

‫‪2‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫عنوان و نام پديدآور ‪ :‬دانشنامه شاهی‪ /‬محمدامین استرآبادی؛ تصحیح مهدی حاجیان و علیاکبر زالپور‪.‬‬
‫‪ :‬تهران‪ :‬انتشارات حکمت و انديشه‪.۵۹۳۱ ،‬‬ ‫مشخصات نشر‬
‫مشخصات ظاهری ‪ ۵۹۱ :‬ص‪.‬‬
‫‪ ۵00000 : ۳78-600-8۵7۳-۵8-4 :‬ريال‬ ‫شابک ‪:‬‬
‫وضعیت فهرستنويسی ‪ :‬فیپا‬
‫‪ :‬کتابنامه‪.‬‬ ‫يادداشت‬
‫‪ :‬نمايه‪.‬‬ ‫يادداشت‬
‫‪ :‬اخباريه ‪ --‬دفاعیهها و رديهها‬ ‫موضوع‬
‫‪ :‬استرآبادی‪ ،‬محمدامینبن محمدشريف‪۵0۹۹ - ،‬ق‪.‬‬ ‫موضوع‬
‫‪Akhbariyah -- Controversial literature :‬‬ ‫موضوع‬
‫‪ :‬کالم ‪ --‬متون قديمی تا قرن ‪۵4‬‬ ‫موضوع‬
‫‪Islamic theology -- Early works to ۵0th century* :‬‬ ‫موضوع‬
‫‪ :‬حاجیان‪ ،‬مهدی‪ ،- ۵۹۱6 ،‬مصحح‬ ‫شناسه افزوده‬
‫‪ :‬زالپور‪ ،‬علیاکبر‪ ،- ۵۹6۵ ،‬مصحح‬ ‫شناسه افزوده‬
‫‪ :‬الف‪۱BP۵۹۳/4 /‬د‪۵۹۳۱ ۵‬‬ ‫رده بندی کنگره‬
‫‪۵۳7/۱۹۵ :‬‬ ‫رده بندی ديويی‬
‫شماره کتابشناسی ملی ‪4۹۱487 :‬‬

‫نام كتاب‪ :‬دانشنامه شاهي‬

‫نويسنده‪ :‬مالمحمدامین استرآبادی‬
‫مصححین‪ :‬دكتر مهدی حاجیان و علي اكبر زالپور‬
‫چاپ اول‪5931 :‬‬
‫تیراژ‪ 0222 :‬نسخه‬
‫بهاء‪ 022.222 :‬ريال‬
‫نشاني‪ :‬تهران‪ ،‬خیابان انقالب‪ ،‬بین ابوريحان و فلسطین‪ ،‬كوچه مهارت‪ ،‬پالک ‪ ،4‬واحد ‪59‬‬
‫تلفن‪205-66451026 :‬‬
‫شابك‪311-622–1513–51–4 :‬‬
‫‪3‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫ه‬ ‫ن‬
‫دا شانهم شا ی‬
‫ست‬ ‫می‬ ‫ا‬ ‫ح‬‫م‬ ‫ما‬
‫ّل مد ا ن ا رآبادی‬
‫(مؤسس اخباریگری)‬

‫تصحیح‪:‬‬
‫دکتر مهدی حاجیان و علیاکبر زالپور‬
‫‪4‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬
 ‫‪5‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫فهرست‬
‫مقدمه ‪۳ .......................................................................................................................................................‬‬
‫نگاهی به رسالۀ دانشنامۀ شاهی ‪۳ ...........................................................................................................‬‬
‫منزلت مال محمد امین استرآبادی نزد انديشمندان ‪۵۵ .............................................................................‬‬
‫سبب تالیف کتاب دانشنامۀ شاهی ‪۵۹ ......................................................................................................‬‬
‫اساتید استرآبادی ‪۵4 .................................................................................................................................‬‬
‫احواالت سلطان محمد قطب شاه دکنی ‪۵۱ .............................................................................................‬‬
‫مصنفات استرآبادی ‪۵7 .............................................................................................................................‬‬
‫وفات ‪۵۳ ...................................................................................................................................................‬‬

‫مال محمد امین استر آبادی و اجتهاد ‪۵0 ............................................................................................‬‬

‫مراحل فقه شیعه ‪۵۵ .................................................................................................................................‬‬
‫مرحله اوّل‪ :‬التزام به نص ‪۵۵ ...............................................................................................................‬‬
‫مرحلۀ دوم‪ :‬حذف سند ‪۵۵ ...................................................................................................................‬‬
‫مرحلۀ سوم‪ :‬عبور از لفظ حديث‪۵۵ .....................................................................................................‬‬
‫اصحاب حديث يا متکلمان ‪۵4 .................................................................................................................‬‬
‫نگاه عقلی به دين در عصر حضور امام ‪۵۱ ...............................................................................................‬‬
‫نیازهای جديد و غلبه عقلگرايی ‪۵6 ..........................................................................................................‬‬
‫برخی مبانی استرآبادی و اخباريان ‪۹0 ......................................................................................................‬‬
‫‪ .۵‬وجود حکمی الهی در هر چیز ‪۹0 ...................................................................................................‬‬
‫‪ .۵‬فعلیت حکم الهی در هر چیز‪۹۵ .....................................................................................................‬‬
‫‪ .۹‬لزوم يقین به احکام شرعی ‪۹۵ .......................................................................................................‬‬
‫‪ .4‬لزوم کسب يقین از طريق اهل بیت‪۹۵ ................................................................................. ‬‬
‫نتايج نگاه استرآبادی به فقه‪۹۵ ................................................................................................................‬‬

‫مالمحمدامین استرآبادی و فلسفهورزی ‪۹۱ ......................................................................................‬‬

‫مروری تاريخی بر پیدايش نصگرايی ‪۹۱ ................................................................................................‬‬
‫استرآبادی و احیای اخباريگری ‪۹7 ...........................................................................................................‬‬
‫اخباريان و عقل‪ ،‬تضاد يا تفاهم؟ ‪۹8 .........................................................................................................‬‬
‫کجفهمی احاديث امامان‪ ،‬عامل اصلی رواج اخباريگری ‪4۵ .....................................................................‬‬
‫نشانههای عدم مخالفت مبنايی استرآبادی با عقل و فلسفه ‪44 ...............................................................‬‬
 ‫‪6‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪ .۵‬بیان نظرات فلسفی و برگزيدن نظر يکی از فالسفه ‪4۱ .................................................................‬‬

‫‪.۵‬نظر مثبت به فالسفۀ بزرگ ‪46 .......................................................................................................‬‬
‫‪ .۹‬دادن لقب «فیلسوف» به استاد حديث خود ‪47 ..............................................................................‬‬
‫‪.4‬رعايت نهايت ادب در نامبردن از فالسفه‪48 ...................................................................................‬‬
‫‪ .۱‬همراهی فیض با استرآبادی‪ ،‬دلیل بر عدم ضديت کلّی وی با عقالنیت ‪4۳ ..................................‬‬
‫‪.6‬اعتقاد سلف استرآبادی به حکمت اسالمی ‪۱0 .................................................................................‬‬
‫مخالفت با عقل عملی(کاربرد عقل در استنباطات فقهی ) ‪۱۵ ..................................................................‬‬
‫معانی مختلف اخباريگری و موضع استرآبادی ‪۱8 ....................................................................................‬‬
‫نسخههای کتاب ‪60 .................................................................................................................................‬‬
‫شیوۀ تصحیح متن ‪60 ..............................................................................................................................‬‬
‫سبک بیان و ويژگیهای متن ‪6۵ .............................................................................................................‬‬

‫متن كتاب دانشنامه شاهی ‪6۹ .......................................................................................................‬‬

‫مقدمۀ مؤلف ‪64 ........................................................................................................................................‬‬
‫فائدۀ اول ‪[ :‬در تقسیم افاضل به «اشراقیّین»‪ ،‬و «صوفیه متشرّعین»‪ ،‬و «مشّائین»‪67 ..................... ]...‬‬
‫فائدۀ دوم ‪[ :‬در تحقیق معنی نفس االمر و ذهن و خارج و وجود و ثبوت و اشباه آن] ‪7۹ .......................‬‬
‫تحقیق معنی وجود ‪7۱ ..............................................................................................................................‬‬
‫فائدۀ سوم ‪[ :‬در زيادت وجود بر ماهیت] ‪78 .............................................................................................‬‬
‫فايدۀ چهارم ‪[ :‬در معنای معقول ثانیه] ‪7۳ ................................................................................................‬‬
‫تنبیه ‪84 ............................................................................................................................................ :‬‬
‫فايدۀ پنجم ‪[ :‬در جزئی و کلّی] ‪88 ...........................................................................................................‬‬
‫فايدۀ ششم ‪[ :‬در کلی طبیعی] ‪88 ............................................................................................................‬‬
‫فايدۀ هفتم ‪[ :‬در اجتماع ترکّب از جنس و فصل با ترکّب از ماده و صورت خارجیّه] ‪۳۵ .........................‬‬
‫فايدۀ هشتم ‪[ :‬در تعريف مفردات به مشتقات]‪۳۹ ....................................................................................‬‬
‫فايدۀ نهم ‪[ :‬در علم به حقیقت شیء] ‪۳۱ .................................................................................................‬‬
‫تنبیه ‪۳7 ............................................................................................................................................ :‬‬
‫فايدۀ دهم ‪[ :‬در نسبت تامه در جمالت شرطی] ‪۳۳ .................................................................................‬‬
‫فايدۀ يازدهم ‪[ :‬کفايت نسبت جملۀ کبری در حمل جمله بر مبتدای واحد] ‪۵0۵.....................................‬‬
‫فايدۀ دوازدهم ‪[ :‬در تقسیم وجود به ذهنی و خارجی و چگونگی علم الهی] ‪۵07....................................‬‬
‫فايدۀ سیزدهم ‪[ :‬توجیه نظر حکمای مشّاء در باب علم الهی به ماسوی] ‪۵۵۱.........................................‬‬
‫فايدۀ چهاردهم ‪[ :‬عینیت علم الهی به ماسوی بر اساس روايات] ‪۵۵6.....................................................‬‬
 ‫‪7‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫فايدۀ پانزدهم‪[ :‬مناقشات دربارۀ نظريۀ فخر رازی در باب وجود ذهنی] ‪۵۵6...........................................‬‬
‫فايدۀ شانزدهم ‪[ :‬مناقشه دوانی بر کالم خواجه نصیر در باب ازلی بودن علم الهی به ماسوی]‪۵۵7.......‬‬
‫فايدۀ هفدهم ‪[ :‬روش اشتباه تحصیل علوم] ‪۵۵8.....................................................................................‬‬
‫فايدۀ هژدهم ‪[ :‬مواد ثالث و ردّ اولويت] ‪۵۵0..........................................................................................‬‬
‫فايدۀ نوزدهم ‪[ :‬در بحث نامتناهی] ‪۵۵۵..................................................................................................‬‬
‫فايدۀ بیستم ‪[ :‬در ازل و ابد و دهر] ‪۵۵4...................................................................................................‬‬
‫فايدۀ بیست و يکم ‪[ :‬در زمان موهوم] ‪۵۵۱.............................................................................................‬‬
‫تنبیه‪۵۹4.............................................................................................................................................‬‬
‫فايدۀ بیست دويم ‪[ :‬احاديث معصومین ‪ ‬طريق صحیح کسب معرفت اهلل] ‪۵۹۱..............................‬‬
‫فايدۀ بیست و سوم ‪[ :‬ادلۀ عقلی اثبات واجب] ‪۵۹8..................................................................................‬‬
‫فايدۀ بیست چهارم ‪[ :‬توحید حقّ تعالی] ‪۵۹۳...........................................................................................‬‬
‫فايدۀ بیست و پنجم ‪[ :‬علم صانع عالم به جمیع اشیاء] ‪۵4۵....................................................................‬‬
‫فايدۀ بیست و ششم ‪[ :‬عینیت صفات با ذات الهی] ‪۵4۵..........................................................................‬‬
‫فايدۀ بیست و هفتم ‪[ :‬در اينکه صانع عالم فاعل قادر است] ‪۵46...........................................................‬‬
‫فايدۀ بیست و هشتم ‪[ :‬دلیل بر علم و قدرت حق تعالی] ‪۵۱۵.................................................................‬‬
‫فايدۀ بیست و نهم ‪[ :‬در حیات صانع عالم] ‪۵۱۵.......................................................................................‬‬
‫فايدۀ سیم ‪[ :‬در مشیت و اراده حقّ تعالی] ‪۵۱۹........................................................................................‬‬
‫[معنای خصال سبع و بدا در احاديث] ‪۵6۹...............................................................................................‬‬
‫فايدۀ سی و يکم ‪[ :‬در اينکه انسان مرکب از بدن و روح مجرد است] ‪۵6۱.............................................‬‬
‫تذنیب ‪۵7۵................................................................................................................................................‬‬
‫فايدۀ سی و دوم ‪[ :‬در حسن و قبح عقلی و شرعی] ‪۵74.........................................................................‬‬
‫فايدۀ سی و سوم ‪[ :‬در اختیار بندگان و استحقاق بهشت و جهنم برای خوبان و بدان] ‪۵7۱....................‬‬
‫فايدۀ سی و چهارم ‪[ :‬در مذهب معتزله و اشاعره و امامیه دربارۀ جبر و اختیار] ‪۵7۳................................‬‬
‫فايدۀ سی و پنجم ‪[ :‬در اختالف امت در امامت به اجمال] ‪۵8۵...............................................................‬‬
‫فايدۀ سی و ششم ‪[ :‬در اختالف امت بعد از فوت سیّد المرسلین] ‪۵8۵....................................................‬‬
‫فايدۀ سی و هفتم ‪ :‬در تحقیق تکلیف اول و تکلیف دوم و تکلیف سیّوم ‪۵۳۳.........................................‬‬
‫فايدۀ سی و هشتم ‪[ :‬در وضوح صحت دعوی نبوت برای هرکه به او رسد]‪۵00....................................‬‬
‫فايدۀ سی نهم ‪[ :‬در اختصاص جهنم به اهل عناد] ‪۵0۹..........................................................................‬‬
‫فايدۀ چهلم ‪( :‬در ذکر ادعیه وجیزه منقوله از اصحاب عصمت صلوات اهلل و سالمه علیهم اجمعین) ‪۵0۳..................‬‬
‫منابع ‪۵۵8............................................................................................................................................... :‬‬
‫نمايه ‪۵۹0..................................................................................................................................................... :‬‬
‫‪8‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬
 ‫‪9‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫مقدمه‬

‫نگاهی به رسالۀ دانشنامۀ شاهی‬

‫مالمحمد امین استرآبادی از نويسندگاني است كه به رغم نگاشتن چندين اثر‪،‬‬
‫تنها به واسطۀ يکي از آنها يعني فوائد المدنیه شناخته و مشهور بوده و نام وی با‬
‫مکتب اخباریگری عجین است‪ .‬بر همین اساس‪ ،‬قلمداد ابتدايي از ساير كتب و‬
‫رسالههای وی نیز در همان راستا بوده و تصور بر اين است كه در ساير كتب نیز‬
‫چیزی بیش از آن و متفاوت با آن نیاورده است‪ .‬حال آنکه چنین تصوری صحت‬
‫نداشته و خوانندۀ اين رساله‪ ،‬با مباحث مختلف و متنوعي روبرو ميشود كه‬
‫اخباریگری تنها يکي از آنها است و استرآبادی مباحث مختلف كالمي فلسفي و‬
‫حديثي را مطرح و دربارۀ آنها نظر داده است‪.‬‬
‫يکي از مباحث چشمگیر در اين رساله توجه استرآبادی به نظرات محققین و‬
‫همعصران خود ميباشد‪ .‬استرآبادی اهل شیراز بود و مقداری از تحصیالت خود‬
‫را در آن شهر گذرانده است‪ .‬در آن زمانه‪ ،‬شیراز مركز علمي ايران بوده و مکتب‬
‫فلسفي ـ كالمي شیراز سکاندار عقلورزی ايرانیان محسوب ميگرديد‪ .‬نظرات‬
‫فیلسوفان اين مکتب كه بيشباهت به مباحث كالمي نبود در عوج صالبت نبود و‬
‫همین اعتراض استرآبادی را موجب گرديد‪.‬‬
‫در واقع ميتوان دانشنامۀ شاهي را به عنوان رديه ای بر دو فیلسوف آن زمان‬
‫يعني محقق دواني و محقق دشتکي دانست كه استرآبادی در قسمتهای مختلف‬
 ‫‪01‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اين رساله به نظرات آنها اشاره كرده و به ردّ آنها ميپردازد‪ .‬كلمات تندی كه‬
‫استرآبادی دربارۀ آنها بر قلم آورده را در مورد هیچیك از فقهای اصولي نميتوان‬
‫يافت و در حالي كه نسبت دادن فسق به اصولیون را جايز نميداند و مباني اصول‬
‫فقه را صرفا اشتباهي علمي ميشمارد دربارۀ دشتکي و دواني چنین مسامحهای را‬
‫جايز ندانسته و كلمات ناپختۀ آنها را از سر جويايي اسم و رسم و شهرت تلقي‬
‫مينمايد كه دربارۀ آنچه كه قدرت فهم آن را ندارند عجوالنه قضاوت كرده و‬
‫اشتباهات و خبطهای خود را به عنوان تحقیق عرضه كرده و موجب بيراهه‬
‫رفتن منطق و فلسفه شدند‪ .‬در جايي ميگويد ‪« :‬و چون فاضل دواني و سیّد‬
‫شیرازی میل بسیار به اعتراض قوم داشته اند و بضاعت ايشان در علوم ناقص‬
‫بوده و مهارت در جمیع فنون عقلیّه و لغويّه و شرعیّه نداشته اند‪ ،‬از روی‬
‫استعجال اعتراضات بر محقّقین كرده اند و آن اعتراض پوچ را تحقیق نام كرده‬
‫اند‪ .‬چه‪ ،‬نزد صاحب جهل مركب تحقیق آن است كه او ميگويد و به اين وسیله‬
‫شیطان خیاالت فاسده ايشان را ترويج داده‪ ،‬چنانکه فاضل دواني را محقّق دواني‬
‫نام كرده اند و حقّش اين است كه مشکّك دواني اولي است كه اسم او باشد»‬
‫(فايدۀ يازدهم)‬
‫و در جايي افسوس ميخورد كه كج رفتن اين دو‪ ،‬موجب انحراف فهم و به‬
‫اشتباه كشیده شدن شاگردان آنها نیز شده است «از جمله مضحکات كه ثکلي را‬
‫به خنده ميآورد اين است كه فضالئي كه حاشیۀ فاضل دواني را از فاضل دواني‬
‫شنیده اند يا از تالمذه او و حواشي جهت توضیح كالم او نوشته اند و سالها بعد‬
‫از قرائت حاشیۀ تجريد فاضل دواني اوقات صرف تدريس كرده اند و در میان‬
‫عام و خاص به دانشمندی مشهور شده‪ ،‬مثل موال میرزا جان شیرازی و موالنا‬
‫عبداهلل يزدی و خواجه جمال الدّين محمود شیرازی‪ ،‬تفسیر موجبۀ سالبة‬
 ‫‪00‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫المحمول به اين طريق كرده اند كه زيد نسبت كاتب است و فقیر در تعجّبم كه‬
‫اينها همگي چون در اين مسئله نحوی غافل شده اند»(فايدۀ يازدهم)‬
‫و نیز ميگويد ‪« :‬منطق و حکمت و كالم بتوفیق اهلل الملك العلّام و به بركات‬
‫افکار صحیحۀ سلطان محقّقین نصیر الملّة و الدّين الطوسي و انظار مستقیمۀ علّامة‬
‫المحقّقین قطب الملّة و الدّين الرّازی و به تحرير و تنقیح سیّد المحقّقین و سیّد‬
‫المدقّقین العلّامة الجرجاني و توضیحات صاحب مواقف و علّامه تفتازاني و موالنا‬
‫علي القوشچي الجرجاني تنقیح تمام يافته بود‪ .‬پس چون نوبت تصنیف و تألیف‬
‫به اين دو مشکّك مستعجلِ متخاصمِ حريصْ در تخريب كالم قوم‪ ،‬به قصد‬
‫تحصیل جاه و شهرت در میانه عوام رسید‪ ،‬طَرْفِي از منطق و اكثر از حکمت و‬
‫كالم را حركتي قهقری به خالف صوب هدی دادند‪ .‬و فاضل دواني میخواست كه‬
‫به وسیله ردّ كالم محقّقین رئیس محقّقین شود و در واقع افکار جديده او حکمي‬
‫واهي است چنانکه در اين رساله و در بعضي ديگر از فوائد مدنیّه بیان كرده ايم»(‬
‫فايدۀ چهارم)‬
‫استرآبادی در اين رساله بیش از هفتاد بار از محقق دواني سخن گفته است و‬
‫البته موضع وی صرفاً سلبي و ردّی نبوده و خود نظريهپردازی كرده و يا نظر يکي‬
‫از حکمای پیشین را تقويت ميكند‪ .‬البته روش استرآبادی نیز عقلي ـ كالمي‬
‫است و همه جا به آيات و روايات استناد ميجويد و خصوصا در فايدههای‬
‫پاياني رساله‪ ،‬به بیان احاديث شريفۀ امامان ‪ ‬ميپردازد‪.‬‬
 ‫‪02‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫منزلت مال محمد امين استرآبادي نزد اندیشمندان‬

‫شیخ حر عاملي در كتاب «أمل اآلمل» در توصیف بزرگي مقام وی چنین گفته‬
‫است كه ‪« :‬فاضل محقق ماهر متکلم فقیه محدث ثقۀ جلیل»‪ 5‬و محقق بحراني در‬
‫«اللؤلؤ» ميگويد ‪« :‬كان فاضال محققا مدققا ماهرا في األصولین والحديث أخباريا‬
‫صلبا» و عالمۀ مجلسي در بحار االنوار آورده است ‪« :‬وكتاب الفوائد المكية‬
‫والفوائد المدنية لرئیس المحدثین موالنا محمد أمین اإلسترابادی»‪ 0‬و در كتاب مرآة‬
‫العقول في شرح أخبار آل الرسول دربارۀ استرآبادی ميگويد ‪« :‬الفاضل المحدث‬
‫‪9‬‬
‫أمین الدين األسترآبادی في الفوائد المدنية»‬
‫همچنین مولى فیض كاشاني در رسالۀ الحق المبین دربارۀ استرآبادی چنین‬
‫ميگويد ‪« :‬و قد اهتدى لبعض ما اهتديت له بعض أصحابنا من أهل «استرآباد»‬
‫كان يسکن مکّۀ‪ -‬شرّفها اهلل‪ ،-‬و قد أدركت صحبته بها‪ ،‬فإنّه كان يقول بوجوب‬
‫العمل باألخبار و اطّراح طريقة االجتهاد و القول بالرأى المبتدعة و ترک استعمال‬
‫األصول الفقهية المخترعۀ‪ ،‬و لعمرى أنّه قد أصاب فى ذلك‪ ،‬و هو الفاتح لنا هذا‬
‫‪4‬‬
‫الباب و هادينا فیه إلى سبیل الصواب‪.‬‬
‫استاد شهید مرتضي مطهری(ره) در كتاب اصل اجتهاد در اسالم(ده گفتار) دربارۀ‬
‫شخصیت استرآبادی ميگويد ‪« :‬مال امین استرآبادى كه مؤسس اين مکتب است‬
‫و شخصاً مردى باهوش و مطالعه كرده و مسافرت رفته بود كتابى دارد به نام‬
‫الفوائد المدنیّه‪ .‬در آن كتاب با سرسختى عجیبى به جنگ مجتهدين آمده‪.‬‬

‫‪ -1‬الحر العاملي ‪ :‬أمل اآلمل‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.242‬‬

‫‪ -2‬بحار األنوار ‪ :‬ج‪ ،1‬ص‪ ،22‬الفصل األول في بيان األصول و الكتب المأخوذ منها‬
‫‪ -3‬عالمه مجلسی ‪ :‬مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،222‬ح‪.2‬‬
‫‪ -4‬فيض کاشانی ‪ :‬مجموعه رسائل فيض‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،232‬الخاتمه ‪...‬‬
 ‫‪03‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫مخصوصاً سعى دارد كه حجیت عقل را منکر شود‪ .‬مدعى است كه عقل فقط در‬
‫امورى كه مبدأ حسى دارند يا قريب به محسوسات مىباشند (مثل رياضیات)‬
‫‪5‬‬
‫حجت است‪ ،‬در غیر اينها حجت نیست‪».‬‬
‫سبب تاليف کتاب دانشنامۀ شاهی‬
‫استرآبادی در باب انگیزه و سبب تالیف كتاب خود چنین مينويسد ‪« :‬تا آنکه‬
‫نوبت بأعلم علماء المتأخرين در علم حديث ورجال وأورعهم‪ ،‬أستاذ الکل في‬
‫الکل میرزا محمد أسترابادی ‪ -‬نور اهلل مرقده الشريف ‪ -‬رسیده پس ايشان بعد از‬
‫آنکه جمیع أحاديث را بفقیر تعلیم كردند اشاره كردند كه ‪ " :‬احیاء طريقه‬
‫أخباريین بکن‪ ،‬وشبهاتى كه معارضه با آن طريق دارد رفع آن شبهات بکن‪ ،‬چرا‬
‫كه اين معنى در خاطر میگذشت‪ ،‬لکن رب العزه تقدير كرده بود كه اين معنى بر‬
‫قلم تو جارى شود " پس فقیر بعد از آنکه جمیع علوم متعارفه را از أعظم علماء‬
‫آن فنون اخذ كرده بودم‪ ،‬چندين سال در مدينه منوره سر بگريبان فکر فرو‬
‫میبردم‪ ،‬وتضرع بدرگاه رب العزه من كردم‪ ،‬وتوسل بأرواح أهل عصمت ‪ ‬مى‬
‫جستم‪ ،‬ومجددا نظر بأحاديث وكتب عامه وكتب خاصه مى كردم‪ ،‬آرزوى كمال‬
‫تعمق وتأمل‪ ،‬تا آنکه به توفیق رب العزه وبركات سید المرسلین وأئمة طاهرين ‪-‬‬
‫‪ -‬باشاره الزم االطاعه امتثال نمودم‪ ،‬وبتألیف ‪ " :‬فوائد‬ ‫صلوات اهلل علیه وعلیهم أجمعین‬

‫المدنیه " موفق شده‪ ،‬بمطالعه شريف ايشان مشرف شد‪ ،‬پس تحسین اين تألیف‬
‫‪0‬‬
‫كردند‪ ،‬وثناء بر مؤلفش گفتند»‬

‫‪ -1‬استاد شهيد مطهرى ‪ :‬اصل اجتهاد در اسالم‪ ،‬ص‪ 121‬و ‪ ،122‬پيدايش اخباريگرى در شيعه‪ .‬البته‬
‫شهيد مطهری دربارۀ شكلگيری اخباریگری حدس میزنند که به دليل تاثيرات حسگرايی غربی باشد‬
‫و آن را به مرحوم آيت اهلل برجردی منسوب میدارند‪.‬‬
‫‪ -2‬کتاب حاضر‪ ،‬فايدۀ اول‪.‬‬
 ‫‪04‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اساتيد استرآبادي‬
‫‪5‬‬
‫میرزا محمد علي استرابادی‪ ،‬صاحب كتب الرجال‬ ‫‪.5‬‬
‫محمد بن حسن عاملي‪ ،‬صاحب كتاب المدارک‪ :‬به نقل صاحب روضات‬ ‫‪.0‬‬
‫الجنات‪ ،‬در شهر مشهد در درس وی حضور يافته و موجبات اعجاب وی شد‪.‬‬
‫شیخ حسن صاحب المعالم‪.‬‬ ‫‪.9‬‬
‫سید محمد بن علي بن ابي الحسن موسوی عاملي‪.‬‬ ‫‪.4‬‬
‫سید تقي الدين محمد نسابه‪.‬‬ ‫‪.1‬‬

‫‪ -1‬کتاب حاضر‪ ،‬فايدۀ اول‪.‬‬

 ‫‪05‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫احواالت سلطان محمد قطب شاه دکنی‬

‫استرآبادی رسالۀ دانشنامۀ شاهي را به سلطان محمد قطب شاه دكني اهتدا و‬
‫پیشکش كرده است‪ 5‬از اين رو آشنايي با سلسلۀ پادشاهي قطبشاهیان ضروری‬
‫است‪.‬‬
‫در قرن هفتم هجری قمری (قرن ‪ 59‬میالدی) پس از آنکه سلطان محمود‬
‫غزنوی و ساير پادشاهان مسلمان نواحي شمال هند را به تصرف در آورد و قطب‬
‫الدين آيبك با شکست «پريتوی» آخرين ماهاراجه دهلي‪ ،‬سلسله سالطین مسلمان‬
‫دهلي را در پايتخت سرزمین افسانهای هند مستقر كرد راه حركت مذاهب و تفکر‬
‫اسالمي به سمت سرزمینهای جنوبي و میاني شبه قاره هموار شد و در قرون بعد‬
‫به تدريج حکومتهای محلي اسالمي در نواحي جنوب و مركزی هند تاسیس‬
‫شد‪ .‬اين حکومتها تماماً پیوندهای خوني و يا فکری و فرهنگي با جامعۀ ايراني‪،‬‬
‫اسالمي و شیعي داشتند و بیشتر آنها در منطقۀ دكن متمركز بودند‪ .‬از جمله‬
‫سلسلههای حاكم در دكن خاندان «بهمنيها» بودند كه از اعقاب عالءالدين حسن‬
‫بهمني افغان به شمار ميرفتند و حدود ‪ 532‬سال از ‪ 141‬تا ‪ 394‬قمری بر اكثر‬
‫نواحي دكن فرمانروايي ميكردند‪.‬‬
‫خاندان بهمني عالقۀ فراواني به فرهنگ فارسي و عرفای ايراني داشتند‪.‬‬
‫همچنني جشنها و اعیاد ايراني از جمله نوروز را با شکوه فراوان برگزار‬
‫ميكردند‪.‬‬

‫‪ .1‬آقا بزرگ طهراني ‪ :‬الذريعة‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.42‬‬

 ‫‪06‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫يکي ديگر از حکومتهای محلي كه پیش از انقراض بهمنيها در اوايل قرن‬

‫دهم هجری قمری در سرزمین فعلي دكن (كه اينك ايالت آندرا پرادش را شامل‬
‫ميشود) شکل گرفت و حدود ‪ 022‬سال دوام آورد‪ ،‬سلسله «قطب شاهیان» بود‬
‫كه مركز آن در قلعۀ گلکنده قرار داشت و موسس آن سلطان قلي همداني بود كه‬
‫از همدان ايران و از ترکهای بهارلو به شمار ميرفت‬
‫قطب شاهیان با توجه به سابقه قومیت و وطن دوستي و عالئق مذهبي روابط‬
‫بسیار نزديکي با دربار ايران و شاهان صفوی برقرار نمودند و در برابر دشمنان از‬
‫آنان ياری ميخواستند‪.‬‬
‫معروفترين فرمانروای اين سلسله محمد قلي قطب شاه پنجم بود كه به مدت‬
‫‪ 90‬سال حکومت كرد و زمان وی اوج بالندگي سلسله قطب شاهیان به شمار‬
‫ميرود‪ .‬از مهمترين اقدامات وی بنای شهر فعلي حیدرآباد است‪.‬‬
‫وی در دوران حکومت خود به ترويج زبان فارسي در منطقه دكن اهتمام ورزيد‬
‫و خود به زبان تلگو (زبان محلي ايالت آندرا پرادش) و زبان فارسي شعر‬
‫ميگفت‪ .‬به طوری كه او را موسس ادبیات دكني نامیدهاند‪.‬‬
‫از شخصیتهای معروف دربار وی میر محمد مومن استرآبادی است كه خواهر‬
‫زاده میر فخرالدين سماكي‪ ،‬فاضل خوشقريحه و مربي و معلم شاهزاده سلطان‬
‫حیدر میرزا‪ ،‬فرزند شاه طهماسب صفوی بود‪.‬‬
‫اما سلطان محمد قطب شاه دكني‪ ،‬كه استرآبادی رسالۀ دانشنامۀ شاهي را به او‬
‫اهتدا و پیشکش كرده‪ .‬نوۀ ابراهیم قلي ششمین فرمانروای دكن از سلسله ايراني‬
‫االصل و شیعه قطب شاهي به شمار ميرود كه تحت تعالیم و تربیت میرمومن‬
‫استرآبادی رشد كرد و بزرگ شد و از امیران بسیار مومن و ديندار اين خاندان‬
 ‫‪07‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫محسوب ميشود كه «مکه مسجد»‪ ،‬بزرگترين مسجد جنوب هند را در سال‬

‫‪ 5651‬میالدی در حیدرآباد بنا نمود‪.‬‬
‫وی در دوران حکومت ‪ 54‬ساله خود اهتمام فوقالعادهای در ترويج مذهب‬
‫تشیع و زبان فارسي بهعمل آورد‪ .‬در دوران وی چند سفیر از سوی شاه عباس به‬
‫حیدرآباد آمدند و پیامهای وی را تسلیم نمودند و متقابالً سلطان محمد قطب شاه‬
‫سفیراني را به دربار شاه عباس روانه كرد‪.‬‬
‫بر اين اساس‪ ،‬نبايد از تعاريفي كه استرآبادی از اين پادشاه ميكند اين شبهه به‬
‫ذهن بیايد كه استرآبادی با هدف مال و يا شهرت به اين كار دست زده است‪.‬‬
‫نیت استرآبادی و ساير علمايي كه عمری را با زهد و دوریگزيدن از حکومتها‬
‫و اندوختههای دنیوی گذارندند جز تقويت حکومتهای شیعي كه در جهت‬
‫عمران و آبادی و رفاه مردمان اقدام ميكردند نبود و نبايد آن را ذم و نقطهای‬
‫منفي در زندگي ايشان دانست‪ .‬بر عکس بايستي اين كار را نشانۀ اوج اطالع و‬
‫مسؤولیتشناسي اين علما و از جمله استرآبادی در قبال وضع شیعیان دانست‪.‬‬

‫مصنفات استرآبادي‬
‫دانشنامه شاهى ‪ ( :‬كتاب حاضر )‬ ‫‪.5‬‬
‫الفوائد المدنية ‪ :‬با تحقیق رحمت اهلل رحمتي اراكي‪ ،‬كه توسط انتشارات‬ ‫‪.0‬‬
‫جامعۀ مدرسین به چاپ رسیده است‪.‬‬
‫الحاشية علي أصول الکافي ‪ :‬توسط مولي خلیل قزويني(م‪5296‬ق)‬ ‫‪.9‬‬
‫جمعآوری و با تحقیق علي فاضلي به عنوان جلد پنجم مجموعه انتشارات كنگره‬
‫بزرگداشت شیخ كلیني (ره) در سال ‪ 5911‬به چاپ رسید‪.‬‬
 ‫‪08‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫الفوائد المكية ‪ :‬عالمه مجلسي در بحاراالنوار(ج‪ ،5‬ص‪ )02‬از آن نام برده‬ ‫‪.4‬‬
‫است‪.‬‬
‫فوائد دقائق العلوم العربية وحقائقها الخفية ‪ :‬ميرزا آقا بزرگ در الذريعه‬ ‫‪.5‬‬
‫‪1‬‬
‫(ج‪ ،12‬ص‪ )332‬و حر آملی در امل اآلمل (ج‪ ،2‬ص‪ )242‬آن را ذکر میکند‪.‬‬
‫رساله در البداء ‪ :‬در أمل اآلمل از آن نام برده شده است‪.‬‬ ‫‪.6‬‬
‫اجوبة مسائل شیخ حسین الضهیری العاملي‪.‬‬ ‫‪.1‬‬
‫حاشیه على المدارک ‪ :‬محقق بحراني در «اللؤلؤ» از آن نام ميبرد‪.‬‬ ‫‪.1‬‬
‫فوايد الدقايق (فوايد دقايق العلوم) ‪ :‬نسخۀ خطي آن در كتابخانه آيت اهلل‬ ‫‪.3‬‬
‫الجوردی قم موجود است‪.‬‬
‫‪ .52‬حواشي الشرح الجديد على التجريد ‪ :‬استرآبادی در كتاب الفوائد المدنية‬
‫ذكر كرده است‬
‫‪ .55‬رساله در رد صاحب األسفار ‪ :‬استرآبادی در كتاب الفوائد المدنية ذكر‬
‫كرده است‬
‫‪ .50‬حاشیۀ من ال يحضره الفقیه ‪ :‬نسخۀ خطي آن در كتابخانه مركز احیاء‬
‫میراث اسالمي موجود است‪.‬‬
‫‪ .59‬شرح تهذيب االحکام ‪ :‬نسخۀ خطي آن در كتابخانه مركز احیاء میراث‬
‫اسالمي و كتابخانه آيت اهلل مرعشي نجفي موجود است‪.‬‬
‫‪ .54‬الفوائد االعتقاديه ‪ :‬نسخۀ خطي آن در كتابخانه آيت اهلل مرعشي نجفي‬
‫موجود است‪.‬‬

‫‪ .1‬مصحح کتاب الفوائد المدنيه میگويد که استرآبادی در کتاب الفوائد المدنيه از آن نام آورده اما در‬
‫نسخۀ چاپی يافت نشد‪.‬‬
 ‫‪09‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪ .51‬طهارت شراب يا طهارة الخمر ‪ :‬نسخۀ خطي آن در كتابخانه ملي ملك و‬

‫آيت اهلل مرعشي نجفي موجود است‪.‬‬
‫‪ .56‬حرز الجواد و ذخر المرتاد في ملخص الفرق بین اهل العلم و امة‬
‫االجتهاد ‪ :‬نسخۀ خطي آن در كتابخانه مركز احیاء میراث اسالمي موجود است‪.‬‬
‫و نیز برخي كتب ديگر كه از وی نقل شده است‪.‬‬

‫وفات‬
‫استرآبادی در سال ‪ 5299‬قمری شهر مکۀ مکرمه دار فاني را وداع كرد و در‬
‫همان شهر نیز به خاک سپرده شد‪ .‬صاحب أمل اآلمل سال وفات وی را سال‬
‫‪ 5296‬با استناد به كتاب سالفة العصر ميداند اما اكثر شرح حال نويسان همان‬
‫‪ 5299‬را صحیح دانسته اند‬
 ‫‪21‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫مال محمد امين استر آبادي و اجتهاد‬

‫ائمۀ اطهار ‪ ‬قواعدی را برای فهم احکام فقه شیعیان پيريزی كردند و با‬
‫احاديثي همچون «أفتِ للنّاس»‪« 5،‬إنّما علینا إلقاء االُصول و علیکم أن تفرّعوا»‪ 0‬به‬
‫اطالع شیعه رسید‪ .‬گرچه در آن هنگام‪ ،‬از واژۀ «اجتهاد» استفاده نميشد و اين‬
‫واژه به معنای «اجتهاد به رأی» انصراف داشت؛ يعني همان روش اصحاب رأی‪،‬‬
‫كه چون منبعي مستقل در كنار كتاب و سنت به شمار ميرفت اهل بیت ‪ ‬به‬
‫‪9‬‬
‫شدّت با آن مخالفت ميفرمودند‪.‬‬
‫بر پايۀ احاديث‪ ،‬مراد از آيۀ «وَمَن أضلُّ مِمّن اتّبَعَ هواهُ بِغَیرِ هدی مِنَ‬
‫اهلل»‪ 4‬كساني است كه دين خود را از فکر خويش بر گیرند‪ .‬ولي خود امام توضیح‬
‫ميدهند كه منظور عمل به رأی‪« ،‬بدون راهنمايي امام»‪ ،‬است‪ 1.‬و ميتوان فهمید‬
‫اصلِ به كارگیری عقل و رأی‪ ،‬ناپسند نیست؛ بلکه رهايي آن از قید «امام» است‬
‫كه خطرآفرين است‪ .‬در روش مطلوب ائمه‪ ،‬عقل‪ ،‬ابزاری است برای استفاده از‬

‫‪ .1‬طوسی‪ ،‬الفهرست‪ ،‬مدخل «ابان»‪.‬‬

‫‪ .2‬شيخ حر عاملی‪ ،‬وسائل الشيعة‪ ،‬ج‪ ،۸۱‬ص‪.۸۱‬‬
‫‪ .3‬اجتهاد بدين معنا‪ ،‬از همان روزگار صدر اسالم نيز مطرح بوده و در احاديث علوی نيز از آن نهی‬
‫شده است‪ .‬برای نمونه‪ ،‬ر‪.‬ک ‪ :‬دعائم اإلسالم‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪.۴۹‬‬
‫‪ .4‬قصص ‪.۱۵ /‬‬
‫‪ .5‬محمد بن حسن صفّار قمی‪ ،‬بصائر الدرجات‪ ،‬باب ‪ ،۱‬ص‪ ۳۳‬ـ ‪ .۳۹‬در نخستين حديث اين باب‪ ،‬از‬
‫معلّی بن خنيس نقل کرده است که امام صادق ‪ ‬دربارۀ آيۀ فوق فرمود‪« :‬يعنی من يتّخذ دينَه رأيه‬
‫بغير هدی أئمّة من أئمّة الهدی»‪.‬‬
 ‫‪20‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫قرآن و سنت و راهي است برای يافتن حکمي كه در آن دو‪ ،‬نهفته باشد؛ نه منبعي‬
‫مستقل‪ ،‬آن گونه كه اصحاب رأی ميگفتند‪.‬‬
‫به هر حال‪ ،‬گرچه عالمان شیعه اين نام را در معنايي غیر از «اجتهاد به رأی» به‬
‫كار بردند؛ ولي چون از نامي مشترک استفاده كرده بودند‪ ،‬همین تشابه اسمي‪،‬‬
‫سرمنشأ برخي برداشتهای اشتباه شد و در دورههای بعدی اخباريان روايات‬
‫نافي اجتهاد‪ ،‬ناظر به اين نوع اجتهاد نیز دانستند‪ 5.‬برای پي بردن به اين حقیقت‬
‫الزم است مراحل تکامل و شکل گیری فقه شیعي و نوع مواجهه با حديث‬
‫بررسي شود‪.‬‬

‫مراحل فقه شيعه‬

‫فقه امامیه دارای مراحل گوناگوني بوده و به تدريج تکامل يافت ‪:‬‬
‫مرحله اوّل‪ :‬التزام به نص‬
‫اين مرحله‪ ،‬شامل زمان ائمه ‪ ‬و دوران غیبت صغرا تا اوايل غیبت كبراست‬
‫كه محتوای كتب فقهي را احاديث تشکیل ميداد‪ .‬به عبارت ديگر‪ ،‬چیزی جز‬
‫نصّ احاديث‪ ،‬در آنها نبود‪ .‬گرچه در اين مرحله نیز به مرتبهای بسیار ساده از‬
‫اجتهاد‪ ،‬نیاز بوده است تا مثال بین اخبار متعارض دادرسي شود كه خود نوعي‬
‫اجتهاد است؛ ولي چندان نیازی به دقتهای عقلي و قواعد پیچیدۀ امروزی‬
‫‪0‬‬
‫نداشته است‪.‬‬

‫‪ .1‬استرآبادی‪ ،‬الفوائد المدنية‪ ،‬ص‪.244‬‬

‫‪ .2‬نجفی کاشف الغطاء‪ ،‬أدوار علم الفقه و أطواره‪ ،‬ص‪.۴۵‬‬
 ‫‪22‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫مرحلۀ دوم‪ :‬حذف سند‬

‫از اوايل غیبت كبرا‪ ،‬فقها ضمن حفظ الفاظ روايات‪ ،‬كم كم اسناد آنها را در‬
‫فتاوای خويش حذف كردند‪ ،5‬نظیر المقنع و الهداية شیخ صدوق و المقنعة شیخ‬
‫مفید و نهايۀ شیخ طوسي‪.‬‬
‫مرحلۀ سوم‪ :‬عبور از لفظ حدیث‬
‫در اين مرحله بود كه فقها عالوه بر حذف اسانید‪ ،‬كم كم الفاظ روايات را هم‬
‫در فتاوای خويش حذف كردند‪ 0.‬شیخ طوسي المبسوط را بر همین روش نوشت‪.‬‬
‫در آن زمان‪ ،‬فقه اهل سنت مشتمل بر فروع بسیاری بود‪ .‬از اين رو‪ ،‬فقه شیعه در‬
‫معرض اين اتهام قرار گرفته بود كه چون محدود به نصّ روايات است‪ ،‬از بیان‬
‫حکم فروع فقهي و مسائل جديد‪ ،‬ناتوان است‪ .9‬به اين ترتیب فقه شیعه‪ ،‬با گذر‬
‫از مراحل مختلف به مراحل باالتر از اجتهاد دست يافت و اجتهاد فعلي شکل‬
‫گرفت‪.‬‬
‫اين تحول همزمان با تحول در شیوۀ راستيآزمايي احاديث بود‪ .‬اصحاب ائمّه‬
‫‪ ‬احاديثي را كه از آنان ميشنیدند‪ ،‬در نوشتههايي به نام «اصل» ثبت ميكردند‬
‫كه مالک آنان در عقايد و اعمال به شمار ميرفت‪ 4.‬اين چهارصد اصل معتبر‪ ،‬تا‬
‫زمان مؤلّفان كتب اربعه نیز در دسترس بود و آنان به گفتۀ خودشان‪ 1،‬احاديث اين‬
‫‪6‬‬
‫چهار كتاب را از همان اصول گرفتهاند‪.‬‬

‫‪ .1‬در اين باره‪ ،‬ر‪.‬ک‪ :‬ابراهيم بهشتی‪ ،‬اخباری گری تاريخ و عقايد‪ ،‬ص‪ 52‬و ‪.52‬‬
‫‪ .2‬نجفی کاشف الغطاء‪ ،‬أدوار علم الفقه و أطواره‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪.۴‬‬
‫‪ .3‬شيخ طوسی‪ ،‬المبسوط‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪.۲‬‬
‫‪ .4‬استرآبادی‪ ،‬الفوائد المدنية‪ ،‬ص‪ ۵۱‬ـ ‪۵۵‬؛ و شيخ حر عاملی‪ ،‬وسائل الشيعة‪ ،‬ج‪ ،۲۵‬ص‪.۸۵۳‬‬
‫‪ .5‬شيخ صدوق‪ ،‬من ال يحضره الفقيه‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪ ۳‬ـ ‪۱‬؛ و شيخ طوسی‪ ،‬اإلستبصار‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪.۲‬‬
‫‪ .2‬استرآبادی‪ ،‬الفوائد المدنية‪ ،‬ص‪ ۱۲‬ـ ‪ ۵۵ ،۱۳‬و ‪.۵۱‬‬
 ‫‪23‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫استرآبادی از اعتماد امامیه به اخبار كتب اربعه‪ ،‬چنین نتیجهای گرفت كه‪« :‬مهم‬
‫نیست كه چه كسي خبر را روايت كرده است؛ خواه امامي عادل باشد و يا عامّي‬
‫ثقه و يا شیعهای كه در رجال او را تضعیف كردهاند‪ .‬هر خبری كه اصحاب ائمه‬
‫نقل كردهاند و خود به آن عمل نمودهاند‪ ،‬معتبر است و ميتوان بدان عمل كرد؛‬
‫هرچند راوی آن‪ ،‬مدح نشده باشد و يا مذهب او فاسد باشد‪ ،‬و هر چیزی كه‬
‫اصحاب به آن عمل نکردهاند‪ ،‬طرد آن الزم است؛ هرچند راوی آن عدل امامي‬
‫باشد‪ .‬پس اخبار اين چهار كتاب‪ ،‬همگي يا متواترند و يا خبر واحدی هستند كه ـ‬
‫به علّت اعتماد اصحاب به آن اخبار ـ محفوف به قرينهاند‪ .‬در نتیجه‪ ،‬تمام اخبار‬
‫‪5‬‬
‫كتب اربعه‪ ،‬صحیحاند و به طور قطع‪ ،‬از معصومین ‪ ‬صادر شدهاند»‪.‬‬
‫اما شیخ مفید كه عالوه بر گرايش به رأی و قیاس‪ ،‬با گرايش افراطي به نصّ نیز‬
‫مبارزه ميكرد‪ 0،‬و نیز سید مرتضي‪ ،‬سید ابن زهره‪ ،‬ابن برّاج و ابن ادريس حلّي‪،‬‬
‫‪9‬‬
‫خبر واحد را حجّت نميدانستند و رفته رفته‪ ،‬جايگاه اين احاديث تضعیف شد‪.‬‬
‫متأخّران هرچند با شرايطي به خبر واحد عمل ميكردند؛ ولي به هر حال‪ ،‬در‬
‫طرد كردن بسیاری از روايات‪ ،‬موافق بودند مثال شهید ثاني (م ‪ 366‬ق) و‬
‫فرزندش شیخ حسن (م ‪ 5255‬ق) نیز به اينگونه اخبار عمل نميكردند‪ ،‬مگر‬
‫‪4‬‬
‫خبری كه تمام راويان آن‪ ،‬عادل و امامي باشند‪.‬‬

‫‪ .1‬استرآبادی‪ ،‬الفوائد المدنية‪ ،‬ص‪ ۴۹ ،۸۱‬و ‪۸۱۸‬؛‪.‬‬

‫‪ .2‬تاريخ تشيع‪ ،‬گروه نويسندگان‪ ،‬زير نظر‪ :‬احمدرضا خضری‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪.۳۱۵‬‬
‫‪ .3‬همان‪ ،‬ص‪ ۳۲۵‬ـ ‪.۳۲۱‬‬
‫‪ .4‬معالم االُصول‪ ،‬ص‪.۲۵۸‬‬
 ‫‪24‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اصحاب حدیث یا متکلمان‬

‫يکي از دستهبندیهای شناختهشده میان عالمان شیعه در سدههای سوم و‬
‫چهارم ـ كه در میان اهل سنّت نیز با تعاريفي مشابه‪ ،‬به كار ميرفت‪ ،5‬بر اساس‬
‫اختالف در منبع معرفت و شیوۀ استدالل در مسائل ديني بود‪ .‬يکي كساني كه‬
‫داليل عقلي را معتبر ميشمردند‪ .‬و ديگری‪« ،‬اصحاب حديث» كه تنها به روايات‬
‫استناد ميكردند‪ .‬شیخ مفید از آنان را با عنوان «أصحابنا المتعلّقین باألخبار» ياد‬
‫‪0‬‬
‫ميكند‪.‬‬
‫با ظهور (م ‪ 462‬ق)‪ ،‬مکتب حديثگرايي شیعه دوباره رونق گرفت؛ شايد بدين‬
‫علّت كه شیخ طوسي با تألیف دو كتاب حديثي‪ ،‬و نیز پذيرش حجّیت خبر‬
‫واحد‪ ،‬توانست اعتباری دوباره به شیوه پیشین بدهد‪ 9.‬در پي آن‪ ،‬اصطالح‬
‫«اصحاب حديث»‪ ،‬بار منفي خود را از دست داد و به معنايي كه بیشتر جنبۀ‬
‫صنفي دارد‪ ،‬تغییر مييابد‪ .‬لذا اصحاب حديث اين دوره را بايد معادل كارشناسان‬
‫فنّ حديث و حديثشناسان گرفت ‪.‬‬
‫اما عوامل مختلفي موجب شد در سدۀ يازدهم‪ ،‬مکتبي شکل گرفت كه در پي‬
‫بازگشت به شیوههای كهنِ استفاده از اخبار بود و خود را پیرو همان عالماني‬
‫ميدانست كه شهرتشان گرايش به اخبار بود‪.‬‬

‫‪ .1‬ر‪.‬ک‪ :‬احمد پاکتچی‪ ،‬تاريخ حديث‪ ،‬ص‪ ۲۵۵‬ـ ‪.۲۵۲‬‬

‫‪ .2‬شيخ مفيد‪ ،‬تصحيح اعتقادات االمامية‪ ،‬ص ‪.88‬‬
‫‪ .3‬ابراهيم بهشتی‪ ،‬اخباری گری تاريخ و عقايد‪ ،‬ص‪.81‬‬
 ‫‪25‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫نگاه عقلی به دین در عصر حضور امام‬

‫در دورۀ حضور‪ ،‬اهل استنباط و اجتهاد حضوری جدّی داشتهاند‪ .‬ائمه نیز‬
‫مراقب هر دو گروه حديثگرا و عقلگرا بودند و تالششان را پاس ميداشتند‪ .‬امام‬
‫باقر ‪ ‬خود‪ ،‬به ابان بن تغلب (م ‪ 545‬ق) دستور داد كه در مسجد مدينه بنشیند‬
‫‪5‬‬
‫و فتوا دهد‪.‬‬
‫برخي از افراد اين گروه عبارتاند از‪ :‬زراره و حمران پسران اعین‪ ،‬محمّد بن‬
‫مسلم‪ ،‬جمیل بن درّاج‪ ،‬ابن ابي عُمَیر‪ ،‬يونس بن عبد الرّحمان‪ ،‬فضل بن‬
‫شاذان‪ 0،‬مؤمن طاق‪ ،‬هشام بن سالم‪ ،‬قیس بن عاصر‪ ،‬هشام بن حکم‪ ۳،‬حمزة بن‬
‫محمّد بن طیار‪ ،‬كمیت بن زيد اسدی‪ ،‬و برخي از بزرگان خاندان نوبخت مانند‬
‫‪4‬‬
‫اسماعیل بن علي نوبختي‪.‬‬
‫اما نزاع عقلگرايان با گروه محدّثان و سنّتگرايان‪ ،‬ادامه يافت و در زمان غیبت‬
‫صغرا و ابتدای غیبت كبرا نیز فقهای امامیه‪ ،‬دو دسته بودهاند‪ 5.‬در هر حال‪،‬‬
‫گرايش اهل حديث كه شهر قم‪ ،‬مركز آنان شمرده ميشد‪ ،‬تا سدۀ پنجم و روزگار‬
‫شاگردان شیخ مفید نیز بر مراكز علمي و ديني امامیه‪ ،‬غلبۀ فکری داشت و حتي‬
‫بغداد‪ ،‬مركز گرايش عقلي‪ ،‬را نیز تحت تأثیر خويش قرار ميداد‪.‬‬
‫برخي از محدّثان سرشناس اين دوره‪ ،‬عبارتاند از‪ :‬محمّد بن حسن بن صفّار‬
‫(م ‪ 032‬ق) صاحب كتاب بصائر الدرجات‪ ،‬محمّد بن يعقوب كلیني (م ‪ 903‬ق)‪،‬‬
‫علي بن حسین قمي (م ‪ 903‬ق) پدر صدوق‪ ،‬محمّد بن حسن بن ولید (م ‪949‬‬
‫ق)‪ ،‬جعفر بن محمّد معروف به ابن قولويه (م ‪ 963‬ق)‪ ،‬علي بن ابراهیم قمي‬
‫(زنده در ‪ 921‬ق)‪ ،‬شیخ صدوق (م ‪ 915‬ق) و‪. ...‬‬

‫‪ .1‬کشی‪ ،‬إختيار معرفة الرجال‪ ،‬ص‪ ،۲۴۴‬ش‪ ۹۴۴‬و ص‪ ،۹۱۴‬ش‪ ۴۲۹‬و ص‪ ،۹۱۴‬ش‪ ۴۳۸‬و ‪.۴۳۳‬‬
 ‫‪26‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫گروه دوم‪ ،‬همان طرفداران اجتهاد بودند كه هرچند هنوز در اقلیت بودند‪،‬‬
‫‪5‬‬
‫حضوری جدّی داشتند و مركز آنان بغداد بود‪.‬‬

‫نيازهاي جدید و غلبه عقلگرایی‬

‫در دوران حضور ائمه ‪ ،‬جز در حوزۀ كالم‪ ،‬غلبه با اصحاب حديث بود كه‬
‫بر لزوم پايبندی به نص‪ ،‬تأكید داشتند‪ .‬مركز اين گروه از عالمان شیعه نیز از‬
‫اواخر سده دوم‪ ،‬قم بود‪ .‬پس از پايان عصر حضور و با طوالني شدن غیبت امام‬
‫عصر (عجّل اهلل فرجه)‪ ،‬در حالي بر وظايف عالمان شیعه افزوده شد كه آنان‬
‫ديگر به امام معصوم دسترس نداشتند و نصوص موجود نیز به تنهايي‪ ،‬پاسخگو‬
‫نبود‪ .‬هنگامي كه دولتهای شیعي چون آل بويه‪ ،‬نخستین بار روی كار آمدند‪،‬‬
‫نیازها و مشکالت نو ديگری نیز پیش آمد كه برای پاسخگويي به آنها‪ ،‬ميبايست‬
‫در همۀ عرصههای دين (فقه‪ ،‬تفسیر‪ ،‬عقايد‪ ،‬اخالق و ‪ ،)...‬به معرفتي كاملتر‬
‫رسید تا بدون نصّ خاص هم بتوان پاسخ برخي مسائل را يافت‪ .‬روشها و‬
‫معیارهای مکتب حديثي قم كه گرايش عقلي را چه در حوزۀ كالم و چه در‬
‫حوزۀ فقه نميپذيرفتند‪ ،‬برای دستيابي به اين هدف كفايت نميكرد و رفته رفته‪،‬‬
‫روی آوردن به روش استنباط و تدوين قواعدی برای يافتن دستور الهي‪،‬‬
‫گريزناپذير مينمود‪.‬‬
‫در سوی ديگر‪ ،‬گرايش فقهای عقلگرا قرار داشت كه خیلي پیشتر و در زمان‬
‫حضور ائمه‪ ،‬از عقل بهره برده بود‪ .‬مركز اينان‪ ،‬بغداد در قلب عراق بود كه از‬
‫سدۀ دوم‪ ،‬آوردگاه انديشههای گوناگون به شمار ميرفت و اين فقهای شیعي كه‬
‫اهل علم كالم هم بودند ناگزير از رويارويي با مخالفان بودند و از اين رو‪،‬‬

‫‪ .1‬فضلی‪ ،‬تاريخ التشريع االسالمی‪ ،‬ص‪.۲۳۴‬‬

 ‫‪27‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫آشنايي بیشتری با كاربرد عقل داشتند‪ .‬به عالوه‪ ،‬اينان در گذراندن شیعیان از‬
‫بحران غیبت‪ ،‬نقشي موفقیتآمیز بر عهده گرفته بودند و اعتبار كافي را برای ورود‬
‫به عرصۀ فقه نیز داشتند‪ .‬شیخ مفید آغازگر اين راه بود و در پیش گرفتنِ راه‬
‫میانهای بین ابن جنید و صدوق‪ ،‬هم با رأی و قیاس مبارزه كرد‪ 5‬و هم با گرايش‬
‫‪0‬‬
‫افراطي به نصّ اخبار‪.‬‬
‫پس از مفید‪ ،‬شاگردش سید مرتضي (‪ 911‬ـ ‪ 496‬ق) نیز در تألیفات خود‪ ،‬به‬
‫سختي بر اهل حديث هجوم آورد و محدّثین قم را به فساد عقیده و انحراف متهم‬
‫ساخت‪ 9.‬يکي از مهمترين اشکاالتي كه بر اصحاب حديث گرفته ميشد‪ ،‬اعتماد‬
‫به اخبار و احاديثي بود كه صدورشان قطعي نیست و اعتبار ندارند‪ .‬و خبر واحد‬
‫در ديدگاه مفید‪ 4‬و سید مرتضي‪ ،1‬چنین وضعي داشت‪ .‬بعدها اين ديدگاه‪،‬‬
‫تندروی شناخته شد و شیخ طوسي (‪ 911‬ـ ‪ 462‬ق) ديگر شاگرد مفید‪ ،‬شیوۀ‬
‫استاد را پي گرفت‪ 6.‬وی كه با بهره بردن از هر دو مکتب حديثي و كالمي شیعه‪،‬‬
‫به مباني و شیوههای جديدی رسیده بود‪ ،‬حجّیت خبر واحد را پذيرفت‪ 1.‬او با‬
‫پیمودن اين راه میانه‪ ،‬بیش از پیش به تقويت اجتهاد و كنار زدن حديثگرايي‬
‫كمك رسانْد‪.‬‬

‫‪ .1‬رجال النجاشی‪ ،‬ص‪ ۹۵۵‬ـ ‪ ،۹۵۲‬ش‪.۸۵۵۴‬‬

‫‪ .2‬همان‪ ،‬ص‪.۹۵۸‬‬
‫‪ .3‬سيدمرتضی‪ ،‬مسألة فی إبطال العمل بأخبار اآلحاد (رسائل الشريف المرتضی‪ ،‬ج‪ )۳‬ص‪۳۸۵‬؛ نيز‪ :‬همو‪،‬‬
‫رسالة فی الردّ علی أصحاب العدد‪.‬‬
‫‪ .4‬شيخ مفيد‪ ،‬مختصر التذکرة بأصول الفقه‪ ،‬کنگره شيخ مفيد‪ ،‬قم‪ 1413 ،‬ق‪ ،‬ص‪. 44‬‬
‫‪ .5‬سيد مرتضی علم الهدى‪ ،‬الذريعة‪ ،‬دانشگاه تهران‪ 1322 ،‬شج‪ ،۲‬ص‪ ۱۲‬ـ‪.۱۳‬‬
‫‪ .2‬فضلی‪ ،‬تاريخ التشريع االسالمی‪ ،‬ص‪ ۳۸۵‬ـ ‪.۳۸۹‬‬
‫‪ .2‬پاکتچی‪ ،‬تاريخ حديث‪ ،‬ص‪.۲۵۸‬‬
 ‫‪28‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫به هر حال‪ ،‬با تالش شیخ مفید و اين دو شاگردش‪ ،‬و تألیفات اصولي آنان‪،‬‬
‫حركت تازهای در فقه امامیه پديد آمد كه تا قرنها گرايش فقها به استنباط را بر‬
‫حديثگرايي‪ ،‬برتری داد به گونهای كه تا نیمه دوم قرن ششم‪ ،‬از اخباريان كسي‬
‫نمانده بود‪ ،‬مگر گروهي اندک از هواداران آنان‪ ،‬كه به طور پراكنده در گوشه و‬
‫كنار به چشم ميآمدند تا آن كه در اوايل قرن يازدهم‪ ،‬بار ديگر نیرو يافتند و در‬
‫غالبي نو‪ ،‬ظهور كردند‪.‬‬
‫بنابر آنچه دربارۀ تقابل میان دو گروه اصحاب حديث و متکلّمان در عصر‬
‫حضور گفته شد تصوّر اين كه فقه شیعه در دورۀ حضور‪ ،‬تنها به شکل نقل‬
‫حديث از امام بود‪ ،‬تصوّر صحیحي نیست‪ .‬افزون بر اين‪ ،‬گسترۀ آن نیز محدود‬
‫نبود و در آن‪ ،‬روشهای اجتهادی و اصولي نیز در ضمن پایبندی به نصوص‬
‫شرعي‪ ،‬به كار ميرفت‪ .‬در دورۀ حضور و پس از آن‪ ،‬اهل استنباط و اجتهاد نیز‬
‫حضوری جدّی داشتهاند‪ .‬پس هرچند سخن محمّد امین استرآبادی را ميپذيريم‬
‫كه‪« :‬شیوۀ اخباريگری تا آخر زمان غیبت صغرا‪ ،‬بلکه در اوايل غیبت كبرا‪ ،‬در‬
‫میان فضال و فقهای امامیه شايع و رايج بوده است»؛‪ 5‬ولي اين سخن كه «اصحاب‬
‫ائمه طاهرين‪ ،‬همگي طريقۀ اخباريان را داشتهاند»‪ 0‬درست نیست‪.‬‬
‫همچنین ادّعای استرآبادی كه ائمه ‪ ‬اصحاب خود را «از فنّ كالم و از فنّ‬
‫اصول فقه كه از روی انظار عقلیه تدوين شده‪ ،‬نهي كرده بودند»‪ 9،‬دچار اين‬
‫خطاست كه او حکم مخصوص به زمان يا فرد خاصّي را تعمیم داده است زيرا‬
‫اصحاب ائمه‪ ،‬به راستي در يك رتبه نبودهاند و نميتوان دربارۀ همۀ آنان يکسان‬

‫‪ .1‬استرآبادی‪ ،‬الفوائد المدنية‪ ،‬ص‪۹۵‬؛ و همو ‪ ،‬دانشنامۀ شاهی‪ ،‬ص‪.۱‬‬

‫‪ .2‬همو ‪ ،‬دانشنامۀ شاهی‪ ،‬فايده اوّل‪ ،‬ص‪.۹‬‬
‫‪ .3‬همو ‪ ،‬الفوائد المدنية‪ ،‬ص‪۲۴‬؛ و همو‪ ،‬دانشنامۀ شاهی‪ ،‬ص‪.۹‬‬
 ‫‪29‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫داوری كرد‪ .‬ميدانیم يکي از متکلّمان سرشناس در میان اصحاب امام صادق ‪،‬‬
‫محمّد بن علي بن نعمان‪ ،‬ملقّب به مؤمن طاق بود‪ .‬وی به دستور صريح امام‪ ،‬به‬
‫مناظره ميپرداخت‪ 5‬و مناظرات وی با اهل سنت‪ ،‬امام صادق را خوشحال و‬
‫‪0‬‬
‫مخالفین را ناراحت ميكرد‪.‬‬
‫همچنین اين كه فقهای امامیه تا پايان غیبت صغرا‪ ،‬كمتر به سراغ روشهای‬
‫عقلي رفتهاند و به كاوشهای اجتهادی پرداختهاند‪ ،‬از آن روست كه نیازی به‬
‫اجتهاد نداشتهاند‪ .‬آنان به طور حضوری و يا با واسطۀ اصحاب‪ ،‬وظايف خود را‬
‫از امامان ميپرسیدند و به آن عمل ميكردند‪ .‬پس از آن نیز سالها طول كشید تا‬
‫نیازهای جديد پديد آمد و سؤاالتي مطرح شد كه پاسخش در آثار منقول از ائمه‪،‬‬
‫به تصريح نیامده بود‪ .‬همین ناتواني شیوۀ اصحاب حديث آشکار كرد و موجب‬
‫شد نگاهها به شیوۀ اجتهاد و استفاده از عقل بچرخد‪.‬‬
‫اخباريگری جرياني با آرمانهای ديني بود كه محاسن و بركاتي نیز در پي‬
‫داشت؛ و گرچه عالمان شیعه را به رويکردی قديمي فرا ميخواند؛ اما موجب‬
‫زنده شدن بخشهای حديثي گرديد‪ .‬استرآبادی نیز خود ادّعا ميكند كه دفاع از‬
‫اخبار‪ ،‬انگیزۀ اساسي وی در اين حركت بوده است‪ .9‬و با تالش پیروان وی‪ ،‬آثار‬
‫و مجموعههای حديثي ارزشمندی نوشته شد گرچه رويگرداني از عقل‪ ،‬موجب‬
‫خسارت به فقه شیعي گرديد‪.‬‬

‫‪ .1‬شيخ کليني‪ ،‬کافی‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪ ،۸۴۲‬ح‪۹‬‬

‫‪ .2‬رجال النجاشی‪ ،‬ص‪ ،۳۲۱‬ش‪۱۱۵‬؛ و طوسی‪ ،‬الفهرست‪ ،‬ص‪ ،۲۵۴‬ش‪.۱۴۹‬‬
‫‪ .3‬استرآبادی‪ ،‬الفوائد المدنية‪ ،‬ص‪.12‬‬
 ‫‪31‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫برخی مبانی استرآبادي و اخباریان‬

‫نگاه دقیق به مکتب فقهي استرآبادی‪ ،‬بحثي وسیع و پردامنه است كه مقدمۀ اين‬
‫كتاب گنجايش آن را ندارد و لذا صرفا به برخي اصول و برخي نتايج فکر فقهي‬
‫استر آبادی بسنده ميشود‪.‬‬
‫دربارۀ مهمترين مباني فقهي استرآبادی‪ ،‬از چند مطلب ميتوان ياد كرد كه وی‬
‫مباحث و رويکردهای خود را بر مبنای آنها استوار ساخته بود كه البته برخي از‬
‫آنها مورد قبول اصولیان نیز هست ‪:‬‬
‫‪ .۱‬وجود حکمی الهی در هر چيز‬
‫به اعتقاد استرآبادی‪ ،‬هر واقعهای كه تا روز قیامت برای امّت اسالمي پیش بیايد‪،‬‬
‫هرچند جزئي‪ ،‬حکم معیني دارد و خداوند آن را در قرآن نازل كرده و برای‬
‫رسولش بیان نموده است‪ 5.‬استرآبادی در اين باره عالوه بر آياتي از قرآن مجید‪،0‬‬
‫به رواياتي از پیامبر خدا ‪ ‬و اهل بیت ‪ ‬استشهاد كردهاست‪ 9.‬اين روايات‬
‫به اندازهای است كه مال محسن فیض كاشاني ادّعای تواتر كرده است‪ 4.‬بسیاری‬
‫از اصولیان نیز ميپذيرند كه هر چیزی حکمي در واقع دارد‪ 1‬و از اين روست كه‬

‫‪ .1‬همو‪ ،‬الفوائد المدنية‪ ،‬ص‪ ۸۵۱ ،۸۵۳ ،۴۹ ،۲۱‬ـ ‪ ۸۵۵‬و ‪۸۲۴‬؛ و فيض کاشاني‪ ،‬االُصول األصلية‪ ،‬ص‪.۲‬‬
‫‪ .2‬مهمترين آيات مورد استناد عبارتاند از‪( :‬مَّا فَرَّطْنَا فِی الْكتَابِ مِن شَیء) (انعام ‪ .)۳۱ /‬و (وَنَزَّلْنَا‬
‫عَلَيک الْكتَابَ تِبْياناً لِّكلِّ شَیء) (نحل ‪( .)۱۴ /‬وَالَ رَطْبٍ وَالَ يابِس إِالَّ فِی کتَاب مُّبِين) (انعام ‪ .)۱۴ /‬نيز‬
‫آيه اکمال‪( :‬الْيوْمَ أَکْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيكُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْالمَ دِيناً ) (مائده ‪.)۳ /‬‬
‫‪ .3‬مانند حديثی از امام باقر ‪« :‬إن اهلل تبارک و تعالی لم يدع شيئاً يحتاج إليه االُمّة إلی يوم القيامة إلّا‬
‫أنزله فی کتابه وبينه لرسوله وجعل لكلّ شیء حدّاً وجعل عليه دليالً يدلّ عليه» ‪ :‬الكافی‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪،۱۴‬‬
‫ح‪۲‬؛ بحار األنوار‪ ،‬ج‪ ،۱۴‬ص‪ ،۱۹‬ح‪ .۸۵‬نيز‪ :‬الكافی‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪ ۱۴‬و ‪.۵۲‬‬
‫‪ .4‬فيض کاشاني‪ ،‬االُصول األصلية‪ ،‬ص‪.۹‬‬
‫‪ .5‬مانند شيخ انصاری که اين را مضمون روايات میداند (فرائد االُصول‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪.)۹۸‬‬
 ‫‪30‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫محمّد امین استرآبادی و شیخ حسین كركي‪ ،‬اين اصل را از ضروريات مذهب‬
‫‪5‬‬
‫امامیه ميدانند كه هیچ واقعه و موضوعي‪ ،‬خالي از حکم الهي نیست‪.‬‬
‫‪ .۲‬فعليت حکم الهی در هر چيز‬
‫اخباريان ادعا كردهاند كه هر چیزی‪ ،‬حکم معیني برای ما دارد؛ يعني حکمي‬
‫فعلي كه بايد بدان عمل كنیم‪ 0.‬آنان اين مطلب را از ظاهر برخي از احاديث‬
‫برداشت كردهاند‪ .‬امام باقر ‪ ‬فرمود‪« :‬خداوند هیچ چیزی را كه مردم به آن‬
‫احتیاج داشتهاند‪ ،‬فروگذار نکرده و آن را در كتاب خود نازل فرموده و برای‬
‫پیامبرش بیان كرده است‪ .‬و برای هر چیزى‪ ،‬حد و مرزی نهاده و نشانهای برای‬
‫‪9‬‬
‫آن قرار داده كه داللت بر آن كند‪».‬‬
‫ظاهر اين روايت‪ ،‬آن است كه خداوند برای همۀ نیازهای مردم‪ ،‬چارهای كرده و‬
‫دلیل و نشانهای نیز برای يافتن آن قرار داده است‪ .‬اگر حکم خداوند فعلي نباشد‬
‫و از گردن مردم ساقط باشد‪ ،‬چه نیازی به دلیل و نشانه بود؟‬
‫‪ .۳‬لزوم یقين به احکام شرعی‬
‫اخباريان معتقدند‪ :‬ما برای دريافت حکم معین هر چیزی‪ ،‬دلیلي قطعي داريم و‬
‫با وجود آن‪ ،‬جايي برای تمسّك به دلیل ظنّي باقي نميماند‪ .‬برای اين مطلب‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫استرآبادی دوازده دلیل‪ 4‬آورده و البته شیخ حرّ عاملي ‪ 49‬دلیل آوردهاند‪.‬‬

‫‪ .1‬استرآبادی‪ ،‬الفوائد المدنية‪ ،‬ص‪.۹۴‬‬

‫‪ .2‬شيخ حر عاملی‪ ،‬الفوائد الطوسية‪ ،‬ص‪.۹۵۵‬‬
‫‪ .3‬محمد بن حسن صفّار قمی‪ ،‬بصائر الدرجات‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪ ،۵‬باب ‪ ،۳‬ح‪۳‬؛ شيخ کليني‪ ،‬الكافی‪ ،‬ج‪،۸‬‬
‫ص‪ ،۱۴‬ح‪۲‬؛ عالمه مجلسي‪ ،‬بحار األنوار‪ ،‬ج‪ ،۱۴‬ص‪ ،۱۹‬ح‪.۸۵‬‬
‫‪ .4‬استرآبادی‪ ،‬الفوائد المدنية‪ ،‬ص‪ ۴۵‬ـ ‪.۸۲۴‬‬
‫‪ .5‬شيخ حر عاملي‪ ،‬الفوائد الطوسية‪ ،‬ص‪ ۹۵۲‬ـ ‪.۹۸۱‬‬
 ‫‪32‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪ .۴‬لزوم کسب یقين از طریق اهل بيت‪‬‬

‫اخباريان پس از اعتقاد به لزوم كسب يقین در حکم شرعي‪ ،‬ادّعا ميكنند كه‬
‫قطع و يقین‪ ،‬تنها هنگامي معتبر است كه از راه روايات ائمّه معصومین ‪ ‬به‬
‫دست آيد؛ چه اخبار متواتر و چه اخبار آحادی كه همراه با قرائن حالي و مقالي‬
‫باشند‪ 5.‬استرآبادی برای عدم جواز استنباطات ظني دربارۀ احکام الهي‪ ،‬داليل‬
‫‪0‬‬
‫متعددی نقل ميكند‪.‬‬

‫نتایج نگاه استرآبادي به فقه‬

‫استرآبادی نتايجي از اين ادّعاهای مبنايي خويش ميگیرد‪:‬‬
‫‪.5‬در احکام الهي‪ ،‬جايز نیست بر ظنّ و استنباطات ظنّي‪ ،‬اعتماد كرد؛ اگرچه ظنّ‬
‫خاصّ باشد‪ 9.‬اين روايات‪ ،‬دلیل قطعياند بر اين كه هر گاه ظنّ داريم نه علم‪،‬‬
‫بايد احتیاط كنیم‪.‬‬
‫‪.0‬وقتي هر چیزی حکم معیني داشته باشد كه بتوان قاطعانه بدان دست يافت‪،‬‬
‫ديگر جايي برای اباحۀ اصلي و تمسّك به برائت اصلي و استصحاب در احکام‬
‫‪5‬‬
‫شرعي‪ ،‬باقي نميماند‪.‬‬

‫‪ .1‬استرآبادی برای اثبات اين موضوع به احاديث استناد میکند؛ نظير حديث حضرت باقر ‪ ‬به سلمة‬
‫بن کهيل و حكم بن عتيبة ‪« :‬شرّقا وغرّبا فال تجدان علماً صحيحاً إالّ شيئاً خرج من عندنا أهل البيت»‬
‫(الكافي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،311‬ح‪ .)3‬و تفسير حضرت دربارۀ اين قول الهی که (وإنّه لذکر لك ولقومك) ‪:‬‬
‫« فليذهب الحكم يميناً وشماال‪ ،‬فو اهلل ال يؤخذ العلم إالّ من أهل البيت نزل عليهم جبرائيل ‪» ‬‬
‫(الكافي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،42‬ح‪ )5‬و احتجاج أمير المؤمنين ‪ ‬بر مهاجرين و انصار به نقل سخن پيامبر ‪: ‬‬
‫«أيّها الناس ! عليّ بن أبي طالب فيكم بمنزلتي»‪( ،‬استرآبادی‪ ،‬الفوائد المدنية‪ ،‬ص‪)248‬‬
‫‪ .2‬استرآبادی‪ ،‬الفوائد المدنية‪ ،‬ص‪.113 – 182‬‬
‫‪ .3‬همان‪ ،‬ص‪ ۴۳ ،۴۵‬ـ ‪ ۴۹‬و ‪۸۳۸‬؛ و نيز شيخ حر عاملي‪ ،‬الفوائد الطوسية‪ ،‬ص‪.۳۲۹‬‬
 ‫‪33‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪.9‬اگر خبر واحدی قرينه حالي يا مقاليای نداشته باشد كه موجب علم و‬
‫اطمینان بدان خبر شود‪ ،‬حجّیتي در احکام شرعي ندارد؛ بلکه داخل در باب‬
‫‪0‬‬
‫شبهات ميشود و اگر از راه ديگری نیز نتوان به علم رسید‪ ،‬بايد احتیاط كرد‪.‬‬
‫‪.4‬نتیجۀ تاسفبار نهايي اينکه ‪ :‬اجتهاد‪ ،‬كار باطلي است؛ زيرا اجتهاد در جايي‬
‫انجام ميشود كه دلیل قطعي نداشته باشیم‪ ،‬در حالي كه اين روايات‪ ،‬دلیل‬
‫قطعياند بر اين كه احتیاط واجب است و نميتوان به ظن اعتماد كرد‪ .‬پس‬
‫چون دلیل قطعي داريم‪ ،‬جای اجتهاد نیست‪ 9.‬كه چنین تفکری چیزی جز نقل‬
‫گرايي افراطي و نفي اجتهاد كه مستلزم اعمال دقت عقلي است نخواهد بود‪ .‬بر‬
‫اثر اخباری گری‪ ،‬باب اجتهاد بسته شد و در نتیجه فقه اجتهادی دچار ركود و‬
‫‪4‬‬
‫ايستايي گرديد‪.‬‬
‫يکي از آثار سريع اين شیوه آن است كه تفريع فروع تازه بر اصول در مقام‬
‫استنباط به وسیلۀ اجتهاد بسته شده و بر اساس ظواهر نصوص و به مقتضای‬
‫آنها احکام را در ارتباط با مسائل فردی و عبادی پیش ميگیرد و هر جا دلیلي‬
‫در آيات و روايات نبود حکم به احتیاط داده ميشود‪.‬‬
‫‪.1‬رواج جمود فری و ظاهرگرايي و سطحي نگری در فهم احاديث‪ .‬و جلوۀ فقه‬
‫به صورت سنتهايي راكد و بيروح و بيمالک‪.‬‬
‫‪.6‬باب اجتهاد چشمۀ همیشه جوشان فقه است و ائمۀ اطهار ‪ ‬آن را بر‬
‫شیعیان عرضه نمودند كه مسدود شدن آن منجر به بي پاسخ ماندن بسیاری از‬

‫‪ .1‬استرآبادی‪ ،‬الفوائد المدنية‪ ،‬ص‪ ۴۹‬و ‪۸۵۵‬؛ عالمه مجلسي‪ ،‬مرآة العقول‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪۲۵۲‬؛ شيخ حر‬
‫عاملي‪ ،‬الفوائد الطوسية‪ ،‬ص‪.۹۸۵‬‬
‫‪ .2‬استرآبادی‪ ،‬الفوائد المدنية‪ ،‬ص‪ ۹۵‬و ‪.۵۳‬‬
‫‪ .3‬استرآبادی‪ ،‬الفوائد المدنية‪ ،‬ص‪۸۲۴‬؛ شيخ حر عاملي‪ ،‬الفوائد الطوسية‪ ،‬ص‪.۹۵۵‬‬
‫‪ .4‬مرتضی مطهرى‪ ،‬اسالم و نيازهاى زمان (مجموعهآثار‪ ،‬ج‪ ،) 21‬ص ‪.124‬‬
 ‫‪34‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫رويدادهای جديد در ابعاد گوناگون اقتصادی‪ ،‬اجتماعي‪ ،‬حقوق‪ ،‬قضايي‪،‬‬

‫پزشکي‪ ،‬هنری‪ ،‬اداری‪ ،‬سیاسي‪ ،‬روابط بین الملل و حکومتي ميشود كه نص‬
‫به خصوص دربارۀ آنها وجود ندارد‪ .‬ايستايي روند فقاهت در اين مکتب چنان‬
‫است كه شهید مطهری اخباری گری را به خوارج تشبیه كرده و آنها را مظهر‬
‫‪5‬‬
‫جمود فکری در عصر خود ميداند‪.‬‬

‫‪ .1‬همان‪ ،‬ص ‪.111‬‬

 ‫‪35‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫مالمحمدامين استرآبادي و فلسفهورزي‬

‫هم عقل ريشه در گوهر و ذات آدمي دارد و هم دين با بنیادیترين و‬

‫نهاييترين حقیقت و دلبستگي انسان پیوند ميخورد‪ .‬نصگرايي‪ ،‬انديشهای است‬
‫كه يگانه مرجع و منبع دستيابي به معارف ديني را نصوص و ظواهر كتاب و‬
‫سنت ميداند و عقل را از دخالت در فهم دين برحذر ميدارد‪.‬‬
‫اين رويکرد به دين‪ ،‬طیف گستردهای از افراد و گروهها را در بر ميگیرد كه‬
‫ويژگي مشترک آنان‪ ،‬توقف بر ظاهر كلمات و بياعتنايي به عقل در تفسیر‬
‫عبارات است‪ .‬از نگاه نصگرايان‪ ،‬تدين واقعي‪ ،‬تدين پیراسته از هرگونه‬
‫انديشههای بشری است و تنها راه نجات از چنین وصلههای ناچسبي به دين‪،‬‬
‫توقف بر ظواهر آيات قرآن و اخبار ميباشد و اال گرفتار تاويل به رای خواهیم‬
‫‪5‬‬
‫شد‪.‬‬

‫مروري تاریخی بر پيدایش نصگرایی‬

‫همانطور كه گذشت مکاتب نصگرا در ابتدای امر در گرايشهای فقهي ظهور‬
‫نموده اند‪ .‬فقهای اولیه در باب نوع و روش استنباط از كتاب و سنت اختالف‬

‫‪ .1‬جعفر سبحاني ‪ :‬بحوث في الملل و النحل‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 12‬ـ ‪.12‬‬

 ‫‪36‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫داشتند؛ برخي نظیر مالك بن انس(م ‪ 513‬ه‪.‬ق)‪ ،‬محمد بن ادريس شافعي(م ‪024‬‬
‫ه‪.‬ق)‪ ،‬سفیان ثوری(م ‪ 565‬ه‪.‬ق)‪ ،‬احمد بن حنبل(م‪ 045‬ه‪.‬ق) و داود بن علي‬
‫اصفهاني(م ‪ 012‬ه‪.‬ق) بر حفظ نص روايات و اخبار تاكید داشتند‪ 5.‬اما در غالب‬
‫اين مکاتب نصگرا‪ ،‬ضديت با عقل عملي و عقلي نظری توأمان ديده ميشود به‬
‫گونهای كه يکي از جلوههای تفکر اهل حديث‪ ،‬نکوهش آنان از علم كالم است؛‬
‫به گونهای كه شافعي‪ ،‬گفتوگوی كالمي را از همۀ گناهان جز شرک بدتر‬
‫ميشمرد‪ 0‬و احمد بنحنبل نیز علم كالم را نکوهیده‪ ،‬پیروان خود را از همنشیني‬
‫‪9‬‬
‫با متکلّمان برحذر ميداشت‪.‬‬
‫اين روند در مکتب شیعه نیز ديده ميشود و گرچه بسیاری از مباحثي كه برای‬
‫متفکرين اهل سنت مشکلساز بوده به دلیل استمرار حضور امامان و بیانات ايشان‬
‫حل گشته و ائمه اطهار ‪ ‬راه حل آنها را مطرح كرده اند اما بهر حال موضع‬
‫ظاهرگرايي در برخي شیعیان ديده ميشود به اين معنا كه در مسائلي كه در زمان‬
‫معصومین ‪ ‬مطرح و امام در باب آن سخن صريحي دارد مسیر صحیح را‬
‫مييابند اما در مسائل مستحدثه و جديدی كه پس از غیبت كبری مطرح شد به‬
‫همان مشکالتي برخورند كه اهل سنت با آنها مواجه بودند و روح نصگرايي كه‬
‫پذيرش كلمات معصومین ‪ ‬بدون فهم و يافتن معنای آن است بروز يافت‪.‬‬

‫‪ .1‬شهرستاني ‪ :‬الملل و النحل‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 188‬ـ ‪.182‬‬

‫‪ .2‬عبدالرحمن ابنالجوزي ‪ :‬تلبيس ابليس‪ ،‬باب پنجم‪ ،‬ص‪ 83‬ـ ‪ .82‬وي مجازات متكلّمان را چنين‬
‫تعيين ميکند‪« :‬بايد آنان را با تازيانه زنند و در ميان طوايف و قبايل بگردانند و ندا دهند‪ :‬اين است‬
‫سزاي آن کس که کتاب و سنّت را رها کرده‪ ،‬به کالم رو آورد‪».‬‬
‫‪ .3‬ر‪.‬ک‪ :‬عبدالحسين زرينکوب ‪ :‬در قلمرو وجدان‪ ،‬ص‪ : 228‬احمد بن حنبل بر اين پندار بود که‬
‫متكلّمان رنگ و روي رستگاري را نخواهند ديد‪.‬‬
 ‫‪37‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫بر اين اساس‪ ،‬پس از غیبت كبرا‪ ،‬جريان اخباریگری بر برخي حوزههای شیعي‬
‫غلبه يافت و در اواخر قرن سوم‪ ،‬میان فقیهان و عالمان شیعي رايج شد و حتي در‬
‫بعضي از شهرهای شیعهنشین مانند قم‪ ،‬بهطور كامل تحت نفوذ صاحبان اين‬
‫انديشه قرار گرفت‪ 5‬اما با ظهور شیخ مفید(م‪459‬ه‪.‬ق) و پس از او‬
‫سیّدرضي(م‪496‬ه‪.‬ق) و شیخ طوسي(م‪462‬ه‪.‬ق) و نگارش كتابها و رسالههای‬
‫متعدد در باب الهیّات و اصول فقه و ردّ آرای نصمحورانه‪ ،‬حركت عقلگرايانه‬
‫در قلمرو اعتقاد و فقه شیعي قوت گرفت و عقلگرايي متکلّمان و فقیهان عصر‬
‫حضور امامان احیا شد‪.‬‬

‫استرآبادي و احياي اخباریگري‬

‫انديشۀ اخباری پس از حملههای تند و شديد شیخ مفید و سیّد رضي‪،‬‬
‫محوريت خود را در میان علمای شیعه از دست داد‪ ،‬هرچند همواره افرادی پیدا‬
‫‪0‬‬
‫ميشدند كه هنوز به همان مسلك و انديشه معتقد بودند‪.‬‬
‫اين عقلگرايي تا اوايل قرن يازدهم هجری تسلط خود بر گفتمان رسمي‬
‫حوزههای علمیۀ شیعي را حفظ كرد تا آنكه مالّمحمد امین استرآبادی ‪ ،‬به احیای‬
‫‪5‬‬
‫اين انديشه پرداخت‪.‬‬

‫‪ .1‬محمد تقي سبحاني ‪ :‬عقلگرايي و نصگرايي در کالم اسالمي‪ ،‬نقد و نظر‪ ،‬تابستان و پاييز ‪،1324‬‬
‫شمارۀ ‪ 3‬و ‪.4‬‬
‫‪ .2‬براي مثال‪ ،‬اينكه محقّق حلّي(م ‪ 222‬ه‪.‬ق) طالب را از فرو افتادن در دام نصگرايان برحذر داشته و‬
‫سخنان آنان را سبب طعن بر عالمان شيعه ميداند‪ ،‬گواه آن است که در زمان وي‪ ،‬هنوز طرفداراني‬
‫داشتهاند عالمه مينويسد‪« :‬بپرهيز از گروه حشويه‪ ،‬خواه اهل فقاهتشان و خواه مقلّدينشان که چهبسا تو‬
‫را ميفريبند تا به جهالتشان بكشانند‪ .‬همانا ميخواهند سخنان خود را جبران و گمراهي خود را پنهان‬
‫دارند‪( .»...‬محقق حلي ‪ :‬المعتبر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 21‬و ‪)21‬‬
 ‫‪38‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫استرآبادی در ابتدا از جمله مجتهدان و اصولیان بود و حتي از بزرگاني همچون‬

‫صاحب مدارک و صاحب معالم‪ ،‬دو اصولي نامدار آن دوران‪ ،‬اجازه اجتهاد‬
‫گرفت‪ 0‬اما بعدها به مخالفت با اصولیان و مجتهدان برخاست‪ .‬خود علت‬
‫مخالفتش با مسلك اصولیان را چنین بیان ميكند‪« :‬در سحرگاه شب جمعهای در‬
‫مکّه معظّمه‪ ،‬پس از ادای نماز شب‪ ،‬در عالم رؤيا ديدم كه كسي اين آيه قرآن را‬
‫برايم تالوت ميكند‪« :‬و مَن يؤتِ الحكمةَ فقد اُوتي خیرا كثیرا»‪ .9‬صبح آن روز‪،‬‬
‫كه برای مطالعه‪ ،‬كتاب كافي را باز كردم‪ ،‬به حديثي از امام صادق ‪ ‬برخوردم‬
‫كه در تفسیر آن آيه شريف ميفرمايد‪ :‬منظور از حکمت‪ ،‬احاديث اهل بیت ‪‬‬
‫است‪ 4».‬استرآبادی اين خواب را به معنای انحصار علوم در احاديث اهل بیت‬
‫‪ ‬گرفت كه پیام اساسي مکتبي بود كه بنیاد نهاد‪ .‬بدينسان‪ ،‬به احیای روش‬
‫اخباريان تصمیم گرفته و مخالفت با اصولیان را آغاز نمود‪.‬‬

‫اخباریان و عقل‪ ،‬تضاد یا تفاهم؟‬

‫در مرور انديشههای نصگرايان اهل سنت مالحظه شد كه امثال احمد بنحنبل‬
‫و مالك بنانس با عقل در دو حوزۀ فقه و اصول عقايد مخالف بوده و در هر دو‬
‫حوزه به نحو يکسان با عقل مخالفت نمودند‪ .‬نوع مخالفت ايشان الگويي برای‬
‫ارزيابي انديشۀ همۀ نصگرايان گرديد و لذا تصور معمول آن است كه استرآبادی‬
‫و اخباريان شیعي نیز همان نسبتي را با عقل و فلسفه دارند كه مالکيها و‬

‫‪ .5‬استرآبادی ‪ :‬دانشنامه شاهي‪ ،‬فايدۀ دوم‪.‬‬

‫‪ .2‬محمدباقر موسوي خوانساري ‪ :‬روضات الجنات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.122‬‬
‫‪ .3‬بقره ‪962 :‬‬
‫‪ .4‬استرآبادي ‪ :‬الفوائد المدنیه‪ ،‬ص‪.128‬‬
 ‫‪39‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫حنبليها دارند زيرا كه عقل در دو حوزۀ عملي و نظری در تضاد مبنايي با‬
‫نصگرايي بوده و لذا نميتوان بین آنها به نحو منطقي جمع نمود‪ .‬اين پیشزمینه‬
‫همراه با عباراتي از استرآبادی در نفي عقل موجب شده كه بسیاری وی را از‬
‫اساس با هر نوع عقلگرايي در تضاد بینند‪.‬‬
‫اين نظر را ميتوان در نوشتههای بسیاری حتي در تحقیقات جامع و خوبي كه‬
‫انجام شده ديد‪ ،‬از جمله احمد حسین شريفي در مقالۀ عقل از ديدگاه اخباريان‬
‫شیعه‪ 5‬كه نويسنده همهجا اخباریگری را به عنوان مکتبي ضد فلسفه ميانگارد و‬
‫حتي تعابیر مالصدرا در ديباچۀ الحکمه المتعالیه‪ 0‬و مفاتیحالغیب‪ 9‬را كه مخالفان‬
‫معرفت را خفّاشصفت خوانده اولین مخالفت با اخباریگری استرآبادی ميداند‪،‬‬
‫همچنین ابراهیم بهشتي در كتاب اخباريگری‪ 4‬اين مکتب را از اساس مخالف‬
‫عقل فلسفي دانسته است‪ ،‬و علي الجابری در كتاب الفکر السلفي عند الشیعه اإلثنا‬
‫عشريه‪ 1‬كه گزارشي از آن را علي رضا ذكاوتي قراگزلو در مقالۀ سیر انديشه‬
‫اخباری در مذهب تشیع‪ 6‬آورده است‪ .‬الجابری در بیان گرايشهای فکری عصر‬
‫شاهعباس‪ ،‬فلسفهگرايي میرداماد و مالصدرا را در مقابل فکر محافظهكارانه و‬
‫اخبارگرايانهای قرار داده كه استرآبادی پايه گذاشت‪ ،‬نیز علي رعدی در مقالۀ‬

‫‪ .1‬احمد حسين شريفی ‪ :‬عقل از ديدگاه اخباريان شيعه‪ ،‬مجلۀ شيعهشناسی‪ ،‬تابستان‪ ،1383‬شماره‪2‬‬
‫‪ .2‬مالصدرا ‪ :‬الحكمة المتعالية فی االسفار العقلية االربعة‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،5‬مقدمۀ مؤلف‪...‬‬
‫‪ .3‬همو ‪ :‬مفاتيح الغيب‪ ،‬ص‪ ،21‬الفاتحة الثالثة في فهم القرآن و تفسيره بالرأي‪...‬‬
‫‪ .4‬ابراهيم بهشتي ‪ :‬اخباريگري‪ ،‬ص‪ ،325‬فصل «اخباريان و حكمت و فلسفه»‬
‫‪ .5‬علی الجابری ‪ :‬الفكر السلفی عند الشيعة اإلثنا عشرية‪ ،‬قم‪ ،‬دار احياء االحياء‪1421 ،‬‬
‫‪ .2‬علی رضا ذکاوتی قراگزلو ‪ :‬سیر اندیشه اخباری در مذهب تشیع‪ ،‬مجله آينه پژوهش‪ ،‬فروردين و‬
‫ارديبهشت‪ - 1322 ،‬شماره ‪2‬‬
 ‫‪41‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اخباريان و نقش آنان در تاريخ شیعه‪ 5‬كه ايشان نیز از ضديت استرآبادی با كالم و‬
‫فقه سخن ميگويد‪.‬‬
‫حتي نظر آيتاهلل بروجردی و شهید مطهری در اينکه اخباریگری را با‬
‫حسگرايي كه مکتبي فلسفي است مرتبط ميكنند نیز ميتوان در همین يکي‬
‫‪0‬‬
‫فرض كردن ضديت اخباريان با فقه و ضديت با فلسفه ريشه داشته باشد‪.‬‬
‫اما بر اين تصور ميتوان نقضهايي را وارد نمود‪ .‬از جمله اينکه برخي اخباريان‬
‫نظیر فیض كاشاني برخالف اين مبنا سیر نموده و در حالي كه با نوشتن كتاب‬
‫اصول االصیله و الحق المبین در مشي اخباریشان شکي نیست‪ ،‬در عین حال‪ ،‬با‬
‫برجاگذاشتن كتبي نظیر كلمات مکنونه و اصول المعارف در عقلگرايي و‬
‫تفلسفشان شبههای نميتوان كرد‪ .‬اما اين چگونه ممکن است؟ اگر فلسفه با‬
‫اخباريگری در تعارض است پس چگونه اين مورد ممکن گشت؟‬
‫آيا جای اين سوال نیست كه دربارۀ خود مالمحمدامین استرآبادی پرسش شود‬
‫كه آيا او خود چه نسبتي با فلسفه و كالم داشت؟ و آيا اخباریگری استرآبادی با‬
‫عقالنیت در تضادی ذاتي است؟‬

‫‪ .1‬علی رعدی ‪ :‬اخباریان و نقش آنان در تاریخ شیعه‪ ،‬انديشه نوين دينی‪ ،‬بهار‪ ،1382‬شماره‪8‬‬
‫‪ .2‬اين نوشتار البته مدعي اين نيست که همۀ اهل نظر به چنين اشتباهي مبتال بوده اند؛ غالب کتب‬
‫اصوليان تنها به جنبۀ فقهي و اصولي موضوع پرداخته اند و ظاهراً برداشتي کالمي و فلسفي نداشته اند‪.‬‬
‫در تحقيقات جديد نيز ميتوان به مقاالتي نيز ميتوان به موارد نيز اشاره کرد‪ :‬محسن جهانگيری ‪ :‬آثار‬
‫مثبت و منفی حرکت اخباریان‪ ،‬الهيات و حقوق‪ ،‬بهار‪ ،1382‬شماره‪22‬؛ و مهدی علی پور ‪:‬‬
‫اخباریگری به مثابه روش اجتهادی (نگاهی به یک پارادوکسنما)‪ ،‬مجله پژوهش و حوزه » پاييز و‬
‫زمستان ‪ - 1385‬شماره ‪ 22‬و ‪28‬‬
 ‫‪40‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫برای قضاوت صحیح دربارۀ اين مطلب‪ ،‬ابتدائاً به بررسي علل پیدايش‬
‫اخباریگری به نحو مختصر ميپردازيم و سپس مواضع وی در قبال عقل و كالم‬
‫عقلي را در كتب وی بررسي ميكنیم‪.‬‬

‫کجفهمی احادیث امامان‪ ،‬عامل اصلی رواج اخباريگري‬

‫برای رواج مسلك اخباریگری علل متعددی را برشمرده اند؛ از جمله‪ :‬نفوذ و‬
‫قدرت تاثیر استرآبادی در همعصرانش‪5‬؛ تأثیرپذيری از حسگرايي غرب‪0‬؛‬
‫تاثیرپذيری از تفکرات ضد عقلي اشاعره‪9‬؛ مهاجرت محدثین و علما به ايران و‬
‫ترويج متون حديثي در عصر صفوی‪ .4‬اما به داليل چندی اينها نميتوانند علت‬
‫كافي باشند؛ در غالب اين موارد صرفاً شباهت دو نظر و مکتب سند شمرده شده‬
‫كه مستمسك كافي برای اثبات مدعا نیست و نهايتا تنها ميتوانند زمینههايي‬
‫مناسب برای اخباریگری را فراهم كرده باشند‬
‫به نظر ميرسد تنها عاملي كه ميتواند چنین موج قوی و گستردهای را در همۀ‬
‫حوزههای شیعي ايجاد كند‪ ،‬همان عاملي است كه نقشدهنده و هدايتكنندۀ‬

‫‪ .1‬ابوالقاسم گرجي ‪ :‬تاريخ فقه و فقهاء‪ ،‬ص‪ 232‬ـ ‪.238‬‬

‫‪ .2‬برخي همچون آيتاهلل بروجردي(مرتضي مطهري ‪ :‬تعليم و تربيت در اسالم‪ ،‬ص‪ ،).212‬شهيد‬
‫محمدباقر صدر ‪ :‬دروس في علم االصول‪ ،‬ص‪ ).52‬و شهيد مطهرّي(تعليم و تربيت در اسالم‪ ،‬ص‪).218‬‬
‫از چنين نظري طرفداري کرده اند‪.‬‬
‫‪ .3‬صاحب روضات الجنات [ج‪ ،1‬ص‪ ]132‬معتقد است مسلك اخباريگري در فكر اشاعره ريشه دارد‪.‬‬
‫‪ .4‬ظهور دولت صفويه در سال ‪ 122‬و اعالن تشيع به عنوان مذهب رسمي کشور از سوي شاه اسماعيل‬
‫اول صفوي(حكومت ‪ )132-122‬و تداوم و استقرار آن در دوران طوالني سلطنت شاه طهماسب‬
‫اول(‪ )184-132‬به تثبيت تشيع در ايران انجاميد‪ .‬در اين دوره‪ ،‬با تشويق و حمايت دولت صفوي‬
‫مهاجرت عالمان شيعي از جبل عامل و بحرين به ايران‪ ،‬مهمترين مسئلهاي است که در نهايت به تربيت‬
‫نسلي از فقيهان ايراني اخباريمسلک انجاميد‪.‬‬
 ‫‪42‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫همیشگي شیعه در طول تاريخ بوده است‪ ،‬يعني بايد گفت احاديث اهل بیت‪‬‬
‫و در واقع بدفهمي آنها موجب اين حركت گرديد‪.‬‬
‫امامان معصوم‪ ‬در احاديث بسیاری‪ ،‬اصحاب و شاگردان خود را از عمل به‬
‫قیاس در امر دين و فتوا دادن از روی رأی شخصي برحذر داشته‪ ،‬كیفرهای‬
‫دردناكي برای سرپیچي از آن بیان كردهاند‪ .‬اين احاديث بهرغم معنای روشنشان‪،‬‬
‫اخباريان را به سوی مخالفت با بکارگیری عقل سوق داد‪ ،5‬از جمله‪ :‬در برخي از‬
‫روايات‪ ،‬عمل به قیاس به شدت نکوهش شده و حتي سبب نابودی دين و‬
‫هالكت ابدی دانسته شده است‪0‬؛ در احاديث ديگری‪ ،‬از عمل به رأی و فتوادادن‬
‫از روی نظر و تعقّل به شدت نهي شده است‪ 9‬و در بعضي ديگر از روايات‪ ،‬دين‬
‫‪4‬‬
‫و كتاب الهي دورترين امور از دسترس عقل بشری معرفي شدهاند‪.‬‬

‫‪ .1‬ر‪.‬ك‪ :‬السيد نعمةاهلل الموسوي الجزائري ‪ :‬االنوار النعمانیّه‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 113‬ـ ‪ 133‬؛ و محمد بن الحسن‬
‫الحرّ العاملي ‪ :‬الفوائد الطوسیّه‪ ،‬ص‪ 352‬ـ ‪ 355‬و ص‪ 412‬ـ ‪ 428‬؛ و يوسف بن احمد البحراني ‪:‬‬
‫الحدائق الناضرة‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 133‬ـ ‪ 125‬؛ و يوسف بن احمد البحراني ‪ :‬الدرر النّجفیه‪ ،‬ص‪ 145‬ـ ‪ 148‬؛‬
‫و الفوائد المدنیه‪ ،‬ص‪ 21‬و ص‪44‬ـ‪.42‬‬
‫‪ .2‬فيض ‪ :‬الوافي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 253‬و بحاراالنوار‪ ،‬ج‪ ،121‬ص‪« .425‬سنت که به قياس درآيد‪ ،‬دين به‬
‫نابودي گرايد» و الوافي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 112‬و بحاراالنوار‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،118‬باب‪ ،12‬ح‪« : .24‬هرکه به قياس‬
‫عمل کند نابود ميشود»‬
‫‪ .3‬بحاراالنوار‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،114‬باب‪ ،12‬ح‪« : 2‬از دو خصلت بپرهيز که سبب نابودي تمام کساني است‬
‫که نابود شدهاند‪ :‬هرگز از روي رأي خودت فتوا مده‪ ،‬و از چيزي که نميداني‪ ،‬پيروي مكن‪ ».‬و‬
‫بحاراالنوار‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،211‬باب‪ ،34‬ح‪« : 25‬کسي که از روي رأي خودش فتوا دهد‪ ،‬از چيزي که‬
‫نميداند پيروي ميکند‪».‬‬
‫‪ .4‬بحاراالنوار‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪ ،114‬باب‪ ،12‬ح‪« : 14‬قرآن دورترين چيز از دسترس فهم عقول بشري‬
‫است‪ ».‬و نيز رک ‪ :‬بحاراالنوار‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،323‬باب‪ ،34‬ح‪.41‬‬
 ‫‪43‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اخباريان اين دسته از احاديث را به معنای نکوهش عقل و استدالل عقالني‬

‫پنداشته‪ 5‬و قیاس منطقي و عقلي(برهان) را نیز بخشي از قیاس نکوهیده‬
‫‪0‬‬
‫دانستهاند‪.‬‬
‫همین بدفهميها و حمل آيات ناهي از تفسیر به رأی و قیاس بر پرهیز از عقل‬
‫موجب دوری بسیاری از انديشمندان از خردورزی و عامل اصلي سوق‬
‫استرآبادی و ساير اخباريان به اين مسلك است‪.‬‬
‫گذشته از اين‪ ،‬فیض به عنوان يکي از اخباريان شاخص‪ ،‬ميگويد سالها پیش‬
‫از استرآبادی آن را از اخبار و آيات و تتبع در كتب پیشینیان بدست آورده ولي به‬
‫دلیل نبودِ بستر الزم از طرح آن خودداری نموده تا آنكه استرآبادی كتب خويش‬
‫را مينگارد كه البته ممزوج با افراط و اشتباهاتي است كه چهبسا اصل روش را‬
‫زيرسؤال ميبرد و لذا فیض خود را ملزم دانست كه روش معتدل و صحیح‬
‫اخباری را با نوشتن كتاب اصول اصلیه نمايان كند‪ 9‬كه نشان ميدهد كه بسترهای‬
‫فرهنگ ديني ايراني در آن دوره علما را به سوی جمعآوری و توجه دوباره به‬
‫میراث روايي امامان سوق داده و احیانا موجب شکلگیری انديشۀ اخباری گرديد‪.‬‬
‫اين از آن جهت مهم است كه نشان ميدهد نبايد همان الگويي كه بر ساير‬
‫جريانهای نصگرا نظیر حنبلیان و اشاعره حاكم است را بر جريان اخباريان و‬

‫‪ .1‬براي مثال‪ ،‬عالّمه مجلسي در شرح حديثِ «التقس اِنّ اوّلَ مَن قاس ابليسُ لعنه اهلل‪ »...‬ميفرمايد‪ :‬مراد‬
‫آن است که در طريق امكان وقوع اشتباه زياد است و بر همين اساس در مسائل دينی نمیتوان بر آن‬
‫تكيه نمود بلكه بايتسی در تمام موضوعات دينی به اوصياء حضرت رسول ـ صلوات اهلل عليهم اجمعين‬
‫ـ مراجعه نمود و اين از ظاهر بسياری از احاديث اين باب به دست میآيد پس مراد از قياس در اين‬
‫حديث نيز قياس لغوي است [و نه قياس فقهي]‪( .‬بحاراالنوار‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،488‬باب‪ ،34‬ذيل ح ‪).5‬‬
‫‪ .2‬البحراني‪ ،‬الحدائق الناضره‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.132‬‬
‫‪ .3‬فيض کاشانی‪ ،‬األصول األصیلة‪ ،‬ص‪2 - 1‬‬
 ‫‪44‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫استرآبادی حاكم دانست و از ضديت آنها با عقل فقهي‪ ،‬چنین مسلم پنداشت كه‬
‫اخباريان با عقل فلسفي نیز در نزاع بوده اند‪ .‬اگر بالفرض اخباريان دنبالهروی‬
‫اشاعره يا تجربيمسلکان غربي بودند از آنجا كه اينان ضد عقل فلسفي بودند‬
‫چنین پیامدی برای اخباریها منطقي بود اما وقتي ميدانیم استرآبادی مسیر‬
‫مستقلي داشته احتمال الگويي متفاوت برای ايشان محتملتر خواهد بود‪.‬‬
‫البته از آنجا كه علت اصلي و نهايي اخباریگری برداشت اشتباه از آيات و‬
‫روايات بوده‪ ،‬افرادی كه با سوء برداشت در فقاهت به كجراهه ميروند اين‬
‫ظرفیت و پتانسیل را دارند كه با همان برداشت اشتباه به ضديت با فلسفه نیز‬
‫كشیده شوند اما اينها تالزم قطعي و منطقي با هم ندارند و ميتوان فرض نمود‬
‫كه كسي در عقل عملي و فقاهت اخباری باشد ولي در عقل نظری راهي ديگر را‬
‫برگزيند‪.‬‬
‫به عبارت ديگر‪ ،‬فرض اينکه كسي در فقاهت خود اخباری اما در اصول‬
‫اعتقادی‪ ،‬عقلگرا باشد هیچ تناقضي ندارد‪.‬‬
‫حال با اين پیشفرض به بررسي كتب مختلف استرآبادی ميپردازيم تا مالحظه‬
‫نمود كه موضع وی در قبال علوم عقلي و بالخصوص فلسفه و كالم چیست؟‬

‫نشانههاي عدم مخالفت مبنایی استرآبادي با عقل و فلسفه‬

‫برداشت رايج از مسلك استرآبادی و به تبع آن اخباريان اين است كه اين‬
‫مکتب از اصل مخالف عقلگرايي است‪ .‬اما برخالف اين برداشت و انتظار‬
‫مشهور‪ ،‬در كتب وی ميتوان نشانههای متعددی يافت كه چه بسا اين مفروض را‬
‫تغییر داده و چهرهای ديگر از استرآبادی نشانمان دهد‪.‬‬
 ‫‪45‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪ .۱‬بيان نظرات فلسفی و برگزیدن نظر یکی از فالسفه‬

‫در مواردی متعدد‪ ،‬استرآبادی به محاجۀ فلسفي با اهل فلسفه ميپردازد و نهايتاً‬
‫نظر يکي از فالسفه را ميپسندد‪ .‬يکي از اين موارد شبههای است كه استرآبادی از‬
‫ابنسینا نقل ميكند كه بنابر آن ابنسینا مدعي است كه در كنار واجب تعالي‬
‫قديمي را اثبات نموده كه ظاهراً مقصود همان مفاهیم و صور علمي حق تعالي‬
‫است كه در علم ازلي الهي هستند‪ 5.‬وی سپس پاسخ صاحب محاكمات را ذكر‬
‫ميكند و آنرا ميپسندد‪ 0‬و معتقد است علم خداوند به واسطۀ همین مفاهیم است‬
‫و وجود ذهني خدا عین علم حق تعالي است و مفهومات بر حسب اين وجود‬
‫هیچكدام از صفات وجود را ندارند و االّ تعدد مفهومات در ازل الزم ميآيد كه‬
‫محال است‪.‬‬
‫در پايان استرآبادی مستفاد از كالم معصومین ‪ ‬را اين ميداند كه علم حق‬
‫تعالي از صفات ذات و قديم است و نظريۀ شیخ اشراق را بر اساس اين مبنا باطل‬
‫ميشمارد ‪:‬‬
‫«مستفاد كالم ائمه ‪ ‬آن است كه علم حق تعالي از صفات ذات بوده و قديم‬
‫است‪ ،‬پس آنچه گمان برده شده كه حق تعالي دو علم دارد كه يکي ازلي اجمالي‬
‫حصولي است كه عین ذات اوست و علمي تفصیلي حضوری كه همان سلسلۀ‬
‫‪9‬‬
‫ممکناتي است كه خدا آفريده باطل است‪».‬‬

‫‪ .1‬االسترآبادي ‪ :‬الحاشیة علی اصول الكافي‪ ،‬ص‪« :112‬قد ذکر ابنسينا شبهة عجز عن جوابها‪ ...‬و هي‬
‫ان علمه تعالی في االزل متعلق بكل مفهوم فالبد للمفهومات من وجود ازلي‪»...‬‬
‫‪ .2‬پیشین‪.‬‬
‫‪ .3‬الحاشیه علي اصول الكافي‪ ،‬ص‪ 112‬و ‪112‬‬
 ‫‪46‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫در دانشنامۀ شاهي نیز فهرست مفصلي از مباحث عقلي و جدال عقلي با‬
‫فالسفه را ميتوان ديد‪ ،‬از جمله؛ تحقیق مفصل و دقیقي در باب نفساالمر‪،5‬‬
‫تحقیق در معنای «عدم العلة علة لعدم المعلول»‪ ،‬الشيء بودن عدم‪ ،‬جعل بسیط و‬
‫مركب و اينکه جعل بسیط يعني موجود شدن ماهیت‪ ،‬ردّ نظر فاضل دواني در‬
‫اينکه وجود دربارۀ خدا از ذات انتزاع ميشود برخالف ممکنات‪ ،‬زيادت وجود بر‬
‫ماهیت در ذهن و عینیت آنها در خارج‪ ،0‬تحقیقي قابل توجه در معنای معقول‬
‫اولي و ثانیه‪ ،9‬انکار كلي طبیعي در خارج‪ ،4‬تحقیق در نسبت جنس و فصل با ماده‬
‫و صورت‪ ،1‬تحقیق در اشتقاقي بودن فصل ماهیات و رد نظر سید سند‪ ،6‬تحقیق‬
‫در اينکه علم به وجه نیز علم به حقیقت شيء است و ردّ دواني و دشتکي‪،1‬‬
‫تحقیق در وجود ذهني و عیني‪ 1‬و مطالب ديگری كه بررسي يکايك آنها به درازا‬
‫ميكشد اما بر روی هم نشان از نوع نگاه فلسفي استرآبادی دارد‪.‬‬

‫‪.۲‬نظر مثبت به فالسفۀ بزرگ‬

‫از نشانههای ديگر رويکرد مثبت استرآبادی به كلیت فلسفه اين است كه‬
‫استرآبادی معموال فقط از برخي حکما خرده ميگیرد كه در تاريخ فلسفه نهايتاً‬

‫‪ .1‬دانشنامۀ شاهي‪ ،‬فايدۀ دوم‪.‬‬

‫‪ .2‬پیشین‪ ،‬فايدۀ سوم‪.‬‬
‫‪ .3‬پیشین‪ ،‬فايدۀ چهارم‪.‬‬
‫‪ .4‬پیشین‪ ،‬فايدۀ پنجم‪.‬‬
‫‪ .5‬پیشین‪ ،‬فايدۀ هفتم‪.‬‬
‫‪ .2‬پیشین‪ ،‬فايدۀ هشتم‪.‬‬
‫‪ .2‬پیشین‪ ،‬فايدۀ نهم‪.‬‬
‫‪ .8‬پیشین‪ ،‬فايدۀ دهم‪.‬‬
 ‫‪47‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫درجۀ دوم محسوب ميشوند و از فالسفه معروف به بزرگي ياد ميكند‪ ،‬مثال‬
‫بارها از خواجه نصیرالدين طوسي با عنوان «سلطان المحققین»‪ 5‬و «سلطان الملة‬
‫والدين»‪ 0‬نام ميبرد‪ ،‬البته دواني و دشتکي را مورد ذم قرار داده و آنها را با عنوان‬
‫«دو متخاصم مشکّك عجول»‪ 9‬خطاب ميكند كه كالم بزرگان حکمت را نفهمیده‬
‫اند كه اين خود نشان ديگری از رويکرد مثبت استرآبادی به فلسفه است زيرا در‬
‫آنجا نیز اعتراضش اين است كه اين دو فلسفه را ويران كرده‪ 4‬و آنچه پیشینیان‬
‫بیان كرده بودند را از بین برده و به بیراهه رفته اند‪.‬‬

‫‪ .۳‬دادن لقب «فيلسوف» به استاد حدیث خود‬

‫حتي استرآبادی استاد خود‪ ،‬میرزا محمد استرآبادی‪ ،‬را با عنوان «فیلسوف‬
‫مدقّق» توصیف ميكند و ميگويد‪« :‬آخر مشايخي في فن الفقه و الحديث و‬
‫الرجال و هو موالنا العالمة المحقق و الفیلسوف المدقق افضل المحدثین و اعلم‬
‫المتاخرين باحوال الرجال المیرزا محمد االسترآبادی‪ 1» ...‬كه ميتواند نشان از نظر‬
‫مثبت استرآبادی و حتي استادش به فلسفه باشد و حتي اينكه از او بعد از عنوان‬
‫استاد حديث و كسي كه به او اجازه روايت داده با نام فیلسوف ياد ميكند‪،‬‬
‫شاهدی بر هماهنگدانستن علوم عقلي و حديثي است‪.‬‬

‫‪ .1‬استرآبادي ‪ :‬الفوائد المدنیه‪ ،‬ص‪ 422‬و ‪ 522‬و ‪.524‬‬

‫‪ .2‬پیشین‪ ،‬ص‪ 422‬و ‪ 522‬و ‪.524‬‬
‫‪ .3‬پیشین‪ ،‬ص‪ « : 35‬و اسال اهلل التوفيق التمام ما انا مشتغل به من شرحي الصول الكافي و شرحي‬
‫لتهذيب الحديث و ردّي لما احدثه الفاضالن المتخاصمان المشككان المستعجالن في حواشي الشرح‬
‫الجديد للتجريد»‬
‫‪ .4‬دانشنامۀ شاهي‪ ،‬فايدۀ ‪.5‬‬
‫‪ .5‬استرآبادي ‪ :‬الفوائد المدنیه‪ ،‬ص‪: 51‬‬
 ‫‪48‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اين نیز از نشانههای اين امر است كه اخباریگری به روايت استرآبادی تضاد‬
‫نظری و بنیادی با عقل فلسفي نداشته و آن را ميتواند بپذيرد‪.‬‬

‫‪.۴‬رعایت نهایت ادب در نامبردن از فالسفه‬

‫استرآبادی به سبب لحن غیرمؤدبانهاش دربارۀ فقهای اصولي معروف بوده و‬
‫حتي فیض كاشاني كه در كلیات مسلکش با وی موافق است يکي از دو ايراد و‬
‫نقدی كه به صراحت اعالم و بر آن تاكید دارد همین نوع بیان وی از فقهای‬
‫بزرگ اصولي است‪ 5.‬با اين حال استرآبادی در هیچ يك از نوشتههايش هیچگاه‬
‫زبان به طعن و هجو ابنسینا يا فارابي كه از سوی بسیاری مورد هجو و حمله‬
‫قرار گرفته اند‪ 0‬نميگشايد و برعکس همیشه به بزرگي از اينان سخن ميگويد‪.‬‬
‫خصوصا خواجه نصیر طوسي كه در موارد متعددی از او با عنوان «سلطان‬
‫‪9‬‬
‫المحققین نصیر الدين» نام ميبرد‪.‬‬
‫استرآبادی حتي از متکلمان اهل سنت نیز به بزرگي ياد ميكند و فخر رازی را‬
‫با عنوان «علّامة المحققين قطب الملة والدين الرازی»‪ 4‬و از جرجاني «سید‬
‫المحققین و سند المدققين العالمة الجرجاني»‪ 1‬نام ميبرد‪ .‬حتي از بزرگان مذهب‬
‫اشعری نظیر تفتازاني‪ 6‬و غزالي‪ 1‬به نیکي ياد ميكند‪.‬‬

‫‪ .1‬فيض ‪ :‬الحق المبین‪ ،‬ص‪.12‬‬

‫‪ .2‬رك‪ :‬غزالي ‪ :‬تهافت الفالسفه‪ ،‬ص‪145‬‬
‫‪ .3‬استرآبادی‪ ،‬الفوائد‪ ،‬ص‪ 522‬و ص‪( 524‬سه مرتبه)‬
‫‪ .4‬استرآبادی‪ ،‬دانشنامۀ شاهي‪ ،‬فايدۀ ‪.5‬‬
‫‪ .5‬پیشین‪ ،‬فايدۀ ‪ 5‬و فوائد المدنیة‪ ،‬ص‪ 125‬و ‪.512‬‬
‫‪ .2‬استرآبادی‪ ،‬فوائد المدنیة‪ ، ،‬ص‪ 52‬و ‪ 24‬و ‪ 123‬و ‪ 181‬و‪...‬‬
‫‪ .2‬پیشین‪ ،‬ص‪ 25‬و ‪ 24‬و ‪ 511‬و‪...‬‬
 ‫‪49‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫سوال اين است كه اگر استرآبادی مطابق نظر رايج با فالسفه در ستیز بود چرا‬
‫گوشهای از مخاصمهای كه با اصولیان نشان داده را نصیب اهل فلسفه ننموده‪،‬‬
‫استحال آنکه ستیزه با اهل فلسفه بسیار آسانتر و كمهزينهتر از مشاجره با اهل‬
‫فقاهت است؟!‬

‫‪ .5‬همراهی فيض با استرآبادي‪ ،‬دليل بر عدم ضدیت کلّی‬

‫وي با عقالنيت‬
‫يکي از داليل بر عدم ضديت استرآبادی با عقل استدالل‪ ،‬همراهي فیض‬
‫كاشاني با اوست‪ .‬فیض از شاگردان مالصدرای شیرازی و صاحب كتبي از جمله‬
‫كلمات مکنونه است كه در عین حال در فقاهت مشربي اخباری ـ گرچه نسبت به‬
‫استرآبادی معتدلتر ـ داشت‪.‬‬
‫بررسي كتب فیض و صراحت وی در بیان نقدهای وارده بر استرآبادی و عدم‬
‫اشارۀ وی به ضديت استرآبادی با عقالنیت ميتواند يکي از شواهد بر تبرئۀ‬
‫استرآبادی از اتهام عقلستیزی باشد‪ .‬فیض وجه اختالف و اشتراک خود را با‬
‫استرآبادی در پايان رسالۀ الحق المبین كه در ادامه اصول االصیله آمده چنین‬
‫خالصه ميكند كه دو مطلب‪ ،‬يکي بحث متشابه در دين و نیز كنار گذاشتن‬
‫تکالیف خود ساخته و ديگری تقلیل حکم دو مطلب ارزندۀ استرابادی است اما‬
‫در ادعای اينکه همۀ اخباره مندرج در كتب قطعيالصدور از اهل بیت ‪ ‬اند و‬
‫نیز طعن به بزرگان گذشته به خطا رفته است‪ 5.‬آيا ميشود كه استرآبادی موضع‬
‫ضد فلسفي با چنان شدت معروف داشته باشد و فیضِ فیلسوف از آن چنین ساده‬
‫بگذرد و هیچ اشاره ای به آن نکند؟‬

‫‪ .1‬فيض ‪ :‬الحق المبین‪ ،‬ص‪.12‬‬

 ‫‪51‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫توجه به حديث برای اهل فلسفه چیز جديدی نیست خصوصاً در حوزۀ فلسفي‬
‫اصفهان‪ 5‬فیض هم تضادی بین اخباريت فقهي و عقالنیت فلسفي نميبیند زيرا‬
‫اخباريت فیض و اساساً اخباریگری به روايت استرآبادی تنها شورشي است‬
‫برعلیه علم اصول كه راه فقاهت را مشکل كرده بود و گمان ميشد از راه احتیاط‬
‫دور گشته است‪.‬‬

‫‪.6‬اعتقاد سلف استرآبادي به حکمت اسالمی‬

‫يکي ديگر از نشانههای عدم تقابل اخباریگری استرآبادی با فلسفه‪ ،‬مشي‬
‫پیروان اخباری وی است؛ بهخصوص پیرواني كه در اخباریگری مشهور بودند‪.‬‬
‫يکي از اينان میرزا محمد اخباری(‪ 5511‬ـ ‪ 5090‬ق) است كه با همۀ تعصبي كه‬
‫از خود نشان داد نسبت به حکما و فالسفه به ديدۀ احترام مينگريست و از آنان‬
‫بد نگفت‪ .‬وی در كتاب رجالي خود موسوم به صحیفۀ احوال الصفا در شرح حال‬
‫مالصدرا مينويسد ‪« :‬محمد بن ابراهیم المولي صدر الدين الشیرازی قال صاحب‬
‫السالفه علم اهل زمانه في الحكمة مقتنا للفنون له تصانیف کثيرة منها شرح الکافي‬
‫في مجلدين تفییي في العشر الخامس من هذة المائه انتهي نقله عنه صاحب امل‬
‫المائة الثانية فکان موته بعد‬ ‫قدس سره‬
‫االمل‪ .‬قلت و المراد من هذه المائه كالمه‬
‫االلف مائه و اربعین الي خمسین و من تصانیفه شرح هداية الحکمَ و كتاب مفاتیح‬
‫الغیب و كتاب شواهد الربوية و رسالة المشاعر و رسالة كسر االصنام الجاهيلة في‬
‫رد الصوفية و كتاب االسفار االربعة و كتاب اسرار اآليات‪ .‬تحمل من ثالث‬
‫قدس سره‬
‫و تحمل عنه العارف المحسن القاساني و نسبه‬ ‫المتعلمین السید الداماد‬

‫‪ .1‬رک‪ :‬سيد مهدي امامي جمعه ‪ :‬بررسي تحلیلي دورۀ فلسفي اصفهان و دو مكتب فلسفي آن‪،‬‬
‫خردنامه صدرا‪ ،‬پاييز ‪ ،1383‬شماره ‪.32‬‬
 ‫‪50‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫صاحل لؤلؤ البحرين الي التصوف و لعله ما فرّق بین الحكمة االشراق و حكمة‬
‫التصوف و اال لم يکن الرجل من الصوفية و قد اطری علیه الحکیم محمد مؤمن‬
‫‪5‬‬
‫الشیرازی في خزانة الخیال و هو فوق ذلك»‬
‫در اين نوشتۀ میرزا محمد اخباری كه به دلیل جسارتهايش به فقهای اصولي‬
‫با عنوان «عدوّ العلما»‪ 0‬نام برده شده كامال احترام به مالصدرا مشهود است حال‬
‫آنکه با آن سوابق‪ ،‬اگر دشمني در فکر وی ميبود قطعا به گونهای ديگر برخورد‬
‫ميكرد‪ .‬میرزا محمد اخباری ضمن آن كه به صوفیه رايج باور نداشت اما از تفکر‬
‫‪9‬‬
‫فلسفي از نوع حکمت متعالیه و نیز حکمت اشراق دفاع ميكند‪.‬‬

‫مخالفت با عقل عملی(کاربرد عقل در استنباطات فقهی )‬

‫استرآبادی در الفوائد المدنية به نحو گسترده با عقل مخالفت كرده و آن را زير‬
‫سوال ميبرد و ظاهراً همین دلیل اصلي مخالف دانستن وی با هر نوع عقلورزی‬
‫بوده است‪ .‬اما با مرور اين كتاب و ساير نوشتههای استرآبادی‪ ،‬معلوم ميشود وی‬
‫تنها با دخالت عقل در فقاهت و عقل عملي مخالف بوده و نه با هر نوع‬
‫عقلگرايي به معنای وسیع آن‪ .‬در واقع استرآبادی در اين كتاب هرجا كه در‬
‫مذمت عقل سخن ميگويد مقصودش عقل عملي و بهطور خاص علم اصول فقه‬
‫است كه ثمرۀ فقهای عقلگرا است‪.‬‬

‫‪ .1‬ميرزا محمد اخباری ‪ :‬صحيفۀ احوال الصفا‪ ،‬کتابخانۀ مجلس شورای اسالمی به شمارۀ ‪ ،14543‬فريم‬
‫‪.325‬‬
‫‪ .2‬عنوان رسالهای که شيخ جعفر کاشف الغطاء در مخالفت با افكار ميرزا محمد اخباری نگاشته‬
‫«کشف الغطاء عن معايب ميرزا محمد عدوّ العلما» است‪.‬‬
‫‪ .3‬شيخ جعفر کاشف الغطاء ‪ :‬دو رساله از کاشف الغطاء عليه رسالۀ المسائل و االجوبه‪ ، ...‬ص‪.12‬‬
 ‫‪52‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اخباريان تنها به اخبار و احاديث در كشف احکام فقهي معتقد بودند و هرگونه‬
‫استفاده از عقل را بيحجت ميدانستند و لذا اگر هم كتاب اصولي مينوشتند‬
‫تماماً از اخبار استفاده ميكردند؛ نظیر فیض كاشاني در اصول االصلیه كه همهجا‬
‫از احاديث استفاده ميكند‪.‬‬
‫برای اثبات جدانمودن راه فلسفه از اصول فقه در نظر استرآبادی ميتوان شواهد‬
‫متعددی را مطرح كرد‪ :‬يك شاهد اينكه استرآبادی حسن و قبح عقلي را ـ‬
‫برخالف اشاعره ـ ميپذيرد اما آنرا كافي برای اثبات تکلیف نميداند كه در واقع‬
‫قبول حسن و قبح بدون ثمرۀ فقهي آن است‪ .‬به بیان ديگر ثبوتاً حسن و قبح را‬
‫ميپذيرد اما اثباتاً آنرا رد ميكند و لذا ثمرۀ آن يعني طريقیت برای استنباط احکام‪،‬‬
‫مردود ميداند‪ .‬در شرح اصول كافي مينويسد‪« :‬اين حديث داللت دارد بر اينکه‬
‫تکلیف به هیچوجه جز با دلیل نقلي فهمیده نميشود و بر بطالن اثبات تکلیف به‬
‫مجرد حسن و قبح عقلي داللت ميكند‪ 5».‬كه تاكیدش بر اثبات تکلیف است كه‬
‫عمل فقه ميباشد‪.‬‬
‫نام كتاب استرآبادی‪« ،‬الفوائد المدنية في الرد على من قال باالجتهاد والتقلید» نیز‬
‫گويای ارتباطش با فقاهت و ردّ بر فقهیاني بوده است كه اجتهاد متعارف را مبنا‬
‫‪0‬‬
‫ميدانستد‪.‬‬
‫در برخي عبارات به نظر ميرسد كه استرآبادی تنها راه مصون ماندن از اشتباه‬
‫را حتي در مسائل نظری تمسك به قول معصوم ‪ ‬ميداند؛ فيالمثل؛ با اشاره به‬
‫اشتباهات فاضل دواني در فلسفه ميگويد‪ :‬حتي اگر كمتر از او در فضل و كمال‬

‫‪ .1‬االسترآبادى ‪ :‬الحاشیة علی أصول الكافي‪ ،‬ص‪.142‬‬

‫‪ .2‬همو‪ ،‬الفوائد‪ ،‬ص‪« : 21‬سميتها بالفوائد المدنيه في الرد علی من قال باالجتهاد والتقليد أي اتباع الظن‬
‫في نفس األحكام اإللهية»‬
 ‫‪53‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫نیز به اين توصیه (تمسك به قول معصوم ‪ )‬عمل مينمود خود را در مهلکه‬
‫نميانداخت ‪« :‬ای صاحبان عقول‪ ،‬عبرت بگیريد كه چگونه اين فاضل معاصر‬
‫متبحر كه در شرق و غرب عالم به فضل و كمال مشهور است‪ ،‬خالف مقتضاى‬
‫عقل و نقل نظر داده است؟! يقین بدانید كه نه تنها چنین فاضلي‪ ،‬كه كمتر از او‬
‫نیز اگر در مسائل نظری به كالم معصومین ‪ ‬تمسك ميكرد در چنین‬
‫‪5‬‬
‫اشتباهاتي نميافتاد»‬
‫اما با نظر دقیقتر عکس تصور اولیه آشکار ميگردد‪ ،‬استرآبادی عقل و نقل را‬
‫همراه هم ميداند و اساس فلسفۀ فیلسوفان اسالمي را نیز در همین راستا ارزيابي‬
‫ميكند و لذا نقد فوق را تنها متوجه فاضل دواني ميداند و نه ابنسینا و يا‬
‫ديگران‪ .‬و لذا به دواني ايراد ميگیرد كه چرا با همۀ فضل و كمالش‪ ،‬نظیر ساير‬
‫حکماء به قول معصوم ‪ ‬تمسك ننموده تا از اين خطاها مصون ماند‪.‬‬
‫حتي استرآبادی نهي از اتباع ظن متعلق به احاديث و دين را شامل عقايد و‬
‫احکام فقهي و احکام وضعي شرعي ميداند اما چیزی در باب يقینیات نميگويد‪:‬‬
‫«امامان ما را از اتباع ظن در باب احاديث نبوی ‪ ‬نهي نمودند كه شامل‬
‫عقائد و احکام پنجگانه و احکام وضعي شرعي ميشود‪ ،‬و أمر به اتباع ظن في‪-‬‬
‫‪0‬‬
‫الجمله در غیر اين موارد نمودند»‪.‬‬
‫برخي عبارات استرآبادی البته موهم تضاد كامل مکتبي است كه او بنیاد نهاده‬
‫است؛ در الفوائد المدنية در عباراتي كه به كرات نقل شده‪ ،‬دلیل تمسك به كالم‬
‫معصومین را احتمال راه يافتن خطا در افکار ميداند زيرا در نظريات دور از‬

‫‪ .1‬پیشین‪ ،‬ص‪.418‬‬
‫‪ .2‬پیشین‪ ،‬ص‪.422‬‬
 ‫‪54‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫بداهت‪ ،‬صحت مواد براهین را نميتوان با منطق معمول بدست آورد و همیشه در‬
‫معرض خطا است ‪:‬‬
‫«اخباريون كه خود را ملتزم به تمسك به كالم عترت طاهر ‪ ‬در همۀ مسائل‬
‫غیر ضروری دين ميكنند به جهت دو لحاظ عقلي ونقلي است؛ جهت عقلي اين‬
‫است كه منطق نگهدارنده از خطا در مواد افکار نیست و تنها عاصم از اشتباه‬
‫صاحب عصمت ‪ ‬است و جهت نقلي نیز اخبار متواتری است كه ما را موظف‬
‫‪5‬‬
‫به رجوع به قول معصوم ‪ ‬در غیر ضروری دين ميكند‪».‬‬
‫خصوصا كه پس از آن بابي را ميگشايد با اين عنوان «في ذكر طرف من‬
‫االغالط الفالسفة و الحکماء» كه جای هیچ شکي را باقي نميگذارد كه نوع بحث‬
‫استرآبادی عام بوده و شامل مباحث عقل نظری نیز ميشود‪.‬‬
‫اما با مطالعۀ اين فصل كتاب فوائد المدنیه نه تنها اثری از جمود يك نصگرا‬
‫نميبینیم بلکه با عباراتي مواجه ميشويم كه بیشتر با فیلسوفان همخوان و همراه‬
‫است تا غیر فیلسوفان‪ .‬موضوعاتي كه در اين فصل از الفوائد آمده همگي‬
‫موضوعاتي است كه فیلسوفان به آن پرداخته اند كه مورد انتقاد استرآبادی است‬
‫اما برخالف انتظار‪ ،‬وی نه تنها از آيات و احاديث برای سنجش و احیاناً ردّ آنها‬
‫استفاده نميكند بلکه در مقام فیلسوفي عقلباور با استدالل و دلیل عقلي به نقد‬
‫آنها ميپردازد‪.‬‬
‫در اين فصل از الفوائد‪ ،‬موضوعات متنوعي از قبیل ‪ :‬اختالف مشاء با اشراقیان‬
‫در باب اثبات يا بطالن هیوالی اولي؛ اختالف معتزله و شیعیان با اشاعره دربارۀ‬
‫نسبت افعال انسان به او؛ اختالف فاضلین دشتکي با دواني دربارۀ برهان اسد‬
‫اخضر فارابي؛ اختالف دشتکي و دواني در اينکه آيا نزاع متکلمین و فالسفه‬

‫‪ .1‬پیشین‪ ،‬ص‪.425‬‬
 ‫‪55‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫دربارۀ قدرت خدا است يا صرفاً دربارۀ قدم و حدوث عالم‪ 5‬و موضوعاتي ديگر‬
‫كه در هیچ يك به احاديث رجوع نکرده و همواره همچون فیلسوفي تمامعیار ـ‬
‫البته در حدّ خود ـ وارد مباحث عقلي و قضاوت دربارۀ نظرات مختلف ميشود‪.‬‬
‫حتي در مقام مقايسه ميتوان گفت میزان بهكارگیری آيات و اخبار توسط‬
‫استرآبادی نسبت به بسیاری از فیلسوفان مشهور اسالمي به مراتب كمتر است‪.‬‬
‫در باب كالم استرآبادی دربارۀ منطق‪ ،‬دلیل واضحتر برای پي بردن به معنای‬
‫صحیح كالم وی مشاهدۀ نظیر آن در نوشتههای صدرالمتالهین شیرازی است‪ .‬اگر‬
‫استرآبادی منطق را هم كافي برای حفظ انسانها از خطا نميداند و لذا متهم به‬
‫مخالفت با هر نوع فلسفهای است مالصدرا هم در شرح خود بر اصول كافي‬
‫همین عبارت را تکرار كرده و كسي چنین برداشتي از آن نميكند‪.‬‬
‫امام صادق‪ ‬در حديث دوم از باب التخلو االرض كتاب شريف كافي‬
‫ميفرمايد ‪« :‬ان االرض ال تخلوا ال و فیها امام‪ ،‬كیما ان زاد المؤمنون شیئا ردهم‪ ،‬و‬
‫ان نقصوا شیئا اتمه لهم»‪ . 0‬مالصدرا در شرح آن به اصل خالي نبودن زمین از‬
‫حجت و امام تاكید ميكند و بیان ميدارد كه امام است كه از افراط و تفريطهای‬
‫احتمالي در دين جلوگیری ميكند‪ .‬سپس بحث منطق را مطرح ميكند و ميگويد‬
‫‪« :‬اگر گفته شود كه منطق به عنوان آلت میزاني مردم را از خطا محفوظ ميدارد و‬
‫لذا نیاز به امام نخواهند داشت چنین جواب ميدهیم كه در رعايت قواعد منطق‬
‫نیز سهو و اهمال رخ ميدهد و همین موجب وقوع اشتباهات از سوی متفکرين‬
‫عالم ميگردد تا جايي كه در يك مساله میان ايشان اختالفهای چشمگیری‬

‫‪ .1‬در اين موضوع نهايتا استرآبادي نظر خود را به رسالۀ الفصول النصيرية خواجه نصير طوسي مستند‬
‫ميکند‪.‬‬
‫‪ .2‬کلينی ‪ :‬الكافي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،128‬باب أن األرض ال تخلو من حجة‬
 ‫‪56‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫مشاهده ميشود نظیر اختالفي كه در باب قدم و حدوث عالم ديده ميشود و اگر‬
‫منطق كافي بود چنین خطاهايي رخ نميداد‪ .‬گذشته از اينکه برخي مسائل خارج‬
‫از دامنۀ شمول عقل هستند كه تنها با واليت و نبوت به دست ميآيد‪ .‬در پايان‬
‫ميآورد ‪« :‬نسبة طور العقل و نوره الی طور الوالية و نورها کنسبة نور الحس الی‬
‫نور الفكر‪ ،‬فليس لميزان الفكر کثير فائدة و تصرف هناك‪ 5».‬كه به صراحت موضع‬
‫منطق را تضعیف نموده است‪.‬‬
‫مشخص است كه مطلبي كه مالصدرا ميگويد علیه فلسفه نیست بلکه موضعي‬
‫است كه بر اساس نظر تشیع و مقام امامت بديهي مينمايد‪ .‬امام حافظ جهان و‬
‫انسان در گذر زمان است و وجه لزوم آن اشتباهات و انحرافاتي است كه در فکر‬
‫انسانها رخ ميدهد و تنها راه جبران آن لطف الهي در قالب ارسال انبیاء و در‬
‫دوران ختمیت‪ ،‬امامان ميباشد‪ .‬گرچه لطف عقل نیز همراه انسانها باشد‪.‬‬
‫استرآبادی نیز مطلبي خالف همین نظر ندارد و حتي اگر تندتر نیز سخن گفته‬
‫باشد به نظر ميرسد بايد آن را به حساب اشتباهات متعدد علمي از سوی حکیم‬
‫دواني و دشتکي گذاشت‪.‬‬
‫استرآبادی همین نوع مباحث را با همین مشي عقلباورانه در كتاب حاضر‪،‬‬
‫دانشنامۀ شاهي نیز آورده كه مطالب آن نیز ميتواند راهگشا در كشف نوع و‬
‫روش تفکری وی باشد‪.‬‬
‫در دانشنامۀ شاهي‪ ،‬كه به تبع اربعین فخر رازی‪ ،‬دارای چهل بخش و فايده‬
‫تنظیم گشته‪ ،0‬در تنبیهي كه پس از فايدۀ نهم آمده اصل مطلبي كه در فوايد آورده‬
‫را تکرار ميكند و در ماورای حواس ظاهر‪ ،‬استنباطات را غیرقابل اعتماد و اتکا‬

‫‪ .1‬مالصدرا ‪ :‬شرح اصول الكافي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪421‬‬

‫‪ .2‬دانشنامۀ شاهی ‪ :‬مقدمه‪.‬‬
 ‫‪57‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫ميداند و لذا فلسفه‪ ،‬فقه‪ ،‬كالم و اصول را در ماورای طبیعت نیازمند وحي‬
‫ميشمارد‪ .‬اما در ادامه مينويسد خواجه نصیر و صاحب مواقف با مطالعۀ كتب‬
‫ابنسینا و جدا كردن موارد درست و نادرست مسیر درستي را پیمودند تا آنکه‬
‫نوبت به فاضل دواني و سید سند رسید كه آنرا به بیراهه كشاندند‪.‬‬
‫اين مطلب گرچه نشان ميدهد كه استرآبادی فیلسوفي تمامعیار نیست اما‬
‫حداقل او را موافق متکلمان عقلگرا قرار ميدهد كه نظريات عقلي آنها را‬
‫پذيرفته و صرفاً از بدفهمي متفکرين معاصر خود مينالد‪.‬‬
‫در فايدۀ دهم دانشنامۀ شاهي‪ ،‬در تحقیقي پیرامون علم باری ميگويد ‪« :‬فقیر‬
‫سالها در اين مسئله متفکر بودم و رجوع به احاديث اهل بیت ‪ ‬و به افکار‬
‫حکما و متکلمین ميكردم‪ »...‬كه نشانۀ همراه دانستن آيات و اخبار با كلمات‬
‫حکام و متکلمین در نظر وی دارد و اال اگر تصويری كه امروز دربارۀ وی به‬
‫عنوان نصگرايي افراطي رايج است صحیح ميبود چه نیازی به رجوع به نظريات‬
‫اهل حکمت و كالم ميداشت‪.‬‬
‫در بسیاری از موارد كه لحن استرآبادی تند ميشود مخاطبش تنها دو محقق‬
‫دواني و فاضل دشتي است‪ .‬استرآبادی در تقبیح دو فاضل تا آنجا پیش ميرود كه‬
‫تعلیم و تعلم كتب ايشان را حرام عقلي و شرعي ميداند زيرا فلسفه و علوم‬
‫عقلي به قهقرا برده اند‪ 5.‬باز ميگويد كه «مشکك دواني ‪ ...‬مطالعه از روی‬
‫‪0‬‬
‫استعجال در تصانیف ابنسینا كرده اند و خوب به كنه مقاصد او فرو نرفته اند»‬
‫مروری بر موضوعات اين كتاب نیز همانطور كه گذشت تصوير ضد عقلي و‬
‫فلسفي استرآبادی را بهكلي تغییر ميدهد‬

‫‪ .1‬دانشنامۀ شاهي‪ ،‬فايدۀ نهم‪.‬‬

‫‪ .2‬پیشین‪ ،‬فايدۀ دهم‪.‬‬
 ‫‪58‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫برخي صدرالمتألّهین شیرازی را نخستین كسي دانسته اند كه پرچم مخالفت با‬
‫‪0‬‬
‫انديشۀ استرآبادی را برافراشت‪ 5‬و كلمات وی در مقدّمه كتاب الحكمة المتعالیه‬
‫و همچنین در ديباچۀ مفاتیحالغیب‪ 9‬و شرح اصول الکافي‪ 4‬را ناظر به كوتهفکری‬
‫و تنگنظری اخباريان دانسته‪ 1‬اما با توضیحات اين مقال بايد دانست كه كالم‬
‫مالصدرا ناظر به نصگرايان آن دوره بوده و نه بهطور خاص پیروان مالامین‬
‫استرآبادی‪.‬‬
‫آنچه موجب اشتباه شده تضاد برخي اخباريان با فلسفه است كه به پای مکتب‬
‫استرآبادی گذاشته شده است در حالي كه اساساً تضاد با فلسفه قبل از استرآبادی‬
‫نیز بوده كه دلیل و علتش تضادهايي است كه اهل ظاهر بین دادههای فلسفه و‬
‫وحي گمان ميكردند و همین اجتماع موجب اين توهم است كه مکتب‬
‫استرآبادی موجب آن گرديد‪.‬‬
‫معانی مختلف اخباریگري و موضع استرآبادي‬
‫بايستي بین معاني مختلف اخباریگری فرق گذاشت‪ .‬اخباریگری به يك معنا‬
‫همان است كه مستقیماً توسط علمای مهاجر در عصر صفوی نظیر محقق‬
‫كركي(م‪ 342‬ق)‪ ،‬حسین بنعبدالصمد عاملي(م ‪ 314‬ق) تبلیغ ميشد كه همان‬
‫تاكید بر حفظ میراث گرانبهای احاديث معصومین ‪ ‬است كه همیشه سنت‬
‫علمای بزرگ شیعه بوده و بر آن تاكید داشتهاند‪ .‬از آنجا كه پیامبر و امامان ‪‬‬

‫‪ .1‬احمد حسين شريفي ‪ :‬عقل از دیدگاه اخباریان شیعه‪ ،‬فصلنامه شيعهشناسي‪ ،‬شماره ‪.2‬‬
‫‪ .2‬مالصدرا ‪ :‬الحكمة المتعالیة في االسفار العقلیة االربعة‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 5‬ـ‪.2‬‬
‫‪ .3‬همو ‪ :‬مفاتیح الغیب‪ ،‬ص‪.4‬‬
‫‪ .4‬همو ‪ :‬شرح اصول الكافي‪ ،‬ص‪382‬ـ‪.388‬‬
‫‪ .5‬پیشین‪ ،‬ص‪.388‬‬
 ‫‪59‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫خود مروج عقلورزی بوده اند گسترش ضبط و حفظ كلمات ايشان نه تنها به‬
‫ضرر عقلگرايي نیست كه بايستي خود مروج آن باشد‪.‬‬
‫اما اخباریگری به معنايي كه مخالف علم اصول باشد و مؤسس آن استرآبادی‬
‫است و مالمحسن فیض نیز به آن معتقد بود يکي از نحلههای فقهي است كه‬
‫بايستي در همان علم بررسي گردد‪ .‬چنین رويکردی در حوزۀ فقاهت البته هیچ‬
‫مالزمه ای با ضديت با فلسفه در حوزۀ علوم نظری ندارد و با آن جمعپذير است‪،‬‬
‫گرچه كسي كه در فقاهت با عقل موافق نیست در مظانّ مخالفت با عقل در حوزۀ‬
‫كالم و فلسفه نیز خواهد بود‪.‬‬
‫سومین معنا از اخباریگری معنايي است كه حديثگرايان اهل سنت از قبیل‬
‫مالك بنانس يا احمد بنحنبل به آن معتقد بودند كه اساساً پای عقل را در فهم‬
‫معارف ديني لنگ و ناتوان ميدانستند‪.‬‬
‫همانطور كه مالحظه گرديد استرابادی به معنای اخیر آن اخباری نبوده و متون‬
‫ديني و روايي را با آن مسلك ارزيابي نمينمود‪ .‬بلکه اخباریگری وی به معنای‬
‫تعلق خاطر به احاديث و روشي فقاهتي است‪.‬‬
‫در مجموع به نظر ميرسد آنچه دربارۀ استرآبادی مشهور شده حاصل قیاسي‬
‫معالفارق بین او و نصگرايان سنيمذهب است كه در عقل نظری نیز موضع‬
‫ضديت را داشتند و بسیاری با آشنايي با آن فرق و قیاس استرآبادی با ايشان‬
‫گمان برده اند كه هر نصگرايي الجرم با عقل در هر دو حوزۀ عملي و نظری‬
‫مخالف خواهد بود‪ .‬اخباریگری به روايت استرآبادی مخالفت با علم اصول فقه‬
‫است و نه فلسفه و لذا با فلسفه و كالم عقلي مخالفتي ندارد‪ ،‬گرچه وی را‬
‫بايستي بیشتر متکلمي پیرو مکتب عقلي خواجه نصیر دانست و نه فیلسوفي كه‬
‫مباحث فلسفي برايش موضوعیت داشته باشد‪.‬‬
 ‫‪61‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫نسخههاي کتاب‬
‫از اين كتاب چند نسخه مورد استفاده قرار گفت كه به شرح زير معرفي ميگردد‪:‬‬
‫‪ )5‬الف‪ -‬نسخه کتابخانه مجلس شورای اسالمی و نسخه پایه‪ :‬اين نسخه‬
‫با شماره ‪ ۱۰-۳۰۴۸۲IR‬در كتابخانه مجلس شورای اسالمي نگهداری‬
‫ميشود‪ ،‬در قرن ‪55‬ق و با خط نسبتاً زيبا و خوانا استنساخ شده است‪.‬‬
‫اين نسخه نسخه اول و اصلي اين كتاب به شمار ميرود كه جز در يکي‬
‫دو مورد افتادگي ندارد‪.‬‬
‫‪ )0‬ب‪ -‬نسخه دانشگاه تهران‪ :‬اين نسخه با شماره ‪ ...‬در كتابخانه دانشگاه‬
‫تهران نگهادری ميشود‪ ،‬در ذی الحجه ‪5525‬ه‪.‬ق و با خط نستعلیق خوانا‬
‫استنساخ شده است‪ .‬اين نسخه نیز به علت خط زيبا و خوانا به عنوان‬
‫نسخه دوم و كمکي بعد از نسخه اول مورد استفاده قرار گرفته است‪.‬‬
‫‪ )3‬ج‪ -‬نسخه مدرسه عالی شهید مطهری(سپهساالر)‪ :‬به شماره ‪.0316‬‬
‫‪ )4‬د‪ -‬نسخه دوم کتابخانه مجلس‪ :‬شماره ركورد؛ ‪ .631255‬محل كتابت‪:‬‬
‫قزوين ‪ :‬كاتب‪ :‬محمدرضا بن محمد حسین طالقاني‪ ،‬تاريخ كتابت‪ :‬قرن‬
‫‪50‬ق‪.‬‬
‫شيوۀ تصحيح متن‬
‫اين نسخه بر اساس نسخههای فوق به شرح زير تصحیح شده است‪:‬‬
‫‪ -5‬نسخۀ مجلس شورای اسالمي به عنوان نسخه پايه و اصلي قرارداده شد‪.‬‬
‫‪ -0‬ابتدا از اين نسخه به علت خوانا بودن تايپ اولیه صورت گرفت‪.‬‬
‫‪ -9‬بعد از تايپ اولیه‪ ،‬متن تايپ شده ويرايش و اصالح گرديد‪.‬‬
 ‫‪60‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪ -4‬بعد از اصالح متن نسخه پايه‪ ،‬اين متن با نسخههای ديگر تطبیق داده شد‬
‫كه در بعضي موارد اختالفهايي مشاهده شد و در پانوشت ذكر گرديد‪.‬‬
‫‪ -1‬پس از تطبیق نسخ‪ ،‬بسیاری از واژهها و تركیبات متن تصحیح شده‬
‫مطابق دستور زبان جديد ويرايش نهايي گرديد‪.‬‬
‫‪ -6‬به علت اينکه فايدهها فاقد عنوان بودند برای هر كدام از فايدهها نیز‬
‫عنوان منطبق بر محتوا انتخاب شد‪.‬‬
‫‪ -1‬بعد از ويرايش نهايي‪ ،‬متن آيات و روايات اعراب گذاری گرديد‪.‬‬
‫‪ -1‬سپس معاني واژگان و اصطالحات و معرفي شخصیتها نیز به صورت‬
‫پانوشت به متن اضافه گرديد‪.‬‬
‫‪ -3‬پس از آن ارجاعات و استنادات آيات و روايت و همچنین آرا و نظرات‬
‫علمای مطرح شده در متن به آن اضافه گرديد‪.‬‬

‫سبک بيان و ویژگیهاي متن‬

‫به کار بردن عبارتهاي عربی همچون‪:‬‬

‫‪ -‬خالصاً لِوَجه اهلل‬
‫‪ -‬إن شاء اهلل العزيز‬
‫‪ -‬ذلك ظَنُّ الّذِينَ ال يُوقِنُون‬
‫به کار بردن جمالت مثلگونه همچون‪:‬‬
‫‪ -‬تطويل بالطائل‬
‫‪ -‬أين الثَّرَى من الثُّرَيَّا‬
 ‫‪62‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪ -‬از جمله مضحکات كه ثکلي را به خنده ميآورد‬

‫‪ -‬بعد اللّتیّا و الّتي‬
‫به کار بردن عبارتهاي دعایی همچون‪:‬‬
‫‪ -‬خلّد اهلل ملکه‬
‫‪ -‬ايّدک اهلل تعالي‬
‫‪ -‬متّع المؤمنین بدوامها الي قیام الساعه‬
‫‪ -‬نَوَّرَ اهللُ قَبْرَه‬
‫‪ -‬وَ اهللُ يَعصِمُنِي مِن النّاسِ و النَسْناس‬
‫به کار بردن القاب گاه طوالنی همچون‪:‬‬
‫‪ -‬خاقان الخافقین سلطان المشرقین جامع الفضیلتین‬
‫‪ -‬علّامة المشارق و المغارب‬
‫‪ -‬أعلم العلماء المتأخّرين في علم الحديث و علم الرّجال و اورعهم استاد‬
‫الکل في الکل‬
‫‪ -‬سلطان محقّقین نصير الملّة و الدّين‬
‫‪ -‬علّامة المحقّقين قطب الملّة و الدّين‬
‫‪ -‬سیّد المحقّقین و سیّد المدقّقین‬
‫به هم آميختن عبارتهاي فارسی و عربی‪:‬‬
‫‪ -‬فنّ منطق شبیه است به فنّ هندسه و حساب در اينکه مادّة المواد افکار‬
‫در مسائل او نیز قريب به احساس است و اين معني سبب آن ميشود كه‬
‫غلط و خصومت در او كمتر باشد‪،‬‬
‫‪ -‬چنانچه لبیب بعد از تأمل مييابد‬
‫‪63‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫ه‬ ‫ن‬
‫دا شانهم شا ی‬
‫مّل محمد امین استرآبادی‬
 ‫‪64‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫مقدمۀ مؤلف‬
‫ألحَمدُللّهِ الَّذِی عَرَّفَنا نَفسَه بِعِنوانِ اللّهِ خَالقِ السَّماواتِ و األرضِ و ما فِیهِنّ‪ 5‬و‬
‫ما بَینَهُنّ و أنَّ لَه رِضاً و سُخطاً و أنَّ اللَّائِقَ به تعالي أنْ يَخْلُقَ‪ 0‬لَنا مُعلِّماً يَدُلُّنا علي‬
‫المَصالحِ و المَضارِّ و ما فِیه سُخطُه و رِضَاه‪ .‬كُلُّ ذلك بإلهامٍ فِطریٍّ الهيٍّ كما قالتْ‬
‫الحُکماءُ «الطِّفلُ يَتَعَلَّقُ بِثَدیِ أُمِّه بِالهامٍ فِطریٍّ الهيٍّ»‪ 9.‬فإنَّه إنْ لَم يُعَرِّفْنا نَفسَه‪ ،‬لم‬
‫نُعَرِّفْه قَطُّ‪ ،‬و عَرَّفَنا نَبِیَّه بإرسَالِه الَینا و خَلَقَ المُعجِزَةَ علي يَدِه فإنَّه إنْ لَم يُعَرِّفْنا نَبِیَّه‬
‫لَم نُعَرِّفْه و عَرَّفَنا حُجَجَه بِقَولِ نَبِیِّنَا فإنَّه إنْ لَم يُعَرِّفْنا حُجَجَه ضَلَلْنَا عَن دِينِنَا و أمَرَ‬
‫ک عَن بَیِّنَة و یَحیَی مَن حَیَّ عَن‬
‫ک مَن هَلَ َ‬ ‫بِسُؤا ِل حُجَجِه فِیما لَم نَعلَمُه «لِیَهلِ َ‬
‫ن و أشْرَفِ المُنذِرينَ و علي آله‬ ‫بَیِّنَة»‪ 4.‬و الصَّلوةُ و السَّالمُ علي سیِّد المُرسَلی َ‬
‫الهادِينَ لِکُلِّ قَومٍ الي يَومِ الدِّين‪.‬‬
‫اما بعد‪ ،‬چنین ميگويد كثیر القصور و التقصیر مؤلف اين رسالۀ شريفه كه چون‬
‫به توفیق ربّ العزه همواره عنايات بيغايات پادشاهانه از بارگاه فلكاشتباه‬
‫سلسلۀ علّیۀ عالیۀ مقدّسۀ خاقانیه ‪ -‬متّع المؤمنین بدوامها الي قیام الساعه ‪ -‬نسبت‬
‫به عام و خاص سیّما مقدّسین علماء فرقۀ ناجیه خالصاً لِوَجه اهلل به ظهور رسیده‬
‫و به بركات افاضات نامتناهیۀ آن سلسلۀ مطهرۀ مباركه چندين سال است كه تعلیم‬
‫و تعلّم احاديث منقوله بر طريق ائمه طاهره ‪ -‬علیهم افضلُ الصّلواتِ و السَّالمِ مِن‬

‫‪ -1‬و ما فيهن ‪ :‬محذوف از ب‪.‬‬

‫‪ -2‬الف ‪ :‬ليخلق‪.‬‬
‫‪ -3‬استرآبادی اين مطلب را در الفوائد المدنية‪ ،‬ص‪ 422‬نيز آورده اما ما نتوانستيم منبعی برای آن در‬
‫کتب فلسفی و غير فلسفی بيابيم‪.‬‬
‫‪ -4‬انفال‪.42 /‬‬
 ‫‪65‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫المَلِكِ العَلّام ‪ -‬در حرمین شريفین و بالد ايران شايع شده و آثار ادعیۀ الزم‬
‫االستجابۀ ائمۀ طاهره ‪« ‬رَحِمَ اللَّهُ مَنْ أَحْیَا أَمْرَنَا»‪ 5‬در حقّ آن سلسلۀ علّیّۀ‬
‫عالیۀ خاقانیۀ شاهنشاهیه از پردۀ غیب به منصۀ ظهور جلوهگر كرده و در‬
‫مفاوضات شريفه و مالطفات لطیفه كه از سماء سیادت و نجابت و فلك افادت و‬
‫افاضت علّامة علماء الزمان نادر العصر و األوان نزول اجالل فرموده بود كرّات و‬
‫مرّات تصريحات به اين معني واقع شده بود كه نوّاب كامیاب پادشاه دينپناه در‬
‫اين سلسلۀ علّیۀ مقدّسۀ خاقانیۀ مؤبدۀ مؤيده از جانب ربّ العزّه مخصوص به‬
‫عنايات بيغايت ربّانیّه و تأيیدات صمدانیه شده اند‪.‬‬
‫و از جمله عنايات ربّانیّۀ مخصوص به آن نوّاب میمون اشرف اقدس اعلي آن‬
‫كه ذهني وقّاد و خاطر نقّاد و فطرۀ عالیه و فطنۀ مستقیمه آن نواب اعلي به جمیع‬
‫علوم مناسبت تمام دارد و در حداثت‪ 0‬سنّ و عنفوان شباب به توفیقات ربّ العزه‬
‫حاوی مُعظَم كماالت دنیويّه و اخرويّه و صفات ملکیۀ علمیّه و عملیّه شده اند‬
‫«ذَلكَ فَضْلُ اهللِ يُؤتِیْهِ مَنْ يَشَاء»‪ 9‬و بر داعي قديمي آن سلسله علّیّۀ خاقانیه‪ 4‬شکر‬
‫مراحم پادشاهانۀ قديمه و جديده و عنايات بيغايات شاهانه‪ 1‬و دعای خلود‬
‫دولت روزافزون ابد مقرونش به مقتضای عقلْ الزم و به قانون شرع شريف‬
‫متحتّم‪ 6‬بود و در خاطر فاتر‪ 5‬ميگذشت كه انموذجي‪ 0‬از غوامض‪ 9‬مسائل حکمیّه‬

‫‪( -1‬خدا رحمت کند کسی را که امر ما را [با عمل به آن و تبليغ آن] زنده کند)‪ .‬مفيد ‪ :‬اإلختصاص‪،‬‬
‫ص‪ ،21‬و طوسی ‪ :‬األمالي‪ ،‬ص‪.135‬‬
‫‪ -2‬حداثت ‪ :‬تازگی‪ ،‬نويی‪ ،‬جوانی‪ ،‬آغاز امر‪ ،‬ابتدای جوانی‪.‬‬
‫‪ -3‬جمعه ‪.4 /‬‬
‫‪ -4‬الف ‪ :‬خانيه‪.‬‬
‫‪ -5‬الف‪ :‬آن درخشنده اختر مرجع سعادت و بختياری و قيمتی گوهر درج سلطنت و کامكاری‪.‬‬
‫‪ -2‬متحتم ‪ :‬واجب و الزم‪.‬‬
 ‫‪66‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫و كالمیّه و منطقیّه و اصولیّه و عربیّه جمع كند و ختم آن بر طرفي از ادعیه مأثوره‬
‫كه در كتب معتمدۀ صحیحه از ائمۀ طاهره ‪ ‬نقل شده نمايد و آن را هديۀ‬
‫مجلس شريف و محفل مُنیف‪ 4‬آن حائِ ُز‪ 1‬المَنزِلَینِ و نوّاب كامیاب خاقان‬
‫الخافقین‪ 6‬سلطان المشرقین جامع الفضیلتین الزال عماد مباني السلطنة و االقبال‬
‫بعزّ وجوده و نیاء قواعد النصفه و االجالل بطول بقائه سامیاً كند‪ .‬چون الفت طبع‬
‫شريفش به لغت فارسیه بیشتر از لغت عربیه است تحرير انموذج به لغت فارسیه‬
‫شد و چون به اين قصد مؤلف شده كه به مطالعه شريف اقدس اعلي ‪ -‬خلّد اهلل‬
‫ملکه‪ -‬مشرّف شود مسمّي به «دانشنامۀ شاهی» شده و چون اين رساله در طريقۀ‬
‫خاصّه‪ ،‬به منزلۀ كتاب فخر رازی‪ 1‬است در طريقۀ عامّه‪ ،‬مرتّب بر چهل فايدۀ شد‪:‬‬

‫‪ -1‬خاطرِ فاتر؛ هوشِ کند و کم ادراک‪ .‬بيان آن از باب تواضع و خاکساری است‪.‬‬
‫‪ -2‬أنموذج ‪ :‬نمونه‪ ،‬مختصر‪.‬‬
‫‪ -3‬غامض ‪ :‬دشوار‪ ،‬پيچيده‪ ،‬پوشيده‪.‬‬
‫‪ -4‬منیف ‪ :‬پاک‪ ،‬بزرگ‪ ،‬بلند مرتبه‪ ،‬واال‪.‬‬
‫‪ -5‬حائز ‪ :‬دارا‪ ،‬دربردارنده‪ ،‬جامع‪.‬‬
‫‪ -2‬خافقین ‪ :‬مشرق و مغرب‪ ،‬خاور و باختر‪.‬‬
‫ری طبرستانی رازی‪ ،‬معروف به فخر‬ ‫می بَكْ ِّ‬
‫ابوعبدال محمد بن عمر بن حسین بن حسن تَی ْ ِّ‬
‫هّ‬ ‫‪ -2‬امام‬
‫رازی (‪222-544‬ق) فقيه‪ ،‬متكلم‪ ،‬فيلسوف‪ ،‬مفسر و حكيم‪ .‬آثار بسياری در علوم نقلی و عقلی دارد‪.‬‬
‫ظاهراً کتاب مورد نظر مؤلف االربعین است خصوصاٌ که در سه جای کتاب (فايدههای ‪21 ،11‬و ‪)31‬‬
‫برای استناد به نظرات فخر رازی به آن ارجاع شده است‪.‬‬
 ‫‪67‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫فائدۀ اول ‪[ :‬در تقسيم افاضل به «اشراقيّين»‪ ،‬و «صوفيه متشرّعين»‪ ،‬و‬
‫«مشّائين»‪]...‬‬
‫پس بدان كه مطلب اعلي و مقصد اقصي معرفت خصوصیات مبدأ و معاد است‬
‫و تعبیر از اين معني در آيات كريمه به ايمان «باهللِ و بِالیَومِ اآلخِرِ»‪ 5‬شده و حديث‬
‫صلوات اهلل و سالمه علیه و علي اوالده الطاهرين‬
‫‪« :‬رَحِمَ اهللُ إمرَءً [أعَدَّ‬ ‫شريف امیر المؤمنین‬
‫لِنَفسِه و إستَعَدَّ لِرَمْسِه و] عَلِمَ مِن أينَ و في أينَ و إلى أينَ»‪ 0‬در اين معني وارد‬
‫شده و افاضل در تحصیل اين مقام چند فرقه شدهاند ‪:‬‬
‫فرقهای تحصیل اين مقام به «فکر و نظر» كردهاند‪ .‬پس طايفهای از اين فرقه‬
‫التزام اين كردهاند كه مخالف اصحاب وحي نگويند و ايشان را «متکلمین»‬
‫ميگويند‪ ،‬از اين جهت كه فنّ «كالم» تصنیف كردهاند از روی افکار عقلیه‪ .‬و در‬
‫فنّ كالم در مسئله «كالم ربّ العزه» تطويل كالم كردهاند و مذاهب مختلف پیش‬
‫گرفتهاند‪ .‬و طايفه ديگر اين التزام نکردهاند و ايشان را «حکماء مشّائین» ميگويند‪،‬‬
‫از اين جهت كه اوايل ايشان در ركاب ارسطو‪ 9‬كه وزير اسکندر‪ 5‬شده بود و تردد‬
‫به دولت خانه اسکندر ميكرد و در آن اثنا اخذ علوم از ارسطو ميكردند‪.‬‬

‫صالِحا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪« -1‬إ ِ َّن الَّذِین آمنوا والَّذِین هادوا والن َّصارى والصابِئِین من ءآمن ب ِ ه ِ‬
‫ال َوالْیَ ْو ِم اآلخرِ َو َعم َ‬
‫ل َ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ْ َ َ ّ‬ ‫َ َُ ْ َ‬
‫ند َربِّهِ ْم َوالَ َخ ْو ٌف َعلَیْهِ ْم َوالَ ُه ْم یَ ْح َزنُ َ‬‫ِ‬
‫ون»‪ .‬بقره‪.22 /‬‬ ‫فَل َُه ْم َأ ْج ُر ُه ْم ع َ‬
‫‪ -2‬خداوند رحمت کند آن کسی را که مقدمات [تعالی] نفس خود را محيا سازد و خويش را برای‬
‫[عالم] قبر آماده سازد و بداند که از کجا آمده است و در کجاست و به کجا خواهد رفت‪( .‬فيض‬
‫کاشانی‪ ،‬الوافي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،112‬و نيز بنگريد ‪ :‬مالصدرا‪ ،‬شرح أصول الكافي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪)521‬‬
‫‪ -3‬اَ َرسطو (به يونانی ‪ :‬آريستوتِلِس( (‪ ۳۲۲-۳۱۹‬ق‪.‬م) از مهمترين فيلسوفان يونان باستان‪.‬‬
‫شاگرد افالطون و پايهگذار فلسفۀ مشاء‪ .‬تاليفات وی در زمينهها و رشتههای گوناکون از جمله فيزيک‪،‬‬
‫متافيزيک‪ ،‬شعر‪ ،‬زيستشناسی‪ ،‬منطق‪ ،‬علم بيان‪ ،‬سياست‪ ،‬دولت و اخالق است‪.‬‬
 ‫‪68‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫و یک فرقه ديگر تحصیل اين مقام به «رياضت» كردهاند‪ .‬پس طايفهای از اين‬
‫فرقه التزام كردند كه مخالف اصحاب وحي نگويند و ايشان را «صوفیه متشرعین»‬
‫ميگويند و طايفهای ديگر التزام اين نکردند و ايشان را «حکماء اشراقیین»‬
‫ميگويند‪ .‬و افالطون‪ 0‬حکیم كه استاد ارسطو است تعلیم و تعلّم علوم به طريق‬
‫رياضت كردهاند‪.‬‬
‫فرقۀ سیّوم تحصیل اين مقام از روی «كالم اصحاب عصمت» كردهاند و التزام‬
‫اين كردهاند كه در هر مسئله كه ممکن باشد عادتاً كه عقل درو غلط كند متمسّك‬
‫به احاديث اصحاب عصمت گردند و ايشان را «اخباريین» ميگويند‪ .‬و اصحاب‬
‫ائمۀ طاهره ‪ ‬همگي اين طريق داشتهاند و ائمه ‪ ‬ايشان را نهي كرده بودند‬
‫از فنّ كالم و از فنّ اصول فقه كه از روی انظار‪ 9‬عقلیّه تدوين شده و همچنین از‬
‫فنّ فقه كه از روی استنباطات ظنّیه تدوين شده‪ ،‬از اين جهت كه عاصم از خطا‬
‫منحصر است در تمسّك كالم اصحاب عصمت‪ .‬و لهذا در فنون ثالثه تناقضات و‬
‫اختالفات بسیار واقع شده چنانچه مشاهد است و معلوم كه نقیضین حقّ نیستند‬
‫البته يکي از ايشان باطل است‪ .‬و تعلیم فنّ كالم و فنّ اصول فقه و فنّ فقه به‬
‫اصحاب خود كرداند و آن فنّ در كثیری از مسائل مخالفت دارد با فنوني كه عامّه‬

‫‪ -1‬اسكندر سوم مقدونیه (‪ ۳۲۳– ۳۱۵‬ق م) الكساندروس هو مگاس معروف به اسكندر کبير‪،‬‬
‫پادشاه مقدونيه‪ .‬متولد ‪ ۳۱۵‬ق‪.‬م در شهر پال ‪ .‬تا سن ‪ ۸۵‬سالگی تحت تعليم ارسطو قرار داشت‪ .‬پيش از‬
‫سیسالگی يكی از بزرگترين امپراتوریهای دنيای باستان را شكل داد که از دريای‬
‫يونان تا هيماليا گسترده بود‪.‬‬
‫‪ -2‬آريستوکلس ملقب به افالطون يا پالتون ( ‪ ۹۲۴/۹۲۱‬ـ ‪ ۳۹۴/۳۹۱‬ق‪.‬م) دوّمين فيلسوف از فيلسوفان‬
‫بزرگ سهگانه يونانی (سقراط‪ ،‬افالطون و ارسطو)‪ .‬افالطون نخستين فيلسوفی است که آثار مكتوب از‬
‫او به جا مانده است‪ .‬او را بزرگترين فيلسوف تاريخ دانسته اند‪.‬‬
‫‪ -3‬الف ‪ :‬انتظار‪.‬‬
 ‫‪69‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫تدوين آن كردهاند و اهل البیت فرمودهاند كه از فنون ثالثه عامّه آنچه حقّ است‬
‫از ما به ايشان رسیده و آنچه باطل است از اذهان ايشان صادر شده‪ .‬و طريق‬
‫اخباريین تا آخر زمان غیبت صغری كه به بعضي روايات هفتاد و سه و به بعضي‬
‫روايات هفتاد و چهار است شايع بوده میان افاضل امامیه‪ ،‬بلکه در اوايل غیبت‬
‫كبری شايع بوده و اصحاب ائمه ‪ ‬بعد از آنکه اخذ فنون ثالثه از اهل البیت‬
‫‪ ‬كردهاند تدوين آن در كتب كردهاند به امر ايشان تا در زمان غیبت كبری‬
‫شیعه اهل بیت در عقايد و اعمال رجوع به آن كنند‪.‬‬
‫و آن در كتب به طريق تواتر منتهي به متأخرين شده و كتاب «كافي» كه ثقة‬
‫االسالم محمد بن يعقوب كلیني قدّس اهلل سره‪ 5‬تألیف آن كرده مشتمل است بر‬
‫فنون ثالثه‪ .‬پس چون محمد بن احمد بن الجنید‪ 0‬العامل بالقیاس و حسن بن علي‬
‫بن ابي عقیل العمّاني‪ 9‬المتکلّم به ظهور رسیدند و تقیّه شديد بود و در زمان‬
‫ايشان و در مدارس و مساجد مدار تعلیم و تعلّم طريقۀ عامّه بود‪ ،‬مطالعۀ كتب‬
‫كالم و اصول عامّه كردند چون مهارت تمام در فنّ اصول فقه و فنّ كالم كه از‬

‫محمد بن یعقوب بن اسحاق رازی معروف به شیخ کلینی و ثقةاالسالم‬

‫ّ‬ ‫‪ -1‬شیخ ابوجعفر‬
‫کلینی (والدت در سال ‪ ۲۱۱‬هجری قمری) صاحب کتاب اصول الكافی ‪ -‬يكی از کتب اربعه‪ -‬و‬
‫مشهورترين فقيه و محدث شيعه در نيمۀ اول سدۀ چهارم قمری است‪ .‬کلينی در ‪ ۳۲۱‬قمری‪ ،‬مصادف با‬
‫آغاز غيبت کبری امام زمان ‪ ، ‬در سن ‪ ۴۵‬سالگی در بغداد درگذشت‪.‬‬
‫‪ -2‬ابن ُجنَیْدِ ا ِ ْسكافی‪ ،‬ابوعلی محمد بن احمد کاتب اسكافی(م‪183‬ق)‪ ،‬فقيه و متكلم امامی‬
‫سدهٔ چهارم هجری‪ .‬از خاندان بنی جنيد‪ ،‬که در اسكاف از نواحی نهروان‪ ،‬بين بغداد و واسط‪ ،‬رياست‬
‫داشتند‪ .‬فقها از ابن جنيد و ابن ابی عقيل به عنوان قديمين (دو فقيه دوران قديم) ياد میکنند‪.‬‬
‫‪ -3‬ابو علی حسین بن ابی عقیل‪ ،‬ملقب به حذا معروف به عمانی و ابن عقیل‪ ،‬از فقها و متكلمين‬
‫بزرگ سدۀ چهارم قمری اماميه‪ ،‬معاصر کلينی‪ ،‬و با واسطهای‪ ،‬از اساتيد شيخ مفيد به شمار میآيد‪ .‬او‬
‫نخستين کسی است که در ابتدای غيبت کبری‪ ،‬فقه را مهذب کرد و آنرا با قواعد اصوليه تطبيق نمود و‬
‫طريق اجتهاد و تطبيق احكام با ادله و اصول آنها را باز کرد‪.‬‬
 ‫‪71‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫ائمه ‪ ‬منقول شده نداشتند در بعضي از مباحث فنّ كالم و فنّ اصول فقه‬
‫موافقت با عامّه كردند و اختیار طريقۀ مركّبه از طريقۀ اخباريین و طريقۀ عامّه‬
‫رحمهاهلل‪5‬‬
‫از‬ ‫كردند و بناء اجتهادات فقهیّه بر آن نهادند و بعد از ايشان شیخ مفید‬
‫روی غفلت و حسن ظنّ به اين دو فاضل‪ ،‬موافقت ايشان كرده و در كالم و‬
‫اصول فقه سلوک طريقۀ مركّبه از طريقۀ عامّه و طريقۀ اخباريین كرد و از اين‬
‫جهت علمای امامیه منقسم شدند به اخباريین و اصولیین چنانکه علّامه حّلي‪ 0‬در‬
‫بحث خبر واحد از «نهايه» ذكر كرده است و در آخر «شرح مواقف»‪ 9‬و اوايل‬
‫‪1‬‬
‫كتاب «ملل و نحل»‪ 4‬نیز تصريح به آن شده‪ .‬و چون شیخ مفید استاد علم الهدی‬
‫و استاد رئیس الطائفه بود آن طريقه در میان افاضل امامیه شايع شده تا نوبت‬
‫علّامة المشارق و المغارب علّامۀ حّلي شد و چون تبحّر علّامۀ حّلي در علوم از‬
‫اين چند و ابن عقیل و شیخ مفید بیشتر بود ايشان طريقۀ مركّبه را در كتب كالمیه‬
‫و اصولیه بسط و رواج بیشتر دادند و در اجتهادات فقهیّه بنا بر آن طريقۀ مركبّه‬
‫نهادند‪ .‬و چون احاديث عامّه از بابت خبر واحد خالي از قرائن بود ايشان تقسیم‬

‫محمد بن نَعمان ملقب به شیخ ُمفید و معروف به ابن المعلّم (‪،)413-332‬‬

‫ّ‬ ‫محمد بن‬
‫ّ‬ ‫‪-1‬‬
‫فقيه و متكلم و از علمای برجستۀ شيعة سدة پنجم هجری قمری‪ ،‬استاد شيخ طوسی و سيد مرتضی‬
‫علمالهدی‪ .‬مكتب کالمی شيعه به دست وی به اوج کمال رسيد‪.‬‬
‫مطهر حلّی معروف به عالمه حلّی(‪ ،)629-926‬فقيه‬
‫‪ -2‬ابومنصور جمالالدین‪ ،‬حسن بن یوسف بن ّ‬
‫و متكلم بزرگ شيعی‪ ،‬صاحب تأليفات بسيار در فقه‪ ،‬اصول‪ ،‬کالم‪ ،‬منطق‪ ،‬فلسفه و رجال و غيره‪ .‬در فقه‬
‫شاگرد دايی خود محقّق حلی و در فلسفه و منطق شاگرد خواجه نصيرالدين طوسی بوده است‪.‬‬
‫‪ -3‬جرجانی‪ :‬شرح المواقف‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪« : 312‬و کانت مذهب ائمتهم حتی االماميه ‪»...‬‬
‫‪ -4‬شهرستانی‪ :‬الملل و النحل‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.113‬‬
‫‪ -5‬ابوالقاسم علی بن حسین بن موسی‪ ،‬مشهور به سید (شریف‪ ،‬شیخ) مرتضی علمالهدی(‪- ۳۱۱‬‬
‫‪۹۳۵‬ق)‪ ،‬از فقيهان برجستۀ شيعه‪ .‬او برادر سيد رضی‪ -‬گردآورنده نهجالبالغه‪ -‬و از شاگردان شيخ‬
‫مفيد و شيخ صدوق است‪.‬‬
 ‫‪70‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫رضي اهلل عنه‬

‫از‬ ‫احاديث كتب خود به اقسام اربعه مشهوره كرده بودند علّامه حلّي‬
‫روی غفلت احاديث كتب طايفه محقّه را به اقسام اربعه تقسیم كرد با آنکه علم‬
‫الهدی و رئیس الطائفه و ثقة االسالم و شیخنا الصدوق و غیرهم تصريح كردهاند‬
‫به اينکه اجماع طائفۀ محقّه بر صحت آن شده و بعد از علّامه حّلي شیخ شهید‬
‫رعايت طريقۀ او كرده و بناء تصانیف خود بر آن نهاده و بعد از ايشان سلطان‬
‫موافقت ايشان كرده‪ 5‬و العالم الربّاني الشهید الثاني‬ ‫رضي اهلل عنه‬
‫مدقّقین شیخ علي‬
‫رحمهاهلل نیز رعايت آن طريقه كرده‪ .‬تا آنکه نوبت به أعلم العلماء المتأخّرين في علم‬
‫الحديث و علم الرّجال و اورعهم استاد الکل في الکل میرزا محمّد استرآبادی‪ 0‬نَوَّرَ‬
‫اهللُ قَبْرَه رسید‪ .‬پس ايشان بعد از آنکه جمیع فنون احاديث را به فقیر تعلیم كردند‬
‫به فقیر اشاره كردند كه «احیای طريقۀ اخباريین بکن و شبهات كه معارضه با آن‬
‫طريقه دارد و رفع آن شبهات بکن‪ .‬مرا اين معني به خاطر ميگذشت لیکن ربّ‬
‫العزه تقدير كرده بود كه اين معني بر قلم تو جاری شود»‪.‬‬
‫پس فقیر بعد از آنکه جمیع علوم متعارفه را از اعظم علماء آن فنون اخذ كرده‬
‫بودم چندين سال در مدينۀ مشرّفه سر به گريبان فکر فرو ميبردم و تضرّع به‬

‫‪ -1‬علی بن عبد العالی معروف به محقق ثانی و محقّق کرکی جبل عاملی (م ‪ ۴۹۵‬قمری در نجف)‪ ،‬از‬
‫علمای بزرگ عصر صفوی بود که از جبل عامل به عراق مهاجرت کرد و سپس به دعوت شاه اسماعيل‬
‫صفوی برای تبليغ و ترويج تشيع‪ ،‬به ايران آمد‪ .‬شاه طهماسب او را به عنوان نايب امام زمان صاحب‬
‫حقيقی دولت خواند‪ .‬او يک مجتهد و اصولی بود‪ .‬از اوست ‪ :‬جامع المقاصد (شرح قواعد االحكام)‪،‬‬
‫منهج السداد‪ ،‬رسالۀ غيبت‪ ،‬رسالهای در اثبات رجعت و کتب و رسائل ديگر که به حدود ‪ ۴۸‬کتاب و‬
‫رساله میرسد‪.‬‬
‫‪ -2‬از عبارتی که در کتاب الفوائد المدنيه امين استرابادی [ص‪ ]۲۴۱‬آمده‪ ،‬چنين برمیآيد که او ظاهراً‬
‫در نوبت دوم اقامتش در شيراز (از حدود سال ‪۸۵۸۵‬ق) به مكه رفت و مدّتی در آنجا مقيم شد‪ .‬آخرين‬
‫استاد وی در فقه و حديث و رجال‪ ،‬ميرزا محمد استرآبادی‪ ،‬عالمِ مقيم مكه بوده و او در آنجا از اوايل‬
‫سال ‪۸۵۸۱‬ق تا حدود ‪ ۸۵‬سال نزد وی دانش آموخته است‪[ .‬ص‪۸۴‬و ‪]۸۱۱‬‬
 ‫‪72‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫درگاه ربّ العزه ميكردم و توسل به ارواح مقدّسۀ اصحاب ميجستم و مجدّداً‬
‫رجوع به احاديث و كتب عامّه و كتب خاصّه ميكردم از روی كمال تعمّق و‬
‫صلواتُ اهللِ‬
‫تأمل‪ .‬تا آنکه به توفیق ربّ العزه به بركت سیِّد المرسلین و ائمۀ طاهرين‬
‫به اشارۀ الزم اإلطاعه امتثال نموده و به تألیف «فوائد المدنية» موفق‬ ‫علیهم اجمعین‬

‫شدم و به مطالعۀ شريف ايشان مشرّف شد‪ .‬پس تحسین اين تألیف كردند و ثنا بر‬
‫مؤلفش گفتند رحمه اهلل تعالي‪.‬‬
‫اگر سائلي گويد كه الزم ميآيد كه جمع قلیلي از علماء و افاضل امامیه كه در‬
‫بعضي از مسائل اصولیین موافقت كردهاند فاسق باشند‪ ،‬جواب گوئیم كه الزم‬
‫نمي آيد از اين جهت كه اين مسئله از ضروريات دين است كه غافل از حکم اهلل‬
‫معذور است مادام غافالً‪ ،‬و معلوم است كه جمع قلیلي از افاضل متأخرين امامیه‬
‫كه طريقۀ مركّبه را پیش گرفتهاند غافل بودهاند از اينکه اين طريق جايز نیست‪.‬‬
‫و در میان جمیع اختالف بسیار در كتب كالمیه و اصول فقه و فتاوی فقهیه‬
‫واقع شده چنانچه مشاهد است‪ .‬و در میان اخباريین امامیه در مسائل اعتقاديه‬
‫كالمیه و اصول فقه نزد تحقیق اصالً خالفي نیست‪ .‬بلي‪ ،‬در مسائل فقهیّه بحث‬
‫اختالف احاديث اهل البیت ‪ ‬از ايشان اختالف واقع شده و حضرت‪ 5‬صادق‬
‫‪ ‬فرموده است كه احداث آن اختالف در میان ايشان من كردهام به اين طريق‬
‫كه فتاوی مختلفه بعضي از بابت آن حقّ و بعضي ديگر از ضرورت تقیّه به ايشان‬
‫تعلیم كردهام به اين قصد كه اين طريقه در حفظ ايشان از شرّ أعدا ادخل است‪ 0‬و‬

‫‪ -1‬ب ‪ :‬جناب‪.‬‬
‫‪ -2‬رک‪ :‬الفوائد المدنیة‪ ،‬ص‪.12‬‬
 ‫‪73‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫در كتاب «عدّه»‪ 0‬فرموده است كه في الحقیقه تناقض در‬ ‫قدّس سرّه‪5‬‬
‫رئیس الطائفه‬
‫احاديث اهل البیت ‪ ‬و در اقوال مختلفه اخباريین امامیه نیست از اين جهت‬
‫كه بعضي از فتاوی از بابت ضرورت تقیّه است و بعضي ديگر از بابت اخبار‪ 9‬و‬
‫بیان واقع و از جمله نعماء ربّ العزه نسبت به فرقۀ ناجیه اين است كه هر عمل‬
‫كه در زمان غلبه أعدا به احاديث وارده از بابت تقیّه كنند در ديوان ربّ العزه‬
‫مجزی است‪ .‬در اين فايدۀ اكتفا به اين مقدار كرديم تا سبب مالل نشود‪ .‬إن شاء‬
‫اهلل العزيز در اواخر اين رساله‪ 4‬بیان طريقۀ خاصّه و بیان طريقۀ عامّه بر وجه‬
‫تفصیل ميآيد‪.‬‬

‫فائدۀ دوم ‪[ :‬در تحقيق معنی نفس االمر و ذهن و خارج و وجود و‬
‫ثبوت و اشباه آن]‬
‫پس بدان ايّدک اهلل تعالي كه در میان قوم در تحقیق معني نفس االمر اختالف‬
‫‪1‬‬
‫بسیار واقع شده و رسائل طويله در اين باب تألیف كردهاند و تطويل بالطائل‬
‫كردهاند‪ .‬و حقّ اين است كه «نفس االمر‪ ،‬نفس شيء است»‪ ،‬از اين جهت كه امر‬

‫‪ -1‬ابوجعفر‪ ،‬محمد بن الحسن بن علی الطوسی (‪ 385‬ـ ‪ 422‬هجری قمری) از بزرگترين دانشمندان‬
‫اماميه از شاگردان شيخ مفيد و سيد مرتضی علم الهدی و استاد بيش از ‪ 322‬دانشمند شيعی‪ ،‬و تعداد‬
‫بیشماری از اهل سنت‪ .‬شيخ طوسی مؤسس طريقۀ اجتهاد مطلق و در علوم نقلی به «شيخ» مطلق و‬
‫«شيخ الطائفه» و «شيخ االماميه» معروف است‪ .‬دو کتاب از کتب اربعۀ شيعه ‪« :‬تهذیب االحكام» و‬
‫«االستبصار فیما الختلف من االخبار» از تأليفات و تصنيفات اوست‪ .‬همچنين از اوست‪ :‬عدة االصول‪،‬‬
‫نهایه‪ ،‬مبسوط و خالف‪.‬‬
‫‪ -2‬شيخ طوسی‪ :‬عدة االصول‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.142‬‬
‫‪ -3‬ب ‪ :‬اختيار‪.‬‬
‫‪ -4‬فايدۀ سی و ششم به بعد‪.‬‬
‫‪ -5‬تطویل بالطائل؛ به درازا کشاندن بیسود‪.‬‬
 ‫‪74‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اينجا به معني شيء است‪ .‬و معني اينکه «شيء موجود است در نفس االمر» اين‬
‫است كه وجود او منوط به فرض فارض و اعتبار معتبر نیست‪ .‬همچنان كه معني‬
‫كالم قوم در تعريف «جوهر» به اينکه «جوهر موجودی است كه قائم بنفس‬
‫باشد»‪ ،‬اين است كه قائم به غیر نباشد مثالً مالزمت میانۀ طلوع شمس و وجود‬
‫نهار محقّق‪ 5‬است در حدّ ذات خودش خواه فارضي موجود شود يا نه و خواه‬
‫فرض او كند يا نه‪ .‬و معني اينکه شيء موجود است در خارج‪ ،‬اين است كه‬
‫موجود است به وجود اصیل‪ .‬و معني وجود اصیل ميآيد إن شاء اهلل تعالي‪ .‬و‬
‫نفس االمر اعم است از خارج مطلقاً‪ .‬پس هر موجود در خارج‪ ،‬موجود است در‬
‫نفس االمر و عکس كلّیّه صادق نیست‪ .‬و نفس االمر اعم است از ذهن من وجه از‬
‫اين جهت كه كُنه ربّ العزه در نفس االمر موجود است و در ذهن موجود نیست‬
‫و ممکن است كه عقل اعتبار كند قضايای كاذبه را مثل زوجیت خمسه پس‬
‫زوجیت خمسه موجود است در ذهن نه در نفس االمر‪ ،‬و زوجیت خمسه و امثال‬
‫آن را «ذهني فرضي» ميگويند و زوجیت اربعه موجود است در ذهن و نفس‬
‫االمر و امثال آن را «ذهني حقیقي» ميخوانند‪ .‬و بیان ظروف ثالثه بدين نحو از‬
‫مختارات محقّقین است و بدان كه ظروف ثالثه بر يك نهج نیست از اين جهت‬
‫كه نفس االمر ظرف نسبت قضايا است و فرض ذهن‪ ،‬نه خارج و ذهن نفس‬
‫ظرف وجودند‪ 0‬و لهذا قوم تقسیم وجودی كه محمول است به خارجي و ذهني‬
‫كردهاند و نیز خارج و ذهن ظرف ثبوت محموالت ميشوند به اعتبار ديگر مغاير‬
‫اعتباری كه آن اعتبار نفس االمر است و فرض ذهني ظرف نسبت قضايا ميشود‪.‬‬

‫‪ -1‬ب ‪ :‬مستحقّ‪.‬‬
‫‪ -2‬ب ‪ :‬و فرض ذهنی نيز خارج و ذهن ظرف وجودند‪.‬‬
 ‫‪75‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫تحقيق معنی وجود‬

‫و اما وجود‪ ،‬پس جمعي كثیر از افاضل گمان كردهاند كه به معني «هستي» است‬
‫و حقّ نزد فقیر اين است كه اين صحیح نیست از جهت آنکه وجود از مصادر‬
‫متعدّيه است و هستي از مصادر الزمه است و مذهب حقّ اين است كه ثبوت و‬
‫تحقّق و حصول و تقرّر و هستي همگي يك معني دارند‪.‬‬
‫و حقّ اين است كه اين الفاظ حقيقةً در معدومات جاری نیست و تحقّق عدم‬
‫شيء در نفس االمر به معني عدم تحقّق وجود اوست در نفس االمر همچنان كه‬
‫معني تأثیر عدم علت در عدم معلول‪ ،‬عدم تأثیر وجود اوست در وجود معلول‪.‬‬
‫و حقّ اين است كه كه معدومات ال شيء محضند و در آن مرتبه بعضي از‬
‫بعضي امتیاز ندارند و امتیاز بعضي از معدومات از بعضي في نفسه گاهي حاصل‬
‫ميشود كه در مالحظه موجود شوند‪.‬‬
‫و حقّ اين است كه از برای وجود و ثبوت و تحقّق و تقرّر و حصول و كون و‬
‫هستي زياده بر اين معني كه تبادر به اذهان ميكند و مشترک است میان واجب و‬
‫ممکنات كُنهي ثابت نشده و عادت محقّقین حکماء و متکلّمین به اين جاری شده‬
‫كه در هر باب بحث كنند از اموری كه تحقّق ايشان ثابت شده و لهذا حصر‬
‫افالک در نه كرداند و حصر قوای درّاكه در ده كردهاند و حصر عناصر در چهار‬
‫كردهاند‪.‬‬
‫و حقّ اين است كه ثبوت ماهیّات و اشخاص فعلیه عین آن ماهیات و اشخاص‬
‫است‪.‬‬
‫و حقّ اين است كه معني تأثیر فاعل در مفعول اين است كه نفس ماهیّات و‬
‫نفس هويّات شخصیّه را از قوّت به فعل ميآورد‪ ،‬يعني ماهیّات و اشخاص را‬
‫ميكند و اين جعل را «جعل بسیط» ميگويند‪ .‬و جمعي از حکماء گمان بردهاند‬
 ‫‪76‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫كه معني تأثیر فاعل اين است كه ماهیّات و هويّات يعني اشخاص را متّصف به‬
‫وجود ميكند همچنان كه صبّاغ رنگ ثوب را رنگ ميكند و اين را «جعل‬
‫مركب» ميگويند‪ .‬و اين مذهب باطل است از اين جهت كه اثر تأثیر خارجي‬
‫ميبايد كه در خارج موجود باشد و هويّات يعني اشخاص در خارج موجودند نه‬
‫اتصاف به وجود و نه وجود و از اين جهت الزم ميآيد كه ماهیّات و اشخاص‬
‫قبل از وجود فعلیّت داشته باشند و اين باطل است‪ .‬و از جمعي از حکماء مشهور‬
‫است كه وجود ربّ العزه جَلّ جَاللُه و عَظُمَ شَأنُه عین ذات مقدّس اوست و‬
‫وجود ممکنات عین وجود ممکنات نیست‪ .‬و به خاطر فقیر ميرسد كه اين فرق‬
‫قول جمعي از حکمائي است كه گمان كردهاند كه معني تأثیر فاعل در مفعول اين‬
‫است كه ماهیّات و اشخاص را متّصف به وجود ميسازد و منکر جعل بسیط‬
‫شدهاند‪ .‬اما نزد محقّقین از حکماء و علمای اسالم كه ماهیّات و اشخاص ممکنه‬
‫را مجعول به جعل بسیط ميدانند‪ ،‬وجود و ثبوت ممکنات عین فعلیت ماهیّات و‬
‫فعلیت هويّات است به حسب ذهن و نفس االمر نه به حسب خارج‪ ،‬و نیز عین‬
‫ماهیّات و اشخاص ممکنات است به حسب خارج و نفس االمر نه به حسب‬
‫ذهن‪ .‬و معني اينکه عین ايشان است به حسب خارج و نفس االمر اين است كه‬
‫مجرّد ذاتي كه موجود است در خارج و در نفس االمر به حسب خارج و نفس‬
‫االمر صالحیت اين دارد كه وجود و ثبوت او از نفس االمر منتزع شود‪ .‬همچنان‬
‫كه معني اين كه وجود ربّ العزه و صفات ربّ العزه عین اوست اين است كه‬
‫ذات مقدّس صالحیت اين دارد كه اين معاني از او منتزع شوند و همچنان كه به‬
‫حسب تحلیل عقلي و تصوّر ذهني وجود و صفات مغاير ذات مقدّس ربّ‬
‫العزهاند‪ ،‬همچنین وجود خارجي مغاير ذات ممکنات است‪ .‬و اين مسئله نظیر آن‬
‫مسئله است كه در حکمت و كالم مقرر شده كه معني حمل اين است كه دو‬
 ‫‪77‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫شيء كه به حسب مفهوم مغايرند به حسب ذات در خارج متّحدند‪ .‬و بعد از اين‬
‫تحقیق خواهیم كرد إن شاء اهلل تعالي اين را كه معني تحقّق صفات انتزاعیه در‬
‫خارج اين است كه خارج ظرف ذاتي شود كه ذات صالحیت انتزاع صفات‬
‫انتزاعیه داشته باشد‪ .‬و آنکه فاضل دواني در حواشي شرح جديد تجريد تحقیق‬
‫اين مسئله به اين طريق كرده كه مجرّد ذات ربّ العزه صالحیت انتزاع و ثبوت‬
‫دارد و مجرّد شخص زيد مثالً صالحیت انتزاع وجود از او ندارد از اين جهت كه‬
‫جعل جاعل در جانب منشأ انتزاع مأخوذ است بنابر مذهب جمعي از حکماء كه‬
‫ممکنات را مجعول به جعل مركب ميدانند معقول است و بنابر مذهب محقّقین‬
‫از حکماء متکلّمین كه ممکنات را مجعول به جعل بسیط ميدانند معقول نیست‬
‫از اين جهت كه بنابر اين مذهب جعل جاعل منشأ انتزاع است جزء منشأ انتزاع يا‬
‫قید منشأ انتزاع نیست و منشأ انتزاع مجرّد ذات زيد است‪ .‬و اين مقدّمات نزد‬
‫اولوا االلباب واضح است‪.‬‬
‫و حقّ نزد فقیر اين است كه آن عبارتي كه از حکما منقول است «للمَوجودِ‬
‫اسوةٌ حسنةٌ بِسائر صفاته بل بسائر صفاته اسوةٌ حسنةٌ به» عین تحقیق است و اين‬
‫معني از احاديث اهل البیت ‪ ‬فهمیده ميشود و فقیر بیان آن در حواشي اصول‬
‫كتاب «كافي» كرده و معني آن عبارت اين است كه مجرّد ذات ربّ العزه همچنان‬
‫كه منشأ انتزاع وجود و ثبوت است همچنین منشأ انتزاع علم و عالم و قدرت و‬
‫قادر حیات و حيّ است‪ .‬پس تحقّق وجود و تحقّق صفات در حقّ ربّ العزه بر‬
‫يك نهج است اگر خواهي تحقّق صفات را اصل كن و قیاس تحقّق وجود بر آن‬
‫كن و اگر خواهي عکس آن كن‪ .‬و همچنان كه تحقّق علم و قدرت و حیات در‬
‫خارج است نه در مجرّد مالحظه ذهن همچنین تحقّق وجود در خارج است در‬
‫حقّ ربّ العزه و در حقّ ممکنات‪.‬‬
 ‫‪78‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫فائدۀ سوم ‪[ :‬در زیادت وجود بر ماهيت]‬

‫در كالم اهل البیت ‪ ‬تصريح به اين واقع شده كه ربّ العزه ماهیت و وجود‬
‫دارد‪ .‬و معلوم است كه مراد اين است كه هويّت شخصیت ربّ العزه مغاير مفهوم‬
‫وجود است همچنان كه هويّات شخصیه ممکنات مغاير مفهوم وجود است‪ .‬و‬
‫معلوم است كه تحقّق وجود در خارج مجرّد ذات منشأ انتزاع است و معني‬
‫عینیت همین است‪ .‬و إنْ شاءَ اهللُ تعالي تحقیق صفات عین ذات و صفات زائدۀ‬
‫بر ذات بعد از اين ميكنم‪ .‬و سالهاست كه به خاطر فقیر ميرسد اينکه كالم‬
‫سلطان المحقّقین در اوايل تجريد در بحث وجود اشاره است به اينکه تحقّق‬
‫وجود در خارج عین ذات موجود در خارج است يعني مجرّد ذات زيد مثالً در‬
‫خارج منشأ انتزاع وجود است و به حسب خارج زيادتي بر ذات زيد ندارد و مثل‬
‫زيادتي حرارت و برودت و عمي بر ذات موصوف در خارج بلکه زيادتي وجود‬
‫بر زيد به حسب مالحظۀ عقل است از اين جهت كه عقل تحلیل زيد ميكند به‬
‫ذات و وجود همچنان كه ذات مقدّس ربّ العزه منشأ انتزاع وجود است و نیز‬
‫منشأ انتزاع علم و عالم و قدرت و قادر و حیات و حيّ است و زيادتي وجود و‬
‫صفات بر ذات مقدس ربّ العزه به حسب تحلیل عقل و مالحظه ذهن است‬
‫يعني به حسب مالحظۀ عقل دو مفهومند ممتاز‪ ،‬احدهما في نفسه از ديگری‪ .‬و‬
‫شرّاح تجريد حمل اين كالم بر اين معني كردهاند كه اتّصاف زيد مثالً به وجود‬
‫خارجي در خارج نیست بلکه از توابع وجود ذهني زيد است و لهذا اعتراض‬
‫كردهاند به اين طريق كه چرا نتواند بود كه مثل عمي از صفات انتزاعیه خارجیه‬
‫باشد و فاضل دواني در مقام جواب شده و استدالل كرده بر اينکه اتّصاف زيد‬
‫مثالً به وجود خارجي در خارج نیست بلکه از توابع وجود ذهني زيد است و‬
 ‫‪79‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫حقّش اين است كه همچنان كه بديهي است كه اتصاف ربّ العزه به وجود‬
‫خارجي و به صفات در خارج است نه در ذهن بديهي است كه اتّصاف زيد نیز‬
‫به وجود خارجي در خارج است پس اين مطلب خالف بديهي است چنان كه‬
‫بیان خواهم كرد إنْ شاءَ اهللُ تعالي‪.‬‬

‫فایدۀ چهارم ‪[ :‬در معناي معقول ثانيه]‬

‫در تجريد در مواضع كثیره‬ ‫قدّس سرّه‪5‬‬
‫سلطان المحقّقین نصیر الملّة و الدّين‬
‫فرمودهاند كه وجود و ثبوت و وحدت و كثرت و علّیت و معلولیت و كلّیت و‬
‫جزئیت و جوهريت و عرضیت‪ ،‬از ثواني معقوالت است‪ .‬و كالم متأخرين در‬
‫تحقیق اين مقام مضطرب و از صوب صواب منحرف است‪ .‬و فاضل دواني‪ 0‬و‬
‫سیّد شیرازی‪ 9‬در حواشي جديد تجريد در مواضع كثیره تطويل كالم به قصد‬
‫تحقیق مقام كردهاند و حقّ اين است كه كالم اين دو محشّي بسیار از تحقیق دور‬
‫است بلکه از جمله خیاالت فاسد است‪ .‬و چون خیاالت سیّد شیرازی اصالً‬
‫موافق قواعد قوم نیست و از عقل و نقل دور است و فاضل دواني در توضیح‬

‫‪ -1‬محمد بن محمد بن حسن طوسی مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی (‪ ۱۴۴‬ـ‪۵۴۲‬ه‪.‬ق)‪ .‬کنيهاش‬
‫«ابوجعفر» و به القابی چون «نصرالدين»‪« ،‬محقق طوسی»‪« ،‬استاد البشر» و «خواجه» شهرت دارد‪.‬‬
‫نويسندۀ کتابها و رسالههای بسياری در علوم اخالق‪ ،‬منطق‪ ،‬فلسفه‪ ،‬کالم‪ ،‬رياضيات و نجوم است که از‬
‫ميان آنها میتوان به اخالق ناصری‪ ،‬اوصاف االشراف‪ ،‬اساس االقتباس‪ ،‬شرح االشارات‪ ،‬تجريد االعتقاد‪،‬‬
‫جامع الحساب و کتاب مشهور زيج ايلخانی و تذکرة فی علم الهيئة در علم نجوم اشاره نمود‪ .‬او‬
‫همچنين رصدخانه مراغه و نيز کتابخانه مراغه را با بيش از چهارصد هزار جلد کتاب بنا نهاد‪.‬‬
‫‪ -2‬عالمه جاللالدین محمد دوانی (‪ ۴۵۱ - 832‬قمری) حكيم‪ ،‬متكلم بزرگ اسالمی و دانشمند‬
‫بزرگ قرن نهم و عصر تيموريان‪ ،‬متولد دوان از توابع کازرون‪ ،‬مشهور به محقّق دوانی‪.‬‬
‫‪ -3‬مقصود میر غیاث الدین منصور دشتكی شیرازی است که در قسمتهای مختلف کتاب‪ ،‬وی را‬
‫همراه دوانی نام میبرد‪.‬‬
 ‫‪81‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫جهات فاسد آن كوتاهي نکرده در اين فوايد در مقام دفع آن نشديم و در مقام‬
‫دفع خیاالت فاسدۀ دواني شديم‪.‬‬
‫پس از جمله خیاالت فاسده فاضل دواني در اين مبحث اين است كه فرق كرده‬
‫است میانۀ خلط به وجود خارجي و اتّصاف به وجود خارجي‪ .‬و از آن جمله آن‬
‫است كه خیال كرده است كه زيد در خارج مخلوط است به وجود خارجي و‬
‫متّصف به او نیست و در ذهن متّصف است به وجود خارجي و مخلوط نیست‪.‬‬
‫و از آن جمله اين است كه خیال كرده است كه حقیقت تشخّص خلط ماهیت‬
‫نوعیت به نحوی از انحاء وجود‪ ،‬پس برو الزم ميآيد كه اصالً شخص زيد مثالً‬
‫در خیال در نیايد يا خلط به وجود خارجي در خیال باشد و هر دو خالف بديهه‬
‫است‪.‬‬
‫و از آن جمله اين است كه خیال كرده است كه وحدت و كثرت و علّیت و‬
‫معلولیت و نظاير آن عارض اشیاء در وجود ذهني ميشوند نه در وجود خارجي‬
‫و حمل كالم نصیر الملة و الدّين و ساير محقّقین بر اين معني كرده و نیز در‬
‫تحقیق نسبت میان دو تعريف كه قوم معقول ثاني را كردهاند خبطهای عجب كرده‬
‫و در مقام اين شده كه وحدت و كثرت و علّیت و معلولیت و وجود و اشباه آن‬
‫را به تعسّفات‪ 5‬و تکلّفات از عوارض مختصّه به وجود ذهني كند‪ .‬و بیان آن دو‬
‫تعريف و تحقیق نسبت میان ايشان بر وجهي كه خبطهای فاضل دواني معلوم‬
‫شود خواهیم كرد إن شاء اهلل تعالي‪.‬‬
‫و از جمله عجايب اين كه فاضل دواني اعتراف كرده است در حواشي شرح‬
‫جديد تجريد به چند مقدّمه كه مسلّمند نزد كلّ محقّقین بلکه نزد اولوا االلباب‬
‫بديهي الصحّهاند و از نتیجه آن مقدّمات غافل شده و نقیض آن نتیجه را تحقیق‬

‫تعسف ‪ :‬انحراف‪ ،‬کجروی‪ ،‬بيراههرفتن‪ ،‬بدون تأمل به کاری پرداختن‪.‬‬

‫‪ّ -1‬‬
 ‫‪80‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫گمان كرده؛ يکي از آن مقدّمات آنکه‪ ،‬وجود خارجي از نفس ذات زيد موجود در‬
‫خارج منتزع است نه از زيد موجود در ذهن‪ ،‬و ديگر آنکه تحقّق صفات انتزاعیه‬
‫و اتّصاف موصوف به ايشان و حصول تحقّق ايشان در نفس االمر ذات منشأ‬
‫انتزاع است وحده يا به انضمام قیدی از قیود‪ ،‬و ديگری آنکه هرگاه كه صالحیت‬
‫انتزاع صفت از توابع وجود خارجي موصوف باشد اتّصاف به آن صفت در خارج‬
‫است و هرگاه كه صالحیت انتزاعش از توابع وجود ذهني موصوف باشد اتّصاف‬
‫به آن صفت در ذهن است و هرگاه كه انتزاعش از توابع هر دو وجود باشد‬
‫اتّصاف به آن صفت در دو طرف است‪ .‬مثل زوجیت چهار كه هرگاه در خارج يا‬
‫در ذهن موجود شود ازو انتزاع زوجیت ميشود به حسب هر دو وجود‪ .‬معلوم‬
‫است كه نتیجۀ اين مقدمات اين است كه اتّصاف زيد به وجود خارجي در خارج‬
‫است و در ذهن نیست و فاضل دواني از اين نتیجه غافل شده و گمان كرده كه‬
‫تحقیق اين است كه اتّصاف زيد به وجود خارجي از توابع وجود ذهني زيد است‬
‫نه از توابع وجود خارجي زيد‪ .‬و دلیل ديگر به خاطر فاتر فقیر رسیده جهت‬
‫اينکه اتّصاف زيد مثالً به وجود خارجي در خارج است نه در ذهن و آن اين‬
‫است كه حقیقت وجود و ثبوت خارجي زيد همان فعلیت ذات زيد است در‬
‫خارج و معلوم است كه فعلیت ذات زيد در خارج محتاج به جعل جديدی غیر‬
‫جعل ذات زيد نیست‪ .‬پس معلوم شد كه اتّصاف زيد به وجود خارجي در خارج‬
‫است كه اگر در ذهن باشد محتاج به جعل جديد يعني جعل زيد در ذهن خواهد‬
‫بود و نیز انفکاک فعلیت شيء از آن شيء الزم ميآيد و اين دلیل نیز مثل دلیل‬
‫اول مفید قطع است در اذهان اولوا االلباب و مخاطبۀ فقیر با ايشان است‪.‬‬
‫و اگر خواهي كه در اين مباحث اطمینان حاصل كرده پس مالحظه كن اتّصاف‬
‫ربّ العزه را در خارج به وجود و صفاتي كه عین ذات مقدّس اوست در خارج و‬
 ‫‪82‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫از روی آن اين معني را كه اتّصاف زيد به وجود خارجي در خارج است در ذهن‬
‫خود منقّح كن و فاضل دواني احداث اين خیال كرده كه خلط زيد به وجود‬
‫خارجي در خارج است يعني موجوديت او با اوست و اين معني مانع است از‬
‫اينکه اتّصاف زيد به وجود خارجي در خارج باشد و از اين دقیقه غافل شده كه‬
‫اين معني مانع است از اينکه وجود از صفات زائده باشد مثل حرارت و برودت و‬
‫عمي و مانع نیست از اينکه از صفات خارجیه انتزاعیه باشد مثل وجود ربّ العزه‬
‫و صفات ربّ العزه مثل وحدت و كثرت و زوجیت‪ .‬بعد از تنزّل از اين مقام‬
‫ميگويیم كه همچنان كه اتّصاف ربّ العزه به وجود خارجي و به صفات در ذهن‬
‫خالف بديهیّت كلّ است همچنین اتّصاف زيد در ذهن به وجود خارجي نیز‬
‫خالف بديهه است‪ .‬پس نتیجه مقدّمۀ باطلۀ فاضل دواني اين ميشود كه زيد اصالً‬
‫اتّصاف به وجود خارجي نداشته باشد نه اينکه اتّصاف به او از توابع وجود ذهني‬
‫زيد باشد‪.‬‬
‫و ضابطۀ تحقیق مقام اين است كه صفات دو قسم است ‪ :‬يا عین ذات موصوف‬
‫است يا نه‪ .‬پس مراد به صفات عین ذات موصوف اين است كه مجرّد ذات‬
‫موصوف كافي باشد در انتزاع او يعني محتاج به ضمّ قیدی از قیود نباشد مثل‬
‫وحدت و كثرت و زوجیت و وجود ربّ العزه و صفات ربّ العزه و وجود‬
‫خارجي زيد‪ .‬و مراد به صفات غیر ذات موصوف اين است كه اينچنین نباشد و‬
‫آن دو قسم است كه يك قسم انتزاعي است مثل نسبت عمي [به] زيد و رزّاقیت‬
‫و مريديت نسبت به ربّ العزه‪ ،‬و يك قسم انتزاعیه است مثل حرارت و برودت‪.‬‬
‫پس صفات كه عین ذات موصوف است يعني تحقّق ايشان و اتّصاف به ايشان در‬
‫نفس االمر و خارج اين است كه ذاتي موجود شود كه صالحیت انتزاع اين‬
‫صفات ازو داشته باشد پس اتّصاف موصوف به ايشان محتاج به جعل نباشد اصالً‬
 ‫‪83‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اگر موصوف واجب باشد و محتاج به جعل ذات موصوف است نه به جعل‬
‫جديد اگر موصوف ممکن الوجود باشد و صفت عین ذات موصوف بلکه كلّ‬
‫صفات انتزاعیه وجود بغیرها دارد و وجود في نفسها ندارد و در حکمت و كالم‬
‫همچنین مقرّر شد و صفت انتزاعیه هم وجود بغیرها و هم وجود بنفسها دارد مثل‬
‫حمرت و حرارت‪ ،‬و صفت انتزاعیه كه عین ذات موصوف نیست مثل عمي‬
‫محتاج به جعل جديد نیست زيرا كه جعل موصوف با قیدی از قیود عدمیه يا‬
‫وجوديه در تحقّق او كافي است‪.‬‬
‫و فقیر را چند دلیل به خاطر رسیده جهت اينکه اين قسم از صفات انتزاعیه‬
‫محتاج به جعل جديدی نیست‪ .‬از جمله ادلّه اينکه اثر جعل ميبايد كه موجود في‬
‫نفسه باشد و صفت انتزاعیه اينچنین نیست از اين جهت كه حقیقت تحقّق او‬
‫صالحیت انتزاع اوست نه انتزاع بالفعل‪ .‬و از جمله ادلّه اينکه منشأ انتزاع او ذات‬
‫موصوف است با قید عدمي يا با قید وجودی و معلوم است كه بر تقدير اول‬
‫جعل موصوف كافي است از اين جهت كه تحقّق قید عدمي محتاج به عدم جعل‬
‫است مثل اعمي و معلوم است كه بر تقدير ثاني مجموع آن دو جعل كه با آن دو‬
‫جعل مجموع منشأ انتزاع تحقّق شده كافي است مثل اينکه انتزاع ميكنم از اراضي‬
‫كه تحت السماء است پس اراضي كه موصوف صفت تحتیت است جعل او با‬
‫جعل غیر كه سماء است كافي است در تحقّق صفت تحتیت و از اين مراتب‬
‫معلوم شد كه تحقّق معدومات فرع جعل نیست و تحقّق انتزاعیات واقعه در‬
‫خارج و نفس االمر فرع جعل جديد نیست و تحقّق اين مباحث بر اين نهج از‬
‫خواص اين رساله شريفه است‪.‬‬
‫و بعد اللتیّا و الّتي ميگوئیم كه التزام اينکه اتّصاف زيد به وجود خارجي از‬
‫توابع وجود ذهني زيد است خالف بديهه است و التزام اين كه موجوديت زيد‬
 ‫‪84‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫در خارج به اتصاف او به وجود خارجي نیست از خیاالت واهیه است و التزام‬
‫اينکه علّیت و معلولیت و وحدت و كثرت و اشباه آن از صفات مختصّ به وجود‬
‫ذهني است بعید از اذهان مستقیمه است و هیچ فرقي نزد اولوا االلباب میانۀ اينها‬
‫و میانۀ زوجیت اربعه و فرديت كه قوم اتفاق كردهاند بر اينکه اتصاف بر ايشان از‬
‫توابع هر دو وجود است‪ ،‬نیست‪.‬‬
‫تنبيه ‪:‬‬
‫منطق و حکمت و كالم بتوفیق اهلل الملك العلّام و به بركات افکار صحیحۀ‬
‫سلطان محقّقین نصیر الملّة و الدّين الطوسي و انظار مستقیمۀ علّامة المحقّقین‬
‫قطب الملّة و الدّين الرّازی‪ 5‬و به تحرير و تنقیح سیّد المحقّقین و سیّد المدقّقین‬
‫العلّامة الجرجاني‪ 0‬و توضیحات صاحب مواقف‪ 9‬و علّامه تفتازاني‪ 4‬و موالنا علي‬

‫‪ -1‬محمد بن محمد بویهای رازی ورامینی معروف به قطب الدین رازی (‪۴۵۵-۵۹۴‬ه‪.‬ق)‪.‬‬
‫شرح حكمت اشراق سهروردی و کتاب المحاکمات بین شرحی االشارات که داوری ميان شرح فخر‬
‫رازی و شرح خواجه نصيرالدين طوسی است از مهمترين آثار اوست‪.‬‬
‫‪ -2‬علی بن محمد بن علی گرگانی(‪ ۴۹۵‬گرگان – ‪ ۱۸۵‬ه‪.‬ق شيراز) معروف به میر سید شریف‪ .‬از‬
‫اوست‪ :‬رسالۀ کبری فی المنطق‪ ،‬رسالهای در مراتب وجود‪ ،‬حاشيه بر شرح مطالع‪ ،‬شرح مواقف‬
‫عضدالدين ايجی‪ ،‬رساله در صرف (مشهور به صرف مير)‪.‬‬
‫‪ -3‬عضدالدین ایجی عبدالرحمان بن احمد معروف به قاضی عضدالدین ایجی(‪.،)252-228/221‬‬
‫متكلم‪ ،‬اصولی‪ ،‬فقيه شافعی و نحوى‪ .‬از معاصران حافظ است که در ايج از توابع اصطهبانات متولد شد‪.‬‬
‫صوفی مشرب بود و شاگردان بسيارى داشت‪ ،‬شمسالدين کرمانی و سيفالدين ابهرى و سعدالدين‬
‫تفتازانی از شاگردان وى بودند‪ .‬کتاب مواقف او از مهمترين کتب کالمی اهل سنت به شمار میآيد‪.‬‬
‫عبدال هروی خراسانی‪ ،‬فقيه‪ ،‬متكلم‪ ،‬منطق دان و اديب قرن هشتم ‪.‬‬
‫هّ‬ ‫‪ -4‬سعدالدین مسعودبن عمربن‬
‫عبدال تفتازانی آمده است‪ .‬اهميت وی در گسترش و‬
‫هّ‬ ‫نام او در بيشتر تراجم مسعود بن عمر بن‬
‫اعتالی معارف و فرهنگ اسالمی در دوره پس از ويرانگريهای مغول به اندازهای است که مورخان‪ ،‬وی‬
‫را حد فاصلِ متقدمان و متأخران دانسته اند‪.‬‬
 ‫‪85‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫القوشچي الجرجاني‪ 5‬تنقیح تمام يافته بود‪ .‬پس چون نوبت تصنیف و تألیف به‬
‫اين دو مشکّك مستعجلِ متخاصمِ حريصْ در تخريب كالم قوم‪ ،‬به قصد تحصیل‬
‫جاه و شهرت در میانه عوام رسید‪ ،‬طَرْفِي از منطق و اكثر از حکمت و كالم را‬
‫حركتي قهقری به خالف صوب هدی دادند‪ .‬و فاضل دواني ميخواست كه به‬
‫وسیله ردّ كالم محقّقین رئیس محقّقین شود و در واقع افکار جديده او حکمي‬
‫واهي است چنانکه در اين رساله و در بعضي ديگر از فوائد مدنیّه‪ 0‬بیان كردهايم‪.‬‬
‫و چند چیز است كه نزد تحقیقْ تحصیل آن شبیه است به آنکه شخصي تفحّص‬
‫كند كاهداني به قصد تحصیل سوزني گمشده‪ .‬يکي از آن «فنّ معمّي»‪ ،‬ديگری‬
‫«كافیه ابن حاجب» در نحو‪ ،‬ديگری «شرح جامي»‪ ،‬ديگر «حواشي ديّنۀ دوانیّه» بر‬
‫شرح جديد تجريد و بر حواشي مطالع و بر تهذيب منطق‪ .‬و فقیر به قصد هدايت‬
‫‪4‬‬
‫خلق اظهار اين معاني كرد‪ .‬وَ اهللُ يَعصِمُنِي مِن النّاسِ‪ 9‬و النَسْناس‪.‬‬
‫و آنچه به خاطر فقیر ميرسد در تحقیق كالم سلطان المحقّقین اين است كه‬
‫معقول ثاني دو معني دارد به حسب اختالف قوم‪ .‬پس يك معني آن انسب است‬
‫به اغراض منطقیّین و ديگری انسب است به اغراض حکماء و متکلّمین‪ .‬پس‬
‫معني اوّل اين است كه عوارضي كه اتّصاف به ايشان از توابع وجود ذهني‬
‫موصوف باشد‪ ،‬مثل كلیّت كه اتّصاف انسان به او از توابع وجود انسان است در‬

‫‪-1‬عالءالدین علیبن محمد سمرقندی معروف به مال علی قوشچی(‪ ،)۱۱۳ - ۴۱۲‬دانشمند‪ ،‬متكلم‪،‬‬
‫رياضيدان و منجم ايرانی‪ ،‬از مشاهير علمای عامه و کالم و رياضيات‪ .‬او از فقهای حنبلی و از عالمان‬
‫بزرگ اهل سنّت در علم کالم بود‪.‬‬
‫‪ -2‬محمد أمين اإلسترآبادي‪ ،‬الفوائد المدنیة‪ ،‬ص‪.528‬‬
‫‪ -3‬اشاره به ‪ :‬مائده‪.22 ،‬‬
‫‪ -4‬نسناس ‪ :‬جانوری افسانهای شبيه به انسان که هيكلی ترسناک دارد؛ ديو مردم‪ ،‬غول؛ (عا‪ ).‬آدم بد‬
‫هيبت و بد جنس‪.‬‬
 ‫‪86‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫مالحظۀ عقل‪ ،‬و مثل اتّصاف حیوان ناطق به اينکه معرّف انسان است و اتّصاف‬
‫«العالم متغیّر» به اينکه قضیّه است و صغری است و اتّصاف «كلّ متغیّر حادث» به‬
‫اينکه قضیّه است و كبری است و اتّصاف «العالم حادث» كه نتیجه است‪ .‬و معني‬
‫دوّم صفتي كه تحقّق او منحصر باشد در عروض او موجود ديگر را‪ ،‬يعني تحقّق‬
‫او منحصر باشد در وجود لغیره‪ ،‬يعني وجود في نفسه نداشته باشد‪ .‬و توضیح اين‬
‫مقام كه مُزلَقۀ‪ 5‬اقدام فحول اعالم است اين است كه صفات دو قسم است ‪ :‬يك‬
‫قسم اين است كه همچنان كه وجود لغیره دارد‪ ،‬يعني ثبوت او از برای غیر و‬
‫اتّصاف غیر به او‪ ،‬وجود في نفسه نیز دارد مثل حرارت و حُمره‪ ،‬و اين قسم را‬
‫صفات حقیقیّه و صفات انضمامیّه و صفات زائده بر ذات موصوف و صفات غیر‬
‫انتزاعیه ميگويند‪ .‬و تحقّق اين قسم از صفات به اتفاق‪ ،‬محتاج به جعل جديد‬
‫است‪ ،‬يعني جعل موصوف در تحقّق او كافي نیست‪ .‬و يك قسم ديگر از صفات‬
‫اين است كه وجود في نفسه ندارد و وجود او منحصر است در وجود لغیره‪،‬‬
‫يعني ثبوت او از برای غیر‪ .‬و اين قسم را صفات غیر حقیقیّه و صفات انتزاعیّه‬
‫ميگويند‪ .‬و حقیقت تحقّق اين نحو از صفات اين است كه ذات موصوف وحده‬
‫يا به انضمام قیدی‪ ،‬قیدی وجودی يا قید عدمي‪ ،‬صالحیت انتزاع او داشته باشد‪.‬‬
‫پس تحقّق ايشان اين است كه ذاتي موجود شود كه صالحیت انتزاع ايشان داشته‬
‫باشد‪ ،‬خواه انتزاع به فعل آيد يا نه‪ .‬و قوم صفات انتزاعیّه را دو نحو تقسیم‬
‫كردهاند ‪ :‬يك بار چنین تقسیم كرده اند كه مجرّد ذات موصوف كافي است در‬
‫انتزاع او يا نه‪ .‬پس قسم اول را عین ذات گفتهاند به اين معني كه عین ذات‬
‫موصوف به تقییدی منشأ انتزاع اوست‪ ،‬و قسم دوم را زائد بر ذات‪ ،‬و قسم اول و‬
‫دوم در ممکنات و واجب تعالي ميباشند‪ .‬و در كالم اصحاب عصمت سالم اهلل‬

‫‪ُ -1‬مزلَقه ‪ :‬جای لغزيدن‪.‬‬

 ‫‪87‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫علیهم اجمعین صفات خالق اينچنین تقسیم شده كه يا صفات ذاتست يعني عین‬
‫ذاتست يا نه‪ .‬و بیان اين معاني إن شاء اهلل خواهیم كرد در فوايد آينده‪.‬‬
‫و سیّد محقّق جرجاني در شرح مواقف‪ 5‬ذكر كرده كه قاعدۀ مشهوره در كالم‬
‫قوم كه «ثبوت شيء از برای شيء فرع ثبوت مثبت له است»‪ ،‬اين معني دارد كه‬
‫عروض صفات زائده بر ذات فرع ثبوت ذاتست‪ .‬و يك بار چنین تقسیم كردهاند‬
‫كه انتزاع صفت يا از توابع وجود موصوف است در خارج و در ذهن‪ .‬مثل‬
‫وحدت و كثرت و زوجیّت و فرديّت و علیّت و معلولیّت و اين را «الزم ماهیت»‬
‫نام كردهاند‪ .‬و يا از توابع وجود خارجي موصوف‪ ،‬مثل عمي اين صفات را با‬
‫صفات موجوديّه در خارج‪« ،‬الزم وجود خارجي» نام كردهاند‪ .‬و يا از توابع وجود‬
‫ذهني است‪ ،‬و اين را «الزم وجود ذهني» نام كردهاند‪.‬‬
‫و معقوالت ثانیه چنانچه گذشت دو اطالق دارد‪ .‬و يك بار اطالقش كردهاند بر‬
‫صفات انتزاعیّه كه الزم وجود ذهني باشد‪ ،‬و از اين جهت تعريفش كردهاند به‬
‫اينکه «هي العَوارضُ المُختصّةِ بالوجودِ الذِهنيِّ»‪ 0.‬و يك بار اطالقش كردهاند بر‬
‫صفات انتزاعیه مطلقاً و از اين جهت در تعريفش گفته «اليعقل الّا عارضاً لمعقولٍ‬
‫آخر»‪ 9‬و نگفتهاند «ما ال يتحقّق الّا عارضاً لمتحقّق آخر» تا تنبیه كنند بر اينکه‬
‫تحقّق او محض صالحیّت انتزاع است‪ ،‬يعني وجود في نفسه ندارد‪ .‬پس معلوم‬
‫شد كه معني دوم اعمّ مطلق است از معني اول‪ .‬و فاضل دواني گمان كرده است‬

‫‪ -1‬جرجانی ‪ :‬شرح المواقف‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،133‬المقصد الثالث‪.‬‬

‫‪ -2‬مالحظه کنيد‪ :‬آقا جمال خوانسارى ‪ :‬الحاشیة علي حاشیة الخفري‪ ،‬ص‪)52( ،332‬؛ و محمد جعفر‬
‫استر آبادى ‪ :‬البراهین القاطعة‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،224‬المسألة الثانية‪.‬‬
‫‪ -3‬مالحظه کنيد ‪ :‬نور الدين عبد الرحمن جامی ‪ :‬الدرة الفاخرة‪ ،‬ص‪ ،145‬و فياض الهيجی ‪ :‬شوارق‬
‫االلهام‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،22‬المسئلة ‪15‬؛ و محمد جعفر استر آبادى ‪ :‬البراهین القاطعة‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،121‬المسألة‬
‫‪.15‬‬
 ‫‪88‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫كه معقول ثاني يك معني دارد بحسب اصطالح و چون تصور تعريف دويّم كما‬
‫ينبغي نکرده‪ ،‬نسبت میان تعريفین به غیر آنچه مذكور شد گفته و اعتراضات بر‬
‫تعريف ثاني كرده از اين جهت كه منطبق بر تعريف اول نیست‪ .‬و حقّش اين‬
‫است كه خبطهای عظیم از او در اين مباحث واقع شده و به آنچه ما تحقیق‬
‫كرديم جمیع اعتراضات از قوم رفع شد و معني كالم قوم واضح شد‪ .‬و در فنّ‬
‫آداب مقرر شده كه كالم غیر را حمل بايد كرد بر معني كه صحیح باشد به قدر‬
‫‪5‬‬
‫امکان‪« .‬ذلك فضلُ اهللِ يؤتیه مَن يشاء»‪.‬‬

‫فایدۀ پنجم ‪[ :‬در جزئی و کلّی]‬

‫منطقیّین آنچه ممکن است كه دانسته شود به كُنه يا توجه‪ ،‬چنین قسمت‬
‫كردهاند كه ‪ :‬يا ذات او في نفسه متعیّن است به تعیّني كه نفس آن تعیّن مانع است‬
‫از صدق او بر كثیرين‪ ،‬مثل زيد‪ .‬يا آنکه في نفسه متعیّن به اين نحو تعیّن نیست‪،‬‬
‫مثل انسان‪ .‬پس اول را «جزء حقیقي و شخصي» نام كردهاند و دويّم را «كلّي»‪.‬‬

‫فایدۀ ششم ‪[ :‬در کلی طبيعی]‬

‫شکي در اين نیست كه بر شخصي مثل زيد چند كلّي صادق است مثل انسان و‬
‫حیوان و عالم و عاقل و كاتب و منشي و شاعر‪ ،‬بالفعل و بالقوّه‪ .‬و نیز شکي‬
‫نیست كه بعضي از اين كلّیات از زيد منفك نميشود و بعضي منفك ميشود‪ .‬و‬
‫نیز شکي نیست در اينکه آن بعض كه منفك ميشود دو قسم است ‪ :‬در يك قسم‬
‫فعلي از افعال زيد يا صفتي از صفات زيد دخل دارد‪ ،‬مثل كاتب و عالم‪ ،‬و در‬
‫قسم ديگر دخل ندارد‪ ،‬مثل حیوان و انسان‪ .‬پس قوم اختالف كردهاند در اينکه‬

‫‪ -1‬جمعه‪.4 /‬‬
 ‫‪89‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اين قسم كه افعال زيد و صفات زيد را در او دخل نیست‪ ،‬خارج است از ماهیّت‬
‫زيد و ماهیّت زيد مجرّد از هويّت شخصیّه است همچنان كه ماهیّت ربّ العزه‬
‫مجرد از هويّت شخصیّه است و جمیع كلّیات خارج است از ماهیّت آن ذات‬
‫مقدّس جَلّ جَاللُه و عَظُم شَأنُه‪ .‬يا آنکه خارج از ماهیّت زيد نیست‪ .‬پس مختار‬
‫جمعي از قدما كه قائل به وجود خارجي معقوالت اضافیّه نیز شدهاند‪ ،‬ثاني است‬
‫و اين طايفه را «مثبتین كلّي طبیعي» ميگويند‪ .‬و چون دلیل اين طايفه بر اين‬
‫مدعي مردود است و منبّهات جهت اينکه كلّي در خارج موجود نیست و تحقّق‬
‫كلّیات محض‪ ،‬اين است كه اشخاص (كه) صالحیت انتزاع ايشان دارند بسیار‬
‫است‪ .‬علّامة المحقّقین قطب الملّة و الدّين الرّازی ردّ اين مذهب كرده و چون‬
‫همّت محقّق سیّد جرجاني در جمیع مباحث عقلیه مصروف بر نقد كالم قوم‬
‫است نه بر اعتراضات و اختراعات فاسده و عادت او جاری شده بود به اينکه‬
‫استعجال در تحقیق مباحث تابع نکند و بعد از افکار كثیره اختیار آنچه صواب‬
‫است از مذاهب مختلفه بکند‪ ،‬بنابراين در اين مبحث و ساير مباحث تابع‬
‫مختارات علّامة المحقّقین نصیر الملّة و الدّين الرّازی ‪Error! Bookmark not‬‬
‫‪ defined.‬شده تأيید مختارات او كرده‪ .‬و چون بنای حواشي فاضل دواني و سیّد‬
‫شیرازی بر استعجال در مباحث است و طبع ايشان اعتراض بر محقّقین سلف‬
‫است در كثیری از مباحث از آنچه سلطان المحقّقین نصیر الملّة و الدّين با علّامة‬
‫المحقّقین قطب الملّة و الدّين الرّازی نقد كردهاند در میان مذاهب مختلفه و‬
‫صاحب مواقف و علّامه تفتازاني و سیّد محقّق جرجاني و موالنا علي قوشچي‬
‫تابع ايشان شدهاند و تأيیدات جهت ايشان ذكر كردهاند‪ ،‬حركت قهقرا به صوب‬
‫ضدّ صواب كردهاند‪.‬‬
 ‫‪91‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫و ملخّص دلیل قوم بر اين مطلب واضح است و جواب اين است كه اگر مراد‬
‫از «هذا الحیوان» ذات زيد است مثالً‪ ،‬پس ميگوئیم النسلّم كه حیوان جزء او‬
‫باشد‪ ،‬و اگر مراد نفس اين مفهوم است النسلّم كه اين موجود در خارج باشد‪ .‬و‬
‫به خاطر فقیر ميرسد كه در اين دلیل ردّ به جهالت شده از اين جهت كه تا حال‬
‫مفهوم كلّي به ظهور نرسیده كه ذات شخص خارجي باشد و لهذا مثبتین كلّي‬
‫طبیعي اعتراف كردهاند به اينکه امثله كه جهت نوع و جنس و فصل ذكر كردهايم‬
‫‪5‬‬
‫عرضیّاتند و اطالع بر ذاتیّات اشخاص خارجیّه متعسّر بلکه متعذّر است‪.‬‬
‫از جمله منبّهاتي كه كلّي طبیعي در خارج موجود نیست اين است كه اثر فاعل‬
‫نفس هويّت خارجیّه است‪ ،‬پس حقیقت تأثیر جعل هويّت خارجیّه باشد به جعل‬
‫بسیط و حقیقت وجود نفس فعلیّت هويّت خارجیّه باشد و معلوم است كه امتیاز‬
‫بعض افراد فعلیّت از بعض به سبب امتیاز ما أضیف الیه است‪ .‬پس نتواند بود كه‬
‫وجود هويّت شخصیّه عین وجود نوع و جنس و فصل باشد‪.‬‬
‫و از جمله منبّهات اين است كه عارض واحد بالشّخص چون معروضات‬
‫مختلف المهیّه داشته باشد؟!‬
‫و از جمله منبّهات اين است كه مثبتین كلّي طبیعي اختالف كردهاند در ذات‬
‫زيد بعضي گفته اند مركّب است از ماهیّت نوعیّه و از هويّت شخصیه موجوده در‬
‫خارج كه تعیین ذات او مانع است از صدق زيد بر كثیرين‪ ،‬و بعضي گفتهاند كه‬
‫ذات زيد مجرّد انسان است و امتیاز او از اشخاص ديگر به سبب عوارض‬
‫خارجیّه است و بعضي گفتهاند كه امتیاز او از اشخاص ديگر به نحو وجود‬
‫اوست‪ .‬و اين مذهب اخیر مختار فاضل دواني است و فاضل دواني و غیره ابطال‬
‫مذهبَین اوّلین كردهاند‪ .‬و حق اين است كه مذهب سیّوم نیز باطل است‪ .‬پس‬

‫‪ -1‬ابن سينا‪ :‬کتاب الحدود‪ ،‬ص‪.22‬‬

 ‫‪90‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫نتیجه اين مقدّمات اين ميشود كه زيد مجرّد هويّت شخصیّه باشد و جمیع‬
‫كلّیات خارج از ماهیّت او باشند‪.‬‬
‫و وجوه بطالن مذهب سیّوم بسیار است بعضي از آن مذكور ميشود ‪ :‬اول آنکه‬
‫امتیاز فعلیّت هويّات بعضي از بعضي به سبب امتیاز ما أضیف الیه است‪ .‬پس اگر‬
‫امتیاز بعضي از بعضي به سبب امتیاز فعلیّت باشد‪ ،‬دور الزم ميآيد‪ .‬دویّم آنکه‬
‫ضرورت قاضي است به اينکه امور انتزاعیه سبب امتیاز اشخاص موجوده در‬
‫خارج نميشوند‪ .‬سیّوم آنکه بديهیّه ميدانیم كه ذات زيد كه موصوف نحو وجود‬
‫است امتیاز في نفسه از ذات عمرو دارد‪ ،‬قطع نظر از نحو وجود‪ .‬چهارم آنکه‬
‫امور انتزاعیّه تا به شخص موجودی مقیّد نشوند تعیّن شخصي ايشان را حاصل‬
‫نميشود‪.‬‬
‫پس معلوم شد كه موجود خارجي منحصر است در هويّات شخصیّه و نفس آن‬
‫هويّات مانع است از صدق بر كثیرين و جمیع كلّیات از آن هويّات منتزعند و‬
‫وجود لغیره دارند نه وجود في نفسه مثل ربّ العزه جلّ جالله عظم شأنه‪ .‬و اين‬
‫مختار علّامة المحقّقین قطب الملّة و الدّين الرّازی است و ساير محقّقین مثل‬
‫صاحب مواقف و علّامه تفتازاني و سیّد محقّق جرجاني تابع ايشان شدهاند‪ .‬و بعد‬
‫از اين مراتب فاضل دواني و سیّد شیرازی حركت قهقرا كردهاند و مذهب مردود‬
‫قدما را واپس آورده اند‪ .‬و فاضل دواني گمان كرده است كه ذاتیّات و عرضیّات‬
‫همگي موجودند به وجود فرد حقیقتاً‪ .‬و مذهب سیّد شیرازی مردود است از اين‬
‫جهت كه بعضي از عرضیّات‪ ،‬عدم‪ ،‬جزء مفهوم اوست مثل عمي‪ ،‬پس نتواند بود‬
‫كه حقیقت موجود خارجي باشد‪ .‬و معلوم است كه فرق میان اشباه عمي و ساير‬
‫عرضیات كردن در اينکه عمي حقیقتاً موجود نیست و باقي حقیقتاً موجودند‪،‬‬
‫تحکم است‪ .‬و حقّ نزد فقیر اين است كه ذاتیّات و عرضیّات همگي موجودند به‬
 ‫‪92‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫وجود لغیره حقیقتاً و اصالً موجود نیستند به وجود في نفسه‪ .‬اما دلیل بر اوّل پس‬
‫اين است كه فرد صالحیت انتزاع ايشان از او دارد‪ .‬و اما دلیل بر ثاني پس مذكور‬
‫شد سابقاً‪ .‬و از اين تحقیق معلوم شد كه وجود لغیره دو قسم است يکي به طريق‬
‫حمل بر غیر است و يکي به طريق اتّصاف غیر است‪ .‬و مذهب فاضل دواني نیز‬
‫باطل باشد به آنچه ما تحقیق كرديم‪.‬‬

‫فایدۀ هفتم ‪[ :‬در اجتماع ترکّب از جنس و فصل با ترکّب از ماده و‬

‫صورت خارجيّه]‬
‫بدانکه قوم در مسئلۀ اجتماع تركّب از جنس و فصل با تركّب از ماده و صورت‬
‫خارجیّه‪ ،‬سه فرقه شدهاند ‪ :‬يك فرقه گفتهاند كه هر شخصي كه جنس و فصل‬
‫دارد به ازاء ايشان ماده و صورت در خارج دارد‪ .‬و فاضل دواني اختیار اين كرده‬
‫اند كه هر شخصي كه جنس و فصل دارد ماده و صورت در خارج ندارد‪ .‬و يك‬
‫فرقه گفته اند كه جنس و فصل با تركّب از ماده و صورت جمع ميشود و با‬
‫بساطت نیز جمع ميشود‪ .‬و حقّ اين است كه خالف در اين مسئله راجع به اين‬
‫ميشود كه (تحقّق جنس و فصل در ضمن نوع آيا فرع تحقّق ايشان است در‬
‫ضمن ماده و صورت اوالً يا فرع نیست؟ و مذهب ثالث به اين راجع ميشود‬
‫كه)‪ 5‬فرع نیست‪ .‬پس در اين مسئله نزد تحقیق دو قول باشد و ماده و صورت‬
‫خارجیّه كه به ازاء جنس و فصل نباشند هیچ احدی انکار ايشان نميكند‪ .‬و نزد‬
‫فقیر مذهب فاضل دواني باطل است از چند وجه ‪:‬‬
‫اول آنکه الزم ميآيد كه مجردات جنس و فصل نداشته باشند اصالً و حال‬
‫آنکه ما بديهیّه ميدانیم كه همچنانکه عقل حکم ميكند به تحقیق ذاتي مشترک‬

‫‪ -1‬نسخۀ د‪.‬‬
 ‫‪93‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫میان زيد و عمرو‪( ،‬همچنین) حکم به تحقیق ذاتي مشترک میان (نفس ناطقه زيد‬
‫و) نفس ناطقه عمرو و ساير مجرّدات ميكند‪.‬‬
‫دویم آنکه الزم ميآيد هر شخصي كه جنس و فصل داشته باشد در او هر يك‬
‫از جنس و فصل دو بار موجود شده باشد‪ ،‬يکبار در ضمن (به شرط ال و يکبار)‬
‫بشرط شيء‪ ،‬و التزام اين معني از خیاالت فاسده است‪.‬‬
‫سیوم آنکه الزم ميآيد حیوان مثالً بر مجموع نفس ناطقه و بدن محمول شود و‬
‫اين خالف بديهیّه است‪.‬‬
‫چهارم آنکه اين مذهب مبني است بر وجود كلي طبیعي در خارج‪ ،‬و آن باطل‬
‫‪5‬‬
‫است چنانکه گذشت‪.‬‬

‫فایدۀ هشتم ‪[ :‬در تعریف مفردات به مشتقات]‬

‫شارح مطالع‪ 0‬در اوايل شرح مطالع نقل كرده از بعضي منطقیین كه تعريف به‬
‫مفردات البته به مشتقات است و مشتق خواه فصل باشد و خواه خاصّه معنياش‬
‫مركّب از ذات و حدث و نسبت حدث به ذات‪ .‬و سیّد محقّقین جرجاني در‬
‫حاشیۀ مطالع تحقیق كرده است كه‪ ،‬فصل ماهیّات موجوده در خارج نميتواند‬
‫بود كه مشتق باشد از ذاتٌ ما و ماخذ اشتقاق‪ ،‬والّا الزم ميآيد كه عرض عام جزء‬
‫فصل باشد‪ .‬و فاضل دواني و سیّد شیرازی گمان كرده اند كه غرض سیّد‬
‫جرجاني بیان اين است كه قوم تفسیر ناطق مثالً به اين كردهاند كه «ذاتٌ له‬
‫النُطق» و اين تفسیر خوب نیست به واسطۀ آنکه ذاتٌ ما جزء معني مشتقات‬
‫نیست‪ .‬و بعد از اين سیّد شیرازی (اعتراض بر سیّد جرجاني كرده به اينکه)‬

‫‪ -1‬فايدۀ ششم‪.‬‬
‫‪ -2‬قطب الدين رازی‪ :‬شرح مطالع االنوار فی المنطق‪ ،‬ص‪ ،11‬الفصل االول‪.‬‬
 ‫‪94‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫(گمان كرده) ذات جزء معني مشتق است و مأخوذ است در معني مشتق نه به‬
‫عنوان عام و نه بعنوان خاص و فاضل دواني جواب داده است كه اين خالف‬
‫بديهیّه است و حقّ در اين مقام با فاضل دواني است از اين جهه كه ذات بر‬
‫تقديری كه جزء معني مشتق باشد البته يا بعنوان عام خواهد بود يا به عنوان‬
‫خاص و فاضل دواني ميگفته كه سیّد محقّقین جرجاني تخريب معني كه قوم‬
‫جهت مشتقات گفتهاند كرده و بیان معني صحیح نکرده پس ما بايد كه بیان آن‬
‫بکنیم و تحقیق آنست كه معني مشتقات مثل أبیض ال بشرط ماخذ اشتقاق است‬
‫و گفته است كه در «ثوبٌ أبیض» مثالً معني أبیض سه فرد دارد ‪ :‬يکي بیاض‬
‫بشرط ال أبیض است و يکي ثوب كه معروض بیاض است و يکي مجموع ثوب‬
‫و بیاض كه بشرط شي أبیض است‪ .‬و گمان او اين است كه اين تحقیق از بابت‬
‫«ذلك فضل اهلل يؤتیه من يشاء» است و بنابراين خیال تخطئۀ جمیع علما و‬
‫حکمای عربیّت در تفسیر مشتق كرده و بخاطر فقیر ميرسد كه هیچ يك از اين‬
‫دو فاضل متوجّه مقصود سیّد محقق جرجاني نشدهاند‪ .‬و مقصود سیّد محقّق اين‬
‫است كه فصل موجودات خارجیّه نميتواند بود كه مشتق باشد و مركب باشد از‬
‫ذات و حدث‪ .‬و غرض او اعتراض بر تفسیری كه قوم مشتقّات را كردهاند نیست‪.‬‬
‫و نیز بخاطر فقیر ميرسد كه آنچه فاضل دواني ذكر كرده است جهت تحقیق‬
‫معني مشتق باطل است از چند وجه ‪ :‬وجه اول آنکه معني كه حکماء و علمای‬
‫عربیّت گفتهاند از جهت مشتقّات از لفظ مشتقات تبادر به اذهان ميكند و تبادر‬
‫اقوی امارات حقیقیّه است چنانچه در كتب اصول فقه مقرر شده‪ .‬وجه دویّم آنکه‬
‫التزام اينکه هر موضعي كه مشتق متحقّق باشد البته ناچار است كه سه فرد داشته‬
‫باشد بعید است از انصاف‪ .‬وجه سیّوم آنکه حمل أبیض بر بیاض بعید است از‬
‫طبع‪ .‬وجه چهارم آنکه حمل أبیض بر مجموع ثوب و بیاض نیز بعید است از‬
 ‫‪95‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اذهان مستقیمه‪ .‬وجه پنجم آنکه التزام اينکه أبیض در اين مثال دو جا موجود‬
‫است حقیقتاً و يك جا مجازً به اين طريق كه بوجود بیاض موجود است حقیقتاً و‬
‫بوجود مجموع ثوب بیاض نیز موجود است حقیقتاً و بوجود ثوب موجود است‬
‫مجازاً بعید است از انصاف‪ .‬وجه ششم آنکه اين احتمال كه بیاض بشرط ال است‬
‫و ال بشرط او محمول بر ذات زيد ميشود خیالي است دور از طبع [و] بيدلیل‪.‬‬
‫وجه هفتم آنکه آن ال بشرط معني أبیض است خیالي است واهي‪ .‬وجه هشتم‬
‫آنکه معلوم است كه مشتقات همگي موضوعند بوضع نوعي و وضع ايشان بر‬
‫يك نهج است و فرق میانه اسم فاعل و اسم مفعول به اين است كه در اسم فاعل‬
‫قیام معتبر است و در اسم مفعول تعلّق‪ ،‬پس اگر خیالي كه مشکك دواني كرده‬
‫است در تحقیق معني مشتقّات مستند و صحیح باشد الزم ميآيد كه در اسم‬
‫مفعول نیز جاری باشد و معلوم است كه جاری نیست‪.‬‬

‫فایدۀ نهم ‪[ :‬در علم به حقيقت شیء]‬

‫مذهب قدما و قطب الملّة و الدّين الرّازی و سیّد شیرازی و صاحب مواقف و‬
‫علّامه تفتازاني و سیّد محقّق جرجاني‪ ،‬اين است كه علم به شيء حقیقتاً دو قسم‬
‫است ‪ :‬يکي علم به كُنه آن شيء و يکي علم به آن شيء به وجه‪ .‬و فاضل دواني‬
‫و سیّد شیرازی چون میل اعتراض بر قوم و اختراع بسیار داشتند ردّ مذهب قوم‬
‫در اين مقام نیز كرده اند و خیال كرده اند كه علم بشيء حقیقتاً منحصر است در‬
‫علم بکُنه او و گفته اند كه علم بشيء بوجه حقیقتاً علم بوجه است و ذوالوجه‬
‫حقیقتاً معلوم نیست ‪.‬‬
 ‫‪96‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫دلیل ايشان بر اين خیال باطل آنکه وجه حقیقتاً موجود شده در ذهن و ذوالوجه‬
‫حقیقتاً نشده و علم حقیقي بوجود حقیقي ذهني نميشود‪ .‬و بخاطر فقیر ميرسد‬
‫كه خیال اين دو باطل است از چند وجه ‪.‬‬
‫وجه اول آنکه‪ ،‬احاديث صريح است در اينکه صانع عالم معلوم بندگان باشد‬
‫ولکن بوجوه و اعتبارات نه بکُنه‪ 5.‬وجه دویم آنکه‪ ،‬الزم ميآيد كه بندگان‬
‫حقیقتاً اقرار بذات مقدّس ربّ العزّه نکرده باشند بلکه اقرار بوجهي از وجوه او‬
‫كرده باشند و معلوم است كه همچنانکه اقرار به مجرّد اسم كافي نیست اقرار به‬
‫مجرّد وجوه و اعتبارات كافي نیست‪ .‬وجه سیوم آنکه جمیع وجوه و اعتبارات‬
‫ربّ العزّه كلماتند پس الزم ميآيد كه حقیقت توحید حصر الوهیّت باشد در‬
‫معني كلي نه در ذات شخصي ربّ العزّه ‪ .‬وجه چهارم آنکه مقرر شده در‬
‫احاديث و در كتب معتبره قوم كه لفظ «اهلل» از اعالم شخصي است‪ .‬و بنا بر خیال‬
‫اين دو الزم ميآيد كه اصحاب عصمت ‪ ‬و غیرهم معني اين لفظ شريف را‬
‫نفهمیده اند به هیچ وجه من الوجوه و استعمال اين لفظ كه در مخاطبات خود‬
‫كرده باشند از باب ردّ جهالت باشد‪ .‬وجه پنجم آنکه الزم ميآيد كه كسب‬

‫‪ -1‬اين مضمون که خدا را نمیتوان به تمامه شناخت اما میتوان به معرفتی از خدا دست يافت در‬
‫احاديث بسيار است و از عقايد اصلی شيعه است‪ .‬حضرت امير ‪ ‬میفرمايد ‪« :‬لم تحط به االوهام‪ ،‬بل‬
‫تجلی لها بها و بها امتنع منها» (نهج البالغه‪ ،‬خطبۀ ‪ )185‬و میفرمايد ‪« :‬ظاهر فی غيب‪ ،‬و غايب فی‬
‫ظهور» و « ال يجن ه البطون عن الظهور و ال يقطعه الظهور عن البطون‪ ،‬قرب فنأى و عال فدنی‪ ،‬و ظهر‬
‫فبطن‪ ،‬و بطن فعلن و دان و لم يدن اى ظهر و غلب و لم يغلبا»(نهج البالغه‪ ،‬خطبۀ ‪ .)115‬و شيخ‬
‫صدوق نقل میکند ‪ :‬قال رسول اهلل ‪« : ‬التوحيد ظاهره فی باطنه و باطنه فی ظاهره‪ ،‬ظاهره موصوف‬
‫ال ي رى‪ ،‬و باطنه موجود ال يخفی‪ ،‬يطلب بكل مكان و لم يخل منه مكان طرفة عين حاضر غير محدود و‬
‫غايب غير مفقود»(معاني األخبار‪ ،‬ص‪.)12‬‬
 ‫‪97‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫تصوّرات محال باشد و شبههای كه فخر رازی كرده بر قوم عین تحقیق باشد و‬
‫كالم كلّ قوم شبهه باشد‪ .‬وجه ششم آنکه خیال اين دو شخص خالف بديهیّه‬
‫عوام و خواص است‪ .‬وجه هفتم آنکه قطعاً ما حکم بر افراد كثیره ميكنیم به‬
‫وسیله عنوانات كلّیه و معلوم است كه حکم حقیقي فرع علم حقیقیست و اينکه‬
‫خیال كرده اند كه موجود در ذهن حقیقتاً وجه است نه ذوالوجه پس معلوم‬
‫حقیقي وجه باشد نه ذوالوجه‪ ،‬مدفوعست از اين جهت كه ذوالوجه بوجه موجود‬
‫است در ذهن‪ ،‬اگرچه بکُنه موجود نیست‪.‬‬
‫تنبيه ‪:‬‬
‫مقتضای جبلّت نفوس بشريّه بعد از تعلّق به عالم بدن اين است كه حواس را‬
‫قدوه ميسازند و مقدماتي كه مناسب طريقۀ احساس باشد مادّة الموادّ افکار خود‬
‫ميسازند و به وسیلۀ آن مقدّمات‪ ،‬تحقیق مراتب عالم سفلي و غوامض عالم‬
‫علوی ميكنند و از اين جهت است كه در اكثر مباحث‪ ،‬خصومات و اختالفات‬
‫‪5‬‬
‫بسیار در جمیع علوم كرده اند و معلوم است كه احد طرفَيِ الخالف‪ ،‬باطل است‪.‬‬
‫پس بايد كه عاقل متشبّث به اذيال جمعي شود كه ايشان مراتب علوم را از عالم‬
‫علوی به طريق وحي اخذ كرده اند تا اطالع بر حقیقت اشیاء كما هي بقدر طاقت‬
‫بشری يابد‪ .‬و ما بیان سبب اينکه علما اختالف در بعضي از علوم نکرده اند مثل‬
‫هندسه و حساب و در اكثر علوم كرده اند مثل حکمت الهي و طبیعي و كالم و‬
‫اصول فقه و فقه‪ ،‬در فوائد مدنیّه‪ 0‬كرده ايم هم به طريق عقل و هم به طريق نقل‬

‫‪ -1‬يعنی‪ ،‬معلوم است که هميشه در يک نزاع و اختالف نظر يک طرف حقّ است و يک طرف باطل‪.‬‬
‫‪ -2‬محمد امين استرآبادی ‪ :‬الفوائد المدنیة‪ ،‬ص‪.252‬‬
 ‫‪98‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫و در آخرين فوايد اشاره به آن خواهد شد‪ 5‬إن‬ ‫صلوات اهلل علیهم‬

‫از اصحاب عصمت‬
‫شاء اهلل تعالي‪.‬‬
‫و حقّش اين است كه بعد از آنکه نصیر الملّة و الدّين الطوسي و قطب الملّة و‬
‫الدّين الرّازی‪ ،‬كتب ابن سینا و كتب قدما و متکلمین را مطالعه كرده بودند و امتیاز‬
‫غث آن از سمین كرده بودند‪ 0‬و آنچه نقد كرده در تصانیف خود آورده و‬
‫مهمالت را ترک كرده بودند و بعد از ايشان در كتب سیّد محقّق جرجاني تنقیح‬
‫يافته بود از اين جهت كه سیّد جرجاني تحرير مختارات اين دو محقّق به‬
‫تتمیمات صاحب مواقف و علّامه تفتازاني با زيادات از جانب خود كرده بود و‬
‫بعد از سیّد محقّق جرجاني‪ ،‬موالنا علي قوشچي جرجاني تصرّفات لطیفه كرده‬
‫بود و شخص مشکّك مستعجل مايل به اعتراض آمدند و مطالعۀ شفای ابن سینا‬
‫از روی استعجال كردند و حركت قهقرا از صوب هدی كردند‪ .‬و آنچه اين‬
‫محقّقین ردّ آن كرده بودند از تصانیف ابن سینا او را به حواشي شرح جديد‬
‫تجريد در آوردند‪ ،‬آن را در حواشي شرح جديد تجريد آوردند و به آن ردّ مسايل‬
‫منقّحه منقوده كه چندين محقّق در چندين قرن استخراج آن كرده بودند كردند‪ .‬و‬
‫چون عادت شیطان جاری شده به اينکه بني آدم را اغرا به اباطیل كند‪ ،‬همّت‬
‫متأخرين علماء عجم را‪ ،‬با آنکه اكثر ايشان ادراكات عالیه دارند‪ ،‬منحصر ساخته‬
‫در تعلیم و تعلّم حواشي اين دو شخص السیّما حواشي فاضل دواني از اين‬
‫جهت كه زخرفه و بطالن در او مبیّنه است‪ .‬و حقّ اين است كه تعلیم و تعلّم‬

‫‪ -1‬فايدۀ بيست و دويم‪.‬‬

‫غث و سمین»‪ :‬به معنای الغر و چاق‪ ،‬و ريز و درشت به کار میرود که مجازاً به معنای کمبهاو‬
‫‪ّ « -2‬‬
‫پربها‪ ،‬و سست و محكم است‪ .‬غثّ و سمين کردن‪ :‬گزيدن ‪ .‬انتخاب کردن ‪ .‬به گزينی ‪ .‬به گزينی کردن‬
‫‪ .‬خوب و بد کردن ‪.‬‬
 ‫‪99‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫حواشي اين دو مشکّك قبیح و حرام است‪ ،‬عقالً و شرعاً‪ ،‬از اين جهت كه اين دو‬
‫مشکّك تخريب مختارات محقّقین از حکما و متکلمین كرده اند و بصوب اباطیل‬
‫قدما حركت قهقرا كرده اند‪ .‬مثالً در اين مبحث مقتضای تحقیق ايشان است كه‬
‫بندگان مجازاً اقرار بذات مقدّس ربّ العزّه كرده باشند و حقیقتاً اقرار به معني‬
‫كلي كرده باشند كه مصداق آن منحصر باشد در ذات مقدّس‪« ،‬ذلك ظَنُّ الّذِينَ ال‬
‫‪5‬‬
‫يُوقِنُون»‪.‬‬

‫فایدۀ دهم ‪[ :‬در نسبت تامه در جمالت شرطی]‬

‫بعضي از علماء نحو گمان كرده اند كه در كالم شرطي‪ ،‬نسبت تامّه و حکم‪ ،‬در‬
‫جمله جزاست نه در ما بین جملۀ شرط و جملۀ جزا‪ .‬و سیّد محقّق جرجاني ردّ‬
‫اين معني كرده است و گفته است كه حقّ در اين مسئله مذهب منطقیین است و‬
‫آن اين است كه نسبت تامّه و حکم‪ ،‬میانه جمله شرط جمله جزاست از اين‬
‫جهت كه در كثیری از مواضع كالم شرطي صادق است و جملۀ جزاء صادق‬
‫نیست‪ .‬مثالً «إن كان زيدٌ حماراً كان ناهقاً» صادق است و زيدِ ناهق صادق نیست‪.‬‬
‫پس معلوم شد كه كالم شرطي جمله مقیّد بقید نیست بلکه مخالف است بالنوع با‬
‫حملیّه چنانچه منطقیین گفته اند كه نسبت تامّه در كالم شرطي اتصال تالي است‬
‫به مقدم‪ .‬و فاضل دواني ردّ اين تحقیق كرده گمان كرده كه در مثل اين مواضع‬
‫جزا صادق است بواسطۀ آنکه جزا در مثال مذكور زيد ناهق‪ ،‬مطلق است‪ ،‬يعني‬

‫‪ -1‬چنين ترکيبی که در آن «ظن» را با «ال يوقنون» آورده باشد در قرآن وجود ندارد؛ « فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ‬
‫اللَّهِ حَقٌّ وَلَا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لَا يُوقِنُونَ » ‪( :‬روم‪ « -)22/‬وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاء وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا بَاطِلًا ذَلِكَ‬
‫ظَنُّ الَّذِينَ کَفَرُوا » ‪( :‬صاد ‪ )22 /‬ولی در کتب مختلفی بكار رفته‪ ،‬از جمله ‪ :‬مال صالح مازندراني‪ ،‬شرح‬
‫اصول الكافي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،312‬ح‪11‬؛ و عبقات االنوار‪ ،‬ج‪ ،13‬ص‪ 112‬و ج‪ ،15‬ص‪ ،123‬و ج‪،15‬‬
‫ص‪ 324‬؛ و قاضی سعيد قمی‪ ،‬شرح االربعین‪ ،‬ص‪.122‬‬
 ‫‪011‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اعم از اينکه در نفس االمر باشد يا بر تقدير حماريّت زيد‪ .‬و اين ردّ نزد ارباب‬
‫تحقیق خبط محض است از چند وجه ‪ :‬وجه اول آنکه زيدِ ناهق وقتي كه نسبت‬
‫تامّه حکم در او باشد اعم از نفس االمر نیست بلکه منحصر در نفس االمر است و‬
‫اين واضح است نزد اولي االلباب‪ .‬وجه دویّم آنکه قضیّه را نميتوان اخذ كرد‬
‫بطريقي كه اعم از نفس االمر و تقدير باشد و اين نیز واضح است‪ .‬وجه سیّوم‬
‫آنکه ما را ميرسد كه جملۀ جزا را مقیّد سازيم بنفس االمر و مع ذلك كالم‬
‫شرطي صادق است و جملۀ جزاء صادق نیست‪ .‬و از جمله خبطهای فاحش‬
‫فاضل دواني اين است كه جواب از شبهۀ مشهوره كه «زيد معدوم النظیر» صادق‬
‫است و «زيد معدوم»‪ ،‬صادق نیست‪ 5،‬چنین داده كه زيدِ معدوم صادق است‬
‫بواسطۀ آنکه اعم است از معدومِ في نفسه و از معدومِ به اعتبار نظیر‪ .‬آن تحقیقي‬
‫كه سیّد محقّق جرجاني در كالم شرطي كرده از جانب منطقیین‪ ،‬عین شبهۀ معدوم‬
‫النظیر است و جوابش جواب آن شبهه است‪ .‬و آنچه بخاطر فقیر ميرسد اين‬
‫است كه كالم فاضل دواني مخبوط است از چند وجه ‪ :‬وجه اول آنکه پیشتر‬
‫مذكور شد در ردّ وجه اتمام كالم سیّد جرجاني‪ .‬وجه دویم آنکه جواب فاضل‬
‫دواني كه در حاشیۀ تهذيب و حاشیۀ تجريد به آن فخر كرده‪ ،‬خبط محض است‪.‬‬
‫از اين جهت كه معدوم به حسب لغت و عرف اعمّ از معدوم في نفسه و معدوم‬
‫في اعتبار نظیر نیست‪ .‬مثالً هرگاه كه شخصي گويد كه ربّ العزّه معدوم است‬
‫مستحقّ قتل است و اگر معدوم اعم ميبود از معدوم النظیر‪ ،‬مستحقّ قتل نبود‪ .‬و‬
‫بديهي است كه تفسیری كه قوم مشتقّات را كرده اند بمقتضای آن تفسیر اعم‪،‬‬

‫‪ -1‬خالصۀ شبهه اين است که هرگاه مطلق صادق باشد مقيد نيز صادق است مثال اگر الف کاتب است‬
‫بر آن انسان بودن هم صادق است‪ .‬به همين منوال اگر عدم مقيد صادق بود عدم مطلق هم صادق بايد‬
‫باشد حال آنكه «زيد معدوم النظير» صادق است اما «زيد معدوم» صادق نيست‪.‬‬
 ‫‪010‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫غلط و خطای محض است‪ .‬وجه سیّوم معني كه تبادر ميكند بذهن از معدوم و‬
‫ساير مشتقّات اعم نیست‪ .‬وجه چهارم آنکه ما ميدانیم بديهتاً كه «ذاتٌ ثَبَتَ له‬
‫العدم» اعمّ از معدوم في نفسه و از معدوم به اعتبار نظیر نیست‪ .‬و اين معني را ما‬
‫‪5‬‬
‫در وقت تقرير شبهه اراده ميكنیم از لفظ معدوم‪ .‬وجه پنجم آنکه جواب حاسم‬
‫مادّۀ شبهه نیست از اين جهت كه هرگاه كه همین تركیب را معکوس سازيم مثالً‬
‫بگويیم كه «زيدِ نظیرِ خود» معدوم است يا «زيدِ حمار» معدوم است‪ ،‬اين جواب‬
‫جاری نیست‪ .‬و جواب تحقیقي از اين شبهه آنست كه سیّد محقّق جرجاني در‬
‫اوايل حاشیۀ مطوّل فرموده اند و ملخص آن جواب اين است كه؛ قیود دو‬
‫قسمست ‪ :‬يك قسم «مُخصّص ما قیّد به» است‪ ،‬مثل حیوان ناطق و يك قسم‬
‫«معبّر ما قیّد به» است‪ ،‬مثل حیوان فرضي‪ .‬و از احکام قسم اول آن است كه هر‬
‫جا كه مقیّد صادق است مطلق نیز صادق است‪ ،‬و از احکام قسم دويّم نیست‪.‬‬
‫مثال در ما نحن فیه معدوم مقیّد شده به نظیر و اين قید تعبیر او كرده از اين‬
‫جهت كه معني معدوم اين است كه «ذاتٌ ثَبَتَ له العدم» و معني معدوم النظیر اين‬
‫است كه «ذاتٌ لِنَظیرِه العدم»‪ .‬و تحقیق اين مقام اين است كه «معدوم النظیر» و‬
‫«معدوم الحمار» و «واسع الدّار» مثالً تركیب تقیید اضافیست و «حیوان فرضي» و‬
‫«حیوان زعمي» و «حیوان واقعي»‪ ،‬تركیب تقییدی توصیفي است و در همگي قید‬
‫معبرّ «ما قیّد به» است (نه مخصّص و «نظیر معدوم» و «حمار معدوم» و «دار‬
‫واسع» تركیب تقییدی است)‪ 0‬بلکه نظیر «خمسه عشر» است‪ .‬پس اگر تفسیر‬
‫شبهه به تركیبات تقییديّه كنند جواب اين است كه اينجا قیود معبّر ما قیّد به است‬
‫نه مخصّص‪ ،‬و اگر تقرير شبهه به تركیبات كه نظیر خمسه عشر است كنند جواب‬

‫‪ -1‬حاسم ‪ :‬قاطع ؛ غیر حاسم ‪ :‬غيرقاطع‪ ،‬مجمل‪ ،‬ناتمام‪ ،‬بي نتيجه‪ ،‬بي پايان‪ ،‬دودل‪ ،‬غير قطعي‪.‬‬
‫‪ -2‬نسخۀ د‪.‬‬
 ‫‪012‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اين است كه اينجا مقیّد و مطلق نیست از اين جهت كه تركیب تقییدی نیست‬
‫بلکه نظیر خمسه عشر است و اشباه آن تركیبات مزجیّه‪ .‬پس تحقیق اين مباحث‬
‫اين استّ نه خیاالت پوچ كه فاضل دواني آنرا سبب طعن بر سیّد محقّقین و سند‬
‫مدقّقین و بر منطقیّین ساخته و تحقیقات نفیسه منطقیّین را و سیّد محققین را با‬
‫‪5‬‬
‫آن خیاالت پوچ رد كرده‪ .‬هیهات! هیهات! أين الثَّرَى من الثُّرَيَّا ؟!‬

‫فایدۀ یازدهم ‪[ :‬کفایت نسبت جملۀ کبري در حمل جمله بر مبتداي‬

‫واحد]‬
‫محقّقین از نحات تصريح به اين كرده اند كه هرگاه كه خبر مبتداء جمله باشد‪،‬‬
‫خبر بر مبتدا محمول نیست و نسبت حملیّۀ جديده در جمله كبری نیست میان‬
‫مبتداء و جملۀ صغری‪ ،‬و همان نسبت حملیّۀ ايجابیّه يا سلبیّه كه در جمله‬
‫صغراست كافي است در حصول جملۀ كبری‪ .‬مثل «زيدٌ لیس هو بِحَيٍّ» و «شريكُ‬
‫الباری لیس هو بِمَوجودٍ»‪ .‬و معلوم است بنابراين تحقیق كه از محقّقین نحاة نقل‬
‫كرديم‪ ،‬كه جملۀ كبری تابع جملۀ صغری است در اينکه اگر صدق جملۀ صغری‬
‫تقاضای وجود مبتدای خود ميكند‪ ،‬صدق جملۀ كبری نیز تقاضای وجود مبتدای‬
‫خود ميكند و اگر صدق جمله صغری تقاضای آن نميكند‪ ،‬صدق جمله كبری‬
‫نیز تقاضای نميكند‪ .‬و وجهش اين است كه تقاضای وجود موضوع نسبت‬
‫ميكند‪ ،‬و نسبت جملۀ كبری همان نسبت جملۀ صغراست‪.‬‬
‫و بعد از تمهید اين تحقیق بدان كه جمعي از فضالی متأخرين كه ايشان را‬
‫خدای تعالي در تحقیق علوم يد طولي نداده‪ ،‬مفهومات عامّه را سبب نقض بر دو‬

‫‪« -1‬أین الث َّرى م ِ َن الثُریَّا» ‪ :‬ثری يعنی شبنم و خاک نمناک‪ ،‬و ثریا نام يک ستاره است؛ اين تعبير‬
‫ضرب المثلی است براى تفاوت بسيار ميان دو چيز‪.‬‬
 ‫‪013‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫قاعدۀ منطقیّین قدما كرده اند‪ ،‬با آنکه فنّ منطق شبیه است به فنّ هندسه و حساب‬
‫در اينکه مادّة المواد افکار در مسائل او نیز قريب به احساس است و اين معني‬
‫سبب آن ميشود كه غلط و خصومت در او كمتر باشد‪ ،‬چنانچه در فوائد مدنیّه‬
‫تحقیق اين كرده ايم‪ 5‬و إن شاء اهلل در آخر اين فوائد ذكر خواهیم كرد‪ 0.‬و اينکه‬
‫معقوالت ثانیه موضوع فنّ منطق است و معقوالت ثانیه بعیدند از احساس‪،‬‬
‫منافات با آن ندارد كه ما بیان كرديم‪ .‬مثالً مسائل باب تصوّرات اين است كه‬
‫نسبت میان كلّیات يکي از اربع است‪ 9.‬و دو كلي كه نسبت میان ايشان تساوی‬
‫باشد میانۀ نقیضین ايشان نیز تساوی است‪ .‬و مسائل باب تصديقات نظیر اين‬
‫است و اين مسائل حساب است و اشکاالت در مبادی تصوريّه فنّ منطق است نه‬
‫در مسائلش و نه در مبادی تصديقیّه اش‪ .‬چنانچه لبیب‪ 4‬بعد از تأمل مييابد كه‬
‫يك قاعده در باب تصوّرات مذكور است و آن اين است كه دو كلي كه میان‬
‫ايشان تساوی باشد میان نقیضین آن دو كلّي نیز تساوی است و يك قاعده در‬
‫باب تصديقات و آن اين است كه موجبۀ كلّیه منعکس ميشود به موجبۀ كلّیه به‬
‫عکس نقیضین‪ .‬و حاصل نقض ايشان در باب تصوّرات اين است كه مرجع‬
‫تساوی به صدق دو موجبۀ كلّیه است چنانچه مقرر شد‪ .‬و میان مفهومات عامّه‬
‫مثل شيء و ممکن به امکان عام‪ ،‬تساوی است‪ ،‬و میانۀ نقیضین ايشان تساوی‬
‫نیست به واسطۀ آنکه در موجبۀ كلّیه كه نقیضین اين دو مفهوم موضوع ايشان‬
‫شده اند صادق نیستند از اين جهت كه صدق موجبه تقاضای وجود موضوع‬

‫‪ -1‬الفوائد المدنية ‪ :‬محمد امين استرآبادی‪ ،‬ص‪ ،252‬الفصل الثانی فی بيان انحصار العلوم ‪...‬‬
‫‪ -2‬فايدۀ سی و ششم‪.‬‬
‫‪ -3‬هرگاه دو مفهوم کلی از جهت مصاديقشان با هم مقايسه شوند‪ ،‬به حصر عقلی يكی از چهار نسبت‬
‫زير‪ ،‬بين آنها برقرار خواهد بود ‪ :‬تساوی‪ ،‬عموم و خصوص مطلق‪ ،‬عموم و خصوص من وجه‪ ،‬و تباين‪.‬‬
‫‪ -4‬لبیب ‪ :‬خردمند‪ ،‬عاقل‪.‬‬
 ‫‪014‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫ميكند و نقیضین اين دو مفهوم ممتنع است كه بر موجودی صادق آيند‪ .‬و حاصل‬
‫نقض ايشان در باب تصديقات اين است كه هر موجبۀ كلّیه كه موضوعش يکي‬
‫از اين دو مفهوم باشد و محمولش ديگری‪ ،‬صادق است و موجبۀ كلّیه كه عکس‬
‫نقیض او باشد‪ ،‬صادق نیست به واسطۀ وجه مذكور‪.‬‬
‫و جمعي ديگر از فضالی منطقیّین كه خدای تعالي ايشان را يد طولي داده در‬
‫تحقیق اكثر علوم‪ ،‬مثل علّامة المحقّق قطب الملّة و الدّين الرّازی و سیّد المحقّقین‬
‫و سند المدقّقین سیّد جرجاني و صاحب مواقف و علّامه تفتازاني‪ ،‬دفع دو نقض‬
‫مذكور كرده اند و تصحیح اين دو قاعدۀ منطقیّین كرده اند به اينکه گفته اند كه‬
‫قضیۀ موجبه كه سلب در جانب او باشد او را دو طريق ميتوان اخذ كرد ‪ :‬يك‬
‫طريق را «معدولة المحمول» ميگويند و يك طريق را «سالبة المحمول»‪ .‬و موجبه‬
‫سالبة المحمول عبارت است از جمله اسمیه كبری ايجابیّه كه جزء او جملۀ‬
‫صغرای فعلیه سالبه باشد‪ ،‬مثل «شريكُ الباری لیس بِمَوجودٍ» و «كل الممکنٍ‬
‫باإلمکانِ العامِّ لیس هو بشيءٍ»‪ .‬و ما موجبۀ كلیه را در باب تصوّرات و در باب‬
‫تصديقات «سالبة المحمول» اخذ ميكنیم تا صدقش تقاضای وجود موضوع نکند‪.‬‬
‫و چون فاضل دواني و سیّد شیرازی میل بسیار به اعتراض قوم داشته اند و‬
‫بضاعت ايشان در علوم ناقص بوده و مهارت در جمیع فنون عقلیّه و لغويّه و‬
‫شرعیّه نداشته اند‪ ،‬از روی استعجال اعتراضات بر محقّقین كرده اند و آن اعتراض‬
‫پوچ را تحقیق نام كرده اند‪ .‬چه‪ ،‬نزد صاحب جهل مركب تحقیق آن است كه او‬
‫ميگويد و به اين وسیله شیطان خیاالت فاسده ايشان را ترويج داده‪ ،‬چنانکه‬
‫فاضل دواني را محقّق دواني نام كرده اند و حقّش اين است كه مشکّك دواني‬
‫اولي است كه اسم او باشد‪ ،‬از اين جهت كه اكثر حواشي او ردّ تحقیقات قوم‬
‫است به خیاالت فاسده و غافلند از مفاسد شرعیّه و عقلیّه و لغويّه كه الزم افادات‬
 ‫‪015‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫محضۀ‪ 5‬ايشان است‪ .‬چنانچه لبیبي كه تتبّع فوائد فقیر كند مطلع بر اين معني‬
‫خواهد شد‪ ،‬إن شاءَ اهلل تعالي‪ .‬و مطالعه از روی استعجال تصانیف ابن سینا را‬
‫كرده اند و خوب به كنه مقاصد او فرو نرفته اند و ردّ كالم جمیع محقّقین كرده‬
‫اند و عبارتي از ابن سینا جهت ترويج خیال پوچ خود نقل كرده اند و حقّش اين‬
‫است كه اين عبارت مؤيّد محقّقین است‪ .‬و سبب بحث ايشان در اين مبحث بر‬
‫محقّقین اين است كه خبط در تصور مقصود محقّقین كرده اند و از جمله‬
‫مضحکات كه ثکلي‪ 0‬را به خنده ميآورد اين است كه فضالئي كه حاشیۀ فاضل‬
‫دواني را از فاضل دواني شنیده اند يا از تالمذه او‪ ،‬و حواشي جهت توضیح كالم‬
‫او نوشته اند و سالها بعد از قرائت حاشیۀ تجريد فاضل دواني اوقات صرف‬
‫تدريس كرده اند و در میان عام و خاص به دانشمندی مشهور شده‪ ،‬مثل موال‬
‫میرزا جان شیرازی و موالنا عبداهلل يزدی و خواجه جمال الدّين محمود شیرازی‪،‬‬
‫تفسیر موجبۀ سالبة المحمول به اين طريق كرده اند كه زيد نسبت كاتب است و‬
‫فقیر در تعجّبم كه اينها همگي چون در اين مسئله نحوی غافل شده اند‪.‬‬
‫و ملخّص ردّ فاضل دواني و سیّد شیرازی كالم محقّقین را در اين مبحث اين‬
‫است كه ‪ :‬صدق موجبه تقاضای وجود موضوع ميكند‪ ،‬نه از جهت خصوصیت‬
‫محمول‪ ،‬بلکه از جهت نسبت تامّۀ ايجابیه و نسبت تامه در موجبۀ سالبة المحمول‬
‫ايجابیه است‪ .‬پس صدق موجبۀ سالبة المحمول‪ ،‬مثل معدولة المحمول‪ ،‬تقاضای‬
‫وجود موضوع ميكند‪ .‬و عبارتي كه از ابن سینا جهت تايید كالم خود نقل كرده‬
‫اند اين است كه؛«إنّما أوجَبْنا أن يکون الموضوعُ في القضايا االيجابيّةِ موجوداً‪ ،‬ال‬

‫‪ -1‬ب ‪ :‬مختصر‪.‬‬
‫‪ -2‬ثكلی ‪ :‬مادری که بچه اش را از دست داده است و عزادار فقدان اوست‪.‬‬
 ‫‪016‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫ألنَّ نفسَ قولِنا "غیر عادل" يَقتَضِي ذلك بل ألن االيجابَ يَقتَضِي ذلك»‪ 5،‬و وجه‬
‫خبط و خلط اين دو فاضل اين است كه محقّقین قائلند به اينکه نسبت ايجابیه‬
‫تقاضای وجود موضوع ميكند چه اين معني از بديهیّات عام و خاص است‬
‫غايتش ايشان ميگويند كه در موجبه سالبة المحمول‪ ،‬نسبت سلبیه است نه‬
‫ايجابیه‪ .‬پس تقاضای وجود موضوع ميكند و از جمله عجايبات آنکه سیّد محقّق‬
‫جرجاني در حاشیه منطق شرح مختصر تصريح به اين كرده است كه نسبت در‬
‫موجبه سالبة المحمول سلبیه است نه ايجابیه و اين قضیه در صورت موجبه است‬
‫و در معني سالبه‪ .‬و مع هذا اين دو فاضل منتقل به مقصود قوم نشده اند و‬
‫اعتراض را معظم مفاخر خود دانسته اند و در حواشي رسائل كه به اسم سالطین‬
‫بالد هند نوشته اند در مقام افتخار بر علما و محقّقین ذكر اين كرده اند‪.‬‬
‫و فقیر را سه برهان قطعي به خاطر رسیده از برای آنکه در موجبۀ سالبة‬
‫المحمول نسبت همان است كه در جملۀ صغری است و نسبت جديده در جملۀ‬
‫كبری نیست ‪:‬‬
‫دلیل اول آنکه بديهیّه ميدانیم صدق موجبۀ سالبة المحمول را در وادی‬
‫معدومات صرف مثل «شريك الباری لیس هو بموجود» و اگر نسبت جديده‬
‫ميداشت غیر آن نسبتي كه در جملۀ صغری است آن نسبت موجبه ميبود به‬
‫اتفاق متخاصمین و صدقش تقاضای وجود موضوع ميكرد‪.‬‬
‫دلیل دوم آنکه هر جملۀ فعلیۀ صادقه مصدّره به لیس را مثل «لیسَ زيدٌ بِحَيٍّ»‬
‫هرگاه كه اسمش را مبتدا كني و بر سر آن جمله اضافه كني قضیهای حاصل‬
‫ميشود كه تقاضای وجود موضوع نميكند‪ ،‬پس نسبت ايجابیه نداشته باشد مثل‬
‫«زيدٌ لیس هو بحيٍّ»‪.‬‬

‫‪ -1‬ابن سينا ‪ :‬الشفاء‪ ،‬المنطق‪ ،‬ص‪ ،82‬الفصل االول‪ ،‬فصلٌ فی القضية الثنائية و ‪...‬‬
 ‫‪017‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫دلیل سوم آنکه معلوم است كه فرق میان جملۀ صغری و جملۀ كبری موجبۀ‬
‫سالبة المحمول مجرّد اين است كه تکرار موضوع در جمله كبری شده نه در‬
‫جمله صغری و معلوم است كه مجرد تکرار موضوع سبب احداث نسبت جديدۀ‬
‫ايجابیه نميشود‪ .‬و اگر كسي خواهد كه افتخار بر علما كند به اين قسم تحقیقات‬
‫كه متمّم افکار سلف و خلف است افتخار كند نه به خیاالت پوچ كه ردّ افکار‬
‫جمیع سلف و خلف است و ثکال را از تصور آن خنده ميآيد و مخاطبۀ فقیر در‬
‫اين فايدۀ و ساير فوايد با اولي االلباب است از اين سبب كه مخاطب با غیر ايشان‬
‫قبیح است عقالً و حرام است شرعاً‪.‬‬

‫فایدۀ دوازدهم ‪[ :‬در تقسيم وجود به ذهنی و خارجی و چگونگی علم‬

‫الهی]‬
‫حکما و متکلّمین قسمت وجود به خارجي و ذهني كرده اند به اين طريق كه‬
‫وجود شئ دو قسم است ‪ :‬يکي آنکه آثاری كه از آن شئ متوقّع است در آن‬
‫وجود بر آن شئ مرتب ميشود و اين را «وجود خارجي» و «عیني» و «اصیل» نام‬
‫نهاده اند‪ .‬ديگری آنکه اين چنین نباشد و آن «وجود ذهني» و «ظلّي» و «غیر‬
‫اصیل» نام كرده اند‪ .‬و جمهور حکما و محقّقین و متکلّمین گمان كرده اند كه‬
‫علمي كه مجرّدات به غیر ذات خود دارند منحصر است در اينکه مفهومات كلّیه‬
‫و جزئیات مجرّده به مجرّدات قائم شوند‪ .‬و نیز گمان كرده اند كه علم به اشیاء‬
‫فرع آن است كه آن اشیاء موجودند في أنفسها يا در خارج يا در ذهن و از اين‬
‫جهت كه اين گمان كرده در مسئلۀ علم ازلي ربّ العزّه به جمیع آنچه ممکن‬
‫است كه دانسته شود حیران شده اند‪ .‬پس افالطون گمان كرده است كه اشیاء در‬
‫ازل موجودند به وجود خارج از مشاعر غیر اصیل و نام آن «مثل افالطوني» نهاده‬
 ‫‪018‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اند و تصحیح علم ازلي ربّ العزه به اين كرده اند و مذهب او خالي است و پوچ‬
‫با ادلۀ قطعیّۀ نقلیّه ابطال آن شده است و ابن سینا و غیر او از علما چون منکر‬
‫مُثُل اند حیران شده اند در علم ازلي ربّ العالمین از اين جهت كه اگر مفهومات‬
‫غیر متناهیه كه در ازل مفهوم ربّ العزه اند موجود نباشند الزم ميآيد تعلّق علم‬
‫به ال شئ محض و اين باطل است بديهيّةً و اگر موجود باشند يا در آن وجود قائم‬
‫به نفس خود خواهند بود يا قائم به غیر‪ .‬و بر تقديری كه قائم بغیر باشند يا قائم‬
‫بذات ربّ العزه‪ ،‬و مفاسد جمیع احتماالت مذكوره واضح است و نیز چون‬
‫معلومات ربّ العزّه غیر متناهي بالفعل است پس براهیني كه ابطال تسلسل ميكند‬
‫مثل برهان زوج و فرد‪ ،‬كه شعبهای است از شعبهای برهان تطبیق‪ 5،‬در آن جاری‬
‫است وقتي كه معلومات موجود باشند‪ .‬و اين شبهه سبب اين شده كه جمعي‬
‫گفته اند كه ربّ العزه در ازل عالم و سمیع و بصیر است يعني به حیثیّتي است كه‬
‫اگر شيء موجود شود علم و سمع و بصر به او تعلق گیرد‪ .‬و در «كتاب» توحید‬
‫ابن بابويه‪ 0‬چند حديث به حسب ظاهر موهوم اين معني هست و لیکن مراد اين‬
‫معني نیست از اين جهت كه احاديث كثیره ناطق به اين مضمون كه علم ربّ‬

‫‪ -1‬اصل استدالل در برهان تطبيق به صورت قياسي استثنايي به اين صورت تقرير ميشود که اگر‬
‫سلسله غير متناهي از علل و معلولها و يا کميتهاي متصل وجود داشته باشد‪ ،‬الزمهاش‪ ،‬اجتماع نقيضين‬
‫است که امري باطل است‪ .‬بنابراين کميتهاي متصل و سلسله علتها و معلولها متناهي هستند‪ .‬سادهترين‬
‫روش تبيين اين مالزمه از اين قرار است که يک سلسله غيرمتناهي که يک طرف آن قطع شده است را‬
‫فرض مي کنيم و از طرفي که متناهي و قطع شده است‪ ،‬به تعدادي معلوم‪ ،‬کم نماييم‪ .‬حال‪ ،‬مقدار‬
‫باقيمانده را با سلسله مفروض ديگري که مشابه سلسله نخست است تطبيق دهيم و يا آن مقدار را بر‬
‫مقدار فرضي نخست انطباق دهيم؛ در اين حالت‪ ،‬سلسله ناقص به ميزاني که از آن قطع شده است از‬
‫سلسله کامل مشابه‪ ،‬کوتاهتر خواهد بود و گرنه مستلزم تساوي کل (سلسله پيش از تقطيع) و جزء‬
‫(مقدار باقيمانده که جزء سلسله پیشین است) ميشود که موجب اجتماع نقيضين است‪.‬‬
‫‪ -2‬شیخ صدوق‪ :‬التوحيد‪ ،‬ص‪ ،185‬باب اسماء اهلل تعالی و ‪...‬‬
 ‫‪019‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫العزه قبل خلق اشیاء عین علم اوست بعد از خلق اشیاء و هیچ نحو زيادتي يا‬
‫تفاوتي نیست‪ ،‬به حدّ تواتر معنوی رسیده‪ 5.‬و از اين جهت كه هرگاه كه تعلّق‬
‫علم و سمع و بصر ازلي نباشد پس جهل در ازل الزم ميآيد و نیز الزم ميآيد كه‬
‫ايجاد معلول اول بيسبق علم او باشد و هر دو معني كفر است‪.‬‬
‫و فقیر سالها در اين مسئله متفکر بوده ام و رجوع به احاديث اهل البیت ‪ ‬و‬
‫به افکار حکما و متکلّمین ميكردم تا آنکه سحری صانع عالم جلّ جالله در دل‬
‫فقیر انداخت كه ال شيء محض آن است كه نه حصول في نفسه داشته باشد و نه‬
‫حصول في غیره و به عبارت ديگر ال شيء محض آن است كه هستي قائم به او‬
‫نباشد و نیز مالحظه به او تعلّق نگرفته باشد و چرا نتواند بود كه جمیع مفهومات‬
‫كلّیه و جزئیّه‪ ،‬مادّيه و مجرّده غیر متناهیه در نفس مالحظه ربّ العزه باشند به اين‬
‫معني كه مالحظه تعلّق به ايشان گرفته بيآنکه ثبوت و حصول و هستي و قیام به‬
‫ايشان داشته باشد و اين مالحظه عین علم ربّ العزه و عین ذات ربّ العزه باشند‪.‬‬
‫و همچنان كه مقرّر شده كه آثاری كه از ماهیّت متوقع است بر ايشان در وجود‬
‫ذهني مترتّب نميشود چرا نتواند بود كه در حصول در مالحظه مشترک بین كلّ‬
‫متّصف به تشخصات و به امتیاز بعضي از بعضي نباشد؟ بلي‪ ،‬امتیاز في نفسه‬
‫بعضي از بعضي داشته باشند و چرا نتواند بود كه در حصول در مالحظه حلول‬
‫در غیر نکرده باشند يعني قائم به غیر نباشند و شخص جوهری نیز نداشته باشند؟‬
‫و آنچه مسلّم است اين است كه هر موجودی في نفسه البته شخصي دارد قائم به‬
‫غیر يا قائم به نفس و اما آنچه مجرّد حصول در مالحظه داشته باشد و حصول‬
‫في نفسه نداشته باشد ال نسلّم كه منحصر در اين دو قسم باشد‪.‬‬

‫‪ -1‬رک‪ :‬کلینی‪ :‬کافی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،221‬باب صفات الذّات‪.‬‬

 ‫‪001‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫و سیّد محقّق جرجاني در حاشیه مطالع نقل كرده است كه نزد محقّقین مُدرِک‬
‫كلّیات و جزئیات نفس ناطقه است لکن جزئیات مادّی در حواس مرتسم‬
‫ميشوند نه در نفس ناطقه‪ .‬و اين معني مؤيّد احتماالتي است كه ذكر كرديم از‬
‫اين جهت كه بنابر اين معني مهیّات حاصله در مالحظه نفس ناطقه قائم به نفس‬
‫ناطقه نیستند‪ .‬و بنابر اين احتمال كه گفتیم أعني حلول مفهومات در مالحظه الهي‬
‫بيحصول في نفسها ممکن است كه حقیقت وجود اشیاء در ذهن ما عین مجرّد‬
‫حصول در مالحظۀ ما باشد بيحصول في نفسها‪ .‬پس ممکن است كه علم ما به‬
‫اشیاء نیز بر نهج علم ربّ العزه باشد و بر اين احتمال وجود ازلي مفهومات نه به‬
‫طريق قیام است به ذات مقدّس الهي همچنان كه كیفیّات نفسانیه قائم به نفس‬
‫ناطقه اند و نه به طريق قیام اين مفهومات است به أنفسها همچنان كه مُثُل‬
‫افالطوني‪.‬‬
‫و فاضل دواني بعد از آنکه نقل كرده است كه ابن سینا در تحقیق وجود ازلي‬
‫مفهومات كه مناط علم ازلي الهي است شبههای ذكر كرده و در جواب آن حیران‬
‫شده گفته كه آن احتمال كه بعضي از متأخرين در وادی علم به اشیاء ذكر كرده‬
‫جواب شبهۀ ابن سینا ميشود و غرض فاضل دواني آن احتماالتي است كه علّامۀ‬
‫المحقّقین قطب الملّة و الدّين الرّازی ذكر كرده و محقّقین متأخرين مثل علّامه‬
‫تفتازاني و سیّد محقّق جرجاني و موالنا علي قوشچي در آن احتماالت تابع علّامة‬
‫المحقّقین شده اند‪.‬‬
‫و توضیح اين مقال آن است كه اگر علم به اشیاء به اين طريق باشد كه كلّیات و‬
‫جزئیات مجرّده قائم به نفس ناطقه شوند و جزئیات مادّيه قائم به حواس شوند‪،‬‬
‫مفاسد بسیار الزم ميآِيد‪ .‬از آن جمله اينکه جمیع خصوصیّات شخصي خارجي‬
‫مشترک باشد میان او و میان شخص قائم به ذهن‪ .‬از اين جهت كه مفروض اين‬
 ‫‪000‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫است كه مالحظه تعلّق به جمیع خصوصیّات خارجۀ زيد مثالً گرفته و مفروض‬
‫اين است كه تعلّق مالحظه به شيء منوط است به قیام آن شيء به نفس ناطقه يا‬
‫به حواس‪.‬‬
‫و از جمله اينکه الزم ميآيد كه جمیع مقوالت به حسب وجود ذهني از مقوله‬
‫كیف شوند از اين جهت كه تعريفات كیف بر اين تقدير بر ايشان صادق است و‬
‫آثار كیف موجود است و نیز قوم علم را از مقوله كیفیّات نفسانیّه شمرده اند و‬
‫مفهومات بر اين تقدير هم علمند و هم معلوم چه كه هم بر اين تقدير علم و‬
‫معلوم متّحد بالشخص و متغاير باالعتبارند‪.‬‬
‫و از جمله مفاسد آنکه قوم گفته اند كه نسبت میان مقوالت عشر تباين كلّي‬
‫است و بنابراين تقدير تباين نیست‪.‬‬
‫و از جمله مفاسد آنکه قوم گفته اند كه دو جنس عالي در يك مرتبه نميباشند‬
‫و مقوالت عشر را جنس عالي كلّ افراد خود ميدانند و اين تقدير بر خالف اين‬
‫قواعد را الزم دارد‪.‬‬
‫و از جمله مفاسد آنکه الزم ميآيد كه مفهوم انسان مثالً در وجود ذهني هم‬
‫شخصي باشد و هم كلي‪.‬‬
‫و از جمله مفاسد آنکه علم را مثل شجاعت از موجودات خارجیّه ميدانند و‬
‫معلومات را از موجودات ذهنیّه‪ ،‬پس چون علم و معلوم متحد بالشخص و‬
‫بالوجود باشند‪.‬‬
‫و از بعضي از اين مفاسد جواب بتکلّف ميتوان داد و از اكثر نه‪ .‬پس وجود‬
‫ذهني را كه قوم قائل شده اند به آن نحوی بايد فرا گرفت كه اين مفاسد الزم‬
‫نیايد‪ .‬اين است باعث علّامة المحقّقین و تبعۀ او بر اين كه قائل به اين شده اند كه‬
‫ماهیّات در وجود ذهني حاصلند در ذهن و قائم به ذهن نیستند‪ .‬و فاضل دواني‬
 ‫‪002‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫گفته كه آن احتمال جواب شبهه ابن سینا ميشود و اصالً در مقام تحقیق آن‬
‫احتمال و دفع مفاسد از آن احتمال نشده و چند شبهه بر آن احتمال به خاطر فقیر‬
‫رسیده ‪ :‬اوّل آنکه الزم ميآيد كه مقوالت تسع در وجود خارجي قائم به غیر‬
‫باشند و در وجود ذهني قائم بنفس خود باشند‪ .‬دویّم آنکه الزم ميآيد كه ماهیّات‬
‫قائم به نفس باشند در وجود ذهني‪ .‬سیّوم آنکه اين نحو از حصول ازلي محتاج‬
‫به جعل جاعل است و مفاسد آن بسیار است‪ .‬چهارم آنکه بعضي از محقّقین‬
‫دعوی بديهیّت كرده اند در اينکه هر چه موجود شود بايد كه هويّت شخصیّه‬
‫داشته باشد‪ ،‬پس بيهويّت شخصیّه چون ماهیّات حاصل در ذهن شوند؟ پنجم‬
‫آنکه دو مقدّمه از ضروريات جمیع اديان است ‪ :‬يکي «كانَ اهللُ و لم يَکُنْ مَعه‬
‫شيءٌ»‪ 5،‬ديگری اينکه «موجودات سوی ربّ العزّه‪ ،‬اوّل دارند»‪ 0‬و هرگاه كه‬
‫حصول اين مفهومات در ازل باشد خالف اين دو مقدمه الزم ميآيد‪.‬‬
‫و جواب از كل به خاطر فقیر رسیده و حاصل جواب آن است كه كالم علّامة‬
‫المحقّقین را حمل كنیم بر آن احتمال كه به خاطر فقیر رسید در جواب شبهۀ ابن‬
‫سینا و ملخّص آن احتمال اين است كه فرق كنیم میان حصول شيء في نفسه و‬
‫حصول شيء در مالحظه و بگويیم كه حصول شيء في نفسه الزم دارد اين را كه‬
‫شخصي باشد قائم به غیر يا به نفس خود و حاصل في نفسه اين است كه وجود‬
‫قائم به او باشد و حاصل در مالحظه اين است كه وجود قائم به او نباشد بلکه‬

‫‪ -1‬عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ‪« : ‬کَانَ اللَّهُ وَ لَا شَيْءَ غَيْرُه»(بحار االنوار‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،322‬باب‪ - 13‬نفي‬
‫الجسم و الصورة و ‪ )...‬و از امام کاظم ‪« : ‬وْ کَانَ اللَّهُ وَ لَا شَيْءَ مَعَهُ» (شيخ صدوق‪ ،‬التوحيد‪ ،‬ص‪،22‬‬
‫باب التوحيد و نفي التشبيه)‪.‬‬
‫‪ « -2‬الْحَمْدُ لِلّهِ الْأَوّلِ بِلَا أَوّلٍ کَانَ قَبْلَهُ‪ ،‬وَ الْآخِرِ بِلَا آخِرٍ يَكُونُ بَعْدَهُ » ‪ :‬صحيفه سجاديه‪ ،‬ابتدای دعای‬
‫اول‪.‬‬
 ‫‪003‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫مالحظۀ تعلّق به او گرفته باشد و بگويیم كه مالحظۀ ازلیّه عین ذات ربّ العزه‬
‫است و عین علم ربّ العزه است و مفهومات در ازل حاصل في أنفسها نیستند تا‬
‫تعدد قدما يا مفاسد ديگر الزم آيد بلکه حاصلند در مالحظه‪.‬‬
‫و اگر متوهّمي گويد كه حصول كتب در صندوق الزم است حصول في نفسه‬
‫كتاب را‪ ،‬گويیم كه ظرفیّت در ما نحن فیه مجازی است و در كتب و صندوق‬
‫حقیقي است و اين قیاس قیاس مع الفارق است‪ .‬و معلوم است كه مرتبۀ مجیب‬
‫از شبهه منع است و او را احتمال كافي است لیکن به ثبوت علم ازلي ربّ العزه‬
‫به مفهومات غیر متناهیه بالفعل برهاني است قطعي جهت وقوع اين احتمال كه‬
‫اگر اين احتمال حقّ نباشد مفاسد بسیار الزم ميآيد و معلوم است كه قیام وجود‬
‫ازلي به مفهومات محال است چنانکه معلوم است كه تعلّق مالحظۀ ازلي به ايشان‬
‫محال نیست‪ .‬پس اگر حقیقت موجود در ذهن اين باشد كه وجود قائم به او‬
‫باشد‪ ،‬نفي علم ازلي الزم ميآيد‪ .‬پس معلوم شد كه حقیقت وجود ذهني تعلّق‬
‫مالحظه است به مفهومات‪ .‬و بعد از آنکه دانستي كه وجود در مالحظه الزم ندارد‬
‫وجود در خارج مالحظه را‪ ،‬پس بدان كه مالحظه ازلي فرض اشیاء است نه‬
‫وجود اشیاء به حسب نفس االمر‪ ،‬چه به همین مالحظه همچنان كه صوادق‬
‫حاصلند در علم ازلي كواذب نیز حاصلند و فاضل دواني خیال كرده است كه‬
‫وجود در مالحظه از انحای وجود اشیاء است در نفس االمر و بنا بر اين خیال‬
‫گمان كرده است كه ارتفاع نقیضین از ماهیّت من حیث هي ارتفاع نقیضین به‬
‫حسب نفس االمر است‪.‬‬
‫و فقیر را دو دلیل بخاطر رسیده جهت اينکه وجود در مالحظه از انحای وجود‬
‫شي به حسب نفس االمر نیست ‪ :‬دلیل اول آنکه وجود شيء در مالحظه فرض‬
‫آن شيء است و وجود در نفس االمر آن است كه منوط به فرض فارض نباشد و‬
 ‫‪004‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫معلوم است كه فرض شيء الزم ندارد تحقّق آن شيء را در خارج فرض و لهذا‬
‫ذهني فرضي را قوم مادّۀ افتراق ذهني از نفس االمر دانسته اند‪ .‬دلیل دویّم آنکه‬
‫قضايای كاذبه مثل «زوجیّت خمسه» مالحظۀ ذهن ظرف ايشان است و نفس االمر‬
‫ظرف ايشان نیست و ببايد دانست كه وجود اشیاء در مشاعر دو قسم است ‪ :‬يك‬
‫قسم وجود در مالحظه مثل زوجیت خمسه‪ ،‬و يك قسم وجود در خارجِ مالحظه‬
‫مثل زوجیت اربعه و در هر دو قسم نفس االمر ظرف وجود است از اين جهت‬
‫كه هیچ يك از اين دو وجود منوط به فرض فارض نیست و در قسم ثاني در‬
‫خارج ظرف نیز موجود است به خالف قسم اول و اين معني سبب خبط فاضل‬
‫دواني شده‪ .‬و فقیر سالها متفکّر بودم در اينکه مفهومات غیر متناهیه در علم ازلي‬
‫ربّ العزه موجودند بالفعل اجماالً و امتیاز في نفسه بعضي از بعضي دارند اگر چه‬
‫متّصف به امتیازات نیستند در اين وجود به اتفاق محقّقین از حکما و متکلّمین از‬
‫اين جهت كه اين وجود شخصي مشترک است میان جمیع مفهومات و اتّصاف به‬
‫امتیازات از توابع وجودات مختصّه به مفهومات است و اين مفهومات از قبیل غیر‬
‫متناهي به معني «ال يقف» نیست به خالف عدد اتّصاف و جسم متّصل واحد مثالً‬
‫كه از قبیل غیر متناهي به معني «ال يقف» است از اين جهت كه كل مراتب اعداد‬
‫در او موجود نیست بالفعل اجماالً و نیز ممکن نیست كه موجود شود در علم‬
‫ازلي ربّ العزه جمیع مراتب اعداد بالفعل‪ 5.‬پس سبب اينکه براهین ابطال تسلسل‬
‫مثل برهان زوج و فرد در اين موضع جاری نیست چه باشد تا اينکه متفطّن به‬
‫اين دقیقه شدم كه وجود ازلي مفهومات در علم ربّ العزه وجود در مالحظۀ ربّ‬
‫العزه است نه وجود في نفسها‪ .‬و غیر متناهي به معني «ال يقف» دو فرد دارد ‪ :‬يك‬
‫فردش حوادث متعاقبه است در جانب ابد و آن به اين طريق است كه هر مرتبه از‬

‫‪ -1‬نسخۀ د ‪ :‬جميع مراتب اعداد موجوداست بالفعل‪.‬‬

 ‫‪005‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫عدد كه محصور است بین حاصرين موجود خواهد شد و مرتبه ای كه غیر‬

‫محصور است موجود نخواهد شد هرگز و مثال فرد ديگرش اجزاء جسم متّصل‬
‫واحد است و آن به اين طريق است كه منشأ انتزاع هر مرتبه از عدد كه محصور‬
‫است بین حاصرين در او بالفعل موجود است و ممکن و غیر متناهي به معني‬
‫ديگر آن است كه جمیع مراتب محصوره بین حاصرين در او موجود شده باشد‬
‫بالفعل و نیز مرتبه غیر محصوره موجود شده باشد‪.‬‬

‫فایدۀ سيزدهم ‪[ :‬توجيه نظر حکماي مشّاء در باب علم الهی به ماسوي]‬
‫محقّقین فالسفه ذكر كرده اند كه ربّ العزه در ازل عالم است به اشیاء بر وجه‬
‫كلّي نه بر وجه جزئي‪ 5.‬و جمعي از متکلّمین حمل كالم ايشان بر اين معني كرده‬
‫اند كه ربّ العزّه عالم هويّات شخصیّه نیست‪ 0‬و اين معني خالف ادلّۀ عقلیّه و‬
‫خالف ضروری جمیع اديان است‪ .‬و جمعي ديگر از متکلّمین توجیه كالم فالسفه‬
‫به دو طريق كرده اند‪ 9‬و آن دو طريق در كتب كالمي مذكور است‪ .‬و بنا بر آن‬
‫دقیقه كه ما ذكر كرديم توجیه ثالثي ظاهر شد و آن اين است كه مفهومات در‬
‫وجود علمي ازلي متّصف به تشخّصات و به هیچ صفتي نیستند‪.‬‬

‫‪ -1‬ابن سينا ‪ :‬التعليقات‪ ،‬ص‪ ،14‬علم الواجب ؛ و خواجه نصير الدين طوسی‪ :‬شرح االشارات و‬
‫التنبيهات‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.)18( ،328‬‬
‫‪ -2‬غزالی ‪ :‬تهافت الفالسفة‪ ،‬ص‪ ،112‬فی إبطال قولهم‪ :‬إن اللّه تعالی عن قولهم ال يعلم الجزئيات‪...‬‬
‫‪ -3‬عالمه حلی ‪ :‬کشف المراد‪ ،‬ص‪ 282‬؛ المسألة الثانية في أنه تعالی عالم‪.‬‬
 ‫‪006‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫فایدۀ چهاردهم ‪[ :‬عينيت علم الهی به ماسوي بر اساس روایات]‬

‫احاديثي كه به طريق اهل البیت ‪ ‬منقول است صريح است در اينکه علم‬
‫ربّ العزه به جمیع مفهومات بعد از خلق اشیاء عین علم اوست به ايشان قبل از‬
‫خلق اشیاء و به هیچ وجه تفاوت نیست‪ .‬پس معلوم شد كه آنچه در كالم حکما‬
‫و جمعي از علمای اسالم مذكور است كه ربّ العزه دو علم دارد‪ ،‬يکي حصولي‬
‫اجمالي و آن عین ذات است و مقدم است بر خلق اشیاء و ديگری حضوری‬
‫تفصیلي و آن عین اشیاء است‪ ،‬خالف حقّ است‪.‬‬

‫فایدۀ پانزدهم‪[ :‬مناقشات دربارۀ نظریۀ فخر رازي در باب وجود‬

‫ذهنی]‬
‫بعد از آنکه قطب الملّة و الدّين الرّازی قرع‪ 5‬سمع مردم به آن احتمال كرده‬
‫است كه اشیاء حاصل شوند در ذهن بيقیام به ذهن‪ 0‬و جمعي از محقّقین علما‬
‫مثل علّامه تفتازاني‪ 9‬و سیّد جرجاني‪ 4‬و موالنا علي قوشچي چون آن احتمال را‬
‫صحیح دانسته اند موافق او شده اند و فاضل دواني و سیّد شیرازی حركت قهقرا‬
‫كرده انکار آن كرده و از عجايب آنکه فاضل دواني تارةً انکار آن كرده در بعضي‬
‫از تصانیف و تارةً متشبّث به آن شده در جواب ابن سینا‪ .‬و حقّش اين است كه‬
‫اتمام آن احتمال به آن دقیقه ميشود كه در جواب شبهه ابنسینا به خاطر فقیر‬
‫رسیده ولي آن دقیقه بحث بسیار بر آن وارد ميآيد چنانچه گذشت‪ .‬و بعد اللّتیّا و‬

‫‪ -1‬قرع ‪ :‬زدن‪ ،‬کوفتن ‪ :‬قرع باب ؛ کوفتن در‪.‬‬

‫‪ -2‬فخر رازی‪ ،‬المباحث المشرقية‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،324‬الفصل الثالث في االمور التي يمكن ان يفسر العلم بها‬
‫و ابطال الباطل منها‪...‬‬
‫‪ -3‬تفتازانی‪ :‬شرح المقاصد‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،345‬االستدالل علی إثبات الوجود الذهني‪.‬‬
‫‪ -4‬جرجانی‪ :‬شرح المواقف‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،12‬المقصد االول العلم‪.‬‬
 ‫‪007‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫الّتي فاضل دواني اختیار اين كرده كه ماهیّات قائم به اذهان ميشوند و علم و‬
‫معلوم متّحد بالشخص اند و مغاير باالعتبار و ماهیّت ايشان در ذهن به يك اعتبار‬
‫متّصف به كلیت است و به يك اعتبار متصف به جزئیت و علم از مقوله كیف‬
‫است مجازاً و هیچ تأمل نکرده كه تعريفات كیف و آثار كیف همگي اينجا جاری‬
‫است و نیز قوم از جمله كیفیّات نفسانیه علم را شمرده اند و نیز از اين غافل شده‬
‫اند كه الزم ميآيد كه جمیع خصوصیّات زيد موجود در خارج مشترک باشد میان‬
‫او و میان شخصي قائم به مشاعر و اين خالف بديهیّه است سیّما به مذهب او كه‬
‫تشخّص خارجي را عین خلط به نحوی وجود خارجي ميداند پس الزم ميآيد‬
‫كه زيد در وجود ذهني مخلوط به وجود خارجي باشد‪ .‬و سیّد شیرازی اختیار‬
‫اين كرده است كه ماهیّات قائم به ذهن است و ذهن مزرعه كیف است هر چند‬
‫كه در او كِشته شود كیف بار ميآورد‪ .‬و فاضل دواني چند بحث بر او كرده‬
‫همگي وارد است‪ .‬و از آن جمله آنکه انقالب حقیقت الزم ميآيد به واسطۀ آنکه‬
‫مفروض اين است كه ماهیّت انسان مثالً در ذهن موجود است و از آن جمله آنکه‬
‫مقتضای دلیل وجود ذهني اين است كه نفس ماهیّات موجود شوند نه اينکه‬
‫منقلب به حقیقت ديگر شوند كه به همه حال بعد از آنکه اين دو فاضل حركت‬
‫قهقرا كرده عدول كردند از طريق محقّقین مورد مفاسد شدند‪.‬‬

‫فایدۀ شانزدهم ‪[ :‬مناقشه دوانی بر کالم خواجه نصير در باب ازلی‬

‫بودن علم الهی به ماسوي]‬
‫فرموده اند‪ 5‬كه صانع عالم مبدأ جمیع‬ ‫قدّس سرّه‬
‫سلطان المحقّقین نصیر الملّة‬
‫ماهیّات است نسبت به بعضي بيواسطه و نسبت به بعضي به واسطه‪ ،‬پس از اين‬

‫‪ -1‬خواجه نصير الدين طوسی‪ :‬شرح االشارات و التنبيهات‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.)1( ،151‬‬
 ‫‪008‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫حیثیّت در ازل عالم است به جمیع‪ .‬و فاضل دواني چون قلیل البضاعه بوده است‬
‫در علوم چنانچه گذشت در تحقیق سالبة المحمول و قلیل التفکر بوده در غوامض‬
‫مباحث چنانچه از مباحث سابقه واضح شد و میل بسیار داشته اند كه اعتراض بر‬
‫قوم كند‪ ،‬در اين مبحث ده بحث يا زياده بر سلطان المحقّقین كرده و جمیع‬
‫بحثهای او مبني بر اين است كه حیثیّت را در كالم نصیر الملّة و الدّين حمل بر‬
‫حیثیّت تقییدی كرده و حال آنکه مراد تعلیلي است‪.‬‬
‫و حاصل كالم نصیر الملّة و الدّين اين است كه چون صانع عالم جلّ جالله و‬
‫عظم سلطانه در ازل متمکن است از اينکه جمیع ماهیّات از او فائض شود بعضي‬
‫بيواسطه و بعضي با واسطه به طريق قدرت و اختیار‪ ،‬پس ذات مقدّس او قبل از‬
‫خلق اشیاء عالم است به جمیع كه اگر عالم نباشد آن تمکن نخواهد داشت‪ .‬و اين‬
‫معني در نهايت صحّت است و فاضل دواني حمل كالم بر اين كرده كه حیث‬
‫‪5‬‬
‫مبدئیّت عین عالمیّت است‪.‬‬

‫فایدۀ هفدهم ‪[ :‬روش اشتباه تحصيل علوم]‬

‫فقیر بعد از آنکه علوم عقلیّه و شرعیّه و لغويّه را از كل علماء زمان رحمهم اهلل‬
‫تعالي اخذ كردم سالها در حرمین شريفین سر به گريبان فکر فرو بردم و در مقام‬
‫نقد مباحث شدم‪ .‬آخر االمر ظاهر شد كه در مراتب علم عقلیّه آنچه به خاطر‬
‫سلطان المحقّقین نصیر الملّة و الدّين يا به خاطر قطب الملّة و الدّين الرّازی‬
‫رسیده و متأخرين مثل صاحب مواقف و عالمه تفتازاني و سیّد المحقّقین و سند‬
‫المدقّقین سیّد شريف جرجاني و علّامه قوشچي تابع ايشان شده اند‪ ،‬حق آن‬
‫است‪ .‬و محدّثات فاضل دواني و خیاالت سیّد شیرازی كه في الحقیقه عدول از‬

‫‪ -1‬نسخۀ د ‪« :‬و فاضل داونی حمل کالم بر اين کرده که حقيقت مبدئيّت غير حيثيّت عالميّت است»‪.‬‬
 ‫‪009‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫آن تحقیقات است‪ ،‬همگي پوچ است و سبب اين مراتب آن است كه آن جماعت‬
‫كثیر البضاعه بوده اند در علوم و اذهان مستقیمه داشته اند و همّت ايشان‬
‫مصروف بوده بر تحقیق مباحث نه بر اعتراض قوم و مشغول به تصانیف بعد از‬
‫انتفاع از علوم شده اند و اين معاني در اين دو فاضل مفقود است و دو كتاب‬
‫است كه در بالد عجم تعلیم و تعلّم آن شايع شده؛ يکي «شرح جامي بر كافیه ابن‬
‫حاجب» و يکي «حاشیه دواني بر شرح تجريد» و با آنکه اكثر فضالی عجم‬
‫ادراكات عالیه دارند عايق‪ 5‬ايشان از تحصیل حقّه ضروريّه اين دو كتاب است در‬
‫اوايل سنّ شرح جامي بر كافي و بعد آن حاشیه دواني و چون همّت شیطان‬
‫مصروف بر اغوای بندگان است اين مراتب مستند تدبیرات ايشان است خَذَلَه اهللُ‬
‫تعالي‪.‬‬
‫و احسن طرق در اين ازمنه جهت تحصیل علوم اين است كه در اوايل سنّ‬
‫اوقات صرف تصانیف ابن مالك و ابن هشام و خالد ازهری شود و بعد از آن‬
‫صرف احاديث لکن به شرط اينکه جمیع اين فنون از افواه رجال اخذ شود نه‬
‫اينکه خود به خود مطالعه كتب كنند «فإنَّ لِکُلِّ علمٍ اسرارٌ ال يَقطعُ علیها من‬
‫الکتبِ»‪ 0‬و «ذلك فَضلُ اهللِ يُؤتیه مَن يشاء»‪ 9.‬و صاحب ادراک عالي اگر فرصت‬
‫داشته باشد اوقات صرف تصانیف سیّد محقّق جرجاني كه في الحقیقه تحرير‬
‫خالصه مطالب منقّحۀ قوم است مثل حاشیۀ مطالع و حاشیۀ شرح قديم و شرح‬
‫مواقف و شرح جديد موالنا علي قوشچي نیز بکند و اگر نداشته باشد توجّه به‬

‫‪ -1‬عایق ‪ :‬باز دارنده‪ ،‬مانع‪.‬‬

‫‪ -2‬مثلی که برای بيان اهميت علمآموزی از اساتيد خبره آمده است‪ .‬و در کتب علمای مختلفی به کار‬
‫رفته است به عنوان نمونه رک‪ :‬عالمه حلی‪ :‬تحرير األحكام الشرعية علی مذهب اإلمامية‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.31‬‬
‫‪ -3‬مائده‪.54 /‬‬
 ‫‪021‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اين مراتب قبیح است عقالً‪ ،‬حرام است شرعاً‪ .‬و اما صرف عمر در علوم رياضیّه‬
‫زياده بر قدر معرفت قبله و اوقات صلوات بس تضییع عمر است و في الحقیقه‬
‫رياضیات داخل علوم عقلیّه نیست [و] داخل حسّیه است و از اين جهت است كه‬
‫در او عقال افکار متناقضه نکردهاند‪.‬‬

‫فایدۀ هژدهم ‪[ :‬مواد ثالث و ردّ اولویت]‬

‫از فوايد سابقه معلوم شد كه فعلیّت ماهیّات و وجود في نفسه ماهیّات و وجود‬
‫خارجي ماهیّات يکي است‪ .‬و فهمیده شد كه حصول ماهیّات در مالحظۀ‬
‫مجرّدات فعلیّت ماهیّات نیست بلکه فرض و اعتبار ايشان است‪ .‬و فهمیده شد كه‬
‫حقیقت علم و وجود ذهني‪ ،‬وجود در مالحظۀ عالم است في ارتسام و قیام به‬
‫عالم‪ .‬پس بدان كه آنچه ممکن است كه دانسته شود به كنه يا وجه او را حکما و‬
‫متکلّمین چنین قسمت كرده اند كه يا ذات او آبي‪ 5‬است از اينکه موجود شود يا‬
‫از اينکه معدوم شود يا آبي از هیچ يك نیست‪ .‬پس اول را «ممتنع الوجود» نام‬
‫نهاده اند مثل اجتماع نقیضین‪ ،‬و ثاني را «واجب الوجود» و مصداقش منحصر‬
‫است در ذات مقدّس صانع عالم جلّ جالله‪ ،‬و ثالث را «ممکن الوجود و العدم»‬
‫مثل روح القدس و جبرئیل و ساير مالئك و نفوس ناطقه انسانیّه و جنّ و افالک‬
‫و عناصر اربعه و موالید ثالثه‪.‬‬
‫و بايد دانست كه آنچه ممکن الوجود و العدم است اگر تخلیه او كنند يعني‬
‫هیچ عاقلي در او اثر نکند يا معدوم خواهد بود يا موجود پس بنابر تقدير اول‬
‫وجود او محتاج است به تأثیر فاعل و معلوم است كه تأثیر شيء در نفس خود‬
‫محال است پس محتاج خواهد به تأثیر غیر در او و بنا بر تقدير ثاني عدم او‬

‫‪ -1‬آبی يا ءابی ‪ :‬رد کننده است و امتناع میورزد‪.‬‬

 ‫‪020‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫محتاج به تأثیر فاعل خواهد بود و معلوم است كه تأثیر در اعدام ممکن نیست‬
‫پس مصداق تأثیر فاعل اينجا مدافعه فاعل خواهد بود به ذات‪ ،‬پس وجود او‬
‫موقوف خواهد بود بر رفع مدافع همچنان كه بودن اجسام ثقال حول مركز‬
‫موقوف است بر رفع قاسر و معلوم است كه هرچه موقوف است بر رفع مانع‬
‫موقوف است بر تأثیر فاعل و معلوم است كه تأثیر شيء در نفس محال است و به‬
‫اين دلیل شبهه اينکه به اولويت ذاتیّه موجود شود باطل شد‪ .‬و به خاطر فقیر چند‬
‫دلیل جهت ابطال اولويت ذاتیّه رسیده اكتفا به ذكر دو دلیل در اين رساله ميشود‪.‬‬
‫پس دلیل دويم آنکه ممکن الوجود بر تقدير تخلیه اگر معدوم باشد وجود محتاج‬
‫به تأثیر فاعل خواهد بود و اگر موجود باشد حال خالي از آن نیست كه ذات او‬
‫علّت تامّه وجود اوست يا علّت ناقصه‪ ،‬پس بر تقدير اول الزم ميآيد كه ممکن‬
‫العدم نباشد و بنا بر ثاني الزم ميآيد كه محتاج به غیر باشد و معلوم است كه هر‬
‫محتاج به غیر محتاج است بر تأثیر فاعل‪.‬‬

‫فایدۀ نوزدهم ‪[ :‬در بحث نامتناهی]‬

‫غیر متناهي در كالم قوم به دو معني آمده ‪ :‬يك معني «آحاد كثیره كه نزد حدّی‬
‫وقوف نکنند و مجموع معیّن نیست»‪ ،‬و از جهت امتیاز اين معني از معني ديگر‪،‬‬
‫قوم اين را غیرمتناهي به معني «ال يقف» گفته اند و معني ثاني را «تسلسل»‪ .‬و‬
‫معني دويّم اين است كه «آحاد كثیره كه نزد حدّی وقوف نکند و مجموع معیّني‬
‫داشته باشد»‪.‬‬
‫و افراد معني دويّم جزئیات حقیقیّه اند و افراد معني اول همیشه كلّي است‬
‫اصالً جزئي حقیقي نميباشد‪ .‬و به وجه ديگر غیر متناهي به معني ال يقف‪،‬‬
‫«آحادی است كه توقف نکند نزد حدّی و مجموعش تجاوز نکرده باشد از مراتب‬
 ‫‪022‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫متناهیه عدد»‪ ،‬و غیر متناهیه به معني ديگر «مجموع آحادی است كه تجاوز كرده‬
‫باشد از جمیع مراتب متناهي عدد»‪.‬‬
‫و قوم اتفاق كرده اند بر اينکه غیر متناهي به معني «ال يقف» افراد متحقّقه بسیار‬
‫دارد و سبب اينکه براهین ابطال تسلسل در او جاری نیست اين است كه مجموع‬
‫معیّني ندارد و حقیقت او معني است كلّي‪ .‬و غیر متناهي به معني ال يقف در‬
‫بعض صور منشأ انتزاع موجود بالفعل دارد و در آن منشأ انتزاع غیر متناهي به‬
‫معني ال يقف موجود نیست بالفعل‪ ،‬نه اجماالً و نه تفصیالً‪ ،‬كه اگر مثالً در جسم‬
‫متّصل واحد اتّصاف غیر متناهي موجود باشد بالفعل به وجود كلّي حصر غیر‬
‫متناهي بین حاصرين الزم ميآيد‪.‬‬
‫مصداق غیر متناهي به معني ال يقف منحصر است در امور استقبالیه متعاقبه و‬
‫آن دو قسم است ‪ :‬يك قسم «امور استقبالیه متعاقبه انتزاعیه» مثل تحلیالت جسم‬
‫متّصل واحد به اجزاء‪ ،‬و يك قسم «غیر انتزاعیه» مثل حوادث متعاقبه در جانب‬
‫آينده‪ .‬و اگر كسي گويد كه اتّصاف غیر متناهیه در جسم متّصل واحد بالفعل‬
‫موجودند به وجود كل اجماالً و دلیل بر اين اين است كه اجزاء متّصل واحد‬
‫متّصف به صفات متضادّه ميشوند در آن واحد‪ ،‬مثل يك نصف ماء متّصل واحد‬
‫حارّ است و يك نصفش بارد است و حسّ و بديهیّه نیز به اين معني حاكم است‪،‬‬
‫و نیز بديهي است‪ 5‬كه فرقي نیست میان اجزاء اوّلیه و ثانويّه و هکذا الي غیر‬
‫النّهايه پس همگي موجودند بالفعل به وجود كل اجماالً‪ .‬جواب او چنان گويیم‬
‫كه تقسیم متّصل واحد به نصفین و تقسیم نصف او به نصفین و هکذا الي غیر‬
‫النهايه منوط است بر حصول امتیاز احد النصفین از ديگری از اين جهت كه تعدد‬
‫بيامتیاز ممکن نیست و امتیازات انصاف بعضي از بعضي از حوادث متعاقبه است‬

‫‪ -1‬الف‪ :‬و نيز بديهی الهی است‪.‬‬

 ‫‪023‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫و منقطع ميشود به انقطاع اعتبار‪ .‬پس اين مقدمه ممنوع است كه اتّصاف غیر‬
‫متناهیه در متّصل واحد موجود است‪ ،‬احتمال آن هست كه متعدّد نیست زيرا كه‬
‫تعدّد فرع حصول امتیاز است و در بعضي از مراتب به حسب اعتبار عقلیّه امتیاز‬
‫حاصل است و در بعضي مراتب ديگر حاصل نیست‪ ،‬پس قسمت عقلي نیز در آن‬
‫مرتبه ممکن نیست از اين جهت كه امتیازات منقطع ميشود به انقطاع اعتبار‪.‬‬
‫و قوم در تحقیق معني ثاني اختالف كرده اند پس مذهب فالسفه اين است كه‬
‫يك قسم از معني ثاني ممتنع است و آن تسلسل در امور مجتمعه مرتّبه است و‬
‫باقي اقسام ممکن است و باعث ايشان را بر اين فرق اين است كه گمان كرده اند‬
‫كه براهیني كه در زمان ايشان به ظهور رسیده بود جهت ابطال تسلسل مثل برهان‬
‫تطبیق و برهان تضايف مخصوص است به ابطال اين قسم‪.‬‬
‫و مذهب متکلّمین اين است كه جمیع اقسام معني دويّم ممتنع است و باعث‬
‫ايشان را بر اين قول دو چیز است ‪ :‬يکي آن كه به اندک تصرّفي براهین قدما را‬
‫در جمیع اقسام جاری كرده اند يا به اين طريق كه فرض اجتماع در وجود كرده‬
‫اند يا فرض ترتّب كرده اند يا بدل ترتّب نوعي ديگر از امتیاز ذهني فرض كرده و‬
‫گفته اند كه اين مفروضات مظهر محال است نه ملزم محال‪ 5.‬و ديگری اينکه از‬
‫روی برهان تطبیق برهان ديگر استخراج كرده اند به اين طريق كه اگر امور‬
‫متسلسله موجوده باشد به طريق اجتماع يا تعاقب مرتّبه يعني بعضي علت بعضي‬
‫باشند يا نه‪ ،‬چون مجموع معیّن مشخّص دارد‪ ،‬اگر اين مجموع معیّن زوج است‬
‫الزم ميآيد كه فرد هم باشد به اين طريق كه تقسیم اين (سلسله ميكنیم به سه)‬
‫سلسله متساويه متشابکه از جانب مبداء الي غیر النّهايه و اگر فرد باشد الزم‬
‫ميآيد كه زوج هم باشد به اين طريق كه تقسیم اين سلسله ميكنیم به دو سلسله‬

‫‪ .1‬د ‪« :‬اين مفروضات مظهر حال است نه ملزوم حال»‪.‬‬

 ‫‪024‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫متساويه از جانب مبداء الي غیر النهايه‪ .‬و حاصل كالم اگر تسلسل موجود باشد‬
‫الزم ميآيد اجتماع نقیضین يعني (مجموع سلسله) هم زوج باشد و هم فرد و‬
‫چون غیر متناهي متعاقب در جانب ابد مجموع معیّن مشخّص ندارد و براهین‬
‫ابطال تسلسل در او جاری نیست و آثار ربّ العزّه در جانب ابد هرگز منقطع‬
‫نیست لیکن وجود مجموع ابد در نفس خود و وجود مجموعي كه مشتمل باشد‬
‫بر جمیع آنچه ممکن است در جانب ابد ممتنع ذاتي است (از اين جهت) كه بر‬
‫فرضي كه موجود شود مجموع معیّن خواهد داشت پس براهین جاری خواهد‬
‫شد و اگر ابد منقطع خواهد شد پس ابد نخواهد بود‪ .‬چه‪ ،‬معني «ابد» غیر متناهي‬
‫در جانب مستقبل است‪ ،‬هم چنانکه معني «ازل» متناهي در جانب ماضي است‪ ،‬و‬
‫معني «سرمد» غیر متناهي است در دو جانب‪.‬‬
‫و حقّ اين است كه وجود زمان غیر متناهي در طرف ازل نیز ممتنع ذاتي است‬
‫چنانکه فخر رازی در اربعین‪ 5‬ذكر كرده است و معني ازلیّت و ابديّت راجع به‬
‫معني سلبي ميشوند‪.‬‬

‫فایدۀ بيستم ‪[ :‬در ازل و ابد و دهر]‬

‫حکما و متکلّمین اتفاق كرده اند بر اينکه زمان ظرف وجود ربّ العزه و ظرف‬
‫وجود مجرّدات و ظرف وجود فلك اطلس و اشباه آن نیست‪ .‬از اين جهت كه‬
‫بعضي از اينها مجرّدند و بعضي از اينها مقدّمند بر زمان‪ .‬و نیز اتفاق كرده اند‬
‫بر اينکه ربّ العزّه سرمدی است يعني ازلي و ابدی است‪ .‬و همگي غافل شده اند‬
‫از مصداق معني ازل و مصداق معني ابد و از اين جهت است كه حکما همه در‬
‫شبهۀ قِدم فرو رفته اند همچون جزء در كلّ‪ .‬و متکلّمین جواب منقّحي تمام از‬

‫‪ .1‬فخر رازی‪ :‬االربعين‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،33‬فی اقامة الداللة علی أنه يمتنع کون االجسام فی االزل متحرکة‪.‬‬
 ‫‪025‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫شبهه قدم نداده اند و بعد از آنکه ما تحقیق مصداق اين دو بکنیم معني هر دو نیز‬
‫منکشف خواهد شد و دو جواب شافي‪ 5‬جهت شبهۀ قدم از پردۀ غیب به منصۀ‬
‫ظهور جلوه گر خواهد شد إن شاء اهلل تعالي و تقدّس‪.‬‬
‫پس بدان كه وجود ربّ العزه اول ندارد و آخر نیز ندارد و همچنان كه امر‬
‫ممتدّی متّصل واحد غیر مجتمع االجزاء از حركت فلك اطلس و ساير حركات‬
‫مشرع ميشود و اسم آن زمان كرده اند همچنین از مالحظۀ ذات ربّ العزه با‬
‫مالحظۀ اول نداشتن امر ممتدّی متّصل واحد غیر مجتمع االجزاء غیر متناهي در‬
‫جانب ماضي منتزع ميشود و اسم آن به زمان شبیه است در بعضي از صفات و‬
‫مصداق ازل اوست و همچنین از مالحظۀ ذات ربّ العزه با اينکه آخر ندارد امر‬
‫ممتدّی متّصل واحد غیر مجتمع االجزاء غیر متناهي در جانب مستقبل منتزع‬
‫ميشود و آن نیز شبیه است به زمان در بعضي از صفات و مصداق ابد اوست و‬
‫معني دهر مطلق امتدادی است كه از مالحظۀ دوام وجود ربّ العزه منتزع‬
‫ميشود‪.‬‬

‫فایدۀ بيست و یکم ‪[ :‬در زمان موهوم]‬

‫شبهه مشکله در قديم االيام در میان فالسفه به ظهور رسیده بود كه مقتضای آن‬
‫شبهه امتناع وجود حادث است يا تخلّف معلول از علت تامّه يا تسلسل در امور‬
‫مرتّبه از جانب علت‪ ،‬و ملخّص آن شبهه اين است كه اگر موجود حادثي باشد‬
‫علّت تامّه او يا قديم است يا حادث‪ .‬بنابر اول تخلّف معلول از علّت تامّه الزم‬
‫ميآيد و اين محال است از اين جهت كه ترجّح من غیر مرجّح را الزم دارد و بنا‬
‫بر ثاني تسلسل در امور مرتّبه مجتمعه الزم ميآيد از جانب مبدأ‪ ،‬چون فالسفه‬

‫‪ .1‬شَافِي ‪ :‬من األَدْوِيَةِ و نَحوِهَا ‪ :‬داروى شفابخش ؛ « الجَوَابُ الشَّافِي » ‪ :‬جواب قاطع و قانعکننده ‪.‬‬
 ‫‪026‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫گمان كرده اند كه تسلسل در امور موجوده مجتمعه مرتّبه محال است و باقي‬
‫اقسامش محال نیست‪ .‬و جواب اين شبهه چنین داده اند كه تسلسلي كه الزم‬
‫ميآيد اينجا در امور متعاقبهای است از جانب مبدأ‪ ،‬مثل دورات حركات فلکیّه و‬
‫گفته اند كه اگر حركات حركت قديمه ذات جهتین افالک نميبود هرگز حادث‬
‫از قديم (حاصل) نميشد‪ .‬و بنابر اين مقدّمه و مقدّماتي ديگرِ واهیه قائل به وجود‬
‫ده عقل قديم شده اند و نزد ايشان جوهری كه قابل اشاره حسّیّه نباشد دو قسم‬
‫است ‪ :‬يك قسم اين است كه آلتي نیز ندارد كه قابل اشاره حسّیّه باشد و آن را‬
‫«عقل» نام كرده اند و يك قسم اين است كه آلتي دارد كه قابل اشاره حسّیّه است‬
‫و آن را «نفس ناطقه» نام كرده اند و نیز قائل به قِدم نه فلك شده اند به اينکه‬
‫شخص هیولي عالم عناصر قديم است و قايل شده اند به اينکه نوع صورت‬
‫جسمیّۀ عالم عناصر قديم است و چون از ضروريات يعني بديهیّات جمیع اديان‬
‫است دو مقدمه يکي آنکه «كان اهللُ و لم يَکُنْ معه شئٌ» و يکي آنکه «وجوب ربّ‬
‫العزّه اوّل ندارد و وجود جمیع ماسوی اهلل اوّل دارد»‪ .‬پس قول ايشان كفر محض‬
‫است‪ .‬و به حسب عقل نیز خیال ايشان باطل است از اين جهت كه ما اتمام دلیل‬
‫قطعي خواهیم كرد بر حدوث كلّ ممکنات‪ ،‬انشاءاهلل تعالي‪.‬‬
‫و ملخّص جواب اهل اسالم از اين شبهه اين است كه تخلّف از فاعلِ موجبِ‬
‫مستجمعِ جمیعِ شرايطِ تأثیرْ محال است‪ ،‬هم تخلّف به حسب اقتضاء و هم به‬
‫حسب زمان‪ .‬و امّا تخلّف از فاعل قادر مستجمع جمیع شرايط تأثیر به حسب‬
‫زمان دون اقتضاء محال نیست از اين جهت كه اقتضاء فاعل قادر بر وفق ارادۀ‬
‫اوست و اراده ممکن است كه تعلّق گیرد به وجود حادث معلول نه به وجود‬
‫قديم او‪ .‬و بعد از آنکه علمای اسالم بر اين جواب اتفاق كرده اند‪ ،‬اختالف كرده‬
‫اند در مقام ديگر پس معتزله تعلّق اراده را به وجود حادث معلول مستند به داعي‬
 ‫‪027‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫يعني علم به علت غايبه ميدانند و وجود معلول را نظر به تعلّق اراده واجب‬
‫ميدانند و تعلّق اراده را نیز نظر به داعي واجب ميدانند و اشاعره قبول اين كرده‬
‫اند كه وجود حادث معلول نظر به تعلق اراده واجب است يعني الزم است مثل‬
‫ضرورت به شرط محمول امّا منکر اين شده اند كه تعّلق اراده نظر به شیئي از‬
‫اشیاء واجب باشد از اين جهت كه ميگويند كه اگر نظر به ذات ربّ العزه واجب‬
‫باشد الزم ميآيد كه ربّ العزه فاعل موجب باشد و اگر نظر به داعي واجب باشد‬
‫الزم ميآيد كه ربّ العزه ناقص باشد و به وسیله علت غايبه كامل شود‪ .‬و چون‬
‫اشاعره ميگويند كه غیر از ربّ العزه علت فاعلیّه نیست و ارادۀ ربّ العزه نظر به‬
‫هیچ چیز واجب نیست پس ايشان قائل به وجوب علي البتّ در سلسله ممکنات‬
‫نميشوند و وجوب در كالم ايشان محمول است به لزوم مثل وجوب به شرط‬
‫محمول كه به معني لزوم است نه به معني وجوب علي البتّ‪ .‬و چون جواب اهل‬
‫اسالم به تقرير اشاعره باالخره الزم داشت ترجّح غیر مرجّح و به تقرير معتزله‬
‫الزم داشت اين را كه مضي وقت جزء علّت تامّه باشد‪ ،‬فقیر از جواب مشهور‬
‫عدول كرده ام و دو جواب ديگر داده ام و هر دو جواب مبني است به تحقیق‬
‫مصداق ازل و مصداق ابد‪ .‬و حاصل جواب اول فقیر آن است كه علم ازلي ربّ‬
‫العزه به مصالح عالم تقاضا اين كرده است كه معلول اول در قطعۀ خاصّه از ابد‬
‫موجود شود و نهايت آنچه الزم آيد اين است كه حضور آن قطعه جزء علّت تامّه‬
‫باشد و اگر نقل كالم در آن قطعه كنند همان جوابي كه حکما داده اند ما خواهیم‬
‫داد از اين جهت كه فرق میان جواب ما و ايشان نیست كه به عوض حركات‬
‫فلکیه متشبّث به امر ممتدّی متّصل واحدی شده ايم كه از مالحظه اوّل و آخر‬
‫نداشتن ربّ العزه منتزع شده‪.‬‬
 ‫‪028‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫و حاصل جواب دويّم فقیر آنکه شايد كه ازلیّت ممکن محال باشد پس بنابراين‬
‫وجود هر ممکن موقوف است بر مضيّ ازل يعني بر اقلّ امر ممتدّی كه میان قديم‬
‫و حادث ناچار باشد و مصداق ازل خود معلوم شده است‪ .‬و اگر معترضي گويد‬
‫كه اينجا مرتبۀ معیّني نیست كه اقلّ باشد‪ ،‬جواب گويیم كه شايد كه هر ممکن‬
‫موقوف باشد بر مضيّ ازل و حضور قطعۀ خاصه از ابد‪ .‬و در جواب اوّل اخذ اين‬
‫مقدّمه شده كه ربّ العزه فاعلِ قادر است و در جواب ثاني اخذ اين مقدّمه و اخذ‬
‫مقدّمۀ ديگر نیز شده‪ 5‬و آن اين است كه ازلیّت ممکن محال است‪.‬‬
‫و امّا جواب تفصیلي آن شخصي كه نقل كالم در آن قطعۀ خاصّه كرده بود‪ .‬پس‬
‫چنین ميگويیم كه امر ممتدّی متّصل واحد كه از ذات ربّ العزّه به شرط مالحظۀ‬
‫صفتِ «ال اوّلَ له» و مالحظۀ صفتِ «ال آخرَ له» منتزع شده ماهیّت كلّیه اش قديم‬
‫است يعني اول ندارد و هر حصّۀ خاصّه از او حادث است و منشأ تحقّق اين امر‬
‫ممتدّ مجرّد ذات منشأ انتزاع است با مالحظۀ آن صفت‪ ،‬همچنان كه در صفات‬
‫انتزاعیه مقرّر شده و هر حصّۀ سابقه از او به منزلۀ معدّ است نسبت به حصّۀ‬
‫الحقه و در میان اين حصص ترتیب و ترتّب به معني مصحّح تعاقب است يعني‬
‫مرتّب منتزع ميشوند‪ ،‬پس ترتّب نیز انتزاعي است و تأثیر و تأثّر در نفس االمر‬
‫میان اجزاء نیست از اين جهت كه در امور انتزاعیه اثر موجودی نیست‪ .‬و محقّقین‬
‫دعوی بداهه كرده اند در اينکه اثر فاعل ميبايد كه حقیقتاً موجود في نفسه باشد‬
‫و لهذا قائل شده اند به اينکه ماهیّات مجعولند به جعل بسیط از اين جهت كه‬
‫ماهیّات موجودند حقیقتاً‪ ،‬نه وجود ماهیّات و نه اتّصاف به وجود [و لذا] قائل به‬
‫اين شده اند كه تحقّق امور انتزاعیه در نفس االمر مجرّد اين است كه منشأ انتزاع‬
‫صالحیت داشته باشد‪ .‬و مجمل كالم همچنان كه تحقّق وجود مطلق در حقّ ربّ‬

‫‪ .1‬د ‪« :‬و در جواب ثانی اخذ اين مقدمه نشده و اخذ مقدمه ديگر شده»‪.‬‬
 ‫‪029‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫العزه و تحقّق صفاتي كه عین ذات است محتاج به تأثیر صفت دوام نیز نیست و‬
‫اين امر ممتدّ حکم او حکم صفت دوام است‪ .‬اين است جواب تحقیقي كه‬
‫‪5‬‬
‫مرضيّ طبع فقیر است‪.‬‬
‫و اگر خواهي كه به مذاق متعارف قوم جواب گويیم آنچه گفته اند در بیان‬
‫استناد دورات فلکیّه بعضي به بعضي نظیر آن دارد اينجا بگو‪.‬‬
‫و در آخر حال جواب ديگر واضح و مختصر از شبهۀ قدم به خاطر فقیر رسیده‬
‫و آن اين است كه وجود هر ممکن موقوف است ‪ -‬يا به حسب ارادۀ فاعل مختار‬
‫يا بالذّات‪ -‬بر استمرار عدم او تا حدی معیّن بر مضيّ آن استمرار و اگر نقل كالم‬
‫كنند به مضيّ آن استمرار ميگويیم كه مضيّ استمرار عدم مثل نفس عدم محتاج‬
‫به علّت نیست كه اگر محتاج به علّت باشد محتاج به تأثیر فاعل خواهد بود و‬
‫تأثیر فاعل در عدمیّات محال است‪ ،‬چنانچه در حکمت و در كالم مقرّر شده‪ .‬و‬
‫در كالم بعضي از قدما مذكور است كه ماهیّات علّت فاعلیه لوازم مهیات اند مثالً‬
‫اربعه علّت فاعلیّت زوجیّت است و معلوم است كه زوجیّت وجود في نفسه‬
‫ندارد و منحصر است وجود او در وجود لغیره و معلوم است كه وجود لغیره او‬
‫مجرّد صالحیّت ذات موضوع است از جهت انتزاع او پس تأثیر و تأثّر در اينجا‬
‫حقیقتاً نیست‪ .‬و در كالم قدما اين هست كه مقوالت اضافیّه موجودند در خارج‬
‫و معلوم است كه اين باطل است‪ .‬و نیز در كالم جمعي از قدما مذكور است كه‬
‫علم به علّت غائیه علّت فاعلي است از برای فاعلیّت فاعل‪ .‬و به اعتقاد فقیر‬
‫بعضي از اين مبني بر تجوّز است و بعضي ديگر مبني بر اين است كه گمان كرده‬
‫اند كه زوجیّت اربعه وجود في نفسه نیز دارد و بنا بر اين گفته اند كه حصول او‬

‫‪ .1‬مقايسه کنيد با نظريه ابو البرکات درباره زمان‪ .‬رک‪ :‬ابوالبرکات‪ :‬المعتبر فی الحكمة‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪،32‬‬
‫الفصل الثامن‪.‬‬
 ‫‪031‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫از برای اربعه محتاج به جعل جديد است يعني غیر جعل اربعه‪ ،‬و اما چون تحقیق‬
‫اين است كه انتزاعیّات وجود في نفسه ندارند و وجود ايشان منحصر است در‬
‫وجود لغیره و تحقّق ايشان مجرد منشأ انتزاع است‪ ،‬پس جعل جديد معقول‬
‫نیست‪ .‬و آنکه مشهور شده در كتب قوم [كه] ثبوت ذاتیّات محتاج جعل جديد‬
‫نیست و ثبوت عوارض محتاج است‪ ،‬مراد اين است كه وجود في نفسه ذاتیّات‬
‫محتاج به جعل جديد نیست و وجود في نفسه عرضیّات محتاج است و معلوم‬
‫است كه عوارضي كه وجود في نفسه ندارند محتاج به جعل جديد نیستند سیّما‬
‫عوارضي كه مجرّد ذات موصوف منشأ انتزاع ايشان باشد‪ .‬و مجمل كالم ثبوت‬
‫وجود خارجي از برای زيد در خارج و ثبوت زوجیه و فرديت و ثبوت وحدت و‬
‫كثرت از برای موصوفات‪ ،‬اگر محتاج به جعل جديد باشد الزم ميآيد كه ثبوت‬
‫وجود مطلق و ثبوت علم و قدرت از برای ربّ العزه محتاج به جعل باشد‪ .‬پس‬
‫معلوم شد كه آن قاعده كه «ثبوت شيء از برای شيء فرع ثبوت مثبت له است»‬
‫اين معني دارد كه قیام صفات غیر انتزاعیه بر موصوفات‪ ،‬فرع وجود مثبت له‬
‫است‪ .‬چنانچه در شرح مواقف‪ 5‬و اوايل شرح تجريد تصريح به اين شده و لهذا‬
‫محتاج به جعل جديد است‪ .‬چه بديهي است كه هر محتاج به علّت ناقصه محتاج‬
‫به تأثیر فاعل است‪.‬‬
‫و اگر كسي اعتراض كند به اين طريق كه سبب حدوث معلول اوّل توقّف بر‬
‫«ما لم يکن فکان» نیست از چند وجه ‪:‬‬
‫وجه اول ‪« :‬ما لم يکن فکان» بالبديهیّه منحصر است در وجود حادث و در رفع‬
‫موجود و معلوم است كه قبل از معلول اول هیچ يك از اين دو گنجايش ندارد‪.‬‬

‫‪ .1‬جرجانی‪ :‬شرح مواقف‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.121‬‬

 ‫‪030‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫وجه دویم ‪ :‬آنکه «ما لم يکن فکان» در اين مقام يا استمرارات عدم معلول اول‬
‫است يا غیر آن و معلوم است كه غیر آن گنجايش ندارد پس منحصر باشد در‬
‫استمرارات عدم معلول اول و آن نیز باطل است بواسطۀ آنکه تمايز میانه‬
‫استمرارات عدم معلول اول نیست اال باضافه به موجودات و معلوم است كه در‬
‫آن مرتبه موجودی نیست كه با اضافه به او اين امتیازات حاصل شود‪.‬‬
‫وجه سیوم ‪ :‬آنکه اگر سبب حدوث معلول اوّل توقّف بر «ما لم يکن فکان»‬
‫باشد الزم ميآيد تسلسل در امور موجودۀ مجتمعۀ مرتّبه‪ ،‬به واسطۀ آنکه «ما لم‬
‫يکن فکان» نیز موقوف است بر «ما لم يکن فکان» ديگر الي غیر النهايه و حال‬
‫خالي از آن نیست كه جمیع اينها وجودات حادثه اند يا رفع موجودات اند يا‬
‫ملفّق‪ 5‬است از اين و از آن‪ .‬پس به هر تقدير تسلسل در موجودات مرتّبۀ مجتمعه‬
‫الزم مي آيد‪ ،‬يا در اين حدوث معلول اوّل يا سابق بر آن حدوث‪ ،‬و از اين جهت‬
‫كه عدمات هرگاه بعضي علت بعضي باشند وجودات بعضي علت بعضي خواهند‬
‫بود‪ ،‬بلکه نزد محقّقین ترتّب عدم بر عدم و ترتّب وجود بر وجود است‪.‬‬
‫وجه چهارم ‪ :‬آنکه تسلسل در امور مجتمعۀ مرتّبه الزم ميآيد و اين محال‬
‫است و اگر چه امور رفع موجودات باشند به واسطۀ آنکه برهان «اسدّ اخصر»‪ 0‬در‬
‫اينجا جاری است بلکه به واسطۀ فرض ترتّب و امتیاز میان اين عدمات برهان‬
‫«زوج و فرد»‪ ،‬برهان «تطبیق» و اشباه آن نیز جايز است‪ ،‬به اين طريق كه تجزيه و‬

‫‪ .1‬ملفّق ‪ :‬مرکب‪ ،‬متشكل‪.‬‬

‫‪ .2‬تسلسل در علل‪ ،‬يكي از اموري است که براي اثباتِ وجودِ خداوند (واجب الوجود)‪ ،‬به اثباتِ محال‬
‫بودنِ آن الزم است‪ .‬براي اثباتِ محال بودنِ تسلسل‪ ،‬استداللهاي مختلفي از سوي فيلسوفان ارائه شده‬
‫که يكي از مهمترين و قديمترين آنها‪« ،‬برهان اَسَدّ و اَخْصَر» ميباشد که فارابي (قرن سوم ه‪.‬ق) آن را‬
‫ابداع کرده است‪.‬‬
 ‫‪032‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫تطبیق به حسب ذهن باشد نه به حسب خارج‪ .‬و اگر بگويي كه تسلسل در‬
‫عدمات جايز است مثال ًعدم سلسله غیر متناهیه مستند به عدم مافوق معلول اخیر‬
‫است و عدم مافوق معلول اخیر مستند به عدم مافوق و هکذا الي غیر النهايه‪.‬‬
‫جواب ميگويیم كه قبول نداريم كه در اينجا بعضي از عدمات مستند است به‬
‫بعضي‪ ،‬و ممکن است كه هريك از سلسلههای غیر متناهیه ممتنع ذاتي باشند‬
‫همچنان كه مجموع نقیضین ممتنع ذاتي است و عدم مجموع مستند به عدم جزء‬
‫نیست‪ .‬از اين جهت كه استناد به علّت فرع امکان ذاتي است و در واجبات و‬
‫ممتنعات امکان ذاتي نیست‪.‬‬
‫در جواب آن شخص ميگويیم از ذات ربّ العزه با مالحظۀ دو صفت كه‬
‫گذشت انتزاع امر ممتدّ غیر قارّ الذات‪ 5‬شبیه به زمان ميشود و هر حصه سابقه از‬
‫آن به منزله معدّ است نسبت به حصّه الحقه و حقیقت تحقیق اين امر ممتدّ مجرّد‬
‫ذات مقدّس است و اين امر ممتدّ مثل بقاء ذات مقدّس منتزع ميشود دفعتاً و‬
‫تعاقب ذاتي كه میان اجزاءات اين دو امر حاصل است‪ 0‬كافي است در اينکه مناط‬
‫احکام شود همچنان كه دورات فلکیّه و زمان‪ .‬و براهین و ابطال تسلسل در اين‬

‫‪ .1‬امور متبدّل را نظر به ماهيتشان می توان به دو دسته تقسيم کرد‪ ،‬يكی آنها که بر حسب ماهيت ثابت‬
‫هستند‪ ،‬مثل مفهوم انسان يا مفهوم سفيدى که در هيچ يك از اينها تدريج و عدم قرار وجود ندارد و هر‬
‫کدام مفاهيم ثابتی هستند‪ ،‬به اينها «قارالذات» گفته می شود ‪ .‬دسته ديگرى از امور هستند که اساساً‬
‫مفهوم تدريج و عدم القرار جزء ذات و مقوم ماهيت آنهاست که با حذف مفهوم تدريج اصالً ماهيت‬
‫آنها کامل نمی شود‪ ،‬مثل خود حرکت و همچنين بعضی از مقوالت دهگانه نظير مقوله فعل و انفعال يا‬
‫أن يفعل و أن ينفعل که يكی به معناى تأثير تدريجی است و ديگرى تأثّر تدريجی و اينها را امور «غير‬
‫قارالذات» می گويند‪ .‬شهيد مطهری ‪ :‬حرکت و زمان در فلسفه اسالمی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.32‬‬
‫‪ .2‬د ‪ « :‬و تعاقب ذاتی که ميان اجزای اين امر ممتد انتزاعيست يعنی دفعتاً اين امر ممتد متصل واحد‬
‫متعاقب االجزاء منتزع میشوداز ذات و بحسب نفس االمر عليت و معلوليت ميان اجزای اين امر‬
‫نيست»‪.‬‬
 ‫‪033‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫قسم امر ممتدّ جاری نیست و در حصص اين امر ممتدّ كه نسبت به يکديگر به‬
‫منزله معدّند نیز جاری نیست از اين جهت كه امر ممتدّ موجود في نفسه نیست و‬
‫تحقّق او منحصر است در اين كه ذات مقدّس صالحیّت انتزاع او دارد همچنان‬
‫كه ذات اين امر ممتدّ انتزاعي است‪ ،‬صحت دخول و تعاقب میان اجزاء اين امر‬
‫ممتدّ انتزاعي است يعني دفعتاً اين امر ممتدّ متّصل واحد متعاقب االجزاء منتزع‬
‫ميشود از ذات مقدّس و به حسب نفس االمر علیّت و معلولیّت میان اجزاء اين‬
‫امر ممتدّ‪ .‬و نیز در جواب آن شخص ميگويیم كه عدم ممکنات و استمرار عدم‬
‫و مضيّ عدم ايشان محتاج به علت نیست چنانچه گذشت اينچنین تحقیق اين‬
‫مبحث بايد كرد و «ذلك فَضلُ اهللِ يُؤتیه مَن يَشآء»‪.‬‬
‫و اما ادلّه قطعیّه جهت حدوث ما سوی اهلل تعالي قاطبتاً به اين معني كه وجود‬
‫ايشان اوّل دارد نه به اين معني كه قطعۀ مخصوصه از زمان ظرف وجود ايشان‬
‫است از اين جهت كه حدوث به اين معني در مجرّدات جاری نیست و در آنچه‬
‫وجود او قبل از تحقّق زمان است نیز جاری نیست پس اين است كه مذكور‬
‫ميشود‪.‬‬
‫و به اعتقاد فقیر سه دلیل جهت حدوث كلّ ما سوی اهلل تمام شده ‪:‬‬
‫دلیل اول ‪ :‬دلیلي است كه فخر رازی در كتاب «اربعین»‪ 5‬نقل آن كرده و نصیر‬
‫الملّة و الدّين ذكر آن در «فصول نصیريّه»‪ 0‬كرده و در الهیات «تجريد» بنای‬
‫«الواسطة غیر معقوله» بر آن نهاده‪ 9‬و ملخّص آن دلیل آن است كه اگر موجودی‬
‫ممکن قديم باشد تأثیر فاعل در او يعني ايجاد فاعل او را‪ ،‬در حال وجود بقای او‬

‫‪ .1‬فخر رازی‪ :‬االربعين‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.185‬‬

‫‪ .2‬خواجه نصير الدين طوسی‪ :‬الفصول النصيريه‬
‫‪ -3‬خواجه نصير الدين طوسی‪ :‬تجريد االعتقاد‪ ،‬ص‪.111‬‬
 ‫‪034‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫است يا در حال عدم او است يا در حال حدوث او؟ پس بنا بر اوّل تحصیلِ‬
‫حاصلِ محال الزم ميآيد [و] بنا بر ثاني و ثالث «خلفٌ مع المطلوب»‪.‬‬
‫و دلیل دویم ‪ :‬به خاطر فقیر رسیده و ملخّص آن دلیل آن است كه اگر ممکن‬
‫باشد بقای آن ممکن نیز قديم خواهد بود و همچنان كه ايجاد موجود در زمان‬
‫بقايش تحصیل حاصل محال است ايجاد موجودی كه بقايش قديم باشد نیز‬
‫تحصیل حاصل محال است و اين مقدمه بديهي است نزد اولي األلباب‪.‬‬
‫و دلیل سوم ‪ :‬نیز به خاطر فقیر رسیده و حاصل اين دلیل آن است كه تأثیر‬
‫فاعل دو قسم است ‪ :‬يا ايجاد معدوم يا حفظ موجود در ممکن قديم‪ .‬اول متصور‬
‫نیست و در وجود ممکن است از غیر كافي نیست‪ 5‬و اين برهان در غايت دقّت‬
‫است و مخاطبۀ فقیر با اولي االلباب است‪.‬‬
‫تنبيه‬
‫محقّقین از متکلّمین بعد از آنکه موافق حکما اتفاق كرده اند بر اينکه ممکن در‬
‫بقا نیز محتاج است به تأثیر فاعل‪ ،‬حیران شده اند در اينکه حقیقت اين تأثیر دويّم‬
‫و اثر او چه چیز است؟ بعد از قیل و قال بسیار قرار بر اين داده اند كه اثر اين‬
‫تأثیر احداث صفت بقاست و قدح در اين معني واضح است از آنچه ما تحقیق‬
‫كرديم كه اثر فاعل ميبايد كه موجود في نفسه باشد و انتزاعیات وجود لغیره‬
‫دارند نه وجود في ذاته و نیز آنچه در آن حدوث محتاج به تأثیر فاعل بوده در‬
‫ثاني‪ ،‬الحال‪ ،‬همان چیز محتاج به حفظ فاعل است‪ .‬و آنچه به خاطر فقیر ميرسد‬
‫اين است كه حقیقتاً تأثیر دويّم حفظ ذات موجود است و اثر او نفس ذات‬
‫محفوظ است پس ذات در آن حدوث محتاج است به [ايجاد] كردن فاعل او را و‬
‫بعد از آن محتاج است به حفظ فاعل او را‪.‬‬

‫‪ .1‬نسخۀ د ‪« :‬و در وجود مكتسب از غير ثانی کافيست»‪.‬‬

 ‫‪035‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫فایدۀ بيست دویم ‪[ :‬احادیث معصومين ‪ ‬طریق صحيح کسب‬

‫معرفت اهلل]‬
‫از فوايد سابقه معلوم شد كه ماهیّات به سه قسم منقسم ميشوند ‪ :‬واجب‬
‫الوجود و ممتنع الوجود و ممکن الوجود و العدم‪ .‬پس بايد دانست كه در‬
‫احاديث‪ 5‬اهل البیت ‪ ‬تصريحات به آن واقع شده كه چند معرفت كه نبوّت بر‬
‫آن موقوف است از جانب ربّ العزه به طريق الهام در قلوب عباد افتاده بياختیار‬
‫ايشان و اصحاب عصمت تعلیم باقي معارف به خاليق كرده اند‪ .‬پس در احاديث‬
‫اين طريق مذكور‪ 0‬است كه در يوم میثاق اقرار به ربوبیّت صانع عالم از جمیع‬
‫ارواح واقع شد حتي ارواح كَفَرَه و اطفال و سقط‪ .‬و نیز تصريحات واقع شده به‬
‫اين كه اين اقرار در قلوب باقي است و ربّ العزّه حافظ است‪ 9.‬و میان كَفَرَه‬
‫خالف در وجود صانع عالم نیست بلکه اختالف در «ما صَدَق»‪ 4‬صانع عالم كرده‬

‫‪ . 1‬در کتب حديثی احاديث به اين مضمون فراوان است ‪ :‬برای مثال رک ‪ :‬الكافي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،12‬باب‬
‫فطرة الخلق علی التوحيد؛ و شيخ صدوق‪ ،‬من ال يحضره الفقيه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،125‬باب الفطرة؛ و شيخ‬
‫صدوق‪ ،‬التوحيد‪ ،‬ص‪ 53 ،328‬باب فطرة اهلل عز و جل الخلق علی التوحيد‪.‬‬
‫‪ .2‬شيخ کلينی از امام صادق ‪ ‬آورده است که ‪ :‬سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ‪ -‬فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ‬
‫النَّاسَ عَلَيْها مَا تِلْكَ الْفِطْرَةُ‪ .‬قَالَ ‪ : ‬هِيَ الْإِسْلَامُ فَطَرَهُمُ اللَّهُ حِينَ اخذ مِيثَاقَهُمْ عَلَی التَّوْحِيدِ قَالَ أَلَسْتُ‬
‫بِرَبِّكُمْ وَ فِيهِ الْمُؤْمِنُ وَ الْكَافِر(الكافي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ )12‬همچنين رک ‪ :‬شيخ صدوق‪ ،‬التوحيد‪ ،‬ص‪53 ،321‬‬
‫ب اب فطرة اهلل عز و جل الخلق علی التوحيد ؛ و حسن بن سليمان بن محمد حلی‪ ،‬مختصر البصائر‪،‬‬
‫ص‪ ،315‬أحاديث الذر ؛ و فيض کاشانی‪ ،‬الوافي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،58‬باب ‪ 2‬أن الفطرة علی التوحيد‪ ،‬ح‪.4‬‬
‫‪ .3‬رک ‪ :‬شيخ کلينی‪ ،‬الكافي‪ ،‬کتاب اإليمان والكفر‪ ،‬الباب الثالث من أبواب طينة المؤمن والكافر‪ ،‬ج‪،2‬‬
‫ص‪.12‬‬
‫‪ .4‬ماصدق ‪ :‬در اصل «ماصدق عليه» بوده يعنی آنچه صادق شد بر آن ‪ .‬مصداق در محاوره به معنی‬
‫مضمون و معنی مستعمل است‪.‬‬
 ‫‪036‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اند‪ .‬مثالً دهريه دهر را صانع عالم ميدانند‪ .‬و نیز در احاديث‪ 5‬تصريح به اين واقع‬
‫شده كه ارسال رسل و انزال كتب بعد از اين الهامات واقع شده و نیز تصريحات‬
‫واقع شده‪ 0‬به اينکه الهامات متقدّمه به انضمام معجزه كافي است در ثبوت دعوت‬
‫نبوّت و موقوف بر اين نیست كه بیشتر علم به صفات ثبوتیه و سلبیه صانع عالم‬
‫داشته باشد‪ .‬و نیز تصريحات به اين واقع شده كه تعلم صفات ثبوتیه و سلبیه‬
‫صانع عالم و توحید صانع عالم و غیر آن از احکام و احوال‪ ،‬به اصحاب عصمت‬
‫رجوع شده و خلق مکلف به اين نیستند كه به فکر خود تحصیل اين امور كنند‬
‫بلکه تصريحات واقع شده‪ 9‬به اين كه حرام است اينکه تحصیل عقايد كالمیه به‬
‫فکر خود كنند [و] واجب است كه اخذ عقايد كالمیه از اصحاب عصمت كنند از‬
‫صلوات‬
‫اين جهت كه در فکرِ خطا ميرود و عاصم از آن نیست الّا اصحاب عصمت‬
‫اهلل علیهم‪ .‬و اين مقدّمات همگي در احاديث اهل البیت به تواتر رسیده‪ .‬و از تمهید‬
‫اين مقدّمات معلوم شد كه معرفت صانع عالم واجب الوجود جايز است كه به‬
‫طريق سماع اصحاب عصمت حاصل شود‪ .‬و چون اكثر افاضل تتبّع احاديث اهل‬
‫البیت ‪ ‬كه در اصول دين و اصول فقه وارد شده نکرده اند كما ينبغي‪ ،‬و از‬

‫‪ .1‬زرارة عَن حُمْرَان از امام کاظم ‪ ‬نقل میکند که «‪ ...‬ثُمَّ اخذ الْمِيثَاقَ عَلَی النَّبِيِّينَ فَقَالَ أَ لَسْتُ‬
‫بِرَبِّكُمْ وَ أَنَّ هَذَا مُحَمَّدٌ رَسُولِي وَ أَنَّ هَذَا عَلِيٌّ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ قالُوا بَلی ‪(»...‬شيخ کلينی‪ ،‬الكافي‪ ،‬ج‪،2‬‬
‫ص‪ )8‬؛و عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِيرٍ مَوْلَی أَبِي جَعْفَرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪ ‬فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فِطْرَتَ اللَّهِ‬
‫الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها قَالَ التَّوْحِيدُ وَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِيٌ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ‪(.‬شيخ صدوق‪ ،‬التوحيد‪،‬‬
‫ص‪ ،332‬باب ‪ ،53‬ح‪)2‬‬
‫‪ .2‬رک ‪ :‬محمد أمين اإلسترآبادي‪ ،‬الفوائد المدنية‪ ،‬ص‪.445‬‬
‫‪ .3‬حديثی که در حرمت علم کالم صراحت داشته باشد يافت نشد‪ .‬نهايتا احاديثی است که از گروه‬
‫خاصی از اهل کالم پرهيز میدهد‪ ،‬نظير اين حديث امام صادق ‪ ‬که فرمود ‪ : َ« :‬بَادِرُوا أَوْلَادَکُمْ‬
‫بِالْحَدِيثِ قَبْلَ أَنْ يَسْبِقَكُمْ إِلَيْهِمُ الْمُرْجِئَة»(الكافي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،42‬ح‪)5‬‬
 ‫‪037‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اوايل حال به مطالعۀ كتب اشاعره و معتزله مشغول شدند و طبع ايشان مألوف به‬
‫آن قواعدی كه در آن كتب مذكور است شده در نظر ايشان معاني بسیار مستهجن‬
‫است غايتش چون بر فقیر اظهار حقّ واجب است اظهار اين معني كردم «و اهللُ‬
‫يَعصِمُني مِن النّاس»‪.‬‬
‫و چون مجرد عقل در اكثر اين ابواب كافي نیست و ناچار است از تمسّك به‬
‫اصحاب عصمت هر يك از اشاعره و معتزله تحقیق كیفیت ثبوت دعوی نبوّت‬
‫تعیین اول واجبات به طريقي خالف طريق ديگر كرده اند و هر يك ادلّۀ قطعیّه‬
‫به گمان خود از برای بطالن طريقۀ ديگر گفته اند‪ .‬و جهت ابطال براهین فقیر را‬
‫سه طريق به خاطر رسیده ‪ :‬اول آنکه به دلیلي هر يك ابطال طريقۀ ديگر كرده اند‬
‫و هر دو حقّ گفته اند‪ .‬دویم آنکه احاديث صريح است در بطالن هر دو طريق‪.‬‬
‫سیوم آنکه اگر نه اين چنین باشد كه مبادی اثبات نبوّت به طريق الهام در قلوب‬
‫بياختیار ايشان افتد أحد أمرين الزم ميآيد ‪ :‬يا تعلّق تکلیف به شهادتین و صدق‬
‫رسل و ساير احکام صانع عالم به مجرد تصوّر خطاب قبل از معرفت صانع عالم‪،‬‬
‫يا تکلیف ضعفاء العقول به مجرد عقلي كه در ايشان مخلوق شده به كثیری از‬
‫دقايق كه علماء معتزله بعد از فکر زياد آن را تحصیل كرده اند و آيات شريفه كه‬
‫صريح است در اينکه ربّ العزه هادی است عباد را به حدّ خیر و حدّ شرّ اشاره‬
‫به اين مقام است كه بعضي را به طريق الهام و بعضي را به طريق تعلیم انبیاء ‪‬‬
‫در قلوب عباد حاصل ميكند‪.‬‬
 ‫‪038‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪۱‬‬
‫فایدۀ بيست و سوم ‪[ :‬ادلۀ عقلی اثبات واجب]‬
‫ادلّۀ عقلیّه جهت اينکه صانع عالم واجب الوجود است‪ ،‬بسیار است و ما در اين‬
‫كتاب اكتفاء به آنچه اتمّ و اخصر و الطف است ميكنیم ‪:‬‬
‫دلیل اوّل آنکه اگر صانع عالم ممکن باشد پس موجود منحصر خواهد بود در‬
‫ممکن و هر گاه كه اين چنین باشد دور الزم ميآيد از اين جهت كه وجود مطلق‬
‫موقوف خواهد بود بر ايجاد و معلوم است كه ايجاد موقوف است بر وجود‬
‫مطلق‪.‬‬
‫دلیل دویّم آنکه اگر صانع عالم ممکن باشد موجود منحصر در ممکن خواهد‬
‫بود پس يا دور يا تسلسل الزم خواهد آمد و هر دو باطل است به واسطۀ آنکه هر‬
‫يك از آحاد سلسلۀ دوری محتاج اند پس تا غیر محتاجي نباشد از كجا يکي از‬
‫اينها حاصل ميشود تا از او ديگری حاصل شود‪ .‬مثالً چراغهای دوری يا‬
‫تسلسلي كه هر يك از ديگری روشن ميشود محتاجند به چراغي كه روشني او‬
‫از غیر نباشد و اين برهان را سیّد شیرازی از فارابي‪ 0‬نقل كرده‪ 9‬و برهان «اسدّ و‬

‫‪ .1‬در اين فايده‪ ،‬مسير متمايز استرآبادی از اهل حديث مشخص است‪ .‬اگر استرآبادی محوريت اثبات‬
‫واجب را ادلۀ عقلی و فلسفی نمیداند نه به اين خاطر است که آنها را باطل و ناتوان از اثبات واجب‬
‫میشمارد بلكه در عين پذيرش اعتبار آنها‪ ،‬مسير ديانت برای عموم مردم را احاديث معصومين ‪‬‬
‫قرار میدهد‪.‬‬
‫‪ .2‬ابو نصر محمد بن محمد فارابی معروف به فارابی‪( ،‬حدود سال ‪ ۲۵۵‬هجری‪ ،‬در فاراب‪ ،‬خراسان‪،‬‬
‫– سال ‪ ۳۳۴‬هجری از بزرگترين فيلسوفان ايرانی‪ .‬اهميت او بيشتر به علت شرحهايی است که بر آثار‬
‫ارسطو نگاشته و به سبب همين مشروحات او را معلم ثانی خواندهاند‪ .‬از اوست‪ :‬الجمع بين الرايين‪،‬‬
‫اغراض ما بعدالطبيعه ارسطو‪ ،‬فصول الحكم و احصاءالعلوم‪.‬‬
‫‪ .3‬برهان اسد و اخصر را بسياری از حكماء در کتب خود از فارابی نقل کرده اند‪ ،‬از جمله ‪ :‬ميرداماد‪،‬‬
‫القبسات‪ ،‬ص‪ 231‬؛ و مالصدرا‪ ،‬الحكمة المتعالية فی االسفار العقلية االربعة‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 122‬؛ و حكيم‬
‫الهيجی‪ ،‬شوارق االلهام‪ ،‬ص‪.222‬‬
 ‫‪039‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫أخصر» نام اين است و هیچ شکي در تمامي اين برهان نیست بلکه از ساير‬
‫براهین اظهر است‪ .‬و با وجود اين فاضل دواني ردّ اين برهان كرده به اينکه هر‬
‫يك از ديگری حاصل ميشود و حقّ اين است كه كالم فاضل دواني محض‬
‫مکابره و عناد است و بدان كه برهان جاری است در تسلسل از جانب علّت‬
‫مطلقاً‪.‬‬
‫دلیل سیّوم آنکه اگر صانع عالم واجب الوجود نباشد موجودات منحصر در‬
‫ممکن الوجود خواهند بود پس يا دور يا تسلسل الزم ميآيد و بطالن دور واضح‬
‫است و بطالن تسلسل به براهین نزد اولي االباب متقدّمه مثل برهان «تطبیق»‪،‬‬
‫ميشود‪.‬‬
‫دلیل چهارم آنکه اگر صانع عالم واجب الوجود نباشد موجودات منحصر در‬
‫ممکن الوجود خواهند بود‪ ،‬پس يا دور يا تسلسل الزم ميآيد و بر هر يك از اين‬
‫دو تقدير ترجّح وجود مجموع اين سلسله بر عدم بِأسره‪ 5‬اين سلسله از بابت‬
‫ترجّح من غیر مرجّح است از اين جهت كه جايز است كه عدم معلول اخیر‬
‫مستند باشد به عدم علّتش و هکذا الي غیر النّهايه‪ .‬و بدان كه هر يك از اين‬
‫براهین نزد اولي االباب افادۀ يقین ميكند‪ 0‬و مخاطبۀ فقیر با اولي االباب است‪.‬‬

‫فایدۀ بيست چهارم ‪[ :‬توحيد حقّ تعالی]‬

‫بنا بر آنچه مذكور شد كه در احاديث به حد تواتر معنوی رسیده اثبات وحدث‬
‫صانع عالم و وحدت واجب الوجود به دلیل نقلي ميتوان كرد‪ .‬لهذا علي ابن‬

‫‪ .3‬بِأسره ‪ :‬أى جميعه‪ ،‬برمَّتِه‪.‬‬

‫‪ .2‬استرآبادی در اينجا نيز دوباره تاکيد بر يقينآور بودن براهين عقلی دارد تا تاکيدش بر احاديث به‬
‫معنای رويگردانی از عقالنيت گذاشته نشود‪.‬‬
 ‫‪041‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫الحسین ‪ ‬فرموده اند‪ 5‬كه چون صانع ميدانست كه در آخرالزمان قومي‬

‫خواهند آمد كه تعمق در اين امور كنند از اين جهت ربّ العزّه انزال سورۀ توحید‬
‫فرمود تا اكتفا به آن كنند در اثبات وحدت صانع عالم و دلیل عقلي نیز ممکن‬
‫است‪ .‬و از جمله ادلّۀ عقلیّه «برهان تمانع»‪ 0‬است و كالم مجید «لو كان فیهما ءالهةٌ‬
‫الّا اهلل لفسدتا»‪ 9‬به آن ناطق است‪.‬‬
‫و فقیر در حواشي اصول كتاب «كافي»‪ 4‬تقرير اين دلیل چنین كرده ام كه ‪:‬‬
‫صانع عالم جلّ جالله انبیاء را فرستاده است به اين قصد كه بندگان را امر كنند به‬
‫اقرار به نفي شريك او و به اين قصد كه كسي كه اين اقرار نکند قطع رقبۀ او‬
‫كنند و ما مقدمۀ قطعیّۀ عادّيه داريم كه صانع عالم اگر مثل ميداشت از مثل بر‬
‫اين امور صبر نميكرد و از او آثار ضد اين امور به ظهور ميرسید و از جانب او‬
‫نبي ديگر مکذِّب نبيّ اوّل ميآمد و منتهي به فساد ميشد‪.‬‬
‫و جمهور افاضل تقرير بر اين دلیل به غیر اين طريق كرده اند و متفطّن به اين‬
‫تقرير نشده اند و لهذا گفته اند كه به حسب عقل اين منع متوجه است بدين دلیل‬
‫كه شايد بر تقديری كه دو واجب الوجود باشند با هم اتفاق كنند در امور و بعد‬

‫‪« .1‬سُئِلَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ ‪ ‬عَنِ التَّوْحِيدِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلِمَ أَنَّهُ يَكُونُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ أَقْوَامٌ‬
‫مُتَعَمِّقُونَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ الْآيَاتِ مِنْ سُورَةِ الْحَدِيدِ إِلَی قَوْلِهِ وَ هُوَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ‬
‫فَمَنْ رَامَ وَرَاءَ ذَلِكَ فَقَدْ هَلَكَ‪(».‬الكافي‪ ،‬ج‪)232 ،1‬‬
‫‪ .2‬برهان تمانع‪ ،‬از براهين مهم کالمی در اثبات يگانگی خداوند است‪ .‬مطابق اين برهان‪ ،‬هرگز تدبير‬
‫دو (يا چند) خدا و به طور کلی مدبِّر‪ ،‬به طور منسجم و استوار بر نظامی هماهنگ اجرا نمیشود و‬
‫ناگزير بايد دست کم يكی از آنان را عاجز دانست‪ ،‬چرا که فرض حاکميتِ بيش از يک تدبير بر عالم‬
‫خلقت مستلزم فساد در آن است‪ .‬بنابراين‪ ،‬فقط يک خدا مدير و مدبّر عالم است‪ .‬اين برهان کالمی‬
‫که برهان «تغالب» نيز ناميده شده است‪.‬‬
‫‪ .3‬انبياء ‪.22 /‬‬
‫‪ .4‬استر آبادى‪ ،‬الحاشية علی أصول الكافي‪ ،‬ص‪ ،124‬باب حدوث العالم و إثبات المحدث‬
 ‫‪040‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫از آن جواب چنین داده اند كه اختالف ممکن الوجود معلوم ذاتي است و معلوم‬
‫است كه اين جواب خوب نیست‪ .‬و از جمله ادله عقلیّه دلیلي است كه امیر‬
‫علي اوالده الطاهرين‪ -‬به محمد حنفیه‪ 5‬تعلیم‬ ‫صلوات اهلل علیه و‬
‫المؤمنین و امام المتّقین‪-‬‬
‫فرمود‪ 0‬و ملخّص آن دلیل اين است كه ‪ :‬اگر صانع عالم يا واجب الوجود متعدّد‬
‫ميبود از او نیز اثری ظاهر ميشد و اين مقدمه نیز از عاديه است يعني از‬
‫بديهیّات است‪.‬‬
‫و از جمله ادلّۀ عقلیّه اين است كه اگر واجب الوجود دو ميبودند مجموع من‬
‫حیث المجموع موجود ميبود و اين مجموع واجب الوجود است از اين جهت‬
‫كه بيتأثیر فاعل در او موجود شده و ممکن الوجود است از اين جهت كه محتاج‬
‫به جزء است و قاعدۀ قطعیّه داريم كه هر محتاج به علّت ناقصه محتاج به تأثیر‬
‫فاعل است پس اجتماع نقیضین از دو جهت الزم ميآيد‪.‬‬
‫و از جمله ادلّۀ عقلیّه اين است كه آن مجموع واجب الوجود است از اين‬
‫جهت كه به تأثیر فاعل موجود شده و هر ممکن در وجود خود محتاج به تأثیر‬
‫فاعل است پس واجب سیّوم ضمّ ميكنم به دو واجب اوّل و هکذا تسلسل الزم‬
‫ميآيد در ذات واجب و اين دلیل از امام الجنّ و اإلنس صادق ‪ ‬در اصول‬
‫كتاب «كافي» منقول است‪ 9.‬و اگر متعرضي بگويد كه ضمّ مجموع به اجزائش‬

‫‪ .1‬محمد بن َحنَفیه (‪ ۱۸-۸۵‬ق) فرزند امير المؤمنين علی ‪ ‬و از طبقه اول تابعين در سال ‪۸۵‬ق در‬
‫ايام عمر بن خطاب متولد و در ‪۱۸‬ق در سن شصت و پنج سالگی در ايله يا طائف يا مدينه در زمان‬
‫خالفت عبدالمک بن مروان درگذشت‪ [.‬اعيان الشيعه‪ ،‬ج‪ ،۸۹‬ص‪].۲۴۵‬‬
‫‪« .2‬قول علي ‪ : ‬وَ اعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّهُ لَوْ کَانَ إِلَهٌ آخَرُ لَأَتَتْكَ رُسُلُهُ وَ لَرَأَيْتَ آثَارَ مَمْلَكَتِهِ»‪(.‬وسائل الشيعة‪،‬‬
‫ج‪ ،22‬ص‪ ،125‬باب‪ ،12‬ح‪) 22 -33532‬‬
‫‪ .3‬امام صادق ‪ ‬در جواب زنديق میفرمايد ‪« :‬لَا يَخْلُو قَوْلُكَ‪« :‬إِنَّهُمَا اثْنَانِ» مِنْ أَنْ يَكُونَا قَدِيمَيْنِ‬
‫قَوِيَّيْنِ‪ ،‬أَوْ يَكُونَا ضَعِيفَيْنِ‪ ،‬أَوْ يَكُونَ أَحَدُهُمَا قَوِيّاً وَ الْآخَرُ ضَعِيفاً‪ ،‬فَإِنْ کَانَا قَوِيَّيْنِ‪ ،‬فَلِمَ لَايَدْفَعُ کُلُّ وَاحِدٍ‬
 ‫‪042‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫محال است‪ ،‬جواب ميگويیم كه در واقع اين صحیح است لیکن ما الزم آورديم‬
‫كه مجموع موجودی باشد بسیطِ مستقل از اين جهت كه واجب الوجود است و‬
‫مركّب واجب الوجود نميباشد و بعد از آن ضمّ آن به اجزائش كرديم‪.‬‬

‫فایدۀ بيست و پنجم ‪[ :‬علم صانع عالم به جميع اشياء]‬

‫اينکه صانع عالم علم به جمیع اشیاء دارد‪ ،‬از بديهیّات فطريۀ خاليق است‪،‬‬
‫منبّهات عقلیّه و نقلیّه بر آن بسیار است‪ .‬و چون در مبحث وجود ذهني بسیط‪،‬‬
‫مسئله علم صانع عالم شده بود و در بحث قدرت ادلّهای كه با آن اثبات علم‬
‫صانع عالم نیز ميشود خواهد آمد اكتفا به آن كرديم‪.‬‬

‫فایدۀ بيست و ششم ‪[ :‬عينيت صفات با ذات الهی]‬

‫مذهب حکما و معتزله اين است كه صفات زائدۀ قائمه به ذات مقدّس الهي‬
‫محال است و ادلۀ عقلیه جهت اين مطلب گفته اند‪ 5.‬و كالم اهل البیت ‪‬‬

‫مِنْهُمَا صَاحِبَهُ‪ ،‬وَ يَتَفَرَّدَ بِالتَّدْبِيرِ؟ وَ إِنْ زَعَمْتَ أَنَّ أَحَدَهُمَا قَوِيٌّ‪ ،‬وَ الْآخَرَ ضَعِيفٌ‪ ،‬ثَبَتَ أَنَّهُ وَاحِدٌ کَمَا نَقُولُ؛‬
‫لِلْعَجْزِ الظَّاهِرِ فِي الثَّانِي‪ .‬فَإِنْ قُلْتَ‪ :‬إِنَّهُمَا اثْنَانِ‪ ،‬لَمْ يَخْلُ مِنْ أَنْ يَكُونَا مُتَّفِقَيْنِ مِنْ کُلِّ جِهَةٍ‪ ،‬أَوْ مُفْتَرِقَيْنِ مِنْ‬
‫کُلِّ جِهَةٍ‪ ،‬فَلَمَّا رَأَيْنَا الْخَلْقَ مُنْتَظِماً‪ ،‬وَ الْفَلَكَ جَارِياً‪ ،‬وَ التَّدْبِيرَ وَاحِداً‪ ،‬وَ اللَّيْلَ وَ النَّهَارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ‪،‬‬
‫دَلَّ صِحَّةُ الْأَمْرِ وَ التَّدْبِيرِ‪ ،‬وَ ائْتِلَافُ الْأَمْرِ عَلی أَنَّ الْمُدَبِّرَ وَاحِدٌ‪ .‬ثُمَّ يَلْزَمُكَ‪ -‬إِنِ ادَّعَيْتَ اثْنَيْنِ‪ -‬فُرْجَةٌ مَّا‬
‫بَيْنَهُمَا حَتّی يَكُونَا اثْنَيْنِ‪ ،‬فَصَارَتِ الْفُرْجَةُ ثَالِثاً بَيْنَهُمَا‪ ،‬قَدِيماً مَعَهُمَا‪ ،‬فَيَلْزَمُكَ ثَلَاثَةٌ‪ ،‬فَإِنِ ادَّعَيْتَ ثَلَاثَةً‪ ،‬لَزِمَكَ‬
‫مَا قُلْتُ فِي الِاثْنَيْنِ حَتّی يَكُونَ بَيْنَهُمْ فُرْجَةٌ‪ ،‬فَيَكُونُوا خَمْسَةً‪ ،‬ثُمَّ يَتَنَاهی فِي الْعَدَدِ إِلی مَا لَانِهَايَةَ لَهُ فِي‬
‫الْكَثْرَةِ»(کلينی‪ ،‬الكافي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪111‬؛ و نيز بنگريد ‪ :‬استرآبادى‪ ،‬الحاشية علی أصول الكافي‪ ،‬ص‪)124‬‬
‫‪ .1‬خواجه نصير الدين طوسی‪ ،‬تجريد االعتقاد‪ ،‬ص‪114‬؛ و مالصدرا‪ ،‬شرح اصول الكافي‪ ،‬ص‪،12‬‬
‫الفصل الرابع فی نفی الصفات الزائدة عنه تعالی؛ و مختار بن محمود عجالی معتزلی‪ ،‬الكامل في‬
‫االستقصاء‪ ،‬ص‪ ،212‬في الصفات للذات؛ و کشف المراد‪ ،‬ص‪ ،212‬المسألة ‪ 11‬؛ و اللمعات العرشية‪،‬‬
‫ص‪.252‬‬
 ‫‪043‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫صريح است در صحت مذهب حکما در اين مسئله‪ 5‬و بعضي از افاضل گمان‬
‫كرده اند كه بنا بر مذهب إطالق عالم و قادر و حيّ و ربّ العزه به طريق مجاز‬
‫است نه به طريق حقیقت و كالم او خالف واقع است از دو جهت ‪ :‬يکي از آنکه‬
‫اين منتقض ميشود به اطالق موجود به ربّ العزه و ديگری آنکه چه مانع است‬
‫از اينکه علم و قدرت مثالً در اصل لغت عرب مشترک معنوی باشد يك فردش‬
‫قائم به غیر باشد و يك فردش عین ذات مقدّس ربّ العزه باشد و چه مانع است‬
‫از اينکه ثبوتي كه در عالم و قادر به حسب لغت معتبر است اعم از قیام و عینیت‬
‫باشد؟! آيا نميبیني كه ثبوت شيء از برای نفس ضروری است؟ پس معني عالم‬
‫و قادر «من ثبت له العلم» و «من ثبت له القدره» اعمّ است از ثبوت به طريق قیام‬
‫و به طريق عینیت‪.‬‬
‫بلي مقتضای حديث شريف «كلُّ صفةٍ تدلُّ علي أنّها غیرُ الموصوف و كلُ‬
‫موصوفٍ يدلُّ علي أنَّه غیرُ الصفة»‪ 0‬و مقتضای عقل اين است كه صفتیّت و‬
‫موصوفیّت حقیقي منحصر است در صفاتي كه تحقّق ايشان مجرّد از ذات‬
‫موصوف نباشد و از اين جهت است كه وجود خارجي زيد و صفات ربّ العزّه‬
‫از صفات حقیقیّه خارجیّه نیستند بلکه صفت بودن ايشان به محض تحلیل ذهن‬
‫‪9‬‬
‫است و كالم سلطان المحقّقین در تجريد كه «زيادته أی الوجود في التّصور»‬
‫اشاره به اين معني است نه به اين كه زيد در وجود ذهني متّصف به وجود‬

‫‪ .1‬شيخ صدوق‪ :‬التوحيد‪ ،‬ص‪ 2 42‬باب التوحيد و نفي التشبيه؛ و طبرسي‪ ،‬اإلحتجاج علی أهل اللجاج‪،‬‬
‫ج‪ ،2‬ص‪ 422‬؛ و ابو الصالح الحلبی‪ ،‬تقريب المعارف‪ ،‬ص‪ ،82‬في نفي الصفات الزائدة له تعالی؛ و ابن‬
‫شعبه حرانی‪ ،‬تحف العقول‪ ،‬ص‪ ،22‬خطبته ‪ ‬في إخالص التوحيد‪.‬‬
‫‪ .2‬نهج البالغه ‪ :‬خ ‪« -1‬و کمال االخالص له نفی الصفات عنه لشهادة کل صفة انها غير الموصوف و‬
‫شهادة کل موصوف انه غير الصفة»‪.‬‬
‫‪ -3‬خواجه نصير طوسی‪ ،‬تجريد االعتقاد‪ ،‬ص‪ ،122‬زيادة الوجود علی الماهية في التصور‪.‬‬
 ‫‪044‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫خارجي ميشود همچنان كه شُرّاح تجريد خیال كرده اند‪ .‬بنابراين خیال اعتراض‬
‫بر او كرده اند و فاضل دواني در مقام تصحیح اين خیال پوچ شده‪.‬‬
‫و در احاديث اهل البیت ‪ ‬تصريحات به اين واقع شده كه صفات ربّ العزّه‬
‫دو قسم است «صفات ذات» و «صفات افعال»‪ 5.‬صفات ذات عین ذات مقدّس‬
‫است و صفات افعال عین افعال است‪ .‬و نیز تصريحات به اين واقع شده‪ 0‬كه هر‬
‫صفتي كه اطالق او و اطالق نقیض او بر ربّ العزّه جايز است‪ ،‬مثل اراده و‬
‫كراهت و رضا و سخط‪ ،‬از صفات افعال است و هر صفتي كه اطالق نقیض او بر‬
‫ربّ العزّه جايز نیست از صفات ذات است‪ ،‬مثل علم و قدرت‪ .‬و توضیح اين‬
‫مقام چنانچه در حواشي كتاب اصول كافي كرده ايم‪ 9‬آن است كه معني صفت‬
‫عین ذات اين است كه منشأ انتزاعش مجرّد ذات مقدّس اله است مثل علم و‬
‫قدرت و عالم و قادر و معني صفت عین فعل اين است كه ماخذ اشتقاقش فعل‬
‫ربّ العزّه است و منشأ انتزاعش ذات مقدّس اله است با مالحظۀ فعل‪ ،‬مثل مريد‬
‫و راضي و ساخط و يا خود عین فعل است مثل اراده و رضا و سخط و به دو‬
‫معني آمده ‪« :‬تأثیر» و «أثر» چنانچه در شرح مقاصد و غیره مذكور است و در اين‬
‫هر دو احتمال گنجايش دارد و اما حمل آن بر «اثر» اظهر است از اين جهت كه از‬
‫احاديث فهمیده ميشود كه مشیّت و اراده و تقدير اصناف نقوش لوح محفوظند‬
‫چنانچه بیان آن خواهد آمد ان شاءاهلل تعالي‪ .‬و احاديثي كه صريحند در اينکه‬
‫مشیت و اراده و تقدير ربّ العزّه همگي حادثند و مخلوقند به حد تواتر معنوی‬

‫‪ -1‬کلينی‪ :‬الكافي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،222‬جملة القول في صفات الذات و صفات الفعل؛ و شيخ صدوق‪،‬‬
‫التوحيد‪ ،‬ص‪ ،131‬باب ‪ 11‬صفات الذات و صفات األفعال؛ و فيض کاشانی‪ ،‬الوافي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،445‬باب‬
‫‪ 43‬صفات الذات؛ و شيخ حر عاملی‪ :‬الفصول المهمة في أصول األئمة‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،181‬باب ‪.23‬‬
‫‪ -2‬کلينی‪ :‬الكافي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.222‬‬
‫‪ -3‬مال امين استرآبادى‪ ،‬الحاشية علی أصول الكافي‪ ،‬ص‪ ،115‬باب صفات الذات‪.‬‬
 ‫‪045‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫رسیده‪ .‬و مع ذلك نصیر الملّة و الدّين‪ 5‬و علماء حلّه‪ 0‬و جمعي ديگر از امامیه كه‬
‫احترام طريقۀ اخباريین موافق معتزله‪ ،‬ارادۀ الهي را قديم و عین ذات مقدّس ربّ‬
‫العزه ميدانند‪ .‬و اگر كسي از جانب ايشان گويد كه مراد ايشان از اراده نه آن‬
‫ارادهای است كه در كتاب اهلل و احاديث واقع شده‪ ،‬در جواب او اختیار خاموشي‬
‫ميكنم‪.‬‬
‫و غرض از نقل اين مقال آن است كه كسي كه ملتزم رجوع به اصحاب‬
‫عصمت نیست اگر چه اعظم محقّقین و اعلم علماء دين باشد گاه خطا ميكند و‬
‫كسي كه ملتزم آن طريقۀ مقدّسه است از خطا معصوم است‪ .‬و مضمون اين‬
‫حديث متواتر معنوی است « انَّ المريد ال يکون إالّ المراد معه‪ ،‬لم يَزل اللّهُ عالماً‬
‫قادراً ثمّ أراد»‪9،‬و « الْإِرَادَةُ مِنَ الْخَلْقِ الضَّمِیرُ وَ مَا يَبْدُو لَهُمْ بَعْدَ ذَلِكَ مِنَ الْفِعْلِ وَ‬
‫أَمَّا مِنَ اللَّهِ تَعَالَى فَإِرَادَتُهُ إِحْدَاثُهُ لَا غَیْرُ ذَلِكَ لِأَنَّهُ لَا يُرَوِّی وَ لَا يَهُمُّ وَ لَا يَتَفَکَّرُ وَ‬
‫هَذِهِ الصِّفَاتُ مَنْفِيَّةٌ عَنْهُ وَ هِيَ صِفَاتُ الْخَلْقِ فَإِرَادَةُ اللَّهِ الْفِعْلُ لَا غَیْرُ ذَلِكَ يَقُولُ لَهُ‬
‫كُنْ فَیَکُونُ بِلَا لَفْظٍ وَ لَا نُطْقٍ بِلِسَانٍ وَ لَا هِمَّةٍ وَ لَا تَفَکُّرٍ وَ لَا كَیْفَ لِذَلِكَ كَمَا أَنَّهُ لَا‬
‫كَیْفَ لَهُ»‪ 4،‬و « إِنّ أَمْرَ اللّهِ كُلّهُ عَجِیبٌ إِلّا أَنّهُ قَدِ احْتَجّ عَلَیْکُمْ بِمَا قَدْ عَرّفَکُمْ مِنْ‬
‫نَفْسِهِ»‪ 1‬و اين معني ارادۀ ربّ العزه است افعال خود را‪.‬‬
‫و اما اراده رب العزه افعال بندگان را پس عبارت از نقوش لوح محفوظ است‬
‫چنانکه بیان در احاديث خواهد آمد ان شاءاهلل تعالي و ممکن است كه حمل فعل‬
‫بر نقش لوح محفوظ كنیم و حمل فعل «ال يکون الّا المراد معه» بر وجود مراد در‬

‫‪ -1‬خواجه نصير طوسی‪ ،‬تجريد االعتقاد‪ ،‬ص‪ ،112‬اإلرادة‪.‬‬

‫‪ -2‬عالمۀ حلی‪ ،‬کشف المراد‪ ،‬ص‪ ،288‬المسألة الرابعة في أنه تعالی مريد‪.‬‬
‫‪ -3‬کلينی‪ :‬اصول کافی ‪ :‬ج‪ ،1‬ص‪ ،121‬باب االرادة‪ ،‬حديث‪.1‬‬
‫‪ -4‬پیشین‪ :‬حديث‪.3‬‬
‫‪ -5‬پیشین‪ :‬ص‪ ،212‬حديث ‪.3‬‬
 ‫‪046‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫لوح محفوظ كنیم چنانکه دراحاديث خواهد آمد نه بر وجود مراد در خارج‪ .‬پس‬
‫بنابراين حمل اراده را در حديث شريف شامل هر دو قسم اراده ربّ العزه‬
‫ميتوان كرد و اشاعره‪ 5‬قائل شده اند به هفت صفت قديم نقش در ذات قديم‬
‫مقدس ربّ العزه و تفصیل آن صفات اين است ‪« :‬حیات» و «علم» و «قدرت» و‬
‫«اراده» و «سمع» و «بصر» و «كالم»‪ ،‬و التزام اين كرده اند كه ربّ العزه ايجاد اين‬
‫صفات به طريق ايجاب كرده است تا تسلسل الزم نیايد‪.‬‬
‫و از جمله ادلّۀ عقلیّه بر امتناع قیام صفت به ذات مقدس الهي اين است كه اگر‬
‫صفات قائم به ذات مقدّس الهي باشد البته مجعول به جعل جاعل خواهد بود‪.‬‬
‫پس تأثیر ربّ العزه در اين صفات به غیر علم و اراده خواهد بود و ربّ العزه‬
‫محتاج به استکمال به اين صفات خواهد بود و نیز معلوم است كه بيسبق علم و‬
‫اراده‪ ،‬خلق اين قسم صفات نميتوان كرد‪.‬‬

‫فایدۀ بيست و هفتم ‪[ :‬در اینکه صانع عالم فاعل قادر است]‬
‫پس بدان كه تأثیر فاعل بر دو قسم است ‪ :‬يکي آنکه تأثیر او مسبوق به اراده‬
‫نیست و آن را «فاعل طبیعي» گويند مثل تأثیر آتش در حطب‪ ،‬و يکي آنکه تأثیر‬
‫او مسبوق به اراده است و اين را «فاعل ارادی» ميگويند و فاعل مختار و قادر نیز‬
‫ميگويند از اين جهت كه تأثیر او منوط به اختیار او است يعني اراده و صانع‬
‫عالم مختار است به اين معني به اتفاق فالسفه و متکلّمین و در شرح مقاصد‪ 0‬و‬

‫‪ -1‬ابوحامد غزالی‪ ،‬االقتصاد في االعتقاد‪ ،‬ص‪ 84‬؛ و تفتازانی‪ :‬شرح المقاصد‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 21‬؛ و سيف‬
‫الدين اآلمدي‪ ،‬ابكار االفكار في اصول الدين‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.431‬‬
‫‪ -2‬تفتازانی‪ :‬شرح المقاصد‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪. 2‬‬
 ‫‪047‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫شرح مواقف‪ 5‬و شرح تجريد‪ 0‬و غیرها مذكور است كه قادر به دو معني آمده‬
‫يکي «إن شاء فعل و إن لم يشأ لم يفعل» و اين معني محلّ اتفاق حکما و‬
‫متکلّمین است‪ .‬و از جمله ادلّه بر اينکه ربّ العزه قادر به اين معني است آن است‬
‫كه افعال محکمۀ متقنۀ مختلفه‪ ،‬بيعلم و اراده نميشود‪ ،‬و معني دويم «صحت‬
‫فعل و ترک» است يعني تمکن از فعل و از ترک‪ ،‬و اين معني محل اختالف‬
‫حکما و متکلّمین است‪ .‬پس حکما انکار اين معني كرده اند و متکلّمین اثبات اين‬
‫معني كرده اند و فالسفه چند دلیل مدفوع گفته اند جهت اينکه ربّ العزّه قادر به‬
‫اين معني نیست‪.‬‬
‫عمده ادلۀ ايشان اين است كه تعلّق ارادۀ ربّ العزه به [ايجاد] كردن معلول‬
‫منوط به داعي يعني مالحظۀ علّت غائیه نیست كه اگر منوط به مالحظۀ علّت‬
‫غائیه يعني فائده باشد الزم ميآيد كه ربّ العزّه ناقص باشد و به وسیله آن كامل‬
‫شده باشد و چون ترجیح من غیر مرجّح محال است پس تعلّق ارادۀ ربّ العزه به‬
‫[ايجاد] كردن مع مقتضای ذات مقدّس ربّ العزه باشد‪ ،‬پس الزم ميآيد كه ربّ‬
‫العزه متمکن از طرف ديگر نباشد از اين جهت كه آن طرف كه اراده به او تعلّق‬
‫گرفته واجب است نظر به تعلّق اراده و تعلّق اراده واجب است نظر به ذات‬
‫مقدّس‪ ،‬پس آن طرف كه واقع شده نظر به ذات مقدّس واجب باشد از اين جهت‬
‫كه اگر هرگاه كه علّت تامّه حاصل شود معلول واجب ميشود كه اگر واجب‬
‫نشود ترجّح من غیر مرجّح الزم‪.‬‬

‫‪ -1‬جرجانی‪ :‬شرح المواقف‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،184‬المقصد الخامس فی ابحاث القديم‪.‬‬

‫‪ -2‬تعبير «ان شاء فعل و ان لم يشأ لم يفعل» در کلمات خواجه نصير نيامده است‪ .‬تعبير خواجه نصير‬
‫اينچنين است ‪« :‬و مصحّحة للفعل‪ ،‬بالنّسبة‪ .‬و تعلّقها بالطّرفين»‪(.‬تجريد االعتقاد‪ ،‬ص‪) 124‬‬
 ‫‪048‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫و علماء اسالم در جواب اين شبهه دو فرقه شده اند‪ .‬پس اشاعره موافق شده‬
‫اند با حکما در اين مقدّمه كه ارادۀ ربّ العزه (معلل به مالحظۀ علّت غائیه نیست‬
‫و الّا الزم ميآيد كه ناقص باشد و به وسیله اين داعي كامل شود و غافلند از اين‬
‫كه صفات زائده ربّ العزه)‪ 5‬اين معني را الزم دارد كه استکمال او به خلق اين‬
‫صفات شده باشد و جواب شبهه چنین داده اند كه تعلّق ارادۀ ربّ العزه كه به‬
‫‪0‬‬
‫طرف يك معلول مستند است به ربّ العزه نه به طريق وجوب مثل «رغیفي‬
‫جائع» و «قدحي عطشان» و «طريقي هارب» و نزد ايشان ترجّح من غیر مرجّح‬
‫محال است يعني احد طرفَيِ ممکن رجحان يابد بيتأثیر فاعل و ترجیح من غیر‬
‫مرجّح محال نیست يعني فاعل قادر احد طرفین را رجحان دهد بيآنکه نظر به‬
‫ذات او يا نظر به مالحظۀ علّت غائیه واجب شود و نزد ايشان وجود عالم نظر به‬
‫تعلّق اراده واجب است يعني الزم (متعلّق اراده است و تعلّق اراده نظر به هیچ‬
‫‪9‬‬
‫چیز واجب نیست و الزم ذات ربّ العزّه نیز نیست بلکه واقع شده بيوجوب‪).‬‬
‫عالم نظر بذات رب العزه واجب نباشد و الزم نیز نباشد و ايشان منکر اين مقدمه‬
‫شده اند كه وجود هر ممکن محفوف است به دو وجوب‪ ،‬يکي وجوب سابق‬
‫است و ديگری الحق‪ .‬بلي قبول وجوب الحق كرده اند و معني وجوب الحق‬
‫لزوم است نه وجوب علي البتّ و القطع‪ ،‬مثل ضرورت به شرط محمول كه معني‬
‫‪4‬‬
‫اش لزوم است نه وجوب علي البتّ و القطع‪ .‬و علّامه تفتازاني در شرح مقاصد‬

‫‪ -1‬نسخۀ د‪.‬‬
‫‪ -2‬رغیف‪ :‬قرص نان‪.‬‬
‫‪« -3‬بلكه واجب شده بوجوب پس وجود عالم نظر به ذات ربّ العزّه واجب نباشد و الزم نيز نباشد»؛‬
‫نسخۀ د‪.‬‬
‫‪ -4‬تفتازانی‪ :‬شرح المقاصد‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،412‬المبحث السابع تساوي طرفي الممكن‪.‬‬
 ‫‪049‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫تصريح به اين مراتب كرده است و در شرح مواقف‪ 5‬و شرح تجريد‪ 0‬نیز مذكور‬
‫است و معني «الوجوب باالختیار ال ينافي االختیار»‪ 9‬نزد اشاعره اين است كه‬
‫اختیار يعني اراده الزم دارد وجود مراد را و بس و نفس اراده خودش واجب‬
‫نیست اصالً‪ .‬پس ربّ العزه متمکن باشد از جانب فعل و از جانب ترک نیز‪.‬‬
‫و بدانکه متأخرين علماء حتي اشاعره بر قدمای اشاعره چنین اعتراض كرده اند‬
‫كه ترجّح فاعل بيداعي الزم دارد ترجّح من غیر مرجّح را و اين اعتراض وارد‬
‫است و از اين مفرّی نیست و از عجايب آخر الزمان اينکه مشکّك دواني كه به‬
‫اعتقاد تالمذه اش محقّق دواني است از اين مراتب همگي غافل شده اند و به كنه‬
‫مبحث فرو نرفته و در حواشي شرح تجريد در مقام تحقیق مبحث شده و گفته‬
‫كه اشاعره را حاجت به التزام ترجیح من غیر مرجّح نیست در جواب شبهۀ‬
‫فالسفه بلکه كافي است كه بگويند كه تعلّق اراده ربّ العزّه به وجود مع واجب‬
‫است نظر بذات مقدس رب العزه‪ .‬وجه تعجّب از اين كالم آنکه هرگاه كه تعلق‬
‫اراده نظر به ذات مقدّس واجب باشد و وجود عالم الزم تعلّق اراده است پس‬
‫وجود عالم الزم ذات مقدّس خواهد بود و اين معني عین مطلب فالسفه است و‬
‫معني ايجاب همین است از اين جهت كه معلوم است اين كه هرگاه كه وجود‬
‫عالم الزم ذات ربّ العزه باشد ربّ العزه متمکن نخواهد بود از ترک عالم‪.‬‬
‫و بعد از آنکه جواب اشاعره محرّر شد پس بدان كه امامیه و معتزله از شبهۀ‬
‫فالسفه چنین جواب داده اند كه افعال ربّ العزه معلّل به مالحظۀ فايده است و‬
‫آن فايده عايد به بندگان ميشود نه به ربّ العزّه پس الزم نیايد كه ربّ العزه‬

‫‪ -1‬جرجانی‪ :‬شرح المواقف‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.142‬‬

‫‪ -2‬خواجه نصير‪ :‬کشف المراد‪ ،‬ص‪ ،282‬المسألة األولی ‪ :‬في أنه تعالی قادر‪.‬‬
‫‪ « -3‬بلكه تحقيق»‪ :‬نسخۀ م‪.‬‬
 ‫‪051‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫ناقص باشد و به آن كامل شود‪ .‬و سلطان المحقّقین در فصول نصیريه‪ 5‬فرمودند‬
‫كه مراد ما از فاعل قادر و مختار خواه در حقّ ربّ العزه و خواه در حقّ بندگان‬
‫اين است كه اراده او منوط به مالحظۀ فايده باشد و ما قائلیم به اينکه وجود‬
‫ممکن محفوف است به دو وجوب و معني «الوجوب باإلختیار ال ينافي االختیار»‬
‫بل تحقّقه بنا بر مذهب امامیه و معتزله اين است كه مراد به سبب اختیار‪ ،‬يعني‬
‫اراده‪ ،‬واجب علي البتّ و القطع ميشود و لکن اين منافات ندارد با تمکّن ربّ‬
‫العزه از طرفین ممکن از اين جهت كه بديهي است اين كه هر فاعل كه ارادۀ او‬
‫منوط به مالحظۀ علّت غائیه باشد او متمکّن است از هر دو طرف معلول بلکه‬
‫مراد ما از فاعل قادر مجرّد اين معني است كه ارادۀ او فرع ارادۀ علّت غائیه باشد‬
‫چنانچه از سلطان المحقّقین نقل كرديم‪.‬‬
‫پس معلوم شد كه بنا بر مذهب فالسفه و امامیه و معتزله در عالم همچنان كه‬
‫وجوب به معني مالزم است‪ ،‬وجوب علي البتّ و القطع نیز هست‪ .‬نهايت تحرير‬
‫اين مباحث اين است و «ذلك فضل اهلل يوتیه من يشاء»‪ .‬و چون شیطان در نظر‬
‫طلبه فاضل دواني را مشهور به محقّق دواني كرده اين معني در نظر ايشان‬
‫مستهجن‪ 0‬است لکن بر صاحب حقّ اظهار حقّ واجب است « و اهللُ يَعصِمُنِي مِن‬
‫النّاسِ و النَّسناس»‪.‬‬

‫‪ -1‬خواجه نصير طوسی‪ ،‬فصول نصيريّه‪ ،‬ص‪ 8‬و فاضل مقداد‪ ،‬االنوار الجاللية في شرح الفصول‬
‫النصيريّة‪ ،‬ص‪.28‬‬
‫‪ -2‬د‪« :‬مستحسن»‪.‬‬
 ‫‪050‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫فایدۀ بيست و هشتم ‪[ :‬دليل بر علم و قدرت حق تعالی]‬

‫علمای اسالم اثبات آنکه صانع عالم قادر به معني دويّم است‪ ،‬يعني متمکن‬
‫است از فعل و ترک‪ ،‬به اين كرده اند كه اگر فاعل موجب ميبود الزم ميآمد كه‬
‫عالم قديم باشد و حال آنکه حادث است‪ .‬و فقیر اين دلیل را خوب نميدانم از‬
‫چند وجه ‪ :‬وجه اول آنکه كافي است از حدوث عالم از اين جهت كه افعال قادر‬
‫به معني اول نیز فرع اراده است‪ .‬وجه دویّم آنکه شايد كه سبب حدوث عالم اين‬
‫باشد كه ازلیّتِ وجودِ مکتسبِ از غیر‪ ،‬محال است پس بنابراين احتمال وجود هر‬
‫ممکن فرع عدم ازلي اوست‪ .‬وجه سیوم آنکه شايد كه سبب حدوث عالم توقف‬
‫وجود او باشد بر حضور قطعۀ مخصوصه از ابد چنانچه گذشت‪ .‬وجه چهارم‬
‫آنکه اين دلیل منوط است بر جواز تخلف معلول از فاعل قادر مستجمع شرايط‬
‫تأثیر به حسب زمان‪ .‬و ما از قوم نقل كرديم كه اين صحیح نیست از اين جهت‬
‫كه راجع به اين ميشود كه حضور قطعۀ مخصوصه از زمان جزء علّت تامّه وجود‬
‫عالم باشد‪.‬‬
‫و به دلیل ديگر نیز اثبات كرده اند و آن اين است كه اگر صانع عالم‪ ،‬قادر به‬
‫معني دويّم نميبود الزم ميآمد كه عدم هر ممکن الزم داشته باشد عدم صانع‬
‫عالم را‪ ،‬از اين جهت كه بنا بر اين تقدير جمیع ممکنات مستندند به ذات ربّ‬
‫العزّه بعضي به واسطه و بعضي بيواسطه به طريق ايجاب‪ .‬و اين دلیل نیز در نزد‬
‫فقیر خوب نیست و از وجوه قدح در دلیل سابق وجه قدح در اين دلیل نیز‬
‫واضح است‪ .‬و از آنچه ما سابقاً از احاديث متواترة المضامین نقل كرديم معلوم‬
‫شد كه در نظر‪ 5‬در نظاير اين باب تمسّك به ادلّۀ سمعیه اولي است‪ .‬و ادلّۀ سمعیه‬
‫جهت اين كه صانع عالم‪ ،‬قادر بمعني دويّم است‪ ،‬بسیار است‪.‬‬

‫‪ -1‬در نسخۀ د « در نظر » ذکر نشده است‪.‬‬

 ‫‪052‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫و به خاطر فقیر ميرسد كه دلیل عقلي كه فالسفه و متکلّمین جهت علم صانع‬
‫عالم گفته اند با اندک تصرّفي دلیل عقلي جهت قدرت صانع عالم ميشود‪ .‬به اين‬
‫طريق كه معلوم است اينکه صانع اين افعال محکمۀ متقنۀ مختلفۀ دقیقه علم به‬
‫جمیع خصوصیات منافع اينها و دفع مضارّ اينها دارد‪ .‬معلوم است كه اين قسم‬
‫صانعي البته در افعال خود اختیار وجهي ميكند از وجوه كه در او مفاسد و مضارّ‬
‫نباشد و معلوم است كه كسي اختیار أحد وجهین بر ديگری ميكند از اين جهت‬
‫كه آن ديگری مضارّ و مفاسد دارد متمکن هر دو طرف است و اگر تنزّل از اين‬
‫مقام كنیم اكتفا ميكنیم به اينکه ما از فاعل قادر اين معني ميخواهیم كه در افعال‬
‫خود اجتناب كند از آنچه مضارّ و مفاسد در او باشد‪.‬‬
‫و شبهه كه فالسفه و اشاعره ذكر كرده اند آن اين است كه اگر افعال الهي معلّل‬
‫به مالحظۀ منافع باشد الزم ميآيد كه ناقص بوده باشد بر اين تقدير متوجّه نیست‬
‫از اين جهت كه ما عوض مصالح دفع مضارّ گفته ايم يا به اين طريق كه صانع‬
‫اين افعال محکمه البته بر غايت مصالح و منافع عايد به عباد در افعال خود ميكند‬
‫و هر فاعلي كه چنین باشد كه افعال او منوط باشد بر اين رعايت‪ ،‬او قادر است‪.‬‬
‫به واسطۀ آنکه مراد از قادر مجرّد همین معني است چنانکه از فصول نصیريه نیز‬
‫نقل كرديم‪.‬‬

‫فایدۀ بيست و نهم ‪[ :‬در حيات صانع عالم]‬

‫معني حيّ اين است ‪ :‬موجودی صاحب علم‪ .‬و چون تحقیق هر دو جزء معني‬
‫حیات سابقاً در حقّ ربّ العزّه معلوم شد‪ 5‬پس حیات صانع عالم معلوم شد‪ .‬و‬

‫‪ -1‬رک ‪ :‬فايدۀ بيست و هشتم‬

 ‫‪053‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اگر در معني حیات‪ ،‬قدرت را نیز اخذ كنیم تحقّق آن نیز در وادی ربّ العزّه‬
‫‪5‬‬
‫معلوم شد‪.‬‬

‫فایدۀ سيم ‪[ :‬در مشيت و اراده حقّ تعالی]‬

‫در احاديث اهل البیت ‪ ‬به حدّ تواتر معنوی رسیده اين مضمون كه وجود‬
‫علم و قدرت و سمع و بصر از صفات ذات صانع عالم است‪ 0‬و اين مضمون كه‬
‫مشیّت و اراده و تقدير و قضا و امضاء و كالم از صفات فعل ربّ العزّه‪ 9.‬و معني‬
‫صفات ذات و صفات فعل مذكور شد سابقاً‪ 4‬و اين مضمون كه مشیّت و اراده و‬
‫قدرت و قضا از مخلوقات صانع عالمند و همگي محدودند و اين مضمون كه‬
‫سابق است بر مشیّت و مشیّت بر اراده و اراده بر تقدير و تقدير بر قضا و قضا بر‬
‫امضاء‪ .‬و در احاديث تفسیر آيۀ شريفه «هَلْ أَتى عَلَى الْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ‬
‫يَکُنْ شَیْئاً مَذْكُوراً»‪ 1‬به اين طريق شده كه «كان شیئاً و لم يکن مذكوراً» و تفسیر‬
‫آيۀ شريفه «أَ وَ لَم يَرَ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ يَكُ شَیْئاً»‪ 6‬چنین شده كه «لم‬
‫‪1‬‬
‫يکن شیئاً في كتاب و ال علم»‪.‬‬

‫‪ -1‬رک ‪ :‬فايدۀ بيست و هفتم‬

‫‪ -2‬شيخ کلينی‪ :‬الكافي‪ ،‬ج‪ ،221 ،1‬بَابُ صِفَاتِ الذَّات‪.‬‬
‫‪ -3‬شيخ کلينی‪ :‬الكافي‪ ،‬ج‪ ،222 ،1‬باب اإلرادة أنها من صفات الفعل و سائر صفات الفعل‪.‬‬
‫‪ -4‬رک ‪ :‬فايدۀ بيست و ششم‪.‬‬
‫‪ -5‬انسان ‪.1 /‬‬
‫‪ -2‬مريم ‪.22 /‬‬
‫‪ -2‬عَنْ زُرَارَةَ عَنْ حُمْرَانَ قَالَ ‪ :‬سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ‪ ‬عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ حِينٌ‬
‫مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مَذْکُوراً»‪ .‬فَقَالَ ‪ :‬کَانَ شَيْئاً وَ لَمْ يَكُنْ مَذْکُوراً‪ .‬قُلْتُ ‪ :‬فَقَوْلُهُ «أَ وَ ال يَذْکُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا‬
‫خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ يَكُ شَيْئاً»‪ ،‬قَالَ ‪ :‬لَمْ يَكُنْ شَيْئاً فِي کِتَابٍ وَ لَا عِلْمٍ‪[ .‬المحاسن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.]243‬‬
 ‫‪054‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫و در كتاب «كافي» كه مصنّف او از اعاظم علما و اتقیاء است و ادراک صحبت‬

‫بعضي از وكالء صاحباالمر ‪ ‬كرده در زمان غیبت صغری (كرده است بلکه‬
‫تألیف كتاب كافي به بركات تأيیدات ناحیۀ مقدسه كرده از اصول كه اصحاب‬
‫ائمه ‪ ‬به امر ايشان تألیف كرده اند)‪ 5‬كه در زمان غیبت كبری شیعۀ اهل بیت‬
‫به آن عمل كنند و از اين جهت است كه در اول كافي تصريح كرده به اين كه‬
‫جمیع احاديث كافي صحیح است‪ 0،‬يعني به اصطالح قدما ثابت شده ورود همگي‬
‫صلوات اهلل و سالمه علیهم‬
‫[و] در كتاب «توحید» شیخنا الصّدوق‬ ‫از اصحاب عصمت‬
‫محمّد بن علي بن بابويه كه به دعای صاحب االمر متولّد شده و والد او درک‬
‫صحبت بعضي از وكالء صاحب االمر ‪ ‬در زمان غیبت صغری كرده و به‬
‫وسیله بعضي از وكالء طلب دعای از ناحیه مقدّس جهت تولّد اوالد كرده از‬
‫ناحیه مقدّسه توقیع بشارت اينکه به دعای ما دو ولد صالح خیّر ربّ العزّه به او‬
‫داده وارد شده‪ 9،‬و در كتاب «محاسن» تصنیف عمدة القدماء المحدّثین احمد بن‬

‫‪ -1‬نسخۀ د‪.‬‬
‫‪ -2‬شيخ کلينی‪ :‬الكافي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪12‬؛ «إنّك تحبّ أن يكون عندك کتاب کاف يجمع [فيه] من جميع‬
‫فنون علم الدين‪ ،‬ما يكتفي به المتعلّم‪ ،‬و يرجع إليه المسترشد‪ ،‬و ياخذ منه من يريد علم الدين و العمل‬
‫به باآلثار الصحيحة عن الصادقين ‪ ‬و السنن القائمة الّتي عليها العمل»‪.‬‬
‫‪ -3‬محمد علي األردبيلي در جامع الرواة‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 524‬و نجاشی در رجال النجاشي‪ ،‬ص‪ 321‬در اين‬
‫باره چنين نوشته اند‪ :‬علي بن الحسين بن موسی بن بابويه القمي أبو الحسن‪ ،‬شيخ القميين في عصره‪،‬‬
‫ومتقدمهم‪ ،‬وفقيههم‪ ،‬و ثقتهم ‪ .‬کان قدم العراق واجتمع مع أبي القاسم الحسين بن روح رحمه اهلل وسأله‬
‫مسائل ثم کاتبه بعد ذلك علی يد علي بن جعفر بن األسود‪ ،‬يسأله أن يوصل له رقعة إلی الصاحب ‪‬‬
‫ويسأله فيها الولد ‪ .‬فكتب إليه ‪ :‬قد دعونا اهلل لك بذلك‪ ،‬وسترزق ولدين ذکرين خيرين‪ .‬فولد له أبو‬
‫جعفر وأبو عبد اهلل من أم ولد ‪ .‬وکان أبو عبد اهلل الحسين بن عبيد اهلل يقول ‪ :‬سمعت أبا جعفر يقول ‪ :‬أنا‬
‫ولدت بدعوة صاحب االمر ‪ ، ‬ويفتخر بذلك ‪.‬‬
 ‫‪055‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫ابي عبداهلل البرقي‪ 5‬است كه رئیس الطائفه و شیخنا الصّدوق شهادت داده اند به‬
‫اين كه از كتب معتبره است‪ 0،‬احاديث صريحه مذكور است در بیان حقیقت‬
‫مشیّت و اراده و تقدير و قضا و امضاء ربّ العزه پس طرفي از آن احاديث شريفه‬
‫را در اين رساله ذكر ميكند‪.‬‬
‫پس در باب اراده و مشیّت آن كتاب محاسن چنین مذكور است كه « قَالَ أَبُو‬
‫الْحَسَنِ ‪ ‬لِیُونُسَ مَوْلَى عَلِيِّ بْنِ يَقْطِینٍ ‪ :‬يَا يُونُسُ لَا تَتَکَلَّمْ بِالْقَدَرِ‪ .‬قَالَ ‪ :‬إِنِّي لَا‬
‫أَتَکَلَّمُ بِالْقَدَرِ وَ لَکِنِّي أَقُولُ لَا يَکُونُ إِلَّا مَا أَرَادَ اللَّهُ وَ شَاءَ وَ قَضَى وَ قَدَّرَ‪ .‬فَقَالَ ‪:‬‬
‫لَیْسَ هَکَذَا أَقُولُ وَ لَکِنِّي أَقُولُ لَا يَکُونُ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ وَ أَرَادَ وَ قَدَّرَ وَ قَضَى‪ .‬ثُمَّ قَالَ‬
‫‪ :‬أَ تَدْرِی مَا الْمَشِيَّةُ؟ فَقَالَ ‪ :‬لَا‪ .‬فَقَال ‪ :‬هَمُّهُ بِالشَّيْءِ‪ .‬أَ وَ تَدْرِی مَا أَرَادَ؟ قَالَ ‪ :‬لَا‪ .‬قَالَ‬
‫‪ :‬إِتْمَامُهُ عَلَى الْمَشِيَّةِ‪ .‬فَقَالَ ‪ :‬أَ وَ تَدْرِی مَا قَدَّرَ؟ قَالَ ‪ :‬لَا‪ .‬قَالَ ‪ :‬هُوَ الْهَنْدَسَةُ مِنَ‬
‫الطُّولِ وَ الْعَرْضِ وَ الْبَقَاءِ‪ .‬ثُمَّ قَالَ ‪ :‬إِنَّ اللَّهَ إِذَا شَاءَ شَیْئاً أَرَادَهُ وَ إِذَا أَرَادَهُ قَدَّرَهُ وَ إِذَا‬
‫‪9‬‬
‫قَدَّرَهُ قَضَاهُ وَ إِذَا قَضَاهُ أَمْضَاه»‬
‫و نیز در همین كتاب آورده كه يونس ابن عبدالرّحمن نقل كرده كه به ابي‬
‫الحسن الرّضا ‪ ‬گفتم كه «قُلْتُ ‪ :‬لَا يَکُونُ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ وَ أَرَادَ وَ قَضَى‪ .‬فَقَالَ ‪:‬‬
‫لَا يَکُونُ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ وَ أَرَادَ وَ قَدَّرَ وَ قَضَى‪ .‬قَالَ ‪ :‬قُلْتُ ‪ :‬فَمَا مَعْنَى شَاء؟َ قَالَ ‪:‬‬
‫ابْتِدَاءُ الْفِعْلِ‪ .‬قُلْتُ ‪ :‬فَمَا مَعْنَى أَرَادَ؟ قَالَ ‪ :‬الثُّبُوتُ عَلَیْهِ‪ .‬قُلْتُ ‪ :‬فَمَا مَعْنَى قَدَّرَ؟ قَالَ ‪:‬‬

‫‪ -1‬ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد بن عبدالرحمان برقی (ح‪ ۲۴۹ - ۲۵۵ .‬يا ‪ )۲۱۵‬مشهور‬
‫به برقی محدث‪ ،‬مورخ و مؤلف نامی شيعه در قرن سوم هجری قمری‪ ،‬از اصحاب امام جواد ‪ ‬و امام‬
‫هادی ‪ ‬و صاحب کتاب المحاسن است‪ .‬وی در ميان شيعه و اهل سنت دارای وثاقت و جايگاه‬
‫وااليی است‪.‬‬
‫‪ -2‬الشيخ الصدوق‪ :‬من ال يحضره الفقيه‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.4‬‬
‫‪ -3‬برقی‪ :‬المحاسن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.244‬‬
 ‫‪056‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫تَقْدِيرُ الشَّيْءِ مِنْ طُولِهِ وَ عَرْضِهِ‪ .‬قُلْتُ ‪ :‬فَمَا مَعْنَى قَضَى؟ قَالَ ‪ :‬إِذَا قَضَاهُ أَمْضَاهُ‬
‫‪5‬‬
‫فَذَلِكَ الَّذِی لَا مَرَدَّ لَه»‪.‬‬
‫و در كتاب توحید در باب قضا و قدر از عبد اهلل ابن سلیمان عن ابي عبد اهلل‬
‫‪ ‬نقل شده كه «قال ‪ :‬سمعته يقول ‪ « :‬إِنَّ الْقَضَاءَ وَ الْقَدَرَ خَلْقَانِ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ وَ‬
‫‪0‬‬
‫اللَّهُ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ ما يَشاء»‪.‬‬
‫و در باب مشیّت و اراده از صادق ‪ ‬نقل شده كه « خَلَقَ اللَّهُ الْمَشِيَّةَ قَبْلَ‬
‫‪9‬‬
‫الْأَشْیَاءِ ثُمَّ خَلَقَ الْأَشْیَاءَ بِالْمَشِيَّةِ»‪.‬‬
‫و در باب بدا «عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ‪ :‬سُئِلَ الْعَالِمُ ‪ ‬كَیْفَ عِلْمُ اللَّهِ؟ قَالَ ‪:‬‬
‫عَلِمَ وَ شَاءَ وَ أَرَادَ وَ قَدَّرَ وَ قَضَى وَ أَمْضَى فَأَمْضَى مَا قَضَى وَ قَضَى مَا قَدَّرَ وَ قَدَّرَ‬
‫مَا أَرَادَ فَبِعِلْمِهِ كَانَتِ الْمَشِيئَةُ وَ بِمَشِیئَتِهِ كَانَتِ الْإِرَادَةُ وَ بِإِرَادَتِهِ كَانَ التَّقْدِيرُ وَ‬
‫بِتَقْدِيرِهِ كَانَ الْقَضَاءُ وَ بِقَضَائِهِ كَانَ الْإِمْضَاءُ وَ الْعِلْمُ مُتَقَدِّمٌ عَلَى الْمَشِيئَةِ وَ الْمَشِيئَةُ‬
‫ثَانِيَةٌ وَ الْإِرَادَةُ ثَالِثَةٌ وَ التَّقْدِيرُ وَاقِعٌ عَلَى الْقَضَاءِ بِالْإِمْضَاءِ فَلِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى الْبَدَاءُ‬
‫فِیمَا عَلِمَ مَتَى شَاءَ وَ فِیمَا أَرَادَ لِتَقْدِيرِ الْأَشْیَاءِ فَإِذَا وَقَعَ الْقَضَاءُ بِالْإِمْضَاءِ فَلَا بَدَاءَ‬
‫فَالْعِلْمُ فِي الْمَعْلُومِ قَبْلَ كَوْنِهِ وَ الْمَشِيئَةُ فِي الْمُنْشَإِ قَبْلَ عَیْنِهِ وَ الْإِرَادَةُ فِي الْمُرَادِ قَبْلَ‬
‫قِیَامِهِ وَ التَّقْدِيرُ لِهَذِهِ الْمَعْلُومَاتِ قَبْلَ تَفْصِیلِهَا وَ تَوْصِیلِهَا عِیَاناً وَ وَقْتاً وَ الْقَضَاءُ‬
‫بِالْإِمْضَاءِ هُوَ الْمُبْرَمُ مِنَ الْمَفْعُولَاتِ ذَوَاتِ الْأَجْسَامِ الْمُدْرَكَاتِ بِالْحَوَاسِّ مِنْ ذَوِی‬
‫لَوْنٍ وَ رِيحٍ وَ وَزْنٍ وَ كَیْلٍ وَ مَا دَبَّ وَ دَرَجَ مِنْ إِنْسٍ وَ جِنٍّ وَ طَیْرٍ وَ سِبَاعٍ وَ غَیْرِ‬
‫ذَلِكَ مِمَّا يُدْرَکُ بِالْحَوَاسِّ فَلِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى فِیهِ الْبَدَاءُ مِمَّا لَا عَیْنَ لَهُ فَإِذَا وَقَعَ‬
‫الْعَیْنُ الْمَفْهُومُ الْمُدْرَکُ فَلَا بَدَاءَ وَ اللَّهُ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ فَبِالْعِلْمِ عَلِمَ الْأَشْیَاءَ قَبْلَ كَوْنِهَا‬

‫‪ -1‬پیشین‪.‬‬
‫‪ -2‬شيخ صدوق‪ :‬التوحيد‪ ،‬ص‪.324‬‬
‫‪ -3‬پیشین‪.‬‬
 ‫‪057‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫وَ بِالْمَشِيئَةِ عَرَّفَ صِفَاتِهَا وَ حُدُودَهَا وَ أَنْشَأَهَا قَبْلَ إِظْهَارِهَا وَ بِالْإِرَادَةِ مَیَّزَ أَنْفُسَهَا‬
‫فِي أَلْوَانِهَا وَ صِفَاتِهَا وَ بِالتَّقْدِيرِ قَدَّرَ أَقْوَاتَهَا وَ عَرَّفَ أَوَّلَهَا وَ آخِرَهَا وَ بِالْقَضَاءِ أَبَانَ‬
‫لِلنَّاسِ أَمَاكِنَهَا وَ دَلَّهُمْ عَلَیْهَا وَ بِالْإِمْضَاءِ شَرَحَ عِلَلَهَا وَ أَبَانَ أَمْرَهَا وَ ذَلِكَ تَقْدِيرُ‬
‫‪5‬‬
‫الْعَزِيزِ الْعَلِیمِ»‪.‬‬
‫و در باب مجلس الرضا ‪ ‬با سلیمان مروزی متکلم خراسان از رضا ‪ ‬نقل‬
‫كرده ‪ « :‬سأل سلیمان المروزی اإلمام الرضا ‪ ‬و قال ‪ :‬أال تخبرنـي عـن «إنَّا‬

‫‪ -1‬معلی بن محمد میگويد ‪ :‬از عالم (امام هادی‪ )‬سؤال شد ‪ :‬خداوند چطور میداند؟ فرمود ‪:‬‬
‫«میداند‪ ،‬میخواهد‪ ،‬اراده میکند‪ ،‬مقدر میسازد‪ ،‬حكم صادر میکند سپس امضا فرمايد‪ .‬پس امضا کند‬
‫آنچه را حكم کرده و حكم کند آنچه را مقدّر ساخته و مقدر کند آنچه را اراده کرده است‪ .‬بنابر اين‪ ،‬از‬
‫علم او مشيت و از مشيّتش اراده و از ارادهاش تقدير و از تقديرش حكم و از حكمش امضا بر میخيزد‪.‬‬
‫علم او بر مشيّتش مقدم است‪ .‬مشيت در مرتبه دوم‪ ،‬اراده در مرتبه سوم است و تقدير بر قضاى مقرون‬
‫به امضا و اجرا واقع میشود‪ .‬براى خداى تبارک و تعالی بدا میباشد‪ ،‬در آنچه میداند به اين طريق که‬
‫کی میخواهد و در چه شرايطی اراده میکند براى تقدير چيزها اما اگر حكم به مرحله امضا و اجرا‬
‫رسيد‪ ،‬ديگر بدا نيست‪ .‬علم به هر معلومی پيش از بودن او است و مشيّت و خواست هر چه پديد شود‬
‫پيش از وجود او در خارج است‪ ،‬و اراده پيش از برپا شدن مراد است‪ ،‬و تقدير براى اين معلومات پيش‬
‫از آن است که تفصيل داده شوند و به هم پيوندند در وجود مشخص و وقت معين‪ .‬حكمی که نزديک‬
‫به امضا است انجامشدنیهاى قطعی میباشند که داراى جسمند و به حواس درک شوند؛ مانند آنچه‬
‫رنگ و بو دارد و در کيل و وزن در میآيد و آنچه میجنبد و میخرامد از انسان و جن و پرنده و درنده‬
‫و محسوسات ديگر‪ .‬بَدا براى خدا در آن چيزى است که هنوز وجود خارجی ندارد؛ و چون وجود‬
‫خارجی قابل درک و فهم بيابد براى خدا بدا در آن نباشد‪ ،‬و خدا هر چه میخواهد میکند‪ .‬به علم خود‬
‫همه چيز را پيش از پديد آمدنشان دانسته؛ به مشيّت و خواست خود صفات و حدود آنها را شناخته‪ ،‬و‬
‫پيش از اظهار آنها آهنگ هستی آنها را داشته و به اراده خود ذات آنها را به وسيله رنگآميزى و‬
‫نشانهگذارى تمييز بخشيده؛ و با تقدير خود روزيشان را اندازهگيرى نموده و آغاز و پايان آنها را شناخته‬
‫و به سبب قضاى خود اماکن آنها را براى مردم بيان کرده و مردم را بدانها رهنمايی نموده‪ ،‬و با اجرا و‬
‫امضا‪ ،‬علل آنها را تشريح کرده و امر آنها را آشكار ساخته و اين است تقدير عزيز دانا»‪[.‬کلينی‪ :‬الكافی‪،‬‬
‫ج‪ ،1‬ص‪]324‬‬
 ‫‪058‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫أنْزَلْنَاهُ في لَيْلَةِ القَدْر» في أی شيء نزلت؟ قال ‪ :‬يا سلیمان؛ ليلة القدر يقدّر اهلل‬
‫عزّوجلّ فیها ما يکون من السنة الى السنة‪ ،‬من حياة أو موت‪ .‬أو خیر أو شر أو‬
‫‪5‬‬
‫رزق‪ .‬فما قدّره اهلل في تلك الليلة‪ ،‬فهو من المحتوم»‪.‬‬
‫و در كتاب محاسن در باب اراده و مشیّت منقول است حريز بن عبداهلل و‬
‫عبداهلل ابن مکان قاال «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪ ‬أَنَّهُ قَالَ لَا يَکُونُ شَيْءٌ فِي الْأَرْضِ وَ لَا‬
‫فِي السَّمَاءِ إِلَّا بِهَذِهِ الْخِصَالِ السَّبْعِ بِمَشِيئَةٍ وَ إِرَادَةٍ وَ قَدَرٍ وَ قَضَاءٍ وَ إِذْنٍ وَ كِتَابٍ وَ‬
‫‪0‬‬
‫أَجَلٍ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُ يَقْدِرُ عَلَى نَقْضِ وَاحِدَةٍ فَقَدْ كَفَرَ»‪.‬‬
‫و در كتاب توحید در باب قضا و قدر منقول است از امیر المؤمنین ‪ « :‬الْأَعْمَالُ‬
‫عَلَى ثَلَاثَةِ أَحْوَالٍ فَرَائِضُ وَ فَضَائِلُ وَ مَعَاصِي وَ أَمَّا الْفَرَائِضُ فَبِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ‬
‫بِرِضَى اللَّهِ وَ قَضَاءِ اللَّهِ وَ تَقْدِيرِهِ وَ مَشِیَّتِهِ وَ عِلْمِهِ وَ أَمَّا الْفَضَائِلُ فَلَیْسَتْ بِأَمْرِ اللَّهِ وَ‬
‫لَکِنْ بِرِضَى اللَّهِ وَ بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ بِقَدَرِ اللَّهِ وَ بِمَشِیَّتِهِ وَ بِعِلْمِهِ وَ أَمَّا الْمَعَاصِي فَلَیْسَتْ‬
‫بِأَمْرِ اللَّهِ وَ لَکِنْ بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ بِقَدَرِ اللَّهِ وَ بِمَشِیَّتِهِ وَ بِعِلْمِهِ ثُمَّ يُعَاقِبُ عَلَیْهَا»‪ 9.‬و در‬
‫كتاب كافي نیز اكثر اين احاديث مذكور شده‪.‬‬
‫و در كتاب كافي در باب استطاعت مذكور است عن الصالح النبي عن ابي‬
‫عبداهلل ‪ ‬في حديث طويل ‪ ...« :‬إنّ اللّهَ لَمْ يُجْبِرْ أَحَداً عَلَى مَعْصِیَتِهِ وَ لَا أَرَادَ‬
‫إِرَادَةَ حَتْمٍ الْکُفْرَ مِنْ أَحَدٍ وَ لَکِنْ حِینَ كَفَرَ كَانَ فِي إِرَادَةِ اللّهِ أَنْ يَکْفُرَ وَ هُمْ فِي‬
‫إِرَادَةِ اللّهِ وَ فِي عِلْمِهِ أَنْ لَا يَصِیرُوا إِلَى شَيْءٍ مِنَ الْخَیْرِ‪ .‬قُلْتُ ‪ :‬أَرَادَ مِنْهُمْ أَنْ‬

‫‪ -1‬تفسير نور الثقلين‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.232‬‬

‫‪ -2‬امام صادق ‪ ‬میفرمايد‪« :‬هيچ چيزى در زمين و آسمان موجود نمیشود جز به واسطه اين هفت‬
‫چيز ‪ :‬مشيّت‪ ،‬اراده‪ ،‬قضا‪ ،‬قدر‪ ،‬اذن‪ ،‬کتاب و اجل‪ ،‬پس کسی که گمان کند قادر بر کم کردن يكی از اينها‬
‫است کافر است»‪.‬شيخ کلينی‪ :‬اصول کافی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.322‬‬
‫‪ -3‬شيخ صدوق‪ :‬التوحيد‪.322 ،‬‬
 ‫‪059‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫يَکْفُرُوا؟ قَالَ ‪ :‬لَیْسَ هَکَذَا أَقُولُ وَ لَکِنّي أَقُولُ عَلِمَ أَنّهُمْ سَیَکْفُرُونَ فَأَرَادَ الْکُفْرَ لِعِلْمِهِ‬
‫‪5‬‬
‫فِیهِمْ وَ لَیْسَتْ هِيَ إِرَادَةَ حَتْمٍ إِنّمَا هِيَ إِرَادَةُ اخْتِیَارٍ»‪.‬‬
‫و «عَن حَمْزَةِ بْنِ حُمْرَانَ قَالَ [سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّهِ ‪ ‬عَنِ الِاسْتِطَاعَةِ فَلَمْ يُجِبْنِي‬
‫فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ دَخْلَةً أُخْرَى فَقُلْتُ أَصْلَحَكَ اللّهُ إِنّهُ قَدْ وَقَعَ فِي قَلْبِي مِنْهَا شَيْءٌ لَا‬
‫يُخْرِجُهُ إِلّا شَيْءٌ أَسْمَعُهُ مِنْكَ‪ .‬قَالَ ‪ :‬فَإِنّهُ لَا يَضُرّکَ مَا كَانَ فِي قَلْبِكَ] قُلْتُ ‪:‬‬
‫أَصْلَحَكَ اللّهُ إِنّي أَقُولُ إِنّ اللّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَمْ يُکَلّفِ الْعِبَادَ مَا لَا يَسْتَطِیعُونَ وَ لَمْ‬
‫يُکَلّفْهُمْ إِلّا مَا يُطِیقُونَ وَ أَنّهُمْ لَا يَصْنَعُونَ شَیْئاً مِنْ ذَلِكَ إِلّا بِإِرَادَةِ اللّهِ وَ مَشِیئَتِهِ وَ‬
‫‪0‬‬
‫قَضَائِهِ وَ قَدَرِهِ‪ .‬قَالَ ‪ :‬فَقَالَ ‪ :‬هَذَا دِينُ اللّهِ الّذِی أَنَا عَلَیْهِ وَ آبَائِي»‪.‬‬
‫و نیز در كتاب كافي در باب «إن األئمه ال يفعلون شیئاً و ال يفعلون الّا بعهد من‬
‫اهلل عزّوجلّ» مذكور است عن أبي جعفر ‪ ... « : ‬فَقَالَ لَهُ حُمْرَانُ ‪ :‬جُعِلْتُ‬

‫‪ ... « -1‬خدا هيچكس را بر نافرمانی خود مجبور نسازد و از هيچكس کفر را باراده حتمی نخواسته‬
‫است ولی هنگاميكه کافر شود (کشف میکنيم) و نيز در اراده خدا بوده است (پس از آنكه دانست آن‬
‫بنده باختيار خود کفر را انتخاب میکند) و نيز در اراده و علم خداست که کفار بسوى خير نمیگرايند‪،‬‬
‫عرض کردم ‪ :‬خدا نسبت بايشان اراده کرد که کافر شوند؟!! فرمود ‪ :‬من چنين نمیگويم بلكه من‬
‫میگويم ‪ :‬خدا دانست که ايشان کافر میشوند پس اراده کفر آنها نمود براى آنچه نسبت بايشان‬
‫ميدانست‪ ،‬اين اراده خدا اراده حتمی نيست بلكه اراده اختيار است (اراده حتمی آن است که چه آنكه‬
‫خدا کفر بنده را بداند يا اسالم او را نسبت باو اراده کفر نمايد و اراده اختيار آن است که طبق اراده و‬
‫اختيار بنده باشد)‪[ .» .‬اصول کافی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪]313‬‬
‫‪ -2‬حمزة بن حمران گويد ‪« :‬از امام صادق ‪ ‬راجع به استطاعت پرسيدم‪ ،‬جوابم نفرمود‪ ،‬بار ديگر‬
‫خدمتش رسيدم و عرضكردم ‪ :‬اصلحك اهلل راجع باستطاعت مطلبی به قلم در آمده که جز آنچه از شما‬
‫بشنوم خارجش نكند‪.‬حضرت فرمود ‪ :‬آنچه در دلت باشد بتو زيان نرساند (زيرا من از آن آگاهم و يا‬
‫چون نزد من بپرسش آمدهاى) عرض کردم اصلحك اهلل من میگويم ‪ :‬خداى تبارك و تعالی بندگانش را‬
‫تلكيف نمی کند به چيزيكه استطاعت ندارند و نه بچيزى که طاقت ندارند‪ ،‬و چيزى را جز به اراده و‬
‫خواست و قضاء و قدر خدا انجام ندهند‪ ،‬فرمود‪ ،‬همين است آن دينی که من و پدرانم بر آنيم يا مانند‬
‫اين تعبير را فرمود»‪[ .‬اصول کافی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪]313‬‬
 ‫‪061‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫فِدَاکَ‪ ،‬أَ رَأَيْتَ مَا كَانَ مِنْ أَمْرِ قِیَامِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ‪، ‬‬
‫وَ خُرُوجِهِمْ وَ قِیَامِهِمْ بِدِينِ اللَّهِ عَزَّ ذِكْرُهُ‪ ،‬وَ مَا أُصِیبُوا مِنْ قَتْلِ الطَّوَاغِیتِ إِيَّاهُمْ وَ‬
‫الظَّفَرِ بِهِمْ حَتّى قُتِلُوا وَ غُلِبُوا؟ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ‪« : ‬يَا حُمْرَانُ‪ ،‬إِنَّ اللَّهَ‪ -‬تَبَارَکَ وَ‬
‫تَعَالى‪ -‬قَدْ كَانَ قَدَّرَ ذلِكَ عَلَیْهِمْ‪ ،‬وَ قَضَاهُ‪ ،‬وَ أَمْضَاهُ‪ ،‬وَ حَتَمَهُ عَلى سَبِیلِ الِاخْتِیَارِ‪،‬‬
‫ثُمَّ أَجْرَاهُ‪ ،‬فَبِتَقَدُّمِ عِلْمٍ إِلَیْهِمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ‪‬قَامَ عَلِيٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ ‪، ‬‬
‫‪5‬‬
‫وَ بِعِلْمٍ صَمَتَ مَنْ صَمَتَ مِنَّا»‪.‬‬
‫و نیز در كتاب كافي در كتاب صوم در باب ليلة القدر مذكور است از ابي حمزه‬
‫الثمالي عن ابي عبداهلل ‪« ‬يَا أَبَا مُحَمَّدٍ‪ ،‬وَفْدُ الْحَاجِّ يُکْتَبُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ‪ ،‬وَ‬
‫‪0‬‬
‫الْمَنَايَا وَ الْبَلَايَا وَ الْأَرْزَاقُ وَ مَا يَکُونُ إِلى مِثْلِهَا»‪.‬‬
‫و عن محمد بن مسلم عن احدهما ‪ ‬فَقَالَ ‪« :‬تَنْزِلُ فِیهَا الْمَلَائِكَةُ وَ الْكَتَبَةُ إِلَى‬
‫السَّمَاءِ الدُّنْیَا‪ ،‬فَیَکْتُبُونَ مَا يَکُونُ فِي أَمْرِ السَّنَةِ وَ مَا يُصِیبُ الْعِبَادَ‪ ،‬وَ أَمْرُهُ عِنْدَهُ‬
‫مَوْقُوفٌ لَهُ‪ ،‬وَ فِیهِ الْمَشِيئَةُ‪ ،‬فَیُقَدِّمُ مَا يَشَاءُ‪ ،‬وَ يُؤَخِّرُ مِنْهُ مَا يَشَاءُ‪ ،‬وَ يَمْحُو وَ يُثْبِتُ‪ ،‬وَ‬
‫‪4 9‬‬
‫عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتَابِ »‪.‬‬
‫و نیز مذكور است از حمران عن أبي جعفر ‪ …« : ‬قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ‪:‬‬
‫«فِیها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ»‪ 1‬قَالَ ‪« :‬يُقَدَّرُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ كُلُّ شَيْءٍ يَکُونُ فِي تِلْكَ‬
‫السَّنَةِ إِلى مِثْلِهَا مِنْ قَابِلٍ ‪ :‬خَیْرٍ وَ شَرٍّ‪ ،‬وَ طَاعَةٍ وَ مَعْصِيَةٍ‪ ،‬وَ مَوْلُودٍ وَ أَجَلٍ‪ ،‬أَوْ رِزْقٍ‪،‬‬
‫‪6‬‬
‫فَمَا قُدِّرَ فِي تِلْكَ السَّنَةِ وَ قُضِيَ‪ ،‬فَهُوَ الْمَحْتُومُ‪ ،‬وَ لِلَّهِ‪ -‬عَزَّ وَ جَلَّ‪ -‬فِیهِ الْمَشِيئَةُ»‪.‬‬

‫‪ -1‬شيخ کلينی‪ :‬کافي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.252‬‬

‫‪ -2‬پیشین ‪ :‬ج‪ ،2‬ص‪.221‬‬
‫‪ -3‬اشاره به آيۀ ‪ 31‬از سورۀ رعد ‪ « :‬يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ»‪.‬‬
‫‪ -4‬شيخ کلينی‪ :‬کافي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.223‬‬
‫‪ -5‬دخان ‪.4 -3 /‬‬
‫‪ -2‬شيخ کلينی‪ :‬کافي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.225‬‬
 ‫‪060‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫و از اسحق ابن عمار عن ابي عبداهلل ‪« ‬قَالَ ‪ :‬سَمِعْتُهُ يَقُولُ‪ ،‬وَ نَاسٌ يَسْأَلُونَهُ‬
‫يَقُولُونَ ‪ :‬الْأَرْزَاقُ تُقَسَّمُ لَيْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ؟ قَالَ ‪ :‬فَقَالَ ‪« :‬لَا وَ اللَّهِ‪ ،‬مَا ذَاکَ إِلَّا‬
‫فِي لَيْلَةِ تِسْعَ عَشْرَةَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ‪ ،‬وَ إِحْدى وَ عِشْرِينَ وَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ‪ ،‬فَإِنَّ‬
‫فِي لَيْلَةِ تِسْعَ عَشْرَةَ يَلْتَقِي الْجَمْعَانِ‪ ،‬وَ فِي لَيْلَةِ إِحْدى وَ عِشْرِينَ «يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ‬
‫حَکِیمٍ»‪ 5‬وَ فِي لَيْلَةِ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ يُمْضى مَا أَرَادَ اللَّهُ‪ -‬عَزَّ وَ جَلَّ‪ -‬مِنْ ذلِكَ‪ ،‬وَ‬
‫هِيَ «لَيْلَةُ الْقَدْرِ» الَّتِي قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ‪« :‬خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»‪ 0‬قَالَ ‪ :‬قُلْتُ ‪ :‬مَا‬
‫مَعْنى قَوْلِهِ ‪« :‬يَلْتَقِي الْجَمْعَانِ»؟ قَالَ ‪ :‬يَجْمَعُ اللَّهُ فِیهَا مَا أَرَادَ مِنْ تَقْدِيمِهِ وَ تَأْخِیرِهِ وَ‬
‫إِرَادَتِهِ وَ قَضَائِهِ‪ .‬قَالَ ‪ :‬قُلْتُ ‪ :‬فَمَا مَعْنى ‪ :‬يُمْضِیهِ فِي ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ؟ قَالَ ‪ :‬إِنَّهُ‬
‫يَفْرُقُهُ فِي لَيْلَةِ إِحْدى وَ عِشْرِينَ‪ ،‬وَ يَکُونُ لَهُ فِیهِ الْبَدَاءُ‪ ،‬فَإِذَا كَانَتْ لَيْلَةُ ثَلَاثٍ وَ‬
‫‪9‬‬
‫عِشْرِينَ أَمْضَاهُ‪ ،‬فَیَکُونُ مِنَالْمَحْتُومِ الَّذِی لَايَبْدُو لَهُ فِیهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالى»‪.‬‬
‫و «عَنْ زُرَارَةَ‪ ،‬قَالَ ‪ :‬قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ‪« : ‬التَّقْدِيرُ فِي لَيْلَةِ تِسْعَ عَشْرَةَ‪ ،‬وَ الْإِبْرَامُ‬
‫‪4‬‬
‫فِي لَيْلَةِ إِحْدى وَ عِشْرِينَ‪ ،‬وَ الْإمْضَاءُ فِي لَيْلَةِ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ»‪.‬‬
‫و «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪ ‬قَالَ ‪« :‬فِي لَيْلَةِ تِسْعَ عَشْرَةَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ التَّقْدِيرُ‪ ،‬وَ‬
‫فِي لَيْلَةِ إِحْدى وَ عِشْرِينَ الْقَضَاءُ‪ ،‬وَ فِي لَيْلَةِ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ إِبْرَامُ مَا يَکُونُ فِي‬
‫‪1‬‬
‫السَّنَةِ إِلى مِثْلِهَا؛ لِلَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ أَنْ يَفْعَلَ مَا يَشَاءُ فِي خَلْقِهِ»‪.‬‬
‫و در كتاب توحید ابن بابويه در باب قضا و قدر منقول است «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ‬
‫‪ : ‬إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدَّرَ الْمَقَادِيرَ وَ دَبَّرَ التَّدَابِیرَ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ آدَمَ بِأَلْفَيْ‬
‫‪5‬‬
‫عَامٍ»‪.‬‬

‫‪ - 1‬دخان ‪.4/‬‬
‫‪ - 2‬قدر ‪.3 /‬‬
‫‪ -3‬شيخ کلينی‪ :‬کافي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.222‬‬
‫‪ -4‬پیشین‪.‬‬
‫‪ -5‬پیشین‪ ،‬ص‪.231‬‬
 ‫‪062‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫و در باب تعريف و حجت و بیان منقول است «عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ ‪:‬‬
‫كَتَبْتُ إِلَى الرِّضَا ‪ ‬أَسْأَلُهُ عَنْ أَفْعَالِ الْعِبَادِ أَ مَخْلُوقَةٌ هِيَ أَمْ غَیْرُ مَخْلُوقَةٍ فَکَتَبَ‬
‫‪0‬‬
‫‪ ‬أَفْعَالُ الْعِبَادِ مُقَدَّرَةٌ فِي عِلْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَبْلَ خَلْقِ الْعِبَادِ بِأَلْفَيْ عَامٍ»‪.‬‬
‫و در باب نفي جبر و تفويض «قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ‪ ‬يَقُولُ قَدَّرَ اللَّهُ‬
‫‪9‬‬
‫الْمَقَادِيرَ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ بِخَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ»‪.‬‬
‫جمع میانه اين احاديث ميتوان كرد به اين طريق كه مراد از حديث «خمسین‬
‫الف سنة» تقدير خلق سموات و ارض است و اشباه ذلك‪ ،‬و از حديث «الفي عام»‬
‫تقدير افعال عبادات است‪.‬‬
‫و در كتاب توحید ابن بابويه در باب قضا و قدر از امیر المومنین ‪ ‬نقل كرده‬
‫كه «لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ إِلَّا وَ مَعَهُ مَلَائِكَةٌ حَفَظَةٌ يَخْفَظُونَهُ مِنْ أَنْ يَتَرَدَّى فِي بِئْرٍ أَوْ‬
‫يَقَعَ عَلَیْهِ حَائِطٌ أَوْ يُصِیبَهُ سُوءٌ فَإِذَا حَانَ أَجَلُهُ خَلَّوْا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَا يُصِیبُهُ وَ كَذَلِكَ‬
‫أَنَا إِذَا حَانَ أَجَلِي انْبَعَثَ أَشْقَاهَا فَخَضَّبَ هَذِهِ مِنْ هَذَا وَ أَشَارَ إِلَى لِحْیَتِهِ وَ رَأْسِهِ‬
‫‪4‬‬
‫عَهْداً مَعْهُوداً وَ وَعْداً غَیْرَ مَکْذُوبٍ»‪.‬‬
‫و در باب مشیّت و اراده نقل كرده اند «عَنِ الْعَرْزَمِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪ ‬قَالَ ‪:‬‬
‫كَانَ لِعَلِيٍّ ‪ ‬غُلَامٌ اسْمُهُ قَنْبَرُ وَ كَانَ يُحِبُّ عَلِیّاً ‪ ‬حُبّاً شَدِيداً فَإِذَا خَرَجَ عَلِيٌّ‬
‫‪ ‬خَرَجَ عَلَى أَثَرِهِ بِالسَّیْفِ فَرَآهُ ذَاتَ لَيْلَةٍ فَقَالَ ‪ :‬يَا قَنْبَرُ‪ ،‬مَا لَكَ؟ قَالَ ‪ :‬جِئْتُ‬
‫لِأَمْشِيَ خَلْفَكَ فَإِنَّ النَّاسَ كَمَا تَرَاهُمْ يَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَخِفْتُ عَلَیْكَ‪ .‬قَالَ ‪ :‬وَيْحَكَ‪،‬‬
‫أَ مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ تَحْرُسُنِي أَمْ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ؟! قَالَ ‪ :‬لَا‪ ،‬بَلْ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ‪ .‬قَالَ ‪:‬‬

‫‪ -1‬شيخ صدوق‪ :‬التوحيد‪ ،‬ص‪.322‬‬

‫‪ -2‬پیشین‪ :‬ص‪.412‬‬
‫‪ -3‬پیشین‪ :‬ص‪328‬‬
‫‪ -4‬پیشین‪.‬‬
 ‫‪063‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫إِنَّ أَهْلَ الْأَرْضِ لَا يَسْتَطِیعُونَ لِي شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ السَّمَاءِ فَارْجِعْ‬
‫‪5‬‬
‫فَرَجَعَ»‪.‬‬
‫پس در اين مقام بیان حقیقت «خصال سبع» و حقیقت «بدا» بايد كرد‪.‬‬
‫[معناي خصال سبع و بدا در احادیث]‬
‫اما خصال سبع‪ ،‬پس مراد از مشیّت و اراده و تقدير و قضاء و امضاء‪ ،‬اصناف‬
‫نقوش است كه ربّ العزه خلق آن ميكند اوالً در لوح محفوظ و ثانیاً در كتاب‬
‫ديگر موضوع در سماء و بناء و اين نقوش هم در حقّ افعال خود ميكند و هم‬
‫در حقّ خیر و شرّ كه از عباد واقع ميشود و آنچه متعلّق به فعل ربّ العزه است‬
‫به اين طريق است كه «سیقع من اهلل تعالي» و آنچه متعلّق بافعال عباد است به اين‬
‫طريق است كه «سیقع من العبد الفالني باختیاره فعل كذا من خیر او شرّ»‪ .‬و‬
‫تفاوت میانه اين اصناف نقوش سه چیز است ‪ :‬یکی به اجمال و تفصیل هر‬
‫صفت سابق مجمل است نظر به الحق‪ ،‬و یکی دیگر به حتم و آخر اصناف حتم‬
‫است‪ ،‬و یکی دیگر به قرب و بعد از حتم هرچند به آخر اقرب است به حتم‬
‫اقرب است و از تزلزل ابعد است‪ .‬و معني حتم در افعال عباد اين است كه محتوم‬
‫شده كه ربّ العزه حايل میانه ايشان و میانه آن نشود تا باختیار خود آن فعل‬
‫بکنند‪ .‬و معني حتم در افعال ربّ العزه واضح است‪ .‬و بدان كه هرگاه در احاديث‬
‫اراده و امضاء به معني نفس ايجاد آمده يا در خارج يا در نقش و معني كتاب و‬
‫اجل يعني مدّت معلوم شد از احاديث سابقه‪ .‬و اما اذن‪ ،‬پس از احاديث فهمیده‬
‫شد كه مقارن وقوع فعل است و جزء اخیر اسباب فعل است‪ .‬و به خاطر فقیر‬
‫ميرسد همچنان كه اجسام و مجردات در حدوث خود محتاج به ايجاد ربّ العزه‬
‫اند در بقای خود و بقای اوضاع و احوالي كه بر آن اوضاع و احوال مخلوق شده‬

‫‪ -1‬پیشین‪ :‬ص‪.338‬‬
 ‫‪064‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اند از حركت و سکون و غیرهما نیز محتاج به حفظ ربّ العزه اند‪ .‬پس ربّ العزه‬
‫حافظ جمیع است كه كسي نتواند تغییر بدهد وضع و اوضاع يا حالي از احوال‬
‫را‪ ،‬و معلوم است كه فعل بندگان نیز يکي از اين امور است پس محتاج است به‬
‫اينکه ربّ العزه ترک حفظ آن امر كند‪ .‬پس اذن ترک حال سابق است‪ .‬و حديثي‬
‫صلوات اهلل علیه‬
‫نقل كرديم كه هر شخصي را چند ملك حفظ‬ ‫كه از امیر المؤمنین‬
‫ميكنند و اذن است كه امر شود كه ترک حفظ كنید داللت بر اين معني ميكند‪ .‬و‬
‫مدتها فقیر در تحقیق اين مصداق اذن به ربّ العزه در اين باب متفکر بودم تا آخر‬
‫صانع عالم اين معني را در دلم انداخت‪ .‬و «ذلك فضل اهلل يوتیه من يشاء»‪.‬‬
‫و اما حقیقت «بدا»‪ ،‬پس احاديث اهل البیت ‪ ‬صريح است در اينکه معني‬
‫بدا نه اين است كه ربّ العزه را رأيي ظاهر ميشود بعد از آن كه نبود‪ ،‬بلکه‬
‫معنياش اين است كه مشیّتي و ارادۀ جديد ظاهر ميشود در عالم نقوش يا در‬
‫صلوة‬
‫عالم اعیان بعد از آنکه ظاهر نبود‪ .‬حتي در كالم امام الجنّ و االنس امام ثامن‬
‫اهلل علیه‬
‫مذكور است كه خلق عالم فردی است از بدا‪ .‬بدانکه آيۀ شريفۀ «إِنَّ اللَّهَ ال‬
‫يُغَیِّرُ ما بِقَومٍ حَتّى يُغَیِّروا ما بِأَنفُسِهِم»‪ 5‬و اشباه ذلك اشاره به بداست‪ .‬پس بدا به‬
‫اين معني نصّ قرآن است و در احاديث اهل البیت ‪ ‬به حد تواتر معنوی‬
‫رسیده‪ .‬و معني ديگر كه بعضي از عامه فهمیده اند و آن را سبب تشنیع بر طايفه‬
‫‪0‬‬
‫ما كرده اند كفر است و آن معني اليق به ذهن اوست‪.‬‬

‫‪ -1‬رعد‪.11 /‬‬
‫‪ -2‬تصور اهل سنت از بدا‪ ،‬پيدايش علم جديد برای حق تعالی است يا تغيير نظر حق تعالی که هر دو‬
‫کفر است‪ .‬برای اطالع از برخی بدفهمیها از مسئلۀ بداء رک ‪ :‬فخر رازی ‪ :‬االربعين في اصول الدين‪،‬‬
‫ج‪ ،2‬ص‪ 112‬؛ و عبد الملك جوينی ‪ :‬االرشاد‪ ،‬ص‪ 138‬؛ و ابو بكر بيهقی ‪ :‬االسماء و الصفات‪،‬‬
‫ص‪.224‬‬
 ‫‪065‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫و اما اينکه اشاعره‪ 5‬گمان كرده اند كه كالم نفي بسیط است و نقش است در‬
‫ذات مقدس الهي و آن بسیط به حسب تعلّقات خارجیّه يکبار امر است و يکبار‬
‫نهي است و يکبار جبر است و قديم است‪ ،‬از چند وجه مدفوع است ‪:‬‬
‫وجه اول آنکه احاديث مبطل آن به حد تواتر رسیده‪ 0.‬وجه دویّم آنکه ثابت‬
‫كرديم كه ممکن محال است‪ .‬وجه سیّوم آنکه الزم ميآيد كه ربّ العزه كامل به‬
‫آن صفت شده باشد و في نفسه ناقص بوده باشد‪ .‬وجه چهارم آنکه معني بسیط‬
‫نميشود مگر به وسیلۀ تعلّقات خارجه مصداق انواع متباينه باشد‪.‬‬
‫و دلیل اشاعره بر اينکه كالم قائم به ذات مقدس الهي است اين است كه معني‬
‫متکلّم «من قام به الکالم» است و در كالم شارع اطالق متکلّم بر ربّ العزه شده‬
‫پس بايد كه كالم قائم به ذات مقدّس ربّ العزه باشد و كالم لفظي ممکن نیست‬
‫كه قائم به ذات مقدّس باشد‪ .‬پس كالم نفسي قائم خواهد بود‪ .‬و جواب اين كالم‬
‫آن است كه متکلّم «مَن قام به التَّکلّم» است و تکلّم به معني خلق كالم است در‬
‫‪9‬‬
‫هوا همچنانکه بندگان خلق كالم در هوا ميكنند‪.‬‬

‫فایدۀ سی و یکم ‪[ :‬در اینکه انسان مرکب از بدن و روح مجرد است]‬
‫فالسفه و متکلّمین تقسیم ممکن موجود در خارج كرده اند به آنچه قابل اشاره‬
‫حسّیه باشد و آن را تقسیم كرده اند به جسم و آنچه قائم به جسم است آن را‬

‫‪ -1‬رک ‪ :‬ابوالحسن اشعری ‪ :‬اللمع في الرد علی أهل الزيغ و البدع‪ ،‬ص‪.42 – 33‬‬
‫‪ -2‬به عنوان نمونه ‪ :‬حديث از حضرت کاظم ‪ ...« : ‬إنما تكون األشياء بإرادته و مشيئته من غير‬
‫کالم و ال تردد في نفس و ال نطق بلسان‪.»...‬‬
‫‪ -3‬رک ‪ :‬الهيجی‪ :‬شوارق االلهام‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،555‬المسئلة السادسة فی کالمه تعالی؛ و محمد جعفر استر‬
‫آبادى‪ ،‬البراهين القاطعة‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪. 224‬‬
 ‫‪066‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫«جسماني» نام كرده اند‪ ،‬و آنچه قائم به اشاره حسّیه نیست و آن را تقسیم كرده‬
‫اند به مجرّدات و آنچه به مجرّدات قائم است مثل شجاعت به نفس ناطقه‪ .‬و‬
‫مجرّد را تقسیم كرده اند به اينکه آلتي دارد غیر مجرّد و آن را «نفس ناطقه» نام‬
‫كرده اند‪ ،‬و به اينکه آلتي ندارد غیر مجرّد و اين را «عقل» نام كرده‪ 5‬چنانچه‬
‫گذشت‪ .‬و فالسفه قائل به اين شده اند كه انسان مركب است از نفس و هیکل‬
‫محسوس‪ .‬بلکه جمعي اثبات نفس مجرّد در حیوانات عُجم نیز كرده اند‪ 0‬و حقّش‬
‫اين است كه از كثیری از حیوانات عُجم آثاری به ظهور ميرسد كه صريح است‬
‫در اينکه ادراک بعضي از معاني كلیه ميكنند و معلوم است كه ادراک معاني كلیه‬
‫از خواص مجرّدات است‪ .‬و اكثر متکلّمین منکر نفس ناطقه شده اند‪ 9‬و دلیل‬
‫مدخولي گفته اند به جهت مطلب خود و حاصل دلیل اين است كه اگر مجرّدی‬
‫موجود باشد پس با ربّ العزه شريك خواهد بود در اينکه متحیّز نیست يعني‬
‫قابل اشاره حسّیّه نیست پس ربّ العزّه مشتمل خواهد بود بر ما به االشتراک و ما‬
‫به االمتیاز‪ ،‬پس الزم ميآيد كه ربّ العزه مركب باشد‪ .‬و فخر رازی در كتاب‬

‫‪ -1‬رک ‪ :‬عالمه طباطبايی‪ ،‬بدايةالحكمة‪ ،‬ص‪ 22‬و نهاية الحكمة‪ ،‬ص‪.13‬‬

‫‪ -2‬مالصدرا قائل به تجرد نفس حيوانی البته در درجهای پايينتر از نفس انسانی است‪« .‬ان العوالم‬
‫ثالثة عالم العقل و عالم النفس الحيواني و عالم الطبيعة و األول مصون عن الكثرة بالكلية و الثاني مصون‬
‫عن الكثرة الوضعية و االنقسام المادي و الثالث مناط الكثرة و التضاد و االنقسام إلی المواد»‪[.‬اسفار‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪]22‬‬
‫‪ -3‬عالمه مجلسی در انكار تجرد روح در بحاراالنوار به تفصيل بحث نموده است‪ .‬رک ‪ :‬بحار األنوار‪،‬‬
‫ج‪ ،58‬ص‪.28‬‬
 ‫‪067‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اربعین‪ 5‬بر اين دلیل بحث به طريق نقض اجمالي و به طريق تفصیلي كرده و‬
‫چون هر دو نوع بحث بر اين دلیل مهمل واضح است متعرض ذكر آن نشديم‪.‬‬
‫و در احاديث اهل البیت ‪ ‬اين مضمون كه انسان مركب از روح مجرد و از‬
‫قدس سره‬
‫بدن است به حد تواتر معنوی رسیده و در كتاب توحید از شیخنا الصدوق‬
‫در باب "ان اهلل ال يفعل بعباده اال االصلح" نقل كرده از «عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْفَضْلِ‬
‫الْهَاشِمِيُّ قَالَ ‪ :‬قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪ : ‬لِأَیِّ عِلَّةٍ جَعَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى الْأَرْوَاحَ‬
‫فِي الْأَبْدَانِ بَعْدَ كَوْنِهَا فِي مَلَکُوتِهِ الْأَعْلَى فِي أَرْفَعِ مَحَلٍّ؟ فَقَالَ ‪ : ‬إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ‬
‫وَ تَعَالَى عَلِمَ أَنَّ الْأَرْوَاحَ فِي شَرَفِهَا وَ عُلُوِّهَا مَتَى تُرِكَتْ عَلَى حَالِهَا نَزَعَ أَكْثَرُهَا إِلَى‬
‫دَعْوَى الرُّبُوبِيَّةِ دُونَهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَجَعَلَهَا بِقُدْرَتِهِ فِي الْأَبْدَانِ الَّتِي قَدَّرَهَا لَهَا فِي ابْتِدَاءِ‬
‫التَّقْدِيرِ نَظَراً لَهَا وَ رَحْمَةً بِهَا وَ أَحْوَجَ بَعْضَهَا إِلَى بَعْضٍ وَ عَلَّقَ بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ وَ‬
‫رَفَعَ بَعْضَهَا فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ وَ كَفَى بَعْضَهَا بِبَعْضٍ وَ بَعَثَ إِلَیْهِمْ رُسُلَهُ وَ اتَّخَذَ‬
‫عَلَیْهِمْ حُجَجَهُ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ يَأْمُرُونَهُمْ بِتَعَاطِي الْعُبُودِيَّةِ وَ التَّوَاضُعِ لِمَعْبُودِهِمْ‬
‫بِالْأَنْوَاعِ الَّتِي تَعَبَّدَهُمْ بِهَا وَ نَصَبَ لَهُمْ عُقُوبَاتٍ فِي الْعَاجِلِ وَ عُقُوبَاتٍ فِي الْآجِلِ وَ‬
‫مَثُوبَاتٍ فِي الْعَاجِلِ وَ مَثُوبَاتٍ فِي الْآجِلِ لِیُرَغِّبَهُمْ بِذَلِكَ فِي الْخَیْرِ وَ يُزَهِّدَهُمْ فِي‬
‫الشَّرِّ وَ لِیُذِلَّهُمْ بِطَلَبِ الْمَعَاشِ وَ الْمَکَاسِبِ فَیَعْلَمُوا بِذَلِكَ أَنَّهُمْ مَرْبُوبُونَ وَ عِبَادٌ‬
‫مَخْلُوقُونَ وَ يُقْبِلُوا عَلَى عِبَادَتِهِ فَیَسْتَحِقُّوا بِذَلِكَ نَعِیمَ الْأَبَدِ وَ جَنَّةَ الْخُلْدِ وَ يَأْمَنُوا مِنَ‬
‫النُزُوعِ إِلَى مَا لَیْسَ لَهُمْ بِحَقٍّ‪.‬‬

‫‪ « -1‬لو حصل موجود سوى اللّه تعالی بهذه الصفة‪ ،‬لكان ذلك الموجود مساويا لذات اللّه تعالی‪ ،‬فی أنه‬
‫ليس بمتحيز‪ ،‬و ال قائم بالمتحيز‪ .‬و لو حصلت المساواة فی هذه الصفة لحصلت المساواة فی تمام الماهية‬
‫و لو حصلت المساواة فی تمام الماهية‪ ،‬لزم القول بأنه اما يكون الواجب ممكنا أو يكون الممكن واجبا‪ .‬و‬
‫کل ذلك محال»‪[.‬فخر رازی ‪ :‬االربعين في اصول الدين‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪]22‬‬
 ‫‪068‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫ثُمَّ قَالَ ‪ : ‬يَا ابْنَ الْفَضْلِ‪ ،‬إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَحْسَنُ نَظَراً لِعِبَادِهِ مِنْهُمْ‬
‫لِأَنْفُسِهِمْ أَ لَا تَرَى أَنَّكَ لَا تَرَى فِیهِمْ إِلَّا مُحِبّاً لِلْعُلُوِّ عَلَى غَیْرِهِ حَتَّى إِنَّ مِنْهُمْ لَمَنْ قَدْ‬
‫نَزَعَ إِلَى دَعْوَى الرُّبُوبِيَّةِ وَ مِنْهُمْ مَنْ قَدْ نَزَعَ إِلَى دَعْوَى النُّبُوَّةِ بِغَیْرِ حَقِّهَا وَ مِنْهُمْ مَنْ‬
‫قَدْ نَزَعَ إِلَى دَعْوَى الْإِمَامَةِ بِغَیْرِ حَقِّهَا مَعَ مَا يَرَوْنَ فِي أَنْفُسِهِمْ مِنَ النَّقْصِ وَ الْعَجْزِ وَ‬
‫الضَّعْفِ وَ الْمَهَانَةِ وَ الْحَاجَةِ وَ الْفَقْرِ وَ الْآلَامِ الْمُتَنَاوِبَةِ عَلَیْهِمْ وَ الْمَوْتِ الْغَالِبِ لَهُمْ وَ‬
‫الْقَاهِرِ لِجَمِیعِهِمْ يَا ابْنَ الْفَضْلِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَا يَفْعَلُ لِعِبَادِهِ إِلَّا الْأَصْلَحَ لَهُمْ‬
‫‪5‬‬
‫وَ ال يَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئاً وَ لکِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ»‪.‬‬
‫و بدان كه حکما و متکلّمین متحیّرند آنکه حقیقت تعلّق نفس ناطقه به هیکل‬
‫محسوس و تسلط نفس ناطقه بر او اشتغال نفس ناطقه به تدبیر امور او از اين‬
‫جهت كه معلوم است كه اين امور از بابت مقتضیات طبايع نیست‪ .‬و نیز متحیّرند‬
‫در اختصاص بعضي از نفوس به بعضي از هیاكل دون بعضي‪ .‬و فقیر سالها متفکر‬
‫بودم در سبب تأثیر سحر و اصابت عین و اشباه آن تا آنکه در كالم مجید و در‬
‫احاديث ديدم كه «السحر يوثر باذن اهلل تعالي»‪ 2‬و در احاديث ديدم كه «لو سبق‬
‫قضاء اهلل شیئاً لسبقه اصابة العین»‪ 9.‬و مجمل كالم در تحقیق مقام اين است كه‬
‫همچنان كه ربّ العزه به [وسیلۀ امر] «كن» خلق جمیع سموات و ارضین كرده و‬
‫به [وسیله امر] «كن» بعضي از هیاكل را مسخّر بعضي از نفوس ناطقه كرده و در‬
‫تخصیص بعضي از نفوس به بعضي از هیاكل مصالحي كه علم ربّ العزّه به آن‬
‫محیط است رعايت شده است و همچنین به [وسیلۀ امر] «كن» نفس ناطقه را‬

‫‪ -1‬شيخ صدوق ‪ :‬التوحيد‪ ،‬ص‪.422‬‬

‫‪« -2‬فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ وَ ما هُمْ بِضارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ»‪[ .‬بقره‪/‬‬
‫‪]122‬‬
‫‪« -3‬العين حقّ و لو کان شي ء سابق القدر سبقته العين ‪ :‬چشم بد حق است و اگر چيزى از تقدير پيشی‬
‫ميگرفت چشم بد بودى»‪[ .‬نهج الفصاحة‪ ،‬ص‪ ،582‬ح‪]2222‬‬
 ‫‪069‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫مدبّر هیکل كرده و بر اين قیاس تأثیر سحر و تأثیر اصابت عین به اين طريق‬
‫است كه به [وسیلۀ امر] «كن» آثار عجیبهای الزم اسباب مخصوصه كرده است‪.‬‬
‫لکن در احاديث تصريحات به آن واقع شده كه قدرت كاملۀ ربّانیّه حافظ جمیع‬
‫اوضاع و احوال امور موجوده است پس تا اذن جديد از جانب ربّ العزه صادر‬
‫نشود محال است كه تأثیری در سلسلۀ ممکنات به ظهور رسد و حقیقت اذن‬
‫«ترک حفظ احوال سابقه» است و بعید نیست كه از ربّ العزه «ال تکن اال بعد‬
‫الخصال السبعه»‪ 5‬صادر شده باشد و اين معني سبب توقّف اعمال بر خصال سبعه‬
‫شده باشد و اهلل اعلم‪.‬‬
‫و در احاديث تصريحات به اين واقع شده كه قدرت كاملۀ ربّانیّه حافظ جمیع‬
‫اوضاع و احوال است پس با اذن جديد از جانب ربّ العزه صادر شود و به اين‬
‫تحقیق منکشف باشد جواب اعتراض سائح‪ 0‬بني اسرائیل بر ربّ العزه‪ .‬و ملخّص‬
‫حکايت او در حديث اين است كه او ولد الزنا بود و از انبیای زمان خود ‪‬‬
‫شنیده بود كه ولد الزنا داخل بهشت نميشود‪ .‬پس ميگشت در بیابانها و‬
‫ميگفت ‪ :‬يا الهي ذنب من چه باشد؟!‪ 9‬و حاصل جواب اين است كه در احاديث‬
‫به تواتر معنوی رسیده اين مضمون كه در يوم میثاق ربّ العزه جمیع ارواح را‬

‫‪« -1‬قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ‪ : ‬لَا يَكُونُ شَيْءٌ فِي الْأَرْضِ وَ لَا فِي السَّمَاءِ إِلَّا بِهَذِهِ الْخِصَالِ السَّبْعَةِ بِمَشِيَّةٍ وَ إِرَادَةٍ‬
‫وَ قَدَرٍ وَ قَضَاءٍ وَ إِذْنٍ وَ کِتَابٍ وَ أَجَلٍ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُ يُقَدِّرُ عَلَی نَقْصِ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ فَقَدْ کَفَر»‪ [.‬بحار‬
‫االنوار‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ ،121‬باب‪]3‬‬
‫‪ -2‬نسخۀ م‪« :‬سانع بنی اسرائيل»‪ .‬نسخۀ د‪« :‬مشايخ»‪.‬‬
‫‪« -3‬عن أبي عبد اهلل ‪ ‬قال ‪ :‬لو کان أحد من ولد الزناء نجا‪ ،‬نجا سائح بني إسرائيل‪ .‬فقيل له ‪ :‬و ما‬
‫سائح بني إسرائيل؟ قال ‪ :‬کان عابداً فقيل له إن ولد الزناء ال يطيب أبداً و ال يقبل اهلل منه عمالً‪ .‬قال ‪:‬‬
‫فخرج يسيح بين الجبال و يقول ما ذنبي؟»[ ابن بابويه ‪ :‬ثواب األعمال و عقاب األعمال‪ ،‬ص‪ ،224‬عقاب‬
‫الزاني و الزانية]‬
 ‫‪071‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫يعني نفوس ناطقه را جمع كرد و سه اقرار بر ايشان عرض كرد ‪ :‬يکي به ربوبیّت‬
‫صانع عالم‪ ،‬يکي به نبوت‪ ،‬يکي به واليت اهل البیت ‪ .‬پس همگي اقرار به‬
‫ربوبیت كردند و «ثبتت المعرفة في قلوبهم و نسوا الموقف و سیذكرونه يوماً ما و‬
‫لوال ذلك ما عرف أحد مَن خالقه و مَن رازقه»‪ 5.‬و در اقرار دويّم و سیّوم اختالف‬
‫كردند‪ .‬بعضي اقرار به دويّم و سیّوم نیز كردند و بعضي در دويّم و سیّوم انکار‬
‫كردند با توقف و بعضي اقرار به دويّم كردند و در سیّوم انکار كردند با توقف و‬
‫ثمّة ثبتت المعصية و الطاعة‪ .‬و در احاديث مذكور است كه هر نفس ناطقه كه در‬
‫آن روز اطاعت يا معصیت از او ظاهر شده به عالم بدن كه آيد موافق آن به اختیار‬
‫خودش از او ظاهر ميشود و علم ربّ العزه محیط است به وضع اين امور‪ .‬پس‬
‫بنابراين هیکلي كه در رحم مادر از نطفۀ زنا تولد كرده باشد لیاقت آن ندارد كه‬
‫ربّ العزه به امر «كن» بعضي را از نفوس كه در يوم میثاق طاعت از او به ظهور‬
‫رسیده به او تعلّق دهد‪ .‬پس نفسي را به او تعلّق ميدهد كه در يوم میثاق از او‬
‫معصیت ظاهر شده‪ .‬و بنابراين تحقیق منکشف شد معني حديث شريف «الشقي‬
‫من شقي في بطن امه و السعید من سعد في بطن امه»‪ 0‬يعني آنچه در يوم میثاق از‬

‫‪« -1‬عن زرارة قال ‪ :‬سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ‪ ‬عَنْ قَوْلِ اللَّهِ‪ -‬وَ إِذْ اخذ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ‬
‫ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلی قَالَ ثَبَتَتِ الْمَعْرِفَةُ فِي قُلُوبِهِمْ وَ نَسُوا الْمَوْقِفَ‬
‫سَيَذْکُرُونَهُ يَوْماً مَا وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَمْ يَدْرِ أَحَدٌ مَنْ خَالِقُهُ وَ لَا مَنْ رَازِقُهُ»‪ [ .‬برقی ‪ :‬المحاسن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪]241‬‬
‫‪ « -2‬عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ ‪ ‬عَنْ مَعْنَی قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ‬
‫‪ ‬الشَّقِيُّ مَنْ شَقِيَ فِي بَطْنِ أُمِّهِ وَ السَّعِيدُ مَنْ سَعِدَ فِي بَطْنِ أُمِّهِ فَقَالَ الشَّقِيُّ مَنْ عَلِمَ اللَّهُ وَ هُوَ فِي‬
‫بَطْنِ أُمِّهِ أَنَّهُ سَيَعْمَلُ أَعْمَالَ الْأَشْقِيَاءِ وَ السَّعِيدُ مَنْ عَلِمَ اللَّهُ وَ هُوَ فِي بَطْنِ أُمِّهِ أَنَّهُ سَيَعْمَلُ أَعْمَالَ السُّعَدَاءِ ‪:‬‬
‫ابن ابی عمير میگويد که از امام موسی بن جعفر از معنی سخن رسول اهلل که فرمود « الشَّقِيُّ مَنْ شَقِيَ‬
‫فِي بَطْنِ أُمِّهِ وَ السَّعِيدُ مَنْ سَعِدَ فِي بَطْنِ أُمِّهِ» سوال کردم فرمود شقی کسی است که خداوند علم دارد‬
‫که در حالی که در شكم مادرش است بعد از به دنيا آمدن کار اشقيا و بدکاران را انجام میدهد و سعيد‬
 ‫‪070‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫او به ظهور رسیده در بطن ام بر پیشاني او به امر ربّ العزه نوشته ميشود و او‬
‫نیز به اختیار خود در عالم بدن مثل آن ميكند كه در يوم میثاق كرده است از‬
‫اطاعت و معصیت‪.‬‬
‫تذنيب‬
‫و معلوم است كه ارادۀ معاصي از جمله افعال نفس ناطقه است و در حديث‬
‫اين مضمون به حدّ تواتر معنوی رسیده‪ 5.‬و مؤيّد اين معني آنکه نصیر الملّة و‬
‫الدّين در فصول نصیريه‪ 0‬آورده كه ضابطه كه فعل بندگان را از فعل ربّ العزّه‬
‫تمییز ميكند اين است كه هر فعلي كه بنده استحقاق مدح يا ذم در آن دارد فعل‬
‫اوست و هر چه ندارد فعل ربّ العزّه است‪ .‬و معلوم است كه بندگان وقتي كه‬
‫ارادۀ معاصي در دل ايشان حاصل ميشود استحقاق ذم دارند و وقتي كه ارادۀ‬
‫طاعت در دل ايشان حاصل شود استحقاق مدح‪ .‬پس معلوم شد كه ارادۀ بندگان‬
‫فعل ايشان است و به خاطر فقیر ضابطۀ ديگر موافق آن ضابطه رسیده و آن اين‬
‫است كه هر چه حصول آن منوط است بر مالحظۀ ما علّت غائیه آن را‪ ،‬آن فعل‬
‫ماست و هر چه منوط بر آن نیست فعل ما نیست‪ .‬پس به مقتضای ضابطتین‪ ،‬اراده‬
‫فعل ما باشد و تصوّرات و ادراک آن النسبه (البتّه) واقعه اولي است به واقعه ما‬

‫کسی است که در حالی که در شكم مادرش است‪ .‬بعدا کارهای انسانهای خوشبخت را انجام میدهد»‪.‬‬
‫شيخ صدوق ‪ :‬التوحید‪ ،‬ص‪.352‬‬
‫‪ -1‬برای نمونه رک ‪ :‬ابن شعبه حرانی‪ ،‬تحف العقول‪ ،‬ص‪ ،451‬و بحار األنوار‪ ،‬ج‪ ،128‬ص‪ ،51‬الباب‬
‫األول نفی الظلم و الجور عنه تعالی‪ ،‬و ابطال الجبر و التفويض‪ ،‬و ابن شهر آشوب متشابه القرآن و‬
‫مختلفه‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،122‬فصل في الجبر و االختيار‬
‫‪ -2‬خواجه نصير‪ ،‬فصول نصيريه‪ ،‬ص‪.11‬‬
 ‫‪072‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫نباشد‪ .‬و از احاديث‪ 5‬فهمیده ميشود كه تصديقات كاذبه از جانب شیطان است‪ .‬و‬
‫معلوم است كه حقیقت اراده حدوث امری است در نفس ناطقه‪ .‬پس نفس ناطقه‬
‫هم فاعل اراده باشد و هم قابل و اين نیز مبني بر دقیقۀ سابقه است يعني [به‬
‫وسیلۀ امر] «كن» ربّ العزه نفس ناطقه را متمکن ساخته از اينکه خلق اراده در‬
‫خود كند‪.‬‬
‫و نیز در احاديث‪ 0‬به حد تواتر رسیده اين مضمون كه در هر دلي دو سوراخ‬
‫است در يکي ملکي نشسته و در ديگری شیطاني‪ ،‬ملك ترغیب بندگان را بر‬
‫خیرات ميكند و شیطان بر معاصي‪ .‬و تمکن ملك و شیطان نیز به [وسیلۀ امر]‬
‫«كن» حاصل شده‪.‬‬

‫‪ -1‬استرآبادی در الفوائد المدنيه میآورد ‪ « :‬هنا إشكال کان ال يزال يخطر ببالي من أوائل سني‪ ،‬و هو‬
‫أنه کيف تقول بأن التصديقات فائضة من اهلل تعالی علی النفوس الناطقة‪ ،‬و منها کاذبة و منها کفرية‪ ،‬هذا‬
‫إنما يتجه علی رأي جمهور األشاعرة القائلين بجواز العكس بأن يجعل اهلل کل ما حرمه واجبا و بالعكس‪،‬‬
‫المنكرين للحسن و القبح الذاتيين‪ ،‬ال علی رأي محققيهم‪ ،‬و ال علی رأي المعتزلة‪ ،‬و ال علی رأي‬
‫أصحابنا؟‬
‫و الجواب أن التصديقات الصادقة فائضة علی القلوب بال واسطة أو بواسطة ملك‪ ،‬و هي تكون جزما أو‬
‫ظنا‪ ،‬و التصديقات الكاذبة تقع في القلوب بإلهام الشيطان‪ ،‬و هي ال تتعدى الظن و ال تبلغ إلی حد الجزم‪،‬‬
‫و في األحاديث تصريحات بأن من جملة نعماء اهلل تعالی علی بعض عبادة أنه يسلط ملكا يسدده و‬
‫يلهمه الحق‪ ،‬و من جملة غضب اهلل علی بعض أنه يخلی بينه و بين الشيطان ليضله عن الحق و يلهمه‬
‫الباطل‪ ،‬و بأن اهلل تعالی يحول بين المرء و بين أن يجزم جزما باطال»‪(.‬الفوائد المدنية‪ ،‬ص‪ .)442‬متن فوق‬
‫را مولی صالح مازندراني (شرح الكافي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ )23‬و عالمه مجلسی (مرآة العقول‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ )231‬به‬
‫تاييد نقل نموده اند‪.‬‬
‫‪ -2‬عن أَبي عبد اهلل ‪ ، ‬قَالَ‪« :‬مَا مِنْ قَلْبٍ إِلَّا وَ لَهُ أُذُنَانِ‪ ،‬عَلی إِحْدَاهُمَا مَلَكٌ مُرْشِدٌ‪ ،‬وَ عَلَی الْأُخْرى‬
‫شَيْطَانٌ مُفْتِنٌ‪ ،‬هذَا يَأْمُرُهُ‪ ،‬وَ هذَا يَزْجُرُهُ‪ ،‬الشَّيْطَانُ يَأْمُرُهُ بِالْمَعَاصِي‪ ،‬وَ الْمَلَكُ يَزْجُرُهُ عَنْهَا‪ ،‬وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ‬
‫وَ جَلَّ‪« :‬عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِيدٌ ما يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيد‪( .‬الكافي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،223‬باب‬
‫‪ ،121‬ح‪)2422‬‬
 ‫‪073‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫و نیز در احاديث به حد تواتر رسیده اين مضمون كه ربّ العزه طريقۀ خیر و‬
‫طريقۀ شرّ را در دل بندگان مياندازد‪ ،‬يعني در دل ايشان واضح ميكند اين معني‬
‫را كه طاعت رسول خیر است و خالف آن شرّ است‪ ،‬پس بعد از اين هدايت هر‬
‫بنده كه اختیار عمي و گمراهي كرد يعني اقرار به حق نکرد شیطاني را بر او‬
‫مسلّط ميكند كه اضالل او كند‪ .‬و اين عقاب دنیوی است و اما عقاب اخروی‬
‫پس دخول جهنم است‪ .‬و تسلّط شیطان بر او نیز به [وسیلۀ امر] «كن» است‪ .‬و‬
‫سبب اينکه ربّ العزه خود خلق طرق ضاللت در دل او نميكند و شیطان را بر او‬
‫مسلّط ميكند اين است كه خلق اين امور قبیح است و اليق ربّ العزه نیست‪ .‬و‬
‫اما تصورات و تصديقاتي كه در دل بندگان حاصل ميشود پس آنچه ضروری‬
‫است يعني آن بياختیار در دل بندگان حاصل ميشود آن دو قسم است يکي فعل‬
‫ربّ العزه است يا بيواسطه يا به واسطۀ ملك‪ ،‬و يکي فعل شیطان است‪ .‬در‬
‫احاديث به اين معني تصريح واقع شده و در احاديث هست كه تفسیر آيۀ شريفۀ‬
‫«أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِه»‪ 5‬كه هرگز اعتقاد باطل تجاوز از مرتبه ظن‬
‫نميكند و به مرتبۀ جزم نميرسد‪ 0‬و ربّ العزه حايل ميشود میانه قلب انسان و‬
‫میانه آنکه اعتقاد باطل در او به حد جزم برسد‪ .‬و آنچه كسبي است يعني به‬
‫اختیار و كسب و نظر در دل بندگان حاصل ميشود پس تابع مبادی خود است‪.‬‬
‫اگر مبادی آن از جانب ربّ العزه حاصل شده او چنین است و اگر از جانب‬
‫شیطان او نیز چنین است‪.‬‬

‫‪ - 1‬انفال‪.24/‬‬
‫‪ « -2‬عن ابي عبد اهلل ‪ ‬في قول اهلل تبارك و تعالی "و اعلموا أن اهلل يحول بين المرء و قلبه" فقال‪:‬‬
‫يحول بينه و بين أن يعلم أن الباطل حق» [برقی‪ :‬المحاسن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،232‬باب‪ ،23‬حديث ‪]225‬‬
 ‫‪074‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫فایدۀ سی و دوم ‪[ :‬در حسن و قبح عقلی و شرعی]‬

‫فالسفه و امامیه و معتزله‪ 5‬اتفاق كرده اند بر اينکه حسن و قبح افعال ذاتي است‬
‫يعني بعضي از افعال اين حال دارد كه ماهیّت نوعیه او يا هويّت شخصیّه او با‬
‫صفات انتزاعیه او تقاضای اين ميكند كه ارباب عقل و حکمت از او و از فعال او‬
‫نفرت كنند و فاعل او را سفیه دانند و بعضي از افعال اين حالت ندارد‪ .‬پس آنچه‬
‫اين حالت دارد قبیح است لذاته‪ ،‬و آنچه اين حالت ندارد حسن است في ذاته‪ .‬و‬
‫اكثر اشاعره‪ 0‬اتفاق كرده اند بر اينکه افعال به هیچ وجه من الوجوه تقاضای نفرت‬
‫عقل از ايشان و از فاعل ايشان نميكند و اين كه عقل از بعضي نفرت ميكند و‬
‫از بعضي نميكند سببش جعل جاعل است يعني سببش اين است كه شارع نهي‬
‫از بعضي كرده و امر به بعضي كرده‪ .‬و معتزله و جمع قلیلي از امامیه‪ 9‬كه در زمان‬
‫غیبت كبری به ظهور رسیده اند اتفاق كرده اند بر اينکه همچنان كه حسن و قبح‬
‫افعال حاصل است در افعال‪ ،‬قطع نظر از جعل شارع‪ ،‬همچنین احکام خمسه‬
‫ثابت است جمیع افعال را قطع نظر از جعل شارع‪ .‬و اوامر و نواهي شارع )بر‬
‫وفق حاالت ذاتیه صادر شده پس در بعضي از مواضع كه عقل مستقل است به‬
‫دانستن حالت واقعي يا به طريق هدايت يا به برهان‪ ،‬امر و نهي شارع(‪ 4‬مؤكد‬
‫است و در بعضي ديگر كه مستقل نیست امر و نهي شارع كاشف است نه محدث‬
‫احکام خمسه‪.‬‬

‫‪ -1‬رک ‪ :‬عالمه حلی‪ ،‬الباب الحادي عشر‪ ،‬ص‪ ،22‬إن من األفعال ما هو حسن و بعضها ما هو قبيح ؛ و‬
‫خواجه نصير‪ ،‬تلخيص المحصل‪ ،‬ص‪ ،345‬مسألة علة حسن التكليف‪.‬‬
‫‪ -2‬شهرستانی‪ ،‬الملل و النحل‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.112‬‬
‫‪ -3‬استرآبادی در فوائد المدنيه بهتفصيل در اين باره سخن گفته است‪ .‬رک‪ :‬فوائد المدنية‪ ،‬ص‪.452‬‬
‫‪ -4‬د‪.‬‬
 ‫‪075‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪0‬‬
‫و مذهب جمع قلیلي از اشاعره مثل بدرالدّين زركشي‪ 5‬در شرح جمع الجوامع‬
‫و قدماء امامیه اصحاب ائمه ‪ ‬اين است كه حسن و قبح افعال ذاتي افعال‬
‫است به معني كه مذكور شد‪ ،‬يعني منوط به جعل شارع نیست و احکام خمسه‬
‫يعني وجوب و حرمت و استحباب و كراهت و اباحه ذاتي افعال نیست بلکه به‬
‫جعل شارع حاصل شده از اين جهت كه كثیری از افعال قبیحي بسیار دارد عقالً‬
‫و حرام نیست شرعاً بلکه مکروه است‪ ،‬و كثیری از افعال اندک قبحي دارد عقالً و‬
‫حرام است شرعاً‪ .‬و احاديث اهل البیت ‪ ‬صريح است در مذهب اخیر‪.‬‬

‫فایدۀ سی و سوم ‪[ :‬در اختيار بندگان و استحقاق بهشت و جهنم براي‬

‫خوبان و بدان]‬
‫مذهب اشاعره اين است كه صلحا استحقاق دخول بهشت ندارند از اين جهت‬
‫كه افعال ايشان قسری است يعني ربّ العزّه خلق افعال در ايشان كرده‪ 9.‬و اگر‬
‫فعل ايشان ميبود نیز استحقاق نداشتند به واسطۀ آنکه حسن و قبح ذاتي افعال‬
‫نیست پس حقّي بر خدا نداشته باشند‪ .‬همچنین فسّاق استحقاق دخول در آتش‬

‫عبدال به قول برخی)‬

‫هّ‬ ‫عبدال بن بهادر (يا محمد بن بهادر بن‬
‫هّ‬ ‫ابوعبدال بدرالدین محمد بن‬
‫هّ‬ ‫‪-1‬‬
‫مشهور به َزرکَشی (متولد ‪۴۹۱‬هـ‪۸۳۹۹/‬م در قاهره‪ ،‬و متوفی ‪۴۴۱‬ه‪.‬ق دانشمند برجستۀ مصری در زمان‬
‫حكومت مملوکها‪ .‬او علم حديث را در دمشق از ابن کثير و فقه را در مدرسۀ شافعی در قاهره آموخت‪.‬‬
‫او به دليل آنكه در جوانی گلدوزی ياد گرفته بود به زرکشی مشهور گشت‪.‬‬
‫‪ -2‬بدرالدين زرکشي‪ ،‬تشنيف المسامع بجمع الجوامع‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.142‬‬
‫‪ -3‬اشاعره معتقد به عدم تاثير انسان در انجام امور اند و همۀ کارها را به حق تعالی نسبت میدهند‪.‬‬
‫فخر رازی میآورد ‪ « :‬الذين يقولون ال تأثير لقدرة العبد فی الفعل و فی صفة من صفات الفعل‪ ،‬بل اهلل‬
‫تعالی يخلق الفعل و يخلق قدرة متعلقة بذلك الفعل‪ .‬و ال تأثير لتلك القدرة البتة فی ذلك الفعل‪ .‬و هذا‬
‫قول «أبی الحسن األشعرى»‪ (.‬االربعين في اصول الدين‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪)311‬‬
 ‫‪076‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫جهنم ندارند از اين جهت كه افعال ايشان قسری است و ميگويند كه چون ربّ‬
‫العزّه اصحاب عصمت را صلوات اللّه علیه و ساير صلحا را وعده دخول بهشت كرده و‬
‫همچنین شیاطین و جمعي از ساير فساق را وعده دخول جهنم كرده بر خدا‬
‫واجب شده كه اصحاب عصمت و صلحا را داخل بهشت كند و شیاطین و آن‬
‫جمعي از فساق را داخل جهنم كند از اين جهت كه وعده اليق مرتبۀ الهي نیست‪.‬‬
‫و مذهب امامیه و معتزله اين است كه بندگان فاعل فعل خودند و افعال ايشان‬
‫قسری نیست يعني ربّ العزّه خلق آن افعال در ايشان نکرده و اضطراری نیز‬
‫نیست يعني همچنین نیست كه مبادی قريبه و بعیدۀ آن افعال از جانب ربّ العزه‬
‫بر قلوب بندگان فائض شود و بعد از آن مبادی بر بنده آن فعل الزم شود‪.‬‬
‫همچنان كه فاضل دواني در رسالۀ خلق اعمال گمان كرده كه بر معتزله اين الزم‬
‫ميآيد‪ 5.‬بلکه ربّ العزه هدايت جمیع مکلّفین كرده است به اينکه طريق خیر اين‬
‫است كه جمیع امور را از معلّم كه من خلق كرده ام و آن هرگز غلط نميكند و از‬
‫قول خود بر نميگردد اخذ كنیم و به اينکه خالف اين طريق شرّ است‪ .‬و بعد از‬
‫هدايت عام جمعي اختیار طريق خیر كرده اند و بعضي اختیار طريق شرّ‪ ،‬يا به‬
‫واسطۀ اين كه ترک مألوف بر ايشان شاقّ بود يا به واسطۀ عناد و میل طبع ايشان‬
‫به نقیض كبری يا به واسطۀ كبری و عمده مبادی افعال فساق اختیار طريق شرّ‬
‫است بعد از معرفت و اينکه نجد‪ 0‬خیر كدام است و نجد شرّ كدام است‪ .‬و معلوم‬
‫است كه اين اختیار فعل بندگان است‪ .‬چنانکه اين مضمون در احاديث به حدّ‬

‫‪ -1‬محقّق دواني‪ :‬رسالۀ خلق االعمال‪ ،‬ص‪.21‬‬

‫‪ -2‬نجد‪ :‬راه و زمين بر آمده و بلند‪ ،‬راه روشن بر باال‪ ،‬طريق مرتفع‪.‬‬
 ‫‪077‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫تواتر معنوی رسیده‪ .‬و نیز مقتضای قاعده كه از فصول نصیريه نقل كردم اين‬
‫است‪ 5.‬پس بعضي از احاديث كه مناسب اين مقام جهت تیمّن و تبرّک نقل كنیم ‪:‬‬
‫«عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَیْرٍ قَالَ ‪ :‬سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى بْنَ‬
‫جَعْفَرٍ ‪ ‬عَنْ مَعْنَى قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ ‪ ‬الشَّقِيُّ مَنْ شَقِيَ فِي بَطْنِ أُمِّهِ وَ‬
‫السَّعِیدُ مَنْ سَعِدَ فِي بَطْنِ أُمِّهِ‪ .‬فَقَالَ‪ :‬الشَّقِيُّ مَنْ عَلِمَ اللَّهُ وَ هُوَ فِي بَطْنِ أُمِّهِ أَنَّهُ‬
‫سَیَعْمَلُ أَعْمَالَ الْأَشْقِیَاءِ وَ السَّعِیدُ مَنْ عَلِمَ اللَّهُ وَ هُوَ فِي بَطْنِ أُمِّهِ أَنَّهُ سَیَعْمَلُ أَعْمَالَ‬
‫السُّعَدَاءِ قُلْتُ لَهُ‪ :‬فَمَا مَعْنَى قَوْلِهِ ‪ ‬اعْمَلُوا فَکُلٌّ مُیَسَّرٌ لِمَا خُلِقَ لَه؟ فَقَالَ‪ :‬إِنَّ‬
‫اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ لِیَعْبُدُوهُ وَ لَمْ يَخْلُقْهُمْ لِیَعْصُوهُ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ‬
‫جَلَّ«وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُون ِ»‪ 2‬فَیَسَّرَ كُلَّا لِمَا خُلِقَ لَهُ فَالْوَيْلُ لِمَنِ‬
‫‪3‬‬
‫اسْتَحَبَّ الْعَمَى عَلَى الْهُدَى»‪.‬‬
‫و «عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪ ‬قَالَ ‪ :‬إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ‬
‫خَلَقَ الْخَلْقَ فَعَلِمَ مَا هُمْ صَائِرُونَ إِلَیْهِ وَ أَمَرَهُمْ وَ نَهَاهُمْ فَمَا أَمَرَهُمْ بِهِ مِنْ شَيْءٍ فَقَدْ‬
‫جَعَلَ لَهُمُ السَّبِیلَ إِلَى الْاخذ بِهِ وَ مَا نَهَاهُمْ عَنْهُ مِنْ شَيْءٍ فَقَدْ جَعَلَ لَهُمُ السَّبِیلَ إِلَى‬
‫‪4‬‬
‫تَرْكِهِ وَ لَا يَکُونُوا آخذينَ وَ لَا تَارِكِینَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ»‪.‬‬
‫و «عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪‬‬
‫قَاال ‪ :‬إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْحَمُ بِخَلْقِهِ مِنْ أَنْ يُجْبِرَ خَلْقَهُ عَلَى الذُّنُوبِ ثُمَّ يُعَذِّبَهُمْ‬

‫‪ -1‬رک ‪ :‬فايدۀ سی و يكم‪.‬‬

‫‪ -2‬الذاريات‪.52/‬‬
‫‪ - 3‬شيخ صدوق‪ :‬التوحيد‪ ،‬ص‪.352‬‬
‫‪ -4‬پیشین‪ :‬ص‪.351‬‬
 ‫‪078‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫عَلَیْهَا وَ اللَّهُ أَعَزُّ مِنْ أَنْ يُرِيدَ أَمْراً فَلَا يَکُونَ قَالَ فَسُئِلَا ‪ ‬هَلْ بَیْنَ الْجَبْرِ وَ الْقَدَرِ‬
‫‪0‬‬
‫مَنْزِلَةٌ ثَالِثَةٌ؟ قَاال‪ :‬نَعَمْ أَوْسَعُ مِمَّا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ»‪.‬‬
‫و «عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪ ‬قَالَ ‪ :‬إِنَّ النَّاسَ فِي الْقَدَرِ عَلَى‬
‫ثَلَاثَةِ أَوْجُهٍ‪ ،‬رَجُلٌ يَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَجْبَرَ النَّاسَ عَلَى الْمَعَاصِي فَهَذَا قَدْ ظَلَمَ‬
‫اللَّهَ فِي حُکْمِهِ فَهُوَ كَافِرٌ‪ ،‬وَ رَجُلٌ يَزْعُمُ أَنَّ الْأَمْرَ مُفَوَّضٌ إِلَیْهِمْ فَهَذَا قَدْ أَوْهَنَ اللَّهَ‬
‫فِي سُلْطَانِهِ فَهُوَ كَافِرٌ‪ ،‬وَ رَجُلٌ يَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ كَلَّفَ الْعِبَادَ مَا يُطِیقُونَ وَ لَمْ يُکَلِّفْهُمْ مَا‬
‫‪2‬‬
‫لَا يُطِیقُونَ وَ إِذَا أَحْسَنَ حَمِدَ اللَّهَ وَ إِذَا أَسَاءَ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ فَهَذَا مُسْلِمٌ بَالِغٌ»‪.‬‬
‫و حقّ اين است كه اين مطلب يعني اينکه بنده فاعل مختار است در افعال خود‬
‫از بديهیات است و ضروريات و متنبهات جهت اين مطلب بسیار است ‪:‬‬
‫منبّه اول آنکه اگر بنده فاعل مختار در فعل خود نميبود ارسال رسل و انزال‬
‫كتب و امر و نهي اصالً فايدۀ نداشت و عبث ميبود‪ .‬منبّه دوم آنکه بنده مستحق‬
‫مدح و ذم است در افعال خود و از فوائد نصیريه‪ 9‬منقول است كه استحقاق مدح‬
‫و ذم نميباشد الّا در افعال اختیاريه‪ .‬منبّه سیّوم آنکه فعل بندگان منوط است به‬
‫داعي يعني به مالحظۀ علّت غائیه و اين معني در غیر فاعل مختار نميباشد بلکه‬
‫مراد ما از فاعل مختار همین است‪ .‬منبّه چهارم آنکه ترغیب و ترهیب‪ ،‬منشأ اقدام‬
‫و احجام بندگان ميشود و اگر چنانچه فاعل مختار قادر نميبود چنین نميشد‪.‬‬
‫منبّه پنجم آنکه از ضروريات مذهب اهل البیت ‪ ‬اين است كه بنده فاعل فعل‬

‫‪ -1‬پیشین‪ :‬ص‪.322‬‬
‫‪ -2‬پیشین‪.:‬‬
‫‪ -3‬خواجه نصير‪ :‬فصول نصيريه‪ ،‬ص‪ . 11‬و نيز رک ‪ :‬فاضل مقداد‪ :‬االنوار الجاللية فی شرح الفصول‬
‫النصيريه‪ ،‬ص‪.121‬‬
 ‫‪079‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫خود است و فاعل مختار است و احاديث در اين باب به حدّ تواتر معنوی رسیده‬
‫است‪.‬‬

‫فایدۀ سی و چهارم ‪[ :‬در مذهب معتزله و اشاعره و اماميه دربارۀ جبر‬

‫و اختيار]‬
‫اين مضمون در احاديث منقوله به طريق خاصّه و به طريق عامّه به حدّ تواتر‬
‫معنوی رسیده كه افعال حسنه و قبیحه كه از بندگان واقع ميشود بعد از مشیت و‬
‫اراده و تقدير و قضای ربّ العزه است‪ 5.‬و نیز به تواتر معنوی رسیده كه ربّ العزه‬
‫راضي است به افعال حسن و به افعال قبیحه راضي نیست‪ 0.‬و در احاديث منقوله‬
‫به طريق خاصّه نیز به حدّ تواتر معنوی رسیده كه مشیت و اراده و تقدير و قضا و‬
‫امضای ربّ العزه در حقّ افعال عباد به اين معني است كه نقش ميكند در لوح‬
‫محفوظ و در كتابي كه در سمآء دنیاست اين را كه بندگان به اختیار خود اين‬
‫فعل را خواهند كرد و من حائل نخواهم شد میانه ايشان و فعل ايشان‪ 9.‬و معني‬
‫اذن ربّ العزه در حقّ افعال عباد اين است كه ترک كند حفظ حالت سابقه را‬
‫چنانچه گذشت‪.‬‬
‫و اشاعره و معتزله گمان كرده اند كه مشیّت و اراده و تقدير و قضا و امضا ربّ‬
‫العزه در حقّ افعال عباد به طريق حتم است پس بعد از اين گمان‪ ،‬اشاعره التزام‬

‫‪ -1‬رک ‪ :‬شيخ کلينی‪ ،‬الكافي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،152‬باب المشيئة و اإلرادة و شيخ صدوق‪ ،‬عيون أخبار الرضا‬
‫‪ ، ‬ج‪ ،1‬ص‪ ،124‬باب‪11‬؛ و شيخ طبرسي‪ ،‬اإلحتجاج علی أهل اللجاج‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 414‬؛ و بحار‬
‫األنوار‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ ،12‬باب اول‪.‬‬
‫‪ -2‬کلينی‪ ،‬الكافي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،155‬باب الجبر و القدر و األمر بين األمرين؛ و البرقی‪ :‬المحاسن‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪ ،284‬باب ‪ 44‬؛ و شيخ نعماني‪ ،‬الغيبة‪ ،‬ص‪ ،131‬باب ‪. 2‬‬
‫‪ -3‬رک ‪ :‬مال محمد امين استرآبادى‪ ،‬الحاشية علی أصول الكافي‪ ،‬ص‪ ،122‬باب المشية و اإلرادة‪.‬‬
 ‫‪081‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اين معني كرده اند كه افعال عباد فعل ربّ العزه است‪ .‬پس خصال سبعه در‬
‫حقیقت تعلّق به فعل ربّ العزه گرفته است‪ .‬و معتزله انکار اين كرده اند كه افعال‬
‫عباد به مشیّت و اراده و تقدير و قضاء ربّ العزه باشد‪ .‬از اين جهت كه الزم‬
‫ميآيد كه بندگان فاعل فعل خود باشند به طريق اضطرار‪ .‬و در احاديث در‬
‫مذهب قدريه به معني معتزله اين مضمون به حدّ تواتر معنوی رسیده كه «الْقَدَرِيَّةُ‬
‫مَجُوسُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ هُمُ الَّذِينَ أَرَادُوا أَنْ يَصِفُوا اللَّهَ بِعَدْلِهِ فَأَخْرَجُوهُ مِنْ سُلْطَانِهِ وَ‬
‫فِیهِمْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ يَوْمَ يُسْحَبُونَ فِي النَّارِ عَلى وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ‪ .‬إِنَّا كُلَّ‬
‫شَيْءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ»‪ 5.‬ايشان قائل به تفويضند‪.‬‬
‫پس در افعال عباد سه مذهب است ‪ :‬يکي آنکه بنده فاعل فعل خود نیست [و]‬
‫ربّ العزه خلق افعال در او ميكند فسق و طاعت را و افعال عباد از باب حركات‬
‫قسريه است‪ ،‬اصالً فاعلْ غیر ربّ العزه نیست حتي آتش حطب را نميسوزاند‬
‫ربّ العزه حطب را ميسوزاند لیکن عادت ربّ العزه جاری شده به اينکه حطب‬
‫را به نزديك آتش بیارد و بعد از آن خود حطب را بسوزاند نه آتش و بنا بر اين‬
‫مذهب خصال سبع به افعال عباد تعلّق گرفته لیکن افعال عباد فعل ربّ العزه‬
‫است و اين مذهب مذهب اشاعره است و ايشان در حقیقت قائل به جبرند‪.‬‬
‫و يکي آنکه بنده فاعل فعل خود است و فاعل مختار است مضطر نیست و‬
‫خصال سبع تعلّق به فعل بنده نميگیرد و اگر بگیرد الزم ميآيد كه بنده فاعل‬
‫مضطر باشد از اين جهت كه خصال سبع به طريق حتم است و اين مذهب معتزله‬
‫است و ايشان قائل به تفويضند‪.‬‬
‫و مذهب سیّوم اين كه بنده فاعل فعل خود است و قادر مختار است و خصال‬
‫سبع تعلّق به افعال بندگان ميگیرد خواه فسق باشد و خواه طاعت و اگر طاعت‬

‫‪ -1‬شيخ صدوق‪ ،‬التوحيد‪ ،‬ص‪.382‬‬

 ‫‪080‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫باشد رضا به امر نیز تعلّق ميگیرد و خصال سبع به طريق اختیار است نه به‬
‫طريق حتم و اين مذهب امامیه است و ايشان قائل به منزله بین جبر و تفويضند‪.‬‬
‫‪5‬‬ ‫صلوات اهلل علیه‬
‫نقل كرده‬ ‫و در حديث شريف كه اصبغ بن نباته از امیر المؤمنین‬
‫مذمت هر دو طايفه واقع شده از اين جهت كه هر دو طايفه قضا و قدر الهي را‬
‫حمل بر حتم كرده اند‪ .‬و در آن حديث شريف و احاديث ديگر مذمّت معتزله به‬
‫‪9‬‬
‫مجوس هذه األمّة بیان شده‪ 0‬و مذهب اشاعره به عنوان ديگر شده‪.‬‬
‫فایدۀ سی و پنجم ‪[ :‬در اختالف امت در امامت به اجمال]‬
‫چون در بعضي از فوايد گذشته‪ 4‬اثبات نبوت به اكمل وجه كرديم پس اكتفا به‬
‫آن شد‪ .‬پس در اين فايدۀ اجمال اختالف ساير فرق را با امامیه در مسئله امامت و‬
‫در فايدۀ الحقه تفصیل آن خواهد شد‪ .‬پس بدانکه نزد امامیه بنا بر دلیلي كه در‬
‫فايدۀ الحقه ذكر آن خواهد شد‪ .‬مسئله امامت مثل مسئله نبوّت داخل عقايد دينیه‬
‫و از مسائل فنّ كالم است و نزد ساير طوايف داخل واجبات كفائیه است و از‬
‫مسائل فقهیه است‪ .‬پس نصب امام بنا بر مذهب طايفه با فعل ربّ العزه است و‬
‫بنا بر مذهب عامّه فعل رعیّت است و عامّه جهت حصول منصب امامت عظمي‬

‫‪ -1‬عن أصبغ بن نباتة قال قام إلی علي بن أبي طالب ‪ ‬شيخ بعد انصرافه من صفين فقال ‪ :‬أخبرنا يا‬
‫أمير المؤمنين عن مسيرنا إلی الشام‪ ،‬أ کان بقضاء اهلل و قدره؟ قال علي ‪ ... : ‬ويحك ظننت قضاء‬
‫الزما و قدرا حتما لو کان ذلك کذلك لبطل الثواب و العقاب و الوعد و الوعيد ‪ ...‬تلك مقالة عبدة األوثان‬
‫و جنود الشيطان ‪ ...‬و هم قدرية هذه األمة و مجوسها ( ابن طاووس‪ ،‬الطرائف في معرفة مذاهب‬
‫الطوائف‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪)322‬‬
‫‪ -2‬کلينی‪ :‬الكافي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،155‬باب الجبر و القدر و األمر بين األمرين ؛ و شيخ طبرسي‪ ،‬اإلحتجاج‬
‫علی أهل اللجاج‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 228‬؛ و شيخ صدوق‪ ،‬عيون أخبار الرضا ‪ ، ‬ج‪ ،1‬ص‪ ،131‬باب‪.11‬‬
‫‪« -3‬کان قوله ‪" : ‬إخوان عبدة األوثان" إشارة إلی األشاعرة»‪( .‬استرآبادى‪ ،‬الحاشية علی أصول‬
‫الكافي‪ ،‬ص‪)132‬‬
‫‪ -4‬فايدۀ بيست دويم‪.‬‬
 ‫‪082‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫سه طريق دارند و بیان آن خواهم كرد إن شاء اهلل تعالي تا اولوااللباب از نفس آن‬
‫طرق ثالثه قطع كنند به بطالن طريقۀ عامّه‪.‬‬

‫فایدۀ سی و ششم ‪[ :‬در اختالف امت بعد از فوت سيّد المرسلين]‬

‫تحقیق اين مبحث آن است كه احاديث اهل البیت ‪ ‬كه در اصول معتمده‬
‫مثل كتاب محاسن احمد بن ابي عبداهلل‪ 5‬و كتاب كافي‪ 0‬مذكور است مشتمل است‬
‫بر چند مقدمه كه نزد اولي االلباب همگي قطعي است‪ .‬و ملخّص آن مقدمات اين‬
‫است كه ربّ العزه راضي به خصومات و اختالف و حروب و فتن میانۀ مسلمین‬
‫نیست و ارسال رسل و انزال كتب از جهت دفع خصومات كرده و اين معني در‬
‫جمیع امم جاری است‪ .‬پس مقتضای حکمت صانع عالم اين است كه بعد از نبي‬
‫‪ ‬شخصي باشد در ارض شبیه نبي در اينکه معصوم باشد و كالم او از روی‬
‫وحي الهي باشد نه از روی بشری از اين جهت كه كالم شخصي كه از روی رأی‬
‫است در او اختالف بسیار واقع ميشود‪ .‬همچنان كه مشاهد است اختالف فالسفه‬
‫و متکلمین و اصولیین و فقها با آنکه از آن شخص استفاده مضارّ و منافع دنیويه و‬
‫اخرويه شود و خصومات واقع نشود میانه مسلمین‪ .‬پس از اين جهت به امالء‬
‫صلوات اهلل علیهما‬
‫كتابي مدّون شد مشتمله جمیع‬ ‫سیّد المرسلین و خط امیرالمؤمنین‬
‫‪9‬‬
‫آنچه امّت محتاج به آن خواهد شد الي يوم القیامه و اسم آن كتاب «كتاب علي»‬

‫‪ -1‬برقی‪ :‬المحاسن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،243‬باب ‪ 25‬اإلرادة و المشية‪.‬‬

‫‪ -2‬کلينی‪ :‬الكافي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،322‬باب الجبر و القدر و األمر بين األمرين‪.‬‬
‫‪ -3‬براساس روايات فراوان‪ ،‬کتاب علی مجموعهای از سخنان پيامبر اسالم ‪ ، ‬است که علی بن‬
‫ابیطالب ‪ ‬گردآوری کردهاست‪ .‬در مورد محتوای کتاب گفته شده که کتاب شامل همۀ چيزهايی که‬
‫مردم به آن نياز دارند مانند مواردی در احكام حالل و حرام و حتی دية خراشها بود‪ .‬اين کتاب از‬
‫جمله ميراث خاندان پيامبر‪ ‬توصيف شدهاست؛ به اين معنی که در سلسلۀ امامان شيعه دست به‬
 ‫‪083‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫است و آن كتاب بالفعل نزد مهدی است صلوات اهلل علیهم اجمعین‪ 5.‬و از اين جهت در‬
‫ملحیۀ شريف حضرت سیّد المرسلین ‪ ‬ربّ العزه جبرئیل را كرّات و مرّات‬
‫نزد سیّد المرسلین فرستاد امر كرد سیّد المرسلین به اين كه به امّت تبلیغ كن اين‬
‫را كه ربّ العزه دوازده كس را مقرّر كرده است كه حافظ دين باشند تا روز‬
‫قیامت‪ 0.‬اول علي و آخر مهدی صلوات اهلل علیهم اجمعین‪ .‬پس حضرت سیّد المرسلین‬
‫تبلیغ اين معني كرّات و مرّات به خلق كرد‪ .‬و در احاديث مذكور است كه عرب‬
‫طايفهای است جفات و نميدانند قدر نبوّت انبیاء ‪ .‬پس بنا بر اين بعد از نبي‬

‫دست منتقل شده و آنان را از دانش ويژهای آگاه میکند که باعث برتری آنان بر ديگران از جمله‬
‫دانشمندان میگردد‪ .‬اين کتاب در اختيار امامان شيعه بوده و امام محمد باقر و امام جعفر صادق ‪ ‬به‬
‫وفور از آن روايت کردهاند‪ .‬درباره اين که امير المؤمنين ‪ ‬صحيفهای داشته است که آن را از رسول‬
‫اهلل ‪ ‬اخذ نموده است اخبار از طرفين به نحو مستفيض آمده‪ .‬نگاه کنيد ‪ :‬بيهقي‪ ،‬معرفة السنن‬
‫واآلثار‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 131‬؛ و احمدي ميانجي‪ ،‬مكاتيب الرسول‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪128‬؛ و شافعي‪ ،‬کتاب األم‪ ،‬ج‪،2‬‬
‫ص‪ 4‬؛ و کلينی‪ ،‬الكافی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪523‬؛ و صفار قمی‪ ،‬بصائر الدرجات‪ ،‬ص‪.151‬‬
‫‪ -1‬خصيبی در کتاب الهداية الكبرى آورده است ‪« :‬يَخْرُجُ الْمَهْدِيُ ‪ ... ‬فَيَقُولُ لَهُ الْحَسَنِيُّ ‪ :‬إِنْ کُنْتَ‬
‫مَهْدِيَّ آلِ مُحَمَّدٍ فَأَيْنَ هِرَاوَةُ جَدِّكَ رَسُولِ اهلل ‪ ‬وَ خَاتَمُهُ ‪ ...‬وَ الْمُصْحَفُ الَّذِي جَمَعَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ‬
‫‪ ‬بِغَيْرِ تَبْدِيلٍ وَ لَا تَغْيِيرٍ؟! قَالَ الْمُفَضَّلُ‪ :‬يَا سَيِّدِي فَهَذَا کُلُّهُ فِي السَّفَطِ ‪ ...‬فَيَقُولُ الْحَسَنِيُّ ‪ :‬اهلل أَکْبَرُ مُدَّ‬
‫يَدَكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اهلل حَتَّی أُبَايِعَكَ فَيَمُدُّ يَدَهُ فَيُبَايِعُهُ ‪(»...‬حسين بن حمدان خصيبی ‪ ،‬الهداية الكبرى‪،‬‬
‫البالغ‪ ،‬بيروت‪ 1411 ،‬ق‪ ،‬ص‪ ،424‬الباب الرابع عشر باب اإلمام المهدي المنتظر ‪ )‬و نيز بنگيرد ‪:‬‬
‫سيد هاشم بن سليمان بحرانی‪ ،‬حلية األبرار في أحوال محمّد و آله األطهار ‪ ، ‬مؤسسة المعارف‬
‫اإلسالمية‪ ،‬قم‪ 1411 ،‬ق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،382‬الباب السادس و االربعون في حديث الصادق ‪ ‬للمفضل بن‬
‫عمر ؛ و عالمه مجلسی‪ ،‬بحار األنوار‪ ،‬ج‪ ،53‬ص‪ ،15‬باب ‪)28‬‬
‫‪ -2‬عن يحيی بن أبي القاسم عن الصادق جعفر بن محمد عن أبيه عن جده ‪ ‬قال ‪ :‬قال رسول اهلل‬
‫‪ : ‬األئمة بعدي اثنا عشر أولهم علي بن أبي طالب و آخرهم القائم هم خلفائي و أوصيائي و أوليائي‬
‫و حجج اهلل علی أمتي بعدي المقر بهم مؤمن و المنكر لهم کافر(شيخ صدوق‪ ،‬کمال الدين و تمام النعمة‪،‬‬
‫ج‪ ،1‬ص‪ ،251‬باب ‪.24‬‬
 ‫‪084‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪ ‬عمدۀ ايشان چون میل مال و جاه دنیا و حکومت داشتند و با امیرالمؤمنین‬
‫‪ ‬عداوت داشتند از اين جهت كه به شمشیر آن حضرت جمع كثیری از طايفۀ‬
‫ايشان كشته شده بودند‪ ،‬با يکديگر تواطؤ كردند و حركت قهقری ممّا كان كردند‬
‫و جبرئیل ‪ ‬طوماری از عرش آورده كه آن طومار دوازده طبقه بود به عدد ائمه‬
‫‪ ‬و در آن طومار به امر ربّ العزه نوشته شده بود كه عداوت بسیار از امت‬
‫نسبت به ائمه ‪ ‬ظاهر خواهد شد پس بايد كه امیرالمؤمنین ‪ ‬بعد از سیّد‬
‫المرسلین تا چند سال حرب نکند و بعد از چند سال حرب كند و بايد كه حسن‬
‫‪ ‬حرب نکند و بايد كه حسین ‪ ‬حرب كند و بايد كه علي بن حسین ‪‬‬
‫گوشه بگیرد و تقیّه كند و علمي كه از جدّش به طريق ارث به او رسیده اظهار آن‬
‫نکند كه در زمان او شرّ بني امیه نسبت به سلسله نبوّت شديد است و بايد كه‬
‫امام الثقلین باقر علوم االنبیاء و المرسلین محمد بن علي بن الحسین ‪ ‬شروع‬
‫در درس گفتن و بیان كردن دين جدش نزد شیعه اهل بیت خفیّه بکند كه ما‬
‫حفظ او ميكنیم از شرّ اعداء‪ .‬و بايد امام الّذی هو بالحقّ ناطق جعفر بن محمد‬
‫صادق ‪ ‬اصول و فروع دين جدش را آنقدر كه شیعه در زمان غیبت كبری به‬
‫آن احتیاج خواهد داشت بیان كند نزد شیعه خود عالنیه و امر كند ايشان را كه‬
‫تألیف آن بکنند تا در زمان هرج و مرج كه زمان غیبت كبری است شیعه اهل‬
‫بیت متحیّر نشوند و به آن كتب عمل كنند‪ .‬و بايد كه امام الجنّ و االنس موسي‬
‫بن جعفر ‪ ‬و حضرت امام ثامن ضامن علي بن موسي الرضا و حضرت‬
‫محمد جواد اظهار دين جدّ خود و شیعه اهل البیت ‪ ‬بکنند‪ .‬و همچنین تا‬
‫صلوات اهلل علیه و علیهم اجمعین‬
‫در حقّ هر امامي دستور عمل در آن طومار نوشته‬ ‫مهدی‬
‫شده بود و جمیع ائمه بناء عمل خود را بر آن طومار نهادند‪ .‬و از اين جهت كه‬
‫مذكور شد جمع كثیری از علماء شیعه را خدای تعالي ممتاز ساخت و توفیق اين‬
 ‫‪085‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫داد كه احاديث كه از ائمه ‪ ‬به ظهور ميرسد در مجلس شريف ايشان آن‬
‫احاديث را مينوشتند و بعد از آن جمع كلّ آن احاديث ميكردند و كتابي كه‬
‫جمع كل آن احاديث در آن شده بود نام آن كتاب «اصل»‪ 5‬بود به اين طريق اصول‬
‫بسیار از زمان امیرالمؤمنین و امام المتّقین صلوات اهلل علیه و علي اوالده الطاهرين تا اول غیبت‬
‫كبری مؤلف شد و اصولي كه در زمان ائمه متقدمه صلوات اهلل و سالمه علیهم مدون شده‬
‫بود بر امام محمد جواد و امام حسن عسکری عرض شد و ايشان فرموده اند كه‬
‫«كلّها حقّ»‪ .‬و اجماع قدماء طايفه محقّه شده بر اين كه احاديث اين اصول همگي‬
‫صحیح است يعني از معصوم وارد شده و در آن اجماع معصوم داخل است‬
‫همچنان كه رئیس طايفه قدّس سرّه در كتاب عدّه‪ 0‬فرموده اند كه در حقّ هجده كس‬
‫از قدماء مؤلفین اجماع طايفه محقّه بر اين كه هر چه نقل كنند از احاديث البتّه‬
‫صحیح است‪ .‬و مستند اين اجماع اين است كه از بعضي از ائمه ‪ ‬در شأن‬
‫ايشان اين معني به حدّ تواتر معنوی رسیده و مصنّفین كتب اربعه‪ ،‬اعني كتاب‬
‫كافي و كتاب تهذيب حديث و كتاب استبصار و كتاب من ال يحضره الفقیه و‬
‫اشباه و امثال كتاب علل و كتاب توحید و كتاب قرب االسناد حمیدی و كتاب‬
‫محاسن برقي و كتاب بصائر الدرجات محمد بن الحسن الصفار و كتاب عیون‬
‫اخبار الرضا ‪ ‬و كتاب كمال الدين و تمام النعمه و مجالس الشیخ الطوسي و‬
‫مجالس ابن بابويه و غیر ذلك تصريح به اين كرده اند كه احاديث اين كتب را از‬
‫‪9‬‬
‫اصول كه اين اجماع بر صحت ورود ايشان از معصوم واقع شده اخذ كرده ايم‪.‬‬

‫‪« -1‬المشهور أنّ األُصول أربعمائة مصنَّف ألربعمائة مصنِّف من رجال أبي عبد اهلل الصادق ‪ ، ‬بل و‬
‫في مجالس الرواية عنه والسماع عنه ‪[ » ‬المحقق الداماد‪ ،‬الرواشح السماوية‪ ،‬ص‪]18‬‬
‫‪ -2‬شيخ طوسی‪ :‬عدةاالصول‪ ،‬ص‪.152‬‬
‫‪ -3‬عالمه مجلسی در باب وثوق به اين کتب به تفصيل سخن گفته است ‪ :‬بحار األنوار‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪،22‬‬
‫الفصل الثاني في بيان الوثوق علی الكتب المذکورة‪.‬‬
 ‫‪086‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫و بعضي از متأخرين از اين معني غافل شده و تقسیم احاديث كتب اربعه به‬
‫صحیح و غیر صحیح كرده و بعد الّلتیا و الّتي مذهب امامیه اين است كه همیشه‬
‫در روی ارض معلمي از جانب ربّ العزه ناچار است كه علوم وی مستند به‬
‫وحي الهي باشد نه برای بشری‪ 5‬و تعیین اين قسم معلم مقتضای حکمت كامله‬
‫ربّانیه است تا آنکه به كالم او دفع اختالفات و فتن و حروب میانۀ مسلمین شود‬
‫اگر مطیع او شوند‪ .‬و فتاوی و سیاست مدينه و منصب قضا همگي به او رجوع‬
‫است همچنان كه به انبیاء ‪ ‬به نفس اين سه منصب رجوع شده‪ .‬و اين معني‬
‫كه رفع اختالفات نميشود الّا به قول صاحب وحي ثابت شده‪ ،‬هم به دلیل عقلي‬
‫و هم به دلیل نقلي‪ .‬پس دو دلیل عقل جهت اين معني به ظهور رسیده ‪:‬‬
‫دلیل اول اين است كه اختالف میانه فالسفه و متکلمین و اصولیین و فقها‬
‫مشاهد است و اگر چنانچه ممکن ميبود عقل از رفع اختالف‪ ،‬رفع اختالف‬
‫ميشد از اين جهت كه جمیع طوايف علما با افکار خود طلب ميكنند‪.‬‬
‫و دلیل دوم عقلي اين است كه قانون كه به گمان طوايف علما عاصم است از‬
‫خطا منطق است‪ .‬و منطق عاصم است از خطا در صورت فکر و عاصم نیست از‬
‫خطا در مادة المواد‪ .‬از اين جهت كه در باب مواد اقیسه‪ 0‬نهايت آنچه مذكور‬
‫است اين است كه قضايای بديهیه كه مادّة المواد افکار است دو قسم است ‪:‬‬

‫‪ -1‬الحسين بن زياد العطار قال ‪ :‬قلت ألبي عبد اهلل ‪ : ‬هل تكون األرض إال و فيها عالم؟ قال ‪ :‬ال و‬
‫اهلل لحاللهم و حرامهم و ما يحتاجون إليه‪( .‬برقی‪ ،‬المحاسن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،234‬باب ‪ : 21‬ال تخلو األرض‬
‫من عالم ‪) ...‬‬
‫‪ -2‬مواد قياسها ‪ :‬مقصود از ماده قياس‪ ،‬مقدمات و محتوای آن ها بدون توجه به چگونگی تاليف آنها‬
‫در قياس است؛ يعنی محتوای مقدمات قياس فی نفسه‪ .‬مواد قياس‪ ،‬برحسب استقراء عبارتند از ‪:‬‬
‫محسوسات‪ ،‬مجربات‪ ،‬اوليات‪ ،‬متواترات‪ ،‬فطريات‪ ،‬حدسيات‪ ،‬مقبوالت‪ ،‬وهميات‪ ،‬مشهورات‪ ،‬مشبهات‪،‬‬
‫مظنونات‪ ،‬مسلمات‪ ،‬مصادرات‪ ،‬مخيالت‪.‬‬
 ‫‪087‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫قطعیات و ظنیات‪ .‬و قطعیات چند نوع است و ظنیات نیز چند نوع است‪ .‬و‬
‫معلوم است كه در منطق قانوني نیست كه به آن قانون مشخص توان كرد كه هر‬
‫ماده داخل قطعیات است يا داخل ظنّیات و از اين جهت است كه ابن حاجب در‬
‫مختصر اصول و قاضي عضد در شرح مختصر‪ 5‬تصريح به اين كرده اند كه اشتباه‬
‫ظنّیات به يقینیات از علما بسیار واقع شده‪ .‬مثالً حکمای مشّاء دعوی بداهت كرده‬
‫اند در اين كه تفريق آب كوز واحد به دو كوز اعدام شخص اوست و ايجاد دو‬
‫شخص ديگر و به اين وسیله اثبات هیولي كرده اند‪ 0.‬و حکمای اشراق دعوی‬
‫بداهت كرده اند در اين كه بنده فاعل مختار است‪ 9‬و اشاعره دلیل گفته اند بر اين‬
‫كه فاعل مختار نیست‪ .‬حاصل كالم‪ ،‬اكثر اغالطي كه از علما واقع شده سببش‬
‫وقوع غلطي است در مادّة المواد‪ ،‬و منطق عاصم از اين نحو غلط نیست‪.‬‬
‫و اما دلیل نقلي جهت اين كه عاصم از خطا منحصر است در كالم اصحاب‬
‫عصمت‪ .‬پس اين است كه اين مضمون در احاديث به حدّ تواتر معنوی رسیده كه‬

‫‪ « -1‬من الخطأ المعنوی فی المادة القياس التباس غير القطعی بالقطعی مع کونها غير مطابقة للواقع فی‬
‫العلوم فإن اکثر الناس يجعل المشهورات و االعتقادات المأخوذة تقليداً کالقطعيات و يستعملها فی‬
‫البراهين معتقد االصابة ‪ »...‬حاشية سعد الدين تفتازانی و سيد جرجانی علی شرح قاضی عضد لمختصر‬
‫المنتهی االصول ابن حاجب المالكی‪ ،‬ص‪.114‬‬
‫‪ -2‬مولی عبد اهلل بن شهاب الدين يزدى‪ ،‬صاحب کتاب الحاشية علی تهذيب المنطق در اين باب‬
‫مینويسد ‪« :‬و القول‪ :‬بانه (منطق) متكفل بمعرفة الخطاء فی الصورة فقط و اما المادة‪ ،‬فمادة کل قضية انما‬
‫يعلم من العلم الباحث عنها‪ ،‬من افحش االغالط و االستدالل علی ذلك بانه لو کان المنطق عاصما عن‬
‫الخطاء من جهة المادة لما وقع بين المحققين العارفين به اختالف مع انا نرى انّهم اختلفوا فی مثل ان‬
‫تفريع ماء کوز الی کوزين هل هو اعدام لشخصه و احداث لشخصين آخرين ام ال بل الشخص األول باق‬
‫و انّما انعدمت صفة من صفاته و هو االتصال و ادعی کل من الفريقين البداهة فی مطلوبه‪ [»...‬الحاشية‬
‫علی تهذيب المنطق‪ ،328 ،‬حواشی«اقسام القياس باعتبار المادة» ‪]...‬‬
‫‪ -3‬اين مطلب را استرآبادي در الفوائد المدنية ص‪ 258‬آورده است‪.‬‬
 ‫‪088‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫ربّ العزّه حقّ را با باطل مخلوط كرده بر نهجي كه عقل مستقل نیست در اختیار‬
‫حقّ از باطل‪ .‬پس انبیا و اوصیا را ‪ ‬خلق كرد تا به وسیله وحي ايشان تمییز‬
‫حقّ از باطل كنند‪ .‬پس يك حديث از احاديث جهت تبرّک و تیمّن نقل كنیم‪ .‬پس‬
‫رحمةاهلل علیه‬
‫منقول است ‪« :‬عَنْ‬ ‫در كتاب اختیار رئیس الطائفه از كتاب رجال کشی‬
‫يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ‪ ،‬عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ‪ ،‬قَالَ ‪ :‬كُنَّا عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪ ‬جَمَاعَةٌ مِنْ‬
‫أَصْحَابِهِ‪ ،‬فَوَرَدَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ فَاسْتَأْذَنَ فَأَذِنَ لَهُ‪ ،‬فَلَمَّا دَخَلَ سَلَّمَ فَأَمَرَهُ أَبُو عَبْدِ‬
‫اللَّهِ ‪ ‬بِالْجُلُوسِ‪ ،‬ثُمَّ قَالَ لَهُ ‪ :‬ما حَاجَتُكَ أَيُّهَا الرَّجُلُ؟ قَالَ ‪ :‬بَلَغَنِي أَنَّكَ عَالِمٌ بِکُلِّ‬
‫مَا تُسْأَلُ عَنْهُ فَصِرْتُ إِلَیْكَ لِأُنَاظِرَکَ! فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ‪ : ‬فِیمَا ذَا؟ قَالَ ‪ :‬فِي‬
‫الْقُرْآنِ وَ قَطْعِهِ وَ إِسْکَانِهِ وَ خَفْضِهِ وَ نَصْبِهِ وَ رَفْعِهِ‪ ،‬فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ‪ : ‬يَا‬
‫حُمْرَانُ دُونَكَ الرَّجُلَ! فَقَالَ الرَّجُلُ ‪ :‬إِنَّمَا أُرِيدُکَ أَنْتَ لَا حُمْرَانَ‪ .‬فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ‬
‫‪ : ‬إِنْ غَلَبْتَ حُمْرَانَ فَقَدْ غَلَبْتَنِي‪.‬‬
‫فَأَقْبَلَ الشَّامِيُّ يَسْأَلُ حُمْرَانَ حَتَّى غَرِضَ‪ 5‬وَ حُمْرَانُ يُجِیبُهُ‪ .‬فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ‪‬‬
‫‪ :‬كَیْفَ رَأَيْتَ يَا شَامِيُّ؟ قَالَ ‪ :‬رَأَيْتُهُ حَاذِقاً مَا سَأَلْتُهُ عَنْ شَيْءٍ إِلَّا أَجَابَنِي فِیهِ‪ .‬فَقَالَ‬
‫أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ‪ : ‬يَا حُمْرَانُ سَلِ الشَّامِيَّ فَمَا تَرَكَهُ يَکْشِرُ‪ .0‬فَقَالَ الشَّامِيُّ ‪ :‬أُرِيدُ يَا أَبَا‬
‫عَبْدِ اللَّهِ أُنَاظِرُکَ فِي الْعَرَبِيَّةِ! فَالْتَفَتَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ‪ ‬فَقَالَ ‪ :‬يَا أَبَانَ بْنِ تَغْلِبَ‬
‫نَاظِرْهُ‪ .‬فَنَاظَرَهُ فَمَا تَرَکَ الشَّامِيَّ يَکْشِرُ‪ .‬فَقَالَ أُرِيدُ أَنْ أُنَاظِرَکَ فِي الْفِقْهِ! فَقَالَ أَبُو‬
‫عَبْدِ اللَّهِ ‪ : ‬يَا زُرَارَةُ نَاظِرْهُ! فَنَاظَرَهُ فَمَا تَرَکَ الشَّامِيَّ يَکْشِرُ‪ ،‬قَالَ ‪ :‬أُرِيدُ أَنْ‬
‫ل‪ 9‬الْکَلَامُ بَیْنَهُمَا ثُمَّ‬
‫أُنَاظِرَکَ فِي الْکَلَامِ! قَالَ ‪ :‬يَا مُؤْمِنَ الطَّاقِ نَاظِرْهُ‪ ،‬فَنَاظَرَهُ فَسُجِ َ‬
‫تَکَلَّمَ مُؤْمِنُ الطَّاقِ بِکَلَامِهِ فَغَلَبَهُ بِهِ‪ .‬فَقَالَ ‪ :‬أُرِيدُ أَنْ أُنَاظِرَکَ فِي الِاسْتِطَاعَةِ‪ .‬فَقَالَ‬

‫‪ - 1‬غرض منه أي ضجر و ملّ‪.‬‬

‫‪ - 2‬يكشر أي يهرب‪.‬‬
‫‪ - 3‬السجل و التسجيل ‪ :‬الرمی و التقرير و الجريان‪.‬‬
 ‫‪089‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫لِلطَّیَّارِ ‪ :‬كَلِّمْهُ فِیهَا! قَالَ فَکَلَّمَهُ فَمَا تَرَكَهُ يَکْشِرُ‪ .‬ثُمَّ قَالَ أُرِيدُ أُكَلِّمُكَ فِي التَّوْحِیدِ‪.‬‬
‫فَقَالَ لِهِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ‪ :‬كَلِّمْهُ! فَسُجِلَ الْکَلَامُ بَیْنَهُمَا ثُمَّ خَصَمَهُ هِشَامٌ‪ .‬فَقَالَ ‪ :‬أُرِيدُ أَنْ‬
‫‪5‬‬
‫أَتَکَلَّمَ فِي الْإِمَامَةِ‪ .‬فَقَالَ لِهِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ ‪ :‬كَلِّمْهُ يَا أَبَا الْحَکَمِ! فَکَلَّمَهُ فَمَا تَرَكَهُ يَرْتِمُ‬
‫وَ لَا يُحْلِى وَ لَا يُمِرُّ‪ .‬قَالَ‪ :‬فَبَقِيَ يَضْحَكُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ‪ ‬حَتَّى بَدَتْ نَوَاجِدُهُ‪.‬‬
‫فَقَالَ الشَّامِيُّ ‪ :‬كَأَنَّكَ أَرَدْتَ أَنْ تُخْبِرَنِي أَنَّ فِي شِیعَتِكَ مِثْلَ هَؤُلَاءِ الرِّجَالِ قَالَ هُوَ‬
‫ذَاکَ‪ ،‬ثُمَّ قَالَ ‪ :‬يَا أَخَا أَهْلِ الشَّامِ أَمَا إِنَّ حُمْرَانَ ‪ :‬فَحَرَفَكَ فَحِرْتَ لَهُ فَغَلَبَكَ بِلِسَانِهِ‬
‫وَ سَأَلَكَ عَنْ حَرْفٍ مِنَ الْحَقِّ فَلَمْ تَعْرِفْهُ‪ ،‬وَ أَمَّا أَبَانُ بْنُ تَغْلِبَ ‪ :‬فَمَغَثَ‪ 0‬حَقّاً بِبَاطِلٍ‬
‫فَغَلَبَكَ‪ ،‬وَ أَمَّا زُرَارَةُ ‪ :‬فَقَاسَكَ فَغَلَبَ قِیَاسُهُ قِیَاسَكَ‪ ،‬وَ أَمَّا الطَّیَّارُ ‪ :‬فَکَانَ كَالطَّیْرِ يَقَعُ‬
‫وَ يَقُومُ وَ أَنْتَ كَالطَّیْرِ الْمَقْصُوصِ لَا نُهُوضَ لَكَ‪ ،‬وَ أَمَّا هِشَامُ بْنُ سَالِمٍ ‪ :‬فَأَحْسَنَ أَنْ‬
‫يَقَعَ وَ يَطِیرَ‪ ،‬وَ أَمَّا هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ ‪ :‬فَتَکَلَّمَ بِالْحَقِّ فَمَا سَوَّغَكَ بِرِيقِكَ‪.‬‬
‫يَا أَخَا أَهْلِ الشَّامِ إِنَّ اللَّهَ اخذ ضِغْثاً مِنَ الْحَقِّ وَ ضِغْثاً مِنَ الْبَاطِلِ فَمَغَثَهُمَا ثُمَّ‬
‫أَخْرَجَهُمَا إِلَى النَّاسِ‪ ،‬ثُمَّ بَعَثَ أَنْبِیَاءَ يُفَرِّقُونَ بَیْنَهُمَا فَفَرَّقَهَا الْأَنْبِیَاءُ وَ الْأَوْصِیَاءُ‪ ،‬وَ‬
‫بَعَثَ اللَّهُ الْأَنْبِیَاءَ لِیُعَرِّفُوا ذَلِكَ وَ جَعَلَ الْأَنْبِیَاءَ قَبْلَ الْأَوْصِیَاءِ لِیَعْلَمَ النَّاسُ مَنْ يُفَضِّلُ‬
‫اللَّهُ وَ مَنْ يَخْتَصُّ‪ ،‬وَ لَوْ كَانَ الْحَقُّ عَلَى حِدَةٍ وَ الْبَاطِلُ عَلَى حِدَةٍ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا‬
‫قَائِمٌ بِشَأْنِهِ مَا احْتَاجَ النَّاسُ إِلَى نَبِيٍّ وَ لَا وَصِيٍّ‪ ،‬وَ لَکِنَّ اللَّهَ خَلَطَهُمَا وَ جَعَلَ‬
‫‪9‬‬
‫تَفْرِيقَهُمَا إِلَى الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَئِمَّةِ ‪ ‬مِنْ عِبَادِهِ! فَقَالَ الشَّامِيُّ ‪ :‬قَدْ أَفْلَحَ مَنْ جَالَسَكَ‪.‬‬
‫و مذهب عامّه اين است كه در زمان سیّد المرسلین ‪ ‬منصب فتوا و‬
‫سیاست مدينه و منصب قضا از جانب ربّ العزّه رجوع به ايشان شده بود و بعد‬

‫‪ - 1‬رتم يرتم بكلمة أي تكلم‪ .‬و يقال ما يمر و ال يحلی أي ال يتكلّم بمر و ال حلو‪ .‬و في النسخ ‪ :‬و ال‬
‫يمرى‪.‬‬
‫‪ - 2‬مغث أي خلط‪.‬‬
‫‪ -3‬رجال الكشي‪ ،‬إختيار معرفة الرجال‪ ،‬ص‪.225‬‬
 ‫‪091‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫از سیّد المرسلین چون احکام شرعیه غیرمتناهي بود و از اين جهت ممکن نبود‬
‫كه ربّ العزّه تعلیم جمیع احکام به شخصي كند و او را معلم و هادی خلق سازد‬
‫بنابراين ربّ العزّه بعضي از احکام را كه ضروری دين است منوط ساخته به ادلّۀ‬
‫قطعیه و بعضي را به امارات ظنّیۀ قويّه و بعضي را به خیاالت ظنّیه ضعیفه و‬
‫احکام خود را منوط ساخت به فکرهای مجتهدين و منصب فتوا را به ايشان داد‬
‫و بر خلق واجب ساخت كه شخصي را تعیین كنند جهت سیاسات مدينه و‬
‫منصب سیاسات مدينه را به آن شخص داد كه خلق تعیین او كنند يا از روی‬
‫تغلّب صاحب حکم شود‪ .‬پس بر مجتهدين و غیرهم واجب است اطاعت آن‬
‫شخص در سیاسات مدينه و بر آن شخص واجب است طاعت مجتهدين در‬
‫فتاوی شرعیه و بر آن شخص واجب كرد كه در هر قطری‪ 5‬قاضي نصب كند‬
‫جهت فصل خصومات واقعه در وقايع جزئیه‪ .‬پس منصب فتوا بعد از سیّد‬
‫المرسلین ‪ ‬رجوع به مجتهدين شده و منصب سیاسات مدينه رجوع به‬
‫شخصي كه خلق او را تعیین كنند يا او از روی تغلّب صاحب حکم شود و‬
‫منصب قضا و تعیین فصل خصومات واقعه در وقايع جزئیه به شخصي شد كه‬
‫صاحب سیاسات مدينه او را نصب كند‪ .‬و اگر چنانچه قاضي منصوب از جانب‬
‫سلطان خواهد كه حکمي خالف هوای نفس سلطان كند پس اگر سلطان اوالً او‬
‫را عزل كند و بعد از آن او حکم كند آن حکم لغو است و اگر پیش از آنکه‬
‫سلطان او را عزل كند او حکم كند و سلطان مخالفت او كند‪ ،‬سلطان فاسق شود‬
‫بلکه مرتد و بر جمیع مجتهدين و غیرهم واجب است اطاعت حکم قاضي در‬
‫وقايع جزئیه و سبب آن اختالف ايشان باشد در فتوا‪ .‬پس بر آن دو مجتهدين‬
‫واجب است كه به خدمت قاضي منصوب از جانب سلطان روند و از او التماس‬

‫‪ -1‬قُطر ‪ :‬کشور‪ ،‬منطقه‪ ،‬مملكت‪ ،‬ناحيه‪ ،‬بخش ( منطقه )‪.‬‬

 ‫‪090‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫كنند كه فصل خصومت ما بکن‪ .‬پس هرگاه قاضي [حکم كند] و حَکَمْتُ بگويد‬
‫واجب است بر آن دو مجتهد كه ترک اجتهاد خود نمايند و به حکمت قاضي‬
‫عمل نمايند و ترک اجتهاد خود بکنند‪ .‬و دلیل ايشان بر اين معني اين است كه‬
‫اگر چنین نباشد تعطیل احکام الزم ميآيد به واسطۀ آنکه ربّ العزه طريقي ديگر‬
‫به جهت رفع خصومات قرار نداده‪.‬‬
‫و نیز مذهب عامّه اين است كه مراد ربّ العزه از «اطیعوا اهلل و اطیعوا الرسول و‬
‫‪0‬‬
‫اولي االمر منکم»‪ 5‬شخصي است كه سلطان شود خواه فاسق و خواه صالح باشد‬
‫و نزد اولوااللباب واضح است كه شخصي كه ربّ العزه او را ثاني رسول اهلل و‬
‫ثالث خود ساخته باشد محال است كه فاسق باشد و محال است كه فتاوی او‬
‫مقبول باشد‪ .‬پس بدان كه در شرح روضه شافعیّه كه معظم كتاب عامّه است بیان‬
‫حصول امامت عظمي به اين طريق كرده است كه ‪:‬‬
‫«(الْإِمَامَةُ) الْعُظْمَى (وَهِيَ فَرْضُ کِفَايَةٍ) كَالْقَضَاءِ إذْ لَا بُدَّ لِلْأُمَّةِ مِنْ إمَامٍ يُقِیمُ الدِّينَ‬
‫وَيَنْصُرُ السُّنَّةَ وَيُنْصِفُ الْمَظْلُومِینَ وَيَسْتَوْفِي الْحُقُوقَ وَيَضَعُهَا مَوَاضِعَهَا‪ (9.‬وَيُشْتَرَطُ‬
‫كَوْنُهُ حَالَ الْعَقْدِ ) لَهَا ( أَوْ الْعَهْدِ ) بِهَا ( أَهْلًا لِلْقَضَاءِ ) فَیُشْتَرَطُ كَوْنُهُ مُسْلِمًا مُکَلَّفًا‬

‫‪ -1‬نساء ‪.51 /‬‬

‫‪ -2‬به عنوان مثال ابن قدامه مینويسد ‪ « :‬حق والة األمر علی رعاياهم ‪ :‬ومن السنة السمع والطاعة ألئمة‬
‫المسلمين وأمراء المؤمنين‪ ،‬برهم وفاجرهم‪ ،‬ما لم يأمروا بمعصية اهلل‪ ،‬فإنه ال طاعة ألحد في معصية اهلل‪،‬‬
‫ومن ولي الخالفة‪ ،‬واجتمع عليه الناس ورضوا به‪ ،‬أو غلبهم بسيفه حتی صار خليفة وسمي أمير المؤمنين‪،‬‬
‫وجبت طاعته‪ ،‬وحرمت مخالفته‪ ،‬والخروج عليه‪ ،‬وشق عصا المسلمين»[ابن قدامة المقدسي‪ ،‬لمعة‬
‫االعتقاد‪ ،‬ص‪ .42‬و نيز بنگريد ‪ :‬ابن جبرين‪ ،‬التعليقات علی متن لمعة االعتقاد‪ ،‬ص‪181‬؛ و محمد بن عبد‬
‫الوهاب‪ ،‬اصول االيمانف ص‪15‬؛ و ابن أبي زَمَنِين المالكي‪ ،‬أصول السنة‪ ،‬ص‪.225‬‬
‫‪ -3‬زين الدين زکريا بن محمد زکريا االنصاری‪ ،‬أسنی المطالب في شرح روض الطالب األنصاري‪،‬‬
‫ص‪.342‬‬
 ‫‪092‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫عَدْلًا حُرًّا ذَكَرًا مُجْتَهِدًا ذَا کِفَايَةٍ سَمِیعًا بَصِیرًا نَاطِقًا لِنَقْصِ غَیْرِهِ ( شُجَاعًا قُرَشِیًّا‪ ،‬وَلَا‬
‫يُشْتَرَطُ كَوْنُهُ هَاشِمِیًّا وَلَا مَعْصُومًا )‪( 5.‬وَتَنْعَقِدُ) الْإِمَامَةُ (بِثَلَاثَةِ طُرُقٍ الْأَوَّلُ الْبَيْعَةُ) كَمَا‬
‫بَايَعَ الصَّحَابَةُ أَبَا بَکْرٍ‪ 0.‬الطَّرِيقُ (الثَّانِي اسْتِخْلَافُ الْإِمَامِ) لِغَیْرِهِ [(وَلَوْ لِوَلَدِهِ) أَیْ جَعْلُهُ‬
‫خَلِيفَةً بَعْدَهُ] وَيُعَبَّرُ عَنْهُ بِعَهْدِهِ إلَیْهِ كَمَا عَهِدَ أَبُو بَکْرٍ إلَى عُمَرَ‪( 9.‬الطَّرِيقُ الثَّالِثُ أَنْ‬
‫يَغْلِبَ عَلَیْهَا ذُو شَوْکَةٍ‪ ،‬وَلَوْ) كَانَ (غَیْرَ أَهْلٍ) لَهَا كَأَنْ كَانَ فَاسِقًا أَوْ جَاهِلًا (فَتَنْعَقِدُ‬
‫لِلْمَصْلَحَةِ)‪ ،‬وَإِنْ كَانَ عَاصِیًا بِفِعْلِهِ‪( 4.‬و تَجِبُ طَاعَةُ الْإِمَامِ)‪ ،‬وَإِنْ كَانَ جَائِرًا (فِیمَا‬
‫يَجُوزُ) فَقَطْ مِنْ أَمْرِهِ وَنَهْیِهِ‪( 1.‬وَلَا يَجُوزُ عَقْدُهَا لِإِمَامَیْنِ) فَأَكْثَرَ‪ ،‬وَلَوْ بِأَقَالِیمَ (وَلَوْ‬
‫تَبَاعَدَتْ الْأَقَالِیمُ)‪( 6.‬وَالْحَقُّ) فِي الْإِمَامَةِ (لِلْمُسْلِمِینَ) لَا لَهُمَا‪( 1.‬وَيَنْعَزِلُ الْإِمَامُ بِعَمًى‬
‫وَصَمَمٍ وَخَرَسٍ ‪ ،(...‬وَلَا) يَنْعَزِلُ (إنْ فَسَقَ)‪ 1.‬و يجب علي االمام نصب قاضٍ في‬
‫كل بلدٍ و ناحیه‪ ( .‬وَيُشْتَرَطُ ) فِیمَنْ يَتَوَلَّى الْقَضَاءَ ( أَنْ يَکُونَ مُسْلِمًا حُرًّا ذَكَرًا ذَا‬
‫رَأَى مُجْتَهِدًا ) أَیْ ( غَیْرَ مُقَلِّدٍ )‪ .‬أَنَّ الْقَضَاءَ يَنْفُذُ عِنْدَ الضَّرُورَةِ مِنْ الْمُقَلِّدِ‪ 3.‬وَإِذَا‬
‫عَرَفَ الْإِمَامُ أَهْلِيَّةَ أَحَدٍ وَلَّاهُ وَإِلَّا بَحَثَ عَنْ حَالِهِ ( وَبِتَوْلِيَةِ مَنْ لَا يَصْلُحُ ) لِلْقَضَاءِ (‬
‫مَعَ وُجُودِ الصَّالِحِ ) لَهُ وَالْعِلْمِ بِالْحَالِ ( يَأْثَمُ الْوَلِيُّ ) أَیْ وَلِيُّ الْأَمْرِ‪ ،‬وَهُوَ الْمُوَلِّي‬
‫بِکَسْرِ اللَّامِ ( وَالْمُوَلَّى ) بِفَتْحِهَا ( وَلَا يَنْفُذُ قَضَاؤُهُ‪ ،‬وَإِنْ أَصَابَ ) فِیهِ ( هَذَا هُوَ‬

‫‪ -1‬پیشین‪ ،‬ص‪.348‬‬
‫‪ -2‬پیشین‪ ،‬ص‪.352‬‬
‫‪ -33‬پیشین‪ ،‬ص‪.354‬‬
‫‪ -4‬پیشین‪ ،‬ص‪.322‬‬
‫‪ -5‬پیشین‪ ،‬ص‪.321‬‬
‫‪ -2‬پیشین‪ ،‬ص‪.322‬‬
‫‪ -2‬پیشین‪ ،‬ص‪.322‬‬
‫‪ -8‬پیشین‪ ،‬ص‪.324‬‬
‫‪ -1‬پیشین‪ ،‬ص‪.81‬‬
 ‫‪093‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫الْأَصْلُ ) فِي الْبَابِ ( لَکِنْ مَعَ عَدَمِهِ ) أَیْ الصَّالِحِ لِلْقَضَاءِ كَمَا فِي زَمَنِنَا لِخُلُوِّهِ عَنْ‬
‫الْمُجْتَهِدِ(نَفَّذُوا) أَیْ الْأَصْحَابُ(لِلضَّرُورَةِ قَضَاءَ مَنْ وَلَّاهُ ) سُلْطَانٌ ( ذُو شَوْکَةٍ‪ ،‬وَإِنْ‬
‫‪5‬‬
‫جَهِلَ وَفَسَقَ ) لِئَلَّا تَتَعَطَّلَ الْمَصَالِحُ وَلِهَذَا يَنْفُذُ قَضَاءُ قَاضِي الْبُغَاةِ»‪.‬‬
‫و امامیه جواب داده اند و گفته اند كه اگر احکامي كه امت به آن محتاج‬
‫خواهند شد تا روز قیامت متناهي است و علم ربّ العزه به جمیع آن محیط است‬
‫پس جمیع آن احکام را به واسطۀ سیّد المرسلین‪ ‬يا امیر المؤمنین و اوالده‬
‫الطاهرين صلوات اهلل و سالمه علیهم اجمعین تعلیم كرده و هدايت خلق را و منصب فتوی و‬
‫منصب قضا و منصب سیاست مدينه را به ايشان رجوع كرد و بر خلق واجب كرد‬
‫كه در جمیع امور به ايشان رجوع كنند‪ .‬و مراد ربّ العزّه از اولي االمر ايشانند و‬
‫در حقّ ايشان نازل فرموده آيۀ شريفه « فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ ال تَعْلَمُونَ»‪ 0‬و‬
‫در حقّ ايشان نازل شده «إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ»‪9،‬يعني جهت اهل هر‬
‫زماني امامي مقرر شده كه شريعت را به اهل آن زمان تعلیم كند‪ .‬و بدان كه جهت‬
‫حقّیت مذهب امامیه منبّهات بسیار است بلکه صحّت اين مذهب نزد اذهان‬
‫منصفه اظهر من الشمس است‪ .‬پس ما اكتفا به ذكر چند منبّه ميكنیم ‪:‬‬
‫منبّه اول آنکه مذكور شد كه حکمت كاملۀ ربّانیه تقاضای اين ميكند همیشه از‬
‫جانب ربّ العزّه در ارض شخصي باشد كه علوم او از راه وحي الهي باشد نه از‬
‫رأی بشری‪ 4‬بدانکه اگر مسلمین رجوع مطیع او شوند رفع خصومات و اختالفات‬
‫و حروب و فتن میانه مسلمین به وسیلۀ او شود و اگر آن شخص از جهت‬

‫‪ -1‬پیشین‪ ،‬ص‪ 83‬و‪.84‬‬

‫‪ -2‬نحل‪.43/‬‬
‫‪ -3‬رعد‪.2 /‬‬
‫‪ -4‬د ‪« :‬از راه وحی الهی باشد برای بشری تا آنكه اگر مسلمين مطيع او شوند ‪.»...‬‬
 ‫‪094‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫عداوت سالطین اعدا غايب شود قدحي در مقتضای حکمت كاملۀ ربّانیّه‬
‫نميشود ال سیّما وقتي كه همچان كه منافع آفتابي كه در پس حجاب سحاب‬
‫است به خلق ميرسد منافع آن در زمان غیبت به شیعیان و مطیعان او رسد‪ .‬و اين‬
‫‪5‬‬
‫معاني در توقیعاتي كه از ناحیه مقدسه وارد شده مذكور است‪.‬‬
‫منبّه دوم آنکه در كتب خاصّه و عامّه اين معني به حدّ تواتر معنوی رسیده كه‬
‫صلوات اهلل علیه‬
‫مدّت مديدی قبول خالفت ابي بکر‬ ‫امیر المؤمنین علي بن ابیطالب‬
‫نکرد تا آن كه عمر مقرر كرد كه چهار سردار با چهار هزار كس داخل مدينه‬
‫شدند و جمع كثیری از ايشان داخل مسجد نبي ‪ ‬شدند و جمعي بياذن از‬
‫روی غفلت داخل خانۀ علي و فاطمه شدند و شمشیر حضرت علي را اول‬
‫برداشتند و بعد از آن ريسمان در گردن امیرالمؤمنین كردند و ايشان را به اين‬
‫صلوات اهلل علیهما‬
‫طريق كشان كشان به مسجد نبوی ‪ ‬آوردند و حضرت فاطمه‬
‫دست حسنین ‪ ‬را گرفته در میان حلقۀ از زنان انصار داخل مسجد پدر‬
‫بزرگوار خود شدند و خطبۀ فصیح بلیغ مثل پدر بزرگوار خود خواند چنان كه‬
‫اهل مسجد جمله به گريه در آمدند و بعد از آن متوجه به ابي بکر و عمر شدند و‬
‫گفت چه ميخواهید از علي‪ .‬ميخواهید حسنین ‪ ‬را يتیم كنید‪ .‬دست از علي‬
‫بداريد وگر نه سر خود را برهنه ميكنم و تضرّع به درگاه خدا ميكنم كه همۀ‬
‫شما را نیست كند‪.‬‬
‫چون حضرت سلمان ـ رحمة اهلل تعالي علیه ـ مشاهده اين معني كرد طرف‬
‫حمار سیّده نساء عالمین را گرفت و گفت ‪ :‬يا بنت رسول اهلل‪ ،‬پدر بزرگوار شما‬

‫‪ « -1‬و أما وجه االنتفاع بي في غيبتي فكاالنتفاع بالشمس إذا غيبتها عن األبصار السحاب و إني ألمان‬
‫ألهل األرض کما أن النجوم أمان ألهل السماء»‪[ .‬شيخ صدوق‪ ،‬کمال الدين و تمام النعمة‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪،485‬‬
‫باب ‪ ،45‬ذکر التوقيعات الواردة عن القائم ‪]‬‬
 ‫‪095‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫رحمةٌ للعالمین است و شما بضعۀ آن حضرتید پس التماس آنکه نفرين نکنید از‬
‫اين جهت كه مقرّين به شهادتین منحصرند در اين جماعت‪ ،‬اگر اين دعا كرديد‬
‫همگي فاني ميشوند و مقارن اين مقال ابي بکر به عمر گفت كه دست از علي‬
‫بردار‪ .‬و در احاديث مذكور است‪ 5‬كه در اين اثنا قبر شريف سیّد المرسلین ‪‬‬
‫و روضه مقدسه اش به زلزله آمده بود‪ .‬پس عمر گفت كه دست حضرت‬
‫امیرالمؤمنین علي را كشیدند و به دست ابي بکر رسانیدند و فرياد بر آوردند كه‬
‫علي بیعت كرد و بعد از آن حضرت امیرالمؤمنین را وا گذاشتند‪ .‬پس حضرت‬
‫سيّدة نساء عالمین دست امیرالمؤمنین را گرفت و ايشان را از مسجد به خانه‬
‫آورد و گفت ‪ :‬يا علي‪ ،‬شجاعت تو در زمان پدرم بود؟ پس آن حضرت فرمود‬
‫جواب سيّدة نساء عالمین را كه شجاعت من باقیست لیکن سیّد المرسلین ‪‬‬
‫و جبرئیل به امر ربّ العزه از من عهد گرفتند كه به جمیع آنچه در طوماری كه‬
‫جبرئیل آن را از عرش آورده عمل كنم و در آن طومار نوشته اند كه با فالن و‬
‫فالن حرب مکن كه اگر حرب كني ترک اقرار به شهادتین خواهند كرد‪ .‬پس‬
‫صلوات اهلل علیهما‬
‫را پسنديد‪ .‬وجه داللت‬ ‫حضرت فاطمه عذر حضرت امیرالمؤمنین‬
‫اين مقال بر حقّیت مذهب امامیه آن است كه اول مخالفتي كه نسبت به ائمه عامه‬
‫واقع شد از امیرالمؤمنین ‪ ‬واقع شد و مردم در اين معني تابع امیرالمؤمنین‬
‫شدند‪ .‬اگر ائمه عامه بر حق باشند الزم ميآيد كه امیرالمؤمنین سبب تخريب دين‬
‫شده باشد و اين معني باطل است به اتفاق عامّه و خاصّه‪.‬‬
‫منبّه سیّوم آنکه حديث شريف مثل «إنّما مَثَلُ أهلِ بَیتي فیکُم كمَثَلِ سَفينَةِ نُوحٍ‬
‫‪ ‬؛ مَن دخَلَها نَجا‪ ،‬و مَن تَخَلّفَ عَنها غَرِقَ» نزد عامّه و خاصّه به حدّ تواتر‬

‫‪ -1‬الشيخ عباس القمي‪ ،‬بيت األحزان‪ ،‬ص‪ 112‬؛ و الشيخ محمد فاضل المسعودي‪ ،‬األسرار الفاطمية‪،‬‬
‫ص‪.122‬‬
 ‫‪096‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫رسیده‪ 5‬و معلوم است كه مراد از اين حديث شريف اخذ شريعت است از اهل‬
‫بیت ‪.‬‬
‫منبّه چهارم آنکه حديث شريف «إني تارک فیکم امرين ان تمسَّکتم بهما لن‬
‫تضلوا بعدی كتاب اهلل و عترتي اهل بیتي لن يفترقا حتي يردا علي الحوض»‪ 0‬به‬
‫حدّ تواتر رسیده است میانه عامّه و خاصّه و معلوم است كه مراد از اين حديث‬
‫شريف اين است كه شريعت را از اهل البیت ‪ ‬اخذ ميبايد كرد‪ .‬از اين جهت‬
‫كه ايشان ترجمان كتاب اهلل اند و علم قرآن از ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه‬
‫و مؤول و غیر مؤول و عام و خاص نزد ايشان است و معني تمسك به مجموع‬
‫تمسك به كالم ايشان است از اين جهت كه كالم ايشان تفسیر قرآن است‪.‬‬
‫منبّه پنجم آنکه حديث شريف «ستفترق امتي علي ثلث و سبعین فرقه واحدة‬
‫منها ناجیه و الباقي في النار»‪ 9‬به حد تواتر رسیده و مصداق اين حديث طايفه‬

‫‪ -1‬در شيعه ‪ :‬الغيبة‪ ،‬ابن أبي زينب النعماني‪ ،‬ص‪51‬؛ و الشيخ الطوسي‪ ،‬األمالي‪ ،‬ص‪482‬؛ و عالمه‬
‫مجلسي‪ ،‬بحار األنوار‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪ 423‬و در کتاب اهل سنت ‪ :‬متقی هندی‪ ،‬کنزالعمال‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪،15‬‬
‫ح‪ ،34151‬الهيثمي‪ ،‬مجمع الزوائد‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪128‬؛ و الطبراني‪ ،‬المعجم األوسط‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 85‬؛ و همو‪،‬‬
‫المعجم الصغير‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 22‬؛ و الشيخ محمد الزرندي الحنفي‪ ،‬نظم درر السمطين‪ ،‬ص‪.235‬‬
‫‪ -2‬شيخ صدوق‪ :‬الخصال‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،25‬و کمال الدین و تمام النعمة‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 241-232‬با اندکی‬
‫اختالف در الفاظ‪ .‬عالمه امينی در کتاب الغدیر ج‪ ،1‬ص‪ 14‬به بعد به تفصيل اسناد حديث غدير را در‬
‫کتب شيعی و اهل سنت بررسی نموده است‪.‬‬
‫‪ -3‬شيخ طوسي‪ ،‬االقتصاد فيما يتعلق باالعتقاد‪ ،‬ص‪ 342‬؛ و المغني‪ ،‬عبد اهلل بن قدامه‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 2‬؛ و‬
‫کفایة األثر‪ ،‬الخزاز القمي‪1421 ،‬ق‪ ،‬قم‪ ،‬بيدار‪ ،‬ص‪ 155‬؛ و المستدرك‪ ،‬الحاکم النيسابوري‪ ،‬ج‪،4‬‬
‫ص‪ .422‬ابو يعلي المثني التميمي‪ ،‬مسند ابي یعلي الموصلي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .32‬عالمه مجلسي‪ ،‬بحاراالنوار‪،‬‬
‫ج‪ ،32‬ص‪ .332‬شيخ حر عاملي‪ ،‬وسائل الشیعه‪ ،‬ج‪ ،22‬ص‪ 52‬و سيد نعمت اهلل جزائري‪ ،‬نورالبراهین‬
‫في اخبار الساده الطاهرین‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ .21‬از امير المؤمنين ‪ ‬نيز روايت شده است که حضرت فرمود‬
‫‪« :‬لَتَفَرَّقَنَ هَذِهِ الْأُمَّةُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِينَ فِرْقَةً وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ إِنَّ الْفِرَقَ کُلَّهَا ضَالَّةٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَنِي وَ کَانَ‬
 ‫‪097‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫خاصه اند چنان كه بیان آن خواهد آمد‪ .‬و مشکك دواني گفته كه اين حديث‬
‫فهمیده ميشود كه فرقۀ ناجیه كمال دوری و تباين با فرق ديگر در اعتقادات‬
‫دارند پس معلوم شد كه فرقۀ ناجیه اشاعره اند از اين جهت كه ايشان متفرقند‪ 5‬به‬
‫اعتقادی چند كه ساير طوايف انکار آن كرده اند‪ .‬مثالً ميگويند كه ممکن است‬
‫اعمي به چین بقّه‪ 0‬اندلس را ببیند و ميگويند كه ممکن است كه به چشم‬
‫چیزهايي كه مکان ندارند مثل ربّ العزه و مجردات را ببینیم‪.‬‬
‫و تحقیق مقام اين است كه از اين حديث شريف فهمیده ميشود كه فرقۀ ناجیه‬
‫تباين كلي در اعتقادات شرعیه با ساير فرق دارند نه در خیاالت واهیه و مهمالت‬
‫خیالیه‪ ،‬و امامیه متفردند به اين كه همیشه در روی ارض از جانب ربّ العزه‬
‫شخصي ميبايد منصوب كه علم او از روی وحي الهي باشد نه رأی بشری تا آن‬
‫كه خالف و خطا در كالم او نباشد و اگر خلق مطیع او شوند جمیع ابواب مثل‬
‫سیاسات مدنیّه و فتاوی و قضا به كالم او منتظم شود و راه و رأی و اجتهاد در‬
‫احکام الهي و فتن و حروب بین مسلمین مسدود شود‪.‬‬
‫و ساير فرق انکار اين معني كرده اند و گفته اند كه ربّ العزه جهت بعضي از‬
‫امم نصب شخصي به اين صفت ميكند و نسبت به بعضي ديگر فتاوی به ارباب‬
‫رأی و اجتهاد ميكند و تفويض سیاسات مدنیّه با ولي امری اگر چه فاسق باشد‬
‫ميكند‪.‬‬

‫مِنْ شِيعَتِي؛ اين امت به هفتاد و سه فرقه تقسيم خواهد شد‪ .‬سوگند به آنكه جانم در دست اوست‪ ،‬همۀ‬
‫فرقهها بر گمراهیاند مگر آنكس که مرا پيروى کند و از شيعيان من باشد»‪ .‬شيخ مفيد‪ ،‬االمالی‪،‬‬
‫ص‪.213‬‬
‫‪ -1‬د‪« :‬متفردند»‪.‬‬
‫‪ -2‬بَقّه ‪ :‬پشه‪ .‬غوک‪ ،‬قورباغه‪.‬‬
 ‫‪098‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫پس مذهب امامیه اخباريین اين است كه مفتي و قاضي منحصر است در‬
‫اصحاب عصمت و علمای شیعه روايت فتوی و قضای اهل البیت ‪ ‬ميكنند و‬
‫صلوات اهلل‬
‫ايشان حقیقتاً مفتي و قاضي نیستند‪ .‬و حديث شريفي كه از امیرالمؤمنین‬
‫علیه‬
‫به حدّ تواتر معنوی رسیده و در آن حديث حضرت خطاب به شريح قاضي‬
‫كرده و فرموده كه ‪« :‬قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ‪ ‬لِشُرَيْحٍ‪ :‬يَا شُرَيْحُ! قَدْ جَلَسْتَ مَجْلِساً‬
‫مَا جَلَسَهُ إِلَّا نَبِيٌّ أَوْ وَصِيُّ نَبِيٍّ أَوْ شَقِيٌ»‪ 5‬به اين معني است‪ .‬و از جمله توقیعاتي‬
‫كه به خط امام زمان و ناموس العصر و االوان از ناحیۀ مقدسه وارد شده است اين‬
‫است كه «وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِیهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِيثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِي‬
‫عَلَیْکُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ» و شیخنا الصّدوق اين توقیع شريف را در كتاب‬
‫كمال الدين و تمام النعمه‪ 0‬نقل كرده و الشیخ العلّامه الطبرسي نیز در كتاب‬
‫احتجاج‪ 9‬نقل كرده‪.‬‬
‫منبّه ششم آنکه اين حديث شريف در میانه خاصّه و عامّه به حدّ تواتر رسیده‬
‫كه «إِنَّ الْإِسْلَامَ بَدَأَ غَرِيباً وَ سَیَعُودُ غَرِيباً كَمَا بَدَأَ [فَطُوبَى لِلْغُرَبَاءِ]»‪ 4‬و معلوم است‬

‫‪ -1‬شيخ صدوق‪ :‬من ال یحضره الفقیه‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ .5‬عالمه مجلسی دربارۀ اين حديث گفته که ظواهر‬
‫اين اخبار داللت بر عدم جواز قضاوت برای غير معصوم دارد ولی ترديدی نيست که حضرات‬
‫معصومين ‪ ‬افرادی را برای قضاوت به مناطق مختلف میفرستادند‪ .‬پس بايد اين اخبار را بر اين‬
‫معنا تفسير کرد که قضاوت باالصاله مخصوص ايشان است و غير ايشان تنها با اجازه ايشان مجاز است‪،‬‬
‫و حاصل اينكه حصر نسبی است و دربارۀ کسانی است که بدون اجازه يا نصب ايشان ‪ ‬به قضاوت‬
‫نشسته اند‪[.‬مرآة العقول‪ ،‬ج‪ ،24‬ص‪]225‬‬
‫‪ -2‬شيخ صدوق‪ :‬کمال الدین و تمام النعمة‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.484‬‬
‫‪ -3‬طبرسي‪ ،‬اإلحتجاج علی أهل اللجاج‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.422‬‬
‫‪ -4‬نعماني‪ ،‬الغیبة‪ ،‬ص‪321‬؛ و شيخ صدوق‪ :‬عیون أخبار الرضا ‪ ، ‬ج‪ ،2‬ص‪222‬؛ و کمال الدین و‬
‫تمام النعمة‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.221‬‬
 ‫‪099‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫كه بعد از آن حضرت طريقۀ عامه شايع شد و طريقۀ خاصه غريب شد‪ .‬پس‬
‫اسالم عبارت از طريقۀ خاصه است‪.‬‬
‫منبّه هفتم آنکه اين مضمون میانه فريقین به حدّ تواتر رسیده كه سیّد المرسلین‬
‫‪ ‬دوات و قلم طلب فرمودند كه در آخر عمر شريف كه دستور العمل نوشته‬
‫شود تا آن كه بعد از ايشان اختالف میانه امت واقع نشود پس عمر مانع شد و‬
‫گفت حسبنا كتاب اهلل‪ .‬و بعد از فوت آن حضرت ‪ ‬طريقۀ ديگر كه در‬
‫خاطر داشت آن طريقه را در میانۀ امت شايع ساخت‪.‬‬
‫منبّه هشتم آنکه جمیع مذاهب سوای مذهب امامیه اين را الزم دارد كه اختالف‬
‫در شرع شريف جايز است و معلوم است كه آيات شريفه صريح است در بطالن‬
‫اين لوازم‪.‬‬

‫فایدۀ سی و هفتم ‪ :‬در تحقيق تکليف اول و تکليف دوم و تکليف‬

‫سيّوم‬
‫در احاديث به حدّ تواتر معنوی رسیده كه از ربّ العزّه سه تکلیف واقع شده ‪:‬‬
‫اوالً در يوم میثاق جمیع ارواح مؤمن و كافر حتي ارواح سقط را تکلیف به اقرار‬
‫كرده اقرار به ربوبیّت و اقرار به واليت اهل بیت ‪ .‬همگي به ربوبیت صانع‬
‫اقرار كردند و در واليت و در نبوت توقف يا انکار كردند و جمعي اقرار به نبوت‬
‫كردند و در واليت توقف و انکار كردند‪ .‬تکلیف دويّم معلوم است كه در اين‬
‫نشأه است كه ارواح به ابدان تعلّق گرفته اند‪ .‬و تکلیف سیّوم در روز قیامت‬
‫خواهد بود و آن تکلیف مختص است به جمعي كه در اين نشأه به واسطۀ مانع‬
‫تکلیف به ايشان تعلّق نگرفته و ايشان هفت طايفه اند‪ .‬پس در حديث شريف‬
‫چنین وارد شده كه ‪« :‬عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ‪ ‬قَالَ ‪ :‬إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ احْتَجَّ‬
 ‫‪211‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى خَمْسَةٍ عَلَى الطِّفْلِ وَ الَّذِی مَاتَ بَیْنَ النَّبِیَّیْنِ وَ الَّذِی أَدْرَکَ النَّبِيَّ‬
‫وَ هُوَ لَا يَعْقِلُ وَ الْأَبْلَهِ وَ الْمَجْنُونِ الَّذِی لَا يَعْقِلُ وَ الْأَصَمِّ وَ الْأَبْکَمِ فَکُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ‬
‫يَحْتَجُّ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَیَبْعَثُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ رَسُولًا فَیُؤَجِّجُ لَهُمْ نَاراً فَیَقُولُ لَهُمْ‬
‫رَبُّکُمْ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَثِبُوا فِیهَا‪ 5‬فَمَنْ وَثَبَ فِیهَا كَانَتْ عَلَیْهِ بَرْداً وَ سَلَاماً وَ مَنْ عَصَى‬
‫سِیقَ إِلَى النَّارِ»‪ 0.‬و نیز در احاديث به حدّ تواتر معنوی رسیده اين كه اطفال‬
‫مؤمنین با والدين خود در بهشت خواهند بود‪ 9.‬پس في الحقیقه هر شخصي دو‬
‫مرتبه تکلیف به او تعلّق گرفته يکبار در عالم ارواح و يکبار در عالم ابدان و ربّ‬
‫العزّه خود مباشر تکلیف اول و سیّوم است و تکلیف دويّم به واسطۀ انبیاء ‪‬‬
‫است‪.‬‬

‫فایدۀ سی و هشتم ‪[ :‬در وضوح صحت دعوي نبوت براي هرکه به او‬
‫رسد]‬
‫در احاديث به حدّ تواتر معنوی رسیده است اين كه غیر مُسلم دو قسم است ‪:‬‬
‫يك قسم آن است كه دعوی امامت و نبوّت را نفهمیده و تکلیف او روز قیامت‬
‫معلوم خواهد بود چنان كه گذشت‪ .‬و يك قسم اين است كه فهمیده و عناد كرده‪.‬‬
‫و قسم سیّوم كه فهمیده باشد و تردّد داشته باشد نیست اصالً از اين جهت كه‬
‫ربّ العزّه التزام فرموده است كه هر كس كه با دعوی نبوّت برسد صحت اين‬
‫معني را در دل او واضح و بیّن كند و در حديث شريف اين وارد شده كه «[قال‬

‫‪ -1‬أجج النار‪ :‬ألهبها‪ .‬و وثب يثب وثبا و وثوبا ‪ :‬نهض و قام‪.‬‬
‫‪ -2‬شيخ صدوق‪ :‬الخصال‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.283‬‬
‫‪ -3‬شريف مرتضی‪ ،‬رسائل الشریف المرتضی‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 34‬؛ الهيثمي‪ ،‬مجمع الزوائد‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 212‬؛‬
‫و العيني‪ ،‬عمدة القاري‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.31‬‬
 ‫‪210‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫أبو عبد اللّه ‪ : ‬يا أيّوب]‪ ،‬ما مِن أحدٍ إلّا و قد يَرد علیه الحقُّ‪ ،‬حتّى يَصدَعَ قَلْبُه‪،‬‬
‫در باب‬ ‫قدس سره‬
‫قَبِله‪ ،‬أم تَرَكَه»‪ 5.‬و امام ثقة االسالم محمد بن يعقوب الکلیني‬
‫اصناف ناس از اصول كافي آورده ‪:‬‬
‫«عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الطَّیَّارِ‪ ،‬قَالَ ‪ :‬قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ‪« : ‬النَّاسُ عَلى سِتَّةِ أَصْنَافٍ»‪.‬‬
‫قَالَ ‪ :‬قُلْتُ ‪ :‬أَ تَأْذَنُ لِي أَنْ أَكْتُبَهَا؟ قَالَ ‪« :‬نَعَمْ»‪ .‬قُلْتُ ‪ :‬مَا أَكْتُبُ؟ قَالَ ‪« :‬اكْتُبْ أَهْلَ‬
‫الْوَعِیدِ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَهْلِ النَّارِ‪ ،‬وَ اكْتُبْ ‪« :‬وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا‬
‫عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً»‪.»0‬‬
‫قَالَ ‪ :‬قُلْتُ ‪ :‬مَنْ هؤُلَاءِ؟ قَالَ ‪« :‬وَحْشِيٌّ مِنْهُمْ»‪ .‬قَالَ ‪« :‬وَ اكْتُبْ ‪« :‬وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ‬
‫لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَیْهِمْ»‪ .»9‬قَالَ ‪« :‬وَ اكْتُبْ ‪« :‬إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ‬
‫الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ ال يَسْتَطِیعُونَ حِيلَةً وَ ال يَهْتَدُونَ سَبِیلًا»‪[ 4.‬لَايَسْتَطِیعُونَ‬
‫حِيلَةً إِلَى الْکُفْرِ‪ ،‬وَ لَايَهْتَدُونَ سَبِیلًا إِلَى الْإِيمَانِ «فَأُولئِكَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَعْفُوَ‬
‫عَنْهُمْ»‪.]»1‬‬
‫قَالَ ‪« :‬وَ اكْتُبْ ‪« :‬أَصْحابُ الْأَعْرافِ»‪ .»6‬قَالَ ‪ :‬قُلْتُ ‪ :‬وَ مَا أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ؟ قَالَ ‪:‬‬
‫«قَوْمٌ اسْتَوَتْ حَسَنَاتُهُمْ وَ سَیِّئَاتُهُمْ‪ ،‬فَإِنْ أَدْخَلَهُمُ النَّارَ فَبِذُنُوبِهِمْ‪ ،‬وَ إِنْ أَدْخَلَهُمُ الْجَنَّةَ‬
‫فَبِرَحْمَتِهِ»‪[ .‬و في حَديثٍ آخرَ عَنْ زُرَارَةَ‪ ،‬قَالَ ‪ ] :‬أَيْنَ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ؟ [أَيْنَ‬
‫الَّذِينَ «خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً»‪1‬؟] أَيْنَ «أَصْحابُ الْأَعْرافِ»؟‪ 5‬أَيْنَ «الْمُؤَلَّفَةِ‬

‫‪ -3‬ميرزا محمد مشهدي‪ ،‬تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.315‬‬
‫‪ -2‬توبه ‪.122 /‬‬
‫‪ -3‬توبه‪.122 /‬‬
‫‪ -4‬نساء ‪.18 /‬‬
‫‪ -5‬نساء ‪.11 /‬‬
‫‪ -2‬اعراف ‪.48 /‬‬
‫‪ -2‬توبه‪.122 /‬‬
 ‫‪212‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫قُلُوبُهُمْ»؟»‪ 0.‬وَ زَادَ حَمَّادٌ فِي الْحَدِيثِ‪ ،‬قَالَ ‪ :‬فَارْتَفَعَ صَوْتُ أَبِي جَعْفَرٍ ‪ ‬وَ صَوْتِي‬
‫حَتّى كَانَ يَسْمَعُهُ مَنْ عَلى بَابِ الدَّارِ‪ .‬وَ زَادَ فِیهِ جَمِیلٌ‪ ،‬عَنْ زُرَارَةَ ‪ :‬فَلَمَّا كَثُرَ الْکَلَامُ‬
‫‪9‬‬
‫بَیْنِي وَ بَیْنَهُ‪ ،‬قَالَ لِي ‪« :‬يَا زُرَارَةُ‪ ،‬حَقّاً عَلَى اللَّهِ أَنْ يُدْخِلَ الضُّلَّالَ الْجَنَّةَ»‪.‬‬
‫و امام ثقة االسالم [كلیني] در كتاب كافي آورده ‪« :‬عَنْ ضُرَيْسٍ الْکُنَاسِيِّ‪ ،‬قَالَ ‪:‬‬
‫سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ‪ ‬أَنَّ النَّاسَ يَذْكُرُونَ أَنَّ فُرَاتَنَا يَخْرُجُ مِنَ الْجَنَّةِ‪ ،‬فَکَیْفَ هُوَ وَ هُوَ‬
‫يُقْبِلُ مِنَ الْمَغْرِبِ وَ تُصَبُ فِیهِ الْعُیُونُ وَ الْأَوْدِيَةُ؟ قَالَ ‪ :‬فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ‪ - ‬وَ أَنَا‬
‫أَسْمَعُ‪« : -‬إِنَّ لِلَّهِ جَنَّةً خَلَقَهَا اللَّهُ فِي الْمَغْرِبِ‪ ،‬وَ مَاءَ فُرَاتِکُمْ يَخْرُجُ مِنْهَا‪ ،‬وَ إِلَیْهَا‬
‫تَخْرُجُ أَرْوَاحُ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ حُفَرِهِمْ عِنْدَ كُلِّ مَسَاءٍ‪ ،‬فَتَسْقُطُ عَلى ثِمَارِهَا‪ ،‬وَ تَأْكُلُ‬
‫مِنْهَا‪ ،‬وَ تَتَنَعَّمُ فِیهَا‪ ،‬وَ تَتَلَاقى وَ تَتَعَارَفُ‪ ،‬فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ هَاجَتْ مِنَ الْجَنَّةِ‪ ،‬فَکَانَتْ‬
‫فِي الْهَوَاءِ فِیمَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ‪ ،‬تَطِیرُ ذَاهِبَةً وَ جَائِيَةً‪ ،‬وَ تَعْهَدُ حُفَرَهَا إِذَا طَلَعَتِ‬
‫الشَّمْسُ‪ ،‬وَ تَتَلَاقى فِي الْهَوَاءِ وَ تَتَعَارَفُ»‪ .‬قَالَ ‪« :‬وَ إِنَّ لِلَّهِ نَاراً فِي الْمَشْرِقِ خَلَقَهَا‬
‫لِیُسْکِنَهَا أَرْوَاحَ الْکُفَّارِ‪ ،‬وَ يَأْكُلُونَ مِنْ زَقُّومِهَا‪ ،‬وَ يَشْرَبُونَ مِنْ حَمِیمِهَا‪ 4‬لَیْلَهُمْ‪ ،‬فَإِذَا‬
‫طَلَعَ الْفَجْرُ هَاجَتْ إِلى وَادٍ بِالْیَمَنِ يُقَالُ لَهُ ‪ :‬بَرَهُوتُ‪ ،‬أَشَدُّ حَرّاً مِنْ نِیرَانِ الدُّنْیَا‪،‬‬
‫كَانُوا فِیهَا يَتَلَاقَوْنَ وَ يَتَعَارَفُونَ‪ ،‬فَإِذَا كَانَ الْمَسَاءُ عَادُوا إِلَى النَّارِ‪ ،‬فَهُمْ كَذلِكَ إِلى يَوْمِ‬
‫الْقِيَامَةِ»‪.‬‬
‫قَالَ ‪ :‬قُلْتُ ‪ :‬أَصْلَحَكَ اللَّهُ‪ ،‬فَمَا حَالُ الْمُوَحِّدِينَ الْمُقِرِّينَ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ ‪ ‬مِنَ‬
‫الْمُسْلِمِینَ الْمُذْنِبِینَ‪ ،‬الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ لَیْسَ لَهُمْ إِمَامٌ‪ ،‬وَ لَايَعْرِفُونَ وَلَايَتَکُمْ؟‬

‫‪ -1‬اعراف ‪.48 /‬‬

‫‪ -2‬توبه‪.22 /‬‬
‫‪ -3‬کلينی‪ :‬کافي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.132-133‬‬
‫‪ « -4‬الحميم» ‪ :‬الماء الشديد الحرارة‪[ .‬راغب ‪ :‬المفردات‪ ،‬ص‪]254‬‬
 ‫‪213‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫فَقَالَ ‪« :‬أَمَّا هؤُلَاءِ‪ ،‬فَإِنَّهُمْ فِي حُفَرِهِمْ لَايَخْرُجُونَ مِنْهَا‪ ،‬فَمَنْ كَانَ مِنْهُمْ لَهُ عَمَلٌ‬
‫صَالِحٌ وَ لَمْ يُظْهِرْ مِنْهُ عَدَاوَةً‪ ،‬فَإِنَّهُ يُخَدُّ لَهُ خَ ٌّد‪ 5‬إِلَى الْجَنَّةِ الَّتِي خَلَقَهَا اللَّهُ فِي‬
‫الْمَغْرِبِ‪ ،‬فَیَدْخُلُ عَلَیْهِ مِنْهَا الرُّوحُ فِي حُفْرَتِهِ إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ‪ ،‬فَیَلْقَى اللَّهَ‪ ،‬فَیُحَاسِبُهُ‬
‫بِحَسَنَاتِهِ وَ سَیِّئَاتِهِ‪ ،‬فَإِمَّا إِلَى الْجَنَّةِ‪ ،‬وَ إِمَّا إِلَى النَّارِ‪ ،‬فَهؤُلَاءِ مَوْقُوفُونَ لِأَمْرِ اللَّهِ»‪ .‬قَالَ ‪:‬‬
‫«وَ كَذلِكَ يَفْعَلُ اللَّهُ بِالْمُسْتَضْعَفِینَ وَ الْبُلْهِ وَ الْأَطْفَالِ وَ أَوْلَادِ الْمُسْلِمِینَ‪ ،‬الَّذِينَ لَمْ‬
‫يَبْلُغُوا الْحُلُمَ‪ .‬فَأَمَّا النُّصَّابُ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَةِ‪ ،‬فَإِنَّهُمْ يُخَدُّ لَهُمْ خَدٌّ إِلَى النَّارِ الَّتِي خَلَقَهَا‬
‫اللَّهُ فِي الْمَشْرِقِ‪ ،‬فَیَدْخُلُ عَلَیْهِمْ مِنْهَا اللَّهَبُ وَ الشَّرَرُ وَ الدُّخَانُ وَ فَوْرَةُ الْحَمِیمِ إِلى‬
‫يَوْمِ الْقِيَامَةِ‪ ،‬ثُمَ مَصِیرُهُمْ إِلَى الْحَمِیمِ‪ ،‬ثُمَ فِي النَّارِ يُسْجَرُونَ‪ ،‬ثُمَّ قِیلَ لَهُمْ أَيْنَمَا كُنْتُمْ‬
‫تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ؟ أَيْنَ إِمَامُکُمُ الَّذِی اتَّخَذْتُمُوهُ دُونَ الْإِمَامِ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ‬
‫‪0‬‬
‫لِلنَّاسِ إِمَاماً؟»‪.‬‬

‫فایدۀ سی نهم ‪[ :‬در اختصاص جهنم به اهل عناد]‬

‫سالها متفکر بودم در اين كه ربّ العزّه ارحم الراحمین است پس خلود در‬
‫جهنم مي بايد كه مخصوص باشد به جماعتي كه از ايشان عناد نسبت به صانع‬
‫عالم به ظهور رسیده تا آن كه اين معني را يافتم در دعای شريفي كه رئیس‬
‫قدس سره‬
‫در آخرهای مصباح كبیر در ادعیه متعلّق به نیمۀ شعبان‬ ‫الطائفه المحقه‬
‫است نقل فرموده اند از امیرالمؤمنین و امام المتّقین صلوات اهلل و سالمه علیه‪ .‬پس در‬
‫مصباح مذكوراست كه ‪« :‬رُوِیَ أَنَّ كُمَیْلَ بْنَ زِيَادٍ النَّخَعِيَّ رَأَى أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ‪‬‬
‫‪9‬‬
‫سَاجِداً يَدْعُو بِهَذَا الدُّعَاءِ فِي لَيْلَةِ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَان ‪:‬‬

‫‪ - 1‬الخَدُّ ‪ :‬الشَقّ و الحفرة تحفرها في األرض مستطيلة‪ [ .‬لسان العرب‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪]122‬‬
‫‪ -2‬کلينی‪ :‬کافي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.222‬‬
‫‪ - 3‬شيخ طوسی‪ :‬مصباح المتهجد و سالح المتعبد‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.844‬‬
 ‫‪214‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫«اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِرَحْمَتِكَ الَّتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ وَ بِقُوَّتِكَ الَّتِي قَهَرْتَ بِهَا كُلَّ‬
‫شَيْءٍ وَ خَضَعَ لَهَا كُلُّ شَيْءٍ وَ ذَلَّ لَهَا كُلُّ شَيْءٍ وَ بِجَبَرُوتِكَ الَّتِي غَلَبْتَ بِهَا كُلَّ‬
‫شَيْءٍ وَ بِعِزَّتِكَ الَّتِي الَ يَقُومُ لَهَا شَيْءٌ وَ بِعَظَمَتِكَ الَّتِي مَلَأَتْ كُلَّ شَيْءٍ وَ بِسُلْطَانِكَ‬
‫الَّذِی عَالَ كُلَّ شَيْءٍ وَ بِوَجْهِكَ الْبَاقِي بَعْدَ فَنَاءِ كُلِّ شَيْءٍ وَ بِأَسْمَائِكَ الَّتِي مَلَأَتْ‬
‫أَرْكَانَ كُلِّ شَيْءٍ وَ بِعِلْمِكَ الَّذِی أَحَاطَ بِکُلِّ شَيْءٍ وَ بِنُورِ وَجْهِكَ الَّذِی أَضَاءَ لَهُ كُلُّ‬
‫شَيْءٍ‬
‫يَا نُورُ يَا قُدُّوسُ يَا أَوَّلَ الْأَوَّلِینَ وَ يَا آخِرَ الْآخِرِينَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي‬
‫تَهْتِكُ الْعِصَمَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تُنْزِلُ النِّقَمَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي‬
‫تُغَیِّرُ النِّعَمَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تَحْبِسُ الدُّعَاءَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي‬
‫تُنْزِلُ الْبَالَءَ‬
‫اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِي كُلَّ ذَنْبٍ أَذْنَبْتُهُ وَ كُلَّ خَطِيئَةٍ أَخْطَأْتُهَا اللَّهُمَّ إِنِّي أَتَقَرَّبُ إِلَیْكَ‬
‫بِذِكْرِکَ وَ أَسْتَشْفِعُ بِكَ إِلَى نَفْسِكَ وَ أَسْأَلُكَ بِجُودِکَ أَنْ تُدْنِیَنِي مِنْ قُرْبِكَ وَ أَنْ‬
‫تُوزِعَنِي شُکْرَکَ وَ أَنْ تُلْهِمَنِي ذِكْرَکَ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ سُؤَالَ خَاضِعٍ مُتَذَلِّلٍ خَاشِعٍ‬
‫أَنْ تُسَامِحَنِي وَ تَرْحَمَنِي وَ تَجْعَلَنِي بِقِسْمِكَ رَاضِیاً قَانِعاً وَ فِي جَمِیعِ الْأَحْوَالِ‬
‫مُتَوَاضِعاً‬
‫اللَّهُمَّ وَ أَسْأَلُكَ سُؤَالَ مَنِ اشْتَدَّتْ فَاقَتُهُ وَ أَنْزَلَ بِكَ عِنْدَ الشَّدَائِدِ حَاجَتَهُ وَ عَظُمَ‬
‫فِیمَا عِنْدَکَ رَغْبَتُهُ اللَّهُمَّ عَظُمَ سُلْطَانُكَ وَ عَالَ مَکَانُكَ وَ خَفِيَ مَکْرُکَ وَ ظَهَرَ أَمْرُکَ‬
‫وَ غَلَبَ قَهْرُکَ وَ جَرَتْ قُدْرَتُكَ وَ الَ يُمْکِنُ الْفِرَارُ مِنْ حُکُومَتِكَ‬
‫اللَّهُمَّ الَ أَجِدُ لِذُنُوبِي غَافِراً وَ الَ لِقَبَائِحِي سَاتِراً وَ الَ لِشَيْءٍ مِنْ عَمَلِيَ الْقَبِیحِ‬
‫بِالْحَسَنِ مُبَدِّالً غَیْرَکَ الَ إِلَهَ إِالَّ أَنْتَ سُبْحَانَكَ وَ بِحَمْدِکَ ظَلَمْتُ نَفْسِي وَ تَجَرَّأْتُ‬
‫بِجَهْلِي وَ سَکَنْتُ إِلَى قَدِيمِ ذِكْرِکَ لِي وَ مَنِّكَ عَلَيَ اللَّهُمَّ مَوْالَیَ كَمْ مِنْ قَبِیحٍ سَتَرْتَهُ‬
 ‫‪215‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫وَ كَمْ مِنْ فَادِحٍ مِنَ الْبَالَءِ أَقَلْتَهُ وَ كَمْ مِنْ عِثَارٍ وَقَیْتَهُ وَ كَمْ مِنْ مَکْرُوهٍ دَفَعْتَهُ وَ كَمْ‬
‫مِنْ ثَنَاءٍ جَمِیلٍ لَسْتُ أَهْالً لَهُ نَشَرْتَهُ‬
‫اللَّهُمَّ عَظُمَ بَالَئِي وَ أَفْرَطَ بِي سُوءُ حَالِي وَ قَصُرَتْ بِي أَعْمَالِي وَ قَعَدَتْ بِي‬
‫أَغْالَلِي وَ حَبَسَنِي عَنْ نَفْعِي بُعْدُ أَمَلِي وَ خَدَعَتْنِي الدُّنْیَا بِغُرُورِهَا وَ نَفْسِي بِجِنَايَتِهَا وَ‬
‫مِطَالِي يَا سَیِّدِی فَأَسْأَلُكَ بِعِزَّتِكَ أَنْ الَ يَحْجُبَ عَنْكَ دُعَائِي سُوءُ عَمَلِي وَ فِعَالِي وَ‬
‫الَ تَفْضَحْنِي بِخَفِيِّ مَا اطَّلَعْتَ عَلَیْهِ مِنْ سِرِّی وَ الَ تُعَاجِلْنِي بِالْعُقُوبَةِ عَلَى مَا عَمِلْتُهُ‬
‫فِي خَلَوَاتِي مِنْ سُوءِ فِعْلِي وَ إِسَاءَتِي وَ دَوَامِ تَفْرِيطِي وَ جَهَالَتِي وَ کَثْرَةِ شَهَوَاتِي وَ‬
‫غَفْلَتِي‬
‫وَ كُنِ اللَّهُمَّ بِعِزَّتِكَ لِي فِي كُلِّ الْأَحْوَالِ رَءُوفاً وَ عَلَيَّ فِي جَمِیعِ الْأُمُورِ عَطُوفاً‬
‫إِلَهِي وَ رَبِّي مَنْ لِي غَیْرُکَ أَسْأَلُهُ كَشْفَ ضُرِّی وَ النَّظَرَ فِي أَمْرِی إِلَهِي وَ مَوْالَیَ‬
‫أَجْرَيْتَ عَلَيَّ حُکْماً اتَّبَعْتُ فِیهِ هَوَى نَفْسِي وَ لَمْ أَحْتَرِسْ فِیهِ مِنْ تَزْيِینِ عَدُوِّی‬
‫فَغَرَّنِي بِمَا أَهْوَى وَ أَسْعَدَهُ عَلَى ذَلِكَ الْقَضَاءُ فَتَجَاوَزْتُ بِمَا جَرَى عَلَيَّ مِنْ ذَلِكَ‬
‫بَعْضَ حُدُودِکَ وَ خَالَفْتُ بَعْضَ أَوَامِرِکَ فَلَكَ الْحَمْدُ عَلَيَّ فِي جَمِیعِ ذَلِكَ‬
‫وَ الَ حُجَّةَ لِي فِیمَا جَرَى عَلَيَّ فِیهِ قَضَاؤُکَ وَ أَلْزَمَنِي حُکْمُكَ وَ بَالَؤُکَ وَ قَدْ‬
‫أَتَیْتُكَ يَا إِلَهِي بَعْدَ تَقْصِیرِی وَ إِسْرَافِي عَلَى نَفْسِي مُعْتَذِراً نَادِماً مُنْکَسِراً مُسْتَقِیالً‬
‫مُسْتَغْفِراً مُنِیباً مُقِرّاً مُذْعِناً مُعْتَرِفاً الَ أَجِدُ مَفَرّاً مِمَّا كَانَ مِنِّي وَ الَ مَفْزَعاً أَتَوَجَّهُ إِلَیْهِ فِي‬
‫أَمْرِی غَیْرَ قَبُولِكَ عُذْرِی وَ إِدْخَالِكَ إِيَّایَ فِي سَعَةِ رَحْمَتِكَ‬
‫اللَّهُمَّ فَاقْبَلْ عُذْرِی وَ ارْحَمْ شِدَّةَ ضُرِّی وَ فُکَّنِي مِنْ شَدِّ وَثَاقِي يَا رَبِّ ارْحَمْ‬
‫ضَعْفَ بَدَنِي وَ رِقَّةَ جِلْدِی وَ دِقَّةَ عَظْمِي يَا مَنْ بَدَأَ خَلْقِي وَ ذِكْرِی وَ تَرْبِیَتِي وَ بِرِّی‬
‫وَ تَغْذِيَتِي هَبْنِي الِبْتِدَاءِ كَرَمِكَ وَ سَالِفِ بِرِّکَ بِي‬
‫يَا إِلَهِي وَ سَیِّدِی وَ رَبِّي أَ تُرَاکَ مُعَذِّبِي بِنَارِکَ بَعْدَ تَوْحِیدِکَ وَ بَعْدَ مَا انْطَوَى‬
‫عَلَیْهِ قَلْبِي مِنْ مَعْرِفَتِكَ وَ لَهِجَ بِهِ لِسَانِي مِنْ ذِكْرِکَ وَ اعْتَقَدَهُ ضَمِیرِی مِنْ حُبِّكَ وَ‬
 ‫‪216‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫بَعْدَ صِدْقِ اعْتِرَافِي وَ دُعَائِي خَاضِعاً لِرُبُوبِیَّتِكَ هَیْهَاتَ أَنْتَ أَكْرَمُ مِنْ أَنْ تُضَیِّعَ مَنْ‬
‫رَبَّیْتَهُ أَوْ تُبْعِدَ (تُبَعِّدَ) مَنْ أَدْنَیْتَهُ أَوْ تُشَرِّدَ مَنْ آوَيْتَهُ أَوْ تُسَلِّمَ إِلَى الْبَالَءِ مَنْ كَفَیْتَهُ وَ‬
‫رَحِمْتَهُ‬
‫وَ لَیْتَ شِعْرِی يَا سَیِّدِی وَ إِلَهِي وَ مَوْالَیَ أَ تُسَلِّطُ النَّارَ عَلَى وُجُوهٍ خَرَّتْ‬
‫لِعَظَمَتِكَ سَاجِدَةً وَ عَلَى أَلْسُنٍ نَطَقَتْ بِتَوْحِیدِکَ صَادِقَةً وَ بِشُکْرِکَ مَادِحَةً وَ عَلَى‬
‫قُلُوبٍ اعْتَرَفَتْ بِإِلَهِیَّتِكَ مُحَقِّقَةً وَ عَلَى ضَمَائِرَ حَوَتْ مِنَ الْعِلْمِ بِكَ حَتَّى صَارَتْ‬
‫خَاشِعَةً وَ عَلَى جَوَارِحَ سَعَتْ إِلَى أَوْطَانِ تَعَبُّدِکَ طَائِعَةً وَ أَشَارَتْ بِاسْتِغْفَارِکَ مُذْعِنَةً‬
‫مَا هَکَذَا الظَّنُّ بِكَ وَ الَ أُخْبِرْنَا بِفَضْلِكَ عَنْكَ يَا كَرِيمُ يَا رَبِ وَ أَنْتَ تَعْلَمُ ضَعْفِي‬
‫عَنْ قَلِیلٍ مِنْ بَالَءِ الدُّنْیَا وَ عُقُوبَاتِهَا وَ مَا يَجْرِی فِیهَا مِنَ الْمَکَارِهِ عَلَى أَهْلِهَا عَلَى أَنَّ‬
‫ذَلِكَ بَالَءٌ وَ مَکْرُوهٌ قَلِیلٌ مَکْثُهُ يَسِیرٌ بَقَاؤُهُ قَصِیرٌ مُدَّتُهُ فَکَیْفَ احْتِمَالِي لِبَالَءِ الْآخِرَةِ‬
‫وَ جَلِیلِ وُقُوعِ الْمَکَارِهِ فِیهَا وَ هُوَ بَالَءٌ تَطُولُ مُدَّتُهُ وَ يَدُومُ مَقَامُهُ وَ الَ يُخَفَّفُ عَنْ‬
‫أَهْلِهِ لِأَنَّهُ الَ يَکُونُ إِالَّ عَنْ غَضَبِكَ وَ انْتِقَامِكَ وَ سَخَطِكَ وَ هَذَا مَا الَ تَقُومُ لَهُ‬
‫السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ‬
‫يَا سَیِّدِی فَکَیْفَ لِي وَ أَنَا عَبْدُکَ الضَّعِیفُ الذَّلِیلُ الْحَقِیرُ الْمِسْکِینُ الْمُسْتَکِینُ يَا‬
‫إِلَهِي وَ رَبِّي وَ سَیِّدِی وَ مَوْالَیَ لِأَیِّ الْأُمُورِ إِلَیْكَ أَشْکُو وَ لِمَا مِنْهَا أَضِجُّ وَ أَبْکِي‬
‫لِأَلِیمِ الْعَذَابِ وَ شِدَّتِهِ أَمْ لِطُولِ الْبَالَءِ وَ مُدَّتِهِ فَلَئِنْ صَیَّرْتَنِي لِلْعُقُوبَاتِ مَعَ أَعْدَائِكَ وَ‬
‫جَمَعْتَ بَیْنِي وَ بَیْنَ أَهْلِ بَالَئِكَ وَ فَرَّقْتَ بَیْنِي وَ بَیْنَ أَحِبَّائِكَ وَ أَوْلِیَائِكَ فَهَبْنِي يَا‬
‫إِلَهِي وَ سَیِّدِی وَ مَوْالَیَ وَ رَبِّي صَبَرْتُ عَلَى عَذَابِكَ فَکَیْفَ أَصْبِرُ عَلَى فِرَاقِكَ وَ‬
‫هَبْنِي (يَا إِلَهِي) صَبَرْتُ عَلَى حَرِّ نَارِکَ فَکَیْفَ أَصْبِرُ عَنِ النَّظَرِ إِلَى كَرَامَتِكَ أَمْ كَیْفَ‬
‫أَسْکُنُ فِي النَّارِ وَ رَجَائِي عَفْوُکَ فَبِعِزَّتِكَ يَا سَیِّدِی وَ مَوْالَیَ أُقْسِمُ صَادِقاً لَئِنْ‬
‫تَرَكْتَنِي نَاطِقاً لَأَضِجَّنَّ إِلَیْكَ بَیْنَ أَهْلِهَا ضَجِیجَ الْآمِلِینَ وَ لَأَصْرُخَنَّ إِلَیْكَ صُرَاخَ‬
‫الْمُسْتَصْرِخِینَ وَ لَأَبْکِیَنَّ عَلَیْكَ بُکَاءَ الْفَاقِدِينَ وَ لَأُنَادِيَنَّكَ أَيْنَ كُنْتَ يَا وَلِيَّ الْمُؤْمِنِینَ‬
 ‫‪217‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫يَا غَايَةَ آمَالِ الْعَارِفِینَ يَا غِیَاثَ الْمُسْتَغِیثِینَ يَا حَبِیبَ قُلُوبِ الصَّادِقِینَ وَ يَا إِلَهَ‬
‫الْعَالَمِینَ أَ فَتُرَاکَ سُبْحَانَكَ يَا إِلَهِي وَ بِحَمْدِکَ تَسْمَعُ فِیهَا صَوْتَ عَبْدٍ مُسْلِمٍ سُجِنَ‬
‫فِیهَا بِمُخَالَفَتِهِ وَ ذَاقَ طَعْمَ عَذَابِهَا بِمَعْصِیَتِهِ وَ حُبِسَ بَیْنَ أَطْبَاقِهَا بِجُرْمِهِ وَ جَرِيرَتِهِ وَ‬
‫هُوَ يَضِجُّ إِلَیْكَ ضَجِیجَ مُؤَمِّلٍ لِرَحْمَتِكَ وَ يُنَادِيكَ بِلِسَانِ أَهْلِ تَوْحِیدِکَ وَ يَتَوَسَّلُ‬
‫إِلَیْكَ بِرُبُوبِیَّتِكَ يَا مَوْالَیَ فَکَیْفَ يَبْقَى فِي الْعَذَابِ وَ هُوَ يَرْجُو مَا سَلَفَ مِنْ حِلْمِكَ‬
‫أَمْ كَیْفَ تُؤْلِمُهُ النَّارُ وَ هُوَ يَأْمُلُ فَضْلَكَ وَ رَحْمَتَكَ أَمْ كَیْفَ يُحْرِقُهُ لَهِیبُهَا وَ أَنْتَ‬
‫تَسْمَعُ صَوْتَهُ وَ تَرَى مَکَانَهُ أَمْ كَیْفَ يَشْتَمِلُ عَلَیْهِ زَفِیرُهَا وَ أَنْتَ تَعْلَمُ ضَعْفَهُ أَمْ كَیْفَ‬
‫يَتَقَلْقَلُ بَیْنَ أَطْبَاقِهَا وَ أَنْتَ تَعْلَمُ صِدْقَهُ أَمْ كَیْفَ تَزْجُرُهُ زَبَانِیَتُهَا وَ هُوَ يُنَادِيكَ يَا رَبَّهْ‬
‫أَمْ كَیْفَ يَرْجُو فَضْلَكَ فِي عِتْقِهِ مِنْهَا فَتَتْرُكُهُ فِیهَا هَیْهَاتَ مَا ذَلِكَ الظَّنُّ بِكَ وَ الَ‬
‫الْمَعْرُوفُ مِنْ فَضْلِكَ وَ الَ مُشْبِهٌ لِمَا عَامَلْتَ بِهِ الْمُوَحِّدِينَ مِنْ بِرِّکَ وَ‬
‫إِحْسَانِكَ فَبِالْیَقِینِ أَقْطَعُ لَوْ الَ مَا حَکَمْتَ بِهِ مِنْ تَعْذِيبِ جَاحِدِيكَ وَ قَضَیْتَ بِهِ مِنْ‬
‫إِخْالَدِ مُعَانِدِيكَ لَجَعَلْتَ النَّارَ كُلَّهَا بَرْداً وَ سَالَماً وَ مَا كَانَ لِأَحَدٍ فِیهَا مَقَرّاً وَ الَ مُقَاماً‬
‫لَکِنَّكَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُکَ أَقْسَمْتَ أَنْ تَمْلَأَهَا مِنَ الْکَافِرِينَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ‬
‫أَجْمَعِینَ وَ أَنْ تُخَلِّدَ فِیهَا الْمُعَانِدِينَ وَ أَنْتَ جَلَّ ثَنَاؤُکَ قُلْتَ مُبْتَدِئاً وَ تَطَوَّلْتَ‬
‫بِالْإِنْعَامِ مُتَکَرِّماً ‪ :‬اَفَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً ال يَسْتَوُونَ‬
‫اِلهى وَ سَیِّدى فَاَسْئَلُكَ بِالْقُدْرَةِ الَّتى قَدَّرْتَها وَ بِالْقَضِيَّةِ الَّتى حَتَمْتَها وَ حَکَمْتَها وَ‬
‫غَلَبْتَ مَنْ عَلَیْهِ اَجْرَيْتَها اَنْ تَهَبَ لى فى هذِهِ اللَّيْلَةِ وَ فى هذِهِ السّاعَةِ كُلَّ جُرْمٍ‬
‫اَجْرَمْتُهُ وَ كُلَّ ذَنْبٍ اَذْنَبْتُهُ وَ كُلَّ قَبِیحٍ اَسْرَرْتُهُ وَ كُلَّ جَهْلٍ عَمِلْتُهُ كَتَمْتُهُ اَوْ اَعْلَنْتُهُ‬
‫اَخْفَیْتُهُ اَوْ اَظْهَرْتُهُ وَ كُلَّ سَيِّئَةٍ اَمَرْتَ بِاِثْباتِهَا الْکِرامَ الْکاتِبینَ الَّذينَ وَكَّلْتَهُمْ بِحِفْظِ ما‬
‫يَکُونُ مِنّى وَ جَعَلْتَهُمْ شُهُوداً عَلَىَّ مَعَ جَوارِحى‬
‫وَ كُنْتَ اَنْتَ الرَّقیبَ عَلَىَّ مِنْ وَراَّئِهِمْ وَالشّاهِدَ لِما خَفِىَ عَنْهُمْ وَ بِرَحْمَتِكَ اَخْفَیْتَهُ‬
‫وَ بِفَضْلِكَ سَتَرْتَهُ وَ اَنْ تُوَفِّرَ حَظّى مِنْ كُلِّ خَیْرٍ اَنْزَلْتَهُ اَوْ اِحْسانٍ فَضَّلْتَهُ اَوْ بِرٍّ نَشَرْتَهُ‬
 ‫‪218‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫اَوْ رِزْقٍ بَسَطْتَهُ اَوْ ذَنْبٍ تَغْفِرُهُ اَوْ خَطَاءٍ تَسْتُرُهُ يا رَبِّ يا رَبِّ يا رَبِّ يا اِلهى وَ‬
‫سَیِّدى وَ مَوْالىَ وَ مالِكَ رِقّى يا مَنْ بِیَدِهِ ناصِیَتى يا عَلیماً بِضُرّى وَ مَسْکَنَتى يا‬
‫خَبیراً بِفَقْرى وَ فاقَتى‬
‫يا رَبِّ يا رَبِّ يا رَبِّ اَسْئَلُكَ بِحَقِّكَ وَ قُدْسِكَ وَ اَعْظَمِ صِفاتِكَ وَ اَسْماَّئِكَ اَنْ‬
‫تَجْعَلَ اَوْقاتى مِنَ اللَّیْلِ وَالنَّهارِ بِذِكْرِکَ مَعْمُورَةً وَ بِخِدْمَتِكَ مَوْصُولَةً وَ اَعْمالى‬
‫عِنْدَکَ مَقْبُولَةً حَتّى تَکُونَ اَعْمالى وَ اَوْرادى كُلُّها وِرْداً واحِداً وَ حالى فى خِدْمَتِكَ‬
‫سَرْمَداً يا سَیِّدى يا مَنْ عَلَیْهِ مُعَوَّلى يا مَنْ اِلَیْهِ شَکَوْتُ اَحْوالى‬
‫يا رَبِّ يا رَبِّ يا رَبِّ قَوِّ عَلى خِدْمَتِكَ جَوارِحى وَاشْدُدْ عَلَى الْعَزيمَةِ جَوانِحى وَ‬
‫هَبْ لِىَ الْجِدَّ فى خَشْیَتِكَ وَالدَّوامَ فِى اإلتِّصالِ بِخِدْمَتِكَ حَتّى اَسْرَحَ اِلَیْكَ فى‬
‫مَیادينِ السّابِقینَ وَ اُسْرِعَ اِلَیْكَ فِى الْبارِزينَ وَ اَشْتاقَ اِلى قُرْبِكَ فِى الْمُشْتاقینَ وَ‬
‫اَدْنُوَ مِنْكَ دُنُوَّ الْمُخْلِصینَ وَ اَخافَكَ مَخافَةَ الْمُوقِنینَ وَ اَجْتَمِعَ فى جِوارِکَ مَعَ‬
‫الْمُؤْمِنینَ اَللّهُمَّ وَ مَنْ اَرادَنى بِسُوَّءٍ فَاَرِدْهُ وَ مَنْ كادَنى فَکِدْهُ وَاجْعَلْنى مِنْ اَحْسَنِ‬
‫عَبیدِکَ نَصیباً عِنْدَکَ وَ اَقْرَبِهِمْ مَنْزِلَةً مِنْكَ وَ اَخَصِّهِمْ زُلْفَةً لَدَيْكَ فَاِنَّهُ ال يُنالُ ذلِكَ‬
‫اِالّ بِفَضْلِكَ وَ جُدْلى بِجُودِکَ وَاعْطِفْ عَلَىَّ بِمَجْدِکَ وَاحْفَظْنى بِرَحْمَتِكَ وَاجْعَلْ‬
‫لِسانى بِذِكْرِکَ لَهِجاً وَ قَلْبى بِحُبِّكَ مُتَیَّماً وَ مُنَّ عَلَىَّ بِحُسْنِ اِجابَتِكَ وَ اَقِلْنى عَثْرَتى‬
‫وَاغْفِرْ زَلَّتى فَاِنَّكَ قَضَیْتَ عَلى عِبادِکَ بِعِبادَتِكَ وَ اَمَرْتَهُمْ بِدُعاَّئِكَ وَ ضَمِنْتَ لَهُمُ‬
‫اإلجابَةَ فَاِلَیْكَ يا رَبِّ نَصَبْتُ وَجْهى وَ اِلَیْكَ يا رَبِّ مَدَدْتُ يَدى فَبِعِزَّتِكَ اسْتَجِبْ‬
‫لى دُعاَّئى وَ بَلِّغْنى مُناىَ وَ ال تَقْطَعْ مِنْ فَضْلِكَ رَجاَّئى وَاكْفِنى شَرَّ الْجِنِّ وَاإلنْسِ‬
‫مِنْ اَعْدآئى‪ ،‬يا سَريعَ الرِّضا اِغْفِرْ لِمَنْ ال يَمْلِكُ اِال الدُّعاَّءَ فَاِنَّكَ فَعّالٌ لِما تَشاَّءُ يا‬
‫مَنِ اسْمُهُ دَوآءٌ وَ ذِكْرُهُ شِفاَّءٌ وَ طاعَتُهُ غِنىً اِرْحَمْ مَنْ رَأسُ مالِهِ الرَّجاَّءُ وَ سِالحُهُ‬
‫الْبُکاَّءُ يا سابِغَ النِّعَمِ يا دافِعَ النِّقَمِ يا نُورَ الْمُسْتَوْحِشینَ فِى الظُّلَمِ يا عالِماً ال يُعَلَّمُ‬
‫صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَافْعَلْ بى ما اَنْتَ اَهْلُهُ وَ صَلَّى اللّهُ عَلى رَسُولِهِ وَاالْئِمَّةِ‬
 ‫‪219‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫الْمَیامینَ مِنْ آلهِ وَ سَلَّمَ تَسْلیماً كَثیراً كَثیراً‪.‬‬

‫صلوات اهلل‬
‫فایدۀ چهلم ‪( :‬در ذکر ادعيه وجيزه منقوله از اصحاب عصمت‬
‫و سالمه عليهم اجمعين)‬
‫پس ثقة االسالم محمد بن يعقوب كلیني در كتاب دعا نقل كرده ‪:‬‬
‫«عَنْ زُرَارَةَ ‪ :‬عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ‪ ،‬قَالَ ‪« :‬إِنَّ اللَّهَ‪ -‬عَزَّ وَ جَلَّ‪ -‬يَقُولُ ‪« :‬إِنَّ الَّذِينَ‬
‫يَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ»‪ »5‬قَالَ ‪« :‬هُوَ الدُّعَاءُ‪ ،‬وَ أَفْضَلُ‬
‫‪9‬‬
‫الْعِبَادَةِ الدُّعَاءُ»‪ .‬قُلْتُ ‪« :‬إِنَّ إِبْراهِیمَ لَأَوَّاهٌ حَلِیمٌ»‪0‬؟ قَالَ ‪« :‬الْأَوَّاهُ هُوَ الدَّعَّاءُ»‪.‬‬
‫و «عَنْ حَنَّانِ بْنِ سَدِيرٍ‪ ،‬عَنْ أَبِیهِ‪ ،‬قَالَ ‪ :‬قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ‪ : ‬أَیُّ الْعِبَادَةِ أَفْضَلُ؟‬
‫فَقَالَ ‪« :‬مَا مِنْ شَيْءٍ أَفْضَلَ عِنْدَ اللَّهِ‪ -‬عَزَّ وَ جَلَ‪ -‬مِنْ أَنْ يُسْأَلَ وَ يُطْلَبَ مِمَّا عِنْدَهُ‪،‬‬
‫وَ مَا أَحَدٌ أَبْغَضَ إِلَى اللَّهِ‪ -‬عَزَّ وَ جَلَّ‪ -‬مِمَّنْ يَسْتَکْبِرُ عَنْ عِبَادَتِهِ‪ ،‬وَ لَايَسْأَلُ مَا‬
‫‪4‬‬
‫عِنْدَهُ»‪.‬‬
‫و «عَنْ مُیَسِّرِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ ‪ :‬عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪ ، ‬قَالَ ‪ :‬قَالَ لِي ‪« :‬يَا مُیَسِّرُ‪،‬‬
‫ادْعُ‪ ،‬وَ لَاتَقُلْ ‪ :‬إِنَّ الْأَمْرَ قَدْ فُرِغَ مِنْهُ؛ إِنَّ عِنْدَ اللَّهِ‪ -‬عَزَّ وَ جَلَّ‪ -‬مَنْزِلَةً لَاتُنَالُ إِلَّا‬
‫بِمَسْأَلَةٍ‪ ،‬وَ لَوْ أَنَّ عَبْداً سَدَّ فَاهُ وَ لَمْ يَسْأَلْ‪ ،‬لَمْ يُعْطَ شَیْئاً؛ فَسَلْ تُعْطَ‪ .‬يَا مُیَسِّرُ‪ ،‬إِنَّهُ‬
‫‪5 1‬‬
‫لَیْسَ مِنْ بَابٍ يُقْرَعُ إِلَّا يُوشِكُ أَنْ يُفْتَحَ لِصَاحِبِهِ »‪.‬‬

‫‪ -1‬غافر‪.22 /‬‬
‫‪ -2‬توبه‪.114/‬‬
‫‪ -3‬کلينی‪ :‬کافي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪212‬‬
‫‪ -4‬پیشین‪ :‬ص‪218‬‬
‫‪ -5‬عالمه مجلسی در کتاب مرآة العقول‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪ 5‬دربارۀ اين حديث گفته است‪ « :‬وجود کائنات و‬
‫عدم آنها شروط و اسباب دارد و خداوند ابا دارد که امور را از مسيری جز اسباب آنها جريان دهد و‬
‫يكی از اين اسباب برای برخی امور دعا است و لذا تا دعا نكنيم آن شیء داده نمیشود و علم خدای‬
 ‫‪201‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫و «عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ‪ ،‬عَنْ أَبِیهِ‪ ،‬عَنْ رَجُلٍ‪ ،‬قَالَ ‪ :‬قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ‪« : ‬الدُّعَاءُ‬
‫هُوَ الْعِبَادَةُ الَّتِي قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ‪« :‬إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي»‪ 0‬الْآيَةَ‪ ،‬ادْعُ‬
‫اللَّهَ‪ -‬عَزَّ وَ جَلَّ‪ -‬وَ لَاتَقُلْ ‪ :‬إِنَّ الْأَمْرَ قَدْ فُرِغَ مِنْهُ»‪ .‬قَالَ زُرَارَةُ ‪ :‬إِنَّمَا يَعْنِي لَايَمْنَعْكَ‬
‫‪4‬‬
‫إِيمَانُكَ بِالْقَضَاءِ وَ الْقَدَرِ أَنْ تُبَالِغَ بِالدُّعَاءِ وَ تَجْتَهِدَ فِیهِ‪ ،‬أَوْ‪ 9‬كَمَا قَالَ»‪.‬‬
‫و نقل بسنده عن الصادق ‪ ‬قال ‪« :‬قَالَ النَّبِيُّ ‪ : ‬أَ لَاأَدُلُّکُمْ عَلى سِلَاحٍ‬
‫يُنْجِیکُمْ مِنْ أَعْدَائِکُمْ‪ ،‬وَ يُدِرُّ أَرْزَاقَکُمْ؟ قَالُوا ‪ :‬بَلى‪ ،‬قَالَ ‪ :‬تَدْعُونَ رَبَّکُمْ بِاللَّیْلِ وَ‬
‫‪1‬‬
‫النَّهَارِ؛ فَإِنَ سِلَاحَ الْمُؤْمِنِ الدُّعَاءُ»‪.‬‬
‫و «عَنْ أَبِي وَلَّادٍ‪ ،‬قَالَ ‪ :‬قَالَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسى ‪« : ‬عَلَیْکُمْ بِالدُّعَاءِ؛ فَإِنَّ الدُّعَاءَ‬
‫لِلَّهِ وَ الطَّلَبَ إِلَى اللَّهِ يَرُدُّ الْبَلَاءَ وَ قَدْ قُدِّرَ وَ قُضِيَ وَ لَمْ يَبْقَ إِلَّا إِمْضَاؤُهُ‪ ،‬فَإِذَا دُعِيَ‬
‫‪6‬‬
‫اللَّهُ‪ -‬عَزَّ وَ جَلَّ‪ -‬وَ سُئِلَ صَرْفَ الْبَلَاءِ صَرَفَهُ»‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫و عن ابي جعفر ‪ ‬و ابي عبداهلل ‪ ‬به طرق كثیره ‪« :‬أَسْرَعُ الدُّعَاءِ نُجْحاً‬
‫لِلْإِجَابَةِ دُعَاءُ الْأَخِ لِأَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ‪ ،‬يَبْدَأُ بِالدُّعَاءِ لِأَخِیهِ‪ ،‬فَیَقُولُ لَهُ مَلَكٌ مُوَكَّلٌ بِهِ ‪:‬‬
‫‪0‬‬
‫آمِینَ‪ ،‬وَ لَكَ مِثْلَاهُ»‪.‬‬

‫متعال تابع معلوم است و سبب ايجاد اشياء نمیگردد و قضاء و قدر الهی نيز الزم و قدر حتمی نيست و‬
‫ال ثواب و عقاب‪ ،‬و امر و نهي به آن معنا نمیداشت‪ ،‬همانطور که در کالم حضرت اميرالمؤمنين ‪‬‬
‫گذشت»‪.‬‬
‫‪ -1‬کلينی‪ :‬کافي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.218‬‬
‫‪ .2‬غافر ‪22 /‬‬
‫‪ -3‬تعبير « أو کما قال» سخن ناقل حديث يعنی عبيد بن زراره است که اشاره به شكّ وی در اين است‬
‫که آنچه از زراره نقل کرده عين عبارت اوست يا کمی متفاوت از آن است‪ .‬رک ‪ :‬شرح المازندراني‪،‬‬
‫ج‪ ،12‬ص‪224‬؛ و مرآة العقول‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪.8‬‬
‫‪ -4‬کلينی‪ :‬کافي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.322‬‬
‫‪ -5‬پیشین‪ :‬ص‪.322‬‬
‫‪ -2‬پیشین‪ :‬ص‪.322‬‬
 ‫‪200‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫و نقل بسنده عن الصادق ‪« : ‬دَعَا الرَّجُلُ‪ ،‬فَقَالَ بَعْدَ مَا دَعَا ‪ " :‬مَا شَاءَ اللَّهُ‬
‫لَاحَوْلَ وَ َالقُ َّو َة إِلَّا بِاللَّهِ"‪ ،‬قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ‪ :‬اسْتَبْسَلَ‪ 9‬عَبْدِی‪ ،‬وَ اسْتَسْلَمَ لِأَمْرِی‪،‬‬
‫‪4‬‬
‫اقْضُوا حَاجَتَهُ»‪.‬‬
‫و كذلك عن الصادق ‪ « : ‬مَنْ قَالَ ‪ " :‬مَا شَاءَ اللَّهُ لَاحَوْلَ وَ لَا قُ َّو َة إِلَّا بِاللَّهِ"‪،‬‬
‫سَبْعِینَ مَرَّةً‪ ،‬صَرَفَ عَنْهُ سَبْعِینَ نَوْعاً مِنْ أَنْوَاعِ الْبَلَاءِ أَيْسَرُ ذلِكَ الْخَنْقُ‪ .»1‬قُلْتُ ‪:‬‬
‫‪6‬‬
‫جُعِلْتُ فِدَاکَ‪ ،‬وَ مَا الْخَنْقُ؟ قَالَ ‪« :‬لَا يَعْتَلُّ بِالْجُنُونِ؛ فَیُخْنَقَ»‪.‬‬
‫و «عَنْ عُمَرَ بْنِ مُحَمَّدٍ ‪ :‬عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪ ،‬قَالَ ‪« :‬قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ‪: ‬‬
‫مَنْ صَلَّى الْغَدَاةَ‪ ،1‬فَقَالَ‪ -‬قَبْلَ أَنْ يَنْفُ َ‬
‫ض‪ 1‬رُكْبَتَیْ ِه‪ 3‬عَشْرَ مَرَّاتٍ‪ " : -‬لَا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ‬
‫وَحْدَهُ لَاشَرِیکَ لَهُ‪ ،‬لَهُ الْمُلْکُ‪ ،‬وَ لَهُ الْحَمْدُ‪ ،‬یُحْیِی وَ یُمِیتُ‪ ،‬وَ یُمِیتُ وَ یُحْیِی‪ ،‬وَ‬

‫‪ « -1‬نجحاً» إمّا من أنجحتُ من له الحاجةَ‪ ،‬أي قضيتُ له‪ .‬أو من نجح أمرُ فالن ‪ :‬تيسّر له‪ .‬أو نجح فالن ‪:‬‬
‫أصابطَلِبَتَه‪ .‬أو من النجاح و النُّجح ‪ :‬الظَفَر بالحوائج‪ .‬أو من تنجّحتُ الحاجة و استنجحتها ‪ :‬إذا انتجزتها‪.‬‬
‫مجمع البحرين‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ (412‬نجح)‪.‬‬
‫‪ -2‬کلينی‪ :‬کافي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.385‬‬
‫‪ « -3‬استبسل» ‪ :‬استسلم‪ .‬يقال ‪ :‬بَسَل نفسَه للموت‪ ،‬أي وطَّنها‪[ .‬مجمع البحرين‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ ،]321‬و « هو‬
‫کناية عن غاية التسليم و االنقياد‪ ،‬و إظهار العجز في کلّ ما أراد بدون تقدير ربّ العباد»‪[.‬مرآةالعقول]‬
‫‪ -4‬کلينی‪ :‬کافي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.412‬‬
‫‪ « -5‬الخَنِقُ»‪ ،‬مثل الكتف‪ ،‬و يسكّن للتخفيف‪ ،‬مصدر خَنَقَهُ يَخْنُقُهُ من باب قتل ‪ :‬إذا عصر حلقه حتّی‬
‫يموت‪ ،‬و منه الخُناق کغُراب‪ ،‬و هو داء يمتنع معه نفوذ النَفَس إلی الرئة و القلب‪ .‬رک ‪ :‬المصباح المنير‪،‬‬
‫ص‪183‬؛ و القاموس المحيط‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ (1121‬خنق)‪.‬‬
‫‪ -2‬کلينی‪ :‬کافي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.412‬‬
‫‪ -2‬الغداة ‪ :‬ما بين طلوع الفجر إلی طلوع الشمس‪[ .‬مجمع البحرين‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪]314‬‬
‫‪ -8‬عالمه مجلسی مینويسد ‪ « :‬النقض ‪ :‬الهدم‪ .‬و استعير هنا لتغيير وضع الرکبتين عن الحالة التي کانتا‬
‫عليها في حال التشهّد و التسليم»‪ .‬و النفض‪ ،‬بالفاء ‪ :‬التحريك‪ .‬رک ‪( :‬مرآة العقول‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪ ،223‬ح‪) 2‬‬
‫لسان العرب‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪242‬؛ و المصباح المنير‪ ،‬ص‪ (218‬نفض)‪.‬‬
‫‪ -1‬الوَرِك ‪ :‬ما فوق الفخذ‪.‬‬
 ‫‪202‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫هُوَ حَیٌّ لَایَمُوتُ‪ ،‬بِیَدِهِ الْخَیْرُ‪ ،‬وَ هُوَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ" وَ فِي الْمَغْرِبِ مِثْلَهَا‪،‬‬
‫‪5‬‬
‫لَمْ يَلْقَ اللَّهَ‪ -‬عَزَّ وَ جَلَّ‪ -‬عَبْدٌ بِعَمَلٍ أَفْضَلَ مِنْ عَمَلِهِ إِلَّا مَنْ جَاءَ بِمِثْلِ عَمَلِهِ»‪.‬‬
‫و «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪ ،‬قَالَ ‪« :‬مَنْ قَالَ ‪ :‬یَا أَللَّهُ‪ ،‬یَا أَللَّهُ‪ ،‬عَشْرَ مَرَّاتٍ‪ ،‬قِیلَ لَهُ ‪:‬‬
‫‪0‬‬
‫لَبَّیْكَ‪ ،‬مَا حَاجَتُكَ؟»‪.‬‬
‫و «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪ ،‬قَالَ ‪« :‬مَنْ قَالَ عَشْرَ مَرَّاتٍ ‪ :‬یَا رَبِّ‪ ،‬یَا رَبِّ‪ ،‬قِیلَ لَهُ ‪:‬‬
‫‪9‬‬
‫لَبَّیْكَ‪ ،‬مَا حَاجَتُكَ؟»‪.‬‬
‫و «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪ ،‬قَالَ ‪« :‬مَنْ قَالَ ‪ :‬یَا رَبِّ یَا أَللَّهُ‪ ،‬یَا رَبِّ یَا أَللَّهُ‪ ،‬حَتّى‬
‫‪4‬‬
‫يَنْقَطِعَ نَفَسُهُ‪ ،‬قِیلَ لَهُ ‪ :‬لَبَّیْكَ مَا حَاجَتُكَ؟»‪.‬‬
‫و «عَنْ أبانِ بنِ تَغلبِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪ ،‬قَالَ ‪« :‬يَا أَبَانُ‪ ،‬إِذَا قَدِمْتَ الْكُوفَةَ‬
‫فَارْوِ هذَا الْحَدِيثَ ‪ :‬مَنْ شَهِدَ أَنْ لَاإِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُخْلِصاً‪ ،‬وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ»‪ .‬قَالَ ‪ :‬قُلْتُ‬
‫لَهُ ‪ :‬إِنَّهُ يَأْتِینِي مِنْ كُلِّ صِنْفٍ مِنَ الْأَصْنَافِ‪ ،‬أَ فَأَرْوِی لَهُمْ هذَا الْحَدِيثَ؟ قَالَ ‪« :‬نَعَمْ‬
‫يَا أَبَانُ‪ ،‬إِنَّهُ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ‪ ،‬وَ جَمَعَ اللَّهُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِينَ‪ ،‬فَتُسْلَبُ لَاإِلهَ إِلَّا اللَّهُ‬
‫‪1‬‬
‫مِنْهُمْ‪ ،‬إِلَّا مَنْ كَانَ عَلى هذَا الْأَمْرِ»‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫و عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ‪ ،‬قَالَ ‪« :‬مَنْ قَالَ فِي دُبُرِ صَلَاةِ الْفَرِيضَةِ قَبْلَ أَنْ يَثْنِيَ رِجْلَیْهِ‬
‫‪ " :‬أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَاإِلهَ إِلَّا هُوَ‪ ،‬الْحَیُّ الْقَیُّومُ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ وَ أَتُوبُ‬
‫‪5‬‬
‫إِلَیْهِ" ثَلَاثَ مَرَّاتٍ‪ ،‬غَفَرَ اللَّهُ‪ -‬عَزَّ وَ جَلَّ‪ -‬لَهُ ذُنُوبَهُ وَ لَوْ كَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ»‪.‬‬

‫‪ -1‬کلينی‪ :‬کافي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.412‬‬

‫‪ -2‬پیشین‪ :‬ص‪.413‬‬
‫‪ -3‬پیشین‪ :‬ص‪.415‬‬
‫‪ -4‬پیشین‪ :‬ص‪.415‬‬
‫‪ -5‬پیشین‪ :‬ص‪.412‬‬
‫‪ -2‬أراد ‪ :‬قبل أن يصرفَ رجلَه عن حالتها التي هي عليها في التشهّد‪[ .‬النهاية‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ (222‬ثنا)]‬
 ‫‪203‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫و «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ‪ ،‬أَوْ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ‪ ،‬قَالَ ‪« :‬تَقُولُ إِذَا أَصْبَحْتَ ‪ :‬أَصْبَحْتُ‬
‫بِاللَّهِ مُؤْمِناً عَلى دِینِ مُحَمَّدٍ وَ سُنَّتِهِ‪ ،‬وَ دِینِ عَلِیٍّ وَ سُنَّتِهِ‪ ،‬وَ دِینِ الْأَوْصِیَاءِ وَ‬
‫سُنَّتِهِمْ‪ ،‬آمَنْتُ بِسِرِّهِمْ وَ عَلَانِیَتِهِمْ‪ ،‬وَ شَاهِدِهِمْ وَ غَائِبِهِمْ‪ ،‬وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِمَّا اسْتَعَاذَ‬
‫مِنْهُ رَسُولُ اللَّهِ ‪ ‬وَ عَلِیٌّ ‪ ‬وَ الْأَوْصِیَاءُ ‪ ، ‬وَ أَرْغَبُ إِلَى اللَّهِ فِیمَا‬
‫‪0‬‬
‫رَغِبُوا إِلَیْهِ‪ ،‬وَ لَاحَوْلَ وَ لَا قُ َّو َة إِلَّا بِاللَّهِ»‪.‬‬
‫و «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪ ،‬قَالَ ‪« :‬ثَلَاثٌ تَنَاسَخَهَا‪ 9‬الْأَنْبِیَاءُ مِنْ آدَمَ ‪ ‬حَتّى وَصَلْنَ‬
‫إِلى رَسُولِ اللَّهِ ‪ :‬كَانَ إِذَا أَصْبَحَ يَقُولُ ‪ :‬اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ إِیمَاناً تُبَاشِ ُر‪ 4‬بِهِ‬
‫قَلْبِی‪ ،‬وَ یَقِیناً حَتّى أَعْلَمَ أَنَّهُ لَایُصِیبُنِی إِلَّا مَا کَتَبْتَ لِی‪ ،‬وَ رَضِّنِی بِمَا قَسَمْتَ‬
‫‪1‬‬
‫لِی»‪.‬‬
‫و «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪ ،‬قَالَ ‪« :‬إِذَا أَمْسَیْتَ‪ ،‬قُلِ ‪ " :‬اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ عِنْدَ‬
‫إِقْبَالِ لَیْلِکَ‪ ،‬وَ إِدْبَارِ نَهَارِكَ‪ ،‬وَ حُضُورِ صَلَوَاتِکَ‪ ،‬وَ أَصْوَاتِ دُعَاتِکَ أَنْ تُصَلِّیَ‬
‫‪6‬‬
‫عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ" وَ ادْعُ بِمَا أَحْبَبْتَ»‪.‬‬
‫و «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪« : ‬اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ‪ ،‬أَحْمَدُكَ وَ أَسْتَعِینُکَ وَ أَنْتَ رَبِّی‬
‫وَ أَنَا عَبْدُكَ؛ أَصْبَحْتُ عَلى عَهْدِكَ وَ وَعْدِكَ‪ ،‬وَ أُومِنُ بِوَعْدِكَ‪ ،‬وَ أُوفِی بِعَهْدِكَ‬

‫‪ -1‬کلينی‪ :‬کافي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.418‬‬

‫‪ -2‬پیشین‪ :‬ص‪.421‬‬
‫‪ -3‬عبارت «تناسخها األنبياء» به معنای «ورثوها» و از باب تناسخ در ميراث است که وارثان میميرند اما‬
‫اصل ميراث همچنان پابرجاست ؛ الوافي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪1558‬؛ مرآة العقول‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪.221‬‬
‫‪« -4‬تباشر به قلبي» يعنی آن را در قلبم بيابم و ايمانی ظاهري و زبانی نباشد؛ الوافي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪1558‬؛‬
‫مرآة العقول‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪.221‬‬
‫‪ -5‬کلينی‪ :‬کافي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.424‬‬
‫‪ -2‬پیشین‪ :‬ص‪.422‬‬
 ‫‪204‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫د أَنَّ مُحَمَّداً‬‫مَا اسْتَطَعْتُ‪ ،‬وَ لَا حَوْلَ وَ َالقُ َّو َة إِلَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ لَاشَرِیکَ لَهُ‪ ،‬وَ أَشْهَ ُ‬
‫عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ؛ أَصْبَحْتُ عَلى ف ِ ْط َرةِ الْإِسْلَامِ وَ کَل ِ َمةِ الْإِخْلَاصِ وَ مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ وَ‬
‫دِینِ مُحَمَّدٍ ‪ ،‬عَلى ذلِکَ أَحْیَا وَ أَمُوتُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ؛ اللَّهُمَ أَحْیِنِی مَا‬
‫أَحْیَیْتَنِی بِهِ‪ ،‬وَ أَمِتْنِی إِذَا أَمَتَّنِی عَلى ذلِکَ‪ ،‬وَ ابْعَثْنِی إِذَا بَعَثْتَنِی عَلى ذلِکَ‪ ،‬أَبْتَغِی‬
‫بِذلِکَ رِضْوَانَکَ وَ اتِّبَاعَ سَبِیلِکَ‪ ،‬إِلَیْکَ أَلْجَأْتُ ظَهْرِی‪ ،‬وَ إِلَیْکَ فَوَّضْتُ أَمْرِی؛‬
‫آلُ مُحَمَّدٍ أَئِمَّتِی‪ ،‬لَیْسَ لِی َأئ ِ َّم ٌة غَیْرُهُمْ‪ ،‬بِهِمْ أَئْتَمُ‪ ،‬وَ إِیَّاهُمْ أَتَوَلّى‪ ،‬وَ بِهِمْ أَقْتَدِی؛‬
‫اللَّهُمَّ اجْعَلْهُمْ أَوْلِیَائِی فِی الدُّنْیَا وَ ْاآل ِخ َرةِ‪ ،‬وَ اجْعَلْنِی أُوَالِی أَوْلِیَاءَهُمْ‪ ،‬وَ أُعَادِی‬
‫‪5‬‬
‫أَعْدَاءَهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ ْاآل ِخ َرةِ‪ ،‬وَ أَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ وَ آبَائِی مَعَهُمْ»‪.‬‬
‫و «قَالَ أَبُو الْحَسَنِ ‪« : ‬إِذَا صَلَّیْتَ الْمَغْرِبَ‪ ،‬فَلَا تَبْسُطْ رِجْلَكَ وَ لَاتُکَلِّمْ أَحَداً‬
‫حَتّى تَقُولَ مِائَةَ مَرَّةٍ ‪ " :‬بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‪ ،‬لَا حَوْلَ وَ َالقُ َّو َة إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِ‬
‫الْعَظِیمِ"‪ ،‬وَ مِائَةَ مَرَّةٍ فِي الْغَدَاةِ؛ فَمَنْ قَالَهَا دَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ مِائَةَ نَوْعٍ مِنْ أَنْوَاعِ الْبَلَاءِ‪،‬‬
‫‪0‬‬
‫أَدْنى نَوْعٍ مِنْهَا الْبَرَصُ وَ الْجُذَامُ‪ ،‬وَ الشَّیْطَانُ وَ السُّلْطَانُ»‪.‬‬
‫و «عن أَبِي جَعْفَرٍ ‪ ‬قَالَ ‪ « :‬مَنْ قَالَ حِینَ يَخْرُجُ مِنْ مَنْزِلِهِ ‪ " :‬بِسْمِ اللَّهِ‪،‬‬
‫حَسْبِیَ اللَّهُ‪ ،‬تَوَکَّلْتُ عَلَى اللَّهِ‪ ،‬اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ خَیْرَ أُمُورِی کُلِّهَا‪ ،‬وَ أَعُوذُ بِکَ‬
‫‪9‬‬
‫مِنْ خِزْیِ الدُّنْیَا وَ عَذَابِ ْاآل ِخ َرةِ" كَفَاهُ اللَّهُ مَا أَهَمَّهُ مِنْ أَمْرِ دُنْیَاهُ وَ آخِرَتِهِ»‪.‬‬
‫و «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪ ،‬قَالَ ‪« :‬كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ‪ ‬يَقُولُ ‪ :‬مَا أُبَالِي إِذَا‬
‫قُلْتُ هذِهِ الْکَلِمَاتِ لَوِ اجْتَمَعَ عَلَيَّ الْإِنْسُ وَ الْجِنُ ‪« :‬بِسْمِ اللَّهِ‪ ،‬وَ بِاللَّهِ‪ ،‬وَ مِنَ اللَّهِ‪،‬‬
‫وَ إِلَى اللَّهِ‪ ،‬وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ‪ ،‬وَ عَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ ‪ ‬؛ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ أَسْلَمْتُ‬

‫‪ -1‬کلينی‪ :‬کافي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.435‬‬

‫‪ - 2‬پیشین‪ :‬ص‪.441‬‬
‫‪ -3‬پیشین‪ :‬ص‪.424‬‬
 ‫‪205‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫نَفْسِی‪ ،‬وَ إِلَیْکَ وَجَّهْتُ وَجْهِی‪ ،‬وَ إِلَیْکَ أَلْجَأْتُ ظَهْرِی‪ ،‬وَ إِلَیْکَ فَوَّضْتُ أَمْرِی؛‬
‫اللَّهُمَّ احْفَظْنِی بِحِفْظِ الْإِیمَانِ مِنْ بَیْنِ یَدَیَّ‪ ،‬وَ مِنْ خَلْفِی‪ ،‬وَ عَنْ یَمِینِی‪ ،‬وَ عَنْ‬
‫شِمَالِی‪ ،‬وَ مِنْ فَوْقِی‪ ،‬وَ مِنْ تَحْتِی‪ ،‬وَ مِنْ قِبَلِی‪ ،‬وَ ادْفَعْ عَنِّی بِحَوْلِکَ وَ قُوَّتِکَ؛‬
‫‪5‬‬
‫فَإِنَّهُ لَاحَوْلَ وَ َالقُ َّو َة إِلَّا بِکَ»‪.‬‬
‫و عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‪ ،‬قَالَ ‪« :‬اللَّهُمَّ أَنْتَ ثِقَتِی فِی کُلِّ کَرْبٍ‪ ،‬وَ أَنْتَ رَجَائِی‬
‫فِی کُلِّ شِ َّدة‪ ،‬وَ أَنْتَ لِی فِی کُلِّ أَمْرٍ نَزَلَ بِی ثِقَ ٌة وَ ُع َّد ٌة‪ ،‬کَمْ مِنْ کَرْبٍ‪ -‬یَضْعُفُ‬
‫عَنْهُ الْفُؤَادُ‪ ،‬وَ تَقِلُّ فِیهِ ال ِْحیلَ ُة‪ ،2‬وَ یَخْذُلُ عَنْهُ الْقَرِیبُ‪ ،‬وَ یَشْمَتُ بِهِ الْعَدُوُّ‪ ،‬وَ‬
‫تَعْنِینِی فِیهِ الْأُمُورُ‪ -‬أَنْزَلْتُهُ بِکَ‪ ،‬وَ شَکَوْتُهُ إِلَیْکَ‪ ،‬رَاغِباً فِیهِ عَمَّنْ سِوَاكَ‪ ،‬فَفَرَّجْتَهُ‬
‫اجة‪ ،‬وَ مُنْتَهى کُلِّ‬ ‫ِ‬
‫وَ کَشَفْتَهُ وَ کَفَیْتَنِیهِ‪ ،‬فَأَنْتَ وَلِیُّ کُلِّ ن ْع َمة‪ ،‬وَ صَاحِبُ کُلِّ َح َ‬
‫‪9‬‬
‫َرغْبَة‪ ،‬فَلَکَ الْحَمْدُ کَثِیراً‪ ،‬وَ لَکَ الْمَنُّ فَاضِلًا»‪.‬‬
‫و عن يونس قال‪ :‬قلت للرضا ‪ :‬علّمني دعاء و أوجز‪ .‬فقال ‪ :‬قُلَ ‪« :‬یَا مَنْ‬
‫دَلَّنِی عَلى نَفْسِهِ‪ ،‬وَ ذَلَّلَ قَلْبِی بِتَصْدِیقِهِ‪ ،‬أَسْأَلُکَ الْأَمْنَ وَ الْإِیمَانَ [فِی الدُّنْیَا وَ‬
‫ِ ِ ‪4‬‬
‫ْاآلخ َرة]»‪.‬‬
‫و «وَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ‪ ،‬أَنَّهُ عَلَّمَ أَخَاهُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَلِيٍّ هذَا الدُّعَاءَ ‪« :‬اللَّهُمَّ‬
‫ارْفَعْ ظَنِّی صَاعِداً‪ ،‬وَ لَاتُطْمِعْ فِیَ عَدُوّاً وَ لَاحَاسِداً‪ ،‬وَ احْفَظْنِی قَائِماً وَ قَاعِداً‪ ،‬وَ‬

‫‪ -1‬پیشین‪ :‬ص‪.523‬‬
‫‪ « -2‬الحِيلَة» ‪ :‬الحِذق في تدبير االمور‪ ،‬و هو تقليب الفِكر حتّی يهتدى إلی المقصود‪ .‬و أصلها ‪ :‬الواو‪ .‬و‬
‫احتال ‪ :‬طلب الحيلةَ ‪ :‬المصباح المنير‪ ،‬ص‪ (152‬حول)‪.‬‬
‫‪ -3‬کلينی‪ :‬کافي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.542‬‬
‫‪ -4‬پیشین‪ :‬ص‪.541‬‬
 ‫‪206‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫یَقْظَانَ وَ رَاقِداً؛ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی‪ ،‬وَ اهْدِنِی سَبِیلَکَ الْأَقْوَمَ‪ ،‬وَ قِنِی حَرَّ‬
‫‪0‬‬
‫جَهَنَّمَ‪ ،‬وَ احْطُطْ عَنِّی الْمَغْرَمَ وَ الْمَأْثَمَ‪ ،0‬وَ اجْعَلْنِی مِنْ خَیْرِ خِیَارِ الْعَالَمِ»‪.‬‬

‫‪ « -1‬المغرم» ‪ :‬هو مصدر وضع موضع االسم و يريد به مغرم الذنوب و المعاصي‪ .‬و قيل ‪ :‬المغرم کالغُرْم‪،‬‬
‫و هو الدين‪ ،‬و يريد به ما استدين فيما يكرهه اللَّه‪ ،‬أو فيما يجوز‪ ،‬ثمّ عجز عن أدائه‪ ،‬فأمّا دين احتاج إليه‬
‫و هو قادر علی أدائه فال يستعاذ منه‪ .‬و« المأثم» ‪ :‬األمر الذي يأثم به اإلنسان‪ ،‬أو هو اإلثم نفسه وضعاً‬
‫للمصدر موضع االسم‪[ .‬النهاية‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ( ،24‬أثم)؛ و ج‪ ،3‬ص‪ (323‬غرم)]‬
‫‪ -2‬کلينی‪ :‬کافي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.551‬‬
 ‫‪207‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫الهي تو اين شاه درويش دوست‬

‫كه آسايش خلق در ظلّ اوست‬
‫بسي بر سر خلـق پاينـده دار‬
‫به توفیق طاعت دلش زنده دار‬
‫اللهمَّ خلّد ملکه و سلطانه و ادمّ علي العالمین برّه و احسانه و انصره و انصر‬
‫عساكره و اجعله من انصار امام الزّمان ناموس العصر و األوان علیه و علي آبائه‬
‫الطاهرين أفضل الصّلوة و السّالم مِن الملك العلّام‪.‬‬
‫«تمّت هذه الرسالة الشریفة علی ید العبد الضعیف علی بن مرحوم مالی‬
‫بقلی خراسانی فی سنة ‪»0309‬‬
 ‫‪208‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫منابع ‪:‬‬

‫‪ )5‬آقا بزرگ طهراني محمد محسن‪ ،‬الذريعة‪ ،‬دار األضواء‪ ،‬بیروت‬

‫‪ )0‬اآلمدی‪ ،‬سیف الدين‪ ،‬ابکار االفکار في اصول الدين‪ ،‬تحقیق احمد محمد‬
‫مهدی‪ ،‬دار الکتب‪ ،‬قاهره‪ 5409 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )9‬ابراهیم‪ ،‬بهشتي‪ ،‬اخباريگری‪ ،‬دارالحديث و دانشگاه اديان و مذاهب‪.5932 ،‬‬
‫‪ )4‬ابن أبي زَمَنِین المالکي‪ ،‬أصول السنة‪ ،‬ومعه رياض الجنة بتخريج أصول السنة‪،‬‬
‫تحقیق عبد اهلل بن محمد عبد الرحیم بن حسین البخاری‪ ،‬مكتبة الغرباء األثرية‪،‬‬
‫المدينة النبوية‪5451 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )1‬ابن اثیر‪ ،‬مبارک بن محمد‪ ،‬النهاية‪ ،‬موسسه مطبوعاتي اسماعیلیان‪ ،‬قم ؛ ‪5961‬‬
‫‪ )6‬ابن شهید ثانى‪ ،‬حسن بن زين الدين‪ ،‬معالم األصول‪ ،‬قدس‪ ،‬قم‪ 5916 ،‬ش‬
‫‪ )1‬ابن بابويه‪ ،‬محمد بن على( شیخ صدوق)‪ ،‬التوحید‪ ،‬تصحیح هاشم حسینى‪،‬‬
‫جامعه مدرسین‪ ،‬قم‪ 5931 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ ، ------ )1‬الخصال‪ ،‬تصحیح على اكبر غفارى‪ ،‬جامعه مدرسین‪ ،‬قم‪ 5960 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ ، ------ )3‬عیون أخبار الرضا ‪ ، ‬تصحیح مهدی الجوردى‪ ،‬نشر جهان‪،‬‬
‫تهران‪5911 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ ، ------ )52‬كمال الدين و تمام النعمة‪ ،‬تصحیح على اكبر غفارى‪ ،‬اسالمیه‪،‬‬
‫تهران‪5931 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ ، ------ )55‬من ال يحضره الفقیه‪ ،‬تصحیح علي أكبر الغفاری‪ ،‬النشر اإلسالمي‪،‬‬
‫‪5459‬ق‪.‬‬
‫‪ ، ------ )50‬ثواب األعمال و عقاب األعمال‪ ،‬دار الشريف الرضي للنشر‪ ،‬قم‪،‬‬
‫‪ 5426‬ق‪.،‬‬
 ‫‪209‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪ ، ------ )59‬معاني األخبار‪ ،‬تصحیح على اكبر غفارى‪ ،‬دفتر انتشارات اسالمى‪،‬‬
‫قم‪ 5429 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )54‬ابن جبرين‪ ،‬التعلیقات على متن لمعة االعتقاد‪ ،‬تحقیق أبو أنس علي بن حسین‬
‫أبو لوز‪ ،‬دار الصمیعي‪5456 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )51‬ابن سینا‪ ،‬التعلیقات‪ ،‬تحقیق عبد الرحمن بدوی‪ ،‬مكتبة االعالم االسالمى‪،‬‬
‫بیروت‪ 5424 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ ، ------ )56‬الشفاء‪ ،‬المنطق‪ ،‬تحقیق سعید زايد‪ ،‬مكتبة آية اهلل المرعشى‪ ،‬قم‪،‬‬
‫‪5424‬ق‪.‬‬
‫‪ ، ------ )51‬كتاب الحدود‪ ،‬رسائل‪ ،‬بیدار‪ ،‬قم‪5422 ،‬ق‪،‬‬
‫‪ )51‬ابن شعبه حرانى ‪ ،‬تحف العقول‪ ،‬تصحیح علي أكبر الغفاری‪ ،‬النشر اإلسالمي‪،‬‬
‫قم‪5424 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )53‬ابن شهر آشوب‪ ،‬محمد بن على‪ ،‬متشابه القرآن و مختلفه‪ ،‬بیدار‪ ،‬قم‪5963 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )02‬ابن طاووس‪ ،‬علي بن موسي‪ ،‬الطرائف في معرفة مذاهب الطوائف‪ ،‬خیام‪ ،‬قم‪،‬‬
‫‪5933‬ق‪.‬‬
‫‪ )05‬ابن قدامة المقدسي‪ ،‬عبد اهلل‪ ،‬لمعة االعتقاد‪ ،‬وزارة الشؤون اإلسالمية واألوقاف‪،‬‬
‫المملكة السعودية‪5402 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ ، ------ )00‬المغني‪ ،‬دار الکتاب العربي‪ ،‬بیروت‪.‬‬
‫‪ )09‬ابن منظور‪ ،‬محمد بن مکرم‪ ،‬لسان العرب‪ ،‬نشر أدب الحوزة‪ ،‬قم‪5421 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )04‬ابنجوزی‪ ،‬عبدالرحمن بن علي‪ ،‬تلبیس ابلیس‪ ،‬تحقیق السید الجمیلي‪ ،‬بیروت‪،‬‬
‫دارالکتاب العربي‪5454 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )01‬ابو الصالح الحلبى‪ ،‬تقى بن نجم‪ ،‬تقريب المعارف‪ ،‬تصحیح فارس تبريزيان(‬
‫الحسون)‪ ،‬الهادى‪ ،‬قم‪5424 ،‬ق‬
‫‪ )06‬ابو يعلي المثني التمیمي‪ ،‬مسند ابي يعلي الموصلي‪ ،‬تحقیق حسین سلیم أسد‪،‬‬
‫دار المأمون للتراث‪ ،‬دمشق‬
 ‫‪221‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪ )01‬ابوالبركات‪ ،‬المعتبر في الحكمة‪ ،‬دانشگاه اصفهان‪ ،‬اصفهان‪5919 ،‬ش‪.‬‬

‫‪ )01‬احمدی میانجي‪ ،‬علي‪ ،‬مکاتیب الرسول‪ ،‬دار الحديث‪ ،‬طهران‪5453 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )03‬األردبیلي محمد علي‪ ،‬جامع الرواة‪ ،‬مكتبة المحمدی‪( ،‬مكتبة آيت اهلل مرعشي‬
‫نجفي‪5429 ،‬ق)‬
‫‪ )92‬استر آبادى محمد جعفر‪ ،‬البراهین القاطعة‪ ،‬تحقیق مركز مطالعات و تحقیقات‬
‫اسالمي‪ ،‬مکتب االعالم االسالمي‪ ،‬قم‪5910 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ )95‬االسترآبادی‪ ،‬مالمحمد امین‪ ،‬الحاشیه علي اصول الکافي‪ ،‬تحقیق علي الفاضلي‪،‬‬
‫مجموعة آثار الموتمر العالمي لذكری الشیخ الکلیني(‪ ،)1‬دارالحديث‪ ،‬قم‪،‬‬
‫‪5911‬ق‪.‬‬
‫‪ ، ------ )90‬الفوائد المدنية والشواهد المكية‪ ،‬تصحیح شیخ رحمةاهلل رحمتي‬
‫أراكي‪ ،‬النشر اإلسالمي‪ ،‬قم‪5404 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )99‬اشعرى ابو الحسن‪ ،‬اللمع في الرد على أهل الزيغ و البدع‪ ،‬تصحیح حموده‬
‫غرابه‪ ،‬المكتبة األزهرية للتراث‪ ،‬قاهره‪.‬‬
‫‪ )94‬امامي جمعه‪ ،‬سید مهدی‪ ،‬بررسي تحلیلي دورۀ فلسفي اصفهان و دو مکتب‬
‫فلسفي آن‪ ،‬خردنامه صدرا‪ ،‬پايیز ‪ ،5919‬شماره ‪.91‬‬
‫‪ )91‬انصارى‪ ،‬مرتضى بن محمدامین‪ ،‬فرائد االصول‪ ،‬موسسه النشر االسالمي‪ ،‬قم‪،‬‬
‫‪5456‬‬
‫‪ )96‬البحراني‪ ،‬يوسف بن احمد‪ ،‬الحدائق الناضرة‪ ،‬دارلکتب االسالمية‪ ،‬نجف‪5916 ،‬‬
‫ق‪.‬‬
‫‪ ، ------ )91‬الدرر النّجفیه‪ ،‬قم‪ ،‬مؤسسه آل البیت الحیاء التراث‪ ،‬بيتا‪.‬‬
‫‪ )91‬البرقي‪ ،‬أحمد بن محمد بن خالد‪ ،‬المحاسن‪ ،‬تصحیح سید جالل الدين حسیني‬
‫(المحدث)‪ ،‬دار الکتب اإلسالمية‪ ،‬طهران‪ 5912،‬ق‪.‬‬
‫‪ )93‬بیهقى‪ ،‬ابو بکر ‪ ،‬االسماء و الصفات‪ ،‬دار الجیل‪ ،‬بیروت‪5451 ،‬ق‪.‬‬
 ‫‪220‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪ ، ------ )42‬معرفة السنن واآلثار‪ ،‬تحقیق سید حسن كسروى‪ ،‬دار الکتب العلمية‪،‬‬
‫بیروت‪ ،‬بى تا‪.‬‬
‫‪ )45‬بهشتي ابراهیم ‪ ،‬اخباری گری تاريخ و عقايد‪ ،‬دارالحديث‪،5932 ،‬‬
‫‪ )40‬پاكتچي احمد ‪ ،‬تاريخ حديث‪ ،‬درسهای دانشگاه امام صادق ‪ ،‬تنظیم و‬
‫ويرايش‪ :‬يحیي میرحسیني‪،‬‬
‫‪ )49‬پاينده‪ ،‬ابو القاسم‪ ،‬نهج الفصاحة‪ ،‬علمي‪ ،‬تهران ؛ ‪5910‬ش‪.‬‬
‫‪ )44‬تفتازاني سعد الدين مسعود بن عمر‪ ،‬الحاشية علي شرح قاضي عضد لمختصر‬
‫المنتهي االصول ابن حاجب المالکي‪ ،‬الطبع الحجری‪ ،‬بوالق مصر‪5956 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ ، ------ )41‬شرح المقاصد‪ ،‬الشريف الرضي‪ ،‬تحقیق عبد الرحمن عمیره‪ ،‬قم‪،‬‬
‫‪5423‬ق‪.‬‬
‫‪ )46‬تقي الدين نجراني‪ ،‬مختار بن محمود ‪ ،‬الکامل في االستقصاء‪ ،‬تحقیق دكتر‬
‫محمد شاهد‪ ،‬المجلس األعلى للشئون اإلسالمية‪ ،‬قاهره‪5402 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )41‬الجابری‪ ،‬علي‪ ،‬الفکر السلفي عند الشيعة اإلثنا عشرية‪ ،‬قم‪ ،‬دار احیاء االحیاء‪،‬‬
‫‪5423‬ق‪.‬‬
‫‪ )41‬جامى‪ ،‬نور الدين عبد الرحمن‪ ،‬الدرة الفاخرة‪ ،‬به اهتمام نیکو الهیر و علي‬
‫موسوی بهبهاني‪ ،‬موسسه مطالعات اسالمي‪ ،‬تهران‪5911،‬ش‪.‬‬
‫‪ )43‬جرجاني‪ ،‬میر سید شريف‪ ،‬شرح المواقف‪ ،‬الشريف الرضي‪ ،‬قم‪5901 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )12‬جزائری‪ ،‬سید نعمة اهلل‪ ،‬االنوار النعمانیّه‪ ،‬تبريز‪ ،‬الحاج هادی بنيهانیه‪ ،‬بيتا‪.‬‬
‫‪ )15‬جزائری‪ ،‬سید نعمت اهلل‪ ،‬نورالبراهین في اخبار الساده الطاهرين‪ ،‬تحقیق سید‬
‫مهدی رجائي‪ ،‬النشر اإلسالمي‪ ،‬قم‪5451 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )10‬جوينى‪ ،‬عبد الملك ‪ ،‬االرشاد‪ ،‬دار الکتب العلمية‪ ،‬بیروت‪5456 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )19‬جهانگیری‪ ،‬محسن‪ ،‬آثار مثبت و منفي حركت اخباريان‪ ،‬الهیات و حقوق‪،‬‬
‫بهار‪ ،5911‬شماره‪.01‬‬
 ‫‪222‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪ )14‬الحاكم النیسابوری‪ ،‬أبو عبد اهلل‪ ،‬المستدرک‪ ،‬تحقیق مصطفى عبد القادر عطا‪،‬‬
‫دار الکتب العلمية‪ ،‬بیروت‪5455 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )11‬الحر العاملي مشغری‪ ،‬محمد بن حسن‪ ،‬أمل اآلمل‪ ،‬تحقیق السید أحمد‬
‫الحسیني‪ ،‬دار الکتاب اإلسالم‪5960 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ )16‬الحرّ العاملي‪ ،‬محمد بن الحسن‪ ،‬الفوائد الطوسية‪ ،‬تصحیح السید مهدی‬
‫الالجوردی الحسیني ـ محمد الدرودی‪ ،‬المطبعة العلمية‪ ،‬قم‪.‬‬
‫‪ ، ------ )11‬وسائل الشیعه‪ ،‬تحقیق مؤسسة آل البیت ‪ ‬إلحیاء التراث‪،‬‬
‫قم‪5454‬ق‪.‬‬
‫‪ )11‬حلى‪ ،‬حسن بن سلیمان‪ ،‬مختصر البصائر‪ ،‬النشر االسالمي‪ ،‬قم‪5913 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )13‬حلي‪ ،‬حسن بن يوسف(عالمه حلي)‪ ،‬الباب الحادی عشر‪ ،‬تحقیق مهدى‬
‫محقق‪ ،‬مؤسسه مطالعات اسالمى‪ ،‬تهران‪5961 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ )62‬حلي‪ ،‬حسن بن يوسف(عالمه حلي)‪ ،‬تحرير األحکام الشرعية على مذهب‬
‫اإلمامية‪ ،‬مؤسسه امام صادق ‪، ‬قم‪5402،‬ق‪،‬‬
‫‪ ، ------ )65‬كشف المراد‪ ،‬تصحیح آيت اهلل حسنزاده آملى‪ ،‬النشر اإلسالمي‪،‬‬
‫قم‪5459 ،‬ق‬
‫‪ )60‬حیدری آقايي‪ ،‬تاريخ تشیع‪ ،‬گروه نويسندگان‪ ،‬زير نظر‪ :‬احمدرضا خضری‪،‬‬
‫پژوهشگاه حوزه و دانشگاه‪ ،‬تهران‪5914 ،‬‬
‫‪ )69‬الخزاز القمي‪ ،‬على بن محمد‪ ،‬کفاية األثر‪ ،‬قم‪ ،‬بیدار‪5425،‬ق‪.‬‬
‫‪ )64‬خوانسارى آقا جمال‪ ،‬الحاشية علي حاشية الخفری‪ ،‬تصحیح رضا استادی‪،‬‬
‫موتمر المحقق الخوانساری‪ ،‬قم‪5911 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ )61‬دائرة المعارف بزرگ اسالمي‪ ،‬مركز دائرة المعارف بزرگ اسالمي‪ ،‬تهران‪،‬‬
‫‪5911‬ش‪.‬‬
‫‪ )66‬ذكاوتي قراگزلو‪ ،‬عليرضا‪ ،‬سیر انديشه اخباری در مذهب تشیع‪ ،‬مجله آينه‬
‫پژوهش‪ ،‬فروردين و ارديبهشت ‪ ، 5912‬شمارۀ ‪.6‬‬
 ‫‪223‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪ )61‬راغب أصفهانى‪ ،‬حسین بن محمد‪ ،‬مفردات ألفاظ القرآن‪ ،‬تصحیح صفوان‬

‫عدنانداوودى‪ ،‬دار القلم‪ -‬الدار الشامية‪ ،‬بیروت‪5450 ،‬ق‬
‫‪ )61‬رعدی‪ ،‬علي‪ ،‬اخباريان و نقش آنان در تاريخ شیعه‪ ،‬انديشه نوين ديني‪،‬‬
‫بهار‪ ،5916‬شمارۀ ‪. 1‬‬
‫‪ )63‬زركشي‪ ،‬بدرالدين‪ ،‬تشنیف المسامع بجمع الجوامع‪ ،‬تحقیق سید عبد العزيز ‪،...‬‬
‫مكتبة قرطبة للبحث العلمي و إحیاء التراث‪5451 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )12‬الزرندی الحنفي‪ ،‬محمد بن يوسف‪ ،‬نظم درر السمطین‪ ،‬بیروت‪ ،‬دار إحیاء‬
‫التراث العربى‪5401 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )15‬زرينكوب‪ ،‬عبدالحسین‪ ،‬در قلمرو وجدان‪ ،‬انتشارات علمي‪ ،‬تهران‪5963 ،‬ش‬
‫‪ )10‬زين الدين زكريا بن محمد زكريا االنصاری‪ ،‬أسنى المطالب في شرح روض‬
‫الطالب األنصاری‪ ،‬دار الکتب االسالمي‪،‬‬
‫‪ )19‬سبحاني‪ ،‬جعفر‪ ،‬الملل و النحل‪ ،‬النشر االسالمى ـ موسسة االمام الصادق‪،‬‬
‫قم‪.‬‬
‫‪ )14‬سبحاني‪ ،‬محمد تقي‪ ،‬عقلگرايي و نصگرايي در كالم اسالمي‪ ،‬نقد و نظر‪،‬‬
‫تابستان و پايیز ‪ ،5914‬شمارۀ ‪ 9‬و ‪.4‬‬
‫‪ )11‬سید مرتضي علم الهدى‪ ،‬الذريعۀ‪ ،‬دانشگاه تهران‪ 5916 ،‬ش‬
‫‪ )16‬سیدمرتضي‪ ،‬رسائل الشريف المرتضي‪ ،‬تصحیح سید مهدى رجائى‪ ،‬دار القرآن‬
‫الکريم‪ 5421 ،‬ق‪ ،‬قم‬
‫‪ )11‬شافعي‪ ،‬محمد بن ادريس‪ ،‬كتاب األم‪ ،‬دار الفکر‪5429 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )11‬الشريف المرتضى‪ ،‬رسائل الشريف المرتضى‪ ،‬تحقیق سید احمد الحسیني‪،‬‬
‫الخیام‪،‬‬
‫‪ )13‬شريفي احمد حسین‪ ،‬عقل از ديدگاه اخباريان شیعه‪ ،‬مجلۀ عقل از ديدگاه‬
‫اخباريان شیعهشناسي‪ ،‬تابستان‪ ،5919‬شمارۀ ‪6‬‬
 ‫‪224‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪ )12‬شهرستانى‪ ،‬محمد بن عبد الکريم‪ ،‬الملل و النحل‪ ،‬تحقیق محمد بدران‪،‬‬

‫الشريف الرضي‪ ،‬قم‪5964 ،‬ش‪،‬‬
‫‪ )15‬صدر‪ ،‬سید محمد باقر‪ ،‬دروس في علم االصول (المجموعة الكاملة لمؤلّفات‬
‫السید محمد باقر الصدر‪ ،‬بیروت‪ ،‬دارالتعارف للمطبوعات‪ 5452 ،‬ق‪ ،‬ج‪.)9‬‬
‫‪ )10‬صدرالمتألّهین الشیرازی‪ ،‬محمد‪ ،‬الحكمة المتعالية في االسفار العقلية االربعة‪،‬‬
‫بیروت‪ ،‬داراحیاء التراث العربي‪5452 ،‬ق‪،‬‬
‫‪ ، ------ )19‬شرح اصول الکافي‪ ،‬تهران‪ ،‬مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگي‪،‬‬
‫‪5961‬ش‪.‬‬
‫‪ ، ------ )14‬مفاتیح الغیب‪ ،‬تصحیح محمد خواجو‪ ،‬موسسه تحقیقات فرهنگى‪،‬‬
‫تهران‪5969 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ )11‬صفار قمي‪ ،‬محمد بن حسن‪ ،‬بصائر الدرجات‪ ،‬تصحیح محسن كوچهباغى‪،‬‬
‫مكتبة آية اهلل المرعشي النجفي‪ ،‬قم‪5424 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )16‬طباطبايي‪ ،‬سید محمد حسین(عالمه طباطبايي)‪ ،‬بداية الحكمة‪ ،‬النشر االسالمي‪،‬‬
‫قم‪5911 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ ، ------ )11‬نهاية الحكمة‪ ،‬النشر االسالمي‪ ،‬قم‪5916 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ )11‬الطبراني‪ ،‬ابو القاسم‪ ،‬المعجم األوسط‪ ،‬دار الحرمین‪5331 ،‬م‪.‬‬
‫‪ )13‬طبرسى‪ ،‬احمد بن على‪ ،‬اإلحتجاج على أهل اللجاج‪ ،‬تصحیح محمد باقر‬
‫خرسان‪ ،‬نشر مرتضى‪ ،‬مشهد‪5429 ،‬ق‬
‫‪ )32‬طريحي‪ ،‬فخر الدين بن محمد‪ ،‬مجمع البحرين‪ ،‬مرتضوی‪ ،‬تهران‪5911 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ )35‬طوسي محمد بن حسن‪ ،‬عدة االصول‪ ،‬تحقیق محمدرضا انصاری‪ ،‬نشر ستاره‪،‬‬
‫قم‪5451 ،‬ق‬
‫‪ )30‬طوسي‪ ،‬خواجه نصیر الدين‪ ،‬تلخیص المحصل‪ ،‬دار األضواء‪ ،‬بیروت‪5421 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ ، ------ )39‬تجريد االعتقاد‪ ،‬تحقیق حسینى جاللى‪ ،‬دفتر تبلیغات اسالمى‪،‬‬
‫‪5421‬ق‪.‬‬
 ‫‪225‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪ ، ------ )34‬شرح االشارات و التنبیهات مع المحاكمات‪ ،‬نشر البالغة‪ ،‬قم‪،‬‬

‫‪5911‬ش‪.‬‬
‫‪ ، ------ )31‬فصول نصیريّه‪ ،‬نسخۀ خطي كتابخانۀ مجلس شورای اسالمي به‬
‫شمارۀ ‪.053951‬‬
‫‪ )36‬الطوسي‪ ،‬محمد بن حسن(شیخ طوسي)‪ ،‬االقتصاد في ما يتعلق باالعتقاد‪ ،‬دار‬
‫األضواء‪ ،‬بیروت‪5426 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ ، ------ )31‬األمالي‪ ،‬دار الثقافة‪ ،‬قم‪،‬‬
‫‪ ، ------ )31‬مصباح المتهجد و سالح المتعبد‪ ،‬المکتبه االسالمیه‪ ،‬تهران‪ ،‬بيتا‪.‬‬
‫‪ )33‬عروسى حويزى‪ ،‬عبد على بن جمعه‪ ،‬تفسیر نور الثقلین‪ ،‬تصحیح لسید هاشم‬
‫رسولي محالتي‪ ،‬إسماعیلیان‪ ،‬قم‪5450،‬ق‪.‬‬
‫‪ )522‬على بن الحسین(امام سجاد ‪ ،)‬صحیفه سجاديه‪ ،‬الهادى‪ ،‬قم‪ 5916 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ )525‬عليپور‪ ،‬مهدی‪ ،‬اخباری گری به مثابه روش اجتهادی (نگاهي به يك‬
‫پارادوكسنما)‪ ،‬مجله پژوهش و حوزه » پايیز و زمستان ‪ 5911‬شماره ‪ 01‬و ‪.01‬‬
‫‪ )520‬العیني‪ ،‬عمدة القاری‪ ،‬بیروت‪ ،‬دار إحیاء التراث العربي‪.‬‬
‫‪ )529‬غزالي‪ ،‬ابوحامد‪ ،‬االقتصاد في االعتقاد‪ ،‬دار الکتب العلمية‪ ،‬بیروت‪ 5423 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ ، ------ )524‬تهافت الفالسفة ‪ ،‬تحقیق سلیمان دنیا‪ ،‬شمس تبريزى‪ ،‬تهران‪،‬‬
‫‪5910‬ش‪.‬‬
‫‪ ، ------ )521‬تهافت الفالسفه‪ ،‬تحقیق سلیمان دنیا‪ ،‬شمس تبريزى‪ ،‬تهران‪5910 ،‬‬
‫ش‬
‫‪ )526‬فاضل مقداد‪ ،‬االنوار الجاللية في شرح الفصول النصيريّة‪ ،‬تحقیق علي‬
‫حاجيآبادی و عباس جاللينیا‪ ،‬مجمع البحوث االسالمية‪ ،‬مشهد‪5402 ،‬ق‪،‬‬
‫‪ )521‬فخر رازی‪ ،‬محمد بن عمر‪ ،‬االربعین في اصول الدين‪ ،‬مكتبة الکلیات االزهرية‪،‬‬
‫قاهره‪ 5316 ،‬م‪،‬‬
‫‪ ، ------ )521‬المباحث المشرقية‪ ،‬دار الکتب العلمية‪ ،‬بیروت‪ 5423 ،‬ق‪.‬‬
 ‫‪226‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪ )523‬فضلي عبدالهادی ‪ ،‬تاريخ التشريع االسالمي‪ ،‬دار الکتاب اسالمي‪ ،‬قم‪5401 ،‬ق‬
‫‪ )552‬فیاض الهیجى‪ ،‬شوارق االلهام‪ ،‬مهدوی‪ ،‬اصفهان‪ ،‬بيتا‪.‬‬
‫‪ )555‬فیروز آبادی‪ ،‬محمد بن يعقوب‪ ،‬القاموس المحیط‪ ،‬دار الکتب العلمیه‪ ،‬بیروت‪،‬‬
‫بيتا‪.‬‬
‫‪ )550‬فیض كاشاني‪ ،‬مالمحسن‪ ،‬األصول األصلية‪ ،‬تهران‪ ،‬سازمان چاپ‬
‫دانشگاه‪5932،‬ش‪.‬‬
‫‪ ، ------ )559‬الحق المبین‪ ،‬ذيل األصول األصلية‪ ،‬تهران‪ ،‬سازمان چاپ‬
‫دانشگاه‪5932،‬ش‪.‬‬
‫‪ ، ------ )554‬الوافي‪ ،‬تصحیح ضیاء الدين حسینى اصفهانى‪ ،‬كتابخانه امام امیر‬
‫المؤمنین ‪ ، ‬اصفهان‪5426 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ ، ------ )551‬تسهیل السبیل بالحجة‪ ،‬مؤسسة البحوث و التحقیقات الثقافية‪ ،‬تهران‪،‬‬
‫‪5421‬ق‪.‬‬
‫‪ ، ------ )556‬شرح صدر‪ ،‬ده رساله‪ ،‬كتابخانه امیر المؤمنین‪ ،‬اصفهان‪،‬‬
‫‪5915‬ش‪.‬‬
‫‪ ، ------ )551‬قرة العیون‪ ،‬تصحیح حسن قاسمي‪ ،‬تهران‪ ،‬مدرسه عالي شهید‬
‫مطهری(ره)‪5913 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ ، ------ )551‬مجموعه رسائل فیض‪ ،‬مدرسه عالى شهید مطهرى‪ ،‬تهران‪،‬‬
‫‪5911‬ش‪.‬‬
‫‪ )553‬فیومي‪ ،‬احمد بن محمد‪ ،‬المصباح المنیر‪ ،‬دار الهجره‪ ،‬قم‪ ،‬بيتا‪.‬‬
‫‪ )502‬قاضى سعید قمى‪ ،‬شرح االربعین‪ ،‬تصحیح نجفقلى حبیبى‪ ،‬میراث مکتوب‪،‬‬
‫تهران‪5913 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ )505‬قطب الدين رازی‪ ،‬شرح مطالع االنوار في المنطق‪ ،‬انتشارات كتبي نجفي‪ ،‬قم‪.‬‬
‫‪ )500‬القمي‪ ،‬شیخ عباس‪ ،‬بیت األحزان‪ ،‬دار الحكمة‪ ،‬قم‪5450 ،‬ق‪،‬‬
 ‫‪227‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪ )509‬كاشف الغطاء‪ ،‬شیخ جعفر‪ ،‬دو رساله از كاشف الغطاء‪ ،‬تهران‪ ،‬مجلس شورای‬
‫اسالمي‪5935 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ )504‬كشي‪ ،‬رجال الکشي‪ ،‬إختیار معرفة الرجال‪ ،‬تصحیح مهدى رجايى‪ ،‬مؤسسة آل‬
‫البیت ‪ ، ‬قم‬
‫‪ )501‬كلیني‪ ،‬محمد بن يعقوب‪ ،‬كافي‪ ،‬دار الحديث‪ ،‬قم‪5403 ،‬ق‬
‫‪ )506‬گرجي‪ ،‬ابوالقاسم‪ ،‬تاريخ فقه و فقهاء‪ ،‬تهران‪ ،‬سمت‪5911 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ )501‬مازندراني‪ ،‬مال صالح ‪ ،‬شرح اصول الکافي‪ ،‬دار الکتب االسالمیه‪ ،‬تهران‪،‬‬
‫‪5911‬ق‪.‬‬
‫‪ )501‬متقي هندی‪ ،‬كنزالعمال‪ ،‬تصحیح شیخ صفوة السقا‪ ،‬مؤسسة الرسالة‪ ،‬بیروت‪،‬‬
‫‪5423‬ق‪.‬‬
‫‪ )503‬مجلسى‪ ،‬محمد باقر بن محمد تقي‪ ،‬بحاراالنوار‪ ،‬موسسة الوفاء‪ ،‬بیروت‪5424 ،‬‬
‫ق‪.‬‬
‫‪ ، ------ )592‬مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول‪ ،‬دار الکتب االسالمیه‪ ،‬تهران‬
‫؛ ‪.5969‬‬
‫‪ )595‬محقق حلي‪ ،‬المعتبر‪ ،‬تحقیق بإشراف ناصر مکارم شیرازی‪ ،‬مؤسسة سیدالشهداء‬
‫‪5964 ، ‬ق‪،‬‬
‫‪ )590‬محقّق دواني‪ ،‬رسالة خلق االعمال ( الرسائل المختارة‪ ،‬مكتبة اإلمام أمیر‬
‫المؤمنین ‪ ، ‬اصفهان‪ ،‬تصحیح تويسركانى‪.‬‬
‫‪ )599‬محمد بن عبد الوهاب‪ ،‬أصول اإليمان‪ ،‬تحقیق باسم فیصل الجوابرة‪ ،‬وزارة‬
‫الشؤون اإلسالمية واألوقاف‪ ،‬المملكة السعودية‪5402 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )594‬مسعودی‪ ،‬محمد فاضل‪ ،‬األسرار الفاطمية‪ ،‬مؤسسة الزائر‪ ،‬قم‪5402 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )591‬مشکیني‪ ،‬علي‪ ،‬ترجمه قرآن مجید‪ ،‬الهادی‪ ،‬قم‪5915 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ )596‬مشهدی‪ ،‬میرزا محمد‪ ،‬تفسیر كنز الدقائق و بحر الغرائب‪ ،‬تحقیق آقا مجتبى‬
‫العراقي‪ ،‬النشر اإلسالمي‪5421 ،‬ق‪.‬‬
 ‫‪228‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪ )591‬مطهرى‪ ،‬مرتضي‪ ،‬اصل اجتهاد در اسالم(مجموعه آثار استاد شهید مطهرى)‪،‬‬

‫انتشارات صدرا‪5910 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ )591‬مطهرى مرتضي ‪ ،‬اسالم و نیازهاى زمان (مجموعهآثار‪ ،‬ج‪،) 05‬‬
‫‪ ، ------ )593‬تعلیم و تربیت در اسالم‪ ،‬مجموعه آثار استاد شهید مطهرى‪ ،‬ج‪.00‬‬
‫‪ ، ------ )542‬حركت و زمان در فلسفه اسالمي‪ ،‬حکمت‪5963 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ )545‬مفید‪ ،‬محمد بن محمد‪ ،‬االختصاص‪ ،‬تصحیح على اكبر غفارى و محمود‬
‫محرمى زرندى‪ ،‬الموتمر العالمى اللفية الشیخ المفید‪ ،‬قم‪5459 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ ، ------ )540‬األمالي‪ ،‬تصحیح حسین استاد ولى و على اكبر غفارى‪ ،‬الموتمر‬
‫العالمي للشیخ المفید ‪ ،‬قم‪5459 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ ، ------ )549‬مختصر التذکرة بأصول الفقه‪ ،‬الموتمر العالمي للشیخ المفید ‪ ،‬قم‪،‬‬
‫‪ 5459‬ق‬
‫‪ ، ------ )544‬اوائل المقاالت‪ ،‬الموتمر العالمي للشیخ المفید‪ ،‬قم‪ 5459 ،‬ق‪،‬‬
‫‪ ، ------ )541‬تصحیح اعتقادات االمامية‪ ،‬الموتمر العالمي للشیخ المفید‪ ،‬قم‪5459 ،‬‬
‫ق‪،‬‬
‫‪ )546‬مغربى‪ ،‬ابو حنیفه‪ ،‬نعمان بن محمد تمیمى‪ ،‬دعائم اإلسالم‪ ،‬آل البیت‪،‬‬
‫‪5911‬ق‪ ،‬قم‬
‫‪ )541‬الموسوی الجزائری‪ ،‬سید نعمةاهلل‪ ،‬االنوار النعمانیّه‪ ،‬تبريز‪ ،‬الحاج هادی‬
‫بنيهانیه‪ ،‬بيتا‪،‬‬
‫‪ )541‬موسوی خوانساری‪ ،‬محمدباقر‪ ،‬روضات الجنات‪ ،‬قم‪ ،‬اسماعیلیان‪5932 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ )543‬میرداماد‪ ،‬محمدباقر‪ ،‬الرواشح السماوية‪ ،‬تحقیق غالمحسین قیصريهها‪ ،‬نعمة اهلل‬
‫الجلیلي‪ ،‬دار الحديث‪5400 ،‬ق‪.‬‬
‫‪ ، ------ )512‬القبسات‪ ،‬دانشگاه تهران‪5961 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ )515‬نجاشي‪ ،‬ابوالحسن احمد بن علي‪ ،‬فهرست اسماء مصنفي الشيعة (رجال‬
‫النجاشي)‪ ،‬النشر اإلسالمي‪ ،‬قم‪5456 ،‬ق‪،‬‬
 ‫‪229‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫‪ )510‬نجفي كاشف الغطاء‪ ،‬علي بن محمد رضا بن هادی‪ ،‬أدوار علم الفقه و أطواره‪،‬‬
‫دار الزهراء ‪ 5933 ،‬ق‪ ،‬بیروت‪،‬‬
‫‪ )519‬نراقى‪ ،‬مال مهدى‪ ،‬اللمعات العرشية‪ ،‬عهد‪ ،‬كرج‪ 5915 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ )514‬النعماني‪ ،‬ابن أبي زينب‪ ،‬الغيبة‪ ،‬أنوار الهدى‪ ،‬قم‪.‬‬
‫‪ )511‬الهیثمي‪ ،‬أبو الحسن علي بن أبي بکر‪ ،‬مجمع الزوائد‪ ،‬دار الکتب العلمية‪،‬‬
‫بیروت‪.‬‬
 ‫‪231‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫نمایه ‪:‬‬
‫الل َُّه َّم ِإنِّي أَ ْس َألُ َك ب َِر ْح َمتِ َك الَّتِي َو ِس َع ْت ُك َّل‬ ‫آیات ‪:‬‬
‫َش ْي ٍء‪914 ,‬‬ ‫انبیا‪ ،‬آیۀ ‪041 : 22‬‬
‫ان المريد َل يكون إَلَ المراد معه‪045 ,‬‬ ‫َّ‬ ‫انسان‪ ،‬آیۀ ‪051 :1‬‬
‫غير الموصوف‪,‬‬ ‫ُ‬ ‫ها‬ ‫ن‬
‫َ‬ ‫أ‬ ‫على‬ ‫ل‬‫ُّ‬ ‫تد‬ ‫ٍ‬
‫ة‬ ‫صف‬ ‫ل‬
‫ُّ‬ ‫ك‬
‫انفال‪ ،‬آیۀ‪071 : 22‬‬
‫‪041‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ ،‬آیۀ ‪44 : 22‬‬
‫لَ ْي َس َأ َح ٌد م َن النَّاس إ ََّل َو َم َع ُه َم ََلئ َكةٌ‪049 ,‬‬
‫ِ‬
‫َيا ُش َريْ ُح! َق ْد َج َل ْس َت َم ْجلِس ًا َما َج َل َس ُه‪043 ,‬‬ ‫بقره‪ ،‬آیۀ‪13 : 262‬‬
‫جمعه‪ ،‬آیۀ ‪011 ,004 ,33 ,44 , 45 : 2‬‬
‫امام سجاد‪‬‬ ‫دخان‪ ،‬آیۀ ‪041 : 2‬‬
‫ما ُأبالِي ِإذَا ُق ْل ُت ه ِذ ِه الْ َكلِم ِ‬
‫ات لَ ِو ْاج َت َم َع ‪, ......‬‬ ‫رعد‪ ،‬آیۀ‪044 :11‬‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫‪904‬‬ ‫و آیۀ ‪041 : 7‬‬
‫غافر‪ ،‬آیۀ‪901 ,914 : 66‬‬
‫امام باقر‪‬‬ ‫قصص‪ ،‬آیۀ‪91 :06‬‬
‫أفت لل َناس‪91 ,‬‬ ‫ِ‬ ‫مریم‪ ،‬آیۀ‪051 :66‬‬
‫الل َُّه َّم ْار َف ْع َظنِّي َصا ِعداً‪905 ,‬‬ ‫نحل‪ ،‬آیۀ‪041 :24‬‬
‫اّلل ِفي الْ َم ْغر ِِب‪919 ,‬‬ ‫ِ ِ‬
‫ِإ َّن ه َّلل َجنَّ ًة َخ َل َق َها ه َ ُ‬
‫ان ِم ْن أَ ْم ِر ِق َيا ِم‬‫اك‪ ،‬أَ َر َأ ْي َت َما َك َ‬ ‫ُج ِعلْ ُت ِف َد َ‬ ‫روایات‪:‬‬
‫َعلِ ِّي ْبنِ َأبِي َطالِ ٍب‪041 ,‬‬
‫حضرت رسول‪‬‬
‫ُي َق َّد ُر ِفي لَيْ َل ِة الْ َق ْد ِر ُك ُّل َش ْي ٍء‪041 ,‬‬
‫َأ ََل َأ ُدل ُّ ُك ْم َعلى ِس ََلحٍ ُينْجِ ي ُك ْم‪901 ,‬‬
‫اّلل َع َّز َو َج َّل َع َلى‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِإذَا َك َ‬
‫ان َي ْو ُم الْق َي َامة ْاح َت َّج ه َ ُ‬ ‫ود َغرِيباً‪043 ,‬‬‫ِإ َّن ْاْل ِْس ََل َم َب َد َأ َغرِيب ًا َو َس َي ُع ُ‬
‫َخ ْم َس ٍة‪911 ,‬‬
‫اّلل َع َّز َو َج َّل َق َّد َر الْ َم َقا ِد َير‪040 ,‬‬
‫ِإ َّن ه َ َ‬
‫َما ِم ْن َش ْي ٍء َأ ْف َض َل ِع ْن َد ه َاّلل‪914 ,‬‬
‫ِ‬
‫إنَما َم َث ُل أهلِ َبيتي في ُكم‪045 ,‬‬
‫ال‪914 ,‬‬ ‫َأ ُّي الْ ِع َبا َد ِة َأ ْف َض ُل؟ َف َق َ‬
‫إنى تارک فيكم امرين(حديث ثقلين)‪044 ,‬‬
‫ين َي ْخ ُر ُج ِم ْن َمنْ ِزلِ ِه‪904 ,‬‬ ‫ال ِح َ‬ ‫َم ْن َق َ‬ ‫السم َاو ِ‬ ‫ِ‬
‫ِيضة‪909 ,‬‬‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ال في ُد ُب ِر َص ََلة الْ َفر َ‬ ‫ِ‬ ‫ات َو‬ ‫اّلل الْ َم َقاد َير َقبْ َل َأ ْن َي ْخ ُل َق َّ َ‬ ‫َق َّد َر ه َ ُ‬
‫َم ْن َق َ‬ ‫ض‪049 ,‬‬ ‫َْ‬
‫اْل ْر َ‬
‫َت ُقو ُل ِإذَا َأ ْص َب ْح َت‪901 ,‬‬

‫حضرت علي ‪‬‬

‫امام صادق‪‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫[أع َّد ل َنفسه و إس َت َع َّد‬ ‫إمر ًء َ‬ ‫َر ِح َم ه َ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِإ َّن الْ َق َض َاء َو الْ َق َد َر َخلْ َقانِ م ْن َخلْقِ ه َاّلل ‪054 ,‬‬ ‫اّلل َ‬
‫ِإذَا َأ ْم َس ْي َت‪ُ ،‬قلِ ‪901 ,‬‬
‫أين و‬ ‫لِ َر ْم ِسه و] َعلِ َم ِمن َ‬
‫أين و في َ‬
‫أين‪47 ,‬‬ ‫إلى َ‬
‫الد َع ِاء ُن ْجحاً‪901 ,‬‬ ‫َأ ْس َر ُع ُّ‬
‫اْل ْع َما ُل َع َلى َث ََلثَ ِة َأ ْح َوالٍ ‪053 ,‬‬
‫َْ‬
 ‫‪230‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬

‫امام کاظم‪‬‬ ‫التَّ ْق ِد ُير ِفي لَ ْي َل ِة تِ ْس َع َع ْش َر َة‪040 ,‬‬

‫ض ِم ُير‪045 ,‬‬‫اْل َرا َد ُة ِم َن الْ َخلْقِ ال َّ‬ ‫ِْ‬ ‫الد َع ُاء ُه َو الْ ِع َبا َد ُة‪901 ,‬‬ ‫ُّ‬
‫اّلل َو ُه َو ِفي ب ْطنِ ُأمه‪ِ,‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫وس َهذه ْاْل َّمة‪031 ,‬‬‫ُ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫الشَّ ق ُّي َم ْن َعل َم ه َ ُ‬ ‫الْ َق َدرِيَّ ُة َم ُج ُ‬
‫‪077 ,071‬‬ ‫الل َُّه َّم َأ ْن َت ثِ َقتِي ِفي ُك ِّل َك ْر ٍب‪905 ,‬‬
‫ِالد َع ِاء‪901 ,‬‬ ‫َع َليْ ُك ْم ب ُّ‬ ‫الل َُّه َّم لَ َك الْ َح ْم ُد‪901 ,‬‬
‫َيا ُيو ُن ُس ََل َت َت َكل َّْم ب ِالْ َق َدرِ‪055 ,‬‬ ‫اف‪910 ,‬‬ ‫النَّاس َعلى ِستَّ ِة أَص َن ٍ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ِ‬
‫اْل ْر َو َاح في‬ ‫ِ‬
‫اّلل َت َب َار َك َو َت َعالَى َعل َم َأ َّن ْ َ‬ ‫ِإ َّن َ َه‬
‫َش َر ِف َها‪047 ,‬‬
‫امام کاظم یا رضا‪‬‬
‫اّلل َع َّز َو َج َّل َأ ْر َح ُم ب َِخلْ ِق ِه‪077 ,‬‬ ‫ِإ َّن ه َ َ‬
‫ِإذَا َصل َّْي َت الْ َم ْغر َ‬
‫ِب‪904 ,‬‬
‫اّلل َع َّز َو َج َّل َخ َل َق ال ْ َخ ْل َق َف َعلِ َم‪077 ,‬‬ ‫ِإ َّن ه َ َ‬
‫ي َيتِ ِه‪053 ,‬‬ ‫إن ه َاّلل لَ ْم ُي ْجب ِْر أَ َحد ًا َع َلى م ْع ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫امام رضا‪‬‬ ‫ِإ َّن النَّ َاس ِفي الْ َق َد ِر َع َلى َث ََل َث ِة َأ ْو ُج ٍه‪073 ,‬‬
‫يا َم ْن َدلَّنِي َعلى َن ْف ِس ِه‪905 ,‬‬ ‫يب‪045 ,‬‬ ‫اّلل ُكلَ ُه َعجِ ٌ‬ ‫ِإ َن َأمر ه َ ِ‬
‫َْ‬
‫ِ‬
‫َأ ْف َعا ُل الْ ِع َبا ِد ُم َق َّد َر ٌة ِفي ِعلْ ِم ه َاّلل‪049 ,‬‬ ‫تفرعوا‪,‬‬ ‫َ‬ ‫أن‬ ‫عليكم‬ ‫و‬ ‫صول‬ ‫َل‬
‫ُ‬ ‫ا‬ ‫إلقاء‬ ‫علينا‬ ‫إنَما‬
‫سأل سليمان المروزي اْلمام الرضا‪057 ,‬‬ ‫‪91‬‬
‫اّلل‪055 ,‬‬ ‫ون ِإ ََّل َما َش َاء ه َ ُ‬ ‫ََل َي ُك ُ‬ ‫الس َم ِاء‬‫َّ‬ ‫ى‬ ‫ِ‬
‫َت ْن ِز ُل َ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ َ َ ُ َ‬
‫ل‬ ‫إ‬ ‫ة‬ ‫ب‬‫ت‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ة‬ ‫ك‬ ‫ِ‬ ‫ئ‬‫َل‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫يه‬ ‫ِ‬
‫ف‬
‫الدنْ َيا‪041 ,‬‬ ‫ُّ‬
‫امام هادی‪‬‬ ‫ثبتت المعرفة فى قلوبهم و نسوا الموقف‪,‬‬
‫َكي َف ِعلْ ُم ه َ ِ‬
‫اّلل‪054 ,‬‬ ‫‪071‬‬
‫ْ‬
‫َ‬
‫َث ََل ٌث َت َن َاس َخ َها ْاْلنْب َِي ُاء‪901 ,‬‬
‫ِ‬
‫اْل ْش َياء‪054 ,‬‬ ‫اّلل الْ َم ِشيَّ َة َقبْ َل ْ َ‬
‫امام مهدی‪‬‬ ‫َخ َل َق ه َ ُ‬
‫يها ِإلَى ُر َواةِ‬ ‫ان ِفي َق ْلب َِك‪054 ,‬‬ ‫َف ِإ َن ُه ََل َ ُ َ َ َ َ َ‬
‫ك‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ك‬ ‫ر‬‫ض‬ ‫ي‬
‫َو َأ َّما الْ َح َوا ِد ُث الْ َواق َع ُة َف ْارج ُِعوا ف َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َح ِديثِ َنا‪043 ,‬‬ ‫ِفي لَ ْي َل ِة تِ ْس َع َع ْش َر َة ِم ْن َش ْه ِر َر َم َضا َن التَّ ْق ِد ُير‬
‫‪040 ,‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َاك ِإ ََّل في لَ ْي َلة ت ْس َع َع ْش َر َة م ْن‬ ‫ِ‬ ‫اّلل‪َ ،‬ما ذ َ‬ ‫ََل َو ه َ ِ‬
‫ان‪040 ,‬‬ ‫َش ْه ِر َر َم َض َ‬
‫ون َش ْي ٌء في ْاْل ْرضِ ‪044 ,053 ,‬‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ََل َي ُك ُ‬
‫الحق‪910 ,‬‬ ‫ُّ‬ ‫عليه‬ ‫رد‬ ‫ي‬ ‫قد‬ ‫و‬ ‫إَل‬ ‫َ‬ ‫د‬‫ٍ‬ ‫أح‬ ‫ما ِمن‬
‫َ‬
‫ات‪909 ,‬‬ ‫ال َع ْشر م َّر ٍ‬
‫َم ْن َق َ َ َ‬
‫َيا َأ َبا ُم َح َّم ٍد‪َ ،‬و ْف ُد الْ َح ِّاج ُيكْ َت ُب ِفي لَ ْي َل ِة الْ َق ْدرِ‪,‬‬
‫‪041‬‬
‫ان‪ ،‬إذَا َقد ْم َت الْ ُكو َف َة َف ْاروِ‪909 ,‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َيا َأ َب ُ‬
‫َيا ُم َي ِّس ُر‪ ،‬ا ْد ُع‪914 ,‬‬
 ‫‪232‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬
‫الكلينى‪910 ,‬‬
‫امام علي‪‬‬
‫اميرالمؤمنين‪,045 ,044 ,035 ,034 ,039 ,‬‬
‫‪911 ,043‬‬
‫على بن ابيطالب‪044 ,039 ,‬‬
‫امام باقر‪‬‬
‫امام باقر‪10 ,11 ,95 ,‬‬
‫َأ َبا َج ْع َفرٍ‪919 ,051 ,‬‬
‫محمد بن على بن الحسين‪034 ,‬‬
‫َأبِي َج ْع َفرٍ‪,919 ,044 ,077 ,014 ,009 ,‬‬
‫‪905 ,904 ,901 ,909 ,914‬‬
‫امام سجاد‪‬‬
‫على بن حسين‪034 ,71 ,95 ,‬‬
‫امام صادق‪‬‬
‫امام صادق‪,015 ,55 ,13 ,94 ,91 ,‬‬
‫‪999 ,990 ,054 ,053 ,040 ,014‬‬
‫اليادق‪991 ,900 ,901 ,035 ,031 ,‬‬
‫اّلل‪,049 ,040 ,ِِ 053 ,014 ,‬‬
‫َأبِي َعب ِد ه َ ِ‬
‫ْ‬
‫‪,909 ,900 ,914 ,033 ,073 ,077‬‬
‫‪905 ,904 ,901‬‬
‫ابى جعفر‪901 ,041 ,054 ,‬‬
‫جعفر بن محمد صادق‪034 ,‬‬
‫امام مهدی‪995 ,903 ,034 ,031 ,41 ,1 ,‬‬
‫اماميه‪,44 ,10 ,94 ,93 ,95 ,91 ,90 ,3 ,‬‬
‫‪,074 ,051 ,044 ,045 ,71 ,79 ,71‬‬
‫‪,041 ,034 ,030 ,074 ,074 ,075‬‬
‫‪044 ,043 ,047 ,045‬‬
‫ائمۀ اطهار‪11 ,91 ,‬‬
‫آل بويه‪94 ,‬‬
‫آيت ه َاّلل مرعشى نجفى‪991 ,03 ,‬‬
‫آيت ه َاّلل َلجوردي‪03 ,‬‬
‫آيت ه َاّلل بروجردي‪40 ,41 ,‬‬
‫ابن طيار‪95 ,‬‬
‫پريتوی‪05 ,‬‬
‫اعالم ‪:‬‬
‫ابان بن تغلب‪909 ,034 ,033 ,95 ,‬‬
‫ابراهيم قلى‪04 ,‬‬
‫ابراهيم بهشتي‪14 ,‬‬
‫ابن ابى ُع َمير‪95 ,‬‬
‫ابن ادريس‪91 ,‬‬
‫شيخ صىوق‬
‫ابن بابويه‪035 ,049 ,040 ,013 ,‬‬
‫اليدوق‪043 ,047 ,055 ,054 ,70 ,‬‬
‫ابن َبراج‪91 ,‬‬
‫ابن جنيد‪44 ,97 ,‬‬
‫ابن حاجب‪990 ,037 ,004 ,35 ,‬‬
‫ابن سينا‪,43 ,47 ,41 57 ,51 ,43 ,45 ,‬‬
‫‪,005 ,009 ,000 ,001 ,017 ,015‬‬
‫‪904 ,004‬‬
‫ابن قولويه‪95 ,‬‬
‫عبداّلل البرقى‪055 ,‬‬
‫احمد بن ابى ه َ‬
‫احمد بنحنبل‪54 ,13 ,14 ,‬‬
‫احمد حسين شريفى‪14 ,‬‬
‫ارسطو‪013 ,43 ,47 ,‬‬
‫اسكندر‪43 ,47 ,‬‬
‫اسماعيل بن على نوبختى‪95 ,‬‬
‫اشاعره‪,097 ,54 ,59 ,44 ,41 ,40 ,3 ,‬‬
‫‪,045 ,059 ,044 ,043 ,044 ,017‬‬
‫‪,037 ,030 ,031 ,074 ,075 ,074‬‬
‫‪047‬‬
‫اصوليين‪034 ,039 ,79 ,71 ,‬‬
‫افَلطون‪017 ,43 ,47 ,‬‬
‫الجابری‪990 ,14 ,‬‬
‫الجرجانى‪35 ,34 ,00 ,‬‬
‫الشهيد الثانى‪70 ,‬‬
‫الطبرسى‪043 ,‬‬
‫الطوسى‪035 ,47 ,34 ,71 ,00 ,‬‬
‫القوشچى‪35 ,00 ,‬‬
 ‫‪233‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬
‫سيد شيرازی‪,45 ,41 ,40 ,34 ,74 ,01 ,‬‬ ‫َ‬
‫‪013 ,003 ,007 ,004 ,015 ,014‬‬
‫سيَد مح َقق جرجانى‪,44 ,43 ,45 ,40 ,34 ,‬‬
‫‪004 ,001 ,014 ,014 ,010 ,011‬‬
‫سيد مرتضى(علم الهدي)‪,71 ,71 ,97 ,91 ,‬‬
‫‪991‬‬
‫سيد تقي الدين محمد نسابه‪04 ,‬‬
‫سيد رضي‪17 ,‬‬ ‫َ‬
‫سيد محمد بن علي بن ابي الحسن موسوي‬
‫عاملي‪04 ,‬‬
‫شافعي‪991 ,031 ,14 ,‬‬
‫شاه طهماسب‪70 ,40 ,04 ,‬‬
‫شاه عباس‪07 ,04 ,‬‬
‫شاهان صفوی‪04 ,‬‬
‫شاهعباس‪14 ,‬‬
‫شهيد ثانى‪91 ,‬‬
‫شهيد مطهری‪,41 , 40 , 41 ,14 ,01 ,‬‬
‫‪994 ,019‬‬
‫حر عاملى‪10 ,09 ,‬‬
‫شيخ َ‬
‫شيخ حسن‪91 ,‬‬
‫شيخ حسين كركى‪10 ,‬‬
‫شيخ صدوق‪,009 ,013 ,71 ,97 ,95 ,99 ,‬‬
‫‪,053 ,054 ,044 ,041 ,014 ,015‬‬
‫‪,031 ,074 ,077 ,070 ,043 ,049‬‬
‫‪,911 ,043 ,044 ,044 ,031 ,030‬‬
‫‪903‬‬
‫شيخ طوسى‬
‫شيخ طوسى‪,71 ,71 ,97 ,94 ,99 ,‬‬
‫‪995 ,911 ,035‬‬
‫رئيس الطائفه‪,033 ,055 ,71 ,70 ,71 ,‬‬
‫‪911‬‬
‫رئيس طايفه‪035 ,‬‬
‫شيخ مفيد‪, 17,93 ,97 ,95 ,94 ,91 ,99 ,‬‬
‫‪,047, 30 ,71 ,71 ,44 ,45‬‬
‫تفتازانى‪,43 ,45 ,40 ,34 ,34 ,43 ,00 ,‬‬
‫‪,043 ,044 ,003 ,004 ,001 ,014‬‬
‫‪990 ,037‬‬
‫جبرئيل‪045 ,034 ,031 ,091 ,‬‬
‫جرجانى‪37 ,‬‬
‫دراج‪95 ,‬‬
‫جميل بن َ‬
‫حر آملى‪03 ,‬‬
‫العمانى‪44 ,‬‬
‫حسن بن على بن ابى عقيل َ‬
‫حسين بنعبداليمد عاملي‪53 ,‬‬
‫حضرت فاطمه‪045 ,044 ,‬‬
‫محمد‪95 ,‬‬
‫حمزة بن َ‬
‫الدين محمود شيرازی‪,01 ,‬‬ ‫خواجه جمال َ‬
‫‪015‬‬
‫خواجه نيير‬
‫سلطان المح َققين‪041 ,‬‬
‫نيير الم َلة‪007 ,‬‬
‫الدين‪,003 ,47 ,34 ,74 ,‬‬
‫نيير الملَة و َ‬
‫‪070 ,045 ,011‬‬
‫خواجه نيير طوسي‪55 ,43 ,‬‬
‫داود بن علي اصفهاني‪14 ,‬‬
‫دشتكى‪74 ,54 ,47 ,44 ,54 ,01 ,4 ,‬‬
‫دوانى‪,51 ,59 ,47 ,44 ,00 ,01 ,4 ,‬‬
‫‪,39 ,30 ,31 ,74 ,73 ,77 ,57 ,54,54‬‬
‫‪,44 ,41 ,49 ,40 ,41 ,34 ,37 ,35‬‬
‫‪,015 ,014 ,010 ,011 ,44 ,43 ,45‬‬
‫‪,007 ,004 ,004 ,001 ,000 ,001‬‬
‫‪,051 ,044 ,044 ,014 ,004 ,003‬‬
‫‪997 ,047 ,074‬‬
‫رحمت ه َاّلل رحمتي اراكي‪07 ,‬‬
‫زراره‪901 ,95 ,‬‬
‫سفيان ثوري‪14 ,‬‬
‫سيد ابن زهره‪91 ,‬‬
‫سيد جرجانى‪,014 ,011 ,43 ,41 ,34 ,‬‬ ‫َ‬
‫‪004‬‬
 ‫‪234‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬
‫‪,901 ,909 ,900 ,901 ,914 ,911‬‬
‫‪904 ,905 ,904‬‬
‫كميت بن زيد اسدی‪95 ,‬‬
‫مالک بن انس‪54 ,13 ,14 ,‬‬
‫متكلمين‪,43 ,47 ,35 ,77 ,75 ,44 ,47 ,‬‬
‫‪,091 ,091 ,005 ,004 ,014 ,017‬‬
‫‪,045 ,059 ,047 ,044 ,014 ,094‬‬
‫‪034 ,039 ,043 ,044‬‬
‫مجلسى(عَلمه مجلسى)‪,044 ,07 ,09 ,‬‬
‫‪900 ,914 ,043 ,035 ,031 ,079‬‬
‫محقق بحراني‪03 ,09 ,‬‬
‫محقق كركي‪53 ,‬‬
‫شيخ على(محقق كركي)‪70 ,‬‬
‫محمد بن احمد بن الجنيد‪44 ,‬‬
‫محمد بن ادريس شافعي‪14 ,‬‬
‫محمد بن الحسن اليفار‪035 ,‬‬
‫محمد بن حسن بن ص َفار‪95 ,‬‬ ‫َ‬
‫محمد بن حسن بن وليد‪95 ,‬‬‫َ‬
‫محمد بن حسن عاملي‪04 ,‬‬
‫محمد بن مسلم‪95 ,‬‬ ‫َ‬
‫محمد بن يعقوب كلينى‪914 ,44 ,95,‬‬
‫محمد حنفيه‪040 ,‬‬
‫محمد قطب شاه‪07 ,04 ,05 ,‬‬
‫محمد قلى قطب‪04 ,‬‬
‫محمد مؤمن الشيرازی‪50 ,‬‬
‫محمدرضا بن محمد حسين طالقاني‪41 ,‬‬
‫محمود غزنوی‪05 ,‬‬
‫مرتضى مطهری‪09 ,‬‬
‫معتزله‪,049 ,017 ,097 ,094 ,54 ,3 ,‬‬
‫‪,074 ,074 ,074 ,051 ,044 ,045‬‬
‫‪030 ,031‬‬
‫مَلصدرا‪,47 ,53 ,54 ,55 ,50 ,51 ,14 ,‬‬
‫‪044 ,049 ,013‬‬
‫موَل ميرزا جان شيرازی‪015 ,01 ,‬‬
‫شيخ حسين الضهيري العاملي‪03 ,‬‬
‫عَلمه َحلى‪70 ,71 ,‬‬
‫َ‬
‫على بن ابراهيم قمى‪95 ,‬‬
‫على بن حسين قمى‪95 ,‬‬
‫على رضا ذكاوتى قراگزلو‪14 ,‬‬
‫على رعدی‪41 ,14 ,‬‬
‫على قوشچى‪,004 ,001 ,43 ,34 ,35 ,‬‬
‫‪004‬‬
‫غزالي‪43 ,‬‬
‫فارابي‪010 ,54 ,43 ,‬‬
‫فاضل دشتي‪57 ,‬‬
‫فخر رازی‪,004 ,44 ,34 ,44 ,54 ,43 ,7 ,‬‬
‫‪,075 ,047 ,044 ,044 ,011 ,094‬‬
‫‪995‬‬
‫فقها‪034 ,039 ,44 ,93 ,99 ,‬‬
‫فَلسفه‪,51 ,44 ,43 ,47 ,44 ,45 ,4 ,‬‬
‫‪,047 ,044 ,095 ,091 ,005 ,54‬‬
‫‪,074 ,044 ,045 ,059 ,051 ,044‬‬
‫‪034 ,039‬‬
‫فيض كاشاني مَل محسن‬
‫فيض كاشانى‪, 43 ,41 , 41 ,11 ,09 ,‬‬
‫‪, 994 , 044 ,015 ,47 ,59 , 44‬‬
‫المحسن القاسانى‪51 ,‬‬
‫قطب الدين آيبک‪05 ,‬‬
‫قطب الدين رازی‬
‫شارح مطالع‪41 ,‬‬
‫الرازی‪,34 ,00 ,‬‬‫الدين َ‬‫قطب الملَة و َ‬
‫‪003 ,004 ,001 ,014 ,47 ,45‬‬
‫الرازی‪40 ,34 ,‬‬
‫َ‬
‫قطب شاهيان‪04 ,05 ,‬‬
‫قيس بن عاصر‪95 ,‬‬
‫كلينى‪,045 ,044 ,049 ,013 ,44 ,55 ,‬‬
‫‪,919 ,031 ,039 ,030 ,074 ,057‬‬
 ‫‪235‬‬ ‫دانشنامۀ شاهی ‪.................................................................‬‬
‫مكانها ‪:‬‬
‫استرآباد‪09 ,‬‬
‫ايالت آندرا‪04 ,05 ,‬‬
‫ايران‪70 ,45 ,04 ,40 ,4 ,‬‬
‫بغداد‪44 ,94 ,95 ,‬‬
‫حيدرآباد‪07 ,04 ,‬‬
‫دكن‪04 ,05 ,‬‬
‫شيراز‪34 ,70 ,4 ,‬‬
‫عراق‪70 ,94 ,‬‬
‫قم‪,044 ,031 ,14 ,17 ,97 ,94 ,95 ,03 ,‬‬
‫‪,991 ,999 ,990 ,991 ,904 ,903‬‬
‫‪994 ,993 ,997 ,994 ,995 ,994‬‬
‫مدينه‪044 ,041 ,034 ,034 ,040 ,95 ,‬‬
‫مشهد‪995 ,994 ,04 ,‬‬
‫مكه‪04 ,‬‬
‫هند‪014 ,04 ,05 ,‬‬
‫عبداّلل يزدی‪015 ,01 ,‬‬
‫موَلنا ه َ‬
‫مولى خليل قزوينى‪07 ,‬‬
‫مؤمن طاق‪94 ,95 ,‬‬
‫مير فخرالدين سماكى‪04 ,‬‬
‫مير محمد مومن استرآبادی‪04 ,‬‬
‫حكيم ميرداماد‬
‫ميرداماد‪013 ,14 ,‬‬
‫السيد الداماد‪51 ,‬‬
‫ميرزا آقا بزرگ‪03 ,‬‬
‫ميرزا محمد اخباری‪50 ,51 ,‬‬
‫ميرمومن استرآبادی‪04 ,‬‬
‫ميرزا محمد أسترابادي‪70,47 ,01 ,‬‬
‫ميرزا محمد علي استرابادي‪04 ,‬‬
‫هشام بن سالم‪034 ,033 ,95 ,‬‬
‫الرحمان‪95 ,‬‬
‫يونس بن عبد َ‬
‫شيخ كلينى‪,054 ,051 ,014 ,015 ,44 ,07 ,‬‬
‫‪074 ,040 ,041 ,053‬‬