‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی‬

‫بلـــخ‬

‫صالح محمّد خلیق‬

‫تهران‬
‫سال ‪2015 /1394‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪2‬‬

‫بسم اهلل الرحمن الرحیم‬

‫شمارة پیهم‪73 :‬‬

‫شناسنامة کتاب‪:‬‬
‫نام کتاب‪ :‬ساحه های باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬
‫نویسنده‪ :‬صالح محمّد خلیق‬
‫ناشر‪ :‬انجمن نویسنده گان بلخ‬
‫طرح روی جلد‪ :‬ژکفر حسینی‬
‫برگآرا‪ :‬سیّد علی موسوی‬
‫نگارهگران‪ :‬آرش بوس تانی‪ ،‬حبیب بهمنش و عبدالرّؤوف رحمانی‪.‬‬
‫نوبت چاپ‪ :‬یکم‬
‫تاریخ چاپ‪ 1394 :‬هجری خورشیدی برابر با ‪ 5694‬آریایی جمشیدی‬
‫جای چاپ‪ :‬تهران‬
‫شمارهگان‪ 1500 :‬نسخه‬
‫مرکزهای فروش‪:‬‬
‫کابل‪ :‬شهرآرا‪ ،‬چهارراهی دهن باغ زنانه ‪0777062709 /0777777012‬‬
‫مزار شریف‪ :‬جادۀ بیهقی‪ ،‬نمایشگاه بینالمللی کتاب سعادت و کتابفووشی بیهقی‬
‫‪0776100460 /0772900929 /0772018035 /0777062709 /0775989478‬‬

‫حق چاپ برای نویسنده محفوظ است‬

‫‪3‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫فهرست مطالب‬
‫چکیده ‪13 ......................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫مقدّمه ‪15 ........................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫تعریف مسألۀ پژوهش ‪17 ........................... ................................ ................................‬‬
‫پرسشهای پژوهش ‪19 .............................. ................................ ................................‬‬
‫مواد و روش پژوهش ‪19 ............................ ................................ ................................‬‬
‫پیشینۀ پژوهش ‪20 ..................................... ................................ ................................‬‬
‫هدف پژوهش ‪24 ..................................... ................................ ................................‬‬
‫بلخ و آبادیهای آن در دورههای پیشازاسالم ‪25 .................................... ................................‬‬
‫بلخ و آبادیهای آن در دورههای پیشازتار یخ ‪27 .............................. ................................‬‬
‫در عصر سنگ ‪29 ..................................... ................................ ................................‬‬
‫در عصر فلز (عصرهای مس‪ ،‬مفرغ و آهن) ‪32 ............................... ................................‬‬
‫ساحههای باستانی دورههای پیش از تار یخ ‪35 ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی سفیدپل ‪35 ........................... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی تپۀ نیچکه ‪37 ......................... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی غار مار ‪38 ............................ ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی تاجیکایلتن ‪39 ..................... ................................ ................................‬‬
‫مغارههای طالکمر ‪40 ................................ ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی زادیان ‪40 ............................. ................................ ................................‬‬
‫ساحههای باستانی دشتلی‪ ،‬تپۀ گرد و فرّخآباد ‪41 ......................... ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی آقچپر ‪42 ............................ ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی کملی ‪42 .............................. ................................ ................................‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪4‬‬

‫کافرقلعۀ دولتآباد‪ ،‬دیوارهای کمپیرک و آرامگاه عماته ‪43 .......... ................................‬‬

‫ساحۀ باستانی عسکرتپه ‪44 .......................... ................................ ................................‬‬
‫ساحههای باستانی د یگر بلخ ‪44 ................... ................................ ................................‬‬
‫بلخ و آبادیهای آن در دورههای داستانی و تار یخی پیشازاسالم ‪45 ....................................‬‬
‫در دورههای پیشدادیان و کیانیان و اسپهها ‪45 ............................... ................................‬‬
‫در دورۀ هخامنشیان ‪48 .............................. ................................ ................................‬‬
‫در دورۀ یونانی ـ باختری و اشکانیان ‪51 ....... ................................ ................................‬‬
‫در دورۀ کوشانیان ‪55 ................................ ................................ ................................‬‬
‫در دورۀ ساسانیان و یفتلیان ‪56 ..................... ................................ ................................‬‬
‫ساحههای باستانی و بناهای تار یخی دورههای داستانی و تار یخی پیش از اسالم ‪58 ...............‬‬
‫ساحۀ باستانی جمشیدشهر ی ا شهر کاووس ‪58 ................................. ................................‬‬
‫اتاق چشمۀ شفا در دامنههای البرزکوه ‪63 ...... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی شهر بانو ‪65 ........................... ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه اسفیان (اثفیان) ‪66 ......................... ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه کاو ۀ آهن گر ‪67 ........................... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی سیاگرد ‪68 ............................ ................................ ................................‬‬
‫آتشکد ۀ نوبهار ‪68 ................................... ................................ ................................‬‬
‫یکهگنبد یا آتشکد ۀ وهران ‪73 ................... ................................ ................................‬‬
‫باالحصار بلخ ‪74 ....... ................................ ................................ ................................‬‬
‫قلعۀ هندوان ‪77 ......... ................................ ................................ ................................‬‬
‫د یوارهای تار یخی (حصار) و برجهای شهر بلخ ‪80 ......................... ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی شورتپۀ خلم ‪84 ...................... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی بهارآب ‪84 ........................... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی باباقره ‪85 .............................. ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی شاهتپه ‪85 .............................. ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی دامنههای کوه مُلآغان ‪86 ....... ................................ ................................‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫ساحۀ باستانی آب الی یا تپ ۀ بابا علیشیر ‪87 .................................. ................................‬‬

‫ساحۀ باستانی التینتپه ‪87 ............................ ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی کتلوکتپه ‪88 ....................... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی نملیکتپه ‪88 ......................... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی تپۀ عیساخان ‪88 ..................... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی دلبرجینتپه ‪90 ....................... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی تپۀ چهلستون ‪94 ................... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی تپۀ زرگران ‪96 ...................... ................................ ................................‬‬
‫باالحصار خلم و دروازهخان ۀ آن ‪100 ............ ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی دبیرستان نوبهار بلخ ‪102 .......... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی سی رکقلعۀ حیرتان ‪103 .......... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی قزلآباد ‪103 .......................... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی تپۀ ساالران ‪103 ..................... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی تپۀ تاجیکان ‪104 .................... ................................ ................................‬‬
‫خانۀ سنگی مارمل ‪104 .............................. ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی کافرقلعۀ چهارکنت ‪105 ......... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی کافرقلعۀ چمتال ‪105 ............... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی بازارک ‪106 ......................... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی قلعۀ بربر دولتآباد ‪106 .......... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی قمسکتپه ‪107 ...................... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی تپۀ غندان ‪108 ....................... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی ابدالگان ‪108 ......................... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی گاز دختر پادشاه ‪108 ............. ................................ ................................‬‬
‫رصدخانۀ چرخ فلک ‪109 .......................... ................................ ................................‬‬
‫قلعۀ چهلدختران ‪109 ................................ ................................ ................................‬‬
‫بلخ و آبادیهای آن در دورههای اسالمی ‪111 ........ ................................ ................................‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪6‬‬

‫بلخ در سدههای یکم تا هفتم هجری قمری‪ /‬هفتم تا سی زدهم م یالدی ‪113 ...............................‬‬
‫جاهای تاریخی ازبینرفتۀ بلخ در سدههای یکم تا هفتم هجری قمری‪ /‬هفتم تا سیزدهم‬
‫م یالدی ‪121 ............. ................................ ................................ ................................‬‬
‫مسجد آدینه یا جامع بلور یان ‪121 ................ ................................ ................................‬‬
‫مسجد جامع بروقان ‪121 ............................. ................................ ................................‬‬
‫مسجد عتیق ‪121 ....... ................................ ................................ ................................‬‬
‫مسجد جامع ‪121 ....... ................................ ................................ ................................‬‬
‫مسجد مقنّع ی ا مسجد مومک ‪122 ................ ................................ ................................‬‬
‫مسجد حرب ‪122 ...... ................................ ................................ ................................‬‬
‫مسجد مقبری ‪122 ..................................... ................................ ................................‬‬
‫مسجد شرفالدّین ‪122 .............................. ................................ ................................‬‬
‫مصلّای بلخ ‪123 ........ ................................ ................................ ................................‬‬
‫دار مقاتل بن سلیمان ‪124 ........................... ................................ ................................‬‬
‫داراالجتهاد ‪124 ........ ................................ ................................ ................................‬‬
‫دار ابی فاطمه ‪124 ..................................... ................................ ................................‬‬
‫دارالفرات ‪124 .......... ................................ ................................ ................................‬‬
‫دار سکری ‪124 ........ ................................ ................................ ................................‬‬
‫کوی عیاض ‪125 ...... ................................ ................................ ................................‬‬
‫کوی عبداالعلی ‪125 ................................. ................................ ................................‬‬
‫دارالفراه ی ا دارالفراوجه ‪125 ........................ ................................ ................................‬‬
‫در عبداالعلی و کوشک در عبداالعلی ‪125 .................................. ................................‬‬
‫کوی چکنو یسان ‪126 .............................. ................................ ................................‬‬
‫کوی آهنگران ‪126 .................................. ................................ ................................‬‬
‫کوی دوکتراشان ‪126 .............................. ................................ ................................‬‬
‫کوی سبدبافان یا زنبیلبافان ‪126 .................. ................................ ................................‬‬
‫کوی سیمگران ‪127 .................................. ................................ ................................‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫کوی طورک (تورَک) ‪127 ....................... ................................ ................................‬‬

‫کوی عباد ‪127 ......... ................................ ................................ ................................‬‬
‫کوی عالء ‪127 ......... ................................ ................................ ................................‬‬
‫کوی فرافصه ‪127 ..................................... ................................ ................................‬‬
‫کوی متوکّل ‪127 ...... ................................ ................................ ................................‬‬
‫بازار عاشقان ‪128 ...... ................................ ................................ ................................‬‬
‫بازار سعیدی ‪128 ...... ................................ ................................ ................................‬‬
‫باغ بزرگ ‪128 ......... ................................ ................................ ................................‬‬
‫باغ خاصّه ‪128 .......... ................................ ................................ ................................‬‬
‫باغ خواجه علی میکائیل ‪128 ...................... ................................ ................................‬‬
‫پل کاروان ‪129 ......... ................................ ................................ ................................‬‬
‫پل چرخیان ‪129 ....... ................................ ................................ ................................‬‬
‫پل جموکیان ‪129 ..................................... ................................ ................................‬‬
‫دروازۀ بختی ‪129 ...... ................................ ................................ ................................‬‬
‫دروازۀ نوبهار ‪130 ..................................... ................................ ................................‬‬
‫دروازۀ جهودان ‪131 .................................. ................................ ................................‬‬
‫دروازۀ رحبه ی ا رخنه ‪131 ........................... ................................ ................................‬‬
‫دروازۀ شستبند ‪132 ................................. ................................ ................................‬‬
‫دروازۀ هندوان ‪132 ................................... ................................ ................................‬‬
‫دروازۀ شترخوار ‪132 ................................. ................................ ................................‬‬
‫دروازۀ جباخان ‪132 ................................... ................................ ................................‬‬
‫دروازۀ خواجه اکاشا ‪132 ........................... ................................ ................................‬‬
‫مدرسۀ خل یلیّه ‪133 ..................................... ................................ ................................‬‬
‫مدرسۀ زندان ‪133 ..................................... ................................ ................................‬‬
‫مدرسۀ ابوالعبّاس اسفراینی ‪133 ................... ................................ ................................‬‬
‫نظامیۀ بلخ ‪134 .......... ................................ ................................ ................................‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪8‬‬

‫گنبد کبود ی ا دخم ۀ سنجری ‪134 ................. ................................ ................................‬‬

‫بناهای تار یخی موجود بلخ از سدههای یکم تا هفتم هجری قمری ‪ /‬هفتم تا سی زدهم میالدی‬
‫‪135 ....................... ................................ ................................ ................................‬‬
‫مسجد نهگنبد یا حجّ پیاده ‪135 .................... ................................ ................................‬‬
‫برج عیّاران ‪141 ........ ................................ ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه امام ابوحفص در سمرقندیان ‪142 ..................................... ................................‬‬
‫آرامگاه ابن خضرو یۀ بلخی و آرامگاه فاطمۀ بلخی ‪144 .................. ................................‬‬
‫آرامگاه ابونصر بلخی ‪145 .......................... ................................ ................................‬‬
‫رواق تنگی شادیان ‪146 ............................. ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه چهارگنبد ‪148 .............................. ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه خواجه باجگاهی ‪151 .................... ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه می ر روزهدار ‪153 ........................... ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه ابوهریره (رح) ‪157 ........................ ................................ ................................‬‬
‫منار زادیان ‪158 ........ ................................ ................................ ................................‬‬
‫مسجد چشمۀ شفا ‪160 ............................... ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه رابعۀ بلخی ‪162 ............................. ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه دقیقی بلخی ‪164 ........................... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی تپۀ امامصاحب ‪166 ................ ................................ ................................‬‬
‫پل امام بکری ‪167 ..................................... ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه حاتم ‪169 .................................... ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه امام ز ینالعابدین بن عقیل ‪173 ........ ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه انوری ابیوردی بلخی ‪175 ............... ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه خواجه روشنا یی ‪177 ..................... ................................ ................................‬‬
‫مدرسۀ سلطانالعلما پدر موالنا جاللالدّین محمّد بلخی ‪178 ............. ................................‬‬
‫بلخ در سدههای هشتم تا چهاردهم هجر ی قمری ‪ /‬چهاردهم تا بیستم م یالدی ‪182 ....................‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫جاهای تاریخی ازبینرفتۀ بلخ در سدههای هشتم تا چهاردهم هجری قمری‪ /‬چهاردهم تا‬
‫بیستم میالدی ‪193 ..................................... ................................ ................................‬‬
‫کویهای بلخ ‪193 .................................... ................................ ................................‬‬
‫مدرسۀ شاهرخیّه ‪193 ................................. ................................ ................................‬‬
‫مدرسۀ ملکتآغا ‪193 ................................ ................................ ................................‬‬
‫مسجد جامع ‪194 ....... ................................ ................................ ................................‬‬
‫مسجد جامع سیّد سبحانقلیخان ‪194 ........... ................................ ................................‬‬
‫مسجد محرابسنگی ‪194 ........................... ................................ ................................‬‬
‫مدرسۀ عالی عبداهللخان ‪194 ....................... ................................ ................................‬‬
‫مدرسۀ ندرمحمّدخان ‪195 .......................... ................................ ................................‬‬
‫مدرسۀ اهللیار دیوانب یگی ‪195 ...................... ................................ ................................‬‬
‫مدرسۀ قلبابا کوکلتاش ‪195 ....................... ................................ ................................‬‬
‫مدرسۀ شاهبیگ ‪195 ................................. ................................ ................................‬‬
‫مدرسۀ باباقو ‪196 ...... ................................ ................................ ................................‬‬
‫دولتخانۀ بلخ ‪196 ................................... ................................ ................................‬‬
‫مسجد صح ّافان ‪196 .................................. ................................ ................................‬‬
‫مسجد بازار ‪196 ....... ................................ ................................ ................................‬‬
‫باغ حرمسرا ‪197 ....... ................................ ................................ ................................‬‬
‫باغ ام ینآباد ‪197 ....... ................................ ................................ ................................‬‬
‫باغ ظلمآباد ‪197 ....... ................................ ................................ ................................‬‬
‫باغ باجی ‪197 ........... ................................ ................................ ................................‬‬
‫باغ فرید ‪197 ............ ................................ ................................ ................................‬‬
‫باغ میرزا ابراهیم سلطان ‪198 ....................... ................................ ................................‬‬
‫باغ خانی ‪198 ........... ................................ ................................ ................................‬‬
‫باغ گُلزمین ‪198 ...... ................................ ................................ ................................‬‬
‫باغ زاغان ‪198 .......... ................................ ................................ ................................‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪10‬‬

‫باغ مراد ‪199 ............ ................................ ................................ ................................‬‬

‫کاخ ندرمحمّدخان ‪199 ............................. ................................ ................................‬‬
‫دروازهها ی شهر خلم ‪199 .......................... ................................ ................................‬‬
‫بازار سرپوشید ۀ خلم ‪199 ........................... ................................ ................................‬‬
‫دروازهها ی شهر مزار شر یف ‪200 ................ ................................ ................................‬‬
‫نقارهخانه ‪201 ........... ................................ ................................ ................................‬‬
‫تیمچه ‪202 ............... ................................ ................................ ................................‬‬
‫بناهای تار یخی موجود بلخ در سدهها ی هشتم تا چهاردهم هجری قمری‪ /‬چهاردهم تا ب یستم‬
‫م یالدی ‪202 ............. ................................ ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه حضرت علی کرماهلل وجه ‪202 ........ ................................ ................................‬‬
‫مسجد خواجه ابونصر پارسا ‪216 .................. ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه خواجه اکاشای ولی (رح) ‪223 ........ ................................ ................................‬‬
‫مسجد باالحصار خلم ‪225 .......................... ................................ ................................‬‬
‫ساحۀ باستانی سیاگرد ‪226 .......................... ................................ ................................‬‬
‫کاروان سرای بلخ ‪226 ................................ ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه پادشاه مردان ‪227 .......................... ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه مال محمّدجان ‪228 ........................ ................................ ................................‬‬
‫مدرسۀ سیّد سبحانقلیخان ‪229 .................. ................................ ................................‬‬
‫مدرسۀ کمالالدّین کپک ‪234 ..................... ................................ ................................‬‬
‫مسجد و مدرسۀ عبدالرّحمانخانی ی ا اسماعیل ‪235 ......................... ................................‬‬
‫آرامگاه پیر خواجه نظامالدّین ‪237 ............... ................................ ................................‬‬
‫مسجد چهار سو ‪239 ................................. ................................ ................................‬‬
‫آبانبارها ی دشت خیرآباد خلم ‪239 ........... ................................ ................................‬‬
‫قلعۀ تختهپل ‪240 ....... ................................ ................................ ................................‬‬
‫مسجد تختهپل ‪243 .................................... ................................ ................................‬‬
‫قلعۀ جنگی ‪246 ........ ................................ ................................ ................................‬‬
‫‪11‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫کاخ و باغ جهاننما ‪248 ............................. ................................ ................................‬‬

‫مدرسه و مسجد خشتی ‪251 ........................ ................................ ................................‬‬
‫مسجد اسفندیار ‪254 .................................. ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه غازی وزی ر محمّداکبرخان ‪255 ....... ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه امی ر شیرعلیخان ‪260 ..................... ................................ ................................‬‬
‫خانقاه کالن دهدادی ‪263 ........................... ................................ ................................‬‬
‫گرمابۀ پل خشتی ‪267 ................................ ................................ ................................‬‬
‫مسجد عیدگاه خلم ‪268 ............................. ................................ ................................‬‬
‫کوشک ماب ین ‪269 .................................... ................................ ................................‬‬
‫مدرسۀ م یرزا محمّدقاسم خان ‪270 ............... ................................ ................................‬‬
‫کاروان سرای عبدالملک ‪271 ...................... ................................ ................................‬‬
‫آرامگاه بابا صدّیق ‪272 .............................. ................................ ................................‬‬
‫فهرست منابع ‪275 ............... ................................ ................................ ................................‬‬
‫فهرست نامهای کسان‪ ،‬تبارها و دودمانها ‪283 ........ ................................ ................................‬‬
‫فهرست نامهای جایها ‪303 ................................. ................................ ................................‬‬
‫سپاسگزاری ‪314 ............... ................................ ................................ ................................‬‬
‫دربارۀ نویسندۀ این کتاب ‪315 .............................. ................................ ................................‬‬
‫‪318 .......... ................................ ................................ ................................ Abstract‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪12‬‬
‫‪13‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫چکیده‬
‫بلخ‪ ،‬پیشینۀ تاریخی نزدیک به شش هزارساله دارد و یافتههای باستانشناسان بیانگر پیشینۀ‬
‫زندهگی انسان از دوران کهن سنگی دیرین در این سرزمین میباشند‪ .‬در دورههای پیش از‬
‫تاریخ‪ ،‬نخستین مراکز مهمّ کشاورزی و دامپروری و ساختوساز و فرهنگ و هنر در همین‬
‫سرزمین به وجود آمده اند و در دوره های تاریخی‪ ،‬بلخ به حیث گهوارۀ فرهنگ و تمدّن آریایی‬
‫و نخستین پایتخت آریانای بزرگ نقش برازندهیی در تاریخ تمدّن و فرهنگ جهانی ایفا کرده‬
‫است‪ .‬میراث های فرهنگی بلخ‪ ،‬از جمله‪ ،‬ساحههای باستانی و بناهای تاریخی آن که نمادهای‬
‫روشنی از شکوه دیرین این سرزمین اند‪ ،‬بخش ارزش مندی از میراثهای فرهنگی جهان را‬
‫میسازند‪.‬‬
‫در این اثر‪ ،‬کوشش شده است تا برای روشنشدن هر چه بیشتر سهم بلخ در فرهنگ و‬
‫تمدّن جهانی‪ ،‬با مرور بر سرگذشت این سرزمین از دورههای باستانی تا امروز‪ ،‬ساحه های باستانی‬
‫و بناهای تاریخی آن به معرفی گرفته شوند‪.‬‬
‫تا کنون کار بنیادییی در زمینۀ شناخت ساحه های باستانی و بناهای تاریخی بلخ انجام داده‬
‫نشده است و حتّی شماری از این آثار در فهرست میراثهای فرهنگی کشور ثبت نیستند که در‬
‫این اثر برای نخستین بار دربارۀ آنها معلومات داده میشود‪ .‬این پژوهش‪ ،‬نشان میدهد که‬
‫دربارۀ برخی از این آثار در متن های کهن نظم و نثر فارسی دری یادکردها و یا اش ارههای رفته‬
‫اند‪ .‬و سرانجام با مطالعۀ این اثر روشن می شود که یافتههای باستانشناسان در برخی از‬
‫ساحههایباستانی مُهر تأیید بر رویدادهای داستانهای حماسی آریایی میگذارند و ح تّی در‬
‫توجیه برخی از استورههای آریایی نیز کمک میکنند‪.‬‬

‫واژهگان کلیدی ‪:‬‬

‫ساحه های باستانی و بناهای تاریخی بلخ‪ ،‬ساحۀ باستانی‪ ،‬بناهای تاریخی‪ ،‬افغانستان (آریانا)‪،‬‬
‫بلخ‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪14‬‬
‫‪15‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫مقدّمه‬
‫سرزمین بلخ یکی از کهن ترین مناطق جهان است که در آن باستانیترین کانونهای تمدّ ن‬
‫بشری شکل گرفته اند‪ .‬بر پایۀ پژوهشهای باستان شناسانه‪ ،‬در این منطقه در عصر پارینهسنگی‬
‫کهن از حدود ‪ 250‬هزار سال پیش از میالد زیستگاههای انسانها وجود داشته اند‪.‬‬
‫باستانشناسان کهنترین نشانههای زندهگی جوامع بدوی انسانها را در گوشه و کن ار گسترۀ‬
‫پهناور این سرزمین از دل کوهستانهای جنوب تا دشتهای شمال شناسایی کرده اند‪.‬‬
‫به گفتۀ باستان شناسان در حدود ‪ 6‬هزار سال پیش از امروز در بلخ و نواح ی آن شکارچیان و‬
‫ماهیگیرانی نیمهکوچنشین میزیستند که در جوامع اشتراکی طایفهیی گرد آمده بود ند‪.‬‬
‫کاوشهای باستانشناسان شوروی وقت نشان می دهند که کشت زمین با کلنگ‪ ،‬پرورش دام و‬
‫فلزکاری اوّلیّه‪ ،‬در این سرزمین در آغاز هزارۀ دوم پیشازمیالد یا چهار هزار سال پیش از امروز‬
‫صورت میگرفت و تمدّن مردم این منطقه با مردم نقاط دیگر فالت آریانا خویشاوندی داشته‬
‫است‪)353 ،62( .‬‬
‫کاوشها و پژوهشهای باستانشناسانه در بلخ و نواحی آن نشان می دهند که در درازای‬
‫دورههای پیش از تاریخ هیچگونه کوچ کشی و مهاجرتی در این منطقۀ آریانای کهن رخ نداده‬
‫است و آریاییان احفاد همان انسانهای اولیّهیی میباشند که از باستانیترین روزگاران در همین‬
‫منطقه می زیستند و تمام عصرهای پیش از تاریخ را از دوران کهنسنگی دیرین در همینجا‬
‫گذرانده اند‪ .‬در تمام کاوشها و پژوهشهای انجامدادهشده در این نواحی هیچ نشانه یی که دال‬
‫بر مهاجرت آریاییان از کدام نق طۀ دیگر جهان به این سرزمین باشد پیدا نشده است و برعکس‬
‫تمام شواهد و برآیندها نشان دهندۀ تکامل تدریجی مردمان این سرزمین از عصر سنگ تا‬
‫دورههای استفاده از فلزّات بوده و هیچگونه برّشی را تا پیدایی نخستینزندهگی دهنشینی و‬
‫شهرنشینی و پی ریزی نخستیندولت های آریایی در سیر این تکامل نشان نداده اند؛ آن گونه که‬
‫سرودهای ویدی و ریگ ودا و اوستا‪ ،‬کتاب زردشت‪ ،‬نیز تأئید و تأکید بر این دارند که آریاییان‬
 ‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪16‬‬

‫ک ل سیاسی و دولت داری نخستین خود را در‬

‫تمام مراحل تکامل نظام اجتماعی و فرهنگی وتش ّ‬
‫همین سرزمین که آن را به آریاویژه نیز تعبیر کرده اند گذرانده اند‪ ،‬در حالی که با اقوام مهاجم‬
‫آریایی و غیر آریایی دیگر در دفاع از مرز و بوم نیاکان خود نبردهای سنگینی را تحمّل کرده‬
‫اند‪.‬‬
‫بهاین ترتیب دیده میشود که پیش کشیدن موضوع مهاجرت آریاییان از نقطۀ دیگری به این‬
‫سرزمین‪ ،‬هیچگونه بنیاد علمی و پژوهشییی ندارد و شماری از دانشمندان واقعبین‪ ،‬در گذشته‬
‫نیز به ر ّد این گونه پنداشت پرداخته اند و آنچه مسلّماست آناست که آریاییان در هزارههای‬

‫بعدی‪ ،‬در دورههای تاریخی‪ ،‬از بلخ و نواحی آن به غرب و شمالغرب و جنوب و جنوبشرق‬
‫آریانا دست به مهاجرت زد ه اند که سلسلۀ مادها و فارسها از همین جمله اند‪ .‬به هر صورت‪ ،‬بلخ‬
‫در درازای تاریخ پر از نشیب و فراز خود‪ ،‬همواره قلب پرتپشی در پیکرۀ آریانای بزرگ بوده و‬
‫اثرگذاری ژرفی در بسیاری از رخدادهای سرنوشتساز این کهنبومو بر داشته است و به استناد‬
‫منابع و مدارک مکتوب و مشاهدات عینی این نقش و جایگاه خود را تا امروز در کشور و‬
‫منطقه حفظ کرده است و جا دارد تا دربارۀ تاریخ و میراث های تاریخی و فرهنگی این نقطۀ‬
‫‪.‬‬ ‫کلیدی و مهمّ روشنی بیشتری انداخته شود‪.‬‬
‫‪17‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫تعریف مسألة پژوهش‬

‫بلخ‪ ،‬یکی از کهنترین مناطق افغانستان امروز و خراسان بزرگ دیروز و آریانای کهن است‬
‫که پیشینۀ باستانی از عصر پارینهسنگی دیرین یعنی حدود دو صد و پنجاه هزار سال پیش از میالد‬
‫و پیشینۀ تاریخی حدود شش هفت هزار سال پیش از امروز دارد‪ .‬در این سرزمین ک هنترین‬
‫زیستگاههای انسانهای بدوی در عصر سنگ شکل گرفته اند و همچنان کهنترین شهر جها ن‬
‫در حدود ششهزار سال پیش از امروز پدید آمده است‪ .‬این سرزمین باستانی گهوارۀ تمّدن و‬
‫فرهنگ آریایی و خاستگاه بزرگترین جهانبینیهای جهان مانند آیین های مهر و مزدایسنا و‬
‫زادگاه و پرورشگاه دانشمندان و سخنوران زیادی در تمام دورههای تاریخی پیش از اس الم و‬
‫دوره های اسالمی بوده است‪ .‬سرزمین بلخ تنها به همین شهر باستانی بلخ و در مجموع استان‬
‫امروزی بلخ‪ ،‬که شهرستان های بلخ‪ ،‬دهدادی‪ ،‬نهر شاهی‪ ،‬دولتآباد‪ ،‬خلم‪ ،‬کلدار‪ ،‬شورتپه‪،‬‬
‫مارمل‪ ،‬چهارکنت‪ ،‬شولگره‪ ،‬چمتال‪ ،‬چهاربولک‪ ،‬کشن ده و زاری و شهر مرزی حیرتان را در بر‬
‫میگیرد‪ ،‬خالصه نمی شده است بلکه در تمام دورههای باستانی و تاریخی سرزمین پهناوری از‬
‫کنارههای رود مرغاب در غرب تا تخارستان در شرق و از کوهستانهای بامیان در جنوب تا رود‬
‫آمو در شمال را و در برخی از برهههای تاریخی قلمرو آن در شرق‪ ،‬بدخشان‪ ،‬در شمال‪،‬‬
‫فرارودان و در جنوب‪ ،‬بامیان را نیز در بر میگرفت و ح ّتی قلمرو سیاسی آن در مقاطعی از تاریخ‬
‫در تمام حدود آریانا و افغانستان امروزی و شمال و شرق هندوستان نیز گسترش داشت‪.‬‬
‫شهر بلخ در بیشترین برهههای دورۀ داستانی و تاریخی خود به عنوان پایتخت مطرح بوده‬
‫و مرکز فرمانروای ساللهها و سلسله های مقتدری بوده است‪ .‬بلخ از همان آغاز پیدایش خود‪،‬‬
‫پایتخت پیشدادیان‪ ،‬کیانیان و اسپهها در آریانا و در دورۀ شاهنشاهان هخامنشی از‬
‫ساتراپنشینها یا شاهنشین های مهم و در دورۀ یونانی ـ باختری و نیز در بیشترین برهه های‬
‫دورههای کوشانیان و یفتلیان باز هم پای تخت آن دولتها بوده است؛ و بههمین گونه در‬
‫دورههای اسالمی از بزرگ ترین مراکز قدرت در دستگاه خالفت و در دولتهای مستقل‬
‫خراسان؛ و کانون خیزشهای بزرگ مردمی در سده های نخستین هجری از جمله قیام ابومسلم‬
‫خراسانی؛ و خاستگاه دودمانهای تاجیکتبار معروف برمکیان و سامانیان در گسترۀ سیاست و‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪18‬‬

‫دانش؛ بوده و در دورههای متأخر پس از حملۀ مغولها‪ ،‬باز هم عنوان پایتخت دومی برخی از‬
‫دولتها را داشته است‪.‬‬
‫بلخ با توجّه به این سرگذشت باشکوه خود‪ ،‬در درازای تاریخ نشیبوفرازهای زیادی را‬
‫پیموده تا جایی که در برخی از دورهها آبادیهای باشکوهی داشته و در برخی از دورهها به‬
‫ویرانه یی مبدّل شده است‪ .‬به گواهی شماری از تاریخ نگاران‪ ،‬این شهر در درازای تاریخ در اثر‬
‫جنگها بیشتر از بیست بار به کلّی ویران شده است و امّا آنچه بسیار روشناست آناست که‬
‫دست کم این سرزمین دو بار‪ ،‬یکی در هنگام کشورگشایی اسکندر و دودیگر در هنگام تهاجم‬
‫مغولها بیشترین ویرانی را در خود دیده است‪ .‬از تمام این دورهها از همان عصر پارینهسنگی‬
‫دیرین گرفته تا دورههای داستانی و تاریخی و تا امروز ‪ ،‬در این سرزمین‪ ،‬نشانهها‪ ،‬یادگارها و‬
‫میراثهای فرهنگی یی بهجا مانده اند که برای باستانشناسان و مؤرخان و پژوهشگران تاریخ و‬
‫فرهنگ کشور‪ ،‬منطقه و جهان از ارزشمندی ویژه یی برخوردار اند‪.‬‬
‫اگر از یک سو بازشناسی ساحههای باستانی و آبدههای تاریخی بلخ در شناخت گوشه های‬
‫گوناگون گذشته و تاریخ این سرزمین کمک میکند‪ ،‬از سوی دیگر پژوهش و کندوکاو در‬
‫متن های کهن تاریخی منظوم و منثور نیز به شناخت بیشتر و درستتر ساحههای باستانی و‬
‫آبدههای تاریخی میانجامد و گرد و غبار برنشسته از گذشت روزگار را از روی آن ها برمیدارد‬
‫و یا به عبارت دیگر یافتههای باستانشناسان برای تدقیق بیشتر کار مؤرخان و برعکس‪ ،‬نتایج‬
‫پژوهشهای مؤرخان برای باروری و سمتوسودهی و روشنساختن بیشتر کاوشها‪ ،‬بررسیها‬
‫و مطالعات علمی باستانشناسان کارآیی‪ ،‬سودمندی و کاربرد دارند و در واقع‪ ،‬این کاربرد و‬
‫کارآیی و یاری‪ ،‬دوسویه و الزم و ملزوم همد یگر میباشند‪.‬‬
‫میراث های فرهنگی هر ملّت و هر کشور در حقیقت جزئی از میراث های فرهنگی جهان‬
‫بوده از ارزشمندی و جای گاه خاصّی در تمدّن و فرهنگ و تاریخ مشترک انسانی ب رخوردار اند‬
‫و از همین رو سازمان فرهنگی یونسکو برای پاسداشت از آنها به میان آمده است و فعالیّ ت‬
‫میکند‪.‬‬
‫افزون بر آن میراثهای فرهنگی به عنوان یکی از شناسههای مهمّ خودبودهگی تاریخی و‬
‫فرهنگی میتوانند نقش سازنده یی در خودشناسی و خودآگاهی مردم یک سرزمین داشته باشند‬
‫و ازاینرو شناخت همه جانبۀ جاهای باستانی و تاریخی کشور به مثابۀ بخشی مهمّی از میراث های‬
‫‪19‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫فرهنگی این سرزمین‪ ،‬یکی از نیازمندی های بسیار ارزندۀ مردم ماست و پژوهش حاضر بر آن‬
‫است تا ساحه های باستانی و بناهای تاریخی استان بلخ امروزی را در روشنی برآیندهای‬
‫بررسیهای باستانشناسانه و متنهای تاریخی بررسی و معرفی کند‪.‬‬

‫پرسشهای پژوهش‬
‫در این اثر سعی بر آن بوده است تا به پرسشهای اصلی زیر پاسخ داده شود‪:‬‬
‫ـ بلخ از دورههای باستان تا امروز چه روی دادهایی را از سر گذرانده و چه سه می را در‬
‫تمدّن و فرهنگ انسانی داشته است؟‬
‫ـ ساحه های باستانی و بناهای تاریخی موجود بلخ چه پیشینهیی دارند و بازت اب آنها در‬
‫متنهای تاریخی چهگونه است؟‬

‫مواد و روش پژوهش‬

‫دادههای مورد استفادۀ این اثر کتابهای حاوی معلومات در مورد تاریخ بلخ و جغرافیای‬
‫تاریخی این سرزمین و ساحههای باستانی و بناهای تاریخی آن و نیز مقاله های پژوهشی منتشرشده‬
‫دربارۀ بلخ و جاهای باستانی و تاریخی آن در نشریههای ادواری و همچنان اسناد و مدارک‬
‫رسمی دولتی چون نامهها و گزارشها و بههمینگونه چشم دیدهای نویسنده میباشند‪ .‬روش ویژۀ‬
‫این پژوهش‪ ،‬تحلیلی ـ توصیفی است که با تحلیل و بررسی شواهد درونمتنی و مراجعه به منابع‬
‫کتابخانه یی انجام داده شده است‪.‬‬
‫این اثر دا رای سه فصل است‪ .‬فصل یکم خود مقدّمه است‪ .‬در فصل دوم به تاریخ و معرفی‬
‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ در دورههای پیش از اسالم و در فصل سوم به همین‬
‫موضوع در دوره های اسالمی پرداخته شده است‪ .‬فصل دوم در دو بخش دورههای پیش از تاریخ‬
‫و دورههای داستانی و تاریخی پیش از اسالم و فصل سوم نیز در دو بخش از سدههای یکم تا‬
‫هفتم هجری قمری‪ /‬هفتم تا سیزدهم میالدی و سپس از سدههای هشتم تا چهاردهم هجری‬
‫قمری‪ /‬چهاردهم تا بیستم میالدی را در بر میگیرند‪ .‬در هر بخش در ضمن شرح رویدادهای‬
‫تاریخی به آبادانیهای هر دوره که بسیاری از آنها امروز از میان رفته اند نیز اشاره شده است و‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪20‬‬

‫در پایان هر بخش‪ ،‬ساحه های باستانی و بناهای تاریخی متعلّق همان دوره که تا امروز پابرجا اند‬
‫به ترتیب پیشینۀ تاریخی آن ها با ذکر موقعیّت‪ ،‬پیشینۀ تاریخی‪ ،‬مشخ صّات فرهنگی و ساختمانی‬
‫و مرمتکاری هایی که در درازای تاریخ در آنها صورت گرفته اند معرفی شده اند‪.‬‬
‫برای فراهمآوری آسانی بیشتر به خوانندهگان و مراجعهکنندهگان‪ ،‬تمام سنوات یادشده در‬
‫این کتاب همزمان به دو سال شماری هجری و میالدی در کنار هم درآورده شده اند؛ بهگونه یی‬
‫که در دورههای پیش از اسالم تنها از سالشماری میالدی با ذکر پیش از میالد و یا میالدی‬
‫استفاده گردیده و از آغاز هجرت‪ ،‬همزمان هردو سال هجری قمری و میالدی به ک ار رفته و امّا‬
‫از آغاز سدۀ چهاردهم هجری خورشیدی یعنی ازسال ‪ 1300‬هجری خورشیدی به بعد تا امروز‪،‬‬
‫همزمان از سالشماری هجری خورشیدی و میالدی کار گرفته شده است‪.‬‬
‫تلفّظ برخی از نامها و نامواژههای خارجی و یا کهن یادشده در متن این کتاب‪ ،‬به حروف‬
‫التین در پانویس صفحۀ مربوط و ارجاع به منابع و مآخذ به گونۀ درونمتنی با ذکر شمارۀ منبع و‬
‫شمارۀ صفحۀ منبع آمده است و در البه الی متن اصلی‪ ،‬تصویرهایی از ساحههای باستانی و بناهای‬
‫تاریخی بلخ و شماری از کسان و اشیای تاریخی؛ و پس از نتیجهگیری‪ ،‬فهرستهای منابع و‬
‫اعالم جغرافیایی و اشخاص به ترتیب حروف الفبا جا داده شده اند‪.‬‬

‫پیشینة پژوهش‬
‫پیشینۀ پژوهش دربارۀ میراثهای فرهنگی افغانستان و از جمله میراثهای فرهنگی بلخ‬
‫برمی گردد به نیمۀ نخست سدۀ سیزدهم هجری قمری‪ /‬نوزدهم میالدی‪ .‬در گام نخست‬
‫پژوهشهای باستان شناسانه در افغانستان به گونۀ غیر رسمی از سال ‪ 1238‬تا ‪ 1340‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪ 1823‬تا ‪ 1922‬میالدی یعنی برای مدّت یک سده به وسیلۀ محققان اروپایی به ویژه انگلیسها‬
‫انجام داده شدند‪ )3 ،58( .‬انگلیس ها در جریان جنگهای افغانستان ـ انگلستان زیر پوشش سپاه‬
‫خویش ساحههای باستانی و آبده های تاریخی کشور را در برخی از جاها از جمله در بخش های‬
‫شرقی و مرکزی کشور تثبیت کردند و حتّا دست به کاوشها و فراهمآوری سکّهها و آثار‬
‫تاریخی و فرهنگی دیگر نیز زدند و شماری از آن ها کتابها و رسالههای پژوهشی یی نیز نوشتند‬
‫‪21‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫که «شرح آثار باستانی آریانا»‪ ،‬اثر چ‪ .‬چ‪ .‬ویلسن‪ 1،‬و «جمعآوری کلکسیونهای مسکوکات‬
‫یونانی ـ باختری و کوشانی»‪ ،‬اثر چارلس مسن‪ 2،‬از آن جمله اند‪)4 ،58( .‬‬
‫پژوهشهای رسمی پس از بازستانی استقالل سیاسی افغانستان‪ ،‬از سال ‪ 1301‬هجری‬
‫خورشیدی‪ 1922 /‬میالدی آغاز یافت و برای نخستین بار در آذر سال ‪ 1301‬هجری خورشیدی‪/‬‬
‫دسامبر ‪ 1922‬میالدی هیأت باستان شناسی فرانسه در افغانستان امتیاز رسمی مطالعه و کاوش های‬
‫باستانشناسانه در کشور را با بستن قر اردادی با دولت افغانستان‪ ،‬بهدست آورد‪)4 ،58( .‬‬
‫پس از پایان جنگ جهانی دوم قراردادهای مشابهی با کشورهای ایاالت م تّحدۀ آمریکا‪،‬‬
‫انگلستان‪ ،‬ایتالیا‪ ،‬ژاپن‪ ،‬هندوستان‪ ،‬و اتّحاد شوری وقت بسته شدند و باستانشناسان آن کشورها‬
‫مطالعات خود را در افغانستان آغاز کردند‪ .‬از آن میان‪ ،‬در سال ‪ 1328‬هجری خورشیدی‪1949 /‬‬
‫میالدی هیأت آمریکایی وابسته به موزۀ طبیعی پنسلوانیا‪ ،‬مطالعات مقدماتی را دربارۀ دورههای‬
‫پیشازتاریخ انجام داد (‪ )5 ،58‬و در درازای سالهای ‪ 1354 ،1348‬و ‪ 1355‬هجری خورشیدی‪/‬‬
‫‪ 1975 ،1969‬و ‪ 1976‬میالدی هیأت باستان شناسی اتّحاد شوروی وقت با باستان شناسان داخلی‬
‫برخی از ساحههای دورههای پیش از تاریخ و دورههای پیش از اسالم را در شمال افغانستان و از‬
‫جمله در بلخ مورد مطالعه و کاوش قرار دادند‪)6 ،58( .‬‬
‫معلومات و گزارشهای ارائهشده دربارۀ ساحههای باستانی و تصویرهای گرفتهشده از‬
‫بناهای تاریخی موجود در آن روزگار توسّط آنان‪ ،‬تا امروز هسته و پایۀ تمام دانستنی های امروز‬
‫را دربارۀ این میراثها بخصوص بناهای تاریخی تشکیل میدهند‪ .‬البته در مورد تاریخ بلخ نیز تا‬
‫کنون اثر جامعی که دربرگیرندۀ تمام برههها باشد وجود ندارد و تنها ذکر بلخ و رویدادهای‬
‫مربوط به آن به گون ۀ پراگنده در برخی از منابع کهن تاریخی‪ ،‬جغرافیایی و فرهنگی دیده میشود‬
‫که برای شناخت همه جانبۀ تاریخ و فرهنگ آن هرگز بسنده نمیباشد‪ .‬در این آثار در ضمن‬
‫یادکرد از روی دادهایی که در بلخ و نواحی آن به وقوع پیوسته اند گاهی از بر خی از آبادانیهای‬
‫این سرزمین نیز سخن به میان آمده است و احیاناً در مواردی از این آبادانیها به تفصیل نیز سخن‬
‫ل دقیق این بناها اشارهیی نشده و اگر هم‬
‫رفته است؛ امّا در بسیاری از این گونه اطّالعات به مح ّ‬
‫شده باشد تطبیق آن به جغرافیای امروز بلخ ناممکن و دست ک م بسیار دشوار است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪H. H. Wilson‬‬
‫‪2‬‬
‫ـ ‪Charles Mason‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪22‬‬

‫با اینهمه‪ ،‬تا کنون تالش های پراگندهیی در معرفی تاریخ و میراثهای فرهنگی منطقه و‬
‫کشور که بلخ را نیز در بر میگیرند توسط دانشمندان داخلی و خارجی انجام داده شده اند که‬
‫دستمایۀ تدوین این اثر قرار گرفته اند که در اینجا به مهمترین آنها اشاره میگردد‪:‬‬
‫در مورد تاریخ بلخ‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ تاریخ افغانستان نوشتۀ علیاحمد کُه زاد‪ :‬این کتاب در سال ‪ 1384‬خورشیدی‪2005 /‬‬
‫میالدی ‪ ،‬از سوی بن گاه انتشارات میوند در کابل به چاپ رسیده و دربرگیرندۀ تاریخ افغانستان‬
‫(آریانا) از دورههای باستانی تا پایان دورۀ طاهریان است‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ افغانستان در مسیر تاریخ‪ ،‬نوشتۀ میر غالم محمّد غبار‪ :‬این کتاب در سال‪ 1387‬خورشیدی‪/‬‬
‫‪ 2008‬میالدی از سوی بن گاه انتشارات میوند در کابل به چاپ رسیده و دربرگیرندۀ تاریخ‬
‫افغانستان از گذشتههای دور تا روزگار معاصر میباشد و در البهالی آن به رویدادهای مربوط به‬
‫بلخ نیز پرداخته شده است‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ تاریخ ایران قبل از اسالم و پس از اسالم‪ ،‬نوشتۀ حسن پیرنیا‪ ،‬عبّاس اقبال آشتیانی و خسرو‬
‫معتضد‪ :‬این کتاب در سال‪1389‬خورشیدی‪ 2010 /‬میالدی ازسوی انتشارات پارمیس‪ ،‬در تهران به‬
‫چاپ رسیده و دربرگیرندۀ تاریخ ایران کهن در دورههای قبل از اسالم و دورههای اسالمی است و‬
‫در البهالی آن مطالبی دربارۀ سرزمین بلخ نیز به چشم می خورند‪.‬‬
‫‪4‬ـ تاریخ بلخ از سدۀ ‪ 16‬تا نیمۀ سدۀ ‪ 18‬میالدی‪ ،‬نوشتۀ بوری احمدوف‪ ،‬دانش مند ازبکستان‪:‬‬
‫این کتاب در سال ‪ 1361‬خورشیدی‪ 1982 /‬میالدی‪ ،‬از سوی نشریات فن در تاشکند به چاپ‬
‫رسیده و دربرگیرندۀ معلومات مفصلی دربارۀ رویدادهای تاریخی بلخ در سدههای ‪ 16‬تا ‪18‬‬
‫میالدی یعنی دورههای شیبانیان و اشترخانیان است‪ .‬اصل این کتاب به زبان روسی است و اینجانب‬
‫در سال ‪ 1374‬هجری خورشیدی‪ 1995 /‬میالدی آن را از روسی به فارسی برگردان کرده ام و امّ ا‬
‫اقبال چاپ نیافته است‪ .‬در این اواخر این کتاب توسّط س یّد ابراهیم قیصاری نی ز به فارسی برگردان و‬
‫از سوی انتشارات سعید در زمستان سال ‪ 1392‬هجری خورشیدی‪ 2014 /‬میالدی به چاپ رسیده‬
‫است‪.‬‬
‫در مورد بناهای تاریخی بلخ‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ تاریخ عمومی شهر بلخ در قرون وسطی‪ ،‬نوشتۀ احرار مختارف‪ :‬این کتاب در سال ‪1381‬‬
‫خورشیدی‪ 2002 /‬میالدی‪ ،‬به اهتمام علی رضا خداقلی پور از سوی مرکز اسناد و خدمات پژوهشی‬
‫‪23‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫(مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجۀ ایران) در تهران به چاپ رسیده و دربرگیرندۀ‬
‫معلوماتی بسیار سودمند پیرامون اوضاع بلخ و معرفی جاهای تاریخی آن در سدههای میانه است‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ جغرافیای تاریخی بلخ و جیحون و مضافات بلخ‪ ،‬نوشتۀ دکتر الهامه مفتاح‪ :‬این کتاب در‬
‫سال ‪ 1376‬هجری خورشیدی‪ 1997 /‬میالدی از سوی پژوهش گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‬
‫در تهران به چاپ رسیده و دربرگیرندۀ معلومات ارزندهیی پیرامون برخی از آبادیهای از بینرفته و‬
‫همچنان بناهای تاریخی موجود بلخ است‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ معماری اوزبیکان در افغانستان‪ ،‬نوشتۀ برنارد اوکین‪ ،‬دانشمند آمریکایی‪ :‬اصل این کتاب‬
‫به زبان انگلیسی است که از سوی دانش گاه آمریکایی قاهره به چاپ رسیده است‪ .‬در این کتاب‬
‫ویژهگیهای ساختمانی شماری از بنا های تاریخی افغانستان و از جمله بلخ که به گمان نویسندۀ‬
‫این کتاب از ساخته های دورۀ شیبانیان اند معرفی شده اند‪ .‬این کتاب در این اواخر به وسیلۀ دکتر‬
‫سعید جالیر به فارسی برگردان شده و متن تایپ شدۀ این برگردان را از نزد آقای رحیم ابراهیم‪،‬‬
‫دانشمند معاصر کشور‪ ،‬به دست آورده ام‪.‬‬
‫‪ 4‬ـ جغرافیای تاریخی بلخ‪ ،‬نوشتۀ محمّدامین زوّاری‪ :‬این کتاب در سال ‪ 1388‬خورشیدی‪/‬‬
‫‪ 2009‬میالدی از سوی بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار درتهران به چاپ رسیده و دربرگیرندۀ‬
‫معلومات ارزندهیی پیرامون برخی از آبادیهای تاریخی بلخ که بسیاری از آنها امروز وجود ندارند‬
‫میباشد‪.‬‬
‫‪ 5‬ـ افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن ‪ ،‬نوشتۀ محمّدعظیم عظیمی‪ :‬این کتاب در سال‪1390‬‬
‫خورشیدی‪ 2011 /‬میالدی از سوی انتشارات بین المللی الهدی به چاپ رسیده و در آ ن در ضمن‬
‫معرفی جاهای دیدنی نقاط دیگر افغانستان‪ ،‬برخی از بناهای تاریخی بلخ هم معرفی شده است‪.‬‬
‫‪ 6‬ـ آشنایی با بناهای تاریخی افغانستان‪ ،‬نوشتۀ محمّدعظیم عظیمی‪ :‬این کتاب در س ال ‪1390‬‬
‫هجری خورشیدی‪ 2011 /‬میالدی‪ ،‬از سوی انتشارات علم و دانش ـ خراسان در تهران به چاپ‬
‫رسیده و درآن به شماری از بناهای تاریخی بلخ نیز پرداخته شده است‪.‬‬
‫‪ 7‬ـ ب ناها و آبدات تاریخی شمال افغانستان‪ ،‬نوشتۀ عبدالغفار صفا‪ :‬این اثر‪ ،‬جزوۀ کوچکی است‬
‫که در سال ‪ 1378‬خورشیدی‪ 1999 /‬میالدی از سوی مرکز مطالعات افغانستان در پیشاور به چاپ‬
‫رسیده و در آن دربارۀ برخی از جاهای باستانی و تاریخی بلخ به گونه یی فشرده معلومات داده شده‬
‫است‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪24‬‬

‫‪ 8‬ـ دانستنیها پیرامون جغرافیای عمومی افغانستان‪ ،‬نوشتۀ سلطانمحمّد انصاری‪ :‬این کتاب در‬
‫سال‪ 1390‬خورشیدی‪ 2011 /‬میالدی از سوی مؤسسۀ نشر و پخش سرور سعادت به نشر رسیده و در‬
‫قسمتی از آن برخی از ساحه های باستانی و بناهای تاریخی بلخ در ضمن میراثهای تاریخی و‬
‫فرهنگی افغانستان معرفی شده است‪.‬‬
‫‪ 9‬ـ ویژهگیهای جغرافیایی و تاریخی بلخ‪ ،‬نوشتۀ سلطانمحمّد انصاری‪ :‬این کتاب در سال‬
‫‪ 1386‬خورشیدی‪ 2007 /‬میالدی از سوی کتاب و قرطاسیّه فروشی حاج عبدالقیّوم در کابل به نشر‬
‫رسیده و در البهالی آن به معرفی شماری از ساحه های باستانی و بناهای تاریخی بلخ نیز پرداخته‬
‫شده است‪.‬‬
‫‪ 10‬ـ د تاریخی بلخ لرغونی سیمی او آثار (مناطق و آثار باستانی بلخ تاریخی)‪ ،‬نوشتۀ‬
‫محمّدصدّیق رازقی نریوال‪ :‬این کتاب در سال ‪ 1392‬خورشیدی‪ 2013 /‬میالدی‪ ،‬به زبان پشتو از‬
‫سوی انتشارات بیهقی در کابل به نشر رسیده و دربرگیرندۀ معلوماتی فشرده دربار ۀ شمار ی از‬
‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ است‪.‬‬

‫هدف پژوهش‬
‫در مجموع‪ ،‬در این پژوهش‪ ،‬دو هدف مشخصّ زیر دنبال شده اند‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ مرور کوتاهی بر وقایع تاریخی بلخ از دورههای پیشازتاریخ تا دورههای تاریخی‬
‫پیشازاسالم و دورههای اسالمی؛‬
‫‪ 2‬ـ معرفی ساحههای باستانی و بناهای تاریخی موجود بلخ‪.‬‬
‫‪25‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫بلخ و آبادیهای آن در دورههای‬

‫پیشازاسالم‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪26‬‬
‫‪27‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫بلخ و آبادیهای آن دردورههای پیش از اسالم‪ ،‬در این فصل کتاب در زیر دو عنوان پی ش از‬
‫تاریخ و دورههای تاریخی به مطالعه گرفته شده اند‪ .‬در آغاز مروری کوتاهی دربار ۀ عصرهای‬
‫گوناگون پیش ازتاریخ مانند عصر سنگ و عصرهای مفرغ و آهن و چهگونه گی سپری شدن آنها‬
‫در بلخ صورت گرفته است و سپس به معرفی ساحه های باستانی متعلّق به دورههای پیش از تاریخ‬
‫در بلخ و آثار بهدستآمده از آن جاها با اشاره به مطالعات‪ ،‬پژوهشها و کاوشهای انجامدادهشده‬
‫در آن ها پرداخته شده است‪ .‬به دنبال آن‪ ،‬دربارۀ رویدادهای دورههای داستانی و تاریخی پیش از‬
‫اسالم در بلخ از پیشدادیان و کیانیان و اسپهها گرفته تا هخامنشیان‪ ،‬یونانیباختری‪ ،‬اشکانیان‪،‬‬
‫کوشانیان‪ ،‬ساسانیان و یفتلیان و ساحههای باستانی و آبدههای تاریخی بهجامانده از آن دورهها‬
‫روشنی انداخته شده است‪.‬‬

‫بلخ و آبادیهای آن در دورههای‬

‫پیشازتاریخ‬
‫نامواژۀ پیشازتاریخ یا ماقبل تاریخ‪1‬به آن دورههایی از زنده گی انسانها اطالق میشود که‬
‫هنوز خطّ و نوشتن پدید نیامده بود‪ .‬بار نخست این نامواژه در سال ‪ 1267‬هجری قمری‪1851 /‬‬
‫میالدی توسّط دانیل ویلسن‪2‬در اثرش به نام «باستانشناسی و سالنامۀ پیش از تاریخ اسکاتلند» در‬
‫انگلستان به کار رفت‪ .‬در سال ‪ 1281‬هجری قمری‪ 1865 /‬میالدی‪ ،‬سر جان لوبک‪3‬در رسالۀ «عصر‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪Prehistroy‬‬
‫‪2‬‬
‫ـ ‪Danil Wilson‬‬
‫‪3‬‬
‫ـ ‪Sir Jhan Luback‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪28‬‬

‫ماقبل تاریخ» و ادوارد تایلر‪1‬در سال ‪ 1287‬هجری قمری‪ 1871 /‬میالدی در مقالهیی زیر عنوان‬
‫«فرهنگ ابتدایی» یکی بعد دیگری این نام واژه را به کار بردند و از آن به بعد تا امروز این نامواژه‬
‫در همۀ پژوهشهای علمی‪ ،‬باستانشناختی و تاریخی به کار برده میشود‪)3 ،58( .‬‬
‫مطالعۀ دورههای پیش از تاریخ افغانستان (آریانا) و از جمله بلخ از سال ‪ 1302‬هجری‬
‫خورشیدی‪ 1923 /‬میالدی توسّط باستانشناسان آمریکایی‪ ،‬فرانسهیی و اتّحاد شوروی وقت آغاز‬
‫شد که در اثر آن‪ ،‬ساحههای باستانی یی از دورانهای متعدّد پیش از تاریخ مانند عصرهای سنگ و‬
‫مفرغ تثبیت گردیدند و روشن شد که مردم این سرزمین همۀ این دورهها را از سر گذرانده اند‪.‬‬
‫(‪)11 ،58‬‬
‫کاملی از دورههای پیش از تاریخ افغانستان (آریانا) ارائه داشته و نقش‬ ‫داویس‪2‬تصویر‬ ‫ریچارد‬
‫مردم این کشور را در شکار‪ ،‬اهلی ساختن حیوانات‪ ،‬دامداری و کشاورزی و ساختن ابزارهای کار‬
‫و آفرینش ف رهنگ و تمدّن بشری روشن ساخته است‪ ) 12 ،58( .‬پروفیسر لویس دوپری‪3‬و دکتر‬
‫پرکنز در تحقیقاتی که در بلخ انجام دادند این موضوع را تأئید کرده اند‪ )13 ،58( .‬دانشمندان از‬
‫سال ‪ 1302‬تا ‪ 1330‬هجری خورشیدی‪ 1923 /‬تا ‪ 1951‬میالدی در زمینۀ شناخت آثار پیش از تاریخ‬
‫بلخ کارهای ارزندهیی انجام دادند و مراحل گوناگون زندهگی غارنشینان را در بلندی ها و دامنه های‬
‫کوهها و صخرهها و آبادیها؛ و همچنان ابزارها و شیوۀ زنده گی آنان را در سفیدپل شهرستان‬
‫کشنده و دشت لی شهرستان دولتآباد بلخ و ساحه های باستانی دیگر بلخ و نواحی آن بازیابی‬
‫کرده اند‪)15 ،58( .‬‬
‫برای دورههایی که انسان ها پیش از تاریخ سپری کرده اند‪ ،‬در سدۀ چهاردهم هجری قمری‪/‬‬
‫بیستم میالدی‪ ،‬خ‪ .‬تومسن‪ ،4‬باستانشناس دانمارکی‪ ،‬بر پایۀ نوعیّت مادّه یی که انسانها برای ساختن‬
‫ابزار از آن کار گرفته اند‪ ،‬نظریّۀ عصرهای سهگانه را پیش ک شید‪ :‬عصر سنگ‪ ،‬عصر مفرغ و عصر‬
‫آهن‪ .‬سپس هر یک از این عصرهای سهگانه به عهدهای کوچک تر و هر عهد نیز به نوبۀ خود به‬
‫دورانهای گوناگون و نیز به دورههایی که به نام محلهای کشف آثار نامگذاری میشوند‬
‫بخشبندی شدند‪ 65 ،62( .‬ـ ‪)66‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪Edward Tyler‬‬
‫‪2‬‬
‫ـ ‪R. Daves‬‬
‫‪3‬‬
‫ـ ‪Louis Dupree‬‬
‫‪4‬‬
‫ـ ‪CH Thomsen‬‬
‫‪29‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫مورگان‪ ،‬دانشمند دیگر‪ ،‬در حدود سال ‪ 1297‬هجری قمری‪ 1880 /‬میالدی در کتاب خود به‬
‫نام جامعۀ کهن برپایۀ ویژهگی های عمومی فرهنگ مادّی‪ ،‬تاریخ اولیّه را به دو بخش توحش و‬
‫بدویت تقسیم کرد که عهد نخستین با اختراع تیر و کمان پایان و عهد دوم با اختراع سفالسازی‬
‫آغاز مییابد و هر یک از این عهدها به نو بۀ خود بر سه درجۀ دیرین‪ ،‬میانه و پسین تقسیم میشود‪.‬‬
‫(‪)66 ،62‬‬
‫دورههای پیش از تاریخ به آن برهه از تاریخ گفته میشود که انسانها هنوز نگارش خط را‬
‫نیاموخته بودند و از این رو تاریخ آریانا و از جمله بلخ از ‪ 3500‬سال پیش از امروز که آغاز دوران‬
‫اسپهها بوده وارد مرحلۀ تاریخی شده است ولی رویهمرفته مؤرخان با توجّ ه به این که در‬
‫سروده های ویدی و پس از آن در کتاب اوستا و به همینگونه در آثار مؤرخان دوران باستان‬
‫سرزمین های دیگر‪ ،‬از یک سلسله رخدادهای بههم پیوستۀ تاریخی از جمله از دورههای پیشدادیان‬
‫و کیانیان و نام های شاهان و پهلوانان این دو دودمان مهمّ این سرزمین یاد شده است بنابرآن این‬
‫دورههای داستانی را نیز جزئی از دورههای تاریخی بلخ و آریانا میشمارند و به اینگونه دوران‬
‫تاریخی بلخ و آریانا تا حوالی ‪ 7000‬سال پیش از امروز یعنی ‪ 5000‬سال پیش از میالد پیش میرود‪.‬‬
‫به این گونه برخی از این دورۀ داستانی با اواخر دورۀ پیش از تاریخ در یک زما ن قرار میگیرند‪،‬‬
‫بخصوص عصرهای مفرغ و آهن‪.‬‬

‫در عصر سنگ‬

‫عصر سنگ از دوران چهارمین زمین شناسی یا سینوزوییک آغاز مییابد و کهنترین و‬
‫درازترین عصر پیش از تاریخ برای انسان و دورهی ی است که در آن انسان برای نخستینبار ابزارهای‬
‫سنگی دست ساز را به کار برده است‪ .‬در آغاز دوران چهارم زمینشناسی‪ ،‬شرایط اقلیمی زمین‬
‫مالیمتر و مرطوبتر از امروز بوده است و امّا آهسته آهسته شرایط آبوهوا سختتر شد و‬
‫یخچالهایی از شمال و همچنان از کوهستانهای البرز و هیمالیا سرازیر شدند‪)77 ،62( .‬‬
‫این عصر به نوبۀ خود به سه عهد دستهبندی میشود‪ :‬پارینهسنگی‪ ،‬میانسنگی و نوسنگی‪.‬‬
‫عهد پارینهسنگی که به نامهای دیرینه سنگی و عصر سنگ کهن هم یاد میشود از حدود ‪2،5‬‬
‫میلیون سال پیش از امروز تا زمان عقبنشینی یخچالها از نیمکرۀ شمالی زمین در فاصلۀ ‪ 10‬هزار تا‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪30‬‬

‫‪ 8500‬پیش از میالد ادامه داشت و یکی از مناطق آن قارههای آفریقا و آسیا بوده است‪ .‬در سرزمین‬
‫بلخ و شمال کشور در نواحی حیرتان‪ ،‬قرهکمر‪ ،‬کالف (کلفت)‪ ،‬کوک جر و سفیدپل آثار عهد‬
‫پارینهسنگی دیده میشوند‪.‬‬
‫عهد پارینهس نگی را به دورانهای کهنسنگی دیرین و کهنسنگی نوین تقسیم کرده اند‪.‬‬
‫دوران کهنسنگی دیرین از آغاز دورۀ چهارمین آغاز می شود و تا پایان آخرین گسترش‬
‫یخچالها یعنی حد ود چهل هزار سال پیش طول میکشد‪77 ،62( .‬؛ ‪ 98 ،21‬ـ ‪ ) 99‬در این دوران‬
‫تراشیدن سنگ مشته از سنگ چق ماق معمول شد و آن جنگافزار سنگی یی بود به شکل بادام که‬
‫درازای آن به ‪ 20‬سانتیمتر و وزن آن به ‪ 2‬کیلوگرم می رسید‪ .‬این ابزار برای ساختن میخهای چوبی‪،‬‬
‫کندن ریشه ها‪ ،‬خراب ساختن النهها و کنامها و کُشتن‬
‫جانوران زخمی به کار می رفت‪ .‬افزون از سنگ مشته‬
‫ورقههایی از چقماق بُرنده نیز ساخته می شدند که برای‬
‫تیزکردن ابزارها به کار میرفتند‪ 77 ،62( .‬ـ ‪ )78‬رفته رفته‬
‫انسانها به ساختن ابزارهای کوچکتر و ظریفتر نایل‬
‫آمدند‪ )87 ،62( .‬انسانهای کهنسنگی دیرین استفاده از‬
‫آتش را نیز فراگرفتند و با این کشف مهم توانایی شان را در‬
‫برابر سرما و گزند درندهگان افزایش دادند‪ .‬پرداختن‬
‫انسانها به شکار جانوران نیز در این دوران آغاز شد‪)79 ،62( .‬‬
‫دوران کهنسنگی نوین پس از دوران کهنسنگی دیرین فرا می رسد و از ‪ 40‬هزار تا ‪ 12‬هزار‬
‫سال پیش از میالد را در بر میگیرد‪83 ،62( .‬؛ ‪ )107 ،21‬در این دوران شرایط اقلیم چندین بار تغییر‬
‫یافت‪ .‬یخچالها عقب نشستند‪ ،‬سپس یخبندان از نو فرا رسید و این چهارمین و واپسین یخبندان بود‬
‫که آبوهوا را سخت نامساعد ساخت‪ )83 ،62( .‬در این دوران ابزارهایی از چوب و استخوان و یا‬
‫از چوب و سنگ چقماق پدیدار شدند‪ ،‬انسانها غارها را ترک گفتند و به ساختن پناهگاههای گرم‬
‫پرداختند و هنر پدید آمد (‪ 83 ،62‬ـ ‪ )84‬و نیز سگ‪ ،‬نخستین جانوری است که در همین دوران‬
‫توسّط انسان رام و اهلی شده است‪)98 ،62( .‬‬
‫‪31‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫در یک دستهبندی دیگر‪ ،‬عهد پارینهسنگی به دورانهای کهنسنگی دیرین از ‪ 600‬هزار سال‬
‫تا ‪ 100‬هزار سال پیش از میالد‪ ،‬کهنسنگی میانه از حدود ‪ 100‬هزار تا ‪ 30‬هزار سال پیش از میالد و‬
‫کهنسنگی پسین از ‪ 30‬هزار سال تا ‪ 10‬هزار سال پیش از میالد تقسیم میشود (‪)7 ،58‬‬
‫عهد میانسنگی پس از دوران کهنسنگی نوین فرا میرسد و از ‪ 12‬هزار تا ‪ 6‬هزار سال پیش از‬
‫میالد (‪ ) 97 ،62‬یا ‪10‬هزار تا ‪ 8‬هزار سال پیش از میالد (‪ )8 ،58‬را در بر میگیرد‪ .‬در قرارگاههای‬
‫عهد میانسنگی ابزارهای فراوان چقماقی به شکل سهگوشه و یا ذوذنقه و یا به صورت قطعاتی‬
‫دندانه دار که دستۀ چوبی یا شاخی دارند باقی مانده اند‪ .‬در این عهد نیز انسانها به شکار‬
‫میپرداختند‪ ) 97 ،62( .‬در نواحی بلخ و شمال کشور‪ ،‬مناطق سفیدپل‪ ،‬زادیان‪ ،‬خلم و تاش گذر‬
‫مربوط به این دوره اند‪.‬‬
‫عهد نوسنگی ‪ ،‬آخرین عهد عصر سنگ است و آن را عهد آغاز کشاورزی و رامسازی دام‬
‫دانسته اند‪ .‬در این دوره انسانها به زنده گی روستایی رو آوردند و به کشاورزی‪ ،‬باغداری‪،‬‬
‫دامپروری‪ ،‬ریسندهگی و بافندهگی و سفالسازی پرداختند‪ .‬با افزایش فراوردههای کشاورزی‪،‬‬
‫انسانها به رفاه بیش تر اجتماعی دست یافتند و نیز جمعیّت رو به افزایش گذاشت و در نتیجه تنشها‬
‫و کوچیدن ها رخ دادند‪.‬‬
‫در بلخ و مناطق همجوار آن‪ ،‬سفیدپل‪ ،‬خواجه دوکه‪ ،‬کلفت(کالف)‪ ،‬هزارسم‪ ،‬گرزیوان و‬
‫غیره به این دوره تعلّق دارند‪.‬‬
‫عهد نوسنگی را به دو دوران نوسنگی دیرین و نوسنگی نوین تقسیم میکنند‪.‬‬
‫دوران نوسنگی دیرین پس از عهد میان سنگی از حدود ‪ ) 98 ،62( 5‬یا ‪ 8‬هزار سال پیش از‬
‫میالد آغاز میشود‪ )8 ،58( .‬در این عهد‪ ،‬انسانها کار روی چوب را تکمیل کردند‪ )98 ،62( .‬این‬
‫دوران را نوسنگی بدون سفال هم مینامند‪)8 ،58( .‬‬
‫دوران نوسنگی نوین یا باسفال‪ ،‬پس از دوران نوسنگی دیرین از ‪ 6‬تا ‪ 4‬هزار سال پیش از میالد‬
‫را در بر میگیرد‪ )8 ،58( .‬از ویژه گی های این عهد‪ ،‬تکنیک تازه در کار روی سنگ یعنی‬
‫صیقلدادن‪ ،‬سوراخکردن و اره کردن و پیدایش کشاورزی و دامپروری اولیّه میباشد‪ .‬دانشمند‬
‫شوروی به نام س‪ .‬توستوف‪1‬بر کنارههای رود آمو در ساحههای مربوط به شهرستان دولتآباد در‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪S. Tovstov‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪32‬‬

‫شمال استان بلخ آثار زنده گی مبتنی بر شکار و ماهیگیری را از پایان هزارۀ چهارم تا آغاز هزارۀ‬
‫سوم پیشازمیالد کشف کرد که آن را تمدّن کلتمینار‪1‬نامید‪) 98 ،58( .‬‬
‫ساحههای گستردهیی در کوهستانهای جنوب و دشتهای شمال سرزمین بلخ متعلّ ق به عصر‬
‫سنگ اند‪ .‬منطقۀ سفیدپل‪ ،‬مرکز شهرستان کشن ده واقع در جنوب بلخ‪ ،‬عصر کهن سنگی یعنی‬
‫نزدیک به ‪ 40‬هزار سال پیش از ام روز را از سر گذشتانده است‪ )43 ،7( .‬در برایند کاوش هایی که‬
‫در این منطقه از سوی باستانشناسان انجام داده شده اند چند زیستگاه و گورستان انسانها از زیر‬
‫آوارها بیرون آورده شدند و بیست هزار ابزار سنگچقماقی مربوط به دورۀ کهنسنگی دیرین که از‬
‫نگاه پیشینۀ تاریخی در آسیای مرکزی بیمانند اند به دست آمدند‪ 20 ،46( .‬ـ ‪ )21‬غار مار از عهد‬
‫کهنسنگی و نوسنگی (‪ )97 ،36‬به همینگونه مغارههای طالکمر و البرزکوه و ساحههای باستانی‬
‫تاجیک ایلتن در شهرستان شولگر استان بلخ متعلّق به عصر سنگ اند‪.‬‬
‫در مناطق هموار ب لخ ساحۀ باستانی نیچکهتپه در شهرستان دولتآباد از عصر س نگ است‪،43( .‬‬
‫‪ )134‬در حوالی آن‪ ،‬زادیان‪ ،‬جای دیگری در شهرستان دولتآباد‪ ،‬نیز مربوط به عصر سنگ میانه و‬
‫نوسنگی شناخته شده است‪ 133 ،43( .‬ـ ‪ )134‬در گوشۀ شمال شرقی دیوارهای کمپیرک تقریباً در‬
‫پنجکیلومتری منار زادیان پارچه سنگهای چقماق به شکل برندههای کوچک به دست آمدند که به‬
‫باور باستانشناسانفرانسه یی احتماالً این ابزار سنگی متعلّق به دورۀ نوسنگی یعنی حدود ‪ 8‬تا ‪10‬‬
‫هزار سال پیش از میالد اند‪ )3 ،88( .‬همچنان ساحههای باستانی زمبوکان‪ ،‬خلم و اوچتپه نیز به‬
‫دورههای گوناگون عصر سنگ تعلّق دارند‪ 12 ،28( .‬ـ ‪)14‬‬

‫در عصر فلز (عصرهای مس‪ ،‬مفرغ و آهن)‬

‫پس از عهد نوسنگی عصر سنگ‪ ،‬عصر فلز آغاز می شود‪ .‬این عصر به نوبۀ خود به عصرهای‬
‫مس‪ ،‬مفرغ (برنز) و آهن دستهبندی شده است‪.‬‬
‫آغاز عصر فلز را در حدود هزارۀ ‪ 4‬پیشازمیالد میدانند (‪ )133 ،21‬و در آغاز مس را کشف‬
‫کردند (‪)134 ،21‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪Kelteminar‬‬
‫‪33‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫عصر مس در خاور میانه در حدود هزارۀ چهارم پیشازمیالد آغاز شد‪ )125 ،62( .‬در این عصر‪،‬‬
‫انسان ها افزون از کاربرد ابزارهای سنگی و چوبی از ابزارهای دستساز سادۀ مسّی نیز کار گرفتند‪.‬‬
‫پایۀ زندهگی انسانهای عصر مس نیز به کشاورزی و دامپروری استوار بود‪.‬‬
‫در آغاز‪ ،‬انسانها مسّ معدنی را به حالت سرد پرداخت کرده به کار میبردند‪ .‬پیبردن به این‬
‫حقیقت که مس را در حالت مذّاب به شکل دلخواه میتوانند دربیاورند‪ ،‬تحوّلی را در ابزارساز ی‬
‫به وجود آورد‪ .‬فلزّ مذّاب را در تابههایی میریختند و پس از سردشدن‪ ،‬آن را به صورت ورق‬
‫درمیآوردند‪ .‬با این همه ابزار مسیّ نمی توانست با ابزار سنگی رقابت کند‪ )125 ،62( .‬سنگ مس را‬
‫از معدن استخراج می کردند و با دلوهای چرمی باال می کشیدند و با چکش سنگی میکوبیدند و‬
‫سپس آن را با زغال چوب درآمیخته در کورههایی که در خاک کنده بودند می ریختند و به وسیلۀ‬
‫دَمهایی‪ ،‬هوای بیرون را از راه لولههای گ لی به درون کوره وارد میکردند‪)133 ،62( .‬‬
‫عصر مس درآریانا از ‪ 5500‬تا ‪ 3300‬پیشازمیالد آغاز شد و نخستین ابزار م ّسی پیداشده در‬
‫آن‪ ،‬پیشینۀ حدود دههزارساله دارد‪.‬‬
‫عصر مفرغ یا برونز (روی و برنج) در هزارۀ ‪ 3‬پیشازمیالد آغاز شد‪ )127 ،62( .‬در این عصر‪،‬‬
‫انسان ها به گداختن مس و قلع و ساختن آلیاژ مفرغ پی بردند و ابزارهای مفرغی ساختند و نیز انواع‬
‫گوناگون دامها را اهلی کردند‪.‬‬
‫مؤرخان آغاز ساختن مفرغ را یکی از مبداهای تاریخ (هزارۀ دوم) میشناسند (‪ )135 ،21‬مفرغ‬
‫یا برنز آلیاژی است از مس با قلع یا فلزّ ات دیگر‪ .‬ابزار مفرغی از ابزار مسّی محکمتر و برندهتر بود‬
‫ولی رواج آن به کُندی پیش میرفت‪ .‬در آغاز از مفرغ جنگافزار و زیورات میساختند‪،62( .‬‬
‫‪ )127‬با اینهمه ابزار مفرغی نیز نمی توانست بر ابزار سنگی برتری یاب د‪ .‬کاربرد ابزارهای فلزّ ی به‬
‫انسان های عصر مفرغ این امکان را میسّر ساخت که با پیوستن تیرها به وسیلۀ میخهای چوبی‪،‬‬
‫خانههای مستحمکی بسازند‪ .‬انسانها در همین عصر به ساختن چرخ یا ارابه نیز دست یافتند‪،62( .‬‬
‫‪)128‬‬
‫عصر مفرغ در فالت آریانا از ‪ 3300‬تا ‪ 1500‬پیشازمیالد سپری شد‪ .‬احتماالً قلع فالت آریانا‬
‫در آن سال ها از بلخ و نواحی آن تأمین میشد‪.‬‬
‫در بلخ و شمال کشور‪ ،‬مناطق سفیدپل‪ ،‬درۀ گز‪ ،‬چادرتپه‪ ،‬خوشتپه‪ ،‬فلور‪ ،‬دشتلی و فرّخ آباد‬
‫دولتآباد بلخ‪ ،‬و غیره مربوط به عصر مفرغ اند‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪34‬‬

‫باستانشناسان افغانستان و شوروی در کاوشهایی که در سال ‪ 1348‬هجری خورشیدی‪1969 /‬‬

‫میالدی در شهرستان دولت آباد بلخ انجام دادند آثاری از عصر مفرغ را به دست آوردند‪ .‬آنگونه‬
‫که دیده می شود در این منطقه نیز عصر مفرغ با گسترش دامپروری همراه بوده است‪)137 ،21( .‬‬
‫پژوهشهای باستانشناسانه در بلخ و در مجموع در استانهای شمالی کشور در سال ‪ 1348‬هجری‬
‫خورشیدی‪ 1969 /‬میالدی از سوی هیأت باستانشناسان افغانستان و اتّحاد شوروی آغاز شد ند‪ .‬این‬
‫گروه باستان شناسان به رهبری دکتر و‪ .‬ی‪ .‬سریایندی در ساحۀ باستانی دشتلی و ساحههای باستانی‬
‫دولتآباد و ف ّرخآباد توانستند زیستگاههای تیرههای زمیندار عصر مفرغ وساختمانهای باشکوه‬
‫و یادگارهای تاریخی یی از عصر مفرغ و آغاز عصر آهن و نشانههایی از کشاورزی د ورههای‬
‫باستانی را کشف کنند‪ 18 ،39( .‬ـ ‪ ) 19‬کملی در شهرستان دولت آباد و آقچپر در مرز بلخ و‬
‫جوزجان نیز متعلّق به عصرهای مفرغ و آهن میباشند‪)10 ،60( .‬‬
‫در سفیدپل واقع در شهرستان کشنده در جنوب بلخ نیز در اثر کاوشهای باستانشناسانه‬
‫ابزارهای مربوط به دورۀ مفرغ و عصر آهن مانند تیغۀ تبر‪ ،‬سر تبر‪ ،‬سفال‪ ،‬ساطور‪ ،‬فانه‪ ،‬تیغ‪ ،‬چاقو‪،‬‬
‫کارد‪ ،‬قلمهای حکّاکی و پیکانها به دست آمده اند (‪)87 ،49‬‬
‫عصر آهن در پایان هزارۀ دوم پیشازمیالد آغاز شد و انسانها در این عصر به ساختن ابزار‬
‫آهنی (‪136 ،21‬؛ ‪ )129 ،62‬و دگرگونیهایی در باورها و پیشرفتهایی در گسترههای کشاورزی و‬
‫شیوههای هنری دست یافتند‪.‬‬
‫گسترش کاربرد این فلز‪ ،‬انسان را به ساختن ابزارهای محکم و فراوان قادر ساخت‪ .‬از آهن‬
‫افزون بر جنگ‪،‬افزارها؛ تبر‪ ،‬کلنگ‪ ،‬داس و بیل میساختند‪ .‬کاربرد ابزارهای آه نی کار روی سنگ‬
‫را آسان ساخت و تکنیک ساخت مان را تکامل داد‪ .‬تبر و بیل آهنی به انسان این امکان را برابر‬
‫ساخت که جنگلها و بیشهزارها را به کشتزار و چراگاه مبدّل سازد‪ .‬در این عصر‪ ،‬کشاورزی با‬
‫کاربرد گاوآهن نیز گسترش بیشتر یافت‪)130 ،62( .‬‬
‫برای به دست آوردن آهن از سنگ آهن‪ ،‬از کورههای سنگی و گلی کار می گرفتند‪ .‬کلوخه یی‬
‫را که به این طریق به دست می آمد دوباره میگداختند تا این که به فلزّ مقاومی مبدّل میشد‪ .‬برای‬
‫این منظور آن را سرخ میکردند و ضمن آن که بر آن زغال چوب می افزودند آن را با چکش‬
‫میکوبیدند‪ .‬آهنگران ابزارهای گوناگونی مانند سندان‪ ،‬چکش‪ ،‬انبُر‪ ،‬قلم‪ ،‬سوهان و غیره را به کار‬
‫‪35‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫میبردند‪ .‬گسترش و تکامل فلزکاری فنون و صنایع را متنوّعتر ساخت و این خود سبب گونا گونی‬
‫پیشهها گردید‪)133 ،62( .‬‬
‫عصر آهن در آریانا از ‪ 1500‬تا ‪ 550‬پیش از میالد بود‪ .‬در بلخ و نواحی آن‪ ،‬ساحههای باستانی‬
‫کملی و دشتلی در شهرستان دولتآباد؛ سفیدپل در شهرستان کشنده؛ آقچپر در مرز بلخ و‬
‫جوزجان؛ طالتپه در نزدیکی شبرغان؛ میمنه‪ ،‬مرکز استان فاریاب؛ کافرقلعۀ رستا ق و کلفگان در‬
‫استان تخار‪ ،‬و غیره مربوط به عصر آهن اند‪.‬‬

‫ساحههای باستانی دورههای پیش از تاریخ‬

‫ساحة باستانی سفیدپل‬

‫این ساحۀ باستانی در نزدیک شهر سفیدپل‪ ،‬مرکز شهرستان کشنده‪ ،‬در بیستکیلومتری‬
‫جنوبغرب شهر‬
‫شریف‪،‬‬ ‫مزار‬
‫مرکز استان بلخ‪،‬‬
‫در کنار ر ود بلخ‬
‫دامنههای‬ ‫و‬
‫البرزکوه در ‪36‬‬
‫درجه و ‪ 55‬دقیقۀ‬
‫عرضالبلد شمالی‬
‫و ‪ 66‬درجه و ‪51‬‬
‫دقیقۀ طولالبلد خاوری موقعیّت دارد (‪ 85 ،49‬؛ ‪ )42 ،7‬و متعلّق به عصر کهنسنگی یعنی نزدیک به‬
‫‪ 40‬هزار سال پیش از ام روز است‪ .‬این عصر از آغاز دوران چهارم تا پایان واپسین گسترش‬
‫یخچالها را در بر میگیرد‪)43 ،7( .‬‬
‫این ساحۀ باستانی که در بلندای ‪200‬متری‪ ،‬در دیواری صخرهیی از سنگ چونه قرار دارد‪،‬‬
‫متشکّل از سه پناهگاه سنگی است که باستانشناسان آنها را با شمارههای ‪ 1‬و ‪ 2‬و ‪ 3‬نام گذاری‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪36‬‬

‫کرده اند‪ .‬از آن جمله پناهگاه سوم‪ ،‬ساحۀ رُوبازی است که در نزدیکی رود بلخ و پناهگاه دوم در‬
‫گردنه ودر حدود نیمکیلومتری پایینتر از بخش سوم واقع است‪ .‬پناهگاه سنگی سوم حدود ‪ 60‬متر‬
‫درازا و ‪ 14‬متر ژرفا دارد و ‪ 68‬متر از رودخانۀ بلخ دورتر است‪)86 ،49( .‬‬
‫کاوشهای باستانشناسانه در‬
‫این ساحۀ باستانی از سال ‪1341‬‬
‫هجری خورشیدی‪ 1962 /‬میالدی‬
‫آغاز شدند‪ .‬در ترکیب نخستین‬
‫هیأت باستان شناسان‪ ،‬باستانشناس‬
‫شناختهشده‪ ،‬لویس دوپری‪ ،‬معاون‬
‫بخش انسانشناسی فرهنگستان‬
‫پنسلوانیای ایاالت م تّحدۀ آمریکا‬
‫نیز بود که گزارش این کاوشها‬
‫‪1‬‬
‫را انتشار داد‪ .‬برپایۀ گزارش این هیأت و همچنان گزارش «آ‪ .‬کاژ دان»‪ ،‬دانشمند و پژوهشگر‬
‫بزرگ روسیه‪ ،‬ساحۀ گسترده یی در سفیدپل زیر کاوشهای علمی قرار گرفت‪ 20 ،46( .‬ـ ‪)21‬‬
‫در برایند این کاوشها چند زیستگاه و گورستان انسانها از زیر آوارها بیرون آورده شدند و‬
‫بیست هزار ابزار سنگ چقماقی مربوط به دورۀ کهنسنگی دیرین که از نگاه پیشینۀ تاریخی در‬
‫آسیای مرکزی بیمانند است به دست آمدند‪ 20 ،46( .‬ـ ‪ ) 21‬این آثار چقماقی به شکل سهگوشه و‬
‫ذوذنقه و به صورت پارچههای دندانهدار با دسته هایی از چوب و شاخ بوده و به عنوان پیکان‬
‫کاربرد داشته اند‪ .‬همچنان تبرهای سنگی‪ ،‬ابزارهای استخوانی کوچک‪ ،‬زوبین و نیزههای‬
‫سراستخوانی و نیزههایی که به انجام شان طناب می بستند از یافتههای دیگر از این ساحۀ باستانی‬
‫بودند‪ 86 ،49( .‬ـ ‪ )87‬همچنان از این ساحۀ باستانی لویس دوپری‪ ،‬دانشمند آمریکایی‪ ،‬در سال‬
‫‪ 1344‬هجری خورشیدی‪ 1965 /‬میالدی در اثر کاوشهایی که انجام داد آثاری مانند دستبند‪،‬‬
‫انگشتر‪ ،‬ابزار جنگ‪ ،‬لگام اسپ‪ ،‬آیینۀ برنجی و نگین الجوردینی به دست آورد که متعلّق به دورۀ‬
‫نوسنگی اند‪ )137 ،43( .‬همچنان در برآیند این کاوش ها ابزارهای مربوط به دورۀ مفرغ و عصر‬
‫آهن یعنی ‪ 50‬هزار سال پیش از میالد مانند تیغۀ تبر‪ ،‬س ر تبر‪ ،‬سفال‪ ،‬ساطور‪ ،‬فانه‪ ،‬تیغ‪ ،‬چاقو‪ ،‬کارد‪،‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪A. Kag Dan‬‬
‫‪37‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫قلمهای حکّاکی و پیکانها نیز به دست آمدند (‪ ) 87 ،49‬در میان آثار بهدست آمده از این ساحۀ‬
‫باستانی تندیس منحصربهفردی که به موزۀ ملّی سپرده شد بیانگر پیدایش نخستین اندیشه های‬
‫مذهبی در این منطقه است‪ 20 ،46( .‬ـ ‪21‬؛ ‪ )43 ،7‬این اثر‪ ،‬در حقیقت چهرۀ مرد یا زنی ناشناس‬
‫است که به روی سنگ آهکی کوچکی تراشیده شده و یکی از کهنترین نگارههای چهرۀ انسان‬
‫است که تا اکنون به ما رسیده است‪ 11 ،28( .‬ـ ‪ )12‬همچنان شواهد گیاهی بهدست آمده از این‬
‫ساحۀ باستانی نشان می دهند که این ساحه یکی از نخستین ساحههای کشاورزی در جهان باستان‬
‫بوده است‪ 20 ،46( .‬ـ ‪21‬؛ ‪ )43 ،7‬پیداشدن آثاری چون استخوانهای جانوران اهلی مانند گوسفند‪،‬‬
‫بز‪ ،‬گورخر و اسپ و فضله های حیوانی در این ساحۀ باستانی نشان‬
‫میدهد که باشندهگان بلخ نخستین انسانهایی بودند که افزون بر‬
‫شکار؛ به دام پروری به ویژه پرورش اسپهای وحشی‪ ،‬گوسفند و‬
‫بز و سوارکاری با اسپ نیز پرداخته اند و باستانشناسان به این باور‬
‫اند که برای نخستین بار در جهان‪ ،‬بلخیان اسپهای وحشی را اهلی‬
‫ساخته (‪ ) 87 ،49‬و به کشت گندم و دانههای دیگر پرداخته اند‪.‬‬
‫(‪)137 ،43‬‬
‫از آثار بهدست آمدۀ دیگر از دوره های نوسنگی و آهن در این‬
‫مناطق‪ ،‬سفالهای منقوش و غیر منقوشی اند که پیشینۀ یکی از آنها را تولستوف به ‪ 50‬هزار سال‬
‫پیش از میالد تخمین زده است‪ .‬نقش های روی سفالینهها‪ ،‬تندیسها و سنگهای زینتی گوناگون‬
‫مانند الجورد پیداشده از این مناطق را از نشانههای استعداد هنری مردم قدیم بلخ و همچنان‬
‫همانندیهای میان این آثار و آثار بهدستآمده از کوک جر و درۀ کالن استان سمنگان را‬
‫نشاندهند ۀ پیوندهای اجتماعی و فرهنگی میان مردمان این مناطق دانسته اند‪)88 ،49( .‬‬

‫ساحة باستانی تپة نیچکه‬

‫ساحۀ باستانی تپۀ نیچکه در شهرستان دولتآباد بلخ واقع و دارای پیشینۀ ‪ 7000‬تا ‪ 9000‬سال‬
‫است‪ .‬این ساحۀ باستانی در سال ‪ 1354‬هجری خورشیدی‪ 1975 /‬میالدی توسّط الکساندر‬
‫وینوگرادوف‪ ،‬دانشمند اتّحاد شوروی پیشین‪ ،‬و هیأت باستانشناسان افغانستان زیر مطالعات‬
‫باستانشناسانه قرار گرفت و از آن جا تیغههای کارد به دست آمدند‪ .‬از ابزارهای بهدستآمده چنین‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪38‬‬

‫برمیآید که این ساحۀ باستانی زیست گاه شکارچیان و انبار خواروبار مردمان عصر سنگ بوده است‬
‫و امّا تا هنوز بازمانده های گیاهی و حیوانی از این منطقه به دست نیامده اند تا از روی آنها تاریخ‬
‫دقیق این ساحۀ باستانی را مشخّص کرد‪)134 ،43( .‬‬

‫ساحة باستانی غار مار‬

‫ساحۀ باستانی غار مار یکی از پناهگاههای متعلّق به عصر سنگ است که در جنوب شهر مزار‬
‫شریف موقعیّت دارد‪ .‬این ساحۀ باستانی در سال ‪ 1341‬هجری خورشیدی‪ 1962 /‬میالد ی از سوی‬
‫باستانشناسان آمریکایی زیر پژوهش قرار گرفت که در برایند آن پارچههای ابزار سفالی و همچنان‬
‫از ژرفای سه متری آثاری از دورههای کهنسنگی و نوسنگی و ساختههای دستییی چون تیغ ها‪،‬‬
‫میخهای نوکتیز‪ ،‬بُرندهها‪ ،‬و آتشدانها و استخوانهای چهارپایان به دست آمدند‪.‬‬
‫از بخش باالیی این ساحۀ باستان ی که متعلّق به دورۀ نوسنگی یعنی ‪ 50000‬سا ل پیش از امروز‬
‫است سنگهای چقماقی مانند تیغها و ابزارهای بُرندۀ دیگر و نیز پارچههایی از ظرفها که برخی‬
‫از آنها منقّش بودند به دست آمدند‪)97 ،36( .‬‬
‫بر پایۀ تجزیۀ کربن ‪ 14‬که بر دو نماد مهمّ مجموعههای بازیافتشدۀ غار مار انجام داده شده‬
‫است‪ ،‬تاریخهای ‪ 5487‬و ‪ 5261‬پیشازمیالد به دست آمده اند‪ .‬این تاریخها تقریباً کهنترین‬
‫تاریخهایی اند که تا اکنون برای ساختههای مفرغی ثبت گردیده اند و امّا نسبت ًا کهنتر از مرکّباتی‬
‫اند که با الیههای فرهنگی دوران نوسنگی سفالدار ارتباط دارند‪)69 ،58( .‬‬
‫ابزارهای سنگی پیداشده از غار مار که توسّط دوپری تشریح گردیده اند عبارتاند از‪:‬‬
‫ابزارهای سنگ هستهیی چقماقی‪ ،‬تیغهای داسمانند‪ ،‬سوراخکن برمهها‪ ،‬تراشندههای خلفی و غیر‬
‫هندسی و تیغهای زیاد کوچک‪ .‬دوپری (به نقل از منبع ‪ )69 ،58‬ویژه گیهای این ابزارهای سنگی‬
‫را به دوران نوسنگی سفالدار نسبت می دهد‪ .‬ابزارهای استخوانی دربرگیرندۀ سوراخکن ها‪،‬‬
‫نوکدارها و سوزن ها اند‪ .‬بقایای حیوانی یی که از این ساحه به دست آمده اند مرب وط به حیوانات‬
‫اهلیشدهیی چون گوسفند‪ ،‬بز‪ ،‬گاو و احتما ًال خر میباشند‪ .‬دوپری (به نقل از منبع ‪ )69 ،58‬همچنان‬
‫اشاره می کند که جانوران نرمتن شاید از غذاهای آیینی و یا مهمّی بوده اند‪.‬‬
‫به گفتۀ عبدالواسع فیروزی‪ ،‬دانشمند‪ ،‬پژوهشگر و باستانشناس معاصر کشور‪ )70 ،58( ،‬از‬
‫ظرف های سفالی پیداشده از ساحۀ باستانی غار مار تنها دو نوع آن شرح داده شده است‪ :‬اوّلی دارای‬
‫‪39‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫الیۀ نرم و مشابه سفالهای دوران نوسنگی سفالدار است و نوع دوم دارای الیۀ خاکیرنگ و‬
‫سخت و نسبت به سفالهای دوران نوسنگی آتش بیشتر دیده و در زیر لبه دارای شکل های‬
‫کندنکاریشده به گونۀ انکساری می باشد‪ .‬این دو نوع سفال با ترکیبی از مواد خشن و زمختی‬
‫چون سنگ چقماق‪ ،‬سنگ ریگمانند و کاه یا پوست ساخته شده اند‪ .‬این ظرفهای سفالی توسّط‬
‫پیچاندن یا حلقهبستن لوحه با ورقۀ تختهسنگ و قالبی که مورد کاربرد قرار میگرفت یا به شکل‬
‫یک چرخ آهسته یا بدون میل یا محوری که تخته سنگ با ورقه را بچرخاند ساخته می شدند‪ .‬لبه های‬
‫ظرف ها به گونۀ جداگانه ساخته و سپس به بدنه پیوند داده میشدند‪ .‬این ظرفها دارای رویۀ لشم‬
‫اند و امّا هیچ مدرکی که دال بر لغزاندن‪ ،‬تزئین و صیقلدادن آنها باشد پیدا نشده است‪ .‬افزون از‬
‫شکلهای کندنکاری شده یگانه تزئین دیگری که بر یک ظرف سفالی دیده شده است شکلی‬
‫دکمهمانند یا دایرهیی برجسته و برآمده میباشد‪.‬‬
‫دوپری (به نقل از منبع ‪ )71 ،58‬میگوید که تعداد کمی از ظرفهای سفالی دارای نقش سبد‬
‫میباشند‪ .‬امّا این نقش احتماالً به کاربرد و تکنیک دستگاه سفالسازی ارتباط دارد تا به تزئین‪.‬‬
‫بزرگترین ظرف پیداشده از این ساحه‪ ،‬پیمانۀ دایره یی شکلی است که دارای قاعدۀ هموار و گرد‬
‫است‪ ،‬امّا شکلهای لگن مانندی نیز به ثبت رسیده اند‪)70 ،58( .‬‬
‫آنچه که در این ساحه بسیار ارزشمند است فناوری مفرغ است که به پایان هزارۀ ششم پیش‬
‫از میالد ارتباط دارد و یکی از کهن ترین تاریخی است که برای این فناوری ثبت شده است‪.‬‬
‫همچنان تشخیص گاو و گورخر اهلیشده در این ساحه‪ ،‬تا زمانی که مواد مشابه یا قابل مقایسه یی‬
‫در ساحههای دیگر کشور به دست بیایند‪ ،‬از ارزش مندی خاصّی برخوردار است‪.‬‬

‫ساحة باستانی تاجیکایلتن‬

‫ساحۀ باستانی تاجیکایلتن در دامنۀ پیکاندرۀ البرزکوه در شمال روستاهای دیماه و چادرتپه‬
‫واقع است و از روی آثار سنگچقماقی و سفالی پیداشده از آنجا‪ ،‬به عصر سنگ تع ّلق دارد‪،60( .‬‬
‫‪)11‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪40‬‬

‫مغارههای طالکمر‬
‫در پیکان درۀ البرز دو مغارۀ باستانی‪ ،‬یکی با درازای در حدود ‪ 200‬متر درکمر کوه به بلندای‬
‫‪ 20‬متر از سطح هموار زمین و دیگری که کوچکتر است موازی با آن به بلندای ‪ 1،5‬متر از سطح‬
‫زمین هموار قرار دارند و به نام مغارههای طالکمر یاد می شوند‪ .‬از این مغارهها نیز آثار‬
‫سنگچقماقی که به عصر سنگ داللت میکنند به دست آمده اند‪ )11 ،60( .‬این دو مغارۀ بزرگ‬
‫در دل صخرههای البرزکوه امتداد دارند و انسانها بدون وسایل محافظتی نمیتوانند به عمق بیشتر‬
‫آن پیش بروند‪.‬‬

‫ساحة باستانی زادیان‬

‫ساحۀ باستانی زادیان با فراخای ‪ 4820‬مترمربع در شمال استان بلخ بین ‪ 36‬درجه و ‪ 50‬ثانیۀ‬

‫عرضالبلد شمالی و ‪ 66‬درجه و ‪ 49‬ثانی ۀ طولالبلد خاوری در بلندای ‪ 315‬متر از سطح دریا موقعیّت‬
‫دارد و زیستگاه انسانهای پیش از تاریخ بوده و متعلّق به عصر سنگ میانه و نوسنگی شناخته شده‬
‫‪41‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫است‪ .‬دکتر وینوگرادوف در اثر پژوهشهای باستانشناسانه یی که در سالهای ‪ 1348‬تا ‪1355‬‬

‫هجری خورشیدی‪ 1969 /‬تا ‪ 1976‬میالدی در حوزۀ جنوب رود آمو انجام داده است موفق به‬
‫کشف ‪ 180‬زیستگاه پیش از تاریخ و ‪ 24359‬ابزار سنگی از چقماق به رنگهای گوناگون مانند‬
‫تیغهها‪ ،‬برندهها و تراشندهها مربوط به عصر میانهسنگی و نوسنگی و از جمله ‪ 1054‬ابزار از ساحۀ‬
‫باستانی زادیان شده است‪48 ، 49( .‬؛ ‪ 133 ،43‬ـ ‪1 )134‬‬

‫ساحههای باستانی دشتلی‪ ،‬تپة گرد و فرّخآباد‬

‫ساحۀ باستانی دشتلی در شهرستان دولتآباد استان بلخ در سیکیلومتری شمال شرق شهر‬
‫آقچۀ استان جوزجان و تقریباً در همین فاصله از رود آمو موقعیّت دارد و متع ّلق به عصر برونز یا‬
‫مفرغ است‪ .‬این ساح ۀ باستانی امروز نمای یک دشت هموار و پهناور را به خود گرفته است که از‬
‫شهر بلخ تا کالف (کلفت) امتداد دارد و از شمال با تپه های بلند ریگی و ریگهای آمو و از جنوب‬
‫با روستاها محاط است‪ .‬ساحۀ باستانی فّ رخآباد در شمال روستای کنونی فرّخآباد نیز دشت پهناوری‬
‫است متشکّل از الیههای گلهای رسوبی و تپههای ریگ روانی که تا کنارههای رود آمو امتداد‬
‫مییابند؛ و ساحۀ باستانی دولتآباد متشکل از چهار روستای کوچک بوده که امروز به نام تپۀ گرد‬
‫یاد میشود‪ 18 ،39( .‬ـ ‪)19‬‬
‫پژوهشهای باستانشناختی در این ساحه های باستانی و در مجموع در استانهای شمالی کشور‬
‫در سال ‪ 1348‬هجری خورشیدی‪ 1969 /‬میالدی از سوی هیأت باستانشناسان افغانستان و ا تّحاد‬
‫شوروی آغاز شد‪ .‬این گروه باستان شناسان به رهبری دکتر و‪ .‬ی‪ .‬سریایندی در ساح ۀ باستانی‬
‫دشتلی و ساحههای باستانی دولتآباد و فرّخآباد توانستند زیستگاههای تیرههای زمین دار عصر‬
‫مفرغ وساختمانهای باشکوه و یادگارهای تاریخییی از عصر مفرغ و آغاز عصر آهن و‬
‫نشانههایی از کشاورزی دورههای باستانی را کشف کنند‪ 18 ،39( .‬ـ ‪)19‬‬
‫در ساحۀ باستانی دشت لی همزمان نشانههای سه دورۀ تاریخی‪ :‬سنگ‪ ،‬مفرغ و هخامنشی دیده‬
‫میشوند و امّ ا در این میان ساختمانهای باشکوه دشتلی را از پدیدههای نایاب تاریخی میدانند‪.‬‬
‫به باور دکتر سریایندی شماری از این بناها نیایشگاه و شماری هم کاخهای نشیمن بزرگان محل‬

‫‪1‬‬
‫ـ ارقام یادشده در منبع (‪ )49‬از روی منبع (‪ )43‬تصحیح شدند‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪42‬‬

‫بوده اند‪ )19 ،39( .‬از ساحۀ دشتلی ‪ ،3‬بنای دایرهیی نیایشگاهی به قطر ‪ 150‬متر پیدا شده است‬
‫که دارای حصار درونی و ‪ 9‬برج بر فراز حصار بیرونی است‪ .‬همچنان در کنار این نیایشگاه‪،‬‬
‫مجموعه یی مسکونی و صنعتی و انبار و نیز کاخی چهارگوشه با برجهای دایرهیی و ستون های‬
‫زینهدار که از چهار سو با خندقی محاط است و در داخل کاخ کورههای ذوب مفرغ نصب شده اند‬
‫وجود دارند‪)42 ،49( .‬‬
‫از ساحۀ باستانی دولتآباد یا تپۀ گرد ظرفهای سفالی یی از گونۀ خُمچه‪ ،‬کاسههای گود‪،‬‬
‫صراحیها و میوهدانیهای پایهدار به دست آمده که دارای نگارههای نقرشده اند و باستانشناسان‬
‫پیشینۀ آنها را از ‪ 1116‬تا ‪ 1570‬سال پیش از میال د دانسته اند‪)20 ،39( .‬‬
‫دانشمندان‪ ،‬ساحۀ باستانی ف ّرخآباد را به دو بخش یکم و دوم نام گذاری کرده اند‪ .‬در فرّخآباد‬
‫یکم پستیوبلندیهایی که بیانگر موجودیّت گورستان باستانی یی اند به چشم میخورند‪ .‬از این‬
‫ساحه ظرفهای سفالی یی چون َگلدانها‪ ،‬قدحها‪ ،‬کاسهها و قاب ها به دست آمدند که با چرخ‬
‫سفالسازی از گل سرخرنگ ساخته شده اند و باظرفهای سفالی عصر مفرغ همانندی دارند‪.‬‬
‫همچنان از یافتههای دیگر این ساحه یک آیینۀ م ّسی و پارچههای م ّسییی اند که احتماالً ظرف و یا‬
‫دستبند بوده اند‪ .‬و در ف ّرخآباد دوم داشهای سفالسازییی به دست آمده اند که تنها آتشدان‬
‫آنها به جا مانده و از قرار معلوم از نوع داشهای دوطبقهیی بوده اند و بههمین گونه پارچه های‬
‫سفالی یی که از گورها پیدا شده اند متعلّق به اواخر عصر مفرغ و آغاز عصر آهن اند‪)138 ،43( .‬‬

‫ساحة باستانی آقچپر‬

‫این ساحۀ باستانی در سهکیلومتری شمالشرق شهرستان مردیان استان جوزجان در مرز میان‬
‫بلخ و جوزجان قرار دارد و از سوی باستانشناسان از روی پارچههای سفالی بهدست آمده متعلّق به‬
‫عصرهای مفرغ و آهن تثبیت شده است‪)12 ،60( .‬‬

‫ساحة باستانی کملی‬

‫این ساحۀ باستانی در سهکیلومتری شمال شرق شهرستان دولت آباد استان بلخ قرار دار د و از‬
‫روی پارچه های سفالی بهدستآمده از آنجا‪ ،‬مربوط به عصرهای مفرغ و آهن است‪)12 ،60( .‬‬
‫‪43‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫کافرقلعة دولتآباد‪ ،‬دیوارهای کمپیرک و آرامگاه عماته‬

‫این ساحۀ باستانی در حدود پانزدهکیلومتری شمالشرق مرکز شهرستان دولتآباد استان بلخ‬
‫قرار دارد و یکجا با منار زادیان در حدود ‪ 8‬کیلومتر مربع زمین را در بر میگیرد‪ .‬در امتداد حصار‪،‬‬

‫برجها و در داخل آن نشانه هایی از ساختمان ها دیده میشوند و راه ورودی قلعه در دیوار باختری‬
‫آن قرار دارد‪ .‬از روی خشتها‪ ،‬دیوارها و پارچههای سفالی بهدستآمده از آن محل‪ ،‬دانسته‬
‫میشود که کافرقلعه دو دورۀ مهم کوشانی پیش از اسالم و غوری پس از اسالم را از سر گذرانده‬
‫است‪ .‬در شعاع دوکیلومتری کافرقلعه دیوارهای باستانی کم پیرک که در حقیقت دیوار بزرگ‬
‫محافظتی شهر بوده دیده می شوند که مربعی را تشکیل میدهند؛ بهگونهیی که خود کافرقلعه در‬
‫وسط آن قرار گرفته است‪ .‬بخشهای شمالشرقی و شمال غربی این دیوارها هنوز دیده می شوند و‬
‫امّا بخش های جنوبی آن با گذشت زمان از بین رفته اند‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪44‬‬

‫در سمت جنوب کافرقلعه یک بنای تاریخی دورۀ اسالمی به نام آرامگاه عماته از خشتهای‬
‫خام ‪ 25‬در ‪ 25‬در ‪ 5‬سانتیمتر با سقفی گنبدی که دارای رواقهای بزرگ است قرار دارد که سقف‬
‫آن با گذشت روزگار فرو ریخته است‪.‬‬
‫در گوشۀ شمالشرقی دیوارهای کمپیرک تقریب ًا در پنجکیلومتری منار زادیان پارچهسنگ های‬
‫چقماق به شکل بُرنده های کوچک به دست آمدند که به باور باستانشناسانفرانسه یی احتماالً این‬
‫ابزار سنگی متعلّق به دورۀ نوسنگی یعنی حدود ‪ 8‬تا ‪ 10‬هزار سال پیش از میالد اند‪)3 ،88( .‬‬

‫ساحة باستانی عسکرتپه‬

‫این ساحۀ باستانی در قلمرو شهرستان دولتآباد استان بلخ در پانزدهکیلومتری باختر راه شهر‬
‫حیرتان قرار دارد و پیشینۀ تاریخی آن هنوز معلوم نیست‪ .‬باستانیبودن این میدان از سوی‬
‫باستانشناسان کشور در آبان ‪ 1387‬هجری خورشیدی‪ /‬اکتبر ‪ 2008‬میالدی تثبیت شد‪ .‬در این ساحۀ‬
‫باستانی نشانههایی از ساختوسازهای دفاعی و همچنان پارچههایی از ظرفهای سفالی دید ه شده‬
‫اند و امّا تا کنون این میدان زیر مطالعات و کاوشهای باستانشناسانه قرار نگرفته است‪.‬‬

‫ساحههای باستانی دیگر بلخ‬

‫افزون از ساحههای باستانی یی که در مدخل های جداگانه معرفی شدند‪ ،‬در سراسر استان بلخ‬
‫ساحههای باستانی مطالعهناشدۀ دیگر و احتماالً ساحههای باستانی کشفناشده یی نیز مربوط به‬
‫دورههای پیش از تاریخ و تاریخی در نواحی شهر حیرتان و شهرستانهای دولتآباد‪ ،‬کلدار‪،‬‬
‫شورتپه‪ ،‬زاری‪ ،‬چمتال‪ ،‬چهاربولک‪ ،‬شولگر‪ ،‬کشنده‪ ،‬مارمل‪ ،‬چهارکنت‪ ،‬نهر شاهی‪ ،‬خلم‪ ،‬دهدادی‬
‫و بلخ وجود دارند که در مطالعات‪ ،‬کاوشها و پژوهشهای باستانشناسانه در آینده روشن خواهند‬
‫شد‪1 .‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ در شهرستان چهاربولک استان بلخ‪ ،‬تپهیی مدوّر و بزرگ‪ ،‬تپۀ غورهچی‪ ،‬کهنهچهاربولک‪ ،‬قرشتپه‪ ،‬برلکتپه و‬
‫چلهمزار‪ ،‬روستای شیخ تاشتیمور‪ ،‬جیرهتپه‪ ،‬سمندتپه‪ ،‬آقتپه‪ ،‬تپۀ لبک‪ ،‬تپۀ رحمتآباد‪ ،‬تپۀ رقیت و تپۀ خواجه غیب؛ و‬
‫در شهرستان دولتآباد استان بلخ‪ ،‬جمجمقلعه با فراخای ‪ 200‬جریب زمین در سهکیلومتری غرب مرکز شهرستان؛ و‬
‫همچنان در شهرستانهای چهاربولک و دولت آباد‪ ،‬تپۀ چوچک‪ ،‬تپۀ بغلوک‪ ،‬تپۀ کوکه‪ ،‬تپۀ خواجه روشنایی‪ ،‬تپۀ‬
‫‪45‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫بلخ و آبادیهای آن در دورههای داستانی‬

‫و تاریخی پیشازاسالم‬

‫در دورههای پیشدادیان و کیانیان و اسپهها‬

‫تاریخ دولتداری آریاییان در بلخ از حوالی ‪ 5‬هزار سال پیش از میالد (بیشتر از ‪ 7‬هزار سال‬
‫پیشازامروز) آغاز مییابد‪ .‬از همان زمان‪ ،‬آریاییان در سرزمین بلخ به تدریج به ساختن دژهای‬
‫استوار وروستاها پرداختند‪ .‬مردم بلخ در آغاز بیشترینه سرگرم دامداری و پسانتر نیمهدامدار و‬
‫نیمهکشاورز بودند تا کم کم کشاورزی پیشرفت کرد‪ )29 ،64( .‬در اتر وید‪1‬که کتابی از چهار‬
‫کتاب سرود ویدی است و در منابع دیگر سانسکریت از بلخ به نام بلهیکا نام برده شده است‪،64( .‬‬
‫‪)54‬‬
‫به گفتۀ وی دین دوسن مارتن از مطالعۀ سرودهای ویدی برمیآید که در روزگاران پیشین‬
‫امپراتوری بزرگ و پیشرفته یی در بلخ وجود داشته است و مراد وی همان دولتهای پیشدادیان‪،‬‬
‫کیانیان و اسپهها است‪.)77 ،64( .‬‬
‫در او ستا و منابع دیگر‪ ،‬نخستین سلسلۀ پادشاهان آریانا در سرزمین بلخ‪ ،‬که به نام پیشدادیان‬
‫یاد شده است‪ ،‬جنبۀ پادشاهی و ایزدی داشته اند (‪ )142 ،64‬شماری از این پادشاهان مانند کیومرث‪،‬‬
‫هوشنگ و تهمورث با نیروهای طبیعی که در استورههای آریایی از آن ها به نام اهریمن و دیو تعبیر‬
‫شده است‪ ،‬رزمیده اند و هم چنان پیمودن مراحل گوناگون تکامل زندهگی انسانی را منسوب به‬
‫همین شاهان دانسته اند؛ به گونۀ نمونه کشف آتش را به هوشنگ و آموختن رشتن و بافتن و‬
‫ط و نگارش را به تهمورث نسبت داده اند‪.‬‬
‫دامداری و کشاورزی و خ ّ‬
‫و امّا در اوستا‪ ،‬بنیادگذار شهر بلخ و سرسلسلۀ پیشدادیان‪ ،‬جمشید‪ ،‬شناخته میشود‪ .‬در فرگاد‬
‫دوم وندیداد‪ ،‬یکی از بخشهای اوستا‪ ،‬دربارۀ «وارا» ی جمشید یا شهر بلخ چنین آمده است‪« :‬هر‬

‫لیچاریغ‪ ،‬کهنهقلعه‪ ،‬اسکوند تپه و تپۀ اسالم و در شهرستان نهر شاهی تپۀ دروازۀ خاوری پیشین شهر مزار شریف در‬
‫کنارۀ شمالی شاهراه‪ ،‬از ساحه های باستانی دیگر استان بلخ اند که هنوز به گونۀ دقیق مورد مطالعه قرار نگرفته اند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ـ ‪Ataharv vada‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪46‬‬

‫ضلع آن برابر یک دَو ش اسپ طول داشت‪ .‬در آن جا نهر آبی کشید و در کنارههای آن چمنها و‬
‫سبزهزارهایی به میان آورد که دایماً سبز و خرّ م بود و علف آن تمامی نداشت‪ .‬در آن جا منازل و‬
‫عمارات ساخت و یکی از عمارات آن دارای برنده و اتاقهای‬
‫داخلی و خارجی بود‪ .‬و در حصّۀ علیای میدان‪ ،‬ده خیابان‪ ،‬در‬
‫حصّۀ وسطی شش خیابان‪ ،‬در حصّۀ سفلی سه خیابان کشید‪»...‬‬
‫(‪ )149 ،64‬گشایش شهر بلخ در نوروز سال ‪ 3589‬پیشازمیالد‬
‫اتّفاق افتاده است‪.‬‬
‫در دوران پیشدادیان‪ ،‬آریانا با مرکزیّ ت بلخ از شمال با‬
‫توریاها یا آریاییان کوچنشین‪ ،‬از خاور با داسیوسها و درایویدها ی‬
‫هندی و از غرب با سامیها در نبرد بودند و در اثر همین جنگها‬
‫حکومت جمشید با ظهور و استیالی اژی دهاک یا ضحّ اک‬
‫ماردوش که به باور دار مستتر تعبیری از تسلّط کلدانیهاست از میان برداشته شد‪)152 ،64( .‬‬
‫تا این که تریتونا یا فریدون پسر اتویا‪1‬یا آتبی ن استیالگران را از مرزهای آریانا کشیده بر تخت‬
‫پادشاهی نشست‪ .)153 ،64( .‬به اساس روایت اوستا‪ ،‬پس از فریدون‪ ،‬کرساسپ که دار مستتر او را‬
‫نیرومانو کرساسپو یعنی گرشاسپ نریمان تعبیر کرده است به پادشاهی رسید‪ )154 ،64( .‬به گفتۀ‬
‫دارمستتر‪( ،‬به نقل از منبع ‪« )155 ،64‬کرساسپ همان نقشی را در اوستا‬
‫بازی کرده که رستم در شاهنامه بازی میکند‪ .‬بههمینگونه از دودمان‬
‫پیشد ادیان چند نفر دیگر هم به پادشاهی رسیده اند که واپسین آنها‬
‫اپریو یا ایرج و پسر او منوچیترا یا منوچهر اند‪)155 ،64( .‬‬
‫برپایۀ اوستا‪ ،‬دومین خانوادۀ شاهی آریانا در بلخ‪ ،‬کیانیان و‬
‫بنیادگذار این خانواده کاوی کواتا یا کیقباد است‪ )157 ،64( .‬در منابع‬
‫کهن دیگر آمده است که کیقباد در دامنههای البرزکوه بلخ سرگرم‬
‫چوپانی بود که دو باز سفید از هوا تاجی زرّ ین بر سرش گذاشتند و مردم او را بر تخت بلخ نشاندند‬
‫و در داستان های حماسی گفته شده که پس از گرشاسپ‪ ،‬رستم به کوه البرز رفت و کیقباد را با‬
‫خود به بلخ آورده بر تخت شاهی نشاند‪ )158 ،64( .‬پادشاهان دیگری که پس از کیقباد بر تخت‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪Athwya‬‬
‫‪47‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫بلخ نشسته اند به روایت اوستا‪ ،‬کاوی یوسان یا کیکاووس‪ ،‬کاوی سیاووشان یا سیاووش و کاوی‬
‫هواسراوا یا کیخسرو بوده اند‪ 159 ،64( .‬ـ ‪ ) 160‬بنابر روایات آثار حماسی‪ ،‬در دورههای‬
‫پیشدادیان و کیانیان در بلخ و سراسر آریانا آیین مهر رایج بود‪.‬‬
‫در تداوم کیانیان‪ ،‬پژوهش گران به موجودیّت امپراتوری بزرگ و نیرومندی به نام اسپهها در‬
‫حوالی ‪ 1500‬پیشازمیالد در بلخ خبر می دهند‪ )163 ،64( .‬از‬
‫اوستا نیز چنین برمیآید که پس از کیخسرو‪ ،‬اروتاسپ‪1‬یا‬
‫لهراسپ و پس از او پسرش‪ ،‬گشتاسپ بر تخت شاهی نشست‪.‬‬
‫(‪ )164 ،64‬مؤرخان‪ ،‬ویشتاسپ یا گشتاسپ را که معاصر‬
‫زردشت‪ ،‬وخشور بلخی‪ ،‬است در حوالی ‪ 1000‬سال پیش از‬
‫میالد قرار میدهند‪ )163 ،64( .‬در عهد او زردشت‪ ،‬اوستا را‬
‫آورد و آیین زردشتی جای آیین مهر را گرفت و به عنوان‬
‫دین رسمی آریانا پذیرفته شد‪.‬‬
‫پس از این تا حدود ‪ 5‬سدۀ دیگر‪ ،‬تاریخ بلخ چندان روشن نیست و تنها رویدادی که تاریخ از‬
‫این دوره در حافظه دارد حملۀ آشوریها که در حوالی ‪ 1000‬سال پیش از میالد یا اندی پیشتر‬
‫ظهور کرده بودند به بلخ و جنگ نینوس‪ ،‬پادشاه آشوری‪ ،‬با اوگزیارتس‪2‬و یا هم زوراستر‪ ،‬پادشاه‬
‫بلخ‪ ،‬و محاصرۀ دوساله و فتح این شهر توسط آشوریهاست‪ 176 ،64( .‬ـ ‪ ) 177‬و امّا این تسلّط‬
‫دیری نپایید و آشوری ها باز هم از بلخ عقب نشستند‪.‬‬
‫در این دوره‪ ،‬پیش از پیدایش آیین زردشتی‪ ،‬ایزد مهر‪ ،‬نماد آفتاب‪ ،‬و ایزد اناهیتا یا ناهید‪ ،‬نماد‬
‫آب و رود آمو‪ ،‬و ایزدان دیگری در بلخ پرستش می شدند‪ .‬راولنسن در کتاب «بکتریا»ی خویش از‬
‫موجودیّت باشکوهترین و معروف ترین نیایشگاه اناهیتا در بلخ‪ ،‬در سدهها پیش از پیدایش‬
‫هخامنشیان‪ ،‬خبر می دهد و به گفتۀ او کوروش بزرگ پس از دستیافتن به بلخ پرستش این ایزد را‬
‫به غرب آریانا تا کرانههای مدیترانه بُرد؛ (‪ )207 ،64‬همانگونه که آیین مهر نیز این راه را دنبال‬
‫کرد و تا امپراتوری رومن و از آنجا تا انگلستان و هسپانیا رسید‪ 208 ،64( .‬ـ ‪)209‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪Aurvatcpa‬‬
‫‪2‬‬
‫ـ ‪Oxyartes‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪48‬‬

‫در زمان شاهنشاهی خاندان اسپه‪ ،‬اسفند یار پسر گشتاسپ‪ ،‬در مربوطات بلخ‪ ،‬شهری ساخته بود‬
‫به نام نوازک‪ 1‬که آتشکدۀ باشکوهی به نام «وهران» نیز داشته است‪)159 ،45( .‬‬

‫در دورة هخامنشیان‬

‫دورۀ شاهنشاهی آریایی هخامنشی یکی از دورههای تاریخی آریاناست و از ‪ 2000‬تا ‪2550‬‬
‫سال پیش از امروز را در بر می گیرد‪ .‬در دورۀ هخامنشیان آیین مردم بلخ و نواحی آن مزدایسنا بود‪.‬‬
‫این سلسلۀ شاهنشاهی پ س از شاهان آریایی ماد با پیدایش کوروش بزرگ در باختر آریانا پیریزی‬

‫شد‪ .‬او در سال ‪ 544‬پیش از میالد توانست بلخ را به دست آوَرَد و نظر به اهمیّتی که بلخ داشت پسر‬
‫خود‪ ،‬سمردیس یا بردیا‪ ،‬را به عنوان ساتراپ آن گماشت‪ .‬و امّا بردیا به تدریج به اندیشۀ استقالل‬
‫بلخ افتاد و به همین اتّهام از سوی برادرش‪ ،‬کمبوجیه‪ ،‬جانشین کوروش‪ ،‬به گونۀ نهانی کشته شد‪.‬‬
‫(‪ )85 ،19‬داریوش یکم یا بزرگ‪ ،‬یکی دیگر از شاهنشاهان بزرگ هخامنشی است‪ .‬او در کتیبۀ‬
‫بیستون از کشور باختریش به عنوان یکی از ایاالت زیر فرمان خود نام میبَرَد‪ .‬در آغاز فرمانروایی‬
‫داریوش (حدود ‪ 521‬پیش از میالد) سراسر قلم رو او را شورش فرا گرفته بود‪ ،‬و امّا دادار شیش‪،‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪Nawazak‬‬
‫‪49‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫ساتراپ بلخ‪1،‬به شاه وفادار بود و به امر داریوش شورش مردم مرغیانه یا مرو را سرکوب کرد‪،19( .‬‬
‫‪)92‬‬
‫خشایارشا پس از داریوش در سال ‪ 486‬پیشازمیالد بر تخت نشست‪ )104 ،19( .‬در زمان او‬
‫برادرش‪ ،‬اریارمنه‪ ،‬با سپاهی از مردم بلخ برای گرفتن تاج و تخت قیام کرد‪ ،‬امّا خشایارشا او را با‬
‫دادن هدایا دل جویی کرد‪ .‬به گفتۀ‬
‫هرودوت‪( ،‬به نقل از منبع ‪ 76 ،80‬ـ ‪)79‬‬
‫مارسیس تس‪ ،‬شهربان بلخ و برادر‬
‫خشایارشا‪ ،‬نیز به کین خواهی کشته شدن‬
‫همسرش به دست شهبانو میخواست دست‬
‫به شورش بزند‪ ،‬امّا پیش از این اقدام کشته شد‪ .‬شورش دیگری هم پیش از کشتهشدن خشایارشا در‬
‫سال ‪ 465‬پیشازمیالد‪ ،‬در بلخ رخ داد که آن هم به زودی فرو نشانده شد‪ 76 ،80( .‬ـ ‪ )79‬پس از‬
‫خشایارشا‪ ،‬اردشیر درازدست (آغاز حکومت ‪ 465‬ـ درگذشته در سال ‪ 424‬پیش از میالد) بر تخت‬
‫نشست‪ .‬در آغاز سلطنت او ویشتاسپ‪ ،‬پسر خشایارشا‪ ،‬با مردم‬
‫بلخ هم دست شده مدّعی تاج و تخت شد و لی پس از دو‬
‫جنگ شکست خورد و ناپدید شد‪ )110 ،19( .‬پس از اردشیر‬
‫به ترتیب‪ ،‬خشایارشای دوم‪ ،‬سُغدیا نُس‪ ،‬داریوش دوم‬
‫(درگذشته در سال ‪ 404‬پیشازمیالد)‪ ،‬اردشیر دوم (درگذشته‬
‫در سال ‪ 361‬پیشازمیالد)‪ ،‬اردشیر سوم (درگذشته در سال‬
‫‪ 344‬پیش از میالد)‪ ،‬ارشک (کشته شده در سال ‪339‬‬
‫پیشازمیالد) و داریوش سوم (آغاز به تختنشستن در سال‬
‫‪ 336‬پیشاز میالد) که در ادبیّات فارسی معروف به دارا پسر داراب است پادشاهی کردند که در‬
‫زما ن همین داریوش‪ ،‬اسکندر به آریانا آمد و با درگذشت او دورۀ هخامنشیان به پایان رسید‪،19( .‬‬
‫‪ 111‬ـ ‪)118‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ گور این ساتراپ بلخ هنوز هم به همان نام شیش در شمال دیوارهای باالحصار باستانی بلخ نمایان است‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪50‬‬

‫داریوش سوم با آمدن اسکندر به پای تخت وی‪ ،‬استخر قدیم واقع در نزدیکی شیراز امروزی‪،‬‬
‫به سوی بلخ پناهنده شد و اسکندر به پی گرد او پرداخت‪ .‬وقتی اسکندر به دامغان رسی د‪ ،‬خبر شد که‬
‫بسوس‪ 1،‬فرمانروای بلخ‪ ،‬و بَرَسَنت س‪ 2،‬والی رُ خَّج‪ ،‬داریوش را گرفته اند‪ .‬اسکندر بشتافت تا به آنان‬
‫برسد‪ ،‬امّا بسوس همین که از آمدن اسکندر آگاه شد‪ ،‬زخم خونینی به داریوش زد و گریخت و‬
‫هنگامی که اسکندر رسید داریوش درگذشته بود و به امر اسکندر پیکر او را با تشریفات به‬
‫پاسارگاد برده به خاک سپردند‪)128 ،19( .‬‬
‫بسوس‪ ،‬فرمانروای بلخ‪ ،‬پس از مرگ داریوش‪ ،‬خود را شاهنشاه خواند و با ارتش نیرومند‬
‫خود و نفوذ بلخ بر ساتراپنشینهای هم سایه مقاومت شدیدی را در برابر اسکندر مقدونی‬
‫سازماندهی کرد و مدّتها حکومت خود را نگاه داشت‪ ،‬امّا سرانجام توسّط دو تن از سرداران‬
‫خود‪ ،‬به اسکندر تسلیم داده شد و کشته شد‪ 35 ،40( .‬ـ ‪)36‬‬
‫هخامنشیان در سرزمین بلخ‪ ،‬شهرهای‬
‫زیادی را ساخته بودند‪ .‬یکی از این شهرها‪،‬‬
‫سیرا‪ 3‬نام داشت که از سوی کوروش‬
‫بزرگ ساخته شده بود و به دست اسکندر‬
‫ویران گردید‪ )92 ،45( .‬شاتراکارتا‪ 4‬شهر‬
‫دیگری بوده که بطلیموس از آن یاد کرده‬
‫و جای آن را در محلّی می داند که رود آمو از شمالغرب به غرب جریان مییابد‪ .‬این شهر نیز در‬
‫زمان حملۀ اسکندر به بلخ‪ ،‬آبادان بود‪ )93 ،45( .‬کرییاتا‪5‬شهر دیگر بلخ بود که توسّط اسکندر‬
‫ویران و به جای آن قلعۀ نظامی ساخته شد (‪ )139 ،45‬گاندرایتس‪ 6‬یا گاندهر‪ 7‬شهری بوده در‬
‫حوالی خلم که به دست اسکندر افتاد‪ )143 ،45( .‬اورنوس‪8‬که برخی از مؤرخان آن را شهر خلم‬
‫میدانند در زمان هخامنشیان شهری آبادان بود و اسکندر در آن قلعۀ نظامییی ساخت‪)20 ،45( .‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪Bessus‬‬
‫‪2‬‬
‫ـ ‪Barasantes‬‬
‫‪3‬‬
‫ـ ‪Syra‬‬
‫‪4‬‬
‫ـ ‪Shatrkarta‬‬
‫‪5‬‬
‫ـ ‪Kariata‬‬
‫‪6‬‬
‫ـ ‪Ganderaites‬‬
‫‪7‬‬
‫ـ ‪Gandher‬‬
‫‪8‬‬
‫ـ ‪Ornus‬‬
‫‪51‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫در دورة یونانی ـ باختری و اشکانیان‬

‫اسکندر مقدونی در بهار سال ‪ 329‬پیش از میالد به سوی بلخ پیش آمد (‪ )34 ،30‬و پس از‬
‫دستیافتن به بلخ برای تسلّط بیش تر خود بر بلخ هشت شهر (اسکندریه) در آن منطقه ساخت و در‬
‫آن شهرها شمار زیادی از یونانیان را جابه جا کرد‪ )36 ،40( .‬او آرتهبازیوس‪1‬را در بلخ گذاشت و‬
‫خود به دنبال بسوس‪ ،‬فرمانروای بلخ‪،‬‬
‫که خود را وارث تاج وتخت‬
‫شاهنشاهی هخامنشی میدانست به‬
‫سغدیانه رفت و بسوس را دستگیر کرد‬
‫و به بلخ آورد و کُشت‪ .‬پس از بسوس‪،‬‬
‫یک تن دیگر از سرداران محلّی بلخ به‬
‫نام سپی تامینس‪ ،‬با نیروهای یونانی درگیر شد تا سرانجام از سوی همدستان خود در سال ‪ 328‬ـ ‪327‬‬
‫پیشازمیالد کشته شد‪ .‬اسکندر‪ ،‬آرتهبازیوس را برکنار کرد‬
‫و به جای او امینتاس‪ 2‬را به عنوان والی بلخ گماشت و در‬
‫بهار سال ‪ 327‬پیش از میالد با روشن (روشنا‪ ،‬روشنک‪،‬‬
‫روشانه یا رخشانه) دختر اکسیارتس بلخی ازدواج کرد و‬
‫رهسپار هند شد‪ )34 ،30( .‬پس از اسکندر در سال ‪ 323‬پیش‬
‫از میالد‪ ،‬حکومت بلخ به استاسانور‪ 3‬رسید‪ .‬سلوکوس‬
‫بنیادگذار پادشاهی سلوکی در سال ‪ 306‬پیش از میالد تسلّط‬
‫خویش را بر باختر تثبیت کرد و از سال ‪ 301‬پیش از میالد باختر بهعنوان یک ساتراپنشین مهم در‬
‫دولت سلوکی باقی ماند‪ .‬سکّههای باختری منقّش به نام سلوکوس در کاوشهای باستان شناسانه از‬
‫سرزمین بلخ به فراوانی پیدا شده اند‪ 36 ،40( .‬ـ ‪)37‬‬
‫اشکانیان بلخی در ‪ 256‬پیش از میالد به ظهور رسیدند‪ .‬ارشک یکم در همین سال پرچم‬
‫مخالفت با سلوکیها را بیفراشت و پس از جنگ های متعددی با آنها بر آنها چیره شد و در سال‬

‫‪ 1‬ـ ‪Artabazus‬‬
‫‪ 2‬ـ ‪Amyntas‬‬
‫‪ 3‬ـ ‪Stasanor‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪52‬‬

‫‪ 250‬و یا ‪ 249‬پیشازمیالد‪ ،‬دولت آریایی اشکانی و یا پارت را پیریزی کرد‪ .‬بعد از او در سال ‪247‬‬
‫پیش از میالد‪ ،‬برادرش‪ ،‬تیرداد یکم‪ ،‬بر تخت نشست و در همدستی با دیودوت‪ ،‬پادشاه‬
‫یونانی باختری بلخ‪ ،‬سلوکوس دوم را شکست داده خود را شاهنشاه خواند‪ .‬اشکانیان سال‬
‫بهتخت نشستن او را آغاز تاریخ خود قرار دادند‪ .‬پای تخت اشکانیان را یونانیان هکاتُم پیلُس یعنی‬
‫شهر صددروازه نامیده اند‪ 154 ،19( .‬ـ ‪ ) 155‬بعد از او به ترتیب اَردَوان یکم‪ ،‬فری پاپیت (درگذشته‬
‫در سال ‪ 181‬پیش از میالد)‪ ،‬فرهاد یکم‪ ،‬مهرداد یکم (‪ 170‬ـ ‪ 138‬پیش از میالد) که مرو را از دولت‬
‫بلخ گرفت و با سلوکی ها و دولت یونانی بلخ جنگید و در هند نیز فتوحات داشت‪ ،‬فرهاد دوم‬
‫(کشته شده در ‪ 125‬پیش از میالد) که مقارن حکومت او سکاهای آریایی به ظهور رسیدند؛ اردوان‬
‫دوم و مهرداد دوم (‪ 155 ،19‬ـ ‪ )157‬و بههمینگونه ‪ 19‬نفر دیگر یکی پی دیگری حکومت کردند‬
‫و این دولت تا سال ‪ 224‬میالدی که به دست اردشیر بابکان‪ ،‬بنیادگذار دولت ساسانی‪ ،‬سرنگون شد‪،‬‬
‫مدّت ‪ 470‬سال ادامه داشت‪.‬‬
‫در حدود سال ‪ 250‬پیش از میالد‪ ،‬دیودوت یکم‪1‬دولت مستقل یونانیباختری را در بلخ اعالم‬
‫کرد و پس از او پسرش دیودوت دوم‬
‫(‪ 245‬ـ ‪ 230‬پیش از میالد) به تخت شاهی‬
‫بلخ نشست و با دولت اشکانی که همزمان‬
‫با استقالل بلخ از سلوکیان سوریه‪ ،‬در‬
‫همسایهگی بلخ پدید آمده بود پیوندهای‬
‫دوستانه برقرار کرد‪ .‬از این هر دو پادشاه‬
‫یونانیباختری در کاوشهای باستانشناسان ه در بلخ سکّه هایی نیز به دست آمده اند که در خود بلخ‬
‫زده شده اند‪ ) 37 ،40( .‬آیین بودایی به وسیلۀ مبلّغان دولت موریا از جنوب کوههای هندوکش در‬
‫همین روزگار آهسته آهسته به بلخ راه گشود (‪ )35 ،30‬تا جایی که بلخ‪ ،‬خود به مرکز گسترش این‬
‫دین به فرارودان و چین مبدّل شد‪ .‬از همآمیزی دو فرهنگ یونانی و بودایی در دولت یونانیباختری‬
‫هنر متمایز دیگری به نام هنر یونانیبودایی پدید آمد که در آثار بهجامانده از دورههای بعد نیز از‬
‫جمله آثارکوشانی مانند نیایشگاهها نمایان است‪ 38 ،40( .‬ـ ‪)39‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪Diodotus‬‬
‫‪53‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫در سال ‪ 230‬پیش از میالد‪ ،‬ایوتیدم‪1‬مقتدرترین شاه یونانیباختری‪ ،‬دیودوت را کشت و به‬
‫قدرت رسید و بلخ را به یک امپراتوری بزرگ مبدّل کرد‪.‬‬
‫او در بلخ دست به ساختوساز و آبادانیهای زیادی زد و‬
‫پس از فتوحات در چین و آوردن نکل از آنجا‪ ،‬نخستین‬
‫بار در بلخ سکّههای نکلی را ضرب زد‪ .‬در عهد او راه‬
‫ابریشم که از بلخ میگذشت از اهمیّت ویژهیی برخوردار‬
‫بود‪ .‬پس از وی پسرش دیمتریوس (‪ 200‬ـ ‪ 160‬پیش از‬
‫میالد)‪ ،‬و شاهان دیگر یونانیباختری به این روش ادامه‬
‫دادند و بر متصرّفات خود در هند افزودند‪ 303 ،64( .‬ـ ‪)334‬‬
‫خانوادۀ شاهی دیگر یونانیبلخی دودمان ایوکراتید است‪ .‬ایوکراتید‪ ،‬یک تن از افسران بلخ‪ ،‬در‬
‫سال ‪ 175‬پیش از میالد‪ ،‬هنگامی که دیمتریوس در هندوستان سرگرم پیشرَ وی بود‪ ،‬همزمان با‬
‫بهتختنشستن مهرداد یکم اشکانی در پا رت‪ ،‬در بلخ اعالم‬
‫پادشاهی کرد و سرانجام در سال ‪ 159‬پیش از میالد در‬
‫جنگ با مهرداد یکم کشته شد‪ 335 ،64( .‬ـ ‪ )346‬ایوکراتید‬
‫نیز بعداً قلمرو خود را تا هندوستان گسترش داد‪ .‬او‬
‫شهرهای زیادی از جمله شهر ایوکراتیدیا را در نزدیکی بلخ‬
‫بنیاد گذاشت و گفته میشد که او بر هزار شهر فرمان‬
‫میراند‪)38 ،40( .‬‬
‫پس از کشته شدن ایوکراتید‪ ،‬پسرش‪ ،‬هلیولکس‪ ،‬واپسینشاه یونانیباختری‪ ،‬که سکّههای او در‬
‫بلخ و نقاط دیگر کشور پیدا شده اند‪ ،‬در کشاکش با مهرداد اشکانی تا سال ‪ 141‬پیش از میالد به‬
‫حکومت خود بر بلخ ادامه داد و در فرجام‪ ،‬دولت یونانی باختری رو به نابودی گذاشت و در اثر‬
‫فشار دو سلسلۀ آریایی‪ :‬اشکانیان از باختر و ساکاییها از شمال‪ ،‬در نیمۀ دوم پیش از میالد‬
‫فروپاشید‪ 346 ،64( .‬ـ ‪ )351‬گفتنیاست که ساکاییها قبالً نیز به مقامات بلند دولت یونانیباختری‬
‫دست یافته بودند و حتّا سکّههایی به نام خود ضرب زده بودند؛ چنانچه سکّۀ یک تن از آنان به نام‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪Euthydemus‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪54‬‬

‫هرایوس‪1‬توسّط موسیو هاکن از ویرانههای شهر با نو در شهرستان خلم استان بلخ پیدا شده است‪.‬‬
‫(‪)345 ،64‬‬
‫در اثر کاوشهای باستان شناسانه در بلخ و نواحی آن آثاری از دورههای یونانیباختری و‬
‫اشکانیان در ساحههای باستانی چهل ستون‪ ،‬تپۀ دلبرجین‪ ،‬تپۀ زرگران و باالحصار بلخ و ویرانههای‬
‫شهر بانو در شهرستان خلم استان بلخ به دست آمده اند‪)36 ،30( .‬‬
‫در دورۀ یونانیباختری شهر باستانی بلخ هم چنان آبادان بود و این شهر که به نام زراسپ‪2‬هم‬
‫نامیده شده است در زمان حملۀ اسکندر مرکز سرزمین بلخ بود و اسکندر در هنگام جنگ های‬
‫سغدیانه‪ ،‬زمستان را در آن جا گذرانده است‪ .‬بطلیموس یگانه ک سی است که بلخ را با زراسپ یکی‬
‫نمیداند و بلخ را شهر شاهی خوانده است‪ .‬موسیو هاکن موقعیّت شهر زراسپ را در محلّ شاه جوی‬
‫امروزی تطبیق می دهد که در هر صورت شهری بوده در جنوب رود آمو‪ )85 ،45( .‬در این دوره در‬
‫سرزمین بلخ شهرهای آبادان دیگری هم ساخته شدند؛ از جمله شهر ایوکراتیدیا‪3‬شهری بوده که‬
‫ایوکراتید‪ ،‬پادشاه یونانی باختر‪ ،‬در کنار رود دارگیدوس‪4‬یعنی رود خلم ساخت‪ .‬بطلیموس موقعیّت‬
‫ل خلم‬
‫این شهر را در کنار رود دارگیدوس به طرف شرق در نزدیکی های شهر زراسپ در مح ّ‬
‫امروزی تعیین میکند‪ )31 ،45(.‬و دیگر‪ ،‬شهر اونپایکال که در شمال غرب شهر نملیک به فاصلۀ‬
‫یک ساعت راه واقع بود‪ .‬آثار و آبادیهای گذشتۀ این شهر ویرانشده هنوز هویدا اند و به گفتۀ‬
‫ییت‪ 5‬مؤلف کتاب «افغانستان شمالی»‪6‬در آن ویرانه های شهر مهمّی به شکل یک سلسله خانههای‬
‫بزرگ و بلند مشاهده شده و دریافته میشود که هر خان ه با باغ و تاکستان مخصوصی احاطه شده‬
‫بود‪ 28 ،45( .‬ـ ‪ )29‬بارتولد احتمال می دهد که این شهر همان شهر ایوکراتیدیا باشد‪ .‬ویرانههای شهر‬
‫نملیک امروز نیز در هفتفرسخی بلخ موجود اند (‪)159 ،45‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪Haraius‬‬
‫‪2‬‬
‫ـ ‪Zariaspa‬‬
‫‪3‬‬
‫ـ ‪Eukratidia‬‬
‫‪4‬‬
‫ـ ‪Dargydus‬‬
‫‪5‬‬
‫ـ ‪Yate‬‬
‫‪6‬‬
‫ـ ‪Narthem Afghnistan‬‬
‫‪55‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫در دورة کوشانیان‬

‫دولت یونانیباختری بلخ در سال ‪ 128‬پیشازمیالد‪ ،‬توسّط آریاییان سکایی سرنگون و به جای‬
‫آن امپراتوری آریایی نیرومند کوشانی برقرار شد‪ .‬پای تخت کوشانیان نیز شهر بلخ بود‪ .‬نخستین‬
‫شاهان کوشانی به نام کدفیزسها از‬
‫حوالی سال ‪ 40‬تا اواسط سدۀ ‪ 3‬میالدی بر‬
‫آریانا حکومت کردند‪)426 ،64( .‬‬
‫نخستین پادشاه توانمند کوشانی‪ ،‬کجوال‬
‫کدفیزس‪ ،‬در سال ‪ 40‬میالدی به قدرت‬
‫رسید و سرزمین خود را به جنوب کوه های هندوکش تا کابل و هند گسترش داد‪ .‬ویما کدفیزس‬
‫دوم جانشین او بود که سکّههای او در اثر کاوشهای باستانشناسانه پیدا شده اند‪ 427 ،64( .‬ـ ‪)437‬‬
‫دومین خانوادۀ کوشانی را کنیشکای بزرگ در حوالی سال ‪ 120‬میالدی بنیاد گذاشت که تا‬
‫نزدیکیهای سال ‪ 260‬میالدی در سرزمینهای گستردهیی‬
‫حکومت می کردند‪ .‬کنیشکا‪ ،‬مقتدرترین پادشاه کوشانی‬
‫است که از حوالی سال ‪ 120‬تا نزدیکیهای سال ‪160‬‬
‫میالدی حکومت کرد‪ 445 ،64( .‬ـ ‪ )446‬در زمان او‬
‫اشکانیان نیرومندی خود را از دست داده بودند و او به‬
‫عنوان یک نیروی جهانی در آن روزگار مطرح شد‪،64( .‬‬
‫‪ )448‬در زمان او زبان آری یا باختری رسمی شد و همچنان‬
‫پای تخت تابستانی به کاپیسا و زمستانی به پیشاور انتقال داده شد‪)453 ،64( .‬‬
‫پس از مرگ واسوادا‪ ،‬آخرین شاه کوشانیان بزرگ در حوالی سال ‪ 220‬میالدی‪ ،‬سلسلۀ‬
‫شاهنشاهی آریایی نژادان ساسانی در غرب آریانا پدید آمد و بلخ زیر ادارۀ آنا ن قرار گرفت‪،64( .‬‬
‫‪)567‬‬
‫رفاه نسبی و آرامش درازمدّت چندینسده یی در دورههای یونانیباختری و کوشانیان بستر‬
‫خوبی را برای گسترش شهرها و آبادیها در آریانا و از جمله بلخ فراهم آورده بود‪ .‬نیایشگاه‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪56‬‬

‫سرخ کوتل بغالن و نیایشگاه نوبهار بلخ در آن دوره ها از رونق زیادی برخوردار بودند و به ویژه‬
‫نوبهار بلخ‪ ،‬محلّی برای برگزاری جشن باستانی نوروز بوده است‪ 41 ،40( .‬ـ ‪)42‬‬

‫در دورة ساسانیان و یفتلیان‬

‫بلخ در اوایل پی ریزی دولت آریایی ساسانی در غرب آریانا‪ ،‬در زیر ادارۀ ساسانیان قرار‬
‫گرفت‪ .‬اردشیر‪ ،‬بنیادگذار سلسلۀ ساسانی‪ ،‬در سال ‪ 224‬میالدی‬
‫اردوان اشکانی را شکست داد و در سال بعد تاجگذاری کرد و‬
‫سپس خراسان و شهرهای آن از جمله بلخ را به دست آورد‪ ،‬امّا‬
‫بلخ را که در آن زمان پایتخت کوشانیان بود نتوانست نگاه دارد‪.‬‬
‫در این میان‪ ،‬آریاییان یفتلی که از اواسط سدۀ چهارم میالدی در‬
‫بلخ حضور داشتند در سدۀ ‪ 5‬میالدی (در حوالی سال ‪425‬‬
‫میالدی) توانستند دولتی را پدید آورند که پای تخت آن بلخ بود‪ .‬آنان یک بار از بهرام گور ساسانی‬
‫(جلوس ‪ 421‬میالدی) شکست خوردند‪ ،‬امّا بعدها در جنگی که در مرورود رخ داد یزدگرد دوم‬
‫(جلوس ‪ 438‬میالدی) پسر بهرام گور ساسانی را شکست سختی دادند‪ .‬به این گونه دو سلسلۀ‬
‫آریایی‪ :‬یفتلیان و ساسانیان‪ ،‬در منطقهیی به گسترده گی مرو تا بادغیس و بلخ همیشه با هم در‬
‫زدوخورد بوده اند و بلخ دست به دست میگشت‪ 42 ،40( .‬ـ ‪)43‬‬
‫مشهورترین پادشاه یفتلی‪ ،‬اخشنور است که در ‪ 460‬میالدی به قدرت رسید و تا سالهای اوّل‬
‫سدۀ پنجم میالدی حکومت کرد‪ .‬در زمان او شهر بلخ حیثیّ ت‬
‫پایتخت زمستانی یفتلیان را یافته بود‪ 598 ،64( .‬ـ ‪ 599‬و ‪ )606‬او با‬
‫فیروز ساسانی که در ‪ 451‬میالدی بر تخت نشسته بو د جنگید و او را به‬
‫بند کشید و به دادن باج ساالنه وادارش کرد و در جنگ دیگری که‬
‫در سال ‪ 480‬میالدی با فیروز انجام داد فیروز را کُشت‪ 599 ،64( .‬ـ‬
‫‪ )601‬بهاینگونه او با شاهان و شهزادهگان دیگر ساسانی مانند بالش‪ ،‬قباد و زمیاسپ نیز درگیر شد‪.‬‬
‫(‪ 605 ،64‬ـ ‪)606‬‬
‫‪57‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫دول ت یفتلی تا نیمۀ دوم سدۀ ‪ 6‬میالدی در بلخ و اطراف آن پابرجا بود تا اینکه در سال ‪566‬‬
‫میالدی توسّط خسرو انوشیروان به یاری ایستامی خاقان ترک به کلّی برانداخته شد و بلخ دوباره زیر‬
‫ادارۀ ساسانیان را قرار گرفت‪ )614 ،64( .‬بلخ‪ ،‬از اواخر سدۀ ‪ 6‬میالدی تا زمان ورود اسالم در سدۀ‬
‫‪ 7‬میالدی‪ ،‬توسّط تگینشاهان از مرکز کندز اداره میشد‪ )622 ،64( .‬هیوان تسانگ‪ ،‬زایر معروف‬
‫چینایی‪ ،‬در همین دوره از بلخ دیدن کرده و از نیایشگاههای فراوان بودایی در بلخ و شمنهای آن‬
‫یادآور شده است‪ ) 45 ،40( .‬یزدگرد آخرین شاه ساسانی‬
‫است که با گریختن او از برابر سربازان عرب به سرزمینهای‬
‫بلخ و کشتهشدن او در سال ‪ 652‬در مرو‪ ،‬بساط شاهنشاهی‬
‫ساسانیان درنوردیده شد‪)68 ،54( .‬‬
‫در در دورۀ یفتلیان و ساسانیان بلخ و نواحی آن شکوه‬
‫گذشتۀ دورههای یونانی باختری و کوشانی را از دست داده‬
‫بود‪ .‬در تمام این دوره آیینها ی زردشتی و بودایی از‬
‫آیینهای مرّوج در بلخ بودند‪ .‬در اثر کاوشهای باستانشناسانه آثار فراوانی از دورههای یفتلیان و‬
‫ساسانیان از جمله سکّه ها در بلخ و نواحی آن پیدا شده اند‪ )38 ،30( .‬در سکّهها و کتیبههایی که‬
‫باستانشناسان از دورۀ یفتلیان پیدا کرده اند خط و زبان آری یا بلخی به کار برده شده اند (‪)44 ،40‬‬
‫که شکل کهن زبانهای فارسی دری و پشتوی امروز است‪.‬‬
‫در این زمان نیز شهرهای زیادی در نواحی بلخ از مضافات آن بودند‪ ،‬از جمله‪ ،‬شهر خلم که به‬
‫گفتۀ مؤلف حدودالعالم « میان بلخ و تخارستان است و اندر صحرا نهاده بر دامن کوه و او را‬
‫رودی ست و خراج شان بر آب است و جای بسیار کشت و برز است‪ )391 ،27( ».‬هیوان تسانگ‪،‬‬
‫زایر چینایی‪ ،‬از این شهر دیدن کرده و در کتاب خود آن را به نام هولین‪1‬یاد میکند و می گوید که‬
‫در آن ده دیر و ‪ 500‬راهب وجود داشته اند‪ )64 ،45(.‬همچنان‪ ،‬تی وی‪2‬نیز شهری بوده در ‪ 50‬میلی‬
‫شمال غرب بلخ که هیوان تسانگ در سفر خود به بلخ آن را دیده است‪)69 ،45( .‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪Holin‬‬
‫‪2‬‬
‫ـ ‪Ti _ Wei‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪58‬‬

‫افزون بر شهرهایی که پیشتر در همین کتاب از آنها یاد شد‪ ،‬در دورههای پیشازاسالم‪ ،‬در‬
‫سرزمین پهناور بلخ شهرهای دیگری نیز بوده اند‪ ،‬مانند‪ :‬استانا‪ 1‬که شهری بود بر کنار یکی از‬
‫معاونان رود آمو و جای آن اکنون معلوم نیست؛ (‪ )17 ،45‬شهر چوآن که در ‪51‬کیلومتری شرق‬
‫‪2‬‬
‫بلخ موقعیّت داشت؛ (‪ ) 72 ،45‬شهر داهان در ‪ 170‬کیلومت ری از پایتخت بلخ؛ (‪ )45،76‬شهر شوانا‬
‫(‪)103 ،45‬؛ شهر فراتوس در حدود‬ ‫فراتوس ‪3‬‬ ‫در حدود ‪120‬کیلومتری شمالغرب شهر‬
‫‪120‬کیلومتری جنوب شرق شهر شوانا (‪ )110 ،45‬و بههمین گونه شهرهای الیکودرا‪ )22 ،45( 4‬و‬
‫ایبوزمی‪ ،)29 ،45( 5‬کاتراکارتا‪6‬یا کاریاکارتا‪ )137 ،45(7‬که بطلیموس از آنها یاد کرده است‪.‬‬

‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی دورههای‬

‫داستانی و تاریخی پیش از اسالم‬

‫ساحة باستانی جمشیدشهر یا شهر کاووس‬

‫ساحۀ باستانی جمشیدشهر به گواهی استورههای آریایی و آثار حماسی آریانا پیشینهیی برابر با‬
‫دوران شاهان پیشدادی و کیانی آریانا در بلخ یعنی حدود ‪ 3600‬پیش از میالد دارد و امّا‬
‫باستانشناسان آن را از یادگارهای دوران هخامنشیان (‪ 550‬ـ ‪ 330‬پیش از میالد) میدانند‪ .‬این ساحۀ‬
‫باستانی در کنار راست رودخانۀ بلخ در دامنه های البرزکوه در شمال و جنوب کوه مقابل پل‬
‫پیکاندرۀ شهرستان شولگر استان بلخ در ‪ 50‬کیلومتری جنوب باختر شهر مزار شریف که تنگی‬
‫البرز و چشمۀ شفا را نیز در بر میگیرد موقعیّت دار د و در بهار سال ‪ 1387‬هجری خورشیدی‪2008 /‬‬
‫میالدی در جریان پژوهشها و کاوش هایی که از سوی گروه مشترک باستانشناسان افغانستان و‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪Astacana‬‬
‫‪2‬‬
‫ـ ‪Shuwana‬‬
‫‪3‬‬
‫ـ ‪Pharatos‬‬
‫‪4‬‬
‫ـ ‪Alikodra‬‬
‫‪5‬‬
‫ـ ‪Ebusmi‬‬
‫‪6‬‬
‫ـ ‪Khatrakarta‬‬
‫‪7‬‬
‫ـ ‪Khariakarta‬‬
‫‪59‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫فرانسه انجام داده می شدند کشف شده است‪ .‬باستانشناسان در این ساحۀ باستانی بازماندههای یک‬
‫شهر باستانی آریانا و کهنترین آتشکدۀ زرتشتی را کشف کردند‪.‬‬
‫در استوره های آریایی از موجودیّت چندین دژ بر فراز البرزکوه یادآوری شده است‪ .‬از جمله‬
‫در بندهشن‪ ،‬وارای جمشید یا جم کرد و نیز فریدونکرد وکاووسکرد را در همین جا دانسته اند‪.‬‬
‫(‪ )389 ،86‬در شاهنامه از بنای جمشید یادی نرفته و تنها به کاخهای او اشاره شده است‪:‬‬
‫بفرمود پس دیو ناپاک را‬
‫به آب اندرآمیختن خاک را‬
‫هر آنچ از گل آمد‪ ،‬چو بشناختند‬
‫سبک خشک را کالبد ساختند‬
‫به سنگ و به گچ دیو دیوار کرد‬
‫نخست از برش هندسی کار کرد‬
‫چو گرمابه و کاخهای بلند‬
‫چو ایوان که باشد پناه از گزند (‪ ،56‬ج ‪)24 ،1‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪60‬‬

‫در اوستا‪ ،‬دی نکرت و بندهشن آمده است که کاووس بر باالی البرزکوه هفت کاخ بنا کرده‬
‫بود‪ :‬یکی زرّ ین‪ ،‬دوتا سیمین‪ ،‬دوتا پوالدین و دوتا از آبگینه‪ )391 ،86( .‬در شاهنامۀ فردوسی در‬
‫ستایش این بناها که دیوان برای کی کاووس در البرزکوه ساختند‪ ،‬چنین آمده است‪:‬‬
‫یکی خانه کرد اندر البرزکوه‬
‫که دیو اندر آن رنج ها شد ستوه‬
‫بفرمود کز سنگ خارا کَنَند‬
‫دو خانه بَرو هر یکی ده کمند‬

‫بیاراست آخُر به سنگ اندرون‬

‫ز پوالد میخ و ز خارا ستون‬
‫ببستند اسپان جنگی بدوی‬
‫هم اشتر عماریکش و راهجوی‬
‫دو خانهی دگر ز آبگینه بساخت‬
‫زبرجد به هر جایش اندر نشاخت‬
‫‪61‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫چنان ساخت جای خرام و خورش‬

‫که تن یابد از خوردنی پرورش‬
‫دو خانه ز بهر سلیح نبرد‬
‫بفرمود کز نقرۀ خام کرد‬
‫یکی کاخ زرّین ز بهر نشست‬
‫برآورد و باالش داده دو شست‬
‫نبودی تموز ایچ پیدا ز دی‬
‫هوا عنبرین بود و بارانش می‬
‫به ایوانش یاقوت بُرده به کار‬
‫ز پیروزه کرده بَر و بر نگار (‪ ،56‬ج ‪)305 ،1‬‬

‫از سدهها بدین سو‪ ،‬مردم اینجا و خبره گان استان بلخ به موجودیّت شهر جمشید‪ ،‬نخستین‬
‫شهنشاه پیشدادی و کاخ مشهور «وارا» که در کتاب اوستا از آن یاد شده است ؛ و یا شهر کاووس‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪62‬‬

‫که در متنهای کهن و آثار حماسی آریایی از جمله شاهنامه به آن اشاره رفته است؛ در کنارههای‬
‫راست رود بلخ در نزدیکی کوه هرابرازیتی یا البرز در همین جا‪ ،‬باور داشتند‪ .‬این شهر با دیواری به‬
‫درازای هفت و نیم کیلومتر‪ ،‬بلندای بیش از ‪ 5‬متر و پهنای ‪ 9‬متر محاط بوده در بخش جنوبی آن‬

‫استحکامات نظامی و در بخش شمالی آن خانه های نشیمن و بازارها قرار داشته اند‪.‬‬
‫آن گونه که دیده میشود‪ ،‬بخش پایینی این دیوار حصار شهر از سنگ آهک و گل پُخته و‬
‫بخش باالیی آن از خشتهای خامی به اندازۀ ‪10‬در‪ 40‬در‪ 40‬سانتیمتر ساخته شده و همچنان در‬
‫زاویههای حصار‪ ،‬برج های دیدبانی بلند استوانهیی بنا یافته اند‪ .‬ساختمان آتشکده در بخش‬
‫مسکونی شهر از سنگ آهک ساخته شده و در قسمت باالیی آن جای برافروختن آتش نمایان‬
‫است‪ .‬به گفتۀ باستانشناسان‪ ،‬این آتش کده در نوع خود در منطقه بیمانند است و گمان میرود که‬
‫کهنترین آتش کدۀ زرتشتیان باشد‪ )1 ،1 ( .‬این آتشکده دارای درازای ‪ 2،87‬متر‪ ،‬پهنای آن ‪1،64‬‬
‫متر و بلندای ‪ 2،70‬متر است‪ .‬قطر آتشدان ‪ 36‬سانتیمتر و ژرفای آن ‪ 28‬سانتیمتر میباشد‪ .‬بدنۀ این‬
‫آتش دان به گونۀ منظّم تراشیده شده است‪ .‬در سطح هموار این سنگ یک گودی دایرهیی منظّم که‬
‫‪63‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫نشانههای آتش و سوخته گی در جدارهای آن باقیمانده اند دیده میشود‪ )120 ،67(.‬از همین ساحه‬
‫استخوانهای جانوران‪ ،‬پارچههای شیشهیی و فلزی‪ ،‬پارچههای ظرفهای گوناگون‪ ،‬یک سکّۀ‬
‫مفرغی دورۀ اسالمی و ‪ 4‬سکۀ فلزی زنگزده‪ 5 ،‬مهرۀ سفالی و یک مهرۀ شیشهیی‪ 2 ،‬سر پیکان‬
‫فلزّی و یک پارچۀ کعب شیشهیی که روی آن به خطّ عبری عبارت «ملکاالمرای جهان» نوشته‬
‫شده نیز به دست آمده اند‪ .‬در ساختن اتاقهای جمشیدشهر یا شهر کاووس از سنگ آهک نیز کار‬
‫گرفته شده است‪ )120 ،67( .‬نشانههای این شهر باستانی میتواند یادآور شهر جمشید‪ ،‬نخستین‬
‫شهنشاه آریاییپیشدادی و کاخ «وارا» ی او و یا شهر کاووس (کاووسکرد) مربوط به کیکاووس‪،‬‬
‫از شاهان کیا نی آریانا؛ و همچنان آتشکدۀ زرتشت در این شهر‪ ،‬که به گفتۀ باستانشناسان‬
‫کهنترین آتش کده در سطح منطقه است و تصویر آن به روی سکّههای هخامنشیان و سکّههای‬
‫دورۀ کوشانی ـ ساسانی دیده میشود‪ )120 ،67( ،‬میتواند یادآور آتشکدۀ «برزینمهر» یا‬
‫«آذرگشسپ» بلخ باشد‪ .‬پژوهشها و کاوشهای بیشتر در این ساحۀ باستانی در معرفی گوشه های‬
‫ناشناختۀ تاریخ بلخ‪ ،‬کشور و منطقه دستاوردهای باارزشی در پی خواهند داشت‪.‬‬

‫اتاق چشمة شفا در دامنههای البرزکوه‬

‫چشمۀ شفا چشمۀ زالل و گرمی است که در چهلکیل ومتری جنوبغرب شهر مزار شریف در‬
‫پای البرزکوه و در حاشیۀ شمالی ساحۀ باستانی جمشیدشهر موقعیّت دارد‪.‬‬
‫البرزکوه در آیین های مهر و مزدایسنا‪ ،‬کوهی مقدّس و جایگاه شماری از ایزدان‪ ،‬گیاهان‬
‫مقدّس و رودهاست‪ .‬در مهریشت اوستا ایزد مهر بر فراز البرزکوه کاخی دارد و در همانجا زیست‬
‫میکند و همچنان سروش که در یشت یازدهم بهترین پشتیبان درماندهگان شناخته می شود کاخی‬
‫با صد ستون بر فراز البرز دارد که به خودی خود روشن است و ستارهنشان‪ .‬در استورههای آریایی‬
‫گیاه مقدّس هوم یا سوما بر همین کوه میرُ وید و سرچشمۀ بیست رود بزرگ در همین کوه قرار‬
‫دارد و در مجموع این کوه جایگاه زیست فریدون و کی قباد و پرورشگاه زال و بست ر پیدایی‬
‫هزاران استوره‪ ،‬حماسه و رویدادهای داستانی‪ ،‬باستانی و تاریخی است‪ 383 ،86( .‬ـ ‪)384‬‬
‫دربارۀ آب چشمۀ شفا در کتاب بندهشن در ضمن ستایش از کاخ کی کاووس بر فراز‬
‫البرزکوه‪ ،‬آمده است که از نزدیکی آن «چشمۀ آب بی مرگ تازد که پیری را چیره گردد‪ ،‬زیرا‬
‫هنگامی که پیرمرد بدین در اندر شود‪ ،‬بُرنای پانزده ساله بدان در بیرون آید و مرگ را نیز از میان‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪64‬‬

‫بَرَد» و به روایت دینکرت‪ ،‬هرکس که از پیری ناتوان و به مرگ نزدیک میگشت در پیرامون ک اخ‬
‫کاووس گردانده میشد‪ ،‬جوانی از سر میگرفت و به پانزدهسالهگی باز میگشت و آنگونه که در‬
‫بندهشن آمده در آنجا چشمهیی بود که آب زندهگانی از آن میگذشت‪ 86،390( .‬ـ ‪)391‬‬

‫آب چشمۀ شفا از دامنۀ البرزکوه از کنار چپ رودخانۀ بلخاب میبرآید و در میان اتاق‬
‫گنبدی آب تنی در استخری چهارگوشه جمع میشود و پایاناب آن از جویه یی که در زیر‬
‫درآمدگاه اتاق کشیده شده است به رودخانۀ بلخاب سرازیر میشود‪.‬‬
‫مردم بهویژه در فصل گرما از گوشهوکنار کشور در کنار این چشمه گرد میآیند و در استخر‬
‫درون اتاق چشمه به آبتنی میپردازند و بدین باوراند که آب این چشمه برای بیماریها‬
‫درمان بخش است‪ .‬بر پایۀ یک افسانۀ مردمی‪ ،‬باری لشکر مهاجمی در پای البرزکوه با مدافعان این‬
‫سرزمین درگیر بود و امّّّا مدافعانی که زخم برمیداشتند پس از لحظههایی با تنی سالم دوبار ه به‬
‫آوردگاه می شتافتند و به نبرد ادامه میدادند تا این که مهاجمان پس از پی گرد‪ ،‬به این راز پی بردند‬
‫و دانستند که زخمیان با آبتنی در این چشمه تن درستی خویش را بازمییابند و همان ب ود که‬
‫دستور دادند تا این چشمه را کور سازند‪.‬‬
‫‪65‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫موجودیّت اتاق بر روی این چشمه پیشینه یی بیشتر از مسجدی را دارد که در کنار چشمه‬
‫برای نمازگزاردن گردشگران ساخته شده است و آخرین بار در سال ‪ 1280‬هجری قمری ‪1363 /‬‬
‫میالدی بر فراز این چشمه گنبدی ساخته شد‪.‬‬
‫در سال ‪ 1388‬هجری خورشیدی‪ 2009 /‬میالدی در اثر آبخیزی رودخانۀ بلخاب اتا ق گنبدی‬
‫چشمه و بخشی از مسجد ویران شدند و بخش های دیگر مسجد نیز زیر تهدید آبخیزیها قرار‬
‫گرفتند‪ .‬ادارۀ اطّ العات و فرهنگ استان بلخ در همان سال‪ ،‬برآورد احجام کار بازسازی اتاق‪ ،‬حفظ‬
‫و مرمت مسجد و ساختن دیوار استنادی یی را در کنار رودخانه انجام داد و برنام ۀ مرمت مسجد و‬
‫بازسازی اتاق چشمه و ساختن دیوار کنار رودخانه در ‪ 25‬آبان سال ‪ 15 /1391‬نوامبر ‪ 2012‬میالدی‬
‫به هزینۀ مجموعی ‪ 7538550‬افغانی از بودجۀ توسعهیی وزارت اطّالعات و فرهنگ کشور زیر نظر‬
‫ادارۀ اطّالعات و فرهنگ استان بلخ توسط یک شرکت ساخت مانی خصوصی آغاز شد و در ‪25‬‬
‫اردیبهشت سال ‪ 1393‬هجری خورشیدی‪ 14 /‬مه ‪ 2014‬میال دی به انجام رسید‪.‬‬
‫این اتاق آبتنی دارای ‪ 7‬متر درازا‪ 6 ،‬متر پهنا و ‪ 6‬متر بلندا تا زیر محی ط گنبد میباشد‪ .‬پیزارۀ‬
‫دیوارهای این اتاق آب تنی از سنگ و ریگ و سیمان کار شده و هنگاف شده و بخش باالیی‬
‫دیوارها و گنبد آن از خشتهای پختۀ مربعی به اندازۀ ‪ 26‬در ‪ 26‬در ‪ 4‬سانتی متر ساخته شده و از‬
‫درون و بیرون با الیهیی از آمیزۀ چونه و خاکستر پوشانیده شده است‪ .‬دروازۀ درآمد اتاق چشم ه که‬
‫از چوب چنار ساخته شده در دیوار خاوری آن قرار گرفته است‪ .‬درازای دیوار استنادی کنار‬
‫رودخانۀ بلخاب ‪ 100‬متر‪ ،‬پهنای آن ‪ 3 ،50‬متر و بلندای آن ‪ 8‬متر بوده از سنگ و مالط ریگ و‬
‫سیمان ساخته شده است‪.‬‬

‫ساحة باستانی شهرِ بانو‬

‫ساحۀ باستانی شهر بانو در هژدهکیلومتری شمال شهر خلم استان بلخ از یادگارهای دوران‬
‫پیشدادیان و رواج آیین مهر در آریاناست‪.‬‬
‫این ساحۀ باستانی از تیر تا شهریور ‪ 1303‬هجری خورشیدی‪ /‬ژوئیه تا سپتامبر سال ‪1924‬‬
‫میالدی از سوی ژوزف هاکن‪ ،‬باستانشناس فرانسه یی‪ ،‬مورد پژوهش قرار گرفت و در نتیجه از‬
‫آنجا تندیسهای کوچک «تیراکوتا» ‪ ،‬یکی از ایزدان کهن آریاییان‪ ،‬از گل پُخته به بلندای ‪ 5‬تا ‪6‬‬
‫سانتی متر به دست آمدند و به باور ژوزف هاکن این همان ایزد «نانیا» در آیینهای بسیار کهن در‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪66‬‬

‫بلخ است‪135 ،43( .‬؛ ‪ )74 ،36‬در کاوشهای باستانشناسانه از این منطقه همچنان تندیس های‬
‫«اناهیتا»‪ ،‬سکّهها‪ ،‬مهرهها‪ ،‬دانههای گرانبها و پارچههای نفیس سفالی و شیشهیی نیز به دست آمده‬
‫اند‪ ،)20،32( .‬شهر بانو توسّط زنی که فرمانرو ای آن بوده ساخته شده و به روایتی با شهر باستانی‬
‫بلخ همروزگار بوده است‪)55 ،49( .‬‬

‫آرامگاه اسفیان (اثفیان)‬

‫آرامگاه اسپیان یا اسفیان که به گونۀ اصفهان نیز تلفّظ میشود‪ ،‬در ‪ 10‬ـ ‪ 12‬کیلومتری شمال‬
‫شهر مزار شریف در دهکدهیی به همین نام در نزدیکی دهکدۀ تاریخی خیرآباد از توابع شهرستان‬
‫نهر شاهی استان بلخ موقعیّ ت دارد و زیارت گاه خاص و عام است‪ .‬ساختمان این آرامگاه متشکل‬
‫از یک گنبد بلند مخروطیشکل پنج حلقهیی از خشت خام و حجرههایی گنبدی یی برای اقامت‬
‫متولّی و آسایش زایران بوده و پیرامون آن را باغچهی ی پُر از درختان توت‪ ،‬چهارمغز و چنار فرا‬
‫گرفته است‪ .‬در مدخل این بنا‪ ،‬برندهیی نوساخت با چهار ستون مستطیلمکعبی و سقفی چوبپوش‬
‫و در یک گوشۀ این برنده‪ ،‬اتاق کوچک گنبدی نوساختی دیده می شود که از نگاه ساختمان با‬
‫بنای اصلی همخوانی یی ندارند‪ .‬تاریخ ساختن گنبد اصلی آرامگاه به گونۀ دقیق معلوم نیست‪.‬‬
‫برپایۀ پژوهشی که‬
‫فیّاض مهرآیین‪،78( ،‬‬
‫‪ 12‬ـ ‪ )13‬یک تن از‬
‫معاصر‬ ‫دانشمندان‬
‫داده‬ ‫انجام‬ ‫کشور‪،‬‬
‫است‪ ،‬در اینجا آتبین‪،‬‬
‫یک تن از قدّسین‬
‫آریایی‪ ،‬مدفون است‪.‬‬
‫به گفتۀ او آتبین‬
‫و‬ ‫اثفیان‬ ‫(اسفیان‪،‬‬
‫اوسپیان) همان آثویه یا آثفیان اوستایی است که در متن های نو به گونۀ آتبین ضبط شده و به شکل‬
‫‪67‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫آبتین هم آمده است‪ .‬آتبین پدر فریدون‪ ،‬شهنشاه پیشدادی آریانا در بلخ‪ ،‬است‪ .‬مهرآیین با استناد‬
‫بر برهان قاطع که آتبین را به معنای نام پدر فریدون و نیز نفس کامل و نیکوکار و صاحب گفتار و‬
‫کردار نیک و اسعدالسّعدا (نیک ترین نیکان) آورده است‪ ،‬مینویسد‪ « :‬چون آتبین (اثفیان‪ ،‬اسفیان)‬
‫مردی نیک و مقدّس بوده نام وی از حوزۀ اساطیر‪ ،‬تاریخ و تئولوژی (االهیات) کهن وارد عرفان‬
‫اسالمی نیز گردیده است‪ ....‬چون آثویه‪ ،‬آثفیان‪ ،‬اسفیان (آتبین) دارای چنان شخصیت قدسی و‬
‫چنین مفهوم سعد و «اسعدالسّعدا» بوده تردیدی نیست که آرامگاهش در سرزمین کهنسال بلخ‪،‬‬
‫آن هم در نزدیکی روستای کهن خیرآباد (هیرآباد‪ ،‬هورآباد‪ ،‬خورآباد ـ پرستشگاه و جای مقدّس‬
‫مهریان و مزدایسنان یا یکتاپرستان قدیم) این همه مورد اعتنا و احترام بوده است‪ 12 ،78( ».‬ـ ‪)13‬‬

‫آرامگاه کاوة آهنگر‬

‫آرامگاه کاوۀ آهنگر در شهرستان کشنده استان بلخ در مضافات روستای کشنده باال بر فراز‬
‫کوهی دشوارگذار موقعیّت دارد و فاصلۀ آن از جادۀ عمومی با ماشین تا دامنۀ کوه نیم ساعت و با‬
‫پای پیاده تا آرام گاه بر فراز کوه نیم ساعت و در مجموع از ج اده تا آرامگاه یک ساعت را در بر‬
‫میگیرد‪.‬‬
‫این گور به درازای ‪ 40‬متر و پهنای ‪ 4‬تا ‪ 5‬متر از گل ساخته شده است و کدام ساختمان و‬
‫پوششی ندارد‪ .‬در نزدیکی های آرامگاه در یک جر غاری دستنارسی در کوه واقع است که بدون‬
‫نردبان درازی نمی توان به آن راه یافت‪ .‬مردم محل بدین باور اند که در گذشتهها هرگاه در آن غار‬
‫گوش میگرفتند آواز ضربت چکش یا پتک آهنگری و شیهۀ اسپ را میشنیدند‪.‬‬
‫در هر حال‪ ،‬این گور‪ ،‬بدون کدام ساختمان و پوشش است و کدام کتیبه و سنگنوشته و‬
‫لوحی هم ندارد و همهساله آهن گران از گوشه و کنار کشور در یک روز به پای این آرامگاه گرد‬
‫هم میآیند و به تالوت قرآن کریم و انجامدادن نذر و خیرات و نیایش میپردازند و بدین باوراند‬
‫که این گور متعلّق به حضرت داؤود پیامبر (ع) است‪1.‬و امّا ابواالسفار بلخی در کتاب مزارات شهر‬
‫بلخ این آرامگاه را متعلّق به حضرت داؤود (ع) نمیداند‪)93 ،4( .‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ از نامۀ شماره ‪ 889‬مؤرخ ‪ 13‬آبان سال ‪ 1392‬هجری خورشیدی ادارۀ اطّالعات و فرهنگ بلخ به وزارت اطّالعات و‬
‫فرهنگ‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪68‬‬

‫کاوۀ آهن گر‪ ،‬از پهلوانان حماسی آریاناست که در برابر بیدادگریهای ضحّّّاک مردم را به‬
‫دَور خود فراخواند و پیشبند چرمی آهنگری خود را ـ که همان درفش کاوه یا کاویانی است ـ بر‬
‫سر نیزه کرد و برافراشت و به هواخواهی فریدون‪ ،‬از تخمۀ جمشید‪ ،‬قیام بزرگی را راهاندازی کرد‪.‬‬
‫(‪ ،56‬ج ‪ 83 ،1‬ـ ‪ ) 42‬این قیام‪ ،‬به پیروزی کاوه و فریدون و به بندکشیده شدن ضحّاک انجامید‪،56( .‬‬
‫ج ‪)53 ،1‬‬

‫ساحة باستانی سیاگرد‬

‫این ساحۀ باستانی در دهکدۀ سیاگرد در شمال شهر بلخ قرار دارد و متعلّق به دورۀ شاهان کیانی‬
‫آریانا در بلخ (پیشتر از سال ‪ 1500‬پیش از میالد) است‪.‬‬
‫در این ساحۀ باستانی آثار تمام دوره های تاریخی پیش از اسالم تا اوایل دورۀ اسالمی و حتّا‬
‫سدههای دهم و یازدهم هجری قمری‪ /‬شانزدهم و هفدهم میالدی پیدا شده اند‪)3 ،38( .‬‬
‫سیاگرد که تازیان آن را سیاجرد نوشته اند و نام آن در کهنترین متنهای فارسی دری و‬
‫تازی آمده است‪ ،‬همان شهر سیاوش کرد است که در داستانهای حماسی دورۀ فرمان روایی کیانیان‬
‫بلخی در آریانا‪ ،‬جایگاه ویژه یی دارد‪.‬‬
‫آن بخش این ساحۀ پهناور باستانی که متعلّق به دورۀ اسالمی است در همین کتاب در مدخلی‬
‫جداگانه معرفی شده است‪.‬‬

‫آتشکدة نوبهار‬
‫آتشکدۀ نوبهار‪ ،‬کهنترین آبدۀ تاریخی در بلخ و از نیاشگاههای معروف مهریان و زرتشتیان‬
‫است و پیشینۀ آن به گواهی استوره های آریایی و آثار حماسی ملّی آریاییان دست کم به دوران‬
‫کیانیان و اسپهها میرسد و از زمان لهراسپ و گشتاسپ بلخی و پیش از پیدایش زردشت در حدود‬
‫‪ 1500‬پیش از میالد تا فتح بلخ بهوسیلۀ عرب ها و آمدن اسالم به این منطقه در سدۀ یکم هجری‬
‫قمری‪ /‬هفتم میالدی همچنان آباد بوده است‪ .‬این بنا از خشت خام و پخسه ساخته شده و برپایۀ‬
‫سرچشمههای تاریخی حدود هزاران سال پیش از امروز آتش فروزان آن از آن سوی رو د آمو دیده‬
‫میشد‪ .‬این آتشکده پیش از پیدایی آیین زردشت پرستش گاه مهریان و سپس معبد مانویان و در‬
‫‪69‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫نزدیکیهای پیدایش دین اسالم بخشی از آن‪ ،‬نیایش گاه بوداییان نیز بوده است‪ .‬مؤرخان به اختالف‬
‫روایتها منوچهر‪ ،‬شهنشاه پیش دادی بلخ‪ ،‬خاندان برمکی و کنیشکای بزرگ را بنیادگذار نوبهار‬
‫گفته اند و گمان می رود که با تو جّه به پیشینۀ این نیایش گاه هر کدام از آنان در روزگار خود به‬

‫ترتیب در دورههای رواج آیینهای مهر‪ ،‬مزدایسنا و بودایی به ساختوساز در این نیایشگاه‬
‫پرداخته باشند‪ .‬نخستین کسی که در زمان گشتاسپ به سمّت موبد آتشکدۀ نوبهار گماشته شد و‬
‫پسانها به پاداش خدمتهای شایستۀ خود به مقام موبد موبدان سراسر آریانا بلند برده شد و عنوان‬
‫دستور بزرگ به او داده شد‪ ،‬جاماسپ حکیم‪ ،‬داماد زردشت وسرسلسلۀ دودمان برمکیان بلخ‪ ،‬بود‪.‬‬
‫(‪ )50 ،63‬صاحب فرهنگ برهان قاطع‪ ،‬نوبهار ر ا از ساختههای برمکیان می داند و میگوید که‬
‫دیوارها و سقف آن را با دیبای رنگین می آراستند‪ .‬مؤرخ یونانی‪ ،‬الکساندر پلی هیستور‪ ،‬در حدود‬
‫سالهای ‪ 60‬ـ ‪ 70‬پیش از میالد و هیوان تسانگ‪ ،‬زایر چینایی‪ ،‬در سال ‪ 8‬هجری قمری‪ 630 /‬میالدی‬
‫از این نیاشگاه دیدن کرده اند‪ .‬هیوان تسا نگ نوشته است که در نوبهار تندیسی از بودا آراسته به‬
‫گوهرهای گرانبها در اتاقی که با مواد کمیاب و گرانمایه آذین یافته است و در داالن جنوبی این‬
‫نیایش گاه ابزار متعلّق به بودا مانند لگن‪ ،‬دندان و جاروب مرصّع با گوهرهایی گرانسنگ نگهداری‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪70‬‬

‫میشدند و بخش شمالی آن به بلندای ‪ 200‬فت با کاشیهای الماسی و سنگ های گرانبها آذین‬
‫یافته بودند‪35 ،46( .‬؛ ‪ ،25‬ج ‪716 ،1‬؛ ‪ 434 ،87‬ـ ‪)435‬‬
‫به گفتۀ هیوان تسانگ (به نقل از منبع‪ )664 ،9‬زایران از هندوستان‪ ،‬چین‪ ،‬کابلستان‪ ،‬سند و‬
‫زابلستان و فرارودان به نوبهار میآمدند‪.‬‬
‫به گفتۀ بارتولد‪( ،‬به نقل منبع ‪ )35 ،46‬جغرافیانویسان تازی مینویسند که این نیایش گاه در‬
‫ربض شهر بلخ موقعیّت داشت و رود بلخاب از جنب دروازۀ نوبهار میگذشت‪ .‬بارتولد برپایۀ‬
‫گزارشهای چینایی میگوید که در این نیایش گاه پیکرهای چند تن از مقدّسان بودایی به خاک‬
‫سپرده شده بودن د‪ .‬در شمال آن مدفنی با بلندای ‪ 300‬فت ساخته بودند و در جنوب آن‪ ،‬نیایشگاه‬
‫قدیمی دیگری بود‪.‬‬
‫از این نیایشگاه در آثار سانسکریت‪ ،‬پهلوی‪ ،‬فارسی و تازی یاد شده است‪.‬‬
‫مّؤلف حدودالعالم من المشرق الی المغرب مینویسد که «بلخ شهری بزرگ است و خرّم و‬
‫مستقر خسروان بوده ا ست و اندر وی بناهای خسروان است با نقشها و کارکردها[ی] عجب و‬
‫ویرانگشته و آن را نوبهار خوانند‪)391 ،27( ».‬‬
‫یاقوت حموی (به نقل از منبع ‪ )123 ،3‬این نیایشگاه را آتشکدهیی میداند که برمکیان‬
‫متولّی آن بوده اند‪.‬‬
‫در متون کهن نظم فارسی دری به وضاحت هم به مهرابهبودن‬
‫و هم به آتشکدهبودن نوبهار و همچنان تلویحاً به بتخانه بودن آن‬
‫اشاره شده است‪ .‬از جمله دقیقی بلخی در حدود یکهزار سال‬
‫پیش از امروز یادآور میشود که پیش از ظهور زردشت‪ ،‬لهراسپ‪،‬‬
‫شاهنشاه آریایی بلخ‪ ،‬هنگامی که از تاج و تخت دست میکَشد و‬
‫پسر خود‪،‬گشتاسپ‪ ،‬را به جای خود مینشا َند‪ ،‬به گوشهگیری و‬
‫نیایش در نوبهار بلخ می پردازد و این تأییدی است بر مهرابهبودن این نیایشگاه در آن روزگار‪:‬‬
‫چو گشتاسپ را داد لهراسپ تخت‬
‫فرود آمد از تخت و بربست رخت‬
‫به بلخ گزین شد‪ ،‬برآن نوبهار‬
‫که یزدانپرستان بدان روزگار‬
‫‪71‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫مر آن جای را داشتندی چنان‬

‫که مر مکّه را تازیان این زمان‬
‫ببست آن در آفرینخانه را‬
‫نماند اندرو خویش و بیگانه را‬
‫بپوشید جامهی پرستش پالس‬
‫خرَد را چنان کرد باید سپاس‬
‫بیفگند یاره‪ ،‬فروهشت موی‬
‫سوی روشن دادگر کرد روی‬
‫همیبود سی سال پیشش به پای‬
‫برین سان پرستید باید خدای‬
‫نیایش همیکرد خورشید را‬
‫چنان بوده بُد راه جمشید را (‪ ،56‬ج ‪ 889 ،1‬ـ ‪)890‬‬
‫و نظامی گنجه یی‪ 540( ،‬ـ ‪ 614‬هجری قمری‪ 1145 /‬ـ ‪ 1217‬میالدی) در بخش شرفنامۀ‬
‫خمسۀ خود‪ ،‬در ذکر پیشرَوی های اسکندر به شهرهای خراسان‪ ،‬از آمدن او به بلخ و‬
‫خاموشساختن آتش زردشت در آن شهر و همچنان از ویرانساختن و غارتکردن بهار یا‬
‫نیایش گاهی در بلخ توسّط او به نام «آذرگشسپ» که تندیس ها و نگاره ها و گنجی فراوان داشت‬
‫چنین میسراید‪:‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪72‬‬

‫به بلخ آمد و آتش زردهُشت‬

‫به توفان شمشیر چون آب کُشت‬
‫بهاری دل افروز در بلخ بود‬
‫کزو تازه گُل را دهن تلخ بود‬
‫پریپیکرانی درو چون نگار‬
‫صنمخانههایی چو خرّم بهار‬
‫درو بیش از اندازه دینار و گنج‬
‫نهاده به هر گوشهیی دسترنج‬
‫زده موبدش نعل زرّین بر اسپ‬
‫شده نام آن خانه آذرگشسپ (‪)791 ،82‬‬
‫نوبهار بلخ پس از سال ‪ 40‬هجری قمری‪ 660 /‬میالدی از سوی قیس بن هیثم استاندار خراسان‬
‫ویران شد تا این که در حدود سال ‪ 107‬هجری قمری‪ 725 /‬میالدی اسد بن عبداهلل امیر خراسان شد‬
‫و به آبادانی بلخ کوشید و ابوخالد بن برمک‪ ،‬یکی از بزرگان خراسان و رئیس متولّیان نوبهار را به‬
‫بازسازی بلخ گماشت‪)436 ،87( .‬‬
‫آتش کدۀ نوبهار تا یک سده پس از پیدایش اسالم هم پابرجا ب ود و در آن هنگام یک قبّه به‬
‫بلندای بیش تر از صد گز داشت که توسط پارچۀ حریر پوشانیده میشد و پرچمهای آن در‬
‫دوازدهفرسخی در ترمذ دیده می شدند‪ .‬بر فراز دیوارهای این نیایشگاه نیزههایی نصب ک رده و‬
‫پارچههای پرنیانی سبز به درازای صد ذراع بر آن ها آویخته بودند که وزش باد آ ن پارچه ها را به هر‬
‫سو میکشانید و گویند که روزی باد یکی از این پارچه ها را بربود و بینداخت و در پ نجاهفرسخی و‬
‫به قولی بیش تر آن را گرفتند و این نشان ارتفاع بنا و استواری آن است‪)12 ،44(.‬‬
‫این نیایشگاه از درون با نگارههای بسیار زیبا آراسته ب ود و در دیوارهای آ ن سنگ های‬
‫گرانبها به کار رفته بودند و پردههای زربفت در آنها آویخته بودند و صحن آن را با گُل های‬
‫رنگارنگ آذین بسته بودند‪ )42 ،49( .‬به گفتۀ مسعودی در مر وّجالذهب (به نقل از منبع ‪ )13 ،44‬ب ر‬
‫در این بنا به فارسی نوشته یی بوده است‪ .‬پیرامون این نیایشگاه‪ 360 ،‬حجره برای اقامت و‬
‫درسخواندن راهبان ساخته بودند‪)41 ،49( .‬‬
‫‪73‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫از این بنای تاریخی امروز دو تلی از خاک با نشانههایی از خشتکاریها به نامهای « تخت‬
‫رستم» و « توپ رستم» در روستایی به نام «موی رسول» در جنوب شهر کنونی بلخ در کنار جنوبی‬
‫شاهراه بلخ ـ شبرغان بهجا مانده اند‪ .‬از جمله «توپ رستم» بنایی دایرهیی است به قط ر ‪ 150‬فت و‬
‫درازای ‪ 5‬فت که بخش باالیی آن از خشت پُخته ساخته شده است‪ .‬کاوش هایی که موسیو فوشه در‬
‫این جا انجام داده است بیانگر آن اند که این خاکتودهها بازماندههای نیایشگاه نوبهار میباشند‪.‬‬
‫بر بنیاد این کاوشها‪ ،‬این بنا دارای سه طبقه بوده که به شکل مربع یکی روی دیگری قرار گرفته‬
‫بودند ودر اطراف ضلعهای هر سه طبقه ستون ها و از چهار طرف راهزینههای بزرگی قرار داشتند و‬
‫بر روی طبقۀ سوم گنبد بزرگ نیایشگاه ساخته شده بود‪42 ،49( .‬؛ ‪ 280 ،50‬ـ ‪ )281‬نام نوبهار هنوز‬
‫هم در بلخ زنده است و دروازۀ جنوبی شهر بلخ در روبهروی این آتشکده و همچنان گورستانی‬
‫در بیرون از دیوارهای جنوبی حصار تاریخی بلخ تا امروز به نام «نوبهار» یاد میشوند‪.‬‬

‫یکهگنبد یا آتشکدة وهران‬

‫یکهگنبد احتماالً از ساختههای دورۀ اسپهها (‪ 1500‬ـ ‪ 1000‬پیشازمیالد) است و در نزدیکی‬
‫شمال روستای مؤمنآباد شهرستان دولت آباد استان بلخ موقعیّت دارد‪ .‬این بنای باستانی از خشت‬

‫خام و گل در دو طبقه ساخته شده است؛ اندازۀ خشتهای طبقۀ یکم ‪ 37‬در ‪ 37‬در ‪ 11‬سانتیمتر و‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪74‬‬

‫اندازۀ خشتهای طبقۀ دوم ‪ 33‬در ‪ 33‬در ‪ 11‬سانتیمتر است‪ .‬از قرار معلوم در آغاز‪ ،‬طبقۀ یکم آن‬
‫ساخته شده و طبقۀ دوم با گذشت زمان بر فراز طبقۀ یکم ساخته شده است‪ .‬امروز در ‪ 30‬کیلومتری‬
‫شمال ویرانههای بلخ‪ ،‬بقایای این گنبد به بلندای در حدود ‪ 18‬متر موجود است‪1.‬احتمال میدهند‬
‫که این گنبد بازماندۀ آتش کدۀ وهران باشد که اسفندیار‪ ،‬پسر گشتاسپ کیانی‪ ،‬در شهری به نام‬
‫نوازک در بلخ ساخته بود (‪330 ،40‬؛ ‪ )96 ،45‬در شمال شرق این گنبد ویرانههای زیادی در‬
‫نزدیکی رود آمو دیده می شوند که احتماالً ویرانههای بلخ کهن میباشند‪ )330 ،40( .‬در این‬
‫ویرانهها نشانههای شهرهایی از دوره های گوناگون تاریخی پیش از اسالم و اسالمی به چشم‬

‫‪2‬‬
‫میخورند‪.‬‬

‫باالحصار بلخ‬
‫باالحصار بلخ یا شهراندرون‪ ،‬را از روی همانندیهایی که با باالحصار مرو دارد از بناها ی‬
‫دوران پیش دادیان و کیانیان و همان باکتریس مرکز هزارشهر دانسته اند و کاوشهای باستانشناسانۀ‬
‫اخیر نیز پیشینۀ آن را دست کم تا در دورۀ هخامنشیان(‪ 330- 550‬پیشازمیالد) تأئید میکنند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ از مشاهدات مهندس محمّدآقا نجرابی در ‪ 27‬فروردین ‪ 16 /1393‬آوریل ‪ 2014‬میالدی‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ـ همانجا‪.‬‬
‫‪75‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫این دژ باستانی از پخسه و خشت خام ساخته شده و در یککیلومتری شمال باغ مرکزی شهر‬
‫بلخ موقعیّت دارد و از سوی خاور با کشتزارها و از باختر با خانههای مسکونی محاط است‪.‬‬
‫آرام گاه منسوب به حضرت شیث (ع) که باید همان دادار شیش یکی از فرمان روایان بلخ در دورۀ‬
‫هخامنشیان باشد در شمال بیرون باالحصار‪ ،‬و گور احمد زمچی پهلوان که گویا یک تن از عیّاران‬
‫ابومسلم خراسانی بوده در باختر درون باالحصار‪ ،‬زیارتگاه خاص و عام اند‪.‬‬

‫از این بنای تاریخی امروز نشانه هایی از برج وبارۀ آن پابرجا اند‪ .‬در نزدیکی درآمدگاه این‬
‫باالحصار منار بزرگی دیده میشود که بخش باالیی آن فروریخته است‪ )658 ،9( .‬ضخامت کنونی‬
‫دیوارهای این باالحصار تا ‪ 3،50‬متر‪ ،‬بلندای آن از ‪ 8‬تا ‪ 12،40‬متر است و دورادور آن نشانه های‬
‫خندقی با پهنای ‪ 30‬تا ‪ 50‬متر هویدا اند‪1 .‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ از اندازهگیریهای مهندس محم ّدشریف محمّدی در سال ‪ 1392‬هجری خورشیدی‪ 2013 /‬میالدی‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪76‬‬

‫برای نخستینبار در سال ‪ 1302‬هجری خورشیدی‪ 1923 /‬میالدی فوشه‪ ،‬باستانشناس‬

‫فرانسهیی‪ ،‬در باالحصار بلخ پژوهش باستانشناسانه را انجام داد و در آن یک انبار آب و نیمۀ یک‬
‫برج را که از خشت پخته ساخته شده بود پیدا کرد‪ .‬در سال ‪ 1303‬هجری خورشیدی‪1924 /‬‬
‫میالدی ژوزف هاکن‪ ،‬باستانشناس دیگر فرانسهیی‪ ،‬یک جا با فوشه به پژوهشها ادامه دادند و در‬
‫آن محل‪ ،‬یک نیایشگاه بودایی را پیدا کردند‪ .‬در سال ‪ 1328‬هجری خورشیدی‪ 1949 /‬میالدی م‪.‬‬
‫شلومبرژه‪ ،‬باستانشناس فرانسهیی‪ ،‬از اینجا پارچهه ای سفالی لعابی و بی لعاب از دورههای یونانی ـ‬
‫باختری‪ ،‬کوشانی و اسالمی و سکّههای قدیمی را به دست آورد‪ .‬در سال ‪ 1333‬هجری خورشیدی‪/‬‬
‫‪ 1954‬میالدی یک مهندس فرانسه یی به نام بوبو در بخش پایینی دیوارهای باالحصار پژوهشهایی‬
‫را انجام داد و روشن ساخت که دیوار ‪ 3‬متر پهنا و بیشتر از ‪ 20‬متر بلندا دارد‪ 136 ،43( .‬ـ ‪137‬؛‬
‫‪ 60 ،36‬ـ ‪)61‬‬
‫از سال ‪ 1384‬هجری خورشیدی‪ 2005 /‬میالدی مطالعات و کاوش های باستانشناسانه از سوی‬
‫گروه مشترک باستانشناسان افغانستان و فرانسه در این جای باستانی به گونۀ منظّم جریان دارد‪ .‬در‬
‫پاییز سال ‪ 1385‬هجری خورشیدی‪ 2006 /‬میالدی در جریان کاوش هایی که برای بازیافت دیوار‬

‫جنوبی و مراحل ساختمانی در این جا انجام داده شدند‪ ،‬ستونی گلی‪ ،‬خشتهای خام پراگندهیی به‬
‫‪77‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫اندازۀ‪10‬در ‪ 22‬در ‪ 23‬سانتیمتر‪ ،‬خشتهای پخته یی به اندازههای ‪ 5‬در ‪ 33‬در ‪ 33‬و ‪ 5‬در ‪ 35‬در ‪35‬‬
‫سانتیمتر‪ ،‬چراغی روغنی به رنگ آبی‪ ،‬کوزه و آفتابه یی سفالی و پارچههای ظرفهای سفالی‬
‫دیگر‪ ،‬مهرههای شکسته با طرحهای ظریف خطّی و ‪ 3‬سکّ ۀ زنگ زده و نیز دو اسکلیت انسان با‬
‫قدهای ‪ 160‬متر که سر به شمال و رو به قبله دفن شده بودند و در کنار آنها دو انگشتر زنگزده و‬
‫بدون نگین با قطر ‪ 10‬میلیمتر به دست آمدند‪ .‬همچنان در آنجا اتاقی از خشت پخته و گودالی‬
‫مربعشکل از خشت پخته با ژرفای ‪ 50‬سانتیمتر‪ ،‬درازای ‪ 65‬و پهنای ‪ 54‬سانتیمتر که در دهانۀ آن‬
‫مقداری خاکستر دیده می شد و گمان میرود آتش کده بوده است نمایان شد‪ 125 ،33(.‬ـ ‪)128‬‬

‫قلعة هندوان‬
‫قلعۀ باستانی هندوان که در متن های کهن از آن به فراوانی یاد شده است‪ ،‬پیشینۀ تاریخی پیش‬
‫از دورۀ اسالمی دارد و حافظ تنش بخاری‪ ،‬آن را از ساختههای لهراسپ‪ ،‬پادشاه خاندان اسپه‪ ،‬در‬
‫حدود ‪ 1000‬تا ‪ 1500‬پیشازمیالد میداند‪ )18 ،71( .‬ویرانههای این قلعه در سهکیلومتری شمال‬

‫شاهراه قدیمی مزار شریف ـ شبرغان در شمال شرقی باغ مرکزی شهر کنونی بلخ پیوست با باالحصار‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪78‬‬

‫باستانی قرار دارد و از شمال و خاور با روستای غندان‪ ،‬از جنوب با آرامگاه نظامالدّین و آرامگاه‬
‫چهلتن‪ ،‬از شمالغرب با مدرسۀ سلطانالعلما و روستای بهاءالدّین و از جنوبغرب با آرامگاه‬
‫خواجه اکاشا محاط میباشد و دورادور آن را کشت زارها فراگرفته اند‪ .‬درازای دیوار قلعه از خاور‬
‫به باختر در حدود ‪ 350‬متر و پهنای قسمت پایین آن در سطح کنونی زمین ‪ 13‬متر است‪ .‬این قلعه‬
‫از شمال شهر بلخ از شرق باالحصار آغاز و موازی به شمال تپۀ چهلستون امتداد مییابد و امروز به‬
‫چهار تلّ ی از خاک مبدّل شده است که با فاصلههای متفاوت از هم قرار گرفته اند‪ 118 ،33( .‬ـ ‪119‬؛‬
‫‪ 106 ،67‬ـ ‪)107‬‬
‫روزگاری دروازۀ هندوان شهر بلخ در حدود ه مین قلعه واقع بود و آرامگاه ابوجعفر هندوانی‬
‫(درگذشتۀ سال ‪ 362‬هجری قمری‪ 973 /‬میالدی) در کنار شاهراه قدیمی مزار شریف ـ بلخ به نام‬
‫«خواجه سی َول» که در روزگار خود‪ ،‬وظیفۀ دربانی این دروازه را داشت هنوز نمایان است‪،48( .‬‬
‫‪)50‬‬

‫در کاوشهایی که باستانشناسان افغانستان و فرانسه در سال ‪ 1386‬هجری خورشیدی‪2007 /‬‬

‫میالدی برا ی تعیین تهداب دیوار این قلعه در شرق آن انجام دادند ‪ ،‬معلوم شد که دیوارهای این قلعه‬
‫از خشتهای خام آبی به اندازۀ ‪ 38‬در ‪ 38‬در ‪ 9‬سانتیمتر ساخته شده اند‪ )107 ،67( .‬همچنان در‬
‫‪79‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫همین قسمت‪ ،‬اتاقی با تیرکشهای دایرهیی‪ ،‬پلّه گانی که دیوار و صفۀ هر پله ‪ 22‬در ‪ 32‬سانتیمتر‬
‫اندازه دارند و درازای مجموعی زینهها از دیوار به‪ 2،3‬متر و پهنای آنها از آغاز تا انجام مرتبۀ ششم‬
‫به ‪ 250‬سانتیمتر میرسد‪ ،‬گودی یک چاه آب‪ ،‬یک سکّۀ زنگ زده‪ ،‬یک پارچۀ کوچک سر پیکان‬
‫و پارچههایی از ظرف های سفالی به دست آمدند‪ 121 ،33( .‬ـ ‪)124‬‬
‫باستانشناسان یادشده همچنان در حفرهیی که به درازای ‪ 7‬متر از شرق به غرب وپهنای ‪110‬‬
‫سانتیمتر در سمت جنوب این قلعه و درآمدگاه آن کندند‪ ،‬پارچههای فلزّی زنگزده‪ ،‬پارچه های‬
‫ظرفهای سفالی و پارچه های ظرفهایی احتما ًال از چونه و ریگ که با لعاب سرخرنگ ملمع‬
‫گردیده اند نیز به دست آمدند‪)111 ،67(.‬‬
‫این قلعه در سدۀ دوم هجری قمری‪ /‬هشتم میالدی بنابر اظهارات محمّدمؤمن بلخی به نقل از‬
‫مجم الغرایب ظاهراً توسّط ابومسلم خراسانی و به گفتۀ بارتولد‪ ،‬بار دیگر در سال ‪ 764‬هجری‬
‫قمری‪ 1363 /‬ـ ‪ 1364‬میالدی از سوی امیر حسین بازسازی شد و امّا در سال ‪ 771‬هج ری قمری‪/‬‬
‫‪ 1370‬میالدی توسّط امیر تیمور ویران شد و باشندهگان آن به شهر درون منتقل گردیدند‪)18 ،71( .‬‬
‫به گفتۀ بارتولد‪ ،‬در سال ‪ 945‬هجری قمری‪ 1538 /‬ـ ‪ 1539‬میالدی گستن قراسلطان‪ ،‬حاکم وقت‬
‫بلخ‪ ،‬در گرد قلعۀ هندوان قلعۀ نوی ساخت که به نام شیرخواجه شهرت یاف ت‪ .‬این قلعه ت ا زمان‬
‫حکومت سیّد سبحانقلی خان در بلخ آباد بود و سپس رو به ویرانی گذاشت‪ .‬دیوارها ی شهر درون‬
‫که این بخش شهر را احاطه می کردند دارای شش بارو و پنجاه و پنج برج بود‪ .‬شماری از این‬
‫برج ها در زمان محمّدمؤمن بلخی‪ ،‬مؤلف کتاب جریدۀ بلخ‪ ،‬رو به ویرانی نهاده بودند‪)19 ،71( .‬‬
‫محمّد بن عبداهلل بن محمّد بن عمر ابوجعفر هندوانی بلخی‪ ،‬دانشمند نامداری از تبار تاجیک‬
‫است که در سدۀ چهارم هجری قمری‪ /‬دهم میالدی در بلخ زاده شد و در همانجا میزیست‪ .‬وی‬
‫فقه را از ابوبکر اعمش فرا گرفته و نصر بن محمّد ابولیث سمرقندی از شاگردان اوست‪ .‬او در اواخر‬
‫عمر از بلخ به بخارا رفت و در آنجا تدریس می کرد و سرانجام در همانجا در سال ‪ 362‬هجری‬
‫قمری‪ 973 /‬میالدی دیده از جهان فروبست و پیکرش را به بلخ آوردند و در ‪ 25‬ذوالحجّۀ همان‬
‫سال‪ 30 /‬سپتامبر ‪ 973‬میالدی در دروازۀ هندوان بلخ به خاک سپردند‪ 6 ،29( .‬ـ ‪ )7‬آرامگاهش هنوز‬
‫در ‪10‬کیلومتری مرکز کنونی شهر بلخ در کنار شاهراه پیشین مزار شریف ـ بلخ روبهروی دهکدۀ‬
‫پالسپوش زیارتگاه خاص و عام است‪ )7 ،29( .‬در برخی از منابع از آثاری از وی به نام های‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪80‬‬

‫«عیونالمسایل»‪« ،‬النوازل»‪« ،‬فتاوای ابوجعفر هندوانی» و «الفوایدالفقه» نام گرفته شده است‪)29،8(.‬‬
‫گور شاگردش‪ ،‬ابولیث سمرقندی را نیز در کنار آرامگاه او گفته اند‪)9 ،29( .‬‬

‫دیوارهای تاریخی (حصار) و برجهای شهر بلخ‬

‫دیوارهای تاریخی (حصار) شهر بلخ که دورادور شهر را احاطه کرده اند نمای بسیار با شکوه و‬
‫شگفتیآوری دارند‪ .‬این دیوارهای ستبر که با برج های دیدبانی و تیرکشها مجهز میباشند با خندق‬
‫پهناور و ژرفی که از بیرون‪ ،‬آن ها را محاط ساخته بود‪ ،‬استحکامات بسیار نیرومندی برای مدافعۀ‬
‫شهر بودند‪ .‬قدامت تاریخی این دیوارها نیز برابر با باالحصار یا قلعۀ اندرون و ارگ بلخ است و بر‬
‫پایۀ پژوهشهای اخیر گروه مشترک باستانشناسان افغانستان و فرانسه‪ ،‬بنیاد این دیوارها دست کم‬
‫در دورۀ هخامنشیان (‪ 330- 550‬سال پیش از میالد) گذاشته شده و در دورههای بعدی به بلندای‬
‫آنها افزوده شده است‪.‬‬
‫حصار (دیوارهای) بلخ که به گونۀ چهارگوشهیی با اندازۀ ‪ 3،5‬در ‪ 3‬کیلومتر دورادور شهر را‬

‫احاطه کرده است (‪ )350 ،28‬به گفتۀ یعقوبی (به نقل از منبع ‪ )662 ،9‬و بارتولد (به نقل از منبع ‪،37‬‬
‫ج ‪ ) 52 ،1‬دوازده و به گفتۀ اصطخری (به نقل از منبع ‪ ) 662 ،9‬هفت دروازه داشـت‪ ،‬امّا‬
‫‪81‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫محمّد صالح‪ ،‬مؤلف سدۀ ‪ 10‬هجری قمری‪ 16 /‬میالدی‪( ،‬به نقل از منبع ‪ )662 ،9‬و محمود بن ولی‪،‬‬
‫مؤلف سدۀ ‪ 11‬هجری قمری‪ 17 /‬میالدی (به نقل از منبع ‪ )662 ،9‬از شش دروازه و محمّدمؤمن از‬
‫چهار دروازۀ شهر درون و چهار دروازۀ شهر بیرون سخن گفته اند که در متن های کهن از جمله در‬
‫آثار اصطخری‪ ،‬سمعانی و ابن حوقل (به نقل از منبع ‪ ،36‬ج ‪52 ،1‬؛ ‪ )663 ،9‬بیشتر از دروازههایی‬
‫به نام های نوبهار‪ ،‬رخنه (رهاب‪ ،‬واخته)‪ ،‬هندوان‪ ،‬جهودان (یهود)‪ ،‬شستبند (شست من)‪ ،‬بختی‬
‫(یحیی)‪ ،‬ریاحه و حدید و در متنهای متأخر از دروازههایی به نام های سلطان احمد خضرویه‪،‬‬
‫خواجه اکاشا‪ ،‬بابا چکچک (آب‪ ،‬عراق‪ ،‬کدوخانه)‪ ،‬شترخوار‪ ،‬خیابان‪ ،‬جباخان‪ ،‬ارگ خاقان‪،‬‬
‫عشقآباد (هندوان) یاد شده است‪.‬‬
‫این دیوارها به گفتۀ یعقوبی در کتاب البلدان (به نقل از منبع ‪ )47 ،48‬و به گفتۀ بارتولد (به نقل‬
‫از منبع ‪ ،36‬ج ‪ 12 )52 ،1‬فرسخ بوده و از سوی بیرون با خندقی پر از آب که سی گام پهنا داشت‬
‫احاطه شده بودند‪ .‬به گزارش خواندمیر (به نقل از منبع ‪ 47 ،48‬ـ ‪ )49‬سربازان شیبانی در هنگام حملۀ‬

‫خود به بلخ این خندق را از سوی شمال با خاک پُر کرده به دیوار نزدیک شدند‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪82‬‬

‫یعقوبی (به نقل از منبع ‪ )15 ،73‬ضمن تشریح دو بارۀ بزرگ بلخ در سدۀ سوم هجری قمری ‪/‬‬
‫نهم میالدی از داشتن سه باره در این شهر در دورههای پیشین خبر می دهد‪ .‬کالوبخو (به نقل از منبع‬
‫‪12 ،70‬؛ ‪ )76 ،49‬در سفری که در سال‪ 1322‬هجری قمری‪ 1904 /‬میالدی به بلخ داشته بخشهایی‬
‫از شهر بیرونی (ربض) را به گونۀ فشرده معرفی کرده و از خندق بزرگی با پهنای سی قدم که‬
‫دوراد ور بلخ کشیده شده بود و شهر بلخ را به سه بخش تقسیم میکرد یادآور شده است که‬
‫اشاره یی است بر موجودیّت سه دیوار در اطراف بلخ‪12 ،71( .‬؛ ‪ ) 76 ،49‬حافظ تنش (به نقل از منبع‬
‫‪ )15 ،71‬مینوسید‪ « :‬ارتفاع دیوارهای [بلخ] بیست گز (تقریباً ‪ 18‬متر) است و از خارج شهر‪ ،‬ارگ‬
‫(شهر درونی) را نمیتوان دید»‪ .‬او همچنان از خندق پرآبی که دیوارهای شهر بیرون را احاطه‬
‫میکرد یادآور شده می نویسد که عمق این خندق ناهموار بود و دشمن را اغفال می کرد و هرگاه‬

‫کسی برای گذشتن از آن می کوشید جان به سالمت نمیبُرد‪ )19 ،71( .‬بنابر نوشتۀ خواندمیر بلخی‪،‬‬
‫تاریخ نگار دورۀ تیموریان هرات‪( ،‬به نقل از منبع ‪ )20 ،71‬سربازان شیبانی پس از آن که بلخ را‬
‫‪83‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫محاصره کردند توانستند خندق را در بخش شمال شهر با خاک پُ ر و خود ر ا به دیوارهای شهر‬
‫نزدیک سازند‪.‬‬
‫دیوارهای شهر درون وشهر بیرون برجهای محافظتی داشته اند که نامهای برخی از آنها در‬
‫متنهای کهن در هنگام یادکرد رخدادهای تاریخی مرتبط به آنها‪ ،‬آمده اند‪ .‬از جمله خواندمیر در‬
‫ذکر روی دادهای سال ‪ 903‬هجری قمری‪ 1497 /‬ـ ‪ 1498‬میالدی از برج چهلحجره و در‬
‫رویدادهای سال ‪ 922‬هجری قمری‪ 1516 /‬ـ ‪ 1517‬میالدی در بخش شمال شهر بیرون از برج شاه‬
‫حسین و حافظ تنش بخاری در گزارش رویدادهای سدۀ ‪ 10‬هجری قمری‪ 16 /‬میالدی از ب رجی به‬
‫نام کبوترخانه که در مقابل دروازههای چهارتاق قرار داشته و امکان رفتن از شهر درون به شه ر‬
‫بیرون را فراهم می کرده است نام برده اند‪)19 ،71( .‬‬
‫به گفتۀ محمّدمؤمن بلخی‪( ،‬به نقل از منبع ‪ 15 ،71‬ـ ‪ )16‬دیوار احاطوی بلخ از نواحی شهر‬
‫درون و برج پهلوان احمد زمچی آغاز شده در قسمت غرب تا برج عیّاران و از آنجا در جنوب ت ا‬
‫برج آسیای بادی امتداد داشت و سپس به خاور متمایل شده به برج چهارباغ ظلمآباد که قرارگا ه‬
‫شاهی بوده می رسید و بعداً به شمال متمایل شده تا دروازۀ خواجه اکاشا امتداد مییافت‪.‬‬
‫برج پهلوان احمد زمچی در غرب شهر درون قرار دارد‪ .‬احمد زمچی از پهلوانان ابومسلم‬
‫خراسانی بوده است که در سدۀ دوم هجری قمری‪ /‬هشتم میالدی می زیست و اکنون آرامگاه او در‬
‫برابر این برج در غرب شهر درون واقع است‪ ) 137 ،74( .‬برج آسیای بادی در جنوبشرقی بلخ در‬
‫زمان سلطنت سیّد سبحان قلی خان در بلخ (‪ 1061‬هجری قمری‪ 1651 /‬میالدی)‪ ،‬همچنان آباد بود و‬
‫در سال ‪ 1118‬هجری قمری‪ 1706 /‬میالدی رو به ویرانی گذاشت و برج چهارباغ ظلمآباد که در‬
‫نزدیکی دروازۀ هندوان قرار داشته چند سال پیش از برج آسیای بادی رو به ویرانی گذاشته اس ت‬
‫(‪ ) 139 ،74‬و از میان تمام برج های دیوارهای بلخ تنها برج عیّاران از ساختههای سدۀ دوم هجری‬
‫قمری‪ /‬هشتم میالدی در زمان ابومسلم خراسانی در گوشۀ جنوبغربی دیوار تا امروز آبا د است که‬
‫در مدخل جداگانهیی در همین کتاب معرفی شده است‪.‬‬
‫دربارۀ وضعیّت حصار بلخ در سالهای نخستین سدۀ ‪ 14‬هجری قمری‪ 20 /‬میالدی ویچلوف‬
‫(به نقل از منبع ‪ )18 ،71‬می نویسد‪ :‬بلخ را دیوارهایی احاطه کرده است که در بعضی قسمتها فرو‬
‫ریخته اند و تنها در جنوب و غرب تا اندازهیی محفوظ مانده اند‪ .‬دیوار غربی به سمت جنوب یعنی‬
‫دروازههایی که راه مزارشریف و آقچه از آنها می گذرد متمایل است و تا حدّی از دیوار جنوبی‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪84‬‬

‫متفاوت می باشد‪ .‬دیوار غربی نسبت به دیوار جنوبی برج های متعدّدی دارد و چندان مرتفع نیست و‬
‫خیلی قدیمی به نظر میرسد‪.‬‬
‫ضخامت کنونی این دیوارها در برخی از جاها ‪ 3،40‬متر و بلندای آن ها از ‪ 8‬تا ‪ 12‬متر است‪ .‬در‬
‫دورادور بیرون این دیوارها نشانه های خندقی با پهنای ‪ 150‬تا ‪ 300‬متر نمایان اند‪.‬‬

‫ساحة باستانی شورتپة خلم‬

‫این ساحۀ باستانی در هفتکیلومتری شمال (‪ )40 ،20‬و یا دهکیلومتری شمالشرق مرکز‬
‫شهرستان خلم در نزدیکیهای روستاهای نوآباد و غرب کهنه خلم موقعیّت دارد و بازماندۀ‬
‫دورههای پیش دادیان و کیانیان و رواج آیین مهر است‪.‬‬
‫این ساحه نزدیک به ‪ 400‬جریب زمین را در بر میگیرد و در گذشتهها شهری بوده آبادان و‬
‫آنگونه که از جاهای کاوششدۀ آن برمی آید‪ ،‬بسیاری از خانهها و دکانهای آن در دو طبقه از‬
‫خشت خام و بعضاً پخته ساخته شده اند‪ .‬از این که این شهر باستانی در سطح باالتری از نهر باستانی‬
‫چترآباد قرار داشته است مردم آن از آب رودخانۀ کنونی خلم که به وسیلۀ کاری ز از تنگی خلم به‬
‫آنجا انتقال داده میشد برای آبیاری باغستانها و کشتزارها و آشامیدن استفاده میکردند‪.‬‬
‫نشانههایی از این کاریز در قسمتهای جنوبی راه شورتپه هنوز هم هویدا اند‪ 41 ،20( .‬ـ ‪)42‬‬
‫از این ساحۀ باستانی سکّهها‪ ،‬مهرهها و ظرفهای شکستۀ سفالی به دست آمده اند و نی ز مردم‬
‫از خشتهای تاریخی آن به گونۀ غیر قانونی در ساختمانهای امروزی خود کار میگیرند و امّا تا‬
‫کنون پژوهش و کاوش باستانشناسانه در آن انجام داده نشده است‪)41 ،20( .‬‬

‫ساحة باستانی بهارآب‬

‫این ساحۀ باستانی در روستای بهارآب از مضافات شهرستان مارمل در ‪ 32‬کیلومتری جنوب‬
‫شهر مزار شریف‪ ،‬مرکز استان بلخ ‪ ،‬موقعیّت دارد و بازماندۀ دورههای پیشدادیان و کیانیان و اسپهها‬
‫و رواج آیینهای مهر و مزدایسنا در آریانای کهن است‪ .‬این ساحۀ باستانی در بین خانهها و‬
‫باغستانهای و کشت زارهای مردم محل قرار دارد و تا کنون زیر کاوشها و پژوهش های‬
‫باستانشناسانه قرار نگرفته است‪.‬‬
‫‪85‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫ساحة باستانی باباقره‬

‫ساحۀ باستانی باباقره‪ ،‬در ‪25‬کیلومتری جنوب ماورای کوه شنگک شهرستان خلم استان بلخ‬
‫موقعیّت دارد و در سالهای جنگ (سالهای ‪ 60‬و ‪ 70‬سدۀ چهاردهم هجری خورشیدی‪ 80 /‬و ‪90‬‬
‫سدۀ بیستم میالدی) آثار ارزشمندی از آنجا به دست آمده و به تاراج رفته اند‪ .‬از قراین برمی آید‬
‫که این ساحه در گذشته ها یکی از شهرهای بزرگ آریانا در مسیر شاهراه ابریشم بوده است و آب‬
‫ط لوله های‬
‫آشامیدنی آن از چشمۀ شنگک که در حدود ‪ 25‬کیلومتری شمال تنگی واقع است توس ّ‬
‫سفالی انتقال داده میشده است‪ .‬این ساح ه هنوز از سوی باستان شناسان زیر پژوهش قرار نگرفته‬
‫است‪ 20،40( .‬ـ ‪)41‬‬

‫ساحة باستانی شاهتپه‬

‫ساحۀ باستانی شاه تپه با درازای یک کیلومتر و پهنای ‪ 300‬متر و بلندای ‪ 14‬متر از سطح زمین‬
‫در چهارکیلومتری شمال نایبآباد موقعیّت دارد و از روی پارچههای ظرفهای سفالی یی که در‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪86‬‬

‫جریان مطالعات و بررسیها از این ساحه به دست آمده اند‪ ،‬معلوم می شود که متعلّق به دورۀ‬
‫باختری یا اسپهها حدود ‪ 1500‬تا ‪ 1000‬پیش از میالد است‪13 ،60( .‬؛ ‪)167 ،67‬‬

‫ساحة باستانی دامنههای کوه مُلآغان‬

‫این ساحۀ باستانی در شهرستان مارمل در جنوب شهر مزار شریف‪ ،‬مرکز استان بلخ‪ ،‬در خاور‬

‫مرکز آن شهرستان موقعیّت دارد و یادگار دورههای پیشدادیان و کیانیان و اسپهها و رواج‬
‫آیینهای مهر و زردشتی در آریانای بزرگ کهن است‪ .‬مارمُل‪ ،‬جایی تاریخی است که در متن های‬
‫کهن فارسی دری از آن یاد شده است و نام آن واژۀ ترکیبییی است از «مار» به معنای تندرستی و‬
‫«مُل» به معنای باده‪ .‬در آن منطقه چشمۀ زالل و گوارایی به نام «مُلآغان» که تلفّظ دیگری از‬
‫مُلآگان یا مُلآگین به معنای باده اندود است از دل سنگ های کوه بیرون میجهد و به جوی‬
‫بزرگی سرازیر میشود‪ .‬پژوهشها و کاوش های باستانشناسانه در این ساحۀ باستانی تا ام روز انجام‬
‫داده نشده اند‪.‬‬
‫‪87‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫در سال ‪ 1386‬هجری خورشیدی‪ 2007 /‬میالدی یک تن از باشندهگان آن محل‪ ،‬یک نمونۀ‬
‫نیایشگاه بودایی ساخته شده از سنگ آهک را در هنگام شخمزدن زمین باغ خود پیدا کرد و آن را‬
‫به ادارۀ اطالعات و فرهنگ استان بلخ سپرد‪ .‬این نمونه ساخت مانی است گنبدی در سه طبقه با‬
‫بلندای اعظمی ‪ 56‬سانتیمتر و دورادور دیواری دارد با نقشهای حکشدۀ برجستۀ گُل و برگ و‬
‫رواقهای حکشده‪ 1.‬این آثار در موزۀ محلّی بلخ مربوط ادارۀ اطّالعات و فرهنگ استان بلخ‬
‫نگهداری میشوند‪.‬‬

‫ساحة باستانی آب الی یا تپة بابا علیشیر‬

‫این ساحۀ باستانی در دامنه های جنوبی کوه شادیان و در نزدیکی تنگی آن کوه در روستایی به‬
‫نام آب الی از مضافات شهرستان نهر شاهی در پانزدهکیلومتری جنوب شهر مزار شر یف‪ ،‬مرکز‬
‫استان بلخ‪ ،‬موقعیّت دارد و نشانههایی از دوره های اسپهها حدود ‪ 1500‬تا ‪ 1000‬پیش از میالد و‬
‫رواج آیین مزدایسنا در آنجا دیده شده و امّا تا کنون کاوشهای علمی در آن ساحه انجام داد ه‬
‫نشده اند‪ .‬در این ساحه آرامگاه بابا علی شیر که یک بنای تاریخیست قرار دارد‪.‬‬

‫ساحة باستانی التینتپه‬

‫ساحۀ باستانی التینتپه در شمال شهرستان دولتآب اد استان بلخ قرار دارد و دربرگیرندۀ چندین‬
‫تپۀ درکنارهم میباشد که برای مطالعات دقیقتر‪ ،‬از سوی باستانشناسان به سه التین شمارۀ ‪ 1‬و ‪ 2‬و‬
‫‪ 3‬نام گذاری شده است‪ .‬این ساحۀ باستانی متعلّق به دورۀ اسپهها حدود ‪ 1500‬تا ‪ 1000‬پیش از میالد‬
‫است‪ .‬همچنان در شمال این تپه حوض بزرگی پیدا شده که در همان دوره به عنوان آبانبار به کار‬
‫می رفت و آب آن از رود آمو تأمین میشد‪ )13 ،60( .‬باستان شناسان این محل را که دارای‬
‫بخشهای اداری و مسکونی بوده و در آن جا به یک حیاط و چند سرستون و حوضی با فوارۀ آب‬
‫برخورده اند بازماندۀ شهری از دورۀ هخامنشیان می دانند و گفته اند که احتما ًال قرارگاه بسوس‪ ،‬شاه‬
‫(ساتراپ) محلّی بلخ‪ ،‬بوده است‪ .‬شواهد روبنای سوختۀ این ساحۀ باستانی نشان میدهند که‬
‫آتشسوزی بزرگی در آنجا رخ داده است و با به کارگیری از روش تاریخیابی با کربن ‪ 14‬معلوم‬

‫‪1‬‬
‫ـ از دفتر ثبت آثار موزۀ محلّی بلخ مربوط به ادارۀ اطّالعات و فرهنگ استان بلخ‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪88‬‬

‫شده است که این آتشسوزی در سالهای ‪ 329‬یا ‪ 328‬پیش از میالد رخ داده است که با تاریخ‬
‫گرفتاری بسوس به دست اسکندر مقدونی در نزدیکی بلخ در تابستان سال ‪ 329‬پیش از میالد‬
‫مطابقت دارد‪ )45 ،28( .‬پارچه های ظرفهای سفالییی که در جریان مطالعات و بررسی های‬
‫باستانشناسان‪ ،‬از این ساحه به د ست آمده اند دارای رنگ سرخ با تزئینات هندسی از خطهای‬
‫منکسر میباشند و شباهت با پارچههای سفالی پیداشده در ساحههای باستانی کتلوکتپه و تپۀ‬
‫دلبرجین دارند‪)128 ،67( .‬‬

‫ساحة باستانی کتلوکتپه‬

‫این ساحۀ باستانی در شمال روستای فرّخ آباد شهرستان دولتآباد استان بلخ قرار دارد و متعلّق‬
‫به دورۀ اسپهها حدود ‪ 1500‬تا ‪ 1000‬سال پیش از میالد است‪ .‬متّصل به آن‪ ،‬گورستانی واقع است‬
‫که از روی پارچه های ظرفهای سفالی پیداشده از آنجا مربوط به همان دورههای آریایی بلخ‬
‫تثبیت شده است‪ .‬پارچههای ظرفهای پیداشده از این ساحۀ باستا نی شباهت زیادی با ظرف های‬
‫سفالی تپۀ دلبرجین در شهرستان دولت آباد استان بلخ دارند‪)168 ،67( .‬‬

‫ساحة باستانی نملیکتپه‬

‫این ساحۀ باستانی متعلّق به دورۀ هخامنشیان (‪ 550‬ـ ‪ 330‬پیش از میالد) است‪)13 ،60( .‬‬
‫شهر نملیک در جنوبشرق شهر اونپایکال به فاصلۀ یک ساعت راه واقع بود (‪ 28 ،45‬ـ ‪)29‬‬
‫ویرانههای شهر نملیک امروز نیز در هفتفرسخی بلخ موجود اند‪ )159 ،45( .‬به گفتۀ بارتولد‬
‫(به نقل از منبع ‪ ) 395 ،74‬این شهر در جای سدره و دست جرد اوایل دورۀ اسالمی موقعیّت داشته‬
‫است‪.‬‬

‫ساحة باستانی تپة عیساخان‬

‫ساحۀ باستانی تپۀ عیسا خان در فاصلۀ یک و نیم تا دو و نیم کیلومتری مرکز شهرستان‬
‫دولت آباد استان بلخ موقعیّت دارد و احتما ًال از دورۀ هخامنشیان (‪ 550‬ـ ‪ 330‬پیش از میالد) است‪.‬‬
‫‪89‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫این ساحه برای نخستین بار از سوی هیأت اعزامی ادارۀ اطالعات و فرهنگ استان بلخ در‬

‫آذرماه سال ‪ 1393‬هجری خورشیدی‪ /‬دسامبر ‪ 2015‬میالدی شناسایی شد و از دستبرد کسانی که‬
‫میخواستند ‪ 600‬تن خاک آن را از طریق بستن قراردادی با یکی از ادارهها به جای دیگری انتقال‬

‫دهند و نیز از کاوش های خودسرا نه یی که در آن انجام داده میشدند ممانعت صورت گرفت‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪90‬‬

‫ساحة باستانی دلبرجینتپه‬

‫ساحۀ باستانی دلبرجینتپه در بیستکیلومتری شمالشرق شهر آقچۀ استان جوزجان و در‬
‫چهلکیلومتری شمال غرب شهر بلخ موقعیّت دارد و بازماندۀ یکی از شهرهای کهن آریانا در دورۀ‬
‫یونانیباختری (‪ 250‬ـ ‪ 128‬پیشازمیالد) است که از ‪ 250‬سال پیش از میالد تا سدههای ‪ 5‬و ‪6‬‬
‫میالدی (دورههای یفتلیان و ساسانیان) نیز پابرجا بوده است‪68 ،49( .‬؛ ‪)50 ،50‬‬
‫کاخ شاهی در مرکز شهر و به گونۀ چهارگوشه قرار داشته است که بازماندههای آن در حدود‬
‫‪ 15‬هکتار زمین را در بر گرفته اند‪ .‬دورادور شهر و کاخ را دژی مدافعهیی با ویژهگی های‬
‫استحکامات دورۀ کوشانی فراگرفته است‪68 ،49( .‬؛ ‪ )50 ،50‬این دیوار در فاصلههایی معیّن‪ ،‬برجها‬
‫و موازی با خود خندق هایی نیز داشته است‪ .‬پیرامون کاخ‪ ،‬خانههای مردم قرار داشته اند و هنگام‬
‫کاوشهای سال ‪ 1349‬هجری خورشیدی‪ 1970 /‬میالدی‪ ،‬در این شهر چند نیایشگاه بودایی نیز‬
‫کش ف شدند و همچنان از خانههای شهر ابزارهای گوناگونی به دست آمدند‪ 12،54 (.‬؛‪)51 ،50‬‬

‫کاوشهای باستان شناسانه در تپۀ دلبرجین از سوی هیأتی از باستانشناسان افغانستان و شوروی‬
‫از سال ‪ 1349‬هجری خورشیدی‪ 1970 /‬میالدی آغاز یافتند و ‪ 9‬سال را در بر گرفتند‪ .‬در جریان این‬
‫‪91‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫‪1‬‬
‫کاوشها نشانههایی از تمدّنهای سدههای ‪ 1‬تا ‪ 6‬میالدی نمایان شدند‪ .‬در نیایشگاه دیوسکورها‬

‫که باارزشترین بنای این شهر بوده تصویرهای رنگییی از جوانان برهنه در کنار اسپهای شان با‬
‫ویژهگیهای هنر هندییونانی نقّاشی شده اند‪ .‬بر روی دیوارهای نیایشگاه تصو یرهایی از ایزد‬
‫هندوانی سیوا‪2‬و زنش پاراواتی‪3‬نقش بسته اند‪ .‬به باور باستانشناسان‪ ،‬این نیایشگاه متعلّق به دورۀ‬
‫ایوکراتیدها در حدود سال ‪ 150‬پیش از میالد است که در دورۀ کوشانیان نیز بهرهبرداری میشده‬
‫ط یونانی نیز به دست آمده است‪69 ،49( .‬؛ ‪)51 ،50‬‬
‫است‪ .‬از این نیایشگاه سنگنوشتهیی به خ ّ‬
‫در این ویرانهها نیایش گاه دیگری نیز کشف شد که در آن تصویر دیوزکری‪ ،‬ایزد دوگانۀ‬
‫یونانی‪ ،‬نقش بسته است‪ .‬این نیایشگاه در سدۀ ‪ 1‬میالدی مرمت و به نیایشگاه شاهی مبدّل شده‬
‫است‪ .‬همچنان نیایشگاه دیگری نیز کشف شد که پرستشگاه ایزد آناهیتا بوده و در زمان نخستین‬
‫شاه کوشانی ساخته شده است‪69 ،49( .‬؛ ‪ ) 51 ،50‬در درآمدگاه این شهر باستانی نیایشگاه دیگری‬
‫که ویژۀ لشکریان بوده با تندیس هراکلیس‪ ،‬قهرمان جنگ‪ ،‬کشف شد که از زیر کاهگ ل دیوار آن‪،‬‬
‫سکّهیی متعلّق به دورۀ پادشاهی واسوادیوای یونانی به دست آمد‪69 ،49( .‬؛ ‪)51 ،50‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪Diosecures‬‬
‫‪2‬‬
‫ـ ‪Siva‬‬
‫‪3‬‬
‫ـ ‪Paravati‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪92‬‬

‫تندیسهای تاج داری که از ساحۀ باستانی تپۀ دلبرجین به دست آمده اند دارای تاجهایی دراز‬
‫و نوکتیز و آراسته با سنگهای گرانبها اند و این تاج ها از دیدگاه برخی از پژوهشگران همانند‬
‫تاجهایی اند که شاهان پارتی آریانا به سر می گذاشتند‪)42 ،61( .‬‬
‫یافتههای باارزش دیگر تپۀ دلبرجین عبارتاند از‪ :‬زیرستونهای سنگی یی که بر روی آنها‬
‫تصویرهای گونانی از انسان ها‪ ،‬جانوران و گیاهان حک شده اند؛ تندیسهای هراکلیس‪ ،‬قهرمان‬
‫استورهیی یونان؛ سکّههای مربوط به دورههای هخامنشیان و کوشانیان که بر یک رو ی آن ها تصویر‬
‫شاه و بر روی دیگر تصویر ایزدان دیده می شوند؛ ابزار فلزّی مانند آیینه های مفرغی‪ ،‬زیورهای زنانه‬
‫و مردانه مانند دستبند‪ ،‬کمربند‪ ،‬بازوبند‪ ،‬انگشتر‪ ،‬گوشواره‪ ،‬تیر و کمان‪ ،‬خنجر‪ ،‬ظرف های گلی‬
‫باآرایههایی چون خمها‪ ،‬خمچهها‪ ،‬کوز هها‪ ،‬صراحیها‪ ،‬قدحها‪ ،‬تغارهها‪ ،‬و بشقابها و غیره به‬
‫دست آمده اند‪ .‬مهمترین یافتۀ هیأت باستان شناسان در تپۀ دلبرجین‪ ،‬لوحی مرمرینی است که در آن‬
‫بقایای یک کتیبۀ زمان کنی شکای بزرگ‪ ،‬شهنشاه معروف آریایی‪ ،‬به زبان باختری (آری) است‪.‬‬
‫(‪70 ،49‬؛ ‪ )52 ،50‬این کتیبه نسبت به کتیبۀ سرخکوت ل بغالن گسترده و دراز بوده و به خطّ یونانی‬
‫شکسته و به زبان آری است و از اینکه تنها پارچه هایی از آن به دست آمده اند به استثنای برخی از‬
‫واژهها متن کاملی از آن خوانده نمیشود و برپایۀ پژوهشهایی که پروفسور لیوشتزا ‪1‬انجام داده‬
‫است این کتیبه احتماالً متعلّق به دورۀ ویما کدفیزس و یا شخص شاهنشاه کوشانی‪ ،‬کنیشکای‬
‫بزرگ‪ ،‬باشد‪ 169 ،47( .‬ـ ‪ )170‬و این زبان همان زبانی است که کتیبههای سرخ کوتل بغالن و‬
‫رباطک سمنگان نیز بدان نگاشته شده اند و در خود آن کتیبهها به نام زبان آری یعنی آریایی نامیده‬
‫شده و مادر زبانهای کنون ی فارسی دری و پشتو بوده است‪.‬‬
‫ظرف های سفالی پیداشده از ساحۀ باستانی دلبرجینتپه‪ ،‬معمو ًال شکلهای گوناگون زیر را‬
‫داشته اند‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪Livishitza‬‬
‫‪93‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫خمهای بهدست آمده از این ساحۀ باستانی‪ ،‬دارای لب راست‪ ،‬لب وارونه و متمایل به بیرون اند‪.‬‬
‫این خمها از خمیرۀ گل پُخته و با رنگ های خاکستری و سفید لعاب دار ساخته شده اند‪ .‬کعب این‬
‫ظرفها پهن و محدّب است‪ .‬برخی از آن ها دارای دو دسته و شماری دارای یک دسته اند که از‬
‫گردن تا بدنۀ آنها امتداد دارد‪)164 ،67( .‬‬

‫خُمچه ها از خمیرۀ گل رس ساخته شده اند و در بدنۀ آنها خالهای سوراخ مانند دیده‬
‫میشوند‪ .‬این خمچه ها دارای لب هموار و دایرهیی و بعضاً تابخورده به بیرون‪ ،‬و رنگ های‬
‫خاکستری‪ ،‬فوالدی و متمایل به سیاه اند‪ .‬برخی از این خمچهها دستهیی دارند که از گردن تا بدنۀ‬
‫آنها کشیده شده است‪)165 ،67( .‬‬
‫کوزههای دلبرجینتپه درای لبهای گوناگون جریدار‪ ،‬بدون جری و هموار اند‪ .‬برخی از‬
‫آنها دارای نوله میباشند‪ .‬دستۀ آنها از گردن تا بدنه امتداد دارد‪ .‬این کوزهها از خمیرۀ گل رس و‬
‫به رنگهای سفید‪ ،‬سرخ و سیاه کمرنگ ساخته شده اند‪)166 ،67( .‬‬
‫صراحیهای دلبرجینتپه نیز به شکل های گوناگون دستهدار و بیدسته و بعضاً دودسته بوده که‬
‫هر دو دسته به گونۀ حلقه بر باالی بدنه نصب شده اند‪ .‬در برخی از این صراحی ها نوشتههایی به‬
‫زبان آری ( آریایی) یا باختری با الفبای یونانی دیده می شوند‪ )166 ،67( .‬صراحی ها چرخساخت و‬
‫دارای رنگ خاکستری و کعب هموار میباشند‪ .‬برخی از آنها دارای دهن دایرهیی و گردن نسبت ًا‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪94‬‬

‫کوتاه و تزئینات برجسته و فرورفته در دورادور بدنه به شکل موج ها میباشند که بهوسیلۀ دست‬
‫ساخته شده اند‪)166 ،67( .‬‬
‫کوزهچهها و خمچههای کوچکتر به پیمانهیی فراوان و به شکلهای گوناگون دودسته و‬
‫بیدسته از دلبرجینتپه به دست آمده اند که برخی از آنها در قسمت پایینی لب دارای س ه سوراخ‬
‫به فاصلۀ معیّن اند و گمان میرود که از این سوراخها برای آویختن این ظرفها کار گرفته می شد‪.‬‬
‫(‪166 ،67‬ـ ‪)167‬‬

‫ساحة باستانی تپة چهلستون‬

‫تپۀ چهلستون‪ ،‬ساحۀ باستانییی است از دورۀ شاهان یونانیباختری (‪ 250‬ـ ‪ 128‬پیش از‬
‫میالد)‪ ،‬در ششکیلومتری جنوب شاه راه مزار شریف ـ شبرغان در خاور شهر بلخ که از شمال با‬

‫شاهراه قدیمی مزار شریف ـ بلخ‪ ،‬از جنوب و خاور با کشتزارها و از باختر به تپۀ زرگران محاط‬
‫میباشد‪)128 ،33( .‬‬
‫‪95‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫در کاوش هایی که باستانشناسان افغانستان و فرانسه‪ :‬اسداهلل نبیزاده‪ ،‬فرهاد احمدی‪،‬‬
‫محمدشریف خواجهعمری‪ ،‬محمّدنعیم‪ ،‬دکتر رونالد بزنوال و دکتر فلیپ و دیگران در سال ‪1386‬‬

‫هجری خورشیدی‪ 2007 /‬میالدی در این ساحۀ باستانی انجام دادند‪ ،‬در پهلوی پیداشدن نشانههایی‬
‫از آتشسوزی‪ ،‬اثرهای تاریخی زیر از آنجا از دل خاک به دست آمدند‪:‬‬

‫دو ستون از سنگ آهک با ابعاد ‪ 50‬در ‪ 50‬و ‪ 60‬در ‪ 25‬سانتی متر و دارای نگارههایی برجسته‬
‫از شاخ و برگ و گُل؛ زیرستونییی مکعبمانند از سنگ آهک به اندازۀ ‪ 40‬در‪ 40‬در‪ 50‬سانتیمتر‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪96‬‬

‫که در آن هنرهای حکّ اکی و صیقل سنگ به کار رفته اند؛ ستون سنگی دیگر ی به اندازۀ ‪ 36‬در ‪40‬‬
‫سانتیمتر که در یک روی آن تندیس‬
‫گاوی خوابیده و در حال دیدن چیزی در‬
‫روبهرو به گونۀ بسیار هنرمندانهیی‬
‫کندنکاری برجسته شده است ـ درازای این‬
‫تندیس از آغاز روی تا انجام دُم آن به ‪38‬‬
‫سانتیمتر و پهنای آن از سر کوهان تا سم‬
‫پای پیش روی آن به ‪ 19‬سانتی متر و درازی روی آن از نقطۀ میان دو شاخ تا زیر زنخ به ‪0/14‬‬
‫سانتیمتر میرسد‪ .‬پشت و بخشی از شکم آن را پاالنی پوشانیده و بر روی آن خطهای متقاطعی که‬
‫مربعی را میسازند نقش بسته اند؛ سرستونی که‬
‫بودا به روی آن کندن کاری شده است؛ سنگی با‬
‫درازا و پهنای ‪ 35‬در ‪ 15‬سانتیمتر با نوشتۀ‬
‫ط‬
‫کندنکاریشدۀ نُهحرفی و احتماالً به خ ّ‬
‫خروشتی در یک سطر؛ و بههمین گونه ‪ 5‬پیالۀ‬
‫گلی بدون لعاب و رنگ‪ ،‬یک کوزۀ کوچک گلی‪ ،‬شماری از ستون های صیقلیافتۀ باآرایه و‬
‫بیآرایۀ دیگر‪ ،‬خشتهای خام مربعی؛ سکّههای زنگزده‪ ،‬پارچههای ظرفهای سفالی و شیشه یی‬
‫و چیزهای فل ّزی‪ 128 ،33( .‬ـ ‪)130‬‬

‫ساحة باستانی تپة زرگران‬

‫ساحۀ باستانی تپۀ زرگران در خاور شهر بلخ و در باختر ساحۀ باستانی تپۀ چهل ستون و پیوست‬
‫با آن موقعیّت دارد و بازماندۀ دورههای اشکانیان و یونانیباختری (‪ 250‬ـ ‪ 128‬پیش از میالد) است‪.‬‬
‫پژوهشهای باستان شناسانه در بلخ و از جمله در ساحۀ باستانی تپۀ زرگران‪ ،‬برای نخستین بار‬
‫توسّط هیأت باستانشناسی فرانسه در افغانستان‪ ،‬به رهبری موسیو فوشه‪ ،‬در سال ‪ 1301‬هجری‬
‫خورشیدی‪ 1922 /‬میالدی بر پایۀ قراردادی که میان آن هیأت و وزارت امور خارجۀ افغانستان بسته‬
‫شد‪ ،‬آغاز گردید‪ .‬این قرارداد در ‪ 12‬ماده و برای مدّت سی سال بسته شده بود و بر چهار موضوع‬
‫‪97‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫تکیه داشت‪ :‬راهیابی انطباقی بزرگراه ابریشم‪ ،‬ارتباط هنر گندهارا با هنر بودایی‪ ،‬چهگونه گی‬
‫گسترش هلنیسم در خاورزمین به ویژه در افغانستان‪ ،‬و مطالعه و بررسی منشأ هنر گندهارا‪)173 ،67( .‬‬
‫نخستین کار موسیو فوشه در افغانستان پس از عقد قرارداد‪ ،‬مطالعۀ آبدههای تاریخی با گردش‬

‫روی خطّ معیّنی که از کابل تا بلخ و از سوی دیگر تا جاللآباد می رسید بود‪ .‬او به راهنمایی‬
‫یادداشتهای هیوان تسانگ‪ ،‬زایر چینایی‪ ،‬روی شاخۀ جنوبی شاهر اه ابریشم یا روی نیایشگاه‬
‫تاریخی یی که بلخ را به تکسیال وصل می کرد به یک سلسله پژوهشها دست زد و در گام نخست‬
‫ارزش تاریخی بلخ‪ ،‬بامیان‪ ،‬بگرام و هده را مشخّص ساخت و برای نخستین بار یکجا با همکاران‬
‫خود‪ ،‬موسیو گودار‪ ،‬موسیو هاکن و موسیو برتو‪ ،‬کاوشهای علمی را در بلخ و جاللآباد آغاز کرد‪.‬‬
‫(‪ 173 ،67‬ـ ‪)174‬‬
‫به دنبال کاوشهای موسیو فوشه و همکارانش در بلخ‪ ،‬شلومبرزه در سال ‪ 1326‬هجری‬
‫خورشیدی‪ 1947 /‬میالدی به این کاوشها در بلخ ادامه داد و در چهار نقطۀ معیّن‪ :‬تپۀ زرگران‪،‬‬
‫باالحصار‪ ،‬دروازۀ نوبهار و در حوالی مرکز شهر امروزی بلخ؛‪ 60‬چاه کند و در نتیجه معلوم شد که‬
‫تپۀ زرگران نسبت به نقاط دیگر‪ ،‬آثار بیشتری از دورههای پیش از اسالم به ویژ ه دورۀ‬
‫یونانیباختری را در خود دارد‪)174 ،67( .‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪98‬‬

‫پس از پژوهشهای شلومبرژه‪ ،‬در سال ‪ 1326‬هجری خورشیدی‪ 1947 /‬میالدی موسیو لوبر در‬
‫پای حصار تاریخ ی بلخ و در سال ‪ 1339‬هجری خورشیدی‪ 1960 /‬میالدی دانش مندان کشورهای‬
‫گوناگون دیگر مانند آلمان و ژاپن به بررسیها و کاوشها ادامه دادند‪)174 ،67( .‬‬
‫پژوهشها در این ساحه و ساحه های باستانی دیگر بلخ‪ ،‬توسّط هیأت باستانشناسی فرانسه در‬
‫افغانستان یکجا با باستانشناسان افغانستان‪ ،‬برپایۀ قراردادی نو‪ ،‬از سال ‪ 1383‬هجری خورشیدی‪/‬‬
‫‪ 2004‬میالدی از سر گرفته شدند و باستان شناسان در گام نخست در پژوهشهایی که در پاییز همان‬
‫سال برای دو ماه انجام دادند از این ساحۀ باستانی ویرانههایی از دورههای پیش از اسالم و دیوارهای‬
‫یک ساختمان دورۀ اسالمی و همچنان آثاری مانند پارچههای سفالی‪ ،‬سکّههای زنگزدۀ مسّی‪،‬‬
‫پارچههای استخوان‪ ،‬پارچههای ظرفهای شیشه یی‪ ،‬مهرههای کوچک سنگی‪ ،‬سفالی و استخوانی و‬
‫یک زیرستونی و قسمتی از یک ستون سنگی را پیدا کردند‪ .‬نشانههای بهدست آمده یک بار دیگر ب ر‬
‫دیرینهگی هزارانسالۀ این ساحۀ باستانی مُهر تأیید گذاشتند‪139 ،43( .‬؛ ‪72 ،36‬؛ ‪ 104 ،67‬ـ ‪)105‬‬
‫این هیأت باستانشناسی کار خود را با حفر چاههایی به اندازۀ ‪ 5‬در ‪ 5‬متر در بخش باالیی تپه‬
‫آغاز کردند که در نتیجه در الیههای باالیی تا ژرفای ‪ 3،5‬متر خشتهایی به اندازههای ‪ 22‬در ‪22‬‬
‫در ‪ 5‬سانتیمتر و ‪ 23‬در ‪ 23‬در ‪ 5‬سانتیمتر از نوع پخته مربوط به دورههای اسالمی و پارچه های‬
‫ظرفهای سفالی دورههای گوناگون اسالمی از دوره های سامانیان‪ ،‬غزنویان‪ ،‬غوریان و تیموریان به‬
‫دست آمدند‪ )176 ،67( .‬همچنان در ژرفای سه متری تپۀ زرگران سرستونیها و زیرستونی های‬
‫آهکی یی به دست آمدند که پس از مطالعۀ همه جانبه معلوم شد که متعلّق به هنر یونانی بودایی از‬
‫اواخر دورۀ یونانی باختری و نیمۀ نخست دورۀ کوشانی و احتما ًال اواخر زمان حاکمیّت ویما تکشاه‬
‫یا ویما تکتو‪1‬یا همان سوتر میگاس‪ ،‬ناجی بزرگ دین بودایی‪ ،‬اند‪)176 ،67( .‬‬
‫این کاوش ها در تپۀ زرگران و چند ساحۀ باستانی دیگر بلخ در چندین دور دیگ ر در سال های‬
‫‪ 1384‬تا ‪ 1389‬هجری خورشیدی‪ 2005 /‬تا ‪ 2010‬میالدی توسّط گروه مشترک باستانشناسان‬
‫افغانستان و فرانسه دوام یافتند‪ .‬در مجموع در اثر کاوشهایی که این باستانشناسان تا سال‬
‫‪1387‬هجری خورشیدی‪ 2008 /‬میالدی انجام دادند آثار باستانی زیرین به دست آمده اند‪:‬‬
‫ـ سکّههای مفرغی و مسّی زنگزده متعلّق به دورۀ کوشانیان از ویما کدفیزس و ویما تکتو؛‬
‫ـ خمهای شکسته و پارچه های ظرف های لعابی و ساده؛‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪Vima Takto‬‬
‫‪99‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫ـ سرمه َکشهای استخوانی و چوبی و مُهرههای استوانهیی مش بّک و گوناگون؛‬

‫ـ تندیسهایی از گل پُخته که یکی از آن ها تندیس کودکی در آغوش بانویی است و این در‬
‫واقع تندیس ایستادۀ ایزد اردکشو‪1‬است که کوشانیان آن را بیشتر در نیایشگاههای بودایی حوزۀ‬
‫گندهارا و مسکوکات خود به کار میبردند‪.‬‬
‫ـ شماری از زیرستونهای آهکی و بدنه های سنگ استوانهیی یا بدنۀ سرستونیها و‬
‫زیرستونیهای آهکی؛‬
‫ـ سرستونهای آهکی با تندیس های برجستۀ گاو خوابیده و احتما ًال گاو نندی؛‬
‫ـ تندیسهای جانورانی مانند شیر و پلنگ از گل پُخته؛‬
‫ـ مهرههای ششپهلوی سوراخ دار که در گردنبند به کار میرفتند‪ 176 ،67( .‬ـ ‪)177‬‬
‫در سال ‪ 1389‬هجری خورشیدی‪ 2010 /‬میالدی به تعداد ‪ 440‬سکّه از دورههای گوناگون‬
‫تاریخی از جمله عصر ساسانیان که بیش ترینه از تپۀ زرگران و تپۀ چهلستون به دست آمده اند به‬
‫موزۀ ملّی کشور فرستاده شدند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪Ardaxo‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪100‬‬

‫باالحصار خلم و دروازهخانة آن‬

‫باالحصار تاریخی خلم از یادگارهای دورۀ کوشانیان (سدههای یکم و دوم میالدی) در آریانا‬
‫است و در دوکیلومتری خاور باغ جهاننمای شهر خلم استان بلخ موقعیّت دارد و حدود بیشتر از‬
‫صد جریب زمین را احتوا میکند‪ .‬این بنای تاریخی اکنون به تلّی از خاک مبدّل گردیده است‪ ،‬امّا‬

‫دیوارهای خود حصار و دیوارها و برخی از گنبدهای نیمهفروریختۀ ساختمانهای درون آن و‬

‫همچنان بخشی از دروازهخانۀ آن بهجا مانده اند‪ .‬آنگونه که هویداست بسیاری از این ساختمانها‬
‫از خشتهای خام به اندازۀ ‪ 35‬در ‪ 35‬در ‪ 7‬سانتیمتر ساخته شده اند و روی برخی از ساختمانها با‬
‫سیاهچونه پوشانیده شده است‪ .‬برخی از این ساختمان ها حدود ‪ 36‬مترمربع مساحت دارند‪ .‬در‬
‫سردر رواق شمالی یعنی در ورودی یکی از این اتاقهای گنبدی با دیوارهای رواقی که در وسط‬
‫باالحصار قرار دارد ‪ ،‬تزئینات گچبری شده از گُ ل و گیاه نیز دیده میشوند‪ .‬به گمان شماری از‬
‫کارشناسان‪ ،‬از این اتاق پس از بازسازی باالحصاردر دورۀ تیموریان برای نمازگزاردن استفاده‬
‫‪101‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫میشد و از همینرو آن را مسجد باالحصار نیز گفته اند که در همین کتاب در مدخلی جداگانه‬
‫معرفی شده است‪.‬‬
‫دروازهخانۀ باالحصار در گوشۀ شمالشرقی بیرون از ساحۀ باالحصار قرار دارد و از خشتهای‬

‫پخته به اندازۀ ‪ 28‬در ‪ 28‬در ‪ 3،5‬سانتیمتر به گونۀ رواق ساخته شده و توسّط خشتچینی آرایه داده‬
‫شده است‪ .‬از زیر این رواق‪ ،‬امروز راهی که از شمال به جنوب امتداد دارد میگذرد‪ .‬گمان میرود‬
‫که این رواق هیچ پیوندی با باالحصار نداش ته باشد و پیشینۀ تاریخی آن نیز برابر به باالحصار نیست‪.‬‬
‫ل‬
‫به گفتۀ مردم محل‪ ،‬این دروازهخانه که در مسیر شاهراه قرار گرفته است‪ ،‬در روزگاران پیشین مح ّ‬
‫گرفتن مالیّات کاالهای بازرگانی از کاروانها بوده است‪.‬‬
‫این دروازهخانه در سال ‪ 1389‬هجری خورشیدی‪ 2010 /‬میالدی به کمک کشور شاهی هالند‬
‫توسّط دفتر مهندسی آف ایر مرمت حفاظتی شده است‪.‬‬
‫باالحصار خلم‪ ،‬باری در سدۀ ‪ 9‬هجری قمری‪ 15 /‬میالدی در دورۀ تیموریان و واپسینبار در‬
‫سدۀ ‪12‬هجری قمری‪ 17 /‬میالدی در دورۀ پادشاهی احمد شاه ابدالی مرمت شده است و اکنون نی ز‬
‫به مرمت حفاظتی نیاز دارد‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪102‬‬

‫میرزا محمّدهاشم بهشتی‪ ،‬منشی دربار احمدشاه درانی‪ ،‬در اثر خود به نام تاریخ خرقۀ شریفۀ‬
‫قندهار‪ ،‬این دو بیت را که خود سروده است در مادّۀ تاریخ بازسازی باالحصار خلم میآوَرَد‪( :‬به‬
‫نقل از منبع ‪)400 ،20‬‬

‫«بهشتی» گفت از بهر دو تاریخ‬

‫دو مصرع را شنو از این کالمش‬
‫حصار لشکر شاهی ز آغاز‬
‫سلیمانش به بلخ آمد ختامش (سال ‪ 1165‬ـ ‪ 1175‬هجری خورشیدی‪ 1751 /‬ـ ‪ 1761‬میالدی)‬

‫ساحة باستانی دبیرستان نوبهار بلخ‬

‫این ساحۀ باستانی در میان دبیرستان نوبهار شهر باستانی بلخ موقعیّت دارد و متعلّق به دورۀ‬
‫کوشانیان (سده های یکم و دوم میالدی) است‪ .‬باستانیبودن این میدان در سال ‪ 1353‬هجری‬
‫خورشیدی‪ 1974 /‬میالدی تثبیت شده و در آن ویرانههای دیوارهای آجری قدیمی که کاشی های‬
‫نوع برشی رنگی نیز در آن کار شده اند نمایان اند‪.‬‬
‫‪103‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫ساحة باستانی سیرکقلعة حیرتان‬

‫این ساحۀ باستانی در جنوبغرب شهر حیرتان قرار دارد و احتما ًال متعلّق به دورۀ کوشانیان‬
‫(سدههای ‪ 1‬و ‪ 2‬میالدی) است‪ .‬از این منطقه داش سفالپزی نیز پیدا شده است‪)14 ،60( .‬‬

‫ساحة باستانی قزلآباد‬

‫این ساحۀ باستانی در ده کیلومتری شرق شهر مزار شریف‪ ،‬مرکز استان بلخ‪ ،‬و در شمالغرب‬
‫فرودگاه بینالمللی موالنا جاللالدّین محمّد‬
‫بلخی به گونۀ تپهیی در فاصلۀ میان روستای‬
‫قزلآباد و شهرک امیری در کنار شمالی راه آن‬
‫روستا قرار دارد و متعلّق به دورۀ کوشانیان‬
‫(سدههای یکم و دوم میالدی) است‪)14 ،60( .‬‬

‫ساحة باستانی تپة ساالران‬

‫این ساحۀ باستانی در شهرک امیری در ‪7‬کیلومتری خاور مرکز شهر مزار شریف در جنوب‬
‫شاه راه کابل ـ بلخ موقعیّت دارد و برپایۀ حدس باستان شناسان کشور که آن را از نزدیک دیده اند‬
‫متعلّق به سدههای یکم و دوم میالدی (دورۀ کوشانیان ) و سدۀ سوم میالدی(دورۀ ساسانیان) است‪.‬‬
‫باستانیبودن این محل‬
‫در یکم مهر ‪1386‬‬
‫هجری خورشیدی‪23 /‬‬
‫سپتامبر ‪ 2007‬میالدی از‬
‫از‬ ‫هیأتی‬ ‫سوی‬
‫باستانشناسان کشور به‬
‫غالمحیدر‬ ‫رهبری‬
‫کوشککی تثبیت شد و‬
‫درهمان سال عبدالکریم خُرّم‪ ،‬وزیر اطالعات و فرهنگ‪ ،‬نیز از آن دیدن کرد‪ .‬از قرار معلوم این‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪104‬‬

‫ساحۀ باستانی‪ ،‬یک نیایشگاه بوده و امّا تا کنون از سوی باستانشناسان زیر پژوهش و کاوش قرار‬
‫نگرفته است‪.‬‬

‫ساحة باستانی تپة تاجیکان‬

‫ساحۀ باستانی تپۀ تاجیکان با مساحت ‪ 500‬مترمربع در ‪18‬کیلومتری خاور شهر مزار شریف‪،‬‬
‫مرکز استان بلخ‪ ،‬در نزدیکی دوراه شهر حیرتان در شمال شاهراه بلخ ـ کابل قرار دار د و متعلّق به‬
‫دورۀ کوشانیان (سدههای یکم و دوم میالدی) و دورۀ ساسانیان (سدۀ سوم میالدی) است‪ .‬در این‬
‫ساحۀ باستانی نشانههایی از اتاقهایی با سقفهای مستطیلی گنبدی از خشت خام و گل و‬
‫نگارههایی از گُل های نیلوفر دیده شده اند و گمان می رود که بقایای نیایشگاه و یا کاروانسرایی‬
‫باشد‪ .‬قاچاقبران آثار باستانی از این ساحه یک زیرستون بزرگ سنگی با آرایههایی برجسته از گُل‬
‫و گیاه را پیدا کرده بودند و امّا با خود برده نتوانستند‪ .‬باستانیبودن این میدان از سوی باستانشناسان‬
‫کشور در اردیبهشت سال ‪ 1385‬هجری خورشیدی‪ /‬آوریل ‪ 2006‬میالدی تأیید شد و دکت ر سیّد‬
‫مخدو م رهین‪ ،‬وزیر اطّالعات و فرهنگ کشور‪ ،‬نیز از آن دیدن کرد و امّا پژوهش و کاوش‬
‫علمییی در آنجا انجام داده نشده است‪.‬‬

‫خانة سنگی مارمل‬

‫خانۀ سنگی مارمل از ساخته های دورۀ کوشانیان (سدههای یکم و دوم میالدی) و سدۀ سوم‬
‫میالدی(دورۀ‬
‫ساسانیان) است‪.‬‬
‫در‬ ‫که‬
‫دوکیلومتری‬
‫مرکز‬ ‫جنوب‬
‫شهرستان مارمل‬
‫برفراز تپه یی در‬
‫دامنۀ کوه موقعیّ ت‬
‫دارد‪ .‬این بنای تاریخی از یک پارچهسنگ بزرگ کندنکاری شده و دارای سه اتاق و یک دهلیز و‬
‫‪105‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫یک روشنیدان است و از قرار معلوم نیایش گاه راهبان بودایی بوده است‪ .‬در دیوارهای این خانه‬
‫نگارههای برجستۀ تراشخوردهیی از گُل و گیاه نیز دیده میشوند‪.‬‬

‫ساحة باستانی کافرقلعة چهارکنت‬

‫این ساحۀ باستانی در دوکیلومتری جنوب مرکز شهرستان چهارکنت استان بلخ قراردارد و‬
‫متعلّق به دورۀ کوشانیان (سدههای یکم و دوم میالدی) و سدۀ سوم میالدی (دورۀ ساسانیان) است‪.‬‬
‫غالمحیدر کوشککی و باستانشناسان همراهش در مهر ‪ 1387‬هجری خورشیدی‪ /‬سپتامبر ‪2008‬‬
‫میالدی در آن جا دو مغارۀ سنگی از دورۀ نوسنگی را نیز تثبیت کرد ه اند و پارچههای ظرفهایی از‬
‫دورۀ رواج آیین زردشتی نیز در گوشه و کنار آن پیدا می شوند‪.‬‬
‫در سال ‪ 1389‬هجری خورشیدی‪ 2010 /‬میالدی‪ 23‬قلم از آثار تاریخی از دورههای کوشانی و‬
‫اسالمی از دهکدۀ یکه تال شهرستان چهارکنت به دست آمدند که فهرست آنها توسّط غالمحیدر‬
‫کوشککی آماده شد‪ .‬این آثار دربرگیرندۀ کوزهچههای سفالی لعابی سرخرنگ دودستهیی و‬
‫یکدسته یی وصراحیها و ظرفهای کوچک دیگر سفالی لعابدار به رنگهای سرخ و زرد و به‬
‫اندازههای گوناگون اند ک ه در موزۀ محلّی بلخ در ادارۀ اطّالعات و فرهنگ استان بلخ نگهداری‬
‫میشوند‪.‬‬

‫ساحة باستانی کافرقلعة چمتال‬

‫این ساحۀ باستانی متعلّق به دورۀ کوشانیان (سدههای یکم و دوم میالدی) و سدۀ سوم‬
‫میالدی(دورۀ ساسانیان) است و در کنار شاهراه مزار شریف ـ شولگر به فاصلۀ یککیلومتری جنوب‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪106‬‬

‫پل امام بکری در مضافات شهرستان چمتال قرار دارد‪ .‬در این جا نشانه های چند دیوار از اتاقهای‬
‫فروریختۀ پخسهیی نمایان اند‪.‬‬

‫ساحة باستانی بازارک‬

‫این ساحۀ باستانی متعلّق به‬
‫دورۀ کوشانیان (سدههای یکم و‬
‫دوم میالدی) و سدۀ سوم میالدی‬
‫(دورۀ ساسانیان) است و اکنون در‬
‫میان کشتزا رهایی به همین نام‬
‫در بیست ـ سیکیلومتر ی خاور‬
‫مرکز شهرستان مارمل استان بلخ قرار گرفته و ظاهراً شهر و بازاری بوده است‪.‬‬

‫ساحة باستانی قلعة بربر دولتآباد‬

‫ساحۀ باستانی قلعۀ بربر در سهکیلومتری باختر مرکز شهرستان دولت آباد استان بلخ در ‪36‬‬
‫درجه و ‪ 59‬دقیقه و ‪ 59،9‬ثانی ۀ عرضالبلد شمالی و در ‪ 66‬درجه و ‪ 46‬دقیقه و ‪ 14،3‬ثانی ۀ طولالبلد‬
‫‪107‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫شرقی موقعیّت دارد‪.‬‬

‫در این ساحۀ باستانی ویرانههای ساختمانهای گنبدی یی به چشم میخورند که خشتهایی به‬
‫اندازۀ ‪ 39‬در ‪ 20‬در ‪ 10‬سانتیمتر در آنها به کار رفته اند‪ .‬از قراین برمی آید که این قلعه باید از‬
‫ساختههای دورۀ یفتلیان (از اوایل سدۀ ‪ 5‬تا نیمۀ دوم سدۀ ‪ 6‬میالدی) باشد و امّا الیۀ باالیی این ساحۀ‬
‫باستانی از دیدگاه باستانشناسان احتماالً متعلّق به دورۀ اسالمی است‪ .‬به هر صورت‪ ،‬پیشینۀ تاریخی‬
‫آن به گونۀ دقیق معلوم نیست‪ 79 ،59( .‬ـ ‪)80‬‬

‫این قلعه اکنون به تلّی از خاک مبدّل شده است‪ ،‬امّا ویرانههای حصار با برجها و تیرکش های‬
‫هنوز هم نمایان اند‪.‬‬

‫ساحة باستانی قمسکتپه‬

‫این ساحۀ باستانی در چهارکیلومتری شمال مرکز شهرستان دولتآباد استان بلخ موقعیّت دارد‬
‫و دربرگیرندۀ سه تپه است که از سوی باستان شناسان برای مطالعات دقیقتر به شمارههای ‪ 1‬و ‪ 2‬و ‪3‬‬
‫دسته بندی شده است‪ .‬این ساحۀ باستانی متعلّق به دورههای کوشانی تا آغاز دورۀ اسالمی (سدههای‬
‫‪ 1‬تا ‪ 6‬میال دی) است‪)14 ،60( .‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪108‬‬

‫ساحة باستانی تپة غندان‬

‫این ساحۀ باستانی در فاصلۀ میان دهکدۀ پالسپوش و دهکدۀ غندان شهرستان بلخ در‬
‫دوکیلومتری شمال شاهراه قدیمی مزار شریف ـ بلخ قرار دارد و باری در سال ‪ 1387‬هجری‬
‫خورشیدی‪ 2008 /‬میالدی از سوی غالمحیدر کوشککی بررسی شده‪ ،‬امّا پیشینۀ آ ن معلوم نیست‪.‬‬

‫ساحة باستانی ابدالگان‬

‫این ساحۀ باستانی در جنوب شهرستان زاری استان بلخ در یک منطقۀ کوهستانی موقعیّت دارد‬
‫و متعلّق به دورۀ یفتلی ها و ساسانیها یعنی سدههای ‪ 5‬تا ‪ 7‬میالدی است‪ .‬هیأتهایی از‬
‫باستانشناسان کشور‪ ،‬درسال های ‪ 80‬سدۀ چهاردهم هجری خورشیدی ‪ /‬دهۀ ی کم سدۀ بیست و یکم‬
‫میالدی از این ساحه دیدن کرده اند‪ ،‬امّا تا کنون آن را مورد مطالعه و پژوهش و کاوش قرار نداده‬
‫اند‪.‬‬

‫ساحة باستانی گاز دختر پادشاه‬

‫این ساحۀ باستانی در هشتکیلومتری مرکز شهرستان کشنده استان بلخ در میان یک دره قرار‬

‫دارد‪ .‬در آنجا تخت سنگی یی موجود است که بر پایۀ یک افسانۀ مردم محل‪ ،‬در روزگاران پارین‬
‫‪109‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫شاهدختی در آنجا انجام های ریسمان گاز خود را به قلّه های کوههای دو سوی دره میآویخت و‬
‫گاز می خورد‪ .‬از این ساحۀ باستانی نیز باستانشناسان کشور دیدن کرده اند‪ ،‬امّا تا کنون آن را زیر‬
‫مطالعه‪ ،‬پژوهش و کاوش قرار نداده اند‪.‬‬

‫رصدخانة چرخ فلک‬

‫بنای تاریخی چرخ فلک در حاشیۀ جنوبی خیابان قونیۀ شهر بلخ موقعیّت دارد و به گفتۀ آرش‬
‫بوستانی‪ ،‬یک تن از مهندسان ایرانی‪ ،‬احتماالً رصدخانهیی از دورۀ ساسانیان (سدۀ ‪ 3‬میالدی) است‪.‬‬
‫این بنا از خشت های خام به اندازۀ ‪ 30‬در ‪ 30‬در ‪ 5‬سانتیمتر ساخته شده است و از سوی درون‬

‫پلکانی دارد که به گونۀ مارپیچی به باال میرود‪.‬‬

‫قلعة چهلدختران‬
‫قلعۀ چهل دختران ساختۀ دورۀ یونانیباختری (سدۀ ‪ 3‬پیشازمیالد) و یا دورۀ ساسانیان (سدۀ ‪3‬‬
‫میالدی) است و با توجّه به اینکه در برخی از سرچشمه ها از آن به نام «چهلاختران» یاد شده است‬
‫میتوان پیشینه یی برابر به دورۀ رواج آیین مهر نیز برای آن متصوّر شد‪ .‬امروز نشانه هایی از‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪110‬‬

‫دیوارهای ستبر و ساختمان های باشکوه و رواقهای این قلعه که از پخسه و خشت خام به اندازۀ‬
‫‪ 30‬در ‪ 30‬در ‪ 5‬سانتی متر ساخته شده اند در حدود ششکیلومتری باختر شهر مزار شریف‪ ،‬در‬

‫شهرستان دهدادی استان بلخ نمایی باشکوهی دارند‪.‬‬

‫گفتنی است که به همین نام جاهای تاریخی یی در بامیان‪ ،‬رستاق و کندز نیز وجود دارند‪.‬‬
‫افسانۀ ناپدیدشدن چهل دختر پس از پنهان شدن در قلعههایی به همین نام از ترس لشکریان‬
‫مهاجم بیگانه در ادبیات شفاهی مردم بسیار معروف است‪.‬‬
‫این قلعه در س ال ‪ 1386‬هجری خورشیدی‪ 2007 /‬میالدی از مینها یی که در سال های جنگ‬
‫در آن کارگزاری شده بودند پاکسازی گردید‪.‬‬
‫‪111‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫بلخ و آبادیهای آن در دورههای‬

‫اسالمی‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪112‬‬
‫‪113‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫دوره های اسالمی در این فصل به دو بخش تقسیم شده اند‪ :‬از سدۀ یکم تا هفتم هجری قمری‪/‬‬
‫هفتم تا سیزدهم میالدی و از سدۀ هشتم تا پانزدهم هجری قمری‪ /‬چهاردهم تا بیس ت و یکم‬
‫میالدی؛ و بلخ و آبادی های آن در هر کدام از این دو برهۀ زمانی به ترتیب به بررسی و پژوه ش‬
‫گرفته شده اند؛ به گونه یی که در آغاز‪ ،‬مروری بر رویدادهای هر دورۀ تاریخی صورت گ رفته‬
‫است و سپس آبادی های هر دوره اعم از آبادیهای ازبینرفته و ساحههای باستانی و آبدههای زنده‬
‫با اشاره به ویژهگیهای ساختمانی آنها و مرمتکاریهای انجامدادهشده در آنها‪ ،‬معرفی شده‬
‫اند‪.‬‬

‫بلخ در سدههای یکم تا هفتم هجری قمری‪/‬‬

‫هفتم تا سیزدهم میالدی‬
‫نیروهای عرب برای نخستین بار‪ ،‬در سال ‪ 31‬هجری قمری‪ 652 /‬میالدی به فرمان دهی احنف‬
‫بن قیس تمیمی در پیگرد یزدگرد‪ ،‬آخرین شاهنشاه ساسانی‪ ،‬به بلخ راه یافتند‪ )68 ،54(.‬در دورۀ‬
‫خلفای راشدین بلخ از مرکز نظامی و اداری نیشاپور اداره میشد‪)71 ،54( .‬‬
‫در دورۀ امویان (‪ 39‬ـ‪ 177‬هجری قمری‪ 660/‬ـ ‪ 794‬میالدی) در سال ‪ 42‬هجری قم ری‪662 /‬‬
‫میالدی در زمان معاویه‪ ،‬بلخ که از انقیاد عربها سر باز زده بود دوباره توسّط قیس سلمی‪ ،‬والی‬
‫خراسان‪ ،‬گشوده شد‪ .‬قیس نیایش گاه نوبهار بلخ را ویران کرد و کسی را به نام عطا بن سائب‬
‫خشک بر بلخ گماشت‪ ،25( .‬ج ‪)165 ،1‬‬
‫در سال ‪ 44‬هجری قمری‪ 665 /‬میالدی حکم بن عمرو غفّاری در رأس بلخ و سراسر خراسان‬
‫قرار گرفت‪ ،25( .‬ج ‪ )165 ،1‬باری مردم خراسان در زمان حکمرانی سلم بن زیاد در سالهای ‪ 60‬ـ‬
‫‪ 64‬هجری قمری ‪ 680 /‬ـ ‪ 684‬میالدی بر او شوریدند و همچنان در زمان عبدالملک بن مروان‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪114‬‬

‫کارداران آنها را راندند‪ ،‬تا این که در سال ‪ 88‬هجری قمری‪ 707 /‬میالدی‪ ،‬قتیبه بن سلم باهلی که‬
‫از سوی حجاج بن یوسف ثقفی‪ ،‬والی خراسان شده بود بار دیگر بلخ را با جنگ گشود‪ .‬آخرین‬
‫شورش بزرگ بلخ از سوی سپهبد‪ ،‬شاه محلّی بلخ‪ ،‬در همدستی با نیزک امیر محلّی بادغیس رهبری‬
‫شد که توسّط قتیبه فرونشانده شد و نیزک با ترفند او کشته شد‪ ) 71 ،54( .‬بعداً اسد بن عبداهلل‬
‫القسری از ‪ 107‬ـ ‪ 120‬هجری قمری‪ 725 /‬ـ ‪ 738‬والی خراسان بود‪ .‬او مرکز نظامی و دیوانی عربها‬
‫را از بروقان واقع در دو فرسخی بلخ به شهر بلخ انتقال داد و نیز ابوخالد برمک را به بازسازی بلخ‬
‫گماشت‪ .‬از آن پس بلخ پس از مرو دومین مرکز نیروها و ادارۀ عربها برای خراسان و فرارودان‬
‫گردید‪ ،25( .‬ج ‪)181 ،1‬‬
‫در اواخر دورۀ اموی‪ ،‬بلخ و در مجموع‪ ،‬خراسان کانون چندین خیزش ملّی در برابر امویان‬
‫شد‪ .‬حرب بن عثمان‪ ،‬از مردم بلخ‪ ،‬در همان سالهای آغازین جنبش عبّاسی فراخواننامهیی را به‬
‫نام خراسانیان انتشار داد‪ .‬در زمان هشام از سال ‪ 110‬هجری قمری‪ 729 /‬میالدی در بلخ سوره بن‬
‫جرو حاکم بلخ بود‪ .‬در سال ‪ 116‬هجری قمری‪ 734 /‬میالدی حارث بن سریج حاکم اندخود‪،‬‬
‫پرچم قیام را در برابر عاصم‪ ،‬والی عربی خراسان‪ ،‬برافراشت و بلخ را گرفت و بر تمام شهرهای‬
‫جوزجان‪ ،‬فاریاب‪ ،‬تالقان و مرورود دست یافت‪ .‬یک‬
‫سال بعد‪ ،‬در ‪ 117‬هجری قمری‪ 735 /‬میالدی با‬
‫برکنارشدن عاصم دوباره اسد بن عبداهلل والی خراسان‬
‫شد و به پیگرد جانبداران جنبش عبّاسی پرداخت‪ .‬اسد‬
‫در سال ‪ 118‬هجری قمری‪ 736 /‬میالدی شهر بلخ را‬
‫مرکز فعالیتهای خویش قرار داد و دیوانهای دولتی را‬
‫به آن جا منتقل کرد‪ .‬او با گماشتن کرمانی بن علی به‬
‫حکومت بلخ در نبردی سخت نیروهای حارث را در‬
‫خلم شکست داد و خود در سال‪ 120‬هجری قمری‪738 /‬‬
‫میالدی در روز جشن مهرگان هنگام پذیرفتن هدایای‬
‫مهرگانی در شهر بلخ درگذشت‪ .‬اسدآباد بلخ از بناهای‬
‫اوست‪ .‬پس از مرگ اسد‪ ،‬نصر بن سیّار امیر خراسان و از‬
‫سوی نصر‪ ،‬مسلم بن عبدالرّحمان حاکم بلخ شد‪ .‬در زمان نصر‪ ،‬جنبش عبّاسی در خراسان اوجی‬
‫‪115‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫بیش تر گرفت؛ از جمله امام یحیی به نزد حریش بن عمر در بلخ پناهنده شد‪ .‬نصر در سال ‪125‬‬
‫هجری قمری‪ 743 /‬میالدی به عقیل بن معقل‪ ،‬حاکم بلخ‪ ،‬دستور گرفتاری یحیی را داد‪ ،‬تا این که‬
‫‪1‬‬
‫نیروهای اموی او را در سر پل امروزی به شهادت رساندند‪ ،25( .‬ج ‪)181 ،1‬‬
‫سرانجام ابومسلم خراسانی با راه اندازی قیام بزرگ خود در بلخ‪ ،‬مرو‪ ،‬ترمذ‪ ،‬تخارستان و‬
‫جوزجان و سراسر خراسان‪ ،‬در ‪ 9‬ربیع الثّانی ‪ 132‬هجری قمری‪ 28 /‬نوامبر ‪ 749‬میالدی خالفت‬
‫امویان را در دمشق برانداخت و عبّاسیان را در بغداد به خالفت برنشاند و خود حکمرانی خراسا ن را‬
‫در دست گرفت‪ ،25( .‬ج ‪)255 ،1‬‬
‫با رویکارآمدن عباسیان‪ ،‬بلخیان در دستگاه حاکمیّت راه یافتند و خالد پسر برمک‪ ،‬از یاران‬
‫ابومسلم‪ ،‬به سفارش او خزانهدار سفّ اح شد‪ .‬یحیی پسر خالد در سال ‪ 170‬هجری قمری‪786 /‬‬
‫میالدی به مقام وزارت هارون الرّشید دست یافت و پس از او پسرش جعفر سمّت وزارت ر ا انجام‬
‫میداد‪ .‬در سال ‪ 178‬هجری قمری‪ 794 /‬میالدی فضل‪ ،‬پسر دیگر یحیای برمکی‪ ،‬از سو ی‬
‫هارونالرّشید به امارت خراسان گماشته شد و او شبکۀ آبرسانی را در شهر بلخ به وجود آورد‪.‬‬
‫(‪ ) 49 ،40‬و امّا عباسیان با هراس از قدرت و نفوذ خراسانیان در آغاز در سال ‪ 137‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪ 755‬میالدی ابومسلم خراسانی و سپس در سال ‪ 186‬هجری قمری‪ 802 /‬میالدی خانوادۀ دانشپرور‬
‫برمکیان را با قساوت نابود کردند‪ ) 50 ،40( .‬تا این که طاهر بن حسین خراسانی در سال ‪ 129‬هجری‬
‫قمری‪ 746 /‬میالدی به بغداد حمله کرد و امین برادر مأمون را کشت و مأمون را به خالفت نشاند و‬
‫خود در سال ‪ 204‬هجری قمری‪ 819 /‬میالدی از سوی مأمون به امارت خراسان رسید و در آنجا‬
‫در سال ‪ 206‬هجری قمری‪ 821 /‬میالدی استقالل خراسان را اعالم داشت و نخستین حکومت‬
‫مستقل را در زمان خالفت عباسیان در خراسان پیریزی کرد‪)50 ،40( .‬‬
‫در زمان طاهریان (‪ 206‬ـ ‪ 259‬هجری قمری‪ 821 /‬ـ ‪ 873‬میالدی)‪ ،‬که از تاجیکان خراسان‬
‫بودند‪ ،‬بلخ زیر ادارۀ آنان قرار داشت‪ .‬در این دوره در آغاز طلحه پسر طاهر و بعد اً عباس بن هاشم‬
‫در سال ‪ 219‬هجری قمری‪ 834 /‬میالدی و سپس در سال ‪ 233‬هجری قمری‪ 847 /‬میالدی پسرش‪،‬‬
‫داؤود بن عباس‪ ،‬والی بلخ بودند‪ 50 ،40( .‬ـ ‪ ) 51‬آل داؤود یا داؤودیان بعد از طاهریان نیز به‬

‫‪ 1‬ـ آرامگاه امامزاده یحیی بن زید هنوز هم در شهر سر پل امروزی یا انبار کهن که در گذشتهها از مضافات بلخ بود‬
‫زیارتگاه خاص و عام است‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪116‬‬

‫حکومت خود در بلخ ادامه دادند و سکّه هم به نام خود زدند‪ .)47 ،30( .‬بلخ در روزگار داؤود در‬
‫اثر توجّه او بسیار آباد شد و به روایت واعظ بلخی‪ )41 ،87( ،‬در آن زمان در بلخ‪ 1248 ،‬مسجد‪،‬‬
‫‪ 400‬مدرسه و ‪ 500‬گرمابه و ‪ 900‬دبیرستان وجود داشته اند و ابنخرداذبه (‪ )43 ،5‬که حدود سال‬
‫‪ 250‬هجری قمری‪ 864 /‬میالدی از بلخ دیدن کرده بود آن را از مهمترین شهرهای منطقه دانسته‬
‫میزان خراج آن را ‪ 139300‬درهم نوشته که بیش تر از شهرهای پیرامون آن مانند خلم (که ‪12300‬‬
‫درهم بوده) است‪)51 ،40( .‬‬
‫در دورۀ صفّاریان تاجیک‪ ،‬در بلخ آل داؤود حکومت را در دست داشتند و در آبادانی قلمرو‬
‫خود می کوشیدند؛ تا این که یعقوب لیث صفّاری‬
‫در سال ‪ 257‬هجری قمری‪ 871 /‬میالدی از راه‬
‫بامیان به بلخ حمله کرد و آنجا را از ابوالعباس‬
‫حاکم بلخ بگرف ت‪ .‬یعقوب کاخهای آبادکردۀ‬
‫داؤود بن عبّاس بن هاشم ماهجو را که از‬
‫فرمانروایان معروف محلّی آل داؤود بلخ بود‬
‫یکجا با کاخ نوشاد ویران کرد‪)92 ،54( .‬‬
‫در دورۀ سامانیان (‪ 261‬ـ ‪ 389‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪ 874‬ـ ‪ 999‬میالدی) بلخ زیر ادارۀ آنان قرار‬
‫گرفت‪ .‬سامانیان خود تاجیکان برخاسته از ده سامان بلخ بودند و پای تخت شان شهر بخارا بود‪.‬‬
‫دولت سامانی در سال ‪ 278‬هجری قمری‪ 892 /‬میالدی توسّط اسماعیل بنیادگذاری شد و پس از‬
‫جنگی که در سال ‪ 286‬هجری قمری‪ 899 /‬میالدی‬
‫در بلخ میان اسماعیل سامانی و عمرو لیث صفاری‬
‫به وقوع پیوست و پادشاه صفاری شکست خورد و‬
‫به اسارت درآمد‪ ،‬به پختهگی رسید‪ .‬این دولت تا‬
‫سال ‪ 389‬هجری قمری‪ 999 /‬میالدی یعنی بیشتر‬
‫از یک سده بر ت مام خراسان و فرارودان حکومت‬
‫کرد‪ 64 ،30(.‬ـ ‪)65‬‬
‫در دورۀ سامانیان در بلخ جنگهایی میان‬
‫‪117‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫الپتگین حاکم سامانی بلخ و دولت سامانی در سال‪ 348‬هجری قمری ‪ 961 /‬میالدی در خلم رخ داد‬
‫و نیز ابوعلی چغانی از امرای آل محتاج گاه گاهی در بلخ و نواحی آن دست به شورش میزد و‬
‫هم چنان سیمجوریان و ابوالحسن فایق بلخ را مرکز درگیری ها و فعالیّتهای دشمنانۀ خود قرار داده‬
‫بودند‪ .‬نوح بن منصور سامانی پس از بیرونراندن سیمجوریا ن و ابوالحسن فایق‪ ،‬امارت خراسان را به‬
‫محمود پسر سبکتگین و والیت بلخ را به سبکتگین سپرد و با درگذشت او دولت سامانی از میان‬
‫رفت‪)64 ،30( .‬‬
‫بلخ در آن زمان یکی از شهرهای مهم شمرده می شد‪ .‬یعقوبی (درگذشته در سال ‪ 284‬هجری‬
‫قمری‪ 897 /‬میالدی) شهرهای زیادی را در دو کنارۀ آمو در آن زمان از مضافات بلخ میداند‪،40( .‬‬
‫‪ )52‬به گفتۀ یعقوبی‪ ،‬شهر بلخ گسترش بیشتری یافته بود؛ مساحت آن ‪ 3‬در ‪ 3‬میل بود و ‪37‬‬
‫شهرک داشت‪ .‬این شهر دارای دو حصار و ربض آن دارای چهار دروازه بود‪)66 ،30( .‬‬
‫اصطخری‪ ،‬جغرافیانگار نامور سدۀ چهارم هجری قمری‪ /‬دهم میالدی بلخ آن روزگار را چنین‬
‫به تصویر میکَشد‪ « :‬و امّا بلخ شهری بزرگ و خوش است‪ ،‬در‬
‫زمینی راست و هامون موضع و از آن جا تا به کوهی که بدان شهر‬
‫نزدیک است مسافت چهار فرسنگ میباشد؛ و آن کوه را کوم‬
‫میخوانند‪ .‬و در آن شهر سواد و ربض هست و مسجد جامع در میانۀ‬
‫ش هر مبنی است‪ .‬و تمامت بازارهای آن شهر در حوالی مسجد جامع‬
‫است و پیوسته محافل فقها و ادبا و محابر و منابر علما با خَ لق بسیار در مسجد جامع جمع می شوند و‬
‫در بحث مشغول می باشند‪ .‬و آن شهر در طول و عرض نیم فرسنگ در نیم فرسنگ باشد‪ .‬و تمامت‬
‫بنای خانههای ایشان از گل است‪ .‬و آن شهر را دروازهیی چند است‪ :‬یکی را دروازۀ نوبهار‬
‫میگویند ؛ و دیگری را دروازۀ رحبه‪[ .‬و دیگر را] الحدید؛ و دیگر را دروازۀ هندوان؛ و یکی دیگر‬
‫را دروازۀ یهود؛ و دیگری را دروازۀ شست بند و یکی دیگر را دروازۀ یحیی‪ .‬و در این شهر رودی‬
‫آب روان هست که آن را دهاس میخوانند و آن رود آب به ربض آن شهر از طرف دروازۀ نوبهار‬
‫میگذرد؛ و در این رود آب به مقدار ده آسیا می گردد و تمامت روستای آن شهر را سیراب‬
‫میگرداند؛ و از آنجا میرود تا به سیاجرد‪ .‬و در حوالی این تمامت دروازهها که گفته شد باغات‬
‫[و] بساتین مختلف و محیط است‪ )292 ،5( .‬ابوالقاسم بن احمد جیهانی‪ ،‬جغرافیانگار دیگر سدۀ ‪4‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪118‬‬

‫هجری قمری‪ 10 /‬میالدی در اثر خود‪ ،‬اشکالالعالم این گفتهها را دربارۀ بلخ تکرار میکند‪،23( .‬‬
‫‪)1171‬‬
‫در دورۀ سامانیان خاندان دانش دوست دیگری از مردم تاجیک در حوالی بلخ‪ ،‬در جوزجان‪ ،‬به‬
‫نام فریغونیان نیز قدرت داشتند‪)52 ،40( .‬‬
‫در دورۀ سامانیان زبان رسمی خراسان فارسی دری بود و دانشمندان و شاعران زیادی از بلخ‬
‫برخاستند و مدرسهها و کتابخانههای فراوانی در این سرزمین فعالیّت داشتند‪.‬‬
‫در دورۀ غزنویان (‪ 351‬ـ ‪ 582‬هجری قمری‪ 962 /‬ـ ‪ 1186‬میالدی) بلخ یک شهر مهمّ خراسان‬
‫و به عنوان پایتخت دومی آنان شمرده می شد‪ .‬الپتگین پدرزن سبکتگین‪ ،‬بنیادگذار سلسلۀ غزنوی‪،‬‬
‫در سال ‪ 345‬هجری قمری‪ 956 /‬میالدی از سوی سامانیان‬
‫حکومت بلخ را به دست گرفت و در سال ‪ 349‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪ 960‬میالدی در برابر سامانیان ایستاد و لشکر سامانیان را که به‬
‫سرکوبی او آمده بود در درۀ خلم شکست داد و خود به غزنین‬
‫رفت و سپس دامادش سبکتگین به قدرت رسید؛ تا این که در‬
‫زمان سلطنت محمود غزنوی (‪ 388‬ـ ‪ 421‬هجری قمری‪ 998 /‬ـ‬
‫‪ 1030‬میالدی) حکومت غزنویان از سوی خلیفۀ بغداد به رسمیّت‬
‫شناخته شد‪ 52 ،40( .‬ـ ‪)54‬‬
‫محمود‪ ،‬برادر خ ود‪ ،‬اسماعیل‪ ،‬را که در بلخ اعالن سلطنت‬
‫کرده بود در غزنه شکست داد و اسیرش بگرفت و در جوزجان به زندانش افگند‪ )105 ،54( .‬در‬
‫زمان محمود‪ ،‬درگیری های خونینی میان او و قراختاییان در بلخ روی داده است‪ .‬از جمله در‬
‫هنگامی که محمود سرگرم جنگ در هندوستان بود‪ ،‬دو لشکر از قراختاییان به خراسان حمله‬
‫کردند‪ .‬یکی از این لشکرها به فرماندهی جعفر تگین‪ ،‬بلخ را به دست آورد و آن را به خاطر‬
‫مقاومتی که مردم بلخ از خود نشان دادند غارت کرد و امّا با رسیدن محمود به غزنه‪ ،‬از بلخ به ترمذ‬
‫عقب نشست‪ .‬جنگ ایلکخان با محمود نیز در سال ‪ 398‬هجری قمری‪ 1008 /‬میالدی به وقوع‬
‫پیوسته است‪،13( .‬ج ‪586 ،1‬؛ ‪)151 ،77‬‬
‫از تاریخ بیهقی برمی آید که بلخ در زمان غزنویان نیز شهری آبادان بوده است‪ .‬این تاریخ‬
‫گزارشهای مفصّلی از چهگونه گی دست گاه غزنوی در بلخ و شیوۀ برخورد شاهان غزنه‪ ،‬محمود و‬
‫‪119‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫مسعود‪ ،‬بامردم بلخ در دست می دهد‪ .‬از آن جمله تصویرهای زندهیی را از فرودآمدن امیر مسعود به‬
‫سال‪ 421‬هجری قمری‪ 1030 /‬میالدی در بلخ به کوشک در عبداالعلی و آغاز سلطنت او و‬
‫همچنان از بهدارآویختهشدن حسنک وزیر در زمان مسعود در بلخ؛ و هم از چهگونهگی برگزاری‬
‫مراسم تهنیّت خالفت ابوجعفر القایم بامراهلل در سال‪ 423‬هجری قمری‪ 1032 /‬میالدی در بلخ‪ ،‬و‬
‫غیره رویدادهای آن روزگار؛ و هم چنان از مسجد آدینه و مصلّی و بازارها و برخی کویها و‬
‫کوشک های شاهی و باغهای بلخ ارائه میدارد (‪ 109 ،18‬ـ ‪ 210 ،110‬ـ ‪ 385 ،235‬ـ ‪ )386‬که در‬
‫این کتاب به آنها اشاره شده است‪ .‬باآن هم بنابر نوشتۀ مقدسی‪(،‬به نقل از منبع ‪ )54 ،39‬بلخ در آن‬
‫زمان تنها شهرها و نواحی جنوب رود آمو را در بر داشته است‪.‬‬
‫در دورۀ سلجوقیان (از ‪ 431‬هجری قمری‪ 1039 /‬میالدی)‪ ،‬بلخ از پای تخت آنان‪ ،‬مرو‪ ،‬اداره‬
‫میشد‪ .‬با نیرومند شدن آنان ‪ ،‬بلخ و مضافات آن از سوی امیر مودود غزنوی رسماً به طغرل سلجوقی‬
‫سپرده شد‪ .‬پس از طغرل الپ ارسالن‪ ،‬برادزادهاش بر تخت نشست و خواجه نظامالملک توسی‪،‬‬
‫دانش مند بزرگ خراسان را به وزارت خود برگزید‪ .‬پس از کشتهشدن او در سال ‪ 464‬هجری‬
‫قمری‪ 1072 /‬میالدی‪ ،‬ملکشاه بر جایش نشست‪ .‬در زمستان همان سال بلخ صحنۀ درگیری های‬
‫خونینی میان شمس الملک پسر ابراهیم که به بلخ حمله کرده بود و ایاز پسر الپ ارسالن‪ ،‬صاحب‬
‫بلخ‪ ،‬بود‪ 124 ،30( .‬ـ ‪)125‬‬
‫در همین دوره‪ ،‬در زمان سلطنت سلطان سنجر هنگامی که حکومت بلخ در دست امیر قماچ‬
‫بود‪ ،‬فتنۀ غزان به وقوع پیوست‪ .‬حاکم بلخ از طایفۀ غز خواسته بود تا حوالی بلخ را ترک گویند و‬
‫چون غزان نپذیرفتند بر آنان بتاخت و این کار‪ ،‬غزان را خشمگین ساخت تا این ک ه سپاه قماچ ر ا‬
‫در هم کوبیدند و سپس به بلخ ریختند و به کشتار و غارت بلخ پرداختند‪ .‬سنجر برای راندن غزان از‬
‫بلخ به آن شهر لشکر کشید؛ ولی در سال ‪ 651‬هجری قمری‪ 1253 /‬میالدی در نزدیکی بلخ از‬
‫غزان شکست خورد و چهار سال را در اسارت آنان گذرانید‪ .‬در این چهار سال غزان در سراس ر‬
‫خراسان دست به ویرانی و کشتار و تاراج زدند‪ .‬سنجر پس از رهایی از زندان تا سال ‪ 552‬هجری‬
‫قمری‪ 1157 /‬میالدی که سال درگذشتش است به س لطنت خود ادامه داد‪)127 ،54( .‬‬
‫در دورۀ سلجوقیان‪ ،‬دانش گاه بزرگی در بلخ از سوی نظامالملک‪ ،‬وزیر دانشمند سلج وقیان‪،‬‬
‫به نام نظامیّۀ بلخ پیریزی شد‪ .‬شماری از بناهای تاریخی موجود بلخ و اطراف آ ن از میراث های‬
‫فرهنگی همان دوره اند‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪120‬‬

‫در دورۀ غوریان (‪ 543‬ـ ‪ 612‬هجری قمری‪ 1148 /‬ـ ‪ 1215‬میالدی) که از مردم تاجیک بودند‪،‬‬
‫بلخ از پای تخت دولت غوری که در آغاز شهرهای‬
‫فیروزکوه و داور و درفرجام غزنه بود‪ ،‬اداره میشد‪.‬‬
‫حکومت بلخ و مضافات آن از سوی دولت غوری به‬
‫شمسالدّین پسر ملک فخرالدّین‪ ،‬برادر سلطان‬
‫عالءالدّین‪ ،‬پا دشاه غوری سپرده شد‪ 127 ،54( .‬و‬
‫‪ 131‬و ‪ )136‬بلخ‪ ،‬در سال‪ 560‬هجری قمری‪1165 /‬‬
‫میالدی مورد تاراج قراختاییان قرار گرفت و در‬
‫سال‪ 570‬هجری میالدی ‪ 1175‬میالدی‪ ،‬توسّط سلطان‬
‫غیاث الدّین غوری از تصرف تاجالدّین و عالءالّدین‬
‫سنجری‪ ،‬از امیران سلجوقی‪ ،‬کشیده شد و زیر ادارۀ‬
‫غوریان درآمد‪ 132 ،54( .‬ـ ‪)133‬‬
‫در بهار سال ‪ 601‬هجری قمری‪ 1205 /‬میالدی تاجالدّین زنگی‪ ،‬والی بلخ‪ ،‬به قلمرو‬
‫خوارزمشاه پیش روی کرد و بعداً والی دیگر بلخ‪ ،‬عمادالدّین عمرو شهر ترمذ را از قراختاییان‬
‫گرفت و امّا چون در برابر نیروهای خوارزم نتوانست ایستادهگی کند در سال ‪ 602‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪ 1206‬میالدی خود را تسلیم کرد و در همین سال بلخ در قلم رو محمّد خوارزمشاه درآمد‪)19 ،77( .‬‬
‫در دورۀ خوارزمشاهیان (‪ 470‬ـ ‪ 617‬هجری قمری‪ 1077 /‬ـ ‪ 1220‬میالدی)‪ ،‬در سال ‪603‬‬
‫هجری قمری‪ 1206 /‬میالدی بلخ با اطراف آن توسّط سلطان محمّد خوارزم شاه از تصرّف غوریان‬
‫برآمد (‪ )374 ،76‬و به دنبال آن در سال ‪ 611‬هجری قمری‪ 1215 /‬میالدی دولت غوری به کلّی‬
‫برانداخته شد‪ )60 ،53( .‬دولت خوارزم شاهیان در سال ‪ 617‬هجری قمری‪ 1220 /‬میالدی آماج‬
‫تهاجم خونین مغول ها به سرداری چنگیز قرار گرفت و در نتیجه بلخ نیز به دست مغولها افتاد و‬
‫دوران ویرانی و بربادی آن فرا رسید‪.‬‬
‫‪121‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫جاهای تاریخی ازبینرفتة بلخ در سدههای یکم تا‬

‫هفتم هجری قمری‪ /‬هفتم تا سیزدهم میالدی‬

‫مسجد آدینه یا جامع بلوریان‬

‫مسجد جامع یا مسجد آدینۀ بلوریان نخستین مسجد مسلمانان در بلخ بود که به دستور قتیبه بن‬
‫مسلم باهلی (حکومت ‪ 87‬ـ ‪ 96‬هجری قمری‪ 706 /‬ـ ‪ 715‬میالدی) در سال ‪ 87‬یا ‪ 89‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪ 706‬یا ‪ 708‬میالدی در دهکدۀ بلوریان ساخته شد‪)32 ،18 ،87( .‬‬

‫مسجد جامع بروقان‬

‫مسجد جامع بروقان‪ ،‬دومین مسجد مشهوری است که در اواخر سدۀ یکم هجری قمری‪ /‬اوایل‬
‫سدۀ هشتم میالدی باز هم توسّط قتیبه بن مسلم باهلی در بروقان واقع در دوفرسخی شهر بلخ ساخته‬
‫شد‪)308 ،40( .‬‬

‫مسجد عتیق‬
‫مسجد عتیق‪ ،‬در درون شهر بلخ در سدۀ دوم هجری قمری‪ /‬هشتم میالدی به دستور اسد بن‬
‫عبداهلل القسری‪ ،‬حاکم بلخ (حکومت ‪ 107‬ـ ‪ 120‬هجری قمری‪ 725 /‬ـ ‪ 738‬میالدی) پیش از مسجد‬
‫جامع بلخ ساخته شده است‪)35 ،87( .‬‬

‫مسجد جامع‬
‫مسجد جامع‪ ،‬پس از اعمار مسجد عتیق در زمان داؤود بن عبّاس‪ ،‬والی بلخ‪( ،‬حکومت ‪ 253‬ـ‬
‫‪ 258‬هجری قمری‪ 867 /‬ـ ‪ 872‬میالدی) در داخل شهر بلخ ساخته شد‪ .‬داستانی هم در این زمینه‬
‫آورده اند که خلیفه در غیبت والی بلخ بر مالیات مردم بلخ افزود و چون مردم به همسر داؤود‬
‫شکایت بردند وی لباس مرصّعبه جواهر خود را به خلیفه فرستاد تا مردم را از مالیات معاف بدارد‪،‬‬
‫خلیفه با دیدن این کرم آن زن‪ ،‬مالیات را بر مردم بلخ بخشید و پیراهن را هم بازپس فرستاد‪ .‬زن آن‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪122‬‬

‫پیراهن را نگرفت و فروخت و پول آن را به آبادانی مسجد و کشیدن جوی آب به شهر مصرف کرد‬
‫(‪ 87،39‬ـ ‪ )40‬این داستان را بعداً ابن بطوطه (به نقل از منبع ‪ )42 ،44‬در سفری که به بلخ داشت نیز‬
‫ضمن یادکرد از ویرانههای آن‪ ،‬نقل کرده و گفته است که باقیماندۀ آن پول را در زیر یکی از‬
‫ستونهای این مسجد دفن کردند تا در آیندهها برای م رمت آن به کار برده شود‪.‬‬
‫این مسجد جامع به گفتۀ بیهقی (‪ )384 ،18‬در مرکز شارستان بلخ‪ ،‬در میان بازارها قرار داشت‪.‬‬
‫برخی از پژوهشگران مسجد جامع را با مسجد نه گنبد یکی دانسته آن داستان پیرهن را به مسجد‬
‫نهگنبد ارتباط میدهند‪.‬‬

‫مسجد مقنّع یا مسجد مومک‬

‫این مسجد شهر بلخ‪ ،‬دست کم در اوایل سدۀ سوم هجری قمری‪ /‬نهم میالدی وجود داشته و‬
‫ل نشست شهاب بن معمّر عوفی ابواالزهری (زاده شده در ‪ 203‬هجری قمری‪ 817 /‬میالدی) از‬
‫مح ّ‬
‫مح ّد ثان بوده است‪ .‬بازسازی این مسجد توسّط کسی به نام مقنّع صورت گرفته است‪ 206 ،87( .‬ـ‬
‫‪)207‬‬

‫مسجد حرب‬
‫مسجد ح رب‪ ،‬یکی از مسجدهای شهر بلخ و به نام حرب بن سعید بوده است‪)43 ،87( .‬‬

‫مسجد مقبری‬
‫مسجد مقبری در شهر بلخ منسوب است به عبدالعزیز مقبری که متوکّل بن حمران (عمران) در‬
‫آن مینشست‪)27 ،87( .‬‬

‫مسجد شرفالدّین‬
‫یکی از مسجدهای معروف بلخ در سدههای پیش از حملۀ مغولها و به گفتۀ واعظ بلخی (‪،87‬‬
‫‪ )351‬متعلّق به شرف الدّین ابومحمّد حسن بن علی‪ ،‬از علمای تاجیک بلخ (درگذشته در سال ‪532‬‬
‫‪123‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫هجری قمری‪ 1137 /‬میالدی) بوده و بر سر گورستان بلخ موقعیّت داشته است‪ .‬این شخص همان‬
‫است که انوری ابیوردی بلخی (‪ 570 ،10‬ـ ‪ )571‬در تهنیت منصب او سروده است‪:‬‬
‫احکام دین چو با شرفالدّ ین شرف گرفت‬
‫آن را عنایت ازلی تقویت کند‬
‫آن کامل است او که نمانَد جهان جهل‬
‫گر علم را به کلک و نظر تربیت کند‬
‫از رای اوست تابش خورشید عاریت‬
‫مه زان به طبع تابش از او عاریت کند‬
‫هر دم ز غایت ورعش کاتب یمینش‬
‫همسایه را به عزل همی تعزیت کند‬
‫نشگفت اگر به قوّت فتویش بعد از این‬
‫با گرگ میش گشته لجاج دیت کند‬
‫هان تا به منصبش نکنی تهنیت که دین‬
‫خود را به منصب شرفت تهنیت کند‬
‫شرف الدّین ابومحمّد حسن بن علی حسینی بلخی سفرهایی به خراسان و فرارودان و عراق‬
‫داشته و از صحبت دانشمندان آن سرزمین ها بهره جُسته است‪ .‬سلسلهاالبریز بالسّندالعزیز اثریست‬
‫از وی که از سوی کتابخانۀ آیتاهلل مرعشی نجفی در ایرا ن به چاپ رسیده و نیز قرآن نفیسی به‬
‫خطّ او در موزۀ آستان قدس رضوی موجود است‪ .‬او در سال ‪ 532‬هجری قمری‪1137 /‬میالدی در‬
‫بلخ وفات یافت و در بیرون دروازۀ نوبهار مدفون است‪ 72 ،24( .‬ـ ‪)73‬‬

‫مصلّای بلخ‬
‫مصلّای بلخ به گفتۀ بیهقی (‪ 233 ،18‬و ‪ )234‬در سدۀ پنجم هجری قمری‪ /‬یازدهم میالدی‪ ،‬در‬
‫فرود شهرستان و به قول محمّدمؤمن بلخی (‪ )134 ،68‬در سدۀ یازدهم هجری قمری‪ /‬شانزدهم‬
‫میالدی‪ ،‬در بیرون دروازۀ جباخان واقع بود‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪124‬‬

‫دار مقاتل بن سلیمان‬

‫دار مقاتل بن سلیمان‪ ،‬یکی از کویهای بلخ در اوایل دورۀ اسالمی بود و در اوایل سدۀ هفتم‬
‫هجری قمری‪ /‬سیزدهم میالدی‪ ،‬در هنگام نگارش فضایل بلخ‪ ،‬به نام کوی نوند یاد میشد‪،87( .‬‬
‫‪ )44‬در سدههای ‪ 12‬و ‪ 13‬هجری قمری‪ 18 /‬و ‪ 19‬میالدی خیابانی را که از دروازۀ نوبهار در جنوب‬
‫بلخ به دروازۀ شهر درون یا چهارتاق در شمال شهر امتداد داشت خیابان دارالمقاتل میگفتند‪،71( .‬‬
‫‪)32‬‬
‫مقاتل بن سلیمان بن بشیر االزدی بلخی از مفسران و محدثان بزرگ تاجیک است‪ .‬او از بلخ به‬
‫بصره آمد و در بغداد نیز حدیث گفت و در سال ‪ 158‬هجری قمری‪ 774 /‬میالدی در بصره از جهان‬
‫رفت‪)89 ،87( .‬‬

‫داراالجتهاد‬
‫داراالجتهاد‪ ،‬یکی از کوی های بلخ است که واعظ بلخی در فضایل بلخ از آن یاد کرده است‪.‬‬
‫(‪)44 ،87‬‬

‫دار ابی فاطمه‬

‫دار ابی فاطمه‪ ،‬یکی از کوی های بلخ است که واعظ بلخی در فضایل بلخ از آن یاد کرده است‬
‫(‪ )44 ،87‬و برگرفته از نام فاطمۀ بلخی‪ ،‬همسر سلطان احمد خضرویه‪ ،‬است‪)36 ،71( .‬‬

‫دارالفرات‬
‫یکی از کویهای بلخ است که واعظ بلخی از آن یاد کرده است‪)44 ،87(.‬‬

‫دار سکری‬
‫کویی از شهر بلخ است که به گفتۀ عبدالحی حبیبی احتماالً جایگاه شکرفروشا ن و‬
‫شکرسازان بوده است‪)44 ،87( .‬‬
‫‪125‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫کوی عیاض‬
‫کویی از شهر بلخ است که در آن شیخ ابوبکر محمّد بن عمر ورّاق ترمذی (درگذشته در سال‬
‫‪ 294‬هجری قمری‪ 906 /‬میالدی) نشیمن داشت (‪ 261 ،87‬ـ ‪)262‬‬

‫کوی عبداالعلی‬
‫کوی عبداالعلی‪ ،‬از اوایل دورۀ اسالمی تا زمان حملۀ مغولها به همین نام بود و پیوست با‬
‫دروازۀ عبداالعلی قرار داشت و کویی اعیاننشین بود‪ )384 ،191 ،18( .‬داؤود بن عبّاس‪ ،‬حکمران‬
‫معروف بلخ در زمان عبّاسیان‪ ،‬در همین کوی مدفون گشته است‪20 ،87( .‬؛ ‪)18 ،68‬‬

‫دارالفراه یا دارالفراوجه‬
‫این کوی را واعظ بلخی در شمار سومین کوی بلخ آورده است و عبدالحی حبیبی آن را‬
‫دارالفراغنه منسوب به فریغونیان‪ ،‬شاهان تاجیک جوزجان‪ ،‬نیز گفته است وآورده است که فراوجان‬
‫دهکدهیی بوده در مرو که علمای منسوب به آنجا را فراوجه میگفتند‪)44 ،87(.‬‬

‫در عبداالعلی و کوشک در عبداالعلی‬

‫در عبداالعلی‪ ،‬نام یکی از دروازههای بلخ در زمان غزنویان و پیش از آن بو د و پیوست با‬
‫کوی عبداالعلی یا محلّهیی مربوط به مقام های دولت غزنوی و در نزدیکی کوشک یا کاخ شاهی‬
‫سلطان مسعود قرار داشت‪ )321 ،191 ،18( .‬واعظ بلخی دربارۀ آمدن طلحه بن طاهر (حکومت‬
‫‪ 207‬ـ ‪ 213‬هجری قمری‪ 822 /‬ـ ‪ 828‬میالدی) به بلخ و نزول او در کوشک در عبداالعلی سخن‬
‫گفته است‪ )38 ،87( .‬امروز روستایی به نام کوشکک در نزدیکی جنوب شهر بلخ قرار دارد‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪126‬‬

‫کوی چکنویسان‬
‫یکی از کوی های معروف شهر بلخ است که در آغاز به نام مهلّب بن راشد‪ ،‬کارگزار امور‬
‫مالی بلخ در زمان بازسازی آن شهر‪ ،‬نامگذاری شد و بعداً چون بیشتر صرّافان در این کوی نشیمن‬
‫گزیدند تا سدۀ هفتم هجری قمری‪ /‬سیزدهم میالدی که زمان نگارش فضایل بلخ است به همی ن نام‬
‫باقی ماند‪)44 ،87( .‬‬

‫کوی آهنگران‬
‫آهن گران نام کویی در شهر بلخ بود که در آن آرامگاه اسد بن عبداهلل در میان گنبدی در‬
‫جوار مقاتل مقبری قرار داشت و در اوایل سدۀ ‪ 6‬هجری قمری‪ 12 /‬میالدی به همین نام یاد میشده‬
‫است‪)36 ،87( .‬‬

‫کوی دوکتراشان‬
‫کوی دوکتراشان یا دوکفروشان که به نام دارالحرب (حرب بن عروان السّعید) نیز یاد‬
‫میشد یکی دیگر از کویهای معروف بلخ بود‪ .‬رفتوآمد به این کوی از طریق دروازۀ نوبهار‬
‫صورت میگرفت‪ 43 ،87(.‬ـ ‪ )44‬این کوی به نام کوی و بازار اربان بن اغران سعدی نیز خوانده‬
‫شده است‪)131 ،74( .‬‬

‫کوی سبدبافان یا زنبیلبافان‬

‫کویی بوده در بلخ که در آن سرای بزرگی برای پذیرایی مهمانان بیرونی و مدرسهیی ساخته‬
‫شده بود که به دستور سلطان محمود غزنوی در آن ابوصادق تبّانی تدریس میکرد‪،18( .‬‬
‫‪)265،380‬‬
‫‪127‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫کوی سیمگران‬
‫یکی از کویهای اعیان نشین شارستان بلخ است و بیهقی از آن یاد کرده است‪ .‬این کوی در‬
‫زمان غزنویان جای نشیمن شخصی به نام طاهر دبیر بوده که در سال ‪ 421‬هجری قمری‪1030 /‬‬
‫میالدی در آن میزیسته است‪)178 ،18( .‬‬

‫کوی طورک (تورَک )‬

‫کویی ا ز شهر بلخ بوده است که عمر بن علی طورکی بلخی ادیب (درگذشته در سال ‪548‬‬
‫هجری قمری‪ 1153 /‬میالدی) در آن میزیسته است‪)378 ،87( .‬‬

‫کوی عباد‬
‫کوی عباد از کوی های شهر بلخ در زمان غزنویان است و از دروازۀ خروجی شهر به سمت باغ‬
‫خواجه میکائیل تا بازار عاشقان امتداد داشت‪)198 ،18( .‬‬

‫کوی عالء‬
‫کوی عالء در بلخ در نزدیکی روستایی به نام ابوبکر خیری یا ابوبکر حصیری‪ ،‬یکی از مقرّبان‬
‫سلطان محمود ‪ ،‬قرار داشت و روزگاری نشیمنگاه همین مقام دولت غزنوی بوده است‪)18،211( .‬‬

‫کوی فرافصه‬
‫کوی فرافصه یا فرافرید یا فرافزیه‪ ،‬کویی در شهر بلخ بود ه است‪ )152 ،87( .‬نام این کوی‬
‫احتماالً برگرفتهشده از نام حجاج بن فرافصه باهلی بصری از محدّثان است‪)133 ،74( .‬‬

‫کوی متوکّل‬
‫کوی دیگری از شهر بلخ است که در آن متوکّل بن حمران یا عمران مدفون است‪)85 ،87( .‬‬
‫وی قاضی بلخ بوده و در مسجد مقبری حکم قضا را انجام میداد‪)27 ،87( .‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪128‬‬

‫بازار عاشقان‬
‫بازار عاشقان‪ ،‬یکی از بازارهای بلخ در زمان غزنویان بوده است‪ .‬این بازار توسّ ط سلطان‬
‫محمود ساخته شده بود و در دورۀ غزنویان اهمیّت زیادی داشت و بازار اصلی شهر بود‪ .‬از این بازار‬
‫در تاریخ بیهقی سه بار یاد شده است و گمان می رود این بازار در شرق بلخ قرار داشت ه است‪،18( .‬‬
‫‪ )729 ،232 ،198‬ام روز روستایی به نام عاشقان در شمال شهر نو بلخ در شهرستان دولتآباد وجود‬
‫دارد‪)110 ،40( .‬‬

‫بازار سعیدی‬
‫بازار سعیدی‪ ،‬بازاری در بلخ در زمان غزنویان بوده که به کوی عباد راه داشته است‪،18( .‬‬
‫‪)200‬‬

‫باغ بزرگ‬
‫این باغ در حاشیۀ شهر‪ ،‬فرود شارستان بلخ در یک منطقۀ خوشآبوهوا قرار داش ت و در آن‬
‫بناهایی الزم مانند دهلیزها‪ ،‬درگاهها‪ ،‬دکانها‪ ،‬حوض بزرگ با فوّارههای آب‪ ،‬اتاقهای مخصوص‬
‫غالمان‪ ،‬صفۀ بزرگ‪ ،‬تختگاه و محوطه یی برای عرض لشکر و چیزهایی از این قبیل ساخته بودند‪.‬‬
‫(‪)651 ،649 ،648 ،647 ،18‬‬

‫باغ خاصّه‬
‫باغ خاصّه‪ ،‬یکی از باغ های سلطانی در دورۀ غزنویان در بلخ بوده و در پهلو ی سرا ی محمّد ی‬
‫(کاخ منسوب به امیر محمّد برادر مسعود غزنوی) قرار داشته (‪ )304 ،303 ،18‬و احتماالً مربوط به‬
‫همان کاخ و سرای بوده است‪)111 ،40( .‬‬

‫باغ خواجه علی میکائیل‬

‫این باغ نیز از باغهای بلخ در دورۀ غزنویان و تفرّجگاه بزرگان دولت غزنوی بوده و در‬
‫نزدیکی شهر بلخ بر سر راه خلم قرار داشته است‪)320 ،197 ،18( .‬‬
‫‪129‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫پل کاروان‬
‫از این پل در تاریخ بیهقی در ضمن شرح جنگ میان سلطان مسعود غزنوی و سلجوقیان در‬
‫سال ‪ 430‬هجری قمری‪ 1038 /‬میالدی که در موضعی به نام علی آباد رخ داده یاد شده است (‪،18‬‬
‫‪ )752‬و گمان میرود مربوط به نهر علیآباد‪ ،‬یکی از نهرهای هژدهنهر بلخ‪ ،‬بوده‪)150 ،40( .‬‬
‫محمّدمؤمن بلخی علیآباد را یکی از روستاهای نزدیک بلخ گفته است‪)107 ،68( .‬‬

‫پل چرخیان‬
‫نام روستا و پلی در نزدیک ی شهر بلخ بوده که در آنجا جنگ سلطان محمود غزنوی با‬
‫ایلکخان رخ داده است‪ )161 ،40( .‬نام این پل را در منابع به امالهای گوناگون نوشته اند‪.‬‬

‫پل جموکیان‬
‫نام پلی بوده در نزدیکی بلخ که ناصر خسرو بلخی در سفرنامۀ خود از آن یاد کرده و در بین‬
‫دستگرد و بلخ در دوفرس خی بلخ قرار داشته است‪)123 ،81( .‬‬

‫دروازة بختی‬
‫به گفتۀ ابن حوقل دروازۀ بختی و یا به گفتۀ اصطخری و سمعانی دروازۀ یحیی (‪ )22 ،71‬و به‬
‫قول محمود بن امیر ولی دروازۀ عراق (‪)183 ،40‬که به گفتۀ احرار مختارف به دروازۀ آب و‬
‫باباچک چک نیز شهرت داشت‪ ،‬یکی از دروازههای جنوبغربی شهر درون بلخ بوده است‪ .‬این‬
‫دروازه‪ ،‬از سدۀ دوازدهم هجری قمری‪ /‬هژدهم میالدی به نام کدوخانه نیز یاد شده است‪)27 ،71( .‬‬
‫خواندمیر بلخی نیز در کتاب خود چند بار از دروازهیی به نام عراق یاد کرده است‪)30 ،71( .‬‬
‫محمّدصالح بن امیر عبداهلل مؤلف مزارات بلخ این دروازه را به اشتباه دروازۀ اکاشا گفته و محل‬
‫آن را در شمال شرقی شهر درون دانسته است‪ )125 ،74( .‬واژۀ بختی شکل دیگری از بخدی است‬
‫که نام اوستایی بلخ بوده است‪.‬‬
‫این دروازه به شکل مربّع و قسمت باالیی آن نیمه مدوّر بوده و در دو سمت خود دو برج داشته‬
‫است و بخشی از باالی آن تا همین اواخر موجود بوده است‪)28 ،71( .‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪130‬‬

‫دروازة نوبهار‬
‫از دروازههای مشهور شهر بلخ است که اصطخری در مسالک و ممالک‪ ،‬ابن حوقل در‬
‫صورت االرض‪ ،‬و جیهانی در اشکال العالم از آن یاد کرده اند و نزدیک نوبهار بلخ قرار داشته است‪.‬‬
‫(‪ )186 ،40‬به نوشتۀ واعظ بلخی (‪ ) 35 ،87‬این دروازه آهنین بوده است‪ ،‬امّا در سدۀ ششم هجری‬
‫قمری‪ /‬دوازدهم میالدی‪ ،‬خزاعی‪ ،‬حاکم بلخ در وقت خالفت عبّاسیان‪ ،‬از سه دروازۀ آهنینی که ب ر‬
‫دروازهخانۀ نوبهار بودند یکی را برکند و به در سرای خود نهاد و یکی را به شهر خلم فرستاد و‬
‫واعظ بلخی در کودکی خو د دروازۀ سومی را بر دروازهخانۀ نوبهار دیده بود‪ )36 ،87( .‬و این‬
‫خزاعی‪ ،‬حاکم بلخ‪ ،‬به گفتۀ عبدالحی حبیبی شاید همان جعفر‪ ،‬والی بلخ‪ ،‬و یا حمزه بن مالک‬
‫خزاعی باشدکه از سوی دربار هارونالرّشید در سال ‪ 177‬هجری قمری‪ 793 /‬میالدی والی خراسان‬
‫بود‪ .‬در اوایل سدۀ یازدهم هجری قمری‪ /‬هفدهم میالدی این دروازه به نام سلطان احمد خضرویّه‬
‫یاد میشد‪)186 ،40( .‬‬
‫در دورۀ پادشاهی محمّدظاهر شاه در موزۀ استان بلخ دروازۀ دوپلهیی یی به نمایش گذاشته‬
‫شده بود که یکی از دروازههای نوبهار بلخ و متعلّق به سدۀ ‪ 11‬هجری قمری‪ 17 /‬میالدی بود‪ .‬این‬
‫‪131‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫دروازه در سال ‪ 1341‬هجری خورشیدی‪ 1962 /‬میالدی به این موزه انتقال داده شده بود‪ .‬در برگۀ‬
‫شناخت این دروازه که در کنار آن گذاشته شده بود‪ ،‬نظر شماری از خاورشناسان در مورد آن نیز‬
‫نگاشته شده بود که گویا دروازه یی مشابه با آن در شهر حلب وجود داشته و به نام دروازۀ بغداد یاد‬
‫می شده است‪ .‬این دروازه‪ ،‬دو پلۀ چوبی حکّاکی شده بود که به طرف چپ آن تندیس یک انسان‬
‫در کنار یک شیر نشسته کنده شده بود‪ .‬قسمتی از همین بخش‪ ،‬متشکل از دو تخته بوده که‬
‫ضخامت هر کدام ‪ 7،8‬سانتی متر و پهنای آنها ‪ 81،39‬سانتیمتر بود‪ .‬میانگین قسمت چپ دروازه‪،‬‬
‫‪ 1،28‬متر و بلندای آن ‪2،95‬متر بود‪ .‬قسمت راست دروازه چندان سالم نبود و بر روی این قسمت‪،‬‬
‫دریچهیی به پهنای ‪ 40‬سانتی متر نصب گردیده بود‪ )123 ،74( .‬در سال های ‪ 60‬سدۀ چهاردهم‬
‫هجری خورشیدی‪ /‬سالهای‪ 80‬سدۀ بیستم میالدی تمام آثار موزۀ استان بلخ برای محافظت بهتر از‬
‫خطر جنگ های تحمیلی به موزۀ ملّی کشور به کابل فرستاده شدند‪ ،‬امّا در جنگهای کابل به غارت‬
‫رفتند‪.‬‬
‫در بیرون این دروازه‪ ،‬گورستان مشهور نوبهار قرار داشت که مدفن بسیاری از دانشمندان بلخ‬
‫بود و امروز ویرانه های آن با گورهای احمد خضرویّۀ بلخی‪ ،‬فاطمۀ بلخی و انوری ابیوردی بلخی‬
‫نمایان اند‪.‬‬

‫دروازة جهودان‬
‫دروازۀ جهودان یا یهود یکی از دروازههای شهر بلخ بوده که اصطخری و ابن ح وقل از آن یاد‬
‫کرده اند و امّا در متنهای پس از دوران مغولها از آن یادی نرفته است‪ .‬روست ای جهودانک‬
‫زادگاه شهید بلخی احتما ًال در همان سمت قرار داشته است‪)185 ،40( .‬‬

‫دروازة رحبه یا رخنه‬

‫از این دروازۀ بلخ‪ ،‬اصطخری در مسالک و ممالک و یعقوبی در البلدان و جیهانی در‬
‫اشکالال عالم یاد کرده اند‪ ،‬ولی در منابع بعد از حملۀ مغولها از آن یادی نرفته است‪ 184 ،40( .‬ـ‬
‫‪)185‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪132‬‬

‫دروازة شستبند‬
‫به قول اصطخری دروازۀ شستبند‪ ،‬به قول ابن حوقل و جیهانی در صورتاالرض و‬
‫اشکالالعالم دروازۀ شستمن و به گفتۀ محمود بن امیر ولی بلخی دروازۀ اسالم؛ در غرب قلعۀ‬
‫هندوان یا شهر درون یا کهندژ بلخ قرار داشته است‪)185 ،40( .‬‬

‫دروازة هندوان‬
‫دروازۀ شرقی شهر بلخ بود و اصطخری‪ ،‬جیهانی و ابن حوقل از آن یاد کرده ان د و از اوایل‬
‫دورۀ اسالمی به همین نام یاد میشد‪ 28 ،71( .‬ـ ‪ ) 29‬به نوشتۀ محمود بن امیر و لی بلخی این دروازه‬
‫در زمان او یعنی نیمۀ یکم سدۀ یازدهم هجری قمری‪ /‬به نام دروازۀ عشقآباد یاد میشد‪)187 ،40( .‬‬

‫دروازة شترخوار‬
‫شترخوار‪ ،‬به گفتۀ محمود بن امیر ولی بلخی (به نقل از منبع ‪ )185 ،40‬نام ی کی از دروازههای‬
‫بلخ و منسوب به احمد شترخوار بلخی از یاران ابومسلم خراسانی بوده در شمال قلعۀ هندوان قرار‬
‫داشته است‪ .‬این دروازه در سده های دهم و یازدهم هجری قمری‪ /‬شانزدهم و هفدهم میالدی نیز به‬
‫همین نام یاد میشد‪.‬‬

‫دروازة جباخان‬
‫این دروازه که در گذشتهها احتماالً نا می دیگر داشته است یکی از دروازههای حصار بیرونی‬
‫شهر بلخ در سدۀ یازدهم هجری قمری‪ /‬هفدهم میالدی بوده (‪ )136 ،69‬و نام آن برگرفته شده از‬
‫نام روستای جباخان واقع در جنوبغرب شهر بلخ بوده است‪.‬‬

‫دروازة خواجه اکاشا‬

‫دروازۀ شمال شرقی شهر بلخ بوده و در نزدیکی آرامگاه خواجه اکاشا که تا امروز پابرجاست‬
‫قرار داشته است‪ .‬از این دروازه در آثار جغرافیانگاران عرب یادی نرفته است و تنها در آثار‬
‫نویسندهگان و تاریخ نگاران سدههای متأخر به این نام برمیخوریم و احتما ًال تا سدۀ ‪ 10‬هجری‬
‫‪133‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫قمری‪ 16 /‬میالدی نام دیگری داشته است‪ .‬شیبانیخان در سدۀ ‪ 10‬هجری قمری‪ 16 /‬میالدی و سیّد‬
‫سبحانقلیخان در سدۀ‪ 11‬هجری قمری‪ 17 /‬میالدی هنگام حمله به بلخ کوشیدند تا از همین‬
‫دروازه به بلخ درآیند‪29 ،71(.‬ـ ‪)30‬‬

‫مدرسة خلیلیّه‬
‫مدرسۀ خلیلیّه به نام قاضیالقضّات خلیل بن احمد بن اسماعیل (درگذشته در سال ‪ 481‬هجری‬
‫قمری‪ 1088 /‬میالدی) مسمّا بوده است‪ .‬به گزارش واعظ بلخی هنگامی که این قاضی پس از‬
‫فراگیری دانش در بلخ‪ ،‬می خواست به غزنه برود‪ ،‬به خواست مردم بلخ‪ ،‬این شهر را ترک نگفت و‬
‫مردم برای او همین مدرسه را ساختند که تا حملۀ مغولها پابرجا بود‪ 332 ،87( .‬ـ ‪)333‬‬

‫مدرسة زندان‬
‫این مدرسه در زمان حکم رانی جعفر بن محمّد بن االشعث ساخته شد‪ .‬یکی از بزرگان بلخ به‬
‫نام عبدالعزیز مقبری در کنار مسجد آدینه‪ ،‬خانۀ بزرگی داشت که آن را به حاکم بلخ‪ ،‬جعفر بن‬
‫محمّد‪ ،‬بخشید و وی در آن کاخی ساخت و نی ز زندانی را که در آن زمین قرار داش ت ویران کرد و‬
‫به جای آن مدرسهیی ساخت که به نام مدرسۀ زندان معروف شد‪)36 ،87( .‬‬

‫مدرسة ابوالعبّاس اسفراینی‬

‫این مدرسه برپایۀ ترجمۀ تاریخ یمینی‪ ،‬از ابوالشرف ناصح بن ظفر جرفادقانی ( به نقل از منبع‬
‫‪ )195 ،74‬در سدۀ سوم هجری قمری‪ /‬نهم میالدی‪ ،‬توسّط ابوالعبّاس فضل بن احمد اسفراینی که تا‬
‫سال ‪ 401‬هجری قمری‪ 1010 /‬میالدی وزارت سلطان محمود غزنوی را به دوش داشت‪ ،‬در بلخ‬
‫ساخته شده بود و به نظامیّههای بعدی شباهت داشت‪)195 ،74( .‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪134‬‬

‫نظامیة بلخ‬
‫نظامیۀ بلخ یا بزرگترین دانشگاه بلخ در زمان سلجوقیان به دستور نظامالمُلک‪ ،‬وزیر دانشمند‬
‫تاجیک‪ ،‬پی ریزی شد و در آن دانشمندان بزرگی برای تدریس گماشته شده بودند‪ .‬رشیدالدّین‬
‫محمّد بن عبدالجلیل معروف به وطواط بلخی درگذشته در سال ‪ 573‬هجری قمری‪ 1177 /‬میالدی‬
‫از دانشآموختهگان این دانشگاه بود‪)196 ،74( .‬‬

‫گن بد کبود یا دخمة سنجری‬

‫دخمۀ سنجری یا گنبد کبود و یا دخمۀ سالطین‪ ،‬برج باشکوهی بود در گوشۀ جنوبغربی‬
‫آرامگاه حضرت علی (ک) در ده کدۀ خیران بلخ ( شهر مزار شریف اماروزی)‪ .‬این برج با‬

‫کاشیهای بسیار زیبا و در بخش باالیی با عبارت هایی به خطّ کوفی تزئین یافته بو د‪ .‬در زیر این‬
‫‪135‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫برج‪ ،‬سالطین سلجوقی و پسران شان و در روبهروی آن در دخمه یی دیگر‪ ،‬دختران شان مدفون‬
‫بودند‪ .‬در بحراالسرار فی مناقباالخیار‪( ،‬به نقل از منبع ‪ )97 ،8‬این برج به نام گنبد کبود و اطراف‬
‫آن به نام «گلزار» یاد شده است‪ .‬این برج تاریخی در سدۀ چهاردهم هجری خورشیدی‪ /‬بیستم‬
‫میالدی در زمان محمّدظاهرشاه هنگامی که غالمرسول پرهماچ استاندار بلخ بود حین بازسازی‬
‫روضۀ حضرت علی (ک) به گونۀ عمدی از میان برداشته شده است‪.‬‬
‫موجودیت این بنای تاریخی در کنار آرامگاه حضرت علی (ک) در دهکدۀ خیران بلخ (شهر‬
‫مزار شریف ام روزی) با توجّه به نام آن که با سلطان سنجر‪ ،‬یک تن از پادشاهان توانمند سلجوقی‬
‫خراسان‪ ،‬پیوند دارد میتواند نشانه یی از اهمیّت ویژۀ این محل و تأییدکنندۀ گزارشهای تاریخی یی‬
‫باشد که کشف آرامگاه حضرت علی (ک) را برای نخستینبار و ساختن نخستین بنای آن را در‬
‫زمان این پادشاه میدانند‪.‬‬

‫بناهای تاریخی موجود بلخ از سدههای یکم تا هفتم‬

‫هجری قمری‪ /‬هفتم تا سیزدهم میالدی‬

‫مسجد نهگنبد یا حجّ پیاده‬

‫مسجد نهگنبد یا نهگنبدان یا حجّ پیاده‪ ،‬به وسیلۀ ابوخالد برمک از تاجیکان بلخ پس از سال‬
‫‪ 107‬هجری قمری‪ 725 /‬میالدی‪ ،‬زمانی که از سوی اسد بن عبداهلل القسری (دورۀ حکمرانی در‬
‫خراسان ‪ 107‬ـ ‪ 120‬هجری قمری‪ 725 /‬ـ ‪ 738‬میالدی) مأمور بازسازی بلخ بود؛ و یا بهوسیلۀ فضل‬
‫پسر یحیا‪ ،‬از تاجیکان برمکی‪ ،‬که در سال ‪ 178‬هجری قمری‪ 794 /‬میالدی از سوی هارونالّرشید‪،‬‬
‫خلیفۀ عبّاسی‪ ،‬والی خراسان بود در سال ‪ 179‬هجری قمری‪ 795 /‬میالدی در بلخ ساخته شد‪.‬‬
‫ملکیان شروانی نیز زمان ساختن آن را بین سال های ‪ 107‬ـ ‪ 179‬هجری قمری‪ 725 /‬ـ ‪ 795‬میالدی‬
‫یعنی سدۀ دوم هجری قمری‪ /‬هشتم میالدی (دورۀ امویان و آغاز دورۀ عبّاسیان)‪ ،‬میداند و امّا‬
‫پوگاچینکاوا سدۀ سوم هجری قمری‪ /‬نهم میالدی (دورۀ طاهریان و صفّاریان) و لیسا گُلمبیک (‪،43‬‬
‫‪ )142‬و خانم نانسی دوپری سدۀ چهارم هجـ ری قمری‪ /‬دهم میالدی (دورۀ سامانیان) دانسته اند‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪136‬‬

‫(‪ )16 ،35‬این بنای تاریخی در بخشی از نیایش گاه مهری ـ زردشتی ـ بودایی نوبهار بلخ با هنر‬
‫معماری دورۀ ساسانی ساخته شده است و در سهکیلومتری جنوب شهر کنونی بلخ موقعیّت دارد‪.‬‬
‫ب ه گفتۀ مهندس آرش بوستانی که کار مرمت حفاظتی این بنا را از سال ‪ 1392‬هجری‬
‫خورشیدی‪ 2013 /‬میالدی به پیش میبَ َرد‪ ،‬این بنای تاریخی که در زمان ساخت ‪ 9‬گنبد داشته‬

‫است‪ ،‬دارای پالنی شبستانی میباشد که از سه جهت (شمال‪ ،‬غ رب و جنوب) محصور به‬
‫دیوارهای ضخیم (سترگ) چینهیی (پخسه یی) بوده و از داخل دارای ‪ 16‬ستون از جنس خشت‬
‫پخته با مالط گچ میباشد‪ 10 .‬تا از این ستونها که به دیوارهای احاطوی متّصل اند ب ه صورت‬
‫دو استوانۀ مدوّر متّ صل بههم و ‪ 6‬ستون میانی به صورت استوانههایی به قط ر ‪ 152‬سانتیمتر و به‬
‫بلندای ‪ 450‬سانتیمتر از کف اصلی مسجد تا پاکار کمان مسجد میباشند‪ .‬در حال حاضر آوار‬
‫ناشی از تخریب گنبدها تا بلندای یک و نیم متر از ستونها را در زیر خود پنهان کرده است‪.‬‬
‫دهانۀ این کمانها ‪ 4،20‬متر است که با استفاده از خشت پختۀ مربعی و مالط گل ساخته شده‪ .‬در‬
‫کُل به شمول ضخامت دیوارهای پیرامونی‪ ،‬مسجد تقریباً مربعی است به طول ضلع ‪ 20،50‬مت ر‪.‬‬
‫‪137‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫اگرچه امروز هیچ یک از ‪ 9‬گنبد این مسجد باقی نمانده است‪ ،‬و لی با توجّه به هندسۀ بنا و‬
‫بقایای کمانها میتوان حد س زد که بلندای ازکف تا زیر گنبد در حدود ‪ 9،50‬متر بوده باشد‪.‬‬
‫ورود به مسجد از طریق ‪ 3‬دروازۀ شرقی میسّر بوده است‪ .‬تمام سطحهای باالتر از پاکار کمانها و‬
‫تمام سطحهای دیوارهای داخلی مسجد با تزئینات گچبری با شکلهای گیاهی که تهزمینۀ آنها‬
‫را رنگ الجوردی تشکیل میدهد پوشانیده شده اند‪ .‬همچنین ستونهای خشتی میانی دارای دو‬
‫نوار تزئینات گچی در پایین و میان به پهنای حدود ‪ 50‬سانتیمتر اند‪.‬‬
‫مصالح ساختمانی این بنای تاریخی را در اصل ساختمان‪ ،‬آجرهای مربعی به اندازۀ ‪ 21‬در‬
‫‪ 21‬در ‪ 3،5‬سانتیمتر و در ستونهای مدوّ ر وسطی و ستون های متصل دیوار آن‪ ،‬آجرهای به اندازۀ‬
‫‪ 10‬تا ‪ 15‬در ‪ 10‬در ‪ 4،5‬سانتیمتر و در آرایههای آن‪ ،‬چونه تشکیل میدهند‪)142 ،43( .‬‬

‫به گفتۀ محمّدعظیم عظیمی (‪66 ،49‬؛ ‪ 240 ،50‬ـ ‪ )241‬نیز این مسجد شکل چهارگوشهیی با‬
‫ضلعهای ‪ 20‬در ‪ 19،5‬متر را داشته ستونهای میانی با قطر ‪ 156‬سانتیمتر و ستونهای متّصل به دیوار‬
‫به گونۀ جفت‪ ،‬هرکدام به قطر ‪ 74‬سانتی متر از خشت پخته ساخته شده اند که در محیط بیرونی‪ ،‬این‬
‫ستون ها به شکل شعاعی‪ ،‬چیده شده اند‪ .‬کمانها از سرستونیها آغاز میشوند و بیشتر شکل‬
‫هاللی یا نیم دایره را دارند و تنها در قسمت باالیی آن کمی نوکدار (چناقی) میشوند‪ .‬این‬
‫موضوع در مورد تاق نماها نیز صدق میکند‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪138‬‬

‫این ستونها با نگارههایی گچبریشده از گُل وگیاه بهویژه بادامچهها‪ ،‬خرمابن‪ ،‬برگ های‬
‫توت و برگها و پیچکهای تاک؛ و رواقها با گُل های نیلوفر که از گیاهان مقدّس آیینهای کهن‬
‫آریایی است آذین یافته اند‪.‬‬
‫ویرانههای این مسجد امروز مساحت ‪ 390‬متر مربع را فراگرفته اند‪)67 ،49( .‬‬
‫به گفتۀ خانم نانسی هچ دوپری‪ ،‬باستانشناس آمریکایی‪ ) 16 ،35( ،‬این مسجد از نمونههای زیبا‬
‫و ظریف آبادی های دوران سامانیان است و به باور مهندس شکیب سالک‪ ،‬باستانشناس افغانستان‪،‬‬
‫(‪ )67 ،41‬کامالً زیر تأثیر معماری رایج منطقه که متأثر از هنر ساسانی و بودایی و گندهارا است‬
‫ساخته شده است‪ .‬نمای بیرونی این مسجد را با ساختمانهای اوایل دورۀ اسالمی در قاهره‪،‬‬
‫پایتخت مصر‪ ،‬همانند میدانند‪ )38 ،46( .‬ابن‬
‫بطوطه‪ ،‬جهان گرد شناخته شده‪ ،‬ساختمان مسجد بلخ‬
‫را از نگاه زیبایی با مسجدالحمرای شهر غرناطه در‬
‫هسپانیا (‪ ) 667 9‬و از نگاه بزرگی ستونها با‬
‫مسجدهای رباط الفتح مغرب برابرگذاری میکند‪،‬‬
‫ولی زیباتر از آنها میداند‪ ) 42 ،44( .‬و امّا از قراین‬
‫گمان میرود که مقصد وی از مسجد بلخ مسجد‬
‫دیگری غیر از نهگنبد باشد‪.‬‬
‫برپایۀ گفتههای شهریار عدل‪ ،‬باستان شناس ایرانی‪ ،‬به نویسندۀ این کتاب‪ ،‬این مسجد در همان‬
‫سالهای نخستین پس از ساختهشدن (در سال ‪ 203‬هجری قمری‪ 819 /‬میالدی) در اثر زم ین لرزۀ‬
‫شدیدی که در بلخ رخ داد و یک چهارم بلخ را ویران کرد ویران شد و چون در ساح ۀ نیایشگاه‬
‫ل آن‪،‬‬
‫نوبهار موقعیّت داشت‪ ،‬هم فرمان روایان و هم عامۀ مردم به خاطر پیشینۀ غیر اس المی مح ّ‬
‫چندان به بازسازی آن عالقهمندی نشان ندادند و همینگونه ویران باقی ماند‪.‬‬
‫وزارت اطالعات و فرهنگ کشور در سال ‪ 1352‬هجری خورشیدی‪ 1973 /‬میالدی این مسجد‬
‫تاریخی را برای پیشگیری از گزند باد و با ران و آفتاب به آن‪ ،‬با چتری آهنی پوشاند و از سال‬
‫‪ 1384‬هجری خورشیدی‪ 2005 /‬میالدی به هم کاری هیأت باستانشناسی فرانسه در افغانستان‪1‬زیر‬

‫ـ‪DAFA1‬‬
‫‪139‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫مراقبت جدّی و میدان پیرامون آن را زیر پژوهشهای باستانشناختی قرار داده است‪ .‬ادارۀ اطالعات‬
‫و فرهنگ استان بلخ از آذر تا بهمن ‪ /1384‬نوامبر ‪ 2005‬تا ژانویۀ ‪ 2006‬میالدی دو جناح آن را با‬
‫پردهیی از پارچۀ نوع «ژیوتکستال» که از نفوذ برف و باران و تأثیر تابش آفتاب مانع میشود و اما‬
‫راه جریان هوا را نمیبندد به یاری هیأت باستانشناسی فرانسه در افغانستان و دفتر فرانسهیی «اکتید»‬
‫پوشانید‪ ،‬در سال ‪ 1385‬هجری خورشیدی‪ 2006 /‬میالدی بیشتر از ‪ 22‬جریب زمین غصبشدۀ‬
‫اطراف این بنای تاریخی را واپس به دست آورد و آن را به کمک هیأت باستانشناسی فرانسه در‬
‫افغانستان با دیواری گلی محاط ساخت و در سال ‪ 1387‬خورشیدی‪ 2008 /‬میالدی در درآمدگاه‬
‫آن در دیوار جنوبی دروازه یی منبّتکاریشدۀ بزرگ دوپلّه یی از چوب چنار را نصب کرد‪ .‬از آغاز‬
‫سال ‪ 1387‬خورشیدی‪ /‬مارس ‪ 2008‬میالدی کار مرمت ف نّی رواق شکستۀ مسجد به همیاری‬
‫باستانشناسان فرانسهیی روی دست گرفته شد‪ )2 ،32( .‬از سال ‪ 1391‬هجری خورشیدی‪2012 /‬‬
‫میالدی این بنای تاریخی از سوی وزارت اطالعات و فرهنگ به کمک مالی ایاالت م تّحدۀ آمریکا‬
‫توسّط بنیاد فرهنگی آغاخان و زیر نگاه ادارۀ اطالعات و فرهنگ استان بلخ زیر مرمت حفاظتی قرار‬
‫گرفت و در مرحلۀ یکم‪ ،‬به هزینۀ ‪ 460‬هزار دالر آمریکایی‪ ،‬پس از انجام دادن یک سلسله‬
‫آزمایش های ف نّی از جمله تعیین مقاومت این بنا در برابر لرزشهای احتمالی‪ ،‬رواق شکستۀ آن با‬
‫تزریق و پرکاری مصالح ویژۀ ساختمانی ترمیم و فراز ستون ها و رواقها با الیاف شیشه یی و مصالح‬
‫ویژۀ ساختمانی تحکیم شد‪.‬‬
‫همچنان کار ساختن الحاق یّه ها در طرف راست در ورودی محوطۀ این بنای تاریخی‪ ،‬از ‪12‬‬
‫اردیبهشت تا ‪ 9‬شهریور سال ‪ 1393‬هجری خورشیدی‪ 1 /‬مه تا ‪ 31‬اوت ‪ 2014‬میالدی‪ ،‬به هزینۀ‬
‫‪ 15000‬دالر آمریکایی از کمک های ایاالت متّحدۀ آمریکا توسط بنیاد فرهنگی آغاخان انجام داده‬
‫شد‪.‬‬
‫مرحلۀ دوم مرمت حفاظتی مسجد نهگنبد از آبان ‪ 1393‬هجری خورشیدی‪ /‬نوامبر ‪2014‬‬
‫میالدی برای مرمت دیوارهای تاریخی بنای مسجد از کمکهای ایاالت م تّحدۀ آمریکا توسّ ط بنیاد‬
‫فرهنگی آغاخان آغاز شده و قرار است تا ‪ 10‬دی ‪ 1396‬هجری خورشیدی‪ 31 /‬دسامبر ‪2017‬‬
‫میالدی ادامه یابد‪.‬‬
‫کار سرسبزسازی میدان پیرامون این بنای تاریخی در سال ‪ 1385‬هجری خورشیدی‪2006 /‬‬
‫میالدی توسط هیأت باستانشناسی فرانسه در افغانستان آغاز یافت و سپس از سوی ادارۀ اطالعات و‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪140‬‬

‫فرهنگ استان بلخ و فرمانداری شهرستان بلخ و از سال ‪1392‬هجری خورشیدی ‪ 2013 /‬میالدی از‬
‫سوی بنیاد فرهنگی آغاخان ادامه داده شد‪.‬‬
‫در پای دیوار شمالی این بنا آرامگاه قاضی یونس بن طاهر نصیری‪ ،‬دانش مند تاجیک و‬
‫نویسندۀ کتاب البهجت در ذکر اصحاب ابوحنیفه (رح) و نخستین شیخ االسالم بلخ در زمان غزنویان‬
‫(درگذشتۀ سال ‪ 411‬هجری قمری‪ 1020 /‬میالدی)‪ ،‬واقع است‪ .‬در پیش روی مسجد نهگنبد‬
‫استخری که با چنارهای کهنسالی احاطه شده است وجود دارد و مردم از سدههای گذشته تا امروز‬
‫در عرفۀ عید گوسپندکشان به این جای تاریخی در سایهسار آن چنارها گرد میآیند و نیایش و نذر‬
‫ج‬
‫و خیرات می کنند و بدین باور اند که ثواب ادای حج را مییابند و از همینرو این مسجد را ح ّ‬

‫پیاده نیز نامیده اند‪ .‬مردم همچنان در آستانۀ جشن باستانی نوروز و در روزهای نوروز و در‬
‫چهارشنبهها نیز در این محل به انجامدادن نیایش و نذر و خیرات میپردازند‪.‬‬
‫از مسجد نه گنبد در کتاب فضایل بلخ نوشتۀ ابوبکر عبداهلل بن عمر واعظ بلخی (نوشته شده در‬
‫سدۀ ششم هجری قمری‪ /‬دوازدهم میالدی) ضمن معرفی قاضی یونس بن طاهر نصیری چنین یاد‬
‫میشود‪ (« :‬شیخ) پنجاه سیم‪ ،‬یونس بن طاهر النصیری است و کنیت او ابوالقاسم رحمه اهلل علیه و‬
‫‪141‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫ساکن بلخ بوده‪ ،‬و از رؤسای علمای بلخ است‪ .‬و او را روایات بسیار است‪ ،‬و کتاب بهجه در ذکر‬
‫اصحاب ابوحنیفه رحمهه اهلل از تصانیف اوست‪ .‬و اوّل کسی که به اسم شیخ االسالم در بلخ موسوم‬
‫شد و معروف گشت اوست‪ .‬و در سنۀ احدی عشر و اربع مائه [‪ 411‬هجری قمری‪ 1020 /‬میالدی]‬
‫وفات کرد‪ ،‬و در مقبرۀ پنج رش دفنش کردند‪ .‬و تربت او ظاهر (است) در مقابلۀ نهگنبدان‪ ،‬و به‬
‫اجابت دعاها و یافتن مرادات و قضای حاجات معروف (است)‪ 319 ،87( ».‬ـ ‪)320‬‬

‫برج عیّاران‬
‫این برج تاریخی در کنج جنوب غرب دیوارهای تاریخی شهر بلخ در یکونیمکیلومتری مرکز‬
‫شهر موقعیّت دارد و ساختۀ سدۀ ‪ 2‬هجری قمری‪ 8 /‬میالدی است‪.‬‬

‫این برج‪ ،‬بنایی است دایروی و دارای یک گنبد و هشت رواق ازخشت پختۀ مربعی و گل که‬
‫بر مسندی هشتگوش ه از خشت پخته بر فراز دیوار حصار تاریخی بلخ در گوشۀ جنوبغربی آن‬
‫قرار گرفته است و از رواقهای آن درون و بیرون شهر را میتوان دیدبانی کرد‪ .‬سطح دیوارهای‬
‫بخش باالیی برج و گنبد آن از درون و بیرون گچ مالی شده و امّا مسند برج آجرنماست‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪142‬‬

‫ویچلوف (به نقل از منابع ‪661 ،9‬؛ ‪48 ،48‬؛ ‪ )138 ،74‬در سال‪ 1301 /‬هجری خورشیدی‪/‬‬
‫‪ 1922‬میالدی از این برج دیدن کرده و دربارۀ آن می نویسد‪« :‬برج‪ ،‬بنایی است هشت ضلعی که قطر‬
‫میدان فوقانی آن ‪ 16‬آرشین‪1‬می باشد‪ .‬میدان فوقانی برج را پنجره و دیواری احاطه کرده است که‬
‫هشت راه دارد و قسمت مرکزی برج را سقفی حکّ اکیشده پوشانیده است‪ .‬راه ورودی برج از‬
‫سوی شمال است‪ .‬از برج تمام شهر را میتوان مشاهده نمود‪».‬‬
‫برجهایی به نام عیّاران در بخارا و سمرقند نیز وجود داشته اند‪661 ،9( .‬؛ ‪48 ،48‬؛ ‪)139 ،74‬‬
‫ابومسلم خراسانی یا بهزادان (زادهشده در سال ‪ 100‬هجری قمری‪ 718 /‬میالدی و کشته شده در‬
‫سال ‪ 137‬هجری قمری‪ 754 /‬میالدی) پسر بنداد هرمزد ‪ ،‬از تاجیکان خراسان‪ ،‬و یاران عیّارش ه نگام‬
‫آوردن پنهانی پیکر حضرت علی (ک) از راه مرو‪ ،‬چهارجوی‪ ،‬ترمذ و کالف به دهکدۀ خیران بلخ‬
‫یا شهر ام روزی مزار شریف ‪ ،‬شبی را در بلخ در همین موضع که در آینده به برج عیّاران شهرت‬
‫یافت گذشتانده اند‪.‬‬
‫این بنای تاریخی در جنگهای سال های ‪ 60‬و ‪ 70‬سدۀ چهاردهم خورشیدی‪ 80 /‬و ‪ 90‬سدۀ‬
‫بیستم میالدی آسیب دیده بود که در سال های ‪ 1385‬و ‪ 1386‬هجری خورشیدی‪ 2006 /‬و ‪2007‬‬
‫میالدی از سوی وزارت اطالعات و فرهنگ کشور مرمت و بازسازی گردید‪.‬‬

‫آرام گاه امام ابوحفص در سمرقندیان‬

‫آرامگاه امام ابو حفص‪ ،‬دانشمند تاجیک بلخی در سد ۀ سوم هجری قمری‪ /‬نهم میالدی‪ ،‬که‬
‫مزار بلند نیز نامیده میشود‪ ،‬به بنای آرامگاه خواجه باجی یا خواجه باجگاهی شباهت داشته در‬
‫جنوب روستای سمرقندیان در دهکیلومتری جنو ب شهر بلخ واقع است (‪ )77 ،71‬و در سدۀ سوم یا‬
‫چهارم هجری قمری‪ /‬نهم یا دهم میالدی و به گفتۀ مختارف (‪ )77 ،71‬در سدۀ دوازدهم هجری‬
‫قمری‪ /‬هژدهم میالدی ساخته شده است‪.‬‬
‫بر پایۀ روایت های موجود‪ ،‬ابو حفیظ امام عبداهلل که به نام شیخ حبیب‪ ) 77 ،71( ،‬حبیب طبیب‬
‫یا حبیب ط بیب عجمی و امام ابوحفص بن مرعش نیز یاد میشود در آنجا مدفون میباشد‪24 ،29( .‬‬
‫ـ‪)25‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ آرشین‪ ،‬واحد طول است از آرنج تا نوک انگشتان‪ .‬در عربی به آن ذراع میگویند‪.‬‬
‫‪143‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫ساختمان این آرامگاه‪ ،‬یک در ورودی منبّتکاری شده از چوب چنار دارد که همزمان با‬
‫خود ساخت مان در سدۀ چهارم هجری قمری‪ /‬دهم میالدی ساخته شده است‪ .‬این دروازه در سال‬
‫‪ 1385‬هجری خورشیدی‪ 2006 /‬میالدی دزدی شده بود که خبر آن در رسانههای کشور بازتابی‬
‫گستره یافت‪ ،‬امّا در اثر کوشش های نیروهای کشفی و امنیّتی استان بلخ‪ ،‬در سال ‪ 1391‬هجری‬
‫خورشیدی‪ 2012 /‬میالدی دوباره به دست آمد و به دسترس ادارۀ اطالعات و فرهنگ استان بلخ‬
‫قرار داده شد و از آن زمان در موزۀ محلّی متعلّق به این اداره نگهداری میشود‪.‬‬
‫امام ابوحفص بن برعش بن یحیی از دانشمندان و فقیهان بزرگ و شناختهشدۀ تاجیک در‬
‫سدۀ سوم هجری قمری‪ /‬نهم میالدی است‪.‬‬
‫برخی از تذکره نویسان‪ ،‬کنیت او را ابوحفیظ و‬
‫جدّش را مرتعش نیز نوشته اند‪ .‬این فقیه بلخی‬
‫در زهد و ورع نیز جایگاه بلندی داشت و از‬
‫اوتاد و ابدال شمرده میشد‪ 24 ،29( .‬ـ ‪)25‬‬
‫ورسجی ( به نقل از منبع ‪ )25 ،29‬در‬
‫تذکره المشایخ نوشته است که ابوحفص با‬
‫حضرت امام اعظم (رح) صحبت داشته و نزد‬
‫امام ابویوسف (رح) دانش آموخته است و امام‬
‫شافعی (رح) گفته است که‪ :‬در روی زمین‬
‫هیچکس را دانشمندتر و زاهدتر از ابوحفص‬
‫ندیده ام‪ .‬ابوحفص در روزگار حضرت امام‬
‫صادق (رض) قاضی القضّات بلخ بود و مردم در‬
‫حلّ مسایل فقهی و دانشهای دیگر از محضر او‬
‫استفاده میکردند‪ .‬وی در سال ‪ 241‬هجری‬
‫قمری‪ 855 /‬میالدی در بلخ چشم از جهان‬
‫پوشی د و در روستای سمرقندیان بلخ در کنار رود بلخ به خاک سپرده و آرامگاهش به نام «مزار‬
‫بلند» تا کنون مرجع اخالصمندان است‪ 24 ،29( .‬ـ‪)25‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪144‬‬

‫آرامگاه ابن خضرویة بلخی و آرام گاه فاطمة بلخی‬

‫آرام گاه احمد بن خضرویۀ بلخی و آرامگاه هم سرش‪ ،‬فاطمۀ بلخی‪ ،‬در نزدیک دروازۀ نوبهار‬
‫بلخ در بیرون دیوار جنوبی حصار تاریخی‬
‫بلخ در جایی که در گذشتهها به نام‬
‫گورستان نوبهار یاد میشد موقعیّت دارند؛‬
‫بهگونهیی که دومی در کنارۀ شرقی اولی‬
‫قرار گرفته است‪ .‬ساختمانهای هر دو‬
‫آرامگاه‪ ،‬گنبدی سادۀ آجری و بدون‬
‫تزئین اند که در سدۀ چهارم هجری‬
‫قمری‪ /‬دهم میالدی (دورۀ سامانیان)‬
‫ساخته شده اند‪ .‬این گورها سنگنوشته هایی نیز داشته اند که عمداً توسّط کارگزاران فرهنگستیز‬
‫دولت وقت در سدۀ چهاردهم هجری خورشیدی‪ /‬بیستم میالدی‪ ،‬از بین برده شده اند‪.‬‬

‫آرامگاه های احمد بن خضرویۀ بلخی و فاطمۀ بلخی قرار است در سال ‪ 1394‬هجری‬
‫خورشیدی‪ 2015 /‬میالدی از سوی وزارت اطالعات و فرهنگ کشور به کمک مالی دولت‬
‫‪145‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫جمهوری فیدرال آلمان توسّط بنیاد فرهنگی آغاخان زیر نظر ادارۀ اطّالعات و فرهنگ استان بلخ‬
‫مرمت محافظتی شوند‪.‬‬
‫ابوحامد احمد بن خضر معروف به ابن خضرویۀ بلخی‪ ،‬زاهد‪ ،‬متصوّف و دانشمند تاجیک‪،‬‬
‫(درگذشتۀ سال ‪240‬‬
‫هجری قمری‪854 /‬‬
‫میالی) در بلخ زاده‬
‫شده است‪)58 ،30( .‬‬
‫وی بزرگانی مانند‬
‫ابراهیم ادهم‪ ،‬بایزید‬
‫ابوتراب‬ ‫بستامی‪،‬‬
‫ابوحفص‬ ‫نخشبی‪،‬‬
‫و‬ ‫حدّاد نیشاپوری‬
‫حاتم بن عنوان بلخی را دیدار کرده و از پیروان حاتم اصم بلخی (درگذشتۀ سال ‪ 239‬هجری‬
‫قمری‪ 851 /‬میالدی) بوده است‪ ،37( .‬ج ‪ 143 ،1‬ـ ‪ )144‬تألیفات او عبارت اند از‪ :‬کتاب الرّعایه‬
‫بحقوقاهلل در آداب صحبتکردن‪ ،‬درجات المقبلین و تفسیر قرآن کریم‪ ،37( .‬ج ‪ 145 ،1‬ـ ‪)146‬‬
‫فاطمۀ بلخی‪ ،‬همسر ابن خضرویۀ بلخی‪ ،‬از بانوانی است که در تصوّف جایگاه بلندی دارد‪.‬‬
‫برخی از پژوهش گران یادداشت هایی را که احمد بن خضرویۀ بلخی از درس های تفسیر استادش‪،‬‬
‫ابوعبداهلل صالح ترمذی‪ ،‬گردآورده بود به همسرش‪ ،‬فاطمۀ بلخی‪ ،‬نسبت داده اند‪ ،37( .‬ج ‪)145 ،1‬‬

‫آرامگاه ابونصر بلخی‬

‫آرام گاه ابونصر بلخی‪ ،‬فقیه تاجیک بلخ در سدۀ سوم هجری قمری‪ /‬نهم میالدی‪ ،‬در‬
‫شمالشرق روستای شنگل آباد شهرستان دولتآباد بلخ واقع است و ساختمان گنبدی سادهیی دارد‪.‬‬
‫ابونصر محمّد بن اسالم بلخی از نزدیکان امام ابوحفص بلخی است‪ .‬صاحب فضایل بلخ (به نقل از‬
‫منبع ‪ 18 ،29‬ـ ‪ )19‬نقل میکند که از ابوحازم‪ ،‬قاضی شام و از دانشمندان حنفی و صاحب تألیفات‬
‫متعدد‪ ،‬پرسیدند که از فقیهان سرزمینهای اسالمی کدام یکی فاضلتر است؟ گفت‪ :‬ابوجعفر‬
‫طحاوی در احادیث برتر است و امّا ابونصر فقیه تر است‪ .‬ورسجی او را به نام شیخاالسالم آورده و‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪146‬‬

‫شخص صاحب حال و فقه و کمال خوانده و وفاتش را ‪ 305‬هجری قمری‪ 917 /‬میالدی دانسته‬
‫است‪ .‬گور این دانشمند در شمالشرق روستای شنگل آباد شهرستان دولتآباد بلخ قرار دارد (‪،29‬‬
‫‪ 18‬ـ ‪ )19‬و امّا ورسجی (به نقل از منبع ‪) 19 ،29‬در تذکرۀ مشایخ بلخ گور او را در درون شهر بلخ‬
‫میداند‪.‬‬

‫رواق تنگی شادیان‬

‫رواق تنگی شادیان یکی از بناهای تاریخی استان بلخ و از ساختههای سدۀ ‪ 4‬هجری قمری‪10 /‬‬
‫میالدی در دورۀ سامانیان بلخی است که از آن برای دیدبانی کار گرفته میشد‪.‬‬
‫این رواق در شانزده کیلومتری جنوب شهر مزا ر شریف‪ ،‬مرکز استان بلخ‪ ،‬در تنگی کوه شادیان‬

‫شهرستان چهارکنت استان بلخ در پهلوی روستای بابا علی شیر موقعیّت دارد‪.‬‬
‫روستای شادیان‪ ،‬خود یک جای باستانی و تاریخی این سرزمین است که در آن بقایای آثار‬
‫باستانی از دورههای زردشتی و بودایی موجود اند و بیهقی (به نقل از منبع ‪ )264 ،40‬در تاریخ خود‬
‫‪147‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫در دو موضع‪ ،‬از آن به نام «شادیاخ» یاد کرده است؛ و انوری ابیوردی بلخی (‪ )620 ،10‬در وصف‬
‫بزرگی و کرم صاحب ترمذ‪ ،‬نیز اشاره یی به آن دارد‪:‬‬
‫دی ز من پرسید معروفی ز معروفان بلخ‬
‫از شما پوشیده چون دارم عزیز شادخی‬
‫و اما این روستا پس از سدۀ یازدهم هجری‪ /‬هفدهم میالدی در کتاب بحراالسرار فی‬
‫مناقب االخیار اثر محمود بن امیر ولی کتابدار بلخی‪ ،‬کتاب جریدۀ بلخ اثر محمّدمؤمن بلخی و‬
‫متن های دیگر به همین نام کنونی شادیان شناخته شده و سالها گردشگاه فرمانروایان محلّی بلخ‬
‫بوده است‪ 264 ،40( .‬ـ ‪)265‬‬
‫بخشی از این رواق‪ ،‬گذرگاه مردم و آبی است که از سوی جنوب کوهساران شادیان به سوی‬
‫شمال به دشت شادیان جریان دارد‪.‬‬
‫منفذ رواق با فراخای ‪ 3‬متر‪ ،‬قطر ‪ 4‬متر و بلندای ‪ 4‬متر از خشت پُختۀ مربعی به اندازۀ ‪ 04‬در ‪26‬‬
‫در ‪ 26‬سانتیمتر و مصالح ساختمانی سیاه چونه یعنی ترکیبی از ریگ‪ ،‬چونه و خاکستر ساخته شده‬
‫است و بخشهای تهداب و کرسیها در پشت خشتکاری به بلندای ‪ 1‬تا ‪ 1،5‬متر با سنگ های‬
‫رودخانهیی و سیاهچونه کار شده اند‪.‬‬
‫در مجموع این ساختمان دارای پهنای ‪ 8‬متر به شمول منفذ رواق‪ ،‬و فراخای ‪ 3‬متر و بلندای ‪8‬‬
‫متر میباشد که در گذشته ها در سمت شمال آن از نقطۀ باالیی رواق به بلندای خ ود ساختمان‪،‬‬
‫اتاقهای گنبدی یی از خشت پُخته و سیاهچونه ساخته شده بودند که پنجرههای آن رُو به شمال باز‬
‫میشدند‪ .‬برای برآمدن به این اتاقها از جناح غرب سمت جنوب رواق پلهگانی از مواد ساختمانی‬
‫مذکور تا فراز بام رواق کشیده شده است و هر پله دارای روشنیدانهایی بوده که رُو به سوی‬
‫جنوب داشتند‪ .‬این پلهها پس از رسیدن بر فراز بام رواق دوباره به پایین به سوی اتاقها امتداد‬
‫مییافتند‪ .‬از این پله ها و روشنیدانها امروز تنها ‪ 7‬تای آن و نشانههایی هم از اتاقها باقی مانده اند‪.‬‬
‫این رواق و ساختمانهای وابسته به آن در هنگام تهاجم مغولها به بلخ یکی از پاسگاههای‬
‫تسخیرناپذیر مردم بلخ برای مدافعۀ مناطق کوهستانی از پیشرَوی مهاجمان به شمار میرفت‪.‬‬
‫«گرونتمیج» ‪1‬‬
‫در سال ‪ 1390‬هجری خورشیدی‪ 2011/‬میالدی شرکت راهسازی آلمانی به نام‬
‫در هنگام بازسازی شاهراه مزار شریف ـ چهارکنت که از آن تنگی میگذرد در مشوره با ادارۀ‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪Grontmij‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪148‬‬

‫اطالعات و فرهنگ استان بلخ برای تحکیم این بنای تاریخی برنامهیی را روی دست گرفته است که‬
‫به زودی انجام داده خواهد شد‪ )2 ،31( .‬کار نقشهبرداری این بنای تاریخی را در سال ‪ 1393‬هجری‬
‫خورشیدی‪ 2014 /‬میالدی را برای بازسازی آن‪ ،‬مهندس آرش بوستانی انجام داده است‪.‬‬

‫آرامگاه چهارگنبد‬
‫آرامگاه چهارگنبد که در گذشتهها به نام آرامگاه خواجه روشنایی نیز شهرت داشته است در‬
‫سهکیلومتری غرب شهر بلخ در بیرون از حصار تاریخی شهر در سهصدمتری شمال شاهراه بلخ ـ‬
‫شبرغان قرار دارد‪1‬و از بناهای دورۀ سامانیان بلخی(سدۀ ‪ 4‬هجری قمری‪ 10 /‬میالدی) است‪.‬‬

‫ساختمان این آرامگاه از گل و آمیزۀ خشتهای خام و آجرهای به اندازۀ ‪ 25‬در ‪ 25‬در ‪ 4‬و‬
‫‪ 4،5‬سانتیمتر‪ ،‬به شکل مربعی با درازا و پهنای ‪ 12،3‬در ‪ 12،3‬متر و ابعاد درونی ‪ 8،5‬در ‪ 8،5‬متر‬
‫ساخته شده است‪ .‬روی دیوار اصلی چهارگوشه پایه یی هشت ضلعی و گنبد و گوشواره ساخته‬
‫شده اند‪)171 ،42( .‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ از اندازهگیریهای مهندس آرش بوستانی‬
‫‪149‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫در داخل آرامگاه خواجه روشنایی یا بابا روشنایی در قسمت وسط دیوار و همچنان تاقچۀ‬
‫دیوار جنوبی کتیبههایی به چشم می خورند که در آنها تاریخ بنای مجدّد آرامگاه و مرمت آن‬
‫حک شده است‪ ،‬امّا تاریخهای مندرج در کتیبهها از بین برده شده و خوانده نمی شوند و تنها قسمتی‬
‫از کتیبۀ وسط دیوار نسبت ًا سالم بوده در آن نام مدفون‪ ،‬خواجۀ عالینسب یاد شده است‪ 60 ،71( .‬ـ‬
‫رفته اند‪1 .‬‬ ‫‪ )61‬این کتیبه ها اکنون از بین‬
‫احرار مختارف (‪ )61 ،71‬و نیز الهامه مفتاح‪ ،‬نویسندۀ جغرافیای تاریخی بلخ و جیحون و‬
‫مضافات بلخ‪ )187 ،74( ،‬معمار آرامگاه خواجه روشنایی یا چهارگنبد را خواجه یوسف چشتی‬
‫میدانند و گفته اند که نام این معمار در قطعۀ حک شدۀ داخل آرامگاه به روشنی خوانده میشود‪:‬‬
‫گر بخواهی ج ّد او را چه نوشت‬
‫یوسف ابن احمد مولود چشت (‪)61 ،71‬‬
‫به گفتۀ احرار مختارف‪ )62 ،71( ،‬به نقل از گالینه پوگاچینکاوا‪ ،‬این احتمال نیز وجود دارد که‬
‫یوسف بن احمد معمار آرامگاه نبوده بل که کسی باشد که با کمک مادّی وی این آرامگاه در میا ن‬
‫سدههای ‪ 8‬و ‪ 9‬هجری قمری‪ 14 /‬و ‪ 15‬میالد ی ساخته شده باشد‪ .‬آن گونه که از بقایای کتیبه‬
‫معلوم میشود‪ ،‬یوسف بن احمد مسافرت های درازی را انجام داده است‪ .‬یکی از کسانی را ک ه در‬
‫این حظیره مدفون است به نام ابراهیم یاد کرده اند‪ ) 62 ،71( .‬مختارف به نقل از سبحانقلینامه‬
‫داستانی را میآورد که گویا روزگاری در اینجا مدرسهیی بوده و خواجه روشنایی در آن برای‬
‫چهل تن از دختران درس میداده است‪ .‬هنگامی که دشمنان میخواستند به این مدرسه هجوم‬
‫بیاورند به دعای خواجه روشنایی در صحن مدرسه سوراخی پیدا شده و خواجه با دختران در آن‬
‫درآمدند و از نظرها پنهان شدند‪ .‬تا این که پس از سالها‪ ،‬حاکمی برپایۀ خوابی ک ه در این مورد‬
‫میبیند‪ ،‬دستور میدهد تا در آن جا این آرامگاه را بسازند‪ .‬این آرامگاه از گذشتهها زیارتگاه‬
‫خاص و عام است‪ .‬سیّد سبحانقلی خان یک تن از حاکمان بلخ پیش از مجالس و شکار ب ه زیارت‬
‫خانقاهی که سیّد حسن با صوفیان دیگر در آنجا میزیستند و همچنان به آرامگاه خواجه روشنایی‬
‫و مزار خواجه سنگین میرفت‪)62 ،71( .‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ برپایۀ مشاهدات عینی‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪150‬‬

‫دربارۀ خواجه روشنایی در متن های بسیار کهن یادی نرفته است و امّا در کتاب عجایب‬
‫الطّبقات تألیف محمّدطاهر بن ابیالقاسم نوشتهشده در سال ‪ 1059‬هجری قمری‪ 1649 /‬میالدی این‬
‫آرام گاه متعلّق به ادهم‪ ،‬پدر سلطان‬
‫ابراهیم شناخته شده و همچنا ن در‬
‫و نیز کتاب‬ ‫کتاب اخبارالطّالبین‬
‫اخبارالسّالکین نوشتۀ میرزا احمدجان‬
‫فارد (درگذشته در سال ‪1324‬‬
‫هجری قمری‪ 1906 /‬میالدی) در‬
‫و‬ ‫مسجد‬ ‫اعمار‬ ‫ذکر‬
‫مسکنگزین شدن موالنا خرد عزیزان‬
‫مرشد ابن یمین شبرغانی در دهکدۀ‬
‫خواجه روشنایی از این آرامگاه به نام‬
‫پدر ابراهیم ادهم یاد شده است و قبر‬
‫میر خرد عزیزان نیز در جنوب آن‬
‫واقع است‪ 137 ،4( .‬ـ ‪)140‬‬
‫دربارۀ ادهم در تذکرهها چیزی‬
‫نگاشته نشده است و امّا پسرش‬
‫ابواسحاق ابراهیم بن ادهم بن‬
‫منصور‪ ،‬عارف و زاهد معروف تاجیک سدۀ ‪ 2‬هجری قمری‪ 8 /‬میالدی است و در تذکرهها پدر او‬
‫را از م لوک خراسان گفته اند‪ .‬دربارۀ پیوستن او به زهد داستانهای گوناگونی آورده اند‪)80 ،37( .‬‬
‫او در بلخ زاده شد و پس از بیرون شدن از بلخ به نیشاپور‪ ،‬عراق‪ ،‬شام و حجاز رفت‪ .‬وفات او را به‬
‫اختالف روایات‪ ،‬در سال های ‪ 161‬و ‪ 162‬هجری قمری‪ 778 /‬و ‪ 779‬میالدی میدانند و بنابر گفتۀ‬
‫بسیاری از مؤرخان وی در جنگی با رومیان بیمار شد و درگذشت‪ 82 ،37( .‬ـ ‪ )83‬ابن بطوطه‬
‫آرام گاه او را در شهر جبله و خانۀ او را در شهر بلخ دیده است‪)83 ،37( .‬‬
‫‪151‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫آرامگاه خواجه باجگاهی‬

‫آرامگاه خواجه باج گاهی با به تعبیر مردم محل‪ ،‬مسجد امام باجی یا خواجه ب اجگاهی ولی‪ ،‬که‬
‫پیشینۀ تاریخی آن به گونۀ دقیق معلوم نیست‪ )174 ،42(،‬و احتمال میرود از آثار سدههای ‪ 3‬یا ‪4‬‬

‫هجری قمری‪ 9 /‬و ‪ 10‬میالدی باشد‪ )191 ،74( ،‬در محدودۀ چهارباغ باجی در نزدیکی آرامگاه‬
‫خواجه اکاشا در شرق بلخ موقعیّت دارد‪ )48 ،711(.‬از نوع معماری ساختمان آن معلوم میشود‬
‫که این آبدۀ تاریخی نَ ه مسجد بل که فقط آرامگاه است‪ .‬ساختمان این آرامگاه دارای ‪ 16،2‬متر‬
‫درازا و ‪ 4،25‬متر پهناست و در پیش روی آن ایوان سقفدار پهن مستطیلییی است با ضلعهای ‪ 7‬تا‬
‫‪ 8‬متر‪ .‬درآمدگاه آن رو به جنوب قرار دارد‪ .‬در درون ساخت مان‪ ،‬دو سنگ گور گچبری شده و‬

‫‪1‬‬
‫ـ به گفتۀ محمّد حنیف حنیف بلخی‪ ،‬ورسجی وفات خلف بن ایّوب را دراول رمضان سال ‪ 305‬هجری قمری‪19 /‬‬
‫فوریۀ ‪ 918‬میالدی و گور او را در جایی میداند که اکنون به نام چهارباغ باجی یاد میشود‪ .‬حبیبی دربارۀ او میگوید‪:‬‬
‫ابوسعید خلف بن ایّوب عامری بلخی از علمای حدیث و فقه است که در تاریخ نیشاپور وفاتش ‪ 215‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪ 830‬میالدی و در المنتظم ابن جوزی‪ 220‬هجری قمری‪ 835 /‬میالدی گفته شده و صاحب ترمذی از او یک حدیث‬
‫نقل کرده است‪ 22 ،29( .‬ـ ‪)23‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪152‬‬

‫رفها و در گنبد درونی دخمۀ حظیره دیده میشوند‪ .‬این ساختمان از خشتهایی به اندازۀ ‪ 28‬در‬
‫‪ 28‬در ‪ 4،5‬سانتیمتر و مالط گلی ساخته شده است‪)174 ،42( .‬‬
‫ساخت مان این بنا مشتمل بر ایوان و محراب بزرگ و گورخانه بوده و گورخانۀ آن نیمهویران‬

‫است و از شمال با دیوار گلی محدود شده است‪ .‬در محوطۀ آن‪ ،‬باغچۀ گُلکاریشده یی وجود‬
‫دارد‪)181 ،74( .‬‬
‫به گفتۀ مردم محل‪ ،‬در این آرامگاه‪ ،‬شخصی به نام خواجهعبدالباقی مدفون است (‪)192 ،74‬‬
‫که نامش با کتابدار سیّد سبحانقلیخان مطابقت دارد‪ )76 ،71( .‬دیوارهای این آرامگاه از خشت‬
‫پخته و بسیار منظم مرمت شده بودند و بخشی از گنبد همچنان محفوظ مانده بود‪ )191 ،74( .‬این بنا‬
‫به گفتۀ مختارف شاید از آثار سده های ‪ 10‬و ‪ 11‬هجری قمری‪ 16 /‬و ‪ 17‬میالدی باشد‪)76 ،71( .‬‬
‫این بنای تاریخی در حدود یک سدۀ اخیر از دید دانشمندان افتاده بود و حتّا در فهرست‬
‫آبدههای تاریخی بلخ نامی از آن دیده نمیشد‪ ،‬تا اینکه نویسندۀ این کتاب از روی منابع تاریخی‬
‫به موجودیّت آن پی بُرد و مهندس آرش بوستانی توانست از آن عکسهایی را تهیّه بدارد و برای‬
‫ثبت آن در فهرست آبدههای تاریخی اقدام گرد ید‪ .‬آنگونه که دیده میشود از این بنای تاریخی‬
‫اکنون گنبدی باقی نمانده است و دیوارهای آن شکستوریختی بسیار دارند‪.‬‬
‫‪153‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫آرامگاه میر روزهدار‬

‫این آرام گاه در زمان سامانیان بلخی در سدۀ ‪ 4‬هجری قمری‪ 10 /‬میالدی ساخته شده و در‬
‫سهکیلومتری خاور شهر بلخ در کنار شاه راه قدیمی بلخ ـ مزار شریف واقع است و در شمال آن‬
‫بازمانده های برج آسیاب بادی که فرجامین نقطۀ دیوار شرقی شهر بلخ است به چشم می خورند‪.‬‬
‫در سال‪ 1353‬هجری خورشیدی‪ 1974 /‬میالدی‪ ،‬پوگاچینکاوا از این بنا بازدید کرده است‪.‬‬
‫(‪)62 ،71‬‬

‫ساختمان این آرامگاه‪ ،‬گنبدی و دارای دهلیز و حجرههاست و از خشت پخته و خام مربعی و‬
‫گل ساخته شده است‪ )698 ،9( .‬اندازۀ این خشت ها در ردیف پایانی ‪ 23،5‬در ‪ 23‬در ‪ 4‬سانتیمتر و‬
‫در ردیف باالیی و در قسمت تاق ‪ 28‬در ‪ 28‬در ‪ 5‬سانتیمتر است‪ )171 ،42( .‬به گفتۀ مختارف‪ ،‬این‬
‫بنا ایوانی دارد که در دو سوی آن اتاقهایی قرار گرفته اند‪ .‬باالی گورخانهها دو گنبد است‪.‬‬
‫پیش تاق آن بسیار ساده و تنها با محرابها تزئین شده است‪ ) 62 ،71( .‬گنبد آن از سوی درون با‬
‫نگارههای گچبریشده و رنگآمیزیشده آذین یافته است که برخی از نگارهها افتاده اند‪ .‬در‬
‫درآمدگاه این آرامگاه دو سنگ شکستۀ مرمر دیده می شوند که تزئین گردیده اند‪ ،‬ولی با مهارت‬
‫حکّاکی نشده اند‪ .‬متن لوحه از بین برده شده و تنها در یک قسمت آن کلمۀ یادگار خوانده‬
‫میشود‪)65 ،71( .‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪154‬‬

‫برنارد اوکین در اثری که در معرفی بناهای دورۀ تیموریان دارد‪ ،‬این بنا را از همان دوره‬
‫میداند و مینویسد‪ :‬این بنا گنبدخانهیی هشت ضلعی است که درآمدگاه مستطیلشکلی در جنوب‬
‫به آن متصل میباشد‪ .‬موارد مشابهی از تزئین گچبری بههمبافته و رسمیبندی زیر گنبد و‬
‫تاقچههای هشتضلعی را می توان در مدرسۀ خرگرد و در مسجد حوض کرباس در نزدیکی‬
‫هرات یافت؛ اگرچه الگوهای موجود در این نمونهها آنقدر که با لوحهای تزئینی پس نشسته‬
‫تشکیل شده با تَویزههای‪1‬صعودی شکل نگرفته اند‪ .‬ترکیب ستارههای نوکتیز و چندضلعیها با‬
‫طرحهای موجود در شیوۀ تزئین‪ ،‬بیشتر گرهبندی هندسی شناخته می شوند تا رسمیبندی‪ .‬به گفتۀ‬
‫‪2‬‬
‫پوگاچینکاوا‪ ،‬تاقبندی شبکۀ سهکنجی گستردۀ هشتی درآمدگاه نیز شبیه مسجد حوض کرباس‬
‫است؛ هرچند نمونههای متعدّ دی از نیمۀ دوم سدۀ ‪ 15‬میالدی مانند خانقاههای واقع در پوران‬
‫زیارتجا‪ 3‬ارتباط نزدیکتری به هم‬
‫دارند‪ .‬در عین حال‪ ،‬برای این بنا به دلیل‬
‫نداشتن پوشش بدنۀ بیرونی و تزئینی آن‬
‫و نیز این گمان که این وقفه در برنامۀ‬
‫ساختمانی «احتماالً در دورۀ پرمخاطر ۀ‬
‫بعد از مرگ شاهرخ در سال ‪ 851‬هجری‬
‫قمری‪ 1447 /‬میالدی روی داده و در‬
‫درازای دهۀ [‪ 60‬هجری قمری]‪50 /‬‬
‫میالدی ادامه یافته است» نباید استثناء قایل ش د‪ .‬نخست‪ ،‬کامالً درست نیست که پوشش بدنۀ تزئینی‬
‫بیرونی را «واقعاً ویژهگی معیاری در معماری تاریخی آرامگاه دورۀ تیموری» دانست‪ .‬شمار فراوانی‬
‫ال پوشش تزئینی بیرونی‬
‫از بناهای دورۀ تیموری‪ ،‬شامل چندین آرامگاه در اطراف هرات‪ ،‬یا اص ً‬
‫ندارند و یا پوشش آنها قابل مالحظه نیست‪ .‬در اینجا آرامگاههای واقع در آزادان و لنگر به همراه‬
‫بناهایی چون خانقاه صدرالدّ ین آرمانی و مساجد جمعه و زیارتجا و غوریان را به یاد انسان‬
‫میآورد‪ .‬افزون بر این تا آنجا که در نماهای بیرونی بنا مشاهده میشود‪ ،‬هیچ اثری از‬

‫‪1‬‬
‫ـ باریکۀ تاق یا کمان‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ـ محلّی است در شمالغرب شهر هرات‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ـ نام دهکدهیی در جنوبغربی شهر هرات‪.‬‬
‫‪155‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫قاببندی های تزئینی پسنشستهیی (تاقنما) چون قاببندیهای روی پشت بغلها که بعدها آنها را‬
‫با کاشی معرّ ق پوشانده اند‪ ،‬به چشم نمیخورد‪ .‬همچنین‪ ،‬دلیل ناقصبودن بنا که پوگاچینکاوا آن را‬
‫فقدان گنبد دوپوشۀ بلند برشمرده است در اینجا دیده نمیشود‪ .‬آرامگاههای آزادان‪ ،‬لنگر و‬
‫شاهزاده عبداهلل نمونههای دیگری از گنبدهای یکپوشه استند که هیچ نشانی از ساختمان ناتمام را‬
‫ندارند‪ .‬دوم‪ ،‬آرامگاه میر روزهدار بسیار شبیه آرامگاه شاهزاده عبداهلل [در کهندژ مُصَ َّرخ‪1‬هرات]‬
‫است و بنابراین همانندی آن بیشتر به پایان سد ۀ ‪15‬مربوط میشود تا به میانۀ آن‪ .‬آرامگاه شاهزاده‬
‫عبداهلل دارای ایوان است‪ ،‬در حالی که آرامگاه میر روزهدار دارای‬
‫هشتی گنبددار است؛ به جز این مورد‪ ،‬نقشههای آنها واقع ًا‬
‫یکسان اند‪ .‬چون آرامگاه میر روزهدار رو به قبله نیست؛ از اتاق‬
‫غرب هشتی‪ ،‬که مشابه نمازخانۀ آرامگاه شاهزاده عبداهلل است‪،‬‬
‫مانند اتاق مقابلش برای سکونت استفاده می شده است‪ .‬بنابراین‪ ،‬این‬
‫بنا قابلیّ ت ایفای کارکردهای یک بقعه را دارد‪ 281 ،90(2.‬ـ ‪)282‬‬
‫در کنار آرامگاه میر روزهدار سه دخمۀ خشتی بلند به شکل‬
‫مربع با آرایههایی زیبا در یک ردیف قرار دارند که ساختمان‬
‫آنها با سبک معماری این آرامگاه شبیه است‪172 ،42( .‬؛ ‪ )698 ،9‬بخشی از دیوارهای شرقی و‬
‫شمالی دخمۀ اولی که اندازۀ آنها ‪ 7،4‬در ‪ 7،7‬متر است و هر یک ‪ 1،5‬متر بلندا و ‪ 73‬سانتیمتر پهنا‬
‫دارد از خشتهای پختۀ به اندازه های مختلف ساخته شده است‪ .‬این دخمه که در نزدیکی آرامگاه‬
‫میر روزهدار واقع است در مقایسه با مقبره های معمولی سمرقند که با سنگ مرمر تزئین شده اند‪ ،‬با‬
‫خشت های کوچک و ساده زینت یافته اند‪ .‬دیوار شرقی به سه بخش تقسیم شده است‪ .‬درازای‬
‫بخش پهلویی ‪ 2،16‬متر و بخشهای دیگر هر کدام ‪ 85‬سانتی متر است‪ .‬دیوار شمالی به بلندای یک‬
‫و نیم متر تا اندازهیی از دیوار شرقی متفاوت است‪ .‬در وسط فرش دخمه و نیز در قسمت‬
‫جنوبشرق آن دو گور کمارتفاعی از خشت دیده میشوند‪ 66 ،71( .‬ـ ‪)67‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ مُصَرَّخ‪ ،‬نام محلّی است در هرات و در لغت به معنای فریادرس و یاریگر‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ این بخش از کتاب برنارد اوکین را مهندس آرش بوستانی از زبان انگلیسی به فارسی برگردان کرده است‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪156‬‬

‫در دخمۀ دوم که در غرب دخمۀ اول قرار دارد‪ ،‬بخشی از دیوار با بلندای ‪ 12‬تا ‪ 50‬سانتیمتر‬
‫دیده میشود‪ .‬این دخمه ‪ 18‬سانتی متر بلندا دارد و از روی سبک ساختمان خود با دخمۀ اوّل‬
‫همزمان است‪)67 ،71( .‬‬
‫دخمۀ سوم‪ ،‬دست ناخورده باقی مانده است‪ .‬اندازۀ دیوارهای شرقی و شمالی آن هر کدام ‪6‬‬
‫سانتیمتر و تهداب آن نسبت به دو دخمۀ دیگر نازکتر است‪ .‬بین خشتهای دخمه با رنگ آبی‬
‫تیره تزئین شده است‪ .‬ساخت دیوار شرقی با طرح ستارههای ششپر و خشتهای ششضلعی‬
‫صورت گرفته و با خشت های کوچک آبی تیره و آسمانی تزئین شده است‪ .‬دیوارهای مرکزی‬
‫دخمۀ سوم ‪ 9،2‬سانتی متر و دیوارهای کناری آن هر کدام ‪ 9،8‬سانتیمتر اندازه دار ند‪ .‬دخمۀ سوم نیز‬
‫مانند دخمۀ اوّل بامپوش بوده و از درون گلمالی شده است و دروازۀ خروجی آن در سمت جنوب‬
‫است‪ .‬رویهم رفته هر سه دخمه نمای زیبایی دارند‪ ،‬امّا چشمانداز آرامگاه میر روزهدار دیدنیتر‬

‫میباشد‪)67 ،71( .‬‬

‫در یکی از نسخههای متأخر کتاب هفتاد مشایخ بلخ‪ ،‬اثر محمّدصالح ورسجی‪ ،‬این آرامگاه‬
‫متعلّق به ابوبکر محمّد بن احمد اسکاف بلخی که ذکر او در فضایل بلخ آمده است دانسته شده‬
‫‪157‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫است‪ ) 93 ،4( .‬ابوبکر محمّد بن احمد اسکاف از فقیهان تاجیک بلخ بود که از عبداهلل فلّاس دانش‬
‫آموخت و دانش آموزی را تا پیری ادامه داد‪ .‬ابوبکر سعید را از شاگردان او گفته اند‪ .‬او در سال‬
‫‪ 333‬هجری قمری‪ 944 /‬میالدی درگذشت و امّا آرام گاه او به گفتۀ مؤلف فضایل بلخ (نگاشته شده‬
‫در ‪ 610‬هجری قمری‪ 1213 /‬میالدی) در دروازۀ نوبهار بلخ بوده است‪ )296 ،87( .‬جامی در‬
‫نفحات االنس (به نقل از منبع ‪ ) 19 ،29‬به نقل از ابوعبداهلل خفیف آورده که ابوبکر اسکاف مدّت‬
‫سی سال روزهدار بود و در حال ت روزهداری از جهان رفت‪.‬‬
‫و امّا برخی از نویسندهگان معاصر‪ ،‬آن را آرامگاه میر نعمتاهلل (درگذشته در ‪ 14‬شوال ‪960‬‬
‫هجری قمری‪ 2 /‬اکتبر ‪ )1553‬میدانند که از خلفای مخدوم اعظم کاسانی (‪94 ،4‬؛ ‪ )698 ،9‬و پسر‬
‫میر عبدالباقر بوده است‪.‬‬
‫این بنا باری در دورۀ تیموریان در سدۀ ‪ 9‬هجری قمری‪ 15 /‬میالدی مرمت گردیده است‪،9( .‬‬
‫‪)698‬‬
‫وزارت اطّالعات و فرهنگ کشور این بنای تاریخی را در ‪ 16‬مرداد ‪ 1393‬هجری خورشیدی‪/‬‬
‫‪ 7‬اوت ‪ 2014‬میالدی از کمکهای دولت فیدرال آلمان به هزینۀ ‪ 12‬هزار دالر آمریکایی توسّط‬
‫بنیاد فرهنگی آغاخان زیر مرمت حفاظتی قرار داد تا درزهای گنبد و شکستوریختهای دیگر آن‬
‫گرفته شوند‪ .‬قرار است کار مرمت تا ‪ 11‬دی ‪ 1394‬هجری خورشیدی‪ 1 /‬ژانویۀ ‪ 2016‬م یالدی به‬
‫پایان برسد‪.‬‬

‫آرام گاه ابوهریره (رح)‬

‫این آرامگاه در نزدیکی منار زادیان در روستای زادیان شهرستان دولتآباد استان بلخ موقعیّ ت‬
‫دارد و از ساختههای دورۀ سامانیان (سدۀ ‪ 4‬هجری قمری‪ 10 /‬میالدی) است‪ .‬ساختمان این‬
‫آرامگاه مربعشکل است با ضلعهای ‪ 8،5‬متری و ساخته شده از خشت و آجر و گل و سقف آن‬
‫گنبدی‪ .‬اندازۀ خشتها ‪ 29،3‬در ‪ 5،50‬سانتیمتر است که به گونۀ عمودی بریده شد ه اند‪ .‬درازا و‬
‫پهنای در آمدگاه حظیره ‪ 10،5‬در ‪ 8،5‬متر است و سنگ گور در وسط اتاق مربع شکل قرار گرفته‬
‫است‪ .‬بخشی از گنبد این بنا فرو ریخته است و نیاز به حفاظت و مرمت دارد‪)171 ،42( .‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪158‬‬

‫البته این آرامگاه نمی تواند متعلّق به حضرت ابوهریره (رض)‪ ،‬صحابی مشهور‪ ،‬باشد و گما ن‬
‫میرود این ابوهریر ه یک تن از مشایخ گمنام بلخ باشد که هویّت وی در متن های تاریخی‪ ،‬هنوز‬
‫معلوم نیست‪.‬‬

‫منار زادیان‬
‫منار زادیان‪ ،‬که در نوشته های ام روزی به نام منار زاهدان نیز آمده است‪ ،‬از ساختههای دورۀ‬
‫سامانیان (سدۀ ‪ 4‬هجری قمری‪ 10 /‬میالدی) یا دورۀ غزنویان (سدۀ ‪ 5‬تا نیمۀ سدۀ ‪ 6‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪ 11‬تا نیمۀ ‪ 12‬میالدی)‪1‬و کهن ترین منار اسالمی برجامانده در کشور است که در دهکدهیی به‬
‫همین نام از مضافات شهرستان دولتآباد استان بلخ در چهلکیلومتری شمال شهر بلخ و‬
‫یازدهکیلومتری خاور مرکز شهرستان دولتآباد موقعیّت دارد‪ .‬بلندای کنونی آن ‪ 17.74‬سانتیمتر‪،‬‬
‫محیط آن ‪ 16‬متر و قطر آن ‪ 4.70‬سانتیمتر است‪ .‬برای باالرفتن از آن باید ‪ 64‬پله را پیمود‪697 ،9( .‬‬
‫ـ ‪)698‬‬
‫این منار از خشت پخته و گچ ساخته شده و آرایههای خشتی آن از روی زمین آغاز میشوند و‬
‫به کمربند کتیبۀ باالیی میرس ند‪ .‬نوع آرایهبندی باال و پایین کمربند کتیبه با بخشهای دیگر منار‬
‫تفاوت دارد و بسیار پُرکار و ظریف و گونهیی مشبک کاری آجری و با منارهای دور ۀ غزنویان‬
‫بسیار همانند است‪ .‬خود منار همانندی فراوانی با منار جام دارد و پایۀ هردو استوانهییشکل است‪.‬‬
‫(‪) 170 ،42‬‬
‫بر بدنۀ این منار عبارتهایی حک شده اند که در قسمت پایینی چندان خوانا نیستند(‪،50‬‬
‫‪ 153‬ـ ‪ ) 154‬و امّا در بخش باالیی منار از سوی بیرون این جمله با خشت به روش ویژه یی نگارش‬
‫یافته است‪ :‬هذا المناره لبناء امیراالجل یمینالدّوله محمود‪ )51 ،48( .‬در بخش باالیی منار‪ ،‬واژۀ «اهلل»‬
‫به ترتیبی خاص دورتادور منار را احاطه کرده است‪49 ،49( .‬؛ ‪ 153 ،50‬ـ ‪)154‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ در منابع گوناگون این منار را از ساختههای سدۀ ‪ 5‬هجری قمری‪ 11 /‬میالدی و یا سدۀ ‪ 8‬هجری قمری‪ 14 /‬میالدی‬
‫دانسته اند و باستانشناسان زمان ساخت آن را سال ‪ 502‬هجری قمری‪ 1109 /1108 /‬میالدی تخمین زده اند‪)698 ،9( .‬‬
‫‪159‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫در وسط این مناره در کتیبه یی به خط ثلث برجسته نگاشته شده است که‪ :‬امر کرد به بنای این‬
‫منارۀ بزرگ معتمدالدّوله فخراالمه ابوجعفر محمّد بن علی‪ .‬معمار این منار‪ ،‬عبدالرّحمان بن‬
‫عبدالرّحیم است که‬
‫نام وی در بخش‬
‫ط‬
‫باالیی آن به خ ّ‬
‫کوفی آمده است‪.‬‬
‫این منار در میان‬
‫مسجد جامع محل به‬
‫دوهزار‬ ‫گستردهگی‬
‫مترمربع قرار دارد و‬
‫پیوست با این مسجد‬
‫آرامگاه کسی به نام‬
‫حضرت صالح (رح) با‬
‫ساختمانی گنبدییی‬
‫از گل‪ ،‬واقع است‪،9( ،‬‬
‫‪ )698‬امّا سر آن گور‬
‫به سوی قبله قرار‬
‫گرفته است و با‬
‫مسلمانان‬ ‫گورهای‬
‫همانندی ندارد‪،48( .‬‬
‫‪)51‬‬
‫آرامگاه حضرت‬
‫صالح را عامّۀ مردم متعلّق به حضرت صالح پیامبر میدانند که برپایۀ شواهد تاریخی پنداری‬
‫نادرست است‪ .‬دکتر سیّد مخدوم رهین‪1،‬آن را به صالح‪ ،‬سپهساالر سلجوقیان‪ ،‬نسبت میدهد و امّا‬

‫‪1‬‬
‫ـ بنابر اظهارات شفاهی دکتر سیّد مخدوم رهین به نویسندۀ این کتاب‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪160‬‬

‫افتادهگی گور‪ ،‬بر خالف گورهای مسلمانان‪ ،‬از شرق به غرب نشان دهندۀ آن است که باید از یکی‬
‫از قدّسین آیین های یکتاپرستی دوره های پیش از اسالم آریانا باشد‪.‬‬
‫آرایههای هنری برجسته با گچبری ظریف منار زادیان شبیه آرایههای مسجدی در بُست اند و‬
‫معماری و خشتچینی آن به معماری و خشتچینی ساختمان آرامگاه حاتم واقع در شهرستان‬
‫چمتال بلخ شباهت دارد‪.‬‬
‫دربارۀ سبب ساختن این منار روایتهای گوناگونی وجود دارند و از جمله اینکه محمود‬
‫غزنوی در کنارههای رود آمو گرمابه و کاروانسرای و پلی ساخته بود تا کاروانهای بلخ و بخارا از‬
‫آنها استفاده کنند و برای این که مسافران‪ ،‬رهگذران و جهانگردان در دشتهای فراخ این محل‬
‫در شبانگ اهان راه را گم نکنند این منار یا گُلدسته را ساخت و بر فراز آن مشعلها میافروختند تا‬
‫کاروانها را راهنما باشد‪)2 ،66( .‬‬
‫بخش باالیی این منار در زمان نایب محمّدعلمخان‪ ،‬استاندار بلخ در دورۀ امیر شیرعلی خان‪،‬‬
‫از بین رفته است‪ .‬گردشگرانی که ام روز به دیدن این منار میروند از پلههای درون آن بر فراز آن‬
‫میبرآیند و از همانجا منار را تکان می دهند و منار مانند درخت عرعر میجنبد‪)51 ،48( .‬‬
‫هیأتی از وزارت اطالعات و فرهنگ در سال ‪ 1387‬خورشیدی‪ 2008 /‬میالدی احجام کار‬
‫مرمت محافظتی آن را برآورد کرده‪ ،‬امّا هنوز به مرمت آن گامی عملی برداشته نشده است و از قرار‬
‫معلوم در سال ‪ 1394‬هجری خورشیدی‪ 2015 /‬میالدی به مرمت آن اقدام خواهد شد‪.‬‬

‫مسجد چشمة شفا‬

‫مسجد چشمۀ شفا از ساختههای دورۀ سامانیان در سدۀ ‪ 4‬هجری قمری‪ 10 /‬میالدی است و در‬
‫حدود چهلکیلومتری جنوب غرب شهر مزار شریف در مرز میان شهرستانهای چمتال و شو لگر‬
‫استان بلخ موقعیّت دارد‪ .‬این مسجد برای گردشگرانی که از چشمۀ شفا دیدن میکنند ساخته شد ه‬
‫است‪ .‬ساختمان مسجد ‪ 14‬متر درازا‪ 8 ،‬متر پهنا‪ ،‬و ‪ 6‬متر بلندا و سه رواق و سه گنبد دارد‪ .‬دیوارها‬
‫و گنبدهای آن از خشتهای پختۀ مربعی به اندازههای ‪ 26‬در ‪ 26‬در ‪ 4‬سانتیمتر و ‪ 26‬در ‪ 26‬در ‪3‬‬
‫سانتیمتر با مالط سیاه چونه ساخته شده و از درون و بیرون گچ مالی شده اند‪ .‬محراب مسجد در‬
‫دیوار غربی گنبد وسطی و دروازۀ درآمد مسجد در دیوار شرقی آن قرار گرفته است و تمام‬
‫دروازهها و پنجرههای مسجد از چوب چنار ساخته شده اند‪.‬‬
‫‪161‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫این مسجد و محراب آن در دورۀ تیموریان به گونۀ زیبایی کاشی کاری و نیز در دورۀ‬
‫جمهوری محمّدداؤودخان (‪ 1352‬ـ ‪ 1357‬هجری خورشیدی‪ 1973 /‬ـ ‪ 1978‬میالدی) مرمت شد‪.‬‬

‫(‪ )90 ،49‬در سال ‪ 1388‬هجری خورشیدی‪ 2009 /‬میالدی در اثر آبخیزی ر ودخانۀ بلخاب اتاق‬
‫گنبدی چشمه و گنبد جنوبی مسجد ویران شدند و بخشهای دیگر مسجد نیز زیر تهدید‬
‫آبخیزی ها قرار گرفتند‪ .‬ادارۀ اطالعات و فرهنگ استان بلخ در همان سال‪ ،‬برآورد احجام کار‬
‫بازسازی اتاق‪ ،‬حفظ و مرمت مسجد و ساختن دیوار استنادی یی را در کنار رودخانه به درازای ‪150‬‬
‫متر انجام داد و برنامۀ مرمت مسجد و بازسازی اتاق چشمه و ساختن دیوار کنار رودخانه به هزینۀ‬
‫‪ 7538550‬افغانی از بودجۀ توسعه یی وزارت اطالعات و فرهنگ کشور زیر نظر ادارۀ اطالعات و‬
‫فرهنگ استان بلخ توسط یک شرکت ساخت مانی خصوصی در ‪ 25‬آبان سال ‪ 15 /1391‬نوامبر‬
‫‪ 2013‬میالدی آغاز شد و در ‪ 25‬اردیبهشت سال ‪ 14 /1393‬مه ‪ 2014‬میالدی به انجام رسید‪ .‬این‬
‫مسجد توسّ ط دکتر سیّد مخدوم رهین‪ ،‬وزیر اطالعات و فرهنگ کشور‪ ،‬رسماً بازگشایی و به‬
‫بهرهبرداری سپرده شد‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪162‬‬

‫آرامگاه رابعة بلخی‬

‫آرامگاه رابعۀ بلخی‪ ،‬شاعربانوی سدۀ چهارم هجری قمری‪ /‬دهم میالدی در دورۀ سامانیان‪ ،‬در‬
‫نزدیکی جنوبشرق مسجد جامع تاریخی خواجه ابونصر پارسا در میان پارک مرکزی شهر باستانی‬
‫بلخ واقع است و کدام ساخت مان تاریخی ندارد‪ .‬در سال ‪ 1316‬هجری خورشیدی‪ 1937 /‬میالدی‬

‫بر فراز گور وی از سوی وزارت اطّالعات و فرهنگ کشور بنای مکعبییی با در ورودی بسیار‬
‫تنگ ساخته شده بود که هیچ گونه زیبایی هنری نداشت و امّا در سال ‪ 1392‬هجری خورشیدی‪/‬‬
‫‪ 2013‬میالدی همزمان با به سازی پارک مرکزی شهر باستانی بلخ و مرمت مسجد جامع تاریخی‬
‫خواجه ابونصر پارسا‪ ،‬از کمک های دولت فیدرال آلمان و توسّط بنیاد فرهنگی آغاخان ساختمان‬
‫زیبایی به درازای ‪ 7،20‬متر و پهنای‪ 7،20‬متر و بلندای ‪ 3،90‬متر از آجرهای مربعی که دارای چهار‬
‫رواق در چهار سو است ساخته شده است‪.‬‬
‫رابعه دختر کعب بلخی‪ ،‬شاعربانوی مشهور تاجیک در سدۀ ‪ 4‬هجری قمری‪ 10 /‬میالدی و‬
‫همروزگار سامانیان و رودکی‪ ،‬نخستین زن سخنور زبان فارسی دری است‪ )81 ،30( .‬او به گفتۀ‬
‫هدایت درمجمعالفصحا (به نقل از منبع ‪ )81 ،30‬از مَلکزاده گان است و پدرش در بلخ و قزدار و‬
‫‪163‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫بست در حوالی قندهار و سیستان فرمانروایی می کرد‪ .‬کعب پسری به نام حارث نیز داشته است‪.‬‬
‫عوفی (‪ )61 / 2 ،52‬رابعه را جزو شاعران آل سبکتگین میداند‪ .‬هدایت در مجمعالفصحا (به نقل از‬
‫منبع ‪ )81 ،30‬رابعه را شاعری میداند که به زبانهای فارسی دری و تازی شعر میگفته و به یکی‬
‫از غالمانش به نام بکتاش میلی داشته که انجامش به ع شق حقیقی کشیده است و برادرش به اثر‬
‫بدگمانی او را کُشته است‪ .‬هدایت همچنان سرگذشت او را در مثنوییی به نام «گلستان ارم» به نظم‬
‫درآوره است‪)81 ،30( .‬‬
‫موالنا عبدالرّحمان جامی در نفحاتاالنس (‪ )629 ،22‬او را از زنان پارسا‪ ،‬زاهد و صوفی‬
‫شمرده و از قول ابوسعید ابوا لخیر گفته است که رابعه بر غالمی عاشق بود‪ ،‬امّا عشقش از گونۀ‬
‫عشقهای مجازی نه‪.‬‬
‫شیخ فریدالدّین عطار نیشاپوری در مثنوی «الهینامه» (به نقل از منبع ‪ )73 ،72‬داستان شورانگیز‬
‫و مفصّلی دربارۀ او دارد‪ .‬بر مبنای این داستان‪ ،‬رابعه دختر کعب‪ ،‬حاکم بلخ‪ ،‬پس از درگذشت پدر‬
‫به برادرش حارث که جانشین پدرش است سپرده شد‪ .‬رابعه پنهانی دلباختۀ یکتن از غالمان‬
‫حارث به نام بکتاش شد و برای او شعر میسرود؛ تا‬
‫سرانجام حارث به این راز پی بُرد و دستور داد تا‬
‫بزنند و بکُشند‪.‬‬ ‫رابعه را در گرمابهیی رگ‬
‫سرودههایی که از رابعه به یادگار مانده اند‬
‫نشاندهندۀ نگرش ژرف او به زیباییهای آفرینش و‬
‫سرشار از شور عشق و تخ یّل و عاطفه اند‪ .‬به نام‬
‫رابعۀ بلخی در شهر مزار شریف‪ ،‬مرکز استان بلخ‪،‬‬
‫در سال ‪ 1384‬هجری خورشیدی‪ 2005 /‬میالدی‬
‫خیابانی مسمّا شده است و نیز دبیرستان دخترانهیی‬
‫در شهر کابل به نام اوست‪ .‬از این شاعربانوی بلخی ‪ 7‬غزل‪ 4 ،‬دوبیتی و ‪ 2‬بیت مفرد به جا مانده که‬
‫مجموعاً ‪ 55‬بیت میشوند‪)73 ،72( .‬‬
‫این هم نمونۀ سخن او در ستایش نوروز بلخ‪:‬‬
‫ز بس گُل که در باغ ماوا گرفت‬
‫چمن رنگ ارتنگ مانا گرفت‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪164‬‬

‫مگر چشم مجنون به ابر اندر است‬

‫که گُل رنگ رخسار لیال گرفت؟‬
‫همیماند اندر عقیقین قدح‬
‫سرشکی که در الله ماوا گرفت‬
‫سر نرگس تازه از زرّ و سیم‬
‫نشان سر تاج کسرا گرفت‬
‫چو رهبان شد اندر لباس کبود‬
‫بنفشه مگر دین ترسا گرفت؟ (‪)75 ،72‬‬

‫آرامگاه دقیقی بلخی‬

‫آرام گاه دقیقی بلخی‪ ،‬شاعر تاجیک سدۀ چهارم هجری قمری‪ /‬دهم میالدی و سرایندۀ‬
‫گشتاسپ نامه‪ ،‬در وسط پارک مرکزی شهر باستانی بلخ در مقابل آرامگاه و مسجد خواجه ابونصر‬
‫پارسا موقعیّت دارد‪.‬‬
‫ابومنصور محمّد بن احمد دقیقی بلخی در نیمۀ نخست سدۀ چهارم هجری قمری‪ /‬دهم می الدی‬
‫در بلخ به جهان آمد و امیران سامانی و چغانی از ممدوحان او بودهاند‪ .‬سرودههای به جامانده از‬
‫دقیقی بلخی نشان دهندۀ استادی او میباشند و برخی از قطعههای او مورد استقبال سخنوران‬
‫نام داری چون عنصری بلخی و فرّخی سیستانی قرار گرفته اند‪ .‬اثر ماندگار او گشتاسپنامه است که‬
‫به امر نوح پسر منصور سامانی سروده و در آن از پادشاهی گشتاسپ و پیدایش زردش ت و‬
‫جنگ های مذهبی میان گشتاسپ و ارجاسپ تورانی سخن گفته است‪ .‬دقیقی در جوانی در حالی‬
‫که تازه هزار بیت گشتاسپنامه را سروده بود به دست غالمی در حدود سالهای ‪ 366‬ـ ‪ 368‬هجری‬
‫قمری‪ 977 /‬ـ ‪ 979‬میالدی کشته شد‪ .‬فردوسی همین هزار بیت گشتاسپنامۀ او را بنیاد کار شاهنامۀ‬
‫خود قرار داده و همۀ آن بیتها را ضمیمۀ شاهنامۀ خود کرده است‪ 93 ،30( .‬ـ ‪ )94‬این بیتها از او‬
‫اند‪:‬‬
‫چو یک چندساالن برآمد برین‬
‫درختی پدید آمد اندر زمین‬
‫در ایوان گشتاسپ بر سوی کاخ‬
‫‪165‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫درختی گشن بود بسیارشاخ‬

‫همه برگ وی پند و بارش خرد‬
‫کسی کو خ رد پروَرَد کَی مُرَد‬
‫خجستهپی و نام او زردهشت‬
‫که آهرمن بدکنش را بکشت‬
‫به شاه کیان گفت‪ :‬پیغمبر َم‬
‫سوی تو خرَد رهنمون آورم‬
‫جهانآفرین گفت‪ :‬بپذیر این‬
‫نگه کن برین آسمان و زمین‬
‫که بی آب و خاکش برآوردهام‬
‫نگه کن بدو تاش چون کردهام؟‬
‫نگر تا تواند چنین کرد کس؟‬
‫مگر من که هستم جهاندار و بس‬
‫گر ایدون که دانی که من کردم این‬
‫مرا خواند باید جهانآفرین‬
‫ز گوینده بپذیر بهدین اوی‬
‫بیاموز از او راه و آیین اوی‬
‫نگر تا چه گوید برآن کار کن‬
‫خرد برگزین‪ ،‬این جهان خوار کن‬
‫بیاموز آیین و دین بهی‬
‫که بیدین ناخوب باشد مهی‬
‫چو بشنید از او شا ه به‪ ،‬دین به‬
‫پذیرفت از او راه و آیین به‬
‫نبَرده برادرش فرّخزریر‬
‫کجا ژندهپیل آوریدی به زیر‬
‫ز شاهان شه پیرگشته به بلخ‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪166‬‬

‫جهان بر دل ریش او گشته تلخ‬

‫شده زار و بیمار و بیهوش و توش‬
‫به نزدیک او زهر مانند نوش‬
‫سران و بزرگان و هر مهتران‬
‫پزشکان دانا و نامآوران‬
‫بر آن جادویی چارهها ساختند‬
‫نه سود آمد از هر چه انداختند‬
‫پس این زردهشت پیمبرش گفت‬
‫کز او دین ایزد نشاید نهفت‬
‫که چون دین پذیرد ز روز نخست‬
‫شود رَسته از درد و گردد درست‬
‫شهنشاه و زین پس زریر سوار‬
‫همه دینپذیرنده از شهریار‬
‫همه سوی شاه زمین آمدند‬
‫ببستند کُش تی‪1،‬به دین آمدند‬
‫پدید آمد آن فرّۀ ایزدی‬
‫برفت از دل بدسگاالن بدی (‪ ،56‬ج ‪)1152 ،1151 ،1‬‬

‫ساحة باستانی تپة امام صاحب‬

‫ساحۀ باستانی تپۀ امام صاحب در استان دولت آباد قرار دارد و متعلّق به دورۀ غزنویان یعنی سدۀ‬
‫‪ 5‬هجری قمری‪ 11 /‬میالدی است‪ .‬این ساحۀ باستانی تا کنو ن مورد مطالعه‪ ،‬پژوهش و کاوش قرار‬
‫نگرفته است‪.‬‬

‫ـ کُشتی‪ :‬کمربند مخصوص زردشتیان‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪167‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫پل امام بکری‬

‫پل امام بکری از ساختههای دورۀ غزنویان (سدۀ ‪ 5‬تا نیمۀ سدۀ ‪ 6‬هجری قمری‪ 11 /‬تا نیمۀ‬
‫‪12‬میالدی) است که بر روی رودخانۀ بلخاب در هژدهکیلومتری باختر شهر مزار شریف قرار دارد‪.‬‬

‫این پل به درازای ‪ ،64‬پهنای ‪ 5‬متر و بلندای ‪ 14‬متر با سه دهانۀ رواقی بزرگ برای مسیر اصلی‬
‫رودخانه و یک دهانۀ رواقی کوچک برای حقآ بۀ شهرستان بلخ از آجرهای مربعی به اندازههای‬
‫‪ 27‬در ‪ 27‬در ‪ 4‬سانتیمتر‪ 27 ،‬در ‪ 27‬در ‪ 5‬سانتیمتر و ‪ 26‬در ‪ 26‬در ‪ 4‬سانتیمتر و مالط ریگ و‬
‫چونه ساخته شده و سدهها راه رفتوآمد مردم و کاروانها بوده است‪ .‬شماری از پژوهشگران آن‬
‫را همان پل خطب میدانند که در تاریخ روضهالصّفا و متنهای تاریخی دیگر آمده است (‪)698 ،9‬‬
‫و یا گمان میرود این پل همان پل «جموکیان» باشد که حکیم ناصر خسرو بلخی در سفرنامۀ خود‬
‫از آن نام میبَ رد و در بازگشت از سفر دراز خود به بلخ از آن پل گذشته است (‪ )123 ،81‬و امّا به‬
‫روایت نسخۀ متأخّ ری از رسالۀ هفتاد مشایخ بلخ نوشتۀ موالنا محمّدصالح ورسجی (به نقل از منبع ‪،4‬‬
‫‪ 111‬ـ ‪ )112‬این پل با نام امام ابوجعفر محمّد بن ابیبکر بن ابیالقاسم بن ابینصر بلخی (درگذشته‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪168‬‬

‫در سال ‪ 511‬هجری قمری‪ 1117 /‬میالدی) ارتباط دارد‪ .‬به گفتۀ این مؤلف‪ ،‬آرامگاه این شیخ در‬
‫نزدیکی این پل‪ ،‬امروز به نام میرقاسم که شکل تحریفشدۀ نام جدّش ابی القاسم است شناخته‬
‫می شود و این پل هم به فرمایش او ساخته شده که در اصل پل امام محمّد بکر بوده و در گفتار‬
‫مردم به پل امام بکری معروف شده است‪ .‬برپایۀ افسانه یی در ادبیّات شفاهی مردم بلخ‪ ،‬بنیادگذار‬
‫این پل پیرزن نکوکاری بوده که برای خدمتگزاری به مردم‪ ،‬از درآمد فروش تخم مرغ هزینۀ‬
‫ساختن آن را فراهم آورده است‪.‬‬
‫قاضیالقضّات شیخ االسالم محمّد بن ابیمحمّد ابیالقاسم بن ابیالقصیر [ابیبکر] درگذشته در‬
‫سال ‪ 511‬هجری قمری‪ 1117 /‬میالدی‪ ،‬در نجوم‪ ،‬فقه و حدیث دسترسی داشت و به خانوادۀ‬
‫بزرگ و محترمی متعلّق بوده است‪ .‬از او این نظم عربی را نیز نمونه میآورند‪:‬‬
‫اذا مطلب امساکه (و) ادراکه محجه‬
‫فی اوّل سواء‪ ،‬فالنجاح مؤمل‬
‫رفده ‪2‬‬ ‫و ان نلت‪1‬اقوم الجهد‬
‫فان عطاءاهلل اسنی و اجزل‬
‫و کن واثقاً‪3‬باهلل فیما ترومه‬
‫فلیس غل غیره اال معول‪ 348 ،87(4‬ـ ‪)349‬‬
‫این پل در اثر آبخیزیهای رود بلخاب همواره آسیب میبیند‪ .‬واپسین آبخیزی این‬
‫رودخانه در سال ‪ 1388‬هجری خورشیدی‪ 2009 /‬میالدی رخ داد که به بخشها ی ی از این پل زیان‬
‫رساند‪ .‬وزارت اطالعات و فرهنگ کشور حفاظت و مرمت این بنای تاریخی را در دستور کار‬

‫‪1‬‬
‫ـ روان شاد حبیبی در پاورقی نگاشته است‪ :‬در اصل واضح نیست‪ ،‬نلت‪ ،‬نلن‪ ،‬ظن؟ به نظر میآید‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ـ در اصل‪ :‬افوام الجهد رفده؟ رفل هم؟‬
‫‪3‬‬
‫ـ در اصل‪ :‬وابقاً‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫ـ روان شاد حبیبی در پاورقی نگاشته است‪ :‬این ابیات در اصل سخت مشو ّش و مغشوش است‪ ،‬چون مرجع یک نسخه‬
‫است‪ ،‬به حدس ن وشته شد‪ ،‬که مستلزم خطاست و شاید قرائت صحیح تری مطابق به اصل داشته باشد‪ .‬بنابراین اگر حدس‬
‫من به خطا باشد‪ ،‬دانشمندان نکتهرس عفو خواهند فرمود‪ .‬معنی آنچه در متن است چنین خواهد بود‪ :‬اگر مطلبی باشد‬
‫که نا یافت ویافت آن در آغاز مساوی باشد‪ ،‬پس دریافت آن بهتر است و اگر کوشش استوار داشته باشی آن را نصیب‬
‫خود گردان‪ ،‬زیرا که بخشش خدا باالتر و نیکتر است‪ .‬و در آن چه بخواهی بر خدا تکیه کن‪ ،‬زیرا هیچ زوالنه ـ اگر‬
‫خدا آن را تغییر دهد ـ درخور کفایت نیست (هر مانعی که خدا نخواسته باشد مؤثر نیست)‪.‬‬
‫‪169‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫خویش قرار داد‪ ،‬امّا مهندسان تا هنوز راهی برای مهارکردن جریان آب رودخانه و یا تغییر موقتی‬
‫مسیر جریان آب از زیر آن پل به سویی دیگر‪ ،‬پیدا نکرده اند و خطر آبخیزی ها در آینده همچنان‬
‫پابرجاست‪.‬‬
‫در سالهای پسین به خاطر حفاظت این پل راه رفتو آمد ماشینها را از آن بسته اند و ماشینها‬
‫از پل بتونییی رفتوآمد میکنند که در سال ‪ 1384‬هجری خورشیدی‪ 2005 /‬میالدی در ن زدیکی‬
‫آن در امتداد شاهراه قیرریزیشدۀ مزار شریف ـ شولگره ساخته شده است‪.‬‬

‫آرامگاه حاتم‬
‫آرامگاه حاتم یا بابا حاتم از ساختههای دورۀ غوریان (سدۀ ‪ 6‬هجری قمری‪ 12 /‬میالدی) است‬
‫و در دهکدۀ امام صاحب شهرستان چمتال استان بلخ در حدود شصت کیلومتری باختر شهر مزار‬
‫شریف در مسیر راه پیشین مزار شریف ـ آقچه در میان باغ ی به فراخای چهل جریب موقعیّ ت دارد‪.‬‬
‫بلندای این ساختمان از سطح زمین ‪ 9،8‬متر‪ ،‬پهنای دیوارهای آن ‪ 1،30‬متر و بلندای دیوارها‬
‫به ‪ 8،5‬و درازای آن ها به ‪ 5،9‬متر میرسد‪141 ،43( .‬؛ ‪ ) 63 ،49‬درون ساختمان آراسته با‬
‫کمانهایی است که در سطح درونی آنها انواع خطهای زیبا و گُ ل و گیاه و کتیبهها به گونۀ‬
‫هنرمندانهیی به روی گچ کندنکاری شده اند‪)63 ،49( .‬‬
‫به گفتۀ بانو دوپری (‪ )24 ،35‬ساختمان این آرامگاه‪ ،‬چهارگوشۀ گنبدی یی از خشتهای‬
‫هم گون است و در درآمدگاه آن کتیبۀ روشنی که هنرمندانه کندن کاری شده نصب است‪ .‬سقف و‬
‫دیوارهای این ساخت مان از سوی درون با مقرنسکاری و گچبری آذین یافته که با طرح های‬
‫خشتی بخشهای بیرونی آن همانند اند‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪170‬‬

‫برایند پژوهشها بیانگر آن است که آرام گاه حاتم در روزگار خود از نگاه شیوۀ مهندسی و‬
‫آذینبندی و نقشۀ ساخت مانی خود بیمانند بوده است‪ .‬این آرامگاه بر روی نقشه یی چهارگوشه با‬
‫دیوارهای مستطیلی ساخته شده و در چهار زاویۀ آرامگاه بر روی دیوار‪ ،‬ستونهایی با دورنمای‬
‫هشتضلعی قرار دارند‪ .‬در دو سوی دروازۀ آرام گاه که در جنوب واقع است از بیرون یک یک‬
‫ستون آراسته با نگارههایی گچبریشده از گُل و برگ و هما نند آهو قرار گرفته اند‪ .‬دَورادَور‬
‫ط کوفی فرا گرفته است‪ .‬بر سر دروازه کلمۀ طیّبه به گونۀ نیمهبرجسته‬
‫دروازه را کتیبۀ بزرگی به خ ّ‬

‫در میان آرایههایی از گُل و برگ و نگاره های گیاهان دیگر نمایان است‪ .‬رنگ درون ساختمان‬
‫تباشیری بوده که با گذشت روزگار رنگ نخودی به خود گرفته است و در برخی از جاهای آن‬
‫رنگ فیروزهیی نیز دیده میشود‪ .‬آن گونه که هویداست در درون آرامگاه با دقّتی بیشتر کار شده‬
‫و بخش بزرگی از آن با شکلهای گوناگون هندسی و نگارههایی از گُل و برگ مقرنسکاریشده‬
‫و گچبری شده چنان آراسته شده است که بیننده را به شگفتی وامیدارد‪)46 ،46( .‬‬
‫‪171‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫به گفتۀ عبدالغفار صفا‪ 45 ،46( ،‬ـ ‪ ) 46‬ارزش تاریخی و هنری این آرامگاه هنگامی آشکارا شد‬
‫که در سال ‪ 1365‬هجری قمری‪ 1946 /‬میالدی (‪ )45 ،46‬یا ‪ 1377‬هجری قمری‪ 1958 /‬میالدی‬
‫(‪ )64 ،49‬بانو ژاکلین پاول‪ ،‬یک عکّاس آمریکایی‪ ،‬پس از بازد ید از آن‪ ،‬تصویرهایی از آن را‬
‫منتشر کرد‪ .‬این بانو تصویرهای این بنا را همراه با گزارشی کوتاه دربارۀ ارزش باستانشناختی آن به‬
‫هیأت باستانشناسی فرانسه در افغانستان تحویل داد‪ .‬انتشار این تصویرها انگیزۀ رویکرد‬
‫باستانشناسان و بنگاههای باستانشناسی از جمله هیأت باستانشناسی فرانسه در افغانستان‪ ،‬بانو‬
‫سوردل‪ 1،‬باستانشناس انگلیسی‪ ،‬ملکیان شروانی و دکتر بیفار به مطالعۀ این بنای تاریخی گردید‪.‬‬

‫دربارۀ تاریخ ساختن این آرامگاه دیدگاه های گوناگونی وجود دارند؛ عبدالحی حبیبی (‪،26‬‬
‫ج ‪ )152 ،1‬برپایۀ گزارش طبقات ناصری ت ألیف قاضی منهاج سراج جوزجانی‪ ،‬آن را از ساخته های‬
‫دورۀ غوریان می داند‪ ،‬ملکیان شروانی (به نقل از منبع ‪ )143 ،16‬از دورۀ غزنویان دانسته به بررسی‬
‫همانندیهای آن با ساختمانهای آرامگاه شاه اسماعیل سامانی در بخارا‪ ،‬آرامگاه ارسالن شاهزیب‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪Soredel‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪172‬‬

‫(در منبع ‪ 64 ،49‬بنای اعراب آقا در مشهد) در مشهد‪ ،‬آبدۀ دریوزهگان در جنوب فرارودان و‬
‫شماری از بناهای تاریخی دیگر در خراسان و فرارودان آن روزگار پرداخته است و بانو سوردل (به‬
‫نقل از منبع ‪64 ،49‬؛ ‪ ) 259 ،50‬و موردن (به نقل از منبع ‪ ) 45 ،46‬آن را از ساخته های دورۀ‬
‫سلجوقیان میشمارند‪.‬‬
‫و امّا عبدالغفار صفا (‪ ) 45 ،46‬با تأئید گفتۀ عبدالحی حبیبی خاطرنشان میسازد که «اگر‬
‫موجودیّت کلمههای «ملکه» و «العالیه» در کتیبۀ آرامگاه درست باشد‪ ،‬به گزارش منهاج سراج‬
‫(حدود ‪ 589‬ـ ‪ 673‬ق‪ 1193 /‬ـ ‪ 1274‬میالدی)‪ ،‬این همان «ملکۀ معظّمۀ جاللالدّنیا والدّین‪ ،‬دختر‬
‫نامور غیاثالدّین محمّد بن بهاءالدّین سام غوری (‪ 558‬ـ ‪ 559‬هجری قمری‪ 1163 /‬ـ ‪ 1164‬میالدی)‬
‫است‪ ،‬که به امرش این بنای مجلّل را ساخته اند‪.‬‬
‫معمار این بنای تاریخی‪ ،‬محمّد بن احمد بن محمود از معماران چیره دست دورۀ غوریان بوده‬
‫که حبیبی نام او را در مدرسۀ «شاهمشهد» جوند نیز یافته است‪.‬‬
‫در کنار این آرامگاه مدرسه و مسجدی زیبا و مهمانخانهیی نیز وجود داشته اند که ویرانههای‬
‫آنها تا امروز پابرجا اند‪ .‬گمان زده می شود که این الحاقیههای آرامگاه پیشینۀ چه ارصدساله داشته‬
‫باشند‪)139 ،16( .‬‬
‫کار مرمت این بنای تاریخی در فروردین سال ‪ 1357‬هجری خورشیدی‪ /‬مارس ‪ 1978‬میالدی‬
‫از سوی هیأت مشترک باستان شناسان افغانستان و و زیر نگاه مهندس فرانسهی ی‪ ،‬فرنس دووالنی‪ ،‬و‬
‫هم سرش آغاز شد و در طی دو دورۀ کار به پایان رسید (‪65 ،49‬؛ ‪ )260 ،50‬که دربردارندۀ برنامۀ‬
‫مرمت گنبد به گونۀ اصلی آن‪ ،‬تجدید و یکسانسازی مرمتکاریهای پیشین و مرمت کتیبۀ‬
‫جوانب گنبد‪ ،‬استوارنگه داشتن گنبد با بستن سیخ مقاوم آهنی به دَور دایرۀ استنادی آن‪ ،‬نصب‬
‫دوبارۀ کتیبۀ سر دروازه و فرودآوردن آستانۀ دروازه به سطح اصلی آن‪)47 ،46( .‬‬
‫در فرایند مرمتکاری هنگامی که خاک صحن پیرامو ن آرامگاه برداشته می شد در کنار دیوار‬
‫خاوری آرامگاه ‪ 12‬گور و همچنان پارچههای سفالی و سکّههای دورۀ اسالمی از جمله سکّهیی به‬
‫نام سلطان مسعود اوّل که پیشینۀ ‪ 900‬ساله دارد کشف شده اند‪)47 ،46( .‬‬
‫دانشمندان با مطالعۀ متن کتیبۀ این آرامگاه بدین باور اند ک ه این بنای تاریخی آرامگاه‬
‫شخصی به نام «ساالر خلیل سیّد» است (‪45 ،46‬؛ ‪ )50،259‬و امّا دیدگاه آنانی که آن را آرامگاه‬
‫حاتم اصم میدانند از نگاه مطابقت نام‪ ،‬بسیار نزدیک به صواب است‪.‬‬
‫‪173‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫ابوعبدالرّحمان حاتم بن عنوان بن یوسف‪ ،‬اصمّ بلخی دانشمند و عارف بزرگ د ورۀ خالفت‬
‫معتصم عبّاسی و هم روزگار شقیق بلخی است‪ .‬احمد خضرویّۀ بلخی از شاگردان او بوده است‪.‬‬
‫حاتم اصم پیروان بیشماری در بلخ داشت و درکتابهای اهل تصوّف از سخنان وی نقل قول های‬
‫بسیار زیادی صورت گرفته است‪ .‬او روایاتش را از طریق شقیق بلخی‪ ،‬سعید بن عبداهلل ماهیانی‪،‬‬
‫رجاء بن محمّد و دیگران نقل کرده و شماری از دانشمندان دیگر مانند عبداهلل ب ن سهل رازی‪،‬‬
‫احمد خضرویّۀ بلخی‪ ،‬ابوتراب نخشبی و محمّد بن مُکرم صفّار از طریق او روایت کرده اند‪ .‬در‬
‫تاریخ التراث العربی از دو اثر حاتم نام برده شده است‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ ثمانی مسایل‪ ،‬که از طریق شق یق بلخی نقل شده و یک نسخۀ خطّی از آن در کتابخانۀ‬
‫فاتح به شمارۀ ‪( 2/4494‬من ‪ 45‬ب ‪56‬آ‪ ،‬سال ‪ 605‬هجری قمری‪ 1208/‬میالدی) موجود است؛‬
‫‪ 2‬ـ الفواید و الحکایات و االخبار‪ ،‬که آن هم از طریق شقیق بلخی و دانشمندان د یگر نقل‬
‫شده است و یک نسخۀ خطّی آن در کتابخانۀ الظّاهریّه در مجموعۀ شمارۀ ‪ 13/94‬نگهداری‬
‫میشود‪.‬‬
‫حاتم اصمّ بلخی در سال ‪ 237‬هجری قمری‪ 851 /‬میالدی در روستای واشگرد در حاشیۀ نهر‬
‫چمتال به بیماری اسهال در گذشت و در همین محل به خاک سپرده شد و اکنون آرامگاه او در قبله‬
‫یا باختر آرامگاه امام زین العابدین بن عقیل واق ع است و دارای گنبد و بارگاه میباشد‪ 258 ،37( .‬ـ‬
‫‪)264‬‬

‫آرامگاه امام زینالعابدین بن عقیل‬

‫آرامگاه امام زین العابدین بن عقیل از ساختههای دورۀ غوریان (سدۀ ‪ 6‬هجری قمری‪12 /‬‬
‫میالدی) است (‪ )45 ،46‬و در شهرستان چمتال استان بلخ در باختر شهر مزار شریف در ‪ 38‬میلی‬
‫(‪57‬کیلومتری شبرغان) (‪ )94 ،40‬در پنجصدمتری جنوبشرق آرامگاه حاتم در میان باغی به‬
‫فراخای چهل جریب موقعیّت دارد‪ )45 ،46( .‬این آرامگاه در سدۀ نوزدهم میالدی منزلگاهی بین‬
‫راه بلخ و شبرغان بود و افزون از محوطۀ سرسبز و گسترده دو ساختمان کوچک دیگر نیز داشت‬
‫و خادمانی در آن خدمت می کردند و امّا در سال های پسین گنبد آن رو به ویرانی گذاشته است‪.‬‬
‫ط کوفی است‪،46( .‬‬
‫(‪ )94 ،40‬ساختمان این آرامگاه‪ ،‬گنبدی و با نقش و نگار و نوشتههایی به خ ّ‬
‫‪ ) 45‬نهر چمتال که یکی از هژده نهر جداشده از رود بلخاب است‪ ،‬به احترام همین آرامگاه به نام‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪174‬‬

‫نهر امام نامیده میشود‪ ) 94 ،40( .‬باری در سدۀ سیزدهم هجری قمری‪ /‬نوزدهم میالدی هنگام‬
‫پادشاهی امیر عبدالرّحمان خان این آبدۀ تاریخی به سبک معماری ساده و بدون بازسازی آرایهها‬
‫مرمت شده بود؛ امّا بخشی از ساختمان با اصالت تاریخی خود در کنار این ساختمان نو به جا‬
‫مانده است که مع ّرف سبک و شیوۀ معماری و نگارهها و آرایههای دورۀ غوریان است (‪ )45 ،46‬و‬
‫توسّط معماری که ساختمان آرام گاه حاتم را ساخته بنا یافته است‪)62 ،49( .‬‬

‫ادارۀ اطالعات و فرهنگ استان بلخ در آخر سال ‪ 1389‬هجری خورشیدی‪ /‬اوایل ‪2011‬‬
‫میالدی کار مرمت این آرامگاه و آرامگاه حاتم و مدرسه و مسجد آنها را به ارزش دوازده میلیون‬
‫و پنجصد هزار افغانی برنامه ریزی کرده وتصویرها و گزارش بررسی خود را به وزارت اطالعات و‬
‫فرهنگ سپرده بود‪ ،‬امّا کار مرمت آن ها تا اکنون آغاز نشده است‪.‬‬
‫این آرامگاه در برخی از منابع‪ ،‬متعلّق به امام زین العابدین بن عقیل گفته شده است و امّا دربارۀ‬
‫این که وی که بوده است‪ ،‬در منابع دست داشته کدام اشاره یی وجود ندارد و احتمال می رود که وی‬
‫‪175‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫یکی از مشایخ گم نام بلخ بوده است‪ .‬برخی از مردم آن را به اشتباه منسوب به امام زینالعابدین‬
‫(رض)‪ ،‬چهارمین امام شیعیان و فرزند امام حسین (رض)‪ ،‬نیز میدانند‪.‬‬

‫آرام گاه انوری ابیوردی بلخی‬

‫آرامگاه انوری ابیوردی بلخی‪ ،‬دانشمند و شاعر تاجیک سدۀ ششم هجری قمری‪ /‬دوازدهم‬
‫میالدی‪ ،‬در فاصلۀ میان آرامگاه های احمد خضرویّۀ بلخی و فاطمۀ بلخی در گورستان نوبهار بلخ در‬
‫جنوب ض لع جنوبی حصار تاریخی شهر بلخ موقعیّت دارد‪ .‬این آرامگاه سنگنوشته یی داشته که‬
‫توسّط کارگزاران فرهنگستیز دولت وقت از بین برده شده است؛ امّا در ‪ 1‬مهر سال ‪1387‬هجری‬
‫خورشیدی‪21 /‬سپتامبر ‪ 2008‬میالدی از سوی ادارۀ اطّالعات و فرهنگ استان بلخ به همکاری ما لی‬
‫انجمن فرهنگی یی به نام جوانان حقخواه از نو کتیبه گذاری شده است‪.‬‬
‫حکیم اوحدالدّین محمّد بن محمّد انوری ابیوردی بلخی در ابیورد به جهان آمد‪ ،‬در مدرسۀ‬
‫منصوریۀ توس دانش آموخت و افزون بر شاعری در دانشهای روزگار بهویژه نجوم و ریاضی نیز‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪176‬‬

‫استاد بود و در دربار سلطان سنجر سلجوقی کار میکرد‪ .‬فتوحی شاعر به اشارۀ حکیم سوزنی‬

‫شعرهایی در هجو بلخ سروده به نام انوری انتشار داد که از اثر آن انوری زیر تهدید مردم بلخ قرار‬
‫گرفت و به قاضی حمیدالدّین بلخی پ ناه برد و برای دفاع خود قصیدۀ معروف سوگندنامۀ خود را‬
‫سرود‪ .‬سپس سلطان عالءالدّین غوری او را به دربار خود فراخواند و‬
‫امّا انوری نپذیرفت‪ ،83( .‬ج ‪ 212 ،205 ،1‬ـ ‪ )213‬در تاریخ وفات او‬
‫اختالف است و در منابع گوناگون از ‪ 540‬تا ‪ 597‬هجری قمری ‪/‬‬
‫‪ 1145‬تا ‪ 1200‬میالدی آمده است و از این میان‪ ،‬سال ‪ 587‬هجری‬
‫قمری‪ 1191 /‬میالدی را با توجه به رویدادهای دوران زندهگی او‬
‫میتوان پذیرفت‪ 57 ،10( .‬ـ ‪ )58‬انوری در بلخ وفات یافت و در‬
‫جوار گور سلطان احمد خضرویّۀ بلخی به خاک سپرده شد‪ .‬خواجه‬
‫فریدالدّین احول اسفراینی شاعر معروف سدۀ هفتم هجری قمری‪/‬‬
‫سیزدهم میالدی (به نقل از منبع ‪ )59 ،10‬در قصیدهیی سروده است‪:‬‬
‫باد اگر بَرَد به بلخ‪ ،‬آب ز بحر شعر من‬
‫‪177‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫آتش رشک برزند شعله ز خاک انوری‬

‫دیوان شعر او بارها به چاپ رسیده است و این هم بیتهایی از سوگندنامۀ معروف او در‬
‫ستایش بلخ و در ردّ هجویّه یی که به نام او اشتهار داده بودند‪ :‬در این بیتها اشارهیی هم به‬
‫موجودیّت آرامگاه حضرت عل ی (ک) در بلخ شده است که در آن روزگار از سوی سلطان سنجر‬
‫سلجوقی برای نخستین بار برای آن ساختمان گنبدی یی ساخته شده بود‪.‬‬
‫ای مسلمان فغان از دَور چرخ چنبری‬
‫وز نفاق تیر و قصد ماه و سیر مشتری‪...‬‬
‫خیر خیرم کرد صاحبتهمت اندر هجو بلخ‬
‫تا همیگویند کافرنعمت آمد «انوری»‬
‫قبّۀ اسالم را هجو ای مسلمانان که گفت؟‬
‫حاش هلل باهلل ار گوید یهود خیبری‬
‫آسمان ار طفل بودی‪ ،‬بلخ کردی دایهگیش‬
‫مکّه داند کرد معمور جهان را مادری‬
‫افتخار خاندان مصطفا در بلخ و من‬
‫کرده ام سلمانی اندر خدمتش‪ ،‬هم بوذری‪...‬‬
‫خاک پای اهل بلخم‪ ،‬کز مقام شهر شان‬
‫هست بر اقران خویشم هم سری‪ ،‬هم سروری (‪ 10،361‬ـ ‪ 365‬و ‪)369‬‬

‫آرامگاه خواجه روشنایی‬

‫آرامگاه خواجه روشنایی یا بابا روشنایی در روستای خواجه روشنایی شهرستان چهاربولک‬
‫استان بلخ در حدود دهکیلومتری باختر شهر باستانی بلخ در راست شاهراه بلخ ـ شبرغان موقعیّ ت‬
‫دارد و از ساختههای دورۀ خوازرم شاهیان (در بلخ از اواخر سدۀ ‪ 6‬و اوایل سدۀ ‪ 7‬هجری قمری‪12 /‬‬
‫تا اوایل ‪ 13‬میالدی) است‪.‬‬
‫خود گور در گودی یی قرار گرفته و دیواری با بلندای چهار متر از خشت پخته آن را فرا گرفته‬
‫است‪ .‬در خاور آرامگاه دو استخر زنانه و مردانه در میان هالههای ی از چنارهای کهنسال وجود‬
‫داشته اند که در روزهای نوروز و عیدهای روزهگشایان و گوسپند ُکشان‪ ،‬زنان و مردان روستاهای‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪178‬‬

‫دُور و نزدیک در کنار استخرها گرد هم آمده به شادی می پرداختند‪ .‬از استخر زنانه امروز نشانی‬
‫نیست و امّا استخر مردانه در یکصدمتری آرامگاه تا هنوز پابرجاست‪ .‬در باختر این استخر اتاق‬
‫گنبدییی برای نمازگزاردن زایران و بههمینگونه در جنوب آن مهمانخانهیی و در خاور آن‬
‫حویلی متولّی این آرامگاه قرار دارند‪.‬‬
‫برپایۀ گفتههای مردم‪ ،‬حضرت سلطان خواجه روشنایی یا باباروشنایی از جملۀ هفت برادری بود‬
‫که همه اهل معرفت و پیشوای طریقت بودند و در روزگار سلطانالعلما بهاولد میزیستند‪ .‬برپایۀ‬
‫همین روایتهای مردم‪ ،‬آرام گاه یکی از این برادران به نام خواجهگرگسوار در ترمذ و از دیگران‬
‫در روستاهای استانهای بلخ و جوزجان واقع اند‪)2 ،70( .‬‬

‫مدرسة سلطانالعلما پدر موالنا جاللالدّین محمّد بلخی‬

‫مدرسۀ سلطانالعلما بهاءولد‪ ،‬پدر موالنا جاللالدّین محمّد بلخی‪ ،‬از ساختههای دورۀ‬
‫خوارزمشاهیان (در بلخ اواخر سدۀ ‪ 6‬و اوایل سدۀ ‪ 7‬هجری قمری‪ /‬اواخر ‪ 12‬تا اوایل ‪ 13‬میالدی)‬

‫است و در پهلوی دهکدهیی به نام بهاءالدّین در بیرون دیوارهای خاوری شهر بلخ موقعیّت دارد‪ .‬این‬
‫بنا در دورۀ خوارزمشاهیان یکی از مدرسههای بسیار معروف بلخ بود و دانش آموزان زیادی از بلخ‬
‫و گوشهوکنار ایران کهن در آنجا از محضر سلطانالعلما دانش فرا میگرفتند‪ .‬این مدرسه از‬
‫خشتهای مربعی خام و گل با دیوارهای ضخیم و رواقهای محرابی و بام گنبدی بلندی ساخته‬
‫‪179‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫شده و پیوست با خود‪ ،‬حجرههایی فراوانی برای درسخواندن و اقامت دانشآموزان و دانشمندان‬
‫مسافر داشته است‪.‬‬
‫این بنای تاریخی دارای یک گنبد بلند در وسط و چهار گنبد دیگر در دو طرف ب ا نورگیرهایی‬
‫بوده است و شالودۀ آن را خشتهایی خ ام به اندازۀ ‪ 27‬در ‪ 27‬در ‪ 4‬سانتیمتر و دیوارهایی با قطر‬
‫‪ 110‬سانتیمتر تشکیل میدهند که امروز بخش بزرگی از گ نبد اصلی و گنبدهای اطراف و‬
‫دیوارهای آن ویران شده و ویرانههای تاقها‪ ،‬رواقها‪ ،‬حجرهها و چلهخانههای کوچکی با‬
‫سقفهای گنبدی در گوشههای آن نمایان اند‪58 ،49( .‬؛ ‪)247 ،50‬‬

‫به گفتۀ مختارف (‪ ) 50 ،71‬نقشۀ این بنا شباهت زیادی به خانقاه دارد و سالن اصلی‪،‬‬
‫محراب ها‪ ،‬حجره های هر کنج و چهار حجرۀ مسلسل در قسمت جنوب بنا آثار بسیار باشکوه و گواه‬
‫بر هنر مردم سدههای گذشته میباشند‪ .‬در حومۀ شمالی آن نیستان فراخی دیده میشود که‬
‫روزگاری گردشگاه و بازیگاه موالنا جالل الدّین خوردسال بوده است‪ .‬در آستانۀ تهاجم خونین‬
‫مغولها‪ ،‬هنگامی که سلطانالعلما یکجا با موالنا جاللالدّین خوردسال و خانواده و شماری از‬
‫دوستان و ارادتمندان خود با کاروان بزرگی بلخ را ترک گفتند‪ ،‬این مدرسه متروک شد و با‬
‫سرازیرشدن لشکر خونریز چنگیز در سال ‪ 618‬هجری قمری‪ 1221 /‬میالدی به بلخ‪ ،‬رو به ویرانی‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪180‬‬

‫گذاشت‪ .‬در سدههای متأخر پیروان طریقت نقشبندیّه‪ ،‬بخشهایی از این مدرسه و حجرههای آن را‬
‫بازسازی و به خانقاه خویش مبدّل کردند‪ .‬صوفی دوستمحمّد صحّ اف‪ ،‬یکتن از پیشوایان این‬
‫طریقت‪ ،‬سالها در این خانقاه به ارشاد و برگزاری محفل های عرفانی میپرداخت‪.‬‬

‫زمین وقفی متعلّق به این مدرسه به شمول گورستانی قدیمی که در جنوب خاوری آن موقعیّت‬
‫دارد حدود ‪ 9‬جریب است و در جنوب آن در میان درختان‪ ،‬آرامگاه حسین خطیبی‪ ،‬نیای موالنا‬

‫جاللالدّین محمّد بلخی و چند گوری بیسنگنوشته از بزرگان طریقت نقشبندیّه نمایان است‪ .‬در‬
‫‪181‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫مسیر راه کوچیدن سلطان العلما در بلخ‪ ،‬ماندابی وجود دارد به نام «کول انبوه» که برپایۀ یک افسانۀ‬
‫مردمی‪ ،‬جای پدرود جمعیّت انبوه بلخیان با کاروانیان سلطانالعلما بوده و از اشکباری مردم پدید‬
‫آمده است‪.‬‬
‫از سال ‪ 1383‬هجری خورشیدی‪ 2004 /‬میالدی کشور ترک یّه آماده گی خود را برای بازسازی‬
‫این مدرسه و ساختن مسجد‪ ،‬وضوخانه‪ ،‬مسافرخانه‪ ،‬کتابخانه‪ ،‬تاالر همایشها و نشستها‪،‬‬
‫ایستگاه ماشین ها و باغی در پهلوی آن‪ ،‬ابراز داشته و در سال ‪ 1387‬هجری خورشیدی‪2008 /‬‬
‫میالدی هزینۀ بازسازی مدرسه و ساختوساز الحاقیّههای آن را به ارزش بیشتر از سه میلیون دالر‬
‫در نظر گرفته است‪ )4 ،15( .‬در زمستان سال ‪ 1392‬هجری خورشیدی‪ 2013 /‬میالدی هیأتی از‬
‫کشور ترک یّه نقشه یی را برای ساختن مجتمع مربوط به این مدرسه به مساحت حدود ‪ 35‬جریب زمین‬
‫به رهبری استان بلخ پیش کش کرده است و امّا تا کنون گامی عملی در این راستا برداشت ه نشده‬
‫است‪.‬‬
‫سلطانالعلما بهاء ولد محمّد بن حسین بن احمد خطیبی‪ ،‬از دانشمندان نام ور تاجیک‪ ،‬در‬
‫سال ‪ 543‬هجری قمری‪ 1148 /‬میالدی در بلخ در روستایی که ام روز به نام بهاءالدّین یاد میشود‪،‬‬
‫زاده شد‪ .‬او پس از این که شهر بلخ را ترک گفت به نیشاپور و از‬
‫آن جا به بغداد رفت و پس از زیارت خانۀ خدا چهار سال را در‬
‫مالطبه و هفت سال را در الرنده‪ ،‬یکی از شهرهای آسیای‬
‫کوچک‪ ،‬گذراند و سرانجام به فراخوان سلطان عالءالدّین کیقباد‬
‫(‪ 617‬ـ ‪ 633‬هجری قمری‪ 1220 /‬ـ ‪ 1236‬میالدی)‪ ،‬پادشاه سلجوقی‬
‫روم‪ ،‬به قونیّه‪ ،‬مرکز فرمان روایی او‪ ،‬اقامت گزید و در آنجا به‬
‫ارشاد پرداخت و در سال ‪ 628‬هجری قمری‪ 1231 /‬میالدی در‬
‫همان جا از جهان چشم پوشید‪ .‬یگانه اثر او کتاب «معارف» است در‬
‫چهار جزء در تصوّف و فقه و دانشهای متداول دیگر و رویدادهای زندهگی همروزگاران‬
‫گمنامش که موالنا آن را «فواید والد» نامیده است‪ .‬این اثر از گنجینه های گرانبهای زبان فارسی‬
‫دری است که سه جزء نخست آن در یک جلد در سال ‪ 1333‬هجری خورشیدی‪ 1954 /‬میالدی و‬
‫جزء چهارم در یک جلد در سال ‪ 1338‬هجری خورشیدی‪ 1959 /‬میالدی به تصحیح استاد‬
‫بدیعالزّمان فروزانفر در ایران به چاپ رسیده است‪ 180 ،30( .‬ـ ‪)181‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪182‬‬

‫بلخ در سدههای هشتم تا چهاردهم هجری‬

‫قمری‪ /‬چهاردهم تا بیستم میالدی‬
‫در دورۀ مغوالن‪ ،‬بلخ تلخ ترین روزگار خود را در تاریخ سپری کرد‪ .‬چنگیزخان پس از گرفتن‬
‫و ویرانکردن فرارود و سرنگونی خوارزمشاه‪ ،‬در سال ‪ 618‬هجری قمری‪ 1221 /‬میالدی به بلخ‬
‫لشکر کشید و آن را به گفتۀ برخی از مؤرخان بدون جنگ (‪ )209 ،54‬و به گفتۀ حافظ ابرو (به نقل‬
‫از منبع ‪ ،70‬هشت) پس از ‪ 37‬شب و روز محاصره به دست آورد و مردم بسیاری را بکُشت و شهر‬
‫را به ویرانهیی مبدّل ساخت‪.‬‬
‫برخی از مؤرخان مانند ابن اثیر از قیام مردم بلخ در برابر تسلّط چنگیزخان نیز یاد کرده اند و‬
‫ویرانی بلخ را پس از این قیام دانسته اند‪)209 ،54( .‬‬
‫بسیاری از مردم بلخ به روستاهای کوهستانی جنوب بلخ در میان کوهها و درههای دشوارگذار‬
‫البرز‪ ،‬شادیان و مارمل پناه گزین شدند و پس از فرونشستن جنگ‪ ،‬دوباره به بلخ برگشتند و شماری‬
‫دیگر در آستانۀ این تهاجم و پس از آن به سرزمین های دوردست رفتند‪ )171 ،30( .‬ی ک سال پس‬
‫از تهاجم چنگیزخان به بلخ‪ ،‬در بهار سال‪ 619 /‬هجری قمری‪ 1222 /‬میالدی‪ ،‬جان چون‪ ،‬زاهد‬
‫چینایی‪ ،‬در حالی از بلخ گذشت که مردم آن تازه دست به شورش زده و از شهر برآمده ب ودند؛‬
‫(‪ )242 ،80‬چهل سال پس از آن مارکوپولو‪ ،‬جهانگرد معروف‪ ،‬به بلخ آمد و از ویرانههای آن‬
‫دیدن کرد؛ شانزده سال پس از سفر مارکوپولو‪ ،‬به سفارش ابوبکر عبداهلل بن عثمان بلخی‪ ،‬حکمران‬
‫محلّی بلخ‪ ،‬عبداهلل محمّد بن محمّد بن حسین حسینی بلخی‪ ،‬یک تن از دانشمندان تاجی ک بلخ‪ ،‬در‬
‫روستای کفش گران بلخ کتاب مشهور فضایل بلخ‪ ،‬نوشتۀ ابوبکر عبدهلل بن عمر بن محمّد ب ن داؤود‬
‫واعظ بلخی‪ ،‬دانش مند دیگر تاجیک را به فارسی دری برگردان کرده بود (‪ 4 ،87‬ـ ‪ )5‬و باآلخره‬
‫بیشتر از یک سده پس از تهاجم مغولها‪ ،‬ابن بطوطه‪ ،‬جهانگرد معروف دیگر‪ ،‬از بلخ دید ن کرد و‬
‫از ویرانههای گذشته و آبادیهای نو آن گزارش نوشت‪)152 ،77( .‬‬
‫بلخ و فرارودان از چنگیزخان به پسرش چغتای واگذار شد (‪ ) 152 ،77‬و از آن به بعد بلخ و‬
‫همۀ خراسان در کشاکش میان دولتهای ایلخانی‪ ،‬چغتایی و ملوک کرت قرار گرفت‪ .‬در یکی از‬
‫این جنگها براقخان چغتایی در سال‪ 666‬هجری قمری‪ 1268 /‬میالدی بلخ را در تصرّف خود‬
‫‪183‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫درآورد و اباقان‪ ،‬شاه مغولی‪ ،‬در مخالفت با این اقدام با او جنگید و او را شکست داد‪ .‬مَلک‬
‫شمسالدّین بن ابیبکر (‪ 642‬ـ ‪ 675‬هجری قمری‪ 1245 /‬ـ ‪ 1277‬میالدی) از شاهان تاجیک کرت‪،‬‬
‫از این که در برابر تصرّف بلخ از سوی براق خان واکنشی نشان نداده بود مورد خشم اباقان قرار‬
‫گرفت و توسّط او زهر خورانده شد‪ 238 ،1 ،25( .‬ـ ‪)240‬‬
‫در دورۀ تیموریان‪ ،‬بلخ یکی از شهرهای مهم راهبردی شمرده می شد‪ .‬هنگامی که امیر تیمور‬
‫برای بسیج نیرو با‬
‫برادرزن خود‪ ،‬امیر‬
‫حسین به بلخ آمد‪،‬‬
‫در بلخ اولجای‬
‫از‬ ‫بوغاسالوز‬
‫مغولها‬ ‫سوی‬
‫حکومت میکرد‪.‬‬
‫امیر تیمور و امیر حسین سال ها در خدمت هم بودند‪ ،‬تا این که میان آن دو اختالف پیدا شد و امیر‬
‫حسین به بلخ آمد (‪ 252 ،53‬ـ ‪ )253‬و قلعۀ هندوان را در سال ‪ 769‬هجری قمری‪ 1368 /‬میالدی‬
‫مرمت کرد (‪ )48 ،53‬و مردم را به زور به آنجا اسکان داد و آنجا را مرکز فرمانروایی خود‬
‫برگزید‪ 252 ،54(.‬ـ ‪ )253‬تیمور به بلخ لشکر کشید و در سال‪ 771‬هجری قمری‪ 1369 /‬ـ ‪1370‬‬
‫میالدی بر امیر حسین بن مسالب پیروز شد و او را در بلخ کُ شت و مردم را از قلعۀ هندوان بیرون‬
‫کرد و آن را با خاک یک سان ساخت‪ )28 ،68(.‬تیمور در همان سال پادشاهی خود را در بلخ اعالن‬
‫کرد و در حالی که قلمرو گسترده یی از خود به جا گذاشته بود در سال ‪ 807‬هجری قمری‪1404 /‬‬
‫میالدی درگذشت‪)253 ،54( .‬‬
‫پس از تیمور‪ ،‬شاهرخ (‪ 807‬ـ ‪ 851‬هجری قمری‪ 1404 /‬ـ ‪ 1446‬میالدی) اساس دولت تیموری‬
‫هرات را گذاشت‪ )266 ،54( .‬او در سال ‪ 809‬هجری قمری‪ 1407 /‬میالدی برای فرونشاندن‬
‫درگیریهای میان شهزاده گان تیموری‪ ،‬به بلخ لشکر کشید و حکومت آن جا را به میرزا قیدو پسر‬
‫میرزا پیرمحمّد سپرد‪ 247 ،80( .‬ـ ‪ )248‬پس از درگذشت شاه رخ‪ ،‬دوباره درگیریها میان‬
‫شهزاده گان آغاز شد و در نتیجه میرزا ابابکر‪ ،‬یکی از نواسه های شاهر خ‪ ،‬در بلخ و تخارستان و‬
‫الغبیگ‪ ،‬پسر شاه رخ‪ ،‬در سمرقند اعالن استقالل کردند و امّا به زودی حکومتهای بلخ و هرات با‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪184‬‬

‫حکومت سمرقند پیوستند و به این گونه چندین پادشاه یکی پی دیگری در سمرقند روی کار‬
‫آمدند تا باآلخره سلطان حسین میرزا بن غیاثالدّین در سال ‪ 872‬هجری قمری‪ 1468 /‬میالدی‬
‫اعالن استقالل کرد و هرات را پایتخت قرار داد‪ 266 ،54( .‬ـ ‪ )271‬سلطان حسین میرزا بایقرا‬
‫واپسین پادشاه بزرگ‬
‫تیموری هرات است که‬
‫همراه با وزیر دانشمند‬
‫خود‪ ،‬امیر علی شیر نوایی‬
‫بیشترین خدمت را در‬
‫پیشرفت فرهنگ و هنر‬
‫و بازسازی و نوسازی در‬
‫خراسان و از جمله در بلخ‬
‫انجام داده است و پس از او این سلسله به تدریج رو به نابودی گذاشت‪.‬‬
‫از آثار دورۀ تیموریان در بلخ مدرسۀ شاهرخیه‪ ،‬آرامگاه حضرت علی (ک) در دهکدۀ خیران‬
‫(شهر مزار شریف امروزی) و مسجد جامع خواجه ابونصر پارسا را می توان نام گرفت‪.‬‬
‫در زمان شیبانیان (‪ 905‬ـ ‪ 1009‬هجری قمری‪ 1501 /‬ـ ‪ 1601‬میالدی)‪ ،‬در سدۀ دهم هجری‬
‫قمری‪ /‬شانزدهم میالدی بلخ پای تخت دومی آنان شمرده می شد‪ .‬محمّدخان شیبانی‪ ،‬بنیادگذار‬
‫سلسلۀ شیبانی‪ ،‬هنگامی که هنوز سلطنت مشترک بدیعالزّمان و مظفّرحسین مربوط به تیم وریان ادامه‬
‫داشت‪ ،‬در ‪ 8‬جمادیالثّانی ‪ 911‬هجری قمری‪ 15 /‬نوامبر سال ‪ 1505‬میالدی بعد از محاصر ۀ‬
‫چهارماهه به بلخ دست یافت (‪ )225 ،30‬و سپس با شکستن هردو سلطان تیموری در بادغیس دولت‬
‫تیموریان هرات را برانداخت‪ )282،،54( .‬پای تخت دولت شیبانی شهر سمرقند و گاهگاهی شهر‬
‫بخارا بود و حکومت بلخ از سوی محمّدخان شیبانی به خرمشاه تیموری سپرده شده بود‪،54( .‬‬
‫‪.)283‬‬
‫در سال ‪ 1510‬میالدی‪ ،‬هنگامی که محمّدخان شیبانی در جنگی با شاه اسماعیل صفوی در مرو‬
‫کشته شد‪ ،‬بلخ و نواحی اطراف آن مدّت کوتاهی را در تصرّف صفویان سپری کردند (‪ )283 ،54‬و‬
‫بیرام بیگ از سوی شاه اسماعیل صفوی به حکومت بلخ و اطراف آن گماشته شد‪ )288 ،54( .‬در‬
‫سال ‪ 918‬هجری قمری‪ 1512 /‬میالدی بوپای سلطان‪ ،‬برادر جانیبیگ‪ ،‬از سوی شیبانیان به بلخ آمد‬
‫‪185‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫و باعث برانداختن و کشتهشدن کمال الدّین محمود‪ ،‬حاکم صفوی بلخ‪ ،‬شد (‪ 284 ،54‬و ‪ )288‬و امّا‬
‫سپاه صفوی بار دیگر پس از تسخیر دوبارۀ هرات نواحی بلخ را به دست آوردند‪)288 ،54( .‬‬
‫در سال ‪ 920‬هجری قمری‪ 1514 /‬میالدی محمّدزمان پسر بدیعالزّمان تیموری به بلخ حمله‬
‫کرد و یک سال بعد بلخ را از شیبانیان گرفت و امّا با بههمخوردن مناسبتش با امیر اردوشاه‪ ،‬حاکم‬
‫پیشین بلخ‪ ،‬از شهر بیرون شد و پس از بسیج نیروهای تازه دوباره به بلخ برگشت و امیر اردوشاه را‬
‫در حین مذاکره در سال ‪ 922‬هجری قمری‪ 1516 /‬ـ ‪ 1517‬میالدی کُشت‪ .‬محمّدزمان بلخ را در‬
‫محاصرۀ خود نگاه داشت و چون قوامبیگ‪ ،‬جانشین اردوشاه‪ ،‬بابرمیرزا را از کابل به یاری خود‬
‫فراخواند‪ ،‬از برابر بابر گریخت و پس از بازگشت بابر به کابل‪ ،‬دوباره به بلخ لشکر کشید و در‬
‫جنگی به اسارت نیروهای بابر درآمد‪ ،‬امّا از سوی بابر نوازش شد و حکومت بلخ ر ا به دست آورد‬
‫و تا شوال ‪ 929‬هجری قمری‪ /‬اوت سال ‪ 1523‬میالدی حاکم بلخ بود‪ 371 ،34( .‬ـ ‪ )372‬از‬
‫ذیالحجّۀ ‪ 929‬هجری قمری‪ /‬نوامبر سال ‪ 1523‬میالدی‪ ،‬در حالی که محمّدزمان حاکم رسمی بلخ‬
‫بود‪ ،‬این سرزمین را از سوی بابر شخصی به نام قاضی صالح اداره میکرد‪)78 ،89( .‬‬
‫در ‪ 11‬شعبان ‪ 932‬هجری قمری‪ 2 /‬جون ‪ 1526‬میالدی با ورود گستنقرا پسر جانیبیگ‬
‫شیبانی‪ ،‬بلخ دوباره در قلم رو دولت شیبانی درآمد‪ )79 ،89( .‬گستنقرا حدود هژد ه سال‪ ،‬از ‪ 932‬تا‬
‫‪ 950‬هجری قمری‪ 1526 /‬تا ‪ ،1544‬در بلخ حکومت کرد‪ .‬در زمان حکومت او جنگ هایی میان او‬
‫و همایون میرزا‪ ،‬گماشتۀ بابری کابل‪ ،‬و سلیمانشاه ‪،‬حاکم بدخشان‪ ،‬به وقوع پیوستند و در ‪6‬‬
‫ربیعاالوّل ‪ 943‬هجری قمری‪ 5 /‬سپتامبر سال ‪ 1536‬میالدی‪ ،‬بلخ برای دو سه ماه ب ه دست سلیمانشاه‬
‫نیز افتاد‪)81 ،89( .‬‬
‫پس از مرگ گستنقرا ( ‪ 22‬رجب ‪ 951‬هجری قمری‪ 18 /‬اکتوبر ‪ 1544‬میالدی) پسرش قیلیچ‬
‫میرزا مدّت دو سال در بلخ حکومت کرد و در زمان او بلخ یک بار دیگر در ‪ 25‬ذی القعدۀ ‪951‬‬
‫هجری قمری‪ 16 /‬فوریۀ ‪ 1545‬میالدی‪ ،‬برای مدّتی در دست سلیمانشاه‪ ،‬حاکم بدخشان‪ ،‬افتاد‪.‬‬
‫(‪)82 ،89‬‬
‫در ‪ 2‬صفر سال ‪ 953‬هجری قمری‪ 13 /‬آوریل ‪ 1546‬میالدی‪ ،‬حکومت بلخ به دست‬
‫پیرمحمّدخان‪ ،‬پسر بزرگ جانیبیگ رسید‪ .‬حکومت بلخ در زمان پیرمحمّدخان (‪ 954‬ـ ‪ 974‬هجری‬
‫قمری‪ 1546/‬ـ ‪ 1567‬میالدی) از نفوذ سیاسی بر فرارود و بدخشان برخوردار شد و به استقالل‬
‫رسید‪ .‬پس از پیرمحمّدخان پسرش دین محمّدخان از شعبان ‪ 974‬تا رمضان ‪ 980‬هجری قمری‪/‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪186‬‬

‫مارس ‪ 1567‬تا فوریۀ ‪ 1573‬میالدی حدود شش سال در بلخ حکومت مستقالنه داشت‪ .‬در رمضان‬
‫‪ 980‬هجری قمری‪ /‬فوریۀ ‪ 1573‬میالدی عبداهلل خان که در رأس دولت فرارود قرار داشت پس از‬
‫یک محاصرۀ نُه ماهه بر بلخ دس ت یافت‪ .‬وی حکومت بلخ را به امیر نظر و امور لشکری آن را به‬
‫برادر خود‪ ،‬عبداللطیف‪ ،‬واگذاشت و در ‪ 20‬رجب ‪ 990‬هجری قمری‪ 19 /‬سپتامبر ‪ 1582‬میالدی‬
‫پسر و جانشین خود‪ ،‬عبدالمؤمن‪ ،‬را به حکومت بلخ گماشت‪ .‬پس از عبدالمؤمن‪ ،‬در سال ‪1006‬‬
‫هجری قمری‪ 1598 /‬میالدی‪ ،‬عبداالمین مشهور به اسفند از سوی دولت شیبانی فرارود بر تخت بلخ‬
‫نشست تا این که پس از سه سال و اندی در سال ‪ 1009‬هجری قمری‪ 1601 /‬میالدی حکومت‬
‫شیبانی بلخ برانداخته شد و محمّد ابراهیم‪ ،‬گماشتۀ دولت صفوی‪ ،‬در بلخ بر تخت نشست‪ 84 ،89( .‬ـ‬
‫‪)99‬‬
‫از دورۀ شیبانیان نیز آبادی هایی تا امروز در بلخ برجا مانده اند؛ از جمله گستنقراسلطان در‬
‫سال ‪ 945‬هجری قمری‪ 1538 /‬میالدی قلعۀ هندوان را در بلخ بازسازی کرد و نیز گرمابۀ بسیار‬
‫بزرگی را در بلخ ساخت و به مسجد جامع آن وقف کرد‪)63 ،40( .‬‬
‫در دورۀ جانیان یا اشترخانیان (حکومت در بلخ ‪ 1009‬ـ ‪1160‬هجری قمری‪ 1601 /‬ـ ‪1747‬‬
‫میالدی) که در واقع ادامۀ شیبانیان بود‪ ،‬بلخ پایتخت دومی شمرده می شد و حاکمان بلخ جانشینان‬
‫پادشاه بخارا بودند‪ .‬انتقال حاکمیّت بلخ از شیبانیان به اشترخانیان در سال ‪ 1009‬هجری قمری‪1601 /‬‬
‫میالدی‪ ،‬هنگامی که حاکم صفوی بلخ را اداره میکرد‪ ،‬صورت گرفت‪ .‬نیروهای اشترخانی به‬
‫فرماندهی باقیمحمّدخان و ولیمحمّدخان برادران دینمحمّدخان بن جانیبیگخان‪ ،‬محمّدابراهیم‪،‬‬
‫حاکم صفوی بلخ‪ ،‬را برانداختند و حملههای دولت صفوی را برای دوبارهگرفتن بلخ نیز درهم‬
‫کوبیدند‪ .‬پای تخت کشور از آغاز پادشاهی باقی محمّدخان در سال ‪ 1011‬هجری قمری‪1603 /‬‬
‫میالدی در فرارود‪ ،‬از سمرقند به بخارا انتقال داده شد‪)101 ،89( .‬‬
‫پس از درگذشت باقیمحمّدخان‪ ،‬پادشاه بخارا‪ ،‬در سال‪ 1014‬هجری قمری ‪ 1605 /‬ـ ‪1606‬‬
‫میالدی‪ ،‬ولیمحمّدخان به جایش نشست و او در همان سال‪ ،‬ادارۀ بلخ را به ندر محمّدخان سپرد‪.‬‬
‫ندرمحمّدخان در زمان پادشاهی ولیمحمّد خان در بخارا‪ ،‬میانۀ خوبی با پادشاه نداشت تا اینکه‬
‫امامقلی خان برادر ندرمحمّدخان در سال ‪ 1020‬هجری قمری‪ 1611 /‬میالدی در بخارا به پادشاهی‬
‫رسید و از آن هنگام ندرمحمّدخان با برادرش امامقلی خان برای مدّت سی سال به گونۀ مشترک‬
‫‪187‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫دولت شیبانی را در بلخ و بخارا گردانندهگی می کردند و حتّا حکومت بلخ نسبت ب ه حکومت‬
‫مرکزی بخارا نیرومندتر بود‪)106 ،89( .‬‬
‫بلخ در سال ‪ 1050‬هجری قمری‪ 1640 /‬میالدی‪ ،‬مدّتی به دست نیروهای دولت گورگانی هند‬
‫افتاد و امّا پس از یک سلسله جنگ های فرسایشی میان گورگانیان و اشترخانیان‪ ،‬دوباره زیر ادارۀ‬
‫حکومت اشترخانی قرار گرفت‪ )285 ،54( .‬در سال ‪ 1052‬هجری قمری‪ ،1642 /‬امامقلیخان پادشاه‬
‫بخارا‪ ،‬برادر خود ندرمحمّد خان‪ ،‬حاکم بلخ‪ ،‬را به پادشاهی بخارا برنشاند (‪ 62 ،75‬ـ ‪ )63‬و از آن‬
‫پس سیّد سبحانقلیخان در بلخ به حکومت رسید‪.‬‬
‫در سال ‪ 1055‬هجری قمری‪ 1645 /‬میالدی‪ ،‬در زمان پادشاهی عبدالعزیزخان بر بخارا‪ ،‬بلخ‬
‫یک بار دیگر به دست شاهجهان ‪ ،‬پادشاه کورگانی هند (‪ 1036‬ـ ‪ 1066‬هجری قمری‪ 1627 /‬ـ ‪1656‬‬
‫میالدی)‪ ،‬افتاد (‪ )299 ،54‬و مدّت دو سال در دست دولت کورگانی باقی ماند (‪ )111 ،89‬تا اینکه‬
‫نیروهای اشترخانی دوباره بر این شهر تسلّط یافتند و ندرمحمّدخان از سوی پادشاه بخارا باز هم بر‬
‫حکومت بلخ نشانده شد‪)299 ،54( .‬‬
‫حکومت دوم ندرمحمّدخان در بلخ پس از حدود سه سال توسّط س یّد سبحانقلیخان‬
‫برانداخته شد و سپس سیّد سبحانقلیخان از ‪ 1061‬ـ ‪ 1092‬هجری قمری‪ 1651 /‬ـ ‪ 1681‬میالدی‬
‫حدود سی سال در بلخ و بدخشان مستقالنه حکومت کرد‪ .‬در زمان حکومت او‪ ،‬سلطان‬
‫عبدالعزیز خان چندین بار برای برانداختنش تالشهای ناکامی را انجام داد؛ باری در سال ‪1070‬‬
‫هجری قمری‪ 1660 /‬میالدی‪ ،‬قاسمخان را به جنگ او به ناحیۀ خلم فرستاد که از سوی سیّد‬
‫سبحانقلی کشته شد (‪ ) 72 ،75‬تا سرانجام در ‪ 2‬محرّم ‪ 1091‬هجری قمری ‪ 2 /‬فوریۀ ‪ 1680‬میالدی‬
‫تاجوتخت بخارا را به او بخشید‪)82 ،75( .‬‬
‫پس از بهپادشاهیرسیدن سیّد سبحانقلی خان در بخارا‪ ،‬در بلخ به ترتیب اسکندر پسر سیّد‬
‫سبحانقلیخان از ‪ 14‬ربیعالثّانی ‪ 1092‬تا ربیعالثّانی ‪ 1094‬هجری قمری‪ 6 /‬مه ‪ 1681‬تا آوریل ‪1683‬‬
‫میالدی‪ ،‬ابوالمنصور پسر دیگر س یّد سبحان قلی تا شعبان ‪ 1094‬هجری قمری‪ /‬اوت ‪ 1683‬میالدی‪،‬‬
‫محمّد صادق پسر دیگر سیّد سبحانقلی‪ ،‬محمّدجان در سال ‪ 1097‬هجری قمری‪ 1686 /‬میالدی‪،‬‬
‫جویمبی اتالیق تا ربیعالثّانی ‪ 1098‬هجری قمری‪ /‬مارس ‪ ،1687‬محمّودبی اتالیق از آغاز شوال‬
‫‪ 1099‬تا ‪ 1106‬هجری قمری‪ /‬اوت ‪ 1688‬تا ‪ 1695‬میالدی‪ ،‬صالح خواجه پسر خواجه ولی پارسا تا‬
‫جمادیالثّّّانی ‪ 1108‬ـ محرّم ‪ 1109‬هجری قمری‪ /‬ژانویه ـ اگست ‪ 1697‬میالدی‪ ،‬محمّدمقیمخان‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪188‬‬

‫پسر اسکندر و نواسۀ سیّد سبحانقلی تا بهار سال ‪ 1119‬هجری قمری‪ 1707 /‬میالدی حکومت‬
‫کردند (‪ 259 ،30‬ـ ‪ )260‬و در سال ‪ 1150‬هجری قمری‪ 1737 /‬میالدی که نیروهای نادرشاه افشار‬
‫بلخ را به دست آوردند (‪ ،57‬ج ‪94 ،)1 ( 1‬؛ ‪ )350 ،54‬ابوالحسن‪ ،‬والی بلخ بود‪.‬‬
‫در دورۀ ابدالیان (‪ 1160‬ـ ‪ 1242‬هجری قمری ‪ 1747 /‬ـ ‪ 1826‬میالدی) احمدشاه درّانی که‬
‫پس از مرگ نادرشاه افشار در سال ‪ 1160‬هجری قمری‪ 1747 /‬میالدی‪ ،‬در قندهار به سلطنت رسید‬
‫یک بار در سال ‪ 1165‬هجری قمری‪ 1752 /‬میالدی به بلخ لشکر فرستاد و بار دیگر در سال ‪1183‬‬
‫هجری قمری‪ 1769 /‬میالدی خود به بلخ لشکر کشید و سرزمینهای جنوب رود آمو را به قلمرو‬
‫خود پیوست‪ ،57( .‬ج ‪ 132 ،)1 ( 1‬ـ ‪ )133‬جانشین او تیمورشاه (‪ 1186‬ـ ‪ 1206‬هجری قمری‪1772 /‬‬
‫ـ ‪ 1792‬میالدی) نیز به بلخ توجّهی ویژه داشت و یک بار خودش در سال ‪ 1203‬هجر ی قمری‪/‬‬
‫‪ 1789‬میالدی برای راندن شاهمراد‪ ،‬پادشاه بخارا‪ ،‬به بلخ رفت و او را از مرز بیرون کشید‪ ،57( .‬ج ‪1‬‬
‫(‪ )162 ،)1‬با آنهم امیران محلّی تا زمان به قدرترسیدن محمّدزاییها‪ ،‬در بلخ و استانهای شمالی‬
‫دیگر حکومت نیمه مستقل داشتند و معروف ترین حاکم محلّی معاصر تیمورشاه‪ ،‬قیلیچعلیبیگ بود‬
‫که از بلخ تا بدخشان را اداره میکرد‪ ) 67 ،40( .‬به دنبال مرگ این حاکم در ‪ 1233‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪ 1817‬میالدی حیدرخان‪ ،‬پادشاه بخارا‪ ،‬به ب لخ لشکر کشید و شخصی به نام ایشان خواجهنقیب را به‬
‫حکومت بلخ گماشت (‪ )68 ،40‬و مقارن همین رویداد میرعلی پسر قیلیچعلیبیگ نیز مدّعی‬
‫ل سرزمینهای بلخ و نواحی آن شد‪)68 ،40( .‬‬
‫تصرّف ک ّ‬
‫در دورۀ محمّدزاییها (‪ 1242‬ـ ‪ 1393‬هجری قمری‪ 1205 /‬ـ ‪ 1352‬هجری خورشیدی‪ 1827 /‬ـ‬
‫‪ 1974‬میالدی)‪ ،‬بلخ وارد دور نوینی از زنده گی معاصر سیاسی‪ ،‬اجتماعی و فرهنگی خود شد و‬
‫چهرۀ نوی به خود گرفت‪ .‬امیر دوست محمّدخان پس از دستیافتن به کابل در سال ‪ 1242‬هجری‬
‫قمری ‪ 1827 /‬میالدی‪ ،‬در سال ‪ 1253‬هجری قمری‪ 1837 /‬میالدی از میرع لی پسر قیلیچعلیبیگ‬
‫حاکم محلّی بلخ حمایت کرد و بعداً با لشکرکشی خود به شمال هندوکش در سال ‪ 1255‬هجری‬
‫قمری‪ 1839 /‬میالدی‪ ،‬تالش خود را برای دستیافتن کامل بر بلخ آغاز کرد‪ ،‬امّا با آنهم ایشان‬
‫خواجه نقیب‪ ،‬حاکم بلخ‪ ،‬به نام بخارا حکومت داشت‪ )70 ،40( .‬امیر دوستمحمّدخان در سال‬
‫‪ 1266‬هجری قمری‪ 1850 /‬میالدی‪ ،‬برادر خود‪ ،‬محمّداکرمخان‪ ،‬را با لشکری به عنوان حاکم‬
‫استانهای شمالی به بلخ فرستاد‪ .‬در این زمان ایشان اوراق در بلخ‪ ،‬گنجعلیخان در خلم‪ ،‬میرصدور‬
‫در آقچه‪ ،‬بابهبیگخان در سمنگان‪ ،‬میرحکیم خان در شبرغان و غضنفرخان در اندخود‪ ،‬محمودخان‬
‫‪189‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫در سر پل و شاه مرادخان در تخارستان امیران محلّی بودند‪ )582 ،54( .‬او در آغاز به گرفتن مالیات‬
‫از امیران محلّی بسنده کرد و سرانجام در سال ‪ 1271‬هجری قمری‪ 1855 /‬میالدی آنان را سرکوب‬
‫و به جای آنان برادران خود را منصوب کرد‪)70 ،40( .‬‬
‫پس از محمّداکرمخان‪ ،‬برادرش محمّدافضلخان حکمران بلخ و استانهای شمالی کشور شد‬
‫و او در سال ‪ 1268‬هجری قمری‪ 1852 /‬میالدی‪ ،‬شهر راهبردی تختهپل را در بین را ه بلخ و مزار‬
‫شریف ساخت و دیوانخانۀ بلخ و نشیمنگاه حاکم را به این شهر انتقال داد‪)224 ،55( .‬‬
‫در زمان پادشاهی امیر شیرعلی خان (‪ 1279‬ـ ‪ 1249‬هجری قمری‪ 1863 /‬ـ ‪ 1878‬میالدی)‪،‬‬
‫محمّدعلمخان (درگذشته در سال ‪ 1290‬هجری قمری‪ 1874 /‬میالدی) حاکم بلخ بود‪ .‬امیر‬
‫شیرعلیخان در جمادیاالوّل ‪ 1203‬هجری قمری‪ /‬فوریۀ ‪ 1789‬میالدی‪ ،‬زمانی که برا ی برنامهریزی‬
‫در برابر نیروهای انگلیس به بلخ آمده بود‪ ،‬در شهر مزار شری ف درگذشت و در کنار آرامگاه‬
‫حضرت علی (ک) به خاک سپرده شد‪)324 ،30( .‬‬
‫در زمان امیر محمّدیعقوبخان‪ ،‬در بلخ غالمحیدرخان وردک حاکم بود و هنگامی که امیر‬
‫عبدالرّحمانخان به پادشاهی رسید محمّداسحاقخان والی بلخ شد‪ 324 ،30( .‬ـ ‪ )325‬در سال ‪1305‬‬
‫هجری قمری‪ 1888 /‬میالدی شورش مشهور سردار محمّداسحاقخان در بلخ به وقوع پیوست و پس‬
‫از شکست این شورش امیر عبدالّرحمانخان خود به بلخ آمد و اگرچه در آنجا مورد سوء قصد هم‬
‫قرار گرفت اما توانست امنیّت را در آن جا برقرار کند‪ )666 ،54( .‬در سال ‪ 1289‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪ 1873‬میالدی به دلیل شیو ع بیماری مالریا در بلخ‪ ،‬مرکز اداری از بلخ به مزار شریف انتقال داده‬
‫شد‪)72 ،40( .‬‬
‫پس از استرداد استقالل افغانستان‪ ،‬شاه اماناهللخان غالمنبیخان چرخی را به عنوان رئیس‬
‫تنظیمیّه به بلخ فرستاد و باری خودش در سال ‪ 1305‬هجری خورشیدی‪ 1925 /‬میالدی از بلخ دیدن‬
‫کرد (‪ ،57‬ج ‪ 527 ،520 ،2‬ـ ‪ )528‬آخرین نایب الحکومۀ بلخ در زمان شاه اماناهللخان؛‬
‫عبدالعزیزخان بود‪)387 ،30( .‬‬
‫در زمان امیر حبیباهللخان کلکانی ( دی ‪ 1307‬ـ ‪ 23‬مهر ‪ 1308‬هجری خورشیدی‪ /‬ژانویۀ ـ‬
‫‪ 15‬اکتبر ‪ )1929‬میرزا محمّدقاسم خان به عنوان رئیس هیأت تنظیمیّۀ بلخ فرستاده شد‪ .‬در همین زمان‬
‫در ماه اردیبهش ت ‪ /1308‬مه ‪ 1929‬میالدی غالم نبیخان چرخی هم راه با ارتش سرخ اتّحاد شوروی‬
‫به فرماندهی ک‪ .‬م‪ .‬پریماکوف‪ ،‬وابستۀ پیشین نظامی شوروی در کابل‪ ،‬با چند فروند هواپیما به بلخ‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪190‬‬

‫حمله کردند و شهرهای مزار شریف‪ ،‬دهدادی و خلم را برای چند روز به دست آوردند‪ ،57( .‬ج ‪،2‬‬
‫‪ 558‬ـ ‪)603 ،586‬‬
‫در دورۀ محمّدنادرشاه (‪ 24‬مهر ‪1308‬ـ ‪ 17‬آبان ‪ 1312‬هجری خورشیدی‪ 16 /‬اکتب ر ‪ 1929‬ـ ‪8‬‬
‫نوامبر ‪ )1933‬شاهمحمودخان به عنوان سپهساالر ارتش کشور در تخارستان و پس از او‬
‫محمّدگل خان مهمند رئیس تنظیمیّ ۀ شمال کشور بودند‪ )389 ،30( .‬در تقسیمات اداری دورۀ‬
‫محمّدنادرشاه این منطقه به نام استان بلخ یاد شد‪.)72 ،40( .‬‬
‫در دورۀ محمّدظاهرشاه (‪ 17‬آبان ‪ 1312‬ـ ‪ 26‬تیر ‪ 1352‬هجری خورشیدی‪ 8 /‬نوامب ر ‪ 1933‬ـ ‪17‬‬
‫ژوئن ‪ )1973‬وزیر محمّدگلخان مهمند‪ ،‬وزیر امور داخلۀ کشور‪ ،‬تا سال ‪ 1319‬هجری خورشیدی‪/‬‬
‫‪ 1940‬میالدی در مقام رئیس تنظیمیّه استانهای شمالی کشور در بلخ باقی ماند‪ .‬در این دوره به‬
‫ترتیب گلاحمدخان غزنوی‪ ،‬اهللدادخان اعتمادی‪ ،‬سردار محمّدکریمخان‪ ،‬سیّد عبداهلل‪ ،‬عبدالوهّ اب‬
‫آصفی‪ ،‬غالمرسول پرهماچ‪ ،‬عزیز احمد الکوزی‪ ،‬مهندس مسا‪ ،‬محمّدناصر عمر کشاورز‪ ،‬بشیر لودین‬
‫و عبدالعزیز استاندار بلخ بودند‪ ) 389 ،30( .‬از دورۀ محمّدظاهرشاه به اهمیّت بلخ افزوده شد‪ .‬طرح‬
‫ساخت شهر نو در سال ‪ 1313‬هجری خورشیدی‪ 1934 /‬میالدی در شهر باستانی بلخ (‪)40،73‬؛ و در‬
‫زمان غالمرسول پرهماچ‪ ،‬استاندار بلخ‪ ،‬در شهر مزار شریف ریخته شد و بهاینگونه برخی از بناهای‬
‫تاریخی در شهرهای بلخ و مزار شریف به کلّی ویران و یا زیانمند شدند‪ .‬استان بلخ در سال ‪1343‬‬
‫هجری خورشیدی‪ 1955 /‬میالدی به چهار استان بلخ‪ ،‬سمنگان‪ ،‬جوزجان (شبرغان) و فاریاب‬
‫(میمنه) و در دهۀ شصت سدۀ ‪ 14‬هجری خورشیدی‪ /‬دهۀ هشتاد سدۀ ‪ 20‬میالدی از این میان استان‬
‫جوزجان به دو استان سرپل و جوزجان تقسیم گردید‪)72 ،40( .‬‬
‫در دورۀ ریاست جمهوری محمّدداؤود (‪ 26‬تیر ‪ 1352‬ـ ‪ 7‬اردیبهشت ‪1357‬هجری خورشیدی‪/‬‬
‫‪ 17‬ژوئن ‪ 1973‬ـ ‪ 27‬آوریل ‪ ،)1978‬محمّدعالم نوابی و سپس محمّدهاشم صافی؛ و در دورۀ‬
‫حاکمیّت حزب دموکراتیک خلق افغانستان ( ‪ 7‬اردیبهشت ‪ 1357‬ـ ‪ 8‬اردیبهشت ‪ 1371‬هجری‬
‫خورشیدی‪ 27 /‬آوریل ‪ 1978‬ـ ‪ 28‬آوریل ‪ ،)1992‬به ترتیب‪ ،‬دکتر خلیلاحمد ابوی‪ ،‬فدامحمّد‬
‫دهنشین‪ ،‬محمّدصدیق عالمیار‪ ،‬عبداالحد ولسی‪ ،‬عبدالقیّوم بشریار‪ ،‬سخی طاهر‪ ،‬غالم حیدر جمالی‪،‬‬
‫محمّدکاتب تگین‪ ،‬عبدالجمیل ظریفی‪ ،‬سمیع عدیل‪ ،‬مهندس شریف‪ ،‬میر عبدالرّحمان انصاری‪،‬‬
‫دکتر نجیباهلل مسیر‪ ،‬مهندس محمّد عزیز و بشیر پیوستون در بلخ استاندار بودند‪ .‬در این دوره که‬
‫ارتش اتّحاد شوروی در کشور حضور داشت درگیریهایی خونین میان نیروهای دولتی و ارتش‬
‫‪191‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫سرخ از یک سو و مجاهدان از سوی دیگر‪ ،‬در گوشه وکنار استان بلخ جریان داشتند‪ 389 ،30( .‬ـ‬
‫‪ )390‬استاد عبدالقادر ذبیح اهلل‪ ،‬مولوی عبدالسّالم‪ ،‬مولوی محمّد عثمان سالک زاده‪ ،‬استاد عبدالعلی‬
‫مزاری‪ ،‬سیّد حسینشاه مسرور‪ ،‬از رهبران جهاد در بلخ ؛ و استاد عطامحمّد نور‪ ،‬علمخان آزادی‪،‬‬
‫حاج محمّد محقق‪ ،‬محمّد رسول‪ ،‬صوفی امیرگل‪ ،‬سیّد اسداهلل مسرور وشماری دیگر از نامدارترین‬
‫فرماندهان جهادی بلخ بودند‪.‬‬
‫در دورۀ دولت اسالمی ( ‪ 8‬اردیبهشت ‪ 1371‬ـ ‪ 17‬مرداد ‪ 1377‬هجری خورشیدی‪ 28/‬آوریل‬
‫‪ 1992‬ـ ‪ 8‬اوت ‪ 1998‬در بلخ)‪ ،‬میر عبدالرّحمان انصاری‪ ،‬مولوی محمّدعَلَم (در دو نوبت) و مولوی‬
‫محمّدعثمان سالکزاده در بلخ استاندار بودند و بلخ و استانهای شمالی دیگر کش ور از سوی‬
‫شورای نظامی شمال به رهبری ژنرال عبدالرّشید دوستم اداره میشد‪ .‬در سال ‪ 1375‬هجری‬
‫خورشیدی‪ 1996 /‬میالدی‪ ،‬شهر مزار شریف‪ ،‬مرکز استان بلخ‪ ،‬به عنوان پایتخت دولت اسالمی‬
‫افغانستان اعالم شد و استاد برهان الدّین ربّانی‪ ،‬رئیس دولت اسالمی‪ ،‬و کابینۀ وی در این شهر مستقر‬
‫شدند‪ .‬در اردیبهشت ‪ 1376‬میالدی‪ /‬مه ‪ 1997‬میالدی بلخ و نواحی آن به گونۀ موقتی به دست‬
‫طالبان افتادند و همچنان از‪ 17‬شهریور ـ ‪ 17‬مرداد ‪ 1376‬هجری خورشیدی‪ 8 /‬سپتامبر تا ‪ 8‬اوت سال‬
‫‪ ،1997‬شهرستان خلم استان بلخ در محاصرۀ طالبان قرار گرفت و سپس به دست طالبان افتاد‪،30( .‬‬
‫‪)390‬‬
‫در دورۀ امارت اسالمی طالبان (در بلخ از ‪ 17‬مرداد ‪ 1377‬تا ‪ 19‬آبان ‪ 1380‬هجری خورشیدی‪/‬‬
‫‪ 8‬اوت ‪ 1998‬تا ‪ 10‬نوامبر ‪ ،)2001‬به ترتیب‪ ،‬مولوی اختر محمّد عثمانی‪ ،‬مولوی مطیعاهلل مطیع‪،‬‬
‫مولوی اختر محمّد عثمانی (بار دوم) و مال نوراهلل نوری رئیس تنظیمیّۀ شمال و استاندار بلخ بودند‪.‬‬
‫(‪ )390 ،30‬در این دوره استاد عطامحمّد نور از فرماندهان جهادی بلخ به مقاومت در برابر طالبان در‬
‫شمال کشور ادامه داد‪.‬‬
‫پس از گشایش بلخ و فروپاشی نظام طالبان در کشور در دوره های حکومتهای موقت‪،‬‬
‫انتقالی و منتخب در آغاز محمّداسحاق رهگذر استاندار بلخ شد‪ ،‬سپس مدّتی مهندس حبیباهلل‬
‫حبیب رئیس دانشگاه بلخ سرپرست استانداری شد و از سال ‪ 1383‬هجری خورشیدی‪2004 /‬‬
‫میالدی‪ ،‬استاد عطا محمّد نور‪ ،‬از فرماندهان و سرداران شناخته شدۀ جهاد و پایداری‪ ،‬استاندار بلخ‬
‫است‪ .‬در این دوره بهویژه در دورۀ استانداری استاد عطامحمّد نور کار بازسازی و نوسازی در تمام‬
‫گسترههای زنده گی در استان بلخ به شدّت جریان دارد و شهر مزار شریف‪ ،‬مرکز استان بلخ‪ ،‬از نگاه‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪192‬‬

‫ساختوساز شهرک ها‪ ،‬خیابانها‪ ،‬چهارراهها وساختمانهای عصری و همچنان پیشرفتهای‬

‫فرهنگی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬اجتماعی و گسترههای دیگر زندهگی به کلّی چهرۀ نوی را به خود گرفته است‪.‬‬
‫از جمله در زمینه های حفاظت و مرمت بناهای تاریخی و پژوهش ساحه های باستانی بلخ‬
‫کارهای ارزش مندی انجام داده شده اند‪ .‬پژوهشها و کاوشهای علمی باستانشناختی توسّط‬
‫هیأت باستانشناسی فرانسه در افغانستان و باستان شناسان داخلی در برخی از ساحه های باستانی‬
‫شهرستانهای بلخ‪ ،‬دولت آباد‪ ،‬چهاربولک‪ ،‬چمتال‪ ،‬نهرشاهی و شولگر صورت گرفته و آثار‬
‫بهدستآمده به موزیم محلّی بلخ و موزیم ملّی کشور سپرده شده اند‪.‬‬
‫در بخش حفظ و مرمت بناهای تاریخی آنچه چشم گیر است مرمت و تزئین روضۀ حضرت‬
‫علی (ک) در شهر مزار شریف است که در گام نخست با هزینۀ بیشتر از ‪ 400‬هزار دالر آمریکایی‬
‫در حدود ‪ 4000‬متر مربع از میدانها‪ ،‬خیابانها و گلراههای صحن و چهارباغ روضۀ مبارک‬
‫موزائیک و گرانیت فرش شده و به همینگونه به مصرف یک صد هزار دالر آمریکایی از بودجۀ‬
‫توسعهیی دولت در سال ‪ 1386‬هجری خورشیدی‪ 2007 /‬میالدی کار تحکیم و عایق تهداب های‬
‫ساختمان اصلی آرام گاه حضرت علی (ک) انجام داده شده و همچنان اعمار مسجد جامع بزرگی‬
‫در جوار آرامگاه حضرت علی (ک) به ابتکار استاندار بلخ روی دست گرفت ه شده است‪.‬‬
‫در همین راستا بناهای تاریخی مسجد قلعۀ تخته پل‪ ،‬رواق مدرسۀ سیّد سبحانقلیخان‪ ،‬آرامگاه‬
‫خواجه اکاشا و برج عیّاران و در سالهای بعدکاخ و باغ تاریخی جهاننما‪ ،‬مسجد نهگنبد‪ ،‬مسجد‬
‫خواجه ابونصر پارسا‪ ،‬رواق مدرسۀ سیّد سبحانقلیخان‪ ،‬مسجد قلعۀ تختهپل‪ ،‬کوشک مابین‪،‬‬
‫آرامگاه میر روزهدار‪ ،‬آرامگاه پیر خواجه نظامالدّین‪ ،‬خانقاه کالن دهدادی و غیره حفظ و م رمت؛ و‬
‫آرامگاههای رابعۀ بلخی و مال محمّدجان نوسازی شدند‪.‬‬
‫اعمار دیوار فرهیختهگان بلخ در سال ‪ 1386‬هجری خورشیدی‪ 2007 /‬میالدی ‪ ،‬یکی از‬
‫کارهای بی مانندی است که برای معرفی مشاهیر بلخ به هزینۀ بیش از یک صد هزار دالر آمریکایی‬
‫از پول شخصی استاد عطامحمّد نور‪ ،‬استاندار بلخ‪ ،‬در شهر مزار شریف انجام داده شده است و آ ن‬
‫دیواری است به دارازی ‪ 116‬متر و بلندای ‪ 2،80‬متر که در آن به روی ‪ 54‬پارچۀ ب زرگ سنگ‬
‫مرمر و گرانیت زندهگی نامه و نمونۀ آثار و تصویر ‪ 26‬تن از فرهیختهگان این مرزوبوم از دورههای‬
‫پیش از اسالم و دوره های اسالمی نقر شده اند‪.‬‬
‫‪193‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫جاهای تاریخی ازبینرفتة بلخ در سدههای هشتم تا‬

‫چهاردهم هجری قمری‪ /‬چهاردهم تا بیستم میالدی‬

‫کویهای بلخ‬
‫در منابع متأخر از چند کوی‪ ،‬کوچه و گذر شهر بلخ در این دوره به نامهای کوی چاکر‪،‬‬
‫کوی خواجهپارسیانی‪ ،‬کوچۀ گلآباد‪ ،‬کوی شرشر‪ ،‬گذر ساربان و کوچۀ بابامست یاد شده است‪.‬‬
‫(‪ )28 ،89‬از این میان‪ ،‬کوی ساربانان در شرق نهر مشتاق در شرق شهر امروزی بلخ قرار داشته اس ت‬
‫و کویی بوده که در سدههای پسین به وجود آمده است‪ 132 ،74( .‬ـ ‪)133‬‬

‫مدرسة شاهرخیّه‬
‫مدرسۀ شاه رخیّه‪ ،‬یکی از مدرسههای دینی بلخ بود که به دستور شاهرخ میرزا‪ ،‬پادشاه تیموری‬
‫هرات در کنار مسجد جامع بلخ ساخته شد و در همین مدرسه بود که مجلس علمای بلخ از ح ضور‬
‫سلطان حسینمیرزا‪ ،‬پادشاه تیموری هرات‪( ،‬حکومت ‪ 874‬ـ ‪ 911‬هجری قمری‪ 1469 /‬ـ‬
‫‪1505‬میالدی) به انتقال پیکر حضرت علی کرماهلل وجهه از دهکد ۀ خیران بلخ به هرات امتناع کرد‪.‬‬
‫(‪98 ،68‬؛ ‪)287 ،40‬‬

‫مدرسة ملکتآغا‬
‫این مدرسه پیش از حملۀ مغولها در بلخ وجود داشت و پس از ویرانی بلخ توسّط امیر تیمور‪،‬‬
‫از پیداشدن دو ستون مرمرین از این ویرانهها که بلندای هر کدام ‪ 40‬گز و محیط آن ‪ 11‬گز بوده یاد‬
‫شده است که مربوط به همین مدرسه بوده اند‪.‬‬
‫مدرسۀ ملکتآغا در شرق شهر بلخ قرار داشت و خواندمیر بلخی (‪629 ،34‬؛ ‪ 196 ،74‬ـ ‪)197‬‬
‫از موجودیت آن در دروازۀ خواجه اکاشا ی بلخ یادآوری کرده است‪ .‬این مدرسه را ملکتآغا‬
‫دختر خضر اوغالن و همسر شاهرخ میرزا‪ ،‬پادشاه تیموری هرات‪ ،‬به گونهیی بسیار باشکوه و زیبا در‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪194‬‬

‫ساحۀ گستردهیی بازسازی کرده بود و در سدۀ ‪ 10‬هجری قمری‪ 16 /‬میالدی نیز فعالی ت داشت‪.‬‬
‫گور این بانو در زیر گنبد این بنا قرار داشته است‪.)197 ،74( .‬‬

‫مسجد جامع‬
‫این مسجد در سال ‪ 900‬هجری قمری‪ 1495 /‬میالدی در داخل محوطۀ شهر درون ساخته شده‬
‫بود و در زمان گشایش آن سلطان حسین میرزا به بلخ حضور یافت و مبلغ چهل هزار دینار کیپکی را‬
‫که مردم بلخ در پذیراییاش به او پیشکش کرده بودند به این مسجد بخشید‪ .‬به گفتۀ سلطان‬
‫محمود بلخی در اثرش‪( ،‬به نقل از منبع ‪)29 ،89‬ساختن این مسجد هفتاد هزار دین ار کیپکی هزینه‬
‫برداشته بود‪.‬‬

‫مسجد جامع سیّد سبحانقلیخان‬

‫این مسجد در اواخر سدۀ ‪ 11‬هجری قمری‪ 17 /‬میالدی (‪ )55 ،71‬به ق ول محمّدیوسف منشی‬
‫ل پذیرایی سیّد سبحانقلیخان قرار‬
‫(به نقل از منبع ‪ )30 ،89‬در بخش پایینی ارگ در کنار مح ّ‬
‫داشت و بسیار بزرگ و باشکوه بوده است‪.‬‬

‫مسجد محراب سنگی‬

‫این مسجد در سدههای ‪ 10‬و ‪ 11‬هجری قمری‪ 16 /‬و ‪ 17‬میالدی در بلخ وجود داشت و به قول‬
‫محمّدطاهر (به نقل از منبع ‪)29 ،89‬در شهر درون در جوار ارگ واقع بود‪.‬‬

‫مدرسة عالی عبداهللخان‬

‫این مدرسه چنان که از نامش پیداست در نیمۀ دوم سدۀ ‪ 10‬هجری قمری‪ 16 /‬میالدی در زمان‬
‫سلطنت عبداهلل خان در بلخ یا بخارا‪ ،‬ساخته شده بود (‪ )54 ،71‬و در جوار مدرسۀ وزیر اهللیار‬
‫‪195‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫دیوانبیگی (درگذشته در سال ‪ 1045‬هجری قمری‪ 1635 /‬ـ ‪ 1636‬میالدی) و احتماالً در غرب شهر‬
‫بیرون قرار داشت‪)29 ،89( .‬‬

‫مدرسة ندرمحمّدخان‬
‫این مدرسه در سدههای ‪ 10‬و ‪ 11‬هجری قمری‪ 16 /‬و ‪ 17‬میالدی در بلخ در روبهروی مدرسۀ‬
‫عبداهلل خان قرار داشت و نسبت به آن چند ذراع بلندتر بود‪ .‬در درآمدگاه این مدرسه‪ ،‬مسجد و ‪4‬‬
‫حجره و یک کتاب خانه واقع بود‪ .‬عبداهلل خان دو هزار جلد کتاب را از کتابخانۀ شخصی خود به‬
‫کتابخانۀ این مدرسه بخشیده بود و بههمین گونه درآمد یک گرمابه و یک آسیاب و مقداری از‬
‫زمین های قابل کشت را به این مدرسه وقف کرده بود‪ .‬در منابع از معماران و مهندسان کاردان‬
‫آنزمان مانند میرقاسم‪ ،‬استاد حاجی و استاد نورمحمّد و دیگران نیز یاد شده است‪)29 ،89( .‬‬

‫مدرسة اهللیار دیوانبیگی‬

‫این مدرسه در سدههای ‪ 10‬و ‪ 11‬هجری قمری‪ 16 /‬و ‪ 17‬میالدی در بلخ در جنوب مدرسههای‬
‫عبداهللخان و ندرمحمّدخان قرار داشت و برای تأمین هزینۀ جاری آن مبلغی از دارایی شخصی‬
‫اهللیار دیوانبیگی وقف شده بود‪)29 ، 89( .‬‬

‫مدرسة قلبابا کوکلتاش‬

‫این مدرسه در سدههای ‪ 10‬و ‪ 11‬هجری قمری‪ 16 /‬و ‪ 17‬میالدی بنابر گزارش حاف ظ تنش‬
‫بخاری (به نقل از منبع ‪ )29 ،89‬در شهر درون بلخ موقعیّت داشته و بنیادگذار آن قلبابا کوکلتاش‪،‬‬
‫حکمران بلخ (کشتهشده در سال ‪ 1006‬هجری قمری‪ 1598 /‬میالدی)‪ ،‬بوده است‪.‬‬

‫مدرسة شاهبیگ‬
‫این مدرسه در سدههای ‪ 10‬و ‪ 11‬هجری قمری‪ 16 /‬و ‪ 17‬میالدی برپایۀ گ فتۀ محمود بن امیر‬
‫ولی بلخی (به نقل از منبع ‪ )29 ،89‬در کهن دژ بلخ واقع بوده و توسّط شاهبیگ‪ ،‬یک تن از حاکمان‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪196‬‬

‫بلخ در زمان ولیمحمّدخان‪ ،‬پادشاه بخارا (کشتهشده در سال ‪ 1011‬هجری قمری‪ 1603 /‬میالدی)‪،‬‬
‫بنیادگذاری شده است‪.‬‬

‫مدرسة باباقو‬
‫این مدرسه در بیرون دیوار جنوبی بلخ (‪ ) 54 ،71‬در نزدیکی دروازۀ نوبهار بلخ قرار داشته و در‬
‫مدارک و اسناد مربوط به سدههای ‪ 11‬و ‪ 12‬هجری قمری‪ 17 /‬و ‪ 18‬میالدی از آن یا د شده است‪.‬‬
‫(‪)198 ،74‬‬

‫دولتخانة بلخ‬
‫دولتخانۀ بلخ‪ ،‬یکی از ساختمانهای دولتی ساخته شده در سال ‪ 1020‬هجری قمری‪1611 /‬‬
‫میالدی بود به درازای بیشتر از ‪ 50‬جریب و پهنای ‪ 2‬جریب و با دوازده دروازه و از جمله هشت‬
‫دروازه برای عامۀ مردم‪ .‬دیوارهای دولتخانه با سنگ مرمر؛ و اتاقها و دهلیزها ی آن ب ا نقّاشیها‬
‫آذین یافته بودند‪ .‬در جوار دولتخانه‪ ،‬الحاقیههایی مانند فرّاشخانه‪ ،‬توشکخانه‪ ،‬قوشخانه و‬
‫کتابخانه قرارداشتند‪ .‬دولتخانه دارای جویی با آب روان و حوضی بزرگ نیز بود‪)89،30( .‬‬

‫مسجد صحّافان‬
‫به گفتۀ محمّدمؤمن بلخی‪( ،‬به نقل از منبع ‪ )47 ،71‬این مسجد در شهر بلخ در مقابل دکان های‬
‫صحّافان در جنوب راه در نزدیکی آرامگاه بابامسته واقع بود‪.‬‬

‫مسجد بازار‬
‫این مسجد در شهر بیرون بلخ در میان بازاری قرار داشت و احرار مختارف (‪ )47 ،71‬از‬
‫موجودیّت ویرانه های آن در سمت چپ راه مرکز شهر کنونی بلخ به باالحصار تاریخی‪ ،‬یاد کرده‬
‫است‪.‬‬
‫‪197‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫باغ حرمسرا‬
‫باغ حرمسرا یکی از باغهای بزرگ بلخ در سدۀ یازدهم هجری قمری‪ /‬هفدهم میالدی اس ت‬
‫که به فرمان ندرمحمدخان (‪ 1020‬ـ ‪ 1055‬هجری قمری‪ 1611 /‬ـ ‪ 1645‬میالدی) مرمت و تزئین شد‪.‬‬
‫این باغ در جنوبغرب شهر بلخ پیوست با دروازۀ نوبهار قرار داشت و محیط آن در حدود یک‬
‫فرسخ (شش کیلومتر) بوده است‪110 ،69( .‬؛ ‪30 ،89‬؛ ‪)111 ،40‬‬

‫باغ امینآباد‬
‫این باغ در شرق جوی باغ زاغان در قسمت شهر درون بلخ موقعیّت داشت‪)82 ،71( .‬‬

‫باغ ظلمآباد‬
‫این باغ در شرق بلخ در قسمت شهر بیرون و در جوار باغ باجی قرار داشت‪)82 ،71( .‬‬

‫باغ باجی‬
‫باغ باجی یا باج گاهی در شرق شهر بلخ در قسمت شهر بیرون قرار داشت‪ )82 ،71( .‬آرامگاه‬
‫خواجه باج گاهی که تا اکنون پابرجاست در میان همین باغ قرار داشته است‪.‬‬

‫باغ فرید‬
‫این باغ برپایۀ نوشتۀ خواندمیر بلخی‪( ،‬به نقل از منبع ‪ 82 ،71‬ـ ‪ )83‬در سد ۀ ‪ 9‬هجری قمری‪15 /‬‬
‫میالدی در نزدیک شهر بلخ قرار داشته و شاهزادۀ تیموری‪ ،‬سلطان محمود‪ ،‬در سفر خود از هرات به‬
‫حصار زمستانی مدّتی را در آن گذشتانده است‪ .‬احتماالً این باغ متعلّق به امی ر فرید‪ ،‬بنیادگذار م سجد‬
‫خواجه ابونصر پارسا در بلخ‪ ،‬باشد‪ 82 ،71( .‬ـ ‪)83‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪198‬‬

‫باغ میرزا ابراهیم سلطان‬

‫به گفتۀ خواندمیر بلخی‪( ،‬به نقل از منبع ‪ )83 ،71‬در این باغ بلخ‪ ،‬بدیعالزّمان‪ ،‬شاهزادۀ تیموری‪،‬‬
‫مکرراً توقف میکرده است‪.‬‬

‫باغ خانی‬
‫این باغ متعلّق به ندرمحمّدخان و یکی دیگر از باغهای شاهی بلخ در سدۀ ‪ 11‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪ 17‬میالدی است و در غرب یا جنوب غرب شهر بلخ در نزدیکی دروازۀ جباخان قرار داشته است‪.‬‬
‫در میان این باغ کاخهای باشکوهی نیز واقع بودند‪110 ،69( .‬؛ ‪30 ،89‬؛ ‪)111 ،40‬‬

‫باغ گُلزمین‬
‫این باغ از آبادی های سدۀ یازدهم هجری قمری‪ /‬هفدهم میالدی است و توسّط زنی مشهور به‬
‫بیبیحاجی از ندیمان مادر ندرمحمّد خان در محلّی به نام ناف زمین در جوار دروازۀ عشقآباد در‬
‫بلخ ساخته شده بود‪ .‬وی جوی آبی هم از شرق شهر تا آن باغ کشید و شاخه یی از آب آن جوی را‬
‫به شهر درون رسانید و با ساخت یک حوض‪ ،‬مشکل آب آشامیدنی مردم شهر اندرون را رفع‬
‫ساخت‪111 ،69( .‬؛ ‪ )112 ،40‬این بانو در سال ‪ 1040‬هجری قمری‪ 1631 /‬میالدی درگ ذشت و بنابر‬
‫وصیّتش در همین با غ به خاک سپرده شد‪ .‬به دستور ندرمحمّدخان در این باغ مسجد و خانقاهی نیز‬
‫ساخته بودند‪)30 ،89( .‬‬

‫باغ زاغان‬
‫باغ زاغان در سدههای ‪ 10‬و ‪ 11‬میالدی‪ 16 /‬و ‪ 17‬میالدی‪ ،‬در روبهروی دروازۀ عشق آباد در‬
‫بخش شرقی شهر درون و احتماالً در جوار باغ گُل زمین قرار داشت (‪ )30 ،89‬و به قول‬
‫محمّدیوسف منشی‪( ،‬به نقل از منبع ‪ )30 ،89‬بنیادگذار آن سیّد سبحانقلیخان بوده است‪.‬‬
‫‪199‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫باغ مراد‬
‫در بیرون دروازۀ نوبهار در جنوب بلخ قرار داشت و ندرمحمّدخان‪ ،‬هنگامی که در سال ‪1056‬‬
‫هجری قمری‪ 1646 /‬میالدی ارتش هندوستان به فرماندهی مرادبخش پسر جهانگیر بابری (‪ 1037‬ـ‬
‫‪ 1069‬هجری قمری‪ 1628 /‬ـ ‪ 1659‬میالدی) به بلخ حمله کرده بود در همینجا پنهان گردیده بود‪.‬‬
‫(‪)30 ،89‬‬

‫کاخ ندرمحمّدخان‬
‫این کاخ در شرق آرامگاه سلطاناحمد خضرویّۀ بلخی پس از سال ‪ 1045‬هجری قمری ‪1635 /‬‬
‫میالدی توسّط ندرمحمدخان ساخته شده بود و احتما ًال امامقلیخان در سفر خود ب ه بلخ در تابستان‬
‫سال ‪ 1049‬هجری قمری‪ 1639 /‬میالدی‪ ،‬در همین کاخ توقّف کرده است‪)21 ،89( .‬‬

‫دروازههای شهر خلم‬

‫در سال ‪ 1293‬هجری خورشیدی‪ 1915 /‬میالدی‪ ،‬شهر خلم شش دروازه داشت به نام های‬
‫نظام گاه‪ ،‬نوآباد‪ ،‬انگیرک‪ ،‬چهارسو‪ ،‬خلم کهنه و مزار شریف که از آن جمله دروازههای نظامگاه‬
‫و نوآباد متعلّق به باالحصار یا شهر درون بوده اند؛ امّا در آن زمان حصار شهر از بین رفته بود‪،40( .‬‬
‫‪)175‬‬

‫بازار سرپوشیدة خلم‬

‫این بازار در سال ‪ 1262‬هجری قمری‪ 1845 /‬میالدی در مرکز شهرستان تاریخی خلم استان‬
‫بلخ ساخته شده بود و در سال ‪ 1305‬هجری قمری‪ 1888 /‬میالدی‪ 450 ،‬تا ‪ 500‬فروشگاه و در سال‬
‫‪ 1350‬هجری خورشیدی‪ 1972 /‬میالدی ‪ 1080‬دکان و ‪ 28‬سرای داشت (‪ 175 ،40‬ـ ‪176‬؛ ‪303 ،50‬‬
‫ـ ‪ )304‬و در آن ساخته های دستی خلم به فروش میرسیدند‪ .‬این بازار در جنگهای سال های ‪60‬‬
‫سدۀ چهاردهم هجری خورشیدی‪ 80 /‬سدۀ بیستم میالدی ویران شد‪ .‬بازسازی این بازار در سال‬
‫‪ 1385‬هجری خورشیدی‪ 2006 /‬میالدی از سوی وزارت اطالعات و فرهنگ به همیاری دولت‬
‫شاهی هالند‪ ،‬برنامه ریزی شده بود‪ ،‬امّا تا اکنون کاری برای پیادهکردن آن انجام داده نشده است‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪200‬‬

‫دروازههای شهر مزار شریف‬

‫شهر مزار شریف‪ ،‬مرکز استان بلخ‪ ،‬نیز بدون این که کدام حصاری داشته باشد‪ ،‬دارای ‪6‬‬
‫دروازه برای عبور و مرور بوده است که تا سال ‪ 1331‬هجری خورشیدی‪ 1952 /‬میالدی هنوز‬
‫پابرجا بودند‪ :‬دروازۀ سیاگرد در شمالشرق‪ ،‬دروازۀ شادیان در جنوب‪ ،‬دروازۀ قبادیان در‬
‫جنوبشرق‪ ،‬دروازۀ خلم در شرق‪ ،‬دروازۀ بلخ در غرب‪ ،‬دروازۀ یخدان در شمالغرب‪.‬‬
‫دروازهخانهها رواق مانند بوده پوشش گنبدی داشتند و بر فراز هرکدام نقارهخانه یی بوده که در‬
‫شبهای رمضان از آن جا برای اعالم هنگام افطار و سحری نقاره نواخته می شد‪ .‬خود دروازهها‬
‫چوبی و دوپله یی بودند‪ .‬تمام این دروازهها را شبانگاهان میبستند و تنها در شرق شهر کلکین یا‬
‫دریچه یی بوده برای عبور و مرور شبانۀ مردم شهر‪ .‬با تطبیق نقشۀ نو شهری در سدۀ ‪ 14‬هجری‬
‫‪201‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫خورشیدی‪ 20 /‬میالدی این دروازهها نیز از بین برده شدند‪ 1.‬هنوز هم گذرهایی به نامهای این‬
‫دروازهها و دریچه در جاهای آنها وجود دارند‪.‬‬

‫نقارهخانه‬
‫نقارهخانه برجی بود پنجدهانه یی که در فاصلۀ میان مدرسۀ کهنه به نام دیوانبیگی و مدرسۀ‬
‫قدمگاه شاه نقشبند در شهر مزار شریف موقعیّ ت داشت و به آیین کهن همه روزه در هنگا م طلوع و‬
‫غروب آفتاب از فراز آن‪ ،‬نقاره نواخته میشد‪ .‬این برج در هنگام تسطیح چهارباغ آرامگاه حضرت‬
‫علی (ک) از بین برده شد‪)98 ،8( .‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ این معلومات را استاد محمّدعمر فرزاد‪ ،‬یک تن از فرهنگیان بلخ به نویسندۀ این کتاب ارائه کرده است‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪202‬‬

‫تیمچه‬
‫تیمچه یا راه سرپوشیده‪ ،‬راهی بود که از گوشۀ جنوبغربی صحن پیشین آرامگاه حضرت‬
‫علی (ک) در شهر مزارشریف تا چهارراه حوض سرپوشیده امتداد داشت‪ .‬این راه از دو سو ب ا‬
‫رواق هایی محاط و سقف آن با چوب و بوریا پوشانده شده بود‪)100 ،8( .‬‬

‫بناهای تاریخی موجود بلخ در سدههای هشتم تا‬

‫چهاردهم هجری قمری‪ /‬چهاردهم تا بیستم میالدی‬

‫آرام گاه حضرت علی کرماهلل وجه‬

‫ساختمان آرامگاه حضرت علی کرم اهلل وجه در شهر کنونی مزار شریف (دهکدۀ باستانی‬
‫خیران)‪ ،‬مرکز استان بلخ‪ ،‬در ‪ 22‬کیلومتری خاور شهر باستانی بلخ موقعیّت دارد و ساختۀ سدۀ نهم‬
‫هجری قمری‪ /‬پانزدهم میالدی است‪.‬‬
‫‪203‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫تاریخ نگاران‪ ،‬ابومسلم خراسانی را آورندۀ پنهانی پیکر حضرت علی (ک) از عراق به بلخ‬
‫میدانند‪ .‬بههمین گونه‪ ،‬گاهنامه ها از پیدایی نخستین بار این آرامگاه در بلخ در زمان سلطان سنجر‬
‫سلجوقی (‪ 513‬ـ ‪ 552‬هجری قمری‪ 1119 /‬ـ ‪ 1157‬میالدی) و ساختن گنبدی از سنگ رخام به‬

‫دستور وی در سال ‪ 530‬هجری قمری‪ 1136 /‬میالدی بر فراز گنبد نخستین آن‪ ،‬سخن میگویند و‬
‫امّا ساختمان گنبدی یی که امروز برجاست‪ ،‬پس از ایلغار مغولها‪ ،‬در سال ‪ 885‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪ 1480‬میالدی در زمان سلطان حسین بایقرا‪ ،‬پادشاه تیموری هرات‪ ،‬ساخته شده است‪.‬‬
‫این بنا به بلندای سه ذراع و پهنای یک جریب بدون این که بر کدام ستونی استوار باشد‬
‫برافراشته شده و بخشهای باالی دیوارههای گنبد از سوی بیرون مشکاندود گردیده اند‪،50( .‬‬
‫‪ )243‬حرم‪ ،‬افزون بر رواق های متعدد در چهار جهت‪ ،‬دارای دو رواق ورودی باشکوه است‪،50( .‬‬
‫‪ )254‬ساختمان گنبدی دیگری که متّصل با ساختمان اصلی و در جنوب آن قرار دارد‪ ،‬خانقاهی‬
‫از ساختههای دورۀ عبدالمؤمن خان‪ ،‬والی شیبانی بلخ در سدۀ دهم هجری قمری‪ /‬شانزدهم میالدی‪،‬‬
‫است‪ .‬به خاطر حفاظت بیشتر این دو گنبد بر فراز هر کدام از آنها‪ ،‬گنبد دیگری ساخته اند‪.‬‬
‫گنبد دوم روضۀ مبارک که به نام آستان ه یا گنبد مسجد جامع نیز یاد می شود دارای دو‬
‫چله خانه‪ ،‬یک محراب و یک منبر است و یک دیگ فلزّی که در زمان عبدالمؤمن‪ ،‬فرمانروای بلخ‪،‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪204‬‬

‫ساخته شده است برای جمعآوری نذرهای زایران در گوشۀ شمال شرقی آن گذاشته شده است‪،8( .‬‬
‫‪)91‬‬
‫در زمان ولیمحمّدخان‪ ،‬دومین پادشاه اشترخانی‪ ،‬در اطراف روضۀ مبارک‪ ،‬در یکصد‬
‫جریب زمین‪ ،‬چهارباغی ساخته شد‪ .‬در شمال این چهارباغ برکهیی به درازای ‪ 60‬متر‪ ،‬پهنای ‪ 60‬متر‬
‫و ژرفای ‪ 3،5‬متر کنده بودند که آن را «حوض سران» میگفتند و با ‪ 14‬چنار بزرگ‪ ،‬احاطه شده‬
‫بود‪)92 ،8( .‬‬
‫صحن درونی روضۀ مبارک در چهار طرف دارای دروازهخانهیی برای گذاشتن پاپوشهای‬
‫زایران حین ورود به صحن‪ ،‬میباشد‪ .‬دروازۀ شرقی به نام قاسمخان‪ ،‬دروازۀ غربی که امروز محراب‬
‫مسجد جامع است به نام نظرگاه‪ ،‬درواز ۀ جنوبی به نام بهاءالدّین یا حر م یاد میشوند‪)92 ،8( .‬‬
‫کاشی کاری و مینیاتوری ساختمان آرامگاه حض رت علی (ک) در زمان پادشاهی امی ر‬
‫شیرعلیخان هنگامی که محمّدعلمخان استاندار بلخ بود‪ ،‬از سال ‪ 1285‬هجری قمری‪1868 /‬‬
‫میالدی آغاز یافته است‪ .‬نخست از همه کاشیکاری بیرون و مینیاتوری پیزارههای گنبدها و نیز‬
‫کاشیکاری دروازههای جنوبی و شمالی توسّط استاد سمیعخان انجام داده شد‪ .‬وی در تزئین این بنا‬
‫‪ 700‬نوع کاشی را به کار برده است‪ )244 ،50( .‬سپس دروازۀ شمالی در سال ‪ 1294‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪ 1877‬میالدی از سوی شیردل خان‪ ،‬نایب اعظم در زمان همان پادشاه‪ ،‬و دروازههای خاوری و‬
‫باختری و گورهای امیر شیرعلیخان و وزیر محمّداکبرخان غازی در زمان پادشاهی امیر‬
‫عبدالرّحمانخان (‪ 1297‬ـ ‪ 1318‬هجری قمری‪ 1880 /‬ـ ‪ 1901‬میالدی) و امیر حبیباهللخان (‪ 1318‬ـ‬
‫‪ 1337‬هجری قمری‪ 1901 /‬ـ ‪ 1919‬میالدی) و دروازۀ جنوبی درسال ‪ 1319‬خورشیدی‪1940 /‬‬
‫میالدی از سوی گلاحمدخان غزنوی‪ ،‬استاندار بلخ‪ ،‬کاشیکاری شدن د‪.‬‬
‫سقف و پیزارۀ گنبد حرم و گنبد خانقاه و همۀ رواقهای آنها از سوی درون‪ ،‬توسّط استاد‬
‫اسلمخان کابلی و علمخان غزنوی مینیاتوری ‪ ،‬تذهیب و رنگآمیزی شده اند‪.‬‬
‫مسجد جامع کاشیکاریشدهیی که به مساحت ‪ 1720‬مترمربع در صحن باختری آرامگاه‬
‫موقعیّت دارد‪ ،‬در سالهای ‪ 1337‬تا ‪ 1339‬هجری خورشیدی‪ 1958 /‬تا ‪ 1960‬میالدی‪ ،‬هنگامی که‬
‫غالمرسول پرهماچ استاندار بلخ بود‪ ،‬ساخته شده است‪.‬‬
‫‪205‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫دیوارهای این مسجد از سوی بیرون سراپا کاشیکاری و از سوی درون تا پیزاره کاشیکاری و‬
‫متباقی گچ بری گردیده اند و سقف آن بر ‪ 110‬ستون بتونی کاشیکاریشده استوار است‪ .‬این‬
‫مسجد دارای یک منبر از سنگ رخام سرخ رنگ و محراب مقرنسکاری میباشد‪)102 ،8( .‬‬
‫بخشهای گوناگون ساختمان آرامگاه و ساختمان مسجد دارای کتیبههایی با خطهای‬
‫گوناگون هنری دربرگیرندۀ تاریخ بنا و شعرهایی به زبان فارسی دری و آیتهایی از قرآن مجید به‬
‫روی سنگ و یا کاشی میباشند‪.‬‬
‫در سردر دروازه خانۀ جنوبی روضۀ مبارک این رباعی جامی در کاشیهای الجوردیرنگ‬
‫نقش بسته است‪:‬‬
‫گویند که مرقد علی در نجف است‬
‫در بلخ‪ ،‬بیا ببین‪ ،‬چه بیتالشّرف است‬
‫«جامی»! نه عدن گوی‪ ،‬نه بینالجبلین‬
‫خورشید یکی و نور او هر طرف است‬
‫در دروازۀ جنوبی روضۀ مبارک این سه کتیبه دیده میشوند‪ 58 ،65( :‬ـ ‪)60‬‬
‫‪ 1‬ـ بر رواق داخلی این دروازه در بین مینیاکاری آن به خطّ جلّی در کاشی‪:‬‬
‫کرد مینا طاق دربار علی مرتضی‬
‫خادمی از خادمان کمترین‪ ،‬بل نقش پا‬
‫از خلوص و همّت و صدق و یقین خویشتن‬
‫شد «عَلَ م» زین سان به روی ارض تا اوج سما‬
‫توتیاآسا همه بر دیدۀ جان میکَشد‬
‫خاک این درگاه قدسایجاد را صبح و مسا‬
‫بر امید آن که یابد عاقبت محمودییی‬
‫روز محشر از طفیل خواجۀ هر دو سرا‬
‫جُستم از پیر خرَد تاریخ این طاق جدید‬
‫در جوابم گفت‪« :‬طاق نایب شیر خدا» (‪1288‬هجری قمری‪ 1871 /‬میالدی)‬
‫‪ 2‬ـ در باختر این دروازه شرح ساختمان این در و گل دسته در سنگی درج و نصب شده است‪:‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪206‬‬

‫این بنای در عالی که بوَد قبلۀ دین‬

‫سر من خاک ره منبع جود و کرم است‬
‫شکر هلل که از الطاف خداوند کریم‬
‫شک نباشد که چو ابواب حرم محترم است‬
‫چون که این باب ز یار شه لوالک بوَد‬
‫جبرئیل از ره تعظیم ز اهل خدم است‬
‫وه چه در! کز شرف رتبه بوَد کعبۀ خلق‬
‫شد محقّق به خدا مفخر باب حرم است‬
‫وه چه گُلدسته! که چون دستۀ گُل گشته عیان‬
‫رشک طوبای جنان‪ ،‬سرو چمان ارم است‬
‫خادم این در فیّاض ز اعزاز و شرف‬
‫خاک پایش به یقین تاج سر محتشم است‬
‫بانی آن که ز اخالص نمودهست بنا‬
‫خادم چاکر سلطان عرب‪ ،‬بل عجم است‬
‫دارد اخالص صداقت به دل خویش چنان‬
‫که به جان بندۀ فرمان امام امم است‬
‫ُل سران افسر افضل شده لیک‬
‫بر سر ک ّ‬
‫در ره حبّ علی مخلص و ثابت قدم است‬
‫چون شدم طالب تاریخ بنایش ز خرَد‬
‫هاتفی کرد ندایی که چنینش رقم است‬
‫«ظاهری» گفت سر هدیه بیفزا و بگو‬
‫«بانی این در احرام محمّدعَلَم است» (‪ 1288‬هجری قمری‪ 1871 /‬میالدی)‬
‫‪ 3‬ـ در شرق این دروازه در روبهروی کتیبۀ ساختمان دروازه و گلدس ته‪ ،‬شرح ‪ 52‬دکان که‬
‫از سوی محمّدعلمخان ساخته و به آرام گاه وقف شده است به روی سنگ نقر و نصب شد ه است‪:‬‬
‫این گنبد پرنور که گردید عیان‬
‫بنگر به یقین که دارد از عرش نشان‬
‫‪207‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫این خوابگه علیست داماد نبی‬

‫کز بهر وی آفریده شد کون و مکان‬
‫حقّ است که مظهرالعجایب باشد‬
‫در ظاهر و باطن است و پیدا و نهان‬
‫آن را که نبی جسمکَ جسمی گفته‬
‫وصفش که تواند که دهد شرح و بیان؟‬
‫ب اهل و اوالد علی ست‬
‫آن کس که مح ّ‬
‫آن کیست ؟ محمّدعَلَم خادم دان‬
‫چون داشت محبّت علی و آلش‬
‫بسته کمرش ز لطف شاه مردان‬
‫از صدق به بیرون مزار حضرت‬
‫بازار بنا کرد چو بازار جنان‬
‫خاکش شرف مشک و عبیر و عنبر‬
‫چوبش همه عود و صندل و سرو چمان‬
‫پیوسته به یکدگر به صد زیبایی‬
‫پنجاه و دو باب گشت تعمیر دکان‬
‫از صدق و یقین وقف مزار حضرت‬
‫بنمود به اخالص تمام از دل و جان‬
‫پای ملخ و مور ضعیفی‪ ،‬شاها‬
‫از لطف کرم کن و قبولش گردان‬
‫از اهل دول هر که در آن دخل کند‬
‫در هر دو جهان لعنت حق باد بر آن‬
‫تاریخ بنای او بجُستم ز خرَد‬
‫در گوش دلم هاتف غیبی پنهان‬
‫گفتا‪ :‬ز «فروغ» سال تاریخش گیر‬
‫از اسم «غفور» یاب تاریخ دکان (‪ 1286‬هجری قمری)‪ 1869 /‬میالدی‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪208‬‬

‫قصیدۀ زیر از سردار احمدخان پسر امیر دوستمحمّدخان در داخل گنبد حرم در زمینه های‬
‫مینیاکار و در پیشانیهای رواقهای خارجی در بافت کاشی با خطّ خوش میر نظامالدّ ین انصاری‬
‫نگارش یافته است‪ 87 ،65( :‬ـ ‪89‬؛ ‪ 68 ،24‬ـ ‪)71‬‬

‫سربهسر گنجینۀ دل پر ز مهر حیدر است‬

‫هر که را حبّ علی در دل نباشد کافر است‬
‫راست گویم با تو ای مؤمن اگر داری یقین‬
‫جانشین چارمین حضرت پیغمبر است‬
‫پیش برق تیغ او اعدای دین احمدی‬
‫بر زمین افتاده همچون تودۀ خاکستر است‬
‫عالم اسرار غیب و واقف علم لدن‬
‫رتبۀ واالیش از افالک و انجم برتر است‬
‫جمله شاهان جهان بر درگهش رو بر زمین‬
‫چاوشان چاوشانش‪ ،‬قیصر و اسکندر است‬
‫ن و انس‬
‫سر ز فرمانش نپیچد تا قیامت ج ّ‬
‫حکم او بر جملهگی نافذ چو وحی اکبر است‬
‫لمعۀ نورش به چرخ هفتمین دارد تتق‬
‫کز شعاعش دایما تابنده مهر خاور است‬
‫باب جنّت را کلید فتح اندر دست اوست‬
‫ساقی فیّاض حوض روحبخش کوثر است‬
‫حاصل کون و مکان در بارگاهش دانهیی‬
‫خوشهچین خرمنش را تاج شاهی بر سر است‬
‫خاک درگاهش به چشم حقنگاهان کیمیاست‬
‫کی گدای درگهش محتاج بر سیم و زر است‬
‫این سخ ن بشنو ز من ای دوست در گوش یقین‬
‫هر کسی زین آستان شد دُور خاکش بر سر است‬
‫‪209‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫روز و شب این جا مالیک در رکوع اند و سجود‬

‫مهر و مَه شام و سحر اندر طواف این در است‬
‫میکند جاروب این جا حور و غلمان صبح و شام‬
‫آفتاب و مَه به سان حلقه بیرون در است‬
‫شمس و مرّیخ و زحل در پاسبانی روز و شب‬
‫مشتری و زهره در این آستان چون چاکر است‬
‫حاجت خود را مبَر گفتم به پیش دیگری‬
‫پیش آن شه بَ ر که او قلعه گشای خیبر است‬
‫خادمان بارگاهش جملهگی سلطان بوَد‬
‫هر یکی در مرتبه صاحبقران دیگر است‬
‫از نوید فیض عام آن شهنشاه جهان‬
‫عالمی را گوش جانها پر ز مشک ازفر است‬
‫از دل و جانم غالم خاص شاه اولیا‬
‫زان که در خیل غالمانش هزاران قیصر است‬
‫پیش ابر دست جود او خجالتکش بحور‬
‫و ز سخایش هر زمان شرمنده کان گوهر است‬
‫پادشاها یک نظر کن سویم از لطف و کرم‬
‫زانکه کارم برهم است و روزگارم مضطر است‬
‫من کجا و وصف نام پاکت ای عیسینَفَ س‬
‫چون دَم پاک تو با انفاس عیسی همسر است‬
‫از حریم خویش بیرونش مکن بهر خدا‬
‫«احمد» بی چاره ازکلبان کلب این در است‬
‫یک نظر کن سوی این بیچارۀ گمکردهراه‬
‫زان که بر گمکردهراهان لطف عامت رهبر است‬
‫از طفیل آن دو سرو زینت باغ جنان‬
‫کش یکی را نام شبّیر است و دیگرشبّر است‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪210‬‬

‫بر من پرمعصیت انداز از روی کرم‬

‫یک نظر ای شاه عالَم‪ ،‬ورنه خاکم بر سر است‬
‫از من عاصی نباشی غافل ای مقبول حق‬
‫رحمتت چون دستگیر عاصیان در محشر است‬
‫قصّه کوته ای عزیزان مدح شه بیانتهاست‬
‫زان که او با بهترین خلق جسم و جوهر است‬
‫یار پاک مصطفی‪ ،‬مشکل گشا‪ ،‬شیر خدا‬
‫صاحب تاج کرامت‪ ،‬جانشین منبر است‬
‫تا به کی «احمد» سخن را میدهی نفصیل و طول‬
‫وصف شاه اولیا از ماه و خور روشنتر است‬
‫در بخش باختری دیوار درون حرم قصیده یی منسوب به موالنا جامی بر روی کا شی نگاشته‬
‫شده است (‪ 47 ،65‬ـ ‪ )50‬که البته از نگاه درونمایه و نیز سستی و سیاق کالم هرگز از جامی و حتّا‬
‫از همروزگاران جامی نیست‪ .‬در این قصیده‪ ،‬رویدادهای کشف بار یکم این آرامگاه در زمان‬
‫سلطان سنجر سلجوقی و پیدایی دوبارۀ آن در زمان سلطان حسین بایقرا‪ ،‬شاه تیموری هر ات‪ ،‬به‬
‫تفصیل بیان شده اند‪ .‬این قصیده ‪ 46‬بیت دارد‪.‬‬
‫دربارۀ آرام گاه حضرت علی (ک) در بلخ‪ ،‬در بسیار ی از متنهای تاریخی و ادبی نگاشتهشده‬
‫پس از دورۀ تیموریان یعنی از سدۀ نهم هجری قمری‪ /‬پانزدهم میالدی به بعد‪ ،‬یادکردهایی وجود‬
‫دارند و شاعران زیادی در ستایش این آرامگاه سرودههایی دارند که در زیر دو نمونۀ کهن از این‬
‫سرودهها نقل میگردند‪:‬‬
‫قطبالدّین سیّد حسین میر حاج هروی درگذشتۀ ‪ 920‬هجری قمری‪ 1514 /‬میالدی در دیوان‬
‫خود که به تصحیح سیّد عباس رستاخیز‪ ،‬دانشمند معاصر کشور‪ ،‬آمادۀ چاپ شده است‪ ،‬قصیده یی‬
‫دارد دربارۀ آرامگاه حضرت علی (ک) در بلخ‪ ،‬بدین شرح‪:‬‬
‫ای مرقد شریف تو را حرمت حرم‬
‫کوی تو کعبۀ عرب و قبلۀ عجم‬
‫از بهر روشنایی او مهر و ماه شمع‬
‫وز بهر سدره بوسی او پشت چرخ خم‬
‫‪211‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫در خاک روحپرور او مندرج شفا‬

‫وز فرش راهگستر او منهزم الم‬
‫گیتی بر آستانۀ او میبَرَد پناه‬
‫دوران به خاک بارگهش میخورد قسم‬
‫گشت از ظهور روضۀ رضوانمآب تو‬
‫خاک زمین بلخ به از گلشن ارم‬
‫بخت از سواد دیدۀ دولت به کلک شوق‬
‫مدح تو برکتابۀ او میزند رقم‬
‫آب از تراب روح فزایش بَرَد روان‬
‫مشک از زمین غالیهبویش گرفته شم‬
‫خاص از برای خازن آن جنّتآستان‬
‫گردانده اند کیسۀ افالک پردرم‬
‫چه جای آدمی که در آن منزل شریف‬
‫از علّت صمیم ره د صخرۀ اصم‬
‫از بس که آب دیده فشانَد به راه او‬
‫در چشمهای خازن جنّت نماند نم‬
‫از بهر آن مزار مقدّس همیسزد‬
‫گردون چراغ سوز و فتیله سپیدهدم‬
‫در گوشههای غرفۀ او طارم سپهر‬
‫ص در اعم‬
‫پنهان به عنبر است چو اخ ّ‬
‫روی کسان که ساکن آن آستانه است‬
‫دیدن چو دَور عمر عزیز است و مغتنم‬
‫ما راه او به دیدۀ گریان همیرَویم‬
‫چون گرد آن کتابه به سر میرود قلم‬
‫خیل فرشتهاش بوَد از خادمان خاص‬
‫روح مقدّسش سزد از جملۀ خدم‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪212‬‬

‫از نور میل قبّۀ او در شب سیاه‬

‫در حیّز زمانه شود منعدم ظلم‬
‫در تنگنای مُلک از او درد را دوا‬
‫در خشکسال جود از او آز را نع م‬
‫ای نعل بارگی بیاباننورد تو‬
‫از روی قدر و مرتبه تاج قباد و جم‬
‫این بس کرامت تو که ذات شریف تو‬
‫نایب مناب احمد مختار و ابن عم‬
‫هم جامع فضایل و هم واهب نوال‬
‫هم صاحب فتوّت و هم معدن کرم‬
‫بر دانش تو جمع شده کافۀ بشر‬
‫بر عصمتت گواه به حق عامۀ امم‬
‫آن کس که خواند خطبۀ دولت به نام تو‬
‫بر پشت بام طارم کحلی بزد علم‬
‫از عکس تیغ تو که به خون ارغوان شود‬
‫پیش رواق چرخ شفق گشته چون بقم‬
‫پیش سرای فتنه و بازار حادثه‬
‫عدلت به تیغ داد و بزد گردن ستم‬
‫جرم جبال را شکند دست تو به گرز‬
‫جسم سپهر را ببرد خنجرت ز هم‬
‫در بحر قهرت آن که چو کشتی فتاده است‬
‫مانند بادبان شکمش میکُند ورم‬
‫صدر مخالف تو بر آتش به سان داس‬
‫روی معاندان تو پرچین به شکل دم‬
‫پیوسته دشمنت متحرّک به سان نبض‬
‫خون میخورد ز دست دل و درکشیده دم‬
‫‪213‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫شیری که مرغزار سپهر آبخورد اوست‬

‫از اژدهای رمح تو در رزم کرده رم‬
‫عقل تو بر غوامض اسرار مطّلع‬
‫بی وسمت مزاحمتت وهم متّهم‬
‫از بهر لقمه پشتی خصمت نمیکنند‬
‫در روی روزگار کمر بندۀ شکم‬
‫بهر طواف روضۀ عنبرسرشت تو‬
‫بازآمدهست جان ضعیف من از عدم‬
‫میر حاج کز کمینهغالمان خاص توست‬
‫خوانَد مدایح تو به آواز زیر و بم‬
‫تا نزد موبد خرَد آن پیر رهنمای‬
‫از هر مهم عبادت ایزد بوَد امم‬
‫باد از پلنگ حادثه خصم تو دلفگار‬
‫همچون ز نیش گرگ درنده تن غنم (‪ 69 ،79‬ـ ‪)71‬‬
‫ابوالمعانی موالنا عبدالقادر بیدل دهلوی (متوّلد سال ‪ 1056‬هجری قمری‪ 1646 /‬میالدی و‬
‫درگذشتۀ سال ‪ 1133‬هجری قمری‪ 1720 /‬میالدی)‪ ،‬شاعر بزرگ سبک هندی‪ ،‬نیز غزلی دارد که‬
‫در بیتی از آن به موجودیّت آرامگاه حضرت علی (ک) در بلخ‪ ،‬چنین اشاره کرده است‪:‬‬
‫ز اقبال عرب غافل مباشید ای عجمزادان‬
‫سریر اقتدار بلخ هم شاه نجف دارد (‪ ،17‬ج ‪)630 ،1‬‬
‫رابرت بایرون‪ ،‬نویسندۀ کتاب «سفر به کرانههای جیحون»‪ ،‬نوۀ لرد بایرون شاعر‪ ،‬که همراه با‬
‫کریستوفر س ایکس پسر سر پرسی سایکس‪ ،‬خاورشناس انگلیسی‪ ،‬در جریان سفر خود به ایران و‬
‫افغانستان‪ ،‬در ‪ 6‬خرداد ‪ 1312‬هجری خورشیدی‪ 27 /‬مه ‪ 1933‬میالدی از روضۀ مبارک حضرت‬
‫علی (ک) در مزار شریف دیدن کرده است‪ ،‬دربارۀ این بنای تاریخی مینویسد‪)433 ،432 ،14( :‬‬
‫« از بیرون چیز زیادی از بنایی که به دستور حسین بایقرا ساخته شد‪ ،‬دیده نمیشود؛ گرچه دو گنبد‬
‫کم ژرفای آن که خبر از حرمی داخلی و حرمی بیرونی می دهند‪ ،‬نشان گر آن است که طرح این بنا‬
‫از روی مصلّای مسجد گوهرشاد تقلید شده است‪ .‬در قرن پیش کاشیکاری دیوارهای بیرونی را به‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪214‬‬

‫تمامی نو کرده اند و نوعی کاشی زبر و زمخت‪ ،‬به رنگهای سفید‪ ،‬آبی روشن‪ ،‬زرد و سیاه را‬
‫طوری کنار هم چیده اند که شکل های تزئینی و هندسی به وجود آمده است‪ .‬حتّا از زمانی که‬
‫نیدرمیر اینجا بوده هم قسمت هایی به این بنا افزوده شده است‪ ،‬طارمی ایتالیایی از جنس سفال‬
‫فیروزهیی که در طول دیوارۀ اصلی کشیده شده است‪ ،‬در عکسهایی که او برداشته دیده نمیشود‪.‬‬
‫ل کار نامطبوع نیست ‪....‬‬
‫در هر حال‪ ،‬ک ّ‬
‫بیرون بقعۀ بزرگ خرابههای دو بقعۀ دیگر قرار دارد‪ .‬گنبدهای آن ها فرو ریخته است‪ ،‬ولی‬
‫قاببندی هایی تزئینی به شکل معرّقکاری دَور ساقۀ گنبد هر یک از آنها را گرفته است که به‬
‫خاطر رنگ اُخرایی مایل به صورتی و تند شان زشت اند‪ .‬بقعۀ شرقی مانند مرقدی در هرات است‪،‬‬
‫گنبدی داخلی دارد‪ ،‬ساختمانی توخالی روی دیوار ایوان باالخانۀ آن داخل گریو‪1‬گنبد قرار دارد‪.‬‬
‫باالی آن هنوز هم پشتبندهای آجری منحنییی دیده میشود که حایل گنبد بیرونی بوده اند که از‬
‫سطح برونی گریو گنبد باال میرفته است‪».‬‬
‫امروز در مجموع آرام گاه حضرت علی (ک) با مسجد و دروازهخانهها و چهارباغ آن گسترۀ‬
‫‪ 105‬جریب زمین را در بر میگیرد‪2‬که از آن جمله ساخت مان اصلی به شمول خانقاه به اندازۀ‬
‫‪ 65،70‬در ‪ 40،35‬مترمربع یا بیشتر از یک جریب زمین و صحن حرم به شمول ساختمان اصلی و‬
‫خانقاه و دروازهخانهها مجموعاً ‪ 110‬در ‪ 100‬متر یا ‪ 5،5‬جریب میباشند (‪ 60 ،84‬ـ ‪ )61‬و در گسترۀ‬
‫‪ 5800‬مترمربع زمین آن‪ ،‬مسجد جامع نو در باختر ساختمان مسجد پیشین ساخته میشود‪.‬‬
‫آخرین مرمتکاری و آذینبندی این آستان مقدّس در سالهای اخیر به هدایت عطامحمّد نور‪،‬‬
‫استاندار بلخ‪ ،‬صورت گرفته است و کار ساختن مسجد جامع نو آن از سال ‪ 1390‬خورشیدی‪/‬‬
‫‪ 2011‬میالدی آغاز یافته است‪.‬‬
‫امیرالمؤمنین حضرت علی (ک)‪ ،‬چهارمین خلیفۀ اسالم و نخستین امام شیعیان‪ ،‬در آدینهروز‬
‫‪ 13‬رجب سال سیام عامالفیل‪ /‬حدود ‪ 600‬میالدی در مکّه زاده شد‪ .‬پدرش‪ ،‬ابوطالب بن‬
‫عبدالمطلب بن عبد مناف‪ ،‬کاکای پیامبر اسالم‪ ،‬حضرت محمّد (ص)‪ ،‬و مادرش‪ ،‬فاطم ه دخت ر اسد‬
‫بن هاشم بود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ گنبد استوانۀ ساخت مان است که مانند گریبان یا ساقه در زیر گنبد قرار دارد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ـ از اندازهگیریهای سال ‪ 1392‬هجری خورشیدی‪ 2013 /‬میالدی‬
‫‪215‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫حضرت علی (ک) را به نامها و لقب های حیدر‪ ،‬اسداهلل یا شیرخدا‪ ،‬مرتضی‪ ،‬صفدر‪ ،‬سخی‪،‬‬
‫شاه مردان‪ ،‬شاه والیت و شاه اولیا؛ و کنیههای ابوالحسن و ابوتراب نیز یاد کرده اند‪.‬‬
‫پدرش‪ ،‬ابوطالب‪ ،‬پس از این که عبدالمطلب از جهان رفت سرپرستی حضرت محمّد (ص) را‬
‫که خردسال بود به دوش گرفت‪ .‬هنگامی که حضرت علی (ک) شش سال داشت قحطی بزرگی‬
‫در مکّه پدیدار شد‪ ،‬پیامبر (ص) برای کمک به خانوادۀ ابوطالب حضرت علی (ک) را تا دو سال‬
‫زیر تربیّۀ خود قرار داد‪ .‬حضرت علی (ک) درهنگام بعثت پیامبر (ص) بااینکه ده ساله بود به‬
‫اسالم گروید و به این گونه از نخستین کسانی است که دین اسالم را پذیرفته است‪ .‬او همچنان شبی‬
‫که حضرت پیامبر (ص) در سال سیزدهم بعثت‪ 622 /‬میالدی به گونۀ پنهانی از مکّه به یثرب (مدینه)‬
‫هجرت می کرد‪ ،‬به جای پیامبر در بستر خواب او خُفت تا وی از گزند سوءقصدکنندهگان در امان‬
‫بماند و سپس به مدینه رفت و اندکی بعد با حضرت فاطمه‪ ،‬دختر پیامبر (ص) ازدواج کرد‪ .‬او در‬
‫مدینه در بسیاری از جنگه ا پرچمدار و از جمله در جنگ خیبر در سال ‪ 6‬هجری قمری‪627 /‬‬
‫میالدی و جنگ یمن در سال ‪ 10‬هجری قمری‪ 631 /‬میالدی فرمانده سپاه اسالم بود‪ .‬در ‪18‬‬
‫ذی الحجۀ سال دهم هجری قمری‪ 18 /‬مارس ‪ 632‬میالدی‪ ،‬حضرت محمّد (ص) پس از ادای‬
‫فریضۀ حج در راه بازگشت از مکّه به مدینه‪ ،‬حضرت علی (ک) را موالی خود خواند‪ .‬او همچنان‬
‫از سوی پیامبر برادر و وصی نیز خوانده شده است‪.‬‬
‫حضرت علی (ک) پس از بهشهادت رسیدن حضرت عثمان (رض) در سال ‪ 35‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪ 655‬میالدی به خالفت مسلمانان برگزیده شد و در جریان حدود پنج سال خالفت خود در ‪10‬‬
‫جمادیاآلخر سال ‪ 36‬هجری قمری‪ 6 /‬دسامبر ‪ 656‬میالدی جنگ جمل را با حضرت عایشه (رض)‬
‫و سپس از ذیالحجّۀ سال ‪ 36‬تا صفر ‪ 37‬هجری قمری‪ /‬مه تا اوت ‪ 657‬میالدی جنگ صفین را با‬
‫حضرت معاویه (رض) و در سال ‪ 38‬هجری قمری‪ 658 /‬میالدی جنگ نهروان را با گروه خوارج‬
‫پشت سر گذاشت و سرانجام در ‪ 17‬یا ‪ 19‬رمضان سال ‪ 40‬هجری قمری‪ 26 /‬یا ‪ 28‬ژانویۀ ‪661‬‬
‫میالدی در ‪ 63‬ساله گی هنگام ادای نماز بامداد در مسجد کوفه به دست عبدالرّحمان پسر ملجم‪ ،‬از‬
‫گروه خوارج‪ ،‬زخم خورد و در شب ‪ 19‬یا ‪ 21‬رمضان‪ 26 /‬یا ‪ 28‬ژانویه چشم از جهان پوشید‪ .‬پس‬
‫از ادای نماز جنازه‪ ،‬پیکرش را ب نابر وصیّت خودش‪ ،‬در محلّی گمنام به خاک سپردند تا دشمنانش‬
‫به آن دسترسی نداشته باشند‪ .‬مرقد او همچنان نهفته بود تا در زمان منصور دوانقی‪ ،‬دومین خلیفۀ‬
‫عبّاسی‪ ،‬و به روایتی در زمان هارونالرّشید در ‪ 174‬قمری‪ 791 /‬میالدی در چندکیلومتری کوفه در‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪216‬‬

‫جایی که بعداً شهر ن جف به وجود آمد مشخّص شد و به روایتی دیگر که بسیاری از مسلمانان به آن‬
‫باورمند اند‪ ،‬پیکر او به سفارش امام صادق (رض) توسّط ابومسلم خراسانی از عراق به خراسان به تل‬
‫ل امنی برای دوست داران خاندان پیامبر(ص) بود منتقل و‬
‫خیران بلخ‪ ،‬در موضع کنونی‪ ،‬که مح ّ‬
‫مدفون شد‪.‬‬
‫حضرت امام حسن (رض) (‪ 3‬ـ ‪ 49‬هجری قمری‪ 625 /‬ـ ‪ 670‬میالدی) و حضرت امام حسین‬
‫(رض) (‪ 4‬ـ ‪ 60‬هجری قمری‪ 626 /‬ـ ‪ 680‬میالدی) و حضرت زینب (رض) از فرزندان وی و‬
‫حضرت فاطمه (رض) اند‪ .‬آثاری را منسوب به حضرت علی (ک) میدانند که مشهورترین آن‬
‫کتاب «نهجالبالغه» است‪2،1( .‬؛ ‪)51،1‬‬

‫مسجد خواجه ابونصر پارسا‬

‫مسجد خواجه ابو نصر پارسا یکی از زیباترین بناهای تاریخی بلخ است که با ویژهگی های‬
‫معماری دورۀ تیموری در سال ‪ 867‬هجری قمری‪ 1462 /‬میالدی به فرمان میر فرید‪ ،‬حاکم بلخ‪،‬‬

‫ساخته شده و امروز در باغ مرکزی شهر بلخ قرار دارد‪.‬‬

‫‪217‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫این بنای تاریخی از خشتهایی به اندازۀ ‪ 27‬در ‪ 28‬در ‪ 5‬سانتیمتر و گچ‪ ،‬با آرایههایی از‬
‫کاشیهای لعابی رنگین با نگارههای گُل و گیاه و نبشته هایی به خطّ کوفی و آسمانۀ‬
‫مقرنسکاریشده ساخته شده است و با نمای بیرونی هشت ضلعی وگنبد درخشان و دندانهدار‬
‫باشکوهی همانند گنبد م درسۀ گوهرشاد در مصلّای هرات‪ )42 ،35( ،‬دیوارهای کاشیکاری شده و‬
‫ستونهای مارپیچ پیرامون درآمدگاه خود‪ ،‬چشمانداز زیبایی را پدید آورده است‪.‬‬
‫ساختمان اصلی این مسجد‪ ،‬هشت ضلعی است و هر ضلع آن ‪ 6،5‬گام درازا و ضلعهای مربع‬
‫که تمام سطح ساختمان را احتوا میکنند نزدیک به ‪ 70‬گام درازا دارند‪ .‬بلندای گنبد تا انجام‬
‫ویرانشدۀ آن بین ‪ 80‬تا ‪ 90‬گام و قطر رواق در حدود ‪ 70‬گام است‪ )140 ،43( .‬بنا ی اصلی همان‬
‫یک اتاق چهارگوشه با سه دروازه است (‪ ) 131 ،46‬و در محورهای اساسی هشتضلعی تاقچه های‬
‫نیمههشتضلعی در مفاصل ستونهای کوچک دایرهیی قرار گرفته اند‪ )46 ،49( .‬محراب آن با‬
‫کاشی و مخلوطی از گچ پوشیده شده و زاویههای برجستۀ رواقها و گوشههای میان سقف و دبوار‬
‫که از گچ میباشن د‪ ،‬با رنگ سرخ تیره و رنگ سیاه حاشیهکاری شده اند‪ )238 ،50( .‬در زیر کف‬
‫این مسجد زیرزمینی یی وجود دارد که از تاقچۀ خفتۀ خاوری توسّط پلهها بدان راه است‪)696 ،9( .‬‬
‫تاالر اصلی این مسجد در مجموع دارای درازای‪ 25،10‬متر از شمال به جنوب و پهنای ‪23،50‬‬
‫متر از خاور به باختر و بلندای ‪ 26،47‬متر از سطح زمین تا زیر قبّه است و زیرزمینی آن از داخل‬
‫تاقها دارای درازای ‪ 9،71‬متر ‪ ،‬پهنای ‪ 9 ،66‬متر و بلندای ‪ 2،70‬متر است‪1.‬گنبد اصلی مسجد از دو‬
‫بخش ساخته شده است‪ .‬بخش باالیی آن نمای بیرونی نیزه مانند دارد و با شعاعهای دایرهیی آذین‬
‫یافته است‪ .‬این بخش بر فراز محیطی استوانهییشکل و مقرنسکاری شده قرار گرفته که با‬
‫پنجرههایی شبکهکاریشدۀ چوبی محاط است‪46 ،49( .‬؛ ‪)244 ،50‬‬
‫محمّدعظیم عظیمی (‪47 ،49‬؛ ‪ )239 ،50‬این مسجد را همانند مسجد تل هاتامان بابا در جنوب‬
‫ترکمنستان امروزی و مسجدهای جوار زینالدّین تایب ادی در تایباد خراسان و شیخ جمالالدّین در‬
‫بلخ میداند و از دیدگاه برنارد اوکین‪ ،‬استاد دانشگاه آمریکایی قاهره‪ )25 ،11( ،‬این بنا همانندی‬
‫بسیار نزدیکی با آرامگاه محمّدشریفخان در غزنه‪ ،‬دارد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ از اندازهگیریهای مهندس آرش بوستانی در سال ‪ 1392‬هجری خورشیدی‪ 2013 /‬میالدی‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪218‬‬

‫به گزارش تاریخ مقیمخانی باری در سال ‪ 977‬هجری قمری‪ 1569 /‬میالدی در زمان‬
‫عبدالمؤمنخان فرزند عبداهللخان بخشهایی از تاق و گنبد مسجد خواجه ابونصر پارسا م رمت و‬

‫تزئیناتی تازه به آن افزوده شده اند (‪ ) 38 ،75‬و این موضوع را کتیبهیی که بخشی از سرلوحۀ مربوط‬
‫به رأس تاق این بنا را میساخت و دست کم تا سال ‪ 1312‬هجری خورشیدی‪ 1933 /‬میالدی برجا‬
‫بود نیز تأیید میکند‪ .‬در این کتیبه که توسّط بایرو ن عکس گرفته شده است چنین میخوانیم‪ :‬العدل‬
‫ابوالغازی عبدالمؤمنخان سنۀ ‪ 1597( 1005‬میالدی) (‪ 15 ،11‬ـ‪ )16‬همچنان باری در زمان سیّد‬
‫سبحانقلیخان پیشتاق این مسجد بازسازی شده است‪ )11،20( .‬برای پیشگیری از فروریزی های‬
‫این ساختمان در سال ‪ 1352‬هجری خورشیدی‪ 1973 /‬میالدی کارشناسان هندوستا نی آن را‬
‫مرمتکاری کردند و باری هم در سال ‪ 1375‬هجری خورشیدی ‪ 1996 /‬میالدی بخشی از گنبد آن‬
‫که در جنگ ها آسیب دیده بود مرمت شد‪ .‬بار دیگر این بنای تاریخی در سالهای ‪1387‬‬
‫ـ‪1390‬هجری خورشیدی‪ 2008 /‬ـ ‪ 2011‬میالدی به هزینۀ ‪ 200‬هزار دالر آمریکایی از بودجۀ‬
‫ج و اوقاف زیر نظر مقام وزارت اطالعات و فرهنگ بازسازی ناقصی شد و امّا‬
‫وزارت ارشاد‪ ،‬ح ّ‬
‫واپسینبار از ‪ 28‬اردیبهشت سال ‪ 1391‬هجری خورشیدی‪ 17 /‬مه ‪ 2012‬میالدی از سوی وزارت‬
‫اطالعات و فرهنگ به هزینۀ ‪ 400‬هزار یورو از کمکهای دولت جمهوری فیدرال آلمان و توسّط‬
‫‪219‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫بنیاد فرهنگی آغاخان به رهبری مهندس آرش بوستانی و مهندس محمّدداؤود‪ ،‬کار بازسازی اساسی‬
‫آن آغاز شده است‪ .‬در این بازسازی افزون از مرمت شکستوریخت و تجدید کاشی های‬
‫فیروزهییرنگ سطح بیرونی گنبد اصلی و دیوارهای مسجد از بیرون و پاالیش نقشهای‬
‫رنگآمیزیشدۀ درون تاالر قدیمی مسجد‪ ،‬احیای ساختمان چهارگنبدی الحاقیۀ جنوبی آن که تا‬
‫سال ‪ 1312‬هجری خورشیدی‪ 1933 /‬میالدی پابرجا بود از روی تصویرهای قدیمی با درازای ‪26‬‬
‫متر و پهنای ‪ 13‬متر و بلندای ‪ 10،50‬متر از آجر مربعی در پاییز سال ‪ 1392‬خورشیدی‪2013 /‬‬
‫میالدی به سر رسید و از پاییز همان سال ساختن ا لحاقیۀ نُه گنبدی نو متّصل درآمدگاه شمالی آن به‬
‫درازای ‪ 23‬متر و پهنای ‪ 13،20‬متر و بلندای ‪ 7،20‬متر از آجر مربعی ادامه دارد‪.‬‬

‫به سازی پارک این مسجد که در واقع پارک مرکزی شهر بلخ نیز است هم زمان با مرمت‬
‫مسجد از کمک های دولت فیدرال آلمان توسّط بنیاد فرهنگی آغا خان و مهندسی آرش بوستانی و‬
‫محمّدداؤود آغاز شد که مرحلۀ یکم آن در سال ‪ 1392‬هجری خورشیدی‪ 2013 /‬میالدی به فرجام‬
‫رسید و مرحلۀ دوم آن در ‪ 20‬خرداد سال ‪ 1392‬هجری خورشیدی‪ 10 /‬ژوئن ‪ 2013‬میالدی به‬
‫هزینۀ ‪ 120‬هزار یورو آغاز شد و تا اکنون ادامه دارد‪ .‬در این بهسازی تمام پیادهروهای بیرون دیوار‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪220‬‬

‫احاطوی و نیز راههای گشت وگذار درون پارک با خشت پخته پوشانده‪ ،‬پنجرههای دیوار تجدید و‬
‫خود باغ گُلکاری و سرسبز گردیدند‪.‬‬
‫در روبهروی درآمدگاه خاوری این مسجد‪ ،‬آرامگاه خواجه ابونصر پارسا‪ ،‬دانشمند‪ ،‬سخنور‬
‫و متصوّف بزرگ تاجیک (درگذشتۀ سال ‪ 865‬هجری قمری‪ 1460 /‬میالدی) به روی صفهیی‬
‫خشتی قرار دارد‪ .‬بر سنگنوشتۀ این آرامگاه آیتالکرسی و آیه های دیگر قرآنی و این عبارت‬
‫نگاشته شده است‪ ...« :‬هذا المرقد القطباالتقیا نتیجهالمشایخ و االولیا المنظور العواطفالکبریا‬
‫خواجه ابونصر پارسا طالباهلل ثراه و جعلالخبه مثواه»‪ )186 ،74( .‬در همین صفه‪ ،‬آرامگاه دیگری‬
‫است که در آن افزون بر آیه هایی از قرآن این عبارت حک گردیده است‪« :‬هذا المرقد المرحوم‬
‫هدایتاهلل العالمالشریعه و العرفان‪ ...‬قدسیآشیان حضرت محمّدصدّیق خواجه ابن هادی‬
‫مسالکالحق و الیقین ‪ »...‬و در اطراف سنگ این شعر نوشته شده است‪:‬‬

‫رفت از عالم فنا ز ین دهر‬

‫خواجۀ نیکزاد نیکسرشت‬
‫در بزرگی مقرر عالَم‬
‫زان جهت خیمه زد به صحن بهشت‬
‫‪221‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫مخلص خاندان عزّ و کرم‬

‫کاتبی زان جهت به لوح نوشت‬
‫بهر تاریخ سال کلک قضا‬
‫زد رقم پادشاه اهل بهشت‬
‫که مادۀ تاریخ آن سال ‪ 1056‬هجری قمری‪ 1646 /‬میالدی را نشان میدهد و این آرامگاه هم‬
‫از فرزندان خواجه ابونصر پارسا بوده است‪ 85 ،74( .‬ـ ‪)186‬آرامگاه دیگری هم در آنجا وجود‬
‫دارد که عبارات سنگ نوشتۀ آن شکسته است و امّا نام ابونصر و تاریخ ‪ 900‬هجری قمری‪1494 /‬‬
‫میالدی در آن نشان دهندۀ آن است که متعلّق به یکی از فرزندان خواجه ابونصر پارسا باشد‪،74( .‬‬
‫‪)185‬‬

‫در جوار آرامگاه خواجه ابونصر پارسا‪ ،‬همچنان مزار موالنا جاراهلل درگذشتۀ سال ‪ 988‬هجری‬
‫قمری‪ 1580 /‬میالدی فقیه تاجیک بلخی که سال ها در مدرسۀ ابونصر پارسا به تدریس مشغول بود‬
‫قرار دارد‪ 31 ،29( .‬ـ ‪)32‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪222‬‬

‫شیخ االسالم عبدالهادی پارسا پسر ابونصر ثانی که نسب او به سه واسطه به خواجه محمّد پارسا‬
‫میرسد‪ ،‬از فقیهان نامدار تاجیک در سدۀ دهم هجری قمری‪ /‬شانزدهم میالدی دربارۀ تاریخ اتمام‬
‫بازسازی آرام گاه خواجه ابونصر پارسا در بلخ که در روبه روی مسجد خواجه ابونصر پارسا قرار‬
‫دارد قطعۀ زیر را سروده است که از آن سال ‪ 900‬هجری قمری‪ 14094 /‬میالدی به دست میآید‪:‬‬
‫عبدالهادی‪ ،‬خواجۀ نیکوکردار‬
‫فرمود بنا مرقدآبای کبار‬
‫هر گه که به طوف مرقد خواجه رَوی‬
‫از «مرقد خواجه» سال تاریخ شمار! (‪)31 ،29‬‬

‫خواجه ابونصر محمّد پارسای بلخی بن خواجه محمّد پارسا بن محمّد حافظی بن محمود حافظ‬
‫ملقّب به نصرالدّین و حافظالدّین‪ ،‬دانشمند و عارف تاجیک‪ ،‬در سدۀ نهم هجری قمری‪ /‬پانزدهم‬
‫میالدی میزیست‪ )213 ،30( .‬پدرش‪ ،‬مؤلف کتاب مشهور فصلالخطاب لوصلاالحباب و یا‬
‫فصلالخطاب فیالمحاظرات‪ ،‬از راهیان طریقت نقشبندیّه بود و الغبیگ پسر شاه رخ‪ ،‬پادشاه تیموری‬
‫هرات‪ ،‬که عهدهدار فرارود و بلخ بود به او ارادتی بسیار داشت‪)208 ،30( .‬‬
‫‪223‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫او دانشهای روزگار را از پدرش آموخت و پس از درگذشت پدر در سال ‪ 822‬هجر ی‬

‫قمری‪ 1419 /‬میالدی رهبری فرقۀ نقشبند ّیه را به دوش گرفت و زندهگیاش را در تدریس گذراند‬
‫و آستانش مرجع دانش مندان بود‪ )213 ،30( .‬به گفتۀ دانشمند همروزگارش‪ ،‬جامی‪ ،‬کتاب های‬
‫فراوانی از زیر مطالعه و تتبع وی گذشته بودند‪ ،‬چنان که در هنگام ارائۀ پاسخ ب ه پرسشها به زودی‬
‫به سرچشمههای دقیق مطالب دست مییافت‪)396 ،22( .‬‬
‫خواجه ابونصر پارسا در سال ‪ 865‬هجری قمری‪ 1461 /‬میالدی در شهر بلخ چشم از جهان‬
‫فروبست و شاعری مادّۀ تاریخ وفات او را چنین سروده است‪)213 ،30( :‬‬
‫خواجۀ اعظم ابونصر آن که شد‬
‫تکیهگاهش مسند دارالبقا‬
‫سرّ او چون با خدا پیوسته شد‬
‫زین سبب تاریخ شد «سرّ خدا»‬
‫از خود اوست‪ ( :‬به نقل از منبع ‪)213 ،30‬‬
‫صبوری ورز و خورسندی‪ ،‬نکوبین باش و نیکوظن‬
‫که در این چار چیز آمد دلیل شادمانیها‬

‫آرامگاه خواجه اکاشای ولی (رح)‬

‫این آرامگاه از ساختههای سدۀ ‪ 4‬هجری قمری‪ 10 /‬میالدی در دورۀ سامانیان است و در بیرون‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪224‬‬

‫دیوارهای خاوری شهر باستانی بل خ در کنار خاوری جادۀ سلطانالعلما بهاءولد در باغی پردرخت و‬
‫پهناوری که از موقوفات آن است موقعیّت دارد‪ .‬ساختمان این آرامگاه‪ ،‬گنبدی و از درون‬
‫چهارضلعی و از بیرون هشت ضلعی است و ایوان و پیشتاق (‪ )77 ،71‬و ‪ 4‬رواق بلند دارد که رواق‬
‫درآمدگاه در شرق آن‬
‫است‪.‬‬ ‫گرفته‬ ‫قرار‬
‫رواق‬ ‫بلندای‬
‫درآمدگاه ‪ 15،2‬متر‪،‬‬
‫درازای آن ‪ 24‬متر و‬
‫پهنای آن ‪ 23‬متر و‬
‫بلندای داخل گنبد‬
‫است‪.‬‬ ‫متر‬ ‫‪12،50‬‬
‫دیوارها و گنبد همه از‬
‫خشت پُختۀ مربعی به اندازۀ ‪ 5‬در ‪ 27‬در ‪ 27‬سانتیمتر و سیاه چونه ساخته شده اند و کدام نگاره و‬
‫آرایهیی در آنها دیده نمیشود‪ .‬در روبهروی درآمدگاه درختان کهن سال چنار قد برافراشته اند‪ .‬از‬
‫تهداب این بنا چنین برمیآید که‬
‫ساختمان آن در شمال و جنوب و‬
‫باختر امتداد داشته است‪.‬‬
‫از این بنا در متنهای تاریخی نیز‬
‫یاد شده است‪ .‬ابن بطوطه‪ ،‬جهانگرد‬
‫معروف جهان‪( ،‬به نقل از منبع ‪،44‬‬
‫‪ )107‬که در سال ‪ 724‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪ 1324‬میالدی به گردش گری پرداخته‬
‫است‪ ،‬در سفرنامۀ خود مینویسد‪« :‬در‬
‫بیرون بلخ قبری است که میگویند از‬
‫آن عکاشه بن محصن االسدی‬
‫می باشد‪ .‬وی از صحابۀ رسول (ص) بود و روایت شده است که او را بدون حساب و کتاب به‬
‫‪225‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫بهشت خواهند برد‪ .‬این مقبره زاویۀ ب زرگی هم دارد که ما در آن منزل کردیم‪ .‬بیرون زاویه برکۀ‬
‫آبی قراردارد که درخت گردوی بزرگی بر کنار آن است و مسافرین در موسم تابستان زیر سایۀ آن‬
‫منزل می کنند‪ .‬شیخ این زاویه موسوم به حاجی خرد‪ ،‬مردی نیک بود و ما را به تماشای شهر برد‪ .‬از‬
‫جمله مزارات‪ ،‬قبر حزقیال نب ی بود که قبّۀ خوبی داشت‪ .‬قبور بسیاری منسوب به صحابه را نیز زیارت‬
‫کردیم که اکنون درست به یاد ندارم‪ .‬در این شهر‪ ،‬خانۀ ابراهیم ادهم را دیدم که خانۀ بزرگی بود با‬
‫سنگ سفید شبیه سنگ های کذان ساخته شده و مزرعۀ زاویه در کنار آن خانه بود‪»...‬‬
‫و در ظفرنامه (به نقل ازمنبع ‪ )170 ،42‬میخوانیم که امیر حسین را در گنبد خواجه عکاشه دفن‬
‫کردند‪.‬‬
‫تا جایی که معلوم است این بنای تاریخی در دورۀ تیموریان در سدۀ ‪ 9‬هجری قمری‪15 /‬‬
‫میالدی مرمتکاری شده و همچنان به گزارش تاریخ مقیمخانی‪ ،‬باری عبدالمؤمن نی ز آن ر ا‬
‫بازسازی کرده است‪ )38 ،75( .‬در سده های پسین گنبد آن به کلّی فروریخته بود و مردم بدین باور‬
‫بودند که ساختن گنبد بر این ساختمان مقدور نیست‪ ،‬تا این که در سالهای ‪ 1385‬و ‪ 1386‬هجری‬
‫خورشیدی‪ 2006 /‬و ‪ 2007‬میالدی هنگام مرمتکاری این بنا که از بودجۀ توسعه یی وزارت‬
‫اطالعات و فرهنگ صورت گرفت بخشهای فروریخ تۀ دیوارها و رواقهای آن مرمت شدند و‬
‫گنبد آن هم از نو ساخته شد‪.‬‬

‫مسجد باالحصار خلم‬

‫این مسجد تاریخی از ساخته های سدۀ ‪ 9‬هجری قمری‪ 15 /‬میالدی است و در درون باالحصار‬
‫خلم که خود مجموعهیی از بناهای تاریخیاز دورۀ کوشانیان است قرار دارد‪ .‬این مسجد در اصل‬
‫اتاقی است که به گمان شماری از کارشناسان‪ ،‬پس‬
‫از بازسازی باالحصاردر دورۀ تیموریان برای‬
‫گزاردن نماز استفاده میشد‪ .‬این بنا دارای یک‬
‫گنبد اصلی با دیوارهای رواقی و چندین حجره‬
‫میباشد‪ .‬گنبد و رواقهای این مسجد از گل و‬
‫خشت پخته ساخته شده و با برشکاری و‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪226‬‬

‫رنگآمیزی آذین یافته اند‪ .‬در سردر رواق شمالی این اتاق گنبدی تزئینات گچبری شده از گُل و‬
‫گیاه و شکلهای هندسی نیز دیده می شوند‪.‬‬
‫نشانههایی از این آرایهها تا امروز پدیدار اند‪.‬‬
‫حجره های این مسجد‪ ،‬فرو ریخته و گنبد‬
‫آن درز برداشته و در حالت فروریختن است و به‬
‫حفظ و مرمت عاجل نیاز دارد‪ .‬ادارۀ اطّالعات و‬
‫فرهنگ استان بلخ‪ ،‬هزینۀ کار مرمت محافظتی‬
‫این مسجد را مبلغ یک میلیون افغانی تخمین زده است‪.‬‬

‫ساحة باستانی سیاگرد‬

‫این ساحۀ بسیار پهناور باستانی در دهکدۀ سیاگرد شهرستان نهر شاهی در شما ل شهر مزار‬
‫شریف‪ ،‬مرکز استان بلخ ‪ ،‬موقعیّت دارد و باستانشناسان آن را متعلّق به سدههای ‪ 10‬و ‪ 11‬هجری‬
‫قمری‪ 16 /‬و ‪ 17‬میالدی دانسته اند‪ .‬در این ساحۀ باستانی نشانههایی از موجودیّـت یک شهر با‬
‫قلعهها و خانهها دیده می شوند که همه از خشت خام و پخسه ساخته شده اند‪ .‬احتمال میرود که‬
‫مردم این شهر به اثر عوامل نامعلومی از آن کوچیده باشند‪)3 ،38( .‬‬
‫بخشی از این ساحۀ پهناور متعلّق به دورههای پیش از اسالم و از جمله دورۀ شاهان کیانی آریانا‬
‫در بلخ (پیشتر از سال ‪ 1500‬پیش از میالد) است که پیشتر در همین کتاب در جملۀ ساحه های‬
‫باستانی دورههای پیش از اسالم در مدخلی جداگانه معرفی شده است‪ .‬در این ساحۀ باستانی آثار‬
‫تمام دوره های تاریخی پیش از اسالم تا اوایل دورۀ اسالمی پیدا شده اند‪.‬‬

‫کاروانسرای بلخ‬
‫این کاروانسرای که به نام گدام نیز یاد میشود در نزدیکی دیوار شرقی حصار بلخ در شمال‬
‫جادۀ قونیّه واقع است و از روی اندازۀ خشتهای آن باید متعلّق به سال ‪ 985‬هجری قمری‪1577 /‬‬
‫میالدی یعنی اواخر سدۀ دهم هجری قمری‪ /‬شانزدهم میالدی باشد‪ .‬این کاروانسرای در اصل‬
‫قلعهیی است مربعی با ضلعهای ‪ 78‬در ‪ 78‬متر و با دو راه ورودی در دیوارهای شرقی و غربی‪ .‬در‬
‫هر ضلع این کاروانسرای‪ ،‬موازی به دیوارهای قلعه‪ 12 ،‬اتاق برای انبار کاال و در پشت هر اتاق‬
‫‪227‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫متصل با دیوار قلعه‪ ،‬به همان تعداد‪ ،‬شترخانه با آخور و محل بستن شترها قرار گرفته اند که با دهلیز‬
‫درازی از رواق های تودرتو از هم جدا شده اند‪ .‬دیوارهای قلعه از زیر با پخسه و سپس با خشتهای‬

‫خامی به ضخامت ‪ 6‬تا ‪ 8‬سانتی متر ساخته شده اند و انجام باالیی آنها کنگرهدار است و کنگرهها‬
‫یکیدرمیان تیرکشها و سوراخهایی برای دیدبانی دارند‪ .‬اتاقها و شترخانهها نیز از خشتهایی به‬
‫ستبری ‪ 6‬سانتیمتر ساخته شده اند‪ .‬اینجانب‪ ،‬نویسندۀ این کتاب‪ ،‬به روز ‪ 28‬اردیبهشت سال ‪1393‬‬
‫هجری خورشیدی‪ 18 /‬مه ‪ 2014‬میالدی یکجا با مهندس آرش بوستانی و مهندس محمدداؤود‪ ،‬از‬
‫همکاران بنیاد فرهنگی آغاخان‪ ،‬از این بنای تاریخی فراموششده دیدن کردیم و به کوشش ما این‬
‫بنای تاریخی در فهرست بناهای تاریخی کشور به ثبت رسید‪.‬‬

‫آرامگاه پادشاه مردان‬

‫این آرامگاه در محل تبه شخی دهکدۀ غازیآّباد در ‪8‬کیلومتری شمال شرق شهر خلم استان بلخ‬
‫موقعیت دارد و احتماالً ساختۀ سدۀ ‪ 9‬هجری قمری‪ 15 /‬میالدی است‪ .‬ساختمان آن‪ ،‬گنبدی بوده‬
‫و از آجر و مالط گل ساخته شده است‪ .‬به گفتۀ مردم محل‪ ،‬این گور متعلّق به شخصی به نام پادشاه‬
‫حسین قلندر است که چشمۀ حیات در تنگی صیّاد شهرستان خلم را کنده است‪ .‬گنبد آن در چندین‬
‫میکند‪1 .‬‬
‫جا درز برداشته است و ایجاب مرمت را‬

‫‪1‬‬
‫ـ از مشاهدات عینی مهندس محمّدشریف محمّدی در ‪ 23‬فروردین سال ‪ 1378‬هجری خورشیدی‪11 /‬‬
‫آوریل ‪ 2008‬میالدی‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪228‬‬

‫آرام گاه مال محمّدجان‬

‫آرام گاه مال محمّدجان‪ ،‬در بیرون دیوار جنوبی حصار تاریخی بلخ‪ ،‬در شمال آرامگاههای ابن‬

‫خضرویۀ بلخی‪ ،‬فاطمۀ بلخی و انوری ابیوردی بلخی در میان کشت زاری موقعیّت دارد و برپایۀ‬
‫تاریخ سنگنوشتۀ گور‪ ،‬یعنی سال ‪ 1097‬هجری قمری‪ 1686 /‬میالدی‪ ،‬متعلّق به سدۀ یازدهم‬
‫هجری قمری‪ /‬هفدهم میالدی است‪ .‬این گور در سال ‪ 1391‬هجری خورشیدی‪ 2012 /‬میالدی در‬
‫اثر جستوجوی بشیر شیوا‪ ،‬یکتن از سخن وران و فرهنگیان معاصر بلخ‪ ،‬بازشناخته شد و ادارۀ‬
‫اطالعات و فرهنگ استان بلخ‪ ،‬به هدایت استاد عطامحمّد نور‪ ،‬استاندار بلخ‪ ،‬پیرنگ ساختمان‬
‫این آرام گاه را توسّط مهندسان ادارۀ شهرسازی استان بلخ در هماهنگی با ادارۀ حفظ واحیای‬
‫شهرهی تاریخی و میراثهای فرهنگی وزارت اطالعات و فرهنگ کشور آماده کرد‪ .‬کار ساختن‬
‫ساختمان این آرامگاه به کمک مالی استاندار بلخ توسّط شرکت ساختمانی خانۀ سبز در نوروز‬
‫سال ‪ 1392‬هجری خورشیدی‪ 21 /‬مارس ‪ 2013‬میالدی به پایان رسید و این ساختمان در پیوند با‬
‫‪ 5692‬مین سال گشایش بلخ و پایه گذاری جشن آریایی جمشیدی نوروز گشایش یافت‪.‬‬
‫‪229‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫ساختمان این آرامگاه‪ ،‬سقفی است چهارگوشه با گنبدی در وسط که بر چهار ستو نی بتونی‬
‫در چهار گوشه‪ ،‬بدون دیوار‪ ،‬استوار است و کف بنا و لبههای سقف آن با سنگهای مرمر پوشانده‬
‫شده اند‪ .‬خود گور در وسط بنا در زیر گنبد در میان پنجرهیی فلزّی جا گرفته است‪ .‬در دَورادَور‬
‫لبههای بام آن نام و تاریخ ساخت آرامگاه و زنده گینام ه و سرود آهنگ عامیانۀ مال محمّدجان به‬
‫روی سنگ مرمر حک شده اند‪.‬‬
‫متن زندهگینامۀ حکشده اش چنین است‪ :‬مال محمّدجان‪ ،‬عارف وارستۀ تاجیکتبار بلخی‪،‬‬
‫در سدۀ یازدهم هجری مهشیدی (قمری) [‪/‬هفدهم میالدی] و از چهرههای نامدار در ادبیّات و‬
‫فرهنگ مردم آریاناست‪ .‬او در اوایل سدۀ یازدهم [هجری قمری‪ /‬هفدهم میالدی] در بلخ چشم به‬
‫جهان گشود‪ .‬در جوانی برای آموختن دانش رهسپار شهر هرات شد و دانشهای متداول روزگار را‬
‫در مدارس آ ن جا فرا گرفت و در دوران اقامت خود در هرات به دخت فرهیخته یی از آن دیار به‬
‫نام عایشه دل باخت و او را به همسری برگزید‪.‬‬
‫عایشه شیفتۀ رفتن به بلخ بامی و شرکت در جشن باستانی نوروز در جوار آرامگاه حضرت‬
‫علی (ک) بود و این شور و اشتیاق باعث پیدایی آهنگ مردمی «بیا که بریم به مزار‪ ،‬مال محمّدجان»‬
‫گردید که تا امروز نه تنها در گوشه وکنار میهن و کشورهای همسایۀ ما طنینافگن است‪ ،‬بلکه در‬
‫موسیقی برخی از کشورهای دوردست به زبان های گوناگون دیگر نیز راه یافته و ر نگ جهانی به‬
‫خود گرفته است‪.‬‬
‫مال محمّدجان این آرزوی همسرش را برآورد و دوباره به زادگاه خود‪ ،‬بلخ‪ ،‬برگشت ت ا‬
‫سرانجام در سال ‪ 1097‬هجری مهشیدی (قمری)‪ 1686 /‬میالدی در بلخ دیده از جهان فرو بست‪.‬‬

‫مدرسة سیّد سبحانقلیخان‬

‫رواق نقارهخانه‪ ،‬بخشی از مدرسۀ سیدسبحانقلیخان (‪ 1095‬ـ ‪ 1105‬هجری قمری‪ 1684 /‬ـ‬
‫‪ 1694‬میالدی) است که در سدۀ ‪ 11‬هجری قمری ‪ 17 /‬میالدی از آجر مربعی و گل ساخته شده و‬
‫درون آن و جدار باختری (بیرونی) آن با کاشی های رنگی برشی آذین یافته است‪ .‬از فراز این رواق‬
‫در شب های ماه رمضان برای اعالم افطار و سحری نقاره نواخته میشد‪ .‬این رواق بلند با نشانههایی‬
‫از برخی از حجرهها و دیوارهای ویرانه تنها یادگار بهجامانده از مدرسه و مسجد سیّد‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪230‬‬

‫سبحانقلیخان است که امروز درآمدگاه خاوری باغ مرکزی شهر بلخ را میسازد‪ .‬در کاشی های‬
‫بهجاماندۀ رواق یادشده‬
‫نوشتههایی به خطّ کوفی‬
‫دیده میشوند‪.‬‬
‫این مدرسه دارای‬
‫محرابی‪،‬‬ ‫دروازههای‬
‫صحن‬ ‫بلند‪،‬‬ ‫پیشتاق‬
‫بزرگ و ‪ 150‬حجره و‬
‫متشکل از دو ساختمان‬
‫گنبدی متّصل بههم‪ ،‬یعنی‬
‫مدرسه و مسجد‪ ،‬بوده‬
‫است و برپایۀ وقفنامه یی‬
‫که در میان سالهای ‪1077‬‬
‫ـ ‪ 1085‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪ 1666‬ـ ‪ 1674‬میالدی‬
‫نگاشته شده از آجر و‬
‫سنگ ساخته شده و صحن‬
‫بیرون آن از آجر فرش‬
‫گردیده بود‪137 ،74( .‬؛ ‪،9‬‬
‫‪669‬؛ ‪ )50 ،7‬به گفتۀ‬
‫دانش آموزان‬ ‫بارتولد‪،‬‬
‫زیادی در آن دانش‬
‫میآموختند‪.‬‬
‫موجود‬ ‫بقایای‬
‫نشاندهندۀ آن اند که‬
‫بخش درونی درآمدگاه‬
‫‪231‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫این مدرسه نیمههشت ضلعی است و نمونۀ آن را می توان در مدرسۀ میرعرب در بخارا مشاهده کرد‪.‬‬
‫یکی از آرایههای این بنا عبارت «سبحاناهلل» است که در زیر تاق ایوان به خطّ کوفی به تکرار‬
‫نگاشته شده است‪ 36 ،11( .‬ـ ‪)37‬‬

‫این مدرسه ‪ 150‬حجره در دو طبقه داشت و یکجا با مسجد از چهار سو با جایدادهای وقفی‬
‫خود می پیوست؛ از شمال با راه عام شهر‪ ،‬از جنوب با بازار سرپوشیده و گذرگاه عام و از خاور و‬
‫باختر با موقوفات دیگر خود‪ .‬افزون بر این جایدادها‪ ،‬کشتزارهایی پهناور در شماری از‬
‫روستاهای بلخ و دو بازار سرپوشیده و دکانها و گرمابههایی در گوشه وکنار شهر نیز از موقوفات‬
‫این مدرسه بودند‪ .‬متولّی مدرسه هم زمان تولّیّت جایدادهای وقفی را نیز به دوش داشته است‪ .‬برپایۀ‬
‫وقفنامۀ یادشده‪ ،‬درآمد ساالنۀ مدرسه و مسجد سیّد سبحانقلیخان افزون بر پول نقد‪ 1260 ،‬تن‬
‫غلّه بوده است‪ 199 ،74( .‬ـ ‪200‬؛ ‪)660 ،9‬‬
‫رواق نقارهخانۀ این مدرسه که یگانه نشانۀ به جامانده ازآن مدرسۀ باشکوه در روزگار ماست‬
‫بلندا دارد‪1 .‬‬
‫‪ 21،54‬متر درازا‪ 12،61 ،‬متر پهنا و ‪ 16،60‬متر‬

‫‪1‬‬
‫ـ از اندازهگیریهای بنیاد فرهنگی آغاخان در سال ‪ 1392‬هجری خورشیدی‪ 2013 /‬میالدی‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪232‬‬

‫به گزارش فوشه (به نقل از منبع ‪ )37 ،11‬خشتهای فروریخته از این بنای تاریخی را‬
‫محمّدعلم استاندار بلخ در زمان امیر شیر علی خان برای بازسازی آرامگاه حضرت علی (ک) به‬
‫شهر مزار شریف انتقال داده است‪)37 ،11( .‬‬

‫این ساختمان به خاطر پیشگیری از ویرانیهای بیشتر‪ ،‬در سالهای ‪ 1385‬و ‪1386‬هجری‬
‫خورشیدی‪ 2006 /‬و ‪ 2007‬میالدی از سوی وزارت اطالعات و فرهنگ به گونۀ محافظتی مرمت‬
‫شده است‪ .‬واپسینبار این بنا از ‪ 20‬خرداد سال ‪ 1392‬هجری خورشیدی‪ 10 /‬ژوئن ‪ 2013‬میالدی تا‬
‫‪ 10‬اردیبهشت ‪ 1393‬هجری خورشیدی‪ 30 /‬آوریل ‪ 2014‬میالدی از سوی وزارت اطّالعات و‬
‫فرهنگ کشور به هزینۀ ‪ 50‬هزار یورو از کمک های دولت فیدرال آلمان توسّط بنیاد فرهنگی‬
‫آغاخان به مهندسی آرش بوستانی و محمّدداؤود زیر مرمت محافظتی گرفته شد و‬
‫فروریختهگیهای بدنۀ اصلی رواق بازسازی گردید ند‪ .‬از این که بازسازی گنبد رواق به خاطر نبود‬
‫مقاومت کافی رواق مقدو ر نبود‪ ،‬فراز رواق با گنبدی چوبین که روکشی فلزی دارد پوشانیده شد ه‬
‫است و به این گونه هم از گزند ریزش برف و باران در امان نگهداشته شده و هم نمای بیرونی‬
‫زیبایی را به خود گرفته است‪.‬‬
‫‪233‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫سیّد سبحانقلیخان پسر ندرمحمّدخان‪ ،‬از همر وزگاران شاه جهان‪ ،‬پادشاه بابری هندوستان‪،‬‬
‫است که ‪ 31‬سال در بلخ و ‪ 23‬سال در دارالسّطنۀ بخارا فرمانروایی داشته است‪)150 ،75( .‬‬

‫او در سال ‪ 1621‬میالدی در بلخ زاده شد و در همانجا دانش آموخت‪ .‬در سال ‪ 1651‬میالدی‬
‫فرمان روای بلخ شد حدود سی سال در بلخ و بدخشان حکومت کرد‪ .‬عبدالعزیزخان‪ ،‬پادشاه‬
‫اشترخانی بخارا‪ ،‬در برابر او دست به اقدامهای دشمنانهیی زد‪ ،‬امّا سیّد سبحانقلیخان توانست از‬
‫موقعیّت خود سرسختانه دفاع کند‪ ،‬تا جایی که سرانجام بسیاری از مناطق فراروان را نیز به دست‬
‫آورد و عبدالعزیزخان ناگزیر شد در ‪ 21‬ژانویۀ ‪ 1681‬میالدی تاج و تخت بخارا را به او واگذار‬
‫کند‪ .‬بعد از آن سیّد سبحانقلیخان تا سال ‪ 1705‬میالدی که چشم از جهان پوشید در بلخ و بخارا‬
‫حکومت میکرد‪ 300 ،30( .‬ـ ‪)301‬‬
‫محمّدیوسف منشی شبرغانی (‪ )153 ،75‬در کتاب تاریخ مقیمخانی‪ ،‬سیّدسبحانقلی خان را از‬
‫شمار آن فرمان روایان بلخ می داند که در آبادانی شهر بلخ بسیار کوشیده است و از جمله از ج اهای‬
‫ساختۀ او چهارباغی را به نام «امنآباد» که باغ زاغان گوشهیی از آن بوده در شرق ارگ شهر بلخ‬
‫یاد کرده است‪)43 ،46( .‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪234‬‬

‫او شعر نیز می سرود‪ .‬بیت زیر از یک غزل اوست که در پیروی از خواجوی کرمانی‬
‫فیالبدیهه سروده است‪:‬‬
‫در دیده فتد کاش نشان گُل رویت‬
‫افتادن گُل گرچه زیان است به دیده (‪)301 ،30‬‬

‫مدرسة کمالالدّین کپک‬

‫این مدرسه از بناهای متعلّق به سدۀ ‪ 11‬هجری قمری‪ 17 /‬میالدی و به نام کمالالدّین کپک‬
‫یکی از نزدیکان گستنقراسلطان‪ ،‬حاکم بلخ‪ ،‬مسمّا بوده و در بلندی نزدیک مسجد صحّافان در‬
‫نزدیکی ویرانه های دست راست راه شهر بیرون و نزدیک دروازۀ کالف قرار داشته و در مدارک‬
‫مربوط به سده های ‪ 11‬و‬
‫‪ 12‬هجری قمری‪ 17 /‬و‬
‫‪ 18‬میالدی از آن نام‬
‫گرفته شده است‪ .‬برپایۀ‬
‫روایتهای موجود‪ ،‬این‬
‫مدرسه را یکی از حکّام‬
‫بلخ برای آموزش و‬
‫پرورش دختر خویش‬
‫ساخته بود‪ )198 ،74( .‬به‬
‫گفتۀ دکتر الهامه مفتاح‬
‫(‪ )198 ،74‬دیوارهای‬
‫پیشتاق این مدرسه که تا‬
‫حدّی محفوظ مانده است از خشت پخته ساخته شده اند‪ .‬مرمتکاریهای انجامدادهشده در این‬
‫مدرسه‪ ،‬متأخر و از خشتهای پختۀ ‪ 28‬در ‪ 30‬سانتیمتر اند‪ .‬احرار مختارف نیز به استناد گفتۀ‬
‫عبدال مؤمن بلخی در جریدۀ بلخ‪ ،‬در اثر خود از این مدرسه یاد می کند و موقعیّت آن را در سمت‬
‫راست خیابان بلخ ـ کالف در شمال شهر بلخ میداند و به گفتۀ او این بنا را مردم‪ « ،‬گهواره» و یا‬
‫«کوشک» میگویند‪ 54 ،71( .‬ـ ‪ )55‬نشانههای این مدرسه که از خشت پخته ساخته شده است‪ ،‬هنوز‬
‫‪235‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫در موقعیّت یادشده وجود دارند و به کوشش نویسندۀ این اثر در اواخر سال ‪ 1393‬هجری‬
‫خورشیدی‪ /‬اوایل ‪ 2015‬میالدی ثبت میراث های فرهنگی کشور شده است‪.‬‬

‫مسجد و مدرسة عبدالرّحمانخانی یا اسماعیل‬

‫این مسجد و مدرسه در بخش مرکزی شهر خلم استان بلخ در کنار بازار سرپوشیدۀ خلم‪،‬‬

‫متّصل به بازار سفالسازی موقعیّت دارد و از ساخته های دورۀ اشترخانیان (سدۀ ‪ 11‬و ‪ 12‬هجری‬
‫قمری‪ 16 /‬و ‪ 17‬میالدی) است (‪ )135 ،20‬و چون در زمان پادشاهی امیر عبدالرّحمانخان در سال‬
‫سال ‪ 1299‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪1881‬میالدی مرمت شده به نام‬
‫مدرسه و مسجد افغانیّه و یا‬
‫عبدالرّحمانخانی‪ 1‬و در منابع‬
‫متأخر به نام مسجد و مدرسۀ‬
‫اسماعیل بیگ نیز یاد شده‬
‫مدرسه‬ ‫این‬ ‫در‬ ‫است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ این بنای تاریخی‪ ،‬در اسناد ثبت میراثهای فرهنگی به نام مدرسه و مسجد افغانیّه و یا عبدالرّحمانخانی آمده است‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪236‬‬

‫دارالحفاظی نیز وجود داشته که در ساله ای پسین‪ ،‬شخصی به نام قاری محمّدعیسی در آن تدریس‬
‫میکرد‪)135 ،20( .‬‬
‫این بنای تاریخی ا ز خشت پخته ساخته شده است‪ .‬ایوان بیرونی این مسجد که از بین رفته‬
‫است ‪ 10‬رواق دارد که از آن جمله دو رواق در دو انجام آن‪ ،‬دروازه های ورودی اند‪ .‬ایوان داخلی‬
‫دارای یک گنبد بلند‬
‫در‬ ‫مقرنسکاریشده‬
‫رواق‬ ‫دو‬ ‫و‬ ‫وسط‬
‫نیمهگنبدی در دو جناح‬
‫و‬ ‫محراب‬ ‫است‪.‬‬
‫پیزارههای دیوارها از‬
‫ال‬
‫کام ً‬ ‫ایوان‬ ‫درون‬
‫لعابدار‬ ‫کاشیکاری‬
‫شده اند‪ .‬در سر محراب‬
‫در سطر باالیی‪ ،‬کلمۀ‬
‫طیّبه و در سطر زیرین‪،‬‬
‫نامهای خلفای راشدین و‬
‫در طرف راست محراب‬
‫باز هم کلمۀ طیّبه و در‬
‫طرف چپ آن کلمۀ‬
‫شهادت و در دست‬
‫راست دیوار قبلۀ آن سال‬
‫ساختن مسجد به رنگ الجوردی نوشته شده اند‪ .‬در سال ‪1387‬خورشیدی‪ 2008 /‬میالدی از سوی‬
‫هیأت فنّی یی از وزارت اطّالعات و فرهنگ کشور‪ ،‬احجام کار حفظ و مرمت این مسجد برآورد‬
‫شده‪ ،‬امّا کار مرمت آن هنوز روی دست گرفته نشده است‪.‬‬
‫‪237‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫آرام گاه پیر خواجه نظامالدّین‬

‫این آرام گاه که به مزار خلیفۀ پیر نیز معروف است‪ )76 ،71( ،‬در سدۀ دوازدهم هجری قمری‪/‬‬
‫هژدهم میالدی ساخته شده و در تقاطع جادۀ قونیّه و جادۀ سلطانالعلما در خاور شهر بلخ واقع است‬
‫و دارای ساختمانی ششضلعی با گنبدی از خشت پخته به اندازۀ ‪ 24‬در ‪ 24‬در ‪ 5‬سانتیمتر و گل؛‬
‫بدون آرایهها و نگارههاست‪.‬‬
‫به روی گنبد این بنا‪ ،‬قبّه یی گنبدمانند به بلندای نزدیک به ‪ 1/5‬متر با پنجرههای چوبی مش بّک‬
‫برای نفوذ روشنایی و هوا قرار دارد‪ .‬این بنا دارای ‪ 6‬رواق بیرونی است که از خشتهایی به اندازۀ ‪4‬‬
‫در ‪ 11‬در ‪ 26‬سانتی متر ساخته شده اند‪ .‬درون بنا ‪ 4‬رواق در چهار دیوار خود دارد و روی دیوارها با‬
‫الیه یی از گچ پوشانیده شده است‪ .‬مقبره در مرکز بنا در میان ضریحی چوبی مش ّب ک با اندازۀ ‪290‬‬
‫در ‪ 200‬سانتیمتر قرار دارد‪ .‬دروازۀ درآمد این آرامگاه‪ ،‬چوبی و کوچک است‪ )72 ،49( .‬بلندای‬
‫داخل گنبد ‪ 6،40‬متر‪ ،‬ضخامت دیوارهای بنا ‪ 2‬متر و بلندای دیوارها ‪ 4،5‬متر است‪.‬‬

‫این بنای تاریخی از ‪ 11‬خرداد ‪ 1393‬هجری خورشیدی‪ 1 /‬ژوئن ‪ 2014‬میالدی از سوی‬

‫وزارت اطّالعات و فرهنگ کشور به یاری دولت فیدرال آلمان به هزینۀ ‪ 50‬هزار یورو توسّط بنیاد‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪238‬‬

‫فرهنگی آغاخا ن به مهندسی آرش بوستانی و محمّدداؤود زیر مرمت حفاظتی گرفته شد‪ .‬در این‬
‫باز سازی بام این بنا با آجرچینی عایقکاری و شکستوریخت دیوارهای آن از بین برده شد‪ .‬قرار‬
‫است این بازسازی تا ‪ 9‬اسفند ‪ 28 / 1393‬فوریۀ ‪ 2015‬ادامه یابد‪.‬‬
‫در یکی از نسخههای متأخر رسالۀ هفتاد مشایخ بلخ‪ ،‬اثر موالنا محمّدصالح ورسجی این‬
‫آرامگاه متع ّلق به ابوالحسن محمّ د بن حسین حسینی (درگذشته در سال ‪ 537‬هجری قمری‪1142 /‬‬
‫میالدی) دانسته شده است‪)116 ،4( .‬‬
‫ابوالحسن محمّد بن حسین حسینی بلخی‪ ،‬فقیه و محدّث سدۀ ششم هجری قمری‪ /‬دوازدهم‬
‫میالدی است‪ .‬او متموّل وسخاوت پیشه بود و با نگارش امرار معیشت میکرد و پیوسته به عبادت‬
‫سرگرم بو د و مدّتی سمّت ریاست بلخ را داشت‪ .‬دو پسر داشت به نامهای نظامالدّین محمّد که‬
‫رئیس خراسان بود و تاج الدّین حسن‪ .‬ناصرالدّین ابوالقاسم سمرقندی در سال ‪ 536‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪ 1141‬میالدی با او و پسرانش در بلخ دیدار داشته است‪ .‬در آن هنگام ابوالحسن محمد هشتادساله‬
‫بوده و یک سال بعد درگذشته است‪ 356 ،87( .‬ـ ‪)358‬‬
‫و امّا از عبارت بحراالسرار فی مناقباالخیار چنین برمیآید که گور شیخ نظامالدّین‬
‫(درگذشته در سال ‪ 1204‬هجری قمری‪ 1789 /‬میالدی) نیز در همین نقطه واقع است‪117 ،4 ( .‬؛ ‪،69‬‬
‫‪)83‬‬
‫شیخ نظامالدّین‪ ،‬دانشمند و شاعر و از بزرگان طریقت چشتیه‪ ،‬در تهانیسر هندوستا ن زاده شد‪،‬‬
‫در دورۀ پادشاهی جهانگیر برابر با دورۀ فرمانروایی امامقلیخان به بلخ کوچید‪ .‬به گزارش‬
‫نویسندۀ بحراالسرار فی مناقباالخیار‪ ،‬که با او دیدار داشته است‪ ،‬به فرمان ن درمحمّدخان برای‬
‫شیخ نظامالدّین در بیرون دروازۀ عشق آباد که از درهای خاوری شهر بلخ بوده در جنوب آرامگاه‬
‫خواجه اکاشا خانقاهی ساخته بودند که شیخ در آن به ارشاد مردم میپرداخت‪ .‬وی در سال ‪1034‬‬
‫هجری قمری‪ 1625 /‬میالدی در بلخ در گذشت و در کنار همان خانقاه در جای کنونی به خاک‬
‫سپرده شد‪ .‬از آن خانقاه امروز نشانه یی باقی نمانده است‪ 203 ،69( .‬ـ ‪ )210‬ش رح حاالت امام‬
‫غزالی‪ ،‬تفسیر دو جزو آخر قرآن کریم‪ ،‬رسالۀ ریاضالقدس (‪ ،)117 ،4‬تفسیر سورۀ فاتحه‪ ،‬شرح‬
‫لمعات شیخ عراقی‪ ،‬کتاب جواهر االسما در اذکار و ادعیه و خواص آنها و رساله یی چند در بیان‬
‫معما و شرح ابیات مشکل و بیان کلمات دشوار از تألیفات او بوده اند‪ 203 ،69( .‬ـ ‪)210‬‬
‫‪239‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫مسجد چهار سو‬

‫مسجد چهارسو در شمال شهر خلم استان بلخ متّصل بازار موقعیّت دارد و در سال ‪1208‬‬
‫هجری قمری ‪ 1793 /‬میالدی (سدۀ ‪13‬هجری قمری‪ 18 /‬میالدی) در زمان میر قیلیچعلیبیگ‪ ،‬والی‬
‫خلم‪ ،‬ساخته شده و خوشنویسی و نقّاشیهای دیوارهای آن به قلم قاری عبدالواحدخان‪ ،‬یک تن از‬
‫خوشنویسان شناخته شدۀ خلم‪ ،‬صورت گرفته است‪ .‬الحاقیه های این مسجد به منظور تدریس‪ ،‬در‬
‫سال ‪ 1335‬هجری قمری‪ 1917 /‬میالدی توسّط محمّدمراد‪ ،‬یک تن از سرمایهداران خیراندیش‬
‫خلم‪ ،‬ساخته شده اند و در سال ‪ 1349‬هجری خورشیدی ‪ 1970 /‬میالدی در کنار تدریس دانشهای‬

‫دینی در آن مدرسه‪ ،‬دارالحفاظی نیز از سوی دولت پیریزی شده بود که حقوق استادان و مصارف‬
‫طالب آن از سوی شهرداری خلم پرداخته میشدند‪ )134 ،133 ،20( .‬از این بنای تاریخی اکنون نیز‬
‫به حیث مسجد و مدرسه کار گرفته میشود‪.‬‬

‫آبانبارهای دشت خیرآباد خلم‬

‫در دشتهای خشک شرق خلم در کنار شاهراهی که خلم را با کندز میپیوست و کاروانهای‬
‫بازرگانی از آن رفت وآمد داشتند برای تأمین آب مورد نیاز مسافران چهار آبانبار ساخته بودند‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪240‬‬

‫‪ 1‬ـ آبدان سر‪ :‬در فاصلۀ صدکیلومتری شرق خلم در غرب کوتل ایرگَنَک به اندازۀ ‪ 40‬در‬
‫‪ 40‬گز به گونۀ سرپوشیده و گنبدی واقع است؛ (‪)68 ،20‬‬
‫‪ 2‬ـ آب دان میرعَلَم‪ :‬در فاصلۀ شش فرسخی غرب آبدان سر در دهانۀ تنگی اجریم به گونۀ‬
‫سرپوشیده و گنبدی دایرهیی در زمان امیر شیرعلیخان در سال ‪ 1286‬هجری قمری‪ 1869 /‬می الدی‬
‫به دستور میرعَلَ م‪ ،‬نایب الحکومۀ بلخ‪ ،‬ساخته شده بود که نشانههای ساختمان و دیوارهای آن ت ا‬
‫هنوز نمایان اند‪ .‬در اطراف این آبانبار‪ ،‬کاروانسرای بزرگی با دکانهایی برای رفع نیازمندی های‬
‫کاروانیان نیز ساخته بودند‪)68 ،20( .‬‬
‫‪ 3‬ـ آبدان صالحمحمّدخان‪ :‬در ششفرسخی غرب آبدان میر عَلَم واقع شده است که اکنون‬
‫نیز در آن آب باران گرد میآید و آبشخور چهارپایان است‪)69 ،20( .‬‬
‫‪ 4‬ـ آب دان قفسه‪ :‬در غرب دامنۀ کُتل شباغلی به اندازۀ ‪ 40‬در ‪ 40‬گز به گونۀ سرپوشیده و‬
‫گنبدی ساخته شده است‪ .‬این آبانبار تا سال ‪ 1342‬هجری خورشیدی‪ 1963 /‬میالدی از آب‬
‫چشمۀ خوشتوت که از چندکیلومتری آن سرازیر میشود پُر میشد و در اطراف آن سرایها و‬
‫دکانها و چایخانهها نیز ساخته شده بودند‪ .‬این آبانبار نیز ام روز خشکیده است و ساختمان های‬
‫اطراف آن نیز ویران شده اند‪)69 ،20( .‬‬

‫قلعة تختهپل‬
‫قلعۀ تختهپل با مساحت ‪ 750‬جریب در شهرستان نهرشاهی در پانزدهکیلومتری باختر شهر مزار‬

‫شریف موقعیّت دارد و از ساختههای سال ‪ 1269‬قمری‪ 1853 /‬میالدی است‪ .‬این قلعه را امیر‬
‫محمّّّدافضلخان پسر امیر دوستمحمّدخان در زمان نی ابت خود در بلخ‪ ،‬برای اقامت خود و‬
‫‪241‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫است قرار سپاه خویش ساخته و سپس امیر عبدالرّحمانخان آن را به پایۀ اکمال رسانده است‪،35( .‬‬
‫‪54‬؛ ‪)40 ،46‬‬
‫به باور فیّاض مهرآیین‪ ،‬دانشمند معاصر کشور‪ ،‬واژۀ تختهپل‪ ،‬شکل تغییریافتۀ تکتو پیلس به‬
‫معنای شهر تکتو یعنی شهر منسوب به تکتو‪ ،‬نیای کنیشکا‪ ،‬شهنشاه بزرگ آریایی کوشانی است‪.‬‬
‫پسوند این واژه در نام شهر «سر پل» نیز دیده میشود که آن هم شکل دگردیسیشدۀ سیروس پیل س‬
‫به معنای شهر کوروش‪ ،‬شهنشاه بزرگ آریایی هخامنشی است‪.‬‬
‫دلیل ساختن این شهرک را نزدیک بودن این محل نسبت به بلخ به آرامگاه حضرت علی‬

‫(ک) گفته اند؛ زیرا امیر محمّدافضلخان برای گزاردن نماز آدینه به مسجد این آرامگاه میرفت‪.‬‬
‫در اینباره در جلد دوم سراجالتّواریخ اثر مال فیضمحمّد کاتب (به نقل از منبع ‪ )669 ،9‬آمده است‪:‬‬
‫«چون شهر بلخ ویران بود و آب و هوایش ناگوار‪ ،‬سردار محمّدافضلخان که میخواست در هر‬
‫روز جمعه به زیارت حضرت علی برود‪ ،‬بنابر دوربودن ب لخ از مزار‪ ،‬تصمیم به احداث این شهرک‬
‫گرفت و در سال ‪[ 1269‬هجری قمری‪ 1853 /‬میالدی] آن را ساخت‪ .‬عمارات و خانهها و بازارها و‬
‫باغ و بوستان آن را ساخت‪ .‬مکتبی هم برای آموزش پسرش سردار عبدالّرحمانخان بنیاد نهاد‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪242‬‬

‫امیر عبدالرّحمانخان‪ ،‬خودش در کتاب تاجالتّواریخ ک ه خود نگاشته است دربارۀ این قلعه‬
‫میگوید‪« :‬زمانی که نُه ساله بودم پدرم مرا از کابل به بلخ احضار نمود‪ .‬در آن زمان پدرم‬
‫فرمانروای بلخ و مضافات آن بود‪ .‬وقتی که وارد بلخ‬
‫شدم‪ ،‬پدرم مشغول محاصرۀ شبرغان بود‪ .‬تا مدّت دو ماه‬
‫ال‬
‫من در بلخ توقف داشتم‪ .‬در بین این مدّت شبرغان کام ً‬
‫مسخّر گردید‪ .‬وقت مراجعت پدرم از شبرغان‪ ،‬من قریب‬
‫دو فرسخ و نیم تا دشت امام که خارج از بلخ است‪ ،‬ایشان‬
‫را استقبال نمودم‪ ....‬پس از یک سال‪ ،‬مدرسۀ تازه که باغی‬
‫هم متعلّق به آن بود به جهت من در جایی که موسوم به‬
‫تخته پل و خارج از بلخ بود ساختند؛ به دو جهت‪ :‬یکی آن‬
‫که شهر بلخ کهنه و هوای بدی داشت‪ ،‬دیگر این که پدرم‬
‫می خواست اوقات عبادت خود را در حرم مزار شریف به‬
‫عمل آورده باشد و تخته پل به مزار شریف نزدیکتر از بلخ بود‪ .‬متدرج ًا پدرم حرمسرا و دربار و‬
‫سربازخانه و کارخانهجات خود را در آن جا بنا نمود‪ ،‬غرس اشجار هم نموده و در مدّت سه سال‬
‫باغات و شهر تازۀ خوبی احداث شد»‪ 19 ،6 ( .‬ـ ‪)20‬‬
‫این قلعه متشکل از سه بخش بوده است‪ :‬پادگان نظامی‪ ،‬حویلی بیرونی و حرم سرای‪.‬‬
‫بخش یکم‪ :‬قلعۀ اصلی است که یکجا با بخشهای دیگر خود ‪ 400‬جریب زمین را در بر‬
‫گرفته است‪ .‬دیوارهای این قلع ه از پخسه ساخته شده و دارای برجها ی دیدبانی با تیرکشها اند‪.‬‬
‫دورادور دیوارهای این قلعه مانند حصارهای کهن دیگر از سوی بیرون با خندقی محاط بوده که در‬
‫گذشتهها برای پیش گیری از نفوذ سپاهیان دشمن آن را پر از آب می ساختند‪.‬‬
‫بخش دوم‪ :‬قلعۀ درونییی است در بازوی شمالی قلعه رو به جنوب که ویرانههای آن تا هنوز‬
‫پابرجا اند و به احتمال زیاد جای بودوباش شاهی بوده است‪ .‬در این بخش در سالهای ‪ 70‬سدۀ‬
‫چهاردهم خورشیدی‪ 90 /‬سدۀ بیستم میالدی هنگامی که از این قلعه به عنوان پادگان لشکر شماره ‪7‬‬
‫کار گرفته می شد‪ ،‬ساختمانهای نوی ساخته شده بودند که اکنون از این بناها نی ز ویرانههایی بیش‬
‫باقی نمانده اند‪)107 ،36( .‬‬
‫‪243‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫بخش سوم‪ :‬قلعه دیگریست با برجها و تیرکشها در گوشۀ جنوبغرب قلعه و بعید نیست که‬
‫مقرّ و حرم سرای امیر بوده باشد‪ .‬در ورودی این قلعه در بازوی شمالی آن در ن زدیکی گوشۀ‬
‫شمالغر بی رو به شمال قرار دارد‪ .‬در سمت راست این دروازه اتاقهای پاسداران واقع اند و‬
‫بازوهای غربی و جنوبی آن‪ ،‬بازوهای قلعۀ اصلی میباشند‪ )108 ،36( .‬در نزدیکی همین قلعه مسجد‬
‫تاریخی قلعۀ تخته پل موقعیّت دارد که در همین کتاب در مدخل جداگانهیی معرفی شده است‪.‬‬
‫در ساله ای پسین دیوارهای قلعۀ اصلی در حال فروریختن بودند و امّا در سال ‪1377‬‬
‫خورشیدی‪ 1998 /‬میالدی این قلعه از سوی حکومت محلّی بلخ به خاطر ساختن پادگان نظامی یی‬
‫در آن‪ ،‬بازسازی شد‪)40 ،46( .‬‬
‫امروز شاه راه مزار شریف ـ بلخ از میان این قلعه میگذرد و از ساختمانهای درونی این قلعه‬
‫به جز از بخشی از دیوار حرم سرای و مسجدی که در همین کتاب از آن یاد خواهد ش د چیز دیگری‬
‫به جا نمانده است‪ .‬در سال ‪ 1392‬هجری خورشیدی‪ 2013 /‬میالدی وزارت آموزش و پرورش در‬
‫هماهنگی با وزارت اطّالعات و فرهنگ کشور در بخش جنوبشرقی قلعه دست به ساختن‬
‫ساختمانهای نوی برای دانش سرای کشاورزی و آکادمی پرورش آموزگار فنّی زده است‪.‬‬

‫مسجد تختهپل‬
‫این مسجد در میان قلعۀ تخته پل در شهرستان نهر شاهی در پانزدهکیلومتری باختر شهر مزار‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪244‬‬

‫شریف موقعیّت دارد و از ساختههای دورۀ امیر عبدالرّحمانخان (‪ 1297‬ـ ‪ 1318‬هجری قمری‪1880/‬‬
‫ـ ‪ 1901‬میالدی) است‪ .‬در همین محل‪ ،‬در سدۀ نهم هجری قمری‪ /‬پانزدهم میالدی در زمان‬
‫تیموریان نیز مسجدی وجود داشته است که سلطان حسین بایقرا در هنگام سفر خود به ده خیران بلخ‬
‫در نزدیکی آن فرود آمده بود‪.‬‬

‫این مسجد بدون مناره و دارای سه گنبد با نورگیرهایی به شکل رواق‪ 11 ،‬رواق و ‪ 4‬چلهخانه‬
‫در دو جانب شمالی و جنوبی محراب و ‪ 4‬چله خانۀ دیگر بر فراز آنها از گل و خشت پخته و خام‬
‫است‪1 .‬‬ ‫به اندازۀ ‪ 28‬در ‪ 28‬در ‪ 5‬سانتیمتر میباشد‪ .‬راه چله خانه های باالیی از طرف جنوب مسجد‬
‫سقف گنبدها‪ ،‬تاقها‪ ،‬رواقها و محراب و روی درونی دیوارهای آن مقرنسکاری و گچبری با‬
‫نگارههای هندسی و نقش های رنگی از گُل و گیاه شده اند‪ .‬به گفتۀ نانسی (‪ )54 ،35‬رنگ آمیزی‬
‫بخش های درونی این مسجد نوعی از آن کارهای هنری است که در سدۀ نوزدهم میالدی مورد‬
‫پسند مردم بود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ از اندازهگیریهای روانشاد مهندس محم ّدشریف محمّدی در سال ‪ 1392‬هجری خورشیدی‪ 2013 /‬میالدی‪.‬‬
‫‪245‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫پهنای دیوارهای مسجد ‪ 160‬سانتیمتر است‪ .‬حجرۀ ساده و گنبدییی با چند تاق در شمال‬
‫مسجد با اندازۀ ‪ 3،30‬در‬
‫‪ 3،80‬متر و همچنان در‬
‫اتاق‬ ‫مسجد‬ ‫جنوب‬
‫کوچکی که با ‪14‬‬
‫پلّهگان به پشت بام راه‬
‫دارد از‪ ،‬دیگر ملحقات‬
‫این مسجد اند‪84 ،49( .‬‬
‫ـ ‪)85‬‬
‫که‬ ‫مسجد‬ ‫این‬
‫روزگاری در آن نماز‬
‫آدینه نیز گزارده میشد‪،‬‬
‫در سال ‪ 1306‬قمری ‪/‬‬
‫‪ 1888‬میالدی هنگامی‬
‫که امیر عبدالرّحمانخان‬
‫مرکز استان بلخ را از‬
‫تختهپل به شهر مزار‬
‫شریف انتقال داد رو به‬
‫ویرانی گذاشت (‪،49‬‬
‫‪ )83‬و اکنون متروک‬
‫است‪ .‬این مسجد در‬
‫سالهای ‪ 1385‬و ‪1386‬‬
‫هجری خورشیدی‪ 2006/‬و ‪ 2007‬میالدی از سوی وزارت اطّالعات و فرهنگ کشور مرمت شده‬
‫است‪ .‬در این مرمت کاری از مخلوط ریگ و چونه نیز کار گرفته شد و از پیچ و مهرههای آهنی‬
‫برای آن کمربندی ساخته شد و سطح بامهای آن با خشتهای پختۀ مربّعی و هنگافی ا ز آمیزۀ ریگ‬
‫و چونه پوشانیده شد‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪246‬‬

‫واپسینبار این مسجد از ‪ 11‬اردیبهشت سال ‪ 1393‬هجری خورشیدی ‪ 1 /‬مه ‪ 2014‬میالدی تا ‪9‬‬
‫آبان ‪ 31 /1393‬اکتبر ‪ 2014‬میالدی از سوی وزارت اطّالعات و فرهنگ کشور به همیاری مالی‬
‫کشور شاهی ناروی به هزینۀ ‪ 45‬هزار دالر توسّط بنیاد فرهنگی آغاخان بازسازی حفاظتی شد و در‬
‫این بازسازی تحکیم عایقکاری آجری بامها و شکستوریخت دیوارهای آن صورت گرفت‪.‬‬

‫قلعة جنگی‬
‫قلعۀ جنگی در سال ‪1280‬هجری قمری ‪ 1863/‬میالدی در زمان امیر عبدالرّحمانخان به حیث‬
‫پادگان نظامی در ‪12‬کیلومتری باختر شهر مزار شریف در شهرستان دهدادی استان بلخ از پخسه‬

‫ساخته شده و ام روز در جنوب شاهراه مزار شریف ـ شولگره موقعیّت دارد‪ .‬خود دهدادی در میان‬
‫‪ 68‬درجه و ‪ 23‬ثانیۀ طولالبلد خاوری و ‪ 36‬درجه و ‪ 39‬دقیقه و ‪ 58‬ثانیۀ عرضالبلد شمالی واقع‬
‫است‪)101 ،36( .‬‬
‫این قلعه مانند بسیاری از قلعه های تاریخی متشکل از دو بخش اندرونی و بیرونی و دارای‬
‫دیوارهایی پهناور و بلند و برجها و تیرکش هاست و از چهار سو با خندق محاط شده است‪.‬‬
‫این قلعه دارای ‪ 5‬برج بزرگ است و از درون به این برج ها برای ورود خودروها راه است‪ .‬این‬
‫برجها به اندازهیی بزرگ اند که از زیر هرکدام آن جویی میگذرد‪)102 ،36( .‬‬
‫‪247‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫درآمدگاه این قلعه در جنوب دیوار بیرونی واقع است و از خاور این در ورودی در دیگری به‬
‫سوی باختر به بخش اندرونی گشوده است‪ .‬دو راه متقاطع در وسط قلعه چهارراهی را ساخته اند که‬
‫در شمال این چهارراه ارگ امیر عبدالرّحمانخان (شارستان) و در جنوب چهارراه قلعۀ سوم قرار‬
‫دارد و دروازۀ آن روبهروی چهارراه است‪ .‬در باختر چهارراه‪ ،‬مسجد و آرامگاه خواجه سبزپوش‬
‫ولی واقع است‪)102 ،36( .‬‬

‫این پادگان نظامی از دورۀ پادشاهی محمّدظاهرشاه تا رویکارآمدن دولت اسالمی مجاهدان‬
‫مرکز فرمان دهی فرقۀ ‪ 18‬و در دورۀ حکومت مجاهدان مرکز فرماندهی نیروهای شمال کشور و‬
‫لشکر شماره ‪ 8‬بوده و پس از فروپاشی نظام طالبان تا امروز مرکز‬
‫فرماندهی لشکر شماره ‪ 209‬شاهین است‪.‬‬
‫در آبان سال ‪ 1380‬هجری خورشیدی‪ /‬اکتبر ‪ 2001‬میالدی‬
‫نیروهای جبهۀ م تّحد ملّی پس از سرنگونی نظام طالبان‪ ،‬اسیران‬
‫جنگی طالبان را در بخشی از همین قلعه زندانی کردند و امّا این‬
‫اسیران با دستیافتن به انبار جنگ افزارها دست به شورش خونینی‬
‫زدند که سرانجام با حمالت هواپیماهای جنگی ایاالت متّحدۀ‬
‫آمریکا این شورش فرو نشانده شد‪ .‬این رویداد در رسانههای‬
‫جهان بازتابی گسترده یافت و نام قلعۀ جنگی را به سر زبانها انداخت‪ .‬در این رویداد خونین یک‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪248‬‬

‫ل رویداد در‬
‫تن از افسران نیروهای ویژ ۀ آمریکا نیز جان باخت که به یادبود وی تندیسی را در مح ّ‬
‫درون این قلعه برپا داشته اند‪.‬‬

‫کاخ و باغ جهاننما‬

‫کاخ و باغ جهاننما در دامنۀ شمالی کوه ساران شهرستان باستانی خلم موقعیت دارد و مشرف بر‬
‫همۀ شهر خلم اس ت‪ .‬این کاخ و باغ تاریخی را امیر عبدالرّحمانخان (‪ 1297‬ـ ‪ 1318‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪ 1880‬ـ ‪ 1901‬میالدی) برای آسایش و تفرّج خویش در سال ‪ 1306‬هجری قمری‪ 1889 /‬میالدی در‬

‫آن منطقۀ خوشآبو هوا ساخته است‪ .‬کاخ باشکوه میان باغ‪ ،‬یکی از زیباترین نمونههای هنر‬
‫معماری سدۀ سیزدهم هجری قمری‪ /‬نوزدهم میالدی کشور است و به گفتۀ بایرون (‪)457 ،14‬‬
‫«قصری شبیه به عمارتی چینی بود و باالی آبشاری در کوه قرار داشت‪ ».‬این کاخ دارای یک‬
‫زیرزمینی و ‪ 18‬اتاق و ‪ 2‬گرمابه به شمول یک تاالر بزرگ با گنبدی بلند در وسط و دو برج‬
‫دیدبانی در دو کناره میباشد‪ .‬زیرزمینی آن متشکل از ‪ 5‬اتاق است که ‪ 2‬اتاق آن در پیش رُوی و ‪3‬‬
‫‪249‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫اتاق آن در پشت ساخت مان قرار گرفته اند و هرکدام آنها دارای ‪ 2‬راهزینه میباشد‪ .‬سقف گنبد و‬
‫حاشیههای تاقها و رواقهای آن با نقشهای گچبریشده آذین یافته اند‪ .‬در پیش رُوی کاخ‪،‬‬
‫استخری چهارگوشه یی با مساحت ‪ 800‬مترمربع از آجر قرار دارد‪.‬‬
‫مساحت تمام باغ ‪ 70‬جریب زمین را در بر میگیرد که با دیوار پخسهیی ستبر با بلندای ‪ 10‬متر‬
‫و برجهای دید بانی متعددی محاط شده است‪ .‬گسترۀ خود باغ به استثنای کاخ‪ ،‬استخ ر و خیابان‬
‫اصلی‪ 58 ،‬جریب میباشد‪ .‬دروازۀ ورودی باغ در دیوار شمالی آن در انتهای راهی ک ه باغ ر ا با شه ر‬
‫وصل میسازد و در روبه روی استخر و وسط کاخ قرار دارد و از آن جا تا صحن پیش رُوی کاخ‪،‬‬
‫خیابان عریضی کشیده شده است‪.‬‬
‫دروازۀ کوچک تر دیگری هم در دیوار جنوبی باغ وجود دارد که از قرار معلوم باغبانان در‬

‫هنگام آب یاری از آن رفتوآمد میکردند‪.‬‬

‫این باغ در گذشته بسیار سرسبز و پُردرخت بود و از سال ‪ 1386‬هجری خورشیدی‪2007 /‬‬
‫میالدی دوبار ه به سرسبزسازی آن توجّ ه میشود‪ .‬در سالهای ‪ 1386‬و ‪ 1387‬خورشیدی‪ 2007 /‬و‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪250‬‬

‫‪ 2008‬میالدی در آغاز ‪ 6‬جربب و سپس ‪ 12‬جربب زمین باغ توسّط هیأت محافظتی «هما»‪1‬مربوط‬
‫به ادارۀ ملّی حفاظت محیط زیست (برنامۀ حفاظت تنوّ ع حیات توسط زنان) به یاری مالی ادارۀ‬
‫کمکهای توسعهیی بین المللی ایاالت م تّحدۀ آمریکا و ادارۀ کشاورزی آمریکا با غرس نهال و‬
‫کاشتن گُل و سبزه سرسبز شد و اکنون افزون بر درختان انجیر‪ ،‬زردآلو‪ ،‬آلوبالو‪ ،‬بادام و ناژوی‬
‫پیشین‪ ،‬به همیاری دفتر محافظتی «هما» نهالهای میوهدار و بیمیوۀ دیگر نیز توسّط دفتر مهندسی‬
‫هالندی آف ایر در آن غرس شده و چمن های نو پُر از گُ ل و سبزه در آن ساخته شده اند‪ .‬در ساحۀ‬
‫غربی باغ‪ ،‬بازیگاهی نیز از سوی دفتر «هما» برای کودکان احداث شده است‪.‬‬

‫بخشهایی از کاخ و باغ جهاننما در سال ‪ 1353‬هجری خورشیدی‪ 1974 /‬میالدی از سوی‬
‫وزارت اطّ العات و فرهنگ کشور بازسازی شده بود‪ .‬در اثر زمینلرزهها و همچنان جنگها‪ ،‬گنبد‬
‫بزرگ کاخ درز برداشته و بخشهایی از دیوارهای باغ فرو ریخته بودند‪ ،‬امّا از ‪ 12‬مردادسال ‪1387‬‬
‫هجری خورشیدی‪ 2 /‬اوت ‪ 2008‬میالد ی کار بازسازی اساسی کاخ و باغ جهاننما از سوی وزارت‬
‫اطّ العات و فرهنگ کشور به یاری کشور شاهی هالند توسّ ط دفتر مهندسی هالندی یی به نام‬

‫‪1‬‬
‫ـ ‪ACC‬‬
‫‪251‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫«آفایر» آغاز یافته و تا کنون به استثنای برجهای کاخ‪ ،‬مرمت بخش های فروریختۀ دیوارهای‬
‫دورادور باغ‪ ،‬درزهای گنبد اصلی کاخ و شکستوریختهای تمام اتاقهای کاخ و درها و‬
‫پنجرههای اتاقها وهمچنان گچ مالی دیوارهای کاخ صورت گرفته است‪.‬‬

‫مدرسه و مسجد خشتی‬

‫مدرسه و مسجد خشتی در سال ‪ 1255‬هجری قمری‪ 1839 /‬میالدی به هزینۀ میر محمّدامین‬
‫بیگ‪ ،‬والی خلم و همکاری مردم آن سرزمین ساخته شده و در کنار شرقی بازار سرپوشیدۀ‬
‫شهرستان خلم استان بلخ قرار دارد‪ .‬تاریخ ساختن آن را قاسمخواجه نقیب‪ ،‬شاعر و خوشنویس آن‬
‫روزگار‪( ،‬درگذشته در ‪ 1366‬هجری قمری‪ 1849 /‬میالدی) که سمّت منشی و مشاور والی خلم را‬
‫ط جلّی بر باالی‬
‫داشته است سروده و نجم الدّین مرادی‪ ،‬یک تن از خوشنویسان خلم‪ ،‬آن را به خ ّ‬
‫محراب نگاشته است‪ 134 ،20( .‬ـ ‪)135‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪252‬‬

‫در این سروده که قطعهیی است‪ ،‬مادۀ تاریخ آغاز ک ار ساختن این مسجد و مدرسه چنین آمده‬
‫است‪( :‬به نقل از منبع ‪)335 ،30‬‬
‫یافت دو تاریخ را‪ ،‬فکر «نقیب» حزین‬
‫مدرسۀ اهل فضل‪ ،‬مدرسۀ دلپذیر (سال ‪ 1255‬هجری قمری‪ 1839 /‬میالدی)‬
‫و مادۀ تاریخ فرجام کار ساختن آن بنا را در بیت جداگانهیی چنین یافته و در زیر همان قطعه‬
‫نگاشته است‪:‬‬
‫آمد ز پیر عقل به گوش من این صدا‬
‫تاریخ خانقاه بگو‪« ،‬خانۀ خدا» (سال ‪ 1261‬هجری قمری‪ 1845 /‬میالدی)‬

‫این مسجد و مدرسه و خانقاه‪ ،‬از خشت پخته و مال ط گل و روکش سیاهچونه ساخته شده و‬
‫شکل یک مدرسه را دارد که دارای صحنی مربعی است‪ ،‬به گونهیی که ضلع غربی آن را مسجد و‬
‫سایر ضلعها را حجرههای مدرسه تشکیل می دهند‪ .‬خود مسجد یک گنبد بزرگ در میانه و دو گنبد‬
‫در دو جناح و در فاصلۀ هر گنبد و گنبد میانی دو دو رو اق و در دو انجام آن باز هم یک یک رواق‬
‫نیمگنبدی که در مجموع ‪ 8‬رواق می شوند‪ ،‬دارد‪ .‬افزون از محراب اصلی در گنبد میانی‪ ،‬گنبدهای‬
‫دو جناح نیز رواقهای محرابی دارند و گنبد شمالی مقرنسکاری رنگی نیز شده است‪ .‬ضلع شمالی‬
‫و شرقی صحن دارای ‪ 7‬حجرۀ گنبدی با درهای ورودی رواقی است و ‪ 5‬حجرۀ گنبدی ضلع جنوبی‬
‫از بین رفته اند‪ .‬هیأت فنّی وزارت اطّالعات و فرهنگ کشور‪ ،‬در سال ‪ 1387‬خورشیدی‪2008 /‬‬
‫‪253‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫میالدی مرمت این بنا را در دستور کار خویش قرار داده‪ ،‬امّا هنوز عمالً به آن نپرداخته است‪ .‬هیأت‬
‫فنی یادشده احجام کار حفظ و ترمیم این بنای تاریخی را نیز در سال ‪ 1387‬هجری خورشیدی‪/‬‬
‫‪ 2008‬میالدی برآورد کرده بود‪ ،‬امّ ا این برآورد نیز به این اداره رسماً اطالع داده نشده است‪ .‬ادارۀ‬
‫اطالعات و فرهنگ استان بلخ هزینۀ مرمت این بنا را به شمول ساختن دیوار استنادی یی به سوی‬
‫رودخانه به درازای ‪ 50‬متر‪ ،‬هشت میلیون افغانی تخمین زده است‪.‬‬
‫در سال ‪ 1393‬هجری خورشیدی‪ 2014 /‬میالدی مردم محل کار بازسازی حجرههای ازبینرفتۀ‬
‫ضلع جنوبی این مدرسۀ تاریخی را با همان طرح قدیمی آن با استفاده از خشتهای فروریختۀ پیشین‬
‫آن انجام داده اند‪.‬‬

‫میر محمّدامین امین یا والی پسر میرعلیبیگ پسر عادلبیگ‪ ،‬بنیادگذار مسجد خشتی‪ ،‬از‬
‫شاعران تاجیک در سدههای ‪ 12‬و ‪ 13‬هجری قمری‪ 18 /‬و ‪ 19‬میالدیست‪ .‬جدّش عادلبیگ ملقّب‬
‫به ابدالخان علی چوپان در روزگار خود فرمانروای بلخ و خلم و مضافات آن سرزمینها و همچنان‬
‫پدرش نیز امارت خلم را به دوش داشت‪ .‬میر محمّدامین نیز پس از پدر به امارت خلم رسید و از‬
‫این هر سه نفر ساختمانهایی به یادگار مانده اند‪)335 ،30( .‬‬
‫محمّدامین هنگ امی که از سوی تیمورشاه درّانی (‪ 1186‬ـ ‪ 1207‬هجری قمری‪ 1772 /‬ـ ‪1793‬‬
‫میالدی) در زمان اقامتش در خلم‪ ،‬به سمّت والی خلم گماشته شد‪ ،‬تخلّص والی را به خود برگزید‬
‫و امّا در شعرهایش بیشتر به نام خود‪ ،‬امین‪ ،‬تخلّص میکرد‪ .‬محمّد امین والی در زمان امیر‬
‫دوستمحمّد خان‪ ،‬هنگامی که به شهر مزار شریف بلخ رفته بود‪ ،‬دیده از جهان فرو بست و در‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪254‬‬

‫محلّی که امروز «علی چوپان» نامیده میشود به خاک سپرده شد و آرامگاهش در آنجا تا هنوز‬
‫نمایان است‪.‬‬
‫دیوان شعر او را که دربرگیرندۀ رباعی‪ ،‬غزل‪ ،‬قطعه و مثنوی است گوبندرام‪ ،‬از خوش نویسان‬
‫هندوی باشندۀ خلم‪ ،‬به سفارش خود شاعر در زمان شاه شجاع در ‪ 16‬صفر ‪ 1253‬هجری قمری‪21 /‬‬
‫جون ‪ 1837‬میالدی به خطّ نستعلیق نگاشته است‪ )336 ،30( .‬از اوست‪( :‬به نقل از منبع ‪)336 ،30‬‬

‫ز ماست جرم و گناه و ز توست عفو خطا‬

‫کدام بنده نکرده به خواجه اش تقصیر‬
‫«امین» کمینه غالم محمّد عربیست‬
‫که شاید آن شرفالخلق گویدش قطمیر‬

‫مسجد اسفندیار‬
‫مسجد تاریخی اسفندیار از ساختههای سدۀ ‪ 13‬هجری قمری‪ 19 /‬میالدی است و در دهکدۀ‬
‫ینگی یرغ در حدود بیست کیلومتری خاور مرکز شهرستان خُلم استان بلخ موقعیّت دارد‪ .‬این بنای‬
‫‪255‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫تاریخی از خشت پختۀ مربعی و گل ساخته شده و سه گنبد بزرگ دارد و از نمونههای زیبای‬
‫ساختمانهای روزگار خود به شمار میرود‪.‬‬

‫آرام گاه غازی وزیر محمّداکبرخان‬

‫آرامگاه غازی وزیر محمّداکبرخان در شهر مزار شریف در گوشۀ جنوبغربی بیرون‬
‫ساختمان گنبد خانقاه حرم روضۀ حضرت علی (ک) و متّصل به آن موقعیّت دارد و در سدۀ‬
‫سیزدهم هجری قمری‪/‬‬
‫نوزدهم میالدی ساخته‬
‫شده است‪ .‬ساختمان‬
‫این آرامگاه با سقف‬
‫گنبدی و به شکل‬
‫مکعبی با درازای ‪8،80‬‬
‫متر‪ ،‬پهنای ‪ 6،50‬متر و‬
‫بلندای ‪ 6‬متر تا زیر‬
‫محیط گنبد‪ ،‬است و‬
‫دروازهیی چوبی با‬
‫پنجره یی‬ ‫پلههای‬
‫دیوار‬ ‫در‬ ‫مشبّک‬
‫جنوبی دارد‪ .‬این بنا از‬
‫درون گچمالی و از‬
‫کاشیکاری‬ ‫بیرون‬
‫شده است‪ .‬در درون‬
‫این حظیره افزون از‬
‫گور غازی وزیر محمّداکبرخان چهار گور دیگر از محمّداکرمخان برادر وزیر محمّداکبرخان‪،‬‬
‫شیریندلخان نایبالحکومۀ بلخ و میرزا عزیزخان و پسرش میرزا شجاعالدّینخان‪ ،‬متولّیان روضۀ‬
‫مبارک ‪ ،‬نیز مدفون میباشند‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪256‬‬

‫در سردر رواق جنوبی این بنا سنگنوشته یی به خطّ نستعلیق به قلم شخصی به ن ام محمّدعمر ب ا‬
‫متن زیر به چشم میخورَد‪:‬‬
‫«هذا مقبرۀ مغف رت و غفرانپناهان وزیر محمّداکبرخان غازی و سردار محمّداکرمخان ولدان‬
‫امیر کبیر مغفور مبرور امیر دوستمحمّدخان غازی خلدآشیان و ایشیکآقاسی لوینای ب‬
‫شیردلخان نایب الحکومۀ بلخ و سیادتپناهان میرزا عزیزخان متولّی و میرزا شجاعالدّینخان متوّلی‬
‫ولد موصوف متولّ ی روضۀ مقدّسۀ حضرت شاه مردان جناب امیرالمؤمنین حضرت علی کرماهلل‬
‫وجهه در عهد خالفت ظلّالسّبحان خلیفه الرّحمان امیرالمؤمنین حضرت سراج و الملّه و الدّین امیر‬

‫حبیباهللخان پادشاه ممالک افغانستان در سنۀ لوی ئیل یکهزار و سه صد و بیست و دو [ی] هجری‬
‫نبوی صلیاهلل وسلّم [‪ 1905‬میالدی] حسب الفرمان همایون واال بنا گردید به سعی و اهتمام‬
‫حاجیالحرمینالشّریفین حاجی سردار عبداهللخان نایبالحکومۀ بلخ در سنۀ ‪[ 1324‬هجری قمری‪/‬‬
‫‪1906‬میالدی] به توجّه داکتر شیخ عبدالقادر ابن داکتر الهی بخش قریشی هندوستانی صورت انجام‬
‫و حُسن اتمام یافت‪».‬‬
‫‪257‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫ط نستعلیق که در روی مقابل در جنوبی این نظم در‬

‫گور وزیر سنگنوشته یی دارد دورویه به خ ّ‬
‫تاریخ وفات او کنده شده است‪:‬‬
‫محمّداکبر غازی وزیر ابن امیر‬
‫دُر یگانۀ دُرّانیان به شیردلی‬
‫مجاهدی که به جز کافران نکرده نبرد‬
‫نصیر ملّت بیضا‪ ،‬معین دین جلی‬
‫شناخت بَعد عُمَر همچو او کسی نه به فر‬
‫نه کس چو او در خیبر گشاد بَعد علی‬
‫ندای غیب ز حق ارجعی الی ر بّک‬
‫به گوش هوش شنید از مشیّت ازلی‬
‫چو دید باغ جهان را نداشت برگ ثبات‬
‫ببست بار چو گُل زود با شگفتهدلی‬
‫نشست طایر روحش به شاخ سدره مقام‬
‫به اوج مقصد صدقٍ به حکم لم یزلی‬
‫چو بود پیرَ و شاه نجف به جنگ جهاد‬
‫کشید جذبۀ شوقش به آن خجستهولی‬
‫ز بهر سال وفاتش دلم مشوّش بود‬
‫نمود طالب بیدل طلب ز عقل جلی‬
‫سر حیات برآورد از میانه و گفت‬
‫جهاد اکبرش آورد در جوار علی‬
‫در روی دیگر سنگ این نظم کنده شده است‪:‬‬
‫‪ ...‬هزار حیف که رفت از جهان به ناکامی‬
‫امیرزادۀ واالی اعظم افغان‬
‫یگانه حامی اسالم و خان کفرشکن‬
‫محمّداکبر غازی‪ ،‬وزیر شاهنشان‬
‫به عنفوان جوانی بهار عمرش را‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪258‬‬

‫ز تندباد اجل چرخ پیر ساخت خزان‪...‬‬

‫به همینگونه گورهای شیریندلخان نایبالحکومه و محمّداکرمخان دارای کتیبههای سنگی‬
‫میباشند‪.‬‬
‫متن کتیبۀ گور دوم از این قرار است‪:‬‬
‫چهگونه عیش نماید کسی در این ششدر‬
‫که تیرهچادر ماتم همیشه کرده به بر‬
‫نه بر بساط بسیطش قرارگاه نشاط‬
‫نه در محاط محیطش گریزگاه مفر‬
‫محمّداکرم خان سرفراز جمله سران‬
‫که بُرد گوی سری را ز سروران یک سر‬
‫شگفته تازه ُگلی بود در ریاض امی ر‬
‫ولی چو غنچه به امرش مدام بسته کمر‬
‫بکرد یکتنه تسخیر ماوراءالنّهر‬
‫نمود بلخ و مزار شریف جای مقر‪...‬‬
‫به عنفوان جوانی‪ ،‬به عین حشمت و جاه‬
‫ز حق شنید ندا الرجعی بحکم قدر‬
‫ز فرط شوق جوار مزار شاه نجف‬
‫سپرد جان گرامی به پای این سرور‬
‫حساب سال وفاتش خرد به طالب گفت‬
‫بکرد جای به جنّت ز مرقد حیدر (‪ 1360‬هجری قمری‪ 1941 /‬میالدی)‬
‫بخشهایی از این بنای تاریخی به ویژه درزهای دیوارها و برآمدهگی های کاشیها همزمان با‬
‫آرامگاه امیر شیرعلیخان‪ ،‬از ‪ 25‬آبان سال ‪ 15 /1391‬نوامبر ‪ 2012‬میالدی تا ‪ 25‬اردیبهشت سال‬
‫‪ 1393‬هجری خورشیدی‪ 14 /‬مه ‪ 2014‬میالدی به هزینۀ ‪ 510300‬افغانی از بودجۀ توسعه یی وزارت‬
‫اطّالعات و فرهنگ کشور توسّط یک شرکت خصوصی مرمت محافظتی گردیده اند‪.‬‬
‫‪259‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫وزیر محمّداکبرخان‪ ،‬پسر امیر دوست محمّدخان‪ ،‬در سال ‪ 1232‬هجری قمری‪ 1819 /‬میالدی‬
‫زاده شد و در زمان پادشاهی پدر خود مدّتی استاندار‬
‫ننگرهار بود‪ .‬او در سال ‪ 1252‬هجری قمری‪ 1838 /‬میالدی‬
‫یکی از حملههای سکها را به جالل آباد دفع کرد و یک‬
‫سال بعد‪ ،‬هنگامی که شاه شجاع بر تخت سلطنت کابل‬
‫نشست‪ ،‬همراه با پدر خود به کشور بخارا رفت و امّا در‬
‫آنجا به دستور نصراهللخان‪ ،‬پادشاه بخارا‪ ،‬مدّت سه سال را در‬
‫زندان گذرانید‪ .‬پس از رهایی از زندان به استانهای شمالی‬
‫کشور به سربازگیری برای جنگ با نیروهای انگلیسی‬
‫پرداخت و از راه خلم به کابل رفت و با مجاهدان‬
‫پیوست‪ .‬در ‪ 21‬ذی القعدۀ ‪ 1258‬هجری قمری‪23 /‬‬
‫دسامبر ‪ 1842‬میالدی مکناتن‪ ،‬نمایندۀ ارشد نیروهای‬
‫انگلیسی در کابل‪ ،‬را کُشت و همچنان با نیروهای‬
‫انگلیسی در جالل آباد جنگید‪ .‬پس از کشته شدن شاه‬
‫شجاع در ‪ 21‬محرّم ‪ 1258‬هجری قمری‪ 3 /‬آوریل‬
‫‪ 1842‬میالدی‪ ،‬هنگامی که فتح جنگ‪ ،‬پسر شاه شجاع‪،‬‬
‫موقتاً زمام امور کشور را به دست گرفت‪،‬‬
‫محمّداکبر خان وزیر او شد و از همین رو در تاریخ به‬
‫لقب وزیر شهرت یافت‪ .‬وزیر محمداکبرخان به زودی‬
‫فتح جنگ را کنار زد و عمالً خود ادارۀ امور کشور راه‬
‫به دوش گ رفت و امّا هنگامی که پدرش‪ ،‬امیر‬
‫دوستمحمّدخان‪ ،‬در سال ‪ 1259‬هجری قمری‪1843 /‬‬
‫میالدی دوباره به پادشاهی رسید‪ ،‬کدام وظیفۀ رسمی‬
‫برایش داده نشد و در سال ‪ 1262‬هجری قمری‪1846 /‬‬
‫میالدی‪ ،‬هنگامی که در جاللآباد نقشۀ پیشرَوی به‬
‫سرزمین های زیر سلطۀ انگلیسها را در آن سوی مرز‪،‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪260‬‬

‫می کشید‪ ،‬بیمار شد و به روایت برخی از منابع‪ ،‬به دستور پدرش به دست یک پزشک هندی‬
‫دارویی زهرآلود خورانده شد و در گذشت‪ .‬پیکرش بنابر وصیّت خودش بهوسیلۀ فیل از جالل آباد‬
‫به شهر مزار شریف‪ ،‬مرکز استان بلخ‪ ،‬انتقال داده شد و در جوار آرامگاه حضرت علی (ک) به‬
‫خاک سپرده شد‪ 81 ،85( .‬ـ ‪)94‬‬

‫آرامگاه امیر شیرعلیخان‬

‫آرامگاه امیر شیرعلی خان در شهر مزار شریف پیوست با دیوار غربی ساختمان اصلی آرامگاه‬
‫حضرت علی (ک) در سمت راست رواق نظرگاه قرار دارد و در سدۀ سیزدهم هجری قمری‪ /‬سدۀ‬

‫نوزدهم میالدی ساخته شده است‪ .‬ساختمان این آرام گاه به شکل مکعبی با سقف گنبدی یی‬
‫‪261‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫مقرنسکاری و گچبریشده و رنگآمیزی شده و دیوارهای رواقی با درازای ‪ 7‬متر‪ ،‬پهنای ‪ 6،30‬متر‬
‫و بلندای ‪ 6،40‬متر تا محیط زیر سقف گنبدی‪ ،‬است و از سه سوی شمال‪ ،‬جنوب و غرب رواقهای‬
‫باز و با چهارچوب چوبی کندنکاریشده و پنجرههای مشبّک دارد‪ .‬این بنا از بیرون کاشیکاری و‬
‫از درون گچ مالی شده است‪.‬‬
‫ساختمان آرامگاه امیر شیرعلیخان‬
‫پسر امیر دوستمحمّدخان درگذشته در‬
‫سال ‪ 1203‬هجری قمری‪ 1789 /‬میالدی‪،‬‬
‫بار نخست در سال ‪ 1306‬هجری قمری‪/‬‬
‫امیر‬ ‫دستور‬ ‫به‬ ‫میالدی‬ ‫‪1889‬‬
‫و‬ ‫ساخته‬ ‫عبدالرّحمانخان‬
‫کاشیکاری شده است (‪ )98 ،65‬و بار دوم‬
‫سنگی‬ ‫کتیبۀ‬ ‫از‬ ‫که‬ ‫آنگونه‬
‫کندنکاریشده یی که در سردر رواق‬
‫غربی این بنا نصب است و نیز از‬
‫سنگنوشتۀ خود گور برمیآی د به فرمان‬
‫امیر حبیباهللخان‪ ،‬پادشاه افغانستان‪ ،‬به‬
‫کوشش سردار محمّدعزیزخان‪ ،‬استاندار‬
‫بلخ‪ ،‬به کمک دکتر شیخ عبدالقادرخان‬
‫در سال ‪1316‬هجری قمری‪1898 /‬‬
‫میالدی بازسازی شده و کار کتیبهگذاری‬
‫آن در سال ‪ 1324‬هجری قمری‪1906 /‬‬
‫میالدی از سوی سردار عبداهللخان انجام‬
‫پذیرفته است‪ .‬این سنگنوشتهها همه به‬
‫خطّ نستعلیق اند‪.‬‬
‫بخشهایی از این بنای تاریخی بهویژه درزهای دیوارها و برآمدهگیهای کاشیها از ‪ 25‬آبان‬
‫سال ‪ 15 /1391‬نوامبر ‪ 2012‬میالدی تا ‪ 25‬اردیبهشت سال ‪ 1393‬هجری خورشیدی‪ 14 /‬مه ‪2014‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪262‬‬

‫میالدی به هزینۀ ‪ 609920‬افغانی از بودجۀ توسعه یی وزارت اطّالعات و فرهنگ کشور توسّط یک‬
‫شرکت خصوصی مرمت محافظتی گردیده اند‪.‬‬
‫امیر شیرعلیخان پسر امیر دوستمحمّدخان در سال ‪ 1237‬هجری قمری‪ 1822 /‬میالدی زاده‬
‫شد‪ .‬در ‪ 25‬ذیالحجّۀ ‪ 1279‬هجری قمری‪ /‬ژوئن‬
‫‪ 1863‬میالدی پادشاهی خود را که ولیعهد پدر‬
‫بود در هرات (‪ )589 ،54‬و در جمادیالثّانی ‪1280‬‬
‫هجری قمری‪ /‬دسامبر ‪ 1863‬میالدی در کابل‬
‫اعالن کرد؛ در سال ‪ 1280‬هجری قمری‪1864 /‬‬
‫میالدی در برابر امیر محمّدافضلخان به بلخ لشکر‬
‫کشید و در باجگاه او را شکست داد (‪ )590 ،54‬در سال ‪ 1282‬هجری قمری‪1866 /‬میالدی‬
‫محمّدافضل خ ان او را از پادشاهی کنار زد و خود بر تخت سلطن ت‬
‫نشست و سپس در سال ‪ 1867‬محمّداعظمخان پادشاه شد‪،54( ،‬‬
‫‪ )591‬تا این که امیر شیرعلیخان برای بار دوم از سال ‪ 1285‬ـ ‪1295‬‬
‫هجری قمری‪ 1868 /‬ـ ‪ 1878‬مدّت ده سال دیگر نیز به پادشاهی‬
‫خود ادامه داد‪ )592 ،54( .‬او در توسعۀ فرهنگ‪ ،‬آموزش و‬
‫پرورش‪ ،‬مطبوعات و بخش نظامی کارهای قابل توجّهی انجام داد و‬
‫هنگامی که نیروهای انگلیسی یک بار دیگر افغانستان را مورد‬
‫تهاجم خود قرار دادند برای مذاکره با دولت روسیه‪ ،‬با تمام خانواده‬
‫و مقام های بلندپایۀ دولتی و سربازان خود کابل را به آهنگ بلخ ترک گفت (‪ )607 ،54‬و در ‪8‬‬
‫محرّم ‪ 1296‬هجری قمری‪ 1 /‬ژانویۀ ‪ 1879‬میالدی وارد شهر مزار شریف شد‪ .‬امّا در این شهر ژنرال‬
‫فیضمحمّدخان و مقام های دولتی بلخ او را از رفتن به مذاکره منصرف ساختند و او به فرستادن‬
‫هیأتی برای مذاکره به تاشکند بسنده کرد‪ .‬در همین سفر بود که ناگهانی بیمار شد و در ‪ 9‬صفر‬
‫‪1269‬هجری قمری‪ 21 /‬فوریۀ ‪ 1879‬میالدی درگذشت (‪ )608 ،54‬و در جوار آرامگاه حضرت‬
‫علی (ک) به خاک سپرده شد‪.‬‬
‫‪263‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫خانقاه کالن دهدادی‬

‫خانقاه کالن از ساختههای سدۀ ‪ 13‬هجری قمری‪ 19 /‬میالدی است و در مرکز شهرستان‬
‫دهدادی در جنوب شرقی شهر باستانی بلخ موقعیّت دارد‪.‬‬
‫بنیادگذار این خانقاه میرزا احمد خان فارد‪ ،‬شاعر و نویسندۀ بلخی آن روزگار‪ ،‬است و در کار‬
‫‪1‬‬
‫ساختن آن افزون از معماران محلّی شماری از معماران بخارایی نیز سهم گرفته اند‪.‬‬

‫این خانقاه دربرگیرندۀ یک سالن زمستانی و دو محل تابستانی از خشت های خام و پخته و گل‬
‫با درازای ‪ 29،5‬متر است‪ .‬بخشی از گچ بری شمال سقف فرو ریخته است‪ .‬در صحن پیش رُوی بنای‬
‫اصلی استخری است که چنارهای کهنسال و بسیار بزرگی آن را احاطه کرده اند‪)175 ،42( .‬‬
‫اکنون سالن قدیمی تابستانی آن نیز با سه گنبد پوشانده شده است و این گنبدها بر سر‬
‫رواقهای بلندی ساخته شده اند‪ .‬این سالن در دیوار خاوری خود یک دروازۀ درآمد و سه پنجرۀ‬
‫بزرگ مشبّک چوبی دارد‪ .‬در گوشۀ شمالی آن دو اتاق باالی هم در دو طبقه با سقف چوبپوش‬

‫‪1‬‬
‫ـ از یادداشتهای سیّد مصطفی متولّی کنونی این خانقاه‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪264‬‬

‫قرار دارند‪ .‬در بیرون درآمدگاه متّصل به دیوار خاوری صفۀ بزرگی به درازای ‪ 33‬مت ر و پهنای ‪ 9‬متر‬
‫از آجرهای مربعی واقع است که برای نمازگزاردن در تابستان به کار میرود‪.‬‬
‫این خانقاه همچنان‬
‫دارای ‪ 12‬چلهخانه است‬
‫که ‪ 6‬تای آن در طبقۀ‬
‫همکف و ‪ 6‬تای دیگر بر‬
‫فراز آن ها قرار دارند‪.‬‬
‫سه‬ ‫ورودی‬ ‫درهای‬
‫چلهخانۀ باالیی از بیرون‬
‫جناح شمالی و درهای‬
‫ورودی سه چلهخانۀ دیگر‬
‫باالیی از بیرون جناح‬
‫جنوبی خانقاه و درهای‬
‫ورودی شش چلهخانۀ‬
‫پایینی در دیوار سمت قبله‬
‫یعنی غرب در درون‬
‫خانقاه واقع اند‪.‬‬
‫سدۀ‬ ‫اوایل‬ ‫از‬
‫هجری‬ ‫چهاردهم‬
‫خورشیدی‪ /‬بیستم میالدی تا کنون بخش هایی از این خانقاه چندین بار مرمت شده اند‪ .‬برای آخرین‬
‫بار در ‪ 13‬فروردین سال ‪ 1387‬هجری خورشیدی‪ 1 /‬آوریل ‪ 2008‬میالدی هیأتی از مهندسان‬
‫وزارت اطّالعات و فره نگ کشور با ترکیب عبدالمنیر‪ ،‬احمداهلل‪ ،‬شفیعاهلل‪ ،‬جوّ اد و وحیداهلل احجام‬
‫کار مرمت این بنا را برآورد کردند و امّا کاری عملی در زمینۀ بازسازی آن انجام داده نشد تا‬
‫سرانجام کار حفاظت و مرمت آن از ‪ 8‬خرداد سال ‪1392‬هجری خورشیدی‪ 29 /‬می ‪ 2013‬میالدی‬
‫به هزینۀ‪ 96000‬یورو از کمکهای دولت فیدرال آلمان توسّط بنیاد فرهنگی آغاخان به رهبری‬
‫مهندس محمدنصیر آغاز شده است و در نتیجه تمام سطح پشت بام گنبدها‪ ،‬دیوار پشتبند سوی‬
‫‪265‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫قبلۀ مسجد و چلهخانههای ویرانشده مرمت شدند‪ ،‬به خاطر حفاظت بیشتر‪ ،‬روی تمام گنبدهای‬
‫سالن اصلی گنبدهای نو از خشت پخته ساخته شدند و از سوی بیرون آن کانال نمکش کشیده شد‪،‬‬
‫کف سالن شرقی خشتفرش شد‪ ،‬دروازهها و دریچه ها از چوب ارچه بازسازی شدند‪ ،‬یک صفۀ‬
‫کالن چسپیده به سالن شرقی برای نمازگزاردن در تابستانها و یک صفۀ کوچک در جنوب حوض‬
‫مسجد برای طلّاب از خشت پخته ساخته شدند‪ ،‬دورادور حوض صحن مسجد خشت پخته گرفته‬
‫شد و دو راه زینه برای فرودآمدن به حوض و نیز فیلتری برای تصفیۀ آب حوض از گل و الی و‬
‫لوش گذاشته شدند و حیاط مسجد درختک اری گردید‪.‬‬
‫میرزا‬ ‫شیخ‬
‫احمدجان فارد بن‬
‫میرزا محمّدیوسف‬
‫بن میرزا حقداد‪،‬‬
‫خوشنویس‪،‬‬
‫نویسنده و شاعر‬
‫تاجیک‪،‬‬ ‫متصوّف‬
‫در نیمۀ یکم سدۀ ‪13‬‬
‫هجری قمری‪19 /‬‬
‫میالدی در شهرستان‬
‫دهدادی استان بلخ‬
‫میزیست‪ .‬جدّ او‬
‫میرزا حقداد‪ ،‬نیز‬
‫صاحب‬ ‫شیخی‬
‫و‬ ‫بود‬ ‫رسوخ‬
‫هنگامی که نادرشاه‬
‫افشار بلخ را به دست آورَ د با وی از در احترام پیش آمد و یادگار برخی از شاهان صفوی از جمله‬
‫شمشیر شاهعبّاس را به او بخشید‪)331 ،30( .‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪266‬‬

‫فارد خانقاه کالن ده دادی را بنیاد گذاشت و در آن به تدریس دانش و معارف صوفیّه و ارشاد‬
‫سرگرم بود و مدّتی در ترکیّ ه‪ ،‬مصر‪ ،‬عربستان سعودی‪ ،‬هندوستان‪ ،‬عراق‪ ،‬کویت و برخی از‬
‫کشورهای دیگر آسیایی و آفریقایی به جهانگردی پرداخت (‪)331 ،30‬‬

‫و سرانجام در ‪ 27‬شوال ‪ 4 /1224‬دسامبر ‪ 1809‬میالدی در کویت چشم از جهان پوشید و در‬

‫همانجا به خاک سپرده شد‪ 1.‬کتاب اخبار الطّالبین دربارۀ سلوک خلیفهدوستمحمّد صحّاف از‬
‫پیروان طریقت نقشبندیّ ه در بلخ و کسانی که از وی کسب طریقت کرده و به ارشاد رسیده اند تا‬
‫دوران خود مؤلف‪331 ،30( ،‬؛ ‪ ،37‬ج ‪ )182 ،1‬کتاب مرآتالعلما‪2‬و دیوان شعر که به قول موالنا‬
‫خالمحمّد خسته نسخهیی از آن را شاعر به خطّ خودش نوشته است‪ ،‬از آثار اویند‪ )331 ،30( .‬و این‬
‫هم نمونههایی از سخن او‪( :‬به نقل از منبع ‪)331 ،30‬‬
‫ای که زلفت دام و خالت دانه است‬
‫روی تو چون شمع و دل پروانه است‬

‫‪1‬‬
‫ـ از یادداشتهای سیّد مصطفی‪ ،‬متولّی خانقاه کالن دهدادی‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ـ از یادداشتهای همان شخص‪.‬‬
‫‪267‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫گر کنم گستاخیی بر من مگیر‬

‫جان ز شوق روی تو دیوانه است‬
‫اختالطی نیست «فارد» را به کس‬
‫از چه در خَلق جهان افسانه است؟‬
‫***‬
‫سوهانزبان مشو که دل خلق نازک است‬
‫پرهیز کن ز لقمه‪ ،‬ره حلق نازک است‬

‫گرمابة پل خشتی‬
‫این گرمابۀ تاریخی از ساختههای سدۀ ‪ 13‬هجری قمری‪ 19 /‬میالدی است و در خاور شهر‬
‫باستانی خُلم در کنار رودخانۀ خلم قرار دارد و به خاطر نزدیکبودن به پل خشتی آن رودخانه به نام‬
‫گرمابۀ پل خشتی یاد می شود‪ .‬این گرمابه دارای ‪ 7‬گنبد ساختهشده از خشت مربعی پخته و‬
‫سیاهچونه و مجهز به همۀ نیازمندیهای حمّام مانند آبانبار‪ ،‬گلخن‪ ،‬سرتراشخانه‪ ،‬جامهدان‪،‬‬
‫وضوخانه‪ ،‬غسلخانه‪ ،‬دیگهای آب گرم و آب سرد‪ ،‬نمازخانه و غیره میباشد‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪268‬‬

‫این گرمابه به هزینۀ عبدالکریم خان‪ ،‬نایب الحکومۀ وقت‪ ،‬در ساحۀ نیم جریب زمین در گذر‬
‫تحت تاق ساخته شده و جایداد شخصی او بوده و سپس شخص دیگری به نام حبیباهلل آن را به‬
‫اجاره گرفته است و از این رو به نام گرمابۀ حبیباهلل نیز یاد میشود‪)70 ،20( .‬‬

‫در ‪ 25‬فروردین ‪1390‬هجری خورشیدی‪ 14 /‬آوریل ‪ 2011‬میالدی این گرمابه از سوی‬

‫وزارت اطالعات و فرهنگ به هزینۀ ‪ 28700‬دالر آمریکایی به یاری کشور شاهی هالند توسط دفتر‬
‫مهندسی آف ایر بازسازی و مرمت شده است؛ اما به خاطر حفاظت آن از خطر آبخیزی رودخانه‬
‫به ساختن دیوار استنادی یی نیاز است که هزینۀ آن از سوی ادارۀ اطالعات و فرهنگ استان بلخ‬
‫نهصد هزار افغانی برآورد شده است‪.‬‬

‫مسجد عیدگاه خلم‬

‫مسجد عیدگاه خلم‪ ،‬در جنوب غرب شهر خلم استان بلخ دورتر از محلی که مسجد عیدگاه‬
‫سه گنبدی وجود داشت‪ ،‬موقعیّت دارد و در سال ‪ 1315‬هجری خورشیدی‪ 1936 /‬میالدی‬
‫تهدابگذاری شده است و از این که ساختمان آن ویژهگیهای معماری سنّتی ام روزین را دارد‪،‬‬
‫در سال ‪ 1393‬هجری خورشیدی به پیشنهاد نویسندۀ این کتاب در فهرست میراثهای فرهنگی‬
‫بلخ ثبت گردید‪.‬‬
‫‪269‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫این بنا به هزینۀ گروهی از سرمایه داران خلم و توسّط معمار شناختهشدۀ خلم‪ ،‬استاد‬
‫محمّدیعقوب‪ ،‬ساخته شده است و دارای هفت گنبد بزرگ بدون نقش و نگار است و گنجایش‬

‫پنجهزار نفر نمازگزار را در یک هنگ ام دارد‪ 110 ،20( .‬ـ ‪)111‬‬

‫کوشک مابین‬
‫کوشک مابین بنا ی تاریخییی است که در زمان محمدظاهرشاه در سال ‪ 1318‬هجری‬
‫خورشیدی‪ 1939 /‬میالدی در باغ حضور شهر مزار شریف ساخته شده و در واقع اقامتگاه شاهی‬
‫بوده است و محمدظاهرشاه و همچنان محمدهاشمخان نخستوزیر دورۀ شاهی‪ ،‬در سفرهای خود‬
‫به استان بلخ در این کوشک به سر برده اند‪.‬‬
‫این کوشک تا سال ‪1357‬هجری خورشیدی‪ 1978 /‬میالدی به همین منظور استفاده میشد‪ ،‬امّ ا‬
‫پس از آن تا سال ‪ 1390‬هجری خورشیدی‪ 2011 /‬میالدی به نوبت‪ ،‬دفتر کار سازمان جوانان‪،‬‬
‫اتحادیّۀ کارگری‪ ،‬شورای ریشسفیدان و ادارۀ کار‪ ،‬امور اجتماعی و شهدا و معلوالن بوده است‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪270‬‬

‫این کوشک تاریخی در سال ‪ 1391‬هجری خورشیدی‪ 2012 /‬میالدی از سوی شهرداری مزار‬
‫شریف و زیر نظر ریاست اطالعات و فرهنگ والیت بلخ بازسازی شده و پس از بازسازی باز هم‬

‫دفتر کار شورای ریشسفیدان استان بلخ است‪.‬‬

‫مدرسة میرزا محمّدقاسم خان‬

‫این مدرسه در سال ‪ 1335‬هجری قمری‪ 1956 /‬میالدی به کوشش میرزا محمّدقاسم خان‪ ،‬از‬
‫‪271‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫مردان خیراندیش بلخ‪ ،‬ساخته شده است و در یککیلومتری بازار در غرب شهر خلم استان بلخ‬
‫موقعیّت دارد‪ 135 ،20( .‬ـ ‪ )136‬این مدرسه با توجّه به سبک معماری ساختمان آن‪ ،‬در سال ‪1393‬‬
‫هجری خورشیدی‪ 2014 /‬میالدی به کوشش نویسندۀ این کتاب در فهرست میراثهای فرهنکی‬
‫کشور ثبت گردید‪.‬‬

‫کاروانسرای عبدالملک‬
‫این کاروانسرای در حدود دوصدمتری دست راست شاهراه قدیمی بلخ ـ شبرغان موقعیت‬
‫دارد و ساختۀ اواخر سدۀ سیزدهم هجری قمری‪ /‬بیستم میالدی است‪ .‬این بنا از آجر ساخته شده و‬
‫متشکل از اتاقهای نشیمن و برندهیی با پایههای مستطیلی و رواقهای نیمدایرهیی با تزئینات‬
‫گچبریشده میباشد که دوازده رواق آن به گونۀ سالم باقی مانده اند‪ .‬این بنای تاریخی برای‬

‫نخستینبار در سال ‪ 1393‬هجری خورشیدی‪ 2014 /‬میالدی مورد توجّه مهندس ایرانی‪ ،‬آرش‬
‫بوستانی‪ ،‬قرار گرفت و پس از مشوره با نویسندۀ این کتاب در ثبت آن در فهرست میراث های‬
‫فرهنگی بلخ اقدام شد‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪272‬‬

‫آرامگاه بابا صدّیق‬

‫این آرامگاه در روستای دهواده در ‪15‬کیلومتری شمال شهر خلم استان بلخ موقعیت دارد و‬
‫متعلّق به سدۀ ‪ 13‬هجری قمری‪ 19 /‬میالدیست‪ .‬ساختق مان آن از خشت خام و گل و گنبد آن از‬
‫آجر و مالط گل به شکل مستطیل ساخته شده است‪ .‬درازای بیرونی ساختمان ‪ 15‬متر و پهنای آ ن‬
‫‪ 11‬متر و بلندای رواق آن ‪ 7‬متر می باشد‪ .‬گور داخل این بنا در بهمن سال ‪ 1386‬هجری خورشیدی‪/‬‬
‫‪1‬‬
‫ژانویۀ ‪ 2008‬میالدی از سمت غرب آن توسط قاچاقبران آثار تاریخی کاوش شده بود‪.‬‬

‫ـ از مشاهدات عینی مهندس محمّدشریف محمّدی در ‪ 23‬فروردین سال ‪ 1378‬هجری خورشیدی‪11 /‬‬ ‫‪1‬‬

‫آوریل ‪ 2008‬میالدی‪.‬‬
‫‪273‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫نتیجهگیری‬
‫بلخ‪ ،‬یکی از کهن ترین شهرهای جهان و گهوارۀ فرهنگ و تمدّن آریایی است‪ .‬آریاییان‪،‬‬
‫بومیان این سرزمین اند و در همین مرزوبوم پیدا شده اند و نیاکان آنان تمام دورههای پیش از تاریخ‬
‫را در همینجا گذرانده اند و در دورههای گوناگون تاریخی از همینجا به گوشههای دیگر آریانای‬
‫بزرگ و بیرون از مرزهای آن کوچیده اند‪ .‬ساحه های باستانی و بناهای تاریخی برجامانده در بلخ‬
‫بامی‪ ،‬نمادهای روشنی از شکوه دیرین آن اند‪ .‬متأسفانه این سرزمین اهورایی آن گونه که نام‬
‫پرآوازهاش ایجاب میکند تا کنون زیر پژوهشی همهجانبۀ علمی و باستانشناختی قرار نگرفته است‬
‫و بهویژه جاهای با ستانی و تاریخی آن به گونۀ بایسته بازشناخته نشده اند؛ درست همان گونه که اثر‬
‫فراگیر و مدوّنی دربارۀ تاریخ بلخ نیز سراغ نداریم‪.‬‬
‫در هنگام پژوهش خود پیرامون ساحه های باستانی و بناهای تاریخی بلخ‪ ،‬به این چند نکتۀ مهم‬
‫برخوردم‪:‬‬
‫ـ پژوهشهای مرکز علمی باستانشناسی افغانستان بیشتر روی دورههای کوشانی و بودایی‬
‫کشور تمرکز دارند و چون بلخ پیش از نفوذ آیین بودایی به کشور‪ ،‬یکی از کانونهای بزرگ‬
‫آیین های مهر و زردشتی بوده است و بسیاری از ساحههای باستانی آن متعلّق به دورههای رواج این‬
‫آیینهای آریایی اند‪ ،‬از دید پژوهش گران پنهان باقی مانده اند و یا هم با نگاه س رسری آنان مواجه‬
‫شده اند و به روی همین پژوهشهای یک جانبه است که به گونۀ نمونه به بوداییبودن نیایشگاه‬
‫نوبهار اشاره می کنند و امّا به مهرابهبودن و آتشکدهبودن آن که در متنهای تاریخی کهن‪ ،‬بسیار‬
‫روشن است کمتر پرداخته اند‪.‬‬
‫ـ برخی از بناهای تاریخی موجود بلخ‪ ،‬از ثبت در فهرست میراثهای فرهنگی کشور باز مانده‬
‫اند‪ .‬این نکته که در جریان مطالعات کتابخانه یی خود به آن پی بردم‪ ،‬مرا واداشت تا برای پیداکردن‬
‫این بناها دست به کار شوم و در نتیجه در اثر جستوجوهایی میدانی که در گوشهوکنار بلخ با‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪274‬‬

‫برخی از همکاران گرامی به ویژه مهندس آرش بوستانی و مهندس محمّدآقا نجرابی انجام دادم از‬
‫بناهایی که در نگاشته های متأخران نام برده شده بودند ‪ ،‬بناهای تاریخی یکهگنبد یا آتشکدۀ وهران‬
‫در شهرستان دولتآباد و آرامگاه چهارگنبد و آرام گاه خواجه باجی در بلخ بازشناسایی شدند‪.‬‬
‫ـ شماری از بناهای تاریخی موجود در بلخ‪ ،‬در منابع تاریخی کهن و متأخر‪ ،‬نام گرفته نشده و‬
‫ال ناشناخته بودندکه در این پژوهش برای نخستینبار معرفی میشوند‪ .‬به این بناهای تار یخی‪،‬‬
‫کام ً‬
‫هنگام گشت وگذار به خاطر گردآوری معلومات دربارۀ ساحههای باستانی و بناهای تاریخی و تهیّۀ‬
‫تصویرهای آن ها برای چاپ در این کتاب‪ ،‬برخوردم‪ .‬از این بناها تا کنون در هیچ کتاب و مقاله یی‬
‫ال تازه‬
‫یادی نرفته و نامی گرفته نشده است‪ .‬یکی از نتیجههای این پژوهش‪ ،‬گردآوری معلومات ک ام ً‬
‫دربارۀ این بناها و فراهمآوری زمینۀ ثبت آنها در فهرست میراثهای فرهنگی کشور است‪.‬‬
‫پیشینۀ دقیق برخی از بناها و آرامگاههای تاریخی موجود در استان بلخ‪ ،‬و حتّا شماری از‬
‫خص نیستند که در این پژوهش کوشش شده اس ت‬
‫شخصیّتهای مدفون در آرامگاهها معلوم و مش ّ‬
‫تا به این ابهامات روشنی بیشتری انداخته شود‪.‬‬
‫در این پژوهش همانگونه که میبینید مرور کوتاهی بر سرگذشت بلخ از دورههای پیش از‬
‫تاریخ تا دورههای تاریخی پیش از اسالم و دورههای اسالمی صورت گرفته و با معرفی ساحه های‬
‫باستانی و بناهای تاریخی موجود‪ ،‬به روشنساختن سهم این سرزمین در تمدّن و فره نگ انسانی‬
‫پرداخته شده است‪.‬‬
‫این پژوهش‪ ،‬نشان میدهد که دربارۀ برخی از این آثار در متنهای کهن نظم و نثر فارسی‬
‫دری یادکردها و یا اشارههای رفته اند‪ .‬با مطالعۀ این اثر روشن میشود که یافتههای باستانشناسان‬
‫در برخی از ساحهباستانی مُهر تأیید بر رویدادهای داستانهای حماسی آریایی میگذارند و حتّی‬
‫در توجیه برخی از استورههای آریایی نیز کمک میکنند‪.‬‬
‫این پژوهش میتواند برای دانشجویان و دانشپژوهان بنیاد پژوهش های گستردهتری پیرامون‬
‫تاریخ و میراثهای فرهنگی بلخ قرار بگیرد‪.‬‬
‫در فرجام از همۀ کسانی که در فراهمآوری این اثر یاریام کرده اند سپاسگزاری میکنم و‬
‫چشمبهراه راهنماییهای همهجانبۀ خوانندهگان گرامی و آگاه برای چاپ آیندۀ این اثر خواهم بود‪.‬‬
‫‪275‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫فهرست منابع‬
‫‪ 1‬ـ آرین‪ ،‬محمّدظاهر‪ « ،‬کشف شهر باستانی جمشید و کهنترین آتشکدۀ زرتشتی در بلخ»‪،‬‬
‫روزنامۀ بیدار‪ ،‬نشریّۀ ادارۀ اطّالعات و فرهنگ استان بلخ‪ ،‬شمارۀ دوم‪ 30 ،‬اردیبهشت ‪ 20 /1387‬مه‬
‫‪ 1999‬میالدی‪ ،‬ص ‪.1‬‬
‫‪ 2‬ـ آشنایی با زندهگانی امام علی (ع)‪www. Rosh.ir/Default.aspx?tabid=571،‬‬
‫‪ 3‬ـ اباسین‪ ،‬مطیعاهلل‪ 1388( ،‬خ)‪ ،‬لرغونی مینه (میهن باستانی)‪ ،‬نشر وزارت اطّالعات و فرهنگ‬
‫افغانستان‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 4‬ـ ابواالسفار‪ ،‬علی محمّد بلخی‪( ،‬بیتا)‪ ،‬مزارات شهر بلخ با حوالی قریب آن‪ ،‬بینا‪ ،‬بیجا‪.‬‬
‫‪ 5‬ـ اصطخری‪ ،‬ابواسحاق ابراهیم‪ 1373( ،‬خ)‪ ،‬مسالک و ممالک‪ ،‬ترجمۀ محمّد بن اسعد بن‬
‫عبداهلل تستری‪ ،‬به کوشش ایرج افشار‪ ،‬بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 6‬ـ امیر عبدالرّحمانخان‪ 1377( ،‬خ)‪ ،‬تاجالتّواریخ‪ ،‬بنگاه انتشارات میوند‪ ،‬پیشاور‪.‬‬
‫‪ 7‬ـ انصاری‪ ،‬سلطانمحمّد‪ 1386( ،‬خ)‪ ،‬ویژهگیهای جغرافیایی و تاریخی بلخ‪ ،‬کتابفروشی‬
‫حاج عبدالقیّوم‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 8‬ـ انصاری‪ ،‬سلطانمحمّد‪ 1387( ،‬خ)‪ ،‬بلخ در گذر زمانهها‪ ،‬کتابفروشی حاج عبدالقیّوم‪،‬‬
‫کابل‪.‬‬
‫‪ 9‬ـ انصاری‪ ،‬سلطانمحمّد‪ 1390( ،‬خ)‪ ،‬دانستنیها پیرامون جغرافیای عمومی افغانستان‪ ،‬چاپ‬
‫یکم‪ ،‬مؤسسۀ نشر و پخش سرور سعادت‪ ،‬بی جا‪.‬‬
‫‪ 10‬ـ انوری‪ ،‬اوحدالدّین محمّد بن محمّد‪ 1389( ،‬خ)‪ ،‬دیوان انوری‪ ،‬با مقدّمۀ سعید نفیسی‪ ،‬به‬
‫اهتمام پرویز بابایی‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬مؤسسۀ انتشارات نگاه‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪276‬‬

‫‪ 11‬ـ اوکین‪ ،‬برنارد‪( ،‬چاپناشده)‪ ،‬معماری اوزبیکان در افغانستان‪ ،‬ترجمۀ دکتر سعید جالیر‪،‬‬
‫قاهره‪ ،‬دانشگاه آمریکایی‪.‬‬
‫‪ 12‬ـ بابایف‪ ،‬اکتم‪ 1364( ،‬خ)‪ ،‬باستانشناسی افغانستان‪ ،‬ترجمۀ محمّدرسول باوری‪.‬‬
‫‪ 13‬ـ بارتولد‪ 1352( ،‬خ) ترکستاننامه از عهد هجوم مغول‪ ،‬ترجمۀ کریم کشاورز‪ ،‬جلد یکم‪،‬‬
‫بنیاد فرهنگ ایران‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 14‬ـ بایرون‪ ،‬رابرت‪ 1381( ،‬خ)‪ ،‬سفر به کرانههای جیحون‪ ،‬با مقدمهیی از بروس چتوین‪،‬‬
‫ترجمۀ لیال سازگار‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬انتشارات سخن‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 15‬ـ «بنای تاریخی مدرسۀ سلطان العلما در شهر بلخ بازسازی میشود»‪ ،‬بیدار‪ ،‬نشریۀ ادارۀ‬
‫اطّالعات و فرهنگ بلخ‪ ،‬شمارۀ‪ ،)26( 13979‬ص ‪ ،4‬سال ‪ 1392‬خ‪.‬‬
‫‪ 16‬ـ بهزاد‪ ،‬اکبر‪ « ،‬مقبرۀ باباحاتم»‪ ،‬مجلّۀ باستانشناسی‪ ،‬شمارۀ دوم‪ ،‬سال چهارم‪ ،‬ص ‪.139‬‬
‫‪ 17‬ـ بیدل‪ ،‬ابوالمعانی موالنا عبدالقادر بیدل دهلوی‪ 1386( ،‬خ)‪ ،‬دیوان بیدل دهلوی‪ ،‬به‬
‫تصحیح اکبر بهداروند‪ ،‬جلد یکم‪ ،‬مؤسسۀ انتشارات نگاه‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 18‬ـ بیهقی‪ ،‬خواجه ابوالفضل محمّد بن حسین‪ 1364( ،‬خ)‪ ،‬تاریخ بیهقی‪ ،‬به تصحیح دکتر‬
‫علی اکبر فیّاض‪ ،‬انتشارات کمیتۀ دولتی طبع و نشر افغانستان‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 19‬ـ پیرنیا‪ ،‬حسن‪ ،‬اقبال آشتیانی‪ ،‬عبّاس و خسرو‪ ،‬معتضد‪ 1389( ،‬خ)‪ ،‬تاریخ ایران قبل از‬
‫اسالم و پس از اسالم‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬انتشارات پارمیس‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 20‬ـ تاشقرغانی‪ ،‬قاضی عبدالحی‪1387( ،‬خ)‪ ،‬خلم در درازنای تاریخ‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬بی نا‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 21‬ـ تالقانی‪ ،‬نوراهلل‪ 1361( ،‬خ)‪ ،‬افغانستان ماقبل آریاییها‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬کمیتۀ دولتی طبع و‬
‫نشر‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 22‬ـ جامی‪ ،‬موالنا نورالدّین عبدالرّحمان‪ 1336( ،‬خ)‪ ،‬نفحاتاالنس من حضراتالقدس‪ ،‬به‬
‫تصحیح‪ ،‬مقدّمه و پیوست مهدی توحیدیپور‪ ،‬انتشارات کتاب فروشی محمودی‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 23‬ـ جیهانی‪ ،‬ابوالقاسم بن احمد‪ 1380( ،‬خ)‪ ،‬اشکالالعالم‪ ،‬ترجمۀ عل ی بن عبدالسّالم کاتب‪ ،‬با‬
‫مقدّمه و تعلیقات فیروز منصوری‪ ،‬انتشارات آستان قدس رضوی‪ ،‬مشهد‪.‬‬
‫‪ 24‬ـ حافد‪ ،‬حاج خلیلاهلل‪ 1385( ،‬خ)‪ ،‬تاریخ روضۀ شاه والیتمآب حضرت علی (ک) و‬
‫مناقب شاه والیتمآب‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬کتابفروشی حاج عبدالقیّوم‪ ،‬پیشاور‪.‬‬
‫‪277‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫‪ 25‬ـ حبیبی‪ ،‬عبدالحی‪ 1345( ،‬خ)‪ ،‬تاریخ افغانستان بعد از اسالم در دو قرن اول هجری‪ ،‬جلد‬
‫یکم‪ ،‬انجمن تاریخ‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 26‬ـ حبیبی‪ ،‬عبدالحی‪ 1346( ،‬خ)‪ ،‬تاریخ مختصر افغانستان‪ ،‬جلد یکم‪ ،‬انجمن ت اریخ‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 27‬ـ حدودالعالم منالمشرق الیالمغرب‪ 1390( ،‬خ)‪ ،‬با مقدّمۀ بارتولد و تعلیقات مینورسکی‪،‬‬
‫ترجمۀ میرحسینشاه‪ ،‬به کوشش استاد عزیزاحمد پنجشیری‪ ،‬چاپ دوم‪ ،‬شهرداری کابل‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 28‬ـ حسینی‪ ،‬دکترسیّدضیا‪ 1392( ،‬خ)‪ ،‬مقدّمه یی بر تاریخ معماری و شهرسازی افغانستان‪،‬‬
‫چاپ یکم‪ ،‬انتشارات خراسان‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 29‬ـ حنیف بلخی‪ ،‬محمّدحنیف‪( ،‬بیتا)‪ ،‬فقهای بلخ‪ ،‬نشرات رحمانگُل‪ ،‬پیشاور‪.‬‬
‫‪ 30‬ـ خلیق‪ ،‬صالحمحمّد‪ 1387( ،‬خ)‪ ،‬تاریخ ادبیّات بلخ‪ ،‬انجمن نویسندهگان بلخ‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 31‬ـ خلیق‪ ،‬صالحمحمّد‪ ،‬رواق تنگی شادیان‪ ،‬روزنامۀبیدار‪ ،‬نشر یّۀ ادارۀ اطّالعات و فرهنگ‬
‫استان بلخ‪ ،‬شمارۀ ‪ 27 ،)14( 13967‬تیر ‪ 1390‬خ‪ ،‬ص ‪.2‬‬
‫‪ 32‬ـ خلیق‪ ،‬صالحمحمّد‪« ،‬مسجد نُهگنبد یا حجّ پیاده»‪،‬روزنامۀ بیدار‪ ،‬نشریّۀ اطّالعات و فرهنگ‬
‫استان بلخ‪ ،‬شمارۀ پیهم ‪ 11 ،)32( 13888‬آبان ‪ 1388‬خ‪ ،‬ص ‪.2‬‬
‫‪ 33‬ـ خواجهعمری‪ ،‬محمّدشریف‪ « ،‬گزارش تحقیقی آغ از دور دوم سلسلۀ حفریات در ساحات‬
‫تپۀ چهل ستون‪ ،‬باالحصار و دیوار استحکامی شمال قلعۀ هندوان والیت (استان) بلخ‪،‬مجلّۀ‬
‫باستانشناسی‪ ،‬دورۀ سوم‪ ،‬شمارۀ ششم‪ ،‬اسفند ‪ 1386‬خ‪ ،‬شمارۀ پیهم ‪ ،22‬صفحات ‪ 125‬ـ ‪.128‬‬
‫‪ 34‬ـ خواندمیر‪ ،‬غیاثالدّین بن همامالدّین حسینی‪ 1362( ،‬خ)‪ ،‬تاریخ حبیبالسّیر فی اخبار‬
‫افراد بشر‪ ،‬با مقدّمۀ استاد جالل الدّین همایی‪ ،‬زیر نظر محمّد دبیر سیاقی‪ ،‬جلد س وم‪ ،‬چاپ س وم‪،‬‬
‫خیّام‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 35‬ـ دوپری‪ ،‬نانسی هچ‪ 1377( ،‬خ)‪ ،‬د افغانستان تاریخی ودانی (آبادیهای تاریخی افغانستان)‪،‬‬
‫برگردان زلمی هیوادمل‪ ،‬انتشارات کتابخانههای سیّار اریک‪ ،‬پیشاور‪.‬‬
‫‪ 36‬ـ رازقی نریوال‪ ،‬محمّدصدّیق (‪ 1392‬خ)‪ ،‬د تاریخی بلخ لرغونی سیمی او آثار (ساحهها و‬
‫آثار باستانی بلخ تاریخی)‪ ،‬انتشارات بیهقی‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 37‬ـ رحمانی ولو ی‪ ،‬مهدی و جغتایی‪ ،‬منصور‪ 1383( ،‬خ)‪ ،‬تاریخ علمای بلخ‪ ،‬جلد یکم‪ ،‬چاپ‬
‫یکم‪ ،‬بنیاد پژوهشهای اسالمی آستان قدس رضوی‪ ،‬مشهد‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪278‬‬

‫‪ 38‬ـ رحیمی‪ ،‬عبدالوحید‪ ،‬گزارش ادارۀ باستان شناسی کشور که پیوست با نامۀ شماره ‪786‬‬
‫مؤرخ ‪ 21‬مهر ‪ 1392‬خ‪ .‬از آن اداره به ادارۀ اطّالعات و فرهنگ بلخ فرستاده شده است‪.‬‬
‫‪ 39‬ـ رسولی‪ ،‬محمّدنادر‪ « ،‬کلتور (فرهنگ) باختر در عصر برونز»‪ ،‬مجلّۀ باستانشناسی‪ ،‬دورۀ‬
‫سوم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،)22( 6‬اسفند سال ‪ 1386‬خ‪ ،‬ص ‪ 18‬ـ ‪.19‬‬
‫‪ 40‬ـ زوّاری‪ ،‬محمّدامین‪ 1388( ،‬خ)‪ ،‬جغرافیای تاریخی بلخ‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬بنیاد موقوفات دکتر‬
‫محمود افشار‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 41‬ـ سالک‪ ،‬شکیب‪ « ،‬نهگنبد یا حجّ پیاده»‪ ،‬مجلۀ باستانشناسی‪ ،‬شمارۀ ‪ ،2‬سال چهارم‪،1361 ،‬‬
‫ص ‪67‬‬
‫‪ 42‬ـ ستوده‪ ،‬دکتر منوچهر‪ 1386( ،‬خ)‪ ،‬آثار تاریخی ورارود و خوارزم‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬جلد دوم‪،‬‬
‫بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 43‬ـ سمینار علمی ـ پژوهشی بلخ در گذرگاه تاریخ‪ 1391( ،‬خ)‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬انتشارات بیهقی‪،‬‬
‫کابل‪.‬‬
‫‪ 44‬ـ صارمی‪ ،‬غالمعلی‪ 1382( ،‬خ)‪ ،‬اماکن مذهبی در افغانستان‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬چاپخانۀ صنعتی‬
‫احمد‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 45‬ـ صدقی‪ ،‬محمّدعثمان‪ 1385( ،‬خ)‪ ،‬جغرافیای مختصر تاریخی شهرهای آریانا‪ ،‬به کوشش‬
‫دکتر محمّدیعقوب واحدی‪ ،‬چاپ دوم‪ ،‬انتشارات امیری‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 46‬ـ صفا‪ ،‬عبدالغفار‪ 1378( ،‬خ)‪ ،‬بناها و آبدات تاریخی شمال افغانستان‪ ،‬مرکز مطالعات‬
‫افغانستان‪ ،‬پیشاور‪.‬‬
‫‪ 47‬ـ عزیزی‪ ،‬نظرمحمّد‪ 1385( ،‬خ)‪ ،‬بازشناختی از کتیبه های مکشوفۀ افغانستان‪ ،‬بنگاه‬
‫انتشارات میوند‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 48‬ـ عظیمی‪ ،‬عبدالعزیز‪ 1386( ،‬خ)‪ ،‬بلخ در سدههای تاریخ‪ ،‬انتشارات رسالت‪ ،‬بلخ‪.‬‬
‫‪ 49‬ـ عظیمی‪ ،‬محمّدعظیم‪ 1390( ،‬خ)‪ ،‬افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬انتشارات‬
‫بینالمللی الهدی‪ ،‬بیجا‪.‬‬
‫‪ 50‬ـ عظیمی‪ ،‬محمّدعظیم‪ 1391( ،‬خ)‪ ،‬آ شنایی با بناهای تاریخی افغانستان‪ ،‬چاپ یکم‪،‬‬
‫انتشارات علم و دانش ـ خراسان‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 51‬ـ علی بن ابیطالب‪fawikipedia.org/wiki/ ،‬‬
‫‪279‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫‪ 52‬ـ عوفی‪ ،‬نورالدّین محمّد‪ 1903( ،‬م)‪ ،‬لبابااللباب‪ ،‬به تصحیح ادوارد براون و تعلیقات میرزا‬
‫محمّد بن عبدالوهّاب قزوینی‪ ،‬جلد دوم‪ ،‬مطبعۀ بریل‪ ،‬شهر لیدن‪.‬‬
‫‪ 53‬ـ غبار‪ ،‬میر غالممحمّد‪ 1368( ،‬خ)‪ ،‬جغرافیای تاریخی افغانستان‪ ،‬با حواشی و تعلیقات فرید‬
‫بیژند‪ ،‬انتشارات وزارت اطّالعات و فرهنگ افغانستان‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 54‬ـ غبار‪ ،‬میر غالممحمّد‪ 1387( ،‬خ)‪ ،‬افغانستان در مس یر تاریخ‪ ،‬جلد یکم و دوم‪ ،‬بنگاه‬
‫انتشارات میوند‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 55‬ـ فرّخ‪ ،‬سیّد مهدی‪ 1371( ،‬خ)‪ ،‬تاریخ سیاسی افغانستان‪ ،‬جلد یکم‪ ،‬نشریّات احسانی‪ ،‬قم‪.‬‬
‫‪ 56‬ـ فردوسی‪ ،‬حکیم ابوالقاسم‪ ،1385 ،‬شاهنامۀ حکیم ابوالقاسم فردوسی‪ ،‬به اهتمام دکترتوفیق‬
‫سبحانی‪ ،‬جلد ‪ ، 1‬چاپ یکم‪ ،‬انتشارات روزنه‪.‬‬
‫‪ 57‬ـ فرهنگ‪ ،‬میر محمّدصدّیق‪ 1371( ،‬خ)‪ ،‬افغانستان در پنج قرن اخیر‪ ،‬در ‪ 3‬جلد‪ ،‬انتشارات‬
‫مؤسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان‪ ،‬قم‪.‬‬
‫‪ 58‬ـ فیروزی‪ ،‬عبدالواسع‪ 1391( ،‬خ)‪ ،‬ادوار ماقبل التاریخ افغانستان از عصر نیولتیک الی برونز‬
‫در مقایسه با کشورهای همجوار‪ ،‬با ویرایش کتابخان فیضی و به کوشش فرهاد احمدی‪ ،‬م رکز‬
‫تحقیقات باستانشناسی اکادمی علوم (فرهنگستان) افغانستان‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 59‬ـ فیضی‪ ،‬کتابخان‪ « ،‬گزار ش علمی سروی تیم مشترک افغان ـ چاپان از ساحات باستانی‬
‫والیات (استان های) بامیان‪ ،‬سر پل‪ ،‬جوزجان‪ ،‬بلخ و درۀ کاشان والیت (استان) غور»‪ ،‬مجلّۀ‬
‫باستانشناسی‪ ،‬شمارۀ ‪ ،)21( 5‬دور سوم‪ ،‬شهریور ‪ 1386‬خ‪ ،‬ص ‪ 79‬ـ ‪)80‬‬
‫‪ 60‬ـ فیضی‪ ،‬کتاب خان‪ 1393( ،‬خ)‪ ،‬سروی و کاوشهای یک دهۀ اخیر در افغانستان‪ ،‬مرکز‬
‫تحقیقات باستانشناسی اکادمی علوم (فرهنگستان) افغانستان‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 61‬ـ فیضی‪ ،‬کتابخان‪ « ،‬منشأ اتنیکی کوشانیها و نظری ّات دانشمندان»‪ ،‬مجلّۀ باستانشناسی‪،‬‬
‫شمارۀ ‪( 2‬شمارۀ پیهم ‪ ، )18‬دور سوم‪ ،‬آذر ‪ 1384‬خ‪ ،‬ص ‪.42‬‬
‫‪ 62‬ـ کاژدان‪ ،‬آ‪ ،.‬نیکولسکی‪ ،‬ن‪ ،.‬آبراموویچ‪ ،‬آ‪ ،‬و دیگران‪ 1390( ،‬خ)‪ ،‬تاریخ جهان باستان‪،‬‬
‫ترجمۀ مهندس صادق انصار ی‪ ،‬دکتر علی همدانی و دکتر محمّدباقر مؤمنی‪ ،‬جلد یکم ـ شرق‪،‬‬
‫چاپ دوم‪ ،‬انتشارات فردوس‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 63‬ـ کانپوری‪ ،‬پروفسور محمّدعبدالرّزاق‪ 1392( ،‬خ)‪ ،‬برمکیان بلخ‪ ،‬ترجمه و نگارش سیّد‬
‫مصطفی طبا طبایی و رام‪ .‬هـ‪ .‬بودراجا‪ ،‬بنگاه انتشارات میوند (بام)‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪280‬‬

‫‪ 64‬ـ کُهزاد‪ ،‬علیاحمد‪ 1384( ،‬خ)‪ ،‬تاریخ افغانستان‪ ،‬جلده ای یکم‪ ،‬دوم و سوم مکمل‪ ،‬چاپ‬
‫دوم‪ ،‬بنگاه انتشارات میوند‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 65‬ـ کُهگدای‪ ،‬حافظ نورمحمّد‪ 1370( ،‬خ)‪ ،‬تاریخ مزار شریف واقع بلخ‪ ، ،‬به کوشش کری م‬
‫آرزو‪ ،‬بینا‪،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 66‬ـ گُل دسته (منار) زادیان‪ ،‬روزنامۀ بیدار‪ ،‬نشریّۀ ادارۀ اطّالعات و فرهنگ استان بلخ‪ ،‬شمارۀ‬
‫بیست و یکم‪ 12 ،‬اسفند ‪ 1378‬خ‪ 2 /‬مارس ‪ 2000‬م‪ ،‬ص ‪.2‬‬
‫‪ 67‬ـ مجموعۀ مقاالت سمینار علمی ـ تحقیقی «بلخ در پرتو کاوشهای باستانشناسی و‬
‫جایگاه آن در تاریخ»‪ 1392( ،‬خ)‪ ،‬به کوشش محمّد انور فایز‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬نشرات اکادمی علوم‬
‫(فرهنگستان) افغانستان‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 68‬ـ محمّدمؤمن بلخی بن شیخ عوض باقی‪ 1357( ،‬خ)‪ ،‬جریدۀ بلخ‪ ،‬به تصحیح مایل هروی‪،‬‬
‫مطبعۀ دولتی کابل‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 69‬ـ محمود بن امیر ولی کتابدار‪ 1360( ،‬خ)‪ ،‬بخش بلخ تاریخ بحراالسرار فی مناقباالخیار‪،‬‬
‫به تصحیح‪ ،‬تعلیق و فهارس مایل هروی‪ ،‬اکادمی (فرهنگستان) علوم افغانستان‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 70‬ـ محمودی‪ ،‬محمّدیاسین‪ ،‬آرامگاه خواجه روشنایی‪ ،‬روزنامۀ بیدار ‪ ،‬نشریّۀ ادارۀ اطّالعات و‬
‫فرهنگ استان بلخ‪ ،‬شمارۀ هفتم‪ 3 ،‬تیر ‪ 1387‬خ‪ ،‬ص ‪.2‬‬
‫‪ 71‬ـ مختارف‪ ،‬احرار‪ 1381( ،‬خ)‪ ،‬تاریخ عمومی شهر بلخ در قرون وسطی‪ ،‬به اهتمام علیرضا‬
‫خداقلی پور‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬مرکز اسناد و خدمات پژوهشی (مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور‬
‫خارجۀ ایران)‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 72‬ـ مدبّری‪ ،‬محمود‪ 1369( ،‬خ)‪ ،‬شرح احوال و آثار شاعران بیدیوان در قرن های ‪ 4 ،3‬و ‪5‬‬
‫هجری قمری‪ ،‬انتشارات پانوس‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 73‬ـ مشایخ فریدنی‪ ،‬دکتر آزرمیدخت‪ 1376( ،‬خ)‪ ،‬بلخ کهنترین شهر ایرانی آسیای مرکزی‬
‫در قرون نخستین اسالمی‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 74‬ـ مفتاح‪ ،‬دکتر الهامه‪ 1376( ،‬خ)‪ ،‬جغرافیای تاریخی بلخ و جیحون و مضاف ات بلخ‪،‬‬
‫پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 75‬ـ منشی شبرغانی‪ ،‬محمّدیوسف‪ 1375( ،‬خ)‪ ،‬تاریخ مقیمخانی‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬با مقابله‪،‬‬
‫تصحیح و مقدمۀ سیّد محمّدعالم لبیب‪ ،‬شورای مرکزی انجمن فرهنگی امیر علیشیر نوایی‪ ،‬بلخ‪.‬‬
‫‪281‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫‪ 76‬ـ منهاج سراج جوزجانی‪ ،‬ابوعمر عثمان بن محمّد‪ 1363( ،‬خ)‪ ،‬طبقات ناصری‪ ،‬تصحیح‬
‫عبدالحی حبیبی‪ ،‬دنیای کتاب‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 767‬ـ مهرابی‪ ،‬مسعود‪ 1372( ،‬خ) یاد یار‪( ...‬مجموعۀ مقاالت دربارۀ آسیای م رکزی)‪ ،‬دفتر‬
‫یکم‪ ،‬مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 78‬ـ مهرآیین‪ ،‬فیّاض‪« ،‬اسفیان (اثفیان)»‪ ،‬مجلّۀ امّالبالد‪ ،‬شمارۀ ‪ ، 2‬سال یکم‪ ،‬دور دوم‪،‬‬
‫فروردین ‪ 1377‬خ‪ ،‬صص ‪ 12‬ـ ‪.13‬‬
‫‪ 79‬ـ میر حاج هروی‪ ،‬قطب الدّین سیّد حسین‪( ،‬نسخۀ آمادۀ چاپ)‪ ،‬دیوان میر حاج هروی‪ ،‬به‬
‫تصحیح سیّد عبّاس رستاخیز‪ ،‬بینا‪ ،‬بی جا‪.‬‬
‫‪ 80‬ـ میرعابدینی‪ ،‬دکتر سیّد ابوطالب‪ 1371( ،‬خ)‪ ،‬بلخ در تاریخ و ادب ف ارسی‪ ،‬نشر صدوق‪،‬‬
‫تهران‪.‬‬
‫‪ 81‬ـ ناصر خسرو بلخی‪ ،‬حکیم‪ 1370( ،‬خ)‪ ،‬سفرنامۀ ناصر خسرو‪ ،‬به کوشش دکتر نادر‬
‫وزین پور‪ ،‬ریاست نشرات وزارت اطّالعات و فرهنگ افغانستان‪ ،‬کابل‪.‬‬
‫‪ 82‬ـ نظامی گنجهیی‪ ،‬الیاس بن یوسف‪ 1385( ،‬خ)‪ ،‬خمسۀ نظامی‪ ،‬با مقدّمۀ فرشید اقبال‪ ،‬چاپ‬
‫یکم‪ ،‬چاپ و انتشارات اقبال‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 83‬ـ نعمانی‪ ،‬شبلی‪ 1368( ،‬خ)‪ ،‬شعرالعجم یا تاریخ شعرا و ادبیّات ایران‪ ،‬ترجمۀ سیّد‬
‫محمّدتقی فخر داعی گیالنی‪ ،‬جلد یکم‪ ،‬دنیای چاپ‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 84‬ـ نوریپور‪ ،‬دینمحمّد‪ 1389( ،‬خ)‪ ،‬ابوتراب و خیرالتّراب‪ ،‬حاوی تاریخ آستان مبارک‬
‫حضرت علی (ک)‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬مدیریّت فرهنگی روضۀ مبارک‪ ،‬بلخ‪.‬‬
‫‪ 85‬ـ هاشمی‪ ،‬س یّد محیالدّین‪ 1379( ،‬خ)‪ ،‬مشاهیر افغانستان‪ ،‬ترجمۀ محمّدرفیع‪ ،‬جلد دوم‪،‬‬
‫ادارۀ کتابخانه های سیّار اریک‪ ،‬پیشاور‪.‬‬
‫‪ 86‬ـ واحددوست‪ ،‬دکتر مهوش‪ 1387( ،‬خ)‪ ،‬نهادینههای اساطیری در شاهنامۀ فردوسی‪،‬چاپ‬
‫دوم‪ ،‬انتشارات صدا و سی مای جمهوری اسالمی ایران (سروش)‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪ 87‬ـ واعظ بلخی‪ ،‬ابوبکر عبداهلل بن عمر بن محمّد بن داؤود‪ 1350( ،‬خ)‪ ،‬فضایل بلخ‪ ،‬ترجمۀ‬
‫عبداهلل محمّد بن محمّد بن حسین حسینی بلخی‪ ،‬به تصحیح و تحشیه عبدالحی حبیبی‪ ،‬انتشارات بنیاد‬
‫فرهنگ ایران‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪282‬‬

‫‪ 88‬ـ وفا‪ ،‬عزیزالدّین‪ ،‬گزارش ادارۀ باستانشناسی که پیوست با نامۀ شماره ‪ 797‬مؤرخ ‪ 28‬مهر‬
‫‪ 1392‬خ‪ .‬آن اداره به ادارۀ اطّالعات و فرهنگ استان بلخ فرستاده شده است‪ .‬در ‪ 5‬ورق‪.‬‬

‫‪ первая половина‬ـ ‪89 _ АХМЕДОВ. Б. А.. История Балха (хv1‬‬

‫‪хv111 ّ(. Ташкент Издатеьство ФАН. Узбекской ССР. 1982.‬‬

‫‪90 _ O’Kane, Bernard, “Timurid architecture in Khurasan”,‬‬

‫‪Mazda Pub, 1987 .‬‬
‫‪283‬‬
‫فهرست نامهای کسان‪ ،‬تبارها و‬
‫دودمانها‬
‫آل داؤود‪ :‬ــ داؤودیان‪.‬‬
‫آل سبکتگین‪.163 :‬‬
‫آل محتاج‪.117 :‬‬
‫آناهیتا (اناهیتا)‪ :‬ــ ناهید ‪.‬‬
‫ابابکر‪ ،‬میرزا‪.183 :‬‬
‫اباسین‪ ،‬مطیعاهلل‪.275 :‬‬
‫اباقان‪.183 :‬‬
‫ابدالخان‪ :‬ــ عادلبیگ‪.‬‬
‫ابدالی‪ ،‬احمدشاه‪.188 ،102 ،101 :‬‬
‫ابدالیان‪.188 :‬‬
‫ابراهیم بن ادهم بن منصور‪ ،‬ابواسحاق‪:‬‬
‫‪.225 ،150 ،149 ،145‬‬
‫ابراهیم سلطان‪ ،‬میرزا‪.198 ،9 :‬‬
‫ابن اثیر‪. 316 :‬‬
‫ابن بطوطه‪182 ،150 ،138 ،122 :‬‬
‫ابن حوقل‪ 129 ،81 :‬ـ ‪.132‬‬
‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬
‫آبتین‪ :‬ــ آتبین‪.‬‬
‫آبراموویچ‪ ،‬آ‪.279 :.‬‬
‫آتبین‪281 ،67 ،66 ،46 ،4 :‬‬
‫آثفیان‪ :‬ــ آتبین‪.‬‬
‫آثویه‪ :‬ــ آتبین‪.‬‬
‫آرتهبازیوس‪.51 :‬‬
‫آرزو‪ ،‬کریم‪.280 :‬‬
‫آرمانی‪ ،‬صدرالدّین‪154 :‬‬
‫آریایی (آریاییان‪ ،‬آریاییها)‪،16 ،15 ،13 :‬‬
‫‪،63 ،62 ،59 ،58 ،56 ،55 ،53 ،52 ،46 ،45 ،17‬‬
‫‪،241 ،228 ،138 ،93 ،92 ،88 ،70 ،68 ،66‬‬
‫‪.275 ،273 ،272‬‬
‫آرین‪ ،‬محمّدظاهر‪.275 :‬‬
‫آزادی‪ ،‬علمخان‪.191 :‬‬
‫آشتیانی‪ :‬ـــ اقبال آشتیانی‪ ،‬عبّاس‪.‬‬
‫آشوریها‪.47 :‬‬
‫آصفی‪ ،‬عبدالوهّاب‪.190 :‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬
‫ابولیث سمرقندی‪ ،‬نصر بن محمّد‪.80 ،79 :‬‬
‫ابومسلم خراسانی‪،115 ،83 ،79 ،75 ،17 :‬‬
‫‪.216 ،203 ،132،142‬‬
‫ابونصر بلخی‪ ،‬محمّد بن اسالم‪.145 ،8 :‬‬
‫ابونصر ثانی‪.221 :‬‬
‫ابونصر‪.221 :‬‬
‫ابوهریره (رح)‪.158 ،157 ،8 :‬‬
‫ابوهریره (رض)‪.158 :‬‬
‫ابوی‪ ،‬خلیل احمد‪.190 :‬‬
‫ابویوسف (رح)‪.143 :‬‬
‫ابیالقاسم‪ :‬ــ محمّد بن ابیمحمّد‬
‫ابیالقاسم‪.‬‬
‫ابیوردی‪ :‬ــ انوری بلخی‪.‬‬
‫اپریو‪ :‬ــ ایرج‪.‬‬
‫اتویا‪ :‬ــ آتبین‪.‬‬
‫اثفیان‪ :‬ــ آتبین ‪.‬‬
‫احمد خضرویّۀ بلخی‪ :‬ــ ابن خضرویۀ‬
‫بلخی‪.‬‬
‫احمد مختار‪ :‬ــ محمّد (ص)‪.‬‬
‫احمد‪.278 :‬‬
‫احمداهلل‪.264 :‬‬
‫احمدخان‪ ،‬سردار‪ 208 :‬ـ ‪.210‬‬
‫احمدوف‪ ،‬بوری‪.22 :‬‬
‫احمدی‪ ،‬فرهاد‪.279 ،95 :‬‬
‫اخشنور‪.56 :‬‬
‫ادهم‪.225 ،150 ،145 :‬‬
‫ارجاسپ‪.164 :‬‬
‫اردشیر بابکان‪.56 ،52 :‬‬
‫‪284‬‬
‫ا بن خضرویۀ بلخی‪ ،‬ابوحامد احمد بن‬
‫خضر‪،173 ،145 ،144 ،131 ،130 ،124 ،81 ،8 :‬‬
‫‪.228 ،199 ،176‬‬
‫ابن یمین‪.150 :‬‬
‫ابواالسفار بلخی‪ ،‬علیمحمّد‪.275 ،67 :‬‬
‫ابوالحسن‪ :‬ــ علی (ک)‪.‬‬
‫ابوالحسن‪ ،‬والی بلخ‪.188 :‬‬
‫ابوالعباس‪.116 :‬‬
‫ابوالمنصور‪.187 :‬‬
‫ابوبکر اعمش‪.79 :‬‬
‫ابوبکر عبداهلل بن عثمان‪.182 :‬‬
‫ابوتراب‪ :‬ــ علی (ک)‪.‬‬
‫ابوجعفر القایم بامراهلل‪.119 :‬‬
‫ابوجعفر محمّد بن ابیبکر بن ابیالقاسم بن‬
‫ابینصر بلخی‪ :‬ــ محمّد بن ابیمحمّد ابیالقاسم‪.‬‬
‫ابوجعفر محمّد بن علی‪.159 :‬‬
‫ابوحازم‪.145 :‬‬
‫ابوحفص بلخی‪.145 ،143 ،142 ،8 :‬‬
‫ابوحفص بن برعش بن یحیی‪ :‬ــ ابوحفص‬
‫بلخی‪.‬‬
‫ابوحفص بن مرعش‪ :‬ــ ابوحفص بلخی‪.‬‬
‫ابوحفیظ امام عبداهلل‪ :‬ــ ابوحفص بلخی‪.‬‬
‫ابوحنیفه (رح)‪.143 ،141 ،140 :‬‬
‫ابوخالد بن برمک‪.135 ،114 ،72 :‬‬
‫ابوسعید ابوالخیر‪.163 :‬‬
‫ابوطالب‪.215 ،214 :‬‬
‫ابوعلی چغانی‪.117 :‬‬
‫ابوعلی چغانی‪.117 :‬‬
‫‪285‬‬
‫اسکاف بلخی‪ ،‬ابوبکر محمّد بن احمد‪:‬‬
‫‪.157 ،156‬‬
‫اسکندر پسر سیّد سبحانقلیخان‪،187 :‬‬
‫‪.188‬‬
‫اسکندر مقدونی‪ 49 ،18 :‬ـ ‪،71 ،54 ،51‬‬
‫‪.208 ،88‬‬
‫اسماعیل برادر محمود غزنوی‪.118 :‬‬
‫اسماعیل سامانی‪.171 ،116 :‬‬
‫اسماعیلبیگ‪.235 ،10 :‬‬
‫اسماعیلیان‪.279 :‬‬
‫اشترخانی (اشترخانیان)‪،187 ،186 ،22 :‬‬
‫‪.235 ،233 ،204‬‬
‫اشکانی (اشکانیان)‪ 51 ،27 ،4 :‬ـ ‪،92 ،56‬‬
‫‪.96‬‬
‫اصطخری‪ ،‬ابواسحاق ابراهیم‪،81 ،80 :‬‬
‫‪ 129 ،117‬ـ ‪.275 ،132‬‬
‫اصفهان‪ :‬ــ آتبین‪.‬‬
‫اصمّ بلخی‪ :‬ــ حاتم اصم بلخی‪.‬‬
‫اعتمادی‪ ،‬اهللدادخان‪.190 :‬‬
‫اعرابآقا‪.172 :‬‬
‫آغاخان‪،162 ،157 ،145 ،140 ،139 :‬‬
‫‪.231 ،264 ،246 ،239 ،227 ،219‬‬
‫افشار یزدی‪ ،‬محمود‪.278 ،275 ،23 :‬‬
‫افشار‪ ،‬ایرج‪.275 :‬‬
‫افشار‪ ،‬نادرشاه‪.265 ،188 :‬‬
‫افغان‪.257 :‬‬
‫اقبال آشتیانی‪ ،‬عبّاس‪.276 ،22 :‬‬
‫اقبال‪ ،‬فرشید‪281 :‬‬
‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬
‫اردشیر درازدست‪.49 :‬‬
‫اردشیر دوم‪.49 :‬‬
‫اردشیر سوم‪49 :‬‬
‫اردوان دوم‪.56 ،52 :‬‬
‫اَردَوان یکم‪.52 :‬‬
‫اردوشاه‪.185 :‬‬
‫ارسالن شاه زیب‪.171 :‬‬
‫ارشک یکم‪.51 :‬‬
‫ارشک‪.49 :‬‬
‫اروتاسپ‪ :‬ــ لهراسپ‪.‬‬
‫اریارمنه‪.49 :‬‬
‫االزدی بلخی‪ ،‬مقاتل بن سلیمان بن بشیر‪،6 :‬‬
‫‪.124‬‬
‫اژیدهاک‪ :‬ــ ضحّاک‪.‬‬
‫اسپهها‪،73 ،68 ،47 ،45 ،29 ،27 ،17 ،4 :‬‬
‫‪ 86 ،84‬ـ ‪.88‬‬
‫اسپیان‪ :‬ــ آتبین‪.‬‬
‫استاسانور‪.51 :‬‬
‫اسد بن هاشم‪.214 :‬‬
‫اسداهلل‪ :‬ــ علی (ک)‪.‬‬
‫االسدی‪ ،‬عکاشه بن محصن‪.224 :‬‬
‫اسفراینی‪ ،‬ابوالعبّاس فضل بن احمد‪،7 :‬‬
‫‪.133‬‬
‫اسفراینی‪ ،‬خواجه فریدالد ّین احول‪.176 :‬‬
‫اسفند‪ ،‬عبداالمین‪.186 :‬‬
‫اسفندیار پسر گشتاسپ‪.74 ،48 :‬‬
‫اسفندیار‪.254 ،11 :‬‬
‫اسفیان‪ :‬ــ آتبین‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬
‫اوسپیان‪ :‬ــ آتبین‪.‬‬
‫اوکین‪ ،‬برنارد‪.276 ،217 ،155 ،154 ،23 :‬‬
‫اوگزیارتس‪ :‬ــ زوراستر‪.‬‬
‫اولجای بوغاسالوز‪.183 :‬‬
‫ایاز‪.119 :‬‬
‫ایرج‪.46 :‬‬
‫ایستامی‪.57 :‬‬
‫ایشان اوراق‪.188 :‬‬
‫ایلخانی‪.182 :‬‬
‫ایلکخان‪.129 ،118 :‬‬
‫ایوتیدم‪.53 :‬‬
‫ایوکراتید‪.54 ،53 :‬‬
‫ایوکراتیدها‪.91 ،53 :‬‬
‫بابا روشنایی‪ :‬ــ خواجه روشنایی‬
‫بابا علیشیر‪.146 ،87 ،5 :‬‬
‫باباروشنایی‪ :‬ـ خواجه روشنایی چهاربولک‬
‫بابایف‪ ،‬اکتم‪.276 :‬‬
‫بابایی‪ ،‬پرویز‪.275 :‬‬
‫بابرمیرزا‪.185 :‬‬
‫بابری‪.233 ،199 ،185 :‬‬
‫بابهبیگخان‪.188 :‬‬
‫بارتولد‪ 79 ،70 ،54 :‬ـ ‪،276 ،230 ،88 ،81‬‬
‫‪.277‬‬
‫باقیمحمّدخان‪.186 :‬‬
‫باهلی بصری‪ ،‬حجاج بن فرافصه‪.127 :‬‬
‫باوری‪ ،‬محمّدرسول‪.276 :‬‬
‫بایرون‪ ،‬رابرت‪.276 ،248 ،218 ،213 :‬‬
‫بایرون‪ ،‬لرد شاعر‪.213 :‬‬
‫‪286‬‬
‫اکسیارتس‪.51 :‬‬
‫الپ ارسالن‪.119 :‬‬
‫الپتگین‪.118 ،117 :‬‬
‫اهللیار‪.194 ،193 ،9 :‬‬
‫امام اعظم (رح)‪ :‬ــ ابوحنیفه (رح)‪.‬‬
‫امام باجی‪ :‬ــ خواجه باجگاهی‪.‬‬
‫امام بکری‪.168 ،167 ،106 ،8 :‬‬
‫امام محمّد بکر‪ :‬ــ محمّد بن ابیمحمّد‬
‫ابیالقاسم‪.‬‬
‫امامقلیخان‪.238 ،199 ،187 ،186 :‬‬
‫اماناهللخان‪.189 :‬‬
‫اموی (امویان)‪ 113 :‬ـ ‪.135 ،115‬‬
‫امیر نظر‪.186 :‬‬
‫امیرگل‪ ،‬صوفی‪.191 :‬‬
‫امین برادر مأمون‪.115 :‬‬
‫امین‪ ،‬میر محمّدامینبیگ‪.254 ،253 ،251 :‬‬
‫امینتاس‪.51 :‬‬
‫انصاری‪ ،‬سلطانمحمّد‪.275 ،24 :‬‬
‫انصاری‪ ،‬صادق‪.279 :‬‬
‫انصاری‪ ،‬میر عبدالرّحمان‪.191 ،190 :‬‬
‫انصاری‪ ،‬میر نظامالدّین‪.208 :‬‬
‫انگلیس (انگلیسی)‪،259 ،189 ،171 ،20 :‬‬
‫‪.262‬‬
‫انوری بلخی‪ ،‬اوحدالدّین محمّد بن محمّد‪:‬‬
‫‪ 175 ،147 ،131 ،123 ،8‬ـ ‪.275 ،228 ،177‬‬
‫انوشیروان‪.57 :‬‬
‫اورنوس‪.50 :‬‬
‫اوزبیکان‪.276 ،23 :‬‬
‫‪287‬‬
‫بهزاد‪ ،‬اکبر‪.276 :‬‬
‫بهزادان‪ :‬ــ ابومسلم خراسانی‪.‬‬
‫بهشتی‪ ،‬میرزا محمّدهاشم‪.103 :‬‬
‫بوبو‪.76 :‬‬
‫بوپای سلطان‪.184 :‬‬
‫بودا‪.96 ،69 :‬‬
‫بودایی (بوداییان)‪،76 ،70 ،69 ،57 ،52 :‬‬
‫‪.272 ،146 ،138 ،136 ،105 ،98 ،97 ،90 ،87‬‬
‫بودراجا‪ ،‬رام‪ .‬هـ‪.279 :.‬‬
‫بوستانی‪ ،‬آرش‪،152 ،148 ،136 ،109 :‬‬
‫‪.274 ،271 ،238 ،232 ،227 ،219 ،217 ،155‬‬
‫بیبیحاجی‪.198 :‬‬
‫بیدل دهلوی‪ ،‬ابوالمعانی موالنا عبدالقادر‪:‬‬
‫‪.276 ،213‬‬
‫بیرام بیگ‪.184 :‬‬
‫بیژند‪ ،‬فرید‪.279 :‬‬
‫بیفار‪.171 :‬‬
‫بیهقی‪ ،‬خواجه ابوالفضل محمّد بن حسین‪:‬‬
‫‪ 127 ،123 ،122 ،118 ،24‬ـ ‪ 275 ،146 ،129‬ـ‬
‫‪.277‬‬
‫پاراواتی‪.91 :‬‬
‫پارت (پارتی)‪ :‬ــ اشکانیان‬
‫پادشاه مردان‪ :‬ــ قلندر‪ ،‬پادشاه حسین‪.‬‬
‫پارسا‪ ،‬خواجه ابونصر محمّد بن خواجه‬
‫محمّد پارسا‪،197 ،192 ،184 ،164 ،162 ،10 :‬‬
‫‪ 220 ،218 ،216‬ـ ‪.223‬‬
‫پارسا‪ ،‬خواجه محم ّد بن محمّد حافظی بن‬
‫محمود حافظ‪.222 ،221 :‬‬
‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬
‫بایقرا‪ ،‬سلطان حسین میرزا بن غیاثالدّین‪:‬‬
‫‪.244 ،213 ،210 ،203 ،194 ،193 ،184‬‬
‫بخاری‪ ،‬حافظ تنش‪.195 ،83 ،77 :‬‬
‫بدیعالزّمان‪.198 ،185 ،184 :‬‬
‫براقخان‪.183 ،182 :‬‬
‫برتو‪ ،‬موسیو‪.97 :‬‬
‫بردیا‪.48 :‬‬
‫بَرَسَنتس‪.50 :‬‬
‫برمک‪.135 ،115 ،114 ،72 :‬‬
‫برمکی (برمکیان)‪،135 ،115 ،70 ،69 ،17 :‬‬
‫‪.279‬‬
‫برمکی‪ ،‬جعفر‪.115 :‬‬
‫برمکی‪ ،‬فضل‪.135 ،115 :‬‬
‫برمکی‪ ،‬یحیا‪.135 ،115 :‬‬
‫برمکی‪،‬خالد بن برمک‪،115 ،114 ،72 :‬‬
‫‪.135‬‬
‫بزنوال‪ ،‬رونالد‪.95 :‬‬
‫بستامی‪ ،‬بایزید‪.145 :‬‬
‫بسوس‪.88 ،87 ،51 ،50 :‬‬
‫بشریار‪ ،‬عبدالقیّوم‪.190 :‬‬
‫بکتاش‪.163 :‬‬
‫بالش‪.56 :‬‬
‫بنداد هرمزد‪.142 :‬‬
‫بهاءالدّین‪.204 :‬‬
‫بهاءولد‪،223 ،181 ،179 ،178 ،78 ،8 :‬‬
‫‪.276 ،237‬‬
‫بهداروند‪ ،‬اکبر‪.276 :‬‬
‫بهرام گور‪.56 :‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬
‫تبّانی‪ ،‬ابوصادق‪126 :‬‬
‫ترک (ترکان)‪.57 :‬‬
‫ترمذی‪ ،‬ابوعبداهلل صالح‪.151 ،145 :‬‬
‫تریتونا‪ :‬ــ فریدون‪.‬‬
‫تستری‪ ،‬محمّد بن اسعد بن عبداهلل‪.275 :‬‬
‫تگین‪ ،‬محمّدکاتب‪.190 :‬‬
‫تگینشاهان‪.57 :‬‬
‫تمیمی‪ ،‬احنف بن قیس‪.113 :‬‬
‫تهمورث‪.45 :‬‬
‫توحیدیپور‪ ،‬مهدی‪.276 :‬‬
‫توریاها‪.46 :‬‬
‫توستوف‪ ،‬س‪.31 :.‬‬
‫توسی‪ ،‬خواجه نظامالملک‪.119 :‬‬
‫تومسن‪ ،‬خ‪.28 :.‬‬
‫تیراکوتا‪.65 :‬‬
‫تیرداد یکم‪.52 :‬‬
‫تیمور‪.193 ،183 ،79 :‬‬
‫تیمورشاه‪.253 ،188 :‬‬
‫تیموری (تیموریان)‪،101 ،100 ،98 ،82 :‬‬
‫‪ 183 ،161 ،157 ،154‬ـ ‪،198 ،197 ،193 ،185‬‬
‫‪.244 ،225 ،222 ،216 ،210 ،203‬‬
‫ثقفی‪ ،‬حجاج بن یوسف‪.114 :‬‬
‫جاراهلل‪ ،‬موالنا‪.220 :‬‬
‫جاماسپ حکیم‪.69 :‬‬
‫جامی‪ ،‬موالنا نورالد ّین عبدالرّحمان‪،157 :‬‬
‫‪.276 ،222 ،210 ،205 ،163‬‬
‫جان چون‪.182 :‬‬
‫جانیان‪ :‬ــ اشترخانی (اشترخانیان)‬
‫‪288‬‬
‫پارسا‪ ،‬خواجهولی‪.187 :‬‬
‫پارسا‪ ،‬عبدالهادی‪.222 ،221 :‬‬
‫پاول‪ ،‬ژاکلین‪.171 :‬‬
‫پرکنز‪.28 :‬‬
‫پرهماچ‪ ،‬غالمرسول‪.204 ،190 ،135 :‬‬
‫پریماکوف‪ ،‬ک‪ .‬م‪.189 :.‬‬
‫پلی هیستور‪ ،‬الکساندر‪.69 :‬‬
‫پنجشیری‪ ،‬عزیزاحمد‪.277 :‬‬
‫پوگاچینکاوا‪ ،‬گالینه‪153 ،149 ،135 :‬‬
‫ـ‪.155‬‬
‫پیرمحمّد‪ ،‬میرزا‪.183 :‬‬
‫پیرمحمّدخان‪.185 :‬‬
‫پیرنیا‪ ،‬حسن‪.276 ،22 :‬‬
‫پیشدادی (پیشدادیان)‪،29 ،27 ،17 ،4 :‬‬
‫‪ 45‬ـ ‪.86 ،84 ،74 ،69 ،67 ،65 ،63 ،61 ،58 ،47‬‬
‫پیوستون‪ ،‬بشیر‪.190 :‬‬
‫تاجالدّین حسن‪.238 :‬‬
‫تاجالدّین‪.120 :‬‬
‫تاجیک (تاجیکان)‪،79 ،39 ،32 ،17 ،3 :‬‬
‫‪،125 ،124 ،122 ،120 ،118 ،116 ،115 ،104‬‬
‫‪،157 ،150 ،145 ،143 ،142 ،140 ،135 ،134‬‬
‫‪ 181 ،175 ،164 ،162‬ـ ‪،222 ،221 ،220 ،183‬‬
‫‪.265 ،253 ،229‬‬
‫تازی (تازیان)‪ :‬ــ عرب (عربی)‪.‬‬
‫تاشقرغانی‪ ،‬قاضی عبدالحی‪.276 :‬‬
‫تالقانی‪ ،‬نوراهلل‪.276 :‬‬
‫تایبادی‪ ،‬زینالدّین‪.217 :‬‬
‫تایلر‪ ،‬ادوارد‪.28 :‬‬
‫‪289‬‬
‫حاتم اصم بلخی‪ ،‬ابوعبدالرّحمان بن عنوان‬
‫بن یوسف‪ 172 ،170 ،168 ،160 ،145 ،8 :‬ـ‬
‫‪.276 ،174‬‬
‫حاجی‪ ،‬استاد‪.195 :‬‬
‫حارث بن سریج‪.114 :‬‬
‫حارث‪.163 :‬‬
‫حافد‪ ،‬خلیلاهلل‪.276 :‬‬
‫حافظ ابرو‪.182 :‬‬
‫حبیب طبیب‪ :‬ــ ابوحفص بلخی‪.‬‬
‫حبیب‪ ،‬حبیباهلل‪.142 :‬‬
‫حبیباهلل‪.268 :‬‬
‫حبیباهللخان‪ ،‬امیر‪.261 ،256 ،204 :‬‬
‫حبیبی‪ ،‬عبدالحی‪،151 ،130 ،125 ،124 :‬‬
‫‪.281 ،277 ،172 ،171 ،168‬‬
‫حرب بن سعید‪.122 ،5 :‬‬
‫حرب بن عثمان‪.114 :‬‬
‫حرب بن عروان السّعید‪.126 :‬‬
‫حریش بن عمر‪.115 :‬‬
‫حزقیال‪.225 :‬‬
‫حسن (رض)‪.216 :‬‬
‫حسن‪ ،‬سیّد‪.149 :‬‬
‫حسنک وزیر‪.119 :‬‬
‫حسین (رض)‪.216 ،175 :‬‬
‫حسین بن مسالب‪ ،‬امیر‪.225 ،183 ،79 :‬‬
‫حسین‪ ،‬شاه‪.83 :‬‬
‫حسینشاه‪ ،‬میر‪.277 :‬‬
‫حسینی بلخی ــ شرفالدّین ابومحمّد حسن‬
‫بن علی‪.123 ،122 ،6 :‬‬
‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬
‫جانیبیگ‪ 184 :‬ـ ‪.186‬‬
‫جبرئیل‪.206 :‬‬
‫جرفادقانی‪ ،‬ابوالشرف ناصح بن ظفر‪.133 :‬‬
‫جعفر بن محمّد بن االشعث‪.133 ،130 :‬‬
‫جعفر تگین‪.118 :‬‬
‫جغتایی‪ ،‬منصور‪.277 :‬‬
‫جاللالدّین محمّد بلخی‪ ،‬موالنا‪،103 ،8 :‬‬
‫‪ 178‬ـ ‪.180‬‬
‫جالیر‪ ،‬سعید‪.276 ،23 :‬‬
‫جمالی‪ ،‬غالمحیدر‪.190 :‬‬
‫جمشید‪،68 ،63 ،61 ،59 ،58 ،46 ،45 :‬‬
‫‪.275 ،228 ،71‬‬
‫جهانگیر‪.238 ،199 :‬‬
‫جهود (جهودان)‪ :‬ــ یهود‬
‫جوّاد‪.264 :‬‬
‫جویمبی اتالیق‪.187 :‬‬
‫جیهانی‪ ،‬ابوالقاسم بن احمد‪.187 :‬‬
‫چارلس مسن‪.21 :‬‬
‫چتوین‪ ،‬بروس‪.276 :‬‬
‫چرخی‪ ،‬غالمنبیخان‪.189 :‬‬
‫چشتی‪ ،‬خواجه یوسف ابن احمد‪.149 :‬‬
‫چشتیه‪.238 :‬‬
‫چغانی‪.118 ،117 :‬‬
‫چغتای‪.182 :‬‬
‫چغتایی‪.182 :‬‬
‫چنگیز‪.182 ،179 ،120 :‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬
‫خواجه اکاشا‪،132 ،83 ،81 ،78 ،10 ،7 :‬‬
‫‪.238 ،223 ،193 ،192 ،151‬‬
‫خواجه باجگاهی‪،197 ،151 ،142 ،8 :‬‬
‫‪.274‬‬
‫خواجه روشنایی چهاربولکی‪،177 ،8 :‬‬
‫‪.280‬‬
‫خواجه روشنایی‪.197 ،149 :‬‬
‫خواجه سبزپوش‪.247 :‬‬
‫خواجه سنگین‪.149 :‬‬
‫خواجه علی میکائیل‪.128 ،7 :‬‬
‫خواجهعبدالباقی‪.152 :‬‬
‫خواجهعمری‪ ،‬محمّدشریف‪.277 ،95 :‬‬
‫خوارج‪.215 ،182 :‬‬
‫خوارزمشاه‪ ،‬محمد‪.120 :‬‬
‫خوازرمشاهیان‪.178 ،120 :‬‬
‫خواندمیر بلخی‪ ،‬غیاثالدّین بن همامالدّین‬
‫حسینی‪ 81 :‬ـ ‪.277 ،198 ،197 ،193 ،129 ،83‬‬
‫خیّام‪.277 :‬‬
‫خیری‪ ،‬ابوبکر‪127 :‬‬
‫دادار شیش‪.75 ،49 ،48 :‬‬
‫دار مستتر‪.46 :‬‬
‫دارا‪ :‬ــ داریوش سوم‪.‬‬
‫داراب‪.49 :‬‬
‫داریوش دوم‪.49 :‬‬
‫داریوش سوم‪.50 ،49 :‬‬
‫داریوش یکم‪.49 ،48 :‬‬
‫داسیوسها‪.46 :‬‬
‫داعی گیالنی‪ ،‬سیّد محم ّدتقی فخر‪.281 :‬‬
‫‪290‬‬
‫حسینی بلخی‪ ،‬ابوالحسن محمّد بن حسین‪:‬‬
‫‪.238‬‬
‫حسینی بلخی‪ ،‬عبداهلل محم ّد بن محمّد بن‬
‫حسین‪.281 ،182 :‬‬
‫حسینی‪ ،‬سیّدضیا‪.277 :‬‬
‫حسینی‪ ،‬غیاثالدّین بن همامالدّین‪ :‬ــ‬
‫خواندمیر‬
‫حصیری‪ ،‬ابوبکر‪ :‬ــ خیری‪ ،‬ابوبکر‪.‬‬
‫حقداد‪ ،‬میرزا‪.265 :‬‬
‫حکیمخان‪ ،‬میر‪.188 :‬‬
‫حموی‪ ،‬یاقوت‪.70 :‬‬
‫حنیف بلخی‪ ،‬محمّدحنیف‪.277 ،151 :‬‬
‫حیدر‪ :‬ــ علی (ک)‪.‬‬
‫حیدرخان‪.188 :‬‬
‫خداقلیپور‪ ،‬علیرضا‪.280 ،22 :‬‬
‫خرد‪ ،‬حاجی‪.225 :‬‬
‫خُرّم‪ ،‬عبدالکریم‪.103 :‬‬
‫خرمشاه‪.184 :‬‬
‫خزاعی‪ ،‬حمزه بن مالک‪.130 :‬‬
‫خسته‪ ،‬موالنا خالمحمّد‪.266 :‬‬
‫خشایارشا‪.49 :‬‬
‫خشایارشای دوم‪.49 :‬‬
‫خضر اوغالن‪.193 :‬‬
‫خطیبی‪ ،‬حسین بن احمد‪.181 ،180 :‬‬
‫خفیف‪ ،‬ابوعبداهلل‪.157 :‬‬
‫خلفای راشدین‪.236 ،113 :‬‬
‫خلیق‪ ،‬صالحمحمّد‪.277 :‬‬
‫خلیل بن احمد بن اسماعیل‪.133 :‬‬
‫‪291‬‬
‫رجاء بن محمّد‪.173 :‬‬
‫رحمانگُل‪.277 :‬‬
‫رحمانی ولوی‪ ،‬مهدی‪.277 :‬‬
‫رحیمی‪ ،‬عبدالوحید‪.278 :‬‬
‫رخشانه‪ :‬ــ روشنک‬
‫رستاخیز‪ ،‬سیّد عباس‪.281 ،210 :‬‬
‫رستم‪.73 ،46 :‬‬
‫رسولی‪ ،‬محمّدنادر‪.278 :‬‬
‫رهین‪ ،‬سیّد مخدوم‪.161 ،159 ،104 :‬‬
‫رودکی‪.162 :‬‬
‫روشانه‪ :‬ــ روشنک‪.‬‬
‫روشن‪ :‬ــ روشنک‪.‬‬
‫روشنا‪ :‬ــ روشنک‪.‬‬
‫روشنک‪.51 :‬‬
‫رومن‪.47 :‬‬
‫رومیان‪.150 :‬‬
‫زال‪.63 :‬‬
‫زرتشت‪ :‬ــ زردشت‪.‬‬
‫زرتشتی (زرتشتیان)‪ :‬ــ زردشتی‬
‫(زردشتیان)‪.‬‬
‫زردشت‪ 68 ،63 ،59 ،47 ،15 :‬ـ ‪ 164 ،72‬ـ‬
‫‪.166‬‬
‫زردشتی (زردشتیان)‪،86 ،68 ،62 ،57 ،47 :‬‬
‫‪.275 ،273 ،166 ،146 ،136 ،105‬‬
‫زردهشت‪ :‬ــ زردشت‪.‬‬
‫زریر‪.166 ،165 :‬‬
‫زمچی‪ ،‬احمد‪.83 ،75 :‬‬
‫زمیاسپ‪.56 :‬‬
‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬
‫داؤود (ع)‪.67 :‬‬
‫داؤود بن عبّاس بن هاشم ماهجو‪،115 :‬‬
‫‪.125 ،121 ،116‬‬
‫داؤودیان‪ 115 :‬ـ ‪.116‬‬
‫داویس‪ ،‬ریچارد‪.28 :‬‬
‫دُرّانی (درّانیان)‪.257 ،253 ،187 ،102 :‬‬
‫درّانی‪ :‬ــ ابدالی‪ ،‬احمدشاه‪.‬‬
‫درایویدها‪46 :‬‬
‫دقیقی بلخی‪ ،‬ابومنصور محمّد بن احمد‪،8 :‬‬
‫‪.164 ،70‬‬
‫دهنشین‪ ،‬فدامحمّد‪.191 :‬‬
‫دوانقی‪ ،‬منصور‪215 :.‬‬
‫دوپری‪ ،‬لویس‪.39 ،38 ،36 ،28 :‬‬
‫دوپری‪ ،‬نانسی هچ‪.277 ،169 ،138 ،135 :‬‬
‫دوستم‪ ،‬عبدالرّشید‪.191 :‬‬
‫دوستمحمّدخان‪ ،‬امیر‪،240 ،208 ،188 :‬‬
‫‪.262 ،261 ،259 ،256 ،253‬‬
‫دووالنی‪ ،‬فرنس‪.172 :‬‬
‫دیمتریوس‪.53 :‬‬
‫دینمحمّدخان‪.186 ،185 :‬‬
‫دیودوت دوم‪.53 ،52 :‬‬
‫دیودوت یکم‪.52 :‬‬
‫دیوزکری‪.91 :‬‬
‫ذبیحاهلل‪ ،‬استاد عبدالقادر‪.191 :‬‬
‫رابعۀ بلخی‪.192 ،163 ،161 ،8 :‬‬
‫رازقی نریوال‪ ،‬محمّدصد ّیق‪.277 ،24 :‬‬
‫رازی‪ ،‬عبداهلل بن سهل‪.173 :‬‬
‫ربّانی‪ ،‬برهانالدّین‪.191 :‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬
‫سعادت‪ ،‬سرور‪.275 ،24 :‬‬
‫سعدی‪ ،‬اربان بن اغران‪.126 :‬‬
‫سعید‪ ،‬ابوبکر‪.157 :‬‬
‫سُغدیانُس‪.49 :‬‬
‫سفّاح‪.115 :‬‬
‫سکاها‪.52 :‬‬
‫سکها‪.259 :‬‬
‫سلجوقی (سلجوقیان)‪،129 ،120 ،119 :‬‬
‫‪،203 ،181 ،177 ،176 ،172 ،159 ،135 ،134‬‬
‫‪.210‬‬
‫سلطان محمود بلخی‪.194 :‬‬
‫سلطان محمود تیموری‪.197 :‬‬
‫سلطانالعلما‪ :‬ــ بهاء ولد‪.‬‬
‫سلم بن زیاد‪.113 :‬‬
‫سلمان‪.178 :‬‬
‫سلوکوس دوم‪.52 :‬‬
‫سلوکوس‪.51 :‬‬
‫سلوکی (سلوکیان‪ ،‬سلوکیها)‪.52 ،51 :‬‬
‫سلیمان (ع)‪.102 :‬‬
‫سلیمانشاه‪.185 :‬‬
‫سمردیس‪ :‬ــ بردیا‪.‬‬
‫سمرقندی‪ ،‬ناصرالدّین ابوالقاسم‪.238 :‬‬
‫سمعانی‪.129 ،81 :‬‬
‫سمیعخان‪ ،‬استاد‪.204 :‬‬
‫سنجر‪ ،‬سلطان‪،176 ،135 ،134 ،119 ،6 :‬‬
‫‪.210 ،203 ،177‬‬
‫سنجری‪ ،‬عالءالّدین‪.120 :‬‬
‫سوتر میگاس‪ :‬ــ ویما تکتو‪.‬‬
‫‪292‬‬
‫زنگی‪ ،‬تاجالدّین‪.120 :‬‬
‫زوّاری‪ ،‬محمّدامین‪.278 ،23 :‬‬
‫زوراستر‪.47 :‬‬
‫زینالعابدین (رض)‪.175 :‬‬
‫زینالعابدین بن عقیل‪.174 ،173 ،8 :‬‬
‫زینب (رض)‪216 :‬؛‬
‫سازگار‪ ،‬لیال‪.276 :‬‬
‫ساسانی (ساسانیان)‪ 55 ،52 ،27 ،4 :‬ـ ‪،57‬‬
‫‪ 103 ،99 ،90 ،63‬ــ ‪،113 ،109 ،108 ،106‬‬
‫‪.138 ،136‬‬
‫ساکاییها‪.53 :‬‬
‫ساالر خلیل سیّد‪.172 :‬‬
‫سالک‪ ،‬شکیب‪.278 ،138 :‬‬
‫سالکزاده‪ ،‬مولوی محمّدعثمان‪.191 :‬‬
‫سامانی (سامانیان)‪ 116 ،98 ،17 :‬ـ ‪،118‬‬
‫‪،158 ،157 ،153 ،148 ،146 ،144 ،138 ،135‬‬
‫‪.223 ،171 ،164 ،162 ،160‬‬
‫سامیها‪.46 :‬‬
‫سایکس‪ ،‬سر پرسی‪.213 :‬‬
‫سایکس‪ ،‬کریستوفر‪.213 :‬‬
‫سبحانی‪ ،‬توفیق‪.279 :‬‬
‫سبکتگین‪.163 ،118 ،117 :‬‬
‫سپهبد‪.114 :‬‬
‫سپی تامینس‪.51 :‬‬
‫ستوده‪ ،‬منوچهر‪.278 :‬‬
‫سخی ــ علی (ک)‪.‬‬
‫سروش‪.63 :‬‬
‫سریایندی‪ ،‬و‪ .‬ی‪.41 ،34 :.‬‬
‫‪293‬‬
‫شلومبرزه‪.97 :‬‬
‫شمسالدّین بن ابیبکر‪.183 :‬‬
‫شمسالدّین پسر ملک فخرالد ّین‪.120 :‬‬
‫شمسالملک پسر ابراهیم‪.119 :‬‬
‫شیبانی (شیبانیان)‪ 184 ،82 ،81 ،23 ،22 :‬ـ‬
‫‪.203 ،187‬‬
‫شیبانیخان‪.133 :‬‬
‫شیخ جمالالدّین‪.217 :‬‬
‫شیخ حبیب‪ :‬ــ ابوحفص بلخی‪.‬‬
‫شیخ عراقی‪.218 :‬‬
‫شیخ عوض باقی‪.280 :‬‬
‫شیر خدا‪ :‬ــ علی (ک)‪.‬‬
‫شیردلخان‪.256 ،204 :‬‬
‫شیرعلیخان‪ ،‬امیر‪،234 ،189 ،160 ،11 :‬‬
‫‪ 260 ،258 ،240‬ـ ‪.262‬‬
‫شیریندلخان‪.258 ،255 :‬‬
‫شیعیان‪.214 ،175 :‬‬
‫صادق (رض)‪.216 ،143 :‬‬
‫صارمی‪ ،‬غالمعلی‪.278 :‬‬
‫صافی‪ ،‬محمّدهاشم‪.190 :‬‬
‫صالح (رح)‪.159 :‬‬
‫صالح (سپهساالر سلجوقیان)‪.159 :‬‬
‫صالحخواجه‪.187 :‬‬
‫صالحمحمّدخان‪.240 :‬‬
‫صحّاف‪ ،‬دوستمحمّد‪.266 ،180 :‬‬
‫صدقی‪ ،‬محمّدعثمان‪.278 :‬‬
‫صدّیق‪ ،‬بابا‪.272 ،11 :‬‬
‫صفا‪ ،‬عبدالغفار‪.278 ،172 ،171 ،23 :‬‬
‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬
‫سوردل‪.172 ،171 :‬‬
‫سوره بن جرو‪.114 :‬‬
‫سوزنی‪.176 :‬‬
‫سیاقی‪ ،‬محمّد دبیر‪.277 :‬‬
‫سیاووش‪.47 :‬‬
‫سیّد سبحانقلیخان‪،149 ،83 ،79 ،10 ،9 :‬‬
‫‪ 229 ،218 ،198 ،194 ،192 ،188 ،185 ،152‬ـ‬
‫‪.233 ،231‬‬
‫سیمجوریان‪.117 :‬‬
‫سیوا‪.91 :‬‬
‫شادخی‪.147 :‬‬
‫شافعی (رح)‪.143 :‬‬
‫شاه اسماعیل‪.184 :‬‬
‫شاه اولیا‪ :‬ــ علی (ک)‪.‬‬
‫شاه شجاع‪.259 ،254 :‬‬
‫شاه مردان‪ :‬ــ علی (ک)‪.‬‬
‫شاه والیت‪ :‬ــ علی (ک)‪.‬‬
‫شاهبیگ‪.195 ،9 :‬‬
‫شاهجهان‪.233 ،187 :‬‬
‫شاهرخ میرزا‪.222 ،193 ،183 ،154 :‬‬
‫شاهعباس‪.265 :‬‬
‫شاهمحمودخان‪.190 :‬‬
‫شاهمرادخان‪.189 ،188‬‬
‫شترخوار‪ ،‬احمد‪.132 ،81 ،6 :‬‬
‫شجاعالدّینخان‪ ،‬میرزا‪.257 ،255 :‬‬
‫شروانی‪ ،‬ملکیان‪.171 ،135 :‬‬
‫شفیعاهلل‪.264 :‬‬
‫شقیق بلخی‪.173 :‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬
‫عبدالرّحمان پسر ملجم‪.215 :‬‬
‫عبدالرّحمانخان‪ ،‬امیر‪،189 ،174 ،10 :‬‬
‫‪ 244 ،242 ،241 ،235 ،215 ،204‬ـ ‪،261 ،248‬‬
‫‪.275‬‬
‫عبدالسّالم‪ ،‬مولوی‪.191 :‬‬
‫عبدالعزیز (استاندار بلخ)‪.190 :‬‬
‫عبدالعزیزخان (پادشاه اشترخانی)‪،187 :‬‬
‫‪.233‬‬
‫عبدالعزیزخان (والی دورۀ امانی)‪.189 :‬‬
‫عبدالقادر‪ ،‬شیخ‪.261 ،256 :‬‬
‫عبدالقیّوم‪.276 ،273 ،44 :‬‬
‫عبدالکریمخان (نایبالحکومه)‪.268 :‬‬
‫عبداللطیف‪.186 :‬‬
‫عبداهلل‪ ،‬سیّد‪.190 :‬‬
‫عبداهلل‪ ،‬شاهزاده‪.155 :‬‬
‫عبداهللخان‪.218 ،195 ،194 ،186 ،9 :‬‬
‫عبداهللخان‪ ،‬سردار‪.261 ،256 :‬‬
‫عبدالمطلب‪.215 ،214 :‬‬
‫عبدالملک‪.271 ،11 :‬‬
‫عبدالملک بن مروان‪.113 :‬‬
‫عبدالمنیر‪.264 :‬‬
‫عبدالمؤمنخان‪،225 ،218 ،203 ،186 :‬‬
‫‪.234‬‬
‫عبدالواحدخان‪ ،‬قاری‪.239 :‬‬
‫عثمان (رض)‪.215 :‬‬
‫عثمانی‪ ،‬اخترمحمّد‪.191 :‬‬
‫عجم‪.281 ،213 ،210 ،206 ،142 :‬‬
‫عجمی‪ ،‬حبیب طبیب‪ :‬ــ ابوحفص بلخی‪.‬‬
‫‪294‬‬
‫صفّار‪ ،‬محمّد بن مُکرم ‪.173 :‬‬
‫صفّاری (صفّاریان)‪.135 ،116 :‬‬
‫صفدر‪ :‬ــ علی (ک)‪.‬‬
‫صفوی (صفویان)‪ 184 :‬ـ ‪.265 ،186‬‬
‫ضحّاک‪.68 ،46 :‬‬
‫طالبان‪.247 ،191 :‬‬
‫طاهر بن حسین‪.115 :‬‬
‫طاهر دبیر‪.127 :‬‬
‫طاهر‪ ،‬سخی‪.190 :‬‬
‫طاهریان‪.135 ،115 ،22 :‬‬
‫طباطبایی‪ ،‬سیّد مصطفی‪.279 :‬‬
‫طحاوی‪ ،‬ابوجعفر‪.145 :‬‬
‫طغرل‪.119 :‬‬
‫طلحه بن طاهر‪.125 ،115 :‬‬
‫طورکی بلخی ادیب‪ ،‬عمر بن علی‪.127 :‬‬
‫ظاهری‪.206 :‬‬
‫ظریفی‪ ،‬عبدالجمیل‪.190 :‬‬
‫عادلبیگ‪.254 ،253 :‬‬
‫عاصم‪.114 :‬‬
‫عالمیار‪ ،‬محمّدصدیق‪.190 :‬‬
‫عایشه (رض)‪.215 :‬‬
‫عایشه‪.229 :‬‬
‫عباس بن هاشم‪.125 ،121 ،116 ،115 :‬‬
‫عبّاسی (عبّاسیان)‪،130 ،125 ،115 ،114 :‬‬
‫‪.215 ،173 ،135‬‬
‫عبد مناف‪.214 :‬‬
‫عبداالعلی‪.125 ،98 ،6 :‬‬
‫عبدالرّحمان بن عبدالرّحیم‪.159 :‬‬
‫‪295‬‬
‫غز (غزان)‪.119 :‬‬
‫غزالی‪.238 :‬‬
‫غزنوی (غزنویان)‪ 125 ،118 ،98 :‬ـ ‪،129‬‬
‫‪،190 ،171 ،167 ،166 ،160 ،158 ،140 ،133‬‬
‫‪.204‬‬
‫غزنوی‪ ،‬علمخان‪.204 :‬‬
‫غزنوی‪ ،‬گلاحمدخان‪.204 ،190 :‬‬
‫غضنفرخان‪.188 :‬‬
‫غفّاری‪ ،‬حکم بن عمرو‪.113 :‬‬
‫غوری (غوریان)‪،154 ،120 ،98 ،43 :‬‬
‫‪ 171 ،169‬ـ ‪.176 ،174‬‬
‫غیاثالدّین‪ ،‬محمّد بن بهاءالدّین سام‪،120 :‬‬
‫‪.172‬‬
‫فاتح‪.173 :‬‬
‫فارد‪ ،‬میرزا احمدجان‪ 265 ،263 ،150 :‬ـ‬
‫‪.267‬‬
‫‪.‬‬ ‫فارسها‪.16 :‬‬
‫فاطمه (رض)‪.216 ،215 :‬‬
‫فاطمه دختر اسد‪.214 :‬‬
‫فاطمۀ بلخی‪،145 ،144 ،131 ،124 ،8 :‬‬
‫‪.279 ،175‬‬
‫فایز‪ ،‬محم ّدانور‪.280 :‬‬
‫فایق‪ ،‬ابوالحسن‪.117 :‬‬
‫فتح جنگ‪.259 :‬‬
‫فتوحی‪.176 :‬‬
‫فخرالدّین‪ ،‬ملک‪.120 :‬‬
‫فرّخ‪ ،‬سیّد مهدی‪.279 :‬‬
‫فرّخی سیستانی‪.164 :‬‬
‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬
‫عدل‪ ،‬شهریار‪.138 :‬‬
‫عدیل‪ ،‬سمیع‪.190 :‬‬
‫عرب (عربی)‪،113 ،71 ،70 ،68 ،57 :‬‬
‫‪،213 ،210 ،206 ،173 ،168 ،163 ،132 ،114‬‬
‫‪.254 ،231‬‬
‫عزیزان‪ ،‬موالنا میر خرد‪.150 :‬‬
‫عزیزخان‪ ،‬میرزا‪.256 ،255 :‬‬
‫عزیزی‪ ،‬نظرمحمّد‪.278 :‬‬
‫عطا بن سائب خشک‪.113 :‬‬
‫عطار نیشاپوری‪ ،‬شیخ فریدالدّین‪.163 :‬‬
‫عظیمی‪ ،‬عبدالعزیز‪.278 :‬‬
‫عظیمی‪ ،‬محمّدعظیم‪.278 ،217 ،137 ،23 :‬‬
‫عقیل بن معقل‪.115 :‬‬
‫عالءالد ّین‪ ،‬سلطان‪.176 ،120 :‬‬
‫علی (ک)‪،177 ،142 ،135 ،134 ،9 :‬‬
‫‪ 201 ،193 ،192 ،189 ،184‬ـ ‪ 213 ،210 ،208‬ـ‬
‫‪ 255 ،241 ،232 ،216‬ـ ‪،275 ،262 ،260 ،258‬‬
‫‪.281 ،278 ،276‬‬
‫علیچوپان‪ :‬ــ عادلبیگ‪.‬‬
‫عمادالدّین عمرو‪.120 :‬‬
‫عُمَر (رض)‪.257 :‬‬
‫عمرو لیث‪.116 :‬‬
‫عنصری بلخی‪.164 :‬‬
‫عوفی ابواالزهری‪ ،‬شهاب بن معمّر‪.122 :‬‬
‫عوفی‪ ،‬نورالدّین محمّد‪.279 ،163 :‬‬
‫عیسی (ع)‪.209 :‬‬
‫غبار‪ ،‬میر غالممحمّد‪.279 ،22 :‬‬
‫الغبیگ‪.222 ،183 :‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬
‫قلبابا کوکلتاش‪.195 ،9 :‬‬
‫قلندر‪ ،‬پادشاه حسین‪.227 :‬‬
‫قلیچعلیبیگ‪ ،‬میر‪.239 ،188 :‬‬
‫قماچ‪ ،‬امیر‪.119 :‬‬
‫قوامبیگ‪.185 :‬‬
‫قیدو‪ ،‬میرزا‪.183 :‬‬
‫قیس بن هیثم‪.72 :‬‬
‫قیس سلمی‪.113:‬‬
‫قیصاری‪ ،‬سیّد محم ّدابراهیم‪.22 :‬‬
‫قیصر‪.209 ،208 :‬‬
‫قیلیچ میرزا‪.185 :‬‬
‫کابلی‪ ،‬اسلمخان‪.204 :‬‬
‫کاتب‪ ،‬علی بن عبدالس ّالم‪.276 :‬‬
‫کاتب‪ ،‬مال فیضمحمّد‪.240 :‬‬
‫کاژدان‪ ،‬آ‪.279 :.‬‬
‫کاسانی‪ ،‬مخدوم اعظم‪.157 :‬‬
‫کانپوری‪ ،‬محمّدعبدالر ّزاق‪.279 :‬‬
‫کاووس‪ :‬ـ کیکاووس‪.‬‬
‫کاوی سیاووشان‪ :‬ــ سیاووش‪.‬‬
‫کاوی کواتا‪ :‬ــ کیقباد ‪.‬‬
‫کاوی هواسراوا‪ :‬ــ کیخسرو‪.‬‬
‫کاوی یوسان‪ :‬ــ کیکاووس‪.‬‬
‫کاوۀ آهنگر‪.68 ،67 ،4 :‬‬
‫کپک‪ ،‬کمالالدّین‪.234 ،10 :‬‬
‫کجوال کدفیزس‪.55 :‬‬
‫کدفیزسها‪.55 :‬‬
‫کرت‪ :‬ــ ملوک کرت‪.‬‬
‫کرساسپ‪.46 :‬‬
‫‪296‬‬
‫فردوسی‪ ،‬حکیم ابوالقاسم‪،279 ،164 ،60 :‬‬
‫‪.281‬‬
‫فرزاد‪ ،‬محم ّدعمر‪.201 :‬‬
‫فرهاد دوم‪.52 :‬‬
‫فرهاد یکم‪.52 :‬‬
‫فرهنگ‪ ،‬میر محمّدصدّیق‪.279 :‬‬
‫فروزانفر‪ ،‬بدیعالزّمان‪.181 :‬‬
‫فری پاپیت‪.52 :‬‬
‫فرید‪ ،‬میر یا امیر‪.216 ،197 ،9 :‬‬
‫فریدون‪.68 ،67 ،63 ،59 ،46 :‬‬
‫فریغونیان‪.125 ،118 :‬‬
‫فلّاس‪ ،‬عبداهلل‪.157 :‬‬
‫فلیپ‪.95 :‬‬
‫فوشه‪ ،‬موسیو‪.232 ،97 ،96 ،76 ،73 :‬‬
‫فیّاض‪ ،‬علیاکبر‪.275 :‬‬
‫فیروز ساسان‪.56 :‬‬
‫فیروزی‪ ،‬عبدالواسع‪.279 ،38 :‬‬
‫فیضمحمّدخان‪ ،‬ژنرال‪.262 :‬‬
‫فیضی‪ ،‬کتابخان‪.279 :‬‬
‫قاضی حمیدالد ّین بلخی‪.176 :‬‬
‫قاضی صالح‪.185 :‬‬
‫قباد‪ :‬ــ کیقباد ‪.‬‬
‫قباد‪.56 :‬‬
‫قتیبه بن مسلم باهلی‪.121 ،114 :‬‬
‫قراختاییان‪.120 ،118 :‬‬
‫قریشی هندوستانی‪ ،‬الهیبخش‪.256 :‬‬
‫قزوینی‪ ،‬میرزا محمّد بن عبدالوهّاب‪.279 :‬‬
‫القسری‪ ،‬اسد بن عبداهلل‪.135 ،121 ،114 :‬‬
‫‪297‬‬
‫گشتاسپ‪ 68 ،48 ،47 :‬ــ ‪.164 ،74 ،70‬‬
‫گُلمبیک‪ ،‬لیسا‪.135 :‬‬
‫گنجعلیخان‪.188 :‬‬
‫گوبندرام‪.254 :‬‬
‫گودار‪ ،‬موسیو‪.97 :‬‬
‫گورگانی (گورگانیان)‪.187 :‬‬
‫گوهرشاد‪.217 ،213 :‬‬
‫لبیب‪ ،‬سیّد محمّدعالم‪.280 :‬‬
‫لهراسپ‪.77 ،70 ،68 ،47 :‬‬
‫لوبر‪ ،‬موسیو‪.98 :‬‬
‫لوبک‪ ،‬سر جان‪.27 :‬‬
‫لودین‪ ،‬بشیر‪.190 :‬‬
‫لیوشتزا‪.92 :‬‬
‫ماد (مادها)‪.48 ،16 :‬‬
‫مارتن‪ ،‬وی دین دوسن‪.45 :‬‬
‫مارسیس تس‪.49 :‬‬
‫مارکوپولو‪.182 :‬‬
‫مأمون‪.115 :‬‬
‫مانویان‪.68 :‬‬
‫ماهیانی‪ ،‬سعید بن عبداهلل‪.173 :‬‬
‫مایل هروی‪.280 :‬‬
‫متوکّل بن حمران (عمران)‪.127 ،121 ،6 :‬‬
‫محقّق‪ ،‬حاج محمّد‪.191 :‬‬
‫محمّد (ص)‪،215 ،214 ،212 ،210 ،177 :‬‬
‫‪.254 ،224‬‬
‫محمّد بن ابیمحمّد ابیالقاسم بن‬
‫ابیالقصیر [ابیبکر]‪ :‬ــ محمّد بن ابیمحمّد‬
‫ابیالقاسم‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬
‫کرمانی بن علی‪.114 :‬‬
‫کرمانی‪ ،‬خواجو‪.234 :‬‬
‫کشاورز‪ ،‬کریم‪.276 :‬‬
‫کشاورز‪ ،‬محمّدناصر عمر‪.190 :‬‬
‫کعب بلخی‪.163 ،162 :‬‬
‫کالوبخو‪.82 :‬‬
‫کلدانیها‪.317 :‬‬
‫کلکانی‪ ،‬امیر حبیباهللخان‪.189 :‬‬
‫کمبوجیه‪.48 :‬‬
‫کنیشکا‪.240 ،92 ،69 ،55 :‬‬
‫کُهزاد‪ ،‬علیاحمد‪.280 ،22 :‬‬
‫کُهگدای‪ ،‬حافظ نورمحمّد‪.280 :‬‬
‫کوروش‪.240 ،50 ،48 ،47 :‬‬
‫الکوزی‪ ،‬عزیزاحمد‪.190 :‬‬
‫کوشانی (کوشانیان)‪،43 ،27 ،21 ،17 ،4 :‬‬
‫‪ 55 ،52‬ـ ‪ 90 ،76 ،63 ،57‬ـ ‪ 98 ،92‬ـ ‪102 ،100‬‬
‫ـ ‪.279 ،273 ،241 ،225 ،107 ،105‬‬
‫کوشککی‪ ،‬غالم حیدر‪.108 ،105 ،103 :‬‬
‫کیانی (کیانیان)‪ 45 ،29 ،27 ،17 ،4 :‬ـ ‪،47‬‬
‫‪.226 ،86 ،84 ،74 ،68 ،63 ،58‬‬
‫کیخسرو‪.47 :‬‬
‫کیقباد‪.212 ،63 ،46 :‬‬
‫کیقباد‪ ،‬سلطان عالءالد ّین‪.181 :‬‬
‫کیکاووس‪ 58 ،47 :‬ـ ‪.64 ،63 ،61‬‬
‫کیومرث‪.54 :‬‬
‫گرشاسپ نریمان‪ :‬ــ کرساسپ‪.‬‬
‫گرگسوار‪ ،‬خواجه‪.178 :‬‬
‫گستنقرا سلطان‪.234 ،186 ،185 ،79 :‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬
‫محمّدعزیزخان‪ ،‬سردار‪.261 :‬‬
‫محمّدعَل َم‪ ،‬مولوی‪.191 :‬‬
‫محمّدعلمخان‪،206 ،204 ،189 ،160 :‬‬
‫‪.240 ،232 ،207‬‬
‫محمّدعمر‪.256 :‬‬
‫محمّدعیسی‪ ،‬قاری‪.236 :‬‬
‫محمّدقاسمخان‪ ،‬میرزا‪.270 ،11 :‬‬
‫محمّدکریمخان‪ ،‬سردار‪.190 :‬‬
‫محمّدمراد‪.239 :‬‬
‫محمّدمقیمخان‪،233 ،225 ،218 ،187 :‬‬
‫‪.280‬‬
‫محمّدمؤمن بلخی‪،123 ،83 ،81 ،79 :‬‬
‫‪.280 ،196 ،147 ،129‬‬
‫محمّدنادرشاه‪.190 :‬‬
‫محمدنصیر‪ ،‬مهندس‪.264 :‬‬
‫محمّدنعیم‪.95 :‬‬
‫محمدهاشمخان‪.269 :‬‬
‫محمّدی‪ ،‬محمّدشریف‪،244 ،227 ،75 :‬‬
‫‪.272‬‬
‫محمّدیعقوب‪ ،‬استاد‪.269 :‬‬
‫محمّدیعقوبخان‪ ،‬امیر‪.189 :‬‬
‫محمّدیوسف‪ ،‬میرزا‪.265 :‬‬
‫محمود بن امیر ولی‪،147 ،132 ،129 ،81 :‬‬
‫‪.195 ،194‬‬
‫محمود غزنوی‪ ،‬سلطان‪ 126 ،118 ،117 :‬ـ‬
‫‪.197 ،160 ،158 ،133 ،129‬‬
‫محمود‪ ،‬کمالالدّین‪.185 :‬‬
‫محمّودبی اتالیق‪.187 :‬‬
‫‪298‬‬
‫محمّد بن ابیمحمّد ابیالقاسم‪.168 ،167 :‬‬
‫محمّد بن احمد بن محمود‪.172 :‬‬
‫محمّد‪ ،‬امیر (برادر مسعود غزنوی)‪.128 :‬‬
‫محمّدابراهیم‪.186 :‬‬
‫محمّداسحاقخان‪.189 :‬‬
‫محمّداعظمخان‪.262 :‬‬
‫محمّدافضلخان‪ ،‬امیر‪،241 ،240 ،189 :‬‬
‫‪.262‬‬
‫محمّداکبرخان‪ ،‬وزیر‪ 255 ،203 ،11 :‬ـ‬
‫‪.259 ،257‬‬
‫محمّداکرمخان‪،256 ،255 ،189 ،188 :‬‬
‫‪.258‬‬
‫محمّدرسول‪.191 :‬‬
‫محمّدجان‪.187 :‬‬
‫محمّدجان‪ ،‬مال‪.229 ،228 ،192 ،10 :‬‬
‫محمّدخان‪.184 ،133 :‬‬
‫محمّدداؤود‪.238 ،232 ،227 ،219 :‬‬
‫محمّدداؤودخان‪ 161 :‬ـ ‪.190‬‬
‫محمّدرفیع‪.281 :‬‬
‫محمّدزاییها‪.188:‬‬
‫محمّدزمان‪.185 :‬‬
‫محمّدشریفخان (غزنه)‪.217:‬‬
‫محمّدصادق‪.187 :‬‬
‫محمّدصد ّیق خواجه ابن هادی‪.220 :‬‬
‫محمّدطاهر بن ابیالقاسم‪.150 :‬‬
‫محمّدطاهر‪.194 :‬‬
‫محمّدظاهرشاه‪.247 ،190 ،135 ،130 :‬‬
‫محمّدعزیز‪ ،‬مهندس‪.190 :‬‬
‫‪299‬‬
‫مغول (مغوالن‪ ،‬مغولها)‪،122 ،120 ،18 :‬‬
‫‪،193 ،183 ،182 ،179 ،147 ،133 ،131 ،125‬‬
‫‪.276 ،203‬‬
‫مفتاح‪ ،‬الهامه‪.280 ،234 ،149 ،23 :‬‬
‫مقبری‪ ،‬عبدالعزیز‪.133 ،127 ،122 ،6 :‬‬
‫مقبری‪ ،‬مقاتل‪.126 :‬‬
‫مقدسی‪.119 :‬‬
‫مقنّع‪.122 ،6 :‬‬
‫مکناتن‪.259 :‬‬
‫ملکتآغا‪.193 ،9 :‬‬
‫ملکشاه‪.119 :‬‬
‫ملوک کرت‪.183 ،182 :‬‬
‫منشی شبرغانی‪ ،‬محمّدیوسف‪،198 ،194 :‬‬
‫‪.280 ،233‬‬
‫منصوری‪ ،‬فیروز‪.276 :‬‬
‫منهاج سراج جوزجانی‪ ،‬ابوعمر عثمان بن‬
‫محمّد‪.281 ،172 ،171 :‬‬
‫منوچهر‪.69 ،46 :‬‬
‫منوچیترا‪ :‬ــ منوچهر‪.‬‬
‫مهر‪ :‬ــ مهری (مهریان)‪.‬‬
‫مهرابی‪ ،‬مسعود‪.281 :‬‬
‫مهرآیین‪ ،‬فیّاض‪.241 ،67 ،66 :‬‬
‫مهرداد دوم‪.53 ،52 :‬‬
‫مهرداد یکم‪.53 ،52 :‬‬
‫مهری (مهریان)‪ 67 ،65 ،63 ،47 ،17 :‬ـ ‪،69‬‬
‫‪.272 ،136 ،109 ،86 ،84‬‬
‫مهلّب بن راشد‪.126 :‬‬
‫مهمند‪ ،‬وزیر محمّدگلخان‪.190 :‬‬
‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬
‫محمودخان‪.188 :‬‬
‫محمودی‪ ،‬محمّدیاسین‪.880 :‬‬
‫مختارف‪ ،‬احرار‪،149 ،142 ،129 ،22 :‬‬
‫‪.281 ،234 ،196 ،179 ،153‬‬
‫مدبّری‪ ،‬محمود‪.280 :‬‬
‫مرادبخش‪.199 :‬‬
‫مرادی‪ ،‬نجمالدّین‪.251 :‬‬
‫مرتضی‪ :‬ــ علی (ک)‪.‬‬
‫مرتعش ــ ابوحفص بلخی‪.143 :‬‬
‫مزاری‪ ،‬استاد عبدالعلی‪.191 :‬‬
‫مزدایسنا‪ :‬ــ مزدایسنان‪.‬‬
‫مزدایسنان‪.87 ،84 ،69 ،67 ،63 ،48 ،17 :‬‬
‫مسا‪ ،‬مهندس‪.190 :‬‬
‫مسرور‪ ،‬سیّد اسداهلل‪.191 :‬‬
‫مسرور‪ ،‬سیّد حسینشاه‪.191 :‬‬
‫مسعود‪ ،‬امیر یا سلطان‪،128 ،125 ،119 :‬‬
‫‪.172 ،129‬‬
‫مسعودی‪.72 :‬‬
‫مسلم بن عبدالرّحمان‪.114 :‬‬
‫مسیر‪ ،‬نجیباهلل‪.190 :‬‬
‫مشایخ فریدنی‪ ،‬آزرمیدخت‪.280 :‬‬
‫مصطفی‪ :‬ــ محم ّد (ص)‪.‬‬
‫مصطفی‪ ،‬سیّد‪.266 ،263 :‬‬
‫مطیع‪ ،‬مطیعاهلل‪.191 :‬‬
‫معاویه (رض)‪.215 ،113 :‬‬
‫معتصم عبّاسی‪.173 :‬‬
‫معتضد‪ ،‬خسرو‪.276 ،22 :‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬
‫نصیری بلخی‪ ،‬قاضی یونس بن طاهر‪.140 :‬‬
‫نظامالدّین محمّد‪.238 :‬‬
‫نظامالدّین‪ ،‬خواجه‪،237 ،192 ،78 ،10 :‬‬
‫‪.238‬‬
‫نظامی گنجهیی‪ ،‬الیاس بن یوسف‪،71 :‬‬
‫‪.281‬‬
‫نعمانی‪ ،‬شبلی‪.281 :‬‬
‫نعمتاهلل‪ ،‬میر‪.157 :‬‬
‫نفیسی‪ ،‬سعید‪.275 :‬‬
‫نقشبندیّه‪.266 ،222 ،180 :‬‬
‫نقیب‪ ،‬ایشانخواجه‪.188 :‬‬
‫نقیب‪ ،‬قاسمخواجه‪ 251 :‬ـ ‪.252‬‬
‫نوابی‪ ،‬محمّدعالم‪.190 :‬‬
‫نوایی‪ ،‬امیر علیشیر‪.280 ،184 :‬‬
‫نوح بن منصور‪.164 ،117 :‬‬
‫نور محمّد‪ ،‬استاد‪.195 :‬‬
‫نور‪ ،‬استاد عطامحمّد‪،214 ،192 ،191 :‬‬
‫‪.228‬‬
‫نوری‪ ،‬نوراهلل‪.191 :‬‬
‫نوریپور‪ ،‬دینمحمّد‪.281 :‬‬
‫نیدرمیر‪.214 :‬‬
‫نیرومانو کرساسپو‪ :‬ــ کرساسپ‪.‬‬
‫نیزک‪.114 :‬‬
‫نیشاپوری‪ ،‬ابوحفص حدّاد‪.145 :‬‬
‫نیکولسکی‪ ،‬ن‪.279 :.‬‬
‫نینوس‪.47 :‬‬
‫هارونالرّشید‪.215 ،135 ،130 ،115 :‬‬
‫هاشمی‪ ،‬سیّد محیالدّین‪.281 :‬‬
‫‪300‬‬
‫مودود‪ ،‬امیر‪.119 :‬‬
‫موردن‪.172 :‬‬
‫مورگان‪.29 :‬‬
‫موریا‪.52 :‬‬
‫مؤمنی‪ ،‬محمّد باقر‪.279 :‬‬
‫میر حاج هروی‪ ،‬قطبالدّین سیّد حسین‪:‬‬
‫‪.280 ،213 ،210‬‬
‫میر روزهدار‪.192 ،156 ،155 ،153 ،8 :‬‬
‫میرصدور‪.188 :‬‬
‫میرعابدینی‪ ،‬سیّد ابوطالب‪.281 :‬‬
‫میرعرب‪.231 :‬‬
‫میرعَلَم‪ :‬ــ محمّدعلمخان‪.‬‬
‫میرعلیبیگ‪.258 ،188 :‬‬
‫میرقاسم‪ :‬ــ محم ّد بن ابیمحمّد ابیالقاسم‪.‬‬
‫میرقاسم‪.195 :‬‬
‫مینورسکی‪.277 :‬‬
‫ناصر خسرو بلخی‪.281 ،167 ،129 :‬‬
‫نانیا‪.65 :‬‬
‫ناهید‪.91 ،66 ،47 :‬‬
‫نبیزاده‪ ،‬اسداهلل‪.95 :‬‬
‫نجرابی‪ ،‬محمّد آقا‪.274 ،74 :‬‬
‫نخشبی‪ ،‬ابوتراب‪.173 ،144 :‬‬
‫ندرمحمّدخان‪،195 ،187 ،186 ،10 ،9 :‬‬
‫‪ 197‬ـ ‪.238 ،233 ،199‬‬
‫نریمان‪.46 :‬‬
‫نریوال‪ :‬ــ رازقی نریوال‪ ،‬محمّدصد ّیق‪.‬‬
‫نصر بن سیّار‪.114 :‬‬
‫نصراهللخان‪.259 :‬‬
‫‪301‬‬
‫وحیداهلل‪.264 :‬‬
‫ورّاق ترمذی‪ ،‬شیخ ابوبکر محم ّد بن عمر‪:‬‬
‫‪.125‬‬
‫وردک‪ ،‬غالمحیدرخان‪.189 :‬‬
‫ورسجی‪ ،‬محمّد صالح بن امیر عبداهلل‪،81 :‬‬
‫‪.238 ،167 ،156 ،151 ،146 ،145 ،143‬‬
‫وزین پور‪ ،‬نادر‪.281 :‬‬
‫وطواط بلخی‪ ،‬رشیدالد ّین محمّد بن‬
‫عبدالجلیل‪.134 :‬‬
‫وفا‪ ،‬عزیزالدّین‪.280 :‬‬
‫ولسی‪ ،‬عبداالحد‪.190 :‬‬
‫ولیمحمّدخان‪.204 ،196 ،186 :‬‬
‫ویچلوف‪.142 ،83 :‬‬
‫ویشتاسپ پسر خشایارشا‪.49 :‬‬
‫ویشتاسپ‪ :‬ــ گشتاسپ‪.‬‬
‫ویلسن‪ ،‬چ‪.‬چ‪.21 :.‬‬
‫ویلسن‪ ،‬دانیل‪.27 :‬‬
‫ویما تکتو‪.240 ،98 :‬‬
‫ویما تکشاه‪ :‬ــ ویما تکتو‪.‬‬
‫ویما کدفیزس‪.92 ،55 :‬‬
‫وینوگرادوف‪ ،‬الکساندر‪.41 ،37 :‬‬
‫یحیی بن زید‪.115 :‬‬
‫یزدگرد دوم‪.113 ،57 ،56 :‬‬
‫یعقوب لیث‪.116 :‬‬
‫یعقوبی‪ 80 :‬ـ ‪.131 ،117 ،82‬‬
‫یفتلی (یفتلیان)‪،90 ،57 ،56 ،27 ،17 ،4 :‬‬
‫‪.108 ،107‬‬
‫یهود‪.177 ،131 ،117 ،81 ،7 :‬‬
‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬
‫هاکن‪ ،‬ژوزف‪.76 ،65 :‬‬
‫هاکن‪ ،‬موسیو‪.97 ،54 :‬‬
‫هخامنشی (هخامنشیان)‪،41 ،27 ،17 ،4 :‬‬
‫‪ 47‬ـ ‪.241 ،92 ،88 ،87 ،80 ،75 ،74 ،63 ،51‬‬
‫هدایت‪.163 ،162 :‬‬
‫هراکلیس‪.92 :‬‬
‫هرایوس‪.54 :‬‬
‫هرودوت‪.49 :‬‬
‫هشام‪.113 :‬‬
‫هلیولکس‪.53 :‬‬
‫همایونمیرزا‪.185 :‬‬
‫همایی‪ ،‬جاللالدّین‪.277 :‬‬
‫همدانی‪ ،‬علی‪.279 :‬‬
‫هندو (هندوان)‪ 77 ،7 ،4 :‬ـ ‪،117 ،83 ،81‬‬
‫‪.277 ،254 ،186 ،32 ،132‬‬
‫هندوانی بلخی‪ ،‬ابوجعفر محمّد بن عبداهلل‬
‫بن محمّد بن عمر‪ 78 :‬ـ ‪.80‬‬
‫هوشنگ‪.45 :‬‬
‫هیوادمل‪ ،‬زلمی‪.277 :‬‬
‫هیوان تسانگ‪.97 ،70 ،69 ،57 :‬‬
‫واحددوست‪ ،‬مهوش‪.281 :‬‬
‫واحدی‪ ،‬محمّدیعقوب‪.278 :‬‬
‫واسوادا‪.55 :‬‬
‫واسوادیوا‪.92 :‬‬
‫واعظ بلخی‪ ،‬ابوبکر عبداهلل بن عمر بن‬
‫محمّد بن داؤود‪،130 ،125 ،124 ،122 ،116 :‬‬
‫‪.281 ،182 ،140 ،133‬‬
‫والی‪ :‬ــ امین‪ ،‬میر محمّدامین‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪302‬‬

‫یونانی (یونانیان)‪ 91 ،69 ،54 ،53 ،51 :‬ـ‬

‫‪.98 ،93‬‬
‫یونانیباختری‪ 51 ،27 ،21 ،17 ،4 :‬ـ ‪،55‬‬
‫‪ 90 ،76 ،57‬ـ ‪ 96 ،94 ،92‬ـ ‪.109 ،98‬‬
‫ییت‪.54 :‬‬
‫‪303‬‬
‫فهرست نامهای جایها‬
‫آمو‪،68 ،58 ،54 ،50 ،47 ،41 ،31 ،17 :‬‬
‫‪.188 ،160 ،119 ،117 ،87 ،74‬‬
‫آقتپه‪.44 :‬‬
‫آقچپر‪.42 ،35 ،34 ،3 :‬‬
‫آقچه‪.188 ،168 ،83 :‬‬
‫آلمان‪،218 ،162 ،157 ،147 ،145 ،98 :‬‬
‫‪.237 ،232 ،219‬‬
‫ابدالگان‪.108 ،4 :‬‬
‫ابوبکر حصیری‪ :‬ــ ابوبکر خیری (روستا)‪.‬‬
‫ابوبکر خیری (روستا)‪.127 :‬‬
‫ابیورد‪.228 ،175 ،147 ،131 ،123 ،7 :‬‬
‫اتّحاد شوروی‪،37 ،34 ،31 ،28 ،21 ،15 :‬‬
‫‪.190 ،189 ،90 ،41‬‬
‫اجریم‪.240 :‬‬
‫ارگ بلخ‪.80 :‬‬
‫ارگ خاقان (دروازه)‪.81 :‬‬
‫اروپا‪.20 :‬‬
‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬
‫آب الی‪.87 ،5 :‬‬
‫آبدان میرعَلَم‪.240 :‬‬
‫آریانا‪ 15 ،13 :‬ـ ‪،33 ،29 ،28 ،22 ،21 ،17‬‬
‫‪ 45 ،35‬ـ ‪ 67 ،65 ،63 ،59 ،58 ،56 ،55 ،49‬ـ ‪،69‬‬
‫‪ 84‬ـ ‪.273 ،229 ،226 ،160 ،100 ،92 ،90 ،86‬‬
‫آریاویژه‪.16 :‬‬
‫آذرگشسپ‪.72 ،71 ،63 :‬‬
‫آزادان‪.155 ،154 :‬‬
‫آستان قدس رضوی‪.277 ،276 ،123 :‬‬
‫آسیا‪.266 ،30 :‬‬
‫آسیای بادی (برج)‪.153 ،83 :‬‬
‫آسیای کوچک‪.180 :‬‬
‫آسیای مرکزی‪.281 ،280 ،36 ،32 :‬‬
‫آفریقا‪.266 ،30 :‬‬
‫آهنگران (کوی)‪.126 ،5 :‬‬
‫آمریکا‪،139 ،138 ،38 ،36 ،28 ،23 ،21 :‬‬
‫‪.276 ،250 ،248 ،247 ،217 ،171‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪304‬‬

‫ایوکراتیدیا‪.54 ،53 :‬‬ ‫ازبکستان‪.22 :‬‬

‫بابا چکچک (دروازه)‪.129 ،81 :‬‬ ‫اسپیان‪.66 ،4 :‬‬
‫بابا علیشیر (روستا)‪.146 :‬‬ ‫استانا‪.58 :‬‬
‫باباقره‪.85 ،4 :‬‬ ‫استخر‪.50 :‬‬
‫باباقو‪.196 ،9 :‬‬ ‫اسدآباد بلخ‪.114 :‬‬
‫بابامست (کوچه)‪.193 :‬‬ ‫اسکاتلند‪.27 :‬‬
‫باجگاه‪.262 :‬‬ ‫اسکوندتپه‪.45 :‬‬
‫باختر ــ بلخ‬ ‫افغانستان‪ 20 ،17 ،13 :‬ـ ‪،37 ،34 ،28 ،24‬‬
‫باختریش ــ بلخ‬ ‫‪ 95 ،90 ،80 ،78 ،76 ،58 ،54 ،41‬ـ ‪،138 ،98‬‬
‫بادغیس‪.184 ،114 ،56 :‬‬ ‫‪ 189 ،172 ،171 ،139‬ـ ‪،261 ،256 ،213 ،192‬‬
‫بازارک‪.106 ،4 :‬‬ ‫‪ 275 ،273 ،262‬ـ ‪.281‬‬
‫باغ باجی (باجگاهی)‪.9 :‬‬ ‫افغانیّه (مسجد و مدرسه)‪.235 :‬‬
‫باغ بزرگ‪.128 ،6 :‬‬ ‫البرز‪ 58 ،46 ،40 ،39 ،35 ،32 ،29 ،4 :‬ـ ‪،60‬‬
‫باغ خاصّه‪.128 ،6 :‬‬ ‫‪ 62‬ـ ‪.182 ،64‬‬
‫باغ خانی‪.198 ،9 :‬‬ ‫امام بکری (پل)‪.168 ،167 ،106 ،8 :‬‬
‫باغ زاغان‪.233 ،198 ،197 ،9 :‬‬ ‫امیری‪.103 :‬‬
‫باغ مراد‪.199 ،10 :‬‬ ‫امینآباد (باغ)‪.197 ،8 :‬‬
‫باکتریس‪.74 :‬‬ ‫اندخود‪.188 ،114 :‬‬
‫بامیان‪.279 ،116 ،110 ،97 ،17 :‬‬ ‫انگلستان‪.47 ،27 ،21 ،29 :‬‬
‫بخارا‪186 ،184 ،171 ،160 ،142 ،116 ،79 :‬‬ ‫انگیرک‪.199 :‬‬
‫ـ ‪.263 ،259 ،233 ،231 ،196 ،194 ،188‬‬ ‫اوچتپه‪.32 :‬‬
‫بختی (دروازه)‪.129 ،117 ،81 ،6 :‬‬ ‫اونپایکال‪.88 ،54 :‬‬
‫بخدی ــ بلخ‬ ‫ایاالت متّحدۀ آمریکا‪ :‬ــ آمریکا‪.‬‬
‫بدخشان‪.233 ،188 ،187 ،185 ،17 :‬‬ ‫ایبوزمی‪.58 :‬‬
‫برزینمهر‪.63 :‬‬ ‫ایتالیا‪.214 ،21 :‬‬
‫برلکتپه‪.44 :‬‬ ‫ایران‪،181 ،178 ،138 ،123 ،109 ،23 ،22 :‬‬
‫بروقان‪.121 ،114 ،5 :‬‬ ‫‪.281 ،280 ،276 ،271 ،213‬‬
‫بُست‪.163 ،160 :‬‬ ‫ایرگَنَک‪.240 :‬‬
‫‪305‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫تاجیکایلتن‪.39 ،32 ،3 :‬‬ ‫بصره‪.124 :‬‬

‫تاشکند‪.262 ،22 :‬‬ ‫بغداد‪.181 ،131 ،124 ،118 ،115 :‬‬
‫تاشگذر‪.31 :‬‬ ‫بغالن‪.92 ،56 :‬‬
‫تالقان‪.276 ،114 :‬‬ ‫بغلوک (تپه)‪.44 :‬‬
‫تایباد‪.217 :‬‬ ‫بکتریا‪ :‬ــ بلخ‪.‬‬
‫تبهشخی (محل)‪.227 :‬‬ ‫بگرام‪.97 :‬‬
‫تپۀ اسالم‪.45 :‬‬ ‫بلخ‪ 3 :‬ـ ‪ 15 ،13 ،9‬ـ ‪ 27 ،25‬ـ ‪ 33 ،31‬ـ ‪،37‬‬
‫تپۀ امامصاحب‪.166 ،8 :‬‬ ‫‪ 40‬ـ ‪ 61 ،58‬ـ ‪ 96 ،94 ،90‬ـ ‪ 102 ،100 ،98‬ـ‬
‫تپۀ بابا علیشیر‪ :‬ــ آب الی‪.‬‬ ‫‪ 113 ،111‬ـ ‪ 138 ،136‬ـ ‪ 156 ،153‬ـ ‪ 160 ،158‬ـ‬
‫تپۀ گرد‪.42 ،41 ،3 :‬‬ ‫‪ 167 ،165‬ـ ‪ 173 ،169‬ـ ‪ 199 ،197‬ـ ‪ 202 ،200‬ـ‬
‫تخار (تخارستان)‪،183 ،115 ،57 ،35 ،17 :‬‬ ‫‪،219 ،217 ،216 ،214 ،213 ،211 ،210 ،205‬‬
‫‪.190 ،189‬‬ ‫‪ 221‬ـ ‪ 226 ،224‬ـ ‪ 238 ،235‬ـ ‪ 253 ،251 ،246‬ـ‬
‫تخت رستم‪.73 :‬‬ ‫‪ 260 ،258 ،256‬ـ ‪ 268 ،266 ،265 ،263‬ـ ‪.282‬‬
‫تختهپل‪ 240 ،192 ،189 ،10 :‬ـ ‪.245 ،243‬‬ ‫بلخاب‪.173 ،168 ،167 ،161 ،70 ،65 ،64 :‬‬
‫ترکمنستان‪.217 :‬‬ ‫بلهیکا ــ بلخ‬
‫ترکیّه‪.266 ،181 :‬‬ ‫بلوریان (ده)‪.121 ،6 :‬‬
‫ترمذ‪،142 ،125 ،120 ،118 ،115 ،72 :‬‬ ‫بهاءالدّین (روستا)‪.181 ،177 ،78 :‬‬
‫‪.178 ،151 ،147 ،145‬‬ ‫بهارآب‪.84 ،4 :‬‬
‫تکتو پیلس‪ :‬ــ تختهپل‪.‬‬ ‫بیستون‪.84 :‬‬
‫تکسیال‪.97 :‬‬ ‫بینالجبلین‪.205 :‬‬
‫تل هاتامان بابا‪.217 :‬‬ ‫پاسارگاد‪.50 :‬‬
‫تهانیسر‪.238 :‬‬ ‫پالسپوش (روستا)‪.109 ،79 :‬‬
‫تهران‪ 275 ،23 ،22 :‬ـ ‪.281‬‬ ‫پنجرش (گورستان)‪.141 :‬‬
‫توپ رستم‪.73 :‬‬ ‫پنسلوانیا‪.36 ،21 :‬‬
‫تورک (کوی)‪.127 ،7 :‬‬ ‫پوران زیارتجا (روستا)‪.154 :‬‬
‫توس‪.176 ،119 :‬‬ ‫پیشاور‪ 275 ،55 ،23 :‬ـ ‪.281 ،278‬‬
‫تی وی‪.57 :‬‬ ‫پیکاندره‪.58 ،40 ،39 :‬‬
‫تیمچه‪.201 ،10 :‬‬ ‫تاجیکان (تپه)‪.104 ،5 :‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬
‫چمتال‪،169 ،160 ،106 ،105 ،44 ،17 ،5 :‬‬
‫‪.192 ،173‬‬
‫چهاربولک‪.192 ،177 ،44 ،17 :‬‬
‫چهارتاق (دروازه)‪.124 ،83 :‬‬
‫چهارجوی‪.142 :‬‬
‫چهارسو (دروازه)‪199 :‬‬
‫چهارکنت‪.147 ،146 ،105 ،44 ،17 ،5 :‬‬
‫چهارگنبد‪.274 ،149 ،148 ،8 :‬‬
‫چهلاختران‪ :‬ــ چهلدختران‪.‬‬
‫چهلتن‪.78 :‬‬
‫چهلحجره (برج)‪.83 :‬‬
‫چهلدختران (قلعه)‪.109 ،5 :‬‬
‫چهلستون (تپه)‪،99 ،96 ،94 ،78 ،54 ،5 :‬‬
‫‪.277‬‬
‫چوآن‪.58 :‬‬
‫چوچک (تپه)‪.44 :‬‬
‫چین‪.248 ،182 ،97 ،70 ،69 ،57 ،53 ،52 :‬‬
‫حجّ پیاده‪ :‬ــ نهگنبد (مسجد)‪.‬‬
‫حجاز‪.150 :‬‬
‫حدید (الحدید)(دروازه)‪.117 ،81 :‬‬
‫حرب (مسجد)‪.122 ،6 :‬‬
‫حرمسرا (باغ)‪.197 ،9 :‬‬
‫حلب‪.131 :‬‬
‫حوض کرباس (مسجد)‪.154 :‬‬
‫حیات (چشمه)‪.227 :‬‬
‫حیرتان‪.104 ،103 ،44 ،30 ،17 ،5 :‬‬
‫خراسان‪،83 ،79 ،75 ،72 ،71 ،56 ،23 ،17 :‬‬
‫‪ 113‬ـ ‪،150 ،142 ،135 ،132 ،130 ،123 ،119‬‬
‫‪306‬‬
‫التینتپه‪.87 ،5 :‬‬
‫جباخان‪.192 ،132 ،123 ،81 ،7 :‬‬
‫جبله‪.150 :‬‬
‫جاللآباد‪.260 ،259 ،97 :‬‬
‫جمجمقلعه‪.44 :‬‬
‫جمشیدشهر‪.275 ،63 ،61 ،59 ،58 ،45 ،4 :‬‬
‫جمعه (محل)‪.154 :‬‬
‫جمکرد‪ :‬ــ جمشیدشهر‪.‬‬
‫جموکیان (پل)‪.167 ،129 ،7 :‬‬
‫جهاننما (باغ و کاخ)‪،248 ،192 ،100 ،11 :‬‬
‫‪.250‬‬
‫جهودان (دروازه)‪.177 ،131 ،117 ،81 ،7 :‬‬
‫جهودانک (روستا)‪.131 :‬‬
‫جوزجان‪،115 ،114 ،90 ،42 ،41 ،35 ،34 :‬‬
‫‪.281 ،279 ،180 ،178 ،171 ،125 ،118‬‬
‫جوند‪.172 :‬‬
‫جیحون‪.280 ،276 ،213 ،149 ،23 :‬‬
‫جیرهتپه‪.44 :‬‬
‫چادرتپه‪.39 :‬‬
‫چاکر (کوی)‪.193 :‬‬
‫چترآباد (نهر)‪.84 :‬‬
‫چرخ فلک‪.109 ،5 :‬‬
‫چرخیان (پل)‪.129 ،7 :‬‬
‫چشت‪.149 :‬‬
‫چشمۀ شفا‪.160 ،64 ،63 ،58 ،8 ،4 :‬‬
‫چکنویسان (کوی)‪.126 ،6 :‬‬
‫چلهمزار‪.44 :‬‬
‫‪307‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫دار ابی فاطمه‪.124 ،6 :‬‬ ‫‪،277 ،238 ،217 ،216 ،203 ،184 ،182 ،172‬‬
‫دار سکری‪.124 ،6 :‬‬ ‫‪.278‬‬
‫داراالجتهاد‪.124 ،6 :‬‬ ‫خرگرد‪.154 :‬‬
‫دارالحرب‪.126 :‬‬ ‫خطب (پل)‪.167 :‬‬
‫دارالفرات‪.124 ،6 :‬‬ ‫خلم‪،50 ،44 ،32 ،31 ،17 ،11 ،10 ،5 ،4 :‬‬
‫دارالفراغنه‪ :‬ــ دارالفراوجه‪.‬‬ ‫‪ 100 ،85 ،84 ،65 ،54‬ـ ‪ 116 ،114 ،102‬ـ ‪،118‬‬
‫دارالفراه‪ :‬ــ دارالفراوجه‪.‬‬ ‫‪،200 ،199 ،191 ،190 ،188 ،187 ،130 ،128‬‬
‫دارالفراوجه‪.125 ،6 :‬‬ ‫‪ 267 ،259 ،240 ،239 ،235 ،227 ،225‬ـ ‪،269‬‬
‫دارالمقاتل (خیابان)‪.124 ،6 :‬‬ ‫‪.276 ،272 ،271‬‬
‫دارگیدوس (رود)‪.54 :‬‬ ‫خلیلیّه (مدرسه)‪.133 ،7 :‬‬
‫دامغان‪.50 :‬‬ ‫خواجه پارسیانی(کوی)‪.193 :‬‬
‫داهان‪.58 :‬‬ ‫خواجه دوکه‪.31 :‬‬
‫داور‪.120 :‬‬ ‫خواجه روشنایی (تپه)‪.44 :‬‬
‫دخمۀ سنجری‪.135 ،134 ،8 :‬‬ ‫خواجه روشنایی (روستا)‪.280 ،177 ،8 :‬‬
‫در عبداالعلی‪.125 ،119 ،6 :‬‬ ‫خواجه سیوَل‪.78 :‬‬
‫دروازۀ آب‪.129 :‬‬ ‫خواجه غیب (تپه)‪.44 :‬‬
‫دروازۀ اسالم‪.132 :‬‬ ‫خوارزم‪.278 ،182 ،178 ،120 :‬‬
‫دریوزهگان‪.172 :‬‬ ‫خورآباد‪ :‬ــ خیرآباد‪.‬‬
‫درۀ کاشان‪.279 :‬‬ ‫خوشتپه‪.33 :‬‬
‫درۀ کالن‪.37 :‬‬ ‫خوشتوت (چشمه)‪.240 :‬‬
‫درۀ گز‪.33 :‬‬ ‫خیابان (دروازه)‪.81 :‬‬
‫دستگرد‪.129 :‬‬ ‫خیبر‪.257 ،215 ،209 ،177 :‬‬
‫دشت امام‪.242 :‬‬ ‫خیرآباد خلم‪.239 ،10 :‬‬
‫دشتلی‪ 33 ،28 ،3 :‬ـ ‪.42 ،41 ،35‬‬ ‫خیرآباد‪.67 ،66 :‬‬
‫دلبرجینتپه‪ 92 ،90 ،88 ،54 ،5 :‬ـ ‪.94‬‬ ‫خیران‪،202 ،193 ،184 ،142 ،135 ،134 :‬‬
‫دمشق‪.115 :‬‬ ‫‪.244 ،216‬‬
‫دهاس‪.117 :‬‬ ‫خیران‪،202 ،193 ،184 ،142 ،135 ،134 :‬‬
‫‪.244 ،216‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬
‫زادیان‪،44 ،43 ،41 ،40 ،32 ،31 ،8 ،3 :‬‬
‫‪.280 ،160 ،158 ،157‬‬
‫زاری‪.108 ،17 :‬‬
‫زاهدان‪ :‬ــ زادیان‪.‬‬
‫زراسپ‪.54 :‬‬
‫زرگران (تپه)‪ 96 ،94 ،54 ،5 :‬ـ ‪.99‬‬
‫زمبوکان‪.32 :‬‬
‫زنبیلبافان‪ :‬ــ سبدبافان (کوی)‪.‬‬
‫زندان (مدرسه)‪.133 ،7 :‬‬
‫ژاپن‪.98 ،21 :‬‬
‫ساربان (گذر)‪.193 :‬‬
‫ساربانان (کوی)‪.193 :‬‬
‫ساالران (تپه)‪.103 :‬‬
‫سامان (ده)‪.115 :‬‬
‫سبدبافان (کوی)‪.126 ،6 :‬‬
‫سر پل‪.279 ،241 ،189 ،115 :‬‬
‫سرای محمّدی‪.128 :‬‬
‫سرخکوتل‪.92 ،56 :‬‬
‫سعیدی (بازار)‪.128 ،7 :‬‬
‫سغدیانه‪.54 ،51 :‬‬
‫سفیدپل‪ 30 ،28 ،3 :‬ـ ‪.36‬‬
‫سمرقند‪،186 ،184 ،183 ،155 ،142 ،8 :‬‬
‫‪.238‬‬
‫سمرقندیان‪.143 ،142 ،80 ،79 :‬‬
‫سمندتپه‪.44 :‬‬
‫سمنگان‪.190 ،188 ،92 ،37 :‬‬
‫سند‪.70 :‬‬
‫سوریه‪.52 :‬‬
‫‪308‬‬
‫دهدادی‪،246 ،190 ،110 ،44 ،17 ،11 :‬‬
‫‪.266 ،265 ،263‬‬
‫دوکتراشان (کوی)‪.126 ،6 :‬‬
‫دوکفروشان‪ :‬ــ دوکتراشان (کوی)‪.‬‬
‫دولتآباد‪ 31 ،28 ،17 ،5 ،4 :‬ـ ‪ 41 ،37 ،35‬ـ‬
‫‪،146 ،145 ،128 ،107 ،106 ،88 ،87 ،73 ،44‬‬
‫‪.274 ،192 ،166 ،158 ،157‬‬
‫دولتخانۀ بلخ‪.196 ،9 :‬‬
‫دهواده‪.272 :‬‬
‫دیماه (روستا)‪.39 :‬‬
‫دیوانبیگی (مدرسهیی در خیران)‪.201 :‬‬
‫راه ابریشم‪.53 :‬‬
‫رباط الفتح‪.138 :‬‬
‫رباطک‪.92 :‬‬
‫رحبه‪ :‬ــ رخنه (دروازه)‪.‬‬
‫رحمتآباد (تپه)‪.44 :‬‬
‫رُخَّج‪.50 :‬‬
‫رخنه (دروازه)‪.131 ،117 ،81 ،7 :‬‬
‫رستاق‪110 ،35 :‬‬
‫رقیت (تپه)‪.42 :‬‬
‫رهاب‪ :‬ــ رخنه (دروازه)‪.‬‬
‫روسیه‪.262 ،36 :‬‬
‫روضۀ علی (ک)‪ 203 ،192 ،135 ،10 :‬ـ‬
‫‪.281 ،276 ،256 ،255 ،213 ،211 ،205‬‬
‫روم‪.181 :‬‬
‫ریاحه (دروازه)‪.81 :‬‬
‫زابلستان‪.70 :‬‬
‫‪309‬‬
‫شوانا‪.58 :‬‬
‫شورتپه‪.84 ،44 ،17 :‬‬
‫شورتپۀ خلم‪.84 ،4 :‬‬
‫شوروی‪ :‬ــ اتّحاد شوروی‪.‬‬
‫شولگر‪،169 ،160 ،105 ،58 ،44 ،32 ،17 :‬‬
‫‪.246 ،192‬‬
‫شولگره‪ :‬ــ شولگر‪.‬‬
‫شیخ تاشتیمور (روستا)‪.44 :‬‬
‫شیراز‪.50 :‬‬
‫شیرخواجه (قلعه)‪.79 :‬‬
‫صفین‪.218 :‬‬
‫صیّاد (محل)‪.227 :‬‬
‫طالتپه‪.35 :‬‬
‫طالکمر‪.40 ،32 ،3 :‬‬
‫طورک‪ :‬ــ تورک (کوی)‪.‬‬
‫ظلمآباد (باغ)‪.197 ،83 ،9 :‬‬
‫عاشقان (بازار)‪.128 ،127 ،7 :‬‬
‫عاشقان (روستا)‪.128 :‬‬
‫عباد (کوی)‪.128 ،127 ،7 :‬‬
‫عبداالعلی (کوی)‪.125 ،6 :‬‬
‫عتیق (مسجد)‪.125 ،6 :‬‬
‫عدن‪.205 :‬‬
‫عراق (دروازه)‪.129 ،81 :‬‬
‫عراق‪.266 ،238 ،216 ،203 ،150 ،123 :‬‬
‫عربستان سعودی‪.266 :‬‬
‫عسکرتپه‪.44 ،4 :‬‬
‫عشقآباد (دروازه)‪.238 ،198 ،132 ،81 :‬‬
‫عالء (کوی)‪.127 ،7 :‬‬
‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬
‫سیاجرد‪ :‬ــ سیاگرد ‪.‬‬
‫سیاگرد‪.226 ،200 ،117 ،68 ،10 ،4 :‬‬
‫سیاوشکرد‪ :‬ــ سیاگرد‪.‬‬
‫سیرا‪.50 :‬‬
‫سیرکقلعه‪.103 ،5 :‬‬
‫سیروس پیلس‪ :‬ــ سر پل‪.‬‬
‫سیستان‪.164 ،163 :‬‬
‫سیمگران (کوی)‪.127 ،6 :‬‬
‫شاتراکارتا‪.50 :‬‬
‫شادیاخ‪ :‬ــ شادیان‪.‬‬
‫شادیان‪.277 ،200 ،182 ،147 ،146 ،87 ،8 :‬‬
‫شام‪.150 ،145 :‬‬
‫شاه نقشبند (قدمگاه)‪.201 :‬‬
‫شاهتپه‪.85 ،4 :‬‬
‫شاهجوی‪.54 :‬‬
‫شاهرخیه (مدرسه)‪.193 ،184 ،9 :‬‬
‫شاهمشهد (مدرسه)‪.172 :‬‬
‫شباغلی‪.240 :‬‬
‫شبرغان‪،173 ،150 ،148 ،94 ،77 ،73 ،35 :‬‬
‫‪.280 ،271 ،242 ،233 ،190 ،188 ،177‬‬
‫شترخوار (دروازه)‪.132 ،81 ،7 :‬‬
‫شرشر (کوی)‪.193 :‬‬
‫شستبند (دروازه)‪.132 ،117 ،81 ،7 :‬‬
‫شستمن‪ :‬ــ شستبند (دروازه)‪.‬‬
‫شنگک‪.85 :‬‬
‫شنگلآباد‪.146 ،145 :‬‬
‫شهر بانو‪.65 ،54 ،4 :‬‬
‫شهر کاووس‪ :‬ــ کاووسکرد ‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬
‫فریدونکرد‪.59 :‬‬
‫فلور‪.33 :‬‬
‫فیروزکوه‪.120 :‬‬
‫قاهره‪.276 ،217 ،138 ،23 :‬‬
‫قبادیان‪.200 :‬‬
‫قبّتاالسالم‪ :‬ــ بلخ‪.‬‬
‫قرشتپه‪.44 :‬‬
‫قرهکمر‪.30 :‬‬
‫قزدار‪.162 :‬‬
‫قزلآباد‪.103 ،5 :‬‬
‫قفسه (آبدان)‪.240 :‬‬
‫قلعۀ بربر دولتآباد‪.106 :‬‬
‫قلعۀ جنگی‪.247 ،246 ،10 :‬‬
‫قم‪.279 :‬‬
‫قمسکتپه‪.107 ،5 :‬‬
‫قندهار‪.188 ،163 ،102 :‬‬
‫قونیّه (خیابان)‪.237 ،226 :‬‬
‫قونیّه‪.181 :‬‬
‫کابل‪،104 ،103 ،97 ،70 ،55 ،24 ،22 :‬‬
‫‪،259 ،242 ،204 ،189 ،188 ،185 ،163 ،131‬‬
‫‪ 275 ،262‬ـ ‪.281‬‬
‫کابلستان‪ :‬ــ کابل‪.‬‬
‫کاپیسا‪.55 :‬‬
‫کاتراکارتا‪ :‬ــ کاریاکارتا‪.‬‬
‫کاروان (پل)‪.129 ،7 :‬‬
‫کاروانسرای بلخ‪.227 ،226 ،10 :‬‬
‫کاریاکارتا‪.58 :‬‬
‫کالف‪.234 ،141 ،41 ،31 ،30 :‬‬
‫‪310‬‬
‫علی چوپان‪.254 :‬‬
‫علیآباد‪.129 :‬‬
‫عماته (آرامگاه)‪.44 ،43 ،4 :‬‬
‫عیّاران (برج)‪.192 ،142 ،141 ،83 ،8 :‬‬
‫عیاض (کوی)‪.125 ،6 :‬‬
‫عیساخان (تپه)‪.88 ،5 :‬‬
‫غار مار‪.38 ،32 ،3 :‬‬
‫غازیآباد‪.227 :‬‬
‫غرناطه‪.138 :‬‬
‫غزنه‪.217 ،133 ،120 ،118 :‬‬
‫غزنین‪ :‬ــ غزنه‪.‬‬
‫غندان‪.108 ،78 ،5 :‬‬
‫غور‪.279 :‬‬
‫غورهچی (تپه)‪.44 :‬‬
‫غوریان (محل)‪154 :‬‬
‫فاریاب‪.190 ،114 ،35 :‬‬
‫فراتوس‪.58 :‬‬
‫فرارود‪ :‬ــ فرارودان‪.‬‬
‫فرارودان‪،123 ،116 ،114 ،70 ،52 ،17 :‬‬
‫‪.278 ،258 ،222 ،186 ،185 ،182 ،172‬‬
‫فرافرید‪ :‬ــ فرافصه (کوی)‪.‬‬
‫فرافزیه‪ :‬ــ فرافصه (کوی)‪.‬‬
‫فرافصه (کوی)‪.127 ،7 :‬‬
‫فرانسه‪،76 ،65 ،59 ،44 ،32 ،28 ،21 :‬‬
‫‪،172 ،171 ،139 ،138 ،98 ،96 ،95 ،80 ،78‬‬
‫‪.192‬‬
‫فراوجان‪.125 :‬‬
‫فرّخآباد‪.88 ،42 ،41 ،34 ،33 ،3 :‬‬
‫‪311‬‬
‫گاندهر‪.50 :‬‬
‫گرزیوان‪.31 :‬‬
‫گلآباد (کوچه)‪.193 :‬‬
‫گلزار‪.135 :‬‬
‫گُلزمین (باغ)‪.198 ،9 :‬‬
‫گنبد کبود‪ :‬ــ دخمۀ سنجری‪.‬‬
‫گندهارا‪.138 ،99 ،97 :‬‬
‫الرنده‪.181 :‬‬
‫لبک (تپه)‪.44 :‬‬
‫لنگر‪.155 ،154 :‬‬
‫لیچاریغ (تپه)‪.45 :‬‬
‫لیدن‪.277 :‬‬
‫مارمل‪،106 ،104 ،86 ،84 ،44 ،17 ،5 :‬‬
‫‪.182‬‬
‫ماوراءالنّهر‪ :‬ــ فرارودان‪.‬‬
‫مدیترانه‪.47 :‬‬
‫مدینه‪.215 :‬‬
‫مردیان‪.42 :‬‬
‫مرغاب‪.17 :‬‬
‫مرغیانه‪ :‬ــ مرو‪.‬‬
‫مرو‪،119 ،115 ،114 ،74 ،57 ،56 ،52 ،49 :‬‬
‫‪.184 ،142 ،125‬‬
‫مرورود‪.114 ،56 :‬‬
‫مزار بلند‪.143 ،142 :‬‬
‫مزار خلیفۀ پیر‪.264 :‬‬
‫مزار شریف‪ 77 ،66 ،63 ،58 ،38 ،35 ،10 :‬ـ‬
‫‪ 103 ،94 ،87 ،86 ،84 ،83 ،79‬ـ ‪،110 ،108 ،105‬‬
‫‪،167 ،163 ،160 ،153 ،146 ،142 ،135 ،134‬‬
‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬
‫کاووسکرد‪.63 ،61 ،59 ،58 ،4 :‬‬
‫کبوترخانه (برج)‪.83 :‬‬
‫کتلوکتپه‪.88 ،5 :‬‬
‫کدوخانه (دروازه)‪.129 ،81 :‬‬
‫کرییاتا‪.50 :‬‬
‫کشنده باال‪.67 :‬‬
‫کشنده‪،67 ،44 ،35 ،34 ،32 ،28 ،17 :‬‬
‫‪.108‬‬
‫کفشگران‪.182 :‬‬
‫کلدار‪.44 ،17 :‬‬
‫کلفت‪ :‬ــ کالف‪.‬‬
‫کلفگان‪.35 :‬‬
‫کمپیرک‪.44 ،43 ،32 ،4 :‬‬
‫کملی‪.42 ،35 ،34 ،3 :‬‬
‫کندز‪.239 ،110 ،57 :‬‬
‫کهنهچهاربولک‪.44 :‬‬
‫کهنهخلم‪.84 :‬‬
‫کهنهقلعه‪.45 :‬‬
‫کوشک در عبداالعلی‪.125 ،119 ،6 :‬‬
‫کوشک مابین‪.269 ،192 ،11 :‬‬
‫کوشکک‪.125 :‬‬
‫کوفه‪.214 :‬‬
‫کوکجر‪.37 ،30 :‬‬
‫کوکه (تپه)‪.44 :‬‬
‫کوم (کوه)‪.117 :‬‬
‫کوی متوکّل‪.127 ،7 :‬‬
‫کویت‪.266 :‬‬
‫گاندرایتس‪ :‬ــ گاندهر‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬
‫نجف‪.258 ،257 ،216 ،213 ،205 ،123 :‬‬
‫نظامگاه (دروازه)‪.199 :‬‬
‫نظرگاه (دروازه)‪.204 :‬‬
‫نقارهخانه (برج)‪.201 ،10 :‬‬
‫نملیک‪.88 ،54 ،5 :‬‬
‫ننگرهار‪.259 :‬‬
‫نهر امام‪.174 :‬‬
‫نهر شاهی‪.243 ،226 ،87 ،66 ،45 ،44 ،17 :‬‬
‫نهروان‪.215 :‬‬
‫نهگنبد (مسجد)‪ 138 ،135 ،122 ،8 :‬ـ ‪،141‬‬
‫‪.278 ،277 ،192‬‬
‫نهگنبدان‪ :‬ــ نهگنبد (مسجد)‪.‬‬
‫نوآباد (دروازه)‬
‫نوازک‬
‫نوبهار (نیایشگاه‪ ،‬دروازه‪ ،‬گورستان)‪،5 ،4 :‬‬
‫‪ 68 ،56 ،7‬ـ ‪،113 ،102 ،97 ،81 ،73 ،72 ،70‬‬
‫‪،138 ،136 ،131 ،130 ،126 ،124 ،123 ،117‬‬
‫‪.273 ،199 ،197 196 ،175 ،157 ،144‬‬
‫نوشاد (کاخ)‪.116 :‬‬
‫نوند (کوی)‪.124 :‬‬
‫نیچکهتپه‪.37 ،32 ،3 :‬‬
‫نیشاپور‪.181 ،163 ،151 ،150 ،145 ،113 :‬‬
‫هالند‪.268 ،250 ،199 :‬‬
‫هده‪.97 :‬‬
‫هرابرازیتی‪ :‬ــ البرز‪.‬‬
‫هرات‪ 183 ،155 ،154 ،82 :‬ـ ‪،193 ،185‬‬
‫‪.262 ،229 ،222 ،217 ،214 ،110 ،203‬‬
‫هزارسم‪.31 :‬‬
‫‪312‬‬
‫‪ 189 ،184 ،173 ،169‬ـ ‪ 199 ،192‬ـ ‪،213 ،202‬‬
‫‪ 240 ،232 ،229 ،226‬ـ ‪،253 ،246 ،245 ،243‬‬
‫‪.280 ،270 ،269 ،262 ،260 ،258 ،255‬‬
‫مزار‪ :‬ــ مزار شریف‪.‬‬
‫مسجد بازار‪.196 ،9 :‬‬
‫مسجد چهارسو‪.315 ،10 :‬‬
‫مسجد خشتی‪.253 ،251 ،11 :‬‬
‫مسجد صحّافان‪.234 ،196 ،9 :‬‬
‫مسجد محرابسنگی‪.194 ،9 :‬‬
‫مسجدالحمرا‪.138 :‬‬
‫مشتاق(نهر)‪.193 :‬‬
‫مشهد‪.276 ،275 ،172:‬‬
‫مصر‪.270 ،138 :‬‬
‫مُصَرَّخ‪.155 :‬‬
‫مغرب‪.138 :‬‬
‫مقبری (مسجد)‪.127 ،122 ،6 :‬‬
‫مکّه‪.215 ،214 ،177 ،71 :‬‬
‫مالطبه‪.108 :‬‬
‫مُلآغان‪.86 ،4 :‬‬
‫منصوریه (مدرسه)‪،175 :‬‬
‫مومک (مسجد)‪.122 ،6 :‬‬
‫مؤمنآباد‪.73 :‬‬
‫موی رسول (ده)‪.73 :‬‬
‫میمنه‪.190 ،35 :‬‬
‫میوند‪ 277 ،274 ،22 :‬ـ ‪.279‬‬
‫ناروی‪.246 :‬‬
‫ناف زمین‪.192 :‬‬
‫نایبآباد‪.85 :‬‬
‫‪313‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫واخته‪ :‬ــ رخنه (دروازه)‪.‬‬ ‫هزارشهر‪.31 :‬‬

‫وارا‪ :‬ــ جمشیدشهر‪.‬‬ ‫هژدهنهر‪.129 :‬‬
‫واشگرد‪.173 :‬‬ ‫هسپانیا‪.138 ،47 :‬‬
‫ورارود‪ :‬ــ فرارودان‪.‬‬ ‫هکاتُم پیلُس‪.52 :‬‬
‫وهران (آتشکده)‪.274 ،74 ،73 ،48 ،4 :‬‬ ‫هند‪ :‬ــ هندوستان‪.‬‬
‫یثرب‪ :‬ــ مدینه‪.‬‬ ‫هندوان (قلعه و دروازه)‪ 77 ،7 ،4 :‬ـ ‪،83 ،81‬‬
‫یحیی‪ :‬ــ بختی (دروازه)‪.‬‬ ‫‪.277 ،186 ،183 ،132 ،117‬‬
‫یخدان (دروازه)‪.200 :‬‬ ‫هندوستان‪ 51 ،21 ،17 :‬ـ ‪،118 ،70 ،55 ،53‬‬
‫یکهتال‪.105 :‬‬ ‫‪،260 ،256 ،238 ،233 ،218 ،200 ،199 ،187‬‬
‫یکهگنبد‪ :‬ــ وهران‪.‬‬ ‫‪.266‬‬
‫الیکودرا‪.58 :‬‬ ‫هندوکش‪.188 ،55 ،52 :‬‬
‫یمن‪.215 :‬‬ ‫هورآباد‪ :‬ــ خیرآباد‪.‬‬
‫ینگی یرغ‪.254 :‬‬ ‫هولین‪.57 :‬‬
‫یهود‪ :‬ــ جهودان (دروازه)‪.‬‬ ‫هیرآباد‪ :‬ــ خیرآباد ‪.‬‬
‫هیمالیا‪29 :‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪314‬‬

‫سپاسگزاری‬
‫انجمن نویسندهگان بلخ از جاللتمآب محترم سترجنرال عطامحمّد نور‪ ،‬استاندار بلخ‪ ،‬که با‬
‫احساس پاک فرهنگ دوستانۀ خویش هزینۀ چاپ این کتاب را یاری کرده اند صمیمانه سپاسگزار‬
‫است و پیروزیهای روزافزون شان را در زندهگی از خداوند لوح و قلم آرزو دارد‪.‬‬
‫‪315‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫دربارة نویسندة این کتاب‬

‫صالح محمّد خلیق فرزند صوفی محمّد عیسا‪ ،‬نویسندۀ این کتاب‪ ،‬در آدینهروز ‪ 12‬آبا ن ‪1334‬‬
‫‪ 4/‬نوامبر ‪ 1955‬در گذر استالفیهای شهر مزار شریف‪ ،‬مرکز استان بلخ به جهان آمد‪ .‬پس از‬
‫سپریکردن دورۀ دانشآموزی‪ ،‬آموزشهای ف نّی را در رشتۀ زمینشناسی در دانشسرای تکنیکی‬
‫نفت و گاز بلخ و آموزشهای عالی را تا درجۀ لیسانس در رشتۀ ادبیّات فارسی دری در دانشکدۀ‬
‫ادبیّات و دانشهای انسانی دانش گاه بلخ و دورۀ فوق لیسانس را در رشتۀ زبان و ادبیّات فارسی در‬
‫دانشگاه پیام نور جمهوری اسالمی ایران به پایان بُرد‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ ‫‪316‬‬

‫به سمّت های کارمند کارخانۀ کود شیمیایی بلخ‪ ،‬رئیس انجمن نویسندهگان بلخ ‪،‬کارگزار ام ور‬
‫فرهنگی استان های شمالی کشور و مدیر مسؤول و سردبیر مجلّۀ «امّالبالد»؛ روزنامۀ «بیدار» و مجلّۀ‬
‫«کیان» کار کرده است و از بنیادگذاران انجمن نویسندهگان بلخ و عضو کانون فرهنگی حکیم‬
‫ناصر خسرو بلخی‪ ،‬کانون فرهنگی موالنا جالل الدّین محمّد بلخی و چند کانون د یگر و عضو‬
‫گروه دبیران چندین نشریه بود و اکنون رئیس ادارۀ اطّالعات و فرهنگ استان بلخ و هم زمان رئیس‬
‫انجمن نویسندهگان بلخ است‪.‬‬
‫خلیق تا اکنون به این همایشهای بین المللی شرکت کرده است‪:‬‬
‫ـ نخستین همایش بین المللی تاجیکان و فارسی زبانان‪ ،‬انجمن پیوند‪ ،‬شهر دوشنب ه‪ 18 ،‬ـ ‪25‬‬
‫شهریور ‪1371‬؛‬
‫ـ دومین همایش بین المللی تاجیکان و فارسی زبانان‪ ،‬انجمن پیوند‪ ،‬شهرهای دوشنبه‪ ،‬کوالب و‬
‫خجند‪ 17 ،‬ـ ‪ 29‬شهریور ‪1372‬؛‬
‫ـ سومین همایش بین المللی مسعودشناسی‪ ،‬دولت انتقالی افغانستان‪ ،‬کابل‪ 16 ،‬ـ ‪ 17‬شهریور‬
‫‪1383‬؛‬
‫ـ همایش بینالمللی علمی ـ پژوهشی بلخ در گذرگاه تاریخ‪ ،‬وزارت اطّالعات و فره نگ‬
‫افغانستان‪ ،‬بلخ‪ 14 ،‬ـ ‪ 15‬اردیبهشت ‪1384‬؛‬
‫ـ همایش بین المللی تاجیکان و فارسیزبانان و ‪ 2700‬سالهگی شهر کوالب‪ ،‬انجمن پیوند‪،‬‬
‫شهرهای دوشنبه و کوالب‪ 16 ،‬ـ ‪ 20‬شهریور ‪1385‬؛‬
‫ـ همایش بینالمللی بزرگداشت از هشتصدمین سالزاد موالنا جالل الدّین محمّد بلخی‪،‬‬
‫وزارت اطّالعات و فرهنگ افغانستان‪ ،‬کابل و بلخ‪ 22 ،‬ـ ‪ 24‬اردیبهشت ‪1386‬؛‬
‫ـ همایش میراث های مشترک مکتوب افغانستان و ایران‪ ،‬مجلس شورای اسالمی ایران‪ ،‬تهران‪،‬‬
‫‪ 12‬تیر ‪1389‬؛‬
‫ـ همایش بین المللی بررسی اندیشههای علّامه شهید سیّد اسماعیل بلخی‪ ،‬فرهنگستان علوم‬
‫افغانستان و بنیاد عالی علمی ـ پژوهشی علّامه شهید س یّد اسماعیل بلخی‪ ،‬کابل‪ 22 ،‬ـ ‪ 23‬تیر ‪1389‬؛‬
‫ـ همایش بین المللی برای حفاظت از میراث های فرهنگی افغانستان‪ ،‬وزارت اطّالعات و‬
‫فرهنگ افغانستان‪ ،‬کابل‪ 26 ،‬ـ ‪ 28‬تیر ‪1389‬؛‬
‫‪317‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬

‫ـ دومین همایش بینالمل لی شعر باران غدیر‪ ،‬حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسالمی ایران‪ ،‬تهران‬
‫و شیراز‪ 22 ،‬ـ ‪ 24‬آبان ‪1390‬؛‬
‫ـ همایش بینالمللی بزرگ داشت از بیدل در پیوند با سه صدمین سال وفاتش‪ ،‬دانشگاه بلخ‪،‬‬
‫بلخ‪ 6 ،‬و ‪ 7‬مهر ‪.1392‬‬
‫و نیز سفرهایی به کشورهای ایران‪ ،‬تاجیکستان‪ ،‬ازبکستان‪ ،‬ترکمنستان‪ ،‬پاکستان‪ ،‬هندوستان‪،‬‬
‫عربستان سعودی‪ ،‬امارات م تّحدۀ عربی‪ ،‬فرانسه‪ ،‬لهستان‪ ،‬ترکیّه و ایاالت م تّحدۀ آمریکا انجام داده‬
‫است‪ .‬او شعر می گوید‪ ،‬در زمینههای فرهنگ‪ ،‬ادبیّات و زبان مینویسد و در گسترههای تاریخ و‬
‫دانش و فناوری نو آثاری را از زبان روسی برگردان کردهاست‪.‬‬
‫آثار چاپشدهاش عبارت اند از‪ :‬دفترهای شعر «سالم به آفتاب» (بلخ‪« ،)1363 ،‬کاج بلند سبز»‬
‫(بلخ‪« ،)1366 ،‬بر پای راه ابریشم» (بلخ‪ « ،)1372 ،‬یک آسمان ستاره» (بلخ‪« ،)1382 ،‬از اوج های‬
‫آبی‪( »...‬کابل‪« ،)1386 ،‬سرود ملّی عشّاق» (کابل‪« ،)1391 ،‬در بامیان قلب منی» (کابل‪،)1392 ،‬‬
‫«آهنگ کیانی» (گزینۀ شعر دربارۀ درۀ کیان با معرفی سرایشگران آنها) (کابل‪« ،)1392 ،‬مراد از‬
‫بلخ‪ ،‬تو بودی‪( »...‬کابل‪« ،)1393،‬نقطه و نقطه‪ ،‬باز هم نقطه» (کابل‪)1393 ،‬؛ و کتابهای پژوهشی‬
‫«جشنهای آریایی» (بلخ‪ « ،)1370 ،‬عُقاب در فرهنگ ملّی و جهانی و سرودهها» (تهران‪،)1375 ،‬‬
‫«سرگذشت روزنامۀ بیدار» (پیشاور‪« ،)1380 ،‬فریاد آزادی» (نگرشی بر سرودههای علّامه سیّد‬
‫اسماعیل بلخی» (بلخ‪« ،)1383 ،‬تاریخ ادبیّات بلخ» (کابل‪« ،)1387 ،‬تاریخ روزنامه نگاری بلخ»‬
‫(تهران‪ )1389 ،‬و «ساحه های باستانی و بناهای تاریخی بلخ» (تهران‪.)1393 ،‬‬
‫صالح محمّد خلیق‬ 318

Abstract
Balkh has a history of nearly six thousand years. The existence of
human in the region dates back to the Early Stone Age, according to
findings of the archaeologists. The first prehistoric agricultural, animal
husbandry, construction, cultural, and art centers were built in Balkh.
It has also been the cradle of Arian culture and civilization in various
historical periods and as the first capital of the Great Ariana, it has
played an important role in the history of the global civilization and
culture. The cultural heritage of Balkh including its ancient sites and
historical monuments, which are the symbols of its magnificence,
make a valuable part of the global cultural heritage.
Through introducing the ancient sites and historical monuments of
Balkh, following a thorough review of its history from the ancient
periods up to now, this publication intends to further highlight the
place of Balkh in the global culture and civilization.
As of now, no major work has been done on recognition of the
ancient sites and historical monuments of Balkh. Some of them are
even not registered in the list of cultural heritage of the country and are
introduced for the first time through this publication. References to the
ancient sites and historical monuments of Balkh as evidenced in the
old prose and verse literature of the Persian/Dari language were
researched and noted in this publication. Finally, by reading this
publication, it will be clear that findings of the archaeologists in the
ancient sites confirms fictional events of some Arian epics and even
helps in rationalizing some of the Aryan myths.
Key Words: Ancient Sites and Historical Monuments of
Balkh, Ancient Site, Historical Monuments, Afghanistan (Aryana),
Balkh
‫‪319‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬
‫صالح محمّد خلیق‬ 320

Ancient Sites and

Historical Monuments
of Balkh

Saleh Mohammad Khaleeq

‫‪321‬‬ ‫‪‬‬ ‫ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ‬