmatler'in Lahs'ya h-
kim olan kalntlar Cervnler'in son em-
ri brhim b. Nsr' ldrerek lkesini
zaptetti ve Cebrler hnedann kurdu
(820/1417). Halka adaletle muamele ede-
rek ksa srede huzur ve gveni sala-
d. Onun lm zerine yerine kardei
Ecved b. Zmil geti, hkimiyet sahala-
rn genileterek Basra krfezi sahilleri-
ni de ele geirdi ve civardaki baz emir-
leri haraca balad. Hnedan onun za-
mannda en parlak devrini yaad. dil ve
cmert bir emr olan Ecved ilim ve ede-
biyatn yaylmasna hizmet etmi ve hal-
kn sevgisini kazanmt. Nitekim 1481'-
den nceki bir tarihte Emr Ecved ile g-
ren Vei''l- ve/ mellifi Semhd
ondan cmert ve iyi bir insan olarak v-
gyle sz eder. Onun zamannda Ca'fer-i
Tayyr'n ahfadndan eyh Nasrullah,
Cebrler'in yaptrd bir camide imam-
lk yapmak zere Lahs'ya gelmi ve ora-
ya yerlemitir. lim ve faziletleriyle me-
hur Hazredi Abdlkdiroullar da ayn
dnemde Lahs'ya g etmi ve ilmin
yaylmasnda nemli hizmetlerde bulun-
mulardr.
Ecved 1507'de Basra krfezine sald-
ran Portekizliler'e iddetle kar koydu.
Ayn yl lmyle yerine byk olu Muk- ler iin kullanlmtr. Btn kelmcla-
rin geti. Ancak kardeleri onunla mca-
deleye girerek hnedann zayflamasna
sebep oldular. Mukrin 1520'de hac m-
nasebetiyle bulunduu Mekke'de Msr-
llar tarafndan ziyaret edilmi ve dou-
daki Bedevler'in reisi olarak byk bir
ilgi ve itibar grmtr. Mukrin Hicaz'-
dan dndnde Bahreyn adasna ge-
mi olan Portekizliler'e kar Mekke em-
rinin de yardmyla gl bir donanma
tekiline alt. ranl ve Trk okular- gre Cebriyye, kullara ait btn fiillerin
la ordusunu takviye etti. Portekizliler'le
yapt bir savata kahramanca savat
ve ald yarann tesiriyle gn sonra rin, kulun ksm tesiri sz konusu olsa
ld (27 Temmuz 1521), Portekizliler de
Cebrler'in hakimiyetindeki sahilleri i-
gal ettiler.
Cebrler'in Uman Emri Hseyin b. Sad
Suhr'daki ran kuvvetlerini blgeden
uzaklatrd ve Portekiz tarafndan Za-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
fr'a kadar uzanan btn topraklarn
hkimi olarak tannd (1521). Hnedan
da tutunamad ve Osmanllar'a tbi Mn-
tefik kabilesinden Rid b. Mugmis ta-
rafndan ortadan kaldrld (931/1524-
25). Lahs'nn merkezi Hff'taki Mes-
cid'd-Dibs ilk Osmanl Valisi Mehmed
Ferruh Paa tarafndan yaptrlmtr
(1556). Lahs'da Cebrler dneminde ya-
plan en nemli iki eser ise Mescid'l-
Cebr ve Kasru Ecved'dir.
BBLYOGRAFYA:
Sehv, ed-Dav''l-lmC, I, 190; Semhd,
Vef'ul-vef, II, 228; Mahmd kir, el-Bah-
reyn, Beyrut 1406/1986, s. 61-62; Wemer Cas-
kel, "Eine Unbekannte, Dynastie in Arabien",
Oriens, II, Leiden 1949, s. 66-71; Hamd el-C-
sir, "Bild'l-Ahs", el-'Arab,XII/9-10, Riyad
1979, s. 785-787; Ahmed Hseyin erefddin,
"el-Hff", Faysal, 47, Riyad 1981, s. 115; Ab-
dullah Ahmed ubat, "el-Ahs el- uyn v e ' n -
nahil", a.e 64, Riyad 1982, s. 42-43; G. Rentz,
"Djabrids", El2 Suppl. (ng.), s. 234-235.
B ABDLKERM ZAYDIN
F CEBRYYE
( )
nsanlara ait ihtiyar fiillerin ilh irade
ve kudretin zorlayc tesiriyle
meydana geldiini savunan
gruplarn ortak ad.
L J
Szlkte "bozuk olan bir eyi slah edip
dzeltmek, birine zor kullanarak i yap-
trmak" gibi anlamlara gelen cebr keli-
mesine nisbet ekinin ilve edilmesiyle
meydana gelen bir terim olup zorlayc
bir gcn hkimiyeti fikrini benimseyen-
vip grmedii Asr- sadet dneminden
rn kabul ettii bir tarifi bulunmamakla
birlikte genellikle "insanlarn kendileri-
ne has bir iradeye sahip olmadn, zih-
n ve amel btn fiillerinin ilh gcn
zorlayc tesiriyle meydana geldiini sa-
vunanlar" diye tanmlanabilmektedir. Bu-
nunla beraber Mu'tezile mensuplaryla
Ehl-i snnet kelmclarnn Cebriyye kav-
ramna ykledikleri anlamlar nemli l-
de birbirinden farkldr. Mu'tezile'ye
lar noktada toplamak mmkndr.
nceden belirlenmi bir plan (kader) da-
hilinde gerekletiini ve bu tr fiille-
bile ilh irade ve kudretten bamsz
olarak meydana gelmesinin mmkn ol-
madn kabul eden gruplarn addr.
Buna gre kadere inanan ve kullara ait
fiillerin Allah'n yaratmasyla olutuu-
nu savunan btn Snn ekoller Cebriy-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEBRYYE
ye'ye dahildir. Ehl-i snnet kelmclar-
nn ounluuna gre ise insanlara ait
fiillerin, kendilerinin hibir etkisi olmak-
szn yalnz ilh irade ve kudretin tesi-
riyle gerekletiini ve insanlarn ger-
ek anlamda herhangi bir fiil sahibi ol-
madklarn iddia edenlere Cebriyye de-
nilir.
Kur'n- Kerm'de cebr veya cebriyye
kelimeleri yer almamakla birlikte cebr
kknden treyen cebbr kelimesi ge-
mektedir ki bir yerde yce Allah'a, do-
kuz yerde de zorba insanlara verilen bir
isim veya sfat olarak kullanlmtr (bk.
M. F. Abdlbk, Mu'cem, "cbr" md.). Bu-
nun dnda ilh iradenin her eyi ku-
attn ve Allah'n mutlak kudret sahi-
bi olduunu belirten birok yetin ya-
nnda mriklerin Tanr'ya ortak koma-
larna ilh iradenin sebep olduu iddia-
larn naklederek cebir grne dolayl
yoldan temas eden yetler de mevcut-
tur (el-Enam 6/148; en-Nahl 16/35).
Hadislerde de esm-i hsn arasnda
zikredilen cebbr isminden ayr olarak
kadere iman ve ilh iradenin yaratklar
n
zerindeki tesirini ifade eden aklama-
lar vardr. Bununla birlikte hem Kur'an'-
da hem de hadis literatrnde insann
kendisine has irade, kudret ve fiillerinin
bulunduunu bildiren naslar da mevcut-
tur.
Kkleri dnce tarihinin ve dinlerin
balang dnemine kadar uzanan cebir
grnn izlerine Chiliyye dneminde
ve Asr- sadet Araplan'nda da rastla-
m a k m m k n d r ( C e v d Ali, VI, 121-122).
Pratik sonular vermeyen, zm zor
bu tr konular zerinde tartmann tas-
sonra gelien eitli siyas, din-fikr ha-
reketlerin tesiriyle nceki devreye ait
sade ve teslimiyeti tavr deierek bu-
nun yerine din anlaylarda derin etki-
ler meydana getiren yeni bir tartma
ortam domutur. Kelm tarihileri ilk
itikad problemlerden birini oluturdu-
u kabul edilen "cebir" ve "ihtiyar" me-
selesi etrafndaki tartmalarn douu-
nu farkl sebeplere balarlarsa da bun-
1. Siyas ve Sosyal Sebepler. Hz. Peygam-
ber'in hayatnda her eylerini paylaa-
cak derecede kardelik balar kuvvetli
olan mslmanlarn onun vefatndan
sonra farkl siyas grleri benimsedik-
leri iin i savalara gtrecek kadar ay-
rla dmelerine anlalabilir bir ak-
lama getirme abalarnn yan sra baz
Emev idarecilerinin, Hz. Ali taraftarlar-
205
CEBRYYE
na kar siyas otoritelerini hkim kl-
mak ve yanl icraatlarndan dolay ken-
dilerini mzur gstermek, bu uygulama-
lar herkese kabul ettirmek gayesiyle il-
h irade ve takdirin deimezlii fikrini
desteklemeleri konuyla ilgili siyas se-
beplerin banda kabul edilmitir. 2. Di-
n-Fikr Sebepler. nsanlarn hr bir ira-
deye sahip olduunu ifade eden naslar
yannda cebir grn temellendirecek
mtebih naslarn da mevcudiyeti, il-
h sfatlarla ilgili yorumlarn balamas
ve nihayet tasavvuf dncenin telkin
ettii tevhid anlay, cebir grn tar- oluturmad, ashabn anlay olarak
tma alanna eken din-fikr sebeple-
rin en nemlileri telakki edilmitir. Zira
varlklarn en yetkini olan Allah'n zt
gibi sfatlarnn da yetkin olmas akn
tanr anlaynn bir gerei olarak grl- tarihilerince kabul edilmektedir (bn'l-
m, buna bal olarak da ilim, kudret
ve irade sfatlarnn btn varlk ve olay-
lar kuattna, bu arada insanlarn da
bu metafizik gcn koyduu zorunluluk
kanunlarna tbi (mecbr) olduklarna
inanmak gerektii gr ortaya atl-
mtr. te yandan tasavvuf dnce-
nin, "vahdet-i vcd" denilen varlk fel-
sefesi yannda amel bakmdan da ha-
kiki mnada bir tevhidin gerekleebil-
mesi iin insann ilh irade karsnda
btn benliiyle kendisini yok farzederek
"fenfillh" olmas ve her eyin O'ndan
geldiine inanmas gerektiini telkin ede-
rek koyu bir teslimiyet ve ar bir te-
vekkl fikrini yerletirmeye almas ce-
bir grnn yaygnlamasnda etkili
olmutur. 3. Kltrel Sebepler. Baz ms-
lman yazarlarla eitli arkiyatlar ta-
rafndan ileri srlen bir iddiaya gre
mslmanlarn yabanc kltrlerle tam
olarak temas kurmalarn salayan fe-
tihler sonunda, insann fiilerinde hr ve-
ya "mecbr" oluu problemini youn bir
ekilde tartan yabanc kltrle, zel-
likle hristiyan ve yahudi teolojisiyle kar-
latktan sonra slm limlerinin ister
istemez bu konulardaki slm inanc
belirlemeye almalar Cebriyye'nin te-
ekklnde rol oynamtr (Goldziher, s.
77 vd ). Ancak bundan nce sz konusu
edilen iki faktrden zellikle din-fikr
olann dikkate almadan cebir grn
sadece yabanc kltrn tesirine bala-
mak isabetli grlmemitir.
Hz. Peygamber devrinde baz mrik-
lerin, inanlarn ilh iradenin zorlama-
sna balamalar bir yana braklrsa s-
lm dnce tarihinde cebir grnn
ilk defa kimler tarafndan ortaya atld-
kesin bir ekilde belirlenememekte-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
206
dir. Hz. Ali ile bn Abbas'n Cemel ve Sf-
fn savalarndan sonra cebir telakkisini
ileri srenleri tenkit ettiklerine dair ba-
z rivayetler doru kabul edilirse (bn'l-
Murtaz, s. 9-10) cebir tartmasnn ba-
lang tarihi ashb- kirmn son dnem-
lerine kadar gtrlebilir. Sz konusu ri-
vayetlerde insanlarn btn fiillerinin ke-
sinlikle kaz ve kadere gre cereyan et-
tii, fakat bu durumun onlar zorlamak
anlamna gelmedii, yani Allah'n insan-
lar kendisine isyan etmeye zorlamad-
, kaz ve kaderin hrriyetlere engel
kudretin var olduunu syleyen Ehl-i
bildirilmesine ramen Emev idarecile-
rinin cebir grn teyit edecek beyan-
larda bulunduklar, halifeler adna syle-
nen iirlerde bu inancn ilendii kelm
M u r t a z , s. 6 ; Ali S m e n - N e r , 1, 231-
232).
Tesbit edilebildii kadaryla kullara
ait fiillerin Allah tarafndan yaratld-
n, onlarn gerek anlamda bir fiile sa-
hip olmadklarn ve dolaysyla cebir al-
tnda bulunduklarn ilk defa Ca'd b. Dir-
hem ileri srerek grn am blge-
sinde yaymaya almtr. Emev hkm-
darlarndan Mervn'a "Ca'd" lakabnn
verilmesi, Ca'd'n tesirini gstermesi ba-
kmndan dikkat ekicidir. Ca'd' Sad b.
Cbeyr, Eb Ru'be ve Hris b. Sreye et-
Temm takip etmitir. Cebir fikrini te-
mellendirerek kelm ilmine mal ede-
nin Cehm b. Safvn olduu kabul edilir.
Eb'l-Hasan el-E'arFnin Cehm'e nisbet
ettii bir gre gre insanlarn eliyle
gerekleen fiillerin yaratcs Allah'tr ve
lemde O'ndan bakasna ait hibir fiil
yoktur. Ancak Allah bunu, fiilin meyda-
na gelmesini salayan irade ve kudreti
kullarnda yaratmak suretiyle gerek-
letirmektedir (E'ar, s. 279). Daha son-
ra gelen kelm tarihileri Cehm'e atfe-
dilen bu gr, fiilin meydana gelme-
sinde kulun hibir fonkisyonu bulunma-
yan mutlak cebir tarznda yorumlam-
lardr. Cehm'den sonra Mu'tezile'den D-
rr b. Amr, a'dan Him b. Hakem,
Neccriyye'nin kurucusu Hseyin b. Mu-
hammed en-Neccr, Muhammed b. Bur-
gs, Yahy b. Eb Kmil gibi kiiler, zel-
likle kullara ait fiillerin meydana geli-
iyle ilgili grlerinden dolay hemen
btn kelmclarca Cebriyye'nin temsil-
cileri kabul edilmilerdir. Mutezile lim-
leri ise kullarn fiillerinin nceden belir-
lenen kaz ve kadere gre Allah tarafn-
dan yaratldn ve fiilin meydana gelii
anndan nce insanlarn fiil yapma g-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
c bulunmadn savunan (bk. STTAT)
btn Snn kelmclan Cebriyye ric-
li arasnda grerek onlardan genellikle
Mcbire, bazan Mcebbire, cbriyye ve-
ya Kaderiyye ("kader inancn benimse-
yenler" anlamnda) diye bahsetmilerdir
(Kd Abdlcebbr, erhu7-Uli'l-ham-
se, s. 324, 772, 7 7 5 ; b n ' l - M u r t a z , s. 49,
97). Ancak E'ar ve Mtrd, Ehl-i sn-
net'i bu ekilde adlandrmay reddetmi-
lerdir. zellikle Mtrd, Allah tarafn-
dan yaratlm da olsa kulda fiilin mey-
dana gelmesinde rol oynayan irade ve
snneti Mu'tezile'nin Cebriyye'den say-
masn mantksz bulur. nk Ehl-i sn-
net, fiilin ilenmesi srasnda kulda ira-
de ve kudret bulunduunu kabul eder.
Ona gre Cebriyye ad, fiilin meydana
gelii annda kulun kudreti bulunmad-
n iddia eden Mu'tezile'ye daha uygun
dmektedir (Kitb't-Teohd, s. 320, 322).
Mtrd, muhtemelen, Mutezile tara-
fndan da benimsenen kudretin (istitat)
bir araz olduu, arazlarnsa iki ayr za-
manda bulunamayaca dncesinden
hareketle bu sonuca varmtr. nk
Mu'tezile insanda fiilin ilenmesinden
nce kudretin var olduunu savunur. Bu
durumda bir araz olan kudretin baka
bir zaman olan fiil annda bulunmamas
gerekir ki bu cebirden baka bir sonu-
ca gtrmez. Fahreddin er-Rz de Ceb-
riyye adnn, kulun fiilinin yaratcs ol-
madn syleyenlere deil kulun fiilini
gerekletirecek gc bulunmadn id-
dia edenlere lyk olduunu belirtir ('ti-
kdt, s. 103). Geri Rz, Mu'tezile'nin
Mcbire'ye ynelttii tenkitleri cevaplan-
drarak bir anlamda bu ad kabullenmi
gibi grnrse de (Mefthu'l-ayb, XIV,
79) onun cebir grn benimsemedi-
i kendi ifadelerinden ak bir ekilde
anlalmaktadr. Takyyddin bn Teymiy-
ye de Ehl-i snnet'e mensup olan muta-
savvflar Cebriyye'nin temsilcileri ola-
rak mtalaa eder.
Kaynaklarda Cebriyye'ye atfedilen g-
rleri iki noktada toplamak mmkn-
dr. 1. Kaz ve Kader. Kur'n- Kerm'-
de her eyin yaratlmadan nce Allah'n
ezel ilim ve iradesine gre bir kitapta
(levh-i mahfuz) yazld ve bylece kade-
rin tayin edildii, Allah'n diledii kulla-
rn hidyete erdirdii, dilediklerini da-
llete sevkedip doru yolu bulmalarna
engel olduu, kfirlere azap etmeyi mu-
rad edip onlarn kalplerini imandan e-
virdii, mlknde dilediini yapt ve
bundan sorumlu tutulamayaca ve ni-

hayet her eyin Allah tarafndan yaratl-
d b i l d i r i l m e k t e d i r (ilgili y e t l e r iin bk.
A h m e d b. M u h a m m e d er-Rz, s. 17-34).
u halde kullarn iman-inkr, hidyet-
dallet, itaat-isyan cinsinden yapt b-
tn fiilleri dileyen Allah'tr. nsanlar her
taraftan kuatan kader izgisinin d-
na kmak mmkn olmadndan onla-
rn btn fiilleri kaderin bir sonucu olup
Allah'n ilim ve irade sfatlarna baldr.
Aksi takdirde O'nun her eyi bilmedii-
ni ve mlknde irade etmedii birtakm
fiillerin meydana geldiini sylemek ge-
rekir ki bu ulhiyyet makam iin d-
nlemeyecek bir eksiklik ve cizliktir. u
halde lemde vuku bulan iyi ve kt b-
tn fiillerin, olaylarn Allah'n dilemesiy-
le gerekletiine inanmak gerekir. Bu-
na bal olarak Allah'n kullarna g ye-
tiremeyecekleri sorumluluklar ykleme-
si de mmkndr. Nitekim iman etme
imkn bulunmayan kfirleri sorumlu
tutmutur. 2. Kullarn Fiilleri. Kur'an'da
Allah'n her eyin yaratcs olduu bil-
dirildiine g r e (mesel bk. el-En'm 6 /
102; er-Ra'd 13/16) kullara ait fiillerin
de Allah tarafndan yaratlm olmas
icap eder. nsanlara ait fiillerin kendile-
ri tarafndan yaratldn iddia etmek
bir anlamda yaratclkta O'na ortak ta-
nmak demektir. Mstakil olarak fiil yap-
ma imknndan yoksun olan insanlarn
hr olduklar sylenemez. Kul vastasy-
la meydana gelen kt fiilleri yaratmak
Allah'a nisbetle gzel, kula nisbetle ir-
kindir.
Mezhepler tarihi yazarlar Cebriyye'yi
ar ve mutedil grlere sahip olmala-
r asndan iki gruba ayrmlardr. n-
sann fiillerinde hibir etkisi bulunmad-
ve irade hrriyetinden tamamen yok-
sun olduu temel grn savunan a-
rlarn ( C e b r i y y e - i Hlisa, M c b i r e - i G u l t )
Cehm b. Safvn, smil el-Bitth, Bekir
b. Uht Abdlvhid ve Eb Sabbh b.
Muammer es-Semerkand tarafndan
temsil edildii kabul edilir. Bu sebeple
Cebriyye mensuplar nderlerine nisbet-
le Cehmiyye, Bitthiyye, Bekriyye ve Sab-
bhiyye diye de anlrlar. Ancak kula, fiil-
lerinde rol oynayan bir kudret ve ira-
de verildii tarznda E'ar tarafndan
Cehm'e atfedilen gr (Maklt, s. 279)
doru kabul edildii takdirde onu hlis
Cebriyye'den saymamak gerekir. Nite-
kim erf el-Murtaz da E'arFnin riva-
yetine yakn bir gr Cehm'e nisbet
eder (nkz'l-beer, I, 258). Hlis Cebriy-
ye'nin temsilcileri arasnda saylan di-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
er ahslarn fikirleri hakknda ak bil-
giler mevcut deildir. Bu durumda Ceb-
riyye-i Hlisa'nn tevhidi, Allah'n irade ve
kudreti karsnda kulun btn benliiy-
le kendisini yok farzetmesi eklinde an-
layan sflerce temsil edildii kabul edil-
mektedir. Her ne kadar Kelbz, btn
mutasavvflarn insanlara gerek anlam-
da fiil isnat ettiklerini, cebir ve zorlama
altnda bulunmadklar grnde bir-
letiklerini belirtmise de bu melliften
nce ve sonra birok mutasavvf kesin
bir cebir anlayn benimsemitir. Nite-
kim Abdlkerim el-KueyrFnin nakletti-
ine gre Cneyd-i Badd tevhidi "b-
tn yaratlmlarn her trl davranla-
rnn Allah'tan olduunu bilmek" eklin-
de tarif etmitir. Znnn el-MsrFye g-
re tevhid ve tevekkl ncelikle Allah'tan
baka tanrlar edinmeyi, ikinci olarak
da O'ndan baka sebepler gstermeyi
imknsz klar. HerevFye gre bunlarn
ilki "avmn tevhidi", ikincisi de "havs-
s m t e v h i d i " d i r (bk. arc, s. 31-32). bn
Teymiyye, Muhammed Abduh ve ada
baz yazarlara gre mutasavvflarn bu
ekilde bir taraftan kulun ilh irade kar-
snda kendisini yok farzetmesi gerek-
tiini savunmas, dier taraftan onun
cebir altnda bulunmadn ileri srme-
si tutarl deildir (bn Teymiyye, IV, 299-
302; Ali S m e n - N e r , III, 286).
nsanlara ait ihtiyar fiillerin Allah ta-
rafndan yaratldn ve onlarn fiilleri-
ni mstakil olarak gerekletiremedii-
ni benimsemekle birlikte sorumlulua
ahlk adan salam bir zemin bulmak
amacyla bu fiillerde insanlarn da et-
kisi bulunduunu kabul eden mutedil
(mutavasst) Cebriyye'nin hangi frkalar-
dan olutuu hususunda farkl grler
mevcuttur. ehristn ve Fahreddin er-
Rz bu gruba sadece Drr b. Amr ile
Hseyin b. Muhammed en-Neccr'a nis-
betle anlan Drriyye ve Neccriyye'yi
dahil edip Ehl-i snnet gruplarn bunun
dnda tutarken bn Teymiyye, Seyyid
erf el-Crcn ve Muhammed Red
Rz E'ariyye'yi, Tehnev ise btn Ehl-i
snnet'i mutavasst Cebriyye iinde m-
talaa etmitir. Cebriyye teriminin esas
itibariyle insanlarn irade hrriyetinden
tamamen yoksun bulunduklarn savu-
nanlar anlamna geldii dikkate alnr-
sa, baz istisnalar bir yana, Ehl-i sn-
net'i bu mezhebe dahil etmek isabetli
grnmemektedir. Zira Snn limlerin
ounluu insanlarn sorumlulua konu
tekil eden fiillerini kendi iradeleriyle
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEBRYYE
yaptklarn kabul etmekte, buna kar-
lk Allah'n kullarn inkr veya isyan et-
meye zorlad fikrini ise reddetmek-
tedir.
Cebir gr. slm dnce tarihin-
de itikad ve fikr bir hareket olarak or-
taya kt hicr I. yzyln ilk yarsndan
itibaren tenkit edilmitir. lk defa Hz.
mer, Hz. Ali, Abdullah b. Abbas gibi ile-
ri gelen sahbler tarafndan balatlan
ve daha sonra Hasan- Basrnin srdr-
d eletirilerde Allah'n kullarn buy-
ruklarna kar gelmeye zorlamad, ya-
ratc hakknda bu tr inanlar besle-
menin yanl olduu belirtilmitir (Ris-
le fi'l-kader, 1, 83, 85). Mu'tezile kelm-
clar eitli akl ve nakl delillere daya-
narak Cebriyye'ye kar tekfire kadar
varan tenkitler yneltirken Eb Hanfe
ve Ahmed b. Hanbel gibi Snn limler,
insanlarn fiillerini icbar altnda yapma-
dklarn, bununla birlikte ihtiyar fiiller
de dahil olmak zere her eyin ilh ira-
de ve kudret erevesinde vuku buldu-
unu sylemek suretiyle Mu'tezile'nin
insan tamamen hr kabul eden tutu-
mu ile Cebriyye'nin hibir noktada insa-
na hrriyet tanmayan ar tutumu ara-
snda naslara daha uygun den mkul
bir gr savunmulardr. Gerek Sele-
fi gerekse kelmc olsun Ehl-i snnet
limlerinin kanaatine gre ihtiyar fiille-
rin ilh iradenin zorlamasyla gerek-
letiini sylemek Allah'n adalet, rah-
met ve hikmet sfatlaryla badatrla-
maz; ayrca peygamber gndermek su-
retiyle insanlar buyruklarna uymakla
ykml tutmasna ve sonuta uymayan-
lar cezalandrmasna hem naslar hem
de apak akl ilkeler asndan savunu-
labilir bir aklama getirmek de mm-
kn deildir. Zira kullarna kar rahmet-
le muamele ettiini beyan eden (el-En'm
6/12) Allah'n, insanlar iman ve itaati
salayacak irade ve kudretten yoksun
braktktan sonra inkr ve isyanlar se-
bebiyle cezalandrmas adalet ve rah-
met anlayna aykrdr (Mtrd, s. 319-
320). unu da belirtmek gerekir ki cebir
gr, insann iinde yaad "teeb-
bs etme-alma-baarma" dnyasnn
realiteleri ve kendi vicdan kanaatleriyle
de badamamaktadr.
Kaz ve kader telakkisinin insanlar
hrriyetten yoksun hale getirecei tar-
znda Mu'tezile tarafndan ne srlen
iddia Ehl-i snnet limlerince reddedil-
mitir. Aslnda Ehl-i snnet nazarnda
kader, Allah'n her eyi meydana gel-
207
CEBRYYE

meden nce bilip levh-i mahfuza yazma- Muhyiddin bn'l-Arab'nin ms'l-

CEDEL
s esasna dayanr ki Mu'tezile'ye gre fikeri'l-mnkz miri zulmti'l-cebr
( JJJI )
de Allah'n ilim sfat, olmu ve olacak ve'l-kader'i ( S l e y m a n i y e Ktp., H a m i d i -
her eyi kapsayacak bir yetkinlie sahip- ye, nr. 1440), Nasrddn-i TsFnin Ris- Mehur olan veya doruluu
tir. yle grnyor ki Mutezile ile Ehl-i le fi'l-cebr ve'l-kader'i (Sleymaniye herkes tarafndan kabul edilen
snnet arasnda cebirle ilgili olarak sr- Ktp., Esad Efendi, nr. 3570), M . Z h i d K e v -
nermelere dayanan kyas;
tartmada rakibi susturma yntemi
drlen tartmalar daha ok hangi g- ser'nin el-stibr fi't-tahadd "ani'l-
anlamnda kullanlan mantk,
rn cebri gerektirecei noktasnda cebr ve'l-ihtiyr' (Kahire 1370) ve Mus- felsefe ve kelm terimi.
toplanmaktadr. bn Rd'n de belirt- tafa Sabri Efendi'nin Mevkf '1 - beer L J
tii gibi insan iradesinin gzlenebilen tahte sultni'l-kader i, cebir konusun-
d tesirlerden kurtulmas hemen he- da gnmze ulaan eserlerden bazla- Szlkte "ipi salamca bkmek-, biri-
men imknszdr. Her ne kadar irade ve rdr. ni sert bir yere drmek; dmanlk
fiil gcne sahip olduumuz uurunu BBLYOGRAFYA:
veya tartmada etin olmak, cephe al-
tayorsak da beer fiillerin ilh irade Lisn'l-'Arab, "cbr" md.; et-Ta'rft, "ceb- mak" gibi anlamlara gelen cedl veya ce-
ve kudretten tamamen bamsz olarak riyye" md.; bn'l-Esr, en-Nihye, "cebriyye" del kknden isim olup Latince'deki di-
gerekletii tarznda elimizde ne din md.; Tehnev, Keaf, " c e b r i y y e " md.; M. F. alectica kelimesinin Arapa karldr.
ne de akl delil vardr. Esasen ilh sfat- Abdlbk, Mu'cem, "cbr" md.; Mustafav, et- Terim olarak mantk, felsefe ve ilgili di-
Tahklk, II, 45-46; Hasan- Basr, Risle fi'l-
larn varlk ve olaylarla ne tr bir irtibat er ilimlerde farkl ekillerde tarif edi-
kader (nr. Muhammed Umre, Res'il'l-
iinde bulunduu hususunda yeterli bil- 'adi ve't-tevhd iinde), Kahire 1971, I, 83- lir. Mantkta cedel, "mehur olan (me-
giye de sahip deiliz. nemli olan insa- 87; Kasm b. brhim er-Ress, er-Red 'ale'l- hrat) ve doru kabul edilen (msellemat)
nn bir fiil yapmay dileyebilmesi, sonra Mcbire (a.e. iinde), I, 115-117, 144-149; e- ncllerden olumu kyas" demektir.
rf el-Murtaz, nkz'l-beer mine'l-cebr ve'l-
da hangi ekilde olursa olsun onu ger- Felsefe ve kelmda farkl tarifleri bulun-
kader (a.e. iinde), , 257-260, 268; Hd-lel-
ekletirebilmesidir; bu da onun icbar makla beraber genellikle "bir dnce-
hak, er-Red ' ale'l-Mcbire ue'l-Kaderiyye (a.e.
altnda olmadn ispat etmek iin ye- iinde), II, 64; Buhr, Halku ef'li'l-'ibd, deki elikileri tartarak gsterme sa-
terli grlmelidir ( d a h a g e n i bilgi iin Beyrut 1984, s. 112; Fadl b. zn, el-zh, Tah- nat" diye tanmlanr. Ayrca cedel, bir
bk. KADER; KESB). ran 1351 h., s. 6; Hayyt, el-ntir, s. 17-18, tezin doruluk veya yanlln gster-
29, 54, 55; E'ar, Maklt (Ritter), s. 40-41,
Kaynaklar, hicr II. yzyln balarndan mek amacyla yaplan tartma kuralla-
279, 430; Mtrdf, Kitb't-Tevhd, s. 319-322;
itibaren cebir veya kader konusu ile ilgili rndan bahseden ilmin ad olarak da kul-
Makdis, el-Bed' ve't-trh, V, 146, 147; bn'n-
olarak yazlan pek ok eserin adn zik- Nedm, el-Fihrist (Teceddd), s. 203-215; H- lanlmtr.
rizm, Mefthu 7- 'ulm, Kahire 1923, s. 20;
reder. Tesbit edilebildii kadaryla bun- Kur'an'da iki yerde cedel, iki yerde ci-
bn Hazm, el-Fal (Umeyre), III, 35; Kd Ab-
larn ilki tbinden Hasan- Basr'ye ait- dal, yirmi alt yerde mcdele kknden
dlcebbr, erhu'l-Uli'l-hamse, s. 287-288,
tir. Risle ti'l-kader adndaki bu muh- 313, 324, 483, 772, 773, 775; a.mlf., Mte- treyen deiik ekiller kullanlmtr.
tasar belge eitli eserler iinde yaym- bihul-Kur' n (nr. Adnan M. Zerzr), Kahire Tartmada bavurulan ve "delil" anla-
lanmtr (Muhammed Umre, Res'il'l- 1969, s. 274, 288, 330-331, 362, 379, 537, mna gelen hccet, sultan, burhan gibi
626; Badd, el-Fark (Kevser), s. 204; eh-
'adl, I, 83-87; M c i d Fahr, el-Fikr'l-ahl- kelimeler altm yerde gemektedir. Mi-
ristn, el-Milel (Kln), I, 85-91; bn Rd, el-
ki el-'Arabi, I, 19-28). i limlerinden Z-
Kef 'an menhici'l-edille, Kahire 1968, s. 120,
ra' ile muhcce de Kur'n- Kerm'de
rre b. A'yn'n el-stit'a ve'l-Cebr'i, 123; Fahreddin er-Rz, el-'tikdt (Sa'd), s. "karlkl tartma ve delil getirme" m-
Him b. Hakem'in el-Cebr ve'l-kader'i 103, 106; a.mlf., Mefthu'l-ayb, XIV, 79; XV, nasnda kullanlmtr (bk. M. F. Abdl-
(zhu'l-meknn, II, 266, 285), Mu'tezile'- 117; Ahmed b. Muhammed er-Rz, Hucec'l- bk, Mu'cem, ilgili k e l i m e l e r ) . Kur'an'-
Kur'n, Beyrut 1986, s. 17-34; Eb Mut en-
den Amr b. Ubeyd'in er-Red Cale'l-Ka- da gerek bilgiye ve kesin delile dayan-
Nesef, er-Red 'ale'l-bida' (Annales siamolo-
deriyye'si, bn Keysn el-Esamm'n er- ques iinde), Kahire 1980, s. 61-65; bn Tey-
mayan, yanl doru, doruyu yanl gs-
Red Cale'l-Mcbire'si, Eb'l-Hzeyl el- miyye, Mecm'at'r-res'il, IV, 299-302, 315- termek suretiyle hakikati reddetme ve
Allf'm er-Red cale'l-Kaderiyye ve'l- 316; Crcn, erhu'l-Meokf, II, 491; bn'l- btl savunma amacna ynelik tart-
Mcbire'si, Bir b. Mu'temir'in el-Vacd Murtaz, Tabakt'l-Mu'tezile, s. 6, 9-10, 15, ma yasaklanm, buna karlk kesin de-
49, 63, 80, 81, 96, 97, 99, 112, 113-114, 119;
cale'l-Mcbire'si, cebir grne ilikin lil ve gerek bilgiden hareketle yanl fi-
zhu'l-meknn, I, 363; II, 266, 285; Red R-
olarak kaynaklarda ad geen, fakat g- z, Tefsr'l-menr, X, 138, 197, 198; XI, 101;
kirleri rtme ve gerei ispat edip sa-
nmze ulat bilinmeyen eserlerdir Ali Sm en-Ner, Ne'et'l-fikri'l-felsef fi'l- vunma maksadyla yaplan tartmalar
(bn'n-Nedm, s. 203-215). Kasm er-Res- slm, Kahire 1977, I, 231-232, 343-344; III, ciz grlm, hatta bu anlamda Hz.
s'nin er-Red cale'1 -Mcbire'si, erf el- 286; M. Ali Eb Reyn, Trhu'l-fikri'l-felsef Peygamber'e muhalifleriyle cedel yapma-
fi'l-slm, skenderiye 1986, s. 257-261; Ce-
Murtaz'nn nkz'l-beer mine'l-cebr s e m r e d i l m i t i r (bk. en-Nahl 16/125). Ha-
vd Ali, el-Mufaal, VI, 121-122; Muhammed
ve'l-kader'i, Hd- lelhak Yahy b. H- Eb Zehre, Trhu'l-mezhibi'l-slmiyye, Ka- dis mecmualarnda cedeli yasaklayan ba-
seyin'in er-Red cale'l-Mcbire ve'l- hire, ts. (Dru 1-Fikri'l-Arab), s. 103-105; H- z hadisler mevcutsa da (Msned, IV, 156;
Kaderiyye'si, Res'il'l-'adl ve't-tev- seyin Atvn, el-Fraku'Tslmiyye f bildi'- V, 252, 258; Drim, " M u k a d d i m e " , 17,
hd adl bir kitapta yaymlanmtr (bs. m, Amman 1986, s. 91-95; Hasan Hanef, 29; bn M c e , " M u k a d d i m e " , 7) b u n l a r
Mine'l-'Akde ile'-evre, Beyrut 1988, III, 80-
yeri yok, Dru 1-hill 1971). G a z z l F n i n Ri- Kur'an'n ho karlamad trden tar-
109; Mustafa arc, slm Dncesinde
slet'l-Cebri'1-mutavasst' (Sleyma- Ahlk, stanbul 1989, s. 31-32; I. Goldziher, el- .tmalar eklinde anlamak gerekir. Bir-
n i y e Ktp., Ftih, nr. 5391), F a h r e d d i n er- 'Akide ue'-er'a (trc. M. Ysuf Ms v.dr.). ok yette, slm daveti karsnda di-
Rz'nin Risle ti'l-cebr ve'l-kader'i Kahire, ts., s. 77-133; M. Watt, "al-Diabriyya", renen mrikleri susturmak veya ikna
E!2 (ng.), II, 365. m .
( S l e y m a n i y e Ktp., E s a d E f e n d i , nr. 1278), t
FFIL R F A N ABDLHAMID
etmek iin tartmalara giriildii gr-

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

208 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

lr. Ayrca daha nceki peygamberlerin
kendi kavimleriyle aralarnda geen tar-
tmalardan da rnekler verilir. Kur'an'n
sergiledii tartmalarda deiik slpla-
rn kullanld, inanmamakta srar eden-
lerin sonu gelmeyen itirazlarna cevap
verilirken insann btn yetenek ve zel-
likleri dikkate alnarak yerine gre fel-
sef, psikolojik, sosyolojik ve tarih bilgi-
ler ihtiva eden delillerden yararlanld
grlr.
slm dnce tarihi boyunca Kur'n-
Kerm'in tartma yntemlerini konu alan
"cedel-Kur'n" adl bir ilim dal teek-
kl etmi ve bu alanda eitli eserler
kaleme alnmtr. brhim b. Hammd
el-Mlik'nin Hicc'l-Kur'n' (bn'n-
Nedm, s. 252), bn'l-HanbelFnin stih-
rc'l-cedel mine 1-Kur'ni'l-Kerm'i
(Riyad 1981), Muhammed et-Tm'nin el-
Cedel fi'l-Kur'ni'l-Kerm'i (Tunus
1980), Yusuf evki Yavuz'un Kur'n-
Kerm'de Tefekkr ve Tartma Meto-
du (stanbul 1983), Zhir Avvd el-Elma-
nin Menhic'l-cedel fi'l-Kur'ni'l-
Kerm'i (Riyad 1984) bunlardan bazla-
rdr.
Cedelin Bat dillerindeki karl olan
diyalektik, lka felsefesinde Zenon ta-
rafndan "kart grl kimselerin d-
ncelerindeki elikinin tartma yoluy-
la ortaya karlmas" anlamnda kulla-
nlmtr. Sokrat'a gre diyalektik ger-
ee ulamak, kavramlar akla ka-
vuturmak ve tarif etmek iin tez ve an-
titez halinde yrtlen karlkl konu-
ma yntemidir. Efltun'un, varlklar cins-
lere ve trlere ayrarak duyular lemin-
den ideler lemine (mahssattan ma'k-
lta) ulama vastas ve mutlak gerei
kefetme mant olarak grd diya-
lektik, Aristo'nun sisteminde muhataba
belli bir dnceyi kabul ettirmede rol
oynayan ve sonucu itibariyle ihtimal ifa-
de eden akl yrtmelerde kullanlabile-
cek zannn mant halini alr.
slm felsefesinde cedelin zel bir tar-
tma yahut ispat metodu ve bir mantk
disiplini olarak benimsenmesinde Aris-
to'nun Organon adl mantk klliyat-
nn beinci kitab olan Topica'nin nem-
li lde etkisi olmutur. Sekiz blm-
den meydana gelen bu eserin zellikle
I ve VIII. blmleri dorudan doruya
diyalektik konusuyla ilgili olup 1. blm-
de diyalektik zerine genel dnceler
ve diyalektiin kanunlar, VIII. blmde
ise diyalektiin kurallar ele alnmtr.
Aristo Topica'da diyalektii ksaca "ih-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
timal ncllerden sonu karan kyas"
(bk. Mantku Aristo, II, 489) eklinde tarif
etmi ve bu ekilde cedelin, II. Anali-
tiklerde iledii kesin ncllere daya-
nan burhandan farkn ortaya koymu-
tur. Buna gre burhann ncllerinin bi-
ztihi ilk ve kesin dorular olmasna kar-
lk cedelin nclleri "btn insanlarn
veya ounun, yahut filozoflardan bir
blmnn ya da ounun veya en n-
l ve yetikinlerin zanlarndan oluan
bilgilendir (a.g.e., II, 490).
Topica Arapa'ya orijinal ismi yann-
da el-Cedel ve Kitb
del adlaryla birka defa tercme edil-
mi, ayrca Frb, Yahy b. Ad ve Eb'l-
Ferec bn't-Tayyib gibi filozoflar tara-
fndan erhedilmi, Frb eserin bir de
zetini yazmtr (Kaya, s. 107).
Frb, bn Sn, bn Rd ve dier
birok slm dnr nemli lde
Topica' y esas alarak
yahut benzer isimler altnda cedele dair
eserler yazmlar ve cedeli
Aristo'nun anlayna uygun bir ekilde
aklamlardr. Frb cedeli,
bir cevaba veya kabul edilen bir dn-
ceye zt olan baka bir dnceyi benim-
sememeye gayret gsterme sanat" di-
ye tarif etmitir. Bu tarifte cedel, bir
fikri savunurken veya tenkit ederken e-
likiye dmeme sanat olarak grlm-
tr. Ona gre diyalektik ispat ekillerin-
de gvenilebilecek doru bilgiler olduk-
a azdr. Frb, Organon
han'dan sonraki drt kitabn konular-
n ( c e d e l , h a t b e [ h i t a b e t ] , s a f s a t a v e iir)
burhann uyguland yerler eklinde ka-
bul ederek bunlardan cedeli "yalan do-
rusundan az" olan bir ispat ekli olarak
deerlendirmitir (el-Mecmu, s. 61). Aris-
to gibi Frb de cedeli yakn bilgiye
ulamann bir hizmetisi ve aleti saym,
bununla birlikte yakln bilginin asl me-
todunun burhan olduunu, cedelinse an-
cak gl bir zan verebileceini belirt-
mitir (Ca'fer l Ysin, s. 178). bn Sn
cedeli epistemolojik bakmdan yle ta-
rif etmitir: "Cedel, bir fikri mehur ve-
ya genellikle kabul grm mukaddime-
lerle ispat etme ve savunulan fikre zt
bir gr benimsememe sanatdr". Ona
gre akl ve tabii ilimlerde akl zaruret-
lerden doan burhann kullanlmasna
karlk din, ahlk, siyas ve sosyal prob-
lemlerin zmnde insanlarn ortakla-
a kabul ettikleri hkmlere dayanan
cedel metoduna da bavurulmaldr. s-
pat veya iptal edilmesi istenen bir iddi-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEDEL
aya ait mukaddimedeki konu-yklem
mnasebeti tarif, cins, nevi ve hassa a-
sndan incelenecei iin her ispat ve ip-
tal bu noktalar dikkate alnarak gerek-
letirilmelidir. Tartmada bir fikri ka-
bul ettirmek iin yaplacak kyaslarla va-
rlmak istenen sonu gizlenmeli, bu mak-
satla akl yrtme durumunda bulunan-
lar sonuca en uzak olan mukaddimeler-
den balayarak gayelerine ulamaldr-
lar ( b n Sn, s. 18-20, 24, 25, 72, 75).
FrbFden itibaren btn slm man-
tklar cedeli, gerek ncllerinin gerek-
Mevzci'l-ce- se sonucunun kesinlii bakmndan bur-
handan zayf bir kyas tr olarak kabul
etmilerdir. Bu kyasn nclleri, kendi-
liinden doru olup olmad belli olma-
yan, ancak insanlar nezdinde doru ka-
bul edilen ve ylece yaygnlam (m-
sellemat ve mehrat) olan nermelerdir.
Cedelden gaye, doru bilgilere ulamak-
tan ziyade ya bir gr ve inanc kabul
Kitb'l-Cedel
ettirmek veya hasm susturmaktr (T-
s, I, 4 6 2 ; Ta'rft, " c e d e l " m d . ) ; bu s e b e p -
genellikle
le cedel daha ok bir tartma metodu
kabul edilmitir. Ancak bn Sn bu tar-
"verilen
tmann yalnzca muhtevasz bir mca-
dele olmayp bir mnzara, yani "nazar"
(gr, fikir) ykl bir tartma olduu-
na dikkat eker.
slm filozoflarnn cedelle ilgili bu a-
lmalarndan ayr olarak itikad ve fikr
mezheplerin teekkl edip yaygnlama-
sndan sonra, Selef limlerinin din ko-
nularda tartmay reddetmelerine kar-
iinde Bur- lk kelm ve usl-i fkh limleri tart-
ma kurallarn konu edinen eitli eser-
ler yazmlardr. Bu eserlerde balca iki
metot takip edilmitir: 1. Sadece nas, ic-
m ve kyasa dayanan delillerin kullanl-
mas gerektiini savunan Pezdev me-
todu. 2. Hangi ilme ve konuya ait olursa
olsun delil nitelii tayan btn bilgiler-
le istidll edilebileceini benimseyen mi-
d metodu. Bu metotlarn teekkln-
den sonra cedelin tarifinde baz deiik-
likler yapld anlalmaktadr. Nitekim
bu husus bn Haldn'da aka grl-
mektedir. Ona gre cedel, "farkl itikad
ve fkh mezhep mensuplar arasnda
meydana gelen mnzara dbn re-
ten ilim'dir (el-clber, I, 381). Tehnevbu
tarifi daha da genileterek cedeli "din
konularla ilgili delilleri kullanma usulle-
rini reten bir ilim" diye tanmlar (Ke-
af, "cedel" md.). Bylece onu btn di-
n konulara ilikin delillerden bahseden
bir ilim dal olarak kabul eder.
Mnzara ve hilf ilimleri de cedel gi-
bi tartma kurallarn inceleyen alanlar
209
 CEDEL
olmakla birlikte aralarnda baz farkiar
vardr. Mnzara ilmi, din olsun din d-
olsun her trl tartma kurallarn
iine alan ve daha ok gerei kefet-
meyi hedefleyen geni kapsaml bir alan-
dr. Hilf ilmi de fkh mezheplerde mc-
tehidlerin grlerine ve fkh delilleri-
ne ilikin tartma kurallarn konu edi-
nen bir dal olup sadece fkh konularla
snrldr. Cedel ise din veya din d ko-
nulara ilikin tartmalarda herhangi bir
grn savunulmasn hedef alr (Ta-
kprizde, I, 3 0 7 - 3 0 8 ; Kefuz-zunn,
580). Btl bir fikrin savunulmasnda da
kullanlan cedel, savunmada baarya
ulamak gayesiyle formel manta sarl-
maya ve kelime oyunlarna bavurmaya
kap at iin tek bana geree ula-
trc bir vasta olarak grlmemitir. Bu-
nunla birlikte kullanlan delillerin kesin
bilgiye dayanmas durumunda tartma
yoluyla doru sonulara varlacan ka-
bul edenler de vardr. Nitekim mtekad-
dimn dnemi kelmclar bir grn
doruluunu veya yanlln belirleme-
de en messir yolun tartma olduunu
savunmular ve bu grleriyle Aristo
geleneini benimseyen slm filozoflarn-
dan ayrlmlardr (Cveyn, el-Kfiye fi'l-
cedel, nirin takdimi, s. 26-27, 52-53). M-
teahhir dnemde ise bbrlenme, ken-
dini temize karma, muarzlar ekeme-
me, onlara kar kin besleme, gybet et-
me, onlarn eksiklik ve yanllarn ara-
ma gibi slm dininin yasaklad ahlk
d tutum ve davranlara yol aabile-
cei dncesiyle cedel yerine mnza-
ra metodu tercih edilmi, genellikle delil
isteme (men'), delili boa karma (nakz)
ve iddiay iptal e t m e (muraza) tarznda
uygulanan tartma kurallar geni bi-
imde bu disiplinde inceleme konusu ya-
p l m t r (bk. M N Z A R A ) .
Kelm limleri tarafndan erken de-
virden itibaren yazlmaya balanan ve
telifleri her dnemde devam eden e-
itli cedel kitaplar mevcuttur. Eb Man-
sr el-Mtrd'nin Kitbul-Cedel'i (Ne-
sef, vr. 11 l a ), K'b'nin el-Cedel v e d-
b ehlih'i (bnu n - N e d m , s. 219), E b
shak el-sferyn'nin Edeb'l-cedeJ'i
(Sbk, IV, 261), Cveyn'nin el-Kfiye fil-
eden (Kahire 1399), Gazzl'nin el-Mn-
tehal f Cilmi!-cedei'\ (Abdurrahman Be-
dev, s. 32), Fahreddin er-Rz'nin Ke-
f'l-esrr' (bn Haldn, I, 410), mid'nin
erhu Cedeli' -erf 'i (Sbk, VIII, 307),
bn Teymiyye'nin Tenbh'r-recli'l--
fil cal temvhi'l-cedeli'1-bl' (Ke-
fuz-zunn, 1, 487) bunlardan bazlardr.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
210
BBLYOGRAFYA: edilmitir. Cedd erefler oalncaya
Rgb el-sfahn. el-Mfredt, "cdl" md.; kadar Msr ve eski stanbul erefleriy-
et-Ta'rft, "cedel" md.; Tehnev, Keaf, "ce- le Tunus ve Cezayir altnlarnn, zaman-
del" md.; M. F. Abdlbk, Mu'cem, "cdl" md.; la taradan gelecek olanlarn ve tccar
Msned, II, 258, 478; IV, 156; V, 252, 258; D-
arasnda tedavl eden mahlt ve 100
rim, "Mukaddime", 17, 29; bn Mce, " M u -
kaddime", 7; Mantku Aristo (nr. Abdurrah-
adedi 110 dirhem altn itibariyle rayi
man Bedev), Beyrut 1980, II, 489-490; E'ar, meskktm doruca Darphne-i mire'-
Maklt (Ritter), s. 294; Frb, el-Mecmu , ye getirilip eritildikten sonra tural ola-
Kahire 1325/1907, s. 61; bn'n-Nedm, el- rak darbedilmesi, ayrca Edirne ve z-
Fihrist (Teceddd), s. 219, 252; bn Sn, Kit-
mir'de de zel darphneler kurularak s-
b'l-Cedel, Kahire, ts., s. 18-20, 24, 25, 72, 75;
tanbul'dakiler gibi tural altnlar kesti-
Cveyn, el-Kfiye fi'l-cedel (nr. Fevkye H-
seyin Mahmd), Kahire 1399/1979, nirin tak- rilmesi hakknda irade kmtr. Ayn
I, dimi, s. 26-27, 52-53; Gazzl, Ihy' (Beyrut), ekilde Msr'da da bu cedd tural al-
i, 40, 94-95, 97; Nesef, Tebrat'l-edille, Kay- tnlardan 22 ayarnda ve 100 adedi 115
seri Rid Efendi Ktp., nr. 496, vr. l l l a ; Fah- veznine eit sikke kesilmesi hususunda
reddin er-Rz, Mefthu'l-ayb, V, 165, 167;
ayn yl iinde Msr valisine fermanlar
XX, 29, 139-140; mid. el-Mbtn, s. 91; Ns-
rddn-i Ts, erhu'l-lrt ve't-tenbht (bn g n d e r i l m i t i r ( H a m m e r , XII, 409). Dev-
Sn, el-rt ve't-tenbiht ile birlikte, nr. S- rin vak'anvisi Rid Mehmed Efendi,
leyman Dnya), Kahire, ts. (Dru 1-Marif), I, yeni meskktm tedavle girmesi ve
462, 464; Sbk, Tabakt, IV, 261; VIII, 307; cizye gelirlerinin de bu paralar zerin-
bn Haldn, el-'Iber, I, 381-382, 410; Syt,
den tahsil edilmesiyle devlet hazinesinin
el-tkn (Beyrut), II, 1054-1060; Takpriz-
de, Mifthu's-sa'de, I, 307-308; Kefuz-zu-
yzde elli kazanl ktn belirtmekte-
nn, 1, 487, 579-580; II, 1359, 1408; ah Ve- d i r (Trih, II, 384).
liyyullah ed-Dihlev, el-Feuz'l-kebir (trc. Sel-
man Hseyin en-Nedv), Beyrut 1407/1987, s. Bu altn paralar birka eit karl-
22, 26-28, 29-38; Abdurrahman Bedev, M'el- mtr. Bir ksm eski erefler gibi ge-
left'l-Cazzl, Kveyt 1977, s. 32; M. Eb Zeh- ni, bir ksm da kk ve dar kuturda
re, Trhl-cedel, Kahire 1980, s. 34-46, 49- darbedilmitir. Ayrca altn meskktta
51, 60-64; Yusuf evki Yavuz, Kur'n- Kerm'-
ilk defa olmak zere ifte altn yani iki
de Tefekkr ue Tartma Metodu, stanbul 1983,
s. 4-12, 16, 21, 108-115, 125, 126-159; Mah-
kat vezinde sikkeler tedavle karlm-
mut Kaya, islm Kaynaklar Inda Aristote- tr. Ancak bunlarn hibirinde l bak-
les ue Felsefesi, stanbul 1983, s. 103-107; Ca'- mndan tam bir uyum salanamam,
f e r l Ysin, el-Frb f huddih ue rus- ufak t e f e k noksanlklar hep bulunmu-
mih, Beyrut 1405/1985, s. 178.
tur. Bununla birlikte cedd altn sikkele-
rin eski Osmanl paralar arasnda ger-
S Y U S U F EVKI Y A V U Z
ekten zel bir yeri olduu ve daha son-
ras iin de bir rnek tekil ettii belir-
P CEDEL'l - K U R ' N n tilmelidir. O zamana kadar padiah tu-
ras sadece gm meskkt zerine
(bk. CEDEL).
L_ J nakedilirken bu tarihte (1696) altn sik-
kelere de vurulmas Osmanl para darb
iin gerekten nemli bir olaydr. Bu tu-
r CEDD EREF ""
II. Mustafa adna 1696'da
ilk defa tural olarak baslan
^ altn para. ^
stanbul'da baslan erefi altnlarla M-
sr'da kesilen altnlar arasnda dirhem
ve ayar fark bulunduu halde her ikisi-
nin rayici eit tutuluyordu. Fakat tam
ayarl stanbul altnnn tccar tarafn-
dan toplanarak Msr'a ve baka yerlere
gtrlmesi piyasada halis altnn azal-
masna, buna karlk arlklar eksik ve
ayarlar bozuk Msr altnlarnn oal-
masna yol amt. Hkmet bu duru- .1696
tarihli
ma engel olmak iin iine gm ve ba-
cedd
kr kartrarak ilk defa stnde tura eref
bulunan bir altn para bastrm, buna (istanbul
Arkeoloji
cedd eref ad verilmi ve bu yeni pa-
Mzesi,
ralarn 300 akeye e deer olmas kabul Tehir, nr, 1722)
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

ral altnlara resmen cedd eref ad ve-
rildii halde halk arasnda sadece ere-
f veya tural altn denilmitir. Osman-
llar'da kullanlan altn paralarn adlar
genellikle Msr'dan sirayet ederdi. Hat-
ta stanbul'da belli bir adla bastrlp pi-
yasaya srlen altnlar Msr'a gidince
isim deitirir ve bu yeni isimle anlma-
ya balard. Nitekim cedd ereffler de
Msr'da zer-i mahbb* adyla darbedil-
mitir. Halbuki bu adla stanbul'da pa-
ra darb ancak III. Ahmed zamannda
gerekletirilmitir.
BBLYOGRAFYA:
Rid, Trih, II, 383-384; Hammer, HEO, XII,
409; smil Glib, Takum-i Meskkt- Osm-
niyye, Kostantiniye 1307, s. 250-253; Hasan
Ferd, Nakd ve 'tibr- Ml, 1. Kitap, stanbul
1330-33, s. 203; Nuri Pere, Osmanllarda M-
deni Paralar, stanbul 1968, s. 185; Abbas el-
Azzv, Trlhu'n-nukdi'l-'Irkyye li-m ba'de'l-
cuhdi'l-'Abbsiyye, Badad 1377/1958, s. 137;
Artuk. slmt Sikkeler Katalogu, II, 606-612;
Pakaln. I, 267. m .
M BRAHIM A R T U K
CEDD SLAMBOL
1716'da stanbul'da baslan
altn para.
Bu sikkeye "sikke-i cedd-i zer-i Is-
lmbol" da denilirdi. 1696'da bastrlan
cedd eref*lerin para buhrann orta-
dan kaldramamas ve stanbul'da bas-
lan altnlarla dier sikkelerin de ma-
uiyeti yznden, halk arasnda mute-
ber ve makbul olan Venedik altnndan
tam vezinli, ayar halis olarak 100 adedi
110 dirhem gelmek zere kesilerek pi-
yasaya srlmtr. Kenar zincirli, da-
iresinin etraf rm nakl, ortas ayna
gibi parlak, bir yznn ortasnda pa-
1143 (1730)
tarihli
cedd
islmbol
(istanbul
Arkeoloji
Mzesi.
Tehir,
nr. 1780)
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEDDCLK
diahn turas, dier yznde "duribe lerek sadece okuma yazma ve ilmihal bil-
f slmbol" yazldr. 3'er kuru rayile gisi retiliyor, ayrca Kur'an'dan baz
1696'da baslan altnlardan ayrmak iin srelerin ezberletilmesiyle yetiniliyordu.
bunlara "zer-i slmbol" ad verilmitir. "Usl-i kadm" denilen bu ynteme kar-
BBLYOGRAFYA : karak yerine usl-i cedd adyla Ba-
Rid, Trih, IV, 192-193; smil Galib, Tak- t'daki eitim sisteminden etkilenen bir
lm-i Meskkt- Osmniyye, Kostantiniye 1307, yntem neren kiilere Ceddciler (Bat
s. 273; Sleyman Sd, CJsul-i Meskkt- Os- dillerinde Djadids) ve bunlar vastasyla
mniyye ve Ecnebiyye, stanbul 1311, s. 69;
gelien akma da Ceddcilik (Djadidisme)
Nuri Pere, Osmanllarda Mdeni Paralar, stan-
denilmitir.
bul 1968, s. 191; Artuk, slmt Sikkeler Kata-
logu, II, 625-626; Pakaln, I, 267. lk retimin slah ve yeni eitim sis-
teminin uygulanmas dncesinin ba-
S BRAHM A R T U K
ta gelen temsilcisi Gaspral smil Bey'-
n dir (. 1914). Krml olan smil Bey ei-
CEDID ZENCIRIKLI
tim ve retim amacyla bulunduu s-
III. Ahmed adna tanbul'da Gen Trkler'den, Paris'te iken
1138'de (1725-26) de sosyalist ve liberalistlerden etkilen-
Tebriz, Tiflis ve Revan mi, bu ekilde Bat'daki eitim sistemi-
darphnelerinde baslan altn para.
L ni tanma imkn bulmutur. Gaspral
smil Bey, Krm'da ve Rusya'daki dier
Tebriz Seraskeri Abdullah Paa'nn m- Trk beldelerinde halkn iinde bulun-
racaat zerine Tebriz'de bir darphne duu gerilikten kurtulmas iin ncelik-
almasna izin verilmi ve burada cedd le eitim ve kltre nem verilmesini is-
zencirikli adyla sikkeler baslmtr. Da- tiyor, slah almalarnn ilkokullardan
ha sonra bu sikkelerin birer rnei s- balatlmas, bu okullarda uygulanage-
tanbul'a da gnderilmitir. 24 ayar ha- len usl-i kadmin terkedilerek yerine
lis altndan olup her yz adedi 110 dir- usl-i ceddin yerletirilmesi gerektiini
hem arlnda ve her biri 400 akeye savunuyordu. 1883 ylnda Krm'da "Dil-
rayi olmak zere kesilen cedd zencirik- de, Fikirde ve te Birlik" alt balyla
li paralar stanbul altnlar ile eit deer- karmaya balad Tercman gazete-
de tutulmutur. Ancak ziynet zellii ta- sinde usl-i ceddle ilgili fikirlerini dile
madklar iin ayar doruluu bakmn- getiriyor ve ilk retimdeki sistemi ele-
dan pheli grlmeleri zerine stan- tiriyordu. Ona gre mektepler medre-
bul Darphnesi'nde birer rnek altn bas- selerden ayrlmal, ilkokullarn zel -
trlarak Tebriz seraskeriyle Revan ve Tif- retmenleri olmal, retmenler aylk al-
lis muhafzlarna gnderilmi ve bundan maldr. lkokullarda okumann yannda
byle buna gre baslmas istenmitir. yazma da retilmeli ve corafya, ma-
tematik, hayat bilgisi gibi dersleri de ii-
BBLYOGRAFYA:
ne alan bir program uygulanmaldr. Kz-
Kk elebizde sim. Trih, stanbul 1282,
s. 306-307, 330-331; ismil Glib, Takvlm-i lar iin ayr okullar almal ve eitimin
Meskkt- Osmniyye, Kostantiniye 1307, s. her seviyesine uygun kitaplar hazrlan-
274; Hasan Ferd, Nakd ve 'tibr- Mli, 1. Ki- maldr. Gaspral bu hedefler ve ilkeler
tap, stanbul 1330-33, s. 183; Artuk. slmt Sik-
dorultusunda 1884'te Bahesaray'da
keler Katalogu, II, 631-632; Pakaln, I, 267.
usl-i cedd mektebini at ve yeni yn-
S BRAHM A R T U K temi burada bizzat kendisi uygulamaya
alt. Bu mektep rnek alnarak alan
r okullara "usl-i cedd mektepleri" den-
CEDDCLK
mitir. Gaspral, eitim dili Trke olan
XIX. yzyln sonuna doru ve ksa zamanda okuma yazmay reten
Rusya mslmanlar arasnda eitim
bu okullardaki usl-i ceddi Rusya ms-
ve kltr alannda balayan
yenileme hareketi. lmanlarna anlatmak ve yaygnlatrmak
L iin belli bal Trk merkezlerine seya-
hatler yapt. Balangta fazla ilgi gr-
Bat'daki aydnlanma felsefesinin s-
meyen usl-i cedd mektebinden mezun
lm dnyasna yansmas ve "usl-i ce-
olan rencilerin baarlar halkn dikka-
dd" adl eitim hareketinin etkisiyle or-
tini ektike okula ilgi artt. Bunun zeri-
taya kmtr. XIX. yzyln sonlarna ka-
ne Kafkasya, Kazan ve Trkistan'n uzak
dar Rusya mslmanlarnda ilk retim
blgelerinden usl-i ceddi tanmak ve
ehirlerde medrese bnyesinde, kyler-
renmek zere retmenler ve mollalar
de ise camilerin yannda bulunan mek-
Bahesaray'a gelmeye baladlar.
teplerde geleneksel yntemlerle yrt-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 211
CEDDCLK
1552 ylnda Rus hkimiyetine giren
Kazan Trkleri arasnda, Gaspral'dan
nce Abdnnsr Kursav (. 1812) tara-
fndan balatlan eski-yeni tartmas,
medreselerde Kazan Trkesi'yle ei-
tim yaplmas fikrinin gelimesinde et-
kili olmutur. Kazan Trkleri'nin nde
gelen aydnlarndan kelm bilgini, ta-
rihi ve arkeolog ehbeddn-i Mercn
tarih aratrmalaryla, Kad Rzeddin
Fahreddinolu hikayeleriyle, Hseyin Fe-
yizhan ve Abdlkayym Nasr dil alann-
daki almalaryla, Ms Crullah Bigi
de ilhiyat sahasndaki eserleriyle Ce-
ddcilik hareketine nemli katklarda bu-
lundular. Mderris limcan Barud Gas-
pral'nn izinden giderek Kazan'da usl-i
cedde gre Muhammediyye Medrese-
si'ni kurmu (1901) ve ynetmitir. Bu-
rada renim dili Trke idi. Barud, Ce-
ddciler arasnda yer almakla beraber
slm birliini zayflataca endiesiyle
milliyetilik ve Batclk akmlarna taraf-
tar olmad. Bununla birlikte usl-i ced-
de gre at medrese Ceddciliin g-
lenmesine katkda bulunmutur.
Ceddcilik dneminde Kazan'da yeti-
en bilim, dnce, edebiyat ve sanat
adamlar arasnda, lem-i slm (stan-
bul 1328-1329) adl eserin mellifi Abdr-
reid brahim'den baka Hd Atlas, F-
tih Kerm, Abdullah Tukay, Ftih Emir-
han. Kerim Tinur, Hd Maksudi, Sadri
Maksudi, Yusuf Akura'y, ayrca Bole-
vizm devrindeki faaliyetleriyle de tan-
nan Ayaz shk ve Sultan Galiev (Mr Sa-
id Sultan Aliolu) gibi isimleri zikretmek
mmkndr.
Ceddcilik hareketi din, dil, kltr ve
ideal birliinden dolay Rusya mslman-
lar arasnda sratle yaylm, Kazan'n
Azerbaycanl Cedidciler d e n Hasan Zerdb ve A b b a s k u l u Aa Han Bkhanl ile Trkistanl M n e v v e r Kari
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
212
yan sra zellikle Azerbaycan ve Trkis-
tan'da tesirini gstermitir. Gaspral-
nm usl-i cedd hareketini balatmasn-
dan nce de Azerbaycan'da Arapa'ya
dayal klasik eitim sisteminin yanll
ve zararlar zerinde duran kiiler ol-
mutur. Bunlardan lim, edip ve air
Abbaskulu Aa Han Bkhanl (. 1846)
eitim dilinin Trke olmas gerektiini
savunmu ve bunun iin baz teebbs-
lerde bulunmutur. ok ynl bir ilim
adam, zellikle gl bir eitimci olan
Hasan Zerdb de (. 1907) eitimin Trk-
e yaplmasn Azerbaycan maarifinin en
nemli meselesi saymtr. Zerdb, ilk
zer gazetesi olan Ekini'yi (1875-1877)
kararak yeniliki fikirleri yaymaya a-
lmas yannda ilk Trk kz ortaokulu-
nu da amtr. Bundan sonra Azerbay-
can'n irvan, Bak, Ordubd ve Nahc-
van gibi ehirlerinde usl-i cedd mek-
tepleri alm ve buralardan Ceddci ay-
dnlar yetimitir.
Ceddcilik hareketi ve usl-i cedd mek-
tepleri sanayi ve ticaretin bir lde ge-
litii, nisbeten ehirlemi olan Kazan,
Krm ve Azerbaycan'da byk bir yay-
gnlk kazand halde kapal tarm top-
lumu niteliindeki Trkistan (bugnk
z b e k i s t a n , T r k m e n i s t a n , Kazakistan, Kr-
gzistan v e Tacikistan) bu h a r e k e t e
langta tamamen ilgisiz kalm, hatta
Gaspralnn bu ilgisizlii gidermek mak-
sadyla 1893'te yapt seyahatten son-
ra bile 1900 ylna kadar kayda deer
bir gelime salanamamtr. Ancak bu
tarihten itibaren Trkistan'da kadmci-
lerle "emr" denilen feodal hkmdarla-
rn direnilerine ramen Ceddcilik snr-
l da olsa bir gelime gsterdi. Burada
Ceddcilik hareketinin ncleri Mnev-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
ver Kiri Abdrreid, Ahmed Dni, Ho-
ca Mahmd Behbudi ve an Hoca Han
gibi kiilerdi. Trkistan'da Ceddciliin
gelimesinde Gaspral'nn Tercman
gazetesiyle Kazan ve Azerbaycan'da bu
hareketi savunan yaynlarn etkisi olmu-
tur. Burada ilk usl-i cedd mektepleri
Buhara (1900), Takent (1901) ve Semer-
kant'ta (1903) almtr. Buna ramen,
sosyal yap sebebiyle kadmci zihniyetin
gcn korumas yznden, Trkistan'-
da Ceddcilik teki Trk lkelerindeki
kadar baarl olamamtr. Nitekim 1910
ylna doru Rusya'daki mslman Trk
toplumlarnda alan usl-i cedd mek-
teplerinin says 5000'e ulat halde (A,
Battal T a y m a s , TK, 11/18, s. 125) T r k i s -
tan'da 100' bulmamt (brhim Yar-
kn, TK, 11/18, s. 140). Basnn gelimesi
de buna gre olmutur. 1905 ihtilline
kadar Rusya Trkleri tarafndan kar-
lan on iki gazete ve derginin alts ze-
r, drd Tatar (Krm ve Kazan) Trke-
si'yle yaymlanrken zbeke ve Kazak-
a olarak sadece birer gazete kyordu;
bunlar da Rus hkmetinin kontrol al-
tndaki "resm" vilyet gazeteleriydi. An-
cak Trkistan'da 1906'dan itibaren Ce-
ddci neriyatta bir art grld. Terak-
ki, Hurid, hret, Asya, Buhr-y
erif, Turan, Semerkand, Sad-y Fer-
ba-
gana, Sad - y Trkistan, Kazak ve Ba-
lapan gazeteleri, Ayna, Islh ve Yurt
dergileri bu dnemde yaymland.
Ceddcilik hareketi bir yandan siyas
otoritelerin, te yandan Rusya Trkle-
ri'nin birliini slm'da gren ve yeni-
lemenin halkn Ruslamasna yol aa-
can ileri sren kadmcilerin muhale-
fetiyle karlamtr. Genel olarak y-
netim yeni tip okullarn almasna ak-
a engel olmuyor, fakat bunlara madd
yardm da salamyordu. Ceddciler'e
kar olanlarn jurnalleri zerine okullar
kapatlyor, buralardaki grevliler baka
yerlere srgn ediliyor, bu ekilde Rus
mill eitim tekilt ve mfettileri usl-i
cedd mekteplerinde uyanan Trklk
dncesini kontrol altnda tutmaya a-
lyorlard. Buna ramen Rus sosyalist-
leri ve Batclar tarafndan desteklenen
Ceddciler'le bunlara kar olan kadm-
ciler arasndaki mcadele Ceddciler'in
lehine kapanm, ancak kadmcilerin mu-
halefeti sistemin baarsn olduka ya-
valatmtr.
1905 ylna kadar ilkokullar slah me-
selesinden ibaret olan Ceddcilik, bu ta-
rihten sonra sosyal ve kltrel hayatta
da yenilii savunan bir hareket haline

geldi. Eitim alannda medreselerin s-
lah, okuma yazmann kolaylatrlmas,
okuma orannn arttrlmas ve kadnn
toplumdaki yerinin ykseltilmesi
konularda baarl hizmetler gren bu
hareket, teki alanlarda ynetimin olum-
suz tutumu ve dier engeller sebebiyle
yeterince baar salayamamtr. Bu-
nunla birlikte Ceddciler 1905-1917 ara-
sndaki dnemde siyas faaliyetlerde de
bulundular. Ancak bazlarnn sol siyas
hareketler iinde yer almas, kadmcile-
rin onlar dinsizlik ve sosyalistlikle su-
lamasna ve arlk idaresinin de kendi-
lerine kar harekete gemesine sebep
olmutur. Usl-i cedd mekteplerini "ih-
till ocaklar" olarak grmeye balayan
arlk 1912'de ok sayda Ceddci -
retmeni tutuklamtr. 1917 ihtilline
doru Ceddciler milliyetilikten Bole-
viklie kadar uzanan geni bir yelpaze
iinde yer almlardr. Bu ekilde balan-
gta bir "aydnlanma hareketi" olarak
ortaya kan Ceddcilik, kltrel tezleri-
ne uygun olarak zamanla politik hedef-
lere de ynelmi ve Rusya Trkleri'nin
istikll mcadelelerinin siyas ideolojisi
haline gelmitir.
Ceddciler, btn milletlere kendi ka-
derlerini tayin etme hakknn verilecei
vaadiyle ortaya kan Bolevizm'den ken-
di gayeleri dorultusunda faydalanma
midine kaplmlar, Bolevizm'in ger-
ek niteliinin henz tam anlalmad
bir dnemde birok Ceddci Bolevik Par-
tisi'ne girerek mslman fraksiyonlar
oluturmular ve parti iinde kendi ide-
alleri dorultusunda almalar yapm-
lardr. Ceddciliin 1917 ihtilli sonra-
sndaki kuandan Kazanl Mr Said Sul-
tan Galiev (Aliyev, Aliolu), Stalin'in milli-
yetler halk komiserlii yardmclna ka-
dar ykselmitir. Galiev, Marksizm'in s-
nf mcadelesi tezini yeniden yorumlaya-
rak ezen milletlerle ezilen milletler ara-
snda mcadele tezine dntrm, Rus
sosyalizmine kar Turanclk lksn
savunmu, her Trk boyundan Ceddci-
ler'i bu ama uruna bir araya getirme-
ye alm, bylece Sovyetler'in tek par-
tisi olan Bolevik Partisi iinde rgt-
l bir mslman fraksiyon olumutur.
Bununla birlikte eski Ceddciler gibi ilk
mslman komnistler de -arlk veya
Sovyet fark gzetmeksizin- Rus devle-
tine, Rus halkna ve genel olarak Batl-
lar'a kar derin bir gvensizlik duymu-
l a r d r (A. Bennigsen C. L.-Quelquejay, s.
122-123); Sultan Galiev'in almalarna
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEDS (Ben Ceds)
da bu gvensizlik duygusu yn vermi- BBLYOGRAFYA:
tir. Nitekim Stalin, glendikten sonra Mirza Bala, Azerbaycan Mill Hareketi, Ber-
lin 1938; Hseyin Baykara, Azerbaycan'da Ye-
zellikle 1930'lu yllarn ortalarndan iti-
nileme Hareketleri, Ankara 1966, s. 57-59,
gibi baren Bolevik Partisi'ndeki mslman 129 vd.; A. Zeki Velidi Togan, Bugnk Trkili
fraksiyona kar harekete geti. "Devlet Trkistan ue Yakn Tarihi, stanbul 1942-47
ve Komnist Partisi kadrolarn halk d- stanbul 1981, s. 551-560, 568-571; Abdullah
Battal Taymas, Kazan Trkleri, Ankara 1966,
manlarndan ve milliyetilerden temiz-
s. 160-166, 210-213; a.mlf., "Trk Dnyasn-
leme" sloganyla Ceddizm'in Sovyet ida- da Usul-i Cedit Hareketi", TK 11/18 (1964),
r kademelerinde almakta olan btn s. 119-125; a.mlf., "Usl- Kadm", a.e IV/40
temsilcileri hapsedildi ve bunlarn ou (1966), s. 403-410; Hlfene Carrre d'Encausse,
kuruna dizildi. Bu ekilde balayan tas- "Social and Political Reform", Central Asia a
Century ofRussian Rule (ed. Edward Allworth),
fiye hareketiyle Trk toplumlarnn ay-
New York-London 1967, s. 189-207; A. Ben-
dn tabakasn oluturan Ceddci binlerce nigsen C. Lemercier-Quelquejay, L'Islam en
aydn ldrlm, Trk toplumlar mill Union Soui<Stique, Paris 1968, s. 38-57, 122-
kadrolardan mahrum braklmtr. ld- 123; Hilmi Ziya Olken, Trkiye'de ada D-
nce Tarihi, stanbul 1979, s. 208-209; Nadir
rlenler arasnda Sultan Galiev, Ekmel
Devlet, Rusya Trklerinin Milli Mcadele Tari-
kram, Mnevver Kri, Abdlhamid ol- hi, Ankara 1985, s. 8-40, ayrca bk. tr.yer.;
pan, Abdrraf Ftrat, Bekir obanzade a.mlf., smail Bey (Gaspral), Ankara 1988, s.
gibi Ceddciliin en deerli temsilcileri 9-14, 54-72; Baymirza Hayit, Souyetler Birli-
i'ndeki Trkln ue slm'n Baz Meselele-
de vard. Rusya Trkleri'nin tarihine "b-
ri, stanbul 1987, s. 80-90; hsan lgar, Rus-
yk ziyallar (aydnlar) krm" olarak ge- ya Birinci Mslman Kongresi, stanbul 1988,
en bu katliamda sadece Azerbaycan'da tr.yer.; Akdes Nimet Kurat, Trkiye ue Rus-
20.000 aydn ldrlm veya srlm- ya, Ankara 1990, s. 495 vd.; Ayhan Gksan,
"Gaspral smail Bey v e Usulceditilii",
tr. Bu katliam srasnda Stalin Gasp-
TK, II/18 (1964), s. 126-129; Ahmet Cafero-
ral smil Bey'in Bahesaray'daki me- lu, "Azerbaycanda Maarif Hareketleri", a.e.,
zarn tahrip ettirip zerinde blok apart- s. 130-136; brahim Yarkn, "Trkistan'n Ei-
tim v e Kltr lerine Bir Bak", a.e., s. 137-
manlar yaptrarak Ceddciliin btn iz-
145; a.mlf., "Trkistan'n Cedidci Devri Si-
lerini silmek istemi, Ceddciler'in eser-
malarndan dealist r e t m e n v e Tekilat
lerinin ktphanelerde bulundurulmas an Hoca Ham", a.e V/58 (1967), s. 773-777;
yasaklanm ve Trk okullarnda Cedd- TA, X, 93; B. Spuler, "Diadd", El2 (ng.), II, 366;
ciler'in emperyalist ajan, burjuva, pan- ABr., V, 434-435. m
trkist snf dmanlar olduu telkin LIFFL T A H A A K Y O L
edilmitir.
Ceddciliin tarihi son derece trajik
r . n
CEDIS (Ben Ceds)
olmakla beraber boa yaanmam ve
zellikle Gorbaov zamannda gerekle-
en demokratik ortamda meydana - Eski bir Arap kabilesi. ^
kan mill hareketlerin fikir ve ilham kay-
nan oluturmutur. Nitekim Sovyet Ceds'in nesep silsilesi Hz. Nh'a ka-
Trkleri'nin bu ikinci dnemdeki mill dar genellikle u iki ekilde ulatrlr: 1.
uyan hareketlerinin hedeflerinden bi- Ceds b. Lvez (Lviz veya Lz) b. rem b.
ri, Stalin tarafndan mahkm edilen Ce- Sm b. Nh. 2. Ceds b. bir (mir, Gsir,
ddci nderlerin itibarlarnn iadesini sa- Ksir, Csir, Cir) b. r e m b . S m b. N h .
lamak olmutur. Baz rivayetlerde Ceds ile Tasm'n veya
Kazan, Krm, Azerbaycan ve Orta As- Ceds ile Semd'un karde olduu, bir
ya'da yaanan uyan hareketleri tari- ksmnda ise bu kabilenin birbiriyle
h-siyas kklerini Ceddcilie dayandr- karde olduu belirtilir.
maktadr. Krm Trkleri, milletleraras Ceds kabilesi Yemme blgesinde
smil Gaspral sempozyumu (Mart 1991) Bahreyn'e kadar uzanan sahada Tasm
dzenlemiler ve Gaspral adna bir ant kabilesiyle beraber yayordu. Her iki ka-
yapmaya karar vermilerdir. Kazan Trk- bile zaman zaman efsanev bir ahs ol-
leri'nin tekilt olan Tatar tima ze- duu sylenen Arap hkmdar Cezme
i, Sultan Galiev ve ehbeddn-i Mer- el-Ebra'n saldrlarna mruz kald
cn gibi Ceddci aydnlarn eserlerini ya- gibi kendi aralarnda da sk sk muha-
ymlamaya balamtr. Azerbaycan Halk rebe ediyorlard. Efsanev bir mahiyet
Cephesi dorudan doruya Ceddcilik arzeden nakillere gre bir ara Tasm'dan
hareketine dayanmaktadr ve Ceddci Amlk adnda zalim ve ahlksz bir h-
eserler yaymlanmaktadr. zbekistan'- kmdar blgede hkimiyet kurmu, ver-
daki Erk hareketi de Ceddci tezleri ile- dii keyf bir karara Cedsli bir kadnn
mektedir. itiraz etmesine kzarak Ceds'ten evle-
213
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEDS (Ben Ceds)
necek her bkirenin ilk geceyi yannda
geirmesini art komutu. Bu zulme
bir sre boyun een Cedsliler, Amlk ile
kabilesini tuzaa drerek ldrm-
lerdi. Bu katliamdan kurtulabilen bir ki-
i Himyer Meliki Hassn b. Tbba'dan
yardm istemi, o da ordusuyla gelerek
Ceds'i imha etmi, bylece her iki kabi-
le helk olarak tarihe karmt. Cez-
m e el-Ebra ile balant kurulduu za-
man bu olaylarn mild III. yzyln or-
talarnda vuku bulduu tahmin edilmek-
tedir.
Araplar'n mehur atas Adnn'n an-
nesi ve karsnn Ceds'ten olduu sy-
lenmektedir.
BBLYOGRAFYA:
bn Him, es-Sre, 1, 7; bn Kuteybe, el-Ma'-
rif (Ukke), s. 27, 632; Belzr, Ensb, I, 4,
7, 12, 13; Taber, Trh (Eb-Fazl), ndeks; bn
Hazm, Cemhere, s. 462, 486; bnT-EsTr, el-K-
mil, ndeks; bn Haldn, el-'ber, 11, 19, 24-25;
Kalkaend, Nihyet'l-ereb, Beyrut 1405/1984,
s. 191; Zirikl, el-A'lm, II, 113-114; Muham-
med Beyym Mehrn, Dirst f trhi'T'Ara-
bi'l-kadm, Riyad 1400/1980, s. 167-173; Keh-
hle, Mu'cem kab'ili'l-Arab, Beyrut 1402/
1982, I, 172; Mustafa Murd ed-Debb, el-
Kab'il'l-'Arabiyye ve sel'ilh f bildir
Filistin, Beyrut 1986, s. 12-14; T. H. Weir, " C e -
ds",'M, 111, 42-43; H. H. Briu, "Tasm", a.e XII/
1, s. 31-32. rn
Isffil AHMET ONKAL
F CEDVEL
( )
eitli amalarla zerine isim,
iaret, harf ve rakamlarn
yazld izelge, tablo.
Asl Arapa cedvel veya cidvel (oulu
cedvil) olan kelime szlkte "dere, ay,
ark, su kanal" anlamna gelmektedir (ge-
ni bilgi iin bk. L a n e , II, 392; R e d h o u s e ,
s. 648). E. Graefe'nin, "masa" ve "plan"
anlamna alnd takdirde cedvel ile La-
t i n c e ' d e k i s c h e d u l a (kitap y a p r a
kelimesi arasnda bir ilikinin dnle-
bilecei tarzndaki grne (A, III, 43)
ve Fraenkel'in birer astronomi terimi ola-
rak zc ile cedvelin rmce'den geldii
yolundaki tahminine (El2 (ng.], II, 370)
katlmak mmkn deildir.
Literatre daha ok sihir, tlsm ve
vefk* terimi olarak geen ve bugn ar-
tk itibar edilmedii grlen cedvel, ze-
rinde eitli semboller bulunan htem
ile (mhr-yzk) yaklak ayn eyi ifa-
de etmektedir. Bir cedvel yapmak iin
kare, dikdrtgen, gen ve daire gibi ge-
ometrik ekiller kullanlr. Bunlarn ze-
ri enine ve boyuna izgilerle blnerek
eit haneler elde edilir, sonra da bu h-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
214
nelere esrarl olduuna inanlan sembol-
ler, isimler, Arap alfabesinden baz harf-
ler veya bunlarn ebced hesabndaki sa-
y deerlerini ifade eden rakamlar yaz-
lr. Cedveldeki hnelerin iine konulan
sembol, isim, harf ve rakamlar, sihir ve
tlsmn yapld amaca gre deiiklik
gstermektedir. Mesel ktlklerden,
cin, eytan ve perilerin zararlarndan ko-
runmak veya bir istee kavumak iin
hazrlananlara Allah'n, byk melekle-
rin, cinlerin ve Ashb- Kehf'in isimleri,
ayrca gezegenlerin adlar, haftann gn-
leri ve drt unsur (toprak, su, hava, ate)
yazlr. eitli tlsm cedvelleri arasnda
en yaygn olan "da'vet'-ems" ise y-
le yaplr: Bir dikdrtgen zerine enine
ve boyuna altar izgi ekilerek yedilik
kareler halinde krk dokuz hne elde edi-
lir; bunlarn iine mhr-i Sleyman, ba-
z esrarl ekiller, peri padiahlarna ait
olduu sylenen yedi isim, haftann ye-
di gn ve yedi gezegenin adlar vb. ya-
zlr. Bunlarn arasnda gizli bir iliki ol-
duuna ve bir araya gelince tekil ettik-
leri deerlerin etkisiyle cedvelden bek-
lenen yararn elde edileceine inanlr.
Cedveller hazrlan sebebine g r e de-
iik biimlerde kullanlr; ok defa ko-
runma, g ve ifa bulma amacyla bo-
yuna, pazuya, omuza veya belden yuka-
r olmak artyla vcudun baka bir ye-
^ rine takld gibi (muska) suda eritilerek
ilgili kiiye iirilir yahut yaklarak kii du-
man ile ttslendirilir.
Pisagorcular'n gelitirdii sihirli ka-
j relerin, slm kltr dnyasna girdikten
sonra baz evrelerde geni ilgi grd-
bilinmektedir. zellikle Cbir b. Hay-
yn ile balayan bu ilgi hvn- Saf risa-
lelerinde gelierek (bk. Res'il, I, 108-
113) Btnler iin nemli bir malzeme
oluturmutur. Gizli ilimler alanndaki
eserlerde bedh ve v e f k cedvelleri ady-
, s a y f a ) la anlan ve mahiyetleri bakmndan s-
lm inanlaryla hibir ekilde bada-
masna imkn olmayan bu tlsm ekil-
'Gazzl cedveli" olarak bilinen dokuz haneli sihirli kare
(Gazzl, el-Mnku, s. 8 5 )
t r
T V
z lenmesiyle metnin bir standart l iin-
A \ 1 I
c
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
lerinden bir ksm GazzlFye mal edilmi
bulunmaktadr. Doumu kolaylatrd-
na inanlan ve "Gazzl cedveli" olarak
bilinen sihirli kare yle hazrlanr: Do-
kuz haneye aynlan karenin her hnesi-
ne yukardan aaya, sadan sola ve
keden keye, say deerleri on be
toplamn veren harfler yazlr. nana
gre, hi suya girmemi iki bez zerine
yazlan bu cedveli doum yapmakta olan
kadn grdkten sonra ayaklarnn alt-
na koyarsa doum abuk gerekleir.
Bu cedvelin niin GazzlFye mal edildi-
ini anlamak zordur. nk Gazzl bu-
nun bir hurafe olduunu sylemekte ve,
"Keke bilseydim, acaba buna inanan var
m?" diyerek hayretini belirtmektedir (el-
Mnkz mine'd-dall, s. 85). te yandan
bu cedvelin GazzlFden ok nce hvn-
Saf risalelerinde yer ald da bilinmek-
tedir (bk. Res'il, I, 109, 112). yle anla-
lyor ki bu durum, Btnlii ve Huruf-
lii yaymak isteyenlerin Gazzl gibi b-
yk bir otoriteyi istismar etmelerinden
b a k a b i r e y d e i l d i r ( g e n i bilgi iin bk.
BEDH).
BBLYOGRAFYA:
Lane, Lexicon, II, 392; J. W. Redhouse, Turkish
and Engtish Lexicon, Constantinople 1890 s-
tanbul 1978, s. 648; hvn- Saf, Res'il, Bey-
rut 1376-77/1957, I, 108-113; Gazzl, el-Mn-
kz mine'd-dall, Beyrut 1408/1987, s. 85; bn
Haldn, Mukaddime, III, 1177 vd.; Takpriz-
de, Mifthu's-sa'de, I, 395; mer Ferruh, T-
rhu'l-'um cinde'l-'Arab, Beyrut 1984, s. 98,
147 vd.; E. Graefe, "Cedvel", A, III, 43; a.mlf. -
D. B. Macdonald M. Plessner, "Diadwal", El2
(ng.), II, 370; Cengiz Kallek, "Bedh", DA, V,
336 -337- lil ^
SLI CENGIZ A Y D I N
SANAT. Yazma kitaplarla murak-
ka'lar ve hat levhalarnda, yaznn kt
zerinde igal ettii alann drt bir ta-
rafna izilen izgiye de cedvel denir.
Manzum eserlerde msralarn aralarna
ekilen basit bir izgiden ibaret cedvel-
ler olduu gibi kaln veya ince, i ie bir-
ka izgi halinde siyah, beyaz (stbe),
sar, mavi, lcivert, yeil, krmz (srh,
la, glgn) mrekkeple, sar veya yeil
altn (zer mrekkep) ve yaldzla ekilmi
olanlar da vardr. Eski kitap sanatlarn-
da ayr bir nemi olan cedvel ekme ii,
yaz ile sayfa kenar boluklarnn, dier
bir ifade ile sayfadaki yazl ksmla yaz-
L sz ksmlarn birbirinden ayrlmasn ve
metnin n plana kmasn salar. Met-
ne sonradan yaplacak mdahalenin n-
_ j
de yazlmasn temin ettii gibi ayrca
j sayfa kenarlarna yazlan erh, hiye
ve ta'likat gibi ilvelerin metne karma-

sn da nler. Baz eserlerde ve bilhassa
ders kitab zelliine sahip olanlarda ise
sayfalar cedvellerle uygun ekillerde b-
lnerek bir kitabn iine birden fazla
eser yerletirilmesi mmkn olmutur.
Bu durumda asl metin sayfann orta-
sna yazlarak kenarlardaki boluklara
metnin erhi, hiyesi, ta'likat gibi bir
arada bulunmas faydal olan tamamla-
yclar da yazlrd. Bask sanat gelitik- Cedveller izildikleri mrekkep eidine
ten sonra bile bir kitabn iinde bu e-
kilde birka eserin basld olmutur.
Nitekim Kitb Mecm'a mine't-tef-
sr adyla anlan eserde (stanbul 1324)
Beyzv, Nesef, Hzin ve bn Abbas tef-
sirleri bir sayfaya yerletirilerek basld-
gibi rhu't-telhis adyla tannan
kitapta da Hatb el-Kazvn'nin Telh-
s'l-Mifth' ve bunun erh ve hiye-
leri beraberce baslmtr (Bulak 1282).
Ayrca zc ve zye gibi takvimle ilgili ki-
taplar, mahiyetleri icab tamamen ced-
vellerle blnm sayfalardan ibarettir.
Bunlarn cedvellerini izmek ise ok b-
yk dikkat ve mahareti gerektirir.
Cedveller bir kitabn tezhibinde nem-
li bir unsur olduundan mzehhipler ara-
snda ayr bir i olarak cedvelke deni-
len sanatkrlar tarafndan yaplrd. Ay-
rca Kur'n- Kerm'de ilk iki sayfa ve
sre balar, dier kitaplarda da ilk say-
falar (serlevha) genellikle tezhip edildi-
inden buralardaki cedveller daha sa-
natkrane yaplr, renkli mrekkeplerle
veya altnla ekilirdi. Yazma eserlerin
sonunda metnin bittii yerden balaya-
' rak yaznn kaplad alana uygun bir e-
kilde ayr bir cedvel ekilir, altna dz
veya verev olarak yazlan istinsahla ilgili
kaytlar da baka bir cedvel iine alnr-
d. Kitabn hattat elindeki ii bittikten
sonra cedvelke ve vassl ad verilen sa-
natkrlar tarafndan sayfalar dzenle-
nir, eser tezhibe veya cilde hazrlanrd.
Gelibolulu Al, Menkb- Hnerverri -
da (s. 76) bir vassli, "Halkr, zerefn
ve pervz, cedveli / Klm musahhar
ana o hallk- pr-keml" beytiyle ver-
ken onun ayn zamanda cedvelke ol-
duunu da belirtir.
Cedveller bir izgiden ibaret olursa bu-
na tek cedvel, iki izgiden ibaret olursa
ift cedvel denir. Ayrca izgilerden biri
kaln, dieri ince olursa "tek kuzulu", ka-
lnca bir cedvelin iki tarafna ince birer
cedvel izilmise buna da "ift kuzulu"
ad verilirdi.
Cedvel izmeye mahsus kalemlere ced-
vel kalemi denir. Bunlar bir vida yard-
m ile alp kapanabilen ve istenilen ka-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEFR
lnla ayarlanabilen iki utan ibarettir. larnda bu mehur su yoluna temas et-
Gnmzde trling (Fr. tire-ligne) olarak mitir.
da adlandrlan ve pergel takmlar iin- BBLYOGRAFYA:
de yer alan bu alet yardmyla istenilen Kumm. Glistn- Hner, s. 160-165; l,
kalnlkta dzgn ve przsz izgiler Menkb- Hnemern, s. 76; Nedim, Divan
(nr. Abdlbki Glpnarl), stanbul 1951, s.
izilebilir. Bilhassa byk ldeki lev-
55, 79, 83; Harun Tolasa, Ahmed Paa'nn iir
halarda iki izginin aras fra ile doldu- Dnyas, Ankara 1973, s. 354-355, 470; M.
rulmak suretiyle ok kaln cedveller elde Mnir Aktepe, " K d h n e ' y e Dir Baz Bil-
edilebilir. Buna "cedvel doldurma" denir. giler", Ord. Prof. smail Hakk Uzunarl'ya
Armaan, Ankara 1976, s. 350, 352, 354; Ya-
zr. Kalem Gzeli, I, 141; A. Sheyl Onver, "Sel-
gre de altn, gm vb. isimlerle an-
uklu K e l m - Kadimlerinde Ssleme K a y -
lrlar. Cedvel kalemi ayrca yapma kf naklar", Atatrk Konferanslar 1975-1976, An-
yazlarn hazrlanmasnda da kullanlr. kara 1983, s. 134; R. Ekrem Kou, "Cedvel,
C e d v e l - i Sm", st A, VI, 3413; SA, I, 332; Dih-
Edebiyat. Cedvel divan edebiyatnda, hud, Luatnme, X, 264-265; Pakaln, I, 268;
hat ve kitap sanatlarndaki anlamnn TDEA, II, 22. m
FFIL M U S T A F A UZUN
yannda daha ok "cedvel-i b" (su yolu)
ve kk akarsu iin bir tebih ve me-
caz unsuru olarak da kullanlmtr. Su F CEFR n
ve akarsu etrafnda teekkl etmi te- )
bih ve mecazlarda yer alan kelimeye-ge- Gelecekte vuku bulacak olaylar
nellikle bahardan, baheden (emen) bah- deiik metotlarla
seden msra ve beyitlerle bu konular I rettiine inanlan ilmin ad. _j
mstakil olarak ele alan bahriyye ve
ehrengizlerdeki mekn tasvirlerinde, Arapa bir kelime olan cefr szlkte
tabiat manzaralarnda rastlanr. Nedm'in, "stten kesilmi kuzu, olak; ii tala
"Bir nihiistan kitbdr o sahrlar me- rlmemi geni kuyu" anlamlarna ge-
er / Kim ona havz- dilr smden ced- lir. Terim olarak deiik metotlarla ge-
vel eker" beytinde cedvel kelimesi hem lecekten haber verdii iddia edilen ilmi
hat sanatndaki cedvel, hem de su yolu veya bu ilmi kapsayan eserleri ifade eder
mnasnda tevriyeli olarak kullanlm- ve cifr olarak da anlr. DemrTnin yanl-
tr. Kelimeye ayrca n gzlerinden lkla bn Kuteybe'nin Edeb'l-ktib'ini
seller gibi akan gzyalarnn okluu- kaynak gstererek aktard bir rivaye-
nu ifade etmek iin de bavurulduu g- te gre (Hayt'l-hayeun, I, 279) Ca'fer
rlmektedir. Ahmed Paa'nn, "Ekim r- es-Sdk (. 148/765), Hz. Peygamber
yumda hn ile cedveller eyleyip / Bu m- soyundan gelenlerin gemi ve gelecek-
cer-y derdimi yazd hezr br" beyti le ilgili olarak muhta bulunduklar b-
buna bir rnektir. tn gizli bilgileri bir kuzu veya olak
(cefr) derisinin zerine yazm, muhte-
Lle devrinin mehur elence ve ge-
melen bundan dolay bu eit bilgilere
zinti yerlerinden olan Kthane'deki S-
ve eser trne cefr denilmitir. Cefr ile
dbd'da ina edilen alayanlardan son-
uraanlara cefr veya ceffr denilir. Da-
ra derenin bir blmnn ii ve kenar-
ha ok iler tarafndan gelecee ilikin
lar mermer kaplanarak dzenlenmi ve
haberleri ihtiva ettii ne srlen ve Hz.
bu ksma "cedvel-i smn" ad verilmi-
Ali ile Ca'fer es-Sdk'a nisbet edilen
tir. Devrin btn airlerince gzelliine eserlere de genellikle "el-Cefr" veya "el-
temas edilen bu su yolu, zellikle Ne- Cefr ve'l-cmia" ad verilir. Bu son ad-
dm'in iirlerinde en gzel ekilde kl- landrmadan dolay cefr ilminin ad baz
tr ve edebiyat tarihine intikal etmitir: kaynaklarda el-cefr ve'l-cmia eklinde
"Gm renginde bir db biinmi ced- de geer. bn Haldn ise yaygn telakki-
vel-i smn / Velkin hre gibi mevci var nin aksine cefrin bir ilm disiplin ad de-
effaf nrn"; "eme-i nr ise Nr il ferd kabiliyet olduunu ileri srm,
yetin eyler tefsr / Cedvel-i sm ile bul- bunun kef ve ilham ile ilikisi zerinde
sa n'ola zb n"; "Cedvel-i sm i- durmutur (Mukaddime, II, 823, 828).
re dem binse bir zevrakeye / stese
eitli metotlara bavurmak suretiyle
mmkn varlmak cennetin t yanna". gelecei kefetme merak slm nce-
Yahya Kemal de "Mhurdan Gazel" sinde yaayan eski milletlere kadar uza-
adl iirinde, "Halk- Sa'dbd iki sahil nr. Keldnler. Asurlular, Bbilliler, M-
boyunca fevc fevc / Va'de-i terifine al- srllar ve daha sonra yahudilerle hristi-
k tutarken drdan // Cedvel-i smn yanlar arasnda yaayan khinler, m-
kenarndan bu vzn Keml / Koptu bir neccimler ve baz mistiklerin kinatn
fevvre-i zerrin gibi mhrdan" msra- sonu, devletlerin kbeti gibi konularda
215
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEFR
eitli haberler verdikleri bilinmektedir.
lka filozoflarndan Pisagor varlklarla
saylar ve geometrik ekiller arasnda ke-
sin ilikiler bulunduunu savunmutur.
slm kaynaklarnda say ve harflerin sr-
larn konu edinen Kitb'l-Glib ve'l-
malb adl bir eserle yine gaybdan ha-
ber alma ile ilgili et-Tenebbu bi'r-r'y
adl bir risle Aristo'ya nisbet edilmise
de bunlarn apokrif olduu anlalmtr
(bn Haldn, 1, 4 2 8 ; Kaya, s. 195, 299). t e
yandan Tevrat'n btn yorumlarnda ve
Aziz Augustinus gibi kilise babalarnn
yazlarnda birok cefr rneklerine rast-
lanr. Tevrat'ta brhim'in, vekili Elizer'i
368 askerle drt krala kar savamaya
g n d e r d i i bildirilir (Tekvn, 1 4 / 1 - 4 ) ; bu
rakam brnf harfleriyle Elizer'in saysal
deerine eittir. Yahudi mistik hareketi
kabalann temel eseri olan ve Tevrat'n
btn yorumunu ihtiva eden Zohar'da
harflerin srlarna dayanan bir ilimden
sz edilir. Yaygn kanaate gre kabalist-
lerin en nemli kitaplarndan biri olan
Sefer Yezirah, Hz. Musa'nn Trisn'da
yaknlarna rettii "ilm-i esrr"dan
olumutur. Buna gre birer "ilh keli-
me" olan d varlklar arasndaki mna-
sebetlerin, uyum ve ztlklarn hepsi b-
rnce'nin yirmi iki harfi arasnda da
mevcuttur.
i kaynaklarna gre Hz. Ali Kur'an'n
btn mnalarn Hz. Peygamber'den -
renmi ve insanlarn muhta olduu b-
tn bilgileri cefr ad verilen kuzu veya
olak derisi zerine yazarak el-Cefr ve
el-Cmica adl iki eser telif etmitir.
Gemi peygamberlere verilen kitapla-
rn zn, ayrca kyamete kadar ger-
ekleecek btn din ve siyas olaylarla
karlalacak problemlerin zm yol-
larn ihtiva eden bu eserler ancak Ehl-i
beyt'e mensup imamlarca zlebilecek
rumuzlarla doludur. Dier baz kaynak-
lara gre ise sz konusu kitaplar yaza-
rak cefr ilmini kuran Ca'fer es-Sdk'-
tr. Ona " e l - c e f r ' l - a h m e r " (krmz deri-
den yaplm t o r b a ) ile "el-cefr'l-ebyaz"
(beyaz deriden yaplm t o r b a ) e k l i n d e iki
cefr nisbet edilmekte, bunlarn ilkinde
Hz. Peygamber'in "silh', ikincisinde ise
Zebur, Tevrat, ncil ve Hz. brhim'e ve-
rilen suhuf ile hell ve harama dair b-
tn bilgilerin bulunduu rivayet edilmek-
t e d i r ( M e c l i s , XXVI, 18; Kleyn, I, 240).
Ca'fer es-Sdk'n rencisi iken ona tan-
rlk nisbet eden ve bu ekilde dinden
kt kabul edilen Eb'l-Hattb el-Ese-
d'nin (. 143/760) ve ondan sonra da
Mufaddal b. mer el-Cu'f, Sedr es-Say-
raf, Ebn b. Sa'leb gibi ar iler'in,
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
216
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Kur an daki hurf- mukattaa* ile di- mer, dier bir ifade ile nrn - zulm-
e r baz yetlerin btn mnalarna da- n olmak zere ikiye,- mesrr, mebrr,
yanan ve gelecee ilikin olaylarn bilgi- melfz olmak zere e blnr veya
sini kefettii ne srlen bir ilmi Ca'fer yirmi sekiz harf ebceddeki sraya gre
es-Sdk'a atfetmeleri neticesinde cefr ilk yedisi ate, ikinci yedisi hava, n-
slm literatrde bir ilim dal olarak te- cs su, drdncs de toprak karak-
lakki edilmeye balanm, zellikle s- terli olmak zere drt gruba ayrlr. Harf-
miliyye ve hvn- Saf mensuplarnca lerdeki tasarrufun srr tekil edilen ter-
btn yorumlarn temel kayna haline kipteki mizaca balanr, yahut harflere
getirilmitir. yine ebced sralamasna gre saysal de-
smiller'e gre varlklarla harfler ara- erler verilerek harfler ve saylar ara-
snda gizli bir iliki vardr; kinatn d- sndaki mnasebetlerle bunlara tekabl
zeni 7 rakam ile alt peygambere ve bir eden remizlerden oluan bir yol takip
"kim"e dellet eden yedi harfe dayan- edilir. Bu sonuncu metoda "cefr-i mu-
larak aklanmaldr. hvn- Saf'nn Re- tavasst" denilir. Arap alfabesinden, ken-
s'il'inde ise saylar, her insanda bilkuv- dilerince belirlenmi yirmi iki harfin kul-
ve mevcut olan ve aritmetik, geometri, lanlmas ile elde edilen cefre "cefr-i sa-
astronomi ve msikiden oluan riyz gr", yirmi sekiz harfin kullanlmasyla
ilimleri kuatan bir ilim kabul edilerek gerekletirilene ise "cefr-i kebr" ad
btn saylar ilk drt rakamda toplan- verilir.
m (Res'il, I, 49, 75); temeline Tanr, smiller vastasyla Kuzey Afrika'da
akl, nefis ve madde (heyl) eklinde s- yaylan cefr ilmiyle ilgili esaslar, Mesle-
ralanan drt prensibin konduu koz- m e b. Ahmed el-Mecrt, Ahmed b. Ali
molojik oluum bu drtl sisteme gre el-Bn, Abdurrahman el-Marib, Ab-
aklanmak istenmi ve bunlar rakam- durrahman el-Bistm gibi melliflerin
larla sembolletirilmitir (a.g.e., I, 53- eserlerinde "lm esrri'l-hurf", "lm't-
54). Sz konusu zmrelerce benimsenen tasarruf bi'l-hurf" ve "lm havssi'l-
bu kltrn yaylmasndan sonra cefr, hurf" balklar altnda incelenmitir.
gelecee ilikin olaylar haber veren bir smil yazarlardan sonra cefr ilminin
ilim dal olarak grlmeye balanm ve Kuzey Afrika'daki en nemli temsilcisi,
eitli ekillerde tarif edilmitir. Bu fark- Muvahhidler'in lideri bn Tmert (. 524/
l tarifler, cefrin gelecein bilgisini ie- 1130) olmutur. Her ne kadar D. B. Mac-
ren bir ilim olmas asndan deil gay- donald, bn Tmert'in cefri Gazzl (.
bn kefedilmesinde kullanlacak meto- 505/1111) tarafndan kendisine verilen
dun ne olmas gerektii noktasndaki g- Kitb'l-Cefr adl bir eserden rendi-
r ayrlklarndan kaynaklanmaktadr. ini ne sryorsa da (A, III, 44) Gazz-
Gelecee dair bilgilerin Ehl-i beyt'e va- lFnin harflerin esrar konusunda Btn-
stasz olarak (vehb) balandn sa- ler'e ynelttii tenkitler (Fed'ihu'l-B-
vunan iler'e gre cefr rabbn ilim ve tmiyye, s. 66-72) dikkate alnrsa bu g-
nebev hikmet rndr. Bazlarna g- rn isabetsiz olduu ortaya kar. bn
re ise cefr ilminde gayb kefedebilmek Tmert'in etkisiyle cefr ilmi Kuzey Afri-
iin harflerin tad btn mnalara ka'daki sflerce benimsenmi ve yayl-
bavurmak gerekir. Bundan dolay cefr mtr. Daha sonra Muhyiddin bn'l-Ara-
ile ilm-i hurf birletirilmi ve bazan ilm-i b de (. 638/1240) harflerle varlklar ara-
hurf veya ilm-i teksr adyla da anlm- snda sk bir ilikinin bulunduuna dik-
tr. Gayb kefetme vastas olarak ilm-i kat ekerek harflerin srlarna vkf olan
ncmdan faydalanlabileceini benim- birinin gelecekte meydana gelecek b-
seyenler de vardr. Bunlar cefr ile ilm-i tn olaylar kefedebileceini savunmu
ncmu birletirerek m e l h i m * trn- ve mehur eseri el-Ftht'l-Mekkiy-
den eserler yazmlar ve bu eserleri cefr ye'sinde harflerin mertebelerine geni
ilminin kapsamna almlardr. lm-i n- y e r a y r m t r (I, 231-361; II, 51-81). b-
cm gibi cefr ilmi de zamanla ilm-i hu- n'l-ArabFnin konu ile ilgili grleri b-
rf, ilm-i aded, ilm-i mkefe, ilm-i yk yanklar uyandrm, onun tesirleri
lednn gibi alanlar iine alarak geni bn'l-Arab ekolnn nemli temsilci-
bir muhteva kazanmtr. lerinden Abdlgan en-Nablus ile XVIII.
yzyla kadar devam etmi (akraf, s. 89),
Cefr ilmine dair eserlerde genellikle
hatta bu tesirler Muhammed Mz Eb'l-
"terkb-i harfi" ve "terkb-i aded" ad
Azim ve Said Nursi gibi isimlerle zama-
verilen metotlar kullanlmtr. Farkl g-
nmza kadar ulamtr. Said Nursi e-
rler ileri srlmekle birlikte cefr me-
itli risalelerinde besmelenin, baz ksa
totlar hakknda verilen bilgiler ylece
sre ve yetlerle belli kelimelerin harf-
zetlenebilir; Arapa harfler ems - ka-

leri, ayrca Cenb- Hakk'm Allah, rah-
man, rahm, rab isimleriyle bunlarn ye-
rini tutan "h" zamirinin Kur'n- Kerm'-
de kullanlndaki uyum ve lye dik-
kat ekmitir. Sz konusu metinlerdeki
harflerin cefr ilminin bir tr olan "tev-
fuk metodu" ve ebced hesabna gre
birok gizli mnalar ihtiva ettiini ak-
lamaya almtr. Hatta bu metottan
hareketle Kur'an'n otuz yerinde "nur
risleleri'ne iaret edildiini ileri srm-
t r (Zlfikar, s. 574-598, 635-645; a.mlf.,
Sikke-i Tasdk-i Gayb, s. 60-86). Fransz
asll mslman yazar Abdlvhid Yah-
y (Rene Guenon) astroloji, esrr- hurf,
simya vb. ilimlerin ayn konularn muh-
telif tasvirlerinden ve farkl ifadelerle
anlatmndan ibaret olduunu belirtir ve
gelecekteki olaylar k e f e t m e iddiasn-
da bulunan cefrin bu ilimlerin dna k-
madn savunur.
Kur'n- Kerm'de gayb bilgisinin ul-
hiyyet vasflarndan olduu ve insanlarn
bilgi edinme vastalarnn dnda kald-
, ancak Allah'n baz peygamberlerini
diledii bilgilere muttali kld aka be-
lirtilmitir (bk. M. F. Abdlbk, Mu'cem,
"yb" md ). Kur'an'a gre gayba ait ha-
berlerin yegne kayna vahiydir. a
mensuplarnn, Hz. Peygamber'in kendi-
sine gelen vahiylerin bir ksmn yalnz
Hz. Ali'ye bildirdiini, bu sebeple Ali'nin
bilgilerinin de vahye dayandn iddia
etmeleri, Reslullah'm nzil olan vahiy-
lerin tamamn btn mmete tebli et-
tiini ifade eden Kur'an yetleriyle eli-
ir (bk. e l - M i d e 5 / 6 7 ; H d 1 1 / 1 2 ; e l -
Kehf 18/27). Ayrca bu iddialar, Hz. ie,
Hz. Ali ve bn Abbas gibi sahblerden
nakledilen rivayetlere de aykrdr (bk.
Buhr, " c lirt", 39, " C i h d " 71; Mslim,
"Edh", 8; Msned, 1, 108). Cefr ilminin
Hz. Peygamber'den Ehl-i beyt'e nebev
bir miras olarak intikal ettii konusun-
da da hibir delil yoktur. Esasen cefr ile
ilgili rivayetlerin kayna, Ca'fer es-S-
dk'a tanrlk nisbet edecek kadar ar
fikirlere sahip bulunan Eb'l-Hattb el-
Esed ile Btnler'e nclk yapan Mu-
faddal b. mer el-Cu'fTdir. Nitekim b-
n'n-Nedm gibi a'ya mtemayil bir
mellif bile Ca'fer es-Sdk'a nisbet edi-
len kitaplar arasnda cefre dair herhan-
gi bir eserden bahsetmemitir (bk. el-
Fihrist, s. 279). Ayrca cefrin Ca'fer es-S-
dk'tan rivayet edilmesi hususundaki g-
rlerin baz elikiler arzettiini de be-
lirtmek gerekir. Mesel i ve Snn kay-
naklarnda cefr ilmini Ca'fer es-Sdk'-
tan rivayet edenin Hrn b. Sad el-c-
l olduu nakledilir. Halbuki dneminde
Zeydiyye'nin ileri gelenlerinden olan H-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
rn, Ca'fer es-Sdk'a nisbet edilen cef-
ri tenkit edip bunun aslsz olduunu bil-
d i r m i t i r (bn K u t e y b e , s. 70-71; B a d -
d, s. 252-253). Esasen gerek el-Cefr v e
el-Cmica, gerekse Ca'fer es-Sdk'a
isnat edilen dier birok eserin gerek-
t e ona ait olduu hususunda ciddi te-
reddt ve itirazlar vardr (bk. CA'FER es-
SDIK). Ayn kanaat baz i gruplarnda
da mevcuttur (Kleyn, 1, 240). yle an-
lalyor ki cefre dair ilk telakkiler, B-
tn-smil evreler ve eski din-felsef
kltrleri nakleden kaynaklar yoluyla s-
lm dnyasna girmi, iler'in ounlu-
u ile baz Snn limler de bundan et-
kilenerek cefrin, herkes tarafndan me-
rak edilen gelecein bilgisini ierdiini
zannetmilerdir. Ancak vahiy sona erip
tebli tamamlandna g r e cefr ile ve-
ya baka metotlarla gelecee ilikin ke-
sin bilgiler ortaya koyma dncesi id-
diadan te bir anlam tamaz. Ayrca cefr
ilemlerinde kullanlan metinler ilm ku-
rallara dayanmaktan uzak ve bilmece
niteliindedir. Gazzl'nin de belirttii
gibi harflerin belli anlamlar ve saysal
deerler ifade ettii konusunda hibir
tutarl ve ilm delil yoktur (Fed'ihu'l-
Btniyye, s. 66-71).
Literatr. Baz i kaynaklarnda cefr
ilmi Hz. d e m ' d e n balatlarak btn
peygamberlere nisbet edilir (Ali el-Yezd
el-Hir, I, 232). Biyografik eserlerde mil-
letlerin, devletlerin veya slm dnyas-
nn gelecekteki siyas ve itima mukad-
deratn aka veya rumuzlar yoluyla vu-
kuundan nce bildiren, "Kitb'l-Hidsn"
genel balyla da anlan melhame t-
rndeki eserler cefr literatrne dahil
edilir. zellikle Ben sril peygamberle-
rinden Dnyl'a, mstakbel dnya sal-
tanatlarnn seyri hakknda kaleme aln-
m bir Kitb'l-Cefr nisbet edilmitir.
Bu kitabn yazma bir nshas Sleymani-
ye Ktphanesi'nde bulunmaktadr (Ba-
datl V e h b i E f e n d i , nr. 234).
i kaynaklarn Hz. Ali'ye nisbet ettii
ve Hz. Peygamber tarafndan kendisine
yazdrldn ileri srd el-Cefr, el-
Cmi'ave el-Cefr'l-cmic ve'n-n-
r'l-lmic adl eserlerin menei ve h-
vn- Saf'nn Res'il'iyle olan mna-
sebeti konusunda mstakil aratrma-
lar yaplmtr (bk. A, III, 44). Brockel-
mann bu eserlerin eitli ktphaneler-
deki nshalarn kaydeder (GAL, I, 39,
578; SuppL, I, 75, 798). Ancak bunlarn
gerekte Hz. Ali'ye ait olmadna mu-
hakkak nazaryla baklmaktadr. Zira sz
konusu eserlerde Ca'fer es-Sdk'n bu
ilmi bizzat Hz. Ali'den dinleyip rendi-
i ifade edilmekte ve tarih adan doru
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEFR
olmayan bilgiler zikredilmektedir. Mu'-
tezile'nin Badat ekolnn kurucusu Bir
b. Mu'temir'in (. 210/825), cefr denilen
szde ilmi veya Kitb'l-Cefr' i a grup-
larn oyalayan anlamsz bir iddia olarak
telakki ettii nakledilir (Chiz, VI, 289).
a tarafndan Ca'fer es-Sdk'a da cefr
kitab nisbet edilmitir. Kitb'l-Cefr,
el-Hafiye fi'l-cet, el-Hafiye f cilmi'l-
hurf veya sadece el-Hfiye gibi ad-
larla anlan bu eserin eitli yazma ns-
halar m e v c u t t u r ( m e s e l bk. S l e y m a n i -
y e Ktp., Crullah Efendi, nr. 1 5 3 4 / 1 ; K p -
rl Ktp., nr. 946/2). Kitb'l - Cefr' in
Ca'fer es-Sdk'a ait olduu yolunda De-
mrFnin verdii bilgi (Hayt'l-hayevn,
I, 279-280), bn'n-Nedm gibi klasik kay-
naklarca dorulanmamtr. Brockelmann
da bu konudaki rivayetlerin aslszln
savunanlarn bulunduuna dikkat ek-
mektedir (GAL SuppL, I, 104; kr. Sezgin,
I, 530). Ca'fer es-Sdk'n gzde talebesi
ve bab*lardan biri olduu ileri srlen
Cbir b. Hayyn'a (. 200/815) ilk dnem-
lerden itibaren Kitb'l-Cefri'l-esved
(el-Mektebet'r-Rzviyye IMehed], nr.
5269) v e Rislet'l-cefr (Sleymaniye Ktp.,
Crullah Efendi, nr. 895) adl e s e r l e r nis-
b e t e d i l m i t i r (Sezgin, IV, 264, 268).
bn Haldn, Halife Hrnrred ile
Me'mn'un mneccimliini yapan Ya'kb
b. shak el-KindFnin (. 252/866), ilm-i
ncm hesaplarna dayanarak Abbs
hilfetinin mukadderatn anlatt Kit-
b'l-Cefr adl bir eser telif ettiini, bu
eserin Mool istils srasnda kaybol-
duunu, baz paralarna el-Cefr's-sa-
r adyla Marib'de rastlandn kay-
deder (Mukaddime, II, 834). Gnmze
ulamayan bu risle ile, bn'n-Nedm
tarafndan el-stidll bi'l-ksftcale'l-
havdi adyla KindFye nisbet edilen (el-
Fihrist, s. 318) risle ve baz kaynaklar-
da Risle fi'l-kaz' cale'l-ksf ek-
linde anlp yine ona izfe edilen risle-
nin ayn eser olmas muhtemeldir. C-
hiz de ahkm- ncma dayal olarak
kaleme alnan, yln mstakbel meteoro-
loji olaylar hakknda birtakm tahminler
ihtiva eden baz Hint kaynakl cefr kitap-
larnn bulunduunu belirtir (Et2 |ng.|,
II, 376-377).
"Gayb ilimleri" veya "garb ilimler" di-
ye bilinen simya, huruf, havas, tlsm ko-
nularnda geni bilgilere sahip Ahmed
b. Ali el-BnFnin (. 622/1225) ems'l-
macrifi'l-kbr adl eseri de cefr litera-
tr arasnda yer alr. Bn, say ve harf-
ler arasndaki mnasebetlerden (vefk*),
ayrca baz geometrik ve girift ekiller-
den ruhan tesirlerin meydana gelebile-
cei dncesindedir. Bu eserini, bata
217
CEFR
esm-i hsn, besmele, Fatiha ve ye-
t'l-krs olmak zere baz dua, yet ve
srelerin mnev tesirlerine dayanarak
madd lemde birtakm tasarruflarda
bulunmann mmkn olduu grn-
den hareketle telif etmitir. Muhyiddin
bn'l-ArabFye Cefr'l-mm cAl h. Eb
Tlib, ed-Drr'l-munazzam, Mift-
hu'l- Cefri '1 - cmic, Ceirun-nihye ad-
laryla izfe edilen konuyla ilgili eserler
y a n n d a (Brockelmann, 1, 578; El2
II, 376), Osmanl hnedan ve sultanlar-
nn hkmranlk sreleri hakknda ba-
z tahminlerde bulunan e-eceret'n-
nu "mniyye ii'd - devleti'l-cOsmniyye
adl melhame trnden mevsuk olmayan
bir eser de nisbet edilmektedir (Brockel-
mann, GAL SuppL, I, 799; A, VIII, 547). Eser
el-Lem "atun-nrniyye f haili m-
kileti'n-nu:mniyye adyla Sadreddin
K o n e v (Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr.
3738; e h i d Ali Paa, nr. 1824; Crullah
Efendi, nr. 2057), erhu's-alh e-a-
fed cal lumzi'-ecereli'n - nu cm-
niyye adyla Hall b. Aybek es-Safed (Be-
yazt D e v l e t Ktp., V e l i y y d d i n E f e n d i , nr.
2294; S l e y m a n i y e Ktp., Crullah E f e n d i ,
nr. 2057), en-Nemat'l-ekmel f zikri'l-
mstakbel adyla Ahmed b. Muhammed
e l - M a k a r r e l - M a r i b (Beyazt Devlet Ktp.,
V e l i y y d d i n Efendi, nr. 2292) v e
t'l - cifriyye cale'- ecere ti 'n-nu cm-
niyye adyla da Mustafa b. Shrb (S-
l e y m a n i y e Ktp., Serez, nr. 1926) t a r a f n -
dan erhedilmitir.
Beyazt Devlet Ktphanesi'nde (Ve-
liyyddin Efendi, nr. 2295) eyh Kemled-
din Muhammed b. Talha'nn (. 562/1167)
Mifthu cet adl bir eseri bulunmakta-
dr. Ktib elebi ve Sddk Hasan Han,
Eb Slim en-Nasb'ye el-Cefr'l-cmic
ve'n-nr'l-Imic adl bir eser nisbet
etmilerdir (Kef'z-zunn, I, 592; Ebce-
d'l-'ulm, II, 215). Baz kaynaklarda
emseddin Muhammed b. Slim el-Hal-
ll'in de Kitbii'l-Cefri'l-kebr adl bir
esere sahip olduu kaydedilir (Brockel-
mann, GAL SuppL, 11, 171; Sarton, 111/1,
s. 623). Mahmd Paa el-Askernin el-
Mntehab'n-nefs min zilmi nebiy-
yillh drs, Muhammed Mz Eb'l-Az-
im'in el-Cefrve Ul'l-vl, Muham-
med el-Harrfnin Tenezzlt'1 -emr f
cefri'l-car, Serbestzde Ahmed Ham-
di'nin el-Kevkibud-drriyye f u-
li'l - cifriyye adl eserleri cefr konusunda
son dnemlerde yazlan kitaplardandr.
Cefr ilminin lehinde ve aleyhinde sy-
lenenleri toplamaya ynelik bir alma
Abdlmn'im Muhammed akraf tara-
fndan yaplm ve c l m ' l - c e f r fi'l-s-
lm m leh ve m caleyhi ve med
218
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
calkatih bi-cilmi'l-ayb adyla yaym-
l a n m t r (Kahire 1987).
BBLYOGRAFYA:
Tehnev, Kef, "cefr" md.; M. F. Abdlb-
kT, Mu"cem, " y b " md.; Msned, I, 108; Bu-
hr, "Tm", 39, "Cihd", 71; Mslim, "Edh",
8; Kleyn, ei-Ul mine'l-Kf, I, 221-223, 238-
242, 255-258, 263; Chiz, Kitb'l-Hayevn,
VI, 289; Fazl b. zn, el-zh, Tahran 1363, s.
460-469; bn Kuteybe, Te'vl muhtelefi't-ha-
ds, Beyrut 1393/1973, s. 70-71; Eb Ya'kb
|!ng.j,
es-Sicistn, Kitb'l-ftihr, Beyrut, ts., s. 47-
56; bn'n-Nedm, el-Fihrist (Teceddd), s. 279,
318; hvn- Saf, Res'il, Beyrut 1376-77/
1957, I, 49, 53-54, 75; Kd Abdlcebbr, et-
Mun, XV, 277; Badd, el-Fark (Abdlha-
md), s. 252-253; Gazzl, Fed'ihu'l-Btmiy-
ye (nr. Abdurrahman Bedev), Kahire 1383/
1964, s. 66-72; Tabers, el-hticc, Beyrut 1983,
I, 372; bn'l-Arab, el-Ftht, Kahire 1405/
1985, I, 231-361; II, 51-81; Muhammed b. Y-
suf e-Genc, Kifyet't-tlib f menkbi 'Al
b. Eb Tlib (nr. Muhammed Hd el-Emn),
Tahran 1404, s. 119, 200-204, 292; bn Tey-
miyye, Mecmu u fetu, XXXV, 183-184; a.mlf.,
Buyet'l-mrtd Ibask yeri yok|, 1408/1988,
s. 321, 328; Demr, Hayt'l-hayevn, I, 279-
280; bn Haldn, Mukaddime, I, 428, 431, II,
823, 828, 834; Takprizde, Mifthu's-sacde,
II, 594; Meclisi, Bihr'l-envr, Beyrut 1403/
1983, XXVI, 18-19; Kef'z-zunn, I, 591-592;
Sddk Hasan Han, Ebcedul-'ulm,
1978, II, 214-216; M. Red Rz, Mezhibin
Telfk ve slmn Bir Noktaya Cemi (trc. .
D'ire- Hamdi Akseki), stanbul 1332, s. 97-120; a.e.
(sadeletiren H. Karaman), Ankara 1974, s. 69-
80; M. Ali Ayn, eyh-i Ekber'i Niin
stanbul 1341, s. 21-27; Alfred Weber, Felsefe
Tarihi (trc. Vehbi Eralp), stanbul 1938, s. 22-
25; Brockelmann, GAL, I, 39, 578; SuppL, I,
75, 104, 798-799; II, 171; A. Schimmel, Dinler
Tarihine Giri, Ankara 1955, s. 246; Ali Mah-
fz, el-lbdc f medrri'l-ibtid', Kahire 1375/
1956, s. 348; Said Nurs, Sikke-i Tasdk-i Gay-
b, stanbul 1960, s. 44-46, 60-86, 157-159;
a.mlf., Zlfikar Ibask yeri ve yl yokl, s. 574-
598, 635-645; Sarton, ntroduction, III/1, s.
623; Sezgin, GAS, I, 529-530, IV, 264, 268; VII,
313; M. Eb Zehre, el-mm'-dk, Dmak,
ts. (Dr' 1 - Fi kri' 1 - Arab), s. 33-39; Ms Crul-
lah, el-Vefa f nakzi "ak'idi'-fa,
1982, s. 173-174, 182; M. Rid Ukayl, e-'a,
Amman 1400/1980, s. 328; Mahmut Kaya, s-
lm Kaynaklar Inda Aristoteles ve Felse-
fesi, stanbul 1983, s. 195, 299; Ali el-Yezd el-
Hir, lzm'n-nb f ibti'l-hucceti'l-'ib,
Beyrut 1404/1984,1, 232-235; Moojan Momen,
An introduction to Shi'i islam, London 1985,
s. 148-150; Abdlmn'im Muhammed akraf,
Vlm'l-cefr fi'l-lslm, Kahire 1987, s. 69-130;
Mustafa Glib, Trhu'd-da'veti'l-sm'liyye,
Beyrut, ts. (Dr'l-Endels), s. 118-121; lyas
elebi, slm nancnda Gayb Problemi (dokto-
ra tezi, 1991), DA Ktp.; nr. 11.538, s. 227-299;
Abdlkerm el-Yf, "Min Esrri'l-ebcediyyeti'l-
c Arabiyye", MMLADm., LIV/10 (1979), s, 77-85;
Ren Gunon, "slm Tasavvufu" (trc. Mustafa
Tahral), KAM, y. 14, sy. 1 (1985), s. 13-16; D. B.
Macdonald, "Cefr", A, III, 43-45; A. Ate, "Muh-
y i ' d - d n Arab, a.e VIII, 547; T. Fahd, "Diafr",
El2 (ng.), II, 375-377; DMF, I, 742; "Kabbalah",
EJd., X, 506-508. m
AL METIN YURDAGR
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEHLET
( )
Bilgisizlik, kibir,
bozgunculuk, serkelik gibi
anlamlara gelen ahlk terimi.
L J
Cehl gibi "bilmemek, bilgi ve grg-
den yoksun olmak" anlamnda bir mas-
dar olup isim olarak da kullanlr. Kur'n-
Kerm'de drt yette cehlet eklinde,
yirmi yette de ayn kkten gelen muh-
telif isim ve fiiller eklinde gemektedir
(bk. M. F. Abdlbk, Mu'cem, "chl" md.).
Bu yetlerde genellikle cehletin fenal-
, cahillerin yanlglar, ktlk ve zarar-
lar zerinde durulmutur. Yine Kur'an'-
da ilim ve hikmetin Allah'n sfatlan ara-
snda yer almas, ayrca Hz. dem'den
itibaren btn peygamberlere verilen en
nemli meziyetler iinde ilim ve hikme-
t i n z i k r e d i l m e s i ( m e s e l bk. el-Bakara 2 /
31-33, 151, 251; e n - N i s 4 / 1 1 3 ; Ysuf 12/
22), cehlete kar bir tavr olarak yorum-
lanmtr. Kur'an'n ilk inen yetlerinde
kalem kullanmann ve Allah'n insana
Dmak
bilmedii eyleri retmesinin neminin
vurgulanmas (bk. e l - A l a k 9 6 / 4 - 5 ) , do-
layl olarak cehletin insan iin en ba-
ta gelen kusur ve tehlikelerden biri ol-
Severim,
duunu gstermektedir. Nitekim Rgb
el-Jsfahn, insan dier canllardan ay-
ran meziyetlerin banda akl ve bilginin
geldii eklindeki yaygn gr hatr-
latarak hayatn bilgisizlik iinde geiren
bir kimsenin hayvanlk mertebesini aa-
mayacan, hatta varlk alanna km
dahi saylamayacan belirtmitir. n-
k hayvan kendi varlk imknlarndan
yani duyumlarndan tam olarak fayda-
lanrken cehlete raz olan insan bilgi
Kahire
edinme imknn kullanmamtr (ez-Ze-
rfa il mekrimi'-erfa, s. 99). sfah-
nFye gre hayatla bilgi arasndaki sk
ilikiden dolay Kur'an'da ilim "ruh" ke-
limesiyle de ifade edilmitir (bk. e-r
42/52).
Hadislerde de gerek cehlet ve cehl,
gerekse bunlardan tremi olan dier
kelimeler ska kullanlm, Hz. Peygam-
ber hem szleriyle hem de icraatyla ms-
lmanlar din ve dnya ilerinde ceh-
letten kurtarmak iin byk aba sar-
fetmitir. Nitekim hicretten hemen son-
ra, ilki Mescid-i Nebev bitiiindeki Suf-
f e olmak zere Medine'nin eitli ma-
hallelerinde mektepler alm, Hz. Pey-
gamber'in salnda bu ehirde saylar
dokuza ulaan mescidler ayn zamanda

birer mektep olarak kullanlmtr. Suf-
fe'de bizzat Hz. Peygamber ders verdi-
i gibi sahblerden de retmenlik ya-
panlar vard. Mesel Ubde b. Smit oku-
ma yazma, Abdullah b. Sad de hikmet
mahiyetindeki zdeyileri retiyordu.
Hz. Peygamber'in, Bedir Sava'nda esir
denler arasndan okuma yazma bilen
mrik askerlerinden her birinin 4000
dirhemlik kurtulu fidyesi yerine on ms-
lmana okuma yazma retmesini art
komas, onun cehleti yenme abalar-
nn nemli bir rneidir. Esasen slm
dnyasnda, zellikle ilk yzyllarda din
ve din d ilimlerde gzlenen hzl geli-
meler, Kur'an ve Snnet'te cehletin ye-
rilmesine ve bilgi donanmna verilen b-
yk nemin sonucudur. slm bilginleri
cehletin ktl ve ilmin deeri ze-
rinde srarla durmular, bata hadis mec-
mualar olmak zere ahlk, edeb, eitim
ve retime dair kitaplarla bibliyografik
eserler vb. kaynaklarda cehletin kt-
lk ve zararlar, sebepleri ve areleri, ca-
hillerin yanlglar, ilimler ve limler kar-
sndaki olumsuz tavrlar, ilmin nemi,
eitim ve retimin artlar ve kurallar
gibi konular ilenmitir.
Bata Goldziher olmak zere birok
ada aratrmac, zellikle Chiliye d-
nemindeki kullanmna dayanarak ceh-
lin esas olarak "azgnlk, serkelik, arzu-
larn etkisinde kalma, hayvan igd-
lere boyun eme", ksaca "barbarlk" an-
lamna geldiini ortaya koymulardr.
Buna gre chilin kart, limden ziya-
de ihtiyatl, arbal, ahlk btn, bu-
gn "meden" denilen insan ifade eden
h a l i m d i r ( M u s l i m Studies,
hiliye edebiyatnda cehl ve trevlerinin
bu anlamda kullanldn gsteren pek
ok rnek vardr. Mesel Amr b. Kl-
sm'un Mu'allaka'snda yer alan, "He-
le biri kalkp bize kar cahillik etmeye-
grsn, biz cehlette herkesten ste -
kar, cahillerden daha cahil oluruz" (Zev-
zen, s. 178) anlamndaki beyitte cehlet
"iddet ve saldrganlk" mnasnda kul-
lanlm ve bir erdem saylmtr. Kur'n-
Kerm ve hadislerle dier baz slm
kaynaklarda da cehl ve cehlet, ilmin
zdd olan bilgisizlik yannda fke, id-
det, saldrganlk, serkelik gibi ahlk
ktlkleri ifade eden bir terim olarak
gemektedir. Nitekim Furkn sresin-
de (25/63) Allah'n iyi kullarnn faziletli
davranlar anlatlrken, "Onlar yery-
znde arbal bir ekilde yrrler, ca-
hiller kendilerine szle satanca 'selm'
derler" buyurulmutur. Btn mfes-
sirlere gre bu yette, cahillerin sata-
malar Chiliye Araplan'nn bozguncu,
geimsiz ve iddetten yana olan ahlk
temayllerini, bu satamalara arbal
mslmanlarn selmla karlk verme-
leri de uzlama, bar, gvenilirlik gibi
erdemleri kapsayan ve genellikle hilim
terimiyle ifade edilen slm ahlknn
asl karakterini gstermektedir.
Cehlet teriminin bu anlamdaki kul-
lanmna hadislerde de rastlanmakta-
dr. Hz. Peygamber, orulu mslman-
lara tavsiyelerini ihtiva eden bir hadi-
sinde, "Biri ona kar bir cahillik ederse
orulu olduunu sylesin" (bn Mce, "- Rvinin tannmamasnn dier bir sebe-
ym", 21) derken kelimenin bu mnas-
n kastetmitir. "O iyi bir insand, fakat
fke onu cahilletirdi" (Mslim, "Tevbe",
56, 57; Msned, VI, 196) melindeki ha-
diste de ayn anlam vurgulanmtr. Ge-
rek bu hadislerde gerekse konuyla ilgili
dier yet ve hadislerde mslmanlarn,
bilginin zdd olan cehletle birlikte C-
hiliye dnemi ahlk anlayn yanstan
fke, iddet, kibir ve saldrganlk anla-
mndaki cehletten arnmalar emredil-
mitir ( m e s e l bk. el-Bakara 2 / 6 7 ; el-A'rf
7 / 1 9 9 ; Buhr, " a v m " , 2 ; Mslim, "Bir",
11; bn M c e , " D u c 5 " , 18).
B B L Y O G R A F Y A :*
Rgb el-sfahn, el-Mfredt, "chl" md.;
a.mlf., ez-Zer'a il mekrimi'-er'a (nr. Eb- dn tayin edemeyerek "ahberen f-
Yezd e-Acem), Beyrut 1400/1980, s. 99, 131-
134, 144, 154, 158, 279; Lisnul-'Arab, "chl"
md.; VVensinck, Mu'cem, "chl" md.; M. F. Ab-
dlbk, Mu'cem, "chl" md.; Msned, VI, 196;
Buhr, "avm", 2; Mslim, "Bir", 11, " T e v b e " ,
56, 57; bn Mce, "ym", 21, " D u ' ' " , 18;
Taber, Cmi'l-beyn (Bulak), XIX, 21-22;
Mverd, Edeb'd-dny ue'd-dn, Beyrut 1978,
s. 202-206). C-
s. 45-47; Zevzen. erhl-Mu'allakt (nr. M.
Muhyiddin Abdlhamd), Beyrut, ts. (Mektebe-
t Dri'l-Beyn), s. 178; Fahreddin er-Rz,
Mefthu'l-ayb, X, 4-6; XII, 5; XIX, 133; XXVII,
102, 121; bn Kesr, Tefstr'l-Kur3 n, VI, 131-
132; Ahmed Emn, Fecr'l-slm, Beyrut 1969,
s. 69-70; I. Goldziher, Muslim Studies,
York 1977, s. 202-206, 219-228; Hamdullah,
slm Peygamberi, II, 830-836.
S MUSTAFA ARICI
r CEHLET
( )
Bir rvinin
bilinmediini ifade eden
hadis terimi.
L J
Cehlet'r-rv eklinde de kullanlan
terim, rvinin kim olduunun veya cerh
v e ta'dPine sebep olabilecek bir hali-
nin bilinmediini ifade eder. Bu durum
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEHLET
ise onun adlet* vasfn zedeleyebilir.
Rvinin tannmamasnn balca iki se-
bebi vardr. Birka ismi, knyesi, lakab,
nisbesi bulunan bir rvi bunlardan biri
veya ikisiyle hret bulmu olmakla be-
raber ondan hadis rivayet eden baz ta-
lebeleri onu yaygn olmayan isim ve s-
fatlaryla anm olabilirler. Mesel Mu-
hammed b. Sib el-Kelb'yi bazlar de-
desine nisbet ederek Muhammed b. Bir
veya Hammd b. Sib adlaryla yahut
Eb'n-Nadr, Eb Sad, Eb Him kn-
yelerinden biriyle andklar iin Kelb bi-
linmeyen bir kii durumuna dmtr.
bi de az hadis rivayet etmesi veya ken-
dinden sadece bir kiinin rivayette bu-
lunmu olmasdr (bk. MBHEM; MEHUL).
Fazla tannmayan isimler bazan hi zik-
redilmez; bunlarn yerine "ahberen fl-
nn", "ahberen racln", "ahberen ey-
hn" gibi umumi ve mphem ifadeler
kullanlr. Sadece bir rvisi bulunan ve-
ya az hadis rivayet eden bir kimseden,
adn aka syleyerek iki kiinin riva-
yette bulunmas halinde onun kimliiy-
le ilgili cehlet vasf ortadan kalkar. Ze-
heb ile Sehv, hakknda "fihi cehletn"
denilen bir rvinin cerhin en son dere-
cesinde yer aldn sylemilerdir.
Rvinin bir hadisi hangi eyhinden al-
ln ve fln" diye hocalarnn adlarn
vermesi de bir nevi cehlet saylr. Fa-
kat hocalarnn sika 4 olmas halinde bu
durum bir mahzur tekil etmez.
BIBLIYOGRAFYA:
Hatb, el-Kifye, Haydarbd 1357 Medi-
ne, ts. (el-Mektebet-lmiyye), s. 88; bn's-
Salh, 'Ulm'l-had, s. 111; Irk, Fethu'l-
mui, II, 21-25; Syt, Tedrb'r-rv, s. 210-
215; Ali el-Kr, Mutalaht ehli'l-eer, stan-
bul 1327, s. 122, 149; Tecrid Tercemesi, I, 319-
326; Ahmed Muhammed kir, el-B'i'l-
New hat, Kahire 1377/1958, s. 97, 98, 207; Talt
Koyiit, Hadis Istlahtan, Ankara 1980, s. 65.
H SMAIL L . AKAN
F CEHLET n
n
( )
Din hkmleri bilmeme,
hukuk ilemlerde ilem konusunun
belirsizlik veya bilinmezlii
anlamlarna gelen fkh terimi.
L J
Cehlet veya cehl szlkte "bilmemek"
anlamna gelir. Bu iki kavramn fkh te-
rimi olarak kullanlnda ise genellikle u
farkllk gze arpar: Cehl kiinin inan,
219
CEHLET
sz veya davranlar konusundaki bilgi-
sizliini, cehlet ise kendi dnda kalan
durumlara ilikin bilinmezlii ifade eder.
Bir baka ifadeyle cehl insann, cehlet
varlk ve olaylarn vasf olarak kullanlr.
Mesel yeni mslman olan bir kimse-
nin, namaz klarken konumann nama-
z bozacan bilmemesi cehl terimiyle,
akid srasnda kiralanan evin zellikleri-
nin kirac tarafndan bilinmemesi ceh-
let terimiyle ifade edilir. Bununla birlik-
te bazan bu iki terimin birbirinin yerine
kullanld da grlr. te yandan fkh
eserlerinde yer yer cehl, rz ve irade-
nin bulunmadn ifade etmek zere
"hata" ve "galat" kavramlaryla e an-
laml olarak kullanlmtr. Esasen cehl,
bilinebilecek bir durum hakkndaki bil-
gisizlik, hata (galat) ise bir eyi olduun-
dan baka trl bilmek veya yanl ta-
savvur etmek anlamndadr (galat ile ha-
ta a r a s n d a k i fark iin bk. H A T A ) . B u n l a r -
dan birincisi "el-cehl'l-bast", ikincisi
"el-cehl'l-mrekkeb" diye anlr. Buna
gre hata cehlin bir trn oluturmak-
tadr.
1. Bilgisizlik (cehl). Fkh usul eserle-
rinin, slm hukukunda sorumluluk ve
haklarn genel teorisini ele almay hedef-
ledii sylenebilecek olan "el-mahkm
f f h " (veya "el-mahkm bih")
de sorumluluun temel ilkeleri aklanr-
ken ncelikle kiinin ne ile ykml ol-
duunu bilmesi art zerinde durulur.
Bu art, slm'da kiinin sorumlu tutul-
mas iin ykmllnn kendisine bil-
dirilmi olmas gereini ifade eden teb-
li ilkesinden kaynaklanr. Peygamber
gnderilmedike kimseye azap edilme-
yeceini (el-sr 17/15), mjdeleyici v e
sakndrc olarak peygamberlerin gn-
derildiini (en-Nis 4/165) bildiren yet-
ler ve benzeri naslar bu ilkenin dayana-
n oluturur. Bu konu ile sk ilikisi bu-
lunan, ilh bir tebli olmakszn davra-
nlarn din anlamda "iyi" veya "kt"
olarak nitelendirilmesi iin akln yeterli
olup olmad meselesinde (hsn ve ku-
buh) Ehl-i snnet limleri arasnda da
gr ayrlklar bulunmakla beraber teb-
li olmadan sorumluluun bulunmaya-
ca sonucu hemen btn Ehl-i snnet
limlerince kabul edilmitir. Burada so-
rumluluun temel art olan "bilme"den
maksadn, daima bilfiil bilgi sahibi olma
deil bilgiye yahut bilme imknna sa-
hip bulunma olduuna dikkat edilmeli-
dir. Mtrd limlerinin, ilh tebli bu-
lunmasa bile mmeyyiz ve ergin bir ki-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
220
inin kinatn yaratcsnn varlna ve
birliine iman etmesi gerektiine ilikin
gr ok defa bu ilkenin bir istisnas
olarak zikredilirse de iyi tahlil edildii
takdirde bunun da ayn ilkenin bir uzan-
ts olarak ortaya konduu sylenebilir.
Zira sz konusu gr benimseyenle-
rin asl maksad, dier din ykmllk-
leri srf akl ile bilmek mmkn deilse
de mevcut delillere bakarak kinat ya-
ratan tek bir yce varln bulunduu-
nun akl yolu ile bilinebileceini savun-
maktan ibarettir.
Fakihler, din hkmlerden haberdar
olmama halinde bunlarla ykml olun-
mayaca ilkesinin uygulamasnda kural
olarak drlislm'da bulunmay bilgi
karinesi, drlharp'te bulunmay da bil-
gisizlik karinesi olarak kabul etmiler-
dir. Buna gre drlharpte mslman
olup da din hkmler konusunda bilgi-
si bulunmayan kii, ilh emirleri yerine
getirme ve yasaklardan kanma sorum-
luluu asndan mzur saylmtr. An-
cak fakihler, bu durumdaki kiiden din
vecbeleri e d (zamannda yerine getirme)
ykmllnn m skt olduu, yok-
sa bu ykmlln temelden mi kalk-
m olduu, yine bu durumun din ya-
saklara uymayan kii bakmndan sade-
blmn- ce cezay dren bir sebep mi, yoksa
suun olumasn engelleyen (su niteli-
ini o r t a d a n k a l d r a n ) b i r g e r e k e m i s a -
ylaca hususunda farkl grler be-
lirtmilerdir. ounlua gre kiinin bu
konudaki bilgisizlii, yapma ve yapmama
ykmlln tamamyla kaldran bir
mazerettir. mam Zfer gibi baz fakih-
lere gre ise ykmllk ortadan kalk-
maz. Kii namaz ve benzeri vecbeleri
zamannda yerine getirmemekten t-
r mzur saylrsa da bu mazereti orta-
dan kalknca ibadetlerini kaz etmesi
gerekir. Yine bunun gibi iledii yasak
fiil su olmaktan kmaz, fakat bu ma-
zereti cezay dren bir sebep olarak
kabul edilir.
Drlislmda bulunan kii bakmn-
dan, namaz klmann farz ve namuslu
kadnlara iftira etmenin haram olmas
gibi dinin kesin hkmlerini bilmeme
bal bana gnah sayld iin, byle
bir kiinin bu tr hkmleri bilmemesi
mazeret olarak kabul edilmemitir. Ak-
si halde gnahtan aklanma gerekesi
olarak baka bir gnaha dayanlm olur.
Bu hususu vurgulamak zere Zerke,
bilgisizliin mazeret saylmasnn bir ko-
laylk hkm olduunu, yoksa biztihi
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
cehle balanan bir sonu olmadn be-
lirtir ve mam fi'nin yle dediini
nakleder: "Eer cahil cehlinden tr
mzur saylsayd bilgisizlik ilimden s-
tn tutulmu olurdu" [el-Menr fi'l-ka-
v'id, II, 16-17). te yandan ehbeddin
el-Karf, din vecbelerin nasl yerine
g e t i r i l e c e i n e ( m e s e l n a m a z n ifa ekli-
ne) ilikin bilgileri edinmeyi ihmal etme-
nin bir eit msiyet olduuna, dolay-
syla bu erevedeki temel bilgileri -
renmemi olmann da mazeret sayla-
mayacana iaret eder. Karf burada
"nisyan" ile "cehrin birbiriyle kartrl-
mamas gerektiine de dikkat eker (En-
vr'l-buruk, II, 148-149). slm lkesin-
de yaayan kii iin ounluun bilgisi
dnda kalamayacak din hkmleri bil-
memenin mazeret saylamayaca kural
olmakla birlikte bunun baz istisnalar
tesbit edilmitir. slm lkesi vatanda
olmayan bir gayri mslimin (harb) slm
lkesine girdikten sonra ihtida etmesi,
fakat henz zerinden fazla zaman ge-
memi veya slm lkesinde bulunsa bi-
le yerleim merkezlerinin ok uzanda
kalp oralarda yetimi olmas gibi se-
beplerle din hkmleri bilmeme konu-
sunda fiil imknszlk bulunmas mer
bir mazeret saylmtr. Baz yazarlarn
belirttii gibi (mesel Abdlkdir Odeh,
1, 431) bunlar da esasen birer istisna de-
il "bilme imkn bulunmadka sorum-
lu tutmama" ilkesinin bir gerei sayl-
maldr. Kesin delillerle sabit olmayan ve
geni kitleler arasnda yaygn olarak bi-
linmeyen hkmler hakkndaki bilgisiz-
lik ise hemen btn limlerce drlis-
lmda bulunanlar bakmndan da ma-
zeret olarak kabul edilmitir.
Cehlin mazeret saylmas hallerinde
dikkat edilmesi gereken bir husus, dav-
rana balanan hukuk sonucu bilme-
menin deil davrann yasak olduunu
bilmemenin zr kabul ediliidir. Buna
gre bir kimse, mesel zina ve iki i-
me fiillerinin haram klndn bilmekle
beraber bu fiillerin cezas olduunu bil-
mese kendisine ceza uygulanr, nk o
davrantan kanmakla ykml oldu-
unu bilmektedir (Syt, s. 201). Baz
limler, Allah haklar ile ilgili hkmler-
de cehlin mazeret saylmasna temas
ederken yasaklanan ve emredilen dav-
ranlar arasnda bir ayrm yaparak bu-
nun sadece yasaklar konusunda zr
kabul edilebileceini savunmulardr. Kul
haklarnn sz konusu olduu durumlar-
da ise cehlin mazeret saylmasnn hu-

kuk gvenliini sarsaca gereine ge-
nellikle iaret edilmektedir. Fakat bil-
memenin zr olarak kabuln srf Al-
lah haklar ile snrl tutmann doru ol-
mayacan ifade eden hukukular da
vardr (Mu.F, XVI, 201, 202).
Cehlin sorumlulua etkisi konusun-
daki temel yaklamlar yukarda zet-
lendii ekilde olmakla birlikte detaylar
incelendii takdirde bu yaklamlarda
fakihlerin kendi dnemlerindeki artla-
rn belirleyici bir rol oynad ve birok
somut olayda farkl deerlendirmeler
yapld dikkat ekmektedir. Bir yan-
dan haddi gerektiren sularda phe-
nin cezay drmesi ilkesinin uygulan-
mas, te yandan cehlin daima geerli
bir mazeret saylmas halinde hukuk g-
venlii asndan nemli sakncalarn or-
taya kabilecei dncesinin, konu ile
ilgili deerlendirme farkllklarnn do-
masna vesile tekil ettii gzlenmekte-
dir. Fkh tarihi boyunca zellikle ta'zir
cezalar ile ilgili uygulama ne olursa ol-
sun, slm hukuk felsefesinde sorumlu-
luk ile k a n u n u b i l m e ( v e y a b i l m e konu-
munda olma) arasnda bylesine sk bir
ilikinin kurulmas hukuk devleti anlay-
nn, ayrca su ve cezada kanunilik il-
kesinin benimsenmesi asndan byk
bir nem tad phesizdir.
Cehle balanan fkh sonular, kelm-
clarn metodunu esas alan eserlerde
"sorumlulukta bilgi art" konusu ile-
nirken ele alnmakla beraber fukaha me-
toduna gre kaleme alnan eserlerde
arlkl olarak "ehliyet rzalar" bal-
altnda incelenmitir. Hanef limleri-
nin ncl ile fkh usul eserlerinde
nemli bir yer tutan ehliyet teorisine g-
re ehliyet arzalar semav ve mktesep
olmak zere iki ksma ayrlr. Birincisi
insanlarn iradesi dnda oluur, ikinci-
si ise onlarn iradesine bal sebepleri
ifade eder ki bu ikinci grup iinde cehl
de yer almtr. Ancak bu erevede sz
konusu edilen durumlarn tamam ehli-
yeti ortadan kaldrc veya daraltc zel-
likte deildir. Abdlazz el-Buhr'nin
belirttii gibi baz rzalar ehliyeti etki-
lememekle beraber ilgili kiiler bakmn-
dan baz hkmlerde deiiklikler mey-
dana getirdiklerinden bu teori iinde yer
almlardr (Kef'l-esrr, IV, 262). "Allah
sizi analarnzn karnndan hibir ey bil-
mez halde karmtr" (en-Nahl 16/78)
mellndeki yette de ifade edildii ze-
re cehl sonradan oluan bir zellik ol-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
mamakla birlikte insann gerek hvi-
yetini aan ve kklk hali gibi bazan
bulunup bazan bulunmayan olumsuz bir
durum olduu iin "rza" olarak nite-
lendirilmi ve kiinin kendi abas ile bil-
gi sahibi olup bu olumsuz zellii gider-
me imknna sahip bulunmas sebebiy-
le mktesep rzalar arasnda saylm-
tr (a.g.e IV, 263, 330).
Hanef fkh usul eserlerinin ilk r-
n e k l e r i n d e ( m e s e l bk. P e z d e v , IV, 330-
350) cehl drde ayrlm ve gnmze
kadar kaleme alnan slm hukuku ile
ilgili eserlerde genellikle bu ayrm esas
alnmtr. Bu drt neviden ilk ikisi, Al-
lah' ve sfatlarnn inkr meselelerinin
hkmlerine gre tasavvur edilmi olup
mazeret saylamayacak cehl trnden
kabul edilmitir; ancak limlerin biro-
u ikinci tr, yani ilh sfatlar hakkn-
da daha toleransl dnlmesi gerek-
tiini savunmutur (mesel bk. Zerke, II,
13). nc nevide, hakknda kesin delil
bulunmayan (itihada ak) m e s e l e l e r d e
yanl bilgi sahibi olma durumlar ile p-
henin cezay drmesi ilkesinin uygu-
lanabilecei durumlara temas edilmi-
tir. Drdncsnde ise slm lkesi d-
nda mslman olup slm hkmleri
henz renmemi bulunan kii (harb)
ve kendisine veklet verildiinden ha-
berdar olmayan vekil gibi sorumluluk ve
yetkilerine ilikin bilgi henz kendisine
ulamam kiilerin durumlar incelen-
mitir. Bu son iki nevi arasndaki ortak
noktay, mazeret saylabilecek cehl ol-
ma zellii tekil etmektedir. Son iki tr-
den saylan cehl erevesinde, bir szn
hukuk anlamn bilmeden onu telaffuz
etme, bir merubat arap olduunu bil-
meden ime, susuz olduunu bilmeden
bir kimseyi dava etme veya mahkmi-
yetine karar verme, sava srasnda kar-
sndaki kiiyi dman sanarak ldr-
me, bakasna ait olduunu bilmeden
bir mala zarar verme, kblenin ne yn-
de bulunduunu, iki sudan hangisinin
pis olduunu bilememe gibi bir hkmn
madd olaylara uygulanmasna, yahut
hukuk sonu balanan fiillere yn ve-
ren madd olaylara ilikin bilgisizliin
sz konusu olduu pek ok meseleye
temas edilmitir. Fakat bu gibi rnek-
ler incelendiinde, esasen srf bilgisiz-
likten deil dorunun hilfna bir zan
tamaktan (cehl-i mrekkeb) veya iki du-
rumun birbiriyle kartrlmasndan ya-
hut kast ve iradenin bulunmayndan
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEHLET
sz etmenin, dolaysyla bunlar hata,
galat, rz, kast, taksir ve itibh gibi
kavramlarla aklamann daha uygun ola-
ca anlalmaktadr (bk. HATA; PHE).
2. Bilinmezlik (cehlet). slm hukukun-
da hukuk ilemlerle, bilhassa iki tarafa
bor ykleyen szlemelerde hukuk i-
lem konusunun biliniyor (mlum) olmas
ve belirlenmi (muayyen) bulunmas esa-
s zerinde nemle durulmutur. zel-
likle Nis sresinin 29. yeti, belirsizlik
ve bilinmezlik zellii tayan satm tr-
lerini yasaklayan hadislerle ekimeleri
en az dzeye indirme ilkesi, fakihleri bu
konuda hassasiyet gstermeye ynelt-
mitir.
Akdin konusu ile (muavaza akidlerinde
her iki e d i m i i f a d e etmek zere " e l - m a ' k d
aleyh") ilgili belirsizlik iin garar, bilin-
mezlik iin ise cehlet terimleri kullan-
lr. Ancak KarfTnin iaret ettii gibi
limler bu iki kavram birbirinin yerine
de kullanmlardr. Bundan dolay ceh-
let ve garar kavramlarnn akde etkisi
konusu genellikle karma bir biimde n-
celenmekte ve bu arada cehlet kavra-
m iin ar, orta ve az (fahie, mutavas-
sta ve yesre) eklinde l bir derece-
lendirme yaplmaktadr. Bunlardan bi-
rincisi, taraflar arasnda ekimeye yol
amas kuvvetle muhtemel olan durum-
lar kapsar ki slm hukukular bunla-
rn akdin shhatine engel olduu husu-
sunda ittifak etmilerdir. ekimeye yol
amayaca kuvvetle muhtemel olan du-
rumlar nc gruba girer ve bunlar yi-
ne ittifakla kabul edildii zere akdin
shhatine engel deildir. kincisi ise bi-
rinci veya nc gruba katlmas hu-
susunda ihtilf edilen durumlar ierir.
Cehletin (ve gararn) akdin shhatine en-
gel saylmas durumlarna slm hukuk-
ularnn ounluuna gre tek dereceli
bir geersizlik meyyidesi balanr ve
e anlaml olmak zere hepsi hakknda
btl veya fsit terimleri kullanlr. Ha-
nefler, akdin zn etkileyen (rkn ve
in'ikad artlarna ilikin) s a k a t l k l a r a b u t -
ln, akdin zn etkilemeyen (shhat art-
larna ilikin) sakatlklara ise fesat m-
eyyidesi uygulamlardr. Bu ayrmn en
nemli sonularndan biri, fsit akidler-
de fesada hkmettiren zelliin orta-
dan kalkmas ile akdin geerli hale gel-
mesi, btl akidlerde ise hibir ekilde
akde shhat kazandrlamamasdr. Bu-
nunla birlikte Hanefler dndaki baz
mezheplerde de bir ksm akidler iin b-
221
CEHLET
tl-fsit ayrm yaplmtr (Mahmesn,
II, 14). Ayrca bata Mlikler olmak ze-
re baz slm hukukular, garann ivaz-
sz a k i d l e r i n (ukdu t - t e b e r r u t ) s h h a t i -
ni etkilemeyeceini belirtmilerdir (bk.
Sddk M u h a m m e d e l - E m n e d - D a r r , s.
521 v d . ) .
Mecelle'e hukuk tasarrufun geer-
lilii iin mlum olma (mehul olmama)
artnn arand belli bal hususlar un-
lardr: Satmda satm konusu mal (alc
bakmndan, m d . 200, 213, 364), s a t m b e -
deli (md. 237, 238, 364), vade ve taksit
durumu (md. 246, 248); kirada kiralanan
(md. 449, 451), kira bedeli (md. 450); ke-
f a l e t t e (kefalet konusu mal deil ahs ise)
kefil olunan (md. 630); havalede havale
edilen miktar (md. 688); riyette ariyet
konusu (md. 811); balamada bala-
nan mal (md. 858),- ortaklkta krn or-
taklar arasnda ne ekilde bllecei
( m d . 1336, 1411, 1434, 1435, 1444); v e k -
lette (zel veklet ise) veklet konusu
( m d . 1459, 1468); s u l h t e (kabz v e teslimi
gerektiriyorsa) sulh konusu ve sulh be-
deli (md. 1547); ibrda ibr edilen (md.
1567); f'ada f'a bedeli (md. 1025);
ikrarda lehine ikrarda bulunulan (md.
1578); davada daval (md. 1617) ve dava
k o n u s u ( m d . 1619).
Karf, garar ve cehlet zellii ta-
yan akidlere dair hadislerde yer alan ya-
saklarn kul hakk da iermekle beraber
Allah haklar erevesindeki hkmler-
den olduunu, zira Allah'n bunlar ku-
lun maln zayi olmaktan korumak iin
yasakladn belirttikten sonra, "Kul ra-
z olsa da bu konudaki hakkn iskat ede-
mez" der (Enor'l-buruk, I, 141). Bug-
nn hukuk diliyle ifade edilecek olursa
bu yasak hkmleri slm hukukunda
kamu dzeninden saylmaktadr; fert-
ler aksini kararlatrmak suretiyle bun-
lar bertaraf edemezler.
H a d i s l e r d e v e fkh l i t e r a t r n d e y e r
a l a n bilinmezlik v e belirsizlik d u r u m l a -
rna ilikin yasaklar, d a h a ok g a r a r kav-
ram e t r a f n d a younlat iin, kap-
s a m a v e a k d e etkisi g e n e l hatlaryla y u -
karda gsterilen cehletin d a h a ak bir
b i i m d e o r t a y a konabilmesi, anlan s o -
m u t d u r u m l a r n g z d e n geirilmesini ve
g a r a r kavramnn tahlilini gerekli klmak-
t a d r (bk. GARAR).
Cehl ve cehlet terimlerinin temelin-
deki ilkelerle ilikisi olmakla beraber,
yneltilmesi gerekli olan ve olmayan ira-
de beyanlar, kamuya yaplan icaplar, dl
vaadi, lehtarlan belirli olmayan vakf ve
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
222
vasiyet tasarruflar gibi konularn asl
erevesini irade beyan ve hukuk tasar-
ruf kavramlarnn oluturduunu da be-
lirtmek gerekir.
BBLYOGRAFYA :
et-Ta'rft, "chl" md.; fi, er-Risle, s. 357-
359, 366; Bklln, el-Inf f m yecib icti-
kdh ue l yecOz'l-cehl bih (nr. Imdd-
din Ahmed Haydar), Beyrut 1407/1986; Eb'I-
Veld BcI, Risle fi'l-hudd (Revista, II/1-2
iinde), Madrid 1954, s. 6-7; Pezdev, Kenz'l-
vl, IV, 330-350; Gazzl, el-Mstaf, I, 86;
Karf, Enur'l-burk fenu'i'l-furk, Kahi-
re 1347 Beyrut, ts., I, 141; II, 148-149; III,
265-266; IV, 12-13; Abdlazz el-Buhr, Ke-
f'l-esrr, IV, 262, 263, 330; Zerke, el-Menr
fi'l-kau'id (nr. Fik Ahmed Mahmd), Ku-
veyt'1402/1982, II, 12 vd.; Syt, el-Ebh
ue'n-nez"ir, Kahire 1378/1959, s. 199 vd.;
Mecelle', md. 200, 213, 237, 238, 246, 248, 364,
449, 450, 451, 630, 688, 811, 858, 1025, 1336,
1441, 1434, 1435, 1444, 1459, 1468, 1547,
1567, 1578, 1617, 1619; Subh Mahmesn, en-
Nazariyyet'l-'mme li'l-mcebt ue'l-'ukd,
Beyrut 1948, II, 13-14, 70-71, 164 vd.; bn bi-
dnzde, /furre c uyni'l-ahyr li-tekmeti
Reddi'l-muhtar, Kahire 1386/1966, VII, 297
vd.; Sddk Muhammed el-Emn ed-Darr, el-
Garar ue eeruh fi'l-'ukd fi'l-fkhi'l-slm,
Kahire 1386/1967; Muhammed Eb Zehre,
el-Cerme, Kahire 1976, s. 461-474; Muham-
med Selm el-Aw, FUli'n-nizmi'l-cin'iy-
yi'l-slm, Kahire 1983, s. 58-60, 95 vd.; Mu-
hammed Bahrlulm, 'Uybul-irde fi'-e-
r'ati'l-slmiyye, Beyrut 1404/1984, s. 656;
Abdlkdir deh, et-Terf u'l-cin'iyy'l-tsl-
mt, Beyrut 1405/1985, I, 430 vd.; Mu.F, IX, 5-
273 (zellikle 15 vd., 52 vd., 98 vd., 143 vd.);
XVI, 167-178, 197-207; Mu.F, XVI, 228 vd.;
Hayreddn Karaman. "Akid", DA, II, 253-254;
Ali Bardakolu, "Bey"', a.e VI, 14-16.
fi BRAHM K F D N M E Z
r CEHBEZ
(^ )
Eskiden piyasada sarraflk,
devlet maliyesinde ise
bata para ayar olmak zere,
eitli mal ileri yapan
kimselere verilen ad.
L J
Cehbez veya cihbiz kelimesi Farsa k-
kenli olup Arapa'da oulu cehbizedir.
"inde maden eritilen kap" anlamnda-
ki kehbedden alnmtr. Szlkte "efen-
di, sahip, mdr; iyiyi ktden, doru-
yu yanltan ayran kimse; dil tenkiti
ve tahlilci" gibi mnalara gelmektedir.
Bundan dolay iyi mallar ktlerinden
ayran tccara da tcir-i cehbez denil-
mekteydi. Piyasada bir eit bankaclk
ve bankerlik yapanlar yannda sarraf,
muhasip, vergi memuru, hazinedar ve
vergi dairesi mdrne de cehbez ad
verilmitir.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Abbs halifeleri Mansr (754-775) ve
Hrnrred (786-809) devirlerinden iti-
baren kaynaklarda cehbezden ska sz
edilmeye balanmtr. Cehiyr, Hr-
nrred dneminde Msr divanna ba-
kan mer b. Mihrn'n bir ksm hediye-
lerin satlp paraya evrilmesi iini ceh-
beze havale ettiini kaydetmektedir (el-
Vzera ve'l-kttb, s. 220). Muktedir-Bil-
lh zamannda (908-932) cehbezler he-
men btn ehirlere yaylmlar, sarraf-
lk ve ticaretten byk servetler elde et-
milerdi.
Abbsler dneminde ticaretin geni-
lemesine paralel olarak sarraflar faali-
yetlerini artrarak bor para vermeye,
emanet para kabul etmeye ve halkla
darphne arasnda arac olmaya da ba-
ladlar. Bir yandan ticar zaruretler, te
yandan devletin nakit paraya ihtiyac
bunlarn bir banka gibi faaliyet gster-
melerine yol at ve artk sradan bir sar-
raf deil cehbez olarak anlmaya balan-
dlar.
Cehbezler para havalesi yaptklar gi-
bi takas ilerine de araclk ediyorlar, na-
kil zorluunu ve gasp gibi baz tehlike-
leri ortadan kaldrmak gayesiyle ve bel-
li bir cret karlnda para yerine bir
eit kredi mektubu ve "sftece" (polie)
tanzim ediyorlard. Sftece usulyle bir
tccar istedii ehirdeki bir mal, kendi
ehrindeki mal veya parasn teminat
gsterip teslim alabildii gibi kar ta-
raf da gelip onun maln gtrebiliyor-
du. Bu tr ilem ve araclklarla kendi-
lerine emanet braklan mevduat koru-
n ma ve iletme karlnda cret aldk-
lar iin cehbezler simsar olarak da ni-
telendirilmilerdir.
Cehbezler bir eit ek de tanzim edi-
yorlard. bn Havkal Basra, Kfe ve Ba-
datl tccarlarn devaml ekilde Magrib'e
mal gtrp getirdiklerini anlattktan
sonra orada ahitler huzurunda tanzim
edilen ekleri grdn ve yerli tc-
carlardan Muhammed b. Sa'dn adnda
birinin borcu iin 42.000 dinarlk bir ek
yazldn kaydetmektedir (ret'l-arz,
s. 65).
Cehbezlerin yan sra sadece sarraf-
lkla uraanlar da faaliyet sahalarn
geniletmiler ve faizle kredi verme yo-
luna saptklar iin 300 (912-13) ylnda
bundan menedilmilerdi.
Baz vezirler ve aileler ahs sermaye-
lerinin iletilmesini zel cehbezlerine
havale etmilerdi. Bunlar paralarn em-
niyet altna almak dncesiyle cehbez-

lerin yannda tutmular ve iletilen ser-
mayelerin elde edilen krlarndan onla-
ra bir pay demilerdir.
Tccarlar cehbezlerden kredi aldklar
gibi vezirler de devlet giderlerini kar-
layamadklarnda onlardan bor para al-
maya baladlar. lk defa Muktedir-Bil-
lh'n veziri bn'l-Furt baz yahudi ceh-
bezlerden bor para ald. Buna karlk
devlete msadere edilen mallar beytl-
ml ve beytlmli'l-hssa yerine bu ya-
hudi cehbezler nezdinde topland. bn'l-
Furt, cehbezlerin hesaplarn denetle-
mek ve devlet alacaklarn tesbit iin de
ktibi bn Ferceveyh'i grevlendirdi.
Halife Muktedir-Billh tarafndan ve-
zirlie getirilen Ali b. s devlet alacak-
lar hususunda cehbezlerle mcadele
etti; sonunda onlarla yeni bir anlama
yapt. On alt yl sren bu anlamaya g-
re her ayn ilk gnnde maalarn den-
mesi iin cehbezler devlete 150.000 dir-
hem verecekler, buna karlk bir temi-
nat olarak Ahvaz blgesinin gelirleri on-
lara ait olacakt. Bylece vilyetin vergi
gelirleri devlet hazinesi yerine cehbez-
lerin kasalarnda toplanm oluyordu.
Cehbezler bu vergileri kullanyorlar ve
hazine gelirlerinin yeterli olmad za-
manlarda topladklar veya toplayacak-
lar vergilere mahsuben devlete para ve-
riyorlard.
Muktedir-Billh devrinde cehbezlerle
hilfet merkezi dndaki vilyetlerde de
i birlii yapld bilinmektedir. Nitekim
Kum vilyetine tayin edilen cehbez, ha-
ra ve devlete ait dy' gelirlerini kendi
kasasnda toplamtr. Bu blgenin ver-
gi mkellefleri halifeye ve hazine md-
rne kar mteselsil olarak cehbez iin
kefil olacak ve istenildiinde onu hazr
bulunduracaklard. Cehbezle mkellef-
ler ve devlet hazinesi arasndaki btn
muameleler makbuz (bere) ve bir eit
ek (sak d ) kullanlarak yrtlecekti.
Cehbezler, devlet adna yaptklar bu
ilerden belli bir cret veya hak almak-
taydlar ki buna "cehbezlik hakk" veya
"cehbezlik mal" denilmektedir. Mukte-
dir-Billh zamanndan balayarak B-
veyhller dneminde ve hatta VII. (XIII.)
yzyla kadar cehbezler. bata Badat
ve Basra olmak zere AbbsUer'in dier
btn ehirlerinde faaliyet gstermi-
ler ve devletle ilikilerini srdrmler-
dir. Bunlarn ounu yahudi ve hristi-
yanlar tekil etmekle beraber az sayda
mslman da bu ile urayordu. rak'- lanmsa bu defa onlar iin "rzt" de-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEHBEZ
ta Seluklular dneminde de durum ay- nilen belgeler tanzim ediyordu. Cehbez
nyd. Anadolu Seluklularnda ise bu i- divan, gnlk gelir miktarlarn gste-
ler Trkler tarafndan yaplyordu. ren bir gelir cetveli (kime) tanzim eder
Seluklular dneminde de cehbezler, ve bunu gelir belgeleriyle karlatra-
zenginlere ve devlet adamlarna ait pa- rak denetimini yapard. Mal dairelerin
ralar kr karl kullanmlar, bazan gnlk gelir ve giderlerini kardklar
devlete kredi amlar ve buna mukabil cetvellere ise "rznme" ad verilmek-
bir ksm vilyetlerin vergilerini iltizam* tedir. Cehbez divan tarafndan gnlk
usulyle kendileri toplayp almlardr. kasa girdisini gsteren listelerden ayr
Irak dnda bu ileri ounlukla msl- olarak aylk ve yllk gelir yekn ile gi-
manlarn yrtmesine karlk Byk Sel- der (nafakt) hesaplarn ve hazine baki-
uklular dneminde cehbezlikte yahu- yesini (hsl) gsteren cetveller kartlr
dilerin ilk sray ald grlr. Melikah ve bunlar beytlmle takdim edilirdi ki
zamannda (1072-1092) yahudi bn Alln, bunlardan aylk olanna "hatme" ( ) ,
Vezir Nizmlmlk vastasyla bir ksm yllk olanna da "el-hatmet'l-cmia" de-
byk vilyetlerin vergilerini iltizam usu- nilirdi.
lyle alm. bn Semh adnda bir dier Cehbez divan sadece kendisi iin de-
yahudi de Melikah'n Badat'taki bir il devlet hazinesi iin de aylk ve yllk
inaatnda mteahhitlik hizmetlerini st- olarak gelir ve gider hesap cetvelleri -
lenmitir. Sultan Berkyaruk da (1092- kartmaktayd. Hara divan da buna ben-
1104) devlet adna sermaye sahiplerin- zer bir cetvel (a'ml) hazrlard ki muh-
den bor alp sonra bunu hazineden de- temelen cehbez divan aylk ve yllk bt-
mitir. Sultan Sencer devrinde de (1118- e hesaplarn yaparken bunlardan da
1157) baz devlet bykleri kendi serma- faydplanyordu. Ancak bu hesaplar, ma-
yelerini cehbezlere ilettirmiler veya liyedeki sistem gerei "ezimme divan"
bor alp krdan demilerdir. diye anlan maliye denetleme dairesinin
Para sisteminin altn ve gme da- tetkikine sunulmu olmaldr.
yanmas. sarraflara para basm, para- BBLYOGRAFYA:
larda krpma yapma veya baka maden- R. Dozy, Supplement aux Dictionraires Ara-
ler kartrma gibi olaylar, esas meslek- bes, Beyrut 1968, I, 226; Cehiyr, el-Vzer'
leri sarraflk olan cehbezlerin maliyede ve'l-kttb, s. 220; Kudme b. Ca'fer, el-Harc
(nr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1407/1986, s. 41-
altrlmalar ihtiyacn dourmu ve
42; bn Havkal, ret'l-ari, s. 65; Hasan b. Mu-
zellikle mild IX ve X. yzyllarda ge- hammed Kumm, Trth-i Kum (trc. Hasan b.
rek piyasada gerekse devlet dairelerin- Ali Kumm, nr. Seyyid Cellddin Tahrn),
de cehbezlerin itibar ok artmtr. Kal- Tahran 1341 h., s. 149-150; Eb Ali et-Ten-
kaend Memlkler devrindeki sarraf- h, Cmi'u't-tevrth (nr. D. S. Margoliouth),
lardan bahsederken eskiden bu me-
Kahire 1921, I, 109; Muhammed b. Ahmed el-
Hrizm, Mefthu'l-'ulm, Beyrut, ts., s. 37-
murlara cehbez denildiini syler (ub- 38, 41; Hill es-Sb, el-Vzera (nr. Abds-
hu'l-a', V, 466). Osmanl Devleti'nde bu settr Ahmed Ferrc), Kahire 1958, s. 90-93,
vazifeyi "shib-i ayar" denilen darph- 140-141, 277-278, 451-452; bn Memmt, Ka-
ne grevlisi yerine getiriyordu. vntnud-devvn (nr. Aziz Suryal Atiya), Ka-
hire 1299/1943, s. 9; Nevev, Tehztb, 111, 56;
Cehbezlerin hazine ile ilgili hesaplar- bn'l-Fuvat, el-Havdi'l-cmica (nr. Nu'-
n tefti ve piyasadaki faaliyetlerini de- mn el-A'zam), Badad 1351/1932, s. 64-71;
KalkaendI, ubhu'l-a', V, 466; VI, 44; X,
netlemek iin "dvn'l-cehbez" adl bir
16, 27, 41; Kd Esad, Kavntn'd-devvtn,
divan kurulmutur. Merkezde yani Ba- Sleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3360, vr. 113 b ;
dat'ta bulunan cehbez divannn yan s- Syt, Trthu'l-hulef5 (nr. M. Muhyiddin Ab-
ra vilyetlerde de byle bir daire bulun- dlhamid), Kahire 1371/1952, s. 462; Barthold,
slm Medeniyeti s. 118; Uzunarl, Medhal,
maktayd. Beytlml ile daha sk iliki
s. 377-378; Abdlazz ed-Dr, Trhu'l-'lr-
iinde bulunan cehbez divan "para de- k'l-iktid fl'l-karni'r-rbi'iT-hicr, Badad
itirme dairesi" olarak da gsterilmek- 948, s. 159-163 168-173; F. Lokkegard, Isla-
tedir. Devlet kasalarnda biriken muh- mic Taxation, Copenhagen 1950, s. 158-159;
Muhammed Krd Ali, el-lslm ve'l-hadret'l-
telif cins paralar bu divanda ihtiyaca g-
'Arabiyye, Kahire 1950-59, II, 260-261; Mez,
re birbiriyle deitirildii gibi ayn gelir-
el-Hadret'l-lslmiyye, I, 136-137; Osman
ler de paraya evriliyordu. Bir ksm ha- Turan, Seluklular Tarihi ue Trk slm Mede-
ralar ve dier baz gelirleri de tahsil niyeti, stanbul 1969, s. 301-302, 351-352; Ce-
eden cehbez dairesi demede bulunan ll Yenieri, slmda Devlet Btesi, stanbul
1984, s. 119-123, 132-136, 169; W. J. Fischel.
mkellefe bir makbuz (bere veya vus-
Dlahbadh", / 2 (ng.), II, 382-383.
lt) veriyordu. Eer deme takside ba-
L! CELL YENER
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 223
CEHCH el-GIFR
CEHCH el-GIFR
( ^ j U i l l I^S-. )
C e h c h b. Sad el-Gfr
(. 3 6 / 6 5 7 )
Bey'atmdvn'da bulunan
sahblerden biri.
L J
Mekke ile Medine arasnda bulunan
Gfr kabilesindendir. Babasnn adnn
Kays veya Mes'd olduu da sylenmek-
tedir. Cehch kabilesinden baz kimse-
lerle Hz. Peygamber'e gelerek mslman
oldu. Bey'atmdvn'da bulundu ve Be-
n Mustalik kabilesiyle yaplan Mreys'
Gazvesi'ne ( a b a n 5 / O c a k 627) katld.
Vkdnin rivayetine gre muhacirlerin
fakirlerinden olduu iin bu srada c-
retli olarak Hz. mer'in hizmetini gr-
yor ve onun atn ekiyordu. Muharebe
mslmanlarn zaferiyle sonulandktan
sonra Mreys' Kuyusu banda su al-
mak zere bir kalabalk toplanmt. Bu
srada Cehch ile ensardan Cheyneli Si-
nn b. Vebre arasnda su yznden kav-
ga kt ve Cehch Sinan'a birka tekme
att. Bunun zerine Sinn b. Vebre, "Ye-
tiin ey ensarl" diye bard; Cehch da,
"Yetiin ey muhacirler!" diye seslendi.
Hz. Peygamber'i ok zen bu kavga, ora-
da bulunan ve ayn zamanda Sinn b.
Vebre'nn dostu olan Abdullah b. beyy'in
muhacirlere kar besledii kin ve fke-
yi aa vurmasna ve Medine'ye dndk-
lerinde mslmanlar oradan karacak-
larna dair Mnfikn sresinin 8. ye-
tinde, "Eer bu savatan Medine'ye d-
nersek andolsun ki erefli kimseler al-
aklar oradan karacaktr" eklinde ifa-
de edilen szleri sylemesine sebep ol-
mutur.
-' ^ U U j - u t |i't
\ m \ t m !
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
224
Tabakat kitaplarnda anlatldna g-
re Cehch bir gn Hz. Osman minberde
hutbe okurken bilinmeyen bir sebeple
dayand bastonu alp sa dizinde kr-
m, krlan bastonun kym dizine bat-
m ve bundan sonra kemik erimesi has-
talna tutularak Hz. Osman'n ehid
edilmesinden birka ay sonra vefat et-
mitir.
At b. Yesr ve Sleymn b. Yesr ile
bn mer'in zatls Nfi'in kendisin-
den hadis rivayet ettii syleniyorsa da
Buhr bunun doru olmadn kaydet-
mektedir. Tirmiz onun Hz. Peygamber'-
den rivayeti bulunduunu sylemekte-
d i r ( " E t c m e " , 20).
BBLYOGRAFYA:
Buhr, "Tefsir", 63/5; a.mlf., et-Trthu'l-ke-
br, II, 249; Tirmiz, "Tefsr", 63, "Et'ime", 20;
a.mlf., Tesmiyet ahbi'n-neb (nr. Ali Yar-
dm), zmir 1985, s. 334; Vkd, el-Mez, II,
415, 416, 435; Taber, Trih (Eb-Fazl), II, 605;
bn Abdlber, el-lstfb, I, 252-253; bn'I-Esr,
sd'l-be, I, 365-366; a.mlf., el-Kmil, II,
192; III, 168, 403; bn Hacer, el-be, I, 253;
Elmall, Hak Dini, VI, 5005. r n
lli A L YARDIM
F CEHDAM
( )
Eb shk sml b. shk b. sml
el-Ezd e l - C e h d a m
(. 2 8 2 / 8 9 6 )
Mlik fakihi ve muhaddis.
L J
199 (815) veya 200 (816) yinda Bas-
ra'da dodu. Daha sonra Badat'a yer-
leti. Basra'da Ezd kabilesinden Ceh-
dme kolunun yerletii mahalleye nis-
betle anlr. Byk dedesi Hammd b.
Zeyd'den (. 179/795) Eb'l-Hseyin bn
Eb Ya'l'ya (. 526/1131) kadar yakla-
^'J^-'j^.J.JOU'J.L^-^1
.
- ' J - W ot,''
-i.'
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
k asr boyunca birok deerli lim
yetitiren bir aileye mensuptur. Cehda-
m kk yata ilme alka duydu; bn'l-
Muazzel'den fkh, Ali b. Medn'den ha-
dis rendi. Bunlardan baka aralarn-
da Msedded b. Mserhed, Ka'neb, Eb
Bekir b. Eb eybe, Sleyman b. Harb
ve kendi babas shak b. smil gibi mu-
haddisierin bulunduu birok hocadan
hadis rivayet etti. Ms b. Hrn, Nes,
bn Mchid, Abdullah b. Ahmed b. Han-
bel, Eb'l-Ksm el-Begav, Eb Amr b-
n's-Semmk, Niftaveyh, Eb Bekir b-
n'l-Enbr gibi tannm limler de ken-
disinden rivayette bulundular.
Mtevekkil - Alellah zamannda 860
ylnda Badat'n dou tarafna kad ta-
yin edilen Cehdam, Mhted-Billh ta-
rafndan 869'da bu grevden alnd. An-
cak Mu'temid-Alellah ertesi yl onu g-
revine iade etti. Daha sonra kendi iste-
iyle Badat'n bat taraf kadlna nak-
ledildi (872). Drt yl sonra da Badat'n
tamamna kad oldu ve lnceye kadar
bu g r e v i n i s r d r d (Hatb, VI, 287-288).
Cehdam ayrca halife tarafndan Saf-
frler'den Ya'kb b. Leys'e gnderilen
n
heyetlerin iinde yer alm (870, 875), Fars
blgesini ele geiren Abdurrahman b.
Vsl'a, esir ald Ahvaz nibi bn Mf-
lih'i serbest brakmas iin eli olarak
gnderilmitir (875). Kaynaklarn oun-
da 22 Zilhicce 282 (11 ubat 896) tarihin-
de vefat ettii kaydedilirken baz eser-
lerde 284'te (897) ldne dair bir ri-
vayete de yer verilir.
Mlik fkhnda byk otorite olan Ceh-
dam bu mezhebin delillerini ortaya koy-
mu ve Irak'ta yaylmasn salamtr.
Yahy b. Eksem'in (. 242/857), Medi-
neliler'in fkh grlerinin tartld
bir meclise Cehdam'nin gelmesi zeri-
ne, "te Medine geldi" demesi, onun
M e d i n e f k h n (Mlik fkhn) o k iyi bil-
diini gstermektedir. Eb'l-Veld el-
Bc ictihad derecesini anlatrken mam
Mlik'ten sonra Cehdam'den bakas-
nn bu dereceye ulamadn syler. Ceh-
dam hadis limlerince sika* kabul edil-
mi, uzun mrl olmas sebebiyle de
yaad devirde "l isnd'T hadis riva-
Cehdam'nin
yet etmek isteyen hadis talebeleri ken-
Kitb
Fazti'-alt disine bavurmutur.
cale'r-nebt
adl eserinin
Bid'at ehline iddetle kar kt sy-
ilk ve son lenen Cehdam, resm grevinden arta-
sayfalar kalan zamannn byk ksmn hadise
(Kprl Ktp.,
nr. 4 2 8 / 3 ,
ve dier ilm almalara ayrmtr. Sarf,
vr. 117 b , 1 3 5 " ) nahiv ve lgat ilminde ileri bir seviyeye

ulam, ayn zamanda iirle de megul
olmutur. Mberred'in (. 286/899) ken-
disine ok sayg duyduu ve, "Cehdam
sarf ilmi konusunda benden daha bilgi-
lidir" dedii rivayet edilir. Kraat ilmin-
de de belli bir yeri olan Cehdam, me-
hur yedi imamdan Eb Amr b. Al'nn
kraatini Nasr b. Ali el-CehdamFden, bn
Kesr'in kraatini babasndan ve Nfi'in
kraatini Kln'dan rendi. Kd yz,
onun bir sonraki nesilden olan bn M-
chid ve bn'l-Enbr'den de kraat ri-
vayet ettiini sylemekteyse de Zeheb
onu bu ilimde bn'l-Enbr'nin hocalar
arasnda zikretmi, bn'l-Cezer de bu
iki limin kraat ilminde Cehdam'den
faydalandn belirtmitir. Dier taraf-
tan bn Mchid, Nfi'in Kln tarafn-
dan rivayet edilen kraatini smil b. s-
hak'tan rendiini sylediine gre K-
d yz'n sz edilen tesbitinin doru
olmad anlalmaktadr.
Eserleri. Kur'an ilimleri, hadis ve fkha
dair kaleme ald eserlerden ancak bir-
ka zamanmza ulaabilmitir. 1. Ah-
krnu'l-Kur^n. ki ciltten ibaret olan
eserin bir blm Kayrevan Camii K-
tphanesi'nde mevcuttur. 2. Msned
hadsi Mlik b. Enes. Bir nshas D-
r'l-ktbi'z-Zhiriyye'dedir. 3. Msne-
d (Tenkihu) hadsi Eyyb es-Sahti-
yn. Bu eser de Dr'l-ktbi'z-Zhi-
r i y y e ' d e d i r (bu e s e r i n y a z m a nshalar
iin bk. Sezgin, I, 88, 476). 4. Kitb
li'-alt cale'n-neb. 104 hadisten mey-
dana gelen bir czdr. Drt yazma ns-
has mevcut olan eser Nsrddin el-El-
bn tarafndan neredilmitir (Dmak
1383/1963; Beyrut 1389/1969,
1977). Alican Tatl, Kprl ve Ezher ns-
halarn esas alarak eseri Marmara ni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstits'nde
yksek lisans tezi olarak nere hazrla-
mtr (1989). S. Kitb'l-Kr't. Ceh-
dam'nin nemli eserlerinden biri olup
yirmi imamn kraatini ihtiva etmekte,
ancak gnmze ulap ulamad bi-
linmemektedir.
Cehdam'nin kaynaklarda ad geen di-
er balca eserleri de unlardr: Me'-
ni'l-Kur'n ve icrbh, el-hticc bi'l-
Kur'n, el-Muvatta*, Ziydt'l-C-
mic mine'l-Muvatta', evhid'l-Mu-
vattaMsned hadsi bit el-B-
nn, Msned hadsi Eb Hreyre,
es-Snen, el-Mebst, Muhtaar'l-
Mebst, Kitb'l-Fer'iz, Kitb'r-Red
cale'-fic f mes'eletil-humus, Ki-
tb'r-Red cal Eb Hanfe, Kitb'r-
Red cal Muhammed b. el-Hasan, Ki-
tb'l-Emvl, Kitb'-fca.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
BBLYOGRAFYA:
Taber, Trih (Eb'1-Fazl), IX, 476, 513, 516,
526; bn Mchid, Kitb's-Seb'a (nr. evki
Dayf), Kahire 1972, s. 88; el-Cerh ve't-ta'dil,
II, 158; bn'n-Nedm, el-Fihrist, s. 252; Hatb,
Trhu Badad, Vi, 284-290; Kd yz, Tertt-
bul-medrik, II, 166-181; Ykt, Mu'cem'l-
debaVI, 129-140; Zeheb, A'lmun-nbe-
l', XIII, 339-341; a.mlf., Tezkiretul-huffz,
625-626; a.mlf., Ma'rifetul-kurr', I, 280; Sa-
fed, el-Vft, IX, 91-93; bn Ferhn, ed-Dlbc'l-
mzheb, s. 92-93; bn'l-Cezer, Gayet'n-nih-
ye, I, 162; Syt, Buyet'Tvu't, I, 443; D-
vd, Tabakt'Tmfessirtn, I, 105-107; Ke-
f'z-zunn, I, 20, 585; II, 1279, 1449, 1730;
Brockelmann, GAL SuppL, I, 273; Sezgin, GAS,
I, 88, 475-476; Ch. Pellat, "al-Azd", El2 SuppL
(ING ) ' S ' 1 1 3 ' S
F CEHENNEM
( )
nkarclarn ve gnahkrlarn
^ hirette cezalandrlacaklar yer.
C e h e n n e m i n (cehennm, cihinnm) " d e -
rin kuyu; hayrsz, uursuz" anlamna
gelen Arapa asll bir kelime olduunu
ileri sren slm bilginleri olmusa da
dil limleri bu konuda tereddt etmi-
l e r d i r ( m e s e l bk. Lisn'l-'Arab,
nem" md.). Greke'de geenna, Latince'de
gehenna olarak kullanlan kelimenin asl,
byk ihtimalle brnce ge-Hinnom'dan
(Hinnom vadisi) g e l m e k t e d i r . Nitekim bu
isim "g b e n H i n n o m " (Hinnom olu vadisi),
Fai- " g e b e n H i n n o m " (Hinnom oullar vadisi)
ve "g Hinnom" eklinde Ahd-i Atk'te
d e g e m e k t e d i r (Ye, 15/8,- 1 8 / 1 6 ; II.
Tarihler, 2 8 / 3 ; 3 3 / 6 ; Y e r e m y a , 7 / 3 1 , 32;
19/2,6; 3 2 / 3 5 ; II. Krallar, 2 3 / 1 0 ; N e h e m -
1397/ ya, 11/30). Chiliye airlerinden A' ile
("cehennm" eklinde) meyye b. Eb's-
Salt'n iirlerinde yer alan cehennemin
slm 'dakine benzer bir ekilde tasvir
edilmesi tereddtle karlanm ve bu
iirlerin meyye'ye sonradan nisbet edil-
dii dnlmtr.
DNLER TARH. Ge-Hinnom
ril tarihinde, sriloullan'nn szde iba-
det saydklar gayri insan ve gayri ahl-
k faaliyetleri ifade ettii iin kt bir
hrete sahiptir. Orada saltanatn sava
ve salgn hastalklarla srdren bir ce-
hennem tanrs olduuna inanlan Mo-
lek'e taplmakta ve onun fkesini yat-
trmak iin ocuk kurban edilmekteydi.
lk defa Yahuda Kral Ahaz (m.. 735-716),
Hinnom vadisinde buhur yakp ocukla-
rn "ateten geirmi" (yakm), Ahaz'-
dan sonraki ikinci kral Manasse de yine
orada oluna ayni muameleyi yapmtr
(II. Tarihler, 2 8 / 3 ; II. Krallar, 1 6 / 3 ;
6; Yeremya, 2/20-24). Kral Yoiya din
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEHENNEM
reformu srasnda (m.. 622) bu deti
yasaklamtr (II. Krallar, 23/10). badet
adna ocuklarn katledilip yaklmas y-
znden sril peygamberlerinin ge-Hin-
nom'u lnetlemeleri zerine bu yer a-
ya'dan itibaren (aya, 66/24) zamanla
gelien yahudi eskatolojisindeki cehen-
II,
nemin sembol olmu ve lm sonrasn-
da azap ekilecek yere bu ad verilmitir.
lmden sonraki hayatla ilgili inan-
lar hemen hemen btn dinlerde mev-
cuttur. Buna paralel olarak kt davra-
nlarn cezalandrlaca da kabul edil-
mektedir. Eski Mezopotamya dinlerin-
de insann lmden sonra yeryznn
ALICAN TATLI
bat tarafnda bulunan, yedi sur ve yedi
kap ile evrili yere gittiine, dn ol-
n
mayan bu yere tanra Allatu'nun hk-
mettiine, oradakilerin gdasnn toz, bu-
lank su ve toprak olduuna inanlmak-
tayd. Eski Msr dinine gre lenler Ozi-
j
ris'in yer alt dnyasna gitmekte, hesa-
ba ekildikten sonra sulu bulunanlar
cezalandrlmaktadr.
Mecslie gre, inanmayan kiinin
ruhu Sinvat Kprs'nden geemeyip
cehennemin derinliklerine der. Bu aa-
"cehen- leme "yalancnn evi" anlamnda dr-
jdemna veya "yalancnn ukuru" anla-
mnda drztmn denilmekteydi. Karan-
lk, strap ve grlt ile dolu olan bu yer
alt dnyasnda ktlerin gdas pislik-
ten ibarettir.
Hinduizm'deki ruh g (tenash) inan-
c, cehennemle ilgili motiflerin gelime-
sini nlemitir. Naraloka ad verilen ce-
hennem, bu dnyada herhangi bir din
kural ihll eden kiiye teki dnyada
buna denk bir cezann uyguland ac-
larla dolu yerdir. Hinduizm'de cehennem
bir nevi arnma yeridir. Kii burada ce-
zasn ektikten sonra arnm olarak
yeniden yeryzne dner.
Budizm'de yedi cehennem inanc var-
dr. Bu cehennemler yeryznn altn-
s- dadr ve kt davranlarda bulunanlar
burada uzun sre ok eitli ikencele-
re mruz kalrlar. nsanlarn paralan-
mas, alevli silhlarla kesilmesi, ezilme,
aalara aslp yaklma balca ceza e-
itleridir. Budizm'deki cehennem telak-
kisinde ne alevler sner ne de aclar di-
ner.
Ahd-i Atk'te ak ve net bir cehen-
nem tasviri yoktur. Tevrat'ta lm ha-
disesi ilk insann hatasyla irtibatland-
rlm (Tekvn, 2/17; 3/19), fakat lm
sonras hayat aklanmamtr. "Atalar-
na selmetle gideceksin" (Tekvn, 15/
21/ 15; 2 5 / 8 , 17; 3 5 / 2 9 ; 4 9 / 2 9 ) ; " A t a l a r n -
la u y u y a c a k s n " (Tesniye, 3 1 / 1 6 ) ; "Kav-
225
CEHENNEM

mine katlacaksn" (Tesniye, 35/50) gi-
bi dolayl ifadeler lm anlatmaktadr.
lm sonrasndaki hayat ise "ller di-
yar" anlamndaki eol kelimesiyle ifade
edilmektedir ki bu kelime Asur dilinde-
ki kigallu (byk yer) veya arallu (ller
krall) ile eski Msr'daki det'in (aa
dnya) karldr. eol kelimesinin "oy-
mak, kazmak, ukurlatrmak" ve "iste-
mek" anlamlarndaki al kknden t-
redii, eoln doymak bilmeyen ve her
zaman yeni kurbanlar isteyen bir yer ol-
duu iin bu ad ald rivayet edilmek-
tedir (DB, 11/2, s. 1793). Tevrat'n Yunan-
ca tercmesinde eol kelimesi, Grek kl-
trnde "ruhlarn vcuttan ayrldktan
sonra gittikleri yer" anlamna gelen ha-
des ile karlanm, Kitb- Mukaddes'in
Latince tercmesi olan Vulgate'ta ise in-
f e r n u s (aa, alt tabaka), inferi ( c e h e n -
nemler), i n f e r u s ( a a d a o l a n ) e k l i n d e
evrilmitir.
eol kelimesi Ahd-i Atk'te ilk defa Hz.
Ya'kb'un, olu Ysuf iin tuttuu yas
mnasebetiyle zikredilir. Hz. Ya'kb, Y-
suf'u bir canavarn paralayp yediini
dnerek, "Olumun yanna, ller di-
yarna (eol) yas tutarak ineceim" de-
mitir (Tekvn, 37/35). Ahd-i Atk'teki
bu ve benzeri ifadeler lmle her eyin
bitmediini, lm sonrasnda baka bir
hayatn mevcut olduunu gstermekte-
dir. Ahd-i Atk'e gre eol yerin derin-
l i k l e r i n d e d i r (Tesniye, 3 2 / 2 2 ; Mezmurlar,
4 8 / 1 8 ; 5 4 / 1 6 ; 6 2 / 1 0 ; 8 5 / 1 3 ; 8 7 / 7 ; 138/
8 ; Eyub, 17/16; Sleyman'n Meselleri,
9/18); n nfuz edemedii karanlk
b i r y e r d i r (Eyub, 1 0 / 2 1 , 22; Mezmurlar,
48/20; 87/13); girii kaplarla kapaldr
(Mezmurlar, 9 / 1 5 ; 106/18; Eyub, 3 8 / 1 7 ) ;
oraya bir defa girildi mi tekrar hayata
dnmek iin kmak mmkn deildir
(Eyub, 7/9, 10); oras btn canllarn
varacaklar bir yerdir (Eyub, 30/23); ora-
da oturanlar "refam/rephaim" (zayf-
lar) diye adlandrlr (Meseller, 9/18; 21/
16; Eyub, 26/5); ller diyar hi doymaz
(Sleyman'n Meselleri, 27/20; 30/15,
16); insanlar yutmak iin azn am
bir dev gibidir (aya, 5/14). eol iin "he-
lk ukuru" (Mezmurlar, 55/23), "karan-
lk diyar" (Mezmurlar, 107/10), "unutma
diyar" da (Mezmurlar, 8 9 / 1 2 ) denilmek-
tedir,- nk oraya giren unutulacak ve
bir daha anlmayacaktr (Eyub, 24/20).
Dnyadaki durumlar ne olursa olsun
btn canllar eol diyarna gidecekler-
tlerin azap grecei bir yer olarak da
gsterilmektedir. Apokrif kitaplardan
Assomption de Moise'e gre iyilerin
mkfat grecei cennetin yannda (DBS,
III, 575), Secrets d'Henoch'a gre onun
kuzeyinde (a.e II, 1070) bulunan cehen-
nem, yahudi inancnda gnahkrlar iin
bir ikence ve azap yeridir. Byk gnn
muhakemesinden sonra sulular oraya
atlacaklar, snnetli olanlar oraya girme-
yeceklerdir. Tanr ile sriloullar ara-
snda snnet ile tesbit edilen ahid o de-
rece nemlidir ki srail soyundan gelen
biri cehenneme mahkm olsa, bu ksa
bir mddet iin de olsa, snnet derisi
kendisine iade edilecektir (a.e., III, 579).
Cehennemdeki azap ate, duman, su-
suzluk ve karanlk eklinde olacaktr. Ba-
z yahudi bilginleri hirette kefret de-
yerek gnahtan arnmann ve hirette
azaptan kurtulmann mmkn olmad-
n savunurlar. Ancak baz metinlere
gre yaayanlarn dua ve sadakalar l-
y cehennemden kurtarabilir. Gnah az
olanlar cehennemde on iki ay kalp -
kacaklar, dierleri orada ebediyen kala-
caklardr (DBS, III, 579). Dinlerinden d-
nen yahudiler iin azap ebeddir (aya,
66/24). Oras geri dnlmeyen, derin,
gizli, her eyin toz ve koyu karanlklarla
karartld bir yerdir (Eyub, 10/21; 11/
8 ; 1 4 / 1 3 ; 2 4 / 1 9 ; 2 6 / 6 ; 1 7 / 1 6 , 13).
livre d'Henoch'a gre cehennem yerin
altndaki bir uurum ve atetir; ktler
oraya hapsedilir; oradakilerin affedilme
umutlar yoktur (DBS, II, 1070). Secrets
d'Henoch'a gre ise cehennem ok so-
uk, karanlk ve atelidir; gnahkrlar
orada hem donar hem yanarlar (a.e II,
1070). Oradakiler duyulardan tamamen
mahrum olmayp uyuyanlar gibi zayf ve
sessizdirler (Eyub, 14/22; 3/13, 17, 18).
Yeryznde olanlardan haberdar deil-
dirler-, Tanr'ya hamdedemezler (Eyub,
1 4 / 2 1 ; Vaiz, 9 / 5, 6, 10; Mezmurlar, 6 /
6 ; 2 9 / 1 0 ; 8 7 / 1 1 ; 113/17). K t l e r i n c e -
hennemdeki azap ekli daha ok ate-
l e d i r (aya, 3 3 / 1 4 ; 6 6 / 2 4 ; 50/9, 11). K -
tler orada korkun bir azaba uraya-
caklar, ate ve kurt onlarn bedenlerini
y o k e d e c e k t i r (aya, 1 4 / 1 1 ; Siracide, 7 /
19). Snnetsiz lenler ve klla ldr-
lenler de (kfirler) en aa tabakaya at-
lacaklardr (Hezekiel, 32/17-32).
Yahudi literatrnde cehennemin l-
de, denizde ve Kuds'te kaplarnn ol-
vardr. Orada ikenceye dnyada gnah
ileyen organdan balanr. Yakma ve du-
manla boma azap trlerindendir. Ce-
hennemde cumartesi gn azap yok-
tur. Ktler bazan atee bazan da buz-
lara atlr (a.e., XII, 998).
Ahd-i Cedd'de cehennem, yahudi inan-
cnda olduu gibi eoln ktlere tah-
sis edilen ksmdr. Hristiyan inancna
gre Hz. s armha gerildikten sonra
yer altndaki eoln iyiler ksmna (lim-
bos) inmi, iyileri oradan kararak on-
lara semann kaplarn amtr. Cehen-
nem artk sadece semada olmayan l-
lerin ikamet yeridir (DB, II/2, s. 1795).
ncil'lerde Hz. s oradan "cehennem"
(Matta, 5/29, 30), "cehennem atei" (Mat-
ta, 5 / 2 2 ) , "frn a t e i " (Matta, 13/42, 50),
"ebed ate" (Matta, 18/8; 25/41) ve "sn-
m e z a t e " (Markos, 9 / 4 3 ; Luka, 1 6 / 19-
31) diye bahsetmektedir. Ayrca bu yer
"karanlklar ve ceza yeri" (Matta, 8/12;
22/13; 2 5 / 3 0 ; Y a h u d a ' n n Mektubu, 6,
13; P e t r u s ' u n kinci M e k t u b u , 2 / 4 , 17),
" u u r u m " (Luka, 8 / 3 1 ; Vahiy, 9 / 1 1 ; 2 0 /
1, 3), "kkrt ve ate gl" (Vahiy, 19/
20; 20/9; 21/8) eklinde de nitelendi-
rilmektedir.
Ahd-i Cedd'e gre cehennem eytann
ve cehennemliklerin ceza yeridir (Matta,
25/41); gnahkrlar ldkten hemen
Le sonra oraya inerler (Luka, 16/22); ruh
ve vcutlaryla azap ekerler (Matta, 10/
28). Orada koyu karanlklar iinde (Mat-
ta, 1 3 / 1 2 ; 2 2 / 1 3 ; 2 5 / 3 0 ) , l m e y e n k u r t -
lar ve snmeyen atele (Markos, 9/43,
45, 47) korkun azaplar vardr (Matta, 8/
12; 1 3 / 5 0 ; 2 2 / 1 3 ; Luka, 8 / 2 8 ) . Hristi-
yan kutsal metinleri cehennemdeki aza-
bn atele olacan ve ebedliini vur-
g u l a r (Matta, 18/8; 25/41; Yahuda'nn
Mektubu, 7 ; Vahiy, 1 9 / 3 ) . Hz. s c e z a n n
sulara gre olacan belirtmitir (Mat-
ta, 10/15; 11/21-24; Luka, 10/12-15;
1 2 / 4 7 - 4 8 ; Vahiy, 1 8 / 6 , 7).
BBLYOGRAFYA:
Lisn'l-'Arab, "cehennem" md.; Ekrem Sa-
rkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi,
stanbul 1983, s. 33, 63-64, 113-114, 164; M.
Eliade, Histoire des croyances et des idies reli-
gieuses, Paris 1984, I, 76-79; M. Richard, "Enfer",
DTC, V / l , s. 28-120; A. Vacaut, "Enfer", DB, 11/
2, s. 1792-1796; H. Lestre, "Geennom", a.e
III/1, s. 153-155; F. Vigouroux, "Gehenne", a.e.,
III/1, s. 155; J. Chaine, "Gehenne", DBS, III,
563-579; P. Antoine, "Enfer", a.e II, 1063-1076;
T. H. Gaster, "Gehenna", IDB, II, 361-362; a.mlf.,
"Dead, A b o d e of the", a.e., I, 787-788; Halim

d i r (Eyub, 3 / 1 3 , 19; 3 0 / 2 3 ) .
Ahd-i Atk'te eol, btn ller iin
mterek bir ikamet yeri olarak kabul
edilmekle birlikte iyilerin mkfat, k-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
226
duu, bir giriinin Kuds yaknlarndaki
Hinnom vadisinde bulunduu, cehenne-
min gkte veya karanlk dalarn tesin-
de olduu da ifade edilmektedir (EJd.,
XII, 998). Cehennem kaplarnn bekileri
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Sabit ibay, "Cehennem", A, III, 45; TA, X, 95-
98; C. Harris, "State of the Dead", ERE, XI, 833-
838; E. J. Thomas, "State of the Dead", a.e XII,
829-833; L. J. Apple - B. Kedar, "Nethervvorid",
EJd.,XH, 9 9 6 - 9 9 8 . M ..
41 MER FARUK HARMAN

KELM. Cehennemin simleri. Kur'n-1
Kerm'in yetmi yedi yetinde yer alan
cehennem, herhangi bir szlk anlam
tamaktan ok kfirlerin, mnafklarn,
zalimlerin, geree boyun emeyenlerin
azap grecekleri yer olarak tasvir edilir.
Nitekim sz konusu yetlerin biroun-
da cehennem "mesv, me'v" (mekn)
kelimeleri veya "azb cehennem, nr
cehennem" terkipleriyie kullanlmtr.
Kur'an'da, ktlerin hiret hayatnda
cezalandrlacaklar yeri ifade eden ba-
ka kavramlar da mevcuttur. HalmFnin
kanaatine gre (el-Minhc, I, 472) bu ke-
lime veya terkipler btnyle cehenne-
min ad olmayp amellerine gre cehen-
nemliklere azap edilecek tabakalar ve-
ya azap eitlerini gsterir. Mesel "ce-
hennem atei" anlamnda geen nr ke-
limesi, cehennem azabnn eitli ekil-
lerinden sadece yakc olann ifade eder.
Lez, sar, hutame gibi dier kelimeler de
nrn yakcln tasvir etmektedir. Ce-
hennem kelimesinin getii yetmi yedi
yetin elli biri Mekk, yirmi alts Meden
sreler iinde yer alr. Bundan dolay ba-
z yabanc aratrmaclarn ileri srd
gibi, Hz. Peygamber'in hiret azabn ifa-
de etmek zere nceleri ak bir kanaa-
t e sahip deilken daha sonra Habeli h-
ristiyan danmanlarndan faydalanarak
kararl bir ekilde cehennem kelimesini
kullanm olmas (T. O'shaughnssy, s. 465)
sz konusu deildir. Cehennem birok
hadiste de Kur'n- Kerm'deki kullanm-
na paralel olarak yer almtr (bk. Wen-
sinck, Mu'cem: Fehris, " c e h e n n e m " m d . ;
Mifthu knzi's-snne, " c e h e n n e m " md.).
slm literatrnde genel anlamda
cehennemi, azap trlerini veya onun b-
lmlerinden birini ifade etmek zere e-
itli kelimeler kullanlmtr. Muhteme-
len cehennemin yedi kaps olduunu
beyan eden yet (el-Hicr 15/44) sebebiy-
le bunlardan yedisi zellikle nem kazan-
mtr.
1. Cehennem. Cehennem tabakalar-
na ait yedili tasnif sisteminde azab en
hafif olan en st tabakadr. Snn lim-
lere gre buras gnahkr mminlerin
azap yeri olacak, bunlarn azab sona er-
dikten sonra ise bo kalacaktr. Bu du-
rumda cehennem genel olarak hiret-
teki azap yerinin btnnn, zel ola-
rak da en st tabakasnn ad olmakta-
dr.
2. Cahm. "Kat kat yanan, alevi ve s
derecesi yksek ate" anlamnda olup
yirmi alt yette ve baz hadislerde ge-
er. Kur'an'da daha ok cehennem yeri-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEHENNEM
ne, birka yette de "tututurulan ya- mna ve Kur'an'daki kullanmna da uy-
kc ate" anlamnda kullanlmtr (bk. gun dmektedir.
CAHM).
Kur'an'da cehennem iin kullanlan
3. Hviye. "Yukardan aaya dmek" baka kelime ve terkipler de mevcut-
anlamndaki hviy kknden isim olan tur. Be yette "azb'l-hark" terkibi
hviye "uurum, derin ukur" mnasna iinde yer alan hark "yakc, yangn" ve-
gelir. Kur'an'da sadece bir yerde zikre- ya "ate" mnasn ifade etmektedir. Bir
dilmi ve ayn yerde "harareti yksek yette, "Erkek ve kadn mminleri -srf
ate" diye de tefsir edilmitir (el-Kria iman etmeleri sebebiyle- ikenceye tbi
101/9-11). Hviye cehennemin ad ola- tutup da tvbe etmeyenler iin cehen-
rak bir hadiste de gemektedir (Nes, nem azab ve yangn azab (azb-hark)
" C e n ' i z " , 9). v a r d r " (el-Burc 8 5 / 1 0 ) d e n i l m e k t e ve
4. Hutame. "Krmak, ufalayp tahrip cehennemdeki cezalandrmann atele
etmek" anlamndaki hatm kknden m- olaca belirtilmektedir. On iki yette ge-
balaa ifade eden bir sfat olup Kur'an'- en hamm "kaynar su" anlamnda olup
da yer ald bir tek srede, "Allah'n y- cehennemdeki azap trlerinden biri ol-
reklere kadar trmanan tututurulmu mak zere cehennemliklere iirilecei
atei" diye aklanmtr (el-Hmeze 104/ ve balarndan aa dklecei beyan
4-7). Hutame cehennemin btnne ait edilir. Ayn kkten treyen ve bir yette
bir isim olabilecei gibi belli bir ksmn geen yahmm, hamm mnasna gele-
ifade etmek zere de kullanlm olabi- bilecei gibi "s derecesi yksek kapka-
lir. Kelimenin szlk anlam ile Kur'an'- ra duman" anlamnda da olabilir. Nite-
daki aklamas arasnda tam bir uy- kim yette cehennemlikler iin, "Serin
gunluk vardr. Zira tututurulmu id- ve ho olmayan kapkara bir duman iin-
detli ate karlat her eyi yakp tah- de kalacaklardr" denilmektedir (el-V-
rip eder ve onun en i ksmna kadar i- ka 56/43-44). Fahreddin er-RzFye g-
ler. hiretteki cezay ve dolaysyla ce- re yahmmu cehennemin isimlerinden
hennem ateini madd deil de mnev biri olarak da kabul etmek mmkndr
olarak kabul edenler hutamenin yet- (Mefthu'1-gayb, XXIX, 168). " T e m a s e t -
teki izahna dayanarak "kalpleri saran tii eyi zehir gibi etkileyip dokularna
ateli kayg" eklinde bir yorum getirir- ileyen scak rzgr" (sam yeli) mna-
ler. Ancak cehennem azabyla ilgili yet- sndaki semm da cehennem azabnn
lerin btnne bakldnda byle bir yo- trlerinden olmak zere iki yette yer
rumu doru bulmak mmkn grnme- almtr. Bunlardan "azbe's-semm"
mektedir. (et-Tr 52/27) terkibindeki semm ce-
hennemin isimlerinden biri olabilir. "Ha-
5. Lez. "Hlis ate" anlamna gelen
pishane, derin ukur" anlamndaki sic-
kelime Kur'an'da bir yerde gemekte
cn k e l i m e s i n i n (bk. e l - M u t a f f i f n 8 3 / 7 -
ve "bedenin u organlarn skp kopa-
ran" diye nitelendirilmektedir (el-Meric 8) cehennemin veya oradaki vadilerden
70/15-16). birinin ad olduunu kabul edenler var-
d r ( R g b el-sfahn, el-Mfredt, "sen"
6. Sar. "Tututurmak, alevlendirmek"
md ). "Azp sapmak, yanl inanlar be-
anlamndaki sa'r kknden sfat olup
nimsemek" anlamna gelen gay kelime-
Kur'n- Kerm'de biri fiil eklinde ol-
sinin cehennem kuyularndan, nehirle-
mak zere on yedi yette yer alr. Sar
rinden veya vadilerinden birinin ad ol-
Kur'an'da ounlukla cehennemin bir ad
duu baz mfessirlerce ileri srlm-
olarak, bazan da "tututurulmu, alevli
t r (Taber, XVI, 75-76). eitli s r e l e r d e
ate" mnasnda kullanlmtr. Ayn kul-
yirmi yedi defa geen veyl, bir ktlk
lanl hadislerde de mevcuttur (Wensinck,
ve musibetin vukuu halinde, "Yazklar
Mu'cem, "sacr" md.).
olsun, vay haline!" anlamnda kullanlan
7. Sakar. "iddetli bir s ile yakp ka-
bir nlem olmakla birlikte bir ksm m-
vurmak" anlamndaki sakr kknden
fessirler bunun cehennemdeki bir kuyu-
isimdir. Drt yette cehennem kelimesi
nun, vadinin veya dan ad olduunu
yerine kullanlm, bunlardan Mddes-
sylemilerdir (a.g.e I, 299-300). Cehen-
sir sresinde (74/28-29), "yakt eyi t-
nem iin kullanlan terkiplerden biri "d-
ketircesine tahrip etmekle birlikte sn-
r ' l - b e v r " (helk yurdu librhm 14/281),
meyip yakmaya devam eden ve insann
bir dieri de "s'd-dr'dr (kt yurt
derisini kavuran" eklinde nitelendiril-
ler-Ra'd 13/251). T n s r e s i n d e (95/5)
mitir. Kurtub'ye gre sakar kemii de-
yer alan "esfele sfiln" (aalarn aa-
il eti yakp tahrip eder (et-Tezkire, s.
s) tabiri, Katde ve Mchid gibi mfes-
448). Bu yorum kelimenin szlk anla-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 227
 CEHENNEM
sirlerce cehennem mnasna alnm, Ta-
ber ise terkibe "erzel-i mr" anlam
veren bn Abbas'n grn tercih et-
mitir (Cmi'u'l-beyn, XXX, 156-157).
Kur'n- Kerm'de cehennemle ilgili
olarak yer alan isimlerin hemen hepsi,
uhrev cezalarn en yaygn olaca anla-
lan atele buna ait eitli etkileri ifade
etmektedir. Bu isimleri, muhtelif yetler-
de 126 defa geen ve 101 yerde "cehen-
nem atei" mnasna geldii anlalan
nr kelimesi iinde mtalaa etmek mm-
kndr. Rgb el-sfahn, nrn gzle
alglanan alevli ate anlamna geldiini
syler (el-Mfredt, "nr" md.). Nr dn-
daki isimlerin tad baz farkl anlam-
lar da yine atein zellikleri ve etkileriy-
le ilgilidir. Hadis literatrnde cehennem
kelimesi ve onun dier isimleri fazla yer
almad halde nr iin M u c c e m ' d e ve-
rilen kaynak listesi yirmi sayfaya yakla-
maktadr.
Hadis kitaplarnn bir ksmnda (bk.
bn Kesr, II, 248-253; kr. Kurtub, s. 468-
472) sahih olup olmadklar tartlabilen
rivayetlerde, Hz. Peygamber tarafndan
kullanld kaydedilen cehennemle ilgili
baz isimler de vardr. "Bls hapisha-
nesi, hzn kuyusu, lemlem vadisi, heb-
heb vadisi, kallt nehri" gibi. Mddessir
sresinde geen (74/17) sad kelimesi
"glk ve meakkat" anlam tamakla
birlikte baz rivayetlerde cehennemdeki
bir dan ad olduu kaydedilmitir (Ta-
b e r , XIX, 9 7 - 9 8 ; bn Kesr, II, 252-253).
"Sarp yoku, almas zor geit" mna-
sndaki akabe kelimesi, Kur'n- Kerm'-
de "kle zat etmek, alk gnnde ya-
kn olan bir yetimi veya yerde srnen
bir yoksulu doyurmak" (el-Beled 90/11 -
17) gibi ahlk meziyetler iin kullanlan
mecazi bir ifade olduu halde baz lim-
lere "cehennem, oradaki bir da, al-
mas zor geit" veya "cehennem zerin-
deki srat" mnasna alnmak istenmi-
t i r (Kurtub, s. 4 7 4 - 4 7 6 ) .
Tasviri. Dinler tarihi alanndaki ara-
trmalar, hemen btn dinlerde lm-
den sonra ikinci bir hayat yaanaca,
orada insanlara dnya hayatnda yaptk-
larnn karl olarak mkfat veya ce-
za verilecei dncesinin mevcut oldu-
unu gstermitir. nsandaki adalet duy-
gusu ve meyyide anlay da hiret ha-
yatndaki ceza ve mkfatn varln ge-
rekli klar. Makdis'ye gre (el-Bed5 ve't-
trth, 1, 184-185) bir konuda insanlarn o-
unun fikir birliine varmas, akln da
bunu tasvip etmesi o konunun hak ol-
duunun en byk delilidir. Genellikle
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
228
btn dinlerde, zellikle de bunlarn se-
mav olanlarnda lm sonrasndaki ce-
zalandrmann cehennemle (atele), m-
kfatlandrmann da cennetle olaca
kabul edilmitir. slm literatrnde ge-
rek Kur'an ve Snnet'te yer alan, gerek-
se bunlara dayanan veya baka etkiler-
le oluan cennet ve cehennem tasvirleri
olduka zengindir. Baz slm limleri-
nin, geni halk kitlelerini etkilemek ama-
cyla cehennem tasvirlerinde zaman za-
man kendilerine has pedagojik anlay
ve metotlar erevesinde mbalaal s-
lp ve ifadeler kullandklar, doruluu
belgelenemeyen haberler naklettikleri
de grlr.
Cehennemin tasviri, yani yaps ve i-
leyiiyle ilgili olarak iki mesele ile kar-
lalmaktadr: Kur'an dnda kalan na-
killerin shhati, doruluu sabit olan nas-
larn anlalmas. slm kelmclar, hi-
ret hayatyla ilgili naslarn mtebih*
grubuna girdiini ve asl anlamlar dn-
da mecazi mnalar da tayabilecekleri-
ni kabul etmilerdir. nk hiret le-
mi duyularla alglanamad gibi duyu-
larn verilerine dayanan akl yoluyla da
tek bana idrak edilemez. Bu sebeple
dier hiret hallerinde olduu gibi ce-
hennem konusunda da nassa bal kal-
mann en doru yol olduu anlalmak-
tadr. Bununla birlikte inan sahibi her-
kesi ilgilendirdii iin ebed hayatla ora-
da grlecek ceza ve mkfat hakkn-
da eski dnemlerden beri ok eitli se-
naryolar gelitirilmi ve bir nevi hiret
edebiyat oluturulmutur. Konunun de-
ney lemi dnda oluu da farkl duyu-
larla farkl yorumlarn yaplmasna vesi-
le tekil etmitir. Kur'n- Kerm'de cen-
net nimetlerinin hibir nefsin anlayama-
yaca bir mahiyet tad ifade edil-
mi (es-Secde 32/ 17), bir kuds hadiste
de iyi kullar iin hibir gzn grmedi-
i, hibir kulan duymad ve hibir zih-
nin tasavvur edemedii nimetler hazr-
land haber verilmitir (Buhr, "Tev-
h d " , 35; Mslim, " C e n n e t " , 3-5). M a k d i s
gibi baz limler, naslarda tasvir edilen
cennet nimetleri ve cehennem skntla-
r ile dnyadaki benzerleri arasnda mev-
cut mnasebetin mnada ve mahiyette
deil sadece isimlerde ve kelimelerde ol-
duunu ileri srmlerdir (el-Bed 3 ve't-
trh, I, 194-195). Yine Makdis, "Cennet-
ten istediiniz gibi bahsedin, nasl olsa
o sizin yapabileceiniz tasvirlerden ok
daha stndr" melinde mrsel bir ha-
disin rivayet edildiini kaydederek cen-
net ve cehennem hakknda naslarda bu-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
lunmayan tasvirleri yapanlarn bu hadi-
se dayandklarn syler (a.g.e., I, 190-191,
194). Cennet ve cehennemle ilgili olarak
bn Kesr'in toplad zengin dokman
iinde zellikle Tabern, bn Eb'd-Dn-
y, Eb Ya'l, Eb Nuaym, bn'l-Mb-
rek ve Ahmed b. Hanbel'den, muhteva
asndan yadrganacak aklamalarn
nakledildii dikkati eker (bk. en-Nih-
ye, II, tr.yer.).
Naslarda hkim olan temaya gre in-
sanla Allah arasndaki asl mnasebet
sevgi ve rahmete dayanr. Esm-i hs-
n iinde kinata ve zellikle insana y-
nelik olanlardan sadece iki veya ka-
hr ve gazap ifade etmekte, dierleri kar-
lkl rz ve muhabbet anlamn ier-
mektedir. slm'da aslolan kulun itaat
etmesi, Allah'n dnya ve hirette mk-
fatlandrmasdr. Ceza asl unsur olma-
yp ktlklerin nlenmesi iin bir ted-
birdir. Mkfat ve ceza ile ilgili eitli
naslardan elde edilen sonu udur ki en
byk mkfat saadet iinde ebediyet,
en byk ceza da strap ve yok olutur.
MakdisFnin de belirttii gibi bekadan te
bir nimet, ztlar yeyip mahveden ate-
ten te bir azap yoktur (el-Bed5 ue't-t-
rih, I, 185).
Cehennemin tasvirinden nce halen
mevcut olup olmad meselesine temas
etmek gerekir. slm bilginlerinin ou
cennet ile cehennemin halen mevcut ol-
duunu kabul ederken Cehmiyye, Mute-
zile ve Hricler'den bir grup bunlarn
kyametin vukuundan sonra yaratlaca-
n ileri srer. Konu inan asndan
nem tamamakla birlikte mezhepler
tarihiyle kelm kitaplarnda ve ilgili di-
er eserlerde tartlmtr. Ancak halen
mevcut olduklarn benimseyenler de da-
hil olmak zere btn limler bu ceza
ve mkfat yerlerinin kyametten nce
iskn edilmeyecei noktasnda fikir bir-
lii iindedirler. zellikle baz hadisler-
de yer alan ve cennet ile cehennemin
halen meskn olduunu andran ifade-
ler te'vil edilmitir. Nitekim Kur'n- Ke-
rm'de Allah'n yetlerini inkr edenle-
rin "ileride" cehenneme atlacaklar (en-
Nis 4/56) ifade edilmekte, ayrca inkr-
c Firavun taraftarlarnn "kyamet kop-
tuu zaman" azaba duar olaca (el-
M'min 40/46) haber verilmektedir. Mu'-
tezile'nin yannda yer alan gruplara g-
re amacna hizmet etmeyen cennet ile
cehennemin nceden yaratlm olma-
s Allah'a nisbet edilemeyecek abes bir
eydir, bunlarn mevcudiyetini ileri s-
renler nerede bulunduklarn ispat ede-

memektedirler. Kyametin kopmasndan
nce her eyin heik olacan ifade eden
yet (el-Kasas 28/88) gereince cennet
ile cehennem eer mevcutsa nce yok
edilecek, sonra tekrar yaratlacaktr; by-
le bir ilemin hikmetten uzak olduu
aktr. Bunlarn mevcut olduunu ka-
bul eden grup ise delil olarak cennetten
karlan dem ile Havva'nn Kur'an'da
yer alan kssalarn, yine Kur'n- Kerm'-
de cennet ile cehennemden sz edildii
yerlerde kullanlan mzi sigalarn ve her
iki yerin Hz. Peygamber'e gsterildiini
ifade eden baz hadisleri zikrederler. Bu-
na karlk dem'in bir sre iskn edilip
sonra karld cennetin ebediyet cen-
neti deil yksek bir mevkide bulunan
bir baheden ibaret bulunduunu sy-
leyen limler de vardr (bk. bn Hazm, el-
Fa, IV, 82-83). Nitekim Ahd-i Atk'in ifa-
deleri de bu dorultudadr (bk. DEM).
Muhyiddin bn-Arab, cennet ile ce-
hennemin halen ina halinde olduunu
ve bunun kyamete kadar devam ede-
ceini ileri srmtr; zira bunlarn her
ikisi de mkelleflerin iyi ve kt amel-
leriyle ina edilmektedir (bk. a'rn, II,
155).
Cennet ile cehennemin halen mevcut
olduunu savunanlar, bunlarn bulundu-
u yerler hakknda farkl grler ileri
srmlerdir. Cennetin yukarda arn
altnda, cehennemin aada arzn altn-
da bulunduu gr epeyce taraftar
toplarken nerede olduklarnn bilinme-
diini, hatta hiret leminin imdiden
mevcut olup cennet ile cehennemin ora-
da yer aldn syleyenler de vardr. An-
cak ortaya konan bu fikirler gvenilir
dayanaklardan yoksun grnd gibi
yer kresi ve gezegenlerle ilgili bilgilere
de ters dmektedir. Erzurumlu br-
him Hakk, cehennemi deiik ve ar-
tc bir sistem iinde arzn derinliklerin-
de gsterirken eskilerden intikal etmi
baz telakkileri aktarm bulunmaktadr
(Mrifetnme, s. 16-17).
Kur'n- Kerm'de cehennemin tasvi-
riyle ilgili yetler (bu yetler iin bk. bn
Kesr, II, 202-211) onun yapsndan ok
ileyiini, yani azap trlerini konu edin-
mitir. Ancak mnafklarn cehennemin
en aa tabakasnda olacan (en-Nis rlacan, yedinci tabakada ise mna-
4/145) ve cehennemin yedi kapsnn bu-
lunduunu (el-Hicr 15/44) ifade eden
yetlerle cehennemdeki "dar mekn-
dan bahseden yet (el-Furkn 25/13) ve
"derin kuyu" demek olan hviyeden (yk.
bk.) sz eden yetlerde cehennemin ya-
ps hakknda baz bilgiler verildii g-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
rlmektedir. slm limleri cehennemin
yedi kapl oluu zerinde durmulardr.
Ebssud'a gre kaplarn daha az veya
daha ok deil de yedi oluu, oraya gir-
meye sebep olan vastalarnn (be duyu
organ, ehvet ve gazap temaylleri) ayn
sayda olmasyla ilgilidir (rd'l-'akli's-
selm, V, 79). Elmall Muhammed Ham-
di ise yle bir yorum yapmaktadr: n-
sann mkellefiyet organlar be duyu
ile birlikte kalp ve tensl uzvudur. M-
nev anlamdaki kalp kaps ak olursa
kii doru yoldan yryerek cennete gi-
rer, aksi takdirde yedi organ mkellefi
yedi eit azaba srkler. Nitekim cen-
net ehlinden sz eden yetlerde onlarn
kalplerinde kin ve ktln bulunma-
d ifade edilir (Hak Dini, IV, 3065-3067).
Baz limler, Kur'an'da yer alan "yedi
k a p " (seb'at e b v b ) i f a d e s i n d e n ( e l - H i c r
15/44) gerek anlamdaki kap mefhu-
munu anlamlar ve cehenneme girecek-
lerin saysnn ok olmas sebebiyle ka-
plarn da oaltldn kabul etmiler-
dir. Nitekim Zmer sresinde (39/71)
inkrclarn cehenneme grup grup sev-
kedilecei ve yanma vardklarnda kap-
larnn alaca beyan edilir. Yedi kap-
nn, cehenneme gireceklerin din hayat
durumuna gre azap asndan farkl ni-
telikler tamas ve girenleri farkl me-
knlara gtrmesi de mmkndr; Hicr
sresindeki ilgili yetin devam da bunu
gstermektedir. Dier baz limler ise
yedi kapnn cehennemin yedi tabakas-
na iaret ettiini kabul etmilerdir. st
ste katlar eklinde dnlen tabaka-
larn en stte bulunan birincisinin ce-
hennem, en altta bulunan yedincisinin
hviye olduu bu limlerce benimsen-
mitir. Cehennem, azab en hafif, hvi-
ye ise en iddetli olandr. kisi arasnda
kalan tabakalar, cehennemin
saylrken sz konusu edilen tabakalar
olup yukardan aaya doru unlar-
dr: Lez, hutame, sar, sakar, cahm.
Bunlarn sralanmasnda farkllklar g-
ze arpt gibi buralarda cezalandrla-
cak kiilerin kim olduu konusunda da
farkl telakkiler mevcuttur. Hemen b-
tn Snn limler, azab en hafif olan
birinci tabakada gnahkr mminlerin
bir sre kaldktan sonra buradan ka-
fklarn azap greceini kabul ederler.
kinci tabakadan itibaren de yahudiler,
hristiyanlar, Sbiler, atee tapanlar ve
mrikler cezalandrlacaktr. Ancak ye-
di kap ifadesini yedi tabaka eklinde
anlamak, Kur'an'da geen baz isimler-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEHENNEM
le bunlar adlandrmak ve sakinlerini be-
lirlemek ilm bir esasa dayanmamakta-
dr. Nitekim Kurtub, hiret halleriyle il-
gili mehur eserinde yedi kap-yedi ta-
baka etrafndaki grlerden sz eder-
ken bu konuda sahih hibir naklin mev-
cut olmadn belirtmekte ve Kur'an'da
yer alan cehennem isimlerinin onun bel-
li bir yerinin deil tamamnn ad oldu-
unu sylemektedir (et-Tezkire, s. 444-
445). Muhaddis bn Kesr de Hz. Pey-
gamber'e nisbet edilen ve yedi tabaka-
dan bahseden hadisin sahih olmad-
n kaydeder (en-Nihye, II, 237). Esasen
Kur'n- Kerm'de yer alan bu yedi isim-
le cehennemin yaygn ad olan nr keli-
mesinin Kur'an'daki kullanllar incele-
necek olursa bu kelimelerin hepsinin ce-
hennemin tamamn kapsayacak ekil-
de tekrar edildii grlr. yle ki, b-
rnce asll olduu anlalan cehennem
kelimesi dnda dier alt kelimenin ta-
mamna yakn ilgili yetlerin sonlarnda
yer almtr. zel bir slbu olan Kur'an
metninde yet sonlarndaki ses uyumu
dikkate alnarak hepsi de cehennemin
ad olan alt ismin seiminde seci sala-
ma amacnn gzetildii kabul edilebilir.
Kur'n- Kerm'de cehennemin tas-
viriyle ilgili olarak ayrca etrafn saran
bir duvardan da sz edilir (el-Kehf 18/
29). Srdik kelimesiyle ifade edilen bu
ihata duvarn, kelimenin szlk anla-
mndan faydalanarak "ateten veya du-
mandan olumu bir engel" olarak ak-
lamak mmkndr.
Cehennemin yapsna dair hadis lite-
ratrnde yer alan rivayetlerin sahih
olanlarndan anlalan tek ey, onun ok
geni ve derin bir mekn oluundan iba-
r e t t i r ( s z k o n u s u r i v a y e t l e r iin bk. b n
Kesr, II, 225-234). Fecr sresinin kya-
isimleri
meti tasvir eden yetleri iinde, "O gn
cehennem getirilecek ve o gn insan her
eyi anlayacak" (89/23) melindeki il-
h beyana dayanarak cehennemin fiilen
hareket ettirileceini sylemek isabetli
deildir. Fahreddin er-RzFnin belirttii
(Mefthu'l-ayb, XXI, 175) ve mfessir
Elmall Muhammed Hamdi'nin de tercih
ettii gibi (Hak Dini, VII, 5811) bu yette
sz konusu edilen getirili, cehennemin
kyamet halkna gsterilmesinden iba-
rettir. Nitekim yine kyameti tasvir eden
uar sresindeki yette, "Cehennem
azgnlara gsterilir" (26/91) denilmek-
tedir. Geri Mslim'in el-Cmicu'-a-
hh'i ile ("Cennet", 29) Tirmiz'nin es-S-
nen'inde ("Cehennem", 1) rivayet edilen
bir hadiste kyamet gn cehennemin,
229
CEHENNEM
70.000 yularn her birinde grevlendiril-
mi 70.000 melein ekmesi suretiyle
getirilecei ifade edilmektedir. Ancak
slbundan da anlalaca zere nak-
ledilen metin, pedagojik amalarla kya-
metin dehetini anlatmay hedeflemi-
tir. Esasen bu metin, Mslim ile Tirmi-
z'nin bir rivayetinde Hz. Peygamber'e
nisbet edildii halde Taber'nin Cmi'u'l-
beyn'nda (XXX, 120) ve Tirmiz'nin sz
konusu rivayete dt bir kaytta bn
Mes'd'a nisbet edilmi, muhaddis bn
Kesr de bu konudaki teredddn be-
lirtmitir (en-Nihye, II, 87, 229). Ayn
muhtevay, bn Kesr'in "benzer haber-
lerin en yadrganan" dedii olduka
uzun ilvelerle, rivayetlerin sahih olan-
n olmayanndan ayrma hususunda titiz
davranmadklar bilinen bn Eb'd-Dn-
y'nn Eb Hreyre'den, Eb Nuaym'n
K'b el-Ahbr'dan rivayet etmeleri de
mevcut tereddtleri arttrmaktadr (bk.
bn K e s r , II, 2 6 4 - 2 6 7 ) .
Eserleriyle geni halk kitlelerine tesir
etmeyi amalayan baz mellifler, eski
kltrlerden de faydalanarak kyamet
halleri, cennet ve cehennem hayatyla
ilgili etkileyici ve dndrc akla-
malar yapmlardr. Ancak zhd v e re-
kik* trne giren bu eserler, az ok
hayal unsurlar tamalar sebebiyle s-
lm limleri tarafndan inanca veya pra-
tie dair konularda (usul ve fr) mesnet
kabul edilmemitir. Bu sebeple Gazz-
l'nin zhde dair baz eserleriyle Erzu-
rumlu brhim Hakk'nn ayn mahiyet-
teki Mrifetnme'sinde mevcut gr-
lerin Carra de Veaux tarafndan slm'n
cehennem telakkisi gibi sunulmas (El
Ing.1, II, 998-999) isabetsiz olup akaid a-
sndan herhangi bir nem tamaz. Esa-
sen Yazcolu Mehmed'in Muhamme-
di yye'si rneinde aka grld gi-
bi sz konusu eserler, slm inan esas-
larnn tesbiti maksadyla deil terbiye
amacyla telif edilmitir.
Naslar erevesindeki slm telakki-
ye gre Allah ile kul arasndaki ban
ulhiyyet asndan rahmete, kulluk a-
sndan tzime dnen bir muhabbete
dayanmas esas alnm olmakla birlik-
t e eitilmesi ok zor olan insanlar iin
azap, dier dinlerde olduu gibi slm'-
da da bir meyyide olarak kullanlmtr.
Kur'n- Kerm'de cehennem azab e-
itli etkileriyle yakc olan atele tasvir
edilmitir. bn Kesr tarafndan bir ara-
ya getirilen balca azap yetlerinin (en-
Nihye, II, 202-211) incelenmesinden an-
lalaca zere ate madd bir ate olup
230 Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
yakt insanlar ve yanma zellii bulunan
t a l a r d a n (yahut putlardan) i b a r e t t i r . B u
ate alevlenen, snmeye yz tuttuka
tekrar tututurulan, vcudu saran, tah-
ripkr yakcl ile bedeni piirip para-
layan ve i organlara kadar nfuz eden
bir atetir. Mrselt sresinde (77/32-
33) cehennem ateinin develer ve saray-
lar kadar kvlcm sat belirtilir. Bir
hadiste, dnya ateinin kemiyet ve key-
fiyet asndan cehennem ateinin yet-
mite biri olduu ifade edilmitir (Ms-
lim, " C e n n e t " , 3 0 ; Tirmiz,
8). Bir y e t i n d o l a y l ( e l - n s n 7 6 / 1 3 ) , b i r
hadisin de ak ifadesine gre (Buhr,
"Bed'l-halk", 10; Tirmiz, " C e h e n n e m " ,
9) cehennemin yakc atei gibi dondu-
rucu souu da bir azap trdr. eit-
li yetlerde cehenneme gireceklerin si-
malarndan tannacaklar, peremlerin-
den ve ayaklarndan yakalanarak yzle-
ri st atee atlacaklar, cehennemin
kaynamaktan doan uultusunu duya-
caklar, hiddetli ve dehetli grnts-
n mahede edecekleri anlatlr. Yine
Kur'an'n beyanlarna gre cehennemlik-
ler kaynar sular, ateten lleler ve zin-
cirler, ateten elbiselerle cezalandrla-
caktr. Kur'an'daki en ak ve etkili azap
tasviri ise yledir: Altn ve gm bi-
riktirip de Allah yolunda harcamayanlar
iin bu altn ve gmler cehennem ate-
inde kzdrlacak, sahiplerinin alnlar,
brleri ve srtlar onlarla dalanacak-
tr (et-Tevbe 9/34-35).
alk ve susuzluk hissedecek, fakat ye-
mek olarak kendilerine, karnlarnda eri-
mi madenler gibi kaynayacak zakkum
aac, dari' denilen zehirli nebat, iecek
olarak da barsaklar paralayan kay-
nar su, kanla karm irin verilecektir.
Cehennem azabnn iddet ve dehe-
tini ifade eden bu tasvirlerin gerekte
vuku bulmayaca, caydrc bir meyyi-
de olarak insanlarn bunlarla sadece kor-
kutulduu eklinde bir iddiann ileri s-
rldn kaydeden Takiyyddin
Teymiyye, sz konusu iddiann dinin emir
ve yasaklarn hie saymay amalad-
n syler. Byle olsayd ilh beyanlarn
btn inceliklerine vkf bulunan Hz. Pey-
gamber'le baz ashabn en azndan ken-
di hayatlar asndan umursamaz bir
tavr iine girmeleri gerekirdi
fet, VII, 502-503). bh-Btn zihni-
yetli kiilerin ne srebilecei bu iddia-
ya mesnet olmak zere Kur'n- Kerm'-
den gsterilen delil de aslnda bu gr-
destekler nitelikte deildir (bk. Fah-
reddin er-Rz, Mefthu'l-ayb,
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Muhyiddin bn'l-Arab, "Cehennemlik-
lerin atei yavaladka onlarn alevini
artrrz" (el-sr 17/97) melindeki yet-
t e yer alan "artrma" kavramna daya-
narak atein can sknts, vicdan azab
gibi sadece mnev deil duyulabilir ol-
duunu sylemitir; bununla birlikte ce-
hennemlikler mnev azaptan da kurtu-
lamayacaklardr (el-Ftht, V, 85-86).
Cehennem Ehli. Dnyada ilenen g-
nahlara karlk hirette uygulanacak ce-
zann yeri anlamndaki cehenneme sa-
"Cehennem",
dece "lyk olanlar" (ashb'n-nr, ehl'n-
nr) girer. Rahmeti gazabn am bu-
lunan Allah, "dilediini hak ettiinden
fazla mkfatlandrd halde" (el-Baka-
ra 2/105) kimseye hak ettiinden fazla
azap vermez. Cehenneme lyk olanlar
kimlerdir? Yaratklarn en ereflisi kl-
nan insan, Allah' tanmak gibi stn bir
yetenekle donatldna gre (ez-Zriyt
51/56), kinatn yaratc ve yneticisini
tanyp O'nu tzime dnen bir sevgi
ile sevmedike, yani selim yaratl isti-
kametinden ayrlp inkra yneldii s-
rece cehennem ehlinden saylmaya l-
yk olur. bn'l-Arab, mcrimler diye ni-
telendirdii cehennemlikleri drt gruba
ayrr: Hibir tanr kabul etmeyenler, Fi-
ravunlar gibi tanrl kendilerine nisbet
edenler, Allah'a ortak koanlar ve m-
nafklar (el-Ftht, IV, 393-394). Bu tr
gruplandrmalar farkl kompozisyonlar-
la oaltmak mmkndr. Uhrev ceza-
Cehennem ehli dan kurtulmann yegne aresi olan ima-
n Allah ile kul arasnda oluan bir sevgi
telakki eden Kur'n- Kerm, Allah'tan
kula ynelik sevginin gerekleebilmesi
iin btn semav kitaplar kucaklayan
son ilh mesajn teblicisi, gemi ne-
bilerin tasdikisi, son peygamber Mu-
hammed aleyhisselma uymay art ko-
mutur (l-i mrn 3/31). nceki pey-
gamberlerin mmetleri de dnemlerin-
de nebilerine samimiyetle uymularsa
ebed cezadan kurtulmulardr. Allah Te-
l kendilerinden ahid ald sriloul-
bn
lan'na yle demitir: "Ben sizinle bera-
berim. Eer namaz klar, zekt verir,
peygamberlerime inanr, onlar destek-
lerseniz ve ihtiyac olanlara faizsiz bor
para verirseniz gnahlarnz rter, sizi
zemininden rmaklar akan cennetlerime
koyarm. Bundan sonra inkr yolunu tu-
(Mecm'u
tannz iyi bilsin ki doru yoldan sapm-
t r " ( e l - M i d e 5 / 1 2 ) . N e v a r ki b u n u t a -
kip eden yetlerde anlatld zere s-
riloullar da kendilerinden benzer ahid
alnan hristiyanlar da ahidlerini bozmu-
lar, Allah'tan "bir nur ve apak bir ki-
XXVI, 257).

tap" getiren son peygambere uymam-
lar ve bylece Allah'n rzsndan uzak-
lamlardr (el-Mide 5/13-16).
man kiinin dnme ve duyu yete-
neklerini gelitirerek eitir ve onu er-
demli insan haline getirir. Bu sebeple
Allah her eyden mstani olduu hal-
de mminden, davranlarn aralarn- larna (hukku-ibd) tecavz edenler ek-
daki sevgi paralelinde dzenlemesini is-
ter. nsanlar fert, aile ve toplum olarak
erdemli davranlara muhtatrlar. Bu
adan iman ile davranlar arasnda s-
k bir mnasebet kurulmu ve Kur'n-
Kerm'de hemen btn kurtulu vesile-
leri iman-amel mutabakatna balan-
mtr. slm tarihinin ilk dnemlerin-
den itibaren, mminlerde gze arpa-
cak davran bozukluklarnn yani g-
nahlarn ebed mutluluk asndan do-
uraca sakncalar zerinde durulmu-
tur. Havric ve Mu'tezile limleri, sami-
mi bir tvbe ile telfi edilmeyen byk
gnahlarn muhabbet ilkesini ortadan
kaldracan kabul ederek faillerinin in-
karclar zmresine gireceini ve ebed
olarak cehennemde kalacan sylemi-
lerdir. slm tarihinde daima byk o-
unluu oluturan Ehl-i snnet limleri
ise irade zaaf ve benzeri faktrlerle i-
lenecek gnahlarn kalpteki iman, do-
laysyla hlik ile mahlk arasndaki mu-
habbeti yok etmeyeceine kani olmu-
lar ve ak inkr dnda kalan gnahla-
r ileyenlerin, bir sre cehennemde ce-
zalandrlsalar bile eninde sonunda ora-
dan kp cennete gireceklerini kabul et-
milerdir (bk. KEBRE).
Meryem sresinde cehennemden ve
onun ehlinden bahsedildikten sonra, "i-
nizden oraya gitmeyecek hibir kimse
yoktur" (19/71) denilmektedir. Burada-
ki gidiin (vrd) yorumu hakknda e-
itli grler ileri srlmtr. Sz ko- yemin eden, izzet-i nefsi bulunmayan,
nusu yetlerden edinilen ilk kanaat, m-
minler de dahil olmak zere herkesin
cehenneme urayaca ve onu grecei
eklindedir. Fakat bu ziyaret dorudan
cennete gireceklere bir zarar vermeye-
cektir. Buna karlk cehennemlikler ce-
henneme girmeden nce cenneti gre-
cekler midir? Yazcolu Mehmed, m-
nafklarn nce kendilerine cennet gs-
terilip sonra cehenneme gtrlecekle-
rini kaydediyorsa da (Muhammediyye, s.
323) ilm literatrde byle bir bilgi tes-
bit edilememitir. Bununla birlikte cen-
net ile cehennem halk arasnda vuku
bulaca haber verilen karlkl konu-
malardan, cehennemliklerin cennetteki
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
nimetlerden haberdar olacaklar anlal-
m a k t a d r (bk. e l - A ' r f 7 / 5 0 ) .
Cehennem azab ile cezalandrlacak
kiiler, ilgili yetlerin altnda tas-
nife tbi tutulacak olursa epeyce grup
ortaya kar. Bir ana fikir vermek ama-
cyla Tanr haklan (hukkullah) ile kul hak-
linde bir gruplandrma yapmak mm-
kndr. Hukkullaha tecavz, hlik ile
mahlk arasnda tabii olarak mevcut bu-
lunan sevgi alkasn kesmek yani iman
yolunu terkedip inkra sapmak eklin-
de zetlenebilir. Bu tecavz tr kfr,
irk, nifak, Allah'n yetlerini ve peygam-
berlerini tekzip gibi kavramlarla birok
yette dile getirilerek eletirilmi ve mc-
rimler diye nitelendirilen bu mtecaviz-
ler iin "Allah'n dmanlar" tabiri kul-
lanlmtr (bk. M. F. Abdlbk, Mu'cem,
" c adv" md.). Yanlmak kulun deta bir
zellii ise balamak da Allah'n en
ok vurgulanan bir sfatdr. Ancak kul
hatalarnda srar eder ve "suu kendisi-
ni epevre kuatrsa" muhakkak ki ebe-
diyen cehennemde kalr (el-Bakara 2/
81). u yetler de cehennemlik insan ti-
pini etkileyici bir ekilde tasvir etmek-
tedir: "Alabildiine inat eden, hayra (ve-
ya Allah y o l u n d a h a r c a m a y a ) v a r g c y l e
engel olan, Allah'a ortak koan, phe-
ci, nankr" (Kf 50/24-26). Kul hakkna
tecavz eden tiplerle ilgili birok yet ve
hadis mevcuttur. yetlerde bu kiiler
hakknda zalim, katil, kibirli, inananlara
ikence yapan, yetim mal yiyen gibi va-
sflar sralanmakta, duyu organlar sa-
lam ve zihn muhakemeleri yerinde ol-
duu halde gerei grp idrak etme-
yen bu kiiler iin "drt ayakl hayvan-
lar gibi, hatta onlardan da akn" (el-
A'rf 7/179) ifadesi kullanlmaktadr. Bir
yetin tasviri de yledir: "Alabildiine
tekini berikini ayplayan, laf getirip g-
tren, cimri, ar zalim, gnaha dadan-
m, kaba, hain, erefsiz ve soysuz" (el-
Kalem 68/10-13). Hadis kitaplarnda yer
alan eitli rivayetler de bu tr tasvirle-
ri dile getirmektedir. Bir hadiste, kiile-
ri cehenneme en ok srkleyen iki e-
yin az ile tensl organ olduu ifade
edilmitir (Msned, II, 291, 392, 442). Ka-
dnlarn cehennem halknn ounluu-
nu tekil ettiini belirten rivayet (Buh-
r, " R i k k " , 16; Mslim, " m n " , 132), e e r
hadis kritii asndan sahih ise, genel-
de kadn nfusun erkek nfustan fazla
olduunu gstermi olabilir. nk nas-
lar arasnda bir elikinin meydana gel-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEHENNEM
memesi iin sz konusu rivayeti, Hz. Pey-
gamber'in, babann evldna kar olan
efkat ve merhametinin tesinde bir rik-
katle mmetine yakn olduunu, zevce-
lerinin de mminlerin anneleri sayld-
n ifade eden yetler (et-Tevbe 9/128;
el-Ahzb 33/6) ve bu konumu ile dnya-
da en ok ilgi ve sayg duyduu ey-
den birinin kadn olduunu belirten ha-
dis (Nes, " I r e t ' n - n i s 3 " , 1; Msned,
III, 128, 199, 285) paralelinde deerlen-
dirme mecburiyeti vardr. eitli hadis-
lerde, mmin olduklar anlalan, fakat
gnahlar sebebiyle cehenneme giren
kimselerin secde halindeyken yere te-
mas eden organlarna, iman mahalli olan
kalplerine, Allah korkusundan yaaran
ve Allah yolunda uykusuz kalan gzleri-
ne cehennem ateinin nfuz etmeyece-
i belirtilmitir (bk. Wensinck, Mu'cem,
" n r " m d.).
Ebediyeti. Cehennemin veya azabnn
sonsuzluu konusu slm'dan nceki
inan sistemlerinde tartlmtr. Dinler
tarihi alannda nemli incelemeleriyle
tannan Makdis, uhrev cezann mevcu-
diyetini benimsemeyen hibir din men-
subunun bulunmadn ve genellikle ce-
zann hak ediidii kadar devam edip bir
gn sona ereceinin kabul edildiini sy-
ler (el-Bed' ue't-trh, I, 199). Kur'n- Ke-
rm'de bildirildiine gre (bk. el-Bakara
2/80) yahudiler, kendilerinden cezaya
lyk olanlarn bir sre azap grdkten
sonra cehennemden karlacan sy-
lyorlard. Ahd-i Cedd'de cehennemin
ebedlii ak ve net deildir. "Bedeni l-
drp de can ldrmeye kudreti olma-
yanlardan korkmayn-, ancak daha ziyade
cehennemde hem bedeni hem de can
helk etmeye kudreti olandan korkun"
eklinde Matta ncili'nde yer alan ifade
(10/28), cehennemliklerin lmesi sure-
tiyle azabn sona ereceine iaret eder.
slm literatrnde konu ile ilgili ola-
rak ileri srlen grleri drt nokta-
da toplamak mmkndr. 1. Cehenne-
me giren kii hibir ekilde oradan -
kamayp sonsuz olarak azap grr. 2.
Cehennemlikler ebediyen orada kalrlar,
fakat bir mddet azap grdkten sonra
bir nevi baklk kazanarak elem duy-
mayacak hale gelirler. 3. Mminler k-
tktan sonra kfirlerin azab uzun za-
man devam ederse de ebed deildir, bir
gn sona erecektir. 4. Mminler kar,
kfirlerin azab sonsuza kadar srer, el-
cAkidet't-Tahviyye zerine yaplm
tatminkr bir erhin kendisine nisbet
edildii bn Eb'l-z, baz kk farkllk-
231
CEHENNEM
lar arzetmeleri sebebiyle saylarn seki-
ze kard bu telakkilerin sadece son
ikisinin Snn limlere ait olduunu ve
ilm deer tadn kaydeder (erhu l-
Akdeti't-Tahviyye, s. 421-422). Bu drt
temel telakkiden Hricler'e ve Mu'tezi-
le'ye ait olan birincisi, gnahlar sebebiy-
le bir sre iin cehenneme girecek m-
minleri de kapsadndan, Ehl-i snnet'in
tamam ile bir ksm i limleri tarafn-
dan reddedilmi, bu anlaya bal ola-
rak slm tarihi boyunca evlenme, bo-
anma, cenaze namaznn klnmas, mi-
ras taksimi gibi kiilerin din statleriy-
le ilgili uygulamalarda da dikkate aln-
mamtr. Cehennemliklerin bir sre azap
grdkten sonra baklk kazanaca
eklinde zetlenen telakkinin sahibi, kay-
naklarn ounda Muhyiddin bn'l-Ara-
b olarak gsteriliyorsa da benzer bir yo-
rumun hicr II. yzyln sonlarnda vefat
etmi bulunan Him b. Hakem'de mev-
cut olduu nakledilir (Pezdev, s. 166-167).
Ayrca Eb'l-Hzeyl el-AUf ile Bitthy-
ye'nin de buna yakn bir kanaat tad
belirtilir (E'ar, s. 474-475, 543). Aslnda
el-Ftht'l-Mekkiyye'de azabn ebe-
diyetiyle ilgili aklamalar incelendiin-
d e (bk. III, 9 6 - 9 9 ; IV, 173-175, 4 0 2 - 4 0 3 ; V,
8 4 - 8 5 ; VIII, 57-59; IX, 4 2 1 - 4 2 2 ) b n ' l - A r a -
b'nin bu konuda mtereddit olduu g-
rlr. bn'l-Arab, naslarn cehennem
ile sakinlerinin ebediyetini kesin bir ifa-
de ile belirttiine kani olmakla birlikte
ilh rahmetin gazabn akn olmas ve
baz yetlerin delleti sebebiyle azabn
devaml olmayaca, bir anlamda araya
baz dinlenme dnemlerinin girecei ek-
linde bir yorum getirmek istemitir. Ab-
dlvehhb e-a'rn, bir taraftan b-
n'l-Arab'nin bu teredddnden, dier
taraftan Snn limlerin ounluunun
kesin tavrndan etkilenmi olacaktr ki
bn'l-Arab'nin grnn Ehl-i sn-
netle paralel olduunu ispat etmek ama-
cyla kaleme ald eserinde, Fu'l-
hkem ve el-Ftht'ta bu gr be-
lirten ibarelerin bakalar tarafndan son-
radan eklendiini, bu sebeple kendisinin
kaleme ald el-Ftht muhtasarna
bu tr fikirleri almadn sylemektedir
(el-Yevkt ve'l-cevahir, II, 163, 165).
Cehennemin ebediyeti konusundaki
kart iki grten ilkinin temsilcilerin-
den Cehm b. Safvn'a gre hem cehen-
nem hem de cennetin fni olmas gere-
kir; zira mantk olarak hdis olan bir
ey ebed olamaz. Ancak bu gr di-
er hibir slm ekolnce itibar grme-
mitir. nk hem ilh kudreti hem de
232
ilh rahmeti snrlamakta, ayrca ebedi-
yet fikrini ortadan kaldrmaktadr. Eb'l-
Hzeyl'in, bn'l-Arabrnin grne ben-
zer ekilde cehennem iin ileri srd
yorumu cennete de temil etmesi, ce-
hennem azabn hissetmenin ve cennet
nimetlerinden zevk almann bir gn so-
na erecei sonucuna gtren bir telak-
ki olup bu da limlerce ciddiye alnma-
mtr. te yandan Abdikhir el-Bad-
d ile birlikte (Ual'd-dn, s. 238) genel-
likle kelm kitaplar ve konu ile ilgili di-
er eserlerin ou, btn Ehl-i snnet
bilginlerinin ve mmetin gemi hayr-
llarnn cehennem azabnn ebediyeti-
ni benimsediklerini kaydederlerse de
bu isabetli deildir. nk bilindii ka-
daryla, ilerinde Hz. mer, Ali ve bn
Abbas'n da bulunduu sekiz kadar sa-
hb ile tbin ve onlar takip eden nesil-
lerden nemli baz limlerle bn Teymiy-
ye ve onun yolunu benimseyenlerden olu-
an bir grup lim, cehennem azabnn
bir gn sona ereceini kabul etmiler-
dir. Bunlarn bir ksmna gre azapla bir-
likte cehennemin kendisi de yok olacak,
dier bir telakkiye gre ise cehennem
bo kaiacaktr. Hatta azab sona eren k-
firlerin cennete girecekleri bile iddia
edilmise de bu gr taraftar bulma-
m t r ( k o n u i l e ilgili o l a r a k n e
g r l e r i n delilleri v e b u n l a r n d e e r l e n d i -
rilmesi iin bk. A Z A P ) .
Azabn ebediyetini savunanlarn da-
yanaklar, Kur'n- Kerm'de ok defa
tekrar edilen ve "ebediyet" veya "uzun
zaman" mnas tayan huld kavram,
bunun yette ebeden kaydyla tekit
edilmesi, azabn devamllk arzedecei-
ni ve orada lmn bulunmadn be-
lirten dier yetler ve bu hususlar teyit
eden hadislerdir. Onlar ayrca hak ile b-
tl veya iman ile kfr arasndaki fark,
din hamiyetten gelen samimi bir duy-
gu ile korumak istemilerdir. Bu gr-
savunanlara gre kfirler eninde so-
nunda azaptan kurtulacaksa hakl ile
haksz ve iyi ile kt arasnda fazla bir
fark kalmam olur. Ayrca azap ve ceza-
nn meyyide gc de nemli lde za-
yflar. Buna karlk azabn bir gn sona
ereceini savunanlar baz yetlere, zel-
likle En'm (6/128) ve Hd (11/106-108)
srelerinde yer alan istisnalara, ayrca
Nebe' sresinde (18/23) "snrl bir za-
man dilimi" mnasna gelen ahkb kav-
ramna, adalet ilkesine ve ilh rahme-
tin gazabn kuatt inancna dayanr-
lar. Kur'n- Kerm'de ebediyet anlam-
na gelebilecek yetlerin okluuna ra-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
men fnilie dellet eden istisna yet-
lerine ebediyet taraftarlar tatminkr bir
yorum getiremedikleri gibi azabn sre-
sini snrlandran ahkb kavramn da
tarafsz bir ekilde ebediyet lehine yo-
rumlayamamlardr. Adalet ilkesine ge-
lince, kiiyi azaba srkleyen kfr ve
inkr insan mr ile snrl olduu hal-
de uhrev cezann ebed olmas su ve
ceza dengesi asndan tereddtlere yol
amtr. Meselenin zm iin su ve
ceza dengesinin kemiyette deil keyfi-
yette aranmasnn gerektii eklinde or-
taya konan yorum da tatminkr grn-
memektedir.
Beer adalet mekanizmalar elden gel-
diince hakl ile haksz birbirinden ayr-
maya alsa da mutlak adaleti sala-
yamamaktadr. Hkimlerin hkimi olan
Allah, hiret hayatnda mcrimlerin mut-
laka ayr bir statye tbi tutulacan bir-
ok yette aklamtr. Bu bakmdan iyi
ile ktnn farkl artlarda, farkl sonu-
larla karlaaca phesizdir. Kur'an
ile birlikte btn semav kitaplarda yer
alan bu temel hkm yok farz edecek
bir yorumun isabetli olmayaca aktr.
Ancak suluya uygulanacak cezann son-
suza kadar ate ve cehennem olmas ge-
rekli deildir. Tabiat dolduran saysz
srlen canllar iinde duygu ve dnce gibi yk-
sek iki yetenee sahip klnan insann
bedenine ynelik olumsuz bir eylem na-
sl ceza nitelii tarsa onu arzulad,
gelimesi ve ycelmesi iin muhta ol-
duu baz eylerden yoksun brakmak
da ceza nitelii tar. slm inancna g-
re ilh ruhun flenii ile deer kazan-
m olan insann ebed mutluluu an-
cak Allah'n rzsna kavumak, O'na mu-
hatap olmak, O'nun cemlini mhede
etmekle gerekleir. Cehennemdeki in-
san bir gn gelip de azaptan kurtulacak
olsa bile kuds lemin dnda kalmak
gibi byk bir cezadan kurtulamayacak,
eer lecek olursa cennette ebedleen-
lerin aksine yok oluun karanlklarna
gmlecektir. Ycelerin ycesiyle ebe-
diyete kadar beraber olmaktan, O'nun
rahmet ve ceml leminde yer almak-
tan byk bir saadet tasavvur edileme-
yecei gibi bundan mahrum olmaktan
byk ceza da dnlemez.
Literatr. hiret hayatnn safhalarn-
dan birini oluturan cehennem, kyamet
ve hiret hakknda telif edilen eserlerin
balca konulanndandr. Hadis kitapla-
rndan Tirmiz'nin es-Snerii ile mam
Mlik'in el-Muvatta nda cehenneme
ait mstakil birer blm ayrlmtr (Tir-
 C E H M b. S A F V N

miz, " [ f a t ] C e h e n n e m " , 37. kitap; Mu-
uatta', " C e h e n n e m " , 57. kitap). B u n l a r d a n
baka Buhr'nin el-Cmi'u'-ahh'in-
deki "Bed''l-halk'n 10. bab ile bn M-
ce'nin es-Snen'indeki "Zhd"n 38.
bab cehenneme dair hadislere ayrlm-
tr. mam Mslim ise cennet konusuna
tahsis ettii blm iinde cehennemle
ilgili baz hadislere de yer vermitir (ha-
dis nr. 29-30, 37-38). Mslim ayrca el-
Cmi'u'-ahh'mm S0. kitabn olutu-
ran "ft'l-mnfkn" iinde kyamet,
cennet ve cehenneme dair baz hadisler
zikretmitir.
slm literatrnde cehennemle ilgili
mstakil eserler de kaleme alnmtr.
Bunlarn balcalar, bn Receb'in
vf mine'n-n ve't-ta'rf bi-hli
ri'l-bevr(Beyrut 1405/1985), Sddk Ha-
kik, "chm" md.; Msned, II, 179, 291, 392, 442; H
II, 128, 199, 285; Buhr, " B e d ' u l - h a l k " , 10, CEHENNEMLK
"Rikk", 16, "Tevhd", 35; Mslim, "Cennet",
Osmanl hamam mimarisinde
3-5, 29, 30, "mn", 132; Tirmiz, "Cehennem",
iinde scak hava dolaarak
I, 8, 9, "Kyamet", 47; Nes, "Cen'iz", 9, " e -
ret'n-nis 3 ", 1; Hd-lelhak, Kitb'r-Red
zeminin snmasn salayan
ue'l-ihticc 'ale'l-Hasan b. Muhammed b. Ha- sistemin ana elemanna verilen ad
nefiyye fi'l-cebr ue ibti'l-hak (Res'il'l-'adl (bk. HAMAM).
iinde, nr. Muhammed Umre), Kahire 1971, L
II, 140; Hayyt, ei-intir, s. 18, 170; Taber,
Cmi'u'ibeyn (Bulak), I, 299-300; XIV, 24-
CEHR
25; XV, 44; XVI, 75-76; XIX, 97-98; XXX, 120,
156-157; E'ar, Maklt (Ritter), s. 474-475,
(bk. BEN CEHR).
542-543; Mtrd, Te'ult, I, 76-77; a.e s-
kdar Hac Selim Aa Ktp., nr. 40, vr. 3 4 7 0 b ;
Makdis, el-Bed' ue't-trh, I, 184-203; Halm, n
el-Minhc, I, 460-461, 472, 473-474, 478-480, CEHL
485-486; Badd, Ui'd-dtn, s. 238; bn
Hazm, el-Fal, IV, 81-84; a.mlf., el-Ul ue'l- (bk. CEHLET).
L
furu, Beyrut 1404/1984, s. 39-45; Eb'l-Ysr
et-Tah- el-Pezdev, Usld-dtn (nr. Hans Peter Linss),
d- Kahire 1383/1963, s. 165-167; Gazzl, el-Mad- r
C E H M b. S A F V N
nn bih 'al gayri ehlih (Mecm'at res'il

san Han'n Yakazat'l-i'tibr mimm

iinde), Beyrut 1406/1986, s. 156-158; a.mlf., ( & )
ed-Drret'l-fhire (nr. M. Abdlkdir Ahmed
Eb Muhriz C e h m b. S a f v n
verede f zikri'n-nr ve ahbi'n-nr At), Beyrut 1407/1987, s. 61-62; bnT-Cev-
e s - S e m e r k a n d et-Tirmiz
(Kahire 1398/1971), zmirli s m a i l Hak- z, Zd'l-mestr, IV, 160-161; Fahreddin er-
(. 1 2 8 / 7 4 5 - 4 6 )
k'nn Nrn Ebediyet ve Devam Hak- Rz, Mefthu'i-gayb, II, 126; IX, 3-4; XI, 87;
XVIII, 63-67; XIX, 190; XXI, 175, 242-244; XXIII,
knda Tedkkat (stanbul 1341) adl eser- lk kelmclardan,
62-67, 192-193; XXV, 257; XXVI, 257; XXIX,
leridir. Cennet ve cehennemi birlikte ko- Cehmiyye frkasnn kurucusu.
168; XXX, 127; XXXI, 13-14; a.mlf., Leumi'u'l- L
nu edinen eserlere rnek olarak Eb'l- beyyint (Sa'd), s. 330-333; bn'I-Arab, el-
Leys es-Semerkandnin Dek'iku'l-ah- Ftht, II, 289-290; III, 96-99; IV, 173-175,
Hayat hakknda fazla bilgi yoktur. Ezd
388-389, 393-398, 402-404; V, 84-86, 167-
br f zikri'1-cenneti ve'n-nr (zhu'l- kabilesinden Ben Rsib'in zatl klesi-
168; VIII, 57-59; IX, 421-422; bn Eb'l-Hadd,
meknn, I, 474; bu eser mellifi belirtilme- erhu Nehci'l-bela (nr. Muhammed Eb- dir. Horasan'da yaayan Cehm'in Kfe
d e n m u h t e m e l e n niri o l a n baka bir ;,d- Fazl), Kahire 1385-87/1965-67, I, 108-109; asll olduu sylenmekle birlikte eitli
la yaymlanmtr, Beyrut 1404/1983), T a - Kurtub, et-Tezkire, Kahire 1407/1987, s. 386-
kaynaklardan ve nisbesinden anlala-
389, 430, 439, 441, 444-445, 446-450, 462-
kyyddin es-Sbk'nin el-lctibr bi- ca zere Semerkantl olup orada ye-
464, 468-472, 473-476, 510-513; Ali b. Eb'l-
bek* i'l-cenneti ve'n-nr (Kahire 1987), z, erhl-'Akdeti't-Jahuiyye, Beyrut 1398, timitir. Bir mddet Tirmiz'de ikamet
Gazzlnin ed-Drret'l-fhire, bn Kay- s. 409, 414-419, 421-426; bn Teymiyye, Mec- etti, oradan Kfe'ye giderek Ca'd b. Dir-
yim'in Hdi'l-ervah ve Fazl Abdrrzk m'u fetu, V, 44; VI, 464, 492, 563; VII, 66,
hem'le grt. Bir sre Belh'te bulun-
386, 502-503; VIII, 65, 67; bn Kayyim el-Cev-
Mahmd'un Mucbt'l-cenne ve'n-nr duktan sonra Tirmiz'e yerleti ve ld-
ziyye, Hdi'l-ervh (nr. Ysuf Ali Bdeyv), Bey-
(Kahire 1986) adl eserleri zikredilebilir. rut 1411/1991, s. 488-528; Takyyddin es- rlnceye kadar burada kald. 734-746
Ayrca bn Kesr'in en-Nihye, Kurtu- Sbk, el-1'tibr bi-beka'i'l-cenneti ue'n-nr, yllar arasnda Emevler'e kar isyan
b'nin et-Tezkire, Syt'nin el-Bud- Dmak 1347, s. 71-72; Teftzn, erhu'l-Ma-
ederek Horasan'n dou blgesini ida-
kd, II, 167-169; Crcn, erhu'l-Mevkf,
r's-sfire'si gibi genel eserlerde de ce- resi altna alan Hris b. Sreyc'in ktibi
stanbul 1321, III, 235-236; bn-Vezr, Ir'l-
hennem konusu genie ilenmitir. Bun- hak 'ale'l-halk, Beyrut 1403/1983, s. 185, 215, ve yardmcs olarak tannd. Emevler'in
larn dnda zhu'l-meknn'da ad ge- 217, 219, 221, 227, 367; Yazcolu Mehmed, son Horasan valisi Nasr b. Seyyr ile, hal-
en kitaplar da unlardr: Ahmed b. Ah- Muhammediyye, stanbul 1299, s. 323, 1298-
k Kur'an ve Snnet'ten ayrlmamaya a-
1299; Syt, ed-Drr'l-menr, Beyrut 1403/
med el-Bceyrim, cbet'l-kerimi! - ran Hris b. Sreye arasndaki siyas
1983, IV, 475-478; a'rn, el-Yeukt ue'l-ce-
affr li-muhcce'l-cenneti ve'n-nr uhir, Kahire 1317 Beyrut, ts. (Dr-Ma'ri- olaylarda fikren ve fiilen nemli roller
(I, 25); Muhammed b. Abdlvhid es-Sa'- fe), II, 155-157, 162-165, 167; Ebssud, r- oynad; hitabetiyle halka ve askerlere
d, fat'1-cenneti ve'n-nr (II, 69); Ali du l-'akli's-selm, Kahire, ts. (Dr-Mushaf),
tesir etti; anlamazln zmnde ha-
b. Muhammed Berzec el-Kf, Kitb'l- kemlik yapt. Baz kaynaklarn verdii
V, 79; Meclis, Bihr'l-enur, Beyrut 1403/
Cenneti ve'n-nr (II, 286); Ali b. Hasan bilgiye gre Cehm b. Safvn, Nasr b. Sey-
1983, VIII, 246, 275-276, 283-285, 292, 296,
el-Kf, Kitb'l-Cenneti ve'n-nr (II, 301-316, 324; brhim Hakk Erzurum, Mri- yr ile Hris b. Sreye arasnda daha son-
286). fetnme, stanbul 1310, s. 16-17; evkn, Fet- ra kan atmada Slim (Selm) b. Ahvz
hu'l-kadr, Kahire 1349-51, II, 153-154, 500-
BBLYOGRAFYA: el-Mzen tarafndan ldrld.
501; li, 126; zhu'l-meknn, I, 25, 474; II,
Rgb el-sfahn, el-Mfredt, "sen", "nr" 69, 286; Red Rz, Tefsr'l-menr, V, 164;
Cehm b. Safvn edip, son derece zeki
md.leri; bn Kesr, en-Nihye (Zeyn), II, 82, 87, VI, 78-79; VIII, 99; XII, 161-162, 215-216; Elma-
183-188, 202-212, 225-234, 237, 244-253, 259,
bir mtefekkirdi; ayrca cedelci bir ka-
ll, Hak Dini, IV, 3065-3067; VII, 5811; Cevd
264-267, 541-547; Lisn'l-'Arab, "cehennem", Ali, el-Mufaal, VI, 678-680; T. O'shaughnssy,
raktere sahipti. Kaynaklar Cehm'in Merv,
"nr" md.leri; VVensinck, Mu'cem, "nr", "sa e r" "The seven names for H e l l in the ur'an", Tirmiz, Belh ve Kfe gibi eitli yerlerde
md.leri; a.e.: Fehris, "cehennem" md.; Mift- BSOAS, XXIV (1961), s. 444-469; B. Carra De bulunduunu zikreder. Bu merkezlerde
hu knzi's-snne, "cehennem", "nr" md.le- Veaux, "D}ahannam", El (ng.), II, 998-999; D.
karlat nemli kiilerin ve farkl kl-
ri; M. F. Abdlbk, Mu'cem, "cehennem", "ca- B. Macdonald, "Kyamet", A, VI, 778.
hm", "hviye", "hutame", "lez", "sa'r", "sa- tr evrelerine mensup kimselerin onun
kar", "nr", " c adv" md.leri; Mustafav, et-Tah- S BEKIR TOPALOLU fikr hayatnn teekklnde byk te-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 233
CEHM b. SAFVN
sir icra ettikleri muhakkaktr. Nitekim
bn Teymiyye'ye gre Cehm Kfe'de Ca'd
b. Dirhem'le karlam ve ilh sfatlar, riyye-i Hlisa'nn da kurucusu kabul edil-
kader ve halku'l-Kur'n* gibi konular-
da onun tesiri altnda kalmtr. Tirmiz'-
de kelm meselelerde kendisiyle tart-
malara giritii Hafs b. Slim (Selm) onun
etkilendii kiilerden biridir. Cehm'in,
ada olan Eb Hanfe'nin yan sra V- da kalbin fonksiyonunu zihin iinde m-
sl b. At ile de fikir alveriinde bulun-
duu ve talebeleriyle mnakaalar yap-
t bilinmektedir. Ayrca Merv'de ilh
sfatlar ispat etmekte ar gittiinden
Mebbihe'ye mensup olduu kabul edi-
len Muktil b. Sleyman'la da etin m-
nazaralarda bulundu. Grlerini tenkit
etmek iin Muktil tarafndan kaleme
alnan eserlere reddiyeler yazd (Ksim,
s. 11). Ahmed b. Hanbel, hicr II. yzyln
balarnda kelm meseleleriyle ilk defa
uraanlardan biri olan Cehm'in bu ko-
nularla ilgilenmeye balamasn, Allah'n
varl ve sfatlar hususunda Hint fel-
sefesine bal Smenler'Ie yapt baz
mnazaralara balamaktadr. Onun bir-
takm nakillerle akl arasnda atma
(tearuz) grd ve bu tr atmalar
gidermek iin akl yanlmaz bir hakem
kabul ettii anlalmaktadr.
Tbin dneminde yaamasna ramen
Cehm b. Safvn'n hadis rivayet etmedi-
i bilinmektedir. Dier din ilimlerde de
derin bilgisi bulunmamakla birlikte zeki
ve ilgi ekici bir hatip olduundan akaid
sahasnda ilk defa ortaya att fikirler-
le dikkatleri zerine ekmitir. Nitekim
fikirlerini reddetmek iin mstakil ki-
taplar yazlmas da bunu gstermekte-
dir.
Cehm b. Safvn grlerini ilk defa
Horasan ve Tirmiz civarnda yaymaya
balamtr. Te'vil, ilh sfatlar, kader, 103; Makdis, el-Bed' ve't-trh, I, 105; Kd
r'yetullah, hiret halleri gibi balca ke-
lm meseleleri hakkndaki grleri cid-
di tartmalara konu olmutur. Cehm,
aklla nassn atmas halinde akln esas deti't-Tahviyye,
alnmas ve nassn buna gre te'vil edil-
mesi gerektiini savunan ilk kelmclar-
dan biridir. Onun dncesine gre Al-
lah yaratklara has hibir sfatla nitelen-
dirilemez ve mesel O'nun iin "ey" de-
nilemez. Allah'tan baka her ey hdis
(sonradan yaratlm) olduuna gre ezel-
de ilh ilim ve kudrete konu tekil ede-
cek bir obje mevcut deildi. Bu bakm-
dan Allah'n ezelde lim ve kadir oldu-
unu sylemek mmkn deildir. Allah
ar gibi belli bir yerde mekn tutmayan,
snrsz ve sonsuz bir varlktr. O'na s-
234
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
bt ve haberi sfatlar nisbet edilemez.
Cehm, mutlak cebre kail olduu iin Ceb-
mitir. Ayrca Allah'n hirette grlme-
yeceini sylemi, kabir azabn, srat ve
mzan inkr etmi, cennet ve cehenne-
min bir sre devam ettikten sonra yok
olacan ileri srmtr. man konusun-
talaa ederek imann bilgiden ibaret ol-
duunu savunmutur. Fakat kendisin-
den intikal eden herhangi bir eser bu-
lunmadndan ona nisbet edilen bu tr bi bazlarnca zendka*dan saylmtr.
grler ne bizzat kendi beyanlarndan
ne de tarafsz saylabilecek kaynaklar-
dan alnmtr.
Hadisiler ve mctehid imamlar tara-
fndan tenkit ve tekfir edilen (Drim, s.
93-97), hatta Mutezile uiemsnca bile
sapk kabul edilen (Hayyt, s. 92) Cehm
b. Safvn'n buna ramen kelm ilmi-
nin kurucusu saylan Mu'tezile'ye genel
anlamda tesir ettii, ayrca imamet ko-
nusundaki grlerinin Mrcie'yi, irade
konusundaki grlerinin daha sonra
gelien Cebriyye'yi, bir lde de E'ariy-
ye'yi etkiledii kabul edilmektedir. Te-
bihten kurtulmak iin Allah'a "vcd" s-
fatn bile atfetmekten kanacak dere-
cede ar bir tenzih anlay gelitiren Mcessime'ye bir tepki olarak dodu-
Cehm b. Safvn'n grleri daha ziya-
de lmnden sonra yaylm ve taraf- taya kt andan itibaren bu ekol id-
tarlar hicr V. yzyla kadar mstakil bir
frka olarak Cehmiyye adyla devam et-
mitir (ayrca bk. CEHMYYE).
BBLYOGRAFYA:
Ahmed b. Hanbel, er-Red cale'z-zendka
ue'l-Cehmiyye (cAk'id's-seIef iinde), s. 65-
66; Drim, er-Red 'ale'l-Cehmiyye (nr. Gs-
ta Vitestam), Leiden 1960, s. 4, 93-97; Hayyt,
el-ntir, s. 92; Taber, Trih (Eb'1-Fazl), VII,
330-331; Mtrd, Kitb't-Teuhd, s. 66, 102,
Abdlcebbr, el-Muhlt, s. 407; Badd, el-Fark
(Abdlhamd), s. 212; bn Hazm. el-Fal, II,
129; ehristn, el-Milel (Vekl), I, 86-88; b-
n'l-Esr, el-Kmil, V, 342-344; erhu'l-'Akl-
s. 531; bn Teymiyye, Mec-
m'at'r-res'il, I, 435; bn'l-Murtaz, Taba-
ktul-Mu'tezile, s. 32, 42; Zeheb, Mznul
i'tidl, I, 426; Safed, el-Vfl XI, 209; Bezzz,
Menkb Eb Hanfe, Beyrut 1981, s. 201; bn
Hacer, Lisn'l-Mzn, II, 142; Ksm, Tr-
hu'l-Cehmiyye ve'TMu'tezile, Kahire 1331, s,
7, 11; Ahmed Emn, Duha'l-slm, Beyrut 1351-
55/1933-36, II, 10; A. S. Tritton, slm Kel-
m (trc. Mehmet Da), Ankara 1983, s. 66; b-
rhim Medkr, Fi'l-Felsefeti'l-slmiyye, Kahi-
re 1983, II, 27-28, 100; Sezgin, GAS, I, 597-
598; M. erefeddin, "Cehmiyye", DFM, IV/15
(1930), s. 14; "Cehm", A, III, 47; W. Montgo-
mery Watt, "Diahm b. afwn", El2 (Fr.), II,
S ERAFETTIN G L C K
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEHMYYE
( V ^ 1 )
Cehm b. Safvn'n
(. 1 2 8 / 7 4 5 - 4 6 )
itikad grlerinden oluan
mezhebe ve bu mezhebi
benimseyenlere verilen ad.
slm leminde ilk ortaya kan frka-
lardan biri olan Cehmiyye, Muattla ve
Cebriyye-i Hlisa adlaryla da anld gi-
Ayrca ilk dnemlerde kelm ve felsefe
ile megul olanlar iin de Cehmiyye ta-
biri kullanlyor, bununla genel olarak
fikir hareketlerine katlan, zel olarak
da yabanc fikirlere ilgi duyan kimseler
kastediliyordu. Cehmiyye'nin, kurucusu
Cehm b. Safvn'dan baka nemli bir si-
mas tannmamaktadr. Bununla birlik-
te slm dnyasnda felsef eserlerin ter-
cmesinden sonra gelien fikir muhiti
iinde Bir b. Gys el-MersFnin (. 218/
833) Cehmiyye'nin grlerini savunan-
lardan biri olduu bilinmektedir. Cehmiy-
ye'nin Allah'n sfatlar, kader, irade hr-
riyeti, hiret leminin fni olup olmad-
gibi nemli meselelerde Mebbihe ve
unu sylemek mmkndr. Ancak or-
detle tenkit eden hadisilere ve mcte-
hid imamlara gre Cehmiyye'nin do-
masnda, Hint felsefesi kaynakl Sme-
niyye ile dier felsef akmlarn yan s-
ra slm akidesini bozmaya alan ya-
hudi ve hristiyanlarn da tesiri olmu-
t u r ( A h m e d b . H a n b e l , s. 65).
Cehmiyye'ye ait grler sadece ta-
bakat kitaplar ile mezhepler tarihi ala-
nndaki kitaplarda ve muhaliflerinin ten-
kit maksadyla yazd eserlerde yer al-
maktadr. Ayrntya dair bilgilerle deer-
lendirmelerde kaynaklarn tamamen ta-
rafsz olduu sylenemezse de mezhe-
bin temel grleri hakknda verilen bil-
gilerin doruluundan phe edilmesi
iin hibir sebep yoktur. Mtebihatn
te'viline ilk defa bavuran Cehmiyye akl-
la naklin eliebileceini iddia etmi ve
naklin aklla te'vil edilmesi gerektiini
savunmutur. Cehmiyye, baz durumlar-
da akln nassn zhir mnasn terket-
meyi gerektiren kuvvetli bir bilgi kay-
na olduunu kabul eder. Eb'l-Hse-
yin el-Malat, bu ilkeden hareket eden
Cehmiyye'ye ait itikad grleri benim-
 CEHMYYE

seyenlerin sekiz snf tekil ettiini sy-
lemektedir.
Cehmiyye'nin grlerini ylece zet-
lemek mmkndr: 1. Varl ancak akl
yoluyla idrak edilebilen Allah, benzeri
bulunmayan, duyu organlaryla ihata edi-
lemeyen, ulhiyyetiyle gklerde ve yer-
de mevcut olan yce bir varlktr. Cenb-
Hak, yaratklara nisbet edilen alm, hay,
sem', basr gibi hibir sfatla nitelendi-
rilemez. Byle bir tavsif tebihe yol aa-
bilecei gibi araz olan sfatlarn zt- il-
hiyyeye nisbeti, O'nun hdis varlklara
mahal tekil etmesi neticesini dourur.
Ancak Allah'a kidir, hlik ve fil dene-
bilir. nk yaratklarn hibirinde bu
vasflar yoktur. Allah' ar gibi belli bir
mekna veya cihete nisbet etmek mm-
kn deildir; zira O daima kullaryla be-
raberdir. Nitekim, "Allah'n gklerde ve
yerde olanlar bildiini grmez misin!
kii gizli konumaz ki drdncs
Allah olmasn; be kii gizli konumaz
ki altncs Allah olmasn. Bundan daha
az olsun veya daha ok olsun, nerede
bulunurlarsa bulunsunlar Allah onlarn
yanndadr" (el-Mcdile 58/7) mealin-
deki yet bunun ak bir delilidir. sti-
v* yetinin asl mnas ise Allah'n ar-
a hkim olmasdr. Her yerde mevcut
olan snrsz varln bir yere inmesinden
rum karsnda ilh bilginin herhangi
bir mahalde bulunmakszn var olduu-
nu kabul etmek gerekir. Aksi bir gr,
Allah'n ztnn yaratlmlara mahal te- ratcs O'dur. u halde gerek anlamda
kil ettii dncesine yol aar ki bu im-
knszdr. lim sfat ezel farzedilecek
olursa bu ilim ya Allah'n ayn veya gay-
r olur. Gayr ise ezeliyette ona erik ta-
nnm olur ki bu kfrdr; eer ilim
sfat Allah'n ayn ise bu da "Allah ilim-
den ibarettir" sonucunu dourur ki by-
le bir dnce inkrla ayn anlama ge-
lir. Cehmiyye, "Sizi deneyeceiz, ta ki
gayret gsterenlerinizi ve sabredenleri-
nizi bilelim" (Muhammed 47/31) yetin-
deki "bilelim" ifadesini Allah'n bilgisi-
nin sonradan olduuna delil saymtr.
3. Kelm sfatnn Allah'a nisbet edilme-
si mmkn deildir. O ezelde ve u an-
da konumad gibi gelecekte de konu-
maz. nk konuma bir organa ihtiya
gsterir. Allah'n Ms ile konumas, reket ezel ve ebed olamaz. Ezele do-
herhangi bir varlkta ses yaratmas ve
bu sesi Hz. Ms'nm kulana ulatrma-
s eklinde olmutur. Bu mnada hdis
bir kelmn O'na nisbeti ise cizdir. Ceh-
miyye'nin Ehl-i snnet'e ters den g-
rlerinden biri de Kur'an'n yaratlm
olduu iddiasdr. Onlara gre akl ve
nakil Kur'an'n yaratlm olduunu gs-
termektedir. Nitekim, "Biz onu Arapa
dir. s. Kinatta yegne "fil" ve "mrd"
Allah'tr; insan da dahil olmak zere b-
tn varlklarda cereyan eden fiillerin ya-
insana has bir irade hrriyetinden sz
etmek mmkn deildir. Cansz varlk-
larda olduu gibi insann fiilleri de sa-
dece mecazi mnada O'na nisbet edile-
bilir. nsana irade ve istitat adn ta-
yan bir g verilmise de bu, iradesi d-
nda kendisine verilmi olan fizyolojik
vasflar gibi zaruret kanunlarna tbi-
dir. 6. nsann amellerini yazan zel me-
lekleri yoktur; ruhu bedenden ayran
da lm melei deildir. Kabir azab,
sorgu melekleri, mzan, srat, efaat yok-
tur. Cennet ve cehennem henz yaratl-
mamtr. Bunlar hirette yaratldktan
ve her birinin ehli iinde uzun mddet
kaldktan sonra dier btn varlklarla
birlikte yok olacaktr. nk hibir ha-
ru gidilince sonlu olan varln ebed is-
tikametinde de sonlu olmas gerekir.
"Rabbinin dilemesi mstesna, yer ve gk-
ler devam ettii mddete orada ebed
olarak kalacaklardr" (Hd 11/107-108)
melindeki yette geen art ve istisna
bunu gstermektedir. art ve istisna-
nn zikredilmedii "tahld" yetlerinden
( m e s e l bk. e l - B a k a r a 2 / 2 5 , 39) k a s t e d i -

de (nzl*) elbette sz edilemez. Kur'an yaptk" (ez-Zuhruf 43/3) melindeki yet- len mna ise uzun sre kalmadr. Ayr-
ve hadislerde Allah hakknda geen "yed", te yer alan "biz onu yaptk" (*=c) iba- ca Allah'n "hir" isminin tecelli etmesi
"vech", "hicb" vb. tabirlerin zhir m- resi "biz onu yarattk" ( l ^ U . ) anlamna iin de btn varlklarn yok olmas ge-
nalarnda alnmayp aklla te'vil edilme- gelmektedir. Ayrca Kur'an bir "ey"dir; rekir. 7. man Allah, peygamber ve on-
leri gerekir. Zihinde canlanan btn e- "her ey"in yaratlm olduu ise yetle dan gelen btn haberler konusunda
killerden mnezzeh bulunduu iin Al- sabittir (bk. el-En'm 6/102). Akl bir de- kiide kesin bir bilginin meydana gel-
lah'a "ey" de denemez. 2. Allah'n ilmi lil olarak da yle dnmek mmkn- mesi, inkr ise bu bilginin teekkl et-
hdistir; bu sebeple bir varl yaratma- dr: Kur'an Allah'n kendisi mi, yoksa memesidir. Byle bir bilgi ancak aklla
dan nce onun hakknda bilgi sahibi de- O'ndan baka bir "ey" midir? phe yok elde edilebilir. Kalbin tasdiki zihnin ka-
ildir, nk ma'dm*u bilmek imkn- ki "Kur'an Allah'tr" demek kfr gerek- rar vermesinden baka bir ey deildir.
szdr. "ey", varlk sahasna km ci- tirir. u halde Kur'an Allah'tan baka bir Mrifetin dnda kalan dil ile ikrar, or-
sim anlamna geldiine gre henz mev- "ey"dir. Allah'n bir fiili olduu iin ayn ganlarla amel imandan deildir. Taky-
cut olmayana "ey" denemez, dolaysy- zamanda bir cisimdir, dolaysyla yara- ye* dncesiyle olmasa bile dil ile in-
la ma'dm bilgiye konu tekil edemez. tlmtr. 4. Allah'n dnyada ve hirette kr kiiyi kfre gtrmez, nk bilgi
Cenb- Hak nce bilip sonra yaratm grlmesi mmkn deildir, sadece fi- inkrla ortadan kalkmaz. mann mahi-
olsayd bilgisinde deiiklik olmas ge- illeri grlebilir. "Gzler O'nu idrak ede- yeti deimediine gre derece itibariy-
rekirdi. Zira bir eyi "yaratacan" bil- mez" (el-En'm 6/103) melindeki yet le iman ehli arasnda bir farkllk yok-
mesiyle "yarattn" bilmesi arasnda Allah'n grlemeyeceini, "Rabbine bak- tur.
mahiyet bakmndan fark vardr. Bu iki madn m, glgeyi nasl uzatm!" (el- slm dnce tarihinde naslar ilk de-
bilginin ilkinden ikincisine geite bir de- Furkn 25/45) melindeki yet ise fiille- fa serbest bir aklclkla yorumlamaya
iiklik sz konusudur, deiiklik ise ya- rinin grlebileceini ifade etmektedir. alan bu grubun yukardaki grle-
ratlm varlklar iin dnlebilir. Eer Ayrca r'yet yetinden (el-Kyme 75/ ri, zellikle Mu'tezile'nin Ahmed b. Han-
Allah'n, varl yaratmadan nceki bil- 22) kastedilen de Allah'n fiilleridir. Al- bel'e kar elde ettii fikr stnlk d-
gisiyle yarattktan sonraki bilgisi ayn lah'n grlmesi aklen de mmkn de- neminde hret bulmu, hicr IV. yz-
kalmsa yarattn bilmiyor demektir. ildir. Zira grme bir mesafeyi gerekti- yln balarna kadar Tirmiz, Nihvend
Bu deliller Allah'n bilgisinin hdis oldu- rir, halbuki O'nunla yaratklar arasnda ve Horasan blgelerinde yaylmtr. Bu
u ihtimalini glendirmektedir. Bu du- herhangi bir mesafe sz konusu deil- frka, mensuplarnn bir ksmnn za-

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

235
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEHMYYE
man iinde E'ariyye'ye katlmasyla da-
lmtr.
Cehmiyye'nin, Allah' tenzih maksady-
la da olsa naslarn ifade ettii mnala-
r aacak derecede te'vile gitmesi, din
konularda tek bana yeterli olmayan
akl nassa tercih etmesi ve dolaysyla
Hz. Peygamber devrinden itibaren akaid
sahasnda devam eden saflk ve muha-
fazakrl bozmas, zellikle snnete
bal Selef limleri arasnda iddetli tep-
kilere yol am, hatta slm frkalar d-
nda saylmasna sebep olmutur. Bu
tepkiye daha sonra Ehl-i snnet kelm-
clar, Mu'tezile ve a'ya bal limler
de katlmtr. Bununla beraber Cenb-
Hakk'n yaratlanlara benzemekten ten-
zihi ve mtebihatn te'vili konularn-
da Ehl-i snnet kelmclarna; mrife-
tullahn aklen vcbu konusunda Mt-
rdiyye'ye; sftullahn nefyi (ta'tl*) ile
r'yetullah*. kabir azab, efaat, mzan
ve sratn inkr konularnda Mu'tezile'-
ye-, cennet ve cehennemin ebed olma-
d grnde Eb'l-Hzeyl el-Allf'a
ve iman anlaynda Mrcie'ye tesir et-
tii, en azndan Cehmiyye ile bu gruplar
arasnda fikr bir paralelliin bulundu-
u kabul edilmektedir. Esasen Malat'-
nin Cehmiyye'yi sekiz snfa ayrmasn-
dan ve mezhebin itikad sistemini bu
gruplara yaymasndan da anlalaca
gibi Cehmiyye, kklemi bir itikad mez-
hep olmaktan ok hr bir aklclkla iman
esaslarn yorumlama rn aan ve e-
itli ekollere tesir eden bir akmdr. Ceh-
miyye mezhebini benimseyen belli bal
limlerin olmay da bunu gstermek-
tedir.
Cehmiyye'nin grleri eitli akaid
ve kelm kitaplarnda ele alnp tenkide
tbi tutulduu gibi mstakil kitaplarda
da incelenip reddedilmitir. Ahmed b.
Hanbel'in er-Red ' ale'z-zendka
Cehmiyye'si, bn Kuteybe'nin el-lhtilf
fi'l-lafz ve'r-red cale'l-Cehmiyye
Mebbihe'si, Eb Sad ed-Drim'nin
er-Red c ale'l -Cehmiyye ile
Cale'l-Mers'si (bu kitaplar Ali S m e n -
Ner tarafndan cAk' id's-selef adl
d e r l e m e kitap iinde yaymlanmtr, sken-
deriye 1971), bn Eb Htim er-RzFnin
er-Red z ale'l-Cehmiyye'si, bn Kayyim
el-Cevziyye'nin ctim "u'l-cyi'l-sl-
miyye cal azvi'l-Mu"attla ve'l-Ceh-
miyye'si (Beyrut 1404/1984) ve Cem-
leddin el-Ksm'nin Trhu'1-Cehmiy-
ye ve'l-Mu'tezile'si ( S a y d a 1320; Kahi-
re 1321) bunlardan bazlardr.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
236
BBLYOGRAFYA:
Ahmed b. Hanbel, er-Red "ale'z-zerdka
ve'l-Cehmiyye ('Ak'id's-selef iinde), s. 62,
65, 67-68, 75-76, 82-84; Drim, er-Red 'ale'l-
Cehmiyye (nr. Gsta Vitestam), Leiden 1960,
s. 8, 24, 39, 42, 93-100; E'ar, Maklt (Rit-
ter), bk. Fihrist, s. 626, 671; Mtrd, Kitbt-
Teuhtd, s. 66; Malat, et-Tenbh ue'r-red, s. 91-
140; a.e., M. Zhid Kevser'nin girii, s. 7; K-
d Abdlcebbr, el-Muhtt, s. 117, 437; Bad-
d, el-Fark (Abdlhamd), s. 212; bn Hazm, el-
Fal, II, 127, 204; ehristn, el-Milel (Vekl), 1,
86-87; erhu'l-cAkldeti't-Tahoiyye, s. 531-
532; bn Teymiyye, Mecm'at'r-res'il, i, 181,
197; bn Kayyim el-Cevziyye, e-av'ikl mn bizzat tanm, devirlerindeki hadi-
mrsele (bask yeri ve tarihi yok], s. 84; Safe-
d, el-Vft, XI, 208-209; bn'l-Vezr, sr'l-
hak 'ale'l-halk, Beyrut 1403/1983, s. 285, 287;
"Aka'idu s-selef, nirin mukaddimesi, s. 25;
Abdurrahman Bedev, Mezhib'l-islmiyytn,
Beyrut 1979, I, 134; zmirli, "Drz M e z h e b i " ,
DFM, 1/2 (1926), s. 41-42; M. erefeddin Yalt-
kaya, "Ceberiye", A, III, 38-39; W. Montgomery
Watt, "Djahmiyya", El2 (Fr.), II, 398-399.
B ERAFETTN GLCK
F CEHR
) tarihilerin gerekten merak ettikleri
Arap alfabesinin baz harflerindeki
belli bir zellii ifade eden terim
L (bk. HARF).
F CEHYR
( )
Eb Abdillh M u h a m m e d b. A b d s
b. Abdillh el-Cehiyr
(. 3 3 1 / 9 4 2 - 4 3 )
Kitb'1-Vzer' ve'l-kttb
adl eseriyle mehur olan
^ Abbs devlet adam.
Kfe'de dodu. bn Abds adyla da
tannr. Kk yata babas ile Badat'a
gitti ve orada yetiti. Babas, Abbs h-
nedannn ileri gelen simalarndan Mu-
vaffak b. Mtevekkil'in hcibi Eb'l-Ha-
san Ali b. Cehiyr'n yakn adam oldu-
u iin Cehiyr nisbesiyle mehur ol-
ve'l-
mutur. Babas Abds da Abbs Hali-
ve'l- fesi Muktedir-Billh'n veziri Ali b. s'-
nn hcibi idi. Cehiyr babasnn l-
er-Red mnden sonra ayn vezirin, daha sonra
da vezir Hmid b. Abbas'n hcibliini
yapt. 928'den itibaren bn Mukle'nin ta-
raftarlar arasnda yer ald ve onun ve-
zir olmas iin alt. bn Mukle tarafn-
dan rak hac kafilesinin emirliine tayin
edildi ve halife adna Kabe'nin rtsn
tad (317/929-30). Ancak bn Mukle'-
nin vezirlikten azledilmesi zerine tutuk-
land ve 80.000 dinar demeye mahkm
edildi; mallarna da el kondu. Cehiyr
Badat'ta vefat etti.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Eserleri. En nemli eseri Kitb'l-V-
zer' ve'l-kttb'd\r. Cehiyr bu ese-
rinde yaznn (kitabet) gelimesini, Ssn
mparatorluu'nun divan tekiltn, Hz.
Peygamber, Hulef-yi Ridn ve Eme-
vler devrindeki ktipleri, ilk Abbs ve-
ziri Eb Seleme Hafs b. Sleyman el-
Halll (. 132/750) ile Eb Ahmed Ab-
bas b. Hasan el-Cercer (. 296/908)
arasndaki otuzdan fazla Abbs veziriy-
le birok ktibin hayatn ele almtr.
Cehiyr bu vezir ve ktiplerin bir ks-
seleri, siyas, asker ve kltrel gelime-
leri mhede ettikten sonra eserini ka-
leme almtr. Ayrca Abbs vezirlerine
dair baz bilgileri, eserinde anlatt ve-
zirlerin sonuncusu Abbas b. Hasan'dan
renmitir. Baka kaynaklarda bulun-
mayan deerli bilgileri ihtiva eden eser,
Abbsler zamanndaki messeselere
dair en eski ve en nemli kaynaklardan
biridir. Cehiyr, Halife Hrnrred
n devri ve zellikle onun Bermek ailesini
devlet idaresinden uzaklatrmas gibi
konular ele almaya, bata halifeler ve
vezirler olmak zere siyas ve idar fa-
J
aliyetleri yrten dier devlet adamla-
rnn sahip olduklar yksek kltr se-
n viyesini ve edeb zevklerini gsterme-
ye zellikle dikkat etmitir. Eser iir ve
anekdotlara yer verilerek kaleme aln-
m olduundan ayrca edeb deere de
sahiptir. Cehiyri'nin bu kitab daha son-
raki birok mellif tarafndan nemli bir
kaynak olarak kabul edilmi ve pek ok
rivayeti iktibas edilmitir.
^
Kronolojik sraya riayet edilerek yazl-
m olan Kitb'l-Vzer' ve'l-kttb
tam olarak zamanmza intikal etme-
mitir. Eserin eksik haldeki tek yazma
nshas Viyana Mill Ktphanesi'ndedir
(nr. 916). H. von Mzik, Bibliothek Arab
Historiker und Geographen'm birinci
serisinden kitabn tpkbasmn yaym-
lamtr (Leipzig 1926). Bu basky esas
alan Mustafa es-Sekk, brhim el-Eb-
yr ve Abdlhafz eleb kitab tahkik
ederek yaymlamlardr (Kahire 1357/
1938, 1401/1980). Eser ayn yl Abdullah
smil es-Sv tarafndan da neredil-
m i t i r (Kahire 1938).
Mhl Avvd, Cehiyri'nin bu eserini
tamamlamak iin baz kaynaklarda yer
alan ve Me'mn devriyle balayan riva-
yetleri bir araya getirmi, bunlar nce
iki ayr makale halinde, sonra da Nu
z'i'a min Kitbi'l- Vzer* ve'l-kt-
tb adyla kitap halinde neretmitir
(Beyrut 1965). Benzer bir almay D.
Sourdel de yapm, Muhassin b. Ali et-

TenhFnin (. 384/994) el-Ferec bade'-
idde'siyle bn'l-Ebbr el-KudFnin (.
658/1260) 'tb'l-kttb adl eserin-
de yer alan rivayetleri bir makalede top-
lamtr. Eserin Hulef-yi Ridn ve Eme-
vler devriyle ilgili blmleri Josef Latz
tarafndan Almanca'ya evrilmitir (Das
Buch der Wezire und Staatssekretre uon
bn cAbds Al-Gahsyar: Anfnge und
maiyadenzeit, W a l l d o r f - H e s s e n 1958).
Cehiyrrnin gnmze kadar gelme-
yen dier eserleri de unlardr: 1. Esm-
r'l-'Arab ve'l-cAcem ve'r-Rm ve ay-
rihim. bn'n-Nedm, Cehiyr'nin Arap,
Acem, Rum ve dier milletlere ait ndir
kssa ve destanlardan meydana gelen
bin " s e m e r ' i (gece sohbetleri srasnda
okunan h i k y e ) b u a d a l t n d a bir k i t a p t a
topladn, her parann mstakil oldu-
unu, gece sohbetlerine gelenlerden bil-
dikleri en gzel hikyeleri aldn, ayr-
ca baz kitaplardan da hikyeler seti-
ini, her gece iin elli varak civarnda hi-
kyeyi bir araya getirdiini ve 480 ge-
celik "esmr" derlediini anlatmaktadr.
2. Ahbr'l-Muktedir el-'Abbasi. Ab-
bs Halifesi Muktedir-Billh devrine ait
olaylar ihtiva eden bir eserdir. Mes'd,
Cehiyr'nin 1000 varaklk Ahbr'l - snrlar iine alan Cehverler hnedan
Muktedir adl eserinin baz ksmlarn
bizzat grp okuduunu syler. 3. Ki-
tb Mzni'-i'r ve'l-itiml cal en- Cehverler (Ben Cehver) ailesi Fars asll
v'i'l-'arz. bn'n-Nedm ve Safed
Cehiyr'nin byle bir eser yazdn zik-
rederler; Ktib elebi ise bu eseri bn
Abds Ali b. Muhammed el-Kf adl bir
mellife nisbet eder.
BBLYOGRAFYA:
Cehiyr, el-Vzer' ue'l-kttb (nr. Mus-
tafa es-Sekk v.dr.), nairlerin mukaddimesi;
Mes'd, Mrc'z-zeheb (Abdlhamd), IV,
203; bn'n-Nedm, el-Fihrist, Kahire 1348, s.
190, 437; Safed, el-Vfl, III, 205; Ykt, Mu'ce-
m'l-deba , II, 137; Kef'z-zunn, II, 1469,
1918; Brockelmann, GAL SuppL, I, 219-220;
a.mlf., "Zu al-ahsijrs Wezirgeschichte", Is-
lamica, III/l, Leipzig 1927, s. 32-38; Zirikl, el-
A'lm, VII, 135; Kehhle, Mu'cemul-m'elli-
fn, V, 275; D. Sourdel, Le Vizirat 'Abbside, Da-
mas 1959-60, I, 3-8, 11, 13, 20, 25, 35, 39, 215;
II, 447, 483, 492, 672, ayrca bk. ndeks; a.mlf.,
"La V a l e u r Litteraire et Documentaire du
Livre des vizirs d'al-ahsiyr", Arabica, II,
Leiden 1955, s. 193-210; a.mlf., "Nouvelles
recherches sur la duexieme partie du livre
des vizirs d ' a l - a h s i y r " , Melanges Louis
Massignon, III, Damas 1957, s. 271-299; a.mlf.,
"al-Djahshiyr", El2 (Fr.), II, 399; Sezgin, GAS
(Ar.), 1/2, s. 175-176; el-Kmsul-slm, I,
647; Mhl Avvd, Nu z'ica min-Kitbi'l- u, insanlarn fakirletii, hnelerin bo-
Vzer= ue'l-kttb, Beyrut 1384/1964-65; a.mlf.,
" e l - K s m ' z - z V min-Kitbil-Vzer' li'l-
Cehiyr", MMLADm., XVIII (1943), s. 318-
332; 435-442. nn
mi MUSTAFA FAYDA
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEHVERLER
nein dna karak bu tr bir idare
CEHVERLER
oluturmasnda nceki tecrbelerinin b-
(jj^jk ) yk rol bulunmu olmaldr. Zira Eme-
Endls Emev Devleti'nin vler'in son dnemlerine doru halife
yklmas zerine olanlar ok ksa bir sre bata kalabili-
1031 -1070 yllar arasnda yorlard. Bunun balca sebebi, halifele-
Kurtuba ve civarnda hkm sren
rin halkn ve halk nezdinde nfuz sahibi
bir hnedan.
L J olan erafn isteklerini bilmemeleri, bu
arada eraftan bazlarn yanlarna e-
XI. yzyln ilk eyreinde Endls'te kerken bazlarn karlarna almalar ve
meydana gelen karklklar sonunda, nihayet bu durumun i mcadeleleri alev-
eitli blge ve ehirlerde mahall era- lendirmesiydi. Byle bir ynetim sonu-
fn bamszlklarn iln etmesiyle, Eme- ta siyas istikrarszlk, itima srtme
v Halifelii'nin elinde sadece Kurtuba ve ve iktisad zayflama ile kar karya ka-
evresindeki birka kk ehir kalm- lyordu. Bu durumu yakndan bilen tec-
t. Bu srada baa geen halifeler hadi- rbeli vezir Eb Hazm saltanat yerine
seleri nleyecek hemen hibir tedbir ala- ra idaresini tercih etmi olmaldr.
myorlard. Bunun sonucu olarak Kurtu- Eb Hazm devleti ilgilendiren husus-
ba halk Emevler'e kar ayaklanarak, larda rann kararlarna gre hareket
Vezir Eb Hazm Cehver b. Muhammed'in etti. Vezirlerin desteini almadan hibir
desteiyle, artk gc ve nemi kalma- ie girimedi. Hazineye bakacak grev-
m ve hatta siyas ekime vastas ha- lileri son derece gvenilir kimseler ara-
line getirilmi olan halifelii ilga ederek sndan seti. Kurtuba'da emniyet ve asa-
Emevler'i Kurtuba'dan srd. Eb Hazm yiin salanmas iine byk nem ver-
Cehver halkn srar zerine 1031 yl ba- di. Bundan dolay daha nce ehirde bu-
larnda Kurtuba'da ynetimi zerine al- lunmalar fitneye sebep olduu iin Kur-
d. Bylece Kurtuba merkez olmak ze- tuba'dan uzaklatrlan Emev soyun-
re Ceyyn (Jaen) gibi yakn ehirleri de dan baz kimselerin ehre geri dnmele-
rini yasaklad. Ayrca ehir halkn, zel-
kurulmu oldu. likle de esnaf silhlandrarak onlar ken-
Eb Hazm Cehver'in mensup olduu di gvenliklerini salar hale getirdi. Eb
Hazm yalnz kendi devleti iinde deil
olup Emevler'in mevl*s idi. Bu aile- btn Endls'te barn hkim olmas-
den gelenler eskiden beri Emevler'e ve n istiyordu. Nitekim m l k ' t - t a v i f *
Endls Emevleri'ne kumandan olarak arasndaki atmalarn sona ermesi iin
nemli hizmetlerde bulunmulardr. bn de ok gayret sarfetti.
zr, ad geen aileyi Endls'n nde Hayatn halka hizmetle geiren Eb
gelen aileleri arasnda zikretmektedir. Hazm 43S (1043) ylnda vefat etti. da-
Cehverler hnedannn kurucusu olan renin bana en ehliyetli kimsenin ge-
Eb Hazm Cehver, mirler dneminin mesinden yana olduu iin lmnden
nce oullarndan birisini yerine veliaht
sonlarna doru ynetimde ktip olarak
grev alm, daha sonra Hammdler tayin etme yoluna gitmedi. Fakat Kur-
devrinde de vezirlik yapmt. Vezir iken tuballar onun yerine olu Eb'l-Veld
ahidi olduu "fitne dnemi" hadiseleri Muhammed'i geirdiler. Eb'l-Veld esas
srasnda hep halkn menfaatlerini n itibariyle babasnn balatt icraat de-
vam ettirdi ve ekonomik hayatn canlan-
planda tutmu, isabetli gr ve ynlen-
dirmeleriyle halkn bu olaylardan en az mas iin ok alt.
zararla kmas iin aba sarfetmitir. Bu srada Kurtuba dndaki devletler
asndan baz nemli deiiklikler mey-
Bu husus kendisine Kurtuballar'n sev-
gi ve gvenini kazandrm ve onun halk dana gelmekteydi. Grnata'y merkez ya-
nezdinde rakipsiz bir nder durumuna pan Zrler, yaknlarndaki dier Berberi
gelmesini salamtr. Baa getii za- hnedanlarn da kendilerine baladlar-,
man birtakm ciddi problemlerle kar- ayrca Malaga'daki i Hammd halife-
lat; nk uzun sredir devam eden liine tbi olduklarn iln ettiler. Buna
fitne geriye huzur ve asayiin yok oldu- karlk bliye'deki (Sevilla) Abbdler ise
Snn-Emev halifeliini tekrar canlan-
ald bir Kurtuba brakmt. Eb Hazm drma yoluna gittiler. Bunun iin kibeti
mehul Emev Halifesi II. Him el-M-
Cehver derhal halkn nde gelen sima-
larnn grev ald bir ra idaresinin eyyed'in hayatta olup bliye'de yaad-
tekili yoluna gitti. Onun mevcut gele- n ve kendilerinin mer halife olarak
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 237
CEHVERLER
onu tandklarn syleyerek teki ml-
k't-tavifin de ona biat etmesini iste-
diler. Aslnda Cehverler ne Hammd-
ler'e tbi olmak ne de Him'a biat et-
mek istiyorlard. Ancak Abbdler gibi
baka hnedanlarn da Him'a biat et-
meleri karsnda yalnz kalmamak iin
onlar da ayn yolu takip ettiler.
Eb'l-Veld Muhammed babasnn ak-
sine daha hayatta iken oullarndan Ab-
dlmelik'i yerine veliaht tayin etti. Ab-
dlmelik emr olunca babasnn ve de-
desinin mtevazi hayat tarzlarn terke-
derek "el-Mansr Billh" ve "ez-Zfir Bi-
fadlillh" eklinde iki unvan birden al-
d. Ayrca minberlerde hutbeyi kendi ad-
na okutma emri verdi ve kt bir ida-
recilik rnei gsterdi; makamlarn ehil
olmayanlarn eline gemesine de zemin
hazrlad. Kurtuba'da ilerin yeniden ka-
rmas zerine Abdlmelik idareyi, hal-
kn arasndan sivrilerek vezirlik maka-
mna kadar ykselen brhim b. Sekki'-
ya brakt. bn's-Sekk ileri tekrar yo-
luna koymay ve huzuru salamay ba-
ard. Ancak onun bu baarlar Kurtu-
ba'y ele geirme planlar yapan Abbd-
ler'in hi houna gitmiyor ve onu kendi-
leri iin nemli bir engel olarak gr-
yorlard. Bu engelden kurtulmak iin de
Abdlmelik'e, bn's-Sekki'nm Cehve-
rler hnedann kendi sultas altna al-
mak niyeti tadna dair haberler ula-
trarak ondan kurtulmas gerektiini tel-
kin ettiler. Bunun zerine Abdlmelik
455 ylnda (1063) bu deerli vezirini l-
drtt. bn's-Sekk'nn ldrlmesi Kur-
tuba'da dzenin bozulmasna sebep ol-
du-, bu arada Abdlmelik'in kardei Ab-
durrahman taht ele geirmek iin ha-
rekete geti. Fakat Abdlmelik ok ge-
meden kardeini hapsetti. dare tekrar
ehil olmayanlarn ve frsatlarn eline
geti. Tuleytula'da (Toledo) hkm s-
ren Znnnler bunu frsat bilerek Kur-
tuba'y kuattlar. Abdlmelik'in istei
zerine Abbdler Cehverler'e yardm
gnderince Znnnler geri ekilmek zo-
runda kaldlar.
Abbdler Cehverler'e yardm etmek-
ten ziyade Kurtuba'y ele geirme gaye-
si tayorlard. Bu sebeple Znnnler'e
kar yardma gelen Abbd kuvvetleri
1070 yl Mays aynda ehri istil etti-
ler. Abdlmelik aldatldn ge anlad. dnemin (1603-1610) yaanmasna yol
Ailesiyle birlikte nce bliye'ye, oradan
da Saltis adasna srgne gnderildi.
Bylece Kurtuba ve evresinde kurulup
yaklak krk yl sren Cehverler hne- dat'a ve Sivas'tan Erzurum'a ve Van'a
dan da yklm oldu.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
238
BBLYOGRAFYA:
Humeyd, Cezuetul-rnuktebis (nr. Muham-
med Tvt et-Tanc), Kahire 1372, s. 27-28;
Feth b. Hkn el-Kays, Kal' id'l-cikyn,
Kahire 1283, s. 71; bn Bessm e-entern,
ez-Zahre f mehsini ehli'l-Cezre, Kahire 1365,
i/2, s. 112-119; Dabb, Buyetul-mltemis,
s. 23-24; Abdivhid el-Merrk, el-Mu'cib
f telhi ahbri dueli'l-Marib (nr. M. Sad
el-Uryn Muhammed el-Arab), Kahire 1368/
1949, s. 90, 92, 109; Muhammed b. Abdullah
bn'l-Ebbr, el-Hullet's-siyer' (nr. Hse-
yin Mnis), Madrid 1963, i, 245, 251; bn Sad
ei-Marib, el-Murib, Kahire 1964, i, 56; bn
zr, el-Beyn'1-murib, 111, 190, 198, 210,
213, 232, 251, 256; bn'l-Hatb, A'mlul-
a'lm (nr. E. Levi-Provenal), Beyrut 1956,
s. 145-151; bn'l-md, ezert, III, 255-260;
el-Kmsul-slm, I, 650; M. Abdullah nn,
Duel't-tao' if Kahire 1969, s. 20-30; Chej-
ne, Mslim Spain, s. 57-58; Hseyin Mnis,
Me'lim trhi'l-Endels, Kahire 1980, s. 359-
360; Ahmed Bedr, Trhu l-Endels, Dmak
1983, s. 46 vd.; R. Dozy, Histoire des
mans d'Espagne, Madrid 1984, III, 274 vd.; D.
VVasserstein, The Rise and Fail of the Party
Kings, New Jersey 1985, s. 87; C. Sanchez-
Albornoz, Espaha Musulmana, Madrid 1986,
II, 23 vd.; C. F. Seybold, "Cehver", A, III, 47; A.
Huici-Miranda, "Diahwarids", EP (ng.), II, 389.
B MEHMET ZDEMR
F CEL-yi VATAN
( dhiS^r )
XVI. yzyln sonlarna doru
artan Cell saldrlar ve
suhte basklar yznden halkn
yerini yurdunu terketmesini
ifade eden bir tabir.
L J
Umumiyetle devlet otoritesinin zayf-
lad devirlerde meydana gelen bu olay
kaynaklarda genel olarak "zalemenin zul-
mnden cel-yi vatan, terk-i diyr" ek-
linde geer. Ayrca "terk-i mesken" ve
"ift bozan rey" ifadeleri de ayn hu-
susu belirtir. zellikle XVI. yzyl sonun-
da balayan Osmanl-ran savalarnda
Anadolu'nun dousunun ran saldrlar-
na uramas ve Cell isyanlar bu hare-
ketin balca sebebini tekil eder. Bu or-
tamda Anadolu'da halkn kitleler halin-
de yerlerini terketmeleri yani cel-yi va-
tan etmeleri, resm kaytlarda "byk
kagunluk" veya "byk firar" adlaryla
anlan yedi yl srecek ok kark bir
amtr. Anadolu'daki sosyal ve iktisad
yapy altst eden bu olaylar sonucu s-
kdar'dan Karaman'a, Halep'ten Ba-
kadar mevcut yerleim birimlerinden
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
ancak drtte biri meskn kalabilmitir
(.Kitb- Mstetb, s. 12, 22).
Cell isyanlarnn younlat XVI.
yzyl sonlar ile XVII. yzyl balarnda
eitli blgelere yerlemi bulunan Ce-
ll liderleri, getikleri yerleri ve bulun-
duklar blgelerdeki ky ve kasabalar
dayanlmaz bir bask altna almlard.
Halk ar hakaretlere uruyor, elindeki
btn mahsuln ekyaya vermek zo-
runda kalyor ve hayat tehlike iinde
bulunuyordu. Cell gruplar hareket ha-
linde iken halk fakirleiyor, oraya bura-
ya kayor ve perian oluyordu. Gen-
ler iin ekyaya katlma mecburiyeti de
vard. Bu gvensizlik yznden halk o-
luk ocuunu alp daha emin yerlere ve-
ya ehirlere g ediyordu.
Ayn yllarda bir ksm medrese tale-
Musul- belerinin (suhte) zulmleri de Celller'-
den aa kalmyordu. Bunlar da adam
ldryor, kadn karyor veya bedava
yiyecek temin etmek iin eitli zulm-
ler yapyorlard. XVII. yzyl balarnda
suhte gruplarnn basks had safhaya
ulamt. Hkmet merkezine her yan-
dan, "taadd ve tecavzn nihayeti ol-
mayp halkn terk-i diyr ve cel-yi va-
tan" etmek zere olduklar yolunda ha-
n
berler geliyordu.
Kalenderolu Mehmed ve Karayazc
Abdlhalim gibi Celller'in isyan sra-
snda Erzurum ve Sivas blgelerinden
birok insan daha batya g etmi, s-
parta, Burdur ve Mula taraflarndan
da birok kii daha emin yerlere ka-
mt. Cennetolu adli Cell'nin faaliyet-
leri dolaysyla Karesi, zmir, Aydn ve Sa-
ruhan sancaklarndan terk-i diyr eden-
leri yerlerine iade etmek ok zor olmu-
tu. Abaza Hasan Paa isyannda da Ana-
dolu, Karaman, Mara ve Sivas eyaletle-
rinden binlerce kii ran'a, Badat'a ve
Erzurum'a g etmiti.
Halkn yerini yurdunu terketmesi sa-
dece Cell ve medreseli isyanlar sonu-
cu deil ayn zamanda resm devlet g-
revlilerinin, askerlerin basklar yannda
baz iktisad-sosyal sebepler ve sava
hali dolaysyla da meydana geliyordu.
zellikle "ehl-i rf" denilen tara idare-
cilerinin zulmleri, Cell isyanlarndan
sonra halkn cel-yi vatan etmesinin en
bata gelen sebeplerinden birini olu-
turuyordu. Ehl-i rfn yani beylerbeyi,
sancak beyi ve bunlarn adamlar ile su-
ba, kad ve timarl sipahilerin, resm
belgelerde "mugyir-i defter", "hilf-
knn", "mugyir-i narh- rz ve resm-i
 CELA-yi VATAN

yaylak" ekillerinde i f a d e edilen zulm- lerde bulunduktan baka gelen yiyecek o n yl i i n d e y a k a l a n m a l a r h a l i n d e ter-
leri de (Barkan, Kanunlar, s. 67, 131,317) m a d d e l e r i n e el k o y u p f a h i f i y a t l a s a t - kettikleri yurtlarna nakledilmeleri, ora-
halkn dalmasna yol ayordu. Halk yorlard. Bundan baka Erzurum'un, do- nn a v a r z " hnesine kaydedilen ve on
zerindeki basklarn younlat d- u snrna y a k n bir s e r h a d kaps ol- yl g e i r e n l e r i n ise b u l u n d u k l a r yerde
nemlerde devlet merkezi halk himaye masndan dolay burada t o p l a n m bu- braklmalar hkme balanmt. Bu
iin a d l e t n m e * l e r k a r y o r v e b u k o - l u n a n b l k halk, c e b e c i , t o p u v e a r a - h k m n d e r b e n d v e v a k f r e y s n a uy-
n u d a b e y l e r b e y i l e r i , s a n c a k b e y l e r i n i , ka- bac g i b i s n f l a r n d a h a l k z e r i n d e b a s - g u l a n m a y a c a v e h a n g i a r t t a o l u r s a ol-
dlar, nibleri, timar sahiplerini, vakf klar eksik deildi. Her iki durumdan sun bunlarn eski y e r l e r i n e gnderilme-
idarecilerini ve voyvodalar itham edi- ikyeti olan halk h k m e t merkezine leri g e r e k t i i d e belirtilmiti (BA, MAD,
y o r d u . 1 5 4 0 tarihli a d l e t n m e d e (nal- b a v u r u p , "Bizi r e n c i d e v r e m d e e d e r - nr. 1 0 . 1 5 9 , s. 10). Bu g l e r imparator-
ck, n / 3 - 4 , s. 114-115), bunlarn kendi ler, c e l - y i v a t a n e t m e m i z mukarrerdir luun son devirlerine k a d a r d e v a m et-
h i z m e t l e r i iin h a l k a a n g a r y a ykleme- v e y a h u t kll k a b a h a t v e f e s a d a sebep- mitir.
leri dolaysyla m e m l e k e t v e r e y n n " t a - tir" diye f e r y a t ediyorlard.
Cel-yi vatan etmek zorunda kalan
mam ihtill" iinde bulunduu belirtil-
Bundan baka tefecilerin eline den ve genellikle kaleye sahip ehir v e ka-
miti. te yandan kapkulu klnda-
halkn da' yerlerini terketmek zorunda sabalara s m a n halk b a z a n d a l a r a ka-
ki s a r c a v e s e k b a n g i b i b a b o asker
kaldklar grlmektedir. Yksek faizle ar, yanlarnda t a y a m a y a c a k l a r eya-
gruplarn kylere basknlar da halkn
b o r v e r e n t e f e c i l e r borlarn deyeme- y e i t l i y e r l e r e s a k l a r l a r d . B a z l a r e -
yerini t e r k e t m e s i n i n bir b a k a sebebini
yenlerin emlk ve arazilerini alyorlar, kyaya direnir, bulunduklar y e r l e r d e sa-
tekil ediyordu. Nitekim 1688'de Saru-
kendi topranda rgat durumuna d- v u n m a t e d b i r l e r i alrlar, h a t t a b u mak-
han b l g e s i n d e sarca v e s e k b a n blk-
en veya hapse mahkm edilen kiiler satla kale veya palanga da ina eder-
lerinin z u l m l e r i sebebiyle kyller ka-
de areyi cel-yi vatanda buluyorlard lerdi.
dya t e m s i l c i l e r g n d e r i p bunlarn d e v a -
( B A , MD, nr. 16, h k . 5 2 5 ) . A y r c a ziraat nsanlarn s a a sola kamalar dev-
m h a l i n d e t e r k - i d i y r e d e c e k l e r i y o l u n -
yapmann g olduu blgelerdeki ky- letin z a r a r a uramasna da yol ayor-
da t e h d i t t e bulunmulard.
llerin zaman zaman kendiliklerinden du. Zira has, z e m e t , t i m a r v e v a k f a ait
Halk c e l - y i v a t a n a zorlayan bir r- yerlerini terkettikleri kanunnmelerde y e r l e m e yerlerinin reysz kalmas, ver-
nek de Erzurum'da grlmektedir. e- zikredilmektedir. Nitekim 1540 tarihli gi gelirlerinde byk lde azalmaya
hirdeki yenieriler halka eitli zulm- E r z u r u m s a n c a k a n u n u ile 1 5 8 3 t a r i h - s e b e p o l u y o r d u . Dolaysyla a r a z i n i n bo
li T r a b z o n s a n c a k a n u n u n d a z i r a a t s a - kalmasn nleyici t e d b i r l e r i a l m a k dev-
halarnn y e t e r s i z l i i v e o u n u n ziraata letin e s a s h e d e f i n i t e k i l e d e r , normal
uygun olmamas dolaysyla insanlarn artlar altnda topran t e r k e d e n ift-
cel-yi vatan ettikleri zikredilmektedir i d e n " i f t b o z a n r e s m i " alnrd. F e v k a l -
Y e r l e r i n i t e r k e d e n l e r l e ilgili O s m a n l i s k n kanunu ( B a r k a n , Kanunlar, s . 6 0 , 72). B a z y l l a r - d e b i r hal o l a r a k y o r u m l a n d n d a n her-
(BA. MAD, nr. 10159, s. 10)
d a o r t a y a k a n ktlk d a g iin bir s e - h a n g i bir z o r l a m a ile c e l - y i v a t a n et-
b e p t e k i l e t m e k t e y d i ( B A , MD, nr. 3, h k . m i o l a n l a r iin belli bir s r e t a y i n e d i l -
949). m i v e b u n l a r n yl i i n d e dnmeleri

stanbul cel-yi vatan edenlerin en halinde eski topraklarn alabilecekleri

nemli snma yeriydi. Nitekim Ktib h k m e balanm, daha sonra bu sre

elebi bu h u s u s t a , "Celller z u h u r u ile o n yla k a d a r u z a t l m t . B o k a l a n t o p -

reyya za'f gelip terk-i diyr v e karye- raklarn eski sakinleri tarafndan en-

l e r d e n e h r e f i r a r ettiler, hl stanbul l e n d i r i l m e s i t e m e l p r e n s i p t i . Bu s e b e p l e

e t r a f bile d o l d u " d e m e k t e d i r ( D s t r ' l - k a a n halk y e r i n e d n d r m e k iin b-

amel, s. 127). y k g a y r e t s a r f e d i l m i , b u i iin e i t l i

tevikler, vergi muafiyeti saland gi-
Savalarn y e n i l g i y l e s o n u l a n m a s ze-
bi m e m u r l a r da grevlendirilmiti.
rine m e y d a n a g e l e n t o p r a k kayplar da
stanbul'a d o r u g hzlandrd. zel- H k m e t i n bu h a s s a s i y e t i b i r b a k m a
likle R u m e l i ' d e k i b o z g u n l a r z e r i n e T r k h a l k iin d e nemli bir a v a n t a j olmu,
ahalinin b y k k i t l e l e r h a l i n d e s t a n b u l ' a merkezin ilgisini ekip mahalli idareci-
veya Anadolu'ya geldii bilinmektedir. lerin z u l m n d e n ve basklarndan kur-
Karlofa A n t l a m a s n d a n sonra byk t u l a b i l m e k iin c e l - y i v a t a n h a l k t a r a -
kitlelerin stanbul'a g e t m e s i ehirde f n d a n b i r t e h d i t u n s u r u o l a r a k kullanl-
s k n t l a r a s e b e p o l d u . Bu h u s u s t a dev- mtr. Cel-yi vatan ve t e r k - i diyr A n a -
let ciddi t e d b i r l e r a l m a k z o r u n d a kald. dolu'nun sosyal yapsnn k k n d e n de-
Nitekim 1 7 1 6 ylnda karlan bir fer- imesini hazrlam, XVI. yzyln son-
m a n d a , "bild- s e l s e " denilen stanbul, larna d o r u b a l a y a n b u h a r e k e t elli yl
B u r s a v e E d i r n e ' y e bu e k i l d e g e l i p y e r - k a d a r A n a d o l u insannn s a a sola sav-
lemi ahalinin iskn kanunu hilfna rulmasna sebep olmutur. Bu ekilde
"zaman itibar o l u n m a d a n " eski yerleri- gibi b y y e n ift bozan ynlarnn
n e nakli i s t e n m i t i . skn k a n u n u n d a ce- mal klfetleri de devletin zerine yk-
l-yi vatan e d e n l e r d e n t i m a r reysnn lenmitir.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 239
 CEL-yi VATAN

BBLYOGRAFYA: tuf ve rzsna dellet eden isim ve s- yin cell ve cemle bal olarak bir m-
BA, MD, nr. 3, hk. 433, 760, 891, 897, 1122, fatlarn da ceml tabiriyle ifade eder- tekabiliyet iinde olduunu gstermeye
1123; nr. 7, hk. 130; nr. 16, hk. 525; BA, MAD,
ler. Kn celli, Hakk'n mahiyetinin almtr. Mesel, "Allah'n azab id-
nr. 5152, vr. 222, 326; nr. 10.159, s. 10; Se-
bilinemeyecek bir ekilde izzet perde- detlidir" yeti (el-Bakara 2/165, 196, 211)
lanik!, Trih (pirli), s. 4, 263-264, 755; Koi
Bey, Risle (Akst), s. 54; Ktib elebi, Dst- siyle gizli kalmas, ztn kendinden ba- celli, "Allah tvbeleri kabul eder" yeti
r'l-amel li-slhi'l-amel, stanbul 1280, s. 127; ka kimsenin bilmemesi ve grmemesi ise (e-ra 42/25) cemli ifade eder.
Kitb- Mstetb (nr. Yaar Ycel), Ankara eklinde tarif eder. Perdelenme ve izzet "Allah'tan gerei gibi korkun" (l-i mrn
1974, s. 12, 22; eyh, Vekyiu'l-fuzal, I, 186;
cellin zellii olduundan cellde Hak 3/50) cell, "Gcnz yettiince Allah'-
Rid, Trih, IV, 179; Cevdet, Trih, IV, 288;
Barkan, Kanunlar, s. 60, 67, 72, 131, 317; asndan ycelik ve kahhriyet, kul a- tan korkun" (et-Tegbn 64/16) ceml
a.mlf., "Tarih D e m o g r a f i Aratrmalar ve sndan boyun eme ve heybet* hisset- iinde mtalaa edilir. "Allah'n iki eli'n-
Osmanl Tarihi", TM, X (1953), s. 1-27; Ulu- me sz konusudur. Bu tr isim ve sfat- den (bk. el-Mide 5/64) maksat da bu-
ay, XVI!. Asrda Saruhan, s. 36, 86, 95-96,
lara sahip olmas itibariyle Allah'a cell dur; Allah her eyi bu "iki el" ile yani ce-
140-146, 200, 208-214, 285; Mustafa Akda,
Cell syanlar (1550-1603), Ankara 1963, s. ismi verilmitir. Cell Allah'n en yk- ll ve ceml ile yapar.
41, 109-114, 155-158, 210, 229, 253; a.mlf.. sek seviyede ululuunu ifade eder; bu Kmil insanlarla veller Allah'n cell
Byk Cell Karklklarnn Balamas, Er- anlamdaki cellin Allah'tan baka hi- ve ceml tecelllerini ayn derecede g-
zurum 1963, s. 27-33; a.mlf., "Cell syanla-
bir kimse tarafndan bilinmesi mm- nl rahatlyla karlar, "Lutfun da ho,
rnda Byk Kagunluk 1603-1606", TAD,
II/2-3 (1964), s. 1-50; a.mlf., "Trkiye Tari-
kn olmadndan cell ile ilgili akla- kahrn da ho" der, tam bir rz ve tes-
hinde tima Buhranlar Serisinden M e d r e - malardan sadece ceml (ilh gzellik) ve limiyet hali iinde bulunurlar. Zira bun-
seli syanlar", FM, 11/14 (1949-50), s. 361- bu cemlin celli (cell'l-ceml) yani g- larn ikisi de ayn kaynaktan ve zden
378; Mustafa Cezar, Osmanl Tarihinde Le- zelliin aknl anlalr. Akl Allah'n gelir, zt mertebesinde hepsi birdir.
uendler, stanbul 1965, s. 112, 113, 191-196;
mutlak cellini kavrayamadndan (b- Mutasavvflar genellikle insanlarn ka-
M. A. Cook, Population Pressure in Rural Ana-
tolia (1450-1600), Oxford 1972, s. 30-44; Mc- n'l-Arab, Kitb'l-Cell ue'l-ceml, s. 2) rakterlerini cell ve ceml tecelllerin-
teb lgrel, Abaza Hasan Paa syan (do- cell denilince mutlak deil izf cell den aldklar nasip miktaryla aklam-
entlik tezi, 1976), Ed.Fak. Genel Kitaplk, yani cemlin celli anlalmaldr. Fah- lardr. Cell sfatlarnn tecellsine maz-
TE, nr. 34, s. 35-36; Hrand D. Andreasyan, "Ce-
reddin er-Rz cell kelimesinin Allah'n har olan kiiler celdetli ve heybetli ol-
lllerden Kaan Anadolu Halknn Geri
Gnderilmesi", smail Hakk Uzunarl'ya selb sfatlarna dellet ettiini syler duundan bylelerine "abdlcell", ceml
Armaan, Ankara 1976, s. 45-53; Hadiye Tun- (Tefsir, VIII, 25, 52). sfatlarnn tecellsine mazhar olan ha-
cer, Kanun Sultan Sleyman Zamanna id
Abdlkerm el-Cl, Allah'n cellinin lim selim kiilere de "abdlceml" denil-
Knunnme, Ankara 1988, s. 193-195; Yusuf
Halaolu, XVIII. Yzylda Osmanl imparator- genelde O'nun yce vasflarn ve gzel mi, ilkine Hz. mer, ikincisine Hz. Eb
luunda skn Siyaseti ue Airetlerin Yerle- isimlerini, zel olarak da lutuf ve kerem Bekir rnek gsterilmitir (ayrca bk. CE-
tirilmesi, Ankara 1988, s. 6, 77-79; Feridun trnden vasflarn ifade ettiini syler. ML).
M. Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazs, Anka- Cell ile ceml sfatlar arasnda bir y- BBLYOGRAFYA:
ra 1989, s. 121-123, not 37, s. 157-158, not
nyle ilkine, dier ynyle ikincisine ben- Rgb el-sfahn, el-Mfredt, "cell", "ce-
170; Abdurrahman eref, "stanbul'da M e ' k -
lt M z a y a k a s 1179 Senesine A i t Baz V e - zeyen rab ve rahmn gibi sfatlar da var- ml" md.leri; Kn, Itlht'-fiyye, "ce-
dr (el-lnsn'l-kmil, I, 75). bn'd-Deb- ll", "ceml" md.leri; et-Ta'rft, "cell", "ce-
saik", TOEM, sy. 40 (1913), s. 193-196; M. M-
ml" md.leri; Tehnev, Kef, "cell" md.; el-
nir Aktepe, "XVIII. A s r m lk Yarsnda stan- b Allah'n sfatlarn cell, ceml ve
Mu'cem-f, "sfat" md.; Zeccc, Taksm
bul'un N f u s M e s e l e s i n e Dair Baz V e s i k a -
keml olmak zere e ayrr. Eer Hak esma' illhi'l-hsn, Beyrut 1979, s. 50; M-
lar", TD, sy. 13 (1958), s. 1-30; Halil nalck,
bir kimseye ihsan, lutuf, rahmet, iyi- verd, Edeb'd-dny ve'd-dn, Kahire 1973,
"Adletnmeler", TTK Belgeler, II/3-4 (1967),
s. 114-115, 136-137. m lik, yaknlk, rz ve nrniyet, sevgi ve s. 339; Beyhak, el-Esm' ue'-ft, I, 83, 84;
kerem gibi sfatlaryla tecelli ederse o Hcvr, Kef'Tmahcb, Tahran 1338, s. 220,
lli MCTEBA LGREL 370, 385, 429; Gazzl, hy', IV, 290; a.mlf.,
kimse ceml sfatlarn temaa halinde
el - Maksad 'l - esn, Kahire 1322, s. 84, 103;
bulunur; izzet, kibriy, kahr, cebr, ga- Fahreddin er-Rz, Mefthu'l-ayb, stanbul
r CELL n zab ve kudret gibi heybet ve azamet s- 1308, VIII, 25, 52; a.mlf., Levmi'uT-beyyi-
fatlaryla tecelli ederse bu tecelliye maz- nt, s. 342; Bakl, erh-i athiyyt, s. 303,
(bk. e l - A K D ' l - A D U D Y Y E ) .
304, 606; bn'd-Debb, Meriku enuri'l-
L J har olan kii cell sfatlarn temaa
kulb, Sleymaniye Ktp., Veliyyddin Efendi,
eder. lim, kudret, halk ve kayymiyyet
r n gibi Allah'a mahsus sfatlar seven ve
nr. 1828, vr. 22 b -23 a ; bn'l-Arab, el-Ftht,
CELL II, 711-714; IV, 322-324, 346-348; a.mlf., Fu-
( J%l )
kmil mrifete zlem duyan bir kimse (Aff), s. 54; a.mlf., Kitb'l-Cell ue'l-
keml sfatlarn temaa halinde bulu- ceml {Res'il bni'l-'Arab iinde), Haydar-
Allah'n nur. Ceml sfat neelenme, cell sfat bd 1361, s. 1-7; a.mlf., Kitb'l-Cell ve hiye
kahr ve gazabna dellet eden fni olma, keml sfat sevme sonucunu
kelimetullh (a.e. iinde), I, 13; Abdlkerm
isim ve sfatlar iin el-Cl, el-lnsn'l-kmil, stanbul 1300, I, 75-
verir. 80; Lisnddin, Ravzatut-ta'rf (nr. Muham-
^ kullanlan bir tasavvuf terimi. ^
med el-Kettn), Beyrut 1970, I, 288-294; Imm-
Cell sfatlan slik zerinde heybet, ce- Rabbn, el-Mektbt, stanbul 1963, I, 375;
Mutasavvflar Allah'n isim ve sfat- ml sfatlar ns* tesiri meydana getirir. Abdlkadir Mahmd, Dlrst f'l-felsefeti'd-d-
larn cell ve ceml olmak zere ikiye Cellin sonucu korkma, sklma ve zl- niyye ve's-fiyye ve'l-'ilmiyye, Kahire 1978,
s. 347-354; Ahmed e-erbs, Mevs'a le-
ayrr ve iki trl zuhr* ve tecell* den me, cemlin sonucu mitlenme, rahatla-
h'l-esm'llhi'l-hsn, Beyrut 1981, I, 226-
bahsederler. Allah'n kahr ve gazabna ma ve sevinmedir. bn'l-Arab Kur'an'- 230,407-409. [T]
dellet eden isim ve sfatlarn cell, lu- dan verdii rneklerle lemdeki her e- HA SLEYMAN ULUDA

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

240 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

CELL MSI
(. 8 9 3 / 1 4 8 8 )
Ftih Sultan Mehmed devri
hattatlarndan.
Ali elebizde Aleddin Hasan elebi'-
nin olu, mehur hattat eyh Hamdul-
lah'n daysdr. Oullan Mehmed Cem-
leddin ve Cellzde Muhyiddin efendiler
de devrin hattatlarndandr. "Cell oul-
lan" diye anlan bu iki hattatla akrabas
ve talebesi Abdullah b. lys Efendi (Ab-
dullah Ams), Anadolu'nun yedi stadn-
dan (estize-i Rm) kabul edilir. Cell
Ams hat sanatn Hayreddin Mara ile
beraber Yahy Sf elebi'den bir md-
det mekettikten sonra Fetth Yahy
Nsbr'den eitli hatlar renerek
iczet ald. Hatla beraber Tokatlolu Ce-
mleddin Ysuf elebi'den ilim tahsil
etti. II. Bayezid Amasya valisi olunca onun
yaknlar arasna girdi. Bayezid tahta k-
t zaman kendisini stanbul'a davet et-
ti. Cell Ams bir sre stanbul'da kal-
dktan sonra Amasya'ya geri
Amasya Valisi ehzade Ahmed'e hat ho-
cas oldu. 9 Zilhicce 893'te (14 Kasm 1488)
arefe gn burada v e f a t etti.
Osmanl hat ekolnn douunda
nemli rol olan Cell Ams'nin kendi-
ne has bir tavr vard. Bu tarihlerde hat
sanat alannda nemli gelimelere sah-
ne olan Amasya'da iki hattat etrafnda
mektep teekkl etmiti. Bunlardan bi-
ri Hayreddin Mara, dieri de Cell Am-
s idi. Osmanl-Trk hattatlar bu iki kol-
dan gelmitir. Hayreddin Mara kolu s-
tanbul'da eyh Hamdullah mektebiyle
devam edip bugne kadar btn slm
mtMU,
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
n lemine yaylarak hkim slp olmu-
tur. Cell Ams kolu ise Amasya'da k-
sa bir mddet devam etmi, eyh Ham-
dullah mektebinin daha ok rabet gr-
mesi sebebiyle daha sonra ilerleyeme-
j
mitir.
BBLYOGRAFYA:
Glzr- Savb, s. 54; Suyolcuzde, Deuha-
tul-kttb, s. 30; l, Menkb- Hneruerr,
s. 24, 25; Mstakimzde, Tuhfe, s. 152; Amas-
ya Trihi, Sleymaniye Ktp., Mikrofilm Arivi,
nr. 3681-3682, VIII, 135-137; Ayverdi. Ftih Dev-
ri Hattatlar, s. 22. m ve fetva vermekle geiren Cell el-Bek-
M MUHTTN SERIN
r CELL el-BEKR
( J^ ) hu Terkhi'l-Lbb
Eb'l-Beka' Cellddn M u h a m m e d
b. Abdirrahmn b. A h m e d
el-Bekr es-Sddk
(. 8 9 1 / 1 4 8 6 )
^ fi fakihi.
2 Safer 807'de (10 Austos 1404) Beh-
nes yaknlarnda Nil'in bat kysnda
bulunan Dehrt'ta dodu. Soyu Hz. Eb
dnd.
Bekir'e ulaan Bekri ailesine mensuptur.
Mehur mutasavvf ve lim Eb'l-Hasan
el-Bekr'nin babas, zeliyye tarikatnn
Bekriyye kolunun kurucusu Eb'l-Mek-
rim ei-Bekr'nin dedesidir. lk renimi-
ni Dehrt'ta yapt. Fkh dersi ald de-
desinin lm zerine Kahire'ye giderek
oraya yerleti. Kahire'de Takyyddin b.
Abdlbr, emseddin Sbt bn'l-Leb-
bn, Zeynddin el-Kumn, Muhammed
b. Abdddim el-Birmv, Alemddin el-
Bulkin, Celleddin el-Bulkin, Eb'l-Feth
bn'l-Kyt ve Veliyyddin bn'I-Irkl
gibi hocalardan fkh, usl-i fkh ve ha-
dis okudu. 863'te (1459) skenderiye ka-
tjMij^/.fysfiiiMj'
lIvJijs.'IJsMii-i^vj^tik&uApYi/i
uHMU^Utyltlr*
Cell
el-Bekr'nin
Haiye
'ale"l-Minhac
adl eserinin
ilk iki sayfas
(Sleymaniye Ktp.,
Ayasofya,
nr. 1120)
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CELL HOCA
dlma tayin edildi. Daha sonra uzun yl-
lar Kahire'de kad niblii yapt, bu ara-
da talebe okuttu. 875'te (1470-71) n-
iblikten ayrld. Kyt'nin lmnden
sonra Baybars Medresesi eyhliine ge-
tirildi. ki defa hacca giderek bir md-
det orada mcvir kald. 891 Reblhi-
rinde (Nisan 1486) Kahire'de v e f a t etti.
Zamannda fi fkhn en iyi bilen hu-
kukulardan biri olarak tannan ve m-
rnn byk bir ksmn talebe okutmak
r, fi fkhna dair eitli erh ve hai-
yeler kaleme ald. Kaynaklarda ad ge-
n
en eserlerinin balcalar unlardr; er-
(hocas Veliyyddin
bn'l-Irk'nin Tenkihu'l-Lbb a d l ese-
rinin erhidir); el-Fethu'l-cazz (Muhta-
ar't-Tebrz nin erhidir); Nket (Haiye)
cal Minhci't-tlibn; Behcetur-r-
^ bn bi-hav Ravzati't-tlibr (son iki
kitap Yahy b. eref en-Nevev'nin eserle-
ri zerine yazlmtr).
BBLYOGRAFYA :
Sehv, ed-Dau' ul-lmi', VII, 284-286; ev-
kn, el-Bedrut-tlC, il, 182-183; Kefuz-zu-
nn, II, 1542, 1626; Ali Paa Mbarek, el-H-
tat't-Tevfkyye, Kahire 1983, III, 431; ia-
hu'l-meknn, I, 200, 271; II, 588; Hediyyetul-
'ritn, II, 214; Zirikl, el-A'lm, VII, 67; Keh-
hle, Mu'cem'Tm'ellifr, X, 134; el-Kam-
su I-slm, I, 344. T
S HALTUNAL
F CELL H O C A
(1882-1961)
mam-hatip okullarnn
almasndaki gayretleriyle tannan,
bu okullarda mdrlk
^ ve hocalk yapan din limi. j
Asl ad Mahmut Cellettin (kten) olup
Trabzon'da dodu. Baba tarafndan Gr-
czdeler olarak bilinen, din ilimler ala-
nnda isim yapm kkl bir aileye men-
suptur. Drt yanda iken babas Slih
Zihni Efendi'nin, ksa bir sre sonra da
annesi Gller Hanm'n vefat zerine ba-
baannesinin himayesinde byd. K-
k yata hfzn tamamlad. Rdiyeyi
bitirdikten sonra Trabzon ddsi'ne kay-
doldu ; bir yandan da medreseye devam
etti. ddde okuduu yllarda dedesi
mer Feyzi Efendi'nin yerine Trabzon
ar Camii'nin imam-hatipliini yapt.
Mezun olunca stanbul'a giderek Drl-
muallimn-i liyye'ye girdi (1905). Bu oku-
lu bitirdikten sonra Drlfnun Edebi-
yat ubesi'ne kaydoldu. 11. Merutiyet'in
iln ile stanbul'da huzurun bozulmas
zerine renimini yarda brakarak bir
241
CELL HOCA
Cell Hoca
arkadayla birlikte Turgutlu'ya gidip
edebiyat retmenliine baladysa da
(24 Haziran 1909) burada fazla kalmaya-
rak stanbul'a dnd (5 Kasm 1909) ve
tahsiline devam etti. Drlfununda ho-
calar Babanzde Ahmed Naim, zmirli
smil Hakk ve Mehmed kif beylerin
yakn ilgi ve sevgilerine mazhar oldu.
Arap edebiyatn Ali Fehmi (Cbi) ve ev-
ket efendilerden okudu. Bu arada Fatih
dersiamlarndan Mustafa sim ve Mu-
lal Ali Rz efendilerden kelm ve usl-i
fkh sahasnda zel dersler ald.
Cellettin Efendi 1911 ylnda Darl-
fnun Edebiyat ubesi'den mezun olun-
ca stanbul Sultnsi Arapa muallimli-
ine tayin edildi (29 Ocak 1912). lm ye-
tikinlii yannda baarl retim me-
todu sayesinde ksa srede "Cell Ho-
ca" olarak hret buldu.
Mtareke yllarnda kaynpederinin
yerine Vasat Atik Ali Paa Camii'nde on
yl kadar imamlk grevinde de bulun-
mu olan Cell Hoca, 1925'te stanbul
mam-Hatip Mektebi Arapa muallim-
liine tayin edildi. Bir sre sonra "Tev-
hd-i Tedrisat Kanunu"nun aleyhinde ko-
nutuu iddiasyla aa almdysada ya-
plan tahkikat neticesinde grevine iade
edildi. Ardndan da stanbul Sultnsi
Arapa muallimliine geti. Harf inkl-
bndan sonra Arapa derslerinin kaldrl-
mas zerine okulun Trke hocaln
zerine ald. Uzun yllar stanbul'un e-
itli okullarnda Trke, edebiyat, felse-
f e ve mantk dersleri okuttu. Vefa Lise-
si'nde f e l s e f e hocas iken 1947 ylnda
emekliye ayrld.
Cell Hoca, 1949 ylnda Maarif Vek-
leti'nce stanbul'da alan imam-hatip
kursuna mdr ve retmen olarak ta-
yin edildi. Bu vesile ile sadece pratik bil-
giler vermeyi hedef alan bu tip kursla-
rn yeterli olmadn grd ve bunlarn
orta dereceli okullar haline getirilmesi
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
242
gerektii kanaatine vard. Bu konuyla
ilgili olarak daha sonra bata dnemin
Maarif Vekili Tevfik leri olmak zere bir-
ok yetkiliyle grmeler yapt. Sonuta
imam-hatip okullarnn almas ynn-
de karar alnd ve Cell Hoca, 17 Ekim
1951 tarihinde retime balayan stan-
bul mam-Hatip Okulu'nun ilk mdr
oldu. Trkiye'nin din, ilm, kltrel ve
sosyal hayatnda nemli yeri olan imam-
hatip okullarnn kurulmas fikrinin ilk
sahibi ve ilk program yapmclarndan
biri olmas dolaysyla Cell Hoca'nn bu
okullarn tarihinde ok nemli ve unu-
tulmaz bir yeri vardr.
1956, 1959 ve 1960 yllarnda defa
hacca gitti. stanbul Yksek slm Ensti-
ts'nde iki yl ilm-i tevhid ve kelm
derslerini okutan Cell Hoca 21 Kasm
1961'de v e f a t etti, Edirnekap (Sakza-
ac) ehitlii'ndeki aile kabristanna def-
nedildi. Olu Sadettin kten halen Mi-
mar Sinan niversitesi Mimarlk Fakl-
t e s i n d e retim yesidir.
Arapa, Farsa, Franszca bilen, zel-
likle Arap edebiyatna vukufuyla tan-
nan, slm ilimler yannda Bat kltr-
n de yakndan incelemi bir din limi
olan Cell Hoca, btn ilm hayat bo-
yunca tahkik metodunu uygulamtr.
Genel felsefe, kelm ve slm felsefesi
alanlarnda iyi yetimi, bu konularla il-
gili olarak Arapa ve Franszca'dan ter-
cmeler yapmtr. Resm derslerinin ya-
n sra Beyazt'ta evinin yaknndaki So-
anaa Camii'nde cumartesi gnleri al-
t yl sreyle hy' culmi'd-dn okut-
mutur.
Birok din limi ve muhafazakr m-
nevverin bir keye ekildii Cumhuriyet
Trkiyesi'nin ilk yllarnda Cell Hoca, her
zaman ve her artta yaplabilecek iler
olduunu dnen iyimser kiiler ara-
snda yer ald. Gayretli, ayn zamanda
sabrl ve kanaatkar bir anlayla eski
kltrn yeni nesle aktarlmasnda ba-
arl hizmetler gerekletirdi. Gnmz revli olarak bulunduu Gelibolu, Sakz
insannn tasavvur edemeyecei kadar
sade bir hayat yaard. Bununla birlikte
hayat severdi. Ona gre hayat, mer
snrlar erevesinde, gzel insanlarla
gzel meknlarda geirilen gzel zaman-
lardr. evresindeki iten muhabbet ve
sayg kua lmne kadar devam et-
tii iin Cell Hoca yalln terkedilmi-
liini hi tatmad.
Cell Hoca'nn, tabiatndaki ar titiz-
lik ve mklpesentlik, okuduu ve yaz- da Ebzziy Tevfik ile birlikte
d her kelime zerinde duruu, her
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
noktada kaynak eserleri uzun uzadya
tahkik edii gibi sebeplerle baz maka-
leleri dnda yaymlanm herhangi bir
eseri bulunmamaktadr. Dou ve Bat
kaynaklarndan tercme ederek derle-
dii sarf, nahiv, edebiyat, kelm, slm
felsefesi, f e l s e f e ve ahlka dair kitap ve
makaleleri 100 kadar defter tutmakta-
dr. slm ilimlerde modern metodoloji
ve sosyolojinin uygulanmasn arzu eden,
klasik kelmn, amz insannn ve s-
lm dnyasnn ihtiyacn karlayacak
yeni ilm-i kelm haline getirilmesini ge-
rekli gren Cell Hoca'nn bu gaye ile
hazrlad tamamlanmam baz al-
malar da bulunmaktadr. 1000 cildi a-
kn eserden oluan kitapln Sleyma-
niye Ktphanesi'ne balamtr.
Vefatndan sonra dost ve talebeleri
tarafndan Celal Hoca: Hayat ve ah-
siyeti adl bir anma kitab neredilmi,
bu kitapta hocann tercme eserlerin-
den baz rneklere de yer verilmitir.
BBLYOGRAFYA:
Celal Hoca: Hayat ve ahsiyeti, stanbul
1962; Nahit Diner, 1913'ten Bu Gne Imam-
Hatip Okullar Meselesi, stanbul 1974, s. 61;
Mahir z, Yllarn zi, stanbul 1975, s. 184, 259,
337-339, 342, 379; Hilmi Ziya lken. Trkiye'-
de ada Dnce Tarihi, stanbul 1979, s.
83; Tahsin Banguoiu, Kendimize Geleceiz,
stanbul 1984, s. 100-101. m
S E M I N IIK
F CELL N U R LER n
(1882-1936)
II. Merutiyet ve Cumhuriyet devrinin
tannm gazetecisi, fikir ve
siyaset adam.
L J
Gelibolu'da dodu. Babas, mektupu-
luktan valilie kadar eitli hizmetler-
de bulunduktan sonra 1908'de Meclis-i
A'yn yeliine seilen Mustafa Nuri Bey,
annesi de Mesnevi mtercim ve rihi
bidin Paa'nn kz Nefise Hanm'dr.
Cell Nuri'nin ocukluu babasnn g-
ve Canik'te geti. lk renimini tara
mekteplerinde ve zel hocalardan gr-
d. Orta renimini Galata Saray Mek-
teb-i Sultnsi'nde yapt. Daha sonra
Mekteb-i Hukuk'a devam etti ve II. Me-
rutiyetin ilnndan nce buradan me-
zun oldu.
alma hayatna avukat olarak ba-
layan Cell Nuri'nin asl faaliyet gsterdi-
i alan gazeteciliktir. Gazetecilie 1909'-
Cunier
d'Orient'da balad. Cell Nuri 1911 y-

li sonlarna kadar alt, Ebzziy'nn
ayrlmasndan sonra ad Le Jeune Turc
olan bu gazetede fikir hrriyeti, Avru-
pa'ya kar Osmanl hukukunun mda-
faas, Rus aleyhtarl ve ittihd- slm
taraftarl konularnda birok yaz yaz-
d. 1912 ylndan itibaren youn bir ya-
zm faaliyetine girerek, Tanin ve
gazeteleriyle ctihad mecmuasnda ma-
kaleler yaymlarken bir yandan da bun-
lardan yapt semeleri kitap haline
getirdi. Ayn yl Rusya ve skandinavya'-
ya bir seyahat yapt; 1913'te ilk Trk
yazar olarak kuzey kutbuna gitti. Cell
Nuri, 1914 yl balarnda Abdullah Cev-
det ile aralarnda kan bir fikir tart-
mas yznden ctihad'dan ayrld ve
Hrriyet-i Fikriyye mecmuasnda yaz-
maya balad. Ayn yl yaklak iki ay s-
ren bir Amerika seyahatine kt. 1916'-
da kdam'm bayazarln yaparken bir
yandan da Edebiyyt- Ummiyye Mec-
muas 'n kard. Btn fikr ve ilm ener-
jisini zerinde toplayaca ti gazetesi-
ni 1 Ocak 1918'de yaymlamaya bala-
dnda artk mehur bir yazar, tecr-
beli bir gazeteci ve usta bir polemiki ol-
mutu. Hkmetin basn hrriyetini s-
nrlayc teebbsleri karsnda tenkit
dozunu iyice arttrnca ti 10 ubat
1919'da kapatld; fakat hemen ertesi
gn leri adyla yaymna devam etti.
Cell Nuri tenkitlerini Hrriyet ve ti-
lf Frkas'na da yneltince o gnlerde
bu frkann umumi ktibi olan ve Sabah
gazetesinde yazan Ali Kemal'le arala-
rnda bir tartma balad. Bu polemik,
Cell Nuri'nin yurt dna kmasna ve
yaklak drt ay kadar Roma'da kalma-
sna sebep oldu. Ali Kemal'in Dahiliye
vekilliinden ayrlmas zerine 24 Tem-
muz 1919'da stanbul'a dnd. 22 Ka-
sm 1919 tarihinde Gelibolu'dan mebus
seildi; bylece 1935 ylna kadar devam
edecek siyas hayat da balam oldu.
Son Osmanl Meclis-i Meb'san'nn al-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
d Msk- Mill kararnn msveddesi-
ni kaleme alan Cell Nuri (leri, nr. 1358,
11 Terinisani 1337), stanbul'un igaliyle
basn zerindeki basklar iyice artnca
igalciler tarafndan Malta'ya srld.
3 Kasm 1921'de Malta'dan stanbul'a
dnd ve Ankara'ya geip Gelibolu mil-
letvekili sfatyla Trkiye Byk Millet
Meclisi'ne girdi. 10 ubat 1922'de Ki-
nn- Ess Encmeni reisliine seildi.
Buradaki almalaryla Knn- Ess'-
yi, gerekli deiiklii yaparak Cumhuri-
y e t i n ilnn mmkn klacak duruma
getirdi.
Lozan Antlamasfndan sonra kanun-
suz yollarla stanbul'a dnen Rum ve Er-
meniler'e kolaylk salayan ve Yunus Na-
di. Kl Ali gibi baz mebuslarn adlarnn
da kart "i komitesi" hakknda yap- cisi de bizimle mnasebetlerinde uygu-
t neriyattan sonra gelien olaylar ze-
rine leri 30 Kasm 1924'te kapatld.
Hak Ad 1928 ylna kadar herhangi bir ga-
zetede grlmeyen yazarn bu sre iin-
de tek yayn faaliyeti, 1926'da yaymla-
d Trk nklb adl eseridir. 1928'de
kdam'da yeniden yaz hayatna dnen
Cell Nuri, harf inklbnn gerekleme-
sinde ve tutunmasnda nemli rol oyna-
mtr. 1934'te soyad kanunu knca
gazetesi leri nin adn soyad olarak se-
ti. 2 Kasm 1936'da stanbul'da ld.
Eserleri. Cell Nuri siyaset, hukuk, ta-
rih, din, seyahat, dil ve edebiyat alanla-
rnda ok sayda makale ve kitap yaym-
lamtr. Bunlar konularna gre yle
sralanabilir:
Siyaset. 1. 1327 Senesinde
Mn'akid ttihad ve Terakki
sine Cell Nuri Bey Tarafndan
dim Klman Muhtradr (stanbul 1327).
Bu muhtrada devletin iinde bulundu-
u durumu, Rusya, ngiltere, Fransa ve
talya'nn Osmanl Devleti hakkndaki
emellerini, yabanc unsurlar
Avrupallama, hkmetlerin hangi te-
mele dayanmas gerektii ve nihayet Jn
Trk hkmetinin grevleri konusunda-
ki dncelerini dile getirmitir. 2. Ta
Giyen Millet (stanbul 1339 r./1341).
Cell Nuri bu kitapta genel olarak tarih
ve milliyet, devlet ekilleri, Tanzimat ha-
reketi ve Merutiyet rejimiyle mill h-
kimiyetin mukayesesi, inklp, eski ve
yeni din anlay zerinde durmaktadr.
Ona gre zamanla dinin esasyla ilgisi
olmayan birtakm gelenekler dine ilve
edilmitir. Bunlar gittike oalarak di-
nin hakikatini rtmtr. Cell Nuri din-
sizliin ve din aleyhtarlnn bu ilveler-
den kt kanaatindedir. 3. Trk nk-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CELL NUR LER
lb (stanbul 1926). Mill Mcadele'nin
kazanlmasndan sonra Trkiye'de ger-
ekletirilen inklplara dair dncele-
rini ihtiva eden eseridir. Trk inklbn
H. Taine'in metoduyla deerlendirdik-
ten sonra medeniyet, Batllama, dil,
edebiyat, iktisat ve inklp fikirleri ze-
rinde durur.
Hukuk. 1. Kendi Nokta-i Nazarm-
dan Hukk- Dvel (stanbul 1330). e-
itli gazete ve mecmualarda yaymlad-
makalelerden yapt semeleri ihti-
va eder. Cell Nuri bu kitabnda James
Lorimer, F. de Martens, Henri Bonfils ve
Paul Fauchille gibi Batl hukukularn
eserlerinden ve Batl devletlerin Osman-
llar'a kar tutumundan hareket ederek
Batllar'n, birincisi kendi aralarnda, ikin-
ladklar iki trl hukuk anlaylarnn
bulunduunu syler. Cell Nuri eserin-
de, gnmzde de hl geerli olduu
grlen Batllar'n bu ikili hukuk anlay-
nn yanlln ispatlamaya alr. Ese-
rin sonuna, ilk defa ctihad'da kan ve
nemli tartmalara sebep olan "slm'-
da Vcb- Teceddd" adl makalesi il-
ve edilmitir (s. 163-191). blmden
meydana gelen makalenin birinci bl-
mnde mslmanlarn XIII. yzyldan
beri hz gittike artan bir k halin-
de olduklarn belirtir. Bu k, XIX. yz-
ylda Hristiyanlk leminin slm' nfu-
zu altna almas sonucunu dourmutur.
kinci blmde mslmanlara bu nfuz-
dan kurtulmann yollarn gsterir. n-
c blmde ise Bat smrsne kar-
Selnik'te
verilecek mcadelede sosyalistlerle i
Kongre-
birlii yapmann ciz olduunu syler. 2.
Tak-
Havic-i Knniyyemiz (stanbul 1331).
Cell Nuri'nin ctihad mecmuasnda yaz-
d hukukla ilgili makalelerinin bir ara-
ya toplanmasndan meydana gelen ese-
ridir. Mukaddimede kanunlarla ilgili ge-
meselesi,
nel dncelerini anlatr. Ona gre bir
memleketi kanunla "ihya arzusunda bu-
lunmak", insanlarn tabiatn ve millet-
lerin mizacn bilmemek demektir. Nite-
kim ngiliz hukuku, bu lkede mevcut
olan rf, det ve muamelelerin tesbitin-
den baka bir ey deildir. Bu nokta-
dan hareketle mevcut kanunlar zerin-
deki dncelerini ve tekliflerini ortaya
koyar. Ancak bunu yaparken kendi iin-
de tutarszlktan kurtulamaz. Bir taraf-
tan hukukun sosyal bnyeye uygun bu-
lunmasn, taklit eseri olmamasn savu-
nurken ayn fikirleri benimseyen Cevdet
Paa'ya ve eseri Mecelle'ye iddetle h-
cum eder. Bir baka yerde de tam ter-
243
CELL N U R LER
sini savunarak, "Garp karmzda bir k-
tbhne-i kavnn arzediyor. Bunlarn
ahz ve iktibas pek o kadar mkil bir
i deildir" (s. 48-49) demekte bir sakn-
ca grmez.
Tarih. 1. Trh-i Tederniyt- Osm-
niyye (stanbul 1330). Eserde Osmanl-
larn gerileyi ve k sebepleri ze-
rinde durulur. 2. Mukaddert- Tr-
hiyye (stanbul 1330). Trh-i Tedenni-
yt- Osmriyye'rim zeylidir. Bu eser-
de de Trk toplumunun maarif, kadn,
ahlk, iktisad gerileme, kanunlar ve ida-
renin yenilenmesiyle aznlklar gibi belli
bal meseleleri zerinde durur. Bu iki
eser daha sonra birletirilerek Trh-i
Tedenniyt- Osmniyye-Mukadde-
rt- Trhiyye adyla tek cilt halinde
yeniden baslmtr (stanbul 1331).
Din ve Fikr Eserleri. 1. Ittihd- slm
(stanbul 1331). "slm'n Mzisi, Hali, s-
tikbali" alt baln tayan eserde, XX.
yzyln balarnda dnyada meydana ge-
len siyas deiiklikler gz nnde bu-
lundurularak mslmanlarn gelecei ele
alnmakta ve slm birlii fikri tartl-
maktadr. Cell Nuri de slm birliini
gerekli grmekte ve bunun gerekle-
mesiyle ilgili grlerini belirtmektedir.
2. Kadnlarmz (stanbul 1331). Kadnn
toplumdaki sosyal ve hukuk durumunu
inceleyen bir eserdir. Cell Nuri'ye gre
kadn Osmanl toplumunda ikinci plana
itilmitir. Bunun sebebi slm dini deil
bizim Mslmanlk anlaymzdr. Cell
Nuri kadnlarn erken yata evlenmesi-
ne, ok evlilie, resm memur nnde
kylmayan nikhlara iddetle kar k-
maktadr. Yine ona gre Osmanllar'da
uygulanan boanma usulleri deitiril-
meli, ancak mahkeme kararyla yaplan
boanmalar geerli saylmaldr. te yan-
dan Cell Nuri kadnlarn rtnmesine
deilse de en azndan o dnemdeki r-
tnme biimlerine kardr. Eserin kale-
m e alnd yllar Batclar, Trkler ve
slmclar arasnda kadn meselesinin
youn biimde tartld yllardr. Cell
Nuri de bu mcadelede Batclar safn-
da yer alm ve zellikle slmclar'n fi-
kirlerini reddeden grler ileri srme-
ye gayret etmitir. Cell Nuri'nin bu fi-
kirleri ksmen Hukk- ile Kararnme-
si'ne ve daha ziyade Cumhuriyetin ilk
yllarnda gerekletirilen hukuk inklp-
larna tesir etmitir. 3. Htem'l- enbiy
(stanbul 1332). Kapandaki "Garazk-
rn- Garb ve hurft-perestn- ark'a
kar mevki-i trh-i Ahmed'yi muha-
fazaten yaplm tecrbe-i kalemiyyedir"
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
244
cmlesiyle tantlan eserde Hz. Muham- rol olan byk hareketten coraf
med ve slm dini mevcut siyer gelene- keifleri, Rnesans ve Reform'u tant-
inin dnda yeni bir adan ele alnmak- makta, bunlarn Osmanl tarihiyle m-
tadr. Yazara gre Hz. Muhammed "ta- nasebeti zerinde durmaktadr. 9. Ka-
rih nokta-i nazarndan madurdur"; gay- ra Tehlike (Dersaadet 1334). Cell Nuri,
ri mslim tarihiler "byk ve irs bir hu- Edebiyyt- Ummiyye Mecmuas'nda
sumetin zebunudurlar". Mslman ta- yazd Trkler'in Osmanllar'dan nceki
rihiler ise Hz. Muhammed'i bir insan devirlerine ait makaleler arasnda zel-
olarak deil insan st varlk olarak gr- likle "Osmanllar'dan Evvel" (c. II, nr. 30,
mlerdir. Mellif daha sonra Dr. Spren- 31) baln tayan makalesinde eski
ger, R. Dozy ve E. Renan'n Hz. Peygam- Trkler'in "secy-yi milliyyesi"ni ara-
ber'le ilgili iddialarna cevaplar verir. 4. trmtr. Ona g r e tarih boyunca Trk-
lel-i Ahlkyyemiz (stanbul 1332). Eser- ler tarafndan gerekletirilen aknlar s-
de ahlk anlaymzn teekkl, zaman- rasnda insanlar kltan geirilmi, ser-
vetler yama edilerek medeniyet eser-
la bu anlayn bozulmas, bunun sebep-
leri tahrip edilmitir. Cell Nuri'nin bu
leri ve yeniden salam bir ahlk mna-
dnceleri devrin aydnlar arasnda
sebetler sistemine ulamann yollar ze-
iddetli itirazlara yol am, 3 Haziran
rinde durulur. S. Trh-i stikbl. Mes-
1917'de baz gazetelerde Yahya Kemal,
il-i Fikriyye (stanbul 1331), Mesil-i Si-
Cell Sahir, Aaolu Ahmed, Ziya Gkalp
ysiyye (stanbul 1331) ve Mesil-i c-
ve Hamdullah Suphi'nin imzalarn ta-
timiyye (stanbul 1332) adl ayr ki-
yan bir "protestonme" neredilerek (Ta-
taptan meydana gelmektedir. Mesil-i
nin, s. 3; Tasur-i Efkr, s. 2) mecmua yak-
Fikriyye'de speklatif felsefenin artk
lak iki ay kapattrlmtr. Kara Tehli-
sona erdiini, insan zeksnn gittike
ke, bu tartma dolaysyla Cell Nuri'-
pratikletiini, bunun sonucu olarak da
nin yazd makalelerin bir araya top-
gnmzde zan ve hayale dayanan na-
lanmasndan meydana gelmitir.
zariyelerin ortadan kalkmakta olduu-
nu syler. Cell Nuri'nin bu kitabndaki Dil ve Edebiyat. Cell Nuri, Trk dili ve
fikirlere, bata Ferit Kam (Seblrread, edebiyatyla ilgili makalelerinin yan s-
c. XI, nr. 283, 30 Knunusni 1329, s. 358) ra mecmua ve gazetelerde hikye ve ro-
ve ehbenderzde Ahmed Hilmi (Huzr- man trnde eserler de kaleme alm-
Akl u Fende Maddiyyn Meslek-i Dalle- tr. Hikyeleri kitap haline gelmemise
ti, stanbul 1332) olmak zere birok ya- de Perviz (stanbul 1332), lmeyen (Kos-
zar tarafndan cevap verilmitir. 6. Ms- tantiniye 1917), Merhume (stanbul 1334),
lmanlara, Trklere Hakaret, Dman- hir Zaman (stanbul 1335) adl roman
lara Riayet ve Muhabbet (stanbul 1332). denemeleri baslmtr. Trkemiz (s-
Cell Nuri'nin Abdullah Cevdet ile arala- tanbul 1917) adl kitab ise kdam gaze-
rnda kan tartmada kendi grleri- tesiyle Edebiyyt- Ummiyye Mecmu-
ni anlatt bir risledir. Cell Nuri, Bal- as 'nda yaymlanan konuyla ilgili maka-
kan felketi zerine yazd "me-i Hu- lelerini iine almakta, mellif burada
smet" adl yazsnda {ctihad, nr. 89, 9 Trk dilinin gramer, lgat, iml ve alfa-
Knunusni 1329) vatan ve milletimize be gibi belli bal meseleleri iin baz -
kasteden Batl devletlere kar dman- zm yollar gstermektedir.
lk beslememiz gerektiini telkin eder-
Cell Nuri'nin skandinavya, Rusya ve
ken Abdullah Cevdet buna "me-i Mu-
kuzey kutbuna yapt seyahatleri an-
habbet" makalesiyle cevap verir ve bu
latt imal Hralan (stanbul 1330)
yazda ilerleyebilmemiz iin Batllar'a
ile Kutub Mushabeleri (stanbul 1331)
sevgi beslememiz gerektiini syler. Tar-
adl iki eseri daha bulunmaktadr.
tma byynce ctihad'dan ayrlmak
Eserlerinin nemli bir ksmn impa-
zorunda kalan Cell Nuri, o srada ba-
ratorluktan mill devlete gei dnemi-
ka bir yayn organnda yazmad iin
nin alkantl yllarnda kaleme alan Ce-
Abdullah Cevdet'e bu risle ile cevap ver-
ll Nuri'nin fikir izgisinde srekli de-
mitir. 7. Harpten Sonra Trkleri Yk-
iiklikler, hatta elikiler grlr. An-
seltelim (Kostantiniye 1917). Bu eserin-
cak Trkiye Byk Millet Meclisi'ne gir-
de mellif devam etmekte olan I. Dn-
dikten sonra bir daha deitirmeyecei
ya Sava'nn dourduu problemler ze-
yolunu bulmu, Mill Mcadele'nin ka-
rinde durur. 8. tirak Etmediimiz Ha-
zanlmasnn ardndan gerekletirilen
rekt (stanbul 1917). Eser, bugnk Ba-
inklplarn hazrlanmasnda ve tutun-
t medeniyetinin meydana gelmesinde
masnda nemli rol oynamtr.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CELL SAHR E R O Z A N

BBLYOGRAFYA : da nemli rol oynayan ve III. Ahmed ta- henkli ve alegorik takma adlar kullan-
A. F Cell Nri Bey'in Mesil-i Fikriyyesi- rafndan kendisine irvan hanl veri- d. Henz on alt yanda iken ismine
ne Bir Atf- Hazar, stanbul 1329; Bin Yz "Sahir" adn da ekleyerek ve grubun en
len Hac Dvud Han sllesinden Feh-
Sene-i Mliyyesine Mahsus Musauuer Nev-
me Nzhet Hanm'dr. gen airi olarak Servet-i Fnn'da iir-
sl-i Osmn, stanbul 1329, s. 3 2 ; Server Bed
[Peyami Safa], Zavall Cell Nri Bey, stanbul Numne-i Terakk Mektebi ve Dvud leri neredilmeye baland. Merutiyetin
1329; a.mlf.. Trk nklbna Baklar, stan-
Paa Rdiyesi'nden sonra Vefa dd- ilnndan sonra Seyyare ve Demet der-
bul 1958, s. 4 2 - 4 5 ; Haydar Kemal, Trh-i s-
si'ni bitirdi, iki yl Mekteb-i Hukuk'a de- gilerini yaymlad. 1909'da Fecr-i t ad
tikbl Mnasebetiyle Cell Nri Bey, stanbul
1331; A h m e d Hilmi. Huzr- Akl u Fende Mad- vam ettiyse de buradan mezun olama- verilen edeb topluluk onun bakanl-
diyyn Meslek-i Dalleti, stanbul 1332, tr.yer.; d. 1903'te Hariciye Nezreti'nde ktip- nda kuruldu.
A h m e d Ski (Girid), Cell Nri Bey ve Cezri
likle memuriyet hayatna balad. Daha Cell Sahir 1909'dan itibaren "yeni li-
Fikirleri, stanbul 1338; L. Lvonian, The Turkish
Press-Selections from Turkish Press Shoving sonra Mercan ve Kabata iddleriyie s- san" hareketine, bu akm mdafaa eden
Euents and Opinions 1925-1932, Athens 1932, tanbul Lisesi'nde, Mekteb-i Sultn'de yazlaryla, iirindeki nisb dil sadeleme-
s. 88-92, 132-139; A. Cerraholu, Trkiye'de
(Galatasaray Lisesi), stanbul Muallim Mek- siyle, hatta aruzdan heceye gemek su-
Sosyalizm, stanbul 1965, s. 12-15; Sami N.zer-
tebi'nde kitbet (kompozisyon), edebiyat retiyle katld. Trk Ocaklar, Trk Der-
dim, " C e l a l N u r i leri v e Dilimiz", Dilcilere Say-
g, Ankara 1966, s. 329-347; Sleyman Hayri Bo- ve Franszca hocal yapt. Mtareke dev- nei, Piyer Loti Dernei gibi Trk ve
lay, Trkiye'de Ruhu ue Maddeci Grn M- rinde komisyonculuk ve ticaretle megul vatanperver derneklere girdi; Sultanah-
cadelesi, Ankara, ts., s. 163-183; A h m e t Emin
oldu (1917-1918). Barut irketi komiseri met'teki evini Trk Dernei'ne lokal ola-
Yalman, Y a k n Tarihde Grdklerim ve Geir-
diklerim, stanbul 1970, II, 118, 119, 144, 2 1 2 ;
olarak alt. Atatrk'n isteiyle B- rak tahsis etti. Dernein yayn organ
Hilmi Ziya lken, Trkiye'de ada Dnce yk Millet Meclisi'nin III. dnemi sonla- olan Bilgi Mecmuas'n kard. Trk
Tarihi, stanbul 1966 2.bs. 1979, s. 392-401; rndan lmne kadar (1928-1935) Zon- Ocaklar'nn 1931'de kapatlmasna ka-
M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak
guldak mebusluu yapt. Bu arada yeni dar faal bir ye olarak almalarn sr-
Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul 1981, s.
357-374; Bill N. imir, D Basnda Atatrk ve Trk alfabesinin tesbiti iin kurulan he- drd. Bu yllarda Musavver Muhit, Ss,
Trk Devrimi, Ankara 1981, I, 2 0 7 - 2 0 8 ; a.mlf.. yete girdi. Trk Dili Tedkik Cemiyeti'nin Yeni Kitab, Edeb, Mehsin, Halka
Malta Srgnleri, Ankara 1985, s. 180; Fethi Te- (Trk Dil Kurumu) bakan vekilliinde de Doru ve Trk Sz gibi dergilerde iir
vetolu. Milli Mcadele Yllarndaki Kurulular,
bulundu. Zayf bnyeli olan ve sk sk ve makaleler yaymlamaya devam etti.
Ankara 1988, s. 120, 125, 149, 156, 168, 174;
uayb Karaka. Sleyman Nazif, Ankara 1988, s. hastalanan Cell Sahir, son zamanlarda Edebiyat tarihlerine Servet-i Fnn
134; M e h m e t Akgn, Materyalizmin Trkiye'ye tutulduu akcier kanserinden 16 Ka- airi olarak geen Cell Sahir'in bu top-
Girii ve lk Etkileri, Ankara 1988, s. 3 4 5 - 3 7 8 ;
sm 1935'te Kadky'deki evinde ld. lulukla ilgisi, dalma yllarna yakn bir
Ycel zkaya, Milli Mcadelede Atatrk ve Basn
(1919-1921), Ankara 1989, s. 3 6 ; Recep Duy-
Mezar Bakrky Kabristan'ndadr. zamanda (1899) aralarna katlmaktan
maz, Cell Nuri leri ve ti Gazetesi (doktora Cell Sahir'in iirle ilgisi ocuk yala- ibaret kalmtr. Onun Trk iirinde b-
tezi, 1991), M Sosyal Bilimler Enstits; a.mlf.,
rnda balar. Gzel iir okuma ve hita- yk bir iz brakmadan unutulmu olma-
"leri, C e l l N u r i " , TDEA, IV, 3 5 9 - 3 6 0 ; Ferid,
"Trh-i stikbal-Cell Nuri Bey", SR, XI/ bet kabiliyeti daha dokuz on yalarnda sn, Servet-i Fnn da dahil olmak ze-
283 (30 Knunusni 1329), s. 3 5 8 - 3 6 1 ; Fik iken mektep merasimlerinde n plana re hemen her edeb devreye ve her nes-
l, " M u h i b b - i N e c i b i m C e l l N r i ' y e " , t,
kmasna vesile oldu. Bu hreti ona, le ayak uydurmaya almas, yeni bir -
sy. 96, stanbul 6 Nisan 1 3 3 4 / 1 9 1 8 ; Hseyin
Rahmi Grpnar, " C e l l N r i " , a.e., sy. 100 (10
ocuk yata 11. Abdlhamid'in huzurun- r amak yerine balam olan edeb
Nisan 1334/1918), s. 1, 2 ; Naci Fikret. " C e l l da da iir okuma ve ondan bir liyakat hareketlere katlan vasat bir air olma-
Nri Beyefendiye", Edebiyyt- Clmmiyye, nianyla nakd mkfat alma frsatn syla izah etmek mmkndr. Hemen
IV/88, stanbul 5 Terinievvel 1918, s. 1044-
verdi. Bir divan oluturacak kadar iir- btn biyografilerinde kadn ve ak ai-
1045; Aka Gndz, " C e l l N r i ' n i n ki Asil
H a t r a s " , Tan, sy. 1178, stanbul 9 kincitern leri bulunan annesinin de tesiriyle 1899'- ri, buna bal olarak feminist bir yazar
1938; Suphi Nuri leri, " G a z e t e c i l i k H a t r a l a - dan itibaren ilk iirleri rtik, Malmat, olarak takdim edilen Cell Sahir'in iir-
rm", Yeni Adam, sy. 3 6 4 - 4 0 6 , stanbul 18 lk- Musavver Fen ve Edeb, Pul ve Lisan leri tema olarak incelendiinde kadn
knun 1941 - 8 lktern 1942, tr.yer.; Cemil
gibi devrin tannm dergilerinde yaym- ve aka dair kanaatleri dorularsa da
Meri, " C e l l N u r i ' n i n T r k n k l b 1 - 2 " , TT,
sy. 9-10 (1984), s. 55-62; Rasih Nuri leri, " S u p - lanmaya baland. iir ve nesir yazla- feministlii hakkndaki hkm yerinde
hi N u r i leri", a.e., sy. 22 (1985), s. 12-17; Gv- rnda devrin modasna uyarak Ahmed deildir. Birok yazsnda kadn haklar-
sa, Trk Mehurlar, s. 8 0 - 8 1 ; Gnay Alpay,
Cell, Hikmet Cell, Velhan, ark gibi n savunmu, ancak bu haklarn baz ka-
"ileri, D j e l l N n " , 7 2 ( l n g . ) , III, 1117-1118.
ideler ve artlar altnda itima bnye-
mizi sarsntya uratmayacak ekilde el-
S RECEP D U Y M A Z de edilmesini istemitir.

Cell Sahir'in iirlerinde kadna kar

r C E L L SAHR E R O Z A N ar hiss (gerek platonik, gerekse erotik
anlamda) temayllerini, babasnn ve an-
(1883-1935)
nesinin ayrlarak yeniden evlilik yapma-
Servet-i Fnn ve II. Merutiyet devri lar, kendisinin ok otoriter olan anne-
air ve yazar. ^
siyle beraber kalmas, hatta ancak bu
annenin manevralaryla defa evlilik
29 Eyll 1883'te stanbul Aksaray'da yapm olmasyla aklanabilir. Kadn ve
dodu. Babas II. Abdlhamid devri ku- ak iirlerindeki maraz temayller de
mandanlarndan Botgorieli smil Hak- ayn faraziyeyi dndrr. Bu tip iir-
k Paa, annesi ran'da Snn harektn- lerinin dnda, bilhassa Merutiyetten

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik 245

Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CELL SAHR E R O Z A N
sonra ou Mehmed Emin'in (Yurdakul)
iirlerini taklit seviyesinde baz millf te-
malar ilemise de bunlar sadece bir-
ka iirine inhisar eder. Bununla bera-
ber adalar ak iirlerini fazla deer-
li bulmamlar, yeni lisan konusunda,
Trklk akmna katlmasnda ve he- ganistan'a yaymak, ayn zamanda ku-
ce vezniyle hiss iirler yazmasnda Trk
edebiyat iin nemli bir rol oynadna
kani olmulardr.
Eserleri. Karde Sesi (iir, stanbul 1324/
1908); Beyaz Glgeler (iirler, stanbul
1325); Buhran (iirler-mensreler, stanbul
1325); Siyah Kitap (iirler-mensreler,
stanbul 1328); Simon (Eugene Brieux'-
den trc. tiyatro, stanbul 1329); Krat-i
Edebiyye (F. Kprl ile, I-III, stanbul
1328-1330); Mntehab ocuk iirleri
(Mehmed sim |Us] ile, I-III, stanbul 1334-
1335); stanbul in Mebus Namzedle-
rim (hiciv iirleri, stanbul 1335, Hakk Na-
ir adyla); Resimli Ay ml Lgati (s-
tanbul 1928). Ayrca 1920-1921 yllarn-
da, eski Fecr-i t airleriyle dierlerinin
iir ve yazlarn ihtiva eden antoloji ma-
hiyetinde Birinci Kitap, kinci Kitap...
adlarn tayan sekiz kitap yaymlam-
tr.
BBLYOGRAFYA :
bnlemin, Son Asr Trk airleri, s. 221-222;
Ergun, Trk airleri, II, 930-939; Kenan Ak-
yz. Bat Tesirinde Trk iiri Antolojisi (1860-
1923), Ankara 1953 (4. bs.), stanbul 1986,
s. 432-460; Samed Aaolu, Babamn Arka-
datan, stanbul 1969, s. 59-62; Avni Baman,
"Cell Shir", A, III, 47-48; Mustafa Nihat
zn, "Cell Shir Erozan", AA, II, 588.
S M . ORHAN OKAY
F CELLBD n
( jUJafcc )
Afganistan'da
Nengrehar eyaletinin
merkezi olan ehir.
L J
Kabil'in yaklak 117 km. dousunda
ve Pakistan snrna yakn bir yerde bu-
lunan ehir, 1570'te Bbrl Hkmda-
r Celleddin Ekber ah tarafndan ku-
rulmu ve onun adna nisbetle Cellbd
ismini almtr.
Kurulduu mevki bakmndan en b-
yk zellii, Hayber Geidi'ne varmadan
nce nemli bir konaklama ve toplanma
merkezi oluudur. Hayber Geidi'ne va-
rabilmek veya oradan geebilmek iin
mutlaka elde bulundurulmas gereken
stratejik nemi byk bir merkezdir. Ni-
tekim ran ah Ndir ah (1736-1747)
246 Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Hindistan zerine yapt seferler sra-
snda ncelikle bu ehri ele geirmi, ar-
dndan da Hayber Geidi'ne doru iler-
lemitir. Daha sonra stratejik mevkii se-
bebiyle ngilizler buraya byk nem ver-
milerdir. ngilizler hkimiyetlerini Af-
zeyden gelecek tehlikelere kar Hindis-
tan smrgesini koruyabilmek iin Cel-
lbd ' daima ellerinde tutmak istemi-
lerdir. 1839-1842 ve 1878-1880'de Af-
ganistan' igalleri srasnda bu ehri as-
ker bir s olarak kullanmlardr. A f g a n
hanlarnn kla olan Cellbd, ge-
mite olduu gibi bugn de Afganistan'-
da stratejik nemi byk olan bir ehir-
dir. Nitekim Ruslar'n ekilmesinden son-
ra A f g a n mcahitleri ilk i olarak bu
ehri almay planlamlardr. Bunun di-
er bir sebebi de ehrin Kbil'e ulaan
veya buray kontrol eden bir mevkide
bulunmasdr.
Cellbd sadece asker bakmdan de-
il ayn zamanda ticar ynden de nem-
li bir transit merkezidir ve Orta Asya
Trk lkeleriyle Hindistan arasndaki ti-
caretin transit yolu zerinde bulunmak-
tadr. Buras ayrca tarih pek yolu tica-
reti iin de nemli bir mevkiye sahipti.
Cellbd bu canl ticar hayat dolay-
syla iktisad bakmdan zengin bir ehir
olmutur. Cellbd'n ticar geliri bu e-
hirde yaayan insanlarn sosyal hayatla-
r zerinde de olumlu bir tesir yapm-
tr. Bylece birok mektep, medrese, ca-
mi ve mescidiyle bir slm ehri olarak
temayz etmitir. Cellbd bugn de
bu vasflarn nemli lde korumakta-
dr. Nfusu 57.824 (1982 tah.) olup hal-
kn ounluunu Petular oluturur.
1919'da Cellbd yaknlarnda ldr-
len Afganistan Hkmdar Habbullah
Han ile olu ve halefi Emnullah Han'n
mezarlar da buradadr.
BBLYOGRAFYA:
Bayur, Hindistan Tarihi, III, 8, 267-270, 451,
530-533; A. Fletcher, Afghanistan, Highvay
of Conguest, New York 1966, s. 115, 132, 183;
V. Gregorian, The Emergenee of Modern
nistan, Stanford 1969; Mac Munn, Afghanis-
tan From Darius to Amanullah, Ouetta 1979,
s. 15, 16, 132, 143, 147, 152, 174, 268; Mu-
hammed Abdlkdir Ahmed, el-Mslimn
Afnistn, Pever 1404/1984, s. 23; Meh-
met Saray, Afganistan ue Trkler, stanbul 1987,
s. 90-93; The Far East and Australasia,
don 1987, s. 162; J. S. Cotton, "Cellbd", A,
III, 49; M. Longvvorth Dames Abdlvehhb
Tara, "Efganistan", a.e IV, 135, 165, 170-171;
C. E. Bosworth, "D}allbd", El2 Suppi (ng.),
s. 237-238. rn
I M E H M E T SARAY
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
r C E L L E D D N A A , Mehmed '
(. 1863)
Osmanl Devleti'nin
son yenieri aas. ^
Yenieri Oca'ndan yetiti. Saksoncu-
ba, zaarcba, 1825'te kul kethds
ve ayn yl iinde yenieri aas oldu. Ye-
nieri Oca'nn iyice bozulduu ve mut-
laka ortadan kaldrlmas gerektii hu-
susunda devrin padiah II. Mahmud'la
ayn fikirdeydi. Ocan ilgas hazrlklar
gizlice onun zamannda da devam etti.
zellikle ocaktan yana olan zbitler ya-
va yava grevlerinden uzaklatrld.
Celleddin Aa, Nizm- Cedd tarzn-
da tekili kararlatrlan, fakat neferleri
Yenieri Oca blklerinden seilen E-
kinci Oca'nn kurulmasyla bizzat ilgi-
lendi. 15 Haziran 1826 tarihinde bala-
yan son yenieri ayaklanmas srasnda
ldrlecei korkusuyla Sleymaniye Ca-
mii civarnda bir evde saklanmak zorun-
da kald. Gerekten de baz zorbalar aa-
y ldrmek iin gece yars bu eve bas-
kn yapmlarsa da o srada kendisinin
abdesthanede bulunmas hayatn kur-
tard (Cevdet, XII, 154). Yenieri Oca'-
nn lavedilmesinden sonra kendisine
teklif edilen vezirlik ve seraskerlik g-
revini zamann kritik olmasndan dolay
kabul etmedi. Byk mrhurluk pye-
siyle dergh- l kapcbal, daha son-
ra babki kulluu ve Gemlik kereste n-
zrl grevlerinde bulundu. 1834'te
emekliye ayrld; uzun bir emeklilik ha-
yatndan sonra stanbul'da ld.
BBLYOGRAFYA:
Esad Efendi, ss-i Zafer, stanbul 1293, s.
13-15, 64-65, 71-72, 92, 109, 116; Mustafa
Nri Paa, Netyic'Tuukt, stanbul 1327,
IV, 76; Cevdet, Tarih, XII, 147-148, 154, 169,
170; Sicill-i Osmn, II, 81; Uzunarl, Kapu-
kulu Ocaktan, I, 524, 530-531, 535, 545.
S ABDLKADR ZCAN
F C E L L E D D N RF n
Afgha-
(1875-1930)
^ Trk siyaset adam ve hukuku.
f
19 Ocak 1875'te Erzurum'da dodu.
Lon- Hukuku ve yazar Mehmed r i f in olu-
dur. Soukeme Asker Rdiyesi'nden
sonra stanbul'daki Mekteb-i SultnFde
(Galatasaray Lisesi) okudu. 1895'te liseyi
bitirince Paris'e gitti ve burada hukuk
tahsili yapt. 1901'de Msr'a giderek Ka-

hire'de avukatla balad. 11. Meruti-
yet'in ilnndan sonra Austos 1908'de
stanbul'a dnd. ttihat ve Terakki Par-
tisi'ne kar 13 Eyll 1908'de kurulan ilk
muhalefet partisi Ahrar Frkas'nn ku-
rucular arasnda yer ald. Hukuk Mek-
tebi ile Mlkiye Mektebi'nin hukk- es-
siyye muallimliine tayin edildi (1909).
Burada verdii dersleri Hukk- Essiy-
ye adyla yaymlad (I-I1I, stanbul 1325 r.).
Ayn zamanda avukatlk da yapan Cel-
leddin Arif 1914'te stanbul Baro ba-
kanlna seildi ve bu grevini 1920'ye
kadar srdrd. Mondros Mtarekesi'n-
den sonra Dvn- Harb'e verilen ttihat
ve Terakki Partisi mensuplarnn muha-
kemesinde savunma avukat olarak bu-
lundu. zmir'in Yunanllar'ca igalinden
sonra 26 Mays 1919'da sarayda Sultan
Vahdeddin bakanlnda toplanan Sal-
tanat ras'na katld ve burada heye-
canl bir konuma yapt. Mill Ahrar Fr-
kas ve Osmanl iftiler Dernei'nin ada-
y olarak katld seimlerde stanbul
mebusu seildi (18 Aralk 1919). 12 Ocak
1920'de almalarna balayan son Os-
manl Meb'san Meclisi'nde geici ba-
kanla getirildi. 31 Ocak 1920'de ba-
kan olan Read Hikmet'in lm zeri-
ne meclis bakanlna seildi (4 Mart
1920). stanbul'un igali ve meclisin da-
tlmasndan sonra 2 Nisan 1920'de An-
kara'ya gitti.
Mustafa Kemal ile gr ayrl iin- Fransa ile ilikileri yumuatmas idi. Ara-
de olmasna ramen Mill Mcadele'yi
destekledi. 23 Nisan 1920'de alan Tr-
kiye Byk Millet Meclisi'ne Erzurum
milletvekili olarak katld ve meclis ikin-
ci bakanlna getirildi. ki gn sonra
kurulan Muvakkat cra Encmeni'ne, 3
Mays 1920'de de Adliye vekilliine ge-
tirildi. Mill Mcadele'ye katld iin s- da v e f a t etti.
tanbul'da kurulan Dvn- Harb tarafn-
dan gyabnda lme mahkm edildi.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Salk durumu ve seim blgesini tefti
etmek gibi bahaneler ileri srerek mec-
listen ald iki aylk izinle 15 Austos
1920'de Erzurum milletvekili Hseyin
Avni (Ula) ile birlikte Erzurum'a gitti ve
burada Kzm Karabekir tarafndan t-
renle karland (6 Eyll 1920).
Erzurum'dan Ankara'ya gnderdii
telgraflarla buradaki yolsuzluk iddiala-
rnn tahkikini ve bir ksm memurlarn
deitirilmesini istedi. Fakat bu istekle-
ri Mustafa Kemal tarafndan inandrc
bulunmad. Bu arada Kzm Karabekir,
Celleddin rif'in ark vilyetleri umu-
mi valiliine veya mfettiliine tayini
iin Trkiye Byk Millet Meclisi'ne tek-
lifte bulundu. Mustafa Kemal'in kar
kmasna ramen geici olarak Erzu-
rum vali vekilliine getirildi. Fakat baz
faaliyetlerinden dolay Kzm Karabekir
Celleddin rif Bey iin yapt tekliften
vazgeti. Bunun zerine Ankara'ya geri
arlan Celleddin rif seim blgesi-
nin teftiini tamamlamadan gelemeye-
cei cevabn verdi. Ancak daha sonra
Ankara'ya dnmesi saland.
24 Ocak 1921'de Adliye vekilliinden
ve meclis ikinci bakanlndan istifa et-
ti. 1911'de % 10 hisse alarak Ereli k-
mr madenlerini ileten talyan irketi-
nin imtiyazn uzatt iddias zerine iti-
bar sarsld. Mustafa Kemal tarafndan
tedavi bahanesiyle Avrupa'ya gnderildi
(14 Mays 1921). Asl ama ise talya ve
lk 1921'de de Cami Bey'in (Baykut) ye-
rine Roma temsilciliine tayin edildi. 12
Temmuz 1922'de gyabnda ikinci defa
Adliye vekilliine tayin edildiyse de bu
grevi kabul etmedi. Haziran 1923'te
Roma temsilcilii grevinden ayrld ve
Paris'e yerleti. 18 Ocak 1930'da bura-
BBLYOGRAFYA:
Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, stanbul 1934,
I, 246, 247, 286, 288, 302-305; II, 29-40, 120-
121; III, 304-305; Talat Paa, Talat Paa'nn
Hatrat, stanbul 1946, s. 121-130; Hasan Bas-
ri Erk, Mehur Trk Hukukular, stanbul 1958,
s. 419; evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, s-
tanbul 1964, II, 234, 237, 238, 277-279, 305,
393; M. Tayyib Gkbilgin, Mill Mcadele Ba-
larken, Ankara 1965, I, 102-103; II, 166, 268,
295, 325, 368, 369, 381, 382; Celal Bayar, Ben
de Yazdm, stanbul 1968, VI, 1878; Kazm Ka-
rabekir, stikll Harbimiz, stanbul 1969, s.
543, 562, 822, 823, 829-831, 834-836, 879,
880; H. Adnan nelin, Nutuk'un inden,
tanbul 1981, s. 34-35; stanbul Barosu
muas, X, stanbul 1930, s. 26-73; XII (1930), s.
29-35. (1
IHI UFUK GLSOY
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CELLEDDN ERGUN
CEIALEDDN BAYKARA
(bk. AHMED CELLEDDN DEDE).
L J
CELLEDDN ed-DEVVN
^ (bk. DEVVN).
r CELLEDDN ERGUN n
(. 7 7 5 / 1 3 7 3 )
Mevlevliin yaylmasn salayan
^ ilk Mevlev eyhlerinden.
Ktahya'da dodu. lmnden yakla-
k buuk asr sonra kaleme alnan
ve hayat hakknda tek kaynak olan K-
tahya Mevlevhnesi eyhlerinden Skb
Dede'nin (. 1148/1735) Sefne-i Mev-
leviyye 'sindeki bilgilere gre Burhned-
din lyas Paa'nn olu, Germiyanolu S-
leyman Paa'nn torunudur. Sleyman
Paa Sultan Veled'in kzyla evlendiin-
den Celleddin Ergun'a da elebi un-
van verilmitir. Ulu rif elebi (. 719/
1320), Emr lim elebi (. 739/1338) ve
Emr Vcid elebi'den (. 742/1342) fe-
yiz ald. Skb Dede, Mevlevliin ilk d-
nemlerinde tarikatn yaylmasnda b-
yk hizmetleri olan Dvne Mehmed e-
lebi'nin babas Abp-i Vel'den de (.
890/1485) istifade ettiini sylerse de
bu tarih bakmndan mmkn deildir.
Bir ara Bursa'ya giderek Geyikli Baha'-
nn sohbetlerine katld. Skb Dede, Ah
Evran'm Celleddin Ergun'un mridi ol-
duunu, Ah Mustafa ve Ah Erbasan ad-
l iki ftvvet eyhinin de kendisine in-
tisap ettiini syler.
Konya'da ems makamnda yedi terkli
ems tac giyerek hilfet alan Ergun e-
lebi, bir sre sonra Ktahya'da mdd-
din Hezr tarafndan yaptrlan mevlev-
hnenin ilk postniini oldu. Uzun md-
det eyhlik yaptktan sonra burada l-
d ve derghn hazresine defnedildi.
Vefatndan nce makamn olu Burh-
neddin lyas elebi'ye brakt. Onun ye-
rine de lyas Paa'nn torunu Zeyneddin
elebi eyh oldu. Erguniyye Dergh di-
ye anlan Ktahya Mevlevhnesi, Konya
ve Karahisar (Afyon) mevlevhnelerin-
den sonra Mevlevliin nc nemli
merkezi haline gelmitir.
Skb Dede Celleddin elebi'yle ilgili
s- birok olay ve menkbe anlatr. A. Glp-
Mec-
narl, Sefne-i Mevleviyye'de onunla il-
gili olarak yer alan baz bilgilerin (s. 59-
96) tarih gereklere uymadn syle-
247
CELLEDDN ERGUN
yerek bunlarn ihtiyatla kullanlmas ge-
rektiine iaret eder. Mevlevlik tarihin-
de nemli bir yeri olan Celleddin Ergun
hakknda, tarikatn ana biyografik eseri
Ahmed Eflknin Menkb'l-'rin'
de herhangi bir bilginin bulunmamas
dikkat ekici bir husustur.
Eserleri. 1. Gencnme. "nsn- k-
mil" kavramn anlatan Trke krk be-
yitlik bu mesneviyi Skb Dede eserine
iktibas etmitir (Sefine, s. 67-68, ondan
naklen Ergun, s. 1310). Mesnevinin bir
beytinde geen "Fiz" mahlsmdan ha-
reketle Gencnme'nin Celleddin
gun'a ait olmad ne srlmtr (Gl-
pnarl, s. 123). 2. ret'l-bere. Mev-
levi yininin zelliklerinin anlatld eser
on sekiz "nkte"ye ayrlmtr. Skb De-
de'nin kendi slbuna dntrerek ese-
rine ald (s. 77-831 bu rislenin de Mev-
levi yininin son eklini aldktan sonra
kaleme alnd iin baka bir mellife
ait olduu ileri srlmtr (Glpnarl,
s. 123).
Celleddin Ergun'un Arapa ve Fars-
a baz tasavvuf-ahlk szlerini akta-
rarak tercme ve erheden Skb Dede
(Sefne, s. 68-75), onun ayrca ihl
me-i Tayyibe adl mensur bir eseri ol-
duunu syler.
BBLYOGRAFYA:
Skb Dede, Sefne, s. 59-96; smail Hakk
Uzunarl, Ktahya ehri, stanbul 1932, s.
67, 148, 225, 226-227; Ergun, Trk airleri,
III, 1310-1311; Ktahya: Atatrk'n Doumu-
nun 100, Ylma Armaan, stanbul 1981, s. 223-
224, 347-354; Abdlbki Glpnarl, Mevln'-
dan Sonra Mevlevlik, stanbul 1983, s. 122-
124; "Ergun Celleddin elebi", Musavver
Diret'l-marif, s. 989-990; "Celleddin Er-
gun", TDEA, II, 27. m
M NURI OZCAN
Celleddin Ergun'un eyhlik yapt Ktahya Mevlevihnesi ve iinden bir grn
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
248
CELLEDDN HALAC
(bk. FRZ AH HALAC).
in-
CELLEDDN HRZMAH
( U a j j l j S . JJJJSU )
(6. 629/1231)
Hrizmahlar
Devleti'nin son hkmdar
(1220-1231).
Asl ad Mengbirt olup doum tarihi
Er- bilinmemektedir. Celleddin, devrin ge-
leneine uyularak ona verilen lakaptr.
Babas Hrizmah Aleddin Muhammed,
annesi Hintli bir criye olan Ayiek Ha-
tun'dur. Celleddin devrin deerli hoca-
larndan ders almtr.
Hrizmah Aleddin Muhammed 1215'-
te Gr ve Gazne blgesini hkimiyeti al-
tna ald zaman olu Celleddin'i, Gaz- Aleddin Muhammed lmnden birka
ne merkez olmak zere Gr, Herat, Gar-
cistan ve Sicistan lkelerine melik ola-
rak tayin etmi, vezirliine de ehbed-
din Alp el-HerevFyi getirmiti. Fakat ok
sevdii ve deer verdii olunu merkez-
Keli- de kendi yannda brakmay ve onun ye-
rine ad geen eyaletlere Kerber Melik'i
gndermeyi uygun bulmutu. Kerber Me-
lik baarl bir idareci olarak Mool isti-
lsndan sonra Celleddin'in Hindistan'-
dan dnne kadar bu blgeyi elinde
tutmutur.
Celleddin'in, babas tarafndan ok
takdir edilmesine ve merkezde alkonul-
masna ramen babasna halef olma hu-
susundaki ans byk annesi Terken
Hatun tarafndan azaltlyordu. Terken
Hatun, imparatorluk ordusunda kendi
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
soyundan olan Kanki - Kpak asll sa-
va Trk unsurlarna yer vererek d-
ncelerini gerekletirmeye uygun bir
ortam hazrlamt. Ordu kumandanlk-
larnn ouna da akrabas olan emrleri
tayin etmiti. Bu derece nfuz ve kudret
sahibi olan Terken Hatun'un veliahtlk
meselesinde sz sahibi olaca akt. Ni-
tekim Terken Hatun, annesi Kankl bir
kadn olan torunu Uzlagah' veliaht ta-
J yin ettirmi ve ona Hrizm, Horasan ve
Mzenderan gibi en mhim eyaletler
verilmiti.
Ancak Moollar 1220'de Hrizm'i isti-
l etmiler ve Hrizmah Aleddin'i de
Hazar denizinde biskn adalarndan
birine snmaya mecbur brakmlard.
Bu olaylar srasnda Terken Hatun Mo-
ollar'a esir dm ve bylece Celled-
din'in saltanat yolu zerindeki engel de
kendiliinden ortadan kalkmt. Sultan
gn nce, yannda bulunan oullar Ce-
lleddin, Akah ve veliaht Uzlagah' top-
layarak Celleddin'i veliaht tayin ettii-
ni aklad ve ksa sre sonra da ld
(evval 617/Aralk 1220).
Celleddin kardeleriyle beraber bis-
kn'dan baehre dnnce halka Sultan
Aleddin'in veliahtla onu tayin ettii
bildirildi. Ancak Kutlu Han Tui Pehli-
van'n mensup olduu Bayagut Kabile-
si'nden 7000 asker Uzlagah'a balyd.
ki ehzade Celleddin'e kar olan emir-
lerle anlaarak onu ldrmek iin bir
komplo hazrladlar. Bu komployu haber
alan sadk emirlerinden nan Han du-
rumu ona bildirdi ve ehirden uzakla-
masn tavsiye etti. Bunun zerine Cel-
leddin, Timur Melik kumandasndaki 300
svariyle Horasan'n dalk taraflarna
ve daha sonra da Nes'ya ekildi. ehza-
deler ve taraftarlar ise gn Hrizm'-
de kaldktan sonra onun arkasndan Ho-
rasan'a gittiler. Mool basks yznden
Hrizm'i terkeden Akah ve Uzlagah N-
bur civarnda kendilerini takip eden
Moollar'la arpmak zorunda kaldlar.
nce malp olan Moollar daha sonra
yetien yardmc kuvvetler sayesinde ga-
lip gelerek ehzadeleri ldrdler.
Moollar 1220 yl sonlarnda Hrizm
blgesine geldiler ve Hrizmahlar'n
baehri Grgen'i bir sre kuattktan
sonra ele geirdiler. Bu srada Nbur'a
gelen Celleddin emirlere ve snr bey-
lerine haber yollayarak kendisine katl-
malarn istedi; fakat Moollar'm yakla-
mas zerine Zevzen civarndaki Kahire

Kalesi'ne gitti. Kale hazinesindeki altn-
larn bir ksmn maiyetindekilere dat-
tktan sonra Gazne'ye geldi ve halk ta-
rafndan sevinle karland (Mart 1221).
Celleddin daha sonra Veliyon Kalesi'ni
kuatan Mool kumandanlar Tekeck
ve Molghor'a hcum ederek onlar boz-
guna uratt. Cengiz Han
haberini alnca iki Kutugu Noyan ku-
mandasnda bir ordu gnderdi. Parvan
mevkiinde yaplan savata Moollar ma-
lp oldu. Fakat ganimetlerin bllme-
si srasnda Celleddin'in kumandanlar
arasnda anlamazlk ktn haber alan
Cengiz Han kalabalk bir ordu ile onu ta-
kibe balad. Bunun zerine Celleddin
Sind nehrini geip Hindistan'a snma-
ya karar verdi. Ancak Cengiz Han nehrin
kysnda ona yetiti ve ordusunu em-
ber iine ald (26 Kasm 1221). Celled-
din askerlerinin azlna ramen Mool
ordusunun merkezine
onlar datt; sava kazanmak zerey-
ken Cengiz ihtiyattaki 10.000 kiilik kuv-
vetini harp nizamna soktu ve durumu
lehine evirdi. Celleddin, Moollar'n eli-
ne gemesinden endie ederek annesi-
Celleddin Hrizmah' tasvir e d e n bir m i n y a t r
( D e r v i M e h m e d , Sbhat'lahbr,
N a t i o n a l b i b l i o t h e k , C o d A F , nr. 5 0 . v r . 1 0 " )
CELLEDDN HRZMSAH
ni ve haremini tekil eden kadnlar neh- yesiyle harekete geti ve Merga'y tes-
re attrdktan sonra baz Hrizmliler'le lim ald. Sonra Tebriz zerine yrd ve
kar tarafa geti. Cengiz Han onu ele 1225 Temmuzunda ehri zaptetti. By-
geirmek maksadyla aatay kuman- lece Azerbaycan' ilhak eden sultan Gr-
dasndaki bir orduyu Hindistan'a gn- cistan seferine kt. Celleddin Grcis-
derdiyse de Moollar sonu alamadan tan'da iken Tebriz reisi Nizmeddin ve
geri dndler. kardei emseddin Tur isyan ettiler.
malbiyet Celleddin Hindistan'da nce Rana at- Bunu haber alan sultan derhal Tebriz'e
ra kumandasndaki bir piyade ktasnn dnd ve Nizmeddin'i ldrtt. Bun-
ni saldrsna urad. Rana mcadele- dan sonra Horasan veziri Orhan' ordu
de ldrlnce Hint askerleri geri ekil- ile Gence'ye yollad. Orhan Gence ile be-
diler. Celleddin Rana'nn at ile tehi- raber Beylekn, Berdea, emkr ve z'i
zatn ve silhlarn ele geirdi. Bunun zaptetti. Arrn nibi Cemleddin Kum-
ardndan Debdaba Usakun hkimi Ka- m'nin itaat arzetmesiyle Arrn da ele
baca'nn kz ile siyas bir evlilik yapt. geirilmi oldu.
Daha sonra Delhi Hkmdar emsed- Celleddin Azerbaycan ve Arrn' top-
din ltutm'a bir eli gndererek kendi-
raklarna katp Tebriz'i baehir yaptk-
sine uygun bir arazi istedi. emseddin,
tan sonra Grcistan Krall'na kar ha-
Celleddin'in hret ve nfuzundan e-
rekete geti. nce diplomatik yollara ba-
kinerek o civarda iklimi uygun bir yer
vurdu; Grcler'e eli gndererek m-
temin edemeyeceini syledi. Bunun
zakerelere giriti. Fakat Grcler Cel-
hcum ederek zerine Kokar blgesine ynelen Cel-
leddin'in tekliflerini reddettiler ve Ker-
leddin, Kokar havalisi hkimi Rai Kokar
b'de yaplan savata byk yenilgiye
Sangin'e bir eli gnderip ondan kzn
uradlar (Austos 1225). Celleddin 1226
istedi. Rai bu istei kabul etti; bu ara-
yl banda tekrar Grcistan'a yneldi;
da olunu da byk bir ordu ile Celled-
Tiflis'i kuatt ve ald (Nisan 1227). Daha
din'e yollad. Celleddin Rai'nin olu-
sonra Kirman'a gitti ve dnte Ani'yi
na Kutlu Han lakabn verdi. Ancak bir
kuatt (Austos 1227). Ordunun bir ks-
mddet sonra emseddin, Kabaca ve on-
m da Kars' kuatt, fakat sonu alama-
larn mttefiki olan Hint hkimleri H-
d. Celleddin 626 yl sonunda (1229)
rizmliler'e kar harekete getiler. Duru-
Lori ehrini zaptetti. ok gemeden de
mun tehlikeli bir safhaya girdiini g-
Osterreichischen ren Celleddin sratle Cihan Pehlivan'
nib tayin ederek Hindistan'dan ayrld
(1224 yl balar). Hkimiyet sahas ke-
sin olarak tesbit edilemeyen Cihan Peh- Celleddin H r i z m a h ' n C e n g i z H a n ' d a n kan tasvir
livan birka yl daha Hindistan'da kald. e d e n b i r minyatr (Orierttal Miniatures, T a s b k e n t 1 9 8 0 . s. 2 3 )
Ancak sonunda emseddin ltutm'n
saldrlarna kar koyamayarak o da bu
lkeyi terketmek zorunda kald (628/
1230-31) ve 700 svari ile rk- Acem'e
geldi.
Celleddin Kirman'a gelince burann
hkimi Barak Hcib itaat arzetti. Bu s-
rada Celleddin'in kardei Gyseddin
Prah Azerbaycan, Arrn ve rk- Acem'-
de, Salgurlular'dan Sa'd b. Zeng de Fars'-
ta hkm sryordu. Celleddin Sa'd b.
Zeng ile siyas mnasebetlere giriti ve
onun kz ile evlendi. Kardei Gyseddin
Prah' bertaraf etmek iin sratle hare-
kete geti ve Akuta mevkiinde onu ma-
lp etti. Gyseddin huzura gelerek aa-
beyine itaat arzetti. Celleddin yaplan
bir trenle Hrizmahlar'n yeni sultan
olarak tahta oturdu.
Btn ran' itaat altna alan Celled-
din, Azerbaycan' devletine katmak ga-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 249
CELLEDDN HRZMAH
Grcler'in Ermeni, Alan, Sabir, Laz ve
Kpaklar'dan oluan 40.000 kiilik bir
ordu meydana getirdiklerini haber ald.
ki ordu Betak gl civarnda karlat-
nda Kpaklar ordudan ayrld ve yap-
lan muharebede Celleddin Grcler'le
mttefiklerini ar hezimete uratt.
Celleddin 1224'te Abbs Halifesi N-
sr-Lidnillh'n hkimiyetinde bulunan
Hzistan'a gitti ve k orada geirdi. Ha-
lifelik arazisine kar genel bir saldrya
gemeye kararl grnen Celleddin bir
nc birlii yollad. Bu birlik halifeye
bal kuvvetleri bozguna uratt ve Ziy-
lmlk' halifeye eli olarak gnderdi.
Eli halifeden Hrizmahlar'a yardmc
olmasn istediyse de Celleddin'in niyet-
lerini bilen halife bunu reddetti. Bundan
sonra harekete geen Celleddin nce
Tuster ehrini kuatt. Sonra Basra'ya
indi, ehir kuatld fakat alnamad. Ce-
lleddin Badat yaknlarndaki Dakka'-
y ele geirdikten sonra Bevzc ehrine
geldi ve buray da teslim ald. Bu srada
Halife Nsr-Lidnillh Celleddin'i Irak'-
tan atmak iin Ku Timur kumandasn-
da 20.000 kiiden oluan bir ordu hazr-
lad. Yaplan savata Celleddin Ku Ti-
mur'un ordusunu hezimete uratp Ba-
dat civarna kadar takip etti.
Bu srada Artukoullar Seluklu t-
biiyetinden karak Msr Eyyb hkm-
darna balanmlard. Meyyfrikln (Sil-
van) hkimi el-Meiik'I-Eref Ms'nn
da Seluklular'la mnasebeti bozulmu-
tu. Bununla beraber I. Aleddin Keyku-
bad, Celleddin Hrizmah'n Anadolu
Seluklu Devleti iin bir tehlike olduu-
nu gryor ve Eyybler'le dosta iliki-
ler kurmaya alyordu.
1225 Temmuzunda Azerbaycan'n
nemli ehirlerinden Merga'y zapte-
den Celleddin ile I. Aleddin Keykubad
Mool tehlikesine kar dostane mna-
sebetler tesis e t m e k iin gayret sarfet-
tiler ve birbirlerine mektup gnderdiler
(Turan, s. 82-101; mektuplarn metni iin
bk. ek, s. 93-105).
Celleddin, 1226'daki Grcistan sefe-
rinden sonra ganimetleri Ahlat civarn-
da Hcib Ali tarafndan elinden alnnca
Ahlat' kuatt, fakat baarl olamaya-
rak Tutab'a dnd. Tutab'da iken I.
Aleddin Keykubad ile mnasebetleri
gerginleti. Aleddin Keykubad Celled-
din'in Moollar'a kar koyamayacan
anlaynca ekingen bir politika takip et-
meye balad. Bunun zerine Celleddin
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
250
Anadolu Seluklu Devleti'ni ortadan kal- rass kabul ediyordu. O Trk-slm ta-
drp Anadolu'yu ele geirmek maksa- rihinin en cesur ve bahadr hkmdar-
dyla nce Ahlat' zaptetti (Nisan 1230). larndan biridir. Grcler'e ve Moollar'a
Aleddin ise Celleddin'in Tiflis'in f e t - kar mcadelesiyle byk bir hrete
hinden vazgemesini ve Moollar'la an- kavumu ve slmiyet'i savunan bir kah-
lamasn tavsiye eden bir mektup gn- raman olarak tannmtr. Nmk Kemal
derdi, aksi takdirde ona kar cephe ala- de Celleddin Hrizmah adl piyesin-
can bildirdi. Celleddin bu tavsiyeleri de onu bu zelliiyle tantr.
dinlemedii gibi Aleddin'in elisini de BBLYOGRAFYA:
alkoydu. NesevT, Sret-i Celleddn-i Mngburn (trc.
Dier taraftan Aleddin Keykubad Ey- Anonim, nr. Mcteb Mnov), Tahran 1344
h./1965, tr.yer.; bn-Esr, el-Kmil, Bulak
ybler'le anlaarak Celleddin'i Dou
1356, XII, 177-180, 186-188, 190, 191, 194,
Anadolu'dan karmaya karar verdi. Al- 332; Czcn, Tabakt- Hr, 1, 284, 296, 309,
eddin ve el-Melik'l-Eref'in hazrlk yap- 312-313, 315-317; bn Bb, el-Evmir'l-'a-
tn renen Celleddin Erzurum'dan l'iyye, s. 368-371, 374-384; Cveyn, Trh-i
Sivas'a doru yola kt. ki ordu Yass i- Cihrg, tr.yer.; bn Vsl, Mferric'l-k-
rb f ahbri mlki Ben Eyyb, Sleymaniye
men mevkiinde karlat (Austos 1230).
Ktp., Molla elebi, nr. 119, vr. 90", 91', 116; Ef-
iddetli mcadele srerken Celleddin lk, Menkb'l-'rifn, I, 23; a.mlf., Ariflerin
dman ordusunun sayca stnln- Menkbelerime. Tahsin Yazc), stanbul 1984, I,
den dolay sava alann terketti. Neti- 19; Mrhnd Muhammed, Sultans du Kharezm,
Paris 1840, s. 101; M. Brosset, Histoire de la
cede Hrizmliler byk kayplar verdi-
Georgie, Petersburg 1849, s. 510, 513; W.
ler, Celleddin'in deerli eyas ile hazi-
Barthold, Turkestan down to the Mongol In-
nesi de Seluklularn eline geti. uasion, London 1927, s. 372; a.mlf., "aa-
tay", A, III, 266; brahim Kafesolu, Harezm-
Celleddin Mooliar'n kendisini taki-
ahlar Devleti Tarihi, Ankara 1956, s. 38 vd.,
be ktklarn duyunca Gence'ye gitti, 156 vd., 196-198, 214-239; Osman Turan, Tr-
ancak orada kalmay uygun bulmayarak kiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar,
el-Cezre'ye inmeye karar verdi. Aras- Ankara 1958, s. 82-101, ek s. 93-105; a.mlf.,
"Keykubd I", A, VI, 653-655; Khorandez Zey-
Elekirt-Malazgirt-Hani yolunu takip ede-
dr Nasavv, Hafthatu'l-Masolr, Tahran 1965,
rek mid nne geldi (1231). Moollar
s. 159; Ghulam Rabbani Aziz, A Short History
ise Bargiri-Ahlat yolundan inerek bir ge- of the Khvarazmshahs, Karachi 1978, s. 119
ce sabaha kar Dicle Kprs kenarn- vd.; Nazif Hamev, "Der Bericht des bn Nazif
da Celleddin'e baskn yaptlar. Celled- al-Hamav ber die Schlacht von jasyeimen",
din'in btn maiyeti ldrld veya da- WZKM, LVI (1960), s. 55, 56, 58, 62; Mkrimin
Halil Ynan, "Celleddin Harzemah", A, III,
ld, kendisi de Meyyfrikn tarafna
49-53; Mirza Bala, "Grcistan", a.e IV, 840-
kat. 841; M. Fuad Kprl, "Harizmahlar", a.e., V/
1, s. 275 ; J. A. Byle, "Djall al-Dn Khw-
Nesev'ye gre Mool svarileri tara-
razm-Shh", E/2 (ng.), II, 392-393.
fndan takip edilen Celleddin trman-
d sarp dada ekya ile karlat ve
S AYDIN TANER
ldrld. At Melik Cveynye gre ise
Celleddin mid dalarna vard za-
man geceyi geirmek iin adr kurdu. F CELLEDDN HM n
Ekyadan bir grup elbiselerini almak (bk. HM, Celleddin). ^
iin, "ne yaptklarn ve ne eit bir av
yakalamakta olduklarn bilmeden" onu
gsnden baklayarak ldrdler. Gr- F CELLEDDN n
c kaynaklar da hadiseyi Cveyn'nin HSEYN el-BUHR
beyanna uygun olarak kaydederler. An-
cak halk Celleddin'in lmne inanma-
E b Abdillh Cellddn
d. Onun hakknda birok efsane yayld. Hseyn b. A h m e d el-Buhr
Bu ise lmnden yllarca sonra bile Mo- (. 7 8 5 / 1 3 8 4 )
oliar'n endie duymalarna sebep ol-
Celliyye tarikatnn
du. Celleddin'in maiyetindeki emirler-
kurucusu olarak kabul edilen
den bazlar Anadolu Seluklu Devleti'nin Hindistanl mutasavvf. ^
hizmetine girmi, geri kalanlar da Suri-
ye ve el-Cezre'ye dalmlardr.
7 0 7 ' d e (1308) Hindistan'n Bahvel-
Trk devletlerinin devamllk ve btn- pr blgesine bal U'ta dodu. eh-
lk arzettiine inanan Celleddin Hrizm- beddin es-Shreverdnin halifelerinden
ah kendisini Byk Seluklular'n mi- Baheddin Zekeriyy'nn mridi olan de-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

desi Celleddin Ahmer Hseyin b. Ah-
med (. 691/1292), Shreverdiyye tari-
katnn Buhriyye kolunun kurucusudur.
U'ta Kad Burhneddin el-Urden, Ml-
tan'da Rkneddin Eb'l-Feth el-Ml-
tn ve Mecdddin el-MltnFden ilim
tahsil eden Celleddin tarikat hrkasn
babasndan giydi. Shreverdiyye ve i-
tiyye tarikatlarndan hilfet ald. Kay-
naklarda bir bayram gn eyh Bahed-
din ve eyh Sadreddin adl iki eyhin tr-
belerini ziyaret ettii srada, "Allah lem-
deki her eyi senin hizmetine vermi;
senin bayramn ite budur" eklinde bir
ses iittii, bu olaydan sonra "lemde
var olan her eyin kendisine hizmet et-
tii kii" anlamna gelen Mahdm-i Ci-
hniyn unvann ald belirtilir. Delhi'-
ye giderek "er- Dihl" (Delhi'nin kan-
dili) lakabyla tannan mehur eyh Na-
srddn-i it ile gren Celleddin
Hseyin daha sonra bilgisini arttrmak
amacyla Hicaz'a gitti. Mir't'l-cinn
mellifi eyh Abdullah b. Es'ad el-Yfi
ile birlikte eitli muhaddislerden K-
tb-i Siffe'yi, Medine'de iki yl yannda
kald Affddin Abdullah el-Mata r'-
den cAvi'l-macii"\ okudu. Hicaz'-
dan sonra Kzern, Msr, Suriye, Filis-
tin, Irak, Belh, Buhara ve Horasan' do-
lat. Bu sebeple kendisine "dnyay do-
laan seyyah" anlamna gelen Cihnget
lakab verildi ve "Mahdm-i Cihniyn
u Cihnget" unvanyla anlmaya balan-
d. Seyahatlerini ve htralarn Sefern-
me-i Cihniyn (Lahor 1909) adl seya-
hatnamesinde menkbe slbuyla anla-
tan Celleddin el-Buhr, Tuluk hane-
dannn kurucusu Tuluk'un olu Sul-
tan II. Muhammed ah tarafndan ey-
hlislmla getirildiyse de grevine ba-
lamadan hacca gitti. Dnnde Fruz-
ah Tuluk'un yakn ilgisini grd; krk
hankahn denetimi kendisine verildi. An-
cak o dedesinin U'ta bulunan derghn-
da inzivaya ekilmeyi tercih etti. Dede-
sinin kurduu Snn Buhriyye tarikat-
nn db ve erknndan bir lde uzak-
laarak Kalenderler gibi yaamaya ba-
lad. U'ta 10 Zilhicce 7 8 5 ' t e (3 ubat
1384) v e f a t etti.
Celleddin Hseyin hakknda baz me-
nkbnmeler kaleme alnmtr. Bunlar- kaktr. nk Keykubad'n
dan Cmi zu'l- culm, mridlerinden Al-
eddin Al b. Sad tarafndan 1380'de Ce-
lleddin Hseyin'in salnda derlenmi Shreverd'yi dnte Konya'dan uurla-
menkbelerden meydana gelir. Eser ed-
Drr'l-manzm tercemeti teleu-
zti'l-Mahdm (Delhi, ts.) adyla Urdu-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
ca'ya evrilmitir. Meniub- Mahdm-i
Cihniyn adyla tannan Hizne-i
ll, Sirc'l-hidye ve Hiznet'l-e-
v'idil-Celliyye adl eserler de m-
ridleri tarafndan derlenmitir. Abdl-
hay el-Hasen bu son eserden baz aln-
tlar yapmtr (Nzhet'l-havtr, II, 26-
32).
BBLYOGRAFYA:
Dr kh, Seftnetul-evliy\ Leknev 1876,
s. 116-117; Zebd, 'kd, s. 40-41; Ma'sum Ali
ah, Tar'ik, II, 525; Schimmel, Mystical Di-
mensiors of islam, s. 354; a.mlf., Tasavvufun
Boyutlar, s. 303; "Cell Buhar", A, III, 47;
A. S. Bazmee Ansar, "Djall al-Dn Husayn
al-Bukhri", El2 (ng.), II, 392.
S H . KMIL
F CELLEDDN K A R A T A Y
(. 652/1254)
Anadolu Seluklularnn
tannm devlet adamlarndan.
L J
Doum tarihi bilinmemektedir. bn B-
b, Celleddin'in aslen bir Rum g u l m '
olduunu syler. Eb'l-Ferec bn'l-br
ise onu Aleddin Keykubad'n yetitir-
melerinden biri olarak kaydeder. Ancak
bu bilgi, Karatay'n sultanla mevcut m-
nasebetleri dolaysyla bir yaktrma ol-
maldr. Bu iki kaynan onun hakknda
kulland "Rm" nisbesi, o dnemde
Bizansl, daha genel anlamyla Ortodoks
mezhebinde bulunan her kavme mensup
hristiyan ve Anadolu'da yaayan ms-
lman Trk mnasna gelen bir tabir-
dir. Bununla beraber Karatay byk bir
ihtimalle mslman Trk asll deildir.
Zira o devir vesikalarnda mhtedilerin
baba ad daima "Abdullah" eklinde de-
itirilmektedir. Karatay'a ait vakfiye
ve kitbelerde adnn her yerde Karatay
b. Abdullah olarak zikredilmesi, onun
mslman olmayan bir aileden geldii-
ne dair grleri desteklemektedir.
bn BbFye gre Karatay, Keykubad'n
tahta kndan lmne kadar hazar-
da ve seferde bu byk sultann hizme-
tinden ayrlmamtr. Sultann clsu s-
rasnda onun orta yan zerinde ve
nemli bir mevkide bulunduu muhak-
saltanatn
tasdik ve tebrik maksadyla halife tara-
fndan gnderilen eli ehbeddin es-
yanlarn bana bizzat sultan tarafndan
Karatay ile Necmeddin Ts tayin edil-
miti. bn Bb, onun tatdr'iktan n-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CELLEDDN KARATAY
ce d e v t d r * (emr-i devt) olarak grev
Ce- yaptn kaydeder. Karatay, Keykubad'n
saltanat sresince tatdrlk grevini
muhafaza etmi grnmektedir.
Karatay'n sonraki yllarda grlen n-
fuz ve tesirinin yerlemesinde, Keyku-
bad tarafndan ona verilen mevkiin ve
onun da sultann mahremi olarak edin-
dii tecrbe ve bilgilerin byk rol var-
dr.
Keykubad'n ni lmnden sonra ye-
rine geen olu II. Gyseddin Keyhus-
rev zayf bir hkmdard. Onun 1243'te
Kseda'da lhanllar'a yenilmesi zeri-
ne Celleddin Karatay da baz devlet
adamlaryla birlikte bir keye ekildi.
YILMAZ
Fakat ilerin ktye gitmesi zerine S-
hib emseddin Muhammed ve Mhez-
n zebddin Ali gibi devlet adamlar tek-
rar i bana getirildi; Celleddin Kara-
tay da eski grevi olan tatdrlkla bir-
likte hazne-i hssa emirliine tayin edil-
di. Celleddin Karatay Keyhusrev'in l-
mne kadar bu grevde kald. Sultann
lmnden sonra olunun ayr ayr
ve birlikte saltanat srdkleri dnemde
ise daha etkin bir rol oynad.
II. Gyseddin Keyhusrev, Grc meli-
kesinin kzndan olan en kk olu Al-
eddin Keykubad' veliaht tayin etmiti.
Fakat lmnden sonra Vezir emsed-
din Muhammed el-sfahn, Celleddin
Karatay, Has Ouz, Esedddin Rzbe ve
Fahreddin Eb Bekir gibi devrin gl
devlet adamlarnn ortak karar ile tah-
ta byk ehzade II. zzeddin Keykvus
karld. Karatay da nib-i saltanat ta-
yin edildi. bn Bb, Vezir Shib emsed-
din'in kesin hkimiyetinden nceki dev-
rede Karatay'n fikrini almadan memle-
ket ilerini grmediini kaydeder.
Gyk Han'n cls merasimine katl-
mak zere Moolistan'a giden II. Gy-
seddin Keyhusrev'in ortanca olu IV. K-
lcarslan ve taraftarlarnn Sultan Keyk-
vus ve veziri emseddin'in azillerine dair
yarlk getirmeleri zerine Celleddin Ka-
ratay, IV. Klcarslan'n elisi sfatyla ge-
len Hotanl Cemleddin'in de katld
mecliste byk karde dururken k-
n sultan olmasnn eriata ve rfe uy-
gun olmadn, kardein birlikte tah-
ta karlmasnn ve Klcarslan'la birlikte
gelen 2000 Mool svarisinin geri gn-
derilmesinin gerektiini syledi. Niha-
yet onun nfuz ve gayretleriyle yalnz
kardeler arasndaki ihtilflar deil bun-
lara intisap ederek ahs ihtiraslar pe-
inde koan beyler de yattrld. Ancak
251
CELLEDDN KARATAY
bu srada Keykvus ile Klcarslan ara-
snda anlamazlk kt. Aralarndaki si-
lhl mcadelede Klcarslan malp ol-
du, fakat kardei onu affetti. Celled-
din Karatay, kardein birlikte salta-
nat srmelerini temin ederek devletin
paralanmasn nledi.
Celleddin Karatay'n,
clsundan ortak hkimiyetin balad
647 (1249) ylna kadar yrtt sal-
tanat nibliini brakarak atabeglik (ata-
beg-i Rm) mevkiine getii kaydedilmek-
tedir. lmne kadar kald bu makam-
da kardeler arasnda geimsizlie mey-
dan vermedi, devlet adamlarnn onlar
menfaat ve ihtiraslarna vasta klmala-
rn nledi. Nitekim bu mevkide bulun-
duu mddete kardelerin birlikte h-
km srmeleri kabil olabilmi ve l-
mnden sonra tekrar dirlik ve dzen bo-
zulmutur. Karatay'n nfuz ve kudreti
yalnz kendi mevkiinin verdii yetkilerle
snrl kalmam, dier btn nemli i-
lerin hallinde ve byk mevkilere getiri-
lecek kiilerin seiminde de rol oyna-
mtr.
Celleddin Karatay, Mool hkmda-
r Meng Han'n huzuruna kmak ze-
re Moolistan'a hareket eden
vus'u yolcu etmek iin gittii Kayseri'de
vefat etti. Sivas'ta iken durumu renen
Keykvus memleketin basz kaldn
grerek geri dnd. Kendi yerine ise k-
k kardei Aleddin Keykubad' baz
devlet adamlaryla birlikte gnderdi. Ka-
ratay'n cenazesi Konya'ya
Karatay Medresesi'nin iinden bir g r n
252
medresesinin yanndaki (veya kervansa-
ray ndaki) trbede defnedildi.
Btn kaynaklar, Mool mdahale ve
basklarnn en youn olduu bir dnem-
de devlete sahip kan, lkede dirlik ve
dzeni salamak iin samimiyetle al-
an Karatay'n dindarl, hayr severlii,
Keykvus'un ahlk meziyetleri ve gl bir devlet
adam olduu zerinde birlemektedir. r
bn Bb Karatay'n ibadetle megul ol-
duunu, her trl madd zevkten sakn-
dn, mslman ve zimm herkesin
onun ihsan ve iyiliklerine nil olduunu
yazar. Menkb'l-'rifn'de de Kara-
tay'n iyiliklerinden ve Mevln'nn ona
sayg duyduundan sz edilir. bn Bb
ile Aksary, menur ve fermanlarda ken-
disine "veliyyullah fi'l-arz" diye hitap edil-
diini kaydederler. Mbrizddin Erto-
ku'a ait 669 (1270) tarihli vakfiyede Ka-
ratay'dan "el-Emr'r-Rabbn" diye bah-
sedilmektedir. Medresesi dnda yap-
trd eserler zerindeki kitbelerde ad-
n zikretmemesi tevazuunu gsterir.
Eb'l-Ferec de Anadolu'da halk ve yk-
sek tabakann ona byk bir hrmet bes-
lediini yazar.
bn Bb, Karatay'n lkenin her tara-
Keyk- fnda mescid, medrese, hankah ve ker-
vansaray gibi hayr eserleri yaptrdn lar eklinde ortaya km, XVI. yzyln
belirtir. Ancak vakfiye ve kitabelerden
tesbit edilebilen eserleri, Trkiye-Suri- halini alarak deiik bir mahiyet kazan-
ye arasndaki yol zerinde. Kayseri'nin
Bnyan ilesi yaknlarnda bulunan Ka- lar "hurc ale's-sultn" olarak deer-
ratay Kervansaray, Konya'daki Karatay
getirilerek Medresesi ve Antalya'daki Drssule-
h'dan ibarettir.
BBLYOGRAFYA:
bn Bb, el-Evmirul-'al' iyye, s. 226, 233,
297, 462, 569, 594; Eb'l-Ferec, Trih, 11, 549,
560; a.mlf., Trhu muhtasar d-dvel (nr. A.
- Konya Salhn), Beyrut 1890, s. 255, 257, 264; Aksa-
ry, Msmeret'l-ahbr, s. 36-38, 95; Eflk,
Menkb7-crifn, ,"l21, 181, 209, 218, 228,
292, 510, 558; Osman Turan, Seluklular Za-
mannda Trkiye Tarihi, stanbul 1971, s. 330,
341, 388-389, 471-479, 513, 518, 532, 534;
a.mlf., Trkiye Seluklular Hakknda Resm
Vesikalar, Ankara 1980, s. 5, 18, 20, 37, 50,
54, 80, 134; a.mlf., "Seluk Devri Vakfiyeleri
III; Celleddin Karatay, Vakflar ve Vakfi-
yeleri", TTK Belleten, X11/45 (19481, s. 17-158;
Cl. Cahen, Osmanllardan nce Anadolu'da
Trkler (trc. Yldz Moran), stanbul 1979, s.
142, 153, 190, 202, 242, 252, 258, 266-268,
315,326,333. m la anlmaya baland. Artk halk kendi-
HH AYDIN TANER
r CELLEDDN el-MAHALL
(bk. MAHALL).
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
r
CELLEDDN MEHMED DEDE
(bk. MEHMED CELLEDDN DEDE).
L
CELLEDDN- RM
(bk. MEVLN CELLEDDN-i RM).
j
~
CELLEDDN es-SYT
(bk. SYT).
r
CELLEYN
(bk. TEFSR'I-CELALEYN).
r
CELL SYANLARI
XVI ve XVII. yzyllarda
Osmanl idaresine kar
Anadolu'da meydana gelen
isyanlarn genel ad.
"Cell'e mensup" anlamna gelen Ce-
ll tabiri, XVI. yzyl balarnda isyan
eden Bozoklu eyh Cell'le ilgilidir. Ce-
ll isyanlar balangta, Osmanl idare-
sinden memnun olmayan zmrelerin ve
i eilimli Trkmen gruplarnn Safev-
ler'in de tahrikiyle devlete ba kaldrma-
sonlarndan itibaren byk bir mesele
mtr. Osmanl devlet anlay, bu isyan-
lendirmi ve kaynaklarda bu ifade sk
sk kullanlmtr.
11. Bayezid zamannda (1481-1512) ah
smil'in propagandas en ok Hamd ve
Teke illerinde kendini gsterdi. ahkulu
(eytankulu) Baba Tekeli liderliinde dev-
lete ba kaldranlar "devlet ve saltanat
bizimdir" iddiasmdaydlar. Yine 1. Selim
tahta kt sralarda Nur Ali adl bir si
Tokat ve Amasya taraflarna hkim ol-
mutu. aldran Zaferi (1514) ah sm-
il'in tesirini azaltmakla birlikte tama-
men ortadan kaldramad. 1519'da Bo-
zoklu eyh Cell adnda bir kii mehd-
lik iddiasyla Tokat civarnda isyan edin-
ce bundan sonraki isyanlar, hangi gaye
ile ve ne trden olursa olsun, halk ara-
snda onun adna nisbetle Cell sfaty-
sine zarar veren her siyi Cell olarak
gryor, kaynaklarda da si liderinin is-
mi Cell tabiriyle birlikte geiyordu. Bo-
zoklu eyh Cell'in kard isyann id-
detle bastrlmasndan sonra Kann Sul-

tan Sleyman'n saltanatnn ilk yllarn-
da da din eilimli bir dizi isyan kt. Sa-
fev tahrikleri yannda hkmetin
mahall idarecilerin mal uygulamalarn-
dan ikyeti olanlarla bir ksm Trk-
men gruplar devlet iin olduka byk
bir tehlike haline geldiler.
Alevlik davasyla isyan eden Sln,
Baba Znnn, Domuzolan, Yeke (Ye-
nice), Karaisal cemaatinden Vel Halfe
evrede byk tahribat yaptlar. si Ka-
lender ise Hac Bekt- Vel sllesin-
den olduunu iddia ederek etrafna ab-
dallar, derviler ve mridier toplamt.
Onun isyan ile Celllik hareketi yeni bir
ekil alyordu. Artk hedef sadece mez-
hep davas olmayp saltanat davas ek-
line dnm, hatta Kalender de ah
unvanyla anlmaya balanmt. ehza-
de Mustafa'nn idamndan (1553) sonra
ortaya kan Dzmece Mustafa isyan
da kaynaklarda Celllik olarak gemek-
tedir (Peuylu brhim, I, 341). ehzade
Mustafa'nn idamndan sonra Rumeli'-
de ehzade Mustafa olduunu iddia eden
bir si, etrafna halinden ikyeti ti-
mar'llar, iftbozan rey ve s u h t e ' l e -
ri toplad. Bu isyan Kann'yi istemeyen
bir zmrenin destekledii anlalmakta-
dr. Dzmece Mustafa tekiltlanp ken-
disine bir vezrizam tayin etmi ve do-
rudan doruya devlet idaresini ele geir-
meyi hedef almt.
Dzmece Mustafa hadisesinin ardn-
dan Kanunnin dier oullar Selim ve
Bayezid'in mcadeleleri yeni bir kark-
la yol at. Bu devirde yksek grevle-
rin Enderun'dan yetienlere verilmeye
balanmas Anadolu'daki istikrarn da-
ha da bozulmasna sebep oldu. Seferle-
re katlmaktan baka bulunduklar bl-
genin asayiini temin etmekle de grev-
li olan bir ksm timar erbab si ehza-
de Bayezid'in etrafnda yer almt. s-
yann bastrlmasndan sonra ba bo
kalan bu timar erleri ii ekyala dke-
rek Cellliin kaynan tekil ettiler. Ay-
rca Bayezid'in isyan sonrasnda, maa
karl toplad "yevml" ad verilen
silhl askerlerin takibata urayanlar da
Celller'e katld. Asayii salamak iin
Anadolu'da birok merkeze yenieri b-
lkleri yerletirilmesi de problemlere yol
at. Zira herhangi bir sebeple takibata
urayan ve timarlar ellerinden alnan
sipahilerin dirlikleri bunlara ve dier ka-
pkullarna veriliyordu. Kapkullarnn dir-
likler almalar yannda ziraat ve ticaret-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CELL SYANLARI
le uramalar da halkn honutsuzlu- rupa tccarna hububat satlmas ktlk
unu ve ikyetlerini arttrd (Turan, s. tehlikesini bir kat daha arttryordu. Ay-
ve 37-41). rca Avrupa'da yeni yeni gelien ticar
Dier taraftan XVI. yzylda Anadolu'- anlay erevesinde Avrupal tccarlarn
da nemli bir nfus art olmu (Cook, Osmanl Devleti'ni tek tarafl bir pazar
s. 33, 37), fakat zira alanlardaki art bu- haline getirme abalar da ticaret den-
na cevap verememiti. Bu nfus art gesinin bozulmasna ve nemli lde
Anadolu'da yersiz yurtsuz bir kalabal- iktisad sarsntlara yol at.
n meydana gelmesine yol at. Toprak- te yandan devlet grevlilerinin bas-
larn yetmemesi sonucu iftbozan olan klar, devlet dzeninde bozulmaya se-
bu gruplar iin devlet ve mer kapsn- bep olan bir baka nemli husustu. Ta-
da "kap halk" olmak tek kar yoldu. radaki idarecilerin ou grevleri para
Bunlarn bazlar snr kalelerine azeb, karlnda satn alyorlar, bunlarn b-
yenieri, donanmada levent ve gnll yk bir ksm da ksa bir sre iin tayin
de olabiliyorlard. bulamayp bota ka- edildiklerinden bu sre iinde eitli "sal-
lanlarsa "garip-yiit" adlar altnda o- gun'lar salarak fazla mal ve vergi top-
unluu tekil ediyordu. Bunlarn bir ks- lamaya alyorlard. Nitekim bu durum
m medreselere giriyor, ancak ou is- Ktb- Mstetb'da, "Aikre bey' ider-
tihdam edilemedikleri iin imaretlerin ler kahbe-zenler mansb / Nie kopma-
etrafnda ba bo gruplar oluturuyor- sun Cell nice olmasun ktl" beytiyle
lard. Btn bunlar baz sosyal kark- belirtilir (s. 5). Bu da halkn devlet mer-
lklara zemin tekil ediyordu. kezine hakl ikyetlerine yol ayordu.
II. Selim devrinde bu ba bo kalaba- "Ehl-i rf" denilen taradaki idareci zm-
lk gruplarn zararlar yava yava grl- renin bu eit zulm daha Kann'nin
meye baland. Bunun zerine henz son zamanlarnda balam ve bu du-
bymemi bu tehlikeye kar mahallin- rumla ilgili bir adletnme 1565 ylnda
de mdafaa tedbirleri dnld. H- imparatorluun her kesine gnderil-
kmet, kyller arasndan seilen bir miti. Bir taraftan idarecilerin zulmne,
yiitba ile onun idaresinde ky deli- dier taraftan ekya saldrlarna g-
kanllarndan meydana gelen otuz krk s germek zorunda kalan ahalinin o-
kiilik mahall koruma birliklerinin ku- u ya yurt ve kylerini terkederek (cel-
rulmasn tevik etti. Ky halk bir yiit- yi vatan) daha emin yerlere gidiyor veya
ba ve onun emrinde il erleri* semek ekya (Cell) gruplarna katlyordu. zel-
suretiyle bu gruplarn saldrlarndan ko- likle 1596'dan sonra binlerce insan Ce-
runmaya alt. l erleri tekilt Cell ll saldrlarndan kurtulmak iin civar-
mcadelesinde nem kazand. Ancak bu da emniyetli ehir ve kasabalara, stan-
tekilt ayn zamanda kar tarafn g- bul'a, hatta Rumeli'ye kat. Bunlardan
lenmesine de sebep oldu. Nitekim ta- bir ksm "murabahaclk" kurban olmu-
radaki beyler levent blklerini himaye tu. III. Mehmed dneminde (1595-1603)
ederken kadlar da il erleri tekiltn yaymlanan adletnme, reyy ehl-i
gelitirmeye alyorlard. Bu rekabet rfe kar himayeyi ve Celller'e kar
iki taraf arasnda zamanla nefreti art- korumay esas almt. 1. Ahmed'in 1609'-
trd ve bu nefret Celllii glendirdi. da kard adletnme ise reyy do-
Bunlarn bir ksm Cell gruplarna ka- rudan doruya tefecilerden, ehl-i rfn
tld. Nitekim Cell reislerinden Neslio- bask ve haksz salgunlarndan koruma-
lu bir yiitba idi. y amalyordu.
Osmanl iktisad hayatndaki bozulma- Btn bu iktisad ve sosyal sebepler
lar da Cell isyanlarnn ortaya kp ge- ekyaln giderek yaylmasna yol at.
nilemesinde nemli rol oynad. XVI. yz- II. Selim devrinde genilemeye balayan
yln sonlarna doru Osmanl Devleti'nin medreseli (suhte) isyanlar 111. Murad dev-
iine dt iktisad bunalm, artan rinde younluk kazand ve bunlar gide-
enflasyon halk zerinde olduka men- rek mahiyet deitirip XVI. yzyl sonla-
fi bir tesir yapt. ar ve pazarlar ayar r ile XVII. yzyl balarndaki byk Ce-
dk parayla (zyf ake) doldu ve pi- ll karklklarna zemin hazrlad. Suh-
yasadaki denge altst oldu. Reynn teler "ba ve bu" olarak tayin ettikleri
bir ksmnn ziraat terketmesi ktlk teh- reisleri etrafnda tekiltlanmlard. Os-
likesini de beraberinde getirmiti. Ya- manl-ran savalarnda suhte hareketi
sak olmasna ramen sahillerden Av- Anadolu'nun her tarafna yayld. Ardm-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 253
CELL SYANLARI
dan balayan Osmanl-Avusturya sava-
lar isyanlarn daha da artmasna sebep
oldu. Her trl ekyalk hareketinden
ylm bulunan halk bu gruplara da Ce-
ll demeye balad. Bu ekilde suhte
ayaklanmalar Celllik hareketlerine d-
nt. Bundan sonra Celller eskiye g-
re daha gl reisler etrafnda toplan-
maya baladlar. Artk daha iyi tekilt-
lanabiliyorlar ve devleti daha rahat teh-
dit edebiliyorlard. Bu liderler genel ola-
rak azledilmi veya gadre uram h-
kmet mensuplar ile rey arasnda iti-
bar kazanm ahslard. Uzun sren Os-
manl-Avusturya savalar dneminde ilk
byk Cell isyann balatan Karayaz- ehrizor beylerbeyilii teklif edildi. An-
c Abdlhalim de sekbanbalk ve suba-
lk gibi grevlerde bulunduktan sonra
Malatya taraflarnda ekyalarla mca-
dele eden il erlerine yiitba olmu, ar-
dndan evresine toplad levent ve sek-
banlarla Urfa civarn yamalamt. Ci-
galazde Sinan Paa'nn yoklamas s-
rasnda (1596) Anadolu'ya kaan ze-
m e t ve timar sahipleri ile kapkulundan
30.000 kii Karayazc'nn yanndaki si-
lerin saylarnn artmasna yol at. H-
kmete kskn mzul beylerle alt b-
lk halkna mensup birok eleba Kara-
yazc'nn maiyetine girdiler. siler kap-
kulu tekiltna benzer bir asker teki-
lt da kurdular. Urfa'y zapteden Kara-
yazc rivayete gre hkmdarln iln
edip etrafa "Halim ah m u z a f f e r bd"
ibareli fermanlar gndermeye balad.
zerine gnderilen bir orduyu Kayseri
civarnda malp ettiyse de Malatya ya-
knlarnda Sokulluzde Hasan Paa'ya ye-
nildi. Karayazc'nn maiyetinden arta-
kalan Cell topluluklar ise yeni liderle-
rin emrinde eskisine gre daha teki-
ltl olarak faaliyetlerini srdrdler.
Karayazc'nn yerine geen kardei De-
li Hasan'n emrinde ahverdi, Yularkap-
t ve Tavil gibi Cell liderleri de bulunu-
yordu. Avusturya savalarnn btn id-
detiyle srmesi, Celller'in daha serbest
hareket etmelerine ve Anadolu'nun bun-
lara kar mdafaasz kalmasna yol a-
t. Frsat karmayan Deli Hasan Ktah-
ya'y istil ederek Afyonkarahisar ze-
rine yrd. Bu zor durum karsnda
mesele tatllkla halledilerek Deli Hasan
Bosna beylerbeyiliine tayin edildi (1603).
Avusturya ve ran seferleri yznden
Celller'e kar bir varlk gsterilemiyor-
du. Bu srada Kapkulu sipahileri III. Meh-
med'den ayak divan talep ederek padi-
aha Anadolu'da reynn Cell elinde
ektii eziyeti arzettiler. Bundan kap
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
254
aas Gazanfer ile kzlar aas Osman Bu temizlik harekt ile salanan sk-
mesul tutuldular (Ktib elebi, Fezleke, net bir mddet daha devam etti. Ancak
I, 185-186). Bu tarihten 1608 ylna ka- II. Osman'n kann dava ederek Erzu-
dar Anadolu'da "byk kagunluk" dev- rum'da isyan eden Abaza Mehmed Pa-
ri yaand. Halk perian bir vaziyette ye- a bu skneti bozdu. Abaza'nn Ana-
rini yurdunu terkederek daha emniyet- dolu'da kolayca taraftar bulmasnn bir
li grd mahallere, bilhassa mstah- sebebi de Kuyucu Murad Paa tarafn-
kem ehir ve kasabalara kat. Anado- dan sindirilmi olan Cell kalntlarnn
lu deta bir harabe haline geldi (Akda, kendisine katlmasdr. Bu isyann bas-
TAD, II/2-3, s. 1-50). trlmasndan sonra Anadolu'da devleti
Dier byk bir si lideri olan Tavil megul edecek byk apta Celllik ha-
Ahmed de sekbanlktan yetimeydi. ze- reketi bir mddet iin meydana gelme-
rine gnderilen kuvvetleri malp ede- di. IV. Murad'n 1632'de devlet ilerini
rek byk g kazanmas zerine (1605) bizzat ele almasyla Anadolu'da daha hu-
Deli Hasan rneinde olduu gibi ona da zurlu bir dnem yaand. Sultan br-
him devri de (1640-1648) IV. Murad za-
cak Tavil isyana devam ederek Harput mannda (1623-1640) salanan disiplin
Kalesi'ni kuatt gibi oullarndan biri sayesinde ksmen sakin geti. Sivas Va-
de sahte fermanla Badat valiliini ele lisi Varvar Ali Paa'nn isyanna ise Sul-
geirdi. Daha sonra bunlarn kuvvetleri tan brhim'in yersiz talepleri sebep ol-
zorlukla da olsa datlabildi. mutu. Ali Paa'nn etrafna toplad
levent ve sekbanlar tpk Celller gibi
Cell isyanlarndaki benzer zellikler
hareket ettiler. Kara Haydar da sparta
Canbulatolu isyannda daha ak ekil-
ve Uluborlu civarnda yol kesip kervan
de grlmektedir. Canbulatolu Hse-
soyan tipik bir Cell reisiydi.
yin Paa ran seferine katlmakta geci-
kince Cigalazde Sinan Paa tarafndan IV. Mehmed'in saltanatnn Kprl
idam edildi (1604). Bunun zerine yee- Mehmed Paa'nn sadrazamlna kadar
ni Ali, Kilis ve civarnda isyan edip etra- olan ilk sekiz yllk devresinde Anadolu
f a hkim oldu. Kendisine Halep eyaleti yine karklklar iine derek birok
valilii verilerek isyann bymesi n- yerde mahall siler tredi, bunlarn ara-
lenmek istendi. Bir mddet sonra am snda en azls Haydarolu idi. Bu Cell
ve Halep'e de hkim olan Canbulatolu lideri Kara Haydar'n oluydu ve baba-
Ali, Osmanl ordusundaki gibi piyade ve snn intikamn almak maksadyla isyan
atl tekilt kurarak adna hutbe oku- etmiti. si Katrcolu ile birlikte hare-
tup sikke kestirdi ve bamszln iln ket eden Haydarolu zerine gnderi-
ederek Avrupa devletleriyle de temasa len kuvvetleri malp etti. Afyonkarahi-
geti. ok tehlikeli bir hale gelen bu is- sar' basp sparta'y haraca baladysa
yan ancak 1607 ylnda Kuyucu Murad da Abaza Hasan Aa tarafndan yakala-
Paa tarafndan bastrlabildi. np cezalandrld. "Cell olu Cell" olan
Cell Kalenderolu da dierleri gibi Haydarolu'nu dier liderlerden ayran
devlet hizmetinde bulunmu, beylerbeyi taraf daha nce devlet hizmetinde bu-
kethds ve mtesellim olmu, hatta lunmam olmasdr. Ardndan Katrco-
Kuyucu Murad Paa Canbulatolu isya- lu bir mddet etraf yama ve talan et-
nn bastrmaya giderken ona Ankara tiyse de sonra vazgeip affn istedi. Bun-
sancak beyiliini vermiti. Fakat Kalen- dan sonra Karaman beylerbeyi olarak
derolu Ankara'ya bilfiil sahip olamayn- Celller zerine sefere gidecek kadar
ca yeniden isyan etmi, Manisa ve ev- devlete sadakat gsterdi, hatta Fzl Ah-
resini nfuzu altna almt (1607). Kara med Paa'nn Girit seferine dahi katld.
Said, Meymun ve Aatan Pr gibi me- Bu devredeki dier bir si, Grc Ab-
hur Cell reisleri de kendisine katld. dnneb adl kapkulu svarisiydi. Kap-
zerine gnderilen kuvvetleri malp clar kethdlna kadar ykselip Ni-
eden, ehirleri yakp ykan Kalendero- de ve Bor taraflarnda iftlikler elde ede-
lu daha sonra Kuyucu Murad Paa kar- rek nfuzunu arttran ve Safed voyvo-
snda tutunamayp ran'a kat. daln elde eden Abdnneb, saltanat
Anadolu halk zerindeki Cell bask- deiikliinden dolay stanbul'a gn-
s bilhassa Kuyucu Murad Paa'nn sert derdii parann hkmet tarafndan ye-
ve kanl tedbirleri sonucu tesirini kay- niden talep edilmesi zerine madur du-
betti. Binlerce CellFnin ortadan kald- ruma dmt. Ayrca stanbul'da Sul-
rlmasyla sknet salanm, isyana me- tan Ahmed Vak'as'nda ldrlen sipa-
yilli olanlar da can korkusuyla sinmiti. hilerin kanlarn da dava ediyordu. s-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

tanbul zerine yryen Abdnneb s-
kdar'da Bulgurlu civarnda yenilgiye
uratld; daha sonra, "Anadolu bizim,
Ktahya'da otururuz, Rumeli sizin olsun"
diyerek ekildiyse de Krehir mutasar-
rf shak Paa tarafndan Karapnar'da
yakalanp idam edildi. En byk Cell
isyann balatan Abaza Hasan Paa da
bir mansb maduru idi. ktidara hkim
olan ocak aalar tarafndan mansb
elinden alnm, deta isyana itilmiti.
Bu yzden Abaza hkmet merkezine
kar byk bir dmanlk besliyordu.
Hatta kendisini ran ahndan daha g-
l bir dman olarak tantyor ve, "Ru-
meli onlarn, Anadolu bizim olsun" diye
stanbul'a haberler gnderiyordu. Ancak
o da halka dier siler gibi davrand. Et-
raf yamalayp tahribatta bulundu. Kp-
rl Mehmed Paa'nn gayretleriyle bu
isyan da glkle bastrlabildi. Bundan
sonra Anadolu'da yer yer mahall isyan
hareketlerine rastlanmakla beraber b-
yk bir isyan kmad. Bu dneme ait
kaynaklarda Cell kelimesine tesadf
edilmekle birlikte daha ok "ekya" ve-
ya "tredi ekyas" tabirleri kullanlm-
tr.
Bir mezhep mcadelesi eklinde ve
d tahriklerle balayan Celllik daha
sonra hkmete kar oian zmreleri
de iine alarak genilemi, mezhep m-
cadeleleri geri planda kalarak XVII. yz-
yln ilk yansndan itibaren tamamen ida-
reye kar bir hareket mahiyetini kazan-
mtr. Bu dnemin Cell liderleri idar
tekiltn iinden geliyorlard. Hemen
hemen hepsi devlet tekiltnda grevli
iken hakl veya haksz azledilmilerdi.
Baz hallerde idareye hkim olan ocak
aalarnn mdahaleleri de buna sebep
oluyordu. syanlarn bir hak arama da-
vas eklinde gsteren Cell liderlerinin
etrafnda bulunan ikinci snf reisler, ge-
nellikle beylerin maiyetindeki gayri mem-
nun grevlilerden oluuyordu. Mansb
maduru olup can korkusuyla bir lide-
rin etrafnda toplananlar, ok defa veri-
len grevi yerine getirmemek veya g-
rev mahalline gitmemekle itham edilen-
ler, sefere katlmakta gecikmi veya hi
katlmam timar sahipleri Cell grup-
larn tekil ediyorlard. Bundan baka
alnan yenilgilerin sorumlusu olarak gs-
terilen veya cepheden kam ve taki-
bata uram timar sahiplerinin de a-
reyi Celller'e katlmakta bulduklar bi-
linmektedir.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CELL SYANLARI
Ftih'in imparatorlukta yerletirmeye kavemet ediyordu. Ancak Cell takibi
alt merkeziyeti idare, gittike ge- iin devlet tarafndan gnderilen kuv-
nileyen topraklarda hkimiyetin deva- vetlerin de halka eitli zulmler yapt-
mn zorlatrm, bilhassa Kann dev- oluyordu. Bu maksatla gnderilen bir
rinde pepee gelen seferler dolaysyla liderin silere katld veya bizzat Cell
btn imknlar bu yne tahsis edilmi- reisi olduu da vki idi.
ti. Devlet idaresi asker ve siyas gaye- Celllik hareketlerini kolaylatran ve
lerle Rumeli'de daha tedbirli ve dikkatli silere cesaret veren bir dier nemli
davranrken Anadolu'ya kar ilgisiz kal- husus, bir ateli silh olarak tfein her
d. Bu da Anadolu'da halkn baz keyf yerde bol miktarda bulunmasyd. Kan-
uygulamalarla kar karya braklma- nFnin olu Bayezid Anadolu'da "yevml"
sna ve dolaysyla infialine zemin hazr- adyla asker kaydederken bunlarn iin-
lamt. Buna gre XVI. yzylda Cell- de tfekli gruplar da yer almt. Baye-
lii, merkeziyeti idareye adem-i mer- zid bunlardan Tfengciyn ad altnda
keziyeti Trkmen topluluklarnn kar bir snf tekil etmiti. Anadolu'da si-
koymas eklinde dnmek mmkn- ler arasnda tfein yaylmas bu tarih-
dr. Bu devirde Trkmenler daha ser- ten itibaren balam ve sratle artm-
best ve byk topluluklar halindeydiler. tr. Kaynaklarda "tfeng bis-i fesd",
Onlar merkeziyeti idarenin gerei ola- "tfeng Cell zuhruna bis ve bd ol-
rak kontrol altnda tutma abalar ve man", "tfeng eky eline dp Ce-
idarecilerin hatal davranlar ekyal- ll zuhruna ve memleket ihtilline b-
a yol aan sebeplerden birini tekil et- is olduu" ifadelerine de sk sk rastlan-
miti. Dier taraftan KannFden sonra maktadr. Cell basknlarndan zarar g-
tedric bir otorite boluunun meydana ren halk da kendilerini mdafaa etmek
gelmesi, timar rejiminin iyi ilememesi durumunda kalnca silhlanmay tercih
ve kapkulu ocaklarnn eski gcn kay- ediyordu. Mellifi mehul Ahvl-i Cel-
betmesi Cellliin yaylmasna sebep liyn adl eserde halkn iftini ubuu-
oldu. Devlet otoritesinin zedelendii bir nu datp, kzn satp at ald, sa-
devir de IV. Murad'n lmnden Kpr- pan demiri yerine tfek kullanmaya ba-
l Mehmed Paa'nn sadretine kadar lad ifade edilir (vr. 5 b ). Dier taraftan
geen on yedi yla yakn zamandr. Ocak ehir ve kasabalar igal eden Cell top-
aalarnn bir mddet devlet idaresine luluklar kalelerde bulunan toplara el ko-
hkim olmalar ve Ksem Sultan ile Tur- yarak bunlar da kullanmlardr.
han Sultan'n nfuz mcadeleleri otori-
Ancak devlet ekyala sebep olarak
t e boluu meydana getirdi. Sadrete
grd tfein halk arasnda yaylma-
gelenlerin makamlarnda fazla kalama-
sn ho karlamyordu. Bu yzden XVI.
malar da devlet tekilatndaki dzeni
yzyln bandan itibaren halkn elinde
bozdu. Kprl Mehmed Paa'nn pazar-
t f e k bulunmas yasaklanmt. Zaman
lkla sadrete getirildii 1656 yl, devlet
zaman da Anadolu'ya mfettiler gn-
otoritesinin tekrar yerletirilmeye ba-
derilip tefti yaptrlyordu. Yzyln ikin-
land tarih kabul edilir.
ci yarsnda bu teftiler arttrlm ve e-
Celllik faaliyetleri bozuk ortam do- kya takibini de iine alacak ekilde da-
laysyla her zaman pek ok taraftar bu- ha planl hale getirilmiti. Teftiler ge-
luyor, bigenin ekyas ile si ruhlu i- nellikle isyanlar bastrldktan sonra Ce-
siz gsz taifesi ve ift bozan rey bu ll bakiyelerini temizlemek iin yaply-
kalabala katlyordu. Devleti tehdit ordu. Sancak beyleri ve subalar bu i-
eden, katliam yapan, getii yerleri ya- le vazifelendirildii gibi bazan da s-
ma ve tahrip eden bu korkutucu kala- tanbul'dan zel olarak grevliler gnde-
balk ehirleri ve kaleleri de igal edebi- riliyordu. Baz geni apl Cell teftile-
liyordu. Nitekim kaynaklarda "katl-i nefs, rinde binlerce kiinin Cell thmetiyle
gret-i emvl" ifadelerine sk sk rastlan- katledildii de oluyordu. Vezrizam Ku-
maktadr. Bu srada perian olan kyl- yucu Murad Paa'nn yapt teftile Sad-
ler ehirlere katklar gibi zenginler de razam Kprl Mehmed Paa'nn Mfet-
stanbul'a, hatta Rumeli'ye g ediyordu. ti smil Paa'ya yaptrtt teftilerde
Cell tehdidi altnda bunalan ehir ve binlerce insan Cell olduklar gereke-
kasaba halk ise kendilerini korumak iin siyle katledilmiti. Bu arada Cell baki-
ya bunlara para, yiyecek ve giyecek veri- yeleriyle reynn elinden alnan tfek
yor ya da ehir etrafn surla evirip mu- says ise byk miktarlara ulamt.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 255
CELL SYANLARI

Cell isyanlarnn kesif bir hal ald lan zerindeki ky, kasaba ve ehirleri nn Haova firarilerini cezalandrmasna
devirlerde Anadolu deta bir sava ala- yamalyor, direnmeler olursa buralar balamas doru deildir. Binlerce insa-
n halini almt. Devlet isyan bastrmak- atee veriyordu. rza tecavz ve kadn- nn si olmasnn sebeplerini ba bo le-
ta aresizlie dnce eitli yollara ba- larn daa kaldrlmas olaan hadiseler- ventlerde, madur timarl sipahilerde,
vurmak zorunda kalyordu. Bu durum- dendi. Kk gruplar sratle byyerek isiz suhteierde ve sahipsiz reyda ara-
da ilk akla gelen ey Cell liderlerini af- halk zerinde dehet ve korku meyda- mak gerekir. Bu derin yaray tedavi et-
fetmekti. Affedilen liderlere genellikle na getiriyordu. Celller'in yamadan ve mek iin yaplan teebbsler ise baar-
Rumeli'de serhad blgelerinde grev ve- soygundan baka tek dnceleri bir li- l olamam, I. Ahmed'in yenilik getiren
riliyordu. Ancak ok defa devlet bunlar der etrafnda tekiltlanmakt. Ancak fermanlarndan bir sonu alnamam-
affedip tu ve sancak teslim etmekte bunu gerekletirmek uursuz kalaba- tr. Reform mahiyetindeki yeniliklerde
gnlsz davranmtr. nk bunlarn lklar iin kolay olmuyordu. ok defa bir kapkulunun gcnn azaltlmas ve bu
ok az itaatkr davranyor, birou es- lider etrafnda kolayca toplanabilmiler, ekilde reynn himayesi esas alnm-
ki detlerini tayin edildikleri blgelerde f a k a t birlii uzun sre devam ettireme- tr. Fakat yaplacak yenilikler ancak eya-
de srdryordu. Ayrca devlet eski Ce- milerdir. Binlerce insann iesini temin let askerleri sayesinde uygulanabilirdi.
ll liderlerinin emrindeki ahslar ka- etmek ve kn barnak bulmak en nem- Nitekim II. Osman'n bu yoldaki ilk te-
nuna aykr olarak kapkuluna kaydedi- li sknt idi. Bu yzden ehir ve kasaba- ebbs yannda Erzurum Valisi Abaza
yor, bu da messesenin bozulmasna se- larla kyler konak yeri olurdu. Cell b- Mehmed Paa'nn yenieri dmanl ile
bep oluyordu. Ancak yine d e bu af ve lkleri eitli yerlerde yerletirilir ve halk sekbanlara dayanmas bu gerei orta-
istihdam siyaseti sayesinde baz Anado- zulm ve yokluktan inlerdi. Celller eer ya koymakla birlikte meselenin halli an-
lu ehirleri Cell kuatmasndan kurtul- malp edilirse ar ekilde cezaland- cak iki asr sonra gerekleecektir.
duu gibi snr boylarnda yaplacak as- rlmalar mukadderdi. Kaabilenler ge-
BBLYOGRAFYA :
ker harektlar ve faaliyetleri daha hz- nellikle ran'a snmay tercih ediyorlar-
Telhisler (1597-1607) (haz. Cengiz Orhon-
l, rahat ve kesif bir ekilde srdrme d. Fakat burada tekiltlanp Anadolu'- Iu), stanbul 1970, s. 5, 16, 86-87, 120; Hoca
frsat veriyor, endielerin dalmasn ya dnebilen olmamtr. Ancak ran bu Sdeddin, Tc't-teurh, II, 382-383; Selni-
salyordu. Zira Cell karklklar y- sayede Anadolu'nun durumunu daima k. Trih (pirli), I, 215-216; II, 581, 816-817,
827-828; Mustafa Sf, Zbdet't-teurh, Be-
znden yeterli kuvvet ve malzeme tah- takip etmi ve uygun bir frsat kollam-
yazt Devlet Ktp., Veliyyddin Efendi, nr. 2429,
sis edilemediinden istenilen harekt tr. Nitekim ah Abbas'n 1603'teki ni
II, vr. 80b; Ahvl-i Celliyr, Sleymaniye Ktp.,
gerekletirilemiyor, zaman zaman d- taaruzu Anadolu'daki karklktan isti- Esad Efendi, nr. 2236, vr. 5-15, 18-22b, 23-
man karsnda bu sebeple yenilgilere f a d e etmek iindi. 25; At, Zeyl-i ekik, s. 478-480, 609-610;
dahi uranlyordu. te yandan Cell ka- Mehmed b. Mehmed, Nuhbet't-tevrh ve'l-
Celller arasnda "yalanc kapkullar" ahbr, stanbul 1276, s. 60-62, 207-208, 210-
rklklar srasnda yerini yurdunu ter-
ad verilen blkler de bulunuyordu. Bun- 213, 234-236; Polonyal Simeon'un Seyahat-
ketmi insanlar eski yurtlarna dndr- nmesi 1608-1619 (trc. H. D. Andreasyan), s-
lar kanuna aykn olarak alnp daha son-
mek iin de ok gayret sarfedilmitir. tanbul 1964, s. 4, 17, 45, 87, 88, 93, 106, 158,
ra ocaktan uzaklatrlan leventler veya
Bunlara birka yl vergi muafiyeti tan- 159; Hasan Beyzde, Trih (haz. Nezihi Aykut,
mer kaplarndaki devriye blkleri
mak, bulunduklar yerleri enlendirmek doktora tezi, 1980), Ed.Fak., Tarih Seminer
mensuplaryd. Bu yzden eski leventler Kitapl, nr. 3277, s. 240-243; Topular Ktibi
yine devlete dyordu.
kapkulu tarznda alt ble ait sar, kr- Abdlkadir Efendi, Trih (haz. Ziya Ylmazer,
Celller zerine gnderilen askerlere mz ve yeil bayrak ayorlard. Celller doktora tezi, 1990), 10 Ed.Fak., Genel Kitaplk,
nr. TE, 80, s. 259-264, 392-414, 415-417, 419-
evk vermek, bunlar menfi propagan- kendilerine g r e kabaca bir blk d-
420, 422-439; Peuylu brhim, Trih, I, 311,
dadan uzak tutmak ve halkn da deste- zeni de kurmulard. Her bln bir 341; II, 154, 204-205, 252, 335; Ktib elebi,
ini salamak iin bu isyanlarn er' yn- zorbabas bulunuyor, bunlar da birer Fezleke, I, 185-186, 270, 289-290, 310-311; II,
den izah nem kazanyordu. Fetva ma- bayrak tayorlard. Her bayrakta cel 339, 343-344, 348, 372; a.mlf., Dstra'l-amel
hattyla zorbabann ad yazl idi. Cel- li-slhi'l-halel, stanbul 1280, s. 127; Solakz-
kam Celllii "hurc ale's-sultn" ve
de. Trih, s. 662-664; Karaelebizde Abdla-
"sa'y bi'l-fesd" eklinde deerlendiri- l gruplarnn bayraklarnn kesin sayla-
ziz Efendi, Zeyl-i Rauzat'l-ebrr (haz. Nevzat
yor ve silerin devlet bakannn emriy- rn tayin etmek imdilik mmkn de- Kaya, doktora tezi, 1990), Ed.Fak., Genel
le katledilebileceine cevaz veriyordu. Bu ildir. Baz kaynaklarda 70.000'e varan Kitaplk, TE, nr. 81, s. 132-133, 200, 293; Ki-
bakmdan nefr-i m* iln edilerek hal- Cell gruplarndan sz edilmekteyse de tb- Mstetb (nr. Yaar Ycel), Ankara 1974,
bunlar mbalaal rakamlar olmaldr. s. VII-XII, 5, 9, 17-23, 26, 36-41; Evliya elebi,
kn destei salanyordu. Halkn deste-
Seyahatnme, II, 383-456, 474; III, 74-84; IV,
i, mukavemet gcnn salaml ve- Cell zorbabalan rey arasnda ga-
264-268; V, 235-254; Behcet, Trh-i Slle-i
ya zayfl Celller iin hayat nem ta- rip isimlerle hret bulmulard. Bunlar- Kprl, Kprl Ktphanesi, Hafz Ahmed
yordu. dan bazlar Aatan Pr, Tanrbilmez, Paa, nr. 212, vr. 38b; Vech Hseyin, Trih,
nciryemez, Kabresmaz, Kfir Murad, Sleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 917, vr. 29b-
Birka istisna dnda Cell reislerin- 33b, 38b-41a, 59b-62, 63a-64; Abdurrahman
eklaz Ahmed, Deli lh, Domuzolan,
de Anadolu'yu Osmanl hkimiyetinden Abdi Paa, Vekyi'nme, TSMK, Koular, nr.
Isolan, Gnurusu, Dalardelisi, Rum
karma hevesi olmad gibi esasen bu 915, vr. 4b, 5b, 10b, 12b, 34; Nam. Trih, I,
Mehmed, Yularkst, Kilindirurusu gibi 165, 223-225, 236-238, 281-284; II, 1-22, 26-
gte bir lider de bulunmuyordu. Dier
adlar tayorlard. 39, 238, 245, 296, 303-316, 325, 418; III, 187,
taraftan Celllik hareketleri yalnzca in- 213-220; IV, 328, 367-369, 405-407; V, 83-87,
safszca yama ve katliam esasna da Sosyal bir buhran sonucu ortaya - 91, 96-97, 158-162, 276-277; VI, 50, 72, 100,
dayanmyordu. Byk ve kalabalk grup- kan Cell isyanlar, devlet tekiltnda 115-120, 261-263; Silhdar, Trih, 1, 19, 47,
larn meskn yerlere taarruzlar ok de- bozulma ve otoritenin zayflamas ile gi- 67, 132-139, 144-157; Hammer (At Bey), VIII,
14-16, 85-87, 104; X, 199, 202-203, 235; Mus-
f a ie temini iindi. Ancak Cell grup- derek bymtr. Baz kaynaklarn Ce-
tafa Nri Paa, Netyic'l-vukt (nr. Seyyid
lar disiplinden mahrum olduundan yol- ll isyanlarn Cigalazde Sinan Paa'-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
256 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

Mustafa Efendi), stanbul 1294-96, 1, 15-31;
Amasya Tarihi, III, 253-267, 328-338, 350;
Pertev Naili Boratav, Krolu Destan, stanbul
1931, s. 99, 120; Uluay, XVII. Asrda Saruhan,
s. 140-146; a.mlf., XVIII. oe XIX. Asrlarda Sa-
ruhan, s. 43, 50, 63-68; a.mlf.. "Celaller", TA,
X, 117-120; Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1,
s. 110-113, 149-168, 386-399; Danimend,
Kronoloji, II, 49-50, 121-125, 251; III, 204,
208, 212, 216-217, 245-246, 250-253, 255-
256; erafettn Turan, Kanunfnin Olu eh-
zade Bayezid Vak'as, Ankara 1961, s. 37-41,
159-173, 175-179; Mustafa Akda, Byk
Cellt Karklklarnn Balamas, Erzurum
1963; a.mlf.. Cellt syanlar, 1550-1603, An-
kara 1963; a.mlf., "Trkiye Tarihinde ti-
mai Buhranlar Serisinden Medreseli syan-
lar", FM, 11/14 (1950), s. 361-378; a.mlf., "Ce-
lli syanlarnda Byk Kagunluk 1603-
1606; I", TAD, II/2-3 (1964), s. 1-50; Mustafa
Cezar, Osmanl Tarihinde Leuendler, stanbul
1965, s. 78-142, 196-215; M. A. Cook, Popula-
tion Pressure in Rural Anatolia (1450-1600),
Cambridge 1972, s. 33, 37; Bernard Levvis, Ot-
toman Obseruers of Ottoman Decline, islam in
History Ideas, Men and Euents, London 1973,
s. 199-213; Mcteba lgrel, Abaza Hasan Pa-
a syan (doentlik tezi, 1976), Ed.Fak.,
Genel Kitaplk, nr. TE, 34; a.mlf., "Osmanl m-
paratorluunda Ateli Silahlarn Yayl",
TD, sy. 32 (1979), s. 301-308; a.mlf., "Abaza
Hasan", DA, I, 10-11; a.mlf., "Abaza Paa",
a.e., I, 11-12; H. D. Andreasyan, "Cellilerden
Kaan Anadolu Halknn Geri Gnderilme-
si", smail Hakk Uzunarl'ya Armaan, An-
kara 1979, s. 45-53; a.mlf., "Bir Ermeni Kay-
nana Gre Cell syanlar", TD, sy. 17-
18 (1963), s. 27-42; VVilliam J. Grisvvold, The
Great Anatolian Rebellion 1000-1020/1591-
1611, Berlin 1983; a.mlf., "Diall", El2 Suppi.
(ng.), s. 238-239; Fernand Braudel, Akdeniz
ve Akdeniz Dnyas (trc. Mehmet Ali Kl-
bay), stanbul 1989, I, 273; Feridun M. Eme-
cen, XVI. Asrda Manisa Kazas, Ankara 1989,
s. 121, 154, 158, 213; Ahmed Refik, "Osmanl
Devrinde Rfizlik ve Bektalik (1558-1591)",
DEFM, sy. 2 (1932), s. 21-59; mer Ltf Bar-
kan, "Tarih Demografi Aratrmalar ve Os-
manl Tarihi", TM, X (1953), s. 1-27; a.mlf.,
"Timar", A, XII/1, s. 286-333; Halil nalck,
"Adaletnmeler", TTK Belgeler, II/3-4 (1967),
s. 49-145; a.mlf., "The Heyday and Decline
of the Ottoman Empire", CHls., I/A, s. 324-
353; Sahabettin Tekinda, "ah Kulu Baba
Tekeli syan", BTTD, 1/3 (1967), s. 34-39; 1/4
(1968), s. 54-59; M. Mnir Aktepe, "pir Mus-
tafa Paa ve Kendisile lgili Baz Belgeler",
TD, sy. 24 (1970), s. 45-58; Yaar Ycel, "Os-
manl mparatorluunda Desantrilizasyona
(Adem-i Merkeziyet) Dair Genel Gzlemler",
TTK Belleten, XXXVIII/152 (1974), s. 657-708;
Suraiya Faroqhi, "Rural Society in Anatolia
and the Balkans During the Sixteenth Cen-
tury", Tureica, IX/1, Paris 1977, s. 163, 190-
191; Mehmet pirli, "Hasan Kf el-Akhisar
ve Devlet Dzenine Ait Eseri Usl'l-Hikem
f Nizmi'l-lem", TED, X-XI (1981), s. 239-
278; Jean-Louis Bacqu - Grammont, "Notes
et documents sur la revolte de h Vel b.
eyh Cell", Ar.OtL, VII (1982), s. 5-69; a.mlf.,
"1527 Anadolu syan Hakknda Yaynlanma-
m Bir Rapor", TTK Belleten, LI/199 (1987),
s. 107-117. m naklardan biri olan Zc-i
IFFFL] M C T E B A LGREL
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CELL TAKVM
min balangc hicr 9 Ramazan 471 Cu-
CELL TAKVM
ma (15 Mart 1079), yl ba gnein Ko
Byk Seluklu Sultan burcuna giri gn, yani ilkbahar lnm
Melikah tarafndan hazrlatlan gndr. Aylar baz bilginlere gre g-
gne takvimine verilen ad.
nein on iki burca girii gnlerinde ba-
lar; bazlarna gre ise -eski Msr takvi-
Sultan Melikah'n lakab olan Celld- minde olduu gibi- her biri otuzar gn-
devle'den dolay bu ad alan takvim ay- lk on iki ay, art be ya da alt ekleme
rca Melik olarak da adlandrlr. Balan- gnldr. Ay adlar eski Fars takvimin-
g gn 9 Ramazan 471 Cuma'dr (15 deki gibidir; ancak sonlarna "kadm" ye-
Mart 1079, Greenwich zamanna gre 21 rine "cell" kelimesi getirilmektedir. Bu
Mart). takvimde ylba gnn ilkbahar ln-
Seluklu idaresinde yer alan bugnk m gnnde tutmak iin drt ylda bir
gn artklama getirilir, ancak alt yedi
ran'da kullanlan Yezdicerd takvimi, es-
ki Msr takviminden alnma, her biri otu- defa drt ylda bir artklamann ardn-
zar gn ektirilen on iki ay, art be gn dan bir defa 5. yl artklanr. Gne Ko
eklemeli, toplam 365 tam gnl bir tak- burcu balangcna geldii zaman yeni
yl girer ve dolaysyla Cell yl ilkbahar
vimdi. Balangc, III. Yezdicerd'in tahta
k ylnn yl ba olan 16 Haziran 632 lnm noktasnda (mild 21 Mart) ba-
(yaz g n d n m gn) idi. Bu takvim, lar. Takvim ylnn ilk gn veya yeni y-
365 1 / 4 gnl skender (Jlyen) takvi- ln ilk gn, le vakti gnein Ko bur-
cu noktasna geldii zamandr.
mine gre ylda 1 / 4 gn hesabyla drt
ylda bir gn gerilemekteydi. Bylece yl- Zc-i Ulu Bey'de mevsimler yl or-
ba olan 1 Ferverdn, 636 ylnda 15 Ha- talama sresi 365, 242, 534, 876, 543,
ziran'a, 640'ta 14 Haziran'a, 644'te 13 209, 876... gn olup 365,25 olan sken-
Haziran'a... 1064'te 29 ubat'a, 1065'te der ylnn sz konusu yl sresine gre
28 ubat'a, 1069'da 27 ubat'a, 1073'- yanlg pay, 134 ylda bir gn olarak
te 26 ubat'a ve 1077'de 25 ubat'a d- verilmektedir. Cell takvimi iin balan-
mt. Yine bu yllarda ilkbahar lnm g olan 1079 yl ilkbahar lnm l-
gn olan 15 Mart, Ferverdn'in 15, 16, mnn karlatrma iin hangi lme
17, 18 ve 19. gnlerine gelir olmutu. dayandrld ad geen zcde belirtilme-
Jlyen takviminin ad deitirilmi bir mitir. Ancak bunun iin 1079'dan 134'er
ekli olan skender takvimi de bu l- yl gerilere gidilirse 7 x 134 = 938 yl-
de olmamakla birlikte yanlgl idi; me- da 141 ylna varlr ki bu yl ( 1 3 9 / 1 4 0
sel ilkbahar lnm 632'de 18 Mart'a yl), lka'n nl gkbilimci-matema-
gelirken 134 (veya 128) ylda bir gn ge- tikisi Batlamyus'un lnmlar ve gn d-
rileyerek 17, 16 ve Melikah dnemin- nm lmleri ylna kmaktadr.
de de 15 Mart'a dmt. Buna kar-
Osmanl dneminde devletin resm tak-
lk yibann her yl mevsimler ylnn vimi demek olan "mneccimba takvim-
belli bir gnne denk dmesi ve bin- leri" Cell takvimi dzeninde hazrlanr-
yllar boyunca da deimeksizin byle d. Bunlarda her bir sayfa otuz gnlk
kalmas, gkbilimcilerin en ok istedik-
Cell aylarna ayrlm, on iki aydan ar-
leri bir eydi. Gemite bilginlerin bu is- takalan be ya da a l t ekleme gn de en
tei gerekletirmeye ynelik alma- sonda ayr bir sayfaya alnmtr. Ylba-
lar hep baarszlkla sonulanmt. Bu , ilkbahar lnm gn olan "nevrz-i
defa Seluklu Sultan Celleddin Melik- sultn" idi. Mesel 374 Cell (1452 r-
ah'n takvimin dzeltilmesi yolundaki m) yl takvimi, 1 Ferverdn mh- Cel-
emri zerine mer Hayym'n bakanl- l - 19 Safer 856 hicr = 11 Mart 1764
nda Eb'l-Muzaffer sfizr, Meymn skender / 1452 Jlyen = 19 Tr mh-
b. Necb el-Vst, Abdurrahman Hris kadm 821 eski Fars - Yezdicerd = 20
ve Muhammed Hzin'den teekkl eden Aram ay ( = birinci ay) maymun yl, Trk
bir kurul oluturuldu. Kurul Yezdicerd ve gnyle balamaktadr. Cell yllarnn
skender takvimlerini inceledikten sonra rm/mildye evrilebilmesi iin sz ko-
bunlar dzeltmek yerine yeni bir tak- nusu olan yla 1078 rakamnn eklenme-
vim tertibine karar verdi ve sonu ola- si gerekmektedir. Mesel 374 Cell yl =
rak Cell takvimi ortaya kt. 1452 rm ylna denk gelmektedir. R-
m / mild ylndan CellFye gemek iin
Cell takvimi konusunda en eski kay-
de verilecek yldan 1078 karlmaldr.
Ulu Bey'den
(dzenlenii 1436'dan sonra) edinilen bil- Cell takviminde ylba, mneccim-
gilere gre (1. konu, blm 5), bu takvi- ba takvimlerinde olduu gibi ya her
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 257
CELL TAKVM

yl yeniden lmlenerek veya mer Hay- belirtmektedir. Ayn dncenin Ahmed karlacak olursa 0,0003 gn / yl, yani
ym bilim kurulunun ortaya koymu ol- kir Paa tarafndan da benimsendii 10.000 ylda gn veya 3333 ylda bir
duu artklama yntemine gre belir- grlr. Bunlarn dnda kalan dier ba- gndr.
lenmekteydi. Kurulun bu konuda nasl z ilim adamlar tarafndan bir sra alt, Cell takvimlerinin 62, 70, 130, 33 ve
bir uygulama yapt kesin olarak bilin- sra yedi kere 4. yllar ile bunlar ta- 128 yl dnml eitlemelerinde ya-
memektedir. Ancak bu hususta deiik kip eden 5. yl kural ortaya atlmtr. nlg pay yledir:
gr ve yorumlar yaplmtr. Mesel Buna gre 4 8 12 16 20 24 ( 2 9 ) 33 37
15/62 Cell'de 10.000 ylda 2,65 gn
Zc-i Ulu Beyde kaydedildii gibi, al- 41 45 49 53 57 ( 6 2 ) 66 70 74 78 82 86
17/70 10.000 6,57
t yedi kere 4. yl ile ardndan gelen 5. 90 ( 9 5 ) 99 103 107 111 115 119 123
31/130 1000 3,74
yln artklanmas kural uygulanrsa alt- ( 1 2 8 ) yllar artklanmaldr. Bu ekilde 8/33 10.000 2,24
m iki yllk bir dnm ierisindeki 4 Jlyen'deki 128 ylda otuz iki yl yerine 31/128 100.000 1,25
8 12 16 20 24 ( 2 9 ) 33 37 41 45 49 53 128 ylda otuz bir yl artklanm olmak-
57 (62). yllarn artklanaca (366 g n tadr. Bu Gregoryen takviminin artkla- Ahmed Cevdet, Gazi Ahmed Muhtar
ektirilecei) grlr. Bylece skender ma usulne de uygun dmektedir. n- ve Ahmed kir paalar tarafndan v-
takvimindeki altm ylda on be yl ye- k Gregoryen'de 400 yllk dnm ie- gyle sz edilen Cell takvimi, Gregor-
rine burada altm iki ylda on be yl risinde her drt ylda bir artklama ya- yen'den yaklak 500 yl nce tertip edi-
artklanmaktadr. Bu durumda takvim plmakta, ancak 100, 200 ve 300 yllar len ve mevsimlere tam olarak uyan, do-
yl sresi 365 1 5 / 6 2 = 365, 241 935... artklanmakszn braklmaktadr. Byle- laysyla doru tarihleme veren, yanlg-
gn olacaktr. ce burada sekiz yllk boluklar oluuyor. sz takvimlerin ilk uygulamasdr. Gregor-
Cell takvimi artklamasnda ise artk- yen takvimi Cell takvimi rnek alna-
Kutbddn-i rzFye gre artklana-
lanacak yllarn dalm boluksuz ger- rak tertip edilmitir.
cak yllar, yedi sekiz kere 4. yl ile bun-
ekletirilmektedir. Bu durum Cell tak-
lar takip eden 5. yldr. Burada 4 8 12 BBLYOGRAFYA:
vimini daha iyi bir konuma karmak- Zc-i Ulu Bey (trc. Abdurrahman b. Osman),
16 20 24 28 (33) 37 41 45 49 53 57 61
tadr. Ktp., TY, nr. 6551; Ali Kuu, Mirkt's-se-
65 (70). yllar artklanacaktr. Bylece
m (trc. Abdullah b. Pervz), TSMK, nr. H. 473,
skender'deki altm sekiz yllk bir d- Takvimlerdeki yanlg payna gelince: H. 456; Mneccimba Takvimleri, Sleymani-
nm yerine yetmi yllk bir dnm ye Ktp., nr. 551; TSMK, nr. R. 1711; Ahmed
Jlyen yl sresi olan 365,25'ten ger-
ierisinde on yedi yl artklanm ola- Cevdet Paa, Takum'l-edur, stanbul 1287,
ek yl sresi 365,2422 karlacak olur-
caktr. s. 41-43; Ahmed kir Paa, Takum-i Ncd-
sa yanlg pay 0,0078, yani 1000 ylda m, stanbul 1306, s. 59; a.mlf.. Sene-i Mliye
Ahmed Cevdet Paa ise 130 ylda otuz yedi sekiz gn veya 128 ylda bir gn- Hakknda Mtlat, stanbul 1308, s. 19; Ah-
iki yerine otuz bir defa artklama yapl- dr. Gregoryen takviminde ise 128 yl- med Muhtar Paa, Ilhu't-takum, Kahire 1307,
masn, Gazi Ahmed Muhtar Paa da ar- da bir gn yerine 400 ylda gn ku- s. 22, 39-40; F. K. Ginzel, Handbuch der Mat-
hematischen und Technischen Chronologie,
darda yedi kere 4. yllarn ve ardndan ral uygulanmaktadr. Dolaysyla yanl-
Leipzig 1906, I, 300-305; Osman Turan, Tarih
5. yln ve dolaysyla 4 8 12 16 20 24 g pay, 365,2425 olan Gregoryen yln- Kronolojinin Esaslar, Ankara 1954, s. 53 vd.;
28 (33). yllarn artklanmas gerektiini dan gerek yl sresi olan 365,2422 - S. H. Taqizadeh, "Various Eras and Calendars
used in the Countries of islam", BSOAS, X
(1939-42), s. 108-117; a.mlf., "Dialli", El2 (ng.),
Cell Takviminin Gnmzdeki Uygulamas II, 397-399; Syed Hasan Baran, "The JellI
(Ar = artk yl) Calender", IC, XVI/2 (1943), s. 166-172; A.
CELL MLD Necati Akgr, "Cell Takvimi", TDA, sy. 61
(1989), s. 169-183; H. Suter, "Cell", A III,
Aylar 9 1 3 - 9 1 4 Ar. 9 1 5 - 9 1 6 1991 1992 1993-94 59-60; V. Minorsky, "mer Hayym", a.e., IX,
(1) 1 Ferverdn m h - Cell 21 Mart 20 Mart 21 Mart
S A . NECAT AKGR
(2) 1 rdibehit m h - Cell 20 Nisan 19 Nisan 20 Nisan
(3) 1 Hordd m h - Cell 20 Mays 19 Mays 20 Mays
(4) 1 Tir m h - Cell 19 Haziran 18 Haziran 19 Haziran F CELLYYE n
(5) 1 Mordd m h - Cell 19 Temmuz 18 T e m m u z 19 T e m m u z
(6) 1 ehrver m h - Cell 18 Austos 17 A u s t o s 18 A u s t o s
( )
(7) 1 Mihr m h - Cell 17 Eyll 16 Eyll 17 Eyll Celleddin Hseyin el-Buhr'ye
(8) 1 bn m h - Cell 17 Ekim 16 Ekim 17 Ekim (. 7 8 5 / 1 3 8 4 )
(9) 1 zer m h - Cell 16 Kasm 15 Kasm 16 Kasm nisbet edilen
(10) 1 Dey m h - Cell 16 Aralk 1992 Ar. 15 Aralk 16 Aralk 1994-95 gayri Snn bir Hint ve
17 Dey m h - Cell 1 Ocak 31 Aralk 1993 1 Ocak ran tarikat.
L J
18 Dey m h - Cell 2 Ocak 1 Ocak 2 Ocak
(11) 1 B e h m e n m h - Cell 15 Ocak 14 Ocak 15 Ocak
Hindistan'da muhtemelen XVII. yz-
(12) 1 isfendrmz m h - Cell 14 ubat 13 u b a t 14 u b a t
yldan sonra ortaya kmtr. Mensup-
15 sfendrmz m h - Cell 28 ubat 27 ubat 28 u b a t
16 isfendrmz m h - Cell 29 ubat 28 u b a t 1 Mart larnn tarikatn kurucusu olduunu ka-
17 isfendrmz m h - Cell 1 Mart 1 Mart 2 Mart bul ettikleri Cell-i SnFnin kimlii ke-
1 Ekleme 15 Mart 15 Mart 16 Mart sin olarak bilinmemekle birlikte onun
5 Ekleme 19 Mart 19 Mart 20 Mart 785'te (1384) v e f a t eden Shreverdiyye
6 Ekleme 20 Mart
tarikatnn Buhriyye kolu eyhlerinden
(Burada 20 Mart g n ile balayan yl sralamasndaki Cell Celleddin Hseyin el-Buhr olduu tah-
yln alt ekleme gnl artk yl o l d u u grlmektedir.) min edilmektedir. Ancak Celleddin H-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
258 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

seyin'in yaad dnemle ona mensup
olduunu iddia edenler arasnda byk
bir zaman boluu vardr ve dolaysyla
Celliyye'nin tarihi olduka karanlktr.
Aslnda Cemleddn-i SvTnin (. 6 3 0 /
1232-33) r d a r b * dbm benimseyen-
lerin arta kalanlarndan bir zmre olan
Celliyye tarikat mensuplar, Cevlakler
gibi Allah'a yneli iin nefislerini ldr-
meyi salamak amacyla toplumun ge-
lenek ve greneklerine aykr tutum ve
davranlarda bulunurlar, gerek bu dav-
ran gerekse klk ve kyafetlerine kar-
toplumun gsterdii tepkiden etki-
lenmedikleri zaman nefislerini ldrdk-
lerine inanrlard. Bustn's-seyha m-
ellifi Zeynelbidn-i irvn (. 1253/
1838) Celller'in kendilerini i saydkla-
rn, ilk halife ile Emevler'e kfret-
tiklerini syler. irvnFye gre Celller
namaz, oru gibi ibadetle ilgili hususlar
bilmedikleri gibi sflere has riyzet,
mcahede, zikir, evrd ve murakabe-
den de habersizdirler. Bata esrar ve
afyon olmak zere her trl uyuturu-
cu madde ve iki kullanrlar, bazlar y-
lan ve akrep gibi canllar yer, ylda bir
defa kap kap dolap dilenmeyi gerekli
sayarlard. Mal biriktirmeyen ve evlen-
meyen, "Kadn haram, lokma hell, dem
Seyyid Cell'in demidir" diyen Celller,
eyhlerinin sabah abdest alp kbleye d-
nerek tarikatlarnn byklerini anma-
sn ibadet sayarlard. Celller'in bir pir-
leri, bir de mridleri vard. Prin grevi
irad ve telkinde bulunmakt. Seyyid Ce-
ll'in torunlarndan olan mrid U'ta
oturur, Cell dervileri ylda bir defa
onun yanna giderek kendisinden niyaz-
da bulunurlard. Ayn mellif, Seyyid Ce-
lleddin Hseyin el-Buhr'nin yaad
ve ld U ehri sakinlerinin Cell
dervilerinden ibaret olduunu kayde-
der. Kalenderler'in bir kolu zellikle Hin-
distan'da Celliyye diye tannmlardr.
Muhtemelen Zend hnedannn (1750-
1794) son dnemlerinde yaayan Cell
eyhlerinden Gulm Ali h- Cell mn-
tesiplerinden bir kol Kaarlar dnemin-
de (1779-1924) Dervn-i Devregerd-i Ce-
ll adn almtr. Gulm Ali h- Cell
tarikata ilii hkim klm, Haydariyye
ve Ehl-i Hakk'n etkisi altna sokmak su-
retiyle de onu eski hviyetinden uzak-
lat rmtr.
Ma'sm Ali ah Celller'in rdarb
olup dnyay gezdiklerini, bazlarnn ne
bulurlarsa pirlerine gtrdklerini, hi-
dayet iin prlerinin huzuruna gittikle-
rinde para ve eya olarak neleri varsa
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
orada braktklarn, ondan sonra kendi-
lerine bir klh verildiini, bu klh ba-
larna koyup ecerelerini de boyunlarna
astklarn, Azril can almaya geldiinde
ok irkin olan yzn g r m e m e k iin
klh gzlerine kadar indirdiklerini, pir-
lerin mridlerinin hanm ve kzlarndan
gayri mer bir ekilde faydalandklar-
n, mridlerin de bunu ho karladkla-
rn bildirir (Tarn'ik, II, 525). Ni'metull-
hiyye tarikatna mensup olan Ma'sm
Ali ah'n ifadesine gre, Zendler dne-
minin sonlarna doru sfahan'da bulu-
nan bir Dervn-i Devregerd-i Cell gru-
bunun uygunsuz davranlar yznden
dier derviler ve zellikle Ni'metullhiy-
ye mensuplar da Zend hnedannn ga-
zabna uramtr. Cemleddn-i SvT-
nin izinden gidenler gibi Celller de ba,
ka, sakal ve byklarn tra etmeyi ta-
rikatlarnn ilkeleri arasnda sayarlard.
Tnme adl mesnevi ile baz risale-
lerde rdarbn nelere dellet ettii an-
latlmaktadr. Bir yoruma gre rdarb,
tlibin dnya sevgisini kendi varlndan
kovduunu, yrrlkte olan detlere de-
er vermediini gsterir.
Celliyye tarikat Hksriyye, Dde-i
Acem, Ehl-i Hak, Gulm Ali ah Cellle-
ri gibi byk lde inan ve uygulama
farkllklar tayan birok kola ayrlm-
tr.
Genellikle cahil olan tarikat mensup-
lar inan, db ve meslekleriyle ilgili ko-
nular sr olarak kabul ettikleri iin tari-
kat hakknda bizzat kendileri tarafn-
dan yazl bilgi intikal ettirilmemitir. Do-
laysyla bu konudaki bilgiler kendileri
dndaki yazarlarn anlattklaryla snrl
kalmtr.
BBLYOGRAFYA:
Zeynelbidn-i irvn, Bustn's-seyha (nr.
Seyyid Sad-i Tabtab), sfahan 1342 h., s.
152 vd.; Seyyid Muhammed Ali Hceddin, Ke-
kl-i Hkst, Tebriz 1360 h., tr.yer.; Ma'-
sm Ali ah, Tar'ik, II, 525.
FFL ZEHR THR HAKK
F CELLDDEVLE
( SjjJlJife. )
E b Thir Cellddevle b. Bahiddevle
(. 435/1044)
Irak Bveyh hkmdar
(1025-1044).
L J
383'te (994) dodu. Babalar Bahd-
devle'nin 4 0 3 ' t e (1012) vefat zerine
aabeyi Emr'l-mer Sultnddevle
Cellddevle'yi Basra valiliine tayin et-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CELLDDEVLE
ti. Cellddevle, Sultnddevle'nin 415'-
t e (1024) lmne kadar burada kald.
Onun lm zerine Cellddevle em-
r'l-mer iln edildi. Ancak baz dev-
let adamlar Sultnddevle'nin olu Eb
Klcr'n emr'l-mer olmasn istiyor-
lard. Bu tereddt devresinde hutbeler-
de adnn ve unvanlarnn zikredilmedi-
ini renen Cellddevle Badat zeri-
ne yrd. Ancak Abbs halifesine ba-
l kuvvetlerce durdurulunca Basra'ya e-
kildi. Daha sonra halifenin ordusundaki
Trk emrlerin daveti zerine Badat'a
girdi (418/1027). Sultnddevle'nin o-
lu Eb Klcr baz emrlerin tevikiyle
Cellddevle'ye kar hasmne tavrlar
taknd. kisi arasndaki iddetli mca-
deleye halifenin ordusunda grevli olan
Trkler de katldlar. Sonunda Celld-
devle Badat'a hkim oldu.
Daha sonraki yllarda hilfet ordusu-
nun nfuzlu emirlerinden Bars Togan
Cellddevle'yi Badat'tan uzaklatra-
rak Eb Klcr' davet etti. Ancak Ce-
llddevle Dbeys b. Ali ile anlaarak
Bars Togan' malp etti ve esir alarak
ldrtt. Bu gelimeler zerine Eb K-
lcr Cellddevle ile anlamaya mecbur
kald; bu arada Cellddevle'nin kz Eb
Klcr'n olu ile evlendirildi. Bu durum
Cellddevle'nin iktidarn glendirdi ve
yllardan beri zlemini duyduu "ehin-
ah" unvanna kavuturdu.
Turul Bey Cellddevle'ye bir eli gn-
dererek Irak'a gelmek niyetinde oldu-
unu bildirdi. Ayrca Turul Bey Celld-
devle'den halife Kim-Biemrillh ve Ba-
dat halkna dil davranmasn istiyordu.
Kim - Biemrillh Turul Bey yaknla-
masnn kendisi iin douraca tehlike-
yi sezen Cellddevle, halifeye kar daha
mutedil bir siyaset takip etmeye mec-
bur kald. Cellddevle yakaland ve-
rem hastalndan kurtulamayarak 5 -
ban 435 (8 Mart 1044) tarihinde v e f a t
etti (bn'l-Cevz, VIII, 118; bn Kesr, XII,
52; b n ' l - E s r ' e gre [IX, 516) 6 b a n
435'te lmtr) ve Adudddevle ile Ba-
hddevle'nin Badat'tan Necef'e nak-
n
ledilmeden nce defnedildikleri Drl-
memleke'deki evinde topraa verildi.
Korkak ve ciz bir hkmdar olan Ce-
llddevle, kendisini Badat'a davet eden
Trk askerleri zerinde hibir zaman
otorite kuramad. Emr'l-merlk d-
nemi hemen her yl kan asker isyan-
lar, iler'le Snnler arasndaki atma-
lar ve ayyr'larn apulculuklanyla ge-
ti. 423-431 (1032-1040) yllar arasnda
en az be defa sarayn terketmek zo-
259
CELLDDEVLE
runda kalan Cellddevle bunlarn iki-
sinde Kerh'teki Alevler'in nakibine s-
nm, defa da vassl emrlerden ve tir. A k l m - sitte *yi babasndan re-
dier hkmdarlardan yardm istemi-
tir. 423'teki (1032) isyan srasnda vezi-
ri Amdddevle askerler tarafndan ya-
kalanp sokaklarda srklendii gibi
kendisi de benzeri veya daha kt du-
rumlarla karlamtr. Ayyrlar ve be-
devler halkn maln yamalayarak ve
yol keserek lkede huzur brakmam-
lardr. Hatta ayyrlar, reisleri Burcum
adna hutbe okunmasn isteyecek ka-
dar ileri gitmilerdir. ldnde nfuz
ve hkimiyeti sadece Badat ve evre-
sine mnhasr kalmt. Vst, olu el-
Melik'l-Azz'in elindeydi. Basra ve H-
zistan Eb Klcr tarafndan toprakla-
rna katlmt.
Cellddevle oyun ve avcla, zellikle
evgna dknd. yi bir hattat ve sa-
mimi bir i idi. Hz. Ali ve Hz. Hseyin'in
trbelerini ziyarete giderken onlara say-
gsndan dolay en az 1 fersahlk (6-8 km.)
mesafeyi yryerek katederdi. Mehur
edip Nasr b. Ya'kb ed-Dnever ile fi
fakihi Mahmd b. Hasan el-Kazvn onun
yakn dostlaryd.
BBLYOGRAFYA:
Azim Tarihi (Seluklular Dnemiyle lgili
Blmler: h. 430-538) (trc. ve nr. Ali Sevim),
Ankara 1988, s. 6-7; bn'l-Cevz, el-Muntazam,
Vlll, 35, 57, 64, 72-73, 78-79, 82-83, 89, 91,
104-105, 116-118; bn'l-Esr, el-Kmil, IX,
361-362, 366, 374, 408, 430-431, 446, 453,
455, 459, 471, 489, 514, 516; Eb'l-Fid, el-
Muhtasar, il, 166; Nveyr, Hihyet'l-ereb, XXVI,
250 vd.; bn Kesr, el-Bidye, XII, 52; Mafizul-
lah Kabir, The Buuayhid Dynasty of Baghdad,
Caicutta 1964, s. 102-109; H. Busse, Chalif und
Grossknig: Die Buyiden im Iraq (945-1055),
Beirut 1969, s. 91, 96, 102, 103, 139, 187, 211,
232, 324, 336, 370, 398, ayrca bk. ndeks; M.
Altay Kymen, Turul Bey ue Zaman, stanbul
1976, s. 36-37; Bosvvorth, slm Devletleri Ta-
rihi, s. 119 vd.; Abdlmecd Eb'l-Fth Bede-
vi, et-Trhu's-siys ue'l-fikr, Cidde 1403/1983,
s. 178, 198; K. V. Zettersteen, "Cellddevle",
A, 111, 60-61; a.mlf., "Djall al-Dawla", Ei2
(ng ), 11, 391; Sdk Seccd, "l-i Bveyh",
DMB, I, 632.
IIU A Y D I N TANER
F CELLZDE MUHYDDN A M S n
Ftih Sultan Mehmed devrinde
hret bulan Osmanl hattat.
L J
Amasyal olup mehur hattat Cell
Ams'nin olu, Cemal Ams'nin kar-
dei, eyh Hamdullah'n halazadesidir.
Amasya'da valilik yapan ehzade II. Ba-
yezid'in sanatkrlar tevik ve himaye
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
260
etmesi sonucu bir kltr ve sanat mer-
kezi haline gelen bu ehirde yetimi-
nerek iczet ald. inde bulunduu ev-
renin hat sanatna olan rabet ve des-
teiyle kendini yetitirerek Ftih devri-
nin (1451-1481) nl hattatlar arasna
girdi.
Hayat hakknda ok az bilgi bulun-
makla beraber Ceilzde'nin yaklak
100 yl yaad ve Kann Sultan Sley-
man zamannda da hayatta olduu bi-
linmektedir. Glzr- Savb'da
dildiine gre Kann clsunun ilk ay-
larnda, dedesinin dostu eyh Hamdul-
lah' saraya davet ederek kendisinden
bir Mushaf- erif yazmasn istedi. Ham-
dullah ihtiyarln ileri srerek Cellz-
de'yi tavsiye etti. Bunun zerine Cellz-
de Amasya'dan davet edilerek bir mus-
haf yazmakla grevlendirildi. Mushafn
yazlmas bittikten sonra kendisine 1000
flori cize verildi. Ayrca stanbul'da kal-
mas iin yaplan teklifi kabul etmeyip
memleketine dnd ve orada v e f a t etti.
Anadolu'nun yedi byk hat stadn-
dan biri kabul edilen Cellzde Muhyid-
din'in yazsnn bilinen tek rnei, Ekrem
Hakk Ayverdi koleksiyonunda bulunan
nesih hatla yazlm "Kadet'l-br'e"-
dir. XV. yzyl Osmanl hattnn karakte-
rini tayan bu eser, onun Ykt el-Ms-
ta'sm yolundan farkl, daha sevimli ve
yuvarlak harfleriyle yeni bir slbun sa-
hibi olduunu gstermektedir.
kb- Hnervern'a, "Cellolu ki hat-
tt- cihndr / Nazri gelmemi nesh
celde" beytiyle onun nesih ve celde s-
tat olduu ifade edilmektedir.
HUlH:
r : : s . rinde hi tecrbesi olmakszn dorudan
Cellzde
Muhyiddin
Ams'nin
nesih hatla
istinsah
ettii
Kadetul-
Brde' nin
lk sayfas
(Ayverdi,
Fatih
Deuri
Hattatlar,
rs. 2 7 )
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
BBLYOGRAFYA :
l, Menkb- Hnervern, s. 30; Glzr-
Savb, s. 19; Suyolcuzde, Devhat'l-kttb,
s. 116; Mstakimzde, Tuhfe, s. 515; Musta-
fa Hilmi Efendi, Mzn'l-hat, Millet Ktp., Ali
Emr, Tarih, nr. 812, s. 142-143; Habib, Hat
ve Hatttn, stanbul 1306, s. 82, 83; Fevzi
Olcay, Amasya Mehiri, Ktp., TY, nr. 9382,
s. 150; Amasya Trihi, I, 222; Ayverdi, Ftih
Devri Hattatlar, s. 47, 48; Uzunarl, Osman-
l Tarihi, II, 515. r~
HBI M U H I T T I N SERIN
r C E L L Z D E M U S T A F A ELEB n
kayde-
(. 975/1567)
Osmanl tarihisi, nianc. .
"Koca Nianc" lakab ile hret bul-
mutur. Meslek hayat Rumeli'nin eit-
li kazalarnda geen Tosyal Kad Cel-
leddin'in (. 9 3 5 / 1 5 2 8 ) olunun en
bydr. Doum tarihi kesin olarak
bilinmemekle beraber kendisi Selimn-
me adl eserinde, 964'te (1557) nianc-
lktan emekli olduunda yann yetmi-
e yaklatn belirttiine gre 895-896
(1490-1491) yllarnda doduu kabul
edilebilir. Medrese tahsilini Sahn- Se-
mn dnimendliine kadar srdren
Cellzde Mustafa, 922'de (1516) Vezir
Pr Mehmed Paa ile nianc eydi Bey'in
himayesiyle Dvn- Hmyun ktiplii-
ne tayin edilerek devlet hizmetine girdi.
Yavuz Sultan Selim'in vezirlerden gizli
tutmak istedii ilere ait yazlar kale-
Men- m e aldrd Mustafa elebi, padiahn
bizzat yazdrd fermanlarda usule ay-
kr grd ifadelerin dzeltilmesini ar-
zetmekten ekinmezdi. Ayn zamanda P-
r Paa'nn alt yl sreyle tezkireciliini
de yapt. Pr Paa'nn 1523'te emekliye
ayrlmasyla vezrizamla devlet ile-
doruya saraydan terfi ettirilen brhim
Paa, Cellzde'yi geni bilgi ve becerisi
sebebiyle ayn hizmette kulland. 1524'-
t e brhim Paa, Hin Ahmed Paa'nn
isyanndan sonra incelemeler ve yeni d-
zenlemeler yapmak zere Msr'a gn-
derildiinde Cellzde Mustafa'y da be-
raberinde gtrd. Bu almalarn so-
nucunda karlan yeni Msr kanunn-
mesinin dzenlenmesinde Mustafa e-
lebi nemli bir rol oynam olmaldr.
Cellzde Msr'dan dndkten hemen
sonra reslkttb oldu (931/ 1525) ve
on yl bu grevi srdrd. Reslkttb
olarak Kann Sultan Sleyman'n Ira-
keyn Seferi'ne katlan Cellzde Musta-
f a elebi, Badat'a girildikten gn

sonra toplanan divann kararyla, yolda
lm olan eydi Bey'in yerine niancl-
a tayin edildi (Aralk 1534).
XVI. yzylda bir niancda aranan ba-
lca iki zellik, resm yazmalarn "in"-
snda ustalk ve devlet kanunlarnda uz-
manlkt. Yirmi yl aralksz olarak ni-
anclk hizmetinde bulunan Mustafa
elebi bu niteliklerin ikisine de tam ola-
rak sahipti. Ferman, menur, nme gibi
padiah adna karlan yazlarda Cell-
zde'nin kulland hitaplar ve ifade bi-
imleri, en az XVII. yzyln ilk eyreine
kadar Osmanl brokrasisinde rnek tu-
tulmutur. Kendisinden sonra dzenle-
nen birok kanunnmede kanunlarn ge-
erlilii iin Cellzde'nin yetkili merci
olarak anld grlmektedir. Salam
bir medrese renimi grm olan Ce-
llzde, Osmanl rf hukukunu olutu-
ran kanunlarn yalnz birbiriyle deil ay-
n zamanda eriatla badamalar yo-
lunda ok emek vererek bu hususta ey-
hlislm Ebssud Efendi ile i birlii
yapmtr. Osmanl kanunlarnn tutarl
ve kullanl bir hukuk sistemi olarak
gelitirilmesinde, niancya "mft-i k-
nn" denilecek kadar bu hukukun iti-
barnn artmasnda, hatta Sultan Sley-
man'a "Kann" lakabnn verilmesinde
Cellzde Mustafa'nn byk pay oldu-
u phesizdir. Hizmetleri padiah ta-
rafndan takdir edilerek has* lan o za-
mana kadar hibir niancya nasip ol-
mayan 300.000 akeye karld. 1557'-
de emekli olduunda Kann onu iki yn-
den mkfatlandrd. Seleflerinden hi-
birine gsterilmemi bir lutuf olarak ni-
anclk haslarnn tamamn stnde b-
rakt gibi trenler ve seferlerde padi-
ahn maiyetinde bulunma erefini bah-
eden mteferrikalk rtbesine de ka-
vuturdu. Nev'zde At ve Peuylu b-
rhim Cellzde'nin mteferrikaba ol-
Cellzde
Mustafa
eleb'nin
Nianc
l m
Camii
\
hazresindeki
mezar -
m lilik dneminde yazlan eser, elli alt bab
Eyp /
istanbul
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CELLZDE MUSTAFA CELEB
masndan bahsediyorlarsa da yetmi lanmaktadr. Birka aamada yazld ve
yalarnda bulunan ve asker tecrbesi ilk tertibinin 1534'e kadar tamamland-
olmayan bir kiinin ocan kumandanl- anlalan (bk. Kappert, Geschichte, s.
na getirilmi olabilecei phelidir. 13-14) Tabakt'l-memlik son eklini
Cellzde'yi yakndan tanyan ve onun Cellzde'nin emekli oluundan sonra ve
hayran olan Gelibolulu Mustafa l'nin en ge 968'de (1561) almtr. Eserin tp-
Knh'l-ahbr'da anlattna gre ni- kbasm Petra Kappert tarafndan yapl-
anclktan ekilmesine Vezrizam Rs- mtr (Wiesbaden 1981). 2. Mesir-i Se-
tem Paa'nn bir oyunu sebep olmutur lim Hni. Daha ok Selimnme adyla
(bk. Uzunarl, Belleten, sy. 87, s. 398). anlan ve Tabakt'l-memlik tamam-
Rstem Paa Cellzde'yi sevmedii iin landktan sonra yazlan eser, Yavuz Sul-
kendisine, nianclktan ekildii takdir- tan Selim'in ehzadelii, kardeleriyle
de yerine o srada divan ktibi bulunan olan taht mcadelesi ve saltanat dne-
olu Mahmud'un tayin edileceine dair minin olaylarn anlatr. Eserin nszn-
sz vermi, bunun zerine Mustafa e- de, Sultan Selim hakknda yazlm ki-
lebi istifa etmitir. Ancak yerine olu taplarn hepsinin olaylarn i yznden
getirilmeyip reslkttblk ve defterdar- habersiz kiilerin duyduklar yanl ri-
lk hizmetlerinde bulunmu olan Eri vayetlere ve uydurmalara dayandn,
Abdizde Mehmed Bey tayin edilmitir. kendisinin ise devlet idaresindeki mev-
Cellzde ise emekli olduktan sonra ka- kiinden dolay gerekleri bildiini ileri
leme ald eserlerde kendi zgemiin- sren Cellzde, zellikle Selim'in baba-
den bahsederken bu hususu sktla ge- sna kar ayaklanm olduu grn
itirerek nianclktan srf yallk sebe- yalanlamak abasndadr. Mellif, padi-
biyle ekildii intiban vermektedir. M- ahn asker seferlerini menzil menzil
teferrika olarak katld Sigetvar seferi anlatan "rznme" niteliindeki zl b-
esnasnda Eri Abdizde Mehmed'in ni lmlerin dnda genellikle ssl bir s-
lm zerine yeniden niancla geti- lp kullanmaktadr. Sanatkrane in-
rilen (1566) Cellzde Mustafa'nn bu ta- syla ve aralara soktuu manzum yorum-
yini Kann Sultan Sleyman'n lm- laryla Cellzde Mustafa, olaylarn ob-
nn gizli tutulduu gnlere rastlamak- jektif ayrntlarn kaydetmekten ok olup
tadr. On ay kadar sren bu ikinci ni- bitenleri belli bir gr asndan deer-
ancl lmyle sona ermitir. lendirmeyi amalamaktadr. Osmanl Dev-
leti'ni idealletirmek, gerek d dman-
Kaynaklarn hepsi Cellzde Mustafa'-
larn gerekse i dzenini tehdit eder g-
nn cmertliinden ve efkatinden bah-
rnen kiileri ktlemek eilimlerini ta-
setmektedir. Eyp'te kendisine atfen
yan bu gr gereince Sultan Selim,
Nianc (bir zamanlar Nianclar) adn alan
padiahl ve zaferleri doutan takdir
s e m t t e yaptrd baheli konak, lim
edilmi bir ehzade olarak gsterildii
ve ediplerin srekli uradklar bir yer
gibi balca rakibi ehzade Ahmed ve
olmutu. Bu kiilerle sohbetten ok ho-
onun tarafn tutan vezirler Allah'n ira-
lanan Mustafa elebi airlerin himaye-
desini anlamamakla, sefahate dkn-
sini de stlenerek onlara yksek cize-
lk ve sorumsuzlukla sulanmaktadr.
ler verirdi. Eyp'te evinin yaknnda bir
Mesir-i Selim Hni'rim Selim'in cl-
cami, bir Haivet tekkesi ve Mimar Si-
suna kadarki ksmnn tenkitli metni ve
nan'n eseri olan bir hamam yaptrm-
ngilizce evirisi Oxford niversitesi'nde
sa da bunlardan yalnz cami (Nianc Ca-
doktora tezi olarak hazrlanmtr (bk.
mii) bugn ayakta kalm durumdadr.
bibi.). Btn metni ise asl diliyle trans-
Cellzde Mustafa'nn mezar bu cami-
kripsiyonlu ve ayrca gnmz Trke'-
nin bahesinde, kendisinden nce len
sine daha yakn bir dile aktarlm ola-
(1565) kardei Cellzde Slih elebi'nin
rak Kltr Bakanl yaynlar arasnda
kabrinin yanndadr.
kmtr (Ankara 1990). lm bir iddias
Eserleri. A ) Tarihe Dair Eserleri. 1. Taba-
olmayan ve yer yer yanllar ihtiva eden
kt'l-memlik*. Tam ad Tabakt'l -
bu yayn Cellzde'nin Selimnme'si
memlik ve derect'l-meslik olan
hakknda genel bir fikir verebilir.
eser, Kann Sultan Sleyman dnemi-
B) Din ve Ahlkla lgili Eserleri. 1. Mev-
nin 1555 ylna kadarki olaylarn ihtiva
eder. Baz blmlerine Fetihnme-i Ro- hib'l-hallk f mertibi'l-ahlk. Emek-
dos, Mohanme ve Fetihnme-i Ka-
rabodan adlaryla ayr olarak da rast- halinde ahlk ilgilendiren eitli konu-
261
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CELLZDE MUSTAFA ELEB
lar ele almaktadr. 2. Delil-i Nbwet-i
Muhammedi* ve emil-i Ftvvet-i
Ahmed. 1552-1557 yllar arasnda ka-
leme alnm grnen bu eser, Molla Mis-
kin diye tannan Horasanl Munddin
Muhammed b. Abdullah el-Ferh'nin (.
954/1547) Me'ric'n-nbvve i me-
drici'i-ftvve adl Farsa siyer kita-
bnn Trke evirisidir. 3. Hediyyet'l-
m'minn. eitli din konulara dair k-
k bir risledir. 4. Cevhir'l-ahbr f
hasili'l-ahyr. Eb Hafs Sircddin
mer b. brhim el-Ensr'nin Kur'an'-
daki Kssa-i Ysuf'a dair Zehr'l-kimm
adl Arapa eserinin Trke tercmesi
olup 972'de (1565) yazlmtr (din ve
ahlkla ilgili eserleri ve bunlarn yazma ns-
halar hakknda daha geni bilgi iin bk.
Uzunarl, Belleten, sy. 87, s. 411-415).
Eserlerinin ounda kendi manzume-
leri bulunan, baz kaside ve gazelleri ol-
duu da bilinen Cellzde Mustaf'nn
divan yoktur.
BBLYOGRAFYA :
Cellzde, Tabakt'l-memlik ue derectul-
meslik (faksimile nr. P. Kappert: Geschichte
Sultan Sleyman Knns von 1520 bis 1557,
oder Tabakt I-Memlik ve Derect l-Mes-
lik von Cellzde Mustaf genannt Koca Ni-
anc), Wiesbaden 1981; a.mlf., Selimnme
(nr. Ahmet Uur Mustafa uhadar), Anka-
ra 1990; Celia J. Kerslake, A Critical Edition
and Translation of the Introductory Sections
and the first Thirteen Chapters of the "Selim-
nme" of Cellzde Mustaf elebi (doktora
tezi, 1975); Oxford niversity; a.mlf., "The Se-
lim-nme of Cell-zde Mustaf elebi as
a Historical Source", Turcica, X/2-X, Paris
1978, s. 39-51; Seh, Tezkire, s. 33-34; k e-
lebi, Meir'-uar.vr. 134"-135a; Latf, Tez-
kire, s. 335-337; At, Zeyl-i ekik, s. 113-114;
Peuylu brhim, Trih, s. 43; Uzunarl, Mer-
kez - Bahriye, s. 215, 220, 225-226; a.mlf.,
"Onaltmc Asr Ortalarnda Yaam Olan
ki Byk ahsiyet: Tosyal Cellzde Mus-
tafa ve Salih elebiler", TTK Belleten, XXII/
87 (1958), s. 391-441; U. Heyd, Studies in Old
Ottoman Criminal Law (nr. V. L. Menage),
Oxford 1973, s. 23-26; Josef Matuz. Das Karz-
leiuesen Sultan Sleymns des Prchtigen,
Wiesbaden 1974, s. 30-32, ayrca bk. ndeks;
Petra Kappert, "Mustaf b. Cells "Tabakt
el-memlik" als Quelle fr die osmanische
Geschichte des 16. Jahrhunderts", Studi Pre-
ottomani e Ottomani: Atti del Convegno di
Napoli 1974, Napoli 1976, s. 135-141; Comell
H. Fleischer, Bureaucrat and Intellectual in the
Ottoman Empire: The Historian Mustaf li
(1541-1600), Princeton 1986, bk. ndeks; Agh
Srr Levend, "mmet anda Ahlk Kitap-
larmz", TDAYBelleten, sy. 234 (1963), s. 98;
M. Tayyib Gkbilgin, "Cell-zde", A, III, 61-
63; V. L. Menage, "Djallzde Mustaf Cele-
bi", El2(ng.), II, 400. m
1 C E L I A J. K E R S L A K E
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
262
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
C E L L Z D E S L H ELEB 1
(. 973/1565)
Kann Sultan Sleyman devrinin
I tannm limi.
Nianc Cellzde Mustafa elebi'nin
kardeidir. Babasnn kadl srasnda zt Medresesi mderrisi oldu.
900 (1494-95) yl civarnda Vulitrin'de
dodu. Tahsilini tamamladktan sonra
Kemalpaazde'ye intisap ederek dersle-
rine devam etti. Ayrca Hattat eyh Ham-
dullah'tan hat dersleri ald; Kemalpaa-
zde'nin tarihe ve fkha dair baz eser-
lerini temize ekti.
1520'de Kann Sultan Sleyman'n
tahta k mnasebetiyle, det zere
btn ulemya dnimend*lerinden ile-
ri gelenlerini mlzm verme hakk ta-
nndnda, Kannrnin hocas Hayreddin
Efendi'nin yeterli sayda talebesi olma-
dndan Slih elebi Kemalpaazde'-
den ayrlarak Hayreddin Efendi'nin ta-
lebeleri arasnda mlzm oldu. Ancak
bu hareketi vefaszlk saylarak tenkit
edildi (Knalzde, I, 548). Bylece 25 ak-
e yevmiye ile Edirne'de Saraciye Med-
resesi mderrisliine gnderildi. Bu g-
revi srasnda Kann'nin Belgrad, Ro-
dos ve Budin seferlerine dair eserini ka-
leme ald. Ayrca Vezrizam brhim Pa-
a'nn faaliyetleri hakknda yazd ve
muhtemelen aabeyi Mustafa elebi va-
stasyla paaya sunduu manzumeleri
ok beenildi ve grevi stanbul Murad
Paa Medresesi'ne nakledildi. Burada
uzun sre mderrislik yaptktan sonra
1535'te 40 ake ile Divanyolu'nda Atik
Ali Paa Medresesi'ne geti. Vezrizam
Ayas Paa'ya yazd kasideleri beeni- sesi mderrisliinin kendisine verilme-
Cellzde
Mustafa
elebi'nin
Tabaktul-
memlik ue
derect'i
meslik
adl eserinin
ilk iki sayfas
(Sleymaniye Ktp.,
Ayasofya.
nr. 3 2 9 6 1
lerek bir sre sonra Sahn- Semn m-
derrisliine getirildi (1536). Bu srada
KannFnin istei zerine Frz ah hik-
yelerini ksa zamanda Farsa'dan Trk-
_j
e'ye tercme ederek padiaha takdim
etti. Ardndan da 1542'de Edirne Beya-
Slih elebi, ilme ve talebe yetitir-
meye olan hevesi sebebiyle daima m-
derrislii tercih etmise de meslek ha-
yatnda baz nemli kadlklarda da bu-
lunmutur. 1544'te Halep kadlna ta-
yin edilince buraya gitmek zorunda kal-
m, iki ay sonra Msr Beylerbeyi Hadm
Dvud Paa hakkndaki ithamlar ara-
trmak ve Msr evkafn tefti etmekle
grevlendirilmi, bu zor ii de ksa za-
manda tamamlayarak stanbul'a dn-
mtr. Bu srada Halep kadl yeni-
den kendisine verilmek istendiyse de ka-
bul etmediinden stanbul Beyazt Med-
resesi mderrisliine tayin edildi (1546).
Ancak bu grevi ksa srd, tekrar ka-
dlk mesleine geerek nce am, ar-
dndan Msr kadlna getirildi. yl
kadar kald bu grevden 1550'de 80
ake yevmiye ile emekli oldu, creti da-
ha sonra 100 akeye ykseltildi.
Hayatnn bundan sonraki yllarn Eyp
Niancas'nda aabeyi Mustafa elebi'-
nin camii yaknndaki evinde geiren S-
lih elebi, zamann ilm aratrma ve
eser telifiyle geirdi. Bu srada ehzade
Bayezid'in istei zerine Cemleddin Mu-
hammed Avf'nin tarih ve ahlka dair
Farsa eserini Trke'ye evirdi. ehza-
de de 100 akelik emekli maana denk
bir cretle istei zerine Eyp Medre-

Cellzde
Slih
elebi'nin
Niana
Camii
hazresindeki
mezar ta -
Eyp /
istanbul
sini salad (1558). yl sonra gzleri-
ne perde inince mderrislikten ayrlmak
zorunda kald. Vefatnda Eyp'te aa-
beyinin yaptrd Nianca Camii hazre-
sine defnedildi. Manzum mezar ta ki-
tabesi Mustafa elebi'ye aittir.
Slih elebi'nin hak ve adalet kavram-
larna bal olduu, zellikle Msr, am
ve Halep'te kadlk yapt dnemlerde
zorbal nledii ve mazlumlar himaye
ettii kaynaklarda belirtilir. Kad iken
merkeze sunduu tayin tekliflerinde ok
titiz ve drst davrand, o blgelerin
Arap tarihileri tarafndan da kaydedilir.
Eserleri. Slih elebi ok ynl bir m-
ellif olup bata tarih olmak zere ede-
biyat, gramer ve fkh alanlarnda eitli
eserler kaleme almtr.
A ) Tarihe Dair Eserleri. 1. Trh-i
tn Sleymn. Bilinen tek nshas Leip-
zig Stadtbibliothek'te bulunan (H. O.
Fleischer - F. Delitzsch, s. 522, nr. 288)
eser, Kann Sultan Sleyman'n clsun-
dan itibaren 935 (1528) ylna kadar ce-
reyan eden olaylar iine alr. F. Tauer,
eserde mukaddimeden sonra 7 b -194 a va-
raklar arasnda Kann'nin clsu, Can-
birdi Gazl isyan, Belgrad Seferi, Rodos
Seferi, Msr'da cereyan eden olaylar,
Moha Muharebesi ve Anadolu'daki is-
yanlarn konu edildiini, 197. varaa ka-
dar da padiahn Vize taraflarna ava gi-
dii anlatlarak eserin bitirildiini yazar.
Slih elebi'nin tarihe dair eserleri ze-
rinde bir inceleme yapm olan Hseyin
G. Yurdaydn ise bu eserin baz ksmla-
rnn mstakil yazma nshalar halinde
eitli ktphanelerde bulunduunu, k
elebi ve Knalzde Hasan elebi tara-
fndan Cellzde Slih'in Belgrad, Ro-
dos ve Moha seferlerinin tarihlerini yaz-
dnn belirtildiini, aslnda bunlarn ese-
rin eitli ksmlarnn muhtelif istinsah-
lar olduunu kaydeder. Bu nshalardan
bazlarnn mstakil eser zellii tad-
n da belirten Yurdaydn, Moha Sefe-
ri'ne ait ksmn Topkap Saray Mzesi
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ktphanesi'nde (Revan, nr. 1280) yer
alan ve 1530 Austosunda tamamlanan
Trh-i Budin (Trh-i Feth-i Budin) ady-
la kaytl mellif nshasn buna rnek
olarak gsterir. Bunun Trh-i ng-
rus adyla kaytl ikinci bir nshas Top-
kap Saray Mzesi Ktphanesi'nde (III.
Ahmed, nr. 3096), Mohanme adyla ka-
ytl dier bir nshas ise stanbul niver-
sitesi Ktphanesi'ndedir (TY, nr. 1285).
Rodos Seferi'ne ait ksmn (Rodos Kalas
Fetihnamesi) mstakil bir nshas, Viya-
na'da (Nationalbibliothek, H. O., nr. 159)
bulunan bir yazmann 19 a -39 a varakla-
r arasnda yer almakta ve iindeki bir
kaytta bunun Cellzde Slih'in "mu-
sannif nshasndan" istinsah edildii be-
lirtilmektedir. Agh Srr Levend, Slih
elebi'nin Leyl v Mecnn adl mes-
nevisi ve Mneat' ile birlikte Belgrad
Fetihnmesi'nin bir nshasnn kendi-
sinde bulunduunu yazar (Gazavatnme-
ler, s. 379). 2. Trh-i Msr. Mellif, S-
yt, bn Makrz ve Melik smil gibi Arap
melliflerin eserlerinden faydalanarak
kaleme ald bu eserine Msr evkafn
teftile grevlendirildii 1544 ylnda
balam, grevini tamamlayp 1547'de
stanbul'a dnd zaman bitirmitir.
Eserde kinatn yaratlndan itibaren
953'e (1546) kadar btnyle Msr tari-
hi, Msr'da cereyan eden belli bal olay-
lar, imar faaliyetleri ve zellikle Mem-
Sul-
lkler ve Osmanllar zamannda Msr'n
tarih ve corafyas yer yer menkbeler
de eklenerek anlatlmtr. Trh-i M-
sr'n stanbul niversitesi (TY, nr. 778,
Cellzde 7 , c. u
Slih
elebi'nin
Tarh-i Msr
adl eserinin
ilk sayfas
(Sleymaniye Ktp.,
Esad Efendi,
nr. 2 1 7 6 ) ile
I i
Leyl uj
Mecnn
adl eserinin
ilk sayfas
(Nuruosmaniye Ktp.,
nr. 3 8 4 6 )
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CELLZDE SLH ELEB
1524, 2588, 4134, 4404), Topkap Saray
Mzesi (Revan, nr. 1405) ve Sleymaniye
(Esad Efendi, nr. 2176; D a m a d brhim
Paa, nr. 920; Hlet Efendi, lve, nr. 190)
ktphanelerinde eitli nshalar mev-
cuttur. Eser ayrca spanyolca'ya da ter-
cme edilmitir (Babinger, s. 112).
B) Dier Eserleri. 1. Kssa-i Behmen
h b. Frz h (Kssa-i Frz h Ter-
cmesi). 1536'da Sahn- Semn mder-
risi olduktan sonra Kann Sultan Sley-
man'n istei zerine Farsa'dan terc-
mesine balad bu eser sekiz cilttir.
Slih elebi, her cildin sonunda o cildi
hangi tarihte ve ne kadar zamanda ta-
mamladn belirtmitir. Eserin stan-
bul niversitesi Ktphanesi'nde baz-
larnn ba taraf eksik be cildi ile s-
tanbul Belediyesi Atatrk Kitapl'nda
yine ba taraf eksik cildi mevcuttur
(Uzunarl, s. 429-430). Ayrca IV. cildi
Topkap Saray Mzesi Ktphanesi'n-
de bulunmaktadr (Revan, nr. 1485). Bu
tercmenin zamannda ok beenildi-
i kaynaklarda belirtilmektedir. 2. Ter-
cme-i Cevmiu'l-hikyt ve lev-
miu'r-rivyt. Cemleddin Muhammed
Avf'nin asl Farsa olan eserini Kan-
nnin olu ehzade Bayezid'in istei ze-
rine tercme etmitir. Tarih ve ahlka
dair olan eserde yer yer konulara uygun
hikyeler de anlatlmtr. byk cilt-
ten meydana gelen tercmenin Sley-
maniye (Hekimolu Ali Paa, nr. 603), Top-
kap Saray Mzesi (Revan, nr. 1086), Nu-
ruosmaniye ve Millet ktphanelerinde
nshalar mevcuttur (Uzunarl, s. 436-
c - ,
; j' > >f! J> V KJ1" -J <"/-- ('* >>
263
CELLZDE SLH ELEB

437). 3. Divan. "Slih" ve "Salh" mah-
laslaryla Arapa, Farsa ve Trke iir-
ler yazan Slih elebi'nin divan, hayat-
nn sonlarna doru gzlerine perde in-
dikten sonra hatrnda kalan manzume-
lerini dikte ettirmek suretiyle meydana
gelmitir. Divann tezhipli ve ta'lik hatla
yazlm gzel bir nshas Nuruosmaniye
Ktphanesi'nde (nr. 3846). bulunmak-
tadr. Divann sonunda "Drer-i Nes-
yih" adl seksen beyitlik nasihatnme
eklinde bir manzume ile kk yata
kaybettii olunun acsyla kaleme ald-
"Leyl v Mecnun" adl dier bir man-
zume yer almaktadr.
Slih elebi'nin bunlardan baka Mif-
thu'l-zvlm, el-Mevkf, el-Vikaye
erhlerine ve Ilhu'l-zh'a hiyeleri
bulunmaktadr (Uzunarl, s. 437-438).
Ayrca gzlerine perde inmesi sebebiyle
temize ekemedii msvedde halinde
kalm baka almalarnn da olduu
gerek kendisi gerekse At tarafndan
ifade edilmitir.
BBLYOGRAFYA:
k elebi, Meiru-uar, vr. 214b-216a;
Latifi, Tezkire, s. 218; Knalzde, Tezkire, I,
548-551; At, Zeyl-i ekik, s. 47-49; Msta-
kimzde, Tuhfe, s. 229; Hammer (At Bey), VI,
151; Sicill-i OsmnT, III, 300; H. O. Fleischer -
F. Delitzche, Catalogus Librorum Manuscripto-
rum Qui in Biblitoheca Senatoria Ciuitatis
Lipsiensis Assenuantur, Cadices Orientalium
Linguarum, Grimde 1838, s. 522, nr. 288; Os-
manl Mellifleri, 11, 278; Levend, Oazauatn-
meler, s. 38, 40-42, 47, 379; a.mlf., Leyla ve
Mecnun Hikayesi, Ankara 1959, s. 278 vd.;
Babinger (Ook), s. 111-113; Abdlkadir z-
can, "Historiography in the Reign of Sley-
man the Magnificent", The Ottoman Empire
in the Reign of Sleyman the Magnificent, s-
tanbul 1988, II, 185-187; F. Tauer, "Addition
mon ouvrage, Histoire de la Campagne du
Sultan Sleyman I er contre Belgrade en
1521, tirees de l'histoire de Sleyman I er
par Djellzde Slih Efendi", Ar. O, VII/1-2
(1935), s. 191-196; . Hakk Uzunarl, "Onal-
tnc Asr Ortalarnda Yaam Olan ki B-
yk ahsiyet: Tosyal Cellzde Mustafa ve
Salih elebiler", TTK Belleten, XXII/87 (1958),
s. 422-441; Hseyin G. Yurdaydn, "Cell-zde
Salih'in Sleymanmesi", AFD, XIV (1967),
s. 1-12; Tayyib Gkbilgin, "Cell-zde", A, III,
63-64; J. R. Walsh, "Diallzde Slih Celebi",
El2(ng.), yy
R CELYIRLILER
1340-1431 yllar arasnda
ran'n bats ile Kuzey Irak'ta
^ hkm sren Mool hnedan.
Hnedana adn veren Celyir byk
bir Mool kabilesidir. Bu kabile Moo-
listan'n dousunda Onon rma kyla-
rnda ve Moolistan'n merkezi Karaku-
rum civarnda gebe olarak yayordu. ri durmad. Bu karklklardan faydala-
X. yzylda Htaylar'n saldrlarna u- narak byk dedesi lkn'a nisbetle l-
rayan Celyirliler zayfladlar. Ancak bir knliar, kabilesine nisbetle de Celyirli-
mddet sonra toparlanarak Cengiz Han'n ler adyla anlan bamsz bir devlet kur-
kabilesi olan Kytlar'a saldrp kayp ver- du (1340). Emr oban'n torunu eyh
dirmelerine ramen Cengiz Han'n ata- Hasan'la kartrlmamas iin kendisi
larndan Kaydu'nun iddetle karlk ver- daha ziyade Hasan- Bzrg diye anl-
mesinden sonra onlarla anlamlar ve mtr.
daima dost ve mttefik kalmlardr. Hasan'n lmnden sonra yerine o-
Celyirliler, Cengiz Han'n seferlerine lu eyh veys geti (1356). veys 1358'-
yardmc kuvvet olarak katlp onun cep- de Azerbaycan ile Tebriz'i, 1364'te Mu-
helerde galip gelmesine yardmc olmu- sul ve Diyarbekir'i ele geirerek devletin
lardr. Mesel Cengiz'in in seferinde or- snrlarn geniletti. veys'in olu eyh
dunun sol kanat kumandan olup in'in Hseyin, ran'n dou blgesinde bulunan
kuzey ksmlarnn ele geirilmesinde b- Muzafferiler ve Karakoyunlular ile m-
yk yararlk gsteren, Cengiz'in gelien cadeleye girdi (1374). Hseyin'in 1382'-
olaylar sebebiyle in'den ayrlarak Tr- de lmyle devlet zayflamaya balad
kistan ve Mvernnehir seferlerine k- ve onun iki kardei Ahmed ile Bayezid
t srada kendisine in'de veklet edip arasnda paylald.
ordusunu idare eden Mool kumandan
Sultan Ahmed Celyir'e Azerbaycan ve
Mukal Noyan, Celyirliler'in Cat kabilesi
Irak, Bayezid'e ise geri kalan blgelerle
reislerindendi. Bunun oullar da sonra- rk- Acem verildi. ki karde arasnda-
lar yine devlet hizmetinde nemli mev- ki mcadele 1384'te Ahmed'in Bayezid'i
kilerde bulunmulardr.
esir almas ile sonuland. Timur'un bu
Cengiz Han Mool, Trk, Tibetli vb. tarihten balayarak Kuzey ran ile Erme-
kavimlerin boylarn datarak kendi as- nistan' ve daha sonra 1393'ten itiba-
l kuvvetleriyle kartrp meydana ge- ren de Badat, Diyarbekir ve el-Cezre
tirdii yeni ordu birliklerine Celyirliler'i blgelerini ele geirmesi, Ahmed Cel-
de dahil etmiti. Bu sebeple Celyirliler yir'i Memlk sultanna snmaya mec-
Moolistan, in, Trkistan, Mvern- bur ettti. Ancak Ahmed, Timur Semer-
nehir ve Kpak blgesine kadar eitli kant'a dnnce Memlk Sultan Ber-
sahalara dalmlar, bir ksm da lhan- kuk'un yardm ile Badat' geri ald. Da-
llarn maiyetinde ran ve rak'a kadar ha sonra Karakoyunlu Kara Ysuf ile bir-
yaylmlardr. likte Timur'a kar giritikleri mcade-
leyi kaybedince tekrar Msr'a katlar
inde yaadklar kavimlere gre n-
f u s bakmndan daha az olmalar, co- (1400). Fakat Timur'dan korkan Msr
raf yerlemeye gre Mool kalmalarn hkmdar onlar kabul etmeyince Os-
da zorlatrmtr. Moolistan'da kalan- manl Hkmdar Yldrm Bayezid'in ya-
larn dnda in'dekiler inlileiyor, Tr- nna gittiler. Timur'un Yldrm Bayezid'-
den bunlar kendisine teslim etmesini
kistan, Kpak, ran ve Irak'takilerin b-
yk bir blm dinin de tesiriyle Trk- istemesi ve bu istein Yldrm Bayezid
ler'in ierisinde benliklerini kaybediyor- tarafndan reddedilmesi, Ankara Sava-
lard. aatay ve Timur'un kumandanla- 'na (1402) sebebiyet veren olaylardan
biridir. Sultan Ahmed Celyir, Timur-Yl-
nyla lhanllar'n devlet idaresinde nem-
drm mcadelesini frsat bilerek Ba-
li mevkilerde bulunan Celyirliler'in sa-
ys bir hayli kabarktr. lhanl Devleti'- dat' ele geirdiyse de daha sonra bura-
ne hizmet eden Celyirliler'in en me- y Karakoyunlu Kara Ysuf'a brakmak
hurlar ise Hlg ile Badat'a giren ve zorunda kald ve ancak Timur'un 1405'-
t e lmnden sonra tekrar Badat'a h-
Suriye seferine katlan lkn Noyan ile
d . a
Geyhatu zamannda beylerbeyilik yapan kim olabildi. Bir mddet sonra Karako-
olu Ak Boa ve bunun Gazan Han ve yunlular'la aras alan Sultan Ahmed
Olcaytu zamannda valilik yapan olu onlarla yapt mcadeleyi kaybedince
N
Emr Hseyin'dir. kamaya alrken yakalanp ocuklary-
la birlikte ldrld (813/1410).
lhanl Hkmdar Eb Sad Bahadr
Han'n lmyle balayan taht kavgala- Ahmed'in lmnden sonra Celyirli-
r srasnda bamsz bir devlet kurmak ler'in bana henz kk yata bulu-
iin frsat bekleyen Emr Hseyin'in o- nan ah Veled, ardndan ah Mahmd,
lu Hasan, nce ehzadelerden Muham- veys ve Muhammed tahta gemiler-
m e d i destekleyerek onun ilhan olmas- dir. Sultan Ahmed Celyir'in torunu olan
n salad; ancak ehzadeler arasndaki Hseyin son hkmdar olarak tahta ge-
kanl mcadeleleri kkrtmaktan da ge- ip baz yerleri ele geirdiyse de Karako-

264
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

yunlu ah Muhammed b. Kara Ysuf'un
saldrsna mruz kalnca Hille Kalesi'ne
kat. Uzun bir kuatmadan sonra Ka-
rakoyunlular kaleyi ele geirip Hseyin'i
ldrdler (1431). Bu ekilde Celyirliler
hnedan son bulmu oldu.
Celyirliler tekilt bakmndan lhanl
Devleti ile tam bir benzerlik iindedir.
Esasen devletin kurucular ve ilk yllar-
da idar kadroya tayin edilenler daha n-
ce lhanllar'n hizmetinde alm kim-
selerdi. dar tekilt u divanlardan olu-
uyordu: Dvn- saltanat, dvn- vez-
ret, dvn- istf, dvn- irf, dvn- siyle ortaya kmaya balayan a k l m -
ulu bitiki, dvn- nazar, dvn- kaz
ve dvn- in. Celyirliler zamannda
ok sayda Trk rak'a yerlemi ve Trk-
e Arapa'dan sonra ikinci nemli dil ha-
line gelmitir. Yine bu dnemde Badat
ve evresi imar edilmi, ilim ve sanat er-
bab hnedan mensuplar tarafndan ko-
runmutur.
CELYRL HKMDARLARI
Hasan- Bzrg 740/1340
1. veys 757/1356
1. Hseyin 776/1374
Ahmed 784/1382
Sah veled 813/1410
Sah Mahmd 814/1411 (birinci defa)
II. veys 818/1415
Muhammed 824/1421
Sah Mahmd 825/1422 (ikinci defa)
II. Hseyin 827-835 (1424-1431).
BBLYOGRAFYA:
bn Arabah, 'c'ibul-makdr; Kahire
1285, s. 24, 40, 43, 45, 47, 75-76, 80-81, 118-
119; bn Tarberd, el-Menhel'-f, Kahire
1956, 1, 232-240; Sehv, ed-Dav''l-lmi\ 1,
244-245; evkn, ei-Bedrut-tli1, 42-43; S.
Lane-Poole, The Coins of the Mongols in the
British Museum, London 1890-91, VI, 206-226;
X, 128, 131; Dvel-i slmiyye, s. 391-393;
Zambaur, Manuel, s. 253; rn Beyn, Trh-i
Al-i Celyir, Tahran 1345; W. Barthold, Orta
Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Ankara
1975, s. 297-298; A. Y. Yakubovskiy, Altn Or-
du ue k (trc. Hasan Eren), Ankara 1976,
s. 191; Bosvvorth, slm Devletleri Tarihi, s.
203-204; a'bn Reb1 Turtr, ez-Zevhir'l-ha-
driyye li'd-devleti'l-Cel'iriyye, Kahire 1983;
Faruk Smer, Karakoyunlular, Ankara 1984,
s. 43-44; a.mlf., "Ahmed Celyir", DA, II, 53-
54; Spuler, ran Moollan, s. 330, 383; Nr
Abdlhamid el-n, el-'lrk fi'l-'ahdi'l-Cel-
yir! 738-814 h./1337-1411 m., Dirse f eu-
d'ihi'Tidriyye ve'l-iktisdiyye, Badad 1986;
brhim Hall, "EvdVl-'Trk's-siysiyye f
'ahdi's-Sultn el-'Cel'ir 1382-1410", d-
b'r-rfidn, VIII, Musul 1977, s. 127-159; Mk-
rimin Halil Ynan, "Celyir", A, III, 64-65; "Ha-
san Bzrg", a.e., V/l, s. 316; " l - i Celyir",
DMF, I, 255; J. M. Smith, "Dialyir", El2 (Fr.),
II, 401-402; a.mlf., "'Al b. Oways", Elr., I, 853-
L MUZAFFER REKL
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CELL, Hmidzde
bn'n-Nedm, Veld b. Abdlmelik dev-
rinde (705-715) Mescid-i NebevTnin kb-
O ) le duvarna cel-kf hatla ems sresi-
Hat sanatnda her cins yaznn ni yazan Hattat Sa'd'n ilk "cel-nvs" ol-
iri yazlan ekline verilen ad. ^ duunu kaydeder. Ancak bu tarz kfnin
ayr bir ad olup olmad bilinmemekte-
Cel kelimesi bir yaz eidini deil ka- dir. Bundan sonraki devirde kf dn-
rakterini ifade eder. Hemen btn hat da kullanlan ve herhangi bir rnei za-
nevilerinde yaznn, bir yaz cinsi meke- manmza intikal etmeyen cel yazlara
dilirken kullanlan mek kaleminden da- da "kalem'l-cell" denilmekteydi.
ha geni bir kalemle yazlan iri ekline Aklm- sitte ad verilen muhakkak,
cel denir. Emevler'in son ve Abbsler'in reyhn, sls, nesih, tevki' ve rik' ya-
ilk asrnda (II/VIII) kfnin tdil edilme- zlarndan her birinin cel olarak yazla-
ca akla gelirse de yalnz muhakkak,
sitte'nin ve ayn tipteki deiik isimleri sls ve pek az olarak da nesih yazla-
olan yazlarn iri olanlarna cel yerine ce- rnn cel eklinde yazld grlr. lk
ll ad verilmekteydi. Byk boydaki k- ikisine "cell'l- muhakkak" ve "cell's-
tlarda kullanlmas dolaysyla tmr sls" ad verilmektedir. Reyhn muhak-
ad da verilen cel, dier yazlarn baba- kakn kdr. Bu sebeple yalnz mu-
s (eb'l-aklm) telakki edildii gibi ka- hakkakn celsi mmkndr. Tevki' ile
lem aznn enini tesbit etmekte bir ge- rik' kullanldklar yerler itibariyle kabul
nilik birimi olarak da kullanlyordu. Kal- edilmi llerin dna kmadklar iin
kaend (. 821 /1418), tmr yazda ka- bunlarn da cel ekilleri dnlemez,
lem az eninin 24 beygir kuyruu kl ancak rik' cel yazlm olsa tevkf gibi
(15 mm.) olduunu bildirir, yani ona g- olur. Cel yazlmas mmkn olan yaz-
re celde asgari lnn bu olduu an- lardan muhakkak ile celsi, herhalde faz-
lalmaktadr. Yine onun ifadesine gre la yer kaplad ve istife uygun gelme-
tmrn te biri lsnde olduu ka- dii iin, bilhassa Osmanl sanatkrlar-
bul edilen sls yaz kaleminin az eni nn elinde gelien sls ve celsi sebe-
2 4 / 3 = 8 kl (5 mm.) idi. Ayrca sls ya- biyle btn slm lkelerinde XVI. yzyl-
zda dikey bir harf olan elifin boyunu bul- dan itibaren yerini sls ve cel-slse
mak iin slsn birim ls olan 8 ra- brakt. Reyhnnin yerini de nesih aln-
kamn kendiyle arpmak gerekiyordu. ca cel olarak ortada yalnz sls ve nes-
Bu hesaba gre elifin ve dolaysyla ke- hin celsi kald. Aklm- sitte ile birlikte
de verilmeyen ufk bir harfin boyu (me- gelitii ileri srlen ve menei Emev-
sel B [ v ] harfi) 8 X 8 = 64 kl (40 mm.) ler devrine kadar geriye gtrlen, Ana-
idi. Bu ller bugn hattatlarn benim- dolu Seluklular devrinde kullanld
sedii llerden pek farkl deildir. Es- bn BbFnin tarihinden renilen siykat
kiden beri ve bugn, mesel sls ve yazsnn ise maliye kaytlarn tutmaya
nesta'lik yazlarnda kalem ucunun ge- yarad iin cel ekli yoktur.
nilii 2,5-3 mm., nesihte ise 1 mm. ka-
Aklm- sitteden sonra XI-XII. yzyl-
dardr. Bu yazlardan biri bu llerin s-
larda tarih sahnesine kmaya balayan
tnde bir kalnlkta yazlrsa o yaz ce-
ve ranl sanatkrlar tarafndan icat edi-
lleiyor demektir. Hattatlar genellikle
len ta'lik adl yaz, XVI. yzyla kadar di-
mek kaleminin misli geniliinde ya-
vanlarda ve yazmalarda kullanlmtr.
zlan bir yazy cel olarak kabul ederler.
Cel ekli yazlmayan bu yazdan sonra
Yalnz cel-divan bir istisna olarak bu
yine ran'da XIV. yzylda icat edilen nes-
llere uymaz, yani divan geni bir
ta'lik adl yaz yaygnlanca sls cel-
kalemle yazlmakla cel-divan adn al-
siyle birlikte cel-nesta'lik de btn s-
maz.
lm lkelerinin ortak yazs oldu.
Cel yazlar, yazlacak yerin yksekli- Bu yazlar Trkler'in icat ettii diva-
ine ve meknn lsne gre hazrla- n, cel-divan ve rik'a yazlar takip etti.
nr. Harflerin incelik ve kalnlklar, harf Bunlardan yalnz cel-divan ile rik'a cel
aralklar, bnyeleri m e s a f e ve mekna tarznda yazlabildi. Divannin ise kulla-
gre hesaplanr. Cel hatlarn yazlmas nld yer ve grd vazife dolaysyla
ok zor olduundan nce kalplar yap- cel eklinde yazlmas mmkn deil-
lr. Sonra inelenip kmr tozuyla silki- dir. Bu sebeple slm yaz eitlerinden
lerek yaz bunun stnden zemine akta- yalnz kf, cel-sls, cel-nesih, cel-
rlr, bu kalp zerinden yazlr veya mer- nesta'lik, cel-divan ve cel-rik'a yazlar
mere hakkedilir. kullanlmaktadr.
265
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CELL, Hmidzde
Cel yaz yazan hattatlara cel-nvs
denir. Herhangi bir yaznn cel eklini
yazmak zor olduundan bu sahada ken-
dini gstermi hattatlar sayldr. En us-
ta cel-nvsler Trk sanatkrlar arasn-
dan km olup ran'da celde gl sa- rad Hdvendigr devrinde yaplan Ed-
natkrlar yetimemitir. Kendi anlay-
larna gre cel aklm- sitteye istikamet
verenlerin en nemlileri, Timur'un toru-
nu Baysungur Mirza (. 1433) ile Ali R-
z-yi Abbs'dir (XVII. yzyl). Dier s-
lm lkelerinde ise kayda deer nemli
sanatkrlar tannmamaktadr.
Cel-Sls. Sls yaz 2 , 5 - 3 mm. ge-
niliindeki bir kalemle yazldna gre
bu lnn zerindeki bir kalnlkla ya-
zlan yazya cel-sls denilir. Hattatlar
ise daha ziyade bu lnn misli ge-
niliindeki yazy cel sayarlar. Trk hat-
tatlar arasnda genellikle cel-sls ye-
rine yalnzca cel sz kullanlmaktadr.
XVI. yzyldan itibaren cel-muhakkakn
da yerini alan ve halen rabet gren ce-
l-sls, levha yazlmasnda kullanlmak-
la beraber yaama alann daha ziyade
mimari yaplarn kitbelerinde, duvarla-
rnda ve kubbelerinin iinde bulmutur.
Aklm- sittede olduu gibi cel de Trk
ve ranl hattatlarn elinde uzun zaman
alan bir gelime gsterdi. ranllar, son
Abbs halifesi Msta'sm-Billh'n sa-
ray hattat Ykt el-Msta'sm'nin (.
698/1299) sls yazlarndan istifade
ederek cel-sls gelitirmeye gayret
ettilerse de bu sanatkrn slbu iin-
de kaldlar ve slste olduu gibi celi-
sinde de dikkate deer bir gelime gs-
teremediler. Anadolu Seluklular dev-
rinde de kayda deer bir gelime tesbit
edilememitir. Devaml bir aray iinde
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
266
olan Osmanl sanatkrlar ise XVII. yz-
yla kadar istif hususunda az ok Seluk-
lularn etkisinde kalm olmakla birlik-
t e daha XIV. yzylda bir Osmanl sl-
bunun temellerini atmay baardlar. Mu-
remit-Tuzla'daki Hdvendigr Camii
(768/1366) ile znik'teki Nilfer Hatun
mareti'nin (791/1389) yazlar bunun ilk
rnekleridir.
Osmanl cel-slsnn ilk gzel r-
neine Ftih Sultan Mehmed devrinde
(1451-1481) rastland iin gelime tari-
hinin balangcn 1453 yl olarak kabul
etmek gerekir. Bu tarihten sonra ol-
gunluk devri olan XIX. yzyln balarna
kadar tedrc bir gelime safhas iinde
yetien byk sanatkrlardan her biri (1 Ktp.. bnlemin, nr. 13)
celye katkda bulundu. Ali b. Yahy es-
Sf (Ftih devri) ve Hasan elebi'nin (.
1594) ardndan Kasm Gubr (. 1625),
Teknecizde brhim'den (. 1689) son-
ra Mehmed Bursev (. 1740), Mustafa daki bir hattat celde kendi adyla anlan
b. Sleyman (. 1744) ve Morali Beir Aa bir ekol kurmusa da slbu sert bir g-
(. 1752) gibi nllerin elinde ilenen bu rnme sahip olduu iin Sultan Abdl-
yaz, nihayet Mustafa Rkm'n (. 1826) mecid ile Mehmed Thir Efendi (. 1846)
kaleminde en gzel ekline ulat. Bu- ve daha birka hattat dnda kimse ta-
gn de hattatlar Rkm'n kurduu mek- rafndan takip edilmediinden gelime
tebin kurallarna baldrlar. Him Efen- gstermemitir.
di (. 1845), arambal rif Bey (. 1892), Cel-slste Mustafa Rkm ile Mah-
Abdlfettah Efendi (. 1896), Smi Efen- md Celleddin arasnda olmakla birlik-
di (. 1912), Nazif Bey (. 1913), smil t e slbu daha ziyade birinci hattata ya-
Hakk Altunbezer (. 1946), Macit Ayral kn olan Kazasker Mustafa zzet (. 1876)
(. 1961), Mustafa Halim zyazc (. 1964) ve bu ekoln temsilcilerinden Abdullah
ve Hamit Ayta (. 1982) bu mektebin en Zhdi Efendi (. 1879) ile Mehmed efik
nl hattatlardr. Bey de (. 1880) deerli sanatkrlardr.
Trk hattatlar uzun almalar sonu- Cel-Nesta'lik. Nesta'likin mek kale-
cunda XIX. yzyl banda bu yazy g- minin eni 2,5-3 mm. kadar olduuna g-
zelliinin doruuna ulatrdlar. Bu yz- re bu ly aan nesta'likin cel-nes-
ylda Mahmd Celleddin (. 1829) adn- ta'lik olmas gerekir. Hattatlar ise ge-
nellikle bu lnn misli geniliinde-
ki kalemle yazlan yazy cel-nesta'lik
olarak kabul ederler. Cel-nesta'likle nes-
ta'lik arasnda ancak birka noktada fark
vardr. Celde elifler ve anakl harfler
yarm nokta fazla uzun ve geni yazlr.
Levha ve kitbelerin yazlmasnda bol-
ca kullanlan bu yaz, IX. (XV.) yzylda
kurallar Mr Ali Tebrz tarafndan tes-
bit edilen nesta'likle birlikte gelimitir.
Fakat ranllar ince nesta'likte gsterdik-
leri ustal celsinde ortaya koyamad-
lar. Buna karlk Trk hattatlar byk
bir maharet gstererek bu yazy en g-
zel bir ekilde yazmay baardlar. A f g a -
nistan, Hindistan ve Mvernnehir l-
keleri gibi Trkiye de XVIII. yzyln son-
larna kadar nesta'lik ve cel-nesta'likte
ran ekolnn etkisinde kalmtr. An-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

' 1
cak bu devirde yetien Yesr Mehmed
Esad'n (. 1798) yazlarnda mill bir ka-
rakter ve zevkin izleri grlmeye ba-
lad. Olu Yesrizde Mustafa zzet (.
1849) bu slbu ileyerek XIX. yzyln
ilk eyreinde Trk nesta'lik ve cel- nes-
ta'lik ekoln kurmutur. Sultan II. Mah-
md devrinde yaplm olan tarih bina-
lardaki kitabelerin ou onun tarafn-
dan yazlmtr. Bunlar arasnda Nusre-
tiye Camii Sebili, II. Mahmd Trbesi'nin
ve Bbli'nin kitabeleri kendisinin en
gzel yazlarndandr. Yesrizde Mus-
tafa zzet ekolnn ilk temsilcilerinden
olan Kbrszde smil Hakk (. 1862), kk noktalarla doldurulur.
Ali Haydar Bey (. 1870), Kazasker Mus-
tafa zzet Efendi, arambal Arif Bey ve
Abdlfettah Efendi'den sonra yetien
ve Yesrizde ekolnn bir kolunu ku-
racak kadar usta bir hattat olan Smi
Efendi, Yesrizde'den sonra bu vadide
ikinci byk sanatkrdr. Talebeleri ara-
snda en tannmlar Nazif Bey, mer
Vasfi (. 1928), Aziz Efendi (. 1934), Meh-
m e t Hulsi Yazgan (. 1940) ve Necmet-
tin Okyay'dr (. 1976). Ayrca Mustafa
Halim zyazc, Kemal Batanay (. 1981)
ve Hamit Ayta da bu eski kuan son
byk temsilcileridir.
Cel-Divan. Trk hattatlar tarafndan
icat edilen bu yaz eidi, divannin celsi
yani irisi mnasna geliyorsa da ikisi ara-
snda olduka fark vardr. Ne zaman ve
'kimin tarafndan icat edildii bilinmeyen
bu yaznn gelimesinde, divanye istika-
m e t verdii bildirilen Tceddin'in (XVI.
yzyl) rol olduu muhakkaktr. XVI. yz-
yln cel-divan yazlarnda harfler he-
nz clz bir grnme sahip olmakla bir-
likte bu tarzn daha nceki bir tarihte
meydana kt anlalmaktadr. Bu de-
mirde bilhassa ( j 3
gibi harflerin "anak" denilen alt ksm-
lar fazla geni olduu gibi istif de (kom-
pozisyon) ok zayftr.
Cel-divan, kusurlarndan yava yava
kurtularak en gzel ekline XIX. yzyl-
da Dvn- Hmyun'da ulamtr. stif
bakmndan giriftlik arzetmesine kar-
lk ( j - j J 1 ) harfleri kendinden son-
raki harfle birlemedii iin bu yaznn
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Necmettin
'JIIM
Okyay'n
hattyla
cel-ta'lik
bir levha
(Mimar
Sinan
niversitesi Ktp.)
okunuu bir dereceye kadar divanden
daha kolay grnmektedir. Mehmed e-
fik Bey cel-divannin azametli grn-
nden istifade ederek baz tipik levha-
lar vcuda getirmitir.
Cel-divan divanye nisbetle daha ge-
ni bir kalemle yazlr. Harfleri daha ss-
ldr. stifli yazlr. Harfler slsteki gi- (1976), s. 1-13; a.mlf., "slm Yaz eitleri;
bi birbirini keser. Kompozisyon icab sa-
trda boluk braklmamasna dikkat edi-
lir. Anatomisi daha girifttir. Aklm- sit-
tede kullanlan hareke eitleri bu yaz-
da da kullanlr. Harfler ve kelimeler ara-
snda kalan boluklar ss iaretleri ve
Bu yaz temliknmelerde, fermanlar-
da, menurlarda ve antlamalarda kul-
lanlmtr. Biri altn, biri siyah mrek-
keple (bazan krmz, siyah, hatta yeil m-
rekkeple) yazlan satrlarn sonu divande
olduu gibi yukar doru ykselir. Ba-
ta ssl bir turay da ihtiva eden byle
resm bir yaz, geni ebad ve uzun bo-
yu ile muhteem bir grn arzeder.
Gerek divan gerekse cel-divan, yazl-
lar kadar okunularyla da byk me-
leke istedikleri, ayrca satra bir harf ve-
ya kelime ilvesi yahut karlmas he-
men hissedilecei iin devletin resm ya-
zmalarna tahsis edilerek ciddiyet te-
min edilmitir.
Resm evraka imza atma deti olma-
d iin (XIX. yzyldan itibaren bazan ve-
sikalarn arkasna o n u yazank hattat imza
Ali Alparslan hattyla cel-divani levha
)
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CELL
atmtr) Dvn- Hmyun'dan kan di-
van ve cel-divan vesikalarn kimler ta-
rafndan yazldn bilmek mmkn de-
ildir. Divanyi yazan bir hattat cel-diva-
nyi de kolaylkla yazd iin bu iki yaz-
nn hattatlar mterektir.
BBLYOGRAFYA:
bn'n-Nedm, el-Fihrist (nr. ve trc. Bayard
Dodge), New York 1970, s. 6-15; Kalkaend.
ubhu'l-a', 111, 52; ismayl Hakk [Baltaco-
lu]. Sanat, stanbul 1934, s. 98; a.mlf., Trkler-
de Yaz Sanat, Ankara 1958, s. 35-71; Mahmut
Bedreddin Yazr, Eski Yazlar Okuma Anahta-
r, stanbul 1942, s. 114; a.mlf.. Kalem Gzeli,
s. 78; Muhittin Serin, Hat Sanatmz, stanbul
1982, s. 46; Ali Alparslan, "Mimar Yaplarn
Yaz Sanat Bakmndan nemi", BD, 1V-V
3. Cel Sls", Sanat Dnyamz, XI /33, stan-
bul 1985, s. 27-33; Uur Derman, "Cel Yaz-
lar", lgi, XIV/29, stanbul 1980, s. 30-34; a.mlf.,
"Hat", TA, XIX, 52; Nihad M. etin, "Aklm-
Sitte", D/A, II, 276, 279. fT|
M ALI ALPARSLAN
( J=M )
Allah'n isimlerinden
^ (esm-i hsn) biri. j
"Azamet sahibi, byk, yce ve mnez-
zeh olmak; uzun mrl olmak" mna-
larna gelen cell (veya celle) kknden
tremi bir sfattr. Allah'a nisbet edil-
diinde "hibir kayt ve kyas kabul et-
meksizin azamet sahibi, kadr kymeti
ve mertebesi en yce olan" gibi anlam-
lar tar. Kur'n- Kerm'de ayn muhte-
vada olmak zere z'I-cell terkibiyle iki
yette yer almtr (er-Rahmn 55/27, 78).
Hadislerde ise doksan dokuz isim iin-
de saylmakta (bn Mce, " D u ' 3 " , 10; Tir-
miz, " D a ' a v t " , 82), ayrca Allah iin t-
zim ifade eden "azze ve celle" (daima ga-
lip ve azamet sahibi olan) cmlesinde ve
CELL, Hmidzde
daha baka kelime kalplaryla Allah'
niteleyen bir kavram olarak gemekte-
dir (bk. Wensinck, Mu'cem, "cll" md.).
Cell kelimesinin i f l babndan gelen
icll masdarmn tad szlk mnala-
rndan hareketle cell isminin muhteva-
sn belirlemek de mmkndr. 1. Cell,
Allah'n ztn sfatlarndan tecrit etme-
nin (ta'tl) mmkn olmadn ifade et-
tii gibi ztna izfe edilecek sfatlarn
yaratlmlk zellikleri (tebih) tama-
dn da ifade eder. Ayrca O, varlna
delil tekil edecek hrikulde mkem-
mel nesneleri yaratmas, duyularla id-
rak edilmekten ve mahiyetinin akl yo-
luyla kavranlmasndan mnezzeh
lunmas asndan da cell yani yce ve
akndr. 2. "Fal" kalbndaki bir sfatn
" m e f l" mnasna da kullanlabildii gz
nne alnarak cellin "kendisine tzim
edilen, ulhiyeti ve aknl benimse-
nen" anlamn ifade edebilecei dnl-
mtr. 3. Cellin tad "uzun mrl
olu" eklindeki szlk anlam, zaman-
dan mnezzeh bulunan Allah'a nisbet
edildiinde "varlnn balangc olma-
ma" (kdem) anlamna dnr. Bu a-
dan cell "kadm" mnasna gelir. Cell
bu anlamyla Allah'n zt isimleri ve
tenzh sfatlar grubuna girer. 4. Cell
kk icll (yceltmek) masdar ile e an-
laml kabul edilirse cell "mminleri y-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
268
celten, onlarn amellerini kabul edip m-
kfatlarn arttran" mnasna gelir. 5.
cllin bir anlam da "vermek" (i't) ol-
duundan cell "bol bol veren, lutufta
bulunan" anlamn da tar. Bu sonuncu lm, el-Minhc, i, 160, 192; Badad, el-Esm'
kullanlar bakmndan cell, Allah'n k-
inat ve insanla ilgili isimleri ve fiil sfat-
lar grubuna girer.
Esm-i hsn iinde yer alan kebr,
cell ve azm isimleri yakn anlaml keli-
meler olmakla birlikte kebr Allah'n z-
tnn, cell sfatlarnn, azm ise hem zt
hem de sfatlarnn kemalini ifade et-
mek iin kullanlmtr. Gazzl'nin de
belirttii gibi (el-Makad'l-esn, s. 38)
bu-
doksan dokuz isim iinde e anlaml ba-
z kelimelerin tekrar niteliinde yer al-
d zannedilirse de gerekte durum by-
le deildir. nk szlk anlamlar ya-
kn veya ayn olsa bile kelimelerin eit-
li alanlarda kullanlmalaryla kazandk-
lar mnalar, aralarnda muhteva farkl-
lklar meydana getirmektedir.
Cellin fi'l-i mzisini oluturan cele
ile "daima galip ve stn" anlamndaki
azz isminin mzisini oluturan azze fiil-
leri, "azze ve celle" eklinde slm me-
tinlerde Allah' tzim iin en ok kulla-
nlan cmlelerden biri olmutur (bk. CEL-
LE CELLUH; ayrca bk. Z'1-CELL ve'l-K-
RM).
Oullar
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
BBLYOGRAFYA:
Rgb el-sfahn, el-Mfredt, "cll" md.; b-
n'l-Esr, en-Nihye, "cll" md.; Lisnul-'Arab,
"cll" md.; VVensinck, Mu'cem, "cll" md.; bn
Mce, "D'5", 10; Tirmiz, "Da'avt", 82; Ha-
ue'-ft, vr. 86ab; Gazzl, el-Makad'l-es-
n (Fazluh), s. 38, 126-127.
S BEKIR TOPALOLU
F CELL
( J ^ )
1726-1834 yllar arasnda
Musul eyaletinde birok ferdi
valilik yapm olan bir yerli aile.
[
Ailenin ilk ferdi olarak bilinen Abdl-
celil'in hristiyan olduu, Musul paas-
nn maiyetinde bulunduu ve mezarnn
da bir kilise avlusunda olduu hakkn-
daki bilgiler ancak bir rivayet olarak kal-
mtr. Aile Abdlcelil'in olu smil'den
itibaren belirginlik kazanmaktadr. yi
bir tahsil grm olan smil eitli dev-
let hizmetlerinde bulunduktan sonra
Musul valisi olmutur. smil Paa'nn
oullar Hac Hseyin ile Abdlfettah'n
da Musul valilii yaptklar bilinmekte-
dir. zellikle Hac Hseyin Paa, sekiz
defa Musul valilii yapmas ve ran'daki
Kaar hanedannn aknlarna kar Mu-

sul'u baar ile savunmas sebebiyle aile-
nin en tannm ferdi olmutur. 1730'-
dan vefatna kadar (1759) devlet hizme-
tinde alan Hseyin Paa Musul valili-
i dnda Amasya, Badat, Basra, Er-
zurum, Sivas, Kars gibi yerlerde de mu-
tasarrflk ve valilik yapmtr (SLcill-i Os-
mn, 11, 209-210).
1733'te ah Tahmasb'n kumandan-
larndan Nergis Han'n idaresindeki bir
ordu Musul'a bir basknda bulundu; an-
cak Hseyin Paa tarafndan buna id-
detle kar konularak basknda birok
eleba ldrld, dierleri de geri ekil- bulunduu kaydedilmektedir. Bu sebep-
mek zorunda brakld. 1743'te de Ndir
ah byk bir ordu ile Kerkk ve Erbil'-
den getikten sonra ran reslulems
imzasyla Musul mftsne gnderdii
mektubunda kan dklmeden ehrin
teslimini istemiti. Bu durum karsn-
da Hseyin Paa halk Kzlcami'ye top-
layarak tehlikeyi anlatnca halk galeya-
na gelerek ehri ran saldrsna kar
korumaya karar verdi. Bu srada Hac
Hseyin Paa, kardei Abdlfettah ve
oullar Murad ve Mehmed Emin bey-
lerle Musul muhafz Kazk Hseyin Pa-
a youn bir hazrlk iine girerek surla-
r tamir ettirdiler ve hendekler kazdr-
dlar. Bylece Ndir ah'n ordusu geri
pskrtlm oldu. Bu baarlarndan sa'da v e f a t etti.
dolay valiye ve Kazk Hseyin Paa'ya
I. Mahmd tarafndan bir ferman gnde-
rilmi, ayrca iki hil'at, iki kl ve 7500'er
sikke-i hasene ile taltif edilmilerdir (Sub-
h, s. 235-236).
Hseyin Paa'dan sonra olu, torun-
lar ve yeenlerinden birok kimse Mu-
sul'da ve baka eyaletlerde idarecilik yap-
t; bylece aile Musul'daki dier aileler
arasnda stnln kabul ettirdi.
11. Mahmd'un merkez idareyi g-
lendirme teebbsleri ve ayrca Musul'-
da baka ailelerin zamanla g ve iti-
bar kazanmalar neticesinde Cell ailesi
giderek nfuzunu kaybetti. Cellzde-
ler'den son olarak Yahy Paa 1833'te
glkle Musul valiliini elde ettiyse de
bir yl sonra o da grevinden uzaklat-
rld. Bundan sonra aile nfuz ve iktida-
rn tamamen kaybetti.
BBLYOGRAFYA:
Subhl, Trih, s. 235-236; Murd, Silk'd-
drer, 11, 51; Vsf, Tarih (lgrel), s. 185-186;
Sicill-i Osmn, II, 51, 209-210; S. H. Longrigg,
Four Certuries of Modern lraq, Oxford 1925,
s. 150, 158, 176-177, 210, 284, 347; a.mlf.,
"Dialil", El2 (ng.), II, 402; Besim Darkot, "Mu-
sul", A, VIII, 742. m on iki tarih ve sekiz muamma mevcut-
IHSI M E H M E T PRL
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CELL, H m i d z d e
(. 977/1569)
Daha ok hamsesiyle tannan
divan airi.
L J
893'te (1488) Bursa'da dodu. Asl ad
Abdlcelil olup Hmid-i Acem veya H-
mid-i sfahn olarak da tannan, Fars-
a ve Trke iirleri bulunan Mevln
HmidFnin kk oludur (nver, s. 197-
198). Trk edebiyatnda Cell mahlasn
tayan znikli ve Edirneli iki airin daha
le baz kaynaklar Hmidzde'yi yanl-
lkla znikli olarak gsterirler.
yi bir tahsil gren Cell bir ara stan-
bul'a gitti. Kaynaklarn bildirdiine gre
bu srada h (Benli Hasan, . 1517) ile
dostluk kurdu. Yavuz Sultan Selim'e met-
hiyeler yazmasna ramen padiahtan
herhangi bir iltifat gremedi. Bursa'ya
dnp Muradiye zevid*inden ald 6
ake ile geimini salamaya mecbur kal-
d. Daha sonra 3 akeye inen bu cretle
ok skntl gnler geirdi. Yalnz yaa-
may seven, iine kapank bir mizaca sa-
hip olan Cell'nin son zamanlarnda kim-
se ile konumak istemedii kaynaklar-
da zikredilmektedir. Gittike daha mn-
zevi bir hayat srmeye alan Cell Bur-
Kk yata yazmaya balad iirle-
rinde genellikle sade, akc bir slp g-
rlr. Baz tezkirelerde bilhassa mesne-
vi ve gazel yazmakta baarl olduu be-
lirtilmektedir. Son aratrmalara
Trk edebiyatnda Ali r Nev (. 9 0 6 /
1501), Hamdullah Hamd (. 9 0 9 / 1 5 0 3 )
ve Bihit Ahmed Sinan elebi'den (.
917/1511-121?]) sonra hamse yazan a-
irler arasnda drdnc srada yer ald-
halde gerek yaad dnemde gerek-
se daha sonraki devirlerde pek tann-
mamtr. Eserlerine Trkiye ktpha-
nelerinde rastlanmamas da bunu gs-
terir. airin eserleri zerinde Hseyin
Ayan tarafndan eitli aratrmalar ya-
plmtr (bk. bibi.).
Eserleri. 1. Divan. Tek nshas Bibliot-
hque Nationale'deki (Les manus. Turc
(Supplementj, nr. 364) 130 varaklk klli-
yat iinde (5 a -89 b varaklar arasnda say-
fa kenarnda) yer alan mrettep divann-
da yirmi Farsa 303 gazel, ikisi Fars-
a, ikisi Arapa, biri mlemma' alt kta,
Farsa rub, ikisi Farsa yedi matla',
ikisi Farsa mfred, Farsa-Trke
tur. 2. H a m s e . Ayn yazmada yer alan
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CELL, H m i d z d e
hamsesinde u mesneviler bulunmakta-
dr: a) Hsrev rn (vr. 3 b -64 a ). air
1967 beyitlik bu mesnevisine 14 Aus-
tos 1512'de balam ve 10 Aralk'ta ta-
mamlamtr. Yavuz Sultan Selim'e tak-
dim ettii eserin 2019 beyitlik baka bir
nshas Ankara niversitesi Dil ve Ta-
rih-Corafya Fakltesi Ktphanesi'n-
dedir (nr. 44.923; geni bilgi iin bk. Le-
vend, TDAYBelleten 1965, s. 103-127). b)
Leyl v Mecnn (vr. 64 b -128 b ). Ocak
1514'te nazmedilen 2116 beyitlik bu
mesnevi iki tevhid, bir mnct, bir na't
ve Yavuz Sultan Selim'e bir methiyeden
sonra balamaktadr (geni bilgi iin bk.
Ayan, TDA, s. 67-93). c) Gl-i Sadberk-i
b-Hr. Klliyatn 3 b - 8 6 b varaklar ara-
snda sayfa kenarnda yer alan eser mes-
nevi ve gazellerden meydana gelmekte-
dir. Baz kaynaklarda sondaki gazeller-
den dolay divane zannedilerek "Gl-i
Sadberk Divan" eklinde adlandrlm-
tr. Tevhid, na't ve dbce denilebilecek
altm yedi beyitlik bir mesneviden son-
ra gazeller ksm gelmektedir. Dbcede
gl bahesinde yaplan bir gezinti sra-
snda 100 yaprakl bir gle rastland
anlatlmakta, ayrca blbln feryad ve
gllerin geicilii dile getirilmektedir.
Bundan sonra gelen 100 gazel gl ile
blbln birbiriyle mnazaras mahiye-
tindedir (bk. Ayan, TKA, s. 22-23, 30-34).
d) Hecrnme (vr. 108 b -121 a ). Ayn klli-
yatta sayfa kenarnda yer alan 483 be-
yitlik mesnevi, CellFnin yirmi iki yan-
da iken nazmettii bir eserdir. 915'te
(1509) kaleme alnan ve airin ayn za-
manda Hazannme adn verdii eser
gre
yirmi beyitlik bir besmele manzumesiy-
le balamaktadr. Daha sonra tevhid, na't
ve ryr-i gzn methiyesinin yer ald-
, ak konusunun ilendii eserde olay-
larn kahraman dorudan doruya m-
ellifin kendisidir. air gen yata ban-
dan geen bir akn tesiriyle yazd bu
orijinal mesnevide kendi i dnyasna da
k tutmaktadr (eserin metni iin bk.
Ayan, EFAD, s. 155-173). e ) Meheknme
(vr. 89 b -92 a ). Klliyatn sayfa kenarnda
yer alan eser seksen yedi beyitlik kk
bir mesnevidir. Tevhid ve na'ttan sonra
gelen sekiz beyitlik bir "pend'in ardn-
dan elli yedi beyit tutan asl hikyeye
geilir. Altn, gm ve mehek (mihenk
ta) arasnda geen hikyede air ma-
ln, mlkn, gzelliin geiciliini, bun-
larn cazibesinin aldatc olduunu be-
lirtmektedir (eserin metni iin bk. Ayan,
TDEAr., II, 5-13).
Bunlardan baka baz kaynaklar Ce-
llFnin Terceme-i ehnme ile Ysf u
269
CELL, H m i d z d e
Zleyh adl iki eseri daha olduunu
kaydederler. k elebi, Terceme-i eh-
nme'nin yarsnn yazlm olduunu
bizzat melliften nakletmektedir. A. Sr-
r Levend ise bir fotokopisinin kendisin-
de bulunduunu belirttii Cell'nin kl-
liyat iinde Ysf u Zleyh'nm da
mevcut olduunu bildirmektedir (TDAY
Belleten 1967, s. 99). airin ayrca eitli
iir mecmualarnda baz gazellerine rast-
lanmaktadr.
BBLYOGRAFYA:
Sehf, Tezkire, s. 114; a.e. (Kut), vr. 103"";
k elebi. Meir'-uar, vr. 65"-67B; Lati-
fi, Tezkire, s. 119-120; Ahd, Glen-i uar,
Millet Ktp., Ali Emr, nr. 774, vr. 71b-72i'; Kna-
lzde. Tezkire, I, 257-259; Kef'z-zunn, I,
724; 11, 1571; Gibb, HOP, ili, 159-160; Sicill-i
Osmnt, II, 81-82; Ergun, Trk airleri, s. 955-
960; stanbul Ktphaneleri Trke Hamseler
Katalogu (T.C. Mill Eitim Bakanl Ktpha-
neler Kataloglar Yaymlarndan, seri 4, nr. 1),
stanbul 1961, s. V; Levend, Trk Edebiyat Ta-
rihi, s. 79, 111, 130, 142; a.mlf., "Celil'nin
Husrev irini", TDAY Belleten 7965 (1966),
s. 103-127; a.mlf., "Divan Edebiyatnda Hi-
kye", TDAY Belleten 1967 (1968), s. 99, 100,
102; smail Onver, "Hmid'nin Trke iirle-
ri", TDe., VI/1 (1974), s. 197-233; Hseyin Ayan,
"Hmid-zde Cell", TKA, XVI-XXI/l-2 (1983),
s. 15-45; a.mlf., "Hmid-zde Cell'nin Ley-
l v Mecnnu", TDA, sy. 27 (1983), s. 67-
93; a.mlf., "Cell'nin Mehek-nmesi", TDEAr.,
II (1983), s. 5-13; a.mlf., "Cell'nin Hecr-n-
mesi", EFAD, sy, 14 (1986), s. 155-173; "Cel-
l, Hmidzde", TA, X, 125; Mecdud Man-
surolu. "Cell", A, III, 66; Ziya Bakrcolu,
"Cell Hmidzde", TDEA, II, 31-32.
B H A S A N A K S O Y
CELLT
(^ ) di. dam hkmnn teblii ve infaznda
Arapa "krbalamak" mnasna ge-
len celd masdarndan mbalaal ism-i
fil olan cellt, "krbalayan, eitli ezi-
yetler uygulayan" anlamna gelmekle
birlikte daha ok lm cezalarn infaz
edenler iin kullanlmtr. Celltln bir idamlarn infaz ettikleri ve bunlarn da
grev olarak ne zaman ortaya kt tes-
bit edilememekte, ancak eski alardan
beri var olduu bilinmektedir. Eski Ro-
ma'da lm cezalarn nceleri halk ye-
rine getirirken daha sonra bu i iin zel
grevliler tayin edilmitir. Avrupa lke-
lerinde infaz grevinin deiik kiiler ta-
rafndan ifa edildii, mesel Ortaalar-
da Almanya ve Rusya'da idam kararla-
rn bazan hkimlerin uygulad kaynak-
larda belirtilmektedir. Fransa'da XIII. yz-
yldan itibaren "yksek adaletin infazc-
s" sfatyla merkezde ve eyaletlerde cel-
ltlar bulundurulur, her idam iin bun-
lara belirli cretler denirdi.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
270
slm dnyasnda da lm cezalarnn
infaz iin eitli kimseler grevlendiril-
mitir. Asr- sadet'te lme mahkm
olanlarn bizzat Hz. Peygamber'in em-
riyle boyunlarnn vurulduu bilinmek-
tedir. Kettn, Hz. Peygamber'in huzu-
runda sahbeden Ali b. Eb Tlib, Z-
beyr b. Avvm, Mikdd b. Amr, Muham-
med b. Mesleme, Dahhk b. Sfyn ve
sim b. Sbit'in lm cezalarn yerine
getirdiklerini, bunlardan bazlarnn bu
ii birok defa yaptn yazmaktadr (et-
Terttb 1-idriyye, II, 107-108).
Evliya elebi, "Esnf- Celldn- Ba-
mn" bal altnda bu zmreye ayrd-
blmde, celltlarn prinin Hz. Pey-
gamber'in huzurunda bir katilin ban
gvdesinden ayran Eyyb-i Basr oldu-
unu sylemektedir. Ayrca Eyyb-i Bas-
r'nin infazdan nce ldrlecek kiiyi
ykattn, teselli ettiini, kelime-i eh-
det getirttiini, boynunu kbleye evir- C e t v e c e l l t b a ! ( r i f M e h m e d P a a . Mecma-i Tesvr-i Os-
diini, klc iki eliyle kullandn, infaz- mniyye. istanbul 1 2 7 9 , levha X ! V )
dan sonra ise hazr bulunanlara ruhu
iin Ftiha okuttuunu ve bu olaydan
ibret almalarn hatrlattn yazarak ok
yal len Eyyb-i Basr iin Muviye'nin
am'da Paa Saray civarnda bir trbe tekil ederlerdi (BA, KK, Ruus, nr. 255, s.
yaptrdn ilve etmektedir (Seyahatna- 56). Bunlarn says XVII. yzylda be iken
me, 1,518). bn Ferhn, Hz. Ali'nin Hz. Eb XVIII. yzylda yetmie kmtr (Paka-
Bekir ve mer zamanlarnda da idam ln, II, 526-527).
cezalarn yerine getirdiini belirtmek-
Celltlarn idam hkmn infaz, mah-
tedir. Daha sonraki slm devletlerin- kmun stats ve seviyesine gre fark-
de ise bu cezalar "urt"ler infaz ederdi
l olurdu. Padiah, vlide sultan ve eh-
(Atar, s. 216). Seluklular'da bu grevin
zadeler hnedan mensubu olduklarn-
genellikle candar ve emr-i hares tara-
dan eski Trk geleneine gre kanlar-
H fndan yapld bilinmektedir. nn yere akmas uygun grlmez, yay
Osmanl Devleti'nde celltln bir ku- veya kementle boularak ldrlrler-
rulu olarak ne zaman ortaya kt ve
nereye bal olduu bilinmemekle bir- bazan bir veya birka devlet erkn da
likte XV. yzyldan itibaren infaz iin hazr bulunurdu. 1622'de II. Osman'n
celltlarn kullanld anlalmaktadr. ldrlmesi esnasnda celltlk grevini
XVI. yzylda padiahn koruma hizme- yapan cebeciba ve yardmclarnn ya-
tinde bulunan dilsizlerin ileri gelen dev- nnda bizzat Vezrizam Kara Dvud Pa-
let adamlar ve hnedan mensuplarnn a (Nam, II, 230), mehur cellt Kara
Ali'nin kementle boduu Sultan bra-
cellt olarak adlandrldklar grlmek- him'in idamnda ise Sadrazam Sofu Meh-
tedir (Peuylu brhim, 1, 441). Tekilt- med Paa, eyhlislm Hoca Abdrra-
taki yerleri tam olarak belirlenemeyen him Efendi ve yenieri aas hazr bu-
celltlarn bostancba ve avubann lunmulard.
emri altnda altklar, esas tekilt sa- Devlet erkn ve siyas mahkmlarn
rayda olmakla birlikte tarada da cel- cezas kendi evlerinde, hapsedildikleri
ltlarn bulunduu sylenebilir. Cellt- yerde veya sarayda infaz edilirdi. dam
lar suba, asesba ve stanbul'da muh- emrini alan bostancba veya avu g-
zr aann eleman olarak da grev ya- revli celltlarla birlikte giderek emri hr-
parlard. Sarayda celltbann emrinde metle bildirir, mahkmun abdest alp
birok cellt, bunlarn da yamak ve a- namaz klmasna, son arzusunun yerine
kirtleri bulunurdu. "stdn- Dvn- getirilmesine msaade ederdi. Bu sevi-
Hmyun", "meydn- siyset ustalar", yedeki mahkmlar ok defa karar me-
"cemat- celldn" adlaryla anlan cel- tanetle karlar, hatta celltla latife yap-
ltlar Topkap Saray'nda ayr bir blk tklar bile olurdu. 1683 Viyana bozgu-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

nundan sorumlu tutularak Belgrad'da
kementle boulan Merzifonlu Kara Mus-
tafa Paa infazdan nce namazn klm,
vcudunun topraa dmesi iin bulun-
duu odann kilimlerini toplatm ve cel-
lda sanatn maharetle icra etmesini
sylemiti (Silhdar, II, 123-124). Ayn e-
kilde Budin Beylerbeyi Arslan Paa cel-
lt kirdi Tur Ali'den kabzay sk tu-
tup ii abucak bitirmesini istemiti (Se-
lnik, 1, 26-27).
Saraydaki infazlar birinci avluda B-
bsselm yaknnda sadaki eme nn-
de veya Divan Meydannda yaplrd. "Cel-
lt emesi" adyla bilinen bu emenin
ve ibret tann rpertici bir hreti var-
d. Boyunlar vurulan sulularn balar
ibret iin bu ta zerine konulur, cellt-
lar kullandklar aletlerin kanlarn bu
emede ykarlard. Divan Meydannda
yaplan infazlar padiah Kasr- Adl'den
seyredebilirdi. Nitekim 1600'de
eden Hseyin Paa'nn idamn III. Meh-
med Kasr- Adl'den seyretmi, bunu far-
keden mahkm padiahtan affedilme-
sini istemi, ancak hkm infaz edilmi-
ti. Sarayda celltlar tarafndan yaplan
infazlar hakknda duyduklarn anlatan
baz Batllar bu arada yanl bilgiler ver-
milerdir (bk. Eremya elebi, s. 156).
stanbul'da saray dnda idam hkm-
leri daha ok Yedikule Zindan'nda infaz
edilirdi. Sulu grlen devlet adamlar
nce burada hapsedilir, daha sonra a-
vuba veya bostancnn nezretinde bir-
ka cellt tarafndan idam hkm yeri-
ne getirilirdi. Ftih Sultan Mehmed dev-
rinin (1451-1481) nl vezrizam Mah-
md Paa 1474 ylnda burada idam edil-
mitir. Ayn ekilde 1595'te Sadrazam
Ferhad Paa Yedikule'de hapsedildii
odada boularak ldrlmtr (Selni-
k, I, 384).
dam hkmn stanbul dnda vil-
yet ve kazalara ulatranlar bazan bera-
berlerinde cellt gtrr, ok defa da
gittikleri yerlerde beylerbeyi veya kad-
dan cellt isterlerdi. Tarada idam edi-
len siyas mahkmlarn kesik balar s-
tanbul'a getirilir ve Bb- Hmyun nn-
de tehir edilirdi.
di sulardan mahkm olanlar, sab-
kal hrszlar ehrin belli yerlerinde ve
zellikle su iledikleri yerde, bazan soy-
duklar ev veya dkknn kaps nnde
aslrlard. Sulularn infazdan nce veya
sonra ibret iin sokaklarda gezdirilmesi
yahut belli bir yerde tehir edilmesi det-
ti. Asker ocaklardan idama mahkm
olanlarn lm cezalar celltlar tarafn-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CELL, Hmidzde
dan deil ocak ierisinde asesbann
nezretinde ifa edilirdi.
dam edilen kimselerin mcevherle-
ri dndaki eyalar genellikle celltla-
ra ait olurdu. Bu tr eya biriktirilerek
ylda bir iki defa pazara gtrlr, "cel-
lt mezad" adyla topluca sata ka-
rlr, bedeli celltlar arasnda paylalr-
d. 1592 sipahi ayaklanmasnda ldr-
len yzden fazla sinin elbiseleri ara-
balarla bit pazarna gtrlerek cellt-
lar tarafndan satlmt (Selnik, I, 384).
Cellt mezadnda bazan ok deerli ey-
ler bulunur, fakat uursuzluk getirece-
i inancyla alcs az olduundan bunlar
umumiyetle deerinin ok altnda fiyat- Celle celluh lafznn "Allah" ismiyle birlikte yazl o i d u u
la satlrd. bir levha - Ayasofya Camii / istanbul
Celltlar idamn ekline gre farkl alet-
ler kullanrlard. Bunlarn banda kl,
eitli kementler, kiri, yay, balta vb. gel-
mektedir. Evliya elebi, cellt yardmc-
isyan larnn yedier para alet tadklarn,
"hibirisinin yznde nur eseri grlme- r CELLE C E L L U H
yip ehrelerinden zehir aktn" syle-
( life- J*. )
mektedir (Seyahatname, I, 518).
Osmanl saraynda cellt bulundurul- Allah Tel hakknda kullanlan
bir sayg ifadesi.
mas deti Tanzimat dnemine kadar L
devam etmi, Sultan Abdlmecid bu uy-
gulamaya son vermitir. Bundan sonra "Byklk, ululuk, ycelik" mnasn-
infazlar cretle tutulan kimselere yap- daki cell ile ayn kkten treyen ve "b-
trlmtr. yk ve yce oldu" anlamna gelen celle
Trk toplumunda celltlara ve yap- fiilinden olumu bir tabirdir. Allah lafz
tklar ie daima menfi gzle baklm- ve Allah'n isimlerinden biriyle zikredil-
tr. lmlerinde cesetleri normal mezar- dii yerde "azameti yce ve ulu olan"
lklara defnedilmeyerek cellt mezarl- anlamnda bir sayg ifadesidir. Bunun
nda topraa verilmitir. stanbul Eyp'- yerine celle nuh (n yce olan) veya
t e byle bir mezarlk bulunmaktadr. celle ve al (azametli ve yce olan) ifade-
leri de kullanlmaktadr. Hat sanatnda
BBLYOGRAFYA:
BA, KK, Ruus, nr. 255, s. 56; bn Ferhn, lafza-i cellin yannda onun karakterine
Tebrat'l-hkkm, Kahire 1301, il, 195; bn uygun bir istifle yazlmaktadr. Bilhassa
Haldn, el-'iber, I, 185; Hadd, Teurh-i l-i
cami ve mescidlerin kble duvarlarna
Osman (haz. Necdet ztrk), stanbul 1991, s.
173, 270; Selnik, Trih (tpirli), I, 26-27, 384; konulmas det olan cel-sls levha-
II, 439, 840, 846-847; Peuylu brhim, Trih, larda ok gzel istiflerine rastlanmak-
1, 441; Evliya elebi, Seyahatname, 1, 517-518; tadr (bk. CELL; Z'1-CELL ve'1-KRAM).
Nam, Trih, II, 230; Silhdar, Trih, II, 123-
BBLYOGRAFYA :
124; Eremya elebi Kmrciyan, stanbul Tari-
hi (XVII. Asrda stanbul) (trc. H. D. Andreas- Lisn'l-cArab, "cll" md.; FTrzbd, el-K-
yan), stanbul 1988, s. 156; d'Ohsson, Tableau ms'Tmuht, "cll" md.; Kms- Trk, "ce-
general, III, 241; VI, 256, 258; Mecelle-i Umr- ll" md.; Trk Lgati, "cell" md.; Ahmed e-
Belediyye, I, 900-901; Danimend, Kronoloji, erbs, Meus'at leh'l-esm' 'l-hsn,
III, 311, 319-320, 413; Ahmet Mumcu, Osman- Beyrut 1402/1981, I, 226-230, 402-409.
l Devletinde Siyseten Kati, Ankara 1963, s.
118, 122, 124, 141; R. Ekrem Kou, Osmanl HULS KILI
Tarihinin Panoramas, stanbul 1964, s. 279-
281; a.mlf., "Cellad, Cellad Oca", st.A, VI, r
3426-3428; Uriel Heyd, Old Ottoman Criminal CELLE N U H
La w, Oxford 1973, s. 267, 269; Fahreddin Atar, ( J. )
slm Adliye Tekilt, Ankara 1979, s. 216-
217; Abdlhay el-Kettn, et-Tertb'l-idriy- "an yce olsun" mnasnda
ye (zel), II, 107-108; Pakaln, I, 273; II, 526- Allah lafznn getii yerde
527; TA, X, 127-129; Abdlkadr zcan, "Ases- zikredilen bir sayg ifadesi
ba", DA, III, 464. m (bk. CELLE CELLUH).
Bil M E H M E T IPSRL L
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 271
CELL, Hmidzde

r CELSE
n ileri srlen nc bir gr de yalnz- gibi tarih konularda yazlm kitaplar
ca hasta, yal veya zayf olanlarn bu cel- vardr. Fkhla ilgili olan eserleri Kit-
( i-UJI )
seyi yapmas, salkl ve gl olanlarn b'd-Derhim ve'd-dennr, Kitb'l-
Namazda iki secde arasndaki ise dorudan ayaa kalkmas eklinde- Mt'a ve m c d ' e f tahllih, Kitb'l-
oturu anlamnda kullanlan terim. dir. Hz. Peygamber'in celse-i istirahat- Mrid ve'l-msterid, Kitb M ru-
L
n, hayatnn son dneminde yallktan viye fi'-ahane'dan baka Kitb'n-
Szlkte "oturmak, oturu ekli" an- tr zaruri bir davran olarak akla- Nsih ve'l-mensh, Kitb'l-Kr't,
lamna gelir. Arapa'da k a ' d e * de otur- yan bu telakki nceki iki gr telif et- Mecm'u kr'ti cAl b. Eb Tlib ad-
ma mnasnda olmakla birlikte ka'de mi bulunmaktadr. zellikle secde ha- l tefsir ve kraate dair eserleri de var-
ayakta duran kimsenin, celse ise yatan lindeki tebihlerin uzun srmesi duru- dr. Arap edebiyatyla ilgili baz eserleri
veya secde yapan kimsenin oturuunu munda birden ayaa kalkmaktan doa- ise unlardr.- Kitb't-Teml bi'-i V,
anlatmak iin kullanlr. Fkh terimi ola- cak ba dnmesini nlemek amacyla is- Kitb Tabakti'l-cArab ve'-u'ar*,
rak celse namazda iki secde arasndaki tirahat oturuunun yaplmasnda bir sa- Ahbru Hassn, Ahbru cAbdirrahmn

oturuu ifade eder. knca yoktur. b. Hassn, Ahbru me yy e b. Ebi'-

fi, Mlik ve Hanbel fakihlerine g-
re namaz klan kimsenin birinci secde-
den sonra oturmas ve bu oturuun ace-
le etmeksizin tam olarak yaplmas (ta'-
dl-i erkn) farzdr. nk Hz. Peygam-
b e r d e n nakledilen hadislerde onun iki
secde arasnda byle oturduu (Mslim,
"alt", 240; bn Mce, "kme", 22), ak-
sine davranan bir sahbye de namazn
iade ederek secdeler arasnda bu ekil-
de oturmasn emrettii (Eb Dvd, " a -
lt", 148) bildirilmektedir. Hanef mez-
hebinin mehur olan grne gre bu
celse snnettir. Son dnem Hanef fa-
kihlerden bn'l-Hmm'n tercih etti-
i, bn bidn'in de delillere daha uygun
bulduu dier gre gre ise vciptir.
alt, Ahbru 'Amr b. Ma'dkerib, Ah-
BBLYOGRAFYA:
br'l-Ferezdak, Ahbru Eb Nvs
Msned, V1, 31, 194; Mslim, "alt", 240;
(eserlerinin geni bir listesi iin bk. Hediy-
bn Mce, "kmet", 22, 23; Eb Dvd, "a-
lt", 148; Beyhak, es-Snen'l-kbr, l, 123- yet'l- 'rifn, I, 576-577; Seyyid H a s a n es-
124; fi, el-m, I, 100-101; bn Kudme, el- Sadr, s. 244-247). Basra'da v e f a t eden
Mugnf(Herrs), I, 523, 529; Nevev, el-Mecm Celd'nin eserleri zamanmza intikal
III, 436-444; irbn, Muni'l-muhtc, 1, 171-
etmemitir.
172; Reml, Nihyet'l-muhtc, Kahire 1389/
1969 Beyrut 1404/1984, I, 518; el-Fet- BBLYOGRAFYA:
ua'l-Hindiyye, I, 72, 75; Slih el-Ezher, Cev- bn'n-Nedm, el-Fihrist, s. 128, 246; Eb
hir'l-Ikll, Beyrut, ts. (Dr'l-Ma'rife), I, 49; Ca'fer et-Ts, el-Fihrist, Beyrut 1403/1983, s.
Desk, el-Hiye 'ale'-erhi'l-kebtr; I, 249; 149; Hediyyet'l-'rifn, l, 576-577; Kehhle,
evkn, Neyl'l-eutr, II, 292-301; bn bidn, Mu'cem'l-m'elliftn, V, 263; Sezgin, GAS, II,
Redd'l-muhtr, I, 312, 321, 340; Zhayl, el- 91, 96, 100, 138, 266, ayrca bk. ndeks; Sey-
Fkh'l-slm, I, 664, 710-713; Mu.F, "Cls", yid Hasan es-Sadr, Te'ssu-fa, Beyrut 1401/
XV, 262, 266-267. m 1981, s. 244-247; Nveyhiz, Mu'cemul-mfes-
IFFL SALM T sirtn, I, 290; Zirikl, el-A'lm (Fethullah), IV,
29; Abbas el-Kumm, Seftnet'l-bihr, Beyrut,
r CELDI
ts. (Dr'l-Murtaz), I, 165. m
m MUSTAFA OZ

(ts->jM )
Oturmann ekline gelince, fi ile r CELL SAVA
E b A h m e d Abdlazz b. Yahy
Hanbel mezheplerine, Hanef imamla-
rndan da Eb Ysuf'a gre sa aya,
b. A h m e d el-Celd
(. 3 3 2 / 9 4 4 )
(.*> *>J )

parmak ular kbleye gelecek ekilde Hz. mer devrinde

dikme, sol aya da yere deyerek ze-
rine oturma (iftir), Mlik mezhebine
gre ka'dede olduu gibi ayaklar sa
taraftan karma ve sol oturak zerine
oturma (teverrk) tercih edilmitir. Elle-
rin uyluklar zerine konulmasnda ise
mezhepler arasnda gr birlii vardr.
Celsede " J y ^ - ^ j " (Allahm, beni ba-
la!) diyerek dua edilmesi snnettir (bn
Mce, "kme", 23).
mmiyye as'na mensup
Basral lim, edip ve tarihi.
L
Basra'nn Celd kynden veya Ezd
kabilesinin Celd kolundan olduu iin
Celd diye anlmaktadr. Kaynaklarda
kendisinden, Basra'da i-mmiyye'nin
ileri gelenlerinden, fkh limi, gvenilir
rvi ve tarihilerinden biri olarak bah-
sedilen CeldFnin hayat hakknda he-
Irak'ta mslmanlarla
Ssnler arasnda cereyan
eden meydan muharebesi.
L
Badat'n bir nahiyesi olan Cell Dic-
le nehrinin dou tarafnda ayn ad ta-
yan rman kenarnda, Sevd ile ran
arasnda ve Horasan yolu zerinde ku-
rulmutur. Hnikn'den yaklak 40 km.,
Medin'den de 180 km. uzaklktadr.

ki secde arasndaki oturutan baka men hibir bilgi bulunmamaktadr. Cell Hz. mer zamannda Ssn-
bir de "istirahat celsesi" denilen ve ikin- eitli konularda yazd ve ekseriye- ler'e kar mslmanlarn kazandklar
ci secdeden hemen sonra ayaa kalk- ti risle eklinde olan eserlerinin says byk bir meydan muharebesi dolaysy-
madan yaplan bir oturu daha vardr ki 185'tir. Sret emri-m' mi nn cAl la mehur olmutur. Kdisiye Sava'nda
Hanef ve Mlik mezhepleriyle baz - b. Eb Tlib, Ahbru Eb Beki ve 'mer, yenilen ve Medin ehrini mslmanla-
f i fakihlerine gre mekruh, fi mez- Ahbru bn cAbbs, Ahbru cAkl b. ra teslim etmek mecburiyetinde kalan
hebinde sahih kabul edilen gr ile Ah- Eb Tlib, Ahbru Hamza b. cAbdil- Ssn kuvvetleri, Hulvn'a snan Kis-
med b. Hanbel'den nakledilen ikinci bir muttalib, Ahbru Zeyd b. 'Al, Ahb- r Yezdicerd'in tevikiyle Cell'da top-
rivayete gre ise snnettir. Yapld tak- ru Ben Mervn, Ahbru Ekem b. lanmlar, etrafna hendek ve siperler
dirde sz konusu celsenin ksa olmas ayi, Ahbru 'mer b. 'Abdil'azz gi- kazarak ve barikatlar kurarak ehri tah-
gerekir. Cemaatle klnan namazlarda bi biyografik eserleri yannda Kitb'l- kim etmilerdi. Kisr, Hulvn ve Cibl'-
imam dorudan ayaa kalksa bile cema- Cemel, Kitb fin, Kitb'l-Hake- den asker ve silh gndermek suretiyle
atin istirahat celsesi yapmas ciz g- meyn, Kitb'l - Havric, Ahbr'l- bu ordusuna destek salamaya al-
rlmtr (Nevev, 111, 442). Bu konuda cArab ve'l-Frs ve Ahbru t-Tevvbn yordu. Ordunun kumandan, Kdisiye Sa-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
272 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

va'nda ldrlm olan bakumandan
Rstem'in kardei Hurrezd idi.
Dmann hazrlklarn renen Irak
cephesi bakumandan Sa'd b. Eb Vak-
ks, nasl hareket edeceini bir mektup-
la Halife Hz. mer'e sordu. Halife verdi-
i cevapta kendisinin yerinde kalmasn
ve onlarn zerine bir ordu gndermesi-
ni emretti. Bunun zerine Sa'd b. Eb
Vakks 12.000 kiilik bir orduyu, yee-
ni Him b. Utbe b. Eb Vakks'n (baz
kaynaklarda A m r b. Mlik) kumandasn-
da Cell'ya evketti.
Sa kola Hucr b. Ad el-Kind'yi, sva-
rilerin bana A m r b. Ma'dkerib'i, piya-
delerin bana da Tuleyha b. Huveylid'i
getiren Him Cell'y kuatt. Sava
iin ciddi hazrlk yapm olan Ssn as-
kerleri siperlerinden karak ni baskn-
larla slm ordusuna saldryorlar, sonra
da geri ekiliyorlard. ok iddetli ar-
pmalardan sonra mslmanlar byk
bir hamle ile Ssn ordusunu malp
ettiler ve birok ganimet ele geirdiler.
Ordusunun Cell'da bozguna uradn
renen Yezdicerd Hulvn'dan ayrlarak
Rey'e gitmek mecburiyetinde kald. H-
im b. Utbe askerlerinin bir ksmn d-
man takibe gnderdi; kendisi de Hul-
vn'a girdi.
Seyf b. mer'in Taber tarihindeki ri-
vayetleri bata olmak zere baz tarih-
iler Cell Sava'nn 16 yl Zilkade ay
banda (24 Kasm 637) meydana geldi-
ini kaydederken Halfe b. Hayyt bu
muharebeyi 17 yl olaylar arasnda an-
latr. Ayrca Seyf'in 17 ylna ait bir riva-
yeti yannda 19 yln zikreden bir baka
haberini de nakleder.
Cell Sava'yla mslmanlar bir ta-
raftan bu ehri ve Hulvn' ele geirir-
lerken dier taraftan da Kdisiye'den
sonra Ssnler'e byk bir darbe daha
vurmak suretiyle Dicle Sevd'ndaki bl-
gelerin fethini tamamlama imknn el-
de etmilerdir.
Seluklu Sultan Melikah'n (1072-
1092), bugn Kzlribt stasyonu'nun bu-
lunduu yerde kervansaray olarak da
kullanlmak zere yaptrd ribt* (Ri-
bt- Cell) kervanlarn urak yeri ol-
mutur (Hamdullah Mstevf, s. 165).
frkye'de (Tunus) Kayrevan'a yakla-
k 38 km. uzaklkta Cell adl bir ba-
ka tarih ehir daha vardr. Muviye b.
Hudeyc'in ordusunda bulunan Abdlme-
lik b. Mervn tarafndan Muviye b. Eb
Sfyn'n hilfeti srasnda fethedilen ve
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
bugn harabe halinde olan ehir Ayni-
cell diye bilinmektedir.
BBLYOGRAFYA:
Halfe b. Hayyt, Trh (Zekkr), s. 127-129;
bn Abdlhakem. Fthu Mr (Torrey), s. 192-
193; bn Kuteybe, el-Ma'rif(Ukke), s. 182,
451; Belzr, Fth (Fayda), s. 377, 379, 383,
402, 432; Dinever, el-Ahbr't-twl, Kahire
1330, s. 128-129; Ya'kb, Trh, II, 141; Ta-
ber, Trh (de Goeje), I, 2457-2473, 2579; Y-
kt, Mu'cem'l-bldn, II, 156; a.mlf., el-M-
terik, s. 106; bn Kesr, el-Bidye, VII, 69-71;
Nveyr, Nihyet'l-ereb, XIX, 230-233; Ms-
tevf, Nzhet'l-kulb (Strange), s. 165; G. Le
Strange, The Lands of the Eastern Caliphate,
Cambridge 1966, s. 62, 80; Hudar, Muhdart
(Emeviyye), I, 215-216; Abdlazz es-Selib, T-
rhu imli frkyye (nr. Ahmed b. Mld
Muhammed drs), Beyrut 1407/1987, s. 39-40;
M. Streck, "Cell", A, III, 66-67; a.mlf., "DJal-
l", El2 (Fr.), II, 417. m ht, II, 201, 638.
I MUSTAFA
r CELVET
( )
Slikin benliinden arnm
ve ilh vasflarla bezenmi
olarak halvetten kp insanlara
karmas anlamna gelen
bir tasavvuf terimi.
Slikin belli bir sre iin toplumu ter-
kederek inzivaya ekilmesi, bu sre iin-
de kt huylarn brakp iyi huylar edin-
meye almas halvet, bu ii baardk-
tan sonra toplum hayatna dnmesi cel-
vettir. Celvet halindeki kulda benlikten
eser kalmad iin fiilleri Hakk'a nisbet
edilir ve bunun mmkn olduuna, "At-
tnda sen atmadn, ancak Allah att"
(el-Enfl 8 / 1 7 ) melindeki yet delil gs-
terilir.
Halk ile iyi mnasebet kurmaya (cel-
vet) ihtiya duyan bir sf mutlaka Hak
ile salam bir halvete sahip olmaldr.
Ancak bu sayede celveti halvetinin hima-
yesinde olabilir. O zhirde halk, btn-
da ise Hak iledir. Celvette iken halvette,
halvette iken celvettedir; celveti halve-
tine, halveti celvetine engel deildir. lk
sflerin "kevn-bevn" dedikleri bu hal
daha sonralar celvet-halvet deyimiyle
ifade edilmitir. Nakibendler "halvet
der-encmen" (halk iinde Hak ile olma)
ifadesini ayn anlamda kullanmlardr.
Muhyiddin bn'l-ArabFye gre insan
nerede olursa olsun grr ve grlr (-
hid ve mehd) bir halde bulunduundan
bir bakma halvet mmkn deildir. Ger-
ek halvet kulun kendi vcudunun Al-
lah'a ait olduunu bilerek benliinden
syrlmas ve lemde zhir olan her e-
yin Allah olduunu anlamasdr. Bu id-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CELL, Hmidzde
rake ulaan bir kimse her yerde ve her
eyde tecelli eden Allah' greceinden
celvette iken bile halvettedir. Esasen bu
mertebede celvetle halvet ayn eydir.
Bununla beraber bn'l-Arab celvetin
daha stn bir hal olduunu syler. S-
lk ehli varlk leminde grlen okluk-
la (kesret) perdeli olduklarndan halveti
tercih ederler-, birlie (vahdet) ulaan
rifler ise celvet-halvet ayrmndan bah-
setmez, halvette olmak iin toplum ha-
yatn terketmezler. Onlar celveti deil
halveti terkederler.
BBLYOGRAFYA:
et-Ta'rft, "celvet" md.; el-Mu'cem'--
f, "tehall" md.; Shreverd, 'Aurif'l-ma'-
rif, Beyrut 1966, s. 542; bn'l-Arab, el-Ft-
m
FAYDA IFLA SLEYMAN ULUDA
n F CELVETYYE n
( VjM )
Bayramiyye tarikatnn
Aziz Mahmd Hdy
(. 1038/1628)
tarafndan kurulan bir kolu. j
^
Tasavvufta ilk dnemlerde bir me-
rep ve makam ad olan halvet* ve cel-
vet*, daha sonra birer tarikat ad ola-
rak kullanlmaya balanmtr. Bir Cei-
vet eyhi olan smil Hakk Bursev (.
1137/1725), Celvetiyye'nin ilk defa br-
him Zhid-i GeylnFden (. 6 9 0 / 1 2 9 1 )
zuhur ettiini syler. Ancak Celvetiyye
tarikat olarak Aziz Mahmd Hdy za-
mannda teekkl etmitir. Baz mellif-
ler Celvetiyye'nin brhim Zhid-i Gey-
lnFnin devrinde "hill", ftde (. 9 8 8 /
1580) zamannda "ay", Hdy dnemin-
de "dolunay" durumunda bulunduunu
ifade ederler (Bursev, Silsile-i Celvetiy-
ye, s. 63).
Esas itibariyle Halvetiyye'nin bir kolu
olan Celvetiyye'nin silsilesi, brhim Z-
hid-i GeylnFde ayn tarikatn kollarn-
dan Zhidiyye, Safiyyddn-i ErdeblFde
(. 7 3 5 / 1 3 3 4 ) Safeviyye, Hac Bayrm-
V e l d e (. 8 3 3 / 1 4 2 9 - 3 0 ) Bayramiyye ile
birlemektedir. Tarikatn kurucusu Aziz
Mahmd Hdy'nin eyhi ftde'nin
Snbl Sinan'a, kendisinin de Nreddin-
zde ve Kermddin Halvet gibi Halvet
ricline mensup olmalar, Celvetiyye'nin
Halvetiyye ile ilgisini ortaya koymakta-
dr. Nitekim Hdy de, "Bizim tarkimiz
hem Halvet hem CelvetFdir" diyerek ta-
rikatnn Halvetiyye ile i ie olduuna
iaret eder. te yandan Celvetiyye'nin
Bayramiyye ile dorudan ilgisi vardr.
273
 CELL, Hmidzde
Celvet eyhlerinden Ykub Afv (. 1149/
1736) Celvetiyye'nin Bayramiyye'den do-
duunu syler (Hediyyetus-slikTr, s. 4).
Aziz Mahmd Hdy'nin tarikat silsile-
si ftde, Hzr Dede (. 918/1512), Ak-
byk Sultan (, 860/' 1456) vastasyla Ha-
c Bayrm- Vel'ye ulatndan Celvetiy-
ye Bayramiyye'nin bir ubesi saylr. te
yandan Bayramiyye silsilesinin Naki-
bendiyye ile mnasebeti dolaysyla Cel-
vetiyye bu tarikattan da baz izler tar.
Mesel Nakibendiyye'deki "nazar ber-
kadem", "halvet der-encmen" ve "haf
zikir" Celvetiyye'de de vardr.
Aziz Mahmd Hdy'nin stanbul'da
byk sayya ulaan mridlerinin yan
sra eitli blgelere gnderdii halife-
leri sayesinde Anadolu ve Balkanlar'da
yaylmaya balayan Celvetiyye zellikle
stanbul, zmir, Balkesir, Orta Anadolu
ve Balkanlar'da bir hayli yaygnlamt.
Hdy'den sonra stanbul'da ayn kuv-
vetle temsil edilmemekle birlikte nfu-
zunu devam ettirmi ve stanbul son d-
nemlere kadar tarikatn en yaygn bu-
lunduu yer olma hviyetini srdrm-
tr. Gerek Hdy devrinde gerekse da-
ha sonraki devirlerde Balkanlar'da Fili-
beli smil Efendi, Sal brhim Efendi,
Atpazar Osman Fazl Efendi gibi sekin
eyhler tarafndan temsil edilen Celve-
tiyye Balkanlar'n en yaygn tarikatlarn-
dan biri olmu, ikinci merkezi durumun-
da bulunan Bursa'da ise ftde ve to-
runlaryla, smil Hakk Bursev gibi eyh-
ler vastasyla son dnemlere kadar iti-
barn devam ettirmitir.
Celvetiyye, Aziz Mahmd
vefatndan sonra Selmiyye
Celvetiyye tarikatnn k u r u c u s u Aziz M a h m u d Hdy
adna d z e n l e n e n bir levha
(Aziz M a h m u d H d y T r b e s i
274
Selmi Ali Efendi |. 1104/16921), Hak-
kyye (kurucusu smil Hakk Bursev), Fe-
niyye (kurucusu Fen Ali Efendi |. 1158/
1745i), Himiyve (kurucusu Him Baba
l. 1197/17831) adl drt ubeye ayrl-
mtr.
Hz. Ali kanalyla geldii iin cehr zikri
esas alan bir tarikat olan Celvetiyye'nin
slk dbnn temelini, Hdy'nin "tev- Celvet
hid zikri" adn verdii (Vkt Tercmesi, dervii
tasviri
vr. 9 a ) kelime-i tevhid zikri tekil eder.
(Turkische
Slike intisabndan itibaren tevhid zikri Geuander
telkin edilir. Slik bu zikre kendi duru- und Osmanische
Gesellschaft.
muna gre mertebede ve her birine stanbul
ayr ayr niyet ederek devam eder. Mb- 1966, Levha 146)
ted olan slik kelime-i tevhidi "l ma'-
bde illallah"n (Allah'tan baka mbud yok- okumasn, sabah namazndan sonra te-
tur) mnasn dnerek zikreder. Bu fekkrle megul olmasn, sonra da drt
mertebe tevhidin ilk mertebesi olup bu- veya alt rek'at irak, kuluk vaktinde
nun mnas er' ve zhir mnadr. Mu- iki, drt veya alt rek'at duh (kuluk),
tavasst olan slik ise kelime-i tevhidi akam namazndan sonra alt rek'at ev-
"l matlbe illallah" veya "l maksde vbn, gece de iki veya on iki rek'at te-
illallah" (Allah'tan baka maksadm yoktur) heccd namaz klmasn, pazartesi, per-
dncesiyle icra eder. Bu srada kalp- embe gnleriyle zilhicce ve muharre-
t e bir Allah'n dnda bir sevgi hissi du- min on gnnde, receb ve bann ta-
yulur ve o varlk peygamber veya vel s- mamnda, evvalin alt gnnde oru tut-
nfndan bir vasta deilse o zaman "l masn, daima abdestli bulunmasn, ab-
mahbbe illallah" (Allah'tan baka sevgili dest ald zaman iki rek'at kr na-
yoktur) diye dnlerek zikredilir. Mn- maz klmasn syler. Mride ayrca sa-
teh olan slik ise tevhidin "l mevcde bah namazndan sonra Hdynin ter-
illallah" (Allah'tan baka varlk yoktur) m- tip ettii ve "hizb-i Hdy" diye mehur
nasn dnerek zikreder. Slik bu zik- olan virdin okunmas telkin edilir.
re, kinatn itibar varl nazarnda zil
Celvetiyye'de slkn tabiat, nefis, ruh
olup tevhidin nuru zhir olana kadar de-
ve sr olmak zere drt mertebesi var-
vam eder. Hdy tevhid zikrinin uygu-
dr. eriatn mukabili olan ilk mertebe-
lama tarzn anlatrken (Ecvibe-i Muta-
de slik beden ihtiyalarn ibadetini en-
savvfre, vr. 5 a ) belli bir zaman tesbiti
gellemeyecek ekilde karlar ve hell
yapmakla beraber asl amacn her an bu
Hdy'nin olanlarla yetinirse nefis mertebesine yk-
zikre devam etmek olduunu syler.
(kurucusu selir. Bu mertebe, nefsi kt huy ve fiil-
Mbted slik tevhid zikrini cehr, mer-
lerden arndrma mertebesidir. Bu ise
tebesi ykseldike haf olarak icra eder.
ancak srekli mcahede ve riyzetle ger-
Celvetiyye tarikatnda tevhid zikri esas ekletirilebilir. Ruh ve srrn slah bu
olmakla beraber Halvet slknn esa- mcadele neticesinde mmkn olur. Bu
s olan esm-i seb'a (l ilahe illallah, Al- mertebenin mukabili de tarikattr. Ruh
lah, h, hak, hay, kayym, kahhr) zikrinin mertebesi, slikin ruhu ile ilgi kurduu
s k d a r / istanbul
de byk nemi vardr. zellikle Hd- ve mrifetullaha yneldii mertebedir.
y'den sonraki dnemde Celvet eyhleri Bu mertebede ilm-i ledn esrar da z-
slike esm-i seb'a zikrini telkin etmi- hir olmaya baladndan ayn zamanda
lerdir. kef mertebesidir ve mrifet makam-
na tekabl eder. Mrifet ve ilh ak ma-
Tarikatn dbma gre Celvetiyye'ye
kamna ulaan slik son olarak sr mer-
intisap etmek isteyen mrid aday istiha-
tebesine ykselir. Hakikatin mukabili
re, istiare ve abdest gibi n hazrlklar
olan bu mertebe mahv, fen, tecell ve
yaptktan sonra eyhin huzuruna varp
vuslat makamdr. Slik bu mertebede
elini dizine koyarak oturur ve eyhi ile
kemale ermi olarak mchedattan lez-
beraber defa, "Allah'tan amel, fiil ve
zet duymaya balar (Vkt Tercmesi,
kavl btn gnahlarmn balanmasn
vr. 13 a -17 b ).
dilerim" ( ' ^ - j ^H? v-1-5 J^ y )
dedikten sonra yine istifar ederek "- Bu drt makamn her birini ayr ayr
ment"y okur. Bundan sonra eyh ta- sembolik renklerle yorumlayan Hdy'-
libe her gn 100 defa istifar etmesini, ye gre tabiat mertebesinin rengi siyah-
100 salavat, 700 defa kelime-i tevhid tr; siyah bedenin asl olan topran sem-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

boldr. Nefis mertebesinin rengi olan
krmz havann semboldr. Ruh mer-
tebesi sar renk ile temsil edilir ve ate-
e tekabl eder. Sr mertebesi ise say-
dam olup suyu temsil eder. Bylece drt
makam ve mertebe "ansr- erbaa" ile
temsil edilmi olur. Slik bu mertebele-
ri anca kendi vcudu ortadan kalkar,
geriye vcib'l-vcd olan Hakk'n v-
cudu kalr. Celvet dervii, bu usul zere
slkn tamamladktan sonra eyhi
tarafndan halife tayin edilerek kendisi-
ne irad grevi verilir.
Celvet tac on terkli olup kubbesi
siyaha yakn koyu yeildir; ortasnda
ayn renk bir dme vardr. Celvet si-
tnesi'ne mensup dervilerin giydikleri
tacn destarnn ucu tu gibi n taraf-
tan gsterilir ve bu cemal almeti say-
lr. Tacn on terkinden on ikisi keli-
me-i tevhidin harflerine, on iki imama
ve esm-i seb'adan mazhar olunan is-
me dellet eder (Bursev, Tamm'l-feyz,
vr. 51 a b
l. Bir baka rivayete gre on
terk on iki imam ile Hdy'nin kutbiye-
tine iaret olup tacn tepesindeki d-
me nbvvet-i Muhammediyye'nin ifa-
desidir. Tacn n ksm mihrab ve min-
beri, arka taraf da kafes biimde sar-
lr ki bu ekil dier tarikat talarnn hi-
birinde yoktur. Celvet sitnesi'ne de-
vam eden muhiblere intisaplarndan n-
ce beyaz destarl ta giydirilirdi. Tepesi
siyah olmakla birlikte destarnn sarl-
ma ekli ilmiye sarna benzediinden
bu tac giyen muhiblere "Celvet sofusu"
denilmitir. Tarikata intisap edip dervi
olanlar yeil destar sararlard.
Dier tarikatlarda kyam, devran, se-
m gibi isimler verilen yine Celvetiy-
ye'de "nsf- kym" ad verilir. Diz s-
tne kalklarak icra edilen bu yine "H-
zr kyam" da denir. Bu zikir tarz ile il-
gili iki rivayet vardr. Kud tevhidi esna-
snda Hdy postunda otururken Hz.
Peygamber'in ruhaniyetini mahede et-
mi, tzim iin ayaa kalkmak isteyince
Hz. Peygamber iaret ederek ayaa kalk-
mamasn emretmi, o da zikre dizi ze-
rinde devam etmi, bu olaydan sonra
Celvetiyye'de bu ekilde zikir yapmak
gelenek halini almtr. Bir baka riva-
yete gre Hdy Hz. Peygamber'i deil
Hzr' mahede etmitir. Bu sebeple
nsf- kyma Hzr kyam da denilir.
Nsf- kym, Celvetiyye'nin merkezi H-
dy Derghnda cuma namazndan son-
ra icra edilirdi. Zkirba kelime-i tev-
hid zikrini balatr, toplu olarak ar ar
on iki kelime-i tevhid ekildikten sonra
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
zkirba "Y Allah h" deyince diz s-
t kalklr. Bu srada zkirler Hdynin leri gibi), bir ksm ise (Bezirgan Tekkesi)
ilhilerinden birini okurlar. lhi bitip z-
kirba, "Y Allah h" deyince kyama
kalklrd. Bir sre ism-i h zikrine de-
vam edildikten sonra zkirba ism-i Ce-
ll (Allah) zikrine geer, daha sonra
defa "h" der, zkirler de uygun bir il-
hi okurlar, ilhi bitmeden eyh efendi
yerini alr, ilhinin sonunda okunan du-
rak sessizce dinlenirdi. Daha sonra eyh
efendi, "Y Allah h" deyince zikrin ikin-
ci safhas balam olur. Giderek hzla-
nan "h zikri" balar, bir saa, bir sola
evrilerek devam eder. Bu arada zkir-
ler usule gre ilhi okurlar, yine bu s-
rada eyh efendi ritmi deitirerek
ism-i Cell okur. lhiler zikrin henk ve
temposuna gre bir sre devam edip
sona erdiinde zkirba zkirlerin biri-
ne iaret eder, o da bir baka ilhiyi ken-
di bana okur, bitirince bakas devam
ederdi. eyh efendinin geliiyle birlikte
balayan zikrin bu blm yarm saat
kadar devam ettikten sonra eyh yk-
sek sesle syledii uzun bir "h" ile zik-
ri keser. Zkirler daha sonra ar aksak
usulnde cumhur ilhisi okurlar, bu da
bitince eyh efendi ksa bir dua yapar ve
bylece yin tamamlanm olur.
Celvetiyye'nin skdar'daki merkez
derghnda Hdynin vefatndan tekke-
lerin kapatlmasna kadar yirmi eyh
postniin olmutur (bunlarn isimleri iin
bk. Ylmaz, s. 258). Derghn son eyhi
Abdlgafir bid Efendi'dir (. 1946).
Tarikatn merkezi olan stanbul'da Cel-
vet meihat vaz'olunduu tesbit edilen
otuz kadar tekkenin on alts skdar'-
dadr. Bu otuz tekkeden dokuzu (Hd-
y sitnesi, Selmsz, Acbadem, Kskl hitb, stanbul 1256, s. 282; a.mlf., Silsile-i
Selmi Ali Efendi tekkeleriyle Fen Ali, s-
kender Baba, Bandrmal, eyh Camii, Sar-
mak tekkeleri) kurulularndan son d-
nemlerine kadar tarikat deitirmeden
Celvet olarak kalm, bazlar birka de-
Celvet tacn
ihtiva eden bir
kompozisyon
(Aziz M a h m d
Hdy
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CELL, Hmidzde
fa (Kkayasofya, M e h m e d Paa tekke-
bir defa Celvetler'in eline gemitir.
Mutasavvf ve air hviyetinin yan s-
ra bir msikiinas olan tarikatn kuru-
cusu Aziz Mahmd Hdy yazd ilhi-
leri bizzat besteleyerek tekkesinde okut-
mu, sonraki asrlarda yaayan msiki-
inaslar onun manzumelerinden beste-
ler yapmlardr. Hdy devrinde tek-
kede, ayn zamanda halifeleri olan H-
fz Kumral ve ban Dede gibi mehur
msikiinaslarn zkirbalk yapmalar
ve Celvet eyhlerinin birounun beste-
kr olmas, bu tarikatta msikiye veri-
len nemi gsterir. sitne eyhlerinden
Divitizde Mehmed Efendi (. 1090/
1679), Tlib mahlasyla yazd ilhiler-
den bir ksmn bestelemiti. stanbul'-
daki Celvet meyihi ve mensuplarnn
yan sra Bursa Celvetler'i de msikiyle
yakndan ilgilenmilerdir. Mehur Celve-
t eyhi smil Hakk Bursev, Hdynin
baz ilhileriyle kendi yazd iirleri e-
itli makamlarda bestelemitir.
BBLYOGRAFYA :
Aziz Mahmd Hdy, Vkt Tercmesi (trc.
Mehmed Muizzddin), . Ernsal'daki yazma
nsha, vr. 9", 12, 13a-17b, 18, 23 a ; a.mlf.,
Hulsat' l-ahbr, skdar Selim Aa Ktp., H-
dy, nr. 258, vr. 156, 158, 160a, 163, 164;
a.mlf., Ecvibe-i Mutasavufre, . Ernsal'daki
yazma nsha, vr. 5a; a.mlf., Klliyyt- Hazret-i
Hdy (nr. Mehmed Glen), stanbul 1340,
s. 19, 25, 33, 151, 163; a.mlf., Tecelliyt Ter-
cmesi, skdar Selim Aa Ktp., Hdy, nr.
593/3, vr. 133; Okuzde Mehmed h, Ah-
sen'l-hads, stanbul 1314, s. 9; Hulv, Leme-
zt, Sleymaniye Ktp., Hac Mahmd, nr. 4536,
vr. 115-117, 187; smil Hakk Bursev. Ta-
mm'l-feyz, Sleymaniye Ktp., Hlet Efendi,
nr. 244, vr. 23-35, 50, 51 ab ; a.mlf., Fal'l-
Celvetiyye, stanbul 1291, s. 6, 63, 75, 94; Y-
kub Afv, Hediyyet's-slikn, stanbul 1329,
s. 4, 6, 7, 8, 9, 16, 17, 21; Mstakimzde, Ri-
sle-i Tciyye, Sleymaniye Ktp., Pertev Paa,
nr. 611, vr. 169"; Harrzde, Tibyn, I, 227a-
245; Dvn- ftde, stanbul 1328, s. 15;
Mehmed Sami Snbl, Esmr- Esrr, stanbul
1316, s. 40; Bandrmalzde, Mir't't-turuk,
stanbul 1306, s. 38, 45; a.mlf., Mecma-i Tek-
y, stanbul 1307, s. 5; Zkir kr, Mecma-i
Teky (Tayi), s. 21, 72-74; Hseyin Vassf,
Sefne, I, 372-382; Cemleddin Server Rev-
nakolu, stanbul Tekkeleri Tarihi Notlar, Di-
van Edebiyat Mzesi Arivi (stanbul), Ariv:
A-B; Hasan Kmil Ylmaz, Azz Mahmd H-
dy ve Celvetiyye Tarikat, istanbul 1984; Mus-
tafa Bahadrolu, ftde: Tasavvuf Grleri
ve Celvetiyye Tarikat (yksek lisans tezi, 1990),
( Sosyal Bilimler Enstits; Abdlbk Glp-
narl, "Djihvatiyya", El2 (ng.), 11, 542-543; I.
Beldiceanu-Steinherr, "Hd'", a.e., III, 538-
H HASAN KMIL YILMAZ
275
CEM'
CEM'
( t^ 1 )
Belagatn bed' ksmna ait
bir edeb sanat.
Szlkte "toplamak, bir araya getir-
mek" anlamna gelen cem', edebiyat te-
rimi olarak birden fazla eyi tek hkm
altnda toplama yolu ile yaplan bir sa-
nat ifade eder. Arap edebiyatnda be-
lagata dair eserlerde, "Mal ve ocuklar
dnya hayatnn ssdr" (el-Kehf 1 8 /
46) melindeki yet bu sanata rnek ola-
rak gsterilmektedir. yette Allah, mal
ile ocuu dnya hayatnn ss olmalar
bakmndan cemetmitir. Ayn ekilde,
"Gne ve ayn hareketleri bir hesaba
gredir. Bitkiler ve aalar onun emri-
ne boyun eerler" (er-Rahmn 5 5 / 5 - 6 )
melindeki yetlerde de hesap iin g-
ne ile ay, boyun e m e iin de nebat ile
aac bir hkmde cemetmitir. Nef''-
nin, "Hem kadeh hem bde hem bir h
skdir gnl / Ehl-i akn hsl shib-
mezkdr gnl" beytinde kadeh, bde,
sk ve ehl-i akn shib-mezk hk-
men gnlde birlemitir.
Cem' sanat kendi iinde baz ksm-
lara ayrlr. Bunlarn saysn altya ka-
dar karan blmlemelere rastlanrsa
da (mesel bk. Ali Cemleddin, s. 135-136)
genel olarak ekli zerinde durulmak-
tadr. Aslnda bunlar da iki ayr sanat
olan taksim* ile tefrik*in birlemesin-
den meydana gelmitir.
1. Cem' maa't-tefrk. Cem'in tefrik sa-
nat ile birlikte kullanlmasdr ki bir h-
km altnda toplanan iki veya daha faz-
la eyin arasna farkllk koymaktr. "Ge-
ce ve gndz varlmza birer delil kl-
dk. Bir delil olan geceyi kaldrp yine bir
delil olan gndz aydnlk kldk" (el-s-
r 17/12) melindeki yette gece ve gn-
dz Allah'n varlna delil olma konusun-
da bir hkm altnda birletirilmi, son-
ra bunlarn delil olma ynleri arasna
farkllk koymak suretiyle cem' maa't-
tefrk yaplmtr. NbFnin, "Bin-y inti-
zm- dn dnyya edip let / Zebna
nutk vermi, ga vermi kuvvet-i sg"
beytinde dil ve kulak nce din ve dn-
yann dzenini salayan birer alet ola-
rak bir hkm altnda birletirilmi, son-
ra da bunlar biribirinden ayran farkl
taraflar belirtilmitir ki dilin fark konu-
ma (nutk), kulan fark dinleme (sg)
kuvvetidir. Burada dil ile kulan din ve
dnya dzenine alet olmalar cem'dir.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
276
Fakat birinin sylemek, dierinin dinle-
mek zelliine sahip olmas ayrlan yn-
leridir, tefriktir.
2. Cem' maa't-taksm. eitli eyleri bir
, II, 505, 507-509; Tb, et-Tibyn f 'ilmi'l-me'-
hkm altnda topladktan sonra onlar
ayr ayr hkmlere balamaktr. "Ben
ve sen ikimiz de megulz. Ancak sen
oyun ve elence ile ben ilim tahsiliyle"
rneinde birinci ve ikinci ahslar me-
gul olma bakmndan cemedilmi, son-
ra ikinci ahs oyun ve elence ile, birin-
ci ahs ise ilim tahsiliyle megul gste-
rilerek ikiye taksim edilmitir. BkFnin,
"Yayld bahs-i la'l-i hatt u hlin b-
rdvna / Suyun kevser, nebtn ney-e-
ker, hkin abr ettin" beytinde sevgilinin
duda, yznn hat ve beni bahsi cen-
net bana yaylmakta nce birleiyor,
ikinci msrada ise bunlar srasyla cen-
netteki kevser, nebat ve topraa nisbet
edilerek tekrar ayrlyorlar. Bu sanatn,
muhtelif eyleri nce taksim edip sonra
da bir hkm altnda bir araya getirme
ekli de vardr.
3. Cem' maa't-tefrk ve't-taksm. Bir h-
kmde toplanan iki veya daha ok ey
arasna farkllk koyup sonra bunlar ay-
r ayr vasflandrmaktr. "O gn gelince
Allah'n izni olmadan hi kimse konua-
maz. lerinde bedbaht olanlar da me-
sut olanlar da vardr. Bedbaht olanlar
cehennemdedir. Onlar orada ah edip in-
lerler. Rabbinin dilemesi bir yana, gk-
ler ve yer durduka orada temelli kala-
caklardr. phesiz rabbin her istedii-
ni yapar. Mesut olanlar ise cennettedir.
Rabbinin dilemesi bir yana, sonsuz bir
lutuf olarak gkler ve yer durduka ora-
da temelli kalacaklardr" ( H d 1 1 / 1 0 5 -
108) melindeki yetlerde nce btn
varlklar, "Hi kimse konuamaz" hk-
mnde toplanm, sonra bazlar bedbaht,
bazlar mesut eklinde vasflandrlp mitir. Ancak bu kadnlarn birbirleriyle
gruplara ayrlarak tefrik sanat yaplm,
ardndan da bedbahtlarn cehenneme,
mesutlarn cennete girecei ifade edile-
rek taksimde bulunulmutur. Sleyman
Paa'nn Mebni'1 -in'daki u ktas
da bunun iin bir rnektir: "Leb-i yre
akk-i nb dedim / Mu'teriz oldular b-
tn yrn / Dediler seng-pre-i Yemen
o / Bu ise gerd-i eme-i hayvn". lk
msrada sevgilinin duda saf akike ben-
zetilmi, bylece cem' sanat meydana
gelmitir. kinci msrada dudak ile aki-
kin bu ekildeki cem'ine itiraz edilince
tefrik meydana gelmitir. nc ve dr-
dnc msralarda ise her birinin deiik
bir vasf verilerek taksim yaplmtr.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
BBLYOGRAFYA:
Tehnev, Keaf, "cemc" md.; Thirlmevle-
v, Edebiyt Lgati, stanbul 1973, s. 29-30,
153-154; Hatb el-Kazvn, el-Izh (nr. Muham-
med Abdlmn'im Hafc), Kahire 1400/1980,
n ve'l-bedf ve'l-beyn (nr. Hd Atyye), Bey-
rut 1407/1987, s. 401-402, 404-410; Yahy
b. Hamza el-Meyyed, et-Trzul-mutazammin
li - esrri'l-bela, Beyrut 1402/1982, III, 142-
144; Ahmed Mustafa el-Merg, Trhu cul-
mi'Tbela ue't-ta'rf bi-riclih, Beyrut, ts.
(Drul-Kalem), s. 308, 310-311; Mehmed z-
zet, Def'u'Tmeslib f dbi'-ir ue'l-ktib,
stanbul 1325, s. 87-90; Bedev Tabne, Mu'ce-
m'l-belati'l-'Arabiyye, Riyad 1402/1982, I,
155-156; Ahmed Matlb, Mu'cem'Tmutala-
hti'l-beliyye ve tetauvuruh, Badad 1406/
1986, II, 406, 410-414; Mehmed Thir, Terc-
me-i Mzn'l-edeb, istanbul 1257, s. 300-301;
Sleyman Paa, Mebni'l-ina, stanbul 1289,
II, 73-77; Abdnnfi ffet, en-Nef'u'l-muavvel,
stanbul 1290, II, 172-174; Ali Cemleddin, Arz-i
Trk, stanbul 1291, s. 135-136; Ahmed Cev-
det Paa, Belgat- Osmniyye, stanbul 1299,
s. 160; Diyarbekirli Said Paa. Mzn'l-edeb,
stanbul 1305, s. 354-356; Mehmed Rifat, Me-
cmiu'l-edeb, IV: lm-i Bed', istanbul 1308, s.
347-351; Kaya Bilgegil, Edebiyt Bilgi ve Teo-
rileri I: Belgat, Ankara 1980, s. 283-289.
S KZIM YET HULS KILI
( f ^ 1 )
Aralarnda
yakn akrabalk ba bulunan
iki kadnla ayn anda evli olma
anlamna gelen fkh terimi.
L J
Szlkte "toplamak, bir araya getir-
mek, birletirmek" anlamna gelen cem',
slm aile hukukunda bir erkein ken-
dileriyle ayn anda evli olmas haram sa-
ylan kadnlarn durumuyla ilgili olarak
gemektedir.
slm hukukunda bir erkein en faz-
la drt kadnla evlenmesine izin veril-
yakn akraba olmamalar gerekir. Yakn
akrabaln kan veya st yoluyla olu-
mas hkm deitirmez. Bu konuda
genel esas, iki kadndan her birinin er-
kek, dierinin kadn kabul edilmesi ha-
linde aralarnda evlenmeleri haram ola-
cak kadar yakn akrabaln bulunmas-
dr. Buna karlk kadnlardan biri erkek
kabul edildiinde evlenmeleri haram, di-
eri erkek kabul edildiinde evlenmele-
ri hell ise cem' sebebiyle geici bir ev-
lenme engelinden sz edilmez. Bu son
duruma rnek olarak bir erkein bir ka-
dnla ve onun vey annesiyle ayn anda
evli olmas hali gsterilebilir. Kadnn er-
kek kabul edilmesi halinde vey anne-

siyle aralarnda evlenme engeli doacak,
ancak vey anne erkek farzedildiinde
onun baba ile evlenmesi ve kzyla ara-
larnda shr hsmla dayal bir evlilik
engelinin domas sz konusu olmaya-
caktr. Bylece bu iki kadnn ayn anda
bir erkein ei olmalarnda saknca yok-
tur. te yandan bir erkek, kars hayat-
ta olduu ve nikh altnda bulunduu
srece onun kz kardei, halas, teyzesi
veya kardeinin kzyla evlenemez. Bun-
larn hangisi erkek kabul edilirse edil-
sin dieriyle evlenmesi yasaktr. Kur'n-
Kerm'de iki kz kardein bir nikh altn-
da birletirilmesinin haram olduu ifa-
de edilmitir (en-Nis 4/23). Hz. Peygam-
ber de bir kadnn, halas veya teyzesiy-
le birlikte ayn erkein kars olmasn
yasaklam (Buhr, "Nikh", 27), bn Hib-
bn'n rivayetine gre bunun sebebini
de, "Byle yaparsanz phesiz akraba-
lk ilikilerini kesmi olursunuz (kat'- ra-
him)" le-ahh, VI, 166) diyerek akla-
mtr. slm hukukular bundan hare-
ketle, akrabalarla iyi ilikiler iinde ol-
mann (sla-i rahim) farz olduunu belirt-
miler ve bu derecede yaknl bulunan
iki kadnn ayn kiinin kars pozisyonun-
da genellikle birbirleriyle iyi ilikiler iin-
de olamayacan, dolaysyla sla-i ra-
him gibi bir farzn yerine getirilmesine
engel tekil edecek durumun aklen de
haram olmas gerektiini sylemiler-
dir. Ancak buradaki evlenme engeli ge-
icidir. Erkein, kars ile arasndaki ni-
kh bann lm veya boanma gibi bir
sebeple sona ermesi halinde bu nikh-
tan doan evlenme engeli de ortadan
kalkacandan karsnn yukarda sz
edilen akrabalarndan herhangi biriyle
evlenmesi mmkndr. Ric' talkla ka-
rsn boayan bir erkek iin evlenme en-
geli iddet bitinceye kadar devam eder.
Hanefler'e ve Hanbeller'e gre bin ta-
lkta da durum ayndr. Mlikler'le -
filer ise kocann, bin talk iddeti bek-
leyen karsnn yakn akrabalarndan bi-
riyle evlenebileceini kabul ederler. a'-
dan Ca'feriyye'nin Ehl-i snnet mezhep-
lerinden ayrld belli bal konulardan
biri de cem' olup bu mezhebe gre teyze
ve halann rzlar alnarak yeenleriyle
ayn nikh altnda birletirilmesi, yani bir
erkein birbiriyle teyze-yeen veya ha-
la-yeen durumunda olan iki kadn ay-
n zamanda e olarak almas cizdir.
Akrabalk bandan kaynaklanan bu
durumdan baka drt kadnla evli olan
erkein beincisiyle evlenmesi de cem'in
baka bir trdr. Byle bir kimse an-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
cak hanmlarndan birinin ayrlmas ve-
ya lmesi halinde baka bir kadnla ev-
lenebilir.
BBLYOGRAFYA:
Buhr, "Nikh", 26, 27; Mslim, "Nikh",
33-40; bn Mce, "Nikh", 31; Eb Dvd, "Ni-
kh", 13; Tirmiz, "Nikh", 31; Nes, "Nikh",
45-48; bn Hibbn, e-ahh (nr. Kemal Ysuf
el-Ht), Beyrut 1407/1987,'VI, 166; bn Rd,
Bidyet'I-mctehid, II, 35-36; bn Kudme,
el-Mun, VIII, 436, 489-490; bn'l-Hmm,
FethT-kadr, III, 212-218; irbn, Muni'l-
muhtc, III, 180-182; Buht, Kef'1-km',
V, 74-82; evkn, Neyl'l-eutr, VI, 166-171.
E HALIT NAL
( c ^ )
le ile ikindi
ve akam ile yats namazlarnn
birlikte klnmasn ifade eden
fkh terimi.
L J
Be vakit namazdan her birinin ken-
dine ayrlan vakit iinde klnmas farz
olmakla beraber baz zel durumlarda
le ile ikindi ve akam ile yats namaz-
larnn birletirilerek (cem') klnmas c- cizdir. lerinde bn brme ile bn S-
iz grlmtr. Birletirilen iki namazn,
ncekinin vaktinde klnmasna cem'-i
takdm, sonrakinin vaktinde klnmas-
na da cem'-i te'hr ad verilir. nceki na-
mazn kendisine ayrlan vaktin son ks-
mnda, sonraki namazn vaktinin
ksmnda klnmas halinde ise cem'-i s-
r denilen sadece d grnte bir cem' tinde klmann daha faziletli olduunu
meydana gelmi olur.
Hac ibadeti srasnda a r e f e gn Ara-
fat'ta le ile ikindi namaz le vaktin-
de, akam ile yats namaz ise Mzdeli-
f e ' d e yats vakti iinde cem' ile klnr.
Buradaki cem'in snnet olduunda itti-
f a k vardr. Bunun dnda cem' yaplma-
s Hanefler'e gre ciz deildir. Dier
mezhep ise baz mazeretlerin bulun-
mas halinde cem'i mer grrler (a.
bk.). Eb Hanfe, arefe gn Arafat'ta
birletirilerek klnan le ile ikindi na-
maznn cemaatle klnmasn art ko-
tuu halde dier fkh limleri bu art
aramaz. Cem' ile namaz klnrken bir
defa ezan okunur, ancak her namaz iin
ayr ayr kamet getirilir. le namaznn
farz eda edilince arada snnet klnma-
dan ikindinin farzna geilir. kindi na-
maz le namazna tbi olduundan
herhangi bir sebeple lenin sahih ol-
mamas halinde ikindinin de iadesi ge-
rekir. Mzdelife'de ise akam ile yats
namaz tek ezan ve tek kametle klnr.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEM'
Akamn farz ile yatsnn farz arasnda
snnet klnmaz ve ara verilmeden her
iki namaz eda edilir. Bu arta riayet edil-
mezse yats namaz iin ayrca kamet
getirilir.
Ayrntlarda baz gr farkllklar bu-
lunmakla birlikte fi, Mlik ve Han-
beller'e gre yolculuk ve yamur, son
iki mezhebe gre ayrca hastalk cem'i
ciz klan sebeplerdendir. filer'le Han-
beller, namazlar cem' edebilmek iin
yolculuun drt rek'atl farzlar iki rek'at
klmaya imkn verecek lde olmasn
(seferi hali) art koarken Mlikler bu-
nu dahi gerekli grmezler. Yamur, kar
ve dolu yamas, hastalk vb. mazeret-
lerin bulunmas durumunda, namazla-
rn birletirilmesinde istismar ve luba-
lilikten uzak bir deerlendirme ile ms-
lmann kendi zaruretini belirlemesi ve
ona gre hareket etmesi esastr.
Cem' konusunda mkellefin zaruret
ve ihtiyalarna dier mezheplere nis-
betle daha fazla nem veren Hanbel fa-
kihlerine gre zr* sahibi olma, her na-
maz iin abdest almaktan ciz bulunma
vb. sebeplerle de namazlar birletirmek
rn'in de bulunduu baz slm hukuk-
ular, alkanlk haline getirmemek ar-
tyla, bu sebepler dnda da mutlak ola-
rak cem'in ciz olduunu sylemekte-
dirler. Ancak A r a f a t ve Mzdelife dn-
ilk da cem'i ciz grenlerin bunu bir ruh-
sat* olarak aldklarn, her namaz vak-
ifade ettiklerini de belirtmek gerekir.
slm limleri iinde namazlarn bir-
letirilmesi konusunda en msamahal
gre sahip olanlar Ca'fer fakihleridir.
Ca'fer fakihleri, Arafat ve Mzdelife'de-
ki cem'ler konusunda Snn mezhepler-
le ayn gr paylatktan baka her-
hangi bir mazeret olmakszn le ile
ikindi ve akamla yats namazlarn bir-
letirmeyi de ciz grrler. Onlara gre
zevalden gnein batna kadar olan
sre le ve ikindi namazlarnn ortak
vaktidir. Ancak zevalden hemen sonra
drt rek'at farz klacak kadar sre sa-
dece le namaznn, gne batmndan
nce drt rek'at farz klacak kadar s-
re de sadece ikindi namaznn vaktidir.
Ayn ekilde gnein batndan fecre
kadar olan vakit akam ile yats namaz-
larnn ortak vakti olup bu vaktin ban-
da rek'at namaz klacak kadar sre
sadece akam namaznn, sonunda drt
rek'at klacak kadar sre de sadece yat-
s namaznn vaktidir. Namazn esasta
277
CEM'
be vakit olarak farz klndn kabul
eden Ca'fer fakihleri, ayrca her namaz
iin Snn mezheplerin be vakitle ilgili
olarak tesbit ettikleri srelere benzer
ekilde fazilet ve kifayet (cevaz), olmak
zere iki vakit belirlemilerdir. Ancak
uygulamada le ile ikindi ve akam ile
yats namazlar hep cem'-i takdm ile k-
lnagelmi, bu da be vakit namazn
vakitte eda edilmesi gibi bir sonu do-
urmutur. Bu durum, namaz ayr ay-
r zamanlarda klnmak zere be vakit
olarak f a r z klan riin maksadna ve
ter hikmetine ters dt gibi Hz.
Peygamber ve ashab ile daha sonraki
mslman nesillerin uygulamalarna da
aykrdr.
Namazlarn cem'i hususunda Hanef
limlerinin telakkisi ihtiyat asndan ve
istismarn nlenmesi bakmndan nem
tarken dier Snn mezhep fakih-
lerinin grleri, Hz. Peygamber'in uy-
gulamalarna ve kolaylk dini olan s-
lm'n genel prensiplerine daha uygun
grnmektedir.
BBLYOGRAFYA:
Buhr, "Taksrii'-alt", 6, 13, 14, 15, 17,
"Cihd", 136, "Hac", 93, 96; Mslim, "alt'l-
msfir", 42-48, 49, 51-54, 56; Eb Dvd,
"Mensik", 60, 65; Tirmiz, "alt", 24, "Cumea",
42, "Hac", 56; Nes, "Mevkit", 42-47, 49;
bn Kudme, el-Mun, II, 110-126; Nevev, el-
Mecmu, VI, 374-384; Muhakkik el-Hill, e-
r'i'u'l-Islm f mes'ili'l-hell ue'l-harm
(nr. Abdlhseyin Muhammed Ali), Beyrut
1403/1983, I, 60-61, 255; bn Hacer, Fethu'l-
bt (Sa'd), III, 206, 226; bn'l-Hmm, Fet-
hu'l-kadr, II, 48, 468-472, 478-479; irbn,
Muni'l-muhtc, I, 271-275; Bahrn, el-Ha-
d* iku'n-ndre (nr. Muhammed Tak ei-ra-
vn), Beyrut 1405/1985, VI, 87-200; XVI, 384,
422-423; evkn, Neyl'l-evtr, III, 241-248;
Muhammed Hasan en-Necef, Cevhir'l-ke-
lm f erhi er'i'i'l-slm, Beyrut, ts. (Dru
hyi't-trsi'l-Arab), VII, 71-170; XIX, 13, 16,
21, 23, 63; Mahmd Muhammed eltt - Mu-
hammed Ali es-Syis, Mukrenet'l-mezhib
fi'l-fkh, Kahire 1373/1953,'s. 38-46; Cezr, el-
Fkh 'ale'l-mezhibi'l-erba'a, I, 483-488; Mu-
hammed Cevd Maniyye, Fkh'l-mm Ca'fer
e-Sdk, Beyrut 1404/1984, I, 134-138; II,
229; Mu.F, XV, 284-292. rn
M HALTUNAL
r CEM'
( )
Slikin her eyi Allah'tan bilerek
halk yok, hlik var grmesi hali
anlamna gelen tasavvuf terimi.
Szlkte "toplamak, bir araya getir-
m e k ; dikkat ve iradeyi bir noktaya tek-
sif etmek" anlamna gelen cem' tasav-
vufta bir hal olup fark veya tefrika* ile
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
278
birlikte kullanlr. Ruh ilh gzellii sey- lirtmi ve cem'i mertebede incelemi-
re dalnca zt- ilh nurunun galebesi tir. 1. Cem'uT-ilm. Slikin btn dikkat
karsnda eyay birbirinden ayran ak- ve bilgilerini tek noktada toplayarak le-
ln nuru sner; bylece hakkn ortaya dnn bilgi iinde yok olmasdr. Bu mer-
kmas ve btln kaybolmas sebebiyle tebede slik Hakk'n varlna delil ara-
kadm (Allah) ile hdis (mahlk) arasn- maz hale gelir; nk btn kaygsn
daki fark ortadan kalkar ki bu hale cem' teke indirmitir. "Kayglarn teke indi-
denir. Daha sonra ztn yzne izzet per- renin dier kayglarna Allah kefil olur"
desi ekilip ruhun zttan uzaklaarak (bn Mce, " M u k a d d i m e " , 23) melindeki
halk lemine dnmesi ve kadm ile h- hadis mutasavvflara gre cem'u'l-ilme
dis arasndaki ayrmn yeniden belirme- iarettir. 2. Cem'u'l-vcd. Slikin ken-
siyle tefrika hali meydana gelir. Hcv- di madd ve fni varlndan syrlarak
r, cem' ve fark anlaynn temsilcisinin Hakk'n varlna ermesidir. 3. Cem'u'l-
Eb'l-Abbas Kasm es-Seyyr (. 3 4 2 / ayn (ayn'l-cem'). Kulun Hakk'n ztnda
953) olduunu ve bu grn taraftar- fni olarak iki ayr vcut grmekten kur-
larna bundan dolay Seyyriyye (cem' ile tulmasdr. Bu anlamyla cem' slikin f e -
fark arasnda gidip gelenler) adnn veril- nsdr. nk slikin bsbtn vcut
diini syler. Byezd-i Bistm, Eb Hafs kaydndan kurtulmas mmkn deil-
el-Haddd, Eb Bekir e-ibl ve Sehl
dir. Fen yoluyla vcut ortadan kalkma-
et-Tster cem' fikrini benimseyen ilk
dan vuslat hsl olur ve cem' gerekle-
mutasavvflardandr. Cneyd-i Badd,
ir. Sflere gre gerek tevhid budur.
Bndr b. Hseyin ve Eb Ya'kb en-
Onlar, Hz. Ms'nn daa tecelli eden
Nehrecr cem'i "vecd halinde Allah ile
Hakk'n nurunu grmesini (bk. el-A'rf
beraber olmak", fark "beeriyet sfat
7 / 1 4 3 ) cem'in bu eidine rnek verir-
iinde Hak ile halk birbirinden ayrmak,
ler. Bazlar buna "enelhak makam" da
ayr ayr varlklar olarak grmek" ek-
derler.
linde tarif etmilerdir.
Cem' halini kavrayan tevhidin hakika-
Baz mutasavvflar insann yaratl tine erer. nk fark ayrr, cem' birle-
ile cem' hali arasnda ilgi kurarlar. On- tirir, tevhide gtrr. Cem' huzur halin-
lara gre cem' yaratl srasnda Hakk'n den gaybet haline geme, kendini ilh
konumasdr. nsanlar o zaman gaybet* tasarruf altnda grmedir. Kulun Allah'a
halinde olduklar iin konuan da cevap amellerle ulamas fark, Allah'a yine Al-
veren de Hakk'n kendisiydi. Hak insan- lah ile ulamas cem'dir. Bir baka tari-
lara peygamberler araclyla hitap edin- f e gre cem' olaan st fiiller, fark da
ce fark hali ortaya kmtr. Bu anlay- olaan fiillerdir. Buna g r e mcize ve
a gre cem' varln Hak'tan ibaret olu- kermetler cem', yaratklarn normal fi-
u, fark ise varlklarn ehdet* lemin- illeri farktr. Yaratklarn fiillerini yara-
de ayr ayr ortaya kdr. Varlklarn tana izfe etmekle yaratann fiillerini
zuhur edip fark halinin domasndan yaratklara nisbet e t m e k arasnda fark
sonra Allah'n, kulunu kendisiyle birle-
vardr. Biri Hakk' tzim edip halk ve
tirmesine de cem' ad verilir. Bu balam- kendini kk grmektir, dieri ise var-
da kulun kendine bakmas fark, rabbi- lk ve byklk iddiasdr. Bir kimseden
ne bakmas cem'dir. Nitekim Eb Ali ed- insanlarn fiillerine benzemeyen olaan
Dekkk, "Fark sana nisbet edilen, cem' st bir fiil ve hal zuhur edince onun fa-
ise sana nisbet edilmesi mmkn olma- ili mutlaka Allah'tr. Atee atlan Hz. b-
yan eydir" der. rhim'in yanmamas, kuyuya atlan Hz.
Ysuf'un kurtulmas gibi. Nitekim Ce-
Cem', dank bir halde bulunan ilgi
ve dikkati t e k noktada toplamak oldu- nb- Hak, Hz. Peygamber'in cem' ha-
una gre dikkat ve ilgisini Allah'ta yo- lindeki fiillerini kendisine nisbet etmi
n
unlatran sf zikrederken yalnz "Al- ve, "Attn zaman sen atmadn, Allah
lah" der, baka hibir ey sylemez ve att" (el-Enfl 8 / 1 7 ) buyurmutur. Bir
grmez. lgi ve dikkatini Hakk'n dn- hads-i kudsde, kulluun tadna vara-
daki varlklara ynelten ise yaratklar- rak ibadet eden kimselerin fiillerinin Ce-
^ dan baka bir ey grmez. nb- Hakk'a izfe edilmesine baklrsa
(bk. Buhr, " R i k k " , 38), Allah'n sevgisi-
Menzil 's - s 'irn adl eserinde ta-
ne mazhar olan kulun bu fiillerin ksibi
savvuf makam ve halleri 100 "menzil"-
olmaktan bile kt ve bunlarn Hakk'n
de toplayan Hce Abdullah- Herev, bun-
fiilleri haline gelmesiyle cem'in gerek-
lardan doksan dokuzuncusunun cem',
yzncsnn de tevhid olduunu be- letii anlalr.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

bn'l-Arab, "Cem' halk grmeksizin
Hakk'a iarettir" diyerek a h a d i y y e t ' i n
cem' ile beraber bulunduunu ifade eder.
Ona gre ahad ancak cem' ile, cem' de
ahad ile olur. Nitekim, "Nerede bulunur-
sanz Allah sizinle beraberdir" (el-Baka-
ra 2 / 1 1 5 ) melindeki yette ifade edilen
beraberlik cem'dir. lemin varlna ra-
men Hak ile beraberlik devam ettii s-
rece cem'in hkm de devam eder.
Cem' ile fark, k ile karanln birbi-
rini takip etmesi gibi daima birbirini iz-
ler; cem' ortaya knca fark kaybolur-,
fark zhir olunca cem' zil olur. Birinin
varl dierinin yokluudur. Slik iin
her ikisi de zaruridir. nk fark olma-
ynca kulluk, cem' olmaynca da Hakk'
tanma (marifet) gereklemez. Bundan
dolay Ftiha sresindeki, "Ancak sana
kulluk ederiz" ifadesi farka, "Ancak sen-
den yardm dileriz" ifadesi de cem'e ia-
ret saylr. Tasavvufta cem' ve farkn bir-
likte bulunmas hali gerek tevhid ek-
linde yorumlanmtr. Nitekim Aziz Mah-
md Hdy, Nect'l-gark fi'l-cem'
ve't-tefrik adl manzum rislesindeki bir
beyitte bunu yle ifade etmitir: "u-
nun kim cem'i yok irfan yoktur / unun
kim fark yok ilhd oktur".
Cem'in en st derecesi olan cern'u'l-
cem', btn varlk ve yaratklar Hak ile
grerek birinin varl dierine engel ol-
madan kesrette vahdeti, vahdette kes-
reti mahede etmektir. Kulun "bek
billh" vasfn kazanmas sekr*den son-
raki s a h v * , cem'den sonraki ikinci fark
halidir. Slik, cem'u'l-cem' halinde her
eyi hakikati zere Hak ile kaim grerek
her hak sahibine hakkn verir. Cem'u'l-
cem', cem' ile farkn ayn anda bulun-
masdr. Bu hale sahip olan kii eyaya
cem' nazaryla baktnda da gznden
fark hali bsbtn zil olmaz-, fark na-
zaryla baktnda da eyay Hak ile kaim
grd iin cem' hali yok olmaz. Bu e-
kilde ubdiyyet ile rubbiyyet arasnda-
ki farklar grerek tevhidin gereine
erer. Cem' halinde ise slik msivdan
btnyle fni olarak ahadiyyet merte-
besine ermekte, Hakk'm dndaki eya
ile ilgili hislerini tamamen kaybetmek-
t e (sekr), kendini Hakk'n tasarrufunda
kabul etmekte, fakat kulluk grevleri-
ni ifa iin de sahv haline dnmesi ge-
rekmektedir. Bu sebeple cem'den son-
raki bir hal olan ve cem' ile fark birle-
tiren cem'u'l-cem'e "sahv- sn" de de-
nilir.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEM'
BBLYOGRAFYA: den retimi ve sava aletleri yine ilk de-
et-T'rft, "Cemc" md.; Tehnev, Keaf, 1, fa Cem zamannda yaplm, tp ilmi bu
234-235; el-Mu'cem'-f, s. 270-272; Ha- srada Ybel adl bir kii tarafndan ba-
san M. e-erkv, Elfz'-fiyye, skenderi-
latlm, Ybel'in kardei Ybel msikiyi
ye, ts. (Dr-Ma'rifeti'l-cmiiyye), s. 126-127;
icat etmitir. Ybel'in dier kardei T-
Kn, Itlht'-fiyye, s. 41; Buhri, "Ri-
kk", 38; bn Mce, "Mukaddime", 23, "Zhd", bei ise birok sanatn kurucusudur. ok
2; Hris el-Muhsib, er-Ri'ye li-hukkillh akll bir hkmdar olan Cem, dnemin-
(nr. Abdlkdir Ahmed At), Beyrut 1405/ deki bu byk ilerlemenin verdii gurur-
1985, s. 79-80; Serrc, el-Lma\ s. 283-284,
la tanr olduunu iddia etmi ve insan-
416, 549-550; Keibz. et-Ta'arruf, s. 142-
144; Slem, Tabakt, s. 70, 157, 166, 333, 380,
larn tapmalar iin heykellerini yaptra-
468; a.mlf., Res'il (nr. ve trc. Sleyman Ate), rak her tarafa gndermitir. 700 yl h-
Ankara 1982, s. 33, 132; Kueyr, er-Risle, 1, km sren Cem, yine Pddiyn so-
222-227; Hcvr, Kef'l-mahcb (trc. Sud yundan gelen Dahhk tarafndan tah-
Abdlbk Kandil), Kahire 1975, II, 493-500;
tndan indirildikten sonra 100 yl daha
Abdullah el-Ensr. Menzil's-s'irin, Kahire
yaamtr. Zalim bir hkmdar olan
1326/1908, s. 50-51; Baki, erh-i athiyyt, s.
Dahhk da Gve adl bir demircinin ba-
563-564; a.mlf., Mereb'l-ervh, s. 149; Sh-
reverd, 'Avrif'l-ma'rif, Kahire 1973, s. 474- latt isyan sonucu ldrlm ve tah-
478; bn'l-Friz, Dvn (nr. Abdihlik Mah- ta Cem'in neslinden adaletiyle tannan
md), Kahire 1984, s. 102, 104, 121; bn'l-
Ferdn gemitir.
Arab, el-Ftht, I, 65; II, 133, 516, 632; III,
318; IV, 306-307; a.mlf., Fud, Beyrut 1400/ Yine mitolojiye gre Cem, gnein Ko
1980, I, 79, 93; bn'l-Kayyim el-Cevziyye, Me-
(Hamel) burcuna girdii 21 Mart gn
dric's-slikn, Kahire 1403/1983, III, 444-
461; Aziz Mahmd Hdy, nect'l-gark fi'l- Azerbaycan'a gelmi, dou ynnde yk-
cem' ve't-tefrik (nr. Mehmed Glen, Klli- seke bir yere tahtn kurdurarak otur-
yt-: Hazret-i Hdy iinde), stanbul 1338- mu, gne dounca Cem'in taht ve ta-
40, s. 37; Hasan s, et-Tefsr'l-Kur'n ue'l- cnda bulunan mcevherlerin parlamas
luati's-sf f felsefeti bn Sn, Beyrut 1938,
ve gece ile gndzn eit olmas sonu-
s. 178; E. V. Meyerovitch, Mystiues et poesie
en slam, Paris 1972, s. 114-115; M. Gz Ara- cu bu gne "nevruz" (yeni gn) denilmi-
b, en-hu f mustalhti't-tasavvuf, Dmak tir. Nevruzu bayram olarak iln eden
1985, s. 82-83. m Cem'e halk d unvann vermitir (S-
LL HASAN KML YILMAZ
( )
Bir silsilenamede Cem'i tasvir e d e n bir minyatr
Klasik Fars ve Trk edebiyatlarnda (Dervi Mehmed, Sbhatul-ahbr,
oka anlan efsanev O s t e r r e i c h i s c h e n N a t i o n a l b i b l i o t h e k , C o d A F , nr. 5 0 , vr. 5' 1 )
^ ran hkmdarlarndan biri. ^
ran'da hkm sren ilk sllelerden
Pddiyn'n drdnc ve en byk h-
kmdardr. Hamdullah Mstevf Trih-
Gzde'de (s. 80 vd.), Cem'in baz tarih-
ilere gre Hz. dem'le ayn kii, bazla-
rna gre ise Hz. dem'in yedinci olu
Geymers'in torunu olduuna dair riva-
yetleri naklederek soyunu yle kaydet-
mektedir: Tahmras-Heng-Siymek-
Geymers. Cem'e gzel yzl oluu se-
bebiyle Pehlevce "k ve nur" anlamna
gelen d lakab verilmi ve Cemd ady-
la da anlmtr (bnu 1-Belh, s. 29-30; Mr-
hnd, 1, 516). Bu gre Arap tarihileri
de katlmaktadr (Taber, 1, 174). bn'l-
Esr ise Cem'in "ay" mnasna geldiini
syler (el-Kmil, I, 64).
ran mitolojisine gre insanlar ilk de-
f a Cem dneminde askerler, sanatkr-
lar ve iftiler olmak zere snfa ay-
rlm, birok meslek de yine onun za-
mannda ortaya kmtr. Topraktan ma-
279
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEM'
dik Kiy, s. 103). Cem'le ilgili bu efsane-
nin Hint kaynakl olduu ileri srlmek-
tedir. Nitekim ran'n slm ncesi kut-
sal kitab Avesta'da Zerdt'n Brah-
man'n dininden ayrlp yeni bir din icat
ettii, lkesinden uzaklatrlnca ran'a
giderek orada halka eski Hint mitoloji-
sini rettii anlatlmaktadr. Cem'in ad
Avesta'da Pehlevce ekliyle "Yima", la-
kab d ise "Haseeta" olarak gemek-
tedir.
te yandan ran'n slmlamasndan
sonra ran mitolojisiyle Sm peygam-
berler hakkndaki kssalar arasnda ilgi
kurulmu ( M u h a m m e d Mun, s. 83), bu
arada baz zellikleri dolaysyla Hz. S-
leyman Cem'e benzetilmitir. Bu sebep-
le Cem klasik Fars ve Trk edebiyatla-
rnda ku, dev, peri ve yzk kelimele-
riyle birlikte kullanldnda Hz. Sley-
man kastedilmitir. Efsaneye gre bir
gn havada ayaklarna ylan sarlm bir
ku gren Cem, okularna kuu yarala-
madan ylan ldrmelerini emreder. Ok-
ular kuu kurtarrlar, ku da bu iyilii-
ne karlk Cem'e birka tohum getirir.
Cem bu tohumlardan yetien asmalar-
dan zm, zmden de arap elde eder;
yedi keli bir kadeh (cm) yaptrarak
kabiliyetlerine gre evresindekilere bu
kadehin birer kesinden arap sunar.
Cm- Cem, cm- Cemd, cm- cihn-
nm, cm- gt-nm gibi adlar veri-
len Cem'in bu kadehinin zellii sadece
onunla iki sunulmasdr. Kinatta olup
biten her eyin grld, ayn adlarla
anlan kadeh eklindeki aynay ise yine
Pddiyn soyundan Keyhusrev yapm-
tr. Firdevs, ehname'sindeki a Bjen ile
Mnye" hikyesinde Keyhusrev'in bu ay-
nada Bjen'in nerede olduunu grp
onu kurtardn anlatr.
Cm- Cem tabiri slm dnem ran
edebiyatnda tasavvuf bir muhteva ka-
zanmtr. Sen ona gnl, Attr Hzr tn
ve b- hayt, Mevln gnl gz ve beyne
gnl aynas, ebster nefs-i dn (in- slet'l-cemc
sn- kmil) mnasn vermitir. Hfz ise de farkl yazllara rastlanmaktadr. F-
cm- cihn-bn, kadeh-i yne-kirdr,
yne-i skender tamlamalarn cm-
Cem anlamnda kullanmtr (M. Kelm
ehresm, s. 109 vd.).
Divan edebiyatnda Cem genellikle ka-
dehiyle birlikte ve arabn mucidi olarak
anlmtr. Bezm (iki meclisi) ve Nevruz
vesilesiyle de zikredilen Cem ayn zaman-
da kudretiyle ele alnr. Fuzl'nin, "Hk-i
Cem zre kp lle tutup cmn der / Ki kendisinin bu kitapta iki filozofun sis-
kimin var ise bir cmi bugn oldur Cem"
beyti btn bu zellikleri hatrlatan bir
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
280
rnektir. Cem, ayna ile beraber kullanl-
dnda ise skender kastedilir.
BBLYOGRAFYA:
Trk Lgati, II, 316; Gyseddin Mustafa b-
d, Gys'l-lut, Leknev 1359, "cm- cem"
md.; kn, Farsa - Trke Lgat, I, 659; Mus-
tafa Nihat zn, Edebiyat ue Tenkit Szl,
stanbul 1954, s. 48; Ca'fer Seccd, Ferheng,
Tahran 1983, s. 148-151; Taber, Trh (Eb'I-
Fazl), I, 174; Firdevs, ehname (trc. Necati Lu-
gal), Ankara 1967, I, 38-98; bn'l-Esr, el-K-
mil, I, 64; bn'l-Belh, Farsnme (nr. G. Le
Strange), London 1962, s. 29-30; Mstevf, T-
rh-i Gztde (Browne), s. 80 vd.; Mrhnd, Rav-
zat'-af', I, 516; Necmettin Halil Onan, zah-
l Divan iiri Antolojisi, stanbul (1940) 1989,
s. 494-495; Levend, Divan Edebiyat, s. 156-
157; Sdk Kiy, Arymihr, Tahran 1346 h., s.
101-108; Abdlbaki Glpnarl, Mesnevi ve er-
hi, stanbul (1973-74) 1985, 1, 284; 11, 256-257;
Harun Tolasa, eyhlislm Bahyt Efendi D-
vnndan Semeler, stanbul 1979, s. 250-251;
Cemal Kurnaz, Hayl Bey Dvn Tahlili, An-
kara 1987, s. 123-124; Osman Horata, Nedm-i
Kadm Dvanesi, Ankara 1987, s. 191; Muham-
med Mun, Mecm'a-i Maklt, Tahran 1367,
s. 83; skender Pala, Ansiklopedik Divan iiri
Szl, Ankara 1989, s. 182-183; Muhammed
Kelm ehresm, "Istlh- Cm- Cem der
ir-i Hfz", Dni, XIII, slmbd 1367, s.
109-116; Kmsul-alm, III, 1834; IV, 2997;
Dihhud, Luatnme, X/2, s, 87-88; Seluk
Eraydn, "Cem", TDEA, II, 33-34.
B NURETTN
F el-CEM' BEYNE
RE'YEY'l-HAKMEYN
( Cc^ 1 i A )
Frb'nin
(. 3 3 9 / 9 5 0 )
Efltun ile Aristo'nun
felsef sistemlerini
^ uzlatrmak amacyla yazd kitap.
Eserin tam ad el-Cern beyne re 3 ye-
yi'l-hakmeyn Efltn el-lh ve
totls'tir. Baz yazma nshalarnda ise
Kitb Ittiflu re'yi'l-hakmeyn
ve Aristotls, Makale fi 1 -
re'yeyni Efltn ve Aristo,
beyne'r-re'yeyn eklin-
rb, hacim bakmndan kk, fakat ko-
nu ve muhteva itibariyle ok nemli olan
bu eseri yazmaktaki amacn aklarken
kendi dneminde birok kimsenin le-
min kdemi, ilk yaratcnn ispat, nefis ve
akl problemiyle siyaset, ahlk ve mant-
a dair konularda Efltun ile Aristo ara-
snda ok derin gr ayrlklar bulun-
duu kanaatinde olduunu hatrlatarak
temlerinde esasta bir farkllk bulunma-
dn ortaya koymak ve kitaplarn oku-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
yanlarn zihinlerinde meydana gelebile-
cek pheleri gidermek iin ikisinin g-
rlerini uzlatrmak, dncelerinin ne
ifade ettiini akla kavuturmak, eser-
lerinde phe ve tereddde yol aan nok-
talar izah etmek istediini belirtmitir
(bk. Frb, Felsefe Arkivi, s. 221).
phesiz bu uzlatrma teebbsnn
asl sebebi, Frbnin burada gsterdi-
inden ok daha derinlere inmektedir.
Bu sebep, slm toplumunda filozoflara
ve f e l s e f bilgiye kar duyulan gven-
sizliktir. Zira dnce tarihi boyunca fel-
sefeye yneltilen en nemli eletiriler-
den biri udur: Her peygamber kendi-
sinden nceki peygamberleri tasdik et-
tii, ilimler daha nceki ilm veriler ze-
rinde ykselip gelimelerini srdrd-
halde filozoflar genellikle birbirinin
doktrinlerini reddetmektedirler. Nitekim
Antika'n iki nl filozofu olan Efl-
tunla rencisi Aristo'nun felsef sistem-
leri bile birbirinden ok farkldr.
Bu gibi eletirilere cevap vermek ze-
re Helenistik ve Patristik dnemlerde
Efltun'la Aristo'nun sistemlerini uzla-
trma, dolaysyla felsefeyi savunma ama-
cyla birok eser kaleme alnmtr. zel-
likle skenderiye okulundan yetien Ye-
ALBAYRAK
ni Efltuncu filozoflar bu problem ze-
rinde srarla durmu ve felsefenin birli-
n
i tezini her vesile ile savunmulardr.
Mesel Porphyrius (. 304) On the fact
) that the systems of Plato and of Aris-
totle are one and the Same adl bir ri-
sle yazm (Lyons, s. 56), Romal bir fi-
lozof ve teolog olan Boethius da (. 525)
bu konuda bir eser kaleme almtr. F-
^ rb'nin kendinden nceki bu almalar-
dan haberi olduu u ifadesinden anla-
lmaktadr-, "Ammonius'un (. V. yzy-
Aris- ln sonlar), Allah'n varl hakknda bu
iki filozofun grlerini anlatan bir ris-
Efl- lesi vardr" (Felsefe Arkivi, s. 246).
cemc Bu uzlatrma abalan f e l s e f olduu
Ri- kadar din bir gerekeden kaynaklan-
maktadr. yle ki: Bu filozoflara gre
bir tek hakikatin farkl alardan yorum-
lanmas neticesinde felsefedeki ekol-
ler ortaya kmtr. Dolaysyla f e l s e f e
doktrinleri arasndaki ayrlk hakiki de-
il lafz ve zhiridir. Bu sebeple filozof-
larn farkl grlerini yorumlamak su-
retiyle aralarnda bir uzlama salamak
her zaman mmkndr. Yine bu filozof-
lar, f e l s e f e ile dinin kaynak ve amala-
rnn bir ve ayn olduunu, aralarndaki
ihtilfn terminolojiden ve hitap ettikle-
ri kesimlerin zihn kapasitelerinin farkl
olmasndan kaynaklandn iddia etmek-
 el-CEM' BEYNE RE'YEY'l-HAKMEYN

tedirler. O halde yaplmas gereken ey, tur. Dolaysyla gr ayrl bir proble- halde bu anlamda idealarn varln ka-
nce bu filozoflarn grleri arasnda mi farkl alanlarda tartmaktan kay- bul etmek bir zorunluluktur (a.e., s. 250).
temelde bir fark olmadn gstererek naklanmtr ve bu da sanld kadar Frb idealar bu ekilde yorumlamak-
felsefenin birlii ilkesini tesbit etmek, nemli bir ey deildir. "nk cevher- la hem Efltun ile Aristo arasnda bir
son tahlilde de felsefe ile din arasnda leri ayn adan ele aldklar ve ayn ga- asgari mterek aram, hem de din
uzlamay salamak suretiyle gerein yeyi gttkleri halde farkl sonuca var- telakki ile felsefe arasnda bir uzlatr-
birlii ilkesini ortaya koymaktr. salard ite o zaman ihtilf sz konusu may amalam grnmektedir. Halbuki
Frb, Efltun'la Aristo'nun grle- olurdu. Durum byle olmadna gre, Efltun'un idealardan anlad ey bun-
rini uzlatrmak iin felsefenin tarifin- cevherlerin nce gelmesi ve stn tutul- dan ok farkldr. Efltun idealar bu var-
den yola kar. Ona gre her iki filozof mas hakknda ikisinin grlerinin bir- ln aretipi (ilk rnei) olan reel var-
da felsefeyi "varlk olarak varln bilgi- letii aklk kazanm oluyor" (a.e., s. lklar eklinde gryordu. Onlar kll fi-
si" eklinde tarif etmilerdir. Tarifte g- 227-228). Ancak bu iki filozofun dnya kirler veya ilh tasavvurlar eklinde yo-
r birlii olduktan sonra ayrntlardaki grlerini belirleyecek ve sistemlerinin rumlamak Efltun felsefesinin zne
farkllk nemli deildir. Ona gre ayr- temelini oluturacak kadar nemli olan aykrdr. Dolaysyla iki filozofun sistem-
lk olduu yolundaki iddia u yanl bu ihtilf ayn terimi farkl alanlarda leri erevesinde bu ynde bir uzlama
anlayn birinden kaynaklanmaktadr: kullanmaktan kaynaklanan bir ihtilf aramak hem gereksiz hem de imkn-
Ya felsefenin mahiyetini aklayan yu- eklinde yorumlayarak problemi basite szdr.
kardaki tarif doru deildir veya bu iki irca etmek mmkn deildir.
slm dnce tarihinde nemli tar-
filozofun sistemleri hakknda herkesin FrbFnin uzlatrmay denedii prob- tmalara sebep olan lemin ezellii ve-
sahip olduu dnce zayf ve tutarsz- lemlerden biri de idealar teorisiyle ilgili- ya yaratlml meselesi, FrbFnin bu
dr, yahut da ihtilf bulunduunu savu- dir. Efltun felsefesinin temel karakte- eserde uzlatrma konusu olarak ele al-
nanlarn bilgisinde eksiklik vardr. Fr- rini oluturan bu teoriyi Aristo her fr- d problemlerin en nemlisini tekil et-
b, bunlardan ilk ikisinin ihtimal d ol- satta eletirdii halde Frb, yanllkla mektedir. Efltun lemin yaratlml-
duunu syleyerek nc k zerinde Aristo'ya mal edilen, muhteva itibariyle n (buradaki yaratma, kaostan kosmosa
durur ve, "Efltun'la Aristo'nun yaay- Plotin'in Enneades adl eserinin IV, V gei anlamndadr), Aristo ise ezelliini
lar, davranlar ve ou dnceleri ara- ve VI. blmlerinden ibaret olan ve Es- savunur. Frb Aristo'nun baz eserle-
sndaki ihtilf grnten ibaretken bir- lcy (Theologia) diye tannan kitaba rinden lemin ezelliini ifade eden cm-
takm zorlama ve hayaller sonucu ara- dayanarak bu uzlatrmay gerekletir- leler aktararak onlarn yorumunu yapar.
larnda tam bir ihtilf bulunduunu na- meye alr. Plotin idealarn varln Mesel es-Sem3 ve'l-clem {De Caelo
sl olur da akl kabul eder!" (a.e., s. 224) kabul etmekte, fakat onlar Allah'n var- et Mundo) adl kitabndaki, "Btn var-
diyerek gr ayrl fikrini ortaya atan- lk hakkndaki ezel bilgisi eklinde yo- lk iin zaman bakmndan bir balang
lara kar hayretini belirtir. rumlamaktayd. Geri Frb Aristo'nun yoktur" cmlesi ona gre lemin ezel
Her ne kadar Frb el-Cemcin giri teki eserlerindeki fikirleriyle Elc- olduunu ifade etmez. nk Aristo bir-
ksmnda kendi dneminde balca yedi y'daki grler arasnda briz bir e- ok eserinde zamann felein hareketi
mesele zerinde tartldn sylyor- liki bulunduunun farkndadr. Bu yz- sonucu meydana geldiini syler. Bir
sa da gerekte uzlatrmay on prob- den kitabn Aristo'ya ait olup olmad eyden meydana gelen ise kendini mey-
lem zerinde denemitir. Fakat bu te- hususunda baz ihtimalleri tartr; fa- dana getireni kuatamaz. O halde, "le-
ebbsnde baarl olduu sylenemez. kat sonuta, "Bu gibi dnceleri dile min zaman bakmndan bir balangc
nk Efltun'la Aristo arasndaki gr getiren kitaplar uydurma olduklar id- yoktur" sznn anlam, lem organik
ayrl, filozofun iddia ettii gibi yzey- dia edilemeyecek derecede n yapm- veya inorganik varlklar gibi tedric ola-
sel deil kkl ve temel problemlere ili- lardr" diyerek Elcya nin yaygn h- rak meydana gelmi deildir; yce ya-
kindir. Dolaysyla gaye ve hedeflerinin reti karsnda onun Aristo'ya ait bir eser ratc zaman olmakszn bir anda felei
ayn olmas sistemlerinin de ayn olma- olduunu kabul eder. yaratm, onun hareketi sonucunda za-
sn gerektirmez. Mesel en nemli g- dealar konusunda Frb de Yeni Ef- man meydana gelmi demektir (a.e, s.
r ayrlklarndan birini tekil eden "cev- ltuncu filozoflar gibi dnerek onla- 244). Frb bu konudaki grn ka-
her" konusunda Efltun nce mnev cev- r Allah'n varlk hakkndaki ezel bilgisi ntlamak iin yine Elcya ya bavu-
herlerin yani idealarn geldiini savunur- eklinde yorumlar. Ona gre her eyi ya- rur. O bu konuda fil sebeple yaratc
ken Aristo "ilk cevherler" dedii madd ratan ve icat eden Allah'n ztnda icat sebep arasnda bir fark gzetmez. Oysa
varlklara ncelik vermitir. Bu sebeple etmek istedii eylerin suretlerinin (ide- her yaratc sebep ayn zamanda fil se-
dnya gr itibariyle bu iki filozoftan alar) bulunmas gerekir. Allah'n zt eze- beptir; fakat her fil sebep yaratc se-
birincisi idealist, ikincisi ise realist ola- l ve ebed olduuna gre onun nezdin- bep deildir. Kald ki Aristo'nun termi-
rak tannr. FrbFye gre bu iki gr deki idealar da ezel ve ebed olacaktr. nolojisinde yaratma diye bir kavram mev-
arasndaki ztlk, cevher teriminin farkl Eer Allah'n ztnda yaratmak istedii cut deildir. Birbirini gerekli klan hey-
alanlarda kullanlmasndan kaynaklan- varln plan, sret ve izleri bulunma- l (madde), hareket ve zaman ezeldir.
maktadr. Nitekim Efltun cevher konu- m olsayd yaratnda neyi rnek ala- Onun bu konudaki kesin tavrn u cm-
sundaki dncelerini Timaios ve K- cakt? Allah'n ztnda bu ekildeki ta- le ifade etmektedir: "Her ne olursa ol-
k Politeia'da metafizik problemleri savvurlarn bulunmadn iddia etmek, sun, ezel olduu halde lemin yaratl-
tartrken, Aristo ise Kategoriler ve I. O'nun varl tahmine gre, geliigzel, m olduunu iddia etmek bir imknsz-
Analitikler'de mantk ve fizie dair g- gayesiz ve iradesiz yaratt anlamna l tasdik etmektir" (De Caelo et Mun-
rlerini temellendirirken ortaya koymu- geleceinden son derece sakncaldr. O do, vr. 279 b ). Frb, Aristo'nun eserle-

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 281
el-CEM' BEYNE RE'YEY'I - HAKMEYN

rinde lemin ezellii ile ilgili dncele-
rini deta grmezlikten gelmitir. ste-
lik daha da ileri giderek yle der: "Bu
iki filozofun yaratma problemini ak ve
inandrc delillerle izah eden takipileri-
nin sayesinde Allah akl ve dnce sa-
hiplerini kurtarmam olsayd insanlar
hayret ve aknlk iinde kalrlard" (Fel-
sefe Arkm, s. 246). phesiz bu iki filo-
zofun ahsnda felsefeyi savunmak ama-
cyla sylenen bu abartlm ifadenin ta-
rih ve ilm adan bir deeri yoktur.
nk slm kelmclarnn bu hususta
ortaya koyduu almalar grmezlik-
ten gelmek mmkn deildir.
Sonu olarak Frb, Efltun ile Aris-
to'nun grlerini uzlatrma abasnda
baarl olamam, baz konularda Ef-
ltun'un, bazlarnda ise Aristo'nun ya-
nnda yer almtr. Esasen bu uzlatr-
ma abalar Helenistik dnemden beri
sregelmitir. Bu adan Frb'yi bu ge-
lenein slm toplumundaki bir devam
olarak grmek gerekir. Ancak eser, F-
rb'nin dier kitaplarnda yer almayan
baz fikirlerini renme imkn salad-
ve faydaland kaynaklar verdii iin
gerekten nemlidir.
el-Cem', Frb'nin baz rislelerini
ihtiva eden ve F. Dieterici tarafndan e-
emeret'l-marziyye adyla yaymlanan
(Leiden 1890) mecmuada ilk risle olarak
(s. 1-33) yer almtr. Ayn risleler el-
Mecm' adyla tekrar yaymlanrken (Ka-
hire 1325/ 1907) el-Cem' burada da yi-
ne ilk risleyi tekil etmitir (s. 1-39). Da-
ha sonraki yllarda yaplan ticar neir-
lerin ardndan Albir Nasr Ndir risalenin
tenkitli metnini yaymlamtr (Beyrut
1968). Farsa bir evirisi bulunan (Cum-
bur, s. 6) el-Cem', Mahmut Kaya tara-
fndan "Eflatun ile Aristoteles'in Gr-
lerinin Uzlatrlmas" adyla Trke'ye
tercme edilmi ve Felsefe
neredilmitir (sy. 24, stanbul 1984, s.
221-254).
BIBLIYOGRAFYA:
Aristoteles [Aristo], De Caelo et Mundo (trc.
J. L. Stocks), New York 1941, s. 279"; Frb,
es-Semeret'l-marziyye f ba'zi'r-rislti'l-F-
rbiyye (nr. F. Dieterici), Leiden 1890, s. 1-
33; a.mlf., "Eflatun ile Aristoteles'in Gr-
lerinin Uzlatrlmas" (trc. Mahmut Kaya), Fel-
sefe Arkiui, sy. 24, stanbul 1984, s. 221, 224,
227-228, 244, 246, 249, 250; Ceml Salb, Min
Efltun il bn Sn, Dmak 1935, s. 39-58; Ab-
durrahman Bedev, Efltn 'inde'l-'Arab, K-
veyt 1977; a.mlf., Aristo cinde'l-'Arab, Kahire
1947; Mjgn Cumbur, Frb Bibliyografyas,
Ankara 1973, s. 6; Mahmut Kaya, islm Kay-
naklar Inda Aristoteles ue Felsefesi, stan-
bul 1983, s. 290-291; M. C. Lyons, "A Greek
Ethicol Treatise", Oriens, sy. 13-14 (1960-61),
s. 56; Roger Arnaldez, "slam'da Felsef D-
nce Nasl Ktrmleti" (trc. Ahmet Aslan),
DTCFD, XXVIII/1-2 (1974), s. 231-241.
S MAHMUT
F el-CEM' BEYNE's- S A H H A Y N
( J-Pe-Ps^aji
Buhr ile Mslim'in
el-Cmi cu ' - ahh 'lerindeki
hadisleri bir araya toplayan
eserlerin ortak ad.
En gvenilir hadisleri ihtiva etmeleri
sebebiyle ksaca Sahhayn
Buhr ile Mslim'in
hh' leri, yazldklar devirden
mslmanlar arasnda byk itibar gr-
m ve deiik trde pek ok almaya
konu olmutur. Bu alma nevilerinden
biri olan el-Cem' beyne
adl eserlerde Sahhayn'm
ok defa senedleri olmakszn alfabetik
ekilde veya sahb rvilerine gre ms-
ned* tertibinde bir araya getirilmitir. Bu
eserlere alnan hadislerin
Arkivi'nde ahh'lerden sadece birinde veya her iki-
sinde bulunmas arasnda fark gzetil-
memitir.
Bu trn ilk rneini Cevzak (. 3 8 8 /
998) ortaya koymu, onun Kitbu-a-
hh mine'l-ahbr adyla da anlan ese-
ri gnmze gelmitir (Rabat, Evkaf, nr.
118; Dru 1-ktbi'l-Mtsriyye, nr. 20.075
b). Berkn'nin (. 4 2 5 / 1 0 3 4 ) msned
tertibinde olmas sebebiyle el-Msned
adyla bilinen eseri ile (Haydarbd, sa-
fiye Ktp., nr. 1, 670, hadis 595) Humeyd'-
nin (. 4 8 8 / 1 0 9 5 ) ayn tarzda telif etti-
i el-Cem' beyne's - Sahhayn * i de bu
gruba dahildir. Ayn konuda Begav el-
Ferr'nn (. 5 1 6 / 1 1 2 2 ) yazd el-C-
mi' (el-Cem') beyne'-ahhayn'm g-
nmze gelip gelmedii bilinmemekte-
dir. Eb Nuaym Ubeydullah b. Hasan b.
Ahmed'in (. 517/1123) el-Cmi' bey-
ne'-ahhayn'i (Dublin, The Chester
KAYA Beatty Library, nr. 3447), ayrca bn'l-Har-
rt (. 581/1185) (Nuruosmaniye Ktp., nr.
n 769, 770 ; Sleymaniye Ktp., Lleli, nr. 395),
) Eb Abdullah Muhammed b. Hseyin b.
Ahmed el-Mer (. 5 8 2 / 1 1 8 6 ) ve mer
b. Bedr el-Mevsl'nin de (6. 6 2 2 / 1 2 2 5 )
(British M u s e u m , Or. 5910) ayn adla an-
^ lan eserleri bulunmaktadr. Radyyddin
es-Sgn'nin (. 650/1252) Merikul-
envr diye hret bulan, senedlerini ver-
diye anlan meden 2267 merf* hadisi alfabetik ola-
el-Cmi'u'-a- rak bir araya getiren eseri, Eref b. Ab-
itibaren dlmaksd tarafndan el-Cem' beyne'-
ahhayn adyla Beyrut'ta yaymlanm-
tr (1409/1989). bn Hacer el-Askaln
ise (. 8 5 2 / 1 4 4 9 ) hadislerin senedlerini
'-Sahhayn de zikretmek suretiyle konularna g-
hadisleri ya re dzenledii el-Cem' beyne'-ah-
hayn'inde eitli mstahrec* lerden il-
velerde bulunmutur. Onun bundan ba-
ka HumeydFnin ayn adl eserini ihtisar
el-Cmicu'- ettiini Ktib elebi zikretmektedir.

Etrf'-Sahhayn adyla anlan eser-

leri de bu tr arasnda deerlendirmek
mmkndr. Bu eserlerde Sahhayn ha-
dislerini rivayet eden sahblerin isimle-
ri alfabetik olarak sralandktan sonra
rivayetlerinin ba tarafndan bir blm
Eb'l-Mec
ismil yine alfabetik olarak zikredilmekte ve
b. Hibetuah bu hadislerin eitli isnadlar verilmek-
tarafndan
tedir. Halef el-Vst (. 401/1010) Etr-
yazlan
el-Beyn
f'-ahhayn adl eseriyle (Sezgin, I, 220)

. . ... bu nevin ilk rneini meydana getirmi-

e
amme'ttefeka
'."

I
.'ir . \ *aleyh.i'-
tir (bk. ETRF). Hem ahh-i Buhr hem
eyhn
1 , ,
....
, adl eserin
ahh-i Mslim'de bulunmalar sebe-
K^^fa.
unvan biyle "mttefekun aleyh" ad verilen ha-
- t;4*? sayfas ile disleri bir araya getirme faaliyetleri de
ilk sayfas
daha dar kapsaml olmakla beraber el-
8 (Atf E f e n d i K t p . ,
nr. 5 9 9 ) Cem' beyne'-Sahhayn almasnn

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

282
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

bir tr kabul edilmelidir. Bilindii ka-
daryla bu sahann ilk eseri, Eb'l-Mecd
smil b. Hibetullah b. Bt el-Mevsl
(. 655/1257) tarafndan telif edilen el-
Beyn camme'tteieka 'aleyhi'-ey-
hn'dr (tf Efendi Ktp., nr. 599).
ahhayn'daki hadisleri olduu ka-
dar onlarn rvilerini de bir araya getir-
mek zere Drekutn'nin (. 385/995)
Tesmiyet men ahrecehm'l-Buhr
v e Mslim (Beyrut 1407/1987) adl ese-
riyle balatt alma tr gelierek de- (el-lzh)
vam etmitir (bk. SAHIHAYN).
BIBLIYOGRAFYA:
Sgn, el-Cem' beyne'-ahhayn (nr. E-
ref b. Abdlmaksd), Beyrut 1409/1989, nai-
rin girii, s. 17-19; Zeheb, Aclm'n-nbel',
XIX, 440; Tecrid Tercemesi, I, 262-263; Ke-
f'z-zunn, I, 599-600; Brockelmann, GAL, I,
458\ SuppL, I, 610, 634; Sezgin, GAS, I, 132,
142-143, 220; Kettn, er-Rislet'l-mstetrafe,
s. 173, 179; kir Mahmd Abdlmn'im, bn
Hacer el-Askaln, Badad, ts. (Dr'r-Risle),
H M . YAAR KANDEMR
r el-CEM" B E Y N E ' s - S A H H A Y N
( )
Humeyd'nin
(. 4 8 8 / 1 0 9 5 )
ahhayn ' msned eklinde
^ bir araya getiren eseri.
Buhr ile Mslim'in el-Cmicu'-a-
hh' leri zerinde yaplan muhtelif al-
ma nevilerinden biri de bu iki eseri bir
araya getirme (cem') faaliyetidir. Cevza-
kl (. 388/998) ile balayan ve gnm-
ze kadar deiik hacimlerde ondan faz-
la eserin yazlmasyla sonulanan bu a-
lmalarn en gzeli, bn'l-Esr'in de be-
lirttii gibi Humeyd'nin bu kitabdr. Tam
ad el-Cemc beyne'-ahhayn ah-
hi'l-Buhr ve ahhi Mslim olan eser-
de, a e r e - i m b e e r e * bata olmak
zere ahhayn'da rivayeti bulunan sa-
hbler fazilet derecelerine gre sralan-
dktan sonra her birinin rivayet ettii
hadisler bir arada topluca verilmitir.
Humeyd ahhayn zerine yazlan rniis-
tahrec*lerden faydalanarak bunlardaki
baz rivayetleri de eserine alm, ancak
ahhayn'da olmayan bu rivayetleri ki-
tabna ilve etmesi sebebiyle Zeynddin
el-Irk tarafndan tenkit edilmitir. M-
ellif, sml ve Berkn'nin mstahrec-
lerinde grd baz bilgileri eserine al-
makla beraber Buhri ve Mslim'in riva-
yetlerinin nerede balayp nerede son
bulduunu, ilvelerin kime ait olduu-
nu ok defa belirtmi ve karkla mey-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEM SULTAN
dan vermemitir. bn'l-Esr Cmi'u'l- snda Karamanoullar ile iyi geindi ve
u/'n telif ederken ahh-i Buhr bu sayede onlarn gizli emellerini engel-
ile ahh-i Mslim'deki hadisler iin leyebildi. Burada etrafna toplad lim
Humeyd'nin bu eserini esas almtr. ve sanatkrlarla mmtaz bir kltr ev-
el-Cemc beyne'-ahhayn'm bir k- resi meydana getiren Cem, babasnn
sm yazma nshalar Sleymaniye Ktp- lm ve Bayezid'in tahta gemesiyle
hanesi'nde bulunmaktadr (Lleli, nr. 437; hak iddiacs olarak ortaya kt. Baba-
Ysuf Aa, nr. 101; dier nshalar iin bk. snn taht iin kendisini setiini, Baye-
GAL SuppL, I, 578). Eser zerine baz erh zid'in haksz olarak baa getiini ileri
ve ihtisar almalar da yaplmtr. Bun- srerek ordu toplad ve Bursa'ya gitti.
lardan Vezir bn Hbeyre'nin el-fh On sekiz gn kadar ehirde kald, bu s-
can me'ni'-hh adl eseri rada adna para bastrd, hutbe okut-
Muhammed Rgb Tabbh tarafndan tu ve kendisini padiah iln etti. Ancak
Halep'te baslmtr (1928). Ziyeddin 1481 Hazirannda Yeniehir'de ar bir
Makdis'ye ait olan Kelm'z-Ziy3 el- yenilgiye urad-, ekildii Konya'da da
Makdis cal ey'in min ehdi'l-CemQ yeterince destek bulamaynca Tarsus'a,
beyne'-ahhayn'm bir nshas ise Z- Msr sultanndan ald davet zerine
hiriyye Ktphanesi'nde bulunmaktadr de Kahire'ye gitti. Kahire'de byk bir
ilgi grd ve orada kald sre iinde
(Mecma, nr. 85/12). Ayrca Hasan b. Ha-
tr ez-Zahr'in el-Hh' ihtisar edip baz Mekke'ye giderek hac vazifesini yerine
ilvelerde bulunmak suretiyle el-Cem'e getirdi. Anadolu'dan gelen haberler onu
el-Hcce adyla bir erh yazd, bn Ha- taht yolu iin tekrar mitlendirdi. Fakat
cer el-Askaln'nin de el-Cem"i ihtisar Ankara sancak beyi Mehmed Bey'in s-
ettii bilinmektedir (bk. Kef'z-zunn, 1, rar ile giritii harekt bir sonu ver-
600). medi. 1482'de Karamanolu Kasm ile
n
BIBLIYOGRAFYA :
bn'l-Esr, Cmi'u'1-ul (nr. Abdlkdir
e!-Arnat), Beyrut 1403/1983, I, 55; Zeheb,
A'lm'n-nbel', 1, nirin girii; XIX, 121; Ir-
kl, Fethu'l-mus (nr. Mahmd Reb'), Beyrut C e m Sultan'n Meir'-uar'daki minyatr
1408/1988, s. 20; Tecrid Tercemesi, I, 262-263; (Millet K t p . , A l i E r n r , nr. 7 7 2 , vr. 9 6 b )
Kef'z-zunn, 1, 599-600; Dlhlev, Bustn'l-
muhaddin, s. 150-152; Brockelmann, GAL
Suppi., I, 578; a.mlf., "Mayurk", A, VII, 417;
Sezgin, GAS, 1, 132, 142; Kettn, er-Rislet'l-
mstetrafe, s. 173; kir Mahmd Abdlmn'im.
bn Hacer el-Askaln, Badad, ts. (Dr'r-Ri-
sle), I, 336. m .
ML SMAIL L . AKAN
F CEM S U L T A N 1
(. 900/1495)
^ Osmanl ehzadesi. ^
Ftih Sultan Mehmed'in nc olu
olup 27 Safer 864'te (23 Aralk 1459) Edir-
ne'de dodu. ki lalas ile birlikte henz
on yanda iken 1469'da Kastamonu'ya
sancak beyi olarak gnderildi. Burada
ksa bir sre kaldktan sonra nce stan-
bul'a, oradan da Rumeli'ye gitmesi emre-
dildi. Babasnn 1473'te Otlukbeli'de Ak-
koyunlular'la mcadelesi srasnda ma-
lp olduu yolundaki sylentiler zeri-
ne lalalar Nasuh ve Kara Sleyman ken-
disine biat ettiler. Ancak bunu duyan
Ftih olunu azarlad gibi lalalarn da
ldrtt.
Aabeyi ehzade Mustafa'nn Konya'-
da lm zerine 1474'te sancak beyi
olarak oraya gnderildi. Bu grevi sra-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 283
C E M SULTAN
anlap Konya'y almaya kalktysa da
geri pskrtld, taraftarlar datld.
Artk Anadolu'da kalma imkn ortadan
kalkan Cem otuz kadar adam ile Ro-
dos'a gitti. Bundan sonra bir daha va-
tanna dnemedi ve bylece
Avrupa hayat balam oldu.
29 Temmuz 1482'de Rodos'a varan
Cem Sultan, Rodos valyelerinin sbi-
triyye reisi Pierre d'Aubusson tarafn-
dan byk bir trenle karland. Cem
Sultan valyelerin yardm ile Rumeli
tarafna gemeyi umarken
onu Osmanl Devleti'ne kar bir koz
olarak kulanmay dnyorlard.
d'Aubusson papaya, Macaristan ve Na-
poli krallarna mektup yazarak durumu
izah etti ve nasl bir yol takip edilecei-
ni sordu. ltica haberini renen II. Ba-
yezid ise Rodos valyeleriyle anlama
yolunu seti. Cem'e yardm edilmemesi
iin Venedik'le de anlaan ve onlara ver-
gi muafiyeti baheden II. Bayezid, val-
yelere 40.000 altn vermeyi kabul etti.
valyeler Cem'in Rumeli'ye gitme iste-
ini geri evirdikleri gibi kontrollerini
daha da arttrdlar ve kendisini gizlice
Fransa'ya gnderdiler.
15 Ekim 1482'de Savoia dkasna ba-
l Villefranche'ye gtrlen Cem, veba
salgn sebebiyle Nice ehrine gnderil-
di. Burada drt ay kald, bu sre iinde
Bat dnyasnn sosyal yaayna ahit
oldu, ad eitli sylentilere kart. 5 u-
bat 1483'te Chambery'e gtrld. Ora-
da iken Macar kralna yollad adamla-
rnn yakalanp ldrldn haber al-
d. Bu arada II. Bayezid de kardei ve
Avrupa'nn durumu hakknda bilgi al-
mak iin srekli olarak casuslar gnde-
riyordu. Cem'in Avrupa'da bulunmas ve
II. Bayezid'in faaliyetleri, Venedik dahil
olmak zere Macaristan kral, papa, Na-
poli kral ve hatta Memlk sultannn ko-
C e m Sultan'n kabri - Muradiye / Bursa
284
birok eser yazlmtr. Dou'da ve Ba-
t'da portreleri yaplm olan Cem Sul-
tan'n hayat sonraki dnemlerde ok il-
gi ekmi, hakknda eitli ilm aratr-
ma yapld gibi roman, piyes ve izgi
maceral romanlara da konu olmutur. Avrupa li-
teratrnde isminin "Zizim" eklinde ya-
Pinturicchio'nun zlmas muhtemelen "Cimcime"den kay-
"Disputa di naklanmaktadr.
S. Caterina" adl
tablosundan BBLYOGRAFYA:
alnan Haydar Bey. "Vkt- Sultan Cem", TOEM
bir detayda ilvesi (nr. M. Arif), stanbul 1330; Marino Sa-
C e m Sultan - nudo, I Diarri, Venezia 1879, I, 21, 56, 94, 427,
valyeler Vatikan 437, 1007; II, 430, 436, 463, 596, 610, 660,
684, 697-698, 700, 714, 734, 1023, 1112; Fe-
P. nu ile ilgilerini canl tutmaktayd. Btn ridun Bey, Mneat, I, 290-294; Hoca Sded-
bunlar yakndan takip eden II. Bayezid, din, Tc't-teurh, I, 8-40; L. Thuasne, Djem-
Sultan, etde sur la question d'Orient a la fin
Cem'in sa olarak iadesi iin eitli te-
du XVe siecle, Paris 1892; M. Koman, ikr'-
ebbslerde bulunuyor, te yandan ba- nin Karaman Oullar Tarihi, Konya 1946, s.
ta Barak Reis olmak zere gizlice gn- 199-204; smail Hikmet Ertaylan, Sultan Cem,
derdii adamlarndan onun hakknda bil- stanbul 1951; J. Lefort, Topkap Saray Ariv-
lerinin Yunanca Belgeleri, Cem Sultan'n Tari-
gi almaya alyordu. Bu arada Macar
hine Katk (trc. H. Gonnet), Ankara 1981; G.
kral Cem'i karma teebbsnde bu-
E. Careetto, Un sultano prigioniero del Papa,
lunduysa da baarl olamad. Memlk Venezia 1989; a.mlf.. Gem Sultan. Pellegrino
sultan 1487'de 20.000 filori karln- d'Oriente, Paese (Treviso) 1991; H. Heidenhei-
da Cem'in kendilerine verilmesi teklifin- mer, "Die Korrespondeuz Sultan Bajazet mit
Papst Alexander VI", Zeitschrift fr Kirschen-
de bulundu. Papa VIII. Innocente bir ha-
geschichte, V (1882), s. 511-573; . Hami Da-
l seferi gerekletirmek iin Cem'den nimend, "Vkt'a Nisbetle Gurbetnme",
faydalanmay umuyordu. Pierre d'Aubus- Fatih ue stanbul, II/7-12, stanbul 1954, s. 211-
son ile anlaarak Cem'i Roma'ya getirtti 270; brahim Artuk, "Fatih Sultan Mehmed
(4 Mart 1489). II. Bayezid durumdan ha- ve Onu Mteakb Bayezid'Ie Cem Adna Ke-
silen Sikkeler", a.e s. 39; . Hakk Uzunar-
berdar olunca Cem'i muhafaza altnda
l, "Cem Sultan'a Dir Be Orijinal Vesika",
tutmas iin valyelere verecei paray TTK Belleten, XXIV/95 (1960), s. 457-483; e-
papaya gnderdi. 30 Kasm 1490'da Ro- rafettn Turan, "Barak Reis'in ehzade Cem
ma'ya giden Osmanl elisi Mustafa Bey, Meselesiyle lgili Olarak Savoie'ye Gnde-
papaya yl iin 120.000 altn verdi. Pa- rilmesi", a.e., XXVI/103 (1962), s. 539-555; M.
zzeddin, "Un Prince Turc en France et en
pa Innocente'in lmnden sonra Fran-
Italie au XV e siecle: Djem Sultan", Orient,
sa Kral VIII. Charles, Cem'in Napoli'ye nr. 30 (1964), s. 79-99; Semavi Eyice, "Sultan
evki iin yeni Papa VI. Alessandro ile Cem'in Portreleri Hakknda", TTK Belleten,
anlat. Fransa kral onu siyas emelleri XXXVIII/145 (1973), s. 1-49; Halil nalck, "A
Case Study in Renaissance Diplomacy, The
iin bir koz olarak kullanmak istiyordu.
Agreement between Innocent VIII and Baja-
Ancak 27 Ocak 1495'te Roma'dan ayr-
zd on Djem Sultan", JTS, III (1979), s. 209-
lan Cem, Castel Capuana denilen yerde 230; a.mlf., "Ojem", El2 (ng.), II, 529-531; A.
29 Cemziyelevvel 900 (25 ubat 1495) Gallotta G. Bova, "Venedik Devlet Arivi'n-
tarihinde ld. Onun, elindeki kymetli de Osmanl ehzdesi Sultan Cem ile lgili
Belgeler" (trc. Mahmut akirolu), TT, V/30
rehineyi brakmak zorunda kalan papa
(1986), s. 19-27; M. Cavit Baysun, "Cem", A,
tarafndan zehirlendii rivayet edilmek-
tedir. 111,69-81. m
lifti MAHMUT H . AKIROLU
Cem'in lmn haber alan Bayezid
gnlk yas iln ettii gibi gyb ce- Edeb Yn. Henz kk bir ocuk-
naze namazn da kldrtmtr. Tahnit ken Edirne Saray'nda ald zel ders-
edilmek suretiyle sadk adamlar tara- lerle Arapa ve Farsa'y renmeye ba-
fndan Gaeta denilen yerde topraa ve- layan Cem'in, 873 (1469) ylnda devrin
rilen cesedi 1499'da Napoli kral tara- kltr merkezlerinden biri olan Kasta-
fndan Osmanllar'a teslim edilerek Bur- monu sancak beyliine tayin edildii s-
sa'da Muradiye Camii hazresine defne- rada on yalarnda iken gazel yazd
dilmitir. rivayet edilir. 1474'te ehzade Musta-
Hayat olduka maceral geen ve Av- fa'nn lm zerine sancak beyi olarak
rupal devletlerin siyas oyunlarna hedef gnderildii Konya'da tahsiline devam
olan Cem Sultan iyi bir air olup Farsa eden Cem Sultan, ilim ve kltr faaliyet-
ve Trke iki divan vardr. Ayrca adna lerinin yan sra silhrlk ve binicilik
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

gibi asker nitelikleri de kazanmt. Kon-
ya'ya gider gitmez etrafnda Sa'd-i Cem,
Haydar, Sehy, La'l, Kand ve hid gi-
bi baz airler topland. Bunlarn bir ks-
m, daha sonra memleketinden ayrlmak
zorunda kaldnda bile onu yalnz brak-
mamlar ve bu sebeple "Cem airleri"
olarak anlmlardr. 1481'de aabeyi II.
Bayezid karsnda Yeniehir ovasnda
kesin bir yenilgiye uraynca yurdunu
terketmeye mecbur kalan Cem, bundan
sonra lmne kadar gurbette skntl,
kederli ve hasret iinde bir hayat sr-
mtr. Baz iirlerinde bu ayrlktan ne
kadar znt duyduu aka belli olur.
Birinci bendi "felek" redifiyle balayan
terkibibendinde talihsizliinden kinaye
olarak felekten ikyet etmekle birlik-
t e kendisiyle de hesaplat grlmek-
tedir.
Seh, Cem'in iirlerinin hayal dolu, ga-
zellerinin retici olduunu syler. La-
tf onun airliini ver. l de ayn g- i eklindeki bilgiye dayanarak ve zel-
rleri paylar. k elebi, tezkiresin- likle divann iindeki baz kaside ve ga-
de onun musahiplerinden Sa'd-i Cem
ile divann ve "kerem" redifli kasidesini
11. Bayezid'e gnderdiini bildirmekte-
dir. Affedilmesi umuduyla aabeyine yol-
lad yetmi drt beyitlik kaside olum-
lu bir sonu vermemitir. Yine ayn tez-
kireden, onun "Riyye Kasidesi"nin da-
ha o zamanlar bir hayli nl olduu an-
lalmaktadr.
Cem Sultan, kkl bir kltre sahip
olmas ve klasik edebiyat ok iyi bilme-
sinin yan sra Farsa'ya ve ran edebi-
yatna da derin vukufu sayesinde zen-
4
1 ladr. Mesnevi zerinde Adnan nce ta-
f ,
U?
X
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
gin hayallerle dolu iirler yazmtr. Bi-
rinci snf bir air olmamakla birlikte i-
irlerinde klasik edeb mazmunlar, ks-
sa, hikye ve efsanelerle divan edebiya-
tnn hayal dnyasna ait unsurlar ok
iyi kullanmtr. Cem'in iirde rnek al-
d kiilerden biri Bursal Ahmed Paa'-
dr. Divannda onun baz iirlerine naz-
reler yazd grlr. Ayrca eyh ve Ni-
zm'den de etkilenmitir.
iirlerinde devaml olarak yalnzlktan
ikyet eden Cem Sultan romantik bir
ruh hali iinde grlmektedir. Olu Ouz
Han'n ldrlmesi zerine yazd mer-
siyede kederli bir babann acsn ok
iyi yanstmtr. smail Hikmet Ertaylan,
Cem'in Farsa iirlerinin Trke iirle-
rinden daha stn olduunu sylemek-
tedir.
Eserleri. 1. Trke Divan. k elebi'-
nin kaydettii, Cem'in divann musahi-
bi Sa'd aracl ile Bayezid'e gnderdi-
zellerden hareketle onun divann gur-
bette iken tamamlad sonucu karla-
bilir. Yine k elebi'nin ifadesinden,
divann babas II. Mehmed adna tertip
ettii anlalmaktadr. . Halil Ersoylu'-
nun hazrlad C e m Sultanin
Divan (Ankara 1989) adl tenkitli yay-
nnda iki tevhid, bir mnct, iki na't,
drt kaside, bir terkibibend, bir tercii-
bend, 348 gazel, bir rub, krk bir mu-
amma ve on dokuz mfred bulunmak-
tadr. Ersoylu'nun sadece be nshasn-
dan sz ettii divann bugn on bir ns-
.,
Cem Sultan'n
Trke
divannn
ilk ve s o n
sayfalar
(10 Ktp.,
T Y , nr. 5 5 7 4 )
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
C E M SULTAN
has bilinmektedir (Sleymaniye Ktp., La-
la smil, nr. 431, Ftih, nr. 3794; Millet
Ktp., Ali Emr, Manzum, nr. 81; Ktp.,
TY, nr. 5474, 5547; Bursa Orhan-Hara
Ktp., nr. E. 6; Kayseri Rid Efendi Ktp.,
nr. 1262; stanbul Belediyesi Atatrk Ki-
tapl, Muallim Cevdet kitaplar, nr. 416;
T S M K , Revan, nr. 739; Bibliotheque Na~
tionale, Suppl. 1163; M n i h Devlet Ktp-
hanesi, Cod. or. 136). Vatikan Ktpha-
nesi'nde de sadece muammalar ihtiva
eden bir nsha mevcuttur (Rossi, s. 105).
2. Farsa Divan. Trke divan ile bir ara-
da Bursa Orhan-Hara (nr. E. 6), Top-
kap Saray Mzesi (Revan, nr. 739), Sley-
maniye (Ftih, nr. 3794) ve Millet (Ali Em-
r, Manzum, nr. 328) ktphanelerinde ol-
mak zere toplam drt nshas bilin-
mektedir. Bursa nshas, Trke divan
ile birlikte . Hikmet Ertaylan'n Sultan
Cem (stanbul 1951) adl eseri iinde tp-
kbasm olarak yaymlanmtr. 3. Cem-
d Hurd (yt- Uak). Selmn-
Svec'nin <. 7 7 8 / 1 3 7 6 ) Farsa mesne-
visi nce Ahmed, daha sonra da Cem
tarafndan Trke'ye evrilmitir. Seh
ve smil Bel'in bahsettii Cem'in bu
tercmesine uzun zaman rastlanmad
iin zerinde durulmamtr. Cem air-
lerinden hid de kendi yazm oldu-
Trke u L e y l v Mecnn mesnevisinde bu
eserden sz ederek iki mesnevinin ay-
n tarihte bittiini kaydeder. Buna gre
eserin telif tarihi 883'tr (1478). Cem-
d Hurd ilk defa Mnevver Okur
tarafndan Ktahya Vhid Paa l Halk
Ktphanesi'nde (nr. 1666) bulunarak
1958 ylnda ilim dnyasna tantlm-
tr. Eserin ikinci nshas Cahit ztelli ta-
rafndan 1972'de Ankara lhiyat Fakl-
tesi Ktphanesi'nde (nr. 18.464) bulun-
mutur. Bu nshadaki, "Dedim ann adn
"yt- Uk" / Hesb ederseniz ehl-i
tevrh / Gir ad olur kendye trih"
msralarnda hem eserin ad hem de te-
lif tarihi ("yt- U k " - 883) verilmek-
tedir. Ayrca bir beyitte Cemd Hur-
d'in Ftih Sultan Mehmed iin yazld-
aka belirtilmektedir. in Padiah
Fafr'un olu Cemd ile Rum kayseri-
nin kz Hurd arasndaki ak macera-
snn anlatld eser 5000 beyitten faz-
rafndan bir doktora almas yaplm-
tr (bk. bibi ). 4. Fl- Reyhn- Cem Sul-
tn. Krk sekiz beyitlik bir mesnevi olup
stanbul niversitesi Ktphanesi'nde
iki nshas bulunmaktadr (nr. 5474,5547).
inde Cem'in ad gememekle birlikte
eser Cem'e ait iki divan nshasnda da
285
C E M SULTAN
mevcuttur. smail Hikmet Ertaylan ta-
rafndan yaymlanan Fal-nme (stan-
bul 1951) adl eser iinde tpkbasm ve-
rilmitir.
BBLYOGRAFYA :
Cem Sultan'n Trke Divan (nr. Halil Er-
soylu), stanbul 1981, I-III; a.e., Ankara 1989;
Haydar Bey. Vkt- Sultn Cem, TOEM ilve-
si (nr. M. Arif), stanbul 1330; Seh, Tezkire, s.
14-15; a.e. (Kut), s. 101-102, 245; k elebi,
Meir'-uar, vr. 67a-68a; Latifi, Tezkire, s.
64-65, 188; l, Knh'l-ahbr, Ktp., TY,
nr. 5959, vr. 136a-138a; Bel, Gldeste, s. 47-
52; J. Aumer, Verzeichnis der Orient, Mnih
1875; Osmanl Mellifleri, II, 122; Blochet, Ca-
talogue, II, 1933; SuppL, s. 1163; Ergun, Trk
airleri, s. 960-963; TYDK, I, 40-42; smail Hik-
met Ertaylan, Sultan Cem, stanbul 1951; a.mlf.,
Fal-nme, stanbul 1951; E. Rossi, Elenco Dei
Manoscritti Turchi Biblioteca Vaticana, Roma
1953, s. 105; Karatay, Trke Yazmalar, il, 98-
99; Banarl, RTET, 1, 450-451; Adnan nce, Cem
Sultan Cemd Hurd (doktora tezi, 1981),
Atatrk niversitesi Ed.Fak.; a.mlf., "Cemd
Hurd Mesnevileri", Frat niversitesi Der-
gisi (Sosyal Bilimler), IH/2, Elaz 1989, s. 109-
139; R. C. Morris, Jem, Memoirs of an Ottoman
Secret Agent, London 1988, s. 330; Mnevver
Okur, "Cem Sultan, Cemid Hurid", TD,
VII/84 (1958), s. 612-614; a.mlf., "Cem Sul-
tan'n Yeni Bulunan Fl- Reyhn- Sultan
Cem Adl Eseri", TT, XVI/96 (1991), s. 24-27;
XVII/97 (1992), s. 64; Cahit ztelli, "Cem Sul-
tan'n Yeni Bulunan Cemid Hurid Mes-
nevisi", TD, XXVI/248 (1972), s. 124-128; Ha-
lil Ersoylu, "Fal, Falnme ve Fl- Reyhn-
Cem Sultan", si. Med., V/2 (1981), s. 69-81;
M. Cavit Baysun, "Cem", A, III, 80-81; TA, X,
S GNAY KUT
CEM S U L T A N T R B E S
Bursa'da Sultan II. Mehmed'in
ehzadesi Cem Sultan'a ait trbe.
L C e m Sultan Trbesi'nin iinden bir grn ve pencere
Bata Sultan II. Murad'nki olmak ze-
re Murdiye Camii'nin geni hazresi iin-
de bulunan pek ok trbeden biridir. o-
u sanat asndan stn bir deerde
olan bu trbeler arasnda Cem Sultan
Trbesi diye anlan yap i sslemesi ba-
kmndan en zariflerindendir.
Kitbesi olmayan trbe, kubbe iin-
deki naklarda bulunan "Sultan Musta-
f a " ve "rahmetullah" yazlarndan anla-
ldna gre Ftih Sultan Mehmed'in
byk olu ehzade Mustafa (. 1474)
iin yaptrlmtr. Ancak maceral bir sr-
gn hayatndan sonra 1495'te talya'da
len Cem Sultan'n cenazesi 1499'da yur-
da getirildikten sonra buraya defnedil-
mi ve trbe, daha nl olduu iin onun
adyla anlr olmutur.
Bursa kad sicillerindeki bir kayttan
hareketle (bk. Ayverdi, s. 161) ehzade
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
286
Mustafa Trbesi'nin 1479'da yaplm ol-
duu kabul edilmektedir. Haremeyn ev-
kaf mfettilerinin raporuna gre 1209'-
da (1795) harap durumda olan trbenin
kurunlarnn yenilenmesi, adrvanla
sanduka rtleri ve kavuklarnn tamir-
leri iin nce 1453,5 kuru masraf ng-
rlm, 23 Reblhir 1210'daki (6 Kasm
1795) ikinci bir keifte masraf 1422,5
kurua indirilmitir (Bursa Kad Sicilleri,
1209 yl, s. 5, 9). Trbenin iindeki drt
sandukadan biri Sultan Mustafa'ya, di-
eri Cem'e, ncs Sultan Bayezid'in
olu Abdullah'a, drdncs ise yine Ba-
yezid'in olu lemah'a ait olarak gs-
terilmektedir. Sandukalarda sabit levha-
lar olmadndan hangisinin kime ait ol-
duu kesin olarak anlalamamaktadr.
Trbe, her kenar 7 m. uzunluunda
bir altgen biiminde ina edilmitir. Ya-
p malzemesi olarak Bursa'daki Trk mi-
marisinde grld zere ta ve tula
kullanlmtr. Duvarlarda iki sra tula
kuaktan sonra tek sra ta gelmekte,
bunlarn aralarnda da dikine konulmu
bir tula bulunmaktadr. Yalnz giriin,
mermerden iki yan duvarl bir hol halin-
de korunduu grlr. Da bir Trk ke-
meriyle alan bu geni dehlizin stn-
de ok takn ahap bir saak vardr. ki
yan duvarda da pencereler almtr.
Trbe mekn, her cephedeki altl stl
pencerelerden k aldktan baka mih-
rap stnde de bir pencere vardr. Ayr-
alnlnda! kalem isi ssleme
- >
, v', / - J-
' ,
m M M M m m L
t-A:- mj
i "^rT*
**
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
C e m Sultan
Trbesi'nin ini
desenlerinden
bazlarnn
Sheyl
nver
tarafndan
yaplan
izimi
ca kubbe kasnanda da pencereler bu-
lunmaktadr. E. Hakk Ayverdi'ye gre
al pencerelerin camlar genellikle tr-
benin ilk yapsndan kalmtr. eride
duvarlarn her bir yz "Bursa kemeri"
ile hareketlendirilmi ve bunlarn ileri-
ne kble istikametinde bir mihrap, dier
drdnde ifte pencereler yer almtr.
Kubbe geii, binay epeevre dolaan
prizma biimindeki "badem "lerle sa-
lanmtr.
Cem Sultan Trbesi'ni Trk sanat ba-
kmndan nemli yapan i sslemesidir.
Duvarlar, alt sradaki pencerelerin st s-
veleri hizasna kadar alt keli frze
renkli inilerle kaplanmtr. Aralarda az
sayda koyu lcivert iniler de kullanl-
mtr. zerlerinde altn yaldzl birer er-
eve ile ortalarnda yine altn yaldzl dam-
ga usulyle baslm rozetler bulunur. Ke-
nar eritleri ise iekli ve rmiidir. Mih-
rabn mukarnasl yama lcivert renkli
inilerle bezenmitir. Mihrabn iki yann-
da alnlk iinde msenn birer besme-
le ile altlarnda cel-slsle "Allahu h-
ku klli ey' ve hve l klli ey'" iba-
resi yazlmtr.
Duvarlarn st ksmlar, kemerler ve
aralar kasnak eridiyle, kubbe ise tama-
men kalem ii naklarla sslenmitir.
Kubbe eteinde besmele-i erif ile ye-
"m? -
t'l-krs yazldr. Kubbe sathn haty
ve rm motifler kaplar. Bunlarn arala-
\
' K rnda kk kartularn ilerinde "Sultan
RS
-A- v, Mustafa" ad yer alr. Bir dizi tekil eden
alt rozetin aralarnda da on iki defa "rah-
metullah" yazs tekrarlanr. Mihrap du-
var son derece zengin olarak hemen he-
men boluk kalmayacak ekilde yazlar
ve naklarla bezenmitir. Pencereli du-
varlarda, st pencerelerin iki yanlarn-
da, ifte kulplu bir saksdan kan stili-
Ar ' ^iBr- ze edilmi birer byk bitki motifi yer
alr. iekler ve selviyi andrr biimde
r 1 "i olan bu motiflerin duvardan 2 - 5 mm.
kadar tat tesbit edilmitir. Bu ok
llIBpj!
i i l i zengin kalem ii naklarn btnyle ol-
- masa bile ksmen ge devirde tazelen-

dii genellikle kabul olunursa da bunun
ne derecede olduu pek aka anla-
lamamaktadr. Bursa Trk eserleri ze-
rinde hazrlad doktora tezi 1909'da
baslan Wilde, trbenin ok yakn tarih-
lerde tamir edildiini ve bu srada ok
irkin ve parlak renkli naklarn yapl-
dn bildirir. Ahmed Tevhid Bey de Bur-
sa valilii srasnda Ahmed Vefk Paa'-
nn trbedeki badanalarn altnda oriji-
nal naklar bizzat bulduunu ve onlar
restore ettirdiini yazar. Sonu olarak
bu trbenin i sslemesi, bir btn ha-
linde XV. yzyln Trk i bezeme sana-
tn ve estetiini mkemmel aksettiren
bir rnek kabul edilir.
Trbenin ahap kndekr kap kanat-
lar da itinal ve kaliteli bir iilie sahip-
tir. Bunlarn panolarna oyma iek ve
yaprak motifleri ilenmitir. Kanatlarn
demir kuaklar da kabartmalarla be-
zenmitir.
Trbenin iinde eit byklkte drt
mermer lahit vardr. Bunlarn ahap san-
dukalar, dolaysyla rtleri ve kavukla-
r yok olmutur. A. Gabriel, giri hol ke-
merinin iki yannda grlen 8 cm. apn-
daki kurun doldurulmu oyma sekiz-
genin, binann mimarnn adn koymak
iin yapldn ileri srmekte, f a k a t bu
tahminini destekleyecek bir ip ucuver-
memektedir.
BBLYOGRAFYA:
H. Wilde, Brussa, Eine Entuickelungssttte
Trkischer Architektur, Berlin 1909, s. 76-78;
Sheyl nver Zeki Pakaln, Bursa'da Ftih'in tadr.
Oullar Mustafa ue Sultan Cem ue Trbeleri,
Bursa 1946; Kzm Baykal, Bursa ue Antlar,
Bursa 1950, s. 42, nr. 11; A. Gabriel, ne capi-
tale turque: Brousse-Bursa, Paris 1958, I, 121- drnz" (Buhr, " C i h d " , 149, "'tim",
122, v. LIX, LX1V, C1V; Ayverdi, Osmanl Mi'm-
rsi ili, s. 161-168; Ahmed Tevhid, "lk Al Pa-
diahmzn Bursa'da Kin Trbeleri", TOEM,
111/17(1331), s. 1058-1059. r-|
LIY S E M A V E Y C E lullah kadnlar ldrmekten menetti"
r C E M ' ve T E ' I F
( ciJfcJlj j ^ l )
Hadisler arasnda grlen ihtilflar
^ giderme yollarndan biri.
Hadislerden birinin emrettiini teki-
nin nehyetmesi eklinde zetlenebilecek
olan "ihtilf'l-hads" meselesinin z-
m iin cem', nesih, tercih ve tevakkuf
gibi eitli usuller bulunmaktadr. Birbi-
rine zt gibi grnen iki hadisten her bi-
riyle ayn zamanda amel etmeyi mm-
kn klan bu usullerin banda cem' ve
te'lf metodu yer almaktadr. Bu metot,
iki hadis arasndaki ihtilf te'vil yoluyla
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
giderme esasna dayanmaktadr. n-
k peygamber olmas itibariyle Resiul-
lah'n tenkuza dmesi, tutarsz szler
sylemesi dnlemez. Buna gre Hz.
Peygamber'e aidiyeti kesinlikle bilinen
hadisler arasnda daima mkul bir izah
bulunabilir. Abdlhay el-Leknev, bu tr
hadislerde limlerden birinin dikkatin-
den kaan bir ittifak noktasnn bir ba-
kas taralndan bulunabileceini ileri s-
rerek cem' ve te'lf usulnn snrsz ol-
duunu sylemektedir. Tevfk diye de
adlandrlan cem' ve te'lf metoduyla ha-
disler ekilde badatrlr. 1. Hkm 212, 214-215). Birinci hadiste dava sahi-
umumi olan delili bir mnaya tahsis ede-
rek; 2. Mutlak olan snrlandrarak; 3.
Hadislerin ayr ayr durum ve olaylara
ait olduunu gstererek. Hadisleri ba-
datrmada dikkate alnacak husus, so-
nuta her iki delilin de yrrlkte kal-
masdr. Bu sebeple problemin zmn-
de hadisiler daha ok cem' ve te'lf me-
toduna ncelik vermiler, Hz. Peygam-
ber'e ait olma ihtimali bulunan rivayet-
lerin hibirini terketmemek iin zorlan-
madan te'vil etmenin gereini savun-
mulardr. Bunun her zaman mmkn
olduunu syleyen bn Huzeyme, "Res-
lullah'tan sahih senedle gelmi birbiri-
ne zt iki hadis bilmiyorum; kimin elin-
de byle hadis varsa getirsin te'lif ede-
yim" demitir. Bu sznden, onun as-
lnda cem' ve te'lf snrlar dnda ka-
lan nesih, tercih ve tevakkuf gibi usul-
leri de te'lf yolu kabul ettii anlalmak-
Cem' ve te'lfe rnek olarak u hadis-
ler zikredilebilir: "Dinini deitireni l-
28, "stitbetT-mrteddn", 2; E b D-
vd, " H u d d " , 1) hadisiyle -dinden dnen
kadnlar sz konusu olduunda- "Res-
(Eb Dvd, " C i h d " , 111; bn Mce, " C i -
n hd", 30; Drim, "Siyer", 25) hadisi birbi-
riyle elikili grnmektedir. Birinci ha-
disi bir genelleme kabul edip dinini ter-
keden kadn erkek herkesin ldrlece-
^ i, ikinci hadisi de savaa katlmayan
gayri mslim kadnlara tahsis etmek
suretiyle onlarn ldrlmeyecei sonu-
cunu karmak mmkndr. Ayrca bi-
rinci hadisteki genel hkmn ikinci ha-
disle tahsis edildiini dnerek hadis-
leri cemetmek ve dinden d n e n kadn-
lar ldrlmez sonucuna ulamak da
mmkndr. Nitekim Hanefler bu ikin-
ci zm benimsemilerdir.
Dier bir cem' ve te'lf ekli de bir se-
bep ve zaruretin bulunmas kaydyla bir-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEMAAT
birine zt grnen her iki hadisi te'vil et-
mektir. Buna da rnek olarak u hadis-
ler gsterilebilir: "En hayrl ahit, isten-
meden ahadette bulunandr" (Mslim,
" A k z i y e " , 19; E b Dvd, " A k z i y e " , 13;
Tirmiz, "ehdt", 1; bn Mce, " A h k m " ,
26). "Nesillerin en hayrls adalarm,
sonra onlar takip edenler, sonra onlar
takip edenlerdir" hadisinin devamnda
"daha sonra istenmeden ahitlik yapa-
cak bir neslin gelecei" belirtilmitir (bk.
Buhr, " F e z ' i l ahbi'-neb", 1, "Ri-
kk", 7; Mslim, "Fez'il'-ahbe", 210-
bi tarafndan tannmayan, ikinci hadis-
t e tannan ahit kastedilmitir. nk
tannan ahit istenmeden gelirse bunu
yaranmak iin yapm olabileceinden
arlmay beklemesi daha uygundur.
Bu tr te'lflerde hadislerin zellikleri-
ne gre daha ok izah ekli bulmak da
mmkndr. Nitekim bu son iki hadisle
ilgili ayr te'vil daha yaplmtr.
Cem' ve te'lfin pratikteki sonucu, her
hadisi uygulama imknna kavuturmak-
tr. Ancak yaplan te'villeri destekleyen
er' delillerin bulunmas temel arttr.
Byle olmadan srf r e ' y * ile yaplacak
bir cem' ve te'vil makbul deildir. Bu se-
beple cem' ve te'lf, hadis ve fkh ilim-
lerini ve bunlarn usullerini iyi bilenler
tarafndan yaplabilir. slm limleri, zor-
lama olmadan yaplan tevillerle cem' ve
te'lf edilmi hadislerin her ikisiyle bir-
likte amel etmenin vcip olduu husu-
sunda gr birlii iindedirler.
BBLYOGRAFYA:
Drim, "Siyer", 25; Buhr, "Cihd", 149,
"'tim", 28, "stitbetT-mrteddn", 2, "Fe-
z'il ahbi'n-neb", 1, "Rikk", 7; Mslim,
"Akziye", 19, "Fez'ilu -ahbe", 210-212,
214-215; bn Mce, "Cihd\ 30, "Ahkm", 26;
Eb Dvd, "Hudd", 1, "Cihd", 111, "Akzi-
ye", 13; Tirmiz, "ehdt", 1; Hattb, Me'a-
lim's-Snen (nr. M. Rgb et-Tabbh), Ha-
ieb 1932, 111, 80; evkn, rd'l-fuhl, s. 38-
42; Leknev, el-Ecuibet'l-fzla (nr. Abdlfet-
th Eb Gudde), Haleb 1384/1964, s. 160-221;
smil Hakk zmirli, lm-i Hilf, stanbul 1914,
s. 202-203; smail L. akan, Hadslerde Gr-
len htilaflar ue zm Yollan, stanbul 1982,
s. 169-194. r-
LIY SMAL L . AKAN
F CEMAAT n
( SfcUJI )
Ashap, mctehid imamlar veya
her devirdeki mslmanlarn
byk ounluu gibi anlamlara gelen
ve Ehl-i snnet iin kullanlan
bir tabir
(bk. EHL- SNNET).
287
CEMAAT
CEMAAT
( atUJI )
Mslmanlarn din kardelii esasna
dayal olarak gerekletirdikleri ve
katlmak zorunda olduklar
birlik, beraberlik
(bk. TEFRKA).
F CEMAAT
( stUJI )
Namazda
imama uyanlar anlamna geien
fkh terimi.
L J
"Toplamak, bir araya getirmek" anla-
mndaki cem' masdarndan treyen Arap-
a bir isim olup szlkte "insan toplulu-
u" mnasna gelir. Fkh terimi olarak
namaz imamla birlikte klan topluluu
ifade etmek iin kullanlr.
slm dininde cemaat halinde ibadet
tevik edilmi, hatta baz ibadetler iin
cemaat art koulmutur. Her gn kl-
nan be vakit namaz, haftada bir kl-
nan cuma namaz, bayram namazlar
cemaatle eda edilen belli bal ibadet-
lerdir. Cemaatle namaz, mslmanlar
arasnda mevcut mnev ban en nem-
li tezahrlerinden biridir. Namazlarn ce-
maatle klnmasnn hikmeti, mslman-
larn birbirleriyle grp hallerinden
haberdar olmalarn, bilgi alveriinde
bulunmalarn, aralarnda disiplin, sevgi
ve dzenin yerlemesini ve ibadetlerini
severek yapmalarn salama amacna
ynelik olmaldr. Hz. Peygamber'in ha-
yat boyunca cemaate namaz kldrma-
s, hastalandnda da cemaate katla-
rak Eb Bekir'in arkasnda klmas, ko-
nunun slm'daki yerini gstermesi ba-
kmndan nemlidir.
Hz. Peygamber'den, dman korkusu-
nun bulunduu sefer halinde bile ms-
lmanlara namaz cemaatle kldrmas-
nn istenmesi (bk. en-Nis 4/101-102),
namazn normal zamanlarda ncelikle
cemaatle klnmas gereini ortaya ko-
yar. te yandan sahih hadislerde, cema-
atle klnan namaza verilecek sevabn
tek bana klnan namazn sevabndan
yirmi be veya yirmi yedi kat fazla ol-
duu ve cemaate gitmek iin atlacak
her admn mkfatlandrlaca bildiril- ileri srerlerse de Mlikler bununla ce-
mi, ayrca cemaate katlanlarn says
arttka klnan namazn sevabnn da
ona gre artaca haber verilmitir. Bu
arada cemaate gelmeyenlerin evlerinin
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
288
yaklaca tehdidinde bulunulmutur (bk. turmas cizdir. Nitekim Hz. Peygamber,
Mifthu knzi's-snne, "alt" md). Bir nfle namaz klarken kendisine uyan
rek'at imamla klan kimsenin o nama- Abdullah b. Abbas'a imamlk etmitir.
zn tamamn imamla klm gibi olaca- Cemaatle namaz klmann fazileti kadn
n ifade eden hadisi deerlendiren ve erkek iin ayn derecededir. eitli
mam Mlik, imam selm vermeden n- hadis kaynaklarnda yer alan rivayetler-
ce namaza yetien kimsenin ona uymak- den anlaldna gre Hz. Peygamber,
la mkellef bulunduunu, ancak cemaat kadnlarn camiye gitmelerine engel olun-
sevabn alabilmesi iin en az bir rek'at mamasn srarla istemi, onlarn gece-
imamla birlikte klmasnn gerekli oldu- leri bile camiye gitme taleplerinin olum-
n
unu sylemitir. mam fi, cuma d- lu karlanmasn emretmitir (mesel bk.
ndaki namazlarda imamla en az k- Buhr, " E z n " , 162, " N i k h " , 116; M s -
yam, rk, secde gibi bir rknde bera- lim, "alt", 134-136; E b Dvd, "alt",
ber bulunan kimsenin, batan imama 52). Buna karlk Ahmed b. Hanbel'in
uyann faziletini elde etmese de cemaat naklettii bir hadiste, kadnlar iin en
faziletini kazanabileceini, Hanefler'le hayrl namaz klma yerinin evleri oldu-
Hanbeller ise imam selm vermeden u ifade edilmitir (Msned, VI, 297, 301).
cemaate yetien kiinin cemaat sevab- Ancak baz limler bu rivayeti, herhangi
n alabileceini belirtmilerdir. bir fitneye sebebiyet verilmesi haline
Namazlar cemaatle klmak Hanbel- tahsis etmilerdir. Gelien sosyal hayat
ler'e gre farz- ayn, filer'e gre farz- erevesinde toplumun eitli kesimle-
kifyedir. Hanef ve Mlik fakihlerinin rinde, birok i yerinde ve alveri ma-
bir ksm ilgili hadislerden baka, "R- hallinde bulunabilen mslman kadn-
k edenlerle birlikte siz de rk ediniz" nn, bilhassa kendileri iin zel yerler ay-
(el-Bakara 2 / 4 3 ) melindeki yete daya- rlmas durumunda, cami ibadetlerine
narak cemaatin vacip olduunu syie- katlmasnn fitneye sebebiyet verebi-
mise de cemaatle klnan namazn tek leceini ileri srmek mkul olmasa ge-
bana klnana gre daha fazla sevap rektir.
kazandrdn ifade eden hadislerden Cemaatle klnan namazlar esas itiba-
hareketle cemaatin namazn rknle- riyle farz namazlardr. Bayram namaz-
rinden olmayp bu ibadeti daha kmil n vacip kabul edenlere gre bayram na-
ve daha etkili hale getiren tamamlayc mazlar ile teravihten sonraki vitir na-
bir unsur olduu ileri srlmtr. Bu maz cemaatle klnan vcip namazlar;
sebeple de Hanef ve Mlik fakihlerin teravih namaz, yamur duas (istisk)
ounluuna gre cemaatle namaz kl- namaz ve gne tutulmas dolaysyla
mak mekked snnettir. Bu gr, za- klnan namaz da (ksf namaz) cemaat-
manmzda eitli ilerle megul olmak le klnan snnetleri tekil eder. Btn
mecburiyetinde kalan mslmanlara ko- mezheplerin ittifak ettiine g r e cuma
laylk salamaktadr. Ancak vakti olan namaz ancak cemaatle klmabilir. Fakat
mslmanlarn namazlarn cemaatle cuma namaznda cemaat iin gerekli olan
klmak suretiyle bu din ve itima grevi say dier namazlardan farkldr (bk. CU-
yerine getirmeleri gerekir. Hatta fakih- MA). Cuma klnan yerde bu namaz k-
lerin ounluuna gre, slm'n iarn- lamayan kimsenin o gnn le nama-
dan saylan cemaati tamamen terkede- zn cemaatle klmas filer'e gre sn-
rek camilerini kapal, minarelerini ezan- nettir. Hanefler'e gre ancak cuma k-
sz brakan belde halk bu iar ihya et- lnmayan yerlerde le namaz cemaat-
meye zorlanr. le klmabilir, aksi halde cemaat mekruh
Hz. Peygamber, cemaatin iki kiiden saylr. Mlik fakihleri ise mazeretsiz
meydana gelebileceini ifade etmitir olarak cuma namazn klmayan kimse
(Buhr, "Ezn", 35; Nes, "tmmet", 43- iin cemaati mekruh grrken mazeret-
45). Buna gre imamdan baka bir kii- ten dolay klamayan iin ciz telakki
nin katlmasyla cemaat oluur. Hanef ederler. Hanbeller, bu durumdaki kim-
ve fi fakihleri cemaatin mmeyyiz selerin fitneden korkmadklar takdirde
bir ocukla dahi teekkl edebileceini aka, byle bir ihtimalin bulunmas ha-
linde ise gizli olarak cemaatle klabile-
maatin teekkl etmi saylamayaca- cei grndedirler. Hanef, Mlik ve
n belirtirler. Hanbeller'e gre ise farz Hanbeller cuma namaz gibi bayram na-
namazlarda deilse bile nfle namaz- mazlarnn da ancak cemaatle klnabi-
larda mmeyyiz kn cemaati olu- leceini sylerler. filer'e gre ise bay-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

ram namazn cemaatle klmak snnet-
tir. Vitir namazn cemaatle klmak ra-
mazanda snnet, ramazan dnda Ha-
nefler'ce mekruh, Hanbeller'ce mubah-
tr. Snnet namazlardan teravihi cema-
atle klmak Mlikler'e gre mendup, di-
er mezhebe gre snnettir. Istisk
namaz da Mlik ve filer'e gre ce-
maatle, Hanefler'e gre ise tek bana
klnr.
Cemaatin slm dinindeki nemine ra-
men belirli mazeretlerin varl halinde
terkedilmesi mmkndr. Hz. Peygam-
ber can gvenliinin bulunmayn, zel-
likle hastal, sefer halinde iken gece
karanln ve yerin amurlu olmasn ce-
maate engel kabul etmitir. Bu hadisle-
ri, ayrca dinde kolayln tercih edildi-
ini (bk. el-Hac 2 2 / 7 8 ) ve kimseye g-
cnn zerinde yk yklenmeyeceini
(bk. el-Bakara 2 / 2 8 6 ) belirten yetleri gz
nnde bulunduran slm limleri ha-
vann ok souk veya ok scak olmas-
n, iddetli rzgr, kar, yamur, amur
vb. tabii engelleri, hastalk, krlk veya
yryemeyecek kadar felli olma gibi
nemli beden zrleri, ayrca can g-
venliinin bulunmayn, hastaya bak-
ma, cemaate gittii takdirde bir daha
elde edemeyecei ilm bir frsat kar-
ma, cenaze hizmetleriyle megul bulun-
ma, kaybolan bir mal arama gibi nemli
meguliyetleri ve soan, sarmsak vb.
eyleri yemi olma gibi durumlar ce-
maate katlmama iin mazeret kabul et-
milerdir.
Cemaatle namaz klmann kendine has
db vardr. Hz. Peygamber kamet du-
yulduunda namaza kalklmasn, cami-
ye giderken vakarl ve rahat olunmas-
n, yetiilen kadarnn klnp kalan ks-
mn tamamlanmasn emretmitir (Bu-
hr, "Ezn", 23). Buna gre cemaate ye-
timek iin komak ho karlanmamak-
la birlikte acele ile yrnebilir. Ayrca m-
ezzin kamet getirmeye balaynca veya
farz namaza durulunca baka namaz k-
lnmayacam bildiren hadisleri (Buhr,
"Ezn", 38; Mslim, "Msfirn", 63-64)
dikkate alan fakihler, cemaate
kimsenin, farz namazn klnmaya ba-
lanm olmas halinde vaktin snneti de
olsa nafile namaza durmamas gerekti-
ini sylemilerdir. le veya cuma na-
maznn snnetine balandktan sonra
cemaatin farza durmas veya hatibin
hutbeye kmas halinde iki rek'at ta-
mamlannca selm verilir. Mlik, fi
ve Hanbeller, cemaatle klnan farzn
karlmasndan endie edildii takdir-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
de nfle namazn hemen kesilebilece-
ini sylemilerdir. Mlikler'e gre, de-
vam ettii takdirde bir rek'at da olsa
cemaate yetiebileceini, Hanefler'e g-
re ise yalnzca bir rek'at karacan tah-
min eden kimse iki rek'at klarak selm
verir. nk Kur'an'da, "Amellerinizi ip-
tal etmeyiniz" ( M u h a m m e d 4 7 / 3 3 ) buyu-
rulmutur. Buna gre nc rek'ata
balayan kimsenin drt rek'at tamam-
lamas gerekir. te yandan drt rek'at-
l bir farz namaz tek bana klmakta
olan kimse, cemaatle namaz iin kamet
getirildiinde henz bir rek'at tamam-
lamamsa hemen, birinci rek'atn sec-
desini yapmsa ikinci rek'at tamamla-
dktan sonra namazn keserek cemaa-
t e katlr. Mlikler'e gre, nc rek'a-
ta balamsa secdesini yapmadka d-
np oturur ve namazdan kp cemaate
katlr. Fakat nc rek'at da tamam-
lamsa namazn t e k bana bitirir.
rek'atl akam ve iki rek'atl sabah na-
mazlarna gelince, Hanefler'e gre sa-
bah veya akam namazn tek bana kl-
makta olan kimse, ikinci rek'atn sec-
desini yapmadka namazn keser ve
cemaate katlr. Namazn tamamlayan
kii daha sonra cemaate katlabilir. By-
le bir kimsenin cemaate katlmasnn c-
iz olduu ve ikinci namaznn nfile sa-
ylaca konusunda limler ittifak et-
milerdir. nk Hz. Peygamber, evde
namazn klp gelen ve bu sebeple ce-
maate katlmayan kimseye, "Namaz kl-
m olsan bile cemaatle birlikte bir da-
ha kl" demitir (Tirmiz, "alt", 49; Ne-
s, "mamet", 54). Ancak Hanefler, sa-
bah ve ikindi namazlarndan sonra n-
fle klnmas mekruh olduundan bu iki
namazn ve tek rek'atl nfile bulunma-
d iin de akam namaznn cemaatle
tekrarlanmasn mekruh kabul etmi-
lerdir. Hanbeller'e gre akam, Mlik-
ler'e gre de akam ve ayrca vitir kln-
msa yats namaz cemaatle tekrarlan-
maz. Bunlarn dndaki namazlar tek-
rarlanabilir. filer'e gre ise nfile ola-
rak klnmalar sz konusu olmayan adak
ve cenaze namazlar hari her namaz
gelen
cemaatle tekrar klmabilir.
Belli bir imam ve cemaati bulunan
bir mahalle mescidinde namaz cema-
atle klamayanlarn veya imamdan ho-
lanmama vb. sebeplerle cemaate katl-
mayanlarn namaz yeni bir cemaatle
klmalar ho karlanmamtr. nk
bu davran cemaatin anlam ve zelli-
ini kaybettirdii gibi fitneye ve ms-
lman cemaat arasnda paralanmaya
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEMAAT
da sebep olabilir. Belirli bir imam ve
cemaati olmayan yerlerde ise ayr ay-
r cemaatle namaz klmakta bir mahzur
yoktur.
Mukim ile misafirin cemaatle namaz
klmalar ciz olup mukimin imam ol-
mas daha uygundur. Ancak misafirin
imam olmas halinde mukim olan ce-
maate kendisinin sefer halinde olduu-
nu, drt rek'atlk farz iki rek'at klp se-
lm vereceini, cemaatin geri kalan iki
rek'at kendi kendilerine tamamlamala-
r gerektiini hatrlatmas tavsiye edil-
mitir.
BBLYOGRAFYA:
Tc'l-'ars, "cm'a" md.; Mifthu knzi's-
snne, "alt" md.; el-Muuatta"alt'l-ce-
m V , 8; Msned, VI, 297-301; Drim, "a-
lt", 97; Buhr, "Ezn", 10, 18, 23, 35, 38, 40,
162, "Cum'a", 12, "Nikh", 116; Mslim, "Me-
scid", 247, 249, 251-253, "Tahret", 41, "M-
sfirn", 22-24, 63-64, "alt", 134-136; bn
Mce, "kmet", 44, "Mescid", 17; Eb D-
vd, "alt", 46, 52, 207, "Tetawu c ", 5; Tirmi-
z, "Tahret", 39, "alt", 48-49; Nes, "m-
met", 42, 43-45, 51, 54, "Tahret", 106, "Me-
scid", 15; fi, el-m, Kahire 1388/1968, 1,
136, 137, 138; bn Hazm, el-Muhall, Beyrut
1408/1988, III, 104, 106, 107, 111-113, 117-
120; Serahs, el-Mebst, I, 135, 136; II, 29, 144,
145; Kn, Bed'f, I, 155-156; bn Rd,
Bidyet'l-mctehid, Kahire 1975, I, 160-164;
bn Kudme, el-Munt (Herrs), II, 176-181;
Zeyla, fiab'r-rye, el-Mektebet'l-lslmiyye
1393/1973, II, 22, 23, 24, 198; bn Receb, el-
Kav'id fi'l-fkhi'l-slmt, Kahire 1391/1971,
s. 13; bn'I-Hmm, Fethu'l-kadr (Bulak), I,
243-245, 335 vd.; a'rn, el-Mzn'l-kbr,
Kahire 1328, I, 186, 187; irbn, Muni'l-muh-
te, I, 229-236; evkn, Neyl'l-eutr, III, 139-
142, 144-151, 161, 170-171, 174', 176-177;
bn bidn, Redd'l-muhtar, I, 265, 371, 372;
Slih el-Ezher, Ceuhir'l-lkll, Kahire, ts., I,
76, 77; Mehmed Zihn, Ni'met-i slm, stanbul
1326, s. 189-191, 217-220; Muhammed b. Ah-
med el-Mortn e-inkt, Fethu'r-rahm cal
fkhi'l-lmm Mlik bi'l-edille, Kahire 1389/
1969, I, 83, 84; Cezr, el-Mezhibul-erba'a,
I, 336, 340, 341, 349, 358, 362, 402, 404, 405,
407; Zhayl, el-Fkhul-lslm, II, 146-172; Ab-
dlazz b. Muhammed b. Dvd, "Beyn hk-
mi alti'l-cemV', Edv''-er'a, XIV, Ri-
yad 1403, s. 189-207; Mv.F, XV, 280-283.
S MUSTAFA UZUNPOSTALCI
F CEMAAT n
( a&UJ! )
Daha ok
Ktb-i Sitte mellifleri hakknda
kullanlan hadis terimi.
L J
Hadis rihleri, kaynan tesbite a-
ltklar bir hadisin Ktb-i Sitte veya
onunla birlikte Ahmed b. Hanbel'in ei-
Msned'me yer almas halinde, btn
289
 CEMAAT
bu eserleri ayr ayr zikretmek yerine k-
saca "revh'l-cema" (st-UJI
meyi uygun grmlerdir. Mesel Eb
Bekir bn'l-Arab "rizatii'l-Ahvez'de,
Mecdddin bn Teymiyye
ahbr'da "el-cema" terimini
Sitte musannifleri ve Ahmed b. Hanbel
iin, Cemml de el-Keml f esm'i'r-
ricl'e sadece Ktb-i Sitte
nifleri iin kullanmlardr.
Bir muhaddisin rivayetleri Ktb-i
te gibi ana kaynaklarda yer almsa bu
durumu ksaca belirtmek iin de "rev
leh'l-cema" ( < 1 j ) veya "ah-
rece leh'l-cema" (&UsJI J
birleri kullanlmtr. Ktb-i Sitte imam-
larnn hepsinin bir muhaddise talebelik
ettiklerini belirtmek zere "rev anh'l-
cemat sitthm" ( ^
dendii de grlmektedir (Zeheb, XII,
124).
BBLYOGRAFYA:
Tirmiz, el-Cmi'u'-ahh (nr. Ahmed Mu-
hammed kir), Kahire 1357/1938, I, 336; Ha-
tb el-Badd, er-Rihle f talebi'l-hads (nr.
Nreddin ltr), Beyrut 1395/1975, s. 178; Mizz,
Tehzb'l-Keml, 1, 39; Zeheb, A'lm'r-n-
bel', XII, 124; evkn, Neyl'l-evtr, I, 22.
B SMAL L .
r CEMAAT
( tUJI )
Kuzey Afrika'da zellikle
Fas'n merkeze tbi olmayan blgelerinde
idar yetkiyi ellerinde tutanlarn
oluturduu meclis.
Kuzey Afrika'da "kabile, boy ve ayn
atadan gelip ayn topraklar zerinde ya-
ayan on on be ailelik gruplarn olu-
turduu dvvr gibi topluluklar temsil
eden heyet" eklinde tarif edilen ve s-
lm ncesi dnemlere kadar uzanan ce-
maat sistemi, genellikle ehir merkezle-
ri dnda yaayan kabilelerin kendi ile-
rindeki idar meselelerin hallinde nem-
li bir yere sahipti. Kabilelerin bir meclisi
niteliini tayan cemaatler mlk, adl,
ceza, mal ve siyas btn ilerle me-
gul olurdu. Adaleti genellikle mahall r-
f e gre yerine getirir ve kanunlar icra-
ya memur bir eyh seerdi. Kabile ce-
maatlerinin yannda yetkileri snrl ikin-
ci derecede cemaatler de vard. Toplu-
luklarn cemaat halinde faydalandklar
topraklara "bild'l-cema" denirdi. Bu
blgelerin byk bir ksmnda dvvrn
gnlk hayatta nemli yeri vard. Bu aile-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
290
ler ayn anne ve babadan gelir, fakat ara- s Fas Byk Atlas'nda olduu gibi krka
) de- larnda cemaatin himayesine girenler, kadar ykselebilirdi. Bakanlarna mu-
hizmetiler ve evlilik yoluyla akraba olan- kaddem denirdi ve bu kii eyhten son-
lar gibi yabanclar da bulunabilirdi. Ce- ra gelirdi. nk mukaddem arn ba-
Mnteka'l- maat slm dnemde toplantlarn ge- kan, eyh ise kabilenin ve kabile mecli-
Ktb-i nellikle cami ve mescidlerde yapard. sinin bakandr. Bakan idarede genel-
Bul ana eren herkes cemaatin likle tayin edilen sreden daha ok ka-
bir yesi saylr ve prensip olarak o da lr, bylece yetki ailelerin temsilcilerinin
musan- dierlerinin sahip olduu yetkilere sa- elinden bir tek ahsn eline gemi olur-
hip kabul edilirdi. Cemaat reisi "eyh" du. Bu durum sz konusu ahsn serve-
anlamna gelen ehgr lakabyla anlrd. tinin artmasna da yol aard. Ancak di-
Sit-
Fakat son asrlarda eyh tabiri daha yay- er aile bakanlarnn onu destekleme-
gn olarak kullanlmtr. Baz kabileler- leri de mmknd. Hasan el-Vezzn (Af-
de onun yerine el-emn de kullanlrd. rikal Leon), XVI. yzylda Fas'ta eitli ce-
Cemaat otoritesi siyas, sosyal ve eko- maat bakanlarnn idareyi t e k balar-
) ta-
nomik konularda tek sz sahibiydi. Bil- na ellerine aldklarna dair bilgi vermek-
hassa herhangi bir sebeple merkez oto- tedir.
ritenin zayflad gnlerde bu otorite Birka nesil sonra dalan, iki veya da-
^ ) daha ok hissedilirdi. ha ok cemaate ayrlan cemaatler de
Cemaatin balca gelir kaynaklar ar- vard. Bazan zayf ve kk bir cema-
, pazar ve ahs vergilerle hayr sever atin kendisinden daha gl baka bir
kimselerin balarndan ibaretti. Fas'n cemaate katld da grlrd.
gneyindeki baz blgelerde topraklarn 1912 ylnda Fransa ve spanya'nn Fas'
topluca iletilmesi, cemaate ait depola-
igal etmesinden sonra cemaat nizamn-
rn bulunmasn mecburi hale getirmi-
da byk deiiklikler olmutur. nk
tir. nk elde edilen rnn dil bir
zira mlkiyet sistemleri smrgecilik-
ekilde datlmas, fevkalde durumla-
ten nemli lde etkilenmi, igal g-
ra kar korunmas ancak byle mm-
leri cemaatin ihtiyalarndan fazla oldu-
AKAN kn olabiliyordu. Bu hal tam bir hrri-
unu kabul ettii topraklar istil etmi
y e t iinde ticaret yapmaya da engel de-
ve cemaatin dorudan doruya toprak
ildi. Sadece sava zamanlarnda veya
n satmasn da yasaklamtr. Bu konuy-
ulamn zorlat sralarda cemaat, ora-
la ilgili olarak birok karar alnm ve
da yaayan halkn pazardan alabilecei
nizmnmeler yaymlanmtr. Bu top-
gda maddesinin en yksek miktarn
raklarn kiralanmas da birok resm
belirleyerek bir snrlama getirirdi. By-
formalite ve yarg ilemlerinin tamam-
le durumlarda hasta, hamile ve lohusa-
lanmasn gerektiriyordu. Fas'n bam-
larla bir felkete mruz kalm olanla-
szln kazand ilk yllardan beri ba-
rn ihtiyacnn giderilmesine ncelik ve-
z nfuzlu kimselerin cemaate ait ara-
rilirdi. Bu bilhassa kabilelerde uygulanan
bir husustu. Zira oralarda kadn hakla- zilerin sz konusu cemaat hesabna ge-
rn koruma zel bir durum arzederdi. irilmesi iin aba gsterdikleri grl-
Bu sebeple cemaat, gen kzlarn ve o- mtr. Bamszlktan bu yana cema-
cuksuz dul kadnlarn mesken ve gda atler birka defa yeni dzenlemelere t-
ihtiyalarnn en yakn akrabalar tara- bi tutulmu, yetkileri bazan snrland-
fndan karlanmas iin gerekli mda- rlm, bazan da geniletilmitir. Son ola-
halede bulunabilirdi. rak 800' bulan cemaatlerin saysnn
yaknda bir misli daha artmas beklen-
Fas'ta cemaat nizam birok krsal bl- mektedir.
gede vard. Her cemaatin, snrlar tam
olarak belirlenmi arazileri bulunurdu. Eski cemaatlerin ynetim ve yarg yet-
Cemaatin siyas nizam gerek ekil ge- kileri mevcut olup bunlardan her biri
rekse z bakmndan cumhuriyet niza- dierine hususi rflerle balyd. Mlik
mna benzerdi. Bakan demokratik yol- fakihler ziraat alannda slm dininin
la ve belli bir sre iin seilmekle birlik- esaslarna ters dmedii srece bu rf-
t e toplumun idaresi byk ailelerin elin- lere itibar ederek onlar muhafaza et-
deydi. R. Montagne'nin benzetmesine milerdir. Fas Devleti de yllarca nce ce-
gre byk aileler sanki senato meclisi- maatler iin zel mahkemeler kurmu,
ni oluturuyordu. Fakat meclis birok bylece aralarndaki davalar rf ve e-
ky veya ar da (er) denilen yerleim riat kanunlar ile kolayca halletme im-
birimini temsil ediyorsa yelerinin say- kn hsl olmutur.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 C E M A T - i SLM'

BBLYOGRAFYA: nin esas yayn organ olan aylk Terc- yerlemesi ve kurumlamas ynnde
H. et Letoumeux, La Kabylie et les coutumes mn'l-Kur'n dergisinin editrl- youn bir siyaset ve eitim program uy-
kabyles, Paris 1893, II, 4-6, 305; III, 9, 247, ne getirildi. 1938 ylnda, nl air ve gulad; zellikle 1948-1956 yllar ara-
268; L. Africanus, Description de Afrique, Pa-
dnr Muhammed kbal'in daveti ze- snda lkeyi slm devlet statsne do-
ris 1896, s. 73, 76, 94, 133 vd.; L. Milliot, Les
rine Dou Pencap'taki Pathankon'a gi- ru ynlendirmede byk gayret sarfet-
terres collectiues (Bld Djem'a): etde de
legislation marocaine, Paris 1922, s. 59, 123- derek bir aratrma ve eitim kurumu ti. Mart 1949'da, kurucu meclisin yaym-
164, ayrca bk. nsz; R. Montagne, Les Ber- olan ve daha sonra Cemat-i slmrnin lad ve Pakistan anayasasnn temelini
beres et le makhzen, Paris 1930, tr.yer.; a.mlf., merkezi haline gelen Drlislm' kurdu. oluturacak olan "hedef kararlarfnn s-
La uie sociale et politique des Berberes, Paris lm muhteva tamasnda kamuoyunu
1941'de Cemat-i slmFnin kuruluu
1986, s. 39-41, 45-46, 64; J. Berque, Structu-
zerine bakan (emr) seildi ve 1972'de da harekete geirerek en nemli rol
res sociales de Haut-Atlas, Paris 1955, tr.yer.;
a.mlf., "Djam'a", El2 (Fr.), II, 423-424; A. Guil- salk sebebiyle ayrlncaya kadar bu g- oynad. Hkmetin bu grlere kar
taume, La propriete collective au Maroe, Paris revde kald. 1947 ylnda Pakistan Dev- olumsuz, hatta dmanca tavr almas ve
1960, s. 50-51, 75; Hasan es-Sih, el-Hadret'l- mezhep farkllklarna dayanarak slm'
leti kurulunca Lahor'a giderek Ichchra'-
Islmiyye fi'l-Marib, Drlbeyz 1406/1986, karalamaya almas zerine Diybend,
s. 80-81, 271-282. rr . ya yerleti; buras tekiltn yeni merke-
BirM, ehl-i hadis ve a gruplarna men-
I BRAHIM H A R E K T zi oldu ve kendisi de v e f a t edince (1979)
sup limleri toplantya ard. Ocak
buraya gmld.
1951'de Karai'de yaplan tarih toplant-
r CEMAT- SLM n 1947'de Pakistan'n kuruluundan son-
nn sonunda slm devletinin yirmi iki
( ^L.1 C--U- ) ra Cemat-i slm Hindistan ve Pakis- prensibinin ortaya konduu ortak bir bil-
tan'da Cemat-i slm-i Pkistan ve Ce- diri yaymland ve bylece hkmetin s-
Hint-Pakistan alt ktasnda kurulan mat-i slm-i Hind adlaryla bam- lm anayasaya kar yrtt propa-
en byk slm tekilt. . sz iki ayr tekilt haline getirildi; daha ganda ve faaliyetler boa karlm oldu.
sonra da Hindistan'n eline geen ihti- 1956'da kabul edilen ilk anayasada, "sl-
Gney Asya'daki en etkili ve en iyi te- lafl Kemir blgesinde, Sri Lanka'da ve m temellere dayanan bir toplum olutur-
kilta sahip slm hareket olan Cem- 1970'ii yllarn ortalarnda Benglade'te may ve btn mevcut kanunlar Kur'an
at-i slm Austos 194l'de, ngiliz Hin- yine bamsz olarak ortaya kt. Bu be ve Snnet nda dzenlemeyi" esas
distan'nda slm uyan balatmak is- ayr tekilt ayn isim altnda faaliyet alan maddelere yer verilmesi byk l-
teyen Seyyid EbT-Al el-Mevdd'nin gstermelerine, benzer hedef ve ideolo- de Cemat-i slmFnin eseridir. Pakis-
ars zerine yetmi be delege tara- jik yaklamlara sahip olmalarna ramen tan'da slm kurallarn yerletirilmesi
lndan Lahor'da kurulmutur. Hareketin birbirlerine bal deildir. Her biri, iin- konusunda taviz vermez tutumu ve h-
hedefi, Kur'an ve Snnet rehberliinde de bulunduu siyas-ideolojik ortama kmetin slm olmayan uygulamalarna
insan hayatnn btnyle deitirilme- gre kendi program ve stratejisini geli- ynelik eletirilerinden dolay 1948-1967
sini ve slm'n sosyal hayata yerletiril- tirmitir. Mslmanlar Hindistan ve Sri yllar arasnda toplam be yl olmak ze-
mesini salamakt. Lanka'da aznlk statsnde olduklarn- re drt defa hapse atlan Cemat-i sl-
dan buralardaki Cemat-i slm hare- m nin lideri Mevdd, Mart 1953'te sk-
Cemat-i slm'nin tarihi, kurucusu
ketleri din uyan hareketi durumunda- ynetim mahkemesi tarafndan, Pencap'-
olan Mevddfnin hayatyla yakndan ba-
dr. Pakistan, Benglade ve Kemir'de ise ta Kdynler'e kar balatlan kanl
lantldr. nemli bir slm dnr ve
bu tekiltlar siyas faaliyetlerde nemli olaylar yazlaryla kkrtt iddiasyla
iyi bir yazar olduu kadar dinamik bir
rol stlenmiler, seimlere katlmlar lme mahkm edildi. Ancak yurt iin-
hatip, gl bir siyaseti, usta bir orga-
ve meclislerde birok sandalye kazan- den ve dndan gelen basklar karsnda
nizatr ve karizmatik bir lider olan Mev-
mlardr. Bugn de (1990'dan sonra) Ke- cezas mr boyu hapse evrildi; iki yl
dd, yalnz Hindistan alt ktasnda de- sonra da Nisan 1955'te serbest brakld.
mir Cemat-i slmsi bata olmak ze-
il btn dnyada slm uyann sem-
re her birden bu blgenin Hindistan
bol haline gelmitir. Hindistan'n Hay-
ynetiminden kurtarlmas iin mca- 1956 ylnda yeni kabul edilen anaya-
darbd eyaletinde Evrengbd'da do-
dale vermektedir. saya gre seim hazrlklarna baland,-
an Mevdd, mehur tarikat liderleri
f a k a t 1958'de Eyp Han'n skynetim
yetitirmi olan sekin bir aileye men- Cemat-i slmFnin kuruluu ile ngi- ilanyla bu giriim durdurularak Cem-
suptur. On yedi yanda babasn kay- liz Hindistan'nn blnmesi arasndaki at-i slm dahil btn siyas partilerin
bettiinden normal okul eitimi alama- dnemin (1941-1947) karakteristik zel- faaliyetleri yasakland. 1962 ylnda Eyp
d ; bu sebeple renimi ve entellektel lii yaylma, yerleme, organizasyon ve Han yeni bir anayasa hazrlatt. Buna kar-
geliimi byk lde kendi almala- eitim faaliyetleridir. Bu dnemdeki a- kan Cemat-i slmFnin faaliyetleri
rnn rndr. 1920-1928 yllar arasn- lmalarn ounu tekiltlanma, tebli tekrar yasaklanarak (1964) liderleri tu-
da, ilerinde Hint limler Cemiyeti'nin ve yaynlar, mensuplarn ahlk ve m- tukland; f a k a t sonuta mahkeme te-
yayn organ olan Cem c iyyef'in de bu- nev eitimi ile nasyonalizm ve laisizme kilt lehine karar verdi. 1965 cumhur-
lunduu eitli Urduca gazete ve dergi- kar kan ve mslman mmetin ev- bakanl seimlerinde Cemat-i slm
lerin editrln yapt. 1927'de henz rensel kardeliini savunan iki millet te- Eyp Han'a kar Ftma Cinnah' des-
yirmi drt yanda iken slm hukukun- orisini yayma ii tekil etti. 1947'deki tekledi ve 1969'da da ncln yap-
da sava ve bar zerine yazd, "s- blnmeden sonra Pakistan tarafndaki t youn protestolar zerine Eyp Han
lm'n klla yayld" yolundaki iddia- liderlik Mevdd'de kalrken Hindistan'- istifa etmek zorunda kald. Ancak sivil
lara cevap veren eseriyle Hindistan'daki da Mevln Eb'l-Leys Islh lider ol- ynetim kurulamad ve asker rejim bu
akademik hayatta yank uyandrd. 1928 du. Pakistan'n kuruluundan 1 9 7 l ' d e defa da General Yahy Han'n liderliin-
ylnda Dekken'e yerleti. 1932'de, bu- Benglade'in ayrlna kadar geen d- de devam etti. 1970 seiminde tekilt
gn de Pakistan'da Cemat-i slm'- nemde tekilt, lkede slm hayatn % 20'nin zerinde oy almakla birlikte
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 291
C E M A T - i SLM

seim sistemi dolaysyla bunun karl- Cemat-i slm ok etkili bir merke- patizanlardr. Bunlarn says 1989'da
olan sandalyeyi kazanamad. z organizasyona sahiptir. Tekiltn ni- Benglade'te yarm milyon, Pakistan'da
Dou Pakistan'daki savata Cemat-i zmnmesi artlara gre birka kere de- ise 400.000 civarnda idi. Taraftarlarn
slm hkmet tarafnda ayrlklara itirilmitir. st dzey ynetimi "emr" nemli bir ksm renciler (cemiyetin
ve Hint ordusuna kar arpt. 16 Ara- ve "Merkez ra Meclisi"nden oluur. gayri resm renci tekilt slm Cem'iy-
lk 1971'de Dou Pakistan'n Benglade Lider olan emr be yllna seilir ve ye- yet-i Talebe'dir), sendika yeleri, doktor-
adyla sosyalist eilimli bir devlet olarak niden seilmesinin de snr yoktur. Em- lar, retmenler, mhendisler, gazete-
bamszln kazanmas zerine teki- re bal be yardmc (nib) ile genel sek- ciler, yazarlar ve hukukulardan meyda-
ltn burada kalan yeleriyle taraftarla- reter (kayyim) ve yardmclar gibi bro na gelir.
r byk can ve mal kaybna uradlar; personeli vardr. Merkez ra Meclisi'n- Cemat-i slm, ideolojisinin her eyi
parti hemen hemen btn tekiltyla de yeler tarafndan gizli oyla yll- iine almasna nem verir. slm yalnz
birlikte yok oldu. 1975'te siyas partiler na seilen elli ye bulunur ve emr bun- Allah ile insan arasnda bir iliki deil-
zerindeki yasan kaldrlmasndan son- lar arasndan setii on iki yeden bir dir ve sosyal, ekonomik, siyas hayat da
ra eski yeler tekilt canlandrmak iin alma komitesi (meclis-i mile) kurar. dzenlemelidir. Mslmanlk sadece bir
almaya baladlar. Ksa srede ken- Merkez tekiltn altnda her birinin bir inan olmayp tam bir hayat tarzdr,- do-
dini toparlayan parti 1991'de yaplan se- emr, danma meclisi ve sekretere sa- laysyla kendine ait bir dnya gr
imlerde baarl sonular ald ve parla- hip olduu mahall organizasyonlar mev- ve sosyopolitik dzeni vardr. lhamn
mentoda yirmi sandalye kazanarak dr- cuttur. Merkez ynetim, Lahor'da Man- Hz. Peygamber rneinden ve slm tec-
dnc parti konumuna ykseldi. sre'de bu amala ina edilen binada did ve ihya geleneinden alr; insann
grev yapmaktadr. Mal durumlar, ele- temel tavrn deitirmedike gnlk ha-
1971-1991 yllar arasndaki dnem-
man eitimi, sosyal servisler, eitim, e- yattaki reform plannn bir sonu getir-
de Cemat-i slm Pakistan'da demok-
viri ve yayn, halkla ilikiler, d ilikiler, meyeceine inanr. Kiide kendine ye-
rasi, eriat uygulatma ve hkmete ka-
parlamento ileri gibi blmler doru- terlikten ilh rehberlii benimsemeye,
tlma mcadelesi verdi. 1971-1977 ara- dan blm bakanlarnn gzetiminde dar materyalizmden madd ve mnev
snda iktidarda olan sol eilimli Zlfikar alr. tekilt itibariyle Cemat-i s- unsurlar, her ikisi de ayn maksada hiz-
Ali Butto hkmeti slm faaliyetleri lm en demokratik siyas organizasyon- m e t edecek ekilde dengelemeye do-
engelledi. Bu sebeple tekilt 1977 yln- lar arasnda yer almaktadr. ru bir gidi olmaldr. nsan varlnn b-
da balayan Ziylhak asker ynetimi-
tn alanlarnda ilh hkimiyet tesis edil-
ni destekleyerek muhalefet partilerinin Tekilt yapsnn en arpc unsurla-
melidir. Cami ve parlamento, takv ve
oluturduu mill ittifaka katld ve drt rndan biri kademeli yelik sistemi-
adalet, zikir ve eriat ayn gerein bir-
bakanlk ald. Ksa zamanda Ziylhakk'm dir. Tam yelik sadece kendini btny-
birinden ayrlmaz paralardr. Cemat-i
programn slm adan yetersiz bulan le slm'a adayanlara ve tekilta sadk
Tebl'in ferd takvay savunmasna kar-
ve millete verilen seim sznn yerine olanlara verilir. uurlu olarak slm' uy-
lk Cemat-i slm, slm toplumu ve
getirilmediini gren bu drt bakan, bir gulayan ve haramlardan kananlar dost- devletinin kuruluunun en az ferd ke-
yl hizmetten sonra dier bakanlarn o- luk ve eitim yoluyla yetitirilir ve orga- mal ve cins ahlk kadar nebev mode-
uyla birlikte istifa etti. Bylece hk- nizasyona kazandrlr. Cemat-i slm, lin bir paras olduunu vurgular.
metten ekilen Cemat-i slm, asker f e r t ve toplumun tamamen deiimini
ynetimi eletirmekle yetinmeyerek mu- hedefleyen ideolojik bir hareket olduun- Cemat-i slm'ye gre insan hkm-
halefet partileriyle birlikte hareket et- dan tekiltn temeli saylan yelerin (er- dar, devlet veya gelenekler gibi Allah'n
meye balad ve lkede demokratik bir kn) topluma ve lkeye ilm, ahlk, din dndaki baz glere boyun edii iin
deiim iin kamuoyu basks oluturma ve siyas alanlarda liderlik yapmas bek- yanlg iindedir. lh rehberlik btn
abalarna katld. Ziylhakk'm 1987'- lenir; emirlik ve Merkez ra Meclisi insan faaliyetlerini iine aldndan s-
de bir uak kazasnda lm btn l- seimlerinde de sadece bunlar oy kulla- lm devleti evrensel ve herkesi kucak-
keyi bir krizin iine soktu. Tekilt 1988'- nabilirler. Sk tutulan ller sebebiyle layc olmaldr. Devletin amac slm ide-
deki seimlere katld, fakat dier sl- tam yelerin says daima ok az olmu- olojisini (eriat) yerletirmek olaca iin
m partiler gibi yeterince baarl ola- tur. Mesel bu say Pakistan'da 1978'- devlet, eriata inanan ve onun ruhunu
mad ve Zlfikar Ali Butto'nun kz Be- de toplam 3497, 1983'te 4430, 1989'da kavram kimseler tarafndan ynetil-
nzir Butto iktidara geldi. 1990'da But- 6044 ve Benglade'te 1989'da 5000 idi. melidir. Allah hukukun kayna, insan
to hkmetinin yolsuzluk ve etkisizlik kinci kademe yardmc yeliktir (krkn). da onun halifesidir. Bu sebeple Cem-
sebebiyle cumhurbakan tarafndan az- leride tam yelik kazanmay arzulayan at-i slmnin devlet anlay, slm top-
ledilmesi zerine yaplan yeni seimler- bu elemanlar emr ve Merkez ra Mec- lumunun temsilciler yoluyla ilh kanun-
de Cemat-i slm dier slm parti- lisi seimlerinde oy kullanamazlar; an- lar eriat erevesinde yorumlad bir
lerle ittifak kurdu; ancak bu ittifak (s- cak mahall tekiltlarn gnlk ileyiin- eit teo-demokrasidir. dareci veya h-
lamic Democratic Alliance) seimleri ka- de nemli grevlere sahiptirler. 1989'da kmet bakan uygun bir seim tarzyla
zandnda cemiyet hkmette bakan- bu kademede Pakistan'da 16.364, Beng- seilebilir; yeter ki halkn gvenini ka-
lk almay reddetti ve seim kampanya- lade'te 50.000 eleman bulunuyordu. zanm ve slm'n llerine uymu ol-
larnda slm hukukunun uygulanaca nc kademeyi, cemaatin ounluu- sun. Cemat-i slm seim yanls olma-
ynnde verilen szlerin yerine getiril- nu tekil eden ve kendilerine "mttefik" d gibi hizipi yaklama da sahip de-
mesi iin bask kurma politikas takip denilen taraftarlar oluturur. Bunlar ide- ildir; hizipi grleri ve geleneksel di-
etti. Bunun sonucu olarak ksa zaman- oloji ve program onaylayan, seimlerde n ihtilflar ortadan kaldrmaya alr.
da hkmetle anlamazla dt ve Ma- ve dier faaliyetlerde destek veren, mad- Modern an gereklerine g r e ictihad
ys 1992'de ittifaktan ayrlarak muhale- d katkda bulunan, fakat henz tekil- yolunu ak kabul etmekle beraber f-
f e t e ekildi. tn sk disiplinine hazr olmayan sem- khta Hanef mezhebine baldr. Devrim-

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

292
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

ci ideolojisine ramen iddeti gayri me-
r sayar ve slm devletine bar, de-
mokratik ve parlamenter yollardan gi-
dileceine inanr.
Cemat-i slm, slm dzenin ku- balanmtr.
rulmas ve sonu olarak Allah'n rzsn
kazanma ve hirette kurtulma hedefi-
ne ulamak iin drt maddelik bir prog-
ram benimsemitir. 1. lh deerler ve
prensiplerin nda insan dncesini
yeniden ekillendirmek. 2. Ferdi deiti-
rip kt huylarndan temizleyerek ger-
ek bir slm ahsiyete kavuturmak.
Davete uyanlarn tamamn bir nizama
sokarak onlarn da insanlar Allah'n yo-
luna davet e t m e k zere dzenli al-
malar yapmalarna yardmc olmak. 3.
Toplumun btn kurumlarn ve kiiler
arasndaki ilikileri slm retisine g-
re tanzim etmek ve dzeni yeniden kur-
mak zere mmkn olan btn adm-
lar atmak. Bu amala eitim program-
larn, sosyal hizmetleri ve kltrel fa-
aliyetleri desteklemek. 4. slm toplumu-
nun liderliinde bir inklp yapmak; l-
kedeki siyas ve sosyoekonomik hayat
slm lleriyle yeniden dzene sokmak
ve nihayet bir slm devleti kurmak.
Faaliyet ve hedeflerinin geni kapsam-
l oluu sebebiyle Cemat-i slm ban-
dan beri byk problemlerle karla-
mtr. Bunda toplumun iinden, Batl
glerden ve onlarn temsilcilerinden
gelen muhalefetin pay byktr. Pa-
kistan'daki en nemli engeller, brok-
ratlarla ordunun temsil ettii feodal ve
laik gruplardr. Ayrca baz slm par-
tiler de seimlerde Cemat-i slm'yi
kendilerine rakip grdler. Tekiltn
eitim grm kesimde nemli bir ta-
bana sahip olmasna ramen krsal ke-
simde ve sradan insanlar zerindeki et-
kisi snrl kalm, slm siyasete yeni R. S. Appleby), Chicago 1991, s. 430-457; K.
bir anlay getirmise de toplumdaki ge-
leneksel g oda engellerini aama-
mtr. Bunun sonucu olarak da kendi
ahlk ve ideolojik arln btnyle s. 369-380; Sibte Mehdi, "Jamaat-i Islami's Po-
ve doru bir ekilde siyas arla d- licy Towards the Zia Regime", Saura al-lslam,
ntrememitir.
Tekiltn nemli baarlarndan biri,
mslmanlar arasnda yaygn olan ken-
dine gvensizlik duygusunu ortadan kal-
drmas, din ve politika arasndaki kopa-
rlan balar yeniden salamlatrmas
ve slmiyet'in yalnz mslmanlarn de-
il btn insanln bugn karlat gance - A Selected Bibliography (1979-1982)",
problemleri zebilecek bir alternatif
dnya dzeni olduu inancn getirme-
sidir. Bu ada en azndan Gney Asya'-
daki slm anlaya yeni bir siyas slp
kazandrm ve artk "slm ideolojisi, s-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEMAT- TEBLG
lm devleti, slm anayasas, slm'n
CEMAT- TEBL
ekonomik ve politik sistemi" gibi ifade-
( jij )
ler mslman yazarlar ve siyaset adam-
lar tarafndan her yerde kullanlmaya Hind - Pakistan alt ktasnda kurulan ve
ferd takvy savunan
milletleraras din cemiyet. ^
BBLYOGRAFYA:
Abd al-Samad Rahmani, Cem'at-i slmt ki
Da'vet, Hizmet or Tarka-i Kar kije Izh, Deo- Tebl Cemat, Tebl Tahrk, Tah-
band 1352/1933; a.mlf., Meuln Mevdad ki rk-i mn ve Dn Da'vet adlaryla da bi-
Trh-i slmt, Lahore 1956; S. A. A. Mawdu-
linen Cemat-i Tebl, Mevln Muham-
di, Cem'at-i slm ki Da'vet, Rmpr 1948;
a.mlf., Cem'at-i slm, us ki Makad, Lahor m e d lyas tarafndan 1926 yl civarnda
1953; a.mlf., Cem'at-i slm ki 29 Sl, La- Delhi'nin gneybatsnda yer alan Mevat'-
hor 1970; Misbahul slam Faruqi, Jamaat-i is- ta kuruldu. Daha sonra Delhi'nin eski
lami Pakistan: Literatre, Leadership, Organi-
kesimindeki Bastinizmeddin'e tand
zation, deal, Achieuements, Programme, La-
ve buras zamanla hareketin milletler-
hore 1957; L. Binder, Religion and Politics in
aras merkezi haline geldi. Mevln l-
Pakistan, Berkeley 1961, s. 263-298; Khurshid
Ahmad, Tahrk-i slm, Karachi 1963; Ali Mm- yas, Delhi'nin kuzeyindeki Muzafferna-
taz si, Meuln Eb'l-A'l Mevdd or Ce-
gar'n Kandehle kasabasndan sekin
m'at-i slm, Lahor 1964; Israr Ahmad, Tah-
rk-i Cem 'at-i slm, Lahore 1966; C. J. Adams,
limler ve sfller ailesine mensuptur. K-
"The Ideology of Mawlana Mawdudi", South k yata hfz oldu ve Diybend'deki
Asian Politics and Religion (ed. D. E. Smith), Drlulm'da Mevln Red Ahmed Gan-
Princeton 1966, s. 371-397; a.mlf., "Jamcat-i gh gibi limlerden din ilimler tahsil
islm", ER VII, 515-517; F. K. Abbot, slam and
etti. Diybend yaknlarndaki Sahran-
Pakistan, New York 1968, s. 171-228; a.mlf.,
"Mawlana Mawdudi on uranic Interpreta- pr'da bir sre hocalk yaptktan sonra
tion", MW, sy. 48 (1948), s. 6-19; a.mlf., "The 1917 ylnda babasnn Delhi'deki med-
Jamaat-i Islami of Pakistan", MEJ, XI/1 (1957), resesinin bana geti. Ksa zamanda,
s. 37-51; Kausar Niyazi, Cem'at-i slm 'Au-
uygulanmakta olan eitim sisteminin
m 'dlet mn, Lahor 1974; Kalim Bahadur,
The Jamaat-i Islami of Pakistan, Delhi 1977; kendini tatmin etmediini grerek hu-
Syed Asad Gilani, Maududi; Thought and Mo- rafeler iinde yaayan ve hayatlarnda
vement, Lahore 1978; a.mlf., Trh-i Cem'at-i slm'n izlerine ok az rastlanan Meva-
slm, Lahor 1982; Q. Z. Sddqi v.dr., Isla-
t mslmanlan arasnda tebli ve slah
mic Perspectives: Studies in Honour of Mavla-
na Sayyid Abul Ala Mavdudi, Leicester 1979, almalarna balad. 1926'da ikinci hac-
s. 3-14; Asaf Hussain, The Islamic Mouement cndan dnnde bugn cemaat men-
in Pakistan, Islamic Movements in Egypt, Pa- suplarnn btn dnyada uyguladklar
kistan and Iran: An Annonated Bibtiography,
tebli yntemlerini gelitirdi.
London 1983, s. 47-83; Ashiq Kashmiri, Trh-i
Tahrk-i slm Camm ve Kemr, Lahor 1989; Mevln lyas vefat edince (1944) "Haz-
Abad Shahpuri, Trh-i Cem'at-i slm, La-
ratci" lakabyla hret bulan olu Mev-
hor 1989; Khalil Ahmad al-Hamidi, Tahrk-i s-
lm ki 'lem Ert, Lahor 1990; Mmtaz Ah- ln Ysuf emirlie geti. Babasnn a-
mad, "Islamic Fundamentalism in South Asia: lmalarn gelitiren Mevln Ysuf, Ce-
The Jamaat-i Islami and the Tablighi Jamaat", mat-i Tebl'i yalnz Hindistan alt kta-
Fundamentalism Observed (ed. M. E. Marty
snda deil baz Arap lkeleriyle Avru-
B. Sayeed, "The Jamaat-i Islami Movement pa, Amerika Birleik Devletleri ve Ja-
in Pakistan", Pacific Affairs, XXX/1 (March ponya'da da yayarak dnyann balca
1957), s. 59-68; Aziz Ahmad, "Mawdudi and reform hareketlerinden biri haline ge-
Orthodox Fundamentalism", MEJ, XXI (1967),
tirdi. Mevln lyas'n lmnden sonra
Mevat dnda Muradbd'da toplanan
V/7 (1978), s. 6-17; a.mlf., "The Way Ahead ilk yllk konferansa birka yz kii kat-
for Jamaat-i Islami", a.e VI/1 (1979), s. 8-16; lrken 1988'de Lahor yaknlarndaki Ray-
W. L. Richter, "The Political Dinamics of Isla- vend'de tertip edilene doksan lkeden
mic Resurgence in Pakistan", Asian Suruey,
gelen 1 milyondan fazla mslman ka-
XIX/6, Berkeley 1979, s. 547-557; H. Mintjes,
"Mawlana Mawdudi's Last Years and the Re- tld. Bu konferansla her yl Benglade'-
surgence of Fundamentalist islam", Al-Mushir, t e yaplan yllk toplantlarn (tongi iti-
XXII/2 (1980), s. 46-73; M. Manazir Ahsan - m) hacdan sonra en ok mslmann
M. A. Anees, "Contemporary Islamic Resur-
bir araya geldii toplantlar olduu ka-
The Mslim World Book Reviev, 11/4, Leices- bul edilmektedir. Bat'da ise ngiltere'-
ter 1982, s. 55-67; Javed Ansari, "Jamaat-i Is- de ylda bir defa yaplan Devvsbury top-
lami and the Politics of Pakistan", Arabia, Lon- lantlar birka bin cemaat mensubunu
don 1985, s. 64-65; F. Robinson, "Mawddi", El2
bir araya getirir; Amerika Birleik Dev-
(ng.), VI, 872-874. m
letleri'nde 1988'de Chicago'da yaplan
lal M . MANAZIR AHSAN
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
293
CEMAT- TEBL
kongreye ise 6000 civarnda mslman
katlmtr. Mevln Ysuf'un Lahor'da
lmnden sonra (1965) kendisi gibi bir
lim olan kaynbiraderi Mevln nml
Hasan hareketin nc emri oldu.
Cemat-i Tebl, slm tarihinde si-
yaseti nemsiz, hatta gereksiz sayan ve
dinden ayrlabileceini ne sren ilk ha-
rekettir. Bu sebeple liderler iman taze-
lemeyi, tebli ruhu alamay, slm bil-
gi elde etmeyi ve yaymay, iyilii emre-
dip ktlkten sakndrmay ve karlk- kit ayrmak. Bu husus, Cemat-i Teb-
l sevgiyle birlikte almay vurgularken
yelerin tebli srasnda her trl siya-
setten uzak durmasn isterler. Bu ara-
da dikkat edilmesi istenen bir baka hu-
sus da eriata tbi olmak ve din konu-
larda tartmamaktr. Bu dar ereve-
deki din kavramnn veya eksik boyutlu
slm anlayn onlara zarar vermedii,
hatta fayda getirdii sylenebilir. n-
k Cemat-i Tebl'i bir grup olarak gr-
meyen mslman ve gayri mslim h-
kmetler, faaliyetlerine msaade ettik-
leri gibi eitli konularda yardmda da
bulunmaktadrlar. Bu tutum ayrca ha-
reketin her tr mslman emsiyesi al-
tnda toplamasn salamtr. Ancak Ce-
mat-i Tebl, ibadetlerin yannda siya-
s etkinlii savunan Cemat-i slm'ye
kar prensipte ayrldklar iin bandan
beri bir honutsuzluk, hatta dmanlk
beslemi ve bu hareketin lideri Mevl-
n Mevdd aleyhine fetva dahi kar-
mtr.
almalarn sistematik ekilde yr-
tlebilmesi iin alt temel prensip geli-
tirilmi ve bunlar zamanla topluluun
iareti haline gelmitir. 1. Kelime-i tevhid
ve tayyibe. mann ifadesi olarak devam-
l surette Allah' zikretmek ve kelime-i
ehdet getirmek, gnlk hayatta Allah
ve Resul'ne tam itaat etmek. z. Namaz.
Be vakit namaz dosdoru klmak ve bu
yolla kendini devaml yenileyerek gn-
lk hayatta namazn etkisini grmek;
ayrca nfile namazlara da devam ede-
rek Allah'a yaklamaya almak. 3. lim
ve zikrullah. Hz. peygamber'in insanla
rehber olarak neler getirdiini bilmeden
dinin hakikati renilemez. Bunlar -
renmek ve retmek her mslmann
grevidir. Bu sebeple sabah ve akam
saatlerinin bir ksm slm'n temel pren-
siplerini renmekle ve zikir, namaz, is-
tifarla geirilmelidir. lim ve zikir birbi-
rini tamamlar. limsiz zikir etkili olmaz,
zikirsiz ilim de bo bir kabuktur. 4. k-
rm- mslimn ve ihtirm- mslimn. n-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
294
sanlara kar saygl ve yumuak olmak badetlere itina gstermesi, davaya
yalnz din bir grev deil tebliin etkili ball ve sadelii sebebiyle ksa sre-
olmas iin gerekli bir arttr. Bakalar- de 100.000'lerce sradan mslman Ce-
nn, zellikle yallarn, komularn, yok- mat-i Tebl'e katld. Ancak ok hzl
sullarn haklarna riayet edilmeli ve dai- bymesine ramen bu hareket zaman-
ma kendi haklarndan fedakrlk yap- la kapal bir sistem haline geldi. Mevl-
maya hazr olunmaldr, s. hls- niyyet. n lyas'n 1920'li yllarda ortaya koydu-
Davranlar samimi ve Allah rzs iin u tebli metotlar hi deimedi. ye-
olmal, dnyev kazan kaygs tama- lere siyasetten uzak durmalarnn yan
maldr. 6. Tefr-i vakt. Dnya ilerinden sra cemaate mensup birka limin ki-
tebli almalar iin gnll olarak va- taplarndan bakasn okumamalar em-
poze edildi. Cemat-i Tebl'in bir zel-
l'in kendi buluu ve en nemli ilkesi- lii de kadnlar ve gayri mslimler ara-
dir. Bazan bu alt maddeye bir yedincisi snda faaliyet gstermemesidir. Lider-
eklenir ki o da gereksiz, faydasz, yasak- ler basnda grnmekten ve propagan-
lanm konuma ve davranlar terket- dadan kanrlar, ayrca dergi veya aka-
mek (terk-i mlya'n), vakti mnev ka- demik yaynlarn tebli arac olarak kul-
zan salamayan eylerle geirmemek- lanlmasna da taraftar deildirler. Ti-
tir. carette ve endstride gelimi lkelerin
Cemat-i Tebl'in balca zellii, res- ortaya kard problemlere cevap ve-
m bir yelik sistemine ve brokratik or- rebilecek herhangi bir aydn veya lim
ganizasyona sahip bulunmaydr. al- yetitirilmemitir; nk snrl slm
ma merkezleri camiler olup ayrca bro- anlay sebebiyle bu konular ilgiye de-
lar yoktur. Tekilt, eitimleri ve eko- er bulunmamaktadr. Btn bunlara
nomik durumlar ne olursa olsun ms- ramen Cemat-i Tebl amzn en
lmanlar bir araya gelmeye arr. Tef- nemli milletleraras slm hareketle-
r-i vakt ilkesine uymay taahht eden- rinden biri olmaya devam etmektedir.
ler cemaate alnr ve eitilerek bir teb- BBLYOGRAFYA:
li grubunda grevlendirilir. "Vaktin ta- Ebul Hasan Ali Nedvi, Ek Ehem Dn Da'vet,
sadduk edilmesi" anlamna gelen bu il- Leknev 1941; a.mlf., Life and Mission of Mau-
lana Muhammad llyas, Lucknovv 1983; Mav-
ke uyarnca cemaat yesi, tebli al-
lana Muhammed llyas, A Cali to Muslims, Mes-
malar iin krk gnn ayrarak kap sage to an Ali-India Conference of Ulama and
kap, ehir ehir, lke lke dolap za- the Muslim Political Leaders at Delhi in April
manndan, parasndan ve rahatndan f e - 1944, Lyallpur 1944; ftihar Ferd, Tebl-i Kem,
Delhi 1967; M. Anvvarul Haq, The Faith Move-
dakrlkta bulunacak, bylece Hz. Pey-
ment of Mawlana llyas, London 1972; 1. S. Mar-
gamber'in izinden gitmi olacak ve hiz- wah, "Tabligh Movement Among the Meos
metlerinin karln almay da hirete of Mewat", Soeial Movements in India (ed.
brakacaktr. Yaklak onar kiiden olu- M. S. A. Roa), New Delhi 1979, II, 79-100; Ta-
kyyddin el-Hill, es-Sirc'l-mnr f tenb-
an tebli gruplar ortak bir ekilde kar-
hi Cema'ati't-Tebli il akt'ihim, Casablanca
delik, uyum ve sevgi ortamnda yaar- 1979; C. W. Troll, Five Letters of Maulana ll-
lar. Her grubun mensuplar, aralarndan yas (1885-1944), the Founder of the Tablighi
slm bilgisi en fazla olan "muallim", Jamaat, Bombay 1985; Mavvlana VVahiduddin
Khan, Tabligh Movement, New Delhi 1986; F.
idarecilik yetenei olan da "emr" seer-
Robinson, Varieties of South Asian islam, Co-
ler. Grup yeleri namaz ve zikir iin ca-
ventry 1988, s. 14-16; F. Dassetto, "The Tab-
mide toplandktan sonra temiz ve ciddi ligh Organization in Belgium", The Netv s-
bir grnmle dar karlar ve davra- lamic Presence in Western Europe (ed. T. Ger-
nlarna ok dikkat ederler. Tebli g- holm - Y. G. Lithman), London 1988, s. 159-
173; Muhammed Thani Hasan, Sevnih-i Haz-
revine "illa" (ile) veya "mihnet" ad ve-
ret-i Mevln Muhammad Ysuf Kandehlev,
rilir. Tebli almasnn limlerin nc- Leknev 1989; Mavvlana Manzur Numani, Teb-
lnde yaplmas gerektiini savunan l-i Cem'at, Cema'at-i slm o BarelvHaz-
dier slm gruplarn aksine Cemat-i ret, Leknev 1989, s. 20-37; Abdlhlik Brz-
deh, e-eyh Muhammed llyas ed-Dihlev, Ka-
Tebl'e gre bu i her mslman tara-
hire 1990; Mmtaz Ahmad, "islamic Funda-
fndan yaplabilir ve lim olsun olmasn mentalism in South Asia: The Jamaat-i Isla-
her mslmann grevidir. nk tebli mi and the Tablighi Jamaat", Fundamentalism
almas zaten retici ve eiticidir; di- Observed (ed. M. E. Marty R. S. Appleby),
Chicago 1991, s. 451-530; S. Ebul Ala Mevdudi,
yar diyar gezerek insanlara slm' an-
"Ek Ehem Din Tahrik", Tarjuman al-Qur'an,
latan bir kimse mnev ve sosyal birok sy. 15, Ekim 1939; Emin Ahsan Islahi, "Mevl-
tecrbe kazanr ve bylece bu yolda ye- n Muhammed lys ki Tebl-i Tahrk", a.e.,
timi olur. sy. 29 (1946). El
1 M . MANAZIR AHSAN
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

el-CEMHR
( )
Brn'nin
(. 4 5 3 / 1 0 6 1 [?])
zellikle kymetli talar,
mineraller ve madenler zerine
^ kaleme ald eseri.
Brn'nin 4 3 5 ' t e (1043) Gazneli H-
kmdar Sultan Mevdd'a ithaf ettii ki-
tabn bal, mellifin Fihrist adl bibli-
yografik eserinde el-Cemhir ti'l-ce-
vahir eklinde geerken bugne ulaan
yazma nshalar Kitbii'l-Cemhir f kmdarlarn, saltanatlarn srdrebil-
macrifeti'l-cevhir adn tamaktadr.
Eser iki blmdr. Bir fasl ve on be
"ten/ta'dan (dinlendirme) oluan birinci
blm, Brn'nin teki eserlerinde de
takip ettii yola uygun olarak eitli ge-
nel kltr konularna ayrlmtr. Bu b-
lmde mellif, okuyucusunu asl konu-
ya hazrlayacak ve o hususta aydnlata-
cak ok genel bir ereve sunmaktadr.
Sz konusu ereve iinde temas edilen
hususlar bata ahlk, siyaset ve ekono-
mi olmak zere psikoloji, fizyoloji, sos-
yoloji, tp, tarih, eitim ve etnoloji alan-
larn ilgilendirmektedir. ncelikle varl-
n srdrme imknlar bakmndan in-
sana dier canllar arasnda zel bir yer
veren Brn, duyular ve bilhassa akl
sayesinde onun d dnya ile nasl te-
mas kurduunu, teki canllar arasnda
nasl stn bir konuma sahip olduunu
aklar; insanlar arasndaki lfet (istns)
ve hemcins olma (tecns) duygusunun,
ihtiyalarn t e k bana salanamamas
gereiyle birleerek onlar toplum ha-
linde yaamaya sevkettiini, medeniyet-
lerin de bu ekilde doduunu anlatr.
Ruhun insan varlndaki dengeleri sa-
lamas gibi toplumdaki hak ve adalet
duygusunun da peygamberler ve h-
kmdarlarca salandn savunan m-
ellif, buradan hareketle bir mbdele
arac olan altn ve gm sikkelere ge-
mekte ve nemleri zerinde durmakta-
dr. Brnrye g r e dengeli bir siyas ve
ekonomik hayat iin salkl bir mb-
dele sistemi arttr. Byle bir sistemin
ileyiini engelleyecek iki nemli husus-
tan birincisi kalpazanlk, ikincisi birik-
tirme hrsdr. Kalpazanln nlenmesi
siyas otoritenin varln daha da nem-
li klmaktadr. Brn, hrsla biriktirilmek
istenen altn ve gm gibi madenlerin
asl ve tabii bir d e e r e sahip olmad-
n, deerlerinin itibar olduunu hatrla-
tarak servet hrsyla bunlar biriktirme-
nin, toprak altna g m m e veya kap ka-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
el-CEMHR
ak yapmnda kullanmann akl ve ah- kadar uzanmaktadr. zellikle bir kuars
lk asndan savunulacak bir yannn ol- eidi olan oniksin nitelikleri hakknda-
madn ve bu anlayn salkl mb- ki bilgiler, Johannes Kepler ve Nicolaus
dele imknn ortadan kaldracan sa- Steno'dan alt yzyl nce yaplm nem-
vunur. Bylece para aknn nemini ve li tesbitlerdir ve bu alma gnmz
servetin belirli ellerde verimsiz ekilde kristalografisinde byk bir baar ola-
birikmesinin meydana getirecei ekono- rak kabul edilmektedir. BrnFnin ikinci
^
mik ve ahlk bunalmlar vurgular. M- blmde yer alan zmrt ve yeimle il-
rvvet ve ftvvet gibi erdemlerin n gili gzlem ve deneyleri ise onun msbet
plana kt, daha ok kalc ve mnev ilim anlayn ortaya koymas bakmn-
deerlere nem verildii, d gzellik ve dan deer tar. Zmrdn ylann gz-
sslerden ziyade i gzellik ve temizli- n kr ettiine dair edebiyata da girmi
in kymet ifade ettii toplumlarda bu olan yaygn inanc dokuz ay boyunca sr-
bunalmlarn olmayacan ima eder. H- drd eitli deneylerle ykm, bundan
baka yeimin yamur yadrd eklin-
mek iin mal ve servet toplamak zorun- deki amanist inann da bunun doru-
da olduklarn kabul etmekle birlikte bu luunu iddia eden bir Trk'n nnde
servetten toplumun faydalanmasn nle- yine deney yaparak rtmtr. Ayr-
yecek savurganlktan kanlmasn t- ca BrnFnin, su birikintisine cnp ve-
ler. Sk sk Kur'an yetleriyle de destek- ya hayz halindeki birinin elinin d e m e -
lenen bu dnceler, bir bakma Br- siyle yamur yaaca gibi hurafelere
n'nin sultana servetin tasarrufuyla ilgili kar da yamurun olumasndaki tabii
bir nasihatnmesi grnmndedir. sebepleri ortaya koyarak mcadele et-
tii anlalmaktadr.
Kitabn asl konusu, bir fasl ve iki ma-
kaleden oluan ikinci blmde ele aln- kinci blmn ikinci makalesini ma-
mtr. Bu blmde kaynaklarn da ve- denler ve metaluji konular tekil etmek-
ren Brn, en bata Eb Ysuf Ya'kb tedir. Altn, gm, bakr, demir elik,
b. shak el-KindFnin gnmze ulama- kurun, inko gibi madenlerin yan sra
yan Risle f env'i'l-cevhir ve'l-e- slfr ve civay, giderek balk, tebeir
bh adl eserinden faydalandn ak- ve pudray tek t e k ele alan Brn, bun-
lamaktadr. Zikrettii bir baka kaynak larn fizik ve kimyev zellikleri, karm-
ise Nasr b. Ya'kb ed-Dnever'nin ko- lar, benzerleri, kullanm alanlar ve zgl
nuyla ilgili olan ve genellikle Kind'nin arlklar hakknda bilgi vermektedir.
bilgilerini tekrarlayan Farsa eseridir. el-Cemhir'in bilinen drt yazma ns-
Ayrca yanl olarak Aristo'ya nisbet edi- has Topkap Saray Mzesi (III. A h m e d ,
len Kitbii'l-Ahcr adl bir eserden de nr. 2047), Kayseri Rid Efendi (nr. 3) ve
(Das Steinbuch des Aristoteles adyla Julius spanya Escurial (nr. 2, 905) ktphane-
Ruska tarafndan neredilmitir, Heidel- leriyle Kahire'deki el-Hiznet't-Teym-
berg 1912) faydalanan Brn, bu al- riyye'de (nr. 153, sadece bir blm) ka-
mann filozofa ait olamayacan isabet- ytldr. Bu nshalarn en iyisi, sonunda-
le kaydetmitir. ki kk bir eksiklie ramen Topkap
kinci blmn slm fizik tarihini il- nshasdr. Eserin ilk neri, Alman ar-
gilendiren en nemli yn, BrnFnin ba- kiyats Fritz Salim Krenkovv tarafndan
z deerli ta ve minerallerle madenle- Teymriyye nshas dndaki yazmala-
rin zgl arlklarn modern lmlere ra dayanlarak yaplmtr ( H a y d a r b d -
ok yakn deerleriyle vermesidir. Gn- Dekken 1936). Bu nerin sonraki bask-
mzde piknometre adyla anlan cihazn larnda ilk baskda yer alan takdim ve
en eski rnei saylabilecek bir aletle yap- indeks bulunmamakta, 1984'te Beyrut'-
t lmler, bilim tarihi bakmndan ta yaplan nc basknn da yanl ve
hayranlk uyandrcdr (bk. Sayl, s. 24- eksiklikler ihtiva ettii grlmektedir.
27). Eserin bu blmnde en fazla ze- Krenkow'un eseri ngilizce'ye evirdii
rinde durulan deerli ta yakuttur. n- bilinmekteyse de bu tercmenin yalnz
l yakutlardan, hatta yakut hakknda incilerle ilgili olan blm "The Chapter
efsaneye varan ilgin rivayetlerden bah- on Pearls in the Book on Precious Sto-
seden Brn'nin daha sonra safir, elmas, nes by el-Beruni" balyla yaymlan-
korindon, zmrt, akik, oniks, kaya kris- mtr (Islamic Culture, X V [1941], s. 399-
tali (billur), yeim (jad, yamur ta), mag- 421; X V I [1942|, s. 11-36). Eser A. M. Be-
netit (mknats ta), serpantin (ylan ta) lenitzki ve G. G. Lammlein tarafndan
ve frze (turkuvaz) gibi deerli talar Rusa'ya da tercme edilmi olup ak-
hakknda verdii bilgiler, dier kymetli lamal 518 sayfa halinde Sobranie Sve-
malzemelerden mercan, inci ve cama denii dlya Pozramia drago dragotser-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 295
 el-CEMHR
nostei (Mineralogla) adyla baslmtr
( M o s c o w 1963).
BBLYOGRAFYA:
Brnl, el-Cemhir ft ma'rifeti'l-cevhir (nr.
F. S. Krenkow), Beyrut 1984; Brockelmann, GAL,
I, 476; Suppi, I, 874; S. Hseyin Nasr, al-Biru-
ni: An Annotated Bibliography, Tahran 1947,
s. 87-94; Aydn Sayl, "Doumunun 1000'inci
Ylnda Beyrun", Beyrunfye Armaan, Anka-
ra 1974, s. 22-28; Gnay Tmer, Biruni'ye G-
re Dinler ve slam Dini, Ankara 1975, s. 37; G.
C. Anawati, "Kitab al-Jamahir of al-Birani",
Al-Biruni, Commemorative Volume, Karachi
1979, s. 437-453; M. erefeddin Yaltkaya,
"Eb'r - Reyhan'n Bir Kitab", TM, V (1930), s.
1-26; D. J. Boilot, "L'oeuvres d'al-Beruni: es-
sai bibliographique", MIDEO, sy. 2 (1955), s.
230-231; Ahmed Saeed Khan, "A Bibliography
of Soviet Publications on al-Birui", Arabi-
ca, XXIII/1, Leiden 1976, s. 77-83; Sami K. Ha-
marneh, "Mukaddimet Kitbi'l-Cemhir f
ma'rifeti'l-cevhir liT-Brn", MTUA, VII/1-2
(1983), s. 3-38; a.mlf., "Evaluation of Al-B-
rni's Book on Precious Stones and Minerals
(al-)amhir fi Ma'rifat al-fawhir)", Hamdard
Medicus, XXXI/2, Nzmbd 1988, s. 3-34.
8 GNAY TMER
r CEML
(bk. LM'l-CEMAL).
r CEML
( )
Allah'n
lutuf ve rzsna dellet
eden isim ve sfatlarn ve O'nun
mutlak gzelliini ifade etmek iin
^ kullanlan bir tasavvuf terimi.
Mutasavvflar Allah'n lutuf ve rzsn
gsteren sfatlarn ceml tabiriyle ifa-
de etmilerdir. Kn cemli, Hakk'n,
zt (vechi) ile ztna tecelli etmesi ola-
rak tanmlar (ltlht'-fiyye, "ceml" Cemli mutlak ve mukayyet olmak
md.) Bu tecelli esnasnda her eyin yok
olmasndan ve O'nu grecek hibir kim-
senin kalmamasndan ibaret olan hale
"cemlin aknl" (ulvv'l-ceml) veya gzelliktir. Mukayyet ceml de kll ve
"cemlin celli" (cell'l-ceml) denir. Bir
de Hakk'n insana yaklamasnda arac
olan ceml vardr ki bu O'nun her eyde
zuhur etmesinden ibarettir. Abdlkerm
el-ClFye gre zuhuru iddetli olan her
ceml cell adn alr. lk zuhuru itibariy-
le celle de ceml denir. Bu yzden ce-
llsiz ceml, cemlsiz cell yoktur (el-n-
snul-kmil, I, 77). Yaklama ve alma
cemlin zellii olduundan burada Hak
asndan lutuf ve rahmet, kul asndan
nee ve ns* sz konusudur. Mutasav-
vflar bu anlamdaki cemli mnev ve
sr (madd) olmak zere iki ekilde ele
almlardr. Allah'n en gzel isimlerinin
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
296
(esm-i hsn) ve sfatlarnn anlamlar
mneV cemli meydana getirir; bu ce-
mli sadece Hak temaa eder. Sr ce-
ml ise bu lemdeki gzelliktir. Btn
ayrntlar ve trleriyle lem mutlak ola-
rak ilh bir gzellie sahiptir. Baka bir
ifadeyle lemdeki gzellik ilh gzelli-
in yansmasndan ibarettir. Muhyiddin
bn'l-Arabi'nin ifadesiyle gzel (ceml)
olan Allah lemi kendi sreti zere ya-
ratt iin lem btnyle gzeldir. lem
ilh gzellikleri yanstan bir ayna oldu-
undan bn'l-Arab lemi ve ondaki g-
zellii sevmeye lyk bulur. Gzel oldu-
u iin Allah' sevenin lemi de sevmesi,
ayn ekilde gzel olan lemi sevenin de
Allah' sevmesi gerektiine iaret eder
(el-Ftht, IV, 346).
Zhidlerin genellikle irkin sayp nef-
ret ettikleri lemi rifler, zellikle v a h -
det-i vcd* grn benimseyen mu-
tasavvflar fevkalde gzel bulmular-
dr. Onlara gre irkin denilen eyler de
kendilerinde ilh gzelliin tecelli et-
mesi bakmndan gzeldir. Bu tr eyler
n
tuz deerinde olup lemin gzelliine
gzellik katar. Aslnda lemdeki hibir
ey z itibariyle irkin deildir. Gzel-
lik asl, irkinlik rzdir. Bir varln var-
^ lklar lemindeki yerini almas ve gzel-
liini belli etmesi iin itibar bir irkinli-
in var olmas gerekli olmutur (Abdl-
kerm el-Cl, I, 75-76). Bununla birlikte
zhidlerin irkin saydklar ey, Allah'n
eseri olan lemin kendisi olmayp hrs
ve kt emelleriyle dnya hayatn ir-
kinletirip onun tabii gzelliini kirle-
ten kt insanlarn davranlardr. Nite-
kim birok yette de bu nitelie br-
nen dnya hayat yerilmektedir (bk. M. F.
Abdlbk, Mu'cem, "hayt" md.).
zere ikiye ayran Lisnddin bn'l-Ha-
tb'e gre mutlak ceml, mahiyetini Al-
lah'tan baka kimsenin bilmedii esiz
cz' olarak ikiye ayrlr. Kll ceml mut-
lak cemlden br varlklara yaylan g-
zelliktir; madd-mnev her varlk kendi
kabiliyetine gre bu gzellikten bir pay
almtr. Eyann var olu sebebi de bu
gzelliktir. Cz' ceml de cel (ak) ve
haf (kapal) olmak zere ikiye ayrlr. Ha-
f ceml sadece aklla kavranan eyann
mcerret gzelliidir. Akl bu gzellii
takip ederek onun aslna ulaabilir. Cel
ceml ise duyu organlaryla kavranan
eyann gzelliidir ( R a v z a t u t - t a ' r f , s.
285-292).
Madd lemde grlen gzeller mut-
lak gzelliin eitli derecedeki tecelli-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
leri olduundan bunlar temaa ede ede
ilh gzellie ve Hakk'a ermek mm-
kndr. En yksek ve en derin ruh haz-
lar ilh gzelliin temaa edilmesinden
hasl olduu iin cennette Allah'n mut-
lak gzelliini (ceml-i b-keml) seyret-
mek en byk gaye olmutur.
Mutlak ve yegne gzelliin Allah ve
tecelllerinden ibaret olduunu vurgula-
yan slm limleri ilh ve beer sevgiyi
de bununla aklamlardr. Gazzl e-
kil ve sret gzelliini "bir eyin, kendi-
sine yaraan ve mmkn olan kemle
sahip olmasdr" eklinde tarif ettikten
sonra mnev ve ruh gzelliklerden de
bahseder ve her iki gzelliin sevgi se-
bebi olduunu anlatr. Ona gre gzel,
srf gzel olduu iin insan tarafndan
tabii olarak sevilir. nsan madd ve his-
si gzelleri beden gz, mnev ve ruh
gzelleri ise kalp gzyle idrak eder. K-
mil insan iin nemli olan mnev gzel-
liktir. zellikle gnl ehli buna nem ve-
rir. Fizii gzel olan insanlardan ok ka-
rakteri gzel olanlar sevilir. Fakat en ok
sevilen de mutlak anlamda gzel olan
Allah'tr (hy\ IV, 291-297; el-Makad'l-
esn, s. 84, 103).
lemden daha gzel bir eyin olma-
dn syleyen bn'l-ArabFye gre ss-
lenmek gzellie gzellik katar. Namaz
klarken gzel olan Allah'n huzuruna
km olan kul kendine ekidzen ver-
meli, temiz olmal ve temiz giyinmelidir.
Nitekim Kur'an'da camiye giderken g-
zel giyinmek tavsiye edilmitir (el-A'rf
7/31). Zira, "Allah gzeldir, gzeli sever"
(Mslim, "mn", 147; bn Mce, "Du c 3 ",
10; ayrca bk. CELL).
BBLYOGRAFYA:
M. F. Abdlbk, Mu'cem, "hayt" md.; et-
Ta'rtft, "cell", "ceml" md.leri; Kn, Ist-
lht'-fiyye, "cell", "ceml" md.leri; Ms-
lim, "mn", 147; bn Mce, "Du''", 10; Gaz-
zl. IhyIV, 291-297; a.mlf., el-Makad'l-
esn, s. 84, 103; bn'l-Arab, el-Ftlht, IV,
346; Lisnddin, Raviat't-ta'rf (nr. Abdl-
kdir Ahmed At), Kahire 1968, s. 285-292;
Abdlkerm el-Cl, el-Insn'l-kmil, stanbul
1300, I, 75-77, rn
IFFIL SLEYMAN U L U D A
r CEMAL A B D N N S I R n
( ^ U l - i j . JUs. )
(1918-1970)
Msrl devlet adam.
L J
15 Ocak 1918'de Asyt'un Ben Mr
kynde dodu; genellikle Nasr adyla
tannmaktadr. ocukluu posta memu-
ru olan babasnn grevi sebebiyle de-

iik ehirlerde geti. 1930'lu yllarda
ngilizler'e kar oluturulan milliyetilik
hareketlerine katld. 1936'da hukuk fa-
kltesine kaydoldu, fakat ertesi yl bu-
radan ayrlarak harp okuluna girdi. Bu
okuldan mezun olduktan sonra Asyt ve
skenderiye'de grev yapt, bir sre son-
ra da Sudan'a gnderildi. Burada Enver
Sedat (Enver es-Sdt), Abdlhakm mir
ve Zekeriyy Muhyiddin'le ilikilerini ge-
litirdi. 1942'de Msr'a dnd ve harp
akademisini bitirdi. ngiltere o srada
1936 tarihli Msr-ngiltere antlamas-
na dayanarak Msr'n btn havaalan-
lar ve limanlarn igal etmiti. Bu olay
ngiliz aleyhtar milliyeti hareketlerin
gelimesini ve halk arasnda igalcile-
re kar nefretin artmasn hzlandrd.
Byle bir ortamda Nsr, arkadalar Ke-
mleddin Hseyin ve Abdlhakm mir'-
le birlikte lkeyi ngiliz emperyalizmin-
den kurtarmak iin gizli Hr Subaylar
(Dubbt'l-ahrr) tekiltn kurdu (1942).
7 ubat 1943 tarihinde asker akade-
miye retim yesi olarak tayin edilen
Nsr burada gen subaylarla daha ra-
hat iliki kurma imknn buldu. Sava-
tan sonra ngiltere'nin Msr'dan ekil-
memesi, idealist milliyeti subaylar ara-
snda smrgeci ve igalcilere kar du-
yulan kini krklerken Hr Subaylar'n
faaliyetlerini younlatrmasnda da et-
kili oldu. Nsr, srail'in kuruluundan
sonra balayan I. Arap-srail Sava'nda
(1948) Filistin'deki arpmalara bir bir-
liin kumandan olarak katld, Flce'-
de nemli bir baar gsterdi ve bu ba-
arsndan dolay "Kral Fud asker ni-
an"na lyk grld. Bundan sonra "F-
lce kaplan" olarak anld. Arap-srail
savandaki yenilgi Kral Fruk'un pres-
tijini sarsarken Hr Subaylar'n orduda
glenmesinde etkili oldu.
ngilizler'in oldubittileri karsnda ka-
rarsz kalan hkmetin tavr toplumca
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEMAL ABDNNSIR
bir dizi karklk ve istikrarszla yol rarlatrd. Bunun zerine Kral Fruk,
aarken 1950'li yllarn banda Kral F- 26 Temmuz 1952 gn iki yandaki o-
ruk ynetimi ciddi buhranlarla kar kar- lu Ahmed Fud lehine tahttan f e r a g a t
ya geldi. 1952 yl balarnda Baba- ettiine dair belgeyi imzalayarak Msr'
kan Nehhs Paa'nn ngiltere'nin Msr'- terketti.
daki varlnn devamn salayan 1936 htillin lideri olarak Muhammed Ne-
tarihli antlamay iptal etmesi ve sava- cb grnyordu, fakat gerekte btn
tan sonra Msr' tahliye edeceine sz gcn Nsr'n elinde olduu birka ay
veren ngiltere'nin szn tutmamas iinde anlald. htill Konseyi'nde g-
sebebiyle kamuoyunda hkim olan ku- revli Hr Subaylar'n nde gelen isimle-
kulu bekleyi bir anda byk bir heye- rinden hibiri Nsr'a kar kacak du-
cana dnt ve halk gsterilere bala- rumda deildi. Yeni dnemde Nsr, n-
d. 25 Ocak 1952'de smiliye'de hareke- ce devletin ihtille kar olan unsurlar-
te geen ngiliz kuvvetleriyle polisler ara- dan arndrlmas iin istihbarata ve po-
snda meydana gelen kanl atma b- lise zel nem vererek kurdurduu is-
yk bir infiale sebep oldu ve kzgn halk tihbarat tekiltyla muhalifleri bask
sokaklara dkld. Nehhs Paa grev- altna ald. Mesken dokunulmazl ve
den alnd, yerine Ali Mhir Paa baba- her trl hrriyetin tehlikeye girmesiy-
kanla getirildi. Yeni babakann da M- le Nsr'n eseri olan ihtill ynetimi ya-
sr-ngiltere grmelerinden bir sonu va yava diktatrle dnmeye ba-
alnamamas zerine istifa etmesi, ka- lad. Gerekletirilen toprak reformu top-
muoyunda ihtillden baka bir zmn raksz Msrllar' memnun ederken kar-
kalmad eklinde bir kanaatin glen- kanlar sert ekilde cezalandrld. So-
mesine yol at. nunda Ali Mhir Paa bakanlndaki
Nsr ve arkadalar bu sosyal ortam- hkmet istifa etmek zorunda kald (7
dan faydalanarak 2 2 / 2 3 Temmuz 1952 Eyll 1952) ve yerine htill Konseyi Ba-
kan Muhammed Necb'in bakanln-
gecesi ynetime el koydular. 23 Tem-
da yeni bir hkmet kuruldu. Ardndan
muz gn sabahn erken saatlerinde Ka-
karlan bir kanunla, kendisini bir der-
hire darbecilerin eline geerken Nsr,
nek olarak tantan hvn- Mslimn te-
saray evresine yaknl ile tannan Ge-
kilt dndaki btn siyas partiler ka-
neral Muhammed Necb'le iliki kurdu
patld ve mallarna el kondu. Ksa bir
ve onu darbenin bana geirmeyi ba-
sre sonra Hey'et't-tahrr adyla yeni
ard. Bylece hem Msr hem de Nsr
bir parti kurularak genel sekreterliine
iin yeni bir dnem balam oldu. hti-
Nsr'n en sadk adamlarndan Tah-
llin planlanmas ve gerekletirilmesin-
v getirildi, fakat bu parti pek ilgi gr-
de birinci derecede rol oynayan Nsr
medi.
bu srada ad henz duyulmayan bir al-
bayd. Genliinde hvn- Mslimn (Ms- htill Konseyi'nde konsey bakan ve
lman Kardeler), ngiltere hesabna a- babakan Necb ile Nsr arasnda ksa
lan Gen Msrllar, Hrriyet Taraftar- bir sre sonra, Nsr'n bakann haberi
lar ve Komnist Tekilt gibi amalar ve bilgisi olmadan baz kararlar almas
birbirinden olduka farkl kurululara dolaysyla anlamazlk kt. Aslnda si-
girmi, ayrca Vefd Partisi'ne ilgi duy- yas partiler, anayasa ve devlet yaps
mutu. htille kadar olan davranlar, gibi temel konularda Nsr'la Necb ara-
onun nceden her gruptan insan tan- snda gr ayrlklar vard. Necb par-
mak ve iyi ilikiler kurmak iin planl e- lamenter demokrasiyi ve merut monar-
kilde altn gstermektedir. iyi savunurken Nsr monariye kary-
Nsr'n ihtillden sonraki hayatn drt d ve parlamenter demokrasiyi de d-
safhada ele almak gerekir: 1952-1956, nmyordu. Necb'in halk nezdinde iti-
1956-1961, 1961-1967 ve 1967-1970. barnn artmas da Nsr' kayglandr-
yordu.
htillin yapld 23 Temmuz 1952 sa-
bah Kral Fruk darbecilerin btn art- 18 Temmuz 1953 tarihinde monari
larn kabul ettiini bildirmekle beraber ynetimine son verilerek Cumhuriyet iln
Nsr, Kral Fruk'un tahtta kalmasn edildi. Muhammed Necb babakanln
hem ihtill hem de lkenin bamszl yan sra cumhurbakanl grevini de
iin doru bulmuyordu. htill Konseyi'- stlenirken iktidarn gerek sahibi N-
ne (Meclis's-sevre) dnen Hr Subaylar sr babakan yardmcs ve ileri baka-
tekilt konuyu grerek kraln taht- n oldu. htill Konseyi yelerinin ou
tan indirilip lke dna karlmasn ka- bakan olarak grev ald. Nsr-Necb an-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 297
CEMAL ABDNNSIR
lamazl, Necb'den habersiz olarak h-
till Konseyi'nin 25 ubat 1954'te Ne-
cb'in babakanlk ve konsey bakanl-
ndan istifa ettiinin ve bu grevlere
Nsr'n getirildiinin duyurulmasyla ye-
ni bir safhaya girdi. Bylece Nsr yet-
kilerini fiilen kulland makamlara biz-
zat gelmi oluyordu.
Muhammed Necb'in babakanlk ve
htill Konseyi bakanl grevlerinden
alnmas hem ordu iinde hem de halk
arasnda byk karklklara sebep ol-
du. Muhammed Necb'in 27 ubat 1954
tarihinde evinden karlmas zerine
baz ordu birlikleri onun greve iadesi
iin ayaklanrken hvn- Mslimn de
Necb lehine tavr alnca Nsr'n emrin-
deki htill Konseyi Necb'i grevine iade
etmek zorunda kald. Ardndan tek de-
receli seimle bir temsilciler meclisi olu-
turulmas, skynetimin kaldrlmas ve
sansrn gevetilmesi karar alndysa
da (5 Mart 1954) ksa bir sre sonra N-
sr bu kararlar ertelediini iln etti (29
Mart 1954). Bylece Necb'in kurmak is-
tedii demokratik ynetime kar olan
Nsr Msr'da tek adam oldu ve tam bir
diktatrlk kurdu.
nndeki engelleri birer birer kaldr-
maya balayan Nsr nihayet srann h-
vn- Mslimn'e geldiine karar verdi.
Nsr'n hvn- Mslimn'le olan mna-
sebeti 1945 ylnda balamt. Ksa za-
manda tekiltn en faal yesi haline ge-
len Nsr gizli toplantlara da katlyor-
du. Bir sre sonra bakanla aras ald-
ndan 1948'den itibaren tekilttan ya-
va yava uzaklatysa da 1951 ylnda
ilikileri yeniden gelitirdi. Nsr ihtill
iin hvn- Mslimn'den destek isteyin-
ce ordu hareketiyle slm esaslara da-
yal bir rejimin kurulmasn isteyen h-
vn- Mslimn bakan Hasan el-Hudey-
b tekiltn btn birimlerine bir ge-
nelge yaymlayarak hareketin destek-
lenmesini salad. Ayrca ihtillden son-
ra tekilta mensup Abdlhakm mir,
Abdllatf el-Badd ile Kemleddin H-
seyin gibi kiiler htill Konseyi yelii-
ne getirildiler. Kendisine verilen destek
sebebiyle Nsr hvn- Mslimn teki-
ltn hemen kapatma yoluna gitmedi.
Fakat tekiltn kamuoyunda giderek
gelime gstermesi Nsr' rahatsz et-
meye balad. Bu yzden tekilt -
kertmek iin nce bakan Hasan el-Hu-
deybFye muhalif olanlarla temasa ge-
ti; bundan bir sonu alamaynca ordu-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
298
da hvn- Mslimn'e mensup olanlarn
bir ksmn uzaklatrrken okullardaki-
leri de sk bir kontrol altna ald. hvn-
Mslimn'e yakn renciler 1954 yl ba-
larnda Nsr ve asker rejim aleyhine
gsterilere balaynca ordu tekiltn
bakanyla ileri gelenlerini tutuklad. B-
yk bir hzla srdrlen takibat sonun-
da birka gn iinde tekilta mensup
binlerce kii tutukland ve tekiltn g-
c yok edildi. Bu gelimeler htill Konse-
yi'ndeki gr ayrlklarn da su yzne
kard. Babakan Muhammed Necb'in
srarlar zerine Nsr Hasan el-Hudey-
b ile arkadalarn serbest braktysa
da 26 Ekim 1954 tarihinde Nsr'n s-
kenderiye'de halkn nnde konuma
yapt srada patlayan silh sesleri ara-
snda tutuklanan Mahmd Abdllatf
adl gencin hvn- Mslimn'e mensup
olduunun anlalmas zerine bu sui-
kast tekiltn planlad sulamasyla
tutuklamalar yeniden balatld. Nsr
hvn- Mslimn tekiltnn btn men-
suplarn tutuklatmak iin harekete ge-
ti ve birka hafta iinde pek ok kii gz
altna alnd. htille ve memleket men-
faatlerine kar gelenleri cezalandrmak
iin kurulan ihtill mahkemesi tekil-
tn ileri gelen yedi yesini lme mah-
km etti. Baz slm devletlerinin araya
girmesi zerine sadece bakan Hasan
el-HudeybFnin cezas mebbete evri-
lirken tekiltn Abdlkdir Odeh, Mah-
md Abdllatf, eyh Muhammed Far-
gal, Ysuf Tal'at ve brhim Tayyib gibi
nde gelen adamlar idam edildi (9 Ara-
lk 1954). Hapishanelerde kalanlarn o-
u ise hi kimsenin dikkatini ekmeden
birer birer ldler. Nsr bylece hvn-
Mslimn engelini de at ve ahs oto-
riteye dayal diktatrln kurma yo-
lunda byk bir merhale katetti.
Nsr ieride iktidarn glendirmek
ve muhalifleri sindirmekle urarken
milletleraras alanda lkesinin ve ken-
disinin prestij ve nfuzunu arttracak
nemli baarlar da elde etti. Kanal bl-
gesinde bulunan ngiliz askerlerinin M-
sr'dan ekilmesi konusunda srdr-
len grmeler sonulandrld ve 27
Temmuz 1954'te iki lke arasnda bir
antlama imzaland. Bu arada Cezayir'-
de smrgeci Franszlar'a kar balat-
lan kurtulu mcadelesine destek ver-
mesi mslmanlar nezdinde prestijini
arttrrken Fransa ile ilikilerin gergin-
lemesine yol at.
Bu yllarda dnyada btn hzyla de-
vam eden souk sava Ortadou'da da
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
etkisini gstermeye balad. Kuzey At-
lantik ttifak'n Gney Asya'ya balaya-
rak Sovyetler Birlii'ni gneyden evre-
lemek amacyla kurulan Badat Pakt-
na katlmas iin davet edilen Nsr bu-
na iddetle kar kt. Aslnda ilk yllar-
da B a t ile yaknlamay denemi, 1953'-
t e hazrlatt plana gre retimin artt-
rlmas iin yukar Nil blgesinde bir ba-
raj yaplmasna karar vermiti. Barajn
yerli sermaye ile inas mmkn olma-
dndan finansman iin ngiltere, Ame-
rika Birleik Devletleri ve milletleraras
kurululara bavuran Nsr'a ilgili hk-
metler sz vermilerdi. Fakat 1949 Arap-
srail savanda bozguna urayan Msr
ordusuna silh temin etmeye ynelik is-
teklerine Bat lkelerinden olumlu ce-
vap alamamas ve baz artlara balan-
mak istenmesi zerine Nsr'n ihtiyac
olan silhlar Sovyetler Birlii'nin izniyle
ekoslovakya'dan satn almaya karar
vermesi, ngiltere ile Amerika Birleik
Devletleri'nin sert tepkilerine sebep ol-
mu ve ilikiler kopma noktasna gel-
miti. Bunun zerine Nsr, Hindistan
lideri Nehru'nun ve in Halk Cumhuri-
yeti Babakan u En Lai'nin de tesiriy-
le milletleraras ilikilerde "balantsz-
lk" politikasna yanat ve Bandung Kon-
ferans ile (18-24 Nisan 1955) bu politika-
nn liderlerinden biri haline geldi. Bu ta-
rihten itibaren Nsr, Nehru ve Tito ile
birlikte balantszlar hareketinin nde
gelen liderinden biri oldu ve d poli-
tika alannda nc Dnya lkelerinde
nfuzu giderek artt.
Bu arada referandum sonunda kabul
edilen yeni anayasa ile beraber Nsr da
Msr'n ikinci cumhurbakan seildi (26
Haziran 1956) ve devletin btn iktidar
alanlarn ele geirmi oldu. Bylece hem
ieride hem de darda daha rahat ha-
reket edebilme imkn buldu.
ekoslovakya ile yaplan silh alm an-
lamas zerine Amerika Birleik Dev-
letleri ve ngiltere'nin Asvan Baraj'nn
finansman konusunda verdikleri yardm
sznden vazgetiklerini aklamalarna
byk tepki gsteren Nsr, bu lkelere
23 Temmuz 1956 tarihinde Svey Ka-
nal'n millletirerek cevap verdi. N-
sr'n bu karar Bat'y tellandrrken
Arap dnyasnda byk sevinle kar-
land. Meselenin halli iin Batl lkele-
rin eitli teebbsleri sonusuz kald.
Bir anda patlak veren Svey problemi
Nsr'n Bat karsnda glenmesine

yardm ederken ngiltere, Fransa ve s-
rail Nsr'a ders vermek ve onu i ba-
ndan uzaklatrmak iin Sn yarma-
dasn igal etme karar aldlar. 29 Ekim
1956 tarihinde srail birlikleri ngiliz ve
Fransz hava kuvvetleri desteinde M-
sr'a saldrd ve Sn yarmadas igal
edildi. Ardndan ngiliz ve Fransz uak-
lar Msr'n eitli ehirlerini bombala-
mann tesinde Port Said ve Port Fuad'a
da asker birlikler kardlar (6 Kasm
1956). Birlemi Milletler'ce iln edilen
atekes kararna uymak zorunda kalan
Nsr' Arap dnyas ile balantszlarn rine daima kar kmtr. Suudi Arabis-
byk ounluu destekledi. Sovyetler
Birlii'nin ngiltere ve Fransa'y protes-
to etmesi, ardndan Amerika Birleik
Devletleri'nin saldr hakknda kendisine
bilgi verilmediinden dolay kar tavr
taknarak srail'e yapt asker ve eko-
nomik yardm durdurmas ve konuyu
Birlemi Milletler'e gtrmesi, millet-
leraras camiann igal birliklerinin M-
sr'dan derhal ekilmelerini istemesi ze-
rine ngiltere ve Fransa'nn ekilmek zo-
runda kalmalar, Nsr'n hem lke iin-
de hem de darda prestijinin birden
bire artmasna sebep oldu. Svey sa-
va Nsr iin asker bakmdan tam bir
hezimet olmakla beraber siyas sonu-
lar bakmndan ona tam bir zafer ka-
zandrmtr.
1956-1961 yllar arasndaki ikinci d-
nemde Nsr, Svey savandan siyas
bir zaferle kt iin iktisad ve siyas
alandaki politikasn daha cesur bir e-
kilde uygulama alanna koydu ve toplu-
mun ekonomik hayatn dzeltmek iin
baz tedbirler ald. nce Msr'daki ngi-
liz ve Fransz irketlerine el kondu; 1957
yl bandan itibaren btn yabanc ban-
kalarla sigorta irketleri millletirilirken
baz basmevleriyle bankalar da devlet-
letirildi. 1957'de be yllk kalknma pla-
n yrrle kondu. Ekonomik hayatta
devletin pay giderek arttrld, sanayi ve
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEMAL ABDNNSIR
ticaret sektrnde faaliyet gsteren ok nz teebbs halindeyken renilmesi
sayda irket devletletiriidi. Dier ta- zerine bu mcadelede makamn kay-
raftan basn, seyahat hrriyeti ve siyas betti. Temmuz 1958'de rak'ta gerek-
hrriyetler alannda kstlamalar devam letirilen ihtillden sonra Nsr'n foto-
etti. htillden sonra kurulan Hey'et't- raflar her tarafa aslp lehinde tezah-
tahrr partisi kapatlarak yerine el-tti- rat yapldysa da Irak'n yeni ynetimi
hd'l-kavm adyla yeni bir parti kurul- birlie katlmay reddetti ve Sovyetler
du (Mays 1957). Birlii'ne yanat. te yandan 1960 yln-
da ahla aras alan Nsr'n ran'a kar-
Bu dnemde Nsr'n en nemli faali-
balatt iddetli kampanya, ran ile
yeti, Arap milliyetilii ve birlii dn-
Msr arasndaki diplomatik ilikilerin
cesini bayraklatrmas oldu. Nsr' b-
tn hayat boyunca ilgilendiren esas ko- kesilmesine kadar vard. Eyll 1961'de
nu Arap birlii olmu ve slm birlii fik- Suriye'de birlik muhalifi komnist su-
baylarn gerekletirdii darbeden son-
ra Suriye'nin birlikten ayrlmas zerine
tan Kral Faysal b. Abdlazz'in savun-
Nsr'n Arap birliini gerekletirme a-
duu slm pakt dncesi, Nsr'a g-
balar baarszla urad. Bu baarsz-
re Amerika Birleik Devletleri tarafn-
lktan sonra Nsr'n gayretlerini ieride
dan gelimeyi durdurmak amacyla or-
Msr'a uygun bir sosyalizm kurmaya,
taya atlmt. Bu sebeple onun d poli-
darda ise politikasn daha ok Afri-
tikasn Arap birlii faktr belirlemi
ka'ya ynelttii yeni bir dnem bala-
ve bu birliin hibir byk devletin et-
kisinde olmamas gerektiini ileri sr- m oldu.
mtr. Svey sava Bat ile ilikileri 1961 ylnn ortalarndan itibaren dev-
koparrken Sovyetler Birlii ile yaknla- letletirmeler yeniden hzlandrld; b-
masnda rol oynayan temel faktr oldu. yk ticar ve sna iletmelerle ithalt ve
Birlemi Milletler'de Kruev'in igale ihracat tamamen devletin tekeline ge-
kar Msr' savunmas iki lideri birbiri- ti. Nsr'n Arap milliyetiliine sk sk-
ne yaklatrd. 28 Nisan - 1 6 Mays 1958 ya bal olan sosyalizm anlay ne teorik
tarihleri arasnda Nsr'n Moskova'y bir tutarlla sahipti, ne de Marksizm'-
resmen ziyaret etmesi, iki lke arasn- le bir ilgisi vard. Nsr snf mcadele-
da ok ynl ilikilerin kurulmasn ve sine kesinlikle kar idi ve sosyalizmi s-
Sovyetler Birlii'nin Msr'da nfuzunun nflar aras i birlii, devlet ncln-
giderek artmasn saladysa da 14 Tem- de kalknma ve kaynamay hzlandra-
muz 1958'de rak'ta gerekletirilen cak bir yol olarak anlyordu. Bu ereve-
kanl asker darbe sonunda iktidar ele de bir yandan devlet yeniden tekilt-
geiren Abdlkerm Kism'n milliyeti- landrrken te yandan ekonomik ve
leri ezmeye almas zerine Sovyetler sosyal kalknmaya nem verildi. 4 Tem-
Birlii'nin Ksm' desteklemesi ve Kru- muz 1962'de Arap Sosyalist Birlii Par-
ev'in parti kongresinde komnistlere tisi (el-ttihd'l-itiraki el-Arab) kuruldu
kar olduu iin Nsr'a cephe almas, ve bakanln Nsr stlendi. kinci be
Nsr'n da ona sert bir ekilde cevap yllk kalknma plan yrrle konuldu.
vermesi ilikileri zayflatt. 1964 ylna 1960'ta balanan Asvan Baraj inaat-
kadar sren Nsr-Kruev soukluu, nn birinci blm 1964'te bitirildi. Top-
Kruev'in Asvan Baraj'nn ilk blm- lam yatrmlar ierisinde devletin pay
nn alna katlmak zere Msr' zi- % 90'a kadar ykseldi. Sosyal nitelikli
yaret etmesiyle son buldu. yatrmlarda byk bir art oldu. Bu yl-
larda Msr ekonomisi Afrika'nn ve Or-
1 ubat 1958 tarihinde Msr ve Suri-
tadou'nun en gl ekonomisi haline
ye'nin birleerek Birleik Arap Cumhu-
geldi.
riyeti'ni kurmalar, Nsr'n Arap birlii
dncesi erevesinde gerekletirdii Nsr, Ortadou ve Afrika'daki btn
en ileri admdr. rdn ve Suudi Arabis- smrge lkelerde Bat'ya ve zellikle
tan' da Birleik Arap Cumhuriyeti'ne ka- ngiltere'ye kar radyo araclyla yo-
tlmalar iin zorlamakla birlikte bunda un bir kampanya balatt. Eyll 1962'-
baarl olamad. Bunun zerine Nsr'ia de Yemen'de Nsr yanls bir grup su-
Kral Sud b. Abdlazz arasnda bala- bay tarafndan gerekletirilen darbe-
yan iddetli mcadele, her iki tarafn den sonra Suudi Arabistan'n destekle-
birbirini i ilerine karmak ve suikast dii kralclarla Nsr'n destekledii cum-
teebbsnde bulunmakla itham etme- huriyetiler arasnda patlak veren i sa-
lerine kadar vard. Sonunda Kral Sud, vata Msr ile Suudi Arabistan kar kar-
Nsr'a kar dzenledii suikastn he- ya geldiler. Nihayet olaylar Yemen'in
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 299
CEMAL ABDNNSIR
ikiye blnmesine kadar vard ve Sov-
yetler Birlii'nin Yemen'e nfuz etme-
sinde Nsr'n byk rol oldu.
Nisbeten souk olan Msr-Sovyetler
Birlii ilikileri Kruev'in 1964'te M-
sr' ziyaretiyle yeniden canlanmt. Ay-
n yl Kahire'de Arap, Afrika ve Balan-
tszlar zirvelerinin toplanmas Nsr'n
d dnyadaki nfuzunu arttrrken Ame-
rika Birleik Devletleri'yle ilikilerini ger-
gin hale getirdi.
Nsr'n hvn- Mslimn'in nde gelen
simalarndan olan ve F Zil li'1-Kur'n
adl tefsiriyle btn slm dnyasnda
tannan Seyyid Kutub'u 22 Austos 1966
tarihinde idam ettirmesi mslmanla-
rn nefretine sebep oldu. 1954'ten beri
hapiste olan Seyyid Kutub Irak devlet
bakannn ricas zerine 1964'te serbest
braklm, ancak bir yl sonra Me'lim
fi't-tark adl kitab dolaysyla tutukla-
narak idama mahkm edilmiti.
Nsr'n hayatnn drdnc dnemi
1967 srail-Arap savayla balad. Sa-
vaa giden yolda olaylar hzla geliirken
30 Mays 1967 tarihinde Msr, rdn
ve Irak arasnda bir asker ittifak imza-
land ve ayn tarihte Nsr Kral Hseyin
aleyhine Kahire Radyosu'nun yapt ya-
ynlar durdurdu. Nsr savan kmas
durumunda birka gn iinde srail'in
haritadan silineceine inanyordu, fakat
gelimeler umduu gibi olmad. srail 5
Haziran gn beklenmedik bir ekilde
Msr hava alanlarna yapt bir baskn-
la sava balatt ve Msr'n hava gc-
n tamamen imha etti. Sn yarmada-
sndaki kara savanda da Msr birlikle-
ri herhangi bir varlk gsteremedi ve Al-
t Gn Sava btn Araplar iin tam bir
hezimetle sonuland. Bu yenilgiyle hem
Arap dnyasnda hem de Msr'da Nsr'a
duyulan gven sarsld. Bunun zerine
Nsr her trl resm grevden istifa et-
tiini akiadysa da Msr halknn lehi-
ne yapt byk gsteriler zerine isti-
fasn geri almak zorunda kald. Fakat
prestiji sarslm ve eski gcn kaybet-
miti. Baskyla sindirilmi olan muhale-
f e t yava yava ortaya karken yaygn-
laan ii ve renci hareketleri de N-
sr'n g kaybetmesini hzlandrd.
rdn Kral Hseyin'in lkesindeki Fi-
listinliler'i ezmek iin Eyll 1970'te ha-
rekete gemesiyle ortaya kan prob-
lemleri grmek zere 22 Eyll 1970
tarihinde Kahire'de toplanan Arap Zir-
vesi'ne son defa katlan Nsr, Kveyt
eyhini havaalannda uurlarken geir-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
300
dii kalp krizi sonucunda 28 Eyll 1970'- gitmemitir. Trkiye genel anlamda Arap
te ld. Ertesi gn byk bir trenle top- dnyas ve Msr'la ilikilerini II. Dnya
raa verildi. Sava sonuna kadar ilgisizlik ve Arap-
Msr'da krallk rejimine son veren ih- lar' kendi hallerine brakma eklinde y-
tille nderlik yapan Nsr, Arap dnya- rtm, bu tarihten sonra da zellikle
snn son dnemde yetitirdii en nem- Ortadou ile ilgili eitli konularda Tr-
li ahsiyetlerden biridir. Hayat boyunca kiye ile Msr farkl politikalar takip et-
smrgeci Batllar'a kar sava, Arap milerdir. Bandung Konferansnda (19551
birlii, Arap milliyetilii ve balantsz- Bat dnyasnn szcln stlenmi
lk hareketinin baars iin alm, M- olan Trkiye ile balantszl savunan
sr'n olduu kadar Arap dnyasnn da Nsr'n politikalar atmtr. Ardndan
modern tarihine damgasn vurmutur. Svey krizinde ve srail, Fransa ve ngil-
ktidar ele geirdikten sonra yllardr tere'nin Msr'a yaptklar saldrlarda Ba-
ngiliz emperyalizminin ezdii, horlad- t'nn grlerinin desteklenmesi, Tr-
, smrd Msrllar'a ve btn Arap kiye-Msr ilikilerinin daha da souma-
halkna mill gurur, onur ve kiilik ver- snda etkili olmutur. Trkiye'nin Suriye
mek, Bat karsnda ayakta duran bir buhran (1957) ve rak ihtillindeki (1958)
millet oluturmak iin gayret sarfetmi- tutumu Nsr'n tepkisine sebep olmu,
tir. onun gayretleriyle kurulan Birleik Arap
Ateli bir Arap birlii savunucusu olan Cumhuriyeti'ni Trkiye olumlu karla-
Nsr bu birlii gerekletirmek iin b- mamtr. Suriye'nin 29 Eyll 1961 tari-
yk gayret gstermekle birlikte para- hinde birlikten ayrlmasnn hemen ar-
lanm Araplar' bir siyas at altnda dndan Trkiye'nin am hkmetini ta-
nmasna da Nsr sert tepki gstermi-
toplama baarsn gsteremedi. Bunun-
tir.
la birlikte Arap lkelerinde kendi dn-
celerini ve siyas tutumlarn paylaan Trkiye ile Msr arasndaki soukluk
taraftarlar edindi, ihtillci ahsiyetiyle 1967 savana kadar devam etmitir.
Arap dnyasndaki muhafazakrlarla a- Trkiye, 1965'lerde milletleraras camia-
trken Bat yanls krallk ynetimleri- da iine dt yalnzlktan kurtulmak
ne kar da bir tavr benimsedi. iin balatt ok ynl d politika er-
Bat lkeleriyle ortak organizasyonlar evesinde Arap lkeleriyle ve Msr'la iyi
iinde bulunmamak ve balantszl sa- ilikiler kurmann yollarn aram ve
vunmak onun d politika ilkelerinin ba- 1967 sava bu politika iin iyi bir frsat
nda gelmitir. Amerika Birleik Dev- olmutur. 1967 yl balarnda, tam otuz
letleri ve ngiltere'nin Ortadou'da giri- yl sonra, Trkiye Dileri bakannn Ka-
tikleri tertiplere iddetle kar koymu hire'ye resm bir ziyaret yapmas Nsr'n
ve onlarn desteiyle oluturulmu olan Trkiye'ye kar politikasn yumuat-
Badat Paktn, Msr' Arap dnyasnn masnda etkili olmutur. Ardndan M-
dnda tutmaya ynelik bir teebbs sr Dileri bakan da Trkiye'ye resm
olarak deerlendirmitir. Batdan asker bir ziyarette bulunmutur; bu ise 1952'-
ve ekonomik yardm alamaynca Sovyet- den beri bakanlk dzeyinde gerekle-
ler Birlii'ne yanamakta mahzur grme- tirilen ilk ziyaret olmutur. 1967 sava-
mekle birlikte lkesindeki komnistleri nda Trkiye'nin dolayl da olsa Arap
sindirme politikasn da srdrmtr. lkelerini ve Msr' desteklemesi, yiye-
Bat aleyhtar bir d siyaset takip eden cek, il ve gda maddesi yardm yap-
Nsr'n Trkiye ile mnasebetleri de iyi mas, savatan sonra meselenin Birle-
mi Milletler'de grlmesi srasnda
srail'in igal ettii topraklardan ekil-
mesi kararna Arap lkeleri lehinde oy
kullanmas Arap dnyasnda memnuni-
yetle karlanm ve Nsr'n Trkiye hak-
kndaki kanaatlerinin deimesinde et-
kili olmutur.
Nsr'n siyas nitelikli birka eserin-
den en tannmlar Felsefet'-evre
Cemal (Kahire 1954; Trke tercmesi: Felsefem,
Abdnnsr'n trc. Mustafa Saliholu, stanbul 1970), ev-
cenaze
treninden
retne'l-itim'iyye (Kahire 1959) ve M-
bir g r n ku'l-mli'l-vatan'dir (Kahire 1962).
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

BBLYOGRAFYA:
Zirikl, el-A'lm, II, 134-135; Anvvar al-Sa-
dat, Revolte Sur le Nil, Paris 1957; Selhaddin
el-Mneccid, Sriye ve Mr: Beyne'l-vahde
ve'l-infil, Beyrut 1962; Ahmet Abu el-Feth,
Msr htillinin yz ve Hasr (trc. Nusret
Kuruolu), stanbul 1965; J. Lacouture. Nas-
ser, Paris 1971; mer Krkolu, Trkiye'nin
Arap Ortadousuna Kar Politikas (1945-
1970), Ankara 1972, s. 33-36, 72-76, 91-99,
154-158; M. Hasaneyn Heykel, Kahire Dosyas
(trc. Berin Bkta), Ankara 1974; a.mlf., 1973
Arap-srail Sava ve Ortadou (trc. Melek
Ulagay Nakiye Boran), stanbul 1977, s. 59-
165; J. C. B. Richmond, Egypt 1798-1952, New
York 1977, s. 217-226; P. Balta - C. Rulleau,
La Vision nasserienne, Paris 1982; P. J. Vati-
kiotis, The History of Egypt: From Muhammad
Ali to Mubarak, London 1985, s. 372-411; Ek-
meleddin hsanolu, A Review of School His-
tory Books in Egypt Betveen 1912-1980 on
Relations of the Ottoman State With the Arab
World, stanbul 1986, s. 85-118, 331-340; Fa-
hir Armaolu, Filistin Meselesi ve Arap-srail
Savalar (1948-1988), Ankara 1989, s. 116-
273; Mahmut Dikerdem, Ortadou'da Devrim
Yllar, stanbul 1990, s. 9-120; Semih Tiryaki-
olu, "Dnk ve Bugnk Trkiye - Msr li-
kileri", Stratejik Ettler Blteni, XIII/65, An-
kara 1970, s. 68-100; Mv. A, I, 641 ; A. Abdel-
Malek, "Nasser (Gamal Abdel-)", EUn., XI, 558-
559; D. Hopvvood, "Abd al-Nsr", El2 Suppl.
(Fr ), s. 5-9; Nazm Gven, "Cemal Abd'n-
Nasr", ada Liderler Ansiklopedisi, stan-
bul 1986, V, 1482-1483. m
I DAVUT
CEMAL AMS
Ftih Sultan Mehmed devri
! hattatlarndan.
Asl ad Mehmed Cemleddin olup eyh
Hamdullah'n dayzadesidir. Hayat hak-
knda yeterli bilgi yoktur. Hattat tezki-
relerinde seksen yl yaad kaydedil-
pi , 4 , v , s
fi
11
t:
'A
I yazd
asilli
M yurt dndan gelip onun ezan ve sala-
\
t; v
.e.*;
diine gre 835-840 (1432-1437) yllar
arasnda domu olmaldr. Anadolu'nun
yedi stadndan (estize-i Rm) kabul edi-
lir. Aklm- sitteyi babas Cell Ams'-
den renerek iczet ald. Nesihte eyh
Hamdullah yolunda kendine has bir tav-
ra sahip olmutur. Zamannda sls, ne-
sih ve rik' hatlarn en gzel ekilde ya-
zanlardand. stanbul'da Nihat
hat koleksiyonunda bulunan "Du-i s-
biyye"si, onun muhakkak ve rik' hat-
larnda eritii mkemmellii
mektedir. Amasya'da Beyazt Camii kub-
be gbeine msenn cel hatla Fetih
sresini yazd Glzr- Savb'da
dirilmekteyse de kubbe tamir grd
iin bu yaz imdi mevcut deildir. Ayr-
ca stanbul Trk ve slm Eserleri M-
zesi'nde kaytl (nr. 97), 913 (1507) yln-
da yallk dneminde yazd bir mus-
haf bulunmaktadr. Cemal Ams, eyh
Hamdullah, Muhyiddin ve Abdullah Am-
s gibi Osmanl hat slbunun teekk-
lnde nclk etmi bir hattattr. Kar-
dei Cellzde Muhyiddin Ams hakkn-
da sylenmi bir methiyenin son beytin-
de Cemal Ams'nin de hat sanatndaki
mevkii yle dile getirilmitir: "Karnda-
Ceml'in hatt dahi / Teberrkdr S-
DURSUN fhn u Her'de".
BBLYOGRAFYA:
^
Mstakimzde, Tuhfe, s. 397; Suyolcuzde,
Devhat'l-kttb, s. 30; Glzr- Savb, s. 54;
Habb, Hat ve Hatttn, stanbul 1306, s. 82;
; tini tiz perdelerden okuduu ezanlar-
Mustafa Hilmi Efendi, Mzan'l-hat, Millet Ktp.,
Ali Emr, Tarih, nr. 812, s. 144, 145; Amasya
Trihi, I, 219; Ayverdi, Ftih Devri Hattatlar,
s. 22; evket Rado, Trk Hattatlar, stanbul,
ts. (Yayn Matbaaclk), s. 47; Uzunarl, Os-
manl Tarihi, II, 614. m iin yaratlm, ezanda bir Biil-i Sn
S MUHTTN
.
Cemal
Ams'nin
nesih
hatt ile
Mushaf-
eriften
Bakara
sresinin
ilk yetleri
ve m u s h a f n
hatt-
icze ile
ketebe
sayfas
( T E M Ktp..
nr. 9 7 )
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEMAL EFEND, Aksarayl
F C E M A L EFEND, Aksarayl
(. 1946)
Okuduu ezanlarla
mehur olan bamezzin
ve mevlidhan.
istanbul'da dodu ve orada yaad.
Karani Doum tarihi hakknda kesin bilgi yok-
sa da Vakflar Genel Mdrl Ari-
vi'ndeki bir belgede grlen 1297 (1880)
gster- kaydn onun doum yl olarak kabul et-
mek mmkndr. Babas, skdar'da-
ki Atik Vlide Sultan Camii mezzini iken
bil- bir sabah ezann Yldz Saray'ndan din-
leyen Pertevniyal Vlide Sultan'n istei
zerine irde-i seniyye ile Aksaray Vli-
de Camii bamezzinliine tayin edilen
"Nalnc Hfz"dr. Cemal Efendi adliye-
de mubassr iken babasnn v e f a t ettii
gn okuduu bir ezandan sonra cema-
atin istei zerine Vlide Camii bam-
ezzinliine getirildi. Son zamanlarndaki
rahatszl sebebiyle grevinden ayr-
lncaya kadar bu camide mezzinlik va-
zifesini srdrd. Devrin nl hafzlarn-
dan biri olarak soyad kanunundan son-
ra Grses soyadn aldysa da "Hfz Ce-
mal" olarak hret buldu. 11 Mays 1946'-
da stanbul'da v e f a t etti.
Tabii bir ses gzelliine sahip olan, za-
mann nde gelen mevlidhan ve na'than-
larndan Hfz Cemal Efendi, asl hre-
la yapmtr. Arkadalarndan tarihi ve
msikiinas Ali Rza Saman, Mehur
Hafz Smi Merhum adl eserinde on-
dan bahsederken, "Yalnz ezan okumak
SERN
idi. Mevlid nasl ki Smi'de (Hfz Smi)
en ulv sesini kaybetmi ise ezan oku-
mak da Hfz Cemal ile gitmitir. Cemal
ezan okumaya balaynca btn muhit
vecd iinde titrerdi. Ezan bitinceye ka-
dar evler, yollar, meydan mutlak bir s-
kt iinde kalrd" demektedir. Sley-
maniye Camii mezzinleriyle karlkl
olarak okuduu sabah ezanlar da me-
hurdur. Mill Mcadele'yi takiben "ehit-
likleri mar Cemiyeti" tarafndan Anafar-
talar'da anakkale ehidleri iin mevlid
okumak zere davet edilen heyette yer
alan Hfz Cemal'in Gelibolu nlerinde
vapurdan okuduu sabah ezan, hafza-
larda derin iz brakan bir okuyu olarak
kaynaklara gemitir. Yurt iinden ve
sn dinlemek iin minare dibinde bek-
leenlerin bulunduu da ifah rivayet-
ler arasndadr. Cemal Efendi'nin ezan
301
 CEMAL EFEND, Aksarayl
Aksarayl
Hafz
Cemal
Efendi
okuma tavr, bu camide kendinden son-
ra gelen mezzinler tarafndan
mddet devam ettirilmise de gnm-
ze kadar ulamamtr.
BBLYOGRAFYA:
Evkaf Umum Mdrl Hayrat Hademesi
Maa Defterleri, 1937-38, s. 184; 1939-40, s.
178; 1941-42, s, 178; 1943-44, s. 173; 1945-
46, s. 177; Ali Rza Saman, Mehur Hafz Sa-
mi Merhum, stanbul 1947, s. 97-104; Ergun,
Antoloji, II, 634; Trkiye Maarif Tarihi, V, 1832;
Rdvan Lle, "stat ve Maruf Bestekr Zeki
Arif Bey", TMD, sy, 35 (1950), s. 16-17; H. Ze-
ki Altn, "Hafz Ceml (Aksarayl)", Kk, 11/14,
stanbul 1982, s. 23; R. Ekrem Kou, "Cemal
Efendi (Aksarayl Hafz)", st A VI, 3438-3439;
ztuna, BTMA, I, 175. r-
M NURI
r CEML-i HALVET
( J M ^ )
(. 899/1494)
Halvetiyye tarikatnn
Cemliyye kolunun kurucusu ve
bu tarikatn stanbul'daki
ilk temsilcisi, lim ve air.
L J
elebi Halfe diye mehur olan Ceml-i
Halvet'nin tam ad Eb'l-Fyzt Mu-
hammed b. Hamdddin b. Mahmd b.
Muhammed b. Cemleddin el-Aksary'-
dir. Doum tarihi bilinmemektedir.
mar- Turuk- A / i y y e ve Osmanl
elliflerinde Amasya'da doduu kaytl
ise de dier kaynaklar onun Aksaray'da
doduunda birleirler. lk tahsilini do-
duu yerde yaptktan sonra stanbul'a
gitti. Medrese ilimleriyle megul olurken
tasavvuf hayata meyletti. Sefne'ye
re (IH, 230) Zeyniyye tarikat eyhlerin-
den olup Hac Halfe diye tannan Sey-
yid Abdullah el-Kastamon'ye intisap et-
ti. Slkn tamamladktan sonra ic-
zet ald. Bir mddet sonra iinde duy-
duu tatminsizlii gidermek iin yollar
aramaya balad. nce Karaman'da ol-
duunu duyduu Aleddin Halvet'nin
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
302
mridi Abdullah Karaman'ye, onun ve-
fatndan sonra da Tokat'a giderek m-
m eyh Thirzde'ye intisap etti. Nefa-
ht'l-ns ve e-ek'ik'ta Tokat'ta
yaad etin riyzet hayat ile ilgili dik-
kat ekici bilgiler vardr. Daha sonra Ba-
k'de bulunan Halvetiyye'nin ikinci pri
Seyyid Yahy irvn'den istifade etmek
zere yola kt. Onun v e f a t haberi ze-
rine Molla Pri diye bilinen halifesi Mu-
hammed Baheddin Erzincn'ye inti-
sap etti. czetnmesini aldktan sonra
bir sre Amasya'da hizmet veren Ce-
ml-i Halvet, II. Bayezid ve Koca Mus-
tafa Paa'nn daveti zerine stanbul'a
uzun geldi. nce Ayvansaray'da Gl Camii'nin
yannda, daha sonra da Kocamustafa-
paa'daki derghta postniin olarak ir-
ad vazifesinde bulundu. Padiah tara-
fndan veba hastalna yakalananlara
dua etmesi iin krk derviiyle beraber
hacca gnderilen elebi Halfe, yerine
Snbl Sinan' vekil brakarak yola k-
t. Yolda Tebk yaknlarnda v e f a t etti.
Vefatna, "kad mte h- evliy" (899)
cmlesi tarih olarak drlmtr.
Ceml-i Halvet'nin tasavvuf tarihi ve
Anadolu'da gelien tasavvuf dnce
asndan en nemli zellii, Halvetiyye
ZCAN tarikatnn stanbul'daki ilk byk tem-
silcisi olmasdr. Hseyin Vassf'a gre
stanbul'da ilk Halvet yinini Ceml-i
n
Halvet icra etmitir (Sefne, 111, 229).
Tasavvuftan baka tefsir ve hadisle de
megul olan ve ayn zamanda air olan
elebi Halfe ksa zamanda stanbul'un
mehur eyhlerinden biri olmutur. 11.
Bayezid'in Amasya valisi iken onunla ta-
nmas, valinin kapucubas Mustafa
Aa'nn (Koca Mustafa Paa) eyhe mrid
olmas, onun stanbul'daki durumunu
hazrlayan sebeplerin banda saylma-
ldr.
"Mefhar- aktb- devrn" diye anlan
To-
Ceml-i Halvet, Envr'l-kulb adl ri-
M-
salesinin ilk satrlarnda sr sresinin
70-72. yetlerini naklettikten ve bu yet-
lere iri izahlar getirdikten sonra ta-
savvuf hayattaki yedi mertebeyi bunla-
ra dayandrmtr. Bu mertebeler un-
lardr: Sadr, kalb, ruh, sr, fen fillh,
g-
hayret, fen filfen. Ona gre bu mer-
tebeler srayla u seyir eitleri ile ilgili-
dir: Seyr ilellah, seyr lillh, seyr alellah,
seyr billh, seyr maallah, seyr fillh, seyr
anillh (Harrzde, I, vr. 247 b -254 b ). Ayn
rislede M'minn sresinin ilk on bir
yetinden hareketle etvr- seb'a diye
mehur olan yedi tavr aklamtr. Bu
tavrlar unlardr . Sadr, kalb, ruh, sr,
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
tevhid-srr's-sr, hayret, fen'l-fen-
cem'u'l-cem'. Bu tavrlar aklanrken
baka yet ve hadisler de delil olarak
gsterilmitir.
M'minn sresinin, "te onlar, temel-
li kalacaklar firdevs cennetine vris olan-
lardr" melindeki 11. yetini aklarken
drt eit cennetten bahsetmitir. 1.
Cennet'l-ef'l. Cennet'n-nefs diye de
adlandrlan bu cennet amel-i slihlere
karlk madd arzular tatmin eden bir
cennettir. 2. Cennet'l-vrise. Cennet'l-
ahlk adn da alan bu cennet Hz. Pey-
gamber'e samimi olarak tbi olmakla
kazanlr. 3. Cennet's-sft. Cennet'l-
kabz diye de adlandrlan bu cennet il-
h isim ve sfatlarn tecelllerinden mey-
dana gelir. 4. Cennet'z-zt. Cennet'r-
rh diye de adlandrlr. lh cemlin m-
hedesiyle iie olan bu cennet ancak
tezkiye, tasfiye ve tediye ile gerekle-
ebilir.
Ceml-i Halvet'nin Snbl Efendi'den
baka mehur halifeleri unlardr: dris
Efendi, Cemal Efendi, Kasm Efendi, Al-
eddn-i Uk, Hayreddn Tokad, veys
Dede, Cemh- Karamn, Sinn- Er-
debl, Muslihuddin Efendi, Selhaddin
Efendi, Bayezid Halfe, Ali Dede, Dvud
Dede (Hseyin Vassf, H, 233).
Ceml-i Halvet'nin kurucusu olduu
Cemliyye tarikat Halvetiyye tarikatnn
drt ana ubesinden biridir. Cemliyye'-
den Snbliyye, bniyye, Assliyye ve
Bahsiyye adl drt tal kol domu, bun-
lardan bniyye birok alt kola ayrl-
mtr.
Eserleri. Ceml-i Halvet Osmanl d-
neminde en ok eser yazan sofilerden
biridir. Bundan dolay onu sadece Hal-
vetiyye'nin deil genelde tasavvuf ve ta-
rikat kltrnn tannmas ve yaygn-
lamasnda eserleriyle katkda bulunan
sflerden biri olarak grmek gerekir.
Eserlerinin hemen hepsini Arapa ola-
rak kaleme alan Ceml-i Halvet'nin ri-
salelerinin ou baz sre ve yetlerin
tasavvuf tefsir ve yorumlaryla ilgilidir.
1. Tefsr'l - Fatiha ve'd-Duh, 2. Ris-
let hviyyeti'l - mutlaka, 3. Te'vl
"hubb'd-dny re'sii klli hat'e-
f i n " (bu eser Sleymaniye Ktp., ehid
Ali Paa, nr. 1352'de kaytl mecmua iin-
dedir). 4. Kitb'n-Nriyye. yet'l-
krs'nin tefsiridir (bu eser ve b u n d a n
sonraki o n bir eser Sleymaniye Ktp., La-
la smil, nr. 686'daki mecmua iindedir).
S. Rislet'l-kevseriyye. Har sresinin
son yetlerinin atvr- seb'a* asndan
 CEML el-HSEYN

hdr. 16. Tefsiru "halekallh deme din'den tefsir, hadis ve dier din ilim-
'al retih" (Sleymaniye Ktp., Crullah leri okudu. Zhd ve takvs ile ksa za-
i^ttJl/Jtfly^tih-^l,
Efendi, nr. 1084). 17. Sirc'l-kulb. Krk manda tannd, vaazlaryla halk etkiledi.
tyS&Jt^J^lgljM&lilzz bir bab iinde baz tasavvuf terimler in- Sultan Hseyin Mirza, Eb Sad'in oul-
celenmitir (Sleymaniye Ktp., Crullah larna kar verdii mcadelede onun te-
Efendi, nr. 1084). 18. Dvane (Sleyma- sirli vaazlarndan faydaland. Herat' al-
^jftrSt-jaijlZt^Sji:
niye Ktp., E s a d Efendi, nr. 2709). 19. Fal mak iin byk bir ordu ile yola kan
^VU^^tHgptt f dbi'z-zikr (Sleymaniye Ktp., Hlet Sultan Hseyin asker arasndaki istek-
A-bM^^Si-s^J
Efendi, nr. 805). 20. Risle f ismeyni'l- sizlik ve kargaay haber alnca cuma
m t ^ ^ ^ ^ i S e
'^ItfMibtyjLleni-'tUl a'zameyn: Allah ve Rahmn (Sley- gn Horasan'da mola verdi. Ceml el-
maniye Ktp., Thir Aa, nr. 142). Hseyn Ulucami'deki hutbesinde Hz.
^^U^jjjduie/i^-'eifiilrf'

^lifiS^AOlff^lULcJI BBLYOGRAFYA: Peygamber ve on iki imamn menkbe-

J^lc^l^^&tp'jltl/t^
Lmi, Nefeht Tercmesi, s. 579; Takpri- lerinden bahsederek cemaati cotur-
fl&l+Jjlgp^tjiylSCH,
tp^Jlr&iftZplltljlll^ljv zde, e-ek'ik, s. 267; l, Knh'l-ahbr, du. Herat'n alnmasndan sonra birka
Ktp., TY, nr. 5959, vr. 131ab; Cemleddin
yl Sultaniye Medresesi'nde ders okut-
Hulv, Lemezt-i Huluiyye, Millet Ktp., Ali Em-
r-er'iyye, nr. 1100, vr. 152b-177b; Ayvansar- tu; haftada bir gn de Ulucami'de vaaz
C e m l - i H a l v e t ' n i n Tefstrul-Fatiha ue ue'd-Duh
y, Vefeyt- Seltn, vr. 3a b; Mstakimzde, verdi.
a d l r i s a l e s i n i n ilk iki s a y f a s
Mecellet'n-Hisb, Sleymaniye Ktp., Hlet
( S l e y m a n i y e K t p . . e h i d Ali P a a , nr. 1 3 5 2 } Sultan Hseyin tarafndan vezirlik ma-
Efendi, nr. 628, vr. 459b; Harrzde, Tibyn, I,
vr. 245b-254b; Tarkatnme-i Prn ue Me- kamna getirilen Ceml el-Hseyn an-
yih-i Tarkat- liyye-i Haluetiyye, stanbul 1290, lay, kabiliyet ve zeks sayesinde sul-
s. 16-17; Sicili-i Osmn, V, 105; Osmanl tan katnda byk bir itibar kazand. H-
Mellifleri, I, 51-52; Tomar-Haluetiyye, s. 55,
seyin Mirza'nn lmnden sonra resm
57; Hseyin Vassf, Sefne, III, 228-233; Tah-
tefsiridir. 6. Ervr'l-ilhiyye. 7. Ris- sin Yazc, "Fetihten Sonra stanbul'da lk Hal- grev kabul etmediyse de emrler ve ve-

let'l-slmiyye. Ferdddin Attr'a ait veti eyhleri", istanbul Enstits Dergisi, sy. zirler pek ok konuda onun gr ve tav-
2, stanbul 1956, s. 150. siyelerine bavururlard. Bu dnemde
baz beyitlerin erhidir. 8. Sirc's-sli-
kin ve minhc't-tlibn. Mellif eseri inzivya ekildi, vaktini ibadetle geirdi
S M E H M E D SERHAN TAY
nce Trke yazm, daha sonra Arap- ve 2 Reblevvel 927'de (10 ubat 1521)

a'ya evirmitir. 9. Envr'l-kulb 11- v e f a t etti.

F CEML el-HSEYN n
talebi ru yeti'l-mahbb. sr sresinin ( j ^ 1 J ^ ) Ceml el-Hseyn'nin Mrek ah diye
70-73. yetlerinin tefsiridir. 10. Esrr'l- Emr Cemlddn Atullh tannan olu Emr Nesmddin Muham-
vudYedi faslda abdestin srlar an- b. Mahmd b. Fazlillh el-Hseyn med de eitli ilimlerde, zellikle hadis
latlr. 11. Rislet'r-rahmiyye. Ez ed-Detek e-rz ilminde zamannn ileri gelen limlerin-
besmelenin izahna dairdir. 12. Makale (. 927/1521) dendi. Babasndan sonra ayn camide
tevkyye ve risle tevhdiyye. Molla ^ ranl viz ve tarihi. vizlik yapm ve ayn medresede ders
Cm'nin kelime-i tevhidle ilgili bir bey- vermitir.
tinin erhidir. 13. Habbet'l-mahabbe. raz'da dodu. Timurlular'dan Eb Eserleri. 1. Ravzat'l-ahbb f siyeri'n-
14. erhu erba'ne hadisen kudsiyyen. Sad Mirza zamannda (1457-1469) aile- neb ve'l-l ve'l-ahb. 900 (1494-95)
Krk hads-i kudsnin erhini ihtiva eder. siyle birlikte Herat'a yerleti. Vaaz ve tef- ylnda tamamlad bu eserini Ali r Ne-
15. Te'vlt erba'ine hadisen. Zhd sir sahasnda zamannn nde gelen lim- v'nin istei zerine yazm ve ona it-
ve takvya dair krk hadisin tefsir ve iza- lerinden biri olan amcas Seyyid Asld- haf etmitir. blm halindeki eserin
birinci blm Hz. Peygamber'in nese-
bi, doumu, sreti ve aile hayatna dair
bilgiler ihtiva eder. kinci blmde Hule-
- ' -* -
f-yi Ridn dnemi ve ashb- kirm
... ;; . v\ -* -. ...-Ji,
hakknda bilgi verilmektedir. nc b-
'.-.-. ,'; ." -- .--i.
.- -.-. .- t : . - - .-.' ..5 lm Hz. Ali'nin fazileti ve on iki imamn
- - -
hayat hikyelerini, Emevler ve Abbs-
ler'in sonuna kadar meydana gelen olay-
|li^^r^A. . JV^BV, lar ihtiva eder. Eser Leknev (1297) ve
Haydarbd'da (1310) yaymlanmtr.
f&isSicJ^.y ak1 II Osmanl limlerinden Benlizde Mah-
- - .-.---.-e-. ---.' md el-Manisav tarafndan 1695 yln-
--* "> ...s -_.--.i-
Ceml da Farsa'dan Trke'ye yaplan terc-
ei-Hseyni'nin
- -- --- -. -.-. - -ti - - ---- mesi de iki defa baslmtr (I-III, stan-
Rauzat 'l-ahbb
adl e s e r i n i n
bul 1268, I-IV, 1288). 2. Tuhfet'l-ahibb3
ilk iki s a y f a s f menkbi'l-l ve'l-b3. Riyz's-
(Sleymaniye Ktp.,
siyer diye de bilinen eser Hz. Peygam-
Ayasofya,
nr. 3 2 0 8 ) ber, Hz. Ali ve Hz. Ftma'nn faziletleri-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 303
CEML el-HSEYN
ne dair olup iki blmden oluur. Birin-
ci blme ait eksik bir yazma nshas
Library of India Office'de bulunmakta-
dr (bk. Ethe, s. 145).
Baz kaynaklarda Ceml el-Hseyn-
nin bunlardan baka aruza dair Farsa
Tekml'-m'a adl bir eserinden de
bahsedilmektedir.
BBLYOGRAFYA:
Ceml el-Hseynf. Rauzat'l-ahbb (trc. Ben-
lizde Mahmd el-Manisav), stanbul 1268,
Mil; Hndmr, Habbus-siyer, IV, 112, 332-333,
358-359, 377, 515, 583, 616; Nrullah et-Ts-
ter, MecS.lis'1-m'minin, Tahran 1365 h., s.
526-528; Hr el-mil, Emel'l-mil (nr. Ah-
med el-Hseyn), Badad 1385, I, 170; Eth,
Catalogue of the Persian Manuscripts, s. 145;
Storey, Persian Literatre, l/l, s. 184, 189-
191; 1/2, s. 1254-1255; Hnbb. Fihrist, II,
2703; Kehhle. Mu'cemul-m'ellifn,V\, 285;
Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts, 1,
147; Hediyyet'l-'rifn, 1, 664; A'ynu-fa,
VIII, 145; "Cemllhseyn", A, III, 88; R. M.
Savory, "Djaml al-Husayn", El2 (ng.), II,
S MEHMET
F CEML-i K A R
( J-J J1^ )
(. 702/ 1303'ten sonra)
XIII. yzylda yaayan
Trkistanl ilim adam ve idareci.
L J
628'de (1230-31) Almal
dodu. Babas Balasagunlu bir hfz olup
annesi Merv ehrinden kkl bir aileye
mensuptur. lk renimini Zahrddin
Eref b. Necb el-Ksn'den yapt. Da-
ha sonra, eseri Mlhakt'-urh'ta
byk bir slm limi olarak tantp v-
V" / "i--' ^ - ; -J
- 'J i-
-> - . . ' c . - v '^j- *.r.
^ .
~ -
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
304
d Bedreddin Muhammed el-Farah'-
nin hizmetine girdi (646/1248-49). Ar-
dndan Turul Han unvanyla bir hne-
dan kuran Buzar'n olu Sunak Tegin'in
tevecchn kazanarak Sunak'n olu
lbutar ile Cuci'nin kz olan Mool Pren-
sesi Bulgan Biki'nin hocalna getirildi.
Divanda kendisi iin yer salayan Sadr
Burhneddin'in himayesinden de fayda-
land ve Kar lakabyla anlmaya balan-
d. 662'de (1263-64) Kgar'a srgn
edildi, burada Sadr Kemleddin ile ta-
narak onun iltifatlarna mazhar oldu.
Ceml-i
Bundan sonra 1303'e kadar Orta Asya'-
Kar'nin
nn nemli ehirlerini dolat ve devrin e-urh
pek ok lim ve eyhiyle tant. Bu se- mire'-hh
adl eserinin
yahatler, nl eseri Mlhakt'm hazr-
unvan
lanmasnda faydal oldu. Nitekim 1273 sayfas
ylnda 'tan (Takent) Aa Seyhun
boylarna inerek Barkend ve end e- a lgatini ksaltarak her kelimenin Fars-
hirlerini ziyaret eden Kar, Barkend'- a karln vermitir. Birok yazmas
de tant Hsmeddin Hmid b. sim bulunan eser defalarca baslmtr (bk.
el-Barnlg (Barn, Barkend) adl fkh GAS, VIII, 220-221). 2. Mlhakt'-urh.
AYKA
liminin eserlerini inceleme imkn bul- e-urh mire'-hh'a XIV. yzyl ba-
du ve Mlhakt'ta bu eserlere dair bil- nda yazd uzunca bir zeyildir. Barth-
n giler verdi. old'un Turkestan v epoxu Mongol' sko-
go raestviya adl eserinin I. cildini (Pe-
Ceml-i Kar'nin lm tarihi bilinme-
tersburg 1898) oluturan "Metinler" (s.
mekle birlikte Mlhakat'n aatay Ha-
128-152) iinde bir zeti yaymlanan Ml-
n Kaydu'nun olu apar'n tahta gei-
hakat Arapa'dr. Eser Trkistan'da ku-
inin ilk yllarnda tamamlanm olmas,
rulan devletler, zellikle Karahanllar ve
702'den (1303) sonra fazla yaamad-
aatay hanlar hakknda deerli bilgi-
civarnda n dndrmektedir. Kar nisbesi
ler ihtiva eder; ayrca hret kazanm
(kar = saray) kendisine Almal'daki y-
olan eyhler ve limlerden de bahseder.
neticilerle ilikilerinden dolay verilmi
Verilen bilgiler ounlukla efsane kabi-
olup Kurey ile bir ilgisi yoktur.
linden ise de bazan tarih ve kronolojik
Eserleri. 1. e-urh mire'-hh. Ce-
mlumata rastlanr. zellikle mellifin
ml-i Kar 1282'de kaleme ald bu
ada eyh ve limler hakknda eser-
eserinde Cevher'nin es-hh adl Arap-
de yer alan rivayetler bu devrin fikir ha-
yat bakmndan nemlidir. Barthoid'a
gre, eserde zaman zaman Arap-Fars
ve Trk dillerinin mukayeselerine rast-
lanmas, bugne kadar elde edilen bilgi-
ler erevesinde ilk karlatrma rnek-
leri olarak dikkati eker. M. Fuad Kp-
rl ise eseri, Karahanllar devrinde Do-
u Trkistan'da slm ve edeb ilimler-
deki gelimenin nemli bir delili kabul
eder. Kar bu eserinde ayrca gezdii
Ceml - yerlerin corafyas ile blge insanlarnn
Kar'nin
etnik yaplar hakknda da bilgiler verir.
e-urh
mire'-hh adl Mesel Sinak'n da iinde bulunduu
eserinin baz ehirleri Trkmen lkeleri (bild't-
II. Bayezid'in
terkime) olarak adlandrr ve zellikle
mtalaas iin
hazrlanan Barkend'in Trkmen yurdu olduunu
nshasnn belirtir. Faruk Smer, Aa Seyhun bl-
ilk iki sayfas
gesi hakknda verdii bilgilere dayana-
(Sleymaniye Ktp..
Damad
rak bu blgedeki Trkmenlerin Seluk-
ibrhim lularla ilgili htralar saklayabilmi ola-
Paa,
caklarn ifade eder.
nr. 1 1 2 4 )
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

BBLYOGRAFYA:
Kef'z-zunn, II, 1077; Serks, Mu'cem, I,
707; Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, s. 156,
279; Rieu, Catalogue, II, 507; H. F. Hoffman,
Turkish Literatre, A Bio-Bibliographical Sur-
vey, Cltrecht 1969, IH/1-3, s. 84-89; Sezgin,
GAS, Vlll, 220-221; Barthold, Trkistan, s. 67-
68; a.mlf., Orta Asya Trk Tarihi Hakknda
Dersler (haz. K. Yaar Kopraman ismail Aka),
Ankara 1975, s. 200, 345; Faruk Smer, Ouz-
lar: Trkmenler, stanbul 1980, s. 112, 571-
573; Zeki Velid Togan, Bugnk Trkili Tr-
kistan ue Yakn Tarihi, stanbul 1981, s. 109-
110; P. Jackson, Djaml Karsh", El2 Suppl.
(ng.), s. 240. m '
lifti M U S T A F A B U D A K
r CEML el-MALAT
( J J J I JU>- )
Eb'l-Mehsin Cemlddn
Ysuf b. Ms b. Muhammed
el-Malat el-Haleb
(. 803/1400)
^ Hanef fakihi.
Aslen Harputlu olup 725 (1325) veya
726 (1326) ylnda Malatya'da dodu.
Kk yata Kur'n- Kerm'i ve baz te-
mel metinleri ezberledi. Tahsiline daha
sonra yerletii Halep'te devam etti. Ar-
dndan Msr'a giderek Kvmddin el-
tkn, Aleddin et-Trkmn, bn Him
en-Nahv, zzeddin bn Cema ve Hfz
Mooltay b. Kl'tan dersler ald. re-
nimini tamamladktan sonra Halep'e
dnerek ders ve fetva vermeye balad.
Emr Tarberd tarafndan Halep'te yap-
trlan camide ders okutmakla grevlen-
dirildi.
Daha sonra Sultan Berkuk tarafndan
davet edilerek Msr Hanef kadlna
getirildi (Reblhir 8 0 0 / 0 c a k 1398). Ay-
n zamanda Sarktmiyye Medresesi'nde
de ders verdi. Malat Hanef olmasna
ramen Zemaher'nin el-Kef n oku- 1872'de Midilli'de dodu. Babas asker
tur. eitli mezheplere mensup talebe-
lere kendi fkhlarn retirdi. Bedred-
din el-Ayn bata olmak zere birok
talebe yetitirdi. Reblhir 803'te (Ka-
sm-Aralk 1400) Kahire'de v e f a t etti.
Vakflarn i s t i b d r i n e izin verme ko-
nusunda ar gitmek, hristiyana kar-
lk mslmana ksas uygulamak gibi bir-
takm icraat yannda faizli baz muame-
leleri mer sayan eitli hle-i er'iyye
yollarn ciz kabul etmesi ve esrar ima-
linde kullanlan Hint kenevirinin yenile-
bileceine fetva vermesi sebebiyle ele-
tirilmitir.
Malat'nin mal edinme konusunda da
ok gayretli olduu, otuz yl kadar ya-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
ad Halep'te zellikle ne* denilen bir
sat eidi yoluyla byk servet kazan-
d, ancak Timur ordularnn blgeyi is-
tils sonunda hepsini kaybettii belir-
tilmektedir. Blge limlerini toplayarak
halkn mallarna el koymak iin fetva is-
teyen Timur'a kar karak bunun er'an
ciz olmayacana onu ikna etmesi ve
her gn belli miktarda sadaka datmas
iyilikleri arasnda zikredilmektedir.
TahvFnin Mkilul-r'na Eb'l-
Veld el-Bc'nin Muhtaaru Mkili'l-
sr adyla yazd muhtasarn muhta-
sar olan el-Muc tasar mine'l - Muhta-
sar adl eseri Haydarbd'da baslmtr
(1307, 1317-1318, 1362). Kaynaklarda di-
er baz eserleri olduu da kaydedilmek-
tedir.
BBLYOGRAFYA:
bn Hacer, inb''l-umr, III, 357, 375; IV,
^ 346-351; bn Tarberd, en-Ncmuz-zhire,
XII, 170; a.mlf., el-Menhel'-f, III, 332; IV,
32; Sehv, ed-Dav' ul-lmi', X, 335-336;
a.mlf., ez-Zeyl 'al Ref'i'l-ir (nr. Cde Hill
Muhammed Mahmd Subh), Kahire 1966, s.
409, 430; Syt, Hsn'l-muhdara, I, 473;
II, 185; bn ys, Bed'i'u'z-zhr, 1/2, s. 496,
518, 536, 603; bn'1-md, ezert, VII, 40-
41; Serks, Mu'cem, I, 344; Brockelmann, GAL
SuppL, I, 293; zhu'l-meknn, II, 507-508;
Hediyyet'l-'rifn, II, 558; Karatay, Arapa
Basmalar, II, 594; Zirikl. el-A'lm, IX, 335;
Kehhle, Mu'cemul-m'ellifn, XIII, 338; Sez-
gin. GAS, I, 440-441.
E MUSTAFA UZUNPOSTALCI
r
CEMAL PAA
(1872-1922)
ttihat ve
Terakk Cemiyeti liderlerinden,
Bahriye nzr.
Asl ad Ahmed Cemal olup 6 Mays
de Badat'a vali tayin edildi. Burada bil-
eczac Mehmed Nesib Bey'dir. Kuleli As-
ker ddsi'nden (1890) ve Mekteb-i Har-
biyye-i hne'den (1893) mezun olduk-
Cemal Paa
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEMAL PASA
tan sonra erkn- harbiyye tahsilini ta-
mamlayarak erknharp yzbas rt-
besini ald (1895). Bir sre Seraskerlik Er-
kn- Harbiyye Dairesi Birinci ubesi'nde
ve kinci Ordu'ya bal Krkkilise stih-
km naat ubesi'nde altktan son-
ra 1898 ylnda nc Ordu'ya bal re-
dif frkas erkn- harbiyye reisi olarak
Selnik'te grevlendirildi. Bu srada Os-
manl ttihat ve Terakk Cemiyeti tara-
fndan gerekletirilen asker tekilt-
lanma faaliyetlerine sempati duymakla
birlikte hareket iinde aktif olarak yer
almad.
1905 ylnda binba olan Cemal Bey,
blgede younlaan Jn Trklk faali-
yetlerine ilgi duydu ve Ekim 1906'da Os-
manl Hrriyet Cemiyeti'ne ye oldu. 1908
Jn Trk ihtillinden sonra Osmanl t-
tihat ve Terakk Cemiyeti'nin asker kad-
rosu ierisinde dikkati ekti, cemiyet ta-
rafndan stanbul'da siyas durumu kont-
rol altnda tutmak zere gnderilen on
kiilik heyette yer ald. Daha sonra kay-
makamla terfi etti ve Hey'et-i Islhy-
ye zas olarak Anadolu'ya gnderildi.
31 Mart Vak'as zerine stanbul'a ge-
lerek Ayastefanos'ta Hareket Ordusu'-
na ve bu ordunun stanbul'daki harek-
tna katld. stanbul'da durumun kontrol
altna alnmasndan sonra skdar'da
mutasarrf olarak grevlendirildi. Bu g-
revi srasnda ald sert tedbirler dik-
kati ekti.
Cemal Bey, Adana'da Ermeniler'in -
kard olaylar zerine (14 Nisan 1909)
vali ve "kuvve-i m r e f f e h e " kumandan
olarak oraya gnderildi. Olaylarn bast-
rlmasnda ve sorumlularn cezalandrl-
J
masnda baar gsterdi. 1910 ylnda
hastalanarak stanbul'a dnd. 1911'-
hassa Arap milliyetilerinin faaliyetleri-
ne engel olmak iin youn aba gster-
di. Gazi Ahmed Muhtar Paa tarafndan
22 Temmuz 1912'de kurulan "byk ka-
bine" ile almak istemediinden istifa
ederek stanbul'a geldi. Kendi isteiyle
Balkan Sava'nda Konya Redif Frkas
kumandan olarak grev ald ve frkas
Pnarhisan'nda yenilince atalca'daki sa-
vunma hattna ekildi. Ekim 1912'de mi-
ralayla terfi eden Cemal Bey koleraya
yakaland iin stanbul'a dnd. Kmil
Paa kabinesi tarafndan ttihatlar aley-
hine gerekletirilen takibat erevesin-
de byk kabine aleyhine propaganda
yapt iddias ile Dvn- Harb-i rf'ye
teslim edildiyse de davas balamadan
305
CEMAL PASA
serbest brakld. Tekrar atalca'ya d-
nerek kinci Kolordu Drdnc Frka ku-
mandanl ve daha sonra menzil mfet-
ti-i umumlii grevlerine getirildi.
Kmil Paa kabinesince 1. Balkan Sa-
va sonunda byk devletlerle yaplan
pazarlklara kar ttihat ve Terakk ta-
rafndan yrtlen propaganda hareke-
tinde nemli rol oynad. Enver Bey'in
(Paa) nclk ettii darbe giriimine
destek verdi. 23 Ocak 1913'te Enver Bey
liderliinde gerekletirilen Bbli Bas-
kn ile sadrete getirilen Mahmud ev-
ket Paa'nn emriyle stanbul muhafzl-
na tayin edildi. Grevine hemen ba-
layan Cemal Bey, darbe sonrasndaki
karkln sona erdirilmesinde nemli
rol oynad. ttihatlar tarafndan byk
kin beslenen nzrlar korumaya alarak
onlarn stanbul'u terketmelerini sala-
d. Gazetelerde mutedil yazlar yaymla-
tarak durumu sakinletirmeye alt.
nl muhaliflerden Ali Kemal ve Rza
Nur beyleri Avusturya ve Fransa'ya gn-
derdi.
stanbul muhafzl grevinin yan s- ver Paa'nn nderliinde gerekletiri-
ra atalca'da bulunan ordunun "ss'l-
hareke" kumandanln da yrten Ce-
mal Bey, muhafzl esnasnda esas ola-
rak ttihat ve Terakk kartlarnn h-
kmet aleyhine faaliyetleriyle uramak-
la birlikte kaakla ve zellikle kaak
ttn satna kar birtakm iddetli ted- elisi Bombard tarafndan yaplan teklif
birler ald. Prens Sabahaddin Bey'in k-
tibi Satvet Lutf Bey'in tekiltlandrd
muhalifler grubunun hkmet deiik-
lii teebbsn daha hazrlk safhasn- lamas ve bir Osmanl - Fransz ittifak
da iken bastrd. Muhaliflere kar ald-
tedbirler gerek ttihat ve Terakk li-
derleri, gerekse Sadrazam Mahmud ev-
ket Paa ile olan ilikilerinde sorunlara
yol at. Cemal Bey'in tutuklamak iste-
dii Prens Sabahaddin Bey, Talat Bey'in
(Paa) kendisini uyarmas zerine yurt
dna kat. Eski sadrazam Kmil Pa-
a'y ev hapsinde tutarak lke dna
gitmesi yolunda baskda bulununca n-
giltere elilii duruma mdahale etti.
Mahmud evket Paa'nn bu alandaki
tedbirlere kar kmas zerine Cemal
Bey muhafzlk grevinden istifa ettiy-
se de istifas kabul edilmedi. Mahmud
evket Paa'nn 11 Haziran 1913 tari-
hinde ldrlmesinden sonra muhalif-
lerin muhtemel bir darbe giriimini n-
lemek zere alnacak tedbirlerin uygu-
lanmas Cemal Bey'e brakld.
Cemal Bey, i siyasette durumu ta-
mamen ttihat ve Terakk kontrolne
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
306
aldktan baka frka iinde kendi duru- a'ya Msr'da bulunan ngilizler'e kar
munu da kuvvetlendirdi, li. Balkan Sa- asker bir harekta nclk etmesini
va srasnda ttihat ve Terakk'nin Edir- teklif etti. Bahriye nzrlna ilve ola-
ne'nin geri alnmas yolundaki teebb- rak Drdnc Ordu kumandanlna ge-
sn destekleyen kanadn liderlerinden tirilen Cemal Paa, ngilizler'i Msr'dan
oldu. Bu fikre kar olan nzrlar zerin- karmak iin Kanal Harekt ad veri-
de cebir ve iddet kulland iddia edi- len bir plan uygulamaya koydu. 7 Ocak
lir. Cemal Bey, Edirne'nin geri alnma- 1915'te Bi'rssebi'de toplanan Osmanl
sndan sonra Teklt- Mahssa'nn S- kuvvetleri ngilizler'e kar harekta ge-
leyman Asker Bey nderliinde gerek- ti. ubat 1915'teki Birinci Kanal Harek-
letirdii Garb Trakya Hkmet-i Mu- t'nda ve 1916 Temmuzunda tekrarla-
vakkatesi'nin lavnn, Bulgarlar'la bir nan kinci Kanal Harekt'nda istenen
antlama imzalanabilmesi iin bu devlet sonular alnamad. Bu yzden Kanal Ha-
tarafndan art olarak ileri srlmesi rekt eletirilere konu oldu ve hayalci
zerine, buna kar kan Sleyman As- bir giriim olarak yorumland.
ker Bey'i ikna iin skee'ye gitti. Karar- Cemal Paa, am'daki ikameti sra-
latrlan artlar erevesinde blgenin snda Arap milliyeti liderleriyle de a-
Bulgarlar'a teslimini salad. Daha son- tt. Bir yandan ahalinin desteini sa-
ra Osmanl - Bulgar Tedf ve Tecv- lamak iin Mescid-i Aks'da cuma na-
z Antlamas iin yaplan hazrlklarda mazlarndan sonra dier yetkililerle bir-
nemli rol oynad. likte ikyetleri dinleyip halkn verdii
Cemal Bey Kasm 1913'te Nfa nzr- dilekeleri ileme koyarken te yandan
lna getirildi. Aralk 1913 tarihinde mir- Arap milliyeti liderlerine kar sert ted-
livala terfi etti ve 1914 ubatnda Bah- birler ald. 21 Austos 1915'te on bir
riye nzn oldu. Bu grevi srasnda En- Arap milliyeti lideri, oluturulan asker
mahkeme karar ile idam edildi. Mays
len ordu tensikatnda ve Bahriye'deki 1916'da yirmi bir lider daha idam edil-
uygulamalarda paa ile birlikte hareket di. Arap isyan hareketiyle ilgili gelime-
etti. Kuzey Ege adalarnn Yunanllar'dan ler ve bu husustaki belgeler, liye D-
geri alnmasnn ttihat ve Terakk tara- vn- Hab-i rfsi'nde R'yet Olunan
fndan birinci siyas ve asker ama ha- Mesele-i Siysiyye Hakknda zahat
line getirilmesinde etkili oldu. Fransz adl bir kitapta yaymland (stanbul 1332 ;
milletleraras alanda b u konudaki tezin or-
uyarnca Haziran 1914'te Paris'e gn- taya konulabilmesi iin b u kitap La uerite
derildi. Kendisinden, adalar meselesinin sur la question Syrienne bal ile Fran-
halli yolunda Franszlar'n desteini sa- szca olarak ayn yl stanbul'da neredildi).
Cemal Paa, 1915 Ermeni tehcirinin
iin zemin hazrlamas istendi. Fransz uygulanmas ve Ermeniler'in gnderile-
deniz manevralarn takip eden Cemal cei yerler konusunda ttihat ve Terak-
Paa, Fransz yetkililerine merkez dev- k Frkas ve hkmetle anlamazla
letleri enbere almak iin Osmanl Dev- dt. Bu dnemle ilgili bir iddia da Ce-
leti ile ittifak yapmalarn teklif etti. An- mal Paa'nn mttefiklerle bar anla-
cak Franszlar, dier mttefikler onayla- mas yapmak zere bir plan hazrlam
madka herhangi bir siyas ittifaka ya- olduudur. Rus arl Hariciye Nzn
namayacaklarn Cemal Paa'ya bildir- Sazanov'un iddiasna gre Cemal Paa,
diler. Bunun zerine 18 Temmuz 1914'te Osmanl Devleti'nin Asya'daki topraklan
Paris'ten ayrld. Daha sonra Almanya zerinde bamsz bir Trk devleti ku-
mparatorluu ile srdrlen pazarlk- racak ve kendisi bu devletin sultan ola-
larda aktif rol oynamamakla birlikte di- cakt. Boazlar ve stanbul Ruslar'a b-
er ttihatlar gibi bir siyas ittifak iin raklacak, Cemal Paa ise mttefiklerin
son alternatif olan bu giriimi destek- yardm ile Osmanl hkmetini devire-
ledi. rek lkenin yeniden inas iin mtte-
Osmanl donanmasna bal gemile- fiklerden para yardm alacakt. Yaym-
rin Rus Karadeniz filosuna ve Rus liman- lanan Rus belgelerine gre Rus hk-
larna saldrs ile balayan kabine kri- meti plan kabule raz oldu. Ancak Fran-
zinde Cemal Paa sava yanls grup iin- szlar kendilerine vaad edilen toprakla-
de yer ald ve savaa giri kararn des- r, Osmanl mparatorluu yerine kuru-
tekledi. Osmanl Devleti'nin savaa gir- lacak devlete veren bu plan reddetti-
mesinden sonra Enver Paa, Cemal Pa- ler. Bu plann gerekten Cemal Paa ta-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

rafndan m hazrland, yoksa mt-
tefikler nezdindeki Tanaksutyun
meni temsilcisi Zavriev veya Ruslar ta-
rafndan m ortaya atld hl tart- rada yaverleriyle birlikte 21
maldr.
1917 yl Aralk aynda ngiliz Generali
Allenby'nin ilerlemesi karsnda Osman-
l ordusunun pepee yenilgilere ura-
mas zerine Cemal Paa, kabine ve fr-
ka iinde Dahiliye Nzn smil Canbo-
lat'n balatt eletiri kampanyas so-
nucu, Drdnc Ordu kumandanl g-
revinden ayrlarak stanbul'a geldi. Ce-
mal Paa'nn yenilgideki sorumluluu,
ttihat ve Terakk Frkas Merkez-i Um-
msi ve dier organlarnda tartlmsa
da kendisi bu alanda sulu bulunma-
mtr. Cemal Paa, ttihat ve Terakk
Frkas'nin 1917 ylndaki son normal
kongresinde merkez-i umm zalna
getirildi.
Talat Paa kabinesinin istifasndan
sonra 1 - 2 Kasm 1918 tarihinde ttihat
ve TerakkTnin yedi lideriyle birlikte l-
ke dna kaan Cemal Paa nce Berlin,
daha sonra da Mnih ve svire'ye gide-
rek ttihatlar'n yurt d faaliyetlerinin
dzenlenmesinde nemli roller oynad.
Bu arada sava srasndaki faaliyetleri,
hem Beinci ube tarafndan yaplan so-
ruturmada, hem de 1919'da balayan
Dvn- Harb-i rf yarglanmalar sra-
snda gyabnda sorguland. Beinci u-
be sorgulamalarnda Osmanl Devleti'nin
Arap unsurunun isyanna sebep olmak-
la sulanan Cemal Paa Dvn- Harb-i
rf tarafndan gyaben idama mahkm
edildi.
Daha sonra Rusya'ya giden Cemal Pa-
a, Sovyet Hariciye Komiseri ierin'in
desteini alarak A f g a n Emri Emnullah
Han'n A f g a n ordusunun modernletiril-
mesi iin yapt teklifi kabul etti. Mos-
kova'da iken Mustafa Kemal Paa ile Bol-
evikler arasndaki ilikilerin gelitiril-
mesi iin arabuluculuk rol oynad. Bol-
evikler'le iliki ve Anadolu hareketine
kar alnacak tavr konusunda Enver
Paa ile anlamazla dt. E. H. Carr
ve L. B. Poullada gibi aratrmaclar. Ce-
mal Paa'nn tamamen Bolevikler'in bir
arac olarak Afganistan'a gittiini ileri
srmektedirler. Cemal Paa'nn zvestia
gazetesi muhabirine 28 Haziran 1922'-
de verdii deme ve Enver Paa'ya 15
Hasm 1921 tarihinde yazd mektup
bu yorumlar destekler mahiyettedir. An-
cak Bolevikler'in siyasetindeki deiik-
lik ve Hac Smi Bey'in kendisi aleyhin-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
deki propagandas sonucu Afganistan'-
Er- daki durumu sarslan Cemal Paa g-
rmeler yapmak zere Tiflis'e gitti. Bu-
Temmuz
1922 gn ldrld. Tiflis'te gmlen
Cemal Paa'nn naa daha sonra Erzu-
rum'a getirilerek bu ehirde defnedil-
mitir.
Cinayetin failleri hakknda eitli id-
dialar bulunmaktadr. En kuvvetli ihti-
mal, kendisinin Ermeni komitelerinin
balatt ve ilk kurbanlar Talat ve Said
Halim paalar olan suikastlar zinciri er-
evesinde ldrlm olmasdr. Erme-
ni kaynaklar, Cemal Paa'y Kerekin La-
layan ve Sergo Vartaryan adl iki Erme-
ni fedainin ldrdn iddia etmekte
ve bu iddiay eitli delillerle destekle-
mektedirler. Buna karlk Halil Paa,
Cemal Paa'ya Rus gizli servisinin bir su-
ikast yapaca konusunda kendisine zel
olarak bilgi verildiini iddia etmektedir.
Bu konuda yaknda yaymlanan bir ma-
kaleye gre ise Cemal Paa, Moskova'-
nn emri zerine Grc komitesi tarafn-
dan ldrlmtr (F. Nuza, s. 455).
Cemal Paa, Osmanl ttihat ve Terak-
k Cemiyeti'nin asker kanad ierisinde
Enver Paa'dan sonra gelen ikinci adam
olmu ve asl nn bu yolla salam-
tr. Mustafa Kemal Paa dahil pek ok
nde gelen Osmanl subay Cemal Paa'-
ya destek vermitir. Ancak Cemal Paa'-
nn ttihat ve Terakk Cemiyeti'nin ge-
rek asker gerekse genel politikalar ie-
risindeki rol Enver Paa'ya nazaran ol-
duka snrl kalmtr.
Cemal Paa'nn Htirat: 1913-1922
adyla 1922'de yaymlanan htrat, bil-
hassa 1913-1917 yllar arasndaki si-
yas gelimelere k tutan ok nemli
bir kaynaktr. Erinnerungen eines
kischen Staatsmannes adyla 1922 y-
lnda Mnih'te Almanca ve daha sonra
Memoires of a Turkish Statesman 1913-
1919 bal ile Londra'da ngilizce ola-
rak yaymlanan bu htrat, ttihat ve Te-
rakk liderleri tarafndan yazlan en ge-
ni htrat olma zelliini tar. Eser dlk yapt Edirne'nin Uzunkpr ile-
Hatralar (Selek Yaynlar, 1959) adyla
yeni harflerle de yaymlanmtr. Cemal
Paa ayrca zel ilgi duyduu arkeoloji
konusunda Alte Denkmler aus Syrien,
Palastina, und West Arabien adl bir
eserin yazlmas iin destek salam ve
bu kitap 1918 ylnda Berlin'de neredil-
mitir. Eserin Cemal Paa tarafndan ya-
zld hakknda da eitli iddialar ileri
srlmtr.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEMLEDDN ABDULLAH EFEND
BBLYOGRAFYA:
Cemal Paa. Htrat: 1913-1922, stanbul
1922; Neusl-i Mill (1330), s. 288-289; Said
Halim ve Mehmed Talat Paalar Kabineleri-
nin Dvn- l'ye evkleri Hakknda Dvni-
ye Mebusu Fuad Bey Tarafndan Verilen Tak-
rir zerine Ber-y Tahkikat Kura sabet Eden
Beinci ube Tarafndan cra Olunan Tahki-
kat ve Zaptedilen Ifdt Muhtevidir, stanbul
1334; liye Dvn- Harb-i rfsinde R'yet
Olunan Mesele-i Siyasiyye Hakknda zahat,
stanbul 1916; M. Yamauchi, The Green Crescent
Under The Red Star: Enver Pasha in Soviet
Russia, Tokyo 1919, s. 288-289, 299; F. Crutvvell,
A History of Great War, Oxford 1936, s. 351; F.
Kazamzadeh, The Struggle for Transcaucasia,
Princeton 1951, s. 27-30; Tark Zafer Tunaya,
Trkiyede Siyas Partiler, stanbul 1952, s. 199;
a.mlf., Trkiye'de Siyasal Partiler: ttihat ve
Terakki, stanbul 1989, III, 221-222, 572-573;
Ali Fuad Erden, Birinci Dnya Harbinde Suri-
ye Htralar, stanbul 1954, s. 12-17, 129-138,
208-214, 240-244; Ali Fuat Cebesoy, Mosko-
va Htralar, 21/11/1920-2/6/1922, stanbul
1955, s. 61-62, 274-299, 317; Kzm Karabe-
kir, stikll Harbimiz, stanbul 1960, s. 756-757,
760-764; a.mlf., ttihat ve Terakki Cemiyeti
1896-1908, stanbul 1982, s. 177; a.mlf., stik-
lal Harbinde Enver Paa ve ttihat ve Terakki
Erkn, stanbul 1990, s. 354; E. H. Carr, The
Bolshevik Revolution 1917-1923, Harmondsworth
1966, III, 213; L. B. Poullada, Reform and Re-
bellion in Afghanistan 1919-1929, Ithaca 1973,
s. 239-250; E. J. Zrcher, The (Jnionist Factor:
The Role of the Committee of Union and Prog-
ress in the Turkish Hationalist Movement (1905-
1926), Leiden 1984, s. 59-66, 84; D. Fromkin,
A Peace To End Ali Peace, New York 1985, s.
214-215; Mahmud evket Paa, Sadrzam ve
Harbiye Nzr Mahmut evket Paa'nn Gn-
l, stanbul 1988, s. 167-169; Mim Kemal
ke, Hilfet Hareketleri, Ankara 1991, s. 87-
88; F. Nuza, "Cemal Paa'y Kimler ldrd
Veya ldrtt?", TK, XXI/243 (1983), s. 454-
464; D. A. Rustovv, "Dieml Paha", El2 (ng.),
11,531-532. nn
UM M . KR H A N O L U
C E M L E D D I N A B D U L L A H EFENDI
tr-
(1844-1901)
Son devir Osmanl hukukusu
ve Msr kads.
L J
Bereketzde Damad olarak bilinir. De-
desi Muhammed Hidyet Efendi'nin ka-
sinde 16 Reblhir 1260 ( 5 Mays 1 8 4 4 )
tarihinde dodu. Devrinin nde gelen
limlerinden Arapa ve din ilimler oku-
yarak iczet ald (1863). lk grevine Me-
hat- slmiyye Mektb Kalemi 'nde
muavin olarak balad (13 K a s m 1863).
Daha sonra Diyarbekir mevleviyeti p-
yesini (1870) kazanan Cemleddin Efen-
di terfi ederek mektupu oldu (1871).
Hasan Fehmi Efendi'nin eyhlislmlk-
307
CEMLEDDN ABDULLAH EFEND
tan ayrlmas zerine mektupuluk va-
zifesini braktysa da Turucuzde Ah-
med Muhtar Efendi'nin eyhlislml
zamannda grevine dnd. Bu dnem-
de mevl rtbesinden mahre rtbesi-
ne terfi etti. 1 Ocak 1878 tarihinde mek-
tupuluk grevinden alnarak Beyrut
kadlna tayin edildi. Yaklak iki yl y-
rtt bu grevden sonra Suriye Adli-
ye mfettiliine getirildi ve bir mddet
sonra tekrar eski grevine iade edildi
(1881). Hanmnn hastal yznden is-
tifa ederek stanbul'a dnen (1883) Ce-
mleddin Efendi'ye, stn hizmetleri ve
gzel ahlk sebebiyle Beyrut halk ta-
rafndan tezhipli bir Mecelle nshas ve
eraftan 322 kiinin imzasn tayan bir
teekkr mektubu verildi. 30 Haziran
1885 tarihinde stanbul pyesiyle ar-
k Rumeli meihatinde grevlendirildi.
26 ubat 1891 'de Msr kadlna ta-
yin edilen Cemleddin Efendi yaklak
on yl srdrd bu grevi srasnda
Anadolu kazaskerlii pyesi ve birinci
rtbeden Mecd nian ile dllendiril-
di. 22 Ocak 1901 'de Kahire'de v e f a t et-
ti ve mam fi Kabristan'na defne-
dildi.
Eserleri. 1. hticb. Msr stnaf Mah-
kemesi mstear Kasm Emn'in kadn-
larn rtnmesine kar kan ve erkek-
lerle bir arada bulunmalarna cevaz ve-
ren Tahrrul-mer'e adl eserine reddi-
y e olarak yazlmtr. Mellifin vasiyeti
zerine, Asma mahlasyla mehur Ada-
nal Ysuf Ziya Efendi tarafndan ese-
rin nce Trke metni neredilmi, son-
ra da Arapa'ya tercme edilerek el-lh-
ticb adyla yaymlanmtr (Kahire 1318).
2. es - Siysetu -er'iyye f siydeti'r-
r ve sadeti'r-raiyye. Siyset-i er'iy-
y e * ile dorudan ya da dolayl olarak il-
gisi bulunan eitli konular slm tari-
hinden baz rneklerle birlikte ele ald
bu eseri 19 Ocak 1899 tarihinde tamam-
lamtr. Kitap aslnda Trke yazlmak-
la birlikte nce Asma tarafndan es-Si-
yset'-erciyye f hukki'r-r' ve
sa cdeti'r-ra ciyye adyla Arapa'ya ter-
cme edilerek yaymlanm (Kahire 1318),
daha sonra da Trke asl neredilmi-
tir (Kahire 1319). 3. Hulsat'l-kelm f
tercihi dni'l-slm. Bu eseri de Asma
Arapa'ya tercme edip ayn isimle ya-
ymlamtr (Kahire 1319). Bunlardan ba-
ka Asma tarafndan derlenen Cemled-
din Efendi'nin rislesi el-Muhfaza
cale'd-dn
vel-ihtimm bi'-alti'l-
let hiye ehemm erknih, Beyn't-
terakk bi'd-dn ve'r-red cale'l-k'iln
bi't-terakki bi'l-ves'ili'l -mddiyye
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
308
ve Tahkik f mes'eletil-kaz' ve'l-ka-
der ve innehm s'ikn ile'l-'amel
l ile'l-kesel isimleriyle Arapa'ya ter-
cme edilerek sru Cemliddn ady-
la yaymlanmtr (Kahire 1319).
BBLYOGRAFYA :
Cemleddin Abdullah Efendi, el-lbtieb (trc.
Asma), Kahire 1318, ayrca bk. mtercimin mu-
kaddimesi, s. 3-4; a.mlf., es-Siyset'-er'iy-
ye f siy deti'f-r ue sadeti'r-raiyye (nr. A s -
ma), Kahire 1319, ayrca bk. nirin mukaddi-
mesi, s. 3-15 (bu eserde Asma mellifin kendi
dilinden hayatn anlatmaktadr, bk. s. 12-14);
Osmanl Mellifleri, I, 267-268; Serks. Mu'cem,
11, 1296-1297; Zeki Mchid, el-A'lm'-ar-
kiyye, Kahire 1950, III, 41-42; Hediyyet'l-'ri-
fn, I, 492; Karatay, Arapa Basmalar, s. 19-
20; Kehhle, Mu'cem'l-m'ellifn, VI, 42; ze-
e, Katalog, I, 73; II, 664; IV, 1586; a.mlf., Ba-
Kitaplar Ek Katalou (nr. Ali Bayram
v.dr ), Erzurum 1973, V, 83; Albayrak, Osman-
l Ulemas, I, 11-12; Fihris'l-matb'ti't-Tr-
kiyyeti'l-'Omniyye, Kahire 1982, I, 33, 152;
"' 1 9 2 ' S SAFFET K S E
F CEMLEDDN AKSARY
(. 791/1388-89 [?])
Osmanllar'n
ilk devrinde yetien tefsir, lgat,
^ edebiyat ve tp limi.
Asl ad Mehmed'dir. I. Murad devrin-
de din, edeb ve akl ilimler alannda n
yapm limlerden biri olup nisbesinden
de anlalaca zere Aksarayldr. Do-
um tarihi ve renimi hakknda ayrn-
tl bilgi bulunmamakla beraber Aksa-
ray'da yaad, ilm faaliyetlerini bura-
da srdrd bilinmektedir. Baz kay-
naklarda soyunun drdnc kuakta
Fahreddin er-RzFye (. 606/1210) ula-
t belirtilmektedir. Kendi dneminde
Ceml nisbesiyle tannmtr (Takpriz-
de, e-eka'ik, s. 18).
Cemleddin
Aksary'nin
tasvir
edildii
bir minyatr
(Takprizde,
e-ek1 iku'n-
rucmriyye,
TSMK, Hazine,
nr. 1263, vr. 19a>
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
O dnemde CevherFnin e-hh adl
lgatini ezbere bilenlerin tayin edildii
Aksaray Zincirli Medresesi'nde mder-
ris olan Aksary retim faaliyetini bu-
rada srdrd. Rivayete gre talebele-
rini ksma ayrrd. Birinci ksma evin-
den medreseye giderken yol boyunca
ders anlatrd. Yryerek ders yaptkla-
r iin bunlara "meiyyn" denilirdi.
kinci ksm talebe medresenin revakla-
rnda toplanp ders yapard; bunlara da
"revkyyn" ad verilirdi. nc ksm
tekil edenler ise medresenin iinde ders
gren rencilerdi. Byk dedesi Fah-
reddin er-Rz'nin de yrrken ders an-
latt rivayet ediliyorsa da gerekte y-
ryerek ders anlatma Aristo'nun Lise'-
de (Lykeion) uygulad bir metottur. Re-
vkyyn tabiri ise slm literatrde lk-
a f e l s e f e ekollerinden biri olan Stoa
ekol mensuplarna verilen bir isimdir.
Devrinin ilim ve irfan hayatna byk
lde hizmet etmi olan Aksary pek
ok talebe yetitirmitir. Osmanllar'n
mehur limlerinden Molla Fenr de M-
sr'a gitmeden nce rencileri arasn-
da bulunmaktayd. Seyyid erif el-Cr-
cn, Aksary'nin hretini duyarak ta-
lebesi olmak iin Karaman'a giderken
ehre yaklat bir srada onun erhu'l-
zh'ini inceleme frsat bulmu, eserin
aslnn erhinden daha ak ve anlalr
olduunu grnce Aksary'nin ilm ye-
tersizliine hkmederek geri dnmek
istemitir. Ancak grt baz kim-
selerden Aksary'nin telifte gl olma-
makla birlikte ders okutmada ok ba-
arl olduunu renmesi zerine yolu-
na devam etmise de Karaman'a vard-
nda Aksary'nin ld haberini duy-
mu ve burada karlat Molla Fenr
ile Msr'a gitmitir. Byk lim Zenbilli
Ali Efendi de Cemleddin Aksary'nin
neslinden geldii iin Ceml mahlasn
almtr.
Cemleddin Aksary Bursal Mehmed
Thir'e gre 791 (1388-89), Brockel-
mann'a gre 1377, Adnan Advar'a g-
re ise 1388 ylnda memleketi olan Ak-
saray'da v e f a t etmitir.
Eserleri. Cemleddin Aksary tefsir,
hadis, fkh, ahlk, edebiyat ve tp gibi
konulara dair birok eser yazm olup
balcalar unlardr; 1. erhu'l-zh. D-
mak hatibi Kazvn'nin men ve beyn
konusundaki el-zh adl eserinin erhi-
dir. 776 (1374-75) tarihli mellif hatt
nshas Sleymaniye Ktphanesi'nde
(brhim Paa, nr. 1020) kaytldr (dier
yazmalar; Yenicami, nr. 1032; Yenimed-

rese, nr. 1872/210). Ayn eserin
mkilti'l-zh balkl bir yazmas da
Sleymaniye Ktphanesi'ndedir (Sley-
maniye, nr. 895). 2. Haiye
f. ZemaherFnin ei-Keaf
iyedir (Sleymaniye Ktp., Crullah, nr.
208). 3. Vtirzt cal
leymaniye Ktp., Ftih, nr. 577/1). 4. Ha-
iye cal erhi
bn's-St'nin Mecma
mlteka'n-neyyireyn
yazm olduu Hanef fkhna dair er-
hin hiyesidir (Sleymaniye Ktp., Ftih,
nr. 1472). Eser baz filer'in Hanef fk-
hna itirazlar gz nne alnarak kale-
m e alnmtr, s. Es'ile
sir, hadis ve fkh meselelerine dair e-
itli soru ve cevaplar ihtiva eder (Sley-
maniye Ktp., Ayasofya, nr. 70, 71, 72, 1033;
Ftih, nr. 9 9 / 1 ; Nfiz Paa, nr. 108; ehid
Ali Paa, nr. 45). 6. Hall'l-Mcez.
Sn'ya ait el-Knn
zerine bn'n-Nefs tarafndan
z'l-Knun adyla yaplm almann
erhidir. Eser birka defa baslmtr (Del-
hi 1870; Leknev 1877, 1908). 7.
crb. Tceddin el-sferyFnin nahve dair
Lbb'l-elbb f cilmi'l-i'rb
nin erhidir (Sleymaniye Ktp., M a h m u d
Paa, nr. 369). 8. Ahlk-
elebi, Yldrm Bayezid'e ithaf edilen ve
blmden (makale) oluan bu eserin ilk
Cemleddin Aksary'nin erhu'l-zh
eserinin mellif hatt nshasnn ilk sayfas
( S l e y m a n i y e K t p . , i b r h i m P a a , nr. 1 0 2 0 )
flSHBHBfll
CfJi i ^ Aksarayi", El2 (ng.), II, 419-420; Kzm M-
erhu blmnde insann kendi ahsna, ikin-
ci blmnde aile fertlerine, nc b- celeri zel hocalardan ve babasndan ders
lmnde de dier insanlara kar grev-
cale'l-Ke- lerinin anlatldn syler (Kef'z-zunn,
ma bir h- I, 36); ayn bilgileri Bursal Mehmed T-
hir d e tekrarlar (Osmanl Mellifleri,
erhi'l-Kei (S- 266). Buna gre Ahlk- Ceml'nin,
gemii IV. (X.) yzyl dnr ve bilgin-
Mecmaci'l-bahreyn. lerinin almalarna kadar uzanan (me-
cu'l-bahreyn ve sel bk. Hrizm, s. 80; bn Sn, s. 16) ve
adl kendi eserine zamanla gelierek Ts'nin Ahlk-
ir'sinde en mkemmel eklini bulan
slm ahlk programnn bir devam ol-
duu anlalmaktadr. Ancak Agh Srr
Levend, stanbul ve Ankara ktphane-
ve ecvibe. Tef- lerini tarayarak hazrlad ve bu ktp-
hanelerde bulunan slm ahlkna dair
balca eserleri tantt yazsnda (TDAY
Belleten, s. 89-115) bu eserler arasnda
Ahlk- Ceml'ye rastlamadn be-
bn lirtmektedir.
fi't-b adl eser
Aksary'nin bunlardan baka Beyz-
Mce-
v'nin fi fkhna dair el-Gyet'l-ku-
vd'sna yazd bir erhi (Kef'z-zunn,
II, 1192) ile emsiyye f esrri'l-keli-
Kef'l-
mti'-ddkyye, erh-i Mkilti'l-
Kur'ni'1-Kerm ve erh-i Mkilti'l-
adl eseri- ehd adl eserleri olduu da kaydedil-
mektedir (son iki eser Farsa'dr).
Ceml. Ktib
BBLYOGRAFYA:
Hrizm. Mefthu'l-'ulm, Kahire 1342, s.
80; bn Sn, Uynul-hikme, Beyrut 1980, s.
16; Takprizde, Mifthu'-a'de, II, 125;
a.mlf., e-ek'ik, s. 17-19; Kef'z-zunn, I,
36, 210; II, 1192, 1479, 1544, 1545, 1601, 1900;
lbn'1-md, ezert, VII, 209; Leknev, el-Fe-
u'idul-behiyye, s. 191-192; Bursal Mehmed
adl Thir, Ahlk Kitaplarmz, stanbul 1315; a.mlf.,
"Eski ve Yeni Ahlk Kitaplarmz", SM, 1/13
(1324), s. 202; a.mlf.. Osmanl Mellifleri, I,
265-266; Brockelmann, GAL SuppL, II, 328;
Advar, Osmanl Trklerinde lim, s. 25-26;
Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 544, 632, 648,
665; Sarton, ntroduction, III/2, s. 1725; S-
heyl nver. "Sheykh Jemaluddin Aksarayi,
Mujez Sherhi and other works", Journal of
the Regional Cultural Institute, 11/3, Tahran
1969, s. 167-176; Agh Srr Levend, "mmet
anda Ahlk Kitaplarmz", TDAY Belleten
1963(1964), s. 115; I. Mlikoff, "Djaml al-Din
sev Bicnurd, "Aksary, Cemleddin", DMB,
'' 4 9 ' S MUSTAFA
F C E M L E D D N EFEND,
Hlidefendizde
(1848-1919)
^ Osmanl eyhlislm.
Kazasker Hlid Efendi'nin olu, II. Mah-
mud devri kazaskerlerinden eyh Ysuf
Efendi'nin torunudur. Annesinin babas
Mehmed Said Kevkib de Rumeli kazas-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEMLEDDN EFEND, H l i d e f e n d i z d e
kerlii yapmtr. stanbul'da dodu. n-
ald. Babasnn grevi sebebiyle Kayseri,
Sivas ve Mekke'ye gitti. 1871'de Bb-
Fetv Mektb Kalemi'nde vazifeye ba-
I, lad. Ertesi yl Anadolu kazaskerlii mek-
tupuluuna getirildi. Daha sonra Adli-
ye Nezreti ceza dairesinde eitli g-
revlerde bulundu. 1878'de meihat mek-
tupusu oldu. Bu grevde iken yazd
N- hususi mruzatlar ile meihat maka-
mnda olup bitenleri saraya bildirerek
II. Abdlhamid'in dikkatini ekti. 1867-
1891 yllar arasnda kendisine ibtid-i
hri, stanbul mderrislii, hareket-i
hri, ibtid-i dhil, msle-i Sahn, Sahn-
Semn, msle-i Sleymniyye, mahre,
bild-i hamse, Haremeyn, stanbul ka-
dl, Anadolu kazaskerlii ve Rumeli
kazaskerlii payeleri verildi. Rumeli ka-
zaskerlii pyesiyle meihat mektupu-
luunda bulunduu srada krk yan-
da iken 4 Eyll 1891'de mer Lutfi Efen-
di'nin yerine eyhlislm oldu.
Sultan Abdlaziz ile Sultan Murad'n
meihat makamnca hazrlanan fetva-
larla tahttan indirilmeleri, Abdlhamid'i
bu makama ok gvenebilecei bir kim-
seyi getirmeye sevkettiinden Cemled-
din Efendi yerlemi ilmiye geleneine
aykr olarak mektupuluktan eyhlis-
lmla ykseltilmiti. II. Abdlhamid'in
karakterini, hassasiyetini, meziyet ve za-
aflarn ok iyi bilen Cemleddin Efendi,
son derece dikkatli davranarak onun
saltanatnn sonlarna kadar on yedi yl
alt ay gibi uzun bir sre bu mevkide
kalabildi. Zaman zaman hakknda h-
kmdar kukulandracak jurnaller ve-
rildiyse de bunlar pek ciddiye alnmad.
Sultan Abdlhamid btn devlet ricali-
ne olduu gibi Cemleddin Efendi'ye de
bol ihsanlarda bulunmu, Kurueme'-
de yaptrd yaly btn mefruat ile
kendisine hediye etmitir. Bu ihsan ile
ayrca eyhlislmn Yldz Saray'na ya-
kn bir yerde oturmasn da salam
oldu.
Cemleddin Efendi hkmetin bir ye-
Z
si olarak memleket meseleleriyle yakn-
dan ilgilenmi, mzakerelerde farkl g-
n
rler ileri srd gibi birok karara
da muhalefet etmitir. Mehat- sl-
miyye Dairesi'ni ilgilendiren konular d-
nda zellikle iktisad meselelerde di-
er hkmet yeleriyle ters dmtr.
D devletlerden alnacak borlar, ka-
rlacak hisse senetleri, Ereli kmr ma-
denlerini iletme hakknn bor karl-
nda bir gayri mslime verilmesi ko-
309
CEMLEDDN EFEND, H l i d e f e n d i z d e
Hlidefendizde
Cemleddin
Efendi
nularnda ve bte mzakerelerinde ok
sert muhalefette bulunmu, Sultan Ab-
dlhamid de eyhlislmn rzs olma-
dan kararlar onaylamayacan sadraza-
ma bildirmiti. Cemleddin Efendi ba-
ka konularda da kararl davranmaktan
ekinmemitir. 1912 ylnda Balkan Sa-
va'nn btn iddetiyle devam ettii
ve askerlerin koleradan krld bir s-
rada, bunlarn bakm iin elverili yer-
ler bulunamamas zerine, Cemleddin
Efendi'nin damad olan ehremini Ce-
mil Paa baz camilerin bu i iin ayrl-
masn teklif etmi. Evkaf Nzr Ziy
Paa da bu teklife iddetle kar km-
t. Ancak eyhlislm gerekirse btn
camilerin yaral ve hasta askerlere tah-
sisi iin fetva verebileceini sylemi,
bylece birka cami koleral askerlere
ayrlmt. Cemleddin Efendi bata cu-
ma selmlklar olmak zere btn me-
rasimlerde en bata yer ald. 21 Temmuz
1905 cuma selmlnda kendisiyle bir-
ka dakikalk sohbeti sebebiyle Ermeni
tedhiilerin bomba suikastndan kur-
tulan Abdlhamid'in nezdinde itibar bir
kat daha artt. Cemleddin Efendi 1909'-
da kabine deiiklii srasnda eyhlis-
lmlktan istifa etti (14 ubat 1909). Ab-
dlhamid yerine halef gstermesi ar-
tyla bu istifay kabul etti ve kendisin-
den sonra Mehmed Ziyeddin Efendi
eyhlislm oldu.
Cemleddin Efendi daha sonra
Temmuz 1912'de tekrar eyhlislml-
a getirilerek Gazi Ahmed Muhtar ve
Kmil paalarn sadreti dnemlerinde
alt ay kadar bu grevde kald. Ancak
ttihatlarla anlaamad, hatta onla-
ra kar aka cephe ald iin 1913 B-
bli Baskn'ndan sonra siyas ve idar
hayattan tamamen ekildi. ttihatlar
dier muhalifleri gibi Cemleddin Efen-
di'nin de stanbul'da kalmasn sakncal
grdklerinden bir sre Fransa'nn Ni-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
310
ce ehrine kk olu Ahmed Muhtar ne Kk Piyle Camii imamlna tayin
Bey'in yanma gitti, alt ay sonra da M- edildi. 1894'te intisap ettii Kasmpaa'-
sr'n Remle kasabasna yerleti. Bura- daki Pamak Ali Efendi Kadiri Dergh
da memleket hasreti ierisinde skntl postniini Selnikli Mehmed Efendi'den
gnler geiren Cemleddin Efendi 1909- hilfet ald. Ayrca 1 Aralk 1899 tarihin-
1913 yllarna ait htralarn kaleme al- de, on be yl kadar devam ettii ve z-
d. Bu htrat 1919 ylnda nce gazete- kirbalk yapt Yeiltulumba'daki Ha-
de tefrika edilmi, bir yl sonra da ba- lim Efendi Rif Derghnda eyh Mus-
slmtr (bk. bibi.). Cemleddin Efendi tafa Efendi'den ta ve hrka giydi. 1910'-
4 Nisan 1919'da vefat etti. Vasiyeti ze- da skdar'daki Himmetzde Tekkesi
rine naa stanbul'a getirilerek Fatih eyhi Abdlhay Efendi'den de ta giyip
Otluku Yokuu'nda yaptrm olduu Pamak Ali Efendi Dergh meihat-
aile mezarlna gmld. Mezar daha na getirildi. Bu arada 1886-1907 ylla-
sonra Edirnekap ehitlii'ne nakledildi. rnda Orman ve Medin Nezreti Muha-
lm zerine stanbul gazetelerinde sebe Vridt Ksm'nda alt. Bir sre
kendisini tantan pek ok yaz yaymlan- Yeiltulumba'daki derghn eyh vekilli-
mtr. Cemleddin Efendi bulunduu inde bulundu. 16 Haziran 1937'de ve-
grevler srasnda birok nian ve ma- f a t etti ve Kasmpaa'daki Kulaksz Me-
dalya ile taltif edilmitir. zarl'na gmld.
BBLYOGRAFYA: Mehmed Cemleddin Efendi, Eyyb
eyhlislm Merhum Cemleddin Efendi Zeki Dede, Kasmpaa Mevlevhnesi
Hazretlerinin Htrt- Siysiyyesi, stanbul kudmzenbas evki Dede, Bahariye
1336; eyhlislm Cemleddin Efendi, Siyas
Mevlevhnesi kudmzenbas eyh rif
Hatralarm (nr. Selim Kutsan), stanbul 1990;
Dede gibi tannm msikiinaslardan
stanbul er'iyye Sicilleri Arivi, Sicil Defteri, I,
1; Dosya nr. 245; BA, Sicill-i Ahval Defteri, nr. msiki bilgisini gelitirdi. nceleri z-
47, s. 143; lmiyye Salnmesi, s. 615-616; Ah- kirba Yaar Baba, daha sonra srasy-
med Muhtar, ntk- Hak, stanbul 1927, tr.yer.;
la Haydarhne eyhi Hfz Ahmed, K-
Tahsin Paa, Yldz Hatralar, stanbul 1990,
rml smil Hakk, Ylelci Hfz Musta-
bk. ndeks; Danimend, Kronoloji, V, 158; Ali
Fuad Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara 1951, fa, zel eyhi Tahsin efendilerden din
bk. ndeks; kran Ergin, eyhlislm Cem- eserler, Yenikyl Hasan Srr Efendi'-
leddin Efendi (mezuniyet tezi, 1951), Ed.Fak.,
den de din d eserler meketti. Zikir
Genel Kitaplk, nr. 1964; Eb'l-Ul Mardin, Hu-
idare e t m e usuln de eyh Vef tr-
zur Dersleri (nr. smet Sungurbey), stanbul
1966, 11-111, 342-346; hsan Sreyya Srma, L'lnsti- bedar Osman Efendi'den rendi.
tution et les biographies des ayh al-Islam sous
Kasmpaa'daki Hsmeddin Uk
le regne de Sultan Abdlhamid II, Strasbourg
1973, s. 119 vd.; Albayrak, Osmanl Ulemas, Hankah, Arapzde, Pimniye ve Smi
III, 140-141; TA, X, 144-145; Cavid Baysun, Efendi tekkeleriyle Fatih'teki Thir Aa,
"Diaml al-Dn Efendi", El2 (ng.), II, 420. Cerrahpaa'daki Tatekneler tekkeleri
zkirbalnda da bulundu. Hsmed-
B M E H M E T PRL
din Uk Hankahndaki zkirbal
otuz yldan fazla devam etmitir. Kuv-
F C E M L E D D N EFEND, n
vetli bir hfzas ve zengin bir repertu-
Kasmpaal
var vard. Yetitirdii talebeler arasn-
(1871-1937)
da Hfz Kemal, Sadettin Kaynak, Kemal
^ Zkirba, eyh ve musikiinas. ^ Batanay ve Sadi Hoses en mehurlar-
dr. Besteledii eserlerden ise zaman-
stanbul Kasmpaa'da dodu. Ftih mza ancak iki ilhisi ulamtr.
Camii dersiamlarndan Kasmpaa Kk Cemleddin Efendi asl hakl hreti-
22 Piyle Camii imam Abdlkadr Efendi'- ni zkirbalkta kazanm, ayrca sesi-
nin oludur. lk tahsilini Kasmpaa'da- nin gzellii ve msiki bilgisiyle de za-
ki Abdlkadr avu Mektebi'nde yapt. mann nemli msikiinaslar arasnda
Bahriye Rdiyesi'ni bitirdikten sonra yer almtr.
Beyazt Camii'ndeki cami derslerine de-
BBLYOGRAFYA:
vam ederek devrin tannm limlerin-
Hseyin Vassf, Sefne, IV, 227-228; V, 269,
den faydaland. Bunlar arasnda, Dvn- 271; Ergun, Antoloji, 11, 444, 656, 660, 662;
Hfz' okuduu eyh Erbilli Esad Efen- Ali Rza Saman, Mevlid /Yasl Okunur ve Mev-
di ile ahh-i Buhr okuduu Trabzon- lidhanlar, stanbul 1951, I, 210; bnlemin, Ho
Sad, s. 113-114; R. Ekrem Kou, "Cemleddin
lu Hoca Hsn Efendi en mehurlardr.
Efendi (Hfz Mehmed)", st A, VI, 3436-3437;
Yirmi yalarnda iken hfzn tamamla-
ztuna, BTMA, I, 175.
d. Bir yl sonra babasnn vefat zeri- l*J NURI ZCAN
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

C E M L E D D N - i EFGAN
(bk. EFGAN, Cemleddin).
CEMLEDDN HULV
L (bk. HULV, Cemleddin).
r C E M L E D D N - i SFAHN
( j i - ^ u u ^ )
M u h a m m e d b. Abdirrezzk- sfahan
(. 5 8 8 / 1 1 9 2 )
^ ranl air.
Baz tezkirelerde ad yanl olarak Ab-
drrezzk diye geer. Eserlerindeki ka-
ytlardan kuyumcu ve ressam (nakka)
olduu anlalmaktadr. Bu ikinci mes-
leinden dolay kendisine Ceml-i Nak-
ka da denilmitir. renim durumu
hakknda kaynaklarda yeterli bilgi bu-
lunmamakla birlikte eserlerinden iyi bir
din ve edebiyat renimi grd belli
olmaktadr. Hayatnn byk bir ksmn
sfahan'da geirdi. Gen yata iir yaz-
maya balad ve zellikle kasideleriyle
n yapt. Kasideleri edeb bakmdan ol-
duu kadar tarih ynden de deer ta-
maktadr. Cemleddin, Seluklular'dan
Arslan b. Turul ile olu 11. Turul, lde-
nizoullarndan Muhammed Cihan Peh-
livan ve sfahan'da Sadoullar'ndan
Rkneddin Sad, Kvmddin Sad, Sad-
reddin b. Kvmddin Sad ile Hucendo-
ullarndan Sadreddn-i Hucendve Ce-
mleddn-i Hucend hakknda kasideler
yazmtr. adalar Hkn-i rvn,
Evhadddin Enver, Redddin Vatvt
ve Zahrddn-i Fryb gibi nl airler
hakknda da iirleri bulunmaktadr.
Cemleddn-i sfahn zellikle kasi-
de alannda Hkn ve Enver'yi rnek
alm, ancak onlarn seviyesine erieme-
mitir. iirlerinde Sen gibi zhd ve tak-
vya yer vermekle birlikte bunlara fel-
s e f ve tasavvuf bir deer katamam,
bu alanda da Sen'ye ulaamamtr.
Buna karlk gazel, terc ve terkibibend,
kta ve rub trlerinde olduka baa-
rldr. Nitekim VII. (XIII.) yzylda gazel
trnn en nl simalarndan olan Sa'd-i
rz bu hususta onun tesiri altnda kal-
mtr. Cemleddin'in divan birok de-
f a baslmtr (Tahran 1316 h., 1320 h.,
1340 h., ts. ; Bombay 1341).
BBLYOGRAFYA:
Avff, Lbb, II, 402; Lutf Ali Beg, Atekede
(nr. Ca'fer ehd), Tahran 1337, s. 175; Hid-
yet, Mecma'l-fuaha , 1, 177; Saf, Edebiy-
yt, II, 731-740; A. Hayympr, Ferheng-i S-
hanvern, Tebriz 1340 h., s. 134; Rypka, HL,
s. 213 vd.; DMF, I, 746. fl ^ ^
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
C E M L E D D N el-KSIM
j ( jjjjJIJU* )
M u h a m m e d Cemlddn b. M u h a m m e d
1 Sad b. Ksm ed-Dmak
(1866-1914)
j
lim ve fikir adam, mfessir.
L J
n
Doduu yere nisbetle Dmak! ve lim
bir zat olan dedesinden dolay da Ks-
m nisbeleriyle tannd. Babasnn tevi-
j kiyle ilme yneldi. lk reniminden son-
ra Zhiriyye Medresesi'ne girdi. Burada
akaid, sarf, nahiv, mantk, beyan, tecvid
vb. ilimleri okudu. Slim Attr'n dersle-
rine devam etti. Tefsir, hadis, fkh gibi
eitli ilimleri deiik hocalardan oku-
yarak her birinden iczet ald. On drt
yanda iken ders okutmaya, babasnn
cami derslerinde ona yardmc olmaya
balad. Drt yl sre ile ramazan ayla-
rnda Suriye'nin eitli yerlerinde vaaz-
lar verdi. Babasnn vefat zerine onun
yerine geerek irad derslerini devam
ettirdi (1317/1899-1900). Sinan Paa Ca-
mii'ndeki imamlk ve vizlik grevleriyle
ders okutmay lmne kadar srdr-
d. Bir ara Msr'a gitti ve 1903'te tek-
rar am'a dnd. 1910 ylnda da Medi-
ne'yi ziyaret etti.
Ksm baz gr ve dncelerin-
den dolay birka defa takibata urad.
Mezheb-i Ceml adnda bir mezhep kur-
makla sulanarak tevkif edildiyse
(1897) susuz olduu anlaldndan ser-
best brakld ve am valisi kendisinden
zr diledi. Daha sonra yine ayn mahi-
yetteki sulamalarla zel olarak kurulan
mahkemeye sevkedildi. Bir ara imamlk
yapt cami ile evinde bulunan kitapla-
rna el kondu. Osmanl idaresinde me-
rutiyetin ilnndan (1908) birka yl son-
ra am'da gizli cemiyet kurmak, Vehh-
bliin am'daki yeleriyle i birlii yap-
mak sularndan tekrar hkim huzuru-
na karld.
Ksm 23 Cemziyelevvel 1332'de (19
Nisan 1914) am'da vefat etti ve Makbe-
retlbbissagr'e defnedildi.
Dedesinden ve babasndan kalan zel
ktphane sayesinde ilm ve fikr ha-
reketleri ve gelimeleri yakndan takip
e t m e imknn bulan Ksm'nin Meh-
sir't-te'vl adl tefsiri onun din ilim-
lerdeki stnln gstermeye yete-
cek mahiyettedir. Ayrca matematik, fel-
sefe, tp, sosyoloji, hukuk, ziraat vb. sa-
halarda yazlm pek ok kitap okudu.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEMLEDDN e l - K S I M
Cemleddin
el-Ksm
slmiyet'le dier sistemleri karlatr-
d; tarih, edebiyat ve ahlk zerine ara-
trmalar yapt ve eserler kaleme ald.
Sosyalizmi inceledi. Kazand bu ilm ye
fikr seviyeden dolay am'n nde ge-
len limleri arasnda yerini ald.
slm esaslarn izah ve tefsirinde hr
dnceyi savunan ve itihadn nemi
zerinde duran Ksm, bu hususta Ta-
kyyddin bn Teymiyye ve bn Kayyim
el-Cevziyye'nin yolunu benimsedi. Ona
gre itikadda Selef yolu takip edilmeli-
dir. limler ve mezhepler arasnda ihti-
lf olsa da mezheplerin hepsi ayn kay-
naktan beslenmi ve bu hususta slm
adna hayrl ve faydal almalar yapl-
mtr. htilf aslda deil fer' mesele-
lerdedir. Bu ise slm'n gcn ve can-
lln gsterir. slmiyet fikir hrriyeti-
ne nem verir, taklidi ve hurafeyi red-
de deder. Gerek, herhangi bir gr veya
mezhebin inhisarnda deildir. Her de-
virde mslmanlar arasndan mcte-
hidler kacak ve bunlar yeni gelimeler
karsnda fikir retecekler, slm' yo-
rumlayacaklardr. Bu ise yeni bir mez-
hep kurmak demek deildir. Asl hedef
slm'n zn ortaya karmak ve on-
dan donukluk, taklit, hurafe ve bid'atla-
r gidermektir. slm ile an aras bu-
lunmaldr. Akl slm'n anlalmasnda
nemli bir vastadr. Akl ile nakil eli-
mez; eliirse nakil te'vil edilir.
rkl iddetle reddeden ve zencile-
rin kleletirilmesine kar kan Ks-
m, ayrca eitli eserlerinde devlet, l-
ke, siyaset ve Araplarla ilgili grleri-
ne yer vermi, Kur'n- Kerm'in cihad
emrini, vatan sevgisi gibi konular etraf-
lca ilemi, iinde bulunduu asrn ve
bu asrda yaayan mslmanlarn me-
selelerini tesbit ve tehis etmi, bunla-
ra hal areleri bulmaya almtr.
Dili yumuak, kimseyi incitmeyen bir
kii olarak bilinen Ksm, evine srf ek-
311
CEMLEDDN el-KSIM
siini bulmak zere gelenleri bile ho-
gr ile karlar, onlarn da takdirini ka-
zanrd. Kitaplarnda ilm-edeb mna-
kaay esas almtr. Muhaliflerine ce-
vap verirken onlar kk drecek bir
slp kullanmam, sadece dorunun
ortaya kmasn amalamtr.
Eserleri. 100'e yakn eseri bulunduu
belirtilen Ksm'nin belli bal eserleri
unlardr: 1. Mehsin't-te'vil'. On yedi
ciltlik bir Kur'an tefsiri olup Muhammed
Fuad Abdlbk'nin tahkikiyle neredil-
mitir (Kahire 1376/1957; Beyrut 1398/
1978). 2. lrd'1-halk ile'l-'ameli bi-
haberi'l-berk (Dmak 1329). Eserde ka-
z meselelerde telgrafla amel etmenin
cevaz tartlmtr. 3. Evmiru mhim-
me f slh 1-kaz 'i'-er' (Dmak,
ts ). Osmanl mahkemelerinin slahna y-
nelik teklifler erevesinde Hanef mez-
hebinin dndaki mezheplere gre de
hkm verilebilecei zerinde durulmu-
tur. 4. Mecm'at hutab (Dmak 1325).
Eserde Hz. Peygamber'le ashabn ve ba-
z limlerin hutbelerinden rnekler bir
araya getirilmitir, s. Cevmicu'l-db
f ahlk'l-encb (Msr 1926). Genel
anlamda bir ahlk kitab olup eserde
parlamenterlerin uymas gereken ku-
rallar da ahlk adan ele alnmtr. 6.
Del'ilu t-tevhid. Bir girile drt b-
lmden meydana gelen eserin giri ks-
mnda bilgi kayna olarak akl ve akl
tefekkrn nemine temas edildikten
sonra birinci blmde Allah'n varl,
ikinci blmde yaratc ile kinat arasn-
daki mnasebet, nc blmde ma-
teryalizmin tenkidi ve din-ilim ilikileri,
sonuncu blmde de nbvvet konula-
r ele alnmtr. Yeni ilm-i kelm devri
rnlerinden saylan ve ilm bir deer
tayan eserin iki basks tesbit edilmi-
tir (Dmak 1330; Beyrut 1405/1984). 7.
eref'l-esbt (Dmak 1331). Eserde ne-
sebin erefinin baba tarafndan olduu
gibi anne tarafndan da intikalinin mm-
kn olduu zerinde durulmu, mellif
bu eseriyle anne tarafndan seyyid* ol-
duunu ispat etmeye almtr. 8. Fe-
tv mhmme fi'-er'ati'l-slmy-
ye (Muhammed Abduh'la birlikte, Kahire
1331). Osmanl eyhlislmlarnn ihtiya
karsnda drt mezhebin hangisine g-
re hkm verilebileceine dair fetvala-
rn ihtiva etmektedir. 9. el-Fetv fi'l-
slm. Daha ok mft ve hkimler iin
yazlm bir usul kitab olup eserde fet-
va, mft ve msteft ile ilgili konular
ilenmitir. Mftlerin matematik bil-
melerinin zarureti zerinde de duran
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
312
kitap nce Dmak'ta (1329), daha son-
CEMLEDDN MEHMED,
ra da Muhammed Abdlhakm el-KdF-
Karslzde
nin tahkikiyle Beyrut'ta (1406/1986) ne-
redilmitir. 10. Mezhib'l-Azrb ve fe- (. 1261/1845)
lsifet'l-slm fi'l-cin (Dmak 1328). Osmanl tarihilerine dair
Larousse ve Encyclopaedia Britannica'- yne-i Zuref adl eserin mellifi,
daki "Cin" maddesinin Arapa'ya terc- mderris ve kad.
L J
mesidir. 11. M e v c i z a t ' l - m ' minn min
hy'i 'ulmi'd-dn (Kahire 1331). Gaz- Sleymaniye mderrislerinden Karsl
zl'nin hy' culmi'd-dn adl ese- Hoca Mehmed Efendi'nin oludur. lmi-
rinin iki cilt halinde zetidir. Kitap Ali ye snfndan yetiti, eitli medreseler-
zek tarafndan Zbdet'1-lhy adyla de ve bu arada Sleymaniye Medrese-
Trke'ye tercme edilmitir (stanbul si'nde mderrislik yapt. Daha sonra ka-
1973). 12. Nakd'n-ne'ihi'l-kfiye dlk mesleine geti ve 1837'de Selnik
cal ta'dli Mu'viye (Dmak 1328). kads oldu. ki yl sonra Takvm-i Ve-
Muhammed b. Akll'in Kitb'n-Ne 'i- kyi' musahhihliine getirildi. 1845'te
hi'l-kfiye can tevell Mu cviye adl Bursa kadlna tayin edildiyse de grev
eserine reddiyedir. 13. Kav'id't-tah- yerine gitmeden stanbul'da ld. Me-
d min fnni mutalahi'l-hads. Ha- zar Eyp'te babasnn kabri yanndadr.
dis usulne dair bir eser olup Muham- iirle de megul olan Cemleddin Efen-
med Behet el-Baytr'n tahkikiyle ne- di iirlerinde Ceml mahlasn kullan-
redilmitir (Dmak 1352; Kahire 1380/ mtr.
1961).
Cemleddin Efendi'nin asl hreti,
Ksm'nin bunlarn dnda el-Ecvi- Takvm-i Vekyi' musahhihlii srasn-
bet'l-merdyye (Dmak 1326); el-s- da Sultan Abdlmecid'in emriyle 1843
m ve'l-micrc (Dmak 1331); el-Evr- ylnda kaleme ald yne-i Zuref ad-
d'l-me 'sre (Beyrut 1320); Trhu! - l eserinden gelir. Baz Osmanl tarihi-
Cehmiyye ve'l-Mu'tezile (Sayda 1320; leri ve eserlerine dair olan bu risle bir
Kahire 1321; Beyrut 1981); Tenbh't-t- mukaddime ile blmden meydana
lib il ma'rifeti'l-farz ve'l-vcib (Ka- gelmektedir. Mukaddimede genellikle
hire 1326); Hayt'l-Buhr (Sayda 1330); Ktib elebi'nin Takvm't- ievrfh'in-
e-y ve'l-kahve ve'd-duhn (Kahire den iktibasla tarih ilminin konusu ve ta-
1320); ezratn mine's-sreti'l-Muham- rihten alnacak ibretlere, Osmanllar'da
mediyye (Kahire 1321); el-Mesh cale'l- Trke ve Farsa tarih yazclnn ba-
cevrabeyn (Dmak 1332); en-Nefha- langcna temas edilmitir. Birinci b-
t'r-rahmniyye erhu metni!-Mey- lmde belli bal Osmanl tarihlerinin
dniyye fi't-tecvd (Dmak 1323); el- hangi yllar arasndaki olaylar ihtiva et-
Cerh ve't-tacdl (Kahire, ts.; Beyrut 1985) tii, ikinci blmde resm devlet vak'a-
adl eserleri de zikredilebilir. nvisi olmayan Osmanl tarihilerinin bi-
yografileri ve eserleri, nc blmde
BIBLIYOGRAFYA:
ise Sahaflar eyhizde Mehmed Esad
Serks, Mu'cem, 11, 1483-1486; ekb Ars-
lan, "nsz" (Cemleddin el-Ksm, Kav'i- Efendi'ye kadar Osmanl ehnmecile-
dut-tahd (nr. Muhammed Behet el-Baytr] riyle vak'anvisleri ele alnmtr.
iinde), Dmak 1353/1935, s. 5-7; Brockel-
mann. GAL SuppL, 11, 777; Zirikl, el-A'lm, 11, Biyografileri verilen hususi tarih ya-
135; Kehhle, Mu'cem'l-m'elliftn, 111, 157- zarlar unlardr: Kemalpaazde, Hoca
158; XI, 220; XIII, 420; a.mlf., el-Mstedrek, Sdeddin, Hasan Beyzde, Cizyedarzde
Beyrut 1406/1985, s. 175-176; Zfir el-Ks- Baheddin, drs-i Bitlis, Eblfazl Meh-
m, Eb: Cemlddn el-Ksm, Dmak 1380/
med, Mehmed Muhyiddin, Cellzde
1961, s. 20-32; Enver el-Cnd, Terciml-a'l-
mi'l-mu'rn fi'l-'lemi'l-slm, Kahire 1970, Mustafa, Ramazanzde Nianc Meh-
s. 69-78; Bilmen, Tefsir Tarihi, II, 773-774; Hay- med, Mir't- Kinat mellifi Mehmed,
reddn Karaman, slm Hukuk Tarihi, stanbul Karaelebizde Abdlaziz, eyh Meh-
1975, s. 211; Abdlhay el-Kettn, Fihris'l-
med, Peuylu brhim, Solakzde Meh-
fehris, I, 299, 476-477; Nveyhiz, Mu'cemul-
med, Selnik Mustafa, l Mustafa, M-
mfessirln, I, 127; Abdlkdir Ayy, Mu'ce-
mT-m'ellifne's-Sriyyn fi'l-karni'l-'rr, verrih Nedim Bey (Cemleddin Mehmed'in
Dmak 1405/1985, s. 408-409; Muhammed ada) ve Cvid Ahmed Bey. nc b-
Muti' el-Hfz-Nizr Ebza, Trhu 'ulem'i lmde ele alnan resm Osmanl tarihi-
Dmak, Dmak 1406/1986, 1, 298-311; Mu-
leri ise (ehnmeci ve vak'anvis) unlar-
hammed Abdllatf Slih el-Ferfr, A'lm D-
mak, Dmak 1408/1987, s. 61-62.
dr: Fethullah rif, Hasan Hkm, Na-
m Mustafa, Rid Mehmed, Kke-
8 AL TURGUT lebizde sim, Sm, kir, Subh, zz,
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

ad ebced hesabyla telif tarihine (1259)
tekabl etmektedir. yne-i
sadr- l mektupularndan Hfz Ah-
med Lutf ile Rid efendiler mensur,
Seyyid Halil Feth-i Sivs ise manzum
mmM
-C- jl i
birer takriz yazmlardr.
Mehmed Efendi ayrca,
tn (stanbul 1252) adyla snneti es-
naf iin faydal bir risle de kaleme al-
4.I C-j-JJ*J M J^Kj,- J,^ y'lj.
mtr.
BBLYOGRAFYA:
Cemleddin, Osmanl Trih
(Ayne-i Zuref), stanbul 1314, s. 4-8, 19, 39,
70-71, 73, 78, tr.yer.; Fatn, Tezkire,
Cr.-OJu-
cill-i Osmn, II, 8 3 ; Osmanl
syj-- 4 2 ; Babinger (ok), s. 3 8 7 - 3 8 8 ; TCYK, s. 678-
679; Ergun, Trk airleri, III, 971; Levend, Trk
Edebiyat Tarihi, s. 380-381; TA, X, 145;
Isj j* J\> iV-*1 j-V* flAt
S ABDLKADIR ZCAN
r C E M L E D D N - SV
( SS1-* d-^JU- )
OJL-JJ
(. 630/1232-33)
V m Kalenderiyye'nin Cevlakyye
kolunun kurucusu.
L J
Karslzde Cemleddin Mehmed'in Osmanl Trih ue M-
uerrihleri adyla baslan ve asl ismi yne-i Zuref olan ran'da Kum-Kazvin yolu zerinde bu-
kitabnn i kapa (istanbul 1314)
lunan Sve ehrinde dodu.
da (Hatb-i Frs, s. 5) 382 (992) olarak
verilen doum tarihi gerekle bada-
mamaktadr. Zira eserde Cemleddin'in
ayn zamanda Byezd-i Bistm'nin m-
efik Mehmed, Nianc Abdurrahman
ridlerinden biri olarak gsterilmesi, bu
Abdi Paa, Rahmi, Hkim Mehmed, e-
tarihin bir hatann veya Menkb
mizde Mustafa Reid, Mszde, Beh-
lifinin bu konudaki bilgisizliinin sonu-
et!, Sleyman Molla, Enver, Edb, N-
cu olduunu ortaya koymaktadr. n-
ri Bey, Ahmed Vsf, Pertev Mehmed,
k 382'de doan bir kiinin 261'de (874-
mir Bey, Mtercim sim, nzde At- 75) len Byezd-i Bistm'ye mrid ol-
ullah ve Sahaflar eyhizde Mehmed masna imkn yoktur. Ayn ekilde M e -
Esad Efendi. nkb'da Cemleddn-i Sv ve etrafn-
kdam gazetesi sahibi Ahmed Cev- dakiler hakknda verilen bilgiler dier
det, yne-i Zuref mellifinin brakt- kaynaklardakilerle az ok badamak-
yerden son vak'anvis Abdurrahman ta, ancak Cemleddin'in lm tarihi ola-
eref Bey'e kadar esere bir zeyil yazm rak verilen 463'n (1070) yerini bunlar-
(s. 78-156) ve eseri bu zeyille birlikte Os- da 630 (1232-33) tarihi almaktadr (kr.
manl Trih ve Mverrihleri adyla ya- Safed, V, 292). Gerek Cemleddn-i S-
ymlamtr (stanbul 1314). Zeyilde Esad v gerekse onun ok yakn arkada ve
Efendi'nin hayat tekrar fakat daha ge- bir rivayete gre de eyhi olan Osmn-
ni olarak ele alnm ve ardndan Reci Rm'nin Byezd-i Bistm ile olan ili-
Mehmed, kifpaazde Nil Bey, Ahmed
kileri onlara bir hret kazandrma a-
Cevdet Paa, Ahmed Lutf, Hayrullah
basnn sonucu olmaldr.
Efendi, Ahmed Vefk Paa, Mustafa N-
ri Paa, Mehmed Fevzi Efendi, Ahmed Menkb'a Cemleddn-i Sv ile Os-
Midhat Efendi ve Abdurrahman eref mn- Rm'nin tanmas dier kaynak-
Bey'in biyografileri ilve edilmitir. Ze- lardakinden farkl anlatlr; Osmn- R-
yilde verilen tarih yazarlarnn hayat hi- m de Byezd-i Bistm'ye mrid olur.
kyeleri daha ayrntldr. Byezid onu Tanr'ya doru yolculukta
yne-i Zuref'nin nemi bu alanda krk bir menzilden krkna ulatrr. Krk
yazlm ilk eser olmasndan gelir. Eserin birinci menzili de Cemleddn-i Sv'nin
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
C E M L E D D N - i SV
yannda amasn tavsiye eder ve tari-
Zuref'ya, kat hrkas giydirip onu Dmak'a gn-
derir. Osman Dmak'ta Cemleddn-i
Sv ile buluur. Bir sre birlikte kaldk-
tan sonra bir ara Horasan'a gider ve tek-
Cemleddin rar Dmak'a dnerler. Cemleddn-i S-
Me'debet'l-h- v burada Bbssagr dndaki mezar-
lkta Ali evldndan Zeyneb bint Zeyne-
lbidn'in trbesi civarnda sadece mah-
rem yerleri yaprakla rtlm plak bir
adam grr ve ayaklarna kapanr. Bu
ue Muerrihleri kii Cell-i Dergezn'dir. Dergezn ona
dnyadan tamamyla ilgisini kesmesini
s. 4 6 ; Si- syler. Bu srada kendinden geen Ce-
Mellifleri, III,
mleddn-i Sv ayldnda vcudunda-
ki btn kllarn dkldn farkeder
TDEA, ve mahrem yerlerini rtmek iin sahra-
ya gider. Dnnce bir mezar kazp iine
girer. Dergezn onun bu halini grnce
byk bir eyh olduunu anlar. Sv eli-
n
ni Dergezn'nin vcudunda dolatrr,
onda da hibir kl kalmaz. kisi konu-
madan oturur ve sahradan getirdikleri
otlarla yaarlar. el-Vf b'l-vefeyt'a
gre ise (V, 292) Sv Osmn- Rm ile
birlikte Cebeliksiyn'da ibadetle me-
gulken kendisinin kemale erdiini anla-
ynca Dmak'a gelip Bbssagr'deki
Menkb'-
mezarlkta kalr. Burada bulunduu s-
rada Cell-i Dergezn ile Osmn- Girih
gelir ve ona intisap ederler. Bu sonun-
cusunun, Ahmed Eflk'nin Menkb'l-
crifn adl eserinde (II, 596) ad geen,
Eb Bekr-i Niksr'nin yakn arkada
mel-
mer-i Girih olmas ok muhtemeldir.
Byle bir karkla, mer ( ) kelime-
siyle Osman kelimesinin yazl ( )
arasndaki ekil benzerlii de yol am
olabilir. Osman Turan'n Muhammed el-
Hatb'e ait el-Fustt'l-cadle f ka-
vcidi's-saltana adl eserden naklen
verdii bilgiye gre (Kprl Armaan,
s. 558 vd.) Sv Osmn-i Rm'den ayrl-
dktan sonra Bill-i Habe Mezarl'na
ekilir. Burada Garbed adnda razl
bir ocuk ona intisap eder. Bir sre son-
ra Muhammed-i Belh, Eb Bekr-i Nik-
sr, Muhammed-i Kurd ve ems-i Kurd
adnda drt kii onlara katlr. Bu son
ikisi Mazdek dininden olup, bir sre son-
ra lrler. Kalanlardan Eb Bekr-i Niks-
r Konya'ya gelir ve buraya yerleir.
Cemleddn-i Sv'nin kaybolduunu
sanarak mridleriyle aramaya kan Os-
mn- Rm onu acayip klkta grnce
mridlerinin yanna dner. Bu arada Belh
bilginlerinden Muhammed-i Belh gelir;
o da Sv ve iki arkada gibi ba, ka,
313
 C E M L E D D N - i SV

byk ve sakaln tra edip (rdarb*) on-

larn klna girer. Bu topluluun h-
retini duyan Eb Bekr-i sfahn de ge-
lerek onlar gibi olur ve her biri bir me-
zara yerleir. Sv rdarb oluunu, r-
yasnda bir gece Hz. Peygamber'in bir
bak ile vcudundaki btn kllarn d-
klmesine balamaktadr (Hatb-i Frs,
s. 47). Ancak Dimyat'taki Kalenden Han-
kah'n ziyaret eden bn Battta, Sv'nin
rdarb oluunu tamamen farkl bir ola-
ya balamaktadr.- Sv genliinde ok
yakkl ve ayn zamanda dindar bir ki-
idir. Bir kadn ona k olur ve kendisi-
ni elde etmek iin bir hileyle onu evine
getirir. Sv kadndan kurtulmak iin ba-
n, kan, byn ve sakaln usturayla
kazr; da onu bu klkta grnce
evden kovar.
Menkb'a gre (s. 55) Sv, kendisi-
nin ve arkadalarnn etrafndaki insan-
lar oalnca Muhammed-i Belh'yi yeri-
ne brakp Msr'da Dimyat'a gider. An-
cak zerindeki kaba ul ve acayip eh-
resiyle herkesin dikkatini eker ve ha-
karete urar. Sonunda bir mezarla gi-
rip orada yaamaya balar. Bunu duyan
bir kad onu ziyarete gider, sorduu so-
rulara ald yerinde cevaplar karsn-
da onun mridi olur. Sv burada alt yl
kaldktan sonra lr ve oraya gmlr.
bn Battta bu kadnn bn'l-Amd adn-
da biri olduunu, lmeden nce orada
bir hankah yaptrdn, burada birlikte
kaldklarn, Sv'nin hankahn iine,ka-
dnn da hankahn kaps altna gml-
dn kaydeder.
Sv'nin Cevlakyye tarikatnn kurucu-
su olduu anlalmaktadr. Nitekim Ka-
hire'de bu kola ait bir zviye vardr (Mak-
rz, 11, 433). bn'l-Cezer, Sv'nin kendi
el yazs ile yazlm "krse"ler (forma-
lar) halinde bir tefsirini grdn kay-
detmektedir (bk. Safed, V, 293).
C E M L E D D N et-TRK
( oiJUU*
XIV. yzylda yaayan
Trk dilcisi.
Tam ad Cemleddin Eb Muhammed
Abdullah et-Trk olan bu dil bilgininin
hayat hakknda yeterli bilgi yoktur. Nis-
besinden Trk asll olduu anlalmak-
ta ve Memlk lkesinin kuzeydousun-
da Suriye'de bulunduu tahmin edilmek-
tedir. Kpak Trkesi iin ok nemli bir
kaynak olan Kitb Bulga'l-mtk
i lugati't-Trk ve'l-Kfk
le tannmtr.
Yazl tarihi kesin olarak bilinemeyen
Bulgat'l-mtk'n tek yazma nsha-
s Bibliothque Nationale'de bulunmak-
tadr. Bu yazma harekeli ve okunakl bir
nesihle istinsah edilmitir. Metin zikzak-
l ve alt alta iki satr halinde be ve drt-
l kare ekiller oluturacak biimde ya-
zlmtr. Her sayfadaki karelerin topla-
m yirmi tr. Arapa-Trke bir sz-
lk niteliinde olan eser iki blmden
oluur. 1. simler blm (vr. 7 a - 2 l a ) . Bu
blmdeki kelimeler konulara gre grup-
landrim ve sralanmtr. 2. Fiiller b-
lm (vr. 21 a -88 b ). Bu blmdeki keli-
meler Arap alfabesine gre dizilmi olup
fiillerin belirli gemi zaman, geni za-
man ve emir ekilleri gsterilmitir. Top-
lam 1500 kadar madde ba kelimeyi ih-
tiva eden eserde az sayda Ouzca keli-
m e de bulunmaktadr.
Bulgat'l-mtk, Polonyal Trkolog
A. Zajaczkovvski tarafndan birinci bl-
m Franszca, ikincisi Lehe olmak ze-
re iki blm halinde neredilmitir (1.
blm: Manuel arabe de la
Turcs et des Kiptchaks, Warszawa
XXI, 57 + 16 s. 4- 4 sayfa tpkbasm; 2. b-
l m : Slovnik Arabsko-Kipczacki
CEMLEDDN UK
) (. 1 1 6 4 / 1 7 5 1 )
Halvetiyye-Ukyye tarikatnn
Cemiiyye ubesinin kurucusu,
mutasavvf - air.
L J
Edirne'de dodu. Asl ad Mehmed Ce-
mleddin, knyesi Eb Nizmeddin'dir.
Kaynaklarda seyyid* olduu nakledilir.
Genliinde Edirne'de Uk eyhlerin-
den Mehmed Hamdi Efendi'ye (. 1146/
1733) intisap etti. Tekkelerde yemekler-
den sonra okunmas det haline gelen
adl eseriy- Hamdiye ilhisiyle de tannan Hamdi
Efendi vefat edince Halvetiyye-Gleniy-
ye'nin Seziyye ubesinin kurucusu Ha-
san Sez-yi GlenFnin (. 1150/1737)
halkasna katld. Onun vefatndan son-
ra Edirne'de drt yl irad grevinde bu-
lundu. 1155'te (1742) mnev bir iaret
zerine stanbul'a giderek Erikap Sa-
vaklar'daki Hrm Ahmed Paa tarafn-
dan kurulan mescid-zaviyenin eyhi ol-
du. lmne kadar bu derghta irad
faaliyetinde bulunan Cemleddin Efendi,
vefatnda derghn hazresine defnedil-
di. Trbesi bugn Hrm Ahmed Paa
adyla anlan caminin yannda olup ziya-
ret edilmektedir. Halifesi Selhaddin U-
k (. 1197/1783) lmne, "Cemlul-
lah'a dnd ceml-i ak ile prim Cem-
leddin" msran tarih drmtr.
Uk silsilesi, eyhi Mehmed Ham-
di, Edirneli Osman Sdk (. 1114/1702),
Gmlcineii Abdlkerim ve Halil, Bola-
yrl Sinan, Gelibolulu mer Karb ve Sa-
ruhanl Mem Can (. 1008/1599) efen-
diler vastasyla tarikatn kurucusu Hs-
meddin Uk'ye (. 1001/1593) ular.
langue des Harrzde, Cemleddin Uki'nin ayr-
1938, ca Halvetiyye'nin Gleniyye, Snbliyye,
bniyye ubeleriyle Nakibendiyye ta-
z okresu

BBLYOGRAFYA: Pan'tsva Memeluckiego, Warszawa 1954,

Hatb-i Frs, Menkb-i Cemleddn-i Sv 8 6 + 1 3 8 sayfa tpkbasm). Birinci bl-

(nr. Tahsin Yazc), Ankara 1972, s. 5, 8-10, mn 1958'de fotoraf usul ile ikinci
C e m l e d d i n Uki'nin Hrmi A h m e d Paa C a m i i ' n e biti-
38-41, 47, 55; Eflk, Menkb'l-'rifn, 11,
basks da yaplmtr. ik trbesi iindeki sandukas - Erikap / istanbul
5 9 6 ; Safed, el-Vf (nr. S. Dederine), Beyrut
1 3 8 9 / 1 9 7 0 , V, 2 9 2 - 2 9 3 ; Makrz, el-Htat, II, BBLYOGRAFYA:
3 3 2 vd., 4 3 3 ; bn Battta, Seyahatname, I, 27- Blochet, Catalogue, s. 3 0 0 - 3 0 1 ; A. Zajacz-
2 8 ; a.mlf., er-Rihle, Beyrut, ts. (Dru Sdr), s. kovvski, Manuel arabe de la langue des Turcs
33-35; Nuaym, Tenbh't-tlib ue ird'd-d- et des Kiptchaks, Warszawa 1938, tr.yer.; a.mlf.,
ris fm f Dmak min cevmi' ve'l-medris, Slovnik Arabsko-Kipczacki z okresu pa'nstva
T T K Ktp., M. Tanci, vr. 2 6 8 - 2 6 9 ; Osman Turan, Mameluckiego, Warszawa 1954, tr.yer.; Ah-
" S e l u k T r k i y e s i D i n T a r i h i n e Dair' Bir K a y - m e t Caferolu, Trk Dili Tarihi, stanbul 1964,
n a k " , Fuad Kprl Armaan, stanbul 1953, II, 2 0 0 - 2 0 1 ; O. Pritsak. "Das Kiptschakische
s. 555 vd.; F. Meier, Abu Sa'd-iAbul-Hayr, A M a m l u k K i p t s c h a k i s c h e " , Ph. TF, I (1959),
Tahran 1976, bk. indeks; M. Fuad Kprl, s. 75-76; A. F. Karamanlolu. " K p a k l a r ve
" A n a d o l u ' d a s i m i y y e t " , DEFM, sy. 5 (1338), Kpak Trkesi", TDED, XII (1963), s. 182-

S' ' H TAHSIN YAZICI 1 8 3 ' B NURYCE

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

314
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

rikatna da mensup olduunu ve kendi-
sinde bu tarikatlar birletirdiini syler
(Tibyn, I, vr. 256 b , o n d a n naklen Tomar-
Haluetiyye, s. 108). Cemleddin'in bu ta-
rikatlarla ilgisi, ikinci eyhi Hasan Sez-
yi Glen'nin mridi La'l-i Glen'nin
ad geen tarikatlardan da icazeti olma-
s dolaysyladr.
Cemleddin Uk, o dnemde stan-
bul'da zayflamaya yz tutan Ukyye'-
yi yeniden canlandrd iin (Hseyin Vas-
sf, IV, 243) Ukiler'ce tarikatn ikinci
kurucusu saylr. Halvet- Uk zikir er-
knndaki esm-i seb'aya (l ilahe illal-
lah, Allah, h, Hak, hay, kayym, kahhr)
frt- hamse adyla be isim daha (fet-
th, vhid, ahad, samed, Allah) ilve ede-
rek esm saysn on ikiye karan Cem-
leddin, bunu kendisine ryasnda Hz. Ali'-
nin rettiini syler. Zikir srasnda her
ismin bana "y" getirilirken yalnz f-
rt- hamsenin sonundaki Allah ismi
"y "sz zikredilir. Kendisinden sonra b-
tn Ukyye mensuplar bu on iki es-
m zere slk dbn srdrmler-
dir. Halvetiyye'nin dier kollarnda, U-
kler'in atvr- seb'a dedikleri esm-i
seb'a tamamlannca slike hilfet veri-
lirken Ukyye-Cemliyye'de
verilmesi iin frt esmasnn tamam-
lanmas art koulmutur.
Cemleddin Uk'nin vefatndan son-
ra yerine olu Nizmeddin Efendi (.
1199/1785) gemi ve lmne kadar
otuz drt yl bu grevde kalmtr. Kay-
naklarda Ceml, Cemlzde ve Savak-
lar gibi adlarla anlan kendi derghnn
yan sra 1192 (1778) tarihinden itiba-
n . v - i - -
* U - J J ^ j j 'r^-jSi^yy
f mlumata o dnemle ilgili baka kay-
i y U y o <s
f i A; Or - l i ! i J J ^
V^i^ii^'l^UiJiicjU! -jjj
^ k t y Miji^jfcju
'vkily di di - U J>5S1U >r.
IJjii v L - j i ' A & J ^ ^ ' U l i
Js^i lOi^jJll ^ v ^ c ^ l j i ^ ' i ,
sJ,-' J i . 1 . , - J i-.. i , - i . i .-11
Cemleddin
Uk'nin
mhr
(M. Erol Kl
zel koleksiyonu)
ren yedi yl da Kasmpaa'daki Uk
sitnesi'nde eyhlik yapmtr.
meddin Efendi'nin olu Mehmed Ceml
(. 1243/1827) ve torunu Aleddin (.
1251/ 1835) efendiler de Savaklar Derg-
h ve Uk sitnesi eyhliini birlikte
yrtmlerdir. Aleddin Efendi'nin o-
cuu olmadndan yerine kz kardei
erife Hanm'n olu Kermeddin Efen-
di'nin (. 1257/1841) gemesi gerekir-
ken bu zat sadece Uk sitnesi eyh-
liinde bulunmay tercih ettiinden Sa-
vaklar Dergh'na Eyp Bahariye'deki
ah Sultan Dergh eyhi Ubeyd Efendi
(. 1253/1837) tayin edilmitir. Cem-
leddin Efendi'nin olu ve torunlar da
kendisiyle ayn trbede medfundurlar.
Ukyye tarikat Cemliyye ubesi va-
hilfet stasyla son dnemlere kadar ulam-
tr. Cemleddin Efendi'nin ok saydaki
halifelerinden en tannm olan, dama-
d ve Fatih'teki Thir Aa Dergh eyhi
Selhaddin Uk'dir. Bu zat Cemliy-
ye'nin Salhiyye ubesinin de kurucusu-
dur. eyh Cemleddin'in halifelerinden
Yazc eyh Mehmed Safvet Efendi (5.
1192/1778) Uk sitnesi eyhi, Mah-
md Bedreddin Efendi (.
o- U'^j,
u!XJ! jv . l a l J l ^ ' i b a : 6
Ui i
oli ifcjM^i^!'!.^"5 ^-uU-jsiaj
v ^
-A^SJUJ
! % jMatffcjV-jtt*^*
^ - - u ij
J , ^ jtja Gurer'l-
- ^ j . j U j i y - i ^ i ^ i M -ifiitrtiy''
^ A l ' ^ i j Ui-i,. JJ
> j -JJ_,yj Jk. .l'Mi^JUi^'ji jUu L^
Bs^Ul (joUiv'i) j'ii 1 -U&li!.t;
A ^ l s i ^ ^ l j i l i ! ^ A S J l , - W
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
C E M L E D D N el - VATVT
Fatih Keeciler'deki Uk Tekkesi'nin
kurucusudur.
Cemleddin Uk'nin 345 manzume,
bir silsilenme ve be tarih beytini ihti-
va eden divan Sleymaniye Ktphane-
si'ndedir (Uk Dergh, nr. 92).
BBLYOGRAFYA:
Harrzde, Tibyn, I, vr. 2 2 5 vd., 2 5 6 " ; H-
seyin Vassf, Sefne, IV, 2 4 3 - 2 5 0 ; Tomar-Hal-
uetiyye, s. 107-108; Zkir kr, Mecma-i 7e-
ky (Tayi), s. 12, 37, 42.
Niz-
B M A H M U T EROL K I L I
r CEMLEDDN el-VATVT 1
(j.y.yi ji-diju*-)
Eb Abdillh Cemlddn Muhammed
b. brhm b. Yahy el-Ensr
(. 718/1318)
Ansiklopedik eserleriyle tannan
Msrl edip ue lim. ^
632 ylnn Zilhicce aynda (Austos 1235)
Kahire'de dodu. Ailesinin aslen Mervli
olduu dnda hayat hakknda bilgi yok-
tur. Kitap merakls, ayn zamanda ms-
tensih olmas ve kitap ticareti yapmas
sebebiyle "el-Ktb" ve "el-Verrk" la-
kaplaryla anlmaktadr. Vatvt (gece ku-
u) lakab ise kendisine zellikle gece-
leri ok almas, fizik bir zellii veya
erken yalarda yakaland gz hastal-
ndan dolay verilmi olmaldr. Cem-
leddin el-Vatvt 10 Ramazan 718'de (5
Kasm 1318) v e f a t etmitir.
Eserleri. 1. urerul-ha'ii'l-vzha
ve curer'n-nek'ii'l-fzha. Ahlka
1197/1783) dair olan bu eserde mellif iyi ve kt
davranlarn nelerden ibaret olduunu,
ayrca akl, ahmaklk, cmertlik, cimri-
lik, cesaret, korkaklk, af ve intikam gi-
bi kavramlar konuyla ilgili iirlere de
yer vererek on alt babda incelemitir.
Hkmdar ve airlerden satran oyu-
nuna kadar ok eitli konularda edeb
ve tarih bilgilerin yer ald bu eserdeki
Cemleddin
el-Vatvt'n naklarda pek rastlanmaz. Dolaysyla s-
1
lm medeniyeti tarihinin deiik taraf-
ha'ii'l-
larna k tutmas bakmndan nemli
uzha ve
urer'n- bir kitaptr. Muhammed b. Can Beg es-
rek3 ii'l- Seyf Akby tarafndan Sultan Kaytbay
fzha. adl
iin Mehsin'l-urer ve mesvi'l-'u-
eserine
yaplan
rer (Sleymaniye Ktp., Reslkttb, nr.
Mehsin'l- 900, 132 varak) adyla ihtisar edilen ese-
urer ue
rin muhtelif basklar bulunmaktadr (Bu-
y mesui'l-'urer
adl erhin
lak 1284; Kahire 1299, 1318). 2. Mebhi-
ilk iki sayfas c'l-iiker ve menhic'l-'iber. Ast-
(Sleymaniye Ktp., ronomi, corafya-oinografi, hayvanlar
Reslkttb.
ve bitkilere dair drt blmden meyda-
nr. 9 0 0 )
515
 CEMLEDDN el-VATVT

na gelen bir eser olup edeb slpla ya- olarak Ceml'nin eyholu (eyholu Ce-
CEML
zlmtr. Msr hakknda ansiklopedik ml) diye de tannm olabileceini syle-
( J ^ ) mek mmkndr. Veya uzak bir ihtimal-
bilgi veren eserlerin ilki olmas bakmn-
dan nemlidir. Birok ynleriyle ada- XV. yzyl divan airi le Hm ve Hmyn yazar olan Ce-
lar Zekeriyy el-Kazvn'nin eAc'ib'l- ve mesnevi mellifi. ^ ml tamamen baka bir kimsedir. 903
mahlkt ve eyhrrabve'nin Nuhbe- ( 1 4 9 7 - 9 8 ) gibi olduka eski bir tarihte
t'd-dehr f cac'ibi'l-ber ve'l-bahr Ftih devri airlerindendir. eyh'nin istinsah edilen Hsrev rin'in Bursa
adl eserlerine benzemektedir. Yazma yeeni olup asl ad Bayezid'dir. Seh ve nshasnda Ceml'nin lakab eyholu
nshalar eitli ktphanelerde bulu- ondan sonra gelen kaynaklar Cemlfnin olarak geer ki Timurta bu nshay gr-
nan (bk. Abdll A b d l m n ' i m e-m, bu adndan bahsetmezler. airin ad, do- memitir. Ceml'nin XIV. yzyl airle-
s. 70-72) bu eser Corcis Mene el-Mr- um yeri ve babasnn ad, eyh'nin l- rinden eyholu Mustafa ile kartrl-
n tarafndan tantlm ( " e l - M e n h i c f m zerine Hsrev rn'e yazd zey- mas hususu Seh'den balar.
v a s f i ' l - M e b h i c " , el-Merk, sy. 16, Bey- lin balndaki ibareden renilmekte- Bir ksm kaynaklar Ceml'nin Kara-
rut 1907, s. 721-729; sy. 17 [1907], s. 774- dir (geni bilgi iin bk. Demirta, TDED, manl olduunda birleirken (Seh, l,
786), Marib ve Endls corafyasyla N/3, s. 192). Bu ibare Hsrev rn Bursal Thir) bir ksm da Bursal oldu-
ilgili ksmlar son derece hatal bir ns- mesnevisinin eitli nshalarnda farkl unu kaydeder (Riyz, S. N. Ergun). Er-
hadan E. Fagnan tarafndan tercme olup kaynaklardaki karklk da muh- gun onu Bursa'da birtakm kitabelerde
edilerek yaymlanmtr (Extraits inedits temelen bu farktan ileri gelmitir. Faruk tarihleri bulunmasna bakarak Bursal
relatifs au Maghreb, Alger 1924, s. 41-68). K. Timurta'n (Demirta) grd ns- kabul eder. Latf ise airin Karamanl
Eserin drdnc blmn Ahmed Ab- hada Byezd b. Mustafa b. eyh Ah- veya Bursal olabileceini bildirmekte-
dlkerm Sleyman, el-Hayt'z-zir'iy- med-i Tercmn el-Akehr olarak yer dir. Bu bilgilere dayanarak Ceml'nin
ye f Mr fi'l-zari'l-memlki ma'a alan airin isim zinciri, Bursa Eski Yaz- Karamanl olmakla birlikte bir sre Bur-
tahkki'l-fenni'r-rbic (en-nebt) min ma ve Basma Eserler Ktphanesi'nde- sa'da da bulunduu sylenebilir. Cem-
kitabi Mebhici'i-fiker ve menhici'l- ki nshada (Mill Ktp., nr. 4447) Byezd l'nin doduu tarih bilinmemekle bera-
ciber adl mastr tezinde (Kahire niver- b. Mustafa el-Mehr eyholu eklin- ber onun Hsrev rn'e zeyil yazd-
sitesi, Edebiyat Fakltesi, 1972) incelemi, dedir (Gnay Kut Alpay, JTS, 119771, s. nda on sekiz yirmi yalarnda olduu-
ikinci blmnn Msr corafyas ile il- 125-126). nu dnerek 813-815 ( 1 4 1 0 - 1 4 1 2 ) yl-
gili ksm da Abdll Abdlmn'im e- Ceml'nin eyholu Mustafa ile ka- lar arasnda doduuna hkmedilebi-
m tarafndan neredilmitir (bk. bibi.). rtrlmas meselesi Faruk K. Timurta lir. Yine birok kaynan, zellikle Lat-
Nir eserin ihtisarnn da yapldn be- tarafndan etrafl bir ekilde ele alnarak f'nin verdii bilgilere dayanarak Cem-
lirtmektedir (bk. Min Mebhici'l-fiker, s. Ceml'nin kimliine ve eserlerine ak- l'nin Bayezid devrinin (1481-1512) son-
71). 3. Res'il'l-Vatvt. Fetve'l-ftv- lk kazandrlmtr (TDED, I V / 3 , s. 189- larnda ld kuvvetli bir ihtimal ola-
ve v e mir't'i-mrvve veya cAyn'l-
213). Ancak burada dzeltilmesi gereken rak ileri srlebilir. Osmanl Mellifle-
ftvve diye de bilinen bu eser, devri- bir husus, Timurta'n Uzunarl'nn Ce- ri' nde onun Edirnekap dnda Emr Bu-
nin ileri gelen simalarnn eitli mese- ml'yi eyholu olarak gsterdiini sy- hr Tekkesi yaknnda gml olduu
lelere dair mektupla sorduklar sorulara lemesidir. Aslnda Uzunarl Ceml'yi kaytldr (II, 122).
verdii cevaplardan meydana gelen bir eyholu olarak gstermemi, hatta tez- Ceml Hsrev rn'e zeyil mi yaz-
mecmua olup baslmtr (Kahire 1315). kirelerin eyholu Mustafa ile eyholu d yoksa onu tamamlad m meselesine
Kaynaklarda bn'l-Esr'in el-Kmil Ceml'yi kartrdklarn belirtmitir. gelince, genellikle kaynaklarda "itmm"
fi't-trih adl eserine bir hiye yazd Ayrca dier kaynaklar gz nne aln- kelimesi gemektedir. Hsrev rn
da kaydedilmektedir. Nitekim Safed el- dnda Timurta'n verdii bilgilere ilve nshalarnda ise bu hususta deiik iba-
Kmil'in Cemleddin el-Vatvt tarafn-
dan istinsah edilen bir nshasna sahip
olduunu ve bu nsha zerinde ms-
tensihin haiyelerinin bulunduunu sy-
lemektedir (bk. el-Vf, II, 17).

BBLYOGRAFYA:
bn Hacer, ed-Drer'l-kmine, III, 298-299;
Safed, el-Vft, II, 16-18; Kef'z-zunn, II, 1201,
1241, 1380, 1846; Brockelmann, GAL, II, 6 7 ;
f i
SuppL, II, 5 3 - 5 4 ; Kehhle, Mu'cemul-m'el- I cj?-*' Ct 5 i J u
lifn, VIII, 2 2 2 ; Abdsshib mrn ed-Dceyl, ' . ^ V
U'C!'
A'lm'l-'Arab fi'l-cutm ue'l-fnn, Necef
1966, II, 126-127; mer Ferrh, Trhu l-edeb, Ceml'nin
III, 7 2 8 - 7 2 9 ; Abdll Abdlmn'im e-m, Hm ue
Min Mebhici'l-fiker ue menhici'l-'iber, Ku- Hmyn adl "v* 11 I
mesnevisinin
veyt 1981, s. 7-12, 70-72; C. Zeydan, Adb, II,

d
bilinen Oy'^G?*
139; Zirikl, el-A'lm (Fethuilah), V, 2 9 7 ; Ro-
tek nshasnn
g e r Maury, " a m l a l - d n a l - W a t v t l i b r a i r e tVr .
ilk ve son
et auteur e g y p t i e n ( 7 / 1 3 e m e s.)", IBLA, XLVI/ sayfalar
152 (1983), s. 221-258. r ffjiG)
( Ktp., T Y , v fl
ILI A Z M I YKSEL nr. 5 6 8 0 )

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

316
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CEML AL EFEND

diahnn kz Hmyn'un ak hikye- rir. Ceml aslnda bir divan airinden

sini konu edinir. Divan edebiyatnn iki ok bir mesnevi mellifidir ve Mifthu'l-
kahramanl mesnevileri geleneinde ol- ferec adl eserinin ortaya koyduu gibi
duu gibi iki k, balarndan geen tasavvufa meyli kuvvetlidir.
birok maceradan sonra mutlu bir be- BBLYOGRAFYA :
raberlie kavuurlar. Eser zerinde Os- Seh, Tezkire, s. 55, 107, 113; Latifi. Tezki-

^ J man Horata tarafndan bir doktora tezi re, s. 121; k elebi, Meir'-uar, vr. 20"
3 5 4 " ; l, Knh'l-ahbr, Ktp., TY, nr. 5959
hazrlanmtr (bk. bibi.). 3. Mifthu'l-fe-
vr. 54 a , 132"; Knalzde, Tezkire, I, 260-261
rec. 860 (1456) ylnda Ftih Sultan Meh- 5 3 0 ; Riyz, Tezkire, Ktp., TY, nr. 761, vr.
med adna yazlan bu eser de mesnevi 4 4 2 ; Gibb. HOP, I, 304, 4 2 7 - 4 2 9 ; Osmanl
Mellifleri, II, 122; Hammer, GOD, I, 109; Brow-
Ceml'nin tarznda ve aruzun remel bahriyledir. Bi-
ne, A Hand-list, s. 87, 304, 3 4 2 ; Fik Red
MiftShu'l-ferec linen nshas stanbul niversitesi Eslf, stanbul 1312, s. 2 7 ; a.mlf., Trh-i Ede-
adl eserinin
son sayfas
Ktphanesi (TY, nr. 2331), skdar Ha- biyyt- Osmniyye, stanbul, ts., s. 2 2 0 ; Hfz
( Ktp., c Selim Aa Ktphanesi (Kemanke, nr. T e v f i k v.dr., Trk Edebiyat Numuneleri, s-
tanbul 1926, s. 193, 2 7 3 ; Fuad Kprl. Eski
T Y , nr. 2331.
447) ve Berlin Kraliyet Ktphanesi'nde
vr. 4 4 7 " ) airlerimiz: Divan Edebiyat Antolojisi, stan-
(W. Pertsch, s. 371, nr. 378) bulunmakta- bul 1931, s. 71; a.mlf.. Mill Edebiyat Cereya-
dr. Ayrca Cmiu'l-men'de de (Nuru- nnn lk Mbeirleri, stanbul 1928, s. 13;
reler kullanlmtr. CemlFnin Hsrev
rn'e yapt ilve iki blmden mey- osmaniye Ktp., nr. 4904, vr. 101 b -106 b ) Uzunarl, Ktahya ehri, stanbul 1932, s.
228, 2 6 4 - 2 7 0 ; Ergun, Trk airleri, III, 979-
dana gelmektedir. Birinci blmde Ce- baz paralar yer alr. 4. er-Rislet'1-
9 8 2 ; nciser Ilca, Glen-i Uak (Hma ve
ml eyhFnin lmnden sz eder-, "ze- acbe fi's-sanyi' ve'l-bedyi'. Tek ns- Hmyn), Ceml (mezuniyet tezi, 1961),

yil" dedii ikinci blmde II. Murad'n has Cambridge niversite Ktphane- Ed.Fak. Trkiyat Enstits, T e z nr. 5 5 6 ; Faruk
K. Timurta, eyh, Hayat ve Eserleri, Eserle-
methi vardr. Bu ksmda Ceml mahla- si'ndedir (Browne, s. 87, nr. 465). Melli-
rinden Semeler, stanbul 1968, s. 142-151;
s yerine esas ad olan Bayezid'i kulla- fin ad burada Ceml el-Fakih eklinde a.mlf. [Demirta], "Fatih D e v r i a i r l e r i n d e n C e -
nr. Bu ek ksmn beyit miktar nshala- kaytldr. Eserin, CemlFnin Mifthu'l- m a l i v e E s e r l e r i " , TDED, I V / 3 (1951), s. 189-

ra gre 44, 77, 103 ve 109 gibi deiik ferec'de ( Ktp., TY, nr. 2331, vr. 4 a b ) "her 2 1 3 ; W. Pertsch, Verzeichniss der Trkischen
Handschriften der Knigliehen Bibliothek zu
saydadr. iki beytinden hurf alndnda bir beyit
Berlin, Berlin 1989, s. 371, nr. 3 7 8 ; Osman Ho-
olduu, acayip sanatlarn topland, Trk- rata, Ceml-Hma ve Hmyn (Glen-i
Eserleri. 1. Divan. Ceml'nin, varl
e'sinden Farsa, Farsa'sndan da Arap- Uak) nceleme, Tenkitli Metin ( d o k t o r a tezi,
sadece LatfTnin Tezkiresi ile Mifthu'l-
a ibareler karldn" syledii kasi- 1990), Hacettepe niversitesi; Hayri Akyz, " O n -
ferec'den renilip de grlemeyen di- beinci Y z y l airlerinden Ceml'nin H -
de olmas ok muhtemeldir, s. Risle.
vannn yakn zamanlarda bir nshas m a v e H m a y u n A d l Eseri H a k k n d a Birka
ortaya kmtr (Erimer, s. 265-281). Ka- Bu eserinden de Mifthu'1-ferec'de bah- S z " , TFA, sy. 54 (1954), s. 8 5 6 - 8 5 7 ; Kayahan

yahan Erimer, elindeki nshann ba ve seder (vr. 4 b ). Baz szlerinden medih Erimer, " G m m a k a n D e e r l i Bir Eser",
TDAYBelleten (1973-1974), s. 2 6 5 - 2 8 1 ; Gnay
sonunda II. Bayezid'in mhrnn bulun- anlald halde aslnda zem olduunu,
Kut Alpay, "Bursa v e M a n i s a l H a l k K t p -
duunu sylemektedir. rnek olarak ve- bazlarnn da bunun tersi olduunu sy-
hanelerindeki Baz Trke Yazmalar zeri-
rilen f o t o kliesinde (vr. 58 a ) grlen m- ler ki burada "zem bim ybih'l-medh" ne", JTS (1977), s. 125-126; J. Deny, " S h a i k h z -
hr ise 111. Murad'a aittir. Bu nsha ze- denilen bed' sanat sz konusudur. d e " , El, IV, 2 9 3 - 2 9 4 ; Hseyin Ayan. " C e m l " ,
TDEA, II, 38-39. rn
rinde ukurova niversitesi'nde bir yk-
Ceml'nin eserlerinde eyh etkisi faz-
sek lisans tezi hazrlanmtr (. etin Der- MU GNAY KUT
laca grlr. Latf'nin, onun iirlerinin
diyok, Ceml Divan [nceleme-Metin],
gzelliine ramen divannn hret bul-
A d a n a 1988). CemlFnin nazre mecmu-
mayna atn sylemesine karlk CEML AL EFEND
alarnda da iirlerine rastlanr. 2. Hm
Knalzde iirlerinde fazla gzellik ve
ve Hmyn (Glen-i Uk). Ceml (bk. ZENBLL AL EFEND).
aklk olmadn syler ve rnekler ve-
bu eserini II. Murad adna 850 (1446) y-
lnda telif ettiini bizzat bildirir. imdi-
lik bilinen tek nshas, 959'da (1552) is-
tinsah edilmi olup stanbul niversite- K i .
si Ktphanesi'nde bulunmaktadr (TY, Itjtij'jt/k "A, iriVftSp'
(/foj}^
nr. 5680). 4630 beyitten ibaret olan bu u^'lj^jjlJ^
mesnevi aruzun remel bahriyle kaleme I^J YJ'J^ Ljj/
alnmtr. Fuat Kprl Hm ve H-
f f y j l'Mifit fays^if'i
mynla Glen-i Uk' iki ayr eser il MJjiZ ty&j'
telakki etmise de eserin iki ad olduu, CyU/jj/jjjl^
aslnda ona Glen-i Uk ad veril-
gi-ftiVtli'*
miken daha ok kahramanlarnn ady-
Mifthu l- ^JV I
la hret bulduu belirtilmitir. Hm ferec'in
ve Hmynun Ftih Sultan Mehmed bir d i e r
l^z&'i
veya II. Bayezid adna yazlm olduu nshasnn jjjtficiSlijJ
ilk iki sayfas J i ' ^ f ^
eklindeki yanl grler eseri grme-
(Hac Selim . iittSjjS^
mekten kaynaklanmtr. Mesnevi, Arap Aa Ktp..
' - '^flf'.J
' P . ijiiijJJ
Han Menek'in olu Hm ile in pa- Kemanke,
nr. 417, ur. l b - 2 ' )

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 517
CEMLYYE
CEML YYE
( )
Halvetiyye - Ukyye tarikatnn
Cemleddin Uk'ye
(. 1 1 6 4 / 1 7 5 1 )
nisbet edilen bir ubesi
(bk. CEMLEDDN UK).
CEMLYYE
( ^^ )
Halvetiyye tarikatnn
Ceml-i Halvet'ye
(. 8 9 9 / 1 4 9 3 - 9 4 )
l_ nisbet edilen ana kollarndan biri.
Halvetiyye tarikatnn Reniyye'den
sonra ikinci ana kolu olan Cemliyye ta-
rikatnn silsilesi, kurucusu Ceml-i Hal-
vetFnin eyhi Pr Muhammed Bahed-
din Erzincn vastasyla Halvetliin ikin-
ci pri Seyyid Yahy irvn'ye ular. Ce-
mliyye'nin db ve erkn bal olduu
Halvetiyye tarikatyla ayndr. Cemliyye
tarikatndan doan ilk kol, Ceml-i Hal-
vet'nin halifelerinden eyh Ysuf Sn-
bi Sinan (. 936/1529) tarafndan s-
tanbul'da kurulan Snbiiyye tarikat-
dr. Tarikat daha sonra, silsile-i Ceml-i
Halvet'ye ulaan bniyye (kurucusu
eyh bn- Vel, . 976/1568), Assliy-
ye (kurucusu Ahmed el-Assl, . 1048/
1639) ve Bahiyye (kurucusu M u h a m m e d
el-Bah, . 1098/1687) adl kollara ayrl-
mtr. Bu kollardan bniyye'den Ka-
rabaiyye (kurucusu Karaba Vel, . 1097/
1686), Karabaiyye'den Nashiyye (kuru-
cusu eyh Muhammed Nash, . 1130/
1718) ve Bekriyye (kurucusu Kutbddin
Mustafa el-Bekr, . 1162/ 1749) ubeleri
meydana gelmitir. Nashiyye'den er-
keiyye (kurucusu erke Mustafa Efen-
di, , 1229/1813-14), erkeiyye'den Ha-
lliyye (kurucusu Geredeli eyh Halil Efen-
di, XIX. yzyl) ve brhimiyye (kurucusu
Kuadah brhim Efendi, . 1262/1846)
tarikatlar domu ve Halvetiyye'nin Ce-
mliyye kolu Trkiye'de bu ubeler va-
stasyla gnmze ulamtr. Cemliy-
ye tarikat, bniyye kolunun Karaba-
iyye ubesinden doan Bekriyye tarikat
vastasyla Kuzey Afrika, Suriye ve Hicaz'-
da da yaygnlk kazanmtr. Bekriyye ta-
rikatndan da Kemliyye, Hifniyye, Tic-
niyye, Semmniyye, Feyziyye, Derdriyye
ve Sviyye ubeleri meydana gelmitir.
BBLYOGRAFYA:
Lmi, Nefeht Tercmesi, s. 579-580; Har-
rzde, Tibyn, I, vr. 245 b -254 b ; Hseyin Vas-
sf, Sefne, I, vr. 228 a -233 b ; Tomar-Halvetiy-
ye, s. 55-90; Osmanl Mellifleri, i, 51-52.
H M E H M E T SERHAN T A Y
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
318
dnda kalan tekke birimleri tamamen
CEMLZDE TEKKES
yok olduu gibi son yllarda cepheleri se-
stanbul'da ramik karolar ile kaplanan trbe de ta-
Erikap dnda bulunan bir nnmaz hale gelmitir.
^ Halvet-Uk tekkesi. ^
Cemlzde Tekkesi'nden artakalan ve
ayn at altnda toplanan mescid-tev-
j Halvetiyye - Ukyye'nin ubelerinden hidhne ile trbe blmleri bugnk e-
Cemliyye tarikatnn sitnesi ve pr evi killerini son devirde alm olduklarndan
olan tekke, stanbul'un kara surlarnda- tekkenin daha nce sahip bulunduu
^
ki kaplarndan Erikap'nn hemen d- yerleim dzeni ve mimari zellikleri ay-
dmiatlamamaktadr. Yine de nceki mes-
nda, Krkeme su ebekesine bal
cid-tevhidhnenin bugnk ile ayn yer-
Erikap savaklarnn karsnda yer alr.
Kaynaklarda Cemleddin Halvet, Cem- de bulunduu, aa yukar ayn boyut-
j leddin Uk, Ceml, Ceml Efendi, Sa- lara ve tasarm zelliklerine sahip oldu-
vaklar, Seyyid Cemleddin, Seyyid Cemal u, dervi hcreleriyle dier tekke b-
lmlerinin de bunun kuzeyinde muhte-
Efendi, alczde gibi eitli isimlerle
melen adrvanl bir avlunun evresinde
anlmaktadr.
sraland tahmin edilebilir. Birbirine
Vezir Hrm Ahmed Paa tarafndan
bitiik tasarlanm olan mescid-tevhid-
XVI. yzyln son eyreinde bir mescid-
hne ile trbe dikdrtgen planlar, mo-
zviye olarak kurulan tekkenin balan-
loz ta ve tula rgl duvarlar, ahap
gta hangi tarikata bal olduu tesbit
atlaryla son devir Osmanl mimarisi-
edilememitir. Muhtemelen XVIII. yzy-
nin zelliklerini sergileyen alelde me-
ln balarnda Halvetiyye'ye intikal etmi,
knlardr. Mescid-tevhidhne kapal son
1742'de postniin olan Ukyye'nin Ce-
cemaat yeri, kuzey duvarnn eksenin-
mliyye ubesinin kurucusu Edirneli eyh
deki girii, dou ve bat duvarlar boyun-
Mehmed Cemleddin Efendi'nin (. 1164/
ca sralanan yuvarlak kemerli pencere-
1751) buraya gmlmesi zerine ad ge-
leri, zemindeki erkek mahfilleri ve son
en tarikatn sitnesi ve pr evi vasfn
cemaat yerinin stne rastlayan kafesli
kazanmtr. Mehmed Cemleddin Efen-
kadn mahfilleriyle herhangi bir ge de-
di'nin olu ve halefi eyh Mehmed Niz-
vir mescidinden farkszdr. Silindir gv-
meddin Efendi mescid-tevhidhnenin
deli bodur minarenin kesme kfeki ta-
drlkurr olarak da kullanlmas iin
ndan rl kaidesiyle prizmatik gen-
bir vakf yapm ve bu grevi Ayvansa-
lerden oluan krs ksm gnmze
ray'daki Toklu Dede Mescidi'nin imam
kadar deimeden gelebilmitir. Meh-
eyh Halil Efendi'ye (. 1167/1753-54)
med Efendi ve haleflerine ait alt adet
havale etmitir. Cemlzde Tekkesi'nin
ahap sandukay barndran trbenin
bundan sonra geirdii merhaleler ara-
pencereleri sepet kulpu biiminde ke-
snda, tahvil kesedar Sabih Ali Efendi'-
merlerle talandrlm, dou ynnde
nin (. 1183/1769-70) mescid-tevhidh-
de mekna mstakil bir giri tasarlan-
neye minber koydurmas ve tekkenin ya-
mtr. Erikap ynne bakan gney
knnda bir mektep ina ettirmesi. Sad-
cephesinin ekseninde st ste yerleti-
razam Silhdar Seyyid Mehmed Paa'nn
(. 1788) ahap minarenin yerine tula-
dan bir minare yaptrmas, Cemleddin
Uki'nin torunlarndan Mevleviyye'ye
mensup Seyyid Mehmed Nri Efendi ile
yaknl olan nl Hlet Said Efendi'nin Cemlzde Tekkesi'nin mihrap duvar ile eyh Cemled-
din Trbesi'nin orijinal durumunu gsteren bir karakalem
1817'de trbeyi tamir ettirmesi zikredi-
IZIM (ist.A, 1,440)
lebilir. Tekke son olarak 1305 (1887-88)
ylnda II. Abdlhamid, trbe ise 1905'te
padiahn bendegnndan olduu anla-
lan Hamdi Bey tarafndan yenilenmi-
tir. Tekke ve zviyelerin kapatlmasn-
dan sonra mescid-tevhidhnesi cami ola-
rak kullanlmaya balanan tekke 1958'-
den az nce yanndaki trbeyle birlikte
onarm grm, bu tarihten sonra ise
cami harimi ile trbe arasna duvar e-
kilerek yapnn en nemli mimari zelli-
i yok edilmitir. Sz konusu blmler
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

rilmi ta'lik hatl iki manzum kitabeden
alttakinin nzm ve hattat Yesrz-
de Mustafa zzet Efendi'dir. 1232 (1816-
17) tarihli olan bu kitbe trbenin Hlet
Efendi tarafndan yenilendiini belge-
ler. Tekkenin 1905'te Hamdi Bey tara-
fndan yeniden ina ettirilmesi srasn-
da konmu olan stteki kitbenin ise n-
zm Ahmed Bah Efendi, hattat Meh-
med Hulsi Efendi'dir. Hemen nnde
ilk mescid-zviyenin bnisi Hrm Ah-
med Paa ile olu Mustafa Bey'in gm-
l olduklar trbe kaps da metni eyh
Ali Fakr Efendi'ye (. 1929) ait olan ve
tekkenin II. Abdlhamid eliyle yenilen-
diini belgeleyen ta'lik hatl bir kitbe
ile talandrlmtr.
Cemlzde Tekkesi'nin tasarmnda
dikkate deer yegne mimari zellik,
mescid-tevhidhne ile trbenin duvarla
ayrlmayp ayn mekn iinde birbirleri-
ne kaynatrlm olmalardr. Trbenin
mescid-tevhidhnenin kble ynnde yer
almas ve zemininin harime g r e yk-
sekte tutulmu olmas sz konusu kay-
namay daha da anlaml klmaktadr.
Birtakm baka tekkelerde de grlen
bu durum, tarikat ehlinin vellere duy-
duu ballktan kaynaklanan telakkile-
rin mimariye yansmas olarak deerlen-
dirilmelidir.
BBLYOGRAFYA:
Ayvansary, Hadtkat'l-cevmi', I, 233-236;
sitne Tekkeleri, s. 7; Mecma-i Cevmi', 1,
116-117, nr. 171, nr. 473; Bandrmalzde, Mec-
ma-i Teky, stanbul 1307, s. 8; Tomar-Hal-
uetiyye, s. 107-108; 1328 Senesi stanbul Be-
lediyesi hsiyt Mecmuas 1329 r./1913-14,
s. 21; Ergun, Antoloji, II, 499; Tahsin z. stan-
bul Camileri, Ankara 1962, I, 120; Osmanl
Mellifleri, I, 83-84; Zkir kr, Mecma-i Te-
ky (Tay), s. 52; Atill etin, "stanbul'daki
T e k k e , Z v i y e v e Hnkahlar Hakknda 1199
(1784) Tarihli nemli Bir Vesika", VD, XIII
(1981), s. 587; Pakaln, I, 277; Semavi Eyice,
"Ahmedpaa Mescidi", st.A, I, 440.
S M . BAHA TANMAN
r CEMZYELHR
^ (bk. CEMZYELEVVEL).
F CEMZYELEVVEL
( JJVI^jU. )
Hicr yln beinci ay.
L J
Reblhirden sonra, cemziyelhirden
nce gelir. Trke'de cemdill ve ce-
mdilhire, daha yaygn olarak da cem-
ziyelevvel ve cemziyelhir ekillerinde
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
kullanlan iki ayn Arapa'daki asl adla-
r cumdell ( Jj^j^^r ) v e cumde-
lhiredir ( ). Chiiiye dnemin-
de dier aylar gibi bu iki ayn da baka
adlar bulunduu, bu isimlerin slm'n
douu srasnda kullanlmaya balan-
d nakledilmektedir (Cevd Ali,
454). Ayrca yln beinci ve altnc aylar
olmalarndan dolay cumdellya cum-
d hamse, cumdelhireye cumd sit-
te de denilmitir. Cumd "souk" ve
"kurak" anlamlarna gelir. Sz konusu
aylarn isimleri deitirildii srada id-
detli souk veya kuraklk hkm srd-
nden bu ekilde adlandrldklar riva-
y e t edilir.
Arapa'da btn ay adlar kelime ola-
rak mzekker olduu halde sadece bu
iki ay mennestir. Fakat baz Arap l-
kelerinde halk aznda bu aylarn cum-
delevvel ve cumdelhir eklinde mzek-
ker olarak kullanld grlmektedir.
Trke'deki kullanmn da bundan etki-
lendiini sylemek mmkndr.
Eskiden cemziyelevvel c ( W-), cem-
ziyelhir ( ) eklinde ksaltlrd. Os-
manlca vesikalarda bu iki ayn ksalt-
mas "cemzeyn" ( c z ^ ) olarak yap-
lr, ulfe datmnda ise reblhirle bir-
likte "recec" ( f r j ) veya "recc"
eklinde ifade edilirdi.
Cemziyelevvel, Trke'de "cemziye-
levvelini bilmek" deyimi iinde bir kim-
senin ksmen lekeli olan ve herkese bi-
linmeyen gemiinden kinye olarak kul-
lanlmaktadr.
slm tarihinde cemziyelevvel ve ce-
mziyelhir aylar iinde birok hadise
cereyan etmitir. Mesel Hz. Ali cem-
ziyelevvelin sekizinde domu,
Vak'as bu ayn on beinde olmutur. Hz.
mer cemziyelhirin altsnda halife ol-
mu, Ca'fer es-Sdk bu ayn altsnda,
Hz. Ftma ise yirmisinde dnyaya gel-
milerdir. Araplar arasnda cemziyel-
hirde pek ok olayn vuku bulduunu
ifade eden yle bir sz vardr: "Hayret
n
verici pek ok olay cumd ile receb ara-
snda meydana gelir" (ayrca bk. TAKVM).
BBLYOGRAFYA:
Kamus Tercmesi, I, 1107; Butrus el-Bs-
^ tn, Muhtt'l-muht, Beyrut 1983, s. 121; Eb
Zekeriyy el-Ferr, el-Eyym ve'l-leyl
hr (nr. brhim el-Ebyr), Kahire 1400/
1980, s. 42-43, 51; Nveyr, Nihyetul-ereb,
158; Kalkaend, ubhu'l-a', II, 375, 377-
379; el-Kms'l-slmt, I, 625; Cevd Ali, el-
Mufassal, VIII, 449, 454-461; M. Tayyib Gkbilgin,
Osmanl Paleografya ue Diplomatik
tanbul 1979, s. 47, 76; Pakaln, I, 316-317; "Ce-
mziyelhir", ML, II, 846. T]
L FUAT GNEL
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEMEL
CEMDAR
^ (bk. CMEDAR).
r ~
CEMEL
VIII, ( J^JI)
Eb Dvd Sleymn b. mer
b. Mansr el-Uceyl el-Ezher
(. 1 2 0 4 / 1 7 9 0 )
Mfessir ve fi fakihi.
L J
Cemel lakabyla tannr. Msr'n bat-
snda bulunan Minyet Uceyl kynde
dodu. Doum tarihi kesin olarak bilin-
memektedir. lim tahsili iin Kahire'ye
gitti. Burada eyh HifnFnin derslerine
devam etti. Ondan fkh ve Halvetiyye
tarikatnn esaslarn rendi. Hocas onu
evinin bitiiindeki mescidde imam-ha-
tip olarak grevlendirdi. Cemel, Eref-
ye ve Mehed-i Hseynde tefsir, hadis
ve fkh okuttu, yzlerce talebe yetitir-
di. Msr'da Hifn, Hasan el-Medbig ve
Ahmed es-Sabb'dan, Hicaz'da Eb'l -
Hasen es-Sind ve dier baz limlerden
rivayette bulundu.
Kaynaklarda verilen bilgilere gre Ce-
( )
mel okuma yazmas olmayan, hesap bil-
meyen mm bir kii idi. Gerekli grd-
kitaplar bakalarna okutarak dinler,
hfzas ok gl olduu iin dinledii
metinleri hemen ezberlerdi. Tefsir dersi
iin evresinde toplanan rencileri ken-
disine muhtelif tefsirlerden blmler
okurlar, o da okunanlardan kard so-
nular rencilerine yazdrrd.
Cemel Halvet tarikatna girmi zhd
Cemel
ve takv sahibi, afif ve kanaatkr bir ki-
iydi. Nsr(. 1239/1823), Msr'da on-
dan daha stn bir vel bulunmadn
syler. Hayatnda hi evlenmemi olan
Cemel, 11 Zilkade 1204'te (23 Temmuz
1790) Kahire'de v e f a t etti.
Eserleri. 1. el-Ftht'l-ilhiyye bi-
tavzhi Tefsri'l-Celleyn bi'd-dek'i-
k'l-hafiyye. Tefsr'l-Celleyn'm h-
iyesi olup 1198'de (1783) tamamlan-
mtr. Drt cilt olan eserin muhtelif bas-
klar yaplmtr (kenarnda Tefsr'l-Ce-
ue'- lleyn olduu halde Kahire 1275, 1282,
1287, 1293; metnin stnde Tefsr'l-Ce-
I,
lleyn, altnda Tefstru bn 'Abbs olduu
halde Kahire 1302; kenarnda Tefsr'l-Ce-
lleyn ile Eb'l-Bek el-Ukber'nin Iml'
lmi, s-
m menne bihi'r-rahmn'\ ve Syt'nin
Mfahhamt'l-Kur'n' olduu halde
Kahire 1303, 1308). 2. Ftht'l-vehhb
319
 CEMEL

bi-tavzhi erhi Menheci't-tullb. Ze- den umre iin Medine'den ayrlma izni de ona katld. Bylece Hz. ie, Talha
keriyy ei-Ensr'nin fi fkhna dair istemiler, bu izin de drt ay sonra ve- ve Zbeyr yaklak 1000 kiilik bir kuv-
erhu'l-Menhec adl eserinin hiyesi rilmiti. vetle Basra nlerine ulaabildiler. Yolda
olup 1184'te (1770) tamamlanmtr (Ka- Hz. ie, hilfetinin son dnemlerin- kpek havlamalar duyan ie nerede
hire 1305, I-V). 3. el-Ftht'l-Ahme- de Hz. Osman' eitli vesilelerle tenkit olduklarn sormu, Hav'eb suyu civarn-
diyye ' ale'l-Hemziyye. Muhammed b. etmi ve halifenin ehri terketmemesi da bulunduklarn renince Hz. Peygam-
Sad el-Bsr'nin el-Kadet'l-Hem- ricasna ramen isyan baladktan sonra ber'in zevcelerine hitaben, "Acaba han-
zyye'sinin erhi olup kenarnda bu ka- hac iin Mekke'ye gitmiti. Haccn ta- ginize Hav'eb kpekleri havlayacak?" de-
side olduu halde muhtelif basklar ya- mamlayarak Medine'ye dnmek zere diini (Msned, VI, 52, 97) hatrlam ve
plmtr (Kahire 1274, 1279, 1283, 1303, yola kan, f a k a t Osman'n ehid edilip onun bu hareketi tasvip etmediine ka-
1306). 4. Tahrrt. fi fkhna dairdir yerine Ali'nin halife seildiini renen ni olarak yola devam etmekten vazge-
(Kahire 1286). S. el-Mevhib'l-Muham- ie geri dnd ve Mekke'de halka hi- tiini sylemiti. Bunun zerine Abdul-
mediyye bi - erhi ' - em3 ili 't - Tirm- taben Hz. Osman'n mazlum olarak l- lah b. Zbeyr ile birlikte bir grup sah-
ziyye. Eb s et-Tirmiz'nin e-em 3 i- drld yolundaki mehur konuma- b, bulunduklar yerin adn belirleyen
sn yapt. Bu arada Hz. Osman'n l- rehberin yanldn srarla sylemiler,
i'n-nebeviyye'sinin erhidir. 6. el-Mi-
mnden Hz. ie'yi sorumlu tutanlar ol- Zbeyr b. Avvm da, "Belki Allah Tel
nehu'l-ilhiyyt bi(ft)-erhi Del'ili'l-
musa da ie ileri srlen iddialar red- senin sayende mminlerin arasn dzel-
hayrt. 7. el-Kavl'l-mnr f erhi'l-
dederek bu hususta herhangi bir ku- tecektir" diyerek onu yola devama ikna
Hizbi'l-kebr. Eb'l-Hasan e-zel'-
surunun bulunmadn srarla belirt- etmilerdi. Hz. ie ve beraberindekiler
nin el-Hizb'l-kebr adl eserinin er-
mitir. Basra nlerine gelince Abdullah b. mir'i,
hidir. 8. Fethu'l-Cevd.
Basraliar' kendi taraflarna ekmek ze-
BBLYOGRAFYA: Hz. Osman'n ehid edilmesinden son-
re ehre gnderdiler; ayrca ie, Ahnef
Cebert, 'Aca ib'l-r, II, 88; Serks, Mu cem, ra Medine'den uzaklaan Emev ailesi
b. Kays gibi Basra'nn ileri gelenlerine
I, 710-711; zhu'l-meknn, I, 304; II, 54, 177, mensuplar ile Osman'n Basra ve Yemen
mektuplar yazd. Dier taraftan Hz. Ali'-
178, 229, 255, 575; Hediyyet'l-'rifn, I, 406; valileri, vilyetlerinin beytlmlinde bu-
Brockelmann, GAL, II, 465; SuppL, II, 182-183; nin Basra valisi Osman b. Huneyf, Hz.
lunan para ve sava malzemesiyle bir-
III, 1192; Zirikl, el-A'lm, III, 194; Kehhle, ie'nin kuvvetleriyle birlikte Basra ya-
likte Mekke'ye gelerek ie'ye katld-
Mu'cem'l-m'ellifn, IV, 271-272; el-Km- knlarna geldiini haber alnca maksat-
s'l-slm, 1, 634; Bilmen, Tefsir Tarihi, II, 732; lar (Taber, I, 3099). Umre iin yola kan
larn renmek zere kendilerine m-
Abdlhay el-Kettn, Fihris'l-fehris, I, 300- Talha ile Zbeyr de Mekke'ye gidip Hz.
rn b. Husayn ile Eb'l-Esved ed-DelF-
ie'nin safnda yer aldlar. Mekke'de
H ABDULLAH AYDEMIR yi gnderdi. Hz. ie, gayelerinin isyanc
"Osman'n kann talep iin" Hz. ie'nin
takmn bozduu bar ve dzeni geri
nderliinde oluan topluluk, uzun m-
getirmek, mazlum olarak ldrlen Os-
r CEMEL V A K ' A S I n zakerelerden sonra Medine'ye giderek
man'n katillerini cezalandrmak ve ms-
( J^sjJI hj ) isyanclara kar kmak yerine Hz. Os-
imanlarn arasn dzeltmek olduunu
man'n Basra valisi Abdullah b. mir'in
Hz. Ali ile Hz. ie arasnda srar zerine Basra'ya gitmeye karar bildirmi, Talha ile Zbeyr de ayn g-
cereyan eden sava vermilerdi. O srada Mekke'de bulunan rlere katldklarn, ayrca kendilerinin
(36/656). Ali b. Eb Tlib'e zorla biat ettirildikle-
Hz. Peygamber'in dier zevcelerinden
L J rini sylemilerdi. Bu gelimeler zeri-
Hafsa bint mer de ie ile birlikte Bas-
ra'ya gitmek istediyse de kardei Abdul- ne Basrallar ikiye ayrlm ve sert m-
nc halife Hz. Osman'n isyanclar
lah buna engel oldu. Resl-i Ekrem'in nakaalara balamlard.
tarafndan ehid edilmesi zerine (18 Zil-
hicce 35/17 Haziran 656) Medine'de bu- Mekke'de bulunan dier zevceleri ise Z-
te yandan Hz. Ali, Hz. ie ile bera-
trk mevkiine kadar gittiler ve Hz. ie'-
lunan ashap Ali b. Eb Tlib'i halifelie berindekilere Medine'nin kuzeydousun-
yi alayarak uurladlar. Daha sonrala-
getirdi (18 veya 23 Zilhicce 35/17 veya 22 da Rebeze'de yetiebilme midiyle 3000
r bugn "alama gn" (yevm'n-nahb)
Haziran 656). Hz. Ali'yi bekleyen en nem- dolayndaki bir kuvvetle Medine'den ay-
diye anlmtr.
li mesele Hz. Osman'n katillerini bulup rlmt (Ekim sonu, 656). Basra'da olup
cezalandrmakt. Ancak ortada belirli Hz. ie "Asker" adl mehur devesi- bitenler hakknda yolda bilgi alnca he-
bir katil yerine, "Osman' hepimiz ldr- nin zerinde Mekke'den yola kt za- men Osman b. Huneyf'e bir mektup gn-
dk" diyen bir isyanc topluluk mevcut- man yannda 3000 dolaynda kuvveti var- dererek Talha ile Zbeyr'in kendisine bi-
tu ve ehre hkim olan bu silerle he- d. Ancak nce Ztrk, sonra da Mer- atlar srasnda hibir ekilde zor kulla-
men baa klamayaca akt. te yan- rzzahrn'da, zaferin kazanlmas duru- nlmadn bildirmiti. Bunun zerine
dan yeni halifeye yalnz Medine'de biat munda halifenin kim olaca tartlma- Osman, Ali b. Eb Tlib'in haklln ile-
edilmi, dier vilyetlerin durumu henz ya baland. Talha, Zbeyr veya Osman'n ri srerek dierlerinin Basra'y terketme-
aydnlanmamt. Halife, biata yanama- oullarndan birinin halife olmas gerek- lerini istedi; onlar da kendilerinin hakl
dklar iin Hz. Osman tarafndan tayin tii yolundaki tartmalar srerken Hz. olduunu syleyerek Osman'n ehri ter-
edilen valilerin bir ksmn deitirme ka- Osman'n Kfe valisi Sad b. s hilfetin ketmesini istediler. Neticede bir akam
rar alm, bunu renen Talha b. Ubey- Abdmenf (meyye) oullarndan al- namaz srasnda bir basknla Vaii Os-
dullah Basra, Zbeyr b. Avvm da Kfe namayacan, dolaysyla Hz. Osman'n man b. Huneyf ve adamlar esir alnd.
valiliini istemi, ancak onlarn bu istei oullarndan birinin halife olmas gerek- Hz. ie onun ldrlmesine engel ol-
kabul edilmemiti (Taber, I, 3069, 3082). tiini ileri srerek taraftarlaryla birlik- duu gibi serbest braklmasn da sa-
Bunun zerine Talha ile Zbeyr halife- t e topluluktan ayrld, Mugire b. u'be lad; fakat valinin sa sakal kknden
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
320 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

kaznm, kalar ve kirpikleri yolunmu-
tu. Osman b. Huneyf ve adamlar bu du-
rumda Zkr'da konaklam bulunan Hz.
Ali'nin yanna gidip Basra'daki durumu
anlattlar. Bu arada beytlmi ele gei-
rildi ve idaresine Hz. ie'nin kardei Ab-
durrahman getirildi. Basral taraftarla-
rndan mterek biat alan Talha ile Z-
beyr kumanday birlikte yrtecekler,
namaz daha nce olduu gibi Zbeyr'in
olu Abdullah ve Talha'nn olu Muham-
med tarafndan kldrlacakt.
Hz. ie Basra'y ele geirmekle bera-
ber burann t a m desteini henz sala-
yamam, Basra'nn nde gelenlerinden
Ahnef b. Kays ile kabilesi Temm'in bir
kolu olan Ben Sa'd' bir trl ikna ede-
memiti. Kfe'yi kazanmak veya bu eh-
rin Hz. Ali'ye fiilen destek olmasn n-
lemek amacyla Kfe'nin ileri gelenleri-
ne mektuplar gnderdi. Hz. Ali de he-
men hemen ayn gnlerde Kfe'nin des-
teini salamak maksadyla ehre arka
arkaya heyet gnderdiyse de bir so-
nu alamad. Vali Eb Ms el-E'ar ta-
rafsz kalmay tercih ediyordu. Bunun
zerine Mlik el-Eter, Hz. Ali'nin izniy-
le duruma el koymak iin Kfe'ye gitti
ve Eb Ms'nn konan ele geirdi.
Hz. Ali kuvvetlerini Kfe dnda top-
ladktan sonra Basra'ya doru hareket
etti ve ehrin dnda Zviye mevkiinde
konaklad. Daha Zkr'dan ayrlmadan
anlama salama midiyle Hz. ie'nin
kararghna sahabeden Ka'ka' b. Amr'
eli olarak gndermiti. Ka'ka' Basra'ya
giderek Hz. ie, Talha ve Zbeyr ile g-
rm, kendilerini, Hz. Ali'nin halifelii
etrafnda toplandklar takdirde katille-
ri cezalandrmann kolaylkla mmkn
olabilecei yolunda ikna etmeye al-
m, onlar da halifenin bu grte olma-
s durumunda bar kabul edebilecek-
lerini bildirmilerdi (Taber, 1, 3156-3157).
Hz. Ali'nin Talha ve zellikle Zbeyr ile
bizzat grmesi de olumlu sonu ver-
di. Hatta Zbeyr, Ali'nin kendisine, Hz.
Peygamber'in Ali ile haksz yere mca-
dele edeceine dair szlerini hatrlatma-
s zerine bu iten vazgemek istedii-
ni ie'ye bildirdi. Ancak olu Abdullah
onu korkaklk ve dneklikle sulad. Bu
srada kimse ne olduunu anlamadan
iki taraf da kendisini sava iinde bul-
du. Halbuki taraflar adamlarna, kar-
dan bir saldr olmadan kesinlikle sava
balatmamalarn emretmilerdi (Taber,
I, 3183). Bir rivayete gre, Hz. Osman'n
katline itirak edenlerden bir grup ba-
r saland takdirde cezalandrlacak-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
C E M E L V A K ' ASI
larn dnerek sava balatmtr. Hz. BBLYOGRAFYA:
ie ile Hz. Ali sava durdurmak iin bn Eb eybe, el-Muannef, Nuruosmaniye
gayret sarfetmilerse de arpmalar b- Ktp., nr. 1221, vr. 1 7 7 M 8 8 " ; Msned, VI, 52,
97; bn Sa'd, et-Tabakt (nr. E. Sachau), Leiden
tn iddetiyle devam etti. Hz. ie fer-
1322/1940, III, 57; V, 31, 34, 39; VII, 65 vd.;
yatlarnn bir ie yaramadn grnce bn Kuteybe, el-Ma'rif (Ukke), s. 208-209;
K'b'a n saflara koarak bar iin ba- a.mlf., el-mme ue's-siyse, s. 51-73; Beiz-
rmasn ve Kur'an'n hakemliini iste- r. Ensb, V, 68, 70, 75, 77, 91-103; a.e S-
mesini emretti. Fakat K'b bu srada l- leymaniye Ktp., Reslkttb, nr. 597-598, vr.
173 b -180 a ; Dnever, el-Ahbr't-tvl, s. 144-
drld. yi bir kumandana sahip olma-
154; Taber, Trih (de Goeje), , 3011, 3057,
yan Hz. ie kendi safndakilerin ka- 3069, 3082, 3091-3233; bn Abdrabbih, el-
masn nlemeye alyor, ancak birden 'kd'l-fertd, IV, 313-332; Mes'd, Mrc'z-
bire iddetlenen sava zellikle Hz. ie'- zeheb (Abdlhamd), II, 357-371; bn Askir,
Trhu'l-kebtr, Dmak 1329, VII, 84, 86 vd.; b-
nin etrafnda cereyan ediyordu. Onun
n'l-Esr, el-Kmil, III, 205-263; bn Eb'l-Ha-
iinde bulunduu hevdece oklar yaar-
dd, erhu Nehci'l-bela, Kahire 1329, II, 77-
ken kendisini korumak iin Abdullah b. 82, 497-501; Nveyr, Nihyet'l-ereb, XX, 26-
Talha dahil yaklak yetmi kii burada 100; bn Kesr, el-Bidye, VII, 238 vd.; Sley-
can verdi. Hz. Ali, savan Hz. ie'nin man Nedv, slm Tarihi, Asr- Sadet: Hz. ie
(trc. mer Rza (Dorul]), stanbul 1346/1928,
bindii devenin etrafnda cereyan etti-
V, 132-152; Nabia Abbott, Aishah the Beloued
ini grnce devenin ldrlmesini em- of Mohammed, Chicago 1942, s. 123-176; Ro-
retti; onun ldrlmesiyle bir anlamda nart, CEAC, s. 87; J. VVelhausen, Arap Devleti
sava da sona ermi oldu. Hz. ie sa- ue Sukutu (trc. Fikret Iltan), Ankara 1963, s.
va devesinin zerinden idare ettii iin 24-26; el-Kms'l-slmt, I, 634-635; Muh-
sin el-Emn, Harb'l-eemel ue harb fftn, Bey-
slm tarihinde bu olaya "Vak'at'l-ce-
rut 1969, s. 5-71; Sad el-Efgn, ' ' i e ve's-
mel" denilmitir. siyse, Beyrut 1391/1971, s. 29-252; E. Ruhi
Flal, tbdiye'nin Douu ve Grleri, An-
Hz. ie'nin hevdecine birok ok sap-
kara 1983, s. 40-44; Linda D. Lau, "Sayf b.
lanmsa da kendisi yara almadan kur-
'Umar and the Battle of the Camel", IQ, XXIII
tuldu. Talha, savan daha balarnda ri- (1979), s. 103-111; L. Veccia Vaglieri, "al-Dja-
vayete gre Mervn b. Hakem tarafn- mal", El2 (ng.), II, 414-416.
dan atlan bir okla ldrlmt. Zbeyr
S ETHEM RUH FILALI
ise sava meydanndan uzaklamakta
iken Vdissib'da Ahnef b. Kays'n ka-
bilesine mensup bir kii tarafndan l- K E L M . Cemel Vak'as slm aka-
drld. Hz. ie'nin devesi der d- idinde iman-kfr snr, irade hrriyeti,
mez Ali taraftar olan kardei Muham- kader gibi nemli problemlerin tartma
med ve ayrca A m m r b. Ysir hemen konusu haline getirilmesine tesir eden
yanna koarak onu kalabalktan uzak- din ve sosyal olaylardan biridir. ehrist-
latrdlar. Hz. ie yanna gelen Hz. Ali'- n bu olay mslmanlar arasnda mey-
ye, "Sen galip geldin, artk msamaha- dana gelen ilk ihtilflarn nemlileri ara-
l davran" dedi. Hz. Ali de hem ie'ye snda zikreder (el-Milel, I, 27). iler'in o-
hem de onun yannda savaa katlanla- u ile baz Hricfler'in Cemel Vak'as'nda
ra son derece iyi davrand. Savata len Hz. Ali'ye kar kan ashab tekfir etme-
mslmanlar bizzat gmdrd ve Bas- leri, konunun bir akaid problemi olarak
ra'ya girmeden nce ordusuna yama- grlmesine ve kelm kitaplarna gir-
dan saknmalarn ve kimseye dokunma- mesine yol amtr.
malarn emretti. Medine'ye dnmek ze- slm tarihinde esas itibariyle siyas
re Basra'dan ayrlaca srada Hz. ie'- olmakla birlikte eitli sebeplerle din ve
yi bizzat uurlamaya gitti. Hz. ie, mey- itikad mesele haline getirilen olaylarn
dana gelen olaylardan dolay mminle- balangc saylabilecek olan Cemel Vak'a-
rin birbirlerini incitmemelerini, kendi- s, akaid mezhepleri tarafndan farkl e-
siyle Ali arasnda ahs herhangi bir kr- killerde deerlendirilmitir. a ile Hric-
gnlk bulunmadn, onun iyi ve sekin ler'in tamamna gre Cemel Vak'as'nda
bir kii olduunu syledi. Kendisine re- Hz. Ali hakl, ona kar kp savaan Hz.
fakat edecek heyete ileri gelen Basral- ie, Talha b. Ubeydullah, Zbeyr b. Av-
lar'dan krk kadn, krk kadar da erkek vm ile bunlarn safnda yer alanlar (as-
memur edildi. Hz. ie, kardei Muham- hb'l-cemel) haksz olup "bg" (si) du-
med ile birlikte 1 Receb 36 (24 Aralk 656) rumundadrlar. Bu mezheplere bal ba-
tarihinde Basra'dan ayrld, nce Mekke'- z frkalar ise daha da ileri giderek Hz.
ye gitti, hac ibadetini eda ettikten son- Ali'nin muhalifleriyle savamasn isabet-
ra Medine'ye geti ve hayatnn sonuna li bulmular, Hz. ie, Talha ve Zbeyr
kadar orada kald. bata olmak zere muhalefette bulunan
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 321
CEMEL VAK'AS
btn ashap ve tabini tekfir etmiler-
dir. Mu'tezile'nin ounluu Hz. Ali'yi
hakl, muhaliflerini haksz ve hatal g-
rrken Eb Bekir el-Esam, Drr b. Amr,
Muammer b. Abbd, Eb'l-Hzeyl el-
Allf gibi baz Mu'tezil limler, Cemel
Vak'as'na itirak eden taraflardan han-
gisinin hakl, hangisinin haksz olduu-
nun bilinemeyeceini (bk. VKIFE) ve bun-
larn hibirinden teberr* edilemeyece-
ini sylemilerdir. Mezhebin kurucusu
Vsl b. At ise taraflardan birinin mut-
laka fsk olduunu, ancak bunu belir-
lemenin imkn dahilinde bulunmadn
ileri srmtr. Kerrmiyye'nin oun-
luu, savaan her iki tarafn da hakl se-
beplere dayand grndedir. Bir ks-
m ise Hz. Ali'yi davasnda hakl grmek-
le birlikte anlamazl mzakereler yo-
luyla zmek yerine savaa gidilmesini
yanl bulmulardr.
Cemel Vak'as'nn taraftaryla ilgili ola-
rak Ehl-i snnet'in gr de dier mez-
heplerde olduu gibi farkldr. Selefyye'-
ye mensup limlerin ou, ashap ara-
snda ortaya kan bu tr ihtilflar tar-
tma konusu yapmay uygun bulmam-
lardr. Onlara gre hata etmi olsalar bi-
le savaan iki sahbe grubunu da Allah
affetmitir. bn Hazm, Cemel Vak'as'nda
her iki tarafn iyi niyetli olduunu, yap-
tklar iin itihada dayandn, sava- edilebilir, bunun ise kfir olma sonucunu
mak maksadyla yola kmadklar hal-
de durumun aleyhlerine dneceini his-
seden katillerin komplosu sonunda ken-
dilerini savan iinde bulduklarn ve do-
laysyla kusursuz olduklarn syler (el-
Fal, IV, 238-239). Hseyin el-Kerbis ile
dier baz Snn limler de bu grte-
dir (E'ar, s. 457). Baz Selef limleriyle
E'ariyye ve Mtrdiyye'ye bal Snn
kelmclarn hemen hemen tamam Hz.
Ali'nin hakl, kar tarafn haksz olduu
kanaatindedir. Zira Hz. ie, Talha, Z-
beyr ve onlara uyanlar, mslmanlarn
hilfet makamna getirdii Hz. Ali'ye kar-
tavr alm ve ona itaatsizlik gster-
milerdir. Hatta Teftznfnin ifadesiyle
bg olmular (erhu'l-Makd, II, 223),
savan balama ekli nasl olursa olsun
sonunda mslmanlarn birbirlerini l-
drmelerine yol amlardr. Snn kelm-
clara gre sava bittikten sonra muha-
lif grup liderlerinin pimanlk duydukla-
rna ait rivayetler onlarn hatal oldukla-
rn gsterir. Bununla birlikte bu hata-
larndan tr tekfir edilemeyecekleri
gibi fsk olduklar da sylenemez. n-
k onlar mslmanlar arasnda ihtilf
karmak gayesi tamamlardr-, Hz.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
322
Ali'ye kar klar da slm limlerinin lerin, Cemel Vak'as gibi son derece cid-
ciz grd ictihadlarnn bir sonucu-
dur (Badad, Ul'd-dn, s. 289-290; E b
Ya'l, s. 232; Nesef, vr. 270 a b -271 a ). Ay-
rca ilerinde, Allah'n kendilerinden ra-
z olduu bildirilen (Bey'atrrdvn'a ka-
tlan) ve cennetle mjdelenen sahbler
de bulunmaktadr. Bu grlerin dn-
da, Cemel Vak'as'nda her iki tarafn da
hatal olduu, Sa'd b. Eb Vakks, Ab-
dullah b. mer, sme b. Zeyd ve Mu-
hammed b. Mesleme'nin yapt gibi iki
gruptan hibirine katlmayanlarn daha
isabetli davrand kanaatini tayanlar
da vardr.
Cemel Vak'as'na katlanlar hakknda
isabetli deerlendirmeyi Snn kelmc-
larn yapt sylenebilir. Baz ilere H-
ricler'in ashab tekfir etmeleri, bir ksm
Mu'tezil ve Selef limlerin bu konuda
hkm vermekten kanmalar ve ar
muhafazakrla brnen Selefyye'nin
savaan her iki zmreyi de hakl bulma-
s doru deildir. Cemel Vak'as'na ka-
tlmalar sebebiyle ashap ve tbini tek-
fir etmenin din bir dayana yoktur. Zi-
ra bu iddia hem naslara aykrdr, hem
de Hz. Ali'nin sava sonrasnda muha-
liflerine kar taknd yumuak tavrla
uyumamaktadr. nk muhalif zm-
re Ali'ye kar kmakla isyankr kabul
dourduunu belirten hibir nas yok-
tur. Aksine Kur'n- Kerm, aralarndaki
anlamazlklar yznden savaan grup-
lar "mminler" olarak vasflandrmlar
(bk. el-Hucurt 4 9 / 9 ) . a'nn bu konu-
da dayand hadislerin ise uydurma ol-
duu kanaati yaygndr. Esasen kaynak-
larda Hz. Ali'ye kar kanlarn gerek
niyetlerine, ayrca savan balamas, ge-
limesi ve seyrine ilikin yeterli bilgiler
mevcut olmad gibi elde edilen bilgile-
rin gvenilirlii de tartmaldr (Eb Be-
kir bn'l-Arab, s. 406-407; M a h m d k-
r ls, s. 312-313). Eb Hanfe'nin de
belirttii gibi (bk. bn'l-Vezr, s. 404) Hz.
Ali, muhaliflerini kendisine kar isyan
eden kardeleri olarak grm ve onla-
ra mrted muamelesi yapmamtr. B-
tn bunlar, Hz. Ali'ye kar olan zmre-
leri tekfir edenlerin yanl yolda oldu-
unu gstermektedir. Selefiyye'nin, Ce-
mel Vak'as'nda her iki zmreyi de hak-
l gsteren grleri de akln prensiple-
rine aykrdr. Ayrca bu gr, ashap ve
tbinin peygamberler gibi hata ilemek-
ten korunmu (msum) olduklar sonu-
cuna gtrr ki bunun slm inan esas-
laryla badamayaca aktr. Baz lim-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
di sonular douran bir tarih olay tah-
lil etmekten kanmalar ise en bata
gelen grevi gerekleri tesbit edip orta-
ya karmak olan ilmin prensiplerine ay-
krdr.
Cemel Vak'as, Hz. Peygamber'in ve-
fatndan sonra ilk ortaya kan ve et-
kileri gnmze kadar devam eden bir
i sava olmas sebebiyle nemli bir te-
lif konusu olmu ve hakknda msta-
kil eserler yazlmtr. Bunlardan Cbir
el-Cu'f, Eb Mihnef Lt b. Yahy, V-
kd, shak b. Bir, Ali b. Muhammed
el-Medin, Nasr b. Mzhim, bn Eb
eybe gibi melliflerin kaleme ald
ve hepsi de "Kitb'l-Cemel" baln
tayan eserlerin gnmze kadar ula-
p ulamad bilinmemektedir. Seyf
b. mer el-Esednin Cemel Vak'as'na
dair rivayetleri Ahmed Rtib Arm ta-
rafndan derlenerek el-Ftne ve Vak'a-
t'l- cemel adyla yaymlanmtr (Bey-
rut 1406/1986). Muhammed b. Zekeriy-
y el-Gallbrnin Vak'at'l - cemel'i bu
konuda gnmze ulaan ndir eserler-
dendir (Badad 1970). Cemel Vak'as'nda
nemli rol bulunduu kabul edilen Ab-
dullah b. Sebe hakknda yazlan eserler
de konuya ilikin monografilerden say-
lr. Seyyid Murtaz el-Asker'nin cAb-
dullah b. Sebe3 (Kahire 1381), Sleyman
el-Avde'nin 'Abdullah b. Sebe3 ve ese-
ruh f ahdi'l-fitne f adri'l-slm
(Riyad 1981) adl eserleri bunlar arasn-
da saylabilir.
BBLYOGRAFYA:
Chiz, el-'Omriyye (nr. A b d s s e l m M .
Hrn), Kahire 1 3 7 4 / 1 9 5 5 , s. 49, 124, 173,
246, 2 4 9 - 2 5 0 ; a.mlf., Risle fi'l-hakemeyn (el-
Merk iinde, nr. Ch. Pellat), LII/4-5, Kahire
1958, s. 4 3 6 ; Hayyt, el-lntir, s. 5 1 ; E'ar,
Maklt (Ritter), s. 4 5 6 - 4 5 7 , 4 5 8 ; Malat, et-
Tenbh ue'r-red, s. 3 2 ; bn'n-Nedm, el-Fihrist
( T e c e d d d ) , s. 105-111, 115, 121, 2 8 5 ; Ba-
dd, Ul'd-dn, s. 2 8 9 - 2 9 1 ; a.mlf., el-Fark
(Kevser), s. 17-72; bn Hazm, el-Fal (Umey-
re), IV, 233, 234, 238-239, 2 4 3 - 2 4 4 ; Eb Ya'l
el-Ferr, el-Mu'temed f uli'd-dn (nr. Ve-
d' Zeydn Haddd), Beyrut 1974, s. 232; Nese-
f, Tebsrat'l-edille, Kayseri Rid Efendi Ktp.,
nr. 496, vr. 270"' 1 > -271 a ; Eb Bekir bn'l-Ara-
b, el-'Avm (Tlib), s. 4 0 6 - 4 0 7 ; ehristn,
el-Milel (Kln), 1, 27; Teftzn, erhu'l-Mak-
d, II, 223, 2 2 4 ; bn-Vezr, r'l-hak 'ale'l-
'halk, Beyrut 1 4 0 3 / 1 9 8 3 , s. 4 0 3 - 4 0 4 ; M a h m d
kr el-ls, Muhtaar't-Tuhfeti'l-sn'ae-
riyye, Kahire 1373" s. 273, 274^ 312-313, 318-
3 2 0 ; W. M o n t g o m e r y Watt, islam Dncesi-
nin Teekkl Devri (trc. E. Ruhi Flal), Anka-
ra 1981, s. 212, 239, 2 8 5 ; L. Veccia Vaglieri,
" a l - D i a m a l " , E/ 2 (ng.), II, 416.
S Y U S U F EVK Y A V U Z

el-CEMHERE
( O ^ 1 )
bn Dreyd
(. 3 2 1 / 9 3 3 )
tarafndan hazrlanan
Arapa szlk.
el-Cemhere 'l-lua
lua adlaryla da anlr. Szlk konusun-
da Kitbii'l-cAyr ve
sonra kaleme alnm nc eser olan
el-Cemhere'nin Arap lgatiliinin ge-
limesinde nemli bir yeri vardr. bn D-
reyd, byk bir lim olduunu syledii
Abdullah b. Muhammed b. Mkl'ye it-
haf ve takdim ettii bu kitabnn ns-
znde eserin tertibi, harflerin zellikle-
ri, eitleri, mahreleri ve isimlerin ve-
zinleri hakknda bilgi verir. Eserini a-
dalarnn bilgisizlii, edeb ilimlere kar-
ilgisizlii sebebiyle yazdn ve Arap
dilinin byk bir ksmn tekil eden, ay-
n zamanda ok kullanlan kelimeleri top-
lamay tasarladndan buna
re (byk ksm, ekseriyet) adn verdiini
ifade eder.
bn Dreyd, szlne ald kelime-
lerin sralanmasnda Hall b. Ahmed'in
(. 170/786) Kitbii'l-cAyn'nda
lad asl harflere dayal sistemi baz
farkllklarla takip etmi, ancak onun ke-
limeleri harflerin mahrelerine gre s-
ralama usulnden vazgeerek alfabetik
el-Cemhere fi'l-lua adli eserin ik iki sayfas (Sleymaniye Ktp-, Yenicami.nr. 1124)
i A G M t ^ U ^ ^ ^ V * -J-J-I ^ j .
-iy "ic^ erfr=--
V y l 4 s . L.T.iiAJ .
^ ^ ^ J i k ^ ^ ^ A i ^ - u y . JJ. y . . .
sralamay benimsemitir. Buna gre ke-
limeler nce sn, sls, rub, hum-
s, leff, nevdir vb. bablara ayrlm da-
ha sonra bu bablardaki kelimeler "hem-
z e " d e n "y" harfine kadar alfabetik s-
raya gre dizilmitir. Asl harflerine g-
re sralanm olan kelimelerle bunlar-
daki harflerin yerlerinin
ve Cemheret'l- meydana gelen kelimelerin mnalar ay-
n yerde kaydedilmitir. Mesel
Kitbii'l-Cim'den ( ) maddesinde nce bu kk, son-
ra da maklblar olan "kbt" (
"ktb" ( ^ ^ ) maddeleri
"kbt" ve "ktb'nin alfabetik sralar gel-
diinde de daha nce getikleri yerlere
iaret etmekle yetinilmitir.
Kelimelerin asl harflerine ve bunlarn
sralanna gre on blm halinde
dzenlenen e l - C e m h e r e ' n i n on iki bl-
m szle, son blm ise Arapa'nn
muhtelif dil meselelerine ayrlmtr. bn
Dreyd'in, ada olan dilcilerin ele al-
d klasik dil konularn deiik balk-
lar altnda ele ald bu blm, bn Cinn'-
el-Cemhe- nin (. 3 9 2 / 1 0 0 2 ) el-Ha'i
adl eserini andran bir dil bilgisi kitab
mahiyetindedir.
ei-Cemhere'nin, mellifi henz hayat-
ta iken geni yanklar uyandrd kay-
uygu- naklarda zikredilmektedir.
bildirdiine gre (Mez, I, 304-305), F-
tm Halifesi Azz-Billh'n ktphane-
sinde 100 adet el-Cemhere
nn bulunmas eserin grd rabetin
M j f U i . > t y c i u t V & M
TSMJ>
i.
i-" J . Jl
;"
'
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
el-CEMHERE
bir iaretidir. Niftaveyh (. 323/935),
mehur dil limlerinin bn Dreyd'in ri-
vayetine gvenip sz konusu eserine sk
sk bavurduklarn syleyerek onu ve
eserini ver. Bununla beraber Arap lu-
gatlarnn en mehurlarndan biri olan
Muhammed b. Ahmed el-Ezher (. 370/
deimesiyle 980) mellif aleyhinde baz rivayetleri
naklettikten sonra eserde salam ve ori-
"btk" jinal bir bilgi bulamadn ileri srer.
bn Dreyd bu eserini deiik zaman-
) ve larda ve ran, Basra, Badat gibi ayr
incelenmi, yerde ezberinden yazdrm olduu iin
el-Cemhere'nin nshalar arasnda fark-
llklar meydana gelmi, baz kelimelerin
rivayetinde, bazlarnn da tertibinde bir-
takm hatalar ortaya kmtr. Ancak ez-
berden yazdrlan byle hacimli bir eser-
de telif tarzndan doan baz yanllarn
bulunmas nemli bir kusur saylmama-
ldr. Bununla birlikte el-Cemhere'nm,
aranan kelimelerin bulunmas hususun-
da mellifinin iddia ettii kolayl getir-
dii sylenemez. Zaten eserin en belir-
fi'n-nahv gin kusuru tertibinin kark olmasdr.
el-Cemhere zerinde ihtisar, ilve ve
yeniden tertip gibi baz almalarn ya-
pld bilinmekteyse de bu almalarn
hibiri gnmze kadar gelmemitir (bk.
Makrz'nin Hseyin Nassr, II, 434). Eser Fr. Kren-
kow, Muhammed es-Sret ve Zeynelbi-
dn el-Msev tarafndan cildi metin,
nshas- biri fihrist olmak zere drt cilt halinde
neredilmitir (Haydarbd 1344-1351).
Ayrca bu neirden Badat'taki Mekte-
bet'l-msenn ile Beyrut'taki Dr S-
dr tarihsiz iki ofset bask yapmlardr.
BBLYOGRAFYA:
bn Dreyd, Cemheret'l-lua (nr. Fr. Kren-
kow M u h a m m e d es-Sret Z e y n e l b i d n
e l - M s e v ) Haydarbd 1344-51, I-IV; Hall b.
A h m e d , Kitbul-'Ayn (nr. M e h d el-Mahz-
m brhim es-Smerr), Beyrut 1408/1988,
W* I-VIII; Tehzb'l-lu, I, 3 1 ; bn'l-Kft, inb-
h'r-ruot, III, 96-97; Syt, el-Mzhir, I, 92-
eoj^bVi'i 9 6 ; Kef'z-zunn, I, 6 0 5 - 6 0 6 ; Sddk Hasan
Han, el-Bula f uli'l-lua (nr. Nezr Muham-
m e d M e k t e b i ) , Beyrut 1 4 0 8 / 1 9 8 8 , s. 3 6 9 - 3 7 4 ;
Brockelmann, GAL, I, 112-114; Mez, el-Had-
ret'l-lslmiyye, I, 3 0 4 - 3 0 5 ; Sezgin, GAS, VIII,
102-103; Hseyin Nassr, el-Mu'cemul-'Arab
ne'eth ue tetaouruh, Kahire 1968, II, 404-
434; A h m e d Abdlgafr Attr, Mukaddimet'-
Shh, Beyrut 1979, s. 78-80; C. Zeydan, db,
I, 497-498; Hulusi Kl, Trke'de Arap Lexlcog-
raphiesi almalar (doktora tezi, 1984), U la-
hiyat Fakltesi, s. 12; Eml Ya'kb, el-Me'ci-
mul-luauiyyet'l-'Arabiyye, Beyrut 1985, s.
78-84; A h m e d erkv kbal, Mu'cem'l-me'-
cim, Beyrut 1 4 0 7 / 1 9 8 7 , s. 195-198; Muham-
m e d Kmil Berekt, " C e m h e r e t ' l - l u a l ' b n i
D r e y d " , Mecellet'l-BahsT'ilm ue't-trsi'l-
slm, ili, Mekke 1980, s. 385-405.
S NASUH NAL KARAARSLAN
323
CEMHERET E'R'I-ARAB
CEMHERET E ' R ' I - A R A B
Eb Zeyd el-Kure'nin
(. IV./X. yzyl [?])
Chiliye ve Emevler devri
Arap airlerinin baz kasidelerini
bir araya getiren iir mecmuas.
Eserin bn Eb'l-Hattb diye de bili-
nen mellifi Eb Zeyd el-KureFnin ha-
yat hakknda bilgi bulunmad gibi ya-
ad yzyl da kesin olarak bilinmemek-
tedir. Onun hicr 11 veya III. yzylda ya-
adn kabul edenler olduu gibi IV ve-
ya V. yzyllarda yaadn syleyenler
de vardr. Ancak IV. (X.) yzyln ilk yar-
snda yaam olmas ihtimali daha kuv-
vetlidir (bk. Cemheret e'ril-cArab |nr.
Ali FrJ, nirin girii, s. 5, 6).
lk defa bn Rek el-Kayrevn'nin (.
463/1071) elUmde1 sine zikredilen
bu nemli eser, tenkiti bir grle ka-
leme alnan bir mukaddime ve her biri
yedier kasideyi ihtiva eden yedi blm-
den meydana gelmitir. Arap edebiyat
tarihi ve Araplar'n Chiliye devriyle sl-
miyet sonras ilk asrlardaki itima haya-
t bakmndan nemli bilgilerin bulundu-
u mukaddimede, nce Arap iirine dair
mellifin yaad yzylda pek bilinmeyen
baz haber ve rivayetlere yer verilir, son-
ra da Kur'n- Kerm'in diliyle Araplar'n
kulland dil karlatrlarak Kur'n- b. Ales, Murakk el-Asgar, Mtelem-
Kerm'in Araplar'a yeni bir dil getirme-
dii, ancak mevcut dili hrikulde bir e-
kilde kulland ifade edilir. Daha sonra
Araplar'da ilk defa iir syledikleri riva-
yet edilen airler ele alnr ve meleklere,
Hz. dem'e, bls'e, Amlika, d ve Se-
md kavimlerine ve cinlere nisbet edilen
baz iirler nakledilir. Bunun ardndan da
Hz. Peygamber'in iir ve airler hakkn-
daki kanaatine yer verilerek onun iir
dinledii, slm' mdafaa iin airleri
iir sylemeye tevik ettii, ayn ekilde
ashap, tbin ve daha sonraki nesillerin
de iir syledikleri ve konumalarnda i-
irle istihd*da bulunduklar anlatlr.
Mukaddimenin daha sonraki ksmnda
baz airlere cin ve eytanlarn iir ilham
ettiine dair efsane kabilinden rivayet-
lere yer verilir ve mukaddime airlerin
tabakalar, onlarla ilgili dikkat ekici ha-
berler ve haklarnda sylenmi takdirkr
szlerle son bulur.
Chiliye devri (yirmi adet) ile mu-
h a d r a m n * (on alt adet) ve slm d-
nemin (on adet) en gzel iirlerinden se-
ilerek meydana getirilen Cemheret
ecri'l-cArab, Mufaddal ed-Dabb (.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
324
1 7 8 / 7 9 4 1?|) ve Asma (. 2 1 6 / 8 3 1 ) gibi
nl rviierin el-Mufaddaliyyt
Ama "iyyt adl eserleri iin nemli bir
tekmile mahiyetindedir. Aratrmacla-
rn ouna gre eserin blmlenmesin-
de mellif Eb Ubeyd Ma'mer b. Msen-
n'y (. 2 0 9 / 8 2 4 ) rnek alm, krk do-
kuz airden birer kaside seerek bunla-
r her birinde yedi airin yer ald yedi
tabakaya ayrmtr.
Birinci tabaka muallakt. Eb Zeyd el-
Kure muallakt kelimesini ilk kullanan-
lardan biri olmaldr (Blachere, s. 173). Ri-
vayete gre muallakt, Chiliye devrin-
de altn suyu ile yazlarak Kbe duvar-
na aslan veya kolye gibi boyuna asla-
cak kadar gzel olan yedi, sekiz veya on
kasideye verilen addr. Muallaka airleri
eserde u srayla gemektedir.- mrul-
kays, Zheyr b. Eb Slm, Nbiga ez-
Zbyn, A', Lebd b. Reba, Amr b. Kl-
sm, Tarafe b. Abd.
kinci tabaka mcemhert (derlenip
toparlanan kasideler). Bu balk altnda-
ki kasideler Chiliye devrinde yaayan
u airlere aittir: Abd b. Ebras, Antere
b. eddd, Ad b. Zeyd, Bir b. Eb H-
zim, meyye b. Eb's-Salt, Hid b. Z-
heyr, Nemir b. Tevleb.
nc tabaka mntekayt (seilmi
kasideler). Chiliye devrine ait bu yedi
kasidenin airleri unlardr: Mseyyeb
mis, Urve b. Verd, Mhelhil b. Reba, D-
reyd b. Smme, Mtenahhil b. Uveymir
el-Hzel.
Drdnc tabaka mzehhebt. Bir ks-
m Chiliye devrinde yaayan, bir ksm
ise muhadramndan olan bu airlerin
hepsi Medinelidir ve kasideleri altnla
yazlmaya lyk grldnden bunlara
jfojl - ) jpT
h : , 5V
. v . . ..t*-';.'-
Cemheret
e'ri'l-
cArab'n
ilk iki sayfas ^Sr'
(Kprl Ktp,,
nr. 1232)
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
mzehhebt denilmitir. Bu kasidelerin
ve el- sahipleri unlardr: Hassn b. Sbit, Ab-
dullah b. Revha, Mlik b. Acln, Kays
b. Hatm, Uhayha b. Clh, Eb Kays b.
Eslet, Amr b. mrulkays.
Beinci tabaka mers. Bu tabaka, ba-
zs muhadramndan olan, bazs ise ta-
mamen Chiliye devrinde yaayan u ye-
di airin mersiyelerini iine almaktadr:
Eb Zeyb el-Hzel, Muhammed b. K'b
el-Ganev, A' Bhile, Alkame Zceden
el-Himyer, Eb Zbeyd et-T, Mtem-
mem b. Nveyre, Mlik b. Rayb.
Altnc tabaka mebt (kark kasi-
deler). Muhadramndan olan bu air-
ler hem Chiliye devrinde hem de sl-
m dnemde yaadklar iin kasidele-
rinde imanla kfrn kart kabul edi-
lerek bunlara bu isim verilmitir. airle-
ri unlardr: Nbiga el-Ca'd, K'b b. Z-
heyr, Kutm, Hutay'e, emmh b. Drr,
Amr b. Ahmer, Temm b. (Obey) Mukbil.
Yedinci tabaka mlhamt (salam ve
kuvvetli kasideler). Bu kasidelerin sahip-
leri slm dnemde yaam olan u a-
irlerdir: Ferezdak, Cerr b. Atyye, Ahtal,
Ubeyd er-R, Zrrumme, Kmeyt el-
Esed, Trmmh.
Gnmzde yirmi civarnda yazmas
bulunan Cemheret e'ri'l-'Arab (bk.
Sezgin, II, 56-57) eitli tarihlerde ne-
redilmi ve hakknda muhtelif makaleler
yazlmtr. F. Hommel, 1883 ylnda Mil-
letleraras VI. Msterikler Kongresi'ne
Cemhere ile ilgili bir tebli sunmu (bk.
"ber eine zu veranstaltende Ausgabe
der Gamharat al-carab...", Actes 6e Congr.
ntern. OrienL, Leiden 1883, 2 e Partie, sect.
I, s. 387-408), T. Nldeke ise eser hakkn-
daki baz dncelerini ksa bir maka-
le halinde kaleme almtr (bk. bibi). M.
ff. . - y > - Q
fe
A
$ l i - .
iv-1' S t ' i"""-'-<->.. ' .

Nallino'nun da eserin neirleri hakknda
bir makalesi bulunmaktadr ("Le varie
edizioni e stampe della Gamharat A s c r
a l - c A r a b " , RSO, 1931-1932, XIII, 334-341).
Daha nce baz blmleri eitli eser-
lerin iinde neredilen Cemheret ec-
ri'l-'Arab (Sezgin, 11, 57; Cemhere |nr. M.
Ali el-Him], I, 81) ilk defa Sad Anton
Ammn tarafndan mstakil olarak ya-
ymlanmtr (Bulak 1308/1890). Dier ba-
lca neirleri unlardr: Kahire 1331, 1345;
Beyrut 1383/1963; I-II. Kahire 1387/
1967 (nr. Ali Muhammed el-Bicv); D-
mak 1398/1978; I-II, Dmak 1406/1986
(nr. Muhammed Ali el-Him); Beyrut
1406/1986 (nr. Ali Fr). Ahmed Hat-
tb 1383 Beyrut ve 1387 Kahire neirleri-
ni inceleyerek aralarndaki farklar "Cem-
heret e c ri'l- c Arab beyne tab'ateyn"
adl makalesinde gstermitir (bk. bibi.).
BIBLIYOGRAFYA:
Eb Zeyd el-Kure, Cemheret e'rii-'A-
rab (nr. Ali Fr), Beyrut 1406/1986, nirin
girii, s. 5-11; a.e. (nr. Muhammed Ali el-H-
im), Dmak 1986, I-ll; Syt, el-Mzhr, II,
480; Abdlkdir el-Badd, tjiznet'l-edeb
(Bulak), I, 10, 61; Mehmed Fehmi. Trh-i Ede-
biyyt- Arabiyye, stanbul 1332, s. 301-304
561-563; Serks, Mu'cem, I, 313; Brockelmann
GAL, I, 19; Blachre, Trhu'l-edeb, s. 169
182; C. Zeydan, db, II, 72*415; Sezgin, GAS,
II, 56-57; Abdlvehhb es-Sbn, u'ar' ue
deuur, Beyrut 1978, s. 210-212; mer Fer-
ruh, Trhu'l-edeb, II, 300-302; Ma'al-Mekte-
be, s. 261-263; T. Nldeke, "Einige Bemer-
kungen ber das W e r k Gamharat as'r al
'Arab", ZDMG, XLIX (1895), s. 290-293; Musta-
fa Cevd, "M'ellif Cemhereti e'ri'l-'Arab",
MMlr., VII (1960), s. 175-196; Ahmed Hattb,
"Cemheret e c ri'l- e Arab b e y n e tab = ateyn
li-Eb Zeyd el-Kure", MMMA (Kveyt), XXVIII/
2 (1984), s. 653-670; Ch. Pellat, "Ab Z a y d
al-Kurahi", El2 Suppi. (ng.), s. 38-39.
M . SAD ENL
r bestelenip terennm edilmesi de bu
CEML
^ (bk. CEMAL).
r n
CEML
( )
Eb A m r Ceml b. Abdillh
b. M a ' m e r el-Uzr
(. 8 2 / 7 0 1 )
Y a z d ak iirleriyle
mehur olan A r a p airi.
Hicaz'da Vdilkur'da dodu. Hayat-
na dair fazla bilgi yoktur. Amcasnn k-
z Bseyne hakknda syledii ak iir-
leriyle hret kazand iin ona nisbet-
le Ceml Bseyne diye tannmtr.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEML el-AZM
Ceml, Bseyne'ye kk yata k ol- BBLYOGRAFYA:
du, bydnde de onunla evlenmek Cumah, Fuhl'-u'arII, 669-675; bn
Kuteybe, e-i'r ue'-ar1, I, 434-444; Eb'l-
istedi. Ancak Bseyne'nin ailesi, daha
Ferec el-sfahn, el-En, VIII, 90-154; bn
nce kzlar hakknda gazel syleyerek Askir, Trhu Dmak, VIII, 8-23; bn Hallikn,
-o zamanki Arap detine gre- aileyi k- Vefeyt, I, 366-371, 436-439, 480-482; Abdl-
k drd iin kzlarnn Cemil'le kdir el-Badd, Hiznet'l-edeb, I, 396, 398;
Brockelmann, GAL, I, 48; SuppL, I, 78-79; Blac-
evlenmesine kar kt ve Bseyne'yi yi-
here, Trhu'l-edeb, s. 776-781; Kehhle, Acl-
ne ayn kabileden olan Nbeyh b. Esved mn-nis\ I, 110-118; Sezgin, GAS, II, 406-
adnda biriyle evlendirdi. Fakat Ceml'in 407; Abdlvehhb es-Sbn, ar* ue de-
Bseyne hakknda gazel sylemeye ve uur, Beyrut 1978, s. 94-95; Butrus el-Bust-
n, deb''l-'Arab, Beyrut 1979, I, 286-292;
onunla gizli gizli bulumaya devam et-
mer Ferruh, Trhu'l-edeb, 1, 478-482; C. Zey-
mesi zerine ailesi Ceml'i Medine Valisi dan, db, s. 279-281; Zirikl, el-A'lm (Fet-
Mervn b. Hakem'e ikyet etti, o da bu hullah), II, 138; Hann el-Fhr, ei-Mcez fi'l-
ii Vdilkur Valisi Decce b. Rib''ye ha- edebi"l-cArab ue trhih, Beyrut 1985, I, 471-
vale etti. Decce Ceml'i lmle tehdit 478; a.mlf., Trhu'l-edebi'l-cArab, Beyrut, ts.
(el-Matbaat-Biisiyye), s. 248-250; Akkd,
edince Ceml daylar olan Czm kabi-
Ceml Bseyne, Kahire, ts.; evki Dayf, Tr-
lesinin bulunduu Yemen'e kat. Ancak hu'l-edeb, II, 367-369; A. Schaade, "Ceml", A,
Bseyne'nin ailesinin hayvanlarna otlak I, 88-89; F. Gabrieli "Dlaml"", El2 (ng.), II,
aramak iin Suriye'ye g ettiini du- 427-428. fTl
LAL A L I AKR ERGN
yunca pelerinden Suriye'ye gitti, oradan
tekrar Vdilkur'ya dnd. Burada da
r CEML el-AZM n
Bseyne ile bulumaya devam edince
Decce b. Rib' ldrlmesine izin verdi. ( )
Bunun zerine Ceml Msr Valisi Abd- Ceml b. Mustaf e l - A z m
lazz b. Mervn'n yanna giderek onun (1873-1933)
hakknda kasideler syledi. Burada ken- ^ Suriyeli edip, air ue gazeteci.
disine bir ev verildi, fakat ksa bir sre
sonra ld. istanbul'da dodu. Ailesi aslen Kon-
yaldr. IV. Murad zamannda (1623-1640)
Ceml'in hepsi de Bseyne ile ilgili olan
iirleri, Arap iirinin ran iirinin etkisi- Suriye'ye yerleen ailenin bilinen ilk ata-
ne girmeden nceki en gzel ve en ili s Kemik (Azm) Hseyin'e nisbetle bu
rneklerinden saylr. Bu konuda mer aileye mensup olanlar "el-Azm" lakab-
b. Eb Reba'dan sonra btn ada- n kullanmlardr (bk. AZMZADELER). Be
yanda iken babasn kaybetti. Bunun
larndan daha baarl kabul edilir. Ayn
zamanda Hdbe b. Harem'in iirlerini zerine ailesiyle birlikte am'a tand ve
daha sonraki nesillere nakleden Ceml, orada okudu. Arapa'nn yan sra Trk-
Bseyne'ye k olmadan nce ve sonra e ve Farsa rendi. am, Adana, stan-
syledii iirlerindeki muhayyile gc, bul ve Beyrut'ta eitli resm grevler-
de bulundu. 1912'de aylk el-Be'ir
ifade sadelii ve samimi duygular sa-
yesinde platonik ak terennm eden dergisini kard. Dergi on bir say de-
Arap airleri arasnda en ok hrete vam etmitir. stanbul'da yaymlanan el-
kavuanlardan biri olmutur. iirlerinin Mc'lmt'l-'Arabiyye adl gazetenin
bir sre nirliini yapt. el-Mecmau'l-il-
zellikleri sebebiyledir. Ceml'in iirleri miyy'l-Arab bi-Dmak'a ye seildi.
air Kseyyir tarafndan nakledilmitir. eitli dergi ve gazetelerde makale ve
Bunlarda medih, hiciv ve fahr konular iirler yazd. 15 Kasm 1933'te am'da
bulunmakla beraber onu hrete kavu-
turan iirleri, sevgilisiyle arasndaki a-
k platonik anlamda ileyen gazelleridir.
Kaynaklarda daha nce derlenmi veya
gnmze kadar gelmi bir divanndan
sz edilmemekle beraber Ber Yemt
(Beyrut 1934), F. Gabrieli (Roma 1938-
1940), Hseyin Nassr (Kahire 1958), But-
rus el-Bustn (Beyrut 1966) ve Mehd
Muhammed Nsrddin (Beyrut 1987) gi-
bi baz aratrmaclar antoloji ve biyog-
rafi kitaplarndaki dank iirlerini bir
araya getirerek Dvn Ceml adyla Cemil
yaymlamlardr. el-Azm
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 325
 CEML el-AZM
ld. yi bir hattat olan Cemil el-Azm
yazma eserlere ok meraklyd. Ayn za-
manda bunlarn ticaretini de yapyordu.
Eserleri. Ceml el-Azm'in yarm kalm
eitli edeb almalar dndaki nem-
li eserleri unlardr: 1. cUkd'l-cevher
f tercimi men lehm hamsne tas-
nif en fe-mi'e fe-ekser. Mslman ve
antik Yunan bilginlerinden krk limin
biyografisini ve alfabetik olarak eserle-
rini ihtiva eden iki ciltten ibaret bu ki-
tabn l. cildi Beyrut'ta baslmtr (1326).
Daha hacimli olan II. cildi ise henz ya-
ymlanmamtr. 2. Tercemet cOsmn
B el-z (stanbul 1315). Gazi Os-
man Paa hakknda bir monografidir. 3.
es-Srr'l-man zeyl Kefi'z-zunn.
Mellif bu esere el-sfr cani'l-culm
ve'l-esfr adyla yazd 1000 sayfalk
mukaddimede muhtelif ilimler, nl ya-
zarlar ve eserleri hakknda bilgi vermi-
tir. Mukaddimeyi el-Be'ir'in 7 ve 8.
saylarnda yaymlamaya balam, fa-
kat derginin kapanmas zerine devam
neredilmemitir. 4. Tefrc'-idde f tavrndan ok faydalanm, onunla bir-
tatri'l-Brde (stanbul 1313). Bsr'nin
tannm Kadetul-brde'sinin erhidir.
S. el-Mz ve'l-hl. Knn- Ess'nin il-
nndan sonra Osmanl idaresindeki halk-
lara dair yazd bir risledir (1326).
Ceml el-Azm u eserleri de nere ha-
zrlamtr: Tahbr'l-muvan fi't-tacbr
bi's-sn ve'-n. Frzbd'nin dil ile
ilgili bu eserinin bir ksmn el-Be3ir'-
de yaymlam, daha sonra tamamn ki-
tap halinde neretmitir. Halku'l-inn.
Eb'l-Hasan Sad b. Hibetullah'n (. 495/
1101) tbba dair olan bu eserinin bir ks-
mn el-Be'ir'de yaymladktan son-
ra tamamn kitap halinde neretmitir.
BBLYOGRAFYA:
Serks, Mu'cem, II, 1341-1342; Brockelmann,
GAL SuppL, III, 427-428; Kehhle,
m'ellifn, H, 161; Zirikl, el-A'lm (Fethullah),
II, 138-139; Abdlkadir Ayya, Mu'cemul-
m'eUifne's-Sriyyr fii-karnii-'trn, Dmak
1405/1985, s. 357; Muhammed Abdllatf S-
lih el-Ferfr, A'lm Dmak, Dmak 1408/
1987, s. 64-65; s skender el-Ma'lf, "el-Mer-
hm C e m i l Bek e l - ' A z m " , MMADm., XIV/1
(1936), s. 56-61. ' T
LM AZM YKSEL
r CEML BEY, Tanbr
(. 1916)
nl Trk virtz ve bestekr.
L_
stanbul'da Molla Grn semtinde
dodu. Babas eski kodra vali muavini
ve Beyolu Ceza Mahkemesi yelerin-
den Mehmed Tevfik Bey, annesi Zihni-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
326
yr Hanm'dr. Doumuyla ilgili olarak
olu Mesut Cemil 1873 yln, bnlemin
ve Rauf Yekt 9 Mays 1871 tarihini ver-
mekte, Babakanlk sicil defterlerindeki
hal tercmesinde ise 17 Eyll 1872 ta- natdr. Uygulanan teknikle elde edilen
rihi grlmektedir.
yanda iken babasnn vefat ze- mi ve saza deta bir kiilik kazandr-
rine amcas Refik Bey'in himayesi altn-
da ilk renimini mahalle mektebinde
tamamlad. Rdiyeden sonra birer yl
Hamidiye Ticaret Mektebi ile Mekteb-i
Mlkiyye-i hne'de okudu, ancak iki-
sini de bitiremedi. Ayrca zel hocalar-
dan Franszca dersi ald. Msikideki ilk
bilgilerini bu sralarda aabeyi Ahmed
Bey'den edindi. Kemn Aleksan Aa'-
dan Hamparsum ve Bat notasn ren-
di. On be yanda iken tanbura balad
ve iki yl gibi ksa bir srede kendini ta-
ntmay baard. Bu arada Tanbr Ali
Efendi ile tant; ondan genel msiki
bilgileriyle klasik mektebin esas karak-
terine ait incelikleri rendi. Yirmi ya-
na doru kemene, lavta ve viyolonsel-
de de virtozluunu kabul ettirdi. 19
Ekim 1892'de Bbli Tercme Kalemi'n-
de mlzm olarak greve baladysa da
bu ok ksa srd, 2 Kasm'da Harici-
ye Nezreti Umr- ehbender Kalemi
ktipliine geti. Daha sonra bu grev-
de baktiplie ykseldi ve kendisine
11. Abdlhamid tarafndan ikinci rtbe
Mecd nian verildi. II. Merutiyet'ten
sonra Hariciye'deki grevinden
isteiyle ayrld ve 1912'de alan D-
rlbedyi'in msiki blmnde bir md-
det hocalk yapt. Olu Mesut Cemil'in
bildirdiine gre 28 Temmuz, bnle-
min'e gre ise 5 Austos 1916 tarihin-
de Aksaray'daki evinde vefat etti ve Mer-
kezefendi Mezarl'na defnedildi. An-
cak bugn mezarnn yeri bilinmemek-
Mu'cemul-
tedir.
Eline ald herhangi bir saz ksa bir kendinden sonraki szendelere rnek
mddet sonra alabilmesiyle tannan ve
Tanbr
C e m i l Bey
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Trk msiki tarihinin en byk tanbur
virtozlarndan olan Cemil Bey besteci-
lii, icracl ve teknik katklaryla Trk
msikisine byk eserler sunan bir sa-
deiik icra biimleri onu ok ilgilendir-
mtr. Resm grevinden ayrldktan son-
ra kendini tamamen msikiye vermi,
kimseden dzenli bir ekilde ders alma-
masna ramen tanbur, lavta, kemen-
e, ud ve viyolonseli ayn derecede ma-
haretle almtr. Zamann tanbur tavr-
n temelinden deitirerek daha hare-
ketli, canl bir slp ortaya koymu ve
bu hususta Trk msikisinde yeni bir -
r amtr. Bu arada tanburu bazan
viyolonsel gibi kemene yay ile ald
gibi lavtay da tanbur tekniiyle alarak
bu saza daha ince bir slp getirmitir.
Eskiden sadece kaba sazda kullanlan
kemeneyi ince sazda da kullanlabile-
cek bir icra dzeyine kavuturan Kemen-
eci Vasil'in (Vasilaki) taksim ve perev
likte bu sazn iki klasik virtozundan bi-
ri olmutur. Notalarn genellikle Ham-
parsum ile yazar ve Trk msikisi na-
melerinin tesbit ve muhafazas husu-
sunda Hamparsum notasnn Bat nota-
sna nisbetle daha deerli olduunu sy-
lerdi.
Cemil Bey, ilk defa duyduu bir ese-
kendi
ri hemen ezberine alabilecek derecede
hassas bir kulaa sahipti. Besteledii
saz eserleri ve szl eserlerle devrinin
nemli statlar arasnda yer alm, tak-
simleriyle de byk bir bestekr olarak
Trk msikisinde bu formu ihya edip
ona mstakil bir hviyet kazandrmtr.
Kovanlara ve ta plaklara doldurduu
taksimler, gerek teknik gerekse perde
ve aralklardaki mzikalite bakmndan
tekil etmitir. 0 zamana kadar ok az
sayda sanatda grlen, yepyeni e-
lerden kurulu msiki cmleleriyle ve b-
yk bir ustalkla eitli sazlarla meyda-
na getirdii msiki, dnemin en dikka-
te deer eserleridir. Onun iin "gelene-
in dna tam, kabna smayan bir
sanatkr" denilebilir.
Perev, saz semisi, longa, oyun ha-
vas ve ark formunda krka yakn eser
besteleyen ve sahip olduu romantik
ruh yaps btn eserlerinde hissedilen
Cemil Bey'in, Trk msikisinin bu form-
lardaki sekin eserlerinden olan perev
 CEML EFEND, ekerci

ve saz semaileri ierisinde en nlleri BBLYOGRAFYA:

CEML EFEND, ekerci
edd-i araban ve ferahfeza saz semai- P e r t e v Demirhan, Musiki Dncelerim, s-
tanbul 1946, s. 2 8 - 3 2 ; Semih M m t a z , Canl (1867-1928)
leridir.
Tarihler, stanbul 1946, s. 64-68, 8 9 - 9 1 ; Me- Trk bestekr ve ud icracs.
Cemil Bey Bat msikisiyle de ilgilen- sud Cemil. Tanbr Cemil'in Hayat, Ankara L J
mi, bu ilgisi sarayda Burhneddin Efen- 1947; a.mlf., " T a n d m Musikiinaslar", MM,
di, Abdrrahim Efendi, Tevfik Efendi gi- sy. 260 (1970), s. 21; Vecdi Seyhun, Santr Ed- Asl ad Ahmed Cemil'dir. stanbul'da
bi ehzadeler, erif Ali Haydar Paaza- hem Bey, Hayat ue Eserleri, stanbul 1948, s. dodu ve hayatnn byk bir ksmn
13; bnlemin, Ho Sad, s. 116-118; M u s t a f a
de Damad Mecid Bey ve kardei erif burada geirdi. Babas ehzade Camii
Rona, Elli Yllk Trk Musikisi, stanbul 1970,
Muhittin (Targan) beyler vastasyla de- baimamlarndan Hasan Thir Efendi,
s. 168-170; M e h m e t Nazmi zalp, Trk Mu-
vam etmitir. Ayrca Godovvski ve Hegey sikisi Tarihi-Derleme, Ankara, ts. (TRT Mzik annesi Aye Sdka Hanm'dr. Kk ya-
gibi nl piyano virtozlar ile tanm- Dairesi Bakanl Yaynlar), 11, 7 1 - 8 3 ; Rauf ta hfz oldu. On yanda babasn
tr. Beraberce meke katld ve kon- Yekta, " T a n b r C e m i l B e y , I - I I I " , Tefsr-i Ef- kaybedince bir antikacnn yannda, da-
kr (daha sonra Tasvr-i Efkr), stanbul 7, 15, ha sonra da bir eker imalthanesinde
serlere itirak ettii msikiinaslarn 24 Austos 1916; " T a n b r C e m i l (Tanbr Ce-
bazlar unlardr: Kann Hac rif Bey, raklk yapt.
mil'e Dair Olu M e s u d Cemil'le Yaplan Bir K o -
Giriftzen sim Bey, Ms Sreyy Bey, numa)", Yarn, istanbul 12 Knunusni 1 3 3 8 / Bu yalarda sesinin gzelliiyle dik-
d Nevres, Kad Fuad Efendi, Tanbr 1922, s. 8, 10-11, 13; Mus Sreyy, " T a n b r kati eken Ahmed Cemil'in msikide ho-
C e m i l B e y " , Drlelhn Mecmuas, sy. 1, s-
Tahsin Bey, Kemn ve Tanbr mer calar sultan mbeyincisi Dd Basri Bey
tanbul 1 3 4 0 / 1 9 2 4 , s. 18-23; erif Sait eren,
Bey, Hnende Hfz Osman Efendi, H- "Tanburi Cemil", Radyo Mecmuas, sy. 11,
ile nl hnende Enderunlu (Kel) Ali Bey'-
fz Mustafa Efendi, Kayark Hsmed- Ankara 1942, s. 4 - 5 ; S e r m e t Muhtar Alus, " G e - dir. ki yldan fazla bir sre ders ald
din Bey. e n G n l e r i n Hususi S a z e n d e l e r i n d e n " , TMD, Ali Bey'in onun msiki hayatnda nem-
Cemil Bey'in bestekrl ve icracl
sy. 12, stanbul 1948, s. 10; Sadi Ilay, " T a n b - li bir yeri vardr. ehzadeba'nda at
r C e m i l B e y v e A l m a n m p a r a t o r u V i l h e l m " ,
ekerci dkkn da bilhassa devlet adam-
yannda msikiyle ilgili telif eserleri de a.e., sy. 23 (1949), s. 6; " A r i v V e s i k a l a r - B a -
larnn ska urad bir yer olmutur.
vardr. Sabah gazetesinin 14 Knunus- b a k a n l k A r i v i " , MM, sy. 249 (1969), s. 9 ; s-
ni 1315; 3. 26 ubat ve 11 Mart 1316 mail Bah Srelsan, "54. l m Y l M n a s a - On alt yanda iken Sultan II. Abdl-
betiyle Tanbr Cemil B e y ' e Dair", Musik
tarihli nshalarnda "Msikide henk", hamid'in kz kardelerinden Medha Sul-
ue Nota Dergisi, sy. 10, stanbul 1970, s. 4 - 5 ;
"ark Mecmualar ve Msiki Kitaplar", tan'n dairesine imam oldu. Daha sonra
Etem Ruhi ngr, " T r k M u s i k i s i n d e Nota
"rt- Tezyniyye", "ark Msikisi Ma- Y a y m c l Y a y m l a r - Y a y m c l a r " , MM, sy. 337 onun vastasyla 1898'de Muzka-i Hm-
kamlarna Mahsus aretler" balklar (1977), s. 13; Sleyman Seyfi n, " T a n b u r i yun'un Trk msikisi ksmna ud sanat-
altnda makaleleri yaymlanmtr. K5- C e m i l ' i n V i r t a z i t e s i " , Dergh, III/26, stan- kr ve hocas olarak alindi; bu greve
bul 1992, s. 17-18; IH/27 (1992), s. 16-17; B- 1911'de kendi isteiyle emekli oluncaya
ms- Msik ve Kemere Metodu ad-
lent Aksoy, " T a n z i m a t ' t a n C u m h u r i y e t ' e M u -
l eserleri balang blmlerinde kalm- kadar devam etti.
siki v e B a t l l a m a " , TCTA, V, 1 2 3 2 ; ztuna,
tr. Onun bu sahadaki en nemli telifi, BTMA, I, 177-182. m 1912'de Hidiv II. Abbas Hilmi Paa'nn
Trk msikisi nazariyatna dair Rehber-i Iffll NUR ZCAN daveti zerine Msr'a gitti. Kahire'de h-
Msik adl eseridir (stanbul 1318, 1321,
1341). Cemil Bey'in nota yaymcl ala-
nnda da baz almalar vardr. Tarih
kaytlar bulunmayan bu byk boy no-
ta serisi, drt ve alt sayfal olarak de- Tanbrl Cemil Bey'in Ms Sreyy Bey'e yazd bir mektubun metni [Drlelhn Mecmuas, sy. . istanbul 1340/1924, s. 21-23)
vam etmitir. Ayrca Franszca'dan yap-
t neredilmemi iki roman tercmesi
.''Ajy ~ e '-1 *
vardr. Mesut Cemil'in, Tanbr Cemil'in v j'^-'V JA^ 'S- J ~ Tr
Hayat adyla yazd ve ilm bir incele-
meden ok edeb bir biyografi olan eser,
'eSys e*-
Vakit gazetesinde tefrika edildikten son-
ra baz deiiklikler ve ilvelerle yaym- >-> > V A' -ry-1 ~
'S;./^ S,'. +tt> 'Jf^SS "
lanmtr (Ankara 1947). * ,/r ' ^ vJj, V Sisi

Cemil Bey birok talebe yetitirmi- " ^ , ifi^ii

tir. Bunlarn arasnda Refik Fersan ve

hanm Fhire Fersan, Fize Ergin, Res- efaO 1 cm./ ,C
' " " ' * ^

sam Tahsin Bey, Saniye Burhan Cahit 'AJ/ {-S, - U 'li/cS-t,* ,

Hanm, bestekr Rahmi Bey'in kz N-

hide Hanm, emseddin Ziy Bey'in kz '"JfCO'jJ^,
'V1" j/ vj* ' {S
Sta Hanm, Ziy Hzn Bey ve kz M-
, >.<>'
zeyyen Hzn Hanm, Bb- Mehat Mek-
' S^j. s?'
tb Kalemi mmeyyizlerinden Kad Fuad j fu "A-
Bey, ablasnn olu Hikmet Bey, tf , 1
Esenbel ve Murat ztoprak saylabilir. JJ^J

Talebelerinden slbunu en iyi benim-

s'
seyen tanburler ise Hikmet Bey ile Fuad ') A ' t. ^ " ^ s ,,, .
Bey olmutur.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 327
 CEML EFEND, Sekerci
Sekerci
Cemil
Efendi
nedan ve saray mensuplarna ud ve m-
siki dersleri verdi. Orada kald on alt
yl zarfnda bir taraftan da ekerci dk-
kn ap Trk ekerciliini tantt.
Bu dnemde sultn-i cedd adyla ye-
ni bir makam terkip eden Cemil Efendi,
bu makamda bir perevle bir saz semisi
bestelemitir. Kahire'de vefat eden ve
oraya gmlen bestekrn lmnden
sonra stanbul'un Beyazt semtinde bir
sokaa ekerci Cemil Bey ad verilmitir.
Zamannn musikiinaslar arasnda bil-
hassa bestekrl ve szendeliiyle h-
rete ulaan, eitli makamlarda krkn
zerinde saz ve sz eseri besteleyen Ce-
mil Efendi, Hseyin Sadeddin Arel'in m-
siki nazariyat ve ud hocaln da yap-
mtr. Cemil Efendi'nin hayat boyunca
devam ettirdii ekercilik mesleini da-
ha sonra oullar srdrm ve ehza-
deba'ndan Kadky'e naklettikleri dk-
kn "Cemilzde" adyla yakn zamana ka-
dar iletilmitir.
BBLYOGRAFYA:
Ezgi, Trk Musikisi, V, 4 9 2 - 4 9 4 ; bnlemin,
Ho Sad, s. 130; Mustafa Rona, Elli Yllk
Msiksi (20. yy. Trk Msiksi), stanbul 1970,
s. 102-106; Kip, TSM Szl Eserler, s. 28, 78,
90, 96, 98, 107, 112, 137, 139, 141, 142, 144,
145, 177, 207, 219, 239, 240, 276, 2 7 7 ; " e -
k e r c i H a f z C e m i l E f e n d i " , MM, nr. 7 (1948),
s. 11-12, 17; Sermet Muhtar Alus, " G e e n G n -
lerin Hususi Szendelerinden", TMD,
(1948), s. 11; ztuna, BTMA, i, 182-183.
S S. A H M E T KANDEMR
CEML b. MA'MER
(j*" y b. Ebi'l-Aklah el-Ensriyye
Eb Ma'mer Ceml b. Ma'mer b. Habb
el-Kure el-Cumah
! Sahb.
slmiyet'ten nce babasyla birlikte
Ficr Sava'na katld rivayet edilir. Ce-
ml Bseyne diye tannan mehur Arap
airi Ceml b. Abdullah b. Ma'mer el-Uz-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
328
r ile bir ilgisi yoktur. Ceml b. Ma'mer,
Hz. mer'in mslman olduunu Mekke-
liler'e iln etmesiyle tannr. mer ms-
lman olduunu herkese duyurmak iin
Kurey iinde sz tamakla tannan Ce-
ml b. Ma'mer'i buldu ve ona mslman
olduunu, fakat bu durumu kimseye
sylememesini tenbih etti. Ceml ise he-
men Mekkeliler'in topland yere kotu
ve, "mer dinden km!" diye bara-
rak onun mslman olduunu iln etti.
Peinden gelen Hz. mer ise dinden k-
madn, aksine mslman olduunu
syledi.
"Allah bir adamn iinde iki kalp ya-
ratmamtr" melindeki yetin (el-Ah-
zb 33/4) kendileri hakknda nzil ol-
duu sylenen kiilerden biri de Cemil'-
dir. Onun mslman olmadan nce ok
akll sayld veya iki kalbi olduunu,
bu sebeple de Hz. Peygamber'den ok
ey rendiini iddia ettii iin "z'l-kal-
beyn" lakabyla anld kaydedilmekte-
dir. Ceml 630'da epeyce ihtiyarlad s-
ralarda mslman oldu. Babas da sa-
hb idi. Huneyn Sava'na katld ve air
Eb Hr el-Hzel'nin bir mersiye ile
ydettii Zheyr b. el-Ebcer (el-Egar, el-
Acve) el-Hzel'yi ldrd. Msr'n fethi-
ne de itirak eden Ceml b. Ma'mer Hz.
mer zamannda 100 yalarnda iken
vefat etti.
BBLYOGRAFYA :
bn shak, es-Sre, s. 164; bn Him, es-S
re, I, 3 4 8 - 3 4 9 ; IV, 4 7 2 - 4 7 3 ; Zbeyr, Heseb
Kurey, s. 3 9 4 - 3 9 5 ; bn ebbe, Trhu'l-Med
neti'l-mnevvere, III, 7 9 2 - 7 9 3 ; Mberred,
Kmil (nr. Muhammed Ahmed ed-Dl), Bey
rut 1 4 0 6 / 1 9 8 6 , II, 5 6 4 - 5 6 7 ; bn Abdlber, el
istfb, I, 2 3 6 ; bn'l-Esr, sd'l-be, I, 351
Trk
Fs, el-'kdu-emn, III, 4 4 2 - 4 4 3 ; bn Hacer,
el-be, I, 244. r rine dul kald. Daha sonra Sbit b. Kays
BL SMAL L . A K A N
r
CEML SIDK
sy. 12 (bk. ZEHV).
CEMLE bint SBT
( CuU J iii^- )
n raz olup olmadn sordu. Raz oldu-
Umm Asm Cemle bint Sbit
Hicretten hemen sonra
Medine'de Hz. Peygamber'e biat eden
ilk on kadn sahbden biri.
Hz. Peygamber'in seriyye kumandan-
larndan sim b. Sbit'in ana bir kz kar-
deidir. Resl-i Ekrem Medine'ye hicret
edince annesi ems bint Eb mir'le
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
birlikte Peygamber'e giderek biat etti.
O zamanlar ad siye idi, Hz. Peygamber
ona Cemle ismini verdi. Bir baka rivaye-
te gre ise hicretin 7. ylnda Hz. mer'-
le evlenince adnn deitirilmesini biz-
zat kendisi istedi. Hz. mer de adn Ce-
mle'ye evirdi. Ancak mer'in Cemle
adnda bir criyesi bulunduu iin, "Ba-
na criyenin adn m veriyorsun" diye Hz.
mer'e kt ve Hz. Peygamber'e gide-
rek kocasyla aralarnda geen bu olay
anlatt. Hz. Peygamber de Cemle ismi-
ni gzel bulunca bu isme raz oldu.
Cemle'nin Hz. mer'le evliliinden
sim adnda bir olu oldu. Bundan son-
ra mm sim knyesiyle anld. Son-
ralar Hz. mer kendisini boaynca Ye-
zd b. Criye ile evlendi. Bu evlilikten de
Abdurrahman adl olu dodu. Cemle'-
nin ne zaman vefat ettii bilinmemek-
tedir.
BBLYOGRAFYA :
bn Sa'd, et-Tabakt, III, 2 6 5 ; IV, 3 7 2 ; V, 15;
VIII, 12, 179, 345-346; Taber, Trh (Eb'1-Fazl),
II, 6 4 2 ; IV, 199; bn Abdlberr, el-stfb, IV,
2 6 2 - 2 6 3 ; bn'l-Esr, sd'l-be, VII, 5 2 ; bn
Hacer, el-be, IV, 2 6 2 ; Koksal, slm Tarihi
(Medine), VII, 118. m .
ISI SMAIL L . A K A N
r CEMLE bint BEY b. SELL ^
( y A ^ ^ )
Kadn sahb.
L J
Cemle'nin Abdullah b. bey b. Sell'n
kz olduu da rivayet edilir, ancak do-
el rusu kz kardei olduudur.
Cemle "Gasl'i-melike" lakabyla ta-
nnan Hanzale b. Eb mir'in kars idi.
Onun Uhud Sava'nda ehid olmas ze-
b. emms ile evlendi. Ancak bu evlilii
devam ettiremeyeceini anlaynca Hz.
Peygamber'e giderek kocasnn dindar
ve ahlkl bir kimse olduunu, bununla
J birlikte onunla imtiza edemediini ve
boanmak istediini syledi. Hz. Pey-
gamber vaktiyle kocasnn kendisine me-
hir olarak verdii baheyi iade etmeye
unu bildirmesi zerine Sbit'e bahe-
yi geri alarak karsn boamasn tavsi-
ye etti.
Sbit'ten bu ekilde boanan hanmn
Habbe bint Sehl olduu da rivayet edil-
mektedir. Bu rivayetleri birlikte deer-
lendirenler her iki hanmn da ondan ay-
n ekilde boanm olabileceini syle-
mektedirler. Hz. Peygamber zamannda
kocasndan ilk boanan kadn olduu ri-

vayet edilen (bn Hacer, IV, 261) Cemle
daha sonra Mlik b. Duhum ile evlen-
di. Bir sre sonra ondan da boand ve
Hubeyb b. Isf'la nikhland.
Cemle'nin Hanzale'den Abdullah, S-
bit'ten Muhammed adl birer olu oldu,
her ikisi de Harre Olay'nda ehid d-
tler.
Cemle bint beyy'in lm tarihi bi-
linmemektedir.
BBLYOGRAFYA:
Buhr, "Talk", 12; bn Abdlber, el-stfb,
Haydarbd 1318, II, 272; Hatb el-Badd, el-
Esm''l-mbheme (nr. zzeddin Ali es-Sey-
yid), Kahire 1405/1984, s. 415-417; bn'l-
Esr, sd'l-be, VII, 51; Zeheb, A'lm'r-
nbel', I, 308-314; Ayn, 5 Umdet'l-krt;
tanbul 1308-11, IX, 570-571; bn Hacer, el-l-
be, IV, 261, 263-264, 270-271; a.mlf., Fethu'l-b-
r, Bulak 1281, IX, 349. r mslim Osmanl hekimlerinin bir araya
M MCTEBA
r CEMYET
( C~*4=>- )
XIX. yzyln ortalarndan itibaren
slm dnyasnda ve zellikle
Osmanl Devleti'nde ilm, sosyal
ve siyas amala kurulan
teekkllere verilen ad.
L J
Modern Arapa'da "birlik" ve "toplu-
luk" kavramlarn ifade etmek iin kul-
lanlan kelime "toplama, biriktirme, dev-
irme" anlamlarna gelen cem'den tre-
tilmitir.
Cemiyet kelimesi modern Arapa'da-
ki anlamnda byk bir ihtimalle ilk de-
fa XVII. yzyl sonu veya XVIII. yzyl ba-
nda Suriye ve Lbnan'da kilise tren-
lerine katlan kalabalklar tanmlamak
iin kullanlmtr. Nitekim 1708'de ku-
rulan ve bir Yunan Katolik mezhebi olan
Salvatoryenler' e Cem' iyyet' 1 - Muhallis
ad verilmitir. XIX. yzyldan itibaren
kelime nce Lbnan'da, daha sonra Os-
manl Devleti'nin dier Arapa konuu-
lan blgelerinde ilm, edeb, hayr ve si-
yas gaye ile kurulan gnll dernekle-
ri ifade etmek iin kullanlmaya balan-
mtr. Bunlardan bilinen ilki, Beyrut'ta
1847'de Amerikan Protestan misyoner-
lerinin abalar sonucunda tekil edilen
ve yelerinin tamam hristiyanlardan
meydana gelen el-Cem'iyyet's-Sriy-
ye'dir. Bu tekilt daha sonra 1857'de
kurulan ve bu defa hristiyanlarn yan
sra Drz ve mslmanlan da iine alan
el - Cem'iyyet'l - ilmiyyet's - Sriyye ady-
la faaliyetini srdrmtr. Bunu takip
eden yllarda bata okul amak ve eit-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEMYET
li hayr hizmetlerini yrtmek zere s- Mbeyn yahut hkmet tarafndan te-
kenderiye'de Cem'iyyet'l - hayriyyeti'l - kil edilenler dnda cemiyet kurulmas-
slmiyye (1878), Beyrut'ta Cem'iyyet'l- na izin verilmedi. Sadece istisna olarak
meksdi'l-hayriyye (1880), Kahire'de Mu- uzun bir yazma sonras Msevler'in
hammed Abduh'un da faaliyette bulun- XV. yzyl spanyolca'sn terk ile Trke
duu Cem'iyyet'l-hayriyyeti'l-slmiyye kullanmalarna alan Ta'mm-i Lisn-
(1892) adl dernekler kurulmutur. Osmn Cemiyeti'nin kurulmasna m-
stanbul'da ise Beikta Cem'iyyet-i saade edildi (Safer 1318/Haziran 1900).
lmiyyesi ad verilen ve devrin nde ge- Bu dnemde tarada kurulan ve Cem'iy-
len lim ve edebiyatlarnn bir araya yet-i lmiyye genel adn tayan, oun-
gelmesiyle teekkl eden bir cemiyet luu halka din bilgiler vermeyi amala-
mevcuttu. Ancak Trh-i Cevdet ve T- yan cemiyetlerin faaliyetleri de kontrol
rh-i Lutf'de "Cem'iyyet-i lmiyye" ve altna alnd ve Adliye ve Mezhib Nez-
"Beikta Cem'iyyet-i lmiyyesi" eklin- reti'nin 25 Zilhicce 1317 (26 Nisan 1900)
de zikredilen bu topluluk iin ilk dnem- tarih ve 102 numaral tezkiresiyle bun-
lar hakknda soruturma yaplarak p-
lerde "cemiyet" unvan kullanlmamtr.
is-
te yandan 1856'da, stanbul'da bulu- he uyandranlarn hemen hepsinin fa-
nan Fransz ve ngiliz hekimleriyle gayri aliyetine son verildi. Bu arada bilhassa
1877-1878 Osmanl-Rus Sava ve son-
UUR gelmesiyle Dersadet Cem'iyyet-i Tb- rasnda Berlin Kongresi ile Osmanl Dev-
biyyesi kurulmu, bir yl sonra bu cemi- leti'nin kaybettii ve byk apta ms-
yet Sultan Abdlmecid'e yaplan mra- lman nfusun yaad blgelerdeki
n
caatla Cem'iyyet-i Tbbiyye-i hne ad- mslman halk Cem'iyyet-i lmiyye-i s-
n almtr. Bunu 1861 'de Mnif Mehmed lmiyye, Cem'iyyet-i Tedrsiyye-i slmiy-
Paa'nn nclnde kurulan Cem'iy- ye, Cem'iyyet-i Hayriyye-i slmiyye ad-
yet-i lmiyye-i Osmniyye takip etmitir. laryla din eitim ve dayanma faaliyet-
Kuruluundan bir yl kadar sonra yayn leri iin tekiltlar kurdu. ok saydaki
organ olarak Mecma-i Fnn'u ne- bu kurululara rnek olarak Mays 1900'-
reden bu cemiyet Bat ilminin Osmanl de umnu'da kurulan Terakk-i Marif-i
Devleti'ne giriinde ok nemli bir rol slmiyye Cemiyeti ile Osmanl belgele-
oynamtr. 1864'te ise Cem'iyyet-i Ted- rinde 1901'de Kbrs'ta faaliyette bulun-
rsiyye-i slmiyye adyla mslman o- duuna iaret edilen ve kesin kurulu
cuklarla isteyenlere din ve temel bilgi- tarihi bilinmeyen Cem'iyyet-i Hayriyye-i
ler vermek gayesiyle bir cemiyet kurul- slmiyye gsterilebilir.
mutur. Bu cemiyetin nemi, hkmet-
Osmanl Devleti'nde bu dnemde ce-
ten izin alnarak kurulan ilk cemiyet ol-
miyet kuruluu hakknda grlen nem-
masdr. 1889'a kadar cemiyetlerin ku-
li bir gelime de gizli siyas cemiyetlerin
rulmasyla ilgili olarak herhangi bir hu-
kurulmasndaki byk art oldu. Ger-
kuk ilem yaplmamtr. Bu tarihten
i daha nce 1859'da teekkl eden ve
nce hkmet ve Mbeyn'e cemiyetler
Kuleli Vak'as'na sebep olan Fediler Ce-
tarafndan yaplan mracaatlar ise da-
miyeti ile 1865'te faaliyete geen nl
ha ziyade mal yardm teminine ynelik
Yeni Osmanllar Cemiyeti bu alandaki ilk
bavurular olmutur.
rnekler olmulard. Bilhassa Mustafa
1876 Knn- Ess metninin "Tebaa-i Fzl Paa'nn mal desteiyle gelien
Devlet-i Osmniyye'nin Hukk- Um- ikinci tekilt, Osmanl ynetimine kar-
miyyesi" blmndeki 13. madde, "Te- yurt dnda nemli bir siyas muha-
baa-i Osmniyye nizam ve kanun daire- lefeti organize etmi ve ok sayda mu-
sinde ticaret ve sanat ve flhat in her halif gazete yaymlamtr ki bunlarn en
nev' irketler tekiline me'zundurlar" nemlisi merkez yayn organ niteliini
hkmn tamaktayd. Ancak burada tayan Hrriyet (Londra 1868) gazete-
kullanlan "irket" tabiriyle kastedilen sidir. Ancak gizli siyas cemiyetler byk
cemiyetlerin tekilini dzenleyen bir ce- apta II. Abdlhamid dneminin bir zel-
miyetler kanunu dnemin artlar iin- lii olmutur. Bu alandaki ilk kurulu,
de hazrlanmad. Daha sonra 1889'da - emsipaa'da Ali Suvi'nin evinde top-
karlan bir irade ile devlet tarafndan izin land iin skdar Cemiyeti adyla anl-
verilmedike hibir irketin teekkl- m ve raan Vak'as'n (8 Mays 1878)
ne msaade edilmemesi hkm getiril- hazrlamtr. Bunu mason tekilt li-
di. Bu dnemde cemiyetlerin siyas faali- derlerinden CIanthi Scalieri'nin kurdu-
yette bulunmalar endie ile karland- u Clanthi Scalieri-Aziz Bey Komitesi
iin ok istisna durumlar ve bizzat takip etmitir. Bu tekilt, "komite" ta-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 329
CEMYET
birini kullanan ve Trkler'in yer ald ilk
siyas kurulu olma zelliini de tamak-
tadr. V. Murad' yeniden tahta karma
gayesini tad iin 11. Abdlhamid ta-
rafndan datlmtr. 1889 Hazirann- rek pek ok yeni cemiyet ortaya km,
da Mekteb-i Tbbiyye-i hne'de kuru-
lan ve daha sonra Osmanl ttihat ve Te-
rakk Cemiyeti adn alan ttihd- Os-
mn Cemiyeti phesiz bu dnemde ku-
rulan gizli siyas cemiyetlerin en nem-
lisidir. Yurt iinde teekkl eden ve da-
ha sonra yurt dnda da faaliyet gster-
meye alan gizli siyas tekiltlar ara-
snda, 1896'da ngiliz yneticilerine ba-
vuran Vatanpervern- slmiyye Cemi-
yeti, ayn yl yurt dndaki muhalif ga-
zetelerde beyannmeleri yaymlanan ve
ulem desteine sahip bulunduunu id-
dia eden Cem'iyyet-i lmiyye-i slmiy-
ye, stanbul'daki mason tekiltnn si-
yas kanad olarak faaliyet gsteren Os-
manl Hrriyetpervern Cemiyeti (Comi-
te Liberal Ottoman), Cem'iyyet-i nklbiy-
ye (1904), daha sonra Osmanl Terakk
ve ttihat Cemiyeti ile birleen ve 1906'-
da Selnik'te kurulan Osmanl Hrriyet
Cemiyeti, 1907'de am'da kurulan Va-
tan ve Hrriyet Cemiyeti, Prens Saba-
haddin'i destekleyen genler tarafndan
yine 1907'de stanbul'da kurulan Sel-
met-i Ummiyye Kulb en nemlileri
olarak zikredilebilir.
zellikle 1896'dan sonra yurt iinde
muhalif siyas cemiyet kurmann zorla-
mas sebebiyle Jn Trkler tarafndan
yurt dnda eitli cemiyetler kurulmu-
tur. Bunlar arasnda en nemlileri Os-
manl craat Komitesi (1898), Cem'iyyet-i
Cedde-i Osmniyye (ngiltere 1894), s-
tikbl-i Vatan ve Millet Cem'iyyet-i Os-
mniyyesi (Cenevre 1900), afak Osman-
l ttihat Cemiyeti (Msr 1901), ntikamc
Yeni Osmanllar Cemiyeti (Cenevre 1901),
Osmanl stirdat Cemiyeti (Cenevre 1901),
Osmanl Terakk ve ttihat Cemiyeti (Pa-
ris 1902), Osmanl ttihat ve nklp Ce-
miyeti (Cenevre 1904), Teebbs-i ahs
ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'dir (Pa-
ris 1906). Bu arada 11. Abdlhamid d-
neminde bilhassa Bulgar, Makedon ve
Ermeni gruplar tarafndan kurulan ve
yurt iinde de faaliyet gsteren gizli si-
yas cemiyetlerin de kuruluunda b-
yk art olmutur. Bunlarn balcalar
ise Ermeni Tanaksutyun, Hnak ve Re-
forme Hnak cemiyetleri, Bulgar Santra-
list ve Virhoven komiteleriyle Makedon
"VMRO" tekiltdr.
II. Merutiyetin fiil gerekletiricisi
olan Osmanl ttihat ve Terakk Cemiye-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
33 0
ti 1908 Temmuzundan itibaren sadece
"Cemiyet" adyla anlmtr. Merutiyetin
ilnndan sonra Cem'iyyet-i Mukaddese
adyla da tannan bu tekilt taklit ede-
maddede ise cemiyetlerin stanbul'da
bunlar kendilerini Osmanl ttihat ve Te-
rakk Cemiyeti'nin birer ubesi olarak
tantmlardr.
II. Merutiyet sonrasnda siyas parti-
lerin kurulmaya balanmas ile "cemi-
yet" sz ttihat ve Terakk dnda si-
yas olduu kadar gizli faaliyet gste-
ren tekiltlar iin de kullanlr olmu-
tur. Bu dnemde gerek siyas ve mesle-
k, gerekse ilm ve din pek ok cemiyet
kurulmu ve bunun bir sonucu olarak
1876'da gerekletirilemeyen bir cemi-
yetler kanununun hazrlanmas iin ye-
niden almalara balanmtr. Nihayet
29 Receb 1327 (16 Austos 1909) tarih
ve 121 numaral kanun Osmanl Devle-
ti'ndeki ilk dzenleme olarak gerek-
letirilmitir. Bu kanun cemiyeti, "e-
hs- mteaddide tarafndan mlumat
veya mesailerini sret-i dimede bi't-
tevhd mukseme-i ribhden gayr bir
maksatla tekil edilen heyettir" eklin-
de tanmlyor, dolaysyla ticaret d ga-
yelere ynelik btn tekiltlan cemi-
yet olarak kabul ediyordu. Kanunun ikin-
ci maddesinde cemiyet tekili iin nce-
den izin alnmayaca, ancak stanbul'-
da Dahiliye Nezreti'ne, tarada ise ma-
hallin en byk mlk mirine bildirile-
cei hkm yer almaktayd. te yandan
cemiyet kuruluu ile ilgili snrlamalar
kanunun 3, 4 ve 6. maddelerinde belir-
tilmi ve burada Osmanl tebaasn bir-
birine dren, hkmeti deitirmeye
mtuf, er' ve ahlk kurallara aykr,
kanun hkmleri dnda faaliyet gs-
Baz mesleki
Cem'ivvet-i Eczciyn
cemiyetlerin
mhrleri
d e r s i t n e - i Alivve (1879)
(E. ihsanoglu. s. 3 1 )
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
teren, milliyet farkna dayal gizli cemi-
yet tekili yasaklanmt. 5. madde ge-
reince de cemiyet yelii iin ya snr
en az yirmi olarak kabul edilmiti. 18.
Zabtiye nzrndan, tarada ise en b-
yk mlk mirden izin almak artyla
zbta tarafndan denetlenebilecei hk-
me balanyordu. Fransz kanunlar esas
alnarak gerekletirilmi olan bu kanun,
zellikle 31 Mart Olay'nin dourduu
endie ile hkmeti ve onu fiilen yne-
ten ttihat ve Terakk'yi bu alanda snr-
layc bir tavr almaya zorlamt. Ancak
onun da bilhassa ordu zerindeki tesi-
rini azaltmak iin ksa iktidarlar dne-
minde ttihat ve Terakk muhalifleri 28
Eyll 1912 tarihli irde-i seniyye ile "b-
tn me'mrn, mstahdemn ve mualli-
minin" frka ve siyas cemiyetlere ye ol-
masn yasaklamlardr.
II. Merutiyet devrinde kurulan cemi-
yetler arasnda, Beynlhak dergisini
nereden ve ulem tarafndan kurulan
Cem'iyyet-i lmiyye-i slmiyye, tarikat
mensuplar tarafndan kurulan Cem'iy-
yet-i Sfiyye; meslek mahiyette Osman-
l Mhendis ve Mimar Cemiyeti, Etbb-i
Mlkiyye-i Osmniyye Cem'iyyet-i ttih-
diyyesi, Osmanl Cem'iyyet-i lmiyye-i
Baytriyyesi, Osmanl Eczac ttihat Ce-
miyeti, Cem'iyyet-i Umr- Tbbiyye; ei-
tim gayeli Osmanl Corafya Cemiyeti,
Trk Bilgi Dernei; siyas bakmdan es-
ki dnemin firarilerinin ve mahpuslar-
nn haklarn korumak iin kurulan Fe-
dakrn- Millet Cemiyeti ve Osmanlc-
lk fikrini yaymak iin kurulan Osmanl
Hrriyet ve Tevn-i Mill Cemiyeti en
nemlileridir. Bu arada bu dnemde ik-
tidarn desteinde kurulan Trk Derne-
Devlet-i osmniyve
Eczciyn Cemiyeti

i, Trk Yurdu Cemiyeti, Trk Oca, s-
tihlk- Mill Cemiyeti, Mill Tlim ve Ter-
biye Cemiyeti ile Halka Doru Cemiyeti,
Trk milliyetilii fikirlerini eitli ze-
minlerde yaymak iin faaliyet gster-
milerdir. Bunlar arasnda zellikle Trk
ocaklarnn faaliyeti son derece nemli-
dir. Yurt dndaki Osmanl genleri de
bu gaye ile yurt dndaki eitli mer-
kezlerde Trk yurtlarn kurmulardr.
Mtareke ile beraber yabanc igaline
ve lkeye kabul ettirilmeye allan ba-
r artlarna kar olduu gibi ayrca
milliyeti kurululara muhalif ok say-
da siyas cemiyet kurulmutur. Bunla-
rn nemlileri iinde, Anadolu hareketine
karlk olarak Osmanl 'l-yi Vatan Ce-
miyeti, ngiliz Muhibleri Cemiyeti, Trab-
zon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Ce-
miyeti, VVilson Prensipleri Cemiyeti, Kr-
distan Tel Cemiyeti, ark- Karb er-
kezleri Te'mn-i Hukuk Cemiyeti; bu ha-
reket yanls olarak ise ounluu Md-
faa-i Hukuk ve Redd-i lhak ortak ady-
la kurulanlar rnek olarak gsterilebi-
lir. Daha sonra Sivas Kongresi'nde bu son
tekiltlar Anadolu ve Rumeli Mdfaa-i
Hukuk Cemiyeti ats altnda birlemi-
lerdir. Bu cemiyet sava sonrasnda Halk
Frkas'nn kuruluunu gerekletirmitir.
Cumhuriyet rejiminin kurulmas ile si-
yas cemiyetlerin saysnda byk oran-
da bir azalma oldu. 1924 anayasasnn
70. maddesi, " c e m i y e t i n Trkler'in ta-
bii hukukundan saylan hrriyetler ol-
duunu belirtmesine ve 1909 cemiyet-
ler kanununun yrrlkte olmasna ra-
men bu dnemde hkmet tarafndan
bilgi ve kltr gayesiyle kurulanlar d-
nda fazla cemiyete rastlanmaz. Yeni
rejim 20 Knunuevvel 1339 (1923) ta-
rih ve 387 sayl kanunla "her nevi ce-
miyetlerin mumelt- idriyye ve hes-
biyyesinin" hkmet tarafndan istenil-
dii zaman kontrol edilebilecei hakk-
n ortaya kararak cemiyet kuruluunu
daha da zorlatrmtr. 15 Terinievvel
1339 (1923) tarih ve 353 sayl kanunla
cemiyet yelii ya on sekize indirilmi-
se de bunun cemiyet kuruluunu faz-
la etkiledii sylenemez. 3 Mart 1341
(1925) tarih ve 578 sayl Takrr-i Skn
Kanunu, hkmete her trl faaliyeti
kontrol altnda bulundurmak bakmn-
dan ok geni yetkiler vermekteydi. Bu
husus cemiyetler zerindeki kontrol de
arttrd. 24 Knunusni 1927 tarih ve
109 sayl yorum ile cemiyetler kanunu-
nun 12. maddesi, kapatlan cemiyetle-
rin yeniden kurulmas durumunda Da-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
hiliye Nezreti'nin bunlarn tzklerini
tetkik ve takdire yetkili olduu belirtil-
di. 28 Haziran 1938 tarihinde 3512 sa-
yl cemiyetler kanunu ile de 1909 ka-
nunu yrrlkten kaldrld ve Cumhuri-
yet dneminin cemiyetlerle ilgili hukuk
yaps ekillendirildi. Bu yeni kanunun
9. maddesiyle cemiyet kuruluu ile ilgi-
li snrlamalar geniletildi. Kanunun 10.
maddesi "arsulusal" (milletleraras) mak-
satlarla cemiyet kurulmasn yasakla-
d; 15. maddede ise cemiyetlerin birden
fazla amala uraamayacaklar hkm sayl kanun ile anayasann 29. maddesi
getirildi. 4. madde ile de cemiyetlerin
faaliyete geebilmesi iin ana nizmn-
mesinin verildii mlk makamca tasdi-
ki art getirildi.
Yeni kanun ve ksa sre sonra bala-
yan II. Dnya Sava sebebiyle siyas ce-
miyet kurmak imknsz bir duruma gel-
di ve mevcut cemiyetler de hkmetin
youn kontrol altna girdi. ok partili
rejime geie kadar Cumhuriyet Halk
Frkas (CHF [P]), Trk Hava Kurumu, K-
zlay, ocuk Esirgeme Kurumu gibi ha-
yr derneklerini dahi btnyle deneti-
mi altna ald ve bunlarn ynetimini ken-
di yeleri aracl ile gerekletirdi. bu ynde hkmleri ihtiva etmektedir.
1945'ten sonra ok partili rejime ge-
i faaliyetleri srasnda ve 1946'da De-
mokrat Parti'nin kurulmas ile iktidar
karsnda kuvvetli bir muhalefetin or-
ganizasyonu gerekleince, iktidar ve
muhalefet arasnda eitli kanunlardaki
hrriyetleri kstlayc hkmlerin tdili
tartmalar balad. Hkmet 5 Hazi-
ran 1946 tarihli 4919 sayl kanunla ce-
miyetler kanununun nemli sekiz mad-
desini deitirdi. Bunlar iinde en nem-
lisi, devlet rejimine aykr ama gtme
ve emniyet ve asayii bozma istisnalar-
nn kartld 9. maddede yaplan de-
iiklikti. Bu kanun ile cemiyet kurulma-
s byk lde kolaylatrlm oldu ve
1947 Trkiye YiiJjj'ndaki rakamlara
gre 1946'da itima cemiyetler 241'e,
hayr cemiyetleri 100'e, talebe cemiyet-
leri seksene, gzelletirme cemiyetleri
yetmi dokuza, ilm cemiyetler yirmi iki-
ye, salk cemiyetleri on e, esnaf ce-
miyetleri de 343'e ykseldi.
Demokrat Parti'nin iktidara geliiy-
le siyas cemiyetlerde de art balad.
Bu dnemde kurulan cemiyetlerden B-
yk Dou ve Trk Milliyetiler Dernei
en nemlileridir.
1960 htilli sonrasnda hazrlanan
1961 anayasas dernek kurma hakkn
da geniletti. Bu anayasann 29. mad-
desi herkesin nceden izin almakszn
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEM'YYET
dernek kurma hakkna sahip olduunu
belirtiyor ve bu hakkn ancak kamu d-
zenini ve genel ahlk korumak iin ka-
nunla snrlanabileceini iln ediyordu.
5 Haziran 1964 tarih ve 4919 sayl ka-
nun bu alanda lkemizde neredilmi
en geni dernek kurma hakkn veren
kanun oldu. 1971'deki 12 Mart muht-
ras sonrasnda ise zellikle 1961-1971
dneminde kurulan ok sayda siyas
amal dernee snrlama getirilebilme-
si iin nce 20 Eyll 1971 tarih ve 1488
deitirildi ve snrlamalar arttrld. 22
Aralk 1972 tarih ve 1630 sayl yeni der-
nekler kanunu ile bu snrlamalar dzen-
lendi. Ancak bu yeni dzenlemeye ra-
men ok sayda siyas dernek 1980'e ka-
dar youn ekilde faaliyet gsterdi. 12
Eyll 1980 sonrasnda ise bilhassa siya-
s derneklerle ilgili snrlamalar arttrl-
d. 1982'de kabul edilen anayasann 33.
maddesi ise dernek kurma hrriyetini
derinlemesine tanmlad ve snrlamala-
rn pek ounu kanuna brakmayarak
bu metinde zikretti. 6 Ekim 1983 tarih
ve 2908 sayl yeni dernekler kanunu da
BBLYOGRAFYA:
Dstur, kinci tertib, stanbul 1330, II; IV
(1331); nc tertib, Ankara 1931, V; VII (1934);
VIII (1934); XIX (1938); Trkiye Yll (1947);
Tark Z a f e r Tunaya, Trkiyede Siyas Partiler,
stanbul 1952, I-III, tr.yer.; M. kr Haniolu,
Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihad ve
Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk, stanbul
1986, bk. ndeks; Ekmeleddin hsanolu, Os-
manl lm ve Meslek Cemiyetleri, stanbul
1987, tr.yer.; Ayhan Yaln, 1924, 1961, 1982
Anayasalar, stanbul 1987; Resmi Gazete, nr.
6329, Ankara 1946; Albert Hourani - D. A. Rus-
t o w , " D i a m ' i y y a " , El2 (ng.), II, 4 2 8 - 4 3 3 .
B M . KR H A N I O L U
P CEM'YYET n
( ijutpJI )
Slikin btn endielerini
Allah'a tevecch noktasnda toplamas
ve msivy brakp sadece
O'nunla megul olmas
hali anlamna gelen tasavvuf terimi. ^
"Slikin mahv* mertebesine ulap
kendisinden ve evresindekilerden ha-
bersiz kalmas hali" eklinde de tanm-
lanan cem'iyyetin kart tefrikadr. Tef-
rika gnlde eitli endielerin bulun-
mas ve dikkatin dalmas haline denir.
bn'l-Arab, beer kuvvetlerin en yk-
sek seviyede bir tek noktada younla-
trlmas ve tam konsantre olma haline
331
CEM'YYET
cem'iyyet adn verir; bir eyden kaan
veya kararl ve azimli bir ekilde bir e-
yin zerine yryen kiinin halini bu-
na rnek gsterir. bn'l-Arab'ye gre
cem'iyyet hali ve makamnda olan bir
kimse himmetiyle madd eylere de te-
sir edebilir. Allah insan huzuruna geti-
rip tefrikas olmayan bir cem'iyyet hali-
ne ulatrnca ona ezelde vermeyi irade
ettii eyleri ihsan eder. Cem'iyyet hali
dier haller gibi geici olduundan bu
halden kan slik tefrika haline geer.
Azz Nesef "byk bir nimet ve ferah-
lk" diye niteledii cem'iyyet halini skn
ve huzur hali olarak anlar; bunun da em-
niyet, shhat, kanaat ve limlerle sohbet
ederek bulunacan, mal ve makamn
ise sadece tefrika sebebi olacan ifade
eder. Gnln huzur ve skn halinde ol-
masna "cem'iyyet-i htr", huzursuz ve
kaygl olmasna "tefrika-i htr" denir.
BBLYOGRAFYA:
Kn, ltlht'-fiyye, s. 41; et-Ta'rtft,
" C e m ' i y y e t " md.; TehnevT, Keaf, " C e m ' i y -
yet", I, 235; el-Mu'cem'f, "Cem 1 ", md.;
Ca'fer Seccad, Ferheng, Tahran 1350, s. 130,
157; bn'l-Arab, FuO (Aff), 1, 158; a.mlf.,
el-Ftht, 11, 632; Azz en-Nesef, Insn- K-
mil (nr. Marijan Mole), Tahran 1403/1983, s.
166; Muhammed b. Abdullah el-Hn, el-Beh-
cet's-seniyye, Kahire 1303, s. 53.
S SLEYMAN ULUDA
F CEM'YYET- LMYYE
slm inan ve
kltrnden uzaklamadan
Bat'daki ilm gelimelerin takip edilmesi
gerektiini dnen ulemnn kurduu,
Mecma-i Ulm adl
dergiyi karan cemiyet
L (bk. MECMA- ULM). J lerinin ilim adamlarndan olumas, an-
F CEM'YYET-
LMYYE-i SLMYYE
( uaiLal ) fndan zararl ve tehlikeli grlmeye ba-
II. Merutiyet dneminde kurulan,
siyas, ilm ve din konularda etkili
almalaryla tannan cemiyet.
Cemiyetin kuruluu, ama ve alma-
lar, 1326 (1908) ylnda yaymlanan sek-
sen alt maddelik nizmnme yannda
yayn organ ve balca kalc eseri olan
Beynlhak* adl haftalk gazetede k-
m yazlardan renilmektedir. Ayrca
o gnlerde neredilen birok dergi ve
gazete cemiyet almalarna byk l-
de yer vermitir.
Nizmnmede cemiyetin kurulu ama-
c, tekiltn yaps, eitli konulardaki
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
332
encmenlerin alma tarz belirtilmi- med Hamdi), Hayret (Adanal), Hlis, Meh-
tir. Buna gre cemiyet merkez-i umm, med rif ve Hseyin Hzm'n cemiyetin
merkez-i ilm ve encmen-i ilmiyye adl kurucular olduklar sylenebilir. En faal
ana organdan oluuyordu. Nizmn- ve etkili yenin Mustafa Sabri Efendi
menin birinci maddesinde cemiyetin ba- olduu, Beynlhakk'm bayazarln
lca gayeleri, devlet ynetiminde me- yrtmesinden ve birok yazda cemiyet
veret usulnn korunmas, hkmetin adna aklamalarda bulunmasndan an-
din konulardaki almalarnn destek- lalmaktadr.
lenmesi ve takibi, hilfetin yaatlmas, Beynlhak'ta, mesul mdr Mehmed
devlet icraatnn mmkn olduu kadar Fatin imzasyla kan bir yazda Cem'iy-
eriat llerine yaklatrlmas, umumi
yet-i lmiyye-i slmiyye'nin siyas, ilm
terbiye ve slm dbnn yaatlmas,
ve din bir dernek olduu belirtilmi, bu
din ilkelerinin mslmanlara kolaylkla
temel sahadaki grev ve sorumluluk-
anlatlabilecek bir ekle sokulmas, din
lar ayrntl bir ekilde anlatlm, ayr-
retiminin btn eitim ve retim ku-
ca cemiyetin Osmanl ttihat ve Terakk
rumlarna yaygnlatrlmas, din aleyh-
Cemiyeti'ne ball ifade edilmitir (Be-
tarlarnn tartmaya ak grdkleri
ynlhak, I, 10, 11). Ancak daha sonra
meselelerin incelenerek gereklerin or-
ayn gazetede cemiyetin ttihat ve Te-
taya kmasna allmas, stanbul ve
rakk Cemiyeti'yle ilgisi olmad duyu-
taradaki medreselerin zamann ihtiya-
rulmusa da cemiyet siyas faaliyetleri-
larna gre slah eklinde sralanmtr.
ne yine devam etmi, zellikle 31 Mart
Cemiyetin eitli organlarnn oluturul-
Vak'as karsnda aktif bir tavr takn-
masn ve alma esaslarn ayrntl bir
mtr. stibdad reddederek merutiye-
ekilde tesbit eden nizmnmede ye-
ti srarla savunan cemiyet, bu olayn me-
lerin, belirtilen amalar ynnde alma-
rut idareye son verebilecei endiesiyle
lar yannda "ahkm- dniyye ve db-
din adna bu hareketi destekleyenleri
slmiyye"ye sk skya bal olmalarn
gerektiren hkmler konulmu, ayrca iddetle eletirmi, bunun eriatla ilgisi
bunu taahht eden bir de "yemin sre- bulunmayan irtica bir vak'a olduunu
ileri srmtr. 31 Mart Vak'asnn bas-
ti" yer almtr. ye saysnn artmasn
salamak zere rehberlik sisteminin ge- trlmasnda, cemiyetin olayn hemen ba-
tirildii nizmnmede btn medrese larnda taknd bu tavrn ok etkili ol-
talebeleri cemiyetin tabii yesi saylm, duu St- Mstakim, Sabah, Terc-
yelere verilen cemiyet kimlik kartnn mem- Hakikat, Yeni Gazete gibi yayn
n
hazrlk snf dndaki btn rencile- organlaryla Beynlhakk'm birok sa-
re verilebilecei (md. 52), ok gizli tutu- ysndaki yaz ve beyanatlardan anlal-
laca belirtilen bu kart tayan yele- maktadr (cemiyetin bu konudaki drt be-
rin cemiyet adna gayeye uygun al- yannmesi iin bk. Beynlhak, II, 6 8 7 -
malarda bulunabilecei ifade edilmitir 688; ayrca bk.M. Sabri, M . Fatin ve Kk
(md. 51). Ayrca nizmnmede, cemiye- Hamdi imzal yazlar, II, 693, 698, 721, 747).
tin amac bakmndan genel merkez ye- Cemiyetin almalar zamann iktida-
nnca desteklenirken yer yer hkmet
cak ihtiyaca gre askeriye, mlkiye, ad-
uygulamalarna ynelttii eletiriler ze-
liye, maarif, teknik, ticaret ve sanayi gi-
n rine ttihat ve Terakk ile aras alm,
bi eitli mesleklerden de en az birer
cemiyetin siyasetle uramas parti tara-
ye bulundurulmas ngrlmtr.
lanmtr. Buna karlk Beynlhak'ta
U. Merutiyet dneminin siyas, sos-
Mustafa Sabri imzasyla kan cevab ya-
yal ve kltrel ortam iinde iddetli bir
j zda, ulemnn siyas konularla ilgilen-
istibdat aleyhtar ve ttihat ve Terakk
mekten alkonulmas halinde onlarn te-
taraftan olan Cem'iyyet-i lmiyye-i sl-
mel grevi olan "emir bi'l-ma'rf nehiy
miyye, meihat ve siyas iktidar do-
ani'l-mnker" hizmetinin ortadan kal-
rudan ilgilendiren birok konuyu kendi
kaca, bu hakkn kaldrlmasn ise ule-
alma alan iinde grm, zamann si-
mnn kesinlikle kabul etmeyecei du-
yas ve sosyal olaylarna eitli imkn ve
yurulmu ve partinin kendilerini destek-
vastalarla mdahale etmeye alm-
lemekten vazgeen bu tavr deiiklii
tr. Kurucularn isimleri nizmnmede
knanmtr (Beynlhak, VI, 2360-2362).
ve yayn organnda gsterilmiyorsa da
cemiyet adna kaleme aldklar yazlar ve Cemiyet din irad alannda mft ve
beyannamelerden Mustafa Sabri Efen- vizlere, medrese talebelerine ve cemi-
di, ehri Ahmed Efendi, Mehmed Fatin y e t yelerine ynelik nemli faaliyetler
(Gkmen), Kk Hamdi (Elmall Muham- gsterdii gibi resm ve idar makamla-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

rn da bu konulara ilgi ve desteini ek-
meye almtr. Cemiyetin himayesin-
de camilerde yaplan vaaz ve irad fa-
aliyetlerinin yannda cemiyet merkezin-
de halka ak konferanslar verildii, yurt
dndan gelen ilim adamlarnn da bu
faaliyetlere katld, buralarda yaplan
konumalarn szl ve yazl olarak de-
erlendirilmeye tbi tutulduu grl-
mektedir (Beyrlhak, III, 1135, 1512).
Cemiyetin en nemli faaliyetlerinden
biri de rgn eitim konusudur. Yllar-
dan beri tartlan medreselerin slah
meselesini sistemli bir ekilde ele alan
cemiyet, Beynlhakk'm ilk saylarn-
dan itibaren bu konuya ncelik vererek
medresenin hukuk ve mal esaslarn
hr bir anlayla tesbite alm, bura- yazlarla tartma konusu yaplmtr (bk.
larda okutulacak derslerin mfredatn,
genel ve zel retim metotlarn belir-
leyen makaleler yaymlamtr.
13 ubat 1910 tarihinde neredilen
"Medris-i lmiyye Nizamnmesi'nin ha-
zrlanmasnda cemiyetin nemli katk-
lar olmutur. O gnn artlarna gre
ok ileri bir anlayla medrese slahat
hakknda mderrislerden, hatta ren-
cilerden gr ve teklifler alan cemiyet
ayn konuda zel komisyonlar kurmu,
toplad gr ve teklifleri yayn organ-
larnda tartmaya amtr. Cemiyetin
nclnde yaplan bu almalar so-
nucunda 30 Knunusni 1325'te (12 u-
bat 1910) Ftih Tophne Medresesi'nde,
medreselerin yeni programn tantmak
zere dzenlenen ve gerek devlet ileri
gelenleri gerekse ilim adamlarnca b-
yk ilgiyle karlanan geni apl bir top-
lantdan (konumalar iin bk. SM, III, 379-
382; Trkiye Maarif Tarihi, I, 121) on
gn sonra padiahn onayndan kan
"Medris-i lmiyye Nizmnmesi" Bey-
rlhak'ta yaymlanmtr (III, 1285-1300).
O gnk basnda cemiyetin medresele-
rin slahatnda gsterdii baar vl-
m ve teekkrle karlanmtr (SM,
III, 378). Cemiyetin ayrca kadnlarn -
retimine (Beyrlhak, III, 1455; V, 2095,
2265), din eitim ve retiminde genel
ve zel retim metotlarnn aratrl-
masna dair birok almaya girdii an-
lalmaktadr (a.g.e., 1, 453, 468; II, 1059;
III, 1249).
Eitim ve retimde rencilerin sos-
yal ve psikolojik artlarn dikkate alma-
nn gereini zaruri gren cemiyet, B e y -
nlhak'ta bu konuyu ele alan yazlara
da yer vermitir. zellikle Balkanlarda-
ki aznlk ocuklarnn eitimine gster-
dii ilgi, o blgede yaayan Osmanl va-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
tandalar arasnda memnuniyetle kar-
lanm, birok veli cemiyete bu alma-
larndan dolay teekkr etmitir (a.g.e.,
II, 2 1 7 ; V , 2 1 1 4 ) .
1908 Merutiyeti'nden sonra o gne
kadar hibir devirde grlmeyen kap-
samda gndeme getirilen devlet, mil-
let, aile, eitim, bir lde ekonomi (si-
gorta vb.), meclis ve yetkileri, kanun yap-
ma yetkisi ve usul, halifenin yetkileri-
nin snr, hkmet ve meclisle ilikileri,
eyhlislmn hkmet ve meclis nez-
dindeki yeri ve yetkisi gibi konular da
cemiyet adna neredilen bildiriler veya
Mustafa Sabri, Kk Hamdi, bn-i H-
zm, Ferid ve Manastrl smil Hakk gi-
bi nde gelen yelerin imzalarn tayan
Beyrlhak, I, 326, 371, 384, 399, 409, 445;
II, 6 3 1 , 6 3 3 , 6 8 3 , 7 1 9 , 7 7 5 , 8 1 5 , 8 2 8 ) .
Cem'iyyet-i lmiyye-i slmiyye yele-
rinin siyas anlamazlklara dmesi, bir
ksm ttihat ve Terakk Frkas'n des-
teklerken bazlarnn bu partiye kar
kurulan Hrriyet ve tilf Frkas'na gir-
mesi yznden drt yl boyunca yrt-
len baarl almalar devam ettirile-
memi, yeler eitli takibata uram,
cemiyetin ube ve teekklleri kapan-
mtr.
BBLYOGRAFYA:
Cem'iyyet-i lmiyye Nizmnmesi, stanbul
1326, s. 2 3 ; Beynlhak, m a d d e iinde gste-
rilen yerler; Osman Nuri [Ergin], ehir
ri, stanbul 1927, s. 3 0 4 ; Trkiye Maarif
hi, I-II, 121, 2 9 2 - 2 9 4 ; Tark Z. Tunaya,
hk Akm, stanbul 1931, s. 134, 137;
lmiyye, islh- Medrise Dir Nusha-i
lde, stanbul 1 3 3 2 ; " M e c l i s - i U m m - i M i l -
l K a r a r n m e s i d i r " , SM, 11/34 (1326), s. 115;
" Y e n i G a z e t e R e f i k i m i z i n 3 S a f e r 328 T a r i h -
li N s h a s n d a n A y n e n : l e m - i s l m ' a Bir
T e b r : M e d r i s - i s l m i y y e ' d e Bir Hatve-i
T e k m l " , a.e III/76 (1326), s. 378, 3 7 9 - 3 8 2 ;
Volkan Gazetesi (haz. M . Erturul Dzda), s-
tanbul 1992, s. 505, 530. [Tl
M HALS
F CEM'YYET-i
LMYYE- OSMNYYE
Tanzimat dneminde
Osmanl aydnlar tarafndan
modern ilmi ve kltr yaymak iin
kurulan cemiyet.
L J
Tanzimat'n getirdii geni aptaki
modernleme hareketiyle Osmanl Dev-
leti'nde eitimi yeniden dzenleme, bi-
lim ve teknikte ilerleme hedefine yne-
lik olarak "meclis" ve "encmen" ad al-
tnda baz resm teekkller kurulmu-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEM'YYET- LMYYE- OSMNYYE
tur. Bunlarn ilki, Sultan Abdlmecid'in
emriyle eitim sisteminin slah iin ku-
rulan Meclis-i Muvakkattir. Bu meclis-
te alnan kararlar uygulamak zere bir
de Meclis-i Marif-i Ummiyye olutu-
rulmu ve burada eitimle ilgili baz te-
mel kararlar alnmtr. Bu kararlar ara-
snda stanbul'da bir drlfnun kurul-
mas da vard. 1851 ylnda, drlfnun-
da okutulacak ders kitaplarnn telif ve
tercmesi iin Encmen-i Dni adyla
bir kurul oluturulmutur. Gerek Enc-
men-i Dni gerekse adlar geen mec-
lisler devlet tarafndan tekil edilmi ve
devletin maarif politikasna uygun al-
malarda bulunmu kurumlardr. lk de-
fa bu sralarda baz Osmanl aydnlar
meslek olmayan, stat ve ekil itibariy-
le devlet tarafndan daha nce kurulmu
meclis ve encmenlerden farkl yapda
olan Cem'iyyet-i lmiyye-i Osmniyye ad-
l bir cemiyet kurmaya karar vermiler,
Petersburg sefiri Halil Bey'in imzasn
tayan bir dileke ile sadrete bavurul-
mas zerine 24 Mays 1861'de kan ir-
de-i seniyye ile cemiyetin almalarna
izin verilmitir.
Cemiyetin gayesi, Cem'iyyet-i lmiy-
ye-i Osmniyye'nin yayn organ ve ba-
lca kalc eseri olan Mecma-i Fnn'un
ilk saysnda neredilen otuz be mad-
delik nizmnmede yle belirtilmitir:
1. Cem'iyyet-i lmiyye-i Osmniyye, kitap
Eminle-
telif ve tercmesi ve umuma ders i'ts,
Tari-
velhsl her trl vesit-i mmkine ile
slmc-
Certde-i memlik-i mahrse-i hnede intir-
Fevka- ulm ve fnna sa'y ikdm edecektir.
2. Cemiyet ulm ve maarife ve ticaret ve
sanayie dair Mecma-i Fnn unva-
nyla beher mh ibtidsnda bir gazete
karacak ve ibu mecmua... zann cm-
lesine meccnen birer nshas i't olu-
nacaktr. 3. Cemiyet mesil-i dniyye ve
AYHAN
zamn- hl politikas mebhisinden ih-
tiraz edip kendisine takdim olunan lyi-
halarn dahi mevdd- mezkreden r
n
olmasna dikkat ve itina edecektir (Mec-
ma-l Fnn, 1/ 1, s. 2; smail Doan bu
maddeleri baz yanl okumalarla kitab-
na aktarmtr, bk. Tanzimat'n ki Ucu, s.
154). Cemiyetin gaye edindii eitim ve
kltr faaliyetleri devletin benimsemi
olduu faaliyetlere paralel mahiyette-
dir. Dim ye, dim olmayan ye ve mu-
habir ye olmak zere ayr statde
yesi olan cemiyetin zalar arasnda din
ve rk fark gzetilmemektedir. Ancak
seilebilmek iin aranan artlarn ban-
da yenin Arapa, Farsa ve Trke ya-
nnda Franszca, Almanca, ngilizce, tal-
333
C E M ' Y Y E T - LMYYE- O S M N Y Y E
yanca ve eski Yunanca gibi Bat dille-
rinden birini bilmesi gelmektedir. Dai-
m yeler mutlaka Osmanl tebaasndan
seilecektir. Cemiyet'in kurucu yeleri-
ne "rus" verilmitir. yelerin grevleri
unlardr: Daim yeler "vakit ve vukuf-
lar msait olduu takdirde" Mecma-i
Fnn'a makale yazacaklar, ayrca ken-
di ihtisas alanlarnda ders vereceklerdir.
Dier yeler de isterlerse makale yaza-
bileceklerdir. Kitap telif ve tercmesin-
de ise fark gzetilmeksizin btn ye-
ler bilgileri nisbetinde eser yazmaya a-
lacaklardr.
Cemiyetin otuz daim ve sekiz da-
im olmayan yesi vard. Dim yelerin
on alts Tercme Kalemi'nde memur ve
mtercim, on biri eitli memuriyetler-
de, Mhendishne hocas, ikisi kur-
may subay, biri de Mekteb-i Harbiyye'-
de subayd. Dim yelerden on biri gay-
ri mslimdi. Kurucu yeler arasnda ule-
mdan hi kimsenin bulunmamas dik-
kat ekicidir. Bu husus, Tanzimat'tan
nce balayan modernleme sreci ie-
risinde yetien yeni tip aydnlarn eski
ulem snfnn toplum ve devlet kade-
melerindeki yerlerini hzla aldn gste-
rir. Mecma-i Frriun yneticisi M-
nif Mehmed Efendi (Paa) cemiyetin ba-
kan olarak bilinirse de ilk bakan Pe-
tersburg sefiri Halil Bey olup Mnif Pa-
a "reis kimmakm- ewel"i idi.
Cem'iyyet-i lmiyye-i Osmniyye, ta-
nnm birok ilim adam ve devlet ricli
ile Joseph von Hammer, J. Redhouse gi-
bi baz yabanc bilginlerin ye olduu En-
cmen-i Dni'in etrafnda oluan fikir
hareketlerine kar bir tavr gelitirmi-
^^AV-. (Jltj.-4.il
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
334
tir. Encmen-i Dni'in en faal yesi olan Cemiyetin faaliyetleri, Avrupa'da geli-
Ahmed Cevdet Paa'nn temsil ettii mu- en modern bilimleri gen aydnlara ta-
hafazakr ilim zihniyetine kar Mnif ntmak eklinde zetlenebilir. Kuruluun
Mehmed Paa fen zihniyetini ne kar- iinde mtehasss ilim adam ve ara-
mtr. Trk kltr ve eitim tarihinin trmaclarn bulunmamas, faaliyetlerin
nemli meseleleriyle ilgili daha sonraki daha verimli hale gelmesini engellemi-
btn gelimelerde bu iki zt anlayn tir. Esasen cemiyetin ilm aratrmalar
tesiri grlmtr (Berkes, s. 232). hedef alan bir gayesi olmamtr. Asl
Cemiyet belirli bir merkezi olmakszn grevlerinden sayd "ma'lmt- n-
Mecma-i Fnn' un ilk drt saysn fia "ya dair kitap ve risle telif ve neri
yaymlam, ikinci saynn bir nshasn gibi faaliyetlerini ise yerine getireme-
devrin padiah Sultan Abdlaziz'e tak- mitir. Cemiyet bakan Halil Bey'in ve
dim ederek onun dikkatini ekmitir. dier yelerin memuriyetlerinden dolay
12 Austos 1862 tarihli irde-i seniyye- baka yerlere tayini de cemiyetin al-
de Mecma-i Fnn un padiah tara- malarn olumsuz ynde etkilemi, bu se-
fndan grld belirtilmektedir. Da- beple cemiyet be yl akn bir sre faali-
ha sonra devrin sadrazam Fuad Paa yet gsterdikten sonra kapanmtr.
tarafndan iekpazarndaki Ta Mek- Byk bir heyecan ve romantik slp
tep binas cemiyete merkez olarak tah- ierisinde "ulm ve fnn'u her trl
sis edilmitir. problem ve skntnn aresi sayan Cem'iy-
Avrupa dilleri ve "fnn- nfia" ile il- yet-i lmiyye-i Osmniyye yeleri, mo-
gili cretsiz derslerin de verildii cemi- dern fizik ilimlerini Trk okuyucusuna
yet merkezinde bir ktphane ve oku- deta metafizik dogmatik gerekler ola-
ma salonu alm, bu salonda otuzdan rak sunmulardr.
fazla Trke, Franszca, ngilizce, Rumca BBLYOGRAFYA :
ve Ermenice gazete ve dergi okuyuculara B. Levvis, The Emergence of Modern Turkey,
sunulmutur. Ayrca ktphanede ms- London 1961, s. 4 3 2 ; a.mlf., " D j e m ' i y y e t - i =I1-
bet ilimlere dair yabanc dilde yazlm m i y y e - i ' O t h m n i y y e " , El2 (ng.), II, 532; Hil-
1000 kadar kitap bulundurulmutur. mi Ziya lken, Trkiye'de ada Dnce Ta-
rihi, stanbul 1975, s. 6 6 ; Niyazi Berkes, Trki-
Cem'iyyet-i lmiyye-i Osmniyye, im-
ye'de adalama, stanbul 1978, s, 2 3 2 ; Y e -
diye kadar sanld gibi Avrupa'da ku- im Il, Bir Aydnlanma Hareketi Olarak Mec-
rulan Royal Society ve Acadmie des Sci- ma-i Fnn (lisans tezi, 1986), Siyasal Bi-
ences benzeri, ilim adamlarnn olutur- limler Fakltesi Kamu Ynetimi Blm; Ek-
duu bir ilm cemiyet olmayp daha zi- meleddin hsanolu, " C e m i y e t - i l m i y e - i O s -
m a n i y e ' n i n Kuruluu v e Faaliyetleri", Osman-
yade Bat kltrn tanma imkn bu-
l lm ue Meslek Cemiyetleri, stanbul 1987,
lan ve lisan bilen devlet adamlarndan
s. 200-220; a.mlf., " M o d e r n l e m e Sreci in-
teekkl eden bir kurulutur. Messe- d e O s m a n l D e v l e t i n d e lm v e M e s l e k C e -
se olarak da uzun sre devam edebile- m i y e t l e m e H a r e k e t l e r i n e G e n e l Bir Bak",
cek ekilde planlanmamtr. a.e., s. 1 - 3 1 ; a.mlf., " O s m a n l D e v l e t i n e 19.
y.y.'da B i l i m i n Girii ve Bilim-Din likisi
H a k k n d a Bir D e e r l e n d i r m e D e n e m e s i " , Top-
lum ue Bitim, sy. 2 9 / 3 0 , stanbul 1985, s. 79-
102; smail Doan, Tanzimat'n ki Ucu: M-
nif Paa ve Ali Suavi, stanbul 1991, s. 154-
155; Ebzziya Tevfik, " M n i f P a a " , Yeni Tas-
uir-i Efkr, 28-30 Knunusni 1 9 1 0 / 1 0 - 1 2 u-
bat 1910, s. 251, 252, 2 5 3 ; Mecma-i Fnn,
sy. 1 - 4 7 , stanbul 1279-84; smail Eren, " C e -
miyet-i lmiye-i Osmaniye'nin Faaliyet ve
T e s i r l e r i " , TTK Bildiriler, 11 (1973), s. 689-693.
H EKMELEDDIN HSANOLU
-S.<.
F CEM'YYET- MDERRSN n
Cem'iyyet-i
( jr-,J-u )
ilmiyye-i
Osmniyye'nin Mderrislerle ilgili
yayn
bir meslek cemiyeti olarak
organ olan
1919'da kurulan, ayn yl
Mecma-i
Fnn' un Tel-i slm Cemiyeti adn alarak
jJcV ^.U.JJJU. -i..
ilk saysnn siyas ve sosyal faaliyetlerde
kapa ve de bulunan cemiyet
cemiyetin
(bk. TEL- S L M C E M Y E T ) .
mhr
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

r s Kzm Efendi'nin tasavvufa kar ol-
CEM'YYET- S F Y Y E
( *tb~> )
II. Merutiyet'in ilnndan sonra
tarikat mensuplarnn
^ stanbul'da kurduklar cemiyet.
II. Merutiyet'ten sonra eitli din,
mezhep ve tarikat mensuplar dernek-
ler kurarak, gazete ve mecmualar ya-
ymlayarak aralarndaki balar kuvvet-
lendirmenin yollarn aramlardr. Ken-
dilerini bu cereyann iinde bulan sosyal
gruplardan biri de tarikat mensuplardr.
Cem'iyyet-i Sfiyye, Topkap Tramvay
caddesi Molla Grn Camii'nin karsn-
da kendine ait binada 1327'de (1911)
faaliyete gemitir. Cemiyetin reisi ey-
hlislm Ms Kzm Efendi, ikinci reisi
ise Kelm Dergh postniini Esad (Er-
bil) Efendi idi. Cemiyet nizmnmesinin
birinci maddesinde kurulu gayeleri y-
le sralanmtr: 1. Kardelik balarn devrin eyhlislmn kendilerine reis se-
kuvvetlendirmek; 2. Tarikat ehlinin ah-
lkn gzelletirmek, madd ve mnev resm gr erevesinde faaliyet gs-
gelimesine hizmet e t m e k ; 3. Tarikatla-
rn an ve erefine yakmayan halleri
nlemeye almak; 4. Dervilerin ihti-
yalarn karlamak. Nizmnmenin ikin-
ci maddesinde cemiyetin siyasetle me-
gul olmayaca, nc maddesinde de
btn dervilerin cemiyetin tabii yesi
olduu belirtilmitir.
Cemiyetin yayn organ Mart 1327 (Mart
1911) tarihinde haftalk olarak yaymlan-
maya balanan Tasavvuf mecmuasdr.
Mecmuann yneticisi olan eyh Safvet
(Yetkin) daha sonra cemiyetin ikinci reisi
olmutur. Belli aralklarla cemiyetin mer-
kez binasnda verilen meslek konferans-
lardan baka zellikle zerinde durulan
dier konular unlardr: 1. Balangtan
gnmze kadar tasavvufun btn yn-
lerini ele alan bir tasavvuf tarihi hazr-
lamak; 2. Tasavvufla ilgili olarak yazl-
m btn eserleri iine alan geni bir
ktphane kurmak. Ancak tasavvuf ta-
rihi hazrlama konusunda baz ahslar-
la yazmalar yapld Mehmet Ali Ayn'-
nin bir yazsndan (bk. Intikad ve Ml-
hazalar, s. 186) anlalyorsa da kurulma-
s dnlen ktphane iin giriilen fa-
aliyetler hakknda yeterli bilgi yoktur.
1908'de Merutiyet'in ilnndan he-
men sonra eyh Nil Efendi tarafndan
kurulmaya allan Cem'iyyet-i Sfiyye-i
ttihdiyye'nin tarafn tutan Muhibbn
mecmuas ile Tasavvuf mecmuas ara-
snda zaman zaman tartmalar olmu-
tur. Muhibbn, zellikle eyhlislm M-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
duunu syleyerek onun Cem'iyyet-i S-
fiyye'ye bakan seilmesini tenkit eder-
ken Tasavvuf da Ms Kzm'n ehl-i
tark olduunu ve baz tasavvuf eserler
^ tercme ettiini yazmtr. Dier me-
hur bir tartma da eyh Safvet ile z-
mirli smil Hakk arasnda, tasavvuf ki-
taplarnda yer alan hadislerin shhat de-
recesi konusunda cereyan etmi, daha
sonra tartmann snrlar tasavvufun
birok meselesini iine alacak biimde
genilemitir. eyh Safvet'in ikinci reis
olduu cemiyetin idare heyetinde, ayn
zamanda zel hilfetnmesine sahip
olan smil Hakk da ye olarak bulun-
maktayd. Bu ilm tartmalar daha son-
ra iki ayr kitap halinde neredilmitir
(smil Hakk zmirli, Hakkn Zaferleri, s-
tanbul 1341; eyh Safvet, Tasavvufun Za- oylarn % 60'n alarak altm be ye
ferleri, stanbul 1343).
Bu tartmalardan anlaldna gre
en Cem'iyyet-i Sfiyye daha ok devletin
terirken Muhibbn grubu daha geni ve
daha serbest bir ortam aramaktayd.
Sonraki yllarda cemiyetin idare heye-
tinde grev alan baz isimler unlardr:
eyh Osman Efendi, eyh
Efendi, Tevfik Efendi, eyh Abdlbki
Efendi, eyh Ali Efendi, evket Efendi,
Sad Efendi, zmirli smil Hakk Bey,
Mahmud Bey, Ktib-i Umm Nrullah
Bey, Muhasebeci eyh Sdeddin Efendi.
Cem'iyyet-i Sfiyye'nin hangi tarihe ka-
dar faaliyet gsterdii tesbit edileme-
mitir.
BBLYOGRAFYA:
Mehmed Ali Ayni, rtikad ue Mlhazalar,
tanbul 1339, s. 186; smil Hakk zmirli, Hak-
kn Zaferleri, stanbul 1340; eyh Safvet, Tasav-
vufun Zaferleri, stanbul 1343; Trkiye
Tarihi, 1, 229, 300; Mustafa Kara. Tekkeler
Zaviyeler, stanbul 1980, s. 250; a.mlf., " C u m -
huriyet n c e s i T a s a v v u f Y a y n
v e C e m i y e e r " , Hareket, sy. 8, stanbul 1979,
s. 16-22; Muhibbn, stanbul 1325-28 (muhte-
lif saylar); Tasavvuf, stanbul 1327-29 ( m u h -
telif saylar). yy |y[ U S T A F A k
r
CEM'YYET-i
TEDRSYYE- SLMYYE
( oiU i
Yetim ve fakir mslman
ocuklarn okutmak maksadyla
1864'te kurulan,
1935'te Trk Okutma Kurumu,
1953'te Drafaka Cemiyeti
adn alan cemiyet
(bk. DRAF AKA).
L
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
C E M ' Y Y E T - U L E M FIRKASI
F CEM'YYET-i U L E M FIRKASI n
1917 ylnda
Trkistan'da faaliyet gsteren
siyas parti.
ubat 1917 ihtilli ile Rusya'da ar-
lk'n devrilmesi zerine Moskova'da ge-
ici hkmet i bana geldikten sonra
messisn meclisi (kurucu meclis) iin se-
imlerin yaplmas kararlatrld. Bu hr-
riyet ortamnda Rusya'da birok siyas
teekkl ortaya kt. Cem'iyyet-i Ulem
Frkas da Haziran 1917'de, Trkistan
Genel Valilii'nin eitli dairelerinde ter-
cmanlk ve hususi dava vekillii yapan
Akmescidli r Ali Lapin nderliinde Ta-
kent'te kuruldu ve temmuzda yaplan
Takent Belediye Meclisi seimlerinde
kazand. Ceddci r-y slm ve dier
Trk milliyetileri ise % 10, sosyalist ih-
tillciler de % 25 nisbetinde oy elde et-
tiler. Bolevikler'Ie beraber sosyal de-
mokratlar ise ancak yelik kazana-
bildiler.
Cem'iyyet-i Ulem'nn arlk dnemi
vali yardmclarndan olan monarist Li-
koin'i belediye bakan semesi, mill
Kutbddin ve ihtillci teekkller tarafndan tep-
kiyle karland. Monarist ve liberal bir
Rus'u Ceddci lim ve mnevverlere ter-
cih edecek kadar siyas hatalara den
Cem'iyyet-i Ulem Frkas daha sonra
yaplan kurucu meclis seimlerinde bir
varlk gsteremedi.
r Ali Lapin, kendi cemiyeti adna ge-
ici hkmetin Trkistan Komitesi'ne bir
proje sundu. Buna gre mahall meclis,
s- eyhlislmn bakanlnda bir mahke-
me-i er'iyye (senato) olarak teekkl
edecekti. Rusya'da Trkistan hakknda
Maarif
karlacak her kanun mahkeme-i er'iy-
ve
yenin tasdikinden geecekti. Cemiyet
Organlar ayrca slm adliyesinin kurulmas gr-
nde idi. Kadlarn verdikleri hkmler
Trkistan mslmanlar iin kesin, da-
valnn birisi Rus olmas durumunda ise
a r a
ihtiyari olacakt. Bylece arlk dnemi-
ne gre kadlklara verilen ilerin snr
geniletilmi, eriat mahkemelerinin ver-
dii hkmlerin de yksek idar ve ad-
) l makamlar tarafndan geri evrilmesi
durumu ortadan kaldrlm olacakt. Di-
er taraftan Ekim 1917 ihtilli ile Rus-
ya'da komnistler i bana geerken
Takent'te de 11 Kasm'da kurulan h-
till Komitesi iktidar ele almt. Buna
karlk Cem'iyyet-i Ulem 515 delegenin
katlmasyla bir mslmanlar kongresi
335
CEM'YYET- ULEM FIRKASI
dzenledi. Bu kongrede Trkistanllarn
kendi kendilerini idare etmesi hususun-
da on drt maddelik bir karar kabul edil-
di. r Ali Lapin Takent'te toplanan Sov-
yet-Rus Kongresi'nde hazr bulundu-, bu-
rada lkesinde iktidarn Trkistanllara
devredilmesini talep ettiyse de bu hu-
sus kesinlikle reddedildi. Sovyetler'in de
Trkistan'n muhtariyetini tanmada is-
tekli grnmemeleri zerine Trkistan
Mill Merkez Tekilt Takent'i terke-
derek Hokand' mill davann merkezi
seti. Ruslar'a kar Trkistan'da mca-
dele veren ounlukla muhafazakr ev-
relerden meydana gelen ve anlamazlk
iinde bocalayan Cem'iyyet-i Ulem ile
Ceddci r-y slm Cemiyeti ortaya -
kan bu mitsiz durum karsnda birle-
meye karar verdiler. 9 Aralk 1917'de
Trkistan mslmanlarmn IV. fevkal-
de kongresi yapld. 10 Aralk'ta da De-
mokratik ve Federatif Rusya Cumhuri-
yeti erevesinde Trkistan'n mahall
muhtar bir cumhuriyet olarak ilnna ka-
rar verildi. r Ali Lapin Halk ras ba-
kan seildi. Halk ras da icray yr-
tecek hkmeti seti. Fakat bu hk-
met 12 ubat 1918'de komnistler ta-
rafndan ortadan kaldrld. Mill Merkez
Tekilt'nn yeleri de dald. r Ali La-
pin nce stanbul'a, sonra da Berlin'e
gitti. 1919'un sonlarnda Trkistan'a tek-
rar dnd ve ksa bir mddet sonra ve-
f a t etti.
BBLYOGRAFYA:
Zeki Velid Togan, Hatralar, stanbul 1969,
s. 152-182; a.mlf., Bugnk Trkili Trkistan
ue Yakn Tarihi, stanbul 1981, s. 362-363;
Mehmet Erz, Marxizm-Leninizm ue Tenkidi,
stanbul 1974, s. 318; Baymirza Hayit, Trkis-
tan Rusya ile in Arasnda (trc. A b d l k a d i r Sa-
dak), stanbul 1975, s. 234-235, 245-251; S. A.
Zenkovsky, Rusya'da Pan-Trkizm ve Msl-
manlk (trc. zzet Kantemir), stanbul 1983, s.
197-199, 201, 239; Mustafa okay, 1917 Yl
Hatra Paralan, Ankara 1988, s. 18-19, 26-
28, 49-50, 58-63, 70. rn
HS AL ARSLAN
CEM'lYYETl- ULEM1-MSLMN
( j^tLoJlUlslls^st^- )
Cezayir'de 1931 ylnda kurulan
din, kltrel ve sosyal
amal bir tekilt.
Cezayir'in Franszlar tarafndan igal
edilmesinden (1830) sonra smrge y-
netimi halkn mill ve din kimliinden
uzaklatrlmas iin sistemli bir ekilde
almt. Halkn her trl din, sosyal,
iktisad hak ve hrriyetlerinin koruna-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
336
can teminat altna alan antlama h- ya ulem cemiyeti gibi bir tekilt kurul-
kmlerine ramen arazi ve vakflara el mas gerektii konusu da devaml ola-
konulmu, camilerin birou yktrlm, rak ileniyordu.
bir ksm da kilise, ahr, depo veya kla Cem' iyyet' 1 - ulem' nin kuruluunda
haline getirilmiti. Dzenli eitime mad- en byk pay Abdlhamd b. Bds'e ait-
d kaynak salayan vakflara el konulu- tir. Tunus'ta Zeytne niversitesi'nde
rak Cezayir genliinin byk bir ksm okuyan ve slm dnyasnn itima, si-
eitim imknlarndan mahrum brakl- yas ve iktisad artlaryla problemleri
mt. Ayrca zel eitim kurumlarnn zerine bilgi sahibi olan bn Bds'in
gerek almas gerekse bu kurumlarda 1913 ylnda yapt hac seyahati, bu ko-
uygulanacak programlar smrge yne- nudaki bilgi ve mahedelerini gelitir-
timinin tekeline alnarak g artlara mesi iin bir frsat tekil etti. Medine'-
balanmt. Fransz ynetimi bir taraf- de bulunduu ay boyunca, Muham-
tan kendi varl iin tehlikeli grd med Ber el-brhim ile birlikte, Ceza-
slm inancnn gerek anlamda retil- yir'e dndklerinde Kur'an ve Snnet
mesini engellerken dier taraftan da esaslarna gre yetimi bir genlik v-
youn bir Hristiyanlk propagandas sr- cuda getirmek iin plan ve programlar
drmekteydi. yaptlar; dndkten sonra da bu al-
malarna devam ettiler.
Fransz smrgeciliine kar bata
Emr Abdlkadir el-Cezir'nin hareketi Cem'iyyet'l-ulem'nn kurucular ile,
olmak zere giriilen silhl bamszlk Cezayir halknn sosyal, iktisad, klt-
ve direni hareketlerinin hepsi etkisiz b- rel ve ilm alanlarda ilerlemesi iin faali-
rakld. Cezayir halk ile Dou slm dn- yette bulunmak gayesiyle bir grup aydn
yas arasndaki ilikiler nceleri yalnz tarafndan 1927 Temmuzunda kurulan
hac ve ahs ziyaretler erevesinde kal- Ndi't-terakki arasnda batan beri sk
mken siyas etkenler ve dier baz se- ilikiler mevcuttu ve Abdlhamd b. B-
beplerle lkeden kaanlarla ilim tahsili ds ile Tayyib el-Ukb konumac olarak
iin gidenler bu slm lkelerindeki sla- bu kulbn faaliyetlerine katlmlard.
hat ve uyan hareketlerinden etkilendi- Nitekim cemiyetin kurulu almalar
ler. zellikle yayn vastalarnn yaygn- da Ndi't-terakk'de balatlm ve ce-
lamasyla bu uyan Cezayir'de de yan- miyet 5 Mays 1931 tarihinde burada
k bulmakta gecikmedi. XX. yzyln ba- yaplan bir toplantda Cem'iyyet'l -ule-
larndan itibaren Abdlkadir ei-Mecc- mi'l-mslimne'l-Ceziriyyn adyla res-
v, Mevld b. Mevhb, Eb'l-Ksm el- men teekkl etmitir. ounluu olu-
Hafnv, Muhammed b. Mustafa el-Ho- turan slahatlarn yannda Fransz y-
ca gibi limlerin slm eitim ve re- netiminde grevli ve bazlar tarikat men-
tim yolundaki abalar ferd erevede subu olan limlerin de katld bu top-
kalmas sebebiyle fazla bir fayda sala- lantda, aralarnda bandan beri cemi-
yamadysa da Cem'iyyet'l-ulem'nm yetin kuruluu iin faaliyet gsteren Ab-
ortaya kmasnda etkili oldu. Dier ta- dlhamd b. Bds, Muhammed Ber el-
raftan I. Dnya Sava ve sonrasnda mil- brhim, Tayyib el-Ukb, Mbrek el-M-
letlere kendi haklarn verme konusun- l ve Muhammed Emn el-AmdFnin de
daki gelimeler Cezayir'de Emr Abdl- bulunduu on kii idare heyeti ye-
kdir'in torunu Emr Hlid'in liderliin- liklerine seildi. Cemiyetin bakanlna
de ilk siyas hareketin meydana gelme- da Franszlar'la iyi ilikiler iinde bulu-
sine yol at (1919). Smrge ynetimi nan ve kkl bir aileden gelmesi, halkn
bu hareketi derhal tesirsiz hale getirip desteini salamas sebebiyle toplant-
liderini Fransa'ya srdyse de (1923) ha- ya katlanlarn gvenini kazanm olan
reketin tohumlar gelierek Cem'iyyet'l- Abdlhamd b. Bds getirildi. Tzn-
ulem'nn douunu hazrlayan etken- de siyas konularda faaliyet gsterme-
lerden birini oluturdu. Dier taraftan yecei, sosyal ve eitimle ilgili problem-
I. Dnya Sava ve onu takip eden yllar- lere hal aresi arayaca ve lkenin her
, da kan el-Frk, Zlfikar, el-kdm taralnda ubeler, kulpler ve ilkretim
ve zellikle 1925'ten itibaren yayn ha- iin bamsz okullar aaca belirtilen
yatna katlan el-Mntekd, e-ihb, cemiyet, smrge ynetimi tarafndan
el-Cez 'ir, ada'-ahrel-Berk, el- da 31 Mays 1931 tarihli resm gazete-
Ilh gibi gazeteler Cezayir halknn hak- de yaymlanan kararla tannarak resmen
larn elde etmeleri, mill ve slm kim- faaliyete geti.
liklerini korumalar iin mcadele veri-
Kuruluundan hemen sonra eitim,
yorlard; bu erevede slahat partisi ve-
kltr ve sosyal alanlarda youn bir fa-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

aliyete balayan cemiyetin bnyesinde
bulunan ve ayn zamanda ou devlet
memuru olan eitli tarikat mensuplar
ile asl cemiyete yn veren ve faaliyetle-
rini srdren slahat ulem arasnda
ilk yl boyunca herhangi bir anlamazlk
grlmedi. Ancak 23 Mays 1932 tari-
hinde yeni idare heyetini semek iin ya-
plan genel kurul toplantsnda bir s-
redir hissedilen fikir ayrlklar su yz-
ne kt. Aktan aa deilse de cemi- yneticilerinin bir ksm tutukland, bir
yetin faaliyetinin temelde din-mill bir
uuru yaymak suretiyle smrge yne-
timinden kurtulmaya ynelik olmas ve
Muhammed Abduh'un yolunda slahat
bir izgi takip etmesi ksa zamanda s-
lahatlarla tarikatlar kar karya ge- lamasnda nemli bir rol oynad.
tirdi. kinci genel kurul toplantsnda y-
netimi ele geirme gayretleri sonu ver-
meyince tarikat mensuplar ayrlarak ay-
n yl iinde Cem'iyyet ulemi's-snne
adl yeni bir cemiyet kurdular ve kar-
dklar el-lhlve el-Micyr adl gaze-
telerle Cem'iyyet'l-ulem'ya kar m-
cadele balattlar. Fransz igalinin ba-
langcndan XIX. yzyln sonlarna ka-
dar srdrlen kurtulu hareketlerinde
nemli rol oynayan tarikatlarla smr-
ge ynetimi arasnda bu tarihlerden iti-
baren bir yaknlama balad ve XX.
yzyln ilk eyreinde selef slahat ha-
reketlerinin ortaya kmas zerine de
buna kar olan tarikatlarla ynetim
arasnda bir i birliinin kurulduu g-
rlmektedir. Islahatlar Vehhblik'le
itham eden tarikatlar smrge yne-
timine bavurarak Cem'iyyet'l-ulem'-
nn gsterdii faaliyetlerle kurulu ga-
yesinden uzaklatn ve bunun iin y-
neticilerinin cezalandrlmas gerektiini
bildirdiler, ayrca camilerde konumala-
rna izin verilmemesini istediler. Smr-
ge ynetimi de bu ynde karar alarak
camilerde resm grevlilerden bakala-
rnn konumasn yasaklad (1933). An-
cak Cemi'yyet ulemi's-snne fazla de-
vam edemeyerek dald.
Mevcut dzen ve hukuk artlar ere-
vesinde faaliyetlerini srdren ve bun-
dan zami lde faydalanma yolunu
tutan Cem'iyyet'l-ulem'nn lke apn-
da faaliyetlerinin ve gcnn artmas
zerine smrge ynetimi engelleme ha-
reketlerini ve basklarn arttrd. zel
okullarn almas g artlara balan- kimliine kavumadka bamszln
d, alm olanlarn bir ksm kapatld mmkn olamayacan kavrayan Cem'iy-
ve baz hocalar eitli bahanelerle tutuk-
land. 1938 ve 1939 yllarnda cemiyet
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEM'YYET'I- ULEM'I - MSLMN
yesi olan veya cemiyetle ilgisi bulunan- merkezi yaptlar. Camilerde ve atkla-
larn hacca gitmelerine izin verilmedi. r okullarda zellikle Kur'an, Arapa, s-
Smrge ynetiminin, II. Dnya Sava lm tarihi ve Cezayir tarihi retilmesi-
arefesinde Cezayir halknn desteini ne nem verdiler. Bu faaliyetlerin ksa
salamak iin btn grup ve partilerden zamanda etkisini gstermesi ve rakip
istedii devlete ballk ve savata ken- kurulu Cem'iyyet ulemi's-snne'nin
dilerine yardmc olma ilnna birok mu- bavurusu zerine resm grevlilerin d-
hitten olumlu cevap gelirken Cem'iyye- ndaki kiilerce camilerde vaaz ve ders
t'l-ulem ile Hizb'-a'b buna kar verilmesinin yasaklanmasnn ardndan
ktlar. Bunun zerine her iki tekiltn cemiyetin faaliyetlerini zorlatrc uy-
gulamalar balatld. 1938'den itibaren
ksm da srgne gnderildi. Savatan msaade almadan okul almas su sa-
sonra tekrar faaliyete geen cemiyet ba- yld ve mevcut zel okullarn kontrol al-
z partilerle de i birliine girerek s- tnda tutularak hocalar mill temayl
mrge ynetiminden siyas haklar iste- gsterenlerin kapatlmas hkme ba-
di ve Cezayir bamszlk savann ba- land. Ancak btn glklere ramen
cemiyet bu yndeki faaliyetlerini srdr-
meye devam etti. Baz Fransz belgele-
Cem'iyyet'l-ulem'nn faaliyetlerini rine gre bu okullarn says 1934'te elli
birka ana grupta ele almak mmkn- be, 1936'da 130 ve 1939'da da 350'ye
dr. ulam olarak gsterilmekte ise de ce-
Eitim ve retim. Fransz igalinden miyetin kurucularndan Muhammed Be-
sonra geen bir asr boyunca smrge r el-brhim'nin bizzat kaydettiine
ynetiminin srdrd politikalarla Ce- gre bu say 1951 ylnda 125 idi.
zayir halk sistemli bir ekilde kendi mil-
Sosyal ve Kltrel Faaliyetler. Cem'iy-
l ve din deerlerinden uzaklatrlarak
yet'l-ulem'nn nemli hedeflerinden
cehaletin kucana atlmt. 1929-1930
biri de smrge ynetimi altnda Ceza-
ylna ait bir istatistie gre ortaokul ve
yir toplumunun iine dt kt art-
liselerde 47S2 Avrupal renciye kar-
larn dzeltilmesiydi. Bunun iin de a-
lk 296, niversitede ise 2013 Avrupal
lmay, adaleti ve sosyal dayanmay
renciye karlk sadece doksan yedi
emreden slm esaslarna dnmek ge-
Cezayirli renci okuyordu. II. Dnya Sa-
va ncesinde alt-on drt ya grubun- rekiyordu. ncelikle fakir ve kimsesizle-
daki 1.150.000 ocuktan ilkokula gitme re yardm etmek, okul ve cami yaptr-
imknn elde edenlerin oran bu saynn mak gibi amalarla ehirlerin biroun-
onda birini dahi bulmuyordu. 1950'de da hayr dernekleri kuruldu. 1933'te ce-
bile Cezayir ilkokullarnda 97.400 Avru- miyet mensuplarnn resm camilerde
pal renciye karlk 82.864, ortaokul ders ve vaaz vermeleri yasaklannca ba-
ve liselerde ise 15.177 Avrupal renci- msz camiler yaptrma yoluna gidildi,
ye karlk 3214 Cezayirli renci oku- bu arada Kisintina'da tcirler cemiyeti-
yordu. Cezayir nfusunun 10 milyon, Av- nin kuruluuna nclk edildi. Dier ta-
rupal aznln ise 1 milyon olduu d- raftan kapitalizm ve sosyalizm gibi Ba-
nldnde aradaki uurum daha da t kaynakl fikir akmlarna kar slm
belirginlemektedir. Dier taraftan ilk- esaslarnn retilmesine gayret gste-
retimde Avrupal ve Cezayirli ocuklar rildi. Sosyal, sportif ve sanata ynelik
ayr ayr okullarda eitim gryorlard. kulpler alarak cami muhitinde ger-
Franszca'nn resm dil olmasna kar- ekletirme imkn bulunmayan faali-
lk halkn kendi dili Arapa'ya yabanc yetlere hz verildi, bylece bilhassa gen-
dil muamelesi yaplyor ve ancak orta liin dier sosyal ihtiyalarnn karlan-
retimde semeli ders olarak okutulu- masna alld. Kadnlarn eitim ve -
yordu. retimine zellikle nem verildi. Cemiyet
kltrel faaliyetlerini Fransa'daki yurt-
Halkn ve zellikle gen nesillerin ken-
talarna da gtrd, oradaki eitli ku-
di mill ve mnev deerlerine dnme-
lpler vastasyla Cezayirliler'in youn
dike lkenin smrge olarak kalmaya
olduklar blgelere ilim adamlar gnde-
devam edeceini ve lke insannn kendi
rerek konferanslar verdirdi.
Cemiyet ayrca hedeflerinin gerekle-
yet'l- ulem mensuplar eitim ve - mesi ve toplumun uurlandrlmas iin
retim meselesini faaliyetlerinin arlk yayn hayatna atld. Ancak 1933 yln-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 337
CEM'YYET'I - ULEM'l - MSLMN
da kmaya balayan es-Snnet'n-ne-
beviyye, e-ericat'1-Muhammediyye
ve e-rt's-sev adl gazeteler ksa rut 1 3 7 5 / 1 9 5 6 ,
sre sonra kapand. lk says 1935'te -
kan el-Be'ir ise II. Dnya Sava s-
rasnda yaymn durdurdu ve savan
arkasndan tekrar kmaya balayarak
1956 ylna kadar devam etti.
Siyas Faaliyetler. Cemiyetin kurulu
tznde her ne kadar siyas faaliyet-
te bulunmayaca belirtilmise de al-
malarnn tabii bir sonucu ve slmiyet'-
te din - siyaset ayrm yaplmamasnn
gerei olarak siyas bir talep fikri kendi-
liinden olutu. Yayn organlarnda do-
rudan deilse de bunu ihsas eden ifade
ve yazlar yer alyordu. Ancak asl gaye
toplumu iine dt cehalet, ekono-
mik yetersizlik ve tefrikadan kurtarmak-
t. Halkn madd ve mnev bakmdan
glenmesi ise smrge ynetimi iin
bal bana bir tehlikeydi". Nitekim 1954
Ocak aynda Fransz ynetimine verilen
bir raporda ulemnn nfuzunun artma-
snn Fransz hkimiyeti iin gerek bir
tehlike tekil ettii ve bunlarn asl he-
definin "mslman insan" yetitirmek
olduu belirtilmitir.
Mahall seimlere fert fert katlarak
kendi adaylarn destekleme yolunu tu-
tan cemiyetin siyas alandaki faaliyet-
lerinin en nemlisi, Arapa'nn yabanc
dil olmaktan karlp Franszca gibi res-
m dil haline getirilmesi, camilerin yne-
tim ve bakmnn vakflarnn gelirleriyle
birlikte mslmanlara devri, slm ilim-
ler fakltesi almas ve slm yarg te-
kiltnn kurulmas gibi Fransz yneti-
mi nezdindeki isteklerini tartmak ama-
cyla 7 Haziran 1936'da Cezayir slm
Kongresi'ni toplamak oldu. Bu toplant-
ya Cezayir'deki btn siyas partilerin
temsilcileri katld. Cemiyetin siyas ta-
vr ve faaliyeti, snrl ve hizip taassubu-
na dayal parti faaliyeti gibi olmayp ay-
rm yapmadan btn toplumu kapsyor-
du. Bu konuda siyas partilerle ortak ha-
rekete de nem veriliyordu.
Cem'iyyet'I-ulemi'l-mslimn, do-
rudan doruya Fransz smrge yneti-
mini hedef almadan eitim ve kltr fa-
aliyetlerine arlk veren bir izgi takip
ederek halkn gerek mnada slm'
kavramas ve kendi mill deerlerini ta-
nmas iin alm, program ve politi- Makdis'nin babas ve Cemml hatibi
kas ile lkede din dncenin gelime- Ahmed b. Muhammed b. Kudme'den
sinde ve smrge ynetimine kar ba-
mszlk fikrinin yerlemesinde en nem-
li etkenlerden biri olmutur.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
338
BBLYOGRAFYA: 66) Badat'a gitti ve Abdlkdir-i Gey-
Fudayl el-Verteln, el-Cez' irus-s' ire, Bey- ln'nin medresesine yerleerek ondan
s. 130-143, 198-215, ayrca fkh ve hadis okudu. Elli gn sonra Gey-
tr.yer.; M u h a m m e d el-Ber el-brhim, cy-
lnFnin vefat etmesi zerine Badat'n
n'l-be'ir, Cezayir 1979, s. 24, 210; Mahmd
Kasm, el-mm 'Abdlhamd b. Bds, Kahire
dier limlerinden drt yl boyunca muh-
1979, s. 2 2 - 2 7 ; A h m e d el-Hatb, Cem'iyyet'l- telif ilimler tahsil etti. Son derece kuv-
'ulem*i'l-mslimne'l-Cez*iriyyr (yksek li- vetli hfzas onu hadise yneltti. Daha
sans tezi, 1980), ei-Cmiat'i-Lbnniyye, Kl- sonra Dmak, Kahire ve skenderiye'ye
liyyet'l-dbiyye ve'I-ulmi'l-insniyye; Rbih
gitti. yl kald skenderiye'de Eb
Trk, e-eyh 'Abdlhamd b. Bds r'idul-
Thir es-Silef'den 1000 cze yakn ha-
slh ve't-terbiye fi'l-Cez' ir, Cezayir 1981, s.
102-104, 106, 109, 330; Abdlkerm B es-Saf- dis yazd rivayet edilir. Bu blgedeki
sf, Cem'iyyet'l-'ulem'i'l-mslimre'l-Ce- limlerden faydalandktan sonra tekrar
z'riyyn, Kosantne 1 4 0 1 / 1 9 8 2 ; Eb'l-Ksm Dmak'a ve Badat'a dnd. Oradan s-
Sa'dullah, el-Hareket'l-uataniyyetul-Cez'iriy-
fahan'a geti. Burada Eb Ms el-Me-
ye, Cezayir 1983, II, 90, 125-126, 145, 209-210,
216, 316, 359, 373-376; III (Kahire 1975), s. 48- dn'den ok faydaland. Eb Nuaym el-
49, 56-57, 89, 112, 115, 118, 119, 120, 133, sfahnFnin Ma'rifet-sahbe adl ese-
158, 179; Fehm Sa'd, Hareket 'Abdilhamd rini ilk defa grerek inceledi. Kitapta 190
b. Bds ve devruh f yakazati Cez' ir, Bey-
kadar hata bulduunu sylemesi baz
rut 1983, s. 59-64, 68-77, 98-108, 115-122;
kimseleri kzdrd. Bunlarn kendisini l-
A h m e d Hamn, ra' beyne's-snre ue'l-bid'a,
Kosantne 1 4 0 5 / 1 9 8 4 , s. 3 2 0 - 3 2 1 ; Alll el-F- drmek istediklerini anlaynca sfahan'
gizlice terketti. Daha sonra bu grle-
s, el-Harekt'l-istiklliyye fi'l-Maribi'l-'Ara-
b, Tanca, ts. (Dru C e s s li't-tba), s. 12-13; rini Tebyn'l-ibe li-evhmin haa-
Bessm el-Asel, 'Abdlhamd b. Bds ve bi-
let li-Eb Nu caym f Ma 'rifeti'-saha-
n' k'ideti's-evreti'l-Cez*iriyye, Beyrut
1986, s. 109-121; Mzin Salh Mutabbakn,
be adl eserinde bir araya getirmitir.
Eb Ms el-Medn (. 581/ 1185), ha-
Cem' iyyetul-' ulem'i'l- mslimne'l - Cez' i-
riyyn, Dmak 1408/1988; Nasr el-Cveyl, dis ilmini Cemml kadar iyi bilen pek
"Cem'iyyet 'ulem'i'l-mslimn bi'l-Cez'ir az kimsenin sfahan'a geldiini belirte-
beyne'd-dn ve's-siyse", el-Mecellet't-Tr-
rek bu tenkitlerinde onun hakl olduu-
hiyyet'l-Maribiyye, X V / 4 9 - 5 0 , Tunus 1988,
nu sylemektedir. Cemml Musul'a gel-
s. 107-116. m
IFFLL M Z N S A L H M U T A B B A K A N
diinde bn'l-Hab gibi limlerden
faydaland. Burada UkaylFnin, mam Eb
Hanfe'nin aleyhindeki rivayetlere geni
R CEMMIL! N
yer veren el-Cerh ve't-ta'dl adl ese-
( ) rini okuttuu iin Hanefler'i fkelendir-
Eb Muhammed Takyyddn di ve hapse atld (Eb me, s. 46). Ken-
Abdlgan b. Abdilvhid b. Al disini seven biri tarafndan Eb Hanfe'-
el-Makdis el-Cemml
ye dair blmn eserden karlp saklan-
(. 600/1203)
mas zerine serbest brakld. Dmak'a
Hadis hafz. dnnce Dmak Camii'nde Hanbeller'e
L J
mahsus ksmda hadis dersleri vermeye
Reblevvel 541'de (Austos 1146) Fi- balad. Duygulu bir insan olduu iin
hadis okuturken hem alar, hem de hal-
listin'de Nablus yaknlarndaki Cemml
k alatrd. Derslerinin byk rabet
kynde dodu. 543 veya 544'te do-
grmesini kskanan baz filer ve zel-
duu da sylenmektedir. Dmak! ve S-
likle Selhaddn-i Eyyb'nin takdirine
lih nisbeleriyle de anlr. O dnemde Fi-
mazhar olan Dmak Kads bn'z-Zek
listin Hallar'n istils altnda bulundu-
Muhyiddin Muhammed b. Ali ile Dmak
u iin ailesi ve akrabalar Cemml'den
hatibi Ziyeddin Abdlmelik b. Zeyd ed-
Dmak'a g etti. Hanbel mezhebinde
Devla tarafndan Dmak valisine ik-
olmalar ve Dmak'ta bu mezhebin ba-
yet edildi (596/1199-1200); Selefyye g-
ka mensuplar bulunmamas dolaysyla
rnde olan Cemml'nin Allah'n sfat-
ehrin dnda Ksiyn da eteklerin-
lar hususunda tebih yanls olduu id-
de, sonradan Slihiye diye anlacak olan
dia edildi. Ahmed b. Hanbel'i ok seven
bir mahalle kurarak oraya yerletiler.
ve Kur'n- Kerm'in mahlk olmad
Cemml, teyzesinin olu ve kendisin- konusunda onun gibi dnen Cemm-
den drt ay kk olan bn Kudme el- l'nin, yaygn kanaatin aksine grleri
bulunduu ileri srld. Valinin huzu-
runda yaplan grmelerde Selef aki-
ilk derslerini ald. Bir mddet sonra bn desini savunan CemmlFnin camide va-
Kudme ile birlikte dier ilim merkez- az edip hadis okutmas yasakland gi-
lerini dolamaya balad. 561'de (1165-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CEMML

bi kendisinden ksa zamanda ehri ter- Cemmlnin heybetli bir grn, duasn ihtiva etmektedir. Eser Abdlk-
ketmesi istendi. O da bunun zerine n- sert bir tabiat, son derece gl bir h- dir el-Arnat ve Mahmd el-Arnat ta-
ce Ba'lebek'e, daha sonra da Msr'a git- fzas vard. Kendisine sorulan hemen rafndan Beyrut'ta yaymlanmtr (1405/
ti. Msr'da da fi fakihlerinden baz- her hadisin ne derece salam ve rvile- 1985). 4. Sret'n-neb ve ahbh'l-
lar onun Mcessime taraftar olduu rinin ne kadar gvenilir olduunu ay- caere. Eseri H. ed-Denv neretmitir
ve halkn inancna zarar verdii iddiasy- rntlaryla bilirdi. Bununla birlikte gu- (Beyrut 1986). S. el-Keml* f esm'i'r-
la ldrlmesine fetva verince Marib'e rura kaplaca endiesiyle elinde kitap ricl. el-Keml f macrifeti'r-ricl ady-
srgn edilmesi kararlatrld; fakat bu bulunmadan hadis rivayet etmezdi. Ta- la da anlan eser, rivayetleri Ktb-i Sit-
emir kendisine tebli edilmeden 23 Re- lebeleriyle ok ilgilenir, onlar ilim - te'de yer alan rviierin hal tercmeleri-
blevvel 600'de (30 Kasm 1203) v e f a t renmeye ve bu maksatla muhtelif ilim ni ihtiva eden ilk almadr. Tannm
etti ve Karfe'de topraa verildi. merkezlerini dolamaya tevik ederdi. birok slm limi bu esere zeyil mahi-
Doru olduuna inand bir eyi ekin- yetinde kitaplar kaleme almlardr, el-
Cemml'yi takdirle anan Zeheb, din-
meden syleyen Cemml, hakszla da- Keml'in yazma bir nshas Millet K-
den ktna dair fetva veren kimsele-
yanamaz, gl ve heybetli yapsyla k- tphanesi'ndedir (Feyzullah Efendi, nr.
rin, akaid esaslarnn aklanmas konu-
tlkleri bizzat engellemeye alrd. s- 1506-1508). 6. el-Mibh f cuyni'l-eh-
sunda metot bakmndan onunla anla-
fahan'da ve Msr'da bulunduu sralar- dsi's-shh. ahhayn hadislerini ken-
amayan baz E'arler'den (kelmclar)
da halkn kendisine gsterdii sayg ve dine ulaan senedlerle bir araya geti-
ibaret olduunu sylemektedir. Allah'
ar ilgiden tr yolda rahata yr- ren, Zeheb'nin krk sekiz czden ibaret
insana benzettii iddiasna gelince, bu
yemezdi. ok cmertti. Para biriktirme- olduunu syledii bu mstahrec*in
naslarda, Allah'a nisbet edilen "inmek",
yi sevmez, eline geeni ihtiya sahipleri- mellif hattyla olan bir blm Zhi-
"kmak" (nzl, istiva) gibi kavramlarn
ne gizlice datrd. riyye Ktphanesi'nde bulunmaktadr
(haber sfatlar) mecazi mnalaryla te'vil
Eserleri. 1. 'Umdet'l-ahkm*. el-'Um- (Mecmua, nr. 30, vr. 217 a -244 b ). 7. c Akide
edilmelerinin isabetli olmayaca gr-
de fi'l-ahkm f me'limi'l-hell ve'l- (Brockelmann, GAL, 1, 438; Suppi, 1, 607).
nden kaynaklanmaktadr. Aslnda bu
harm adyla da anlan eser, Sahh-i 8. ed-Drret'l-mud"e fi's-sreti'n-
gr Hanbeller ile baz muhaddislerin
Buhr ile ahh-i Mslim'deki ahkm- nebeviyye (Brockelmann, GAL, 1, 438).
mterek bir kanaatidir.
la ilgili 420 kadar hadisi konularna g- Kutbddin el-Haleb diye tannan Abdl-
Cemml'den hadis tahsil edenler ara- re sralayarak bir araya getirmitir. Bir- kerm b. Abdnnr bu eseri el-Mevri-
snda, her biri hadis hfz olan oullar ok erhi bulunan kitap Mustafa Abdl- d'l-'azbi'l-hen fi'l-kelm cal s-
zzeddin Eb-Feth Muhammed, Cem- kdir At tarafndan Beyrut'ta baslm- reti cAbdilan adyla erhetmitir. 9.
leddin Eb Ms Abdullah ile fakih olan tr (1406/1986). 2. el-Mihne 'an immi Ahbr'l-Haseni'l-Bar. Eserin mel-
olu Muhyiddin Eb Sleyman Abdur- Ehli's-snne ve k'idihim ile'l-cenne. lif hatt bir nshas Zhiriyye Ktpha-
rahman, ayrca Ruhv, Muvaffakuddin Ahmed b. Hanbel'e halku'l-Kur'n* me- nesi'nde mevcuttur (Mecmua, nr. 55, vr.
diye bilinen Abdllatf el-Badd ve ta- selesinden dolay yaplan eziyetlere dair- 165 a -170 a ).
nnm muhaddis Ziyeddin el-Makdis dir (Kahire 1932). Eser Abdullah b. Ab- Cemml'nin birer nshas Zhiriyye
gibi limler bulunmaktadr. Kraat ve dlmuhsin et-Trk tarafndan da Mih- Ktphanesi'nde bulunan dier eserleri
Arap dili limi, muhaddis Eb'l-Ymn net'l-mm Ahmed b. Muhammed de unlardr: Eb'l-' b. Rebc, Me-
el-Kind, Drekutn'den sonra Cemml b. Hanbel adyla yaymlanmtr (Kahire nkb'-ahbe, alt'n-neb fi'l-en-
gibi bir hadis hafznn gelmediini belirt- 1987). 3. en-Naha fi'l-ed'iyeti'-a- biy'i leylete'l-isrHads'l-ifk, Fe-
mitir. Ziyeddin el-Makdis'nin syledi- hha. Ktb-i Sitte ile Ahmed b. Han- z'il 'mer b. el-Hattb (Brockelmann,
ine gre de devrin muhaddisleri Cem- bel'in eJ-Msned'i, Tabern'nin mu'cem- GAL [Ar.|, VI, 192). Bunardan baka baz
ml'nin bir benzerini grmediklerini iti- leri vb. eserlerden derledii Hz. Peygam- kaynaklarda onun snen*lere dair 200
raf etmilerdir. ber'in muhtelif konulara dair 114 kadar cze yakn bir hacimde ve msvedde ha-
lindeki Nihyet'l-murd min kelmi
hayri'l-'ibd'u 100 cz hacminde olup
'---i %J>. halka okuduu el-Ehds ve'l-hikyt',
Jstav & iki ciltten ibaret Gunyet'l-huffz f tah-
;1" M . ' M l ' V t * kiki mkili'l-elfz', el-Erba'n adl
drt ayr almas ve her biri birer cilt-
ten ibaret el-Yevkit-fhire, Tuhfe-
t't-tlibn fi'l-cihd ve'l- mchidin,
' C -
el-sr'l-merdyye f fez'ili hayri'l-
beriyye, er-Ravza adl kitaplar, her bi-
ri bir veya birka cz halinde olan et-
Cemml'nin
Teheccd, el-Ferec, es-Salt mine'l-
uy ! U- y^^J'^jr1 ~ - el-Keml
f esma'i'r-ricl ahy' ile'l-emvt, e-ft, Zemm'r-
adl eserinin riy', Zemm'l-ybe, et-Terb fi'd-
f -Mir- -s I. cildinin
duc', Fez'il Mekke, el-Emr bi'l-
unvan sayfas ile
ilk sayfas
ma'rf, Fez'il ramazn, Fez'il'-
{Millet Ktp., adaka, Fez'il cari zilhicce, Fez'i-
"-- n- . .: - -'-i -''
Feyzullah l'l-hac, Fez'il receb, Veft'n-ne-
Efendi,
nr. 1506)
b, el - Aksm'llet akseme bihe'n-ne-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 339
CEMML

b, ctikadu-Hc, Zik'l-kubr, D- remy-i cimr denir. Cemrelerden Mina- hiliye detlerine dayandrmas ve tala-
rer'l-eer, Tebyn'l-ibe li-evh- Mekke ynndeki ilkine kk veya bi- ma ile kimin tel'in edildiinin pek vazh
min hasalet li-Eb Nu caym Ma crife- rinci cemre (el-cemret's-sur, el-cemre- olmadn ileri srmesi artcdr (bk.
'-ahbe, Ert's-s'a adl alma- t'l-l), ikincisine orta cemre (el-cemre- El, II, 1012; A, III, 89-90). F. Buhl ayrca
lar zikredilmektedir. t'l-vst), ncsne de byk cemre bayramn son gnnde talarn g-
BBLYOGRAFYA: veya Akabe cemresi (el-cemret'l-kbr, ne battktan sonra atld, bakalar
Mnzirf, et-Tekmile, II, 1 7 - 1 9 ; Eb me, cemret'l-Akabe) ad verilir. Birinci cem- tarafndan atlan talarn da kullanla-
Tercim ricli'l-karneyi's-sdis ve's-sbf (nr. re ile orta cemre arasnda 156,40 m., bildii eklinde J. L. Burckhart'tan nak-
zzet el-Attr), Beyrut 1974, s. 4 6 - 4 7 ; Melik'l- orta cemre ile Akabe cemresi arasnda len verdii tamamen yanl bilgiler ya-
Eref er-Resl, el-'Ascedul-mesbk (nr. -
116,77 m. mesafe bulunmaktadr. nnda cemret'l-Akabe'ye ilk gn, dier-
kir Mahmd Abdlmn'im), Badad 1395/1975,
lerine de "bayramn pek mhim olma-
s. 2 8 9 - 2 9 0 ; Zeheb, A'lm'n-nbel*, XXI, "eytan talama" diye de adlandrlan
4 4 3 - 4 7 1 ; XXII, 42-43, 3 1 7 - 3 1 9 ; a.mlf., Tezki- yan dier gnlerinde" ta atlmasnn,
bu atlar, Hz. brahim'i Allah'n emrini
retul-huffz, IV, 1372-1381; a.mlf., el-'ber, III, bunlarn daha az nemli olduunu d-
yerine getirmekten alkoymak isteyen
129; bn Kesr, el-Bidye, XIII, 3 8 - 3 9 ; bn Re- ndrd eklinde garip ve mesnet-
ceb el-Hanbel, ez-Zeyl eal Jabakti'l-Han- eytann yine onun tarafndan Mina'da
siz bir yorumda da bulunur. eytan ta-
bile, Kahire 1 3 7 2 / 1 9 5 3 , II, 5 - 3 4 ; bn Tarber- talanmasnn htrasn yaatmakta ve
d, en-Ncm'z-zhire, VI, 185; Syt. Hs-
lama srasnda kadnlarn yzlerini biraz
insanlar daima gnaha sokmaya al-
n'l-muhdara, I, 354, 4 8 0 ; Kef'z-zunn, II, atklarna dair verilen bilgi de geree
an eytana kar bir tr tepki ve diren-
1013, 1059, 1164, 2 0 5 3 ; zhu'l-meknn, II, aykrdr; nk kadnlarn yzlerini ak
69, 148, 196, 296, 308, 318, 329, 4 9 3 ; bn'l-
meyi temsil etmektedir. Bir hadiste ri-
tutmalar ihramn gereklerinden olup
md, ezert, IV, 3 4 5 - 3 4 6 ; Kettn, er-Risle- vayet edildiine gre, Hz. brhim Kbe'-
cemreye mahsus bir ey deildir. Frantz
t'l-mstetrafe, s. 12, 49, 112, 113, 180, 182, nin inasn tamamladktan sonra Ceb-
2 0 8 ; Brockelmann, GAL, I, 4 3 7 - 4 3 8 ; SuppL, Buhl'n bu fahi hatalarnn Encyclo-
ril'in yol gstermesiyle ilk haccm yap-
I, 6 0 5 - 6 0 7 ; GAL (Ar.), VI, 185-192; Kehhle, pedia o/ islam'm yeni nerinde yer al-
t ve olu smil'i kurban etmeye g-
Mu'cemul-m'ellifn, V, 275-276; Sezgin, GAS, mamasna karlk eytan talamann es-
I, 132, 140, 143, 503-504, 592; Mu.Fs., III, 167.
trd esnada Mina'nn sz konusu
ki putperest ibadetinden intikal ettiine
yerinde nne kan eytan talamtr
H M . YAAR KANDEMR dair iddiann tekrar edilmesi (El2 [ng.).
(Msned, 1, 297, 306-307; Hkim, 1, 466;
II, 438), msteriklerin slm'n vahye da-
Beyhaki, V, 153-154). Hz. Peygamber de
yanan bir din olmad eklindeki n yar-
F CEMRE n Ved hacc srasnda bu cemrelere ta
glarnn tabii sonucudur.
( ) atm ve zellikle bu esnada hac ibade-
tinin yapl eklinin kendisinden re- A r e f e gn Arafat vakfesinden sonra
Hacda eytan talama srasnda
atlan talara ve bu talarn nilmesini istemitir (Mslim, "Hac", 310-
Mzdelife'ye doru yola kan haclar
atld yerlere verilen ad. 312). Bundan dolay kurban bayramnn
sabah namazn Mzdelife'de, ilk vakti
birinci gn Akabe cemresine, dier
olan alaca karanlkta klarlar ve Me'ar-i
gn de her cemreye ta atlmas fa-
Szlkte "kor paras; akl ta" gibi Harm'daki vakfenin ardndan gne
kihlerin ittifak ile vcip olup terkinden
mnalara gelen cemre, bir fkh terimi domadan Mina'ya hareket ederler. Mi-
dolay ceza kurban (dem) gerekir. Sahih
olarak haclarn kurban bayram gnle- na'ya vardklar zaman Akabe cemresi-
hadislerde bu uygulamann Hz. brahim'in
rinde Mina'da attklar kk talarn nin yannda, ihrama girdiklerinden beri
snnetine dayand aka belirtildii
her birini ve bu talarn atld ayr syledikleri telbiye*yi kesip bu cemre
ve sembolik olarak eytann taland
yeri ifade eder. oulu cimr ve ceme- iin hazrladklar yedi akl tan "Bis-
bilindii halde Frantz Buhl'n bunu C-
rttr. Bu yerlere ta atlmas iine de millhi Allahekber" diyerek teker te-

C e m e r t m e v k i i n d e n g e n e l g r n - Mekke / Suudi Arabistan

' - - - - - -

sH^'-f^aBHraMHBaBHIM

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

340 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

ker Akabe cemresine atarlar. Birinci gn
dier cemrelere ta atlmaz.
Akabe cemresinin talanmas ii, Ha-
nefler'e gre kurban bayramnn birin-
ci gn afan skmesiyle balar, ayn ramn drdnc gn gnein batma-
gn gne batncaya kadar devam eder.
Ancak mstehap olan, talamann g-
nein domasndan sonra yaplmasdr.
Gndz atamayanlar hibir ceza gerek-
meksizin gece de atabilirler. Mlikler'e
gre talama gne dounca balar, ba-
tnca son erer; geceye kalrsa hacnn
kurban kesmesi gerekir. fi ve Hanbe-
ller'de ise Akabe cemresine ta atma
bayramn birinci gn gece yarsndan
balamakla birlikte en faziletli zaman
gne doduktan sonraki zamandr, bu
sre gne batncaya kadar devam eder.
Atamayanlar dier terk* gnlerinde
de atabilirler. Atlacak talarn nohuttan
byk, fndktan kk olmas tavsiye ikinci ve nc gnleri zevalden son-
edilmitir. Talarn Mzdelife'den top-
lanmas mstehap, cemrelerin civarn-
dan toplanmas ise mekruhtur. Hatta
Hanbeller, buradan alnan talarla ya-
plan talamann geersiz olduunu ka-
bul etmilerdir. Ayrca temiz olmayan
yerlerden ta alnmamaldr. fi, Mli- Mina snrlarndan ayrlm olmalar art-
k ve Hanbeller'e gre cemrelere atla-
cak nesnenin "ta" olmas gerekir; de-
mir, kurun, toprak, tahta gibi eyler
atlamaz. Hanefler'e gre ise zerinde
teyemmm yaplan, yani toprak cinsin-
den olan her ey atlabilir. Talar at-
mayp elle koymak ciz olmad gibi bir
defada hepsini veya birka tanesini at-
mak da tek ta atmak hkmnde sayl-
mtr. Hastalk, yallk vb. sebeplerden relerin etrafnda tan d mesafesi-
dolay ta atacak durumda olmayanlarn
yerine veklet verdikleri kimseler de bu
ii yapabilir.
Haclar Akabe cemresini taladktan
sonra kurbanlarn kesebilir, tra olup
Kbe'yi tavafa ve sa'y etmeye gidebilir-
ler. Bayramn birinci ve ikinci gnlerin-
de geceyi Mina'da geirmek Hanefler'e
gre snnet, dier mezhebe gre ise
vciptir. Yine bayramnn ikinci, nc
ve Mina'da kalnmas halinde drdn-
c gnleri srayla birinci, orta ve Akabe
cemrelerine yedier ta atlr. Bu cem-
relere ta atmann vakti, mctehidlerin
ittifak ile her gn zevalde balamakta
olup daha nce atlmas ciz deildir.
Ancak Eb Hanfe'den zevaldan nce at-
mann ciz olduuna dair bir gr de
nakledilmitir. Hanef ve filer'e gre
bayramn ikinci ve nc gnlerinin ta-
lama vakti ertesi gn fecrin douuna
kadar devam eder. Mlik ve Hanbel-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
ler'e gre ise bu sre gnein batmasy-
la sona erer. Ancak Hanbeller mazere-
ti bulunan kimselerin geceleyin de ta
atabileceklerini kabul etmilerdir. Bay-
limleri bu mesafeyi 3 zir ile (yaklak
syla talama vaktinin son bulduu ko-
nusunda mezhepler gr birlii iinde-
dir. fi ve Hanbeller'e gre terk gn- t'l-Akabe'nin evresine demir parmak-
leri olan bayramn son gn bir tek
gn hkmnde olduundan bunlarn ilk
ikisinde ta atamayan kimse, son gnn
akamna kadar bulduu ilk frsatta ta
atabilir. Kurban bayramnn drdnc g-
n de kalnmas halinde cemrelere top-
lam yetmi ta atlm olur. Haclarn bi-
rinci ve orta cemreye yedier ta attk-
tan sonra her birinin yannda Kbe'ye
dnerek dua etmeleri, Akabe cemresi-
ne ta attktan sonra ise beklemeden
ayrlmalar snnettir. Kurban bayramnn
ra cemrelere ta atan haclar, isterlerse
drdnc gnn atn terkederek Mek-
ke'ye dnebilirler. Ancak bunun iin Ha-
nef mezhebine gre drdnc gn a-
fak skmeden, dier mezhebe gre
ise nc gn gne batmadan nce
tr. Ayrlmayanlar, drdnc gnn at-
larn da yaparak Mina'dan ayrlrlar. Dr-
dnc talamann yaplmas daha fazi-
letli kabul edilmekle birlikte haclar bu
konuda muhayyer braklmtr.
Mina'daki cemrelerin yeri, slm n-
cesinden itibaren iaret talar ile (ta-
tan yaplm silindirimsi ymalar) belir-
lenmiti. Ancak XIX. yzyla kadar cem-
tedrek,
Cemrelerden eitli grntler
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEMD
ni snrlandran bir iaret veya ihata du-
var yoktu. Bu yzden dinen geerli ola-
cak mesafe konusunda fakihler arasn-
da uzun tartmalar olmu, son dnem
I,5 m.) snrlandrmtr. 1291 yl Zilka-
de aynn sonlarnda (Ocak 1875) cemre-
lklar yaplm, bu ekilde cemreye faz-
laca yaklamaktan doabilecek izdiha-
mn nlenebilecei dnlmtr. An-
cak halk tarafndan ta atlacak mek-
nn geniletildii eklinde anlalabile-
cei endiesiyle bu parmaklklar bir yl
sonra kaldrlm ve her cemrenin et-
rafna talarn decei yeri belirleyen
havuz biiminde duvarlar ina edilmitir.
te yandan bir tepenin eteinde bulu-
nan Akabe cemresinin arkasndan (tepe
tarafndan) ta atmak snnete aykr ol-
duundan eskiden cemrenin kuzeydo-
u ynne bir de duvar rlmt. Bu
tepe yol yapm sebebiyle 1956 ylnda
ortadan kaldrlrken buraya yine bir du-
var yaplmtr. 1975'te cemrelerin bu-
lunduu mevki, izdiham nlemek iin
40 il 80 m. eninde ve 1 km. boyunda
bir yolla iki katl olarak yeniden dzen-
lenmi, daha sonra yaplan bir tdilt
srasnda ise Akabe cemresindeki duvar
ortadan kaldrlmtr.
BBLYOGRAFYA:
Lisnul-'Arab, " c m r " m d . ; Msned, I, 297,
306-307; Mslim, "Hac", 268, 305-314; bn M-
ce, " M e n s i k " , 21, 63, 84; Eb Dvd, " M e n -
sik", 56, 65, 73, 77; Tirmiz, " H a c " , 55, 6 1 ; Ne-
s, " H a c " , 189, 204, 209, 2 1 5 ; Hkim, el-Ms-
I, 4 6 6 ; Beyhak, es-Snen'l-kbr, V,
153-154; fi, el-m, II, 181; Sahnn, el-M-
deuuene, I, 4 1 9 - 4 2 4 ; Ksn, Bed'f, II, 137-
140; Ykt, Mu "cem'l-bldn, II, 162; IV, 464-
465; bn Kudme, el-Mun, Riyad 1401, 111,
4 2 4 - 4 3 0 , 4 5 0 - 4 5 6 ; Fs, if''l-arm bi-ah-
bri'I-beledi'l-haram, Beyrut, ts. ( D r ' l - K t -
b i i - i l m i y y e ) , I, 2 9 4 ; II, 9; Buht, Keful-k-
n\ II, 498-501, 5 0 8 - 5 1 1 ; Kalyb, el-Hiye
'al Minhci't-tlibn, Beyrut, ts. (Dr'l-Fikr),
II, 117-118; Haskef, ed-Drrul-muhtr (bn
bidn, Reddul-muhtr iinde), II, 148, 179-
181; Mir't'l-Haremeyn (Mekke), 1/2, s. 1063-
1065; brahim Rifat Paa, Mir't'l-Haremeyn,
I, 48, 136-138, 328-329; Cevd Ali, el-Mufassal,
VI, 3 8 5 - 3 8 6 ; Abdullah b. A b d u r r a h m a n el-Bes-
sm, " K i t b Huddi'l-me'iri'l-mukadde-
se", Mecellet Mecma'i'l-fkhi'l-slmt, sy. 3,
Mekke 1 4 0 7 / 1 9 8 7 , s. 1587-1594; Mu.F, XV,
2 7 5 - 2 7 9 ; F. Buhl, " D i a m r a " , El, II, 1 0 1 2 - 1 0 1 3 ;
a.mlf., " C e m r e " , A, III, 8 9 - 9 0 ; a.mlf. - J. Jo-
mier, " a l - D j a m r a " , El2 (ng.), II, 438.
M . ZG ARAS
CEMD
(bk. C E M ) .
341
 CEMD HURD
F CEMD HURD
( -Sr-V^- J )
ran ve Trk edebiyatlarnda
eitli airler tarafndan mesnevi olarak
^ ilenen klasik ak hikyesi.
Eserden esere baz farkllklar gster-
mekle beraber konunun ana izgileriyle
esas udur: in hkmdarnn olu Cem-
d ryasnda grd kza k olur.
Bu kz Rum kayserinin kz Hurd'dir.
Ak derdiyle gnden gne eriyen Cem-
d babasn raz edemeyeceini anlayn-
ca dostu bezirgn Mihrb ile birlikte sev-
diine kavumak iin yollara der. Ba-
ndan geen binbir glk, cenkler ve
mcadeleler sonunda sevdiine kavuan
Cemd, Hurd'le evlenerek in'e dner
ve daha sonra da babasnn tahtna -
kar. Konunun anlatld mesnevilerde,
zamanlarnn ok gzel canlandrlan spor
oyunlar ile zengin sava sahneleri de
yer almaktadr.
lk "Cemd Hurd", ranl air Sel- nin bir tercmesi olarak balad mes-
mn- Svec (. 778/1376) tarafndan
Celyirli Hkmdar Sultan I. veys'in
istei zerine 763'te (1361) nazmedil-
mitir. 2700 beyit civarnda olan ve aru-
zun "mefln / mefln / feln" ka-
lb ile yazlan mesnevi, Firdevs'nin eh-
name1 sinden, Nizm'nin Hsrev -
rn'i ile Het PeyJter'inden, Unsur'nin
Vmk u cAzr3 adl eserinden, Emr
Hsrev'in rn Hsrev1 inden alnan
eitli efsane ve hikyelerle zenginleti-
rilmitir. Eserin Nuruosmaniye (nr. 4188,
4189, 4190), stanbul niversitesi (FY., nr.
442) ve Sleymaniye (Hsrev Paa, nr. 504,
ba taraf hayli eksik) ktphanelerinde
nshalar vardr. Selmn- Svec'nin
Cemd Hrd1 inin Red-i Ysem
tarafndan KUiyyt- Hce Cemled-
dn Selmn- Svec iinde neri yapl-
mtr (Tahran, ts.).
Trk edebiyatndaki ilk "Cemd Hur-
d" mesnevisi ise bilindii kadaryla Ah-
med (. 815/1412-13) tarafndan yazl-
mtr. Ahmed'nin, Svec'nin mesnevi-
sindeki gibi aruzun "mefln / mef-
ln /feln" kalbyla kaleme alnan 4798
beyitlik eseri, bizzat airi tarafndan ya-
plan geni ilvelerle Selmn- Svec'-
ninkinin alelde bir tercmesi olmaktan
km, telif denebilecek bir zenginlie
ykselmitir. Emr Sleyman'n isteiyle
yallk anda yazd Cemd Hur-
d'i Ahmed 806'da (1403) tamamlam
ve yer yer divannda bulunmayan eit-
li gazellerle de sslemitir. Tek nshas
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
342
stanbul niversitesi Ktphanesi'ndeki
(TY, nr. 921) skendernme nshas iin-
de mevcut olan eser Nihad Sami Banar-
l tarafndan bulunarak ilim lemine ta-
ntlmtr (bk. TM, VI, 136-159). Daha son-
^ ra eser zerinde Mehmet Akaln bir dok-
tora almas hazrlam (Atatrk niver-
sitesi Ed.Fak., 1969) ve gramer zellikle-
riyle birlikte metin ksmn neretmitir
(Ankara 1975).
"Cemd Hurd" yazan dier bir Trk
airi de Cem Sultan'dr (. 1495). 883
(1478) ylnda daha yirmi yalarnda iken
meydana getirdii eserini babas Ftih
Sultan Mehmed'e ithaf etmitir. Cem
Sultan eserine yt- Uk adn ver-
mi, Cemd Hurd isminin ise ona
lakap olduunu bildirmitir (nce, Cem
Sultan, s. 97). Bu eser de Ahmed'ninki
ile ayn vezinde nazmedilmi olup yak-
lak 5300 beyit tutmaktadr. "dben
tercme Selmn sznden / Vel zba-
ter ittk can sznden" beytinde ifade
ettii zere Selmn- Svec'nin eseri-
nevisini daha sonra hayli geniletmi,
gazeller ve ktalarla sslemitir. Selmn-
Svec'nin eserinin 2700 beyit civarn-
da olduu gz nne alnrsa Cem Sul-
tan'nkinin sadece basit bir tercme ol-
mad anlalr. Bu mesnevinin biri ek-
sik ve sayfalan kark 124 varaklk (K-
tahya Vhid Paa Ktp., nr. 1666), dieri ise
tam olmak zere 188 varaklk iki ns-
has bulunmaktadr. Bunlardan, varl
nce Cahit ztelli tarafndan haber ve-
t* wi^JJ/J
ii
..
. .
Abd'nin
Cemd
Hurfd'inin
ilk iki sayfas
'j r
(Sleymaniye Ktp., fajlb
Pertev
j ^ . ^ j / ; ! /.i
Paa,
nr. 4 4 3 )
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
rilen ikinci nsha Ankara niversitesi
lhiyat Fakltesi Ktphanesi'nde bu-
lunmaktadr (nr. 18.464). Ktahya ns-
has zerinde Glcan Mama bir lisans
tezi, br nsha ile ilgili olarak da Ad-
nan nce bir doktora tezi hazrlamtr
(bk. bibi.).
"Cemd Hurd" mesnevisi yazan
airlerden biri de II. Selim zamannda
(1566-1574) yaayan, hayat hakknda
kendi eserinde verdikleri dnda yeterli
bilgi bulunmayan Abd'dir (bk. nce, TD,
nr. 410, s. 186-192). Eserin bilinen tek
nshas Sleymaniye Ktphanesi'nde
bulunmaktadr (Pertev Paa, nr. 443). Son
sayfasndaki kayttan yazmann mellif
hatt olduu anlalmaktadr. Abd'nin
II. Selim'e ehzadelii srasnda takdim
ettii eser 5940 beyittir. Mesnevi, "Ol-
du tis'a mi'eyle sitt sittn / Bu b-
dil-kee trh-i rengn" (vr. 145a) ve eb-
ced hesabyla "pes tamm kitb" gibi
tarih kaytlarna gre 966'da (1558-59)
telif edilmitir. Bilinen Cemd Hurd
mesnevileri iinde en hacimlisi Abd'nin-
kidir. Bu eser zerinde Nazan Kulolu
tarafndan bir yksek lisans tezi hazr-
lanmtr (bk. bibi.).
Bunlarn dnda Hubb Aye Kadn'a
(. 998/1589) nisbet edilen bir Cemd
Hurd daha bulunmaktadr (Levend,
s. 101). Ktib elebi, tezkirelerin Amas-
yal Hubb Hatun'a nisbet ettikleri Cem-
d Hurd1 in Ahmed'ye ait olabile-
ceini kaydeder. eyholu Mustafa'nn
Huridnme adyla 789'da (1387) telif
i,
f S r . Z . r . * : ' . - 'JJy tt JjC^iii*
ly&Mrftlijr*I Ifvig^jJ.
r"
i ~- - " ^
, ' . ; / ...
'.. ji ,
Cun/Sfijii
-/'
 CEM'U'I-CEVM'

ettii mesnevide (Sleymaniye Ktp., Ha-
midiye, nr. 550/4) Hurd yer almakla
birlikte bunun konusu tekilerden daha
farkldr.
BBLYOGRAFYA :
Ahmed, Cemd Hurd (nceleme-Metir)
(nr. Mehmed Akaln), Ankara 1975; Kef'z-
zunn, I, 594; Glcan Mama, Cemd Hur-
d Cem Sultan (lisans tezi, 1967), ti Ed.Fak.,
Trkiyat Enstits, Tez, nr. 730; Banari, RTET,
I, 393-394; a.mlf., "Ahmed v e Dsitan- T e -
vrih-i Mlk-i l-i Osman-Cemid ve Hur-
di", TM, VI (1939), s. 136-159; Adnan nce,
Cem Sultan Cemd Hurd (doktora tezi,
1981), Atatrk niversitesi, Ed.Fak., s. 3-113;
a.mlf., "XVI. Yzyl airlerinden Abd ve Eser-
leri", TDi, nr. 410 (1986), s. 186-192; a.mlf.,
"Cemd Hurd Mesnevileri", Frat niuer-
sitesi Dergisi (Sosyal Bilimler), III/2, Ankara
1989, s. 109-139; Nazan Kulolu, Abd, Cem-
id Hurid (nceleme-Metin) (yksek lisans
tezi, 1989), Frat niversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tits; Mnevver Okur, " C e m Sultan - Cemid
Hurid", TD, VII/84 (1958), s. 612-614; A.
S. Levend, "Divan Edebiyatnda Hikye", TDAY
Belleten (1967), s. 101; Cahid ztelli, "Cem Sul-
tan'n Y e n i Bulunan C e m i d - Hurid M e s -
nevisi", TD, XXVI/248 (1972), s. 124-128; s-
mail nver, " A h m e d " n i n Cemd Hurid
Mesnevisi zerine", TDe., VII [19771, s. 171-
180; a.mlf., "Mesnevi", TDl. Trk iiri zel
Says, nr. 415-417 (1986), s. 442; TDEA, II, 34-
35, 43-44; CL. Huart - [H. Masse], "Djamshd",
El2 (ng.), II, 438-439. m mm'l-Haremeyn el-Cveyn ile Fah-
S HASAN
F CEMD b. M E S ' D
l (bk. K).
CEM'U'I-CEVM'
( t * ! ^ ^ )
usul kitabndan eitli konular derledi-
ini belirtmektedir (Cem'u'l-ceumf, I,
25-26). Gerekten mellif, o gne kadar
yazlan usul kitaplarnda yer alan gr-
leri bazan birer kelimelik atflarla da ol-
sa baarl bir ekilde zetlemitir.
Tceddin es-Sbk,
mi'de Hanef ekolnn usul kitaplarna
ve grlerine de yer vermekle birlikte
eserini daha ok fi (mtekellimn) eko-
lne bal kalarak yazmtr. Ancak ki-
tap, kendinden nceki grlerin ve usul
kitaplarnn bir sentezi olmas bakmn-
dan iki metodu birletiren eserler ara-
snda saylr.
Cem Cu'l-cevmi<:,
de olduu gibi bir mukaddime ile yedi
ana blmden (kitb) oluur. Mukaddi-
mede baz temel kavramlarn tanm ya-
plp er' hkmle ilgili konular, teklif
ve vaz' hkm, hkmn kayna, mev-
zuu ve muhatab gibi meseleler ele al-
nr. Yedi blm ise srasyla kitap, sn-
net, icm, kyas, istidlal, tedl-tercih,
ictihad konularna ayrlmtr. Mellif ara
konulara bazan dorudan doruya, ba-
zan da "Mes'ele" balyla girmekte, de-
lillere inmeden o konuda mevcut gr-
leri, ok defa gr sahiplerini de belirte-
AKSOY
rek vermektedir. Gr sahiplerinin bir-
ok yerde ayr ayr zikredilmesi, sz ko-
n nusu gre katlan usulcleri bir araya
getirme gayreti kadar dier eserlerde bu
ahslara yaplan yanl atflar tashih et-
me veya Minhc'l-vl'de
yan isimleri ilve e t m e maksadyla izah
edilebilir (Cemcu'l-ceumi\ l, 438-439).
Tceddin es-Sbk tercih ettii gr-
genellikle nce verip ardndan dier
grlere temas etmekte, bazan da hep-
sini ortaya koyup daha sonra tercihini
Cemcu'l-cev- belirtmektedir. Fakat mellifin tercihi
fi ekolnde yaygn olarak kabul g-
ren grten, bilhassa bn'l-Hcib ve
Beyzv'nin tercihinden genelde ayr de-
ildir. Eserde gr ve tercihlerin gerek-
elerine ve kar itirazlara yer verilmez.
Mellif, Minhc'l-vl'e yer alan
delilleri ihtisar amacyla kitabna alma-
dn, sadece mehur kitaplarda aka
belirtilmeyen delilleri zikrettiini ifade
Minhc'l-vl'-
etmektedir (Cem'u'l-ceumf, II, 438).
Ancak Sbk, ok az yerde de olsa b-
n'l-Hcib ve Beyzv'ye aykr gr be-
yan etmekte ve muhalefetinin nemine
dikkat ekmektedir (a.g.e., II, 438).
Eserde mehur usulcler isimlerin-
den ok, ada dier kitaplarda oldu-
u gibi onlara alem olan lakaplarla an-
lr. Mesel; "kd" Eb Bekir el-Bkil-
n, "kdyn" Bklln ve Kd Abdl-
cebbr, "stz" Eb shak el-sferyn,
"imam" Fahreddin er-Rz, "imamn"
reddin er-Rz, "eyh" Eb'l-Hasan el-
E'ar, "e-eyh el-imm" babas Taky-
yddin es-Sbk isimlerini ifade etmek-
tedir.
Cemzu'l-cevmic, daha nce telif edi-
yer alma- len klasik usul kitaplarn muhtasar da

Tceddin es-Sbk'nin
(. 7 7 1 / 1 3 7 0 )
fkh usulne dair eseri. Cem'u'l-ceumi'in Hk iki s a y f a s (Sleymaniye Ktp., Hlet Efendi, nr. 7 9 5 / l j
L J

Sbk, fkh usul alannda devrinin

ilm geleneinin de tesiriyle, nce Bey-
j-^^.uatLiyj^^tv^'aitS' jSliL
zv'nin (. 685/1286) Minhc'l-v-
l' zerine babas Takyyddin es-Sb-
k'nin balad el-lbhc adl erhi ta-
mamlam, ardndan bn'l-Hcib'in (.
646/1249) Muhtaar'l-mnteh ad-
l eserine Ref'u'l-Hcib adyla bir erh
yazm, daha sonra da bu iki erhin ze-
ti mahiyetindeki, tam ad Cem'u'l-ce-
vmiz f uli'l-fkh olan bu eseri ka-
t-.-. ,.-:. ^ L f i l ^ E l . U 1 i.. 11.11.. ',1 l .'l 1A . < -11 .U1.1, .1:. V,-. 'i'J.l
leme almtr. Ancak eser plan ve muh- f c ^ j jSi-iiVf
Alj^'vr li-1iaJ1 I^-J-IU-i.jUi'U >J fj> ^Jiii^oU'
teva bakmndan Beyzv'nin Minhc'l-
vl'ne daha yakndr.

Mellif nszde, eserin esas itibariyle JA

ad geen iki erhi kapsadn, bu ara-
da baz ilvelerin yapldn, ayrca ken-
B H i i i i l s H i S I S l I :
di zamanna kadar yazlan 100 civarnda
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 343
CEM'U'I-CEVM'
olsa derledii iin hem adalar hem
de sonraki limler tarafndan itibar gr-
m, medreselerde yzyllar boyunca
okutulmu, zamanla fkh usulnn kla-
sik eserleri arasna girmitir. zerinde
birok erh, hiye ve ihtisar almas
yaplm olan eser ayrca nazma ekil-
mi ve bu almalarla birlikte defalar-
ca baslmtr.
A ) erhleri. Esere ilk erhi mellifin
yazdna dair kayd (Brockelmann, GAL,
II, 109; SuppL, II, 105) ihtiyatla karlamak
ve bunu baz ilk devir kaynaklarda mev-
cut ifadenin (bn Hacer, III, 140; bn'l-
md, VI, 222) yol at bir yanlma ola-
rak grmek gerekir. Kaynaklarn bir ks-
m, mellifin sonradan yazd M e n ' u ' l -
mevni' (Msr 1322) adl eseri Cem'u'l-
cevmf in erhi olarak gstermek tema-
ylnde iseler de Men'u-mevni'm
bu kitaba o devirde yaplan itirazlara m-
ellifin verdii cevaplar iine alan bir eser
olduu anlalmaktadr. Eserin on be
civarndaki erhinden belli ballar un-
lardr-. 1. Bedreddin ez-Zerke, Ten-
f'l-mesmi' (Kahire 1332). 2. emsed-
din Muhammed b. Muhammed el-Ese-
del-Gazz, el-Burku'l-levmi'. Gazz
bu eserde Cem'u'l-cevmi' ile ilgili ba-
z gr ve tartmalar yazp SbkTye
gndermi, mellif de onun soru ve iti-
razlarna verdii cevaplar Men'u'l-me-
vni' adl eserinde toplamtr. Kaynak-
larda Gazz'nin Tenf '1 -mesmic ady-
la yapt bir baka erhten de sz edil-
mektedir (Sehv, IX, 218; Kef'z-zunn,
I, 596). 3. Eb Zr'a el-Irk, el-ay'l-
hmi'. ZerkeFnin erhinin muhtasar
mahiyetindedir (Brockelmann, GAL SuppL,
II, 105). 4. Celleddin el-Mahall, el-Bed-
r't-tli' f halli Cemci'l-cevmic. Ese-
rin en gzel erhlerinden biridir. Metin-
le ve hiyeleriyle birlikte defalarca ba-
slmtr (Bulak 1285, 1287; Kahire 1308,
1318, 1358; Msr 1304; Fas 1327). Mahal-
l erhi zerine yaplan belli bal hai-
yeler: a) bn Hatb el-Fahriyye diye tan-
nan Bedreddin Muhammed b. Muham-
med'in haiyesi. Mahall'nin rencisi
olan mellif, haiyesinde bn Eb erifin
hocasna ynelttii tenkitleri cevaplan-
drmaya almtr (Sehv, IX, 25). b)
Kemleddin bn Eb erf el-Makdis,
ed-Drer'l-levmi' bi-tahrri Cem'i'l-
cevmi' (Fas 1312). Mellif 886 (1481)
ylnda tamamlad bu hiyesini yazar-
ken Molla GrnFnin Cem'u'l-cevmi'
erhinden byk lde faydalanm, ona
tbi olarak baz arlklara ve zorlama-
lara da dmtr (Sehv, IX, 66). c) N-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
344
reddin es-Semhd, adhu's-sevci' rine bn'l-Cevheri bir hiye yazm, sz
(Brockelmann, GAL SuppL, II, 105). d) Ze- konusu metin, erh ve hiye birlikte ba-
keriyy el-Ensr, Hiye 'al Cem'i'l- slmtr (Kahire 1360/1941). 2. Mahmd
cevmic (TSMK, Revan, nr. 539). e) bn b. mer el-Bcr, el-Fulul-bed'a f
Kasm el-Abbd, el-yt'1 -beyyint uli'-er'a (Kahire 1323).
(I-IV, Bulak 1289; Kahire 1316). f ) Abdur- BBLYOGRAFYA:
rahman b. Cdullah el-BennnFnin h- Sbk, Cem'u'l-cevmi' (Bennn hiyesiy-
iyesi. bn Kasm el-AbbdFnin metoduy- le birlikte). Kahire 1358, I, 2 5 - 2 6 ; 11, 4 3 8 - 4 3 9 ;
la fakat muhtasar olarak yazlmtr (Bu- bn Hacer, ed-Drer'l-karnine, III, 140; Seh-
v, ed-Dav''l-lmi', 1, 242, 3 4 3 ; VI, 5; VII, 40,
lak 1285, 1297; Kahire 1308). Abdurrah-
41; IX, 25, 66, 2 1 8 ; Kef'z-zunn, I, 5 9 5 - 5 9 7 ;
man b. Muhammed e-irbn de Ma-
bn'l-md, ezert, VI, 2 2 2 ; evkn, ei-Bed-
hall erhi ve Bennn hiyesi zerine
r't-tli', I, 4 1 ; l, 2 5 5 ; Serks, Mu'cem, I, 208,
ilve ve notlar (takrrat) yazm, ikisi bir- 4 6 8 - 4 8 7 , 5 1 0 - 5 1 1 , 5 3 8 - 5 3 9 , 591, 722, 936,
likte baslmtr (Kahire 1358). g ) Hasan 968, 1004; II, 1271, 1315-1316, 1336, 1536,
1568; Brockelmann, GAL, II, 109-110, 112, 124,
b. Muhammed el-Attr'n hiyesi (Ka-
138, 6 2 4 ; SuppL, II, 105-106, 118, 223, 7 2 7 ;
hire 1316, 1358). h) Muhammed Hase-
Hediyyet'l- 'rifn, I, 21-22, 135-136, 149, 163,
neyn Mahlf el-AdevFnin hiyesi (Kahi- 301, 343-344, 555-556, 739, 8 1 0 ; II, 233, 241,
re 1341). S. Molla Grn, ed-Drer'l- 254, 3 5 2 - 3 5 3 ; Abdlvehhb Hallf, slm Hu-
levmi'. Sleymaniye Ktphanesinde- kuk Felsefesi (trc. Hseyin Atay), mtercimin
girii, s. 134-135. rr
ki (Karaelebizde Hsmeddin, nr. 81;
HI ALI BARDAKOLU
Yozgat, nr. 172) yazmalar ile baz kay-
naklarda (Kef'z-zunn, I, 596; Hediy-
yet'l-crifn, I, 135) bu adla geen eser, r CEM'U'l-CEVM' n
Brockelmann tarafndan el-Budr'l-le-
( f j ^ e * * )
vmi' eklinde kaydedilmitir (Brockel- Syt'nin
mann, GAL SuppL, II, 106). Molla Grn
(. 9 1 1 / 1 5 0 5 )
eserinin birok yerinde Mahallyi tenkit btn hadisleri toplamak zere
etmi, buna karlk Mahall'nin ren- kaleme ald eseri.
cileri de yazdklar eserlerde Molla Gr-
nFnin yanllarn ortaya koymaya al- Syt btn hadislerin 200.000 ci-
mlardr (Sehv, I, 242; VII, 41). 6. Eb'l- varnda olduunu dnmekte ve bun-
Abbas Ahmed b. Halef b. Abdurrahman lar bir araya getirmeyi arzu etmektey-
Hall el-Kayrevn, ei-Ziy*'l-lmf. di. el-Cmicu'l-kebr adyla da bilinen
Abdullah b. brhim el-Alev'nin Ner'l- ve mellifin vefat zerine yarm kalan
bund adl eserinin kenarnda baslm- Cem cu'l-cevmi' bu dncenin mah-
tr (I-III, Fas 1326). 7. Muhammed Baht, suldr. ki blm halinde tertip edilen
el-Bedr's-st' "al Cem'i'l-cevmi' eserin birinci blmnde kavl hadisler
(Kahire 1332,1. cz). alfabetik olarak sralanmakta, ikinci b-
B) Manzum Hale Getirilmi ekilleri. 1. lmde ise fiil veya kavl-fiil hadisler bu-
Radyyddin Muhammed b. Muhammed lunmaktadr. Bu ksm da aere-i m-
el-Gazz, ed-Drer 1 -levmi' f nazmi beereden balamak zere dier sah-
Cem'i'l-cevmi'. Radyyddin'in olu b rviierin adna gre alfabetiktir. Her
Bedreddin el-Gazz tarafndan el-'k- hadisten sonra onu rivayet eden sah-
d'l-cmi' f erhi 'd - D reri 1 -levmic blerin adlar verilmektedir.
adyla erhedilmitir. 2. Syt, el-Kev- Eserde yetmi bir kaynaktan derle-
keb's-st' (Kahire 1923). Syt bu nen 100.000'e yakn hadis bulunmakta-
manzumesini yine kendisi erhetmitir. dr. Bu kaynaklarn bir ksm gnmze
3. Eb'l-Hasan Nreddin el-mn, el- intikal etmemitir. Bu sebeple Cem'u'l-
Bedr'l-lmi' f nazmi Cem'i'l-cev- cevmi', ayn zamanda byk bir kl-
mi' (Kahire 1332). Bu eseri de mellifi tr mirasnn bir ksmn bsbtn kay-
erhetmitir. 4. Ahmed b. Abdrrezzk bolmaktan kurtarmtr. Syt gerek
b. Muhammed el-Marib er-Red, Naz- Cem'u'l-cevmi'deki, gerekse ondan
m'l-ul. S. Fas Sultan Abdlhafz el- ksa metinli 10.000'den fazla hadisi se-
Alev, el-Cevhir'l-levmi1 f nazmi erek meydana getirdii el-Cmi'u's-
Cem'i'l-cevmi' (Fas 1327). sair' deki hadislerin sahih, hasen ve za-
C) Muhtasarlar, l. Zekeriyy el-Ens- yf oluunu, mukaddimede kaynaklarn
r, Lbbul-ul. Ensr bu muhtasarn sadece sahih hadis ihtiva edenler; sahih,
daha sonra yet'l-vl il lbbi'l- hasen, zayf hadis ihtiva edenler; sade-
ul adyla erhetmi ve ikisi birlikte ce zayf hadis ihtiva edenler eklinde
baslmtr (Kahire 1310, 1330). erh ze- grup halinde snflandrmak suretiyle
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CEM'U'I-CEVM'

belirtmitir. Yalnz gvenilir hadisleri de-
il ulaabildii btn hadisleri toplama-
y arzu etmi, bu sebeple eserde birok
zayf, hatta mevz rivayetler de yer al-
mtr. Bunda mellifin, eserini yeniden
gzden geirme frsatn bulamamas-
nn da tesiri vardr.
Muttaki el-Hind (. 975/1567), Cem'u'l -
cevmic ile el-Cmi'u'-sar'i birle-
tirerek baz ilveler yaptktan sonra
hadisleri kitap ve bablara gre tertip et-
mi, kitaplar da isimlerine gre alfabetik
sraya koymak suretiyle Kenz'l-'um-
ml* f sneni! - akvl ve'l-ef'l adl
eserini meydana getirmitir.
En eski yazma nshas Syt'nin ve-
fatndan otuz sekiz yl sonraki bir tarihi
(949) tayan Cem'u'l-cevmi', 1970
ylna kadar yazma olarak eitli ktp-
hanelerde (Dru l-ktbi'l-Msriyye, nr. 95,
316.956; Hidiviyye Ktp., nr. 473; Mektebe-
t'l-Ahmediyye, Yusuf erkv blm, nr.
1411; Zhiriyye Ktp., nr. 195) kalmtr.
Bu tarihte Mecmau'l-buhsi'l-slmiyye
(Ezher) tarafndan kurulan kiilik bir
komisyon eser zerinde almaya ba-
lam ve 1970'te Kahire'de eserin neri-
ne geilmitir. Sekiz veya on cilt olaca-
tahmin edilen eserin IV. cildi 1992'de
yaymlanmtr.
BBLYOGRAFYA :
Cem'ul-ceumi' el-ma'rf
kebr, Kahire 1 3 9 0 / 1 9 7 0 , I ( t a k d m v e t a s d r
yazlar); Muttaki el-Hind, Kenz'l-'umml,
1-22; Brockelmann, GAL,
183; el-Kamusu l-slm, I, 6 3 3 ; Kettn,
sletul-mstetrafe, s. 182-183;
Abdzzhir, " C e m V l - c e v m i 1 e v e l - C m i c u'l-
k e b r " , el-Va'yul-lslm, sy. 90, Kahire 1972,
s. 87-95. r-,
S SMAIL L . A K A N
rndan, kelm, kelim (anlam ifade etsin lk ektiklerini renince ona, "alelacele
etmesin veya daha fazla kelime grubu), hazrlanm bir kumanya"ya benzettii
cmle, kavi, i'rab, bin, munsarif ve gay- Hem'u'l-hevmi' adl bir erh yazm-
ri munsarif, nekre ve ma'rifeden; birin- tr. Esasen Cem'u'l-cevmi' bu erhle
ci blmde "el-umde" adn verdii mer- deer kazanp hrete ulamtr. mer
fttan; ikinci blmde "el-fadalt" de- b. Muhammed el-Friskr (. 1018/1610),
dii mansbttan; nc blmde mec- Cem'u'l-cevmi' ve erhini Cevmi'u'l-
rrt, meczmt, cezmetmeyen edatlar i'rb ve hevmi'u'l-db adyla 6000
ve mna harflerinden; drdnc blm- beyit halinde nazma evirmitir. Ayrca
de miller, itigal ve tenz'dan; bein- Ahmed b. Emn e-inkit de (. 1913)
ci blmde tevbi'den ve terkiplerin i'ra- ed-Drer'l-levmi' 'al Hem'i'l-hev-
b ile ilgili ihbar, hikye, tesmiye ve za- mi' adl eserinde (Kahire 1328) Hem'u'l-
rrt- i'riyye gibi deiikliklerden bah- hevmi'i ve rneklerini (evhid) ak-
sedilmektedir. Bu be blm nahve da- lamtr.
irdir. Altnc blmde kelimelerin vezin-
eitli ktphanelerde yazma nshalar
leri (ebniye); yedinci blmde tasrif, iti-
bulunan Cem'u'l-cevmi' mstakil ola-
kak, terkipleri oluturan kelimelerdeki
rak basld gibi (Kahire 1318) Hem'u'l-
ziyade, hazif, ibdal, nakil ve idgam gibi
hevmi' ile birlikte de yaymlanmtr
sarf ilgilendiren deiiklikler ele aln-
(I-II, Kahire 1327-1328). Bu neirden de
maktadr. Eser hat ve iml kaidelerine
Beyrut'ta tarihsiz bir bask yaplmtr.
dair bir htimeyle sona ermektedir.
Ayrca Hem'u'l-hevmi'in I. cildi Ab-
Syt eserini, mukaddimeler ve yedi dsselm Muhammed Hrn ile Abdl'l
blm halinde tertip etmesini, o zama- Slim Mkerrem, dier ciltleri ise yalnz
na kadar kimsenin yapmad orijinal Abdl'l Slim Mkerrem tarafndan tah-
bir dzenleme olarak nitelemekte, eser- kik edilerek yaymlanmtr (I-VI, Kveyt
de usulclerin yolunu takip ettiini sy- 1400/1980).
lemektedir. Ona gre bu alma muh-
BBLYOGRAFYA :
tasar kitaplardaki zet bilgileri (cevmi')
Syt, Hem'ui-heumi' erhu Cem'i'l-ce-
ve farkl grleri ksa ve tutarl bir e- uml', Beyrut, ts.; a.mlf., Buyet'l-uu'at, I,
kilde ihtiva ettii gibi bn Mlik'in (. 282, 3 7 7 ; Kefuz-zunn, 1, 5 9 5 - 5 9 8 ; Serks,
672/1273) et-Teshil ve Eb Hayyn el- Mu'cem, I, 1078; II, 1148; Brockelmann, GAL,
Endels'nin (. 745/1344) rtif'd- II, 155; SuppL, II, 194; evki Dayf, el-Medri-
bi'l-Cmi'l- s'n-rahuiyye, Kahire 1976, s. 363-365; Ahmed
darab adl kitaplarnn zetini de ihtiva
erkv kbal, Mektebetul-Cell es-Syt, Ra-
I, etmektedir. bat 1 3 9 7 / 1 9 7 7 , s. 165-166, 3 7 7 - 3 7 8 ; Musta-
II, 186; SuppL, II, f a M u h a m m e d e-ek'a, Cellddr es-Sy-
Eserinin hocas mnn tarafndan .
er-Ri- t, Kahire 1 4 0 1 / 1 9 8 1 , s. 2 1 3 - 2 2 0 ; Ma'al-Mek-
Hseyin Isa ok beenildiini, ona takriz yazp tale-
tebe, s. 283-284.
belerine tavsiye ettiini syleyen Sy-
t talebelerin bu eseri anlamakta g- MEHMET RET ZBALIKI
.

F CEM'U'I-CEVM' 1

( f ! ^ 1 ^ )

Syt'nin
(. 911/1505)
n a h i v i l m i n e d a i r eseri.
L J
ho-^H^y/ -
Syt 100'e yakn eserden derledii
".JU^'A
bu kitabna Arapa ile ilgili btn konu-
lar ihtiva ettii iin Cem'u'l-cevmi'
4 s i
adn verdiini sylemektedir. Ondan n-
Celleddin
ce de bu ad tayan birka kitap yazl-
es-Syt'nin
mtr (bk. Kef'z-zunn, 1, 595-598). T- Cem'u'l-
ceddin es-Sbk'nin (. 771/1370) usl-i ceumf adf
fkha dair eseri bunlarn en eskilerin- eserinin
I. cildinin . - .
dendir. Ayrca Syt'nin hadise dair ay- -J .. - - - .- >
unvan
n isimde bir eseri daha vardr. Cem'u'l- sayfas ile ( - - . . J ^ yf. V / -
IIlv,!
cevmi' "Mukaddemt" adl bir girile ilk sayfas a
yedi blm (kitb) halinde tertip edilmi- (Sleymaniye Ktp.,
Ayasofya,
tir. Giri blmnde kelime ve ksmla- nr 500)

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 345
CEM'U'n-NHYE
CEM'U'N -NIHYE
( ^ f r t - )
bn Eb Cemre'nin
(. 699/1300),
Buhr'nin el-Cmi'u'-ahh 'inden
derledii muhtasar hadis kitab.
L 1985), Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler
Muhtaaru bn Eb Cemre diye de bi-
linen eserin tam ad Cem'u'n-nihye
f bed'i'l-hayri ve'l-ye'dir. Hadis ki-
taplarndaki uzun senedler yznden
mslmanlarn hadis ezberleme konu-
sunda tembellik gsterdiini syleyen
mellif, Sahh-i Buhr'den setii, 297
(293 veya 296) hadisin sahb rvisi d-
ndaki senedlerini almamtr. Buhr'-
nin muhtelif bablarda mkerrer olarak
zikrettii hadislerden en kapsaml olan-
lar semi, muhtasarn kendi iinde b-
tnln n planda tutarak bunlar bab
balklaryla ayrmamtr. bn Eb Cem-
re bu almay, Allah'a yaknlk vesilesi
kabul ettii hadis ezberleme gibi nem-
li bir ibadeti canlandrmak maksadyla
ve mslmanlarn bid'atlardan kurtul-
masna vesile olmas midiyle yaptn
syler.
Kitabn ad baz kaynaklarda Cem'u'n-
nihye bi-ba'ii'l-hayr ve'l- ye ek-
linde yazlm (Sezgin, I, 126), gaye keli-
mesi bazlarnda cinye eklinde kayde-
dilmitir (Serks, I, 28). stanbul ktpha-
nelerinde birok nshas bulunan eserin
eitli basklar yaplmtr (Kahire 1286,
1302, 1314, 1321, 1349).
Cemcu'n-nihye'nin erhleri unlar-
dr: 1. Behcet'n-nfs ve tehallh bi-
ma crifeti m leh ve m caleyh. Biz-
zat bn Eb Cemre tarafndan tasavvuf
arlkl olarak yazlan, stanbul'da ve
dnya ktphanelerinde pek ok ns-
has bulunan eser drt cilt halinde Ka-
hire'de baslmtr (1348, 1355). Mellif,
eserini yazdktan sonra kitabyla ilgili
olarak kendisinin ve samimiyetlerinden
emin olduu kiilerin grd yetmi
ryay da el-Mer'i'd-dlle cal fazli
muhtasar 1-Buhr el-msemm bi-
Behceti'n-nfs adyla bir kitapta top-
lamtr. Bu eser el-Mer'i'l-hisn ady-
la Behcet'n-nfs ile birlikte baslm-
tr. 2. erhu Muhtasari bn Eb Cemre.
Ali b. Muhammed el-Uchr'ye (. 1066/
1656) ait olan bu eserin muhtelif yaz-
malar mevcuttur (Sezgin, I, 127). 3. en-
Nr's-sr cal metni Muhtaari'l-Bu-
hr. Ahmed b. Ahmed es-Sc (. 1197/
1783) tarafndan yazlan eser henz ba-
slmamtr (Sezgin, I, 127). 4. Hiye. Mu-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
346
hammed b. Ali e-enevn'nin (. 1233/
1817-18) bu eseri Kahire'de birok defa
baslmtr (1274, 1285, 1286, 1297, 1304,
1314, 13)7, 1325, 1326, 1327, 1332, 1347,
1353) S. et-Taclku'l-fahr. Muhammed
Abbas Ali Han'a ait olan eser Hindistan'-
da baslmtr (1314). 6. Abdlmecd e-
enb (. 1348/1929) tarafndan yazlan
bir dier erh de Kahire'de (1302), ay-
rca hadislerin ve eserde geen yetle-
rin alfabetik fihristiyle birlikte Beyrut'ta
(1406/1986) baslmtr.
BBLYOGRAFYA :
bn Eb Cemre, Behcet'n-nfs,
Kef'z-zunn, I, 599; 11, 1989; Serks, Mu
I, 2 8 ; II, 4 5 0 ; Sezgin. CAS,
ms'l-slmt, I, 6 3 3 ; Kasm Kufral, "Buhri",
A, II, 772. [7]
IHI
r da ehid den binba Osman aha-
CEMM SERYYES
( cj^- ) zerine alt yalarnda iken ailesiyle bir-
Cemm'da bulunan
Sleym kabilesi zerine
Zeyd b. Hrise'nin 6 (627) ylnda
dzenledii seriyye
(bk. ZEYD b. HARSE).
CENB
( v 1 ^ 1 )
eidi terkiplerle birlikte
sayg ifadesi olarak kullanlan
bir tabir.
"Yaklamak" ve "uzaklamak" mna-
snda zt anlaml kelimelerden olan ce-
nbet kknden isimdir. Szlkte "bir
eyin yan, yakn, evresi" veya "bir e-
yin uza" anlamna gelir. Cenb kelime-
siyle e anlaml olan cenb, mecaz ola-
rak "himaye ve gzetim" mnasna da
kullanlr. Cenb kelimesi Kur'n- Ke-
rm'de gememekle birlikte e anlam-
ls olan cenb, bir yerde "Allah'n civar,
yakn" veya "Allah yolu", iki yerde "uzak
(komu)" ve "yan taraf" anlamlarnda kul-
lanlmtr (bk. ez-Zmer 39/56; en-Nis
4 / 3 6 ; Ynus 10/12). Hadislerde de sz-
lk mnalarnda gemektedir (bn'l-Esr,
en-Nihye, "cnb" md.). Cenb Trk-slm
kltrnde "Cenb- Hak, Cenb- Allah,
Cenb- Kibriy", ayrca "Cenb- Peygam-
ber" ve "Cenb- hiifetpenh" terkip-
lerinde olduu gibi daha ok Allah'tan
ve Peygamber'den, bazan da padiahtan
sz edilirken "hazret" anlamna gelen
bir sayg ifadesi olarak kullanlr. Cum-
huriyetin ilnndan nce mslman ol-
mayan yabanc diplomatlar hakknda da
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
"cenaplar" tabiri kullanlrd (ayrca bk.
HAZRET).
BBLYOGRAFYA:
Rgb el-sfahn, el-Mfredt, "cnb" md.; b-
n'l-Esr, en-Nihye, "cnb" md.; Lisn'l-'Arab,
" c n b " m d . ; Halil brahim ener, Trk Edebiya-
tnda Manzum Esm'l-hsnlar ( d o k t o r a tezi,
Enstits, s. 102, 109, 206, 2 2 7 ; " C e n b " , A,
III, 9 0 ; ML, II, 852. r-
S Y U S U F EVKI Y A V U Z
1
CENAB AHABEDDIN
(1871-1934)
Kahire 1355;
cem, Servet-i Fnn dnemi air
I, 126-127; el-K- ve nesir yazar.
L
.
SMAL L . A K A N 2 Nisan 1871'de Manastr'da dodu.
1877-1878 Osmanl-Rus Sava srasn-
beddin Bey'in oludur. Babasnn lm
likte stanbul'a gitti. Bir sre Tophane'-
de Mekteb-i Feyziyye'ye devam etti; da-
ha sonra girdii Eyp Asker Rdiyesi'-
nin yklmas zerine Glhane Asker R-
diyesi'ne geti ve 1880 ylnda buradan
mezun oldu. Okulun benimsedii usul
n gereince kura ile Tbbiye ddsi'ne gir-
di, iki yl okuduktan sonra Asker Tbbi-
ye'nin beinci snfna kabul edildi. 1889'-
da doktor yzba olarak okulu bitirdi.
yi bir derece ile mezun olduu iin 1890
yl balarnda cilt hastalklar sahasn-
da ihtisas yapmak zere devlet tarafn-
dan Paris'e gnderildi. Burada drt yl
kadar kald. Avrupa dn bir mddet
Haydarpaa Hastahanesi'nde hekimlik
yapt; takip edildii korkusuyla stan-
bul'dan uzak bir yerde grev almak iin
Karantina Dairesi'ne gemeyi tercih et-
ti. Mersin ve Rodos'ta karantina dok-
toru olarak alt. 1896'da shhiye m-
fettilii greviyle Cidde'ye gnderildi.
1898'de Cidde'den merkez mfettilii
vazifesiyle stanbul'a dnd. Bir ara Su-
Cenab
Sahabeddin

riye vilyeti shhiye reisliinde bulundu.
II. Merutiyetin ilnndan sonra Meclis-i
Kebr-i Shh yelii ve Dire-i Umr- cisi iken daha ok A. Hmid ve Reciz-
Shhiyye mfettiliiyle tekrar stanbul'a
dnd. I. Dnya Sava balad srada para iirini Tmt adyla kk bir ki-
kendi isteiyle emekliye ayrld.
Ayn yl Drlfnun Edebiyat Faklte-
si Lisan ubesi Franszca tercme m-
derrisliine tayin edildi, iki ay sonra da
Garp edebiyat mderris vekili oldu. 30
Mays 1919'da Drlfnun Osmanl ede-
biyat tarihi mderrisliine getirildi. Bir
gn derste Yunanllar' vp Mill Mca-
dele'yi kmseyen szler sarfettii ile-
ri srlerek Drlfnun rencileri tara-
fndan dier baz hocalarla birlikte aley-
hinde nmyiler dzenlendi. Cenab'n
o szleri syleyip sylemedii tesbit edi-
lemediyse de nceki baz siyas yazlar
onu sulu bulmaya yeterli grld. Ali
Kemal, Rza Tevfik, Hseyin Dni ve Bar-
samyan Efendi ile beraber Drlfnun'-
daki grevinden istifa etmek zorunda
brakld (Eyll 1922). Bu olaylar zerine
bir eit inzivay tercih eden Cenab a-
habeddin, daha ok edebiyat ve sanat
konularnda yaz faaliyetine devam etti.
Son yllarnda youn bir ekilde zerin-
de alt szln tamamlayamadan airin az veya ok denedii bir Fransz
13 ubat 1934'te beyin kanamas so-
nucu ld ve Bakrky Mezarl'na def-
nedildi.
Cenab ahabeddin, 1895 ylndan ba-
layarak lmne kadar devam eden ya-
z faaliyetlerinde, zellikle Cumhuriyet
dnemine kadar bata iir olmak zere
edebiyatn eitli alanlarnda otorite ka-
bul edilmi balca ahsiyetlerden biri-
dir. Tanzimat'tan sonra Bat edebiyat
tesirinde gelien Trk iirinde Abdlhak
Hmid'in ardndan en byk yenilikleri
yapanlar arasndadr. ocuk denecek
yata iire ilgi duyan Cenab' bu alana
eken ve ona ilk iir bilgileriyle iir yaz-
ma zevkini alayanlar iinde Mustafa
sim Efendi, Muallim Naci ve mahalle
komular olan eyh Vasf zikredilir. Her
de dnemlerinde divan edebiyat ge-
leneini srdren airlerdendi. Cenab'n
ilk iirlerinin de bu tarzda olmas tabi-
idir. Nitekim on drt yalarnda iken Sa-
adet gazetesinde yaymlanan (1885) ilk
iiri bir gazeldir. lk iki yl yazd tesbit
edilen on dokuz para iirin tamam ga-
zel, ou da eyh Vasf, Muallim Nci
ve Nmk Kemal'in gazellerine yaplm
nazre veya tahmistir. Bu yllardan son-
ra Abdlhak Hmid ve Recizde Mah-
md Ekrem tesiri daha belirli hale ge-
lir. Yeni iirleri Saadet gazetesiyle bera-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CENAB SAHABEDDN
ber Glen, Sebat ve mdd'l-midd Bu yeni terkiplerin bazlar unlardr: S-
dergilerinde kar. Henz tbbiye ren- t-i semenfm (yasemen renkli saatler),
tf- tesliyet (avunma yanks), ny- z-
de Mahmd Ekrem tarzndaki on sekiz mrrd (yemyeil ney), d- mkevkeb
(yldzl ut). O zamana kadar bir arada
tap halinde yaymlar (1886). dnlmeyecek ve ok defa biri mcer-
Tp ihtisas iin Paris'te bulunduu yl- ret, dieri mahhas iki kavramn bir-
larda daha ok edebiyata ilgi gsteren lemesinden meydana gelen bu yeni ter-
Cenab, kendi ifadesiyle parnasyen ve kipler yadrgand, tenkit edildi ve hatta
sembolist airleri okumu, zellikle Ver- alay konusu oldu. nce Ahmed Midhat
laine'den etkilenmitir. Orta seviyede, Efendi Cenab' ve dili bu yola sokan di-
gen ve yal pek ok Fransz airini ta- er Servet-i Fnncular', o yllarda Fran-
nm, onlarla uzun sre beraber olmu- sa'da benzer edebiyatlar iin kullan-
tur. Kendisinden edebiyat dersi aldn lan Franszca bir sfatla (dekadan = inhi-
syledii parnas airlerinden Charles tat eden, ken) sulad. Bununla dil ve
Brevet'nin "manzumenin elfz ile res- edebiyat zevkinde bir kntye iaret
medilen bir levha" olduu grn be- etmek istiyordu. Cenab buna, zamann
nimsemi, yurda dndkten sonra da i- deimesiyle sanat anlaylarnda da de-
iri yava yava bu tesirler etrafnda de- iiklik olabilecei, eski kelime ve deyim-
imeye balamtr. 1895 yl sonlarn- lerin yerine yenilerinin konulabilecei
da Hazne-i Fnn dergisinde yaymla- ve bu ekilde edebiyatta yenilik yapla-
nan "Benim Kalbim" balkl iirini ev- bilecei eklinde cevap verdi. Tartma,
resindekiler Franszca'dan tercme san- konunun lehinde ve aleyhinde olanlarca
mlard. Bu iir ona Brevet'nin telkin et- geniletildi. Ahmed Midhat ve Cenab'dan
tii, kelimelerle izilen tablo karakterin- baka smil Saf, Sleyman Nesib, Ah-
deki iirlerinin de ilkidir. Servet-i Fnn med Hikmet, Hseyin Cahid, emseddin
airlerinin ok kullandklar, Cumhuriyet Smi, Smih Rifat, Ali Ekrem ve Rza Tev-
dneminin ilk yllarna kadar hemen her fik'in de katld, karlkl atmalara
kadar varan mnakaa yalnz dil ere-
iir formu olan sone tarzn da ilk defa vesinde kalmam, sanat, edebiyat, sem-
Cenab "i'r-i Nnvite" adyla yaymla- bolizm gibi meselelere de uzanmtr.
d iirinde uygulamtr (1895). Cenab
Servet-i Fnn iirinin genel karakte-
bu yllarda Mekteb, Hazne-i Fnn,
rinde olduu gibi Cenab'n iirlerinde de
Maarif, Malmat gibi dergilerde ekil,
tasvir n plandadr. Varl bir fotoraf
muhteva ve ifade bakmndan hem ken-
gibi idrak etmek, renk ve ekilleri canl
disinin ilk iirlerinden, hem de evresin-
tutmak, gereklik duygusu yaratmak Ce-
de benimsenmi iir tarzndan farkl de-
nab'n o dnem iiri iinde kefettii bir
nemelere girimitir. zellikle Mekteb
zelliktir. Bu r, nce Avrupa basnn-
dergisinde arka arkaya kan iirleriyle
da balayan, o yllarda da Trk dergile-
(ubat 1896- ubat 1897 arasnda krk iki
rinde bollaan fotoraf ve desen bask-
iir) hem eski hem yeni tarzda yazan a-
larna paralel gelien parnasizmin do-
irler arasnda dikkati ekti, yank uyan-
urduu bir akmdr. Cenab'n at bu
drd, hakknda olumlu veya olumsuz ya-
yola Tevfik Fikret ve dierleri girmekte
zlar yazld. ki tarz iiri savunanlarn
gecikmez, hatta daha sonraki yllarda
cepheler haline gelmesinin bir sonucu
Ahmed Haim, Yahya Kemal ve Tanp-
olan Servet-i Fnn dergisi de bir s-
nar'da da Cenab'n balatt bu tarzn
re sonra onu kendi kadrosuna ald. Ce-
izleri grlr. Cenab'n iirleri hakknda
nab'n bu dergiye girii, Tevfik Fikret'in
dikkate deer tahliller yapm olan Meh-
derginin edeb ynetimini ele alndan
met Kaplan, onun iirlerinin tabiat ve
iki ay kadar sonrasna rastlamtr.
ev ii tasvirleriyle, alegorik ve sembolik
Cenab ahabeddin'in Trk iirine ge- imajlarla younlatn belirtmitir. Yal-
tirdii yenilikler arasnda, o zamana ka- nz o da adalar gibi hayat ve insan-
dar Trk edebiyatnda kullanlmam ye- lar, aralarna girmeyerek uzaktan te-
ni ve orijinal terkiplere yer vermesi de maa lezzetiyle yetinmitir. Resim ve
zikredilmitir. slpu bir yazar ve air msiki kltr olan Cenab ahabeddin
olma gayreti iinde bulunduu phe- iirini bu sanatlarla beraber yrtm-
siz olan Cenab, gerekten de bu gayre- tr. iirine msiki sanatnn giriinde
tini okuyucu zihninde yeni imajlar uyan- Fransz sembolistlerinden faydalanmak-
dracak kavramlar, ibareler, isim ve s- la beraber bunu pek az iirinde baar
fat tamlamalar aramaya sarfetmitir. ile uygulayabilmitir.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 347
CENAB AHABEDDN

"Elhn- it", "Yakazt- Leyliyye", roln kmsetmemelidir. Yahya Ke- nun I. Dnya Sava'nda basiretsiz ku-
"Tem-y Leyl", "Tem-y Hazn" mal, Cenab'n bu slpu nesrinin ken- mandanlar yznden yenilgiye urad-
gibi iirleri nesiller boyunca okunan Ce- di adalarna bile bir acem hals gibi n hatrlatarak Anadolu'da savaan as-
nab ahabeddin, iirde henge nem parlak, renkli, fakat komplike grnd- kerin gcn krmas talihsizliinin ba-
verdii iin hece yerine daima aruzu ter- n. yalnz Evrk- Eyym'm vuzuhu langc oldu. Bundan sonra siyasette ile-
cih etmi, makalelerinde ve tartmala- ve salam mantyla bir aheser oldu- ri veya geri her att admda ona ma-
rnda hece veznini kmsemitir. Bir k- unu syler. zisi hatrlatld: Dilde muhafazakrl,
sm iirleriyle T. Fikret'teki sathlii a- Cenab nesir konusundaki fikirlerini, lisan Trkler'le giritii tartmalar,
m, Fikret'in srar ettii "nesre yakla- Merutiyetten sonra Trkler'in orta- ttihatlar' ve Enver Paa'y tutmas,
an iir'i tercih etmemitir. Ancak Trk- ya att "Yeni Lisan" hareketinden son- sonra yermesi, Cemal Paa ile olan ya-
e'yi aruza uygulamada Fikret kadar ba- ra da srarla devam ettirmi, Arapa ve knlklarnn menfaate dayand, kadn
arl olamamtr. Farsa ile zenginleen Osmanlca'y so- haklar aleyhindeki yazlar vb. Bunlarn
iirin tek gayesinin gzellik olduunu nuna kadar savunmutur. Bu konuda hemen hepsi Cumhuriyet sonras yne-
savunan ve ona baka bir fonksiyon yk- balayan tartmalara Cenab'la beraber timine ters dmt. Aleyhindeki yaz-
lemek istemeyen Cenab, tabiat panteist Ali Canip, Ruen Eref, Kprlzde Fu- lar savatan ve Cumhuriyetin ilnndan
bir duygu ile temaa etmi ve bir "rh- ad ve Sleyman Nazif de katlm, mese- sonra da durmad. Falih Rfk ve Yakup
kinat" fikrine inanmtr. Bu sebeple le yalnz dil erevesinde kalmayp Trk- Kadri sert tenkitlerine devam ettiler. Ce-
eyada zaman zaman dier sanatkrlar- lk bahislerine kadar uzanmtr. nab btn bunlar karsnda, lmne
dan farkl renkler grm ve onlara bir- Lehinde ve aleyhindeki kanaatlerden yakn yllara kadar zaman zaman Cum-
takm ruh halleri izfe etmitir. Hayat kan sonu, Cenab'n Trk iir ve nesir huriyet inklplarn benimseyen yazlar
karsnda pheci bir tavr taknan air, edebiyat tarihinde sekin bir yeri ve ro- kaleme aldysa da daima nceki yazlar
fikir arlkl iirlerinde sosyal konular l olduunu gstermektedir. Buna ra- hatrlatlarak sulamalara devam edil-
deil insann kaderi ve kinat iindeki men zellikle Cumhuriyetten sonra in- mitir.
yeri zerinde durmutur. Gece, mehtap zivay tercihinde veya unutulmaya ter- Cenab ahabeddin sosyal muhteval
ve sonbahar gibi daha ok hiss tabiat kediliinde hrn, mcadeleci ve para- bir ksm yazlarnda din konulara da
manzaralarn da saf bir ekilde ele al- doksal bir mnakaac olmasnn pay temas etmi, fakat slm meseleler hak-
m, iirlerinde tabiat, kadn ve ak te- vardr. iirlerinde ve sanat yazlarnda knda ileri srd grler devrin din
malarn ilemitir. "Mnct 1-IV", "Der- sakinliine ramen politik yazlarnda, dergilerinde tenkide uramtr. zellik-
vi" ve "Tevhid" gibi iirlerinde panteist hatta baladktan bir sre sonra politik le taaddd-i zevct ve tesettr konu-
din duygulara, "Hill-i Giryn" balk- bir karakter kazanan edeb tartmala- sundaki "Yarnki Efkr- slmiyye" adl
l iirinde ise mill duygulara yer ver- rnda Cenab'n ok defa asab, bazan da yazs (Peym-Sabah, 13 Knunusni 1337)
mitir. elikili bir tavr taknmas, att adm- infial uyandrm, Mustafa Sabri ve s-
Cenab ahabeddin roman ve hikye lar zamanla geri almaya almas, ona kilipli Mehmed tf efendilerin tenkitle-
yazmad, hatta birka tiyatro dene- edebiyatta kazand otoriteyi kaybetti- riyle konu Alemdar gazetesi, Mahfel
mesinde de pek baarl olmad halde recek bir durum hazrlamtr. mecmuas ve Peym-Sabah arasnda
nesir sanatnda Servet-i Fnn edebi- Cenab ahabeddin'in gazetelerde si- uzun tartmalara sebep olmutur. Ce-
yatnn ustalar arasnda saylmtr. Ce- yas yazlar yazmas, II. Merutiyetten nab ahabeddin ad geen makalesinde
nab'a gre nesir hem bir beste hem de sonra stanbul'a geliiyle balar. nce slmiyet'in heykeltralk gibi gzel sa-
gftedir. Bu onun, nesirde de iirinde on be say kan Hrriyet'in bamu- natlar takdir etmemi olmasn da ten-
olduu gibi gzellie ve henge nem harriri oldu. Bu gazetede ve onun yeri- kit etmitir. Mustafa Sabri "Bugnk ve
verdiini gsterir. Daha ok II. Meruti- ne kan Siper-i Sika-i Hrriyet'te, Yarnki Efkr-1 slmiyye" adl makale-
yetten sonra nesir alanna dnen Ce- daha sonra ebab, Hak ve ctihad'da sinde (Alemdar, 15 Knunusni 1337) Ce-
nab'n bu trde kulland dil, kelime ou siyas mahiyette yazlar yazd. Bir nab ahabeddin'e karlk vermi, o da
kadrosu ve slp bakmndan iirlerin- ara Dahhk-i Mazlm takma adyla Ka- cevap olarak kaleme ald "Htime-i
deki hemen btn zellikleri tar. Ona lem dergisinde siyas mizah yazlar ka- Mnzara" adl yazsnda (Peym-Sabah,
gre nesir de iir gibi anlatlan konula- leme ald. Balkan Harbi'nden sonra ikisi 17 Knunusni 1337), ne olursa olsun s-
ra uygun biimde yaps deien cmle Tasvr-i Efkr gazetesi hesabna olmak lm konularda gnn icaplarna gre
ve ibarelerle yazlmaldr. Bir fikir veya zere birka defa Avrupa'ya gitti. Seya- birtakm ictihadlar yaplmasnn art ol-
duygunun ifadesinde kelimelerin ve ter- hat intibalarni ayn gazetede "Avrupa duunu ileri srmtr. Mustafa Sabri
kiplerin okuyucu zerindeki hem do- Mektuplar" (11 Eyll 1915-13 Haziran ise cevabnda (Alemdar, 19 Knunusni
ruluk hem gzellik tesirleri dikkate aln- 1916, kitap haline gelii 1919) bal ile 1337), byk sorumluluk isteyen byle
maldr. Cenab'n nesre gsterdii bu iti- yaymlad. I. Dnya Sava yllarnda Dr- bir ite ne kendisinin ne de Cenab aha-
na, alakalem yazlan bir gazeteci dili dnc Ordu Kumandan Cemal Paa'nn beddin'in sz sahibi olabileceini syle-
yerine daha sanatkrane, fakat buna davetiyle bir ara Suriye'de bulundu. Bu mitir. Ayn gnlerde skilipli Mehmed
karlk daha ar bir Servet-i Fnn nes- gezilerini de "Suriye Mektuplar" (8 Ocak - tf da Cenab ahabeddin'in slm ko-
rinin domasna sebep olmutur. Bu- 8 ubat 1918) adyla yaymlad. Mill M- nulardaki grlerini ayr ayr ele alp
nunla beraber bu ar ve anlalmas g cadele yllarnda, aleyhte yayn yapan Ali tenkit etmitir ("Taaddd-i Zevct: Ce-
ifade tarz, onun ortaya koyduu pren- Kemal'in Peym ve Peym- Sabah ga- nab ahabeddin Bey'e Birinci Cevap",
siplerle yeni Trk nesrinin douundaki zetelerinde kan baz yazlarnda, ordu- Mahfel, n r 8, Cemziyelhir 1339, s. 130-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
348 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

133; " k i n c i C e v a p : T e s v r ve T e m -
sl", Mahfel, nr. 9, Receb 1339, s. 146-149;
" n c C e v a p " , Mahfel, nr. 10, b a n
1339, s. 161-164; " D i y n e t - i s l m i y y e
E f ' l - i Beeriyye ile llemez", Mahfel,
nr. 17, Reblevvel 1340, s. 78-79; " M u h -
terem Muarzlara", Peym-Sabah, 24 K-
nunusni 1337; " M a h f e l ' e C e v a p " , Pe-
ym-Sabah, 24 ubat 1337; " M e m l e k e t i -
m i z d e Yalan", Peym-1 Sabah, 26 Eyll
1337). Cenab'n eitli yazlarndan, bir
ksm iirlerinden ve zellikle Paris'ten
gnderdii 1912 tarihli iki mektubun-
dan (Hisar; sy. 126, 129, Ankara 1974), din
konusunda ok genel anlam ile mistik
ve panteist bir inanca sahip olduu an-
lalmaktadr.
Eserleri. iirler. 1. Tmt (stanbul 1303).
Yetmi bir sayfalk bu kk kitapta yer
alan on sekiz manzume Cenab'n ilk de-
nemelerinden olmakla beraber aralarn-
da o yllarda dergilerde yaymlad ga-
zel tarz iirlerinden hibiri bulunma-
maktadr. Buradakilerin hemen hepsin-
de Abdlhak Hmid ve Recizde Mah-
md Ekrem'in tesirleri ak olarak g-
rlmektedir. 2. Cenab ahabeddin'in
Btn iirleri (stanbul 1984). M. Kap-
lan, . Enginn, B. Emil, N. Birinci ve A.
Uman tarafndan yaplan bu alma,
Cenab'a ait evrak ve msveddelerin ince-
lenmesi, yaymlanm olan iirlerin ms-
veddelerdeki ilk ekilleri, yaymland
yer ve tarihlerin gsterilmesi suretiyle
meydana getirilmitir. 1934'te Saded-
din Nzhet'in toplad iirlerinin says
yetmi ten ibaretken bu kitapta 429
iir yer almtr. Bunlardan 203' yaym-
lanm, yetmi alts yaymlanmam,
150'si de yarm kalm iirlerdir. Seyahat
Yazlar. 1. Hac Yolunda (stanbul 1325,
1341). Cenab'n 1896'da shhiye mfet-
tii olarak stanbul'dan Cidde'ye kadar
gidiini anlatt bu eserde sanatkra-
ne bir slpla yazlm on yedi mektup
bulunmaktadr. Onun hemen btn ne-
sir yazlarnda grlen zengin kltr
bu mektuplarndan itibaren dikkatleri
ekmitir. Eser Servet-i Fnn'da tef-
rika edildikten sonra (nr. 312-388) basl-
mtr. 2. Avrupa Mektuplar (stanbul
1335). Cenab'n Tasvr-i Efkr gazetesi
hesabna Avrupa'ya yapt iki seyahatin
intibalarni anlatan bu eserde Bulgaris-
tan, Romanya, Macaristan, ekoslovak-
ya, Almanya ve Avusturya hakknda, iin-
de bulunduklar I. Dnya Sava ere-
vesinde ve Cenab'a mahsus mahede-
lerle verilmi bilgiler vardr. Yine sanat-
krane bir slp kullanlm olan eser-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CENBET
de yirmi iki para yaz yer almaktadr.
CENBET
Tiyatrolar. 1. Kr Ebe (stanbul 1333). Ev-
lilik konusunda deimeye balayan rf ( )
ve detleri konu alan tek perdelik kk Baz temel ibadetlerin
bir piyestir. 1917'de Tepeba Tiyatro- yerine getirilmesine engel olan
su'nda oynanmtr. Mellifin Yalan ve mnev kirlilik hali, cnplk. ^
Kk Beyler adl oynanm, f a k a t ba-
slmam iki piyesi daha vardr. Dier Ki- Szlkte "uzaklamak" mnasna ge-
taplar. 1. Evrk- Eyym (stanbul 1331). len cenbet kelimesi, fkh terimi olarak
Cenab'n dier yazlarna oranla daha cins mnasebette bulunan veya baka
sade ve mantk bir slpla yazd ma- sebeplerle cins zevk duyarak menisi akan
kalelerini ihtiva etmektedir. 2. Nesr-i kimsenin durumunu ifade eder. Kiiyi
Harb, Nesr-i Sulh ve Tiryki Szleri baz ibadetleri yerine getirmekten uzak-
(stanbul 1334). Bu kitapta da baz ma- latran bu duruma cenbet, bu halde
kaleleri ve seyahat yazlar yer alr. Son olan kimseye de cnp denilmitir.
blm, Servet-i Fnn'da ve Tasvr-i
slm ncesi dinlerinde, bata cins m-
Efkr'da yaymlad Fransz "maxime"-
nasebet olmak zere belli hallerin insan-
lerine benzer ksa, zl, vecize karakte-
lar mbedlere girmekten, ibadet etmek-
rinde szlerden meydana gelmitir. Eser
ten, kutsal kitap veya eyaya el srmek-
Cenap ahabeddin ve Vecizeleri (haz.
ten ve toplumun arasna karmaktan
M e h m e t Saka Vasfi enszen, Ankara
alkoyduu grlmektedir. Bu tr hal-
1959) ile Tiryaki Szleri (haz. Orhan Kp-
lerden kurtulabilmek iin dinlerce belir-
rl Reyan Erben, stanbul 1975) ady-
lenen temizlik artlarn yerine getirmek
la yeniden yaymlanmtr. Cenab'n Vil-
mecburiyeti vard. Yahudilik'te czzam
yam ekspiyer (stanbul 1931) adl bir
hastalna yakalanmak, cins mnase-
incelemesi de bulunmaktadr.
bette bulunmak, insan veya hayvan l-
sne dokunmak suretiyle kirliliin olutu-
BBLYOGRAFYA:
u kabul edilmitir. Bu kirliliklerden te-
Hseyin Cahit [Yaln], Kavgalarm, stanbul
1326, s. 119-130; a.mlf., Edeb Hatralar, s- mizlenmenin balca yollan da belirli bir
tanbul 1935, s. 58-61; bnlemin, Son Asr Trk sre toplumdan uzaklap inzivaya ekil-
airleri, I, 2 3 0 - 2 3 3 ; Sadeddin N z h e t Ergun,
mek, ykanmak ve kurban sunmaktr. Te-
Cenab ehabettin: Hayat ve Seme iirleri,
stanbul 1934; a.mlf., Trk airleri, s. 996-1015;
mizlenmek iin beklenen sre kirlenme-
Halit Ziya Uaklgil, Krk Yl, stanbul 1936, nin trne gre farkl olmaktadr. Cins
tr.yer.; a.mlf.. Sanata Dir, stanbul 1955, III, mnasebet ve l hayvana dokunmann
234, 2 5 0 ; A h m e t Reit Rey, Grdklerim - Yap- bekleme sresi bir gn, l insana do-
tklarm, stanbul 1945, s. 3 2 3 - 3 2 9 ; Kenan Ak-
kunmann sresi ise yedi gndr. Bu s-
yz, Bat Tesirinde Trk iiri Antolojisi, Anka-
ra 1958, s. 2 6 5 - 2 9 6 ; H i k m e t Dizdarolu, Ce-
re bazan on drt, krk ve seksen gne
nap ehabettin: Hayat, Sanat, Eserleri, stan- kadar kabilmektedir. nzivadan sonra
bul 1964; Veli Behet Kurdolu, air Tabibler, ykanmak mecburiyeti vardr. Ykanmann
stanbul 1967, s. 3 2 1 - 3 2 7 ; Yakup Kadri Karaos-
aka art koulmad kirlilik hallerinde
manolu, Genlik ve Edebiyat Hatralar, s-
bile ykanma genel bir temizlenme vas-
tanbul 1969, s. 187-212; Yahya Kemal Beyatl,
Edebiyata Dair, stanbul 1971, s. 1 8 0 - 1 8 5 ; Ce- tas olarak kabul edilmitir. Kadnn det
lal Tarak, Cenb ehabeddin'de Tenkid, Sam- grmesi de ayr bir kirlilik sebebidir ve
sun 1 9 8 6 ; nci Enginn, Cenap ahabettin, An- bu durumdaki kadn yedi gn kirli ka-
kara 1989; Hasan Akay, Cenap ahabettin'in
bul edilir. Onun kirlilii dokunduu kim-
iirleri zerinde Bir Aratrma ( d o k t o r a tezi,
selere de geer. Bugnk Yahudilik'te
1989), Ed.Fak. Ktp., nr. T H T 64; skilipli Atf
stanbul 1991, s. 311- son durum hari dierleri Tevrat'n ak
Hoca Hasl dam EdildO,
325; Filorinal Nzm, " E d e b i y t - C e d i d e N e s l - i hkmlerine ramen terkedilmitir. H-
iriyyetinin E n M m t a z Sms: C e n a b a- ristiyanlk'ta ise ilk dnemlerde czzam-
h a b e d d i n B e y E f e n d i " , Ss, sy. 23, stanbul
l olmak veya cinlerin hkimiyeti altna
30 Terinievvel 1923; Hseyin Suat, "Cenab
girmi bulunmak (saral olmak vb.) kirli-
a h a b e d d i n " , Akam, stanbul 21 Mart, 23 Ni-
san 1934; M e h m e t Kaplan, " C e n a p e h a b e d - lik sebebi saylmsa da bu dinde d se-
d i n ' i n i i r l e r i n d e P i t o r e s k " , TDED, V (1953), beplerle meydana gelen kirlilikten ziya-
s. 15-31; a.mlf., " C e n a b e h a b e d d i n ' i n iir- de mnev kirlilik ve bunun temizlenme-
l e r i n d e S e s v e M u s i k i " , a.e., VI1/1-2 (1956),
si nem kazanmaktadr. Cins mnase-
s. 4 5 - 6 0 ; a.mlf., " C e n a b a h a b e d d i n v e Ne-
bette bulunma ve hayzl olma gibi hu-
sir Sanat", a.e VIII (1958), s. 16-17; Ali Cnip
Yntem, " C e n b a h a b e d d i n " , AA, I, 298-299; suslar, bugn Hristiyanlk'ta ibadetten
M u s t a f a Kutlu, " C e n a b a h a b e d d i n " , TDEA, ve ibadethanelerden uzaklamay gerek-
II, 4 4 - 4 8 . m tirecek durum olarak grlmemektedir.
IFFLLL CELAL TARAKI
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 349
CENBET
slm dininde kadn erkek btn in-
sanlarn doutan mnev bir temizlie
(ftratullah) sahip olduklar kabul edil-
mekle birlikte temel ibadetler iin baz
madd temizliklerin yerine getirilmesi
art koulmutur. Bu temizliklerden bi-
ri de cenbetten temizlenmek iin y-
kanmaktr. Bu mnev kirlilik cins tat-
min esasna dayanr ve balca iki ekil-
de, cins mnasebette bulunulmas veya
meninin herhangi bir sebeple cins zevk
vererek gelmesi (inzl vki olmas) eklin-
de gerekleir. Cins mnasebette bulu-
nulduu halde -ki bunun, "haefe'nin ka-
dnn cinsel organna girmesiyle gerek-
letii kabul edilir- meni gelmemise fa-
kihlerin byk ounluuna gre hk-
men cins tatmin vuku bulduundan y-
kanmak gerekir. Ashaptan itibaren baz
fakihlerle Zhir fkhlar bu durumda
ykanmay gerekli grmemilerdir. n-
k benzer bir durumla karlaan ashap-
tan birine Hz. Peygamber, "Ykanmak sa-
dece meninin gelmesiyle icap eder" an-
lamnda, "Su (gusl) sudan (meni) tr
gerekir" (Mslim, "Hayz", 80-81) diyerek
bu tr hallerde ykanmann zaruri olma-
dn ifade etmitir. ounluk ise ihti-
yatla hareket etmenin yan sra sz ko-
nusu hadisin ierdii hkmn ilk zaman-
lar tannan bir ruhsat olup sonradan kal-
drldna ve cins mnasebette meni
gelmese bile gusln gerektiine dair di-
er hadisleri (Mslim, "Hayz", 87-89; E b
Dvd, "Tahret", 83) esas almtr. Ayr-
ca bu konuda icm bulunduu da kay-
dedilmitir (evkn, I, 259-262). Meninin
iliki dnda cins zevk vermek suretiy-
le geliinin rya ile olmas veya bakma,
pme, hayal etme gibi bir sebepten do-
mas sonucu deitirmez. Hanef, Mlik
ve Hanbel fakihleri, meninin dar k-
masnda ehvet unsurunun bulunmasn
art kotuklar ve hastalk, dme vb.
sebeplerle kan meninin cnplk hali
dourmayacan kabul ettikleri halde
filer, ister ehvetle ister ehvetsiz ol-
sun, herhangi bir sebeple meninin da-
r kmasyla kiinin cnp olacan be- bul etmilerdir. Ancak cnp kimsenin
lirtmilerdir.
Cnplk "byk kirlilik" (hades-i ek-
ber) sayldndan bu hali devam eden
kimsenin farz veya nfile herhangi bir
namaz klmas, tilvet secdesi yapmas,
Kbe'yi tavaf etmesi ciz deildir. Ayn
ekilde mushafa ve zerinde Kur'an s-
releri yazl bulunan kt paralarna
dokunmas da ciz grlmemitir. An-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
350
cak zaruret halinde bunlar klf iinde
tanabilir. Eb Hanfe, cnp olan kii-
nin tefsir kitaplarna dokunmasn ha-
ram kabul etmiken filer bu konuda
azlk okluk orann gz nnde bulun-
durmular ve bir kitapta Kur'an yetle-
ri dier yazlardan daha fazla ise cnp
kimsenin ona dokunmasnn haram ola-
cana hkmetmilerdir. Mlik ve Han-
bel limleri ise byle bir kitabn mus-
haf saylmayaca gerekesiyle
tarafndan buna dokunulmasnn
olduunu ileri srmlerdir. Ayrca drt
mezhep fakihlerinin ounluuna gre
cnbn ezberden bile olsa Kur'an oku-
mas haramdr. Ancak cenbet hali zi-
kir, tebih ve dua gibi amellere engel
tekil etmediinden cnp olan kimse-
nin Kur'n- Kerm'de yer alm olsa bi-
le bu tr metinleri dua ve zikir niyetiyle
okuyup tekrar etmesinde saknca grl-
memitir.
Cnp olan (veya abdestsiz bulunan)
kimsenin mushafa dokunmasnn
ram olduunu kabul eden fakihler, delil
olarak Kur'n- Kerm'deki bir yeti ve
baz hadisleri ileri srerler. "Ona sadece
temiz olanlar dokunur" (el-Vaka 5 6 / 7 9 )
melindeki yetin metninde yer alan ve
"dokunulmama" kavramn ynlendiren
zamirin, nceki iki yette geen mushaf
anlamndaki "Kur'an"a m, yoksa levh-i
mahfz anlamndaki "kitb'a m rci ol-
duu bilginler arasnda ihtilafldr. Eer
zamir Kur'an'a rci ise yetten, "Kur'an'a
sadece cnplkten, abdestsizlikten ve
madd kirliliklerden temizlenmi olan-
lar dokunabilir", levh-i mahfza rci ise,
"Levh-i mahfzdaki kitaba sadece me-
lekler dokunabilir" eklinde bir mna -
kar. Mfessirler, ikinci mnann Kur'an
slbuna daha uygun dtn belir-
tirler (bk. Taber, XXVII, 118-119; kr. R-
z, X X I X , 194-195). Fakihlerin byk o-
unluu Hz. Peygamber'den nakledilen,
"Kur'an'a ancak temiz olanlar dokunabi-
lir" ( e l - M u u a t t a " K u r ' n " , 1; Nes, " K a -
sme", 46) melindeki hadisi de delil ka-
mushafa dokunmasnn ciz
konusunda icm bulunduu
mekle birlikte bu hadisin shhati ve bir-
den fazla mnaya gelen "temiz" (thir)
kelimesinin buradaki anlam konusun-
da farkl grler de ileri srlmtr.
Bu sebeple baz sahbler ve tbin lim-
leri, abdestsiz kimsenin mushafa doku-
nabileceini belirtmiler, Dvd ez-Z-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
hir ve dier baz fakihler, cnp kimse-
nin de mushafa dokunmasnda saknca
bulunmadn ileri srmlerdir (bk. ev-
kn, I, 243-245).
Cnp kimsenin camiye girmesi veya
orada kalmas haramdr. Caminin iin-
den gemenin zaruri olduu durumlar-
da ise Hanef ve Mlikler teyemmm
yaplmasn gerekli grrken filer'le
Hanbeller geite bir zaruret bulunma-
cnp sa bile bunun art olmadn belirtmi-
ciz lerdir. Bu hkmn tabii bir sonucu olarak
cnp kimsenin mescidde itikfa girme-
si de ciz deildir.
Cenbet halinin devam sresince ye-
yip imek, uyumak veya yeniden cins
mnasebette bulunmak isteyen kimse-
nin abdest almas, Hz. Peygamber'in bu
konudaki uygulamasn (bk. Buhr, " G u -
sl", 27; E b Dvd, "Tahret", 88) gz
nne alan fi, Hanbel ve baz Mli-
k limleri tarafndan mstehap kabul
edilmi, Mlik fakihlerinin bir ksm da
ha- bunun vcip olduunu ileri srmler-
dir. Hanefler ise abdest almadan uyu-
ma veya yeniden cins mnasebette bu-
lunmada bir saknca bulunmadn, ye-
mek imek iin el ve az ykamann ms-
tehap olduunu belirtmilerdir.
Orulu kimsenin cins mnasebet, is-
timn* vb. bir yolla cnp olmas orucu
bozmakla birlikte ihtilm olmas orucu
bozmaz. Oru vakti balamadan mey-
dana gelen cnplk hali oruca zarar
vermediinden geceleyin cnp olan bir
kimse sahurdan sonra gusl yapmadan
uyumusa sabah uyandnda ykanr.
Ancak byle bir kimse gusledip sabah
namazn klmad iin gnah ilemi
olur.
Cnpln giderilmesi gusl abdes-
tiyle mmkndr (bk. GUSL). Su bulun-
mad veya suyun kullanlmas iin en-
gel mevcut olduu takdirde teyemm-
mn de cnpl giderdii ittifakla
kabul edilmise de bu gidermenin key-
fiyeti hususunda farkl grler ileri s-
rlmtr. Hanefler'le baz fi ve M-
lik fakihleri, Takyyddin bn Teymiyye
olmad ve Eb'l-Ferec bn'l-Cevz'nin de tercih
kaydedil- ettii bir rivayetinde Ahmed b. Hanbel,
teyemmmn su bulununcaya kadar gus-
ln yerine geen mutlak bir bedel ola-
rak cenbeti tamamen giderdii gr-
n benimsemilerdir. Mlik mezhe-
binde mehur, fi ve Hanbel mezhep-
lerinde sahih kabul edilen gre gre
ise teyemmm mnev pislik olan cen-

beti izle etmemekte, sadece su bulu-
nuncaya kadar zaruret sebebiyle kabul
edilen geici bir temizlik salamaktadr.
Bu anlay farkndan kan netice u-
dur: Son gre gre, teyemmm eden
kii zr* sahibine benzediinden na-
maz vakti girmeden yapaca teyem-
mm muteber saylmayp farz namaz-
larn her biri iin vakti girdii andan iti-
baren yeniden teyemmm yapmas ge-
rekir. Dier grte ise teyemmm her
ynyle ykanma yerine getii iin va-
kit girmeden nce teyemmm yapmak
ciz olduu gibi bir teyemmmle birden
fazla vakit namaz klmak da mmkn-
dr. Her iki gre gre, gerek abdest
gerekse gusl yerine yaplan teyemm-
mn, su bulunduunda veya kullanma
engeli ortadan kalktnda bozulmas se-
bebiyle bu temizliklerin su ile yeniden ya-
plmas gerekir (ayrca bk. TEYEMMM).
slm'a gre gerek hayz gerekse c-
nplk hali kiiyi necis klmaz. Bu sebep-
le cnplk veya hayz halinde bulunan
kiilerle birlikte bir mecliste oturup soh-
bet etmenin, yemek piirmenin, beraber
yiyip imenin vb. muaerette bulunma-
nn herhangi bir sakncas yoktur. Ge-
mi baz dinlerde ve Chiliye inanlarn-
da mevcut bu tr telakkileri Hz. Peygam-
ber sz ve fiilleriyle kaldrmtr (mesel
bk. Buhr, "Hayz", 3, "usl", 23-24; Tir-
miz, "Taharet", 89, 100).
BIBLIYOGRAFYA :
Lisn'l-'Arab, "cnb" md.; el-Muuatta"Ta-
hret", 71, 73, 78, 85, "Kur'n", 1; Msned, 1,
84, 109, 125; il, 90, 178, 222; V, 115, 146, 147;
VI, 26, 85, 91; Drim, "Vud 5 ", 75; Buhr,
" e lim", 50, "usl", 22, 23, 24, 27, 28, "Te-
yemmm", 5, 6, "avm", 22, 25, "Hayz", 3,
"Cen'iz", 8; Mslim, "Hayz", 11, 12, 21, 22,
80-81, 87-89, 115, 116; bn Mce, "Taharet",
99, 111; Eb Dvd, "Taharet", 82, 83, 87, 88,
89, 91, 103, 123; Tirmiz, "Taharet", 80, 89,
92, 100; Nes, "Taharet", 129, 130, 162, 165,
171, 203, "Kasme", 46; Taber,
beyn ( B u l a k ) , XXVII, 118-119; bn Hazm, el-
Muhall, I, 77-78; Ksn, Bed'i',
44-45, 55; Fahreddin er-Rz, Mefthu'l-ayb,
XXIX, 194-195; bn Kudme, el-MuniHens),
i, 199, 204-206, 252; Nevev, el-Mecmu , II,
134-139, 159, 210; Karf, el-Furk, Kahire
1347 Beyrut, ts. ( l e m ' l - k t b ) , II, 114-116;
irbn, Muni'l-muhtc, I, 75, 97-98; Buht,
Kef'l-kn\ I, 28-29; a.mlf., erhu Mn-
tehe'l-irdt, Beyrut, ts. ( l e m ' l - k t b ) , I, 74-
75; Har, erhu Muhtasar Hall, I, 161, 162;
evkn, Neyl'l-eutr, I, 243-245, 259-262; bn
bidn, Redd'l-muhtr, I, 57, 58, 159; Slih el-
Ezher, Ceohir'l-ikll, Beyrut, ts. ( D r u 1-Ma'-
rife), i, 5; Sad Eb Ceyb, el-Kms'l-fkh,
mak 1402/1982, s. 67-68; "Cenbet", A, III,
90; "Clean and Unclean", 1DB, I, 641-648; " P u -
rity and Impurity", EJd, XIII, 1405-1414; Mu.F,
XIV, 268-269; XVI, 47-58. m
M SALM T
C E N B A H M E D P A A CAM
M i m a r Sinan'n
A n k a r a ' d a k i tek eseri.
L J
Ulucanlar caddesi zerinde bulunan
cami, Tezkiretul-bryn,
ebriye ve Tuhfet'l-mi'mrr
mar Sinan'n hayatn ve eserlerini top-
luca veren yazmada da kaydna rast-
land ve slbundan aklkla anlal-
d zere bir Mimar Sinan eseridir. Cm-
le kaps zerinde yer alan kitbe, cami-
nin Kann Sultan Sleyman dnemin-
de Ankara'da Anadolu beylerbeyi olarak
grev yapan Cenb Ahmed Paa tara-
fndan 973 (1565-66) ylnda yaptrld-
n gstermektedir. Kuzeydousunda
bir hazre iinde Cenb Ahmed Paa'nn
trbesiyle XVIII. yzyla tarihlenen Azm
Trbesi yer alr. Cami ile ayn tarihe ait
olduu kabul edilen trbeden baka ya-
kn evrede bir mevlevhne ile bir e-
me ve bugn tamamen ortadan kalkm
olan bir hamamn varlna rastlanmak-
ta ve bunlardan caminin tek bana ta-
sarlanmayp bir klliye fikri erevesin-
de ele alnd anlalmaktadr. Bugn
bakml ve ibadete ak durumda olan
yapnn, giri kapsnn yanlarndaki pen-
cerelerin zerinde yer alan kitbelerden
1217 (1802) ve 1305 (1887) tarihlerinde
onarlarak yenilendii renilmektedir;
Cumhuriyet dneminde ise 1940'ta ve
1959-1970 yllar arasnda onarmdan
geirilmitir.
Plan olarak kare mekn zerine tek
kubbeli bir ema gsteren yap kesme
tatan ina edilmitir; eimli bir arazi
zerine kurulduu iin gney cephesi
kuzey cephesine oranla daha yksektir.
Kuzey cephesini kaplayan ve drt mer-
mer stuna oturan kubbeli bir son
Cmi'l- cemaat yeri ile da almaktadr. Yan-
I, 36-37,
D-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CENB A H M E D PAA CAM
larda tek, cephede ise sivri kemerli
akl olan son cemaat yeri zeminden
iki basamakla ykseltilmitir. Cephenin
ortasnda yer alan kemer dierlerinden
daha geni ve yksek tutulmutur. Ke-
mer rglerinde iki renkli ta iilii uy-
Tezkiret'l- gulanmtr. st rt sisteminde iki yan
gibi Mi- kubbeye karlk ortadaki kubbenin da-
ha byk ina edildii ve gbek ksm-
na da yakn tarihlerde yenilenmi kalem
ii byk bir madalyonun ilendii g-
rlmektedir. Son cemaat yerinin ortasn-
da yer alan mukarnas kavsaral ve geo-
metrik gemeli geni bir bordrle evri-
li mermer takap eksenden biraz saa
kaymtr. Giriin zerini rten hafif ba-
sk kemer iki renkli ta iiliine sahip-
tir ve stnde kartu iine alnm olan
sls hatl ina kitbesi yer almaktadr.
Son cemaat yerine kapnn iki yanna ge-
lecek ekilde simetrik olarak ikier dik-
drtgen pencere almtr. Dtan de-
mir parmaklkla rtl pencerelerin siv-
ri kemerlerinde yine iki renk ta iili-
i gze arpar. Pencerelerin aralarna
mukarnasl birer mihrabiye yerletiril-
mitir.
Yapnn dzgn bir kesme ta iilii
gsteren cephelerini l silmeden olu-
an kaln bir korni kademeli olarak iki-
ye ayrmaktadr. Altta kalan duvar y-
zeylerine cephede de iki sra halinde
drder pencere alrken st ksmlara
yalnzca ikier pencere yerletirilmitir.
Mihrap duvarnn orta ksmnda ayrca
yuvarlak bir pencereye daha yer verilmi-
tir. Kesme tatan silindirik gvdeli ve
tek erefeli minare kuzeybat kesin-
de ykselmektedir. mekna girildiin-
de istiridye biimindeki tromplarla geil-
mi bir kubbe ile karlalr. Tromplarn
zerini rten sivri kemerlerde iki renkli
ta iilii grlr. Kubbenin oturduu
sekizgen kasnaa on alt pencere al-
mtr. Kubbe gbeinde kalem iinden
351
C E N B A H M E D PAA CAM
Cenb
Ahmed Paa
Trbesi
bugn yenilenmi olan bir madalyon ss-
lemesi yer alr. Mermer mukarnasl mih-
rap sade bir iilik gsterir; yine mer-
merden olan minber ile geometrik ge-
meli mermer korkuluk levhalaryla dik-
kat eken iki katl mezzin mahfili de
bu sade slbu srdrr. Minberde 1305
(1887) tarihini veren sls bir kitbe
mevcuttur. meknda sslemede a-
rlktan zenle kanlarak sadelie y-
nelindii dikkat eker. En nemli ssle-
me unsuru, kubbenin ii ile birlikte pen-
cerelerin zerinde grlen kalem ii be-
zemelerdir.
Cenb Ahmed Paa tarafndan yapt-
rlan ve cami ile ayn tarihlerde (1565-
1566) tamamland sanlan trbe cami-
nin kuzeydousunda bulunmaktadr.
Mimar Sinan veya onun slbunu sr-
dren bir mimar tarafndan yapld ka-
bul edilen trbe, kesme tatan sekizgen
planl kubbeli bir yapdr. Caminin avlu
zemininden biraz daha yksekte kalan
trbe, mimari adan klasik Osmanl tr-
belerinin karakteristik zelliklerini tek-
rarlar.
Cenb Ahmed Paa Camii, Mimar Si-
nan dneminde deiik denemelerle uy-
gulanm bir plan emas olan tek kub-
beli yap tipinin ilgin bir rneidir ve
klasik Osmanl mimarisinin Ankara'daki
tek temsilcisi olmas bakmndan nem-
li bir yere sahiptir.
BBLYOGRAFYA:
Evliya elebi, Seyahatname, 1, 169; S, Tez-
kiret'l-ebniye, s. 26, 81; Gnl ney, Anka-
ra'da Trk Devri Yaplar, Ankara 1971, s. 55-
57, 117-118; , Hakk Konyal, Ankara Camile-
ri, Ankara 1978, s. 92-101; Trkiyede
Abideler ve Eski Eserler, Ankara 1983, I, 399-
407; Aptullah Kuran, Mimar Sinan,
1986, s. 274; Zeki Snmez, Mimar Sinan
lgili Tarihi Yazmalar-Belgeler, istanbul 1988,
s. 31, 67, 84; Hikmet Turhan Daloiu, "An-
kara'da Cenab A h m e d Paa Camii v e C e -
nb A h m e d Paa", VD, il (1942), s. 213-220;
A. Saim lgen, "Ankara'da Cenab Ahmed
Paa Camii v e Trbesi", a.e., s. 221 -222.
H SELDA KALFAZADE
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
352
C E N B M U S T A F A EFEND
(. 9 9 9 / 1 5 9 0 )
el-'Aylem 'z-zhi
eseriyle mehur olan
I O s m a n l tarihisi.
Halep, Mekke, Bursa ve Edirne kad-
lklarnda bulunan Niksarl Emr Hasan
Efendi'nin olu olup ayn zamanda Ana-
dolu seyyidlerindendir. "Fahr'l-mder-
risn" ve "Emrzde" olarak da anlan Ce-
nb Efendi, daha nce pek ok lim ye-
titirmi bir aileden gelmektedir. Tahsi-
lini stanbul'da eitli medreselerde ta-
mamlad. Devrin mehur mfessir ve
eyhlislm Ebssud Efendi'nin hiz-
metine girerek bir sre ondan ders gr-
d. 1573'ten itibaren Dvud Paa, Kari-
ye, Sahn, Sleymaniye ve Selimiye med-
reselerinde mderrislik yapt. 1586 y-
lnda Remzizde'nin Kuds'e tayini ze-
rine boalan Halep kadlna gnderil-
di. 1588'de azledildi; 1590'da Halep'te
vefat etti.
Cenb Mustafa Efendi, kendisiyle ay-
n dnemde yaam olan Knalzde Ha-
san elebi ile Beyn tarafndan doru-
luktan ayrlmayan bir kii olarak tantl-
maktadr. iirlerinde Cinn mahlasn
da kulland iin zaman zaman Bursal
Mustafa Cinn (, 1595) ile kartrlan
Cenb, zellikle Arap edebiyat ve tarih
konularnda kaleme ald eserlerle ta-
nnmtr. Rumeli kazaskerlii rznme
defterlerinden, stanbul'da kendi adyla
anlan 20 akeli bir medresesi olduu
a n l a l m a k t a d r ( R z n m e Defteri,
ye Sicilleri, stanbul Mftl Arivi, nr.
4, s. 7, 3 1 ; Rznme Defteri,
niye Ktp., nr. 5193/4, vr. 54 a ).
Vakf
stanbul
ile
Cenbi
tarihinin
Arapa M p i
muhtasar olan frmmsS
Nihayetti' l- m m
merm' n
iik iki sayfas
(Kprl Ktp.,
nr. 1031)
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Eserleri. Cenb'nin en mehur eseri,
el-'Aylem'z-zhir ti ahvli'l-ev'il
ve'l-evhir adl umumi tarihidir. el-H-
adl fil'l-vast ve'l-'aylem'z-zhir'l-mu-
hit, el-Bahr'z-zehhr ve'l-'aylemut-
tayyr, el-Bahr, Trhu'l-Cenb adla-
ryla da anlan, ancak daha ok "Cenb
Tarihi" diye mehur olan bu eser, ken-
disine umumi tarih yazan ilk Trk tarih-
isi olma niteliini kazandrmtr. B-
tn slm devletlerinin ayr ayr ele aln-
d eser Arapa yazlm bir slm ta-
rihi olup gnmze ulamayan birok
kaynaktaki bilgileri de ihtiva etmekte-
dir. Devletlerden hareketle ve her biri-
ne bir blm (bab) ayrlmak suretiyle bir
mukaddimeden sonra seksen iki devle-
tin ele alnd eser, Hz. Peygamber dev-
rinin de ilvesiyle seksen alt blm ola-
rak dzenlenmitir, el-'Aylem'z-z-
hir' in balca blmlerini peygamberler
tarihi, slm ncesi devletler ve kavim-
ler, Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridn
devri, am ve Endls Emevleri, Abb-
sler, drsler, Alebler, Muvahhidler,
Tolunoullar, Ftmler, Eyybler, T-
hirler, Saffrler, Gazneliler, Bveyhler,
Seluklular, Karamanoullar, Osmanl-
lar, Hrizmahlar, obanoullar, Kara-
koyunlular, Akkoyunlular vb. devletlerin
tarihleri tekil eder.
Metot bakmndan klasik Arap tarih-
ilii geleneine uygun ekilde yazlan
eserde bavurulan kaynaklarn tenkidi-
ne yer verilmesi ve nerelerde hangi kay-
naklarn kullanldnn belirtilmesi, Ce-
nb'nin tarih anlayn gstermesi ba-
er'iy- kmndan nemlidir. 1587'de tamam-
lanan eser Sultan li. Murad'a ithaf ve
Nuruosma- takdim edilmitir. 997 (1588-89) ylma
kadar gelen Osmanl tarihi blm ese-
....-:
V... . ;>
aM.iA&S'*
'.ma^Mi, .':> -i;'.: i - ' ' . ^ S p
sSiSS - -ji- 1 . J J J i .
-.-. - t 1 M&.^uii^fOUUUju^il j
-i.----' '.liujjsbji
't-'-j- . . . . . . . i :
-..-J..-'.. jjsfjlr
 CENAZE

rin yaklak bete birini oluturur. Her
hkmdar devrinin sonunda o dnemde
vefat eden ulemnn biyografileri de bu-
lunmaktadr. Bu biyografiler zellikle Os-
manl tarihine ait ksmda olduka ayrn-
tldr. Mnasebet dtke corafi bil-
giler de verilmi ve esere yer yer iirler
serpitirilmitir. Ktib elebi'nin belirttii
zere eserin tamam mellifi tarafndan
Trke'ye tercme edildii gibi Nihye-
t'l-merm adl Arapa muhtasar da
Drr-i Meknn veya Glen-i Tevrh
adyla Trke'ye evrilmitir (bk. T S M K ,
Revan, nr. 1136). el-cAylem'z-zhir da-
ha sonra yazlan birok tarih kitabna
kaynak olmu ve rnek tekil etmitir.
Bata Ktib elebi olmak zere (bk. Fez-
leket't-teuarh, Beyazt Devlet Ktp., nr.
10.318) l Mustafa Efendi, Sheyl ele-
bi, Mehmed b. Mehmed, Mneccimba-
ve Hezarfen Hseyin Efendi Cenb'-
nin tarihinden faydalanarak yeni eserler
meydana getirmilerdir. Eb'l-Abbas Ah-
med b. Ysuf el-Karamn'nin Ahbr'd-
dvel'i de bu eserin bir hulsas gibidir.
Henz yaymlanmam olan eserin sa-
dece stanbul ktphanelerinde yirmiye
yakn nshas vardr (eserin Arapa yaz-
malar Sleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 831,
832, Reslkttb, nr. 608-609, Ayasofya,
nr. 3033, Hamidiye, nr. 896; Rgb Paa
Ktp., nr. 983, 985-986; Kprl Ktp., nr.
1031-1032; M u r a d Molla Ktp., nr. 1429-
1430, 1454; T S M K , nr. III. Ahmed, 2958,
Revan, 1568; Nuruosmaniye Ktp., nr. 3098,
3099-3100, 3101-3102'de; Trke muhta-
sar tercmesi T S M K , nr. Revan, 1136, Ha-
zine, 1607; Nuruosmaniye Ktp., nr. 3097
ve 3107'de kaytldr; yurt dnda bulu-
nan eitli nshalar iin bk. Brockelmann,
GAL, II, 300; SuppL, II, 411-412; C. Zey-
dan, II, 319-320; Babinger, s. 122). E. Fag-
nan eserin Marib ve spanya'nn co-
rafyasyla ilgili ksmlarn zet halinde
ngilizce'ye evirmitir. stanbul niver-
sitesi Edebiyat Fakltesi Arap-Fars Dili
ve Edebiyat Blm'nde Egemen Tlek,
eserin mukaddimesiyle II. Selim ve 111.
Murad dnemlerine ait ksmn tenkitli
metnini mezuniyet almas olarak ha-
zrlamtr (1975, arkiyat Enstits Ktp.,
nr. 232).
Cenb'nin kaynaklarda ad geen di-
er eserlerinden bazlar unlardr: Ris-
le f bin3i Ayasofya ve kal cati Kos-
tanniyye, es - Seb cu's- seyyr, Nih-
yet'l-merm ve bahru cevhiri'l-ke-
lm (Kef'z-zunn, I, 851; II, 976; Hediy-
yet'l-'rifn, II, 436-437; zhu'l-meknn,
II, 692; Osmanl Mellifleri, III, 39-41; GAL
SuppL, II, 411-412; Kehhle,XII, 246-247).
BBLYOGRAFYA:
Rznme Defteri, er'iyye Sicilleri, stanbul
Mftl Arivi, nr. 4, s. 7, 31; Rznme
teri, Nuruosmaniye Ktp., nr. 5 1 9 3 / 4 , vr. 5 4 ;
Beyn, Tezkire, Ktp., TY, nr. 2568, vr. 2 2 a ;
Knalzde, Tezkire, I, 2 6 2 - 2 6 5 ; At, Zeyl-i
kik, s. 118, 3 0 8 - 3 0 9 ; Kef'z-zunn,
224, 291, 8 5 1 ; II, 976, 1181;
III, 1838; Sicili-i Osmn, II, 88; Osmanl
lifleri, III, 3 9 - 4 1 ; Brockelmann. GAL,
.SuppL, II, 4 1 1 - 4 1 2 ; zhu'l-meknn,
Hediyyetul-'rifn, II, 436-437; Zirikl,
VIII, 2 3 1 ; Babinger (ok), s. 120-122; C. Zey-
dan, db, II, 3 1 9 - 3 2 0 ; " C e n n a b " , A, III, 100;
F. Rosenthal, "al-Djannb", / 2 (lng.), II, 452.
S MEHMET C A N A T A R
CENHYYE
( )
Hz. Peygamber'in
"z'l-cenhayn" lakabm verdii
Ca'fer b. Eb Tlib'in olunun torunu
Abdullah b. Muviye'yi
(. 1 2 9 / 7 4 6 - 4 7 )
imam kabul edenlere verilen ad
(bk. ABDULLAH b. MUVYE). ^
F CENB n
( ^-JLJI )
Henz Allah'ta seyr (seyr fillh)
haline ulamam,
Hakk'a yrme (seyr ilallah) halindeki
slk ehli iin kullanlan
bir tasavvuf terimi
(bk. SEFER; SLK). ^
F CENAZE
( jb!l )
L ' J
Def- Arapa'da cenze ve cinze hem "l"
hem de "tabut" anlamnda kullanlr. s-
lm literatrnde lmek zere olan ki-
e-
iye muhtazar, l iin genel olarak ya-
i, 26,
plmas gereken hazrlklara tehiz, y-
Kms'l-a'lm,
kanmasna gasil, ykandktan sonra ke-
Mel-
II, 3 0 0 ; fenlenmesine tekfin, tabuta konulup na-
II, 6 9 2 ; maznn klnaca yere ve daha sonra
el-A'lm, kabrine tanmasna tey, kabre konul-
masna da defin denilmitir.
slm'n Dndaki Dinlerde Cenaze. Ta-
rih ncesi dnemlerden bugne kadar
pek ok kltrde lm ve cenaze ile il-
gili eitli kltlerin varl bilinmekte ve
en erken dolayl belgelere. Yontma Ta
devrinin orta safhasndan (paleolithique
moyenne: m.. 150.000-35.000) itibaren
Avrupa'daki Homo Neandertalensis me-
zarlarndan kan buluntular arasnda
rastlanmaktadr. Yazl kaynaklardan -
renildiine gre de Smer, Asur, Hitit ve
Msr uygarlklarnda bu klt mevcuttu.

Grek-Roma dnyasnda, len kii y-

kanp yalanarak beyaz bir giysiyle ya-
taa yatrldktan sonra etrafnda zel
Nihyet '/- alayclar tarafndan "alama seremoni-
meram' n si" yaplrd. Bu kltrlerde ller bazan
mellifi
yaklm, bazan da gmlmtr (Mat-
tarafndan
Trke'ye hews, s. 126).
' " 'LM-tO
Glen-i Hindistan'da l kltyle ilgili en eski
W Teurth
v r.t-./p'frp/T--*-"y!J j -
bilgilere, Rig Veda'nn X. kitabnn 14-15.
adyla
tercme cmlelerinde rastlanr. Buna gre Hin-
.tiijji'ft&l ettii duizm'in balang dnemlerinde ller
nshasnn
zel bir merasimle gmlmekteydiler.
ijl^ytyji'^fJ/'tzAtis ilk iki sayfas
( T S M K , Revan,
Bugn Gney Hint kastlar ve Lingayet
nr. 1136) mezhebi dnda btn Hindlar lleri-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 353
CENAZE
ni yakmaktadrlar. Bir Hind lmnn
yaklatn hissettiinde yaknlaryla he-
llieir. lm gerekletiinde cesedin
trnaklar ve salar kesilir; temiz bir el-
bise giydirilip ba gneye dndrldk-
ten sonra etrafnda ate yaklr. len
Brahman kastndan ise Aranyakalar'dan,
baka bir kasttan ise Vedalar'dan dua-
lar okunur. Daha sonra ceset bir odun
yn zerine yatrlarak yn atelenir. yldan itibaren yahudi geleneklerinden
Cesedin tamamyla yanmasndan sonra
artakalan kemikler toplanr ve saklanr
(ERE, IV, 476-477).
Budizm'de trenler lm olayndan
itibaren -yedi gn ierisinde yaplr.
Budistler l yakma gelenei yannda
Seylan'da olduu gibi l g m m e gele-
neini de benimsemilerdir. Mahapari-
nibbana Sutta'ya gre Buda yaklmtr.
in'de ve Japonya'da nceleri cenaze ta-
but iinde defnedilirken Budizm'in be-
nimsenmesinden sonra yaklmaya ba-
lanmtr. Bununla birlikte ada top-
lumlarda geleneksel anlay da devam
etmektedir.
Zerdtlie gre ceset murdar sayl-
dndan onu gmmek topraa, yakmak
ise atee saygszlk kabul edilir ve bu
sebeple ller "sessizlik kuleleri" deni-
len yksek meknlarda plak olarak yr-
tc kulara terkedilirdi (Noss, s. 356).
Yahudilik'te cenaze gelenei srilo-
ullar dnemine kadar uzanr. brn
dilinde lmekte olan kii iin goses keli-
mesi kullanlr. Goses durumunda olan
biri yaknlarn yanna ararak onlarla
hellleir. Gosesin "mvt" (lm) hali ger-
ekletiinde elleri, ayaklar, enesi ba-
lanarak gzleri en yakn tarafndan ka-
patlr ve gbeine metalden bir nesne
konulup evdeki aynalar ters evrilir. Da-
ha sonra vcut kllar tra edilen ve tr-
naklar kesilen ceset ykanr-, keten bir
kefene sarlr ve bir teskere zerine ya-
trlarak defnedilmeye hazr hale getiri-
lir. Erken dnemlerde Hz. Ysuf'tan ba-
kas tabuta konulmam olup (Tekvn,
50/26) bu det ok ge dnemlerde be-
nimsenmitir. Yahudilerde cenazeler Or-
taa'a kadar kaya kovuklarna braklr-
ken daha sonra mezarlara gmlmeye
balanmtr. Tabut mezara konuldu-
unda herkes zerini kapatmak iin bir
para toprak atar ve bu srada Tevrat'-
tan dualar okunur. Definden sonra ora-
da bulunanlar hzla mezarl terkeder-
ler. Gelenee gre bu ka, cemaatin
mezar sorgusuna gelen meleklerin se-
sini duymamas iindir (Gardner, I, 676).
Hristiyanlar ilk dnemlerde yahudi
geleneini uygulamlardr. lmekte olan
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
354
kii yaknlarn yanna arr ve onlarla
hellleirdi. lmn vuku bulmasndan
sonra genellikle bir yal kadn tarafn-
dan gzleri kapatlp enesi, elleri ve
ayaklar balanarak ykanan ceset ke-
ten bir beze sarldktan sonra ehir d-
nda kayalara oyulmu basit bir mek-
na defnedilirdi (Resullerin leri, 9 / 3 7 ;
Markos, 15/46; Yuhanna, 11/44). XI. yz-
kopma ba gsterdi. Cenazenin tan-
mas srasnda an alma deti benim-
sendi ve trene katlanlarla yas tutan-
larn tamam siyahlar giymeye balad.
Bugnk Hristiyanla gre yaknlar
lm halindeki kiinin etrafna toplanr;
rahip, azna "viaticum" (aa-i rabbn,
Hz. s ' n m s o n akam yemeini semboli-
ze eden s o n lokma) koyar ve istavroz -
karttrarak ahs son defa takdis ettik-
ten sonra "ejctreme unction" ad verilen
el ve ayaklarn ya ile meshedilmesi i-
lemini yapar (yalnz Katolikler'de). Ceset
tabut iinde kiliseye gtrlr; burada
rahip tarafndan son dua ve tabut ze-
rinde "son tvbe" ilemi yaplr. Kilise-
deki trenin arkasndan mezarla g-
trlen tabut, banda kutsal kitaptan
paralar okunduktan sonra gmlr. Ay-
rca l istek zerine yaklabilmektedir.
BBLYOGRAFYA:
S. Mathevvs, A Dictionary of Religion
Ethics, L o n d o n 1921, s. 126; J. B. Noss,
Religions, L o n d o n 1969, s. 3 5 6 ; F. Brandon, A
Dictionary of Religion and Ethics, London 1970,
s. 224, 2 2 5 ; J. Gardner, Faiths of the
London, ts., I, 676; H. Rabinovvicz, "Death", EJd.,
V, 1 4 2 0 - 1 4 2 6 ; W. G. VValshe v.dr., " D e a t h a n d
Disposal of the D e a d ( C h i n e s e - H i n d u - ! e w i s h ) " ,
ERE, IV, 450-454, 475-479, 497-500.
S K R A T DEMRC
slm'da Cenaze. slm dinine gre in-
san kinatn kk bir parasn olu-
turmasna ramen byk bir deer ta-
r. Kur'n- Kerm'de, ilk insan dem'in
bizzat Allah tarafndan yaratlp O'nun
ruhundan kendisine flendii, melekle-
rin tzim ve hrmetini kazand ifade
edildikten baka yeryznde bulunan
her eyin insan iin yaratld, hatta gk-
lerde ve yerde yani evrende mevcut olan
imknlarn onun emrine verildii belir-
tilir. nk insan duygu ve dnce ye-
teneklerine sahiptir; kendini, evresini
ve yaratann tanyan bir canldr. Bu ka-
dar yceltilen inanl insann yok olma-
mas, fen bulmamas gerekir. lm,
madd artlarn evreledii fni hayat-
tan ebediyete geii salamak iin ile-
yen bir mekanizmadr. Kur'an'da, Allah
yolunda ldrlenlerin gerekte l de-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
il diri olduklar ifade edilmi (el-Bakara
2/154; l-i mrn 3/169), ayrca Allah ve
Resul'ne itaat eden, yani mmin olan
herkesin fen bulmaktan kurtulup ebe-
dleen peygamberler, sadk kullar, e-
hidler, slihlerle beraber olaca ve ebe-
d mutlulua ulaaca haber verilmi-
tir (en-Nis 4/69). Buna gre lm, Al-
lah ile mnasebetlerini kesmeyen insan-
lar iin saadetlerle dolu yeni ve ebed
bir hayatn balangcdr. Bu sebeple len
kii, cenazesinin ykanmas, beyaz kefe-
ne brndrlmesi gibi madd ve abdest
aldrlmas, namaznn klnmas gibi ma-
nev temizlikle yola kmaktadr. slm'a
gre insan dnya hayatnda da ldkten
sonra da sevgi ve hrmete lyktr. Do-
laysyla cenazeye sayg duygularn ren-
cide edecek hareketlerden kanlmal-
dr. slm dininin cenazeye kar gster-
dii bu ihtimamn onun geride kalan ya-
knlar, komu ve dostlarna ynelik te-
selli edici taraflar da vardr. llere say-
g gstermek, yaayanlara kar saygl
olmann bir baka ifadesidir.
n Hazrlklar. Ana fkh kitaplarnda
byk apta Hz. Peygamber'in szl ve
fiil snnetine dayanlarak tesbit edilen
ahkma gre lmek zere bulunan kii,
mmknse yz kbleye gelecek ekil-
de sa yanna evrilir veya ba hafife
and ykseltilip ayaklar kbleye doru uzat-
Man's larak srt st yatrlr. Yannda bulu-
nanlardan sevdii biri, duyaca ekilde
kelime-i tevhid getirerek hastann da
World,
sylemesine imkn salar (Mslim, " C e -
n ' i z " , 1 ; E b Dvd, " C e n ' i z " , 20). An-
cak skntlar iinde bulunan hastaya ke-
lime-i tevhid getirmesi teklif edilmeme-
lidir. lm halindeki hastann yannda
Ysin sresinin okunmas da uygundur.
nk Hz. Peygamber'in, llere Ysin
sresini okumay tavsiye eden hadisinin
(Eb Dvd, " C e n ' i z " , 20; Msned, V, 26)
lmek zere olan kiileri de kapsam ii-
ne ald kabul edilmitir. Hasta ruhunu
teslim ettikten sonra gz kapaklar ve
az kapatlarak enesi balanr. Baka
bir durumda ise srt st yatrlr ve elleri
iki yana uzatlr. Elbisesi bu srada kar-
lr ve zeri boylu boyunca rtlr. Yann-
da gzel koku bulundurmak veya etrafn
buhur ile ttsiemek tavsiye edilmitir.
Hanefler'e gre ykanncaya kadar, -
filer'e gre ise defnedilinceye kadar l-
nn yannda Kur'an okumak mekruhtur.
Chiliye dneminde ileri gelenlerden
biri ld zaman kabilelere haberciler
gnderilip "Filn ld, Araplar mahvol-
du" gibi ifadelerle lm haberini vermek,
yaka paa yrtarak alamak det haline

gelmiti. Hz. Peygamber bu tr lm
ilnlarn yasaklamtr (bk. Tirmiz, "Ce-
n'iz", 12). Ancak bir kiinin lmnden
yaknlarn, dostlarn, komularn ve di-
er mslmanlar haberdar etmek, on-
larn cenaze iin yaplacak ilere katl-
malarn salamak amacyla duyuruda
bulunmakta saknca grlmemi, hatta
tavsiye edilmitir. Hz. Peygamber'in, Ha-
be Kral Ashame'nin lm ile Mte Sa-
va'nda ehid den Zeyd b. Hrise,
Ca'fer b. Eb Tlib ve Abdullah b. Rev-
ha'nn ehdetlerini ashabna duyurdu-
u bilinmektedir. Fakat bu konuda mak-
sadn dna klmamas, lm ilnnn
vg ve vnme gibi davranlara vesile
yaplmamas gerekir. te yandan sab-
retmenin daha gzel olduu belirtilmek-
le birlikte arya kamamak artyla l
iin alamakta da bir saknca yoktur.
len kiinin borcu varsa en ksa srede
-mmknse namaz klnmadan- geride
brakt mallarndan denmesi veya bor-
cuna kefil olunmas, yine vasiyeti varsa
bekletilmeden yerine getirilmesi veya
terikeden vasiyet miktarnn ayrlmas
mstehaptr. Hz. Peygamber'in, lene ait
borcun bir an nce denmesiyle ilgili ha-
disleri (Tirmiz, " C e ' i z " , 76; bn M c e ,
"Sadakat", 12; Msned, V, 11), bu konu-
da elden geldiince acele edilmesinin
nemini vurgulamaktadr.
Ykanp Kefenlenmesi. Cenazenin ykan-
mas farz- kifyedir, bu konuda ocuk-
la yetikin arasnda fark yoktur. Ancak
l doan ocuklarn ykanmas husu-
sunda deiik grler ileri srlm-
tr. Mlik mezhebine gre bu ocukla-
rn ykanmas ve dolaysyla namazlar-
nn klnmas mekruhtur. Hanbeller'e
gre ocuun anne karnndaki hayat
drt aydan fazla srmse ykanr ve
namaz klnr. filer, ayn durumdaki
ocuun ykanp ykanmayaca konu-
sunda iki farkl gr belirtmilerdir. Eb
Hanfe'ye gre ocuun organlar belir-
gin ise ykanr, fakat namaz klnmaz-,
belirgin deilse ykanmas da gerekli de-
ildir. Herhangi bir sebeple tamam mev-
cut olmayan cesedin fi ve Hanbel-
ler'e gre mevcut ksm ykanr ve nama-
z klnr. Hanef ve Mlikler'e gre ise
vcudun yardan fazlas varsa ykanr ve
namaz klnr. Savata ehid denler
ykanmaz. Yanan veya suda boulan ki-
ilerin, ykandklar takdirde vcutlar-
nn paralanmas sz konusu ise ykan-
mayp zerlerine sadece su dklr. Bu
da zararl olacaksa mmkn olduu tak-
dirde teyemmm ettirilir. len erkek
erkekler tarafndan, kadn kadnlar ta-
rafndan ykanr. Elerin birbirini yka-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CENAZE
mas cizdir. Ancak Hanefler, erkein Kadnn kefenlenmesinde ise gmlek
len eini ykayamayaca grnde- giydirildikten sonra ba rtsyle ba
dirler. Kk ocuklar kar cins de y- ve yz rtlr. Kefenin ikinci ve n-
kayabilir. Cnp kiilerin ve hayz halin- c paralar sarldktan sonra da kefenin
deki kadnlarn cenaze ykamas mekruh almamas iin gs rts, enleme-
kabul edilmitir. Su bulunmad takdir- sine gsle gbek arasna gelecek e-
de cenazeye teyemmm ettirilir. kilde kuak gibi sarlr. Bu rtnn dize
Cenazenin ykanaca yerin kapal ol- kadar olaca, kefenin ikinci ve nc
mas ve burada cenazeyi ykayanla yar- paralar arasnda balanacana dair
dmclarndan bakasnn bulunmamas grler de vardr. Kefenleme srasnda
gerekir. Cenazeyi en yakn akrabas ve- yaplacak dier iler erkek iin yaplan-
ya onun grevlendirecei ehil bir kii y- larn ayndr. Bu kefenleme ekilleri sn-
kar. Mmknse ayaklar kbleye gele- nete uygun olanlardr. Erkein kefeni-
cek ekilde teneir zerine yatrlan ce- nin iki, kadnn kefeninin para olma-
nazenin gbekle diz kapa aras rtl s da cizdir ki buna "kefen-i kifye" de-
bulundurulur. nce ele bir bez sarlarak nir. Btn vcudu kaplayan herhangi bir
cenazenin tahareti yaplr, sonra temyiz rt zaruret halinde kefen olarak ye-
an gemise namaz abdesti aldrlr. terlidir. Buna da "kefen-i zarret" ad
Azna ve burnuna su verilmez; parma- verilir. Kefenin beyaz renkte olmas men-
a bir bez sarlarak dudaklar, dileri, duptur.
burun delikleri ve gbei meshedilir. Ce- Cenaze Namaz. Hanef mezhebine g-
set sabunlu lk su ile iki defa ykanr, ar- re namaz klnacak cenazenin msl-
dndan hafife kaldrlarak karn svaz- man olmas, cesedinin tamamnn veya
lanr ve bir ey karsa temizlenir. Bun- ounun mevcut bulunmas, ykanm
dan sonra kfur vb. gzel koku ilve edil- veya teyemmm ettirilmi olmas gere-
mi su ile nc defa ykanr. lnn kir. Namaz esnasnda cenazenin eller
sa sakal taranmayp olduu gibi bra- zerinde, omuzlarda veya binek zerin-
klr. fi, Mlik ve Hanbeller'e gre ce- de tutulmas ciz deildir. Klacaklarn
nazenin karnn svazlama ii abdestten nnde hazr bulunmayan (gib) cenaze
nce yaplr. Ykama ilemi tamamlandk- zerine namaz klnmaz. Hz. Peygam-
tan sonra cenaze havlu veya bezle silinip ber'in Habe Necsi Ashame'nin nama-
kurulanr, sonra da kefenlenir. zn klmas, Hanef ve Mlikler'e gre
Reslullah'n ahsna ait bir husustur.
Snnete uygun kefen erkek iin ,
fi ve Hanbel fakihleri ise cenaze ba-
kadn iin be paradan oluur. Erkein
ka bir yerde de olsa gyabnda namaz-
cesedine sarlacak ilk para yakasz, yen-
nn klnabileceini kabul ederler. Ayrca
siz ve dikisiz bir gmlek (kams) olup
filer ile Mlikler, cenazenin el veya
omuzdan ayaklara kadar uzanr. Onun
omuz zerinde tutulmas yahut bir bi-
stne gelecek para batan ayaa ka-
nek zerinde bulunmasnda saknca gr-
dar uzanan bir rt (izr), en st kat ise
mezler. Hanefler dndaki mezheplere
ondan biraz daha uzun olan bir baka
gre ehidler ykanmadan ve namazlar
rtdr (liffe). Kefeni oluturan bu par-
klnmadan defnedilir, Hanefler ise y-
alar hazrlandktan sonra mmknse
kanmamakla birlikte namazlarnn kl-
gzel bir koku ile kokulandrlr. Ykanp
naca grndedirler. silerin ve yol
kurulanan cenazeye nce gmlek giydi-
kesenlerin namazlarnn klnp klnma-
rilir, elleri iki yana braklr. Sana, sa- yaca konusu ihtilafldr. fi, Mlik
kalna, secde zalar olan alnna, burnu- ve Hanbeller'e gre bunlar ykanr, ke-
na, ellerine, diz kapaklarna ve ayaklar- fenlenir ve namazlar klnr; Hanefler'e
na kfur veya benzeri gzel bir koku s- gre ise ykanr, kefenlenir, fakat na-
rlr. fi, Mlik ve Hanbeller'de ce- mazlar klnmadan defnedilirler. te
nazenin azna, burnuna, kulaklarna, yandan Eb Ysuf'tan farkl bir gr
hatta avret yerine kokulu pamuk konur rivayet edilmekle birlikte intihar eden-
ve avret yeri enli bir bezle sarlr. Hane- lerin de cenaze namaz klnr.
fler'e gre de avret yerleri hari belir-
tilen yerlere pamuk konmasnda bir sa- Birden fazla cenaze iin tek namaz
knca yoktur. Bu ilemlerden sonra ke- klmak cizse de her biri iin ayr ayr
fenin ikinci paras rtlr, daha sonra klmak daha faziletli kabul edilmitir.
da nc para ile cenazenin vcudu Eer tek namaz klnacaksa cenazeler
sarlr. st kat kefenin ba ve ayak ta- yan yana veya arka arkaya dizilir. Cena-
raflar birer bezle balanr ve daha son- ze namazn kldrmadaki yetki sras
ra kabirde zlr. Tanrken kefenin mezheplere gre farkldr. Hanefler'e
almamas iin kabirde zlmek zere gre birinci derecede yetkili devlet ba-
belinden de bir kuakla balanr. kandr, daha sonra srasyla onun vekili
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 355
CENAZE
durumunda olan vali, kad, onun tara-
fndan grevlendirilen kimseler, mahal-
le imam ve nihayet len ahsn yakn
akrabalar gelir. filer, yakn akraba-
lar birinci derecede yetkili sayarlar. M-
lik ve Hanbeller'e gre ise lnn, na-
mazn kldrmasn vasiyet ettii kii bi-
rinci derecede yetkilidir. Ardndan dev-
let bakanna, onun vekiline ve nihayet
yakn akrabaya sra gelir. Hanefler'e g-
re cenaze namaz bir defa klnr, ikinci
defa klnmas mekruhtur. Mlikler'e
gre bir defa cemaatle klmmsa tek-
rar mekruh, fakat cemaat halinde k-
lnmamsa iadesi menduptur. fi ve
Hanbeller'e gre ise cenaze namazn
daha nce klmayan kiilerin klmas c-
izdir. Herhangi bir sebeple namaz kln-
madan defnedilen cenazenin namaz,
cesedi henz bozulmad kanaati de-
vam ettii srece kabri banda klnr.
Gne doarken, batarken ve zeval vak-
tinde cenaze namaznn klnmas Hane-
fler'ce mekruh, Mlik ve Hanbeller'ce
haram kabul edilmitir. filer ise b-
tn vakitlerde klnabileceini belirtmi-
lerdir. Hanefler'le Mlikler'e gre ya-
mur vb. bir mazeret yoksa cenaze na-
maz cami iinde klnmaz. fi ve Han-
beller bunda bir saknca grmezler. Di-
er namazlar iin sz konusu olan ta-
haret, kbleye dnmek gibi hususlar ce-
naze namaznda da arttr. Namaz bo-
zan eyler cenaze namazn da bozar.
Cenaze namazn kldracak olan imam
Hanefler'e gre cenazenin gs hiza-
sna durur. Dier mezhepler, cenazenin
erkek veya kadn oluuna gre bu ko-
nuda birbirinden farkl grler ileri sr-
mlerdir. mam cenazenin erkek, ka-
dn veya ocuk oluuna gre niyet edip
yksek sesle tekbir alr. Cemaat de ay-
n ekilde niyet eder ve imamla birlikte
tekbir alr. mam ve cemaat Sbhneke
duasn sessizce okurlar. filer'le Han-
beller'de Sbhneke yerine Ftiha s-
resi okunur. Bundan sonra Hanef ve
Mlikler'e gre eller kaldrlmadan ikin-
ci tekbir alnr. filer'le Hanbeller her
tekbirde ellerini kaldrrlar. Bu tekbirden
sonra "Allhmme salli" ve "Allhmme
brik" dualar, nc tekbirin ardndan
da cenaze duas okunur; bu duay bil-
meyenler baka bir dua okuyabilirler.
Drdnc tekbir alndktan sonra saa
ve sola selm verilir. Hanefler'e gre
her iki tarafa selm verilmesi vcip ol-
duundan ellerin de sol tarafa selm
verildikten sonra braklmas uygundur.
Dier mezhepte ise sadece saa se-
lm verilmesi vaciptir. Cenaze namaz
iin cemaat art deildir, bir kiinin kl-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
356
us-U L y |jlJI > U , U / i j b^-Sj
jL<}\j '-tr*^"
-IS) jis
Cenaze
namaznda J e ^ b V - A Lj^J
okunan dua
masyla bile farz yerine getirilmi olur.
Namaz baladktan sonra cemaate k a t -
lan kimseler, eksik kalan tekbirleri imam
selm verdikten sonra dua okumakszn
pepee alp namazlarn tamamlarlar.
Defin ve Sonras. Hanef ve Hanbeller'e
gre snnete uygun olan ekil, tabutun
drt kii tarafndan tanmasdr. fi-
ler'e gre bu ekilde tanmas ciz ol-
makla birlikte biri nde, ikisi arkada ol-
mak zere kii tarafndan tanma-
s efdaldir. Mlikler ise bunun iin bel-
li bir saynn bulunmadn, iki, ve-
ya drt kiinin cenazeyi tayabilecei-
ni belirtmilerdir. Cenazeyi tey eden
kimsenin tabutu her taraftan tamas-
nn snnet olduuna dair rivayeti (bn
Mce, "Cen'iz", 15) dikkate alan fakih-
ler, bunun en uygun eklinin, tabutu n-
ce sa omuzla nden sonra arkadan, da-
ha sonra sol omuzla nden sonra arka-
dan bir mddet tamak olduunu belirt-
milerdir. Cenazenin musallya ve kab-
ristana tanmasna katlmak (tey et-
mek) snnettir. Bu srada cenazenin ar-
kasndan veya nnden sessizce yr-
nr. Yksek sesle Kur'an okumak veya
zikir yapmak mekruh kabul edilmitir.
Uzakl sebebiyle cenazeyi kabristana
araba ile gtrmekte bir saknca yok-
tur. Kk ocuun cenazesini yalnz bir
kii elleri stnde tayabilir.
Namaz klndktan sonra cenazeyi bek-
letmeden defnetmek gerekir. Bununla
beraber kendi memleketine veya bir ba-
ka yere nakli sebebiyle defnin geciktiril-
mesi de mmkndr. Nakil konusunda
mezhepler iki farkl gr benimsemi-
lerdir. Hanefi, Mlik ve Hanbel fakihle-
ri belirli artlarla cenazenin naklini c-
iz grmlerdir. Hanefler'e gre cena-
zenin v e f a t ettii yerde defnedilmesi
mstehap olmakla birlikte cesedin bo-
zulup kokmas tehlikesi bulunmuyorsa
baka bir yere naklinde saknca yoktur.
Gasbediimi bir yere defnedilmi olma-
s, defnedildii yerin daha sonra f'a
ile alnmas gibi haller dnda definden
sonra cenazenin nakli haramdr. Mlik-
ler ise nakil srasnda cesedin bozulup
dalmamas, cenazeye saygszlk edil-
memesi ve naklin belli bir fayda sala-
mas artyla definden nce ve sonra
bunu ciz grmlerdir. Kabrin su al-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
^ (-i 0 '
o ^ j ' ' f-^Vl^k-
^jAils j''5" ( ^ U^Hb ^ JJ^?3 I1
tnda kalmasn nlemek, slih kiilerin
kabristanna veya mukaddes beldelere,
ailesi ve yaknlarnn ziyaret edebilecei
yakn bir yere defnetmek nakil iin mu-
teber mazeretlerdir. Hanbeller'e gre
de mukaddes yerlere veya slih kiilerin
kabristanna defnedilmesi gibi mer
bir maksatla ve cesedin bozulup kokma-
masndan emin olunmas artyla defin-
den nce de sonra da cenazenin nakli
cizdir. Baka yerlerde v e f a t eden sa-
hblerden bazlarnn Medine'ye getiri-
lip defnedilmesi bu hususun meruiye-
tine delil tekil etmektedir. filer'e ge-
lince, cesedin bozulmamasndan ve kok-
mamasndan emin olunsa bile cenazenin
bulunduu yerden baka bir yere nakle-
dilmesi haram, bir gre gre de mek-
ruhtur. Ancak yakn yerlere nakledilme-
si veya Mekke, Medine ve Kuds civarn-
da v e f a t eden bir kiinin ykanp nama-
z klndktan sonra kokmayacandan
emin olunduu takdirde ad geen yer-
lere gtrlp defnedilmesi cizdir. De-
finden sonra ise bir zaruret olmadka
nakil haramdr.
Cenaze kabre ncelikle yakn akraba-
lar tarafndan ve kble ynnden yava-
a indirilir. Kabre koyan kimse bu esna-
da, "Bismillh ve al milleti Reslillah"
( aIJ^j aL> Js.j rflj^j) der. Kadn cena-
zeyi en yakn mahremi, yoksa dier ak-
rabalar, bunlar da yoksa yakn komu-
lar kabre indirir. Cenaze, kble ile 90 de-
recelik bir a oluturacak ekilde uzun-
lamasna kazlan kabre, sa yanna ya-
trlmak ve yz kbleye getirilmek su-
retiyle konur. Lahdin zeri kerpi, tahta
perde vb. malzemelerle kapatldktan
sonra st toprakla rtlr. Cenaze def-
nedildikten sonra ksa bir sre bekleyip
l iin dua etmek ve Kur'an okumak
mstehap kabul edilmitir (Eb Dvd,
"Cen'iz", 69). fi ve Hanbel fakihleri-
ne gre len kiiye kabirde karlaaca-
suallerle ilgili olarak telkinde bulun-
mak mstehaptr. Mlikler de telkini
mer kabul ederler. Hanef mezhebin-
de ise definden sonra telkinin yaplma-
yaca belirtilmi, ancak yaplmas halin-
de bir sakncas olmad da ifade edil-
mitir (bk. TELKN). Cenazenin gndz
defnedilmesi tercih edilmekle birlikte
gece defenedilmesi de mmkndr.

Tziye. lnn yaknlanna tziyede bu-
lunmak menduptur. Tziye mmknse
gnden sonraya braklmamal ve tek-
rar edilmemelidir. lnn yaknlarnn
bu sre zarfnda tziyeleri kabul etmek
iin evde veya baka bir yerde oturup
beklemeleri Hanefler'e ve Mlikler'e
gre mubah, filer'e ve Hanbeller'e
gre ise mekruhtur. Taziyenin lnn
defninden sonra yaplmas daha uygun
bulunmutur. Akraba ve komularn ye-
mek hazrlayp cenaze evine gtrmele-
ri mstehaptr. Cenaze sahiplerinin ye-
mek hazrlayp bakalarna ikramda bu-
lunmas ise hem uygun olmayan bir za-
manda klfet getirdii, hem de Chili-
ye devri detlerinden olduu iin slm
limleri tarafndan mekruh grlm,
hatta haram olabilecei ileri srlm-
tr. Vrisler arasnda hukuk ilemler
bakmndan ehliyetsizlerin veya eksik
ehliyetlilerin bulunmas halinde terike-
den bu tip harcamalarn yaplmas da
ciz deildir. Ancak uzaktaki akraba ve
dostlardan cenazede bulunmak zere
gelenlere ikramda bulunmak ve onlar
yedirip barndrmak cizdir.
Cenazeyle lgili Bid'atlar. Toplum ve fert
hayatnda igal ettii nemli yer dolay-
syla cenaze ile ilgili din merasimlere
bilgisizlik, menfaat temini, bazan da es-
ki din ve kltrlerin etkisinden kurtula-
mama sebebiyle bid'at ve hurafelerin
kart grlmektedir. Cenazeye elenk
gnderilmesi, cenazenin katafalka konu-
larak sayg duruunda bulunulmas, g-
rev yapt yer veya yerlere gtrlrek
banda nutuk ekilmesi, bando vb. e-
liinde tey edilmesi, bid'atlarn en ok
dikkat ekenleri arasndadr. Cenaze
hizmetlerinin yaayanlara ynelik ama-
larndan biri lm hatrlamak, hiret
lemini dnmek ve ibret almaktr.
Hatta bu maksad ihll edecei endie-
siyle cenazeyi tey ederken yksek ses-
le Kur'an okumak, tekbir getirmek ve
zikir yapmak bile baz limlerce ho kar-
lanmamtr. Bundan dolay tevazuun
ve samimi davranlarn hkim olmas
gereken cenaze hizmetlerinde gsteri-
in ve israfa sebep olan merasimlerin
icra edilmesi doru deildir. Defin s-
rasnda veya daha sonra l iin para
karlnda Kur'an okutmak, hatim in-
dirtmek, yine l iin muhtelif gn ve
yl dnmlerinde mevlid okutmak, zi-
y a f e t vermek bid'at saylmtr. lm
mnasebetiyle Kur'an okunmasnn, oku-
yan iin sevaba vesile olabilecei gibi
lene de fayda salayaca umulmak-
tadr. Ancak bunun bakasna para ile
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
yaptrlmas ve Kur'an okuyanlarn Al-
lah rzsn deil paray amalamas, fi-
ilin ibadet olma niteliini ortadan kaldr-
maktadr. Ayrca lnn yedinci, krkn-
c veya elli ikinci gecesi gibi belli gn ve
gecelerde dzenlenen mevlid ve hatim-
ler hususunda da Kur'an'a veya hadis-
lere dayanan herhangi bir bilgi ve tavsi-
ye mevcut deildir. Cenazenin defninden
sonra yaplan devir ve iskat da bid'at
trne giren ilemlerdendir (bk. ISKAT).
Kabrin yannda namaz klmak, zerine
mescid ina etmek, buralarda mum yak-
mak ve bez balamak, bir ksm gemi
dinlerin kalnts olan bid'atlardandr.
lmn geride kalanlar iin zc bir
hadise olduu phesizdir. Yaknlarnn,
dostlarnn ve iyi insanlarn lm do-
laysyla peygamberler bile hzn duy-
mulardr. Resl-i Ekrem'in amcas Hz.
Hamza ehid edildii ve olu brhim
henz bebekken ld zaman Hz. Pey-
gamber zlm ve gzleri yaarmtr.
Bu hali baz sahbler tarafndan yadr-
gannca da yle demitir: "Bu engel
olunmaz bir merhamet duygusudur. Gz
yaarr, kalp zlr; ancak bizim az-
mzdan rabbimizin rzs hilfna bir sz
k m a z " (Buhr, " C e n ' i z " , 43;
"Fez'il", 62-63). slm dbna gre lm
mnasebetiyle yksek sesle alayp sz-
lanmak, feryat etmek, ar hareketler-
de bulunmak, siyah elbiseler giyip yas
tutmak doru deildir. Bu tr davran-
lar ilh takdire rz gstermemek, Al-
lah'tan ikyeti olmak mnasna geldi-
i gibi yaayan insanlar, hatta llerin
ruhlarn da rahatsz eder (bk. Buhr,
" C e n ' i z " , 23, 33; Mslim, " C e n ' i z " , 11,
16-28). man ve iyi amel sahibi kiiler iin
lm en byk saadet, imansz kimseler
iin de en byk felkettir. Geride ka-
lanlarn alayp szlamasna llerin ih-
tiyac olmad gibi bu davranlarn di-
rilere de faydas yoktur. Hz. Peygam-
ber'in, "Kul Allah'a kavumay severse
Allah da ona kavumay sever; eer kul
bunu istemezse Allah da onu istemez"
dediini duyan baz hanmlar, insanlarn
lmden holanmad realitesini ken-
disine hatrlatnca yle cevap vermi-
tir: "Durum sylediiniz gibi deildir. u-
nu iyi bilin ki mmine lm geldii za-
man Allah'n rzs ve lutuflan kendisi-
ne mjdelenir-, artk ona gre lmekten
daha byk bir saadet yoktur. Kfire de
lm gelip att zaman karlaaca
ilh azap ve ceza kendisine hatrlatlr;
artk ona gre de lmekten byk bir
felket olamaz" (Buhr, "Rikk", 41; Ms-
lim, " Z i k i r " , 14, 16-18).
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
C E N A Z E GLBANGI
BIBLIYOGRAFYA:
Lsnul-'Arab, "cnz", "chz", "y c " md.leri;
Tcul-'rs, "cnz", "chz" md.leri; Mifthu k-
nzi's-snne, " C e n ' i z " md.; Msned, V, 11,
26, 136; Buhr. "Rikk", 41, "Cen'iz", 2, 4,
8, 9, 21, 23, 33, 43, 55, 57, "Havle", 3, "Kef-
le", 3, "Mezlim", 5, "Megz", 44; Mslim, "Fe-
z'il", 62-63, "Cen'iz", 1, 11, 16-28, 36, 62,
63, 66, 67, "Libs", 3, "Selm", 4, 5, "Zikir", 14,
16-18; bn Mce, "Cen'iz", 15, 59, "adakt",
12; Eb Dvd, "Cen'iz", 20, 24, 30, 32, 69,
"Hammm", 2; Tirmiz, "Cen'iz", 12, 18, 21,
76; rz, el-Mhezzeb, 1, 133-147; Serahs,
el-Mebst, II, 56-74; Ksn, Bed'iI, 299-
325; Kdhn, el-Fetu, I, 195; bn Rd, Bi-
dyet7-mctehid, I, 191-207; bn Kudme,
el-Mun, II, 302-433; bn'l-Hmm, Fethu'l-
kadr, II, 103-105; bn Nceym, el-Bahr, II, 183-
215; Har, erhu Muhtasar Hall, II, 113-
147; Desk, Hiye 'ale'-erhi'l-kebr, I, 407-
430; Tahtv, Haiye 'al Merk'l-felah, Bu-
lak 1318, s. 362-387; evkn,
Neylul-eutr,
IV, 17-127; bn bidn, Reddul-muhtar, I, 570-
612; bn'l-Hc, el-Medhal, Kahire 1401/1981,
III, 229-281; Muhammed Nsrddin el-Elbn,
Ahkmul-cen'iz ue bide'uh, Beyrut 1388/
1969; Cezr, el-Mezhib'l-erba'a, I, 500-541;
Ali Mahfz, el-ibdc f medrri'l-ibtid', Kahi-
re 1956, s. 218, 222, 226-227, 231; Hayreddin
Karaman, tslamn Inda Gnn Meseleleri,
stanbul 1982, 1, 64-126; Seyyid Sabk, Fkh's-
snne, Beyrut 1405/1985, I, 505, 508, 52 , 536
vd.; A. S. Tritten, "Djanza", El2 (ng ), II, 441-
442; Mu.F, XVI, 5-46. fT)
Mslim, lal M E H M E T ENER
r CENAZE G L B A N G I n
Mevleviyye tarikat mensuplarnn
defin merasimleri srasnda
okunan glbank. ^
"Gl sesi" anlamnda Farsa bir terkip
olan glbank veya glbenk, zel olarak
tertip edilmi baz dualar hakknda kul-
lanlan genel bir tabirdir.
Saraylarda belirli baz merasimler sra-
snda, tekkelerde eitli vesilelerle oku-
nan glbanklara daha ok Mevleviyye
tarikatnda rastlanmakta olup cenaze
glbang bunlardan biridir. V e f a t eden
Mevlevler'in defninden sonra kabrin ba-
nda halka olunarak eyh efendi veya
dier bir tarikat bynn idaresinde
ism-i cell ekilir, bunu zikri idare eden
kii tarafndan yksek sesle okunan gl-
bank takip eder, daha sonra hep bir az-
dan "h" denilir ve ba kesilerek (bk. SE-
M) kabirden dnlrd.
Cenaze glbangnn metni yledir:
"Vakt-i erif hayrola, hayrlar fethola,
erler defola, dervi (...) merhum karn-
damzn rh-i revn d handn,
mazhar- a f v gufrn, garka-i gark-i
rahmet-i Yezdn, dhil-i ravza-i rdvn
(nil-i ravza-i rdvn), hcesi hond ola;
medrnda rhat mzdd ola (meknn-
da istirahat mzdd ola), menzili mb-
357
 C E N A Z E GLBANCI

rek ola, bakler selmette kala, dem-i
Hazret-i Mevln, srr- ems-i Tebrz,
kerem-i mm Al h diyelim h".
BIBLIYOGRAFYA:
Mecmua, Konya Mevln Mzesi Ktp., nr. 1661,
vr. 71 b ; Pakaln, I, 279, 685; Abdlbki Glpnar-
l, Mevlev db ve Erkn, stanbul 1963, s.
19, 131; a.mlf., Mevln'dan Sonra Mevlev-
lik, stanbul 1983, s. 424. T
S NURI
F CENAZE H A S A N P A A
(bk. HASAN PAA, Kethd).
L
CENAZE SALSI
Osmanl terifatnda
cenaze alaylaryla nemli
vefat haberlerinin
I duyurulmas iin okunan sal.
Din msikinin cami msikisi formla-
rndan biri olan sal, Hz. Peygamber'e
vg ifade eden ve salt selm adyla
da anlan Arapa ibarenin belli beste ile
okunmasna denir. Bu ibare baz dei-
ikliklerle okunduu yere, zamana, bes-
teye ve makama gre farkl adlar alm-
tr (bk. SAL). Cenaze sals, lm habe-
rinin duyurulmas maksadyla minareler-
den okunan salt selm ile cenazenin
kabrine gtrl srasnda tertip edi-
len cenaze alaynda ve definden sonra
okunan sal olmak zere iki eittir.
Hz. Peygamber lm haberinin e dost
ve slih kiilere duyurulmasn tasvip et-
mi, Habeistan Necsi'nin vefatn,
Zeyd b. Hrise, Ca'fer b. Eb Tlib ve
Abdullah b. Revha'nn ehdet haberini
bizzat duyurmutur. Osmanllar'da eski
devirlerden beri nemli kiilerin lm
haberleri ehirlerin byk camilerinin
minarelerinden sal verilmek suretiyle
halka duyurulmutur. Tarih kaynaklar-
da, zellikle vak'anvis tarihlerinde pa-
diahlarn vefat haberlerinin bu ekilde
duyurulduuna dair kaytlar mevcuttur
nin bilinmesine ayrca ihtiya olduun-
dan bu bilgiler sal verildikten sonra do-
latrlan delll ve mndlerle duyuru-
lurdu. Bu grevliler ehrin belli bal yer-
lerini dolaarak lenin isim, hret, ne-
sep ve mesleine ait zl bilgileri ve ce-
nazenin nereden, ne zaman kaldrlaca-
n kalplam ifadelerle tekrarlayarak
OZCAN bildirirlerdi. Otuz krk yl ncesine ka-
dar bilhassa Anadolu ehirlerinde de-
n vam eden bu sal, dellln bir eit ma-
kamla, "Vakt-i sal! Ey cemat-i msli-
mn, hzr olun (...) Camii'nde le na-
maznda filn olu filnn cenaze nama-
^ z vardr. Sevabndan gafil olmayn! Rah-
met ile anana Tel rahmet eyleye!" gi-
bi ifadeleri yksek sesle sylemesi ek-
lindeydi. Vefat eden ulemdan biri ise
, ehrin birka camiinde sal verilirdi.
Minarelerde okunan cenaze sals cu-
ma sals ile ayn metne dayanr. Bu se-
beple cuma namaz iin verilen sal, ce-
naze sals yerine de getiinden bu va-
kitte ayrca cenaze iin sal okunmazd.
Nitekim Selnik, II. Murad'n vefat ze-
rine II. Mehmed Manisa'dan stanbul'a
gelerek tahta ktnda mezzinlerin cu-
ma sals okumakta olduunu syledik-
ten sonra, "Merhum padiahn dahi ce-
ve l na
Al a. . . . hmmesalii a l
naze sals onunla iktifa olundu" diye-
rek ayrca sal verilmediini belirtir (T-
rh, II, 433). Cenaze salsmn sonuna lm
hakkndaki baz yetlerin eklendii ve
cuma salsndan bu ekilde ayrt edildi-
i de bilinmektedir. Baz kaytlar, mina-
relerde sal vermenin, belli bir vakti ol-
mayan cenaze namaznn klnaca za-
man haber vermek maksadyla okun-
duunu, bu detin ilk olarak Msr'da
Ftmler zamannda baladn gster-
mektedir. Gnmzde de sal, namaza
katlacak kimselerin hazrlanmas iin
cenazenin kaldrlaca vakit namazn-
dan bir saat nce okunmak suretiyle de-
vam etmektedir.
Cenaze namazndan sonra tekil edilen
cenaze alay srasnda okunan sal ise bir
nevi zikir eklinde ve cemaatin de katl-
masyla icra edilir. Baz farkl metinleri
olmakla birlikte en yaygn sal yledir:
. (JJtt.Vj) JjJaVj ,J 4WI Jl V"
^Js- p^lll lj-aj (AJI^I) AjiJ^
a*-! ^Js. pi-y J-^j < (j^-j
Cenaze alaynda sal u ekilde oku-
nurdu: Birinci safhada cenaze alay yo-
la koyulunca bir kii " "
zi1 Muhammedn e mi
sey yi di n Mu ham me din ve a

(bk. Selnik, II, 433; Rid, III, 117). Bu (Cumhur)'-

kaytlarn ou XVI. yzyl ve sonrasna

ait olmakla birlikte bunlarda cenaze sa- 3 '
ls vermenin "de'b-i kadm, mu'td-
kadm" olduu ifade edilmitir. Esad
Efendi, padiahlarla hnedan mensup-
lar ve devlet riclinin lmlerinin, stan-
bul kadsna veya mezzinbalara buy-
ruldu karlarak Ayasofya, Sultan Ah-
vesal livesel lim a l es adi vee ... refin ricem il en bi y.
med, Sleymaniye ve Ftih gibi seltin
(Cumhur)
camilerinde okunan sallarla iln edildi-
Cenaze
ini ve ayrca delll ve mndler vas- Alay
tasyla halka duyurulduunu belirtmek- esnasnda
okunan
t e d i r ( T e r f t - Kadme, s. 121).
hseyn
Cenaze sals bir nevi lm iln m- salnn
nasn tamakla birlikte lenin kimlii- notas . hirabbil e mn

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

358
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

ksmn okur, gzel sesli bir grup da
" ^ J^j "der. Bu srada cemaat y-
ry temposunda hep bir azdan "h"
ism-i erifini zikreder. Kabre varlnca-
ya kadar sal ve zikir tekrarlanr. kinci
safha definden sonradr. Defni takiben
okunan ar- erifin ardndan yine bir
kii batan " "e kadar olan b-
lm okur, ardndan cemaatin tamam
" JJUI v j - i " cmlesini bestesine
uygun bir ekilde syler. Bu ekilde sa-
l sona erer.
Hseyn makamndaki bu eserin M-
zikali Hfz Yaar (Okur) ve Eyyb Hfz
Ali Rza'dan (engel) derledii notasn
Nazari-Amel Trk Musikisi adl ese-
rinde nereden Subhi Ezgi, herhangi bir
kaynak gstermeden bestekrnn Ha-
tb Zkir Hasan Efendi olduunu kay-
deder. Halil Can ise bu eserin Buhrz-
de Mustafa Itr tarafndan bestelendi-
ini belirtmektedir.
Cumhuriyetten sonra baz resm ze-
vatn ve nemli kiilerin cenaze alaylar
bando-muzka eliinde cenaze mar
alnarak yaplmakta, dier llerin kab-
re gtrl srasnda cenaze sals
okunmamaktadr. Ancak baz eyhlerin
ve nl kiilerin cenazelerinin sal oku-
narak kaldrld da grlmektedir. Ni-
tekim Hfz Burhan, Hfz Mecid Sesigr
ve Hseyin Sebilci gibi msikiinaslarla
eyh Muzaffer Ozak'n (. 1985) cenaze
merasimleri bu ekilde icra edilmitir.
BBLYOGRAFYA:
Selnik, Trih (tpirli), II, 4 3 3 ; Rid,
III, 116-117; Terft- Kadme, s. 115-116, 121,
125; Ezgi, Trk Musikisi, III, 64-65; a.mlf., Tem-
cit-Iat-Salt-Durak, stanbul 1946, s. 12-13;
Uzunarl, Saray Tekilt, s. 5 4 - 5 5 ; Hayret-
tin Karaman, Ebediyet Yolcusunu
Ankara 1988, s. 30; Halil Can, "Dn T r k M u s i -
kisi A n t o l o j i s i : C e n a z e Sals", MM,
(1966), s. 14; Pakaln, I, 279; R. Ekrem Kou, " C e -
n z e Sals", st.A, VII, 3 4 9 2 ; ztuna, BTMA,
1 8 3 ' S NUR ZCAN MUSTAFA
r CENCRE
Hindistan'n
bat sahilinde kurulmu olan
eski bir devlet.
Adn Bombay'n 48 km. gneyindeki
Danda Rajpuri Limannn giriinde bu-
lunan kk adadan alr. Cencre, Arap-
a'da "ada" mnasna gelen cezre keli-
mesinin Marata dilindeki bozulmu ek-
lidir. Devletin merkezi olan adann ne-
mi, burada Umman denizine hkim bir
kalenin yer almasndan kaynaklanmak-
tayd. Nizamhler Devleti'nin kurucusu
Melik Ahmed Bahrnin (1490-1509) hiz-
metinde bulunan Ykut adl bir Habe'-
nin aday igal etmesi ve kalenin yne-
timini ele geirerek Habe askerlerinden
ve cretli Maratalar'dan oluan bir do-
nanma kurmasyla blgenin nemi da-
ha da artt. Blge dilinde Habeler'e s-
d (seyyid) denilirdi; bu sebeple ada h-
kimine Sd, torunlarna da Sdler ad
verildi. Daha sonra resm unvan vezir
ve nevvba dnen ada hkimi, Hin-
distan'n bat sahilindeki Konkan deni-
len baz blgelerde timar* sahibi oldu
ve bu topraklara da Habsn denildi.
Sdler 1492'den sonra dilhler,
1670'ten sonra da Babrller'le i bir-
lii yaptlar. mparator Evrengzb, Cen-
cre donanmasnn hac tayan ve tica-
ret yapan Bbrl gemilerini korsanlar-
dan korumasna karlk Sdler'e 400.000
rupi veriyordu. 1680'den sonra Konkan
kylarnda hkm sren Marata beyle-
rinden hc ve yerine geen olu Svc
Cencre'ye saldrdlarsa da Bbrller'le
aralarnda kan sava yznden aday
alamadlar. Svc'den sonra hkmdar
olan olu Sambhc de saldrlarnda
muvaffak olamad. Bundan dolay Sd-
ler Maratalar'a yenilmemekle vnm-
lerdir. XVIII. yzyl balarnda Peva ve
Angri kabilelerinin birbirleriyle anlaa-
rak balattklar Cencre'nin mukaveme-
tini krma gayretleri baarszlkla so-
nuland gibi Sdler daha sonra Cfe-
rbd' zaptedip Cencre Devleti'ne kat-
tlar. Hkmdarlar nl Sret Kasrna
yerleerek 1759'da ngilizler tarafndan
karlncaya kadar burada oturdu. Cen-
Trih,
cre Devleti bamsz durumunu 1870'e
kadar korudu. Bu tarihten sonra idare
iyice zayflad ve Sdler ngiliz hkme-
tiyle anlaarak Hindistan'daki ngiliz bir-
Uurlarken,
liine dahil oldular.
sy. 217
Cencre Devleti idar taksimatta Mu-
rud, rivarzan ve Cferbd adlaryla
I,
beldeye ayrlmt. XX. yzyln balarn-
UZUN da 85.000 kii olan nfusunun % 17'si
mslmand. 1947'de Hindistan birliine
n
katlan Cencre bugn Maharatra eya-
letinin Murud ehrine bal bir ada du-
rumundadr.
j BBLYOGRAFYA:
Bayur, Hindistan Tarihi, Ankara 1947, II, 292-
294, 312; III, 38-39; S. M. ikram, Muslim
zation in India, New York 1964, s. 219; J. Sarkar,
A Short History of Aurangzib, Calcutta 1979,
s. 163-164, 2 4 2 ; irfan Habib, An Atlas
Mughal Empire, N e w Delhi 1982, harita 14 A ;
J. Douglas, Bombay and Western
1985, I, 22, 54; S. A. A. Rizvi, The Wonder
was India, London 1987, s. 141; TA, X, 169;
J. S. Cotton, " C e n c r e " , A, III, 90; W. Irvine, "Ev-
r e n g z i b " , A, IV, 4 1 3 - 4 1 4 ; T. W. Haig, " M a r a t -
ha", A, VII, 315-316; Abdus Subhan, "Diandjra",
El2 Suppi. (ng.), H R E c E p U s L u
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEND
CEND
( )
Siriderya kysnda
bugn mevcut olmayan
^ tarih bir ehir.
islm corafyaclar, bugn Kazakis-
tan snrlar iinde yer alan Siriderya'nn
aa mecrasnda Ouzlar'n yaad
ehirden bahsederler. Bunlar Ouz yab-
gu'sunun klk merkezi olan Yenikent
(ehrkent, el-Karyetu 1-hadse, Dih-i Nev),
Huvre ve Cend ehirleridir. Cend, neh-
rin sa kysnda Hrizm'e on gnlk me-
safede ve bugnk Kzlorda ehrinin
yaknnda kurulmutu. Kaynaklarda Hu-
vre ehri hakknda bilgi yoktur. Bu e-
hirlerin ne zaman ve kimin tarafndan
kurulduu kesin olarak bilinmemektedir.
Ancak Barthold, Asya bozkrlarndaki
ticar faaliyetlerde nemli bir ambar g-
revi stlenen bu ehirlerde IV. (X.) yz-
ylda mslmanlarn yaadn, msl-
man tccarlarn daha nce Sodlular'n
Trk bozkrlarnda kurduu kolonizas-
yonu devam ettirdiklerini ve bu ms-
lman ehrinin bu ekilde meydana gel-
d i i n i s y l e r (Orta Asya Trk Tarihi Hak-
knda Dersler, s. 79).
IV. (X.) yzylda Cend halk gayri ms-
lim Ouz yabgusuna tbi olup ona her
yl hara demekteydi. Ancak giderek
artan nfuz ve kudreti sebebiyle Ouz
yabgusu ile aras alan Suba Seluk b.
Dukak maiyeti (Knk boyu), aile efrad ve
srleriyle birlikte Cend yresine geldi.
Burada slmiyet'i kabul ederek msl-
man halk gayri mslim Ouz yabgusu-
na hara vermekten kurtard. Seluk'un
Cend'e IV. (X.) yzyln ikinci yarsnda
geldii kabul edilmektedir.
Seluk b. Dukak, Cend ve dier ehir-
lerdeki mslmanlarla birlikte gayri ms-
lim Trkler'e kar balatt cihad ha-
rekt ile byk bir hrete kavutu ve
"el-Melik'l-Gz" unvanyla anlmaya
baland. Seluk'un olu, Turul ve ar
beylerin babas Mkil de byle bir cihad
Civili-
harekt srasnda ehid olmutu. Seluk
100 yan akn olduu halde Cend'de
of the v e f a t etti ve burada defnedildi. Seluk-
lular, atalarnn lmnden bir sre son-
India, Delhi
ra Karahanllar'la Eb'l-Fevris ah Me-
That
lik b. Ali el-Bernnin basklar yzn-
den Cend'den ayrlarak Smnler tara-
fndan kendilerine tahsis edilen Buhara
ve Semerkant arasndaki Nur kasabas-
na yerletiler. Cend ehri Seluklular'n
359
CEND

ayrlmasndan sonra onlarn "kadm d-
man" Eb'l-Fevris ah Melik'in eline
geti. ah Melik muhtemelen son Ouz
yabgusu Ali Han'n olu olup Gazneli Sul-
tan Mesud, Karahanllar'a ve si Hrizm
valilerine kar onunla ittifak yapmt.
ah Melik 429'da (1038) Sultan Mesud
tarafndan Hrizm valiliine tayin edil-
mi ve Hrizmah Altunta'm olu s-
ta Siriderya mecras ve Mangiak yar-
madas ile birlikte gayri mslim Kpak-
lar'a kar yaplan gazlarda en nemli
u ehirlerinden biri olarak kabul edildi.
Hrizmah Atsz'n 1138'de isyana te-
ebbs etmesi sebebiyle Sultan Sencer
Hrizm zerine sefere karken Atsz',
mslman vilyetlerin sadk muhafzla-
r olan ve kfirlere kar devaml sava-
zerinde bulunan ve nemli bir ileri ka-
rakol grevi stlenen Cend'in blgenin
ticar hayatnda mhim bir yeri vard.
Ayrca Seluk'un mezarnn burada bu-
lunmas sebebiyle Seluklular nezdinde
kutsal bir htras olan Cend'i Ykt VII.
(XIII.) yzylda byk bir ehir olarak ta-
ntr ve halknn Snn ve Hanef olduu-
n u S y l e r ( M u ' c e m u l - b l d n , II, 168).

mail'i buradan uzaklatrmt. smil
de ona kar Seluklulardan yardm is-
temek zorunda kalmt. Yardma gelen
ar Bey'i de malp eden ah Melik
daha sonra Turul Bey tarafndan boz-
guna uratld ve Gazneliler'e snmak
iin Dihistan zerinden Mekrn'a kat.
ah Melik'in bu bozgundan sonra Cend'e
gitmeyip Mekrn'a kamas, Cend'in bu
srada onun hkimiyetinden ktn ve
tekrar Seluklular'n eline getiini gs-
termektedir. ah Melik 434'te (1042-43)
yakalanarak ldrld.
Seluklular'n daha sonraki yllarda
Cend'den ayrlarak hkimiyet sahalarn
ran'a ve batya doru geniletmeye ba-
lamalaryla ehir Kpaklar'n eline ge-
ti. Fakat Cend'i "devletlerinin mebdei ve
menei olan aziz bir belde" olarak ka-
bul eden Seluklular buray hibir zaman
unutmadlar. Nitekim Sultan Alparslan
457'de (1065) kt Hrizm ve Mang-
lak seferi srasnda, hnedana adn ve-
ren dedesi Seluk'un kabrini ziyaret mak-
sadyla Cend'e kadar gitmitir. Cend ha-
n kendisine itaat arzederek balln
bildirmi, sultan da onu grevinde b-
rakmtr. Sultan Sencer de bir gaz ve
cihad merkezi olarak kabul ettii Cend
ehrini tahkim etmi ve Abbs halifesi-
ne gnderdii bir mektupta Cend sn-
rnda ok sayda kfirin kltan geiril-
diini mjdelemitir. Sultan Atsz dev-
rinde (1128-1156) Hrizmahlar'n kont-
rolne geen Cend, bu dnemde de Or-
Cend ehrini
"Ez mmeht-
bika'- dny ve
muazzamt-
ib V-^J^^J-O^^yj} sugr- islm"
olarak tantan
540 (1145)
tarihli bir
vesika
(Redddn - i
Vatvt,
Ebkr'l-
elkr li'rres*
e'l ecr,
U Ktp., FY,
nr 424, vr
an gazileri yok etmek ve Cend ve Man- Cend'de yetien mehur bilginler ara-
glak'ta mslman kan dkmekle su- snda, Zemaher'nin talebesi kad ve air
luyordu. Atsz 1138'de yaplan savata Ya'kb b. rn el-Cend, Eb Nasr Ah-
Sencer'e fazla mukavemet edemeyip ye- med b. Fazl b. Ms el-Cend ve Nefha-
nildi ve sava meydanndan kat. 538'de t'r-rh ve tuhfet'l-fth mellifi M-
(1143) ikinci defa isyan ettiyse de baa- eyyidddin el-Cend zikredilebilir. Ayr-
rl olamad ve sonunda ona tbi olarak ca yre halknn ok sevdii. eyh Baba
hkm srmeyi kabul etti. Atsz o d- diye mehur Kemleddn-i Hrizm de
nemde "mmeht- bik'- dny ve 1273'te Cend'de lm ve burada def-
muazzamt- sugr- slm'dan biri ola- nedilmitir.
rak anlan Cend'i 540 Reblhirinde BBLYOGRAFYA:
(Ekim 1145) tekrar zaptetmi, ancak Sen-
bn Havkal, ret'l-arz, s. 4 6 1 - 4 6 2 , 512;
cer'in 542 ( 1 1 4 7 - 4 8 ) ylndaki seferin- Huddul-'lem ( M i n o r s k y ) , s. 72, 81, 122, 371;
den sonra ehir Hrizmahlar'n hkimi- M u h a m m e d b. Hseyin el-Beyhak, Trih (nr.
yetinden km ve Seluklular'n kontro- Hall Hatb Rehber), Tahran 1368, III, "l 115-
1117; Sem'n, el-Ensb, III, 3 1 8 ; Beyhak, T-
lne gemitir. Atsz'n 547'deki (1152)
rih ( H s e y n ) , 5. 8 7 - 8 8 ; Redddn-i Vatvt,
Kpak seferi srasnda Cend Karahanl-
Ebkr'l-efkr fi'r-res'il ue'l-e'r, Ktp.,
lar'dan Arslan Han Muhammed'in torunu FY, nr. 424, vr. 3 1 b - 3 4 a ; Baheddin Muhammed
Kemleddin b. Arslan Han Mahmd'un b. Meyyed-i Badad, et-Teuessl ile't-teres-
elindeydi. Kemleddin Atsz'n byk bir sl (nr. Ahmed Behmenyr), Tahran 1315 h,,
s. 12-15, 29, 84, 120, 155, 158-159, 174-175,
ordu ile yaklamakta olduunu duyun-
225, 2 3 5 ; Ahbru d-deuleti's-Selckiyye (Lu-
ca kat. Atsz onu eitli vaadlerle geri gal), s. 2, 28; Ykt, Mu'cemul-bldn, II, 168;
getirtip hapsetti ve Kemleddin hapis- Nesev, Sret-i Celleddn-i Mngburn(trc. Ano-
t e iken ld. Atsz tekrar ele geirdii nim, nr. Mcteb Mnov), Tahran 1344 h./
1965, s. 43-54, 134-136, 3 5 4 ; bn'l-Esr, el-
Cend'e veliaht olan olu larslan' vali ta-
Kmil, IX, 4 7 4 - 4 7 5 ; X, 4 9 ; Cveyn, Trh-i Ci-
yin etti. Bu tarihten itibaren Hrizmah-
hng (ztrk), I, 123, 140, 143-145, 171,
lar tahta aday olan "ekber evlt'larn 173, 192; II, 11-12, 14-15, 28, 31-33, 6 6 ; III,
Cend'e vali tayin etmeyi gelenek haline 4 8 ; G. Le Strange, The Lands of the Eastern
getirdiler. larslan'dan sonra ayn gre- Caliphate, Cambridge 1966, s. 4 8 6 ; Barthold.
Trkistan, s. 194, 276, 318, 335, 347, 351-352,
ve Aleddin Teki getirildi. Atsz'n 527
356, 360, 363, 365-366, 369, 386, 392, 394,
(1133) ve 547'deki (1152) seferlerinden
440-441, 4 4 3 ; a.mlf., Orta Asya Trk Tarihi
sonra 591'de (1195) Aleddin Teki, 606 Hakknda Dersler (haz. K. Yaar Kopraman
(1209) ylnda da Aleddin Muhammed smail Aka), Ankara 1975, s. 79, 137, 251, 256,
Kpaklar'a kar dzenledikleri sefer- 258, 261, 266; a.mlf., Ulu Beg ue Zaman (trc.
s m a i l Aka), Ankara 1990, s. 132; Faruk S-
lerde buray bir s olarak kullandlar.
mer, Ouzlar: Trkmenler, stanbul 1980, s.
34, 38, 40, 52, 57, 59, 62, 63, 66-67, 76, 94,
Cend 1220'de Cengiz Han'n ordular
100-101, 111-112, 559, 564-565, 571-573, 591,
tarafndan igal edildi. Hrizmahlar'n 649, 650, 6 5 1 ; Osman Turan, Seluklular Ta-
Yenikent ve Cend valisi Kutlu Han Mo- rihi ue Trk slm Medeniyeti, stanbul 1980,
ollar'a mukavemet gsteremedi. Cen- s. 61, 66-70, 73, 80, 88-89, 96, 159, 239, 240,
2 4 2 ; M e h m e t Altay Kymen, Alparslan ue Za-
giz Han'n sadk taraftarlarndan Ali Ho-
man, Ankara 1983, 1, 78; a.mlf.. Byk Sel-
ca Cend'e vali tayin edildi ve lmne
uklu mparatorluu Tarihi (kinci mparator-
kadar bu grevi srdrd. Cengiz Han'n luk Devri), Ankara 1984, II, 228, 313, 315, 351-
byk olu Cuci de Grgen'e yapt 352; a.mlf.. Byk Seluklu mparatorluu
seferlerde buray bir s olarak kulland. Tarihi (Kurulu Deuri), Ankara 1989, I, 16-17,
34, 153, 154, 157-158; brahim Kafesolu, Ha-
Cend, Mool byk hanlar (1206-1370)
rizmahlar Deuleti Tarihi, Ankara 1984, s. 34,
ve aataylar (1227-1370) zamannda or- 36, 43, 45, 60-61, 72-73, 81, 84, 91-95, 100-
ta halli bir ehir olarak varln srdr- 101, 105, 128-130, 143, 183, 211, 250, 253,
d. XIV. yzyldan sonra ise kaynaklar- 255-257, 2 5 9 ; Kms'l-a'lm, III, 1840; C. E.
da Cend hakknda bilgiye rastlanmaz. Bosvvorth, " D i a n d " , El2 SuppL (ng.), s. 244-
il
Aral gl daha ok Cend gl olarak
32") bilinir. Hrizm'e ulaan ana ticaret yolu S ABDLKERM Z A Y D I N

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

360
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CEND

CEND
( )
Eb Abdillh Meyyidddn
b. Mahmd b. Sid el-Cend
(. 6 9 1 / 1 2 9 2 [?])
Fus'l-hikem'in ilk rihi,
mutasavvf-air.
Trkistan'da Cend ehrinde dodu.
Doum tarihi, ailesi ve hayatnn ilk yl-
lar hakknda bilgi yoktur. Nisbesinin e-
nedi eklinde kaydedilmesi (Brockelmann,
I, 588) yanltr. nk Cened Yemen'de
bir kasabann addr (Ykt, 11, 168, 169).
Nefhat'r-rh adl eserinden hayat-
nn tasavvufa intisabndan sonraki d-
nemine ait baz bilgiler elde etmek mm-
kndr. Bu eserde anlattna gre Cen-
d slk'nn balangcnda tam bir bo-
luk iindeyken msivy terkedip Hakk'a
ynelmeyi dnr. Ancak bu yolda ho-
calarnn ve yaknlarnn engel tekil et-
tiini grp hayrete der ve istihare
yapmaya karar verir. Duyduu ilk yete
gre hareket etmeyi dnerek Kur'an
okunan bir meclise gider. Burada, hibir
eyin Allah'tan, Allah'n Resul'nden ve
Allah yolunda cihad etmekten
nemli grlmemesi gerektiini ifade
eden Tevbe sresinin 24. yetini iitin-
ce ok duygulanr ve kuvvetli bir vecd
halinin tesiri altnda kalr. Tasavvufa y-
nelmesine kar kan ve ayn zamanda
hocas olan babasna, daha nce vefat
etmi olan annesinden kalan miras ba-
lar. Mehre karlk olmak zere han-
mna binlerce altn verir. Dnyay terke-
dip Hakk'a ynelir ve hacca gitmek iin
Cend'den ayrlr. "Kutublar kutbu" ve
"insn- kmil" diye tantt Muhyiddin
bn'l-Arab'nin halifesi Sadreddin Kone-
v'nin sohbetlerine katlr ve kendisine on
yl hizmet eder (Nefhat'r-rh, s. 142-145).
burada yazd. Vefat tarihi ve yeri kesin erh yazm, kardei Ahmed Bcan bu
olarak bilinmemektedir. Badatl smil erhi Kitb'l-Mnteh ale'l-Fuss (S-
Paa vefat tarihini 691 (1292), Necb Ma- leymaniye Ktp., Kl Ali Paa, nr. 630) ady-
yii-i Herev ise 695 (1296) veya 700 (1301) la Trke'ye tercme etmitir. 2. Nefha-
olarak gsterir. t'r-rh ve tuhfet'l-fth. Cend'nin
Sadreddin Konev'nin sekin mridle- Sinop'ta kaleme ald bu Farsa eser
^ rinden ve halifelerinden olan Cend, b- nsz, giri ve iki blmden meydana
n'l-Arab'nin tasavvuf anlayna gnl- gelir. Eserin ilk blmnde mrifetulla
den baldr. eyhinin arzusu zerine b- zerinde durulmu ve esm-i hsndan
n'l-Arab'nin Fu'l-hikem'ini ilk hay, rahman ve irade gibi Allah'n baz
defa o erhetmi, bu erhten daha son- isim ve sfatlarnn erhi yaplm, daha
raki Fu rihleri de faydalanmtr. sonra inn- kmil konusu ilenmitir.
kinci blmde ise tasavvuf haller ele
Eserleri. 1. erhu Fusi'l-hikem. Cen-
alnmtr. Eser Necb Myil-i Herev ta-
d'nin ifadesine gre Sadreddin Konev
rafndan Cend ve eserleri hakknda bir
Fus'l-hikem'm giri ksmn kendisi
inceleme yazsyla birlikte yaymlanm-
iin szl olarak erhetmi, Cend de o
tr (Tahran 1362 h.). Cend'nin ed-D-
srada mazhar olduu feyiz sayesinde
rer'l-liyt (Sleymaniye Ktp., ehid
eserin btn muhtevasn bu erhin iin-
Ali Paa, nr. 1362), Muhtasar f lzmi't-
de bulmu, daha sonra Konev'nin arzu-
tecrdi'l-kll zahiren ve btnen c an
su zerine eserin tamamn erhetmitir.
msivallh (ehid Ali Paa, nr. 1439/2),
Abdurrahman Cm, "br Fu erhle-
Dvn ve Kadet'l-aybiyye adl drt
rinin kayna Cend'nin erhidir. Bu erh-
eseri daha vardr (son iki eser iin bk.
te dier eserlerde bulunan birok haki-
Brockelmann, GAL SuppL, I, 810).
kat vardr" (Nefeht, s. 558) diyerek ese-
rin nemini ve dier erhler zerindeki Cend bunlarn dnda Nefhat'r-rh' -
tesirini ifade etmitir. Baba Rkn diye ta cUlm-i Ahad ve Macrif-i Ahme-
tannan Rkneddin Mes ud b. Abdullah d, Hulat'l-ird ve ird'l-hul-
daha e-rz'nin Nu'l-hu f terce- sa, rd'l-kemlt, Ezrku'l-hatme-
meti'l-Fus (Tahran 1359 h.) ve Cm'- teyn, Kitb'l-Esm' ve Badat'ta iken
nin Nakd'n-nu f erhi Naki'l- yazdn syledii bn'l-Arab'nin M e -
Fu (Tahran 1398) adl erhlerinde bu vk'u'n-ncm'unun erhi olan er-
tesir aka grlr. Eserin eitli yaz- hu Mevk''n-ncm adl eserlerin-
ma nshalar vardr (mesel bk. Sleyma- den bahsederek bunlara atflar yaparsa
niye Ktp., Nfiz Paa, nr. 538; ehid Ali da bu eserler gnmze ulamamtr.
Paa, nr. 1240, i 241; Kl Ali Paa, nr. Eserlerini Arapa ve Farsa yazan Cen-
606; Lleli, nr. 1417). Hac Bayrm- Ve- d'nin bu iki dilde iirleri de bulunmak-
l'nin halifelerinden Yazcolu Mehmed, tadr (bk. Nefhat'r-rh, s. 38-45; Cm,
Cend'nin erhine el-Mrteh adl bir s. 559).

Sadreddin Konev ile ilk defa muhte-

melen Konya'daki zviyesinde gren
l< i ^ U ^ A l ^ l j i -j jli
ve onun yannda slkn tamamlayan
Cend, eyhinin vefat zerine (673/1274) >y ^ Uylj; ^yy ^o sj> <> iJ^j)
Badat'a gidip Konev'nin halifesi sfa- i ^ b J UJYIJ U y y b *A> <fo

tyla irad faaliyetinde bulundu. Ba-

dat'ta mehdlik iddiasnda bulunan bir
ahsa kar knca bir sre sknt ek-
ti (Cm, s. 558). bn'l-Arab'nin Mev- ol*b Ai y v j U ' o
k'u'n-ncm adl eserini burada er-
hetti. Daha sonra Badat'tan ayrlarak erhu
^ ^ ^ j i u A y 1 1 . vsV
Fui'i
Pervneoullarnn hkimiyeti altnda
hikem'ln ilk
bulunan Sinop'a gitti. Nefhat'r-rh ad- ve son sayfalar
l eserini Farsa bilen ve tasavvufa ilgi {Sleymaniye Ktp.,
Nfiz Paa,
duyan itibarl bir hanmn ricas zerine nr. 5 3 8 )

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 361

... ujs-J
 CEND
BBLYOGRAFYA:
Cend, iefhatur-rh ue tuhfet'l-fth
N e c b Myil-i Herev), Tahran 1362 h., ayrca
bk. nairin nsz, s, 1 - 3 1 ; Ykt,
buldan, II, 168-169; Eflk,
I, 3 5 9 - 3 6 0 ; Cm, Nefeht,
Kef'z-zunn, II, 1540; Hediyyet'l-'rifn,
4 8 4 ; Ma'sum Ali ah, Tar'ik,
Brockelmann, GAL, I, 5 8 8 ; SuppL,
hle, Mu'cem'l-m'ellifn,
Luatnme, X, 122.
HR
r ENED, Mufaddal b. Muhammed
( t J - ^ J I -USM j j
E b Sad e!-Mufaddal b. M u h a m m e d
b. brhm e-a'b el-Cened
(. 3 0 8 / 9 2 0 )
Yemenli muhaddis ve tarihi.
L J
Hayat hakknda yeterli bilgi yoktur.
Aslen Yemen'in Cened ehrine mensup
olduu iin Cened nisbesiyle anlr. Muh-
temelen Mekke'de dodu ve orada l-
d. Mekke'de pek ok kiiye hadis okut-
tu. Seleme b. ebb gibi muhaddislerden
hadis rivayet etti ve Bezz'den kraat il-
mi tahsil etti. Kendisinden de bn Mc-
hid, Abdlvhid b. Eb Him gibi kraat
limleri, Ukayl, bn Hibbn, Tabern, b-
n'l-Mukr el-sfehn vb. mehur mu-
haddisler rivayette bulunmulardr. Ce-
ned'nin bilinen eserleri unlardr; 1. Fe-
z'ilul-Medne (Zhiriyye Ktp., Mecmua,
nr. 7 1 / 6 , vr. 62 a -69 b ). 2. Fez'il
Muhammed b. Ysuf el-Cened'nin Kitb's-Slk
s a y f a s (Kprl Ktp., nr. 1107)
362
ke. Takyyddin el-Fs (. 832/1429), Trhu'l-Cened ve Tabaktul-Cened
(nr. if' '1 - arm bi - ahbri '1 - beledi 7 - adlaryla da tannmaktadr. Mellif tari-
harm adl eserinde (I, 201, 293) Cene- hin nemine dair bir mukaddimeyle ba-
Mu'cem'l-
d'nin zamanmza intikal etmeyen bu lad eserinde Hz. Peygamber'in hayat
Menkbul-'rifn,
s. 464, 558-559;
kitabndan nakillerde bulunur. hakknda ksa bilgi verdikten sonra Ye-
II, BBLYOGRAFYA: menli ve Yemen'e gelmi olan sahbler,
II, 341, 357-359; S e m an. el-Ensb, II, 3 2 0 - 3 2 1 ; bn Semure tbin, tebe't-tbin, Yemenli kadlar,
I, 8 1 0 ; Keh- el-Ca'd, Tabakt fukah''l-Yemen (nr. Fud limler, edip, air ve mutasavvflar, 730
XIII, 54; Dihhud, Seyyid), Kahire 1 3 7 7 / 1 9 5 7 Beyrut, ts. (D-
(1330) ylna kadar Yemen'de hkm
r'l-Kalem), s. 69-71; Ykt, Mu'cem'l-bl-
SLEYMAN U L U D A sren Resl hkmdarlar, vezirleri ve
dn, II, 169-170; Zeheb, A'lm'n-nbel',
XIV, 2 5 7 - 2 5 8 ; Takyyddin el-Fs, if''l-a- emirlerinden bahseder. Biyografilerini
rm bi-ahbri'l-beledi'l-harm (nr. m e r A b - yazd ahslarn nesepleri, doum ta-
n dsselrn Tedmr), Beyrut 1405/1985, I, 201,
rihleri, varsa hocalar, rencileri ve yap-
) 2 9 3 ; bn Hacer, Lisn'l-Mzn, VI, 8 1 - 8 2 ; Ket-
tklar grevleri anlatr. Hocas allme
tn, er-Rislet'l-mstetrafe, s. 60; F. Rosenthal,
A History of Mslim Historiography, Leiden Eb'l-Hasan el-Asbah'nin tevikiyle yaz-
1968, s. 475, 4 8 0 ; Sezgin, GAS, I, 346. d Kitb's-Slk'n balca kaynakla-
r, bn Semre el-Ca'd'nin Tabakt fu-
S ABDLKERM Z A Y D I N kah' i'l-Yemen, Ahmed b. Abdullah er-
Rz es-San'n'nin Trhu an'', shak
F ENED, Muhammed b. Ysuf n b. Cerr es-San'n'nin Trhu an'';
Umre el-Yemen'nin Trhu'l-Yemen
E b Abdillh Bahddn M u h a m m e d {el-Mfd f ahbri an'' ue Zebd). bn
b. Ysuf b. Ya'kb el-Cened Hallikn'n Vefeyt'l-a'yn adl eser-
(. 7 3 2 / 1 3 3 2 ) leridir.
Kitb's-Slk adl eseriyle tannan Cened byk bir dikkat ve itina ile
Yemenli tarihi.
L J kaleme ald eserinde daha nceki ba-
z tarihilerin yapt hatalar dzeltmi,
Hayatnn byk bir blmn Zebd'- kabile ve yer adlarn doru olarak tes-
de geirdi. Yemen'in eitli ehirlerinde bit etmitir. Ancak eseri, tertibi ve baz
kadlk, mderrislik, Aden ve Zebd'de ahslar hakknda ok ksa bilgi veril-
muhtesiblik yapt. Bilinen tek eseri Ki- mesi, hatta doum ve lm tarihlerinin
tb's-Slk li tabakti'l-c ulem' ve'l- dahi zikredilmemesi gibi sebepler y-
mlk'tr. Yemen'in slm dnemi hak- znden tenkit edilmitir.
Mek- knda nemli bilgiler ihtiva eden bu eser Ali b. Hasan el-Hazrec, Hseyin b. Ab-
durrahman el-Ehdel ve Eb Mekreme
gibi birok tarihiye kaynak olan Kit-
b's-Slk'n tamam henz neredil-
memitir. Bata Kprl Ktphanesi
fr tabakti l-'ukm' ue7-mlk adl eserinin unvan sayfas ile ilk
(nr. 1107) olmak zere eitli ktphane-
lerde yazma nshalar mevcuttur (yazma
nshalar iin bk. A h m e d b. Hfz el-H-
kem, s. 97-98). Eserin Yemen'deki Fat-
m d f l e r i ve Karmatler'le ilgili bl-
m Henry Cassel Kay tarafndan ngiliz-
ce tercmesi ve geni notlar ilvesiyle
Yaman, Its Early Mediaeval History
adl eserin iinde neredilmi ( L o n d o n
1892), Hasan Sleyman Mahmd H. C.
Kay'n mukaddimesini ve notlarn Arap-
a'ya evirerek bu blm tekrar yaym-
lamtr (Kahire 1957). Umre el-Yemen
adl mehur tarihinin hayat ve eseriy-
le ilgili ksm ise Hatvvig Derenbourg ta-
rafndan cOumara du Yemen, sa vie
et son oeuvre adl eserin II. cildi iinde
neredilmitir (Paris 1902).
Hseyin b. Abdurrahman el-Ehdel (.
8 5 5 / 1 4 5 1 ) Kitb's-Slk' ihtisar et-
mi ve esere Tuhfet'z-zemen f trihi
sdti'l-Yemen (a'yni ehli'l-Yemen)
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

adyla kendi zamanna kadar gelen bir
zeyil yazmtr (Kef'z-zunn, i, 366).
BBLYOGRAFYA:
Sehv. el-'ln bi't-teubth,
267, 287-289, 2 9 9 ; Kef'z-zunn,
9 9 9 ; Serks, Mu'cem, I, 7 1 4 ; II, 1378; Brockel-
mann, GAL, II, 2 3 4 ; SuppL,
A'lm, VIII, 2 5 ; Kehhle,
ftn, XII, 141; F. Rosenthal, A History
lim Historiography, Leiden 1968, s. 288, 306,
471, 4 8 4 - 4 8 6 ; Eymen Fud Seyyid,
trihi'l-Yemen fi'l-'asri'l-lslmt,
s. 87, 104, 109, 112," 139-141, 178-180; Sar-
ton, Introduction, III/1, s. 958; Kprl
hanesi Yazmalar Katalogu,
1986, I, 565; el-Kmsl-slmt,
lah M u h a m m e d el-Habe,
slm fi'l-Yemen, Beyrut 1 4 0 8 / 1 9 8 8 , s. 461-
4 6 2 ; A h m e d b. Hfz el-Hikem, " e s - S l k f
tabakti'l-'ulem' ve'l-mlk",
tb, VI/1, Riyad 1985, s. 9 3 - 9 9 ; C. L. Geddes,
" D j a n a d " , El2 (ing.), II, 441.
S ABDLKERM Z A Y D I N
F CENEVZ
talya'nn kuzeybat kesiminde
Akdeniz kysnda yer alan
Cenova (Genova) ve Cenovallar'a
Trkler tarafndan verilen ad.
Ceneviz ad talyanca Genovesi'den gel-
mektedir. Buras Ortaa'larn sonlar-
na doru Akdeniz'de ticar bakmdan
nem kazanan bamsz ehir devletle-
rinden biri olarak Amalfi, Pisa ve Vene-
dik gibi dier talyan deniz cumhuriyet-
leriyle rekabet halinde, Dou ticaretine
bal zengin ve nemli bir tarih gemi-
e sahip bulunmaktadr. Bamszlna
1099'da kavutuktan sonra 1355-1356
ve 1421-1436 yllar arasnda Milano Du-
kal, 1396-1409, 1499-1505 ve 1797-
1813 yllar arasnda Fransa, 1814-1860
yllar arasnda Sardunya Krallnn h-
kimiyeti altna girmitir.
Bizans mparatorluu
1155'te Pisa ve Venedikliler'e tannm
olan haklarn aynsn veren antlama
imzalandnda Ceneviz'in Pisa ve Vene-
dik'le rekabeti, Ege denizini tcirlerin
seyahat etmelerini engelleyecek lde
karkla sokmaktayd. 1204'te zel-
likle Venedik'in abalar sayesinde Dou
Latin mparatorluu'nun kurulmasndan
sonra g duruma den ve Venedik'e
cephe alan Ceneviz, Girit, Korfu ve Mal-
ta'ya sahip kan korsanlarnn eylemle-
rini destekleyerek buna karlk verdi.
Fakat bir mddet sonra 13 Mart 1261'-
de Latinler'i stanbul'dan kovmak iin
Bizans mparatoru VIII. Mikhail Palaiolo-
gos ile Ninfeo'da (Nymphion, Nif = Kemal-
paa) imzalanan dostluk anlamas so-
nucunda Ceneviz Akdeniz'in sahibi, en
zengin ve gl cumhuriyet haline gel-
s. 35, 36, 56, di. Galata'nm yan sra Ege'de Edremit,
I, 3 6 6 ; II,
Kad skelesi, zmir, Sakz, Foa, Midilli,
II, 2 3 6 ; Zirikl, el-
Enez, mroz, Taz, Karadeniz'de Fino-
Mu'cemul-m'elli- gonya (Kefken), Amasra, Sinop, Samsun,
of the Mus- Fatsa, Trabzon, Balaklava, Kefe ve Su-
dak'ta da nemli ticaret kolonileri bu-
Mediru
Kahire 1974,
lunmaktayd. Dolaysyla Cenevizliler n-
ce Seluklular, Moollar, sonra da Ger-
Ktp- miyanoullar, Aydnoullar, Mentee-
stanbul 1406/
oullar, Candaroullar ve Osmanoul-
I, 640; Abdul-
lar gibi Anadolu beylikleriyle ilikiye gir-
Medir'l-fikri'l-
milerdi. Osmanllarla irtibatlar ise da-
ha Orhan Gazi zamannda Pelekanon Sa-
'lem'l-k- va'ndan sonra Kantakuzenos ile olan
iyi ilikiler sayesinde olduka erken ba-
lamtr.
Ceneviz'in Bizansllar ve Aragonlar'
kendi tarafna ekmeyi baaran Vene-
n
dik'e kar rekabeti, 1350'den
kadar sren bir savaa da yol amt.
Galata'nn Cenevizli "podesta"s, anava-
tandan Paganino Doria'nn
sndaki altm kadrgal bir donanma ile
takviye kuvvetleri elde ettikten sonra
Doria'y Osmanl Sultan Orhan ile g-
rmeye raz etmiti. Grmenin sonu-
cu olumlu olmu ve 1352 balarnda bir
antlama imzalanmt. Bu antlamann
metni bugne ulamamakla birlikte bun-
Pri Reis'in Kitb-1 Bahriyye adl eserindeki Ceneviz hari-
tas (Millet Ktp.. Corafya, nr. 1, ur. 9 9 " )
ile 12 Ekim
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CENEVZ
dan sonraki olaylar muhtevas hakkn-
da fikir vermektedir. Bylece Orhan Ga-
zi Cenevizliler'in yannda yer alm, Ga-
lata'ya erzak yardmnda ve asker des-
tekte bulunmutu. Venedik-Aragon do-
nanmasnn uzaklamas, Kantakuzenos'u
Paganino Doria ile bar imzalamak zo-
runda brakm ve 1261 antlamasn ok
az deiikliklerle tekrarlayan bir antla-
ma imzalanmtr.
Ceneviz'le dostluk siyaseti. Bizans'a
kar olan tasavvurlar sebebiyle i. Mu-
rad zamannda da devam etmitir. Bu
siyaset her eyden nce anakkale Bo-
az'ndan Gelibolu'ya gemek iin Os-
manllar'a gemi kiralama imkn veri-
yordu. Nitekim 1363'ten balayarak II.
Mehmed zamanna kadar gerek Gala-
tal gerekse Foal Cenevizliler yksek
miktarda altn karlnda (ilk defa 60.000
altn) Anadolu'dan Rumeli'ye yerletiril-
1355'e mek zere asker ve halk geirmilerdir.
Bu arada Galata Cenevizlileri'nin, Bi-
zans mparatoru V. loannes'e yardm iin
kumanda- douya gelmi olan Savoia Kontu Ame-
deo'nun hizmetine girmeleri, Osmanl-
Ceneviz ilikilerini ksa sre iin kesinti-
ye uratt (1366). Savoia kontu ile ma-
cerann bitiminde ise Trk-Ceneviz dost-
luu kald yerden ve daha gl bir
ekilde devam etti. Babas loannes'e is-
yan eden Andronikos'u Ceneviz donan-
mas hapisten kurtard zaman I. Mu-
rad da 4000 azeb ve 6000 svariden
oluan bir yardm kuvveti gndermiti.
Bu kuvvet sayesinde otuz iki gnlk bir
kuatmadan sonra Andronikos stan-
bul'a girerek Bizans tahtna oturabilmi-
ti (Austos 1376). Yeni imparator kran
borcu olarak Cenevizliler'e, loannes'in
Venedikliler'e brakt Bozcaada'y ver-
di. Hatta Bozcaada'nn, her iki kys da
Trkler'in elinde bulunan anakkale Bo-
az'ndan geiteki stratejik nemi y-
znden ksa zaman sonra Venedik ile
Ceneviz arasnda sava patlam ve an-
cak 8 Austos 1381'de Savoial Amedeo'-
nun ara buluculuu ile bar salanabil-
miti (Torino bar). Buna gre Bozca-
ada ne Venedikliler'e ne de Cenevizli-
ler'e veriliyordu; Savoia kontu buraya
bir ynetici tayin edecekti. Bu iki gl
talyan devleti arasndaki savatan fay-
dalanan I. Murad durumunu kuvvetlen-
dirdii gibi IV. Andronikos'tan yardm-
larnn karl olarak Amedeo tarafn-
dan 1366'da alnp Bizans'a braklm
olan Gelibolu'yu geri almt.
1382'de Pera podestas Lorenzo Gen-
tile ve Bizans mparatoru V. loannes ar-
363
 CENEVZ
snda imzalanan yeni bir antlama 1. Mu-
rad tarafndan iyi karlanmad. Bu ara-
da Manfroni ve Uzunarl tarafndan
ileri srlen, Trkler ve Cenevizliler ara-
snda 1385'te kii ve mallarn serbest
dolamlar zerine gizli bir anlama ya-
pld yolundaki tezi kabul etmek g-
tr. Bu konuda herhangi bir metin bu-
lunmad iin ilk dostluk ve ticaret an-
lamas olarak 8 Haziran 1387'de imza-
lanan ve Orhan Gazi ile yaplm anla-
may yenileyen ahidnmeyi kabul etmek
doru olur. Bu anlama ile iki devlet ara-
snda tesbit edilen vergileri demek ve
esirlere yaplacak davranlar tesbit et-
mek yoluyla serbest ticaret ngrl-
yordu.
Anlamadan birka ay sonra Ceneviz-
liler, Sakzl Maona, Rodos valyeleri,
Midilli'deki Gattilusio ve Kbrs kral ile
herhangi bir tehlike halinde bir kadrga
gndererek yardma koacaklarna dair
Trkler'e kar bir anlama imzalamak-
tan da geri durmadlar. Ayn zamanda
Ceneviz Belediyesi Levant ve Krm hak-
knda Venedikliler'le bir anlama yap-
maya alyordu. Fakat bu giriimlerin
hibiri gereklememitir.
Yldrm Bayezid'in politikas, ticar -
karlarn tehlikede gren deniz cumhu-
riyetleri tarafndan phe ve tella ta-
kip ediliyordu. Durum 1391'den sonra,
zellikle stanbul'un kuatlmas (1394)
ve Ege denizi kylarnda, Balkanlar'da
ve Adriyatik'teki fetihlerden sonra iyice
zorlam bulunuyordu. 1396'da Nibo-
lu Muharebesi, tarafsz kalamayan Ce-
neviz iin bir problem olmusa da zarar
VII. loannes'in Trk hazinesine demek
zorunda kald 10.000 dukann bir ks-
mnn denmesini stlenmek gibi baz
ekonomik fedakrlklarla snrl kald.
zerinde Cenova armas olan. Galata surlarnda b u l u n m u
m e r m e r l e v h a (istanbul Arkeoloji Mzesi. Tehir, nr. 963)
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
364
Galata'da
Arap Camii
demesi
altnda
bulunan
Ceneviz
m e z a r taiar
(istanbul
Arkeoloji
Mzesi,
Teshir,
nr. 2905, 2 8 9 6 )
Venedik ve Ceneviz, zellikle Levant'- Cenevizliler'in, saltanat ele geiren
taki yerlerini koruyabilmek iin gleri- elebi Mehmed'in balatt toparlan-
ni birletirmeye karar vermilerdi. Fa- ma dneminde ordunun ve donanma-
kat geleneksel rekabet bu ihtiyatan s- nn yeniden tekiltlanmasnda da ok
tn gelmi, hatta Bayezid son Bizans li- nemli rol olmutur. zmir'in 1414'te
man Silivri'yi zaptederek stanbul ze- yeniden fethi srasnda donanmada Ro-
rindeki basksn glendirdiinde Gala- dos valyeleri ve Foa, Sakz ve Midilli
ta Cenevizlileri sultandan bar elde ede- Cenevizlileri de bulunuyordu.
bilmek iin ellerinden gelen her eyi yap- 11. Murad'n hkmdarl srasnda
mlard (1397). Trk-Ceneviz ilikileri fevkalde iyi idi.
1399'da Mareal Boucicaut ynetimin- 11. Murad stanbul'u kuattnda Pera-
de bir Fransz-Ceneviz ortak donanma- llar Bizans' desteklemedikleri gibi sul-
s, Yldrm Bayezid'in Anadolu'da me- tann Osmanl amblemlerini tamas ar-
gul olmasndan faydalanarak Trk ku- t ile verdii malzeme ve paray kulla-
atmasn ap stanbul'a ulamay ve narak bir kule yapmay bile kabul etmi-
yardm gtrmeyi baarmt. Bu olay lerdi (1424). Ayrca Foa ve Sakzl Cene-
srasnda Venedik, resmen Boucicaut'un vizliler sultana ba kaldran Aydmolu
ynettii harektta yer almasna ra- Cneyd Bey'in snm olduu psili'yi
men, gizlice sultanla bir anlamaya var- (Doanbey) denizden kuatmlard (1425).
maya almt. Timur Anadolu'ya gel- te yandan Galata Cenevizlileri, Milano
diinde Bayezid tehlikesini bertaraf ede- Dukal'nn hkimiyeti altna giren Ce-
bilmek midiyle Cenevizliler de Bizansl- nova ile ilikileri gevedikten sonra s-
lar ve dierleri gibi Timur'a yardm tekli- tanbul'u kuatmaya bile girimilerdi
finde bulundular. Fakat Osmanllar'n An- (1434).
kara'da uradklar yenilgiden faydalan-
Varna Sava (1444) srasnda Ceneviz -
ma an geldiinde (1402) gerek Cenevizli-
Venedik rekabeti ve Trk-Ceneviz dost-
ler gerekse Venedikliler yksek fiyatlar
luu ak ekilde ortaya kt. O srada
karlnda gemilerini, Asya'dan Rumeli
Cenevizliler resmen tarafsz kaldlar; fa-
yakasna ekilmekte olan Trkler'in hiz-
kat bir yandan stanbul'u savunmas iin
metine vermekten de geri kalmadlar.
bir gemi, erzak ve para vermeye hazr
I. Mehmed'in tahta kndan nceki olduklarn belirtirlerken te yandan 11.
on yllk belirsizlik dnemi boyunca Ce- Murad'a Boaz' gemesi iin yardmc
neviz smrge politikasn ihmal etmi- olmulard.
ti. Bundan dolay Galata ve Karadeniz'- 11. Mehmed dneminde ise Osmanl-
deki koloniler kendi balarna, atma Ceneviz mnasebetleri daha farkl bir
halindeki glerin bazan biri, bazan di- ekil kazand. 1453 balarnda Pera'da
eriyle, zellikle iktisad menfaatleri er- huzur hkm sryordu, nk sava
evesinde stanbul iin anakkale Bo- dorudan doruya Ceneviz smrgesiy-
az ve Karadeniz iin de Boaz geiini le deil Trkler'le Bizansllar arasnday-
serbest tutma yolunda anlamaya var- d. 1453-1454 yllar arasnda Pera ve
maya almlardr. Nitekim Sleyman Sakz noter belgelerinin de gsterdii
elebi, Bizansllar, Venedik, Ceneviz, Ro- gibi her zamanki gndelik iler devam
dos valyeleri, Sakz ve Naka dklk- ediyordu. 1452'de Karadeniz'e ulama-
leri tarafndan imzalanan, metni Pietro y ok zorlatran Rumelihisar'nin yapl-
Zeno tarafndan yaplm talyanca ter- mas ile alveri trafiinde bir azalma
cmesiyle bugne ulaan ve Venedik olmutu. Ordu karadan ve donanma de-
Devlet Arivi'nde bulunan Gelibolu Ant- nizden stanbul surlarnn altnda grl-
lamas 1403 ylna ait olup g denge- dnde korku ve mit hissediliyordu.
sini hemen hemen Bayezid ncesi dne- Ancak Trkler ve Galata Cenevizlileri ara-
me geri gtrmektedir. snda resmen bar vard ve bundan t-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CENEVZ

r Venedikliler Cenevizliler'i Trkler'e diyle kar karya kald zaman Cene- 1571, sy. 1 - 4 , Philadelphia 1976-81; M. Grig-
yardm etmek veya en azndan kuatl- viz cret mukabilinde bu koloniyi ban- naschi, " U n a R a c c o l t a i n e d i t a di "Mneat":
il M s . V e l i y y d d i n Ef. 1970 d e l l a B i b l i o t e c a
m olanlara destek olmamakla sulu- kaya devrediyordu. Bu ekilde Famagus-
B e y a z t U m u m i di i s t a n b u l e g l i " A h d n a m e "
yorlard. Son zamanlarda yaymlanan bel- ta 1447'de, Korsika ve Karadeniz kolo- c o n c e s s i d a l l a S u b l i m e P o r t a a C h i o (muhar-
gelere gre Cenevizliler II. Mehmed ile nileri 14S3'te bankaya devredilmilerdi. rem 927 h.). a F i r e n z e (muharrem 934 h.) e ad
bar halinde olmaya devam ederek eh- Fakat Banco di San Giorgio zel bir ku- A n t i v a r i ( R a m a d a n 983 h.)", Studi Preottoma-
ni e Ottomani, Napoli 1976, s. 105-127; A. Per-
rin savunmasna dorudan doruya ka- rulu olduu iin ekonomik glk veya
tusi, La Caduta di Costantinopoli, Verona 1976,
tlmlar ve silh, mhimmat, erzak yar- dman tehdidi gibi sebeplerle zor du- l-II; M. Buongiorno, LAmministrazione Geno-
dmnda bulunmulard. ehir dtn- ruma dm kolonilerinin meselelerini uese nella Romanla, Genova 1977; M. Balard.
de Pera'da panik km ve Trkler'in zmleyemezdi. Bu yzden Ceneviz s- La Romanie Genoise (Xlle debut du XV' siecle),
Genova 1978, l-II; a.mlf.. " A P r o p o s d e la b a -
Perallar'a aralarndaki bar hatrlatma- mrgeleri birbiri ardnca yok olmutur
t a i l l e du B o s p h o r e . L ' e x p e d i t i o n g e n o i s e d e
larna ramen herkes kamaya balam- (Eski ve Yeni Foa 1455'te, Enez 1455-1456 Paganino Doria Constantinople", Trauaux
t. Halbuki Perallar'n ehirlerinin anah- arasnda, Amasra ve Trabzon 1461 'de, Les- et Memoires, sy. 4 (1970), s. 4 3 1 - 4 6 9 ; e r a f e t -
tarlarn kendiliklerinden sultana teslim b o s IMidillil 1462'de, Kefe 1475'te ve Sa- tin Turan, Trkiye-talya likileri I. Seluklu-
lardan Bizans'n S o n a Eriine, stanbul 1990;
etmekten baka areleri yoktu ve nite- kz 1561 'de).
a.mlf., " S a k z ' n T r k H k i m i y e t i A l t n a A l n -
kim bunu 29 Mays'ta yapmlardr. 1 Bylece Ceneviz Akdeniz'in nemli bir mas", TAD, IV/6-7 (1966), s. 173-199; Halil
Haziran'da bir anlama imzalanarak po- ticaret gc olarak kalmakla birlikte va- nalck, " O t t o m a n G a l a t a 1 4 5 3 - 1 5 5 3 " , Premi-
desta mahall bir "protogerus" ile dei- tandalarnn byk zenginliklerine ra-
ere Rencontre Internationale sur l'Empire Ot-
toman et la Turguie Moderne ( e d . E d h e m El-
tirilmi, Pera ve Cenevizliler'e ahs ve men cumhuriyet olarak deniz gc ba- d e m ) , stanbul-Paris, s. 17-116; A. Vigna, " C o -
iktisad haklar verilmi, denizde ve ka- kmndan nemini yitirmitir. Amerika'- dice diplomatico delle colonie tauroliguri
rada serbest ticaret hakk, din yinle- nn kefi, Akdeniz trafiinde edindikleri d u r a n t e la s i g n o r i a d e l l ' U f f i c i o di S a n G i o r -
rin serbeste yerine getirebilmesi de ga- zenginlikler sayesinde pek ok Ceneviz- g i o (1453-1474)", Atti della Societ Ligure di
Storia Patria, VI, Genova 1868; VII (1874); C.
ranti altna alnm, Pera'daki Katolik li'ye yeni yollar deneme imkn sala- Manfroni, "Le Relazioni fra Genova, 1'Im-
kiliseler, yenilerinin yaplmamas ve an- mt. Ayrca eski Ceneviz smrgelerin- p e r o B i z a n t i n o e i T u r c h i " , a.e., XXVIII (1898),
larnn alnmamas art ile yerlerinde de Cenovaliar ticaretlerine devam et- s. 575-858; M. F. Poggi. " C a t a l o g o della mostra
braklmt. Perallar hara demekle mekteydiler; fakat yerleri artk byk storica d e l l e c o l o n i e G e n o v e s i in Oriente",
a.e., XLVI (1918), s. 113-204; F. Babinger, " D i e
ykml oldular, fakat Yenieri Oca lde Rum ve Ermeniler tarafndan A u f z e i c h n u n g e n des Genuensen Jacopo de
iin devirme vermekten muaf tutuldu- alndndan saylar ok azalmt. 1477 Promontorio - de Campis ber die Osma-
lar. Angelo Giovanni Lomellino'nun yeri- nfus saymnda Galata'da yaklak 6000 nenstaat u m 1475", Bayerische Akademie der
ne 28 Haziran 1453'te, henz douda kiilik toplam nfusun sadece 1000'ini Wissenschaften, Philosophische Klasse, Sit-

vuku bulan olaylardan tam olarak ha- zungsberichte, sy. 8, Munich 1957; Rfk Me-
"Latinler" tekil ediyordu. Fakat Cene-
ll Meri, "Birka Mhim Ariv Vesikas",
berdar olmayan Cenova'dan gnderilen vizliler'in nemi devam etmi olmal ki TED, III (1957), s. 3 3 - 3 5 ; P. Lisciandrelli, " T r a t -
yeni podesta Franco Giustiniani, Sakz'a onlarla 1453'te yaplm olan anlama tati e n e g o z i a z i o n i p o l i t i c h e d e l l a R e p u b b l i -
geldiinde Pera'ya ulaamayacan an- 1613, 1617, 1624 ve 1652 yllarnda ye- ca di G e n o v a (958-1797)", Atti della Societ
laynca buray Ceneviz'e balayan son Ligure di Storia Patria, new serie I (LXXV), Ge-
nilenmi ve bu durum Fransz igali al-
nova 1960; G. Pistarino, " N e l l a R o m a n i a Ge-
sembolik ba da kopmu oluyordu. Ar- tna girdii dneme kadar srmtr. n o v e s e tra i G r e c i e i Turchi. L'isola di Chio",
tk yalnzca "magnifica comunit di Pe- Riuista Storica Italiana, LXXIII (1961), s. 69-
BBLYOGRAFYA:
ra" (fevkalde Pera topluluu) kalyordu. 8 4 ; a.mlf., " L a C a d u t a di C o s t a n t i n o p o l i : da
L. Sauli, Della Colonia dei Genouesi in Ga-
Fakat stanbul'un fethi eski deniz cum- P e r a G e n o v e s e a G a l a t a T u r c a " , La Storia dei
lata, Torino 1831; L. T. Belgrano, Documenti Genouesi. Atti del Conuegno di Studi sui Ceti
huriyetleri iin yeni bir devrin balang- riguardanti la colonia Genouese di Pera, Ge- Dirigenti nelle istituzioni della Repubblica di
c oldu. Bu zellikle Ceneviz'i dorudan nova 1888; a.mlf., " P r i m a s e r i e di d o c u m e n t i Genoua, Genoua 12-13-14 Aprile 1984, V, Ge-
etkiledi ve birka yl ierisinde btn s- riguardanti la c o l o n i a Genovese di Pera", nova 1985, s. 7 - 4 7 ; Yaar Ycel, " T i m u r T a r i -
mrge imparatorluunu kaybetmesiyle Atti della Societ Ligure di Storia Patria, XIII, hi H a k k n d a A r a t r m a l a r , I: T i m u r ' u n T r -
Genova 1877-84; a.mlf., " S e c o n d a serie di k i y e v e Y a k n - D o u i l e likilerine Dair G z -
sonuland. Artk Ceneviz hkimiyeti or-
documenti riguardanti la c o l o n i a di Pera", lemler (1394-1400)", TTK Belleten, XL/158
tadan kalkmt, yalnz Maona deil di- a.e., s. 9 3 2 - 1 0 0 3 ; a.mlf., " C i n q u e documen- (1976), s. 2 4 9 - 2 8 5 ; E. D. D'Alessio, " T r a t t a t o
er koloniler de kendilerini bamsz ad- ti G e n o v e s i o r i e n t a l i " , a.e., XVII (1885-86), s. tra i g e n o v e s i di G a l a t a e M a o m e t t o II", II
detmeye balyorlard; Ceneviz'in g- 2 2 1 - 2 5 1 ; R. Lopez, Storia delle colonie Geno- Veltro, XXIII/2-4 (1978), s. 103-118; Semavi
Bologna 1938; E. Pas- Eyice, " T e s t i m o n i a n z e g e n o v e s i in T u r c h i a " ,
szl zel bir kurulu olan Banco di uesi nel Mediterraneo,
a.e., s. 5 9 1 - 5 9 7 ; a.mlf., " P a l a z z o d e l Comu-
tine, Genoua e Impero Ottomano nel XVII se-
San Giorgio'nun hkimiyete miras ol- n e " d e s G e n o i s P e r a (Galata)", Studia Tur-
colo, Genova 1952; Ph. P. Argenti, The Occu-
masna yol aan bir dizi kararda grl- cologica Memoriae Alexii Bombaci dicata, Na-
pation of Chios by the Genoese and their Ad-
mtr. Bir smrge ynetiminde g- poli 1982, s. 165-179; L. Mitter, " T h e G e n o e s e
ministration of the Island 1346-1566, Cambrid-
in G a l a t a : 1453-1682", 1JMES, X / 1 (1979), s.
lk kt veya bir d tehlikenin tehdi- g e 1958; I. Beldiceanu-Steinherr, Recherches
7 1 - 9 1 ; G. DT. Dennis, "1403 T a r i h l i Bizans-
sur les actes des regnes des sultans Osman,
T r k A n t l a m a s " (trc. Melek Delilba), DTCFD,
Orkhan et Murad 1, Monachii 1967, s. 163, 241-
XXIX/1 -4 (1979), s. 153-166; A. Roccatagliata,
Amasra 2 4 2 ; G. G. Musso, liauigazione e commercio " C o n un n o t a i o g e n o v e s e tra P e r a e C h i o n e l
surlarnn genouese con il Leuante nei documenti dell'arc- 1453-1454", Reuue des Etudes sud-est Euro-
Zindan hiuio di stato di Genoua (secc. XIV-XV), Roma peennes, XVII (1979), s. 2 1 9 - 2 3 9 ; H. akiroiu,
Kaps 1975; a.mlf., " N u o v i d o c u m e n t i d e l l ' a r c h i v i o " F a t i h Sultan M e h m e d ' i n G a l a t a l l a r ' a V e r -
zerindeki di stato di G e n o v a sui G e n o v e s i e il L e v a n - dii Fermann Trke Metinleri", TAD, XIV
Poggio,
te n e l s e c o n d o Q u a t t r o c e n t o " , Rassegna deg- (1983), s. 211-224. m
Cenova
li Archiui di Stato, XXVII (1967), s. 4 4 3 - 4 9 6 ; K.
ve Malaspina
M. Setton, The Papacy and the Leuant 1204-
armalar mi ALDO GALLOTTA
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 365
C E N G - HARB
r kada ile birlikte, ran' smren yaban-
C E N G - i HARB
( ^ ) r bir birlik kurmak zere Gin'a git-
Trk msikisi usullerinden.
L J
"Mzrak veya sng sava" anlamna
gelen bu Farsa tamlama, eng-i harb
veya enk-i harb eklinde de kullanlr.
On zamanl ve on vurulu bir kk usul-
dr. ki nm-sofyanla iki seminin birle-
mesinden meydana gelmitir. 10/8'lik
birinci ve 10/4'lk ikinci mertebeleri
varsa da birinci mertebesi daha ok kul-
lanlmtr. Bu mertebelerin ematik gs-
terilii yledir:
. Mertebe
Dm Dm Dm
P R P R
Tek Tek Tek Tek
2. Mertebe
Dm Dm Dm
J J J J
r r 1 rr r r
Tek Tek Tek Tek
Ceng-i harb, mehter msikisinde ve
zellikle hcum srasnda alnan para-
larda ok kullanlan yrk bir usuldr.
Mehter dnda, Trk msikisinin dier
formlarnda ok az eserin lld bu
usul marlarda, bestelerde ve baz saz
semailerinin drdnc hanelerinde kul-
lanlmtr.
BBLYOGRAFYA:
Ezgi, Trk Msikisi, V, 283; Arel, Trk
sikisi, s. 41; zkan. TMtlU, s. 623.
B SMAIL H A K K I
CENGELI
( )
XX. yzyl balarnda
ran'da ortaya kan milliyeti
ve reformcu bir hareket.
ran'n Gln eyaletinde lkeyi yabanc
devletlerin basksndan kurtarmak ve
cumhuriyet ynetimini kurmak isteyen-
lere, faaliyetlerini ormanlk bir blgede
gerekletirdikleri iin Cengel (ormana
mensup) denilmitir. Bu hareketi, orta
halli bir tacirin olu olan Mirza Kek
Han balatmtr. ran'da 1905 ve 1911
inklplarna da karm olan Mirza K-
ek Han, 1914 ylnn sonunda birka ar-
366
c milletlere kar savamak iin aske-
ti. Burada ttihd- slm adn verdikle-
ri devrimci bir komite kurdular. rgt-
lenme ve eitim konusunda Alman ve
Trk uzmanlarndan faydalandlar. Sr-
drlen faaliyetler iin gerekli para y-
redeki arazi sahiplerinden topland. Hal-
kn mevcut ynetimden ikyeti olma-
sndan da istifade edilerek eitli mes-
leklerden insanlar askere alnd. Faali-
yetlerini zamanla artran tekilt, 1917'-
de Cengel adl bir de gazete karmaya
balad.
1917 ylnda ngiliz taraftarlarn ce-
zalandrmak zere kurulan Komita-y
Dm
Mczt adl bir rgte ye olan hs- za Kek Han'la hsnullah Han arasn-
nullah Han, bu rgt tarafndan Baba-
I +
kan Vskuddevle'ye kar giriilen su-
ikast zerine kap Cengeller'e snd ek Han'n etrafnda toplandlar. hs-
P R
Tek Tek
ve Mirza Kek Han'la birlikte alma-
ya balad. Ancak 1918'de Kek Han'n,
Dm Almanlar'n ve Trkler'in Kafkasya'ya
girmelerini ve Bak petrollerini ele ge-
irmelerini nlemek iin kuzeye doru
Tek Tek
gnderilen ngiliz kuvvetleri kumandan
ile mecburi bir anlama yapmas iki li-
derin arasnn almasna sebep oldu.
Anlamaya gre Kek Han ngilizler'e
kar dmanlktan vazgeecek, Alman
ve Trk uzmanlarnn iine son verecek
ve ngiliz esirlerini serbest brakacakt.
Daha sonra tekrar ormana ekilen K-
ek Han, ngilizler'in 1919'da ran hk-
metiyle bir antlama yaparak ran or-
dusu, maliyesi ve gmrkleri zerinde
kontrol ele geirmeleri zerine, Hiy-
bn ve Muhammed Tak Han Pisyn vb.
M-
dier devrimci liderler gibi ngiliz bask-
sna kar silhl mcadele balatarak
ZKAN Fmen blgesindeki ormanlardan kt.
4 Haziran 1920'de Sovyet ordusunun
~1 desteiyle Ret ve Enzel'yi ele geirdi
ve Gln'da cumhuriyet iln etti. 5 Hazi-
ran'da kendi bakanlnda geici bir
inklp hkmeti ve harp ras kurul- bir yenilgiye urad. 1921'de Haydar Han
du. Bunlar, yeni devletin ynetim ekli-
nin btn ran' kapsamak zere cum-
J
huriyet olduunu, dil olmayan antla-
malar ilga ettiklerini, ferdin mlkiyet
haklarn ve slm' koruyacaklarn be-
lirttiler. Bu arada Kek Han, komnist
rejimin Rusya'da yerlemesi mnasebe-
tiyle Lenin'i tebrik etti. Kek Han yan-
ls milliyetiler, tacirler ve mlk sahip-
leriyle hsnullah Han taraftar aydn-
lar ve burjuva snf Gln Cumhuriyeti'-
ni destekliyordu. Gln inklp birlikleri
ran ahna bal kuvvetleri blgeden
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Cengeli
hareketinin
lideri
Mirza
Kcek Han
uzaklatrarak Temmuz 1920'de Mencl'i
ve Mzenderan eyaletinin bir ksmn ele
geirdiler. Ancak bir mddet sonra Mir-
da anlamazlk kt ve komnistler h-
snullah Han'n, saclar da Mirza K-
nullah yanllar ran'daki kapitalist reji-
me son verip sosyalist bir ynetim kur-
maya karar verdiler. Bylece bir yandan
ehirli ve kyl ayrm yapmadan her-
kesin malna el koyarken bir yandan da
Kur'an'n, din adamlarnn ve rtnme-
nin (tesettr) aleyhinde konumalar yap-
maya baladlar. Kek Han ise zellikle
kendi tarafn tutan kyllerin mallar-
nn ellerinden alnmasna kar idi. hs-
nullah Han bununla da yetinmedi, e-
hirlerde pazarlara getirilen mallar m-
sadere etmek zere ehir girilerine
adamlar yerletirdi. Bu durum karsn-
da Kek Han ahla savamaktan vaz-
geip Fmen blgesindeki ormanlara e-
kildi.
hsnullah Han 31 Temmuz 1920'de
Ret'te yeni bir devlet kurdu. Yaymla-
d beyannmede zenginlerin mlkleri-
nin alnp kyllere datlacan belirt-
tii halde kyllerin btn mal varlkla-
rna el koydu. Ancak Austos 1920'de
herhangi bir hazrlk yapmakszn Tah-
ran zerine yrmeye kalkt ve ar
Amolu'nun emrine giren komnist
partisi, Kek Han'n ynetimindeki Cen-
geller'le hsnullah Han taraftarlarnn
yeniden bir tek cephede toplanmasn
salad ve Gln'da Mirza Kek Han'n
liderliinde yeni bir hkmet kuruldu.
Kek Han Gln' ah hkmetine kar-
bir sava ss yapt. Bu hkmet ya-
banc mdahaleleri reddetmekle bera-
ber Rusya'ya sempati duyuyordu. Ancak
bir sre sonra bu yeni cephede de an-
lamazlk kt. hsnullah Han bir defa
daha Tahran zerine yrmeye kalk-

tysa da yine ar bir yenilgiye urad
ve etrafndakiler dald. 30 Temmuz
1921'de birleik cepheden uzaklatr-
lan hsnullah Han Lhcn'a gitti. Bu
arada Mirza Kek Han'la Haydar Han
Amolu'nun da aras ald. Kek Han
daha nce olduu gibi bu defa da ah
hkmetiyle anlamaya alt. Kom-
nistler 4 Austos 1921'de Gln'da cum-
huriyet iln ettiler. Ancak 29 Eyll 1921'-
de Ret civarnda Peshan'da inklp ko-
mitelerini kurmaya alan Haydar Han
Amolu Kek Han kuvvetleri tarafn-
dan ldrld.
Sovyetlerin ngiltere ve ran'la mna-
sebetlerini dzeltmek istemesi ve 26 u-
bat 1921'de Sovyet-ran antlamasnn
imzalanmas Cengel hareketinin sonu
oldu. Sovyet hkmeti ran'a kar em-
peryalist politikalarn terkederek ordu-
sunu 8 Eyll 1921'de bu lkeden ekti.
Sovyet desteini kaybeden Cengel ha-
reketi dzenli ran ordusu karsnda yal-
nz kald. ran hkmeti Ekim 1921'de
Rz Han (Rz ah) kumandasndaki ran
Kazaklarn Cengeller'in zerine Gln'a
gnderdi ve onlar tamamyla yok etti.
Kek Han kat Tli dalarnda ya-
kaland, bir kyl tarafndan kesilen ba-
Tahran'a getirildi (1300 h. /1921). Kay-
naklarda muhalifleri tarafndan ldrl-
d veya souktan donduu eklinde
rivayetler de vardr. hsnullah Han ise
Mzenderan'da Vlser'da yapt top-
lantda komitesini dattktan sonra sek-
sen kiiyle birlikte Bak'ye kat. Bura-
da arkadalarna ve kendisine tannan
baz menfaatler karlnda gnll ola-
rak Kzl Ordu'ya yazld. Ancak 1924'te
gnll askerlik uygulamasna son veri-
lince bundan honut olmayan taraftar-
larnn bir ksm ortadan kaldrld. hs-
nullah Han da Trkistan'a srld ve
1939'da orada ld.
Kek Han'n gerek yazlar gerekse
aklamalarndan, onun Sovyetler dahil
btn d mdahalelere kar olduu ve
tam bamsz bir ran devletini hedefle-
dii anlalmaktadr. ngilizler'e ve on-
larla i birlii yapan ran ynetimine kar-
Sovyetler'in yardmyla mcadele et-
mekte saknca grmemesi onun kom-
nist olduunu gstermez. Hatta bir l-
de, o srada Osmanl Devleti'nin yay-
maya alt panislmizmin etkisi al-
tndadr. Ancak hsnullah Han ve ta-
raftarlar vastasyla Cengel hareketine
sosyalizm de girmi, zel mlkiyete ve
slm esaslara kar tavr alnmtr. Bu
bakmdan hareketin fikr bir btnlk
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CENGZ H A N
iinde olduunu sylemek mmkn de-
ildir.
BBLYOGRAFYA:
Ferheng-i Frs, V, 4 3 5 ; VI, 1619; Hseyin
Mekk, Trh-i Bst le-i iran, Tahran 1323
h./1944, s" 239, 308 vd., 319 vd.; ibrhim
Fahrl, Serdr- Cengel Mrz Kek Hn, Tah-
ran 1349, s. 4 1 6 ; Menr-i Grgn, Siyset-i
Deulet-i reu der ran, Tahran 1326 h., I,
145-146; G. Lenczovvski, Russia and the West
in Iran, 1918-1948, New York 1949, s. 16 vd., 54
vd.; N. S. Fatemi, Diplomatic History of Persia
1917-1923, N e w York 1952, s. 217 vd.; A. Gi-
rantuski v.dr., Trh-i Irn (trc. Keyhusrev Ki-
verz), Tahran 1359, s. 4 2 4 - 4 4 5 ; Percy Sykes,
C e n g i z H a n ' t a s v i r e d e n bir m i n y a t r {Dervi Mehmed, sab-
Trh-i Irn (trc. M u h a m m e d Tak Fahri D
hat'l-ahbr, sterreichische Nationalbibliothek, C o d AF, nr. 50, ur.
Gin), Tahran 1366 h., II, 685-695; John Obert
11')
Voli, slam Continuity and Change in the Mo-
dern World, Boulder 1982, s. 196; M. Martchen-
ko, " K u t c h u k H a n " , RMM, XL-XL1 (1921), s.
9 8 - 1 1 6 ; TA, X, 179; DMF, II, 2 2 9 5 ; R. M. Sa-
vory, " D j a n g a l i " , El2 (ing.), II, 4 4 5 - 4 4 6 ; A b d u l -
Hadi Hairi, " K c a k Khn Djangali", a.e., V, ki'yi ldrtt. 1199'da Ong Han'la bera-
310-311. nn ber Kiil-Ba mevkiinde Nayman Haka-
M TAHSIN YAZICI
n Buyruk Han' bozguna uratt. Timu-
in 1200 ylnda Ong Han ile birlikte Tay-
r CENGZ HAN " ciyutlar'la anlaan kavimler zerine y-
(. 6 2 4 / 1 2 2 7 ) rd. Onlar malp edip kendilerine t-
Mool mparatorluu'nun kurucusu bi kld. Ayn yl iinde Tayciyutlar, Kata-
ve ilk hkmdar ginler ve Drmenler derlenip toparlan-
(1206-1227). maya alnca Ong Han'la Timuin tek-
rar zerlerine yryerek onlar bozguna
15 Zilkade 549'da (21 Ocak 1155), Trk urattlar. 1201'de Timuin'in dman
takvimine gre domuz ylnn banda, olan Enkiras, Kurilas, Drmen, Tatar, Ka-
bugn Dou Sibirya topraklarndan ge- tagin ve Salciyut kabileleri birleerek Ca-
en Onon nehrinin sa kysnda yer alan cirat ilinden Camoha (Camuka) Seen'i
Deli-n Boldok'ta dodu. Babas Mo- byk han iln ettiler. Bunun zerine Ti-
ollar'n reisi Yesgay Bahadr, annesi muin onlarn zerine yrd. Yaplan
Houlen Ece'dir. Yesgay oluna, dou- savata Camoha ve mttefik kuvvetleri
mundan nce malp edip esir ald bir yenildi. Bu savatan sonra Kongirat ka-
Tatar kabilesinin reisi olan Timuin'in bilesi Timuin'e gelerek ballklarn bil-
(demirci) adn koydu. Timuin on ya- dirdi. Timuin 1202 ylnda Tatar ili ze-
nda babasn kaybetti. Bunun zerine rine byk bir sefer yaparak dmanla-
babasna tbi olan kabileler tarafndan rna ar bir darbe vurdu. Ayn yl iinde
terkedilerek ailece yalnz brakldlar ve Naymanlar'n tekrar toparlandn g-
srekli olarak basklara mruz kaldlar. rerek Ong Han ile birlikte onlarn zeri-
Hatta babas lmeden nce nianland- ne yrd. Byk han iln edilen Camo-
Brte-Fuin, Merkitler tarafndan esir ha-Seen ile Ong Han ve olu Senggn
alindi; Kerayit Hkmdar Ong Han'a 1203'te Timuin'e suikast tertiplediler.
(Turul) hediye olarak takdim edildi. Ong Fakat bunu nceden haber alan Timuin
Han, Yesgay Bahadr'm mttefiki oldu- ni bir basknla Ong Han'n yurdunu ve
u iin Brte-Fuin'i Timuin'e geri gn- Kerayit lkesini yamalad. Ong Han ile
derdi. Timuin ve ailesinin balklk ve olu katlar. Daha sonra Ong Han ve
avclk yaparak geimlerini saladklar Senggn'e Salciyutlar bata olmak ze-
bu skntl dnem yirmi yedi yl srm- re baz iltihaklar olmusa da Timuin
tr. Bu sre iinde Timuin, bata Tay- bunlarn zerine yryerek onlar dat-
ciyutlar olmak zere Merkitler ve dier t. 1204 ylnda Ongut Hkmdar Ala-
baz kabilelerle mcadele etmi, bu sa- ku Tigin, Timuin'e haber gndererek
yede siyas, idar ve asker tecrbe ve Nayman Hkmdar Tayang Han'n Mer-
vasflar kazanmtr. 1195 ylnda ok sa- kit Hkmdar Kutuku ile anlama yap-
yda kabile Timuin'e katld. 1197'de tn ve onlara Katagin ve Salciyut gibi
Merkitler zerine yryerek onlar ma- kavimlerin iltihak ettiini haber verdi.
lp etti ve Merkitler'in beyi Tokta-Be- Timuin sratle hazrlklarn tamamla-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 367
CENGZ HAN

yarak mttefik kuvvetleri yurtlarnda clar ve elisini ldrtmt. Bunun ze- rasnda tekrar hastaland ve Austos
bast ve hepsini datt. Bu zaferden rine Cengiz Han 1219 ylnn yaznda b- 1227'de ld. Cenazesi Moolistan'n
sonra 1205'te ilk defa Tangut ili zeri- tn ordularyla birlikte rti blgesine kuzeydousundaki Burhan Haldun'a g-
ne s e f e r yaparak bu lkenin ehirlerini ulat ve buradan Otrar zerine yrd. trlp orada defnedildi.
yamalad. Sonbaharda ehri kuatt. Oullar a- Cengiz Han. yksek bir fizik gce ve
Timuin 1206 ylnda, Nayman Tayang atay ile gedey'i burada brakp ken- sarslmaz bir iradeye sahipti. ocuklu-
Han, Ong Han ve Kutuku-Beki bata ol- disi Buhara zerine yrd. Dier olu undan beri karlam olduu olaylar
mak zere btn bozkr hkmdarlar- Cuci'yi de Siriderya blgesine bir sefere ona olaan st sabr ve tahamml g-
n hkimiyeti altnda toplamt. Onon memur etti. gnlk bir kuatmadan c, tecrbeyle ilenmi bir zek kazan-
rma kysnda ayn yl yaplan kurul- sonra 10 ubat 1220'de Buhara aln- drmt. ldnde haleflerine Kore'den
tayda dokuz paral ak tu diktirdi; ku- d. Mart aynda Semerkant da teslim ol- Yakndou'ya ve Gney Avrupa'ya, G-
rultay sonunda "Cengiz" (cihan hkm- du. Otrar' zaptettikten sonra Semer- ney Sibirya'dan in Hindi'ne kadar uza-
dar, gklerin olu, gl, mkemmel sa- kant muhasarasna katlan aatay ile nan, silh kuvvetiyle kazanlm geni
va) unvanyla kaan iln edildi ve b- gedey, Hrizmahlar'n baehri Gr- bir imparatorlukla birlikte tekiltn esas
tn bozkr kavimlerinin en byk h- gen'e, Tuluy da Horasan zerine gn- ilkelerini de brakyordu. mrnn so-
kmdar durumuna geldi. 1207'de Tan- derildi. Merv'de bn'l-Esr'e gre {el- nuna kadar btn kltrlere yabanc kal-
gutlar zerine ikinci defa sefer yaparak Kmil, XII, 393) 700.000, Cveyn'ye gre d. Devlet tekiltnda sadece Mool ge-
pek ok ganimetle geri dnd. Ayn yl (Trh-i Cihng, I, 201) 1,300.000'den lenekleri hkimdi. Cengiz Han yalnz ken-
iinde Krgz hkmdarna bir eli heye- fazla insan ldrld. Nbur'da inti- disi ve yaknlar iin almtr. mpara-
ti yollayp kendisine tbi olmasn iste- kam hrsyla kediler ve kpekler bile kat- torlukta kurduu tekilt ilkel prensip-
di. Krgz hkmdar da ak renkli doan ledildi. Tuluy Herat' ele geirdikten son- lere dayand iin lmnden sonra an-
kuu gndererek balln bildirdi. 1208 ra Belh-Mervrrd arasndaki Tlekn' cak krk yl devam edebilmitir. Buna
ylnn k mevsiminde Nayman Hkm- kuatmakta olan babas Cengiz Han'a ramen ailesinin hkimiyeti birka nesil
dar Tayang Han'n olu Klg'n Mer- katld. 1220 yazn Naheb'de geirdi, srmtr. Kendisinin kuvvetli iradesi
kitler'le ittifak yapmas zerine Cengiz ardndan Tirmiz'i zaptetti. Ertesi yl Cey- oullarnn hibirinde olmadndan l-
Han harekete geerek onlar malp hun'u geip Belh'i ald. Grgen ise uzun mnden sonra ailesinin devleti beraber
etti; Merkit hkmdar ld, kardele- sre kuatlmasna ramen alnamam- idare etmesini planlad. Salnda veli-
ri ve ocuklar Uygur lkesine katlar. t. Bunun zerine Cengiz Han, olu Tu- aht tayin ettii gedey zamannda h-
Nayman Klg ise daha batdaki Kara- luy'u aabeylerine yardm iin gnder- nedan yelerinin birlikte hkm srme-
htay Hkmdar Gr Han'a snd. Fa- di. Tuluy'un geliinden sonra Mool or- leri ve halkn eritii refah seviyesi. Cen-
kat Klg burada da rahat durmaya- dusu Grgen'in hendeklerini doldura- giz Han'n ne kadar isabetli bir seim
rak Gr Han' ldrd ve lkesine h- rak ehri n e f t ile atee verdi. Daha son- yaptn gstermektedir.
kim oldu. Ertesi yl Uygur dikutu Cen- ra zenaatkrlar hari halk tamamen kat-
Cengiz Han, kendisine kar kanlar,
giz Han'a tbiiyetini bildirdi. Cengiz Han ledilerek ehir tahrip edildi. Grgen'i
teslim olmamakta direnenleri ocuklar,
1210 yl sonlarnda Tangutlar zerine savunanlar arasnda eyh Necmeddn-i
kabileleri ve ehirleriyle birlikte ortadan
yrd. Tangut Hkmdar idurhu k- Kbr da bulunuyordu. Hrizm'in zap-
kaldrrd. ada olan bn'l-Esr, Hz.
zn Cengiz'e verdi ve balln arzet- tndan sonra Cengiz Han olu Cuci'ye,
d e m ' d e n o zamana kadar insanln
ti. Ertesi yl Kartuk Arslan Han Cengiz Hrizm lkesinin bu blm de dahil ol-
mruz kald en byk felketin Mool
Han'a tbiiyetini bildirdi. 1212-1214 yl- mak zere ele geirdii Bat Sibirya'y
istils olduunu syler ve, "Keke an-
lar arasnda Cengiz Han'n ordular bir- vererek onu blgeye idareci olarak gn-
nem beni dourmasayd da tyler r-
biri arkasndan drt defa Htay lkesi- derdi. Kendisi de Celleddin Hrizmah
pertici zulm ve katliamlar grmesey-
ne girerek Htaylar' kendisine balad. zerine yrd. Celleddin, Gazne ve
dim I" der. Cengiz Han'n ordular istil
Cengiz Han 1215'te Balasagun tarafla- Sind blgelerinde yaplan savalarda boz-
ettikleri slm lkelerinde ta stnde
rna bir ordu gndererek buralar itaat guna urayarak kat. 1223 yazn bu-
ta brakmadlar. Kadn ve ocuklar da-
altna ald. 1217 ylnda kumandanlarn- gnk Takent'in bulunduu yerde ge-
hil herkesi vahice ldrdler. Mool as-
dan Subitay Noyan' Togaar Noyan ile iren Cengiz Han, 1224 ylnda btn H-
kerleri, slm kltr ve medeniyetinin
birlikte Merkitler zerine, Buragul No- rizmah lkesini hkimiyeti altna ald
en nemli merkezlerini de tahrip etti-
yan ile Drmen Bahadr' Tumatlar'a kar- ve Hrizmahlar'a kar gerekletirdii
ler. Camiler ahr olarak kullanld. H-
yollad. Daha sonra olu Cuci'yi Krgz- seferini tamamlayarak Moolistan'daki
rizmahlar'n lkesi batan baa vira-
lar zerine sevkederek si Krgz ilini h- kararghna dnd (1225). 1226'da tek-
neye evrildi. XIII. yzyln ilk eyreinde
kimiyeti altna ald. 1219'da Htay lke- rar Tangutlar lkesine girerek Tangut
meydana gelen bu olaylardan bir asr
sinden ordularn ekti ve onlarla bar Hkmdar idurhu'yu ve btn Tangut
sonra blgeyi gezen seyyahlar, Mool
yaparak o srada ortaya kan yeni bir ileri gelenlerini ldrtt. Yurduna d-
istil ve tahribatnn izlerine rastladk-
durum iin kurultayda sefer karar ald. nerken yolda hastaland. Oullarn a-
larn sylerler. Moollar'n slm kltr
Bu yeni sefer Hrizmah zerine olacak- rtarak onlara vasiyetini yapt. Kendi-
ve medeniyet eserlerini tahribe ynelik
t. Aleddin Muhammed Hrizmah'm sinden sonra gedey'in kaan olmasn
harekt, Cengiz Han'dan sonra Hlg
akrabas ve kumandan olan Otrar Vali- istedi. Yasa ilerini aatay'a havale et-
ve dier ahfad tarafndan da devam
si nalck, Cengiz Han'a bal mslman- ti. Ordularnn idaresini ise kk olu
ettirilmi, ok sayda mslman katle-
lardan oluan bir ticaret kervann Ot- Tuluy'a verdi. Ayn yl Tangut'un baeh-
dilmi, cami, medrese ve ktphaneler
rar yaknlarnda yamalatarak kervan- rine bir sefer dzenledi. Ancak sefer s-
yaklp yklmtr. Cengiz Han hibir di-

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

368 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CENN

ne mensup olmad iin insanlar ara- lan bir devlet kurdu. nc olu ge-
CENGZLER
snda dinlerinden dolay bir ayrm yap- dey veliaht olup Mool liderlerinin katl-
mad. Hangi dine mensup olursa olsun d kurultayda byk han seildi. En (bk. MOOLLAR).
lim ve zhidlere iyi davranr, onlar hi- kk olu Tuiuy'a imparatorluun mer-
maye ederdi. Cengiz Han, in'in ve di- kezini tekil eden Moolistan verildi. Bu- r . H
er yerleik toplumlarn eitli sebepler- nun oullar Meng Han ile Kubilay Han, CENN
le zayflad bir dnemde bozkr kabi- gedey'den sonraki iki nesil iinde b- ( oe*11)
lelerini birletirme frsat bulmu ve bu- yk hanl onlardan almay baardlar.
Anne karnndaki ocuk. ^
nu iyi deerlendirmitir. Asker baar-
BBLYOGRAFYA :
snn dayand temel vasflar rgtlen-
Moollarn Gizli Tarihi (trc. A h m e t Temir), "rtmek; rtnmek, gizlenmek" an-
m e yetenei, disiplin, sratli hareket ve Ankara 1948; Czcn, Tabakt- ir, II, 97- lamndaki cenn kknden treyen ce-
amalarna ulamada gsterdii acma- 148; ayrca bk. ndeks; Nesevl, Sret-i Celled-
nn (oulu ecinne), szlkte "gizli olan
szlkt. En karakteristik vasflarndan din- i Mtngburn(trc. A n o n i m , nr. Mcteba M-
nov). Tahran 1334 h s. 7-12, 16-17, 106-111,
ey, anne karnndaki ocuk" gibi mna-
biri de hainlere kar duyduu nefretti.
121-124, 128; ayrca bk. ndeks; bn'l-Esr, lara gelmektedir. Henz domam o-
Kt duruma den efendilerine ihanet
el-Kmil, XII, 3 5 8 - 3 9 7 ; ayrca bk. ndeks; C- cua, doum vaktine kadar anne karnn-
ederek kendisine yaranacaklarn sanan-
veyn, Trh-i Cihng (ztrk), I, 9 2 - 2 1 9 ;
lar derhal idam ettirir, dman olan da sakland iin cenin denmi, kelime
Eb'l-Ferec [bn'l-br], Trhu muhtaari'd-
hkmdarlara sonuna kadar sadk ka- yet (bk. en-Necm 5 3 / 3 2 ) ve hadisler-
dvel (nr. A . Slihn), Beyrut 1890, s. 228-
lanlar da hizmetine alarak mkafat- 2 3 6 ; a.mlf., Abu'l-Farac Tarihi (trc. m e r R- de (mesel bk. Buhr, F e r ' i z " , 11; M s -
landrrd. za Dorul), Ankara 1987, II, 4 7 8 - 4 8 2 ; Re- lim, "Kasme", 35, 36, 38; E b Dvd, " M u -
dddin, Cmi"u't-tevrih (nr. B e h m e n Keri-
k a d d i m e " , 54) bu anlamda kullanlm-
Mool mparatorluu'nun hukuk ve as- m), Tahran 1349 h./1970, I, 2 1 3 - 3 8 8 ; Ms-
tr. Kur'n- Kerm'de insann yaratl
t e v f , Trh-i Gzde (Nev), s. 362, 365-367,
kerlik ilerini dzenleyen kanunlar "Cen- anlatlrken onun anne karnnda eitli
494, 497, 529, 580, 6 6 9 ; E b T - G z Bahadr
giz Han Yasas" olarak mehurdur. As- Han, ecere-i Trk (nr. Desmaison), Petersburg safhalardan getii ve belli bir sre so-
lnda bu yasann tamam bizzat Cengiz 1871-74, I-II; a.e. (nr. Rza Nur), stanbul 1925; nunda rahimde gelimesini tamamlayp
Han tarafndan konulmu olmayp ne- H. H. Hovvorth, History of the Mongols, Lon-
dnyaya geldii belirtilmektedir (bk. el-
silden nesile aktarlan Mool hukuk ve don 1876-1927, I-IV; Zeki V e l i d T o g a n , Mool-
lar, Cengiz ve Trkler, stanbul 1941; a.mlf.,
Hac 2 2 / 5 ; e l - M ' m i n n 23/12-14).
trelerinin bir kurallar mecmuas halin-
Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1946; slm hukukuna gre cenin dounca-
de dzenlenmesiyle olumutur. Cengiz a.mlf., " i n g i z H a n " , DM, VII, 6 9 8 - 7 1 7 ; B.
ya kadar baz bakmlardan anneye ba-
Han kaan seildii 1206 kurultaynda Spuler, Die Goldene Horde die Mongolen in
l ve baml ise de cenin olarak teek-
bu kurallara baz ilveler yapm ve bun- Russland (1223-1502), Leipzig 1943; B. Y. Vladi-
mirtsov, Cengiz Han (trc. Hasan Ali Ediz), stan- kl anndan itibaren ayr bir varlk ka-
lar resmen yrrle koymutur. Otuz
bul 1950; H. D. Martin, The Rise of Chingis Khan bul edildiinden kendisine eksik bir ki-
d e f t e r halinde tanzim edilen ve Mo-
and His Conquest of Horth China, Baltimore
ol hazinesinde saklanan yasay uygu- ilik ve eksik bir vcb (hak) ehliyeti ta-
1950; G. Vernadskiy, The Mongols and Russia,
lama grevini de bu kanunlar en iyi bi- nnm, doum zamanna kadar zayi ol-
N e w Haven 1953; brahim Kafesolu, Harezm-
len olu aatay'a vermitir. Timurlular ahlar Devleti Tarihi, Ankara 1953; a.mlf., "Trk mas muhtemel birtakm haklarn onun
dahil slmiyet'i kabul eden Mool ha- T a r i h i n d e M o o l l a r v e C e n g i z M e s e l e s i " , TD, iin sakl tutulmas kabul edilmitir. Bu
V / 8 (1953), s. 105-136; A. Y. Yakubovsky, Al- haklar nesep, miras, vakf ve vasiyet ol-
nedanlar bu yasalar zenle tatbik et-
tnordu ve nhitat (trc. Hasan Eren), stanbul
milerdir. Cengiz Han Yasas bir kitap mak zere drt eittir. Buna gre an-
1955; M u s t a f a Kafal, Altn Orda Hanlnn
halinde tam olarak zamanmza intikal Kurulu ve Ykseli Devirleri, stanbul 1976; ne karnndaki ocuun anne ve baba-
etmemekle birlikte Mool tarihine dair a.mlf., temi Hacya Gre Cuci Ulusunun syla nesep, bunlar vastasyla da dier
Tarihi ( d o k t o r a tezi, 1965), Merkez Ktp., nr. yaknlaryla akrabalk ilikisi doar ve
eserlerde, zellikle Moollarn Gizli Ta-
4 0 8 6 ; R. Grousset, Bozkr mparatorluu Atil-
rihi, Cmi'u't-tevrh, Trh-i Cihn- bu sebeple miras brakan bir yaknnn
la/Cengiz Han/Timur (trc. Reat zmen), s-
g ve Abu'l-Farac Tarihi gibi eser- tanbul 1980, s. 1 8 6 - 2 5 0 ; Barthold, Trkistan,
lmesi halinde ona miras olur. Miras-
lerde eitli maddelerine yer verilmitir. s. 4 0 5 - 4 8 7 ; ayrca bk. Dizin; a.mlf., "Cengiz lar arasnda ceninin bulunmas duru-
Cengiz Han yasalar gerektiinde ok ac- H a n " , A, III, 9 1 - 9 8 ; P. Ratchnevsky, Cinggis- munda hisselerin tesbiti iin kendisinin
Khan Sein Leben und Wirken, Wiesbaden 1983;
masz bir ekilde uygulanrd. Cinayet, erkek veya kz olmas ihtimaline gre iki
L. Ligeti, Bilinmeyen Asya (trc. Sadrettin Ka-
soygun, tasarlanm yalan, zina, cinsel ayr hesap yaplr; cenin iin en avantaj-
ratay), Ankara 1986, s. 1 0 8 - 1 2 4 ; Abdlkadir
sapklklar, by ile ktlk yapmak, a- nan, " D e s t n - Nesl-i Cengiz Han Kitab l durum esas alnarak miras paylatr-
lnm bir mal saklamak gibi sularn H a k k n d a " , Makaleler ve ncelemeler, Ankara lr ve onun pay douma kadar bekleti-
cezas idamd. 1987, s. 198-206; David Ayalon, " T h e Great lir. Sa doarsa kendi payna hak kaza-
Y a s a of C h i n g i z K h n " , SLI, XXXIII (1971), s.
Cengiz Han'n Cuci, aatay, gedey nr. Fazla pay ayrlmsa artan ksm, l
97-140; D. 0. Morgan, " T h e G r e a t ys of Chin-
ve Tuluy adl drt olu ile be kz dn- g i z K h n a n d M o n g o l L a w in t h e l k h i n a t e " , domusa ayrlan payn tamam dier
yaya gelmitir. lmnden sonra lke BSOAS, XLIX/1 (1986), s. 163-176; a.mlf., miraslara intikal ettirilir. kiz veya z
" C e n g i z " , Elr., V, 133-135; " i n g i z H a n " , TA, doum ndiren vuku bulduu iin n-
oullar arasnda taksim edildi. En b-
XII, 5 5 - 5 8 ; " i n g i z Y a s a s " , a.e XII, 5 8 ; J. A.
yk olu Cuci babasndan nce ld ceden buna gre hesap yaplmaz. Ancak
Byle, " C i n g i z - K h n " , El2 (ng.), III, 41-44;
iin miras olu Batu'ya intikal etti. Al- a.mlf., " i n g i z H n " , UDM, VII, 691-698; DMF,
byle bir durumda terike buna gre ye-
tn Orda Devleti'nin esasn tekil eden 1 / 2 , s. 8 5 7 ; " C e n g i z H a n " , ABr., III, 4 6 0 - 4 6 2 . niden taksim edilerek miraslara fazla-
Ak Orda, Batu Han tarafndan kurulmu- dan denen ksm geri alnr. Ceninden
tur. kinci olu aatay kendi adyla an- S MUSTAFA KAFALI baka miras yoksa veya miraslar ce-

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 369
CENN
ninin doumu ile pay alamayacak duru-
ma dyorsa paylatrma ceninin do-
umuna kadar bekletilir. Vasiyete ge-
lince, aksi grte olanlar bulunmakla
birlikte, tek tarafl irade beyan ile ta-
mamlanan bir hukuk ilem olduundan
vasiyet cenin iin de geerlidir; yani ce-
nin veli veya vas gibi bir temsilcinin ka-
bul beyanna gerek olmakszn kendisi
lehine yaplan vasiyet konusu mala hak
kazanr. Ayn durum tek tarafl irade be-
yan ile tamamlanan vakf iin de sz
konusudur. Cenin iin vasiyet ve vakfn
geerli olmas, vasiyette bulunann lme-
si veya vakf ileminin nceden tamam-
lanmas gibi bir sebeple -douma kadar
bunlarn geerli olmamas durumunda-
ceninin hakknn zayi olmas ihtimalin-
den dolaydr. Ayrca vakf lehtar olarak
sonradan doacak kimselerin de belir-
lenebildii gz nne alnrsa ceninin n-
celikle lehtar olmas gerektii anlalr.
Bunlarn dndaki bir hakkn dorudan
cenin iin domas imknsz olduu gi-
bi veli veya vas de onun adna hak do-
urucu bir hukuk ilem yapamaz. Zira
baka bir hukuk ileme zaruret bulun-
mad gibi satm akdinde olduu ze-
re bu tr ilemlerin cenin iin bor do-
urmas da mmkndr. Halbuki cenin
borlanmaya ehil deildir.
Vasiyet veya miras yoluyla cenine bir
maln intikal etmesi douma kadar i-
lerlik kazanmad (nfiz olmad) ve ce-
nin zimmet ve tam vcb ehliyetine sa-
hip bulunmad iin herhangi bir borca
da muhatap deildir. Bu sebeple anne-
si, babas veya dier yaknlarnn nafa-
kaya muhta olmalar halinde onlara kar-
bir nafaka sorumluluu yoktur. Ah-
med b. Hanbel'e gre ise cenine bir ma-
ln intikali doumdan nce de ilerlik ka-
zanr. Bundan dolay cenin nafaka bor-
lusu olduu kimselere kar bu maldan
nafaka demekle ykmldr.
Ceninin sz edilen haklardan fayda-
lanabilmesi iin lehine vasiyet ve vakf
yapldnda veya miras brakan ld- lanma hakk da vakfn dier iehtarlar-
nde anne karnnda mevcut olmas ve
sa olarak domas gerekmektedir. Bu
sebeple hukukular, lehine haklarn do-
duu srada ceninin anne karnnda mev-
cut olup olmadnn belirlenmesinin za-
ruri olduunu sylemiler ve nesebinin
tesbitiyle ilgili olarak hamileliin asgari
ve zami sreleriyle ilgilenmilerdir. Bu-
gnk tbb imknlar ilk gnlerden iti-
baren hamileliin tesbitini mmkn kl-
maktadr. Ayn kolaylk slm hukuku-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
370
nun ilk tedvn dnemlerinde mevcut ol-
madndan slm hukukular baz yet- DRME).
lerin delletinden, yaadklar alarda-
ki tbb bilgilerden ve ahs tecrbele-
rinden hareketle hamileliin asgari ve
zami srelerini belirlemeye almlar- mektedir. Haneffler ise vas deil mal-
dr. Nitekim ocuun anne karnnda kal-
d sre ile stten kesilinceye kadar ge-
en srenin otuz ay olduunu bildiren
yetle (el-Ahkf 46/15) ocuu emzirme
sresini iki yl olarak belirleyen yetleri
(el-Bakara 2 / 2 3 3 ; Lokman 31/14) birlik-
te deerlendirerek onun anne karnnda
geirdii asgari srenin alt ay olduu
sonucuna varmlardr. Modern tp da
bu sonucu desteklemektedir. ocuun
anne karnnda kalabilecei zami sre-
ye gelince, bu hususa k tutacak her-
hangi bir yet veya hadis bulunmadn-
dan slm hukukular kendi zamanla-
rndaki baz rneklere ve snrl tp bilgi-
lerine dayanarak bu konuda farkl s-
reler kabul etmilerdir. Ancak hamileli-
in doru olarak tesbitinin mmkn ol-
duu gnmzde tahmin ve birbirinden
ok farkl hamilelik sreleri belirlemek
sz konusu deildir.
Cenin iin kabul edilen haklarn sabit
olabilmesi, onun sa domu olmas ar-
tna baldr. Bu da ocuun alama, ha- el-Hudar Bek, Ul'l-fkh,
reket etme gibi canllk belirtileri gster-
mesiyle anlalr. slm hukukularnn
ou, doum srasnda canllk almet-
leri gsterdii halde doum olay ger-
ekletii anda bu almetler kendisin-
de grlmeyen ocuu l domu ka-
bul ederler. Hanef hukukular ise nor-
mal doumlarda gsn, ters doum-
larda gbein anneden ayrlmasna ka-
dar ocuun canl olmas halinde onu
sa domu sayarlar. Bu durumda ve-
ya ceninin doumdan ksa bir mddet
sonra lmesi halinde miras ve vasiyet
yoluyla intikal eden mallar ocuun mi-
raslarna kalr. Ceninin l domas du-
rumunda ise kendisi iin bekletilen mal-
lar miras brakann veya vasiyet yapa-
nn miraslarna geer. Vakftan fayda-
na intikal eder. Ceninin sa domas ger-
ek anlamda olabilecei gibi anneye dar-
be vurulmas gibi bir haksz fiil sonu-
cu l domas durumunda olduu ze-
re takdiren de olabilir; bu ekilde l
doan ocuk hkmen sa domu ka-
bul edilir. Miras ve vasiyet yoluyla inti-
kal eden mallarn yan sra haksz fiili
yapan kimsenin demek zorunda oldu-
u tazminat da (gurre*) ocuun miras-
larna intikal eder (ocuun drl-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
mesiyle ilgili din hkmler iin bk. OCUK
Ceninin lehine doan haklarn korun-
mas iin ona bir vas tayini slm hukuk-
ular tarafndan genellikle kabul edil-
larnn muhafazas iin yediemin tayin
edilmesinin gerektii grndedirler.
BBLYOGRAFYA:
Buhr, "Fer'iz", 11; Mslim, "Kader", 1-4,
"Kasme", 35, 36, 38; Eb Dvd, "Mukaddi-
me", 54; Beyhak, es-Snen'l-kbr, VII, 443;
bn Hazm, el-Muhall, Beyrut 1408/1988, X,
131-132; Serahs, el-Mebst, VI, 44-45; Eb
Bekir bn'l-Arab, Ahkmul-Kur' n (nr. Ali
Muhammed el-Bicv), Kahire 1387-88/1967-
68, I, 202; 111, 1096-1097; Abdlazz el-Buhr,
Kef'l-esrr, IV, 239; bn Receb, el-Kau'id,
Kahire 1391/1971, s. 192; bn'l-Hmm, Fet-
hu'l-kadr (Bulak), 111, 310-311; Molla Hsrev,
Mir't, stanbul 1967, II, 244; Emr Bdih,
Teysr, II, 250; Elmall, Hak Dini, VI, 4343-4345;
Bilmen, Kamus2, II, 398; Ali Himmet Berki, Hu-
kuk Mant ue Tefsir, Ankara 1948, s. 122;
Zerk, el-Fkhul- islm, II, 239, 742; III, 240,
242; M. Eb Zehre, UlT-fkh, Kahire 1377/
1958, s. 331; a.mlf., el-Ahul'-ahiyye, Ka-
hire 1957, s. 386-387; Muhammed Ysuf Ms,
el-Fkhu I-slm: Medhal li-dirseti nizmi'l-
mu'melt fh, Kahire 1958, s. 222; Mahmd
Esad Seydiehr, Ferid'l-feriz, zmir 1311, s.
30-35; Mustafa es-Sib, erhu Knni'l-ah-
uli'-ahiyye, Dmak 1963, II, 8; Muhammed
Kahire 1965, s. 99-
100; Muhammed Abdrrahm el-Kik, et-Terike
ue m yete'alleku bih mine'l-hukk, Badad
1967, s. 157-158; Muhammed Sellm Medkr,
el-Cenn ue'Tahkm'l-mte'allika bih fi'l-
fkhi'l-islm, Kahire 1389/1969, s. 31-32, 131,
143, 147-150, 276, 287, 293-299; Karaman, s-
lm Hukuku, I, 182-183; Mustafa Uzunpostal-
c, Hukuk ue slm Hukuku, Konya 1990,1, 207-
210; Bedrn Eblayneyn Bedrn, Hukkl-eu-
ld fi'-er'atiT-slmiyye ue'l-kann, sken-
deriye 1981, s. 6 - 1 0 ; Muhammed Ali el-Br,
Kur'n- Kerm ue Modern Tbba Gre nsann
Yaratl (trc. Abdlvehhb ztrk), Ankara 1991,
s. 180-181. m
LLFEL MUSTAFA UZUNPOSTALCI
CENKLER, Ali Yakup ^
(1913-1988)
Son dnem din limlerinden.
L J
Kosova eyaletinin Gilan kasabasnda
dodu. Babas Hfz Hseyin, annesi
Hriah Hanm'dr. Sekizinci kuaktan
dedesi mer Bey aslen kodra'nn Kol-
geci kynden iken sonradan Gilan ka-
sabasna bal Desivoyca mezraasna
yerlemi olduundan aile kodrallar
adyla anlmaktadr. Dedesi Hac Yakup
Ni Medresesi'nde, babas Hfz Hse-
yin ise Ftih medreselerinde tahsil gr-
mtr.

Ali Yakup ilk tahsilini Gilan'da Srp il-
kokulunda yapt. Bu arada babasndan
Kur'n- Kerm, din bilgiler ve in ders-
leri ald. 1924-1927 yllarnda Gilan Med-
resesi'ne devam ederek Molla Kadri Efen-
di ile Mderris Abdurrahman Efendi'den
temel medrese ilimlerini tahsil etti; ay-
rca Hasan Fik Efendi'den zel olarak
in ve Franszca dersleri ald. 1927'de
skp'e giderek Meddah Medresesi'nde
mehur limlerden Atullah Efendi'nin
derslerine devam etti. Ayn medresenin
muallimlerinden Seyfeddin Efendi'den de
belgat ve Trk edebiyatna dair dersler
ald. Tekrar Gilan'a dnerek iki yl dev-
let ortaokuluna devam etti (1928-1929).
Bu srada Saraybosna ulem meclisi aza-
larndan kir Mesihovi'in delletiyle
1931 ylnda girdii Mekteb-i Nvvb im-
tihann kazanarak tahsiline yl bura-
da devam etti. 1932'de babasnn lm
zerine bir sre tahsiline ara vermek
zorunda kald. 1936'da Kahire'ye gide-
rek Ezher niversitesi'ne bal Klliyye-
t usli'd-dn'de renimini tamamlad.
Bu srada eski eyhlislmlardan Mus-
tafa Sabri, Zhid Kevser ve Yozgatl h-
san Efendi gibi Msr'a yerlemi olan
nl Trk limlerinin zel ders ve soh-
betlerinden de istifade etti.
1946-1957 yllar arasnda Kahire ni-
versitesi Merkez Ktphanesi'nde me-
mur olarak alt. Temmuz 1957'den
Kasm 1959'a kadar Msr'n Ankara b-
ykeliliinde mtercimlik yapt. Daha
sonra bu grevinden istifa eden Ali Ya-
kup Efendi 1960'ta stanbul'a yerlee-
rek Trk uyruuna geti ve bir yl sonra
da evlendi. Bu tarihten itibaren zel te-
ebbse ait bir fabrikann muhasebe ka-
leminde almaya balad. Bir taraftan
da Ftih, Mesih Paa ve Emr Buhr ca-
milerinde hy' culmi'd-dn, Ede-
h'd-dny ve'd-drt, Medrik't-Ten-
zil ve Dvn'l-Mtenebb gibi eserleri
okuttu. Ayrca Diyanet leri Bakanl
Ali Yakup
Cenkiler
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Haseki Eitim Merkezi'nde 1976-1980
yllar arasnda tefsir, kelm ve belgat
dersleri verdi. Evinde de orta ve yksek
renim genliinden isteyenlere zel
dersler vererek birok talebe yetitirdi.
Mays 1983'te fel olan Ali Yakup Efen-
di 22 Mays 1988'de stanbul'da vefat
etti ve Edirnekap'da Sakzaac Mezar-
l'na defnedildi.
Muhammed Kutub'un Chiliyet
ni'i-'rn ini Yirminci Asrn
ti adyla iki cilt halinde tercme eden
(Osman ztrk'le beraber; stanbul 1967)
Ali Yakup Efendi Safahat'n
tabndaki "Ftih Camii" balkl iiri Ka-
hire'de iken Arapa'ya evirmi ve bu
eviri Mecellet'l-edeb'de
mtr. Ayrca Safahat'm altnc kitabn-
da anakkale Sava'n tasvir eden ks-
m da nesir olarak Arapa'ya tercme
etmi, dostu air Sv a'ln da bu ter-
cmeyi "Kasdet'-ehd" adyla man-
zum hale getirmitir.
S EKMELEDDN
CENNB, Eb Sad
( )
Eb Sad Hasen b. Behrm el-Cennb
(. 3 0 1 / 9 1 3 - 1 4 )
Karmatler'in gl reislerinden.
L J
Basra krfezi kysnda, devrin nemli
bir liman ehri olan Cennbe'de dodu.
Basra'da bir sre ticaretle megul oldu.
Hamdn Karmat, Vst'ta "Drlhicre"
denilen Karmat merkezini
sonra Eb Sad'i Gney ran'a d* ola-
rak gnderdi. Burada olduka baarl
faaliyetler gsterdi ve mensuplar ara-
snda bir tr sosyalizmi yerletirerek on-
larn mallarn ortaklaa idare etti. Bir
mddet sonra yine Hamdn Karmat ta-
rafndan Bahreyn'e d olarak gnderi-
len Cennb burada ileri gelen bir ailenin
kzyla evlendi; artan nfuzu sayesinde
evrede bulunan bedev ve Karmat grup-
larn ounu kendisine balamay baar-
d. Ksa zamanda Bahreyn evresindeki
yerleim blgelerini ele geirip kendisi-
ne tbi olmayan halk katlettikten son-
ra nce Katf'i (286/899), ardndan da
Ahs'y zaptetti. Onun asl niyeti Basra'-
y alp lkesinin snrlarn geniletmek-
ti. Bunu renen Basra halk memle-
ketlerini brakp kamak istedilerse de
vali Ahmed b. Muhammed b. Yahy bu-
na engel oldu, bir taraftan da durumu
Halife Mu'tazd-Billh'a bildirdi. Bunun
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
C E N N B , E b Sad
zerine halife, Basra evresine byk
masraflar gerektiren bir sur yaplmas-
n emretti; ayrca Cennb'ye kar 2000
kiilik bir ordu gnderdi. Yaplan sava-
ta halifenin ordusu yenilgiye urad; n-
ce esir alnp daha sonra serbest bra-
klan kumandan dndaki btn asker-
ler ldrld. 290 (903) ylnda Bah-
reyn'in merkezi olan Hecer'i uzun bir ku-
kar- atmadan sonra ele geiren Cennb, ar-
Cahiliye- dndan Yemme'yi de topraklarna kat-
t ve Uman zerine yrd. Cennb Bas-
ra'y almak iin tekrar harekete ge-
birinci ki- tii srada, byk bir ihtimalle kendi
devletini kurup Ftmler'le irtibatn ko-
parmasndan dolay, Ubeydullah el-Meh-
yaymlan- d'nin tertipledii bir suikast sonucun-
da Slav asll klelerinden biri tarafndan
hem kendisi hem de ileri gelen adamla-
r Ahs saraynda hamamda iken ld-
rld.
Cennb, yedi olunun en by olan
Sad'i halef tayin etmiti. Sad'in on yl
kadar bu grevde kalmasndan sonra
HSANOLU
aile fertleri arasnda kan mcadele ne-
ticesinde Cennb'nin en kk olu S-
leyman aabeyini malp ederek riya-
n
seti ele geirdi (311/923-24) ve babas-
nn balatt istil hareketini daha b-
yk bir iddetle devam ettirdi.
Cennb lmnden sonra taraftarla-
rnca, mfrit frkalarn birounda g-
rld gibi tekrar dnyaya dnecek bir
vel olarak kabul edildi. Ahs'da bulunan
trbesinin kapsnda, dnyaya dnd-
nde binmesi iin eyerlenmi bir at ha-
zr bekletilirdi. Nsr- Hsrev'in belirt-
kurduktan tiine gre namaz ve orula ilgileri bu-
lunmayp sadece Hz. Peygamber'i tan-
yan o yredeki Karmatler uzun zaman
Eb Sadler diye anlmtr.
BBLYOGRAFYA :
Taber, Tarh ( E b u -Fazl), X, 71, 148; Mes'd,
Mrc'z-zeheb ( A b d l h a m d ) , IV, 264; Sbit
b. Sinn, Trhu ahbri'l-Karmita ( S h e y l Z e k -
kr, Ahbr'l-Karmita i i n d e ) , Dmak 1402/
1982, s. 12-16, 35; Hammd, Kef esrri'l-
Btmiyye (nr. M. Z h i d Kevser), Kahire 1357/
1939, s. 20; Nsr- Hsrev, Sefernme (nr. M.
D e b r - i Siyk), Tahran 1369, s. 147-148; b-
n'l-Esr, el-Kmil, VII, 493-495, 510; VIII, 83-
84; Nveyr, Nihyet'l-ereb, XXV, 233-244;
Makrz, Itti'z'Thuref' (nr. H u g o Bunz),
Leipzig 1909, s. 107-113; a.mlf, Kitb'l-Mu-
kaffe'l-kebr (nr. M u h a m m e d el-Ya'lv), Bey-
rut 1407/1987, s. 261-262; B. Levvis, The Ori-
gins of Ismailism, Cambridge 1941, s. 77-79;
Ali Sm en-Ner, Ne'et'l-fikri'I-felsef, Ka-
hire 1977, III, 329-330; Th el-Vel, el-Kar-
mita, Kahire 1981, s. 54-56, 59; B. Carra de
Vaux, " C e n n b " , A, III, 100-101; a.mlf. - [M.
G. S. Hodgson], "al-Djannbi, A b Sa'd", El2
(ing.). II, 452. m
TTL MUSTAFA OZ
371
 CENNB, Eb Thir
CENNB, Eb Thir
( )
Eb Thir Sleyman b. Hasen
b. Behrm el-Cennb
(. 3 3 2 / 9 4 4 )
Bahreyn Karmat Devleti'nin
en gl reisi.
Eb Sad el-Cennb'nin lmnden
sonra byk olu Sad, "kdniyye" de-
nilen ve itibarl kiilerden teekkl eden
bir meclisle birlikte Bahreyn Karmat Dev-
leti'nin idaresini stlenmi, zellikle Ab-
bs Veziri Ali b. s ile, Srf Liman'nn
kullanlmas gibi baz imtiyazlar karl-
nda iyi mnasebetler kurmaya al-
mt. Ancak en kk kardei olan Eb
Thir Sleyman'n 311 (923-24) ylnda
aabeyini bertaraf ederek ynetimi ele
geirmesi ve ayn yl Ali b. Is'nn grev-
den azledilmesi zerine ilikiler tekrar
bozuldu. Ordusu ile Basra zerine yr-
yen Eb Thir el-Cennb, bir gece eh-
rin surlarn ap Basra'ya girmeyi ba-
ard. Basra Valisi Sbk el-Mfleh an-
cak sabahleyin duruma vkf olabildi ve
igalci Karmatler'i ehirden karmak
iin harekete geti. Fakat Eb Thir, Bas-
ra'da on gn sren muharebede bata
vali olmak zere pek ok kiiyi ldrd.
ehirden kaabilenlerin byk bir ksm
da evredeki geni su birikintileri ve ba-
taklklarda bouldu. Basra'da kald on
yedi gn iinde katliam ve yamay sr-
dren Eb Thir, birok kadn ve ocu-
u da yanna alarak Bahreyn'e dnd.
Eb Thir, 312 (925) ylnda Mekke'-
den dnen haclara saldrmak iin byk
bir kuvvetle Hebr'e yrd. Badatl bir-
ok hacnn bulunduu birinci kafileyi
yamalayp kltan geirdi. Durum ka-
filelerin reisi Eb'l-Heyc Abdullah b.
Hamdn'a ulatrlnca Abdullah Feyd'de
bulunan dier kafileye yola Vdilkur
istikametinde devam etmesini bildirdi.
Fakat yolun uzayacan dnen hac-
lar Kfe ynnde yolculuklarn srdr-
dler. Bu arada su ve yiyecekleri de t-
kenen haclarn ou ile kafile bakan-
lar Cennb kuvvetleri tarafndan esir
alnp Hecer'e gtrld. Kfe yolunda
kalan haclarn birou da alk, susuz-
luk ve scaktan ld. Bu hadisenin Ba-
dat'ta duyulmas zerine infiale kaplan
ve vezir bn'l-Furt'n Karmatler'le il-
gisi olduunu ileri sren halk gsteriler
yaparak ehrin birok yerini tahrip et-
ti. Ayn yl, esir ald haclarla birlikte
Eb'l-Heyc Abdullah b. Hamdn' da ser-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
372
best brakp Halife Muktedir-Billh'tan nisb bir sknet getirdi. 316 (928) y-
Basra ve Ahvaz' isteyen, ancak istei lnda Dliye, Rahbe, Karksiye ve Rak-
reddedilen Cennb Mekke'ye gidecek ka'y zaptedip ahaliyi fidyeye balayan
hac adaylarnn yolunu kesmek iin He- Cennb 929 ylna kadar Bahreyn'e dn-
cer'den ayrld. Kfe valisi ve hac yolu medi.
sorumlusu Ca'fer b. VerkI e-eybnF- Eb Thir el-CennbFnin faaliyetleriy-
nin kendi kabilesinden setii 1000 ki- le doruk noktasna ulaan Karmat fit-
ilik bir nc kuvvetini burada malp nesinin slm dnyas iin en ac olayla-
etti; gerideki 5000 kiilik halife ordusu rndan biri, 8 Zilhicce 317 (12 Ocak 930)
ile karlap onlar da yenilgiye uratt.
tarihinde vuku bulan Kbe baskndr.
Cennb hareketine devam ederek K-
Cennb, Mansr ed-Deylemnin bakan-
fe'ye girdi; Abbs kumandanlarndan
lnda Mekke'ye giden haclara terviye*
Cinn es-SafvnFyi esir ald ve pek ok
gn baskn yapt; buna kar koymaya
kimseyi ldrd; Kfe'de bulduu her
alan Mekke Emri Eb Mihleb'i ve
eyi alp Hecer'e gtrd. 313 (926) y-
Mekke erafn ldrd. Mekke'de bu-
lnda can korkusundan dolay Irak'tan
lunduu sekiz (veya on bir) gn iinde
hacca giden olmad. 315'te (927-28) Kar-
binlerce hacy katletti; Zemzem Kuyu-
mat ordusunun Basra'y geip Kfe'ye
su'nu cesetlerle doldurdu; bulduu her
yaklat haberi yaylnca Abbs Hali-
eyi yamalad. Kbe'nin kaplarn kr-
fesi Muktedir-Billh durumu Vst'ta
d, rtsn yrtp paylatrd. Hacerles-
bulunan Ysuf b. Eb's-Sc'a bildirerek
ved'i yerinden skerek Hecer'e gtr-
acele Kfe'ye gitmesini emretti. Daha
d. Onun bu hareketleri slm leminde
nce Kfe'yi istil eden Cennb, 10 ev-
val 315 (8 Aralk 927) gn bn Eb's-Sc byk infial uyandrd. Hatta Ftm Ha-
kumandasndaki halife ordusu ile kar- lifesi Mehd, Eb Thir'e yazd bir mek-
lat. Sava sonunda Abbs kuvvetleri tupta onu lnetleyerek haclardan ald-
yenildi, bn Eb's-Sc esir alnarak ld- n geri vermesini, Hacerlesved'i ve K-
rld. Yenilgi haberinin Badat'a ula- be'nin rtsn yerine koymasn iste-
mas halk korkuya drm, hatta ba- di; aksi takdirde kendisiyle dnya ve hi-
z kimseler Badat' terketmeye bala- rette ilgisini keseceini bildirdi. Fakat
mt. Dier taraftan Cennb hareketi- Hacerlesved, sonusuz kalan birok te-
ne devam ederek Enbr'a yneldi. Ahali ebbsten sonra ancak 339 (950) yln-
ehre giri kprsn kestiyse de Cen- da yerine konulabilmitir. 318'de (930)
nb kuvvetlerini Frat'n batsndaki Ha- Uman' istil eden Cennb, 323 (935) y-
dse denilen yerden gemilerle Enbr ta- lnda Irak'tan hacca giden kafileye tek-
rafna geirmeyi baard. 300 kadar Kar- rar baskn dzenledi. Haclar Kdisiye'-
matFnin halife kuvvetlerini malp et- ye geldiklerinde onun kuvvetleriyle kar-
mesinden sonra tekrar kurulan kpr- latlar. Savaan halife kuvvetlerine ha-
den geen Cennb ve kuvvetleri Enbr'a clarn yardm etmesi ve Kfeli Alevler'in
girdiler. Bunu haber alan halife, Nasr el- Cennb'ye kar karak hacca gidenleri
Hcib ve Mnis el-Muzaffer'i 40.000 ki- rahat brakmasn istemeleri zerine ha-
ilik bir ordu ile Karmatler zerine ev- clarn Badat'a geri dnmeleri artyla
ketti. Ordu Badat'tan 2 fersahlk me- savatan vazgemeyi kabul etti.
safede bulunan Zbre nehrine geldii
329 (940) ylma doru aralarnda -
srada Cennb de Enbr'dan ayrlarak
kan anlamazlklar yznden ie yne-
Zbre'ye ulamt. Ancak halife ordu-
lik mcadelelerle uraan Karmatler,
su tarafndan nehir zerindeki kpr
Hecer'in dndaki beldelerde hkimiyet
ykld iin nehri geemeyen Eb Thir
kuramamlardr.
Enbr'a dnd. Bu arada Mnis el-Mu-
zaffer, Frat'n batsndaki Karmatler'i ce- Karmatler ve Btmler tarihinde nem-
zalandrmak iin arkada Bieyk'i 6000 li bir yer tutan, slm'a ve insan deer-
kiilik bir kuvvetle Eb Thir zerine gn- lere kar kin ve nefret duygularyla do-
derdi. Fakat bu kuvvetler de Karmatler lu olduu anlalan Eb Thir el-Cenn-
karsnda tutunamayarak malp oldu- b, 332 yl Ramazan aynda (Mays 944)
lar. Badat'taki halk devam edegelen otuz sekiz yanda iken iek hastaln-
bu yenilgilerden son derece tedirgin ol- dan ld. Taraftarlarna Cennbiyye de-
mutu. Birou Vst ve Hulvn yoluyla nilen Eb Thir'in yerine kardelerinden
Horasan'a gemek iin gemi kiralayp Ahmed gemi, daha sonra Karmatler
hazrlk yapt srada, devam eden ar- Msr zerine yryecek kadar cretli
pmalarda Karmatler'in Heyt'te hali- hareketlere girimilerse de Eb Thir
f e kuvvetlerine malp olmas Badat'a dnemindeki glerine hibir zaman ula-
amamlardr.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

BBLYOGRAFYA:
Mes'd, et-Tenbh, s. 346-351, 353; Sabit
b. Sinn, Trhu ahbri'l-Karmita (Sheyl Zek-
kr, Ahbr'l-Karmita iinde), Dmak 1402/
1982, s. 36-56; Kd Abdlcebbr, Tebt de-
l'ili'n-nbvue (nr, Abdlkerm Osman), Bey-
rut 1386/1966, II, 343, 381-389, 392-395; bn
Miskeveyh, Tecribl-mem, Kahire 1332/1914,
I, 201; Badd, el-Fark (Abdlhamd), s. 287,
290-291, 294; Hammd, Kef esrri'l-Bt-
niyye (nr. M. Zhid Kevser), Kahire 1357/
1939, s. 20-21; bn'l-Esr, el-Kmil, VIII, 143-
144, 147-149, 155-156, 170-172, 181-182, 207-
208, 311, 351-352; Nveyr, Nihyet'l-ereb,
XXV, 276-303; Ktb, Feutul-Vefeyt, II, 59-
62; Makrz, itti'zl-hunef' (nr. Hugo Bunz),
Leipzig 1909, s. 124-129; a.mlf., Kitb l-Mu-
kaffe'T kebr (nr. Muhammed el-Ya'lv), Bey-
rut 1407/1987, s. 262-263; Safed, el-Vf, XV,
364-366; bn Tarberd, en-icm'z-zhire,
Kahire 1383/1963, III, 224-227; Deylem, Mez-
heb'l-Btniyye, s. 20, 74, 76, 84, 87, 88; Ali
Sm en-Ner, Ne'etu i-fikri'1-felsef, Kahi-
re 1967, II, 331-332; Th el-Vel, el-Karmita,
Kahire 1981, s. 137-138, 145-146; Jeremy Salt,
"The Military Exploits of the armatians",
Abr-Nahrain, XVII, Leiden 1977, s. 47-48; M.
Canard, "al-Djannb", / 2 (ng.), II, 452-454.
S MUSTAFA
P CENNBYYE
( )
Bahreyn Karmatleri'nin reislerinden
Eb Thir el-Cennb'ye
(. 332/944)
uyanlara verilen ad
(bk. CENNB, Eb Thir).
r n
CENNE
Mali'de tarih bir ehir.
L J
Tinbkt'nn 360 km. gneybatsn-
da, Nijer'in kollarndan Bani nehrinin sol
yakasndaki geni bir ovann ortasnda
yer alan 278 m. yksekliinde bir tepe-
nin zerinde kurulmutur. Nehrin ta-
mas sebebiyle yln yamurlu aynda
(austos, eyll, ekim) evresini sular ba-
sar ve ehir bir ada manzaras alr. Asl
adnn Dienne olduu ve etimolojisi hak-
knda kesin bilgi bulunmad anlalan
Cenne'nin Arapa kaynaklarda Cin ek-
linde getii grlmektedir.
ehrin kurulu tarihi kesin olarak bel-
li deildir. Cenne'nin ynetimini bir s-
re elinde tutan Sa'd'nin (1627-1637) T-
rihu's-Sdn'da yazdna gre IX. yz-
ylda kuzeyden gelen Nono kabilesi Zo-
boro'da yerlemi ve bu blgede yaa-
yan Bozolar' hkimiyeti altna almtr.
Daha sonra birbirine karan bu iki ka-
bileye oturduklar yerin dar gelmesi ze-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CENNET'l-MUALL
rine bir ksm halk ayrlarak bugnk maladlar, halk vergi demeye zorlad-
Cenne'yi kurmutur. ehir, Mande tc- lar, hatta bir ara N'golo Dyara zamann-
carlar tarafndan ihdas edilen yeni bir da (1766-1790) hkimiyeti ellerine geir-
ticaret yolu zerinde ana kavakta yer diler.
almakta ve kollaryla birlikte Nijer nehri XIX. yzyln balarnda eyh Ahmed
boyunca Bat Sudan'n en gzel yerle- Lobbo Cenne yaknlarndaki bir mezra-
im merkezlerinden birini oluturmak- aya yerlemi ve slmiyet'i yaymak iin
tadr. faaliyete gemiti (D/A, 11, 173). Ancak
Sa'd'nin anlattna gre halk msl- faaliyetlerinden rahatsz olan Fasllar ta-
man tccarlar sayesinde slmiyet'i VI. rafndan blgeden uzaklatrlnca M-
(XII.) yzylda kabul etmitir. Cenne'nin sn'ya giderek otoritesini orada kurdu
ilk mslman kral Sultan Konboro s- ve bunu ksa srede geni mslman
lm' kabul edince ilk i olarak sarayn kitlelerinin bulunduu Tinbkt ve Cen-
yktrp yerine bir cami yaptrm (bu ca- ne'ye kadar yayd. Ahmed Lobbo, o s-
mi XIX. yzyln balarna kadar ayakta kal- ralarda balarndaki idarecilerin zulmn-
mtr), daha sonra ehirde bulunan s- den bkan Cenne halknn istei zeri-
lm limlerini toplayarak onlarn huzu- ne temsilcilerini gndererek hkimiyeti-
runda Mslmanla balln iln et- ni burada da tesis etti. Fakat ksa sre
mitir. Cenneliler mslman olunca es- sonra halkn temsilcileri ldrmesi ze-
ki tapnaklarn ykarak yerlerine cami rine ehri kuatp ele geirdi ve halkn
ve mescid gibi slm eserler tesis ettiler. bir ksmn srgne gnderdi. XII. yz-
Bunlarn yan sra ehirde din ve sosyal ylda Sultan Konboro tarafndan yaptr-
ilimlerin, zellikle de tp ilminin okutul- lan camiyi yktrp temelleri zerine ye-
duu byk bir medrese kuruldu. ni bir cami ina ettirdi (1830). Ahmed
Z
Cenne d hcumlara kar ok iyi ko- Lobbo ehrin idaresini bir memurunun
runmu, etraf XIX. yzyln sonunda kontrol altnda yerli reislere brakt ve
n ehrin genilemesine engel olduu iin buraya bir garnizon yerletirdi. Cenne
Franszlar tarafndan yklan kerpi sur- 1861'de Hac mer el-Hadd ynetimin-
deki Flnler tarafndan ele geirildi;
larla evrilmiti. ehir Mali krallar tara-
1893'te ise Fransz kuvvetlerince igal
fndan birok defa kuatldysa da al-
edilerek Fransz Sudan topraklarna ka-
namad. Cenne'nin bu gl savunmas-
tld. Mali Cumhuriyeti 1960'ta bam-
n Songay Hkmdar Ali Ber (Ali Ekber)
krabilmi ve yedi yldan fazla srd szlna kavuunca Cenne de Mali top-
rivayet edilen bir kuatma sonunda eh- raklar iinde kald.
re girmitir (1473). Ali Ber Tinbkt'y Cenne eski dnemlerde, nehir yolu
yakp ykmasna ramen Cenne'ye zarar zerinde ve ayrca Bitou Lobi ve Boure
vermemi ve halkna iyi davranmtr. altn madenlerine giden yollarn ban-
Grnte mslman olmakla beraber da yer almas dolaysyla byk bir tica-
dinin icaplarn yerine getirmemek ve r neme sahipti. XVI. yzyln sonuna
limlere kar kt davranmakla itham kadar en mreffeh gnlerini yaayan
edilen Ali Ber'in 1492'de lmnden son- ehirde XVII. yzyldan itibaren youn
ra yerine oullarndan biri gemise de bir esir ticareti balad ve XIX. yzyla
bir yl sonra Songay ailesinin hkimiye- kadar da zellikle bu sebeple Kuzey Af-
tini sona erdiren Ali Ber'in kumandan- rika ticaret yolu zerindeki nemini de-
larndan Muhammed Tr Cenne'de y-
netimi ele geirmitir.
Cenne 1591'den sonra (byk ihtimal-
le 1596'da), Fas Sultan erif Ahmed el-
Mansr'un Sudan'n fethine memur et- C e n n e Ulucamii - Mali
tii Cdr Paa tarafndan ele geirildi.
ehirde Fas hkimiyeti XIX. yzyla ka-
dar srm, Fas idaresinin bir temsilci-
si, yannda yardmc olarak bir kuman-
dan (kid) ile bir haznedar (emn) bulun-
duu halde Cenne'yi ynetmitir. Ancak
Cenne halk Fas hkimiyetinden mem-
nun kalmad iin baka yerlere g et-
ti. XVIII. yzylda yukar Mande blgesin-
de gittike glenen Bambaralar Cen-
ne'ye sk sk basknlar yaparak ehri ya-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 373
 CENNET'l-MUALL
vam ettirerek mmur ve mreffeh bir
belde olma durumunu korudu. ehrin
ticar merkez olarak nemi, giderek Ni-
j e r ve Bani nehirlerinin birletii yere
bir bentle balanan ve kuru bir alanda
bulunan Mopti ehrine kayd. Cenne bu-
gn ikinci snf bir ticaret merkezi olup
nfusu 10.000 civarndadr. Kendine has
bir tarzda ina edilmi eski gzel evleri
ve byk camii ile nldr. Tarihi bo-
yunca birok ilim adam yetitiren Cen-
ne, bugn de mslman Afrika'nn zel-
likle din ilimler zerine isim yapm en
nemli merkezlerinden biridir ve baz
modern kaynaklarda kutsal ehir ola-
rak tanmlanmaktadr.
BBLYOGRAFYA:
Abdurrahman es-Sa'd, Trhu's-Sdn, Pa-
ris 1898; J. S. Trimingham, slam in
ca, Oxford 1959, s. 143, 191, 213; a.mlf., A
History of islam in West Africa, Oxford 1985,
s. 31, 63-64, 77-78, 141, 149, 179; J. D. Fage,
A History of West Africa, Cambridge 1969, s.
22, 30, 39; a.mlf. - M. Verity, An Atlas
can History, London 1978, harita 11; Vezzn
ez-Zeyyt, Va/ frtkyye, I, 30; M. Hiskete,
The Development of islam in West Africa,
don 1984, s. 13, 33, 129, 192, 246, 256, 321;
Hasan brhim Hasan, Intir'Tislm fi'l-krre-
ti'l-lfrkyye, Kahire 1984, s. 217-218; J. Josef,
el-slm f memlik ue imbaratoriyyt
ye's-seud3(trc. Muhtar es-Sveyf), Kahire
1404/1984, s. 84-85; P. B. Clarke, West Afri-
ca and islam, Oxford 1985, II, 43, 48, 53, 129,
177-178; Le Robert Dictionnaire niversel
noms propres, Paris 1987, II, 903; Nuaym K-
dh, tfrkyye'l-arbiyye f zillil-slm,
yir, ts., s. 86; Pierr Maa, "Fishing in the Pon-
do", Aramco World, XLI/4, Houston, Texas
1990, s. 22-31; a.mlf., "Dj'enne; Living Tra-
dition", a.e., XLI/6 (1990), s. 18-29; G. Yver,
"Cenne", A, III, 101-102; Maurice Delafosse,
"Songhoy", a.e., X, 759; R. Mauny, "Dienne",
El2 (ng.), II, 251-252; el-Kms'l-slm, I,
643; Ndir Devlet, "Ahmed Lobbo", DA, II,
S MEHMET
r CENNET
(^ )
Btn din inanlara gre
mminlerin lmden veya
kyametin kopmasndan sonra
sonsuz mutluluk iinde
yaayacaklar yer.
Cennet "rtmek, gizlemek" anlamn-
daki cenn kknden isim olup "bitki ve
aalan ile topra rten bahe" mna-
sna gelir. hiret hayatnda mminlerin
ebed saadet yurdu olan yerin bu ekil-
de adlandrlmasnn sebebi, genel gr-
nmyle dnya bahelerine benzemesi
veya esiz nimetlerini insan idrakinden
gizlemi olmas eklinde aklanmtr.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
374
Bat dillerinde cennet karl olarak cennet inancyla ilgili ilk yazl kaynak,
kullanlan paradis (paradise) kelimesinin milttan nce 2000'lere ait Smer lite-
asl Greke paradeisos olup Eski Fars- ratrdr. ivi yazl bu kaynaklarda cen-
a'da "etraf evrilmi yer, aal bahe" net, Dilmun denilen ve gnein dodu-
anlamndaki pairi-daezadan gelmekte- u yere doru uzandna inanlan bir
dir. brnce Tevrat'ta ilk insanin yerle- adadr ki "mutlu insanlar lkesi, lm-
tirildii baheyi ifade etmek zere kul- szler lkesi, hayat lkesi" diye de ni-
lanlan Gan Eden (Eden bahesi) tamla- telendirilmitir. Bol sularn besledii, a-
masndaki gan kelimesi, Tevrat'n ilk Yu- yr imen ve meyve ykl aalarla kap-
nanca tercmesi olan "Yetmiler" evi- l Dilmun'da hastalk ve lm yoktur. Ras
risinde paradeisos olarak karlanmtr. amra'da bulunan Ugarite eski Ken'n
Grek literatrnde bu kelime ilk defa iirlerinde de buna benzer bir yer tasvir
Ksenofones (Xenophon) tarafndan ve edilir. Eski Msrllar'da, hrikulde bir
"bahe" anlamnda kullanlmtr. Eski mutluluk adas olan yerdeki cennetin bir
Farsa'daki pairi-daeza kelimesi, sonra- einin de gkte, samanyolunun ikiye b-
ki dnem brnce'sinde "cennet" anla- lnd bir yerde bulunduuna inan-
mnda kullanlan pardes kelimesinin or- lrd. ldkten sonra dirilmeye inanan
taya kmasna sebep olmu, ancak ya- eski Msrllar'a gre ebed mutluluu
WestAfri- hudi din bilginleri (rabbiler), hem dem'in kazananlar ya gkte gne tanrs Re'y'e
yerletirildii hem de iyilerin lm son- veya Osiris'e kavuurlar ya da yldz olur-
rasnda ikamet edecekleri cenneti ifade lard.
etmek zere Gan Eden ismini kullanma- llerin dirileceine, muhakeme so-
ofAfri- ya devam etmilerdir. nunda ktlerin invat Kprs'nden
lkel Dinlerde Cennet. Tarih ncesi in- geerken erimi madenlerin arasna d-
eceine inanan eski ranllar'da, iyiler
sannn cennet konusundaki dncele-
Lon-
rine dair, mevcut kutsal kitaplarn ver- iin Seyhun ve Ceyhun rmaklarnn kay-
dii mlumat dnda pek az bilgi bu- naklarnn bulunduu douda bir yerden
lunmaktadr. lkel kabilelerde umumi- sz edilir.
frky-
yetle lmden sonra mutlu veya mut- Sadece tanrlarn lmszlne ina-
suz bir hayat yaama inanc vardr. He- nlan eski Yunan'da dnyev bir cennet
men btn ilkel dinlerde bu hayatn dn- fikrinin gelimesi airler ve yazarlar va-
des yada veya gkteki bir yerde gereklee- stasyla olmutur. Efltun Devlet adl
ceine inanlr ve daha ok madd un- diyalogunda devr bir geri dnten, ye-
Ceza-
surlarla tasvir edilir. Mesel Andaman niden var olutan bahseder. Buna gre
adalarndaki ilkel kabilelerin inancna g- yerden karak yeniden var olan insan-
re iyilerin ruhlar yerle gk arasndaki lar mevsimlerin elverili olduu, aala-
bir kprden geerek cennete kar. K- rn meyve verdii, hayvanlarn bile bar
tlerin ruhlar ise souk bir yere ayrlr. iinde yaad bir ortamda rahat bir
Sonunda btn ruhlar eski durumlarna hayat srerler. Bundan baka eski Yu-
dnerler ve yeni bir dnyada srekli ya- nanllarda Hesperides bahesi diye bili-
arlar. Malaya yarmadas yerlilerine g- nen cennet adalar inanc da vardr.
AYKA re de cennet gktedir. Romallar'da baka kltrlerden gel-
Baz Afrika mitlerinde, insanolu ya- m e dnyev bir cennet anlay hkimdi.
n
ratlmadan nce bir cennetin var oldu- Kelt mitolojisinde cenneti temsilen hem
u inancnn bulunmas dikkat ekicidir. bir adacklar takm, hem de Sumerler'de
Hastalk ve lmn bulunmad bu cen- olduu gibi uzaktaki bir cennet (Elysium)
nette bir olay sonucu btn gzellikler veya "hayat lkesi" telakkisi vardr. Bu-
son buldu ve imdiki insan hayat ba- na benzer dnyev bir cennet tasavvuru
lad. Brezilya'daki Guarani Kzlderilileri, skandinav literatrnde de gze ar-
dnyada olduuna inandklar "ktlk par. Slavlar'da gnein okyanus tesin-
bulunmayan lke"yi drt yzyl boyunca de, doudaki yurdunda bir cennet bu-
glerle aradlar. Tannm dinler tarihi lunduuna inanlr, ayrca gkteki esra-
aratrmacs Mircea Eliade, amanlarn rengiz bir lkeden de sz edilirdi. Ger-
rya ve vecdlerini anlatmada kullandk- menler'in bu konudaki telakkileri Kelt-
lar cennet tasvirlerinin asrlar boyu de- ler'inkine benzemekle beraber len sa-
vam eden telakkileri canl tuttuunu d- valarn tanrlarla birlikte kaldklar Val-
nmtr. halla denilen bir cennetten de sz edi-
Dnyada veya gkte bulunan, insano- lir. Ayrca hastalk, yallk ve lmn bu-
lunun ilk mekn olan, iyilerin lmden lunmad koru eklinde zel bir cennet
sonra yeniden dnecekleri mit edilen anlay da vardr.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

Meksika'da oturan Aztekler atalar-
nn kaldklarna inandklar cenneti, fev-
kalde refah ve lksn bulunduu, kr-
mz gnein oradan doduu bir lke
(Tlapallan) olarak gryorlard. Onlara g-
re byk rmaklar douda bulunan bu
lkeden kmaktayd.
Asya'da cennet kavram zellikle Hin-
distan'da geni ayrntlarla ifade edilir.
Cennetle ilgili ilk bilgiler Rigveda'da bu-
lunur. Burada ilh Yama'nn hkm sr-
d cennet, tanrlarla birlikte olmak
zere, lmden sonra gidilen atalarn
yurdu olarak grlr. Buraya Nandana
denilir ve Tanr ndra kendini orada e-
lendirir. Hint dinlerinde lemin kadm
olduu, zerinde cereyan eden olaylarn
bir baka lemde deil yine bu lemde
son bulaca ve btn bunlarn devr za-
man dilimleri ierisinde ortaya kaca
kabul edildiinden her devrenin sonuna
kadar devaml olmamak zere cennet
veya cehennemde kalnaca inanc var-
dr. Ancak Brahma'ya (Budizm ve Cay-
nizm'de Nirvana'ya) kavumak gerek so-
nu oluturacaktr. Hindu kozmolojisine
gre tabakadan oluan lemin en s-
tnde cennet vardr, orada semav tan-
rlar yaar. Hint folklorunda ise cennet
kutsal Meru dann zerindedir ve ora-
dan drt nehir kar.
Budistler'in telakkisine gre de Meru
dann zerinde bulunan ve bir saadet
lkesi (Sukhavati) olan cennet mcevher-
lerle ssl aalara, akrak tl ku-
lara, sakinlerinin zevkine uygun scak
ya da souk akan sulara, son bulmayan
bir yeillie sahiptir. Japon geleneinde
cennete tekabl eden yere A m e denil-
mektedir ve buras ilhlarla saygdeer
kiilerin yurdudur. A m e olaan st g-
zel bir bahedir.
in'de cennet, nceleri P'eng Lai ada-
larnda bulunan bir "dou cenneti" ek-
linde tasavvur edilirken daha sonralar
Tien (gk) ad verilen bir cennet tasav-
vuru gelimitir. Aslnda Konfys-
lk'te hiret inanc yoktur; bu gibi inan-
lar Budizm'in in'e girmesi sonucu or-
taya km ve Taoizm tarafndan byk
apta benimsenmitir. in Budizmi ve
Taoizm'de insann ldkten sonra taraf-
sz on hkimin nne gtrldne, net nceden var olan kaybedilmi bir
hkme gre cennete veya cehennemle-
re sevkedildiine inanlr.
Yahudilik'te Cennet. Yahudi hiret inan-
cnda ldkten sonra eol'e (ller diya-
r) gitme yerine yeniden dirilme (bk. a-
ya, 2 6 / 1 9 ; Daniel, 12/2, 3) arlk kaza-
nnca (tah. m.. II. yzyl), iyilerin ebed
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CENNET'l-MUALL
olarak kalaca yerin Eden bahesi veya Johanan ben Zakkai'nin u szleridir:
bazlarnn Pardes dedikleri yine "bahe" "nmde iki yol var: Biri cennete, te-
anlamna gelen zel yer olacana ina- ki cehenneme gtryor" (EJd, XIII, 83).
nld. Ktler cehenneme, iyilerse cen- Yahudi kutsal kitabnda eol btn l-
nete gidecekler, yeniden dirilince yine lerin kalaca, ceza ve mkfatn olma-
orada kalacaklardr. Bylece cennet (Gan d bir yer iken apokaliptik literatrde
Eden / Pardes) eyi ifade etmek zere buras bir ceza yeri haline getirilmi, iyi-
kullanld. 1. Tekvn'in 2-3. bablarnda ge- lerin de eol'n iyilere ayrlm ksmn-
en Eden bahesi, 2. Dirilmeden nce iyi da kalacaklar veya Tanr katna kacak-
llerin kaldklar yer, 3. yilerin devaml lar belirtilmitir. Daha sonra ise iyilerin
kalacaklar yer. Bu husus, birden fazla cennete gidecekleri inanc benimsenmi-
cennetin bulunduunu deil tarih geli- tir. Ancak yahudi dncesinde gelecek
im iinde cennet telakkisinin kazand- hayatla ilgili telakkiler uzun sre bir sis-
merhaleyi ifade eder. Bu mer- t e m e kavuturulmad iin rabbilerin
haleden son ikisinin coraf yeri konu- eserlerinde, dnyann sonuna doru ger-
sunda ortak bir inan yoktur. Bazlarna ekleecek olan "Mesh dnem" ile "ge-
gre bu yer dnyada, bazlarna gre ise lecek dnya" bazan birbirinden ayrlm,
gktedir. bazan da kartrlmtr. Bu sebeple iyi-
Tekvn'in 2 ve 3. bablarnda Eden bah- lerin cennete, ktlerin cehenneme gir-
esi hakknda u bilgiler verilmektedir: meleri, bazlarna gre yeniden dirili ve
Rab Allah dem'i yaratt ve arka do- son muhakemenin ardndan, bazlarna
ru Aden'de (Eden) yapt baheye koy- gre ise hemen lm sonrasnda olacak-
du. Dier aalarn arasnda bahenin tr. Milttan nce II. yzylda Mesh mit-
ortasnda hayat aacn ve iyilikle kt- lerle yahudiler arasnda iyilerin kalaca-
l bilme aacn yerden bitirdi. Bah- yerin yeryznde olaca fikri yayld.
eyi sulamak iin Aden'den bir rmak k- aya kitab yazar, len srilliler'in bu
t, drt kola ayrld: Pion, Gihon, Dicle kralla katlmak iin eol'den dirilecek-
ve Frat. dem ve onun kaburga kemi- lerini yazmt. Yeryzndeki bu Mesh
inden yaratlan Havv kendilerine ya- kralln baehri Kuds (Siyon da) ola-
saklanan acn meyvesini, ylann Hav- cak, iyiler bu yeryz cennetinde ebedi-
v'y, onun da dem'i kandrmas sonu- yen yaayacaklardr. Apokaliptik litera-
cu yedikleri, dolaysyla Tanr'nn emri-
trde cennetin nc semada olduu
ne uymadklar iin Aden bahesinden
da nakledilmektedir. Rabbiler sonraki
karldlar.
Yahudilik'te grlen Mesh krallktaki
Bu anlatm genileten baz bilgiler de iyi kimselerin kalacaklar bu yeri, dn-
Hezekiel'de (28/11-16; 31/8) bulunmak- yev Eden bahesini ve kutsal ehir Ku-
tadr ki bu kitaptaki mecazi bilgiler son- ds'le ilgili elemanlar alp birletirmi,
raki Yahudilik ve Hristiyanlk'ta etkili slm gelenekteki cennet tasvirini de
olmutur. Hezekiel'in anlattklar Kato- gz nnde bulundurarak semav bir
liklerin apokrif, Protestanlarn pseude- cennet dnmeye balamlardr.
pigrafik grdkleri Enoh kitabndaki (23-
28) ilh cennet tasvirine benzer. Bu tas- Rabbilerin yazdklarnda cennetle ilgi-
vire gre cennet yeryznn ortasnda li bilgi ve yorumlar olduka oktur. Rab-
byk bir dadr, eteklerinden rmaklar bilere gre cennet ve cehennem dnya
akar, orada bilgi ve hayat kayna say- yaratlmadan nce de vard. Cennet Tan-
lan bir hurma aac bulunur. Hezekiel'- r'nn sanda, cehennem solundadr. Ce-
deki cennet de bir dan zerinde yer hennem sadece ceza iin deildir, onun
alan bahedir, fakat oradaki bilgi ve ha- A'raf grevi de vardr. Bet Shammai'ye
yat aac artk hurma deil sedir aac- gre gnah ve sevab denk gelenler ce-
dr. Bu aa, len iyi kimselerin kalaca hennem ateiyle temizlenecek, sonra
cennet iin zel bir neme kavumutur. cennete gireceklerdir. Ktler on iki ay
Hem Bbilliler hem de brnler iin cen- cehennemde azap grp yok olacaklar
(bir gre gre cennete girecekler), ya-
yerdir. hudilere muhalefet edenler ise srekli
Sonraki yahudi dncesinde cennet azap greceklerdir. Buna karlk ok
ve cehennem (Gehinnom) lmden son- azl gnahkr kk bir grup dndaki
ra iyiler iin mkfat, ktler iin ceza srilliler cehennemden kurtulacak, cen-
yeri haline gelmitir. Cennet ve cehen- nete gireceklerdir. Hz. brhim cehen-
nemden bahseden en eski yahudi kay- nemin giriinde duracak ve snnetli olan
na, muhtemelen I. yzyln sonlarnda zrriyetini ateten kurtaracaktr (baz Fi-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 375
CENNET'l-MUALL
listinli rabbiler cehennem diye bir yer ol-
madn da ileri srmlerdir). Rabbilerin
kutsal kitab yorumladklar Midra'ta
(mesel Midra Aggada'da) cennetin ge-
ni ve eitli tasvirleri yer alr.
Ortaa'daki Talmud sonras literatr-
de cennet - cehennem tasvirlerinin art-
t, dorudan doruya cennet veya ce-
hennemi konu edinen rislelerin rabbiler
tarafndan yazld grlr. Baz Ortaa tasdr. Kaybedilen Eden cenneti bazan
yahudi filozoflar cenneti Tanr'ya kavu-
ma, cehennemi de ebed hayattan mah-
rum kalma anlamnda kullandlar. Kab-
balistler bu kavramlar bilhassa tensh-
le uzlatrarak kendi karmak sistem-
lerine uydurdular. Moses Mendelssohn,
Tanr'nn merhametine uymuyor diye
aka cehennemi inkr ederken eitli
din grlere sahip gnmz yahudileri,
ruhun lmszlne inananlar da da-
hil olmak zere, genellikle cennet ve ce-
hennem inancna fazla nem vermezler.
Hristiyanlk'ta Cennet. Yeni Ahid'de H-
ristiyanln cennet-cehennem telakki-
sine k tutan ifadelerde asl arlk Es-
ki Ahid ve yahudi geleneidir. Ancak son-
ralar Hristiyanla zg farkl yorumla-
ra dayanan bir hiret telakkisi olumu-
tur. Luka ncili'nde cennet, Hz. s'nn da
iinde yer ald bir mkfat yeri olarak
geer (Luka, 24/43). Ayn ncil'de lm-
den sonra iyilerin cennete girmesinden
de sz edilir (Luka, 16/22-31). Pavlus bir
mektubunda, bedeniyle olup olmadn
bilmedii zel bir tecrbeyle cennete,
nc kat g e ktn, vahiy ald- Cennetin simlen. Kur'n-1
n anlatmaktadr (2. Korintoslular'a Mek-
tup, 12/1-4).
yi ve doru kimselerin ebed mk-
fat elde edecekleri ve semada bulunan
bir meknn mevcudiyeti gklerin mele-
ktu eklinde Ahd-i Cedd'de belirtil-
mektedir. Gklerin melektu bu dnya
krallklarndan tamamen farkldr (br-
nler'e Mektup, 9 / 1 1 ) ve ebediyen devam
edecektir. Sadece dorular oraya gide-
bilecek ve orada bar iinde ebediyen
mutlu bir hayat sreceklerdir (I. Korin-
toslular'a Mektup, 6 / 9 - 1 0 ; Romallar'a
Mektup, 5/17). Orada Tann'y grecek-
ler (1. Yuhanna, 3 / 2 ) ve melekler gibi ola-
caklardr (Markos, 12/25).
Yeni Ahid'de, iyi kimselerin lm te-
sinde varlklarn devam ettirecekleri yer
olarak "paradise" kelimesi dnda kul-
lanlan baka deyimler de vardr (kya-
met, ebed mesken, ller diyar gibi, bk.
Markos, 1 2 / 1 8 - 2 7 ; Luka, 16/9, 19-31).
Baz anlatmlar, lm sonrasnda iyi kim-
selerin Yahudilik'teki eol gibi bir yerde
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
376
kalacaklarn akla getirmektedir (bk. Mat- fnda younlam, dil ve edebiyat ala-
ta, 1 2 / 4 0 ; Resullerin leri, 2 / 2 4 - 3 2 ; 1. nnda da daha ok bu kelimeye yer ve-
Selniklilere, 4 / 1 3 - 1 6 ; Vahiy, 20/13). rilmitir. Dier isimler tekil olarak kulla-
d e m ile Havv'nn itaatsizlii hristi- nld halde cennetin ok saydaki yet-
yan teolojisinde Yahudilik'te bulunma- t e oul ekliyle de (cennt) yer almas,
yan asl gnah* inancna yol amtr. saadet yurdunun belli bir blgesinin de-
Hz. s'nn kurtarcl ve vaftiz uygula- il tamamnn ad olduunu gsterir. "Bol
mas hep bu olaya balanmaktadr. Cen- su kaynaklarna sahip bulunan yeil bah-
neti kaybetme kssann en arpc nok- e" anlamndaki ravza cennt kelimesi-
ne muzaf olduu gibi (e-r 4 2 / 2 2 ) bir
yeryznde bir yer olarak da dnl- yette cennet kelimesi yerine tek ba-
mtr. na da kullanlmtr (er-Rm 30/15). Cen-
Yahudilik'te olduu gibi Hristiyanlk'- net'l-huld ile cennet'l-me'v terkip-
ta da Eden cennetinin yaratln balan- lerini her ne kadar baz limler msta-
gcnda var olduuna inanlmtr. Hris- kil birer isim telakki etmilerse de (bk.
tiyanlk'ta, cennette ylann kandrmas bn Kayyim el-Cevziyye, s. 142; L. Gardet, II,
ile Havv'nn ve dem'in yedii yasak 447) bu terkiplerde yer alan "huld" (ebe-
meyvenin elma olduuna inanlr. Hayat diyet) ile "me'v" (snlp barnlacak yer)
aac ile iyilik ve ktl bilme aac kelimeleri cenneti niteleyen tamamlayc
cennetteki kssann nemli unsurlardr kavramlardr. "Mttakiler emin bir ma-
(bk. DEM). kamda, cennetlerde ve pnar balarnda
olacaklardr" (ed-Duhn 4 4 / 5 1 - 5 2 ) me-
BBLYOGRAFYA:
lindeki yette yer alan makm- emnin
H. K McArthur, "Paradise", IDB, III, 655-656;
de mstakil bir isim olarak kabul edil-
T. H. Gaster, Myth, Legend and Custom in the
old Testament, New York 1969, s. 24-34; Sar- mesi isabetli grnmemektedir. nk
gon Erdem, "Cennet lkesi", Zafer-liim Ara- ikinci yet makm- emnden cennetin
trma Dergisi, sy. 115, Adapazar 1986, s. 3 - 9 ; kastedildiini aklamakta ve bylece iki
JE, IX, 515-518; W. J. McDonald, New Catho- yet birbirini tamamlamaktadr. Sd s-
lic Encyclopedia, New York 1967, IV, 990-991;
resinde mttakilere "hoa gidecek bir
Halim Sabit ibay, "Cennet", A, III, 102-103;
"Garden of Eden", EJd., VII, 326-327; B. J. yuva" vaad eden yetteki hsn-i mebn
Bamberger, "Paradise", a.e., XIII, 77-85; J. A. (38/49) ebed saadet yurdunun msta-
MacCulloch, "Blest, Abode of the", ERE, II, 680- kil bir ad olmayp sadece adn cennetini
710; H. B. Partin, "Paradise", ER, XI, 184-189.
niteledii bir sonraki yetten anlalmak-
S M . SREYYA AHN tadr.
2. Cennet'n-nam. Bu terkip on yetin
Kerm'de nde tekil, dierlerinde oul ekliyle
mfred, tesniye ve cemi ekilleriyle 147 (cennt'n-nam) gemektedir. Arapa'da
defa geen cennet kelimesi yirmi be "refah, huzur, mutlu hayat" anlamna ge-
yerde dnyadaki ba bahe, alt yerde len ni'met kelimesinden daha kapsaml
dem ile Havv'nn iskn edildii mekn, bir muhtevaya sahip olan nam, insana
bir yerde Hz. Peygamber'in, yannda Ceb- mutluluk veren madd ve mnev btn
ril'i grd sidret'I-mntehnn ci- gzellikleri ifade etmektedir. Buna g-
varnda bulunan me'v cenneti (en-Necm re cennt'n-nam "mutluluklarla do-
53/13-15), dier yerlerde de hiret cen- lu cennetler" mnasna gelir. Nam keli-
neti anlamnda kullanlmtr (bk. M . F. mesinin bir yette cehennemin isimle-
Abdlbk, Mu'cem, "cennet" md.). Cen- rinden olan cahmin mukabilinde kulla-
net eitli hadislerde de hem bahe hem nlmas (el-nfitr 82/13), dier bir yet-
hiret cenneti anlamnda yer almtr. t e de cennetle ilgili tasvirin ba tara-
slm literatrnde cenneti ifade etmek fnda t e k bana yer almas (el-Mutaffi-
zere kullanlan isimleri u ekilde sra- fn 83/22), onun cennet isimlerinden bi-
lamak mmkndr: ri gibi kabul edilebileceini gstermek-
tedir.
I. Cennet. Ebed saadet yurdunu ifa-
de etmek zere Kur'n- Kerm'de, muh- 3. Adn. En belirgin anlam ile "ikamet
telif hadislerde ve dier slm eserler- etme" veya "ikamet edilen yer" demek
de yer alan isimler iinde en ok kullan- olan adn, on bir yette cennt kelime-
lan, iindeki btn mekn ve imknlar siyle birlikte tekrarlanarak (cennt adn)
kapsayacak ekilde muhtevas geni olan "ikamet edilecek cennetler" mnasnda
bir terimdir. slm literatrnde ebed kullanlmtr. Adnin cennetin belli bir
saadetle ilgili vaadler, zendirici anlatm blmnn ad olduunu veya oul ek-
ve tasvirler genellikle cennet ismi etra- linde kullanlna bakarak onun tama-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

Setin camileriyle bidev eserlerin kaplar z e r i n e
yazlmas det haline gelen Sd sresinin 50. yeti
(Beyazt Camii avlu yan kaps i ksm zerinde)
mn ifade eden bir isim durumunda bu-
lunduunu sylemek mmkndr (bk.
ADN).
4. Firdevs. Arapa'ya Farsa'dan gir-
mi olmas muhtemel olan firdevs keli-
mesi, zellikle "iinde zm bulunan ba
bahe" anlamna gelir. Bir yette cennt
kelimesiyle (el-Kehf 18/107), bir yette
de "hiret cenneti" mnasna tek ba-
na ( e l - M ' m i n n 23/11)
Firdevs cennetin tamamn ifade eden
bir isim olabilecei gibi onun ortas, en
yksek ve en deerli blgesinin zel ad
da olabilir (bk. FIRDEVS).
s. Hsn. yilik yapanlara Allah tara-
fndan daha byk bir iyilikle karlk
verileceini, ayrca buna bir de ilve (zi-
yade) yaplacan ifade eden
(Ynus 10/26) hsn (daha gzel, daha
iyi, en gzel, en iyi) kelimesinin cennet
anlamna geldii mfessirlerin
ounluu tarafndan kabul edilmitir.
Bunlara gre ayn yetteki "ziyade"den
maksat da cennette Allah' grme ere-
fine nil olmaktr (Taber, XI, 73-76). Hs-
n kelimesine bu yetin dnda yer al-
d on civarndaki yette de bu mnay
vermek mmkndr.
6. Drsselm. "Madd ve mnev fet-
lerden, hoa gitmeyen eylerden korun-
mu olma" mnasndaki selm ile "ev,
yurt" anlamndaki dr kelimesinden olu-
an bu terkip iki yette cennetin ad ola-
rak zikredilmitir (el-En'm 6 / 1 2 7 ; Y-
nus 10/25). Cennetin esenlik yurdu ol-
duu phesizdir. Allah'n seilmi kul-
lar olan mminlerin lm sonras ha-
yatlarnn hem kendi aralarnda, hem
de kendileriyle melekler ve Allah ara-
snda geni kapsaml bir "selm" kavra-
m iinde sonsuza kadar srp gidecei
ondan fazla yette ifade edilmitir (bk.
M . F. A b d l b k I , Mu'cem,
Rgb el-sfahn, gerek esenliin an-
cak cennette bulunabileceini,
sonsuz srekliliin, ihtiya brakmayan
zenginliin, zillete yer vermeyen eref
ve stnln, rzasz bir shhatin sa-
dece orada mevcut olduunu syler" (el-
Mfredat, " s i m " md.).
7. Drlmukme. "Asl durulacak yer,
ebed ikamet edilecek yurt" mnasnda-
ki bu terkip de cennete girenlerin Allah'a
hamd ve kr srasnda bulunduklar
mekn iin kullanacaklar bir tabir olma-
ldr (bk. Taber, XXII, 92).
Dier simleri. "Ev, konak, ehir, lke"
anlamna gelen dr kelimesi, Kur'n-
Kerm'de ed-dr'l-hire, dr'l-hire
(hiret yurdu), kbet'd-dr, ukbe'd-dr
(dr- dnyann sonu) terkipleriyle ve m-
fessirlerin ounluuna gre bir yet-
t e (Sd 3 8 / 4 6 ) tek bana cennet anla-
mnda kullanlmtr (bk. M. F. AbdlbkI,
Mu cem, "dr" md. ; Taber, XXIII, 110-111).
Bu tr kullanmlar, asl huzur ve saadet
lkesinin mmin kullar iin yalnz hiret
yurdu olduu esasna dayanmaktadr.
kullanlmtr. Mutaffifn sresinde iyilerin amel def-
terlerinin illiyyn*de olduu ifade edil-
mektedir (83/18). Baz mfessirler, muh-
temelen cennetin ykseklerde bulundu-
u genel telakkisine dayanarak illiyyni
cennetin isimlerinden biri olarak kabul
etmilerdir. Ancak Taber'nin de belirttii
gibi {Cmi'u'l-beyn, X X X , 65-66) "yk-
seklikler" mnasna gelen illiyynin cen-
yetteki
netten ibaret olduunu sylemek iin el-
de gl bir delil mevcut deildir. Nite-
kim ilgili yetin devamnda illiyyn, "gz-
byk
de meleklerin mahede ettii yazlm
kitap" eklinde aklanmaktadr. bn Kay-
yim el-Cevziyye'nin, Kamer sresinin son
yetinde yer alan mak'ad sdk (54/55)
terkibini cennet isimlerinden biri olarak
kabul etmesi de (Hdi'l-eruh, s. 146) isa-
betli grnmemektedir. nk bir n-
ceki yette mttakilerin cennetlerde bu-
lunaca ifade edildiine gre "hak mec-
lisi veya yksek makam" anlamndaki
mak'ad sdk da cenneti niteleyen bir
tabir olmaldr. "Konak, kk" mnasna
gelen gurfe (oulu guref, guruft) keli-
mesi Kur'n- Kerm'de cennetle birlik-
te ve onun blmleri anlamnda kulla-
nld gibi cennet adnn yerine tek ba-
na da kullanlmtr. Bundan baka ecr
(mkfat, sevap), rahmet, rahmetullah,
rzkun kerm (deerli nimet) kelime ve
terkipleri de bulunduklar yetlerin an-
latm zelliklerine gre cennet mnas-
n ifade etmektedirler.
" s e l m " md.). Tasviri. Bata Kur'n- Kerm olmak
zere slm literatrnde cennet tas-
nk virleriyle ilgili metinler ok geni hacim-
lere ulamakta ve cehennemle ilgili tas-
virleri amaktadr. Bu durum, hlik ile
mahlk arasndaki mnasebet ve insa-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CENNET'l-MUALL
nn kinat iindeki yeri konusunda s-
lm'n benimsedii ana temann bir ge-
rei olmaldr. nk ilh ruhtan fle-
nerek yaratlan insana slm'n ilk emri
(okumak) tebli edilirken ulu yaratcnn
sonsuz lutuf ve kerem sahibi olduu bil-
dirilmitir (el-Alak 96/1-5). slm'n -
retisine gre Allah ile kul arasndaki m-
nasebetin odak noktas Allah nezdinde
rahmete, kul seviyesinde tzime dn-
en sevgiden ibarettir. Allah kinatn ya-
ratcs ve yneticisidir; insan ise Kur'an'-
da gklerin ve yerin hizmetine verildii
merkez varlk olarak tantlmtr. An-
cak Allah'n, insana olan sevgisinin rah-
m e t e dnp yine insana ynelmesi
bakmndan ulhiyyet leminde hibir
aksama olmazken insann tzim duygu-
larnda bozulmalar vuku bulmas yzn-
den ilh rahmet alannn dna klmak-
tadr. Bunun iin olacaktr ki slm'n in-
sana ynelik ikinci hitab uyarlmak (in-
zr) eklinde olmu ve ondan kalbini il-
h rahmeti kabullenecek hale getirmesi
istenmitir (el-Mddessir 7 4 / 1 - 4 ; bk. Ta-
ber, X X I X , 91-92). Kurn- Kerm'de Hz.
Muhammed ve dier peygamberler iin
daha ok "mjdeleyici ve uyarc" (ber
ve nezr) kavramlar kullanlarak mjde
ve rahmetin esas olduuna iaret edil-
mitir. Aslnda uyarmann gayesi patalo-
jik korku ve dehete sevketmek deil-
dir; aksine nceden varlan bir anlama-
nn gerei olarak muhatabn stlendii
erefli grev ve sorumluluu ona hatr-
latmaktan ibarettir.
Cennetin tasviri konusu ile tefsir, ha-
dis ve kelm limleri megul olduu gi-
bi tasavvuf ehli, edebiyatlar, geni halk
kitlelerine hitap etmeyi amalayan ei-
timciler de ilgilenmilerdir. Cennet, in-
sanlk tarihi boyunca ard aras kesilme-
yen dnya skntlar iinde kvranan, ha-
yattan zevk alamayan, idealindeki mut-
luluu yaad dzen iinde bulamayan
insanlarn zledii bir lem olmutur. Bu
sebeple birok mellif tarafndan yap-
lan cennet tasvirlerinin bir ksm nasla-
ra dayal olmaktan ok kendi ideal veya
hayallerinin rn niteliinde olmu ve
zledikleri mutluluk leminin izgilerini
tamtr. Mutahhar b. Thir el-Makdi-
s, cennet ehlinin cins hayatyla ilgili ola-
rak Hz. Peygamber'e ve tbinden Ha-
san - Basr'ye yneltildii rivayet edilen
sorulara verilen cevaplar ieren baz
metinleri zikrettikten sonra bu tr riva-
yetleri, halk arasnda yaygn olduu ve
bu sebeple de doruluklarn ispat ede-
cek belgelere gerek grlmedii iin kay-
377
 CENNET'l-MUALL
dettiini sylemek suretiyle (el-Bed' ue't-
trth, I, 191-193) cennet tasvirinin bu zel-
liine iaret etmektedir. Muhyiddin b-
n'l-Arab, sekiz dolgun sayfalk bir hac-
m e varan ve Hz. Ali yoluyla Reslullah'a
kadar ulat ileri srlen benzer bir
metni naklederken (el-Ftuht, IV, 436-
447; V, 78-82), a'rn de el-Yevkt ve'l-
cevhir'in sonunda cennetin kuruluu-
nu ve cennet hayatn konu edinen on iki
sayfalk sorulu-cevapl aklamalarn ya-
parken ayn bak asn benimsemiler-
dir. Mrifetnme sahibi Erzurumlu b-
rhim Hakk'nin, sekiz cennetin tasviri
srasnda on satrlk bir metin iinde on
drt defa 70.000 saysn tekrar eder-
ken herhangi bir nassa dayanm olma-
s mmkn deildir. Bu sebeple on asr
akn bir zaman dilimi iinde mslman
melliflerin eitli maksatlarla kaleme
alm olduklar eserlerde cennetin (ve do-
laysyla cehennemin) tasviriyle ilgili ak-
lamalarnn tamamn slm'a mal etmek
doru deildir. Carra De Vaux'nun, slm
telakkisi erevesinde cennet tasviri ya-
parken sekiz katl piramit veya koni ek-
lindeki yaplardan baka "cevherler de-
nizi, lutuf denizi, rabbin denizi" gibi ni-
telerden sz etmesinin dayana (El, II,
1015), herhalde sz konusu rivayetler t-
rnden eserler olmutur.
Kur'n- Kerm'de cennet tasvirine dair
yetler (daha ok Rahman, Vka, nn
ve Giye srelerinde) cehenneme dair
olanlara nisbetle daha fazladr ve epey-
ce bir yekn tutmaktadr. Hadis olarak
rivayet edilen metinlerin iinde sahih
olanlar genellikle cennete girmeyi gerek-
tiren veya oradan mahrum olma sonu-
cunu douran hareket ve davranlarla
cennet ehlinin vasflarn konu edinmi-
t i r ( m e s e l b k . Mifthu knzi's-snne,
" e l - c e n n e " md.). Eb Nuaym el-sfah-
n, cennetle ilgili olarak rivayet edilen
hadisleri bir araya getiren eserinde 454
kadar metni senedleriyle birlikte kay-
detmitir. Ancak A. Rz Abdullah tara-
fndan ilm neri yaplan eserin dip not-
larnda da grlecei gibi tasvirle ilgi-
li rivayetlerin ou zayf hadis grubu-
na girmekte, bir ksm da mevz kabul
edilmektedir. Sz konusu eser bu yny-
le Eb'l-Ferec bn'l-Cevz ve Syt gi-
bi melliflerin mevz hadis kitaplarnda
da baz deerlendirmelere konu tekil
etmitir (Eb Nuaym, 1, 8). Cennet tasvi-
riyle ilgili baz rivayetlerin tbi tutuldu-
u deerlendirmeler bn Kayyim el-Cev-
ziyye'ye ait Hdi'l-ervh ile (mesel bk.
s. 267-334) bn Kesr'e ait en-Nihye'de
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
378
de (bk. II, 390-391, 399, 411, 465) grl-
mektedir. phe yok ki duyu organlar-
nn ve akl yrtme alanlarnn tama-
men dnda kalan ve yegne bilgi kay-
na nakilden ibaret olan hiret hayat,
cennet ve cehennemle ilgili rivayetlerin
sahih ve gvenilir olmas vazgeilmez bir
zarurettir.
Dinler tarihine dair aratrmalar, he-
men her din ve inan sisteminde lm
sonras hesaplamann, ceza veya mk-
fatn varlnn kabul edildiini gster- "bahe" anlamna gelen ravzt ile cen-
mitir (yk. bk.). slm'dan nce Araplar'n
inancnda da bu telakki mevcut olmakla
birlikte Chiliye edebiyatnda cennet ve
cehennem tasvirlerini dile getiren anla-
tmlar mevcut deildir. meyye b. Eb's-
Salt'a nisbet edilen bir iirdeki tasvirler
ise phe ile karlanmaktadr (bk. Mak-
dis, I, 202-203; kr. Cevd Ali, VI, 678-
680). Carra De Vaux gibi baz arkiyat-
larn Kur'an'daki cennet tasvirlerini, Hz.
Muhammed'in ve "onun bilinmeyen s-
tatlarnn hristiyan minyatr ve moza-
ik sanatnda yer alan melek figrlerin-
den etkilenmesiyle aklamaya alma-
lar, tarih gerekler ve Kur'an'n eriil-
mez anlatm gc karsnda gln id-
dialar seviyesinde kalmaktadr.
Geni halk kitlelerine hitap
amalayan vaaz ve irad kitaplar ile de-
run duyu ve sezileri yanstan telakki-
ler bir yana, genel olarak slm bilginle-
rinin cennet tasviri hakknda benimse-
dikleri gr onun mahiyetinin bilineme-
yecei eklindedir. nk mmin kullar
iin hiret hayatnda hazrlanm mut-
luluk vesilelerinin hi kimse tarafndan
tahayyl edilemeyeceini ifade
yetten baka (es-Secde 3 2 / 1 7 ) kuds
hadis olarak rivayet edilen mehur me-
tin de bu hususu aka belirtmektedir:
"Ben slih kullarm iin hibir gzn gr-
medii, hibir kulan duymad ve hi-
bir beer zihninin tasavvur edemeyece-
i mutluluklar hazrladm" (Buhr, "Tef-
sr", 3 2 / 1 ; Mslim, "Cennet", 2-5). Dn-
ya hayatnda be duyu ve akl alanlarn-
daki idrakler tabiat artlaryla kaytl ol-
duuna gre naslarda geen tasvirleri
ayn artlar erevesinde veya hayal g-
cyle deitirerek alglamak gerekir. Ni-
tekim baz yetlerde, cennet ve nimet-
leriyle ilgili dnya ve hiret idrakleri ara-
snda benzerliklerin bulunduu ifade edil-
mitir (bk. el-Bakara 2 / 2 5 ; M u h a m m e d
4 7 / 6 ) . bn Abbas'tan yaygn olarak ri-
vayet edilen, "Cennette isimlerden ba-
ka dnyay andran hibir ey yoktur"
(Makdis, I, 194) ifadesi, ikisi arasndaki
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
mahiyet farklln belirten bir sz olsa
gerektir.
hiret cenneti sadece ba ve bahe-
lerden ibaret olmayp bunlarn yannda
kendilerine has maddelerden oluan nes-
neleri ve tesisleri de mevcuttur. man ve
iyi davran sahibi kimselerin ebediyet
leminde "cennetlerin has baheleri"nde
(ravzt'l-cennt) yaayacaklarn ifade
eden yette (e-r 4 2 / 2 2 ) yer alan ve
szlk anlamlar bakmndan her ikisi de
nt kelimelerinden ikincisine "tesis" m-
nasn vermek gerekir. Birok yette iyi-
lere vaad edilen cennetin oul ekliyle
kullanldna baklrsa birden fazla te-
sisin bulunduu ve her mmine bir mes-
ken hazrland anlalr. Cennetin gk-
lerin ve yerin "arz" kadar olduunu ifa-
de eden yetlerin (l-i mrn 3 / 1 3 3 ; el-
H a d d 5 7 / 2 1 ) tefsiri iin u farkl gr-
ler ileri srlmtr: 1. Cennetin tasav-
vur edilemeyecek kadar geni olduu-
nu ifade eden bir benzetmedir. Buna
gre arz "en" yani genilik demektir. Bir
alann dar cephesini genellikle onun ge-
nilii oluturduuna gre cennetin uzun-
luu bu tebih erevesinde ok daha
fazla olacaktr. 2. Cennet, dnya hayatn-
da insanolu tarafndan kavranabilen
etmeyi
kinat kadar deerlidir (Rz, IX, 5-6). 3.
Madde leminin insan idrakine sunulu-
u gibi cennet de onun bilgi ve idrakine
sunulmutur (a'rn, II, 165-166). Bu yo-
rumlar iinde en ok tercih edilen birin-
ci grtr.
Cennetin sekiz kapsnn olduu ilk d-
nemlerden beri kabul edilegelmitir. An-
eden cak cehenneme ait yedi kapnn mevcu-
diyeti Kur'n- Kerm'de aka zikredil-
dii halde (el-Hicr 15/44) cennetin sa-
dece kaplarnn (ebvb) bulunduu ifa-
de edilmi ve saylar hakknda herhan-
gi bir iarette bulunulmamtr. Zmer
sresinde (39/73), kyamet gn cen-
net kaplarnn alndan bahseden yet-
t e "vav" harfinin sekiz saysn ifade et-
tiini (vv- semniyye) ileri srenlerin
ilm bir delile dayanmadklar kabul edil-
mitir (Kurtub, s. 535; bn Kayyim el-Cev-
ziyye, s. 82). Ancak bir ksm Ktb-i Sit-
te'de de yer alan eitli hadislerde cen-
netin sekiz kaps olduu belirtilmek-
t e d i r (bk. Mifthu knzi's-snne, "el-
cenne" md. |s. 128]; bn Kayyim el-Cev-
ziyye, s. 87-89). Ayn hadis kaynaklar-
nn, derledikleri rivayetlere dayanarak
kaplarn genilii iin verdikleri ok
uzun mesafelere baklrsa cennet kap-
lan ayn zamanda onun blmlerini de

ifade etmi olmaldr. Nitekim baz eser-
ler sekiz cennet kapsnn adlarn kay-
dederken baz kk farklarla cennetin
isimlerini zikretmilerdir. bn'l-Arab de
el-Ftht'nda (V, 70-72) cennetin se-
kiz kapsn sayarken onun bilinen isim-
lerini sralar ve en stn blm diye
kabul ettii adn cennetini mminlerin
Allah' grecekleri srada bulunacaklar
yer olarak kaydeder. Bunun da stnde
"vesile cenneti" bulunur ki buras Hz. Mu-
hammed'e aittir. Kurtubnin, hadis ola-
rak zikrettii baz rivayetlere dayanarak
cennet kaplarn on e karmasna (et- dir. Hz. Peygamber bir hadisinde, hiret-
Tezkire, s. 533-535) bn Kesr kar k-
makta ve onun bu gr iin yeterli de-
lili olmadn sylemektedir (en-Nih-
ye, 11, 359-367). Herhalde Kurtub cennet
kaplarnn saysn oaltrken onun b- lim, "mn", 296). Sonu olarak bir mmi-
lmlerinden ziyade blmlerinin iinde-
ki baz zel meknlara yol veren girile-
ri kastetmitir. Sahih hadislerin belirtti-
ine gre bu meknlara belli amel sa-
hipleri girebilecektir. Mesel namaz k-
lanlar namaz kapsndan, cihada kat-
lanlar cihad kapsndan, Allah yolunda
harcama yapanlar sadaka kapsndan,
oru tutanlar da "reyyn" (suya kandran)
kapsndan gireceklerdir. Cennet kapla-
rnn cehenneminkinden daha fazla ve
cennetin tasavvur edilemeyecek kadar
geni olmas, cennet ehlinin cehennem-
liklerden ok olacan gsterir. Nitekim
bir hadiste, cennete gireceklerin yerle-
rini aldktan sonra orada yine bo yer
kalaca, bunun iin Cenb- Hakk n ye-
niden baz nesiller yaratp cenneti dol-
duraca ifade edilmitir (Buhr, "Tef-
sir", 5 0 / 1; Mslim, "Cennet", 34).
Kur'n- Kerm'de cennet iin "gzel
meskenler" (et-Tevbe 9 / 7 2 ; es-Saf 6 1 /
12), "st ste kurulmu konaklar" (ez-
Zmer 3 9 / 2 0 ) ve "ev" (et-Tahrm 6 6 / 11)
kavramlar kullanlmak suretiyle onun
madd mnada eleman ve tesislerden
olutuu belirtilmitir. Cennet hayatyla
ilgili baz tasvirler de (a. bk.) bu gere-
i vurgulamaktadr. Naslardan anlald-
na gre cennet ehli iin adrlar da ku-
rulacaktr (er-Rahmn 5 5 / 7 2 ; Mslim,
"Cennet", 23-25). Onlar cuma gnleri g-
zel kokular saan rzgrlarn estii bir
ary dolaacaklar, bu ekilde zarafetle-
rine zarafet katacaklardr (Mslim, " C e n -
net" 13).
Rahman sresinde, "Rabbinin huzu-
runa sulu olarak kmaktan korkan kim-
seler iin iki cennet (cennetn) vardr"
(55/46) denildikten sonra bu cennetle-
rin imknlarndan bahsedilmekte, ardn-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
dan, o iki cennetten baka (veya onlarn
altnda) iki cennet daha bulunduu (55/
62) belirtilerek bunlarn da benzer im-
knlar tasvir edilmektedir. Mfessirler
bu iki (veya drt) cennet hakknda cin ve
insan trlerine verilecek cennetler, cis-
man ve ruhan cennetler, iyiliklerin ya-
plmas ve ktlklerin terkedilmesine
karlk verilecek iki cennet, iman ve s-
lih amel iin verilecek cennet ile lutf-
ilh olarak fazladan ikram edilecek cen-
net gibi baz yorumlar yapmlarsa da
tatminkr bir aklama getirememiler-
teki iki cennetten birinin kapkacak ve
maden eyasnn altndan, dierinin de
gmten olacan ifade etmitir (Bu- 11, 390-391).
hr, "Tevhid", 34, "Tefsr", 5 5 / 1 - 2 ; M s -
de firdevs ile adnin zel durumlar oldu-
ne birden fazla cennetin verili hikmeti
ak bir ekilde anlalmad gibi bun-
larn ka tane olaca da bilinmemek-
tedir. Rahmn sresindeki bu ifadenin
henkle, yani genellikle "elif - nun"la ("n"
sesiyle) biten buradaki yetlerin son he-
celerinin ses uyumu ile aklanmas da
(El, II, 1015) tutarl grnmemektedir. Sz
konusu yetlerde geen cennet kelime-
lerini szlk anlamlarndan hareketle
"bahe" mnasna almak mmkndr.
Nitekim her iki cenneti tasvir eden da-
ha sonraki yetler akan pnarlardan,
meyvelerden, adrlardan bahsetmek-
tedir.
Dnya hayatnda mminlerin Allah'a
itaat ve ballklarnn ayn derecede ol-
mad bilinmektedir; bunun sonucu ola-
rak ceza ve mkfat da farkl dereceler-
de uygulanacaktr. Nitekim muhtelif nas-
larda cennete girmeye hak kazanm kul-
larn mkfat derecelerinin ayn olma-
yaca haber verilmektedir (mesel bk.
en-Nis 4 / 9 6 ; el-Enfl 8/4). Bununla il-
gili bir hadiste, Allah yolunda cihad eden-
lere hazrlanan cennetin "yz derece" ol-
duu ve her derecenin gkle yer ara-
sndaki m e s a f e kadar birbirinden uzak
bulunduu haber verilmitir (Buhr, " C i -
hd", 4; Mslim, "mre", 116). Sahip ol-
duklar nimetler asndan farkl mekn-
lar olduu anlalan bu derecelerin ima-
nn hasletleri (ubeleri) kadar yetmi k-
sur olaca, bu hasletleri kendisinde top-
layanlarn btn dereceleri elde edece-
i de sylenmitir (a'rn, II, 176).
Cennetteki binalarn yap talar hu-
susunda "bir tulas altndan, bir tula-
s gmten" eklinde hadis olarak nak-
ledilen rivayetlerin doruluklar tartl-
mtr. Buhr ve Mslim'de yer alan iki
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CENNET'l-MUALL
ayr hadise gre cennetin kubbeleri inci-
den olup topra misk gibi kokan, halis
buday unu gibi beyaz bir maddeden-
dir. Bunun za'feranla kararak har va-
zifesi grd de rivayet edilmitir (Eb
Nuaym, I, 170-176; bn Kayyim el-Cevziy-
ye, s. 195-199). Adn cennetinin yaps hak-
knda rivayet edilen uzunca bir hadiste
bu cennette inciden yaplm bir kk
iinde yakutla rlm yetmi ev, her
evde de yeil zmrtten ina edilmi yet-
mi oda bulunduu, her odada genellik-
le yetmi saysyla ifade edilen nimetle-
rin yer ald anlatlrsa da muhaddis bn
Kesr, bu hadisin mevz derecesinde za-
yf olduunu kaydetmitir (en-Nihye,
Cennet tasviriyle ilgili hadislerin iin-
u grlr. Rahmn sresinde ayr ayr
tasvir edilen iki ift cennete (yk. bk.) bir
adan aklk getiren bir hadise gre
firdevs cennetleri drt adet olup ikisi-
nin btn ssleri ve eyalar altndan,
ikisinin de gmtendir; mminlerin ce-
ml-i ilhyi mahede edecekleri yer ise
adndir. Ayn hadisin devamnda cennet-
teki drt nehrin fkraca yerin adn ol-
duu zikredildii halde (Drim, "Rikk",
101), Buhr'nin de dahil bulunduu di-
er muhaddislerin rivayetleri bunu fir-
devs olarak gsterir (Buhr, "Tevhd",
22; Tirmiz, "fatu 1-cenne", 4).
Kur'n- Kerm'de yer alan cennet tas-
virleri iinde, kelimenin ou! olarak kul-
lanld yetlerin ekserisinde altlarndan
nehirlerin akt ifade edilmitir. bn Kay-
yim'in de belirttii gibi bu yetlerde ge-
en "taht" (alt) zarf, cennet toprann
grnmeyen alt tabakas demek olma-
yp aalarn, binalarn ve benzeri tesis-
lerin zemini ve etei anlamna gelir. Do-
laysyla baz mfessirlerin ileri srd-
gibi nehirlerin toprak altndan akt-
n sylemek veya "taht" zarfn "cen-
net halknn emri altnda" eklinde tevil
etmek doru deildir (bn Kayyim el-Cev-
ziyye, s. 255-256; kr. Taber, I, 132-133).
Hadis olarak da nakledilen baz rivayet-
lerden faydalanan limler, cennetteki
nehirlerin nehir yataklarnda deil y-
zeyde aktklar kanaatine varmlardr.
Cennet nehirlerinin mevcudiyetini belir-
ten yetler onlarn mahiyetleri hakkn-
da bilgi vermezken Muhammed sresin-
deki yet (47/15) farkl bir tasvir yapar.
Buna gre cennette iimi bozulmayan
su rmaklar, tad deimeyen st rmak-
lar, ienlere zevk veren arap rmaklar
ve szlm baldan rmaklar vardr. Bu-
379
CENNET'l-MUALL
hr ile Tirmiz'nin birbirini tamamlar
mahiyette naklettikleri bir hadiste Hz.
Peygamber, firdevsin cennetin ortasn
ve en st ksmn tekil ettiini, drt neh-
rin de oradan ktn haber vermekte-
dir (Buhr, "Tevhd", 22; Tirmiz, "fat'l-
cenne", 4). Burada sz edilen drt ne-
hir Muhammed sresinde anlatlan ne-
hirler olmaldr. yle anlalyor ki bu zel
nehirler dier birok yette tekrarlanan
genel nehirlerden ayrdr. Kur'n- Ke-
rm'in 108. sresine adn veren ve "ok
ey" anlamna gelen "Kevser'den ne kas-
tedildii mfessirler arasnda tartma-
ldr. Taber, Kevser'e "cennetteki bir ne-
hir, birok meziyet (hayr- kesr), cennet-
teki bir havuz" mnalarn veren limle-
rin grn kaydettikten sonra kendi-
sinin, Kevser'in bir nehir ad olduu tar-
zndaki gr tercih ettiini syler (C- gzellik, iyi ve gzel karlanan her ey"
mi' u'l-beyn, X X X , 207-210). Fahreddin
er-Rz ise Selef limlerince mehur ve
yaygn olduunu kaydettii "nehir" m-
nasndan balamak zere Kevser iin on
be yorum sralar ve Kevser'in cennet-
teki hem bir nehrin hem de bir havu-
zun ad olduu kanaatine temayl gs-
terir (Mefthu'l-ayb, XXXII, 124-126).
Muhtelif rivayetlerle nakledilen hadis-
lerde Hz. Peygamber cennette Kevser
adnda bir nehrin kendisine verileceini,
bu nehrin iki kenarnda inciden yaplm
kubbelerin bulunacan, akan suyunun
da halis misk gibi koku salacan be-
yan etmitir (bn Kesr, 11, 400-407; h e m
cennet hem de dnya ile ilgisi olduu riva-
yet edilen nehirler iin bk. SIDRET'L-MN-
TEH). Cenneti tasvir eden baz yetler
orada su pnarlarnn da bulunduunu
haber verir.- "Ktlklerden korunanlar
bahelerde, glgelerde ve pnarlarn ba-
nda bulunacaklardr" (el-Hicr 15/45;
el-Mrselt 77/41). Rahmn (55/50, 66)
ve Giye ( 8 8 / 1 2 ) srelerinde akan p-
narlardan sz edilmekte, dier baz yet-
lerde de cennet ehlinin bu pnarlardan
su iecei haber verilmektedir (el-nsn
7 6 / 6 , 18; el-Mutaffifn 8 3 / 2 8 ; bk. SEL-
SEBL).
Szlk anlam "ba, bahe" olan cen-
nette aalarn bulunmas tabiidir. e-
itli yetlerde glgelerden, dallardan,
sarma dola olmu koyu yeilliklerden,
meyveleri kolayca toplanabilen aalar-
dan bahsedildii gibi (bu yetler iin bk.
bn Kesr, 11, 412) zel olarak hurma, nar,
reyhan, kiraz, muz gibi aa ve bitkiler-
den de sz edilir (er-Rahmn 5 5 / 1 2 , 68;
el-Vka 56/28-29). Buhr ile Mslim'in
rivayet ettii bir hadiste Hz. Peygamber
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
380
cennette, idmanl ve hzl bir at binicisi-
nin, glgesinde yz yl kotuu halde so-
nuna ulaamayaca kadar byk bir
aacn bulunduunu ifade etmitir (Bu-
hr, " B e d ' ' l - h a l k " , 8; Mslim, "Cennet",
6-8). Hadisin eitli rivayetlerini
den bn Kesr'in Ahmed b. Hanbel'den
aktard bir rivayette sz konusu aa
"eceret'l-huld" olarak adlandrlmtr
(en-Nihye, II, 414-417). Hadiste zikredi-
len aac bir aa tr olarak anlamak,
"yz yl" da okluktan kinaye saymak
mmkndr. Daha ok halka hitap eden
din-edeb eserlerde sz konusu edilen
tb aacnn mevcudiyeti ise kesin de-
ildir. man ve gzel amel sahipleri iin
iyi bir ebediyet hayatnn hazrlandn
ifade eden yet-i kermedeki "tb" ke-
limesi (er-Ra'd 13/29) szlkte "iyilik ve
anlamna gelir. Mfessirlerin bu kelime-
ye verdikleri yedi sekiz kadar mnadan
biri de tb aacdr. RzFnin de dolay-
l olarak belirttii gibi (Mefthu'l-ayb,
XIX, 52) kelimeyi szlk anlamndan -
karp dar bir alana tahsis etmek doru
deildir. Bunun yerine "ebed saadete
vesile olan her gzel ey" mnas veril-
dii takdirde ba, bahe ve aalar da
dahil olmak zere her imkn kelimenin
kapsamna alnm olur. Ktb-i
iinde tesbit edilemeyen bir rivayete g-
re Hz. Peygamber tbnn cennette bir
aa olduunu ifade etmitir. Bunun e-
ceret'l-huldun baka bir ad olmas
mmkndr. a'rn, Hz. dem'in btn
insan trnn atas olduu gibi tbnn
da btn cennet aalarnn asl olabi-
leceini kaydeder (el-Yevkt ve'l-ceva-
hir, II, 172). bn Eb'd-Dny'nn Reslul-
lah'a nisbetle rivayet ettii uzunca bir
metinde, cennetteki tb aacnn b-
ykl, yapraklar, iekleri, meyveleri
ve eitli zellikleri belirtildikten sonra
glgesinde bulunan cennetliklerin fev-
kalde niteliklere sahip atlara binerek
Allah' ziyaret edileri anlatlmaktadr.
Ancak bn Kesr, bu hadisin eski lim-
lerden birinin ind gr iken yanllk-
la hadis diye Reslullah'a nisbet edil-
mi olabileceini syler (en-Nihye,
520-523). Erzurumlu brhim Hakk'nn
Mrifetnme'sinde (s. 8) olaan st ni-
teliklerle tasvir edilen tb aac da ay-
n trden bir hayal rn olmaldr.
Cennet Hayat. nsann Tanr inancna
sarlp O'na balanmasnda, en byk
kayg ve korkusu olan yok olmaktan kur-
tulma ve Tanrnn kendisine tkenme-
yecek bir hayat bahetmesi
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
byk etkisi vardr. Nitekim insanlarn
kendi kendilerine yetmediklerini ve Al-
lah'a muhta olduklarn, Allah'n diler-
se onlar yok edip yerlerine baka varlk-
lar yaratabileceini ifade eden yetler-
nakle- de (Ftr 35/15-16) bu hususa da bir ia-
ret vardr. Btn dinler cennet arzusu-
na cevap vermeyi amalam ve cennet
hayatn vaad etmi olmakla birlikte, el-
de mevcut mukaddes metinler ve bu
metinler etrafnda oluan edeb tasvir-
ler iinde her halde slm'nkinden da-
ha zengin ve tatminkr olan mevcut de-
ildir. Ebed mutluluun simgesi olan
cennete kavuma midi, btn msl-
manlar iin hayatn birok glklerine
gs germeyi, fedakrlklar gsterme-
yi gze aldran bir faktr olmutur. lk
slm ehidleri Smeyye-Ysir ailesinin
bu uurda ektikleri ilelerden gnmz
slm dnyasndaki mcadelelere kadar
mslmanlarn davranlarnda cennet
idealinin en nemli etken olduu p-
hesizdir.
slm dini Allah'n sekin kullarna na-
sl bir cennet hayat vaad etmektedir?
Bu hayatn konu ile ilgili naslarn birle-
tii ve nemle vurgulad iki zellii var-
dr: Arzulanan her ey, ebediyet. Bir yet-i
kermede yle denilmektedir: "Gnlle-
Sitte
rin zleyecei, gzlerin holanaca her
ey orada vardr. Ve siz orada ebediyen
kalacaksnz" (ez-Zuhruf 4 3 / 7 1 ) . Dnya
hayatnda duyu organlaryla alglanama-
yan meleklerin insanlara hizmet ettii,
onlar koruduu, Allah yolunda yryen-
ler iin esenlik diledii Kur'an'n eitli
beyanlarndan anlalmaktadr. hiret
leminde melekler inanl ve drst in-
sanlara grnmeye balayacaklar ve ye-
ni hayata intibaklar srasnda korku ve
zntye dmemelerini telkin ederek
onlara yle diyeceklerdir: "Biz dnya
hayatnda da hirette de sizin dostlan-
nzz. Canlarnz ne isterse, gnlnz ne
dilerse burada sizin iin hazrdr. Btn
bunlar, yarlayc ve esirgeyici Allah'n
bir ikramdr" (Fusslet 4 1 / 3 0 - 3 2 ) . Hz.
Peygamber, eitli mnasebetlerle cen-
netteki snrsz imkn ve mutluluklar-
II,
dan sz ettiinde yannda bulunanlar
zaman zaman cennette at, deve vb. ey-
lerin de bulunup bulunmadn sormu-
lar, o da, "Allah sizi cennete koyarsa ora-
da cannzn arzulad ve gznzn
holand her eyi bulursunuz" eklin-
de cevap vermitir (Tirmiz, "fat'l-cen-
ne", 11; kr. bn Kayyim el-Cevziyye, s. 366-
369). Hz. Peygamber, cennet hayatnn
imkn ve nimetlerinin genel anlamda
midinin

fevkalde olduunu belirtmekle birlikte
ayrntl tasvirlere girmemitir. Mesel
cennette pek stn yetenek ve zellik-
lere sahip atlarn ve develerin bulundu-
unu ifade eden rivayetler doru kabul
edilmemitir. Eb Hreyre'den nakledi-
len ve cennette ekin ekmek isteyenlerin
bile bulunacan belirten hadis Buhr'-
nin el-Cmicu'-ahh"me yer ald 73) diyeceklerdir. Buhr, Mslim ve Tir-
halde ("Tevhd", 38) bn Kayyim, "Cennet-
t e ekin ekmekten sz eden baka bir
hadisin mevcudiyetinden haberdar de-
ilim ; iin gereini Allah bilir" eklinde
ihtiyatl bir ifade kullanmtr (Hadi'i- er-
vah, s. 253-254). Cennet halknn arzu et-
tii her eyin gerekleecei ilkesine kar-
, "Bakalarna zarar verici, erdemsiz,
elikili oluu sebebiyle imknsz eyler
talep edilirse durum ne olacak?" eklin-
de teorik olarak bir itiraz ileri srlebi-
lirse de cennete girecek insanlar fizyo-
lojik ve psikolojik kusurlardan arnm
olacaklarndan pratikte byle bir talebin
vuku bulmayaca aktr (a. bk ).
Kur'n- Kerm ve sahih hadislerde
mevcut beyanlara dayanarak cennet ni-
metlerinin ana zelliklerini u ekilde
tesbit etmek mmkndr: 1. Sonsuz lks
ve konfor. 2. Srekli bar ve huzur. 3.
Cennet ehlinin hem beden hem ruh ba-
kmdan son derece gl ve yetenekli
olmalar. 4. Mnev tatmin (rz). S. Allah'
grmek, O'nunla konumak. 6. Btn
bunlar saran bir ebediyet.
nsan trnn yarabltan itibaren m-
nev bir tekml izgisi takip ettii, ge-
nellikle semav dinlerin ve zellikle sl-
miyet'in benimsedii bir telakkidir. lh
ruhun fleniiyie (nefha) hayat sahnesi-
ne karlan ilk insann meleklerden bil-
gili ve onlarn tzimine mazhar olacak
kadar deerli olduu eitli beyanlardan
anlalmaktadr. nsann ikinci ve ebed
hayat sahnesine karlnn da benzer sunda en ok vurgulanan zellik, onla-
bir nefha ile (sra fleni) olaca Kur'an'-
da haber verilmitir (ez-Zmer 39/68).
Bu iki nefha arasnda dnya hayat ile
berzah* lemi vardr. nsann irade ve
tercihini kullanarak tekmln srd-
rebilecei yer dnya hayatdr ve bura-
daki mnev tekml iman ve slih amel
lsne balanmtr. Bir bekleyi mer- sursuz bir ahlk hayat yaanacak, cen-
halesi olan berzah dneminden sonra
balayacak hiret hayatnda, dnyada
tekmllerini sekteye uratmayanlar,
yle anlalyor ki, fizyolojik ve psikolo-
jik ynlerden son bir operasyon ve arn-
drmaya tbi tutulduktan sonra cenne-
t e alnacaklardr. Mslim'in rivayet etti-
i bir hadiste Hz. Peygamber kyamet
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
gn cennet kapsn ilkin kendisinin a-
lacan ve ondan nce bu kapnn kim-
seye almayacan sylemitir ("mn",
333). Cennete giri srasnda btn m-
minler grevli melekler tarafndan kar-
lanacak ve, "Selm olsun sizlere' Sa-
adetler iinde olun, bir daha kmamak
zere cennete buyurun!" (ez-Zmer 3 9 /
miz'nin eitli rivayet kanallarndan ak-
tardklar hadislere gre (Buhr, " B e d ' ' l -
halk", 8; Mslim, "Cennet", 14-22; Tirmi-
z, "fat'l - cenne", 7), mminler dolu-
nay veya parlak yldzlar gibi klar sa-
arak cennete girecekler, orada diledik-
leri gibi yiyip itikleri halde abdest boz-
ma ihtiyac hissetmeyecekler, smkrp
tkrmeyeceklerdir. Aldklar gdalarn
sindirimi ho kokulu geirti ve terden
baka bir klfet getirmeyecektir. Cen-
net halkna yorgunluk ve usan gelme-
yecei iin (Ftr 3 5 / 3 5 ) uykuya da ihti-
ya duymayacaklardr. Cennet ehlinin
imknlarn dile getiren bir hadiste on-
lara yle nida edilecei kaydedilir: "Da-
ima salkl olup asla hastalanmayacak-
snz, sonsuza kadar yaayp lmeyecek-
siniz, genliinizi koruyup hibir zaman
ihtiyarlamayacaksnz, srekli nimetler
iinde olacak ve glkle karlamaya-
caksnz" (Mslim, "Cennet", 22). Konu le
ilgili hadislerin baz rivayetlerinde cen-
nete girecek erkeklerin atalar dem'in-
ki gibi bir bnyeye sahip olacaklar, hat-
ta 60 arn boyunda bulunacaklar an-
latlr. Ayrca bu erkeklerin daima otuz
yanda olmakla birlikte byklar ye-
ni terlemi sakalsz genler grnm
arzedeceklerinden de sz edilir. Kadn-
larn ise ok gzel tenli ve ok deerli
elbiselere brnm halde bulunacak-
lar ifade edilir.
Cennet ehlinin ruh portreleri konu-
rn gnllerinde kin ve nefretin bulun-
mayaca hususudur. "Gnllerindeki
kini skp atacaz" (el-A'rf 7 / 4 3 ) ek-
lindeki ifadeler, cennete gireceklerin m-
nev bir arndrma operasyonuna tbi
tutulacann delilidir. Yine ilgili yet ve
hadislerin beyanna gre cennette ku-
netlikler arasnda anlamsz ve gereksiz
konumalar, sulamalar olmayacak, tam
bir dostluk ve kardelik hayat hkm
srecektir (el-Hicr 1 5 / 4 7 ; el-Vka 5 6 /
25; Mslim, "Cennet", 16-17). Ktlkler-
den korunmay baaranlar meleklerden
gelen iltifatlarla cennete girecekleri s-
rada yle diyeceklerdir: "Bize kar va-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CENNET'l-MUALL
adini gerekletirip dilediimiz yerinde
yerleebileceimiz cennete bizleri vris
klan Allah'a hamdolsun!" (ez-Zmer 3 9 /
74). yetin ifade tarzndan, mminlerin
yerleim asndan serbestlik iinde ola-
caklar anlalmaktadr. Rahmn sre-
sinde sz edilen iki veya drt cennetin
bir anlam da bu olmaldr. Cennet mes-
kenlerindeki yayg, sergi vb. ev eyas-
nn son derece lks olmas yannda yi-
yecek ve ieceklerin, ayrca giysilerin de
olaan st zevk verici zelliklere, te-
mizlik ve zarafete sahip olaca muhte-
lif yetlerde yer yer ayrntl olarak tas-
vir edilir (ilgili yet, hadis ve yorumlar iin
bk. bn Kayyim el-Cevziyye, s. 267-293).
Hadislerde belirtildiine gre cennet eh-
line ilk verilecek yemek havyar ziyafeti-
dir (Buhr, "Enbiy 3 ", 1; Mslim, " M n -
fikn", 30). Cennet konusuyla ilgili olarak
almaz bir eser kaleme alm bulunan
bn Kayyim el-Cevziyye, cennet ehlinin
yiyecek ve ieceklerine temas eden yet
ve hadisleri kaydettikten sonra bu nas-
lara gre cennette ekmek, et, meyve, tat-
l, ayrca su, st ve arap gibi yiyecek ve
iecekler mevcut olmakla birlikte bun-
larn dnyadaki benzerleriyle isimden
baka bir mnasebetinin bulunmad-
n syler (Hdi'l-ervh, s. 274). Nitekim
fevkalde zevk veren cennet arab ka-
dehler dolusu iilecei halde sarholuk
ve rahatszlk vermeyecektir (es-Sfft
3 7 / 4 5 - 4 7 ; M u h a m m e d 4 7 / 1 5 ) . Cennet
halknn beslenme rejiminde meyvelerin
nemli bir yer tuttuu eitli yetlerin
beyanlarndan anlalmaktadr.
Cennet hayatnn nimetlerini dile ge-
tiren naslarn ayrntl anlatmlar ve bun-
larn hayal ettirdii cisman zevkler, ba-
z yabanc aratrmaclarn eletirilerine
konu olmutur. Halbuki cennet hayatnn
nimetleri bu cisman zevklerden ibaret
deildir. Cennet halk asl mutluluu m-
nev tatminde bulacak, onlar nefes alp
vermek kadar tabii bir ekilde Allah ile
irtibat kuracak, cemlini mahede ede-
rek O'nunla konuacaklardr (a. bk ).
Aradaki derin mahiyet farkna ramen
uhrev hayat dnya hayatna benzer e-
kilde devam edeceine gre oradaki kon-
for da buradaki konforla bir bakma ba-
lantl olacaktr. Gazzl'nin de iaret et-
tii gibi deney dnyasndan ald izle-
nimler sayesinde idrak gcne sahip
olan insana bu idrakin snrlarn aan
kavramlarla herhangi bir konuda fikir
vermek mmkn deildir. Dnya haya-
tndaki cisman zevklerin ruhun yceli-
ine engel tekil ettii genellikle kabul
381
CENNET'l-MUALL
ediliyorsa da bunun uhrevf hayatta ayn
mahiyette olaca sylenemez. Kitlelere
hitap eden dinlerin duyulur dnya ile
paralellik arzeden bu slp ve metotla-
rnn zendirici ve etkileyici zellikler ta-
d da bilinen bir gerektir.
Cinsiyetin insan hayatnda nemli bir
yer tuttuu phesizdir. Kur'n- Kerm'-
de de vurguland zere (er-Rm 3 0 /
21) kar cinsler hayatlarn birletirmek-
le beden ve ruh tatmin bulmaktadrlar.
Ayn tatminin uhrev hayatta da devam
etmesi tabiidir. Cennet tasviriyle ilgili
eitli yet ve hadislere gre cennette
hem dnya kadnlar hem de hriler
bulunacaktr. yetlerde geen "tertemiz
zevceler" ifadesi (el-Bakara 2 / 2 5 ; l-i m-
rn 3/15), hrilerle birlikte dnya kadn-
larn da kapsamna almaktadr. Cenne-
t e giri ncesinde mminlere uygulana-
cak beden ve ruh arndrma operasyo-
nu sonunda, kadnlarn cins hayatlar-
na olumsuz etki yapan, mutluluklarn
blen fizyolojik nzalarn ve ruh depres-
yonlarn tamamen giderilecei anlal-
maktadr. eitli yet ve hadislerde cen-
net kadnlarnn gzellii, zarafeti ve e-
kicilii konusunda canl tasvirler mevcut-
tur. Ancak limler bu tasvirlerden hri
kaydn tamayanlarn bile hrilere mn-
hasr olduunu kabul etmilerdir. Tirmi-
z'nin el-Cmicu'-ahh"mde yer alan
("fat'l-cenne", 24) ve Kurtub tarafn-
dan tamamlanan (et-Tezkire, s. 555) bir
rivayette ise hriler kendi ayrcalklarn-
dan sz edecekleri bir srada cennette-
ki dnya kadnlar, dnya hayatnda i-
ledikleri gzel ameller sebebiyle onlar-
dan stn olduklarn ifade edecekler ve
onlar susturacaklardr. KurtubFnin Hz.
Peygamber'e nisbet ettii baka bir ha-
diste de cennete giren dnya kadnlar-
nn hrilerden 70.000 kat stn olduu
ifade edilmitir. Bu hadisin doruluu
tevsik edilememi olsa da bilginler ara-
snda byle bir telakkinin bulunmas dik-
kat ekicidir. Bir erkein ka ee, zel-
likle ka dnya kadnna sahip olaca
hususunda farkl grler ileri srlm-
tr. Konuya eitli alardan bak ya-
pan bn Kayyim'in de ifade ettii gibi
(Hdi'l-eruh, s. 334) bu mevzuda sahih
olan rivayet Buhr ile Mslim'de yer
alan hadistir. Buna gre cennetteki her
erkee "zarif ve e f f a f tenli" iki kadn
verilecek ve orada evlenmemi kimse
kalmayacaktr (Buhr, " B e d ' ' l - h a l k " , 8;
Mslim, "Cennet", 14). Kadnlarn ikisi de
hri veya dnya kadn olabilecei gibi
birinin hri, birinin de dnyal olmas
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
382
muhtemeldir. Mslim'in rivayetinde ge-
en ilve bilgiden anlaldna gre r- kalmayaca cennet hayatnda
vi Eb Hreyre sz konusu hadisi, cen-
nette kadnlarn m yoksa erkeklerin mi
daha fazla olaca hususunun tartl-
mas mnasebetiyle nakletmi ve dolay-
l olarak dnya kadnlarndan iki ein ve-
rileceini ifade etmitir.
"ri gzlerinin beyaz saf, siyah koyu,
gm berraklnda beyaz tenli kzlar"
anlamna gelen hrilerin cennet erkek-
leri iin farkl bir yapya sahip klnarak
yaratld ve "erkeklerine dkn, ba-
kalarnda gz olmayan, kimse tarafn-
dan dokunulmayan, inci tenli, yakut ya-
nakl, yata gen kzlar" gibi kavram-
larla vasflandrdklar muhtelif yet-
lerde grlr (bk. bn Kayyim el-Cevziyye,
s. 316-328). Bir yandan pedagojik ama-
larn, te yandan konu ile ilgilenenlerin
kendilerine has estetik duygu ve hayal-
lerin etkisiyle hrilerin yaps ve czibe-
sine dair eitli yorumlar yaplmtr.
Bunlardan biri de onlarn za'ferandan
yaratlm olduu iddiasdr (Eb Nuaym, yanna
111, 224-226). bn Kayyim, hadis diye nak-
ledilen ve eletirilere konu olan rivayet-
leri sraladktan sonra en gzel endama
sahip insann yaratl topraktan olmu-
ken za'ferandan yaratlacak bir mahl-
kun ne nemi olacan hayretle sorar
(Hdi'l-eruh, s. 336-337). Hrilerin say-
s hakknda da deiik ve doruluklar rlen iki farkl rivayete dayanlarak hu-
sabit olmayan rivayetler mevcuttur. Ge-
nel eilim, her erkee dnya hanmla-
rndan iki, hrilerden ise birka tane ve-
rilecei yolundadr (bk. bn Kesr, II, 454-
458; bn Kayyim el-Cevziyye, s. 334; ayr-
ca bk. HR).
Cennetteki cins hayatla ilgili tasvir-
lerde gzellik, ekicilik vb. faktrler ka-
dnlara nisbet edildii halde bu tr tas-
virlerin salad zendirici sonu ve
avantajlarn genellikle erkekler iin sz
konusu edildii ve kadnn deta erke-
in zevklerini tatmin eden bir vasta ola-
rak gsterildii eklinde bir itirazn ileri
srlmesi mmkndr. Arap dilinde ka-
dnl erkekli bir toplulua hitap edilirken
veya onlara ynelik aklamalar yaplr-
ken mzekker sigalarn kullanld bi-
linmektedir. Ayrca hemen btn millet-
lerin sanat ve edebiyatlarnda kadn za-
rafet ve czibenin odak noktas olarak
kabul edilmi, ak iirleri ve dier sanat
alanlarnn ana temas kadn olmu, b-
yk bir ounlukla kadn talep eden de-
il talep edilen konumunda bulunmu-
tur. Ayn slp ve yaklamn cennette-
ki cins hayatn tasvirinde de hkim ol-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
duu anlalmaktadr. Kimsenin bekr
erkee
-biri dnya kadn, biri de hri olmak
zere- en az iki e verilecei halde ka-
dnn birden fazla kocaya sahip bulun-
mamas da ayn temaya bal olmaldr.
Gerekten dnya hayatnda kadn psi-
kolojisi zerinde srdrlen almalar,
yaplan anket ve aratrmalardan onun
monogam olduu, gnl ve hayal lemin-
de sadece bir erkee yer verdii anlal-
mtr. Bu ayn zamanda insan trnn
devamn salayan ana rahminin korun-
mas, dolaysyla nesebin tayini ve neslin
bekis iin de gereklidir (bk. OK EVLLK).
slmiyet'te dini kabullenme ve ilh
buyruklar yerine getirme hususundaki
sorumluluk ferddir, kimse dierinin di-
n ykmlln tamad gibi bu-
nun olumlu veya olumsuz sonularna
da muhatap olmaz (Ftr 35/18). Ancak
man ve ameliyle cennete girmeye hak
kazanm aile fertleri arasnda Allah ka-
tnda deeri en stn olann dierlerini
alabilecei kabul edilmektedir
(Taber, XXVI, 15-17). Dnyada birden faz-
la erkekle evlenmi kadnn cennette
bunlardan hangisinin ei olaca mese-
lesi ashaptan itibaren dnlmtr.
Bkire olarak ilk evlendii erkekle veya
son kocasyla bulunaca eklinde iki ay-
r kanaat yannda, hadis olduu ileri s-
yu daha gzel olanla veya tercih edece-
i bir kocasyla beraber bulunaca sy-
lenmitir (Kurtub, s. 560-561; bn Kesr,
II, 548). Dnya hayatnda mer evlen-
melerle kurulan ailelerin cennette aynen
devam etmesi nazar olarak mmkn
grlmekle birlikte cennete girmeye hak
kazanamayanlarn, birden fazla evlilik-
lerin veya evlenmeden len kadn ve er-
keklerin durumu farkllklar meydana
getirecektir. Bu bakmdan cennetteki aile
hayatn dnyadakinin devam gibi te-
lakki etmek isabetli grnmemektedir.
Cennette bulunacak dnyal kadn ve er-
kek kesimi arasnda evlenme asndan
kendiliinden bir denkliliin olumas
muhtemeldir. Bir hadiste belirtildiine
gre Allah cennet iin yeniden baz ne-
siller (kadn ve erkekler) yaratacaktr. Ka-
dnl erkekli elerin saysn tamamlamak
ve dengeyi salamak iin bu yeni nesil-
lerden faydalanlmas mmkndr. Dn-
ya hayatnda nemli bir mutluluk vesi-
lesi olan ocuk yapmann ve dolaysyla
remenin cennette de olup olmayaca
tartmaldr. bn Kayyim, dnyadaki gi-
bi bir remenin cennette mmkn ola-

mayacan on delil ile ispata alr. Bu-
nunla birlikte ayn mellife gre ocu-
un ana karnnda oluumundan genlik
ana ulancaya kadar btn evreleri
bir anda tamamlamas suretiyle bir re-
m e imkn dahilindedir (Hdi'l-ervh,
348-357). Ancak cennet sakinlerinin ev-
resinde, salm inciler gibi ocuklar ve
hizmet elemanlar daima bulunacaktr
(et-Tr 5 2 / 2 4 ; el-lnsn 76/19).
Gvenilir bir kaynaa dayanmamakla
birlikte cennette konuulacak dilin Arap-
a olaca eklinde yaygn bir kanaat var-
dr. Cennete girmeden nceki kyamet
merhalelerinde Srynce konuulaca
da ileri srlmtr. Cennet hayat iin
dnlen mnev zevk ve ruh tatmin
yollarndan biri de mziktir. Bu konuda
hadis kaynaklarnda da baz rivayetler
yer almtr. Hrilerden sz eden bir k-
sm hadislerde onlarn bir nevi konser
verecei ifade edilmektedir (Tirmiz, " - teki yerlerini aldktan sonra Cenb- Hak
fat'l-cenne", 24). man edip faydal i-
ler yapanlarn cennette zevk ve nee iin-
de yaatlacaklarn ifade eden yetin
(er-Rm 3 0 / 1 5 ) tefsirinde buradaki ru-
h tatminin mzikle olacan syleyen
bilginler mevcuttur (Taber, XXI, 19-20).
Cennet mziinin aa yapraklarnn bir-
biriyle temas veya srfil'in sru yoluy-
la oluaca da dnlmtr. Cennet
ehlinin beden yaps ve yeteneklerinden
bahseden hadislerde, mminlerin Allah'a
olan vg ve tzimlerini (tebih ve tah-
mid) derin bir sevgi ve samimiyetle dile
getireceklerinden sz edilmesi yannda,
Allah ile yapacaklar konumalarda m-
zik namelerinden duyulan bir coku ve
bedi zevk halini yaayacaklar belirtilir.
Cennet hayatndaki mziin melekler,
hriler ve insanlarla aalarn, kularn...
katlaca evrensel bir henk niteliin-
de olaca da dnlebilir.
Byk insan kitlelerine hitap etmeyi
amalayan dinler btn tlimat ve tel-
kinlerinde, zendirici ve caydrc tedbir-
lerinde onlarn duygu, dnce ve idrak
seviyelerini hesaba katmlardr. Bu se-
beple semav dinlerde, zellikle slmi-
yet'te naslar erevesinde yer alan cen-
net-cehennem tasvirlerini sz konusu
bak asndan deerlendirmek gere-
kir. Beden ihtiyalar gideren ve cisma-
n zevkler salayan cennet nimetleri as-
lnda cennet sakinleri iin ama deil-
dir. Ulalmak istenen asl hedef Allah
rzsdr. nsan iin bu rzya nil olmak,
Allah'n kendi katndan bedene bahet-
tii ruhu (el-Hicr 15/29) yine O'na ynelt-
mek, O'nu mahede etmek, O'nunla ko-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CENNET'l-MUALL
numaktr. Mslmanlar arasnda min- bu konuya dair yedi yeti, yirmi alt sa-
net ve kran duygularn dile getirme- hbnin naklettii hadisleri, ayrca bir-
ye vesile olan en samimi ve en yaygn ok sahb, tbin ve mezhep imamnn
dua ifadesi, "Allah rz olsun!" cmlesi- grlerini de dikkate alarak inceleyen
dir. Allah'n dostlar O'na en yakn olan, bn Kayyim (Hdi'l-ervh, s. 402-474), ese-
s. O'nun rz ve muhabbetini kazanan, O'nu rinde Allah'n cennet ehli ile konuma-
gnlden sevip rz ve teslimiyetle en sna da yer vermitir (s. 478-485). M-
byk mutlulua erenlerdir. Cennet ve minlerin Allah' nasl grecei hususu
Allah rzs mnasebetini dile getiren da tartlan nemli konulardan biri ol-
bir yette, "Allah mmin erkeklerle m- mutur. Allah maddenin tad btn
min kadnlara ilerinde ebed kalacakla- nitelik ve zelliklerden mnezzehtir. Hal-
r, zeminlerinden rmaklar akan cennet- buki insan kendisine nisbetle belli bir
ler, adn bahelerinde gzel meskenler a iinde, belli bir mesafede bulunan ve
vaad etti. Allah'n rzs ise hepsinden grlme engeli bulunmayan cisimleri g-
daha stndr. te en byk saadet de rebilir. Kelm limleri, grme ve grl-
budur" (et-Tevbe 9 / 7 2 ) denilerek uhrev me artlarnn belli tabii kanunlara bal
saadetin bu mnev unsurunun, madd olduunu, ancak ebediyet leminde gr-
ierikli kavramlarla anlatlan dier b- m e olaynn vukuu iin bunlarn mevcu-
tn nimetlerden daha deerli olduu diyetinin gerekmediini kabul etmiler-
aka ifade edilmitir. Sahih hadislerde dir. Mminlerin Allah' grmesi, O'nun
belirtildii gibi btn mminler cennet- ztnn u anda bilinmeyen artlar er-
evesinde kendilerine tecelli etmesi ek-
kendilerine hitap ederek hallerinden linde olacaktr. bn'l-Arab, hibir be-
memnun olup olmadklarn soracak, on- er idrakinin cennetteki fevkaldelikleri
lar da son derece memnun olduklarn kavrayamayaca prensibinden hareket-
ifade edeceklerdir. Bunun zerine Allah, le, sz konusu tecellnin nasl gerekle-
"Size bundan daha deerli bir ey veri- ecei hususuna ilgi ekici bir yaklam
yorum: Size rzm bezlediyorum, artk denemesi yapmtr (el-Ftht, V, 76-
size gazabm bir daha dokunmayacak" 78; ayrca bk. R'YETULLAH).
diyecektir (Mslim, "Cennet", 9).
Cennetin yaps, kuruluu ve blmle-
slm limleri cennette Allah'n gr- riyle cennet hayat ve nimetleri hakkn-
lp grlemeyecei (r'yetullah) konusu- da yaplan tasvirlerin genel seyrinden
nu bata gelen din ve fikr meseleler- anlalaca zere cennet, dolaysyla ce-
den biri olarak incelemi ve tartmlar- hennem ve hiret hayat sadece ruhlar
dr. R'yetullah konusuna duyulan bu ok leminde deil ruh ve bedenden oluan,
canl ilgi ve merak, mslmanlarm, insa- ayrca ba bahesi, nehri, yaps vb. bu-
nn en yce gerei grerek tanma e- lunan bir maddeler ve realiteler dnya-
ref ve mutluluuna lyk sekin bir var- snda balayp devam edecektir. Sadece
lk olduu yolundaki temel deerlendir- Kur'an yetleri erevesinde bile mev-
melerini gstermesi bakmndan da ay- cut naslarn ierdii madd unsurlar, m-
rca nem tar. Kur'n- Kerm'de l- nev ve ruh anlatmlar veya sembollerle
mn gayb perdelerini kaldran vesileler- te'vil etmek mmkn deildir. Nitekim
den biri olduu ifade edilir (Kf 50/22). btn kelm limleri bu ynde dn-
Mminler lm sonrasndaki hayatta Al- mler, buna karlk filozoflarn oun-
lah'a yaklatrlm kullar olduklarna g- luu ile baz mutasavvflar hiret haya-
re ulhiyyet leminin baz srlarna v- tnn cismanliini kabul etmediklerin-
kf olmal, o muazzam gereklerin per- den slm naslardaki cisman tasvirleri
deleri onlar iin aralanmaldr. Bu sebep- te'vil etmek gerektiini ileri srmler-
le saylar pek az olan baz Mu'tezil bil- dir. Gazzl'nin filozoflara ynelik ar
ginler dnda btn slm limleri cen- eletirilerinden sonra bn'l-Arab de ke-
net ehlinin Allah' greceini kabul et- lmciarn grn benimsemi ve bir
mi ve bunu insanolunun eriebilecei ksm sflerin, cennet ehlinin fevkal-
en byk mutluluk olarak grmlerdir. de deiim kabiliyetlerine sahip olacak-
Sekin peygamberlerin bile dnya ha- larn, halbuki madd bedenin buna el-
yatnda Allah' grememesi, baz Batl verili olmadn ne srerek cesetlerin
yazarlarn zannettii gibi (El, II, 1015) ebe- deil ruhlarn harolunacana hkmet-
d hayatta da gremeyeceinin bir delili melerini hatal bulmutur. Sfler tefek-
saylmamaldr. nk mahiyetleri itiba- krlerinde k e f * mertebesine ulaabil-
riyle bu iki lem tamamen birbirinden selerdi hiret leminde, dnyadakinin
farkldr. Allah'n grlmesi meselesini, aksine, ruhlarn cisimlere zarf tekil et-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 383
CENNET'l-MUALL
tiini grecekler ve hkmn cisimlere
deil ruhlara ait olduunu kabul edecek-
lerdi (bk. a'rn, II, 175). Gazzl cennet
zevklerinin hiss, hayal ve akl olmak ze-
re e ayrldn ve herkesin kendi kabi-
liyetine gre bunlarn tamamndan veya
bir ksmndan faydalanacan kabul et-
mitir. Dnya hayatnda zellikle hayal
ve akl zevklerin kusuru olan kesintiler
(inkta) hirette bertaraf edilip bu zevk-
ler sreklilik kazandnda son derece
cazip olurlar (el-Madnn, IV, 159-161), b-
n'l -Arab de Rahmn sresindeki "iki
cennet" (55/46, 62) ifadesine dayanarak
hiss ve mnev olmak zere iki trl cen-
netin bulunduunu syler. Eer cennet
sadece mnev olsayd dnyada din ha-
yatlarn ilh llere (mzan) gre sr-
dren mminlere amellerinin tam kar-
l verilmemi olurdu. Ancak cennet-
liklerin yemesi, imesi alk ve susuzluu
gidermek iin deil, Allah'n hibir ihtiya-
c olmad halde bir eyi murad etmesi
gibi, zaaftan ve ihtiyatan domayan bir
zevkten ibarettir. Ona gre cennetteki
yeme, ime, cinsiyet, elbise, gzel koku,
mzik, gzel manzara, gzel kadn, renk-
ler, aalar, nehirler gibi madd zevkleri
hem zhid hem de rifler tatt halde
mnev zevkler sadece riflere mahsus-
t u r (el-Ftht, V, 6 0 - 6 1 ; IX, 3 3 8 - 3 3 9 ) .
Cennet Ehli. Cennet Kur'n- Kerm'de
genellikle "iman ve slih amel" sahipleri-
ne vaad edilmitir. Ancak bu temel pren-
sibin dnda kalan baz gruplarn da cen-
nete girecekleri, ok ynl tartmalara
ramen limler tarafndan umumiyetle
benimsenmitir. Bunlar ocuklar, deliler
ve fetret dnemlerinde yaayan insanlar-
dr. Mslman ailelerinin ergenlik ana
gelmeden len ocuklarnn cennete gi-
recei limlerin ounluu tarafndan
kabul edilmekte, ancak mriklerin o-
cuklar iin tereddtler bulunmaktadr.
Mutlak adlet, nihayetsiz lutuf ve rahmet
sahibi olan Allah, mkellef olmayan kul-
larn cehennemle cezalandrmayacana
gre ocuklarn ve delilerin ebediyet ale-
mindeki yerlerinin cennet olaca kabul
edilmelidir. Hak dinin varlndan ve pey-
gamberlerin teblilerinden haberdar ol-
mayan insanlar da (bk. FETRET) akllary-
la kinatn yaratcs ve yneticisini idrak
etseler bile onun emir ve yasaklar husu-
sunda bilgi sahibi olamayacaklardr. Bu
husus dikkate alnarak onlarn da din
ykmllk asndan ocuklar ve deliler
gibi mzur grlecekleri dnlebilir (bk.
Halm, s. 175-182; Kurtub, s. 591-600).
Cennete girmenin temel
iman, Allah ile kul arasnda mevcut sev-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
384
gi bann kuldaki yansmasndan iba-
ret olup hibir ekilde yokluu dn-
lemez. "Faydal iler" anlamna gelen s-
lih amellere gelince, insan hayat boyun-
ca din ller asndan yaplmas veya
terkedilmesi gereken eyler olmak ze-
re iki gruba ayrlan bu fiillerin hem sa-
ys ok hem de ileni biimleri deiik-
tir. Bir kiinin bunlarn tamamn yerine
getirmesi fiilen imknszdr. bn Kayyim
el-Cevziyye, cennete girmeye vesile olan
amelleri yetlere dayanarak saydktan
sonra Mn sresinin son yetlerinden
de ( 1 0 7 / 6 - 7 ) faydalanarak bunlar iki
noktada zetler: Yaratann kulluunda
samimiyet, yaratlmlara efkat. Bu da
niha olarak bir noktada younlar: Al-
lah ile O'nun sevdii btn hususlarda
uyum iinde olmak (Hdi'l-eruh, s. 549-
551). Bir yette ebediyet
peygamberler, sddklar, ehidler ve s-
lihlere ait olaca ifade edilirken (en-Ni-
s 4 / 6 9 ) cennetin semvt ve arz kadar
geni olduunu belirten baka bir yet-
te, ktlklerden saknma yannda bol-
lukta ve darlkta bakalarna yardm et-
me, fkeyi yenme, insanlarn kusurla-
rn balama ve iledii gnahlarda
srar etmeyip Allah'tan af dileme has-
letleri sralanr (l-i mrn 3 / 134-135).
Birok hadiste cennete gireceklerin va-
sflar farkl ekillerde dile getirilmi-
t i r ( b k . Mifthu knzi's-snne,
ne" md.). Hz. Peygamber cennetin st
derecelerini tasvir ettii bir srada yann-
da bulunan sahbler, cennetin bu se-
kin yerlerine olsa olsa peygamberlerin
yerleebileceini sylemi, Resl-i Ek-
Ali Alparslan'n cel-divan hattyla, "Cennet annelerin ayaklar altndadr" melindeki hadis ile ayn hadisin Hasan Celebi
hattyla yazlan sekline M. Zeki Kusolu'nun maden kesme almas
art olan
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
rem ise yle demitir.- "Evet yle; bir
de Allah'a inanan ve peygamberleri tas-
dik eden kiiler" bu derecelere nil ola-
bilir (Buhr, " B e d ' ' l - halk", 8; Mslim,
"Cennet", 11). slm naslar, cehenneme
girmeye mstahak olanlar kaba, kibirli,
cimri, kat yrekli gibi vasflarla, cennet-
likleri de bunun tam aksi niteliklerle tas-
vir eder. Bir hadiste cennet ehli, adalet-
li ve cmert hkmdar, yaknlarna ve
btn mslmanlara kar merhametli
ve yufka yrekli insan, bir de aile fert-
leri kalabalk olduu halde bakasna el
amayan kii olarak belirtilmi; bir di-
erinde de cennete kalpleri kularnki
kadar rkek ve hassas olanlarn gire-
cei ifade edilmitir (Mslim, "Cennet",
27, 631. Hz. Peygamber'den, cennete gi-
remeyecek tipleri tasvir eden birok
hadis rivayet edilmitir. Bu tipler ara-
nimetlerinin
snda, kalbinde zerre kadar da olsa kibir
bulunan, kovculuk yapan, hsm akra-
ba ile ilikisini kesen, komusuna ezi-
yet veren insanlar ile halkna kar sami-
mi davranmayan t dinlemez devlet
adam da vardr (Mifthu knzi's-sn-
ne, " e l - c e n n e " md.). Ehl-i snnet lim-
leri bu tr hadislerin terbiyev amalar
tadn, iman olan kiilerin bir s-
re cehennemde azap grseler bile enin-
de sonunda cennete gireceklerini kabul
ederler. Cennet kapsnn ilkin kendisi
tarafndan alacan ifade eden hadi-
"el-cen-
sinin bir rivayetinde Hz. Peygamber y-
le der: "Cennet kapsn ilk aacak olan
benim; ancak bir kadn benden nce onu
amaya alr. Kendisine, 'Ne yapyor-
sun, sen kimsin?' diye sorarm. yle
cevap verir: Ben yetimlerine bakmak iin

evlenmeyen dul bir kadnm" (Mslim,
"mn", 333; Heysem, VIII, 172).
Bir ksmna burada temas edilen s-
lih ameller, aslnda dorudan cennete
girmeyi gerektirmeyip sadece Allah'n
rahmet ve muhabbetine nil olmay sa-
lar. Ne var ki O'nun engin muhabbet ve
merhametinin tecellleri iinde phe
yok ki cennet de vardr. Hz. Peygamber,
amel ve ibadette ar gitmeyi menetti-
i hadislerinin birinde ilh rahmet ol-
madan kimsenin cennete giremeyece-
ini beyan ederek orta yolun takip edil-
mesini ve mitli olunmasn tavsiye et-
mitir (Mslim, " M n f i k i n " , 78). Bu tr
tavsiyelerin, zhidlerin amellerine gven-
memeleri ve kendilerini Allah'n azabn-
dan emin telakki etmemeleri gibi dolay-
l baz uyarlar da kapsad phesiz-
dir. Buhr ile Mslim'in eserleri de da-
hil olmak zere eitli hadis kaynakla-
rnda, Muhammed mmetinden azm-
sanmayacak baz gruplarn hesaba tbi
tutulmadan cennete gireceklerini ifade
eden hadisler bulunmaktadr. Bu grup-
lar iin saylan zelliklerin balcalar un-
lardr: Vcutlarna dvme yaptrmamak,
frklkle uramamak, uursuz
nesne ve olaylarn mevcudiyetine inan-
mamak ve yalnz Allah'a tevekkl edip
bakasndan korkmamak (bn Kesr, II,
147-160). Burada saylan hususlarn, s-
lm'dan nceki dnemde puta tapclk
erevesinde yer alan inanlara iaret
ettii anlalmaktadr.
Dnya hayatnda insanlar en ok me-
gul eden konulardan biri olan ekonomik
farklln cennet hayatn da ilgilendir-
dii grlmektedir. mam Mslim'in de
katld baz muhaddisler, fakir mmin-
lerin zenginlerden nce cennete girecek-
lerini dile getiren hadisler rivayet etmi-
lerdir (Mslim, "Zhd", 37; bn Kayyim el-
Cevziyye, s. 168-170). Fakat bn Kayyim'in
de belirttii gibi bu durum, fakirlerin
zenginlerden mutlak mnada stn olu-
undan deil zenginlerin hesaplarnn
uzun srmesinden kaynaklanacaktr. Zi-
ra vecbelerini yerine getiren zengin di-
n hayat itibariyle fakirden stn ola-
bilir. Cennet sakinlerinin yarsn veya
daha fazlasn tek bana Muhammed
mmetinin oluturacann umulduu-
nu ifade eden hadisler Ktb-i Sitte'-
de yer alm bulunmaktadr (bk. Miftahu
knzi's-snne, " e l - c e n n e " md.). Byle
bir telakki, snrl zaman ve meknlarda
grev yapan ve tbileri az olan pey-
gamberlerin inanm mmetlerinin de
az olaca dncesinden ileri gelmek-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
tedir. Nitekim Hz. Ms'nn tbileri az
bir yekn tekil ettikten baka yahudi-
ler Msevlii mill bir din erevesinde
tutarak onun yaylmasn engellemiler-
dir. Kur'n- Kerm'in ifadesiyle, "biz h-
ristiyanz" diyen (el-Mide 5 / 1 4 ) ve ka-
labalk bir nfus oluturan Hz. s bal-
larna gelince Kur'an'n, kendilerini ms-
lmanlara en ok sempati duyan din
mensuplar olarak kabul etmesine ra-
men onlar son peygamber Hz. Muham-
med'i tasdik etmemi, bunun yannda
tevhid ilkesini ihll etmi, kendi dinle-
rinin gereklerini de yerine getirmemi-
lerdir.
Allah'n rahmeti gazabndan kat kat
fazladr. ok geni meknlara sahip olan
cehennem ile cennetin her biri, kendisi-
ne lyk olanlar bnyesine aldktan son- nein cisimleri etkilemesi dnya haya-
ra dolmayacak ve fazlasn talep edecek-
tir. Sahih hadislerde belirtildii gibi Al-
lah cehennemi drp bkmek suretiyle
kltecek ve orada bo yer kalmaya-
caktr. Cennet iin de yeniden baz nesil-
ler yaratacak ve onu bunlarla doldura-
caktr (Buhr, " e l - E y m n ve'n-nzr", nin, cennetin cehennemden daha geni
12, "Tevhd", 7; Mslim, "Cennet", 35, 37).
Allah'n yarataca baz nesillerle cehen- ne paralel aklamalara ve hayal baz
nemi de dolduraca tarznda Buhr'de
yer alan dier bir rivayetin ise ("Tevhd",
25) hatal olduu, hadis metnini nakle-
den baz rvilerin bu metni cennetle il-
gili benzer bir ifade ile kartrd ka- tadr. Bu tr yorumlarn slm naslara
bul edilmitir (bn Kayyim el-Cevziyye, s.
536; Ayn, XI, 570). nk dil-i mutlak
olan Allah'n su ilemeyeni cezalandr-
mas sz konusu deildir. Cennet iin
yeni nesiller yaratmasnda, oradaki er-
kek ve kadn saysnn denkletirilmesi
asndan da hikmetler mevcuttur.
Halen Mevcut Olup Olmad ve Ebedi-
yeti. Cennetin halen mevcut olup olma-
d hususu tartmaldr. bn Kayyim,
onun mevcudiyetini kabul edenlerin dem
kssasn delil olarak gstermelerini ele-
tirmekte ve dem'in iskn edildii ye-
rin ebediyet cenneti olup olmad ko-
nusunun bilginler arasnda tartmalara
yol atn sylemektedir (Hdi'l-ervh,
s. 51). Halbuki yaygn telakkiye gre cen-
netin varl dem kssas ile sabit ol-
makta, cehennemin halen mevcudiyeti
de onunla kyaslanmaktadr (bk. CEHEN-
NEM). Cennetin halen mevcudiyeti ka-
bul edildii takdirde bu defa nerede bu-
lunduu meselesiyle karlalmaktadr.
Kur'n- Kerm'de genilii gklerle yer
kadar olduu ifade edilen (l-i mrn 3 /
133) cennetin bu lemdeki mekn iin
belirgin bir ey sylemek mmkn de-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CENNET'l-MUALL
ildir. Ebediyet lemindeki yeri hakkn-
da ise mutlak mnada gkte, drdnc
veya yedinci semada, yahut yedi sema-
nn stnde ve arn altnda bulunduu
yolunda rivayet edilen eitli hadislerin
doruluu tevsik edilememitir (bk. E b
Nuaym, I, 165-170). Yalnz cennetin yu-
karda, ykseklerde bulunduu kanaati
yaygndr. Nitekim hem konu ile ilgili ha-
dislerde yer alan "sem" kelimesinde
hem de "illiyyn" kelimesinde bu anlam
vardr. Baz yetlerde de cennet "yk-
sek" (liye) kavram ile nitelendirilmitir
(el-Hkka 6 9 / 2 2 ; el-Giye 8 8 / 1 0 ) . b-
n'l-Arab hiret iin gne, ay ve yldz-
lar da ihtiva eden bir cehennem lemi
tasavvur etmekte, cenneti de bunun
zerine yerletirmektedir. Ona gre g-
tnda yukardan aaya doru iken hi-
rette, tpk tencerenin altndaki ate gi-
bi, aadan yukarya doru olacaktr
ve cennetin sya muhta besinleri ce-
hennemin hararetiyle olgunlaacaktr
(el-Ftht, XIII, 437-438). bn'l-ArabF-
olaca telakkisini de yanstan bu gr-
ekillere Erzurumlu brhim Hakk ile
(Mrifetnme, s. 9, 12, 22-23) Yaziciolu
Mehmed Efendi'nin (Muhammediyye, s.
4-5, 340-341) eserlerinde de rastlanmak-
deil de mslman melliflerin ahs te-
lakkilerine dayand phesizdir.
slm limleri ebediyeti yetkinlik, f e -
ny da eksiklik olarak kabul etmiler-
dir. Ebediyet rahmet ve saadet, fen ise
gazap ve felkettir. Sekin kullara niha-
yetsiz saadet vaad edildiine gre cen-
net, rz-y ilh, Hakk'n cemlinin m-
ahede edilmesi gibi saadet vesileleri
hibir zaman kesintiye uramamal, so-
na ermemelidir. Hz. dem'e flenen il-
h ruh ile varlk sahnesine karlan in-
sanlk lemi yoklua mahkm edilme-
melidir. Nitekim eitli yetlerde cen-
netliklerin oradan karlmayaca, l-
m tatmayacaklar, cennet nimetlerinin
tkenmeyip srekli olaca ifade edilmi-
tir (el-Hicr 1 5 / 4 8 ; e d - D u h n 4 4 / 5 6 ; er-
R a ' d 1 3 / 3 5 ; S d 38/54). Hd sresinde
(11/106-108) cehennem azab iin ebe-
diyet kayd yer almad halde cennet
hayat iin "tkenmeyen ve kesintiye u-
ramayan lutuf" ifadesi kullanlmtr. s-
lm limleri cehennemin veya azabnn
ebediyeti hususunda ashaptan itibaren
ihtilf ettikleri halde, Cehm b. Safvn
hari, cennetin ebediyeti konusunda it-
385
 CENNET'l-MUALL

tifak etmilerdir. Cehm b. Safvn'n ilgi Ali b. Muhammed el-Kfnin Kitb'l- Semerkand'ye nisbetle Dek'iku'l-ah-
grmeyen bu fikri Allah'n ilim, kudret Cenneti ve'n-nr (a.g.e., II, 286); bn Fud- br f zikri'I-cenneti ve'n-nr adli bir
ve rahmet sfatlarn snrlandrd gi- dl e l - K f ' n i n Kitb'l - Cenneti ve'n- kitap kaydediliyorsa da (zhu'l-meknn,
bi ebediyet kavramn da ortadan kal- nr (a.g.e., II, 286); Him b. Sleyman I, 474) Ktib elebi bu eseri zikrederken
drmaktadr (bk. BEK; TECEDDD-i EM- e l - B a h r n ' n i n Nzhet'l-ebrr ve me- mellifini belirtmeden sadece mterci-
SL). nr'l-efkr f halki'l-cenneti ve'n- minin Abdrrahm b. Ahmed olduunu
Literatr. Kur'n- Kerm'in eitli s- nr (a.g.e., II, 634) adl eserleri yannda nakletmekle yetinmitir (Kef'z-zunn,
relerinde cennetle ilgili pek ok yet var- Muhammed Bkr el-Meclis'nin Bih- I, 757).
dr. Bunlar genellikle cennete girmeye r'l-envr'nda cennet konularna ayr- BIBLIYOGRAFYA:
vesile olan davranlar belirtmekte, za- lan 1SO sayfalk ksm birok i rivaye- Rgb el-sfahan, el-Mfredt, "cnn", "sim",
man zaman cenneti tasvir etmekte, cen- tini bir araya getirmitir (VII, 116-222). "culv" md.leri; VVensinck, M cem, VIII, 309-
Ancak hadis diye nakledilen 217 rivaye- 312, 323, 326; Mifthu knzi's-snne, "el-
net hayat ve nimetlerinden bahsetmek-
tin iinde sahih olanlar pek azdr. Ehl-i cenne", "el-a'ml" md.leri; M. F. Abdlb-
tedir. Hadis kaynaklarnda da cenneti
k, Mu'cem, "cennet", "dar", "selm" md.le-
konu edinen birok rivayet mevcuttur. beyt'in ve mensuplarnn cennet haya-
ri; Drim, "Rikk", 101; Buhr, "Tefsr", 32/1,
A. J. VVensinck'in teebbsyle dzenle- tndaki stnlklerini ifade eden bu riva- 50/1, 55/1-2, "Tevhd", 7, 22, 25, 34, 38, "Ci-
nen alfabetik hadis indeksinin W. Raven yetlerin hayal rn olduu anlalmak- hd", 4, "Bed''l-halk", 8, "Enbiy'", 1, "el-Ey-
tadr. mn ve'n-nzr", 12; Mslim, "Cennet", 2-5,
ve J. J. VVitkam tarafndan hazrlanm
6-9, 11, 13, 14-22, 23-25, 27-35, 37, 63, "m",
zel isimler cildinde "cennet" kelimesi- Mstakil olarak yalnz cenneti konu 296, 333, "mre", 116, "Mnfikin", 30, 78,
nin kaynaklar yedi stuna yaklamak- alan eserler de mevcut olup bunlarn en "Zhd", 37; Tirmiz, "fat 1-cenne", 4, 7, 11,
tadr (VIII, 309-312). Buna cennetin di- nemlileri unlardr: Eb Nuaym el-s- 24; Taber, Cmi'i-beyn (Bulak), I, 132-133;
er isimlerinin kaynaklarn da ilve et- XI, 73-76; XXI, 19-20; XXII, 92; XXIII, 101-111;
f a h n , fat'l - cenne (I-III, B e y r u t 1 4 0 7 -
XXVI, 15-17; XXVII, 84-85; XXIX, 91-92; XXX,
mek gerekir (VIII, 323, 326). Hadis imam- 1408/1987-1988); bn'l-Kayyim el-Cev- 65-66, 207-210; E'ar, Maklt (Ritter), s. 164,
larndan Mslim ile Tirmiz el-Cmi'u'- z i y y e , Hdi'l-ervh il bildi'l- efrh 474-475, 543; Mtrd, Kitb't-Tevhtd, s.
ahh adl eserlerinde cennete msta- (Beyrut 1411/1991) ve bunun muhtasar 418-419; Makdis, el-Bed' ue't-trih, I, 188-
kil birer blm (kitab) tahsis etmiler- olan et-Tarik ile'l-cenne (Kahire, ts.); 194, 202-203; Halm, ei-Minhc, I, 175-182,
dir (Mslim, 51. kitab, " e l - C e n n e v e fa- 474-481; Eb Nuaym, ft'l-cenne (nr. A.
Syt, Mifthu'1-cenne fi'l-ihcci
Rz Abdullah), Beyrut'1407-1408/1987-88,
t n a ' m i h " ; Tirmiz, 36. kitab, " f a t ' l - bi's-snne (Kahire 1985); Eb'l-Abbas I-III, tr.yer.; bn Hazm, el-Fai, IV, 81-86; a.mlf.,
cenne"). Ayrca Buhr'nin ahh'inde Muhammed Ali, Nis' ehli'l-cenne et-Ul oe'l-fur', Beyrut 1404/1984, s. 39-
"Kitb Bed 3 i'l-halk"n 8 ve 9. bablar, (Kahire 1987); Sleyman Hasan Ratrt, 45; Eb'l-Ysr el-Pezdev, l'd-dn (nr.
Eb Dvd'un es-Snen'inde "Kitb's- el-Cenne fi'l - Kur'ni'l-Kerm: Ev- Hans Peter Linss), Kahire 1383/1963, s. 165-
166; Gazzl, el-Madnn bih 'al gayri ehlih
Snne"nin 21 -23. bablar, bn Mce'nin fh ehlh ve na'mh (Zerk 1989);
(Mecm'at Res'ili'l-Imm el-azzl iin-
es-Snen'inde "Kitb'z-Zhd"n 39. Abdllatf Ar, Na'm'l-cenne fi'l- de), Beyrut 1406/1986, IV, 159-161; Fahred-
bab, Drimrnin es-Snen'inde de "Ki- Kur'n ve's-snne ( T u n u s 1983); M a h - din er-Rz, Meftthu'l-ayb, IX, 5-6; XIX, 52;
tb' r-Rikk"m 86-87 ve 97-118. bab- md Ali Karaa, Na'm'l-cenne (Kahi- XXXII, 124-126; bn'l-Arab, el-Ftht, IV,
lar cennetle ilgilidir. re 1984); Ysuf b. Sad es-Safet, Nz- 436-447; V, 60-66, 70-73, 76-82, 88; IX, 338-
339; XII, 378-390; XIII, 437-438; Kurtub, et-
het'l-ervh f ba'zi evsf'1-cenneti
slm literatrnde cennetle ilgili bir Tezkire, Beyrut 1405/1985, s. 515-602; bn
dri'l-efrh (Kahire 1277, 1305); Abdl- Kayyim el-Cevziyye, Hdi'l-ervh (nr. Ysuf Ali
ok eser telif edilmitir. Cennet konula-
gan en-Nablus, sbu'l-minne f en- Bdeyv), Beyrut 1411 /1991, tr.yer.; bn Kesr,
r baz kitaplarda cehennemle birlikte
hri'l-cenne (zhu'l-meknn, I, 69). en-Hihye (Zeyn), II, 147-160, 359-548; er-
veya genel olarak hiret bahisleri iinde hu'l-'Akdeti't-Tahuiyye, s. 418-421; Heyse-
ilenmitir. Bu tarzda kaleme alnan ba- lk defa M. Wolf tarafndan Kitb Ah- m, Mecma'u'z-zev"id, VIII, 172; Ayn, 'm-
lca eserleri ylece sralamak mmkn- vli'l-kyme adyla ve Almanca terc- det'l-kri, istanbul 1308, XI, 570; Yazcolu
dr: Gazzl, ed-Drret'l-fhire f'ul- mesiyle birlikte neredilen (Leipzig 1872) Mehmed, Muhammediyye, stanbul 1298, s. 4-5,
15-22, 340-341, 347-348, 388-390; a'rn, el-
mi'l-hire (Beyrut 1407/1987); Kurtub, kitabn metnini daha sonra J. Macdonald
Yeuklt ve'l-ceuhir, Kahire 1317 Beyrut,
et-Tezkire f ahvli'l-mevt ve um- Eb'l-Leys es-Semerkandye nisbet ede- ts. (Dr-Ma'rife), II, 165-179; Kef'z-zunn,
ri'l-hire (Beyrut 1405/1985); Takyyd- rek "islamic Escatology" balyla ma- I, 757; Feyz-i Kn, Vlm'l-yakin, Kum 1358
din es-Sbk, el-'tibr bi-beka'i'l-cen- kaleler halinde yaymlamtr (S, III/3 h., II, 1015-1031, 1056-1063, 1082-1087; Mec-
lis, Bihr'l-enur, Beyrut 1403/1983, VIII, 71-
neti ve'n-nr ( D m a k 1347; K a h i r e 1987); 11964], s. 285-308; V / 4 11966], s. 330-383).
222; brhim Hakk Erzurm, Mrifetnme, s-
bn Kesr, en-Nihye (Kahire 1389/1969); Bu metin mellifi belirtilmeden Dek 'i- tanbul 1330 stanbul 1981, s. 8-12, 22-23;
Abdlgan en-Nablus, Leme't'l-en- ku'l-ahbr f zikri'1 - cenneti ve'n-nr zhu'l-meknn, I, 69, 474; II, 69, 286, 634,
vr fi-maktu lehm bi'l-cenneti ve'l- adyla da baslmtr (Beyrut 1984). Eb'l- 635; Brockelmann, GAL SuppL, I, 346, 765;
maktu lehm bi'n-nr (bask yeri yok, Hasan el-E'arye nisbet edilen Kitb Cevd Ali, el-Mufaal, VI, 678-680; Muham-
med er-Riyehr, Mzn'l-hikme, Kum 1362-
Dru Bedr, 1983),- Fazl Abdrrzk Mah- ecereti'l- yakn d e ( M a d r i d 1 9 8 7 ) ayn
63 h./1983-84, II, 89-116; Hasan Hanef, Mi-
m d , Mcbt'l- cenneti ve'n-nr (Ka- metni ihtiva etmektedir. Brockelmann, ne'l-'Akde ile'-evre, Beyrut 1988, IV, 520-
hire 1986); Ni'met Sddkl, el-Cez': el- E'ar ekolnn kurucusu Eb'l-Hasan 525, 528-539; Muhammed brhim - H. I. Surty,
Cennet ve'n-nr ( K a h i r e 1976); Ziy- el-E'ar'ye ait olmas mmkn grl- "Reflection on the uranic Concept of Para-
ddin el-Makdis, Sfatu 1-cenneti ve'n- meyen ve eitli isimlerle anlan bu ki- dise", 1Q, XXX/3 (1986), s. 179-191; B. Carra
De Vaux, "Dianna", El, II, 1014-1015; Halim
nr (zhu'l-meknn, II, 69). i l i t e r a t - tabn ehbeddin Eb'l-Hasan Ahmed
Sabit ibay, "Cennet", A, III, 102-104; L. Gar-
rnde mstakil eserlerden baka akaid- b. Muhammed'e (. 6 0 0 / 1 2 0 3 ) ait oldu- det, "Dianna", E/2 (ng.), II, 447-452.
le ilgili eserlerin hiret bahisleri iinde unu kaydeder (GAL SuppL, I, 346, 765).
cennet konularna da yer verilmektedir. Kef'z-zunn zeylinde Eb'l-Leys es- S BEKR TOPALOLU

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

386 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

C E N N E T ' l - BAK'
( )
Medine'de mslmanlarn
kurduu ilk mezarlk.
L_
Medine'nin Bak' veya Baklu'l-garkad
ad verilen bu mezarl, ehrin gney-
dousunda Mescid-i Nebev'nin yaknn-
da, Kann Sultan Sleyman devrinde
yaplm ve gnmzde yklm olan ka-
le duvarlarnn dnda bulunmaktadr.
Eskiden buraya Baki' kapsndan gei-
lirken bugn Mescid-i Nebev ile arasn-
da bina kalmamtr.
Hz. Peygamber tarafndan mezarlk
olarak kullanlmasna karar verilmeden
nce Bak' "garkad" ad verilen bir tr
allkla kapl bir yerdi. Resl-i Ekrem
ashabndan vefat edenlerin defnedilmesi
iin bir yer arayarak Bak' mevkiini me-
zarlk olarak kararlatrd. Trkler ara-
snda daha ok Cennet'l-Bakf adyla
mehur olan bu mezarla muhacirler-
den ilk defnedilen Osman b. Maz'n'-
dur. Hz. Peygamber onun ba ve ayak
ularna kendi getirdii iki ta koydu;
sonra da, "Bu hirete ilk gidenimizdir"
diyerek buraya Revh adn verdi. Daha
sonra v e f a t eden bir kimsenin nereye
defnedilecei sorulduu zaman Hz. Pey-
gamber, "hirete ilk gidenimiz olan Os-
man b. Maz'n'un yanna" buyururdu.
Ensardan Bak'a ilk defnedilen ise Es'ad
b. Zrre'dir.
Hz. Peygamber, olu brhim vefat
edince ayn yere defnedilmesini emret-
ti; kabrinin stne su dkt ve buraya
Zevr adn verdi. Bunun zerine Medi-
ne'deki her kabile Cennet'l-Baki'da ken-
dileri iin bir yer ayrdlar. Hz. Peygam-
ber'in kzlarndan Rukiyye ve Zeyneb de
buraya defnedildiler; sonradan Hz. F-
tma ile olu Hz. Hasan da Bak'a gml-
dler. Kerbel'da ehid edildikten son-
ra Dmak'a gtrlen Hz. Hseyin'in
ba Yezd tarafndan Medine'ye gnde-
rilince annesinin yanna defnedildi (bn
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CENNET'l-MUALL
Sa'd, V, 238). Hz. Peygamber'in amcas retin 6. ylnda nakletmi olduunu ha-
Abbas ile halas Safiyye bint Abdlmut- ber vermektedir.
talib ve baz torunlar da burada yat- 1806 ylnda Sud b. Abdlazz Med-
maktadr. Bak'a defnedilenler arasn- ne-i Mnevvere'yi istil edince Cenne-
da, Hz. Peygamber'in "benim ikinci an- t'l-Bak'daki mezar talarn ve tr-
_l nem" dedii Hz. Ali'nin annesi Ftma beleri yktrd; II. Abdlhamid bunlar
bint Esed ile st annesi Halme, Resl-i yeniden yaptrmsa da 1926'da Sud-
Ekrem'in zevcelerinden bata Hz. ie ler'den Abdlazz b. Sud trbe ve me-
olmak zere Hafsa, mm Seleme, Zey- zarlar yeniden yktrmtr. Bugn hi-
neb bint Huzeyme, Zeyneb bint Cah, bir trbe ve mezar tann bulunmad
Safiyye, Reyhne ve Mriye bulunmak- Baki' yine mezarlk olarak kullanlmak-
tadr. Cennet'l- Bak'a birok sahb ya- tadr.
nnda Ehl-i beyt'in ileri gelenleri, tbin
BIBLIYOGRAFYA :
neslinden birok kimse defnedilmitir.
bn Him, es-Sre, II, 56, 642; bn Sa'd, et-
Sahblerden ise Halife Hz. Osman, Ab- Tabakt, I, 141; II, 19, 203-205; III, 13, 160,
durrahman b. Avf, Sa'd b. Eb Vakks, 163, 230, 340, 393, 397, 399-400, 612; IV, 31,
Abdullah b. Mes'd, Suheyb b. Sinn ve 44, 340; V, 116, 238; VIII, 30, 77, 86, 96, 109,
Eb Hreyre zikredilebilir. 113, 116, 129, 130, 216; bn ebbe, Trhu'l-
Medneti'l-mneuuere (nr. Fehm Muhammed
Hz. ie'nin rivayetine gre Reslul- eltt), Cidde 1399/1979, I, 86-91, 94-96, 97 vd.,
lah zaman zaman Cennet'l-Bak'a gi- 110-111, 113, 121, 123-133; Bekri, Mu'cem,
der ve orada medfun bulunanlara dua I, 265-266; bn Cbeyr, er-Rihle, Beyrut 1400/
1980, s. 173-174; Semhd, Vef''l-uef, II,
ederdi. Baz cenaze namazlarn burada
78-80, 83, 86, 88-90, 93-96, 101-107; Evliya
kldrrd. Habeistan hkmdar Asha- elebi, Seyahatname, IX, 645-654; Mir't'l-
me'nin gyab cenaze namazn da Ba- Haremeyn (Medine), II, 963-1013; Cevdet, T-
kl'da kldrmt. Bazan ordularn bura- rih, VIII, 123; Slih Ahmed el-Ali, "Htat'l-Me-
dan sefere uurlard. dneti'l-mnevvere", el-'Arab, 1/12, Riyad
1378/1967, s. 1084-1091; A. J. VVensinck, "Ba-
Hz. Hasan ile Hz. Abbas'n kabirleri- k'l Garkad", A, II, 258; a.mlf. - [A. S. Bazmee
nin zerine 529'da (1135) Msterid- Ansari], "Bak' al-Gharkad", 72(Fr.), I, 987.
Billh'n emriyle, bir kaps ziyaret iin
S MUSTAFA FAYDA
hergn alan iki kapl yksek bir kub-
be ve trbe yaplmtr. Eyp Sabri Pa-
a, Kubbe-i Ehl-i beyt ad verilen bu tr- F CENNET'l-MUALL n
benin trbedarlk ve bevvblk vazifesi- ( J^l )
nin padiah berat ile fi mfts Sey-
Mekke'nin en eski mezarl.
yid Ca'fer b. Sleyman el-Berzenc nes- L _l
line verilmi olduunu zikreder (Mira-
t'l-Haremeyn, II, 982). Hz. Osman'n kab- Chiliye devrinden bugne kadar Mek-
ri zerine de 601'de (1205) Selhaddn-i ke mezarl olan ve Harem-i erifin yak-
Eyyb'nin emriyle bir kubbeli trbe ya- lak 2 km. kuzeyinde Mescid'l-cin ya-
plmtr. Evliya elebi Baki'da trbesi knda bulunan bu yer, slm ncesi kay-
bulunanlarn adlarn zikrettikten son- naklarda ve ilk devir slm tarihlerinde
ra sandukalarnn altn ilemeli yeil at- Hacn diye gemektedir. Hz. Peygam-
lasla rtl olduunu, trbedariarn ber'in dedelerinden Kusay ile Abdlmut-
"d-i mverd" yakarak ziyaretilere g- talib'in ve amcas Eb Tlib ile hanm
zel koku sunduklarn, Hz. ie'nin tr- Hz. Hatice'nin Hacn Mezarl'na def-
besinin Kann Sultan Sleyman tara- nedilmi olduklar bilinmektedir. Riva-
fndan 1543'te yenilendiini, ayrca Hz. yete gre Kusay Hacn'a gmldkten
Peygamber'in, annesi mine'yi Ebv'dan sonra buras mezarlk olarak kullanlm-
buraya st annesi Halme'nin yanna hic- tr (bn Hacer, III, 722).
slm'dan nce Mekke Ma'lt ve Mes-
f e l e adyla iki ksma ayrlmt. ehrin
ileri gelenleri, mezarln bulunduu Ma'-
lt adl yukar mahallede otururlard. Y-
kt, Hacn'un Mekke'nin yukar tara-
fnda bir da olduunu, yannda ehir
mezarlnn bulunduunu sylemekte-
d i r ( M u ' c e m - b l d n , II, 2 2 5 ) .
Mekke fethinde Reslullah adrn Ha-
cn'a kurdurmutu. Hacn zamanla Ma'-
lt ( ) olarak anlmaya baland. Me-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 387
CENNET'l-MUALL
zarlk da Makberet'l-Ma'lt diye me-
hur oldu. Arapa kaynaklarda kelime ba-
zan sonundaki "t" harfi drlerek
yazlm, Trke eserlerde de bazan bu
ekliyle ( ^ ), bazan da sonundaki "elif"
harfi "y"ya dntrlerek ( J * * ) iml-
s ile kaydedilmi ve muhtemelen bun-
dan dolay Trkler kelimeyi "Muall" ek-
linde okuyagelmilerdir. Hz. Peygamber'in
Mekke kabristann gstererek, "Bu kab-
ristan ne gzeldir!" demesi (Msned, 1,
367; Fkih, IV, 501, Hz. Hatice'nin bura-
da medfun bulunmas, ayrca Medine'de-
ki Bak' Mezarl'nn Trkler arasnda
"Cennet'l-Bak'" olarak
dolay Mekke'deki bu mezarla "Cen-
net'l-Muall" denilmi olmaldr.
Hz. Hatice'nin Cennet'l-Muall'daki
kabrinin yeri 729 (1328-29) ylma kadar
bilinmiyordu. Bu tarihte grlen bir r-
ya zerine kabir yerinin tesbit edildii
ve zerine bir trbe yapld rivayet edi-
lir. Ayrca Kann Sultan Sleyman 950
(1543-44) ylnda Hz. Hatice'nin kabrinin
stne yksek kubbeli bir trbe yap-
trm ve bir de trbedar grevlendir-
mitir.
Evliya elebi'nin bildirdiine gre Cen-
net'l-Muall'da yetmi be adet kub-
beli mezar, Hz, Peygamber'in dedesiyle
amcasnn kabirlerinde de kubbeli tr-
beler vard. Ancak bunlar dier trbeler
gibi ssl deildi ve trbedarlar da yok-
tu. Acem haclar, Hz. Ali'nin babas Eb
Cennet'l-Muall'nn xx yzyl sonunda ve gnmzde-
ki d u r u m u (10 Ktp..Albr nr. 90.744)
lA '-
388
Tlib'in kabrini ziyaret ederlerdi (Seya-
hatname, IX, 7 8 5 - 7 9 2 ) .
Hz. Hatice'nin trbesinin 1296 (1879)
ylnda tamir edildiini haber veren Eyp
Sabri Paa. Mekke halknn her ay Cen-
net'l-Muall'ya giderek hatim ve mev-
lid Okuduunu syler (Mirati-Haremeyn,
I / 2 , s. 1074-1075).
1925 ylnda Mekke Sudler'in eline
getikten sonra Abdlazz b. Sud'un
emriyle 1926'da Cennet'l-Muall'daki
btn trbeler yktrlm ve mezar ta-
lar kaldrlmtr. Bugn de hibir trbe
ve mezar tann bulunmad Cenne-
anlmasndan t'l-Muall yine mezarlk olarak kulla-
nlmaktadr.
BIBLIYOGRAFYA :
Msned, I, 3 6 7 ; Ezraki, Ahbru Mekke
has), II, 125-126, 201, 209"-213, 273; Fkih,
Ahbru Mekke (nr. A b d l m e l i k b. A b d u l l a h ) ,
Mekke 1407/1986-87, III, 99; IV, 50-61, 129-131,
179; Bekr, Mu'cem, II, 477-478; Ykt, Mu'ce-
m'l-bldn, , 2 2 5 ; Fs, el-'kd'-emln, I,
102-103, 105-106; bn Hacer, Fethu-'br(Ha-
tb), III, 722; Evliya elebi. Seyahatnme, IX,
686, 785-792; Mir'tu l-Haremeyn (Mekke),
s. 328; 1/2, s. 1071-1117; Hamdullah, islm
Peygamberi (Tu), II, 843-844, 1011; rfan Y-
cel, Hac Rehberi, Ankara 1989, s. 2 1 6 ;
ms'l- slm, II,.50. [T]
I MUSTAFA FAYDA
r CENTO
(bk. MERKEZ ANTLAMA TEKLTI).
L J
r n
CER
Eskiden medrese talebelerinin
aylarda din hizmetlerde bulunmak
ve halk aydnlatmak iin
kasaba ve kylere gitmelerini
ifade eden bir tabir.
Szlkte "ekmek, kendine doru ek-
mek, celbetmek" anlamna gelen ve da-
ha ok "cerre kmak" eklinde kullan-
lan bu kelime, bir tabir ve uygulama ola-
rak Osmanllar'da balangtan beri g-
rlmektedir. Mderrisler ve yetimi ta-
lebeler dokuz ay derslerle megul olduk-
tan sonra aylarda ve zellikle rama-
zan aynda ehir, kasaba ve kylere gi-
derek camilerde vaaz verir, Kur'an okur
ve dier din hizmetleriyle halk irad
ederler, sorular cevaplandrr ve ocuk-
larn yetimesine yardmc olurlard. Ka-
nunnme-i Ehl-i Href'te, "Mollalar ve
dier eriler sal ve perembe gnlerin-
den baka gnlerde dolaamaz ve ca-
milerde cer yapamazlar" (s. 94) denildi-
ine gre aylarn dnda da cerre -
kld anlalmaktadr.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Balangta yetimi kimselerin ehir,
kasaba ve kylere gitmesi olumlu sonu-
lar vermitir. Bata stanbul olmak ze-
re byk ehirlerdeki din ve kltrel
gelimeler halkn ayana kadar gtrl-
m, bylece en kk yerleim birim-
lerine ulama imkn salanmtr. Bu-
na karlk halk da kendilerine bu ekil-
de faydal olanlara madd yardmlarda
bulunmak suretiyle iki zmre arasnda
samimi bir diyalog kurulmutur. Genel-
likle fakir renciler bir yl zarfnda hal-
kn verdii "cer akesi" ve "zekt ake-
si" ile geinmek durumundaydlar. Cer
halkn aydnlanmas asndan olduu
kadar medreseliler iin de bir uygula-
ma nitelii tadndan ok faydal ol-
IMel- mu, bu vesile ile medreseliler toplu-
mun bilgi ve kltr dzeyini gelitirme,
ihtiya ve eilimlerini yakndan tanma
imknna kavumutur.
Bu olumlu yanlarna karlk tarih kay-
naklar cer olaynn zaman iinde istis-
l/l, mar edildiini, birka yet ve dua ezber-
leyen samimiyetsiz ve yeteneksiz baz
kimselerin halkn din duygularn kt-
el-K-
ye kullanarak kendilerine kar saladk-
larn haber vermektedir. zellikle bir
tekkeye mensup olsun veya olmasn der-
H vi klkl kimselerin ky ve kasabalar
dolaarak halktan cer akesi topladklar
bilinmektedir. Bunun sonucunda med-
rese mollas yannda bir de "cer molla-
s" denilen asalak tip ortaya kmtr.
Neticede iin gereini bilmeyenlerle ba-
z kt niyetli kimseler bunlarn ahsn-
da medreseyi ve mollay eletirme imk-
nn elde etmilerdir. Zamanla cerci ve
bunun mbalaa kipi olan cerrar keli-
meleri bir misyonu ifade eden tabir ol-
maktan ok tahkir ve tezyif anlamnda
kullanlmtr. Nitekim bir yenieri olan
air Talcal Yahy Bey, rakibi air B-
k'yi hicvederken kendisinin "cenkte e-
ri", Bk'nin ise "erde cer" olduunu
syler. Rh-i Badd de bir iirinde,
"Cerrr diy vermez sana Tanr selmn"
diyerek yakndna gre bu ii kendi-
sine meslek edinenlerin her dnemde
toplum tarafndan dlandklar anlal-
maktadr.
zellikle medreselerin bozulduu XIX
ve XX. yzyllara gelindiinde ilgisiz ve
yeteneksiz pek ok kimsenin medrese-
ye kaydolmas sonucunda hoca ve bilhas-
sa talebe seviyesinde nemli bir d
olduu gzlenmektedir. Bu yzden ra-
mazanda kasaba ve kylere irad gre-
viyle giden mollalar kendilerinden bek-
leneni verememi, bu husus halkn ik-

yetine yol am ve devletin birtakm n-
lemler almas istenmitir. XIX. yzyl son-
larnda mekteplerin slah srasnda cer-
re kmak usul de kaldrlmak isten-
mitir. Nitekim Cevdet Efendi (Paa) Da-
rl Muallimin mdrl srasnda yap-
t kkl slahat srasnda talebe tahsi-
satn artrp mektebe kabul ve imtihan
usullerini dzenlerken talebenin ders za-
mann yar yarya azaltan cerre kmak
usuln de kaldrmtr. Ayrca medre-
selerin slah ve itibarnn yeniden sa-
lanmas konusunda yazlan makaleler-
de cer uygulamasna da temas edildii
grlr. Bu arada slm bilgileri ret-
mek gayesiyle kasaba ve kylere giden
bu kiilerin iyi rnek olmalar beklenir-
ken halk bsbtn dinden soutacak
tutum ve davranlarda bulunduklar be-
lirtilmitir. Bundan dolay meihat ma-
kamnn bu hususta bir dzenleme yap-
mas, sk tedbirler almas, hatta mm-
knse onur krc saylabilecek bu deti
tamamen kaldrmas bile istenmitir.
Cer Cumhuriyet dneminde de ksmen
devam etmi, ancak okullardan yetien
din grevlilerinin ehir, kasaba ve ky-
lere resmen tayini sonucunda bu uygu-
lama tarihe karmtr.
BIBLIYOGRAFYA:
BA, MD, III, nr, 411; Selnik, Trih (Ipirli),
I, 125; Trkiye Maarif Tarihi, II, 554; Uluay,
XVII. Asrda Saruhan, s. 24-25; Mustafa Cezar,
Osmanl Tarihinde Leuendler, stanbul 1965,
s. 201, 203; Kanun-nme-i Ehl-i Href
Abdullah Uysal), Ankara 1982, s. 94; Edhem
Ruhi, "Talebe-i Ulmda Hareket-i Fikriyye",
SR, X/248 (1331), s. 230-232; Ali Sylemezo-
lu, "Cevdet Paa", A, III, 115; Pakaln, I, 279-
280, 283; R. Ekrem Kou, "Cer", st A, VII, 3495-
B M E H M E T PRL
F CERCME
( ^-I^JI )
Toros ve Amanos dalarnda yaayan
ue Bizans mparatorluu'na
asker olarak hizmet veren
hristiyan bir topluluk.
Cercime crcmn kelimesinin o-
uludur. Amanos dann Karada tepe-
sinde kurulmu olan Crcme ehrinde
yaayan halka mslman Araplar Crc-
mn, Bizansllar ise Mardaites (Merde-
ler) derlerdi. Baz kaynaklarda yanl ola-
rak Crcime ve Harcime eklinde kay-
dedildii grlmektedir. Cercime'nin
bir ksm da Kuzey Suriye'nin baz ms-
tahkem mevkileriyle Antakya civarnda
yerlemiti. Etnik meneleri bilinmeyen
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CERCME
ve Bizans Devleti'ne kar yar bamsz aliyetlerini gsterirler. Bizans kaynakla-
bir topluluk olan Cercime, slm-Bi- rnda yer alan bir rivayete gre, Muvi-
zans snr boyunca, bir Bizans tarihisi- ye zamannda (yaklak 46 [666] ylnda)
nin ifadesiyle, Anadolu'nun savunma- Bizans'n teviki ve birka svari birlii-
snda "tuntan bir duvar" tekil ediyor- nin desteiyle harekete geen Cerci-
du. Cercime'nin, ilk fetihler srasnda m e Filistin'e kadar ilerleyerek belli bal
slm ordularnn Suriye'nin kuzey taraf- stratejik noktalar ele geirmi, msl-
larna doru ilerleyiinin durdurulmasn- man idaresinden memnun olmayan baz
da Bizans'n snr muhafz olarak nem- gayri mslim zmrelerle esirler de ken-
li rol oynad anlalmaktadr. dilerine katlmlard. Muviye bu tehli-
Bizans kaynaklarnda Cercime'ye "si, keli hareketi durdurmak iin Cercime'-
dinsiz, ekya" anlamnda Mardaites de- yi tevik ve tahrik eden Bizans impara-
nilmektedir. Yama ve savalarla geim- torunun istedii yllk 3000 dinar ile elli
lerini salayan ve yar gebe hayat ya- at vermeyi ve 8000 esiri serbest brak-
ayan bu hristiyan zmreler dindar bir may kabul etmek zorunda kalmtr.
topluluk deildi. Honigmann onlar, Ama- Fakat Bizans kaynaklarnn bu haberi
noslar'da oturan hristiyan apulcu ka- slm kaynaklarnda zikredilmemekte-
vim olarak tantrken Runciman bu zm- dir. Nitekim J. VVellhausen, bu antla-
relerin Araplar'la dinleri iin deil gu- mann Abdlmelik b. Mervn devrindeki
rurlar ve vahi bamszlk duygular antlama ile kartrlm olduunu ileri
iin savatklarn syler. srer. Belzri ise Abdlmelik b. Mer-
vn dneminde Cercime'ye ait gelime-
Hz. mer zamannda Eb Ubeyde b.
leri anlatrken, Abdlmelik'in Irakllar'la
Cerrh Antakya'y fethedince Cercime
savat srada Bizansllarla bir antla-
korkup Bizans'a snmay dnd. An-
cak mslmanlar bu durumu farket- ma yapan Muviye'nin siyasetini takip
medikleri iin onlara dokunmadlar. An- ettiini syler (Fth, s. 189-190). Ancak
takya halk mslmanlarla yaplan ant- Belzri bu hadiseyi Bizans kaynaklarn-
lamay bozup ihanet edince Suriye Va- dan daha nceki bir devreye, onun Hz.
lisi Eb Ubeyde ehri ikinci defa fethet- Ali ile mcadele zamanna ait gsterir.
mek zere Habb b. Mesleme el-Fihr Nitekim Halfe b. Hayyt, Muviye'nin
kumandasnda yeni bir ordu daha gn- Bizans ile 41 (661) ylnda bir antlama
derdi. ehri fetheden Habb b. Mesleme yaptn zikreder (et-Trh, I, 236).
Crcme ehri zerine yrd; Cerci- Cercime Abdlmelik b. Mervn zama-
m e bar istemek zorunda kald. Yap- nnda (685-705), Abdullah b. Zbeyr'in
(haz.
lan antlamaya gre Cercime gerekti- Mekke'deki hilfet iddias ve Amr b. Sad
inde asker vermeyi, Amanos da ile el-Edak'n Dmak'taki isyan srasn-
Suriye'ye giri k noktalarna hkim da 6 9 - 7 0 (688-689) yllarnda yeniden
geitlerdeki kk kalelerde bulundura- ortaya kt. Bizans mparatoru II. Iusti-
ca kuvvetlerle mslmanlara bilgi ver- nianos bu karklklardan faydalanarak
mek ve casusluk yapmak suretiyle yar- Cercime'yi Suriye'ye saldrmaya tevik
dmc olmay kabul etti. Buna karlk etti, onlara silh ve asker verdi. Bu sal-
bu zmreler cizye vergisinden muaf tu- dr sonucunda Bizansl askerlerle Cer-
^ tuldular; ayrca mslmanlarla birlik- cime Filistin'e kadar ilerlemilerdir. Zor
t e katlacaklar savalarda ldrecekleri durumda kalan Abdlmelik, Muviye'-
kimselerin zerlerindeki eya da kendi- ninkinden ok daha ar artlarla yeni
lerine braklacakt. Bu arada Cercime'- bir antlama yapmaya mecbur oldu.
nin yaad ky ve ehirlerde bulunan
Veld b. Abdlmelik zamannda (705-
tcirlerle dier zmreler de bu antla-
715) Cercime'nin Bizans ile yeniden i
maya dahil edildiler.
birlii yaptnn duyulmas zerine Mes-
Ancak bu antlamaya ramen Cerci- leme b. Abdlmelik b. Mervn bir ordu
me, kendilerine kim daha fazla para ve- ile onlarn zerine gnderildi ve Amanos
rirse onun hesabna alyor, bazan Bi- blgesi kesin olarak mslmanlarn eli-
zans, bazan da slm devleti lehine fa- ne geti. Anadolu'ya kaan Cercime Bi-
aliyet gsteriyordu. Dalk blgelerde zans mparatoru II. lustinianos tarafn-
yaadklar iin bu zmreler kolay kolay dan Antalya ve evresine yerletirildi.
itaat altna alnamyordu. Hatta baz Bi- Ayn zamanda denizci olan bu zmreler
zans tarihileri, slm ordularnn Toros- korsanlk yaparak sahillerdeki slm top-
lar' geip Anadolu ilerine ve stanbul'a raklarna ve Akdeniz'deki gemilere sal-
doru ilerlemesinin durdurulmasnda drlar dzenliyorlard. Bunlardan slm
en nemli mil olarak Cercime'nin fa- devleti hkimiyeti altnda yaamay ka-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 389
 CERCME
bul edenlerle yeni bir antlama yapld.
Emevler zamannda olduka nemli rol
oynayan ve Abbasler devrinde baz im-
tiyazlara sahip olan Cercime, Halife
Mtevekkil-Alellah dneminde (847-861)
cizye demek zorunda kald ve snr boy-
larnda istihdam edildi.
BBLYOGRAFYA:
bn'l-Esr, en-Nihye, " c e r c i m e " m d . ; Ha-
lfe b. Hayyt, et-Trh (Zekkr), I, 236; Beiz-
r, Fth (Mneccid), s. 189-193; Taber, Trh
( d e G o e j e ) , II, 796, 1185; Ykt, Mu'cemul-
bldn, II, 123; A. A. Vasiliev, Bizans Impara-
torluu Tarihi (trc. Arif Mfit Mansel), Ankara
1943, I, 2 7 3 ; J. VVeilhausen, Arap Devleti
Sukutu (trc. Fikret Iltan), Ankara 1963, s. 88
(burada M e r d e l e r yerine yanllkla M a r o n l e r
yazlmtr); el-Kms'l-slm, I, 5 8 8 ; E. Ho-
nigmann, Bizans Devleti'nin Dou Snr (trc.
Fikret Iltan), stanbul 1970, s. 37-38 (burada
da M e r d e l e r yerine Mrnler yazlmtr); G.
Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi (trc.
ret Iltan), Ankara 1981, s. 109, 115-116,
123; Hitti, slm Tarihi, II, 3 2 4 ; a.mlf., Tr-
hu Sriye ve Lbnn ue Filistin (trc. Kemal
Yzc), Beyrut 1959, II, 52-54; Runciman, Ha-
l Seferleri Tarihi, I, 16-17; " C e r c i m e " , A, III,
104; H. Lammens, "Merdeler", a.e., VII, 757-
759; M. Canard, "Diardjima", El2 (Fr.), II, 468-
S MUSTAFA FAYDA
r CERYE
(^ ) lar vard.
Msr'da ve Haremeyn'de hizmet gren
idarecilere, ulemya, askerlere ve
fakirlere Msr hassa ambarndan
ayrlan ayn tahsisat.
Cerye Arapa bir kelime olup "hak
edenlere ayrlan bir nevi sadaka" (sada-
ka-i criye) anlamna gelir. nceleri s-
lm devletlerinde grevlilere, askerlere,
ilim erbabna, fakirlere ve hayr mes-
seselerine gnlk eitli gda maddeleri
tahsis edilir ve buna "er-revtib'l-c-
riye" ad verilirdi. Cerye tabirine ise ilk
defa Msr eyaletine ait Osmanl vesika-
larnda, XVI. yzyln ikinci yarsndan iti-
baren, tahsis edilmi muayyen bir mik-
tar hububat ifade eden bir anlamda
rastlanmaktadr.
Sz konusu vesikalara, cerye ve alik
(yem) defterlerine gre Msr ceryesi,
umuma ve ileri gelenlere mahsus olmak
zere (m ve hs cerye) iki ksma ayrl-
mt. Hububattan gnlk ve ayn ola-
rak tahsis edilen umumi cerye Msr'n
mr hazinesinden maa alan devletin
her grevlisine ve askerlere, hayvanlar-
nn yemiyle beraber eyaletin hassa am-
barndan verilirdi. Ayrca bu tahsisat dev-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
390 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Msr'da
boalan
cerye
tahsisatlarnn
datlmayp
hazinece
zaptna dair
bir hkm
( B A , MD. nr. 89,
s. 88, hk. 2 1 9 )
ve
lete hizmeti geenlere ve yararll g-
rlenlere reislerinin arzlaryla bir vazi-
fenin boalmas halinde verilir, ardndan
tezkireleri kendilerine gnderilir, uygu-
lanmas iin de Msr beylerbeyine ve
Fik- defterdarna bununla ilgili emirler yol-
lanrd; bunlarn isimlerinin, ceryeleri-
nin miktarnn ve bunu ne ekilde ta-
sarruf ettiklerinin cerye defterlerine
kaydedilmesi istenirdi.
Tayin edilen ceryenin miktar Msr
ambarnn durumuna, hak sahiplerinin
rtbe ve nfuzlarna gre tesbit edilir-
di. Msr beylerbeyinin ceryesi 250-500
erdeb* buday civarnda olup eyalet ka-
dsnn 20-30, defterdarn 40-50, mu-
n
hafaza beylerinin 30-40, emekliye ayrl-
m beyler, dergh-i l avu ve mte-
ferrikalarnn 30 erdeb civarndayd. Ay-
rca bunlar kendi tahsisatlarndan bir
miktar hassa ambarndan ceryeleri ol-
mayan kiilere, idarecilere ve askerleri-
ne de ihsan edebilirlerdi.
Cerye alanlar nerede bulunurlarsa
bulunsunlar tahsis edilen ceryelerini
ancak ellerindeki tezkireleri gstermek
suretiyle salayabilirlerdi. Msr eyalet
merkezinde bulunanlarn gnlk cerye-
leri hassa ambarndan haftada bir kere
kendileri veya kendi adlarna vekilleri ta-
rafndan alnrd. Eyaletin dier blgele-
rinde eitli hizmetleri grenlerin cer-
yeleri ise ya kendilerine dier ihtiyala-
ryla beraber aylk olarak gnderilir, ya
da o vilyetin mr topraklarndan "kul-
f e " ad altnda bir eit vergi (her fed-
d n ' d a n bir cerye) olarak alnrd. G-
revleri Haremeyn, Yemen ve Habeistan'-
da olup maalarn Msr hazinesinden
alan devlet adamlar ve maiyetindekile-
rin ceryeleri de alt aylk veya bir yllk lar ayr yaplan ceryelerin muhasebesi
olarak bir grevli vastasyla kendilerine
ulatrlrd.
Cerye tahsisat bunu alan ahsn ve-
fat halinde kesilir, eer geride vrisleri
varsa gnderilen emir gereince cer-
yeleri er' kanunlar erevesinde ken-
dilerine yeniden verilir ve bunlar eyale-
tin cerye defterlerine kaydedilirdi.
Haremeyn ceryesi adyla bilinen zel
cerye ise Mekke erifine (ylda 600 er-
deb), kadsna (400 erdeb), eyhlhare-
mine (250 erdeb) ve nibine; Medine ka-
dsna (200 erdeb), eyhlharemine (250
erdeb), nibine ve oralarda grevli baz
memurlara tahsis edilirdi. Her yl Msr'-
dan kan Haremeyn surre*siyle bera-
ber gnderilen bu cerye Haremeyn m-
cavirlerinden ulem, meyih ve fuka-
raya verilirdi. Ayrca baz cami ve zviye
gibi messeseler sadakaya benzer tarz-
da ceryeden faydalanabilirdi. Yine M-
sr'da kale erlerinin ceryeden tahsisat-
XVI. yzyln sonlarnda cerye sahip-
leri bir yolunu bularak kendileri hayatta
olduklar halde tahsisatlarn ocuklar-
na ve hanmlarna brakp baka grev-
ler elde etmeye altklarndan Msr
hassa ambar byk bir sknt iine d-
t. Bunun da tesiriyle Msr'daki idareci
ve grevliler iin cerye temini zorlan-
ca her yl Haremeyn'e gnderilen cer-
ye tehir edilir, bazan da hi gnderile-
mezdi. Bu gibi yolsuzluklar ve zellikle
XVII. yzylda devlet merkezinin iine
dt mal buhran sebebiyle boalan
ceryenin Msr hazinesine aktarlmas
emredildi. Ancak bu durum istenilen so-
nucu vermedi. nk daha nce cer-
yenin Msr ambarndan tayin edilmesi
emredildii halde bu defa Msr hazine-
sinden tahsis imkn ortaya km, by-
lece devletin mr hazinesine yeni bir yk
binmi ve birok problemin ba gster-
mesine sebep olmutu. nceleri hesap-
Msr mr hazinesinin genel muhasebe-
sine kararak eyaletin ve devletin mal
durumu zerinde menfi bir rol oynad,
daha sonra da giderek nemini kaybet-
meye balad.

BBLYOGRAFYA :
Lisnul-'Arab, "cerye" md.; BA, MD, nr.
22, s. 191; nr. 25, s. 262; nr. 47, s. 239; nr.
49, s. 28; nr. 56, s. 203; nr. 58, s. 302; nr. 61,
s. 113; nr. 64, s. 34; nr. 65, s. 25, 59, 180; nr.
68, s. 3 9 ; nr. 70, s. 68, 97, 211 ; BA. MD-Zeyl,
nr. 3, s. 50, 984; BA, KK, nr. 109, s. 3, 24; nr.
165, s. 108; BA, MAD, nr. 2425; TSMA, nr. E
664/25, 5581, D 664/6, 7549; Kalkaend,
ubhl-a', IV, 51; Barkan, Kanunlar, s. 379-
380, md. 36; S. J. Shaw, The Financial and Ad-
ministratiue Organization and Development of
Ottoman Egypt, 1517-1798, Princeton 1962, s.
220-222; Uzunarl, Mekke-i Mkerreme Emir-
leri, Ankara 1972, s. 15; Pakaln, I, 280.
S SEYYID MUHAMMED ES-SEYYD
F CERB n
(.Vj )
! rdn'de Amman'a bal bir ky.
Ezruh'un kuzeyinde, Busr'y Kzlde-
niz'e balayan eski yol zerinde ert
dalarnn yaknndaki vadide kurulmu
bir ky olan Cerb, Tebk Seferi sra-
snda slm hkimiyeti altna alnd ( 9 /
630). Cerb ve Ezruh halknn temsilci-
leri Eyle Piskoposu Yuhanna ile birlikte
Tebk'te bulunan Hz. Peygamber'in hu-
zuruna geldiler ve her yl receb aynda
100'er dinar cizye demeyi kabul ede-
rek slm hkimiyetini tandlar, kendi
dinlerini de muhafaza ettiler. Hz. Pey-
gamber bu iki ky halkna can ve mal
emniyetlerini garanti altna alan ortak
bir ahidnme verdi. Her iki ky halkna
ayr ayr ahidnmeler verildii de riva-
yet edilmektedir. Hz. Peygamber'in Cer-
b, Ezruh ve Eyle blgelerinde yaayan
gayri mslimlerle yapt bu anlama-
lar, Tebk Seferi srasnda nzil olan ciz-
ye yetinin (et-Tevbe 9 / 2 9 ) ilk defa uy-
guland anlamalar olmas sebebiyle
nemlidir.
H. Lammens, kaynak zikretmeksizin
Cerb halknn, Hz. Peygamber'e Eyle
piskoposu ile beraber gelmeleri dolay-
syla yahudi deil hristiyan olduunu
ileri srmektedir. Ancak bn Sa'd Cerb
ve Ezruh halknn yahudi olduklarn sy-
lemektedir (et-Tabakt, 1, 291).
Hz. Peygamber cennetteki Havzu'n-
neb'nin bykln bu iki yerin byk-
lne benzeterek ifade etmi ve "p-
hesiz nnzde Cerb ile Ezruh aras ka-
dar geni bir havuz vardr" demitir.
Hal seferleri srasnda Selhaddn-i
Eyyb 1182 ylnda Dmak'a kar d-
zenledii bir sefer esnasnda karargh-
n Cerb'da kurmutu. Daha sonraki de-
virlerde Cerb'nn adna pek rastlanmaz.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
BBLYOGRAFYA :
Buhr, "Rikk", 53; Mslim, "Fez'il", nr.
2299/34-35; Vkd, el-Mez, III, 1031-1032;
ibn Him, es-Sre, II, 5 2 5 ; bn Sa'd,
kt, I, 289-291; Belzri, Fth (Mneccid), I,
71; Bekri. Mu'cem, I, 130-131; II, 374-375;
Ykt, Mu'cem'l-bldn, Beyrut 1388/1968,
I, 129-130; II, 118; Koksal, slm Tarihi
ne), IX, 227-228; Hamdullah, slm Peygam-
beri, I, 281, 356, 370-371, 660; a.mlf., el-Ve-
iku's-siysiyye, Beyrut 1405/1985, s. 118-
119; H. Lammens, "Cerb", A, III, 105; D. Sour-
del, "al-Djarb5", E/2(Fr.), II, 473.
S MUSTAFA FAYDA
F CERBE
( vs- )
Akdeniz'in
^ Tunus kylarnda bir ada.
514 km 2 yzlm ile Marib karasu-
larnn en byk adas olan ve Tunus'un
dousundaki Kbis (Gabes) krfezinde
ana karadan 2 km. uzakta yer alan Cer-
be'nin en yksek noktas ancak 55 met-
reye ular. Kuzey kylar genellikle dz
olan adann boazn en dar yerinde ka-
rayolu ile Tunus'a balanm olan g-
ney kylar daha fazla girintili kntl-
dr. Arazi killi kum ta ve kire tan-
dan olumutur. Tipik Akdeniz ikliminin
hkm srd adada tahl ziraat ve
baclk yaplr; ayrca hurma, zeytin,
portakal retilir. Halkn geiminde ba-
lklk, sngercilik ve inci avcl nem-
li yer tutar. mlekilik ve dokumac-
lk, gelenei olan eski el sanatlardr;
zellikle battaniye dokumacl
mitir.
Cerbe
TUNUS
Siftee a
''VmS
'Mm
36
MAN ASTIR0
>
y i
< i
" '' fee
\ S T- \ U S -
: N |JMj||gf
f
. UJ
m
SEFKllSo-
U tupta, Trablusgarp' zapteden dmann
Kbs hurjezi
: o KBS -
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CERBE
et-Taba-
(Medi-
Cerbe Deniz Muharebesi'ni tasvir eden Nuri Paa'nn yal
b o y a t a b l o s u (istanbul Deniz iMzesi)
n
^
Adann nfusu Berberler, Araplar ve
yahudilerden oluur. "elha" denilen Ber-
beri lehesinin hkim olduu Cerbe'de
konuulan dil Tunus'ta konuulandan
farkldr. Says 284'e varan camileri ti-
pik bir mimari karakter arzeder.
Klasik a yazarlarnn Pharis, Phla
ve Meninx adlaryla bahsettikleri Cerbe
Fenikeliler zamannda iskn grm, da-
ha sonralar Kartacallar'n ve Romai-
lar'n hkimiyeti altna girmitir. Roma-
llar'dan Vandallar'a, onlardan da Bizans-
llara geen ada slm ordular tarafn-
dan ilk defa 47 (667) ylnda Ruveyfi' b.
Sbit el-Ensr tarafndan fethedilmi-
tir. Daha sonra hristiyanlarla srekli sa-
va sebebi olan Cerbe bir ara Sicilya Nor-
manlarnn eline gemi, fakat 555'te
geli- (1160) Muvahhid Hkmdar Abdlm'-
min aday tekrar fethetmitir. 683'te
(1284-85) Sicilyallar tarafndan igal edi-
len ada nce papaln mliknesi olmu,
daha sonra Sicilya Krallna balanm-
tr. Sicilya valilerinin kt idaresine kar
ayaklanan halk 1334'te Sicilyallar'! ada-
dan kovmutur. 1480 ylna kadar Haf-
sler'in idaresinde kalan Cerbe bu tarih-
t e istiklline kavumu, kanl i atma-
lardan sonra emirlik olmutur.
Osmanl Devleti'nin Cerbe adas ile ilk
N mnasebetleri, XV. yzyl sonlaryla XVI.
yzyl balarna rastlamaktadr. 0 sra-
da Cerbe hkimi bulunan Eb Zekeriy-
y Yahy tbi olduu Tunus Sultanl-
na kar bakaldrarak idareyi eline ge-
^ irmiti. Eb Zekeriyy devrin Osmanl
Padiah II. Bayezid'e gnderdii mek-
Cerbe'ye de saldrdn fakat alamad-
n belirterek, "Siz bizim halifemizsiniz,
destek bekliyoruz, kullarnz ihmal et-
meyiniz" demi ve Trablusgarp'n geri
391
CERBE
alnmas iin yardm talep ederek bir
Kur'n- Kerm, Kad yz'm e-i3 ad- n kaybeden Hal askerlerinin Cerbe
l eseriyle muhtasar bir hy' cul-
mi'd-dn, bir hadm kle ve bir mercan
tebih ile dmandan alnm bir kal-
kandan oluan baz hediyeler gnder-
miti (TSMA, E, nr. 9212). Muhtemelen
Cem hadisesi bu yardm talebine olum-
lu karlk verilmesini nlemitir.
XV. yzyln ikinci yarsnda Berber kor-
sanlarn ss haline gelen ada, XVI. yz-
yln balarnda da Oru ve Hzr reisler-
le daha sonra Turgut Reis'in Bat Akde-
niz harektnda s olarak kullanlmtr.
Cerbe Turgut Reis'in 1551 ylndaki kah-
ramanlklar ile mehur olup Turgut Re-
is'in bir ara Cerbe Limannda byk bir
hristiyan donanmas tarafndan abluka
altna alnd ve teslim olmas beklenir-
ken sekiz gemilik filosunu kzaklar ze-
rinden kaydrp denize alarak baka
yerlerde basknlar yapt halk arasnda
bir efsane gibi anlatlmaktadr. Osmanl
Devleti hizmetine giren ve Trablusgarp
Beylerbeyilii'ne getirilen Turgut Paa'-
nn (Reis) Cerbe'yi nfuzu altna almas
ve bylece Avrupa sahilleri, Malta val-
yeleri ve spanya Krall iin srekli bir
tehlike tekil etmesi, bu adann Bat Ak-
deniz hristiyan dnyas iin nemini art-
trmtr. XVI. yzyln ortalarnda Avru-
pa'da oluan Hal ittifakn byk bir
dikkatle takip eden Turgut Reis bir yan-
dan hazrlk yaparken bir yandan da du-
rumdan stanbul'u haberdar etmiti. Fr-
tnalar ve bulac hastalklar yznden
g bel 1560 yl balarnda Cerbe n-
lerine gelen Hal donanmasnn kuman-
dan asl hedefi olan Trablusgarp sefe-
rinden vaz geip aday hkimi olan Arap
eyhinden kolayca teslim alarak orada
ok muhkem bir kale ina ettirdi. Ayn
yl iinde Kaptandery Piyle Paa ku-
mandasndaki 120 gemiden oluan Os-
manl donanmas da stanbul'dan hare-
ket ederek Mora yarmadasndaki Mo-
don ss ile Rodos ve Midilli'den kat-
lan gemilerle birlikte Cerbe nlerine gel-
di. Karlkl top atlarndan sonra Trk
donanmasnn ikiye ayrlarak yapt us-
talkl manevra sayesinde kalabalk Ha-
l donanmas datld (14 M a y s 1560);
bu bozgunda yetmie yakn geminin ba-
trld, yirmi kadarnn da ele geirildi-
i rivayet edilir. Cerbe deniz savanda
nl Trk denizcilerinden UIu Ali Reis
de (Kl Ali Paa) bulunmutur. Sonuta
Barbaros Hayreddin Paa'nn ustaln-
da yetien deerli Osmanl denizcileri,
onun Preveze Zaferi'yie (1538) balatt
Akdeniz'de Trk hkimiyetini Cerbe za-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
392
feriyle perinlemi oldular. Deniz sava-
TSMA, nr. E 9212; BA. MD, nr. 3, s. 187, 223,
Kalesi'ne snmalar zerine kale kara-
dan Trablusgarp Beylerbeyi Turgut Pa-
a'nn kuvvetleri, denizden de donanma
tarafndan muhasara edildi. ki ay ka-
dar sren kuatmadan sonra spanyol,
talyan, Alman ve Malta askerlerinin m-
dafaa ettii kale 30 Temmuz 1560 g-
n alnd ve bylece fethi tamamlanan
ada Trablusgarp Beylerbeyilii'ne ba-
land,- kalesi de tamir edildi. Cerbe'nin
fethinden yaklak iki ay sonra berabe-
rinde 4000 kadar esir, birok dman
gemisi ve sancayla stanbul'a gelen
Piyle Paa parlak bir merasimle kar-
land ve ehzade Selim'in (II. Selim) kz
Gevherhan Sultan'la evlendirilerek Os-
manl hnedanna damat yapld. 1560
tarihli Cerbe Sava ile ilgili en nemli
kaynak, savaa katlan Tersane ktiple-
rinden Zekeriyyzde'nin Ferh adl ese-
ridir. Ayrca Piyle Paa tarafndan Ni-
d'ye yazdrlan Fetihnme-i Kal'a-i
Cerbe de onu tamamlar mahiyettedir.
Tunus'un Osmanllar'a balanmasn-
dan sonra "eyh" denilen mahall yne-
ticiler tarafndan idare edilen Cerbe XVII.
yzyl balarndan itibaren baz d sal-
drlara mruz kalmtr. Yerli ynetici-
lerin Osmanl idaresine kar yar bam-
sz gibi davranmas ise zaman zaman
merkezi zor durumda brakmtr. XIX.
yzylda veba salgnlar ve i isyanlar y-
znden ok sarslan Cerbe bu asrn son-
larnda Fransa tarafndan igal edilmi-
tir (1881). Bugn, 1955'te istiklline ka-
vuan Tunus Cumhuriyeti'nin Mednn vi-
lyetine bal olan adada yaklak 70.000
kii yaamaktadr. En nemli yerleme
merkezleri kuzeydeki Havmetssk ile
gneydeki Ecm kasabalardr.
Cerbe'de Ulucami - Tunus
A
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
BBLYOGRAFYA :
300, 518, 625; Zekeriyyzde, Ferh, skdar
Selimaa Ktp., nr. 768 (kr. a.e. |nr. Orhan
aik Gkyayl, istanbul 1980); Nid, Fetihn-
me-i Kal'a-i Cerbe, British Museum, nr. 23.984;
Pr Reis, Kitb- Bahriye (nr. Ali Haydar Alpa-
gut - Fevzi Kurtolu), Ankara 1935, s. 663-669;
Peuylu brhim, Trih, 1, 347, 441; Ktib elebi,
Tuhfet'l-kibar, s. 68, 73-74; el-Hutel's-sn-
dsiyye, I, 357-360; II, 191-193; III, 159, ayr-
ca bk, ndeks; Hammer (At Bey), VI, 111, 114-
116, 121-126; Muhammed Eb Rs b. Ahmed
en-Nsr, Description et histoire de Djerba (trc.
Exiga), Tunus 1884; Aziz Samih, 'mli Afri-
ka'da Trkler, stanbul 1936-37, I, 11, 24, 69;
II, 188-189, 197-209; Uzunarl. Osmanl Ta-
rihi, II, 364, 370, 385, 387-388; Danimend,
Kronoloji, II, 318-321; Saffet, "kinci Cerbe
Harbi zerine Vesikalar", TOEM, I (1329), s.
20-34, 85-102; C. Monchicourt, "L'expedition
espagnole de 1560 contre l'le de Djerba",
RT, XX (1913), s. 499-516, 627-653; XXI (1914),
s. 14-37, 136-155, 227-246, 332-353, 419-450;
Salah-Eddine Tlatli, "L'le de Djerba", a.e.,
XLVIII (1941), s. 1-79; XL1X (1942), s. 1-124; C.
Huart, "Un document turc sur l'expedition
de Djerba en 1560", JA, XI/9 (1917), s. 291-
302; A. Bombaci, "La fonti turche della bat-
taglia delle Gerbe (1560)", RSO, XIX (1946).
s. 193-218; G. Yver, "Cerbe", A, III, 105-108;
J. Despois, "Djarba", El2 (Fr.), II, 470-473; R.
Mantran, "Djarba", a.e., II, 473.
H ABDLKADR ZCAN
r CERBEZE ^
( )
Klasik ahlk filozoflarnn
drt temel faziletin ilki saydklar
hikmetin ifrat kabul edilen
bir ahlk terimi
(bk. HKMET). J
CERCER
(bk. ABBAS b. HASAN el-CERCER). ^
F ERDE n
(^ )
Osmanllar zamannda mslmanlarn
gven iinde hacca gidip gelmelerini
salamak maksadyla kurulan
hafif svari birlii. j
slm devletleri iin haclarn yol g-
venliinin salanmas nemli bir mesele
idi. Bu sebeple eitli tedbirlerin alnd
bilinmektedir. Osmanllar'da hac farizas-
nn dzenli bir ekilde ifasndan ve ida-
resinden emr'l-hac sorumlu idi. Ayrca
-i bunun iin erde askeri tekil edilmitir.
Bunlar erde babuu idare ederdi.
Osmanllar haclar kafileler halinde
sevketme, belirli yerlere kaleler ina et-
me faaliyetlerinin yan sra gvenlii sa-

lamak iin iki tedbir daha almlard. Bi-
rincisi nemli yerlere kabileler yerletir-
mek, ikincisi am-Mekke arasnda ha-
clarn karlanmas ve korunmas iin
bir ordu tekil etmekti (Barbir, s. 167).
Yerli halkn baz vergi muafiyetleri kar-
lnda nemli yerlerin ve geitlerin g-
venliini salamalar bir Osmanl siya-
seti idi. Hac kafilesi iin am blgesin-
de bu usul uygulanyordu. Ancak btn
bu tedbirlere ramen yerli kabileler hac
kervanlarna sk sk saldrlar dzenliyor-
lard. Bunu det haline getiren baz ka-
bile ve airetler vard.
XVII. yzyla kadar erde tabirine rast-
lanmamakta, bu grev muhtemelen ba-
ka bir yolla yrtlmekteydi. Ccrde te-
kilt balangta Filistin blgesinde Ku-
ds, Nablus ve Safed beyleri tarafndan
idare edilmitir. XVIII. yzylda ise Trab-
lusam beylerbeyileri ve muhassllar er-
de babuu olarak bu grevi stlenmi-
lerdir. Nitekim Trablusam valisine gn-
derilen 1159 (1746) tarihli bir ferman-
da, haclarn karlanmas ve gvenlikle-
rinin salanmas gerektii ve bu vazife
teden beri Trablusam valilerine hava-
le edildiinden kendisine de bu grevin
verildii belirtilmekte, daha nce oldu-
u gibi 1500 nefer askerin kap halkn-
dan ve dier kaynaklardan salanmas
istenmektedir (BA, MD, nr. 147, s. 287;
nr. 152, s. 210). Ancak yzyln ortalarn-
da Trablusam valilerinin erde iin ge-
rekli mal kayna temin etmekteki ih-
malleri sebebiyle babuluun Halep va-
lisine, daha sonra da Hama sancak beyi
Azmzde Esad Paa'ya verildii grl-
mektedir. Azmzde ailesinden baka
fertlerin de erde babuluuna tayin
edildii bilinmektedir. Mesel 1784'te
Azmzde Abdullah Paa erde babuu
idi (Vsf, s. 136).
erde birlii esas itibariyle 1500 ka-
dar savadan meydana geliyordu. Fi-
listin blgesinde timar* sahiplerinin te-
min ettii askerlerle erde babuunun
maiyeti bu rakamn dnda idi. D'Ohsson
asker miktarn 15.000 olarak vermek-
teyse de ariv kaynaklar bu rakam do-
rulamamaktadr. erde birlii zilkade ve
zilhicce aylarnda Arabistan'da bulunur-
du. Burada erde askerinin defteri tu-
tulur ve grevli kad tarafndan kontrol
edilirdi (BA, Cevdet-Asker, nr. 13.734).
erde birliklerinin XVIII. yzyl balarn-
da nce haclar Ebyrlganem'de, son-
ralar ise daha gvenli olmas sebebiyle
Hediyye'de karlad ve onlara yiyecek
iecek yardmnda bulunduu bilinmek-
tedir (Barbir, s. 174). Btn bu tedbirle-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
re ramen yine de bedevilerin hac kafi-
lelerine yapt saldrlara dair ariv kay-
naklarnda hayli bilgi bulunmaktadr.
erde tekiltnn balca mal kayna-
, Filistin blgesi ve Trablusam eyale-
tinden toplanan vergilerle ihtiya halin-
de merkezden Hazne-i mire veya Ha-
zne-i Endern'dan gnderilen yardm-
d. Toplanan miktarn fazla olmas ha-
linde artan ksm merkeze iade edilirdi
(BA, Cevdet-Asker, nr. 29.779). Merkez-
den gnderilen yardm hizmetin dzenli
ve etkili bir ekilde ifas bakmndan ok
nemli idi. Nitekim 1730'da Patrona s-
yan neticesinde stanbul'da yaanan ka-
rklk, ayrca Trablusam eyaletinde h-
km sren ktlk sebebiyle mal kaynan
salanmas konusunda deiik bir yola
bavurulmu ve muktaa* sahiplerinden
erde iin silhl 1000 kii temin etmeleri
istenmiti (BA, Ali Emr, III. Ahmed, nr.
3261). Dier taraftan 1758'deyeni Trab-
lusam valisi Abdurrahman Paa erde
iin gerekli mal kayna temin edemeyin-
ce Hazne-i mire'den kendisine 150.000
kuru yardm yaplmt (BA, Cevdet-As-
ker, nr. 16.697). Ancak erde babuunun
mal kaynan salanmas ve gvenliin
temini konusundaki baarszlklar ge-
nellikle azledilmesine sebep olurdu.
Bu tekiltn ne zaman kaldrld hak-
knda kesin bilgi bulunmamakta, ancak
hac kafilelerinin gvenliinin daha son-
ra dzenli ordularla saland bilinmek-
tedir.
BBLYOGRAFYA:
BA, MD, nr. 147, s. 287; nr. 152, s. 210; BA,
Ali Emr, III. Ahmed, nr. 3261; BA, Cevdet-As-
ker, nr. 13.734, 16.697, 29.779, 44.227; BA,
Cevdet-Dhiliye, nr. 4804; em'dnzde, M-
ri't-teurh (Aktepe), II, 13, 23, 4 3 ; Vsf,
(lgrel), s. 136; d'Ohsson, Tableau general,
274; Pakaln, I, 310-311; Abdlkarim Rfiq,
The Prooince of Damaseus, 1723-1783,
1966, tr.yer.; smail Hakk Uzunarl, Mek-
ke-i Mkerreme Emirleri, Ankara 1984, s. 58;
K. K. Barbir, Ottoman Rule in Damaseus
1758, Princeton 1980, s. 10, 110, 137, 167-174.
S M E H M E T PRL
r CEREHOR
( JU^Lrf )
Seluklular'da ve zellikle
Osmanl Devleti asker tekiltnda
daha ok geri hizmetlerde
geici olarak kullanlm olan
^ cretli asker.
Farsa'da "cret, nafaka, maa" an-
lamlarna gelen cer kelimesiyle "yiyen,
yiyici" anlamndaki hor kelimesinden
meydana gelmitir. Cerihor ve serehor
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEREHOR
ekillerinde de telaffuz edilmitir. Orta-
ya k ve tekilt hakknda kesin bil-
gi yoktur. bn BbFde ecr-hr, cirhr,
icrhr olarak geen bu zmreden II. G-
yseddin Keyhusrev 1243'te Moollar'a,
Munddin Sleyman Pervne de Rk-
neddin Klcarslan'a kar yaptklar m-
cadelelerde faydalanmlardr.
Osmanl Devleti'nde de Yldrm Baye-
zid tarafndan Ankara Sava'nda (1402)
Timur kuvvetlerine kar Rumeli ve Ana-
dolu'dan, daha ziyade gayri mslimler-
den toplanm cerehorlarn kullanld
bilinmektedir. Bunlar ihtiyaca gre top-
lumun en hareketli kesiminden genler-
den toplanrd. Yenieri Oca'nn kurul-
masndan sonra garb, azeb ve canb-
zn taifeleri gibi eyalet askerleri stat-
sne giren cerehorlar gnll olarak aln-
d gibi cebren de toplanabilirdi. Firar
olaylarn nlemek iin de her cerehor
kefile balanrd. Daha sonraki dnem-
lerde hemen sadece kale tamiri, kpr
yapm, yol inaatlarnda ve maden ocak-
larnda kullanlan cerehorlar avrz ver-
gisi karl olarak da altrlmlardr.
Nitekim daha 1440'Iarda cerehorluktan
muafiyet belgelerine rastlanmaktadr.
XVI. yzylda cerehorlara 4 ake civa-
rnda yevmiye veriliyordu. Belgelerden
anlaldna gre bu zmreye genellik-
le bar dnemlerinde cret karl, sa-
va dnemlerinde ise vergi muafiyeti er-
evesinde hizmet grdrlyordu. Hiz-
metleri zamanla az cretli renberlik ve
rgatlk haline gelmi olan cerehorlar
XVIII. yzyldan sonra pek grlmemi-
lerdir.
BBLYOGRAFYA:
Trih BA, MD, nr. 5, s. 292, 349, 373, 606, 641,
III, 642, 652, 664, 687-688, 692; BA, MAD, nr.
7534, s. 1747; kpaazde, Trih, s. 77, 155;
Beyrut Oru b. dil, Tevrth-i l-i Osmn, s. 33-34,
56, 60, 103, 119; Lutf Paa, Trih (nr. l Bey),
stanbul 1341, s. 76, 120-122, 161-162, 187-
1708- 188; M. Fuad Kprl, Bizans Messeselerinin
Osmanl Mesesselerine Tesiri (nr. Orhan F.
Kprl), stanbul 1931 stanbul 1981, s.
141-142; Ahmed Refik, Trk Mimarlar, stan-
bul 1932, s. 121-122; Uzunarl, Medhal, s.
105, 111; a.mlf., Kapukulu Ocaklar, I, 1, 3,
n
110, 111; Barkan, Kanunlar, s. 247, 396-397;
a.mlf., "Avrz", A, II, 14, 15; Gkbilgin, Edir-
ne ue Paa Lius, s. 183, 227, 276, 2 7 8 ; Mus-
t a f a Cezar, Osmanl Tarihinde Leuendler, s-
tanbul 1965, s. 24-25; Mustafa Akda, Trki-
ye'nin ktisad ve tima Tarihi, stanbul 1979,
1, 78, 270, 426-427, 517; II, 110, 320, 389-390;
Tahsin z, "Murad I ile Emir Sleyman'a Ait
ki Vakfiye", TV, 1/4 (1941), s. 243-244; Pl
Fodor, "The Way of A Seljuq Institution to
Hungary: The Cerehor", AOH, XXXVIII/31
(1984), s. 367-399; Pakaln, I, 280; III, 175.
H ABDLKADR ZCAN
393
CERH
CERH
Bir ahidin beyannn
doru olmadn ortaya koyma,
ahitliinin kabuln engelleyecek
bir sebebi belirtme
anlamnda fkh terimi
(bk. TEZKYE).
F CERH ve T A ' D L
( J^l j )
Hadis rvilerinin din
ve ilm ynden
tenkidini konu edinen ilim.
Tanm, nemi ve Hkm. Cerh keli-
mesi szlkte madd veya mnev ola-
rak "yaralamak" demektir. Hadis stla-
hnda ise hfzas kuvvetli ve dikkatli bir
limin, fsk* ve yalanclk gibi kendisin-
de bulunan veya gvenilir rviierin riva-
yetine muhalefet e t m e k gibi rivayetin-
de yer alan bir kusurundan dolay hem
kendisinin hem de rivayetinin reddedil-
mesidir. Rviye byle bir kusuru nisbet
eden kimseye crih, kusurlu kiiye de
mecruh denilir. Ta'dl szlkte "lmllk, ya cihad adn tayan bablar halinde ha-
drstlk; gnlde doru olduuna dair dis edebiyat iinde yer alan slm tari-
kanaat beliren ey" anlamna gelen adi
veya adalet kelimesinden tremi bir
masdar olup "dzeltmek, doru hkm
vermek, tezkiye etmek" demektir. Ha-
dis terimi olarak da "rviyi, rivayetinin
kabuln gerektiren sfatlarla nitelemek"
mnasn tar. Rviyi byle sfatlarla ni- nan adlet ve zabt art tarihide de
teleyene muaddil, adlet sahibi olduu
sylenen kimseye adi veya dil denir.
Cerh ve ta'dl ise birtakm zel lafzlar
kullanarak rivayetlerinin kabul veya
reddi ynnden rviierin hallerinden ve
haklarnda kullanlan lafzlarn merte-
belerinden bahseden bir hadis ricli il-
midir. Kaynaklarda bu ilmi ifade etmek
zere "rivayeti kabul veya reddedilecek
rviler ilmi" (ma'rifet men tkubbile riv-
yeth ve men tradd), "salam ve zayf
rviler ilmi" (ilm's-sikt ve'd-duaf'), "za-
yf ve terkedilmi rviler ilmi" (ilm'd-
duaf' ve'I-metrkn), "rviierin sahip ol-
mas gerekli olan nitelikler ilmi" (ma'ri-
fet evsfi'r-ruvt), "rviler terazisi ilmi"
(ilm mzni'r-ricl) ve "ricl tenkidi ilmi"
(ilm nakdi'r-ricl) gibi adlar da kullanl-
mtr.
Cerh ve ta'dl ilmi, hadisin iki ana ks-
mndan biri olan ve aslnda salam ha-
dis metnine ulama amacnn gerekle-
mesinde bir ara saylan isnadn kontrol
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
394
sistemidir. Bu sistem sayesinde hadis t olarak tannan biridir" (Buhr, "Edeb",
nakledenlerin din ve ilm ehliyetleri, do- 38; E b Dvd, "Edeb", 5) diye yermi,
laysyla rivayetlerinin salaml ortaya Abdullah b. mer'i de, "Ne iyi adamdr,
kar. Bu sebeple bn'l-Medn, hadis ri- slih kiidir" (Buhr, " M e n k b " , 19; Ms-
calini bilmeyi ilmin yars olarak kabul lim, " F e z ' i l " , 139, 140) diyerek vm-
etmitir. "Falan zayftr, filan yalancdr" tr. Sahbler de rivayetleri Kur'an ve
Snnet'in koyduu esaslar iinde doru
eklindeki tenkitlerinden rahatsz olan
Muhammed b. Bndr el-CrcnFye Ah- olarak tesbit etmek amacyla son dere-
^
med b. Hanbel'in, "Peki sen susarsan, ce dindar kimseleri bile gerektiinde
ben konumazsam cahiller hadisin sa- cerhetmekten kanmamlardr. Zira
lamn sakatndan nasl ayrt edecekler?" haberler, akll ve szne gvenilir kim-
demesi bu ilmin nemini ifade etmek- seler tarafndan nakledildii takdirde
tedir. delil olarak kullanlabilir. Kiinin akll
Temel slm ilimlerin byk lde ve gvenilir olup olmad ise ancak ten-
nakle dayanmas sebebiyle cerh ve ta'dl kitle anlalr. Ayrca dnya ileri iin bi-
^ le ahitlerin mutlaka tezkiye edilmesi
ilmine ait kurallar kraat, fkh, tarih, dil
ve edebiyat gibi ilim dallarnda da kul- gerei, dinin kaynaklarndan biri olan
lanlmtr. Fkhta uygulama alan bulan hadisleri hata ve yalana kar korumak
cerh ve ta'dl, slm muhkeme usul- iin rviierin cerhedilmesinin zorunlu ol-
nn nemli bir konusu olan ahitlik m- duunu ortaya koyar. Yahy b. Sad el-
essesesinde "ahitlerin tezkiyesi" adyla Kattn'n, "Kendilerini tenkit ettiim
yer almaktadr. dil, hr ve dikkatli ol- kimselerin bana dman olmas, 'Yala-
mas art koulan ahidin bu zelliklere na kar hadislerimi niin korumadn?'
sahip olup olmad, fkhta cerh ve ta'dl diyerek Reslullah'n dman olmasn-
yerine kullanlan tezkiye usul ile anla- dan iyidir" demesi, hadis limlerinin eh-
lmaktadr. liyetsiz rvileri cerhetmenin haram olan
gybete girmedii kanaatinde olduklar-
Hadiste ok nemli bir yeri olan rvi-
n gstermektedir.
ler tarihi, balangta siyer, megz ve-
Tarihesi. Cerh ve ta'dl ilminin dou-
unun ve daha sonra ayr bir ilim haline
hinin bir kolu idi. Bu sebeple bn Man, geliinin balca sebepleri, insan zaafla-
bn'l-Medn ve Buhri gibi limler ha- r ve hadis uydurmacl hareketidir. n-
dis ricli ile ilgili eserlerine "tarih" adn sann zaaflarndan olan unutma ve ya-
vermilerdir. Hadisilerin cerh ve ta'dl nlma, zaman zaman hadis rivayet eden-
metotlar byk lde tarih ilminde de lerde de grlmtr. te yandan "fit-
kullanlm, mesel hadis rvisinde ara- ne" diye anlan, Hz. Osman'n ehid edil-
mesiyle balayp Hz. Ali ile Muviye ara-
aranmtr. Fakat tarih ilminde bu me- snda devam eden ve hadis uydurmac-
totlar hadis ilminde olduu kadar baa- ln balatan olaylar, rviierin sk bir
rl bir ekilde kullanlamamtr. denetime tbi tutulmasn gerekli kl-
mtr. Hadis uydurmaclnn cerh ve
Arap dili ve edebiyat limleri, dil kay-
ta'dle kazandrd bu yeni boyutu bn
nann shhatini ve bu kaynaktan nakil-
rn (. 110/728) yle aklamaktadr:
de bulunanlarn ehliyetlerini tesbit eder-
"nceleri isnad aranmazd. Ancak fitne
ken cerh ve ta'dl metodunu geni biim-
ortaya ktktan sonra rviierin adlar
de kullanmlar, dille ilgili malzemeleri
sorulmaya baland. Bylece snnet eh-
topladklar kimselerin doru szl, g-
li olanlarn hadisleri alnr, bid'at ehlinin
venilir ve dil olmalarn art komular,
hadisleri terkediiirdi". bn Abbas da ha-
bu amala dil ve edebiyat limlerinin ten-
dislere yalan kartrlmadan nce Hz.
kide tbi tutulduu tabakat kitaplar
Peygamber'den bir sz nakledildiinde
telif etmilerdir.
gzlerini drt ap kulak kesildiklerini,
Gybet olduu gerekesiyle rviierin
f a k a t insanlar doru yanl ayrm yap-
cerhedilmesine kar kanlar da olmu-
makszn duyduklar her eyi nakletme-
tur. Halbuki Allah Tel ahitlerin dil
ye baladktan sonra sadece bildikleri ri-
ve gvenilir olmasn (bk. el-Bakara 2 /
vayetlere kulak verdiklerini sylemitir.
282) ve fsn verdii haberin dorulu-
Bu husus, cerh ve ta'dl hareketinin ha-
unun aratrlmasn (bk. el-Hucurt 4 9 /
dis rvilerine ynelik ve giderek sistem-
12) emretmi, Hz. Peygamber de baz a-
leen bir ilim haline gelmesinde hadis
hslar hakknda cerh ve ta'dl ifadeleri
kullanmtr. Mesel kendisini ziyaret et- uydurma teebbslerinin nemli rol ol-
duunu gstermektedir. Hz. Peygamber
mek isteyen bir kiiyi, "O kabilesinde k-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 el-CERH ve't-TA' DL

devrinde ise ashabn, hadisleri her tr- rine hadis nakledenlerin yalanclndan diini tesbit etmilerdir. Bc, Mecdddin
l sahtelikten uzak tutmada gsterdik- phelendikleri iin onlarn hadis riva- bn'l-Esr, Takyyddin bn Teymiyye,
leri titizlik sebebiyle birbirlerinden duy- yet etmelerine engel olmak deil, hadis bn Kayyim el-Cevziyye, bn Hacer el-As-
duklar rivayetleri bizzat Peygamber'e rivayetinde insan tabiatndan kaynakla- kaln ve Bedreddin el-Ayn gibi limler
sormalar gayet snrl bir erevede kal- nan hatalar nlemek veya asgariye in- bu kanaati paylamaktadrlar. Dier ta-
maktayd. dirmek, ayrca fetihler sebebiyle hzla raftan bn Abdlberr'in de belirttii gi-
Hz. Peygamber'in vefatndan sonra genilemeye balayan slm corafya- bi ashap ve ulem arasnda cereyan eden
devlet idaresini stlenen Hz. Eb Bekir, snda bulunan slm dmanlarnn, m- bu gibi szler, kzgnlkla sylenen sz-
Hz. mer ve Hz. Ali devirlerinde de cerh nafklarn ve mrtedlerin, maksatlarna ler olarak da kabul edilebilir.
ve ta'dl faaliyetlerinin byk lde ha- uygun hadisler icat e t m e ihtimali gibi Hz. Peygamber'in vefat ile balayp
berin doruluunu tekit gayesiyle sr- dtan gelebilecek dmanca davran- yaklak 150 (767) ylna kadar devam
drld anlalmaktadr. Kur'an ve lara kar koymaktr. nk bu dnem- eden tbin dnemi rvileri, rivayet et-
Snnet'i en iyi bilen sahblerden olma- de hibir sahbnin dierini kastl ola- tikleri hadisleri iyi anlayan ve ezberle-
sna ramen Hz. Eb Bekir, dlmesi rak yalan sylemekle itham ettii vki yen gvenilir ve doru szl kimseler
muhtemel hatalara kar, ninenin toru- deildir. Ber b. zib, sahbeden hadis olduu iin aralarnda tenkide urayan-
nundan alaca mirasla ilgili hadiste ol- duyanlarn bu hadisleri duymayanlara larn says azdr. Bununla birlikte ile-
duu gibi, gerektiinde rviden rivaye- ilettiini, fakat onlarn yalan sylemedi- rinde hatasndan dolay tenkit edilenler
tine dair ahit getirmesini istemi, bu ini belirtmitir. Enes b. Mlik, naklet- yannda Hric, i ve Kader frkalarnn
sebeple kendisi, Hkim en-Nsbr ve tii bir hadisi Reslullah'tan bizzat ii- elebas olan bid'atlar da vardr. II.
Zeheb tarafndan rvi hakknda ilk ara- tip iitmedii kendisine sorulduunda (VIII.) yzyln ortalarna kadar hayatta
trma yapan mnekkit saylmtr. kzm, "Biz birbirimize yalan sylemez- olan orta ve kk yal tabiler iinde
dik" demitir. mrn b. Husayn ise ke- zabt ve adlet ynyle de cerhedilmi
Hz. mer de rivayet esnasnda far-
sinlikle hadis uydurmadklarn, fakat rvilerin says giderek artmtr. Asha-
knda olmadan fazla veya eksik bir ey
farkna varmadan baz hatalara dtk- bn tenkit metodunu rnek alan tbin
syleyerek daha sonra gelenlerin bun-
lerini itiraf etmitir. Hz. mer, rivayet- mnekkitleri arasnda Sad b. Msey-
lar hadis diye rivayet edip dinde tahri-
lerine dair kendilerinden ahit istedii yeb (. 94/713), Eb Seleme b. Abdur-
f e sebebiyet verebilecekleri endiesiyle
Eb Ms el-E'ar ile bey b. K'b'a, rahman b. Avf, Ubeydullah b. Abdullah
hadis rivayetinde sertlie varan bir has-
bu davranyla onlar yalanclkla itham b. Utbe, Urve b. Zbeyr, Sleyman b. Ye-
sasiyet gstermitir. Baz sahblerden
etmediini sylemi, ancak Reslullah'- sr, Sad b. Cbeyr, brhim en-Neha,
rivayetlerine dair ahit istemesi yann-
tan hadis nakletmenin zor bir i oldu- Hrice b. Zeyd b. Sbit, Tvs b. Keysn,
da ok hadis rivayet edenleri uyarm,
unu, insanlarn bu rivayetlere dayana- a'b, Kasm b. Muhammed b. Eb Be-
rak'a gnderdii heyetten gittikleri yer-
rak yanl bir harekette bulunmalarn- kir, Slim b. Abdullah b. mer, Hasan-
lerde az hadis rivayet etmelerini istemi-
dan endie ettii iin bu yola bavurdu- Basr, bn rn, At b. Eb Rebh, bn
tir. Hatta fazla hadis rivayet ettikleri ge-
unu belirtme ihtiyacn duymutur. Hz. ihb ez-Zhr, Eyyb es-Sahtiyn, Yah-
rekesiyle Abdullah b. Mes'd, Eb'd-
Ali'nin rvilere yemin teklif etmesi de y b. Sad el-Ensr, Him b. Urve ve
Derd, Eb Zer ve Ukbe b. mir el-C-
onlar yalanc kabul ettii iin deil ri- A'me'i (. 148/765) saymak mmkn-
hen gibi sahbleri Medine'de alkoydu-
vayetlerinde gevek davranmalarna en- dr.
u rivayet edilmi, ancak bn Hazm bu
gel olmak iindir.
rivayetin aslsz olduunu ileri srm- Tbin devrinde de ifah olarak yr-
tr (el-hkm, II, 139). Hz. mer, hadis ri- Hz. Osman'n ehid edilmesiyle bala- tlen cerh ve ta'dl faaliyetleri mstakil
vayeti konusunda ashab bu derece sk yp devam eden i karklklar, hadis r- bir ilim halini alacak ekilde gelimemek-
kontrol altnda tutmas sebebiyle, bn vilerinin daha dikkatli bir ekilde ince- le beraber yaanan ekime ve kargaa
Hibbn tarafndan rviler hakknda ge- lenmesini gerektirmi ve o zamana ka- ortam, bu neslin ar bir tenkitilik y-
ni ve ayrntl aratrma yapan ilk m- dar pek aranmayan isnad uygulamasn kn omuzlamasn gerektirmitir. Bu
nekkit olarak kabul edilmitir. zorunlu hale getirmitir. Bylece mese- dnemdeki tenkitiliin en nemli zel-
Ricl tenkidinde kendisine has bir yol lenin odak noktasn oluturan isnadn lii, Hz. Peygamber'in hadislerini siyas
takip eden Hz. Ali de selefleri gibi hadis ortaya kmas ile cerh ve ta'dl faaliyet- ve itikad amalarla kullanma giriimle-
rivayetinde ihtiyatl davranm, "Res- leri belirginleerek daha sistemli bir mer- ri karsnda rvinin zabt yannda ad-
lullah'a yalan isnat etmektense gkten haleye ulamtr. let ynyle de tenkide tbi tutulmasdr.
dmeyi tercih edeceini" belirtmi ve Ashap devrinde grlen tenkitlerin II. (VIII.) yzyln ortalarndan itibaren
rvileri, rivayetlerini Hz. Peygamber'den sebebi genellikle unutkanlk, yanlma, balayan tebeu't-tbin devriyle hadis
duyduklarna dair yemin ettikleri takdir- hadisi iyi anlayamama veya iyi ezberle- tenkitilii yeni bir safhaya girmitir. Bu
de onaylayacan sylemitir. Bu meto- y e m e m e gibi zek ve kabiliyet farkll- dnemde slm corafyasnda deiik
duyla Hz. Ali nde gelen sahb mnek- ndan doan tabii hatalardr. Bununla merkezlerde tenkitilik ekolleri daha da
kitler arasnda yer almtr. Hulef-yi R- birlikte baz sahblerin ndiren de olsa belirginlemi, hadis rivayetiyle uraan-
idn'den baka bn Abbas, Abdullah b. "yalan" (kizb) kelimesini kullanarak bir- lar oaldka tenkide urayanlarn sa-
Selm, Ubde b. Smit, Enes b. Mlik ve birlerini tenkit ettikleri grlmektedir. ys da artm ve pek ok mnekkit ha-
zellikle de Hz. ie rvileri tenkit etmi- Ancak konuyu ncelikle dil ynnden ele disi yetimitir. Bid'at, taassup, felse-
lerdir. Hz. Eb Bekir ve Hz. mer'in ha- alan hadis limleri, yaygn olarak "yalan- f e ve ilhd* hareketlerinin yaygnlama-
dis rivayetinde gsterdikleri titizlik ve clk" anlamnda kullanlan kizb kelime- syla hadis uydurmacl da artmtr.
aldklar sk tedbirlerin amac, kendile- sinin "hata ve yanlma" mnasna da gel- Daha nceki devirle kyaslanmayacak de-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 595
el-CERH ve't-TA' DL
recede yaygnlap nem kazanan ilim
yolculuklar, mnekkitlerin belli bir y-
rede kalmayp btn ilim merkezlerini
dolaarak sened ve rvi soruturmas
yapmasna zemin hazrlam, bu sebep-
le de dnemin mnekkitleri belli bir bl-
genin rvileri hakknda deil genel ola-
rak btn rviler hakknda kanaat be-
lirtmilerdir.
Tenkit faaliyetleri tebeu't-tbin d-
neminde tedvn edilmeye balanm ve
ilk defa Basra'da Yahy b. Sad el-Kat-
tn cerh ve ta'dl ile ilgili szlerini yazl
olarak bir araya getirmitir. Bu dnem-
de rvi tenkidiyle uraan limler ara-
snda Kfe'de Sfyn es-Sevr, Vek' b.
Cerrh, Basra'da u'be b. Haccc ve Ab-
durrahman b. Mehd, Horasan'da Abdul-
lah b. Mbrek, Medine'de Mlik b. Enes
ve Sfyn b. Uyeyne, Dmak'ta Abdur-
rahman el-Evz ve Msr'da Leys b.
Sa'd'n adlar zikredilebilir. Bunlardan,
kendilerini tenkitilie adam olan Yah-
y b. Sad el-Kattn ile bn Mehd'nin
tenkidine urayanlarn rivayetleri kesin-
likle reddedilmi, iyi kabul ettikleri de
gvenilir ve makbul saylmtr.
Cerh ve ta'dl faaliyetlerinin mstakil
bir ilim olarak kabul edilmeye baland-
tebeu't-tbin dnemi 220 (835) ci-
varnda sona ermi, bunu takip eden yl-
larda bn Sa'd ile (. 2 3 0 / 8 4 5 ) balayan
ve ayn yzyln son eyreine kadar de-
vam eden zaman dilimi, mtehasss ele-
man ve eser tasnifi bakmndan bu ilmin
altn a saylmtr. Bu dnemde Ah-
med b. Hanbel ve Buhr'nin temsil et-
tii iki tabaka bu sahadaki gelimelerin
zirvesidir. Ayn devrede genellikle tarih,
tabakat, ilel, ma'rifet'r-ricl ve sult
gibi adlarla, nceki mnekkitlerin ten-
kit ve ictihadlarn da ihtiva edecek e-
kilde cerh ve ta'dl eserleri telif edilmi,
ayrca cerh ve ta'dl ilminin genel kural-
lar ve kendine has lafzlar teekkl et-
mitir. Yahy b. Man, Ali b. Medn ve
Ahmed b. Hanbel bata olmak zere bn
Sa'd, Eb Hayseme Zheyr b. Harb, Eb
Bekir b. Eb eybe, shak b. Rhye ve
A m r b. Ali el-Fells gibi limler bu dev-
rin nl mnekkitlerindendir. Daha son-
raki devrin nde gelen tenkitileri ara-
snda Abdullah b. Abdurrahman ed-D-
rim (. 255/868), Buhr, Zhl, Eb s-
hak el-Czcn, Eb'l-Hasan el-cl, Ms-
lim b. Haccc, Eb Zr'a er-Rz, Eb
Dvd es-Sicistn, Bak b. Mahled, Eb
Htim er-Rz, Eb s et-Tirmiz, Eb
Zr'a ed-Dmak, brhim el-Harb, bn
Eb sim, Abdullah b. Ahmed b. Han-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
396
bel, Eb Bekir el-Bezzr, Slih Cezere, ni de belirtmeyi ve gerektiinde gerei
Eb Bekir el-Firyb, Nes, Eb Ya'l kadar cerhetmeyi tenkitiliin dbn-
ei-Mevsl, bn'l-Crd, bn Cerr et-Ta- dan saymlardr. Gvenilir olmayan bir
ber, bn Huzeyme, Eb Ca'fer el-Ukayl, mnekkidin dil bir rviyi cerhedeme-
bn Eb Htim er-Rz, bn Hibbn, Ta- yecei, dil ve dikkatli olmayann cerh
bern, bn Ad el-Crcn, Eb Bekir ve ta'dlinin kabul edilemeyecei, hangi
Ahmed b. brhim el-smil, Eb'l-Feth sebeple olursa olsun tutuculuktan, kin,
el-Ezd, Eb Ahmed Hkim el-Kebr ve f k e ve rekabet duygusundan kaynak-
Drekutn (. 3 8 5 / 9 9 5 ) gibi mnekkit- lanan tenkitlerin geerli saylamayaca
ler yer alr. belirtilmitir. Ali b. Medn, bu konunun
Cerh ve ta'dle dair orijinal almalar dini ilgilendiren ok nemli bir mesele
IV. (X.) yzyln sonlarna doru byk olduunu ifade ederek kendi babasnn,
lde tamamlanm, daha sonraki a- Eb Dvd ise olunun hadis rivayetin-
lmalar genellikle nceki eserler ze- de zayf olduunu sylemekten ekin-
rinde cem' ve ihtisar eklinde yrtl- memi, Zeyd b. Eb neyse de kardei
mtr. Bunun en nemli sebebi hadis Yahy'y yalanc diye cerhetmek suretiy-
klliyat tasnifinin sona ermesi, rviie- le en gzel tarafszlk rneini vermi-
rin durumlarnn akla kavumu ol- tir. Mnekkidin ayrca dier mnekkit-
masdr. Cerh ve ta'dl almalarnda da- lerin zel olarak kullandklar tenkit la-
ha ok taklit karakterinin hkim olma- fzlarn iyi bilmesi, bylece cerh ama-
ya balad V. (XI.) yzylda Hkim en- cyla sylenmemi bir ifadeyi cerh m-
Nsbr (. 405/1014), bn Eb'l-Fev- nasnda anlama hatasna dmemesi ge-
ris, Eb Bekir el-Berkn, Eb Zer el-He- rekir. Tenkitilerin tenkit lafzlar zerin-
rev, Eb Ya'l el-Hall, Eb Bekir el-Bey- deki ihtisasnn iyi aratrlmas gerekti-
hak, bn Hazm, bn Abdlber en-Neme- ini belirten Tceddin es-Sbk, cerh ve
r, Hatb el-Badd, Eb'l-Veld el-B- ta'dl lafzlarnn ifade ettii mnalar,
c, bn Mkl diye tannan Ali b. Hibe- zellikle rflere gre anlam deien,
tullah (. 475/1082) gibi mnekkitler ye- bazan vg bazan da yergi ifade eden
timitir. Daha sonraki devirlerin tann- lafzlar iyi bilmenin ancak ilimle btn-
m mnekkitleri arasnda Kd yz (. lemi kimselerin eriebilecei zor bir
5 4 4 / 1 1 4 9 ) , Eb'l-Ksm bn Askir, Eb sanat olduunu sylemitir. Dier taraf-
Thir es-Silef, bn Bekvl, Eb Ms tan mnekkit rviyi uygun mertebeye
el-Medn, Eb Bekir el-Hzim, bn'l- yerletirirken arla kamamaldr. Di-
Kattn el-Marib, bn's-Salh, Mn- n adan cerhine ihtiya bulunmayanla-
zir, Takyyddin bn Dakiku'l-d, Taky- r cerhetmek veya rvinin kusurlarn
yddin bn Teymiyye, Ysuf b. Abdur- gereinden fazla sayp dkmek, hatta
rahman el-Mizz, Zeheb, Zeynddin el- sadece bir kusuru ile cerhi mmkn ve
Irk, bn Hacer el-Askaln, Bedreddin yeterli iken daha baka kusurlarn or-
el-Ayn, Sehv ve Syt (. 9 1 1 / 1505) taya karmak gibi davranlarla slm
saylabilir. Bu mnekkitler, ya Yahy b. tenkit zihniyetine ve ahlka aykr dav-
Man ve bn Eb Htim er-Rz gibi b- ranmamaldr. Bundan dolay fi, Bu-
tn rvileri veya Mlik b. Enes ve u'be hr ve Eb Htim er-Rz gibi mnek-
b. Haccc gibi rviierin ounu, yahut da kitler tenkitlerinde krc olmamaya zen
fi ve bn Uyeyne gibi gerektiinde ba- gstermilerdir. Mnekkitlerin sz ko-
z rvileri cerh ve ta'dle tbi tutmular- nusu hatalara debilecekleri dikkate
dr. Tenkit tarz itibariyle bir ksm ta'dl- alnarak cerh ve ta'dllerin kabulnde
de ar temkin ve hassasiyet gstererek temkinli davranlmaldr. Mnekkidin cer-
basit bir iki hatasndan dolay rviyi he- hini kabule engel bir sebep bulunabile-
men cerhetme yolunu tutmu, bazlar cei dncesiyle baz mnekkitlerin s-
lml hareket etmi, bazlar da tenkitte zne dayanarak rviierin hemen cerhe-
olduka gevek davranmlardr. dilmemesi ve konu zerinde titizlikle du-
rulmas gerektii belirtilmitir. nl bir
Cerh ve Ta'dl Konular. A) Mnekkit A- bilgin veya nde gelen bir hadisi olsa
sndan. Hadis limleri, cerh ve ta'dl ile bile her crihin her rvi hakkndaki s-
uraacak mnekkitlerin bilgili, doru z dikkate alnmamaldr. Zira bir rviyi
szl, tarafsz, iyi niyetli, cerh ve ta'dl cerheden kimsenin bizzat kendisinin cer-
sebepleriyle cerh ve ta'dl lafzlarnn an- hedilmi olmas, tenkitlerinde ar m-
lamn bilen, takv sahibi kimseler olma- samahakr veya kat davranmas, yahut
sn art komulardr. Bu temel artlar tarafgirlik, taassup, kin, haset ve d-
yannda tenkitte ll ve lml olmay, manlk gibi sbjektif unsurlara yer ve-
rvinin cerhiyle birlikte varsa iyi ynleri-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 el-CERH ve't-TA' DL

rerek cerh sebebi saylmayan davran- cei gibi bir rvinin hayatnn farkl dev- D) Cerh ve Ta'dl Sebebinin Aklanma-
larla rviyi tenkit etmesi mmkndr. relerinde bunama ve yallk gibi sebep- s. Rviler hakkndaki cerh ve ta'dller,
B) Rvi Asndan. Hadis ve fkh lim- lere bal olarak da meydana gelebilir. gerekelerinin aklanp aklanmamas
leri, bir rvinin rivayetini kabul edebil- Rvinin zabtnn deimesiyle rivayet et- bakmndan ikiye ayrlr. Ehli tarafndan
mek iin onun adalet ve zabt sahibi ol- tii hadisin shhat derecesi de deimek- yaplan ve geerli sebeplere dayanan cerh
masn art komulardr. Adlet rvi- te ve ona gre adlandrlmaktadr. Seh- ve ta'dllerin kabulnde ihtilf yoktur.
nin Allah'n emirlerine uymas, yasakla- v, "hasen liztih" olan hadisin rvilerin- Gerekeleri aklanmayan, "mphem cerh
rndan kanmas, onur krc davran- deki zabtn sahih hadis rvilerindeki ve ta'dl" diye adlandrlan tenkitlerin
lardan uzak durmas demektir. dil bir zabttan eksik olduunu, bundan baka kabul edilip edilmeyecei konusunda ise
kimsenin, durumu bilinmeyen baka bir arada bir fark bulunmadn ifade et- u grler ileri srlmtr: 1. slm
ahsn dil olduunu belirtmesi (tezki- mitir (ayrca bk. ZABT). limlerinin ouna gre, gerekli artlar
ye* ) rvinin adletini gsterir. Bu ii ya- C) Rvinin Kusurlar. bn Hacer, rvinin tayan mnekkidin gerekesini belirt-
pan kimseye mzekk veya muaddil de- cerhine sebep olan kusurlar bei ad- medii ta'dl makbul olmakla beraber
nir. Rvilerin adleti genellikle tezkiye let, bei de zabt sfatyla ilgili olmak ze- byle bir cerh makbul deildir. Buna g-
yoluyla tesbit edilir. Ancak hadis ve usul re on grupta toplam ve bunlar kusu- re rvinin adletini gsteren sebeple-
bilginleri, ehdet ve rivayete bak a- run ehemmiyet derecesine gre srala- ri teker teker saymak zor olduundan
larna gre, tezkiye iin gerekli mzekk mtr. Adlet sfatyla ilgili kusurlardan mcmel ta'dlin kabul edilmesi gerekir.
saysnn bir veya iki kii olmas gerek- olan yalanclk, rvinin uydurduu bir ha- Halbuki cerh iin bir tek sebep syle-
tii hususunda ihtilf etmilerdir. Baz- disi Hz. Peygamber'e isnat etmesidir. mek kolay ve yeterlidir. Ayrca cerh se-
lar da bir rvinin hadisinin, cerh edilen Hadis rivayetinde kastl olarak yalan sy- bebi saylabilecek davranlar konusun-
rvilerin hadislerinin bulunmad a- lemek rvinin adletini yok eden en ar da mnekkitlerin ayn fikirde olmayp
hh-i Buhr v e y a ahh-i Mslim'de cerh sebebidir. Yalancl tesbit edilen bazlarnca cerh sebebi kabul edilen bir
yer almasnn o rvi iin ta'dl anlamna rvinin rivayeti bu sutan tvbe etse bi- davrann dierlerince cerh sebebi sa-
geldiini sylemilerdir. le bir daha kabul edilmez. Hz. Peygam- ylmamas, cerhin gerekesini aklama
ber'e yalan isnat ettii kesin ekilde bi- zaruretini ortaya karmaktadr. 2. Yay-
Zabt, rvinin iittii bir hadisi -aradan
linmemekle birlikte genel olarak yalan- gn grn aksine ta'dl sebebini ak-
uzun sre gese de- her trl deiik-
clkla itham edilen rvinin rivayeti de lamak gerekir, cerh sebebinin aklan-
likten koruyarak istendii anda hatrla-
terkedilir (bk. KZB). Byk gnah ile- mas gerekli deildir. nk genellikle
yp rivayet edecek ekilde hfzasnda
mek veya kk gnah ilemekte srar d durumuna baklarak ta'dl edilen r-
tutabilme yeteneidir. Hadis limleri,
etmek suretiyle Allah'n emirlerine uy- vide ta'dl sebebinin yapmack davra-
rvinin dinen gvenilir olmasn bata
mamak (fsk) ve yalancl mubah saya- nlara dayanmas ihtimalinden dolay
gelen art olarak ileri srmler, ancak
rak mezhebinin propagandasn yapacak ta'dl gerekesinin aklanmasna ihti-
bunu yeterli grmeyerek dindarlklar ile
ekilde bid'at olmak rvinin adlet s- ya vardr. mm'l-Haremeyn el-Cvey-
mehur pek ok rvinin rivayetini ilm
fatyla ilgili kusurlardandr. Rvinin ah- n, Gazzl ve Fahreddin er-Rz bu g-
bakmdan gvenilir olmadklar gereke-
snn veya halinin bilinmemesi de bir ku- rtedir. 3. Mnekkidin aslnda cerh ve-
siyle kabul etmemilerdir. Eb'z-Zind,
surdur (bk. CEHLET). ya ta'dli gerektirmeyen bir sebebe da-
Medine'de hepsi de gvenilir olan yak-
yanarak rviyi cerh veya ta'dl etmesi
lak 100 kiiye rastladn, fakat riva- Zabt sfatyla ilgili kusurlardan biri r-
mmkn olduu iin hem cerhin hem de
yete ehil olmadklar iin hibirinden ha- vinin ok yanlmasdr (bk. GALAT). M-
ta'dlin gerekesi aklanmaldr. Hatb
dis almadn sylemitir. mam Mlik nekkitler kastl olmayan ve arla ka-
el-Badd ve usulcler bu gr ka-
de Mescid-i Nebev'de hadis rivayet eden mayan hatalar ho gryle karlam-
bul etmilerdir. 4. Cerh ve ta'dl sebep-
yetmi kiiyle karlatn, her birinin lar, ancak hatada srar etmeyi hatadan
lerini iyi bilen, basretli, itikad salam
kendisine hazine teslim edilecek kadar daha byk bir cerh sebebi sayarak by-
bir mnekkidin cerh ve ta'dlin gereke-
emin olduunu, fakat rivayete ehil olma- le bir rvinin btn rivayetlerinin geer-
sini aklamas art deildir. Hatb el-
dklar iin hibirinden hadis almadn siz olduunu ve artk hadisinin yazla-
Badd, Bklln, Zeynddin el-lrk ve
belirtmitir. bn'I-Mbrek, bir meclis- mayacan belirtmilerdir. Rivayet etti-
mer b. Rasln el-Bulkn gibi limler bu
te Abbd b. Kesr'den sz aldnda din- i kitapta yanllk olduunu syleyen-
gr benimsemilerdir.
darln ver, fakat kendisinden hadis lere hemen inanmak ve kendisine em-
alnmamasn tlerdi. poze edilen hadisi alp yazmak (gaflet*), E) Cerh ve Ta'dlin Tearuzu. Bir rvi hak-
Rvinin zabt sahibi olup olmad, ri- "tahdis" kurallarn bilmemekten dolay knda badatrlmayacak tarzda hem
vayetlerinin sika* rvilerin rivayetleriyle farkl derece ve mertebedeki rivayetleri cerh hem de ta'dl bulunabilir. Byle bir
mukayesesi veya rvinin denenmesiyle veya rvileri birbirine kartrmak (ve- durum (teruz*), ya ayn mnekkidin ve-
tesbit edilir. Abdurrahman b. Mehd ve him* ) zabtn yetersiz olduunu gsterir. ya ayr mnekkitlerin tenkitlerinden kay-
dier baz limler rvileri zabtlarna g- Zayf bir rvinin sika rvilere veya sika naklanabilir. Ayn mnekkidin tenkitle-
re, hfz ve itkn sahibi olanlar, bazan ya- bir rvinin kendisinden daha sika olan rinde teruz olmas halinde itihadnda
nlsa da hadisleri genellikle sahih olan- rvilerin rivayetlerine aykr hadis nak- deiiklik sz konusu olduu iin son-
lar ve ou zaman yanlanlar eklinde letmesi (muhalefet*), sika olarak bilinen raki tenkidine gre hkm verilir. Farkl
katagoriye ayrrlar. Rvilerin bu ekilde bir rvinin akl ve hfzasnda meydana mnekkitlerin bir rvi hakkndaki ten-
gruplandrlmas, adlet gibi zabtn da gelen bozukluk sebebiyle rivayetlerinde kitlerinde teruz varsa yaygn gre g-
deiken bir nitelik olduunu gsterir. ok hataya dmesi de (s'l-hfz*) r- re ta'dl edenler sayca ok olsa bile ge-
Bu deikenlik rviler arasnda olabile- vi iin cerh sebebi saylr. rekesi aklanan cerh, gerekesi belir-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 397
el-CERH ve't-TA' DL

tilmeyen ta'dle tercih edilir. Ta'dl eden- cer'i esas alarak yaptklar aadaki tak- Altnc mertebe. "Slihu'l-hads" (hadi-
lerin cerhedenlerden fazla olmas halin- simdir: si delil olarak kullanlabilir), "sadkun in-
de muaddillerin okluu ta'dlin doru- A ) Ta'dl Lafzlar. Birinci mertebe. "Ev- allah" (doru szl olduunu sanrm), "er-
luunu, crihlerin azl ise cerhin zayf- seku'n-ns" (insanlarn en gveniliridir), "es- c enneh l be'se bih" (umarm ki bir za-
ln gsterecei iin ta'dlin tercih edi- bet'n-ns" (insanlarn en salamdr), "iley- rar yok), "m a'lem bih be'sen" (bir sa-
leceini syleyenler de olmutur. Baz- hi'l-mnteh fi't-tesebbt" (salamln kncas olduunu bilmiyorum), "leyse bi-ba-
lar da teruz halindeki cerh ve ta'dlden zirvesindedir), "l ahade esbete minh" (on- din mine's-savb" (hadisi sahih olmaktan
hangisinin tercih edileceinin tercihe im- dan daha salam yoktur), "men misl f- uzak deildir), "suveylihun" (hadisi delil ola-
kn veren bir sebeple anlalabileceini ln" (onun gibisi var m?), "flnn l bilir), "makbln" (hadisi kabul edilebilir),
ileri srmlerdir. ys'el anh" (falan rvi nasldr diye sorul- "yurv hadsh" (hadisi rivayet edilebilir),
te yandan bir muhaddisin rivayet et- maz), "l a'rif leh nazran fi'd-dny" "ykteb hadsh" (hadisi i'tibar* iin ya-
tii hadisle amel edip fetva vermesi, o (dnyada bir benzerini tanmyorum), "fl- zlabilir), "yu'teberu bih" (hadisi i'tibar iin
hadisin sahih, rvilerinin de dil olduu- nn asdeku men edrekt mine'l-beer" alnabilir) gibi en hafif cerh lafzlarna ya-
nu gstermeyecei gibi amel ve fetva- (falanca, insanlar iinde karlatm en do- kn ta'dl ifadeleridir.
snn rivayetine aykr olmas da sz ko- ru szl rvidir). Bu tasnifte beinci ve altnc merte-
nusu hadisin sahih ve rvilerinin dil ol- kinci mertebe. "Sikatn sikatn" (ok bedeki ta'dl lafzlarn Zeheb ve Irki
mad anlamna gelmez. nk muhad- gvenilirdir), "sikatn sebtn" (gvenilir drdnc mertebede, Sehv ise altnc
disin bir hadisle amel edip fetva verme- ve salamdr), "sikatn hccetn" (kendi- mertebede birletirmilerdir.
si ihtiyat iin olabilecei gibi rivayetine si gvenilir, hadisi delildir), "sikatn hfi- Sehv ta'dl mertebelerinin hkm-
uygun den icm ve kyas gibi baka zun" (salam bir hadis hafzdr), "sebtn n yle aklamtr: "lk drt merte-
bir delile veya tergb ve terhb*e dair hccetn" (salamdr ve hadisi delildir), "si- bedeki lafzlarla ta'dl edilen rviierin ha-
hadislerle ameli ciz grmesine dayana- katn mutkmn" (gvenilir ve salamdr), disleri delildir. Beinci mertebede yer
bilir. Rvinin, kendi rivayetiyle amel et- "sikatn me'mnn", "sebtn hccetn", alan, rvinin zabtna iaret etmeyen la-
meyip fetva vermemesi de teruz veya "shib hadsin" (ok gvenilir, salam ve fzlarla ta'dl edilenlerin rivayetleri tek
nesih gibi amele mni bir halin, yahut rivayeti delil olarak kullanlan bir hadisidir) bana delil olamaz; hadisleri i'tibar iin
naklettii habere aykr olan baka bir gibi rvinin tam anlamyla salam ve g- yazlabilir. Haklarnda altnc mertebede-
haberin bulunmas gibi bir durumdan venilirliini gsteren ayn veya farkl ta'- ki ta'dl lafzlar kullanlan rviierin hk-
kaynaklanabilir. dl lafzlarnn tekrar edilmesi bn Ha- m beinci mertebenin de altndadr,
Rviierin rivayet ettikleri hadisleri unut- cer'e gre ikinci, Zeheb'ye gre birinci bazlarnn hadisi i'tibar iin yazlabilir".
kanlk, yanlma veya yalanlama gibi se- derece ta'dl ifadeleridir. Ahmed Muhammed kir de bu lafzla-
beplerle inkr ettikleri de olmutur. Ho- nc mertebe. "Sikatn", "sebtn", r baka bir adan deerlendirmi, ilk
cann talebesine yapt rivayeti inkr "keenneh mushafn" (mushaf gibi sa- mertebedeki lafzlarla ta'dl edilen
etmesi demek olan bu durumun rvinin lamdr), "hccetn", "mutknn", "adln rviierin hadislerinin birinci derecede sa-
adletini etkileyip etkilemeyecei tart- hfizun", "adln zbitn", "immn" (ha- hih olup ounun ahhayn'a bulun-
lmtr. Hoca ve talebenin her ikisinin diste liderdir), "mznn" (hadisin salaml- duunu, drdnc mertebedeki lafzlar-
de sika olmas artyla hoca rivayetini n terazi gibi tartar), "kabbnn" (hadisin la ta'dl edilen rvilere ait hadislerin Tir-
kesin bir dille inkr ederse iki kesin ifa- shhatini kantar gibi tartar), "cihbizn" (ha- miz'nin "hasen" dedii ikinci derecede
de atm olur. Bu durumda asl olan dis uzmandr), "fris'l - hads" (hadiste sahih olduunu, beinci ve altnc merte-
hocann sz dikkate alnarak f e r ' konu- mahirdir) gibi rvinin adlet ve zabtnn be lafzlaryla ta'dl edilenlerin hadisle-
mundaki rvinin rivayeti terkedilir. An- tam olduunu gsteren lafzlardr. rinin baka tariklerden takviye edilme-
cak bu durum rvinin cerhini ve dier Drdnc mertebe. "Sadkun" (doru dike merdud sayldn, f a k a t baka
rivayetlerinin reddini gerektirmez. szldr), "l be'se bih" veya "leyse bih tariklerden desteklenirse "hasen li-gay-
be's" (zarar yok), "hyrun" (ok iyi bir in- rih" derecesine ykseleceini sylemitir.
Cerh ve Ta'dl Lafzlar. Mnekkitler,
cerh ve ta'dl ilminin kurallarna gre sandr), "hyr'l-halk", "hayyirun" (ok B) Cerh Lafzlar. Birinci mertebe. "F-
tenkit ettikleri kimselerin rivayetlerinin iyi bir insandr). Rvinin tam anlamyla zabt hi makln" (hakknda sz edilmitir), "f-
kabuln veya reddini gerektiren icti- sahibi olmadn gsteren bu lafzlar Ze- hi da'fn" (biraz zayftr), " f hadsih da'-
had hkmleri ifade etmek zere baz heb ve Irk'nin sralamasnda nc, fn" (hadisinde zayflk vardr), "ta'rif ve
tabirler kullanmlardr. Bilindii kada- Sehv'ninkinde ise beinci mertebede tnkiru" (bir bakarsn ma'ruf, bir bakarsn
ryla bu tabirleri ilk defa derleyen ve ifa- yer alr. mnker hadis rivayet eder), "leyse bizke'l-
de ettikleri hkmlere gre snflandran Beinci mertebe. "Mahallh es-sdk" kaviy" (pek kuvvetli deildir) veya "leyse
mellif bn Eb Htim er-Rzdir. Onun (bylesine sdk denebilir), "eyhun" (riva- bi'l-metn" yahut "leyse bi'l-kaviy" (kuv-
tasnifi daha sonraki melliflerin taksi- yeti terkedilmez, fakat tek bana da delil vetli deildir), "leyse bi-hccetin" (hadisi
mine de esas tekil etmi, Hatb el-Ba- olmaz), "ile's-sdk m hve" (hadisi sh- delil olmaz), "leyse bi-umdetin" (hadisine
dd, bn's-Salh ve NeveV gibi mu- hatten uzak deildir), "ceyyid'l-hads" (ha- gvenilmez), "leyse bi'l-mardiy" (hadisleri
haddisler bu tasnifi olduu gibi alrken disi sahih hadise yakndr), "mukrib'l-ha- ho deil), "fhi hulfn" (gvenilirliinde ih-
Zeheb, Zeynddin el-Irk, bn Hacer ds" veya "mukireb'l-hads" (hadisi z tilf vardr), "taan fh" veya "tekellem
el-Askaln, Sehv ve Syt bu lafz- ve mnker deildir), "sadkun leh evhm" fh" (hakknda tenkit vardr), "leyse bi-me'-
lar daha ayrntl bir ekilde tasnif et- (yanllar ok bir sadktur), "sadkun ye- mnin" (gvenilir deildir), "li'd-da'fi m
milerdir. Bunlarn iinde en ayrntl tas- him" (yanlr bir sadktur), "vasatun" ve- hve" (zayflktan uzak deildir), "seyyi'l-
nif Sehv, Syt ve Sind'nin bn Ha- ya "eyhun vasatun" (orta halli bir rvidir). hfz" (hafzas iyi deildir), "leyse yahme-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
398 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

dneh" (onu vmyorlar), "leyse bi'l-h-
fz" (hadis hafz deildir), " f hadsih ey'-
n" (hadisinde hafif bir kusur vardr), "fhi
cehletn" (kendisinde mehullk vardr),
"fhi edn makln" (hakknda hafif bir
cerh vardr), "gayruh evseku minh" (ba-
kalar ondan daha gvenilirdir), "mechln"
(bilinmeyen bir rvidir), "l edr m hve"
(kim olduunu bilmiyorum). "Leyse min ibi-
li'l-kabbb", "leyse min cimli'l-mehmil"
veya "leyse min cemmzti'l-mehmil"
(pek salam ve gvenilir deildir) ifadele-
riyle "fhi nazarun" (durumu phelidir) ve
"seket anh" (mnekkitler hakknda her-
hangi bir ey sylememitir) lafzlar, ayr-
ca "leyyin'l-hads" veya "fhi ln" (hadi-
sinde geveklik vardr) tabirleri en hafif
cerh ifadeleridir. Ancak Buhr "fhi na-
zar" ve "seket anh" lafzlarn hadisleri
terkedilen kimseler hakknda kullanr.
Drekutn ise "leyyin'l-hads" ve "fhi
ln" tabirleriyle rvinin adletini yok et-
meyecek ok hafif bir cerhi kasteder.
kinci mertebe. "Flnn dafn" (fa-
lan rvi zayftr), "da"afh" (mnekkitler
onun zayf olduunu sylemilerdir), "ha-
dsuh mnkerun" (hadisi mnkerdir), "le-
h m ynkeru" veya "leh menkru"
(mnker baz hadisleri vardr), "muztari-
b'l-hads" (hadislerinde dengesizlik vardr),
"vhin" (zayf bir rvidir), "l yuhtecc bih"
(hadisi delil olmaz).
nc mertebe. "Rudde hadsh",
"merdd'l-hads", "redd hadseh", "ta-
rah hadiseh", "muttarahu'l-hads" ve-
ya "matrhu'l-hads" (hadisini terkettiler),
"irmi bih" (kaldr at), "l ey'e" veya "ley-
se bi-ey'in" (hibir ey deil), "la ysv
felsen" (bir para etmez), "l ysV felseyn"
(iki para etmez), "l ysv nevten" (bir
ekirdek etmez), "l ysv ba'raten" (bir
tezek bile etmez), "tlifn" (helak olmu-
tur), "vhin bi-merre" (bsbtn zayftr),
"l ykteb hadsh" (hadisi hibir ekilde
yazlmaz), "l tahill'r-rivyet anh" (on-
dan hadis almak hell deildir), "l tahill
kitbet hadsih" (ondan hadis yazmak he-
ll deildir) lafzlar ve ayrca Buhr'ye
gre "mnker'l-hads" lafz nc de-
recede cerh ifade eder.
Drdnc mertebe. "Mttehemn bi'l-
kizb" (yalanclkla itham edilmitir), "mt-
tehemn bi'l-vaz'" (hadis uydurmakla it-
ham edilmitir), "yesriku'l-hads" (bir ho-
cadan almad hadisi ondan alm gibi riva-
yet eder), "hlikn", "skitn" veya "z-
hib'l-hads" (hadisi terkedilmitir), "tere-
kh" veya "metrk'l-hads" (hadisi ter-
kedilmitir), "mcmaun al terkih" (itti-
fakla terkedilmitir), "mdin" (helk olmu-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
tur), "hve al yedey adi" (mahvolmutur),
"gayru sikatin vel me'mnin" veya "ley-
se bi-sikatin" (gvenilir deildir), "lyu'te-
beru bih" veya "l yu'teberu bi-hadsih"
(hadisi i'tibar iin bile yazlmaz) ve -Buh-
r'ye gre- "fhi nazar" (durumu phelidir),
"seket anh" (hakknda herhangi bir ey
sylenmemitir).
Beinci mertebe. "Kezzb",
"deccl" veya " e f f k " (yalanc ve iftirac-
dr), "yekzib" (yalan syler), "ysebbic'l-
hads", "yedau'l-hads", "yahteliku'l-ha-
ds" veya "yefteil'l-hads" (hadis uydu-
rur), "vadaa hadsen" (bir hadis uydurmu-
tur), "yezrif fi'l-hads" veya "yezd fi'r-
rakm" (hadise ilvede bulunur), "leh be-
ly" (ba bels rivayetleri vardr).
Altnc mertebe. "Ekzeb'n-ns"
sanlarn en yalancsdr), "ileyhi'l-mnteh
fi'l-vaz'" (uydurmacln zirvesindedir), "rk-
nn min erkni'I-kezib" (yalancln ele-
basdr), "menbau'l-kizb" veya "ma'di-
n'l-kizb" (yalan kaynadr), "flnn mim-
men yudrab'l-mesel bi-kizbih" (yalan-
cl darbmesel olmutur), "cirb'l-kizb"
(yalan torbasdr), "cebeln fi'l-kizb" veya
"kezzbn cebeln" (byk yalancdr). Bu
alt cerh mertebesinin son drdnde bu-
lunan lafzlarla cerhedilen rvilerden hi-
birinin hadisi delil deeri tamayaca
gibi i'tibar ve istihd iin de kullanla-
maz. lk iki mertebe lafzlaryla tenkit
edilen rvilerin hadisleri ise i'tibar iin
kullanlabilir.
Rvilerin tenkidinde kullanlan yuka-
rdaki ifadeler dnda mnekkitler ba-
zan az, ba, el ve yz hareketleriyle r-
viler hakkndaki honutsuzluklarn be-
lirtmiler, bazan da "itteki hayyte Sel-
min l-telseke" (Selm'in ylanlarndan sa-
kn, seni snmasnlar), "htb leyi" (gece
oduncusu), "hammlet'l-hatab"
hamal), "leh evbid" veya "leh tm-
mt" (ba bels, felket rivayetleri vardr),
"tayrn taree aleyn" (tepemizde bir ku
belirdi), "fesln" (rezil, alak), " f dri f-
lnin ecern yahmil'l-hads" (falanca-
nn evinde hadis aac var), "m ebehe ha-
dsuh bi-siybi Nsbr" (hadisi ne ka-
dar da Nsbr elbisesine benziyor) gibi ar
cerhten kinaye ifadeler de kullanmlar-
dr.
Baz mnekkitler cerh ve ta'dl lafz-
larnn bir ksmna genel kullann d-
na karak zel anlam vermilerdir. Me-
sel bn Man, "leyse bi-ey'in" tabirini
zayf rviler hakknda kulland gibi ba-
zan da rivayeti az olanlar hakknda kul-
lanmtr. "Leyse bih be's" ve "l be'se
bih" lafzlar limlerin ounluuna g-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
el-CERH ve't-TA' DL
re orta derecede ta'dl ifade ederken bn
Man ve Nesfye gre rvinin sika oldu-
unu gsterir. Buhr "seket anh", "f-
hi nazar" ve "mnker'l-hads" tabirle-
rini yalanc ve hadis uyduranlar hakkn-
da "hadisi terkedilir" anlamnda, Mslim
de "ktb anh" ifadesini sika rviler iin
kullanmtr. Drekutn ise "leyyin'l-ha-
"vazz"', ds" ve "fhi ln" lafzlar ile, rvinin ad-
letini yok etmeyen ve rivayetinin terkini
gerektirmeyen hafif bir cerh kasteder.
Cerh ve Ta'dl Literatr. Hadis tedvni
Hz. Peygamber'in hayatnda balamak-
la beraber cerh ve ta'dl ile ilgili eserle-
rin telifi 11. (VIII.) yzyln sonlarna ka-
dar gecikmitir. Bunun en nemli sebe-
bi, konu ve malzeme ynnden henz
berraklamayan tenkitiliin szl ola-
(in-
rak yrtlmesidir. Balangta talebe-
lerin hocalarndan, rvi ve rivayetiyle il-
gili olarak duyduklar ve rivayetlerin ke-
narna yazdklar notlarla tamamlama
ve dzeltme eklindeki bilgiler, genel
olarak hadis ilminin olduu gibi cerh ve
ta'dl ilminin de ilk yazl kaynaklardr.
Daha ok hocalardan nakledilegelen bu
bilgiler talebeler tarafndan hocalar ad-
na tedvn edilmitir.
Zeheb'nin verdii bilgiye gre cerh
ve ta'dl konusunda ilk eser yazan Yah-
y b. Sad el-Kattn olmakla birlikte bu
ilmin gnmze ulaabilen ilk rnekle-
ri, hadis tasnifinin olduu gibi cerh ve
ta'dlin de altn a saylan 111. (IX.) yz-
ylda kaleme alnmtr. II. (VIII.) yzy-
ln sonlaryla III. (IX.) yzyln balarnda
msnedler, cmi'ler ve snenlerin yann-
da cerh ve ta'dle, tarihe dair eserler ya-
zlarak "stun gibi salam rvilerle fes-
leen otu gibi gevek ve zayf rvilerin"
durumlar aklanmtr (Zeheb, Mzn'l-
(odun i'tidl, 1, 1). Cerh ve ta'dle dair eserler
byk lde III. (IX.) yzylda kaleme
alnmakla beraber bu ilmin kurallar ms-
takil olarak ok daha sonra tedvn edil-
mitir. Elde mevcut ilk hadis usul ki-
tab olarak bilinen Rmhrmzfnin (.
360/970-71) el-Muhaddis'1 -fl adl
eseri bile IV. (X.) yzyl ortalarnda yazl-
masna ramen mstakil bir hadis ilmi
olarak cerh ve ta'dle yer vermemitir.
Tesbitlere gre bu ilmi ayr bir blm
halinde ele alp ksaca tantan ilk m-
ellif Hkim en-Nsbr'dir. Daha sonra
usule dair eser yazanlar cerh ve ta'dl il-
mine gereken nemi vermilerdir. Bu-
nunla birlikte bu ilme ait mstakil usul
eserlerinin yeterli sayda olduu da sy-
lenemez. Bilindii kadaryla konu hak-
knda mstakil olarak yazlan ilk usul ki-
399
el-CERH ve't-TA' DL
tab, Tceddin es-SbkTnin (5. 771/1369-
70) K'ide fi'l-cerh ve't-ta'dl
k rislesidir. Ayn mellifin
t'-fi'iyye'l-kbr adl kitabnn
II. cildinde de yer alan bu risle, Abdl-
fetth Eb Gudde'nin tahkiki ve akla-
malaryla neredilmitir (Beyrut
1968, 1400/1980; Kahire 1398/1978).
Dar muhtevasna ramen bu alanda
nemli bir ihtiyac karlayan
den biri, Hindistanl lim Muhammed Ab-
dlhay el-Leknev'nin (. 1304/1886-
87) cerh ve ta'dlin eitli meselelerini
ele alan er-Refc ve't-tekml
ve't-tacdl adl kitabdr. Eser yine Eb
Gudde'nin tahkiki, aklamalar ve n-
c basksndan (Beyrut 1987) itibaren
yapt ilvelerle yaymlanmtr. Cem-
leddin el-Ksm'nin de (. 1914) bid'at-
lardan rivayeti konu alan el-Cerh
ta 'dl adl kk bir risalesi vardr (Bey-
rut 1985; Kahire, ts.). lk bakta cerh ve
ta'dl ilmine dair mstakil bir eser sa-
nlsa da aslnda bir hadis usul kitab
nitelii tayan Nreddin Itr'n
c'n-nakd f 'ulmi'l-hads adl eseri
(Dmak 1985) bu alanda bir zellik ta-
mamakta, sadece bu ilmin baz konula-
rn zet halinde ihtiva etmektedir. Mu-
hammed Mustafa el-A'zam, genel ola-
rak hadis tenkit metodunu ele ald
Merhec'n-nakd 'inde'I-muhaddisn
adl eserinde (Riyad 1982) cerh ve ta'dl
konularna fazla temas etmemi, tarih
tenkitilii metotlarna kyasla genel ha-
dis tenkitilii zerinde durmu ve ar-
kiyatlarn bu husustaki iddialarn ce-
vaplandrmtr. Muhammed Ziyrrah-
man el-A'zamnin de ders kitab niteli-
i n d e Dirst fi'l-cerh ve't-ta'dl
bir eseri mevcuttur (Naris 1403/1983).
Ahmed Naim'in Tecrd
yazd hadis usul ile ilgili mukaddi-
mede cerh ve ta'dl ilminin meseleleri
hakknda verdii bilgiler, bu alanda Trk-
e'de yaplan ilk alma olarak emsal-
lerinden geri kalmayacak niteliktedir.
Kasm Ali Sa'd, Mebhi f 'ilmi'l-cerh
ve't-ta'dl adl eserinde (Beyrut 1988)
bu ilmin neminden, lafzlarndan, m-
nekkidde bulunmas gereken artlardan
ve rvi tenkidiyle uraan mnekkitler-
den bahsetmitir.
Cerh ve ta'dl lafzlaryla ilgili msta-
kil almalar da yaplmtr. Bunlardan
biri, Ysuf Muhammed Sddk'n 103 cerh
ve ta'dl lafzn aklad e-erh
tacll li-elfzi'1-cerh ve't-tacdl
eseridir (Kveyt 1990). Bir baka al-
ma da Sa'd Himnin, ndir kullanlan
400
altm drt cerh lafzn tesbit edip ak-
adl k- lad erhu elfzi't- tecrhi'n- ndire
Tabaka- kalleti'l-isti'ml adn tayan kitab-
dr (Mekke, ts.).
Cerh ve ta'dl ilmi akademik alma-
lara da konu olmutur. Bunlardan biri,
1388/ el-Cerh ve't-ta'dl li'r-ruvti
muhaddisn adyla 1974 ylnda Kahire
niversitesi'nde Muhammed smil en-
eserler- Nedv tarafndan mastr tezi olarak ha-
zrlanmtr. Bir baka mastr almas-
n da Eb Lbbe Hseyin yapm ve el-
Cerh ve't-ta'dl adyla bastrmtr (Ri-
fi'l-cerh yad 1979). Yine bir mastr tezi olarak 1975
ylnda Fruk Hamde tarafndan kale-
m e alnan el-Menhec'l-slm fi'l-cerh
ve t-ta'dl adl eser de neredilmitir
(Ribt 1989). Bu sahada Emin kkutlu
da bir doktora almas yapmtr (bk.
ve't- bibi.).
Cerh ve ta'dl ilminin pratiklerini ihti-
va eden eserler, usul eserlerinin aksine
olduka erken bir dnemde telif edilme-
ye balanmtr. Bu konuda yazlan ki-
Menhe- taplar gruba ayrmak mmkndr,
A) Yalnz Zayf Rvileri htiva Eden Eser-
ler. Genellikle "Kitb'd-Du c af 3 " veya
"Kitb'd-Du'af 3 ve'l-metrkn" adn
tayan bu eserlerin byk bir ksm g-
nmze ya hi ulamam veya eksik ola-
rak gelmitir (bk. DUAF VE METRKN).
B) Yalnz Sika Rvileri htiva Eden Eser-
ler. Umumiyetle "Kitb'-ikt" ad ve-
rilen bu tr eserlerden gnmze ge-
lenlerin bazlar unlardr: 1.
ikt. Eb'l-Hasan Ahmed b. Abdullah
el-cIFnin tabakalara gre yazd bu ese-
ri Nreddin el-Heysem alfabetik olarak
tertip etmitir. cl 2116 rviyi ok defa
adl
t e k kelimelik ifadelerle ta'dl etmitir.
Eser Abdlmu't Emn Kal'ac'nin tahki-
Tercemesi'ne
kiyle yaymlanmtr (Beyrut 1405/1984).
2. e-ikt*. bn Hibbn tarafndan ta-
baka esasna gre dzenlenen eserde
alfabetik olarak tbin, tebeu't-tbin ve
dier tabakalarn muhaddisleri ele al-
nr. Eser dokuz cilt halinde baslmtr
(Haydarbd 1973-1983). bn Hibbn'n
yalnz mehur sika rvileri ihtiva eden
Mehru 'ulem'i'l-emr adl dier
eseri ise nce tabakalara, sonra da Hi-
caz, Irak, am, Msr/Yemen ve Hora-
san olmak zere blge esasna gre ter-
tip edilmitir. Ashap, tbin ve tebeu't-
tbin nesillerinin mehurlarna dair olan
eser Merzk Ali brhim'in tahkikiyle
ve't- neredilmitir (Beyrut 1987). 3. Trhu es-
adl m'i'-ikt. bn hin'in bu alfabetik
eserinde 1569 rvi ksa ifadelerle ta'dl
edilmitir. Kitap Abdlmu't Emn Kal'ac
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
tarafndan yaymlanmtr (Beyrut 1406/
ev 1986).
C) Zayf ve Sika Rvileri Birlikte htiva
Eden Eserler. Bu eserlerin belli ballar
unlardr: 1. et-Tabakt'l-kbr*. bn
Sa'd'n bu eseri gnmze ulaan en es-
'inde'l- ki tabakat kitabdr. Eserin ilk iki cildi Hz.
Peygamber'in hayatna, III. cildi Bedir
Gazvesi'ne katlanlara ayrlm, dier cilt-
lerde sahbe, tbin ve tebeu't-tbinin
biyografileri arlkl olmak zere bn
Sa'd'n devrine kadar gelen limler ele
alnmtr. Eser fihristiyle birlikte dokuz
cilt halinde baslmtr (Beyrut 1388/1968).
2. Kitb't-Trh. Yahy b. Man tara-
fndan yazlan eseri, rvisi Dr tabaka
esasna, sahbeden sonra da ayrca e-
hirlere gre dzenlemitir. Mellifin cerh
ve ta'dlle ilgili szlerini ihtiva eden eser,
Ahmed Muhammed Nrseyf tarafndan
tahkik edilerek alfabetik sraya konmu
ve drt cilt halinde yaymlanmtr (Mek-
ke 1399/1979). bn Man'in, ou soru-
cevap eklindeki Ma'rifetur-ricl adl
eseri ise eksik olarak gnmze ula-
m ve iki cz halinde yaymlanmtr (D-
mak 1985). bn Man baz cerh ve ta'dl
lafzlarna zel mnalar vermitir. 3. Ki-
tb'l- 'lel* ve ma'rifeti'r-ricl. Ahmed
b. Hanbel'in, hadis rvilerinin hayatna
dair eitli bilgiler verdikten sonra on-
lar cerh ve ta'dl ettii bu eseri Talat
Koyiit ve smail Cerraholu tarafndan
iki cilt halinde (I, Ankara 1963; II, stan-
bul 1987), Vasiyyullah b. Muhammed Ab-
Kitb'-
bas tarafndan da drt cilt halinde (Bey-
rut-Riyad 1408/1988) yaymlanmtr. 4.
et-Trhu '1-kebr*. Buhr bu eserinde
13.000'e yakn rviyi isimlerinin ve ba-
ba adlarnn ilk harfine gre sralam,
haklarnda ksa bilgiler verdikten sonra
kendine has tenkit slbu ile cerh ve
ta'dl etmitir. Eser drt byk cilt (se-
kiz cz) halinde baslmtr (Haydarbd
1 3 6 1 - 1 3 6 4 ) . 5. el-Cerh ve't-ta'dl*. En
muhteval cerh ve ta'dl kitab olan bn
Eb Htim er-Rz'nin bu eseri de basl-
mtr (Haydarbd 1941-1953).
Umumi mahiyetteki cerh ve ta'dl ki-
taplar yannda bir veya birka hadis ki-
tabndaki rvileri ihtiva eden eserler de
kaleme alnmtr. Ahmed b. Muham-
m e d el-KeibzFnin Ricl ahhi'l-Bu-
hr (nr. Abdullah el-Leys, Beyrut 1407/
1987) adl eseriyle Radyyddin es-S-
gn'nin el-Cem' beyne'-ahhayn'\
(nr. Eref b. Abdlmaksd, Beyrut 1409/
1989), Ktb-i Sitte ricline dair Abdl-
gan el-Makdis el-Cemml'nin el-Ke-
ml f ma'rifetr-ricl'i bu eserin bi-
 e l - C E R H v e ' t - T A ' DL

rer muhtasar olan MizzFnin Tehzb'l-
Keml'i ve bn Hacer'in 12.415 rvinin
hal tercmesini ihtiva eden
Tehzb'i ( H a y d a r b d 1 3 2 5 - 1 3 2 7 ) bu t r
eserlere rnek olarak zikredilebilir.
BBLYOGRAFYA :
bn'l-Esr, en-Nihye, "crh" md.;
uatta"Fer'iz", 8; Abdrrezzk es-San'-
n, el-Muannef, X, 2 7 4 - 2 7 5 ; Msned,
Drim, "Fer^iz", 19, "sti'zn", 1, 2, 3; Buh-
r, "Edeb", 38, "Menkb", 19, "sti'zn", 13,
"Diyt", 25; Mslim, "Fez'il", 139, 140, "Mu-
kaddime", s. 13, 15, "Edeb", 34, "Kasme", 11;
a.mlf.. et-Temyz (nr. M u h a m m e d Mustafa el-
A'zam), Riyad 1402/1982, s. 179; bn Mce,
"Edeb", 17; Eb Dvd, "Edeb", 5, 127, 136,
"Fer'iz", 5; Tirmiz, "sti'zn", 3; fi, er-Ri-
sale, s. 4 3 5 ; bn Sa'd. et-Tabakt, IV, 13-14;
bn Kuteybe, Te'ul muhtelifi'l-hads,
1 4 0 8 / 1 9 8 8 , s. 4 0 ; el-Cerh ue't-tacdl
me), s. 11; II, 38; IV, 169; bn Hibbn, Kitb'l-
Mecrhn, I, 35, 37, 38, 39, 40, 54, 82; a.mlf.,
e-ikt, I, 13; II, 276; VI, 114; Rmhrmz,
el-Muhaddi'Tfi (nr. M u h a m m e d
el-Hatb), Beyrut 1404/1984, s. 209, 235; bn
Ad, el-Kmil, I, 17, 47-49, 50-65, 157; Hatt-
b. Me'limus-snen,. Beyrut 1401/1981, I,
134-135; Hkim, Ma'rifet 'ulmi'l-hads, s.
52; a.mlf., el-Medhal (nr. M u h a m m e d
urrahman el-A'zam), Kuveyt, ts., s. 174; bn
Hazm. el-hkm, Beyrut 1403/1983, II, 139;
Hatb, el-Kifye, Haydarbd 1357, s. 44, 102,
122, 159; bn Abdlber, Cmi'u beyni'l-'ilm,
Kahire 1402/1982, s. 507; Bc, el-Mntek,
Beyrut 1403/1983, I, 221; Gazzl. el-Msta-
f, I, 162; bn's-Salh, Mukaddime, Kahire, ts.,
s. 57, 193; bn Teymiyye, Mecmu u fetu, XXXII,
266; Zeheb. Tezkiret'l-huffz, I, 2, 8; a.mlf.,
Zikru men yu'temed kavlh fi'l-cerh
ta'dl (nr. A b d l f e t t h Eb G u d d e ) ,
1410/1990, s. 171-227; a.mlf., el-Mkza (nr.
A b d l f e t t h Eb G u d d e ) , Beyrut 1405, s. 8 3 ;
a.mlf., A'lmun-nbel', XII, 439, 441; a.mlf.,
Mznul-i'tidl, I, 1; bn Kayyim el-Cevziyye,
Medricus-slikn, Kahire 1403/1983, 1, 204;
Sbk, Tabakt (Tanh), II, 18; a.mlf.,
fi'l-cerh (nr. A b d l f e t t h Eb G u d d e ) , Kahire
1404/1984, s. 46; bn Receb. erhu
Tirmiz(nr. S u b h es-Smerr), Beyrut 1 4 0 5 /
1985,"s. 57-58, 74, 92, 93; Irk. et-Takyd ue'l-
zh (nr. A b d u r r a h m a n M u h a m m e d Osman),
Beyrut 1401 /1981, s. 48; bn'l-Cezer, en-Ner,
I, 13, 193; bn'l-Vezr, er-Rauz'l-bsim, Bey-
rut 1399/1979, I, 52; bn Hacer, Hedy's-sr,
Beyrut, ts., s. 426; a.mlf., Fethu'l-br, Beyrut
1402/1982, VII, 51; a.mlf., Tehzbut-Tehzb,
IV, 287; Ayn. c Umdetul-kri, kahire 1392/
c l - C E R H ve't-TA'DL
Tehzb't- ( Ji-^ 1 j )
bn Eb Htim er-Rz'nin
(. 3 2 7 / 9 3 8 )
hadis rvilerinin tenkidine dair eseri.
el-Mu-
Cerh ve ta'dl* konusunda yazlan ilk
I, 3 2 7 ; eserlerden biridir. Birincisi mukaddime
olmak zere dokuz ciltten meydana gel-
mektedir. Tertip bakmndan Buhr'nin
et-Trhu'l-kebr'\n\
muhtevasnn farkl olmas ve onda bulun-
mayan binlerce biyografiyi ihtiva etmesi
bakmndan et-Trihu'l-kebr'en
"Takdmet'l-ma'rife li - Kitbi' 1 - Cerh
Beyrut ve't-ta c dl" adn tayan ve 375 sayfa-
(takdi-
lk bir giri mahiyetinde olan mukaddi-
mede snnetin Kur'an' aklamas, r-
vileri tanmann zarureti, rvilerin taba-
Accc kalar, dereceleri ele alnmakta ve baz
cerh ve ta'dl otoriteleri tantlmaktadr.
kinci cildin banda yer alan 38 sayfalk
bir ksmda snnetin rivayeti, rvilerin
Ziy- belli bal zellikleri sz konusu edilmek-
te, ardndan yar alfabetik bir sistemin
takip edildii esas kitaba geilmektedir.
Ahmed isminin ilk sray ald eserde
daha sonra srasyla brhim, smil, s-
hak, Eyyb, drs... adlar gelmektedir.
Ayn ismi tayanlar baba adnn ilk har-
ue't-
Kahire
el-Cerh ue't-ta'dtl'in unvan sayfas ile ilk sayfas (KprlKp.,nr. 278)
K'ide
'ileli't-
L> j^yJfj^pij) ^J^J-U,>Jt/jlJiV AiSlIri^
fine, burada da aynlk varsa dede isim-
lerinin ilk harfine gre sralanmaktadr.
Rvinin kendi adnn ikinci, nc... harf-
leri gz nne alnmamaktadr. Her is-
min sonunda baba adlar bilinmeyen r-
,
vilere, her harfin sonunda da sadece bir
rvinin ad olan isimlere (el-esmu 1-mf-
rede) yer verilmektedir. Bu tertip iinde
biyografiler zikredildikten sonra baba
adyla tannanlarla (IX, 315-329) knye-
leriyle bilinen erkek ve kadn rviler (IX,
a n d r m a k t a y s a da 330-367) sralanmaktadr.
Mellif rviler hakkndaki deerlen-
dirmelerinde daha ok babas Eb H-
ayrlr. tim er-Rz ile mnekkit Eb Zr'a er-
Rzye dayanmakta, ayrca u'be b. Hac-
cc, Sfyn es-Sevr, Abdurrahman b.
Mehd, Sfyn b. Uyeyne, Yahy b. Sad
el-Kattn, Yahy b. Man, Ali b. Medn
ve Ahmed b. Hanbel gibi mnekkitlerin
grlerine de yer vermektedir. Bu ara-
da, her halde babasnn hocas Muham-
med b. Yahy ez-Zhl ile Buhr arasn-
da meydana gelen anlamazlk sebebiy-
le Buhr'nin deerlendirmelerini kita-
bna almamtr. Naklettii btn bilgi-
leri senedleriyle aktarmakta, bu gr-
ler arasnda farkllklar varsa kendine g-
re en doru olanna iaret etmektedir.
16.040 rvinin cerh ve ta'dlini ihtiva
eden eserde biyografi tekrarlarna ve
fi"
' - ' J - ' - ' t ^ i " " ^ ' "'S.

1972, VI, 6 0 1 ; Sehv. el-'in bi't-tevbh, s.

112, 113, 204, 319-336; a.mlf., Fethu'l-mu- jrilifijb Jr&tlAlb//'^
, I, 69, 367, 371, 372-373; III, 351-352, 355; . '^H'ftl'i^ifiJ'^J'
:rv,,u
a.mlf., el-Mtekellimn fi'r-ricl, Kahire 1404/
1984, s. 85-129; Leknev, er-Ref ue't-tekml, - IJ^J!?^
s. 115, 152-153; Ahmed Muhammed kir, el- kc^^'i^^fifif*^} . . .
<>>
B'iul-ha, Kahire 1377/1958, s. 106; Di- fi fi"
.j^u'AflUfy-JIJi--
rst fi'l-cerh ue't-ta'dl, Medine 1 4 0 3 / 1 9 8 3 ;
Ekrem Ziya el-mer, Bhs f trihi's-snne-
.'.itffgl^. AL.ti ii I
ti'l-merrefe, Beyrut 1405/1984, s. 206; Emin t-
Akkutlu, Hadiste Ricl Tenkidi (doktora tezi, li^-^JLjfJj Iju^l/j/jh f ^ "Tti* h
1992), M Sosyal Bilimler Enstits. ifil ^nJHutJi'

H EMIN AIKKUTLU L\>

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 401
e l - C E R H v e ' t - T A ' DL
daha baka hatalara rastlanmaktadr.
Mesel Cneyd b. Al b. Eb Dehre
ayr isimle (Cneyd b. Al b. Eb Dehre,
H u m e y d b . E b D e h r e , H u m e y d b . A l , bk,
II, 527: ili, 221, 227) alnmtr. Baz rvi-
ierin hocalar veya talebeleri bilinmedi-
i iin bu hususta ileride mlumat elde
edilebilecei dncesiyle onlara ayrlan
yer bo braklmtr.
bn Eb Htim "mehul" terimini hem
gvenilir olup olmad bilinmeyen, hem
de uzak yrelerde bulunmas sebebiy-
le tannmayan rviler iin kullanmtr.
Onun bir rvi hakkndaki "mehul" hk-
mne eer bir baka cerh ve ta'dl li-
mi itirak etmemise o rviyi mehul
s a y m a m a l d r (Leknev, s. 165-168). Hak-
knda cerh ve ta'dl ile ilgili bir gr be-
lirtmedii rviyi bn Eb Htim'in gve-
nilir sayd, ayrca bir mnekkidin her-
hangi bir rvi hakkndaki kanaatini ay-
nen naklettii zaman da o gr be-
nimsedii kabul edilmitir.
Melliften nce yaam cerh ve ta'dl
otoritelerinin bu konudaki grlerini
ihtiva eden eser, daha sonra yazlan cerh
ve ta'dl kitaplarna kaynak olmutur. Ni-
tekim Mizz, Tehzb'l-Keml'deki cerh
ve ta'dl ile ilgili bilgileri bn Eb Htim'in
bu eserinden aldn sylemitir.
el-Cerh ve't-ta'dl, Murad Molla K-
tphanesi (nr. 572, 1450), Kprl Ktp-
hanesi (nr. 278) ve DrT-ktbi'1-Ms-
riyye (nr. 891-892) nshalarn esas alan
Abdurrahman b. Yahy el-Mualiim ei-
Yemn tarafndan tahkik edilerek do-
kuz cilt halinde neredilmitir (Haydar-
bd 1941-1953). Daha sonra bu neirden
birok ofset bask yaplmtr.
BBLYOGRAFYA:
el-Cerh ve't-ta'dl, Giri; Kef'z-zunn, 1,
582; Leknev, er-Ref've't-tekml, s. 163-168,
389; Kettn, er-Rislet'l-mstetrafe, s. 147;
Brockelmann, GAL Suppi, I, 278; Sezgin, GAS,
I, 178-179; Addb b. Mahmd el-Hame, Ru-
ut'l-hads, Riyad 1405, s. 36-45.
B SELMAN BAARAN
r .
CERIB
( )
Hz. mer zamanndan itibaren
slm dnyasnda kullanlan
alan ve hacim ls.
L J
Cerb kelimesi "vadi" anlamnda olup
belirli byklkte bir arazi paras iin
kullanlmtr; oulu ecribe ve crbn-
dr. slmiyet'in ilk dnemlerinde zira
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
402
topraklarn ve emlkin llmesinde, bil- BBLYOGRAFYA .-
hassa hara vergisinin tayininde resm Lisn'l-'Arab, "crb" md.; Tc'l-'ars, "crb"
alan l birimi olarak cerbin byk ne- md.; Feyym, el-Mibhu'l-mnr, "crb" md.;
Kamus Tercmesi, I, 168-169; Belzr, Fth
mi vard. Hz. mer'in Sevd (Irak) bl-
(Mneccid), s. 564, ayrca bk. ndeks; Kudme
gesindeki milleri hara vergisi iin top-
b. Ca'fer, Hara (Zebd), s. 247, 248, 288, 338
raklarn llmesinde cerbi esas alm- 367, 3 6 8 ; stahr. el-Meslik (Abdll), s. 94
lar ve Sevd'm 36 milyon cerb yzl- 96; Hrizm, Mefthu'l-'ulm, Kahire 1342, s
mnde olduunu tesbit etmilerdir. 44-45; Maverd, el-Ahkm's-sultniyye (trc
Hulef-yi Ridn, Emevler ve Abbs- Ali afak), istanbul 1396/1976, s. 165-166
168, 170, 194-195, 2 2 9 ; Mecelle-i Umr- Be
ler'in ilk dnemlerinde de hara vergisi
lediyye, II, 437; M. Ziyeddin er-Reyyis, el-Ha
yannda zellikle halife ve emrlerin ik- rc fi'd-deuleti'I-slmiyye, Kahire 1957, s. 261
t*larnn miktar da yine alan ls 3 1 6 ; el-Kms'T slm, I, 596; W. Hinz, el
olarak cerb kullanlmak suretiyle belir- Mekyl ve'l-evzn'l-islmiyye (trc. Kmil el-
tilmitir. Asel), Amman 1970, s. 61-62, 96-97; Musta-
f a Fayda, Hz. mer Zamannda Gayr- Ms-
Msrl lim Reyyis, kaynaklarda yer alan limler, stanbul 1989, s. 45-51, 53-55, 59, 63,
eitli tariflere dayanarak bu ilk dnem- 79, 130; M. H. Sauvaire, "Materiaux pour ser-
deki cerbin byklnn 1366,0416 m z vir l'histoire la numismatique et de la met-
rologie musulmanes", JA, sene VIII/VII (1886),
olduunu ortaya koymutur. Ona gre
s. 158-161; serie VIII/VIII (1886), s. 485-488;
cerb = 10 kasabe x 10 kasabe, kasa-
"Cerb", l'A, III, 109. r
be = 6 arn (zir), cerb = 3600 arn 2 '- Mil MUSTAFA FAYDA
dir. Miktarlar deiik eitli arnlar ara-
snda "ziru'l-melik" veya "ziru'l-Hi- r
CERD
miyyeti'l-kbr" diye bilinen ve 61.6 cm.
olan arnn bu cerb tarifi iin esas aln- ( )
dn uzun aratrmas sonucunda bulan Tunus'un gneyinde
Reyyis, cerb = (61,6 cm. x 61,6 cm.) x Kbis'ten (Gabes)
3600 - 1366,0416 m 2 'yi bulmutur. Ce- batya doru Cezayir snrna kadar
uzanan coraf blge.
rbin kaynaklarda yer alan dier tarifle- L J
rinden de ayn sonuca ulamak suretiy-
le yazar bulduu bu miktarn dorulu- Cerd, otu (s tuzlu bataklk) ve bu
unu teyit etmitir. otun kenarnda Nefta, Tzer (Tevzer),
slm dnyasnda kullanlan dier l- diyn ve Hmme vahalar ile nldr.
birimlerinde olduu gibi cerb de e- Cerd otu, deniz seviyesinden 16 m. yk-
itli devirlerde blgelere gre deiik seklikteki tuzlu araziden oluan 4900
miktarlar ifade etmitir. Mesel XVII. km 2 Tik bir alan kaplar. Bazan bir tuz
yzylda 958 m 2 olan cerbin 400 m 2 ile tabakas alttaki sular rter. Cerd o-
1450 m 2 arasnda deien birok ma- tunun douya uzanan ksmna Fecec
hall kullanlna ran'da rastlanmakta- ad verilir. Yamurun az olmasna ra-
dr. Osmanl Devleti'nde 10.000 arn mu- men blgede pek ok kaynak vardr. Hal-
rabba' araziye cerb veya hektar denilir- kn geleneksel sulama usul sayesin-
di ve bir cerb arazi 100 dnmden iba- de kaynaklar vahalarda iyi deerlendi-
retti. rilmitir.
Hz. mer zamanndan itibaren cer- Cerd'in snrlar tarihi ve corafyac-
bin hacim (arlk) ls olarak da kul- lar tarafndan farkl ekillerde belirtil-
lanld grlmektedir. Halife f e y * ge-
lirlerinden mslman olan herkese ay-
lk iki cerb arlnda yiyecek verilme-
sini kararlatrmtr. Cerb halk arasn-
n da bir kimsenin lmn istemek anla- Cerd
mnda, "Allah senin iki cerbini kessin"
eklinde beddualarda da kullanlmtr
KAFSA
(Belzr, s. 564). Reyyis hacim ls ce-
rbin miktarn da yle tesbit etmitir:
cerb = 4 kafz, kafz = 12 s', s' = 2,75 :
KABIS
litre, cerb = 132 litredir. Hacim ls
cerbin 29,5 litre ile 138 litre arasnda
deien eitli miktarlar da hesap edil- T U N U S
mi ve blgelere gre deiik arlklar
bulunmutur.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

mitir. Ya'kb, Kastilya ismiyle zikret-
tii blgeyi Tzer, Hmme, Takys ve
Nefta vahalaryla tanmlar. Bu tanm
slm corafyaclarnn ou, zellikle
Bekri ve Ykt da verir. Blgenin Bil-
dlcerd (hurma lkesi) veya ksaca Cerd
adyla ilk defa VIII. (XIV.) yzyln ortala-
rnda bn Haldn tarafndan anld g-
rlr. bn Haldn Bildlcerd'in snrla-
rn, kuzeyde Kafsa ve otlarn gneyine
kadar uzanan Nefzve blgesini kapsa-
yacak kadar geniletirken Vezzn
Zeyyt bu blgeye Biskre, Kbis ve Cer-
be adasn da katar. Kastilya ad zaman-
la unutulmutur. Nitekim 1517'de Tu-
nus'u ziyaret eden Vezzn ez-Zeyyt
Kastilya ismini hi zikretmemitir.
Nefta Berberleri'nin oturduu bu yer
Romallar zamannda bir koloni halin-
de idi. Bizans hkimiyetinde iken Tzer,
Nefta ve Hmme'ye ulaan ticaret yol-
lar vard. Blge ilk defa 26 (647) yln-
da Abdullah b. Zbeyr, ikinci defa da 49'-
da (669) Ukbe b. N f tarafndan fethe-
dildi. Emevler ve Abbsler zamannda
Cerd frkyye valiliine balyd. Tunus'-
ta Alebler Devleti kurulunca (800) Ce-
rd de onlarn idaresine girdi. Hrici- b-
zler'in Kuzey Afrika'da grlmeye ba-
land bu dnemde Cerd halk bzlii bir isyan 1679 ylnda bastrd. Muham-
seti. Blgede Levte, Zvre ve Mikns
adl Berberi kabileleriyle Bizansllar bu-
lunuyordu. Ftm d* si Eb Abdullah
298'de Kastilya blgesini kolay-
(910-11)
ca hkimiyeti altna ald. X. yzylda Ce-
rd ahalisinin byk bir ksm bz mez-
hebini benimsemiti. Bu dnemde bl-
genin yllk gelirinin 200.000 dinara k-
m olmas, halkn refah seviyesinin yk-
sek olduunu gstermektedir.
Halk, blgeye hkim olan hnedanla-
rn ynetimini ismen tanmakla birlikte
muhtariyetini de muhafaza etmeye a-
lm ve Cerd ailelerin hkim olduu
meclisler tarafndan ynetilmitir.
Cerd halk XI. yzylda Zrler'e kar
Hammdler'in himayesine snd, on-
lar da mahall meclislere dokunmadlar.
445'te (1053) Cerd, Ftmler'den Abd
b. Eb'r-Reys idaresindeki Ben Riyh
tarafndan tahrip edildi. Muvahhidler
1159-1160'ta blgeye hkim olunca ma-
hall meclislere son verdiler. Bu dnem-
de gebe kabilelerden Ben Riyh bl-
geye yerlemeye balad. Ben Sleym'e
mensup baz kabileler de nce Cerd'e,
oradan da Bne'ye g ettiler. Blgede
Hriclik Vehbiyye ve Nekkriyye adl iki
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
grup arasndaki anlamazlk yznden
XII. yzyldan itibaren zayflamaya ba-
lad. Bu srada Sd Eb Ali en-Neft ve
onun yetitirdii sfler slmiyet'i yay-
mak iin burada youn faaliyetlerde bu-
lundular. Ben Ganiye Murbtlar Devle-
ti'ni yeniden kurmak isteyince Cerd'i bir
s olarak kulland. Blge XIII-XIV. yz-
yllarda ismen Hafsler'in hkimiyeti al-
tndayd. Bununla beraber otorite Ben
Yemll ve Ben Halef gibi mahall ailele-
rin elinde bulunuyordu. Cerd'deki muh-
ez-
telif kabileler XIV. yzyl boyunca Hafs-
ler'le mcadele ettiler. Eb Fris Abd-
lazz el-Hafs, ayaklanan Tzer ve Nefta
zerine zaman zaman seferler tertip etti
(el-Hulel's-sndsiyye, II, 1 8 7 ) . X V . y z -
yldaki gl Hafs hkmdarlar blge-
de tam olarak otorite tesis etmeye mu-
vaffak oldular. Ancak zamanla geveyen
Hafs idaresi karsnda blge kabileleri
yeniden mstakil hareket etmeye ba-
ladlar.
Cerid blgesi 982 (1574) ylnda Os-
manl hkimiyetine girdi. Osmanllar k-
sa sre sonra burann idaresini nce da-
ylara, ardndan da beylerin eline brak-
t. 1677'de Tunus beyi tayin edilen Ali
Bey el-Murd, Tzer Kalesi'nde kan
med Bey de Tzer'de bir mescid yaptr-
d. Hseyin b. Ali ise Nefta'da bir med-
rese ina ettirdi (1705). Daha sonraki d-
nemlerde beyler Akdeniz lkeleriyle, zel-
likle de Fransa ile ticar ilikiye girdiler.
Tunus 1881 'den itibaren Franszlar tara-
fndan igal edildi. Bu igal dneminde
verimli topraklarn halkn elinden alnp
Fransa'dan getirilen gmenlere veril-
mesi, geleneksel tarm eklinin bozul-
mas, uygulamaya konan yeni tarm bi-
imine yerlilerin ayak uyduramamas,
sanayinin kylleri ehirlere ekmesi ve
el sanatlarnn yava yava terkedilme-
si sonucunda blge giderek fakirleti.
Fransz smrge ynetimi 1956'da son
buldu.
Cerd halk bugn Mlik ve Hanbel
mezhebine mensuptur. Nefta'da
mniyye, Tzer'de Ticniyye tarikatnn
etkileri grlr. Neftal muhaddisler-
den Eb Abdullah Muhammed b. Hasan
(. 2 9 4 / 9 0 6 ) mehur olup kabri Nefta'-
dadr. 1850 ylnda Nefta'da doan ve
1880-1888 yllarnda burada mftlk
yapan Rahmniyye eyhi bn Azzz Mu-
hammed Mekk (. 1916), son devir Tu-
nus limleri arasnda nemli bir yer i-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CERDE
gal eder. Tzer mftl yapan B Be-
kir b. Sdk ise (. 1907) Ticn tarikat-
nn eyhiydi.
BBLYOGRAFYA:
Ya'kb, Kitb'l-bldn, s. 129; bn Hur-
dzbih, el-Meslik ue'l-memlik, s. 87; bn Hav-
kal, ret'l-arz, s. 62, 66, 67, 69; Makdis, Ah-
sen't-teksm, s. 30, 56, 217, 220, 243, 2 4 6 ;
Ykt, MuCcem'l-bldn, IV, 348; Eb'l-Fid,
Takvm'Tbldn (trc. Abdlmuhammed ye-
t), Tahran 1970, s. 195; bn Haldn, el-'lber,
VI, 192-197, 244, 248, 320, 344, 350-351; Kal-
kaend, ubhu'l-a', XIII, 87; Himyer, er-
Ravzu'l-mi'tr, s. 144, 450, 480, 5 7 8 ; el-Hu-
lel's-sndsiyye, Beyrut 1945, I, 374-380, 404-
420; II, 187; Vezzn ez-Zeyyt, Vaf frky-
ye, I, 29, 32, 66; II, 142; Augustin Bernard, "Af-
rique Septentrionale et occidentale", Geog-
raphie niverselle, Paris 1937-39, XI, 30, 91,
246, 257, 340; Ali Yahy Muammer, el-bzy-
ye f mevkibi't-trh, Beyrut 1385/1966, III, 47,
bk. ndeks; A. H. Green, The Tunisian Ulama
1873-1915, Leiden 1978, s. 60, 175, 305, 306;
Muhammed el-Urs el-Meden, es-Saltanat'l-
Hafiyye, Beyrut 1406/1986, s. 355, 359, bk.
ndeks; K. J. Perkins, Tunisia, Beckenham 1986,
s. 36, 40, 41, ayrca bk. ndeks; G. Yver, "Bil-
dlcerd", A, II, 609-610; a.mlf.. "Kastiliya",
a.e., VI, 403-404; J. Despois, "Djarid", El2 (ng.),
II, 462-464; M. Talbi, "Kastliya", a.e IV, 739-
7 4 1 ' S RECEP U S L U
r . n
CERDE
( J* )
II. Merutiyet dneminde
1908-1909 yllarnda
stanbul'da yaymlanan
haftalk siyas ve edeb mecmua. ^
20 Ramazan 1 3 2 6 - 1 ban 1327 (15
Ekim 1908 - 18 Austos 1909) tarihleri
arasnda birinci yl otuz sekiz, ikinci yl
krk sekiz olmak zere toplam seksen al-
t say yaymlanan mecmua, Abdlhak
inasi Hisar'n babas Mahmd Celled-
din Bey tarafndan karlmtr. Ceri-
de, II. Merutiyet'in iln ile ortaya -
kan hrriyet havas iinde pe pee ne-
redilen mecmualardan biridir. Bu de-
vir gazete ve dergilerinin hemen hemen
hepsi gibi Cerde de balnn etrafn,
yukarda "hrriyet", sada "adalet", sol-
Rah- da "msvat" kelimeleriyle erevele-
mitir.
Mecmua, ilk saynn birinci sayfasn-
da "Mukarrer Meslek" balkl makale-
de takip edecei yolu u ekilde akla-
maktadr: "Hrriyet, msvat, adalet
dairesinde menfi-i mlk millete hiz-
m e t etmek, ahsiyattan zde kalmak,
matbuatla tevaggul etmeyen ekbir ve
mehiri hayrl neriyata altrmak, Os-
403
CERDE
manii gazetelerinin mnderectndan fk-
rimizce de pek fide ksmn ber-vech-i
ihtisar tekrar etmek, ecnebi matbuatn-
dan ve baz memlik gazetelerinden Os-
manllar aleyhine neriyyt- muzrra ve
mevvie vukuu grlr veya haber ve-
rilir ise ilel ve esbb hakkyla anlayp
izhr m f i ' z - z a m r e abalamak
caktr."
Gazetenin sahibi ve ba muharriri Mah-
md Celleddin Bey Nmk Kemal'in ya-
kn dostlarndandr. II. Abdlhamid dev-
rinde Jn Trk olarak faaliyet gster-
mi, takibata uram ve yaz yaymla-
mas yasaklanmtr. Kendisini, ilk kar-
d dergi olan aylk Hazne-i
(1297-1298r./1881-1882) tantmtr. Da-
ha sonra kadnlara mahsus aylk ns-
niyet (1329h./ 1327r./1911) adl mec-
muay sadece iki say karabilmi, Ab-
dlkadr Km Bey'in on dokuz say ya-
ymlad haftalk Fen dergisinin (1329h./
1327r./1911) yaz heyetinde de bulun-
mutur.
Cerfde'nin yaz ileri
Hasan Bedri Paa (Ikodra asker valisi)
yapmtr. Yaz kadrosunda Abdlhak H-
mid, Ali Ekrem (Bolayr), Nigr Hanm,
S- ^ ^jV-1 ts^fr
J^-lSV'jti^ i
til] ij^l ^ WUjj
: MjiiijjT'
j-r jj; J b ^tjJi.
Jl,
4 i l^j
^'Lj.J.'oti!!^ jl^l jT"~
of J j ^ J>j oO-' J 3 denk dmektedir. Ayrca ikinci saynn
w l> J Jj .> J li jtrt
f^ -Zj CSj U j b^m
jujsjyi^yujotAiijoKM&i-'
s-JW*
.AjJJ^j'Pallj;
(^-jr
" ^jiitSJmSuj j U ' i l ^ C
* JfSj j j>
. J'^\ ^jjTu j il-; J
404
Nashi Bey (air), Rz Han Dni (air),
Recizde Ekrem, Smipaazde Sezi,
Abdurrahman dil, Abdullah Bey (Aydn
mebusu), Hasan Bey (Basra valisi), Faik
Rd, air Eref ve Smih Bey gibi dev-
rin tannm yazariar toplanmt. Mec-
muada Mahmd Celleddin Bey'in im-
ola- zal ve "M. C." rumuzlu makaleleri. Ha-
san Bedri Paa'nn "H. B." rumuzlu as-
kerlie dair ve ilk Trk elektrik mhen-
disi Mehmed Refik Bey'in fenne dair ya-
zlar, devrin i ve d meseleleriyle ilgili
Ali Nihad Bey'in "Saknalm" bal al-
tndaki ikaz makaleleri deerli yazlar-
dr. Said Paa'nn (sadrazam) "Gazeteci
Evrak'la Lisan" adl eseri de yine burada tefrika
edilmitir (11-45. saylar). Mecmuada ya-
ymlanan ve belge mahiyetinde olan, H-
seyin Hsn Paa imzal "Hareket Ordu-
su Beyannmesi" (sy. 3) ve "II. Meruti-
yetin Matbuat Kanunu" da (sy. 46) nem-
li yazlardandr.
Cende'nin idarehanesi,
bugnk Ebssuud caddesinin Ankara
mdrln caddesi giriinde, sa srada Asaduryan
Matbaas'nn stnde idi. Mecmua yayn
hayat boyunca balangta izdii yol-
dan hibir ekilde ayrlmamtr.
jik.iljf.ji. ^'j.
iiujjjyj Jtt jl J.S^, jVj .>
jtljt.iljljjl
liC K.J. ii-jj1 .'4<lU>l^
l ' -IJ j-
vj-.*'. Jjl^tc^- - O jJ
^IjjTj-- s^ffj^tJ^-.**
M j i i j t y r r J&i-Jtjj
.^ i ^ j j ^ r j . jji
jJ^jV^'j'jo^v^- --9-
Jujl/ j- ---
jj*}^ j s U ^ j J T ^ j ^
_fj.lL.tct.
Jj^J^,*'^JL"''- -V"-^
S bir yaymland gz nne alnrsa bu
^ j'j1'."1
c> J Li ^J jTjjr _} ^
i oloo'.dl.iyL; .. J-ji-i,,/'
yzj, J f j l . ^r; i. J ^
ij-j*: sMJ'
O : jtf.vj J! jl ^ K Jljl ^i
jTA-1
^-^j^liliJ^Si-il.J.-.C.L,
.iljfyUJ J&-S&St.Aj&Apj
-'JJ-^ - ii j J ^U y'j
* C. J, ^s j
^j ui'i -r^i cl'-ai^Vj 'J^ .j AJ f J^ j J-V \sj jr'-1
I J J.U--5H .JJH... iU,.^'
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Ceride adn tayan dier bir yayn
organ da Pehlivanzde Ahmed Fik Bey
tarafndan 1890-1891 yllarnda Edir-
ne'de yaymlanmtr. Ayn ad tama-
sndan dolay bazan birbirine kartr-
lan bu iki yayn organndan ikincisi, iki
yla yakn bir sre iinde haftada iki gn
(pazartesi ve perembe) olmak zere 266
say yaymlanan mahall bir gazetedir.
Tam bir koleksiyonu Edirne Selimiye K-
tphanesi'nde bulunmaktadr (nr. 2658).
BIBLIYOGRAFYA:
Hasan Duman, Katalog, s. 55, 56; Necmet-
tin Trinay, Abdlhak inasi Hisar, Ankara
1988, s. 22-24, 28-37; Adnan nelin, Trakya
Basn, stanbul 1972, s. 16.
H Z Y A D EBZZIYA
r CERDE-i A D L Y Y E n
( j-lt )
Osmanl Devleti
Adliye Nezreti tarafndan karlan
ve Cumhuriyet dneminde
stanbul'da
Adalet Bakanl'nca deiik adlarla
^ yaym srdrlen dergi. ^
Adliye Nezreti tarafndan haftalk ola-
r a k karlan Cerde-i Mehkim-i Ad-
liyye (bk. CERDE- MEHKM), II. Meru-
t i y e t i n ilnnndan sonra yerini yine s-
tanbul'da on be gnde bir kmaya ba-
layan Cerde-i Adliyye'ye brakmtr.
Balangta otuz iki sayfa olarak yaym-
lanan derginin ilk says 5 Knunuevvel
1325 (18 Aralk 1909) tarihinde km,
daha sonra sayfa adedi altm drde yk-
selmitir. Cerde-i A d i i y y e ' n i n ilk say-
snn baz nshalar zerinde 1 Knunu-
evvel 1325 tarihi vardr. Baz kaynaklar-
da da derginin ilk saysnn tarihi olarak
bu tarih verilmektedir (bk. Ylmaz-alar,
s. 3). Ancak doru tarihin 5 Knunuevvel
tarihi olduu sanlmaktadr. Zira her iki
nsha zerinde de cumartesi gn yaz-
ldr. Bu gn ise 5 Knunuevvel 1325'e
zerindeki 19 Knunuevvel 1325 tarihi
d e Cerde-i Adiiyye'nin on be g n d e
kanaati kuvvetlendirmektedir. Cerde-i
Adiiyye'nin sayfa numaralar batan 149.
sayya kadar mteselsil olarak devam et-
mi, bu sayda tekrar birden balam-
tr. Derginin Adliye Nezreti tarafndan
yaymlanan son nshas, Mondros M-
Edirne'de
tarekesi'nin ardndan karlan 177, 178,
yaymlanan
179. saylarn ortak nshasdr (Aralk
Cerrde'nin
28 Zilhicce 1307 1918 - Ocak-ubat 1919). Daha sonra Ce-
tarihli rde-i Adliyye bu defa Ankara'da K-
ilk saysnn
nunuevvel 1338'de (Aralk 1922) Adliye
kapa
 C E R D E - ADLYYE

Vekleti tarafndan krk sekiz sayfa ve rca ilk defa tatbikatlara kolaylk sa- te yandan Ankara'da yaymlanan ilk
aylk olarak tekrar neredilmeye balan- lamak zere mahkeme kararlar ve s- 149 saynn fihristi Sevda Kutengin (Ad-
mtr. zerindeki "say: 1, sekizinci se- vire Federal Mahkemesi kararlar ya- liye Ceridesi Alfabetik Arama Cetveli Sa-
ne" ifadesinden nceki derginin bir de- ymlanmaya balanmtr. Adalet Bakan- y 1-149, Ankara 1936), 1935-1979 yllar
vam olarak kabul edildii anlalmak- l Mart 1966'da Resmi Kararlar Der- arasndaki saylarn fihristi de Ejder Yl-
tadr. Ancak bir sonraki saydan itiba- gisi adyla bir dergi karnca Adalet maz - Tacer alar (Dizin 1935-1979,
ren "sekizinci sene" ifadesi terkedilerek Dergisi'nde mahkeme kararlarnn ya- Adalet Dergisi, Ankara 1980) tarafndan
"birinci sene" ibaresi konmutur. Bu se- ymlanmasna son verilmitir. Ancak yaymlanmtr.
ride sayfalar birden balayarak devam 1979 ylndan itibaren az da olsa tekrar BIBLIYOGRAFYA:
etmitir. 76. sayya kadar (yedinci sene: Yargtay kararlar ve svire Federal Mah-
Cerde-i Adliyye (muhtelif saylar) Cerde-i
T e r i n i s a n i / K a s m 1928) Arap harfleriy- kemesi kararlar neredilmitir. Bundan Adliyye'nin Bidyet-i Teesssnden 1326 Se-
le yaymlanan dergi, 77. saydan itiba- baka genelgeler, tayinler, hukuk eser nesi Gayesine Kadar Tarih Srasyla Fihrist-i
ren Latin harfleriyle kmaya balad. ve dergiler, mevzuat hakkndaki bilgi- Ummsi [bask yeri v e yl yok|, s. 1 - 7 9 ; Cer-
Derginin ad 1930'da (85. saydan itiba- ler derginin dier ieriini oluturmak- de-i Adliyye'nin 1327 Senesi Mart'ndan 1328
Senesi Bidyetine Kadar Tarih Srasyla Fih-
ren) Adliye Ceridesi, 1944'te Adliye tadr.
rist-i Ummsi [bask yeri v e yl yok|, s. 1 -
Dergisi, 1 9 4 6 ' d a d a Adalet Dergisi ol-
Cerde-i Adliyye'e kan yazlarla 6 2 ; 1328 Sene-i Rmiyyesine Mahsus Cerde-i
mutur. Derginin Ankara'da karld
ilgili genel fihristler yaymlanmtr. Bun- Adliyye'ye Ait Fihrist-i Hec Ibask yeri v e yl
dnemlerde saylar nce mteselsil ola- yok), s. 1 - 4 0 ; 1329 Sene-i Rmiyyesine Mah-
l a r Cerde-i Adliyye'nin Bidyet-i Te-
rak devam etmi ve bu durum 149. sa- sus Cerde-i Adliyye'nin Fihrist-i Hecsi Ibas-
esssnden 1326 Senesi Gayesine Ka-
yya kadar (Aralk 1934) srmtr. Ocak k yeri v e yl yok|, s. 1 - 5 3 ; 1333-1334 Sene-i
dar Tarih Srasyla Fihrist-i Umm-
1935'ten itibaren dergi yeni bir ekille Maliye, Salnme-i Devlet-i Osmniyye Altm;
si, Cerde-i Adliyye'nin 1327 Senesi sekizinci Sene, stanbul 1334, s. 153; Yaar
ve her yl saylar birden balamak ze-
M artndan 1328 Senesi Bidayetine Ka- Karayalm Ahmet Mumcu, Trk Hukuk Bib-
re kmaya balamtr. 1975 ylna ka-
dar Tarih Srasyla Fihrist-i Umm- liyografyas (Trk Harflerinin Kabulne Kadar
dar aylk olarak karlan Adalet Dergi- Yaynlanm Kitap ue Makaleler 1727-1929),
si, 1328 Sene-i Rmiyyesine Mahsus
si bu yldan itibaren iki aylk olarak ya- Ankara 1972, tr.yer.; Hasan Duman, Katalog,
Cerde-i Adliyye'ye Ait Fihrist-i Hec,
ymlanmtr. Halen bu isim ve bu peri- s. 5 6 - 5 7 ; Eski Harfli Trke Sreli Yaynlar
1329 Sene-i Rmiyyesine Mahsus Ce-
yotla kmaya devam etmektedir. Toplu Katalogu, Ankara 1987, bk. ndeks; Fev-
rde-i Adliyye'nin Fihrist-i Hecsi ba-
zi elik Sevgi Akyz, TBMM Ktphanesi S-
Cerde-i Adliyye'nin muhtevas "res- lkl fihristlerdir. Ayrca Austos, Eyll, reli Yaynlar Katalogu, Ankara 1987, s. 3 ; " A n -
m" ve "gayri resm" olmak zere iki ks- Terinievvel 1341 tarihli 37, 38, 39. sa- kara'da Cerde-i Adliyye", Muhmt, sy. 5-
ma ayrlmtr. Resm ksmda Temyiz ylarn birlikte yaymland nshann ba 49, stanbul 1338, s. 160; "Yeni Yla Balar-
tarafnda "nc Seri Cerde-i Adliy- ken", Adliye Dergisi, XXXV/1 (1944), s. 1-3;
Mahkemesi'nin kanun tefsiriyle ilgili ka-
Ejder Ylmaz - Tacer alar, "Dizin 1935-1979",
rarlar, ilmlar, idar ve kanun tebli- ye'nin Umumi Fihristi" adyla 25. say-
Adalet Dergisi, Ankara 1980, s. 3 - 5 .
dan 36. sayya kadar yer alan yazlarn
leri, tayinler, esbb- mucibe lyihalar,
fihristi neredilmitir. S HULS YAVUZ
r-y Devlet mazbatalar, adliye m-
fetti raporlar, kanunlar, tamimler, ad-
l istatistikler vb. bulunmaktadr. Gayri
resm ksmda ise ilm makaleler, huku-
k mtalaa ve tefsirler, yabanc ilm ve
hukuk messeseler hakknda bilgiler, Cerde-i Adliyye' nin 1. saysnn 1 Knunuevvel 1325 ve 5 Knunuevvel 1325 tarihli iki farkl nshasnn ilk sayfalan

yabanc kanunlarn tercmeleri yer al-

maktadr. zellikle Cumhuriyet'in ilk yl-
larnda kan Cerde-i Adliyye'ierde bu
dnemde hazrlanan kanunlara k tut-
mak zere birok yabanc kanunun ter-
cmesine yer verilmitir (mesel "svi-
re M e ' m r n K a n u n u " , sy. 29-36; " A l m a n
C e z a K a n u n u " , sy. 25, 27, 29; " A l m a n
U s l - i M u h k e m t - Ceziyye Kanunu",
sy. 32, 34-36). Yine bu dnemin ilk say-
larnda, kurulan kanun komisyonlar,
bunlarn alma esaslar ve hazrlanan
tasarlar hakknda bilgiler mevcut olup
bunlar zellikle hukuk tarihi bakmn-
dan son derece nemlidir (mesel " M e -
celle K o m i s y o n u n c a Kitb'l-By'un
Tadiltna D a i r hzar O l u n a n L y i h a - i
K n n i y y e ile E s b b - M c i b e s i " , sy. 2-
6, 10, 25). 1935 ylndan itibaren yeni bir
ekille kan dergide hukuk inceleme-
ler yine nemli bir yer tutmaktadr. Ay-

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 405
C E R D E - HAVDS

kurulan matbaada baslan Cerde-i Ha- lkelerde olup bitenlerin nakledilerek

CERDE-i H A V D S
Osmanl Devleti snrlar iinde
karlan ilk zel gazete.
Vekyi-i Msriyye (1244/1828) v e
vm-i Vekyi'den (1247/1831)
nc Trke gazete olan Cerde-i
vadis, 1 Cemziyelhir 1256'dan (31 Tem-
muz 1840) 24 Reblhir 1281'e (26 Ey-
ll 1864) kadar balangta on gnde bir,
139. saysndan itibaren (1259/1843) haf-
talk olarak toplam 1212 say neredil-
mitir. 40 x 27 cm. lsnde ikier s-
tunlu drt sayfa olarak yayma bala-
yan gazetenin stun says 329. saydan
(1263/1847) itibaren e kmtr.
Gazetenin sahibi, 1815 ylnda zmir'e
gelip yerleen, daha sonra stanbul'a gi-
derek Amerika Birleik Devletleri Sefre-
ti'nde ktiplik yapan (1831-1833) ve ticaret-
le megul olan ngiliz VVilliam Churchil!'-
dir. Churchill, stanbul'un yabanclarn
oturmasna izin verilen semtlerinden Mo-
da'da (Kadky) avlanrken bir ocuu ya-
ralaynca tutuklanm, bunun zerine n-
giliz bykelisi Ponsonby kapitlasyon
haklarna dayanarak bir ngiliz'in sulu
bile olsa tutuklanamayacan ileri s-
rerek Osmanl Devleti'ne bir nota vermi-
ti (18 Mays 1836). Konuya dier Avrupa
devletleri de karnca olay siyas bir ma-
hiyet kazanm, artan basklar zerine
Churchill serbest braklmt. Ardndan
devrin Hariciye Nzn kif Paa hastal-
ne srlerek grevinden azledilmi,
Churchill'den zr dilenerek tutukluluk
tazminat olarak kendisine prlantal ni-
an, zeytinya ihra izni veren bir fer-
man ve gazete yaymlama imtiyaz ve-
vdis zel elemanlar tarafndan nezret-
lere, sefrethnelere, kraathanelere ve
abonelere datlm, ayrca
lere tantm amacyla cretsiz verilmi-
tir. 1840 ylnn sonuna kadar yirmi iki,
Tak-
1841'de elli, 1842'de elli bir say km,
sonra satnn 150'yi amamas zerine 13
Ha- Reblhir 1259 (13 Mays 1843) tarihli
138. saysnda kapanmtr. Sultan Ab-
dlmecid'in dier Osmanl gazetelerine
olduu gibi kendisine de 3000 kuru (30
altn) maa balatmas zerine Churchill
gazeteyi, ifte Saraylar (bugnk stan-
bul Lisesi) karsndaki karakolun yakn-
na tad matbaasnda bast 18 Ra-
mazan 1259 (12 Ekim 1843) tarihli 139.
saysyla yeniden neretmeye balam,
lmnden sonra (Ekim 18461
Havdis'm yaym olu Alfred Churchill
tarafndan srdrlm ve ad 1212. sa-
ysndan sonra Rznme-i
vdis olmutur. Cerde-i
sat yeni dnemin ilk yllarnda yine
1 SO'yi amamtr.
Osmanl basnnda "gazete" kelimesi-
nin ilk defa kullanld Cerde-i
dis'm 1. saysnn mukaddimesinde ga-
zetenin halkn bilgisini arttrd, dier
s ^ t ' JJ'-* r! j ^ </ ^
^J' J.^jfi .JU. (?
Jj)^ Jj
j j j y ..J-
halkta merak hisleri uyandrd ve bu
yolla meslek ve ticaret hayatnn geliti-
ilgilenen- rilmesine yardmc olduu belirtilmitir.
Gazetenin ilk yllarna ait saylar Tak-
vimhne mensuplar tarafndan karl-
dndan tertip olarak Takvm-i Vek-
yi'e benzer. Yaz ve haberler blm-
de ve balk altnda verilmitir. "Ha-
vdist- Dhiliyye" blmnde nce ira-
deler ve resm haberler, ardndan stan-
bul ve yurt haberleri verilmi daha son-
ra padiahn cls ve doum yl dnm
veya seyahatleri mnasebetiyle yazlan
methiyeler, drlen tarihler ve kasi-
deler yaymlanmtr. Devletin resm ga-
zetesi Takvm-i Vekyi'm dzenli ola-
rak haftada bir yaymlanmas salana-
Cerde-i madndan idar haberler Cerde-i Ha-
vdis'e verilmeye balanm, bunlar da
"Havdist- Dhiliyye" blmnde yer
Cerde-i Ha- almtr. Bu tr resm yazlar yaymla-
Havdis'm mas ve devletten madd yardm grme-
si Cerde-i Havdis'e yar resm bir h-
viyet kazandrm, gazete bundan dolay
baz kaynaklarda yar resm gazete ola-
r a k g s t e r i l m i t i r . Cerde-i Havdis'te
Hav-
hkmet ve resm dairelerle ilgili haber-
ler hibir yorum yaplmadan yaymlan-
Jr-V.J^-4' f^-" .i1--'-Vtj-..^
/ j,l ^ijJlL.
Jjf * ^ v ^ U - c ^ i
VjtMiJtt-', J- .'^-'y
^s*
j,,.,.;^ i i - j v ^ , . . , ; ,

rilmiti. Elindeki ferman 3500 altna bir O/U^i jjU.i.^;, j,^,',.

fi'j .j" 1 ZJ^-f Cjjj/J.
bakasna devreden Churchill, kif Pa- .. Ji'^l; jj,
^L. J^jy JA'. j^iv. JJ.->1.
a gzden dp srgne gnderilince -J'' ^-l^jj. cM J^f

(1840) gazete yaymlama imtiyazn kul- fJij-jj^ jr**1 j'jf i-

i.14
lanp Cerde-i H a v d i s adl bir gazete Jr-.*^' ..H,'.) jjii JU./

karmaya karar verdi. Devletin resm . 4 - U ' , jv j^J" J* w >fr ^ - * -

gazetesi T a k v m - i Vekyi'in aznlkla- VVJiv^ij.^.y^.^UjlJjUV! V---r-1 -A0''1
^-Jjji- aJt. j'i^.jjM.-. j a-.'* j. j}.^.
rn yaymladklar gazetelerin seviyesi-
.JCAi^jp-'V-' jJ
ne ulaamamas, Sultan Abdlmecid'i y V , - - , , . - ^ j'J,'.'
jiJ 1 J;
pZJUV^jj^.^jfl^iJAJ1*! j/lji
Churchill'in karaca gazeteyi destek- jli J-JVL-J tfAjy J J
finji&rjtaiM&tsP'Si*
i.'-.C'j.t^.^yjsu^.afl.^j
lemeye yneltti. Takvimhne (Takvm-i
^y. --IJJjiS'JJKiYj'.Jj- o^'j'^t
Vekyi' Matbaas) M d r l ' n e Cerde-i
JiiittijUcU&J&lvi* J3
UuV

Havdis'e yardm edilmesi iin emir ver-
di. Gazetenin hurufat ve dier malze- J. -Jl o'-.,-.- ^jV jjU
Cerde-i
meleriyle musahhihleri Takvimhne ida- Haudis' in
J^-JJJ/JC jjte-JCAt^'. MU.MJ jjj^
26 Muharrem 1277 >JS iLitT^'f M" -i- -rVi*
resi tarafndan temin edildi. , CJ1.5 o^irj
(14 Austos 1860) . i-,'.!. ^jJyij^i-^-V'i
tarih ve jj/jj'jti^^ijt.i./. ..' J 1 oyij JL*-;1^
lk says 1 Cemziyelhir 1256'da (31
1000 numaral
j y J- jj-L,, .,/.^.!- 4'j^-J .'
Temmuz 1840), Bahekapda Hamidiye nshasnn 1^'... i.ju. ,to ^ j . ' j'i! LJt J;
Trbesi karsnda kiralanan bir yerde ilk sayfas

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

406 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

mtr. Gazetenin "Havdist- Hriciyye"
blmnde d haberler yabanc gazete-
lerden tercme edilerek verilmitir. ln
blmnde ise gayri menkul satlar, it-
hal illar ve lkede henz bilinmeyen
eya ve makine ilnlar yer almtr.
Yaz ve haberlerde noktalama iaret-
leri ve balk kullanlmam, haberler bir-
birinden iki satrlk boluklarla ayrl-
mtr. lk iki ylda son derece adal olan
gazetenin dili sonralar biraz sadeleti-
rilmitir.
Cerde-i Havadis, Msr Valisi Meh-
med Ali Paa'nn isyan srasnda ilk yirmi
saysnda birer sayfalk ilve vermi, K-
rm Harbi dolaysyla yeniden ilve kar-
m t r (28 M u h a r r e m 1 2 7 0 / 3 1 E k i m 1853).
insi ve Agh Efendi Tercmn-
vl'i yaymlamaya balaynca (6 Rebl-
hir 1 2 7 7 / 2 2 E k i m 1 8 6 0 ) Cerde-i
dis de Rznme adl gnlk bir ilve
vermeye balamtr (16 Reblhir 1277/
I Kasm 1860). 121 say neredildikten
s o n r a ( 1 0 e v v a l 1 2 7 7 / 2 1 N i s a n 1861) a d
Rznme-i Cerde-i Havadis
deitirilen bu ilve, 1212. saysnda ar-
tk karlmayaca iln edilen Cerde-i
Havdis ile beraber yaymn durdurmu-
tur (24 R e b l h i r 1281/26 Eyll
Alfred Churchill daha sonra her ikisinin
y e r i n e Rznme-i Cerde-i Havdis
l 5804 say yaymlanan yeni bir gazete
karmtr (1294/1877).
Cerde-i Havdis, Osmanl basnn-
da birok yenilii uygulayan ilk Trke
gazetedir. lk defa muhabir gnderme-
si (skenderiye, 1840), ilk ilve neri, Ga-
lata'da Naum Tiyatrosu'nda oynanan pi-
yeslerin Trke tercmelerinin verilme-
si, hastalklar hakknda aklayc ve ko-
ruyucu bilgiler, ansiklopedik mlumat,
lm iln ve lmlerde biyografi (1844),
kitap ekline gelebilecek tefrika (Sudan
Seyahatnamesi, 1846), okuyucu mektup-
lar yaymlamas, sava muhabirlii (K-
rm H a r b i , 1854) Cerde-i Havdis'm
manl gazeteciliine getirdii yenilikler-
dir.
Cerde-i Havdis'te y a y m l a n a n ya-
zlarda Mnif (Paa) imzas dnda ba-
ka isim bulunmadndan yaz
sunda alan kiiler, ksmen o devri ya-
ayanlarn makale ve htralaryla biyog-
rafilerden ve bunlardan bazlarnn dev-
let memuriyetine tayinleri dolaysyla ne-
rettikleri veda ilnlarndan renilmek-
tedir. Cerde-i Havdis'm ilk yllarnda
alm olduklar tesbit edilen yazarlar
unlardr: Ahmed Tevfik (Suriye mektup-
usu, K u d s m u t a s a r r f , H a r e m - i erif m -
CERDE- ADLYYE
dr), Emin Firdevs, smet Bey, Rmiz- gili fetva, hkm ve kararlarnn, med-
paazde Mehmed zzet Bey (Akk mu- rese ve tekkelerle Dr'l-hikmeti'l-sl-
tasarrf, H a r e m - i erif mdr, Harta-i Ka- miyye gibi din kurululara ait tlimat,
pudnn- Derya adl eserin yazar), Kar- nizmnme ve haberlerin duyurulmas
Szde Cemleddin (yne-i Zuref [Os- maksadyla yaymlanmtr.
manl Trih ve Muerrihleri] mellifi), A h - II. Merutiyet dneminde eyhlislm-
med Nazif Efendi, Sahaflar Tekkesi ey- lk yapan Mustafa Hayri'nin (rgpl) te-
h z d e ( m u s a h h i h , T a k v i m h n e nazr veki- ebbsyle yaymna balanan Cerde-i
li, K u d s k a d s ) , M n i f B e y ( P a a , Maarif /Jmiyye'nin ilk says, Regaib kandiline
nazr), S a i d B e y ( S a d r a z a m Kk Said rastlayan 3 Receb 1332 (28 Mays 1914)
P a a ) , S l i h B e y (air, k o d r a v i l y e t m e k - tarihinde karlmtr. Dergi i. Dnya Sa-
tupusu). Daha sonraki yllarda Ahmed va, Mill Mcadele ve Mtareke yllar
Rsim, Ahmed Zarf, Enderunlu l (air, iinde, Osmanl Devleti'nin dokuz yllk
mehur eyh Kuadal brhim Efendi'nin zor dneminde toplam yetmi dokuz sa-
mridi), Ebzziy Tevfik (gazeteci-yazar, y yaymlanmtr. lgili yer ve kurulula-
r-y D e v l e t zas, K o n y a m e b u s u ) , E m i n ra datld gibi sata da sunulan Ce-
Hfz Mfik, Manastrl Emrzde, H- rde-i lmiyye, balnn altndaki "Me-
l e t B e y ( v i l y e t m e k t u p u s u , ilk d e v l e t sal- hat- slmiyye'nin cerde-i resmiyye-
Ah-
namesini karan air v e yazar), Hseyin sidir" ibaresinden de anlalaca zere,
Hava-
Sret Bey, Nzhet Efendi, Rz Bey (Paa), ad geen kurumun resm yayn organ
Sreyy B e y ( b a m u h a r r i r , Sicill-i Osm- olarak meslek bir dergi hviyetindedir.
n mellifi) gazetede yazar olarak al- Bu zelliini sonuna kadar koruyan der-
m l a r d r . Cerde-i Havdis'm tercme gi, ilk saysnda yer alan "fde-i Mahs-
ilerinde alan Hariciye Nezreti Ter- sa"dan anlaldna gre mehatn ida-
olarak
cme Kalemi'nin aznlk mensubu me- r ve ilm faaliyetlerinin yayn organ ola-
murlarndan sadece Bohor ve Haadur cak, bu sebeple ilgili devlet memurlar
Oskanyan efendilerin adlar bilinmek- ile ilim adamlarna ve halka faydal ne-
tedir. riyat yapacaktr. Neriyat idaresi bak-
1864). BBLYOGRAFYA: mndan iki safhada ele alnabilecek der-
Cerde-i Havdis ve Rznme-i Cerde-i Ha- gi birinci devrede (nr. 1-44) yayna "me-
ad- vdis koleksiyonu (bk. Hasan Duman, Katalog, hat-i uly mektupuluu" tarafndan
s. 338-340); Vakit Gazetesi koleksiyonu (1921)
(bk. Hasan Duman, Katalog, s. 444-445); Ebz-
ziy Tevfik, Salnme-i Hadka, stanbul 1290,
s. 68-70; Akif Paa, Tebsra, stanbul 1300, s.
5-80; Ahmed Rsim, ilk Byk Muharrirlerden
insi, stanbul 1927, s. 4-9; Selim Nzhet [Ger- Cerde-i lmiyye'nin ilk saysnn d kapa
ek], Trk Gazetecilii, stanbul 1931, s. 35-
3 8 ; Tanpmar, Trk Edebiyat Tarihi, s. 146-
147; Hasan Refik Ertu, Basn ue Yayn Hare-
ketleri, stanbul 1958, I, 149-152; Mnir Sley-
man apanolu, Basn Tarihimizde laue, s-
tanbul 1960, s. 51-56; Sreyya Oral, Trk Ga-
zetecilik Tarihi, stanbul 1968, I, 77-79; M. Nu-
ri nuur, Basn ue Yayn Tarihi, stanbul 1982,
s. 181-184; Orhan Kololu, Miyop Churchill
Olay, stanbul 1986, s. 1-139; Mustafa Nihat
zn, "100 Senelik Gazeteciliimiz", Ayn Ta-
Os- rihi, sy. 46-47, Ankara 1928, s. 2907-2918; "Ce-
ride-i Havadis", ist.A, VII, 3496-3499; TDEA,
H Z I Y A D EBZZIYA
F CERDE- LMYYE
kadro- ( oJ jp^ )
Bb- Mehat tarafndan
1914-1922 yllar arasnda
stanbul'da yaymlanan dergi.
L J
Osmanl Devleti'nin din ve idar ku-
rumlarndan biri olan Bb- Mehat ile
buna bal kurululardan Fetvahne ve
er' mahkemelerin din meselelerle il-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
407
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CERDE- ADLYYE
hazrlanm, 1918'de Dr'i-hikmeti'1-
slmiyye'nin kuruluundan sonra ise
yaym burann ba kitbeti tarafndan
yrtlmtr. Dr'l-hikmeti'l-lslmiy- gt- Ummiyye", "Nasb ve Tayin Haber-
ye'nin kuruluuyla birlikte baktiplie
tayin edilen Mehmed kif (Ersoy) dergi-
nin yaym sorumluluunu stlenmi ve
bu sfatla Dr'l-hikme'nin kararlaryla
beyannamelerini de kaieme almtr. Da-
ha sonra yelie de kabul edilen Meh-
med kif, 1920 Maysnda Mill Mca-
dele'ye katlmak zere Anadolu'ya ge-
inceye kadar bu grevi srdrmtr. birinci balk altnda, ad geen kurulu-
Yayn politikas ve muhteva bakmn-
dan da iki devrede incelenebilecek olan
Cerde-i tlmiyye'nm 41. sayya kadar
devam eden birinci dneminde meiha-
ta bal kurulular ilgilendiren resm
ve idar konulardaki yazlarla fetvalar
yaymlanrken Dr' 1 - hikmeti' 1 - slmiy-
ye'nin kuruluundan sonra buray ilgilen-
diren benzeri yazlar da neredilmitir.
41. saydan itibaren ayrca Dr'l-hikme-
ti'l-slmiyye'nin eitli ilm encmenle-
rinin grlerini aksettiren yaz ve rapor-
larla encmen yelerinin imzalarn ta-
yan ilm ve fikr makalelere de yer veril-
mitir. Bylece dergi, din irad ve tebli
faaliyetinin devrindeki ciddi ve gvenilir
bir neir organ durumuna gelmitir.
Aylk olarak ve 74-73, 76-77, 78-79.
saylar bir arada yaymlanan derginin
ayrca 5 ile 6. saylar arasnda, "islh-
Medrise Dair Nsha-i Fevkalde" adn
tayan ve son devir Trk eitim tarihi
iin deerli bilgiler ihtiva eden bir zel
says da karlmtr (20 Zilkade 1 3 3 2 /
10 Ekim 1914). Yedi cilt tutan nshala-
rn ilk be cildinin muhtevas iin yllk
genel fihristler hazrland halde dier
saylarn toplu fihristi yaplmamtr. Sal-
tanatn ilgas zerine (1 K a s m 1922) is-
tifa eden Tevfik Paa hkmetiyle bir-
likte eyhlislm Meden Mehmed N-
ri Efendi'nin idaresindeki Bb- Mehat
da ortadan kalkm ve mecmuann ya-
ym 79. saydan (1 Safer 1 3 4 1 / 2 3 Eyll
1922) sonra durmutur.
stanbul'da Evkf- slmiyye Matbaa-
s'nda baslan Cerde-i touyye'de, mem-
leketin o srada iinde bulunduu I. Dn-
ya ve stikll harpleri dolaysyla zaman
zaman Arapa, Farsa, Urduca ve Tatar-
ca metinlerle fetva ve beyannameler de
yaymlanmtr. Kesin rakam bilinme-
mekle beraber yayn hedefi ve eyhlis-
lmlk kurumunun lke iindeki geni
tekilt dolaysyla nemli bir tiraja sa-
hip olduu tahmin edilmektedir. Her sa-
yda deimeden yer alan "rde-i Seniy-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
408
ye", "Fetv-y erfe", "Kavnn ve Niz- l yazs (nr. 61-66) ve Hz. s'nn dou-
mt", "Ecvibe-i er'iyye", "Fetvhne-i mu konusunda gazetelerde kan yaz-
lnin Mukarrert- Nakziyyesi", "Tebl- lar zerine meseleyi ilm olarak incele-
yen "Dn-i slm'da Mld- s Mesele-
leri", "Tezkir-i iiyye", "Meclis-i Tedk- si* balkl makalesi (nr. 73-79); evket
kt- er'iyye Mukarrert", "Teblgt- Efendi'nin "Din ve Dinsizlik" (nr. 43, 45-
lmiyye" gibi konu balklar derginin res- 46, 52, 56); Kelm Encmeni zas Arap-
m muhtevas hakknda bir fikir vermek- kirli Hseyin Avni Efendi'nin "lm-i Ke-
tedir. 41. saydan sonra bunlara "Dr'l- lm" (nr. 44, 45, 47-51, 54-59, 68-70, 72-
hikme Mukarrert" ve "Dr'l-hikme 79) adl yazlar zellikle belirtilmesi ge-
Neriyat" ana balklar altnda yaym- rekli olanlardr. Ayrca Dr'l-hikme'ye
lanan yazlar da eklenmitir. Bunlardan sorulan eitli sorulara verilen cevaplar-
la gerek basnda gerekse toplum haya-
un fkh, kelm ve ahlk komisyonla- tnda ortaya kan baz meseleler kar-
rnn eitli kararlar yaymland gibi snda kurumun grlerinin aktarld
toplumu ilgilendiren din, ahlk ve sos- beyannme ve kararlar da bu konular-
yal meseleler hakkndaki grleri, ay- daki din tavr gstermesi bakmndan
rca devrin yayn organlarnda kan ya- nemlidir.
zlara verilmi cevaplar da yer almakta- Cerde-i lmiyye, yaymland devir
dr. "Dr'l-hikme Neriyat" ad altn- bakmndan er' esaslara gre idare
daki yazlar, ilgili komisyon yelerinin bir edildii kabul edilen Osmanl Devleti'nin
anlamda komisyonun grlerini de ak- yok olma srecine girerek ortadan kalk-
settiren imzal ilm makaleleri zellii- t son yllar iinde, asrlarca devlete
ni tamaktadr. Daha sonraki saylarda yn vermi kkl bir messese olan Bb-
zaman zaman rastlanan bir baka ba- Mehat ve bal kurulularn yaps, te-
lk ise "Neriyyt- Hussiyye"dir. Bura- kilt, bunlarla ilgili kanun, nizmnme,
da gerek komisyon yelerinin gerekse tlimat ve teblilerle dinin ve din kuru-
dier ilim adamlarnn din konularda lularn cemiyette meydana gelen eit-
yazdklar ilm ve fikr yazlar grlmek- li deiiklikler karsndaki durumunu,
tedir. Son saylarnda Dr'1-hikmeti'1- hatta mcadelesini ortaya koyan deer-
slmiyye'ye sorulan sorulara verilmi li bir belge niteliindedir.
cevaplarn da yaymland derginin ikin-
BBLYOGRAFYA:
ci devresinde yazlar bulunan ilim adam-
Cerde-i lmiyye Koleksiyonu, stanbul 1332-
lar arasnda zmirli smil Hakk, Seyyid
41; Hasan Duman, Katalog, s. 60-61; Sadk Al-
Nesb, Ferid Bey, Ali Rz Bey, erif S- bayrak, Son Devrin slm Akademisi Dr-l-
deddin Efendi, Reb Molla, Arapkirli H- Hikmet-il-slmiye, stanbul 1973, bk. ndeks;
seyin Avni, Hfz smil Efendi, Cevdet Sadk Eraslan, eyhlislmlk Kurumu ve Ce-
Efendi, Hamdi Efendi, evket Efendi, rde-i lmiyye (yksek lisans tezi, 1989), A
lahiyat Fakltesi Ktp., nr. 26.866; D. Mehmed
Ahmed Rsim Avni Efendi gibi isimler yer
Doan, "Cerde-i lmiyye", TDEA, II, 52-53.
almaktadr.
S NESM YAZICI
Cerde-i /imiyye'de gnn din, ilm
ve sosyal meselelerine k tutan maka-
leler yazan melliflerden, hemen her sa- r CERDE- MEHKM n
yda bir veya birka yazs bulunan z- ( )
mirli smil Hakk'nm kaleme aldklar
Osmanl Devleti
dikkat ekici mahiyettedir. "Hikmet-i Be-
^ Adliye Nezreti'nin yayn organ. ^
la: Hikmet-i Teri" veya Mehsin-i e-
ryi'" balkl seri makalesi (nr. 41-44, 47-
50), "slm Mtefekkirleri: Gazzl" ba- Adliye Nezreti tarafndan ilk defa Ma-
lkl yaz dizisi (nr. 51-70, 72, 74-79) ile ys ( ? ) 1873 tarihinde haftalk olarak ya-
"Devlet-i slmiyye'nin Binas" (nr. 42), ymlanmaya balanmtr. 29 Cemziye-
"Devlet-i slmiyye'nin Takip Ettii Ta- lhir 1319 (13 Ekim 1901) tarihine kadar
rk" (nr. 45) adl makaleleri bunlar ara- devam eden bu dnemi ikiye ayrmak
snda zikredilebilir. Cevdet Efendi'nin gerekir. Kuruluundan 12 Receb 1296'ya
Ahlk Encmeni adna kaleme ald "Ve- (2 Temmuz 1879) kadar pazartesi gnleri
zif-i nsniyye" balkl yaz dizisi (nr. on alt sayfa, bu tarihten itibaren tekrar
41-45); Seyyid Nesb Efendi'nin "Kef'l- 1. saydan balayarak sekiz sayfa halinde
hicb" balkl tesettre dair uzunca bir sal gnleri karlmtr. Dergi 30 Zilkade
makalesi (nr. 49) ile "Dindar ile Dinsizin 1301 (21 Eyll 1884) tarihli 266. saysn-
Cem'iyyet-i Beeriyyedeki Mevkileri" ad- dan itibaren tekrar on alt sayfaya k-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CERDE NEZRET

mtr. Bu yeni numaralama ile Cerde-i v e r i l m i k e n Cerde-i Mehkim-i Adiiy- uygulamaya geildi. Saym memurlar-
Mehkim, 22 Cemziyelhir 1319 (6 y e ' d e ise bu blm kaldrlarak sadece nn gittikleri yerlerden gnderdikleri is-
Ekim 1901) tarihine kadar 11S4 say ya- resm ksm muhafaza edilmitir. tatistik! bilgiler stanbul'da toplanmaya
ymlanmtr. Adliye Nezreti bir sonraki Tam bir takm ktphanelerde pek balad. Nfus ve emlk tesbitiyle ilgili
saydan itibaren (29 Cemziyelhir 1319/ bulunmayan Cerde-i Mehkim'in 1154 bu defterleri korumak, buradaki kayt-
13 E k i m 1901) dergiyi Cerde-i Meh- saylk ikinci dneminin ilk 435 saysn- lara gre vergileri yeniden hesaplamak
kim-i Adliyye adyla neretmitir. Bu da yer alan yazlarn fihristi Abdurrah- ve nfus deiikliklerini tesbit etmekle
nc dnemde dergi aramba ve cu- man Hakk tarafndan Rehber-i Kav- grevli bir dairenin kurulmas ihtiyac
martesi gnleri olmak zere haftada iki nn Lhikas adyla yaymlanmtr (s- ortaya kt. Cerde Muhasebesi yeniden
defa ve drt sayfa olarak kmaya ba- tanbul 1301, 1305). tekiltlandrlarak 1831'de Cerde Ne-
lamtr. Cerde-i Mehkim-i Adliy-
BBLYOGRAFYA: zreti kuruldu. Bb- Defter Mektupu-
ye'nin bugn bulunabilen son says, 4 su Said Efendi 7500 kuru aylkla Cer-
Cerde-i Mehkim ve Cerde-i Mehkim-i Ad-
Receb 1326 (2 Austos 1908) tarihli 698. liyye koleksiyonlar; Abdurrahman Hakk, Reh- de nzn tayin edildi. Maiyetine de bir
saysdr. Muhtemelen bu tarihte yayn ber-i Kaunn Lhikas: Certde-i Mehkim Fih- baktip, bir mn, bir defter ve yeter-
hayat sona eren derginin yerini Cerde-i risti, stanbul 1301, 1305; Eski Harfli Trke li sayda memur verildi. Bu daire bir an-
Sreli Yaynlar Toplu Katalogu (nr. Kltr v e
Adliyye* almtr. lamda devletin genel istatistik bilgileri-
Turizm Bakanl), Ankara 1987, s. 19, ayrca
Kanunlarn maksat ve hkmlerini, ay- bk. tr.yer.; Seyfettin zee Ba Kitaplar ni toplamak ve deerlendirmekle grev-
rntlarla ilgili meseleleri akla kavu- Katalou (nr. Atatrk niversitesi Ktpha- liydi. Maliyede gnlk gelir ve giderleri
turmak, hkmlerin uygulann gster- nesi D o k m a n t a s y o n Dairesi), Erzurum 1989, kaydetmek ve hesap etmekle ykml
VI, bk. ndeks. (Tl olan Cerde nzn, Evkaf Nezreti'nin ku-
mek, bunlarla ilgili aklayc bilgiler ver- S HULS Y A V U Z
mek, Temyiz Mahkemesi ilmlarn, Ad- rulmasndan nce vakflarn idare ve he-
liye Nezreti'nin genel yazmalarn, teb- sabna bakmakla da ykmlyd.
F CERDE M U H A S E B E S n
li ve tamimlerini, baz kanun mtala- Btn Osmanl Devleti'nde yaayan
alar yaymlamak amacyla karlan Ce- (bk. CERDE NEZRET). ^ erkek nfusun yazlarak her ayda bir
rde-i Mehkim, zellikle Tanzimat son- vukuat defterlerinin stanbul'daki Cer-
rasnda yeni kurulan nizmiye mahke- de Nezreti'ne gnderilmesi karar alt-
meleri hkimlerine yardmc olmay he-
F CERDE NEZRET n
na alnd. Fakat uygulamada baz zorluk-
def alm ve bunda da baarl olmu- 1831 ylnda Osmanl Devleti'nde larla karlald iin sancaklarda bu
tur. Cerde-i Mehkim adyla karld- maliye, nfus ve istatistik ilerine yerlerin ileri gelenlerinden "nfus nz-
dnemlerde dergi "resm" ve "gayri bakmak zere kurulan daire. ^ n" adyla mstakil bir memur tayin edi-
resm" ksm olarak iki blme ayrlm, lerek her alt ayda bir vukuat jurnalle-
gayri resm blmde ilm yazlara da yer Cerde szlkte "defter-, zabtname, rinin stanbul'a gnderilip kaytlarnn
tutanak; gazete" anlamlarna gelir. Es- dzeltilmesi kararlatrld. Kazalara n-
kiden hara tahsildarlarnn arazilerin f u s memurlar, nahiyelere de mukayyid-
yzlmlerini yazdklar defterlere ce- ler tayin edilerek lm doum gibi n-
rde denilmi ve kelime bu ekilde ma- fusla ilgili kaytlar dzenli bir ekilde tu-
Cerde-i Mehkim'm 12 Receb 1296 (19 Haziran 1295 r.) liye diline girmitir. Zamanla ceridele- tulmaya alldysa da istenilen sonu
tarihli 1 saysnn ilk sayfas
re mal cetveller yannda gnlk olay- alnamad.
lar, lm ve doum kaytlar da eklen- 28 ubat 1838 tarihinde defterdarlk
mitir. zel olarak hazrlanan bu defter-
c \ / tabirinin kullanlmas yasaklanarak Ma-
V < f l* 4 ^ lere kapsad alana gre cerde-i hara,
liye Nezreti kurulurken Bb- Defter-
cerde-i nfus gibi adlar da verilmitir.
dr'nin eitli kalemleri de yeniden d-
Defterhne'de ceridenin karl rz-
zenlendi. Birbirleriyle yakndan ilgili olan
-Hhl nme idi. Anadolu ve Rumeli defterdar-
daireler birletirildi. Defterdarlk zama-
lklarnda gnlk ilemlerin kaydedildi- nndaki Cerde ve Mevkufat kalemleri
S 'M\9 U Mm ^ ^
i benzer defterlere rznme denilirdi.
de birletirilerek Cerde Muhasebesi ye-
Bu ileri yapan memura da rznmeci
niden kuruldu, Cerde muhasebeciliine
4
veya rznmeci ad verilirdi. Defterdar-
de Sleyman Fik Efendi tayin edildi.
G*' CiUjl / i i jTj.tV j./f, csA^ lkta gnlk ilerin defterlerinin tutul-
Cerde Muhasebesi Tanzimat'a kadar
duu dairenin yetki alan zamanla ge-
Sil*. tlL-'-^iJi/^f j^-M" (1839) bu ekilde devam etti. 1840'ta
niletilerek buraya Cerde Muhasebesi, maliye kalemleri birletirilip Muhsebe-i
.jijiL- j/1- iJ.f^OL di'^.',..W /-j W- f"
bakanlna da Cerde Muhasebecilii Ummiyye Mdrl'nn kurulmasy-
f* Jr" tM^f ^V
<X)} <jl> .J-V di) J-L OJA *.4f d JS; c,v/;J-:r ^4-i a'-i-1 denildi.
la Cerde Muhasebesi lavedildi, Cerde
Hfc V f J:v. JV 1826'da Yenieri Oca'nn kaldrlma- Nazrl da btn personeliyle birlikte
^J-JJ CJ^ ty'-t,1^"1 ^^ iS-'i1^
,-U^. JU i* jSji.wL.i-i i^jtf ^jU;. sndan sonra yeni ordu kurma alma- Vridat Muhasebecilii'ne baland. Ce-
4_r o J-lf J;J. .4 tE>! OtfJfatS idt 3 - * ^ lar balaynca memleketin vergi ve in- rde-i Nfs Nezreti'nin tara tekil-
J-J d'l/i, J-J'^jJjyL JU lii 0j 1 v- san potansiyelinin tesbit edilmesi gere- t nce Tahrr-i Emlk idarelerine, ksa
x z4-11--w. r/j ^
d.yi J-.Lj/ i ortaya kt. 1830'da btn memle- bir sre sonra da Ahz- Asker idarele-
ey, -^V ^y^ ket sathnda nfus saym ve emlk tes- rine balanarak asl fonksiyonunu kay-
ot t Jr*
biti yaplmas kararlatrlarak derhal betti.

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 409
 CERDE NEZRET
1868'de Meclis-i Vl'nn yerine ku-
rulan iki yeni meclisten biri olan ra-
y Devlet'e nfusla ilgili konular dzen-
leme yetkisi de verildi. r-y Devlet
1874 ylnda yaymlad nizmnmey-
le saym ynetimini, yeni kayt sistemini
ve nfus memurlarnn grevlerini tes-
bit etti. Fakat i ve d olaylar yznden
bunlar uygulamaya konulamad. 1881'-
de yine r-y Devlet tarafndan 1874
nizamnameleri esas alnarak sicili - i n-
fus nizmnmesi hazrland ve Sicili-i
Nfs daresi kuruldu. Ayrca sicile ya-
zlan herkese bir nfus tezkeresi veril-
di. Bylece Osmanl Devleti ilk defa ge-
nel ve gvenilir bir nfus bilgisine sahip
olabildi. 1881 nizmnmesi, daha son-
ra grlen aksaklklar dzeltilerek im-
paratorluun sonuna kadar yrrlkte
kald.
BBLYOGRAFYA:
Abdurrahman Vefik, Teklif Kauidi, stan-
bul 1328-30, 1/1, s. 168; 1/2, s. 300, 305; Lut-
f. Trih, III, 145, 176; V, 116, 120; Uzunar-
l, Medhal, s. 219, 450; Pakaln, I, 281; Yavuz
Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm ue
im Dnemi, stanbul 1986, s. 244-292; a.mlf.
"Tanzimat'a Doru Osmanl Maliyesi", TCTA
IV, 930-933; Nuri Akbayar, "Tanzimat'tan Son-
ra Osmanl Devleti Nfusu", a.e., V, 1238
1241; "Ceride", ML, II, 866; "Ceride", ABr., V,
469-470- m
ISI CEVDET K
r CERDE-i S F Y Y E
II. Merutiyet'in
ilnndan sonra yaymlanan
din-tasavvuf dergi.
L J
Cumhuriyet'ten nce yaymlanan ta-
savvuf arlkl dergilerin en uzun mr-
ls olan Cerde-i Sfiyye 6 Mart 1325'-
t e (19 Mart 1909) haftalk olarak yayn
hayatna balam, 49. saydan (3 Hazi-
ran 1329/ 16 Haziran 1913) itibaren iki
haftada bir yaymlanm, 133. saydan
s o n r a (22 K a s m 1 3 3 4 / 2 2 K a s m 1918) t e k -
rar haftalk olmutur. Dergi 1 Eyll 1335
(1 Eyll 1919) tarihine kadar 161 say
kabilmitir. Derginin balnda nce-
leri "Rehber-i eriat-1 Muhammediyye,
kefl-i hukk-i Osmniyye, hdim-i mil-
let-i slmiyye" yer almaktayken sonra-
ki saylarda bunun yerine "Tasavvuf, di-
n, siyas, ahlk, edeb Trk cerde-i s-
lmiyyesi'dir" ibaresi konulmu,
119. saylarda "Organe Turc Panislami-
que" ifadesi ilve edilmitir. 29-31 Tem-
muz 1330 (11-13 Austos 1914) tarihle-
rinde " C e r d e - i Sfiyye'nin yevm ve si-
yas nshasdr" balyla gnlk gaze-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
410
t e eklinde yaymlanan dergi tasavvuf
bata olmak zere din, ahlk, edeb ko-
nulara yer vermitir. Cerde-i Sfiyye'-
nin Seblrred, Beynlhak gibi din
dergilerden en belirgin fark tarikat me-
selelerine daha geni yer vermi olma-
sdr. Tarikat ve tasavvuf dnyasnn se-
viyesini olumsuz ynde etkileyen "beik
eyhlii"nin mahzurlar zerinde duran
derginin balatp da sonulandramad-
en nemli faaliyet tekke eyhlerine
ynelttii sorulard. Bu tasarya gre
her eyh potniini olduu tekkenin ta-
rihini yazp gnderecek, Cerde-i Sfiy-
ye de bu bilgileri deerlendirip yaym-
layacakt. Dergide eski Nfia nzn Hu-
lsi'nin "slmiyet'te Sosyalizm Var m?",
Abdlbki Efendi'nin "lem-i slm'da
Kadnlar" gibi deiik konularda ilgin
makalelerine de yer verilmitir. 57. sa-
ydan itibaren "unat" ve "Siyas" ba-
ln tayan stunlarda i ve d siyas
olaylarla ilgili deerlendirme yazlar ya-
ymlanmtr.
Dei
Sorumlu mdrln Hasan Kzm'n,
bayazarln Ali Fuad'm yapt Cer-
de-i Sfiyye'e yazs yaymlanan baz
yazar ve sfler unlardr: Sdk Vicd-
n, bnlemin Mahmd Kemal, Veled e-
lebi, Ferid (Kam), Hocazde Ahmed Hil-
mi, smail Hakk (zmirli), Ahmed Remzi
K
Cerde-i Safiyye'rim 19 Receb 1330 (4 Temmuz
tarihli nshasnn kapa
: t s
108-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
(Akyrek), Mustafa Fevzi (Gmhaneli'nin
halifesi), Mehmed Glen, Bursal Meh-
med Thir, Thirlmevlev, Abdlbki,
Muallim Vahy, Hammzde hsan, Rz
Tevfik, Hseyin Vassf, Mehmed Ziy.
Cerde-i Sfiyye ile ayn yllarda yaym-
lanan tasavvuf arlkl dier dergiler ise
unlardr: Tasavvuf, Muhibbn, Hik-
met ve Mihrab.
BBLYOGRAFYA :
Cerde-i Sfiyye (muhtelif saylar); Trkiye
Maarif Tarihi, (, 299-300; Mustafa Kara, Tek-
keler ue Zauiyeler, stanbul 1980; a.mlf., "Cum-
huriyet ncesi Tasavvuf Yayn Organlar
ve Cemiyetler", Hareket, sy. 8, stanbul 1979,
s. 16-19; Hasan Duman, Katalog, s. 62.
B MUSTAFA K A R A
CERME
(bk. SU).
L
r
CERR b. A B D U L L A H
( y . j i j * )
Eb Amr Cerr b. Abdillh
b. Cbir el-Becel
(. 5 1 / 6 7 1 )
Kumandan sahb.
Yemenli Becle kabilesinin reisi olan
Cerir'in slmiyet'i kabul etmeden nce-
ki hayat hakknda fazla bilgi yoktur. Ya-
hudi bir tcirle Hz. Ms, Tevrat ve di-
er peygamberler zerine yapt sohbet
1912) slm dinine ilgi duymasn salam,
Mekke'nin fethinden nce kendi ara-
trmalar sonunda Hz. Peygamber'in Al-
lah elisi olduunu anlayarak ona iman
etmi, Becle kabilesini de mslman ol-
maya ve Medine'ye bir heyet gnderme-
ye ikna etmitir. Onun 150 kiiyle bir-
likte hicretin 10. yl Ramazan aynda Me-
dine'ye geldii kabul edilmektedir. bn
Hacer el-Askaln, Cerir'in Ved haccma
katldn belirten Buhr ve Mslim'-
deki hadisleri (Buhr, " M e g z " , 77; Ms-
lim, "mn", 118) delil gstererek onun
Hz. Peygamber'in vefatndan krk gn
nce mslman olduuna dair rivayeti
reddetmektedir. Cerr Hz. Peygamber'-
le ilk grmesinde, Necran blgesinde
Mslmanln kabul edildiini, ancak
Has'amllar'n yurdundaki Zlhalesa Ta-
pnann henz yktrlmadn syle-
di. Chiliye dneminde Kbe'ye "am K-
besi", Zlhalesa'ya da "Yemen Kbesi"
denilerek onun Beytullah'a denk ve ra-
kip gsterilmesinden daima huzursuzluk
duymu olan Hz. Peygamber bu tapna-
ykmak zere bir seriyye hazrlad. Ce-

rr'i de seriyye kumandan olarak grev-
lendirdi. Cerr Hz. Peygamber'in verdii
sanca alarak kabilesinin bir kolu olan
Ahmesliier'den meydana gelen 150 ve-
ya 200 kiiyle yola kt. Zlhalesa'y tah-
rip ettikten baka bu kabilenin bir he-
yetle Hz. Peygamber'e giderek msl-
man olmasn da salad. Daha sonra Hz.
Peygamber'in emriyle Himyerler'in em-
ri Zlkel' ile yahudi olduu rivayet edi-
len Zamr' slmiyet'e davet etti. Her
ikisi de mslman olmay kabul ederek
Medine'ye gidip Hz. Peygamber'i ziyare-
te karar verdiler. Fakat Hz. Peygamber'in
vefat zerine bu ziyareti gerekletire-
mediler.
Hz. Eb Bekir, Resl-i Ekrem'in vefa-
tndan sonra irtidad eden Has'am ve Be-
cle kabileleri zerine Cerr'i gnderdi
ve isyanlar bastrdktan sonra yeni bir
emir alncaya kadar Necran'da bekleme-
sini syledi. Cerir'in irtidad hareketleri-
nin bastrlmasnda byk rol oldu. Ka-
bilesi Becle'den irtidad edenler onun
uyars zerine tekrar mslman oldu-
lar. Cerr ayrca irtidad olaylarn bastr-
mak zere Muhcir b. Eb meyye ku-
mandas altnda Yemen'in eitli blge-
lerinde savat. Onun Hz. Eb Bekir dev-
rinde Ssnler'e kar Irak cephesi f e -
tihlerine katld phelidir. Baz rviler
Cerir'in bu blgedeki fetihlere Hz. mer
zamannda itirak ettiini ileri srerler.
Eb Mihnef el-Ezd ve Vkd ise rak'a
iki defa gittiini naklederler. Buna g-
re Hz. Eb Bekir onu, kendisinden yar-
dm isteyen Hlid b. Veld'in emrinde sa-
vamak zere Yemme'ye gndermitir.
Hz. mer halife olunca Cerr'i Sevd'a
gnderdi (14/635). Cerr kabilesinin ba-
nda arparak Nuhayle Sava'n ka- lu, son derece yakkl bir kiiydi. Hz.
zand. 16 (637) ylndaki Cell Sava'-
na katldktan sonra kuvvetli bir svari
birliiyle Cell'ya yerleerek Ssnler'-
le mslmanlar arasnda tampon vazi-
fesi grd. Daha sonra rak cephesi ba-
kumandan Sa'd b. Eb Vakks'n gn-
derdii 3000 kiilik bir yardmc birlikle
Hulvn zerine yrd. Hulvn'a yakla-
nca son Ssn kisrs III. Yezdicerd s- hadis rivayet edilmitir. Bunlardan onu
fahan'a doru kamaya balad. Cerr
halkna dokunulmamas artyla Hulvn'
bar yoluyla ald. Daha sonra Dnever
zerine yrd; ancak ehri fethedeme-
di. Bu arada Rmhrmz' ve Karmsn'i
de sava yapmadan slm topraklarna
katt. Sonra Hulvn'a dnd ve A m m r
b. Ysir'in Kfe'ye vali tayin edilmesine
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
kadar oray ynetti. Hz. mer'in emri
zerine Eb Ms el-E'arFye yardma
giderek onunla birlikte ster'in fethi-
ne katld.
Cerir'in Hz. mer'in yannda byk bir
itibar olduu anlalmaktadr. Halife Ni-
hvend Savanda kumandan Nu'mn
b. Mukarrin'in ldrlmesi halinde yeri-
ne Huzeyfe b. Yemn'n, ondan sonra da
Cerir'in kumandan olmasn istemitir.
Cerr bu savata da byk kahraman-
lklar gsterdi. Ammr'dan sonra Kfe
valisi olan Mugire b. u'be onu Heme-
dan zerine gnderdi. Cerr bu ilk sefe-
rinde ehri fethedemedii gibi savata
bir gzn de kaybetti. Fakat 23 (644)
yl sonlarnda ehri yeniden kuatt ve
24 (645) ylnda Hemedan' slm toprak-
larna katt.
Cerr Hz. Osman devrinde Kfe Valisi
Muglre'ye bal olarak bir sre Heme-
dan valilii yapt. Daha sonra Sad b. s
kumandasnda Azerbaycan fetihlerine
katld. Hz. Osman Frat kenarndaki sa-
vf* topraklarndan bir ksmn ona ik- 371, 380, 394, 403, 467-468; Taber, Trh (de
t* etti.
Hz. Ali Cemel Vak'as'ndan sonra 36
(656) ylnda Cerr'i, kendisine biata da-
vet etmesi iin Muviye'ye gnderdi. Mu-
viye ve A m r b. s ile yapt grme- v), Kahire 1969, I, 236-240; Nevev, erhu Ms-
lerden sonra Hz. Ali'nin yanna dnd;
halifeye "l ilhe illallah" diyenlerle sa-
vamayacan bildirerek iki tarafa da
katlmadan Cezre'deki Karksiye'de uz-
lete ekildi. Mugre b. u'be 50'de (670)
v e f a t edince yerine Kfe valiliine Cerr'i
vekil brakt rivayet edilir. Cerr 51 (671)
ylnda Karksiye'de vefat etti; 54'te (674)
ld de sylenmektedir.
Cerr b. Abdullah el-Becel uzun boy-
mer onun bu mmetin Ysuf'u olduu-
nu sylerdi. yi bir kabile reisi ve kahra-
man bir kumandand. airlii de vard.
Mslman olmasndan itibaren Hz. Pey-
gamber'in kendisini huzuruna girmek-
ten hi menetmediini ve her grdn-
de tebessm ettiini sylemitir. Cerr'-
den mkerrerleriyle birlikte 100 kadar
ahh-i Buhr'de, on d r d ahh-i dayken Badat ve Mekke'ye gitti. Kfe'-
Mslim'dedir. Bu hadisler Ahmed b.
Hanbel'in el-Msned'inde de yer almak-
tadr (IV, 357-366). Cerr bunlarn bir ks-
mn dorudan Hz. Peygamber'den, bir
ksmn da Hz. mer ve Muviye'den ri-
vayet etmitir. Ondan hadis rivayet eden-
ler arasnda drt olu brhim, Mnzir,
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CERR b. ABDLHAMD
Ubeydullah ve Eyyb ile Enes b. Mlik,
Kays b. Eb Hzim, a'b, Eb shk es-
Seb' ve bakalar zikredilebilir. Byk
olu Amr'n ise kendisinden rivayeti yok-
tur; ancak onun olu Eb Zr'a dede-
sinden hadis rivayet etmitir.
Mehur mutasavvf-air Ahmed-i C-
m Cerr b. Abdullah'n soyundan gelmek-
tedir.
BBLYOGRAFYA:
Msned, IV, 357-366; Buhr, "mn", 42,
"clim", 43, "alt", 25, "Mevkitu s-alt",
16, 26, "By'", 68, "Cihd", 71, 154,' 162,
192, "Megz", 62, 64, 77; Mslim, "mn",
118, "Tahret", 272, "Fez'il'-ahbe", 134-
137; Nasr b. Mzhim, Vak'at ffn (nr. Ab-
dsselm M. Hrn), Kahire 1382, s. 15-16,
18-20, 27-28, 30-35, 44-48, 51-52, 54-56, 59-
62; bn Hiam, es-Sre, I, 86; bn Sa'd, et-Taba-
kt, I, 265-266, 347-348; VI, 22; Halfe b. Hay-
yt, et-Tabakt (Zekkr), I, 257, 310-311; II,
817; a.mlf., Trh (Zekkr), I, 116, 132-133,
139, 148, 160, 247, 258; bn Habb, el-Muhab-
ber, s. 75, 261, 302; bn ebbe, Trhu'l-Med-
neti'l- mnevvere, II, 567-571; III, 819-820;
bn Kuteybe, el-Ma'rif (Ukke), s. 292, 586,
592; Belzr, Fth (Mneccid), I, 125; II, 296,
299, 301, 310-311, 324, 328-329, 336, 370-
Goeje), I, 1763, 1798, 1988, 2136, 2200-2202,
2357-2358, 2597, 3254-3256; Kd Abdlceb-
br, Tebt del' ili'n-nbvve (nr. Abdlke-
rim Osman), Beyrut 1966, II, 318-324; bn Ab-
dlber, el-st'b (nr. Ali Muhammed el-Bic-
lim, Kahire 1392/1972, XVI, 34-37; Zeheb,
A'lm'n-nbelII, 530-537; bn Kesr, el-
Bidye, V, 77-79; bn Hacer, el-lbe (Bicv),
I, 475-476; Tecrid Tercemesi, VI, 475-476; VIII,
132-134, 389-390; X, 358-363; Koksal, slm
Tarihi (Medine), X, 100-113; Mustafa Fayda, s-
lmiyetin Gney Arabistan'a Yayl, Ankara
1982, s. 20, 51-58, 63. m
HM MUSTAFA FAYDA
F CERR b. A B D L H A M D
( cy. ji^r )
Eb Abdillh Cerr b. Abdilhamd
b. Cerr (Yezd) ed-Dabb er-Rz
(. 188/804)
Hadis hfz.
L J
110'da (728) sfahan'a bal b e ka-
sabasnda (veya Rey'e bal Eyye kyn-
de) dodu. 107'de (725) Kfe'de do-
duu da rivayet edilir. renim an-
de uzunca bir sre kaldktan sonra Rey'e
yerleti ve orada hadis rivayetine bala-
d. Hocalar arasnda Mansr b. Mu'te-
mir, sim el-Ahvel, Him b. Urve, Yah-
y b. Sad el-Ensr ve A'me gibi mu-
haddisler vardr. Kendisinden de Abdul-
lah b. Mbrek, Yahy b. Man, Ali b. Me-
411
 CERR b. ABDLHAMD
dn, shak b. Rhye, Ahmed b. Hanbel
ve Eb Bekir b. Eb eybe gibi limler
rivayette bulunmutur. Cerr duyduu
hadisleri hemen yazar, yannda kitab
yokken onlar rivayet etmezdi. Birok
muhaddis ar olmayan bid'at ehlinden
hadis almay ciz grd halde Cerr
ehl-i bid'attan kabul ettii hocalardan
rivayette bulunmazd. Cbir el-Cu'f, bn
Eb Nech ve bn Creyc'in rivayetlerine
bu sebeple iltifat etmemitir.
Birok hadis talebesinin uzak lkeler-
den gelerek kendisinden hadis rendi-
i Cerr'in gvenilirlii konusunda lim-
ler ittifak etmilerdir. Ahmed b. Hanbel
ise onu hadiste otorite olarak grmez.
Cerr'in ilie meyli olduu hususunda-
ki iddiann bir dayana yoktur.
nen'I-kbr'snda Cerr'den otuz ka-
dar hadis rivayet eden BeyhakI mrnn
sonlarna doru onun hfzasnn zayf-
ladn kaydeder; ancak bn Hacer bu
tesbitin doru olmadn, Beyhak'nin
onu Cerr b. Hzim'le kartrdn be-
lirtir.
Kraat ilmini krat-i seb'a* imamla-
rndan Hamza b. Habb ile A'me'ten -
renen Cerr'in bu ilimlere dair grleri,
Eb Ya'kb Ysuf b. Ms el-Kattan ve
Ahmed b. Cbeyr el-Antk tarafndan
nakledilmitir.
Zhd ve takvs ile tannan Cerr Rey'-
de v e f a t etmitir.
BBLYOGRAFYA :
bn Sa'd, et-Tabakt, VII, 3 8 1 ; Buhr,
rhu'l-kebr, li, 2 1 4 ; el-Cerh ue't-ta'dl,
507; Hatb, Trhu Badd, VII, 253-261; Ze-
heb, Aclm'n-nbel', IX, 9-18; a.mlf., Mz-
nul-i'tidl, I, 3 9 4 ; a.mlf., Tezkiret'l-huffz,
271; bn Hacer, Hedy's-sr mukaddimet
hi'l-br, Kahire 1301, s. 392; a.mlf.,
Tehzb, II, 7 5 ; bn'l-Cezer, Cyet'n-nihye,
I, 190; bn'l-md, ezert, I, 319; Kays l-i
Kays, el-rniyyn, 11/1, s. 89-96; Abu'l-Qsem
Gorj, "b Ab cAbdallh", Elr., I, 217.
S SELMAN BAARAN
r CERR b. ATTYYE
( ^ Ctijij* ) nna deer kazandran iirleri daha zi-
Cerr b. Atyye b. el-Hataf
(Huzeyfe) et-Temm
(. 110/728 [?])
Emevler devrinde
eski slbu devam ettiren
byk hiciv airinden biri.
Y e m m e ' d e (Necid) 30 (650-51) yln-
da doduu tahmin edilmektedir. An-
nesinin ona hamile iken grd bir r-
ya zerine "ip" anlamna gelen Cerr ad-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
412
n verdii rivayet edilir (Eb'l-Ferec el-s- cuttur. Cerr, Ferezdak'tan krk veya sek-
fahn, VIII, 49). Temm kabilesinin Yer- sen gn yahut alt ay sonra 110 (728)
b' koluna mensup olduu iin Temm veya 114 (732) ylnda Yemme'de ve-
ve Yerb nisbelerini almtr. Fakir bir f a t etti. Kabri burada bulunmaktadr.
ailenin ocuu olan Cerr ocukluk ve Cerr genellikle methettiini hicvetme-
genlik yllarn bedevler arasnda o- yen, hicvettiini de methetmeyen, zarif,
banlk yaparak sknt ierisinde geirdi; dindar, ayn zamanda marur ve mca-
buna ramen iirlerinde ailesiyle hep deleyi seven bir airdi. Kolaylkla ve ir-
vnmtr. Bu arada kabilesinden ba-
ticlen syledii lirik iirlerinde edeb
zlarnn yerletii Basra'ya gidip gelir-
sanatlar rahat kullanrd. slbu sa-
ken kendisi gibi Temmli olan Ferezdak'-
lam, dili ak, tekellften uzak ve henk-
la arkada oldu; onun, iiri sayesinde
li olduundan iirleri kolayca ezberlenir
kabilesi arasnda ne kadar byk bir iti-
ve dillerden dmezdi. nsann estetik
bar ve servet sahibi olduunu grd. Bu
duygusunu tatmin eden, duygu, dn-
sralarda Ferezdak'la aralarnda nazre
ce ve lirizmin i ie rld nesib, ga-
eklinde balayan, daha sonra nekiz
zel ve mersiyeleri ok baarldr. Hiciv-
(ayn vezin ve kafiyedeki atma iirleri) ola-
leri ise hakaret dolu, kaba ve serttir. Bu
es-S- rak gelien atmalarnn sebebi, her iki
yzden devrinin dier airleriyle arasn-
airin aileleri arasnda eskiden beri mev-
da birok hadise cereyan etmitir. Bu
cut olan rekabet ve anlamazlktr. Bu
trden olan baz beyit ve ktalar divan-
konuda Ferezdak'n ailesi air Gassn
nn nerine alnmamtr. Buna karlk
b. Zheyl'den destek istemi, Gassn da
gazelleri son derece nezih, methiyeleri
Cerr'in ailesini hicvetmiti. O zamana
dine aykr dmeyecek mahiyettedir.
kadar iir yazmam olan Cerr durumu
Esasen Cerr slm airlerinin nde ge-
renince bir recezle Gassn' hicvetti.
len simalarndandr. Zira o slm devir-
Daha sonra air Bas el-Mc'nin Gas-
sn'a yardm etmesi, Ferezdak'n da onu de doup yetimi, Kur'n- Kerm'den
desteklemesi zerine bu defa Cerr Fe- ok etkilenmi, her vesile ile slm de-
rezdak' hicvetti ve bylece Ferezdak'la erleri yceltmi, bata iki olmak ze-
aralarnda yllarca srecek olan hiciv ya- re slmiyet'e aykr olan eyleri ve baz
r balam oldu. kavramlar sadece hiciv maksadyla kul-
lanmtr. Cerr'in fkeli anlarnda sy-
Cerr, Emevler'le Abdullah b. Zbeyr
ledii iirlerin en baarl iirleri olduu
arasnda kan ihtilfta bn Zbeyr ta-
nakledilir. Emevler devrinin dier b-
rafn tutunca bu defa dier airlerle kar-
yk airleriyle mukayese edildiinde Ce-
lkl olarak birbirlerini hicvetmeye ba-
et-T- rr'in hiciv ve mersiyede, Ferezdak'n fahr
11, 505- ladlar. lde bedevilerin iinde varlk
ve gazelde, Ahtal'm da mersiye ve iki
gsteremeyeceini anlayan Cerr, kabi-
tasvirinde daha baarl olduklar gr-
lesinin de arzusuna uyarak ilm, edeb
I, lr. Ferezdak iirlerinde kendini ycel-
ve siyas hareketlerin merkezi olan Bas-
Fet- tir, hasmn yererdi. Cerr ise hasmnn
Tehzbut- ra'ya yerleti. Irak umumi valisi Haccc
kusurlarn bir bir sayar, kusur bulamaz-
vastasyla Halife Abdlmelik b. Mervn'n
sa icat ve isnat ederdi. Hicivleri nezih
(685-705) sarayna girdi. Halifeyi kskan-
olan Ahtal ise hasmn ayplar f a k a t ha-
dracak derecede vd Haccc'n tak-
karet etmezdi. Eb'l-Al el-Maarr Ah-
dir ve iltifatlarna mazhar oldu. Bu ara-
tal' Nbiga'ya, Ferezdak' Zheyr'e, Ce-
da Ferezdak airlere madd menfaat te-
rr'i A''ya benzetmitir. Cerr'in en-
min ederek onlar Cerr aleyhine tahrik
sb* ilmini dier iki airden daha iyi
etti. Fakat kendisiyle Ahtal'dan baka
n
bildii de kaydedilmektedir. Onun diva-
hibir air Cerr ile yaramad. Emev fe-
tihlerine dair iirleriyle Abdlmelik hak-
knda birok kasidesi bulunan Cerr'in yade baz duygulu gazelleri, ili mersi-
Abdlmelik'in oullar Veld, Sleyman, yeleri, hicivleri ve byleyici tasvirleri-
Yezd ve Him ile devrinin dier Emev dir. En duygulu ve en samimi gazeli, ha-
halifeleri iin de methiyeleri vardr. Din- nm Halide hakknda yazd "Kasde-
darl, i f f e t ve drstl ile tannan t'n-nniyye"sidir. Ayrca onun lm
Halife mer b. Abdlazz'e de (717-720) zerine yazd mersiye de son derece
methiyeler yazd ve onun tevecchn duygulu ve etkileyicidir.
kazand. Hakknda methiye syledii kim- Cerr'in divan, kavminin baarlar ile
selerden kendisinden nce v e f a t eden- dmanlarnn yenilgileri hususunda ta-
lerin ou iin, hatta rakibi Ferezdak iin rih bir belge niteliindedir. Cerr, devri-
dahi divannda samimi mersiyeleri mev- nin nemli ahsiyetlerini, baarl ve ba-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

ansz simalarn, ldrlen ve esir edi-
len kimseleri anlatr; aynca bu dnemle
ilgili sosyal ve ahlk hadiselerden, hi-
lfet idaresinden ve dier itima olay-
lardan bahseder. Divannda az da olsa
Fars dili ve kltrne ait unsurlar bu-
lunmakta ve Farslar' baz meziyetleriy-
le vmektedir. Divannn eitli basklar
vardr (nr. M u h a m m e d A b d l m n ' i m e-
evrib, I-II, Kahire 1313; M u h a m m e d es-
S v ' n i n erhi ve M u h a m m e d b. H a b b ' i n
notlar ile, Kahire 1354; nr. Kerem el-Bus-
tn, Beyrut 1 3 7 9 / 1 9 6 0 ; nr. N u ' m n M .
E m n Th, I-V, Kahire 1 3 8 9 - 1 3 9 1 / 1 9 6 9 -
1971). H. Merdem Bek'in de iaret etti-
i gibi (bk. MMlADm., X X X , 531) krktan
fazla airle nekiz eklinde atmalar
bulunan Cerr'in, bu airlerinkiyle birlik-
t e kendi nakzalan toplanabilseydi her-
halde Arap iirinin en byk divan mey-
dana gelirdi. Fakat bunlardan sadece Fe-
rezdak ve Ahtal ile olan atmalar top-
l a n a b i l m i v e Nek'izu Cerr ve'l-Fe-
rezdak (nr. A. A. Bevan, I-III, Leiden 1905-
1912; Kahire 1353/ 1935), Nek'izu
rr ve'l-Ahtal (nr. A n t o n Slhn el-Ye-
s, Beyrut 1922) adlaryla neredilmitir.
Nek'izu Cerr ve'l-Ahtal her ne ka-
dar Eb Temmm'a nisbetle neredilmi-
se de bn'n-Nedm eserin Asma tarafn-
dan derlenip bir araya getirildiini sy-
lemektedir (el-Fihrist, s. 253).
BBLYOGRAFYA:
Cerr b. Atyye, Dvn (nr. Kerem el-Bustn),
Beyrut 1960, nirin mukaddimesi, s. 5-7; Eb
Zeyd el-Kure, Cemhere (nr. M. Ali el-Hi-
m), Dmak 1406/1986, II, 897-906; Cumah,
Fuhlu-u'ar* (Beyrut), I, 297-302, ayrca
bk. ndeks; bn Kuteybe, e-i'r ve'-u'ar*,
s. 464-470; Eb'l-Ferec el-sfahn, el-Ean,
VIII, 3-89; bn'n-Nedm, el-Fihrist (veym),
s. 253; Abdlkdir el-Badd, Hiznet'l-edeb,
I, 75-78; Brockelmann, GAL, I, 56; SuppL, I,
86; Blachre, Trhu'l-edeb, s. 570-584; evki
Dayf, et-Tetavvur ve't-tecdld fi'-i'ri'l-Emev,
Kahire 1959, s. 131-218; a.mlf., Trhu'l-edeb,
II, 276-289; Marn Abbd, Edeb'l-rab, Bey-
rut 1960, s. 136-139; Sezgin, GAS, II, 356-359;
Nihad M. etin, Eski Arap iiri, stanbul 1973,
s. 76, 79; Abdlvehhb es-Sbn, u'ar' ve
devvn, Beyrut 1978, s. 112-114; Hseyin Ha-
san, A'lm Temm, Beyrut 1980, s. 167-171;
ly Hv, el-Ahtal f sretih ve nefsiyyetih ve
i'rih, Beyrut 1981, s. 51-55, 224-251; mer
Ferruh, Trhu'l-edeb, I, 650, 664-677; C. Zey-
dan, db, I, 251-255; Hann el-Fhr, el-M-
cez fi'l-edebil-'Arab ve trhih, Beyrut 1985,
I, 585-605; Ahmed Hasan ez-Zeyyt, Trhu'l-
edebi'l-'Arab Ibask yeri ve yl yok], s. 119,
122-124, 167-171; Halil Merdem Bek, "Cerr",
MMlADm., XXX (1955), s. 177-190, 353-366,
529-543; "Cerr", A, III, 109; A. Schaade - [H.
Gtje], "Dlari", E/2 (ng.), II, 479-480.
M ZLFKAR TCCAR
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
r CERR el-MTELEMMS
(bk. MTELEMMS).
CERR!
(bk. EB MUHAMMED el-CERR).
r CERRYYE n birgn AsmaFnin meclisinde Cerm ken-
(ijijfJi)
Zeydiyye'den
Sleyman b. Cerr'in
(. h. II. yzyln ortalar)
grlerini benimseyenlere verilen ad
(bk. SLEYMAN b. CERR).
L
r CERM
( vyi)
Eb mer Slih b. shk el-Cerm
(. 225/840)
Basra dil mektebinin
nde gelen limlerinden.
L J
Ce- Ailesi ve doum tarihi hakknda bilgi
bulunmamaktadr. Cerm nisbesini ne-
reden ald hususunda kaynaklarda ke-
sin bilgi yoksa da yle anlalyor ki ara-
lannda yaad Yemen'deki Cerm b. Rab-
bn kabilesinden dolay umumiyetle el-
Cerm diye tannm, himayelerini gr-
d yine Yemen kabilelerinden Becfle'-
ye balanmak suretiyle bazan el-Becel
diye de anlmtr.
Dil ve edebiyat Ynus b. Habb, Ah-
f e el-Evsat, Eb Ubeyde Ma'mer b. M-
senn, Eb Zeyd el-Ensr, Asma gibi
devrinin byk limlerinden tahsil et-
mitir. Sbeveyhi'ye yetiememi, f a k a t
onun mehur el-Kitb'm, kendisinden
ok faydaland hocas Ahfe el-Evsat'-
tan ehliyetle ve derin bir vukufla ilk ri-
vayet edenlerden olmutur. Daha sonra
da onu aralarnda Mberred, Eb Os-
man el-Mzin gibi tannm ahsiyetle-
rin de bulunduu pek ok kimseye okut-
mutur. Nitekim Mberred, hocas Cer-
m'nin, Sbeveyhi'nin sistemini en iyi bi-
len nahivci ve el-Kitb' en iyi anlayan
gvenilir bir kimse olduunu syleyerek
herhalde onu dier hocalan olan Eb H-
tim es-Sicistn ve Mzin ile mukaye- en kelimelerin yapsna dair olduu an-
se etmek istemitir. Ayrca CermFnin f-
kh, hadis ve ahbr sahalarnda da sz
sahibi bir lim olduu kaydedilmekte-
dir.
Kaynaklarn bildirdiine gre bir hac
dn kendisiyle birlikte sfahan'a git-
tii Feyz b. Muhammed onu 20.000 dir-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CERM
~1 hemle taltif etmi, ayrca nahiv ve lgat
sahalannda dersler okutmas karln-
da ona yllk 12.000 dirhem gelir tahsis
etmitir. CermFnin Badat'a gittii, ora-
~1 da Yahy b. Ziyd el-Ferr ile aralarn-
da ilm bir mnazara cereyan ettii ve
^
bu mnazarada Ferr'ya galip geldii bi-
linmektedir (bk. Hatb, XIV, 153). Ancak
disinin nahvi en iyi bilen kimse olduu-
nu syleyince Asma bir beyitte geen bir
kelimeyi sormu yanl cevap alnca da
-alay ederek- "evet sen nahvi iyi biliyor-
sun" diye karlk vermitir. Byle tar-
{
tmalardan ok holand ve mnazara
esnasnda yksek sesle konutuu iin
~ kendisine "sesini ykselten" anlamn-
da "en-nebbc" lakab verilmitir. 225
(840) ylnda v e f a t eden Cerm'nin lim,
fzl, dindar ve ahsiyet sahibi bir ki-
i olduunda kaynaklar ittifak etmi-
lerdir.
Eserleri. Filolojik meselelerin ve din
ilimlerin byk gelime gsterdii bir
zaman ve muhitte yetien, dolaysyla
dil, edebiyat ve din ilimlerde temayz
eden Cerm, bata sarf ve nahiv olmak
zere eitli sahalarda eserler yazm-
tr. Ancak bunlardan gnmze kadar
gelebilen olmamtr. Kaynaklarda zik-
redilen balca eserleri ise unlardr: 1.
el-Ferh. Sbeveyhi'nin el-Kitb'mm muh-
tasar olduu iin eserine "yavru" anla-
mnda bu ad vermitir. el-Kitb'daki
1050 beyitten sadece ellisinin kime ait
olduunu tesbit edememitir (Zbey-
d, s. 75). Eb Htim'in beenmedii ve
hakknda, "Kendisi bir kitap yazsayd da-
ha iyi olurdu" dedii eseri nahiv limle-
rinden Muf en-Nehrevn erhu Muh-
taari'l-Cerm adyla erhetmitir (Sez-
gin, IX, 193). el-Ferh'in baka erhle-
rinin bulunduu da kaydedilmektedir.
Cerm nahve dair baka eser yazmad-
n bizzat ifade ettiine gre (Zbeyd,
s. 74) ona nisbet edilen Muhtaaru nah-
vi! -mte'allimn, el-Ferh'in bir ba-
ka ad olmaldr. 2. es-Sre. bn'l-KftF-
y e g r e sret'n-neb konusundaki n-
dir eserlerden biridir. 3. Tefsru ebniye-
ti'l-Kitb. el-Ebniye diye de bilinen bu
eserin Sbeveyhi'nin el-Kitb'mda ge-
l a l m a k t a d r . 4. Tefsru arbi Sbevey-
hi. Garb Sbeveyhi diye de kaydedi-
len eser el-Kitb 'da geen ndir keli-
melerin izahna dair olmaldr. Cerm'-
nin ayrca el-cArz, et-Tenbh ve et-
Teniye ve'l-cemc adl eserlerinden de
bahsedilmektedir.
413
 CERM
BBLYOGRAFYA:
Sbeveyhi, el-Kitb (nr. Abdsselm M. H-
rn), Kahire 1399-1403/1977-83, nirin mu-
kaddimesi, I, 27, 38; Zeccc, Meclisul-'ule-
m' (nr. Abdsselm M. Hrn), Kahire 1403/
1983, s. 111, 234-235; Srf, Ahbru'n-nah-
viyyne'l-Bariyyn (nr. Muhammed brhim
el-Benn), Kahire 1981, s. 84-85; Eb Bekir
ez-Zbeyd, Tabakt'n-nahviyyn ve'l-lua-
uiyyn (nr. Muhammed Eb'1-Fazl), Kahire
1973, s. 74-75; bn'n-Nedm, el-Fihrist, Beyrut
1398/1978, s. 84; Hatb, Trhu Badd, IX,
313-315; XIV, 153; bn'l-Enbr, Nzhet'l-
elibb' (nr. Muhammed Eb'1-Fazl), Kahire
1386/1967, s. 143-145; Sem'n, el-Ensb, III,
234-235; Ykt, Mu'eem'l-deb', XII, 5-6;
bn'l-Kft, nbh'r-ruot, II, 80-83; bn Halli-
kn, Vefeyt, II, 485-487; bn'l-Cezer, ye-
t'n-nihye, I, 332; bn Tarberd, en-Ne-
m'z-zhire, II, 243; Syt, Buyetul-vu't,
II, 8-9; Kef'z-zunn, I, 493; bn'l-md, e-
zert, II, 57; Brockelmann, GAL, I, 108; Mu-
hammed Bkr el-Hnsr, Ravzt'l-cennt,
Tahran 1331, IV, 133; Kehhle, Mu'cem'l-
m'ellifn, V, 3; Werner Caskel, Gamharat an-
nasab das genealogische des Hism bn Mu-
hammad al-Kelb, Leiden 1966, I, 222, 327; II,
259; Hadce el-Hads, Kitb Sbeueyh ve u-
rhuh, Badad 1386/1966, s. 257; Sezgin,
GAS, IX, 72-73, 173, 193; evki Dayf, el-Med-
ris'n-nahviyye, Kahire 1976, s. 111-115; mer
Ferrh, Trhu'l-edeb, II, 232; Nihad M. etin,
"Mberred"' A, VIII, 779. m
M KR A R S L A N
r C E R R H b. A B D U L L A H
( ^ ift-)
Eb U k b e Cerrah b. Abdillh el-Hakem
(. 1 1 2 / 7 3 0 )
Emevler devri kumandan ve
valilerinden.
Aslen Dmakl olup daha sonra Bas-
ra ve Kfe'ye yerleti. lk asker ve idar
bilgi ve tecrbelerini Haccc'n himaye-
sinde kazand. Abdurrahman b. Muham-
med b. E'as ile Haccc arasnda cere-
yan eden Deyrlcemcim Sava'na birlik
kumandan olarak katld, ancak byk
bir baar kazanamad. 87 (706) ylnda
Haccc tarafndan Basra milliine ta-
yin edildi ve Halife Veld'in lmne (715)
kadar bu grevde kald. Daha sonra geti-
rildii Vst millii mer b. Abdlazz'in
halife olmasna kadar devam etti. Yeni
halife Yezd b. Mhelleb'i Horasan valili-
inden azledip hapsedince ondan boa-
lan yere Cerrh' tayin etti (99/717-18).
Fakat Cerrh Horasan'n kl ve krbala
idare edilebilecei fikrinde olduu iin
valilii uzun srmedi ve ayn yl azledile-
rek yerine Abdurrahman b. Nuaym el-
Gmid getirildi. Cerrh, II. Yezd'in hil-
f e t e gemesi zerine hapisten kaarak
isyan eden Yezd b. Mhelleb'e kar gn-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
414
derilen Mesleme b. Abdlmelik'in ku- ald yardmc kuvvetlerle beraber ha-
mandasnda Akr Sava'na katld. kann olu Barck kumandasnda Cer-
rh'a kar harekete geti. slm ordu-
Cerrh b. Abdullah'n hayatnn ikinci
dnemini Hazarlar'la yapt savalar te- su dank bir durumda olduu iin Ha-
kil etmektedir. Nitekim 104 (722-23) y- zarlar'a mukavemet edemiyordu. Hazar-
lnda Sbeyt en-NehrnFnin malp ol- lar Mugan'a kadar ilerleyip burasn da
ele geirdiler. Cerrh Hazar ordusunun
mas zerine Halife II. Yezd, Hazarlar'
kuvvetini dikkate almadan ve Suriye'den
durdurmak ve Sbeyt'in intikamn al-
mak iin Cerrh b. Abdullah kumanda- gelmekte olan yardmc kuvvetleri bek-
snda byk bir orduyu yola kard. Cer- lemeden savaa girdi. Yaplan savata
rh'n hareketini renen Hazarlar Der- Cerrh ar bir yenilgiye urad ve bu
yenilgi onun azline sebep oldu.
bend'e ekilerek savunma tedbirleri al-
maya baladlar. Cerrh ise Berdea'ya Halife Him 111 (729-30) ylnda kar-
varp birka gn ordusunu dinlendirdik- dei Mesleme'nin yerine Cerrh b. Ab-
ten ve Hazarlar' aldatmak iin bir md- dullah' tekrar rmniye ve Azerbaycan
det Berdea'da kalacan etrafa yaydk- valiliine tayin ederek Hazarlar'a kar
cihada memur etti. Cerrh ayn yln ya-
tan sonra geceleyin Derbend'e yarm fer-
sahlk bir m e s a f e d e bulunan Bblci- znda Tiflis zerinden Belencer'e yr-
hd'a vard. Hazarlar ise Cerrh'n sz- yp oray aldktan sonra Hazarlar'n ba-
lerine aldanarak gerekli tedbirleri alma- ehri olan Beyz'y kuatarak zaptetti.
mlard. Cerrh ertesi gn iki kuman- Cerrh b. Abdullah'n k geirmek
dann ganimet toplamak ve Hazar or- iin Azerbaycan'a dnmesinden istifade
dusu hakknda bilgi edinmek iin gn- eden Hazarlar kar hcuma getiler. 112
derdi; kendisi de 25.000 kiilik ordu- ylnn balarnda (730 ortalar) Erdebil'e
suyla Derbend'e 6 fersahlk uzaklkta- kadar ilerleyen Hazar ordusu bu ehrin
yannda yaplan sava kazandlar. Cer-
ki Nehrrrn'da karargh kurdu. Hazar
ordusu balarnda hakann olu olduu rh ve askerlerinin byk bir ksm sa-
halde slm ordusu ile karlat. Cer- va meydannda hayatlarn kaybettiler.
rh'n bir nutkuyla balayan savata Ha- Erdebil'i igal eden Hazarlar aknlarna
zarlar malp oldular. Onlar takip eden devam ederek Musul civarna kadar iler-
n
Cerrh yol zerindeki baz kaleleri zap- lediler.
tettikten sonra Belencer nlerine gelip Cerrh b. Abdullah Hazarlar ile yapt-
ehri kuatt. Muhasara srasnda iki ta- savalarda gsterdii kahramanlk-
raf da ar kayplar verdiler. Nihayet Cer- larla tannm ve slm kaynaklarnda
rh'n birlikleri Reblevvel 104'te (Aus- "Batal'l-slm" (slm kahraman) ve "F-
^ tos-Eyll 722) Belencer'e girmeyi baar- ris ehli'-m" (Suriyeliler'in cengveri)
dlar. Cerrh, kn yaklamas ve Hazar- unvanlaryla anlmtr. bn Srn'den ha-
lar'n kar taarruz iin hazrlandklarn dis nakletmi, Safvn b. Amr, Yahy b.
renmesi zerine klamak zere geri Utayye ve Reba b. Fedle de kendisin-
ekildi ve halifeden yardm istedi. den rivayette bulunmulardr.
105 (723-24) ylnda hcum sras Ha- BBLYOGRAFYA:
zarlar'da idi. Bir nceki yl uradklar Halfe b. Hayyt, et-Jabakt, I, 362; Beiz-
yenilginin cn almak iin hareket eden r, Fth (Fayda), s. 289, 294, 295, 621, 622;
Ya'kb, Trih, II, 302, 308, 315; Taber, Trih
Hazar ordusu Derbend'i geerek rmni-
(de Goeje), II, 1091, 1191, 1208, 1266-1310",
ye'ye bir akn yapt. Cerrh b. Abdullah 1346, 1352-1356, 1413, 1453, 1462, 1527,
mukabil harekete geip Hazar ordusu- 1530, 1531, 1545; a.mlf., Chronique de Taba-
nu malp etti ve baz ehirleri ele ge- ri (trc. H. Zotenberg), Paris 1958, IV, 269-276;
irdi. Ertesi yl Cerrh'n Hazarlar'a kar- Zeheb, A'lmun-nbelV, 189-190; J. Well-
hausen, Arap Devleti ve Suktu (trc. Fikret Il-
baarl bir seferi daha vuku bulduy-
tan), Ankara 1963, s. 127, 151, 214; D. M. Dun-
sa da kaynaklarda bu hususta ayrntl lop, The History of the Jevish Khazars, New
bilgi bulunmamaktadr. York 1967, s. 62-68; a.mlf., "Djarrh b. Abdal-
lah", E!2 (Fr.), II, 494-495; Hakk Dursun Yl-
107 (725-26) ylnda Halife Him b.
dz, slmiyet ve Trkler, stanbul 1976, s. 26-
Abdlmelik Cerrh b. Abdullah'a yardm- 30; Abdlmn'im Mcid, et-Trhu's-siys li'd-
c kuvvetler gndererek tekrar Hazarlar'a devleti'l-'Arabiyye 'ar'l-hulef'i'TEmeviy-
kar s e f e r e kmasn emretti. Cerrh yn, Kahire 1982, s. 279, 298-299; Ahmed Zeki
Safvet, Cemheret res'ili'l-'Arab, Beyrut, ts.
muhtelif istikametlere birlikler gnder-
(el-Mektebetul-llmiyye), II, 289-292; Barthold,
mek suretiyle Hazarlar' ypratmak is- Trkistan (1990), s. 204; Zeki VelidTogan, "Ha-
tiyordu. Mslmanlarn bu devaml akn- zarlar", A, V / l , s. 398-399.
larna kar Hazar hakan komu hkm-
darlardan yardm istedi. Hazar ordusu S HAKKI DURSUN YILDIZ
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

CERRAH M E H M E D P A A
(. 1013/1604)
Osmanl sadrazam.
L _l
Aslen devirmedir. Enderun'da yetiti
ve Has Oda'da cerrahlk grevinde bu-
lundu. Daha sonra yenieri aas oldu.
1578'de Kaptandery Piyle Paa'dan
dul kalan Hce Gevheri Memlk Sultan'-
la evlendi. 1579'da beylerbeyilie tayin
edildi. 1581'de Rumeli beylerbeyi, Mart
1582'de de Boyal Mehmed Paa'nn ye-
rine drdnc vezir oldu. Bu grevde
iken III. Murad'n olu ehzade Mehmed'i
(III. Mehmed) snnet etti. Bu sebeple bun-
dan sonra "cerrah" lakabyla anld. 1584'-
t e nc vezir oldu; ubat 1587'de az-
ledilmesine ramen ayn yln haziran
aynda yeniden vezirlie tayin edildi. An-
cak 1589'da Gence seferi sonrasnda,
100 dirhem gmten 500 ake kesil-
mesi gerekirken 2000 adet ayar dk
ake kesilmesi ve bunun zerine sipahi-
lerin ayaklanmas sonucu Sadrazam Si-
yavu Paa, eyhlislm eyh Efendi
ve Vezir brhim Paa ile birlikte azle-
dildi. 29 Ocak 1593'te yeniden drdnc
vezirlie tayin edilen Cerrah Mehmed Pa-
a bir yl sonra nc vezir oldu. 1596'-
da Eri seferi dolaysyla Belgrad'da bu-
lunan ordunun zahiresini temine memur
edildi. 4 Mart 1596'da sefere kt ve E-
ri Kalesi kuatmasna katld. Bundan
sonra ikinci vezir ve sadret kaymaka-
m oldu. 9 Nisan 1598'de Hadm Hasan
Paa'nn azli zerine sadrete getirildi.
Ancak hastal sebebiyle Dvn- Hm-
yun'a gelemedii ve devlet ilerini nian-
c vastasyla sarayndan yrtt iin
6 Ocak 1599'da azledildi, yerine Damad
brhim Paa getirildi. 7 ban 1012 (10
Ocak 1604) tarihinde v e f a t etti ve yap-
trd caminin hazresindeki trbeye g-
mld.
stanbul'da Aksaray'dan Kocamusta-
fapaa'ya giden yol zerinde ve Cerrah-
Cerrah
Mehmed
Paa'nn
trbesi -
Cerrahpaa /
istanbul
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
paa adyla mehur olan semtte Mimar
Dvud Aa'ya bir cami (1002/1593-94),
trbe, m e d r e s e (Cerrah M e h m e d
Sultnsi v e y a G e v h e r Han Sultan Medre-
sesi), mektep, dershane, sebil, eme,
adrvan ve ifte hamam yaptrmtr.
Hamam 1908'de kapanm, daha sonra
da bakmszlktan yklmtr. Caminin
kesinde yer alan eme de harap du-
rumdadr.
BBLYOGRAFYA:
Selnik, Trih (Ipirli), I, 135, 180, 185-186,
210-211, 305, 394; II, 551, 560, 571-572, 635,
690, 733-735, 744, 768, 770, 789; At, Zeyl-i
ekik, s. 337-338, 375, 379, 480, 589; Peuy-
lu brhim, Trih, II, 25, 193, 209-210, 223,
326, 360, 482, 483, 746; Nam, Trih, 1, 187,
213-214; Hadkat'i-vzer, s. 49; Danimend,
Kronoloji, III, 59, 76, 111, 168, 185, 191-192.
S Y U S U F HALAOLU
F C E R R A H H N E - i MRE
(bk. MEKTEB-i TIBBYYE).
L J
r n
CERRAHLER
( )
Filistin, Belk ve
Kuzey Arabistan'da yaayan ve
IV-V. (X XI.) yzyllarda bu blgede
nemli rol oynayan bir aile.
Cerrhler, Arabistan'da Ec ( W-') ve
Selm dalar arasnda bulunan anayurt-
larn terkeden Kahtn Tay kabilesine
mensupturlar. Bu kabile nce Halep ve
evresine yerlemi, daha sonra rdn
snrlar ierisindeki Belk, Havran ve D-
mak'a g etmitir. Kaynaklar bu ka-
bileden cmert, gl ve yardm sever
bir Arap kabilesi olarak bahsederler.
Filistin'de Remle'yi merkez edinen Cer-
rhler Msr yolu zerinde bulunan mev-
kilerinin stratejik nemi sebebiyle Msr'a
hkim olan Ftmler'le Suriye'de hkm
sren hnedanlar arasnda cereyan eden
olaylara karmlardr. 360 (971) yln-
da Karmatler Remle'yi istil edince Eb
Muhammed Abdullah el-Hasen ile be-
raber Dafel b. Cerrh et-T'yi burada
brakmlard. Dafel'in yannda hd-
ler'den bir grup bulunmaktayd.
Karmatler 974 ylnda Msr' ikinci
defa istilya kalktklarnda Ftm Ha-
lifesi Muiz-Lidnillh, Hassn b. Cerrh'a
100.000 dinar vererek onu Karmatler'-
den ayrlmaya ikna etti. Sonuta Karma-
tler ok sayda l ve yaral brakarak
Msr' terketmek zorunda kaldlar. Cer-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CERRAHLER
rhler'in, kendilerine verilen para kar-
lnda mttefiklerine ihanet etmeleri
Paa belirgin bir vasflar gibi grnmektedir.
975 ylnda da Dafel b. Cerrh et-T,
Fatm Halifesi Azz-Billh ile 100.000
dinar karlnda anlatktan sonra mt-
tefiki olan Trk emri Alp Tegin'i (Alf Te-
kn) ona teslim etmitir (977). Bu olay-
dan sonra Ftm Halifesi Azz-Billh
979'da onun Remle zerindeki hkimi-
yetini tand ve idareyi Mferric b. Da-
fel et-T'ye brakarak onu mkfatlan-
drd. Mferric zalimane bir idare kur-
mu, ayn zamanda Ftmler'e ballk
gstermeye devam ederek ok mal top-
lam ve Filistin'in gney tarafnn b-
yk bir ksmn idaresi altna almtr. F-
tmler'in bu duruma kar kmadklar
anlalmaktadr. nk Cerrhler, Kar-
matler ve Hamdnler'in Dmak' istil
etmek iin 980 ylnda balayan hcum-
lar karsnda tampon vazifesi gryor-
lard.
Mferric, Hamdnler'den Eb Talib'i
yenilgiye uratarak ldrdkten sonra
Remle'ye dnd ve halka ok zulmetti.
Makrz, bn'l-Cerrh'n lkeye hkim
olduunu, Tay kabilesinin oraya gelme-
siyle ziraatn tamamen durduunu sy-
lemektedir. Cerrhler savalar ve dier
karklklarla uratklar iin ziraat ya-
^ plamamtr. Savalar yznden blge
halk alkla kar karya kalmt.
Mferric Ftmler'e kar samimi de-
ildi. Frsat bulduka onlarn aleyhinde
bakalaryla i birlii yapyordu. Onun
lkeyi tahrip etme ve karklklar kar-
ma hususunda ar gitmesi zerine F-
tmler ona kar Trk emr Yeltein ku-
mandasnda bir ordu sevketmitir (982).
Yeltein'e malp olan Mferric nce
Antakya'ya, ardndan da Humus'a kat.
Bizans'n Antakya valisinden yardm is-
tediyse de bir sonu alamad. Daha son-
ra tekrar Hamdnler'e katld. Ftm
Veziri bn Killis Mferric'in tehlikeli bir
adam olduunu bildii iin Halife Azz'e
onu kesinlikle affetmemesini ve kendi-
siyle i birlii yapmamasn syledi. Fa-
kat buna ramen 380 (990-91) ylnda
Ftmler'le Mferric arasnda bir ittifak
yapld anlalmaktadr. Bu ittifakn,
Abbs halifesiyle haberlemek ve onun-
la i birlii yapmakla sulanan Dmak
Valisi Mnr el-Hdim'in ortadan kaldrl-
mas iin yaplm olmas da muhtemel-
dir. Nitekim Ftmler 381'de (991-92)
Emr Meng Tegin ve Cerrhler'le bir-
likte Mnr el-Hdim'i yenilgiye uratt-
lar. Dmak'n yeni valisi Cey b. Samsa-
415
CERRHLER
ma 997'de Remle'yi geri almak isteyen
Mferric'e hcum ederek onu Tay da-
larna ekilmek zorunda brakt. Fakat
daha sonra Mferric'i affedip kendisini
yeniden Remle'ye vali tayin ettiler. Bu-
na ramen Mferric Ftmler'in zayf
bir ann yakalamak iin frsat koliuyor-
du. Ftm halifesi, Mferric'in oullan
Ali, Hassn ve Mahmd'u 1005-1006 yl-
lar arasnda Kahire'de karlam, onlar
da Ftm halifesi iin 16.000 asker top-
ladktan sonra Msr'da Ftm varln Hassn b. Mferric'e, Dmak ve evresi
tehdit eden ve Emev Halifesi Him b.
Abdlmelik'in soyundan gelen Eb Rik-
ve el-Veld'in ortadan kaldrlmas konu-
sunda kendisine yardmc olmulardr.
Ancak bu dostluk da uzun sre devam
etmedi. Halife Kuds'teki Kyme Kili-
sesi'nin yklmasn emrettiinde Mfer-
ric hristiyanlarn desteini salamak
iin kilise binasnn yeniden yaplmasna
yardm ettii gibi Hassn da babas, iki
kardei ve amcas ldrlnce Ftm srmedi ve Sinn b. Uleyyn el-KelbFnin
halifesinden korkup kaan vezir Eb'l-
Ksm Hseyin b. Aii el-Marib'yi hi-
maye etmitir. Ftm halifesi daha son-
ra hediyeler gndererek Hassn'n gn-
ln alm ve Suriye ordular kumanda-
n ve Dmak Valisi Yrh'a kar ondan
yardm istemi, o da bu istei kabul et-
mitir.
Eb'l-Ksm Hseyin b. Ali, Cerrh-
ler'i, Ftmier'e kar Eb'l-Fth el-M-
sev adyla tannan Mekke Emri erif
Hasan b. Ca'fer el-AlevTye biat etmeye
tevik etti. Eb'l-Fth Eyll 1012'de
Remle'ye geldi ve emirlik binasna indi.
Cuma gn emr, at zerinde Mferric,
oullar ve Tay kabilesinin dier emirle-
ri de yaya olarak mescide kadar gitti-
ler. Biat merasimi orada tamamland
ve Mekke emrine Rid-Lidnillh laka-
b verilerek adna para bastrld.
Ftm halifesi bu durumdan son de-
rece rahatsz oldu. Fakat Cerrhler'in
soyguncu, kaypak ve saldrgan oldukla-
rn bildii iin ona g r e davranmay ve
onlar para ile kazanma yollarn aramay
tercih etti. Bu ekilde Mferric'in oul-
larndan Mahmd ve Ali'ye 50'er bin
dinar ve eitli hediyeler vererek onla-
rn yeni halifeyi desteklemesine engel
oldu. Ftm halifesi Hassn'a da eitli
yerleri ikt* etti. Halife Hkim-Biemril-
lh 1013 ylnda Cerrhler'i tehdide ba-
lad. Ayn yl Mferric lnce Ali ile Mah-
md Ftmier'e itaat arzettiler. Hassn
da annesini halifenin kz kardei Sittl-
mik'e gnderip af diledi; halife Filistin'i
ona ikt etti. Mferric'in lmnden son-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
416
ra Ftmler'in duruma hkim olmasna
kadar blgede karklklar ve yamalar
devam etti. Mferric'in olu Hassn da-
ha ok bantan yanayd. 1016 ylnda F-
tmler'in Halep'i kuatmasnda onlara
yardmc oldu. Fakat bu bar uzun sr-
medi. Hassn 411 (1020-21) tarihinde
Ftmier'e isyan edip Suriye'nin gne-
yindeki byk bir sahay istil etti, Kilb
ve Kelb kabileleriyle anlaarak Suriye'yi
aralarnda paylatlar. Filistin ve evresi
V, 366 vd.; bn'l-Kalnis, Trhu
Sinn el-Kelbye, Halep ve evresi de S-
lih b. Mirds el-KilbFye verildi.
Kaynaklar bu anlamann Ftmler'in
sonu demek olduunu kaydetmektedir-
ler. Daha sonra bu mttefik Bizans
mparatoru II. Basileios ile grp Ft-
mier'e kar ondan yardm istediler. An-
cak Bizans'la Ftmler arasndaki dost-
luk balar Bizans'n bu tekiif kabul et-
mesine engel oldu. Fakat bu ittifak uzun
vd.; Mustafa Murd ed-Debb, Bildn Fi-
1028 ylnda lmnden sonra bozuldu.
Kelb kabilesinin yeni emri Ftm Hali-
fesi Zhir ile birleti, Hassn ve bera-
berindekiler ise Bizans hakimiyetindeki
topraklara katlar ve 1031'deki Efmi-
ye kuatmasnda onlara katldlar.
Cerrahler Remle'ye ancak Ftm Em-
ri Anu Tegin ed-Dizber'nin 1041'de
lmnden sonra dnebildiler. O srada
Suriye'de karklklar hkm sryor-
du. Hassn b. Mferric et-T Remle'ye
dnd ve Filistin'i istil etti.
Bu tarihten sonra kaynaklarda Cer-
rahler hakknda bilgi bulunmamakta-
dr. Ancak yllar sonra Hassn'n yeen-
leri Humeyd b. Mahmd ile Hzim b. Ali
Kahire'de yakalanp hapsedilmitir. Cer-
rhler'in emirlii uzun sre devam et-
medi. Zira bulunduklar blge 1071'de
Seluklu Emri Atsz b. Uvak'n idaresi-
ne geti.
lk T Emirlii ortadan kaldrldktan
sonra VI. (XII.) yzylda Mferric'in ah-
fdndan Fazl b. Reba, ert ve Belk
blgesinde yeni bir slle tesis etti. Z-
beyd, Kelb, Mezhic ve Hzeyl gibi baz
kabileler de ona katld. Kaynaklar l-i
Reba'nn Hal seferleri srasnda milis
kuvvetleri veya nizam ordular halinde
mslman hkmdarlarn emrinde sa-
vatklarn kaydederler.
501'de (1107-1108) Suriye'ye gelerek
Seluklular'n hizmetine giren Fazl b. Re-
ba kaypak davranlan yznden Atabeg
Tutegin tarafndan Dmak'tan uzak-
latrld. Fazl'n soyundan gelen emrier
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
VIII. ( X I V . ) yzyl sonlanna kadar varlk-
larn srdrdler. Bunlarn mehur si-
malar unlardr: Emr'l-Arab Mni' b.
Hadse (. 630/1233), Sultn'l-Arab s
b. Mhenn b. Mni' (. 683/1284), Ah-
med b. Hicc b. Yezd (. 6 8 0 / 1 2 8 1 ' d e n
sonra), Mhenn b. s (. 735/1335),
Hyr b. Mhenn (. 7 7 6 / 1 3 7 4 ) ve Mu-
hammed b. Nuayr b. Hyr (. 808/1405).
BBLYOGRAFYA:
bn Miskeveyh, Tecrib'l-mem, Kahire 1914,
Dmak (Zek-
kr), s. 5, 6, 34, 39,40-47, 50-54, 56, 118-119;
bn'l-Cevz, el-Muntazam, VI, 228; bn'l-Esr,
el-Kmil, VIII, 614 vd.; IX, 6 vd.; X, 68; bn'l-
Adm, Buyetut-taleb (Beyrut Amerikan ni-
versitesi Ktp.), V, 128-129; bn Fazlullah el-
mer, Meslik'l-ebr, Sleymaniye Ktp., III.
Ahmed, nr. 797, III, 27 vd.; a.e. (nr. Muham-
med b. Ali b. Hasan), Beyrut 1975, s. 106 vd.;
Kalkaend, ubhu'l-a', VII, 186; Makrz,
tti'z'l-hunef5 (nr. Cemleddin e-eyyl),
Kahire 1967, s. 252; bn'l-Furt, Trh (Rabat
Ktp.), VI, 119; Zambaur, Manuel, s. 102; Dev-
dr, ed-Drret'l-mudfe, Kahire 1961, s. 123
listn, Amman 1384-96/1965-76, IV, 392-395;
Mustafa el-Hyr, el-lmretut-T'iyye, Um-
man 1981, s. 41 vd.; Ali Sevim, Suriye ve Filis-
tin Seluklular Tarihi, Ankara 1983, s. 64-65.
B M U H A M M E D A B D L K D R HUREYST
r CERRHYYE n
Halvetiyye-Ramazniyye tarikatnn
Nreddin Cerrh'ye
(. 1 1 3 3 / 1 7 2 1 )
nisbet edilen bir kolu.
L J
Nreddin Cerrahnin tarikat silsilesi,
eyhi Aleddin Ali Kstendil (. 1143/
1730-31), Ali Lofav, Debb Ali Rm,
Mestizde brhim Rm, Mesti Ali R-
m vastasyla Ramazniyye'nin kurucusu
eyh Ramazan MahfTye (. 1025/1616),
daha sonra Muhyiddin Karahisr, Ka-
sm elebi ve zzeddin Ali Karamn ile
Halvetiyye'nin drt ana kolundan biri
olan Ahmediyye'nin kurucusu Yiitba
Ahmed emseddin'e (. 910/1504) ular.
Tarikatn kurucusunun sahbeden Eb
Ubeyde b. Cerrh neslinden geldii ve-
ya stanbul'un Cerrahpaa semtinde do-
duu iin "Cerrah" nisbesini ald ve
tarikatna da Cerrhiyye denildii eklin-
deki rivayetlerden ikincisinin doru ol-
duu kabul edilir.
Nreddin Cerrh hilfet aldktan sonra
stanbul Karagmrk'te Canfed Hatun
Camii'nin yannda Bakkal smil Efendi
adl bir kii tarafndan kendisi iin yap-
trlan konakta bir sre ibadet ve irad-

la megul olmu, daha sonra ayn yerde
III. Ahmed'in ina ettirdii dergha ta-
narak tarikat faaliyetlerini burada sr-
drmtr (Hseyin Vassf, V, 42).
Derghn ald 1115 (1703) yl, ta-
rikatn kurulu tarihi olarak kabul edi-
lebilir. Cerrhiyye bu tarihten itibaren
Nreddin Cerrh ile stanbul ve dnda
faaliyet gsteren halifeleri tarafndan
yaylmaya balamtr. Tarikatn Nred-
din Cerrahden balayarak biri Serta-
rikzde Mehmed Emin Efendi (. 1173/
1759-60) ile devam edip Muhzrzde Ali
Ziyeddin'e (. 1335/1917) kadar geldi-
i tesbit edilen, dieri ci Mehmed H-
smeddin (. 1169/1755), Abdurrahman
Hilm (. 1215/1800), Mehmed rif De-
de (. 1238/1823), Abdlaziz Zihn (.
1270/1854), Mehmed Rzeddin Yaar
(. 1331/1913), brahim Fahreddin ((Eren-
den], . 1966) ve onun halifeleri Muzaf-
f e r Ozak (. 1985) ile Sefer Dal vastasy-
la gnmze ulaan iki silsilesi vardr.
eyh Sertarikzde Emin Efendi, Cer-
rhiyye'nin zellikle stanbul'da yayl-
masnda nemli rol oynam ve bu se-
beple kendisine "pr-i sn" denilmitir.
Nreddin Cerrh'nin dier halifesi eyh
Yahy Morav (. 1184/1770) memur ola-
rak gittii Mora'da tarikat yaymtr.
eyh Yahy Morav'nin h c e g n ' d a n ol-
mas ve devlet riclini iyi tanmas tari-
katn itibarn arttrm ve byk mik-
tarda madd yardmlar yaplmasna yol
amtr. Mesel Cerrh kaynaklarnda,
III. Mustafa dneminde (1757-1774) sad-
razam olan Muhsinzde Mehmed Paa'-
nn Cerrh dervii olduu ve Nreddin
Cerrh'nin hal tercmesini kaleme ald-
iftiharla anlatlmaktadr. Cerrh eyh-
leri daha sonraki dnemlerde de devlet
ricliyle ilikilerini devam ettirmilerdir.
Nitekim yine Cerrh kaynaklarnda, II.
Mahmd'un Rumelihisar'ndaki Kara-
ba Tekkesi postniini, "p Atlamaz" la-
kabyla tannan eyh Mehmed tf'a (.
1251/1835) byk sayg gsterdii sy-
lenmektedir.
XVIII. yzyldan zamanmza kadar Cer-
rhiyye tarikatna ait olduu bilinen yir-
mi dokuz tekkeden yirmi drd stan-
bul'da bulunmaktayd. Nreddin Cerra-
hnin halifelerinden eyh Ziyeddin Meh-
med elebi'nin Edirne'de, Tekirdal eyh
Mustafa'nn Tekirda'da ve Musullu eyh
Seyyid Ynus'un Musul'da atklar tek-
keler, kurucularnn lmnden sonra
baka tarikatlarn eline gemitir. Yah-
y MoravFnin Mora'da bulunduu sra-
da Anabolu (Nauplia) ve Tripolis'te at
iki tekkeden sonuncusunun 1820-1821'e
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CERRH YYE
kadar Cerrhiyye'nin elinde bulunduu Yaczde ve rif Dede, Eyp Otakiar'-
bilinmektedir. da eyh Ali Efendi, Bahekap'da Yldz
XVIII. yzyln ilk yarsnda, stanbul'- Dede ve Nuruosmaniye'de aylakzde
da Karagmrk'teki Nreddin Cerrh tekkeleridir.
sitnesi'nin yan sra eyh Sertarikz- S. Anderson, 1921'de stanbul'da on
de Mehmed Emin, Fatih Kumrulu Mes- Cerrh tekkesi bulunduundan sz eder.
cid civarnda ve Eyp Nianclar'da Ser- Tekke ve zviyelerin kapatld 1925 y-
tarikzde adyla bilinen tekkeleri, eyh lnda yalnz be Cerrh tekkesinin fa-
ci Mehmed Hsmeddin de Fatih Ot- aliyette olduu grlmektedir. Bunlar
luku Yokuu'nda Hceg Mescidi Tek- Cerrh sitnesi, her iki Sertarikzde,
kesi'ni kurmutur. Bu sonuncusuna ci ci Mehmed Hsmeddin ve Karagz
(pliki) Mehmed Hsmeddin Tekkesi tekkeleridir.
de denilmektedir. Bunlara ayn yzyln Cumhuriyet devrinin g artlar al-
ikinci yarsnda on tekke daha ilve edi- tnda Cerrh sitnesi'nin dndaki tek-
lerek tekke says on drde ykselmitir. keler faaliyetlerini srdrememilerdir.
Bunlardan, nce Rumelihisan'ndaki Dur- Nreddin Cerrh'nin Halvetiyye'nin db
mu Dede Tekkesi Sertarikzde'nin ha- ve erknna getirdii yenilikler kendisin-
lifelerinden eyh Mehmed Sdk'n (. den sonraki eyhler tarafndan geliti-
1176/1762-63) eline gemi, eyh Halil Ni- rilmi, bu durum Cerrhiyye'nin tasav-
zm Efendi ile (. 1189/1775) ordu ey- vuf gelenekleri asndan son derece zen-
hi Hfz Mustafa Efendi (. 1209/1794) gin bir tarikat olmasn salamtr.
kendi adlaryla anlan birer dergh a-
Nreddin Cerrh Mrid-i Dervn
mlardr. Yine Sertarikzde'nin halife-
adl rislesinde, eyhin biat etmek iste-
lerinden eyh brhim Efendi (. 1 1 9 4 /
yen kiinin halini "ilhm- ilh" yoluy-
1780) Eyp'teki Tamvar Tekkesi post-
la bildiini sylerken son dnemde is-
niini olmutur. eyh Yahy Morav'nin
tihreye bavurulmutur. Tarikata inti-
halifesi Zerdecizde Hseyin Efendi (.
sap etmek isteyen kii bir Cerrh der-
1201/1786-87) Silivrikap'daki Karagz
vii vastasyla durumu sertarik veya a-
Tekkesi'ne eyh olmu, bunlara ilveten
ya syler, o da eyhe bildirir. Biat s-
skdar'da eyh Hfz smil ile Feyzul-
rasnda eyh efendi tevhidhnede der-
lah Efendi tekkeleri Cerrhler'e intikal
vi adayna tarikatla ilgili tavsiyelerde
etmitir. Bunlardan ilki 1820'ye, ikinci-
bulunduktan sonra biat glbangi ekilir.
si 1850'lere kadar Cerrhler'de kalm-
Nreddin Cerrh'nin tertip ettii "vird-i
tr. Feyzullah Efendi Tekkesi bu tarih-
kebr" okunur; ardndan cemaatle sabah
ten sonra bniyye'ye gemitir. Ayr-
namaz klnr ve zikir halkas tekil edi-
ca ksa bir mddet Cerrhler'in elinde
lir. Sonraki dnemlerde biat merasimi
kaldktan sonra eyhlerinin lm veya
herhangi bir vakitte yaplmaya balan-
baka tekke postniinliine tayinleriy-
mtr. Zikirden sonra dier derviler tev-
le dier tarikatlara geen birka tekke
hidhneden dar karlar. Meydanc de-
daha mevcuttur. Bunlardan Yavuzselim'-
de aday eyhin huzuruna gtrr. eyh
deki Sal Mustafa Efendi Tekkesi, N-
efendi defa istifar ettirip "men-
reddin Cerrh'nin halifelerinden eyh
t"y okuttuktan sonra kendisi de tv-
Sleyman Veliyyddin'in mridi eyh Sa-
be ve biatla ilgili yetleri okur ve dua
l Mustafa (. 1173/1759-60) tarafndan
eder. Sabah namaznn snnetiyle farz
kurulmu, onun vefatndan sonra Rif-
arasnda otuz defa hls sresini oku-
iyye'ye gemitir. Dier tekkeler, ehza-
masn, ikindi namazndan sonra otuz
deba'ndaki eyh Helva ile Topkap'da-
defa salt selm getirmesini, akam
ki Harr Mehmed Efendi tekkeleridir.
namazndan sonra yine otuz defa "es-
eyh Helva Tekkesi Cerrhiyye eyhi
tafirullah" demesini, her namazdan son-
Mustafa Bedestnnin (. 1208/1793-94)
ra kelime-i tevhidi 100 defa zikretme-
uhdesinde iken vefat zerine Rifiyye'ye,
sini ve grd her ryay kendisine an-
Harr Mehmed Efendi Tekkesi ise ey-
latmasn syler. Tarikata intisap eden
hi Mehmed Efendi'nin lmyle ( 1 2 1 8 /
slike trenle devety renginde araky-
1803) Sinniyye'ye intikal etmitir.
ye giydirilir. Bundan sonra dervi eyhi-
nin tavsiyesi zere hls, salavat ve is-
XIX. yzylda Fatih'teki Nianc, Seyyid
tifar tamamlayncaya kadar zikre de-
Vilyet ve Hamzazde tekkeleriyle K-
vam eder. Daha sonra esm zikrine ba-
kmustafapaa'daki Sirkeci Dede Tek-
lar. eyh efendinin belirledii sre iin-
kesi ksa bir zaman iin Cerrhiyye'ye
de esm-i seb'ay (l ilhe illallah, Allah,
gemitir. Bandrmalzde bunlara il-
h, Hak, hay, kayym, kahhr) srasyla
veten be tekkeyi daha Cerrh tekke-
zikredip slkn tamamlar. Son isim-
leri arasnda sayar. Bunlar skdar'da
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 417
 CERRH YYE
Cerrhiyye tarikatnn kurucusu Nreddin Cerrh adna
d z e n l e n e n bir levha {Nreddin Cerrah Tekkesi - Karagmrk /
!sranbul)
de grlen zuhrat ile dervie ta ve hr-
ka "tekbir edilir". Bylece bazan yllarca
devam eden zikir ameliyesinden sonra
slkn tamamlayan dervi halife olur.
Derviin bu esmlara devam ederken
okumas gereken baz dualar vardr. Bun-
larn en nemlisi Nreddin Cerrh'nin
tertip ettii "evrd- sagr"dir.
Halife olan kii esm-i seb'aya Nred-
din Cerrh'nin itihad zere hafta dev-
riyesi olarak devam eder. Halvetiyye ta-
rikatnn esas olan yukardaki esm-i
seb'ay Dede mer Ren (. 892/1487)
"vehhb, fetth, vhid, ahad, samed"
isimlerinin ilvesiyle on ikiye karm,
Nreddin Cerrh de bunlarn ilkine usul,
ikincisine "al" ve "azrr'i ekleyerek f-
r adn vermi, ayrca tebdlt (kadr,
kav, c e l l , c e m l , c e b b r , m l i k , v e d d ) v e
t e b e d d l t ( k e r m , b s t , azz, m u i z , g a n ,
mun, latf) adn verdii yedierden on
drt isim ilvesiyle esm saysn yirmi
sekize karmtr. Cerrhiyye tarikatn-
da hafta devriyesi, drt blme ayrlan
bu yirmi sekiz esmdan meydana gelir.
Halife bu drt grubun her birinden s-
rasyla birini alarak meydana getirdii
drt esm ile cumartesi gnnden ba-
lamak zere her gn esmy deitir-
mek suretiyle hafta boyunca zikre de-
vam eder. Kendisine en son olarak "latf"
ismi telkin edilince iczeti verilir.
Cerrhiyye tarikatnda kadnlara da
hilfet verildii grlmektedir. brahim
Fahreddin Efendi, kendisinin Fatma M-
kerrem, Emine Binnaz ve Emine Nimet
Bac adl kadn halifesi olduunu sy-
ler. Divan airi Ftnat Hanm da Yahy
erefeddin Efendi'nin halifesidir. Tari-
katn ilk dneminde yazl iczetnme
verilmezken sonraki dnemlerde, bir der-
ghn eyhliine tayin edilmek iin ge-
rekli olduundan, halifeye ta ve hrka
giydirilirken iczetnme de verilmeye
balanm, bu iczetnmenin aday esm-
y tamamladnda mhrlenmesi det
olmutur. czetnmeye sahip olan ha-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
418 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
life ta ve hrka giydirmeye ve esmy
tekmil ettirmeye yetkilidir.
Tarikat esaslar db (diz st otur-
m a k , sr s a k l a m a k , e y h h u z u r u n d a a z ko-
numak, eyhi nazardan karmamak, eyh
n e v e r i r s e kabul e t m e k , m a h l k a t a h o r bak-
mamak), a h k m (meveddet, sehvet,
kn, s a b r , t e v e k k l , t e f e k k r ) , b i n
teslim, zhd, kanaat, takva), a h b b (ihsan,
zikir, terk, h a v f , r e c ) d e n i l e n
me ayrlr.
Cerrhiyye Ehl-i snnet inanlarna
ok sk ekilde bal bir tarikattr. Ni-
tekim Nreddin Cerrh halifelerine bu
hususta sk tlimat vermi, bu maksat-
la Birgiv'nin Vasiyetnme'sm zellikle
okuyup okutmalarn emretmitir.
Cerrhiyye tarikatnda halvet esasen
krk gn olmakla beraber sonraki d-
nemlerde yirmi sekiz, on sekiz, yedi ve
son olarak gne kadar indirilmitir.
Slik beinci esm olan "hay" zikrine
balarken halvete girer. Halvete akam
namazndan sonra eyhin de katld
zel trenle balanr. Slik halvethne-
den ancak farzlar cemaatle klmak iin
namaz vakitlerinde ve iftardan sonra k-
sa bir sre kabilir. Halvet sresince der-
vie gnde bir defa arpa veya avdar ek-
mei, pirin, un veya mercimek orbas,
yedi adedi gememek artyla zeytin,
hurma veya incir verilir. Halvet sresi
tamamlannca eyh halvethnenin kap-
sna gelerek "y h" diye seslenir; slik
de "eyvallah" diyerek kapy aar ve ey-
hin elini per. Yats namazndan sonra
tarikat yini icra edilir ve slike trenle
yeil tarikat tac giydirilir. Ancak son d-
nemlerde halifeye sar ta giydirilmeye
balanmtr. Halifenin ya krkn ze-
rinde ise ayrca kendisine yine zel bir
trenle as "tekbir edilir". Sar uhadan
yaplan Cerrh tac yirmi dall olup ze-
rine beyaz cneyd destar sarlr.
Tarikatn ilk dnemlerinde "muhib"
ve "hizmet dervii" denilen iki dervi ti-
pi bulunmaktayd. Muhib eyhe malyla
hizmet ederdi; "hizmetniin" denilen hiz-
met dervileri ise tekkedeki eitli ile-
rin yrtlmesiyle grevliydiler. eyhle
birlikte on drt kiiden (sertarik, a, z-
kirba, i m a m , m e y d a n c , t r b e d a r , kapc,
a s d a r , nakib, p a z a r c , e r a c , sk, f e r r
meydana gelen hizmetniinler, hiyerar-
ik bir sralama ile grevlerini yrtr-
lerdi. Ancak bugn muhib olan dervi-
ler de hizmet grevini yapmaktadrlar.
Dergh, "meydan" ad verilen drt ay-
r kurul tarafndan ynetilir. Postniin
(eyh), sertarik ve adan oluan ve "-
ya-
(tvbe,
drt bl-
Cerrhiyye tarikatnn kurucusu Nreddin Cerrh'nin ken-
di adyla anlan tekkedeki sandukas
ler meydan" denilen kurul mnev iler-
den, bunlara zkirba, imam, meydanc
ve trbedarn katlmasyla oluan "yedi-
ler meydan" adl kurul idar ilerden so-
rumludur. Hizmetniinlerin oluturduu
ve ihvanla ilgili meselelerin grld-
kurula "on drtler meydan", hizmet-
niinlerin ihvan arasndan setii yirmi
alt derviin katlmasyla meydana ge-
len kurula da "krklar meydan" ad ve-
rilir. Postniin bu drt meydann da ba-
kandr. Postniin bulunmad takdirde
hizmetniinler srayla bakanlk yapar-
lar. Meydanlar zel meydan glbangiyle
alr. sitne potniinliinin boalmas
halinde posta oturacak yeni eyh iin
"icls merasimi" denilen bir tren yap-
lr. Makam postu Halvetiyye tarikat kol-
larnda krmz iken Cerrhiyye'de ma-
vidir.
Yeni bir tekke alaca zaman sitne
postniini tarafndan tayin edilen eyhe
krmz bir post, bir kandil ve Nreddin
Cerrh'nin ad yazl bir levha hediye edi-
lir ve tren yaplr.
Cerrh tacnn rengi sar-turuncu, te-
pesi sivrice olup destan yeil, drt terk-
li ve krk dalldr (Yahy Agh, s. 92). Te-
pesi kanarya sars renginde olan ve h-
ls sresi yetlerinin sonundaki be "dal"
harfine iaret eden drt terke ayrlm
yirmi dall ta ise yalnz sitne eyhle-
rine mahsustur. Sertarikzde Mehmed
Efendi kolundan gelen eyhlerin tala-
rnn tepesi turuncudur.
) Cerrhiyye tarikatnda nceleri yin
(mukabele) pazartesi gnleri le na-
mazndan sonra icra edilirken imdi per-
embe akamlan yaplmaktadr. yin
kud ve devrn-kymdir. Vakit na-
maz klndktan sonra zikir halkas te-
kil edilir. Kelime-i tevhid nce mhur
makamnda defa gayet ar, daha

Nreddin Cerrah Tekkesi'nin meydan
sonra hzlca krk defa zikredilir. Her 100
adette zikrin ritmi deitirilerek kelime-i
tevhid zikri en az 500'e ulatrlr. Bu ri-
tim deiikliine "perde kaldrma" ad
verilir. Bu srada zkirba "durak" de-
nilen bir ilhi okur. Daha sonra salt
selm getirilerek topluca ayaa kalklr
ve devrn zikir balar. Postniin tevhid-
hnenin ortasna doru yrr. Derviler
el ele tutuup "ism-i h"yu zikrederek
sola doru devrana balarlar. Zkirba
zikrin ritmine uygun bir beste ile ilhi
okumaya balar. Postniin, Nreddin Cer-
rahnin trbesine ynelip niyaz ederek
bir kere dndkten sonra sertarikin hal-
ka iine girmesini iaret eder. Zikre di-
er Cerrh tekkeleri eyhleri katlyor-
sa onlar da halkann iine girerek post-
niinle beraber dnerler. Bu dn s-
rasnda makam postu ve trbe yn-
ne geldiklerinde bir kere daha dnerler.
Cerrh tarikatnda zikir halkasnn ii-
ne "kutubhne", makam postu ve tr-
be ynnde gelindiinde yaplan dn-
e "tavaf" ad verilir. lk perdenin kald-
rlmasndan sonra sol eller yanda bulu-
nann ensesine, sa eller beline konulur.
"Kol atmak" denilen bu hareketi yaptr-
mak meydancnn grevidir. Her perde
kalknda devrann hz arttrlr. Devran-
da kol atlnca zkirba ile zkiran dev-
randan kar, zkirba makam olan di-
rein nnde ilhiler okurlar. "sm-i h"-
nun sonuna doru postniin kutubhne-
de Nreddin Cerrh'nin sandukasna
ynelerek zikri idare etmek iin ayak vu-
rur. "Ayak vurmak", hac srasnda Saf
ile Merve arasndaki sa'yi, nefs-i emm-
reyi ayaklar altna almay, ilh azameti
tefekkr etmeyi simgeler. Daha sonra
"ism-i hay" zikredilir. sm-i hay zikri s-
rasnda ounlukla postniin halkadan
karak zikrin idaresini sertarika bra-
kr. Bu srada postniin hrkasn ve ta-
cn karp sertarika verir, koynundan
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CERRH YYE
kard arakyyesini giyer. Sertarik de
halkadan kp makam postunun n-
ne gelerek, "yi bilin ki Allah'n vellerine
korku yoktur ve onlar znt ekmeye-
ceklerdir" (Ynus 10/621 melindeki ye-
ti okur ve postniinin hrkasn e kat-
layarak stne tacn koyar. Daha sonra
kendisi de ta ve hrkasn karr, ara-
Cerrhiyye
kyyesini giyerek zikre katlr. Dier der-
tac
viler de devrana takke ile devam eder- (stanbul
ler. Sadece zkirba ta ve hrkasn - Belediye
Mzesi.
karmaz. "Hay" zikri devam ederken ser- Envanter,
tarik "y mevlm, h Allah, hay h" de- nr. 3 0 9 6 / 4 )
yince devranda kollar zlr, sa tara-
fa dnlp "hay hay h" diyerek zikre Tarikat byklerinin menkb ve ta-
devam edilir. "Vef devri" denilen bu dev- rikatlaryla ilgili geleneklerin kaybolma-
ran Nreddin Cerrh'ye Zeyniyye me- mas iin gayret gsteren Cerrh eyh-
ayihinden eyh Vef'nn (Muslihuddin leri, Trk tasavvuf tarihinin gelenekleri-
bnu 1-Vef, . 896/ 1491) tecell suretiy- ni tesbit asndan nemli eserler kale-
le ilham ettiine inanlr. Vef devrin- me almlardr. Cerrh eyhlerinden Ab-
den sonra saf tekil edilip sessiz olarak dllatif Fazl Glen-i Azzn adl ese-
"ism-i hay" okunur, daha sonra rka rinde Nreddin Cerrh ile halifelerinin
gider gibi eilinir, dorulurken segh ve 1876 ylna kadar btn Cerrh eyh-
makamndan zel bestesiyle ve yksek lerinin biyografilerini anlatmtr. bra-
sesle, giderek hzlanan bir ritimle ism-i him Fahreddin Efendi'nin akrabalarn-
hay okunmaya devam edilir. sm-i hay dan Tokz ailesinin elinde bulunan bu
zikrinin sonunda okunan ilhiye "cumh- eserin, Nreddin Cerrh ve yedi halife-
r durak" denir. Durak okunurken post- sinin biyografilerini ihtiva eden bir ze-
niin trbe tarafna doru yrr, dervi- ti Millet Ktphanesi'ndedir (Ali Em-
ler de o tarafa dnerler. Daha sonra sa r, er'iyye, nr. 1099). brahim Fahreddin
tarafa devir yaplr. Sultan Veled'in Efendi, amcas Yahy Galib'in (. 1315/
Nreddin Cerrh'ye mnen rettiine 1897) Makm- Hazret-i Pr'den Gze-
inanlan bu devre "Sultan Veled devri" rn Eden Eizze-i Meyih Tercim-i
ad verilir. Daha sonra el tutularak hal- Ahvli adl bir kitabndan bahsetmek-
ka tekil edilip saa doru "Allah, v- teyse de bu eserin nerede olduu bilin-
hid, ahad, samed" diyerek zikre devam memektedir. brahim Fahreddin'in Cer-
edilir. Birka devirden sonra "hayy'l- rhiyye'nin tarih, usul, db, tekilt ve
kayym, y Allah" isimleri zikredilir. Da- gelenekleriyle kendisine kadar Cerrh
ha sonra devran "ism-i h" ile sola dn- sitnesi eyhlerini ve kendi halifelerini
drlr. Bu srada zkiran ilhi okuma- a n l a t a n Envr- Hazret-i Pr Nreddin
ya devam eder. sm-i h ile birka devir adl iki ciltlik eseri, Trk Tasavvuf Msi-
yaplnca zkirba ve zkirler beste ile kisi ve Folklorunu Aratrma ve Yaat-
"l ilahe illallah, Muhammedn reslul- ma Vakf Ktphanesi'ndedir. Fahreddin
lah,;sallallahu aleyhi ve sellem", ilerin- Efendi'nin tarikatla ilgili Sualnme (s-
den biri "ve salli al erefi nri cemi'l- tanbul 1339) adl bir eseri daha vardr.
enbiyi ve'l-mrseln ve'l-hamd li'llhi
Sadrazam, kad, mderris, asker, imam,
rabbi'l-lemn" der. Bu srada eller b-
raklr. Bir ar- erif ve sessiz olarak bel- hattat, zenaat erbab, esnaf gibi eit-
li bir dua okunur. Bu arn okunmasn li toplum kesimlerine mensup Cerrh
da Nreddin Cerrh'ye Baheddin Nak- eyhlerinin birounun hece vezniyle "nu-
t u k " l a r y a z d (bunlarn bazlar iin bk.
ibend tavsiye etmitir. Mecliste bulu-
nan -hulef ve sertarika kdemleriyle F- Sualnme) bilinmekle birlikte ilerinden
tiha verilir. Daha sonra salt selm oku- pek byk air kmamtr. Kaynaklar-
nur ve tekbir getirilerek zikir meclisi bi- da yalnz eyh Mehmed Memi Tevfik
tirilir. Postniin bulunmad zaman zik- (. 1248/ 1832) ile Hfz Seyyid Mehmed
ri sertarik ile adan kdemli olan, bun- kir'in (. 1265/1849) divanlar olduu
lar bulunmazsa meydanc idare eder. zikredilmektedir. Sertarikzde Mehmed
Emin, Fzl Mehmed Emin (. 1220/1805),
Mevlid, Regaib, Berat ve Mi'rac kan- Hfz Seyyid Mehmed kir, Seyyid Ab-
dilleriyle Kadir gecesinde sadece sit- dlaziz Zihn ve Yahy Galib gibi baz Cer-
nede yin icra edilir. rh eyhlerinin risleler yazd kayde-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 419
 CERRH YYE
dilmekteyse de bu rislelerin birou
kaybolmutur. Bunlardan Mehmed -
kir'in Ntku's-savb adl rislesi gn-
mze kadar gelmitir. Bunlara Muzaf-
f e r Ozak'n rd, Envr'l-kulb, Z-
net'l-kulb, Ak Yolu gibi eserlerini
ilve etmek gerekir.
Tekkelerin kapatlmasndan sonraki
yllarda faaliyette olduu bilinen yeg-
ne Cerrh eyhi brahim Fahreddin Efen-
di'dir. sitne postniini iken tekkelerin
kapatlmas zerine trbedar olmu, bu
tarihten sonraki g artlarda tarikat
srdrmeyi baarm, 1964'te eyhlik
makamn halifelerinden Muzaffer Ozak'a
brakmtr.
Muzaffer Ozak dneminde (1964-1985)
topluma alarak yeni ve gncel bir ni-
telik kazanan Cerrhiyye, eyhin sohbet
ve eserleriyle Bat dnyasna ve Ameri-
ka Birleik Devletleri'ne kadar ulam,
buralarda tekkeler almtr. Muzaffer
Ozak'n lmnden sonra makama b-
rahim Fahreddin Efendi'nin halifelerin-
den Sefer Dal gemitir.
BIBLIYOGRAFYA:
Abdllatif Fazl, Glen-i Azzn (Tokz aile-
si ktphanesinde), vr. 5", 8b, 23b; a.mlf., Gl-
en-i Azz, Millet Ktp., Ali Emr, er'iyye, nr.
1099, vr. 3b, 4a, 5a, 13a; Harrzde, Tibyn, 1,
vr. 212a, 214a, 216b; a.mlf., el-Kaull-mbn
f ahuli'-eyh Nreddin, Millet Ktp., Ali Em-
r, er'iyye, nr. 813, vr. 29b-30a; Tomar-Halue-
tiyye, s. 36, 96-98; Hseyin Vassf, Sefne, V,
37-54; smet Tekmilet'-ekik, Ktp., TY,
nr. 9290, vr. 151b, 152a, 155'-; Bandrmalz-
de, Mir't't-turuk, stanbul 1306, s. 40; a.mlf.,
Mecma-i Teky, stanbul 1307, s. 6 ;
med Sami. Esmr- Esrr, stanbul 1316, s. 44-
45; Zkir kr, Mecma-i Teky (Tay), s.
70; brahim Fahreddin, Enur- Hazret-i Pr N-
reddin el-Cerrh, Trk Tasavvuf Msikisi ve
Folklorunu Aratrma ve Yaatma Vakf Ktp-
hanesi (stanbul); Yahy Agh, Ftuue-i Es-
rr- Tc- Sadet (yazma, Nihat Azamat'taki
fotokopi), s. 92; enay Yola, Schejch Nred-
din Mehmed Cerrahi, und sein
1982, s. 38-44; Fulya Atacan, Sosyal Deime
ue Tarikat. Cerrahiler, stanbul 1990, s. 44, 86-
95; Samuel Anderson, "Dervish Orders of Cos-
tantinople", MW, XII (1922), s. 53-61; Nihat
Azamat, "Nreddin Cerrahi", TDEA, VII, 84-
85 ' H
r CERRHYYE-i L H N Y Y E
(juy y>-)
XV. yzyl hekimlerinden
Amasyal Sabuncuolu erefeddin'in
Ftih Sultan Mehmed'e
^ ithaf ettii tp kitab.
Endls slm hekimlerinden Eb'l-
Ksm ez-Zehrv'nin (. 427/10361 Ki-
tb' t-Tasrif lmen c aceze
adl tp kitabnn XXX. blmn tekil
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
420
eden cerrahlkla ilgili ksmn byk l-
de tercmesi olmasna ramen fazla-
dan iki fasl ile baz aletlere ve hasta
tedavilerine ait minyatrler ihtiva etme-
sinden dolay ondan ayrlr. 870 (1465)
ylnda yazlan kitap, XV. yzyldaki Trk
cerrahlnn seviyesini gstermesi ya-
nnda o devir Anadolu Trkesi'nin zel-
liklerini yanstacak tarzda harekelenmi
bir eser olmasndan dolay da Trke'nin
Cerrhiyye-i
gramer ve fonetii asndan kaynak du-
ilhniyye'der]
rumundadr; ayrca minyatrleriyle de bir minyatr
sanat tarihilerinin aratrmalarna ko- (Mille! Kip.,
nu olmutur.
Tip, nr. 79/353,
vr. 47-)
1927'de Ali Canip'in (Yntem) ilim le-
mine tantmasndan itibaren gnm- muhtelif hastalklarn dalama yoluyla
ze kadar eitli ynleriyle incelenmitir tedavisini elli alt minyatr ve on bir cer-
(bk. bibi ). Eserin nshas mevcuttur. rah alet ekliyle, doksan alt fasl olan
Bunlardan Paris Bibliotheque Nationale II. bab, eitli ameliyatlar elli sekiz min-
(Suppi., Turcs, nr. 693) nshas ile stanbul yatr ve 146 cerrah alet ekliyle ve otuz
Millet Ktphanesi (nr. 79/353) nshas alt fasl olan ili. bab da krk ve kkla-
Sabuncuolu'nun kaleminden kmtr. rn tedavisini yirmi drt minyatr, on
apa Tp Fakltesi Tp Tarihi Ktpha- bir alet ekliyle tarif eder. Dalamayla
nesi'nde bulunan nc nsha (TY, nr. ilgili tedavi noktalarnn bir ksmnn aku-
263), sayfalarndan birou eksik olma- punktur noktalan ile ayniyet gsterdii
sna ramen sanat deeri yksek min- anlalmtr.
yatrleriyle tannmtr. Bu yazmann BIBLIYOGRAFYA:
en mkemmeli, Ftih'e sunulan ve l. Ba- A. Sheyl Onver, erefeddin Sabuncuolu
yezid'in mhrn tayan Paris nsha- Kitbl Cerrahiyei lhaniye (Cerrahnme), s-
sdr. Bu deerli eser bilinmeyen bir ta- tanbul 1939; a.mlf., "Sabuncuolu erefet-
tin'in Cerrhiyye Kitabnda Gze Ait Bahis-
rihte saraydan karlm, 1860 ylnda
ler, Resimler ve zahlar", Gz Klinii, 1/3, s-
Ysincizde lm Efendi tarafndan bir tanbul 1943; Advar, Osmanl Trklerinde lim,
Fransz hekimine hediye edilmi ve 1871'- s. 51-52, 5 7 ; N. Baylav, Fatih Sultan Mehmed
de de Bibliothque Nationale'e intikal Deurinde Telif, Terceme ue stinsah Edilen Tp
Meh- Eserleri ile illar, stanbul 1953, s. 5 - 3 8 ; Ve-
etmitir. 1 8 x 2 6 , 5 cm. ebadmdaki bu
cihe Klolu, Cerrahiye-i ilhaniye, Ankara
nsha, her biri on yedi satr harekeli
1956; P. Huard - M. Drazen, Le Premier Ma-
Trk neshi ile yazlm 205 varaktan te- nuscrit Chirurgical Turc, Charaf ed-Din (1465)
ekkl etmektedir. Cetvellerle dikkat et lliustre de 140 Miniatures, Paris 1960; Sar-
ekmesi istenen balklarda krmz m- ton, Introduction, I, 1216-1217; M. S. Spinx -
G. L. Levvis, Abulcasis on Surgery and Instru-
rekkep kullanlmtr. sayfalk nsz,
ments of the Welcome Institute of Medicine,
be beyitlik bir iir ve yirmi sayfalk
London 1973; Ali Haydar Bayat. "Trk Tp Ta-
Orden, Berlin bab ve fasllar gsteren bir fihristten rihinde Akupunktur ve Dalama Tedavisi",
erefeddin Sabuncuolu, Kayseri 1985, s. 179-
187; a.mlf., "Amasyal Sabuncuolu erefed-
din B i b l i y o g r a f y a s " , Tp Tarihi Aratrmalar,
nr. 2 (1988), s. 92-101; Ali Canip [Yntem], "Cer-
rahiyet'l-Haniye: Tababet Tarihimiz Nok-
Cerrhiyye-i ilhniyye'r\\r ta-i Nazarndan Mhim Bir Eser", HM, 11/42
ENAY YOLA mellif n s h a s n d a m i n y a t r l bir sayfa
(1927), s. 303; F. K. Beksan, "Cerrah Sabun-
(Bibiiothque Nationale. Suppi., Turcs. nr. 963, ur. 186 fl )
cuolu Eserlerinin Ebulkasm Zehrav Eseri
^ ile M u k a y e s e s i " , Trk Tp Tarihi Arkiui, (II /
11, stanbul 1939, s. 96-101; N. ehsuvarolu -
Gnl Gresever, "Bilim ve Sanat Tarihi Ba-
kmndan Sabuncuolu Cerrahiyesi", Kltr
ue Sanat, sy. 4, Ankara 1976, s. 44-51; Nil Sa-
r, "Cerrahiyet'l-Haniye'de Dalama Yo-
j luyla "Ml-i Hlya" Tedavisi ve Akupunktur
Yntemi ile Karlatrlmas", Tp Tarihi Ara-
trmalar, nr. 2 (1988), s. 85-91; Adnan Ter-
ziolu, "erefeddin Sabuncuolu, Fatih D-
neminin nl Trk Hekimi", TT, XVI (1991),
cani't-te'lf
s. 28-30. 1i
MFFL A L I HAYDAR BAYAT
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

CERRAHLIK
L _l
Modern tp dilindeki chirurgie terimi-
nin Arapa karl, cerh "yaralamak,
yaralanmak" kknden treyen cirha
kelimesidir. lm-i cirha veya bugnk
Trke'de kullanld ekliyle cerrah,
cerrahiye, cerrahlk eski kaynaklarda,
"nsan bedeninde ortaya kan yaralarla
bu yaralarn cinslerini anlatan, hasta or-
ganlarn il kullanmak yahut kesilip -
karlmak suretiyle tedavilerini gsteren,
bu konuya dair her trl il ve aletler-
le ilgili bilgiyi ieren ilim daldr" diye ta-
rif edilir; modern kaynaklarda ise tbbn
bir ubesi olarak ele alnp "tedavi ilmi-
nin el ve aletle mdahaleyi gerektiren
blm" eklinde tanmlanr. slm kay-
naklarnda tarif edildii anlamda cirha
kelimesine IX. yzyldan itibaren rastla-
nr; sistematik olarak ise ilk defa nl
hekim Aynizerb tarafndan kullanlm-
tr. Bundan sonra, daha nceleri Grek
tp kitaplarnn Arapa'ya yaplm ter-
cmelerinde cerrahlk anlamna kullan-
lan el-amel bi'l-yed veya amel'l-yed
(el ile yaplan ilem) teriminin yerini cir-
ha kelimesine brakt ve cerrahln bir
blmn ifade etmek zere "ameliyat"
anlamnda varln devam ettirdii g-
rlmektedir.
Cerrah hastalklarn balangc insan-
lk tarihi kadar eskidir. nsanolu lk-
alarda da yaralarn tedavi etmeye ve
Ortaa Avrupa cerrahsinde kullanlan baz aletler (Zehr-
v'nin, Kitb't-Tarfmm Latince tercmesinden: Aramco Wor/d,
XXXII-3 [1982], s. 24)
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CERRAHLIK
kanamalar durdurmaya alm, hatta
kafatas kemiklerini amay dahi baa-
rabilmitir. Cerrah ilmi bakmndan bi-
linen en eski yazl belgeler Mezopotam-
yallar'a ve Msrllar'a aittir. Bu mede-
niyetlerde tp ilmi din motiflerle i ie-
dir; mesel Mezopotamya'da bu alanda
alanlar hekimler, cin karclar, ilhi-
ciler ve cerrahlar eklinde snflandrlr-
Ortaa islm cerrahsinde kullanlan baz aletler (Zehr-
d. Bbil Kral Hammurabi'nin (m.. 1792- v: Kitbil'i-Tasnf, Sleymaniye Ktp., Beir A a , nr, 5021
1750) kanunlarnda cerrahlkta dikkat
edilecek hususlar belirtilmi ve yapla-
cak hatalarla ilgili cezalar tesbit edilmi-
tir. Milttan nce 1600 yllarnda kale-
me alnm "Edvvin Smith papirs" de- edilmilerdir. Hatta nl Fransz cerrah
nilen bir Msr yazl belgesinde krk se- Franois Quesnay (. 1774) ve daha son-
kiz cerrah vak'a gsterilmitir. te yan- raki baz Batl ilim adamlar, kilisenin
dan Hintliler'in de eski alarda cerrah- cerrahl yasakladn dahi ileri srm-
lk alannda nemli baarlar gsterdii lerdir. Gerek Galen doktrini gerekse ki-
bilinmektedir. Susruta Samhita adl ki- lisenin olumsuz tutumu uzun sre cer-
tapta kesme, kesip karma, hacamat, rahnin tp bilimlerinden saylmamasna
sonda koyma, ine ile boaltma ve di- sebep olmu, dolaysyla Avrupa'da cer-
ki gibi baz temel cerrahlk teknikle- rahlk Rnesans dnemine kadar geri-
rinden sz edilir. Yine bu kitapta yzden lemeye devam etmitir.
fazla alet tantlm, ayrca karnn al-
Douunda, Hint kltrnden izler ta-
mas (laparotomi) ve ta karma ameli-
yan ran ve eski Mezopotamya-Msr-
yatlar tarif edilmitir. Hintli cerrahla-
Grek-Roma kltr messeselerini bn-
rn, zellikle burun ve kulak gibi organ-
yesinde toplam Dou Roma (Bizans)
larn cerrah mdahale ile tedavisi hu-
medeniyetleriyle karlaan slm, onlar-
susunda beceri sahibi en eski plastik
dan benimsediklerini bnyesine alarak
cerrahlar olduu kaydedilmektedir.
ve tercmeler yoluyla Helenistik dn-
Eski Yunan'da ve Roma'da cerrah zel ceden de faydalanarak kendi orijinal me-
bir bran hekimi olarak mesleini icra deniyetini kurmutur. slm medeniye-
etmitir. Klasik tp kitaplarnda krklar, tinin ortaya kt zamanlar. Ortaa
kklar ve dier cerrah hastalklar ko- Avrupas'nn hastalklar birtakm keha-
nusunda bilgi veren eitli blmler mev- netlerle manastr kelerinde tedavi et-
cuttur. Bunlarn en nemlileri, sonradan meye alt karanlk tp devirlerine
Corpus Hyppocratum ad altnda bir rastlar. Meryem'in Allah'n olunu deil
araya toplanan Hipokrat'n (. m.. 377) sadece s'y dourduunu sylemesi
yazlarndan cerrahlk zerine olan b- yznden patriklikten uzaklatrlp s-
lmle, Aulus Cornelius Celsius'un (m.s. tanbul'dan kovulan rahip Nestorius'un
1. yzyl) ana hatlaryla cerrahlk hakkn- (. 451) mridleri ran'a snm ve za-
da kaleme ald De medicinae adl ese- manla Cndipr'a yerleerek Enir-
ridir. Bu eserlerde cerrahlarn bilmesi vn'n (531-579) kurduu tp ve f e l s e f e
gereken konular ve cerrah tedavilerin okulunda grev almlard. Ayrca 529
nasl uygulanaca ayrntlaryla belirtil- ylnda Atina'dan kovulan yedi Yeni Efl-
mitir. Milttan sonra 111. yzyldan iti- tuncu filozof da ran'a snarak 549'a
baren tp mensuplar Galen (. 200 I?]) kadar orada ders vermilerdi. slm or-
doktrininin takipisi olmular ve hasta- dularnn ran' fethettii yllarda en par-
lklarn sebeplerini sar safra, kara saf- lak devrini yaayan bu okulun mensupla-
ra, kan ve balgamn fazla miktarlarda r eski Yunan, Hint ve ran kaynaklarnn
deiik yerlere toplanmas eklinde yo- Arapa'ya tercme edilmesinde nemli
rumlamlardr. Bundan dolay cerrahlk rol oynamlardr.
ilmi kendine yeterince faaliyet alan bu- slmiyet'in ilk dnemlerinde, kaynak
lamam ve sadece yara berelerin teda- ve temelini Arap yarmadasndaki halk
visiyle megul olmutur. Ortaa boyun- hekimliiyle Hz. Peygamber'in salk ze-
ca cerrahln durumu daha da ktye rine sylenmi hadislerinin oluturdu-
gitmi ve cerrahlar kilise evrelerinde u bir tp uygulamas mevcuttu. Hz. Pey-
hakir grlen cahil kiiler olarak kabul gamber zamannda damar keserek kan
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 421
CERRAHLIK
alma, yaray dalama gibi yollarla teda-
vi yapld ve Eb Rimse'nin mahir bir
cerrah olduu bilinmektedir (Kettn, II,
217-219), Her ne kadar elde bu devirden
kalma tp yazmalar bulunmuyorsa da
Asr- sadet'e ait rivayetlerden, o dnem-
de klla karnndan yaralanan sahble-
re st iirildikten sonra stn yaradan
kp kmadna baklarak yaralanma-
nn derecesinin tayin edilmesi gibi ok
nemli cerrah tehislerin yaplabildii,
fakat bunun yannda yeniden alan ka-
buk tutmu bir yaradaki kanamann dur-
durulmamas sonucu hastann kaybe-
dilmesi gibi tedavi yetersizliklerinin de
yaand renilmektedir.
Hz. Peygamber'in mslman olmayan
hekimlere sanatlarn icra etmeleri iin
izin vermi olmas (a.e., 11, 212-217), son-
raki halife ve emrlerin bu hekimlere m-
samaha gstermelerine, hatta onlar te-
vik ve taltif etmelerine sebep olmutur;
ilerinden birou saray bahekimliine
dahi ykselmitir. Yabanclarn balatt-
tercme almalarna zamanla ms-
lman hekimler de katlm ve byle-
ce bir tercme okulu domutur. Bu fa-
aliyetin nclerinden Huneyn b. shak
(. 260/873), Yunanl cerrah Aeginal
Paulus'un (. 690) Epitomele'm, Abbas
b. Sad el-Cevher de Hintli hekim a-
nak'a atfedilen be risleyi Kitb's-S-
mm ve't-tiryak adyla tercme ederek
bir taraftan Yunan ve Roma cerrahsini,
dier taraftan Hint cerrah ve anestezi
metotlarn mslman cerrahlara tant-
mlardr. Bu devrin nl hekimi Eb
Bekir er-Rz (. 313/925), Ali b. Abbas
el-Mecs (. 384/994) ve bn Sn (.
428/ 1037) cerrah adna pek iltifat et-
memekle birlikte bugn cerrah vakalar
iinde mtalaa edilen birok hastalk-
tan bahsetmiler ve kitaplarnda ayr
konular halinde cerrahn ve cerrah tek-
niklerin zelliklerini anlatmlardr. Ali
b. s el-Kehhl, Zehrv, smil b. Ha-
san el-Crcn, bn Zhr, bn'l-Kuf ve
bn'n-Nefs, slm'n XI-XI11. yzyllar-
da yetitirdii nl cerrahlardr. Bunlar-
dan Ali b. s, Crcn ve bn Zhr gz
cerrahsinde ok ileri idiler; bn Zhr ay-
rca modern kliniklerin de kurucusu sa-
ylr. bn'n-Nefs kk kan dolamn
kefeden hekimdir, Endls ekolnn
en nemli temsilcisi olan Eb'l-Ksm
e z - Z e h r v (. 400/1010 civar), yazd
Kitb't-Tasrif adl ansiklopedik ese-
riyle tedavi, farmakoloji ve bilhassa cer-
rahlk asndan adalarna ve daha
sonraki meslektalarna uzun yllar r-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
422
nek tekil etmitir. Kitb't-Tasrif in
"Makale f c ameli'I-yed" adyla cerrahl-
a ayrlm olan ve babdan meydana
gelen otuzuncu makalesi ksa bir sre-
de btn slm dnyasna, hemen ar-
dndan da Bat dnyasna yaylmtr.
Mslman cerrahlarn en stn olarak
kabul edilen Eb'l-Ksm o kadar me-
hur olmutu ki portresi Rz ve bn Sn
ile beraber Milano Katedrali'ni sslemek-
teydi. Kitab XVII. yzyln sonlarna ka-
dar Dou'da ve Bat'da ders kitab ola-
rak okutuldu. Bu eserde birok ameli-
yat tarif edildii gibi dalama suretiyle
tedavi zerinde de durulmu ve bu me-
totla eitli hastalklarn nasl tedavi edil-
dii, kanamalarn nasl durdurulduu
aklanmtr; ayrca eserde cerrahlk
aletleri de resimleriyle tantlmtr. b-
n'l-Kuf ise devrinin en byk cerrah
idi ve slm tp literatrnde yalnz cer-
rah konularn ele alnd ilk tp kitab
olarak bilinen el-'Umde f sm'atl-
cirha (I-II, H a y d a r b d 1937) a d l
yazmt.
slm medeniyetiyle tanmaya bala-
d VI11-X. yzyllarda Avrupa, ilk defa
slm ilminin kendi ilminden ok stn
olduunu farketmitir. VIII. yzylda Mi-
lano'da, IX. yzylda Salerno ile Padova'da
ve XII. yzylda Napoli'de kurulan tp okul-
larna slm dnyasndaki rneklerin b-
yk tesiri olmutur. Salerno Tp Okulu'-
nun drt kurucusundan birinin Arap Ada-
le olduu rivayet edilir. Kartacai Konstan-
tin ve Cremonal Gerard (. 1187), Arap-
a tp eserlerini ilk defa Latince'ye e-
viren Batllar olarak n yapmlardr.
Cremonal Gerard'n Tuleytula'da (To-
ledo) Latince'ye evirdii eserlerin en
nemlisi Zehrv'nin Kitbut-Tasrif idir.
Liber Alsahavari de Chirurgia
tercme ettii kitabn cerrah ksm n-
Cerrhiyye-i ilhniyye'de bir d a l a m a y tasvir e d e n m i n y a t r l e bir o c u u n
m i n y a t r (Blbliotheque Nationale, Suppl., Turcs, nr, 963, vr. 30l\ 53")
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
ce talyan, daha sonra da Fransz cer-
rahlarn ileri derecede etkilemitir. Af-
rikal Leon'a (. 1549) atfedilip nce J.
H. Hottinger, ardndan da J. A. Fabricius
t a r a f n d a n Libellus de viris guibusdam
iliustribus apud arabes adyla Latince'-
ye evrilen eserdeki Eb'l-Ksm'a ait
ksa biyografide kastedilen kii Zehrv
olduu halde sonraki yazarlarn hibiri
bu ksm iktibas dahi etmemitir. XIII.
yzylda Salerno Tp Okulu'ndan yetiip
ilk defa cerrah dalnda stat unvann
alan Chirurgia'nin yazar Guglielmo da
Saliceto (. 1277), XIV. yzyln en nem-
li cerrah olan ve Chirurgia Magna'y
yazan Guy de Chauliac (. 1368) ve Fab-
ricius ab Aquapendente (. 1619), eser-
lerinde ve uyguladklar cerrah metot-
larnda tamamen Zehrv'nin eserinden
faydalanmlardr.
Trkler kurmu olduklar hastahane-
lerde cerrahlara ve kehhllere (gz cer-
rahlar) ayr kadrolar tahsis etmilerdir.
eseri
Bu durum gerek Seluklu gerekse Os-
manl tp messeselerinde bylece de-
vam etmitir. Genellikle Arapa ve Fars-
a tp kitaplarndan istifade eden bu d-
nem cerrahlar, eski metotlar uygula-
dklar gibi cerrahla orijinal katklarda
da bulunmulardr. lk Trke cerrah ki-
tab, Amasyal Sabuncuolu erefeddin'in
Cerrhiyye-i fihniyye'sidir (1465) ve
Eb'l-Ksm ez-Zehrv'nin eserinin "Ma-
kale f c ameli'l-yed" blmnden esin-
lenerek hazrlanmtr. Sabuncuolu, ese-
re kendi grlerini eklemesinin yann-
da ayrca ameliyat ve dalama sahnele-
riyle cerrahlk aletlerini de minyatrler-
le resmetmitir. Yazar cerrahl tarif
ederken, "Geldik ey tabb ol sze kim
bu a'ml-i cirha vardr, kesmekten ve
adyla delmekten ve yakmaktan ibarettir" de-
mektedir. Eserde cerrahln hemen her
basndaki apsenin yarlmasn tasvir eden
^ ^
l
 CERRAHLIK

dalndan ameliyat rnekleri ayrntlaryla
anlatlmaktadr (geni bilgi iin bk. CER-
RHIYYE- LHNYYE). Bu eserden ba-
ka, geldikleri ve oturduklar yerlerin co-
raf konumu sebebiyle Hind'i, in'i ve Ba-
t'y ok iyi tanyan Trkler'in Seluklu
ve Osmanl dnemlerinde gerek eski Yu-
nanca, Arapa ve Farsa'dan tercme,
gerekse Trke telif eklinde birok cer-
rahnme kaleme alnmtr. Mukbilzde
M'min'in 841 (1437) ylnda II. Murad'a
ithaf ettii Zahre-i Murdiyye adl ese-
ri, saray hekimlerinden Bursal Ali Efen-
di'nin Drssade aas Beir Aa ad-
na yazd Cerrhnme ve Cerrah Me-
sud'un Farsa'dan evirdii Terceme-i
Hulsa f fenni'1-cirha ile el-Umde
smati'l-cerrhn bunlarn en nemli-
lerindendir. Fakat Osmanl tbbnda cer-
rhnme denince akla ilk gelen eser,
Cerrah brhim'e ait Alim-i Cerrhn
adl tercme eserdir. Bu eserin asl, 11.
Bayezid'in Mora seferi srasnda Modon
Kalesi'nde ele geirilen Efltun, Galen,
Hipokrat ve bn Sn'nn grlerini ih-
tiva eden Yunanca ve Srynce yazlm
indar isimli bir kitapt. Cerrah brhim
bu kitaba, XIV-XV. yzyln nl Trk he-
kimlerinden Hac Paa, Akemseddin, Be-
ir elebi, Hekim irvn ve Sabuncuolu
erefeddin'den yapt alntlarla kendi
tecrbe ve grlerini de ilve ederek
eserini meydana getirmitir. Yirmi iki b-
lmden oluan kitabn bir blm, dier
cerrahnmelerden farkl olarak ok ve t-
f e k yaralar ile tedavilerine dairdir.
Trkiye'de modern cerrah eitimi,
1832'de Topkap Saray iinde Cerrah-
hne-i mire'nin kurulmasyla balar.
Bu messese 1836 ylnda Tbhne ile
birletirilerek Otluku Klas'na tan-
bilgilerden, anatomi renmek iin sa-
vata lenler zerinde terih (otopsi) ya-
plabilecei anlalmaktadr. Yine bn'n-
Nefs'in XIII. yzylda kk kan dola-
mn kefetmesi ve bn'l-Kuf'un ana-
tomi almalar, her ikisinin de ller
zerinde aratrma yapm olduklarn
gsterir. Hal seferleri srasnda Trk-
slm hekimlerinin sava alanndan top-
ladklar dman lleri zerinde eitli
almalar yaptklar bilinmektedir.
slm cerrahsi balangta ran ve Grek
cerrahsinden etkilenmi ve bu etkilen-
m e zellikle sistematik olarak yaplan
tercmeler yoluyla balamtr.
mesele bu tercmelerle bitmemi, ayn
f konudaki eitli eserlerin karlatrl-
mas sonucu yanllar dzeltilmi, ilve-
ler yaplm ve bunun da tesinde oriji-
nal eserler meydana getirilmitir. Btn
kaynaklarn ittifak ettikleri gerek u-
dur ki Ortaa boyunca slm cerrahla-
r Avrupallardan daima ok ileride bu-
lunmular ve Bat'da Rnesans'tan son-
ra grlen ilerlemenin ncleri olmu-
lardr. Cerrah en nemli hamlelerini s-
lm lkelerindeki cerrahlarn elinde yap-
mtr. Anestezi altnda sezaryenden ka-
tarakt ameliyatna kadar birok mda-
haleyi baarabilmi ve orijinal cerrah
eserleri kaleme alm olan mslman
cerrahlarn gelitirdikleri birok alet de
zamanla deierek gnmze
ulamtr.
BIBLIYOGRAFYA:
Takprizde, Mifths-sa'de, I, 349; Ke-
f'z-zunn, I, 581; F. H. Garrison, An Intro-
duction to the History of Medicine, Philadelphia
1929, s. 126-139; P. Huard, Le premier manuscrit
chirurgical Turc, Paris 1960; Kzm smail Gr-
kan. Pratik Cerrahi, stanbul 1964, 1, 8-13; Be-
di N. ehsuvarolu, Trk stanbul'da Tp re-
"islamic Medicine in European University at
the Down of Renaissance", Abstracts the Third
International Conference on islamic Medici-
ne, Kuwait 1984, s. 40-41; A. Mattaleb, "The
Influence of islamic Civilization on European
Civilization During the Renaissence Period
in the Field of Medicine or its Allied Sub-
ject", a.e., s. 49-51; A. M. Dajani, "Abstracts of
Contributions of islamic Medicine to Urology",
a.e., s. 55; N. Yldrm, "Alim-i Cerrhn'in
Bilinmeyen Bir zeti: f Nebzetin min el-
Cerrhn", Tp Tarihi Aratrmalar, stanbul
1986, s. 100-104; Abdlhay el-Kettn, et-Te-
rtb'l-idriyye (zel), II, 210-222; F. Kmil
Beksan, "Cerrah erafeddin Sabuncuolu
Eserinin Ablksm Zehravi Eseri ile Muka-
yesesi", Trk Tp Tarihi Arkiui, III/11 (1939),
s. 96; Refik Mnir Keskin Saim Salk, "Tr-
Fakat kiyede Vildiye ve Nisaiye Tarihinden Bir
Hulsa", a.e., s. 101-106; Uveis Maskar, "s-
lm'da ve Osmanllar'da Otopsi Sorunu ze-
rinde Bir Etd", Tp Fakltesi Mecmuas,
sy. 39, stanbul 1976, s. 5; Max Meyerhof, "Cer-
rah", A, III, 110-111; a.mlf. - [T. Sarnelli], "Djar-
rh", El2 (ng.), II, 481-482.
S H A S A N DORUYOL
Osmanllar'da Cerrahlk Meslei. Cer-
rahlk Osmanllar'da maharet ve tecr-
be isteyen bir meslek dal olarak gr-
lrd ve cerrah daha ok bir sanat er-
bab saylrd. Bu sebeple cerrahlk mes-
lei, ya sarayda ehl-i hiref* tekiltna
bal olarak veya usta bir cerrahn ya-
nnda yahut babadan oula geen bir
sanat eklinde renilirdi. Cerrahlar d-
kadar riflarda, saraylarda, orduda veya
"dkkn" denilen muayenehanelerinde
alrlard. Yara ve ban tedavisi, ftk
rahatszlklarnn iyiletirilmesi, di e-
kimi, kan alma, snnet gibi mdahale-
ler cerrahn megul olduu balca iler-
di. Saray cerrahlar ayrca Enderun'a al-
nacak devirmelerin ve hadm aalarnn
muayenelerini de yaparlard. Bunlarn

d ve Mekteb-i Tbbiyye adn ald. Daha
sonra da bugn Galatasaray Lisesi'nin
bulunduu yerdeki Enderun Aalar Mek-
tebi'nin binasna nakledildi ve II. Mah-
mud'un mehur nutku ile alan bu oku-
la Mekteb-i Tbbiyye-i Adliyye-i hne
ad verildi; ilk otopsi dersleri de bu okul-
da yaplmtr. 1909 ylnda Haydarpaa'-
daki binada birletirilen asker ve mlk
(sivil) tbbiyeler Tp Fakltesi adn ald.
Tp faklteleri bu tarihten itibaren di-
er branlarn yannda cerrahlk eiti-
mini de srdrmektedirler. Trkiye'de
cerrah yerine operatr terimi ilk defa
Cemil Topuzlu Paa (1868-1958) tarafn-
dan kullanlmtr.
Hekimba Seyyid Mehmed elebi'nin
1625'te yazd Enmzec't-tb adl ese-
rin anatomiyle ilgili blmnde verilen
timi, stanbul 1970, s. 35-56; Kehhle, el-'Ul-
mi-'ameliyye fi'l-'usril-lslmiyye, Dmak
1392/1972, s. 125-140; M. S. Spink, Albuca-
ss on Surgery and Instruments, London 1973,
s. 8-15; S. Hamarneh, "Ayn Zarbi and his De-
finitions of Diseases and their Diagnoses",
Proceedings of the First International Sympos-
siom for the History of Arabic Science, Halep
1976, II, 305-323; a.mlf., "Surgical Develop-
ments in Medieval Arabic Medicine", Studi-
es in History of Medicine, 1/2, New Delhi 1977,
s. 154-158; J. S. Graziani, Arabic Medicine in
the Eleuenth Century as Respected in the
Works of ibn Jazlah, Islmbd 1980, s. 9-39;
G. H. Brieger, "The Development of Surgery",
Textbook of Surgery (ed. Davis-Christopher),
Philadelphia 1981, s. 1-22; Ayegl Demirhan,
Ksa Tp Tarihi, Bursa 1982, s. 17; . ncel,
Trk-lslm Tababetinde Anestezi (doktora te-
zi, 1982), iti apa Tp Fakltesi; H. Hathout,
Topic in islamic Medicine, Kuwait 1983, s. 23-
56; S. Ammar, Medecins et Medecine de l'Is-
lam, Paris 1984, s. 207; Said A. F. Asmhour,
mirine sercerrhn-i hssa veya cerrah-
ba denirdi. Ordu cerrahlna saray cer-
rahlarnn en yeteneklisi, driflara
ise usta ve tecrbeli cerrahlar tayin edi-
lirdi. Buralarda alan birinci cerraha
gnde ortalama 7 - 8 ake, ikinci cerra-
ha ise 3 - 4 ake cret verilirdi. Dri-
flarda grevlendirilen cerrahlarda g-
revlerini ihmal etmeme, hastalara kar
efkatli ve merhametli olma gibi belirli
ahlk zellikler de aranrd.
Brun aalarndan olan saray cerrah-
lar ehl-i hiref tekiltna bal idiler. Bu
tekiltta ayr bir cemaat oluturan cer-
rahlar, Enderun'un mteferrika* cema-
ati iinde iken almaya baladklar "mu-
kaddemt- ulm" derslerini tamamla-
dktan sonra gerek saray dahilinde ge-
rekse darda yapacaklar hizmetler ge-

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

423
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
 CERRAHLIK
rei nazar ve uygulamal
srdrrlerdi. Topkap Saray Mzesi Ar-
ivi'ndeki ehl-i hiref mevcib defterle-
rinde, eitli yllarda ehl-i hiref tekil-
tna bal olarak grev yapan cerrah, s-
tat, kird ve mteferrikalarn isimleri,
aldklar yevmiye miktarlar ve kimlikle-
ri hakknda bilgiler vardr. Bu defterle-
re gre mesel 1525'te cerrahlarn mev-
cudu krk be, kirdlerin mevcudu ise
be iken 1596'da cerrah saysnn yet-
mi dokuz, kirdlerinin ise otuz ki-
i olduu grlmektedir. XVII. yzylda
saray cerrahlarnn mevcudu krk elli ci-
varnda idi. Evliya elebi, darda zel
muayenehanesi olan cerrah
700 kii olduunu ve stanbul'da 400
cerrah dkkn bulunduunu yazmak-
tadr. Ona gre cerrahlar esnaf resmi-
geitlerine katlrlar, tahtrevanlar ze-
rinde kerpeten, mengene, ksk, teste-
re, ee vb. eitli cerrah aletler dizip ba-
z adamlarn kollarn, balarn, ayakla-
rn tedavi ederek gsteri yaparlard (Se-
y a h a t n a m e , l, 5 3 2 ) .
Cerrahlar zaman zaman tabip, keh-
hl ve attarlar gibi hekimba tarafn-
dan imtihan edilir, yeterli bulunanlara
hekimbann mhrn tayan bir izin
belgesi verilir, cerrahlktan anlamayan-
lar ise cezalandrlrd.
BIBLIYOGRAFYA :
Ftih Mehmed II. Vakfiyeleri,
s. 249; K. Edib Krkolu, Sleymaniye Vak-
fiyesi, Ankara 1962, s. 41; Evliya elebi, Seya-
hatname, I, 532; O. evki Uluda,
Asrlk Trk Tp Tarihi, istanbul 1925, s. 149-
150, 222; Ahmed Refik [Altnay], Onuncu Asr-
Hicrde stanbul Hayat, stanbul 1933, s. 8 9 ;
a.mlf., Onbirinci Asr- Hicrde stanbul
stanbul 1931, s. 8-9, 44-45; a.mlf., "Ftih Dev-
rine Aid Vesikalar", TOEM, y. 9, s. 7; Uzunar-
l, Kapukulu Ocaklar, 1, 405-406; a.mlf., Sa-
ray Tekilt, s. 316, 358, 364, 368, 430, 4 6 4 ;
Vecihe Klcolu, Cerrahiye-i ilhaniye, Ankara
1956, s. 18; Nimet Takran, Hasekinin Kitab,
stanbul 1972, s. 134; Nil Akdeniz, Osmanllar-
da Hekim ue Deontoloji, stanbul 1979, s. 64-
65, 144, 146-148, 157, 159-161, 164; a.mlf.,
"Osmanllarda Tphanenin Kuruluuna Ka-
dar Tp Eitimi", TDA, sy. 22 (1983), s. 152-
182; a.mlf. (Nil San), "Topta Nurbanu Vali-
d e Sultan Drifas", Birinci Trk
hi Kongresi, stanbul 17-19 ubat
ra 1992, s. 171; Ratip Kazancgil, 1362-1920
Yllar Arasnda Edirne lindeki Salk
lar ue Bu Kurumlarda alan
tanbul 1981, s. 34; Sheyl nver. "Fatih Klli-
yesine Ait Dier Mhim Bir Vakfiye", VD, 1
(19381, s. 39-45; a.mlf., "Ftih Zaman Cer-
rahlar Hakknda", Dirim, sy. 9, stanbul 1949,
s. 3-4; Rfk Mell Meri, "Osmanl Tabbeti
Tarihine Ait Vesikalar", TV, 1/16 (1955), s.
37-113; a.e., 11/17 (1958), s. 267-293.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
424
eitimlerini
C E R R A H P A A KLLYES
Cerrah Mehmed Paa'nn
stanbul'da kendi adyla anlan
Cerrahpaa semtinde yaptrd klliye.
Cerrahpaa Camii, III. Mehmed dev-
rinde 1598-1599 yllar arasnda dokuz
ay kadar sadrazamlk makamnda bulu-
nan Cerrah Mehmed Paa tarafndan in-
a ettirilmitir. Cami cmle kaps stn-
deki Arapa kitbesine gre 1002 (1593-
94) ylnda yaptrlmtr. Avlu duvar d-
nda bulunan emenin manzum kita-
besi de 1003 (1594-95) tarihini gsterir.
esnafnn Cerrah Mehmed Paa Camii, Hassa Ba-
mimar Dvud Aa zamannda ina edil-
mitir.
Cerrah Mehmed Paa Camii 1070 (1660)
ylndaki byk yangn felketinde ii-
ne snanlarla birlikte yanm ve erte-
si yl tamir edilmitir. Ktibzde adl bir
air tarafndan yazlan ve Ayvansary'-
nin Mecma-i Tevrih'inde
manzum "Trh-i hrk- Kebr" balkl
destanda bu yangna temas edilmitir
(s. 423). Hatta Turhan Vlide Sultan bir
hayrat yaptrtmak istediinde Cerrah-
paa Camii'ni ihya ettirmesi dnl-
m, fakat sonra bundan vazgeilerek,
inaat uzun yllardr durmu olan yeni
Vlide Camii'ni tamamlatmas daha uy-
Ankara 1938, gun grlmtr. 13-14 Ramazan 1196
gecesi (22-23 Austos 1782) meydana
gelen byk yangnda da Cerrahpaa
Bebuuk
Camii'nin bir defa daha zarar grd
bilinmektedir. Bu byk yangn felket-
lerinden sonra Cerrah Mehmed Paa Ca-
Hayat, mii, 1894'te stanbul'un tarih eserlerin-
de byk tahribat yapan zelzelede tek-
Cerrahpasa Camii ve Trbesi - istanbul
Tp Tari-
1988, Anka-
Kurum-
Personel, s-
S N I L SARI
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
Cerrahpaa
Camii'nin
iinden
bir grn
(1992
onarmndan
rar zarar grm, minaresi ve son ce-
maat yeri kubbeleri tamamen yklm-
tr. Minare XX. yzyl balarnda ta k-
lhl ve deiik bir slpta yeniden ya-
plm, fakat son cemaat yeri olduu gi-
bi braklmtr. Uzun yllar son cemaat
yerinin sadece mermer stunlar, demir
gergi kirileriyle birbirlerine balanm
olarak duruyordu. Cami 1958'den itiba-
ren bir tamir grm, 1982'de de son
yer alan
cemaat yeri kubbelerinin ihyasna giriil-
mek suretiyle mimarisi tamamlanmtr.
Cerrahpaa Klliyesi cami, medrese,
hamam, trbe, adrvan ve emeden
meydana gelir; ancak bugn Aksaray-
Kocamustafapaa yolu, medrese ile kl-
liyenin dier binalarn birbirinden ayr-
m durumdadr. Cami alt pyeli mer-
kez plan tipinin en baarl rneklerin-
dendir. Merkezde hafif bask olan ana
kubbe sivri kemerler aracl ile alt p-
yeye oturmaktadr. Kubbe basks alt
yndeki eksedralar zerinden kemerler
vastas ile duvarlara aktarlmtr. Mih-
rap ksmnn zerini rten gneydeki ek-
sedra dierlerinden farkl tutularak iki
pye aras geniliinde yaplm, ana me-
kn iinde yer alan kuzeydeki eksedra-
nn iki yanndaki keler ikier kk
kubbe ile rtlm, bat ve douda bu-
lunan drt eksedra ise karlkl olarak
caminin ana mekn emasna katlm-
tr. Camiyi i taraftan saran ikinci kat
koridoru kemerler vastasyla tanmak-
tadr. Duvarlarn d yzlerinde iteki p-
yelerin aksna gelen noktalara rme p-
yeler konulmu ve arlk bu pyelere
bindiinden cephelere bol pencere a-
ma imkn elde edilmitir. Yapnn ku-
zeyinde sekiz stunun tad alt kub-
beli bir son cemaat yeri bulunmaktadr.
Eksendeki giriin zerini, alt kubbenin
ortasnda yer alan bir aynal tonoz r-
ter. Son cemaat yeri harimden daha ge-
ni yaplmtr ve iki mihrap niine sa-
hiptir. Kuzeybatda kare kaidesi duvar

Cerrahpaa Camii'nin cmle kaps zerindeki kitbe
boyunca ykselen minare, kuzeydouda
ise caminin ikinci katna geii salayan
st kubbe rtl bir merdiven bulu-
nur. Minare onaltgen gvdesi, stalaktit-
li erefesi ve erefedeki ebekeli mer-
mer korkuluklaryla devrinin zellikleri-
ni tamaktadr. Cmle kaps en dtan
iki stunla snrlandrlmtr. Giriin iki
yannda mukarnasl niler, zerinde de
iki satirli kitbe yer almaktadr. Kitabe-
nin zerindeki dokuz kademeli stalak-
titli mukarnasn iki yannda birer daire
iinde sada "Allah", solda "Muhammed"
ibareleri okunmaktadr. Cmle kaps
sra mukarnasl bir kuakla son bulur.
Caminin dou ve bat cephelerinde
sral olan pencerelerin alt ve orta sras
dikdrtgendir; st sra ise sivri kemerli
ve ajurlu olarak dzenlenmitir. ki cep-
henin de orta ksmna, harime yanlar-
dan girii salayan kaplar almtr.
Mihrap ksm da takn cepheli bir
grnm arzeder. Stunelerle snrlan-
drlan mihrap alt kenarldr ve stn-
de mukarnasl kavsara, nndeki seki-
de de 80 cm. geniliinde geometrik de-
senli bir mermer mozaik bulunur. Klh
ve kasnak ksm ahap olan minberin
merdiven alnl bitki motifleriyle ss-
lenmitir. Minberin yanlarndaki gen
aynalklar, geometrik yldzdan gelien
ve gittike bitkileen bir motif bezemek-
tedir.
Caminin kuzeyinde yer alan ve yol y-
znden klliyenin dier binalarndan ay-
r kalan medresenin nnde bugn ka-
ps yola bakan, zeri ak kk bir gi-
ri avlusu bulunur. Tamamen kesme ta-
tan ina edilmi olan ndeki bu ksmn
cephesi, ortada ka kemerli mermer bir
takap, iki tarafnda iki ni ve birer pen-
cere eklinde dzenlenmitir. Esas av-
luya girii salayan kapya sekiz basa-
makl bir merdivenle klr. Dikdrtgen
planl medrese klasik Osmanl medre-
sesi tipindedir. Ortadaki kare avlunun
etrafn, her ynde drder stunun ta-
d tula kubbelerle rtl revaklar
evreler; stun balklar baklavaldr.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CERR
de yaplmtr. Dou duvarnda ise bir
giri kaps daha bulunmaktadr.
Bugn tamamen yklm olan hamam,
klliyenin dou ksmna ifte hamam
olarak ina edilmitir. Kaynaklarda mev-
cut plan ve bilgilerden hamamlarn so-
yunma ksmlarnn kare planl ve kub-
beli, soukluklarnn blml ve s-
caklklarnn da sekizgen kasnaa otu-
ran pandantifli kubbelerle rtl olduk-
lar anlalmaktadr.
te duvarlar iki sra tula, bir sra ta BIBLIYOGRAFYA:
kullanlarak rlmtr. Revaklarn ar- Evliya elebi, Seyahatname, I, 309, 331; Ay-
kasndaki yine kubbe rtl olan hcre- vansary. Hadkati-cevmi', i, 71, 423; a.mlf.,
Vefeyt- Seltn, s. 16; a.mlf., Mecmu-i Te
lerin birer kap ve penceresi vardr; ay-
urh, s. 4 2 3 ; H. Glck, Die Baeder Konstanti-
rca her hcreye bir ocak ve iki de do- nopels, Wien 1921, s. 172; Sheyl nver, Cer-
lap nii yaplmtr. Hcre bulunmayan rah Mehmet Paa Hamam Hakknda, stanbul
gneyde sadece giri kaps ve revak, 1934; a.mlf., "Cerrah Mehmet Paa Hamam
H a k k n d a " , istanbul Belediye Mecmuas, sy.
kuzeyde ise revaa alan bask kemerli
109, stanbul 1933, s. 232-236; a.mlf., "stan-
bir kapya sahip kare planl dershane bul Yedinci Tepe Hamamlarna Dair Baz
yer almaktadr. Binann gneydou k- Notlar", VD, sy. 2 (19741, s. 248; Ahmet Kemal
esine hellar yerletirilmitir. Restore Aru, Trk Hamamlar Etd, stanbul 1949, s.
65; Tahsin z, istanbul Cmileri, Ankara 1962,
edilmi olan medrese bugn stanbul
1, 39; Doan Kuban, "Kubbesi Altgen Kaideye
niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi- Oturan Camiler", Beitraege zur Kunstgeschichte
nin Tp Tarihi Bilim Dal Aratrma Mer- Asiens-ln Memoriam Ernst Diez, istanbul 1963,
kezi ve Mzesi olarak kullanlmaktadr. s. 35-47; W. Mller-VVener, BildIexikon zur
Topographie Istanbuls, Tbingen 1977, s. 392-
Burada ayrca Sheyl nver arivi ile na-
3 9 4 ; Oktay Aslanapa, Osmanl Devri Mimarisi,
khnesi de bulunmaktadr. stanbul 1986, s. 311-313; Muzaffer Erdoan,
Cerrah Mehmed Paa'nn trbesi, ca- "Mimar Davud Aa Hayat ve Eserleri", TM,
minin kuzeybat kesine yakn bir yere XII (1955), s. 179-204; R. Ekrem Kou, "Cer-
rahpaa Camii", st. A, VII, 3504-3505.
avlu duvarlarna bitiik olarak sekizgen
plan zerine ina edilmitir. Klasik Os-
S K O K S A L SEYHAN
manl trbesi tarznda ve kesme tatan
olan trbenin her yznde biri altta, di-
F CERR
eri stte ikier pencere yer alr; altta-
kiler dikdrtgen ve dme demir ebe- ( ^ )
keli, sttekiler ise sivri kemerli ve al Takyyddn Eb Bekr
ebekelidir. zeri kubbe ile rtl olan b. Zeyd b. Eb Bekr el-Hasen
trbenin iinde Mehmed Paa ile evld- el-Cerr ed-Dmak
(. 883/1478)
na ait ahap sanduka bulunmaktadr.
^ Hanbel fakihi.
Avlunun kuzeybatsnda, her kesin-
de ksa bir mermer stun olan onalt-
gen planl mermer bir adrvan havuzu eyh Ahmed el-Bedev'nin soyundan-
vardr. Palmetlerden meydana gelen ha- dr. Yaklak 825 (1422) ylnda Filistin'-
fif kabartma bir kuak havuzu evreler. de Nablus ehrinin bugn yklm olan
Avlunun duvarlar kesme tatandr. Da- kasabalarndan Cerra'da dodu. Bu isim
ha ykseke ve bask kemerli olan ku- baz kaynaklarda Cir eklinde getii
zeydeki kapnn dousunda alt, batsn- iin nisbesi Cir eklinde de kaydedil-
da ise trbeye kadar drt pencere bu- mektedir.
lunmakta, bunlar trbeye alan iki pen- Cerr, Yahy el-Abds'den Kur'an,
cere, iki ni ile bir aklk takip etmek- Arapa tefsir, fkh ve fkh usul oku-
tedir. Pencerelerin tamam dvme de- du. 842'de (1438) Dmak'a gitti, orada
mir ebeke ile kapatlmtr. Avlu duva- Takyyddin b. Kandes'ten men ve be-
rnn kuzeybat kesi pahlanmak sure- yn ilimlerini tahsil etti, fkh ve usl-i
tiyle buraya eme yerletirilmitir. Siv- fkhtan iczet ald. Bu arada eyh Ab-
ri kemerli emenin niinde iki servi ile durrahman b. Sleyman ve emseddin
bir vazo iinde lle ve karanfil motifi yer e-eyl'den ders ald. Daha sonra D-
alr. Avlunun bat duvar gibi sar olan mak'ta Hanbel mezhebinin sekin ah-
kble tarafndaki duvarlar caminin g- siyetlerinden biri olarak ders ve fetva
neyinde bir platform tekil edecek ekil- vermeye balad, kadlk yapt.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 425
 CERR

Cerr ile ilgili olarak bilgi veren Seh- bilmediini gereke gstererek onun sl-
CERULLI, Enrico
v, onunla ayn yata olduunu, Dmak'a miyet'i tanm olamayacan iddia eden
(1898-1988) ilim adamlarna kar, Ortaa'da zel-
gittiinde kendisine arkadalk ettiini
kaydeder. 861 (1457) ylnda Kahire'ye ^ talyan arkiyats. ^ likle Endls'te Latince'ye evrilen sl-
giden Cerr, orada Seyyid en-Nessbe, m eserlerin metinlerini tantarak cevap
Alemddin el-Bulkn, Celleddin el-Ma- Napoli'de dodu ve btn renimini vermi ve bylece en azndan karlkl
hall, mm Hn el-Hevrniyye, Taky- bu ehirde yapt. Instituto Universitario etkilenmenin sz konusu olabileceini
yddin el-Hsnve bn Hmm'n sohbet Orientale'de Carlo Alfonso Nallino ile ortaya koymutur.
ve derslerinde bulundu. Kendisinden de Giorgio Levi della Vida'dan arkiyat ilim- Eserleri. Balca eserleri unlardr: La
pek ok kimse ders ald. lerini okudu,- Francesco Gallina'dan da lingua e la storia di Harar (1936), La
zel olarak Habeistan ve Somali zeri- lingua e la storia dei Sidamo (1938),
Birka defa hacca giden Cerr, 875'-
ne dersler ald. Henz on sekiz yanda II Libro della Scala e la guestione del-
teki (1470) hacc srasnda mcvir ola-
iken yapt Dou Afrika halk trkle- le fonti arabo-spagnole della Divina
rak kald ve Necmeddin bn Fehd'den
riyle ilgili derleme, ignazio Guidi tarafn- Commedia (Vaticano 1949), Somalia.
Ahmed b. Hanbel'in ei-Msned'inin ta-
dan Accademia Nazionale dei Lincei'ye eritti vari editi e inediti (Roma 1957-
mamn okudu, kendisi de rencilerine
takdim edilmesine ve bu akademide ba- 1964), L'Islam di ieri e di oggi (Roma
okuttu. 11 Receb 883 (8 Ekim 1478) ta-
kanlk mevkiine kadar ykselecei par- 1971), Nuove ricerche sui Libro della
rihinde Dmak'ta v e f a t etti. iirle de
lak kariyerinin temelinin atlmasna yol Scala e la conoscenza deli'islam in
uraan CerrFnin eitli kasideleri ya-
at. renimini bitirdikten sonra Di- Occidente ( V a t i c a n o 1972), Una raccol-
nnda baz manzum risleleri de bulun-
leri Bakanl'nda grev ald. Fakat Acca- ta persiana di novelle tradotte a Ve-
maktadr.
demia Nazionale dei Lincei ile sk iliki nezia nel 1557 ( R o m a 1975).

Eserleri. 1. Tuhfet'r-rkic
f ahkmi'l-mescid. Mescidlerle ilgili
hkmler, Mescid-i Harm, Mescid-i Ne-
bev ve Mescid-i Aks'nn tariheleri, fa-
ziletleri ve bunlarla ilgili din hkmlere
dair bir eserdir. Drt mezhebin gr-
lerine yer veren eser, mukaddimeden
sonra drt blm (kitb) ve yetmi be
babdan olumaktadr (yazma nshas iin
bk. S e l h a d d i n e l - M n e c c i d ,
Kitbii'l-Ev*il. Kaynaklarda ad ge-
meyen bu eserin mellif hatt bir ns-
ve's-scid iinde bulunarak resm grevinin yan
sra ilm almalarn da yrtt. Ylla-
rn, diplomat olarak gittii her yerde
kltr mirasn inceleyerek bunlar ilim
lemine sunmakla geirdi.
1920 ylnda Somali'de balayan ilk
diplomatik grevi Etiyopya'da ve o d-
nemde Africa Orientale diye adlandr-
lan Eritre-Sudan yresinde devam etti;
s. 257). 2. 1937'de Africa Orientale eyaletinin vali
yardmclna getirildi. 1950-1955 ylla-
r arasnda ran'da bykeli olarak bu-
Baz nemli makaleleri de unlardr:
"La conquista persiana di Gerusalem-
m e ed altre fonti cristiane orintali in un
episodio dell'Orlando Furioso" (Orientalia,
n.s. XV 11946], s. 439-481); "Una nuova
collezione di manoseritti della Biblioteca
Vaticana" ( R e n d i c o n t i dell'Accademia Na-
zionale dei Lincei, seri 8, IX (1954], s. 507-
515); "Le thtre persan et ses orlgines"
( L a Novelle Clio, VII-IX 11955-1957), s. 181-
188); "Oriente ed Occidente nel Medioevo"
(Accademia Nazionale dei Lincei, XII. Con-

has Berlin Kraliyet Ktphanesi'nde bu- lundu ve ran edebiyatnda nemli bir vegno Volta [1957], s. 4 4 5 - 4 5 8 ) ; "Ilteatro

lunmaktadr (nr. 9368). Ktphanenin yer tutan "tziye metinleri" adl tiyatro persiano. La sua genesi e la sua storia"
fihristini dzenleyen Ahlvvardt, melli- eserleriyle ilgili olarak toplad birok el (Cultura e Scuola, I [1961-19621, s. 106-

fin adn yanllkla Huz diye gstermi- yazmasn Vatikan Ktphanesi'ne hedi- 111); "L'Islam nella storia dell'alto Me-
t i r (a.g.e., s. 257). ye etti. 1100 adet olan bu yazmalar, tal- d i o e v o " {Atti del XII. Convegno di Studio
yan Trkologlar Ettore Rossi ve Alessio del Centro Italiano di Studi su'Alto Me-
Cerr'nin bunlardan baka kaynak- Bombaci tarafndan Elenco di drammi dioevo. L'Occidente e l'Islam nell'Alto Me-
larda adlar geen dier eserleri de un- religiosi persiari (Vaticano 1961) adl dioevo, II [ S p o l e t o 1965), s. 9 8 3 - 1 0 0 7 ) .
lardr: yet'l-matlab f ma'rifeti'l- katalogla ilim lemine tantlmtr. Ac- BBLYOGRAFYA:
mezheb (muhtasar bir fkh kitabdr), Hil- cademia Nazionale dei Lincei'de bakan G. Gabrielli, Bibliografia degli studi orienta-
yetut-trz f halli'l-elz, Muhtaaru yardmcs ve bakan olarak uzun yl- llstici in Italia dal 1912 al 1934, Roma 1935,
Kitbi Ahkmi'n-nis3 ( E b u l - F e r e c b- lar grev yapan Cerulli, lkesiyle Avru- s. 18, 19, 57-60; Comissione Nazionale taliana
n ' l - C e v z ' n i n Ahkm'n-nis5 adl eseri- per l'NESCO, Contributo Italiano alla Conos-
pa ve Amerika'daki eitli ilm kurulu-
cenza dell'Oriente. Repertorio Bibliografico
nin muhtasardr), erhu Uli tbni'l- larn yeliine kabul edildi; ayrca Brk-
dal 1935-1958, Firenze 1962, s. 106-108, 157-
Lahhm, et-Terh f beyn mes'i- sel, Manchester, Roma niversiteleri ta- 158, 197; Academia Nazionale dei Lincei, Biog-
li't-tercih, Tahhu'l-hilfi'l-mutlak, Ne- rafndan fahr doktorluk pyesiyle dl- rafie e Bibliografie degli Accademici Lincei,
f3is'd-drer f muvafakati 'mer. lendirildi. Son yllarn grme zorluu ile Roma 1976, s. 683-689; C. A. Nallino, "I prin-
geirdi ve Roma'da ld. cipali risultati del viaggio di Enrico Cerulli
BBLYOGRAFYA: nell'Etiopia Occidentale nel 1927-1928", OM,
Sehv, ed-Dau''l-lmi', VI, 130-131; XI, ok ynl bir lim olan Cerulli, slmi- XIII (1933), s. 430-436; V. Vacca, "Notizie su
32-33; Kef'z-zunn, I, 111; bn'l-md, e- yet'le ilgili almalarnda zellikle bu di- E. Cerulli. Sue principali pubblicazioni", a.e.,
zert, VII, 337-338; zhu'l-meknn, I, 281; 11, XVII (1937), s. 638-640; G. Levi della Vida,
nin Somali ve Etiyopya'da yayl ze-
142; Hediyyetul-'riftn, I, 237; Selhaddin el- "Omaggio ad Enrico Cerulli", a.e., XLIII (1963),
rinde durmutur. En nemli baars ise s. 795-798; Lanfranco Ricci, "Enrico Cerulli e
Mneccid, Mu'cem'l-m' errihne'd-Dmaky-
yn, Beyrut 1398/1978, s. 257; Zirikl, el-A'lm, talyan airi Dante Alighieri zerine, 1919 l'Istituto per l'Oriente", a.e LXX (1990), s. 1-
II, 3 7 ; Kehhle, Mu'cem'l-mu ellifn, III, 62; ylnda Asin Palacios'un eserinin yaym- 6; "Cerulli Enrico", Dizionario Enciclopedico
Th el-Vel, "el-Cerr' ve Kitbh Tuhfe- Italiano, III, 101; "Cerulli Enrico", Grande Di-
lanmasndan sonra kan, lh Komed-
t'r-rki' ve's-scid f ahkmi'l-mescid", zianorio Enciclopedico, III, 353; Filippo Ber-
ya' da slm etki olup olmad konusun- totti, "Cerulli", Elr., V, 332-333.
'Alemul-ktb, II, Riyad 1981, s. 103-108.
daki tartmalar srasnda orta yolu bul-
S M . ZG ARAS mu olmasdr. Cerulli, Dante'nin Arapa B MAHMUT H . AKROLU

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

426 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

CERVEL b. EVS
(bk. HUTAY'E).
L _J
CESARET
(bk. ECAAT).
CESET
(bk. CSM).
CESSS
) ler ve grne uymayan yet ve hadis-
Eb Bekr Ahmed b. Al er-Rz
(. 370/981)
Hanef fakihi ve mfessir.
ran'n eski yerleim merkezlerinden
Rey'de dodu (305/917). Bu sebeple R-
z nisbesiyle, mesleinden dolay da Ces-
ss (kirei) lakabyla anlr. Yirmi yala-
rnda iken Badat'a gidip devrin en b-
yk Hanef fakihi Eb'l-Hasan el-Ker-
h'nin derslerine devam etti ve onun n-
de gelen talebelerinden oldu. Kerh'den
baka Abdlbk b. Kani', Hkim en-N-
sbr, Eb Ali el-Fris, Sleyman b. Ah-
med et-Tabern gibi tannm limler-
den de ders ald. Badat'ta grlen kt-
lk zerine bir ara Ahvaz'a giden Cesss
bir sre sonra tekrar Badat'a dnd.
Ardndan hocas Kerh'nin de tavsiyesi
zerine Hkim en-Nsbr ile birlikte
Nbur'a giderek ondan hadis tahsil et-
ti. Kerh'nin vefatndan sonra tekrar Ba-
dat'a dnd (344/955) ve onun yerine
ders vermeye balad. Eb Bekir Mu-
hammed b. Ms el-Hrizm, Eb Ab-
dullah Muhammed b. Yahy el-Crcn,
Eb Ca'fer Muhammed b. Ahmed en-
Nesef, Eb'l-Hseyin Muhammed b. Ah-
med ez-Za'fern, Muhammed b. Ahmed
el-Vst, Eb Ca'fer el-sren bata
olmak zere birok talebe yetitirdi. Za-
mannda Badat'ta en byk Hanef li-
mi kabul edilen Cesss 7 Zilhicce 370'-
t e (13 Haziran 981) burada vefat etti.
Hanefi fkh limlerini ilm adan ye-
di tabakaya ayran tasnifte Cesss'a dr-
dnc tabaka olan ashb't-tahrc*
iinde yer verilmise de bu husus tenkit
edilmi ve onun nc tabakada (me-
selede mctehid), hatta ikinci tabakada
(mezhepte mctehid) y e r almas gerekti-
i ileri srlmtr. Eserlerinde Hanef
mezhebine ait grleri savunurken za-
man zaman taassup gsterdii sylene-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CESSS
bilir. zellikle mam afi'yi sk sk ten- kar da yer yer memnuniyetsizliini his-
kit etmesi, bu mezhep sahiplerinin kar- settirmeye alr (a.e., , 246, 329, 400).
tenkitlerine sebep olmutur. Kuvvetli
Eserleri. 1. Ahkm'l-Kur'n*. Ahkm
bir muhakemeye ve stn bir ikna ka- yetlerinin tefsiridir. Hanefler arasnda
biliyetine sahip olan Cesss, ileri srd- ok rabet gren ve birok yazma ns-
grler arasnda delillere dayal ter- has bulunan kitap, ilk olarak bir heyet
cihler yapmakta, sonradan kan mese- tarafndan cilt halinde neredilmitir
leler hakknda da mezhebin usulne g- (stanbul 1335-1338). Eseri ayrca Muham-
re gr belirtmektedir. Yer yer Hanef med es-Sdk Kamhv de be cilt ha-
mezhebine, hatta slm hukukularnn linde yaymlamtr (Kahire, ts.; Beyrut
ounluuna aykr grler ne srd- 1405/1985). 2. Ul'l-fkh*. En eski
de grlmektedir. Mesel En'm s- usl-i fkh kitaplarndandr. Ahkm'l-
resinin 103. yetini tefsir ederken Al- Kur'n'a mukaddime olarak yazlan
n lah'n hirette de grlemeyeceini sy- eserde usl-i fkh konularnn tamam-
na yer verilmitir. Kitap Uceyl Csim en-
leri te'vil eder (Ahkm'l-Kur' n, III, 4-5). Neem tarafndan tenkitli olarak ne-
Ona gre sihrin hakikati yoktur, sihir bir redilmeye balanmtr (I-III, Kveyt 1405-
gz boyama ve aldatmacadan ibarettir. 1408/1985-1988). 3. Muhtaaru htil-
Hz. Peygamber'e by yapldna dair fi'l-fukah'. T a h v ' n i n htilf 'l - fuka-
haberler uydurmadr (a.e., I, 49). Bu g- h3 adl eserinin muhtasardr (yazma
rlerinden dolay Mu'tezile mezhebin- nshalar iin bk. G n g r , s. 40). P a k i s t a n -
den olduu ileri srlmse de bu doru l aratrmac Muhammed Sagr Hasan
deildir. Mu'tezile limlerine dair taba- el-Ma'sm, kitabn Dr'l-ktbi'l-Ms-
kat kitaplarnda kendisine yer verilmesi, riyye'de bulunan 11. cildinin bir blm-
mezhep mensuplarnn saylarn oalt- n Tahv'nin eseri olarak neretmise
ma ve mezhebin ilm deerini artrma de yine Pakistanl limlerden Sadullah
gayretlerinin neticesi olarak aklanabilir. ve Muhammed Ysuf el-Benr, yaym-
zel hayatnda sadelikten ayrlmayan, lanan eserin Cesss'a ait muhtasar ol-
her trl gnahtan titizlikle saknan Ces- duunu tesbit etmilerdir. Masm'nin
ss devlet hizmetinden uzak durmu, nerettii blm Muhtaaru htilf i'l-
kendisine iki defa teklif edilen bakad- fukah3 nm Sleymaniye Ktphanesin-
lk grevini kabul etmemitir. Tefsirin- deki nshalaryla karlatrldnda g-
de "emir bi'l-ma'rf nehiy ani'l-mn- rlen benzerlik de Sadullah ile Benr'-
ker" konusuna sk sk yer vererek dev- nin kanaatini desteklemektedir. 4. er-
let adamlarna kar bu grevin ihmal hu Muhtaari't-Tahv. Tahv'nin Muh-
ediliinin slm leminde at yaralara aor'nn nemli erhlerinden biridir. 5.
dikkat eker. Dinden sapmalar gster- erhu Edebi'l-kd. Hassf'n eserine
diklerini, iktidarlarnn devam uruna yaplm bir erhtir. 6. erhu Cmi'Tl -
byk zulm ve hakszlklar yaptklarn kebr. Muhammed b. Hasan e-eyb-
belirttii Emev halifelerine, zellikle de n'nin el-Cmi'u'l-kebrinin erhidir
Yezd, Abdlmelik, Veld ve Him'a ar (son kitabn y a z m a nshalar iin bk.
ithamlarda bulunurken mer b. Abd- Brockelmann, GAL, I, 178, 181; S e z g i n , I,
lazz'i bunlardan istisna eder. Muviye'ye 4 2 4 , 4 3 7 , 441 ; G n g r , s. 37, 39, 4 2 ) .
.Jtdl ^^J^rllM^ j-pjl l MfA iUU UAiU^jkl.l ^
.MrUiiiJ^^^u^^oiiVij^uuiiiJi^^Jir^
So ' ... . . . . i, Itj^i
! ^t^asu VJ
Cesss'n - Milim, - JL. J -, 1 -J
erhu
Muhtaari't-
Tahv adl
eserinin
ilk ve son " ' "" " 1 '> J 'i
sayfalar
... ^b^
(TSMK. . .. P?"
111. A h m e d . Uj^Ua.jijoU
nr. 1076)
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 427
CESSS

Bunlardan baka kaynaklarda Cesss'n lm'a davet konusunda yazd risaleye insanlarn tavrlarn, Hz. Muhammed'in
erhu'l-Cmici'-ar, erhu Muh- hristiyan Abdlmesh b. shak el-Kind'- peygamberliine dellet eden iaret ve
taari'l - Kerh, erhu 1 - esm3i'l - hs- nin slmiyet'e kar Hristiyanl ycel- mjdeleri nakleder. Taaddd-i zevct,
n, erhu'1-Mensik li-Muhammed b. ten ve slm' eletiren cevab rislesine ifk hadisesi, Hz. Muhammed'in zevcele-
Hasan e-eybn, Cevbt'l-mes'il reddiye olarak kaleme alnmtr. ri ve slm cihad ile ilgili tenkitleri ce-
adl eserlerinden de sz edilmektedir. Mellif eserinin banda, Abdlmesh'in vaplayan yazar Hz. Muhammed'in v e f a t
BBLYOGRAFYA: Londra'da ilk olarak 1880'de neredilen ve defniyie ilgili ithamlarla sahbeye y-
Cesss, Ahkmul-Kur'n, I, 4-5, 49, 69- risalesini 1886'da grdn, bilinen- nelik iftiralar cevaplandrr. Hz. s'nn
71; II, 8, 34; III, 4-5, 246, 329, 400; a.mlf., U- lerden farkl bir ekilde slm'a saldran armha gerilmediini, vahyin mahiyet
lul-fkh (nr. Uceyl Csim en-Neem), K-
bu risleye cevap verme ihtiyacn his- ve ekillerini, Kur'an'n mcize oluunu,
veyt 1405/1985, I, 5-22; bn'n-Nedm, el-Fih-
rist (Flgel), s. 208; Hatb, Trhu Badd, IV, settiini belirtmektedir. ls kitabnn nesih, halku'l-ef'l ve yalanc peygam-
314-315; rz, Tabakt'l-fukah', Badad banda eserine el-Kavl'l-fesh f Red- berlerle ilgili meseleleri aklar. Hristi-
1356, s. 122; bn'l-Cevz, el-Muntazam, VII, di cAbdilmesh adn verdiini ifade et- yanlarn ibadet ncesi temizlik kurallar
105-106; Zeheb, A'lmun-nbel', XVI, 340-
tii halde birinci czn sonunda eserin ve ibadetleriyle ilgili durumlarn ele-
341; a.mlf., Tezkiret'l-huffz, III, 959; Kure-
, el-Cevhir'l-mudiyye, Haydarbd 1332, adn er-Redd'l-fesh cl m leffeka- tirerek snnet olmaya kar tavrlarn
I, 84-85; II, 239; brhim el-Msr, Hazm'l- h cAbdlmesh olarak zikretmekte, tenkit eder ve Tevrat ile ncil'in tahrif
cmn f tabakti ahbi'n-Nu'mn, TSMK, ancak 1306'da (1888) neredilen eser edildiini delilleriyle ortaya koyar.
III. Ahmed, nr. 2832, vr. 93-94b; bn'l-Mur- el-Cevb'l-fesh lim leffekah 'Ab-
taz, Tabakt'l-Mu'tezile, s. 118, 130; Ayn, Mellif bu eserinde kendisinden nce
'kd-cmn, TSMK, III. Ahmed, nr. 2911, vr.
dlmesh ismini tamaktadr. yazlan reddiyelerden faydalanarak H-
93 a -94 b ; bn Tarberd, en-Nem'z-zhire, ristiyanln inan ve ibadet esaslarn
Yazar Kind'nin rislesinden pasajlar
Kahire 1352/1933, IV, 138; bn Kutluboa, T-
naklederek tenkidini yapmakta, itham- nakl ve akl delillerle tenkit etmekte,
c't-tercim, s. 6; bn Keml, Tabakt'l-Ha-
refiyye, Sleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4820, lar cevaplandrmaktadr. Kendisinden onlarn slm'a ynelttii tenkitleri de
vr. 8 4 a b ; Dvd, Tabakt'l-mfessirn, s. 55; nce mslmaniar tarafndan kaleme ayn metotla rtmektedir.
Sleyman el-Kefev, Kitb Ac imi'l-ahyr,
alnan reddiyelerden faydalanan mellif slm-hristiyan polemik tarihi iinde
TSMK, III. Ahmed, nr. 2949, vr. 175a-176;"Ta-
kprizde, Tabakt'l-fukah' (nr. Ahmed kaynaklarn belirtmekte ve bu eserler- yer alan bu eser iki cz bir arada t e k
Neyle), Musul 1380/1961,' s. 66-67; Gazz, et- den nakillerde bulunmaktadr. Fayda- cilt halinde yaymlanmtr (Lahor 1306,
Tabaktu s-seniyye f tercimi'l-Hanefiyye (nr. land ve alntlar yapt eserler arasn- 482 sayfa).
Abdlfetth Muhammed el-Hulv), Kahire 1390/ da ehristnFnin el-Milel ve'n-nihal'i,
1970, I, 477-480; Kef'z-zunn, I, 32, 46, 111, BBLYOGRAFYA:
562, 568, 609; II, 1032, 1627, 1628, 1635; Lek- bn Kayyim el-Cevziyye'nin Hidyet'l- Nu'mn b. Mahmd el-ls, el-Cevb'l-
nev, el-Fev'id'Tbehiyye, s. 27-28; Brockel- hayr's, babas ehbeddin Mahmd fesh. lim leffekah Abdlmesh, Lahor 1306;
mann, GAL, I, 178, 181, 204; SuppL, I, 335; el-ls'nin Rhu'l-mecn'si, Abdullah Serks, Mu'eem, I, 8; C. Troupeau, "al-Kind",
Sezgin, GAS, 1, 424, 437, 441, 444-445; Mus- b. Abdullah et-Tercmn'n Tuhfet'l- El2 (Fr.), V, 123-124.
tafa el-Merg, el - Fethu'1 - mbn f tabakti'l-
uliyyn [bask yeri yok), 1366/1947, s. 203- erb'i, ehbeddin el-Karf'nin el-Ec- S MER FARUK HARMAN
205; M. Zhid Kevser, Maklt, Kahire 1372, vibet'l-fahra's, T a k y y d d i n bn T e y -
s. 254; M. Hseyin ez-Zeheb, et-Tefsr ve'l- miyye'nin el-Cevb'-ahh'i, Rahme-
mfessirn, Kahire 1381/1961-62, III, 104- el-CEVB's-SAHH
tullah el-Hind'nin zhr'l-hakk' bu-
109; Ahmed Emn, Zuhr'l-lslm, Kahire 1966, ( J
lunmaktadr.
I, 223; Menn' el-Kattn, Mebhi f 'ulmi'l- ls yahudi ve hristiyan frkalarn, bn Teymiyye'nin
Kur'n, Beyrut 1393/1973, s. 377*378; Mevlt (. 7 2 8 / 1 3 2 8 )
hristiyan mentsn, konsilleri, Hris-
Gngr, Casss ve Ahkmu'l-Kur'an', Ankara
Hristiyanla reddiye olarak
1989, s. 7-49; Saeedullah, "Life and Works of tiyanlk'ta ortaya kan bid'atlar, Nevfel
kaleme ald eseri.
Ab Bakr al-Rz al-Jasss", IS, XVI/2 (1977), e t - T r a b l u s F n i n Sevsenet Sleymn ! L
s. 131-141; 0. Spies, "al-Djasss", El2 (ng.), Usli'l-cak'id ve'l-edyn adl eseriy-
II, 486. m T a m ad el-Cevb'-ahh
M MEVLT GNGR
le ehristnFnin el-Milel ve'n-nihal'm- li-men
den naklen verdikten sonra KindFnin Ha- beddele dne'l-Mesh olan eser, Sayda
~1 nf kavram ile ilgili grlerini ve Hz. b- Piskoposu Pavlus'a (Paul) nisbet edilen
CESTNLER
rahim'in doksan yama kadar putperest bir risleye cevap olarak yazlmtr. Pav-
(bk. DEYLEM).
olup Uzz denilen puta tapt iddiasn lus (1140-1180), mslmaniar tarafndan
reddeder. Sadece Hz. shak'n ve onun hristiyanlara yneltilmi gibi gsterdii
r el-CEVB'l-FESH neslinin Hz. brhim'e vris olduu yo- baz tenkit ve sorulara kar Hristiyan-
lundaki yahudi ve hristiyan inancn ele- l savunucu ve slm' tenkit edici ma-
tiren yazar, shak'n deil smil'in kur- hiyetteki cevaplardan oluan bir risle
Nu'mn b. Mahmd el-ls'nin
(. 1317/1899) ban edilmek istendiini, Hz. brhim'in yazm, hristiyan evrelerde elden ele
hristiyan Abdlmesh b. shak mslman olduunu delillerle ortaya ko- dolaan bu risle bn Teymiyye'nin ifa-
el-Kind'nin rislesine yar. Kitb- M u k a d d e s t e n eitli delil- desine gre kendi ilim ve din adamlar-
^ reddiye olarak kaleme ald eseri. ler getirmek suretiyle tesls'i savunan nn temel mesnedi olmutur (el-Cev-
KindFyi yine kutsal metinler ve akl de- b'-ahh, I, 19). nceleri Pavlus'un bir
T a m a d el-Cevb'l-fesh lim lef- lillerle reddeden mellif Allah'n sfatla- arkadana gnderdii bir risle mahi-
fekah 'Abdlmesh'dir. Halife Me'mn r konusundaki slm inanc nakleder. yetinde olan eser, yazarn eitli lkele-
zamannda (813-833) Abbs emirlerin- Hz. s'nn Allah'tan bir k e l i m e * ve ruh re seyahati esnasnda bir araya geldii
den Abdullah b. smil el-HimFnin s- oluunu izah eder. Nbvvet karsnda kiilerin grleri de katlmak suretiyle

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

428 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

kitap haline gelmi ve el-Kitb'l-Man-
tki ed-devle hni'l-mberhen zani'l-
ictikdi'-ahh ve'r-re'yi'l-mstakm
adn almtr {el-Cevb'-ahh, 1, 19-
20). Bu kitap hakknda KarfT (. 6 8 4 /
1285) t a r a f n d a n el-Ecvibet'l-fhira
'an'l-es* ileti'l-cira adyla bir reddi-
ye yazmtr. Ayrca eser 1321'de Kbrs'-
tan am'da bulunan bn Teymiyye'ye
gnderilince o da akl ve nakl delillerin
bulunduu bu kitaptaki iddialara cevap
vermek zere el-Cevb'-ahh' i ka-
leme almtr (I, 19).
Eser, kitabn telif sebebini aklayan
bir mukaddime ve pek ok fasldan olu-
maktadr. bn Teymiyye bu reddiyesin-
de Kbrs'tan gnderilen kitabn sistemi-
ne bal kalmakla birlikte ok defa ile-
dii konunun dna karak eitli ak-
lamalarda bulunur. Genellikle tenkidine
risle yazarnn szn naklederek ba-
lar. Kitapta takip ettii metot, iddialar
Kur'an, snnet ve akl-mantk delillerle
rtmektir; ancak yer yer daha nceki
kutsal kitaplardan da deliller zikreder.
Pek ok yerde de dine sonradan kar-
an bid'atlar rtmeyi hedef alan ak-
lamalarda bulunur.
el-Cevb'-ahh' in drt temel zel-
lii vardr: Pavlus'un rislesindeki iddia-
larn tenkidi, hristiyanlarn kendi iddia-
lar iin mesnet kabul ettikleri yet ve
hadislerin doru olarak tefsir ve izah,
Tevrat ve ncil'deki baz metinlerin yo-
rumunda hristiyanlarn dtkleri ha-
talarn tashihi, Yahudilik, Hristiyanlk ve
slm'daki nbvvet messesesinin mu-
kayeseli tetkiki. Ancak kitabn temel he-
defi Pavlus'un rislesindeki grlerin
reddedilmesidir. Bu rislede alt temel
iddia vardr. 1. Hz. Muhammed hristi-
yanlara deil sadece putperest Araplar'a
gnderilmitir. Nitekim Kur'an da bu-
nu ifade etmektedir. 2. Hz. Muhammed
Kur'an'da Hristiyanl vm ve onla-
rn kendi dinleri zere kalmalar gerek-
tiini belirtmitir. 3. Kutsal kitaplar ve
peygamberlerin szleri, Hristiyanln
benimsedii eknm, tesls ve ittihad ko-
nularnn doru olduunu gstermekte-
dir. 4. Hristiyan inanlar aklen ve er'an
dorudur, s. Hristiyanlar muvahhiddir.
Eknm ise slm'daki tebih ve tecsmi
ifade eden naslara benzemektedir. 6.
Mesh s Hz. Ms'dan sonra kemal iin
gelmitir. Artk ondan sonra yeni bir
peygambere ihtiya yoktur. Sayda Pis-
koposu Pavlus'un eseri, baz noktalarda
dier hristiyan polemik eserlerden fark-
llk arzeder. Mesel o Hz. Muhammed'in
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEVD AL
nbvvetini ve tebli ettii Kur'an'n vah- ya, Les Juifs et la Tora" adyla (St.1, sy. 49
yedilmi olduunu inkr etmemekte, fa- [19791, s. 91-122; sy. 50 [1979], s. 77-107),
kat Kur'an mesajnn cihanmul olma- Eutychs'nin grleriyle ilgili tenkitle-
dn ve Hz. Muhammed'in sadece Arap- ri ise Grard Troupeau tarafndan "ibn
lar'a gnderilmi bir peygamber oldu- Taymiyya et sa Refutation d'Eutyches"
unu ileri srmektedir. Dier taraftan adyla incelenmitir (BEO, sy. 30 [19781,
Hristiyanlk'taki tesls akidesinin tevhid s. 209-220).
inanc olduunu iddia ederken "uknm" BBLYOGRAFYA:
terimini kullanmamakta, teslisi bir olan bn Teymiyye, el-Ceub'-ahh, Kahire 1964,
Tanr'nn ismi olarak izah etmektedir. I-IV; Di Matteo, ibn Taymiyya, Palermo 1912;
Drt czden oluan el-Cevb'-a- E. Fritsch, islam und Christentum in Mittelal-
ter, Beitrge zur Geschichte der muslimischen
hh'm birinci cznde birinci, ikinci ve
Polemik yeen das Christentum in arabischer
nc iddialar; ikinci cznde drdn- Sprache, Breslau 1930, s. 25-33; Brockelmann,
c iddia ve tesls inanc; nc czde GAL SuppL, II, 123; L. Marraccio, Alcorani tex-
drdnc iddia ile birlikte hull mese- tus niversus, Patavii 1968; Ma'a'l-Mektebe, s.
lesi, beinci ve altnc iddialar; drdn- 324-325; S. M. Stem, "The Oxford Manuscript
of ibn Taymiyya's Anti - Christian Polemics",
c czde ise yine altnc iddia cevaplan-
BSOAS, XXIX (1959), s. 124-128; G. C. Anavvati,
drlmakta, bu arada Hz. Muhammed'in "Polemique, Apologie et Dialogue Islamo-
nbvveti ve bu konudaki Kur'n delil- Chretiens", Euntes Pocete, XXII, Roma 1969,
ler incelenmektedir. bn Teymiyye, Pav- s. 407-411. rj-
m MEHMET AYDIN
lus'un Kur'an yetlerini eksik ve yanl
yorumladn belirterek Kur'n mesa-
jn ve Hz. Muhammed'in nbvvetinin ci- r C E V D AL ^
hanmul olduunu yine Kur'an yetle-
O V )
riyle gstermekte, teslisle ilgili iddiala-
rn ise kendi kutsal kitaplarndaki mp- Irakl tarihi
hem ifadelerden kaynaklandn ortaya (1907-1987).
L J
koyarak Kitb- Mukaddesten ald de-
lillerle tesls inancyla ilgili iddialar - Kzmiye ehrinde dodu; ilk, orta ve
rtmektedir. Pavlus eserinin son bl- lise tahsilini Badat'ta yapt. Daha son-
mnde adalet dini ve fazilet dini olmak ra ayn ehirdeki Drlmuallimne'l-liy-
zere iki eit din bulunduunu, fazilet ye'ye devam etti ve 1931 ylnda bura-
dininin adalet dininden stn olduu- dan mezun oldu. 1933'te doktora yap-
nu, Hristiyanln fazilet dinini temsil mak zere Almanya'ya gitti; Hamburg
ettiini, dolaysyla fazilet dinine eriin- niversitesi'nde Mehdi konusundaki Der
ce artk daha fazla din terakkiye gerek Mahdi der Zwlfer Schia und seine
olmadn syleyerek Hristiyanln s- vier Sabire adl tezini 1939 ylnda ta-
lm'dan renecei hibir eyin bulun- mamlad ve Badat'a dnd. 1941'de
madn ve slm'n hristiyanlar iin l- tutukland, yaklak iki ay hapiste kald.
zumsuz olduunu ileri srmektedir. bn Bata mezun olduu Drlmuallimne'l-
Teymiyye ise Pavlus'un dinin mahiyetini liyye olmak zere eitli yksek retim
yanl anladn belirtmekte, faziletsiz kurumlarnda tarih hocal yapt ve Ba-
bir adaletin veya adaletsiz bir faziletin dat niversitesi'nde profesrle yk-
eksikliini vurgulayarak slm'n hem seltildi. 1947 ylnda Badat'ta kurulan
adaleti hem de fazileti tam olarak bir el - Mecmau' 1 - lmiyy' 1 - Irk' nin kurucu
araya getiren yegne din olduunu or- yeleri arasnda yer ald ve bu messe-
taya koymaktadr. senin genel sekreterliine getirildi. Bu
kurumun kard dergide birok ilm
bn Teymiyye bu ok geni polemiin-
de yeni grler ileri srmez. Bizzat ken- makale yazd. 1957 ve 1958 yllarnda
Amerika'da Harvvard niversitesi'nde mi-
disi istifade ettii slm bilginlerinin ad-
safir profesr olarak ders verdi. 26 Ey-
n verir. Eserde bn Teymiyye'nin zel-
ll 1987'de Badat'ta v e f a t etti.
likle Hasan b. Eyyb, bn Hazm ve m-
m'l-Haremeyn el-Cveyn'den faydalan- Tarih sahasndaki ilm almalaryla
d grlmektedir. tannan Cevd Ali aratrmalarn daha
el-Cevb'-ahh' in birok yazma ok slm ncesi Arap tarihine hasret-
nshas mevcuttur (Brockelmann, II, 123). mitir. Bu konudaki belli bal kaynak
Eser ayrca Kahire'de drt cilt olarak ve aratrmalar yannda bilhassa mste-
neredilmitir (1322/1905, 1964). Kitap- riklerin Arabistan'da yaptklar arkeolo-
taki Tevrat ve yahudilerle ilgili bilgiler jik almalarn sonularndan faydalan-
Alfred Morabia tarafndan "ibn Taymiy- m, bu vesikalardaki bilgileri slm m-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 429
C E V D AL
elliflerinin rivayetleriyle
tr. Ayrca Gney Arabistan'daki
leheleri ve zellikle Yemen
megul olmutur.
E s e r l e r i . 1. Trhu'l-cArab
lm (I-VLLL, B a d a t 1950-1960). Cevd Ali,
daha sonra genileterek yeniden kaleme
ald v e el-Mufasal f trihi'1-QArab
kable'l - slm adyla yaymlad (I - X,
Beyrut 1968-1973) bu eserinde Chiliye
devri Arap tarihi kaynaklarn, Arap ya-
rmadasnn coraf durumunu, Arap-
lar'n nesebini, tarihini,. Smler, Keld-
nler, Farslar, yahudiler, Yunanllar ve
Romallar'la mnasebetlerini, Kuzey ve
Gney Arabistan'da kurulan slm n-
cesi devletleri, Araplar'n din, siyas, ik-
tisad, itima ve meden durumlarn,
Hicaz blgesini, Mekke, Medine ve Tif
ehirlerini, Kbe ve hac tarihini, Arap pa-
nayrlarn ele alp incelemitir. 2. Tr-
hl-cArab fi'l-slm:
v i y y e ( B a d a t 1961); 3.
(Badat 1967). 4. Trhu'-alt
lm (Badat 1968).
Bu kitaplar yannda Cevd Ali, ilerin-
de "Mevrid Tarhi't-Taber" (MMlr., 1
|1950|, s. 143-231; II 119511, s.
III |1954|, s. 1 6 - 5 6 ; VIII (19611, s. 4 2 5 - 4 3 6 )
ve "Mevrid Trhi'!-Mes c d" (Smer,
XX/ 1, 2 119641, s. 1-48) gibi deerli ma-
kaleler kaleme alm, ayrca drs'nin -
ret'l-ari (Hartat'l-Clem}
nere hazrlamtr (Badat 1951).
BBLYOGRAFYA:
G. Avvd, Mu'cem'l-m'elllfre'l-'lrky-
yn, Badad 1966, I, 283-284; Bkr Emin el-
Verd, Aclmii'l-'lrki'l-hadt (1869-1969),
235-236; Slih Ahmed Ali v.dr., "ed-Doktr
Cevd Al", MMlr., XXIX/1 (1408/ i 988), s.
282-294. [1
ili
CEVAD PAA
(1851-1900)
Osmanl sadrazam, mellif.
L J
Afyonkarahisarl Kabaaalzde
ralay Mustafa sim Bey'in oludur. am'-
da dodu. Henz on bir yanda iken ba-
basn ve annesini kaybetti. Rumeli Ka-
zaskeri (daha sonra eyhlislm) t f z -
de Hsmeddin Efendi tarafndan hima-
ye edildi. lk renimini Bursa'da yapt,
asker iddyi bitirdikten sonra Mekteb-i
Harbiyye'ye girdi. 1871'de buray bitirdi
ve Erkn- Harbiyye snfna dahil oldu.
Daha sonra yver-i harb-i ehriyrlie
getirildi. Sarayda bulunduu srada s-
rekli okuyarak bilgisini geniletti. Bu ara-
430
karlatrm- da kaleme ald Ma'lmt'l-kfiye f
Arap memliki'l-Osmniyye adl eserini pa-
tarihiyle diaha takdim edince mkfat olarak
binbala ykseltildi. Bir sre Harbiye
kable'l-s- Mektebi'nde matematik hocal yap-
tktan sonra Beinci Ordu Erkn - Har-
biyyesi'ne gnderildi. Doksan Harb-
ne Tuna cephesinde katld ve baarlar
zerine miralayla terfi etti. stanbul'a
dnnce Davutpaa ve Rami'de istihkm-
lar yaptrd. Savatan sonra Srbistan,
Yunanistan, Rusya ve ran snrlar belir-
leme komisyonlarnda bulundu. Dn-
nde bir sre Cerde-i Askeriyye
zetesinin bamuharrirliini yapt. 1884'-
t e etine sefirliine gnderildi. Ayn yl
mirlivala ykseldi. 1888'de Teft-i As-
ker Komisyonu yeliine getirildi. 1889'-
da ferik oldu ve ertesi yl Girit Asker Fr-
kas Erkn- Harbiyye reisliine tayin
edildi. Burada ayn zamanda Girit vali ve-
es-Sret'n-nebe- killiini de stlendi.
Enm'l-cArab
Girit'teki almalar II. Abdlhamid'i
fi'l-s-
ok memnun eden Ahmed Cevad Paa
1891'de nce mirlie, ardndan da sad-
razamla getirildi. Sadrazamlk dne-
minin en nemli hadisesi Ermeni mese-
135-190; lesi ve bunun dourduu problemlerdir.
nce Merzifon, Yozgat ve Tokat'ta d
glerin tesiriyle ayaklanan Ermeniler
daha sonra Sason Vak'asni ortaya - da yksek nianlarla taltif edilen Cevad
kardlar. ngiltere, Fransa ve Rusya'nn
adl eserini da bu olaylar kkrtmak istemeleri i
ve d basnda byk yanklar uyandr-
d. Cevad Paa bu olaylar srasnda padi-
ahtan ald emirleri yerine getirmek-
ten baka bir ey yapamad gereke-
I, siyle saraya bir lyiha sunarak sadret
mevkiinin yetkilerinin geniletilmesini
isteyince 1895 ylnda grevinden alnd.
MUSTAFA FAYDA 1897'de tekrar ortaya kan Girit mese-
lesini halletmek zere oraya gnderildi.
Daha sonra Alman mparatoru II. Wil-
helm'in Suriye eyaletini ziyareti srasn-
da onun mihmandarlyla grevlendiril-
di, fakat Beyrut'a gnderilmeyerek mer-
Mi-
Cevad
Paa'nn
trbesi -
Fatih /
istanbul
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
ga-
kezi am'da bulunan Beinci Ordu ku-
mandanlna tayin edildi. Bu grevde
bir buuk yl kadar kalabildi. Bir sre
nce yakalanm olduu tberklozdan
dolay Beinci Ordu mirliinden istifa
ederek stanbul'a dnd, bir buuk ay
sonra da 9 Austos 1900 gn Nian-
tandaki konanda vefat etti. Naa
Fatih'teki Emr Buhr Zviyesi kar-
snda anne ve babasnn mezarlarnn
yanndaki kabristana defnedildi. Daha
sonra buraya bir trbe yapld.
Zengin bir ktphaneye sahip olan
Cevad Paa bunu dolaplaryla birlikte s-
tanbul Arkeoloji Mzesi'ne balam-
tr. Gerek yurt iinde gerekse yurt dn-
Paa zeki, alkan ve drst bir kimse
idi. Sadrazaml srasnda Bbli me-
murlarnn bo zamanlarnda kitap oku-
malarn salamak iin Bbli'nin bah-
esinde bir ktphane yaptrmtr. Ya-
kn zamana kadar Babakanlk Osmanl
Arivi Daire Bakanlnn idare ve oku-
ma salonu olarak kullanlan bu bina ha-
len ayn kurumun birimlerinden birini
tekil etmektedir.
Cevad Paa'nn kardei kir Paa da
Osmanl kumandanlarndan olup bunun
Halikarnas Balks olarak tannan olu
Cevat akir Kabaaal son devir Trk
hikye ve roman yazarlarndandr.
Eserleri. Arapa, Farsa, Franszca,
Rumca ve talyanca bilen Cevad Paa
olduka hareketli geen asker ve siyas
hayat boyunca baz eserler de kaleme
a l m t r . 1. Trh-i Asker-i Osmn. On
cilt iinde yirmi kitap halinde yazmay
tasarlad, fakat muhtemelen gn-
mze intikal eden cildini yazabildii
eserin i. cildinde (stanbul 1297 r./ i 299)
Yenieri Oca'nn kuruluu, tekilt, k-
lalar, yenierilerin eitli yzyllardaki
mevcutlar, ulfeleri, kyafetleri, silhla-
r, detleri, isyanlar ve nihayet ocan
ortadan kaldrlmas ile bu ocaa asker
 el - CEVHR

yetitiren A c e m i Oca'nn tekiltndan leri aklarken kinattaki hrikulde ni- haritalar ve ekillerle istatistik bilgileri
bahsetmektedir. B u cilt yaymland yl, zam ve gzelliklere ftr bir ilgi duydu- ihtiva eden bir ansiklopedi grnmn-
yenieri kyafetleriyle silhlarn ihtiva unu, mslman limlerin eserlerinde de olup belki de dnyada ilk resimli tef-
eden a l b m eklinde bir m e c m u a ile bir- bu hususlara rem vermediklerini, on- sir kitab olma zelliini tamaktadr.
likte Franszca olarak Paris'te de nere- larn daha ok fkh ilmi zerinde dur- Tantv ir tefsir" ekolnn baz
d i l m i t i r {Etat militaire ottoman depuis la duklarn ve bu konuda pek ok eser yaz- temsilcilerinin tasavvuf tefsirde yaptk-
fondation de l'Empire jusqu' nos Jours, dklarn syler. Kur'n- Kerm'de ahkm larn ilm tefsirde tek bana yapm.
1882). Trh-i Asker-i Osmn'nin U. yetlerinin saysnn 150 civarnda oldu- Kur'an'n ilm ve kevn i'czn geni ola-
cildi N i z m - Cedd ve A s k i r - i M a n s - unu belirten Tantv buna karlk he- rak belirtmeye alm ve bunda bir l-
re-i Muhammediyye'nin tekiltlarna men her srede kinat, canl cansz var- de baarl da olmutur. Ancak eser
( Ktp., TY, nr. 4178), III. cildi ise Sultan lklar ve eitli ynleriyle insan ele alan tefsir ilmi sahasnda hi kimsenin uy-
Abdlmecid dnemindeki Osmanl as- pek ok yet bulunduunu, hatta bun- gulamad metodundan dolay baz ten-
ker tekiltna dairdir ( Ktp., TY, nr. lardan 750'sinin bu konulara aka yer kitlere uram, Fahreddin er-Rz'ye
6127). 2. Trh-i Asker Hulsas (stan- verdiini, bu durum karsnda msl- yneltilen tenkitlere Tantv de mruz
bul 1291, 1311). XVI. yzyl s o n u n a k a d a r manlarn fkh ilminde ok ey bildikleri kalmtr. Nitekim M. Red Rz, "Fah-
devletler arasndaki m e h u r savalara halde pozitif ilimlerde cahil kalmalar- reddin er-Rz'nin tefsiri iin onda tef-
ve a s k e r dzenlemelere dair bir eser- nn aklen ve dinen izah ve tasvip edile- sirden baka her ey vardr denilmitir.
d i r . 3. Ma'lmt'l-kfiye f memli- meyeceini ortaya koyar (mesel bk. el- Gerekte bu deerlendirme onun ese-
ki'l-Osmniyye (istanbul 1289). O s m a n - Ceuhir, " M u k a d d i m e " , I, 2-3; l, 203, 207; rinden ok bu tefsir iin uygundur" de-
l Devleti'nin kara ve deniz kuvvetlerine, XV, 53 vd.) ve eserinde btn ilimleri mekte, iinde tefsirle ilgisi olmayan bil-
vilyetlerine, dalarna, nehirlerine, hal- mezcetmeye, din ile ilmin birbirine zt ol- giler bulunduunu ve Kur'an'n anlal-
kna, rnlerine, yollarna ve baz devlet madn anlatmaya altn belirtir. mas konusunda ona gvenilemeyeceini
ricline dair ansiklopedik bir eserdir. Sul- Tantv eserinde sreleri blmlere belirtmektedir (el-Menr, XXX, 515-517).
t a n Abdlaziz z a m a n n d a a s k e r idd- ayrr ve bu blmlerdeki yetleri nce Mlik b. Neb de eserin belli bir meto-
de d e r s kitab olarak o k u t u l m u t u r . diryet tefsirlerindeki anlay ve meto- dunun bulunmadn syler (Kur'n- Ke-
Cevad Paa 1879'dan itibaren tarih, dun dna kmadan muhtasar bir e- rm Mucizesi, s. 21).

matematik, sanayi ve ahlkla ilgili yaz- kilde tefsir eder. Daha sonra tefsir etti- el-Cevhir'e yneltilen tenkitlerin ha-
lar yazd ve ancak yirmi drt say ya- i baz lafzlar mnasebetiyle "letif" ad- reket noktas, metodunun klasik tefsir
ymlayabildii Ydigr adl bir dergi - n v e r d i i ( e l - L a t f e t u l-l, e l - L a t f e t ' - metotlarna uymamasdr. Bu eserin ilm
karmtr, Ayrca u eserleri de kaleme n... gibi) balklar altnda faydal gr- tefsir ekolnn ilk tefsiri olduu gz
a l m t r : Riyziyenin Mebhis-i Daki- d meselelere herhangi bir ilgi kur- nne alnrsa bu konuda gsterilen has-
kas; Kimynm Sanyie Tatbikini H- madan geer, yetlerden ald ilhamla sasiyeti tabii karlamak gerekir. yet-
vi Mebhis-i Mfide (istanbul 1295); Se- eitli konularda geni bilgiler verir. Ye- lerin msbet ilimlere iaret eden ynle-
m yahud Kozmografya (istanbul 1296), ri geldike Dou ve Bat limlerinin fi- rini ayrntl bir ekilde ortaya koymas
Telefon. kirlerinden, Tevrat ve ncil'den, zellikle ve ilm tefsir hareketinin kendisiyle bir
BBLYOGRAFYA: Barnaba ncili'nden nakillerde bulunur. ekol hviyeti kazanmas sebebiyle el-
BA, Sicill-i Ahul Defterleri, nr. 2, s. 1006
Tantv, cemiyetin slah, bid'at, hurafe Cevhir'in tefsirler arasnda nemli bir
vd.; BA, rde-Dhiliyye, nr. 43, 432, 440; Os- ve taklitle mcadele konularnda Mu- yere sahip bulunduu kabul edilmelidir.
man Nuri, Abdlhamd-i San ue Deur-i Salta- hammed Abduh'un yolunda yrm- Halen ran'da en ok okunan tefsirler-
nat, stanbul 1327, II, 598-607; Osmanl M- tr. el-Cevhir ayrca eitli resimler, den biri olduu bilinen eser, 1922'den
ellifleri, III, 43; Babinger (ok), s. 415-416;
bnlemin, Son Sadrazamlar, III, 1473-1534;
Karai, Osmanl Tarihi, VIII, 297-298; M. Tayyib
OlV .
Gkbilgin, "Cevad Paa", A, III, 111-113; Cavid . ,'.
Baysun, "Djawad Pasha, Ahmad", EI2 (ing,), II,
502; TA, X, 263-264.

S ABDLKADIR ZCAN fUv

. i , , , , ; ,. . $ POtU^TS^I/JlC-i
el-CEVHR ^ '' ' 0L.Y1 .l/r Jl-
1 'J/fJM^r,^^
) vvtdi

Tantv Cevher'nin
(. 1940) I*1
Kur'n- Kerm tefsiri.
L J

Kur'n- Kerm'i bata msbet ilimler

olmak zere eitli ilimlerdeki esaslar, 've.-
el-Ceuhir'ir m
nazariyeler ve gelimeler erevesinde
i. c i l d i n i n
tefsir eden Tantv, eserinin mukaddi-
k a p a ile ..-^-t. -Cioi-U^u
"-1 oij-il oU
mesinde ve eitli yerlerinde kendisini resimli j 11) ^J .-1 C
' - ^ (ir) JSS\mmnmwwwvwmm
byle bir tefsir yazmaya sevkeden mil- bir sayfas

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 431
el-CEVAHR

1925'e kadar aralksz devam eden bir
alma sonunda tamamlanm ve 1351 -
1352'de (1932-1933) Kahire'de yirmi be
cilt halinde baslmtr. Tantv daha son-
ra eserine Mlhakl - Cevahir f tefsi-
ri'!-Kur'n adyla bir cilt daha eklemi
ve bu cilt de baslmtr (Kahire 1354/
1935).
BIBLIYOGRAFYA:
Tantv Cevher, el-Ceuhir, Kahire 1351-54/
1932-35, 1-XXVI; Zrkn. Menhil'l-'irfan,
Kahire 1372-73/1953, I, 557-568; M. Hse-
yin ez-Zeheb. et-Tefsr ue'l-Mfessirn, Kahire
1381/1961-62, III, 171-185; Mlik b. Neb
Kur'n- Kerm Mucizesi (trc. Ergun Gze), s
tanbul 1969, s. 21; Bilmen, Tefsir Tarihi, II, 783
784; Abdlazz Cd, e-eyh Tantv Cevhe
r, Kahire 1980, s. 38-39, 55-64; Celal Krca
Kur'n- Kerm ue Modern limler, stanbul 1981
s. 231-238; Abdlmecd Abdsselm el-Muh
tesib, tticht't-tefsr fi'l-'asri'r-rhin, Am
man 1402/1982, s. 272-277; Ali evh shak
Mu'cem muannefti'l-Kur'ni'l-Kerm, Rr
yad 1403-1404/1983-84, III, 54; smail Cer-
raholu, Tefsir Tarihi, Ankara 1988, II, 436-459;
el-Menr, XXX, Kahire 1348, s. 514-517.
H CELAL KIRCA
CEVHR BEDESTEN
Ftih Sultan Mehmed
tarafndan yaptrlan,
stanbul'da Byk ar'nn
etrafnda olutuu
iki byk bedestenden biri
(bk. BEDESTEN; BYK ARI).
sr Kaktr'a intisap ettii, evliya men- hane ile birlikte stanbul niversitesi K-
kbelerini severek okuduu, on dokuz tphanesi'ne intikal etmitir. Kprl'-
yanda slkn tamamlayarak iczet nn vefatndan sonra eserinin 3. bas-
ald anlalmaktadr. Daha sonra ey- mna (Ankara 1976) yaplan dipnot ilve-
hinden menkbnme yazma izni ald- lerinde Cevhir'l-ebrr'n yanl ola-
n syleyen Hzin Mvernnehir bl- rak Sleymaniye Ktphanesi'nde bulun-
gesinden ayrlp 11. Selim devrinde stan- duunun belirtilmesi (s. 368) esere ula-
bul'a gelmi, 111. Murad devrinde muta- lmasn imknsz klm, bunun sonu-
savvflara verilen deeri grnce padi- cu olarak da Ahmed Yesev ve Yeseviy-
aha takdim etmek zere eserini kale- ye hakknda alma yapan btn ara-
me almtr. trmaclar Kprl'nn verdii bilgilerle
Cevhir'l-ebrr, Orta Asya Trk dn- yetinmek zorunda kalmlardr.
yasnn en byk velsi Ahmed Yesev'- BIBLIYOGRAFYA:
nin hayat, ahsiyeti ve menkbeleriyle Hzin, Ceuhir'l-ebrr min emuci't-bihar,
kurucusu olduu Yeseviyye tarikatnn Ktp., TY, nr. 3893; Kprl, ilk Mutasav-
tarihi, db ve erkn hakknda en eski vflar, stanbul 1919 Ankara 1976, s. 368-
ve orijinal bilgileri ihtiva eder. Bilinen S NIHAT AZAMAT
tek yazma nshas stanbul niversitesi
Ktphanesi'nde (TY, nr. 3893) bulunan F el-CEVHR'l-HSN
eser, Mahmd b. Hasan b. eyh en-Nak- ( jLsJI )
ibend tarafndan Reblevvel 1002 (Ara-
lk 1593) tarihinde istinsah edilmitir. Eb Zeyd es-Selib'nin
(. 875/1470)
Muhtemelen olduka ypranm bir du-
Kur'an tefsiri
rumda olduundan sonradan varaklarn
(bk. SELB, Eb Zeyd).
ereve ksm kesilerek metin ksm -
karlm ve hazrlanan baka bir ere-
n veye yerletirilerek yeniden ciltlenmi- F C E V H R ' l - KELM
tir. Bu ilem srasnda varaklarn sra- ( fUflljt\j>. )
s yer yer kartrlm, eseri kefeden
E'ar kelmclarndan
Fuat Kprl varaklara sayfa numaras
Adudddin el-Ic'nin
vermitir. 342 sayfadan meydana gelen (. 756/1355)
Cevhir'l-ebrr'm 222. sayfaya kadar kelma dair muhtasar eseri.
olan ksm Trke, devam Farsa'dr.

M. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda Mellifin talebelerinden lhanl Veziri

CEVHR'l-AKD
(bk. el-KASDET 'n-NNIYYE).
r C E V H R '1 - EBRR
(jLrttfiyj* )
Hzin'nin Ahmed Yesev
ve Yeseviyye tarikat
hakkndaki temel eseri.
L J
111. Murad'a (1574-1595) takdim edil-
mek zere kaleme alman eserin tam ad
Cevhir'l-ebrr min emvci'l-bihr'-
dr. Mellif eserin mukaddimesinde ken-
di knyesini Sultn Ahmed b. Mevln
Mahmd b. Sultn Hac h el-Kure
smme'l-skender el-Mvernnehr e-
ehr bi-Hzin eklinde kaydetmitir.
Kaynaklarda eser ve mellifi hakknda
bilgi yoktur. Ancak Cevhir'l-ebrr'n
muhtevasndan, Hzin'nin Orta Asya'da
tasavvuf hareketinin ok etkili olduu
bir dnemde yetitii, daha on iki ya-
larnda iken yaad bir cezbe halinden
sonra Yesev eyhlerinden Seyyid Man-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
432
lk Mutasavvflar adl kitabnn Ahmed Gyseddin Muhammed b. Redddin
Yesev'nin hayat ve Yeseviyye tarikat ile adna kaleme alnan risle bir giri ve
blmden oluur. Kelm ilminin tarifi,
ilgili blmn, nemini zellikle vurgu-
lad bu eserdeki bilgiler erevesinde bilginin tanm, ksmlar, nazar'la ili-
ele almtr. Kprl'nn ad geen ese- kisi ve delilin eitlerine ayrlan giriten
n
rinin ilk basm srasnda (stanbul 1919) sonra birinci blmde felsefenin mantk
Hlis Efendi Ktphanesi'nde bulunan ve fizik (tabiyyt) alanlarna giren u ko-
Cevhir'l-ebrr, daha sonra bu ktp- nulara yer verilmitir-. Vcud-adem, m-
hiyet-ma'dm, vcb-imkn, kdem-hu-
ds, vahdet-kesret, illet-ma'll, araz ve
eitleri, cevher ve cisimlere dair hkm-
ler, felekler, unsurlar, arz, mrekkeb var-
lklar, nefis, akl, cin ve eytan. kinci b-
lmde Allah'n varl, selb ve sbt s-
fatlar, kullarn fiilleri, vcb alellah, Al-
lah'n fiilleri ve isimleri gibi konular ilen-
mitir. nc blmde nbvvet, Hz.
Muhammed'in peygamberlii, mucize,
nbvveti inkr eden Brahmanizm'in red-
di, peygamberlerin msum oluu, taf-
dl, kermet, hiret halleri, cennet, ce-
hennem ve iman bahisleri incelenmitir.
Ceuhir'l-
Eser immet konusu ile son bulmakta-
ebrr'r dr. Bu konular genellikle kelmclarla
ilk s a y f a s filozoflarn grleri dikkate alnarak
( Ktp.. T Y ,
nr. 3 8 9 3 )
ksaca anlatlm, benimsenen grlerin
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

delillerine ve kar grlerin tenkidine
fazlaca yer verilmemitir. Felsefe ile ke-
lm konularn birletiren mteahhir d-
nemin dier kelm kitaplar gibi bu eser-
de de f e l s e f e ve mantk bahislerine ge-
ni lde yer verilmesine karlk asl
kelm konulan kapsayan ikinci ve n-
c blm kitabn sadece te birini te-
kil etmektedir.
Cevhir'l- kelm slp, tertip, ifa-
de ve muhteva bakmndan ayn melli-
fin el-Mevkf adl kitabnn zeti ma-
hiyetindedir. Nitekim baz yazma ns-
halarnda ad Muhtaarul-Mevkf
y e kaytldr (bk. Dru 1-ktbi'l-Msriyye,
nr. 8 2 0 ) .
Sleymaniye (Antalya
8 2 3 / 7 , F t i h , n r . 2 9 2 4 , L l e l i , nr. 2 1 7 1 ) v e
Topkap Saray Mzesi (Emanet Hazine-
si, nr. 862) ktphanelerinde, ayrca D-
r'l-ktbi'l-Msriyye'de (nr. 59, 820, 839)
eitli yazma nshalar bulunan eser,
Eb'l-Al A f f tarafndan sadece Dr'l-
ktbi'l-Msriyye'deki bir nshasna (nr.
820) dayanlarak Mecellet
db (el-Cmiat'l-Msriyye) iinde yaym-
lanmtr (Kahire 1934, 11/2, 133-243). b-
rhim b. Mustafa el-Haleb, Cevhir'l
kelm'i el-Mevkf ve
kf'tan yapt iktibaslarla erhetmitir.
Silk'r-nizm f erhi Cevhiri'l
lm adn verdii bu erhin yazma ns-
halar da Topkap Saray Mzesi Ktp-
Ceuhirul-kelm adl eserin ilk iki sayfas (Sleymaniye Ktp., Lleli, nr. 2171)
jjlU ^ii'l^-iJpyj;1/-,^
S Jj.U ^%JJMJ s t
hanesi (Emanet Hazinesi, nr. 858, 865) ile
Dr'l-ktbi'l-Msriyye'de (nr. 820) mev-
cuttur.
BBLYOGRAFYA:
Adudddin el-c, Cevhir'l-kelm
let Klliyyeti'1-db iinde, nr. Eb'l-Al el-
Aff), 11/2, Kahire 1934, s. 133-243; Kef'z-
zunn, I, 616; Brockelmann, GAL, il, 209;
H Y U S U F EVKI Y A V U Z
F el-CEVHR'l-MUDIYYE
( )
Abdlkadir el-Kure'nin
di- (. 775/1373)
Hanef hukukularnn
biyografilerine dair eseri.
ITekeliolul, nr.
T a m a d el-Cevhir'1-mudyye
bakti'1-Hanefiyye olan eser, Hanef
limlerinin biyografileri konusunda ya-
zlan ilk tabakat kitab kabul edilmek-
tedir. Kaynaklarda bundan nce Necmed-
din brhim b. Ali et-Tarss (. 758/
1357) ve Selhaddin bn'l-Mhendis'in
Klliyyeti'l- (. 769/1368) birer biyografik almas
olduu kaydedilmekteyse de (Kef'z-zu-
nn, II, 1098-1099, 2019) bunlar gnm-
- ze kadar gelmemitir. Bu eseri kaleme
erhu'l-Mev- almasna gereke olarak, dier mezhep-
lerin aksine, Hanef mezhebine ait bir
- ke- tabakat kitab bulunmayn
Kure'nin ad geen almalar grme-
dii anlalmaktadr.
o. < -
vV<=
ffihlZl/lgS.
-o' ^y.' >_r r ur'-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
el-CEVHR'l - MUDIYYE
Mellif eserini hazrlarken muhtelif
ilim dallarna ait 170 civarnda (listesi
iin b k . el-Ceuhir'l-mudyye, n a i r i n gi-
rii, s. 61-74) yazl kaynak yannda, ba-
(Mecel- ta kendisini bu ynde tevik eden hoca-
lar, arkadalar ve meslektalar olmak
zere eitli szl kaynaklara da bavur-
SuppL,
mu, ada olan baz biyografi sahip-
leriyle de bizzat grmtr. Bununla
birlikte fazla orijinal bilgi ihtiva etme-
"" yen eserde zellikle mahall ran tarih-
lerinden bolca malzemeye rastlanmak-
tadr.
Alfabetik olarak dzenlenen eser, bi-
rinci blmnde esm-i hsn, ikincisin-
^ de Hz. Peygamber'in isimleri, ncsn-
de Eb Hanfe'nin menkbelerinin yer al-
f ta- d blmlk bir mukaddime ile ba-
lamakta, daha sonra Eb Hanfe'den iti-
baren 771 ( 1 3 7 0 ) ylna kadar yaam
2124 limin biyografisine yer verilmek-
tedir. Bu arada mellifin Hanef zannet-
tii veya Hanef mezhebiyle ilgili eserle-
ri bulunan baz limlerin hayat hikyele-
rine de rastlanmaktadr. Biyografilerde
genellikle biyografi sahibinin ad, kn-
yesi, lakab, nesebi, v e f a t yeri ve tarihi,
ocuklar, hocalar, talebeleri, ilm kari-
yeri, kiilii, ald grevler, eserleri vb.
bilgiler yer almaktadr.
gsteren Eserde biyografilerin alfabetik olarak
dzenlendii ana ksmdan sonra ayr b-
lmler halinde knyeleriyle tannanlar,
kadnlar, nisbeleri, lakaplar ve "falann
olu" diye tannan limler zikredilmek-
te, sonunda da eitli bilgilere yer veri-
len ve "el-Cmi c " baln tayan blm
bulunmaktadr. Eserin Haydarbd bas-
ksnn sonunda ise (s. 450-563) Ali el-
Kr'nin Eb Hanfe ve talebelerinin me-
nkbna dair bir zeyli vardr.
bn Dokmak'n (. 809/1407) Nazm'l-
cmn f tabakti ahbi mmina'n-
Nu'mn ( S l e y m a n i y e Ktp., Turhan Sul-
tan, nr. 251; Serez, nr. 1827) ve Ffrzb-
d'nin (. 817/1415) el-Mirkt'l-vefiy-
ye f tabakti'1-Hanefiyye (Sleymani-
y e K t p . , R e s l k t t b , nr. 6 7 1 / 1 , 6 7 2 ) a d -
l eserleri, el-Cevhir'l-mudyye'nin
llJtfUjf birer muhtasar mahiyetinde olduu gi-
bi brhim b. Muhammed el-Haleb de
(. 956/1549) eseri ihtisar etmitir (S-
l e y m a n i y e K t p . , e h i d A l i P a a , nr. 1941/
1; E s a d E f e n d i , nr. 6 0 5 / 1, 3 6 9 9 / 4 9 ) .
el -Cevhir'l-mudyye' nin ilk ilm
neri Abdlfetth Muhammed el-Hulv
tarafndan, olduka hatal olan ilk bas-
ks i l e (I-II, H a y d a r b d 1332/1914)
yazma nshasna dayanlarak gerekle-
433
el - C E V H R ' I - M U D Y V E

tirilmitir (l-IIl, Kahire 1398-1399/ 1978- mi ve Girit'in fethine katlmtr. Os- kilde Venedik dojundan sadrazama ge-
1979). Yaymlanan ilk ciltte eserin ana man Dede eseri yeniden kaleme alm, len ve sadrazamdan ona giden mektup-
ksmn oluturan alfabetik blm yer bu arada Hasan Aa'dan nakillerde bu- larn suretlerini de Rid eserine alma-
almaktadr. lunmu ve kitab deta kendine mal et- mtr.

BBLYOGRAFYA: mitir. Gerekten Kprl nshasna g- Cevhirut-tevrh'm yurt iinde ve

Kure. el-CeuShirl-mudiyye (nr. A b d l - re Kandiye'nin fethinden sonraki baz yurt dnda birok nshas vardr. Yurt
fetth Muhammed el-Hulv), nirin girii, I, 45, olaylar, Fzl Ahmed Paa'nn geri dn- iinde Sleymaniye (Esad Efendi, nr. 2242;
47, 58-84; Kefuz-zunn, I, 616-617, 627; U, , lm, daha sonra Osman Dede'nin H a m i d i y e , nr. 909), K p r l ( H f z A h m e d
1097-1099, 1657, 1961, 2019; Serks, Mcem,
IV. Mehmed tarafndan baavulua P a a , nr. 2 3 1 ; s i m Bey, nr. 7 2 4 ) v e T o p -
1, 33; Brockelmann, GAL, li, 97; Suppi, II, 89;
Ma'a'l-Mektebe, s. 129; Syed Hashimi Farida- getirilii Hasan Aa'nn msveddelerin- kap Saray Mzesi Ktphanesi (Revan,
badi, "The D'irat-ul-Ma'rif", IC, IV (1930), de yoktur. Dorudan Hasan Aa'nn ka- Kk nr. 1307), yurt dnda ise Viyana
s. 640-641; F. Rosenthal, "cAbd al-Kdir al- leminden kan Esad Efendi nshas (Nationalbibliothek, nr. 1070, 1071), Paris
Kurah", El2 (ng.), I, 70. ti Kandiye'nin fethiyle son bulmaktadr.
M CELAL ERBAY
(Bibliotheque Nationale, nr. 1089, 1506)
Cevhir't-tevrih'in telifi Kandiye Ka- ve Leiden'de (nr. 1225), ayrca talya'nn
lesi'nin fethinden hemen sonra (1669) Bologna niversitesi Ktphanesi'nde
r CEVHR't-TEVRH N
tamamlanmtr. Fakat msveddelerin (nr. 3619) nshalar vardr. Cevhir't-
( CiJT31^ ) Mhrdar Hasan Aa tarafndan Osman tevrh'in baz paralar da deiik ad-
Dede'ye verilmesi, Kprlzde Fzl Ah- lar altnda ktphane kataloglarna gir-
Kprlzde Fzl Ahmed Paa'nn
seferlerini ve zellikle med Paa'nn lm yl olan 1676'da ger- mi ve mstakil eserler gibi tavsif edil-
Kandiye'nin fethini anlatan eser. eklemitir. mitir. Mesel Beyazt Devlet Ktpha-
L J
Ktphane kataloglarna Cevhir't- nesi'nde (Veliyyddin Efendi, nr. 2401)
kaytl, 1066 (1655-56) yl olaylarndan
Mevcut nshalarn bazsnda mellifi- tevrh, Trh-i Fzl Ahmed Paa ve
bahseden Trh-i Mhrdar, Kprl
nin Fzl Ahmed Paa'nn mhrdar Ha- Trh-i Feth-i Kandiye adlaryla g i r e n
eser be blmden meydana gelmekte- Ktphanesi'ndeki (nr. 214) 1080 (1669-
san A a ( T S M K , R e v a n , nr. 1307), baz-
snda ise Erzurumlu Osman Dede (Kp- dir, Fzl Ahmed Paa'nn 1659'da Erzu- 70) yl olaylarndan bahseden Trh-i

rl Ktp., nr. 231) olduu belirtilmekte, rum'a vali tayin edilmesiyle balayan ese- Muteber ve Topkap Saray Mzesi K-

Sleymaniye Ktphanesi'nde kaytl ns- rin ilk blmnde bu vezirin beylerbeyi- tphanesi'nde kaytl (III. Ahmed, nr. 3605)
Trh-i Fzl Ahmed Paa ve Feth-i
hada ise (Esad Efendi, nr. 2242) y a z a r ad lii zaman, ikinci blmde 1663 Maca-
ristan seferi, Uyvar ve Novigrad kalele- Kandiye adl eserler byk bir ihtimal-
gememektedir. Ancak Revan nshas-
rinin, fethi, nc blmde Kandiye se- le Cevhir't-tevrh'in paralardr.
nn ba tarafnda yer alan bir kayt m-
ellif konusunu aydnlatr mahiyettedir. ferinin hazrlklar, drdnc blmde E s e r , Annalium Gemma authore Ha-
Burada Mhrdar Hasan Aa'dan kita- Kandiye'nin muhasaras, zellikle ok sanaga Sigilli Custade Kupurli, seu
bn msveddelerinin yazar, Osman De- iddetli geen ve uzun sren lam sa- Cypri Ahmed Bassoe, supremi vizirii

de'den de bu msveddeleri edeb ekle
koyan biri olarak sz edilmektedir. Bu-
na gre Fzl Ahmed Paa'nn maiyetin-
de bizzat seferlere ve bu arada Girit se-
ferine katlm olan Hasan Aa paann
valar, beinci blmde ise deniz sava-
lar ve Kandiye Kalesi'nin fethi anlatl-
maktadr. Eserin sonunda Batezkireci
Mezk Sleyman Efendi'nin Fzl Ahmed
Paa iin yazd iki kaside bulunmak- Cevhir't-tevrh'm ilk sayfas (Kprl Ktp., nr. 231)

emriyle onun gazlar hakknda bir eser tadr.

hazrlam, sonra da bunu "mniyne"
bir slpla yeniden yazmas iin Osman
Dede'ye vermitir, Osman Dede aslen
Erzurumlu olup birok yer dolam, da-
ha sonra Bursa'ya gelmi, burada Fzl
Ahmed Paa ile tanarak maiyetine gir-
9 :
Cevhir't-tevrh tamamen yazar-
nn gzlemlerine dayandndan birinci
elden tarih kaynak niteliindedir. ki bu-
uk yl kadar sren ve Osmanl Devleti'-
ne pek pahalya mal olan Kandiye sava-
larnn tek kronii durumunda olan eser,
vak'anvis Rid'in de ilgili olaylar ka-
leme alrken kulland tek kaynak gibi-
dir. Ancak Rid bu kayna gerei gibi
kullanmam, yer yer onu byk lde
ihtisar etmitir. Nitekim Cevhir't-te-
vrih'teki baz nemli bilgiler Rid T-
rihinde yoktur. Mesel ikinci blmde
anlatlan Uyvar'n fethi ve Novigrad mu-
hasarasnn safhalar Rid tarafndan
eksik verilmitir. Girit seferinin hazrlk-
lar bahsini de Rid bazan aynen, ba-
Ceuhirut-
tevrh'ir zan da melen aktarmtr. Cevhir't-
unvan sayfas tevrh'teki padiaha yazlan mektubun
(Kprl Ktp.,
sureti Rid Trihi'nde yoktur. Ayn e-
nr. 2 3 1 )

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

434 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

Mehmed Quati Turcarum Tyranni
turcica - arabico - persico idiomate
latinum translata et diversis notis ac
reminiscentiis illustrata a Joanne Po-
desta S. C. R. Majestatis a secretis 1680
adyla Latince'ye tercme edilmitir.
Hammer'e gre. Almanca baz tamam-
layc bilgileri de ihtiva eden ve Hammer
koleksiyonundan Viyana Mill Ktpha-
nesi'ne intikal eden nshann tercme-
ye esas tekil etmesi kuvvetle muhte-
meldir. Kitabn mtercimi Podesta, bu
nshay Kara Mustafa Paa'nn kitap-
s olan bir imamdan satn aldn sy-
lemitir (bk. Hammer, XI, 1-2).
BBLYOGRAFYA:
Cevhir't-tevrh, T S M K , Revan, nr. 1307,
tr.yer.; Hammer (At Bey), XI, 1 - 2 ; Flgel,
Handschriften, II, 272-273; Osmanl
ri, III, 3 0 ; Blochet, Catalogue-Supplement,
5 0 6 ; TCYK s. 2 2 1 ; Karatay, Trke
s. 2 6 3 - 2 6 4 ; Levend, Oazauatnmeler,
124, 169; Babinger (ok). s. 238-239; M. Tay-
yib Gkbilgin, " K p r l l e r " , A, VI, 903.
B ABDLKADR ZCAN
F el-CEVB
( v-V?11 )
1861-1884 yllar arasnda
stanbul'da yaymlanan
Arapa gazete.
lk resm Osmanl gazetesi olan Tak-
vm-i Vekyi' 1 Kasm 1831'de yayna
balad zaman Trke dnda Arapa,
Rumca, Ermenice nshalar da neredil-
miti. Ancak Osmanl Devleti snrlar iin-
de Arapa konuan tebaaya dorudan
hitap eden bir gazete 1861'de yaymla-
nabildi. Lbnanl bir Mrn iken ihtida
edip stanbul'a yerleen, Avrupa'y ve
Bat dillerini iyi bilen Ahmed Fris e-
idyk ile olu Selim Fris bu yayn ger-
ekletirdiler. Ahmed Fris Tabhne-i
mire musahhihi iken ald irde-i se-
niyye zerine gazetenin ilk saysn 21
Zilkade 1277 (31 Mays 1861) tarihinde
yaymlad. mtiyaz sahibi kendisi olan,
mdrln olu Selim Fris'in yapt-
435 x 290 mm. boyutlarndaki gazete
haftalk olarak kyordu. 1861 yl iin-
de otuz iki say neredildi. el-Cev'ib'in
bu saylarnda i ve d haberlere, ede-
biyat, din, teknik vb. konulara yer veril-
miti. Yazlarnn ounu Ahmed Fris'in
yazd gazete, basm masraflarnn faz-
lal, mteri azl, Trke tercmesi-
nin de sat arttrmamas gibi sebep-
lerle zarar ettiinden 1862 yl banda
yaymn durdurdu.
ex el-Cev'ib ayn yl iinde Osmanl Dev-
in leti'nin mal desteiyle yaymna tekrar
balad. Sadretin teklifi zerine 12 Re-
ceb 1279 (3 Ocak 1863) tarihli irde-i se-
niyye ile kdnn verilmesi ve belli sa-
yda gazetenin devlete satn alnmas
kararlatrld. Ariv belgelerinden anla-
ldna gre gazetenin nerinin des-
teklenme sebebi, Paris ve Marsilya ta-
raflarnda kan baz Arapa gazeteler-
de devletin aleyhine birtakm makalele-
rin yazlmas ve bunlarda ileri srlen
yanl haberlerin Arabistan'a yaylm ol-
masyd.
el-Cev'ib bu ikinci devrede, Ahmed
Fris'in gl kalemi ve gazetenin dol-
gun bir muhteva ile neredilmesi saye-
sinde ksa srede Osmanl Devleti'nin
Mellifle- Arapa konuulan vilyetleri yannda b-
nr. tn slm lkelerinde de hret kazan-
Yazmalar,
d. Hindistan'dan Fas'a, in'den Msr'a,
s. 120-
Orta Asya'ya kadar geni bir tesire sa-
hip olan gazete, devrinde slmc cere-
yann etkili szclerinden biri durumu-
na geldi. Ahmed Fris, bir yandan btn
mslmanlar hilfet etrafnda toplan-
maya davet ederken te yandan msl-
man ahaliye Avrupa'y ve Bat medeni-
yetini tantmaya alyordu. Gazetede
irde-i seniyyeler ve hkmet emirleri,
yurt iinden ve dardan eitli haber-
^ Cevib,
ler, ilnlar, Avrupa basnndan zetler,
iirler, edeb yazlar yer alyordu. Ayrca
Marib lkeleri, in ve Hindistan gibi
btn slm lkelerinden haberlerle Os-
manl basnndan iktibaslar da bulunu-
yordu. 1870'te Orta Arabistan'da bir se-
yahat yapan ngiliz Dougthy'ye gre bu
gazete gezdii yerlerde ve hatta Necidli
tccarlarn Bombay'daki evlerinde bile
mevcuttu. el-Cev'ib 1880'lerde btn
slm leminde byk bir hret ve iti-
bar kazanm durumdayd. Hatta ngiliz
belgeleri, o sralarda Osmanl Devleti ile
el-Ceu'ib
t jjs jifl f u >' rf ". i/-;,'
" .>j.a JJJ,U tu y ,
gazetesinin ^ &- Jl^-rot t,
1277 (1861)
AH yttrfii f*
tarihli a-*,-"
saysinn
j f y .' v -'
i!k basl ile '.an-^j.
1295 (1878)
ylna ait
bir saysnn ..< JjVijS y ' j z ? * " 3'--*
basl
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
el-CEVB
ilikileri iyi olan ngiliz hkmetinin, Hin-
distan'da olumlu etkisi olur dncesiy-
le gazetenin her nshasndan 100 adet
kadar satn alp gizlice Hindistan ms-
lmanlar arasnda dattn gster-
mektedir. zellikle d politika konu-
sunda yaymlad makalelerle dikkati
eken Franszlar'n yar resm gazetesi
Le Temps'da da el-Cev'ib'in Fas'tan
Bengal'e kadar slm leminin her tara-
fnda okunan bir gazete olduu, slm
birlii zerinde nemle durduu ve Os-
manl sarayna bal bulunduu belirtil-
mektedir (sene 1881, nr. 1557).
Osmanl Devleti'nin el-Cev'ib'e des-
tei srmekle birlikte Sultan Abdlha-
mid devrinde Bbli'nin politikasna ay-
kr yazlar neredildiinde zaman zaman
yaym durdurulmutur. Nitekim Msr
hidivini destekleyen yazlar sebebiyle
gazete 15 Receb 1296'dan (5 Temmuz
1879) itibaren alt ay kadar kapatld
gibi yine ayni sebeple Nisan 1881'den
itibaren uzun sre yaymlanmamtr. Ay-
rca gazetenin Fransa aleyhindeki neri-
yat sebebiyle zaman zaman Tunus ve
Cezayir'e girmesi de yasaklanmtr.
el-Cev'ib'in Tercme-i Cevib ve
Veled'l- Cevib adlaryla Trke ns-
halar da neredilmitir. Ancak Veled'l -
7. saysnda maarif konusunda
kan bir lyihadan dolay Maarif nzn
tarafndan kapatlmtr.
Ahmed Fris yalandktan sonra ga-
zetenin idaresini tek bana stlenen Se-
lim Fris el-Cev'ib'i ayn seviyede tu-
tamad. 1884 ylnda kapanan gazetenin
Trkiye ktphanelerinde bilinen son
nshas, 984. (13 Recep 1296/3 Temmuz
1879) saysdr (Millet Ktp., Ali Emr, Ara-
bi, nr. 4259).
Ahmed Fris'in gazetede kan nem-
li makalelerinden yaplan semeler Se-
J' 'j J -.r' _.,)
Wfl l
u, ~
*
J-' 'm
o.1:
435
el-CEVB

lim Fris tarafndan Kenzur-re'ib
mntehabti'l-Cev'ib
1881 yllarnda yedi cilt halinde neredil-
mitir. Ahmed Fris'in nemli bir hizme-
ti de Osmanl matbaaclna getirdii ye-
niliktir. Kurduu modern el-Cevib Mat-
baas'nda gazetenin yannda birok Arap-
a ve Trke eser basm, ayrca bu ki-
taplarn bir katalogunu da yaymlam-
tr. Matbaa, XIX. yzyl Osmanl yaym ve
basmclnda Ebzziy Matbaas gibi
nemli bir hizmet grmtr.
f vl Nzrl, bu dairenin banda bulu-
adyla 1871- nan kimseye de Cevl nzn denilirdi.
Bylece cevl kelimesi asl anlamn kay-
bederek slm lkelerinde yaayan gayri
mslimlerin grdkleri himayenin mad-
d karl olarak dedikleri cizye vergi-
si ve bu verginin idaresi mnalarn ka-
zanmtr.
Cevl tabirinin slm devletlerinin ida-
r tekiltnda ne zamandan beri kulla-
nld bilinmemekteyse de kelimenin ilk
defa bn Havkal'in eserinde getii g-
cevl mukataas yerinde brakld ve g-
venilir bir nzra tevdi edildi.
Genellikle muharrem aynda, baz za-
manlarda da zilhicce veya ramazan ay-
larnda tahsil edilen cevlnin ilerini y-
rtmek zere sultann beratyla bir n-
zr tayin edilir, buna yardmc olarak da
d, mil ve hid gibi mbirler grev-
lendirilirdi. Nveyr'nin Nihyet'l-ereb
adl eserinde kaydedildii zere, cevl
tahsili iin her yl divan defterlerine gre
gayri mslimlerin isimlerini ihtiva eden

BBLYOGRAFYA: rlmektedir (ret'l-arz, I, 70). Terim listeler cevl nzn tarafndan hazrla-
BA, rade-Meclis-i Vl, sene 1279, nr. 21.734 olarak ise buna ilk defa Eyyb veziri bn nrd. Bu listeler nce gayri mslim ce-
ve ekleri, sene 1281, nr. 23.827, s e n e 1282, nr. Memmt'nin Kavnr'd- devvn ad- maatin reisleri tarafndan ayr ayr tes-
24.527, rade-Dahiliye, sene 1296, nr. 63.525, l eserinde rastlanmaktadr. Ftmler'- bit edilir, daha sonra Cevl nzrna su-
63.548, s e n e 1297, nr. 65.277, sene 1299, nr. nulurdu. Listelerde "er-revtb" denilen
de cizye tahsiline Dvn bi'l-bb bakar-
67.573, 68.698, 69.220, 69.369, sene 1300, nr.
d. Eyybler devrinde cevlnin tahsil gl gayri mslim erkeklerin yannda
69.541; Ph. DTarrz, Trth-ahfeti'l-'Ara-
mevsimi zilhicce veya muharremde a- lke dndan gelenler (et-tavr), yeti-
biyye, Beyrut 1913, I, 6 1 - 6 4 ; L. L. Shukla, "In-
dia", Britain and Turkish Empire 1853-1882, lr, zimmlerin durumlarna gre deiik kin olmayan erkek ocuklar (en-nevbit),
N e w Delhi 1973, s. 130; Klaus Kreiser v.dr., oranlarda vergi toplanrd. 587 (1191) slm dinine yeni girenler, vefat edenler
"Presse", Lexicon der Islamischen Welt, Stuttgart
ylnda sadece Msr'dan 130.000 dinar ve memleketten ayrlanlar belirtilirdi.
1974, III, 5 2 - 5 3 ; Hasan Duman, Katalog, s. 6 3 ; Bu listede ad bulunan bir kimseden c-
Atill etin, " e l - C e v i b G a z e t e s i v e Yayn",
cevl tahsil edilmitir (Makrz, el-Htat, 1,
liye alnd zaman kendisine bir tezkire
TD, XXXIV (1984), s. 475-484; a.mlf., " X I X . Y z - 107). Cevl ayrca Kalkaend ve Mak-
(sl veya vsl) verilerek ismi listeden si-
y l A r a p K l t r D n y a s n d a n e m l i Bir B a - rz'nin eserlerinde Memlk Devleti'nin
sm O r g a n ; E l - C e v i b G a z e t e s i " , Melanges linir, cliyesini demeden lkeden ayr-
idar messeselerinden biri olarak ge-
Professeur Robert Mantran (haz. A b d e l j e l i l Te- lanlardan ise bu vergi geri dndklerin-
er. Yzyllar boyu deiiklikler gsteren
mimi), Zaghouan (Tunis) 1988, s. 8 3 - 9 2 ; Zirikl, de alnrd. Fakat gittii yerde deyip tez-
el-A'lm, 1, 184-185; Kmsl-a'lm, V, 3326-
ve "'l", "evsat" ve "edn" eklinde de-
kiresini gsterirse hesab o memlekete
3327; A. G. Karam, "Fris a l - h i d y k " , El2 (Fr.), recelere ayrlan cevl vergisinin idaresi,
havale edilirdi.
II, 8 1 9 - 8 2 1 ; Brockelmann, " F r i s i d y k " , A, Memlkler devrinde 1315 ylna kadar
IV, 4 6 9 - 4 7 0 ; M. Hartman, " M a t b u a t " , a.e., VII, sultann has divanndan ayr bir kalem Tahsil edilen cevl geliri genellikle
H ATILLA ETIN
olup daha sonra emrler ve yanlarn rau- devletin eitli hayr ilerine sarfedilirdi.
ktaa'larna balanmtr. Her yl devlet merkezinde toplanan ce-
Osmanllar tarafndan fethinden son- vl emvalinin bir miktar hazineye gi-
F CEVZ
ra Msr'da Memlkler devrinden intikal rer, kalan ksm kadlara, seyyidlere, ilim
(bk. CZE). adamlarna, fakirlere ve Haremeyn'e tah-
L J eden kanun ve detlerin slahna all-
d ve tedrcen Osmanl sistemi iinde sis edilirdi. Ancak taradaki muktaac-
uygulanmas yoluna gidildii srada Ve- larn topladklar vergi kendi muktaa
F CEVL n
zrizam brhim Paa Msr kanunn- hslatlarna eklenirdi. Gelirleri devlete
( ) mesini tanzim ettirdi. Bu kanunnme ile ait blgelerin cevl hslat ayn blge-
Msr, Suriye ve Irak'ta bulunan
gayri mslimler ve
onlardan alnan cizye vergisi iin
kullanlan bir tabir.
J '> / ^ ^ ^ .
L J

Cliye kelimesinin oulu olup mem-

leketlerinden "icl edilen" (srlen) g-
menler demektir. Bu isim, Hz. mer'in
^M'^'i^/p /i M h o ^ i ^ & ^ ' j y (t^f^i
Hayber ve evresindeki yahudilerle Nec-
ranl hristiyanlar Arabistan'dan kar- ^ J Vty ^ j ^ y ^ ^ b j / j f ' A /.iyijy'

mas dolaysyla onlar iin kullanlmken Cevl

" J & f ,J J^lJity .-jj s a/sjjy tfjj 'iyjj/lfi,}^!
hslat ile
daha sonra cizye veren "ehl-i zimme'yi
ilgili
iine alan bir anlam kazanmtr. Ayrca Msr
bu tabir slm devletlerinde (Msr, Suri- beylerbeyine
gnderilen
ye ve Irak) gl gayri mslim erkekler-
967 (1560)
den her yl alnan cizye vergisi mnasn- tarihli
da da kullanlmtr. Bu vergiyi zimm- hkm
(BA, MD, m,
lerden toplayp tahsis edilen yerlere sar-
s. 361,
feden daireye Cevl Muktaas veya Ce- hkm nr. 1069)

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik

436 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

de sarfedilir, bazan da hayr messese-
lerine harcanrd. Mesel Makrz, Mu-
harrem 682'de (Nisan 1283) Kuds, Bel-
detlhall ve Beytlahm'daki zimmlerin
cevlsinin Beldetlhall'de bulunan "bir-
ke'nin (su deposu) imarna ayrldn zik-
reder (Kitb's-Slk, I, 712).
Cevl gelirinin byk bir ksm vazife
ad altnda kendilerine tahsis edilen lim,
seyyid, fakir, air vb.nin isimleri ve kn-
yeleri Msr divanndaki defterlere kay-
dedilirdi. Osmanllar devrinde bu grup-
lardan cevl vazifelerine hak kazanan-
lara padiahn turasn ihtiva eden bir
berat verilir ve bunlar vazifelerden biri
boalncaya kadar beklerlerdi. Beratla
byle bir gelire hak kazanan kiinin du-
rumuna ve ihtiyacna gre kendisine de-
mede bulunulurdu. Cevl vazifesi bulu-
nan ahs vefat edince yeri yeni bir be-
ratla vrislerine tevcih edilir, bunlarn
adlar da merkezdeki ve eyaletteki di-
van defterlerine yazlrd.
Memlkler devrinde cevl hslat, e-
itli sebeplerle, bu gelirden pay alanla-
ra yetmedii gibi Osmanllar zamann-
da da bu hslat ile masraflar arasnda-
ki ak devam etmitir. Nitekim 1560
tarihli bir kayda gre 964-965 (1557-
1558) yl Msr muhasebesinde cevl
hslat 20.912 altn 38 para, masraflar
ise 96.776 altn; 965-966 (1558-1559)
ylnn hslat 26.475 altn ve masraflar
28.868 altnd ve iki mebla arasndaki
farkn Msr mr hazinesinden denmesi
kararlatrlmt (BA, MD, nr. 111, s. 361).
976'da (1568-69) Msr'n cevl mahsu-
l 20.000 altn olduu halde yldan yla
bu gelirden pay alanlarn saylar devam-
l arttndan a kapatmak iin 6000
altn mr hazineden sarfedilmiti (BA,
MD, nr. VII, s. 666). Ancak daha sonra M-
sr'n cevl hslat ile mr hazine emva-
linin kartrlmamas ve iki muhasebe-
nin mstakil kalmas, cevl noksannn
ise hazineden tamamlanmamas karar-
latrld. XVI. yzyln son eyreinde Os-
manl Devleti'nin iine dt ml s-
knt yznden boalan cevl vazifeleri
artk hi kimseye verilmemeye baland
ve gelirlerin mr hazineye aktarlmas-
na karar verildi.
Cevl tabirinin Osmanl idaresi zama-
nnda kullanlmas 26 Reblhir 1271 'e
(16 Ocak 1855) kadar devam etmi, bu
tarihten itibaren devletin tahsil ettii
btn rsmlara "vergi" denilerek buna
benzer rsumlar gayri mslimler ze-
rinden kaldrlmtr.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEVLK, Him b. Slim
BBLYOGRAFYA: yanma gitti. mmete gerekten lyk
Lisn'l-cArab, "cvl" md.; Butrus el-Bus- olup olmadn belirlemek amacyla Ab-
tn, Muht'l-Muht, "cle" md.; BA, KK, nr. dullah'a sorduu sorulara tatminkr ce-
70, s. 15,' 54; nr. 236, s. 21; BA, MD, nr. II, s.
vaplar alamaynca onun imam olamaya-
86; nr. III, s. 361; nr. V, s. 161; nr. VII, s. 139,
666; nr. XIV, s. 625; nr. XXIX, s. 82; bn Hav-
cana hkmederek yanndan ayrld. Zi-
kal, ret'l-arz, I, 70; bn Memmt, Kavn- ra ona gre Abdullah'n verdii cevaplar
n'd-devvn (nr. Aziz Suryal Atya), Kahire mezhebin grleriyle badamamak-
1943, s. 317; Nveyr, Nihyet'l-ereb, Dr'l- ta, bazan Mrcie, bazan Kaderiyye, ba-
Ktb-Kahire, nr. 549, VIII. cz, s. 241; XXX.
zan da Hricler'in fikirlerine uymakta
cz, s. 321; Kalkaend, ubhu'l-a', III, 462-
463; Makrz, el-Htat, Kahire 1987,1, 103, 107; idi. Yolda karlat ve daha nce tan-
a.mlf., Kitb's-Slk, I, 712, 920; IV, 619, 679; madn belirttii "nrn ehreli" biri-
Cellzde, Tabakt'l-memlik, vr. 128 b ; Mir'- nin delletiyle Ca'fer es-Sdk'n dier
t'l-Haremeyn (Mir't- Mekke), stanbul 1297, olu Ms el-Kzm'n evine gitti. Ken-
I, 694-695, 715; Kasm Abduh Kasm, Ehl'z-
disine, "Mrcie'ye, Hricler'e ve Kaderiy-
zimme f Msri'l-'usri'l-vst: dirse ve'i-
kyye, Kahire 1979, s. 26, 28, 29, 6 8 - 7 1 R a - ye'ye deil bana dn" diyen Ms ei-K-
mazan een, Salhaddn Devrinde Eyyb- zm'a da baz sorular sorup tatminkr
ler Devleti, stanbul 1983, s. 188-189; Cl. Ca- cevaplar alnca onun engin ilim sahibi
hen, "Contribution 1'etde des impots dans
gerek bir imam olduuna karar verdi.
l ' E g y p t e medievale", JESHO, VI (1962), s. 248-
Bu kararn darda bekleyen arkada-
252; a.mlf., "Diawl", El2 (ng.), II, 490; H. L.
Gottschalk, "Dwn", a.e., II, 329; C. H. Becker, lar Eb Ca'fer el-Ahvel ile Eb Basr'e
"Cizye", A, III, 201. de anlatp olumlu grlerini aldktan
sonra Ms el-Kzm'n mmiyye'ye
HL S E Y Y D M U H A M M E D ES-SEYYD
bal dier i ounluu tarafndan da
imam kabul edilmesinde nemli rol oy-
r CEVLKIYYE n nad (Nrullah et-Tster, I, 371-373). Ce-
( ijJI^I ) vlk'nin vefat tarihi ve yeriyle ilgili ola-
rak kaynaklarda bilgi bulunmamakla bir-
a kelmclanndan
likte hocas Ca'fer es-Sdk'tan (. 148/
Him b. Slim el-Cevlk'nin
765) sonra da yaad gz nne alnr-
(II/VIII. yzyl)
sa mild VIII. yzyln sonlarna doru
grlerini benimseyenlere verilen ad
(bk. CEVLK, Him b. Slim). ld sylenebilir.
Ca'fer es-Sdk ile Ms el-Kzm'n
grlerini nakleden gvenilir rvilerden
CEVLK, Him b. Slim biri olarak kabul edilen Cevlk (Aleddin
( LS2^1 ji l*1^ ) et-Ts, s. 174), itikad grleriyle Meb-
bihe ve mmiyye mezheplerinin nemli
Eb M u h a m m e d ( E b ' l - H a k e m )
H i m b. Slim el-Cevlk kelmclar arasnda yer alr. Bilhassa ul-
el - Czcn el - K f hiyyetle ilgili konularda ar grler ileri
( . m. VIII. yzyln sonlar)
srmtr. Ona gre Allah insan eklin-
Immiyye as'nn de olup parlayan bir nurdur, sonlu ve s-
Mcessime'den saylan ilk nrl bir varlktr. nsanlar gibi be duyu-
kelmclanndan biri.
L J ya ve organlara sahiptir. st yars bo,
alt yars doludur. Siyah renkli nurdan
Aslen Czcnl olup Kfe'de yaad. mteekkil gr ve uzun salar, hikmet
ocukluk yllarnda Czcn'dan alnarak fkran kalbi vardr. Fakat insan gibi et,
Kfe'ye getirilen esirler arasnda bulunu- kan ve kemikten meydana gelmi bir ci-
yordu. Burada bir sre Bir b. Mervn'n sim deildir (E'ar, s. 34, 209; Badad,
klesi olan Cevlk, slmiyet'i benimse- s. 69, 227; ehristn, I, 185). Allah'n ilmi
yip zat edildikten sonra hayvan yemi hdis olup bilgisinde deiiklik meyda-
ticaretiyle uramaya balad. Daha son- na gelebilir. O'nun dilemesi hareket et-
ra Medine'ye giderek Ca'fer es-Sdk'n mesi demektir. Bir eyin olmasn dile-
ders halkasna katld. Ben eybn'n k- dii zaman hareket eder, o da oluverir.
lesi iken mslman olan Zrre b. A'yen'- nsann iman, isyan ve inkr etmesi da-
den kelm rendi; zellikle Him b. hil lemdeki her ey Allah'n dilemesiy-
Hakem'in fikirlerinden etkilendi. Ca'fer le meydana gelir. lem btnyle cisim-
es-Sdk'n vefatndan sonra Medine'- lerden ibaret olup araz diye bir ey yok-
deki arkadalarndan Eb Ca'fer el-Ah- tur. Araz diye ileri srlen, insanlara ve
vel'le birlikte, bazlar tarafndan baba- dier yaratklara ait hareketler bile mad-
snn vasiyeti bulunduu ne srlerek d zelliklere sahip olup derinlii, geni-
imam kabul edilen Abdullah b. Ca'fer'in lii ve uzunluu bulunan varlklardan iba-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 457
 CEVLK, Him b. Slim
rettir. Buna gre fiili meydana getiren
g (istitat) insann bir paras duru-
mundadr. Peygamberlerin gnah ile-
mekten korunmu olmas (ismet) gerekli
deildir; nk gnah iledikten son-
ra vahiy yoluyla uyarlp tvbe etmeleri
mmkndr. mamlar ise vahiy alma-
dklarndan gnah ilemekten korun-
mutur (ehristn, 1, 185). Hz. Peygam-
ber kendisinden sonraki imamn Ali ol-
duunu aka belirttii gibi bu hususa
iaret eden, "Hsmlar Allah'n kitabna
gre birbirine daha yakndr" (el-Enfl
8 / 7 5 ) gibi yetler de vardr (bn Hazm,
IV, 157-158).
Allah' insan eklinde tasavvur ettii
iin arlardan (Galiyye) saylan Cevl-
kf nin hristiyan asll Zrre b. A'yen'den
etkilendii dnlebilir. Him b. Ha-
kem, tebih hususunda kendisiyle ben-
zer grleri paylamasna ramen Al-
lah'n insan eklinde olduunu iddia et-
tii iin, er-Red cal Him el-Cevl-
k adl bir eser yazarak Cevlk'yi ele-
tirmi, Snn limler de tekfir etmiler-
dir (Aleddin et-Ts, s. 175; sferyn, s.
24). Bununla birlikte ehristn'nin Ce-
vlk hakknda Verrk'tan naklettii bir
rivayet dikkate alnd takdirde, muh-
temelen yaplan tenkitlerin etkisiyle onun
ulhiyyetle ilgili ar grlerinden vaz-
getiini, hatta Selef bir yola girdiini
sylemek mmkndr (el-Milel, 1, 187).
sferyn ise tpk bir insan gibi et, kan
ve kemikten oluan bir Allah fikrini Cev-
lki'ye atfeder ki (et-Tebtr, s. 24) bu di-
er kaynaklarn ona nisbet ettii fikir-
lere zt den tarafgir bir isnat gibi g-
rnmektedir. Ayn zamanda bir hadis ve
haber rvisi olan Cevlk'nin ad pek ok
rivayetin isnadnda gemektedir. Kendi-
si Ca'fer es-Sdk, Ms el-Kzm, Ali
er-Rz, Eb Eyyb el-Hazzz, Eb Ba-
sr, Eb Hlid el-Kbil gibi imam ve
limlerden rivayette bulunmu, ondan
da Eb sme, Eb Yahy el-Vst, bn
Eb Umeyr vb. kiiler hadis ve haber ri-
vayet etmilerdir (geni bilgi iin bk. H,
XIX, 301-302). Bilhassa a'nn immetle
ilgili akdesini kelm bir yoruma kavu-
turmakla n kazanan Cevlk'nin gr-
leri, bata, iler'ce "M'minttk", Sn-
nler'ce "eytnttk" diye anlan Eb
Ca'fer el-Ahvel, Eb Mlik el-Hadram,
bn Msem ve daha bakalar tarafndan
benimsenmi ve bunlara Cevlkyye ve-
ya Himiyye ad verilmitir.
Kaynaklarda Cevlk'ye atfedilen Ki-
tb'l-Hac, Kitb't-Tefsrve Kitb'l-
Mi Crc adl eserlerden hibiri gnm-
ze ulamamtr.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
438
BBLYOGRAFYA: boyunca edeb ilimlere dair dersler ald-
Hayyt, el-ntir, s. 14, 4 8 ; Nevbaht, Fra- Nizmiye Medresesi mderrisi olan
ku'-ca, s. 6 6 ; E'ar, Maklt (Ritter), s. 34, Hatb et-Tebrz gibi limler bulunmak-
41, 44-45, 209, 346, 515; Badd, el-Fark (Ab-
tadr. Cevlk de hocas Tebrz'nin ikinci
dlhamd), s. 23, 69, 71, 2 2 7 ; Ke. Ma'rifet
ahbri'r-rical, B o m b a y 1317, s. 181 vd.; Nec-
halefi olarak Nizmiye Medresesi'nde m-
, Ma'rifet 'ilmi'r-rical, Ma'mre 1317, s. 305; derrislik yapmtr. Burada bata kendisi
bn Hazm. el-Fal (Umeyre), IV, 157-158; sfe- gibi dil ve edebiyat limi olan olu smil
ryn, et-Tebr (Kevser), s. 2 4 ; ehristn, el- b. Mevhb olmak zere Semn, bn'l-
Milel (Kln), I, 184, 185, 187; Aleddin et-T-
Enbr ve Eb'l-Ferec bn'l-Cevz gibi
s, el-Fihrist (nr. M u h a m m e d Sdk v.dr.), Ne-
cef 1356/1937, s. 174-175; bn Teymiyye. Min- mehur simalar ona talebelik etmitir.
hc's-Snne (nr. M. R e d Slim), Kahire Ahlk faziletleri ve ilmi sayesinde Abb-
1 4 0 9 / 1 9 8 9 , I, 7 1 ; Nrullah et-Tster, Mec- s halifelerinin ve zellikle Muktef-Liem-
lis'l-m'minn, Tahran 1365 h., i, 3 7 1 - 3 7 3 ;
rillh'n (1136-1160) yakn ilgi ve iltifatna
Ali Sm e n - N e r , Ne'etul-fikri'l-felseffi'l-
mazhar olan ve onun imamln yapan
slm, Kahire 1977, il, 168, 170, 173, 182, 194,
199, 200, 201, 202, 204, 206, 212, 2 1 8 ; Cefr, Cevlk, 15 Muharrem 540 (8 Temmuz
The Origins and Early Deuolopment of Shi'a 1145) tarihinde Badat'ta vefat etti. Ba-
slm, Beyrut 1979, s. 306-308; Tabtabl, ShVa, z kaynaklarda 539'da ld kaydedil-
Kum 1401/1981, s. 203; W. M o n t g o m e r y Watt,
mektedir.
slam Dncesinin Teekkl Devri (trc. E.
Ruhi Flal), Ankara 1981, s. 198, 237, 3 1 1 ; Cevlk Hanbel mezhebine mensup-
A'ynu-'a, X, 2 6 6 ; Abdullah N i ' m e t Fei-
tu. Dil konusunda Basra okulunun g-
sifet' 'a, Beyrut 1987, s. 4 5 ; Eb'l-Ksm
rlerini benimsemekle beraber baz me-
e l - M s e v el-H, Mu'cem ricali'l-hads, Bey-
rut 1 4 0 9 / 1 9 8 9 , XIX, 297-305. selelerde Kfe dilcileri gibi dnd
grlmektedir. Arap dili ve edebiyat ya-
S Y U S U F EVK Y A V U Z nnda din ilimlerde de devrinin otorite-
siydi. Badat'n hatta btn Irak blge-
F C E V L K , Mevhb b. A h m e d ~ sinin kendisiyle iftihar ettii alak g-
nll, ahsiyet sahibi, dindar ve sevilen
( JL\j?fi\ jj )
bir ilim adam, ayn zamanda yazs ok
Eb Mansr Mevhb b. A h m e d
gzel bir mstensih olarak tannmtr.
b. Muhammed el-Cevlk
stinsah ettii eserleri yksek fiyatlarla
(. 5 4 0 / 1 1 4 5 )
elde edebilmek iin birok kimse birbi-
Arap dili limi. riyle rekabet etmitir. Herhangi bir ko-
nuda inceleme yapmadan fikir beyan et-
465 (1073) veya 466 (1074) ylnda Ba- mez ve bilmedii bir mesele soruldu-
dat'ta dodu. Dedelerinden biri uval unda bilmediini rahatlkla sylerdi.
( i V . oulu ) yapm veya satm Eserleri. 1. el-Mu'arreb* mire'l-ke-
ile megul olduundan "Cevlk" nisbe- lmi'l-a'cem cal hurfi'l-mu'cem.
sini almtr. bn'l-Cevlik diye de an- Arapa'ya baka dillerden giren ve Kur'-
lr. ok gen yatan itibaren ilim mec- n- Kerm ile hadislerde, ayrca iir vb.
lislerine devam ederek Arap dili ve ede- yerlerde kullanlan Arapalam kelime-
biyat ile din ilimleri renmi ve geni leri ihtiva eden alfabetik bir eser olup Ed-
bir kltre sahip olmutur. Hocalar ara- ward Sachau (Leipzig 1867), Ahmed Mu-
snda Eb Thir b. Eb's-Sakr el-Enbr, hammed kir (Kahire 1361/1942, 1389/'
bn't-Tuyr ve kendisinden on yedi yl 1969) ve F. Abdurrahman (Dmak 1990)
S' <i
. Ir'Mf
Cevlk'nin
el-Muhtaar
ftn-nahu
adl eserinin
iik iki sayfas
(Kprl Ktp.,
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

tarafndan yaplm ayr neri vardr. 2. tb'l-'Ari
Kitb Tekmileti Islh m taletu f-
hi'l-'mme. Baz kaynaklarda et-Tekmi-
le f m yelhan (telhar) fhi'l-'mme
ve Tetimmet Drreti'l-avv adlaryla
da zikredilen bu eser, Harr'nin (. 516/
1122) Arapa'da halkn yapt dil yanl-
larna dair Drret'l-avv adl kitab-
na zeyil mahiyetinde kaleme alnmtr.
Hartvvig Derenbourg tarafndan yaym-
lanan eseri (Morgenlandische Forschun-
gen, Leipzig 1875, s. 107-166) daha son-
ra 1355 (1936) ylnda zzeddin et-Ten-
h Dmak'ta neretmitir (MMADm.,
XIV/5-6, s. 163-226). 3. htiru (Muhta-
aru) erhi Emsileti Sbeveyhi. Sbevey-
hi'nin el-Kitb'nda rnek olarak veri-
len kelimeleri (emsile) aklamak maksa-
dyla Eb'1-Feth Muhammed b. s el-
Attr'n (. 400/1010) yazd erhin Ce-
vlk tarafndan yaplm bir zetidir.
Sbir Bekr Eb's-Sud tarafndan ne-
redilen (Asyt 1979) bu eserle mellifi
ve yazma nshalar hakknda Def'ullah
Abdullah Sleyman, tahlil bir tantma
yazs yaymlamtr (ed-Dre, s. 71-98).
4. erhu Edebi'l-ktib. bn Kuteybe'nin
Edeb'l-ktib'inm erhi olan eser Kahi-
re'de yaymlanmtr (1350/ 1931). S. M
c'e 'al fe'alt ve ef'alt bi-ma'nen
vhid. Bir szlk almas olan bu ese-
rinde Cevikl, slsleri ve if'l babna
nakledilmi ekilleri ayn mnada kulla-
nlan kelimeleri tesbit etmitir. Alfabetik
olarak tertip edilen eseri Mcid ez-Ze-
heb aklama ve notlar ilve ederek ne-
retmitir (Dmak 1982). 6. erhu Mak-
reti bn Dreyd el-Ezd. Arap dil li-
mi bn Dreyd'in (. 321/933) el-Mak-
re adl mehur manzumesinin erhi
olup Kprl Ktphanesi'nde bir ns-
has bulunmaktadr (Brockelmann, GAL
[Ar.], 11, 180). 7. el-Muhtaar fi'n-nahv.
Nahve dair olan bu eserin Muharrem e-
lebi tarafndan yksek lisans almas
olarak edisyon kritii yaplmtr (Badat
niversitesi Edebiyat Fakltesi htisas B-
lm, 1970). Eserin Kprl (nr. 1501) ve
Mehed ktphanelerinde (nr. 11/16,
50) birer nshas bulunmaktadr. 8. Muh-
taaru hhi'l-lua. Cevher'nin es-
hh adyla tannan mehur lgatinin
muhtasar olup bir nshas Leiden ni-
versitesi Ktphanesi'ndedir (Sezgin, GAS,
VIII, 218).
Cevlki'nin bunlardan baka kaynak-
larda Galatud-du'af3 mine'l-fuka-
h5 ve Halife Muktef adna yazd Ki-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
CEVMU'I-HKYT
adl eserlerinin de olduu meslek erbabna dair rivayetler vardr.
kaydedilmektedir. kinci blmde iyi huylardan, nc b-
BBLYOGRAFYA: lmde kt huylardan bahsedilmi, dr-
Mevhb b. Ahmed el-Cevlkl, el-Mu'arreb dnc blmde ise, kara ve denizlerdeki
(nr. Ahmed Muhammed kir), Kahire 1360/ canl ve canszlarla bunlarn zelliklerin-
1941, nirin mukaddimesi, s. 24-40; a.mlf., den sz edilmitir. Byk bir ksm gn-
Kitb Tekmileti Islh m taletu fhi'l-'m-
mze kadar gelmemi birok kaynaktan
me (nr. zzeddin et-Tenhl, ayn eser iinde),
s. 1-4; a.mlf.. el-Muhtaar fi'n-nahu (Muhar- faydalanlm olmas Cevmi'u'l-hik-
rem elebi, yksek lisans tezi, 1970), Badat yf'n deerini bir kat daha arttrmakta-
niversitesi Edebiyat Fakltesi, s. 20-51; Abdl- dr. Eser Moollar'dan nce ran'daki h-
mn'im Ahmed et-Tikrt, Eb Mansr el-Ceu-
nedanlar ve mellifin gezip grd M-
itki ue ruh fi'Tlua, Badad 1400/1979;
bn'l-Enbr, Nzhet'l-elibb', Badad 1959, vernnehir, Horasan, Hrizm, Sstan,
s. 227, 228, 372, 375; bn'i-CevzT, el-Munta- Gazne ve Sind gibi yerler hakknda bilgi
zam, X, 118; Ykt, Mceml-deb', XIX, edinilmesini de salamaktadr.
205, 206, 207; XX, 25-28; bn'l-Esr, el-Kmii,
Beyrut 1386/1966, X, 396; XI, 106; bn'l-Kf- Telif edildii zamandan itibaren byk
t, nbh'r-ruut, II, 306, 307; bn Hallikn, rabet grd anlalan Cevmi'u'l-
Vefeyt, Kahire 1367/1948, IV, 425, 435; V, hikyt'tan XIII ve XIV. yzyllarda sra-
238-243; Zeheb, Tezkiret'l-huffz, IV, 1286-
syla Minhc-i Sirc, Zekeriyy el-Kazv-
1290; bn Fazlullah el-mer, Meslik, VII, 38;
Ahmed b. Aybeg ed-Dimyt, el-Mstefd min n, Hamdullah Mstevf, Hindah es-
Zeyli Trhi Badd (nr. M. Mevld Halef), Shib, XV ve XVI. yzyllarda Osmallar'-
Beyrut 1406/1986, s. 402; bn Kesr, el-Bid- dan tarihi krullah, Feridun Bey, Eb'l-
ye, XII, 220; bn Tarberd, en-icm'z-z-
Bek el-Kefev ve Muhyiddn-i Glen
hire, Kahire 1353/1935, V, 118; Syt, Bu-
gibi mellifler faydalanmlardr. Cev-
yet'l-ut, Kahire 1326, s. 169, 313, 314;
Kef'z-zunn, I, 48, 741; II, 1577, 1586, 1738; mi'u'l-hikyt'm Anadolu sahasnda
bn'l-md, ezert, IV, 127; Hediyyet'l-'- bn Arabah (. 854/ 1450), air Nect
rifn, II, 483; Zirikl, el-A'lm, VIII, 292; Kehh-
Bey (. 914/1509) ve Cellzde Slih e-
le. Mu C cem 't-m 'ellifn, XIII, 54; Sezgin, CAS,
lebi (. 973/ 1565) tarafndan yaplan
VIII, 218; mer Ferrh, Trhu'l-edeb, III, 281-
283; C. Zeydan, db, II, 40; Brockelmann, GAL ayr Trke tercmesi vardr (bk. Kef'z-
(Ar.), II, 180; V, 163-164; a.mlf., "Cevlk", A, zunn, I, 540). Bu tercmelerden sadece
III, 113; Ma"a"i-Mektebe, s. 302; Muharrem
Cellzde Slih elebi'ninki gnmze
elebi, "Eb Mansr el-Cevlk", FD, III/1-2
kadar gelebilmitir. Cellzde Slih e-
(1979), s. 154-190; a.mlf., "el-Cevlk'nin e l -
Muhtasar'da M e t o d u v e Kaynaklar", Dokuz lebi tercmesinin 958'de (1551) istinsah
Eyll niversitesi ilhiyat Fakltesi Dergisi, sy. edilmi bir nshas Sleymaniye Ktp-
VI, 1989, s. 121-157; Def'ullah Abdullah Sley- hanesi'nde bulunmaktadr (Hsrev Paa,
man, "Muhtaaru erhi Emsileti Sbeveyhi li'l-
nr. 432).
Cevlk","ed-Dre, sy. 3, Riyad 1986, s. 71-98;
H. Fleisch, "al-Diawlk", E!2 {Fr), (I, 502-503.
S MUHARREM ELEB
Ceumi'u'l-hikyt'rt Cellzde Slih elebi tarafndan
r C E V M U '1 - H K Y T T r k e ' y e t e r c m e e d i l e n nshasnn ilk sayfas
( ) (Sleymaniye Ktp.. Hsrev Paa, nr. 4 3 2 )
Avf'nin
(. 6 2 9 / 1 2 3 2 [ ? ] )
edebiyatla, ahlkla ve
tarih kiilerle ilgili hikyelerden
oluan Farsa eseri.
Avf, tam ad Cevmi'u'l-hikyt ve
levmi'u'r-rivyt olan ve Grler'den
Nsrddin Kabce'nin emriyle yazmaya
balad bu eserini onun lm (625/
''.SLi,* ipisy^i
1228) zerine, hizmetine girdii Delhi
sultanlarndan emseddin ltutm'n ve-
ziri Nizmlmlk Muhammed b. Eb Sa'd
el-Cneyd'ye ithaf etmitir. Eserin adna
Cmi'l-hikyt ve lmi'u'r-rivyt
eklinde de rastlanr. Drt blm halin- i?}LijJ> iSsiKgbu gv-^j
deki eserin birinci blmnde peygam- cisjli. j&u>J>\iiiiJi}s
berlerden balayarak eitli idareci ve
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 439
CEVMU'I - HKYT
Eserin baz ksmlar Mntehab- Ce-
vmi' u'l-hiky t (Tahran 1324 h.) ady-
la Melik'-uar Bahr, birinci bl-
m de Muhammed Mun tarafndan ya-
ymlanm (Tahran 1335 h.), daha sonra
da metnin tamam baslmtr (Tahran
1352, 1353 h.).
BBLYOGRAFYA:
Muhy-yi Glen, Merkb- brhtm-i Gl- mam fi, Ali b. Medn, Ahmed b. Han-
ent (nr. Tahsin Yazc), Ankara 1982, nairin
girii, s. XVII; Kef'z-zunn, I, 540; Muham-
med Nizmeddin, ntroduction to the Jauami'ul
Hikyt w a Lawmi-'u'r-Riwyt (GMNS, VIII),
London 1929; a.mlf., " c Awf", El2 (Fr.), I, 786-
787; Storey. Persian Literatre, 1/2, s. 782;
Zehr-yi Hnleri (Kiy), Ferheng-i Edebiyyt-
Fris, Tahran 1348 h., s. 164; Saf, Genc-
ne-i Shan, III, 210 vd.; a.mlf., Edebiyyt,
1028-1029; Hsn, "bni Arabah", TM, III
(1926-33), s. 171-174; DMF, I, 768; M. Fuad
Kprl, " A v f " , A, II, 22; DM, XIV/1, s. 194.
S TAHSIN YAZICI
F CEVMU'I-KELM
( ,Jfll ^ ) Beyrut, ts. (Dr'l-Ma'rife), s. 2-3, 423-426; Ay-
Hz. Peygamber'in
veciz szlerini ve kendisinin
veciz konuma zelliini
ifade eden bir tabir.
L J
"Toplayp bir araya getiren" anlamn-
daki cmi' ile "sz" anlamndaki kelime-
nin oul ekillerinden meydana gelen
bu tamlama daha ok veciz szleri ifa-
de etmekle beraber hadis ilminde Hz.
Peygamber'in az szle ok mna ifade
etme zelliini belirtmekte ve az da ol-
sa cmiu'l-kelm ve cmiu'l-kelim e-
killerinde de kullanlmaktadr. Hz. Pey-
gamber, dier peygamberlerden farkl
olarak sadece kendisine verilen zellik-
leri sayd bir hadiste "Ben cevmiu'l-
kelim ile gnderildim" (Buhr, "Cihd",
122, "Ta'br", 22, "'tim", 1; Mslim,
"Mescid", 6),- "Bana cevmiu'l-kelim ve-
rildi" (Mslim, "Mescid", 5, 7-8, "Eri-
be", 71) demektedir.
Baz limler sz edilen hadisin bir
rivayetindeki "gnderildim" ( ) ifa-
desini dikkate alarak cevmiu'l-kelimin
Kur'n- Kerm olduunu, dier bazlar
da cevmiu'l-kelimle Kur'an ve hadisin
birlikte kastedildiini sylemilerse de
bata bn ihb ez-Zhr olmak zere
birok lim cevmiu'l-kelimi hadis ola-
rak anlamlardr. Buna gre Hz. Pey-
gamber kendisine verilen fesahat ve be-
lgat kabiliyetleri sayesinde mnalarn
derinliine kolaylkla nfuz edebilmekte,
daha nce gelen ilh kitaplardaki uzun
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
440 Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
bahisleri ve kendisine ilham edilen ko- eseriyle bn Dreyd (. 321/933) orta-
nular hikmetli szlerle ksaca ortaya ya koymutur. bn's-SnnFnin (. 364/
koyabilmektedir. Zira onun szleri vah- 974-75) el-cz fi'l-had (el-lcz ue ce-
yin nuru ile aydnlanan bir gnlden kay- vmi' u'l-kelim mine's-sneni'l-me* sre,
naklanmakta. bu husus szlerinin zen- bk. Kef'z-zunn, I, 205) adl eseri de
gin muhtevasndan da anlalmaktadr. ayn konudadr. Kaffl e-'nin (.
Mesel, "Ameller niyetlere gre deer- 365/976) Cevmi'1 u'l-kelim fi'l-had
lenir" hadisini Abdurrahman b. Mehd, mine'l-mev'iz ve'l-hikem adl eseri
Msr'da skenderiyye Ktphanesi'nde
bel, Eb Dvd, Tirmiz ve Drekutn gi- bulunmaktadr (Sezgin, 1, 498). Cevmiu'l-
bi muhaddislerden bazlar slmiyet'in kelime dair daha sonraki yzyllarda ya-
te birinin, bir ksm da drtte birinin zlan on drt eseri Selhaddin Mneccid
zeti niteliinde kabul etmilerdir. Ab- zikretmektedir (Mu'cem m llife 'an Re-
durrahman b. Mehd bu hadisin slm slillh, s. 275-276).
konulardan otuzunu, mam fi ise yet- BBLYOGRAFYA:
miini ilgilendirdiini ileri srmlerdir. Msned, II, 268; VI, 148, 189; Buhr, "mn",
II, Nitekim Buhr bu hadisi el-Cmi'u- 7, "By c ", 3, "Cihd", 122, "Ta'br", 22, T t i -
ahh'in on bir yerinde tekrarlamtr. m", 1; Mslim, "mn", 62, 71, 72, "Mes-
cid", 5-8, "Eribe", 71; bn Mce, "Zhd", 1;
Cevmiu'l-kelim niteliine sahip pek ok
Nes, "Tatbk", 100; Kd iyz, e-ifI, 95-
hadisten birka unlardr: "Sana p-
107; bn'l-Arab, el-Ftht, II, 55, 57, 120,
heli geleni brak, phe vermeyene bak!" 124, 171, 182, 302, 306, 340-341; a.mlf., Fu-
(Buhr, "By'", 3). "Sizden biriniz ken- (Aff), II, 333; bn Teymiyye, 'lm'l-ha-
disi iin istediini kardei iin de isteme- ds (nr. Ms Muhammed Ali), Beyrut 1405/
n
1985, s. 405-408; ibn Receb, Cmi'u'l-'ulm,
dike iyi mmin olamaz" (Buhr, "mn",
7; Mslim, "mn", 71, 72). "Dnyaya ilti-
n, 'mdet'l-kr, Kahire 1392/1972, XII, 51;
fat etme ki Allah seni sevsin; insanlarn Kefu'z-zunn, I, 205; Mustafa Sdk er-Rfi,
eline bakma ki halk seni sevsin" (bn M- 'czT-Kur'n, Kahire 1381/1961, s. 332-
ce, "Zhd", 1). "Allah'a inandm de, son- 338; Sezgin, GAS, I, 498; el-Mu'cemu-f,
ra da dosdoru ol!" (Mslim, "mn", 62). s. 274-275; Mneccid, Mu'cem m llife 'an
Reslillh, Beyrut 1402/1982, s. 275-276.
Abdullah b. Mes'd namaz klarken ta-
hiyyatta ne okuyacaklarn bilemedikleri- H M . YAAR KANDEMR
ni, bunun zerine Hz. Peygamber'in ken-
dilerine cevmiu'l-kelim olan "et-tahiy-
F CEVMU't-TBYN n
yt" duasn rettiini sylemektedir
f l T E F S R ' l - KLJR'N
(Nes, "Tatbk", 100).
( (j^jj!! j,' ' ^ jL^l^al^' )
Hz. Peygamber'e verilen cevmiu'l-ke-
limi mutasavvflar farkl ekilde yorum- Munddin el-lc'nin
(. 905/1500)
lamaktadr. Muhyiddin bn'l-Arab, Al-
Kur'an tefsiri
lah Tel'nn btn isimleri Hz. dem'e
(bk. C, Munddin). ^
retmesinden (bk. el-Bakara 2/31) bah-
sederken Hz. dem'in eyann sadece
isimlerini bildiini, Hz. Peygamber'in ise
r CEVMU'I-ULM ^
eyann mnalarna da vkf olduunu
belirtmektedir (el-Ftht, II, 171). Ona ( )
gre her peygamber bir "kelime"dir ve bn Fergn'un
dier peygamberlerden farkl bir haki- X. yzylda kaleme ald
kattir (bk. HAKtKAT-i MUHAMMEDYYE). Bu ilimlerin tasnifine dair
ansiklopedik eseri.
kelimelerin her biri Hz. Peygamber'e ve- L J
rildiinden onun ahsnda btn keli-
meler toplanm durumdadr. "Bana ce- Kaynaklarda eserin mellifi bn Fer-
vmiu'l-kelim verildi" szyle iaret edi- gn hakknda hemen hibir bilgiye rast-
len husus budur. Buna "kelime-i Muham- lanmad gibi isim ve knyesinin telaf-
mediyye" ve "hakkat-i Muhammediyye" fuzu konusunda da tereddtler vardr.
de denir. Bu hakikati elde eden her rif Adn, Escurial'deki yazma nshadan M.
cevmiu'l-kelime sahip olabilir. Casiri, i'y b. Firaygn (Bibliotheca Ara-
Resl-i Ekrem'in cevmiu'l-kelim ma- bico-Hispana-Escurialensis, I, 380), H. P. J.
hiyetindeki szlerini muhtelif hacimler- Renaud ise i'y b. Firgn eklinde oku-
de derleme faaliyetleri IV. (X.) yzylda mutur (Les manuscrits arabes de l'Escu-
balam olmaldr. Bu trn ilk rnei- rial, II/3, s. 82). Ayrca M. Casiri, eserin
ni el-Mcten (Haydarbd 1342) adl kendisine takdim edildii Eb Ali Ahmed
 CEVMU'I-ULM

kendisine takdim edildii Eb Ali Ahmed batsndaki Czcn'da hkm sren ran- menyi de hadis, eser* ve dier tarih
b. Muhammed b. Muzaffer'in Kurtuba l Fergnler hnedan (892-1010) arasn- mlumat olmak zere ana gruba ayr-
emrinin olu olduunu, dolaysyla m- da bir balant bulunabileceini ve ayrca mtr (F. Rosenthal bu son grubu A His-
ellifin de Kurtubal olabileceini syle- bn Fergn'un, yazar bilinmeyen Fars- tory of Mslim Historiography adl eseri-
mektedir. Casiri, muhtemelen bn Fer- a corafya eseri Huddul- clem'\n de ne olduu gibi aktarmtr; s. 35-36). Da-
gn'u Sarakustal matematiki Sad b. mellifi olabileceini dnmektedir (ira- ha sonra yazarn, ilmi genel olarak din
Fethn ile kartrmtr. H. Suter de Sad nica: Tventy Articles, s. 327-332). F. Ro- (fkh, kelm, hadis), felsef (felsefe, man-
b. Fethn'un biyografisini incelerken onu senthal de, eitli kaynaklara atfta bulu- tk) ve gerek olup olmadklarnda ihti-
a'y b. Fergn ile ayn kii kabul ede- narak ranllar arasnda Fergn ismine lf bulunan ilimler (kimya, ilm-i ncm,
rek benzer bir hataya dmtr (D/e rastlandn belirtmektedir (A History of rya tabiri, sihir, tlsm, rukye, kehnet, k-
Mathematiker, s. 73). M. Steinschneider, Mslim Historiography, s. 34). bn Fer- yafet, firset vb.) eklinde gruplandrla-
adnn i'y (veya a'y) eklinde okun- gn'un da eserinde kulland Arapa bilecek l bir tasnife daha tbi tuttu-
masndan hareketle mellifin yahudi ola- kaynaklar zikretmekte ihmal gster- u grlmektedir. Aslnda bu son bl-
bileceini ileri srmektedir (Die arabische mesine ramen yer yer Erder Bbekn mn eserin ana emasn tekil etmesi
Literatr der Juden, s. 120). Eser hakkn- devrine, Enirvn'n resm yazmala- ve dier blmlerin bu plan iinde uy-
da ksa bir deerlendirme yaparak Arap- r ve hutbeleriyle Krnme, Kelle ve gun yerlere oturtulmas daha sistematik
a konu balklarn sralayan H. Ritter, Dimne gibi Farsa klasiklere iarette bir ereve oluturulmasn salayabilir-
mellifi Mtegabb (Mbteg) b. Furay'n bulunmas (mesel bk. s. 56, 135) ran k- di. Dolaysyla kitapta, ilimlerin belli ba-
(Oriens, III/1, s. 83), C. Brockelmann, Ma'n kenli olma ihtimalini kuvvetlendirmek- l klasik tasnif ekilleri asndan tutarl
b. Firin veya Furay'n (GAL SuppL, 1, 435) tedir. bir mantk ve sistematiin yakalanmas
eklinde kaydetmektedir. F. Sezgin ise g olmakta, ayrca ana blmleri alt
ematik (tecr) usulle kaleme alman
Mtegabb (Mbteg) b. Fern (Furay'n, blmlerden ayrmak iin zel bir dik-
eserin hazrlanmasnda, muhtemelen Hu-
Fergn?) olmak zere eitli ihtimaller kat sarfetmek gerekmektedir. Bunda
neyn b. shak'n (. 260/873) Mes'il
zerinde durmutur (G4S, I, 388). Bun- eserin ematik biimde hazrlanmasnn
fi't-bb' gibi ayn tarzda telif edilmi
lardan baka bu ismi Mbteg ve Mn'ab da pay vardr.
rneklerden faydalanlmtr. Byk bir
eklinde okumak da mmkndr.
ihtimalle bu esere ulaan Belh'nin de Cevmi 'u'l-'ulm'un, kendinden n-
Yazma nshalarn kapak sayfalarnda Kitb Aksmi'l-'ulm'unda ayn usu- ceki ayn tarzn kayp rneklerini tekil
mellifin Eb Zeyd Ahmed b. Zeyd el- l kullanm olmas mmkndr. ki ma- eden Ya'kb b. shak el-Kind'nin Kitb
BelhFnin talebesi olduu kaytldr. An- kaleden (ana blm) oluan eserin birin- f aksmi'l- 'ilmi'l-ins ve Kitb f m-
cak kaynaklarda, hicr IV. yzylda yaa- ci makalesinde Arap dili ve edebiyat, hiyyeti'l-'ilm ve enfih'i ile Eb Zeyd
m bu isimde bir limin adna rastlan- kitbet, hisb, hendese, ahlk gibi ilim ei-BeihFnin Kitb Aksmi'l-'ulm un-
mamakta ve bu ahsn Eb Zeyd Ah- dallaryla ilgili konular yer almaktadr. dan etkilenip etkilenmedii hususunda
med b. Sehl el-Belh (. 322/934) oldu- Bu blmn birinci ksmnn, kitabn yak- bir ey sylemek mmkn deildir. Eer
u sanlmaktadr. Onun biyografisini ve- lak te birini tekil edecek tarzda sarf, hocas Eb Zeyd el-Belh Kitb Aks-
ren kaynaklarda da byle bir talebesi ol- nahiv, iml gibi Arap dili ve edebiyat ile mi'l-'ulm'un mellifi olan Belh ise
duunu dorulayacak herhangi bir bilgi ilgili konular iermesi dikkat ekicidir onun adn anmamakla birlikte bu ese-
bulunamamtr. Eb Hayyn et-Tevh- ve bu ynyle eser, alet ilimlerinden ol- rinden istifade etmi olmas pek uzak
dFnin el-Mukbest adl eserinin edit- masna ramen dili n plana karan kla- bir ihtimal deildir. te yandan zellik-
r Hasan es-Sendsnin dt bir dip- sik izginin bir devam gibi grnmek- le ilmin tarifi ve tasnifinde KindFnin te-
notta, nere esas ald yazmada Ahmed tedir. Ancak bn Fergn'un aslen ranl sirinin hissedilmesine ramen ona da
b. Sehl el-Belh yerine Ahmed b. Zeyd olduu ve nfus yaps itibariyle rler'in hibir atfta bulunmamas dikkat eki-
el-Fegri yazlm olduunu belirttiine ounluu tekil ettii bir blgede ya- cidir.
iaret eden D. M. Dunlop, zaman zaman ad var saym gz nne alnrsa, ese- Bu sahada bir baka nemli eser olan
sz konusu iki limin birbirine kartrl- rinde pratik faydas bakmndan Arap HrizmFnin Mefthu'l-'ulumu Brockel-
dn sylemektedir (Zeki Velidi Togan'a dili ve edebiyatna gereinden fazla yer mann tarafndan, ilimlerin tasnifi alann-
Armaan, s. 351). Yeterli bilgi bulunma- ayrd dnlebilir, ikinci makale si- da gnmze ulaabilen en eski eser
masna ramen hocasnn Belhii olma- yasete dair genie bir blmle bala- olarak takdim edilmektedir (GAL SuppL,
sndan hareketle onun da bu blgeler- makta ve "fi'l'l-ihtiyar", "tedbr'l-eb- I, 434). Ancak editr Van Vloten'in be-
de yaad dnlebilir. Ayrca eserin dn" gibi ortak bir balk altnda toplan- lirttii kadaryla bu eser, Smn Hkm-
takdim edildii kii, D. M. Dunlop'a gre mas g baz konular inceledikten son- dar II. Nuh'un (975-997) Eb'l-Hasan
M. Casiri'nin ileri srd Kurtuba em- ra ilmin tarif ve tasnifine gemektedir. Ubeydullah b. Ahmed el-Utb adl vezi-
rinin olu deil agniyn Muhtcoul- bn Fergn, "eyay ve onlarla ilgili ha- rine sunulmutur. Onun vezirlie geli
lar emri Eb Ali Ahmed b. Muhammed kikatleri bilmek" eklinde tarif ettii il- tarihi 367 (977) olduuna gre HrizmF-
b. Muzaffer'dir ve Horasan emirliini ba- mi (s. 133; kr. Ya'kb b. shak el-Kind'- nin eserini telif etmesi bu tarih dolayla-
bas Eb Bekir Muhammed b. Muzaffer'- nin felsefe tarifi, Res'il, s. 25) nce elfz rnda gereklemi olmaldr. Bu durum,
den 329 (941) ylnda devralan Eb Ali'- ve men olmak zere iki ana gruba ayr- Cevmi'u'l-'ulm'un ondan yirmi otuz
nin 344 (955) ylnda lmesi sebebiyle de m, arkasndan "ilm'l-hakka" dedii yl daha nce yazlm olabileceini d-
eserin kendisine takdimi bu tarihler ara- elfz iir, hutbe, risle, mesel, garb ve ndrmektedir (Dunlop, s. 349).
snda gereklemi olmaldr (a.e s. 348). aruz eklinde tasnif ettikten sonra "el-
Cevmi'u'l-'ulm gibi Hrizm'nin
V. Minorsky, mellifin knyesiyle Belh'in ulm'l-haberiyye" diye nitelendirdii
eseri de iki makaleden teekkl etmek-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.) 441
CEVMU'I-ULM
le birlikte Mefthu'l-'ulm'da birinci
makale er', ikinci makale a'cem (yaban-
c) ilimlere tahsis edilerek ilimlerin belir-
gin bir tasnifi yaplmtr. Ayrca her ma-
kale kendi iinde olduka sistematik bir
ekilde bab ve fasllara ayrlm, Cev-
mi'u'l- 'ulm gibi ematik olarak hazr-
lanmamtr. Ansiklopedik bir alma ola-
rak Meithu'l-'ulm, ihtiva ettii ilim-
ler bakmndan da daha geni kapsaml
olduu gibi her ilim dalnn kendine has
teknik tabirlerinin anlamlarn vermesi
asndan dierinden ok stndr.
Belh ile ayn dnemde yaayan me-
hur filozof Frb de (. 339/950) ilim-
lerin tasnifiyle ilgili h''l-'ulm adl
bir eser kaleme almtr. Hrizm'nin ak-
sine ilmi yerli-yabanc eklinde kltrel
bir boyuta sahip olmayan evrensel bir
kavram gibi gren Frb'nin bu eserin-
de, Mefthu'l-'ulm ve Cevmi'u-
culm'dan farkl olarak dil ilmi, mantk
ilmi, tlim ilimler, tabi-ilh ilimler ve
meden ilimler olmak zere beli bir tas-
nif esas alnmtr. Frb'nin bu eseri
telifteki amacnn mehur ilimleri sayp
tarif etmek, her ilim dal ile ubelerini
saha ve gaye bakmndan sistematik bir
tasnife tbi tutmak olduu bilinmekte-
dir (h'ul-'ulm, s. 2). Bu tasnif, H-
rizm ile bn Fergn'un aksine, Frb'-
nin farkl kltrlere ait ilimleri btn-
letirmeyi hedeflediini gstermekte, so-
nu olarak yaklam, hedef, metot ve sis-
tem asndan hs' ul-'ulm ile Cev-
mi'u'l-" ulm arasnda da bir ba kur-
mak mmkn grnmemektedir. Yine
Cevmi'u'l-'ulm'un, bn Ferign'dan
krk elli yl sonra bn'n-Nedm'in (. 385/
995) kaleme ald ve her milletten e-
itli mellifler tarafndan muhtelif ilim
dallarnda 377 (987) ylma kadar Arap-
a olarak yazlm veya Arapa'ya terc-
me edilmi eserleri kaydettii nl el-
Fihrist'te de ne tesirine ne adna rast-
lanmaktadr. Ayn durum, ilimler tarihiy-
le ilgili ge dnem kaynaklarndan Ta-
kprizde'nin Mifthu's-sa'de'si ile K-
tib elebi'nin Kef'z-zunn'u iin de
geerlidir. Bu tesbit, Cevmi'u'l-'u-
lm un mellifinin yaad blge dn-
da yeterince tannmad fikrini vermek-
teyse de eserin aada gsterilen yaz-
malarnn Trkiye topraklarna kadar ge-
lebilmi olmas bu grn doruluu
konusunda tereddde yol amaktadr.
Cevmi" u'l-'ulm' un gnmze ula-
an yazma nshasndan ikisi Topkap
Saray Mzesi Ktphanesi'nde (ili. Ah-
med, nr. 2768, nr. 2675), dieri de Escu-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
442
rial'de (nr. 950) bulunmaktadr. Bunlar-
CEVAZ
dan ilki seksen alt varak olup 396 (1005-
1006) ylnda, seksen varaklk ikinci ns- (bk. CZ).
ha VI. ( X I I . ) yzylda ve seksen drt va-
raktan ibaret olan nc yazma da 393
CEVZT- 'RYYE
(1002-1003) ylna ait bir nshadan 655
(1257) ylnda istinsah edilmitir. Eserin
Topkap Saray Mzesi Ktphanesi'nde iirde vezin zarureti sebebiyle
(III. Ahmed, nr. 2768) kaytl bulunan ns- grlebilen gramer aykrlklarna
has Fuat Sezgin tarafndan tpkbasm kar gsterilen msamaha
(bk. ZARRT- 'RYYE).
halinde ksa bir nszle birlikte yaym-
lanmtr (Stuttgart 1985).
BBLYOGRAFYA : r
CEVBER
(nr. F u a t
bn Fergn, Cevmi'u'l-'ulum
( )
S e z g i n ) , Stuttgart 1985; Kindi, Res'il, s. 25;
Zeynddn Abdrrahm b. mer
Hrizm, Mefthu'l-'ulm, K a h i r e 1342; Fr-
b, h"'i'ulm, s. 2; M. Casiri. Bibliotheca
b. Eb Bekr ed-Dmak
Arabico-Hispana-Escurlalensis, Madrid 1760, el-Cevber e-fi.
i, 380; M. Steinschneider, Die arabisehe Lite-
Simya ve dier gizli ilimlere dair
ratr der Juden, Frankfurt 1902, s. 120; H. P.
almalaryla tannan
J. Renaud, Les manuserits arabes de l'Escurial,
slm limi.
Paris 1941, 11/3, s. 82-83; Brockelmann, GAL L
SuppL, I, 434-435; D. M. Dunlop, "The a w -
mi'al-'ulm of ibn Fargn", Zeki Velidi To- XIII. yzyln ilk yarsnda yaayan Cev-
gan'a Armaan, stanbul 1950-55, s. 348-353;
ber Dmak yaknlarndaki Cevber'de
V. Minorsky, Iranica: Tventy Articles, Hertford
1964, s. 327-332; Sezgin, GAS, I, 384, 388; F. dodu. Hayat hakknda fazla bilgi yok-
Rosenthal, A History of Mslim Historiography, tur. Msr, Harran, Hicaz, Bahreyn, Kb-
Leiden 1968, s. 34-36; Suter, Die Mathemati- rs ve Hindistan yrelerini dolat; mid
ker, s. 73; H. Ritter, "Philologika XIII; A r a -
(Diyarbakr), Ruha (Urfa), Antakya ve Kon-
bisehe Handschriften in Anatolien und istan-
bul (Fortsetzung)", Oriens, 111/1 (1950), s. 83- ya gibi kltr merkezlerinde bulundu.
85; C. E. Bosvvorth, "A Pioneer Arabic Encyclo- Hsnkeyf (Hasankeyf) Artuklu Hkm-
pedia of the Sciences: al Khwrizm's Keys
dar Melik Mesud'un (1222-1231) hima-
of the Sciences", ISIS, LIV/175 (1963), s. 100-
yesini gren Cevber, saraydaki ilm top-
101; a.mlf., "ibn Farighn", El2 SuppL (ng.),
lantlarn nde gelen mdavimlerinden
s. 3 8 6 3 8 7 . G CENGZ KALLEK
biri olmutur. Bizzat kendisinin kaydet-
tiine gre Sultan Mesud, bn heyd
r CEVRBYYE el-Marib'nin Kef'd-dek ve zhu'-
( ) ek adl kitab gibi fakat ondan daha ak
ve daha ayrntl bir kitap yazmasn is-
Mebbihe'ye mensup olan
temi, o da otuz blmlk el-Muhtr f
Dvd el-Cevrib'nin
(. III./IX. yzyln balar) kefi'l-esrr ve hetki'l- estr adl ese-
grlerini benimseyenlere verilen ad rini kaleme almtr. Kitabn mukaddime-
i (bk. MEBBHE). sinden anlaldna gre Cevber, saf
^ i A ^ t j t y J j n u
^ I t p I V ^ ^ ' ^ r
-^J^l^i- 1 1
i V4'> ^bv
-pSchmtyuiyftIpoiislj
Cevber'nin
el-Muhtr
f kefi'l-
esrr ve c A ^ i r f ^ &J1^1 J -
hetkil-estr
adl eserinin 1
II r (Z^v*. 'zr-r'j^f
ilk ve son
sayfalar
(Sleymaniye Ktp..
s?
Esad Efendi,
nr. 1703) Um s* 1A. u
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

b. Berahy b. imul'in Kitb Yenb'i'l-
Mane'sinden (Sezgin, IV, 117) balayarak
iinde Blins (Tyanal Apollonios), Efltun
ve Aristo'ya nisbet edilenler de dahil
simyaya ve dier gizli ilimlere dair me-
tinlerin birounu incelemitir. Ayrca C-
bir b. Hayyn, bn Vahiyye, Hrizm ve
bn Sn'nn eserlerini, Znnn el-Msr'ye
ait olduu sylenen kitaplar ve Fahred-
din er-RzFnin es-Srr'l-mektm adl
eserini okuduunu da kaydeden Cevber -
nin bu alanlarda, zellikle simya hakkn-
da nemli bir birikime sahip olduu an-
lalmaktadr. Ayn cmlelerden astro-
lojiyle de ciddi ekilde ilgilendii ortaya
kmaktadr. Nitekim dostlar kendisin-
den bu konuda bir eser yazmasn iste-
miler, o da e-rt'l-mstakim f zil-
mi't-tencm adn verdii astrolojiye gi-
ri mahiyetindeki eserini kaleme alm-
tr. Cevber yine el-Muhtr'n nszn-
de, bunlarn yan sra remil ilmini ana
hatlaryla tantan bir eser yazdn da
sylemektedir (s. 3-4).
CevberFnin gnmze ulam tek ese-
ri olan el-Muhtr, esas itibariyle arla-
tanlar incelemekte ve onlarn sahtekr-
lklarnn i yzn ortaya koymaya a-
lmaktadr. Ele ald tipler arasnda
yalanc peygamberler, sahte tasavvuf
eyhleri, sahtekr yahudi ve hristiyan
mistikleri, dolandrc simyager, hekim
ve eczaclar, hokkabazlar ve tuzaklary-
la nl fettan kadnlar bulunmaktadr.
Kitabn asl yazl amac, illzyona da-
yal hnerlerden kaba aldatmacaya ka-
dar eitli yollarla insanlar kandrp on-
larn cahillik, zaaf, iyi niyet ve din inan-
larn istismar etmek suretiyle yarar sa-
layanlara kar okuyucular uyarmaktr.
Ancak kermet gsterdii iddiasyla hal-
k aldatan sahte eyhlerden bahseder-
ken nl vellerin kerametlerinin hak ol-
duunu sylemeyi de ihmal etmez. D-
zenbazlarn i yzn ortaya koymaya
alrken Hicaz'da bizzat grd bir
olay nakleder. Yine kermet gsterme
bahanesiyle inanl kadnlardan fayda-
lanmak isteyen sahtekrlara da temas
eder ve bu tiplerin dini istismar etmek
suretiyle dnyev hazlar peinde koan
birer zndk olduklarn belirtir (s. 9-14).
Benzeri birok sahtekr arasnda in-
sanlarn zaaflarn ktye kullanma im-
knna daha ok sahip olan simyaclar
zellikle inceleyen Cevber, bunlar hak-
knda da ilgin olaylar zikretmektedir.
Ona gre prensipte simya ilmi ilh bir
sanattr ve onu ancak Allah'n setii pey-
gamber, vel ve slih kiiler gerekten
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
icra edebilir; Allah bu sanatn srlarn
si ve fsk kimselere vermekten m-
nezzehtir. Simyaclar 100 yatrp 1000
almakta ve cahilleri dolandrp onlarn
mallarn haksz olarak yemektedirler.
Bu sahtekrlarn 300 civarnda kandr-
ma metodunu kefettiini syleyen Cev-
ber bunlardan sadece birkan zikret-
mekle yetinir. Mesel bir kimsenin ser-
vet edinmek iin simya ile ilgilendiini
duyan dolandrclar, nce onunla yakn
ilikiye girerek bu sanat kendisine -
reteceklerini sylemekte, sonra ona g-
ya kendi yaptklar altn paralarn ve-
rerek bunlar eritip arda satmasn is-
temektedirler. Kurbanlar, ellerinde pa-
ralarla dnnce de bu paraya ihtiyalar
olmadn, nk nasl olsa kendileri-
nin her istediklerinde yeniden altn ya-
pabildiklerini syleyerek onu inandrmak-
tadrlar. Daha sonra istismar balamak-
ta ve altn yapmak iin gereken iksir,
rencilie kabul ettikleri kii tarafn-
dan aylar sren aba ve ykl harcama-
larna ramen bir trl elde edilemedi-
i iin retime devam eden dolandr-
clar bylece onun srtndan uzun sre
geinmektedirler (s. 30).
CevberFnin eseri, o dnemdeki sosyal,
kltrel, sna ve ilm atmosferi yanst-
mas bakmndan ve zellikle baz blm-
lerinde birinci elden ilgi ekici bilgiler
sunmas asndan ayrca nem tamak-
tadr. Kitabn Dmak'ta (1302), stanbul'-
da (ts.) ve Kahire'de (1316 ve baka tarih-
siz basklar) titiz olmayan baz neirleri
yaplmtr. Stefan Wild tarafndan Al-
manca tercmesiyle birlikte tenkitli ne-
ri hazrlanan el-Muhtr'n (Bosworth, s.
16) baz ksmlar daha nce E. Wiede-
mann tarafndan Almanca'ya evrilmi
ve eitli periyodiklerde yaymlanmtr
(Sarton, 11/2, s. 635). CevberFnin dier iki
eseri ise kayptr.
BBLYOGRAFYA:
Cevber, Kitb'l-Muhtar f kefi'l-esrr
f esrri'l-muhtln adl anonim bir eserle bir-
likte), Kahire 1316/1898, s. 3-4, 9-14, 30;
Brockelmann, GAL, 1, 655; SuppL, I, 910; Keh-
hle, Mu'cem'l-m'ellifn, V, 160; Sezgin,
GAS, IV, 117; Sarton, Introduction, 11/2, s. 635;
C. E. Bosvvorth, "Jewish Elements in the Ban
Ssn", Bibliotheca Orientalis, XXXIII, Leiden
1976, s. 289-294 (Medieval Arabic Culture and
Administration iinde), London 1982, VI. B-
lm, s. 10-17; C. de Vaux, Le Penseurs
lam, Paris 1921-26 1984, II, 385, 391; H. J.
Abrahams, " A l - J a w b a r i on False Alchemists",
Ambix, XXXI, Cambridge 1984, s. 84-88; S. Wild,
"al-Djawbari, cAbd al-Rahim", El2
(ing.), s. 250. m
SADETTIN OKTEN
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEVDET P A S A
CEVDET P A A
(1823-1895)
XIX. yzyln nl Trk limi
^ ve devlet adam. ^
Kendi ifadesine gre hicr 1238 yl hd-
rellezinden krk gn nce (13-14 Receb
1238/26-27 Mart 1823) Bulgaristan'n
Lofa kasabasnda dodu. Asl ad Ah-
med olup Cevdet mahlasn stanbul'da
renim grd srada air Sleyman
Fehm Efendi'den almtr (1843). Baba-
s Lofa ileri gelenlerinden ve meclis za-
sndan "Istabl- mire pyelisi" Hac s-
mil Aa, annesi yine Lofal Topuzolu
hnedanndan Aye Smbl Hanm'dr.
Bizzat kendisi, atalarndan Krkkiliseli
(Krklareli) Yularkran Ahmed Aa'nn Prut
Sava'na (1711) katldktan sonra mem-
leketine geri dnmeyerek Lofa'ya yer-
letiini ve zamanla Lofa'nn eraf ara-
sna giren ailenin Yularkranoullan ady-
la hret kazandn syler.
Kk yata bykbabas Hac Ali Efen-
di'nin teviki ve desteiyle Lofa mft-
s Hfz mer Efendi'den Arapa oku-
yarak renim hayatna balayan Ah-
med, ksa zamanda slm ilimlerle ilgi-
li kitaplar okuyacak derecede ilerleme
gsterdi. Ardndan kad nibi Hac Eref
Efendi ve mft Hfz Mehmed Efendi'-
den eitli dersler ald. renimini da-
ha da ileri seviyeye gtrmek iin 1255
(1839) yl balarnda bykbabas tara-
fndan stanbul'a gnderildi. Burada k-
sa srede ilm muhitlerde kendini gs-
terdi; devrin mehur limleri Hfz Sey-
yid Efendi, Doyranl Mehmed Efendi, Vi-
dinli Mustafa Efendi, Kara Halil Efendi
ve BirgiV Hoca kir Efendi'nin dersle-
rine devam etti. Ayrca Miralay Nri Bey
ve Mneccimba Osman Sbit Efendi'-
den hesap, cebir, hendese gibi dersler
grd. Bir yandan tahsilini ilerletirken
te yandan ders vermek zere baz ho-
(Ke-
calardan iczet ald. Bu arada ilm ve
edeb cemiyetlere de girdi; devam etti-
i stanbul aramba'daki Murad Molla
Tekkesi'nin eyhi Mehmed Murad Efen-
di'den Menev okuyarak Farsa bilgi-
sini derinletirdi ve kendisine mesnevi-
hanlk iczeti verildi. Ayrca Sleyman
Fehm Efendi'nin Karagmrk'teki ko-
de l'ls- nana devam edip ondan evket ve r-
f divanlarn okudu; bir yandan da dev-
rin tannm mutasavvflarndan Kua-
dal brhim Efendi'nin sohbetlerine ka-
Suppi.
tld. Bu muhitlerde tasavvuf ve edebi-
yatn belli bal eserlerini okuyarak bil-
443
CEVDET PASA
gisini ve kltrn ilerlettii gibi iir ve
edebiyat alanndaki eksikliklerini tamam-
layp edeb zevkini gelitirme imknn
buldu. Ayn yllarda Sm ve Nef''yi tak-
lit ederek iire, Veys ve Okuzde'yi r-
nek alarak inya heves etti. Bu heves-
le Reid Paa ve kap yoldalarnn iir- "me'mriyyet-i fevkalde" ile grevlen-
lerine tahmisler ve nazireler syledi. Fu-
ad Paa ile ortak gazeller yazd ve Reid
Paa'ya baz kasideler sundu. Kendi ifa-
desine gre okuyup yazabilecek seviye-
de Arapa ve Farsa, anlayabilecek l-
de Franszca ve Bulgarca biliyordu. Ah-
med Cevdet'in byk bir ilim ve fikir
adam olarak yetimesinde zel gayret-
lerinin nemli lde tesiri olmutur. Ni-
tekim renimi srasnda tatil zamanla-
rnda bile srekli kitap okuduunu, sa-
dece bayram gnlerinde tatil yaptn
bizzat kendisi sylemektedir.
renim hayatndan sonra devlet hiz-
metine, Ocak 1844'te Rumeli kazasker-
liine bal Premedi kazas kadl ile
balad. 29 Haziran 1845 tarihinde s-
tanbul mderrislii rusunu ald. 1848'-
de Sadrazam Mustafa Reid Paa'nn
bir talimatn bildirmek zere Bkre'te
bulunan Keecizde Fuad Efendi'nin (Pa-
a) yanna gnderildi. 10 Nisan 1849'da
"hareket-i hri" rtbesini ald. 14 Aus-
tos 1850 tarihinde Meclis-i Marif-i Um-
miyye zal ve drlmuallimn mdr-
lne tayin edildi. Bu arada stanbul'a
dnen Fuad Efendi ile birlikte Bursa'ya
gitti ve orada kald ksa sre iinde
onunla birlikte Kavd-i Osmniyye
adl kitab ve irket-i Hayriyye'nin kuru-
lu nizmnmesini hazrlad. stanbul'a
dndkten sonra 185l'de Encmen-i D-
ni yeliine seildi. Yeniden kaleme al-
d Kavid-i Osmniyye'yi encme-
nin ilk eseri olarak Abdlmecid'e sun-
du. Bunun zerine derecesi "hareket-i
altmlfya ykseltildi. Ekim 1853 tarih-
li bir mazbata ile 1774-1826 devresi Os-
manl tarihini yazmakla grevlendirildi.
1854'te yazmaya balad tarihinin ilk
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
444
cildini tamamlad ve padiaha tak- di. Divann nezrete evrilmesi zerine
dim etti. Bunun zerine kendisine "m- Adliye nzn oldu ve bu dnemde nizam
sle-i Sleymniyye" derecesi verildi. u- mahkemeler tekiltn kurarak bununla
bat 1855'te vak'anvis tayin edildi. Bu ilgili kanun ve nizmnmeleri hazrlad.
grevi srasnda bir yandan tarihinin de- Cevdet Paa'ya hret kazandran ge-
vamn yazarken bir yandan da gelenee limelerden biri de onun tarafndan or-
uyarak zamann siyas olaylarn anlatan taya atlan, Hanef fkhna dayal bir ka-
Tezkir-i Cevdet'i kaleme ald. Vak'an- nun kitabnn hazrlanmas gerektii d-
vislik grevini 1865 ylna kadar yrtt. ncesidir. Nitekim bu dncesi kabul
Devlet kademelerindeki bu ykselme- edilerek Bbli'de tekil edilen Mecelle-i
nin yan sra ilmiye mesleinde de iler- Ahkm- Adliyye Cemiyeti'nin reisliine
leyerek 9 Ocak 1856'da mevleviyet de- getirildi. Devrin nde gelen fkh limle-
recesindeki Galata kadlna getirildi; rinin de yer ald bu cemiyet Mecelle'-
ayn yln 9 Aralnda Mekke-i Mker- nin ilk drt kitabn yaymlamaya muvaf-
reme kadl, 21 Ocak 1861'de de stan- fak oldu. Beinci kitabn hazrl biter-
bul kadl pyelerini ald. 18 Mays 1861 ken Cevdet Paa reislikten azledilerek
tarihinde Rumeli teftiine kan Sadra- Bursa valiliine tayin edildiyse de birka
zam Kbrsl Mehmed Paa'ya refakat gn sonra bu grevinden de alnd (1870).
ettikten ksa bir sre sonra kodra'da Bu arada cemiyet bakanlna Gerdan-
meydana gelen isyan bastrmak zere kran mer Efendi getirildi, Mecelle-i Ah-
km- Adliyye Cemiyeti de Bb- Me-
dirildi. ki ayda bu vazifesini baaryla hat'a nakledildi. Ancak cemiyetin "Kit-
tamamlad. 1863'te Bosna eyaletini tef- b'l-Veda" adyla kard altnc kita-
ti greviyle ilgili hazrlklarn yaparken bn byk tenkitlere uramas zerine
24 Haziran 1863 tarihinde Anadolu ka- 24 Austos 1871'de Cevdet Paa'ya ye-
zaskerlii pyesine ulat. Bir buuk yl niden Mecelle-i Ahkm- Adliyye Cemi-
iinde Bosna'da gerekli slahat gerek- yeti ile r-y Devlet Tanzimat Dairesi
letirip masraf blge halk tarafndan bakanlklar verildi. Mecelle'nin seki-
karlanmak zere iki alay asker tanzi- zinci kitab hazrland srada Mara va-
mine de muvaffak oldu. Bu baarlar liliine tayin edildiyse de on sekiz gn
dolaysyla o zamana kadar hibir ilmiye sonra bu defa Dvn- Ahkm- Adliyye
mensubuna verilmemi olan ikinci rt- yelii ve Mecelle-i Ahkm- Adliyye Ce-
beden "nin- Osmn" ile mkfatlan- miyeti bakanlna tayin edilerek tek-
drld. Haziran 1864'te Kozan tarafna rar stanbul'a alnd (6 Austos 1872). K-
gnderildi. Dervi Paa ile birlikte Frka-i sa bir sre sonra r-y Devlet yesi,
Islhiyye'yi oluturup Cebelibereket, u- ardndan da Evkaf nzn oldu (1873). Ay-
kurova ve Kozan dalarn dolat, alt ay n yln ortalarna doru Maarif nzrl-
iinde gerekli slahat yapt. Ancak onun na getirildi. Nzrl zamannda ilkokul-
bu baarlar kendisini ekemeyenlerin lardan yksek okullara kadar her sevi-
harekete gemesine yol at; hatta ey- yede ders programlar yapld, yeni bir
hlislmla getirilecekken ilmiye sn- elifb cz hazrlanarak bastrld. Nuru-
fndan mlkiyeye nakline karar karld osmaniye Camii avlusunda modern usul-
ve 13 Ocak 1866'da kazaskerlik pyesi lere gre "ibtidiyye" adyla bir ilkokul
vezrete evrildi. "Efendi"likten alnp ald. Drlmuallimn tekilt sbyan,
"paa"la geirilmesi eklindeki bu s- rdiye ve idd olmak zere derece-
nf deiikliinin onu gcendirdii anla- ye ayrlarak yeniden dzenlendi. Kendi-
lmaktadr. Nitekim memurlarn hal ter- si de Kavid-i Trkiyye, Mi'yr- Se-
cmelerinin kaydedildii Sicill-i Ahlk'- dd ve db- Sedd adn tayan
ta (stanbul Belediyesi Atatrk Kitapl, okul kitab yazd. Ksas- Enbiy adl
Cevdet Paa Evrak, nr. 47) kendisine ya- eserinin czn de bu arada tamam-
plan bu hakszlk karsnda duyduu layarak bastrd.
znty ifade etmektedir.
1874'te r-y Devlet bakan vekillii-
Ahmed Cevdet Paa bundan sonra Ma- ne getirilen Cevdet Paa, Meceie'nin on
ra, Urfa, Zor sancaklar ve Adana eya- ikinci kitabn da hazrlatmt. 2 Kasm
letinin birletirilmesiyle oluturulan Ha- 1874 tarihinde Yanya valiliine, 1875'te
lep valiliine tayin edildi; iki yl sren de nce Maarif nzrl ve ksa bir sre
bu grevi srasnda yeni valiliin teki- sonra da Adliye nzrlna getirildi. Bu
ltlanmasn gerekletirdi. 1868'de ken- sonuncu grevi srasnda Ticaret Nez-
disine, Meclis-i Vl-y Ahkm- Adiiy- reti bnyesindeki ticaret mahkemeleri-
ye'nin ikiye ayrlmasyla tekil edilen D- ni Adliye Nezreti'ne balad. Bu arada
vn- Ahkm- Adliyye bakanl veril- Bulgaristan'da grlen isyan belirtileri
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)

zerine 1876'da Rumeli teftiiyle grev-
lendirildi; Edirne ve Filibe yoluyla Sofya'-
ya gitti; dndnde nzrlktan azledi-
lip Suriye valiliine tayin edildiyse de da-
ha Suriye'ye varp grevine balamadan
nc defa Maarif nazrlna getirildi.
Bir mddet sonra yeniden Adliye nzr-
lna tayin edildi. Bu srada on altnc
kitab da bastrarak Mecelle'yi tamam-
lad. brhim Edhem Paa sadrazam
olunca 1877 ylnda Dahiliye nzrlna
getirildi. Nzrl srasnda mlkiye me-
murlarnn hal tercmelerinin kaydedil-
dii Sicili-i Ahvl Defteri'ni tanzim et-
tirdi. Ayn yl iinde Evkaf nzrlna nak-
len tayin edildi. 1878'de Suriye valisi ola-
rak am'a gitti. Bu arada Kozan'da Ko-
zanolu Ahmed Paa tarafndan kar-
lan isyan bastrmakla grevlendirildi.
Ancak isyann bastrlmas srasnda am
valiliine Midhat Paa'nn tayin edilmesi
zerine akta kald ve grevini tamam-
ladktan sonra stanbul'a dnd. Yolda
Ticaret nzrlna tayin edildii haberi-
ni ald. Haziran 1879'da Tunuslu Hay-
reddn Paa'nn sadretten istifas ze-
rine on gn mddetle sadrazaml vek-
leten yrtt ve Meclis-i Mahss- Vke-
l'ya bakanlk yapt. Said Paa bavekil
olunca tekrar Adliye nzrlna getirildi.
Bu defaki Adliye nazrl srasnda 26
Haziran 1880'de alan Mekteb-i Hukuk'-
ta usl-i muhkeme-i hukkyye, bel-
gat- Osmniyye ve ta'lm-i hitbet ders-
lerini verdi. Ahmed Vefik Paa'nn bave-
kil olmas zerine 30 Kasm 1882'de Ad-
liye nazrlndan ayrld ve buuk yl
resm grevlerden uzak kald. Bu srada
tarihini tamamlad, Kavid-i Osmniy-
ye'nin eksiklerini ikmal etti.
Cevdet Paa son olarak Server Paa'-
nn vefat zerine 11 Haziran 1886 tari-
hinde beinci defa Adliye nzrlna ge-
tirildi. Ancak Sadrazam Mehmed Kmil
Paa ile aralarnda kan anlamazlk se-
bebiyle bir sre sonra ayrlmak zorunda
kald. 10 Mays 1890'da II. Abdlhamid
onu Meclis-i l'ye tayin etti. Cevdet Pa-
a bundan sonraki hayatn ilm alma-
larna ve ocuklarna ayrd. Ksa bir has-
talktan sonra 26 Mays 1895'te Bebek'-
teki yalsnda vefat etti ve Ftih Sultan
Mehmed Trbesi hazresine defnedildi.
Tanzimat devrinin nde gelen ahsi-
yetlerinden olan Cevdet Paa, son asr
Trk-slm ilim leminin mmtaz sima-
larndan biridir. Ahmed Cevdet byk bir
devlet adam olduu kadar ayn zamanda
tarihi, hukuku, mtefekkir, edip, eitim-
ci ve sosyologdur. Henz gen bir medre-
se talebesiyken olaan st zeks, al-
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
kanl, bilgisi ve isabetli tahlilleriyle ho-
calarnn dikkatini ekmi, zaman zaman
onlarla ilm meselelerde tartmalara gir-
mitir. Gen yata slm ilimlerle bir-
likte Arapa ve Farsa'y ok iyi bir ekil-
de renirken Emn Efendi adl bir kii- alanlarla ilgili Osmanl messeselerinin
den Franszca dersleri de ald. Bu ona
ksmen Bat tarih kitaplarn ve kanunla-
rn okuma ve anlama imknn vermitir.
Cevdet Paa medeniyeti cemiyet ha-
yatnn gerei olarak kabul etmekteydi.
Ona gre insan doutan medeniyete
yatkndr. nsanolunun meden hayata
gei srecinde toplumlar arasnda baz
basamak farklar domutur. Bylece
medeniyet, toplumlarn gebelik ve yer-
leik durumundan sonra nc ve son
merhalesini oluturur. Bu merhaleye
ulamann temel art insanlarn kema-
le erdirilmesidir ki bu da ancak eitim
ve retimle mmkndr. Cevdet Paa
bu husustaki almalarn balca
noktada younlatrmtr, a) Yeni ei-
tim ve kltr kurumlarnn almas, b)
Her derecedeki okullar iin yeni ders ki-
taplarnn hazrlanmas ve yayn faaliyet-
lerinin arttrlmas, c) Trke'nin bilim
dili haline getirilmesi. Cevdet Paa na-
zrlklar dneminde bu konularda nem-
li kararlar alm ve stn baarlar el-
de etmitir. Nitekim Encmen-i Dni'in
tekilinde byk katklarda bulunmu,
drlmuallimn ynetmelii onun mdr-
l zamannda dzenlenmi ve 1872'-
de stanbul'da ilk idd de onun Maarif
nzrl srasnda almtr. On iki cilt- maktadr. Milliyet karl olarak "kav-
lik Trh-i Cevdet'ini devrine gre sa-
de bir dille yazm olmas, onun dilde
sadelie verdii nemin bir sonucudur.
Ayrca okullarda okutulmak zere mo-
dern metotlara gre Trke ders kitap-
lar hazrlamtr. te yandan Trke'nin arasnda Avrupa'da olduu gibi rabet
ilim dili olamayacan iddia edenlere bir
cevap olmak zere Takvm'l-edvr
adn verdii risalesini bastrarak her-
kese Trk diliyle de gzel eserler yazla-
bileceini gstermitir (Tezkir; IV, 110).
Cevdet Paa, Osmanl kurum ve ku-
rulularna yeniden ekil verilmesi ko-
nusundaki farkl fikirlerin hz kazand
bir dnemde, geleneki Trk-slm Do-
u kltr ile yeniliki Bat arasnda sen-
teze varmaya alm bir ahsiyettir. Os-
manl messeselerinin slm esaslara
dayandn dikkate alarak Bat devlet-
leriyle Osmanl Devleti'nin farkl din ve
medeniyetlerden doduunu, bu sebeple
de her ynden Batllama'nn hem yan-
l hem de imknsz olduunu dn- mas gerektiini savunmu, i hayatn-
m, sonu olarak Bat taklitiliine ve
maddeci felsefeye iddetle kar km- kurmasn teklif etmitir.
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
CEVDET PASA
tr. Ancak btn icraatnda Osmanlc-
slamcl srdrmekle birlikte metot-
ta yenilikilii benimsemi, Bat'nn po-
zitif bilimler, teknik ve ynetim alanla-
rndaki stnln kabul ederek bu
Bat tarznda slahn savunmutur. Av-
rupa kanunlarnn ve kurumlarnn ol-
duu gibi alnmasna kar kan Cevdet
Paa slm geleneklerin korunmas ge-
rektiini sylemi ve bir ksm devlet ile-
ri gelenlerinin Fransz kanunlarnn ter-
cme edilip alnmas ynndeki gr-
lerine kar karak (Ma'rzt, s. 199-200)
Meceie'nin hazrlanmasnda en nemli
rol oynamtr.
Cevdet Paa'ya gre slm dini her-
kese hak ettii hrriyeti verdii iin s-
lm dnyasnda Batdaki gibi bir hrri-
yet mcadelesi vuku bulmam, buna
karlk adaletin tesisi gayretleri n pla-
na gemitir. Cevdet Paa, devletin ve
hkmetin ancak slm esaslara uymak-
la fitne, fesat ve zulm nleyebileceini
dnmektedir. Ayn sebeple gayri ms-
limlere de "er'-i e r i f e uygun muame-
le edilmesini istemitir. slm'daki bu
eitlik-adalet uyumundan dolay Avru-
pa'daki snf atmalar, feodalite, s-
mr ve zulm Osmanl toplumunda g-
rlmemitir.
Cevdet Paa'nn millet anlay ise s-
lm geleneine uygun olarak mslman
milletlerin siyas birlik ve btnln
temsil eden Osmanllk temeline dayan-
miyet"i kullanr ve bunun Fransz htil-
li'nden sonra bulac bir hastalk gibi
Avrupa'da yayldn syler (Trih, I, 169).
Vatan fikri konusunda da muhafazakr-
dr. Vatan mefhumunun mslman halk
bulamayacan, bunun yerine dinin da-
ha tesirli olacan savunur. Ona gre
Osmanl'nn asl bykl hilfet ve sal-
tanatn birletirilmesinden domutur.
Devleti devlet yapan esas unsur slmi-
yet'tir. Cevdet Paa ayrca merutiyet
idaresine de kar kar. Nitekim I. Me-
rutiyet'in iln ve Meclis-i Meb'san'n
kapatlmas srasnda Sultan Abdlha-
mid'in siyasetini desteklemi ve Adli-
ye nzn sfatyla Midhat Paa'nn Yl-
dz Mahkemesi'ndeki yarglanmasnda
nemli rol oynamtr.
Cevdet Paa iktisad hayatta liberaliz-
mi benimsemekle birlikte devletin kal-
knmas iin kapitlasyonlarn kaldrl-
da mslmanlarn da anonim irketler
445
CEVDET PASA
Tarihilii. Cevdet Paa, pek ok vasf
yannda zellikle tarihe dair eserleriyle
klasik Osmanl tarihiliine yeni bir ba-
k as getirmi; tarihilik, tarih felse-
fesi ve metodolojisi bakmndan da eski
vak'anvis tarihlerinden farkl yeni bir
anlayn yolunu amtr. Osmanl tarih-
iliinin klasik geleneine eklen bal
grnmek ve slm tarihiliinin "ilm
tarihilik" ekoln takip etmekle birlik-
te bunun belgata nem veren ran tar-
z edeb tarihilikle henkli bir terkibini
gerekletirmitir. Bylece bir bakma
Ktib elebi ve Mneccimba gibi ayn
terkibi yapm olan tarihi neslin son
temsilcisi olmu, eski ile yeni tarihilik
anlay arasnda bir kpr vazifesi gr-
mtr. Cevdet Paa tarih felsefesi ve
metodolojisinde geni lde, bir ksm-
nn tercmesini yapt bn Haldn'un
Mukaddime'sinin tesirinde kalmtr.
Bundan dolay A. Hamdi Tanpnar onu
"bn Haldn'un son kirdi" sayar. Ayrca
talebesi Selim Sbit'e, fikr dnyasnn
gelimesinde Michelet, Taine. bn Haldn,
bn Teymiyye, Zeheb, Alman tarihisi
Hammer, ngiliz tarihisi Buckle ve Ma-
caulay, Fransz limi Montesqieu'nun et-
kisi olduunu belirtmitir. Cevdet Paa'-
nn Batl melliflerden ne lde fayda-
land tartmal ise de bn Haldn'un ibaret olmadn belirtir. Ona gre ta-
grlerinin onun tarihilik anlaynda
nemli bir yer tuttuu sylenebilir. Nite-
kim bn Haldn'un asabiyet* prensibini
Osmanl Devleti'ne uygulayarak bu devle-
ti "Trkle mahsus olan sft- sbite-i
memdha ile ecat ve diynet-i Arabiy-
yeyi cem' etmi bir cem'iyyet-i cemile"
eklinde tanmlar {Trih, I, 29). Cevdet Pa-
a, bn Haldn'un "be tavr" nazariye-
sini Ktib elebi, Mneccimba, Nam
gibi Osmanl tarihilerine benzer bir an-
layla nakletmi ve her devlet gibi Os-
manl Devleti'nin de kurulu, ykseli,
duraklama, gerileme ve k safhala-
rndan geeceini, ancak beinci tavrn
tpk dier Osmanl tarihilerinin syle-
dii gibi deitirilebileceini belirtmi-
tir. Bylece tarihte mutlak bir determi-
nizme inanmamakla bn Haldn'dan ay-
rlmtr. Osmanl Devleti'nin gerileme-
sini ykseli dneminde snrlarn fazla
genilemi olmasna balam, tpk Na- diseler zerinde Bat'daki gelimelerin
m gibi, uza gren devlet adamlar sa-
yesinde devletin mrnn uzatlabilece-
i, hatta yeniden canlandrlabilecei fik-
rini benimsemi, "deimez muayyeniyet"
yerine "iradeci" gre taraftar olmu-
tur. Bir bakma Mukaddime'den dn-
me mant alan Cevdet Paa'nn telif
modeli olarak da bn Haldn'un eserle-
rinden etkilendii, Tezkir ile et-Ta crf
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Cafer es-Sdk-Ciltilik
446
arasndaki muhteva benzerliinden an-
lalmaktadr.
Cevdet Paa tarihini yazarken kaynak
eserleri ve dier tarih malzemelerini
topladktan sonra bunlar titizlikle de-
erlendirmi, yeri geldike eski tarihleri
ve tarihileri ciddi ekilde tenkit etmitir.
Mesel tarihi Edb'i hkmlerinde sb-
jektif davranmak ve lsz tahminler-
de bulunmakla, Enver ve sim Efendi'yi
yeteri kadar ilm titizlik gstermemek
ve elikili bilgiler vermekle sulam,
nzde'nin tarafl davrandna ve do-
ru olmayan nakiller yaptna iaret et-
mitir. Kaynak seimi ve bunlar kullan-
madaki titizlii yannda olaylarn sade-
ce cereyan ekillerini aktarmakla yetin-
meyip aralarndaki sebep-sonu bala-
rn ortaya koyarak anlatmaya alm-
tr. zellikle kurumlarn bozulu sebep-
lerine nem verip bu bozulmann tahli-
line girimitir. Bylece messese tari-
hine dair ilk denemeyi gerekletirdii
gibi olaylarn meydana geliinde farkl
bir yaklam yakalamaya almtr.
Tarihin her eyden nce bir merak ko-
nusu olduunu belirten Cevdet Paa, ta-
rihi mtalaa etmenin faydasnn bir ola-
yn u tarihte yle olduunu bilmekten
l ve tarihiliinin yan sra ayn zaman-
rih, byk-ve nemli olaylarn meydana
geldii gibi gl bir muhakeme ile ifa-
de edilmesinden ibarettir. Bu ise ei-
tim ve telkin bakmndan nem kazan-
maktadr. Ancak kk olaylar ve nem-
siz gibi grnen faktrler de mutlaka
hesaba katlmaldr. nk olaylarn se-
bebini aratrmada bunlar da etkili ola-
bilir ve bu husus tarih ilminin asl gre-
vidir. Btn olaylar birbirini takip eden
gelimelerin birer sonucudur. Ayrca ta-
rih devletin nizamnn korunmas iin
de nemlidir. Hatta Cevdet Paa baz
ulemnn, gemiteki usullerin yeni d-
neme uygulanmas asndan da tarihin
renilmesi gereken bir ilim olduu fik-
rine katlr.
Cevdet Paa'nn nc rollerinden biri-
ni de Avrupa tarihine ait deerlendir-
meler tekil eder. Osmanl tarihi ere-
vesinde Avrupa'nn iyi tannmas ve ha-
etkileri onun iin nem kazanr. Avrupa'-
daki olaylar ve kurumlar salam bir e-
kilde kavrad, bunlar ifade berrakl
ile nakletmesinden de anlalmaktadr.
Osmanl Devleti'nin zln XVII. yz- kim Sadrazam Mustafa Reid Paa me-
yldan balatan Cevdet Paa Tanzimat
devri ideolojisiyle uyum iindedir ve dev-
letin restorasyona deil reforma ihtiya
duyduu fikrinde olan kesimin grle-
Ankara : TDV, 1993. 7. c. (16, 559 s.)
rini benimsemitir. Bu bakmdan Dou-
Bat mukayesesi, medeniyet tarihilii
yapan Cevdet Paa iin nemlidir. Hatta
tarih alar bile onu ilgilendirmi, Av-
rupa'nn zamanlama llerinin slm
tarihine uymayacan belirterek bunun
Dou iin slm ncesi ve sonras olarak
ikiye ayrlmas gerektiini, slm dininin
ve hukukunun tarihi kendi artlarna
gre biimlendirdiini yazmtr. Fransz
htilli'ni tahlil eden ve sonular ze-
rinde duran Cevdet Paa, anayasasz ve
ihtillsiz gelien ngiltere parlamentosu
ve rejimi taraftardr. Osmanl Devleti'-
nin balca hasm durumundaki Rusya'-
y ok iyi tand ve bu konuya zel bir
ilgi duyduu, Viyana sefiri Saduliah Pa-
a'ya yazd mektubundan anlalmak-
tadr. Burada I. Petro ile II. Mahmud'un
reformlar arasnda yapt mukayese,
onun tahlil gc hakknda fikir verebi-
lecek deere sahiptir. ngiltere'de ink-
lbn asil snfn zorlamas ve halk yan-
na almas ile, Fransa'da halkn ayaklan-
mas ile gerekleirken Rusya'da ve Os-
manllar'da tepeden geldiini belirtir.
Btn bunlar onun tarihi bir btnlk
ierisinde ele aldn gsterir (ayrca bk.
TRH- CEVDET).
Hukukuluu. Cevdet Paa, devlet adam-
da Tanzimat dneminin nemli hukuk
dzenlemelerini yapan bir hukuk adam-
dr. Bu dnemde hazrlanan kanunlarn
ve kurulan messeselerin nemli bir ks-
m onun imzasn tamaktadr. Bu se-
beple Bernard Levvis'in onun hakknda
kulland "dhi hukuk adam" ifadesi
(Modern Trkiye'nin Douu, s. 122) m-
balaal saylmaz.
renimi srasnda slm hukuku ala-
nnda zel olarak almamsa da s-
tn kabiliyeti ve okumaya dknl
sayesinde fkh arlkl medrese tahsi-
linden fazlasyla faydalanm, Lofa'da
iken Haleb ve Mltek gibi Osmanl-
larca byk nem atfedilen fkh kitap-
larn okumu, kendi ifadesiyle "ulm-
er'iyyede biraz mmrese kesbetmi-
ti". Daha ok gen iken bir sre msev-
vidlik yapm, Lofa mftsnce verilen
fetva msveddelerini kaleme almtr.
Tanzimat'n iln edildii yl stanbul'a
gelerek medrese renimine burada de-
vam ederken gerek zeksnn parlakl
gerekse alkanl sayesinde ilim mu-
hitlerinde ksa srede tannmtr. Nite-
ihattan, yapaca dzenlemelerin er'
ynn aydnlatmak zere bir ilim ada-
m istediinde, "arzuya muvafk mei-
hattan gnderilen zat" denilerek kendi-

sine Cevdet Efendi takdim edilmitir.
Yirmi drt yanda Mustafa Reid Pa-
a'nn yakn evresine dahil olmas ve
bu evrede Batllama yanllarnn fikir-
lerinden istifade etmesi, slm - Osmanl
ve Bat kltrlerinin faydal bir sentezi-
ni yapabilmesine uygun bir zemin hazr-
lamtr. ekilde ksmen Batl, fakat z-
de daima slm'a bal kalarak hukuk
sahasnda daha sonra ortaya koyduu
almalar onun gerekten "arzuya mu-
vafk zat" olduunun delilidir.
Cevdet Paa'nn Tanzimat dneminde
hukukla ilgili en nemli eserleri, hazr-
lam olduu kanun ve nizmnmelerle
tesis ettii hukuk kurumlardr. Bu alan-
daki ilk hizmetleri, 1850'de drlmual-
limn mdr ve Meclis-i Marif zas
olmasyla balar. Bu grevlere geldikten
sonra hem drlmuallimn nizmnme-
sini hem de bu dnemde Meclis-i Ma-
rife hazrlanan btn nizmnmeleri
bizzat o kaleme almtr. Bu hizmetle-
rinde gz doldurmas, kanun ve nizm-
nme kaleme almada belirli bir tecrbe
ve meleke kazanmas sebebiyle, 1855'te
Osmanl meden kanununu hazrlamas
dncesiyle kurulan Metn-i Metn Ko-
misyonu'na ye seilmitir. Bu dnem-
de gerek ad geen komisyondaki gre-
vinin icab, gerekse bu srada tayin edil-
dii Galata kadl dolaysyla fkhla da- layan Cevdet Paa, bylece bugn bein-
ha yakndan ilgilenmeye ba
CEVDET P A S A
rarlatrlan Arazi Kanunnmesi iin ku- nn salam hukuk esaslar zerine ku-
rulan komisyona bakan olduu grl- rulmas iin gayret gsterirken dier ta-
mektedir. Onunla birlikte Tahsin, rif ve raftan divan yelerinin bilgili ve dirayet-
Mehmed Rd efendilerden oluan ko- li hukukular arasndan seilmesi iin
misyonun hazrlam olduu 1274 (1858) alt. Bu arada byle bir mahkemenin
tarihli Arazi Kanunnmesi, Tanzimat d- faaliyete gemesinin zellikle ilmiye s-
neminin iki orijinal kanunundan biridir nfnda tepki dourabileceini dne-
ve gerek dilinin sadelii gerekse kanun rek bunu nlemek maksadyla, Celled-
teknii bakmndan devrinde hazrlan- din ed-Devvnnin er'iyye mahkemele-
m kanunlarn en baarl rneklerinden- ri yannda mezlim* mahkemelerinin
dir (bk. ARAZ KANUNNMES). Ancak Cev- de kurulabileceini savunan Dvn- Me-
det Paa sadece kanunu hazrlamakla zlim'e dair risalesini tercme edip di-
kalmam, daha sonra bununla ilgili ola- vann umumi bir toplantsnda okudu.
rak Tapu Nizmnmesi, Tapu Senedt Dvn- Ahkm- Adliyye Nizmnme-
Hakknda Tlimat ve Tapu Senedt Hak- si, zellikle hkimlerin azledilemeyecei
knda Trifnme'yi de kaleme almtr. hkmn getirmesiyle dikkati ekmek-
Eb'l-Ul Mardin'e gre 100 yla yakn tedir. Bu hkm, Osmanl Devleti'nde
bir sre hukuk fakltelerinde okutulan asrlarca uygulanm olan belirli sreler-
ve tenkiti nazarla incelenen Arazi Ka- le hkim tayini uygulamasna tam bir
nunnmesi ve ilgili nizmnmelerin ek- aykrlk tekil etmektedir. Cevdet Paa,
siklik kabul edilecek noktalarnn yok mahkemelerde adaletin icras bakmn-
denecek kadar az olduu grlmtr dan hkimlerin belli bir sre ile snrl
(Meden Hukuk Cephesinden Ahmet Cev- olarak tayinlerinin mahzuru ve dolaysy-
det Paa, s. 41). la hkim teminatnn lzumu zerinde
Daha sonra Meclis-i Tanzmat'a yine srarla durmu, 1872'de sadrete tak-
o dnemde dzenlenen ve tam says- dim ettii bir lyihada da er'iyye ve ni-
nn tesbiti hayli zor olan ok sayda ka- zmiye mahkemelerindeki hkimlerin
nun ve nizmnme de meclis adna Cev- azledilmemeleri gerektiini nemle vur-
det Paa tarafndan kaleme alnmtr. gulamtr. Cevdet Paa daha sonra D-
Ardndan btn bu kanun ve nizmn- vn- Ahkm- Adiiyye'nin i nizmn-
meleri Dstur ad altnda bir kitapta top- mesini de hazrlad ve bu kurumu biri
temyiz dieri istnaf olmak zere iki