‫‪ -2‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‬

‫انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر) ‪3 -‬‬

‫‪ -4‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‬
‫انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر) ‪5 -‬‬

‫انسان در مسیر خسران‬

‫(تفسیر سوره مبارکه عصر)‬

‫***‬

‫حضرت آیت اهلل واعظ زاده بهسودی (مدظله)‬

 ‫‪ -6‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‬

‫(ع)‬
‫كابل‪ ،‬جاده شهید مزاری(ره)‪ ،‬شهرک صفا‪ ،‬حوزه علمیه دارالمعارف اهلبیت‬
‫‪+93)0(781180536‬‬

‫تفسیر سوره مبارکه عصر‬

‫انسان در مسیر خسران‬ ‫عنوان‪:‬‬
‫حضرت آیت اهلل واعظ زاده بهسودی(مدظله)‬ ‫نویسنده‪:‬‬
‫دفتر نشر آثار ‪...‬‬ ‫ناشر‪:‬‬
‫علی عرفان‬ ‫برگآرا‪:‬‬
‫ویراستاران‪ :‬مصطفی واعظ زاده‪ ،‬امیرمحمّد عرفانیان‬
‫نوبت چاپ‪ :‬اوّل‪ ،‬خزان ‪1397‬هـ‪.‬ش‬
‫‪ 1000‬نسخه‬ ‫تیراژ‪:‬‬
‫محل چاپ‪ :‬نشر واژه‬
‫‪ 50‬افغانی یا معادل آن‬ ‫قیمت‪:‬‬

‫تمام حقوق (انتشار‪ ،‬چاپ و ‪ )...‬این اثر مربوط به دفتر نشر آثار میباشد!‬

‫مرکز پخش‪:‬‬
‫كتابخانه حوزه علمیه دارالمعارف اهلبیت(ع)‬
‫‪+93)0(773374434‬‬
‫انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر) ‪7 -‬‬

‫فهرست‬
‫سخن ناشر‪9 ........................................................................................................................................‬‬
‫سخن مؤلّف‪10 ...................................................................................................................................‬‬
‫شناسنامه سوره ‪15 ............................................................................................................................‬‬
‫آیات و ترجمه‪16 ...............................................................................................................................‬‬
‫دورنمای سوره ‪16 ..............................................................................................................................‬‬
‫فضیلت سوره ‪17 ................................................................................................................................‬‬
‫تفسیر سوره ‪18 ..................................................................................................................................‬‬
‫معانی عصر ‪18 ....................................................................................................................................‬‬
‫معنی خسران‪24 ................................................................................................................................‬‬
‫معنی ایمان ‪26 ...................................................................................................................................‬‬
‫عمل صالح ‪28 .....................................................................................................................................‬‬
 ‫‪ -8‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‬

‫توصیه به حق ‪29 ...............................................................................................................................‬‬

‫توصیه به صبر ‪30 ..............................................................................................................................‬‬
‫نگاهی به انسان ‪31 ............................................................................................................................‬‬
‫پیامهای سوره ‪33 ...............................................................................................................................‬‬
‫آثار چاپ شده ‪35 ..............................................................................................................................‬‬
‫آثار در دست چاپ‪38 .................................................................................................................... :‬‬
‫انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر) ‪9 -‬‬

‫سخن ناشر‬

‫بسم اهلل الرحمن الرحیم‬

‫مجموعه آثار تفسیری حضرت آیت اهلل واعظ زاده بهسودی (مدظله) تحت‬
‫عناوین زیر توسط دفتر نشر آثار چاپ و در دسترس ملت مومن ما قرار گرفته‬
‫است‪:‬‬

‫‪ -1‬شب سرنوشت "تفسیر سوره مبارکه قدر"‪.‬‬

‫‪ -2‬انسان در مسیر خسران "تفسیر سوره مبارکه عصر"‪.‬‬
‫‪ -3‬عطای الهی "تفسیر سوره مبارکه کوثر"‪.‬‬
‫‪ -4‬خداوند یکتا "تفسیر سوره مبارکه اخالص"‪.‬‬

‫تفاسیر نام برده از معدود تفاسیر جامع و مانع بوده که معظم له در تفسیر‬
‫کلمات‪ ،‬جمالت‪ ،‬زمان نزول آیه‪ ،‬شرایط جامعه‪ ،‬محل نزول وغیره نگاهی دقیق‬
‫داشته تفسیری مبسوط برای خوانندگان و مردم ما ارائه داده است‪.‬‬

‫البته در ایّام محرم نیز بحثهای ایشان تفسیری بوده ذیل آیات‪ :‬مباهله‪ ،‬انفاق‪،‬‬
‫نور‪ ،‬والیت‪ ،‬مودّت‪ ،‬سابقون و سوره مبارکه هلاتی توضیحات مفصّل داده است‬
‫که چهار عنوان آنها بچاپ رسیده و بقیه نیز آماده چاپ هستند‪.‬‬
 ‫‪ -10‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‬

‫نکته برجسته و قابل تامل در کتب تفسیری معظم له‪ ،‬استفاده از آیات الهی‬
‫بعد از تفسیر و رمزگشایی برای حل مسایل و معماهای جامعه و زندگی روزمره‬
‫میباشد که هر خوانندهای با داشتن هر درجهی تحصیلی موفق به فهم کتاب‬
‫بوده به راحتی از کتب تفسیری ایشان میتوانند استفاده کنند‪.‬‬

‫دفتر نشر آثار مفتخر به چاپ دومین‪ ،‬سومین و چهارمین کتاب تفسیری‬
‫حضرت آیت اهلل واعظ زاده بهسودی (مدظله) است که بحمدهلل این اثرگرانسنگ‬
‫بعد از تایپ‪ ،‬حروفچینی‪ ،‬ویراستاری‪ ،‬طرح جلد‪ ،‬راهی چاپخانه شد و در دسترس‬
‫مردم عزیز قرار گرفت‪.‬‬

‫دفتر نشر آثار ‪...‬‬

‫انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر) ‪11 -‬‬

‫سخن مؤلّف‬

‫«یا من یقبل الیسیر»‬

‫در ماه حوت ‪ 1396‬خورشیدی بخاطر بیست و سوّمین سالگرد "شهید‬

‫وحدت ملّی" از سوی "انجمن فرهنگی و هماهنگی هزارههای مقیم ترکیه" و‬
‫"انجمن فرهنگی و هماهنگی محصلّان مقیم ترکیه" دعوت شده بودم‪.‬‬

‫مکان اجالس دانشگاه ازمیر سوّمین شهر ترکیه بنام "کاتب چلبی" بود که‬
‫با شرکت اساتید و برخی مقامات ترک و اساتید دو دانشگاه از افغانستان در سوّم‬
‫ماه مارس ‪ 2018‬میالدی مطابق ‪ 1396/12/11‬هـ‪.‬ش برگذار گردید‪.‬‬

‫بعد از ختم نشست با اصرار محصلین و مؤمنین افغانستانی مقیم ترکیه قریب‬
‫دو هفته در شهرهای‪ :‬ازمیر‪ ،‬استانبول و انقره ماندم‪ ،‬بنده طبق عادت همیشگیام‬
‫از نیم ساعت قبل از اذان صبح بر میخواستم و بعد از اداء نافله و فریضه نمی‪-‬‬
‫خوابیدم و تا ساعت ده صبح که وقت صرف چای صبح بود وقت بسیار مناسبی‬
‫پیش آمد که کسی مزاحم نبود‪.‬‬
 ‫‪ -12‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‬

‫علیهذا از دوستم محمد صداقت برادر انجینر محمد رضا صداقت کتابچه و‬
‫قلمی خواسته تا اینکه تفسیر هذا تحت نام "عطای الهی" برشته تحریر درآمد‬
‫و مدارک آن در کابل کامل شد‪ ،‬اکنون ثواب این ناچیز را به ارواح طیّبه انبیاء‪،‬‬
‫شهدا بویژه روح پدر و مادرم و خاصتاً بروح صدیقه طاهره سالم اهلل علیها هدیه می‪-‬‬
‫نمایم و از خدایم میخواهم تا این قلیل را ذخیره یوم المعادم قرار دهد و برای‬
‫تفسیر تمام قرآن توفیقم عنایت نماید‪ ،‬و إنّه خیرُ ناصرٍ و معین‪.‬‬

‫حاج واعظزاده بهسودی ‪ 1396/12/20‬هـ‪.‬ش‪.‬‬

‫انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر) ‪13 -‬‬

‫انسان در مسیر خسران‬

‫(تفسیر سوره مبارکه عصر)‬
‫‪ -14‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‬
‫انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر) ‪15 -‬‬

‫شناسنامه سوره‬
‫نام سوره‪ :‬سوره مبارکه عصر‬

‫موقعیت سوره‪ :‬جزء سیام‬

‫شمار آیات‪ :‬چهار آیه بشمول بسم اهلل‬

‫ماقبل سوره‪ :‬سوره مبارکه تکاثر‬

‫مابعد سوره‪ :‬سوره مبارکه همزه‬

‫ترتیب نزول‪ :‬مکه مکرّمه‬

‫شماره سوره‪ :‬نود و سوم‬

 ‫‪ -16‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‬

‫آیات و ترجمه‬
‫}‬ ‫{ بسم اهلل الرحمن الرحیم‬

‫بنام خداوند بخشاینده و مهربان‬

‫}‬‫{ و العصر‬

‫سوگند به عصر‬

‫}‬‫{ انّ االنسان لفی خسر‬

‫انسانها تحقیقاً در زیاناند‬

‫}‬ ‫{ الّا الذین آمنوا و عملوا الصّالحات و تواصو بالحق و تواصو بالصبر‬

‫مگر باورمندان که کار خوب و صالح دارند و همدیگر را توصیه به حق و توصیه‬

‫به صبر میکنند‪.‬‬

‫دورنمای سوره‬
‫این سوره مبارکه از زیان انسان در قدم نخست سخن رانده و سپس چند‬
‫دسته از انسانها را استثناء میکند که عبارت اند از‪" :‬انسانهای مؤمن" و "مؤمن‬
‫نیکوکار" و "توصیه کنندگان بحق" و "توصیهکنندگان به صبر" و در شروع‬
‫سوره واو قسم بکار رفته و عصر "مقسّمبه" قرار داده شده که دارای معانی متعدّد‬
‫انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر) ‪17 -‬‬

‫خواهد بود و این چهار فقره بعد از إلّا چهار موضوع مهم اسالمی را احتوا کرده‬
‫است که عبارت باشند از‪:‬‬

‫موضوع اعتقادی (ایمان)؛‬

‫موضوع عملی(عمل صالح)؛‬

‫موضوع فردی(حق و صبر)؛‬

‫موضوع اجتماعی(تواصی)؛‬

‫در این سوره مبارکه در عین کوتاهی و اختصار برنامه بسیار جامع اسالمی‬
‫انسانی را بیان کرده که‪ :‬برنامه سعادت و ضد آن که خسران باشد مطرح شده که‬
‫فکر میکنم از زندگی تدریجی انسان ناشی خواهد شد‪.‬‬

‫فضیلت سوره‬
‫در فضیلت سوره مبارکه عصر حدیثی از امام صادق(ع) وارد شده است که‬
‫میفرماید‪:‬‬

‫{ مَن قَرَأ وَالعصر فِی نوافِلِه بعثهُ اهلل یَومَ القیامة مُشرِقاً وجهه ضاحِکاً سِنُّهُ‬
‫}‪1 .‬‬‫قریرةً عَینُه حتی یَدخل الجنّه‬

‫‪ - 1‬مجمع البیان‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.535‬‬

 ‫‪ -18‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‬

‫هر کس سوره والعصر را در نمازهای نافله (مستحبّی) بخواند خداوند او را در‬

‫قیامت بر میانگیزد در حالیکه صورتش نورانی‪ ،‬چهرهاش خندان و چشمش به‬
‫نعمات الهی روشن است تا داخل بهشت شود‪.‬‬

‫البته این فضیلت در این سوره و در همه سورهها منوط به عملی ساختن‬
‫محتوای سوره و پیاده کردن اصول چهارگانه است که در سوره مطرح شد‪ ،‬نه‬
‫اینکه فقط بخواند و از آن عبور کند‪.‬‬

‫تفسیر سوره‬
‫مطالب و محتوای این سوره مبارکه با سوگند به عصر آغاز شده که اهمیّت‬
‫محتوا را نشان میدهد در حالیکه خداوند نیاز نداشت که سخنانش را با سوگند‬
‫آغاز نماید‪ ،‬زیرا؛ انکاری در بین نبود و نیز احتیاج نداشت که با سوگند باور‬
‫مخاطب را برانگیزد و العیاذباهلل درستی محتوا را نشان دهد‪ ،‬چرا سوگند؟‬

‫بنظر میرسد که خداوند با سوگندش میخواهد بفهماند که آنچه را در مابعد‬

‫قسم بیان میکند حقیقت انکار ناپذیر بوده طوریکه نباید محتوای آن را به شوخی‬
‫گرفت که عبارت از‪" :‬مستثنیمنه" و "استثناء شده"اند‪.‬‬

‫معانی عصر‬
‫سوگند به عصر نشان میدهد که عصر چیزی با عظمتی است که لیاقت یافته‬
‫سوگند به آن صورت بگیرد‪ ،‬عصر؛‬
‫انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر) ‪19 -‬‬

‫ممکن است به معنای "مطلق زمان" یا دهر و روزگار باشد‪1‬که ظرف همه‬
‫چیز است و بدون آن نمیشود مظروف تحقق پیدا نماید و نمیتواند مسیر تکاملی‬
‫خود را بیابند‪ ،‬زیرا؛ موجودات بینیاز از زمان آفریده نشده و زمان ظرف وجود و‬
‫مجموع تالشها و تکاملهاست و ذاتی که بینیاز از زمان بلکه خالق زمان است‬
‫خداوند متعال است لکن ماسوای او تماماً نیازمند این قالب حتمی و قطعی است‪،‬‬
‫بناءً ظرف همه موجودات بایستی مهم باشد و به آن سوگند یاد شود‪.‬‬

‫و ممکن است بمعنی مطلق زمان نباشد ولی به معنی "پارهای از زمان"‬
‫باشد که لحظه "عصر" روز باشد‪ 2،‬این معنی نیز حائز اهمیّت است که به آن‬
‫میپردازم‪:‬‬

‫در عصر روز نفع و ضررها مشخص میشود لذا لحظه آشکار شدن سود و زیان‬
‫برای تمام انسانها نقطه کلیدی است‪ ،‬تاجری که اشتغال بکار تجارت دارد تا سود‬
‫وزیانش معلوم نشده نگران است ولی بکارش ادامه میدهد لکن لحظهای که معلوم‬
‫شد سوداگریش سود ندارد از همان لحظه تصمیم به لغو آن نحوه معامله و یا‬
‫تبدیل آن به بهتر را اتخاذ میکند و یا در صورت ظهور سود تشویق شده با شدّت‬
‫تمام به آن دلگرمی عملی نشان میدهد و عصر روز لحظهای است که زیانکاران‬
‫بزیانش و احسانکنندگان به احسانش واقف میشوند و لحظهی بسیار حساس و‬

‫‪ - 1‬مجمع البیان‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.536‬‬

‫‪ - 2‬مجمع البیان‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.536‬‬
 ‫‪ -20‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‬

‫سرنوشتساز است و لحظهی "سرنوشت"‪ ،‬معلوم است که لیاقت سوگند خوردن‬

‫به آن را مییابد‪.‬‬

‫و ممکن است بمعنی "نماز عصر" باشد‪ 1‬که نماز عصر در بین نمازها به‬
‫احتمال غیر اقرب صالة وسطی باشد‪ ،‬اگر چه به احتمال اقرب نماز ظهر صالة‬

‫وسطی است که در کتاب حفظ آن سفارش شده‪ { ،‬حافظوا علی الصّلواة و الصّالة‬
‫}‪2‬‬
‫الوسطی ‪.‬‬

‫و نیز ممکن است بمعنی فشرده یا "عصاره" هر چیزی باشد که در حقیقت‬

‫خالصه آن چیز است‪ ،‬چنانکه بسیار مشاهده میفرمائید که فشرده میوه بمراتب‬
‫مرغوبتر و مفیدتر است از خود میوه و همچنان فشرده یا گزیده یک مقاله بمراتب‬
‫از خود مقاله سهلاالخذتر خواهد بود برای کسانیکه وقت کمتر دارند و مفید‬
‫است و نوعاً مؤلفی که کتابهای قطور و مجلدات کثیر دارند به گزیدهگیری آن‬
‫اقدام میکنند‪ ،‬نظیر‪" :‬گزیده تفسیر نمونه"‪" ،‬گزیده بحار"‪" ،‬گزیده لغتنامه‬
‫دهخدا" و‪...‬‬

‫حضرت امیر(ع) فرمود‪:‬‬

‫‪ - 1‬مجمع البیان‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.536‬‬

‫‪ - 2‬البقره‪238/‬‬
‫انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر) ‪21 -‬‬

‫»‪1.‬‬
‫«انّه لیس النفسکم ثمن الّا الجنّة فال تبیعوها الّا بها‬

‫‪ -‬بهایی برای نفس شما نیست‪ ،‬اال اینکه در برابر بهشت بفروشند‪.‬‬

‫در همین راستا امام سجاد(ع) فرمود‪:‬‬

‫»‪2.‬‬
‫«خاب الوافدون علی غیرک و خسر المعترضون الّا لک‬

‫‪ -‬آنها که بر غیر تو وارد شده ضرر کرده و آنهایی که به سراغ غیر تو آمده‬
‫زیان کردهاند»‪.‬‬

‫یکی از نامهای قیامت‪ ،‬یوم "التغابن"‪ 3‬است‪ ،‬یعنی روزی که غبن و زیان‬
‫آشکار می شود‪ ،‬لکن جالب این است که خدای منّان آنچه داده است خریداری‬
‫میکند گاهی باقیمت بهشت‪ ،‬گاهی ده برابر و گاهی هفتصد برابر و باز هم وعدهی‬
‫دوچندان میدهد و کم را نیز میپذیرد‪ ،‬آیات زیر مطالب فوق را بوضوح بیان‬
‫میکند؛‬

‫}‪4.‬‬‫‪ { -1‬انّ اهلل اشتری من المؤمنین اموالهم و انفسهم بانّ لهم الجنة‬

‫‪ - 1‬نهجالبالغه‪ ،‬کلمات قصار‪.456 ،‬‬

‫‪ - 2‬بحاراالنوار‪ ،‬ج‪ ،92‬ح‪ ،1‬ص‪.389‬‬
‫‪ - 3‬تغابن‪.9/‬‬
‫‪ - 4‬توبه‪.111/‬‬
 ‫‪ -22‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‬

‫‪ -‬خداوند از مؤمنین مالها و جانهایشان را در برابر بهشت خریداری‬

‫مینماید‪.‬‬

‫‪ { -2‬مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل اهلل کمثل حبّة انبتت سبع سنابل‬
‫}‪1.‬‬ ‫فی کل سنبلة مأة حبّة و اهلل یضاعف لمن یشاء‬
‫‪ -‬مثل کسانی که مالی در راه خدا انفاق میکند مانند دانهی است که در‬
‫زمین میکارد و از آن هفت خوشه میروید که در هر خوشه صد دانه‬
‫است و خداوند برای کسی که بخواهد چند برابر میکند‪.‬‬
‫}‪2.‬‬ ‫‪ { -3‬یا من یقبل الیسیر و یعفو عن الکثیر‬
‫‪ -‬ای کسی که کم را میپذیری و از بسیار میگذری‪.‬‬
‫طبیعت نیز از مجموع کثیری مواد خام‪ ،‬فشردهی قابل قبول و مرغوب‬
‫تحویل میدهد‪ ،‬مانند‪ :‬شیر حیوان ‪ ،‬عسل زنبور‪ ،‬گوشت حالل گوشتها‬
‫و غیره‪.‬‬

‫کارخانجات نیز به تأسّی از طبیعت و اخذ الگو به تصفیه مواد خام میپردازد‬
‫که از شیر مثالً‪ :‬پنیر‪ ،‬قیماق‪ ،‬روغن‪ ،‬و ‪ ،...‬از علف و نباتات‪ ،‬روغن نباتی‪ ،‬از خاک‪،‬‬
‫آهن‪ ،‬طال‪ ،‬سرب‪ ،‬مس و ‪ ...‬بیرون میدهند و عصارهگیری کار کارخانجات امروز‬
‫و فرداست‪ ،‬کاری که مورد رجوع تمام عقالء عالم است‪ ،‬حتی از عصاره باز هم‬

‫‪ - 1‬بقره‪.261/‬‬
‫‪ - 2‬بحاراالنوار‪ ،‬ج‪ ،92‬ح‪ ،2‬ص‪.100‬‬
‫انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر) ‪23 -‬‬

‫عصاره میگیرند‪ ،‬یعنی‪ :‬فشرده را فشردهتر میکنند‪ ،‬مانند‪ :‬طالی ‪ 20‬عیار از ‪18‬‬
‫عیار و طالی ‪ 24‬عیار از ‪ 22‬عیار و غیره‪.‬‬

‫در نرم افزارها نیز فشردهسازی کار مروّج و معمول روز است و شاید دور نباشد‬
‫روزی که فشردهتر را نیز فشرده نماید و این همان معنی عصر و عصاره است‪.‬‬

‫باشد‪1.‬‬ ‫و ممکن است مراد از عصر‪ ،‬عصر "ظهور اسالم" و روزگار پیامبر‬

‫و ممکن است مراد از عصر‪" ،‬شب و روز" باشد که اصطالحاً به آنها‬

‫میشود‪2.‬‬ ‫"عصران" گفته‬

‫باشد‪3‬که عصر بروز‬ ‫سالم اهلل علیه‬ ‫و ممکن است بمعنی "عصر ظهور حجت"‬
‫استعدادها‪ ،‬ظهور برکات و عصر احقاق حق و ابطال باطل باشد‪.‬‬

‫لکن بنظر نویسنده مراد از عصر "تمام این مصادیق" است و نمیشود کلمات‬
‫قرآن را که مفهوم عام دارد به یکی دو مصداق خالصه کرد اگر چه اتم و تمام‪،‬‬
‫انقص و ناقص تصویر میشود‪ ،‬مثل اینکه زمان مطلق و سپس عصر روز همچنان‬
‫عصاره موجودات نسبت به دیگر معانی ارجحیّت دارد‪.‬‬

‫‪ . 1‬تفسیر المیزان‪ ،‬ج‪ ،20‬ص‪.609‬‬

‫‪ . 2‬تفسیر نورالثقلین‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.666‬‬
‫‪ . 3‬مجمع البیان‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.536‬‬
 ‫‪ -24‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‬

‫معنی خسران‬
‫"خُسر"‪" ،‬خساره" و "خسران" طبق گفته راغب هم در مورد "انسان"‬
‫استعمال میشود و هم در مورد "عمل انسان" که میگوییم‪« :‬فالن آدم خسران‬
‫دید»‪1.‬‬ ‫کرد» یا «فالن تجارت خسران‬

‫در سوره عصر به دلیلی که بدون الف و الم آمده به معنای‪" :‬خسران عظیم"‬
‫است یا ممکن است بمعنای "تنویع" باشد‪ ،‬یعنی‪ :‬نوع خاص از خسران و زیان‬
‫متوجّه انسان است که عبارت از خسران در "ذات آدم" باشد‪ ،‬مثالً‪ :‬قلب انسان‬
‫بدون علت و مرض و سایر عوارضات بیرونی ظرفیت محدود دارد که با گذشت‬
‫ثانیهها و دقیقهها ظرفیتش تمام میشود و همین گونه است سایر اعضا و جوارح‬
‫انسان و این معنی "خسران ذاتی" است‪.‬‬

‫فخر رازی صاحب تفسیر کبیر از علمای بزرگ اهل سنّت سخنی در تفسیر‬
‫این سوره میگوید که حاصلش این است‪ :‬یکی از بزرگان گوید‪« :‬معنی سوره را‬
‫از مرد یخ فروش آموختم که میگفت‪ :‬ارحموا من یذوب رأس مال‪ ،‬ارحموا من‬

‫یذوب رأس ماله‪ ،‬یعنی‪ :‬به کسی رحم کنید که سرمایهاش آب میشود»‪.‬‬

‫اجله»‪2‬‬ ‫امام علی(ع) فرمود‪« :‬نفس المرء خطاه الی‬

‫‪ . 1‬مفردات راغب‪ ،‬ماده "خسر"‪.‬‬

‫‪ - 2‬نهجالبالغه‪ ،‬کلمات قصار‪ ،‬جمله ‪.74‬‬
‫انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر) ‪25 -‬‬

‫‪ -‬هر نفس آدم گامهایی بسوی مرگ اوست‪.‬‬

‫"جماعتی" این سرمایه عظیم را در برابر مالی یا خانهی یا مرکبی از دست‬

‫میدهد و "گروهی" دیگر این سرمایه بیبدیل را برای مقامی دنیایی از دست‬
‫میدهد و گروه سوم تمام سرمایه را برای لذت و عیش زودگذر از دست میدهد‪،‬‬
‫لکن "گروه اندک" است که این سرمایه عظیم را برای جلب رضای حق و مقام‬
‫قرب او از دست میدهد که در حقیقت خسران نکرده به تجارت مربحهی دست‬
‫یافته است واال خسران در ذات بشر است و بیجهت نیست که میفرماید‪:‬‬

‫}‪1.‬‬
‫{ الذین خسروا انفسهم و اهلیهم یوم القیامة اال ذالک هو الخسران المبین‬

‫ممکن است خسران بمعنی‪" :‬عدم النفع" باشد که همان سود نکردن یا‬
‫فایده نداشتن است و ممکن است بمعنی‪" :‬از دست دادن سرمایه" باشد و فرق‬
‫هر دو معنی نیز روشن است که اولی جایی است که تاجر در تجارتش زمان را‬
‫سپری کرده‪ ،‬تالش انجام داده ولی در پایان سودی بدست نیاورده است امّا اصل‬
‫سرمایهاش محفوظ است‪ ،‬فقط تالش و دویدنهایش به هدر رفته است‪ ،‬لکن در‬
‫معنی دوم اصل سرمایه را از کف داده به عالوه اینکه فایده بدست نیاورده است‪.‬‬

‫خسران در سوره مبارکه عصر به احتمال اغلب بمعنی از دست دادن سرمایه‬
‫باشد‪ ،‬زیرا؛ انسان اگر عمرش را سرمایه طاعت قرار ندهد نه تنها نفعی نبرده که‬
‫اصل عمر را از دست داده که اصلیترین سرمایه انسان است و سوال در قیامت‬

‫‪ . 1‬زمر‪.15/‬‬
 ‫‪ -26‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‬

‫ممکن است از هر چیزی صورت گیرد لکن سوال از اینکه عمرت را کجا مصرف‬
‫کردی در رأس سوالها است‪.‬‬

‫خوب است حدیثی از امام هادی(ع) نقل کرده حسن ختام این بخش از بحث‬
‫قرار دهم که حضرتش فرمود‪:‬‬

‫«الدّنیا سوقٌ رَبِحَ فیها قومٌ و خسر آخرون»‬

‫یعنی‪ :‬دنیا بازار سوداگری است که قومی سود میبرد و قومی دیگر زیان‬
‫میبیند‪1.‬‬

‫معنی ایمان‬
‫ایمان را اقرار به توحید‪ ،‬رسالت رسوالن و تصدیق به آنها و عمل به ارکان‬
‫گرفتهاند که در یک جمله خالصه میشود به‪« :‬االیمان هو االقرار و العمل‬

‫باالرکان» یعنی‪ :‬ایمان همان اقرار است و عمل به جوارح‪.‬‬

‫امّا اگر بخواهیم فهم کنیم معنای آن را طوریکه نزد ما برهانی شود‪ ،‬ایمان‬
‫"باور" داشتن است به مجموع ما انزلاهلل و باور داشتن غیر از علم داشتن است‪،‬‬
‫کسی که باورمند است بخودش‪ ،‬بخدایش و رسوالن او و تمام لوازمات اقرار با‬
‫کسی که علم دارد لکن باور برایش خلق نشده بسیار متفاوت است‪ ،‬کسی که‬

‫‪ - 1‬بحاراالنوار‪ ،‬ج‪ ،72‬ص‪266‬؛ تحفالعقول‪ ،‬کلمات قصار امام هادی(ع)‪ ،‬ص‪.261‬‬

‫انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر) ‪27 -‬‬

‫خودش را باو ردارد با کسی که بخودش بیباور است از هم جدایند‪ ،‬رئیس‬

‫جمهوری که به سرمایههای کشورش که مردم‪ ،‬طبیعت و ظرفیتهای کشورش‬
‫میباشد باور دارد هیچگاه تن به قراردادها و تعامالت ذلّت بار نمیدهد و همچنان‬
‫شخصی که به داشتهها و استعدادها و ظرفیّتهای خود باور دارد هیچگاه افسرده‬
‫نخواهد شد‪.‬‬

‫ببینید! شاید نجاری را دیده باشید که بکار و شغلش باور ندارد او از نجاری‬
‫لذت نبرده نتیجه نخواهد گرفت‪ ،‬همینگونه است بزّاز‪ ،‬خبّاز وغیره‪ ،‬طلبهی که به‬
‫شغل طلبگی باور ندارد هیچگاه به درجات باالی فقاهت نخواهد رسید و مدارج‬
‫باالی علمی را نخواهد کمایی کرد و همچنان محصلی که به کار تحصیلش باور‬
‫ندارد‪ ،‬فقط در کالس است و شاید امتحانی سپری کند لکن هیچگاه به مدارج‬
‫باالی تخصّص دست نخواهد یافت‪ ،‬او چون تندیسی در کالس خواهد نشست‬
‫لکن روحش بدلیل عدم باور به کارش جای دیگر خواهد بود‪.‬‬

‫انسان بیباور زندگی نمیتواند‪ ،‬زیرا؛ باور به زندگی عشق و امید میدهد و‬
‫تالش و زایندگی خلق میکند و محیط کار را گرم میسازد‪ ،‬چه اینکه ایمان‬
‫عشق است و علم اندوختن‪ ،‬ایمان تالش است و علم انباشتن‪ ،‬ایمان سرمایه است‬
‫و علم و بال‪ ،‬ایمان زایش است و علم بودش‪ ،‬ایمان آیندهنگری است و علم زمان‬
‫حال‪ ،‬ایمان گرمی است و علم سردی وغیره‪.‬‬
 ‫‪ -28‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‬

‫عمل صالح‬
‫نفس عمل ارزش ندارد لکن ارزش آن در گرو "خوب بودن" و "صالحیت"‬
‫آن است‪ ،‬به این معنی‪ :‬تالش فقط خستگی و ضیاع وقت است لکن "خوب‬
‫عمل" کردن ارزش میآفریند‪ ،‬چقدر وبالهاست که از "بد عمل کردنها" و چقدر‬
‫نتایج تلخ است که از کار ناشایسته ناشی میشود‪ ،‬بناءً نفس جنبش و نفس‬
‫حرکت مادامیکه جهت خوبیّت و صالحیّت پیدا نکند‪ ،‬پسندیده نیست‪ ،‬انسان که‬
‫عامل است لکن بیجهت و بی هدف و بیباور‪ ،‬مانند حیوانی است که آسیاب‬
‫بچرخاند که هر قدر راه برود باز هم در همان نقطه اول است‪ ،‬چه بسا تالشها‬
‫است که در تمام عمر انجام داده میشود لکن چون صالح نیست بینتیجه میماند‪.‬‬

‫در قرآن عظیم الشأن ایمان و عمل صالح در کنار هم ذکر شده گویا الزم و‬
‫ملزوماند‪ ،‬یک نمونه را بنگرید؛‬

‫‪1‬‬
‫{ من عمل صالحاً من ذکر او انثی و هو مؤمن فلنحیینّه حیاةً طیّبه}‪.‬‬

‫یعنی‪ :‬هر فردی از مرد یا زن مومن کار شایستهی انجام دهد ما او را به حیات‬
‫پاکیزهای زنده میکنیم‪.‬‬

‫‪ - 1‬النحل‪.97/‬‬
‫انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر) ‪29 -‬‬

‫قرآن کریم از بدکاران خبر میدهد که روز قیامت از اینکه عمل صالح انجام‬
‫ندادهاند متأسف میشوند و آرزوی محال میکنند که ای کاش بدنیا برمیگشتند‬
‫و کار نیک انجام میدادند‪ ،‬به این آیات بنگرید؛‬

‫‪ { .1‬حتی اذا جاء احدهم الموت قال رب ارجعونی لعلّی اعمل صالحاً‬
‫}‪1.‬‬‫فیما ترکت‬
‫‪ -‬دشمنان حق دست از دشمنی برنمیدارند تا زمانی که مرگ آنان را‬
‫در رسد میگویند‪ :‬پروردگارا! مرا برگردان تا تقصیرهایم را جبران‬
‫نمایم‪.‬‬

‫بسیار فرق است بین درس خواندن و خوب درس خواندن‪ ،‬بین کار کردن و‬
‫خوب کار کردن‪ ،‬بین حکومت کردن و خوب حکومت کردن‪ ،‬بین تجارت و خوب‬
‫تجارت کردن‪ ،‬بین رانندگی و خوب رانندگی کردن و غیره‪ ،‬علیهذا ارزش ایمان‬
‫در گرو عمل صالح است واال باور هر قدر عالی و متعالی باشد بدون پشتوانه عمل‬
‫صالح عقیم است‪.‬‬

‫توصیه به حق‬
‫تواصی از باب تفاعل است‪ ،‬باب تفاعل حداقل بین دو نفر و حداکثر بیشتر از‬
‫دو نفر است تا هر کجا که گنجایش داشته باشد‪ ،‬مانند‪ :‬تضارب‪ ،‬تقابل و غیره‪.‬‬

‫‪ - 1‬مؤمنون‪ 99/‬و ‪.100‬‬

 ‫‪ -30‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‬

‫لذا از تواصی فهمیده میشود که انسانها همدیگر را توصیه به حق نماید‪ ،‬زیرا؛‬

‫سرنوشت انس انها در دنیا مشترک است و انسانها با هم همسرنوشتند‪ ،‬به همین‬
‫خاطر امر به معروف و نهی از منکر معنی پیدا میکند و مسئولیت در قبال جامعه‬
‫و دیگران مفهوم میگردد‪ ،‬زیرا؛ سوارشدگان در یک کشتی با تخریب و سوراخ‬
‫کردن یک نفر کشتی را تمام سرنشینان غرق خواهد شد و نمیشود گفت در‬
‫قبال رفتار تخریبی یک نفر بیتفاوت بود‪ ،‬لهذا به من چه گفتن بیمعنی است!‬

‫از لفظ تواصی فهمیده میشود که به حکم داشتن سرنوشت واحده توصیه‬
‫همدیگر الزم است‪ ،‬امّا کلمهی "حق" خود حکایت از حقیقت دیگر دارد که‬
‫عبارت است از‪ :‬صواب‪ ،‬اساس امور‪ ،‬بنیان کارها‪ ،‬جواهر‪ ،‬اصالتها و از این قبیل‬
‫چیزها و نپرداختن به متفرّعات و شاخهها با فراموشی اصلها و ریشهها و در این‬
‫راه که بخواهی جوهر یابی تمام انسانها بایستی اصالتطلب شوند و بنیاد امور را‬
‫پیریزد و بدون توصیه ممکن نیست‪ ،‬زیرا؛ غفلت از حربههای شیطان است و‬
‫سعی شیاطین بر نسیان‪ ،‬غفلت و فرعیات است‪ ،‬لهذا بدون توصیه نمیشود از دام‬
‫شیطانها رها شد‪.‬‬

‫توصیه به صبر‬
‫در کنار توصیه به حق توصیه به صبر نیز در سوره سفارش شده است‪ ،‬چه‬
‫اینکه حفظ اصالتها و گوهرها بدون پایمردی و ثبات قدمی نمیشود‪ ،‬زیرا؛ در این‬
‫مسیر دزدهای در کمین نشسته تا گوهرها را بربایند و تو را از اصالت غافل نماید‪،‬‬
‫بناءً بایستی توصیه به صبر صورت گیرد تا حق حفظ شود و چه بسا حفظ چیزی‬
‫انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر) ‪31 -‬‬

‫از خلق آن پر زحمتتر است‪ ،‬سستی و تنبلی طبیعت آدمهاست که بدون توصیه‬
‫به صبر تن به زحمت نمیدهند‪.‬‬

‫علیهذا ایمان با پشتوانه عمل صالح بدون توصیه به حق و توصیه به صبر‬

‫انسان را از خسران نجات نمیدهد و این چهار امر که عقب االی استثناء قرار‬
‫گرفته حکم عام خسران را تخصیص میزند و جز این چهارراه مشکل است انسان‬
‫از خسارت خارج شود و هر چهار کار بس مشکل و دشوار است‪.‬‬

‫در تواصی بحق و تواصی به صبر متوجّه یک نکته علمی باید بود که‪ :‬توصیه‬
‫بحق و توصیه به صبر از افراد عمل صالح است‪ ،‬معهذا ذکر آن از قبیل ذکر‬
‫"خاص" بعد از "عام" خواهد بود که نشان میدهد گوینده به این دو مسئله‬
‫فوقالعاده عنایت و اهتمام دارد والّا تخصیص نمیزد و تجرید نمیکرد و حاصل‬
‫و محصول سخن این میشود که حق و صبر از بین تمام اعمال صالحه اهمیّت‬
‫بیشتر داشته توصیه به هر دو مورد دستور خداوند است و نیز تکرار "تواصوا"‬
‫این عنایت را میرساند چه اینکه میتوانست بدون تکرار اینگونه بگوید‪« :‬تواصوا‬

‫بالحق و بالصبر» لکن تواصوا را تکرار کرد‪.‬‬

‫نگاهی به انسان‬
‫انسان طبیعت رسوبی دارد چون ماهیّت طینی دارد که اگر روح الهی در او‬
‫ندمیده بود لیاقت صعود نمی یافت و انسان مایه حیوانی دارد چون اسیر طبیعت‬
‫است که اگر نفخهی رحمانی نداشت نمیتوانست لیاقت خالفت یابد‪ ،‬علیهذا اگر‬
 ‫‪ -32‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‬

‫عقل درونی و رسول ظاهری در پوشش کتب آسمانی دست او را نگیرد محکوم‬
‫به سقوط است و این معنی سیر طبیعی خسران بشر است‪.‬‬

‫این سرشت را باید هدایت کرد و طبیعت الهی به او داد و قوای او را به فعلیّت‬
‫رساند و بذرهای او را شکوفا ساخت و استعداد خفتهی او را آشکار نمود‪ ،‬بنابراین‬
‫ایمان او بخدا و عمل صالح و توصیه بحق و توصیه به صبر که عبارت است از‬
‫تالش انسان در پناه هدایات الهی‪ ،‬او را نجات خواهد داد و اال اگر سعی و تالش‬
‫و برنامهریزیها به امداد درونی و بیرونی نباشد محکوم به شکست است و تمام‬
‫نکوهش های قرآنی ناظر به همین جنبه انسان است‪ ،‬مثل‪:‬‬

‫}‪1.‬‬ ‫{ قُتِلَ االنسان‬

‫‪ -‬انسان کشته باد‪.‬‬

‫}‪2.‬‬ ‫{ إنَّ االنسان خُلقَ هَلوعا‬

‫‪ -‬انسان هلوع آفریده شده است‪.‬‬

‫}‪3.‬‬ ‫{ ‪ ...‬خُلِقَ االنسانُ ضَعِیفاً‬

‫‪ - 1‬العبس‪.17/‬‬
‫‪ - 2‬المعارج‪.19/‬‬
‫‪ - 3‬النساء‪.28/‬‬
‫انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر) ‪33 -‬‬

‫‪ -‬انسانها ضعیف آفریده شده است‪.‬‬

‫}‪1.‬‬ ‫{ ‪ ...‬إنَّه کان ظَلُوماَ جَهُوالً‬

‫‪ -‬او بسیار ستم کار و جهول است‪.‬‬

‫تمام این سرزنشها و نکوهشها ناظر به همین بُعد بنیانسان است که در مسیر‬
‫زیان و خسران گام برمیدارد‪.‬‬

‫جاللالدّین سیّوطی در "الدّرالمنثور" حدیثی را نقل میکند که راهگشاه‬

‫هرگاه به یکدیگر میرسیدند قبل از‬ ‫خدا(ص)‬ ‫است و آن اینکه‪« :‬اصحاب رسول‬
‫میخواندند»‪2.‬‬ ‫آنکه از هم جدا شوند سوره والعصر را‬

‫پیامهای سوره‬
‫‪ .1‬اگر جهات الهی نباشد و کوشش بشری در همین راستا صورت نگیرد‬
‫مسیر انسان مسیر خسران و زیان است‪.‬‬
‫‪ .2‬ایمان او بخدا‪ ،‬رسوالن او و تصدیق عملی این باورها او را نجات داده‬
‫مسیر او را تغییر میدهد‪.‬‬
‫‪ .3‬عمل صالح نجات دهنده است نه صرف عمل‪ ،‬چه رسد از بد عمل کردن‬
‫انسان‪.‬‬

‫‪ - 1‬األحزاب‪.72/‬‬
‫‪ - 2‬الدّرالمنثور‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.392‬‬
 ‫‪ -34‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‬

‫‪ .4‬توصیه بحق سرشت اجتماعی او را به نمایش گذاشته مسئولیت او را‬

‫ایجاد و ایجاب می کند‪.‬‬
‫‪ .5‬توصیه به صبر همچنان تغییر مسیر و باروری باورهای او را ضمانت‬
‫میکند‪.‬‬
‫‪ .6‬زمـان مطلق یا سایر مصـادیق اهمیّتی دارند که موضوع قسم قرار‬
‫گرفتهاند‪.‬‬

‫ربّنا تقبّل منا هذا القلیل النّک یقبل الیسیر‪.‬‬

‫انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر) ‪35 -‬‬
 ‫‪ -36‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‬

‫آثار چاپ شده‬

‫‪ -1‬تفکر و تعقل پاسخگوی پندار خرافات‪.‬‬
‫‪ -2‬المختصر‪-‬تلخیص اصول المظفر(ره)‪.‬‬
‫‪ -3‬افغانستان در آزمون زمان‪.‬‬
‫‪ -4‬در کالس عقاید‪.‬‬
‫‪ -5‬نیمرخی از حادثه عاشورا‪.‬‬
‫‪ -6‬دروس فی علم الرجال‪.‬‬
‫‪ -7‬دروس فی علم الدرایه‪.‬‬
‫(چاپ پنجم)‬ ‫‪ -8‬مهدی خویشاوند جهان‪.‬‬
‫‪ -9‬جایگاه اهلالبیت(ع) در سوره هل اتی‪.‬‬
‫‪ -10‬جایگاه اهلالبیت(ع) در آیهی مباهله‪.‬‬
‫(چاپ دوّم)‬ ‫‪ -11‬شیخ االئمه (نگاهی گذرا به زندگی امام جعفر الصادق(ع))‪.‬‬
‫(چاپ دوّم)‬ ‫‪ -12‬جایگاه اهلالبیت(ع) در آیهی انفاق‪.‬‬
‫انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر) ‪37 -‬‬

‫(چاپ دوّم)‬ ‫‪-13‬جایگاه اهلالبیت(ع) در آیهی نور‪.‬‬

‫‪ -14‬شب سرنوشت (تفسیر سوره مبارکه قدر)‪.‬‬
‫‪ -15‬رفع اتهام (صحبتهای کاربردی و راهبردی)‪.‬‬
‫‪ -16‬رساله آموزشی احکام (مسائل نماز)‪.‬‬
‫‪ -17‬رساله آموزشی احکام (مسائل وصیّت)‪.‬‬
‫‪ -18‬رساله آموزشی احکام (مسائل خرید و فروش)‪.‬‬
‫‪ -19‬رساله آموزشی احکام (مسائل مضاربه و شرکتها)‪.‬‬
‫‪ -20‬رساله آموزشی احکام (مسائل بانوان)‪.‬‬
‫‪ -21‬رساله آموزشی احکام (مسائل حقوق)‪.‬‬
‫‪ -22‬رساله آموزشی احکام (مسائل خمس)‪.‬‬
‫‪ -23‬رساله آموزشی احکام (مسائل هبه و تملیک)‪.‬‬
‫‪ -24‬رساله آموزشی احکام (مسائل جمعه و جماعت)‪.‬‬
‫‪ -25‬رساله آموزشی احکام (مسائل زکات)‪.‬‬
‫‪ -26‬عطای الهی (تفسیر سوره مبارکه کوثر)‪.‬‬
‫‪ -27‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‪.‬‬
‫‪ -28‬خداوند یکتا (تفسیر سوره مبارکه توحید)‪.‬‬
 ‫‪ -38‬انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر)‬

‫آثار در دست چاپ‪:‬‬

‫‪ -1‬ده سخن‪.‬‬
‫‪ -2‬اخالق اجتماعی اسالم (تفسیر سوره حجرات)‪.‬‬
‫‪ -3‬قریه های ظاهره‪.‬‬
‫‪ -4‬گوهر و حقیقت دین‪.‬‬
‫‪ -5‬قلمروهای دین‪.‬‬
‫‪ -6‬وصایای امیرالمؤمنین(ع)‪.‬‬
‫‪ -7‬شرح خطبهی غراء‪.‬‬
‫‪ -8‬جغرافیای افغانستان‪.‬‬
‫‪ -9‬فقه االحکام در پنج جلد (کتاب الصالة)‪.‬‬
‫(تقریرات خارج فقه مرجع عالیقدر حضرت آیت اللّه العظمی علوی گرگانی‬
‫دام ظله العالی )‬
‫‪ -10‬نصوص عاشورا در دو جلد‪.‬‬
‫انسان در مسیر خسران (تفسیر سوره مبارکه عصر) ‪39 -‬‬

‫‪ -11‬جایگاه اهلالبیت(ع) در آیهی تطهیر‪.‬‬

‫‪ -12‬جایگاه اهلالبیت(ع) در آیهی مودت‪.‬‬
‫‪ -13‬جایگاه اهلالبیت(ع) در آیهی والیت‪.‬‬
‫‪ -14‬جایگاه اهلالبیت(ع) در آیهی سابقون‪.‬‬
‫‪ -15‬نظام فکری و عملی شیعه‪.‬‬
‫‪ -16‬سیره رسول اکرم (ص)‪.‬‬
‫‪ -17‬درسهای اخالق‪.‬‬
‫‪ -18‬شرح خطبه اشباح‪.‬‬
‫‪ -19‬شرح خطبه متقین‪.‬‬
‫‪ -20‬شرح خطبه قاصعه‪.‬‬
‫‪ -21‬شرح خطبه یکم‪.‬‬
‫‪ -22‬شرح خطبه مسجد فاطمه (س)‪.‬‬
‫‪ -23‬شرح خطبه فدکیه فاطمه (س)‪.‬‬
‫‪ -24‬نظارت عمومی جامعه (امر به معروف و نهی از منکر)‬
‫‪ -25‬توسل‪.‬‬
‫‪ -26‬شبهات مدرن در بستر عاشورا‬