‫صالح ّ‬

‫محمد خلیق‬

‫شگفتهای هست‬
‫(مجموعۀ مقالههای برگردانشده از زبان رویس به زبان فاریس دری)‬

‫ترجمۀ صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫‪1‬‬
‫شگفتهای هست‬

‫‪2‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫‪3‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫شمارۀ پهم‪19 :‬‬

‫شناسنامۀ کتاب‪:‬‬
‫‪ ‬نام کتاب‪ :‬شگفتهای هست‬
‫‪ ‬نويسندهگان‪ :‬گرویه از دانشمندان رویس‬
‫‪ ‬متجم‪ :‬صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬
‫‪ ‬ر‬
‫ناش‪ :‬حوزۀ انتشارات شمال افغانستان (حاشا)‬
‫‪ ‬برگآرا‪ :‬ر‬
‫بین برزین‬
‫‪ ‬طرح روی جلد از‪ :‬صمیم صورتگر‬
‫‪ ‬نوبت چاپ‪ :‬يکم‬
‫‪ ‬تاری خ چاپ‪ :‬دلو‪ /‬بهمن سال ‪ 1400‬هجری خورشیدی‬
‫‪ ‬شمارهگان‪ 500 :‬نسخه‬
‫‪ ‬جای چاپ‪ :‬بلخ‬

‫ّ‬
‫حق چاپ برای نويسنده محفوظ است‬

‫‪4‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫آنچه در اين کتاب میخوانيد‪:‬‬

‫یادداشت ناش ‪7 .............................................................................................‬‬
‫شسخن ‪9 ......................................................................................................‬‬
‫بخش نخست‪ :‬در گستههای زمیشنایس و اختشنایس ‪11.............................‬‬
‫آزمایش زمیشناخت ‪13 .....................................................................‬‬
‫دیگرگوپهای نفت‪15 ........................................................................‬‬
‫چرا زمی یمجنبد؟ ‪19 ........................................................................‬‬
‫فعال ّیتهای مهندیس انسان و زمیلرزه ‪20.............. ................................‬‬
‫پیشگوپ وقوع زمیلرزه ‪21.............................. ................................‬‬
‫زمی بعد از پنجاه میلیون سال ‪23 .........................................................‬‬
‫جغرافیا بعد از پنجاه میلیون سال ‪24.................... ................................‬‬
‫اقلیم زمی در آینده ‪26................................... ................................‬‬
‫عص سنگ در زیر میکروسکوپ ‪27 .......................................................‬‬
‫ُ‬
‫انفجار اتیم‪ ،‬کشنده است یا سازنده؟ ‪29 ................................................‬‬
‫گودالها و مخازن منحصبهفرد ‪29...................... ................................‬‬
‫انفجار _ آتشفشان ‪30................................... ................................‬‬
‫‪ ...‬کمتر از اخیاع کییت ‪31.............................. ................................‬‬
‫مطلت از پژوهشهای فضاپ ‪33 ...........................................................‬‬
‫مری خ‪ ،‬س ّیارهپ شگفتانگی ‪37 ............................................................‬‬
‫ّ‬
‫قمرها ‪37.................. ................................ ................................‬‬
‫کانالها ‪38................. ................................ ................................‬‬
‫پستوبلندیها ‪38........................................ ................................‬‬
‫اقلیم ‪39................... ................................ ................................‬‬
‫مری خ به چه پیمانه آب وجود دارد؟ ‪39.............. ................................‬‬ ‫در ّ‬
‫مری خ ‪39.......................... ................................‬‬‫موجود ّیت زندهگ در ّ‬
‫سقوط ییک از سنگهای بزرگ آسماپ ‪41 ...............................................‬‬
‫‪5‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫بخش دوم‪ :‬در گستههای پزشیک و بهداشت و زیستشنایس ‪45.......................‬‬

‫دارو برای تندرست ‪47 .......................................................................‬‬
‫دارو در درون بدن ماست ‪51 ...............................................................‬‬
‫منابع تولیدکنندۀ کالوری ‪53 ................................................................‬‬
‫برای انسان چه مقدار آب کربت نیاز است؟ ‪53 ........................................‬‬
‫احیای اندامها‪55 ..............................................................................‬‬
‫دستگاه تولید برق در حجرههای زنده ‪57 ..............................................‬‬
‫تشخیص بوها ‪59 .............................................................................‬‬
‫بو چیست؟ ‪59 ........... ................................ ................................‬‬
‫هوا گرم است‪ ،‬چه باید آشامید؟ ‪61 ......................................................‬‬
‫چرا و چهگونه باید چای نوشید؟ ‪63 ......................................................‬‬
‫مطالعۀ آزادماهیان ‪65 .......................................................................‬‬
‫فهرست نامهای کسان و جایها ‪67.................................................................‬‬

‫‪6‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫یادداشت ناش‬
‫توسط دانشمند‪ ،‬شاعر‪،‬‬ ‫«شگفتهای هست» مجموعهپ از مقالههاست که ّ‬
‫نویسنده‪ ،‬پژوهشگر‪ ،‬میجم و روزنامهنگار شناختهشدۀ معارص کشور‪ ،‬جناب‬
‫محمد خلیق‪ ،‬از منابع زبان رویس به زبان فاریس دری ترجمه شده و‬ ‫استاد صالح ّ‬
‫توسط حوزۀ انتشارات شمال افغانستان (حاشا) به چاپ رسیده است‪.‬‬ ‫ّ‬
‫از استاد خلیق تا کنون ‪ 38‬اثر به چاپ رسیده اند که از آن جمله حوزۀ انتشارات‬
‫منتش کرده است‪.‬‬‫شمال افغانستان (حاشا) هفت اثر ایشان را ر‬
‫محمد خلیق است که در پیوند با پنجاهمی‬ ‫این کتاب ششمی اثر استاد صالح ّ‬
‫سالگشت آغاز زندهگ فرهنیک و ادپ ایشان از سوی حوزۀ انتشارات شمال‬
‫افغانستان به ر‬
‫نش یمرسد‪ .‬به خوانندهگان گرایم نوید داده یمشود که به افتخار این‬
‫نش‬‫رویداد فرخنده به زودی چند اثر چاپناشدۀ دیگر ایشان را نی به دست ر‬
‫خواهیم سید‪ .‬به امید آفرینشها‪ ،‬نگارشها و برگردانهای بیشتر ایشان!‬
‫ّ‬
‫عبدالغفار ریعان شمایل‬
‫مسؤول حوزۀ انتشارات شمال افغانستان (حاشا)‬
‫مزار شیف _ ‪ 4‬دلو‪ /‬بهمن ‪1400‬‬

‫‪7‬‬
‫شگفتهای هست‬

‫‪8‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫شسخن‬
‫توسط‬ ‫ّ‬ ‫«شگفتهای هست»‪ ،‬مجموعهپ است از ‪ 18‬مقالۀ برگردانشده‬
‫محمد خلیق از منابع زبان رویس به زبان فاریس دری که در‬ ‫اینجانب صالح ّ‬
‫نشیۀ ادارۀ‬ ‫سالهای ‪ 1356‬تا ‪ 1358‬هجری خورشیدی در روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬ر ّ‬
‫نش رسیده بودند‪ .‬این مقالهها بیشترینه‬ ‫ّاطالعات و فرهنگ والیت بلخ‪ ،‬به ر‬
‫ّ‬ ‫برگرفته از ماهنامۀ معروف «اسپوتنیک»‪ ،‬ر‬
‫نشیۀ خیگزاری «نووست» اتحاد‬
‫مصور و‬ ‫ّ‬ ‫شوروی وقت‪ ،‬اند که در سال ‪ 1966‬میالدی پریزی شده بود و به گونۀ‬
‫رنیک در نزدیک به ‪ 200‬صفحه به قطع رقیع در مجلدهاپ جداگانه به زبانهای‬
‫رویس‪ ،‬انگلییس‪ ،‬آلماپ و اسپانیاپ و به همیگونه همزمان به زبان مجاری در‬
‫نش یمرسید‪.‬‬ ‫مجارستان و به زبان چیک در چکوسلواکیا به ر‬
‫در این اثر که در دو بخش جداگانه‪ :‬بخش زمیشنایس و اخیشنایس و بخش‬
‫پزشیک و ِبهداشت و زیستشنایس‪ ،‬تدوین یافته است‪ ،‬به شگفتهای گوناگوپ در‬
‫جهان هست پرداخته یمشود‪:‬‬
‫از جمله‪ ،‬در گستۀ زمیشنایس؛ به ارتباط انتشار عنصهای شیمیاپ در‬
‫الیههای زمی با فرایندهای گرمشدن و شدشدن سنگها‪ ،‬پایانناپذیری‬
‫ظرفیتهای نفت در اهدای فراوردههای تازۀ شیمیاپ‪ ،‬تغیی مکان قطبهای‬ ‫ّ‬
‫دوگانۀ زمی و تغیی محور گردش زمی در یط میلیونها سال و ارتباط برخ از‬
‫زمیلرزهها با آنها‪ ،‬تأثی فعا ّلیتهای انسان در فرایندهای سیسمییک‪ ،‬چهگونهگ‬
‫ر‬
‫آزماییس‬ ‫جغرافیای زمی پس از پنجاه میلیون سال‪ ،‬ساختهشدن ایستگاههای‬
‫برای پژوهش زندهگ ّاو ّلیۀ انسانها و سازندهگ انفجارهای آتیم در مقاصد فراوان‬
‫بش‪ ،‬معلومات گسیدهپ ارائه شده اند‪.‬‬ ‫صلحآمی برای زندهگ ر‬
‫به همیگونه در گستۀ اختشنایس؛ با موضوعهای جالت چون‪ :‬کشف حقایق‬
‫موجودیت آب و‬ ‫ّ‬ ‫تازه دربارۀ پولسارها با استفاده از پژوهشهای کیهاپ‪ ،‬امکان‬
‫سیارهها و اجرام دیگر منظومۀ خورشیدی‪ ،‬گفتتهاپ دربارۀ‬ ‫مری خ و ّ‬‫زندهگ در ّ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫کانالها‪ ،‬پستوبلندیها و اقلیم سیارۀ مری خ و چهگونهگ پیدایش فوبوس و‬
‫سیاره‪ ،‬از آسیوئیدها و راز شبه ُمهر رویداد یا انفجاری که در‬ ‫دیموس‪ ،‬دو قمر آن ّ‬
‫منطقۀ تونگوسکا در روسیه در ساعت‪ ۷:۱۷‬صبح روز سهشنبه یسام ژوئن ‪۱۹۰۸‬‬

‫‪9‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫میالدی برابر با نهم تیماه ‪ ۱۲۸۷‬هجری خورشیدی به وقوع پیوست و دانشمندان‬

‫آن را برخاسته از سقوط یک سنگ آسماپ بزرگ یمدانند‪ ،‬آشنا یمشویم‪.‬‬
‫در گستۀ پزشیک و بهداشت؛ به نکتههای دلچست چون‪ :‬نقش داروپ مواد‬
‫خود حجرۀ شطاپ برای‬ ‫فعال بیولوژییک برای افراد تندرست‪ ،‬روش بهکارگیی‬ ‫ّ‬
‫ِ‬
‫درمان این بیماری‪ ،‬ارزشمندی آبهای کربت به مثابه یگانه شچشمۀ اسایس تولید‬
‫آزماییس در زمینۀ احیای عضوهای برخ از‬ ‫ر‬ ‫کالوری برای بدن‪ ،‬پژوهشهای‬
‫زندهجانها و موارد کاربرد درمانگایه آنها‪ ،‬چهگونهگ جذب مواد غذاپ در‬
‫نوعیت بو در تشخیص بیماریها‪ ،‬سود و‬ ‫ّ‬ ‫حجرههای بدن انسان‪ ،‬کاربرد شناخت‬
‫زیان نوشابهها و ارزشهای ِبهداشت چای پ یمبریم‪.‬‬
‫و شانجام در گستۀ زیستشنایس؛ تازههاپ را دربارۀ ساختارهای تجمعهای‬
‫آزادماهیان و انتشار آنها در اقیانوس آرام یمخوانیم‪.‬‬
‫پیش از این‪ ،‬در سال ‪ 1396‬هجری خورشیدی‪ ،‬به همی سلسله‪ ،‬اثر دیگری را به‬
‫نش سیده بودم که دربرگیندۀ ‪ 50‬مقالۀ‬ ‫نام «ناشناختههای دانش» به دست ر‬
‫برگردانشده از منابع زبان رویس روی موضوعهای زمیشنایس‪ ،‬ستارهشنایس و‬
‫مسایل کیهاپ‪ ،‬پزشیک‪ ،‬فناوری و فرهنگ بود‪.‬‬
‫در فرجام از حوزۀ محیم انتشارات شمال افغانستان (حاشا) و مسؤول فرزانۀ آن‪،‬‬
‫ّ‬
‫عبدالغفار ریعان شمایل‪ ،‬به خاطر چاپ و ر‬
‫نش این کتاب و همچنی از‬ ‫جناب آقای‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫جناب آقای محمدصمیم صورتگر به خاطر طراخ روی جلد این اثر سپاسگزاری‬
‫یمکنم و از خداوند هستآفرین برای شان پیوزیهاپ فراوان یمخواهم‪.‬‬
‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬
‫بلخ _ ‪ 2‬بهمن ‪ 1400‬هجری خورشیدی‬

‫‪10‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫بخش نخست‪:‬‬
‫در گستههای زمیشنایس و اختشنایس‬

‫‪11‬‬
‫شگفتهای هست‬

‫‪12‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫آزمایش زمیشناخت‬
‫نششده در صفحۀ ‪ 2‬شمارۀ ‪ 117‬مؤرخ دوشنبه ‪ 17‬اسد ‪ 1356‬روزنامۀ‬
‫«بیدار» بلخ‬
‫ی‬ ‫ر‬
‫آزماییس به کّل در این اواخر عرض و جود کرده‬ ‫زمیشنایس به حیث یک دانش‬
‫است‪.‬‬
‫موفقیتها و پیشرفتهای تکنیک آزمایشگایه برای دانشمندان امکان آن را‬ ‫ّ‬
‫میش ساخته اند که فرایندهاپ را انجام دهند که در پوستۀ زمی صورت یمگیند‪.‬‬ ‫ّ‬
‫شکلگیی و بهوجودآمدن سنگهای معدپ چهگونه رخ یمدهد؟‬
‫کدام رشایط فیییک و شیمیاپ این یا آن عنصها و ترکیبهای شیمیاپ‪ ،‬آنها را‬
‫به تمرکز وا یمدارند؟‬
‫کدام رشایط به این فرایندها تأثی یمافگنند؟‬
‫همۀ این پرسشها بسیار جالب اند و اکتشاف مواد معدپ یمتواند به آنها پاسخ‬
‫بدهد‪.‬‬
‫ّ‬
‫معلوم است که تفاوت درجۀ حرارت‪ ،‬بی سطح سیارۀ ما و اعماق آن به دهها‬
‫هزار درجۀ سانتگراد یمرسد و به تعبی علم فییک در میان سطح و ژرفای زمی‬
‫تفاضل درجۀ حرارت یا ساحۀ تفاضل حرارپ وجود دارد‪.‬‬
‫ی‬
‫آیا افتادن درجۀ حرارت به فرایندهاپ که جهت تشکل سنگهای معدپ صورت‬
‫یمگیند‪ ،‬تأثی یماندازد؟ بدون شک که تأثی یماندازد‪.‬‬
‫برای اجرای آزمایش طبقاتاالرض‪ ،‬دانشمندان در سنگهای ِگّل عص سومی‬
‫ً‬
‫که از نگاه ترکیب تقریبا متجانس بودند یک چاه سهمیی حفر کردند و در داخل‬
‫چاه‪ ،‬مادۀ سوزندهپ را گذاشتند‪ .‬سپس با انجامدادن اندازهگییهای کنییل‪ ،‬مقدار‬
‫بعض از عنصهای شیمیاپ‪ ،‬مانند آهن‪ ،‬آلومینیوم‪ ،‬مس‪ ،‬کوبالت‪ ،‬کرومیوم‪ ،‬قلیع‬
‫و غیه‪ ،‬و گسیش آنها را در بخش گزینششدۀ خاک در برخ از امتدادهای پوستۀ‬
‫زمی تعیی کردند‪ .‬به دنبال آن‪ ،‬مادۀ سوزنده را که قدرت آن دهکیلووات بود‪،‬‬
‫فعال کردند‪ .‬این آتشفشان مصنویع با گرفی تدریج قدرت اعظیم خود‪ ،‬در‬ ‫ّ‬
‫جریان هفت روز عمل کرد‪ .‬در دو شبانهروز نخست‪ ،‬حرارت تا ‪ 700‬درجۀ‬
‫اخی عمل آتشفشان‪ ،‬حرارت تا ‪ 1250‬درجۀ سانتگراد‬ ‫سانتگراد بلند شد و در ِ‬
‫رسید‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫ناحیۀ زیر آزمایش‪ ،‬ساحۀ ناهمگون حرارپ به وجود‬‫در هنگام شعلهورشدن‪ ،‬در ّ‬
‫آمد‪ ،‬به گونهپ که حرارت در نزدییکهای احیاق تغیی بیشتری یافت‪ 200 ،‬درجۀ‬
‫ناحیۀ زیر آزمایش‪ ،‬تفاضل حرارت‬‫ّ‬ ‫سانتگراد در هر می؛ ّاما در بخشهای کناری‬
‫فقط چند درجه بود و بس‪.‬‬
‫پایان احیاق‪ ،‬در بخش زیر مطالعۀ پوستۀ زمی‪ ،‬آمیش عنصها صورت‬ ‫ِ‬ ‫در‬
‫گرفت؛ به گونهپ که مقدار اکی عنصها در قسمتهای بسیار گرم و آتشی به‬
‫شعت کاهش یافت و به این ترتیب در فاصلههای گوناگون از منبع حرارت‪،‬‬
‫بخشهاپ پدید آمدند که از این عنصها غت بودند‪ .‬در این تجربه تنها مس‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫خصوصیت جداگانهپ از خود نشان داد‪ :‬مس در پایان آتشافروزی عمال در حصۀ‬
‫احیۀ مورد مطالعه ّ‬
‫تجمع کرده بود‪.‬‬ ‫جنوپ ن ّ‬
‫اندازهگییهاپ که در شبانهروز بیستم‪ ،‬پس از اینکه خاک تا درجۀ حرارت‬
‫نخستی خود شد شد‪ ،‬انجام یافتند‪ ،‬نشان دادند که در هنگام شدشدن‪ ،‬گسیش‬ ‫ِ‬
‫و تقسیمبندی جدید‬
‫صورت‬ ‫عنصها‬
‫یمگید؛ به گونهپ‬
‫که باز هم از‬
‫ترسیم‬
‫ِ‬ ‫نخستی‬
‫متفاوت‬ ‫کنییل‬
‫است؛ یعت بخش‬
‫اعظم عنصها از‬
‫قبیل سیماب‪ ،‬نقره‬
‫جست‪ ،‬کرومیوم و غیه در قسمتهای مرکز احیاق و برعکس‪ ،‬گروه دیگر‬
‫عنصها از قبیل قلیع‪ ،‬مس و نیکل در نقاط دوردست تمرکز یمیابند‪.‬‬
‫این آزمایش کم از کم به اثبات رسانید که سی و مهاجرت عنصهای شیمیاپ‬
‫همانگونه که با فرایندهای احیاق سنگها ارتباط دارد‪ ،‬به همان ترتیب با‬
‫فرایندهای شدشدن آنها نی مربوط است‪ .‬هنوز مشکل است که دربارۀ کدام نظم‬
‫معی پیدایش عنصهای معدپ جداگانه در ساحۀ تفاضل حرارپ نتیجهگیی کرد‬ ‫ّ‬
‫واقعیت سی و مهاجرت عنصها در ساحههای ناهمگون حرارپ‪ ،‬این‬ ‫ّ‬ ‫خود‬ ‫و‬
‫ِ‬
‫موضوع را روشن نیمسازد‪.‬‬

‫‪14‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫دیگرگونهای نفت‬
‫نششده در صفحۀ ‪ 3‬شمارۀ ‪ 117‬مؤرخ یکشنبه ‪ 13‬سنبله ‪ 1356‬روزنامۀ‬
‫«بیدار» بلخ‬
‫نفت تنها در یک مورد خاص برای انسان خدمت نیمکند‪ .‬تا کنون انسانها‬
‫توانسته اند‪ ،‬از آن فراوردههای بسیار گوناگوپ از مواد سوخت و روغنیات تا‬
‫خوراکه برای جانوران اهّل به دست بیاورند‪.‬‬
‫در عص ما بخش اعظم نفت به شکل مادۀ سوخت استعمال یمشود‪ .‬اگرچه این‬
‫روش کاربرد‪ ،‬ناسودمند نیست‪ّ ،‬اما ِبهترین شکل کاربرد آن نی به شمار نیمآید‪.‬‬ ‫ِ‬
‫نفت را یمتوان برای بهدستآوردن مواد و فراوردههای گوناگون شیمیاپ‪ ،‬موادی‬
‫که زندهگ امروزی بدون آنها پیش رفته نیمتواند و موادی که هنوز دربارۀ شان‬
‫چیی نیمدانیم‪ ،‬به کار ُبرد‪.‬‬
‫ییک از دانششاهاپ که پژوهشهای تدارک فرایندهای کاربرد شیمیاپ نفت را به‬
‫دوش دارد‪ ،‬بخش بزرگ پژوهشها و برریسهای خود را وقف دشواریهای تئوریک‬
‫و همچنی واردکردن مستقیم آنها در عمل کرده است‪ .‬کوششهای دانشمندان‬
‫را در این زمینه‪ ،‬یمتوان به گونۀ رشیط به دو راستا دستهبندی کرد‪:‬‬
‫نخست‪ :‬جستوجوی راههاپ که تشی ع تعامالت را در فرایندهای شناختهشدۀ‬
‫امروز به وجود یمآورند؛ دوم‪ :‬پیداکردن فراوردههای تازه و ناشناخته‪ .‬به کمک این‬
‫فرایندها هم تعامالت شیمیاپپ تأمی یمشوند که ناممکن به شمار یمرفتند و یا‬
‫انجامدادن شان بسیار دشوار است‪ ،‬و هم فراوردهها و موادی به دست یمآیند که‬
‫دارای خواص بسیار گرانبهاپ از نگاه موارد کاربردی اند‪.‬‬
‫ً‬
‫اصوال از نفت بهیکبارهگ و بدون درنگ نیمتوان فراوردههاپ با خواص مورد‬
‫طوالپ تعامالت‬
‫ِ‬ ‫نیاز به دست آورد‪ .‬اینچنی فراوردهها تنها در پایان مراحل‬
‫شیمیاپ به وجود یمآیند‪ .‬حلقههای این مراحل یا مواد بینابیت عبارت از‬
‫نیمهمحصوالپ اند از قبیل اسییتهای چرپزدا‪ 1.‬مطالعۀ این مواد را در این‬
‫دانششا‪ ،‬آزمایشگایه به دوش دارد که در آن چندین روش مثمر بهدستآوردن‬

‫‪ _ 1‬اسییتهای معدپ (مییایل) مخلویط از هیدروکربنهای پارافیت و اروماتییک و به عبارپ‬

‫دیگر مایعهای حلکنندۀ شفاف اند که برای پاککاری و زدودن رنگ و چرپ و مقاصدی دیگر به کار‬
‫یمروند‪.‬‬
‫‪15‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫اسییتهای چرپزدا آماده شده اند‪ّ .‬اما این بنیاد و آغازی است برای تولید مواد‬
‫خام مفید ترکیت‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫پولیمری را که از تواناپ‬ ‫در این دانششا‪ ،‬شیوۀ بهدستآوردن چنی مواد‬
‫ِ‬
‫نفوذدادن گازهای گوناگون برخوردار اند تعیی کرده اند؛ از آنجمله‪ ،‬به گونۀ‬
‫آکسین را نسبت به آزوت (نییوژن) خوبتر عبور یمدهد‪ .‬با‬ ‫ر‬ ‫نمونه‪ ،‬مادهپ که‬
‫ر‬
‫عبوردادن هوا از ورقۀ مادۀ مذکور مخلوط غت آکسین به دست یمآید که یمتوان‬

‫ً‬
‫آن را برای ثمربخشکردن فرایندهای تکنالوژییک‪ ،‬مثال در کورۀ ذوب چدن‪ ،‬به کار‬
‫ُبرد‪ .‬به کمک این مواد جدید یمتوان نه تنها هوا‪ ،‬بلکه آمیههای گازی دیگر را نی‬
‫غت ساخت‪ ،‬یک گاز را از گاز دیگر جدا کرد و گاز را از آمیههای اضاف پالوده‬
‫ساخت‪ .‬برریس و مطالعۀ این بخش در بسیاری از کشورهای جهان ادامه دارد‪.‬‬

‫پولیمر یا بسپار یک نوع درشت مولکول است که از تعداد زیادی واحد تکرارشونده تشکیل‬ ‫ِ‬ ‫‪_1‬‬
‫شده است‪ .‬واژۀ پولیمر از از دو واژۀ یوناپ «‪ »Poly‬به معنای چند و «‪ »Mer‬به معنای پاره است‬
‫و برگردان آن را در زبان فاریس دری «بسپار» گفته اند که آن نی از دو بخش‪« :‬بس» به معنای‬
‫بسیار و «پار» به معنای پاره ساخته شده است‪ .‬پولیمرها کاربرد فراواپ دارند و بسیار شناخته شده‬
‫اند‪.‬‬
‫‪16‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫معلوم است که در صنایع شیمیاپ و نفت به پیمانۀ گسیدهپ از کاتالیاتورها‪،‬‬

‫یعت موادی که تعامالت شیمیاپ را شعت یمبخشند‪ ،‬استفاده یمشود‪ .‬در صنایع‬
‫تولیدی صدها نوع کاتالیاتور به کار یمروند‪ .‬هنوز دانشمندان به جستوجوهای‬
‫خویش برای یافی کاتالیاتورهای بسیار مثمر و سودمند ادامه یمدهند‪ .‬آکادمیسی‬
‫دولگوپلومگ شماری از اینگونه کاتالیاتورها را کشف کرد که برخ از آنها نقش‬
‫عمدهپ را در ّ‬
‫تهیۀ کائوچوهای ترکیت‪1‬بازی کردند‪.‬‬

‫تهیۀ سیستمهای کاتالیست جدید که بتوانند کائوچوهاپ را با‬ ‫اکنون مسایع برای ّ‬
‫مداومت زیاد و مقاومت در برابر شما و کهنهگ و غیه به دسترس بگذارند جریان‬
‫دارند‪.‬‬
‫افزون بر کاربرد کاتالیاتورها روشهای دیگر فیییک ثمربخشکردن تعامالت‬
‫شیمیاپ نی وجود دارند‪ .‬از آن جمله این منظور را یمتوان به کمک فشار و گرمای‬
‫ّ‬
‫بلند عمّل کرد‪ .‬برای برخ از تبدالت شیمیاپ گرماپ در حدود ‪ 100‬درجۀ‬
‫سانتگراد و فشار بلندتر از ‪ 300‬اتمسفی نیاز است‪ .‬برای این که در یک‬
‫دستگاه‪ ،‬همزمان به چنی نشاندهندههاپ دست یافت‪ ،‬از همه دشوارتر‬
‫تحمل این رشایط را داشته باشند‪ .‬تا کنون‬ ‫ّ‬ ‫پیداکردن موادی است که تواناپ‬
‫ّ‬
‫ساخی ابزارهای صنعت برای چنی رشاییط ناممکن پنداشته یمشد؛ اما در همی‬

‫‪ _ 1‬کائوچو یا الستیک (رابر) طبییع از شیۀ بیش از ‪ 400‬نوع گیاه و بیشترینه از درخت‬
‫مخصوض که در مناطق استواپ و کشورهاپ مانند مالزی‪ ،‬تایلند‪ ،‬ماالیا و برزیل یم ُروید به دست‬
‫یمآید و کائوچوی مصنویع از مشتقات نفت و فراوردۀ کارخانههای پیوشییم است‪.‬‬
‫‪17‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫نزدییکها در ییک از آزمایشگاههای دانششا دستگایه ساخته شد که در‬

‫کامرههای آن همزمان هم حرارت بلند و هم فشار بلند تنها برای یک زمان خیّل‬
‫کوتاه پدیدار یمشوند و ایمپولس مداومت آن کمتر از میّلثانیه است‪ .‬از اینرو فلز‬
‫ّ‬
‫در آن مدت کوتاه‪ ،‬موقع تعاملکردن نیمیابد و دستگاه برای مقصد سالم یمماند‬
‫و دیوارههای آن شدی خود را از دست نیمدهند‪ .‬این ایمپولس برای صورتگرفی‬
‫ی‬
‫تعامل‪ ،‬به کّل بسنده است‪ ،‬زیرا پس از لحظهپ ایمپولس مذکور دوباره تکرار‬
‫مسما شده است‬ ‫ّ‬ ‫یمشود‪ .‬این دستگاه که به نام «ریاکتور فشار آدیاباتییک»‬
‫ّ‬
‫توسط دکی علوم شیمیاپ‪ ،‬کولبانوفسیک‪ ،‬و نامزد علوم تکنییک‪ ،‬شیباچف‪ ،‬طراخ‬ ‫ّ‬
‫شده است‪ .‬در این دستگاه یمتوان تعامالت گوناگون شیمیاپ را انجام داد و‬
‫فراوردههای گوناگوپ را به دست آورد‪ .‬بهوسیلۀ این دستگاه نو‪ ،‬در بسیاری از‬
‫ّ‬ ‫کشورهای جهان روش تازه و اقتصادی ّ‬
‫تهیۀ بیول حتا بسیار شی عتر و سودمندتر‬
‫نسبت به دستگاههای موجود کنوپ مورد استفاده قرار گرفت‪.‬‬

‫ّ‬
‫بیول‪ ،‬کائوچو و اسییتها از انواع فراوردههای تبدالت شیمیاپ نفت اند‪ّ ،‬اما در‬
‫برخ از موارد یمتوان به فراوردههای دیگری چون داروی قطرهپ برای درمان‬
‫تصفیۀ آبهای چشمهسارها و غیه دست یافت که دور از‬ ‫ّ‬ ‫پولیمرها برای‬ ‫چشم‪،‬‬
‫ِ‬
‫ّ‬
‫تصور اند و این حایک از پایانناپذیری ظرفیتهای نفت است که مطمی یمسازد‬ ‫ّ‬
‫نفت هنوز هم هدایای ناگهاپ پیشکش یمکند‪ .‬دانشمندان و مردم بایست‬
‫سپاسگزار دانش باشند‪.‬‬

‫‪18‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫چرا زمی یمجنبد؟‬

‫نششده در صفحۀ ‪ 2‬شمارۀ ‪ 129‬مؤرخ سهشنبه ‪ 15‬سنبلۀ ‪ 1356‬روزنامۀ‬
‫«بیدار» بلخ‬
‫ی‬
‫مسلم شده است که الیههای باالپ ّ‬
‫سیارۀ ما به بلوکها تقسیم شده اند و‬ ‫اکنون‬
‫حرکت این بلوکها سبب پیدایش زمیلرزه یمشود‪.‬‬
‫ّ‬
‫فرضیه موجود اند که عوامل این حرکت را با عبارتهاپ گوناگون بیان‬ ‫چندین‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫یمکنند‪ .‬بر پایۀ ییک از این فرضیهها ‪ 400‬میلیون سال پیش تغیی شی ع موقعیت‬

‫دو قطب زمی (به مقیاس زمیشناخت) رخ داد و به این ترتیب‪ ،‬محور گردش‬
‫ّ‬
‫سیارۀ ما نی تغیی کرد و قطب شمال مقناطییس که در آن وقت در اسیالیای غرپ‬
‫ّ‬
‫موقعیت داشت در نقطهپ از رشق ژاپن قرار گرفت‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫قطبهای دوگانۀ زمی در حدود ‪ 200‬میلیون سال پیش ش از نو تغیی مکان‬

‫ّ‬ ‫ً‬
‫موقعیت کنوپ خود را اشغال کردند‪.‬‬ ‫دادند و تقریبا‬
‫در زمان حارص قطب شمال با شعت در حدود یازده سانتمی در سال‪ ،‬به سوی‬
‫آمریکای شمایل نقل مکان یمکند‪ّ ،‬اما عوامل آن روشن نیستند‪.‬‬
‫ّ‬
‫موقعیت تازۀ محور آن‬ ‫هر حرکت قابل مالحظۀ قطب‪ ،‬شکل زمی را به‬
‫یمچرخاند و باعث حرکتهای افق و عمودی بلوکهای جداگانۀ پوستۀ زمی‬
‫یمشود‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬زمیشناسان به اثبات رسانیدند که حرکت نوساپ عمودی‬
‫موقعیت قطب شمال ارتباط‬ ‫ّ‬ ‫ییک از این بلوکها به نام پالتفرم‪1‬رویس به تغیی‬
‫داشته است‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫به باور بسیاری از دانشمندان‪ ،‬شدت بسیار نیومند چنی حرکت در خط استوا‬
‫پدید یمآید و از ‪ 35‬تا ‪ 62‬درجه به عرضالبلدهای شمایل و جنوپ متمایل یمشود‪.‬‬
‫عمال بسیاری از زمیلرزههای شدید‪ ،‬یا در ّ‬ ‫ً‬
‫ناحیۀ‬ ‫در درازای پنج _ ده سال پسی‬
‫ناحیۀ ‪ 35 _ 40‬درجهپ عرضالبلدهای شمایل و جنوپ رخ داده اند و‬ ‫استوا و یا در ّ‬
‫این نشان یمدهد که زمیلرزههای یادشده به گونۀ تصادف به وقوع نیمپیوندند‪،‬‬
‫بلکه زیر یک نظم و قانون قرار دارند‪.‬‬
‫فعالیتهای مهندیس انسان و زمیلرزه‪:‬‬ ‫ّ‬
‫ً‬
‫زمیلرزههای شدید همانگونه که روشن است معموال در اوقیانوسها و مناطق‬
‫کرۀ زمی رخ یمدهند‪ّ .‬اما در این اواخر لغزش ویژهپ در مناطق‬ ‫جمعیت ّ‬ ‫ّ‬ ‫کم‬
‫پرجمعیت رخ داد که از نگاه سیسمییک خطرناک بود‪.‬‬ ‫ّ‬
‫فعالیت خود باعث تخریب تعادل در طبیعت نشده است؟ این‬ ‫ّ‬ ‫آیا انسان با‬
‫پرسیس ساده نیست‪ .‬برای مطالعۀ آن از طرف یونسکو کمیسیون ویژهپ ساخته‬ ‫ر‬
‫شده است‪ّ ،‬اما تا اکنون به کدام نتیجۀ مطلوپ نرسیده اند‪ .‬تنها یمتوان گفت که‬
‫ساختوساز دستگاههای نیومند هیدروتکنییک استخراج معادن مفید و دیگر‬
‫دخالتهای انسان در طبیعت به مقیاس خود بر عوامّل که در الیههای پوستۀ‬
‫زمی رخ یمدهند بدون اثرگذاری نیستند و به این گونه نیمتوانند در رویدادهای‬
‫سیسمییک پ تأثی باشند‪.‬‬

‫‪ _ 1‬سکو یا پالتفرم در زمیشنایس به آن مناطق قارهپ گفته یمشود که با چینههای رسوپ‬

‫شیب گسیدهشده بر روی بسی سنگهای آذرین یا دگرگوپ قدییمتر پوشانده شده اند‪.‬‬
‫هموار یا کم ِ‬
‫‪20‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫فعالیت سطج سیسمییک ارتباط‬ ‫ّ‬ ‫نخست از همه ممکن است بی انسان و‬
‫ّ‬
‫متحدۀ آمریکا)‪1‬هنگایم که کارشناسان برای ّ‬ ‫ّ‬
‫حل‬ ‫معیت پدید آید‪ .‬در ِ‬
‫دنور (ایاالت‬
‫مسألۀ چهگونهگ مصف چشمههای آب صنایع شیمیاپ خواستند این آبها را‬
‫ّ‬
‫متوجه شدند که ابزارهای اندازهگیی‪،‬‬ ‫به الیههای زیر زمی پمپ کنند‪ ،‬ناگهان‬

‫ّ‬
‫فعالیت سطج سیسمییک را در آن منطقه نشان یمدهند‪.‬‬
‫گون وقوع زمیلرزه‪:‬‬
‫پیش ی‬
‫ر‬ ‫ً‬
‫معموال پرسیس پیدا یمشود که در آینده چه رخ خواهد داد؟ هرگاه موضوع تغیی‬
‫مکان قطبهای دوگانۀ زمی درست باشد‪ ،‬پس در آیندۀ نزدیک نباید چشمبهراه‬
‫کاهش فرایندهای زمیشناخت و زمیلرزه بود و از همه مهمتر اینکه نیمتوان از‬
‫ّ‬
‫شدت آنها پیشگیی کرد‪ .‬در برخ از کشورهای جهان دانششاهای ژیوفیییکپ‬
‫وجود دارند که زمیلرزه را مورد مطالعه قرار یمدهند‪ .‬نتایج پژوهشها و‬

‫ّ‬
‫‪ِ _ 1‬د ِنور(‪ ،)Denver‬پرجمعیتترین شهر ایالت کلرادوی ایاالت متحدۀ آمریکا و مرکز آن ایالت‬
‫است‪ .‬کلرادو در نزدییک ساوت پلیت ریور و در رشق رشتهکوههای رایک قرار دارد‪.‬‬
‫‪21‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫ّ‬
‫آزمونهای آنها با اعتماد کامل از امکان پیشگوپ زمان‪ ،‬جای وقوع و شدت عمل‬
‫زمیلرزه سخن یمگویند‪ .‬برای مطالعۀ پوستۀ زمی روشهای ژیوفیییکپ کشف‬
‫شده اند که یمتوانند مشاهدۀ رژیم سیسمییک مناطق جداگانه‪ ،‬تغیی میدانهای‬
‫ّ‬
‫شدت سنگها را تأمی کنند‪.‬‬ ‫برف و مقناطییس در آن مناطق و درجۀ‬
‫ییک‬
‫ژیوشیمیاپ تحلیّل بیشتر از همه به کشف روشهای ژیوفی ِ‬
‫ِ‬ ‫در دانششای‬

‫ّ‬ ‫پیشگوپ زمیلرزه عطف ّ‬

‫توجه یمشود‪ .‬پیش از وقوع زمیلرزه مشخصههای‬ ‫ِ‬
‫فیییک و شیمیاپ آبهای زیرزمیت و تمرکز برخ از اجزای شیمیاپ در آنها بهطور‬
‫قابل مالحظهپ تغیی یمیابند‪ .‬به گونۀ نمونه مقدار آیونهای هیدروژن و کربندی‬
‫ّ‬
‫مدت یک _ دو ماه پیش از وقوع زمیلرزه به دو _‬ ‫اکسید در آبهای زیرزمیت در‬
‫سه بار افزایش یمیابد؛ دو _ سه هفته پیش از وقوع زمیلرزه مقدار هلیوم‪ ،‬آزوت‬
‫(نییوژن) و هیدروژن بسیار زیاد یمشود و ترکیبهای ایزوتوپ عنصها نی تغیی‬
‫یمیابند‪ .‬افزون بر موارد یادشده‪ ،‬پیش از وقوع زمیلرزه در ییک از شهرهای آسیای‬
‫میانه تشعشع اتمسفی نی به مشاهد رسیده است‪.‬‬

‫‪22‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫زمی بعد از پنجاه میلیون سال‬

‫نششده در صفحۀ ‪ 3‬شمارۀ ‪ 240‬مؤرخ یکشنبه ‪ 18‬جدی ‪ 1356‬و صفحۀ‬
‫‪ 2‬شمارۀ ‪ 241‬مؤرخ دوشنبه ‪ 19‬جدی ‪ 1356‬و صفحۀ ‪ 2‬شمارۀ ‪ 242‬مؤرخ‬
‫سهشنبه ‪ 20‬جدی ‪ 1396‬و صفحههای ‪ 2‬و ‪ 4‬شمارۀ ‪ 243‬مؤرخ چهارشنبه ‪21‬‬
‫جدی ‪1356‬روزنامۀ «بیدار» بلخ‬
‫همانگونه که معلوم است زمی از سه الیه ساخته شده است‪ .‬الیۀ بیوپ یا‬
‫متوسط ّ‬‫ّ‬ ‫ً‬
‫سیارۀ ما را تشکیل یمدهد‪.‬‬ ‫پوستۀ زمی تقریبا یک درصد از شعاع‬
‫ضخامت این پوسته در همهجا یکسان نیست‪ .‬در قارهها این ضخامت از ‪ 35‬تا‬

‫ً‬
‫‪ 45‬کیلومی‪ ،‬در مناطق کوهستاپ تا ‪ 70‬کیلومی و در زیر اقیانوسها مجموعا به ‪5‬‬
‫– ‪ 10‬کیلومی یمرسد‪.‬‬
‫ّ‬
‫متحرک و‬ ‫کرۀ زمی را یمپوشاند‪ّ .‬اما این پرده‬ ‫پوسته مانند پردهپ به گونۀ ّ‬
‫مکمل ّ‬
‫متحول است‪ .‬حرکت پوستۀ زمی مربوط به فرایندهاپ است که در الیۀ مانتیا‬ ‫ّ‬
‫(گوشته) واقع در میان پوسته وهسته صورت یمگیند‪.‬‬
‫‪23‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫ّ‬
‫مجسم‬ ‫فرضیههای گوناگوپ وجود دارند که تصویر فرایندهای ژرفای زمی را‬ ‫ّ‬
‫ّ‬
‫فرضیۀ تکتونیک هلوبایل‬ ‫ّ‬
‫فرضیهپ به نام «‬ ‫یمسازند‪ .‬در ده _ پانزده سال پسی‬
‫الیهها» بسیار گسیش یافته است‪.‬‬
‫ّ‬
‫فرضیه‪ ،‬مادۀ مانتیا (گوشته) در درون زمی تغیی مکان یمدهد و این‬ ‫بر بنیاد این‬
‫تغیی مکان‪ ،‬در حرکت الیۀ پوستۀ زمی اثر یمگذارد‪ .‬برخ از دانشمندان چنی‬
‫ی‬
‫یمپندارند که پوستۀ زمی از ‪ 9‬الیه متشکل است و شماری را باور به این است که‬
‫میش ساخته است‬ ‫از پانزده الیه تشکیل یافته است‪ .‬دانش معارص این امکانات را ّ‬
‫که به وسیلۀ ابزارهاپ مخصوص‪ ،‬شعت تغیی مکان الیهها و جهت حرکت آنها‬
‫ّ‬
‫مجسم سازند‪.‬‬ ‫را اندازهگیی کنند و به این گونه تصویر آیندۀ شکل زمی را‬
‫جغرافیا بعد از پنجاه میلیون سال‪:‬‬
‫اگر با کدام روش فانتاستیک یمتوانستیم نقشۀ جغرافیاپ جهان را در درازنای‬

‫آینده به دست بیاوریم‪ ،‬به دشواری شکل خشکهها و اقیانوسهای کنوپ را‬
‫یمشناختیم‪.‬‬
‫اسیالیا به سمت شمال تغیی مکان یمدهد و به این ترتیب مانند بلدوزر گینۀ نو‪،‬‬
‫کالیمانتان‪ ،‬جاوا‪ ،‬سوماترا و دیگر جزایر را به سوی انجام جنوب رشف آسیا یمراند‪.‬‬
‫فشدۀ هند به طرف شمال حرکت یمکند و حملۀ خود را به آسیای مرکزی با‬ ‫الیۀ ر‬
‫ویه یمبخشد‪.‬‬‫بلندشدن هرچه بیشتر کوههای هیمالیا‪ ،‬تبت‪ ،‬تیانشان و پامی تق ّ‬

‫‪24‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫تصور کنیم که آمریکای شمایل و اروپا در آینده نی با شعت یک _ دو‬ ‫ّ‬ ‫هرگاه‬
‫سانتمی در سال‪ ،‬حرکت کنند‪ ،‬پس تا پنجاه میلیون سال عرض اوقیانوس اطلس‬
‫(آتالنتیک) به ‪ 1000 _ 500‬کیلومی افزایش یمیابد‪.‬‬
‫آمریکای جنوپ به شمالغرب حرکت یمکند و به شمال نزدیک یمشود‪.‬‬
‫جزیرهنمای کالیفرنیا با تغیی مکان به سوی شمالغرب از طریق شکستهگ عمیق‬
‫ّ‬
‫مبدل یمشود همانند مدغاسکر (ماداگاسکار) امروزی‪.‬‬ ‫به جزیرهپ‬
‫ً‬
‫آفریقا با حرکت به سوی شمال تدریجا دریای مدییانه را اشغال یمکند‪.‬‬
‫دانشمندان معتقد اند که الیۀ‬
‫آفریقاپ زیر قارۀ اروپا پوشیده‬
‫فشدهشدن‬ ‫یمشود و در نتیجۀ ر‬
‫تدریج در قعر دریای مدییانه‬
‫برآمدهگهاپ پیدا یمشوند که با‬
‫گذشت زمان به شکل کوهها رشد‬
‫یمیابند‪.‬‬
‫دریای مدییانه به جهیلهای‬
‫ّ‬
‫متعددی مبدل یمشود و شانجام‬
‫برای همیشه یمخشکد‪.‬‬
‫در قسمت رشف آفریقا‪ ،‬از طریق شکستهگ بزرگ آفریقا انشعاب آن قاره‬
‫صورت یمگید‪ .‬همیاکنون به کمک ابزارهاپ مخصوص‪ ،‬گسیش میالپ این‬
‫درزهای عمق زمی ثابت شده است‪.‬‬
‫در یک سال عرض درزها به چند سانتمی افزایش یمیابد و در طول پنجاه‬
‫میلیون سال از مجموع سانتمیها‪ ،‬صدها کیلومی به وجود یمآید وبخش رشف‬
‫مبدل یمشود‪.‬‬‫آفریقا به جزیرۀ بزرگ ّ‬
‫دریای شخ و خلیج عدن گسیش یمیابند‪ .‬اندازههای اقیانوسهای اطلس‬
‫(آتالنتیک) و هند بیشتر یمشوند‪.‬‬

‫‪25‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫کوتاه سخن این که در یک محل‪ ،‬بحر به خشکه پیش یمآید و در جاپ دیگر‪،‬‬
‫خشکه به بحر پیش یمرود‪ .‬امکان دارد که حملۀ دریای شمال‪ ،‬تندرای اروپا و آسیا‬
‫را در بر بگید‪ .‬اسکاندیناوی برعکس‪ ،‬هنوز بیشتر از بحر بیون یمبرآید‪.‬‬
‫اقلیم زمی در آینده‪:‬‬
‫همزمان با تغیی شکل زمی معلوم است که اقلیم نی تغیی یمیابد‪ .‬بر بنیاد‬
‫فرضیۀ تکتونیک هلوبایل الیهها‪ ،‬دانشمندان پیشبیت اقلیم زمی را در دورۀ پنجاه‬ ‫ّ‬
‫میلیون سال پس از ما‪ ،‬ترتیب داده اند‪.‬‬
‫کرۀ شمایل بهگونۀ قابل مالحظهپ نرم یمشود‪ .‬یخهای‬ ‫در آن زمان اقلیم نیم ّ‬
‫ُ‬ ‫ً‬
‫قطت تقریبا همه ذوب یمشوند‪ .‬گرما گلف اسییم‪( 1‬جریان اقیانویس گرم و‬
‫نیومند) را به قطب شمال یمبرد‪ ،‬زیرا پهنای اقیانوس اطلس (آتالنتیک) بزرگ‬
‫یمشود‪ .‬در منطقۀ مدییانه زمستان‪ ،‬شد و تابستان‪ ،‬بسیار گرم یمشود‪.‬‬
‫در اروپا و آسیای رشف توفانهای شدیدی که اکنون تنها در بخشهای مرکزی‬
‫متحدۀ آمریکا وجود دارند رخ یمدهند‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ایاالت‬
‫اقلیم اسیالیا مرطوب یمشود‪ .‬در میان آمریکای شمایل و آسیا در جزایر آلیوپ‬
‫ممکن است «پّل» به ظهور برسد که به تدری ج به اقلیم آالسکا و مناطق‬
‫شمالغرب کانادا اثر بگذارد‪ .‬البته این جدول هواشنایس (متیورولوژییک) بیشتر‬
‫تقریت است‪ .‬مشاهدات امروزی نشان یمدهند که اقلیم زمی در حال شدشدن‬
‫متوسط ساالنۀ آب در شمال از ‪ 13‬تا ‪11‬‬ ‫ّ‬ ‫است‪ 2.‬در بیست سال اخی حرارت‬
‫کرۀ شمایل‪ ،‬میدان پوشیده از‬‫اعشاریه ‪ 5‬درجۀ سانتگراد تییل یافته است‪ .‬در نیم ّ‬
‫یخ ‪ 12‬درصد افزایش یافته است‪.‬‬
‫اثرات دیگرگوپهای کوچک و امثال آنها در شکل و اقلیم زمی‪ ،‬با گذشت‬
‫زمانها به مقیاس زمیشناخت بسیار بزرگ اند و میلیونها سال بعد تغییات ژرف‬
‫را پدید خواهند آورد‪.‬‬

‫ُ‬
‫‪ _ 1‬گلف اسییم (‪ )Gulf Stream‬جریان اقیانویس نیومند و گریم است که مانند رودخانهپ در‬
‫میان اقیانوس اطلس جاری است‪ .‬این جریان حدود ‪ ۱۰۰‬کیلومی پهنا و ‪ ۸۰۰‬تا ‪ 1200‬می ژرفا دارد‬
‫و شعت آب در سطح آن ‪ 2‬اعشاریه ‪ 5‬می در ثانیه است‪.‬‬
‫‪ _ 2‬برعکس‪ ،‬در سالهای پسی‪ ،‬در اثر افزایش گازهای گلخانهپ‪ ،‬اقلیم زمی رو به گرمشدن‬
‫گذاشته است‪.‬‬
‫‪26‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫عرص سنگ در زیر میکروسکوپ‬

‫نششده در صفحۀ ‪ 3‬شمارۀ ‪ 296‬مؤرخ دوشنبه ‪ 30‬دلو ‪ 1357‬و صفحۀ ‪3‬‬
‫شمارۀ ‪ 297‬مؤرخ سهشنبه ‪ 1‬حوت ‪ 1357‬روزنامۀ «بیدار» بلخ‬
‫تهیۀ ابزارهای کار انسانهای ّاولیه افسانههای فراواپ ساخته اند‪.‬‬ ‫دربارۀ ّ‬
‫بنیادگذار نژادشنایس‪ ،‬ژوزف فرانسوا الفیتو‪ ،‬به این نتیجه رسیده بود که ساخی‬
‫یک تی سنیک را پدربزرگ آغاز یمکرد و نوهاش به انجام یمرساند‪ .‬و ّاما اینک در‬
‫همی اواخر در آزمایشگاه تکنیک ّاو ّلیۀ دانششای باستانشنایس آکادیم علوم‬
‫ّ‬
‫اتحاد شوروی با اجرای آزمایشهای جالت به این نتیجه رسیده اند که ساخی یک‬
‫تی از سنگ دیوریت ‪ 12‬تا ‪ 15‬ساعت و از سنگ چخماق ‪ 30‬ساعت را در بر‬
‫یمگید‪.‬‬
‫رئیس آزمایشگاه مذکور‪ ،‬شگ سمینوف‪ ،‬در هنگام مشاهدۀ ظرافت صیقل الیۀ‬
‫باالپ یک نیۀ سنیک در زیر میکروسکوپ‪ ،‬بر روی آن‪ ،‬شبکۀ نازگ از نقشهای‬
‫دشوارفهیم را کشف کرد و این نقشها نشانههای ابزاری بودند که در هنگام ّ‬
‫تهیۀ‬
‫ّ‬
‫نیۀ مذکور به کار رفته بود‪ .‬از روی اعماق شیارها حتا ممکن بود نیوپ را که انسان‬
‫به منظور صیقلدادن مادۀ سخت وارد یمکرد و نی ترتیب حرکت دستهای وی را‬
‫تعیی کرد‪ .‬روش مطالعۀ اشیا را نظر به نشانههای ساخی و پرداخی آنها‪ ،‬امروز‬
‫به نام «تراسولوژی» یاد یمکنند‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫شگ سمینوف یمگوید‪« :‬ابزارهای کار انسان اولیه در نوع خود‪ ،‬کتابهاپ اند‬
‫که به زبان مخصوص و جداگانهپ نوشته شده اند»‪ .‬و این کتابها را اکنون‬
‫توانستیم بخوانیم‪ .‬ما از آزمایشهای حدسهای تئورتیک به عمل آغاز کردیم‪.‬‬
‫ً‬
‫آزماییسپ را ساخته اند که در آنها زندهگ ّاو ّلیۀ انسانها را‬‫ر‬ ‫فعال ایستگاههای‬
‫مورد پژوهش قرار یمدهند و کارگاههای انسانهای ّاو ّلیه و نمونههای ابزارهای آنها‬
‫را برای نیازهای گوناگون ّ‬
‫تهیه کرده اند‪ .‬این ابزارها عالوه بر این‪ ،‬یمتوانند دربارۀ‬
‫چهگونهگ تکامل انسانهاپ که ابزار کار آفریدند و چهگونهگ تکامل دست آنها‬
‫معلومات بدهند‪.‬‬
‫ی‬
‫توسط انسانهای ّاو ّلیه دارای‬
‫مسلم است که برخ از ابزارهای سنیک ساختهشده ّ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ی‬
‫متحی یمکنند که در ظرافتکاری مشهور اند‪.‬‬ ‫فریم منظم اند و حتا جواهرسازاپ را‬
‫ً‬
‫در کلکسیون ما منشوری وجود دارد که فرم آن کامال هندیس است و ما به اثبات‬

‫‪27‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫ّ‬
‫توسط‬ ‫رساندیم که این منشور بدون کمک کدام ابزار صیقلدهنده‪ ،‬فقط‬
‫قطعکنندۀ سنیک کندنکاری شده است‪.‬‬
‫در برخ از موارد‪ ،‬به گونۀ نمونه در یک فیلم آلمان غرپ به نام «پیشبیت‬
‫توسط موجودات زندۀ فضاپ ساخته‬‫آینده»‪ ،‬چنی استنباط یمشود که این اشیا ّ‬

‫شده اند‪ّ .‬اما کارهای آزمایشگاه مان نشان یمدهند که تمام اشیاپ که به بازدید‬
‫توسط‬‫سیارههای دیگر از زمی در زمانههای خیّل قدیم اشاره یمکنند‪ّ ،‬‬ ‫موجودات ّ‬
‫موجودات زمیت خود مان ساخته شده اند‪.‬‬
‫ّ‬
‫در آن فیلم‪ ،‬ییک از نشانههای بارز بازدید موجودات سیارههای دیگر از زمی‪،‬‬
‫ی‬
‫چیدمان بسیار دقیق اهرام مص‪ ،‬متشکل از قطعهسنگهای بزرگ که بهگونۀ‬
‫بسیار دقیق ییک بر دیگری متمایل شده اند‪ ،‬وانمود شده است‪ .‬هنگایم که این‬
‫توسط‬ ‫قطعهسنگها مورد تحقیق قرار داده شدند به اثبات رسید که تمام آنها ّ‬
‫انسان زمیت ساخته شده اند‪ .‬بلوکهای عظیم اهرام را نخست از صخرهها با‬
‫ً‬
‫قطعکنندههای سخت سنیک کنده و سپس سطح آنها را با قطعکنندههای نسبتا‬
‫کوچکتر هموار کرده اند و چنی کاری با تواناپ انسان در عص قدیم سنگ‪ ،‬یعت‬
‫ً‬
‫کامال سازگار است‪.‬‬ ‫در ‪ 4‬تا ‪ 6‬هزار سال پیش از عص کنوپ‪،‬‬
‫بازسازی تکنیک ّاو ّلیه و آزمون تجرپ تحقیقات تراسولوژیک‪ ،‬امروز ییک از‬
‫روشهای بسیار مهم باستانشاخت است که نتایج آن را دانشمندان برای مطالعۀ‬
‫زندهگ انسانهای ّاو ّلیه به کار یمبرند‪.‬‬

‫‪28‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫‪.‬‬
‫ُ‬
‫انفجار اتیم‪ ،‬کشنده است یا سازنده؟‬
‫نششده در صفحۀ سوم شمارۀ ‪ 15‬مؤرخ دوشنبه ‪ 20‬حمل ‪ 1358‬و صفحۀ‬
‫‪ 3‬شمارۀ ‪ 16‬مؤرخ سهشنبه ‪ 21‬حمل ‪ 1358‬روزنامۀ «بیدار» بلخ‬
‫ّ‬
‫خاصیت‬ ‫انفجار اتیم در عی حایل که نابودکننده است‪ ،‬سازنده نی است‪.‬‬
‫نخستی آن برای همهگان آشکار است؛ ّاما در این باره که چهگونه یمتوان به کمک‬
‫تصورات درست ندارند‪ .‬استفاده از اتم برای‬‫ّ‬ ‫انفجارهای اتیم ساخت‪ ،‬تمام مردم‬
‫مقاصد صلحآمی در زندهگ امروز و آینده جایگاه بزرگ دارد‪ّ .‬اما این سخن تنها‬
‫بدان معنا نیست که یمتوان نیوگاههای برق اتیم جدید و بسیار پرقدرپ ساخت و‬
‫یا به تعامالت هستهپ استواری دست یافت؛ بلکه هدف ما این است که انفجار‬
‫اتیم را یمتوان به صفت سازندۀ قدرتهای عظیم دیگری به کار ُبرد‪.‬‬
‫گودالها و مخازن منحرصبهفرد‪:‬‬
‫ً‬
‫ییک از انفجارهای اتیم که در عمق ‪ 175‬می با شارژ نسبتا کوچک هستهپ با‬
‫قدرت یک کیلو تن در زیر زمی صورت گرفت‪ ،‬باعث زمیلرزهپ در حدود ‪7 _ 6‬‬
‫بال شد‪ .‬این انفجار تمام ویژهگهای یک انفجار معمویل را در بر داشت‪ .‬زمی‬
‫لرزید و به دنبال آن غریو مخصوص زمیلرزه شنیده شد‪ّ .‬اما تمام اینها ظاهر‬
‫ملبس با یونیفرم انفجار را از فاصلۀ دور‬‫قضیه و فقط برای کساپ بودند که ّ‬ ‫ّ‬
‫مشاهده یمکردند‪ ،‬در حایل که در همی لحظه در زیر زمی‪ ،‬الیۀ بسیار بزرگ با‬
‫حجم ‪ 14‬هزار میمکعب تشکیل شده بود‪ .‬این نخستی انفجاری بود که اکنون‬
‫ی‬
‫همانند آن به مقصد تشکل ظرفهای زیرزمیت به اندازۀ صدها هزار میمکعب به‬
‫کار یمرود‪.‬‬
‫ّ‬
‫ییک از دشواریهای اسایس که آن را حتا دشواری قرن ما یمنامند‪ ،‬افزایش‬
‫زبالههای مواد تولیدی و معیشت‪ ،‬بهویژه زبالههای مایع صنعت شیمیاپ نفت‬
‫است‪.‬‬
‫عالوه بر این در عص ما تخصیص هکتارها زمی برای ریخی زبالهها‪ ،‬کار درست‬
‫نیست‪ ،‬زیرا شارژ ‪ 25‬کیلوتن یمتواند نه تنها گورستان زیرزمیت برای زبالههای‬
‫سیم با حجم ‪ 140‬هزار میمکعب بسازد‪ ،‬بلکه مهمتر از آن‪ ،‬مخازن بزرگ برای‬ ‫ّ‬
‫نگهداری نفت‪ ،‬گاز و کاندنسات گازی تشکیل دهد‪.‬‬

‫‪29‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫انفجار _ آتشفشان‪:‬‬
‫در ییک از معادن گاز در آسیای میانه آتشسوزی عظییم رخ داد‪ .‬از چاه برمه در‬
‫یک شبانهروز از یک تا یکونیم میلیون میمکعب گاز به بیون فوران یمکرد‪.‬‬
‫بیشتر از دو سال برای خاموشساخی حریق از تمام وسایل ممکن استفاده کردند‪،‬‬
‫ّاما کمترین سودی نبخشید‪ .‬باآلخره فییکدانان به کمک شتافتند‪ .‬شارژ هستهپ را‬

‫با قدرت ‪ 30‬کیلوتن در چاه برمهشدۀ مایل مخصوص گذاشتند و انفجار دادند‪.‬‬
‫انفجار زیرزمیت الیههای عمیق زمی را فرا گرفت‪ .‬به این ترتیب چاه را دوباره‬
‫پوشاندند و فوران آتش خاموش شد‪.‬‬
‫پچورا در ولگا جریان یمیابد‪:‬‬
‫سطح دریای خزر در دهۀ اخی به اندازۀ ‪ 2‬اعشاریه ‪ 5‬می پایی رفته است‪.‬‬
‫برآوردها نشان یمدهند که توسعۀ صنعت‬
‫آیندۀ این منطقه‪ ،‬از جمله احداث‬
‫نیوگاههای بزرگ برق آپ‪ ،‬ساخی آبانبارها‪،‬‬
‫افزایش مصف آب دریا و تغییات رشایط‬
‫اقلییم‪ ،‬در پاییآمدن سطح آن دریا کمک‬
‫یمکنند‪ .‬و این پاییآمدن سطح تا سال‬
‫‪ 1980‬میالدی باز هم به ‪ 2‬اعشاریه ‪ 6‬می و‬
‫تا سال ‪ 2000‬به ‪ 107‬می افزایش یمیابد‪.‬‬
‫ی‬
‫گمان یمرود علت اصّل پاییآمدن سطح‬
‫دریای خزر‪ ،‬کاهش ریزش رودهای شمایل که‬
‫دارای آبهای اضاف و غی قابل استفاده اند‬
‫ّ‬
‫تغذیۀ دریای خزر‪ ،‬باشد‪ .‬در اینجا ییک از این‬ ‫به رود ولگا‪ ،‬یعت منبع اسایس‬
‫‪30‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫ّ‬
‫رودهای شمایل ممکن است رود « ِپچورا» باشد‪ .‬برای اتصال ِپچورا با «ولگا»‪ ،‬نیاز‬
‫است تا کانایل به درازای ‪ 122‬اعشاریه ‪ 5‬کیلومی کشیده شود‪ ،‬در حایل که ‪65‬‬
‫کیلومی این فاصله را سنگهای کویه سخت تشکیل یمدهند‪.‬‬
‫‪.‬‬
‫آنگونه که معلوم شد در اینجا نی سازندۀ اسایس‪ ،‬انفجار هستهپ بود همزمان‬
‫سه شارژ هستهپ‪ ،‬هر کدام با قدرت ‪ 15‬کیلوتن‪ ،‬انفجار داده شدند‪ .‬شارژها به‬
‫عمق ‪ 128‬می در زیر زمی منفجر شدند و هنگایم که دود و غبار به هوا برخاست‪،‬‬
‫درز تشکیلشده را همهگان مشاهده کردند‪ .‬درازای این درز ‪ 700‬می‪ ،‬پهنای آن‬
‫‪ 350‬می و ژرفای آن از ‪ 10‬تا ‪ 15‬می را احتوا یمکرد‪ .‬آنچه که بسیار ارزش داشت‬
‫این بود که با این انفجار‪ِ ،‬رصف تکنالوژیپ به کار برده شد که با آن‪ ،‬کشیدن نیمۀ‬
‫بزرگ کانال «ولگا _ ِپچورا» ممکن بود‪.‬‬
‫کتیت‪:‬‬
‫‪ ...‬کمتر از اختاع ر‬
‫هنگایم که دربارۀ دشواریهای انرژیتیک هستهپ سخن یمزنیم‪ ،‬کلمۀ «انفجار‬
‫هستهپ» بدون درنگ ما را به یاد فاجعهپ یماندازد که در سال ‪ 1945‬میالدی در‬

‫شهرهای هیوشیما و ناگاسایک ژاپن رخ داده است‪ّ .‬اما در طلوع انرژیتیک هستهپ‪،‬‬
‫ّ‬ ‫َ‬
‫تجزیۀ اورانیوم کمتر از اخیاع کییت‪،‬‬ ‫آلیت اینشتی کبی گفته است‪« :‬کشف‬
‫ّ‬
‫تمدن ر‬
‫بش را تهدید یمکند و تمام توسعههای آیندۀ انسان مربوط است به اصول‬
‫زندهگ اخالف و معنویاش‪ ،‬نه به سطح پیشرفت و ارتقای تکنییک»‪.‬‬
‫‪31‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫ّ‬
‫نخستی نیوگاه برق اتیم در جهان که در اتحاد شوروی [وقت] ساخته شد‪،‬‬
‫امکان استفاده از انرژی هستهپ را به مقصد صلح نشان داد‪ .‬اکنون از انفجار‬
‫هستهپ برای ساخی آبانبارها از آب رودهاپ که در فصل زمستان طغیاپ‬

‫یمشوند استفاده به عمل یمآید‪ .‬انفجار هستهپ به آزمایش معادن نفت و بارکردن‬
‫الیههای نفتدار زیرزمیت و ازدیادبخشیدن برآمدن مواد خام به روی زمی از طریق‬
‫چاهها‪ ،‬کمک یمکند‪ .‬همچنی انفجار اتیم الیههای معادن زغال و سنگهای معدپ‬
‫را باز یمکند‪.‬‬
‫امروز انبارهای هستهپ در کشورهای غرب قدرپ بیشتر از دو میلیون مرتبه‬
‫نسبت به بمت که بر هیوشیما انفجار داده شده بود دارند‪ .‬ت ّ‬
‫صور کنید که انفجار‬
‫کرۀ زمی برای انسان چه فاجعهپ به بار خواهد آورد و‬ ‫این انبارهای بزرگ در ّ‬
‫استفادۀ انرژی هستهپ به مقاصد صلح برای انسان چه نعمتهاپ خواهد‬
‫بخشید؟‬

‫‪32‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫فضان‬
‫ی‬ ‫مطلت از پژوهشهای‬
‫ر‬
‫نششده در صفحۀ ‪ 2‬شمارۀ ‪ 170‬مؤرخ سهشنبه ‪ 19‬متان ‪ 1356‬روزنامۀ‬
‫«بیدار» بلخ‬
‫در عص ما‪ ،‬عصی که پژوهشهای علیم به کمک تلسکوپهای نیومند‪،‬‬
‫میکروسکوپهای الکیوپ و غیه ابزارهای دقیق صورت یمگیند‪ ،‬روزتاروز به‬
‫شمار دوستداران کارهای علیم‪ ،‬بهویژه بخش پژوهشهای فضاپ (کیهاپ)‪،‬‬
‫افزوده یمشود‪.‬‬
‫ّ‬
‫پرتاب ماهوارهها یا قمرهای مصنویع زمی‪ ،‬گسیۀ فراخ فعالیت را در برابر‬
‫انسانها گشوده و ذخایر پربار برایندهای علیم معارص را به وجود آورده است‪.‬‬

‫اکنون صدها قمر مصنویع (ماهواره) فضای پیامون زمی را دور یمزنند‪ .‬بیشتر‬
‫از پنجاه ماهواره به اندازۀ کاف درخشان اند که گردش آنها را در آسمان یمتوان با‬
‫ی‬
‫چشم غی مسلح نی مشاهده کرد‪.‬‬

‫‪33‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫و اگر شما به موضوع ماهواره عالقهمند باشید و بدانید که آنها در کجا و در چه‬
‫زماپ پدیدار یمشوند‪ ،‬یمتوانید ‪ 200‬ماهواره را مشاهده کنید‪.‬‬
‫در این مقاله یمخواهیم سخت چند دربارۀ پولسارها داشته باشیم که‬
‫جالب‬ ‫پژوهشهای‬
‫همی‬ ‫در‬ ‫فضاپ‬
‫تازهگها پیامون آنها‬
‫صورت گرفته اند‪.‬‬
‫حقیقت‪،‬‬ ‫در‬
‫ناگهاپ‬ ‫نمایانشدن‬
‫نخستی پولسار (یعت‬
‫کیهاپ‬ ‫شچشمۀ‬
‫پرتوهای رادیوپ که به‬
‫رژیم ایمپولیس کار‬
‫یمکند) به دنبال خود‬
‫از‬ ‫زیادی‬ ‫شمار‬
‫کشفهای جالب و‬
‫جدید‬ ‫ّ‬
‫فرضیههای‬
‫فیییک را به ارمغان آورد‬
‫و مهمتر از همه این که‬
‫فراوان‬ ‫پولسارهای‬
‫دیگری کشف شدند و‬
‫اکنون دهها پولسار را‬
‫یمشناسند‪.‬‬
‫جالب‬ ‫ویژهگهای‬
‫پولسارها‪ ،‬از جمله‬
‫معی و ثبات در بی وقفههای ایمپولسها و غیه و‬ ‫قطتشدن پرتوها در سطج ّ‬
‫باآلخره هم در همی نزدییکها در سحاپ کرابمانند (خرچنگنما)‪1‬منبع اوپتییک‬
‫نزدیک با پولسار آشکار شده اند‪.‬‬

‫َ‬
‫‪ _ 1‬سحاپ خرچنگ (‪ )Crab Nebula‬بازماندهپ از یک ابرنوستاره است که در صورت فلیک گاو‬
‫(ثور) یا «‪ »Taurus‬قرار دارد و از مشهورترین بقایای ابرنوستارهپ است که جرم درخشندۀ مرکزی‬
‫آن با دورههای کوتاه چند صدم ثانیهپ برق یمزند و خاموش یمشود‪ .‬این برقزدنها و حالت و ←‬
‫‪34‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫این حقیقت که پولسار همزمان تشعشعهای رادیوپ _ عدسیوی یمدهد‪ ،‬امکان‬

‫ّ‬
‫فرضیههاپ‬ ‫فرضیههای پیامون طبیعت فیییک را ّ‬
‫میش ساخته است؛‬ ‫ّ‬ ‫مدرنساخی‬

‫که هنوز در زماپ که پولسارها گیندههای خالص رادیو پنداشته یمشدند موجود‬
‫بودند‪.‬‬
‫ّ‬
‫در ییک از فرضیههای جدید چنی پذیرفته یمشود که شچشمۀ پرتوها‪ ،‬پالسماپ‬
‫است که ستارۀ نوتروپ را حاطه کرده است و زیر تأثی و عمل ساحۀ نیومند‬
‫مقناطییس قرار دارد‪.‬‬
‫چنی سیستیم در آغاز نباید تشعشعهای نوری داشته باشد‪ .‬منبع این پرتوها‬
‫یمتواند الکیونهاپ باشند که در درون اتم از یک مدار به مداری دیگر عبور‬
‫یمکنند‪.‬‬
‫در پالسمای ستارهپ‪ ،‬الکیونها زیر تأثی ساحۀ مقناطییس‪ ،‬در اطراف ستاره به‬
‫روی حلقههاپ یمچرخند که ییک از دیگری اندگ بزرگتر از مدار در اتم امتداد‬
‫یافته اند و عبور الکیونها از یک حلقه به حلقهپ دیگر‪ ،‬پرتوهای رادیوپ را به بار‬

‫← پیچیدهگ سحاپ مذکور انگیهپ برای پژوهشهای فراواپ در زمینههای اخیشنایس شده‬
‫است‪ .‬این سحاپ با یک تلسلکوپ عادی سهاینچ قابل رؤیت است‪ .‬سحاپ مذکور در فصل پایی‬
‫به ساعت شش و یس دقیقه از شمال رشق طلوع یمکند و حدود ساعت دوازدهونیم به وسط‬
‫آسمان یمرسد‪ .‬سحاپ مشهور پروین‪ ،‬ییک از همسایههای مشهور سحاپ خرچنگ است‪.‬‬

‫‪35‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫یمآورد‪ .‬حرکت الکیونها در این صورت قانون مکانیک کوانتوم را بسیار خوب‬
‫معیت اشغال کنند و‬‫پروی یمکند‪ ،‬از جمله‪ ،‬آنها یمتوانند حلقهها را با سطح ّ‬
‫سبب عبور الکیونها از یک‬
‫حلقه به حلقهپ دیگر و در‬
‫معی‬ ‫ّ‬ ‫نتیجه پیداپ پرتوهای‬
‫انرژی فوتون شوند‪.‬‬
‫ر‬
‫دانشمندان برای تشی ح‬
‫ویژهگهای ایمپولیس پرتوها‪،‬‬
‫مدلهای برخ از سیستمهای‬
‫پرتوها را ساخته اند که به‬
‫کوچک (تا چند‬
‫ِ‬ ‫های‬ ‫نوسان‬ ‫از‬ ‫انرژی‬ ‫منبع‬ ‫حیث‬ ‫به‬ ‫ا‬‫گونهپ یادآور پرتو لیر اند‪ّ ،‬ام‬
‫خود ستاره استفاده یمکنند‪ .‬ییک از مدلهای جدید‬ ‫ِ‬ ‫سانتمی از حالت تعادل)‬
‫پولسارها به گونهپ است که نه تنها از نگاه کیق امکان تشعشع نوری را به اثبات‬

‫یمرساند‪ ،‬بلکه از نگاه کیم نی با نتایج اندازهگییهای درخشش منبع ایمپولیس‬

‫پرتوهای پدیدآمده در سحاپ «خرچنگ» سازگاری دارد‪.‬‬

‫‪36‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫مری خ‪ّ ،‬‬

‫سیاره ین شگفتانگت‬ ‫ّ‬
‫نششده در صفحۀ ‪ 3‬شمارۀ ‪ 36‬مؤرخ پنجشنبه ‪ 14‬ثور ‪ 1357‬و صفحۀ ‪3‬‬
‫شمارۀ ‪ 37‬مؤرخ شنبه ‪ 16‬ثور ‪ 1357‬روزنامۀ «بیدار» بلخ‬
‫قمرها‪:‬‬
‫ّ‬
‫دستگاههای اتوماتیک (خودکار) سیارهپیمای فرستادهشده از زمی به سوی‬
‫فرضیۀ پیدایش مصنویع «فوبوس» و «دیموس» را رد کردند‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫مری خ به گونۀ کامل‬ ‫ّ‬
‫فوبوس سنگ عظییم با ادامۀ چندین ده کیلومی شناخته شد که به وضوح‬
‫فشاپ این دهانهها غی‬ ‫مدوری است‪ .‬پیدایش آتش‬ ‫دارای دهانههای آتشفشاپ ّ‬
‫ِ‬
‫ممکن است‪ ،‬زیرا جسامت کوچک فوبوس (به مقایسه با جسامت خود ّ‬
‫سیاره)‬
‫نیمتوانست از درون گرم شود‪.‬‬
‫دیموس کوچکتر از فوبوس است که‬
‫با قیفهاپ از متئوریتها (سنگهای‬
‫آسماپ) پوشیده شده است‪.‬‬
‫به این گونه روشن شد که قمرهای‬
‫ی‬
‫مری خ در طبیعت تولد یافته اند‪ّ .‬اما چه‬ ‫ّ‬
‫وقت و به چه ترتیت؟‬
‫برای پاسخدادن به این پرسشها‬
‫فرکانس دهانههای متئوریت را در م ّری خ‬
‫و فوبوس مقایسه کردند و معلوم شد که‬
‫در قمر یادشده تعداد قیفها در ساحۀ‬
‫ّ‬
‫هموار صد مرتبه بیشتر است نسبت به تعداد آنها در سیاره‪ .‬فلهذا فوبوس عمر‬
‫بیشتری نسبت به ّ‬
‫مری خ دارد‪.‬‬
‫ّ‬
‫فرضیه‪ ،‬سیارهها و قمرها توسط آکوموالسیون مادۀ پراگندۀ سخت‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫بر بنیاد یک‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫پیدا شده اند‪ .‬کوچکترین ذرات‪ ،‬در اجرام بزرگ‪ ،‬یعت آسیوئیدها (سیارکها)‪،‬‬
‫فرضیه‪ ،‬فوبوس و‬‫ّ‬ ‫سیارۀ پدیدآمده افتاده اند‪ .‬نظر به این‬ ‫یکجا شده و سپس به ّ‬
‫ّ‬
‫دیموس یادگار آسیوئیدهای نخستیت اند که زماپ سیارهها را تشکیل داده اند‪.‬‬
‫فرضیۀ دیگری‪ ،‬میتوروئیتهاپ که در زمی یمافتند و نی آسیوئیدها و‬ ‫ّ‬ ‫بر بنیاد‬
‫ّ‬
‫قمرهای سیارهها عبارت از پارچههاپ اند که زماپ سیارهها را ساخته بودند‪ .‬از این‬ ‫ّ‬
‫‪37‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫پارچهها کمربند آسیوئیدها که ستارهشناسان با آن آشناپ دارند به وجود آمده‬

‫مری خ نی بقایای همان پارچهها‬ ‫ّ‬
‫فرضیه موافقت شود‪ ،‬قمرهای ّ‬ ‫است‪ .‬هرگاه به این‬
‫اند‪.‬‬
‫کانالها‪:‬‬
‫مری خ‪ ،‬بسیاری از مردم چنی یمپنداشتند که موجودات‬‫پس از کشف کانالها در ّ‬
‫مری خ این تجهیات عمدۀ مهندیس را برای مقاصد حیاپ خویش ساخته‬ ‫پیشرفتۀ ّ‬
‫اند‪.‬‬
‫در ییک از عکسهاپ که دستگاه «مارس _ ‪ »5‬فرستاده است‪ ،‬به وضاحت شیار‬
‫عمیق دیده یمشود که طول آن به هزاران کیلومی یمرسد‪ .‬پیدایش این شیار به‬

‫مری خ فرایندهاپ‬‫گمان غالب برخاسته از یک شکستهگ عظیم است‪ .‬در اعماق ّ‬

‫سیاره اند و باعث درزبرداشی‬ ‫جریان دارند که وابسته به توسعه و انکشاف خود ّ‬
‫مری خ یمشوند‪.‬‬‫پوستۀ ّ‬
‫پستوبلندیها‪:‬‬
‫ّ‬
‫در عکسهاپ که از مری خ فرستاده شده اند‪ ،‬شکلهاپ مشابه به وادیها‪،‬‬
‫رودخانههای خشک و پستوبلندیها دیده یمشوند‪ .‬بلندیها و تپههای ریگ‬
‫روان در دهانههای متئوریت بسیار بزرگ‪ ،‬اخذ موقع کرده اند‪.‬‬
‫َ‬ ‫توفانها در ّ‬
‫مری خ تا چندین هفته طول یمکشند‪ .‬در هنگام توفان‪ ،‬شعت باد‬
‫بالغ بر هشتاد می در ثانیه یمشود و چون نیوی جاذبۀ ّ‬
‫مری خ دوونیم بار کمتر از‬
‫نیوی جاذبۀ زمی است‪ ،‬از اینرو میلیونها تن گرد و غبار در اتمسفی ّ‬
‫مری خ باال‬
‫‪38‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫یمرود‪ .‬ستارهشناسان تعیی کرده اند که پس از توفانهای گرد و غبار‪ ،‬دریاهای‬

‫مری خ روشنتر از قارهها ش از نو در همان حدود ّاویل شان به مشاهده یمرسند‪.‬‬ ‫ّ‬
‫مری خ را پر نیمکنند؟ این‬ ‫مری خ‪ ،‬دریاهای ّ‬ ‫چرا گرد و غبار برخاسته در ّ‬
‫جو ّ‬
‫ِ‬
‫ُ‬
‫نایس از آن است که در دریاهای آن گیاهان و رستتها وجود‬ ‫مری خ ر‬ ‫موضوع در ّ‬
‫دارند‪.‬‬
‫ی‬ ‫ّ‬
‫جنوب مری خ‪ ،‬بلندیهاپ متشکل از مناطق کوهستاپ وجود دارند که‬ ‫ِ‬ ‫در قطب‬
‫ّ‬ ‫‪.‬‬
‫به هزاران کیلومی گسیش یافته اند در مری خ افتیدهگهای بزرگ نی وجود دارند‪،‬‬
‫ً‬
‫مثال منطقۀ «الالدا» ساحهپ است که قطر آن بیشتر از ‪ 1500‬کیلومی و عمق‬
‫فعایل نی وجود دارند که بزرگترین‬ ‫آن تا چهار کیلومی یمرسد‪ .‬آتشفشانهای ّ‬
‫آنها ‪ 20‬کیلومی ارتفاع دارد‪.‬‬
‫اقلیم‪:‬‬
‫اقلیم مری خ خشن و شد است‪ .‬حرارت در مناطق قطت تا منق ‪ 110‬درجۀ‬ ‫ّ‬
‫سانتگراد پایی است‪ .‬در تابستان درجۀ حرارت در ّ‬
‫ناحیۀ استواپ بلندتر از صفر‬
‫مری خ در تابستان به حالت مایع نی یمتواند وجود‬ ‫است‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬آب در ّ‬
‫داشته باشد‪.‬‬
‫ّ‬
‫دستگاه فضاپ «مارس _ ‪ »3‬در حقیقت ترکیب اتمسفی مری خ را تعیی کرده‬
‫حصهپ است که در زمی است‪( .‬در‬ ‫متوسط سطح‪ ،‬بیشتر از صدم ّ‬ ‫ّ‬ ‫است‪ .‬فشار‬
‫زمی به این اندازه فشار تنها در ارتفاع چهلکیلومیی وجود دارد)‪ .‬پژوهشها نشان‬
‫ر‬ ‫ی‬ ‫داده اند که نصف اتمسفی ّ‬
‫آکسین در‬ ‫مری خ متشکل از گازهای کاربونیک است‪.‬‬
‫مری خ صفر اعشاریه سه و آب صفر اعشاریه صفر پنج درصد را تشکیل‬ ‫اتمسفی ّ‬
‫ّ‬
‫داده اند‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬در اتمسفی مری خ گازهای کمیاب و نجیب کریپتون و‬
‫مری خ در هیچ زماپ تراکم‬‫کیسون نی وجود دارند‪ .‬از نگاه کارشناسان‪ ،‬اتمسفی ّ‬
‫مری خ موجود نبوده است‪.‬‬‫بیشتری نداشته و رشایط الزیم برای زندهگ در ّ‬
‫مری خ به چه پیمانه آب وجود دارد؟‬ ‫در ّ‬
‫ی‬
‫یج متشکل از آبهای منجمدشده‬ ‫ِ‬ ‫دانشمندان فکر یمکنند که پوشش‬
‫ی‬
‫درقطبها‪ ،‬تنها به اندازۀ «قلۀ کوه یخ شناور» یمرسد‪ .‬آب متباف در زیر خاک در‬
‫موقعیت دارد‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫میان الیهها‬
‫ی‬
‫موجود ّیت زندهگ در مری خ‪:‬‬
‫ّ‬
‫ماهیت تیوری پیدایش زندهگ که از سوی آکادمیسی الکساندر اوپارین اعالم‬ ‫ّ‬
‫شده است‪ ،‬این است که در فضای بی ستارهگان در نتیجۀ فرایندهای پیچیدهپ‬

‫‪39‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫ّ‬
‫ترکیبهای کربت پیدا یمشوند‪ّ ،‬اما برای مبدلشدن این ترکیبهای کربت به‬
‫اض الزم است‪.‬‬ ‫موجود زنده‪ ،‬رشایط خ ّ‬
‫از پروازهای مکرر «مارسها»‪« ،‬مارییها»‪« ،‬وایکینگها» و «وینیاها» در این‬
‫باره نتیجۀ رصیج به دست نیامده است‪ .‬در همی نزدییکها از آکادمیسی اوپارین‪،‬‬
‫دانشمند معروف‪ ،‬پاسخ چند پرسش زیر تقاضا شده بود‪.‬‬
‫ی‬
‫پرسش نخست‪ :‬آیا در ماه زندهگ وجود دارد؟‬
‫_ ماه عبارت از متئوریت عظییم است‪ .‬تحقیقات متعدد نشان یمدهند که در‬
‫متئوریتها تعامالت شیمیاپ به مرحلۀ بسیار بلندی رسیده اند‪ّ ،‬اما تعامالت‬
‫بیولوژییک انجام نیافته اند‪ .‬ترکیبهای عضوی در خایک که «لونا»های شوروی و‬
‫اپولوهای آمریکاپ از ماه به زمی آورده اند خیّل کم اند و در آن هیچ ساختار‬
‫موجودیت موجودات زنده در ماه در امروز و گذشتۀ آن باشد‬ ‫ّ‬ ‫ذرهبیتپ که بیانگر‬ ‫ّ‬
‫فرضیهها چنی نتیجه گرفته یمشود که زندهگ در ماه‬ ‫ّ‬ ‫پیدا نشده است‪ .‬از تمام این‬
‫نیست و نبوده است‪.‬‬
‫ی‬
‫پرسش دوم این بود‪ :‬آیا زندهگ در مشتی امکان دارد؟‬
‫سیاره زمینۀ پیدایش زندهگ وجود ندارد‪ .‬در اینجا ترکیب کربت نسبت‬ ‫_ در این ّ‬
‫به زمی توسعۀ کمتری یافته است‪ .‬در درجههای بلندتر حرارت‪ ،‬آب آزاد وجود‬
‫ندارد‪.‬‬
‫اتمسفی این سیاره را اسید کاربونیک اشغال کرده است‪ .‬برخ از پژوهشگران‬ ‫ّ‬
‫فرضیهپ را پیشنهاد کرده اند مبت بر اینکه زندهگ در مشیی در جاهاپ از‬ ‫ّ‬
‫تصور این موضوع غی‬ ‫بخشهای وسیط اتمسفی وجود دارد‪ ،‬نه در سطح آن‪ّ .‬اما ّ‬
‫ممکن است‪ ،‬زیرا تغیی مکان کتلۀ گاز به طور ثابت صورت یمگید‪ ،‬در حایل که‬
‫برای توسعۀ زندهگ میلیونها سال به کار است‪.‬‬
‫مری خ وجود دارد؟ بهویژه با درنظرداشت این‬ ‫سومی پرسش‪ :‬آیا زنده یگ در ّ‬
‫که وایکنگهای آمریکا در این باره پاسخ نداده اند‪.‬‬
‫مری خ دارای رشایط‬ ‫مری خ بسیار عالقه داریم‪ .‬البته ّ‬ ‫موجودیت زندهگ در ّ‬ ‫ّ‬ ‫_ به‬
‫ّ‬
‫دشواری برای زندهگ ارگانیسمهای زمیت است؛ اما ممکن است در چنی جهاپ‪،‬‬
‫ذرهبیت مخصوض وجود داشته باشند‪ .‬مهم این است که تعیی‬ ‫ارگانیسمهای ّ‬
‫ً‬ ‫کنیم تکامل تدریج در ّ‬
‫مری خ در کدام مرحله قرار دارد؟ کامال آشکار است که‬
‫مری خ در مرحلهپ است که میلیونها سال پیش در زمی در‬ ‫تکامل تدریج در ّ‬
‫همان مرحله قرار داشت‪.‬‬

‫‪40‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫سقوط ییک از سنگهای بزرگ آسمان‬

‫نششده در صفحههای ‪ 2‬و ‪ 4‬شمارۀ ‪ 232‬مؤرخ پنجشنبه ‪ 8‬جدی ‪1356‬‬
‫روزنامۀ «بیدار» بلخ‬
‫توسعۀ فضانوردی (کیهاننوردی) یا شناساپ ژرف و علیم همۀ رویدادهای‬
‫مری خ و زهره‪ ،‬بهوسیلۀ اپراتهاپ که با‬ ‫سیارههای زمی‪ّ ،‬‬ ‫مربوط به اتمسفی ّ‬
‫شعت شهابسنگها (متئوریتها) فضا را یمشگافند جریان دارد‪.‬‬
‫این رویدادها بیشترینه با محاسبههای دقیق‪ ،‬زیر مطالعۀ ژرف دانشمندان‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫واقعیت آنها بارها در پژوهشهای فضانوردی اتحاد شوروی [وقت]‬ ‫قرار گرفته و‬
‫ّ‬
‫متحدۀ آمریکا تأئید شده اند‪.‬‬ ‫و ایاالت‬
‫پروازهای مکرر سفینهها و دستگاههای فضاپ شوروی [وقت] در اتمسفی‬ ‫ّ‬

‫ّ‬
‫زهره با دومی شعت فضانوردی و نی پروازهای دستگاههای فضاپ اتحاد‬
‫ّ‬
‫متحدۀ آمریکا به ماه و اطراف آن با بازگشت آنها به ّ‬
‫کرۀ‬ ‫شوروی [وقت] و ایاالت‬
‫زمی بر همهگان هویدا اند‪.‬‬
‫‪41‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫جو زمی بیشتر از همه‪ ،‬رویدادهای سقوط‬ ‫همانگونه که یمدانیم در ّ‬

‫ّ‬
‫شهابسنگها رخ یمدهند و حتا در شبهاپ که آسمان صاف باشد یمتوان برخ‬
‫از سنگهای آسماپ را که با درخشش زیاد مسی منحتشکّل را با شتاب یمپیمایند‬

‫با چشم مشاهده کرد‪.‬‬

‫در اینجا یمخواهیم گفتههاپ را دربارۀ ییک از شهابسنگهای بزرگ که به‬
‫کرۀ زمی سقوط کرده است در میان بگذاریم‪:‬‬‫سطح ّ‬
‫به تاری خ یسام ژوئن ‪ 1908‬میالدی در منطقۀ تونگوسکای سییی حادثهپ رخ‬
‫داد که خی وقوع آن در همۀ نقاط جهان بازتاب یافت‪ .‬این حادثه عبارت از سقوط‬
‫ییک از شهابسنگها بود که آن را به نام منطقۀ سقوطش «تونگوسکا» نامیدند‪1.‬‬

‫‪ _ 1‬منطقۀ تونگوسکا در پودکامنایا که اکنون به عنوان شزمی کراسنویارسک روسیه شناخته‬

‫ی‬
‫یمشود واقع است‪ .‬بحث دربارۀ این رویداد تا هنوز هم جریان دارد و علت آن را انفجار یک‬
‫شهابسنگ بزرگ یا ستارهپ دنبالهدار در بلندای ‪ 10 _ 5‬کیلومیی از سطح زمی یمدانند‪ .‬قدرت‬
‫این انفجار را در حدود ‪ 1000‬بار بیشتر از انفجار اتیم هیوشیما و نزدیک به اندازۀ قدرت انفجار‬
‫ّ‬ ‫حرارپ _ هستهپ موسوم به قلعۀ براوو برآورد کرده اند که ّ‬
‫توسط ایاالت متحدۀ آمریکا در روزهای‬
‫پایاپ فوریۀ ‪ 1945‬میالدی آزمایش شده است‪ .‬در این انفجار بیش از ‪ 80‬میلیون درخت در‬
‫فراخاپ بیش از ‪ 2150‬کیلومیمرب ع ریشهکن شدند‪.‬‬
‫‪42‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫ّ‬
‫مفصّل تا‬ ‫گرچه دربارۀ این سنگ آسماپ و چهگونهگ سقوط آن پژوهشهای‬
‫این زمان صورت گرفته اند‪ّ ،‬اما هنوز هم دامنۀ این پژوهشها ادامه دارد‪.‬‬
‫ی‬
‫در حدود ساعت هفت صبح به وقت محّل‪ ،‬در ساحۀ مینوسینسک‪1،‬در مرکز‬
‫اتمسفی زمی شهابسنگ روشت به پرواز درآمد که‬ ‫ِ‬ ‫سییی‪ ،‬در الیههای باالپ‬
‫ّ‬
‫بسیار درخشان بود و توجه همهگان را به خود جلب کرد‪ .‬این سنگ آسماپ‬
‫ً‬
‫(متئوریت) به طرف شمال رشق در ییک از افقهای تقریبا پنجصدهزارکیلومیی‬

‫اتمسفی در حرکت بود و شانجام در منطقۀ تونگوسکا در کنار رودخانهپ به نام‬

‫«خوشما» به زمی سقوط کرد‪ .‬آواز سقوط شهابسنگ مذکور از فاصلۀ ‪1200‬‬
‫ّ‬
‫کیلومیی شنیده شد و خود شهابسنگ حتا از فاصلۀ ‪ 700‬کیلومیی به چشم‬
‫محل سقوط سنگ‬ ‫ّ‬ ‫دیده شد‪ .‬باشندهگان ییک از شهرهاپ که ‪ 450‬کیلومی از‬
‫آسماپ یادشده فاصله داشت در لحظۀ سقوط سنگ آسماپ ستوپ از دود را‬
‫ّ‬
‫محل‬ ‫مشاهده کردند که ارتفاع آن در حدود ‪ 20‬کیلومی یمرسید‪ .‬تا ‪ 400‬کیلومی ِی‬
‫رویداد‪ ،‬از اثر رصبۀ افتادن سنگ آسماپ به لرزش درآمد و بسیاری از خانهها‬
‫ّ‬
‫ویران شدند‪ .‬لرزش زمی به اندازهپ بود که حتا اسپها نیمتوانستند به پا‬

‫‪ _ 1‬مینوسینسک )‪ ،) Минусинск‬شهری است در سییی کشور فیدراسیون روسیه در فاصلۀ‬

‫‪165‬کیلومیی جنوب کراسنویارسک در کنارۀ رود پت ِیس‪.‬‬
‫‪43‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫محل واقعه همۀ درختها ریشهکن شده بودند‪ .‬از ‪ 20‬تا‬‫ّ‬ ‫بایستند‪ .‬تا ‪ 70‬کیلومیی‬
‫‪ 30‬کیلومی ِی آن محل‪ ،‬آتشسوزی رخ داده بود‪ .‬تواناپ چنی تخریت را بمت‬
‫یمتوانست داشته باشد که قدرت آن ‪ 40 _ 20‬میلیون تن یمبود و از ارتفاع ‪_ 10‬‬
‫‪ 50‬کیلومیی پرتاب یمشد‪ .‬قدرت تخریب انفجار این شهابسنگ دوهزار بار‬
‫بزرگتر از قدرت تخریب نخستی بمب اتیم بود‪.‬‬
‫وقوع این رویداد ّ‬
‫توجه دانشمندان زیادی را به خود جلب کرد و هر کدام دیدگاه‬
‫خود را ابراز یمداشت‪ .‬در این راستا دستاوردهای دانش در شناساپ هستۀ اتم و‬
‫ّ‬
‫فرضیه در این‬ ‫کیهان به گونۀ ّ‬
‫خاض این موضوع را رهنموپ یمکردند‪ .‬معروفترین‬

‫موضوع‪ ،‬آن است که کدام شهابسنیک سقوط نکرده و فقط یک انفجار بسیار‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫فرضیههای جدیدی دربارۀ پیدایش ضد ماده در‬ ‫بزرگ رخ داده است‪ .‬بعدتر‬
‫اتسمفی زمی‪ ،‬مطرح شدند‪ .‬منتها حقایق برای ثبوت آنها همیشه بسنده نبودند‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫محل سقوط سنگ آسماپ به طور قطع‬ ‫پژوهشهای جدی نشان دادند که در‬
‫فرایندهای حرارپ _ هستهپ رخ نداده اند‪.‬‬

‫‪44‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫بخش دوم‪:‬‬
‫در گستههای پزشیک و بهداشت و‬
‫زیستشنایس‬

‫‪45‬‬
‫شگفتهای هست‬

‫‪46‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫دارو برای تندرست‬

‫نششده در صفحۀ ‪ 2‬شمارۀ ‪ 71‬مؤرخ یکشنبه ‪ 22‬جوزای ‪ 1356‬و صفحۀ‬
‫‪ 2‬شمارۀ ‪ 72‬مؤرخ دوشنبه ‪ 23‬جوزای ‪ 1356‬و صفحۀ ‪ 2‬شمارۀ ‪ 73‬مؤرخ‬
‫سهشنبه ‪ 24‬جوزای ‪ 1356‬و صفحۀ ‪ 2‬شمارۀ ‪ 74‬مؤرخ چهارشنبه ‪ 25‬جوزای‬
‫‪ 1356‬روزنامۀ «بیدار» بلخ‬
‫بر بنیاد تعریف سازمان جهاپ ِبهداشت‪ ،‬تندرست عبارت است از احساس‬
‫نبود بیماری‪ .‬انسانها از نگاه میان‬
‫آرامش همهجانبۀ فیییک و رواپ‪ ،‬نه اینکه تنها ِ‬
‫تندرست خود‪ ،‬به گروههای ناهمگون تقسیم یمشوند‪ .‬چنانچه ییک از‬
‫دانشمندان نوشته است‪ :‬انسانها نظر به اندازۀ تندرست از یکدیگر متفاوت‬
‫اند‪ .‬به همیگونه ابن سینا بیشتر از هزار سال قبل‪ ،‬تندرست را به شش دسته‬
‫تقسیم کرده بود و بیماری اصّل را تنها در دو نوع آنها یمدانست‪.‬‬
‫صج وجود دارند‪ :‬تندرست‪،‬‬ ‫پژوهشها نشان یمدهند که سه نوع حالت اسایس ّ‬
‫ً‬
‫بیماری و حالت مابیت؛ و این‪ ،‬دقیقا مطابقت یمکند به دستهبندی ییک از پزشکان‬
‫ّ‬
‫قدییم که یمگوید‪« :‬تندرست حالت متعادل جسم انسان‪ ،‬بیماری حالت متضاد‬
‫آن و حالت سویم‪ ،‬نه تندرست است و نه بیماری»‪ .‬انسانها بیشترینه در حالت‬
‫ّ‬
‫سویم قرار دارند و در بعضها این حالت سالها و حتا دهها سال ادمه یمیابد‪ .‬در‬
‫ی‬
‫کنار این دستهبندی‪ ،‬آنچه مسلم است‪ ،‬این است که نه تنها بیماران‪ ،‬بلکه‬
‫طت _ بیولوژییک‬ ‫توجه علوم ّ‬ ‫میلیونها انساپ که تندرست پنداشته یمشوند‪ ،‬نی ّ‬
‫ی‬ ‫و وقایۀ ّ‬
‫صحت را به خود معطوف ساخته اند‪ .‬به این گونه‪ ،‬پزشکان متشکل از دو‬
‫گروه اند که با هم ارتباط متقابل دارند‪ :‬دانشمندان رشتۀ تندرست و دانشمندان‬
‫رشتۀ بیماری که وظیفۀ شان معالجه یا درمان است‪ .‬منتها این دو گروه نظر به‬
‫طب امروزی دانشمندان رشتۀ‬ ‫مناسبات شان تفاوت اندگ از هم دارند و در ّ‬
‫تندرست جای بسیار کیم را اشغال یمکنند‪.‬‬
‫آیا همۀ کساپ که تندرست نامیده یمشوند به دارو نیاز دارند؟ سخن ما روی‬
‫حالت سویم است که شمار بیشتر انسانها در آن قرار دارند‪ .‬ا ّما این مفهوم‪،‬‬
‫ّ‬ ‫ی‬
‫بسیار کّل است و باید آن را با تجربه‪ ،‬مشخص و دقیق ساخت‪.‬‬

‫‪47‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫واضح است که همۀ مردم‪ ،‬کم یا زیاد‪ ،‬همۀ انواع به اصطالح اسیسهای فیییک‬
‫معیت سودمند است و نیوهای دفایع‬ ‫حیس را درک یمکنند‪ .‬اسیس‪ ،‬در سطح ّ‬ ‫و ّ‬
‫ّ‬
‫بدن را ورزیده یمسازد و ّاما افزایش بیش از حد اسیس باعث ناتواپ نیوهای‬
‫ً‬
‫دفایع بدن یمشود‪ .‬پس مواد خایم نیاز اند که واقعا مقاومت بدن را در برابر‬
‫ً‬
‫یس زیانبار بیشتر بسازند‪ .‬اسیس نه تنها مثال شدردی دوامدار را به‬ ‫تأثیات اسی ِ‬
‫بار یمآورد‪ ،‬بلکه شماخوردهگ و زکام و انواع کسالتهای دیگر نی یمتواند‬
‫برخاسته از اسیس باشند و در چنی مواقع‪ ،‬بعد از بیماری‪ ،‬دارو برای برگرداندن‬
‫قابلیت کار‪ ،‬نقش بزرگ را بازی یمکند‪.‬‬‫ّ‬ ‫سطح قبّل‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫آبستت‪ ،‬زایمان‪ ،‬تغذیۀ کودک _ تمام اینها بیماری نیستند‪ ،‬اما بسیاری از آنها‬
‫از بدن انسان موادی را مصف یمکنند و به تحلیل یمرسانند و در این جاست که‬
‫فعال داروپ _ بیولوژییک به کمک یمشتابند‪ .‬چنی موادی برای رشد و نمو و‬ ‫مواد ّ‬
‫تندرست کودک نی رصوری اند‪.‬‬
‫سن بیشتری دارند و بیمار نیستند‪ ،‬نی به یک سلسله داروها نیاز‬ ‫انسانهاپ که ّ‬
‫ّ‬
‫دارند‪ .‬انواع مؤثر داروها برای کساپ که در بلندیهای کوهها‪ ،‬به روی آب و در زیر‬
‫دریاها و در فضا کار یمکنند نی رصوری اند‪.‬‬
‫به این ترتیب‪ ،‬دیده یمشود که دارو نه تنها برای معالجه یا پیشگیی از بیماری‪،‬‬
‫بلکه برای زندهبودن وتندرستبودن و کارکردن با تمام نیوهای موجود در انسان‪،‬‬
‫نی نیاز است‪.‬‬
‫پس معلوم شد که دارو نه تنها برای معالجۀ بیماریها‪ ،‬بلکه برای تندرست‬
‫انسانها نی الزم است‪ .‬در این مفهوم‪ ،‬دارو برخالف این مقوله است که «دارو‬
‫طالی گمناشدپ است‪ ،‬اگر بخواهیم آن را به مقصد معالجۀ بیماری به کار بییم»‬
‫و یا این که یمنگاشتند‪« :‬در دارو موادی وجود دارند که برای اثربخشیدن بر‬
‫صحت و معالجۀ بیماری به کار یمروند»‪.‬‬ ‫ارگانیسم به مقاصد وقایۀ ّ‬
‫بهطور عموم‪ ،‬این تعریفها دارو را به گونهپ با بیماریها ارتباط یمدهند و‬
‫عی بیماری است‪.‬‬ ‫مقصد از وقایه باز هم پیشگیی از کدام نوع م ّ‬
‫تعریف بسیار دقیق و همهجانبهپ که در سال ‪ 1966‬میالدی از سوی سازمان‬
‫ّ‬
‫جهاپ ِبهداشت از دارو ارائه شده این است‪ :‬دارو ماده و یا محصویل است که برای‬
‫تغیی و یا مطالعۀ سیستم فییولوژیک و یا حالتهای پاتولوژیک (آسیبشناخت)‬
‫پذیریس ّ‬
‫مهم است و به کار یمرود‪.‬‬ ‫ر‬ ‫در چیهای‬
‫ّ‬
‫دارو عبارت است از گروههای معیت از مواد و از نگاه خواص خود‪ ،‬مربوط است‬
‫فعال که سبب انواع گوناگون‬ ‫به گروه بیولوژییک و یا فییولوژییک بزرگ از مواد ّ‬

‫‪48‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫تأثیات در ارگانیسمهای زنده یمشوند‪ :‬حالت عمویم ارگانیسم را تغیی یمدهند و به‬
‫فعالیت ارگان و سیستمهای آن تأثی یماندازند‪.‬‬ ‫ّ‬
‫خود ارگانیسم نگهداری‬ ‫ّ‬
‫مواد فعال بیولوژییک به اختالف دیگرگوپ بسیار بزرگ در ِ‬
‫یمشوند‪ .‬فرمالتها‪ ،‬هارمونها‪ ،‬ویتامیها و غیه که نقش بسیار عمدهپ را در بدن‬
‫فعال بیولوژییک دروپ یا اندوژن یاد یمشوند‪ .‬گروه دویم‬ ‫بازی یمکنند به نام مواد ّ‬
‫فعال بیولوژییک بیوپ یا اگزوژن‪ .‬مردم انگلستان در طول ‪60‬‬ ‫عبارت است از مواد ّ‬
‫سال زندهگ‪ ،‬همراه با چای در حدود ‪ 8‬کیلوگرام کافئی را رصف یمکنند‪ .‬برای هر‬
‫ً‬
‫کدام از دوستداران قهوه نی تقریبا همی اندازه کافئی به مصف یمرسد‪ّ .‬اما این‬
‫ّ‬
‫مصف تنها با کافئی خالصه نیمشود‪ ،‬بلکه عالوه بر کافئی در همی مدت یک‬
‫مقدار مواد عصارهپ نی به مصف یمرسند و این مواد در چای از ‪ 4‬تا ‪ 5‬درصد و‬
‫ّ‬
‫در قهوه اندگ بیشتر موجود اند‪ .‬و این نشان یمدهد که مردم انگلستان در مدت‬
‫‪ 60‬سال در حدود ‪ 150‬کیلوگرام مواد عصارهپ چای و مردم آمریکا _ هرگاه چنی‬
‫تخمی شود که هر نفر در یک شبانهروز بهگونۀ میانگی شش پیالۀ دهگرامۀ قهوه‬
‫را یمنوشند _ در حدود صفر اعشاریۀ هشت تن مواد عصارهپ قهوه را رصف‬
‫یمکنند‪.‬‬
‫مواد یادشده دارای ترکیبهای عضوی گوناگوپ اند که از همدیگر بسیار‬
‫ً‬
‫متفاوت نیستند؛ به گونۀ نمونه برگهای چای دارای تقریبا بیشتر از صد نوع‬
‫ترکیبهای ارگانییک (عضوی) اند‪.‬‬
‫ی‬
‫اگر با مواد طبییع غله‪ ،‬میوه‪ ،‬گوشت‪ ،‬نان و روغن و بسیاری از مواد دیگر‪،‬‬
‫فرآوردههای مصف دیگر نی محاسبه شوند‪ ،‬شمار مواد ّ‬
‫فعال بیولوژییک یمتواند تا‬
‫ّ‬
‫صدها و حتا هزارها برسد‪ .‬دیده یمشود که اینها همه تصادف اند‪ .‬تنها رسیدن‬
‫معی کالوری به بدن کاف نیست؛ بسیار مهم است که در میان مواد مصف‪،‬‬ ‫مقدار ّ‬
‫فعال بیولوژییک که پیشتر در مثال ویتامی با آنها برخوردیم‪ ،‬نی موجود‬ ‫مواد ّ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫باشند و تا حد کاف مختلفالنوع نی باشند‪ .‬از همیرو برای انسان رشدیافته ‪600‬‬
‫ماده رصوری اند؛ از آن جمله ‪ 17‬ویتامی و ‪ 120‬آمینو اسید‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬انسان‬
‫سیارۀ زمی همۀ عنصهای شیمیاپ را که مقدار آنها برای‬ ‫بخیس از ّ‬
‫ر‬ ‫به حیث‬
‫اقتصاد دروپ مهم است در خود نگهیمدارد و این به بدن امکان یمدهد که از غذا‬
‫ّ‬ ‫همۀ مواد ّ‬
‫فعال بیولوژییک مختلفالنوع مورد نیاز را جذب کند؛ با درنظرداشت‬
‫اینکه هر فراوردهپ تنها ویژهگهای خویش را دارد‪.‬‬
‫ّ‬
‫سیالن مواد‪ ،‬بزرگ است‪ .‬انسان در مدت ‪ 85‬سال زندهگ‪ ،‬بهطور میانگی در‬ ‫ِ‬
‫حدود ‪ 90‬هزار بار غذا یمخورد‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬غذاپ که فرآوردههای گوناگون‬

‫‪49‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫فعال بیولوژییک نی‬‫طبییع یعت افزون بر روغن‪ ،‬ویتامیها و امثال آنها‪ ،‬مواد ّ‬
‫داشته باشد به ذات خود داروپ برای تندرست است‪.‬‬
‫ّ‬
‫معیت از گوشت‪ ،‬سییها‪ ،‬میوهها و غذا توجه شود؛ باید‬ ‫ّ‬ ‫نباید به نوع‬
‫‪.‬‬ ‫ّ‬
‫خوراکههای متنویع را رصف کرد و شکر و مواد قندی را کمتر به کار برد هر‬
‫فعال بیولوژییک مفید را در بدن تأمی یمکند‪ ،‬رشتهپ است که‬ ‫خوارکهپ که مواد ّ‬
‫ما را با طبیعت یمپیوندد‪.‬‬
‫‪.‬‬
‫دارو برای تندرست کشف جدیدی نیست انسانها از زمانههای قدیم بعض از‬
‫گیاهاپ را که بدن را مستحکم یمسازند به حیث دارو به کار یمبردند‪ .‬این نوع مواد‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫خام‪ ،‬غنای طبابت سنت تمام اقوام است‪ .‬باید دانست که طبابت سنت نی به‬
‫صحت نیاز داشت‪.‬‬ ‫داروهاپ برای وقایۀ ّ‬
‫نشن است‪ .‬در حدود ‪ 5000‬سال‬ ‫روشن دارو برای تندرست‪ ،‬گیاه ِژ ِ‬ ‫ِ‬ ‫مثال بسیار‬
‫ر‬
‫است که ریشۀ این گیاه در انبار مواد خام طبابت شف نگهداری یمشود‪ .‬در‬
‫خاورزمی چنی مرسوم بود که پس از چهل سالهگ‪ ،‬همهساله در هنگام بهار در‬
‫نشن را بنوشند‪ ،‬زیرا این گیاه نیوهای بدن و‬ ‫جریان دو _ سه ماه عصاره و شیۀ ِژ ِ‬
‫تندرست را حفاظت یمکند و تداوم زندهگ را بیشتر‪ .‬این گیاه سالهاپ متمادی‬
‫در طبابت علیم‪ ،‬که به ویژهگهای آن چندان باور نداشت‪ ،‬مورد برریس قرار‬
‫ی‬ ‫ّ‬
‫گرفت‪ّ ،‬اما تمام این مطالعات پنتیجه و غی موفقانه باف ماندند‪ .‬علت این‬
‫موضوع به بسیار سادهگ معلوم شد‪ ،‬زیرا آن را همچون داروپ برای معالجۀ‬
‫نشن دارای خواص مفید است‪ّ ،‬اما‬ ‫بیماریها مطالعه یمکردند و نیمدانستند که ِژ ِ‬
‫ّ‬
‫نه برای بیماری‪ ،‬بلکه برای تندرست انسانها‪ .‬اما اکنون این گیاه به قدر کاف‬
‫مطالعه شده است و سودمندی آن از نگاه طبابت علیم به تثبیت رسیده است و‬
‫مورد تقاضای روزافزون مردم در کشورهای اروپاپ و آمریکاست‪ .‬کاربرد ترکیبهای‬
‫ّ‬
‫قابلیت کار فیییک و دمایع را‬ ‫این گیاه‪ ،‬خستهگ را به بسیار خوپ رفع یمکند‪،‬‬
‫ّ‬
‫تقویه یمبخشد‪ .‬اما اسایسترین سودمندی‬ ‫حس بیناپ و شنواپ را ّ‬ ‫بیشتر یمسازد و ّ‬
‫ّ‬
‫این گیاه داروپ‪ ،‬خاصیت بلندبردن مقاومت بدن در برابر مختلفترین عوامل و‬
‫تأثیات وارده است‪.‬‬
‫این بود سخت چند پیامون دارو برای تندرست‪.‬‬

‫‪50‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫دارو در درون بدن ماست‬

‫نششده در صفحۀ ‪ 2‬شمارۀ ‪ 140‬مؤرخ چهارشنبه ‪ 16‬سنبلۀ ‪ 1356‬روزنامۀ‬
‫«بیدار» بلخ‬
‫درمان شطان ییک از پیچیدهترین مسایل طبابت سدۀ بیستم است‪ .‬در این زمینه‬
‫معیت دست یافته اند‪ّ ،‬اما برای پیوزی کامل بر این‬ ‫گرچه اکنون به پیوزیهای ّ‬
‫بیماری‪ ،‬باید به عوامل پیداپ آن پ ُبرد‪.‬‬
‫نظریۀ دقیق که بتواند عامل اصّل پیدایش شطان را روشن سازد‬ ‫ّ‬ ‫در زمان حارص‬
‫ّ‬
‫وجود ندارد‪ .‬در این مورد تنها دو نظریه شهرپ بیشتر یافته اند که نظر به ییک از‬
‫آنها‪ ،‬شطان به بیماریهای موروپ مربوط یمشود و از نگاه دویم‪ ،‬این بیماری‬
‫ً‬
‫عامل ویرویس دارد‪ .‬فعال برخ از زیستشناسان را باور به این است که عامل این‬
‫بیماری و منابع مبارزه با آن را باید در خود ارگانیسم جستوجو کرد‪.‬‬
‫مطالعۀ دوازدهسالۀ ویژهگهای شطان‪ ،‬دانشمندان را باورمند به این ساخته‬
‫است که عامل پیداپ و رشد این بیماری‪ ،‬جریان نادرست فرایندهای معمویل در‬
‫ّ‬
‫تجزیۀ ثابت‬ ‫خاصیت اسایس حجرههای ّ‬
‫تورمیافته همانا تقسیم و‬ ‫ّ‬ ‫ارگانیسم ماست‪.‬‬
‫ّ‬
‫آنهاست‪ّ ،‬اما خود تجزیه یک فرایند طبییع است‪.‬‬
‫ارگانیسم انسان‪ ،‬مجموعهپ از چندین میلیارد حجره (سلول) است که هر کدام‬
‫از آنها به ذات خود موجود زندهپ به شمار یمرود‪ّ ،‬اما با یکدیگر ارتبایط محکم‬
‫ّ‬ ‫ً‬
‫اصول بازی» ممکن‬‫ِ‬ ‫موجودیت «‬ ‫و ناگسستت دارند‪ .‬طبیعتا ارتباط متقابل بدون‬
‫نیست‪ .‬ییک از این اصول آن است که حجره فقط هنگایم یمتواند خود را آرامش‬
‫بخشد که رشایط آرامش برایش مساعد شوند و حجرههای بافماندۀ پزیان تا‬
‫امون آن را ُپر‬
‫خایل پی ِ‬‫حیاپ ِ‬
‫ِ‬ ‫تجزیه یمشوند که عیب را رفع بسازند و فضای‬ ‫ّ‬ ‫زماپ‬
‫کنند‪.‬‬
‫در بی حجرههای همنوع‪ ،‬مرز به وجود یمآید‪ .‬طبیعت برای حجرهها آموخته‬
‫است که یکدیگر را نیکو بشناسند‪.‬‬

‫‪51‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫همانگونه که کلید تنها به قفل خود یمدرآید‪ ،‬حجرهها نی تنها با همنوع خود در‬
‫ّ‬
‫مرز یمدرآیند‪ .‬در این میان‪ ،‬عوامل گوناگوپ‪ ،‬مانند اتصال شیمیاپ ویروسها و‬
‫غیه‪ ،‬یمتوانند باعث بروز تغییات شوند‪.‬‬
‫ّ‬
‫به اینترتیب‪ ،‬ورمهای پزیان و یا مهلک پدید یمآیند‪ .‬اما ورمهای شطاپ با دو‬
‫خاصیت خطرناک خود فرق یمشوند‪ :‬جوانهزدن در نسجهای مجاور و راهپیماپ در‬ ‫ّ‬
‫ارگانیسم‪.‬‬
‫تمام حجرهها جای خود را در ارگانیسم یمدانند و ارتباط متقابل را با حجرههای‬
‫همجوار خود حفظ یمکنند‪ .‬هرگاه این ارتباط تخریب شود‪ ،‬حجرهها یمتوانند تا‬
‫ً‬
‫ارگان دیگر خود را برسانند‪ّ .‬اما معموال باآلخره آنها یممیند و تنها حجرههای‬
‫شطاپ از این‬
‫ورطه جان به‬
‫سالمت یمبرند‪.‬‬
‫گرچه امروز‬
‫اسایس‬ ‫روش‬
‫تداوی و معالجۀ‬
‫شطان تعیی‬
‫نشده است‪ّ ،‬اما‬
‫نگاه تازه به‬
‫ویژهگ دیگرگوپ‬
‫ماهیت‬‫ّ‬ ‫و تغیی‬
‫خطرناک‬
‫ً‬
‫حجرهها‪ ،‬اصوال روشهای تازۀ درمان شطان را در دسترس یمگذارد که ییک از‬
‫این روشها بهکارگیی خود حجرۀ شطاپ به حیث ابزار مبارزه در برابر خودش‬
‫است‪.‬‬
‫تجربهها به اثبات رسانیده اند که حجرۀ عادی در هنگام عمل متقابل در لحظۀ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫تجزیه‪ ،‬به حجرۀ شطاپ مبدل یمشود‪ .‬هرگاه‬ ‫عبور از حالت آرامش به حالت‬
‫خصوصیت ساخی مواد مفید مدافع را داشته باشد‪ ،‬پس با‬‫ّ‬ ‫حجرهپ زاده شود که‬
‫این مواد ترکیب خواهد یافت و کمبود چنی حجرههاپ در هنگام بیماریهای‬
‫گوناگون شطاپ به ظهور یمرسد‪.‬‬
‫‪52‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫منابع تولیدکنندۀ کالوری‬

‫نششده در صفحۀ ‪ 3‬شمارۀ ‪ 115‬مؤرخ شنبه ‪ 15‬اسد ‪ 1356‬روزنامۀ‬
‫«بیدار» بلخ‬
‫در این مقاله گفتار ما دربارۀ آبهای کربت است که منابع آن میوهها و سییها‬
‫تقویۀ بدن ذریعۀ انرژی است‪ .‬آب کربت هرچند‬ ‫ّ‬ ‫اند‪ .‬وظیفۀ اسایس آب کربت‬
‫ّ‬
‫ارزش انرژیتیک کمتری نسبت به چرپها دارد (احیاق یک گرام چرپ ‪ 9‬اعشاریه ‪3‬‬
‫اعشاریه ‪ 1‬کالوری)‪ّ ،‬اما با اینهم به شعت باعث‬ ‫ّ‬ ‫کالوری یمدهد و آب کربت ‪4‬‬
‫ر‬ ‫‪.‬‬
‫اکسیداسیون بیولوژییک شده انرژی مورد نیاز بدن را تأمی یمکند بخیس از‬
‫آبهای کربت که یکجا با مواد غذاپ به مصف یمرسد‪ ،‬در معده داخل یمشود و‬
‫همچون منبع اضاف انرژی برای بدن خدمت یمکند که ارگانیسم در حاالت آلرژی‬
‫و نی صدمهدیدن و بیماریهای دیگر به این منبع رصورت حس یمکند‪.‬‬
‫آبهای کربت با تأمی انرژی برای بدن‪ ،‬عمل اکسیداسیون چرپها را شعت‬
‫یمبخشند‪ ،‬چنانچه یمگویند که چرپها در شعلۀ آبهای کاربت یمسوزند‪ .‬به این‬
‫ترتیب‪ ،‬آبهای کربت یگانه منبع اسایس تولیدکنندۀ کالوری برای بدن استند‪.‬‬
‫آبهای گوناگون کربت چهگونه از هم فرق یمشوند؟ این آبها نظر به‬
‫ی‬
‫ساختمان شیمیاپ خود به دستههای مرکب و پیچیدهپ تقسیم شده اند‪:‬‬
‫نشایسته‪ ،‬گلیکوژن و مواد سادهپ که با گلوکوز‪ ،‬فروکتوز و غیه ارتباط دارند‪.‬‬
‫ّ‬
‫مواد قندی ساده که اساس شکر و عسل را تشکیل داده اند‪ ،‬به شعت توسط‬
‫بدن جذب شده برای آن انژی تولید یمکنند و نیوی ازبیرفتۀ بدن را در هنگام‬
‫فشار کار جسیم یا دمایع دوباره به بدن یمدهد‪ّ .‬اما باید در نظر داشت که تنها‬
‫ی‬
‫مصف بسیار منظم شکر یمتواند مورد اعتماد باشد‪ ،‬زیرا بلندرفی مقدار شکر در‬
‫خون‪ ،‬برای برخ از ارگانها بیماریزاست‪.‬‬
‫خالصه این که در پهلوی میوهها و سییها‪ ،‬آبهای کربت و شکر معمویل نی‬
‫دارای مواد رصوری بدن اند‪.‬‬
‫برای انسان چه مقدار آب کربت نیاز است؟‬
‫انسان صحتمندی که مصوف ّیت دمایع یا مشغولیت سبک جسیم دارد‪،‬‬
‫ّ‬
‫ِ‬ ‫برای‬

‫‪53‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫یعت در حدود ‪ 3000‬کالوری به مصف یمرساند‪ 400 ،‬تا ‪ 500‬گرام آب کربت در‬
‫یک روز رصور است؛ ّاما مقدار شکر باید بیشتر از ‪ 800 _ 100‬گرام نباشد‪،‬‬
‫بهویژه مهمتر آن است که به یکبارهگ بیشتر از ‪ 40 _ 30‬گرام شکر را نباید‬
‫خورد‪.‬‬

‫ر‬ ‫ً‬
‫ورزیس‪،‬‬ ‫هرگاه مصف انرژی بدن بسیار زیاد باشد‪ ،‬مثال در هنگام مسابقههای‬
‫مقدار رصوری آب کربت تا ‪ 900 _ 800‬گرام افزایش یمیابد‪.‬‬
‫برای خوردساالن در هر شبانهروز ‪ 300‬تا ‪ 350‬گرام آب کربت نیاز است و تا‬
‫‪ 200‬گرام آن یمتواند ّ‬
‫توسط غذا تأمی شود‪.‬‬
‫ّ‬
‫برای انسانهای سالخورده‪ ،‬یعت کساپ که باید به گونۀ جدی مقدار ّ‬
‫معی آب‬
‫کربت را در غذا استعمال کنند‪ ،‬خوب است بدانند که ‪ 50‬گرام آب کربت در ‪52‬‬
‫مربا‪ 95 ،‬گرام بیسکویت‬ ‫گرام شکر‪ 65 ،‬گرام عسل‪ 70 ،‬گرام مکروپ‪ 80 ،‬گرام ّ‬
‫خشک‪ 120 ،‬گرام نان جو‪ 120 ،‬گرام نان گندم‪ 250 ،‬گرام کچالو (سیب زمیت)‪،‬‬
‫‪ 450‬گرام شلغم‪ 660 ،‬گرام زردک‪ 760 ،‬گرام کرم و ‪ 600‬گرام شی وجود دارد‪.‬‬

‫‪54‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫احیای اندامها‬
‫نششده در صفحۀ ‪ 2‬شمارۀ ‪ 222‬مؤرخ پنجشنبه ‪ 24‬قوس ‪ 1356‬روزنامۀ‬
‫«بیدار» بلخ‬
‫امروز در بسیاری از کشورهای جهان موضوع احیای اندامها زیر پژوهش قرار‬
‫دارد‪ .‬برای هر زیستشناس معلوم است که بسیاری از جانوران کوچک انساج‬
‫(بافتها) و اندامهای ازبیرفتۀ خود را به شعت دوباره احیا یمکنند‪ ،‬به گونهپ‬
‫تقریبا کوچک جسم در جریان دو تا شش روز یک جسم زندۀ ّ‬ ‫ً‬
‫مکمل به‬ ‫که از بخش‬
‫وجود یمآید‪.‬‬
‫همچنی در خرچنگها چنگالهای ازبیرفته به سهولت رشد یمیابند و در‬
‫ُ‬
‫سمندر دستها و پاها و دمها به بسیار خوپ دوباره زنده یمشوند‪ّ .‬اما برای‬
‫خصوصیت‬ ‫ّ‬ ‫جانداران دیگر‪ ،‬پرندهگان و پستانداران و همچنی برای انسانها‪،‬‬
‫احیای اندامها بسیار محدود است‪ .‬به عنوان نمونۀ عضوهای احیاشونده در‬
‫ُ‬ ‫انسانها‪ ،‬بیشترینه از جگر و کلیه نام یمبرند؛ زیرا اگر ر‬
‫بخیس از جگر یا کلیه را دور‬
‫کنند‪ ،‬کتلۀ این عضوها با گذشت زمان دوباره رشد یمیابد‪.‬‬
‫ّ‬
‫ّاما این را نیمتوان فرایند احیا نامید‪ ،‬بلکه تنها یک رشد بیش از حد است‪ ،‬زیرا با‬
‫نموی کتلۀ این عضوها شکل و ساختمان دروپ آنها احیا نیمشود و ویژهگهای‬
‫ّ‬ ‫ً‬
‫اهمیت بزرگ برای‬ ‫این فرایند با فرایند احیا کامال متفاوت اند‪ .‬با آنهم هر دو از‬
‫انسان برخوردار اند‪.‬‬
‫مهم پژوهیس که باالی شماری از موجودات زنده صورت گرفته‬ ‫ر‬ ‫ییک از نتایج ّ‬
‫صی ِت احیای اندامها تنها سه گروه متمایز جانداران‬ ‫است این است که از نگاه خا ّ‬
‫صیت‬ ‫وجود ندارند‪ ،‬بلکه ردیق وجود دارد که در آن هر نوع جانداری دارای خا ّ‬
‫معیت از بدن خود‪ .‬برای یک نوع‪ ،‬این‬ ‫احیای اندامهاست‪ّ ،‬اما تنها در عضوهای ّ‬
‫معیت‬‫صیت در جریان همۀ زندهگاش باف یمماند‪ ،‬برای نویع دیگر تا مرحلۀ ّ‬ ‫خا ّ‬
‫ی‬
‫پس از تولد‪ ،‬برای دستۀ سویم این خا ّ‬
‫صیت فقط در دورۀ جنیت به مشاهده‬
‫یمرسد‪.‬‬
‫‪55‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫آزماییسپ که در زمینۀ احیای اندامهای برخ از‬ ‫ر‬ ‫در عص حارص پژوهشهای‬
‫ّ‬
‫موجودات زنده از سوی دانشمندان صورت گرفته اند‪ ،‬حتا مورد کاربرد درمانگایه‬
‫جراحان‪ ،‬این روشها را با کمال پیوزی در انسانها‬ ‫را نی پیدا کرده اند‪ .‬شماری از ّ‬
‫نی به کار برده اند‪ .‬همانگونه که سختترین استخوانها‪ ،‬استخوان کاسۀ ش‬
‫است‪ ،‬سختترین انساج‪ ،‬انساج دندانها اند و چنانکه یمدانیم نسج دندانها را‬
‫ً‬
‫توانسته اند دوباره احیا کنند‪ .‬تقریبا هر انساپ دندان خود را معالجه یمکند و همه‬
‫یمدانند که شگافهای‬
‫پیداشده در دندان را با‬
‫مواد فاسفات و سمنت‬
‫و یا چیهاپ دیگر پر‬
‫یمکنند‪ .‬روشهای رشد‬
‫زیستشناخت دندانها‬
‫کشف شده اند‪.‬‬
‫ّ‬
‫تجربیاپ که اکنون‬ ‫در‬
‫ر‬ ‫ّ‬
‫تنها از اهمیت آزماییس‬
‫برخوردار اند‪ ،‬آنچه که‬
‫مثبت نسج (بافت) احیاشونده‬ ‫تأثی همواره خوب و‬ ‫ّ‬
‫ِ‬ ‫توجّه بیشتر را جلب یمکند ِ‬
‫به اتصال انساج (بافتهای) دیگر است و از اینرو دنداپ که به این روش ساخته‬
‫یمشود نی مانند دندانهای دیگر استحکام یمیابد‪.‬‬
‫از آزمایشهای انجامدادهشده یمتوان چنی نتیجه گرفت که دو روش‬
‫ترانسپالنتیسیون (پیوند) و احیا‪ ،‬در تقابل با هم نیستند‪ ،‬بلکه رابطۀ بسیار‬
‫استواری با هم دارند و چنانچه دیده شده است‪ ،‬روش نخستی بدون احیای‬
‫اندامها و انساج (بافتها) ناممکن است‪ .‬در هر صورت‪ ،‬کارهاپ که امروز انجام‬
‫داده شده اند‪ ،‬فقط گامهای نخستی اند‪.‬‬
‫دشواریهای علیم را دانشمندان به کمک هم حل یمکنند و یافتهها را از ساحۀ‬
‫نظر به میدان عمل یمآورند‪ .‬مطالعه و برریس این روشها به منظور ورود گسیدۀ‬
‫آنها در طبابت کاربردی‪ ،‬کار مشیک زیستشناسان و پزشکان است‪.‬‬

‫‪56‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫دستگاه تولید برق در حجرههای زنده‬

‫نششده در صفحۀ ‪ 3‬شمارۀ ‪ 28‬مؤرخ یکشنبه ‪ 3‬ثور ‪ 1357‬روزنامۀ‬
‫«بیدار» بلخ‬
‫طبیعت‪ ،‬بسیار پیش از انسان تمام امکانات استفاده از انرژی برق را یمدانست و‬
‫آن را برای تولید انرژی در حجرهها (سلولها)ی جانوران و گیاهان به کار یم ُبرد‪.‬‬
‫اینک در این باره به نکتهپ چند پرداخته یمشود‪:‬‬
‫غذاهاپ را که انسان به مصف یمرساند به معده انتقال یمیابند و هضم یمشوند‬
‫و مواد غذاپ آنها در تمام عضوهای بدن پراگنده یمشوند‪.‬‬
‫ّ‬
‫ّاما به دنبال آن چه رخ یمدهد؟ حجرههای ارگانیسم ما به اصطالح تغذیه‬
‫یمکنند‪ّ .‬اما این حجرهها بسیار فراوان و گوناگون اند‪ .‬تا همی اواخر دیدگاههای‬
‫اهم ّیت زیاد چهگونهگ تقسیم انرژی به حجرهها مطرح‬ ‫گوناگون و فراواپ دربارۀ ّ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫تغذیۀ حجرههای زنده از مدتها پیش زیر‬ ‫شده اند و از همیرو مسایل مربوط به‬
‫مطالعۀ دانشمندان قرار داشتند‪.‬‬
‫هر حجره مواد غذاپپ را که در آن داخل یمشوند جذب یمکند و به این ترتیب‪،‬‬
‫ّ‬ ‫در حجرهها‪ّ ،‬‬
‫ذرات مخصوص یا مولکولهاپ به نام مخفف «‪ »ATP‬پدید یمآیند و‬
‫حجرهها از این ذخیۀ مولکولها برای اجرای هر کاری استمداد یمجویند‪1.‬‬
‫ی‬
‫حجرههای جانوران و گیاهان اگر بسیار کوچک هم باشند‪ ،‬باز هم بسیار مرکب و‬
‫پیچیده اند‪ .‬تمام فرایندهای انرژیتیک مربوط به جذب مواد غذاپ و پدیدآمدن‬
‫مولکولهای یادشده در حجره‪ ،‬در درون پردههای ییک از بخشهای مخصوص‬
‫ُ‬
‫حجره به نام «میتوکندری»‪2‬صورت یمگیند‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ _ 1‬آدنوزین تری فسفات (‪ )ATP‬که به زبان رویس مخفف آن را «‪ »ΑΤΦ‬یمنویسند‪ ،‬مولکول‬
‫حامل انرژی است که در حجرههای هر زندهجاپ پیدا یمشود‪ .‬این مولکول‪ ،‬انرژی شیمیاپ‬
‫بهدستآمده از تجزیۀ مولکولهای غذا را گرفته و آن را برای تأمی سوخت فرایندهای دیگر‬
‫حجرهپ آزاد یمکند‪ .‬نقش اصّل این مولکول در ساختوساز انرژی‪ ،‬در سال ‪ 1941‬میالدی‪،‬‬
‫ّ‬
‫توسط فریی آلیت لیمی و هرمان کالکار کشف شده است‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ُ‬
‫‪ _2‬میتوکندری یا راکیه در یاخته‪ ،‬اندامیک است که وظیفۀ آن تنفس حجرهپ و نویع اندامک‬
‫ناقل انرژی است که باعث یمشود تا انرژی شیمیاپ موجود در مواد غذاپ با عمل فسفوریالسیون‬
‫اکسیداتیو‪ ،‬به صورت پیوندهای پرانرژی فسفات «‪ »ATP‬ذخیه شود‪.‬‬
‫‪57‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫ّاما اینکه مواد غذاپ کدام راههاپ را در حجره یمپیمایند و این مولکولها‬
‫چهگونه پدید یمآیند‪ ،‬پرسشهاپ بودند که هیچ دانشمندی پاسخ آنها را‬
‫نیمدانست‪ .‬دربارۀ این پرسشها هرچند رشحهاپ گوناگون فراواپ داده شده‬
‫بودند‪ّ ،‬اما هیچ کدام آنها بر بنیاد تجربه استوار نبود‪.‬‬
‫این را یمدانیم که هیچ تئوریپ بدون آزمایش‪ ،‬نیمتواند اعتباری داشته باشد و‬
‫تنها تجربه است که یمتواند آن را قابل اعتماد بسازد و تجربه هم به هر اندازهپ که‬
‫سادهتر باشد‪ ،‬به همان اندازه خوبتر است‪.‬‬
‫فرضیۀ «میتچل» مبت بر این که هر حجرۀ زنده در ذات خود یک نیوگاه برق‬ ‫ّ‬
‫است و حجرهها با گرفی مواد غذاپ‪ ،‬انرژی برف را تولید یمکنند‪ ،‬به آساپ‬
‫تغذیه را فرض یمکنیم و‬ ‫ّ‬ ‫یمتواند مورد پذیرش قرار بگید‪ :‬برای حجرۀ زنده‪ ،‬عمل‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬
‫سپس یمبینیم که در «میتوکندری» برق تولید یمشود‪ .‬اما متأسفانه در این مورد‬
‫ُ‬ ‫نیمتوان به انجامدادن تجربه م ّ‬
‫توسل شد؛ زیرا تا داخل میتوکندری قطع کرده‬
‫نشود‪ ،‬اندازهگیی پوتانسیل برف آن به دلیل بسیارنازکبودن این بخش حجره‬
‫ممکن نیست‪.‬‬
‫در این اواخر دانشمندان راه آسانتری را برای این منظور برگزیدند‪ :‬در گام‬
‫ُ‬
‫نخست‪ ،‬تولید مییالهای مصنویع میتوکندری را فرا‬
‫گرفتند که اندگ از نوع طبییع آنها متفاوت و ضخیمتر‬
‫اند‪ .‬سپس به اندازهگییهای برف پرداختند و به دنبال آن‬
‫توانستند به اثبات برسانند که پارههای کوچیک از پرده که‬
‫حامل غذای رصوری بودند‪ ،‬در هنگام قرارگرفی در‬
‫خصوصیتهای برف را از خود نشان یمدهند‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫محلول‪،‬‬
‫ذرات شارژشده‪ ،‬یعت آیونها‪ ،‬را از محلول آزاد یمکردند‪ .‬این ییک‬ ‫پارههای مذکور‪ّ ،‬‬
‫از آزمایشهای دشوار بود‪ّ ،‬اما با پیوزی به فرجام رسید‪ .‬به اینگونه به اثبات‬
‫تغذیۀ پردهها‪ ،‬در آنها برق تولید یمشود‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫رسید که در هنگام عمل‬
‫کشف پیوزمندانه‪ ،‬تو ّجه دانشمندان را به جستوجوهای بعدی معطوف‬ ‫ِ‬ ‫این‬
‫ُ‬
‫برق حجرههای زنده‬ ‫ساخت‪ .‬چون «میتوکندری ً» دستگاه مخصوص تولید ِ‬
‫دانسته شد‪ ،‬پس در آن حتما باید ساختمانهاپ برای ارسال و تولید انرژی برق‬
‫موجود باشند‪ ،‬باید ترانسفورماتورها (ترانسفورمرها)ی مخصوص مولکویل وجود‬
‫داشته باشند و باید هادی (ناقل) برق یعت کانالهاپ که از طریق آنها شارژهای‬
‫ً‬
‫برف جریان یمیابند موجود باشد‪ .‬فعال پژوهشها و آزمایشها در گسیههای‬
‫یادشده ادامه دارند‪.‬‬

‫‪58‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫تشخیص بوها‬
‫نششده در صفحۀ ‪ 3‬شمارۀ ‪ 33‬مؤرخ یکشنبه ‪ 10‬ثور ‪ 1357‬روزنامۀ‬
‫«بیدار» بلخ‬
‫بو چیست؟‬
‫ر‬
‫دایرةالمعارفها در تعریف بو چنی شح یمدهند‪ :‬بو عبارت از احسایس است که‬
‫در هنگام تأثی مواد بودار در داخل بیت‪ ،‬به وجود یمآید‪ .‬دو هزار سال پیش از‬
‫امروز‪ ،‬شاعر و دانشمند روم باستان‪ِ « ،‬تیت ِلیو»‪1،‬عقیده داشت که در مشام‬
‫انسان جوفهاپ با شکلهای مختلف وجود دارند که بوها‪ ،‬یعت ّ‬
‫ذرات مواد بودار‪،‬‬
‫معیت اخذ‬‫ّ‬ ‫را با اندازههای‬
‫یمکنند‪.‬‬
‫معارصان « ِتیت ِلیو» با‬
‫شنیدن این اظهارات آن‬
‫دانشمند‪ ،‬تمسخر یمکردند‪.‬‬
‫ّاما پس از گذشت چند هزار‬
‫سال دانسته شد که این‬
‫ّ‬
‫واقعیت دارند‪.‬‬ ‫اظهارات‬
‫مولکولهای مواد بودار‪ ،‬در‬
‫ً‬
‫سازگاری با چهگونهگ بو عمال‬
‫دارای اندازههای مختلق‬
‫استند‪ .‬بو هنگایم برای انسان‪،‬‬
‫محسوس یمشود که مولکولها به حفرههاپ داخل شوند که به غشای مخایط‬
‫بیت مطابقت دارند‪.‬‬
‫انسانها از گذشته نی باور داشتند که بوهای مطبوع‪ ،‬حالت و وضع انسان را‬
‫ِبهبود یمبخشند‪ ،‬فشار خون را پایی یمآورند و تپش نبض را آهسته یمسازند‪ .‬بوی‬
‫فعالیت جهاز‬‫ّ‬ ‫ّ‬
‫تقویۀ آزادشدن مواد لعاپ دهن و‬ ‫خوش غذاهای خوشمزه در‬ ‫ِ‬

‫‪ _ 1‬تیتوس لیوپوس (‪ )Titus Livius‬به التی‪ ،‬یا ِتیت ِلیو ()‪ )Tite-Live‬به فرانسهپ‪ ،‬مشهور به‬
‫لیوی‪ ،‬از شاعران و تاری خنگاران معروف روم باستان در سدۀ یکم پیشازمیالد بود‪.‬‬
‫‪59‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫گواریس) مؤثر واقع یمشود‪ .‬بوها‪ ،‬عالوه از این‪ ،‬اثرهای دیگری‬ ‫ر‬ ‫هاضمه (دستگاه‬
‫حساسیت چشمها و‬ ‫ّ‬ ‫نی از خود نشان یمدهند؛ به گونۀ نمونه‪ ،‬بوی جوهر نشادر‬
‫نیوی دید را زیاد یمسازد‪.‬‬
‫ّ‬
‫موجودیت بو در انسان‪ ،‬کارشناسان امور جناپ را متوجه به این ساخت‬ ‫ّ‬ ‫آگایه از‬
‫صیت در کشف جرایم استفاده کنند‪ .‬برای این منظور یک‬ ‫که باید از این خا ّ‬
‫سلسله آزمایشها را در این مورد انجام دادند و در نتیجه دریافتند که عالیم و آثار‬
‫بو در تمام جاهاپ که گام انسان رسیده باشد و همچنی در اشیاپ که انسانها به‬
‫آنها دست زده باشند باف یممانند‪.‬‬
‫حساستر از حسّ‬ ‫ً‬
‫فعال برای تحلیل بوها ابزارهاپ را ساخته اند که هزاران مرتبه ّ‬
‫شامه (بویاپ) چهارپایاپ است که با پلیس همکاری یمکنند؛ چنانکه سگها‬
‫نوعیت بسیار ضعیف بوها را تشخیص بدهند‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫یمتوانند تا یک میلیون‬
‫تشخیص بوها عالوه از اینکه برای پگرد جنایتکاران به کار یمرود‪ ،‬در‬
‫ّ‬
‫تشخیص حتا بوهای‬
‫ِ‬ ‫گسیههای دیگری نی یمتواند کاربرد داشته باشد‪ .‬از آنجمله‬

‫بسیار ضعیف یمتواند در ساحۀ تشخیص بیماریها نی کمک کند؛ زیرا معلوم‬
‫ّ‬
‫است که بسیاری از کسالتها دارای بوهای مشخض اند و پزشکان از طریق‬
‫رونتگن (پرتو ایکس) نوع بیماری را‬ ‫ّ‬
‫نوعیت بو‪ ،‬یمتوانند بدون روآوردن به‬ ‫شناخت‬
‫ِ‬
‫تشخیص دهند‪.‬‬

‫‪60‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫هوا گرم است‪ ،‬چه باید آشامید؟‬

‫نششده در صفحۀ ‪ 2‬شمارۀ ‪ 84‬مؤرخ دوشنبه ‪ 6‬شطان ‪ 1356‬روزنامۀ‬
‫«بیدار» بلخ‬
‫ّ‬
‫انسان در هنگام شدت تشنهگ‪ ،‬تنها جرعهپ از آب معمویل را آرزو یمکند‪ّ ،‬اما‬
‫همیکه امکان دستریس به آن را یافت‪ ،‬به لیموناد جوشدار و رشبت شیین و‬
‫انواع دیگر نوشابهها نی میل پیدا یمکند‪ .‬البته که اکنون سخن ما دربارۀ یک جرعه‬
‫نیست‪.‬‬
‫به این ترتیب از حجم آغاز یمکنیم‪ .‬چهقدر باید نوشید؟ چنی پنداشته یمشود‬
‫که این موضوع مربوط به اقلیم است‪ .‬در اقلیم معتدل یک لیی مایع در یک‬
‫شبانهروز به بدن ما بسنده است و در تابستان اندگ بیشتر؛ و باید در جریان یک‬
‫زمان مقدار زیاد آب‪ ،‬نه تنها‬
‫شبانهروز از این نورم تجاوز نشود‪ ،‬زیرا آشامیدن هم ِ‬
‫معده را توسعه یمدهد‪ ،‬بلکه مجرای خون را نی یمفشارد و این عمل به کار قلب‬
‫تأثی یمافگند و هر کس این را درک کرده است که در حال آشامیدن آب زیاد‪ ،‬قلب‬
‫به تپش ورصبان بیشتر و یا به درد آغاز یمکند‪ .‬پزشکان برای این حالت‪ ،‬نام ویژهپ‬
‫گذاشته اند _ سندروم هیسیو کاردینایل‪.‬‬
‫باید دانست که تا اینجا گفتار ما دربارۀ انسانهای تندرست بود و برای بیماران‬
‫نیاز است تا در امر آشامیدن بیشتر محتاط باشند‪.‬‬
‫ّ‬
‫آشامیدن یکبارهگ مقدار زیاد مایع‪ ،‬باعث تشی ع ریتم قلب‪ ،‬متورمشدن و‬
‫درازشدن کبد و فرصتنیافی اطراح مایع از سوی کلیهها یمشود‪ .‬دیده یمشود که‬
‫آشامیدن در شبهنگام به جای آرامش به بدن نیوی کار یمبخشد‪.‬‬
‫اکنون سخت چند دربارۀ تیابهای کاربونیک‪ ،‬یعت کومپننتهای مورد نیاز تمام‬
‫نوشابههای گازدار‪ ،‬یمگوییم‪ .‬برای کساپ که معدۀ شان سست و پحال است‪ ،‬گاز‬
‫محرک خوپ خدمت یمکند و برعکس برای بیماراپ که زخم‬ ‫ّ‬ ‫کاربونیک همچون‬
‫‪.‬‬
‫امعا و گاسییت (التهاب معده) با تیاب بلند دارند زیانآور است اسید کاربونیک‬
‫تورم دیافراگیم نشاندهندۀ متضاد است‪.‬‬‫بهویژه در هنگام ّ‬
‫در هنگام این بیماری‪ ،‬گاز کاربونیک فشار درون معده را افزایش یمدهد و در‬
‫تورم باز هم بیشتر یمشود و نفستنیک پر از درد پدید یمآید و افزون بر‬‫نتیجۀ آن ّ‬

‫‪61‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫آن‪ ،‬تیاپ که در هنگام آشامیدن آزاد یمشود از معده به لولۀ مری دور انداخته‬
‫یمشود‪.‬‬
‫آنگونه که یمبینیم نخستی رصبۀ گازی را معده به خود یمپذیرد‪ .‬از اینرو‬
‫مشوره یمدهیم‪ ،‬در حال ریخی نوشابۀ جوشدار در گیالس‪ ،‬باید انتظار کشید تا‬
‫حبابهای گاز از بی بروند‪ .‬اسید کاربونیک تا ارگانهاپ که در عقب معده قرار‬
‫ً‬
‫دارند نیمتواند برسد‪ّ ،‬اما نظر به حجم (چیی که دربارۀ آن اکنون یمدانیم) مثال به‬
‫کبد‪ ،‬بهویژه در صورت تشدید بیماری آن‪ ،‬پ تفاوت نیست‪.‬‬
‫برای کساپ که فشار بلند خون دارند‪ ،‬آشامیدن آبهای مییالدار و القّلدار‬
‫(سدیم یا ناتریم) است و این عنص‬ ‫خوب نیست‪ .‬این نوع آبها دارای سودیم ُ‬
‫خاصیت نگهداری مایع را در بدن دارد‪ .‬برعکس‪ ،‬آشامیدن مقدار زیاد آب برای‬ ‫ّ‬

‫آناپ که بیماری امعا دارند‪ ،‬الزیم و رصوری است و ِبهتر است تا این بیماران از آب‬
‫معمویل آمیخته با شیههاپ مانند انار و همچنی چای و غیه استفاده کنند‪.‬‬
‫به این ترتیب‪ ،‬پزشکان از میان انواع گوناگون نوشابههای شد‪ ،‬آشامیدن چند‬
‫نوشابه را مشوره یمدهند‪ :‬آب آشامیدپ مییالدار‪ ،‬آب با پارچههای یخ و آبهای‬
‫میوهها‪ .‬نوشابۀ بسیار مفیدی که در گرمای تابستان ِبهتر از آن پیدا نیمشود‪ ،‬چای‬
‫سی است‪ .‬چای سی به بسیار خوپ تشنهگ را فرو یمنشاند و در آن شماری از‬
‫مواد رصوری وجود دارند که باعث رفع تشنهگ یمشوند و بسیار طبییع و پزیان‬
‫اند‪.‬‬

‫‪62‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫چرا و چهگونه باید چای نوشید؟‬

‫نششده در صفحۀ ‪ 3‬شمارۀ ‪ 251‬مؤرخ شنبه ‪ 1‬دلو ‪ 1356‬و صفحۀ ‪2‬‬
‫شمارۀ ‪ 252‬مؤرخ یکشنبه ‪ 2‬دلو ‪ 1356‬روزنامۀ «بیدار» بلخ‬
‫چای از معمولترین نوشیدپهاپ است که سود زیادی در آن نهفته است‪ .‬از‬
‫مزایای عمدۀ نوشیدن چای این است که تمرکز فکری را به بار یمآورد و ّ‬
‫قابلیت کار‬
‫ً‬
‫انسان را باال یمبرد‪ .‬این حالت در شخض که یک پیاله چای نوشیده باشد‪ ،‬معموال‬
‫ّ‬
‫مدپ دراز‪ ،‬یعت پنج _ شش ساعت دوام یمیابد‪.‬‬ ‫پس از یک ساعت فرا یمرسد و تا‬
‫ً‬
‫چای از آنرو از این همه مزایا برخوردار است که در آن تقریبا تمام ویتامیهاپ‬
‫که در طبیعت وجود دارند و همچنی بسیاری از مواد مورد نیاز برای بدن‪ ،‬از قبیل‬
‫ترکیبهای آهت منگانی (منگنیسیم)‪ ،‬پوتاشیم (پتاسیم)‪ ،‬کلسیم‪ ،‬فلوئور‪ ،‬آیودین‬
‫(ید)‪ ،‬مس‪ ،‬طال و فاسفورس (فسفر)‪،‬‬
‫موجود اند‪.‬‬
‫چای بسیار بامزه و سودمند را تنها هنگایم‬
‫ِ‬
‫یمتوانیم آماده کنیم که اصول سادۀ زیر را‬
‫در نظر بگییم‪:‬‬
‫ِبهتر از همه آن است که چای به گونۀ‬
‫جداگانه از چیهای دیگر در چاینکهای‬
‫چیت و یا در قیطهای شیشهپ با شپوش‬
‫محکم نگهداشته شود‪ .‬هرگاه چای به گونۀ‬
‫باز نگه داشته شود رایحۀ آن فرار یمکند و‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫کیفیت خود را از دست‬ ‫از اینرو لذت و‬
‫یمدهد‪.‬‬
‫برای آمادهکردن و دمکردن چای نباید از‬
‫آپ که در آتش بسیار دیر یمجوشد استفاده‬
‫شود‪ ،‬زیرا در آنصورت نوشابۀ مذکور طعم و بوپ خوشنخواهد داشت‪ .‬آپ که‬
‫در چاینکهای برف و سماوارهای برف جوشانده شده باشد نی چندان سودمند‬
‫‪63‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫ّ‬
‫نیست‪ .‬آب در اثر جوشیدن دوامدار به آب سخت مبدل یمشود که مزۀ چای را‬
‫خراب یمسازد‪ .‬استفاده از آپ که درست نجوشیده باشد نی برای آمادهساخی‬
‫چای‪ ،‬نادرست است‪.‬‬
‫ّ‬
‫ِبهتر آن است که چای در آب نرم تهیه شود‪.‬‬
‫آب داغشده یک پارچه قند را‬ ‫برای این منظور در ِ‬
‫عالوه کنید تا به امالح کلسیم بپیوندد‪.‬‬
‫کیفیت این نوشابه مربوط به‬ ‫ّ‬ ‫واضح است که‬
‫ّ‬
‫این نی است که در چه چیی و چهگونه تهیه‬
‫یمشود‪ .‬از همه بهتر آن است که از چاینکهای‬
‫ی‬
‫چیت استفاده شود‪ .‬کاربرد ظروف فلزی درست‬
‫چاینک پر از چای و سوراخهای آن را‬ ‫ِ‬ ‫نیست‪ .‬ش‬
‫بوی زودفرارکنندۀ چای نگه داشته شوند و‬ ‫باید پ درنگ بست تا مواد خوش ِ‬
‫هنگایم که پنج دقیقه از دمگرفی چای گذشت باید به نوشیدن آن آغاز کرد‪.‬‬
‫ً‬
‫مفاد چای برای کودکان نسبت به بزرگساالن کمتر نیست‪ .‬والدین معموال به‬
‫کودکاپ که از کمبود ویتامیها رنج یمبرند ترکیبهای ویتامیت یمدهند‪ .‬در‬
‫اهمیت چای بیشتر پ برده یمشود‪ .‬نوشیدن سه _ چهار پیاله‬ ‫ّ‬ ‫اینجاست که به‬
‫چای در یک روز‪ ،‬مقدار مورد‬
‫نیاز ویتامی ارزشمند «پ» را‬
‫به بدن تأمی یمکند‪ .‬ناگفته‬
‫نباید گذاشت که چای برای‬
‫به‬ ‫نسبت‬ ‫خوردساالن‬
‫بزرگساالن کمتر دم داده‬
‫شود‪.‬‬
‫چای در بعض از مواقع‬
‫ِبهترین دارو نی است‪ .‬مخلوط‬
‫چای با عسل و شی گرم (یک قاشق طعامخوری شی در یک پیاله چای) نسبت به‬
‫بسیاری از ترکیبهای شناختهشدۀ داروپ سود بیشتری دارد‪ .‬خالصه اینکه اگر‬
‫یمخواهید تنومند و تندرست باشید‪ ،‬چای بنوشید!‬

‫‪64‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫مطالعۀ آزادماهیان‬
‫نششده در صفحۀ ‪ 3‬شمارۀ ‪ 146‬مؤرخ شنبه ‪ 26‬سنبلۀ ‪ 1356‬روزنامۀ‬
‫«بیدار» بلخ‬
‫ر‬ ‫ی‬
‫منتش‬ ‫معلوم است که تمام جانداران در مناطق زیست خود به گونۀ نامنظم‬
‫تجمیع را به وجود یمآورند‪ .‬این ّ‬
‫تجمعها به نوبۀ‬ ‫اند؛ ّاما در عی پراگندهگ نقاط ّ‬
‫معیت تقسیم یمشوند و هر گرویه‪ ،‬چون محصول‬ ‫خود‪ ،‬باز هم به گروههای ّ‬
‫تجمعهاپ غی تصادف است‪ ،‬ساختار مختصبهخود را دارد ‪ .‬این ساختارها‬ ‫ّ‬
‫خصوصیتهای رشد و‬‫ّ‬ ‫ّ‬
‫فعالیت‪،‬‬ ‫تعییکنندۀ عوامل گوناگون فراواپ چون حرکت‪،‬‬
‫نمو‪ ،‬عمر و شناسههای پشمار دیگر جانوران اند‪ .‬نگهداری این ساختارها بیشتر‬
‫از همه مرتبط به ثبات همۀ انواع است و از همیرو دانسی ساختارهای جانداران‬
‫اهمیت زیادی برخوردار است‪.‬‬ ‫گوناگون از ّ‬
‫بخش زیستشنایس با پژوهشهای خود‪ ،‬ساختارهای واقع در اوقیانوس آرام را‬
‫زیر مطالعه قرار داده است‪ .‬مطالعۀ آزادماهیان (ماهیان سوس) از قبیل مایه‬
‫سالمون (سومون)‪ ،‬نرکا و غیه‪ ،‬موضوع اسایس این پژوهشهاست‪.‬‬
‫سوسها (آزادماهیان) رشق دور‪ ،‬ماهیاپ گردنده اند‪ .‬سی و مهاجرت این ماهیان‬
‫پرسیس است که پژوهشهای آزمایشگاه اکولوژی‬ ‫ر‬ ‫به کدام جهت خواهد بود؟ این‬
‫ر‬
‫(بومشنایس) به آن پاسخ یمدهند‪ .‬به این تازهگها رویس کشف شده است که با‬
‫ً‬
‫استفاده از آن به گونۀ بسیار قابل اعتماد‪ ،‬یمتوان مثال‪ :‬تفاوت نرکای منطقۀ‬
‫کامچاتکا را از آالسکا بدانیم‪.‬‬
‫ر‬
‫آزادماهیان اقیانوس آرام در بسیاری از رودخانههای شق دور انتشار نیمیابند‪.‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫حفظ و مراقبت برخ از انواع آنها‪ ،‬از جمله‪ ،‬مثال ماهیان سومون‪ ،‬اساسا به کمک‬
‫فعالیت کارخانههای مایهپروری صورت یمگید‪ .‬در نگهداری شماری از این نوع‬ ‫ّ‬
‫کیفیتهای باارزش آنها‬ ‫ّ‬ ‫متوجه پیشگیی از کاهش ّ‬
‫کمیت و تخریب‬ ‫ّ‬ ‫ماهیان باید‬
‫بود‪.‬‬
‫تجمع طبییع ماهیان چه نوع ویژهگهاپ دارد؟ آیا این دستهها متجانس اند؟ و‬ ‫ّ‬
‫منتششده در دریاهای مجاور از نگاه ویژهگهای خود از همدیگر‬ ‫ر‬ ‫آیا دستههای‬
‫تفاوت دارند؟ چنی پرسشهاپ در گذشته نی مطرح بودند‪.‬‬

‫‪65‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫حل چنی مسایّل بسیار دشوار است‪ .‬در اکی اوقات ماهیاپ که در یک جا و یا‬‫ّ‬
‫در جاهای مختلف زیست دارند‪ ،‬از لحاظ شکل ظاهری با هم بسیار مشابه و‬
‫ّ‬
‫همگون اند‪ّ ،‬اما حتا اگر متفاوت هم باشند‪ ،‬همیشه روشن نیست که این تفاوت‬
‫ّ‬
‫خصوصیتهای زندهگ ماهیان مورد مقایسه (از قبیل حالتهای فییولوژییک‪،‬‬ ‫به‬
‫عمر و ویژهگهای محیط رشد و نموی آنها) ارتباط دارد و یا ظاهری است‪.‬‬
‫ّ‬
‫در سالهای پسی با استفاده از روشهای بیوشیمیاپ یمتوان حتا به کوچکترین‬
‫تفاوت‪ ،‬چه در میان دستۀ واحدی از ماهیان و چه در میان دستههای گوناگون‬
‫آنها‪ ،‬پ ُبرد؛ زیرا اجزای ترکیب مواد سفیدهپ در یک دستۀ واحد ماهیان نی‬
‫گوناگون اند‪ .‬به اساس این روشها چند دسته از ماهیان سومون را زیر مطالعه‬
‫ّ‬
‫خصوصیتهای جالت را در آنها پیدا کردند‪ :‬روشن شد که ماهیان هر‬ ‫قرار داده‬
‫معی در گردش اند‪ ،‬از بسا جهات متجانس‬ ‫دستۀ واحد که در یک رودخانۀ ّ‬

‫نیستند‪ .‬بخش اسایس هر دسته از بخش میانگی و بخش میانگی نی به نوبۀ‬

‫خود از بخش بافمانده اندگ متفاوت است‪.‬‬
‫به این گونه‪ ،‬ماهیان یک دسته‪ ،‬از دریاپ که در آن زیست دارند به جاهاپ‬
‫منتش نیمشوند که رشایط زیست آن جاها فوقالعاده از رشایط زیست جای‬ ‫ر‬
‫پیشی متفاوت باشند‪ .‬چنانچه دیده یمشود‪ ،‬این تفاوتها در دستههای بزرگ‬
‫مداوم رشایط پدیدار شده اند و از همیرو دستههای‬ ‫ِ‬ ‫جداگانۀ ماهیان‪ ،‬با تغیی‬
‫ماهیاپ که در رودخانههای مختلف انتشار یافته اند از همدیگر متفاوت اند‪.‬‬

‫‪66‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫فهرست نامهای کسان و جایها‬

‫پالتفرم رویس‪.20 :‬‬ ‫آتالنتیک (اقیانوس)‪.26 ،25 :‬‬
‫پت ِیس (رود)‪.43 :‬‬ ‫آرام (اوقیانوس)‪.65 ،10 :‬‬
‫پودکامنایا‪.42 :‬‬ ‫آسیا‪.30 ،26 ،24 ،22 :‬‬
‫تایلند‪.17 :‬‬ ‫آفریقا‪.25 :‬‬
‫تبت‪.24 :‬‬ ‫آالسکا‪.65 ،26 :‬‬
‫تندرا‪.26 :‬‬ ‫آلمان‪.28 :‬‬
‫تونگوسکا‪.43 ،42 ،9 :‬‬ ‫آلیوپ‪( ،‬جزایر)‪.26 :‬‬
‫تیانشان‪.24 :‬‬ ‫آمریکا‪.50 ،64 ،25 ،20 :‬‬
‫ّ‬
‫ِتیت ِلیو (لیوی) )‪:)Tite-Live‬‬ ‫اتحاد شوروی‪،40 ،32 ،27 ،9 :‬‬
‫‪.41‬‬
‫‪.59‬‬
‫اروپا‪.50 ،26 ،25 :‬‬
‫تیتوس لیوپوس (‪:)Titus Livius‬‬
‫← ِتیت ِلیو‪.‬‬ ‫اسیالیا‪.26 ،24 ،19 :‬‬
‫جاوا‪.24 :‬‬ ‫اسکاندیناوی‪.26 :‬‬
‫چکوسلواکیا‪.9 :‬‬ ‫اطلس (اقیانوس)‪ ← :‬آتالنتیک‪.‬‬
‫خزر (دریا)‪.30 :‬‬ ‫افغانستان‪.10 ،7 :‬‬
‫عدن (خلیج)‪.25 :‬‬ ‫اوپارین‪ ،‬الکساندر‪.40 ،39 :‬‬
‫ّ‬
‫خرچنگ (‪( )Crab‬سحاپ)‪،34 :‬‬ ‫ایاالت متحدۀ آمریکا‪،26 ،21 :‬‬
‫‪.36 ،35‬‬ ‫‪.69 ،49 ،42 ،41 ،40‬‬
‫خلیق‪ ،‬صالح ّ‬ ‫ّ‬
‫الالدا (منطقهپ در مری خ)‪.39 :‬‬
‫محمد‪.10 ،9 ،7 :‬‬ ‫َ‬
‫اینشتی‪ ،‬آلیت‪.31 :‬‬
‫خوشما (رود)‪.43 :‬‬
‫برزیل‪.17 :‬‬
‫دریای شخ‪.25 :‬‬
‫بلخ‪،23 ،19 ،15 ،13 ،10 ،9 :‬‬
‫دریای شمال‪.26 :‬‬
‫‪،51 ،47 ،41 ،37 ،33 ،29 ،27‬‬
‫ِد ِنور(‪.21 :)Denver‬‬
‫‪.65 ،63 ،61 ،59 ،57 ،55 ،53‬‬
‫دولگوپلومگ‪.17 :‬‬
‫دیموس (قمر ّ‬ ‫پامی ‪.24 :‬‬
‫مری خ)‪.37 ،9 :‬‬
‫رایک (کوه)‪.21 :‬‬ ‫ِپچورا (رود)‪.31 ،30 :‬‬
‫پروین (سحاپ)‪.35 :‬‬
‫‪67‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫کراسنویارسک‪.43 ،42 :‬‬ ‫روسیه‪.43 ،42 ،9 :‬‬

‫کلرادو‪.21 :‬‬ ‫روم‪.59 :‬‬
‫کولبانوفسیک‪.18 :‬‬ ‫ّ‬
‫ریعان شمایل‪ ،‬عبدالغفار‪.10 ،7 :‬‬
‫گاو (ثور) (‪( (Taurus‬صورت‬ ‫(سیاره)‪،20 ،19 ،14 ،13 :‬‬ ‫زمی ّ‬
‫فلیک)‪.33 :‬‬ ‫‪،28 ،26 ،25 ،24 ،23 ،22 ،21‬‬
‫گینۀ نو‪.24 :‬‬ ‫‪،38 ،37 ،33 ،32 ،31 ،30 ،29‬‬
‫ماداگاسکار‪.25 :‬‬ ‫‪.49 ،44 ،43 ،42 ،41 ،40 ،39‬‬
‫ماالیا‪.17 :‬‬ ‫(سیاره)‪.41 :‬‬ ‫زهره ّ‬
‫مالزی‪.17 :‬‬ ‫ژاپن‪.31 ،19 :‬‬
‫ماه (قمر زمی)‪.41 ،40 :‬‬ ‫ژوزف فرانسوا الفیتو‪.27 :‬‬
‫مجارستان‪.9 :‬‬ ‫ساوت پلیت ریور‪.21 :‬‬
‫مدغاسکر‪ ← :‬ماداگاسکار‪.‬‬ ‫سمینوف‪ ،‬شگ‪.27 :‬‬
‫مدییانه‪.26 ،25 :‬‬ ‫سوماترا‪.24 :‬‬
‫(سیاره)‪،39 ،38 ،37 ،9 :‬‬ ‫ّ‬ ‫مری خ‬‫ّ‬ ‫سییی‪.43 ،42 :‬‬
‫ّ‬
‫‪.41 ،40‬‬ ‫شوروی‪ ← :‬اتحاد شوروی‪.‬‬
‫مزار رشیف‪.7 :‬‬ ‫شیباچف‪.18 :‬‬
‫مشیی ( ّ‬ ‫محمدصمیم‪.10 :‬‬ ‫ّ‬ ‫صورتگر‪،‬‬
‫سیاره)‪.40 :‬‬
‫مص‪.28 :‬‬ ‫فریی آلیت لیمی‪.57 :‬‬
‫مری خ)‪.37 ،9 :‬‬ ‫فوبوس (قمر ّ‬
‫میتچل‪.58 :‬‬
‫مینوسینسک‪.43 :‬‬ ‫کالکار‪ ،‬هرمان‪.57 :‬‬
‫ناگاسایک‪.31 :‬‬ ‫کالیفرنیا‪.25 :‬‬
‫ولگا (رود)‪.31 ،30 :‬‬ ‫کالیمانتان‪.24 :‬‬
‫هند‪.25 ،24 :‬‬ ‫کامچاتکا‪.65 :‬‬
‫هیوشیما‪.42 ،32 ،31 :‬‬ ‫کانادا‪.26 :‬‬
‫هیمالیا‪.24 :‬‬ ‫←‬ ‫(سحاپ)‪:‬‬ ‫کرابمانند‬
‫خرچنگ‪.‬‬

‫‪68‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫‪69‬‬
‫شگفتهای هست‬

‫‪70‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫در شناخت نویسندۀ این کتاب‬

‫محمد خلیق‪ ،‬شاعر‪ ،‬پژوهشگر‪ ،‬روزنامهنگار و میجم کشور‪ ،‬در ‪ 12‬آبان‬ ‫صالح ّ‬
‫‪ 1334‬هجری خورشیدی در شهر مزار رشیف‪ ،‬مرکز استان بلخ‪ ،‬زاده شد‪ .‬دورۀ‬
‫دانشآموزی را در سالهای ‪ 1351 _ 1343‬در دبستان میانۀ «نادرشایه» مزار‬
‫فت را در رشتۀ‬ ‫ّ‬ ‫رشیف‪ ،‬آموزشهای‬
‫زمیشنایس نفت و گاز در سالهای ‪_ 1351‬‬
‫‪ 1355‬در دانششای نفت و گاز مزار رشیف‪،‬‬
‫آموزشهای عایل را در رشتۀ ّ‬
‫ادبیات و زبان‬
‫فاریس دری تا درجۀ کارشنایس در سالهای‬
‫ادبیات و علوم‬‫‪ 1375 _ 1373‬در دانشکدۀ ّ‬
‫انساپ دانشگاه بلخ و مقطع کارشنایس ارشد‬
‫را در همان رشته در سالهای ‪1394 _ 1393‬‬
‫در دانشگاه پیام نور سیی کرد‪.‬‬
‫خلیق از سال ‪ 1355‬تا ‪ 1369‬در بخش‬
‫تولید امونیای کارخانۀ کود شیمیاپ بلخ کارمند‬
‫بود‪ ،‬در سال ‪ 1369‬به حیث رئیس انجمن‬
‫نویسندهگان بلخ برگزیده شد و سپس همزمان در سالهای ‪ 1372 _ 1371‬مدیر‬
‫مجلۀ «جنبش»‪ ،‬در سال ‪ 1376‬معاون ادارۀ ّ‬ ‫ی‬
‫کل امور فرهنیک و اجتمایع‬ ‫مسؤول‬
‫والیتهای شمایل‪ ،‬از سال ‪ 1376‬تا ‪ 1377‬مدیر مسؤول و شدبی ماهنامۀ‬
‫« ّامالبالد» بود و به دنبال آن از سال ‪ 1378‬تا ‪ 1380‬مدیر مسؤول و تا ‪1383‬‬
‫ّ‬ ‫مدیر هی و اد ّبیات روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬ر ّ‬
‫نشیۀ ادارۀ اطالعات و فرهنگ استان بلخ‪ ،‬از‬
‫مؤسسۀ صندوق حمایۀ‬ ‫سال ‪ 1379‬تا ‪ 1380‬آموزگار پیمان حقوق کودکان در ّ‬
‫کودک سازمان ملل (یونسف ‪ )unicef‬در استانهای شمایل کشور‪ ،‬در سال ‪1381‬‬
‫بش سازمان ملل‬ ‫مسؤول بخش ایجاد کتابخانهها در دفی اسکان ر‬
‫(هبیتات ‪ )Habitat‬در بلخ و از سال ‪ 1381‬تا ‪ 1382‬مدیر مسؤول و شدبی‬
‫نشیۀ کانون فرهنیک حکیم نارص خشو بلج‪ ،‬و از بهمن‬ ‫ماهنامۀ فرهنیک «کیان»‪ ،‬ر ّ‬
‫ّ‬
‫سال ‪ 1383‬تا هنگام بازنشستهگ یعت اردیبهشت ‪ 1399‬رئیس ادارۀ اطالعات و‬
‫فرهنگ استان بلخ بود‪.‬‬

‫‪71‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫حادیههای روشنفکران ایجادگر و انجمن نویسندهگان افغانستان‬ ‫خلیق‪ ،‬عضو ّات ّ‬

‫اتحادیههای روشنفکران‬‫ّ‬ ‫و ییک از اعضای هیأت رئیسه در دومی کنگرههای‬
‫ایجادگر و انجمن نویسندهگان افغانستان منعقدۀ ‪ 25‬اسفند ‪ 1365‬و نی از‬
‫بنیادگذاران و عضو گروه دبیان انجمن نویسندهگان بلخ‪ ،‬عضو انجمن پیوند‬
‫ّ‬
‫جمهوری تاجیکستان‪ ،‬عضو هیأت رهبری کانونهای فرهنیک موالنا جاللالدین‬
‫محمد بلج‪ ،‬حکیم نارص خشو بلج و امی عّلشی نواپ‪ ،‬بنیادگذار ماهنامۀ ادپ‬ ‫ّ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫نشیههای «امالبالد»‪،‬‬ ‫نشیۀ انجمن نویسندهگان بلخ‪ ،‬عضو هیأت تحریر ر‬ ‫ّ‬ ‫«راه»‪ ،‬ر‬
‫ّ‬
‫«بیدار»‪« ،‬به سوی آینده»‪« ،‬جنبش»‪« ،‬حجت»‪« ،‬دیالوگ»‪« ،‬راه»‪« ،‬راه‬
‫ابریشم»‪« ،‬رنا»‪« ،‬شهرداری» و «کیان» بوده است‪.‬‬
‫محمد خلیق‪ ،‬سفرهای متعددی به مقاصد گوناگون فرهنیک و کاری در‬ ‫صالح ّ‬
‫داخل کشور به استانهای کابل‪ ،‬جوزجان‪ ،‬فاریاب‪ ،‬ش پل‪ ،‬سمنگان‪ ،‬بغالن‪ ،‬کندز‪،‬‬
‫تخار‪ ،‬بدخشان‪ ،‬پروان‪ ،‬پنجشی‪ ،‬لوگر‪ ،‬ننگرهار‪ ،‬بامیان‪ ،‬هرات‪ ،‬لغمان و کیها‬
‫داشته و همچنی سفرهاپ بیوپ به کشورهای ایران‪ ،‬تاجیکستان‪ ،‬اوزبیکستان‪،‬‬
‫ترکمنستان‪ ،‬پاکستان‪ ،‬هندوستان‪ ،‬عربستان سعودی‪ ،‬فرانسه‪ ،‬لهستان‪ ،‬ترکیه و‬
‫ّ‬
‫ایاالت متحدۀ آمریکا انجام داده و تا اکنون در ‪ 15‬همایش جهاپ در داخل و خارج‬
‫کشور رشکت کرده است‪.‬‬
‫به خاطر کارنامههای درخشان علیم‪ ،‬فرهنیک و ادپاش‪ ،‬در نوروز سال ‪1394‬‬
‫استانداری بلخ برای او لقب «پژوهشگر بلخ» را داد‪ ،‬در ‪ 2‬دی ‪ 1395‬نهاد‬
‫دانشآموختهگان افغانستان از جایگاه او به عنوان «نویسندۀ پیشکسوت بلخ»‬
‫بزرگداشت کرد‪ ،‬در بهار سال ‪ 1396‬مقام ریاست جمهوری اسالیم افغانستان‬
‫برای او به عنوان یک شاعر و ادیب مدال دولت غازی می مسجدیخان را تفویض‬
‫اتییک افغانستان لقب «نخبۀ‬ ‫کرد‪ ،‬در ‪ 7‬مرداد ‪ 1399‬انستیتوت مطالعات اسی ر‬
‫ر‬
‫هماییس به‬ ‫بلخ» را برایش داد و در ‪ 3‬مهر ‪ 1399‬انجمن قلم افغانستان با برگزاری‬
‫نام «سالم به آفتاب» در کابل کارکردهای ادپاش را گرایم داشت‪.‬‬
‫نشیههای پایتخت و استانهای‬ ‫شودهها و نوشتههای خلیق در بسیاری از ر ّ‬
‫کشور و نی در بیون از کشور به چاپ رسیده اند و افزون بر این‪ ،‬از نام‪ ،‬احوال و‬
‫آثار خلیق در نزدیک به ‪ 160‬کتاب از آثار دیگران در داخل و خارج کشور یاد شده‬
‫است‪.‬‬
‫صالحمحمد خلیق ‪ 38‬اثر چاپشده دارد که از آنجمله‪ 21 ،‬دفی شعر و ‪ 17‬اثر‬ ‫ّ‬
‫ر‬
‫پژوهیس و منثور اند‪.‬‬

‫‪72‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫آثار چاپشدۀ صالح ّ‬

‫محمد خلیق‬
‫دفتهای شعر‪:‬‬
‫‪« _ 1‬سالم به آفتاب»‪( ،‬بلخ‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪)1363 ،‬؛‬
‫ست»‪( ،‬بلخ‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪)1366 ،‬؛‬‫‪« _ 2‬کاج بلند ر‬
‫‪:‬‬
‫‪« _ 3‬بر پای راه ابریشم»‪( ،‬بلخ انجمن نویسندهگان بلخ‪)1372 ،‬؛‬
‫‪« _ 4‬یک آسمان ستاره» ‪( ،‬بلخ‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪)1382 ،‬؛‬
‫‪« _ 5‬از اوجهای رآن‪( ،»...‬کابل‪ ،‬انجمن فرهنیک میزا بابر‪)1386 ،‬؛‬
‫ّ‬ ‫ی‬
‫‪« _ 6‬شود مّل عشاق»‪( ،‬کابل‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪)1391 ،‬؛‬
‫‪« _ 7‬در بامیان قلب مت»‪( ،‬کابل‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪)1392 ،‬؛‬
‫‪« _ 8‬مراد از بلخ‪ ،‬تو بودی‪( ،»...‬کابل‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪)1393 ،‬؛‬
‫‪« _ 9‬نقطه و نقطه‪ ،‬باز هم نقطه»‪( ،‬کابل‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪)1393 ،‬؛‬
‫‪« _ 10‬اینک فقط ُ تو ماندهای»‪( ،‬کابل‪ :‬انجمن قلم افغانستان‪)1393 ،‬؛‬
‫‪« _ 11‬سوگنامۀ گل شخ»‪( ،‬کابل‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪)1394 ،‬؛‬
‫‪« _ 12‬آخرین مرز رنکران»‪( ،‬کابل‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪)1394 ،‬؛‬
‫‪« _ 13‬شنوشت دیگر»‪( ،‬کابل‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪)1395 ،‬؛‬
‫‪« _ 14‬هیجان جان»‪( ،‬کابل‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪)1395 ،‬؛‬
‫‪« _ 15‬سخن عشق‪( »Слова любви/‬برگردان شودههای خلیق از فاریس به‬
‫توسط میعادل رشیفزاده)‪( ،‬کابل‪ :‬حوزۀ انتشارات شمال افغانستان‬ ‫ّ‬ ‫رویس‬
‫(حاشا)‪)1395 ،‬؛‬
‫‪/‬‬
‫‪« _ 16‬کوالک یمگرید ‪( »Плачет метель‬برگردان شعرهای شگ یسینی)‬
‫(کابل‪ :‬انجمن قلم افغانستان‪)1396 ،‬؛‬
‫‪« _ 17‬زمزمۀ نام خراسان»‪( ،‬کابل‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪،)1397 ،‬‬
‫‪« _ 18‬به رهگذار غخها»‪( ،‬کابل‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪)1398 ،‬؛‬
‫‪« _ 19‬از زخمهای تازه»‪( ،‬کابل‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪)1399 ،‬؛‬
‫‪« _ 20‬از برگهای ریختۀ یادنامهها»‪( ،‬پیشاور‪ :‬حوزۀ انتشارات شمال‬
‫افغانستان (حاشا)‪)1399 ،‬؛‬
‫‪« _ 21‬در قحطسال عاطفه» (دفی شعر)‪( ،‬کابل‪ :‬انتشارات برگ‪.)1399 ،‬‬
‫آثار پژوهش و منثور‪:‬‬
‫‪:‬‬
‫آریان» (بلخ انجمن نویسندهگان بلخ‪)1370 ،‬؛‬
‫‪« _ 22‬جشنهای ی‬

‫‪73‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

‫ی‬ ‫ُ‬
‫‪« _ 23‬عقاب در فرهنگ مّل و جهان و شودهها» (تهران‪ :‬کانون فرهنیک‬
‫حکیم نارص خشو بلج‪)1375 ،‬؛‬
‫ّ‬
‫‪« _ 24‬شگذشت روزنامۀ بیدار» (پیشاور‪ :‬کانون فرهنیک موالنا جاللالدین‬
‫محمد بلج‪)1380 ،‬؛‬‫ّ‬
‫ّ‬
‫(نگریس بر شودههای عّلمه ّ‬ ‫ر‬
‫سید اسماعیل بلج» (بلخ‪:‬‬ ‫‪« _ 25‬فریاد آزادی»‬
‫انجمن نویسندهگان بلخ‪)1383 ،‬؛‬
‫ادبیات بلخ از کهنترین روزگاران تا اوایل سدۀ بیست و یکم‬ ‫‪« _ 26‬تاری خ ّ‬
‫میالدی» (کابل‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪)1387 ،‬؛‬
‫‪« _ 27‬تاری خ روزنامهنگاری بلخ» (تهران‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪)1389 ،‬؛‬
‫‪« _ 28‬آهنگ کیان» (گزینۀ شعر دربارۀ درۀ کیان با معرف شایشگران آنها)‬
‫(کابل‪ :‬کانون فرهنیک حکیم نارص خشو بلج‪)1392 ،‬؛‬
‫‪« _ 29‬ساحههای باستان و بناهای تاریخ بلخ» (تهران‪ :‬انجمن نویسندهگان‬
‫بلخ‪)1394 ،‬؛‬
‫‪« _ 30‬آیینه در آیینه» (نقد و نظر) (کابل‪ ،‬انجمن نویسندهگان بلخ‪)1394 ،‬؛‬
‫‪« _ 31‬تأثت شاهنامه بر شعر مقاومت افغانستان» (تهران‪ :‬انجمن نویسندهگان‬
‫بلخ‪)1395 ،‬؛‬
‫‪« _ 32‬ناشناختههای دانش‪( »Неопознанные наукой/‬مجموعۀ‬
‫مقالههای برگردانشده از منابع رویس)‪( ،‬پیشاور‪ :‬حوزۀ انتشارات شمال افغانستان‬
‫(حاشا)‪)1396 ،‬؛‬
‫‪« _ 33‬نشانههای شکوه گذشتۀ بخدی» (بلخ‪ :‬کمیتۀ فرهنیک برگزاری جشن‬
‫نوروز‪)1397 ،‬؛‬
‫‪« _ 34‬والیان بلخ در نخستی سدۀ پس از بازستان استقالل افغانستان»‬
‫(کابل‪ :‬مقام والیت بلخ‪)1398 ،‬؛‬
‫ر‬
‫‪« _ 35‬جاذبههای گردشگری بلخ» (کابل‪ :‬شکت کتاب شاهمحمد‪)1399 ،‬؛‬
‫‪« _ 36‬میدانهای نفت و گاز قشقری و بلخ‪Нефтегазовые плошади /‬‬
‫‪( »Кашкари и Балх‬بلخ‪ :‬حوزۀ انتشارات شمال افغانستان (حاشا)‪،‬‬
‫‪)1400‬؛‬
‫‪« _ 37‬نامۀ رستگاری» (مجموعۀ مقالههای اجتمایع) (بلخ‪ :‬حوزۀ انتشارات‬
‫شمال افغانستان (حاشا)‪)1400 ،‬؛‬
‫وشنان و مهر»‪( ،‬بلخ‪ :‬حوزۀ انتشارات شمال افغانستان‬ ‫ی‬ ‫‪« _ 38‬پیامآور ر‬
‫(حاشا)‪.)1400 ،‬‬

‫‪74‬‬
 ‫صالح ّ‬
‫محمد خلیق‬

‫‪75‬‬
 ‫شگفتهای هست‬

Чудеса Вселенной
Сборник статей, переведенных с русского языка

Переводчик: Салех Мухаммад Халиk

Балх
2022 г.

76