‫روش نماز پیامبرص‬

‫از تکبیر تا سالم‬

‫(صفة صالة النبي)‬

‫مؤلف‪:‬‬
‫محمد ناصرالدین آلبانی‬

‫مترجم‪:‬‬
‫عبدهللا ریگی احمدی‬
 ‫روش نماز پیامبرص – از تکبیر تا سالم‬ ‫عنوان کتاب‪:‬‬
‫صفة صالة النبیي‬ ‫عنوان اصلی‪:‬‬
‫محمد ناصر الدین آلبانی‬ ‫نویسنده‪:‬‬
‫عبدهللا ریگی احمدی‬ ‫مترجم‪:‬‬
‫فق**ه و اص**ول – احک**ام عب**ادات (نم**از‪ ،‬روزه‪،‬‬
‫موضوع‪:‬‬
‫زکات و حج)‬
‫اول (دیجیتال)‬ ‫نوبت انتشار‪:‬‬
‫آبان (عقرب) ‪1394‬شمسی‪ 1436 ،‬هجری‬ ‫تاریخ انتشار‪:‬‬
‫منبع‪:‬‬

‫این کتاب از سایت کتابخانۀ عقیده دانلود شده است‪.‬‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬

‫‪book@aqeedeh.com‬‬ ‫ایمیل‪:‬‬

‫سایت‌های مجموعۀ موحدین‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬ ‫‪www.mowahedin.com‬‬
‫‪www.islamtxt.com‬‬ ‫‪www.videofarsi.com‬‬
‫‪www.shabnam.cc‬‬ ‫‪www.zekr.tv‬‬
‫‪www.sadaislam.com‬‬ ‫‪www.mowahed.com‬‬

‫‪contact@mowahedin.com‬‬
 ‫بسم هللا الرحمن الرحیم‬

‫فهرست مطالب‬
‫فهرست مطالب‪‌.................................................................................‬أ‬
‫پیشگفتار‪1.......................................................................................‬‬
‫مقدمه مؤلف‪3...................................................................................‬‬
‫انگیزه تألیف کتاب ‪6.......................................................................‬‬
‫شیوه ما‪ ،‬در این کتاب ‪8...................................................................‬‬
‫سخنان ائمه در پیروی از سنت صحیح و ترک آراء و سخنان مخالف با حدیث‪...‬‬
‫‪11‬‬
‫‪ -1‬ابوحنیفه‪11............................................................................./‬‬
‫‪ -2‬مالک‌بن انس‪14......................................................................./‬‬
‫‪ -3‬شافعی*‪15.............................................................................../‬‬
‫‪ -4‬احمدبن حنبل‪18......................................................................./‬‬
‫نمونه ترک برخی از سخنان ائمه توسط* بعضی از پیروانشان‪22.................‬‬
‫چند شبهه و پاسخ آن ‪25.....................................................................‬‬
‫شبهه ‪25...................................................................................1‬‬
‫شبهه ‪27...................................................................................2‬‬
‫شبهه ‪34...................................................................................3‬‬
‫شبهه ‪35...................................................................................4‬‬
‫استقبال قبله ‪39.................................................................................‬‬
‫قیام ‪41........................................................................................‬‬
‫نماز بیمار‪42................................................................................‬‬
‫نماز خواندن در کشتی‪43.................................................................‬‬
‫جمع ایستادن و نشستن در نماز شب‪43................................................‬‬
‫نماز خواندن با کفش‪43...................................................................‬‬
‫نماز خواندن بر روی منبر ‪45...........................................................‬‬
‫وجوب ستره در نماز ‪45..................................................................‬‬
‫آنچه که عبورش موجب قطع نماز می‌گردد ‪48.......................................‬‬
‫حکم نمازخواندن به سوی قبر‪48........................................................‬‬
‫نیت نماز ‪48.................................................................................‬‬
‫تکبیر تحریمه ‪49...............................................................................‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪2‬‬
‫بلند کردن دست‌ها هنگام تکبیر گفتن‪50................................................‬‬
‫گذاشتن دست راست بر پشت دست چپ ‪50...........................................‬‬
‫بستن دست‌ها‪ ،‬روی* سینه‪50.............................................................‬‬
‫چشم دوختن به محل سجده و خشوع در نماز ‪51.....................................‬‬
‫دعاهایی که در رکعت اول قبل از فاتحه خوانده می‌شود‪53........................‬‬
‫خواندن قرائت در نماز‪57................................................................‬‬
‫توقف در پایان هر آیه ‪57.................................................................‬‬
‫فضائل سوره فاتحه و رکن بودن آن در نماز ‪58.....................................‬‬
‫نسخ قرائت مقتدی در نمازهای* َجهری‪60.............................................‬‬
‫وجوب قرائت در نمازهای* ِسری‪61....................................................‬‬
‫آمینگفتن با صدای بلند توسط* امام ‪62..................................................‬‬
‫‌‬
‫مقدار قرائت رسول اللهص در نماز‪ ،‬بعد از فاتحه‪63...............................‬‬
‫جمع بین سوره‌های مشابه و غیر آن در یک رکعت‪64.............................‬‬
‫کفایت نمودن قرائت فاتحه ‪66............................................................‬‬
‫بلند و آهسته خواندن نمازهای پنجگانه و غیره‪67...................................‬‬
‫بلند و آهسته خواندن نماز شب‪67.......................................................‬‬
‫قرائت در همه نمازها‪68..................................................................‬‬
‫‪ -1‬نماز فجر (صبح) ‪68.....................................................................‬‬
‫قرائت در سنت‌های فجر ‪70................................................................‬‬
‫‪ -2‬نماز ظهر ‪71..............................................................................‬‬
‫خواندن آیاتی بعد از سوره فاتحه در دو رکعت آخر‪72................................‬‬
‫وجوب قرائت سوره فاتحه در هر رکعت ‪73............................................‬‬
‫‪ -3‬نماز عصر ‪73............................................................................‬‬
‫‪ -4‬نماز مغرب ‪74............................................................................‬‬
‫قرائت در سنت‌های نماز مغرب ‪75.......................................................‬‬
‫‪ -5‬نماز عشاء‪75...........................................................................‬‬
‫‪ -6‬نماز شب ‪76...............................................................................‬‬
‫‪ -7‬نماز وتر ‪79...............................................................................‬‬
‫‪ -8‬نماز جمعه ‪80.............................................................................‬‬
‫‪ -9‬نماز عیدین ‪80............................................................................‬‬
‫‪ -10‬نماز جنازه ‪81...........................................................................‬‬
‫ترتیل و تحسین صوت در قرائت‪81....................................................‬‬
‫یاری‌دادن امام در قرائت‪83..............................................................‬‬
‫تعوذ و تف‌نمودن در حال نماز برای دفع وسوسه‪83................................‬‬
‫بحث رکوع‪85...................................................................................‬‬
‫کیفیت رکوع‌کردن‪85......................................................................‬‬
‫حفظ آرامش در رکوع*‪87.................................................................‬‬
 ‫‪3‬‬ ‫فهرست مطالب‪d‬‬
‫اذکار رکوع ‪88.............................................................................‬‬
‫طوالنی کردن رکوع‪89...................................................................‬‬
‫نهی‌کردن از قرائت قرآن در رکوع‪90.................................................‬‬
‫اعتدال بعد از رکوع و آنچه که در آن خوانده می‌شود‪90...........................‬‬
‫طوالنی نمودن قیام پس از رکوع و وجوب آرامش در آن‪93......................‬‬
‫بحث سجده‪95...................................................................................‬‬
‫فروافتادن به سجده با دست‌ها ‪95........................................................‬‬
‫وجوب آرامش‪ ،‬در سجده ‪99.............................................................‬‬
‫اذکار سجده ‪99..............................................................................‬‬
‫نهی از خواندن قرآن در سجده‪101.....................................................‬‬
‫طوالنی نمودن سجده‪102.................................................................‬‬
‫فضیلت سجده‪102..........................................................................‬‬
‫سجده روی زمین و بر حصیر‪103.....................................................‬‬
‫سربرداشتن از سجده‪104.................................................................‬‬
‫وجوب حفظ آرامش در میان دو سجده ‪105...........................................‬‬
‫اذکار و اوراد میان دو سجده ‪106.......................................................‬‬
‫جلسه استراحت ‪107.......................................................................‬‬
‫برخاستن برای رکعت بعدی به کمک دست‌ها ‪107..................................‬‬
‫وجوب قرائت فاتحه در هر رکعت‪108................................................‬‬
‫تشهد اول‪108...............................................................................‬‬
‫اشاره با انگشت‪109.......................................................................‬‬
‫وجوب تشهد اول و مشروعیت دعا در آن‪111.......................................‬‬
‫صیغه‌های تشهد‪111.......................................................................‬‬
‫درود‪ ،‬محل و صیغه‌های آن‪115............................................................‬‬
‫صیغه‌های درود ‪115......................................................................‬‬
‫فواید مهمی در مورد درود بر پیامبر‌ص‪117.........................................‬‬
‫برخاستن برای رکعت سوم و چهارم ‪124.............................................‬‬
‫خواندن قنوت نازله در نمازهای* پنجگانه ‪125........................................‬‬
‫قنوت در وتر ‪125............................................................................‬‬
‫وجوب تشهد آخر ‪126.....................................................................‬‬
‫وجوب درود خواندن‪127.................................................................‬‬
‫وجوب پناه جستن به خداوند از چهار چیز قبل از بقیه دعاها‪128................‬‬
‫دعاهای مأثوره قبل از اسالم‪128.......................................................‬‬
‫سالم گفتن‪131..............................................................................‬‬
‫وجوب سالم گفتن ‪132.......................................................................‬‬
‫پایان ‪133........................................................................................‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪4‬‬
‫منابع کتاب‪135.................................................................................‬‬
‫ا‪ -‬القرآن الکریم‪ .‬طبعه المکتب االسالمی‪135........................................‬‬
‫ب‪ -‬تفسیر ‪135..............................................................................‬‬
‫ج‪ -‬السنه‪135................................................................................‬‬
‫د‪ -‬الفقه‪142..................................................................................‬‬
‫ه‍‪ -‬السیره و التراجم ‪143..................................................................‬‬
‫و‪ -‬اللغه‪144.................................................................................‬‬
‫ز‪ -‬أصول الفقه‪144........................................................................‬‬
‫ح‪ -‬اإلذکار ‪145.............................................................................‬‬
‫ط‪ -‬متنوعات‪145...........................................................................‬‬
 ‫پیشگفتار‬
‫«إنّما األعمال بالنّیات وإنّما لكل امری ٍء مانوی ‪.»...‬‬
‫کتابی که پیش رو دارید ترجمه فارسی کتاب معروف محدث بزرگ قرن‪ ،‬ش**یخ‬
‫محمد ناصر‌الدین آلبانی به نام «صفة صالة النبي» می‌باشد‪ .‬کتاب حاض*ر به*ترین و‬
‫صحیح‌ترین کتاب در مورد نماز پی*امبر خ*داص اس**ت‪ .‬زی*را مؤل**ف‪ ،‬نم*از پی**امبر‬
‫خداص را بدون تعص*ب نس*بت ب*ه م*ذهب خاص*ی از م*ذاهب رایج‪ ،‬ب*ا کنجک*اوی‬
‫فراوان و از خالل صحیح‌ترین کتاب‌های ح**دیث جمع‌آوری نم**وده اس**ت‪ .‬ت**ا کن**ون‬
‫کتاب‌ه**ای متع**ددی در این م**ورد ب**ه رش**ته تحری**ر درآم**ده اس**ت ولی از آنج**ا ک**ه‬
‫م**ؤلفین آن‌ه**ا‪ ،‬خ**ود را مل**زم ب**ه پ**یروی از م**ذهب خاص**ی نموده‌ان**د‪ ،‬متأس**فانه‬
‫نتوانسته‌اند حق مطلب را ادا نمایند بلکه نم**از پی**امبرص را از دی**دگاه فقهی م**ذهب‬
‫خویش نوشته‌اند‪ .‬از اینرو بنده اقدام به ترجمه کتاب حاضر نمودم تا ب**دین ص**ورت‬
‫روش واقعی نم**از رس**ول خ**داص را در دس**ترس کس**انی ک**ه ش**یفته‌ی پ**یروی از‬
‫رسول خداص در سایر عبادات می‌باشند‪ ،‬قرار دهم‪.‬‬
‫ابوحسانه عبدهللا ریگی احمدی‬
‫مسجد‌النبی (چانعلی)‬
 ‫مقدمه مؤلف‬
‫حمد و سپاس شایستۀ خدایی است که نماز را بر بندگانش ف*رض‪ ،‬و آن‌ه*ا را ب*ه‬
‫اقامه و ادای احسن آن‪ ،‬امر نمود و رستگاری و س*عادت دنی*ا و آخ*رت را مره*ون‬
‫خشوع در نماز قرار داد و آن را مرز میان کفر و اسالم و بازدارنده از زش**تی‌ها و‬
‫منکرات تعیین نمود‪.‬‬
‫و درود و سالم بیکران بر محمد مصطفیص‪ ،‬مخاطب این سخن پروردگار که‬
‫فرمود‪*:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫﴿ َوأَن َزلنَٓا إِلَ ۡي َ‬
‫ك ٱل ِّذك َر لِتُبَيِّنَ لِلنَّ ِ‬
‫اس َما نُ ِّز َل إِلَ ۡي ِهمۡ ﴾ [النحل ‪]44 :‬‬
‫«قرآن را بر تو فرودآوردیم تا آنچه را که ب*ر ت*و ن*ازل می‌ش*ود‪ ،‬ب*رای م**ردم‬
‫تبیین کنی»‪.‬‬
‫ایشان نیز امتثال امر نموده‪ ،‬احکام نازل شده از جانب خ**دا را ب**ه نح**و احس**ن‬
‫بیان فرمودند‪ ،‬خصوص*اً* نم**از را ب**ه وس**یله گفت**ار و ک**ردار* خ**ویش ب**رای امتش‬
‫شرح داد‪ .‬تا جایی که یک مرتبه بر روی* منبر مسجد خویش نماز گزارد* و هم**ان‬
‫جا قیام و رکوع نمود‪ ،‬و پس از اتمام نم**از فرم**ود‪« :‬إنّم**ا ص**نعت ه**ذا لت**أت ّموا بي‬
‫‪1‬‬
‫ولتعلموا صالتي»‪.‬‬
‫(من چنین کردم تا شما به من اقتدا کرده‪ ،‬نماز خواندن مرا بیاموزید)‪ .‬همچنین‬
‫فرمود‪« *:‬صلّوا كما رأیتموني أصلّي»‪( 2‬نماز بخوانید همانطور ک**ه دیدی**د من نم**از‬
‫خواندم)‪.‬‬
‫و به کسی که مانند ایشان نماز بخواند‪ ،‬مژده داده اس*ت ک*ه خداون*د او را وارد‬
‫بهشت می‌سازد‪ *.‬چنانکه می‌فرماید‪ :‬خداوند* پنج وعده نماز را ب**ر بن**دگانش ف**رض‬
‫کرده است‪ ،‬هر کس به نحو احسن وضو* بگیرد و آن‌ها را با رکوع و سجده کام**ل‬
‫و خشوع‪ ،‬در اوقاتشان ادا نماید‪ ،‬خداوند تعهد نموده که گناهانش را بیامرزد و هر‬
‫کس چنین نکند‪ ،‬خداون**د هیچ‌گون**ه تعه**دی در م**ورد او ن**دارد‪ ،‬خ**واه بی**امرزد* ی**ا‬
‫‪3‬‬
‫عذابش دهد‪.‬‬
‫و درود* و سالم ب*ر آل و اص*حاب نیکوک*ار رس*ول اللهص کس*انی ک*ه طریق*ه‬
‫نماز و گفتار و کردار* ایشان را به ما رسانیدند و تنها راه و روش رس**ول خ**داص‬
‫را مذهب خود و مذهب نسل‌های بعدی معرفی* کردند‪.‬‬
‫پس از چهار سال که کتاب الصالة «الترغیب و الترهیب» حافظ منذری را‪ ،‬با‬
‫برخی از برادران‪ ،‬ب*ه پای*ان رس*انیدیم‪ ،‬یقین نم*ودیم* ک*ه نم*از‪ ،‬در اس*الم جایگ*اه‬
‫بسیار رفیعی* دارد و هر کس آن را به نحو احس**ن اقام*ه و ادا نمای**د‪ ،‬ن**زد خداون*د*‬
‫پاداش بس بزرگی خواهد داشت‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم و احمد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری‪ ،‬مسلم و احمد‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬صحیح ابوداود‪.1276-451 ،‬‬
‫و طبعا ً نقص و کمال نماز فرد‪ ،‬وابس*ته ب*ه اینس*ت ک*ه نم*ازش چق*در ب*ا نم*از‬
‫رسول اللهص شباهت و همخ**وانی* داش**ته باش**د‪ ،‬چنانک**ه رس**ول اللهص فرم**وده‪:‬‬
‫«إن العبد لیصلّی مایكتب له منها إال عشرها‪ ،‬تسعها‪ ،‬ثمنها‪ ،‬سبعها‪ ،‬سدس*ها‪ ،‬خمس**ها‪،‬‬‫ّ‬
‫ربعها‪ ،‬ثلثها أو نصفها» (گاهی بن**ده‪ ،‬نم**از می‌خوان*د* و در پای**ان‪ ،‬ب**رایش نص**ف‬
‫‪1‬‬

‫نماز یا یک سوم یا یک چهارم و یا ‪ ...‬یک دهم آن‪ ،‬منظور می‌شود)‪*.‬‬

‫بنابراین خدمت برادرانم* عرض کردم که م**ا هرگ**ز نمی‌ت**وانیم* نمازم**ان را ب**ا‬
‫نماز رسول اللهص وفق* بدهیم مگر اینکه مفصالً روش نماز ایشان را یاد بگ**یریم‬
‫و به کیفیت واقعی‪ ،‬واجبات‪ ،‬اذکار و دعاهای آن پی ب**بریم و س**پس ب**رای تط**بیق‬
‫عملی آن‪ ،‬دست به کار شویم‪ .‬آنگاه‪ ،‬ممکن اس**ت نمازه**ای م**ا (دارای روح ب**وده‬
‫و) بتواند ما را از کارهای* زشت باز دارد و مستحق* اجر و ثواب موعود نماید‪.‬‬
‫بی‌تردید‪ ،‬پی بردن و عملی نمودن چنین نمازی* برای عموم مردم و حتی برای‬
‫برخی از علما نیز به خ*اطر پ*یروی از م*ذاهب مختل*ف‪ ،‬دش*وار اس*ت‪ .‬چ*ون در‬
‫هریک از مذاهب‪ ،‬سنت‌هایی وجود* دارد که در مذهب دیگر ی**افت نمی‌ش**ود* و در‬
‫میان همه‌ی آنها‪ ،‬برخی از سنت‌ها و احادیث‪ ،‬به چشم می‌خورد که نسبت آن‌ها به‬
‫پیامبر خداص ثابت نشده است‪ .‬به ویژه در کتاب‌های متأخرین که این‌گونه م**وارد‬
‫‪2‬‬
‫بیشتر یافت می‌شود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن المبارک‪ ،‬ابوداود‪ ،‬نسائی‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬عالمه ابوالحسنات لکهن**وی در «الن**افع الکب**یر ‪ »...‬بع**د‬
‫از ذکر مراتب کتب فقه حنفی می‌نویسد‪ :‬آنچه ما ذکر کردیم‪ ،‬ترتیب کتاب‌ها از نظر مس**ایل‬
‫فقهی بود‪ ،‬اما از نظر احادیث وارده در آن‌ها باید عرض کنم‪ :‬چه بسا کتاب‌ه**ایی ک**ه م**ورد‬
‫اعتماد اکثر فقها بوده در حالی که مملو از احادیث ساختگی می‌باشند‪ ،‬به ویژه کتب فت**اوی‪،‬‬
‫گرچه نویسندگان آن‌ها‪ ،‬انسان‌های برجسته و بلند پایه‌ای هس**تند ولی واقعیت اینس**ت ک**ه در‬
‫نقل احادیث متساهل بوده‌اند (‪.)122‬‬
‫بنده‪( ،‬آلبانی) می‌گویم‪ :‬از جمله احادیث موض**وع بلک**ه باط**ل ک**ه ب**رخی از علم**ا آن را در‬
‫کتاب‌هایشان نقل کرده‌اند‪ ،‬ح**دیثی اس**ت ک**ه می‌گوی**د‪ :‬ه**ر کس در آخ**رین جمع**ه رمض**ان‪،‬‬
‫قضای چند نماز را به جای آورد‪ ،‬کفاره تمامی نمازهای قضا ش**ده‌اش ب**ه م**دت هفت**اد س**ال‬
‫می‌شود‪.‬‬
‫عالمه لکهنوی در «اآلثار المرفوعة ‪ »)315( ...‬در مورد این حدیث‪ ،‬می‌گوید‪« :‬علی ق*اری‬
‫در موضوعات «الصغری» و «الکبری» می‌نویسد‪ :‬این ح**دیث‪ ،‬قطع*ا ً باط**ل می‌باش**د زی**را‬
‫مخالف با اجماع است که هیچ عبادتی نمی‌تواند جای عبادت چندین سال را بگیرد و نباید به‬
‫نقل صاحب «النهایة» و دیگر شارحان هدایه‪ ،‬فریب خورد‪ ،‬چون آن‌ها محدث نیس**تند و این‬
‫حدیث را به هیچ کدام از محققین نسبت نداده‌اند‪*.‬‬
‫عالمه شوکانی در «الفوائ**د المجموع**ة ‪ »...‬در م*ورد ح*دیث ف**وق‪ ،‬می‌نویس**د‪ :‬بی‌تردی*د* این‬
‫حدیث‪ ،‬ساختگی می‌باشد‪ ،‬ولی با این ح**ال در ش**هر «ص**نعاء» ن**زد ب**رخی از فقیه‌نماه**ا از‬
‫شهرت فراوان برخوردار است و گروهی بر آن عمل می‌کنند‪ ،‬خدا به**تر می‌دان*د* چ*ه کس*ی‬
‫این ح**دیث را س**اخته و ب**ه دس**ت آن**ان داده اس**ت‪ ،‬خداون**د چه**ره دروغ‌گوی**ان را زش**ت‬
‫بگرداند» (ص ‪.)54‬‬
‫عالمه لکهنوی ادامه می‌دهد‪ :‬من برای اثبات س**اختگی ب**ودن این ح**دیث‪ ،‬رس**اله‌ای مس**تدل‬
‫بنام «ردع االخوان عن محدثات آخر جمعة رمضان» نوش**ته‌ام ک**ه بس**یار س**ودمند* می‌باش**د و‬
‫مطالعه آن را به سایر برادرانم توصیه می‌کنم‪.‬‬
 ‫‪5‬‬ ‫مقدمه مؤلف‬
‫گاهی دیده می‌ش**ود* ک**ه ب**رخی ب**ا اعتم**اد کام**ل‪ ،‬ح**دیثی را ب**ه رس**ول* اللهص‬
‫‪1‬‬
‫نسبت می‌دهند در حالی که نسبت آن به پیامبر خداص‪ ،‬صحیح نمی‌باشد‪.‬‬
‫ب**دین جهت علم**ای ح**دیث ک**ه خداون*د* ب**ه آن‌ه**ا ج**زای خ**یر ده**د بعض*ی* از‬
‫کتاب‌های مشهور را تحقیق و تخ**ریج نم**وده‪ ،‬ص**حت و س**قم اح**ادیث موج**ود در‬
‫آن‌ها را بیان داشته‌اند‪ .‬مانند «العنایه بمعرفة أحادیث الهدایه» و «الط**رق والوس**ائل‬
‫في تخریج أحادیث خالص**ه ال**دالئل» ک*ه ه*ر دو‪ ،‬ت*ألیف ش*یخ عب*دالقادر بن محم*د‬
‫قرشی حنفی می‌باشند‪.‬‬
‫همچنین کتاب «نصب الرایة ألحادیث الهدایة» حافظ زیلعی که حاف*ظ* ابن حج**ر‬
‫آن را به نام «الدرایه» خالصه نموده است و «التخلیص الحبیر في تخریج اح**ادیث‬
‫ال**رافعي الكب**یر» ن**یز از ابن حج*ر می‌باش*د* و کتاب‌ه**ای دیگ*ری ک**ه از ذک**ر ن**ام‬
‫یکایک آن‌ها معذوریم‪*.‬‬
‫به خاطر* همین بود که بن*ده دس*ت ب*ه ک*ار ش*دم و کت*اب حاض*ر را جمع‌آوری‬
‫نمودم تا کیفیت (واقعی) نماز رسول اللهص را پیش روی خوانندگان عزیز ق**رار‬
‫دهم‪ .‬باشد که آن‌ها نمازهایشان را مطابق* نمازهای پیامبر خداص ادا نمایند‪.‬‬
‫به امید اینکه مشمول این حدیث پیامبرص قرار* گیرم که فرم**ود‪« *:‬من دع**ا إلی‬
‫هدی كان له من األجر مثل أجور من تبعه‪ ،‬الینقص ذلك من أجورهم شیئا ً ‪( .2»...‬هر‬
‫کس دیگران را به سوی راه درستی دعوت کند‪ ،‬به او ن**یز همانن**د کس**انی* ک**ه در‬
‫آن راه‪ ،‬قدم می‌گذارند* پاداش می‌رس**د ب**دون اینک**ه از پ**اداش آن‌ه*ا چ*یزی کاس**ته‬
‫شود)‪.‬‬
‫انگیزه تألیف کتاب‬
‫وقتی کتاب جامعی در این مورد نیافتم‪ *،‬بر خود الزم دانستم ت**ا ب**رای آن دس**ته‬
‫از برادران مسلمانم که برای آنان پ**یروی از پیامبرنش**ان در عب**ادات‪ ،‬مهم اس**ت‪،‬‬
‫بنده (آلبانی) می‌گویم‪ :‬در کتب فقه‪ ،‬این‌گونه روایات به کثرت وجود دارد از اینرو نمی‌توان‬
‫بر احادیث وارده بدون ذکر منبع موثق‪ ،‬اعتماد کرد‪ .‬بنابراین‪ ،‬بر هر مسلمان الزم است که‬
‫احادیث را از اهل آن یع**نی از متخصص**ین فن ح**دیث بگیرن**د‪ .‬بی‌ج**ا نگفته‌ان**د «اه**ل مک**ة‬
‫ادری بشعابها» (اهل مک**ه به**تر از دیگ**ران‪ ،‬دره‌ه**ای آن را می‌شناس**ند) «و ص**احب ال**بیت‬
‫ادری بمافیها» (و صاحب خانه بهتر می‌داند که داخل آن چیست)‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 1‬ام***ام ن***ووی‪ /‬در «المجم***وع ش***رح الم***ذهب» (‪)1/60‬‬
‫می‌گوید‪ :‬علمای محقق و حدیث‌شناس گفته‌اند‪ :‬در نق**ل ح**دیث ض**عیف‪ ،‬نبای**د از ص**یغه‌های‬
‫جزم (یقینی) مانند* «فعل (یعنی این کار را کرد)‪ ،‬امر (یعنی دس**تور داد)‪ ،‬ق**ال (یع**نی گفت)‬
‫و نهی (نهی کرد)» استفاده کرد بلکه باید از صیغه‌های تمریض (غ**یر یقی**نی) مانن**د «روی‬
‫عنه‪ ،‬یقال عنه‪ ،‬ی**روی» (یعنی روایت ش**ده اس**ت ک**ه گفت**ه ش**ده اس**ت) و مش*ابه آن ب**ه ک**ار‬
‫گرفت‪ ،‬زیرا صیغه‌های جزم و یقین‪ ،‬مخصوص روایت احادیث صحیح و حس**ن می‌باش**د و‬
‫داللت بر صحت انتساب حدیث نقل شده به گوینده دارد‪.‬‬
‫کس**انی ک**ه اح**ادیث ض**عیف را ب**ا ص**یغه‌های یقین روایت می‌کنن**د ج**زو افتراکنن**دگان ب**ر‬
‫رسول‌اللهص محسوب می‌شوند که متأس**فانه ب**ه ج**ز مح**دثین عظ**ام‪ ،‬دیگ**ران ح**تی فقه**ا و‬
‫جمهور اهل علم آن را رعایت نکرده‌اند‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 2‬مسلم‪« ،‬الصحیحة‪.»863 ،‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪6‬‬
‫کتابی تألیف کنم که در برگیرنده مس**ائل مرب**وط ب**ه نم**از پی**امبرص از تکب**یر ت**ا‬
‫سالم باشد‪ .‬و برای دوستداران واقعی* رس**ول* اللهص زمین**ه عملی نم**ودن ب**ه این‬
‫دستور پیامبر* خداص که فرمود‪« *:‬صلّوا كما رأیتموني أصلّی» فراهم* گردد‪.‬‬
‫ب**رای حص**ول این مطلب‪ ،‬آس**تین همت‪ ،‬ب**اال زدم و کلی**ه اح**ادیثی* را ک**ه در‬
‫مورد نماز پیامبرص‪ ،‬در کتاب‌های مختلف‪ ،‬وجود داش**ت‪ ،‬بررس**ی و گ**ردآوری*‬
‫نمودم و به صورت* کتابی درآوردم* که اکنون پیش روی شما قرار دارد‪.‬‬
‫در ضمن‪ ،‬با خود عهد کردم که فق**ط اح**ادیثی را گ**ردآوری* نم**ایم ک**ه مط**ابق‬
‫اصول مسلم و قوانین علم حدیث‪ ،‬ص**حیح و ث**ابت باش**ند‪ .‬بن**ابراین از آوردن ه**ر‬
‫گونه حدیث ضعیف چه در کیفیت نماز چه در اذکار و فضائل آن‪ ،‬جداً خ**ودداری‬
‫نموده‌ام زیرا معتقدم که در هر موضوع‪ ،‬احادیث ثابت‪ 1‬ب**ه ق**در* نی**از وج**ود دارد‬
‫که ما را از آوردن حدیث ضعیف‪ ،‬بی‌نیاز می‌سازد‪*.‬‬
‫بای**د دانس**ت ک**ه ح**دیث ض**عیف‪ ،‬ظن‌آف**رین اس**ت و راه ب**ه ج**ایی نمی‌ب**رد‪،‬‬
‫همانطور* که خداوند* می‌فرماید‪*:‬‬
‫ٔ‬‫ۡ‬
‫ش‍يا﴾ [النجم ‪.]28 :‬‬ ‫ٗ‬ ‫﴿ َوإِ َّن ٱلظَّ َّن اَل ي ُۡغنِي ِمنَ ۡٱل َح ِّ‬
‫ق َ‬
‫«ظن و گمان به حق و یقین نمی‌رساند»‪*.‬‬
‫ّ‬
‫*إن الظ ّن أك**ذب‬ ‫ّ‬
‫رس**ول خ**داص ن**یز در این م**ورد می‌فرمای**د‪« *:‬إیّ**اكم والظ ّن ف* ّ‬
‫الحدیث»‪( 2‬از گمان بپرهیزید* زیرا گمان‪ ،‬بدترین نوع دروغ است)‪.‬‬
‫همچنین باید دانست که عمل نم*ودن ب*ه ح*دیث ض*عیف‪ ،‬ن*زد خداون*د‪ ،‬عب*ادت‬
‫محسوب نمی‌شود‪ *.‬همانطور که رسول اکرمص فرموده اس**ت «إتّق**و الح**دیث عنّی‬
‫إالّ ما علمتم»‪( 3‬از من حدیث بیان نکنید مگر یقین داشته باشید که سخن من است)‪.‬‬
‫پس وق**تی* ک**ه رس**ول خ**داص روایت ح**دیث ض**عیف را نمی‌پس**ندد* و از آن نهی‬
‫می‌کند‪ ،‬چگونه عمل به آن را خواهد پسندید؟!‬
‫کتاب حاضر را به دو بخش تقسیم نمودم؛ بخش نخست را به عنوان متن کتاب‬
‫در باالی صفحه و قسمت دوم را به عنوان شرح آن در پایین قرار دادم‪ .‬در بخش‬
‫نخست‪ ،‬متن احادیث به گونه‌ای که در کتب سنت آمده‌اند‪ ،‬طبق مناسبت هر بحث‪،‬‬
‫بیان گردیده و احیانا ً اگر مطلبی در حدیث دیگ**ر در کالب**د کلم**ه ی**ا کلم**اتی دیگ**ر‬
‫بیان شده است آن را در می**ان دو هالل ب**دین ص**ورت* گنجانی**ده‌ام (وفي لف**ظ‪ :‬ك**ذا‬
‫وكذا) یا (وفي روایه‪ :‬كذا وك**ذا)‪ .‬و در بخش دوم کت*اب‪ ،‬ب*ه بی*ان ط*رق مختل*ف و‬
‫ایراد شواهد و بحث بر روی سند و صحت و سقم احادیث آم**ده در بخش نخس**ت‪،‬‬
‫پرداخته‌ام‪ .‬چنانکه اگر از راوی‪ ،‬تفردی دی**ده ش**ده اس**ت آن را در می**ان دو قالب‬
‫به اصل حدیث اضافه نموده‌ام البته بدون اینک*ه اس*می از ش*خص تفرد‌کنن*ده ب*رده‬
‫باشیم‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬حدیث ث*ابت ن**زد مح*دثین‪ *،‬اص**طالحی اس*ت ک**ه ش*امل‬
‫احادیث صحیح و حسن و اقسام آن‌ها می‌باشد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪( ،‬تخریج الحالل و الحرام‪.)412 ،‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ترمذی‪ ،‬احمد و ابن ابی‌شیبه‪.‬‬
 ‫‪7‬‬ ‫مقدمه مؤلف‬
‫همچنین در این بخش‪ ،‬مذاهب علما را پیرامون حدیث که آورده‌ام با ذکر دالیل‬
‫آنان بیان نموده‪ ،‬سپس نقد و بررسی* کرده و از میان آنان یکی را ترجیح داده‌ام‪.‬‬
‫از آنجا که زمینه انتشار هردو قسمت کتاب‪ ،‬به خ**اطر گرفتاری‌ه**ایی* ک**ه پیش‬
‫آمد‪ ،‬فراهم نشد‪ ،‬به ناچار قسمت اول کتاب را جداگان**ه و بن**ام «ص**فة ص**الة النبّ ّي‬
‫من التّكبیر إلى التّسلیم كأنّك تراها» چاپ و منتشر نمودم‪*.‬‬
‫به امید اینکه خداون**د آن را از م**ا بپ**ذیرد و ب**رای ب**رادران مس**لمان‪ ،‬س**ودمند‬
‫قرار دهد و او شنوا و پذیرنده است‪.‬‬
‫شیوه ما‪ ،‬در این کتاب‬
‫از آنجا که قرار* بود کتاب حاضر‪ ،‬پیرامون نماز پیامبر خداص‪ ،‬نوش**ته ش**ود‪،‬‬
‫الزم می‌آمد که بنده پایبند مذهب خاصی از مذاهب رایج‪ ،‬نباشم‪ *.‬بلکه صرفاً* خ**ود‬
‫را پایبن**د جمع‌آوری* اح**ادیث ص**حیح و ث**ابت در این موض**وع* نم**ایم‪ ،‬چ**یزی ک**ه‬
‫‪1‬‬
‫محدثین‪ ،‬همیشه بدان پایبند بوده‌اند‪.‬‬
‫از اینرو کتاب حاضر در برگیرن**ده‌ی* مس**ائل پراکن**ده‌ای می‌باش**د ک**ه در کتب‬
‫مختلف فقه و ح**دیث و م**ذاهب مختل**ف‪ ،‬جمع‌آوری و بی**ان ش**ده اس**ت و انش**اءهللا‬
‫عمل‌کننده به آن‪ ،‬مصداق این قول خداوند قرار خواهد گرفت‪:‬‬
‫ق بِ *إِ ۡذنِ ِۗۦه َوٱهَّلل ُ يَ ۡه* ِدي َمن يَ َش *ٓا ُء إِلَ ٰى‬
‫وا فِي ِه ِمنَ ۡٱل َح ِّ‬ ‫وا لِ َما ۡ‬
‫ٱختَلَفُ ْ‬ ‫﴿فَهَ َدى* ٱهَّلل ُ ٱلَّ ِذينَ َءا َمنُ ْ‬
‫يم﴾ [البقرة ‪]213 :‬‬ ‫ص ٰ َر ٖط ُّم ۡستَقِ ٍ‬
‫ِ‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوالحسنات لکهنوی در «امام الکالم فیما یتعل**ق ب**القراءة*‬
‫خلف االمام» (ص ‪ )156‬می‌نویسد‪« :‬هر کس با دید* انصاف‪ ،‬وارد دریای فقه و اصول شود‬
‫و بدون تعصب کنجکاوی نماید‪ ،‬یقینا ً به این نتیجه خواهد رسید که م**ذهب مح**دثین در اک**ثر‬
‫مسائل مختلف فیه بین علما‪ ،‬از دیگر مذاهب‪ ،‬قوی‌تر و مستندتر* می‌باشد‪ .‬خود بنده هر چن**د‬
‫در عمق مسائل اختالفی می‌روم‪ ،‬مذهب محدثین* را منص**فانه‌تر می‌ی**ابم‪ .‬پس‪ ،‬از خ**دا اس**ت‬
‫خوبی آنان و بر اوست جزا و پاداششان‪ .‬چرا اینطور نباشد! مگر نه اینکه آن*ان وارث*ان ب**ر‬
‫حق پیامبرص و پاسبانان راستین ش**ریعتش می‌باش**ند؟ خداون**د م**ا را ب**ر محبت و نقش ق**دم‬
‫آنان بمیراند و در زمره‌ی آنان حشر بگرداند»‪.‬‬
‫همچنین سبکی در «الفتاوی» (‪ )1/148‬می‌نویسد‪:‬‬
‫مهمترین مسئله مسلمانان‪ ،‬نماز می‌باش*د از ای**نرو ب*ر ه*ر مس**لمان‪ ،‬اهتم*ام و مح*افظت ب*ر‬
‫اوقات و اقامه‌ی آن‪ ،‬الزم و ضروری است‪ .‬در نماز‪ ،‬یک سری اعمال وجود دارد که امت‬
‫بر آن‌ها اتفاق نظر دارد و چاره‌ای جز انجام آن‌ها نیس**ت و ی**ک س**ری اعم**ال مختل**ف فی**ه‬
‫وجود دارد که نمازگزار در مورد آن‪ ،‬دو راه پیش رو دارد‪ :‬ی**ا از اختالف پره**یز نم**وده و‬
‫آن طور که بقیه عمل می‌کنند* عمل نماید‪ ،‬و یا اینکه با تحقیق و تفحص مطابق آنچ**ه ک**ه در‬
‫حدیث به اثبات رسیده است‪ ،‬پیش برود‪ .‬هرگاه چنین کند نم**ازش نم**ازی نیک**و و شایس**ته و‬
‫*وا لِقَ**ٓا َء َربِِّۦه فَ ۡليَ ۡع َم* ۡ‬
‫*ل َع َماٗل ٰ َ‬
‫ص*لِ ٗحا﴾‪ .‬بن**ده (آلب**انی)‬ ‫مصداق این آیه خواهد بود‪﴿ :‬فَ َمن َكانَ يَ ۡر ُج* ْ‬
‫می‌گویم‪ :‬همین راه دوم‪ ،‬بهتر و بلکه واجب اس*ت‪ ،‬زی*را عم**ل نم**ودن ب**ه پیش**نهاد نخس**ت‪،‬‬
‫ممکن نمی‌باشد و به فرض امکان‪ ،‬کس**ی ک**ه دی**ده* و دانس**ته ب**ه خ**اطر پره**یز از اختالف‪،‬‬
‫چنین کند‪ ،‬نمی‌تواند به این دستور پیامبرص که فرمود‪« :‬صلوا کما رأیتمونی اص**لی» ج**امع‬
‫عم**ل بپوش**اند زی**را در آن ص*ورت بط**ور قط**ع در بخش*ی از نم**ازش ب**ا پی**امبر خ**داص‪،‬‬
‫مخالفت نموده است‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪8‬‬
‫«خداوند‪ ،‬آن‌هایى را که ایمان آورده بودند‪ ،‬به حقیقت آنچه مورد اختالف بود‪،‬‬
‫به فرمان خودش‪ ،‬رهبرى نمود‪ .‬و خدا‪ ،‬هر کس را بخواهد‪ ،‬به راه راست ه**دایت‬
‫مىکند»‬
‫ً‬
‫بی‌پرده عرض کنم که بنده در این کتاب و کتاب‌هایی ک**ه بع**دا منتش*ر* خواهن**د‬
‫شد‪ ،‬پیروی* از س**نت ص**حیح را نص**ب العین و معی**ار ک**ار خ**ود ق**رار* داده‌ام‪ .‬ب**ا‬
‫آگاهی به اینکه نه تنها ب*رخی از دوس*تان و اه*ل م*ذاهب‪ ،‬عملک*رد م*را نخواهن*د*‬
‫پسندید‪ ،‬بلکه به زودی* هدف زخم زبان‌ها و قلم‌ها قرار* خواهم گرفت‪ .‬ب**ا این ح**ال‬
‫چاره‌ای جز آن نداشتم زیرا خشنود ساختن مردم‪ ،‬کاری* بس**یار دش**وار و آرزویی*‬
‫دست‌نیافتی* است است و به فرم**وده‌ی پی**امبر اک**رمص‪ :‬ه**ر کس خ**دا را از خ**ود‬
‫‪1‬‬
‫برنجاند تا مردم از او راضی شوند‪ ،‬خدا او را به مردم می‌سپارد‪*.‬‬
‫شاعر چه زیبا سروده است‪:‬‬
‫ولو كنت في غار على جبل وعر‬ ‫ولست بناج من مقالة طاعن‬

‫(من هرگز از زخم زبان مردم‪ ،‬درامان نخواهم بود حتی اگرچ*ه درون غ**اری‬
‫و بر کوه صعب العبوری قرار داشته باشم)‪.‬‬
‫ولو غاب عنهم بین خافتی نسر‬ ‫ومن ذا الذي ینجو من‌الناس سالما‬

‫(و چه کسی می‌تواند از دست مردم‪ ،‬نجات یابد؟ حتی اگر از دید آنان در میان‬
‫دره‌های نسر‪ ،‬مخفی شود)‪.‬‬
‫ضمنا ً بنده معتقدم‪ ،‬راهی را که در پیش گرفته‌ام‪ ،‬همان شاهراه واقعی* شریعت‬
‫است که رسول خداص ما را بدان راهنمایی کرده و سلف صالح‪ ،‬یعنی ص**حابه و‬
‫تابعین و خصوص*ا ً ائم**ه اربع**ه‪ ،‬آن را طی نموده‌ان**د و هم**ه ب**ه اتف**اق‪ ،‬رج**وع و‬
‫تمسک جستن به حدیث صحیح را واجب و ترک اق**وال و آراء مخ**الف ح**دیث را‬
‫ض**روری دانس**ته‌اند‪ .‬بن**ابراین‪ ،‬بن**ده ب**ه پ**یروی* از آن**ان و در پرت**وی* س**خنان و‬
‫توصیه‌هایشان این راه یعنی تمسک جستن به حدیث ص**حیح را نص**ب العین خ**ود‬
‫قرار داده‪ ،‬از تقلید کورکورانه روی* برتافته‌ام‪ ،‬خداوند ائمه مجتهد و س**لف ص**الح‬
‫امت را مشمول عنایات خود قرار* دهد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ترمذی‪ ،‬قضاعی‪ ،‬و ابن بشران و به تص**حیح ابن حب**ان‬
‫«الصحیحة‪.»231 ،‬‬
 ‫سخنان ائمه در پیروی‪ d‬از سنت صحیح و ترک آراء و سخنان مخالف‬
‫با حدیث‬
‫در اینجا برخی از سخنان و توصیه‌های ائمه بزرگوار* را در این مورد ی**ادآور‬
‫می‌شوم‪ .‬باشد که مقلدین آنان و کسانی* که با چنگ و دن*دان چن*ان پایبن*د مذهب‌ان*د‬
‫که گویی* سخن مذهبشان‪ ،‬مستقیما ً از آسمان ن**ازل ش**ده است‪ ،1‬پن**د بگیرن**د و س**ر‬
‫عقل بیابند‪ .‬خداوند می‌فرماید‪*:‬‬
‫َّ‬ ‫اٗل‬ ‫ۗ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫*ز َل إِلَ ۡي ُكم ِّمن َّربِّكمۡ َو تَتبِ ُع**وا ِمن دُونِ ِٓۦه أ ۡولِيَ**ٓا َء قلِي َّما تَ*ذكرُونَ ‪﴾٣‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫اَل‬ ‫ُ‬ ‫﴿ٱتَّبِع ْ ُ‬
‫ُوا َمٓا أن* ِ‬
‫[األعراف‪.]3 :‬‬
‫«از آنچه که از جانب پروردگارتان نازل شده اس**ت پ**یروی کنی**د و ج**ز او از‬
‫کسانی دیگر‪ ،‬پیروی نکنید‪ .‬خیلی کم شما پند می‌پذیرید»‪.‬‬
‫‪ -1‬ابوحنیفه‪/‬‬
‫از ام**ام ابوحنیف**ه نعم**ان‌بن ث**ابت‪ /‬در م**ورد ت**رک تقلی**د و وج**وب پ**یروی* از‬
‫حدیث پیامبرص‪ ،‬نقل شده که فرموده است‪:‬‬
‫‪« -1‬إذا ص ّح الحدیث فهو مذهبي»‪( 2‬حدیث صحیح‪ ،‬مذهب من است)‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬عالمه طحاوی به همین نوع تقلید اشاره می‌کند آنجا ک**ه‬
‫می‌فرماید‪« :‬الیقلد اال عصبی اوغ**بی» (تن ب*ه تقلی**د نمی‌ده*د مگ*ر متعص**ب ی*ا ک**ودن)‪ .‬ابن‬
‫عابدین* در «رسم المفتی» (‪ ،32‬ج ‪.)1‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن عابدین در «الحاشیه» (‪ )1/63‬و در «رسم المف**تی»‬
‫(‪ .)1/4‬همچنین ایشان به نقل از «شرح الهدایة» اثر «ابن الشحنة الکبیر ش**یخ ابن هم**ام» این‬
‫عبارت را نقل نموده است‪ :‬هرگاه به حدیث ص*حیحی دس*ت یافتی**د ک*ه مخ*الف م*ذهب ش*ما‬
‫بود‪ ،‬حدیث را بگیرید که همان است مذهب شما‪ ،‬و این عمل‪ ،‬شما را از حنفی بودن ب**یرون‬
‫نخواهد کرد زیرا خود ابوحنیفه فرموده است‪« :‬اذا ص**ح الح**دیث فه**و م**ذهبی»‪ .‬این را ام**ام‬
‫ابن عبدالبر از ایشان و دیگران نقل کرده‌اند‪.‬‬
‫بنده (آلبانی) می‌گویم‪ :‬این توصیه‪ ،‬بیانگر کمال تقوا و دانش ایشان است زیرا اشاره می‌کنند‬
‫که ما بر کل احادیث و سنت‌های رس**ول‌اللهص اش**راف ن**داریم و آن‌ه**ا را در احاط**ه دانش‬
‫خویش در نیاورده‌ایم ـ چنانکه امام شافعی این مطلب را تصریح نموده‌اند ـ بلک*ه اح*ادیث و‬
‫سنت‌هایی وجود دارد که از دید آن‌ها نیز مخفی مانده است‪ ،‬از اینرو ب**ه م**ا دس**تور داده‌ان**د‬
‫که در صورت دستیابی به حدیث صحیحی که به آن‌ها نرسیده است‪ ،‬بدان چنگ زده‪ ،‬آن را‬
‫مذهب آن‌ها تلقی کنیم‪.‬‬
 ‫‪« -2‬ال یح ّل ألح ٍد أن یأخذ بقولنا م**الم یعلم من أین أخ*ذناه»‪( 1‬ب*رای اح*دی ج*ایز‬
‫نخواه**د ب**ود ک**ه س**خن م**ا را ب**دون اینک**ه بدان**د م**ا آن را کج**ا گ**رفته‌ایم‪،‬‬
‫بپذیرد)‪.‬‬
‫و در روایتی* از ایشان نقل شده است‪« :‬ح**رام علی من لم یع**رف دلیلي أن یف**تی‬
‫بكالمي» (برای کسی که دلیل مرا نداند‪ ،‬حرام است ک*ه ب**ر اس**اس ق**ول من‪ ،‬فت**وا‬
‫دهد)‪.‬‬
‫عالوه بر آن‪ ،‬در جایی دیگر می‌گوید‪« :‬فإنّنا بشر‪ ،‬نقول الیوم ونرجع عنه غدا»ً‬
‫(ما آدمیزادیم‪ .‬امروز* سخنی می‌گوییم* و فردا از آن رجوع* می‌کنیم)‪.‬‬
‫و در جایی دیگر خطاب به ابویوسف می‌گوید‪« *:‬ویحك یا یعق**وب! ال تكتب ك * ّل‬
‫ما تسمع منّي‪ ،‬فإنّي قد أری ال*رّأي الی*وم وأترك*ه غ*داً وأری ال*رّأي غ*داً وأترك*ه بع*د‬
‫غ* ٍد»‪( .2‬وای ب**ر ت**و ای یعق**وب! هرچ**ه از من می‌ش**نوی* من**ویس‪ ،‬زی**را ام**روز*‬

‫‪ -_____________________ 1‬ابن عب**دالبر در «االنتق**اء فی فض**ائل الثالث**ه الفقه**اء» (‬

‫‪ ،)145‬ابن قیم در «اعالم الموقعین» (‪ )2/309‬و ابن عابدین در «حاشیه» «البحر الرائ*ق» (‬
‫‪ )6/293‬و شعرانی در «المیزان» (‪ )1/55‬و روایت سوم را عب**اس ال**دوری در «الت**اریخ»‬
‫ابن معین (‪ )6/77/1‬با سند صحیح از زفر آورده است‪ .‬و ابن قیم به صحت آن از ابویوسف‬
‫یقین دارد‪.‬‬
‫بنده (آلبانی) می‌گویم‪ :‬پس وقتی که امام‪ ،‬ب**دین* ص**ورت کس**انی را ک**ه دلی**ل او را نمی‌دانن**د از‬
‫فتوا دادن به مقتضای کالم خ*ود من*ع می‌کن*د‪ ،‬اگ*ر می‌دانس*ت ک*ه اف*رادی دالئ*ل روش*ن را‬
‫دانسته و نادیده می‌گیرند‪ ،‬نسبت به آنان چه می‌فرمود!؟ با اندکی تدبر در همین س**خن ام**ام‪،‬‬
‫به پوچی تقلید کورکورانه پی خواهیم ب*رد‪ .‬ح*تی بعض*ی از مقل**دین نس**بت این س*خن را ب**ه‬
‫ابوحنیفه‪ /‬صحیح نمی‌دانند* زیرا به مقتضای این سخن‪ ،‬آن‌ها باید معتبری برای ه**ر ی**ک از‬
‫فتواهایی که صادر می‌کنند‪ ،‬ارائه‌دهند‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 2‬زیرا چه بسا ایشان (در صورت نیافتن ح**دیث ص**حیح)‬
‫از قیاس استفاده می‌کرد و بعد از آن‪ ،‬اگر به حدیث صحیحی دست می‌ی**افت‪ ،‬از فت**وایی ک**ه‬
‫بر اساس قیاس داده بود صرف نظر می‌نمود و به حدیث‪ ،‬عمل می‌کرد‪.‬‬
‫عالم**ه ش**عرانی در «الم**یزان» (‪ )1/22‬می‌گوی**د‪« :‬در م**ورد ام**ام ابوحنیفه‪ /‬م**ا و ه**ر انس**ان‬
‫منصف بر این باوریم که اگر ایشان همانند دیگر ائمه در قید حیات می‌ماند تا اینکه ح**دیث‪،‬‬
‫توسط حفاظ از شهرها و روستاهای دوردست و از سینه‌ها جمع‌آوری و تدوین می‌شد‪ ،‬یقین *ا ً‬
‫در مذهب ایشان نیز همانند مذاهب ائمه‌ای که بعد از ایشان زیسته‌اند‪ ،‬احادیث جایگاه بیش**تر‬
‫و قیاس جایگاه کمتری می‌داشت‪ .‬زیرا در زمان آن‌ها علم حدیث رونق بیشتری پیدا کرد‪ .‬و‬
‫احادیث توسط حفاظ جمع‌آوری و تدوین گردید و همین‪ ،‬تنه**ا دلی**ل کمب**ود قی**اس در م**ذاهب‬
‫دیگر و کثرت آن‪ ،‬در مذهب امام ابوحنیفه‪ /‬می‌باشد» سخنان شعرانی را عالمه ابوالحسنات‬
‫در «النافع الکبیر» (‪ )135‬به طور مفصل آورده و آن‌ه**ا را م**ورد تأیی**د ق**رار داده و ش**رح‬
‫داده است‪.‬‬
‫بنده (آلب**انی) می‌گ*ویم‪ :‬پس ام*ام ابوحنیفه‪ /‬در ج*ایی ک**ه س*خنانش مخ*الف ب*ا ح**دیث باش**د‪،‬‬
‫معذور است و عذرش نیز موجه است زیرا ایشان قصد بدی نداشته و خداون**د هیچ کس**ی را‬
‫بیشتر از توانش مکلف نساخته است‪ .‬بنابراین‪ ،‬نباید مانند برخی از افراد نادان‪ ،‬زب**ان طعن‬
‫بر او گش**ود‪ .‬بلک**ه واجب اس**ت نس**بت ب**ه ایش**ان محترمان**ه رفت**ار ش**ود‪ ،‬زی**را او از ائم**ه‬
‫بزرگوار اسالم است که خداوند دینش را به وسیله آنان حفاظت نموده و فروع دین به وسیله‬
‫آنان برای ما تبیین شده است‪ .‬به هر حال‪ ،‬ایشان نزد خداوند‪ ،‬مأجور اس**ت ه**ر چن**د ک**ه در‬
‫مواردی به خطا رفته باشد‪ .‬همچنین برای پیروانش‪ ،‬جایز نیست که به پیروی از ایش**ان در‬
 ‫سخنان ائمه در پیروی از سنت صحیح و ترک آراء و سخنان‪ d‬مخالف ‪11 ...‬‬
‫چیزی به ذهنم می‌رسد‪ ،‬فردا* آن را ترک می‌کنم و فردا چیزی به ذهنم می‌رسد* که‬
‫پس فردا آن را ترک می‌کنم)‪.‬‬
‫‪« -3‬إذا قلت ق**والً یخ**الف كت**اب هللا تع**الى وخ**بر الرّس**ولص ف**اتركوا ق**ولي» ‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫(هرگاه سخن من با کتاب خ**دا و س**نت پی**امبر*ص‪ ،‬مخ**الفت داش**ت‪ ،‬آن را‬
‫ترک کنید)‪.‬‬
‫‪ -2‬مالک‌بن انس‪/‬‬
‫از امام مالک‪ /‬نیز سخنان مشابهی نقل شده است‪:‬‬
‫‪« -1‬إنّم**ا أن**ا بش**ر أخطيء وأص**یب‪ ،‬ف**انظروا في رأیي؛ فك* ّل م**ا واف**ق الكت**اب‬
‫‪2‬‬
‫وال ّسنّة فخذوه‪ ،‬وك ّل مالم یوافق الكتاب وال ّسنّة فاتركوه»‪.‬‬
‫(من آدمیزاد هستم‪( ،‬سخنانم) درست و نادرست از آب درمی‌آی**د‪ ،‬پس ش**ما ب**ه‬
‫آرای من‪ ،‬دقت کنید‪ ،‬آنچه را که موافق کتاب خدا و سنت‪ ،‬یافتید بپذیری**د‪ ،‬و آنچ**ه‬
‫را که مخالف آن دیدید‪ ،‬ترک کنید‪.‬‬

‫سخنانی که مخالف با احادیث صحیح می‌باشد‪ ،‬ادام**ه دهن**د‪ .‬زی**را در این ص**ورت آن‌ه**ا ب**ا‬
‫توصیه‌های امام مذهب خ**ویش مخ*الفت کرده‌ان**د‪ .‬آنگ*اه آن‌ه**ا در ی**ک وادی و امامش**ان در‬
‫*ل فِي‬ ‫ٱغفِ ۡر لَنَا وَإِل ِ ۡخ ٰ َونِنَا ٱلَّ ِذينَ َسبَقُونَا بِ**ٱإۡل ِ ي ٰ َم ِن َواَل ت َۡج َع* ۡ‬
‫وادی دیگر قرار خواهند گرفت‪َ ﴿ .‬ربَّنَا ۡ‬
‫وف َّر ِحي ٌم﴾‪«.‬پروردگ**ارا! م**ا و برادرانم**ان را ك**ه در‬ ‫ك َر ُء ‪ٞ‬‬ ‫قُلُوبِنَ**ا ِغاّٗل لِّلَّ ِذينَ َءا َمنُ* ْ‬
‫*وا َربَّنَ**ٓا إِنَّ َ‬
‫ايمان بر ما پيشى گرفتند* بيامرز‪ ،‬و در دلهايمان حسد و كينهاى نسبت به مؤمنان قرار م**ده!‬
‫پروردگارا‪ ،‬تو مهربان و رحيمى»‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬الفالنی در «االیق**اظ» (ص ‪ )50‬و آن را ب**ه ام**ام محم**د‬
‫نیز نسبت داده است‪.‬‬
‫«فالنی» می‌افزاید‪ :‬این‌گونه توصیه‌ها برای مجتهدان نیست زیرا آن‌ها کم**تر ب**ه اق**وال فقه**ا‬
‫نیازمند هستند* بلکه این توصیه‌ها به مقلدین اختصاص دارد‪.‬‬
‫بنده (آلبانی) می‌گویم‪ :‬بنابر همین است که شعرانی در «المیزان» (‪ )1/26‬گفته است‪« :‬اگ**ر‬
‫کسی بگوید‪ :‬من با احادیثی که بعد* از وفات امام م**ذهبم ب**ه دس**ت م**ا رس**یده‌اند و ایش**ان ب**ه‬
‫آن‌ها دسترسی نداشته است چه برخوردی داش**ته باش**م؟ در ج*واب بای*د گفت‪ :‬ب*ر ت**و واجب‬
‫است که به آن‌ها عمل نمایی زیرا اگر امام شما در قی**د حی**ات می‌ب**ود‪ ،‬یقین*ا ً ب**ه آن‌ه**ا عم**ل‬
‫می‌نمود‪ ،‬و ش**ما را ن**یز ب**ه عم**ل ک**ردن ب**ه آن وادار می‌س**اخت‪ .‬بی‌تردی**د ائم**ه بزرگ**وار‪،‬‬
‫رهروان راه شریعت بوده‌اند‪ .‬پس اگر کسی چنین کند‪ *،‬او خیر فراوانی به دست آورده است‬
‫اما اگر مانند برخی از مقلدین متعصب بگویید‪ *:‬من به حدیثی که امام من به آن عم*ل نک*رده‬
‫است‪ ،‬کاری ندارم‪ ،‬خیر فراوانی از دست داده‌اید‪ *.‬پس باید بکوش**ید ک**ه طب**ق وص**یت خ**ود‬
‫ائمه‪ ،‬به هر حدیث صحیح که به دست می‌رسد‪ ،‬عمل کرد‪ .‬زیرا اگ**ر این ح**دیث‪ ،‬ب**ه دس**ت‬
‫آنان می‌رسد یقینا ً به مقتضای آن عمل نموده و هر گونه قیاس و رأی و اجتهاد خود را کن*ار‬
‫می‌گذاشتند‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن عبدالبر در «الجامع» (‪ ،)2/32‬ابن حزم در «اصول‬
‫األحکام» (‪ )6/149‬و «الفالنی» (ص ‪.)72‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪12‬‬
‫‪« -2‬لیس أح*د بع**د النبّيص إالّ ویؤخ*ذ من قول**ه وی**ترك إالّ النّ**بيص»‪( 1‬ب*ه ج*ز‬
‫شخص پیامبرص‪ ،‬کسی دیگری* از انسان‌ها چنین نیست ک**ه حتم*ا ً س**خنش‬
‫پذیرفته شود‪ ،‬بلکه می‌توان سخنش را پذیرفت یا ترک کرد)‪.‬‬
‫ابن وهب می‌گوید‪ *:‬من در مجلس امام مال**ک حض**ور* داش**تم از ایش**ان در‬ ‫‪-3‬‬
‫مورد* خالل انگشتان‪ ،‬در وضو‪ ،‬سؤال ش**د‪ ،‬فرمودن**د‪« :‬الزم نیس**ت»‪ .‬من‬
‫بعد از اینکه مردم متفرق شدند‪ ،‬خدمت ایشان رفتم و گفتم‪ :‬ن**زد م**ا در این‬
‫مورد* حدیثی وجود دارد‪ ،‬و آن را برایش بیان کردم ک**ه لیث‌بن س**عد و ابن‬
‫لهیعه و عمروبن الح**ارث از یزی**دبن عم**رو المع**افری از ابی‌عب**دالرحمن‬
‫الحبلی از مستورد بن ش**داد القرش**ی‪ ،‬روایت می‌کنن**د «ک**ه ایش**ان رس**ول*‬
‫اللهص را در حال وضو دیده که انگش**تان پاه**ایش را ب**ا انگش**ت کوچ**ک‬
‫دستش خالل نموده است» امام مالک فرمود این حدیث خوبی اس**ت من ت**ا‬
‫حاال آن را نشنیده ب**ودم‪( .‬ابن وهب می‌گوی**د‪ ):‬پس از آن هم**واره می‌دی**دم*‬
‫ک**ه هرگ**اه از ایش**ان در م**ورد خالل انگش**تان س**ؤال می‌ش**د‪ ،‬ب**ه آن ام**ر‬
‫‪2‬‬
‫می‌نمود‪*.‬‬
‫‪ -3‬شافعی‪/‬‬
‫از ایشان نیز توصیه‌ها و تأکیدات فراوان و صریح‌تری* در این مورد نقل ش**ده‬
‫اس**ت‪ ،‬ک**ه خوش**بختانه پ**یروانش بیش**تر از دیگ**ران ب**ه توص**یه‌های ایش**ان عم**ل‬
‫‪3‬‬
‫نموده‌اند‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪« -1‬ما من أح ٍد إال وتذهب علیه سنة لرسول اللهص وتعزب عنه‪ ،‬فمهم**ا قلت من‬
‫أصل فیه عن رسول اللهص خالف ما قلت؛ فالقول ما قال‬ ‫ٍ‬ ‫صلت من‬ ‫قول‪ ،‬أو أ ّ‬
‫ٍ‬
‫ً‬
‫رسول اللهص وهو قولي» (یقینا این احتمال وجود* دارد که برای هر ف**رد‪،‬‬
‫‪4‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬نسبت این مقول**ه ب*ه ام*ام مال*ک ن**زد مت**أخرین مش*هور‬
‫اس**ت‪ .‬ابن عب**دالهادی در «ارش**اد الس**الك» (‪ )227/1‬نس**بت آن را ب**ه ام**ام مال**ک ص**حیح‬
‫دانسته است‪ .‬ابن عبدالبر در «الجامع» (‪ )2/91‬و ابن حزم در «اص**ول األحک**ام» (‪)6/145‬‬
‫آن را به عقبة و مجاهد نسبت داده‌اند‪ .‬اما تقی‌الدین سبکی در «الفت**اوی» (‪ )1/148‬آن را ب**ه‬
‫ابن عباس نسبت داده و تحسین نموده است و در آخر گفته است‪ :‬این گفت**ه را مجاه**د از ابن‬
‫عباس و مالک از مجاهد گرفته است‪.‬‬
‫بنده (آلب**انی) می‌گ**ویم‪ :‬و بع**د از آن‌ه*ا ام**ام احم**د این س*خن را فراگ**رفت و هم**واره آن را‬
‫تکرار می‌کرد‪« .‬مسائل االمام احمد» (‪.)276‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬مقدمه «الجرح و التعدیل» ابن ابی‌حاتم (ص ‪ ،)32-31‬و‬
‫تامة البیهقی در «السنن» (‪.)1/81‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن ح*زم می‌گوی**د (‪ :)6/118‬فقه*ایی ک**ه از آن‌ه*ا تقلی**د‬
‫می‌شود‪ ،‬خود‪ ،‬شدیداً مخالف با تقلید بوده و شاگردان خویش را از تقلید منع کرده‌اند‪ .‬و ام**ام‬
‫شافعی در این مورد بیش از دیگران سختگیر بوده است‪ ،‬او همواره تأکید داشت ک**ه آث**ار و‬
‫سنت‌های صحیح‪ ،‬باید مورد عمل واقع شوند و آنچه ک*ه دلی*ل ق*وی دارد‪ ،‬ت**رجیح یاب*د و از‬
‫اینکه دیگران از او تقلید کنند‪ *،‬سخت بیزار بود‪ .‬خداوند به ایشان پاداش فراوان دهد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬این مطلب‪ ،‬توس**ط ح**اکم ب**ا س**ند متص**لش از ش**افعی‬
‫روایت شده است چنانکه در «ت**اریخ* دمش**ق» ابن عس**اکر (‪ )15/2/3‬و «اعالم الم**وقعین» (‬
 ‫سخنان ائمه در پیروی از سنت صحیح و ترک آراء و سخنان‪ d‬مخالف ‪13 ...‬‬
‫سنتی از سنت‌های پیامبرص‪ ،‬پوشیده بماند‪ ،‬پس هرگ**اه من س**خنی گفتم ی**ا‬
‫اص**لی پایه‌گ**ذاری ک**ردم ک**ه مخ**الف ب**ا س**نت رس**ول اللهص ب**ود‪ ،‬س**خن‬
‫پیامبر*ص را بپیذیرید* که سخن من است‪.‬‬
‫أن من استبان له سنّة عن رسول اللهص لم یح* ّل ل**ه أنّ‬‫‪« -2‬أجمع المسلمون على ّ‬
‫یدعها لقول أح ٍد»‪( 1‬به اتفاق همه مس**لمانان‪ ،‬ب**رای کس**ی ک**ه در مس**أله‌ای‪،‬‬
‫سنت رسول اللهص روشن باشد‪ ،‬روا نیست که س**خن پی**امبر*ص را ت**رک‬
‫کند و سخن کسی دیگر را بپذیرد)‪.‬‬
‫‪« -3‬إذا وجدتم في كتابي خالف سنّة رسول اللهص فقول**وا بس *نة رس**ول اللهص‪،‬‬
‫ّ‬
‫ودعوا ما قلت» «وفي روایة‪ :‬فاتّبعوها وال تلتفتوا إلى قول أحد»‪( .2‬هرگاه در‬
‫کت**اب من‪ ،‬م**وردی* خالف س**نت پی**امبرص یافتی**د‪ ،‬س**نت پی**امبرص را‬
‫بگیرید* و سخن مرا رها کنید (و در روایتی فرمود‪ :‬از آن پیروی* نمایی**د و‬
‫به سخن کسی دیگر توجه نکنید)‪.‬‬
‫‪« -4‬إذا ص ّح الحدیث فهو مذهبي»‪( 3‬حدیث صحیح‪ ،‬مذهب من است)‪.‬‬

‫‪ )2/363‬و «االیقاظ» (ص ‪ )100‬آمده است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن قیم (‪ )2/361‬و فالنی (ص ‪.)68‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ه***************روی در «ذم الکالم» (‪ )3/47/1‬و خطیب در‬
‫«االحتجاج» (‪ )8/2‬و ابن عساکر در «تاریخ دمش**ق» (‪ )15/9/1‬و ن**ووی در «المجم**وع» (‬
‫‪ )1/63‬و ابن قیم (‪ )2/361‬و فالنی (ص ‪ )100‬و ابن حب****ان در ص****حیح خ****ود (‪3/284‬‬
‫االحسان)‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ن**ووی در مص**در س**ابق‪ ،‬ش**عرانی (‪ )1/57‬ب**ه نق**ل از‬
‫حاکم و بیهقی و فالنی در (ص ‪.)107‬‬
‫شعرانی می‌گوید‪ :‬ابن حزم گفته است‪ :‬این مقوله از ایشان و دیگر ائمه ثابت است‪.‬‬
‫بن*ده (آلب*انی) می‌گ**ویم‪ :‬چنانک**ه مش*ابه و ص*ریح‌تر از آن در س*خنان بع**دی ایش*ان می‌آی**د‪،‬‬
‫عالمه نووی در این مورد سخنانی دارد که مختص**ر آن را در اینج**ا ذک**ر می‌کنم‪ :‬اص**حاب‬
‫ما (شوافع) به این توصیه امام در مسأله تصویب و اشتراط ب**رای حالل ش**دن از اح**رام ب**ه‬
‫عذر بیماری و مسائل دیگر عم**ل نموده‌ان**د‪ *.‬و از اص*حاب م**ا بیش**ترین کس*انی ک**ه مط**ابق‬
‫حدیث فتوا صادر نموده‌اند‪ ،‬ابویعقوب بویطی و ابوالقاسم دارکی هستند و از محدثین کسانی‬
‫که این رویه را در پیش داشتند‪ ،‬امام ابوبکر بیهقی و دیگران معروف‌اند‪ .‬در مجموع گ**روه‬
‫بزرگی از متقدمین شوافع هرگاه در مسأله‌ای حدیث صحیحی می‌یافتند و م**ذهب ش**افعی را‬
‫در آن مسأله‪ ،‬مخالف با حدیث می‌دیدند‪ ،‬حدیث را گرفته و قول شافعی را کن**ار می‌گذاش**تند‬
‫و می‌گفتند‪ *:‬مذهب شافعی اینست که بر حدیث عمل شود‪.‬‬
‫شیخ ابوعمر و بن صالح می‌گوید‪« :‬هر گاه کسی از شوافع به حدیثی برخ**ورد ک**رد ک**ه ب**ا‬
‫مذهبش در آن مسأله متضاد بود‪ ،‬اگر مجتهد* مطلق است یا حداقل در همان مسأله تخص**ص‬
‫دارد‪ ،‬می‌تواند مستقالً بدان عمل نماید و اگر چنین نبود و برای رد حدیث‪ ،‬دلیل کافی نی**افت‬
‫پس اگر امامی غیر از شافعی به آن عمل کرده است می‌تواند از او پیروی نم**وده‪ ،‬و ب**ر آن‬
‫عمل نماید و این ب**ه عن**وان ع**ذری جهت ت**رک پ**یروی ام**ام خ**ویش در آن مس**أله پذیرفت**ه‬
‫خواهد شد»‪ .‬این سخن ابن صالح‪ ،‬سخنی است روشن و قابل تحسین «و هللا اعلم»‪.‬‬
‫بنده (آلبانی) می‌گویم‪ :‬مشکل دیگری نیز وجود دارد که ابن صالح به آن اشاره نکرده است‬
‫و آن اینکه اگر کسی دیگر هم به آن حدیث‪ ،‬عمل نک**رده ب**ود‪ ،‬چ**اره چیس**ت؟ این س**ؤال را‬
‫تقی‌الدین سبکی در رساله‌ای به نام «معنی قول الش**افعی اذا ص*ح الح**دیث ‪( »...‬ص ‪ ،102‬ج‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪14‬‬
‫‪ -5‬و خطاب به امام احمد فرمود‪« :‬أنتم أعلم بالح**دیث وال ّرج**ال منّي‪ ،‬ف**إذا ك**ان‬
‫شیئي یكون كوفیّا ً أو بصریا ً أو شامیاً؛ حتّى‬
‫ٍ‬ ‫ي‬‫الحدیث الصحیح؛ فأعلموني به أ ّ‬
‫أذهب إلی**ه ك**ان ص**حیحا»‪( 1‬ش**ما در م**ورد* ح**دیث و علم رج**ال از من‬
‫آگاه‌ترید‪ ،‬هرگاه حدیث صحیحی* به دست شما رسید‪ ،‬خواه از کوفه باشد یا‬
‫از بصره یا شام‪ ،‬مرا اطالع دهید تا برای به دست آوردن آن‪ ،‬رخت س**فر‬
‫بربندم‪*.‬‬
‫«ك ّل مسأل ٍة ص ّح فیها الخبر عن رسول اللهص عند أهل النّقل بخالف م**ا قلت؛‬ ‫‪-6‬‬
‫فأنا راجع عنها في حیاتي وبع**د مم**اتي»‪( .2‬در ه**ر مس**ئله‌ای ک**ه ح**دیثی از‬
‫رسول اللهص برخالف آنچه که من گفته بودم نقل گردید‪ ،‬خ**واه در حی**ات‬
‫من چنین اتفاقی بیفتد یا بعد از مرگم‪ ،‬من از سخن خود همین ح**اال رج**وع‬
‫می‌کنم)‪.‬‬
‫«إذا رأیتموني أقول قوالً‪ ،‬وقد ص ّح عن النّ**بيص خالف**ه‪ ،‬ف**اعلموا ّ‬
‫أن عقلي ق**د‬ ‫‪-7‬‬
‫ذهب»‪( 3‬هرگاه متوج**ه ش**دید ک**ه س**خن من ب**ا ح**دیث ص**حیح پی**امبر*ص‪،‬‬
‫مخالفت دارد‪ ،‬بدانید که عقلم را از دست داده‌ام)‪.‬‬
‫«ك ّل ما قلت؛ فكان عن النبيص خالف قولي م ّما یصح؛ فحدیث النبيص *أولی‪،‬‬ ‫‪-8‬‬
‫فال تقلّدوني»‪ 4‬هرگاه من س**خنی گفتم و ح**دیث ص**حیحی از رس**ول* اللهص‬

‫‪ )3‬این‌گونه پاسخ داده اس**ت‪ :‬در این ص**ورت ن**یز بای**د از ح**دیث‪ ،‬پ**یروی نمای**د و ش**خص‬
‫این‌گونه تصور کند که هم‌اکنون در مجلس رسول خداص و در مقابل ایش**ان ق**رار گرفت**ه و‬
‫این حدیث را مستقیما ً از زبان مب**ارک رس**ول‌اللهص می‌ش**نود‪ ،‬آی**ا ب**از هم ب**ه خ**ود اج**ازه‬
‫می‌دهد که به آن عمل ننماید؟ به خدا سوگند ک*ه چ*نین چ*یزی ممکن نخواه*د ب*ود‪ .‬یقین*ا ً ه*ر‬
‫انسانی به اندازه‌ی فهم و توان خویش مسئول است»‪.‬‬
‫برای تفصیل بیشتر در این مورد به «اعالم الم**وقعین» (‪ )2/302‬و اث**ر ارزش**مند فالنی ب**ه‬
‫نام «ایقاظ همم أولی االبصار» که کتابی است قابل مطالعه و در نوع خود بی‌نظیر‪ ،‬مراجع**ه‬
‫کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن ابی‌حاتم در «آداب الشافعی» (ص ‪ ،)45-94‬اب**ونعیم‬
‫در «الحلیة» (‪ ،)9/106‬خطیب در «االحتج**اج بالش**افعی» (‪ .)8/1‬ابن قیم ب**ه ص*حت نس**بت‬
‫این قول به شافعی یقین نموده است «االعالم» (‪ )2/235‬و فالنی در «االیقاظ» (‪ )152‬و به‬
‫نقل از بیهقی گفته است‪ :‬از اینرو می‌بینیم امام شافعی بیش**تر ب**ه ح**دیث روی می‌آورد و ب**ه‬
‫جمع‌آوری احادیث اهل حجاز‪ ،‬شام‪ ،‬یمن و عراق پرداخت*ه اس*ت‪ .‬و ه*ر ح*دیثی را ک*ه ن*زد‬
‫وی صحیح بود فوراً بدون واهمه به آن عمل می‌کرد و حق را که می‌ی**افت ب**دون توج**ه ب**ه‬
‫اینکه اهل شهر و جامعه‌اش در مورد آن‪ ،‬چه نظری دارند بدان تن می‌داد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ابونعیم در «الحلیة» (‪)9/107‬؛ هروی (‪ ،)47/1‬ابن قیم‬
‫در «اعالم الموقعین» (‪ )2/363‬و فالنی (ص ‪.)104‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن ابی‌ح****اتم در «آداب الش****افعی» (‪ )93‬و ابوالقاس****م‬
‫سمرقندی در «االمالی» اب**وحفص م**ؤدب در «المنتقی من االم**الی» (‪ )234/1‬و اب**ونعیم در‬
‫«الحلیة» (‪ )9/106‬و ابن عساکر (‪ )15/10/1‬با سند صحیح‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن ابی‌ح*****اتم (ص ‪ )93‬و اب*****ونعیم و ابن عس*****اکر(‬
‫‪ )15/9/2‬با سند صحیح‪.‬‬
 ‫سخنان ائمه در پیروی از سنت صحیح و ترک آراء و سخنان‪ d‬مخالف ‪15 ...‬‬
‫خالف سخن من دیده شد‪ ،‬حدیث پیامبرص ب**ر س**خن من ت**رجیح دارد پس‬
‫از من تقلید نکنید)‪.‬‬
‫ث عن الن**بيص فه**و ق**ولي‪ ،‬وإن لم تس**معوه منّي» (ه**ر ح**دیث‬
‫‪1‬‬
‫‪« -9‬ك * ّل ح**دی ٍ‬
‫پی**امبر*ص‪( ،‬این ط**ور تص**ور* ش**ود ک**ه) س**خن‌من اس**ت اگرچ**ه آن را از‬
‫زبان من‌نشنیده‌باشید)‪.‬‬
‫‪ -4‬احمدبن حنبل‪/‬‬
‫امام احمد بیشتر از دیگران به پیروی از سنت و تمسک به آن‪ ،‬مع*روف اس**ت‬
‫‪2‬‬
‫تا جایی که ایشان مخالف با نوشتن کتاب‌های فقهی بر اساس رأی و قیاس بود‪.‬‬
‫از ایشان نقل است که فرمودند‪:‬‬
‫الش*افعي وال األوزاعي وال الثّ**وری‪ ،‬وخ**ذ من‬ ‫‪« -1‬ال تقلّ**دني وال تقلّ**د مالك*ا ً وال ّ‬
‫حیث أخ**ذوا»‪( .3‬نه از من تقلی**د کن و ن**ه از مال**ک و ش**افعی* و اوزاعی و‬
‫ثوری‪ ،‬بلکه از آنجا که آن‌ها گرفته‌اند‪ ،‬بگیر)‪.‬‬
‫و طبق روایتی* فرمود‪« *:‬از این‌ها تقلید مکن‪ ،‬به آنچ**ه ک**ه از رس**ول* اللهص و‬
‫صحابه منقول است عمل کن‪ .‬اما در آنچه که از ت**ابعین و بع**د از آنهاس**ت انس**ان‬
‫در پذیرفتن آن مختار است»‪.‬‬
‫و نیز فرموده است‪« :‬اتب**اع یع**نی پ**یروی* از پی**امبرص و اص**حاب‪ .‬و بع**د از‬
‫‪4‬‬
‫آن‌ها‪ ،‬اتباعی در کار نیست بلکه انسان مختار است»‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪« -2‬رأی األوزاعي‪ ،‬ورأی مالك‪ ،‬ورأی أبي حنیفة كله رأی‪ ،‬وهو عن**دي س**واء‪،‬‬
‫وإنّما الح ّجة في اآلث**ار»‪( 5‬رأی اوزاعی‪ ،‬مال**ک و ابوحنیف**ه ن**زد من براب**ر‬
‫است‪ ،‬حجت در آثار (پیامبر*صو صحابه) است‪.‬‬
‫‪« -3‬من ر ّد ح**دیث رس**ول اللهص فه**و على ش**فاهلكة» ‪( .‬کس**ی ک**ه ح**دیث‬
‫‪6‬‬

‫پیامبر*ص را رد کند‪ ،‬بر لبه‌ی پرتگاه نابودی* قرار دارد)‪.‬‬

‫این بود مشتی از خ**روار‪ *،‬س**خن ائم**ه بزرگ**وار و توص**یه و تأکیدش**ان ب**رای‬
‫تمسک به حدیث و دست برداشتن از تقلی**د کورکوران**ه‪ .‬پس مالحظ**ه نم**ودی ک**ه‬
‫سخنان ائمه به قدری واضح و روشن است ک**ه ج**ایی ب**رای تأوی**ل و ج**دل‪ ،‬ب**اقی‬
‫نمی‌گذارد‪*.‬‬
‫بنابراین هر کس به آنچه که در سنت صحیح‪ ،‬ثابت ش**ده اس**ت تمس**ک جوی**د‪،‬‬
‫اگرچه در بخش‌هایی با سخنان ائمه تضاد داشته باشد‪ ،‬از مذهب خارج نمی‌ش**ود‪،‬‬
‫بلکه چنین شخصی پیرو واقعی* مذهب و امام خویش و همه ائمه به حساب می‌آی**د‬
‫و به ریسمان محکم و ناگسستنی* خدا چنگ زده است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن ابی‌حاتم (ص ‪.)94-93‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن جوزی در «المناقب» (‪.)192‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬فالنی (‪ ،)113‬و ابن قیم در «األعالم» (‪.)2/302‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود در «مسائل امام احمد»‪( ،‬ص ‪ 276‬و ‪.)277‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن عبدالبر در «الجامع» (‪.)2/149‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن الجوزی (ص ‪.)182‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪16‬‬
‫و اما کسی که س**نت ص**حیح را فق**ط ب**ه بهان**ه اینک**ه ب**ا ق**ول ام**ام متب**وع وی‬
‫س**ازگار نیس**ت‪ ،‬ت**رک کن**د‪ ،‬ن**ه اینک**ه ام**ام خ**ود را خش**نود نمی‌س**ازد* بلک**ه از‬
‫دستورات او و سایر ائمه‪ ،‬سرپیچی و نافرمانی کرده است‪.‬‬
‫خداوند می‌فرماید‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ُوا فِ ٓي أنف ِس * ِهمۡ‬ ‫اَل‬ ‫ُ‬
‫﴿فَاَل َو َربِّكَ اَل ي ُۡؤ ِمن**ونَ َحت ٰى يُ َحك ُم**وكَ فِي َم**ا ش * َج َر بَينهُمۡ ث َّم يَ ِج* د *‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫يما ‪[ ﴾٦٥‬النساء ‪.]65 :‬‬ ‫ض ۡيتَ َويُ َسلِّ ُم ْ*‬
‫وا ت َۡسلِ ٗ‬ ‫َح َر ٗجا ِّم َّما قَ َ‬
‫«س***وگند* ب***ه پروردگ***ارت* ک***ه آن***ان م***ؤمن نمی‌ش***وند* ت***ا آنک***ه ت***و را در‬
‫مخاصمت‌های خود حکم قرار داده‪ ،‬سپس از قضاوت ت**و ن**اراض نب**وده و ک**امالً‬
‫تسلیم شوند»‪.‬‬
‫همچنین فرموده است‪:‬‬
‫َ‬
‫عذابٌ ألِي ٌم﴾ [الن**ور ‪:‬‬ ‫َ‬ ‫صيبَهۡ*ُم َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿فَ ۡليَ ۡح َذ ِ*ر ٱلَّ ِذينَ يُخَالِفُونَ عَن أمۡ ِر ِٓۦه أن ت ِ‬
‫صيبَهُمۡ فِتنَة أ ۡو يُ ِ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫‪.]63‬‬
‫«آنان که با امر پیامبر*ص مخالفت می‌کنند از این کار باز آین**د ی**ا اینک**ه دچ**ار‬
‫فتنه و یا عذاب دردناکی خواهند شد»‪.‬‬
‫حافظ ابن رجب‪ /‬می‌گوید‪*:‬‬
‫بر هر مسلمانی که سخن پیامبرص به او برسد* و آن را تش**خیص ده**د‪ ،‬واجب‬
‫است که آن را برای امت بیان نماید و آن‌ها را بدان نصیحت کرده و به پیروی از‬
‫آن‪ ،‬امر نماید‪.‬‬
‫هر چند که مقتض**ای* س**خن پی**امبرص‪ ،‬خالف رأی و فت**وای* یکی از بزرگ**ان‬
‫امت باشد زیرا سخن و دستور* پیامبرص‪ ،‬بیشتر از سخن هر کسی دیگ**ر شایس**ته‌‬
‫تعظیم و پیروی است‪.‬‬
‫از اینرو اصحاب پیامبرص و سلف صالح امت‪ ،‬هر س**خنی را ک**ه مخ**الف ب**ا‬
‫‪1‬‬
‫سنت صحیح رسول‌اکرمص می‌یافتند با شدیدترین وجه آن را رد می‌کردند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ح***تی س***خنان علم***ای خ***ویش و پ***دران خ***ود را ب***ا‬
‫شدیدترین وجه رد می‌نمودند‪ .‬چنانکه طحاوی در «شرح معانی اآلثار» (‪ )1/372‬و ابویعلی‬
‫در «مسند» خویش (‪ )3/17‬از سالم‌بن عبدهللا بن عمر روای**تی نق**ل می‌کن**د ک**ه ایش**ان گفت**ه‬
‫است‪ :‬روزی با ابن عمرس در مسجد نشسته بودیم‪ .‬مردی از اهل شام وارد شد و از ایش**ان‬
‫در مورد تمتع از عمره به حج سؤال نمود؟ ابن عمر در پاسخ گفت‪ :‬کار خ**وبی اس**ت‪ .‬م**رد‬
‫گفت‪ :‬پدرت ما را از این کار منع می‌کرد‪ .‬ابن عمرس فرمود‪ :‬وای بر تو! دس**تور پ**درم را‬
‫اجرا می‌کنی یا دستور رسول‌اللهص را که ب**ه آن عم**ل نم**وده و دس**تور داده اس**ت؟ ایش**ان‬
‫گفت دستور پیامبرص را‪.‬‬
‫ام**ام احم**د ن**یز (ب**ه ش**ماره ‪ )5700‬و ترم**ذی (‪ 2/82‬ش**رح تحف**ه) نظ**یر روایت ف**وق را‬
‫آورده‌اند و ترمذی آن را تصحیح نموده است‪ .‬همچنین ابن عساکر (‪ )7/51/1‬به نق**ل از ابن‬
‫ابی‌ذئب آورده است که‪ :‬س*عدبن اب*راهیم در مس*ئله‌ای طب*ق رأی ربیع*ه بن ابی‌ عب*دالرحمن‬
‫علیه مردی قضاوت نمود‪ ،‬به ایشان گفت‪ :‬خالف قضاوت پیامبرص‪ ،‬قضاوت نمودی‪ .‬س**عد‬
‫روی به ربیعه کرد و گفت این ابن ابی‌ذئب فردی قاب**ل اعتم**اد اس**ت‪ ،‬از پی**امبرص ح**دیثی‬
‫روایت می‌کند که بر خالف رأی شما است‪ .‬ربیعه گفت‪ :‬شما اجتهاد نموده‌ای**د قض**اوت ش**ما‬
‫انج**ام گرفت**ه و قب**ول اس**ت‪ .‬س**عد گفت‪ :‬عجب**ا! قض**اوت خ**ود را اج**را کنم و قض**اوت‬
‫رسول‌اللهص را رد نمایم‪ .‬خیر‪ ،‬بلکه قض**اوت خ**ود را در مقاب**ل قض**اوت پی**امبرص‪ ،‬پس‬
 ‫سخنان ائمه در پیروی از سنت صحیح و ترک آراء و سخنان‪ d‬مخالف ‪17 ...‬‬
‫نه اینک**ه ب**ا گوین**ده آن‪ ،‬دش**منی داش**ته باش**ند بلک**ه رس**ول خداص*نزد آن**ان از‬
‫دیگران محبوب‌تر* و سخنان و دستوراتش* باالتر بود‪.‬‬
‫بنابراین باید توجه داش**ت ک**ه هرگ**اه می**ان دس**تور پی**امبرص و دس**تور کس**ی‬
‫دیگر از بزرگان‪ ،‬تعارضی رخ داد‪ ،‬یقین*ا ً ام**ر و دس**تور پی**امبرص‪ ،‬ح**ق تق**دم و‬
‫ترجیح دارد‪ .‬و این کار به هیچ‌وجه باعث تحقیر و هتک حرمت آن بزرگ و ام*ام‬
‫نمی‌شود‪ ،‬زیرا خود ایشان به پیروانش دستور داده است که سخنانش را در مقاب**ل‬
‫س**خنان رس**ول اللهص ت**رک کنن**د‪ ،‬و مخالفت‌ه**ایی ک**ه از ایش**ان س**ر زده اس**ت‬
‫‪1‬‬
‫عمدی نبوده بلکه اجتهادی* بوده و مورد عفو و بخشش الهی قرار* خواهد گرفت‪.‬‬
‫بنده (آلبانی) می‌گویم‪ :‬چگونه آن‌ها (ائمه) از این کار‪ ،‬خشنود* نخواهند شد‪ .‬در‬
‫حالی که خود‪ ،‬پیروان خویش را به پیروی از ح**دیث ص**حیح و ت**رک سخنانش**ان‬
‫در صورت* تضاد با سنت پیامبر*ص امر و تأکی**د نموده‌ان**د‪ .‬ح**تی ام**ام ش**افعی ب**ه‬
‫پیروانش می‌گوید‪ *:‬هرج**ا ح**دیث ص**حیحی* را یافتی**د‪ ،‬آن را س**خن من ب**ه حس**اب‬
‫آورده و بر آن‪ ،‬عمل نمایید‪*.‬‬
‫از اینرو محقق بزرگوار‪ ،‬ابن دقیق* العید‪ /‬هنگامی که به جمع‌آوری مسائلی که‬
‫در آن‌ها رأی ائمه چهارگانه با حدیث صحیح مخالف بود‪ ،‬پرداخت و آن‌ه**ا را ب**ه‬
‫شکل کتابی درآورد‪ *،‬در مقدمه‌ی آن چنین نوشت‪ :‬نسبت دادن این مسائل‪ ،‬به ائم**ه‬
‫بزرگوار* حرام است بنابراین بر فقهایی که از آن‌ها تقلید می‌کنند الزم و ضروری‬
‫است که این مسائل را بدانند تا با نسبت دادن آن‌ها به ائم**ه‪ ،‬ب**اعث اف**ترا* ب**ر آن**ان‬
‫‪2‬‬
‫نشوند‪.‬‬
‫نمونه ترک برخی از سخنان ائمه توسط بعضی از پیروانشان‬
‫بنابر آنچه که گذشت ب*رخی* از ش*اگردان و پ*یروان ائم**ه ک*ه تع*دادی از آن‌ه**ا‬
‫مصداق این آیه سوره واقعه‪:‬‬
‫رينَ ‪[ ﴾١٤‬الواقعة‪.]14-13 :‬‬‫يل ِّمنَ ٱأۡل ٓ ِخ ِ‬
‫﴿ثُلَّ ‪ٞ‬ة ِّمنَ ٱأۡل َ َّولِينَ ‪َ ١٣‬وقَلِ ‪ٞ‬‬
‫«گروهى از پیشینیان‪ )13( ،‬و اندکى از متأ ّخران»‬
‫می‌باشند‪ ،‬به تمام سخنان امام متبوع صحیح‪ ،‬تض**اد داش**ت‪ ،‬کن**ار می‌گذاش**تند‪*.‬‬
‫چنانکه صاحبین یعنی امام محمد و ام**ام ابویوسف*‪ /‬در ی**ک س**وم مس**ائل م**ذهب‪،‬‬
‫خالف نظر استاد خویش؛ ابوحنیفه؛ فت**وا* داده‌اند‪ .3‬هم**انطور* ک**ه کتب فقهی‪ ،‬گ**واه‬
‫این امر است‪.‬‬

‫می‌گیرم‪ ،‬و فوراً شرع‌نامه را خواست و آن را پاره نمود و مجدداً به نف**ع کس*ی ک**ه محک**وم‬
‫شده بود‪ ،‬قضاوت کرد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬بلکه مستحق پاداش نیز می‌گردد‪ ،‬هم**انطور ک**ه رس**ول‬
‫اکرمص می‌فرماید‪ :‬اگر اجتهاد حاکم درست باشد‪ ،‬دو اجر دارد و اگر در اجته**ادش‪ ،‬دچ**ار‬
‫اشتباه بشود‪ ،‬یک اجر خواهد داشت (به روایت شیخین)‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪« -‬التعلیق علی ایقاظ الهمم» (ص ‪.)93‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن عاب**دین در «الحاش**یه» (‪ )1/62‬و لکن**وی آن را در‬
‫«النافع الکبیر» (‪ )93‬به غزالی نسبت داده است‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪18‬‬
‫همچنین امام مزنی و ب**رخی دیگ*ر از پ*یروان ام**ام ش**افعی ‪ ،‬ن**یز چ*نین عم*ل‬
‫‪1‬‬

‫کرده‌اند که اگر قرار باش**د از یکای**ک آن‌ه**ا در اینج**ا س**خن بگ**وییم‪ ،‬بحث م**ا ب**ه‬
‫درازا می‌کشد که لذا به ذکر دو مثال‪ ،‬بسنده می‌کنیم‪:‬‬
‫‪ -1‬ام**ام محم**د در «مؤط**ا» (ص ‪ )158‬می‌گوی**د‪« *:‬ام**ام ابوحنیفه‪ /‬در دع**ای‬
‫طلب باران‪ ،‬معتقد به خواندن نماز نبود‪ ،‬ولی م**ا معتق**دیم ک**ه ام**ام بای**د ب**ا‬
‫‪2‬‬
‫مردم‪ ،‬دو رکعت نماز بخواند‪ *.‬سپس دعا کند و چادرش را بگرداند»‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -2‬عصام‌بن یوسف بلخی که از ی**اران ام**ام محمد‪ 3‬و از همنش**ینان ابویوسف*‬
‫است‪ ،‬بسیار زیاد‪ ،‬خالف رأی امام ابوحنیفه‪ /‬فتوا می‌داد زیرا دلیل و مأخذ‬
‫امام را در آن موارد به دس**ت نی**اورد* ی**ا اینک**ه دلی**ل ق**وی‌تری* ب**ه دس**تش‬
‫‪6‬‬
‫افتاد‪ 5‬چنانک**ه در رفتن ب**ه رک**وع و بلن**د ش**دن از آن‪ ،‬رف**ع ی**دین می‌ک**رد‬
‫زیرا می‌دانست که این عمل از رس**ول اللهص ب**ه ص**ورت مت**واتر‪ ،‬ث**ابت‬
‫شده اس**ت و ب**ه خ**اطر اینک**ه س**ه ام**ام متب**وع ایش**ان‪ ،‬این عم**ل را انج**ام‬
‫نداده‌ان**د‪ ،‬از این س**نت پی**امبرص رویگ**ردان نش**د‪ .‬و طب**ق توص**یه ائم**ه‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ام**ام م**زنی در کت**ابش «مختص**ر فق**ه ش**افعی» ک**ه در‬
‫حاشیه کتاب «االم» چاپ شده است می‌نویسد‪ :‬این کتاب را از علم محمدبن ادریس شافعی و‬
‫در روشنی سخنانش خالصه کرده‌ام‪ ،‬تا برای کسانی که خواه**ان عم**ل برآنن**د آس**انتر ش**ود‬
‫ضمن اینکه ایشان از تقلید خود و دیگران نهی کرده است تا بت**وان در آن ص**الح دین خ**ود‬
‫را تشخیص داد و راه احتیاط را در پیش گرفت‪.‬‬
‫_____________________‪ -‬ام**ام محم***د در این کت**اب‪ ،‬ح***دوداً در بیس***ت م**ورد‪،‬‬ ‫‪2‬‬

‫مخالفت خود را با استاد خویش؛ ابوحنیفه؛ تصریح نموده است (التعلی**ق الممج**د علی مؤط**ا‬
‫محمد)‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن عاب*****دین در «الحاش******یه» (‪ )1/74‬و قرش*****ی در‬
‫«الج**واهر المض**یة فی طبق**ات الحنفی**ة» (‪ )347‬و در م**ورد ایش**ان گفت**ه اس**ت‪ :‬او مح**دثی‬
‫چیره‌دست بود‪ ،‬و در زمان خود‪ ،‬ایشان و برادرش مرجع اهل بلخ بودند‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪« -‬الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة» (‪.)116‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪« -‬البحر الرائق» (‪ )6/93‬و «رسم المفتی» (‪.)1/28‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪« -‬الفوائ**د» (‪ )116‬و ب**ر آن تعلی**ق ج**البی دارن**د ب**دین‬
‫شرح‪:‬‬
‫«و از اینجا ما به بطالن روایت مکحول پی می‌بریم که به نقل از ابوحنیفه‪ /‬می‌گوی**د‪« :‬ه**ر‬
‫کس در نماز رفع یدین* بکند نم*ازش باط*ل می‌ش*ود» زی*را عص*ام بن یوس*ف از همنش*ینان‬
‫ابویوس*ف اس*ت و در حض*ور ایش*ان‪ ،‬رف**ع ی**دین* می‌ک*رد و چنانچ**ه روایت ف**وق‪ ،‬ص**حت‬
‫می‌داشت عصام و ابویوسف از آن اطالع می‌شدند‪ .‬همچنین معلوم ش**د ک**ه احیان*ا ً اگ**ر ی**ک‬
‫حنفی به خاطر دلیل قوی‌تر در یک یا چند مورد‪ ،‬سخن امام م**ذهب خ**ویش را ره**ا کن**د از‬
‫تقلید و از حنفی بودن بیرون نمی‌شود بلکه این عین تقلید و پیروی از امام اس**ت‪ ،‬هم**انطور‬
‫که عصام‌بن یوسف در مسأله رفع یدین بر خالف مذهب ابوحنیفه‪ /‬عمل نمود با این ح**ال او‬
‫از حناف به شمار می‌رود‪ .‬و در ادامه می‌نویسد‪ :‬به خدا باید پناه جست از نادانان زمان م**ا؛‬
‫که اگر کسی در مسأله‌ای به خاطر دلیل قوی‌تر‪ ،‬سخن امام مذهب خویش را رها کند‪ *،‬او را‬
‫از تقلی**د و از م**ذهب ب**یرون می‌کنن**د!! از ع**وام گالیه‌ای نیس**ت بلک**ه از عالم‌نمای**انی ک**ه‬
‫رفتارشان به رفتار عوام می‌ماند‪ ،‬گالیه داریم»‪.‬‬
 ‫سخنان ائمه در پیروی از سنت صحیح و ترک آراء و سخنان‪ d‬مخالف ‪19 ...‬‬
‫چهارگانه و دیگران (که هرجا نظر ما خالف سنت بود‪ ،‬آن را ره**ا کنی**د)‬
‫بر هر مسلمان الزم است که چنین کند‪.‬‬
‫خالصه کالم اینکه مقلدین محترم* در ایراد گرفتن و وارد کردن طعن به روش‬
‫این کت**اب‪ ،‬عجل**ه ننماین*د* و از اس**تفاده از س**نت‌های وارد در آن ب**ه بهان**ه اینک**ه‬
‫مخالف با مذهب آنان است خودداری نکنند‪ .‬چرا ک**ه مخ**الفت ب**ا نهج و روش این‬
‫کتاب‪ ،‬در واقع مخالفت با توصیه و روش امام مذهبی است که شما از آن پ**یروی‬
‫می‌کنی*د‪ ،‬زی**را هم*ۀ ائم*ه تأکی**د داش*ته‌اند ک*ه هرگ*اه سخنانش*ان ب**ا س**نت ص*حیح‬
‫مخالفت داشت‪ ،‬آن‌ها را ترک کنند و بر سنت صحیح‪ ،‬عمل نمایند‪.‬‬
‫خداوند نیز به ما دستور* داده اس**ت ک**ه هرگ**اه در مس**أله‌ای اختالف نظ**ر پیش‬
‫آمد‪ ،‬به داوری پیامبرص رجوع* نماییم‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ك اَل ي ُۡؤ ِمنُ**ونَ َحتَّ ٰى يُ َح ِّك ُم**وكَ فِي َم**ا َش* َج َر بَ ۡينَهُمۡ ث َّم اَل يَ ِج* دُوا فِ ٓي أنف ِس* ِهمۡ‬ ‫﴿فَاَل َو َربِّ َ‬
‫يما‪[ ﴾٦٥‬النساء‪]65 :‬‬ ‫ض ۡيتَ َويُ َسلِّ ُم ْ*‬
‫وا ت َۡسلِ ٗ‬ ‫َح َر ٗجا ِّم َّما قَ َ‬
‫«نه‪ ،‬سوگند* به پروردگارت* که آنان مؤمن به شمار نمی‌آیند* مگر زمانی که ت**و‬
‫را در اختالفاتشان داور قرار* دهند‪ ،‬پس از داوری ت**و‪ ،‬ماللی ب**ه دل راه ندهن**د و‬
‫کامالً تسلیم رأی تو باشند»‪.‬‬
‫به امید اینکه خداوند ما را در زم**ره‌ی بن**دگانی ق**رار* ده**د ک**ه در م**ورد آن**ان‬
‫فرموده است‪:‬‬
‫*وا َس* ِم ۡعنَا‬ ‫﴿إِنَّ َما َكانَ قَ ۡو َل ۡٱل ُم ۡؤ ِمنِينَ إِ َذا ُدع ُٓو ْا إِلَى ٱهَّلل ِ َو َرسُولِ ِهۦ لِيَ ۡح ُك َم بَ ۡينَهُمۡ أَن يَقُولُ ْ‬
‫ٓ‬ ‫ٓ‬
‫ك هُ ُم‬ ‫ش ٱهَّلل َ َويَتَّ ۡق* ِه فَأُوْ ٰلَئِ* َ‬
‫ك هُ ُم ۡٱل ُم ۡفلِحُونَ ‪َ ٥١‬و َمن ي ُِط ِع ٱهَّلل َ َو َرسُولَهۥُ َويَ ۡخ َ‬ ‫َوأَطَ ۡعن َۚا َوأُوْ ٰلَئِ َ*‬
‫ۡٱلفَٓائِ ُزونَ ‪[ ﴾٥٢‬النور‪]52-51 :‬‬
‫«هنگامی که مؤمنان به س**وی خ**دا و رس**ولش فراخوان**ده ش**وند ت**ا پی**امبر ص‬
‫میان آن**ان داوری کن**د‪ ،‬سخنش**ان تنه**ا این اس**ت ک**ه می‌گوین**د‪ :‬ش**نیدیم* و اط**اعت‬
‫کردیم‪ .‬و ایشان رستگاران واقعی* هستند‪ .‬و هر کسی از خ**دا و پیغم**برش پ**یروی*‬
‫کن**د و از خ**دا بترس**د (و از نافرم**انی* او) پره**یز نمای**د‪ ،‬چ**نین کس**انی‪ ،‬کامی**اب‬
‫می‌شوند»‪*.‬‬
‫دمشق ‪ 13‬جمادی‌اآلخر‪ 1370 ،‬ه‍‪ .‬ق‬
 ‫چند شبهه و پاسخ آن‬
‫این بود مقدمه‌ای که من حدود ده سال پیش آن را ب**ر این کت**اب نوش**ته ب**ودم و‬
‫بعداً متوجه شدم که به راستی در میان صفوف جوانان مؤمن‪ ،‬تأثیر خ**وبی داش**ته‬
‫است و آنان را در دینشان به وجوب بازگشت به منب**ع زالل ش**ریعت یع**نی کت**اب‬
‫خدا و سنت پیامبرشان راهنما بوده است‪.‬‬
‫و بحمدهللا روز به روز بر تعداد جوانان عامل به س**نت‪ ،‬اف**زوده ش**ده اس**ت ت**ا‬
‫جایی که به پیروان سنت معروف* شده‌اند‪.‬‬
‫اما در میان همین جوانان‪ ،‬کسانی بودند* که گرچه بعد از خواندن این هم**ه آی**ه‬
‫و حدیث و سخن ائمه در مورد رجوع به سنت صحیح‪ ،‬هیچ‌گونه تردی**دی نداش**تند‬
‫ولی به خ**اطر ب**رخی* ش**بهات ک**ه از س**وی بعض*ی* از ش**یوخ مقل**دین‪ ،‬می‌ش**نیدند‬
‫حاضر نبودند* عمالً وارد* معرکه شوند و بر سنت صحیح‪ ،‬عم**ل نماین**د‪ .‬از ای**نرو‬
‫بر خود الزم دانستم که برخی از آن شبهات و پاسخ آن‌ها را در اینجا یادآور* ش**وم‬
‫تا این دسته از جوانان نیز وارد میدان عمل شده و سرانجام به امید خ**دا در زم**ره‬
‫رستگاران درآیند‪.‬‬
‫شبهه ‪1‬‬
‫بعضی می‌گویند‪ *:‬بی‌تردید بازگش**ت ب**ه س**نت و روش رس**ول اللهص در تم**ام‬
‫امور دین‪ ،‬امری است واجب و ضروری‪ *.‬خصوصاً* در بخش عبادات مانند نم**از‬
‫که توفیقی* بوده و رأی و اجتهاد‪ ،‬هیچ‌گونه نقشی در آن‌ها ندارد؛‬
‫ولی چرا علمای مقلد‪ ،‬ما را به چنین چیزی تشویق و راهنمایی نمی‌کنند‪ ،‬بلک**ه‬
‫آن‌ها اصرار دارند که همچنان در اختالف باید ماند و به گم**ان آن**ان گنج**ایش این‬
‫اختالف**ات در ش**ریعت ب**ه امت داده ش**ده اس**ت و در این م**ورد ح**دیث مش**هور‬
‫«اختالف ام**تي رحم**ة» را ب**ر زب**ان می‌آورن*د* ک**ه این ح**دیث‪ ،‬خالف روش ش**ما‬
‫اس**ت چ**ه در این کت**اب و چ**ه در دیگ**ر کتاب‌هایت**ان‪ .‬آی**ا ش**ما در این م**ورد‪،‬‬
‫توضیحی* دارید؟‬

‫جواب‪:‬‬
‫اوالً باید گفت که حدیث فوق‪ ،‬صحیح نمی‌باش**د بلک**ه باط**ل و بی‌اس**اس اس**ت‪.‬‬
‫چنانکه عالمه سبکی در م**ورد آن گفت*ه اس**ت‪« :‬من س**ندی ص**حیح ی**ا ض**عیف و‬
‫حتی موضوع‪ ،‬برای این حدیث‪ ،‬نیافتم»‪.‬‬
‫چنانکه ب*ا این عب*ارت ن*یز آم*ده اس*ت ک*ه‪« :‬إختالف أص**حابي لكم ال ّرحم*ة» و‬
‫«أصحابي كالنّجوم؛ فبأیّهم اقتدیتم إهتدیتم»‪ .‬و این دو حدیث نیز ص**حیح نمی‌باش**ند‪،‬‬
‫اولی کامالً بی‌اساس‪ ،‬و دومی‪ ،‬موضوع است‪ .‬برای تفصیل بیش**تر در این م**ورد*‬
‫به «سلسله األحادیث الضعیفة والموضوعة» (شماره ‪ )58/59/61‬مراجعه شود‪.‬‬
‫ثانیاً‪ :‬حدیث فوق ضمن اینک*ه ض**عیف اس*ت ب**ا نص ق**رآن ن**یز مخ**الفت دارد‪.‬‬
‫زیرا قرآن‪ ،‬در آیات متعدد‪ ،‬مس*لمانان را ب*ه وح*دت و دوری از تفرق*ه و اختالف‬
‫در دین‪ ،‬امر نموده است‪ .‬چنانکه خداوند می‌فرماید‪:‬‬
‫ۚ‬ ‫ُوا ٱهَّلل َ َو َرسُولَهۥُ َواَل تَ ٰنَ َزع ْ‬
‫هَّلل‬ ‫ْ‬
‫ٱص *بِر ُٓوا إِ َّن ٱ َ َم* َع‬ ‫ۖ‬
‫َب ِري ُح ُكمۡ َو ۡ‬ ‫وا َوت َۡذه َ‬ ‫ُوا فَت َۡف َشلُ ْ‬ ‫﴿ َوأَ ِطيع ْ‬
‫رينَ ‪[ ﴾٤٦‬األنفال‪.]46 :‬‬ ‫ٱل ٰ َّ‬
‫صبِ ِ‬
‫«با همدیگر اختالف نکنید که سست می‌شوید* و ابهت شما از بین می‌رود»‪.‬‬
‫همچنین فرموده است‪:‬‬
‫وا ِشيَعٗ ۖا ُكلُّ ِح ۡز ۢ ِ‬
‫ب بِ َم**ا‬ ‫وا ِمنَ ۡٱل ُم ۡش ِر ِكينَ ‪ِ ٣١‬منَ ٱلَّ ِذينَ فَ َّرقُ ْ*‬
‫وا ِدينَهُمۡ َو َكانُ ْ*‬ ‫﴿ َواَل تَ ُكونُ ْ‬
‫لَد َۡي ِهمۡ فَ ِرحُونَ ‪[ ﴾٣٢‬الروم‪.]32-31 :‬‬
‫«از مش**رکینی* ک**ه آیین خ**ود را پراکن**ده و بخش بخش کردن**د و گ**روه گ**روه‬
‫شدند‪ ،‬مباشید‪ *.‬هر گروهی* از روشی* که دارد‪ ،‬خوشحال است»‪.‬‬
‫و نیز فرموده است‪:‬‬
‫َّح َم َربُّكَ ﴾ [هود‪.]119-118 :‬‬ ‫ۚ‬ ‫﴿ َواَل يَ َزالُونَ ُم ۡختَلِفِينَ ‪ ١١٨‬إِاَّل َمن ر ِ‬
‫در این آیه خداوند به تصریح می‌فرماید‪*:‬‬
‫«کسانی که مشمول رحمت خداوند* باشند‪ ،‬اختالف نخواهند کرد»‪.‬‬
‫پس اختالف‪ ،‬کار اهل باطل است چگونه آن را رحمت به حساب بیاوریم؟!‬
‫بنابراین روشن شد که این حدیث‪ ،‬هم از نظر سند و هم از نظر معنی‪ ،‬صحیح‬
‫نمی‌باشد و نباید آن را دستاویزی برای عمل نکردن به قرآن و سنت قرار* داد‪.‬‬
‫شبهه ‪2‬‬
‫اگر اختالف در دین‪ ،‬ممن**وع اس**ت؛ پس چ**را ص**حابه و ائمه‌‌ی بزرگ**وار‪ ،‬در‬
‫مسائل با یکدیگر اختالف نظر داشته‌اند؟‬
‫جواب‪:‬‬
‫میان اختالفات صحابه و اختالفات مت**أخرین‪ ،‬دو ف**رق وج**ود دارد‪ :‬ف**رق اول‬
‫در سبب اختالف‪ ،‬و فرق دوم در اثر و نتیجه آن است‪.‬‬
‫اختالف صحابه با یک**دیگر‪ ،‬اختالف برداش**ت ب**ود ک**ه چ**نین اختالف ط**بیع و‬
‫ناگزیر می‌باشد* و هیچ یک از آنان قصدی* نداشت و در صورت* روشن شدن حق‪،‬‬
‫بر رأی خود پافشاری نمی‌کرد‪*.‬‬
‫اما اختالف موجود* بین مقلدین‪ ،‬چنین نیست‪ .‬چ**ه بس**ا ب**رای آن**ان در مس**أله‌ای‬
‫دلیل روشن از کتاب خ**دا و س**نت پی**امبرص وج**ود* دارد و رأی م**ذهب مقاب**ل را‬
‫تأیید می‌کند‪ ،‬ولی آنان بدون هیچ مدرک و دلیلی جز اینکه مذهبشان چ**یزی دیگ**ر‬
‫می‌گوید‪ ،‬از کنار آن می‌گذرند‪ *.‬پس گویا مذهب‪ ،‬اصل و اس**اس و دی**نی اس**ت ک**ه‬
‫محمدص بدان مبعوث شده است و مذهب مقابل‪ ،‬دینی منسوخ شده است!‬
‫برخی دیگر کامالً برعکس عمل می‌کنند‪ ،‬آن‌ها هریک از مذاهب (چهارگان**ه)‬
‫را دین مستقلی می‌دانند و می‌گویند‪ :‬هر فرد مسلمان‪ ،‬مخت**ار اس**ت در ه**ر مس**ئله‬
‫به قول یکی از م**ذاهب‪ ،‬عم**ل کن**د‪ ،‬زی**را سرچش**مه س**خنان هم*ه آن**ان‪ ،‬ش**ریعت‬
 ‫‪23‬‬ ‫چند شبهه و پاسخ آن‬
‫اسالم است‪ .‬باید گفت که هردو گروه یاد شده ب**رای مان**دن در اختالف‪ ،‬ب**ه هم**ان‬
‫روایت باط**ل «اختالف ام**تي رحم**ة» اس**تدالل می‌کنن**د و آن را این‌گون**ه توجی**ه‬
‫می‌کنند که اختالف ب*ه خ*اطر اینک**ه در آن‪ ،‬ب*رای امت س**هولت و وس*عت وج**ود‬
‫دارد‪ ،‬رحمت است!‬
‫ما قبالً در این مورد* توضیح دادیم و در رد آن از آیات صریح استفاده کردیم* و‬
‫اینک سخنان برخی از ائمه را در این مورد* یادآور می‌شویم‪*:‬‬
‫ابن قاس**م می‌گوی**د‪ :‬ش**نیدم* ک**ه م**الک‌بن لیث می‌گفتن**د‪ :‬در اختالف ص**حابه‪،‬‬
‫آنطور که بعضی می‌پندارند س**هولت و گنج**ایش (عم**ل) نیس**ت‪ ،‬زی**را یقین*ا ً ی**ک‬
‫‪1‬‬
‫طرف درست‪ ،‬و طرف دیگر‪ ،‬نادرست بوده است‪.‬‬
‫اشهب می‌گوید‪ *:‬از امام مالک پرسیدند‪ :‬اگر شخص مورد اعتمادی‪ ،‬ح**دیثی از‬
‫اصحاب‪ ،‬برای ما بیان کند‪ ،‬آیا می‌توان فوراً به آن عمل نمود؟ فرمود‪ *:‬نه‪ ،‬به خدا‬
‫سوگند‪ ،‬مگر اینکه حق گفته باشد‪ ،‬و حق‪ ،‬همیش**ه یکی اس**ت‪ .‬آی**ا ممکن اس**ت دو‬
‫‪2‬‬
‫سخن متضاد‪ ،‬حق باشند؟! یقینا ً یکی از آن‌ها حق خواهد بود»‪.‬‬
‫امام مزنی* که یکی از ی**اران ام**ام ش**افعی اس**ت‪ ،‬می‌گوی**د‪« *:‬اص**حاب رس**ول‬
‫خداص با یکدیگر‪ ،‬اختالف نظر داشتند و بعضی* از آن‌ها سخنان بعضی دیگر را‬
‫نادرست می‌دانستند* و آراء یکدیگر* را نقد و بررسی می‌کردن**د و گ**اهی ش**دیداً رد‬
‫می‌نمودند‪ *.‬پس اگر سخنان همه آنان بر حق می‌بود‪ ،‬نباید چنین می‌کردند»‪*.‬‬
‫چنانک**ه ابی‌بن کعب و ابن مس**عودس در م**ورد* نم**از خوان**دن در ی**ک قطع**ه‬
‫پارچه‪ ،‬با هم اختالف کردند‪ ‌،‬ابی‌بن کعب در آن اشکالی نمی‌دی*د* ام**ا ابن مس**عود‬
‫می‌گفت‪ :‬در زمان سابق به خاطر کمبود لباس‪ ،‬اش**کالی نداش**ته اس**ت ولی اکن**ون‬
‫که لباس فراوان است‪ ،‬این کار شایسته نیست‪ .‬عمرس ن**اراحت ش**د و فرم**ود‪ *:‬دو‬
‫تن از یاران پیامبر*ص که مردم* چشم به آن‌ها دوخته‌اند باهم اختالف دارند‪ ،‬حق با‬
‫ابی‌بن کعب است و اگر از این پس ببینم کسی در این مسأله اختالف ایجاد کن**د ب**ا‬
‫او چنین و چنان رفتار* می‌کنم‪.‬‬
‫امام مزنی می‌افزاید‪ :‬به کسانی که معتقد به جواز اختالف می‌باشند و می‌گویند*‬
‫اگر دو مجتهد در مسأله‌ای اجتهاد نموده‪ ،‬یکی آن را حالل و دیگری حرام بدان**د‪،‬‬
‫سخن هردو بر حق است‪ ،‬باید گفت آیا دلیلی از قرآن و سنت برای این ادعا دارید‬
‫یا از روی قیاس این را می‌گویید؟ یقینا ً چنین دلیلی در دست ندارند‪ ،‬زیرا ق**رآن و‬
‫سنت شدیداً مردم را از اختالف‪ ،‬منع می‌کنند‪ .‬و اگر این سخن از روی قیاس باشد‬
‫باید پرسید که بر اساس کدام اصل‪ ،‬دست به این قیاس زده‌اید در حالی که ق**رآن و‬
‫‪3‬‬
‫سنت که اصل و مرجع می‌باشند‪ ،‬چنین چیزی را منع کرده‌اند»‪.‬‬
‫اگر کسی بگوید‪ :‬آنچه شما از امام مالک نقل کردید که حق‪ ،‬یکی است و تع**دد‬
‫را نمی‌پذیرد خالف چیزی است که استاد زرقاع در کتاب خ**ود «الم**دخل الفقهي»‬
‫(‪ )1/89‬از ایشان نقل کرده است‪ .‬او می‌نویس**د‪« *:‬هنگ**امی ک**ه منص**ور* و بع**د از‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن عبدالبر در «جامع بیان* العلم» (‪ 2/81‬و ‪.)82‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬منبع سابق‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬منبع سابق‪( ،‬ص ‪.)89‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪24‬‬
‫ایشان‪ ،‬هارون‌الرش*ید تص**میم گرفتن**د ک*ه مؤط**ا ام*ام مال**ک را ب*ه عن*وان ق**انون‬
‫قضایی دولت عباسی تعیین کنند‪ ،‬امام مالک مانع این کار شد و فرمود‪ *:‬در مسائل‬
‫فرعی‪ ،‬اصحاب رسول خ*داص ب*ا یک*دیگر اختالف نظ*ر داش*تند و هم*ه ب*ا آرای‬
‫خود در شهرهای* مختلف متفرق شدند و رأی هریکی از آن‌ها بر حق است»‪.‬‬
‫بنده (آلبانی) می‌گویم‪ :‬این قصه‪ ،‬مش**هور اس**ت ولی جمل**ه «و رأی ه**ریکی ب**ر‬
‫حق است» در هیچ یک از روایاتی که من به آن دس**ت ی**افته‌ام‪ ،‬وج**ود ن**دارد‪ ،‬ج**ز‬
‫روایتی که ابونعیم در «الحلیه» (‪ )6/332‬با سند مقداد بن داوود که ذه**بی او را در‬
‫ضعفا ذکر نموده‪ ،‬آورده است و آن بدین صورت اس**ت «وك**ل عن**د نفس**ه مص**یب»‬
‫(هرکدام به گمان خود بر حق است) که صاحب «المدخل الفقهي» «به گمان خ**ود»‬
‫را ساقط نموده است‪.‬‬
‫به هر صورت نسبت این جمله به امام مالک‪ ،‬ضعیف است و در مقاب**ل جمل**ه‬
‫سابق ایشان که فرموده‌اند‪ :‬حق یکی است و ‪ »...‬و با سند ص*حیح از ایش*ان ث*ابت‬
‫می‌باشد؛ چیز قابل توجهی* نیست‪.‬‬
‫ابن عبدالبر (‪ )2/88‬می‌گوید‪ *:‬اگر آنطور* که ب**رخی ادع**ا می‌کنن**د ک**ه در ی**ک‬
‫مسأله دو رأی متضاد را می‌توان بر حق دانست‪ ،‬پس چرا سلف صالح امت‪ ،‬آراء‬
‫و فتاوای* یکدیگر را در برخی موارد‪ ،‬نقض می‌کردند؟* بنابراین بای**د اذع**ان ک**رد‬
‫که نمی‌توان دو شیئی متضاد را حق دانست‪ .‬شاعر چه خوش سروده است‪:‬‬
‫ترجمه‪ :‬محال‌ترین محاالت اینست که اجتم**اع ض**دین در ی**ک وقت‪ ،‬ص**ورت‬
‫‌گیرد‪.‬‬
‫اگر کسی بگوید‪ :‬در صورتی* که از امام مالک چنین گفته‌ای ثابت نیست‪ ،‬چ**را‬
‫ایشان با پیشنهاد* منصور‪ ،‬مخالفت نمودند؟*‬
‫در پاسخ باید گفت‪ :‬بهترین روایت در مورد* مخالفت امام با این طرح‪ ،‬روایتی‬
‫است که حافظ ابن کثیر در «شرح اختصار علوم الحدیث» (‪ )31‬نق**ل ک**رده اس**ت‪:‬‬
‫«إن النّ**اس ق**د جمع**وا واطّلع**وا على أش**یاء لم نطّل**ع علیه**ا» (م**ردم‪ ،‬چیزه**ایی را‬
‫ّ‬
‫جمع‌آوری نموده و به دست آورده‌اند که ما از آن اطالعی نداریم)‪ .‬ک**ه این گفت**ه ـ‬
‫به قول ابن کثیر ـ بیانگر علم وسیع و انصاف ایشان می‌باشد‪*.‬‬
‫بدین صورت ث**ابت ش**د ک*ه اختالف‪ ،‬مای*ۀ ش**ر اس*ت ن*ه س**بب رحمت‪ .‬ب*ا این‬
‫توضیح که برخی از اختالفات باعث مؤاخذه و تنبیه انسان نزد پروردگار* می‌شود*‬
‫مانند اختالفی که مذهبیون متعصب در آن به س**ر می‌برن**د و ب**رخی* دیگ**ر ب**اعث‬
‫مؤاخذه نمی‌گردد‪ ،‬مانند اختالف صحابه و س**ایر س**لف ص**الح و ائم**ه‪ .‬امی**دواریم‬
‫خداوند ما را در زمره‌ی آنان حشر نماید و به ما توفیق پیروی* از آن‌ها را عن**ایت‬
‫فرماید‪.‬‬
‫پس روشن شد که اختالف موجود میان مقلدین با اختالفی که در می*ان ص*حابه‬
‫وجود داشت‪ ،‬فرق* می‌کند‪ .‬چون آن‌ها در برخی مسائل ناگزیر* به اختالف بودند* و‬
‫در عین حال سعی می‌کردند* اختالف را برطرف* نماین**د و راه وح**دت را در پیش‬
‫گیرند‪.‬‬
 ‫‪25‬‬ ‫چند شبهه و پاسخ آن‬
‫اما مقلدین‪ ،‬ب**ا اینک**ه راه‌ه**ای ف**راوان ب**رای وح**دت وج**ود دارد‪ ،‬همچن**ان ب**ه‬
‫اختالف ادامه داده و به آن راضی* شده‌اند‪.‬‬
‫این بود فرق* از نظر سبب و اما از نظر عواقب و اث**ر ن**یز ف**رق زی**ادی* می**ان‬
‫اختالف صحابه و اختالف دیگران وجود دارد‪.‬‬
‫زیرا ص*حابه ب*ا وج*ود اختالف*ات ف*راوان در مس*ائل ف*رعی‪ ،‬س*عی می‌کردن*د‬
‫وحدت کلمه را حفظ کنند و نمی‌گذاشتند کوچکترین خللی در یکپارچگی آن**ان رخ‬
‫دهد‪ ،‬به طور مثال‪ :‬برخی معتقد بودند که بس*م‌هللا را بای**د در نمازه**ای جه**ری ب**ا‬
‫آواز بلند خواند اما گروه دیگری* می‌گفت باید آهسته خواند‪ ،‬بعض**ی رف**ع ی**دین را‬
‫مستحب می‌دانستند و بعضی آن را مستحب نمی‌دانستند‪ ،‬برخی دست زدن ب**ه زن‬
‫را ن**اقض وض**و می‌دانس**تند و گ**روه دیگ**ر آن را ن**اقض نمی‌دانس**ت و ‪ ...‬ب**ا این‬
‫حال‪ ،‬همه آنان پشت سر یک امام نماز می‌خواندند* و به خاطر این‌گون**ه اختالف**ات‬
‫از نماز خواندن پشت سر یکدیگر پرهیز نمی‌کردند‪.‬‬
‫ام**ا اختالف**ات مقل**دین ک**امالً ب**رعکس اس**ت ک**ه در اث**ر آن‪ ،‬مس**لمانان در‬
‫بزرگترین رکن اسالم بعد از توحید یعنی در نماز‪ ،‬متف**رق ش**ده و حاض**ر نبودن*د*‬
‫پشت سر امامی که مذهب فقهی‌اش با مذهب آنان فرق می‌ک**رد نم**از بخوانن**د‪ ،‬ب**ه‬
‫‪1‬‬
‫دلیل اینکه نمازش طبق شرایط مذهب او باطل و یا مکروه می‌شد‪.‬‬
‫چنانکه کتاب‌ه**ای مش**هور م**ذاهب‪ ،‬این را تص**ریح کرده‌ان**د‪ .‬ت*ا ج**ایی ک*ه در‬
‫مسجد جامع (در حرم الهی) چهار مصلی قرار* داشت و هریک از پیروان مذاهب‬
‫چهارگانه منتظر امام مذهب خویش می‌ایستادند* تا پشت سر ایشان نماز بخوانند‪*.‬‬
‫حتی اختالفات توسط* برخی از مقلدین به جایی کشیده ش**د ک**ه ازدواج حنفی ب**ا‬
‫ش**افعی را ممن**وع کردن**د‪ ،‬س**پس یکی از علم**ای مش**هور حنفی ک**ه لقب «مف**تی‬
‫الثقلین» را داش**ت ب**ه خ**ود ج**رأت داد و ازدواج حنفی ب**ا زن ش**افعی* را ج**ایز‬
‫دانست آن هم دلیلی براری این کار نیافت جز اینکه آن‌ها را ب**ه اه**ل کت**اب قی**اس‬
‫نمود!‪ 2‬یقینا ً معنی این فتوا آنست ـ چنانکه عبارات برخی از کتاب‌هایش**ان ن**یز ب**ر‬
‫آن داللت دارد ـ که ازدواج م**رد ش**افعی* ب**ا زن حنفی ج**ایز نیس**ت هم**انطور* ک**ه‬
‫ازدواج مرد اهل کتاب با زن مسلمان‪ ،‬جایز نمی‌باشد!‬
‫این بود مش**تی از خ**روار ک**ه ب*رای ع*اقالن ک**افی خواه**د ب**ود ت*ا ب*ه نت*ایج و‬
‫تأثیرات زشت اختالفات مقلدین و مت*أخرین پی ببرن*د‪ .‬ب*ر خالف اختالف*ات س*لف‬
‫ص**الح ک**ه هیچ‌گون**ه ت**أثیر ن**امطلوبی* ب**رای امت‪ ،‬در برنداش**ت‪ .‬از ای**نرو آن**ان‬
‫همچون متأخرین مشمول مصداق آی*اتی ک*ه از اختالف در دین ب*از داش*ته اس*ت‪،‬‬
‫نخواهند بود‪ .‬خداوند همه ما را به راه راست رهنمون گردد‪.‬‬
‫و ای ک**اش این اختالف**ات در می**ان خ**ود مس**لمانان ب**اقی می‌مان**د و ب**ر غ**یر‬
‫مسلمان تأثیر نمی‌گذاشت* ولی متأسفانه اینطور نشد‪ ،‬بلکه ع*واقب آن از مس*لمانان‬
‫فراتر رفته و در برخی مواقع مانع دخول کفار به دین اسالم شده است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪( -‬فصل ششم) کتاب «ماالیجوز فیه الخالف» (‪.)72-65‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪« -‬البحر الرائق»‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪26‬‬
‫استاد محمد غزالی در کت**ابش «ظالم من الغ**رب» (ص ‪ )200‬می‌نویس**د‪ :‬یکی‬
‫از سخنرانان در کنفرانس**ی ک**ه در یکی از دانش**گاه‌های آمریک*ا‌ برگ**زار گردی**د‪،‬‬
‫سؤالی را مطرح کرد که همیشه از ج**انب مستش**رقین عن**وان می‌ش**ود‪ *.‬وی گفت‪:‬‬
‫«مسلمانان‪ ،‬اسالم را مطابق* با کدام تعالیم به جهانیان معرفی* خواهند کرد و آن‌ه**ا‬
‫را بدان دعوت خواهند نمود؟»‪.‬‬
‫آیا مطابق تعالیم اهل سنت یا آن‌گونه که شیعه امامی و زیدی اس**الم را فهمی**ده‬
‫است؟‬
‫ً‬
‫مضافا‪ ،‬هریکی از این‌ها دچ**ار اختالف**ات داخلی ف**راوان می‌باش**ند؛ گ**اهی در‬
‫ی*ک م**ورد‪ ،‬ب*رخی از مس*لمانان‪ ،‬روش**نگرانه و م**درن می‌اندیش**ند در ح*الی ک*ه‬
‫گروه دیگری* در همان مورد‪ ،‬متحجرانه و خشک می‌اندیشد‪.‬‬
‫«خالصه اینک**ه داعی**ان اس**الم‪ ،‬دعوت‌ش**دگان ب*ه اس**الم را دچ**ار س**رگردانی*‬
‫‪1‬‬
‫می‌نمایند زیرا خود‪ ،‬در حیرت و سرگردانی* به سر می‌برند»‪*.‬‬

‫_____________________‪ -‬اخیراً غ**زالی در ب**رخی از کتابه**ایش مانن**د «الس**نة بین‬ ‫‪1‬‬

‫اهل الفقه و اهل الحدیث» ثابت نمود که خود نیز از آن جمله داعیانی است که در سرگردانی‬
‫به سر می‌برند! قبالً نیز ما در خالل بحث‌‌هایی که در مورد مس**ائل فقهی ب**ا او داش**تیم و از‬
‫کتاب‌هایش حدس می‌زدیم که ایشان در سرگردانی به سر می‌برد و در مورد ح**دیث‪ ،‬دچ**ار‬
‫انحراف شده است و بر اساس عقل خویش به بیان صحت و سقم احادیث می‌پ**ردازد‪ .‬ایش**ان‬
‫برای این کار‪ ،‬نیازی نمی‌بیند که به علم حدیث و قواعد مخصوص آن و به متخصص**ین فن‬
‫مراجعه کند بلکه آنچه را که با عقلش درست دربیاید‪ *،‬می‌پذیرد* گرچه ضعیف باش**د و آنچ**ه‬
‫را که با عقلش درست درنیاید نمی‌پذیرد گرچه صحیح و متفق‌علیه باشد چنانکه خود در این‬
‫مورد در پی مقدمه‌ای که بنده بر کتاب ایشان «فقه السیره» نوشته‌ام تصریح نموده است‪.‬‬
‫بنده احادیث این کتاب را بنابر درخواست خود ایش**ان ب**ه واس**طه یکی از ب**رادران یکی از‬
‫برادران ازهری‪ ،‬تحقیق و تخریج نمودم به گمان اینکه ایشان ب**رای س**نت و س**یرت پی**امبر‬
‫خداص اهمیت ویژه‌ای قایل است و نمی‌خواهند آنچه را که واقعیت ندارد در آن درج نمایند‪.‬‬
‫ولی ایش**ان بع**داً تحت عن**وان «ح**ول أح**ادیث ه**ذا الکت**اب» ض**من اینک**ه تخ**ریج ش**ده را‬
‫ستوده‌اند‪ ،‬از روش ویژه خود در مورد تصحیح و تضعیف اح**ادیث س**خن گفته‌ان**د ب**ه نظ**ر‬
‫ایشان می‌توان از متن حدیث بدون در نظر گرفتن سند‪ ،‬به صحت و ض**عف آن پی ب**رد ک**ه‬
‫گاهی ممکن است حدیث صحیح مورد قبول نیفتد ولی حدیث ضعیف‪ ،‬پذیرفته شود‪.‬‬
‫ایشان می‌خواهد به خواننده کتاب خود بگوید‪ :‬این‌گونه تحقیقات علمی چن**دان اهمی**تی ن**دارد‬
‫به خاطر اینکه دیدگاه‌ها متفاوت است‪ ،‬ممکن است متن حدیث صحیح را شخصی نقد ک**رده‬
‫و مورد قبول واقع نشود‪ .‬اینطور معلوم می‌شود که به نظر ایشان دین مجموعه‌ای از هواه**ا‬
‫و خواهشات است که منوط به آرای اشخاص می‌باشد و هیچ‌گون**ه ض**ابطه و ق**انونی وج**ود‬
‫ندارد‪ .‬باید گفت که علمای اسالم ب*ه اتف*اق‪ ،‬چ*نین روش*ی را م*ردود می‌دانن*د و برآنن*د ک*ه‪:‬‬
‫«االسناد من الدین ولوال االسناد لقال من شاء ماشاء» (سند و اسناد‪ ،‬ج*زو دین اس*ت اگ*ر س*ند‬
‫وجود نمی‌داشت هر کس هر چه دلش می‌خواست بیان می‌ک**رد)‪ .‬ولی آق**ای محم**د غ**زالی ـ‬
‫خداوند هدایتش نماید ـ در بسیاری از احادیث کتابش (السیرة) از همین روش اس**تفاده نم**وده‬
‫است؛ اکثر احادیث را بدون ذکر سند آورده است و آن‌هایی که با سند ذکر شده‌اند نیز برخی‬
‫ضعیف و غیر قابل قبول می‌باشند‪ ،‬اما با این حال‪ ،‬نویس**نده ب*ا افتخ*ار تحت عن**وان م*ذکور‬
‫می‌گوید‪ :‬من سعی می‌کردم که منهج معتدلی را در پیش گیرم و ب**ه مص**ادر م**ورد اح**ترام‪،‬‬
‫اعتماد کنم که بی‌گمان در این میدان موفق شده و توانسته‌ام اخباری را گردآوری کنم که هر‬
 ‫‪27‬‬ ‫چند شبهه و پاسخ آن‬
‫همچنین در* مقدمه‌ی رساله‌ی* «هدیه السلطان الى مسلمي* بالدیابان» اثر عالمه‬
‫محمد* سلطان معصومی*‪ /‬آمده است‪« :‬بعضی* از مس**لمانان* ژاپن ک**ه در* توکی*و* و*‬
‫اوزاک *ا* س**کونت* دارن**د‪ *،‬از* من س**ؤال* کرده‌ان *د* ک**ه‪ :‬حقیقت دین اس**الم* چیس**ت؟*‬
‫مذهب یعنی* چه؟ و* آیا برای* کسی* که تازه مسلمان می‌ش**ود* الزم* اس**ت ک**ه پ**یرو*‬
‫یکی از* م**ذاهب چهارگان*ه* بش**ود* ی*ا* خ**یر؟ ب**ه خ**اطر* اینک**ه در* این م**ورد* اینج**ا‬
‫اختالفی* رخ داده اس**ت؛ گ**روهی* از روش**نفک*ران* «یابون**ا»* ک**ه قص**د* داش**تند*‬
‫مسلمان بشوند* به «جمعیت* مسلمانان»* توکی*و* مراجع**ه نمودن**د‪ *.‬مس**لمانان* هن**دی*‬
‫می‌گفتند* باید* این‌ها حنفی* بشوند* زی**را* ابوحنیف*ه* چ**راغ* امت محمد*ص اس**ت‪ .‬ام*ا*‬
‫مسلمانان* اندونزی* ساکن* در اینجا‪ *،‬می‌گفتند* این‌ها* باید م**ذهب ش**افعی* را اختی**ار*‬
‫کنند! ژاپنی‌های* تازه وارد‪ *،‬ب**ا دی**دن این معرک*ه* دچ**ار* تردی*د* گش**تند* و خالص*ه*‬
‫اینکه مسئله‌ی مذهب‪ ،‬سدی* بر* سر راه ایمان آوردن*شان* قرار* گرفت!»‪*.‬‬

‫شبهه ‪3‬‬
‫برخی می‌پندارند* که هدف ما از دعوت به س*وی س*نت و ت*رک اق*وال مخ*الف‬
‫سنت‪ ،‬اینست که سخنان ائمه‌ی اسالم به باد فراموشی* س**پرده ش**ود* و از اجته**اد و‬
‫آرای آن‌ها هیچ‌گونه استفاده‌ای نشود‪.‬‬
‫بنده با جرأت می‌گویم‪ :‬ما هرگز به خ**ود‪ ،‬چ**نین اج**ازه‌ای نمی‌دهیم‪ *.‬این پن**دار‬
‫در مورد* دعوت ما کامالً بیهوده و باطل است شما اگر با آنچه که از اول مقدمه تا‬
‫اینجا گفته شد‪ ،‬دقت کنید‪ ،‬بیشتر* به بطالن این گمان‪ ،‬پی خواهید* برد‪ .‬زی**را ه**دف‬
‫دعوت ما اینست که دین را در مذهب‪ ،‬خالصه نکنیم یا به عبارتی‪ ،‬مذهب را دین‬

‫دانشمند آگاهی به آن مطمئن گردد)!‬

‫حال اگر از ایشان سؤال شود شما طبق کدام قاعده و قانون دست به چنین اجته**ادی زده‌ای**د؟‬
‫آیا مطابق با علم اصول حدیث که تنها راه شناخت سند صحیح می‌باشد؟‬
‫یقینا ً پاسخی جز اینکه بگوید در این مورد به رأی شخصی خ**ویش اعتم**اد نم**وده‌ام‪ ،‬ن**دارد‪.‬‬
‫که چنین اعتمادی و روشی‪ ،‬یقینا ً باطل است به دلیل اینکه برخی از روایت‌ه**ای ص**حیح را‬
‫تضعیف نموده و برخی از روایات ضعیف را تصحیح نموده است حتی روای**ات ش**یخین را‬
‫در برخی موارد تضعیف نموده است چنانکه بن*ده این را در مقدم*ه تحقیقم ب*ر کت**اب ایش*ان‬
‫نوشته‌ام که در چاپ اول آن را درج نموده ولی در چاپ‌های بعدی آن را حذف کرده اس**ت‪.‬‬
‫و ب**رخی از ب**رادران معتق**د بودن*د* ک**ه ه**دف ایش*ان از درخواس**ت ب**رای تحقی**ق و تخ**ریج‬
‫احادیث کتاب‪ ،‬توسط بنده فقط به خاطر این بوده است تا کتابش نزد آن دس**ته از خوانن**دگان‬
‫که به زحمت خادمین سنت ارج می‌نهند‪ *،‬به فروش برسد‪.‬‬
‫و از کتابی که اخیراً منتشر ک*رده بن*ام «الس**نة النبوی**ة بین أه**ل الفق**ه و أه**ل الح*دیث» ب*رای‬
‫همگان روشن ش*د ک**ه ایش*ان مع*تزلی المنهج می‌باش**ند و ب**رای زحم*ات علم**ای ح**دیث در‬
‫مورد بیان صحت و سقم احادیث‪ ،‬کوچک*ترین ارزش*ی قای**ل نیس*ت همچ*نین ب**ه کاو‌ش‌ه*ای‬
‫علمی فقها و اصول و قوانینی که وض**ع نموده‌ان**د هیچ‌گون**ه به**ایی قای**ل نیس**ت ک**ه بحمدهللا‬
‫برخی از برادران فاضل همچون دکتر ربیع مدخلی در مجله افغانی «المجاه**د» ش*ماره ‪ 9‬و‬
‫‪ 11‬و ص**الح‌بن عب**دالعزیز بن محم**د آل ش**یخ در کت**اب «المعی**ار* لعلم الغ**زالی» ب**ه نح**و‬
‫مطلوب‪ ،‬سخنان وی را رد کرده‌اند‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪28‬‬
‫نسازیم و جایگاه کتاب خدا و سنت پیامبرص را به آن واگذار* نکنیم ک**ه ب**ه هنگ**ام‬
‫تنازع و اختالف به جای قرآن و سنت‪ ،‬به مذهب رجوع* کنیم‪.‬‬
‫چنانکه برخی از فقه**ا و مفتی**ان معاص*ر* چ**نین می‌کنن**د‪ :‬آن‌ه**ا ب**رای اس**تنباط‬
‫احکام در مورد* رویدادهای* جدید و احوال شخصی و همچنین مس**ائل جدی**د نک**اح‬
‫و طالق‪ ،‬لزومی نمی‌بینند* ک*ه ب*رای تش*خیص ح*ق از باط*ل و ث*واب از خط*ا ب*ه‬
‫کتاب خدا و سنت پیامبر*ص مراجعه کنن**د بلک**ه ب**ر اس**اس نص**وص هم**ان کت**اب‬
‫فقهی به اس**تنباط احک**ام می‌پردازن**د‪ ،‬ب*ه به*انه‌ی اینک*ه اختالف‪ ،‬رحمت اس**ت ی**ا‬
‫مصلحت چنین اقتضا می‌کند یا این برای مردم‪ ،‬آسان‌تر خواهد بود و ی**ا رخص**ت‬
‫چنین است و ‪. ...‬‬
‫سلیمان تیمی‪ /‬زیبا گفته‌اند‪« :‬اگر بر رخصت هر عالم‪ ،‬عمل کنی‪ ،‬هرچه ب**دی‬
‫است در تو جمع خواهد ش*د»‪ .1‬عقب*ه می‌گوی*د‪« *:‬مطلب ف*وق‪ ،‬اجم*اعی اس*ت ک*ه‬
‫هیچکس خالف آن را گفته است»‪.‬‬
‫پس معلوم شد آن چیزی که ما قبول ن**داریم و رد می‌ک**نیم‪ ،‬اجم*اع امت ن**یز آن‬
‫را قبول ندارد و رد می‌کند‪.‬‬
‫اما رجوع به سخنان ائمه و کمک گرفتن و استفاده از آرای آن‌ها برای فهمیدن‬
‫مسائل اختالفی که حکم آن در کتاب خدا و سنت پیامبرص تص**ریح نش**ده ی**ا نی**از‬
‫ب*ه توض**یح داش**ته باش**د‪ ،‬امریس**ت غ**یر قاب**ل انک**ار ک**ه م**ا نیازمن**د آن هس**تیم و‬
‫دوستان خود را به آن توص**یه می‌ک**نیم‪ *.‬یقین*ا ً آن‪ ،‬ب**رای پ**یروان راه کت**اب خ**دا و‬
‫سنت پیامبرص سودمند* خواهد بود‪.‬‬
‫در این م**ورد‪ ،‬عالم**ه ابن عب**دالبر توص**یه‌های ارزن**ده‌ای دارد و می‌نویس**د‪*:‬‬
‫«پس ای برادر! بر تو است که اصول را فرابگیری* و به آن توج**ه ک**افی نم**ایی‪،‬‬
‫زیرا کسی که به احکام صریح قرآن و سنت‪ ،‬توجه کند و از س**خنان فقه**ا ن**یز در‬
‫راه اجتهاد و تفسیر کلمات و جمالت مش**ترک المع**نی کم**ک بگ**یرد البت**ه از هیچ‬
‫یک از آنان‪ ،‬کورکورانه تقلید ننماید و به بهانه اینکه گذشتگان‪ ،‬بر سنت‪ ،‬اش**راف‬
‫داشته و همه چیز را گفته‌اند‪ ،‬دست از تحقیق برندارد بلکه همانند آن‌ها ب**ه تحقی**ق‬
‫و بررسی* بپردازند* و در پی فهم مسائل باشد و از آنان به خاطر افاداتش**ان تش**کر‬
‫نموده و به خاطر اینکه اکثر سخنانش درست بوده است‪ ،‬قدردانی نماید و آن‌ها را‬
‫از لغ**زش‪ ،‬معص**وم مپن**دارد* (هم**انطور* ک**ه خودش**ان ن**یز خ**ود را از این‌گون**ه‬
‫لغزش‌ها بری نمی‌دانستند)‪ .‬چنین کسی موفق* اس**ت و راه**رو* راه س**لف ص**الح و‬
‫پیرو سنت پیامبر*ص و اصحاب به شمار می‌رود‪.‬‬
‫اما کسی که پا فراتر نهد و به خود زحمت تحقیق در مورد سخنان فقها نده**د و‬
‫از آنچه که ذکر کردیم اعراض نماید و با رأی خویش به مب**ارزه ب**ا اص**ول ث**ابت‬
‫ب**پردازد* و آن‌ه**ا را مط**ابق ب**ا مقی**اس ذهن خ**ود‪ ،‬بس**نجد پس او خ**ود‪ ،‬راه را گم‬
‫کرده و دیگران را نیز گمراه خواهد کرد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪.)2/91-92( -‬‬
 ‫‪29‬‬ ‫چند شبهه و پاسخ آن‬
‫همچنین کسی که همه این‌ها را نادیده بگیرد و بدون علم‪ ،‬فت**وا ده**د‪ ،‬ک**ورتَر و‬
‫از راه حق‪ ،‬دورتَ**ر است‪ .1‬بای*د گفت‪ :‬آنچ*ه ک*ه ایش*ان بی*ان کردن*د ح*ق و حقیقت‬
‫است که هیچ‌گونه ابهامی در آن وجود ندارد‪.‬‬
‫شبهه ‪4‬‬
‫وهم دیگری که نزد مقلدین‪ ،‬شایع است و آن‌ها را از پیروی سنت در جایی که‬
‫سخن مذهبشان مخالف با آن شد‪ ،‬باز می‌دارد‪ ،‬این است که آن‌ها گمان می‌کنن**د ب**ا‬
‫این کار به اشتباه امام مذهب خود اعتراف کرده و از او عیبجویی* کرده‌ان**د‪ .‬آنگ**اه‬
‫می‌گویند‪ :‬وقتی* نمی‌توان از یک مسلمان عادی‪ ،‬عیبجویی* ک**رد‪ ،‬چگون**ه می‌ت**وان‬
‫به امامی از ائمه‌ی مسلمین‪ ،‬طعن وارد ساخت؟!‬
‫در پاسخ بایدگفت‪ :‬چه پندار باطلی؟ و علت چنین پندارهایی‪ ،‬انص**راف از فق**ه‬
‫سنت است‪.‬‬
‫و گرنه‪ ،‬چگونه یک مسلمان عاقل به خود اجازه چ**نین س**خنی را می‌ده**د؟ در‬
‫حالی ک**ه رس*ول خ**داص می‌فرمای*د‪« *:‬هرگ*اه ح*اکم (ع**الم) حکمی را ب*ر اس*اس‬
‫اجتهاد خویش‪ ،‬صادر* نماید‪ ،‬در صورتی* ک*ه حکمش درس*ت باش*د ب*ه او دو اج*ر‬
‫‪2‬‬
‫می‌رسد و اگر اشتباه باشد باز هم یک اجر دارد»‪.‬‬
‫حدیث فوق‪ ،‬بیانگر این مطلب است که معنی شرعی سخن کسی ک**ه می‌گوی**د‪:‬‬
‫«اخطأ فالن» این است که‪« :‬أثیب فالن أجراً واحداً» یعنی زم**انی ک**ه گف**تیم فالنی‬
‫در این اجتهاد‪ ،‬اشتباه کرده است‪ ،‬این س*خن‪ ،‬بی*انگر آن اس*ت ک*ه ب*ه ایش*ان ی*ک‬
‫اجر می‌رسد‪*.‬‬
‫پس کسی که اشتباه عالمی را در مسئله‌ی مت**ذکر می‌ش**ود‪ ،‬در واق**ع‪ ،‬اع**تراف‬
‫می‌کند ک**ه ب*ه او ی*ک اج**ر می‌رس**د‪ *.‬کج**ای این عم**ل را می‌ت**وان طعن و تحق**یر‬
‫نامید؟ بی‌تردید این یک س**وء برداش**ت و ت**وهم باط**ل اس**ت ک**ه بای**د از آن دس**ت‬
‫برداشت زیرا دارنده‌ی چنین اعتقادی در واقع‪ ،‬سایر مسلمانان و ائمه و تابعین را‬
‫طعن و تحقیر می‌نماید* چون که سلف صالح و بزرگان قوم در ب**رخی م**وارد آراء‬
‫یکدیگر را نقض می‌کردند‪ *.‬و اگر ما این عمل را طعن و تحقیر بنامیم‪ ،‬گویا آن‌ه**ا‬
‫یک**دیگر را طعن و تحق**یر می‌نمودن**د‪ ،‬ح**تی خ**ود پی**امبر خ**داص خط**اب ب**ه‬
‫ابوبکرس در مورد تعبیر خوابی* فرمود‪« :‬أصبت بعضا ً وأخطأت بعضاً»‪( 3‬بخش**ی‬
‫از تعبیر شما درست و بخشی‪ ،‬اشتباه بود)‪.‬‬
‫آیا می‌ت**وان گفت ک**ه رس**ول اللهص قص*د* طعن و تحق**یر اب**وبکرس را داش**ته‬
‫است؟ چه تأثیر بدی این وهم بر اذهان آن‌ها گذاشته است ک**ه حاض**راند از ح**دیث‬
‫صحیح‪ ،‬چشم بپوشند چون پیروی از آن به معنی نقض سخن امام مذهب است ک**ه‬
‫نوعی تحقیر و بی‌احترامی به شخصیت ایشان تلقی می‌شود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن عبدالبر‪.)2/172( ،‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪( ،‬األحادیث الصحیحة‪.)121 ،‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪30‬‬
‫نمی‌دانم این‌ها فراموش* کرده‌اند یا خود را به فراموشی زده‌اند ک**ه ب**ا این وهم‪،‬‬
‫از چاله به چاه افتاده‌اند زیرا اگر پذیرفتن سخن شخص‪ ،‬به معنی احترام و تعظیم‪،‬‬
‫و رد کردن آن به معنی طعن و تحقیر آن شخص باشد‪ ،‬پس این‌ها چگون**ه حاض**ر‬
‫شده‌اند با سخن صحیح و ثابت رس**ول اللهص ب**ه خ**اطر پ**یروی* از س**خن م**ذهب‬
‫خویش‪ ،‬مخالفت کنند و سخن مذهب را ولو اینک**ه مخ**الف ب**ا س**نت ص**حیح باش**د‬
‫بپذیرند حال آنکه امام مذهب آن‌ها معصوم* نیس**ت و طعن و تحق**یر کف**ر محس**وب‬
‫نمی‌ش**ود* ام**ا پی**امبر خ**داص معص**وم* اس**ت و طعن و تحق**یرش‪ ،‬کف**ر محس**وب‬
‫می‌گردد؟!‬
‫باید گفت‪ :‬مقلدین برای این اعتراض‪ ،‬پاس**خی* ندارن**د ج**ز س**خن مع**روفی* ک**ه‬
‫همواره آن را دستاویز خود قرار* داده و می‌گویند‪ *:‬ما به امام خ**ود اعتم**اد داریم و‬
‫یقینا ً ایشان از ما نسبت به سنت‪ ،‬آگاهی بیشتری* داشته است‪.‬‬
‫ما برای این سخن آن‌ها‪ ،‬نیز جواب‌هایی داریم اما به علت ضیق مق**ام ب**ه ذک**ر‬
‫یکی از آن‌ها بسنده می‌کنم که به امید خدا‪ ،‬کافی خواهد بود‪.‬‬
‫می‌گویم‪ :‬تنها امام شما نیست که از شما نسبت ب*ه س**نت‪ ،‬آگ*اهی بیش*تری دارد‬
‫بلکه ده‌ها و هزاران امام دیگر نیز وجود داش**ته اس**ت ک**ه س**نت را از ش**ما به**تر‬
‫درک کرده‌اند‪ .‬پس اگ*ر س*نت ص*حیحی نق*ل ش*د ک*ه م*ذهب ش*ما ب*ا مقتض*ای آن‬
‫موافق نبود ولی یکی دیگر از ائمه‌ی آشنا ب**ه س**نت ب**ر آن عم**ل ک**رده ب**ود‪ ،‬ش**ما‬
‫طبق سخن خودتان باید آن را بپذیرید زیرا مخالف شما نیز می‌گوی**د‪ :‬ام**ام من ب**ر‬
‫این عمل کرده است و من به امام خود اعتم*اد دارم‪ .‬یقین*ا ً ام*امی ک*ه این س*نت را‬
‫پذیرفته است شایستگی* بیشتری دارد که در این مورد* از وی پیروی شود‪*.‬‬
‫در پایان‪ ،‬به ص**راحت می‌گ**ویم‪ *:‬م**ا در این کت**اب‪ ،‬س**نت‌های ص**حیح و ث**ابت‬
‫رس**ول اللهص را در م**ورد* نم**از‪ ،‬گ**ردآوری نم**وده‌ایم و ب**رای هیچ کس ع**ذر و‬
‫بهانه‌ای برای ترک آن‌ها نگذاشته‌ایم‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬شما هیچ موردی را نخواهید یافت که علما ب*ه ت**رک آن اتف*اق داش*ته‬
‫باشند بلکه تمامی مسائل مطرح شده‪ ،‬نزد همه مسلمانان قابل قبول می‌باشند با این‬
‫تفصیل که هر مسأله نزد گروهی* از مسلمانان مورد قبول است‪ .‬و اگر ع**ده‌ای در‬
‫موردی دچار خطا گشته‌اند‪ ،‬مع**ذور و م**أجور* می‌باش**ند‪ *.‬زی**را ب**ه احتم**ال ق**وی‪،‬‬
‫حکم منصوص به ایشان نرس**یده ی**ا از ط**ریقی رس**یده اس**ت ک**ه ن**زد آن‌ه**ا اتم**ام‬
‫حجت نش*ده و ی*ا ب*ه خ*اطر ع*ذری دیگ*ری* ب*وده ک*ه این‌گون*ه ع*ذرها ن*زد علم*ا‬
‫معروف است‪.‬‬
‫اما برای بعدی‌ها که نص صریح و صحیحی به دستش**ان برس**د و اتم**ام حجت‬
‫گردد‪ ،‬هیچ‌گونه عذری باقی نمی‌مان**د و نبای*د همچن**ان ب*ه تقلی**د ام*ام خ**ود‪ ،‬در آن‬
‫مورد‪ ،‬پایبند باش**ند بلک**ه واجب اس**ت ک**ه از حکم منص**وص و معص**وم‪ ،‬پ**یروی‬
‫نمایند‪ .‬هدفی که ما این مقدمه را به خاطر آن آوردیم ن**یز همین اس**ت‪ .‬خداون**د در‬
‫این مورد‪ ،‬می‌فرماید‪*:‬‬
 ‫‪31‬‬ ‫چند شبهه و پاسخ آن‬
‫*و ْا أَ َّن ٱهَّلل َ‬ ‫ُول إِ َذا َدعَا ُكمۡ لِ َم**ا ي ُۡحيِي ُكمۡۖ َو ۡ‬
‫ٱعلَ ُم* ٓ‬ ‫ٱستَ ِجيب ْ‬
‫ُوا هَّلِل ِ َولِل َّرس ِ‬ ‫وا ۡ‬ ‫﴿ ٰيَٓأ َ ُّيهَا ٱلَّ ِذينَ َءا َمنُ ْ‬
‫شرُونَ ‪[ ﴾٢٤‬األنفال‪.]24 :‬‬ ‫يَحُو ُل بَ ۡينَ ۡٱل َم ۡر ِء َوقَ ۡلبِِۦه َوأَنَّ ٓۥهُ إِلَ ۡي ِه تُ ۡح َ‬
‫«ای مؤمنان! دستور خدا را بپذیرید* و از پیامبر*ص اط*اعت کنی**د هنگ*امی ک*ه‬
‫شما را به چیزی دعوت نماید که به شما زندگی (دنی**وی و اخ**روی) بخش**د بدانی**د‬
‫که خداوند* میان انسان و دل او جدایی می‌ان**دازد* (و انس**ان ب**ه بس**یاری از اه**داف‬
‫خود نمی‌رسد) و بدانید که نزد خداوند‪ ،‬حشر می‌شوید»‪*.‬‬
‫خداوند حق را می‌گوید* و به راه راس**ت ه**دایت می‌نمای**د و هم اوس**ت به**ترین‬
‫کارساز و مددکار‪.‬‬
‫و درود* و سالم خدا بر محمدص و آل و اصحابش و حم**د و س**تایش مرخ**دایی‬
‫را که پروردگار عالمیان است‪.‬‬
‫محمد ناصرالدین آلبانی‬
‫دمشق ‪ 20/5/1381‬ه‍‪ .‬ق‬
 ‫استقبال قبله‬
‫رسول اکرمص هنگام خواندن نماز‪ ،‬چه فرض و چه نفل رو به قبله می‌ایستاد‪.‬‬
‫و در حدیثی که به یکی از اصحاب‪ ،‬شیوه صحیح نماز خواندن را می‌آم**وخت ب**ه‬
‫‪1‬‬
‫اوامر نمود که رو به سوی قبله کند‪.‬‬
‫در سفر‪ ،‬بر پشت مرکب خویش نمازهای نف**ل و همچ**نین نم**از وت**ر را ب**دون‬
‫رعایت جهت قبله‪ ،‬ادا می‌کرد*‪ .2‬چنانکه در آی**ه ‪ 115‬س**وره بق**ره ب**ه همین م**ورد*‬
‫اشاره شده است‪:‬‬
‫﴿فَأ َ ۡينَ َما* تُ َولُّ ْ‬
‫وا فَثَ َّم َو ۡجهُ ٱهَّلل ۚ ِ﴾ [البقرة‪.]115 :‬‬
‫«پس به هر سو که رو کنید‪ ،‬خدا آنجاست»‪.‬‬
‫گاهی که می‌خواست سوار* بر شتر‪ ،‬نم*از نف*ل بخوان*د‪ ،‬ابت*دا روی ش*تر را ب*ه‬
‫سوی قبله می‌نمود* آنگاه تکبیر می‌گفت سپس نمازش را در جهتی که مسیر حیوان‬
‫‪3‬‬
‫بود ادامه می‌داد‪.‬‬
‫رکوع و سجده را روی مرکب به ص*ورت اش**اره انج**ام می‌داد‪ .‬ب*ا این تف**اوت‬
‫که در س**جده‪ ،‬س**رش را کمی پ**ایین‌تر از رک**وع می‌ب**رد‪ .4‬اگ**ر در ح**ال س**واری*‬
‫برم**رکب‪ ،‬وقت نم**از ف**رض می‌رس**ید* از حی**وان ف**رود می‌آم**د و روی ب**ه قبل**ه‬
‫‪5‬‬
‫می‌ایستاد و نماز می‌خواند‪.‬‬
‫نماز فرض را در حالت ت**رس ش**دید می‌ت**وان پی**اده‪ ،‬ایس**تاده و س**واره‪ ،‬ب**دون‬
‫رع**ایت قبل**ه‪ ،‬ادا نم**ود‪ .6‬چنانک**ه فرم**وده اس**ت‪« :‬إذا اختلط**وا فإنّم**ا ه**و التّكب**یر‬
‫واإلشارة بالرّأس»‪( .7‬هنگامی که با دشمن درگیر* شدید با تکبیر و اش**اره‪ ،‬نم**از را‬
‫ادا کنید)‪.‬‬
‫و نیز فرموده است «م**ابین المش**رق والمغ**رب قبل**ة» (فاص**له می**ان مش**رق و‬
‫‪8‬‬

‫مغرب‪ ،‬قبله محسوب می‌شود)‪.‬‬

‫جابرس می‌گوید‪ :‬ما با رسول خداص همسفر بودیم‪ *،‬هوا سخت غب**ارآلود ب**ود‪،‬‬
‫در تعیین جهت قبله‪ ،‬با یکدیگر اختالف نظر پیدا کردیم‪ .‬هری**ک از م**ا ب**ه جه**تی‬
‫نماز گزارد و در همان جهت نیز خطی ب*ر روی زمین کش*ید‪ ،‬بع*د از اینک**ه ه*وا‬
‫روشن شد‪ .‬متوجه شدیم که خالف جهت قبل**ه نم**از خوان**ده‌ایم‪ .‬از رس**ول خ**داص‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬بخ**اری و مس**لم‪ .‬این ح**دیث ک**ه مع**روف ب**ه «مس**ییء‬
‫الصالة» می‌باشد در جاهای متعدد* این کتاب از آن استدالل شده است (مترجم)‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و ابن حیان‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و ترمذی و ترمذی آن را صحیح دانسته است‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و احمد‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬بیهقی به شرط بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬ترمذی و حاکم و هر دو‪ ،‬آن را صحیح دانسته‌اند‪.‬‬
‫کسب تکلیف کردیم‪ .‬ایشان به هیچ یک از ما دستور ن**داد ک*ه نم**از را اع**اده ک**نیم‬
‫‪1‬‬
‫بلکه فرمود‪ :‬نماز همه شما درست است‪.‬‬
‫رسول اکرمص‪ ،‬ابتدا به سوی بیت‌المقدس نماز می‌خوان**د ولی (ب**ه علت تعل**ق‬
‫‪2‬‬
‫خاطرش به کعبه) طوری* می‌ایستاد که کعبه نیز پیش روی ایشان قرار می‌گرفت‬
‫تا اینکه آیه ‪ 144‬سوره بقره نازل گردید‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۚ‬ ‫ك قِ ۡبلَ* ٗ*ة ت َۡر َ‬
‫ض* ٰىهَا فَ* َولِّ َو ۡجهَ**كَ َش*ط َر‬ ‫ٱلس* َمٓا ۖ ِء فَلَنُ َولِّيَنَّ َ*‬ ‫﴿قَ* ۡ*د نَ* َر ٰى تَقَلُّ َ‬
‫ب َو ۡج ِه* َ‬
‫ك فِي َّ‬
‫ۡٱل َم ۡس ِج ِد ۡٱل َح َر ۚ ِام﴾ [البقرة‪.]144 :‬‬
‫«ما رو گرداندن تو را گاه گاهی به سوی آس**مان می‌بی**نیم (و آرزوی* قل**بی ت**و‬
‫را ب**رای ن**زول وحی جهت تغی**یر قبل**ه‪ ،‬دری**افت می‌داریم) پس ت**و را ب**ه س**وی‬
‫قبله‌ای متوج***ه می‌س***ازیم* ک**ه از آن خش***نود* خ***واهی ش***د و ل***ذا رو ب***ه س***وی‬
‫مسجدالحرام* کن»‪.‬‬
‫پس از نزول این آیه‪ ،‬رسول* اکرمص رو ب**ه کعب**ه نم**ود‪ .‬چنانک**ه گ**روهی* از‬
‫مس**لمانان (بی‌خ**بر از تغی**یر قبل**ه) در مس**جد قب**ا در ح**ال ادای نم**از فج*ر* بودن**د‬
‫ناگهان مردی بر آنان وارد شد و اطالع داد که دیش*ب‪ ،‬ب*ر پی*امبر*ص‪ ،‬وحی ش*ده‬
‫است که رو به سوی کعبه کند‪ ،‬آن‌ها (بدون اینک**ه نم**از خ**ود را س**ر بگیرن**د) در‬
‫هم**ان ح**ال‪ ،‬از بیت‌المق**دس روی* برتافت**ه و ب**ه اتف**اق ام**ام خ**ویش‪ ،‬رو ب**ه کعب**ه‬
‫‪3‬‬
‫نمودند‪.‬‬
‫قیام‬
‫رسول خداصنمازها را به خاطر این دستور* الهی‪:‬‬
‫وا هَّلِل ِ ٰقَنِتِينَ ﴾ [البقرة‪]238 :‬‬ ‫﴿ َوقُو ُم ْ‬
‫«و فروتنانه برای خدا به پا خیزید»‪.‬‬
‫ایستاده ادا می‌نمود‪ .‬به جز در سفر (چنانکه قبالً بیان گردی**د) ب*ر روی م*رکب‬
‫خویش‪ ،‬نماز نفل می‌خواند‪*.‬‬
‫همچنین ب**رای امتش ج*ایز ش**د ک*ه در ص**ورت ت*رس ش*دید (و روی*ارویی* ب*ا‬
‫دشمن) در حال راه رفتن و بر روی* سواری‌هایش**ان* نم**از (ف**رض) را ادا نماین**د‪.‬‬
‫این مطلب در آیات زیر تصریح شده است‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫ٱلص**لَ ٰو ِة ۡٱل ُو ۡس**طَ ٰى َوقُو ُم ْ‬
‫**وا هَّلِل ِ قَنِتِينَ ‪ ٢٣٨‬فَ**إِ ۡن ِخ ۡفتُمۡ‬ ‫ت َو َّ‬ ‫ٱلص**لَ ٰ َو ِ‬
‫**وا َعلَى َّ‬ ‫﴿ ٰ َحفِظُ ْ‬
‫*وا ت َۡعلَ ُم**ونَ ‪﴾٢٣٩‬‬‫ُوا ٱهَّلل َ َك َم**ا عَلَّ َم ُكم َّما لَمۡ تَ ُكونُ* ْ*‬ ‫فَر َج* ااًل أَ ۡو ر ُۡكبَ ٗان* ۖا فَ *إِ َذٓا أَ ِمنتُمۡ فَ* ۡ‬
‫*ٱذ ُكر ْ*‬ ‫ِ‬
‫[البقرة‪.]239-238 :‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬دارقطنی‪ ،‬بیهقی و حاکم‪.‬‬
‫_____________________‪ -‬ظاهراً رسول‌اللهص در مکه چنین می‌کرده است‪ ،‬زی**را‬ ‫‪2‬‬

‫در مدینه با توجه به موقعیت جغرافیایی‪ ،‬ممکن نیست که همزمان کعبه و بیت‌المقدس را در‬
‫پیش روی داشته باشد (مترجم)‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
 ‫‪35‬‬ ‫استقبال قبله‬
‫«در انجام نمازها و (به ویژه) نم**از میان**ه (نم**از عص**ر) مح**افظت ورزی*د* و‬
‫فروتنانه برای خدا به پا خیزید‪ .‬و اگر (به خاطر جنگ یا خطر دیگری) ترسیدید‪،‬‬
‫پیاده یا سواره نماز بخوانید‪ .‬اما هنگامی که امنیت خود را باز یافتی*د* (نم**از را ب**ه‬
‫صورت معم**ول آن ب*ه ج**ا آوری**د و) ب**رای آنچ**ه ک*ه نمی‌دانس**تید و خ**دا ب**ه ش**ما‬
‫آموخت‪ ،‬خدای را یاد کنید»‪.‬‬
‫رسول اللهص نمازها را در بیماری* وفاتش نشسته می‌خواند ‪ .‬و قبل از آن نیز‬
‫‪1‬‬

‫یک بار به خاطر عذری‪ ،‬نشسته نماز خواند‪ .‬مردم به ایشان اقتدا نمودن *د* و پش**ت‬
‫سر ایشان ایستادند‪ ،‬پیامبرص با دست‪ ،‬اش**اره فرم**ود* ک**ه بنش**ینید‪ ،‬پس از س**الم‪،‬‬
‫فرمود‪« *:‬نزدیک بود شما با من همان طور* رفتاری کنید که مردم فارس و روم با‬
‫پادشاهانشان رفت**ار می‌کنن**د؛ یع**نی آن‌ه**ا در پیش**گاه پادش**اهان خ**ود می‌ایس**تند* و‬
‫پادشاهانشان بر روی تخت می‌نشینند‪ ،‬دوباره چنین نکنید‪ ،‬امام برای آن اس**ت ک**ه‬
‫از او پیروی کنید اگر امام به رکوع برود* شما نیز به رک**وع بروی**د و هرگ**اه س**ر‬
‫(از رکوع و سجده) بردارد* شما نیز سر‪ ،‬بردارید و هر وقت (ب**ه خ**اطر* ع**ذری)‬
‫‪2‬‬
‫نشسته نماز خواند‪ ،‬شما نیز که پشت سر وی هستید‪ ،‬نشسته نماز بخوانید‪.‬‬
‫نماز بیمار‬
‫عم*ران‌بن حص*ینس می‌گوی**د‪« :‬من مبتال ب*ه بیم*اری* بواس*یر* ب*ودم* از رس*ول*‬
‫خ**داص (در م**ورد چگ**ونگی* ادای نمازه**ای خ**ود) س**ؤال ک**ردم‪ ،‬فرم**ود‪(« :‬در‬
‫صورت امکان) ایستاده نماز بخوان و اگر ممکن نبود نشسته و باز هم اگر مقدور‬
‫‪3‬‬
‫نبود‪ ،‬بر پهلو دراز کشیده نمازهایت* را بخوان»‪.‬‬
‫همچ**نین از ایش**انص در م**ورد* ادای نم**از‪ ،‬ب**ه ح**الت نشس**ته‪ ،‬س**ؤال ک**ردم‪.‬‬
‫فرمود‪« *:‬ادای نماز‪ ،‬به ص**ورت* ایس**تاده‪ ،‬فض**یلت بیش**تری دارد و نم**از نشس**ته‪،‬‬
‫نصف اجر ایس**تاده را دارد و نم**از‪ ،‬ب**ه ح*الت خوابی**ده (ب**ر پش**ت)‪ ،‬نص**ف اج*ر‬
‫‪4‬‬
‫حالت نشسته را دارد»‪.‬‬
‫این حکم نماز ش*خص بیم*ار اس*ت‪ ،‬چنانک*ه انس*س روایت می‌کن*د ک*ه رس*ول‬
‫خ**داص ب**ا دی**دن گ**روهی از م**ردم ک**ه ب**ه خ**اطر بیم**ار ب**ودن‪ ،‬نشس**ته نم**از‬
‫«إن صالة القاعد علی النّصف من ص**الة الق**ائم»‪( 5‬همان*ا نم*از‬
‫می‌خواندند‪ ،‬فرمود‪ّ :‬‬
‫نشسته‪ ،‬نصف اجر نماز ایستاده را دارد)‪.‬‬
‫در روایتی آمده است که رسول اکرمص روزی به عی**ادت بیم**اری* رفت**ه ب**ود‬
‫دید که بیمار‪ ،‬برای ادای نم**از خ**ود‪ ،‬متک**ایی در پیش رو نه**اده اس**ت (ت**ا ب**ر آن‬
‫سجده کند) رسول خداص متک*ا را برداش*ت و ب*ه کن*اری نه*اد‪ .‬بالفاص*له بیم*ار‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ترمذی و احمد و ترمذی آن را صحیح دانسته است‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و ابوداود و احمد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری‪ ،‬ابوداود و احمد‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و ابن ماجه با سند صحیح‪ .‬ناگفت**ه پیداس**ت ک**ه این‬
‫حکم در مورد بیماری است ک*ه ب*ا کمی زحمت می‌توان*د ایس*تاده نم*از بخوان*د ب*رای چ*نین‬
‫بیماری‪ ،‬ایستادن بهتر و نشستن نیز جایز است (فتح الباری‪.)2/468 ،‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪36‬‬
‫قطعه چوبی* را (که در کنارش بود) برداشت (تا بر آن سجده کن*د) رس*ول اللهص‬
‫قطعه چوب را نیز از جلویش برداش**ت و خط**اب ب**ه بیم**ار‪ ،‬فرم**ود‪« *:‬ص * ّل علی‬
‫األرض إن اس**تطعت وإالّ ف**أوم إیم**اء واجع**ل س**جودك أحفص من ركوع**ك»‪( 1‬در‬
‫صورت امکان بر زمین سجده کن و اگر برایت ممکن نیست‪ ،‬اشاره کن‪ .‬ط**وری‬
‫که سجده‌ات کمی پایین‌تر از رکوعت باشد)‪.‬‬

‫نماز خواندن در کشتی‬

‫از رسول خداص در مورد* نماز خواندن در کشتی‪ ،‬سؤال شد؟ فرم**ود‪« *:‬ص** ّل‬
‫فیها قائما ً إالّ أن تخاف الغرق»‪( 2‬ایستاده نماز بخوان مگر اینکه خط**ر غ**رق ش**دن‬
‫وجود داشته باشد)‪.‬‬
‫پیامبر اکرمص بعد از اینک**ه پ**ا ب**ه س**ن گذاش**ت و َوزین ش**د‪ ،‬هنگ**ام خوان**دن‬
‫‪3‬‬
‫نماز‪ ،‬بر ستونی تکیه می‌کرد‪*.‬‬
‫جمع ایستادن و نشستن در نماز شب‬
‫رسول اللهص شب‌ها را با نمازهای* طوالنی در حال قی**ام و ی**ا نشس**ته س**پری‬
‫می‌نمود‪ .‬نمازهایی* را که ایستاده می‌خواند رکوع آن‌ها را نیز ایستاده انجام می‌داد‬
‫‪4‬‬
‫و نمازهای* را که نشسته می‌خواند* آن‌ها را نیز نشسته ادا می‌کرد‪.‬‬
‫گاهی پیش می‌آمد که رسول* اللهص نماز را نشسته شروع می‌کرد و همین که‬
‫حدود سی یا چهل آیه به پایان قرائتش ب**اقی می‌مان**د برمی‌خاس*ت* و بقی**ه نم**از را‬
‫ایستاده می‌خواند* سپس به رکوع و س**جده می‌رفت‪ .‬و در رکعت بع**دی ن**یز هم**ان‬
‫‪5‬‬
‫روش رکعت قبل را در پیش می‌گرفت‪*.‬‬
‫رسول اللهص در اواخر عم*ر‪ ،‬یع*نی ح*دود ی*ک س*ال قب*ل از وف*ات‪ ،‬س*نن و‬
‫‪7‬‬
‫نوافل را نشسته می‌خواند‪ .6‬و احیانا ً چهار زانو می‌نشست‪.‬‬
‫نماز خواندن با کفش‬
‫رسول اللهص گاهی با کفش و گاهی بدون کفش‪ ،‬نم**از می‌خواند ‪ .‬و این عم**ل‬
‫‪8‬‬

‫را برای امتش مباح قرار داد و فرمود‪« *:‬إذا ص**لّی أح**دكم فلیلبس نعلی**ه أو لیخلعه**ا‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬طبرانی و بیهقی (الصحیحة‪.)323 ،‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬دارقطنی و حاکم‪ .‬و حاکم آن را ص**حیح دانس**ته اس**ت و‬
‫ذهبی با او موافقت نموده است‪ .‬این حکم‪ ،‬نیز شامل نماز خواندن در هواپیما می‌شود‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و حاکم و ذهبی و حاکم آن را ص**حیح دانس**ته‌اند*‬
‫(الصحیح‪.)319 ،‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوداود‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و بخاری‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی‪ ،‬ابن خزیمه و حاکم‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و ابن ماج**ه‪ .‬ام**ام طح**اوی این ح**دیث را ج**زء‬
‫احادیث متواتر ذکر فرموده است‪.‬‬
 ‫‪37‬‬ ‫استقبال قبله‬
‫بین رجلیه والیؤذي بهم**ا غ**یره» ‪( .‬هنگامی ک**ه یکی از ش**ما ب**ه نم**از می‌ایس**تند‪،‬‬
‫‪1‬‬

‫کفش‌هایش را پوشیده (بگذارد) و یا دربیاورد* و میان پاهای خودش قرار* دهد و با‬
‫گذاشتن کفش‌هایتان کنار دیگران‪ ،‬برای آن‌ها ایجاد مزاحمت نکنید)‪.‬‬
‫گاهی با تأکید‪ ،‬دستور به پوش*یدن کفش‌ه**ا می‌داد و می‌فرم**ود‪« :‬خ**الفوا الیه**ود‬
‫فإنّهم ال یصلّون في نعالهم وال خفافهم»‪( 2‬با یهود مخالفت کنید زیرا آن‌ها ب**ا کفش و‬
‫موزه نماز نمی‌خوانند (شما بخوانید)‪.‬‬
‫یک بار رسول اللهص نماز را با کفش‌هایش شروع نمود ولی در اثن*ای نم**از‪،‬‬
‫آن‌ه**ا را درآورد* و همچن**ان ب**ه نم**از ادام**ه داد‪ .‬ابوس**عید خ**دریس چ**نین روایت‬
‫می‌کند‪ :‬روزی پشت سر رس**ول اللهص نم**از می‌خوان**دیم* ایش**ان در اثن**ای نم**از‪،‬‬
‫کفش‌ه**ایش را درآورد و ب**ه کن**اری* نه**اد‪ .‬م**ا ن**یز ب**ه پ**یروی* از آن حض**رت ص‬
‫کفش‌هایم***ان را درآوردیم‪ .‬پس از نم***از‪ ،‬رس***ول* اللهص فرم***ود‪ :‬چ***را ش***ما‬
‫کفش‌هایتان را درآورید؟ گفتیم‪ :‬چون شما کفش‌هایتان را درآوردید‪ *.‬رسول اللهص‬
‫فرمود‪ *:‬جبرئیل به من اطالع داد که کفش‌هایت ناپاک است‪ .‬س**پس اف**زود‪ :‬هرگ**اه‬
‫یکی از شما وارد* مسجد شد‪ ،‬به کفش‌هایش بنگرد اگ**ر در آن‌ه**ا نجاس**تی* مش**اهده‬
‫‪3‬‬
‫کرد آن را پاک کرد و سپس با آن‌ها نماز بخواند‪*.‬‬
‫گ**اهی ک**ه رس**ول اللهص کفش‌ه**ایش را ب**رای ادای نم**از‪ ،‬ب**یرون می‌آورد*‬
‫معموالً آن‌ه*ا را س*مت چپ خ**ویش می‌گذاشت‪ .4‬و در این م*ورد* ب*ه دیگ*ران ن*یز‬
‫می‌فرمود‪ :‬هیچ‌گاه کفش‌هایتان را سمت راست یا سمت چپ خویش‪ ،‬نگذارید* مگر‬
‫اینکه سمت چپ‪ ،‬در کنارتان کسی نباشد‪( .‬بهتر است) آن‌ها را در می**ان پاهایت**ان‬
‫‪5‬‬
‫بگذارید‪.‬‬
‫نماز خواندن بر روی منبر‬
‫یک بار رسول اللهص روی منبر نماز خواند (ت**ا چگ**ونگی خوان**دن نم**از را‬
‫‪6‬‬

‫به مسلمانان‪ ،‬بیاموزد) و کیفیت آن بدین صورت ب**ود ک**ه ابت**دا‪ ،‬روی من**بر ق**رار‬
‫گرفت و تکبیر گفت‪ ،‬مردم نیز تکب**یر گفتن**د و اقت**دا نمودن**د‪ *،‬س**پس هم**ان ج**ا ب**ه‬
‫رکوع رفت و بعد از اینکه سر از رکوع* برداشت‪( ،‬از من**بر) پ**ایین آم**د و س**جده‬
‫نمود‪ ،‬آنگاه (برای رکعت دوم‪ ،‬به منبر) برگشت و در این رکعت نیز همان روش‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و احمد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و به تصحیح حاکم و تأیید ذهبی‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود‪ ،‬ابن خزیمه و حاکم‪ .‬با تصحیح حاکم و ب**ا تأیی**د‬
‫ذهبی و نووی (ارواء الغلیل‪.)284 ،‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود‪ ،‬نسائی و ابن خزیمه با سند صحیح‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود‪ ،‬ابن خزیمه و حاکم‪ .‬گذاشتن کفش‌ه**ا می**ان پاه**ا‬
‫در آن زمان به سبب کم حجم بودنشان مشکل نبوده اس*ت ام**ا ام**روزه چ**نین عملی ب**ه علت‬
‫حجم کفش‌ها دشوار است‪ .‬وهللا اعلم (مترجم)‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬در روایتی آمده است که من**بر رس**ول‌اللهص دارای س**ه‬
‫پله بود‪ .‬بن**ابراین روش مس**نون در من**بر این ب**وده ک**ه دارای س**ه پل**ه باش**د و بیش**تر از آن‬
‫بدعتی است که اموی‌ها آن را به وجود آوردند (فتح الباری‪.)331-2 ،‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪38‬‬
‫رکعت اول را در پیش گرفت تا اینکه نم**از را ب**ه اتم**ام رس**اند* س**پس خط**اب ب**ه‬
‫مردم فرمود‪« *:‬یا أیّه**ا النّ**اس! إنّي ص**نعت ه*ذا لت**أت ّموا بي ولتعلم**وا ص**التي»‪( 1‬ای‬
‫مردم! من چنین کردم* تا شما به من اقتدا نموده و شیوه نماز مرا بیاموزید)‪*.‬‬
‫وجوب ستره‪ 2‬در نماز‬
‫رسول اللهص چنان نزدیک ستره می‌ایس**تاد‪ *،‬ک**ه فاص**له ایش**ان ب**ا دی**وار‪ ،‬ب**ه‬
‫اندازۀ سه ذراع بود‪ 3‬و هنگام سجده‪ ،‬این فاصله‪ ،‬به حدی می‌رسید* که یک گوسفند‬
‫می‌توانست از آنجا عبور کند‪ .4‬و دائما ً می‌فرمود‪« *:‬التص ّل إالّ إلی السّترة‪ ،‬وال ت**دع‬
‫*إن مع**ه الق**رین»‪( .5‬ب**دون اینک**ه س**تره‌ای در‬ ‫أحداً یم ّر بین یدیك‪ ،‬فإن أبی فلتقاتله؛ ف* ّ‬
‫پیش رو داشته باشید‪ ،‬نماز نخوانید و نگذارید کسی از مقابل شما عبور کن**د‪ ،‬اگ**ر‬
‫اصرار ورزید* (خواست از جلوی شما بگ**ذرد) ب**ا او درگ**یر ش**وید* زی**را ش**یطان‬
‫همراه اوست)‪.‬‬
‫ّ‬
‫الس*ترة؛ فلی**دن منه**ا‪ ،‬ال یقط**ع الش*یطان علی**ه‬ ‫ّ‬
‫و می‌فرمود‪« *:‬إذا صلی أحدكم إلى ّ‬
‫صالته»‪( 6‬هرگاه یکی از شما به س**وی* س**تره نم**از خوان**د‪ ،‬بای**د خ**ودش را ب**ا آن‬
‫(ستره) نزدیک کند تا شیطان نمازش را قطع نکند)‪.‬‬
‫چه بسا رسول اللهص تالش می‌نمود تا کنار س**تونی* ک**ه در مس**جد ب**ود‪ ،‬نم**از‬
‫بخواند‪ .7‬و اگر در فضای* باز نماز می‌خوان**د‪ ،‬و س**تره‌ای وج**ود* نداش**ت‪ ،‬ن**یزه‌ای‬
‫برای جلویش نصب می‌کرد و در ح**الی ک**ه م**ردم ب**ه ایش**ان اقت**دا می‌کردن**د‪ ،‬ب**ه‬
‫سوی آن‪ ،‬نماز می‌خواند*‪ .8‬و گاهی شترش را می‌خواباند و از آن به عن**وان س**تره‬
‫استفاده می‌نمود* و نماز می‌خواند*‪ .9‬البته این ب**دان مع**نی نیس**ت ک**ه رس**ول اللهص‬
‫در محل خواباندن شترها نماز می‌خواند‪ ،‬زیرا ایشان از خوان**دن نم**از‪ ،‬در چ**نین‬
‫محل‌هایی نهی فرموده است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ستره به دیوار یا ستون و چوب یا هر چ**یز دیگ**ری ک**ه‬
‫نزدیک به مح*ل س**جده نم**ازگزار باش**د و می**ان او و ع*ابرین حائ**ل گ**ردد‪ ،‬اطالق می‌ش**ود‬
‫(مترجم)‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و احمد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن خزیمه در صحیحش (‪ )1/93/1‬با سند خوب‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬اب*وداود‪ ،‬و ب*زار‪ ،‬و ب*ه تص*حیح ح*اکم و تأیی*د ذه*بی و‬
‫نووی‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬ستره برای امام و منفرد ضروری و واجب است‪ .‬ح**تی‬
‫در مس**اجد ب**زرگ و در ح**رمین‪ .‬ولی متأس**فانه اک**ثر مس**لمان‌ها ب**دان توج**ه و اهتم**ام‬
‫نمی‌ورزند‪ .‬بر علمای اسالم است که نمازگزاران را به این مسئله متوج**ه و تش**ویق کنن**د و‬
‫احکام آن را نیز برای مردم روشن نمایند‪*.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و احمد‪.‬‬
 ‫‪39‬‬ ‫استقبال قبله‬
‫گاهی‌جهاز ش**تر را پیش‌رو می‌گذاش**ت و روب**روی بلن**دی‌آخر آن‌ می‌ایس**تاد و‬
‫‪1‬‬
‫نماز می‌گزارد‪.‬‬
‫ّ‬
‫و در این م**ورد می‌فرم**ود‪« :‬إذا وض**ع أح**دكم بین یدی**ه مث**ل م**ؤخرة ال ّرح**ل؛‬
‫فلیص ّل وال یبالي من مرّوراء ذلك»‪( 2‬هرگاه یکی از ش**ما چ**یزی ب**ه بلن**دی قس**مت‬
‫آخر جهاز شتر در مقابل خود قرار ده*د‪ ،‬نم*از بخوان*د* چ*ون عب*ور از ورای آن‪،‬‬
‫ضرری ندارد)‪.‬‬
‫یک بار رسول اللهص درخ**تی* را ب**ه عن**وان س**تره ق**رار داد و ب**ه س**وی آن‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫نماز خواند‪.‬‬
‫گاهی تختخوابی را که عایشهب روی‌آن و زیر لحافی دراز کشیده بود‪ ،‬س**تره‬
‫‪4‬‬
‫قرار می‌داد‪.‬‬
‫رس**ول اللهص ب**ه هیچ‌وج**ه اج**ازه نمی‌داد (کس**ی ی**ا) چ**یزی از می**ان او و‬
‫ستره‌اش عبور کند‪ ،‬چنانکه یک مرتبه گوسفندی خواس**ت از مقاب**ل ایش**ان عب**ور‬
‫کند‪ ،‬رسول اللهص (در حال نماز) خودش را آنقدر به دیوار* نزدیک کرد که شکم‬
‫‪5‬‬
‫مبارکش به دیوار چسبید و گوسفند* از پشت سر ایشان عبور کرد‪.‬‬
‫یک بار رسول اللهص در نماز فرض‪ ،‬دست راست خود را به ص**ورت حلق**ه‬
‫به سینه مبارک خود چسبانید‪ ،‬پس از اتمام نماز‪ ،‬صحابه به ع**رض کردن**د‪ :‬مگ**ر‬
‫حکم جدیدی* برای نماز آمد؟ فرمود‪ :‬خیر‪ ،‬بلکه ش**یطان می‌خواس *ت* از مقاب**ل من‬
‫عبور کند‪ ،‬من گردنش را طوری* فشار دادم که س**ردی* زب**انش را ب**ر روی دس**تم‬
‫احساس نمودم‪ *،‬سوگند به خدا! اگر به خاطر برادرم* سلیمان÷ که تس*لط ب*ر جن‌ه*ا‬
‫از معج**زات وی**ژه‌اش ب**ه ش**مار می‌رود‪ *،‬نمی‌ب**ود‪ ،‬او را ب**ه یکی از س**تون‌های*‬
‫مسجد می‌بستم تا بچه‌های مدینه او را بگیرند و در کوچه‌های شهر بگردانن**د‪ .‬پس‬
‫‪6‬‬
‫تا حد امکان نگذارید کسی میان شما و قبله‪ ،‬حائل گردد‪.‬‬
‫همچنین رسول اللهص در این مورد فرموده اس**ت‪ :‬هرگ**اه یکی از ش**ما ب**رای‬
‫ادای نماز‪ ،‬ستره‌ای بگذارد تا مردم نتوانند* از مقابل او عب**ور کنن**د‪ ،‬ب**ا وج**ود* این‬
‫اگر کسی خواست از میان او و ستره‌اش عبور کند‪ ،‬با زدن دست بر س**ینه‌اش‪ ،‬او‬
‫را باز دارد‪( .‬و در روایتی چنین آمده است‪ :‬ک**ه ت**ا دو ب**ار او را از این ک**ار من**ع‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابن خزیمه‪ )92/2( ،‬و احمد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوداود‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی و احمد با سند صحیح‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن خزیمه‪ ،‬طبرانی و حاکم با تصحیح ح**اکم و م**وافقت‬
‫ذهبی‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬به روایت احمد و دارقطنی و از نظر مع**نی در بخ**اری‬
‫و مسلم نیز آمده است‪( .‬ابلیس خود از نوع جن است و جنی که ک**ار ش**یطان را انج**ام ده**د‪،‬‬
‫کلمه شیطان بر او صادق است لذا در حدیث فوق الزم نیست خود ابلیس باش**د احتم**ال دارد‬
‫از بقیه جن‌ها بوده باشد (مترجم)‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪40‬‬
‫کند) اگ**ر ب**از نایس**تاد‪ ،‬این ب**ار ب**ه ش**دت او را از مقاب**ل خ**ود دور* کن**د زی**را او‬
‫‪1‬‬
‫شیطانی بیش نیست‪.‬‬
‫ّ‬
‫و نیز فرموده است‪« :‬لو یعلم الما ّر بین ی**دی المص**لی م**اذا علی**ه؛ لك**ان أن یق**ف‬
‫أربعین خیراً له من أن یم ّر بین یدیه»‪( 2‬کسی که از مقاب*ل نم*ازگزار* عب*ور می‌کن*د‬
‫اگر می‌دانست که چه جرم بزرگی* مرتکب می‌شود‪ *،‬چهل (روز یا سال) همان‌ جا‬
‫می‌ایستاد ولی از جلوی نمازگزار‪ ،‬عبور نمی‌کرد)‪.‬‬
‫آنچه که عبورش موجب قطع نماز می‌گردد‬
‫رسول اللهص فرمودند‪:‬‬
‫«یقط**ع ص**الة الرّج**ل إذا لم یكن بین یدی**ه كم**وخرة ال ّرح**ل؛ الم**رأة (الح**ائض )‬
‫‪3‬‬

‫والحم**ار والكلب األس**ود» ق**ال أب**وذر‪ :‬قلت‪ :‬ی**ا رس**ول اللهص! م**ا ب**ال األس**ود من‬
‫‪4‬‬
‫األحمر؟ فقال‪« :‬الكلب األسود شیطان»‪.‬‬
‫(هرگ*اه در پیش روی نم*ازگزار‪ ،‬س*تره‌ای ب*ه بلن*دی قس*مت آخ*ر پ*االن ش*تر‬
‫وجود نداشته باشد‪ ،‬در آن صورت* اگر زن بالغ یا االغ یا سگ سیاهی از مقابل او‬
‫عبور کند نمازش قطع می‌شود‪ .‬ابوذر* می‌گوید‪ :‬عرض کردم ای رس**ول‌ خ**داص!‬
‫سگ سیاه با سگ سرخ چه تف**اوتی دارد؟ فرمودن**د‪ :‬س**گ س**یاه (ن**وعی) ش**یطان‬
‫است)‪.‬‬
‫حکم نمازخواندن به سوی قبر‬
‫رسول اللهص از نماز خواندن‪ ،‬ب**ه س**وی قب**ور‪ *،‬من**ع ک**رده و فرموده‌ان**د‪« :‬ال‬
‫تصلّوا إلى القبور وال تجلسوا علیها» (ب*ه س**وی قبره**ا نم**از نخوانی*د* و روی* آن‌ه**ا‬
‫ننشینید)‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫نیت نماز‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ب**رخی‪ ،‬ب**ه اص**طالح از م**دافعین حق*وق زن*ان‪ ،‬ب**ه این‬
‫روایت اعتراض می‌کنند* که چرا زن را در کنار حیواناتی همچ**ون االغ و س**گ ب**ه عن**وان‬
‫مفسد نماز معرفی نموده‌اند؟ در پاسخ بای**د گفت‪ :‬ک**ه پس**وند «ب**الغ» بع**د از کلم**ه «الم**رأة»‬
‫بیانگر این مطلب است که به خاطر حساسیت‌های شهوانی عبور زن‪ ،‬مفسد واق**ع می‌گ**ردد‪.‬‬
‫ن**ه اینک**ه زن از نظ**ر خلقت ی**ا ارزش در ردی**ف دو حی**وان م**ذکور ق**رار دارد‪ .‬وهللا اعلم‬
‫(مترجم)‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوداود‪ .‬به کتاب «تحذیر الساجد من اتخاذ القب**ور‬
‫المساجد» و «احکام الجنایز و بدعها» مراجعه کنید‪*.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬ام***ام ن***ووی می‌فرمای***د‪« :‬نیت یع***نی قص***د و اراده‪.‬‬
‫نمازگزار‪ ،‬نمازی را که می‌خواهد بخواند باید با تمام شرایط و اوص**اف در دل اراده کن**د و‬
‫تکبیر گوید» (روضة الطالبین‪.)1/224 ،‬‬
 ‫‪41‬‬ ‫استقبال قبله‬
‫رس**ول اللهص فرمودن**د‪« :‬إنّم**ا األعم**ال بالنّی**ات وإنّم**ا لك* ّل ام**ريء م**انوی» ‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫(پ**ذیرش اعم**ال‪ ،‬بس**تگی ب**ه نیت‌ه**ا دارد و ب**ه ه**ر کس‪ ،‬آنچ**ه نیت ک**رده باش**د‪،‬‬
‫می‌رسد)‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم (االرواء‪.)22 ،‬‬
 ‫تکبیر‪ d‬تحریمه‬
‫رسول اللهص نماز را با «أهلل أكبر» آغاز می‌نمود*‪ .1‬چنانکه به کس**ی ک**ه نم**از‬
‫را درست نمی‌خواند* (مس**یيء الص**الة) فرم**ود‪« :‬إنّ**ه ال تت ّم ص**الة الح* ٍد من النّ**اس‬
‫ضا‪ ،‬فیضع الوضوء مواض**عه‪ ،‬ث ّم یق**ول‪ :‬هللا أك**بر»‪( 2‬نم**از هیچ‌کس‪ ،‬کام**ل‬ ‫حتّى یتو ّ‬
‫نیست مگر اینکه به طور کامل وضو* بگیرد و هللا اکبر بگوید)‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫و نیز فرموده‌اند‪« *:‬مفتاح الصّالة الطّهور‪ ،‬وتحریمها التّكبیر‪ ،‬وتحلیله**ا التّس**لیم»‬
‫(کلید نماز‪ ،‬طهارت است و تکبیر‪ ،‬به منزله احرام (راه ورود* ب**ه نم**از) و س**الم‪،‬‬
‫راه خروج آن است)‪.‬‬
‫رسول اللهص با صدای بلند‪ ،‬تکب**یر می‌گفت ت**ا هم**ه‪ ،‬ص**دایش را بش**نوند ‪ .‬و‬
‫‪4‬‬

‫گاهی که مریض می‌شد و نمی‌توانس*ت ب*ا ص*دای بلن*د تکب*یر بگوی*د‪ ،‬اب*وبکرس‪،‬‬
‫‪5‬‬
‫تکبیر او را به مردم* می‌رساند‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫رس**ول اللهص می‌فرمودن**د‪« :‬إذا ق**ال اإلم**ام‪ ،‬أهلل أك**بر؛ فقول**وا‪ :‬أهلل أك**بر»‬
‫(هنگامی که امام تکبیر گفت‪ ،‬شما نیز تکبیر بگویید)‪.‬‬
‫بلند کردن دست‌ها هنگام تکبیر گفتن‬
‫رسول اللهص‪ ،‬دست‌هایش را همزمان ب**ا تکب**یر و گ**اهی بع**د از آن و گ**اهی‬
‫‪7‬‬

‫‪8‬‬
‫نیز قبل از تکبیر‪ ،‬بلند می‌نمود‪.‬‬
‫هنگامی که دست‌هایش را باال می‌برد‪ ،‬انگش**تانش را پهن و کش**یده می‌گذاش**ت‬
‫(آنها را نه زیاد باز می‌کرد و نه به یکدیگر می‌چسباند*‪ )9‬گ**اهی دس *ت‌هایش را ت**ا‬
‫‪10‬‬
‫برابر شانه‌ها و گاهی تا نرمه گوش‌ها باال می‌برد‪*.‬‬
‫گذاشتن دست راست بر پشت دست چپ‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابن ماجه‪ .‬این حدیث‪ ،‬اش**اره ب**ه این مطلب دارد‬
‫که رسول‌اللهص بر همان نیت قلبی اکتفا می‌نمود و با زبان نمی‌گفت «ن**ویت ان اص**لي ‪»...‬‬
‫آن‌گونه که امروزه رواج دارد‪ ،‬بلکه این به اتفاق علماء بدعت است که بعضی آن را ب**دعت‬
‫حسنه می‌نامند ولی نزد ما هر نوع بدعت در امر عبادت به دلیل عم**وم ق**ول پی**امبرص ک**ه‬
‫فرمودند‪« :‬کل بدعة ضاللة في النار» ضاللت و گمراهی به شمار می‌آید‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬طبرانی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود‪ ،‬ترمذی و حاکم با تص*حیح ح*اکم و تأیی**د ذه**بی‬
‫(االرواء‪ .)301 ،‬حدیث بیانگر این مطلب است که دروازه مسدود نماز فقط با طه**ارت ب**از‬
‫می‌شود و دخول در حریم آن فقط با تکبیر و خروج از آن نیز فقط با سالم باید انجام گیرد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و حاکم‪ .‬به تصحیح حاکم و تأیید ذهبی‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و نسائی‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬به روایت احمد و بیهقی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و نسائی و حاکم با تصحیح حاکم و تأیید ذهبی‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و ابوداود‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و ابن خزیمه‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و ابوداود‪.‬‬
‫رسول اللهص هنگام خواندن نماز‪ ،‬دست راست خ**ود را ب**ر پش**ت دس**ت چپ‬
‫می‌گذاشت‪ .1‬و در این مورد فرموده‌ان**د‪« :‬إنّ**ا معش**ر األنبی**اء أمرن**ا بتعجی**ل فطرن**ا‬
‫وتأخیر سحورنا وأن نضع أیماننا على شمائلنا في الصّالة»‪( 2‬ب**ه م**ا گ**روه پی**امبران‬
‫دستور داده شده است ک**ه در خ**وردن افط**ار‪ ،‬تعجی**ل نم**وده و در خ**وردن س**حر‬
‫تأخیر نماییم و در نماز‪ ،‬دست راست خود را بر روی دست چپ بگذاریم)‪.‬‬
‫روزی‪ ،‬رسول اللهص از کنار مردی گذشت ک**ه در نم**از‪ ،‬دس*ت‌چپ خ**ود را‬
‫برروی* دست راستش نهاده بود‪ .‬رسول اللهص دست‌راس*ت او را ب*یرون‌آورد و‬
‫‪3‬‬
‫بر روی* دست چپش قرار* داد‪.‬‬
‫بستن دست‌ها‪ ،‬روی سینه‬
‫رسول اللهص دست راست خود را طوری بر پشت دست چپ‪ ،‬می‌نهاد* ک**ه هم‬
‫‪4‬‬
‫پشت کف دست و هم مچ و هم ساعد او را در برمی‌گرفت‪.‬‬
‫به اصحاب‪ ،‬نیز دستور داد که این‌گون*ه عم*ل کنند‪ 5‬و گ*اهی ب*ا دس*ت راس*ت‪،‬‬
‫‪6‬‬
‫ساعد دست چپ را به صورت قبضه می‌گرفت‪.‬‬
‫(و در روایتی آمده است) «رسول اللهص دست‌ها را روی سینه می‌بست» ‪ .‬و‬
‫‪7‬‬

‫‪8‬‬
‫از اختصار‪ ،‬یعنی گذاشتن دست بر کمر‪ ،‬هنگام خواندن نماز‪ ،‬نهی فرمود‪*.‬‬
‫چشم دوختن به محل سجده و خشوع در نماز‬
‫رس**ول اللهص هنگ**ام خوان**دن نم**از‪ ،‬س**رش را پ**ایین می‌ان**داخت و ب**ه مح**ل‬
‫سجده‪ ،‬نظر می‌کرد‪.9‬‬
‫و زمانی* که وارد خانه کعبه شد تا وق**تی ک**ه از آن ب**یرون آم**د‪ ،‬فق**ط ب**ه مح**ل‬
‫‪10‬‬
‫سجده‌اش می‌نگریست‪*.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوداود (االرواء‪.)352 ،‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن حبان ـ به سند صحیح‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و ابوداود با سند صحیح‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و ابن خزیمه و نسائی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬مالک و بخاری‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی و دارقطنی ب*ا س*ند ص*حیح‪ .‬ه*ر ی*ک از قبض و‬
‫بسط‪ ،‬جداگانه سنت است‪ ،‬و اینکه برخی از متأخرین احناف گفته‌اند‪ :‬قبض و بسط را ب**ا هم‬
‫به صورت تلفیق عمل کنند چنانکه در حاشیه ابن عابدین آمده اس**ت‪ )1/454( ،‬ک**ه انگش**ت‬
‫کوچک و شصت را حلقه کرده و سه انگشت وسط را بسط می‌کنند‪ ،‬بدعت می‌باشد‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و ابن خزیمه با لفظ و مؤطا ب**ا مع**نی و ترم**ذی‬
‫یکی از سندهای این حدیث را حس*ن دانس**ته اس*ت‪ .‬ب*رای تفص**یل بیش*تر ب*ه کت**اب «احک**ام‬
‫الجنائز» مراجعه شود‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم (االرواء‪.)374 ،‬‬
‫‪9‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و نسائی‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫_____________________‪ -‬بیهقی و حاکم ب**ا تص**حیح ح**اکم (االرواء‪ .)354 ،‬چش**م‬
‫دوختن ب**ه مح**ل س**جده‪ ،‬در نم**از‪ ،‬س**نت اس**ت ام**ا بس**تن چش *م‌ها خشوعیس**ت ب**ر خالف‬
‫رهنمودهای پیامبرص‪.‬‬
 ‫‪45‬‬ ‫تکبیر‪ d‬تحریمه‬
‫همچنین فرمود‪« *:‬ال ینبغي أن یكون في البیت ش**ییء یش**غل المص* ْ*لی» (شایس**ته‬
‫‪1‬‬

‫نیست که در منزل ما (ی**ا مح**ل ادای نم**از) چ**یزی وج**ود* داش**ته باش**د ک**ه توج**ه‬
‫نمازگزار* را به خود جلب کند)‪.‬‬
‫و از نگاه‌کردن به سوی آس**مان‪ ،‬در ح**ال نم**از‪ ،‬نهی می‌ک**رد‪ .‬چنانک**ه در این‬
‫صالة؛ أو الترجع‬ ‫«لینتهین أقوام یرفعون أبصارهم إلى السّماء في ال ّ‬ ‫ّ‬ ‫مورد آمده است‪:‬‬
‫ّ‬
‫إلیهم (وفي روایة‪ :‬أو لتخطفن أبصارهم)» (آن‌هایی که هنگ**ام نمازخوان**دن‪ ،‬س**وی‬
‫‪2‬‬

‫آس**مان نگ**اه می‌کنن**د‪ ،‬دس**ت از این عم**ل خ**ود بردارن*د* زی**را بیم آن می‌رود* ک**ه‬
‫روش***نی چشم‌هایش***ان ب***ه آن‌ه***ا برنگ***ردد‪ ،‬و در روای***تی آم***ده ک***ه روش***نایی*‬
‫چشم‌هایشان ربوده خواهد شد)‪.‬‬
‫در ح*دیث دیگ*ری می‌فرمای*د‪« :‬هنگ*ام خوان*دن نم*از‪ ،‬ب*ه اط*راف خ*ود نگ*اه‬
‫نکنید‪ ،‬زیرا هنگام نماز‪ ،‬خداوند‪ ،‬چه**ره‌اش را ب**ه س**وی* چه**ره بن**ده می‌نمای**د‪ *.‬ت**ا‬
‫‪3‬‬
‫زمانی که بنده چهره‌اش را برنگردانیده است»‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫ّ‬
‫همچنین در مورد التفات فرمودند‪« :‬إختالس یختلسه الشیطان من ص**الة العب**د»‬
‫(التفات یعنی به هرسو نگریستن‪ ،‬نوعی دزدی شیطان از نماز بنده است)‪.‬‬
‫و نیز فرموده‪ :‬خداون**د‪ ،‬هنگ*ام نم**از‪ ،‬ب*ه بن**ده‌اش می‌نگ*رد‪ *.‬مگ*ر اینک*ه بن**ده‪،‬‬
‫‪5‬‬
‫چهره‌اش را به سوی دیگر برگرداند‪.‬‬
‫و از سه عمل‪ ،‬در حین خواندن نماز‪ ،‬نهی فرموده‌اند‪:‬‬
‫‪ -1‬سجده‌‌ای که به سان نوک‌زدن خروس باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬گذاشتن نشیمنگاه‪ ،‬بر روی* زمین و نصب پاها به سان سگ‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫به هر سو نظرکردن‪ ،‬مانند روباه‪.‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪7‬‬
‫و همچنین می‌فرمود‪« *:‬ص ّل صالة مو ّدع كأنّك تراه‪ ،‬فإن كنت التراه فإنّه یراك»‬
‫(هر نماز خود را طوری* بخوانید که گویا آخرین نماز شماست و خ**دا را می‌بینی *د*‬
‫و اگر شما او را نمی‌بینید‪ ،‬یقین کنید که او شما را می‌بیند)‪.‬‬
‫و ن**یز فرم**وده‪« :‬م**ا من ام**ريء تحض**ره ص**الة مكتوب**ة‪ ،‬فیحس**ن وض**وءها‬
‫*ذنوب؛ م**الم ی**ؤت كب**یرة‪ ،‬وذل**ك‬ ‫وخشوعها وركوعها؛ إالّ كانت كفّارة لّما قبله**ا من ال* ّ‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬اب**وداود و احم**د ب**ا س**ند ص**حیح (ص**حیح ابی داود‪،‬‬
‫‪.)1771‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ترم***ذی و ح***اکم و ه***ر دو آن را ص***حیح دانس***ته‌اند*‬
‫(صحیح الترغیب‪.)353 ،‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و ابوداود‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬اب**وداود‪ ،‬ابن خزیم**ه و ابن حب**ان (ص**حیح ال**ترغیب‪،‬‬
‫‪.)555‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬احم**د و اب**ویعلی ب**ا تص**حیح ابن خزیم**ه و ابن حب**ان‬
‫(صحیح الترغیب‪.)556 ،‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن ماج**ه‪ ،‬احم**د و ط**برانی و ض**یاء در «المخت**ارة» و‬
‫ابن عساکر و هیثمی فقیه‪ ،‬آن را در «أسن المطالب» صحیح قرار داده است‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪46‬‬
‫ال ّدهر كلّه» (هر کسی که فرارسیدن نم*از ف*رض‪ ،‬وض*و‪ ،‬خش*وع* و رک*وعش را‬ ‫‪1‬‬

‫خوب انجام دهد‪ ،‬نمازش باعث کفاره گناه**ان گذش**ته‌اش خواه**د ش**د‪ ،‬مگ**ر اینک**ه‬
‫گناه کبیره‌ای مرتکب شده باشد‪ .‬و این حکم‪ ،‬برای همیشه جاری است)‪.‬‬
‫یک بار‪ ،‬رسول اللهص در لباسی که دارای نقش و نگار ب*ود نم*از می‌خوان*د‪،‬‬
‫سپس چشمش به نقوش آن افتاد‪ ،‬پس از اتمام نماز‪ ،‬فرمود‪ :‬این لباس را به ابوجهم*‬
‫بدهی*د و ش*ال او را ب*رای من بیاوری*د‪ *،‬زی*را نزدی*ک ب*ود نقش‌ه*ایش‪ ،‬در نم*از‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫توجه مرا به خود جلب کند‪.‬‬
‫عایشهل پرده‌ای را روی* طاقچه آویزان کرده بود و زمانی ک**ه رس**ول اللهص‬
‫به نماز می‌ایستاد‪ *،‬آن پرده که تص*ویر* داش*ت‪ ،‬روب*روی ایش*ان ق*رار می‌گ*رفت‪،‬‬
‫رسول اللهص دستور* داد که چ*ون تص*اویر روی* پ*رده هنگ*ام نم*از‪ ،‬جلب توج*ه‬
‫‪3‬‬
‫می‌کند آن را از آنجا بردارند‪.‬‬
‫در روایتی دیگر رسول اللهص می‌فرمای*د‪« *:‬ال ص**الة بحض**رة طع* ٍ‬
‫*ام وال وه**و‬
‫یدفعه األخبثان»‪( 4‬خواندن نم**از‪ ،‬هنگ**امی ک**ه غ**ذا حاض**ر اس**ت و ی**ا ش**خص از‬
‫ناحیه وضو تحت فشار باشد‪ ،‬درست نیست)‪.‬‬
‫دعاهایی که در رکعت اول قبل از فاتحه خوانده می‌شود‬
‫رسول‌ اکرمص‪ ،‬پس از تکبیر‪ ،‬قرائت را ب**ا دعاه**ای متن**وع* و زی**ادی ک**ه در‬
‫آن‌ها خدا را ثنا می‌گفت‪ ،‬می‌ستود* و او را به عظمت یاد می‌ک**رد‪ ،‬آغ**از می‌نم**ود‪*.‬‬
‫چنانک**ه ب**ه «مس**یيء الص**الة» فرم**ود‪« *:‬ال تت ّم ص**الة الح**د ّمن النّ**اس حتّی یكبّ**ر‬
‫تیس*ر من الق**رآن ‪( 5»...‬نم**از هیچ کس‬ ‫ویحمدهللا ج ّل وع* ّز ویث**نی علی**ه‪ ،‬ویق**رأ بم**ا ّ‬
‫کامل نخواهد شد مگر اینکه تکبیر بگوید* و خدا را سپاس و ستایش کند و آنچ**ه از‬
‫قرآن برایش میسر است‪ ،‬تالوت نماید)‪.‬‬
‫به عنوان مثال‪ ،‬هر بار‪ ،‬یکی از دعاهای زیر را می‌خواند‪*:‬‬
‫‪« -1‬اللّه ّم! باعد بیني وبین خطایاي كما باعدت بین المشرق والمغرب‪ ،‬الله ّم! نقّني‬
‫ّ‬
‫من خطایاي كما ینقّی الثّ**وب األبیض من ال* ّدنس‪ ،‬اللّه ّم! اغس**لني من خطای**اي‬
‫‪6‬‬
‫بالماء والثّلج والبرد»‪ .‬این دعا را معموالً در نمازهای فرض می‌خواند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم و مالک (االرواء‪.)376 ،‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬بخ**اری و مس**لم و ابوعوان**ه‪ .‬علت اینک**ه رس**ول‌اللهص‬
‫دس**تور داد آن را بردارن**د ولی دس**تور از بین ب**ردن آن را ن**داد* ظ*اهراً این ب**ود ک**ه آن‌ه**ا‪،‬‬
‫عکس و تصاویر موج*ودات زن**ده نبودن**د؛* و اال رس*ول‌اللهص دس**تور ب*ه ن*ابود س*اختن آن‬
‫می‌داد‪ ،‬زی**را در روای**ات متع**ددی* ک**ه در ص**حیحین آم**ده اس**ت‪ ،‬رس**ول‌الله ص تص**اویر‬
‫موج**ودات زن**ده را از بین می‌ب**رد‪ .‬ب**رای تفص**یل بیش**تر در این م**ورد ب**ه «فتح الب**اری‪،‬‬
‫‪ »20/321‬و «غایة المرام فيتخریج احادیث الحالل الحرام» مراجعه کنید‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و حاکم با تصحیح حاکم و تأیید ذهبی‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم (االرواء‪.)8 ،‬‬
 ‫‪47‬‬ ‫تکبیر‪ d‬تحریمه‬
‫الس**ماوات واألرض حنیف**ا ً (مس**لماً) وم**ا أن**ا من‬ ‫‪« -2‬وجّهت وجهي للّ**ذي فط**ر ّ‬
‫إن صالتي ونسكي ومحیاي ومماتي هلل ربّ العالمین‪ ،‬ال شریك له‪،‬‬ ‫المشركین‪ّ ،‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫وبذلك أم**رت وأن**ا أوّل المس**لمین ‪ ،‬الله ّم! أنت المل**ك ال إل**ه إال أنت (س**بحانك‬
‫‪1‬‬

‫وبحمدك) أنت ربّي وأنا عبدك ظلمت نفسي‪ ،‬واعترفت بذنبي‪ ،‬ف**اغفرلي ذن**بي‬
‫جمیع**اً‪ ،‬إنّ**ه ال یغف**ر ال**ذنوب إالّ أنت‪ ،‬واه**دني ألحس**ن األخالق‪ ،‬ال یه**دي‬
‫ألحسنها إالّ أنت‪ ،‬واصرف عنّي سیّئها؛ ال یص**رف عنّي س*یّئها إالّ أنت‪ ،‬لبّی**ك‬
‫وسعدیك والخیر كلّه في یدیك وال ّش ّر لیس إلیك‪( 2‬و المهدی من هدیت)‪ ،‬أنا ب**ك‬
‫وإلی**ك (المنج**أ وال ملج**أ من**ك إالّ إلی**ك) تب**اركت وتع**الیت أس**تغفرك وأت**وب‬
‫‪3‬‬
‫إلیك)‪ .‬این دعا را در فرایض و نوافل* می‌خواند‪.‬‬
‫‪« -3‬وجّهت وجهي للّذي ‪ »...‬مانند سابق ب**ا ح**ذف «أنت ربّي وأن**ا عب**دك» و ب**ا‬
‫افزایش این جمالت در آخر «اللّه ّم! أنت الملك ال إله إالّ سبحانك وبحمدك»‪.4‬‬
‫‪« -4‬وجّهت وجهي للّذي ‪ »...‬مانند س**ابق ت**ا «وأن**ا أوّل المس**لمین» و بع**د از آن‬
‫این جمالت‪:‬‬
‫«اللّه ّم اهدني ألحسن األخالق وأحس**ن األعم**ال‪ ،‬ال یه**دي ألحس**نها إالّ أنت وق**ني‬
‫سیّيء األخالق واألعمال؛* الیقی* سیّئها إال أنت»‪.5‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬در اک**ثر روای**ات «اول المس**لمین» اس**ت و در ب**رخی‬
‫بدون ذکر کلمه «اول» آمده ولی بهتر اس**ت بگ**وییم اول المس**لمین‪ .‬زی**را ب**ه نظ**ر می‌رس**د‬
‫حذف کلمه «اول» کار برخی از راویان است که به گمان آن‌ها معنی جمله اینطور می‌شود‪:‬‬
‫که من اولین مس**لمانم و قب**ل از من کس**ی مس**لمان نب**وده اس**ت‪ ،‬ک**ه چ**نین برداش**تی از این‬
‫جمله‪ ،‬نادرس*ت می‌باش*د بلک*ه این جمل**ه (اول المس*لمین) بی*انگر س*رعت و ش**تاب در ام*ر‬
‫اطاعت و بندگی است؛ یعنی گوینده می‌گوید‪ :‬اگر قرار برتس**لیم ش**دن اس**ت من اولین کس**ی‬
‫خواهم بود که در مقابل پروردگار‪ ،‬تسلیم خواهد گردید‪ .‬و نظیر آن در قرآن ن**یز آم**ده است‬
‫﴿قُ ۡل إِن َكانَ لِلر َّۡح ٰ َم ِن َولَ ‪ٞ‬د فَأَن َ۠ا أَ َّو ُل ۡٱل ٰ َعبِ* ِدينَ ‪ ﴾٨١‬همچ**نین ب**ه نق**ل از حض**رت موسی÷ آم**ده‬
‫است ﴿ َوأَن َ۠ا أَ َّو ُل ۡٱل ُم ۡسلِ ِمينَ ﴾‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬شر و بدی را نباید به خداوند نسبت داد‪ ،‬زی**را هیچ ی**ک‬
‫از افعال خداوند‪ *،‬شر نیست بلکه سایر افع**ال خداون**د از ع**دل و بزرگ**واری و دانش واالی‬
‫وی سرچشمه می‌گیرد و از این هم*ه افع*ال خداون*د دارای خ*یر و خوبی‌ان*د‪ .‬ابن قیم در این‬
‫مورد می‌فرماید‪« *:‬خداوند‪ ،‬خالق خیر و شر است ولی مرتکب شر نمی‌ش**ود بلک**ه بن**دگانش‬
‫مرتکب آن می‌شوند به عنوان مثال؛ ظلم که به معنی گذاشتن چیزی در غیر محل واقعی‌اش‬
‫می‌باشد یکی از آفریده‌های خداوند است ولی خداوند مرتکب ظلم نمی‌ش**ود پس نس**بت دادن‬
‫شر و بدی به خداوند جایز نیست اما اینکه خداوند شر را خلق نموده اس*ت ک*ار ب*دی نیس*ت‬
‫بلکه در آن‪ ،‬خیر است و ارتکاب آن بد است» برای تفصیل بیشتر در این م**ورد ب**ه «ش**فاء‬
‫العلیل ‪ »...‬اثر ارزشمند عالمه ابن قیم مراجعه شود‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم‪ ،‬ابوعوان**ه‪ ،‬اب**وداود‪ ،‬نس**ائی و ابن حب**ان و احم**د‪.‬‬
‫بعضی‌ها این دعا را مختص نوافل دانسته‌اند که وهمی بیش نیست‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی و دارقطنی با سند صحیح‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪48‬‬
‫‪« -5‬سبحاك اللهم! وبحمدك وتبارك اسمك وتعالى ج ّدك وال إله غ**یرك» ‪ .‬رس**ول‬
‫‪1‬‬

‫اللهص فرمودند‪ :‬پسندیده‌ترین کالم ن**زد خداون**د متع**ال این اس**ت ک**ه بن**ده‬
‫‪2‬‬
‫بگوید‪« :‬سبحانك اللهم ‪.»...‬‬
‫«سبحانك اللّه ّم ‪ ...‬وال إله غیرك» و در نماز شب «ال إله إال هللا» و «أهلل أكبر‬ ‫‪-6‬‬
‫‪3‬‬
‫كبیراً» را سه مرتبه بر آن می‌افزود‪*.‬‬
‫«أهلل أك***بر كب***یراً‪ ،‬والحمدهلل كث***یراً‪ ،‬وس***بحان هللا بك***رةً واص***یالً» یکی از‬ ‫‪-7‬‬
‫اصحاب با این جمالت‪ ،‬نمازش را شروع* ک**رد‪ .‬رس**ول اللهص ب**ا ش**نیدن‬
‫‪4‬‬
‫آن‪ ،‬فرمود‪ :‬چه کالم زیبایی! دروازه‌های آسمان بر روی آن‪ ،‬باز شد‪.‬‬
‫«الحمدهلل حمداً كثیراً طیّبا ً مباركا ً فیه» مردی‪ ،‬نمازش را با این کلمات‪ ،‬آغاز‬ ‫‪-8‬‬
‫ک**رد رس**ول اللهص فرم**ود‪« *:‬لق**د رأیت إث**ني عش**ر ملك**ا ً یبت**درونها أیّهم‬
‫یرفعها»‪( 5‬دوازده فرشته را دیدم که هر ک**دام س**عی داش**ت آن را بگ**یرد و‬
‫به سوی آسمان ببرد)‪.‬‬
‫ّ‬
‫الس*ماوات واألرض ومن فیهن‪ ،‬ول**ك الحم**د‪ ،‬أنت‬ ‫«اللّه ّم! لك الحمد‪ ،‬أنت ن**ور ّ‬ ‫‪-9‬‬
‫فیهن‪( ،‬ولك الحمد‪ ،‬أنت ملك السّماوات واألرض‬ ‫ّ‬ ‫قیّم السّماوات واألرض ومن‬
‫ق‪،‬‬ ‫ق‪ ،‬ولق**اؤك ح* ّ‬ ‫ق‪ ،‬وقول**ك ح* ّ‬ ‫ق ووعدك ح* ّ‬ ‫فیهن)‪ ،‬ولك الحمد‪ ،‬أنت الح ّ‬ ‫ّ‬ ‫ومن‬
‫ّ‬ ‫ق‪ ،‬ومح ّمد ح * ّ‬
‫ق‪ ،‬الله ّم! ل**ك‬ ‫ّ‬
‫ق‪ ،‬والنبیّون ح ّ‬ ‫ق‪ ،‬والسّاعة ح ّ‬ ‫ّ‬
‫ق‪ ،‬والنار ح ّ‬ ‫ّ‬
‫والجنة ح ّ‬
‫أس**لمت‪ ،‬وعلی**ك ت**وكلت‪ ،‬وب**ك آمنت‪ ،‬وإلی**ك أنبت‪ ،‬وب**ك خاص**مت‪ ،‬وإلی**ك‬
‫ح**اكمت‪( ،‬أنت ربّن**ا وإلی**ك المص**یر‪ ،‬ف**اغفرلي م**ا ق* ّدمت‪ ،‬وم**ا أ ّخ**رت‪ ،‬وم**ا‬
‫أس**ررت‪ ،‬وم**ا أعلنت)‪( ،‬وم**ا أنت أعلم ب**ه منّی)‪ ،‬أنت المق* ّدم وأنت الم**ؤ ّخر‪،‬‬
‫(أنت إلهي) ال إله إالّ أنت وال حول وال قّوة إالّ ب**ك»‪ 6‬رس**ول اللهص معم**والً‬
‫‪7‬‬
‫دعای فوق و دعاهای زیر را در نمازهای* شب می‌خواند‪.‬‬
‫«اللّه ّم! ربّ جبرائی**ل ومیكائی**ل وإس**رافیل! ف**اطر الس**موات واألرض! ع**الم‬ ‫‪-10‬‬
‫الغیب وال ّشهادة! أنت تحكم بین عبادك فیما كانوا یختلفون‪ ،‬إه**دني لم**ا اختل**ف‬
‫‪8‬‬
‫مستقیم»‪.‬‬
‫ٍ‬ ‫صراط‬
‫ٍ‬ ‫ق بإذنك إنّك تهدى من تشاء إلى‬ ‫فیه من الح ّ‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬اب**وداود و ب**ه تص**حیح ح**اکم و تأیی**د ذه**بی (االرواء‪،‬‬
‫‪.)341‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن من**ده در «التوحی**د»‪ )123/2( ،‬ب**ا س**ند ص**حیح و‬
‫نسائی در «الیوم واللیلة» (الصحیحة‪.)2939 ،‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و طحاوی با سند حسن‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬مس***لم‪ ،‬ابوعوان***ه و ترم***ذی‪ .‬و اب***ونعیم در «اخب***ار‬
‫اص**بهان»‪ )210/1( ،‬ب**ه نق**ل از جب**یربن مطعم‪ ،‬آن را روایت ک**رده اس**ت ک**ه ایش**ان از‬
‫رسول‌اللهص شنیده است که این دعا را در نوافل خوانده‌اند‪*.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری‪ ،‬مسلم‪ ،‬ابوعوانه‪ ،‬ابوداود‪ ،‬ابن نصر و دارمی‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬خواندن این دعا در فرایض نیز جایز می‌باشد ولی به**تر‬
‫است امام آن را نخواند تا بر مقتدیان‪ ،‬دشوار نباشد‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
 ‫‪49‬‬ ‫تکبیر‪ d‬تحریمه‬
‫‪ -11‬هللا أکبر (ده مرتبه)‪ ،‬الحمدهللا (ده مرتبه) سبحان‌هللا (ده مرتبه)‪ ،‬ال إله إال هللا‬
‫(ده مرتب**ه) و اس**تغفرهللا (ده مرتب**ه) همچ**نین می‌فرم**ود‪« *:‬اللّه ّم! اغف**رلي‬
‫واهدني وارزقني (وعافني)» (ده مرتب**ه)‪ .‬همچ**نین «اللّه ّم إنّي أع**وذ ب**ك من‬
‫‪1‬‬
‫ضیق یوم الحساب» (ده مرتبه)‪.‬‬ ‫ال ّ‬
‫‪2‬‬
‫‪« -12‬هللا اکبر» (سه مرتبه) «ذوالملكوت والجبروت والكبریاء والعظمة»‪.‬‬
‫خواندن قرائت در نماز‬
‫رسول اللهص پس از خواندن دعاه**ای م**ذکور‪ ،‬ب**ا این کلم**ات‪ ،‬از ش**یطان ب**ه‬
‫خداوند پناه می‌جست‪« :‬أعوذ باهلل من الشیطان ال ّرجیم من همزه ونفخه ونفثه»‪.3‬‬
‫گاهی کلمات دیگری را ن*یز اض*افه می‌نم*ود و می‌فرم**ود‪« :‬أع**وذ باهلل ّ‬
‫الس*میع‬
‫‪5‬‬
‫العلیم من ال ّشیطان ‪ 4»...‬سپس «بسم هللا الرّحمن ال ّرحیم» را آهسته می‌خواند‪*.‬‬
‫توقف در پایان هر آیه‬
‫پس از دعاهای فوق‪ ،‬ایات سوره فاتحه را جدا ج**دا تالوت می‌نم**ود؛ یع**نی در‬
‫می**ان ه**ر آی**ه‪ ،‬ان**دکی مکث می‌ک**رد‪ .‬و ب**دین ص**ورت می‌خوان**د ﴿ ۡٱل َحمۡ* ُد هَّلِل ِ َربِّ‬
‫َّح ِيم‪( ﴾٣‬ت**وقفی کوت**اه و بع**د)‬ ‫ۡٱل ٰ َعلَ ِمينَ ‪( ﴾٢‬ت**وقفی کوت**اه و س**پس) ﴿ٱل*ر َّۡح ٰ َم ِن ٱل*ر ِ‬
‫ِّين‪ ﴾٤‬و به همین منوال ت**ا پای**ان س**وره‪ ،‬پیش می‌رفت‪ .‬و در تالوت‬ ‫﴿ ٰ َملِ ِ‬
‫ك يَ ۡو ِم ٱلد ِ‬
‫ِّين‪ ﴾٤‬را گ**اهی‬ ‫سوره‌های دیگر نیز همین شیوه را رعایت می‌نمود‪َ ٰ ﴿ 6‬ملِ ِ‬
‫ك يَ ۡو ِم ٱلد ِ‬
‫‪7‬‬
‫ك يَ ۡو ِم ٱلدِّي ِن‪ ﴾٤‬می‌خواند‪*.‬‬‫با حذف الف یعنی ﴿ ٰ َملِ ِ‬

‫فضائل سوره فاتحه و رکن بودن آن در نماز‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد‪ ،‬ابن ابی‌شیبه‪ ،)12/119/2( ،‬ابوداود و طبرانی با‬
‫سند صحیح‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬طیالسی و ابوداود با سند صحیح‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬اب**وداود‪ ،‬ابن ماج**ه‪ ،‬دارقط**نی‪ ،‬ح**اکم و ابن حب**ان ب**ا‬
‫تصحیح ابن حاکم و ذهبی (االرواء‪.)342 ،‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و ترمذی با سند حسن‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری‪ ،‬مسلم‪ ،‬طحاوی و احمد‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و السهمی‪ )65-64( ،‬و به تصحیح حاکم و تأیید*‬
‫ذهبی (االرواء‪.)343 ،‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬تم**ام ال**رازی در «الفوائ**د» ب**ه تص**حیح ح**اکم و تأیی**د‬
‫ذهبی‪ .‬این قرائت نیز متواتر است‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪50‬‬
‫رسول اللهص فضیلت زی**ادی ب**رای س*وره فاتح*ه قای*ل ب**ود و می‌فرم**ود‪« *:‬ال‬
‫ص**الة لمن ال یق**رأ (فیه**ا) بفاتح**ة الكت**اب (فص**اعداً)»‪( 1‬کس*ی ک*ه س*وره فاتح*ه (و‬
‫اندکی بیش از آن را) در نماز‪ ،‬قرائت نکند نمازش درست نخواهد بود)‪.‬‬
‫در جایی دیگر‪ ،‬مطلب فوق* با این الفاظ‪ ،‬آمده است‪« :‬ال تجزيء ص**الة ال یق**رأ‬
‫ال ّرجل فیها بفاتحة الكتاب»‪( 2‬نمازی که در آن‪ ،‬فاتحه خوان*ده نش*وند ک*افی نخواه*د‬
‫بود)‪.‬‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫و گاهی نیز چنین می‌فرمودند‪« :‬من صلی صالة لم یقرأ فیها بفاتحة الكتاب؛ فهي‬
‫خداج‪ ،‬هي خداج‪ ،‬هي خداج؛ غیر تم**ام»‪( 3‬نمازی ک**ه در آن فاتح**ه خوان**ده نش**ود؛‬
‫ناقض و ناتمام است؛ و این جمله را سه بار تکرار کرد)‪.‬‬
‫و در روایتی* دیگر می‌فرماید‪« *:‬قال هللا تبارك وتعالی‪ :‬قسّمت الصّالة بی**ني وبین‬
‫عبدي نصفین‪ ،‬فنصفها لي ونصفها لعبدي ولعبدي ما سأل» (خداوند می‌فرماید‪ :‬نماز‬
‫(در اینجا مراد‪ ،‬سوره فاتحه است) را میان خود و بنده‌ام تقس**یم نم**وده‌ام‪ ،‬نیمی از‬
‫آن (س**تایش و تمجی**د) من اس**ت و نیمی دیگ**ر متعل**ق ب**ه (خواس**ته‌های) بن**ده‌ام‬
‫می‌باشد و به او آنچه را که بخواهد‪ ،‬می‌دهم)‪.‬‬
‫«و قال رسول اللهص‪« :‬إق**رؤوا‪ :‬یق**ول العب*د» (رس*ول اللهص فرمودن**د‪ :‬چ*ون‬
‫بن**ده در نم**از می‌گوی**د‪ۡ ﴿ ):‬ٱل َحمۡ** ُد هَّلِل ِ َربِّ ۡٱل ٰ َعلَ ِمينَ ‪ ﴾٢‬خداون**د پاس**خ می‌فرمای**د‪:‬‬
‫«حمدني عبدي» (بنده‌ام مرا ستایش کرد) و هنگامی ک**ه بن**ده می‌گوی**د‪﴿ :‬ٱل*ر َّۡح ٰ َم ِن‬
‫َّح ِيم‪ ﴾٣‬خداوند می‌فرماید‪« :‬أثنی عل ّي عبدي» (بن**ده‌ام ب**ر من ثن**اء گفت) و بع**د‬ ‫ٱلر ِ‬
‫ِّين‪ ﴾٤‬خداون**د می‌فرمای**د‪« :‬م ّج* دني عب**دي»‬ ‫از آنکه بنده می‌گوی**د‪َ ٰ ﴿ *:‬ملِ* ِ‬
‫ك يَ* ۡ*و ِم ٱل*د ِ‬
‫ك‬ ‫(بنده‌ام م**را ب**ه ب**زرگی ی**اد ک**رد) و زم**انی ک**ه بن**ده می‌گوی**د‪﴿ :‬إِيَّا َ‬
‫ك ن َۡعبُ* ُد َوإِيَّا َ‬
‫ن َۡست َِعينُ ‪ ﴾٥‬خداوند* می‌فرماید‪« *:‬فهذه بیني وبین عبدي ولعبدي ما سئل» (این جمل**ه)‬
‫بین من و بنده‌ام مشترک است و به بنده‌ام آنچه ک**ه بخواه**د‪ ،‬عن**ایت خ**واهم ک**رد)‬
‫ٱلص* ٰ َرطَ ۡٱل ُم ۡس*تَقِي َم‪ِ ٦‬‬
‫ص* ٰ َرطَ ٱلَّ ِذينَ أَ ۡن َعمۡ تَ َعلَ ۡي ِهمۡ غ َۡي* ِر‬ ‫ٱه* ِدنَا ِّ‬ ‫س**پس بن**ده می‌گوی**د‪ۡ ﴿ *:‬‬
‫ب َعلَ ۡي ِهمۡ َواَل ٱلضَّٓالِّينَ ‪ ﴾٧‬خداوند* می‌فرمای**د‪ *:‬این بخش‪ ،‬متعل**ق ب**ه بن**ده‌ام‬ ‫ۡٱل َم ۡغضُو ِ‬
‫‪4‬‬
‫می‌باشد و به او (بنده‌ام) آنچه بخواهد می‌رسد‪*.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم (االرواء‪.)302 ،‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬دارقطنی و ابن حبان و هر دو آن را تصحیح دانسته‌اند‪*.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
 ‫‪51‬‬ ‫تکبیر‪ d‬تحریمه‬
‫رسول اللهص فرمود‪« :‬ما أنزل هللاﻷ في التّوراة وال في اإلنجی**ل مث**ل أ ّم الق**رآن‪.‬‬
‫وهي السّبع المثاني‪( 1‬والق**رآن العظیم الّ**ذي أوتیت**ه)»‪( 2‬خداون**د در ت**ورات و انجی**ل‬
‫سوره‌ای به عظمت سوره فاتحه‪ ،‬ن*ازل نفرم*وده اس*ت‪ .‬این (س*وره) هم*ان «س**بع‬
‫مثاني وقرآن عظیم» است که به من داده شده است‪.‬‬
‫همچنین به «مسیيء الصلوة» فرمود* که س**وره فاتح**ه را در نمازه**ایش تالوت‬
‫‪3‬‬
‫نماید‪.‬‬
‫و در مورد کسی که حفظ سوره فاتحه برایش دشوار* باشد فرمود‪ :‬به ج**ای آن‪،‬‬
‫تسبیحات زیر را بخواند‪« :‬سبحان هللا والحمد هلل‪ ،‬وال إله إال هللا‪ ،‬وهللا أكبر وال ح**ول‬
‫وال قوة إال باهلل»‪ 4‬چنانکه به «مسیيء الصلوة» نیز فرمود‪« *:‬ف**إن ك**ان مع**ك الق**رآن‬
‫فاقرأبه‪ ،‬وإالّ فاحمد هللا وكبّره وهلّله»‪( 5‬پس اگر چیزی از قرآن ی**اد داری بخ**وان و‬
‫گرنه «الحمد هلل وهللا أكبر وال إله إالّ هللا» کافی خواهد بود)‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫نسخ قرائت مقتدی در نمازهای َجهری‬
‫نخست‪ ،‬مقتدیان‪ ،‬مجاز بودند که در نمازهای* جهری‪ ،‬پشت س**ر ام**ام خ**ویش‪،‬‬
‫قرائت بخوانند تا اینکه روزی در نماز صبح‪ ،‬قرائت بر رس**ول اللهص (ب**ه علت‬
‫زمزمه مقتدیان) دش**وار آم**د‪ ،‬پس از اتم**ام نم**از‪ ،‬فرمودن**د‪« *:‬لعلّكم تق**رأون خل**ف‬
‫إمامكم» (مگر شما پشت سر امامتان قرائت می‌خواهید؟) ص**حابه ع**رض کردن**د‪*:‬‬
‫بلی ای رس**ول خ**داص! م**ا ب**ا ش**تاب می‌خ**وانیم‪ .‬فرم**ود‪« *:‬ال تفعل**وا إالّ (أن یق**رأ‬
‫أحدكم) بفاتحة الكتاب‪ ،‬فإنّه ال صالة لمن لم یقرأ بها»‪( 7‬چنین نکنید‪ ،‬بلکه فقط س**وره‬
‫فاته را بخوانید زیرا نماز‪ ،‬بدون خواندن آن‪ ،‬درست نخواه**د ب**ود)‪ .‬س**پس از ه**ر‬
‫گونه قرائت‪ ،‬پشت سر امام‪ ،‬در نمازهای جهری‪ ،‬نهی فرم**ود‪ *.‬و این زم**انی ب**ود‬
‫که در پایان یکی از نمازهای* جهری (طبق روای**تی‪ ،‬نم**از فج**ر) فرم**ود‪« :‬مگ**ر‬
‫کس**ی از ش**ما ب**ا من ق**رائت می‌خوان**د؟ م**ردی ج**واب داد‪ :‬بلی‪ ،‬من می‌خوان**دم‪.‬‬
‫رسول اللهص فرمود‪ :‬با خود گفتم چ**ه ش**ده اس**ت ک**ه در خوان**دن ق**رائت‪ ،‬ب**ا من‬
‫_____________________‪ -‬اش**اره ب**ه این آی**ه ق**رآن دارد‪َ ﴿ :‬ولَقَ* ۡ*د َءات َۡي ٰنَ**كَ َس * ۡبعٗ ا ِّمنَ‬ ‫‪1‬‬

‫ۡٱل َمثَ**انِي َو ۡٱلقُ* ۡ*ر َءانَ ۡٱل َع ِظي َم ‪ ﴾٨٧‬کلم**ه «س**بع» داللت ب**ر هفت آی**ه س*وره فاتح**ه دارد و کلم**ه‬
‫«مثانی» اشاره به تکرار سوره فاتحه در رکعات نماز دارد‪ .‬سوره فاتحه به خ**اطر عظمتش‬
‫مجازاً قرآن عظیم نامیده شده است‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی و حاکم با تصحیح حاکم و تأیید ذهبی‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری در «جزء قراءة خلف االمام» با سند صحیح‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬اب**وداود و ابن خزیم**ه و ح**اکم ب**ا تص**حیح ابن حب**ان و‬
‫حاکم و موافقت ذهبی (االرواء‪.)303 ،‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و ترم**ذی‪ .‬و ترم**ذی آن را حس**ن دانس**ته اس**ت‬
‫ولی سند آن صحیح است (صحیح ابی داود‪.)807 ،‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬به نمازه**ایی ک**ه ام**ام ب**ا ص**دای بلن**د ق**رائت می‌خوان**د‬
‫جهری و به نمازهایی که در آن ق**رائت ب**ه آهس**تگی خوان**ده می‌ش**ود‪ ،‬س**ری گفت**ه می‌ش**ود‬
‫(مترجم)‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری در «جزء قرائت خلف االمام» ابوداود و احم**د و‬
‫ترمذی و دارقطنی آن را حسن دانسته‌اند‪*.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪52‬‬
‫منازعه درگرفته است‪ .‬اب**وهریرهس می‌گوی**د‪ *:‬از آن روز ب**ه بع**د‪ ،‬م**ردم از ه**ر‬
‫نوع قرائت‪ ،‬در نمازه**ای جه**ری‪ ،‬پش**ت س**ر رس**ول اللهص‪ ،‬خ**ودداری* کردن**د‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫مگر در نمازهای* سری که آهسته می‌خواندند‪.‬‬
‫رسول اللهص‪ ،‬سکوت مقتدی‪ ،‬در مقابل قرائت امام را بخشی از پیروی کامل‬
‫امام می‌دانست‪ *.‬چنانکه فرموده است‪« :‬إنما جعل اإلمام لیؤت ّم به‪ ،‬ف**إذا كبّ**ر فكبّ**روا‪،‬‬
‫وإذا قرأ فانصتوا»‪( 2‬امام ب**رای آنس**ت ک*ه ب**ه او اقت**دا ش**ود‪ ،‬پس وق**تی* ک**ه تکب**یر‬
‫گفت‪ ،‬شما نیز تکبیر بگویید و هرگاه قرائت خواند‪ ،‬سکوت اختیار کنید)‪.‬‬
‫همچنین گوش دادن به قرائت امام را به منزله قرائت مقتدی می‌دانست چنانکه‬
‫فرموده است‪« :‬من كان له إمام فقراءة اإلمام له قراءة»‪( 3‬هر کس ک**ه ام**امی داش**ته‬
‫باش**د‪ ،‬ق**رائت ام**ام‪ ،‬ق**رائت او ن**یز می‌باش**د) این حکم‪ ،‬ب**ه نمازه**ای* جه**ری‬
‫اختصاص دارد‪.‬‬
‫سری‬
‫وجوب قرائت در نمازهای ِ‬
‫قرائت مقتدی پشت سر ام**ام در نمازه**ای س**ری ب*ه وس*یله تقری*ر ی**از رس*ول‬
‫اللهص‪ ،‬ثابت شده است‪ .‬یعنی ایشان متوج**ه ش**ده بودن**د ک**ه اص**حاب‪ ،‬پش**ت س**ر‬
‫ایشان ق**رائت می‌خوانن**د‪ ،‬ولی آن‌ه**ا را از این ک**ار‪ ،‬ب**از نداش**ت)‪ .‬هم**انطور* ک**ه‬
‫جابرس می‌گوید‪ :‬ما (صحابه) پشت سر ام*ام در دو رکعت اول نمازه*ای* ظه*ر و‬
‫عص*ر‪ ،‬فاتح**ه را ب*ا س*وره‌ای دیگ**ر می‌خوان*دیم و در دو رکعت آخ*ر آن‌ه**ا تنه**ا‬
‫‪4‬‬
‫سوره فاتحه را تالوت می‌کردیم‪*.‬‬
‫اما بلند خواندن قرائت را در این نمازها نیز به گونه‌ای ک**ه ب**رای ام**ام‪ ،‬ایج**اد‬
‫م**زاحمت نمای**د نمی‌پس**ندید‪ *.‬چنانک**ه روزی پس از ادای نم**از ظه**ر ب**ه هم**راه‬
‫اصحاب‪ ،‬خطاب به آنان پرسید‪« *:‬أیّكم قرأ (سبّح اسم ربّك األعلی)»؟ (چه کس**ی از‬
‫ش**ما س**وره اعلی را تالوت می‌ک**رد؟ یکی در پاس**خ گفت‪ :‬من آن را خوان**دم* ولی‬
‫أن رجالً خالجنیه**ا»‪( 5‬من‬ ‫س**وء نی**تی نداش**تم‪ .‬رس**ول* اللهص فرم**ود‪« :‬ق**د ع**رفت ّ‬
‫متوجه شدم که کسی با من در خواندن قرائت‪ ،‬کشمکش دارد)‪.‬‬
‫همچنین در روایتی دیگر آمده است‪« :‬كانوا یقرؤون خلف النّبي (فیجه**رون ب**ه)‬
‫فق**ال‪ :‬خلطتم عل ّي الق**رآن»‪( 6‬اص**حاب‪ ،‬پش**ت س**ر رس**ول اللهص ب**ا ص**دای بلن**د‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬مالک‪ ،‬حمیدی و بخاری‪ .‬در «جزء قرائت خلف االم**ام»‬
‫و ابوداود‪ .‬با تحسین ترمذی و تصحیح ابن حبان‪ ،‬ابوحاتم رازی و ابن قیم‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن ابی‌ش***یبه‪ )1/97/1( ،‬اب***وداود‪ ،‬مس***لم و ابوعوان***ه‬
‫(االرواء‪ 332 ،‬و ‪.)394‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن ابی‌شیبه‪ )1/97/1( ،‬دارقط*نی‪ ،‬ابن ماج*ه‪ ،‬طح*اوی‬
‫و احمد (االرواء‪ )500 ،‬و بوصیری بعضی از طرق آن را صحیح دانسته است‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن ماجه با سند صحیح (االرواء‪.)506 ،‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری در جزء ق**رائت خل*ف ام*ام و احم*د و س*راج ب**ا‬
‫سند حسن‪.‬‬
 ‫‪53‬‬ ‫تکبیر‪ d‬تحریمه‬
‫قرائت می‌خواندند‪ ،‬رسول* اللهص خطاب به آن‌ها فرمود‪ *:‬ش**ما ق**رائت را ب**ر من‪،‬‬
‫درهم و برهم نمودید)‪.‬‬
‫و در جایی فرمود‪*:‬‬
‫بعض‬
‫ٍ‬ ‫على‬ ‫*كم‬‫*‬‫بعض‬ ‫*ر‬‫*‬‫یجه‬ ‫وال‬ ‫*ه‬
‫*‬ ‫ب‬ ‫*ه‬
‫*‬ ‫یناجی‬ ‫*ا‬
‫*‬ ‫بم‬ ‫*ر‬
‫*‬ ‫فلینظ‬ ‫*ه‪،‬‬
‫*‬ ‫ّ‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫*اجي‬ ‫«إن المص**لّی ین*‬
‫ّ‬
‫بالقرآن» (نمازگزار با خ**دای خ**ویش پنه**انی س**خن می‌گوی**د‪ ،‬پس بای**د بدان**د ک**ه‬ ‫‪1‬‬

‫چگونه با خداوند مناجات کند و نبای*د بعض**ی از ش**ما ب**ا تالوت ق*رآن‪ ،‬ب**ا ص**دای‬
‫بلند‪ ،‬برای برخی دیگر ایجاد مزاحمت کند)‪.‬‬
‫همچ**نین فرمودن**د‪« :‬من ق**رأ حرف*ا ً من كت**اب هللا فل**ه ب**ه حس**نة والحس**نة بعش**ر‬
‫‪2‬‬
‫أمثالها‪ ،‬ال أقول «الم» حرف؛ (الف) حرف و(الم) حرف و(میم) حرف»‪.‬‬
‫(هرکس که یک حرف از کتاب خ**دا بخون**د ب**ه وی در ازای آن‪ ،‬ده نیکی داده‬
‫می‌شود (سپس رسول* اللهص فرمود‪ ):‬من نمی‌گویم* «الم» یک ح**رف اس**ت بلک**ه‬
‫هریک از «الف»‪« ،‬الم» و «میم» حرف جداگانه‌ای محسوب می‌شود‪.‬‬
‫آمین‌گفتن با صدای بلند توسط امام‬
‫رس**ول اللهص پس از اتم**ام ق**رائت فاتح**ه‪ ،‬ب**ا ص**دای بلن**د و کش**یده «آمین»‬
‫می‌گفت‪ 3‬و به اصحاب‪ ،‬امر می‌ک**رد* ک**ه آن‌ه**ا ن**یز بع**د از «آمین» ام**ام‪ ،‬متص*الً‬
‫ب‬
‫ض*و ِ‬ ‫آمین بگویند‪ .‬چنانک**ه در این م**ورد فرمودن**د‪« :‬إذا ق**ال اإلم**ام‪﴿ :‬غ َۡي* ِر ۡٱل َم ۡغ ُ‬
‫وإن اإلم**ام یق**ول‪:‬‬ ‫*إن الملئك**ة تق**ول‪ :‬آ ّمین ّ‬ ‫ٱلض *ٓالِّينَ ‪ »﴾٧‬فقول**وا‪ :‬آ ّمین (ف* ّ‬
‫َّ‬ ‫َعلَ ۡي ِهمۡ َواَل‬
‫ٱلض*ٓالِّينَ ‪ ،﴾٧‬ش**ما‬ ‫َّ‬ ‫ب َعلَ ۡي ِهمۡ َواَل‬
‫ض*و ِ‬‫آ ّمین)» (بعد از اینکه ام*ام‪ ،‬گفت‪﴿ :‬غ َۡي* ِر ۡٱل َم ۡغ ُ‬
‫آمین بگویید‪ .‬زیرا فرشتگان و امام نیز آمین می‌گویند)‪.‬‬
‫به عبارتی فرمود‪« :‬إذا أ ّمن اإلمام فأ ّمنوا» (هنگامی که امام آمین گفت شما ن**یز‬
‫آمین بگویید)‪« .‬فمن واف**ق تأمین**ه ت**أمین الملئك**ة (وفي لف**ظ آخ**ر‪ :‬اذا ق**ال اح**دكم في‬
‫الصالة‪ :‬آمین والملئك*ة في الس*ماء‪ :‬آمین‪ ،‬فواف*ق اح*دهما اآلخ*ر) غفرل*ه م*ا تق*دم من‬
‫ذنب**ه)»‪( 4‬ه**ر کس ک**ه آمینش در نم**از‪ ،‬ب**ا آمین فرش**تگان در آس**مان‪ ،‬هماهن**گ‬
‫گردد‪ ،‬تمام گناهان گذشته‌اش مورد عفو قرار* می‌گیرد)‪ .‬و در ح**دیثی آم**ده اس**ت‪:‬‬
‫«فقول**وا آمین یحببكم هللا»‪( 5‬پس آمین بگویی *د* ت**ا خداون**د ش**ما را دوس**ت ب**دارد)‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬مالک و بخاری در «افعال العباد» با سند صحیح‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ترمذی و حاکم با سند صحیح (الصحیح‪.)660 ،‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬بخ**اری در ج**زء ق**رائت خل**ف ام**ام و اب**وداود ب**ا س**ند‬
‫صحیح‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم و نسائی و دارمی‪ .‬بن**ابراین اس**تدالل ب**ه‬
‫حدیثی که در آن آمده است که امام نباید آمین بگوید‪ ،‬با این حدیث ص**حیح و ص**ریح‪ ،‬باط**ل‬
‫می‌گردد‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬مس**لم و ابوعوان**ه‪ .‬در م**ورد آمین گفتن متق**دی‌ها آنچ**ه‬
‫اخیراً من در تحقیقاتم بدان دست ی**افتم و ن**زد من ت**رجیح دارد این اس**ت ک**ه‪ :‬متق**دی‌ها ن**یز‬
‫همزم**ان ب**ا ام**ام ص**دای بلن**د‪ ،‬آمین بگوین**د (سلس**لة اح**ادیث الص**حیحة‪ 952 ،‬و ص**حیح‬
‫الترغیب و الترهیب‪.)1/205 ،‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪54‬‬
‫همچنین فرموده‌اند‪« *:‬ما حسدتکم الیهود على شيء ما حسدتکم على الس**الم والت**أمین‬
‫(خلف إمامکم)»‪( 1‬یهودیان بر هیچ یک از اعمالتان آنقدر حسادت نمی‌کنن**د ک**ه ب**ه‬
‫گفتن آمین (پشت سر امام) و سالم دادن‪ ،‬حسادت می‌کنند)‪.‬‬
‫مقدار قرائت رسول اللهص در نماز‪ ،‬بعد از فاتحه‬
‫پس از سوره فاتح**ه معم**والً رس**ول اللهص ق**رائت را ط**والنی می‌ک**رد مگ**ر‬
‫زمانی که در س*فر ب*ود و ی*ا س*رفه ب*ر او ع*ارض می‌ش*د و ی*ا هنگ*ام بیم*اری و‬
‫زمانی که صدای گریه ک**ودکی را می‌ش**نید‪ ،‬در آن ص**ورت‪ ،‬ق**رائت را مختص*ر*‬
‫می‌کرد‪.‬‬
‫انس‌بن مالکس روایت می‌کند‪ :‬روزی* رسول اللهص نماز صبح را به اختصار‬
‫خواند (و در روای**تی‪ *:‬دو س**وره از کوت**اه‌ترین س**وره‌های ق**رآن را ب**رای ق**رائت‬
‫انتخاب نمود) و به نماز‪ ،‬خاتمه داد‪ .‬اص**حاب پرس*یدند‪ *:‬ای رس**ول خ*داص! چ*را‬
‫(خالف معمول) ام**روز ق**رائت را کوت**اه کردی**د؟ رس**ول اللهص فرم**ود‪ *:‬ص**دای‬
‫گریه کودکی را شنیدم‪ ،‬گمان کردم که مادرش ب**ا م**ا نم**از می‌خوان*د* ب**دین جهت‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫اختصار نمودم* تا مادرش او را آرام کند‪.‬‬
‫شیوه معمول رسول اللهص این بود که با انتخاب هر سوره‌ای در نم**از‪ ،‬آن را‬
‫تا پایان‪ ،‬تالوت می‌نم*ود‪ .3‬و در این م*ورد* فرم*ود‪« :‬أعط**وا ك* ّل س**ورة حظّه**ا من‬
‫والس*جود»‪( 4‬به**ره ه*ر س*وره را از رک*وع و س*جده‪ ،‬بپردازی**د) و «لك* ّل‬ ‫ّ‬ ‫الرّك**وع‬
‫سورة ركعة» (بهره هر سوره‪ ،‬یک رکعت است)‪.‬‬‫‪5‬‬

‫رس**ول اللهص گ**اهی ی**ک س**وره را دو قس**مت می‌نم**ود و ه**ر قس**مت را در‬
‫رکعتی تالوت می‌نمود‪ .6‬و گاهی همان سوره را که در رکعت اول‪ ،‬تالوت نم**وده‬
‫ب**ود در رکعت دوم ن**یز تک**رار می‌ک**رد‪ .7‬و گ**اهی در ی**ک رکعت‪ ،‬دو س**وره ی**ا‬
‫‪8‬‬
‫بیشتر‪ ،‬تالوت می‌نمود‪*.‬‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری در ادب مفرد‪ ،‬ابن ماج**ه‪ ،‬ابن خزیم**ه و احم**د و‬
‫سراج با دو سند صحیح‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد با سند صحیح‪ .‬این ح**دیث داللت ب**ر ج**واز آوردن‬
‫کودک**ان ب**ه مس**جد دارد و ح**دیثی ک**ه ب**ر س**ر زبان‌ه**ا مت**داول اس*ت ک**ه «جنب**وا مس**اجدکم‬
‫ص**بیانکم ‪( »...‬کودک**ان را از ورود ب**ه مس**جد ب**از داری**د) ص**حیح نمی‌باش**د چنانک**ه ابن‬
‫جوزی‪ ،‬منذری‪ ،‬حافظ ابن حجر و دیگران آن را ضعیف دانسته‌اند‪.‬‬
‫_____________________‪ -‬در این مورد احادیث بسیاری وجود دارد ک**ه بع**داً ذک**ر‬ ‫‪3‬‬

‫خواهیم کرد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن ابی‌شیبه و احمد و مقدسی با سند صحیح‪ .‬یع**نی ه**ر‬
‫سوره طوالنی‌تر باشد رکوع و سجده نیز به اقتضای آن طوالنی شود (مترجم)‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬ابی‌نصر و طحاوی با سند ص**حیح این م**ورد اس**تحبابی‬
‫است‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و ابویعلی‪.‬‬
‫_____________________‪ -‬این عمل را در نماز فجر انجام می‌داد چنانکه بعداً ذک**ر‬ ‫‪7‬‬

‫خواهد شد‪.‬‬
‫_____________________‪ -‬بعداً ذکر خواهیم کرد‪.‬‬ ‫‪8‬‬
 ‫‪55‬‬ ‫تکبیر‪ d‬تحریمه‬
‫مردی از انص*ار‪ ،‬ام*ام مس*جد قب*ا ب*ود‪ .‬پس از س*وره فاتح*ه‪ ،‬ن*ه تنه*ا در ه*ر‬
‫رکعت‪ ،‬سوره اخالص را تالوت می‌کرد* بلکه سوره‌ای دیگر نیز به آن می‌افزود‪.‬‬
‫نمازگزاران‪ ،‬به این ش*یوه اع*تراض کردن*د و گفتن*د‪ :‬به*تر اس*ت تنه*ا ب*ا خوان*دن‬
‫سوره اخالص‪ ،‬رکعت را به پایان برسانی* و سوره دیگری به آن نیفزایی و ی**ا از‬
‫تالوت سوره اخالص صرف نظر کرده و به س**وره‌ای* ک**ه بع**د از آن‪ ،‬می‌خ**وانی*‬
‫اکتفا کنی‪ ،‬امام گفت‪ :‬من این شیوه را دوست دارم و اگ**ر ش**ما نمی‌پس**ندید‪ ،‬دس**ت‬
‫از امامت برمی‌دارم‪ *.‬از آنجا که بهترین آن جمع‪ ،‬همین ام**ام ب**ود آن‌ه**ا نپس**ندیدند*‬
‫ک**ه ش**خص دیگ**ری را ج**ایگزین او کنن**د‪ ،‬س**رانجام‪ ،‬این مس**ئله را ب**ا رس**ول‌‬
‫اک***رمص در می***ان گذاش***تند‪ ،‬آن حض***رتص پرس***ید‪ *:‬چ***را پیش***نهاد* این‌ه***ا را‬
‫نمی‌پذیری؟* چه چیزی شما را پایبند تالوت این سوره (اخالص)‪ ،‬نموده اس**ت؟ آن‬
‫م**رد گفت‪ :‬من این س**وره را دوس**ت دارم‪ .‬رس**ول اللهص فرمودن**د‪« :‬حبّ**ك إیّاه**ا‬
‫أدخلك الجنّة»‪( 1‬محبت این سوره تو را به بهشت خواهد رساند)‪.‬‬
‫جمع بین سوره‌های مشابه و غیر آن در یک رکعت‬
‫گاهی رسول* اللهص از سوره‌های مشابه‪ 2‬مفصل در یک رکعت تالوت نمود‪.‬‬
‫چنانکه دو تا از سوره‌های زیر را در یک رکعت می‌خواند‪*:‬‬
‫س**وره‌های* ﴿ٱل*ر َّۡح ٰ َمنُ ﴾ (س ‪55‬؛ آی**ات ‪ 3)78‬و ﴿ َوٱلنَّ ۡج ِم﴾ (س ‪53‬؛ آی**ات ‪)62‬‬
‫ت﴾ (‪54‬؛* ‪ )55‬و ﴿ ۡٱل َحٓاقَّةُ﴾ (‪69‬؛* ‪ )52‬را‬ ‫را در یک رکعت و سوره‌های ﴿ ۡٱقت َ‬
‫َ*ربَ ِ‬
‫ٰ‬ ‫در ی***ک رکعت ﴿ َو ُّ‬
‫ت﴾ (‪41‬؛*** ‪ )60‬را در ی***ک‬ ‫ور﴾ (‪52‬؛*** ‪ )49‬و ﴿ َوٱل*** َّذ ِر ٰيَ ِ‬ ‫ٱلط ِ‬
‫ت﴾ (‪56‬؛* ‪ )60‬و ﴿ ۚنٓ ﴾ (‪68‬؛* ‪ )52‬را در یک رکعت و ﴿ َسأ َ َل‬ ‫رکعت و ﴿إِ َذا َوقَ َع ِ‬
‫ٰ‬ ‫ۢ‬
‫ت﴾ (‪79‬؛*** ‪ )46‬را در ی***ک رکعت و ﴿ َو ۡي*** ‪ٞ‬ل‬ ‫***ز ٰ َع ِ‬
‫َس***ٓائِ ُل﴾ (‪70‬؛*** ‪ )44‬و ﴿ َوٱلنَّ ِ‬
‫س﴾ (‪80‬؛** ‪ )42‬را در ی**ک رکعت و‬ ‫لِّ ۡل ُمطَفِّفِينَ ﴾ (‪83‬؛** ‪83( *)36‬؛** ‪ )36‬و ﴿ َعبَ َ‬
‫﴿ ۡٱل ُم َّدثِّ ُر﴾ (‪74‬؛* ‪ )56‬و ﴿ ۡٱل ُم َّز ِّم ُل﴾ (‪73‬؛* ‪ )20‬را در یک رکعت و ﴿ه َۡل أَت َٰى﴾ (‬
‫***و ِم ۡٱلقِ ٰيَ َم*** ِة﴾ (‪75‬؛*** ‪ )40‬را در ی***ک رکعت و ﴿ َع َّم‬ ‫‪76‬؛*** ‪ )31‬و ﴿ٓاَل أُ ۡق ِس*** ُم بِيَ ۡ‬
‫يَتَ َسٓا َءلُونَ ﴾ (‪78‬؛* ‪ )40‬و «المرسالت» (‪77‬؛* ‪ )50‬را در یک رکعت و «الدخان»‬
‫‪4‬‬
‫(‪44‬؛ ‪ )59‬و ﴿إِ َذا ٱل َّشمۡ سُ ُك ِّو َر ۡت﴾ را (‪81‬؛ ‪ )51‬در یک رکعت‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬بخ**اری (تعلیق**ا) و ترم**ذی موص**وال و ترم**ذی آن را‬
‫صحیح دانسته است‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬یعنی از سوره‌هایی که از نظر مع**نی و موض**وع مانن**د‬
‫یکدیگرند‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬رقم اول ش**ماره‌ س**وم و رقم دوم نش**انگر تع**داد آیه‌ه**ای‬
‫هر سوره می‌باشد‪ .‬از شماره سوره‌ها به خوبی روشن است که رسول‌الله ص گاهی حتی در‬
‫یک رکعت ترتیب سوره‌ها را در قرائت‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪56‬‬
‫و احیانا ً در نماز شب‪ ،‬چند سوره از سوره‌های* طوال هفتگان**ه مانن**د «بق**ره»‪،‬‬
‫«نس***اء» و «آل‌عم***ران» را در ی***ک رکعت‪ ،‬تالوت می‌نم***ود* و در این م***ورد‬
‫می‌فرموده است «أفضل الصّالة ط**ول القی**ام»‪( .1‬به**ترین نم**از‪ ،‬آنس**ت ک**ه قی**امش‬
‫طوالنی باشد)‪.‬‬
‫ۡ‬
‫*ِۧي ٱل َموت َٰى ‪( ﴾٤٠‬آیا چنین‌ ذاتی‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫س ذلِكَ بِق ِد ٍر َعل ٰى أن يُحۧـِ َ‬ ‫به هنگام خواندن آیه ﴿ألي َ‬
‫‌قادر‌به زنده‌گردانیدن مردگان‌نیست)‌می‌فرمود‪« :‬سبحانك فبلی» (تو بسیار پاکی‬
‫ٱس * َم َربِّكَ ٱأۡل َ ۡعلَى ‪﴾١‬‬
‫ِّح ۡ‬
‫و چ**نین ق**درتی داری)‪ .‬همچ**نین ب**ه هنگ**ام خوان**دن ﴿ َس *ب ِ‬
‫‪2‬‬
‫می‌فرمود‪« :‬سبحن ربي األعلی»‪.‬‬

‫کفایت نمودن قرائت فاتحه‬

‫معاذس معموالً نماز عشاء را پشت سر رسول اللهص ادا می‌ک**رد‪ .‬س**پس ن**زد‬
‫قوم خود می‌رفت و امام آن‌ها برای نماز عشاء می‌شد‪ .‬از قضا* در یکی از ش*ب‌ها‬
‫که نزد قوم* خود برگشته بود‪ ،‬نماز را طوالنی* خوان*د‪ ،‬م*ردی ب*ه ن*ام س*لیم ک*ه از‬
‫بستگان او بود‪ ،‬از طوالنی شدن نماز‪ ،‬به تنگ آمد‪ ،‬ب**دین جهت نم**از جم**اعت را‬
‫ترک گفت و در گوشه‌ای از مس**جد ب**ه تنه**ایی نم**از خوان**د س**پس ب**یرون رفت و‬
‫افسار شتری را گرفت و به راه افتاد‪ ،‬هنگامی که معاذس نماز را به پای**ان رس**اند‬
‫او را از عمل آن جوان‪ ،‬مطلع س*اختند‪ *.‬گفت‪ :‬در او آث**ار نف*اق می‌بینم ل**ذا رس*ول‌‬
‫خداص را در جریان کار او قرار می‌دهم‪ *.‬آن جوان نیز به نوبه خود گفته بود ک**ه‬
‫من از دس**ت مع**اذ‪ ،‬ب**ه آن حض**رتص ش**کایت خ**واهم ک**رد‪ .‬روز بع**د ه**ردو ب**ه‬
‫محضر پیامبر اکرمصرسیدند‪ .‬معاذ رسول اللهص را از ک*ار دیش*ب آن ج*وان ب*ا‬
‫خبر ساخت‪ ،‬آن جوان در پاسخ گفت‪ :‬ای رس**ول‌ خ**داص! مع**اذ ت**ا دی**روقت* ن**زد‬
‫ش*ما می‌مان*د‪ ،‬س*پس ن*زد م*ا می‌آی*د و ب*ا ط*والنی خوان*دن نم*از‪ ،‬م*ا را خس*ته و‬
‫ناراحت می‌کند‪ .‬رسول اللهص خطاب به معاذ فرم**ود‪« :‬أفتّ**ان أنت ی**ا مع**اذ» (ای‬
‫معاذ! آیا می‌خواهی* مردم را در فتنه بیندازی؟!)‪.‬‬
‫س**پس روی ب**ه آن ج**وان ک**رد و فرم**ود‪ *:‬ای ب**رادرزاده! ت**و در نم**از‪ ،‬چ**ه‬
‫می‌خواهی؟ گفت‪ :‬سوره فاتحه را می‌خوانم و از خداوند طلب بهش**ت می‌کنم و از‬
‫آتش دوزخ‪ ،‬به او پناه می‌برم و از زم**زمه‌ی و مع**اذ در نم**از‪ ،‬س**ر در نمی‌آورم‪*.‬‬
‫پیامبرص فرمود‪ :‬من و معاذ نیز کم و بیش‪ ،‬همین اندازه می‌خوانیم‪*.‬‬
‫جوان (که از نیروی ایمانی قوی‪ ،‬برخوردار* بود) گفت‪ :‬فردا ک**ه دش**من حمل**ه‬
‫کند‪ ،‬معاذ خواهد دانست (که چه کسی برنده خواهد شد)‪.‬‬
‫راوی می‌گوید‪ *:‬چون قبالً خبر حمله دشمن رسیده ب**ود‪ ،‬جنگی بین مس**لمانان و‬
‫کف**ار درگ**رفت و آن ج**وان‪ ،‬ب**ه مق**ام رفی**ع ش**هادت نای**ل آم**د‪ .‬پس از آن حادث**ه‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و طحاوی‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و بیهقی با سند صحیح‪ ،‬و این حکم عام است در‬
‫نم*از و خ*ارج از نم**از و در نواف**ل و ف*رایض می‌ت*وان چ**نین گفت چانک*ه ابن ابی‌ش*یبه‪( ،‬‬
‫‪ )2/132‬از ابوموسی اشعری و غیره روایت نموده است که آن‌ه*ا در نمازه*ای ف*رض ن*یز‬
‫این‌گونه عمل می‌کردند‪ *،‬و از عمرو علی به طور مطلق روایت کرده است‪.‬‬
 ‫‪57‬‬ ‫تکبیر‪ d‬تحریمه‬
‫رسول‌ اکرمص به معاذ فرمود‪ :‬س**رانجام ک**ار آن ج**وان چ**ه ش**د؟ مع**اذ گفت‪ :‬ای‬
‫‪1‬‬
‫رسول خداص! او با خدا صادق بود‪ ،‬شهید شد ولی من‪ ،‬صادق نبودم‪*.‬‬
‫بلند و آهسته خواندن نمازهای پنجگانه و غیره‬
‫رسول اللهص دو رکعت نماز صبح و دو رکعت اول نماز مغ**رب و عش**اء را‬
‫با صدای بلند می‌خواند‪ .‬و نمازهای ظهر و عص**ر و رکعت س**وم* نم**از مغ**رب و‬
‫دو رکعت آخ***ر نم***از عش***اء را آهس***ته می‌خواند‪ 2‬و نم***ازگزاران‪ ،‬ق***رائت آن‬
‫حضرتص را در نمازهای* سری (آهسته) با حرکت فک مبارک ایشان‪ 3‬و گاهی با‬
‫‪4‬‬
‫شنیدن آیه‌ای‪ ،‬درک می‌کردند‪.‬‬
‫همچنین در نمازه*ای جمع*ه و عی*دین و نم*از ب*اران و خورش*یدگرفتگی* ‪ ،‬ب*ا‬
‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪7‬‬
‫صدای بلند‪ ،‬قرائت می‌خواند‪*.‬‬
‫بلند و آهسته خواندن نماز شب‬
‫رسول اللهص نمازهای* شب را گاهی با صدای بلند و زمانی* آهسته می‌خواند‪.8‬‬
‫‪9‬‬
‫و هنگامی که در خانه نماز می‌خواند‪ ،‬اهل خانه‪ ،‬صدایش را می‌شنیدند‪.‬‬
‫و گاهی اتفاق می‌افتاد که صدای مبارکش هنگام قرائت‪ ،‬بیرون از خانه ش**نیده‬
‫می‌شد‪ .10‬به ابوبکر و عمرب نیز توصیه نمود که چنین کنند‪ ،‬و این زمانی* بود که‬
‫در یکی از ش*ب‌ها گ**ذرش ب**ه اب**وبکر* افت**اد‪ ،‬دی**د ک**ه نم**از را ب**ا ص**دای آهس**ته‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن خزیم**ه در ص**حیح خ**ود‪ )1634( ،‬و بیهقی ب**ا س**ند‬
‫جید‪ .‬اصل داستان در صحیحین نیز آمده است‪ .‬در مسند احمد و بیهقی روایتی از ابن عباس‬
‫نقل شده است که رسول‌اللهص یک بار در نماز فج**ر ب**ه ج**ز فاتح**ه‪ ،‬چ**یزی دیگ**ر ق**رائت‬
‫ننمود‪ ،‬بنده این روایت را حس*ن ق*رار داده ب*ودم بع**داً متوج*ه ش**دم ک**ه م**دار آن ب*ر حنظل*ه‬
‫دوسی می‌باشد و او ضعیف است‪ .‬از اینرو از آن صرف نظر کردم که خداون**د به**تر از آن‬
‫را به من عنایت کرد یعنی حدیث فوق معاذ را‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬این مورد از جمله مواردی است ک**ه هم**ه مس**لمانان ب**ه‬
‫آن اتفاق نظر دارند (االرواء‪.)345 ،‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و ابوداود‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و ابوداود‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬بخ***اری در «افع****ال العب****اد» و مس***لم‪ .‬عب***دالحق در‬
‫«التهجد»‪ )90/1( ،‬می‌نویسد‪« :‬قرائت رسول‌اللهص در نوافل روز چگون**ه ب**وده اس**ت؟ در‬
‫این زمینه دلیل معتبری وجود ندارد ولی ظ**اهراً ک**ه آهس**ته ب**وده اس**ت چنانک**ه در روای**تی‬
‫ضعیف آمده که رسول‌اللهص خطاب به عبدهللا بن حذاف**ه ک**ه در روز نم**از را ب**ا آواز بلن**د‬
‫می‌خواند‪ ،‬فرمود‪« :‬سمع هللا وال تسمعنا» (خداوند شنید و نیازی نیست که ما را بشنوانی)‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و ترمذی (در الشمائل) با سند حسن‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫_____________________‪ -‬نس**ائی و ترم**ذی (در الش**مائل) و بیهقی (در دالی**ل) ب**ا‬
‫سند حسن‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪58‬‬
‫می‌خواند و عمر را دید که با صدای بلن**د نم**از می‌خوان**د‪ ،‬روز* بع**د ک**ه آن‌ه**ا ب**ه‬
‫محضر رسول اللهص شرفیاب* شدند‪ ،‬رسول* اکرمص فرمود‪:‬‬
‫ای ابوبکر! ت**و را در ح**الی دی**دم ک**ه نم**از را ب**ا ص**دای آهس**ته می‌خوان**دی؟*‬
‫ابوبکر گفت‪ :‬چون می‌خواستم صدایم را فقط خدا بشنود‪ .‬به عمر ن**یز فرم**ود‪ *:‬ت**و‬
‫را در حالی دیم که صدایت را بلند بود؟ گفت‪:‬‬
‫ای رسول‌ خداص! می‌خواستم اف**راد* خوابی**ده را بی**دار کنم و ش**یطان را ط**رد‬
‫نمایم‪ .‬رسول اللهص به آن‌ها فرم**ود‪ :‬ای اب**وبکر! ت**و کمی ص**دایت را بلن**د کن و‬
‫ای عمر! تو اندکی صدایت را پایین بیاور‪ .1‬و می‌فرمود‪:‬‬
‫کسی که قرآن را با صدای بلند تالوت کند‪ ،‬مانند کسی است که آشکارا ص**دقه‬
‫دهد و کسی که آن را با صدای آهسته بخواند‪ ،‬مانند کسی است ک**ه پنه**انی ص**دقه‬
‫دهد‪.‬‬
‫قرائت در همه نمازها‬
‫رس**ول اللهص س**وره‌های* مختل**ف را در نم**از‪ ،‬تالوت می‌نم**ود‪ ،‬در اینج**ا‬
‫نمونه‌ای از قرائت ایشان در نمازهای پنجگانه و سایر نمازها‪ ،‬بیان می‌گردد‪*:‬‬
‫‪ -1‬نماز فجر (صبح)‬
‫معم**والً آن حض**رتص در نمازه**ای ص**بح از س**وره‌های «ط**وال مفص**ل»‬
‫انتخاب می‌ک**رد و تالوت می‌نم**ود‪ .2‬ط**وری ک**ه احیان*ا ً س*وره «واقع**ه» (س ‪56‬؛‬
‫‪3‬‬
‫آیات ‪ )96‬و یا مشابه آن را در دو رکعت می‌خواند‪.‬‬
‫در حجة‌ ال**وداع س**وره «ط**ور» (‪52‬؛* ‪ )49‬را در نم**از فج**ر‪ ،‬تالوت نم**ود ‪.‬‬
‫‪4‬‬

‫گ**اهی ن**یز س**وره «ق» (‪50‬؛* ‪ )49‬را در رکعت اول می‌خواند*‪ .5‬همچ**نین گ**اهی‬
‫یکی از سوره‌های قصار مفصل مانند ﴿إِ َذا ٱل َّشمۡ سُ ُك ِّو َر ۡت﴾ (‪81‬؛ ‪ )15‬را انتخاب‬
‫‪6‬‬
‫نموده‪ ،‬در نماز صبح‪ ،‬تالوت می‌کرد‪.‬‬
‫و یک بار سوره «زلزال» (‪99‬؛ ‪ )8‬را هم در رکعت اول و هم در رکعت دوم‬
‫تالوت نمود؛‬
‫راوی می‌گوید‪*:‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود با تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی و احمد با سند صحیح‪ .‬ب**ه هفت س**وره در اواخ**ر‬
‫قرآن که طبق قول راجح از سوره «ق» شروع می‌شود‪ ،‬طوال مفصل گفته می‌شود‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬احم**د و ابن خزیم**ه‪ )1/69/1( ،‬و ب**ه تص**حیح ح**اکم و‬
‫موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ترمذی (االرواء‪.)345 ،‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوداود (االرواء‪.)345 ،‬‬
 ‫‪59‬‬ ‫تکبیر‪ d‬تحریمه‬
‫نمی‌دانم رسول اللهص دچار فراموشی شد ی**ا عم**داً چ**نین ک**رد همچ**نین ی*ک‬
‫‪1‬‬

‫باردرهنگام* سفر‪ ،‬سوره‌های «فلق» (‪113‬؛* ‪ )5‬و «ناس» (‪114‬؛* ‪ )6‬را در نماز‬
‫‪2‬‬
‫فجر‪ ،‬تالوت نمود‪.‬‬
‫و به عقبه بن عامر چنین فرمود‪« *:‬إقرأ في صالتك المع ّوذتین «(فما تع ّوذ متع * ّوذ‬
‫بمثلهما)»‪( 3‬در نمازه**ایت مع*وذتین (س**وره‌های فل**ق و ن**اس) را تالوت کن زی*را‬
‫هیچ پناه گیرنده‌ای‪ ،‬پناهی بهتر از آنکه پیدا نخواهد کرد)‪.‬‬
‫و احیانا ً گاهی بیشتر از آنچه ک**ه بی**ان گردی**د در نم**از فج**ر‪ ،‬تالوت می‌نم**ود‪*.‬‬
‫چنانک**ه شخص**ت (‪ )60‬آی**ه ی**ا بیش**تر* ازآن را ن**یز تالوت نم**وده است‪ ،4‬ب**رخی*‬
‫ازراویان گفته‌اند‪:‬‬
‫نمی‌دانیم که این تعداد از آی**ات را رس**ول اللهص دری**ک رکعت‌تالوت نم**وده‬
‫است یا در دو رکعت‪ .‬همچنین سوره «روم»* (‪30‬؛* ‪ 5)60‬و نیز س**وره «یس» (‪3‬‬
‫‪6‬؛* ‪ 6)83‬را در نماز فجر‪ ،‬تالوت نموده اس**ت‪ .‬ی**ک ب**ار در مک**ه‪ ،‬ق**رائت را در‬
‫نماز صبح‪ ،‬با سوره «مؤمنین» (‪23‬؛* ‪ )118‬آغاز کرد‪ ،‬همین که به نام موس**ی و‬
‫هارون یا به نام عیسی‪( 7‬راوی در این مورد شک دارد) رسید‪ ،‬سرفه امانش ن**داد‬
‫‪8‬‬
‫و به رکوع رفت‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫گاها ً سوره «الصافات» (‪77‬؛ ‪ )182‬را در نماز فجر‪ ،‬تالوت می‌کرد‪*.‬‬
‫در نماز فجر روزهای جمع**ه‪ ،‬در رکعت اول‪ ،‬س**وره «الم تنزی**ل الس**جده» (‬
‫نس* ِن﴾ (‪76‬؛* ‪ )31‬را تالوت‬ ‫‪32‬؛* ‪ )30‬و در رکعت دوم‪ ،‬سوره ﴿ه َۡل أَت َٰى َعلَى ٱإۡل ِ ٰ َ‬
‫‪10‬‬
‫می‌کرد‪.‬‬
‫‪11‬‬
‫معموالً رکعت اول را نسبت به رکعت دوم‪ ،‬طوالنی‌تر می‌نمود‪*.‬‬
‫قرائت در سنت‌های فجر‬
‫‪12‬‬
‫قرائت رسول اللهص در دو رکعت سنت فجر‪ ،‬بسیار* خفیف بود‪.‬‬
‫_____________________‪ -‬اب*وداود و بیهقی ب*ا س*ند ص*حیح‪ .‬ظ*اهراً رس*ول‌اللهص‬ ‫‪1‬‬

‫عمداً چنین عمل نمود تا جواز آن را بیان نماید‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬اب*****وداود‪ ،‬ابن خزیم*****ه‪ ،)1/69/2( ،‬ابن بش*****ران در‬
‫«االمالی» و ابن ابی‌شیبه‪ )12/176/1( ،‬و به تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و احمد با سند صحیح‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی‪ ،‬احمد و بزاز با سند جید‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد با سند صحیح‪.‬‬
‫_____________________‪ -‬نام موسی و هارون بدین* صورت آمده است‪﴿ :‬ثُ َّم أَ ۡر َس ۡلنَا‬ ‫‪7‬‬

‫ُمو َس ٰى َوأَخَاهُ ٰهَرُونَ ٔ‍بَ*َِٔا ٰيَتِنَا َوس ُۡل ٰطَ ٖن ُّمبِي ٍن ‪ ﴾٤٥‬و بعد از چهار آیه آمده است‪َ ﴿ :‬و َج َع ۡلنَا ۡٱبنَ َم ۡريَ َم‬
‫ين ‪.﴾٥٠‬‬‫ار َو َم ِع ٖ‬ ‫َوأُ َّم ٓۥهُ َءايَ ٗة َو َءا َو ۡي ٰنَهُ َمٓا إِلَ ٰى َر ۡب َو ٖة َذا ِ‬
‫ت قَ َر ٖ‬ ‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری در تعلیقات و مسلم (االرواء‪.)397 ،‬‬
‫‪9‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و ابویعلی در «مسند» و مقدسی در «المختارة»‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪11‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪12‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد با سند صحیح‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪60‬‬
‫به گونه‌ای که عایشهل با خود می‌گفت‪:‬‬
‫«معلوم نیست آن حضرت‪ ،‬فاتحه را به پایان رسانید* یا خ**یر؟» ‪ .‬احیان *ا ً در دو‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫رکعت اول‪ ،‬بعد از فاتحه‪ ،‬آیه (‪ )136‬سوره «بقره»‪.‬‬
‫و در رکعت دوم آیه ‪ 64‬سوره آل‌عمران‪ 3‬را ق**رائت می‌ک**رد ‪ .‬گ**اهی ب**ه ج**ای‬
‫‪4‬‬

‫آن‪ ،‬آیه ‪ 52‬همین سوره‪:‬‬

‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫هَّلل‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫﴿۞فَلَ َّمٓا أَ َحسَّ ِعي َس ٰى ِمنهُ ُم ٱلكف َر قَ َ‬
‫ُ‬
‫ي إِلى ٱ ۖ ِ قَ**ا َل ٱل َح َو ِ‬
‫اريُّونَ نَحنُ‬ ‫ار ٓ*‬
‫نص ِ‬
‫ال َمن أ َ‬
‫ٱشهَ ۡد بِأَنَّا ُم ۡسلِ ُمونَ ‪[ ﴾٥٢‬آل عمران‪.]52 :‬‬ ‫صا ُر ٱهَّلل ِ َءا َمنَّا بِٱهَّلل ِ َو ۡ‬
‫أَن َ‬
‫‪5‬‬
‫را تا آخر‪ ،‬تالوت می‌کرد‪*.‬‬
‫بس**ا اوق**ات س**وره «ک**افرون»* را در رکعت اول و س**وره «اخالص» را در‬
‫رکعت دوم‪ ،‬تالوت می‌نم**ود*‪ .6‬و در م**ورد* این دو س**وره فرم**ود‪« *:‬نعم الس**ورتان‬
‫هما»‪( 7‬چه سوره‌های زیبایی هستند!)‪.‬‬
‫یک بار از مردی شنید که سوره «کافرون»* را در رکعت اول‪ ،‬قرائت می‌کن**د‬
‫فرمود‪« *:‬هذا عبد آمن بربّه» (این بنده‌ایست که به پروردگ**ار خ**ویش ایم**ان آورده‬
‫است سپس او در رکعت دوم‪ ،‬سوره «اخالص» را خواند رسول اللهص فرمود‪*:‬‬
‫«هذا عبد عرف ربّه»‪( 8‬این بنده پروردگار* خویش را شناخته است)‪.‬‬
‫‪ -2‬نماز ظهر‬
‫در دو رکعت اول نم**از ظه**ر‪ ،‬س**وره فاتح**ه را ب**ا س**وره‌ای دیگ**ر‪ ،‬تالوت‬
‫می‌کرد‪ ،‬ضمنا ً رکعت اول را از هر رکعت دوم‪ ،‬طوالنی‌تر* می‌نمود‪ .9‬حتی گاهی‬
‫چنان رکعت اول را ط**والنی* می‌ک**رد ک**ه پس از برپ**ا ش**دن نم**از‪ ،‬اگ**ر شخص**ی‬
‫برای قضای حاجت به بقیع می‌رفت* و وضو* می‌گرفت و به مسجد می‌آمد‪ ،‬رس**ول‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫*ز َل ِإلَ ٰ ٓى إِ ۡب* ٰ َر ِۧ‍ه َم‬ ‫*‬‫ن‬‫*و ْا َءا َمنَّا بِٱهَّلل ِ َو َم**ٓا أُن**ز َل إِلَ ۡينَ**ا َو َم**ٓا أُ‬‫_____________________‪﴿ -‬قُولُ* ٓ‬ ‫‪2‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬
‫يس * ٰى َو َم**ٓا أوتِ َي ٱلنبِيُّونَ ِمن َّربِّ ِهمۡ اَل‬ ‫وب َوٱأۡل َ ۡسبَا ِط َو َمٓا أُوتِ َي ُمو َس ٰى َو ِع َ‬ ‫ق َويَ ۡعقُ َ‬ ‫يل َوإِ ۡس ٰ َح َ‬
‫َوإِ ۡس ٰ َم ِع َ‬
‫ق بَ ۡينَ أَ َح ٖد ِّم ۡنهُمۡ َون َۡحنُ لَ ۥهُ ُم ۡسلِ ُمونَ ‪[ ﴾١٣٦‬البقرة‪.]136 :‬‬ ‫نُفَرِّ ُ‬
‫*ة َس* َوٓا ۢ ِء بَ ۡينَنَ**ا َوبَ ۡينَ ُكمۡ أَاَّل‬
‫ب تَ َعالَ ۡو ْا ِإلَ ٰى َكلِ َم* ٖ‬ ‫ٰ‬ ‫ٓ‬
‫_____________________‪﴿ -‬قُ ۡل ٰيَأ َ ۡه َل ۡٱل ِكتَ ِ‬ ‫‪3‬‬

‫ض*ا أَ ۡربَابٗ* ا ِّمن دُو ِن ٱهَّلل ۚ ِ فَ*إِن ت ََولَّ ۡو ْا فَقُولُ ْ‬

‫*وا‬ ‫ض*نَا بَ ۡع ً‬ ‫ك بِ ِهۦ َش* ٗۡ‍ٔيا َواَل يَتَّ ِخ* َذ بَ ۡع ُ‬
‫ن َۡعبُ* َد إِاَّل ٱهَّلل َ َواَل نُ ۡش* ِر َ‬
‫ُوا بِأَنَّا ُم ۡسلِ ُمونَ ‪[ ﴾٦٤‬آل عمران‪.]64 :‬‬ ‫ٱشهَد ْ‬ ‫ۡ‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابن خزیمه‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوداود‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوداود‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن ماجه و ابن خزیمه‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬طح**اوی و ابن حب**ان‪ ،‬حاف**ظ ابن حج**ر این روایت را‬
‫حسن قرار داده است‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
 ‫‪61‬‬ ‫تکبیر‪ d‬تحریمه‬
‫اللهص را در رکعت اول می‌یافت ‪ .‬به گم**ان ش**اهدان‪ ،‬رس**ول‌خ**داص ب**ه خ**اطر*‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫اینکه مردم به رکعت اول برسند‪ ،‬چنین می‌کرد‪.‬‬
‫در هریک از دو رکعت اول‪ ،‬با فاتح*ه‪ ،‬ح*دود س*ی (‪ )30‬آی*ه یع*نی ب*ه ان*دازه‬
‫‪3‬‬
‫سوره «الم تنزیل السجده» قرائت می‌کرد‪.‬‬
‫ُوج﴾ و‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ق﴾ و ﴿ َو َّ‬ ‫َّ‬ ‫گ**اهی ن**یز س**وره‌های ﴿ َو َّ‬
‫ت ٱلبُ**ر ِ‬ ‫ٱلس** َمٓا ِء ذا ِ‬ ‫ار ِ*‬
‫ٱلس** َمٓا ِء َوٱلط ِ‬
‫﴿ َوٱلَّ ۡي ِل إِ َذا يَ ۡغ َش ٰى﴾ و س**وره‌‌های* دیگ**ر مانن**د آن را تالوت می‌ک**رد‪ 4‬و گ**اهی ﴿إِ َذا‬
‫ٱل َّس َمٓا ُء ٱن َشقَّ ۡت﴾ و نظیر آن را می‌خواند‪ .5‬آن‌ه**ا (اص**حاب) ق**رائت رس**ول اللهص‬
‫‪6‬‬
‫را در نمازهای ظهر و عصر با حرکت فک مبارک ایشان‪ ،‬درک می‌کردند‪*.‬‬
‫خواندن آیاتی‪ d‬بعد از سوره فاتحه در دو رکعت آخر‬
‫رسول اللهص دو رکعت آخر نمازهای* چه**ار رکع**تی را ب**ه ان**دازه نص**ف دو‬
‫رکعت اول‪ ،‬ادا می‌نمود‪ ،‬یعنی به اندازه پانزده ( ‪ )15‬آیه‪ .7‬و گاهی تنها به خواندن‬
‫‪8‬‬
‫سوره فاتحه‪ ،‬اکتفا می‌کرد‪.‬‬

‫وجوب قرائت سوره فاتحه در هر رکعت‬

‫رسول اللهص به «مسیيء الصالة» فرمود* ک**ه س**وره فاتح**ه را در ه**ر رکعت‬
‫بخواند چنانکه فرمود‪« :‬ث ّم افع**ل ذل**ك في ص**التك كلّه**ا»‪( 9‬در تم**ام نماز‌ه**ایت این‬
‫‪10‬‬
‫عمل را انجام بده) و در روایتی* دیگر فرمود‪« *:‬في كل ركعة»‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم‪ .‬و بخاری در «جزء القراءة»‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود با سند صحیح و ابن خزیمه‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و مسلم‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود‪ ،‬ترم**ذی و ابن خزیم**ه‪ )1/67/2( ،‬و ترم**ذی و‬
‫ابن خزیمه آن را صحیح دانسته‌اند‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن خزیمه در «صحیحش»‪.)1/67/2( ،‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و ابوداود‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و مسلم‪ .‬این حدیث دلیل بر آنست که افزودن آیاتی‬
‫بعد از فاتحه در دو رکعت آخ**ر س**نت می‌باش**د‪ .‬گ**روه ب**زرگی از ص**حابه منجمل**ه اب**وبکر‬
‫صدیق به همین روش عمل می‌نمود‪ .‬امام شافعی نیز همان را پسندیده است و از مت**أخرین‪،‬‬
‫شیخ ابوالحسنات لکهنوی نیز آن را تأیید* نموده است چنانکه در «التعلیق الممج**د علی مؤط**ا‬
‫محمد»‪ )102( ،‬می‌نویسد‪ :‬برای من شگفت‌آور است که برخی از اصحاب م**ا (احن**اف) ب**ر‬
‫کسی که بعد از فاتحه در دو رکعت آخر سوره‌ای بخواند سجده سهو را واجب دانسته‌اند* ک**ه‬
‫ابراهیم حلبی شارح «المنی**ه» و ابن ام**یر ح**اج و دیگ**ران ب**ه نح**و احس**ن در رد آن س**خن‬
‫گفته‌اند‪ .‬یقینا ً کسانی که چنین فتوایی داده‌اند‪ ،‬حدیث فوق به دست آن‌ها نرسیده است و گرن**ه‬
‫به خود اجازه چنین فتوایی را نمی‌دادند‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد با سند جید‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪62‬‬
‫گاهی رسول* اللهصدر نمازهای* سری‪ ،‬بعضی از آیات را طوری می‌خواند که‬
‫مقتدیانش می‌شنیدند ‪ .‬چنانکه آن‌ها صدای زمزمۀ ایشان را هنگام خوان**دن ﴿ َس *ب ِ‬
‫ِّح‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫يث ۡٱل ٰ َغ ِشيَ ِة﴾ می‌شنیدند‪.‬‬ ‫ك َح ِد ُ‬ ‫ك ٱأۡل َ ۡعلَى﴾ و ﴿ه َۡل أَتَ ٰى َ‬ ‫ۡ‬
‫ٱس َم َربِّ َ‬
‫ق﴾ و مش**ابه‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫گاهی نیز سوره‌های ﴿ َوٱل َّس َمٓا ِء َذا ِ‬
‫ُوج﴾ و ﴿ َوٱل َّس َمٓا ِء َوٱلط ِ‬
‫ار ِ‬ ‫ت ٱلبُر ِ‬
‫آن‌ه**ا را می‌خواند‪ .3‬همچ**نین گ**اهی س**وره ﴿ َوٱلَّ ۡي** ِل إِ َذا يَ ۡغ َش** ٰى﴾ و مانن**د آن را‬
‫‪4‬‬
‫می‌خواند‪.‬‬
‫‪ -3‬نماز عصر‬
‫رسول اللهص در هری**ک از دو رکعت اول نم**از عص**ر‪ ،‬س**وره فاتح**ه را ب**ا‬
‫س*****وره‌ای دیگ*****ر‪ ،‬تالوت می‌ک*****رد و معم*****والً رکعت اول را از رکعت دوم‪،‬‬
‫طوالنی‌تر* می‌نمود*‪ .5‬ب**ه گم**ان حاض**رین‪ ،‬چ**نین می‌ک**رد ت**ا م**ردم* ب**ه رکعت اول‬
‫برسند‪ 6‬و در هریک از آن‌ها به اندازۀ پانزده آیه می‌خوان*د* یع*نی نص*ف آنچ*ه ک*ه‬
‫در رکعت اول نماز ظهر خوانده بود‪ .‬و دو رکعت آخر نم**از عص**ر را ب**ه مق**دار‬
‫‪7‬‬
‫نصف دو رکعت اول‪ ،‬کاهش می‌داد‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫در دو رکعت آخر‪ ،‬فقط سوره فاتحه را می‌خواند‪*.‬‬
‫و گاهی در نماز عصر‪ ،‬طوری قرائت می‌خواند* که مقتدیان‪ ،‬بعض**ی از آی**ات‬
‫‪9‬‬
‫را مى‌شنيدند‪.‬‬
‫در نماز عصر‪ ،‬نیز از همان سوره‌‌هایی که در بحث نم**از ظه**ر بی**ان گردی**د‪،‬‬
‫تالوت می‌کرد‪*.‬‬
‫‪ -4‬نماز مغرب‬
‫رسول خداص‪ ،‬گ**اهی در نم**از مغ**رب‪ ،‬یکی از س**وره‌های* قص**ار مفص**ل را‬
‫قرائت می‌کرد‪ 10‬حتی گاهی پیش می‌آمد که نماز تمام می‌شد و شخص (از مس**جد)‬
‫بیرون می‌رفت و اگر می‌خواست‪ ،‬می‌توانست تیرش را به هدف بزند ‪( 11‬اشاره به‬
‫روشنی* هوا دارد)‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن خزیمه و ضیاء در مختاره با سند صحیح‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری در جزء قرائت و ترمذی با تصحیح‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و طیالسی‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود با سند صحیح و ابن خزیمه‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و مسلم‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪11‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی و احمد با سند صحیح‪.‬‬
 ‫‪63‬‬ ‫تکبیر‪ d‬تحریمه‬
‫*ون﴾ را در رکعت دوم* نم**از‬ ‫ث**ابت اس**ت ک**ه در س**فر‪ ،‬س**وره ﴿ َوٱلتِّي ِن َوٱل َّز ۡيتُ* ِ‬
‫‪1‬‬
‫مغرب‪ ،‬قرائت نموده است‪.‬‬
‫احیان *ا ً از س**وره‌های ط**وال مفص**ل و همچ**نین اواس**ط مفص**ل‪ ،‬ن**یز ق**رائت‬
‫يل ٱهَّلل ِ﴾‪ 2‬و‬
‫وا عَن َس*بِ ِ‬‫ص* ُّد ْ‬ ‫می‌کرد‪ ،‬چنانکه گاهی (سوره محمد) ﴿إِ َّن ٱلَّ ِذينَ َكفَر ْ‬
‫ُوا َو َ‬
‫نیز «والطور»‪ 3‬را تالوت می‌فرمود‪*.‬‬
‫همچنین سوره «والمرسالت» (‪77‬؛* ‪ )50‬را در آخ**رین نم**از مغ**رب‪ ،‬ق**رائت‬
‫‪4‬‬
‫نمود‪.‬‬
‫احیانا از دو سوره طوالنی (اعراف و انع**ام)‪ ،‬طوالنی‌ترینش**ان یع**نی اع**راف‬ ‫ً‬
‫‪5‬‬
‫را در هردو رکعت می‌خواند‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫و گاهی نیز سوره «انفال» را در دو رکعت اول‪ ،‬قرائت می‌کرد‪.‬‬
‫قرائت در سنت‌های نماز مغرب‬
‫رس**ول اللهص در نمازه**ای س**نت مغ**رب‪ ،‬س**وره «ک**افرون و اخالص» را‬
‫‪7‬‬
‫تالوت می‌نمود‪*.‬‬
‫‪ -5‬نماز عشاء‬
‫رسول اللهص در دو رکعت اول نمازهای‌عشاء‌از سوره‌های* اوساط مفص**ل‪،‬‬
‫‪8‬‬
‫قرائت می‌فرمود‪.‬‬
‫مثالً گاهی سوره «شمس» (‪91‬؛ ‪ )15‬یا مانند آن را در نماز‪ ،‬تالوت می‌کرد ‪.‬‬
‫‪9‬‬

‫‪10‬‬
‫گاهی سوره «انشقاق» (‪84‬؛ ‪ )25‬را می‌خواند* و با آن سجده می‌کرد‪.‬‬
‫**ون﴾ (‪95‬؛** ‪ )8‬را در رکعت اول‬ ‫ين َوٱل َّز ۡيتُ ِ‬
‫ی**ک ب**ار در س**فر‪ ،‬س**وره ﴿ َوٱلتِّ ِ‬
‫‪11‬‬
‫تالوت نمود‪.‬‬
‫و از طوالنی‌کردن قرائت در عشاء‪ ،‬نهی فرموده است چنانکه معاذبن جبل که‬
‫امام برخی* از اصحاب بود‪ ،‬شبی نماز عشاء را طوالنی* ک**رد‪ .‬م**ردی از انص**ار‪،‬‬
‫جماعت را ره*ا نم*ود و در گوش*ه‌ای ب*ه تنه*ایی* نم*از خوان*د و از مس*جد ب*یرون‬
‫رفت‪ .‬پس از اتمام نماز‪ ،‬وقتی که معاذ از رفت**ار* آن م**رد اطالع پی**دا ک**رد‪ ،‬گفت‪:‬‬
‫او منافق* است‪ .‬وقتی این سخن به گوش آن مرد رس**ید‪ ،‬ن**زد پی**امبرص رفت و از‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬طیالسی و احمد با سند صحیح‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن خزیمه و طبرانی و مقدسی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و ابوداود‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬طبرانی در «الکبیر» با سند صحیح‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و نسائی و طبرانی و المقدسی و ابن نصر‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی و احمد با سند صحیح‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و ترمذی و ترمذی آن را حسن دانسته است‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری‪ ،‬مسلم و نسائی‪.‬‬
‫‪11‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم و نسائی‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪64‬‬
‫مع**اذ ش**کایت نم**ود‪ .‬رس**ول اللهص رو ب**ه مع**اذ ک**رد و گفت‪ :‬ای مع**اذ! مگ**ر‬
‫می‌خ**واهی م**ردم را در فتن**ه‌بین**دازی؟! وق**تی ام**ام م**ردم ش**دی‪ ،‬از س**وره‌های‬
‫ك﴾ و ﴿ َوٱلَّ ۡي* ِل‬ ‫ٱس* َم َربِّكَ ٱأۡل َ ۡعلَى﴾‪ۡ ﴿ ،‬ٱق* َر ۡأ بِ ۡ‬
‫ٱس* ِم َربِّ َ‬ ‫ض َح ٰىهَا*‪َ ﴿ ،﴾١‬سب ِ‬
‫ِّح ۡ‬ ‫﴿ َوٱل َّشمۡ ِ‬
‫س َو ُ‬
‫إِ َذا يَ ۡغ َش ٰى﴾ انتخاب کن و بخوان زیرا پشت سرت افراد بزرگسال‪ ،‬ناتوان و دارای‬
‫‪1‬‬
‫مشغله‪ ،‬نماز می‌خوانند‪.‬‬

‫‪ -6‬نماز شب‬
‫همانطور* که قبالً بیان گردید رسول* اللهص نمازهای شب را گ**اهی ب**ا ص**دای‬
‫بلند و گاهی آهسته‪ ،‬می‌خواند*‪ .2‬در این نمازها گاهی ق**رائت را ط**والنی* و زم**انی*‬
‫کوت***اه می‌گ***رفت‪ *.‬و احیان***ا ً در ط***والنی نم***ودن آن اف***راط می‌ک***رد؛ عبدهللا بن‬
‫مسعودس می‌گوید‪ *:‬شبی همراه رسول اللهص به نماز شب ایس**تادم ایش**ان ق**رائت‬
‫را آنقدر طوالنی نمود که من تصمیم بدی گ**رفتم‪ ،‬پرس**یدند‪ *:‬چ**ه تص**میمی؟ گفت‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫می‌خواستم* بنشینم و رسول اللهص را تنها بگذارم‪.‬‬
‫حذیفه‌بن یمان نیز می‌گوید‪ :‬همراه رسول اللهص به نماز شب ایستادم ایشان از‬
‫سوره «بقره» شروع* نم**ود‪ ،‬من خی**ال ک**ردم ک**ه ح**داکثر ص**د (‪ )100‬آی**ه تالوت‬
‫می‌نمایند‪ ،‬ولی رس**ول اللهص همچن**ان ادام**ه داد‪ ،‬ب**از من فک**ر ک**ردم ک**ه س**وره‬
‫«بقره» را در دو رکعت‪ ،‬تالوت می‌نماید‪ ،‬ب**دین جهت پس از اتم**ام س**وره بق**ره‪،‬‬
‫منتظر رکوع بودم* ولی ایشان شروع به خواندن س**وره «نس**اء» نم**ود و آن را ت**ا‬
‫آخر‪ ،‬تالوت کرد سپس آغاز به خواندن سوره «آل‌عم**ران»‪ 4‬ک**رد‪ ،‬آن را ن**یز ب**ه‬
‫پایان رسانید‪ *.‬ضمنا ً آرام تالوت می‌نمود و در خالل ق**رائت‪ ،‬هرگ**اه ب**ه آی**اتی ک**ه‬
‫در آن پاکی خدا بیان ش**ده اس**ت می‌رس**ید‪ ،‬تس**بیح می‌گفت و زم**انی ک**ه ب**ه آی**ات‬
‫مسألت از خدا می‌رسید‪ ،‬از او طلب می‌کرد و هنگامی که به آیات عذاب می‌رسید‬
‫‪5‬‬
‫از خدا پناه می‌خواست‪ ،‬آنگاه به رکوع رفت‪.‬‬
‫در یکی از شب‌ها که بیمار بود‪ ،‬نیز هفت سوره بزرگ قرآن را تالوت نمود ‪.‬‬
‫‪6‬‬

‫‪7‬‬
‫گاهی در هر رکعت یکی از این سوره‌های بزرگ را تالوت می‌نمود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم و نسائی (االرواء‪.)295 ،‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬اینک**ه رس**ول‌اللهص نخس**ت س**وره نس**اء و بع**د از آن‬
‫آل‌عمران را قرائت فرمود‪ ،‬دلیل بر آنست که خواندن سوره‌ها بدون ترتیب اشکالی ندارد‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و نسائی‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬اب**ویعلی و ح**اکم و ذه**بی ب**ا تص**حیح ح**اکم و م**وافقت‬
‫ذهبی‪ .‬طوال هفتگانه به سوره‌های بقره‪ ،‬آل‌عمران‪ ،‬نساء‪ ،‬مائده‪ ،‬انعام‪ ،‬اعراف و توبه گفت**ه‬
‫می‌شود‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و نسائی با سند صحیح‪.‬‬
 ‫‪65‬‬ ‫تکبیر‪ d‬تحریمه‬
‫اما هیچ‌گ*اه ث**ابت نش**ده اس*ت ک**ه رس*ول اللهص تم**ام ق*رآن را در ی*ک ش*ب‪،‬‬
‫تالوت نماید‪ 1‬و چ**نین ک**اری را نمی‌پس**ندید‪ *،‬هم**ان‌طور ک**ه ب**ه عبدهللا بن عم**رو‬
‫فرمودند‪« :‬إقرأ القرآن في ك ّل ش**هر» (م**اهی ی**ک ب**ار ق**رآن را ختم کن) او گفت‪:‬‬
‫من بیشتر از این‪ ،‬توانایی دارم‪ .‬رسول اللهص فرم**ود‪« :‬ف**اقرأه في عش**رین لیل *ةً»‬
‫(اگر چ**نین توان**ایی* داری آن را در بیس**ت روز ختم کن) عبدهللا ع**رض ک**رد‪ :‬از‬
‫این هم بیشتر توان**ایی دارم‪ .‬رس**ول اللهص فرم**ود‪« :‬ف**اقرأه في س**بع والت**زد علی‬
‫ذلك» (پس آن را در یک هفته ختم کن‪ ،‬نه کمتر)‪ .2‬در روایات* دیگری آم**ده اس**ت‬
‫‪4‬‬
‫که به ایشان اجازه ختم قرآن را در پنج روز‪ 3‬و بعداً در سه روز‪ ،‬عن**ایت فرم**ود*‬
‫و او را از خوان**دن ک**ل ق**رآن در کم**تر از س**ه روز‪ ،‬بازداشت‪ 5‬و علتش را ن**یز‬
‫ث لم یفقه**ه»‪( 6‬هر کس ق**رآن را‬ ‫چنین بیان فرمود‪« *:‬من قرأ الق**رآن في أق * ّل من ثال ٍ‬
‫در کم**تر از س**ه روز‪ ،‬ختم نمای**د از آن‪ ،‬چ**یزی نخواه**د فهمی**د) و ب**ه عب**ارتی‬
‫فرمود‪« *:‬ال یفقه من قرأ القرآن في أق ّل من ثالث»‪.7‬‬
‫همچنین به عبدهللا بن عمرو‪ ،‬فرمود‪ *:‬بدان ک**ه ه**ر عاب**د را ج**وش و خروش**ی‬
‫اس**ت و ه**ر ج**وش و خروش *ی* را ت**وقفی در پیش اس**ت‪ .‬گ**اهی این توق**ف‪ ،‬در‬
‫راستای سنت ق**رار می‌گ**یرد و زم**انی ب**ه ب**دعت کش**یده می‌ش**ود‪ *.‬و ه**ر کس ک*ه‬
‫‪8‬‬
‫توقفش به سنت بینجامد‪ ،‬راه را دریافته‪ ،‬در غیر این صورت* هالک شده است‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫خود رسول اللهص نیز کمتر از سه روز‪ ،‬قرآن را ختم نمی‌کرد‪.‬‬
‫همچ**نین فرم**وده اس**ت‪« :‬من ص**لّی في لیل**ة بم**دتي آی* ٍة‪ ،‬فانّ**ه یكتب من الق**انتین‬
‫المخصلین»‪.10‬‬
‫(هر کس که شبی دویست* (‪ )200‬آیه در نماز‪ ،‬تالوت کن*د‪ ،‬ن*امش در زم*ره‌ی‬
‫بندگان مخلص و خداترس‪ ،‬ثبت می‌شود)‪.‬‬
‫رس**ول اللهص خ**ود‪ ،‬ه**ر ش**ب س**وره «بنی‌اس**رائیل»* و «زم**ر» را تالوت‬
‫می‌کرد‪ 11‬و نیز می‌فرمود‪« :‬من صلّی في لیل ٍة بمأه آی ٍة لم یكتب من الغ**افلین»‪( 12‬ه**ر‬
‫کس که در نماز شب‪ ،‬صد آیه بخواند‪ ،‬از غافالن محسوب نمی‌شود)‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوداود‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی و ترمذی و ترمذی آن را صحیح دانسته است‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و احمد‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬دارمی و سعیدبن* منصور با سند صحیح‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد با سند صحیح‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬دارمی و ترمذی و ترمذی آن را صحیح دانسته است‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و ابن حبان در صحیحش‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن س**عد‪ )1/376( ،‬و ابوالش**یخ در «اخالق الن**بي»‪( ،‬‬
‫‪.)281‬‬
‫‪10‬‬
‫_____________________‪ -‬دارمی و حاکم با تصحیح حاکم و تأیید ذهبی‪.‬‬
‫‪11‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و ابن نصر با سند صحیح‪.‬‬
‫‪12‬‬
‫_____________________‪ -‬دارمی و حاکم با تصحیح حاکم و تأیید ذهبی‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪66‬‬
‫احیان**ا ً رس**ول اللهص در ه**ر رکعت‪ ،‬ح**دود پنج**اه آی**ه ی**ا بیش**تر‪ ،‬ق**رائت‬
‫می‌فرمود‪ .1‬و گاهی نیز به اندازه سوره «المزمل» (‪73‬؛ ‪ 2)20‬تالوت می‌کرد‪.‬‬
‫رسول اللهص تمام شب را تا صبح در نماز سپری نمی‌ک**رد*‪ 3‬مگ**ر ب**ه ن**درت‪.‬‬
‫عبدهللا بن االرت ک**ه ش**بی م**راقب عب**ادت رس**ول* اللهص ب**ود‪ ،‬می‌گوی**د‪ *:‬پی**امبر‬
‫خداص شب را تا صبح در نماز‪ ،‬سپری کرد‪ .‬پس از اتم*ام نم*از فج*ر‪ ،‬ب*ه ایش*ان‬
‫گفتم‪ :‬پدر و مادرم* فدایت باد شما دیشب نم*ازی* خواندی*د ک*ه من هیچ‌گ*اه قبالًندی*ده‬
‫ب**ودم‪ ،‬رس**ول اللهص فرم**ود‪ :‬آری‪ ،‬این نم**از ت**رس و امی**د ب**ود زی**را من از‬
‫پروردگ**ارم* س**ه چ**یز درخواس *ت* نم**ودم‪ ،‬دو م**ورد آن را پ**ذیرفت و یکی را رد‬
‫کرد‪ ،‬نخست درخواست نم**ودم ک**ه امتم را ب**ا ع**ذاب‌هایی ک**ه امت‌ه**ای پیش**ین را‬
‫توسط آن‌ها هالک کرده‪ ،‬از بین نبرد (و به تعبیری‪ ،‬آمده است ک**ه رس**ول اللهص‬
‫درخواست نموده که امتش در اثر قحطی* نابود نشود) این دعا پذیرفت**ه ش**د‪ .‬س**پس‬
‫از خداوند* خواس*تم ک*ه دش*منان بیگان*ه را ب*ر امت من مس*لط نکن*د‪ ،‬این دع*ا ن*یز‬
‫پذیرفته شد‪ .‬و س**رانجام‪ ،‬از خ**دا خواس**تم* ک**ه امتم را متف**رق نکن**د‪ ،‬ولی این دع**ا‬
‫‪4‬‬
‫پذیرفته نشد‪.‬‬
‫ِّ‬
‫رسول اللهص شبی را با تکرار آیه‪ ،‬زیر‪ ،‬به صبح رسانید‪﴿ :‬إِن تُ َع* ذ ۡبهۡ*ُم فَ *إِنَّهُمۡ‬
‫ِعبَا ُد ۖكَ َوإِن ت َۡغفِ ۡر لَهُمۡ فَإِنَّكَ أَنتَ ۡٱل َع ِزي ُز ۡٱل َح ِكي ُم‪[ ﴾١١٨‬المائ**دة‪ ]118 :‬ب**دین مع**نی ک**ه‬
‫آن را در رکوع‪ ،‬سجده و در دعای خویش می‌خواند‪ ،‬روز* بع**د‪ ،‬اب**وذر ک**ه ش**اهد‬
‫قضیه بود عرض کرد‪ :‬ای رسول‌ خداص! شما دیشب تا ص**بح همین ی**ک آی**ه را‬
‫در رکوع‪ ،‬سجده و دعایت تکرار می‌کردی* در حالی که خداوند‪ ،‬ک*ل ق**رآن را ب*ه‬
‫شما تعلیم داده است‪ .‬اگر یکی از ما چنین می‌ک**رد* م**ا عص**بانی می‌ش**دیم؟* رس**ول‬
‫اللهص فرمود‪ *:‬من از خداوند متعال خواستار شفاعت امتم در روز* قیامت شدم که‬
‫خوش**بختانه آن را ب**ه من عط**ا ک**رد و ب**ه خواس**ت خ**دا تم**ام کس**انی ک**ه ش**رک‬
‫‪5‬‬
‫نورزیده باشند‪ ،‬از این شفاعت‪ ،‬بهره‌مند خواهند شد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و ابوداود‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و ابوداود با سند صحیح‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬بنابر حدیث فوق و امثال آن‪ ،‬تمام شب‪ ،‬ب**ه ط*ور م**داوم‬
‫یا اغلب‪ ،‬برای عبادت بی**دار مان**دن‪ ،‬مک**روه و ب**دعت اس**ت‪ .‬زی**را خالف س**نت پی**امبرص‬
‫است و اگر در این فضیلتی وجود می‌داشت از رس**ول خ**داص ف**وت نمی‌ش**د‪ .‬یقین*ا ً به**ترین‬
‫روش‪ ،‬روش محمدص است‪ .‬و آنچه که در مورد ابوحنیفه‪ /‬منقول است که چهل س**ال نم**از‬
‫فجر را با وضوی شب خوانده اس**ت‪ ،‬بی‌اس**اس می‌باش**د‪ .‬چن**ان ک**ه عالم**ه فیروز‌آب**ادی در‬
‫«الرد علی المعترض»‪ )44/1( ،‬می‌گوید‪ :‬این از جمله دروغ‌های شاخدار است که نسبت آن‬
‫به امام ابوحنیفه شایسته نیست‪ .‬زیرا این امر فضیلتی در بر ندارد و اگر داشته باش**د‪ ،‬ب**رای‬
‫چنین امام بزرگواری شایسته بود که به جای فض**یلت‪ ،‬افض*ل را اختی**ار می‌ک**رد‪ ،‬بی‌تردی**د‬
‫تجدید وضو برای هر نماز از خواندن چند نماز ب*ا ی*ک وض*و افض*ل می‌باش*د‪ .‬ناگفت*ه پی*دا‬
‫است که چنین عملی یعنی چهل سال نماز فجر را با وضوی عشاء خوان**دن‪ *،‬مح**ال اس**ت و‬
‫این یکی از خرافات متعصبین* در مورد ابوحنیفه می‌باشد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی‪ ،‬احمد و طبرانی با تصحیح ترمذی‪.‬‬
 ‫‪67‬‬ ‫تکبیر‪ d‬تحریمه‬
‫مردی نزد رسول اللهص آمد و گفت‪ :‬ای رسول خداص! همسایه‌ام همیش**ه در‬
‫قی**امت ش**ب‪ ،‬تنه**ا س**وره «اخالص» را تک**رار می‌کن**د و اض**افه ب**ر آن‪ ،‬چ**یزی*‬
‫‪1‬‬
‫نمی‌خواند‪ *.‬رسول اکرمص فرمود‪« :‬والّ**ذي نفس**ي بی**ده‪ ،‬إنّه**ا لتع**دل ثلث الق**رآن»‬
‫(سوگند به ذاتی که جان من در قبضه‌ی اوس**ت‪ ،‬این س**وره‪ ،‬مع**ادل ب**ا ی**ک س**وم*‬
‫قرآن است)‪.‬‬
‫‪ -7‬نماز وتر‬
‫رسول اللهص در سه رکعت نماز وتر‪ ،‬به ترتیب‪ ،‬سوره‌های ﴿ َس *ب ِ‬
‫ِّح ۡ‬
‫ٱس * َم َربِّكَ‬
‫ٱأۡل َ ۡعلَى﴾‪﴿ ،‬قُ ۡل ٰيَٓأ َ ُّيهَا ۡٱل ٰ َكفِرُونَ ﴾ و ﴿قُ ۡل هُ َو ٱهَّلل ُ أَ َح* ٌد﴾ را ق**رائت می‌نم**ود*‪ 2‬و گ**اهی‬
‫‪3‬‬
‫سوره‌های «فلق» و «ناس» را به آن می‌افزود‪*.‬‬
‫‪4‬‬
‫یک بار نیز یک صد آیه از سوره «نساء» را در رکعت وتر‪ ،‬تالوت‌نمود‪.‬‬
‫اما در دو رکعت بعد از وتر (معم*والً) س**وره‌های «زل*زال» و «ک*افرون» را‬
‫‪5‬‬
‫قرائت می‌نمود‪.‬‬
‫‪ -8‬نماز جمعه‬
‫رسول اللهص در رکعت اول نماز جمعه‪ ،‬احیانا ً سوره «جمعه»‪62( ،‬؛ ‪ )11‬و‬
‫در رکعت دوم‪ ،‬سوره «منافقون» (‪63‬؛* ‪ )11‬و گاهی به جای آن سوره «غاشیه»‬
‫‪6‬‬
‫(‪88‬؛ ‪ )19‬را تالوت می‌نمود‪*.‬‬

‫‪ -_____________________ 5‬نسائی‪ ،‬ابن خزیمه‪ ،‬احمد و به تصحیح ح**اکم و م**وافقت‬

‫ذهبی‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 1‬بخاری و احمد‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 2‬نسائی و حاکم و حاکم آن را صحیح دانسته است‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 3‬ترم***ذی و ابوالعب***اس اص**م در «ح***دیث»‪( ،‬ج ‪ ،2‬رقم‬
‫‪ )117‬و به تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 4‬نسائی و احمد با سند صحیح‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 5‬احمد‪ ،‬ابن نصر‪ ،‬طحاوی‪ ،)1/202( ،‬ابن خزیم**ه و ابن‬
‫حبان با سند حسن و صحیح‪.‬‬
‫این دو رکعت در روایت «بخاری» و «مسلم» و دیگر کتب حدیث ب*ه اثب*ات رس*یده اس*ت‪ ،‬ک*ه‬
‫ظاهراً مخالف با حدیث دیگر رسول‌اللهص است که می‌فرماید‪« :‬اجعلوا آخر ص*التکم باللی**ل‬
‫وتراً» (آخرین نمازتان در ش**ب‪ ،‬وت**ر باش**د)‪ .‬علم**ا کوش**یده‌اند ت**ا بین این دو روایت تواف**ق‬
‫ایجاد کنند‪ ،‬ولی بنده احتیاط را در این می‌بینم که امر پیامبرص را ب**ر عم**ل ایش**ان ت**رجیح‬
‫داده و آن دو رکعت را ترک نماییم‪ ،‬وهللا اعلم‪.‬‬
‫اما‪ ،‬بعد از آن به حدیث صحیحی دست یافتم که رسول‌اللهص امر به خوان**دن این دو رکعت‬
‫نموده است‪ ،‬بنابراین چنین نتیجه‌گیری کردم‪ :‬که این دو رکعت به خاطر اجتماع فعل و ام**ر‬
‫رسول‌اللهص برای عموم مشروع می‌باش**د و ام**ر ب**ه اینک**ه وت**ر آخ**رین نم**از ش**ب باش**د‪،‬‬
‫استجبابی است‪ .‬این حدیث‪ ،‬در شماره (‪ )1993‬در «الصحیحة» تخریج شده است‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 6‬مسلم و ابوداود (االرواء‪.)345 ،‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪68‬‬
‫گ***اهی در رکعت‌اول‪‌،‬س***وره «االعلی» (‪87‬؛‪ )19‬و در رکعت‌ دوم‪‌،‬س***وره‌‬
‫‪1‬‬
‫«غاشیه»‌را‌قرائت‌می‌کرد‪.‬‬
‫‪ -9‬نماز عیدین‬
‫رسول اللهص در رکعت اول نماز عی**د‪ ،‬احیان *ا ً س**وره «االعلی» و در رکعت‬
‫‪2‬‬
‫دوم‪ ،‬سوره «غاشیه» را می‌خواند‪.‬‬
‫ٱلس*ا َعةُ﴾ (‪54‬؛* ‪ )55‬را‬
‫ت َّ‬ ‫چنانکه‌گاهی‌س**وره‌های «ق» (‪50‬؛* ‪ )45‬و ﴿ ۡٱقتَ* َ‬
‫*ربَ ِ‬
‫‪3‬‬
‫نیز تالوت‌نموده‌است‪.‬‬
‫‪ -10‬نماز جنازه‬
‫‪4‬‬
‫روش مسنون قرائت در نماز جنازه اینست که بعد از تکبیر اول‪ ،‬سوره فاتحه‬
‫‪6‬‬
‫و سوره‌ای دیگر‪ 5.‬با صدای (نه چندان بلند بلکه) آهسته خوانده شود‪.‬‬
‫ترتیل و تحسین صوت در قرائت‬
‫رسول اللهص طبق دستور* خداوند‪ ،‬قرآن را ب**ا ترتی**ل یع**نی ن**ه ُکن**د و ن**ه تن**د‬
‫بلکه به ص**ورت متوس**ط ب**ه ط**وری ک**ه هری**ک از ح**روف* جداگان**ه از مخ**ارج‬
‫‪7‬‬
‫مخصوص‪ ،‬ادا می‌کرد‪ ،‬تالوت می‌نمود‪*.‬‬
‫حتی گاهی سور‌ه کوچکی را چنان ترتیل‪ ،‬تالوت می‌نمود که از سوره بزرگ**تر‬
‫از آن طوالنی‌تر جلوه می‌کرد‪ 8‬و در این مورد فرموده است‪« :‬یقال لصاحب الق**رآن‬
‫ف*إن منزل**ك عن*د آخ*ر آی*ة تقرأه*ا»‪( 9‬روز‬ ‫ّ‬
‫ترت في ال*دنیا‪ّ ،‬‬ ‫إقرأ وارتق ورتلّ كما كنت‬
‫قی**امت ب**ه ص**احب ق**رآن می‌گوین**د همان‌گون**ه ک**ه در دنی**ا ق**رآن را ب**ا ترتی**ل‬
‫می‌خوان**دی‪ ،‬اکن**ون ن**یز بخ**وان (و از من**ازل بهش**ت ب**اال ب**رو‪ ،‬زی**را) جایگ**اهت‬
‫همان‌جا خواهد بود که آخرین آیه را تالوت کنی)‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوداود‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوداود‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوداود‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬امام شافعی‪ ،‬احمد‪ ،‬اس**حاق و ب**رخی از محققین احن**اف‬
‫موافق همین قول‌اند‪ .‬اما افزودن سوره‌ای ک**ه ب**رای آن را فق**ط ام**ام ش**افعی گفت**ه اس**ت ک**ه‬
‫سخنی بر حق است‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری‪ ،‬ابوداود‪ ،‬نسائی و ابن جارود‪ ،‬و کلمه «س**وره»‬
‫در حدیث شاذ نیست آن طور که تویجری گمان نموده است‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی و طحاوی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن مب**ارک در «الزه**د» و اب**وداود و احم**د ب**ا س**ند‬
‫صحیح‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و مالک‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و ترمذی با تصحیح ترمذی‪.‬‬
 ‫‪69‬‬ ‫تکبیر‪ d‬تحریمه‬
‫رس**ول اللهص ح**روف* م**د را کش**یده می‌خوان**د‪ ،‬چنانک**ه کلم**ات «بس**م‌هللا»‬
‫«الرحمن»‪« ،‬الرحیم»‪ 1‬و «نضید»‪ 2‬وامثال این‌ها را می‌کشید‪ .‬گاهی نیز ص**دایش‬
‫را در حلق می‌چرخان*د* چنانک*ه روز فتح مک*ه‪ ،‬س**وره «الفتح» (‪48‬؛* ‪ )29‬را در‬
‫قرائتی آرام‪ ،‬به همین سبک‪ ،‬قرائت نمود‪ 3‬عبدهللا ابن مغفل این تحسین و انعک**اس‬
‫صدا را این‌گونه مجسم کرده‌اند‪( :‬آآآ)‪.‬‬
‫رس**ول اللهص ام**ر می‌نم**ود ک**ه ق**رآن را ب**ا آواز خ**وش تالوت کنن**د چنانک**ه‬
‫‪4‬‬
‫(فإن الصّوت الحس*ن یزی*د الق*رآن حس*ناً)»‬‫فرموده است‪« :‬زیّنوا القرآن بأصواتكم‪ّ ،‬‬
‫(ق**رآن را ب**ا ص**دایتان زینت بخش**ید‪ ،‬زی**را ص**دای نیک**و‪ ،‬ب**ر زیب**ایی ق**رآن‪،‬‬
‫می‌افزاید)‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ً‬ ‫ّ‬
‫«إن من أحسن الن**اس ص**وتا ب**القرآن‪ ،‬ال**ذي إذا س**معتموه‬ ‫همچنین فرموده است‪ّ :‬‬
‫‪5‬‬
‫یقرأ حسبتموه یخشي هللا»‪.‬‬
‫(زیباترین صدای تالوت قرآن از آن کسی اس**ت ک**ه ش**ما ب**ا ش**نیدن ص**دایش‪،‬‬
‫چنین گمان کنید که از خدا می‌ترسد)‪.‬‬
‫همچنین فرموده است‪« :‬تعلّموا كتاب هللا وتعاهدوه‪ ،‬واقتنوه‪ ،‬وتغنواه به‪ ،‬فو ال**ذي‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪6‬‬
‫نفسي بیده‪ ،‬لهو أش ّد تفلّتا ً من المخاض في العقل»‪.‬‬
‫(کتاب خدا را بیاموزید* و همواره تالوت کنید و مواظبش* باشید و زیبا بخوانی**د‬
‫زیرا سوگند به خدا که قرآن‪ ،‬از شتر جوان و فراری‪ *،‬بیشتر آماده‌ی فرار* است)‪.‬‬
‫یتغن بالقرآن»‪( 7‬کسی ک**ه ق**رآن را زیب**ا‬‫ّ‬ ‫همچنین فرموده است‪« :‬لیس منّا من لم‬
‫نخواند‪ ،‬از ما نیست)‪.‬‬
‫همچنین فرموده است‪« :‬ما أذن هللا لشيء ما أذن (و في لف**ظ كاذن**ه) لن**بي (حس**ن‬
‫‪8‬‬
‫الصوت) (وفي لفظ حسن الترنّم) یتغنّي بالقرآن (یجهربه)»‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 1‬بخاری و ابوداود‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 2‬بخاری در افعال العباد با سند صحیح‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 3‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 4‬بخ**اری در تعلیق**ات‪ ،‬اب**وداود و دارمی و ح**اکم و تم**ام‬
‫الرازی با دو سند صحیح‪.‬‬
‫(ت**ذکر)‪ :‬ب**رخی از راوی**ان‪ ،‬این روایت را وارون**ه روایت کرده‌ان**د ب**دین ص**ورت‪« :‬زین**وا‬
‫اصواتکم بالقرآن» که از نظر روایت و درایت‪ ،‬خطائیست آشکار‪ .‬و کسی که این روایت را‬
‫صحیح ق**رار داده اس*ت‪ ،‬س*خت در اش*تباه ب**ه س*ر می‌ب*رد زی*را این روایت ب*ا بس**یاری از‬
‫روایات صحیح و مفسر در این مورد‪ ،‬مخالف است و بای**د گفت‪ :‬این به**ترین نمون**ه روایت‬
‫مقلوب (برعکس) می‌باشد‪ .‬برای تفصیل بیشتر در این مورد به کتابم «االحادیث الص**حیح»‪،‬‬
‫(‪ )5328‬مراجعه شود‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 5‬حدیث صحیح است‪ ،‬ابن مب**ارک در «الزه**د»‪ ،‬دارمی‪،‬‬
‫ابن نص**ر‪ ،‬ط**برانی‪ ،‬اب**ونعیم در «اخب**ار اص**بهان» و ض**یاء در «المخت**اره» آن را روایت‬
‫نموده است‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 6‬دارمی و احمد با سند صحیح‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 7‬ابوداود و تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 8‬بخاری و مسلم و طح**اوی و ابن من**ده در «التوحی**د»‪( ،‬‬
‫‪.)781‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪70‬‬
‫(خداوند به هیچ سخنی گوش نمی‌ده**د آن‌گون**ه ک**ه ب**ه کالم خ**ودش ک**ه توس**ط‬
‫یکی از انبیای خوش صورت* با صدای بلند خوانده شود‪ ،‬گوش می‌سپارد)‪.‬‬
‫رسول اللهص یک بار به ابوموسی اش**عری فرم**ود‪« :‬ک**اش! می‌دی**دی* دیش**ب‬
‫چگونه به قرائت گوش می‌دادم‪ ،‬حقا که بهره‌ای از ص**دای داود ب**ه ت**و عط**ا ش**ده‬
‫اس**ت» ابوموس *ی* ع**رض ک**رد‪ :‬اگ**ر می‌دانس**تم* ک**ه ش**ما ب**ه ق**رائت من گ**وش‬
‫‪1‬‬
‫سپرده‌اید‪ ،‬زیباتر و غم‌انگیزتر* می‌خواندم)‪.‬‬
‫یاری‌دادن امام در قرائت‬
‫یاری دادن امام هنگام اشتباه در قرائت‪ ،‬سنت است‪ .‬به دلیل اینک**ه ی**ک مرتب**ه‬
‫رسول اللهص در نماز جماعت‪ ،‬دچار اشتباه ش**د‪ ،‬پس از اتم**ام نم**از‪ ،‬خط**اب ب**ه‬
‫ابی فرمود‪ :‬تو با ما نماز می‌خواندی؟ عرض کرد‪ :‬بلی‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫رسول اللهص فرمود‪ :‬پس چرا مرا از اشتباه‪ ،‬باز نداشتی؟‬
‫تعوذ و تف‌نمودن در حال نماز برای دفع وسوسه‬
‫عثمان‌بن العاص‪ ،‬عرض کرد‪ :‬ای رسول خداص! ش*یطان می*ان من و نم*از و‬
‫قرائتم حائل می‌شود و آن را برایم درهم و ب**رهم می‌کن**د؟ رس**ول اللهص فرم**ود‪*:‬‬
‫«این شیطان «خنزب» نام دارد‪ ،‬هرگاه حض*ورش* را احس*اس می‌ک*ردی* ب*ه خ*دا‬
‫پناه ببر و به سمت چپ خود سه بار تف کن» عثمان می‌گوی**د‪ *:‬از آن ب**ه بع**د‪ ،‬من‬
‫‪3‬‬
‫چنین کردم‪ ،‬خداوند مرا از شر او نجات داد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬بخ**اری و مس**لم و ابن نص**ر و ح**اکم و عب**دالرزاق در‬
‫«امالی»‪.)2/44/1( ،‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود‪ ،‬ابن حبان‪ ،‬طبرانی و ابن عس**اکر‪)2/296/2( ،‬‬
‫و ضیاء در «المختاره» با سند صحیح‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و احمد‪ .‬تف نمودن در اینجا ب**ه مع**نی پ**ف ک**ردن‬
‫است با اندکی آب دهن (نهایة)‪.‬‬
 ‫بحث رکوع‬
‫رسول اللهص بعد از اتمام قرائت‪ ،‬اندکی سکوت می‌نمود*‪ 1‬آنگاه دست‌هایش را‬
‫به همان شیوه که در تکبیر اولی بیان گردید‪ ،‬ب*اال می‌ب*رد س*پس تکب*یر می‌گفت و‬
‫‪2‬‬
‫به رکوع* می‌رفت‪.‬‬
‫و به کسی که نماز را درس**ت نمی‌خوان**د (مس**یيء الص**الة) فرم**ود‪ *:‬نم**از هیچ‬
‫یک از شما درست نخواهد* بود‪ ،‬مگر آن طور* که خداوند* فرموده‪ ،‬وض**وی کام**ل‬
‫بگیرد‪ ،‬سپس تکبیر بگوید و خدا را س**پاس و س**تایش کن**د و آن ق**در از ق**رآن ک**ه‬
‫برایش میسر باشد تالوت نماید‪ ،‬سپس تکبیر بگوید و به رکوع برود و دست‌هایش‬
‫‪3‬‬
‫را بر روی زانو‌هایش بگذارد* طوری که هریک از مفاصل بدنش آرام گیرد‪.‬‬
‫کیفیت رکوع‌کردن‬
‫رسول اللهص هنگام رکوع‪ ،‬دو کف دست خ**ود را ب**ر روی زانوه**ایش ق**رار*‬
‫‪4‬‬
‫می‌داد‪.‬‬
‫و به اصحاب نیز دستور می‌داد ک**ه چ**نین کنند ‪ .‬هم**ان‌ ط**ور* ک**ه ش**رح آن در‬
‫‪5‬‬

‫حدیث «مسیيء الصالة» گذشت‪.‬‬

‫و دست‌هایش را محکم ب**ر روی* زانوه*ا ق**رار می‌داد‪ ،‬گوی*ا آن‌ه*ا را در پنج*ه‬
‫‪6‬‬
‫گرفته بود‪.‬‬
‫و در عین حال‪ ،‬انگش**تانش را ب**از می‌گذاشت* ‪ .‬چنانک**ه ب**ه کس**ی ک**ه نم**از را‬
‫‪7‬‬

‫درست نمی‌خواند (مسیيء الصالة) فرمود‪« :‬إذا ركعت فضع راحتیك علی ركبتی**ك‪،‬‬
‫ث ّم ف ّرج بین أصابعك‪ ،‬ث ّم امكث حتّی یأخذ ك ّل عض ٍو مأخذه»‪( 8‬هرگاه رکوع نم**ودی‪،‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و حاکم با تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪ .‬رفع یدین* یعنی بلن*د ک*ردن دس*ت‌ها‪ ،‬ب*ه‬
‫هنگام رفتن به رک**وع و س**ر بلن**د ک**ردن از احم**د و جمه**ور مح**دثین و فقه**ا همین اس**ت و‬
‫بعضی از احناف مانند عصام بن یوسف بلخی شاگرد امام ابویوسف (و شاه ولی‌هللا دهلوی)‬
‫نیز رف**ع ی**دین را ت**رجیح می‌دهن**د‪ ،‬چنانک**ه در مقدم**ه کت**اب بی**ان ش**د عبدهللا ابن احم**د در‬
‫«مسائل» از پدرش روایتی نقل می‌کند که عقبه بن عامر در مورد رفع ی**دین فرم**وده‪« :‬ب**ه‬
‫نمازگزار در هر اشاره‪ ،‬ده نیکی می‌رسد» بنده (آلبانی) می‌گ**ویم‪ :‬ح**دیث قدس**ی ن**یز ش**اهد‬
‫این اثر می‌باشد که رسول‌اللهص فرمودند‪« :‬هر کس که اراده عمل نیکی را بنماید* و ب**ر آن‬
‫عمل کند‪ ،‬ده الی هفتصد اجر به او می‌رسد» (متفق علیه) «صحیح الترغیب»‪.)16( ،‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود‪ ،‬نسائی و به تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و ابوداود‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و ابوداود‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬به تصحیح ح**اکم و م**وافقت ذه**بی و طیالس**ی «ص*حیح‬
‫ابی داود»‪.)809( ،‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن خزیمه و ابن حبان‪.‬‬
‫دو کف دست‌هایش را بر روی زانو‌هایت قرار* بده‪ ،‬و انگش**تانت را ب**از بگ**ذار و‬
‫به مقداری که اعضاء و مفاصل بدنت از حرکت باز ایستد‪ ،‬در رکوع* بمان)‪.‬‬
‫رس**ول اللهص هنگ**ام رک**وع‪ ،‬آرنج دس**ت‌هایش را از پهلو‌ه**ایش دور نگ**ه‬
‫‪1‬‬
‫می‌داشت و مواظب بود که به آن‌ها نچسبند‪.‬‬
‫رس**ول اللهص ب**ه هنگ**ام رک**وع‪ ،‬کم**رش را پهن و هم**وار می‌س**اخت ح**تی‬
‫‪2‬‬

‫گفته‌اند‪ :‬اگر در همان حال‪ ،‬مقداری آب‪ ،‬بر روی کمرش ریخته می‌ش**د‪ ،‬همان‌ج**ا‬
‫‪3‬‬
‫می‌ماند و به زمین‌نمی‌ریخت‪.‬‬
‫و به کسی که نماز را درست نمی‌خوان**د (مس**یيء الص**الة) فرم**ود‪ ...« *:‬وام**دد‬
‫ظهرك ومكن لركوعك»‪( 4‬کمرت را هموار کن و رک*وعت را محکم و اس**توار ب*ه‬
‫جای آر)‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫و آن حضرتص هنگام رکوع‪ ،‬سرش را نه پایین می‌کرد و ن**ه ب**اال می‌گ**رفت‬
‫‪6‬‬
‫بلکه بین این دو حالت قرار می‌داد‪.‬‬

‫حفظ آرامش در رکوع‬

‫رس**ول اللهص در رک**وع ارام می‌گ**رفت و ب**ه کس**ی ک**ه نم**از را درس**ت‬
‫‌نمی‌خوان**د* (مس**یيء الص**الة) ن**یز دس**تور* داد ک**ه چ**نین کن**د‪ .‬و در این م**ورد*‬
‫می‌فرمود‪« :‬أت ّمو الرّكوع والسّجود‪ ،‬فو الّذي نفسي بی**ده‪ ،‬إنّي ألراكم من بع**د ظه**ري‬
‫إذا ما ركعتم وإذا ما سجدتم»‪( 7‬رکوع و سجده خود را ب**ه ص**ورت* کام**ل ادا کنی**د‪:‬‬
‫سوگند به ذاتی که جانم در دست اوست‪ ،‬من از پشت سر‪ ،‬می‌بینم* که ش**ما چگون*ه‬
‫رکوع و سجده می‌کنید)‪.‬‬
‫یک بار رسول اللهص متوجه نماز مردی شد که رک**وع و س**جده را ب**ه ط**ور‬
‫کامل ادا نمی‌کرد‪ *،‬فرمود‪ :‬اگ**ر این ش**خص ب**ا این ح**ال بم**یرد‪ ،‬ب**ر دین محمدص‬
‫نمرده اس**ت‪ ،‬زی**را در نم**از‪ ،‬بس**ان ن**وک زدن کالغ در خ**ون‪ ،‬ن**وک می‌زن**د (و‬
‫افزود) کسی که رکوع نمازش را کامل نسازد و در سجده‪ ،‬نوک بزند‪ ،‬به ش**خص‬
‫گرسنه‌ای می‌ماند که با خوردن یک یا دو عدد خرما می‌خواهد سیر شود ک**ه یقین*ا ً‬
‫‪8‬‬
‫سیر نمی‌شود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ترمذی و به تصحیح ابن خزیمه‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬بیهقی با سند صحیح و بخاری‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ط**برانی و عبدهللا بن احم**د در «زوائ**د المس**ند» و ابن‬
‫ماجه‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و ابوداود‪ .‬با سند صحیح‪ .‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود‪ ،‬بخاری در جزء قرائت با سند صحیح‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬بخ*اری و مس*لم‪ .‬این یکی از معج*زات رس*ول‌اللهص و‬
‫مخصوص حالت نماز بوده است‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬ابویعلی در «مس**ند»‪ ،)340/349/1( ،‬بیهقی‪ ،‬ط**برانی‪،‬‬
‫و ضیاء در «المنتقی‪ »...‬و ابن عساکر‪.‬‬
 ‫‪73‬‬ ‫بحث رکوع‬
‫ابوهریرهس می‌گوید* مرا خلیلم (پیامبرص) از سه عمل در نماز‪ ،‬نهی فرمود‪:‬‬
‫‪ -1‬از نوک‌زدن خروسز*‬
‫‪ -2‬از نگریستن به این طرف و آن طرف مانند روباهز*‬
‫‪1‬‬
‫‪ -3‬و از نشستن مانند میمون‪.‬‬
‫ّ‬
‫همچنین فرمودند‪« :‬أس**وء النّ**اس س**رقة ال**ذي یس**رق من ص**الته» (بدترین دزد‬
‫آنست که از نمازش بدزدد)‪ ،‬صحابه عرض کردند‪ *:‬ای رسول خدا ص! چگونه از‬
‫نماز دزدی می‌شود؟ فرم**ود‪« :‬الیت ّم ركوعه**ا وس**جودها»‪( 2‬رک**وع و س**جده آن را‬
‫کامل نه کند)‪.‬‬
‫یک بار در حال نماز‪ ،‬گوشه چشمش به مردی افتاد که کمرش را در رک**وع* و‬
‫سجده‪ ،‬هموار نمی‌کرد‪ ،‬پس از سالم‪ ،‬فرمود‪« *:‬ی**ا معش*ر المس**لمین الص*الة لمن ال‬
‫والس*جود»‪( 3‬ای مسلمانان! بدانی**د کس**ی ک**ه کم**رش را در‬ ‫ّ‬ ‫یقیم ص**لبه في الرك**وع‬
‫رکوع و سجده‪ ،‬هموار* نمی‌کند‪ ،‬نمازش درست نیست و در حدیثی دیگ**ر فرم**ود‪*:‬‬
‫والس*جود»‪( 4‬نم**ازش کام**ل‬
‫ّ‬ ‫«ال تجزيء ص**الة ال ّرج**ل حتّی یقیم ظه**ره في الرّك**وع‬
‫نیست)‪.‬‬
‫اذکار رکوع‬
‫رس**ول اللهص تع**دادی از اذک**ار و دعاه**ای زی**ر را‪ ،‬انتخ**اب می‌ک**رد و در‬
‫رکوع می‌خواند‪*:‬‬
‫«سبحان ربّي العظیم» (سه مرتب**ه) و گ**اهی ن**یز بیش**تر از س**ه ب**ار آن را‬
‫‪5‬‬
‫‌‬ ‫‪-1‬‬
‫تکرار می‌کرد‪*.‬‬
‫ی**ک مرتب**ه در نم**از ش**ب‪ ،‬ب**ه ق**دری* آن را تک**رار نم**ود ک**ه ط**ول رک**وعش‬
‫نزدیک بود به طول قیامش برسد‪ ،‬قی**امی ک**ه در آن‪ ،‬س**وره‌های بلن**د ق**رآن یع**نی‬
‫«بقره»‪« ،‬نساء» و «آل‌عمران» را با گنجانیدن دع**ا و اس**تغفار‪ ،‬در خالل آی**ات‪،‬‬
‫قرائت کرده بود‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫‪« -2‬سبحان ربّي العظیم وبحمده»‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫‪« -3‬سبوح ق ّدوس ربّ المالئكة والرّوح»‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬طیالسی‪ ،‬احمد و ابن ابی‌شیبه و حدیث‪ ،‬حسن است‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن ابی‌شیبه‪ ،)1/89/2( ،‬طبرانی و به تصحیح ح**اکم و‬
‫موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن ابی‌ش***یبه‪ ،)1/89/1( ،‬ابن ماج***ه و احم***د ب***ا س***ند‬
‫صحیح «الصحیحة»‪.)2536( ،‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوعوان**ه‪ ،‬اب**وداود‪ ،‬الس**همی و دارقط**نی ب**ا تص**حیح‬
‫دارقطنی‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬احم*د‪ ،‬اب*وداود‪ ،‬ابن ماج*ه‪ ،‬دارقط*نی‪ ،‬طح*اوی‪ ،‬ب*زاز‪،‬‬
‫ابن خزیمه‪ )604( ،‬و طبرانی از هفت صحابی‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬اب**وداود‪ ،‬دارقط**نی‪ ،‬احم**د‪ ،‬ط**برانی و بیهقی و ح**دیث‪،‬‬
‫صحیح است‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪74‬‬
‫‪« -4‬س**بحانك اللّه ّم! وبحم**دك‪ ،‬اللّه ّم اغف**رلي» این ذک**ر و دع**ا را در رک**وع* و‬
‫سجده‪ ،‬به کثریت تکرار می‌نمود‪ ،‬در واق**ع این آی**ه س**وره نص**ر را جام**ه‬
‫‪1‬‬
‫ك وا ْستَ ْغفِرْ هُ إِنَّهُ َكانَ تَ َّوابَا»‪.‬‬
‫عمل می‌پوشاند‪« :‬فَ َسبِّحْ ب َح ْم ِد َربِّ َ‬
‫‪« -5‬اللّه ّم! ل**ك ركعت وب**ك آمنت‪ ،‬ول**ك أس**لمت‪( ،‬أنت ربي)‪ ،‬خش**ع ل**ك س**معی‬
‫وبصری‪ ،‬وم ّخی وعظمی (وفي روایة‪ :‬وعظامی) وعصبی (وم**ا اس**تقلّت ب**ه‬
‫‪3‬‬
‫قدمی‪ 2‬هلل ربّ العالمین)»‪.‬‬
‫(بار الها! برای تو رکوع کرده‌ام و به ت**و ایم**ان آورده‌ام و در پیش**گاه ت**و س**ر‬
‫تسلیم ف**رود* آورده‌ام‪ ،‬ت**و پروردگ**ار* م**نی‪ ،‬گوش**م‪ ،‬چش**مم‪ ،‬دم**اغم‪ ،‬اس**تخوان‌ها و‬
‫رگ‌های بدنم و تمام وجودم فرمانبردار پروردگار* جهانیان است)‪.‬‬
‫‪« -6‬اللّه ّم! ل**ك ركعت وب**ك آمنت ول**ك أس**لمت وعلی**ك ت**وكلت‪ ،‬أنت ربّي خش*ع‬
‫‪4‬‬
‫سمعی وبصری ودمی ولحمی وعظمی هلل ربّ العالمین»‪.‬‬
‫‪« -7‬سبحان ذي الجبروت والملكوت والكبریاء والعظم**ة» (پ**اک اس**ت ذاتی ک**ه‬
‫دارای قهر و تصرف* بسیار* و دارای کبریایی و عظمت است) این ذکر را‬
‫‪5‬‬
‫معموالً در نماز شب‪ ،‬قرائت می‌کرد‪.‬‬
‫طوالنی کردن رکوع‬
‫رکوع و قومه (ایستادن بعد از رکوع)‪ ،‬سجده و جلسه (نشستن میان دو سجده)‬
‫‪6‬‬
‫رسول اللهص‪ ،‬تقریبا ً یکسان بود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬تعمیم بعد از تخصیص اس**ت یع**نی آنچ**ه ق**دم‌هایم حم**ل‬
‫می‌کند که مراد جسم آدمی است‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم‪ ،‬ابوعوانه‪ ،‬طحاوی و دارقطنی‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و نسائی با سند صحیح‪ .‬فایده‪ :‬در اینکه می‌توان‬
‫همه اذکار باال را در یک رکوع‪ ،‬قرائت‌کرد یا خیر‪ ،‬اختالف نظ**ر وج**ود دارد؛ ابن قیم در‬
‫«زاد معاد» در این مورد متردد شده و نووی «األذکار» گفته است‪« :‬بهتر است در صورت‬
‫امکان همه این اذکار در یک رکوع ق*رائت ش*ود و همچ**نین بقی**ه اذک*ار مرب**وط ب*ه ارک*ان‬
‫دیگر»‪.‬‬
‫ابوالطیب صدیق حسن‌خان در «نزول االبرار»‪ )84( ،‬قول ن**ووی را رد نم**وده و می‌گوی**د‪:‬‬
‫«هر از گاهی‪ ،‬تعدادی از این اذکار قرائت شود و گاهی تع**دادی دیگ**ر ن**ه جملگی در ی**ک‬
‫رکوع‪ ،‬چون هیچ‌گونه دلیلی در این مورد‪ ،‬وجود ندارد‪ .‬رسول‌اللهص نیز به همین صورت‬
‫آن‌ها را قرائت می‌نمود‪ .‬و یقینا ً اتباع و پیروی بهتر از ابتداع و نوع‌آوری است»‪:‬‬
‫راه صواب ن*یز همین اس*ت‪ .‬ولی ث**ابت اس*ت ک**ه رس**ول‌اللهص رک**وع و بعض*ی دیگ*ر از‬
‫رکن‌ها را به قدری طوالنی می‌کرد که نزدیک ب**ه قی**امش می‌رس**ید‪ ،‬بن**ابراین اگ**ر ش**خص‬
‫نمازگزار بخواهد رک*وعش را ط**والنی نمای*د ب**رایش ممکن نخواه**د ب**ود مگ**ر اینک*ه هم**ه‬
‫اذکار باال را طبق گفته نووی با هم ق**رائت کن**د‪ ،‬ی**ا اینک**ه مط**ابق هم**ان تک**رار منص**وص‬
‫رکوعش را طوالنی نماید و این نزدیکتر به صحت خواهد بود‪ ،‬وهللا اعلم‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری ومسلم (االرواء‪.)321 ،‬‬
 ‫‪75‬‬ ‫بحث رکوع‬
‫نهی‌کردن از قرائت قرآن در رکوع‬
‫رس**ول اللهص از خوان**دن ق**رآن در رک**وع و س**جده ب**از می‌داش**ت‪ ،‬چنانک**ه‬
‫فرموده است‪« :‬أال وإنّي نهیت أن أقرأ القرآن ركعا أو س ّجداً فأ ّما الرّكوع فعظموا فی**ه‬
‫الرّبّ ﻷ‪ ،‬وأ ّما السّجود فاجتهدوا في ال ّدعاء فقمن أن یستجاب لكم»‪( 1‬آگاه باش**د ک**ه من‬
‫از خواندن قرآن‪ ،‬در رکوع و سجده‪ ،‬من**ع ش**ده‌ام‪ ،‬پس در رک*وع‪ ،‬خداوندﻷ را ب*ه‬
‫بزرگی باید یاد‌نمایید و در سجده‪ ،‬دعا کنید امید است دعایتان اجابت گردد)‪.‬‬
‫اعتدال بعد از رکوع و آنچه که در آن خوانده می‌شود‬
‫‪2‬‬
‫«سمع هللا لمن حمده» سر از رکوع برمی‌داشت‪*.‬‬ ‫‌‬ ‫رسول اللهص با گفتن‬
‫چنانکه به کسی که نم**از را درس**ت نمی‌خوان**د (مس**یيء الص**الة) ن**یز فرم**ود‪:‬‬
‫«إنّه ال تت ّم ص**الة ألح**د من النّ**اس حتّی یك**ب ّر ‪ ...‬ث ّم یرك**ع ‪ ...‬ث ّم یق**ول‪ :‬س**مع هللا لمن‬
‫حمده حتّی یستوی قائماً»‪( 3‬سپس سمع‌هللا لمن حمده بگوید و راست بایستد)‪.‬‬
‫خود رسول اللهص بعد از اینکه سر از رکوع* بر می‌داشت‪ ،‬راس**ت می‌ایس**تاد*‬
‫‪4‬‬
‫تا استخوان‌های کمرش‪ ،‬سر جای خود برگردند‪*.‬‬
‫‪5‬‬
‫و در حالی که راست ایستاده بود می‌گفت‪« :‬ربّنا ولك الحمد»‪.‬‬
‫و نمازگزار را چه مقتدری باشد و چه امام‪ ،‬ب**ه خوان**دن آن‪ ،‬ام**ر نم**وده اس**ت‬
‫چنانکه می‌فرماید‪« :‬صلّوا كما رأیتموني أصلّی»‪( 6‬همان‌گونه که من نماز خوان**دم‪،‬‬
‫نماز بخوانید)‪.‬‬
‫و ن**یز فرم**وده اس**ت‪« :‬ام**ام ب**رای آن مق**رر ش**ده ت**ا از او در نم**از‪ ،‬پ**یروی*‬
‫ش**ود ‪ ...‬هرگ**اه ام**ام «س**مع هللا لمن حم**ده» گفت‪ ،‬ش**ما بگویی**د‪( *:‬اللّه ّم ربّن**ا! ول**ك‬
‫الحمد) (خداوند آن را) خواهید شنید‪ ،‬زیرا خودش به زبان پیامبرص‪ ،‬گفت*ه اس**ت‪:‬‬
‫‪7‬‬
‫«سمع هللا لمن حمده» یعنی (خداوند سخن کسی را که از او ستایش کند می‌شنود)‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه‪ .‬و این نهی‪ ،‬ش**امل نمازه**ای ف**رض و‬
‫نفل می‌شود ب**ر خالف جمل**ه اض*افی‌ای ک**ه ابن عس**اکر ب**ا این عب**ارت آورده اس**ت‪« :‬فأم**ا‬
‫صالة التطوع فالجناح» که شاذ و منکر است‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود به تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و ابوداود‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و احمد‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و احمد‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه و احم*د و اب*وداود‪( .‬ت*ذکر)‪ :‬از ح*دیث‬
‫فوق‪ ،‬استناد به اینکه امام نباید «ربنا ولك الحمد» و مقتدی نباید «سمع هللا لمن حم**ده» گوی**د‪،‬‬
‫اشتباه می‌باشد‪ ،‬زیرا سیاق حدیث‪ ،‬به خاطر این نیست که برای امام و مقتدی تعیین* کن**د ک**ه‬
‫در اینجا چه بگویند‪ ،‬بلکه سیاق بیانگر این مطلب است ک**ه مقت**دی بع**د از «س**مع هللا» گفتن‬
‫امام‪« ،‬ربنا ولك الحمد» گوید‪ .‬به دلیل اینکه خود رسول‌اللهص در حالی که امام ب**ود‪« ،‬ربن**ا‬
‫ولك الحمد می‌گفت» برای تفصیل بیشتر به «الحاوی للفت**اوی» س**یوطی‪ )1/529( ،‬مراجع**ه‬
‫شود‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪76‬‬
‫رس**ول اللهص هنگ**ام برخاس**تن از رک**وع‪ ،‬دس*ت‌هایش را همان‌گون**ه ک**ه در‬
‫تکبیر اولی بیان گردی**د‪ ،‬ب**اال می‌ب**رد‪ 1‬و «ربّن**ا ول**ك الحم**د» می‌خواند‪ 2‬ک**ه گ**اهی‬
‫بدون «واو» می‌افزود‪ 3‬چنانکه به خواندن آن دیگران را نیز امر ک**رده و فرم**وده‬
‫است‪ :‬بعد از اینکه امام «س**مع هللا لمن حم**ده» گفت‪ ،‬ش**ما بگویی**د‪« :‬اللّهم ربن**ا ل**ك‬
‫الحمد» زیرا هر کس که سخنش (در گفتن آن) با سخن فرشتگان هماهن**گ گ**ردد‪،‬‬
‫‪4‬‬
‫گناهان گذشته‌اش مورد* عفو قرار خواهد گرفت‪.‬‬
‫گاهی یکی از جمله‌های زیر را بر آن می‌افزود‪:‬‬
‫‪« -1‬ملء السّماوات وملء األرض وملء ماشئت من شي ٍء بعد» ‪.‬‬
‫‪5‬‬

‫‪« -2‬ملء السّماوات و(ملء) األرض وما بینهما وملء ما شئت من شيء بعد» ‪.‬‬
‫‪6‬‬

‫(خدایا! به پری آسمان‌ها و زمین و فضاهای* بین آسمان و زمین و پری هر آن‬
‫چیزی که خودت می‌خواهی* و می‌دانی* تو را سپاس می‌گوییم)‪.‬‬
‫‪« -3‬أهل الثّناء والمجد‪ ،‬ال مانع لما أعطیت وال معطي لما منعت وال ینفع ذا الج *دّ‬
‫منك الج ّد»‪.7‬‬
‫(خدایا! سپاس مر تو را که شایس**ته س**تایش و ب**زرگی* هس**تی‪ ،‬بازدارن**ده‌ی از‬
‫آنچه که تو عنایت فرمایی* و بخشنده‌ای از آنچه که تو بستانی‪ ،‬وجود ندارد‪ .‬و هیچ‬
‫کس به وسیله قدرت خود نمی‌تواند* از تو نعمتی به دست آورد)‪.‬‬
‫‪ -4‬گاهی نیز هم**ه را ب**ا هم ب**دین ص**ورت می‌خوان**د‪« *:‬ربّن**ا ول**ك الحم**د ملء‬
‫ق‬‫السّماوات وملء األرض وملء ما شئت من شيء بعد أهل الثّناء والمج**د أح * ّ‬
‫ما قال العبد وكلّنا لك عبد (اللهم) المانع لما أعطیت ‪.8»...‬‬
‫‪« -5‬لربّي الحمد‪ ،‬لربّي الحمد» این جمله را (احیانا ً در نماز ش**ب می‌خوان**د‪ ،‬و‬
‫آن را) به ق**دری تک**رار می‌ک**رد ک**ه نزدی**ک ب**ود قی**ام پس از رک**وع‪ ،‬ب**ه‬
‫اندازۀ خود رکوع طوالنی شود‪ ،‬آن هم رکوعی که قریب به قیامی* بود ک**ه‬
‫‪9‬‬
‫در آن سوره «بقره» را ختم کرده بود‪.‬‬
‫‪« -6‬ربّنا ولك الحمد‪ ،‬حمدا كثیراً طیّبا ً مباركا فی*ه (مبارك*ا علی**ه‪ ،‬كم**ا یحبّ ربّن**ا‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ویرضى)»‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬بخ**اری و مس**لم و این رف**ع ی**دین‪ *،‬ب**ه ت**واتر از رس**ول‌‬
‫خداص به ثبوت رسیده است چنانچه مذهب جمهور و بعضی از احناف نیز همین است‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری‪ ،‬و احمد‪ .‬ابن قیم در این مورد دچار اش**تباه ش**ده‬
‫و در «الزاد» ثبوت جمع بین «اللهم!» و «واو» را منکر شده است‪ ،‬در حالی ک**ه جم**ع بین‬
‫آن‌ها در بخاری‪ ،‬مسند احمد و نسائی‪ ،‬روایت شده است‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم‪ ،‬ابوعوانه و ابوداود‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و نسائی با سند صحیح (االرواء‪.)335 ،‬‬
 ‫‪77‬‬ ‫بحث رکوع‬
‫(پروردگارا! سپاس مر تو را‪ ،‬سپاس ف**راوان‪ ،‬پ**اکیزه و مب**ارک‪ ،‬آن‌گون**ه ک**ه‬
‫پروردگار بپسندد* و خشنود* گردد)‪.‬‬
‫جمله باال را مردی پشت س**ر آن حض*رت و بع*د از «س**مع هللا لمن حم**ده» ب*ر‬
‫زبان آورد‪ ،‬رسول اللهص پس از اتمام نماز‪ ،‬فرمود‪ :‬کدام ی**ک از ش**ما این جمل**ه‬
‫را خواند؟ آن مرد گفت‪ :‬ای رسول‌ خداص! من بودم؛ رس**ول اللهص فرم**ود‪ *:‬من‬
‫ح**دود س**ی و ان**دی فرش**ته را دی**دم ک**ه ب**رای نوش**تن آن‪ ،‬از یک**دیگر س**بقت‬
‫‪1‬‬
‫می‌گرفتند‪*.‬‬
‫طوالنی نمودن قیام پس از رکوع و وجوب آرامش در آن‬
‫رس**ول اللهص قی**ام پس از رک**وع را تقریب*ا ً ب*ه ان**دازه خ**ود رک**وع‪ ،‬ط**والنی*‬
‫می‌کرد‪ .‬همانطور* که شرح آن‪ ،‬گذشت حتی گاهی به قدری* آن را طوالنی می‌کرد‬
‫که بعضی‌ها* فکر می‌کردند‪ ،‬رسول اللهص فراموش نموده‌اند (که س**ر از رک**وع‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫بردارند)‪.‬‬
‫و به کسی که نماز را درست نمی‌خواند (مس**یيء الص**الة) ن**یز دس**تور* داد ک**ه‬
‫آرامش خود را در رکوع* حفظ نماید‪ ،‬چنانک**ه ب**ه ایش**ان فرم**ود‪« :‬ث ّم ارف**ع رأس**ك‬
‫عظم مأخذ) وفي روایة‪« :‬واذا رفعت فأقم ص**لبك وارف**ع‬ ‫ٍ‬ ‫حتّی تعتدل قائماً؛ (فیاخذ ك ّل‬
‫رأس**ك حتّی ترج**ع العظ**ام إلی مفاص**لها»‪( 3‬س**پس س**ر از رک**وع ب**ردار و کم**رت‬
‫راست کن و با اعتدال بایست تا هریک از اس**تخوان‌ها س**رجای* خ**ود برگ**ردد) و‬
‫نیز فرمود‪ :‬کسی که چنین نکند‪ ،‬نمازش تمام و کامل نخواهد بود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬مالک‪ ،‬ابوداود و بخاری‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری‪ ،‬مسلم و احمد (االرواء‪.)307 ،‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪ .‬ت*ذکر‪ :‬ب*ه وض*وح معل*وم اس*ت ک*ه این‬
‫ح**دیث‪ ،‬ب**ه حف**ظ آرامش پس از رک**وع‪ ،‬تأکی**د دارد‪ ،‬بن**ابراین اس**تدالل بعض**ی از دوس**تان‬
‫حج**ازی م**ا از این ح**دیث ب**ر مش**روعیت بس**تن دس *ت‌ها بع**د از رک**وع‪ ،‬اس**تداللی اس**ت‬
‫بی‌مورد‪ .‬زیرا در مجموع روای*ات «مس**ییء الص**الة» چ**نین مطل*بی نیام**ده اس*ت‪ .‬و اص*الً‬
‫چنین برداشتی باطل است به خ**اطر اینک**ه در این ح**دیث از بس**تن دس*ت‌ها در قی**ام اص**لی‬
‫(قبل از رکوع) بحثی نشده تا چه رسد به قیام بعد از رکوع‪ .‬و اینکه فرموده اس**ت ه**ر ی**ک‬
‫از استخوان‌ها سر جای خویش برگردد؛ هدف‪ ،‬استخوان‌های کمر است چنانکه قبالً گذشت‪.‬‬
‫من در اینکه بستن دست‌ها پس از رکوع‪ ،‬بدعت تردیدی ن**دارم زی**را چ**نین مطل**بی در هیچ‬
‫یک از روای*ات نم*از نیام**ده‪ .‬و اگ*ر چ**نین چ**یزی وج**ود می‌داش*ت‪ ،‬الب**د کس*ی آن را نق*ل‬
‫می‌نمود یا یکی از ائمه و سلف به آن عم**ل می‌ک**رد‪ .‬و ام**ا آنچ**ه ش**یخ ت**ویجری در ص**فحه‬
‫‪ 19-18‬رساله‌اش به نقل از امام احمد آورده که ایشان فرموده‌اند‪« :‬هر کس خواست بع**د از‬
‫رکوع دست‌هایش را باز بگذارد یا ببندد اشکالی ندارد» حدیث مرف**وعی نیس**ت‪ ،‬ب**ه ف**رض‬
‫صحت نسبت آن به امام احمد‪ ،‬اجتهاد ایشان محسوب می‌شود‪ ،‬ک**ه اجته**اد ام**امی نمی‌توان**د‬
‫بدعت بودن امر ثابتی را از بین ببرد‪ .‬و برداشت من از این سخن ام**ام احم**د این اس**ت ک**ه‬
‫ایشان بستن دست‌ها را بعد از رکوع س**نت‪ ،‬نمی‌دان**د‪ ،‬بن**ابراین آن را ب**ه اختی**از نم**ازگزار‬
‫گذاشته است‪ ،‬و اگر نه آیا به نظر شیخ تویجری‪ ،‬امام احمد می‌توانست در بستن دست‌ها در‬
‫قیام قبل از رکوع به نمازگزار اختیار بدهند؟!‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪78‬‬
‫همچ**نین می‌فرم**ود‪« :‬الینظ**ر هللاﻷ إلی ص**الة عب * ٍد ال یقیم ص**لبه بین ركوعه**ا‬
‫وسجودها»‪( 1‬خداوند‪ ،‬به نماز بن**ده‌ای ک**ه بین رک**وع* و س**جده‪ ،‬کم**رش را راس**ت‬
‫نمی‌کند‪ ،‬توجه نمی‌فرماید)‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و طبرانی با سند صحیح‪.‬‬
 ‫بحث سجده‬
‫سپس رسول هللا‌ص با گفتن «هللا اکبر» به سجده می‌رفت‪ 1‬و به کس**ی ک**ه نم**از‬
‫را درست نمی‌خواند* (مسیيء الصالة) ن**یز فرم**ود‪« :‬ال تت ّم ص**الة ألح* ٍد ‪ ...‬حتّی ‪...‬‬
‫ّ‬
‫تطمئن‬ ‫یقول‪ :‬سمع هللا لمن حمده‪ ،‬حتّی یستوی قائما ً ث ّم یقول‪ :‬هللا اك**بر‪ ،‬ث ّم یس**جد حتّی‬
‫‪2‬‬
‫مفاصله»‪.‬‬
‫(‪ ...‬سپس هللا اکبر بگوید و به سجده برود* و آنقدر در س**جده بمان**د ک**ه مفاص*ل‬
‫بدنش از حرکت باز ایستد)‪.‬‬
‫رس**ول هللا‌ص هنگ**امی ک**ه می‌خواس**ت* س**جده کن**د «هللا اک**بر» می‌گفت و‬
‫‪3‬‬
‫دست‌هایش را از پهلوهایش* دور نگه می‌داشت و به سجده می‌رفت‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫گاهی هنگام رفتن به سجده‪ ،‬دست‌ها را باال می‌برد (رفع یدین می‌کرد)‪.‬‬
‫فروافتادن به سجده با دست‌ها‬
‫رسول هللا‌ص به هنگام سجده‪ ،‬دست‌ها را قب**ل از زانوه**ا ب**ه زمین گذاشت‪ .5‬و‬
‫ب*ه آن‪ ،‬ام**ر می‌ک**رد* و می‌فرم**ود‪« :‬إذا س**جد أح**دكم؛ فال ی**برك كم**ا ی**برك البع**یر‪،‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود با تصحیح حاکم و تأیید ذهبی‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ابویعلی در «مسند» خویش‪ )284/2( ،‬با سند جید و ابن‬
‫خزیمه‪ )1/79/2( ،‬با سندی دیگر و صحیح‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬نس**ائی و دارقط**نی و مخلص در «الفوائ**د» ب**ا دو س**ند‬
‫صحیح‪ .‬رفع یدین در این مقام‪ ،‬توسط ده نفر از اصحاب روایت شده است و گ**روه ب**زرگی‬
‫از سلف امت به مشروعیت آن معتقد بوده‌ان**د‪ *،‬ام**ام س**نت‪ ،‬ام**ام احم**د بن حنب**ل ب**دان عم**ل‬
‫می‌کرد‪ ،‬و طبق قولی امام مالک و شافعی نیز بدان عمل می‌نمودند‪*.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن خزیمه‪ ،)1/76/1( ،‬دارقطنی و به تصحیح ح**اکم و‬
‫موافقت ذهبی‪ .‬و احادیثی که مخالف ب**ا این ح**دیث هس**تند‪ *،‬ص**حیح نمی‌باش**د ام**ام مال**ک و‬
‫احمد نیز همین را گفته‌اند «التحقی**ق البن الج**وزی»‪ .)8/108/2( ،‬م**روزی در «مس**ائل»‪( ،‬‬
‫‪ )1/147/1‬به سند صحیح این سخن امام اوزاعی را نقل کرده که ایشان فرموده‌اند‪ :‬آن‌ه**ایی‬
‫را که من از گذشتگان دیده‌ام‪ ،‬دست‌ها را قبل از زانوها به زمین می‌گذاشتند‪*.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪80‬‬
‫ولیضع یدیه قبل ركبتیه» (هرگاه یکی از ش**ما ب**ه س**جده رفت‪ ،‬مانن**د ش**تر‪ ،‬زان**و‬
‫‪1‬‬

‫نزند بلکه دست‌ها را قبل از زانوهایش بر زمین بگذارد)‪.‬‬

‫و می‌فرمود‪ *:‬دست‌هایتان مانند چهره‌هایتان‪ ،‬سجده می‌کنند‪ ،‬پس هم**راه چه**ره‪،‬‬
‫دست‌هایتان را نیز بر زمین بگذارید و هنگام برداشتن چهره‪ ،‬دس*ت‌هایتان را ن**یز‬
‫‪2‬‬
‫بردارید‪.‬‬
‫رس**ول هللا‌ص در ح**ال س**جده‪ ،‬ب**ر ک**ف دس**ت‌های خ**ود ق**رار می‌گ**رفت‪،‬‬
‫بازوه**ایش را ب**از نگ**ه می‌داشت‪ 3‬و انگش**تانش را ب**ه هم می‌چس**بانید*‪ .4‬و س**ر‬
‫‪5‬‬
‫انگشتانش را به سوی قبله می‌نمود‪*.‬‬
‫ً‬
‫کف دست‌هایش را در سجده‪ ،‬برابر با شانه‌ها و احیانا برابر گوش‌هایش قرار*‬
‫‪5‬‬

‫‪7‬‬
‫می‌داد‪ .6‬بینی و پیشانیش را‪ ،‬محکم و استوار بر زمین می‌نهاد‪.‬‬

‫‪ -_____________________ 1‬اب***وداود و تم***ام رازی در «الفوائ****د»‪( ،‬ق ‪ )108/1‬و‬

‫نس**ائی در «الص**غری» و «الک**بری»‪ )47/1( ،‬ب**ا س**ند ص**حیح و عب**دالحق در «احک**ام‬
‫الک**بری»‪ )54/1( ،‬آن را ص**حیح ق**رار داده و در «التهج**د»‪ )56/1( ،‬گفت**ه‪ :‬این ح**دیث از‬
‫حدیث وائل که معارض با آن است‪ ،‬صحیح‌تر می‌باشد‪ .‬از نظر س**ند‪ ،‬ح**دیث وائ**ل و دیگ**ر‬
‫روایات هم مع**نی آن‪ ،‬ص*حیح نیس**تند چنانک*ه بن**ده در «الض**عیفة»‪ )929( ،‬و «االرواء»‪( ،‬‬
‫‪ )357‬در این مورد توضیح داده‌ام‪ .‬مخالفت با شتر وقتی محقق می‌شود ک**ه دس *ت‌ها را قب**ل‬
‫از زانو به زمین بگذاریم زیرا شتر زانوها را نخست به زمین می‌گذارد و زانوهای شتر در‬
‫دستانش قرار دارد چنان که در‪« ،‬لسان العرب» و دیگر کتب لغت آمده است‪.‬‬
‫امام طحاوی در «مشکل آثار» و «شرح معانی آثار» همین مطلب را بیان داشته اس**ت‪ .‬همچ**نین‬
‫امام قاسم سرقسطی در «غریب الحدیث»‪ )2/70/1( ،‬به سند صحیح این ق**ول اب**وهریره را‬
‫نقل کرده است که می‌فرماید‪« :‬همچون شتر فراری‪ ،‬زانو نزنید» هدف ایشان این اس**ت ک**ه‬
‫به هنگ**ام س**جده خ**ود را همچ**ون ش**تر ب**ه زمین نیندازی**د‪ *،‬بلک**ه ب**ا حف**ظ آرامش‪ ،‬نخس**ت‪،‬‬
‫دست‌ها را و بعد و از آن زانوه**ا را روی زمین بگذاری**د‪ ،‬چن**ان ک**ه در این م**ورد‪ ،‬روایت‬
‫مرفوع و مفسری وجود دارد» آنگاه حدیث فوق را بیان نموده اس**ت‪ .‬ام**ا در این م**ورد ابن‬
‫قیم سخن عجیبی گفته‌ان**د‪ .‬ایش**ان می‌گوی**د‪« :‬این س**خن‪ ،‬خردمندان*ه* نیس**ت و اه**ل لغت ن**یز‬
‫چنین معنایی را نمی‌شناسند» که ما در رد ابن قیم‪ ،‬منابع باال را ذکر کردیم‪ ،‬و برای تفصیل‬
‫بیشتر در این مورد به رساله‌ای که در رد شیخ تویجری نوشته‌ام و به زودی چاپ و منتش**ر‬
‫خواهد شد‪ ،‬مراجعه کنید‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 2‬ابن خزیم**ه‪ ،)1/79/1( ،‬احم**د‪ ،‬س**راج و ب**ه تص**حیح‬
‫حاکم و موافقت ذهبی‪« .‬االرواء»‪.)313( ،‬‬
‫‪ -_____________________ 3‬ابوداود و به تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 4‬ابن خزیمه‪ ،‬بیهقی و به تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 5‬بیهقی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 6‬اب**وداود و ترم**ذی و ترم**ذی و ابن ملقن آن را ص**حیح‬
‫دانسته‌اند‪« .‬االرواء»‪.)309( ،‬‬
‫‪ -_____________________ 7‬ابوداود و نسائی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 8‬اب**وداود و ترم**ذی و ترم**ذی و ابن ملقن آن را ص**حیح‬
‫دانسته‌اند‪« .‬االرواء»‪.)309( ،‬‬
 ‫‪81‬‬ ‫بحث سجده‬
‫و به کسی که نماز را درست نمی‌خواند (مسیيء الصالة) فرمود‪« :‬إذا س**جدت؛‬
‫فمكن لسجودك»‪( 1‬وقتی سجده کردی‪ ،‬سجده‌ات را محکم و استوار ادا کن)‪.‬‬
‫و در روایتی فرمود‪ :‬در سجده‪ ،‬دست‌ها و چهره‌ات را محکم و استوار بر زمین‬
‫بگذار تا استخوان‌های بدنت سر جایشان آرام بگیرند‪ 2‬و در روای**تی فرم**وده اس**ت‪:‬‬
‫«الص**الة لمن ال یص**یب أنف**ه من األرض م**ا یص**یب الج**بین»‪( 3‬ت*ا زم**انی ک*ه بی**نی‬
‫شخص‪ ،‬همان طور که پیشانی‌اش بر زمین نهاده می‌شود‪ ،‬بر زمین گذاش**ته نش**ود‪،‬‬
‫نمازش درست نخواهد بود)‪.‬‬
‫رسول هللا‌ص در سجده‪ ،‬زانوها* و ن*وک پاه*ایش را محکم و اس*توار ب*ر زمین‬
‫قرار می‌داد‪ 4‬و سر انگشتان پاهایش را ب**ه س**وی قبل**ه می‌نم**ود*‪ 5‬و پاش**نه‌ها را ب**ه‬
‫یکدیگر می‌چسباند*‪ 6‬و پاها را نصب می‌‌کرد‪ 7‬و بدان امر می‌نمود*‪ 8‬و انگشتان پا را‬
‫دوال می‌ک**رد‪ 9‬ب**دین ص**ورت‪ ،‬رس**ول* هللا‌ص ب**ر هفت عض**و‪ ،‬س**جده می‌ک**رد ک**ه‬
‫عبارتند از‪ :‬دو کف دست‪ ،‬دو زانو‪ ،‬قدم‌ها‪ ،‬پیشانی و بینی‪.‬‬
‫رس**ول هللا‌ص پیش**انی و بی**نی را در س**جده‪ ،‬ی**ک عض**و ب**ه حس**اب می‌آورد‪،‬‬
‫چنانکه فرموده است‪ :‬به من دستور* داده شده که بر هفت عضو و استخوان‪ ،‬سجده‬
‫کنم‪ :‬بر پیشانی (و در اینجا رس**ول هللا‌ص ب**ه بی**نی خ**ود اش**اره نم**ود)‪ ،‬دس*ت‌ها‪،‬‬
‫زانوها و نوک پاها‪ ،‬و نیز به من دستور داده ش**ده اس**ت ک**ه (ب**ه هنگ**ام رک**وع* و‬
‫سجده) لباس‌ها و موهایمان را جمع نکنیم‪ 10‬و می‌فرمود‪« :‬إذا سجد العبد؛ سجد معه‬
‫ب‪ :‬وجهه‪ ،‬وكفّاه ركبتاه وقدماه»‪( 11‬به هنگ**ام س**جده‪ ،‬هفت عض**و ب**دن ب**ه‬ ‫سبعة آرا ٍ‬
‫سجده می‌افتند‪ *:‬چهره‪ ،‬دو کف دست‪ ،‬زانوها و قدم‌ها)‪.‬‬
‫و در مورد مردی ک**ه موه**ایش را پش**ت س**رش بس**ته ب**ود و نم**از می‌خوان**د‪،‬‬
‫فرمود* مثال این مرد مانن**د کس**ی اس**ت ک*ه نم**از دس*ت‌هایش ب**ه پش**ت بس**ته ش**ده‬
‫‪12‬‬
‫باشد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و احمد با سند صحیح‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن خزیمه‪ )1/10/1( ،‬با سند حسن‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬دارقط**نی‪ ،‬ط**برانی‪ )3/140/1( ،‬و اب**ونعیم در اخب**ار‬
‫اصبهان‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بیهقی ب**ا س**ند ص**حیح و ابن ابی‌ش**یبه‪ )1/82/2( ،‬و ب**ه‬
‫تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری‪ ،‬ابوداود‪ .‬ابن سعد از ابن عم*ر روایت نم*ود ک*ه‬
‫ایشان دوست داشت در نماز‪ ،‬اعضای بدنش تا جایی که ممکن بود به سوی قبله باشد‪ ،‬ح**تی‬
‫انگشت ابهام خویش را به به سوی قبله می‌نمود‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬طح***اوی و ابن خزیم***ه‪ )654( ،‬ب***ه تص***حیح ح***اکم و‬
‫موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬بیهقی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬ترمذی و به تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود‪ ،‬ترمذی‪ ،‬نسائی و ابن ماجه با تصحیح ترمذی‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪« .‬االرواء»‪.)310( ،‬‬
‫‪11‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه و ابن حبان‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪82‬‬
‫همچنین در این مورد فرموده است‪ :‬این (بستن موها به پشت) نشستگاه شیطان‬
‫است‪ 1‬یعنی کرسی و صندلی* شیطان‪.‬‬
‫رسول هللا‌ص در سجده‪ ،‬آرنج دست‌ها را بر زمین می‌نهاد*‪ 2‬بلک**ه آن‌ه**ا را بلن**د‬
‫و دور از پهلوها نگه می‌داشت‪ .‬ط**وری ک**ه س**فیدش زی**ر بغل‌ه**ایش از پش**ت ب**ه‬
‫چشم می‌خورد‪ 3‬و ممکن بود که بچه گوسفندی* بتوان**د از زی**ر بغ**ل ایش**ان‪ ،‬عب**ور‬
‫کند‪ 4‬و در آن (دور داشتن دست‌ها) طوری مبالغه می‌نمود که بعضی از اصحاب‪،‬‬
‫می‌گفتن**د‪ :‬از بس ک**ه در س**جده‪ ،‬بازوه**ایش را از پهلوه**ایش دور نگ**ه می‌داش**ت‬
‫‪5‬‬
‫دلمان به حالش می‌سوخت‪.‬‬
‫و دیگ*ران را ن*یز ب*ه رع*ایت آن‪ ،‬دس*تور* می‌داد‪ .‬چنانک*ه فرم*وده اس*ت‪« :‬إذا‬
‫‪6‬‬
‫سجدت؛ فضع كفّیك وارفع مرفقیك»‪.‬‬
‫(هنگام سجده‪ ،‬کف دست‌هایت را بر زمین بگذار و آرنج‌ها را بلند نگهدار)‪.‬‬
‫همچنین فرموده است‪ :‬در سجده‪ ،‬اعتدال و آرامش خود را حفظ کنید و دست‌ها‬
‫‪7‬‬
‫را بسان سگ‪ ،‬پهن نکنید‪.‬‬
‫و نیز فرموده است‪ :‬دس*ت‌ها را بس**ان حیوان**ات درن**ده پهن نکنی**د‪ ،‬اگ**ر چ**نین‬
‫‪8‬‬
‫کردی‪ ،‬در واقع همه اعضای جسمت با تو سجده کرده‌اند‪.‬‬
‫وجوب آرامش‪ ،‬در سجده‬
‫رسول هللا‌ص همواره به کامل کردن رکوع و سجده‪ ،‬تأکید داش**ت و کس**انی* را‬
‫که در این امر سهل‌انگاری می‌ورزند‪ ،‬به گرسنگانی تشبیه می‌کرد که می‌خواهن**د‬
‫با خوردن یک یا دو عدد خرم*ا‪ ،‬س*یر ش*وند* ک*ه نمی‌ش*وند‪ ،‬و این‌گون*ه اف*راد را‪،‬‬
‫بدترین دزد لقب داد‪ .‬و نم*از کس*ی را ک*ه در رک*وع و س*جده‪ ،‬کم*رش را راس*ت‬
‫نمی‌کرد‪ ،‬باط*ل می‌دانس*ت‪ .‬هم*ان‌طور ک*ه در بحث رک*وع* و ابت*دای همین بحث‪،‬‬
‫شرح آن گذشت‪.‬‬
‫اذکار سجده‬
‫‪12‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه و ابن حب**ان‪ .‬ابن اث**یر می‌گوی**د‪« :‬اگ**ر‬
‫موهای سر‪ ،‬به پشت بس**ته نباش**د‪ ،‬در ح**ال س**جده ب**ه زمین می‌افت**د و ب**ه صاحبش**ان ث**واب‬
‫سجده آن‌ها داده می‌شود» به نظر بنده‪ *،‬این حکم‪ ،‬مخصوص مردان اس*ت و زن*ان را ش*امل‬
‫نمی‌شود چنانکه شوکانی از ابن العربی نیز چنین نظری نقل نموده است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬اب**وداود‪ ،‬ترم**ذی ب**ا تص**حیح ابن خزیم**ه و ابن حب**ان‪.‬‬
‫«صحیح ابی‌داود»‪.)653( ،‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و ابوداود‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم «االرواء»‪.)359( ،‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه و ابن حبان‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و ابن ماجه با سند حسن‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم و ابوداود‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن خزیم**ه‪ ،)1/80/2( ،‬مقدس**ی در «المخت**اره» و ب**ه‬
‫تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
 ‫‪83‬‬ ‫بحث سجده‬
‫رسول هللا‌ص در سجده‪ ،‬هر ب*ار اذک**ار و دعاه*ای مختلفی انتخ*اب می‌نم*ود* و‬
‫قرائت می‌کرد‪ ،‬که نمونه‌ای از آن‌ها را در اینجا ذکر می‌کنم‪:‬‬
‫‪« -1‬س**بحان ربّي األعلی» (س*ه مرتب**ه)‪ 1‬و گ*اهی بیش*تر* از س*ه مرتب**ه تک**رار‬
‫می‌فرمود‪ *:‬چنانکه یک بار در نماز شب‪ ،‬به قدری* آن را تک**رار نم**ود ک**ه‬
‫نزدیک بود س*جده‌اش ب*ه ان*دازه قی*امش ط*والنی* ش*ود؛ قی*امی* ک*ه در آن‪،‬‬
‫سوره‌های* «بقره»‪« ،‬نساء» و «آل‌عمران» را با گنجانیدن دعا و اس**تغفار‬
‫خالل آیاتشان‪ ،‬تالوت کرده بود‪ ،‬چنانکه در بحث قیام اللیل بیان گردید‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪« -2‬سبحان‌ ربّي األعلى وبحمده» (سه مرتبه)‪.‬‬
‫‪« -3‬سبوح قدوس ربّ المالئكة والرّوح»‪( 3‬سبوح یعنی پاک از هر ن**وع آالیش‪،‬‬
‫قدوس* یعنی مبارک و روح یعنی جبرئیل)‪.‬‬
‫‪« -4‬س**بحانك اللّه ّم ربّن**ا! وبحم**دك‪ ،‬اللّه ّم! اغف**رلي» این دع**ا را ب**ه ک**ثریت در‬
‫رکوع* و س**جده می‌خوان*د* و در واق**ع ب**ا این ک**ار‪ ،‬آی**ه س**وره «نص**ر» را‬
‫ٱس*ت َۡغفِ ۡر ۚهُ إِنَّ ۥهُ َك**انَ‬
‫جامه عمل می‌پوشاند که می‌فرماید‪﴿ *:‬فَ َس*ب ِّۡح بِ َحمۡ* ِد َربِّكَ َو ۡ‬
‫‪4‬‬
‫تَ َّوا ۢبَا‪[ ﴾٣‬النصر‪.]3 :‬‬
‫‪« -5‬اللّه ّم! لك س*جدت وب*ك آمنت‪ ،‬ول*ك أس*لمت (وأنت ربّي)‪ ،‬س*جد وجهي للّ*ذي‬
‫ق س*معه وبص*ره (ف)تب*ارك هللا أحس*ن‬ ‫خلقه وص* ّوره (فأحس*ن ص*وره) وش* ّ‬
‫‪5‬‬
‫الخالقین»‪.‬‬
‫(بار الها! برای تو سجده کرده‪ ،‬به تو ایمان آورده و در مقابل تو تس**لیم ش**ده‌ام‪.‬‬
‫تو پروردگار* منی‪ ،‬چهره‌ام برای خدایی که آن را خلق نم**ود و زیب**ا س**اخت و در‬
‫آن چشم و گوش آفرید‪ ،‬به سجده افت**اده اس**ت‪ .‬ب**ا عظمت اس**ت به**ترین س**ازنده و‬
‫آفریدگار)‪.‬‬
‫‪« -6‬اللّه ّم! اغفرلي ذنبي كله‪ ،‬ودقه وجله‪ ،‬أوّله وآخ**ره‪ ،‬وعالنیت**ه‪ ،‬وس*رّه» (ب**ار‬
‫‪6‬‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫الها! هم*ه گناه**ان؛ اول و آخ*ر‪ ،‬کوچ**ک و ب*زرگ و ظ*اهر و ب*اطن م**را‬
‫بیامرز)‪.‬‬
‫‪« -7‬سجدلك سوادي وخیالي‪ ،‬آمن بك فؤادي‪ ،‬أب**وء بنعمت**ك عل ّي‪ ،‬ه**ذی ی**دی وم**ا‬
‫جنیت على نفسي»‪.7‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد‪ ،‬اب**وداود‪ ،‬ابن ماج**ه‪ ،‬دارقط**نی‪ ،‬طح**اوی ب**زاز و‬
‫طبرانی از هفت صحابی‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬اب***وداود‪ ،‬احم***د‪ ،‬دارقط***نی و ط***برانی و بیهقی و این‬
‫حدیث‪ ،‬صحیح است‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم‪ ،‬ابوعوانه‪ ،‬طحاوی و دارقطنی‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن نصر‪ ،‬بزاز و به تصحیح حاکم و مخالفت ذهبی‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪84‬‬
‫‪« -8‬سبحان ذي الجبروت والملكوت* والكبریاء والعظمة» ‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫دعای فوق* و دعاهای بعدی را در نماز شب‪ ،‬تالوت می‌کرد‪.‬‬

‫‪« -9‬سبحانك (اللّه ّم!) وبحمدك‪ ،‬ال إله إالّ أنت»‪.2‬‬
‫‪« -10‬اللّه ّم! اغفرلي ما أسررت وما أعلنت»‪.3‬‬
‫‪« -11‬اللّه ّم! اجع**ل في قل**بي ن**وراً‪( ،‬وفي لس**اني ن**ورا)‪ ،‬واجع**ل في س**معي ن**وراً‪،‬‬
‫واجعل في بص**ري ن**وراً‪ ،‬واجع**ل من تح**تي ن**وراً‪ ،‬واجع**ل من ف**وقي ن**وراً‪،‬‬
‫وعین یمی**ني ن**وراً‪ ،‬وعن یس**اري ن**وراً‪ ،‬واجع**ل أم**امي ن**وراً‪ ،‬واجع**ل خلفي‬
‫نوراً‪( ،‬واجعل في نفسي نوراً) وأعظم لي نوراً»‪.4‬‬
‫(بار الها! در دلم و بر زبانم* و در گوش‌هایم و در دی**دگانم ن**ور ق*رار* ب*ده و از‬
‫پایین‪ ،‬ب**اال‪ ،‬س**مت راس**ت‪ ،‬س**مت چپ‪ ،‬مقاب**ل و پش**ت س**رم* ن**ور عط**ا کن و در‬
‫وجودم* نور و روشنی* قرار ده و نوری* عظیم به من عطا فرما)‪.‬‬
‫‪(« -12‬اللّه ّم!) (إنّي) أعوذ برضاك من س**خطك‪ ،‬و (أع**وذ) بمعافات**ك من عقوبت**ك‪،‬‬
‫وأعوذبك منك‪ ،‬ال أحصى ثناء علیك‪ ،‬أنت كما أثنیت على نفسك»‪.5‬‬
‫(بار الها! از نارضایتی* تو به رضایت و از عقوبتت به عفوت و از تو‪ ،‬ب**ه ت**و‬
‫پناه می‌برم‪ .‬نمی‌توانم تو را ثنا گویم تو شایسته‌ای که خود از خویشتن ثنا گویی)‪.‬‬
‫نهی از خواندن قرآن در سجده‬
‫رسول هللا‌ص از خوان**دن ق**رآن‪ ،‬در رک*وع و س*جده نهی می‌ک**رد و ب*ه دع*ای‬
‫بسیار در آن‌ها دستور می‌داد خصوص*ا ً در م**ورد س*جده فرم*ود‪« :‬أق**رب م**ایكون‬
‫‪6‬‬
‫العبد من ربّه وهو ساجد؛ فأكثروا وال ّدعاء (فیه)»‪.‬‬
‫(بنده هنگام سجده‪ ،‬از ه*ر ح**التی‪ ،‬ب**ه خ*دا نزدیک*تر* اس*ت‪ .‬پس در س**جده‪ ،‬ب*ه‬
‫کثرت‪ ،‬دعا کنید)‪.‬‬

‫طوالنی نمودن سجده‬

‫رسول هللا‌ص سجده‌اش را تقریبا ً به ان*دازه رک*وع‪ ،‬ط**والنی می‌ک**رد‪ ،‬و گ**اهی‬
‫موردی پیش می‌آمد که در طوالنی* نمودن آن مبالغه می‌نم**ود؛ چنانک**ه ب**ه نق**ل از‬
‫بعض**ی ص**حابه آم**ده اس**ت ک*ه‪ :‬ی**ک مرتب**ه رس**ول هللا‌ ص در ح**الی ک*ه یکی از‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و نسائی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه و نسائی و ابن نصر‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن ابی‌شیبه‪ ،)62/2/1( ،‬نس**ائی و ب**ه تص**حیح ح**اکم و‬
‫موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬مس****لم‪ ،‬ابوعوان****ه‪ ،‬ابن ابی‌ش****یبه در «المص****نف»‪( ،‬‬
‫‪.)12/106/2‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬مس**لم‪ ،‬و ابوعوان**ه و ابن ابی‌ش**یبه در «المص***نف»‪( ،‬‬
‫‪.)12/106/2‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم‪ ،‬ابوعوانه و بیهقی‪« .‬االرواء»‪.)456( ،‬‬
 ‫‪85‬‬ ‫بحث سجده‬
‫نوه‌های‪ ،‬حسن یا‪ ،‬حس**ین را ب**ر دوش حم**ل می‌ک**رد* ب**رای نم**از ظه**ر ی**ا عص**ر‬
‫تشریف می‌آورد‪ *،‬رسول هللا‌ص در جایگاه قرار گ**رفت‪ ،‬ک**ودک را س**مت راس**ت‬
‫خود بر زمین گذاشت و ب*ه نم**از ایس**تاد در می**ان س**جده‌های نم**از‪ ،‬یکی را خیلی‬
‫بیشتر از دیگر سجده‌ها‪ ،‬ط**والنی* ک**رد (راوی می‌گوی**د) س**ر ب**رآوردم‪ ،‬دی**دم ک**ه‬
‫کودک‪ ،‬سوار بر پشت رسول خدا‌ص می‌باشد‪ .‬من به سجده برگشتم بع**د از اینک**ه‬
‫نماز به پایان رسید‪ ،‬مردم* عرض کردند‪ *:‬ای رسول خدا‌ص! شما یکی از سجده‌ها‬
‫را بیش از حد معمول‪ ،‬طوالنی* نمودید‪ ،‬گم**ان ک**ردیم اتف**اقی ب**رای ش**ما افت**اده ی**ا‬
‫اینکه دستور* جدیدی* از جانب خدا رسیده است؟ رسول* هللا‌ص فرمود‪ *:‬هیچ یک از‬
‫‪1‬‬
‫این‌ها نبود‪ ،‬بلکه فرزندم بر پشتم سوار شده بود‪ ،‬دلم نیامد که او را پایین بیاورم‪*.‬‬
‫همچنین در روایتی آمده است ک**ه‪ :‬رس**ول هللا‌ص در ح**ال خوان**دن نم**از ب**ود‪،‬‬
‫هنگامی که به سجده رفت حسن و حسین بر پش**ت ایش**ان پریدن**د‪ ،‬کس**ی خواس**ت‬
‫مانع شود‪ ،‬رسول هللا‌ص اشاره نمود ک*ه ب*ا آن‌ه*ا ک*ار نداش*ته ب*اش‪ ،‬پس از اتم*ام‌‬
‫نماز‪ ،‬آن‌ها را در بغل گرفت و فرم**ود‪ *:‬ه**ر کس م**را دوس**ت دارد این‌ه**ا را ن**یز‬
‫‪2‬‬
‫دوست داشته باشد‪.‬‬
‫فضیلت سجده‬
‫هللاص فرم***ود‪ :‬من در روز قی***امت‪ ،‬ت***ک ت***ک اف***راد امت خ***ود را‬ ‫رس***ول ‌‬
‫می‌شناسم‪ ،‬گفتند‪ :‬ای ÷رسول خد‌اص! در می**ان آن هم**ه مخل**وق‪ ،‬چگون**ه آن‌ه**ا را‬
‫می‌شناسی؟! فرمود اگر شما وارد طویله‌ای شوید که پر از اسبان سیاه و خاکس**تری‬
‫باشد و فقط یک اسب در میان آن‌ها وجود داشته باشد که دست و پایش س**فید باش**د‪،‬‬
‫هللاص فرم**ود‪ :‬در آن روز‪،‬‬ ‫آیا شما آن را تشخیص نخواهید داد؟ گفتند‪ :‬بلی‪ .‬رسول ‌‬
‫چهره‌های امت من در اثر سجده می‌درخشد و دست و پایشان به برکت وضو‪ ،‬سفید‬
‫‪3‬‬
‫و درخشان خواهد بود‪.‬‬
‫همچنین فرمود* است‪ :‬زمانی که خداون*د* می‌خواه*د* ش**فقتی در ح**ق بعض**ی از‬
‫گناهکاران مسلمان که در دوزخ به س**ر می‌برن**د‪ ،‬بنمای**د‪ ،‬ب**ه فرش**تگانش دس**تور*‬
‫می‌دهد‪ ،‬که آن‌ها را از دوزخ بیرون بیاوری*د‪ ،‬فرش*تگان از آث*ار س*جده‪ ،‬آن‌ه*ا را‬
‫تشخیص می‌دهند‪ ،‬زیرا آتش دوزخ همه جسم آدمی را نابود می‌کند جز آثار سجده‬
‫‪4‬‬
‫را که سالم می‌ماند‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 1‬نسائی‪ ،‬ابن عساکر‪ )4/257/1( ،‬و ب**ه تص*حیح ح*اکم و‬
‫موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 2‬ابن خزیم**ه‪ )887( ،‬ب**ا س**ند حس**ن از ابن مس**عود‪ .‬و‬
‫بیهقی با سند مرسل‪ .‬بیهقی برای آن چنین عنوانی آورده است‪« :‬باب دلیل بر این اش**اره در‬
‫نماز به گونه‌ای که دیگران هدف او را درک نمایند‪ *،‬مفسد نماز نخواهد بود»‪.‬‬
‫بنده می‌گویم‪ :‬اینست فقهی که اهل رأی از آن محروم مانده‌اند‪ .‬در این مورد احادیث دیگری نیز‬
‫در «صحیحین» وجود دارد‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 3‬احمد با سند صحیح و قسمتی را ترمذی با تصحیح‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 4‬بخاری و مسلم‪ .‬از این حدیث برمی‌آی**د ک**ه نم**ازگزاران‬
‫معص**یت‌کار‪ ،‬ب**رای همیش**ه در آتش جهنم نمی‌مانن**د همچ**نین انس**ان موح**دی ک**ه از روی‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪86‬‬
‫سجده روی زمین و بر حصیر‬
‫رسول هللا‌ص‪ ،‬بیشتر* بر روی* خاک‪ ،‬سجده می‌کرد* و ی**ارانش ن**یز در گرم**ای‬
‫شدید ب**ا ایش**ان ب**ر روی زمین خ**الی نم**از می‌خواندن**د و اگ**ر کس**ی نمی‌توانس*ت*‬
‫پیشانی‌اش را بر زمین‪ ،‬استوار* نگه دارد‪ ،‬لباسش را پهن می‌نمود و بر آن‪ ،‬س**جده‬
‫‪1‬‬
‫می‌کرد‪.‬‬
‫رسول هللا‌ص می‌فرمود‪ :‬تمام زمین‪ ،‬برای من و امتم‪ ،‬ج**ای س**جده و طه**ارت‬
‫است‪ ،‬پس هرجا که وقت نماز فرارس**د‪ *،‬مس**لمان‪ ،‬مس**جد و طه**ارت را دم دس**ت‬
‫خویش خواهد یافت‪ ،‬حال آنکه قبل از من‪ ،‬مردم در این مورد* دچار مشکل بودند‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫آن‌ها فقط در کنیسه و عبادتگاه‌های خویش نماز می‌گزاردند‪.‬‬
‫گاهی پیش می‌آمد که رسول* هللا‌ص در میان آب و گل س**جده می‌ک**رد‪ ،‬چنانک**ه‬
‫در بامداد بیست و یکم رمضان چنین اتفاقی افتاد‪ ،‬باران باریدن گرفت و از س**قف‬
‫مسجد پیامبر‌ص که از شاخه‌های خرما تنیده شده بود‪ ،‬آب به داخل مسجد سرازیر‬
‫شد‪ ،‬رسول هللا‌ص در میان آب و گل‪ ،‬سجده کرد‪ .‬همان‌طور که ابوسعید می‌گوید‪:‬‬
‫من با چشمان خ**ود اث**ر آب و گ**ل را ب**ر پیش**انی* رس**ول هللا‌ص مش**اهده ک**ردم‪ 3‬و‬
‫احیانا ً گاهی روی* قطعه بافتنی*‪( 4‬ب*ه ان*دازه س**جده) و گ**اهی ب**ر حص**یری‪ ،‬س**جده‬
‫‪5‬‬
‫می‌نمود‪.‬‬
‫چنانکه یک مرتبه‪ ،‬حصیرش به خ**اطر اینک**ه خیلی از آن اس**تفاده ک**رده ب**ود‪،‬‬
‫‪6‬‬
‫سیاه شده بود‪.‬‬
‫سربرداشتن از سجده‬
‫رسول هللا‌ص با گفتن «هللا اک**بر»‪ ،‬س**ر از س**جده برمی‌داشت و ب**ه کس**ی ک**ه‬
‫‪7‬‬

‫نماز را درس**ت نمی‌خوان*د* (مس**یيء الص**الة) در این م**ورد فرم**ود‪« :‬التت ّم ص**الة‬
‫ألحد من النّاس حتّی ‪ ...‬ث ّم یقول* «هللا اكبر» ویرفع رأسه حتّی یستوی قاع**داً»‪( 8‬نم**از‬
‫هیچ کس درست نخواه**د ب**ود مگ**ر اینک**ه ‪ ...‬ب**ه س**جده رود و در آن‪ ،‬آرام گ**یرد‬
‫سپس (هللا اکبر) بگوید و سر از سجده بردارد* و راست بنشیند)‪.‬‬

‫کسالت نماز را گاهی ترک نموده است‪« .‬الصحیحة»‪.)2054( ،‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬مس**لم و ابوعوان**ه‪ .‬زی**را مس**جد رس**ول‌هللا‌ص ف**رش‬
‫نداشت‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد‪ ،‬سراج و بیهقی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪« .‬خمره» به قطع**ه ب**افتنی از برگ‌ه**ا و‬
‫گیاهان گفته می‌شود‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود به تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
 ‫‪87‬‬ ‫بحث سجده‬
‫در اینجا نیز گاهی رسول هللا‌ص دست‌هایش را بلند می‌نمود؛ یعنی رف**ع ی**دین‪:‬‬
‫‪9‬‬
‫می‌کرد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫آنگاه پای چپ خویش را پهن می‌کرد و راحت‪ ،‬روی* آن می‌نشست‪.‬‬
‫و به کسی که نماز را درست نمی‌خواند (مسییء الص**الة) ام**ر ک**رد و فرم**ود‪:‬‬
‫«‪...‬فإذا رفعت فاقعد علی فخذك الیسری»‪( 3‬وقتی سر از سجده برداش**تی‪ ،‬ب**ر روی‬
‫نشیمنگاه چپ بنشین) همچنین رسول خدا‌ص پای راست خود را نصب می‌کرد‪ 4‬و‬
‫انگشتانش را به س*وی* قبل*ه می‌نم**ود‪ 5‬گ**اهی ن**یز روی انگش*تان و ن**وک پ**ا ق**رار‬
‫‪6‬‬
‫می‌گرفت و بر پاشنه‌ها می‌نشست‪.‬‬
‫وجوب حفظ آرامش در میان دو سجده‬
‫رسول هللا‌ص در میان دو سجده‪ ،‬طوری* آرام می‌نشست ک**ه اعض**اء ب**دنش از‬
‫‪7‬‬
‫حرکت باز می‌ایستاد* و هریک از استخوان‌ها سر جایشان برمی‌گشتند‪.‬‬
‫و به «مسیيء الصالة» نیز فرمود‪« :‬التت ّم صالة أحدكم حتّی یفع**ل ذل**ك» (نم*از‬
‫‪8‬‬

‫هیچ یک از شما تا چنین نکنید‪ ،‬کامل نخواهد بود)‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و ابوداود با سند صحیح‪ .‬امام احم**د ب**ه رف**ع ی**دین‬
‫در اینجا و همچنین با هر تکبیری (در نماز) معتقد می‌باشد‪ ،‬چنانکه ابن قیم در «الب**دائع»‪( ،‬‬
‫‪ )4/89‬می‌نویسد‪ :‬اثرم (در اصل ابن اثرم است) می‌گوید‪ *:‬از امام در مورد محل رف**ع ی**دین‬
‫سؤال شد؟ ایشان فرمودند‪ *:‬در هر فراز و نشیب‪ .‬اثرم می‌گوی**د‪ :‬ام**ام احم**د در ه**ر ف**راز و‬
‫نشیب نماز‪ ،‬رفع یدین* می‌کرد‪.‬‬
‫به رفع یدین در این مقام‪ ،‬ابن منذر از شوافع و طبق قولی خ**ود ام**ام ش**افعی و مال**ک قائ**ل‬
‫می‌باشند (طرح التثریب)‪ .‬همچنین از انس‪ ،‬ابن عمر‪ ،‬طاووس‪ ،‬حس**ن بص**ری‪ ،‬ابن س**یرین‬
‫و ایوب سختیانی به سند صحیح ثابت است که در اینجا رفع یدین کرده‌اند‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬بخ***اری در «ج***زء رف***ع ی***دین»‪ *،‬اب***وداود‪ ،‬مس***لم و‬
‫ابوعوانه «االرواء»‪.)316( ،‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و ابوداود با سند جید‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و بیهقی‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوان**ه و بیهقی‪ .‬ام**ام ابن قیم در اینج**ا دچ**ار‬
‫اش**تباه گردی**ده‪ *،‬چنانک**ه بع**د از ذک**ر ص**ورت نخس**ت‪ ،‬گفت**ه اس**ت‪« :‬در این مق**ام از‬
‫رسول‌هللا‌ص نشستن به صورت دیگری ثابت نش**ده اس*ت!» در ص*ورتی ک*ه نص*ب پاه*ا و‬
‫نشس**تن ب**ر روی پاش**نه‌ آن‌ه**ا از ح**دیث ابن عب**اس در مس**لم‪ ،‬اب**وداود‪ ،‬ترم**ذی و غ**یره‬
‫(الصحیحة) و از حدیث ابن عمر با سند حسن در بیهقی‪ ،‬ثابت است همچنین طاووس با سند‬
‫ص**حیح آورده اس**ت ک**ه‪ :‬ابن عم**ر و ابن عب**اس ن**یز در می**ان س**جده ب**ه همین ص**ورت‬
‫می‌نشستند‪.‬‬
‫رحمت‌ حق نثار امام مالک که می‌فرمود‪« :‬سخن هر کس از ما‪ ،‬قاب**ل پ*ذیرفتن* و رد ک*ردن‬
‫است مگ*ر س*خنان ص*احب این ق*بر (یع*نی پی*امبر‌ص)» از این رو ث*ابت ش*د ک*ه این ن*وع‬
‫نشستن‪ ،‬سنت می‌باشد و گروهی از صحابه‪ ،‬تابعین و دیگران بر آن عم**ل نموده‌ان**د‪ *.‬ناگفت**ه‬
‫نماند که این غیر از «اقعاء» نهی شده در باب تشهد می‌باشد‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و بیهقی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و به تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪88‬‬
‫و آن را تقریب*ا ً ب**ه ان**دازه س**جده‪ ،‬ط**والنی* می‌ک**رد ‪ .‬و گ**اهی ب**ه ق**دری* مکث‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫می‌نمود که بیینده فکر می‌کرد‪ *:‬فراموش کرده است (که به سجده برود)‪.‬‬
‫اذکار و اوراد میان دو سجده‬
‫رسول هللا‌ص در این نشست‪ ،‬دعاهای زیر را می‌خواند‪:‬‬
‫‪« -1‬اللّهم (وطب**ق روای**تي ربّ )! اغف**رلي‪ ،‬وارحم**ني (واج**برني)‪( ،‬وارفع**ني)‬
‫واهدني (وعافني) وارزقني»‪.3‬‬
‫(بار الها! مرا ببخش و بر من رحم کن‪ ،‬تقصیراتم* را جبران بفرم**ا‪ ،‬و درج**اتم*‬
‫را باال ببر‪ ،‬هدایتم کن و عافیت و روزی‪ ،‬نصیبم* گردان)‪.‬‬
‫‪« -2‬ربّ ! اغفرلي‪ ،‬اغفرلي»‪ 4‬معموالً این را در نماز شب‪ ،‬می‌خواند‪*.‬‬
‫س**پس «هللا اک**بر» می‌گفت و ب**ه س**جده دوم می‌رفت‪ 5‬و ب**ه کس**ی ک**ه نم**از را‬
‫درست نمی‌خواند (مسیيء الصالة) در این مورد فرمود‪*:‬‬
‫«ث ّم تقول‪« :‬هللا اك**بر» ث ّم تس**جد حتّى تطمئن مفاص**لك (ث ّم افع**ل ذل**ك في ص**التك‬
‫كلّها)»‪( 6‬سپس «هللا اکبر» بگو و (برای ب**ار دوم) س**جده کن ط**وری* ک**ه مفاص**ل‬
‫بدنت هنگام سجده‪ ،‬از حرکت باز ایستند‪ ،‬و این عمل را تا آخر نماز انجام بده)‪.‬‬
‫احیانا ً با این تکبیر نیز دست‌ها را ب**اال می‌ب**رد‪ .7‬س*جده دوم را ب**ا هم*ان کیفیت‬
‫سجده اول ادا می‌نمود‪ ،‬سپس با گفتن «هللا اکبر» س**ر از س**جده برمی‌داشت‪ 8‬و ب**ه‬
‫کسی که نماز را درست نمی‌خواند (مسیيء الصالة) در این مورد فرم**ود‪ ،‬س**ر از‬
‫‪9‬‬
‫سجده بردار و «هللا اکبر» بگو‪.‬‬
‫و نیز فرم*ود‪« *:‬ث ّم افع**ل ذل**ك في ك* ّل ركع**ة وس*جدة)‪ ،‬ف**إذا فعلت ذل**ك؛ فق**د ت ّمت‬
‫‪10‬‬
‫صالتك وإن أنقصت منه شیئاً؛ أنقصت من صالتك»‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬بخ**اری و مس**لم‪ .‬ابن قیم می‌گوی**د‪ :‬متأس**فانه این س**نت‬
‫پیامبر‌ص‪ ،‬بعد از عصر صحابه ترک گردید‪ .‬ام**ا کس*ی ک**ه س**نت را حجت ق**رار ده**د‪ ،‬ب**ه‬
‫مخالفت‌ها توجه نمی‌کند‪*.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود‪ ،‬ترمذی‪ ،‬ابن ماجه و به تصحیح حاکم و موافقت‬
‫ذهبی‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن ماجه با سند حسن‪ .‬امام احم**د همین دع**ا را انتخ**اب‬
‫نموده است‪ .‬و اسحاق ابن راهویه می‌گوید‪« :‬می‌توان‪ :‬اللهم اغفرلی را نیز خواند‪ ،‬زیرا ه**ر‬
‫دو مورد از رسول‌هللا‌ص ثابت می‌باشند» این دعا مختص نوافل نیس**ت در نمازه*ای ف*رض‬
‫نیز می‌توان آن را خواند و این رأی شافعی‪ ،‬احمد‪ ،‬اسحاق و طحاوی است‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و به تصحیح حاکم و موافقت ذهبی و جمله آخ**ر‬
‫از بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوعوانه و ابوداود با دو سند صحیح‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و بخاری‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و به تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و ترمذی با تصحیح ترمذی‪.‬‬
 ‫‪89‬‬ ‫بحث سجده‬
‫(همین روش را در هر رکعت و سجده‪ ،‬انجام بده‪ ،‬هرگاه چنین ک**ردی نم**ازت‬
‫کامل می‌گردد)‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫و با این تکبیر نیز گاهی‪ ،‬رفع یدین می‌نمود‪.‬‬
‫جلسه استراحت‬
‫رس**ول هللا‌ص بع**د از جلس**ه اس**تراحت‪ ،‬برپ**ای چپ‪ ،‬راحت می‌نشس**ت ت**ا‬
‫‪2‬‬
‫اعضای بدنش از حرکت باز ایستد و هریک از استخوان‌ها سرجایش برگردد‪*.‬‬
‫برخاستن برای رکعت بعدی به کمک دست‌ها‬
‫‪3‬‬
‫رسول هللا‌ص برای رکعت دوم‪ ،‬با تکیه بر دست‌ها برمی‌خاست‪.‬‬
‫«وكان یعجن في الصالة‪ :‬یعتمد علی یدیه إذا قام»‪( 4‬دس*ت‌هایش را گ**ره می‌ک*رد‬
‫و بر زمین می‌گذاشت و به کمک آن‌ها بلند می‌شد)‪.‬‬
‫در رکعت دوم ب**دون اینک**ه س**اکت بمان**د ق**رائت را ب**ا «الحمد‌هللا ‪ »...‬آغ**از‬
‫می‌نمود‪ .5‬در این رکعت نیز همان روش رکعت اول را در پیش می‌گرفت‪ ،‬ب**ا این‬
‫تفاوت که آن را اندکی از رکعت اول کوتاه‌تر می‌گرفت‪*.‬‬
‫وجوب قرائت فاتحه در هر رکعت‬
‫هللاص «مسیيء الصالة» را به خواندن فاتحه در ه**ر رکعت‪ ،‬ام**ر نم**ود‪.‬‬ ‫رسول ‌‬
‫چنانک**ه پس از دس**تور ب**ه خوان**دن آن‪ ،‬در رکعت اول فرم**ود‪« :‬ث ّم افع**ل ذل**ك من‬
‫‪6‬‬

‫صالتك كلّها»‪( 7‬وفي روایة‪« :‬في كلّ ركعة»‪( 8‬این را در تمام نماز (یا طب*ق روای**تی‬
‫در هر رکعت) انجام ده)‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوعوانه و ابوداود با دو سند صحیح‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و ابوداود‪ .‬این نشستن را فقها‪ ،‬جلس**ه اس**تراحت‬
‫می‌نامند‪ *.‬و امام شافعی و امام احمد بدان فتوا می‌دادند‪« .‬التحقیق»‪.)111/1( ،‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬شافعی و بخاری‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬ابواس**حاق ح**ربی ب**ا س**ند خ**وب و معن**ای آن ب**ا س**ند‬
‫صحیح در بیهقی وجود دارد‪ .‬اما در روایتی ک**ه در آن ذک**ر ش**ده ک**ه رس*ول‌خدا‌ص همانن**د‬
‫تیری بدون اینک**ه دس*ت‌ها را ب**ر زمین بگ**ذارد‪ ،‬بلن*د می‌ش*د‪ ،‬ض*عیف و غیرقاب*ل اس*تدالل‬
‫می‌باشد‪« .‬الضعیفة»‪ .)967 *،929 *،562( ،‬بعضی از دوستان فاضل‪ ،‬تقویت س**ند ف**وق را‬
‫بر من اشکال گرفته‌اند که بنده در پاسخ اشکال آنان در «تمام المنة» سخن گفته‌ام‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬مس***لم و ابوعوان***ه‪ .‬علم***ا در م***ورد خوان***دن «اع***وذ‬
‫باهلل ‪ »...‬در رکعات بعدی‪ ،‬اختالف نظر دارند که قول راجح نزد ما خوان**دن آن در ش**روع‬
‫هر رکعت می‌باشد‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و احمد با سند قوی‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد با سند جید‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪90‬‬
‫همچنین فرموده است‪« :‬في كل ركع**ة ق**راءة» (در ه*ر رکعت‪ ،‬قرائ*تی* وج*ود‬
‫‪1‬‬

‫دارد)‪.‬‬
‫تشهد اول‬
‫رسول هللا‌ص پس از فارغ* شدن از رکعت دوم‪ ،‬برای تشهد می‌نشس**ت؛ ب**ا این‬
‫تفصیل که در نمازهای دو رکع**تی‪ ،‬مانن**د نم**از ص**بح‪ 2‬و در تش**هد اول نمازه**ای*‬
‫بیش از دو رکعت‪ ،3‬قدم* چپ را فرش می‌نمود و بر آن می‌نشست و قدم راس**ت را‬
‫نصب می‌کرد؛ همان‌گونه که در میان دو سجده‪ ،‬می‌نشست‪.‬‬
‫و در این مورد به «مس**یيء الص**الة» فرم**ود‪« :‬ف**إذا جلس**ت في وس**ط الص**الة‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫فاطمئن‪ ،‬وافرش فحذك الیسری‪ ،‬ث ّم تشهّد»‪.‬‬
‫اب**وهریره‪ ‬می‌گوی**د‪ :‬م**را خلیلم (رس**ول‌خدا‌ص) از نشس**تن در نم**از‪ ،‬بس**ان‬
‫‪5‬‬
‫سگ‪ ،‬نهی فرمود‪*.‬‬
‫رسول هللا‌ص به هنگام تشهد‪ ،‬کف دست راست خویش را بر روی ران راست‬
‫‪6‬‬
‫و کف دست چپ (و در روایتی* آمده است که بر روی دو زانو) قرار می‌داد‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫آرنج دست راستش را‪ ،‬راحت بر روی* ران راست‪ ،‬می‌گذاشت‪.‬‬
‫مردی‪ ،‬در نماز‪ ،‬بر روی* دست چپ خ**ویش تکی**ه داده ب**ود‪ ،‬رس**ول* هللا‌ص او‬
‫‪8‬‬
‫را از این عمل منع کرد و فرمود‪ :‬این‪ ،‬شیوه نماز خواندن یهود است‪.‬‬
‫ّ‬
‫و در روایتی* دیگ*ر‪ ،‬چ*نین آم*ده اس*ت‪« :‬ال تجلس هك**ذا؛ إنّم**ا ه*ذا جلس*ة ال*ذین‬
‫‪9‬‬ ‫ّ‬
‫یعذبون»‪.‬‬
‫(این‌گونه منشین‪ ،‬زیرا این‪ ،‬شیوه نشستن کسانی اس**ت ک**ه ع**ذاب داده خواهن**د‬
‫شد)‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن‌ماج**ه‪ ،‬ابن حب**ان در «ص**حیح» و احم**د در «مس**ائل‬
‫ابن هانی»‪ .)1/52( ،‬جابر می‌گوید‪ :‬کسی که رکعتی را بدون فاتح**ه بخوان**د‪ ،‬نم**از نخوان**ده‬
‫است‪ ،‬مگر اینکه پشت سر امام باشد «المؤطا المام مالك»‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و ابوداود‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و بیهقی با سند جید‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬طیالس**ی‪ ،‬احم**د و ابن ابی‌ش**یبه‪ .‬و این ح**دیث‪ ،‬حس**ن‬
‫است‪ .‬واقعا نهی شده عب*ارت از اینس*ت ک*ه انس*ان مانن**د س*گ نش**یمنگاه خ*ود را ب*ر روی‬
‫زمین گذاشته‪ ،‬پاها را نصب نماید و دست‌ها را بر زمین بنهد‪ .‬و این‪ ،‬با اقعاء جایز در میان‬
‫دو سجده فرق می‌کند‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و نسائی با سند صحیح‪( .‬این در صورتی ممکن‬
‫اس**ت ک**ه نش**یمنگاه س**مت چپ ب**ر روی زمین گذاش**ته ش**ود و ق**دم راس**ت‪ ،‬نص**ب گ**ردد‬
‫(مترجم)‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬بیهقی و به تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪« .‬االرواء»‪( ،‬‬
‫‪.)380‬‬
‫‪9‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و ابوداود با سند جید‪.‬‬
 ‫‪91‬‬ ‫بحث سجده‬
‫و به عبارتی فرمود‪ *:‬این نشس**تن کس**انی اس**ت ک**ه خش**م و غض**ب پروردگ**ار*‬
‫‪1‬‬
‫شامل حال آنان شده است‪.‬‬
‫اشاره با انگشت‬
‫رسول هللا‌ص در تشهد‪ ،‬کف دست چپ را باز می‌گذاش**ت‪ ،‬ولی انگش**تان ک**ف‬
‫دست راست را گره می‌نمود* و با انگشت شهادت‪ ،‬اش**اره می‌ک**رد و ض**منا ً ب**ه آن‬
‫‪2‬‬
‫می‌نگریست‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫به هنگام اشاره‪ ،‬انگشت شصت را روی انگشت وسط* می‌گذاشت‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫و گاهی آن را به صورت حلقه درمی‌آورد‪*.‬‬
‫و انگش***ت ش***هادت را بلن***د می‌ک***رد* و آن را ب***ه ح***رکت درمی‌آورد* و دع***ا‬
‫‪5‬‬
‫می‌نمود‪.‬‬
‫‪6‬‬ ‫ّ‬
‫رسول هللا‌ص می‌فرمود‪« :‬لهي أش ّد علی الشیطان من الحدید‪ .‬یعنی‪ :‬السبّابة»‪.‬‬
‫(این اشاره با انگشت‪ ،‬بر شیطان‪ ،‬از آهن‪ ،‬کارآمدتر است)‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫اصحاب پیامبر*ص‪ ،‬در نحوه اشاره کردن به یکدیگر ایراد می‌گرفتند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬عب**دالرزاق و ب**ه تص**حیح عب**دالحق در «احک**ام» (ب**ه‬
‫تحقیق بنده)‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه و ابن خزیمه‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬اب**وداود‪ ،‬نس**ائی‪ ،‬ابن ج**ارود در «المنتقی»‪ )208( ،‬و‬
‫ابن خزیمه و ابن حبان با سند صحیح‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬اب**وداود‪ ،‬نس**ائی‪ ،‬ابن ج**ارود در «المنتقی»‪ )208( ،‬و‬
‫ابن خزیمه و ابن حبان با سند صحیح‪.‬‬
‫امام طحاوی می‌گوید‪« :‬یدعو بها» بیانگر این مطلب است که این کار در آخر نماز صورت‬
‫گرفته است‪.‬‬
‫بنده (آلبانی) می‌گویم‪ :‬این خود دلیل این امر است که روش مس**نون اش**اره‪ ،‬اس**تمرار آن ت**ا‬
‫وقت سالم است زیرا محل دعا قبل از سالم می‌باشد و این مذهب مالک و دیگران است‪.‬‬
‫از امام احمد سؤال شد‪ :‬آیا در نماز باید با انگشت اشاره نمود؟ فرم**ود‪« :‬نعم؛ ش**دیداً» (آری‬
‫و این عمل باید شدیداً انجام گیرد) «ابن هانی در مسائل»‪.)80( ،‬‬
‫پس اشاره به وسیله انگشت در تشهد‪ ،‬سنت و عمالً از رسول‌هللا‌ص ثابت است و ام**ام احم*د‬
‫و دیگر ائمه سنت‪ ،‬بدان عمل نموده‌اند‪ *،‬از اینرو آنانی که این عمل را عملی عبث و بیه**وده‬
‫می‌دانند باید از خدا بترسند و سنت را تحقیر ننمایند‪*.‬‬
‫و اما اینکه برخی معتقدند فقط یک بار اشاره باید کرد و بعد انگشت را باید گذاشت یا آن را‬
‫به نفی و اثبات کلمه شهادت اختصاص می‌دهن*د‪ *،‬س*خنی اس*ت بی‌اص*ل و اس*اس و مخ*الف‬
‫سنت‪.‬‬
‫و حدیث «انه کان الیحرکها» از نظر س**ند مش**کل دارد چنانک**ه بن**ده آن را در «ض**عیف ابي‬
‫داود»‪ )175( ،‬تحقیق نموده‌ام‪ .‬به ف**رض ص**حت س**ند این ح**دیث‪ ،‬نفی‌کنن**ده* اس**ت و ح**دیث‬
‫فوق‪ ،‬اثبات می‌نماید که در صورت تعارض‪ ،‬حدیث اثبات‌کننده* نزد علما مقدم است‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد‪ ،‬ب*زازر‪ ،‬اب*وجعفر‪ ،‬بخ*تری‪ ،‬ط*برانی‪ ،‬مقدس*ی ب*ا‬
‫سند حسن و بیهقی‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن ابی‌شیبه‪ )2/123/2( ،‬با سند حسن‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪92‬‬
‫رسول هللا‌ص در هر تشهد (اول و آخر) اشاره می‌نمود‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫و یک بار متوجه مردی ش**د ک**ه در تش**هد‪ ،‬ب**ا دو انگش**ت اش**اره می‌ک**رد‪ ،‬ب**ه‬
‫‪2‬‬
‫ایشان فرمود‪« *:‬أح ّد (أح ّد)» (با یکی‪ ،‬با یکی) و به سبابه خویش اشاره نمود‪.‬‬
‫وجوب تشهد اول و مشروعیت دعا در آن‬
‫‪3‬‬
‫رسول هللا‌ص در پایان دو رکعت‪ ،‬التحیات می‌خواند‪*.‬‬
‫‪4‬‬
‫و اولین جمله‌ای که بعد از نشستن‪ ،‬آغاز می‌نمود «التحیات هلل» بود‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫و هرگاه آن را فراموش می‌نمود* برای جبران آن‪ ،‬سجده سهو می‌کرد‪*.‬‬
‫و بدان امر نموده و فرموده‪ :‬هرگاه در پایان دو رکعت نشستید‪« ،‬التحی**ات ‪»...‬‬
‫‪6‬‬
‫بخوانید و بهترین دعاها را انتخاب کنید و از خداوند بخواهید‪*.‬‬
‫‪7‬‬
‫و به عبارتی فرموده است‪ :‬در هر نشست‪« ،‬التحیات» را بخوانید‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫رسول هللا‌ص تشهد را مانند سوره‌ای‌ از قرآن به اصحاب آموزش می‌داد‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫سنت‪ ،‬در خواندن تشهد اینست که با صدای آهسته خوانده شود‪.‬‬
‫صیغه‌های تشهد‬
‫رسول هللا‌ص تشهد را با صیغه‌های مختلفی به اصحاب آموزش می‌داد‪:‬‬
‫‪ -1‬تشهد ابن مسعود‪ *:‬ایشان می‌گوید‪ *:‬رسول اللهص در حالی که ک**ف دس**تم را‬
‫در دس**تانش گرفت**ه ب**ود تش**هد را ب**ه من‪ ،‬مانن**د س**وره‌ای از ق**رآن‪ ،‬ب**دین‬
‫صورت* آموزش داد‪:‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫صلوات والطیبات‪ ،‬السّالم علیك أیّها النبي! ورحمة هللا وبركات**ه‪،‬‬ ‫«التّحیات هلل‪ ،‬وال ّ‬
‫الص**الحین»‪( ،‬هنگ**امی ک**ه نم**ازگزار* این جمل**ه را‬‫الس**الم علین**ا وعلى عب**اد هللا ّ‬‫ّ‬
‫می‌گوی**د‪ *،‬دع**ایش ش**امل ح**ال ه**ر بن**ده ص**الح چ**ه در زمین و چ**ه در آس**مان‪،‬‬
‫می‌شود) «أشهد أن‌ ال إله إال اله‪ ،‬وأشهد أن محمداً عبده ورسوله» (اما پس از وف**ات‬
‫رسول هللا‌ص‪ ،‬می‌گفتیم‪ :‬السّالم على النّبي)‪.10‬‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی و بیهقی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن ابی‌شیبه‪ ،)12/40/1( ،‬نسائی‪ ،‬و به تصحیح حاکم و‬
‫موافقت ذهبی‪ ،‬حدیث شاهدی نزد ابن ابی‌شیبه دارد‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بیهقی با سند جید‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪« .‬االرواء»‪.)338( ،‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی‪ ،‬احمد‪ ،‬طبرانی‪ ،‬در «الکبیر»‪ )3/25/1( ،‬با س**ند‬
‫صحیح‪ .‬از ظاهر حدیث‪ ،‬چنین برمی‌آید که دعا در تشهد اول نیز مشروع اس**ت و ابن ح**زم‬
‫نیز همین را می‌گوید‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و به تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم «االرواء»‪.)321( ،‬‬
‫اینکه ابن مسعود می‌گوید‪ :‬در زمان حیات رسول‌هللا‌ص با حرف خط**اب «الس**الم علی**ك» و‬
‫بعد از رحلت ایشان بدون حرف خطاب یعنی «السالم على النبي» می‌گفتیم‪ ،‬یقین*ا ً ب*ه دس*تور‬
 ‫‪93‬‬ ‫بحث سجده‬
‫‪ -2‬تشهد ابن عباس‪ :‬ایشان می‌گوید‪ :‬رس**ول هللا‌ص تش**هد را همچ**ون س**وره‌ای‬
‫الص*لوات‬‫از قرآن به ما آموزش می‌داد و می‌فرم**ود‪« *:‬التّحی**ات المبارك**ات ّ‬
‫الطّیب**ات‪ 1‬هلل‪( ،‬ال) س**الم علی**ك أیّه**ا النّ**بي! ورحمة‌ هللا وبركات**ه‪( ،‬ال) س**الم‬
‫أن محم**داً‬‫الص *الحین‪ ،‬أش**هد أن ال إل**ه إال هللا و(أش**هد) ّ‬
‫علین**ا وعلى عب**اد هللا ّ‬
‫رسول اللهص و طبق روایتی‪ :‬عبده ورسوله ‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪ -3‬تشهد ابن عمر‪ :‬ایشان تش**هدی* را ک**ه رس**ول هللا‌ص در نم**از خوان**ده اس**ت‬
‫الص*لوات (و) الطّیب**ات‪ّ ،‬‬
‫الس *الم‬ ‫این‌گونه روایت می‌کن**د‪« :‬التّحی**ات هلل‪( ،‬و) ّ‬
‫علیك أیّها النّ**بي! ورحم**ة هللا ـ ابن عم**ر می‌گوی**د‪ *:‬من ب**ر آن «بركات**ه» را‬
‫إله إال‌هللا ـ ابن‬
‫الص*الحین‪ ،‬أش**هد أن ال ‌‬‫افزودم ـ السّالم علینا وعلى عب**اد هللا ّ‬
‫ً‬
‫أن مح ّمدا عبده‬‫عمر می‌گوید‪ :‬و من «وحده ال شریك له» را افزودم ‪ -‬وأشهد ّ‬
‫‪3‬‬
‫ورسوله»‪.‬‬
‫‪ -4‬تشهد أبی موس*ی* أش**عری‪ :‬رس**ول‌ خ**دا‌ص فرم**ود‪ *:‬بع**د از اینک**ه نشس**تید‪*،‬‬
‫اولین سخنی که از زبان شما بیرون می‌شود این باش**د‪« :‬التّحی**ات الطّیب**ات‬
‫الصّلوات هلل‪ ،‬السّالم علیك أیّها النّبي! ورحمة هللا وبركاته‪ ،‬السّالم علین**ا وعلى‬
‫الص*الحین‪ ،‬أش**هد أن ال إل*ه إال هللا (وح*ده ال ش**ریك ل*ه)‪ ،‬وأش**هد ّ‬
‫أن‬ ‫عب**اد هللا ّ‬
‫مح ّمداً عبده ورسوله» (سبع كلمات هن تحیة الصالة) ‪.‬‬
‫‪4‬‬

‫و توصیه خود رسول‌هللا‌ص بوده است‪ .‬چنانکه عایشهل نیز بع**د از وف*ات پی*امبر‌ص‪ ،‬تش**هد‬
‫را ب**ه م**ردم ب**ا جمل**ه «الس**الم على الن**بي» آم**وزش داد «الس**راج في مس**نده»‪ )9/1/2 ،‬و‬
‫«الفوائد»‪ )11/54/1( ،‬با دو سند صحیح‪.‬‬
‫حافظ ابن حجر نیز آن را تأیید* نموده و می‌گوید‪« :‬عالم س**بکی در «ش**رح المنه**اج» بع**د از‬
‫سوق این روایت از طریق ابی‌عوانه گفته است‪ :‬اگر واقعا ً ث*ابت ش*ود ک*ه اص*حاب‪ ،‬بع*د* از‬
‫رحلت پیامبر‌ص «السالم على النبي» گفته‌اند‪ ،‬آنگاه برای ما نیز کافی خواه*د ب*ود ک*ه ب*دون‬
‫حرف خطاب به رسول‌هللا‌ص درود و سالم بفرستیم»‪.‬‬
‫بنده (حافظ) می‌گویم‪« :‬این عمل از صحابه بدون هیچ‌گون**ه ش**بهه‌ای ث**ابت اس**ت (یع**نی در‬
‫صحیح بخاری) و من برای آن متابع قوی نزد عبدالرزاق یافتم»‪.‬‬
‫این کالم حافظ را بسیاری منجمله‪ ،‬قسطالنی‪ ،‬لکهنوی‪ ،‬زرقانی و غ**یره نق**ل ک**رده و آن را‬
‫پسندیده‌اند‪*.‬‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ن*ووی می‌گوی*د‪ :‬در اص*ل‪ :‬و المبارک*ات و الص*لوات و‬
‫الطیبات؛ بوده همان‌طور که در حدیث ابن مس**عود ذک**ر ش**د‪ .‬و او در اینج*ا ب*رای اختص*ار‬
‫حذف گردید* و این عمل در لغت عرب جایز و معروف است‪ ،‬معنی حدیث چنین اس**ت‪ :‬ک**ه‬
‫هر گونه تحیه و صفات مذکور فقط شایسته خداوند می‌باشد و معنی واقعی آن در حق کس**ی‬
‫دیگر مصداق پیدا نمی‌کند‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم‪ ،‬ابوعوانه‪ ،‬شافعی و نسائی‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و دارقط**نی ب**ا تص**حیح‪ .‬دو م**وردی را ک**ه ابن‬
‫عمر افزودند* در تشهد رس*ول‌هللا‌ص از ط*رق دیگ**ر ث**ابت اس*ت‪ ،‬ه**دف ابن عم**ر از اینک**ه‬
‫می‌گوید من آن‌ها را افزودم یعنی در تشهدی که مستیما ً ایش*ان از رس*ول‌هللا‌ص ش*نیده اس*ت‬
‫نبوده‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم‪ ،‬ابوعوانه‪ ،‬ابوداود و ابن ماجه‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪94‬‬
‫تشهد عمر ابن خطاب‪ :‬ایشان در حالی ک**ه ب**ر من**بر نشس**ته ب**ود‪ ،‬تش**هد را‬ ‫‪-5‬‬
‫این‌گونه به مردم آموزش داد‪« :‬التحیات هلل الزاكیات» و ادام**ه هم**ان تش**هد‬
‫‪1‬‬
‫ابن مسعود‪.‬‬
‫تشهد عایشه‪ :‬قاسم‌بن محمد می‌گوی**د عایش**ه در ح**الی ک**ه ب**ا دس**تش اش**اره‬ ‫‪-6‬‬
‫می‌ک**رد‪ ،‬تش**هد را این‌گون**ه ب**ه م**ا آم**وزش می‌داد‪« :‬التّحی**ات‪ ،‬الطّیب**ات‪،‬‬
‫الس***الم على النّ***بي ‪ »...‬ادام**ه هم**ان تش**هد ابن‬
‫الص***لوات‪ ،‬ال ّزاكی**ات هلل‪ّ ،‬‬
‫ّ‬
‫‪2‬‬
‫مسعود»‪*.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬مالک و بیهقی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن ابی‌شیبه‪ )1/293( ،‬و بیهقی‪.)2/144( ،‬‬
 ‫درود‪ ،‬محل و صیغه‌های آن‬
‫رسول هللا‌ص در هردو* تشهد‪ ،‬بر خود درود می‌خواند‪*.‬‬
‫‪1‬‬

‫و این امر را برای امت خویش مسنون قرار داد‪ ،‬ک**ه بع**د از س**الم‪ ،‬درود ن**یز‬
‫‪2‬‬
‫بفرستند‪.‬‬
‫صیغه‌های درود‬
‫رسول هللا‌ص انواع مختلف صیغه‌های درود* را به اصحاب آموزش داده‌اند‪:‬‬
‫‪« -1‬اللّه ّم ص ّل على مح ّمد‪ 3‬وعلى أهل بیت**ه‪ ،‬وعلى أزواج**ه وذ ّریّت**ه؛ كم**ا ص**لّیت‬
‫على آل إبراهیم‪ ،‬إنّك حمی**د مجی**د‪ ،‬وب**ارك‪ 4‬على مح ّم**د‪ ،‬وعلى آل بیت**ه وعلى‬
‫أزواجه وذ ّریته؛ كما باركت على آل ابراهیم إنّك حمی**د مجی**د» معم**والً خ**ود‬
‫‪5‬‬
‫رسول هللا‌ص همین درود* را می‌خواند‪*.‬‬
‫‪« -2‬اللّه ّم! ص ّل على مح ّمد وعلى آل مح ّمد؛ كما صلّیت على (اب**راهیم وعلى ) آل‬
‫‪6‬‬

‫اب**راهیم‪ ،‬إنّ**ك حمی**د مجی**د‪ ،‬اللّه ّم! ب**ارك على مح ّم**د‪ ،‬وعلى آل مح ّم**د؛ كم**ا‬
‫باركت على (ابراهیم وعلى) آل ابراهیم‪ ،‬إنّك حمید مجید»‪.7‬‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوعوانه در «صحیح» خود‪ )2/342( ،‬و نسائی‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬چنانکه صحابه عرض کردند؟ ای رسول خدص! ما یاد‬
‫گرف**تیم ک**ه چگون**ه ب**ر ش**ما س**الم بفرس**تیم‪ ،‬ام**ا بگ**و‪ :‬چگون**ه ب**ر ش**ما درود بفرس**تیم؟‬
‫رسول‌هللا‌ص فرمود بگویید‪« *:‬اللهم صل علی محمد ‪ »...‬و چون در این حدیث تص**ریح نش**ده‬
‫که در کدام تشهد درود خوانده شود‪ ،‬ب*ه نظ*ر می‌رس*د ک*ه خوان*دن درود در تش*هد اول ن*یز‬
‫مشروع است چنانکه مذهب شافعی همین است و آن را در کتاب خویش‌«ام» تصریح نموده‬
‫اس**ت و ن**ووی در «الروض**ة»‪ )1/263( ،‬و «المجم**وع»‪ )3/460( ،‬همین را گفت**ه اس**ت‪.‬‬
‫اح**ادیث ف**راوانی در م**ورد درود داریم ک**ه در هیچ ی**ک از آن‌ه**ا درود ب**ه تش**هد آخ**ر‬
‫اختصاص داده نشده است‪ .‬بنابراین‪ ،‬آن‌هایی که از خواندن درود در تشهد اول من**ع می‌کنن**د‬
‫دلیلی در دست ندارند‪ ،‬همچنین مکروه دانستن افزودن بر «اللهم صل على محم**د» در تش**هد‬
‫اول ادعایی است بدون دلیل بلک**ه مخ*الف عم**وم ق**ول پی**امبر‌ص اس*ت ک**ه فرم*ود‪ :‬بگویی**د‬
‫«اللهم صل على محمد ‪ »...‬برای تفصیل بیشتر به «اصل» مراجعه شود‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬بهترین سخن در م**ورد مع**نی «الص**الة» ب**ر پی**امبر‌ص‬
‫سخن ابوالعالیه است ک**ه می‌گوی**د‪ :‬ص**الة خ**دا ب**ر پی**امبر‌ص یع**نی س**تایش و تعظیم ایش**ان‬
‫توسط خداوند‪ ،‬اما ص**الة فرش**تگان و دیگ**ران ب**ر رس**ول‌هللا‌ص‪ ،‬ب**ه مع**نی طلب س**تایش و‬
‫تعظیم از خداوند برای رسول‌هللا‌ص می‌باشد‪ .‬و اینکه برخی صالة خدا ب**ر پی**امبر‌ص را ب**ه‬
‫معنی رحمت قرار داده‌اند‪ ،‬درست نیست «الفتح» برای توضیح بیشتر به «جالء االفهام» ابن‬
‫قیم مراجعه شود‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬برکت به معنی خیر بیشتر‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد‪ ،‬طحاوی و شیخین بدون کلمه «اهل بیته»‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬این جمل**ه در بخ**اری‪ ،‬طح**اوی‪ ،‬بیهقی‪ ،‬احم**د و نس**ائی‬
‫موج**ود اس**ت‪ .‬و آنچ**ه ابن قیم در «جالء» ب**ه تبعیت از ش**یخ خ**ود‪ ،‬ابن تیمی**ه‪( ،‬الفت**اوی‪،‬‬
‫‪ )1/16‬گفته اس*ت‪ :‬در هیچ ح*دیث ص*حیحی «اب*راهیم» و «آل اب*راهیم» در کن*ار یک*دیگر‬
‫نیامده است‪ ،‬مغالطه‌ای بیش نیست‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری‪ ،‬مسلم و نسائی‪.‬‬
‫«اللّه ّم! ص** ّل على مح ّم**د‪ ،‬وعلى آل مح ّم**د؛ كم**ا ص**لّیت على إب**راهیم (وآل‬ ‫‪-3‬‬
‫إبراهیم)‪ ،‬إنّك حمید مجید‪ ،‬وب**ارك على مح ّم**د‪ ،‬وعلى آل مح ّم**د؛ كم**ا ب**اركت‬
‫على (إبراهیم و) آل إبراهیم‪ ،‬إنّك حمید مجید»‪.1‬‬
‫«اللّه ّم! ص ّل على مح ّمد (النّب ّي األم ّي)‪ ،‬وعلى آل مح ّمد؛ كما ص**لّیت على (آل)‬ ‫‪-4‬‬
‫إبراهیم‪ ،‬وبارك على مح ّمد (النّ**بي األم ّي) وعلى آل مح ّم**د؛ كم**ا ب**اركت على‬
‫‪2‬‬
‫(آل) إبراهیم في العالمین‪ ،‬إنّك حمید مجید»‪.‬‬
‫«اللّه ّم! ص** ّل على مح ّم**د عب**دك ورس**ولك؛ كم**ا ص**لّیت على (آل) إب**راهیم‪،‬‬ ‫‪-5‬‬
‫وب**ارك على مح ّم**د (عب**دك ورس**ولك)‪( ،‬وعلى آل مح ّم**د)؛ كم**ا ب**اركت على‬
‫‪3‬‬
‫إبراهیم (وعلى آل إبراهیم)»‪.‬‬
‫«اللّه ّم! ص** ّل على مح ّم**د و(على) أزواج**ه وذ ّریّت**ه؛ كم**ا ص**لّیت على (آل)‬ ‫‪-6‬‬
‫إبراهیم‪ ،‬وبارك على مح ّم**د و(على) أزواج*ه وذ ّریّت**ه؛ كم**ا ب**اركت على (آل)‬
‫‪4‬‬
‫ابراهیم‪ ،‬إنّك حمید مجید»‪.‬‬
‫«اللّه ّم! ص ّل على مح ّمد‪ ،‬وعلى آل مح ّمد وبارك على مح ّم**د‪ ،‬وعلى آل مح ّم**د‪،‬‬ ‫‪-7‬‬
‫‪5‬‬
‫كما صلّیت وباركت على إبراهیم وآل إبراهیم‪ ،‬إنّك حمید مجید»‪.‬‬
‫فواید مهمی در مورد درود بر پیامبر‌ص‬
‫‪ -1‬همان‌طور که مالحظه کردید‪ ،‬در اکثر صیغه‌های درود‪ ،‬نام ابراهیم هم**راه‬
‫با کلمه «آل» آمده است‪ ،‬و علتش اینست که کلم**ه «آل» خ**ود ف**رد را ن**یز‬
‫شامل می‌شود‪ ،‬چنانکه خداوند* فرموده است‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫ۡ‬ ‫ٰ‬ ‫ال إِ ۡب* ٰ َر ِهي َ*م َو َء َ‬
‫ال ِعمۡ* َرنَ َعلَى ٱل َعلَ ِمينَ ‪﴾٣٣‬‬ ‫وح ا* َو َء َ‬ ‫ٱص*طَفَ ٰ ٓى َءا َد َم َونُ ٗ*‬ ‫﴿۞إِ َّن ٱهَّلل َ ۡ‬
‫[آل عمران‪.]33 :‬‬
‫همچنین فرموده است‪:‬‬
‫ح ٖر﴾ [القمر‪.]34 :‬‬ ‫وط نَّج َّۡي ٰنَهُم بِ َس َ‬ ‫﴿إِٓاَّل َءا َل لُ ٖ ۖ‬
‫همچنین رسول هللا‌ص فرمود‪« *:‬اللّه ّم ص ّل علی آل أبی أوفی»‪ .‬و نیز چنین است‬
‫حال کلمه «اهل بیت»‪ ،‬چنانکه خداوند در مورد خانواده ابراهیم می‌فرماید‪:‬‬
‫ت﴾ [هود‪.]73 :‬‬ ‫ت ٱهَّلل ِ َوبَ َر ٰ َكتُهۥُ َعلَ ۡي ُكمۡ أَ ۡه َل ۡٱلبَ ۡي ۚ ِ‬
‫﴿ َر ۡح َم ُ‬
‫بی‌تردید* خود ابراهیم* نیز مشمول این رحمت و برکت است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد نسائی و ابویعلی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬مس****لم‪ ،‬ابوعوان****ه‪ ،‬ابن ابی‌ش****یبه در «المص****نف»‪( ،‬‬
‫‪ ،)2/132/1‬ابوداود‪ ،‬نسائی و به تصحیح حاکم‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری‪ ،‬نسائی‪ ،‬طحاوی‪ ،‬احمد و اس**ماعیل القاض**ی در‬
‫«فضل الصالة ‪( ،»...‬ص ‪ )14‬به تحقیق بنده‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم و نسائی‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬نس**ائی‪ ،‬طح**اوی‪ ،‬ابن االع**رابی در «المعجم»‪)79/2( ،‬‬
‫با سند صحیح و ابن قیم در «الجالء»‪( ،‬ص ‪ )14‬با تصحیح‪ .‬جالب اینجاست ک**ه ابن قیم این‬
‫حدیث را که در آن کلمه «ابراهیم وآل ابراهیم» در کنار یکدیگر قرار دارند‪ ،‬تص**حیح ک**رده‬
‫است‪ ،‬در حالی که او و شیخش ابن تیمیه صحت چ**نین روای**تی را منک**ر می‌باش**ند (س**بحان‬
‫من الینسی)‪.‬‬
 ‫‪97‬‬ ‫درود‪ ،‬محل و صیغه‌های آن‬
‫ابن تیمیه می‌گوید‪« :‬بنابراین در اکثر صیغه‌های درود* چنین آم*ده اس*ت‪« :‬كم**ا‬
‫ص**لّیت على آل اب**راهیم»‪ ،‬و «كم**ا ب**اركت على آل اب**راهیم» و در بعض *ی‌ها فق**ط‬
‫«اب**راهیم» آم**ده زی**را او در این خ**یر و ب**رکت‪ ،‬اص**ل و مح**ور اس**ت و آلش ب**ه‬
‫خاطر او از چنین مزیتی بهره‌مند شده‌اند‪ .‬و در برخی موارد‪ ،‬هم این ذک**ر ش**ده و‬
‫هم آن‪ ،‬که همان دو مفهوم فوق را می‌رساند»‪.‬‬
‫علما‪ ،‬در مورد تشبیهی* که اینجا ب**ه ک**ار رفت**ه اس**ت‪ ،‬س**خنان زی**ادی* گفته‌ان**د‪.‬‬
‫زیرا معموالً وجه شبه در مشبه به بیشتر نمایان است تا مشبه‪ .‬در اینج**ا عکس آن‬
‫مشهور است‪ .‬زیرا مشبه ک*ه محم**د باش**د از مش**به ب*ه ک**ه اب**راهیم اس**ت فض**یلت‬
‫بیشتر و مقام باالتر دارد‪.‬‬
‫در پاسخ به این اشکال سخنان زیادی گفته‌ ش**ده اس**ت ک**ه حاف**ظ در «الفتح» و‬
‫ابن قیم در «جالء» آن‌ها را جمع‌آوری* نموده‌اند و به**ترین آن‌ه**ا س**خنی اس**ت ک**ه‬
‫ش**یخ االس**الم ابن تیمی**ه و ش**اگردش* ابن قیم آن را پس**ندیده و پذیرفته‌ان**د و آن‪،‬‬
‫عبارت از این است که‪ :‬در آل اب**راهیم‪ ،‬پی**امبرانی* وج**ود دارد ک**ه در آل محم**د‪،‬‬
‫وجود ن**دارد‪ ،‬بن**ابراین وق*تی* ب*ه محم*د و آلش هم*ان درودی* تعل*ق بگ**یرد ک*ه ب*ه‬
‫اب**راهیم و آلش تعل**ق گرفت**ه اس**ت‪ ،‬آل محم**د ب**ه مق**دار شایس**تگی خ**ویش از آن‬
‫بهره‌مند می‌شوند و بقیه می‌ماند* برای شخص محم**د‪ ،‬در نتیج**ه ب**ه ق**دری درود* و‬
‫سالم شامل حال ایشان می‌شود که شامل هیچ یک از انبی**ای نس**ل اب**راهیم و خ**ود‬
‫ابراهیم نشده است‪.‬‬
‫ابن قیم می‌گوید‪ :‬این سخن از سایر سخنانی* که در این مورد گفته شده‌اند به**تر‬
‫است‪ ،‬ولی بهتر از آن هم وجود دارد که بگوییم‪ :‬محمد نیز از نس**ل اب**راهیم بلک**ه‬
‫بهترین فرزند ابراهیم است‪ ،‬چنانکه علی بن طلحه از ابن عباس روایت کرده ک**ه‬
‫ایشان در تفسیر آیه‪:‬‬
‫ۡ‬
‫ال ِعمۡ* ٰ َرنَ َعلَى ٱل ٰ َعلَ ِمينَ ‪﴾٣٣‬‬
‫ال إِ ۡب* ٰ َر ِهي َ*م َو َء َ‬ ‫﴿۞إِ َّن ٱهَّلل َ ۡ‬
‫ٱص*طَفَ ٰ ٓى َءا َد َم َونُ ٗ*‬
‫وح ا* َو َء َ‬
‫[آل عمران‪.]33 :‬‬
‫فرمود‪ *:‬محمد آل ابراهیم است‪ .‬پس در واق**ع م**ا از خداون**د می‌خ**واهیم ک**ه ب**ه‬
‫صورت خصوصی برای رسول هللا‌ص همان درود* و س**المی را برس**اند* ک**ه قبالً‬
‫به صورت* عمومی شامل حال ایشان و ابراهیم و دیگر انبی**ای نس**ل اب**راهیم* ش**ده‬
‫است‪ ،‬که یقینا ً در این صورت‪ ،‬بیشترین و بهترین بهره از درود* و سالم‪ ،‬مشمول‬
‫پیامبر اسالم‌ص شده است‪ ،‬پس تش**بیه‪ ،‬طب**ق قاع**ده ب**ه ک**ار رفت**ه و اش**کال وارد‬
‫نیست‪.‬‬
‫درود و س**الم بیک**ران خداون**د ب**ر محم**د و آل محم**د ب**اد و از ط**رف م**ا ن**یز‬
‫بهترین پاداش را خداوند* نصیب ایشان بگردان**د «اللّه ّم! ص * ّل على مح ّم**د وعلى آل‬
‫مح ّمد كما صلّیت على آل ابراهیم إنّك حمید مجید وب**ارك على مح ّم**د وعلى آل مح ّم**د‬
‫كما باركت على آل إبراهیم إنّك حمید مجید»‪.‬‬
‫‪ -2‬مالحظه نمودی*د* ک**ه در اک**ثر ص**یغه‌های درود‪ ،‬آل پی**امبر‌ص ک**ه ازواج و‬
‫اوالدش می‌باش**ند‪ ،‬در کن**ار خ**ود رس**ول هللا‌ص ذک**ر ش**ده‌اند‪ .‬بن**ابراین‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪98‬‬
‫آن‌هایی که به گفتن «اللّه ّم ص ّل على مح ّمد» اکتفا می‌کنند‪ ،‬نه تنه**ا ب**ه س**نت‬
‫رسول هللا‌ص عمل نکرده‪ ،‬بلکه امر ایشان را نادیده گرفته‌اند‪.‬‬
‫بهتر است درود را به صورت* کامل همان‌گونه که خود رس**ول* هللا‌ص خوان**ده‬
‫است‪ ،‬بخوانیم‪.‬‬
‫ام**ام ش**افعی* در «االم»‪« )1/102( ،‬می‌گوی**د‪ :‬تش**هد در ه**ردو نشس**ت اول و‬
‫آخر یکسان قرائت شود‪ ،‬منظورم اینست که تشهد با درود خوانده ش**ود زی**را هیچ‬
‫یک از آنها‪ ،‬جای دیگری را نمی‌گیرد»‪.‬‬
‫حدیثی که در آن آمده است‪« :‬كان الیزید في الرّكع**تین علی تش *هّ ٍد» منکر اس**ت‬
‫«الضعیفه»‪.)5816( ،‬‬
‫شگفت‌آور اینکه بعضی مانند «استاد محمد اس**عاف نشاش**یبی» در کت**اب خ**ود‬
‫«االسالم الصحیح» با جرأت‪ ،‬درود بر آل‌ پیامبر‌ص را انکار نم**وده اس**ت‪ .‬ح**ال‬
‫آنکه در «صحیحین» و دیگر کتب حدیث‪ ،‬در این مورد روایات صحیح ف**راوانی‬
‫وجود دارد‪.‬‬
‫در برخی* روایات آمده است که اصحاب‪ ،‬از پیامبر خ**دا‌ص پرس**یدند‪ :‬چگون**ه‬
‫بر شما درود بفرستیم؟* رسول هللا‌ص در پاسخ‪ ،‬همان صیغه‌های مختل**ف درود را‬
‫که بیان شد‪ ،‬به آن‌ها آموزش داد‪.‬‬
‫ْ‬ ‫ِّ‬ ‫ْ‬
‫صلوا َعلَ ۡي ِه َو َسل ُموا ت َۡسلِي ًما‪ ﴾٥٦‬ذکری‬‫ُّ‬ ‫استدالل استاد اینست که خداوند در آیه ﴿ َ‬
‫از آل ایشان به میان نیاورده است‪ .‬همچنین به نظر استاد‪ ،‬بعید است ک**ه اص**حاب‬
‫از پی**امبر‌ص در م**ورد «ص**الة» س**ؤال کنن**د! زی**را آن‌ه**ا نی**ک می‌دانس**تند ک**ه‬
‫«صالة» یعنی دعا‪ ،‬بنابراین لزومی نمی‌دیدند* ک**ه در این م**ورد از رس**ول هللا‌ص‬
‫سؤال کنند‪.‬‬
‫باید گفت که اس**تاد‪ ،‬در م**ورد* ی**ک ام**ر بس**یار* واض**ح‪ ،‬در مغالط**ه افتاده‌ان**د‪،‬‬
‫ایشان باید بدانند که اصحاب‪ ،‬از رسول هللا‌ص معنی کلمه «صالة» را جویا نشدند‬
‫بلکه از کیفیت فرستادن درود* سؤال کردند و جوی**ا ش**دن کیفیت ش**رعی مس**أله‌ای‬
‫از شارع‪ ،‬امری است طبیعی‪.‬‬
‫همچنین برداشت و استدالل استاد از آیه فوق* نیز کامالً بی‌مورد* است زی**را ب**ه‬
‫اتفاق تمامی مسلمانان مفسر و شارح واقعی قرآن‪ ،‬پیامبر خدا‌ص می‌باشد‪*:‬‬
‫﴿ َوأَن َز ۡلنَٓا إِلَ ۡي َ‬
‫ك ٱل ِّذ ۡك َر لِتُبَيِّنَ لِلنَّ ِ‬
‫اس﴾ [النحل‪.]44 :‬‬
‫و رسول هللا‌ص صاله و سالم مطرح شده در آیه ف**وق* را ب**ه ی**ارانش آم**وزش‬
‫داد که در آن‪ ،‬آل ایشان نیز ذکر شده است‪.‬‬
‫بنابراین بر ما واجب است ک**ه در این م**ورد* و م**وارد دیگ**ر از رس**ول هللا‌ص‬
‫پیروی کنیم به دلیل این قول خداوند که فرمود* است‪:‬‬
‫خ ُذوهُ﴾ [الحشر‪]7 :‬‬‫﴿ َو َمٓا َءاتَ ٰى ُك ُم ٱل َّرسُو ُل فَ ُ‬
‫این حدیث پیامبر‌ص که می‌فرماید‪« :‬أال وإنّي أوتیت القرآن ومثله معه» (تخریج‬
‫المشکاه‪.)163 ،‬‬
 ‫‪99‬‬ ‫درود‪ ،‬محل و صیغه‌های آن‬
‫من نمی‌دانم استاد نشاشیبی* و همفکرانش که گول س**خنان او را خورده‌ان**د‪ ،‬در‬
‫مقابل شخصی که منکر تشهد در نماز باشد به دلیل اینکه در قرآن از آن ذکری به‬
‫میان نیامده و فقط در آنجا قیام‪ ،‬رکوع* و سجده‪ ،‬ذکر شده است‪ ،‬یا معتقد ب**ه ت**رک‬
‫نماز و روزه برای زن حائض نباشد به دلیل اینکه در قرآن چنین چ**یزی تص**ریح‬
‫نشده است‪ ،‬چه موضعی اتخاذ خواهند کرد؟‬
‫ً‬
‫اگ**ر چ**نین اس**تداللی* را بپذیرن**د* و ب**ا او هم ص**دا ش**وند‪ ،‬یقین**ا در گم**راهی‬
‫آش**کاری* ب**ه س**ر ب**رده و از جم**اعت مس**لمانان خ**ارج می‌ش**وند* ولی اگ**ر چ**نین‬
‫استداللی را نپذیرند و آن را انکار کنند‪ ،‬قطعا ً در برابر آن‪ ،‬پاسخی خواهند داشت‬
‫که در آن صورت ما نیز همان پاسخ را در مقابل استاد خواهیم* داشت‪.‬‬
‫برادر مسلمان! آگاه شو‪ ،‬و هیچ‌گاه ب**ه فک**ر فهمی**دن دین از راه ق**رآن‪ ،‬منه**ای‬
‫سنت مباش‪ .‬زیرا چنین چیزی ممکن نیست‪ .‬گرچه تو در علم لغت‪ ،‬سیبویه زم**ان‬
‫باشی‪ ،‬به عنوان مثال همین استاد نشاشیبی* از بزرگان علم لغت به شمار می‌رود‪،‬‬
‫وی می‌خواست قرآن را منهای سنت‪ ،‬درک کند‪ .‬در نتیجه‪ ،‬از راه راست منحرف*‬
‫شد و به بیراهه رفت‪.‬‬
‫‪ -3‬باید دانست که در هیچ یک از صیغه‌های درود‪ ،‬کلمه «س**ید» نیام**ده اس**ت‬
‫از اینرو علمای مت**أخر در م**ورد اف**زودن* آن ب**ه کلم**ات‪ ،‬درود اب**راهیمی‬
‫اختالف دارن**د؛ ب**رخی ب**ه دلی**ل اینک**ه رس**ول هللا‌ص چ**نین کلمه‌ای را در‬
‫درود* به کار نبرده است‪ ،‬با افزودن آن موافق نیستند‪.‬‬
‫از حافظ‌ابن حجر در این مورد* س*ؤال ش*د؟ گفت‪ :‬به*تر اس**ت کلم*ات را ب*دون‬
‫کوچک**ترین* تغی**یر و تعرض *ی* همان‌گون**ه ک**ه از رس**ول هللا‌ص نق**ل ش**ده اس**ت‬
‫بخ**وانیم‪ .‬نمی‌ت**وان گفت ک**ه رس**ول هللا‌ص ب**ه خ**اطر تواض**ع آن را نگفت**ه اس**ت‬
‫همان‌طور که بعد از ذکر نام خویش «صلی‌هللا علیه وسلم» نیز نمی‌گفت‪ ،‬در حالی‬
‫که برای افراد* امتش الزم اس**ت ک**ه آن را بگوین**د چ**ون ک**ه اگ**ر این کلم**ه واقع*ا ً‬
‫مزیتی می‌داشت یقینا ً سلف صالح امت؛ صحابه و ت**ابعین‪ ،‬در درودهایش**ان آن را‬
‫می‌گفتند ولی از آن‌ها چنین چ*یزی نق*ل نش*ده اس*ت ح*تی از ام*ام ش*افعی‌ ‪ /‬ک*ه در‬
‫تعظیم و محبت‪ ،‬از دیگران گوی سبقت را ربوده بود‪ ،‬چ**نین چ**یزی* روایت نش**ده‬
‫است‪ ،‬در حالی که ایش*ان در خطب*ه کت*ابش «اللّهم ص* ّل على مح ّم*د» را ب*ه چ*نین‬
‫*ذاكرون‪ ،‬وكل ّم**ا غف**ل عن ذك**ره الغ**افلون و‪»...‬‬ ‫پس**وندهای* از قبی**ل‪« :‬كلّم**ا ذك**ره ال* ّ‬
‫آورده ک**ه ب**ه نظ**ر می‌رس**د این جمله‌ه**ا را از ح**دیث ص**حیحی ک**ه در آن آم**ده‪:‬‬
‫«س**بحان هللا ع**دد خلق**ه» اس**تنباط نم**وده اس**ت‪ .‬این را پی**امبر خ**دا‌ص ب*ه یکی از‬
‫امهات المؤمنین آموزش داد که چندین ساعت نشسته بود و تسبیح می‌گفت‪ ،‬رسول‬
‫هللا‌ص به ایش**ان فرم**ود‪ :‬من اکن**ون چن**د جمل**ه گفتم ک**ه اگ**ر آن‌ه**ا را ب**ا هم**ه آن‬
‫اذکاری که شما تا حاال گفته‌ای موازنه کنند‪ ،‬سنگین‌تر خواهد بود و آنگ**اه فرم**ود‪:‬‬
‫«سبحان هللا عدد خلقه»‪.‬‬
‫ً‬
‫رس**ول هللا‌ص معم**وال اذک**اری را می‌پس**ندید* ک**ه در کلم**ات ان**دک‪ ،‬مع**انی‬
‫بی‌شماری* را در برداشته باشند‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪100‬‬
‫قاضی عیاض در «الش*فاء» ب**اب مس*تقلی آورده‪ ،‬و آث*ار زی**ادی از ص**حابه و‬
‫تابعین و خصوص*ا ً از حض**رت علی جمع‌آوری نم**وده ک**ه در هیچ ی**ک از آن‌ه**ا‬
‫کلمه «سید» نیامده است‪.‬‬
‫خالصه‪ ،‬در هیچ یک از کالم فقها «س**یدنا»* نیام**ده اس**ت و اگ**ر چ**نین چ**یزی‬
‫وجود می‌داشت‪ ،‬یقین*ا ً یکی از آن**ان‪ ،‬آن را ذک**ر می‌نم**ود و از دی**د همگ**ان مخفی‬
‫نمی‌ماند به هر صورت* اتباع‪ ،‬بهتر از ابتداع و هر چیز دیگر است «وهللا اعلم»‪.‬‬
‫ما نیز در مورد عدم مشروعیت افزودن کلمه «س**یدنا» در درود* ب**ا حاف**ظ ابن‬
‫حجر موافقیم چنانکه احناف ن**یز همین را می‌گوین*د* و این دلی**ل روش**ن محبت ب**ه‬
‫رسول هللا‌ص است همان‌طور که خداوند می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿قُ ۡل إِن ُكنتُمۡ تُ ِحبُّونَ ٱهَّلل َ فَٱتَّبِعُونِي ي ُۡحبِ ۡب ُك ُم ٱهَّلل ُ﴾ [آل عمران‪.]31 :‬‬
‫«اگر خداوند* را دوست دارید از من (پیامبر‌ص) پیروی کنید»‪.‬‬
‫از اینرو امام نووی* در «الروضه»‪ )1/665( ،‬گفته است‪ :‬کامل‌ترین درود* ب**ر‬
‫رسول هللا‌ص اینست که بگوییم‪« :‬اللّه ّم! ص ّل على مح ّمد وعلى آل مح ّمد كما صلّیت‬
‫على إبراهیم وآل إبراهیم إنّك حمید مجید ‪ »...‬و در آن کلمه‪« ،‬سید» را ذکر ننم**وده‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -4‬درود شماره ی**ک و ش**ماره چه**ار‪ ،‬دروده**ایی اس**ت ک**ه رس**ول هللا‌ص در‬
‫پاس**خ ب**ه اص**حاب‪ ،‬هنگ**امی ک**ه از ایش**ان در م**ورد* کیفیت درود س**ؤال‬
‫کردن**د‪ ،‬ای**راد فرم**ود* و یقین*ا ً رس**ول هللا‌ص ب**رای امتش در هم**ه م**وارد‪،‬‬
‫بهترین‌ها را انتخاب می‌کرد‪.‬‬
‫بنابراین نووی در «الروضه» می‌گوید‪ :‬اگر کسی س**وگند* ی**اد کن**د ک**ه به**ترین‬
‫درود را بر رسول هللا‌ص بخواند‪ ،‬از سوگند خود حالل نمی‌شود* مگ**ر ب**ا خوان**دن‬
‫درودی* که شرح آن گذشت‪.‬‬
‫عالمه سبکی نیز گفته است‪« :‬ه**ر کس همین درود* را بخوان**د‪ ،‬ب*ه ط*ور* قط*ع‬
‫می‌ت**وان گفت ک**ه او درود* خوان**ده اس**ت ولی در م**ورد دیگ**ر روش‌ه**ای* درود‪،‬‬
‫نمی‌توان به طور* قطع چنین قضاوت کرد» این را هیثمی در «الدر المنضود»* (ق‬
‫‪ )25/2‬ذک**ر ک**رد و گفت**ه اس**ت‪ :‬مقص**ود‪ ،‬ب**ا تم**ام کیفیت‌ه**ای وارده در ح**دیث‪،‬‬
‫حاصل می‌شود‪.‬‬
‫‪ -5‬تلفیق یعنی خواندن همه درود‌های وارده‪ ،‬و همچنین تمای صیغه‌های تش**هد‬
‫در یک نشست‪ ،‬ناجایز و بدعت است و روش مسنون اینس**ت ک**ه ه**ر ب**ار‬
‫یکی از آن‌ها خوانده شود چنانک**ه ش**یخ االس**الم ابن تیمی**ه در بحث تکب**یر‬
‫عی**دین در «مجم**وع الفت**اوی»‪ )69/253/1( ،‬در این م**ورد* س**خن گفت**ه‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -6‬عالم**ه ص**دیق حس *ن‌خان در «ن**زول االب**رار‪ »...‬بع**د از اینک**ه اح**ادیث‬
‫متعددی* در فضیلت درود* بیان نموده است‪ ،‬می‌نویسد‪« :‬بی‌تردی *د* بیش**ترین‬
‫درود* را بر پیامبر‌ص‪ ،‬علمای حدیث و کسانی که ب**ا س**نت مطه**ر رس**ول‬
‫هللا‌ص سر و کار دارند می‌فرستند‪ *.‬زیرا آن‌ها خود را مؤظف می‌دانن*د* ک**ه‬
 ‫‪101‬‬ ‫درود‪ ،‬محل و صیغه‌های آن‬
‫با نقل هر حدیث‪ ،‬بر رسول هللا‌ص درود بفرستند و بدین ص**ورت هم**واره‬
‫زبانش**ان ب**ا ن**ام رس**ول هللا‌ص معط**ر اس**ت‪ .‬چ**ون هری**ک از کتاب‌ه**ای‬
‫ح**دیث‪ ،‬چ**ه جوام**ع چ**ه مس**انید و مع**اجم‪ ،‬ش**امل چن**دین ه**زار ح**دیث‬
‫می‌باشند‪*.‬‬
‫پس یقینا ً این فرقه ناجیه و جماعتی که مسئولیت علم مبارک حدیث را بر عهده‬
‫دارند‪ ،‬روز قیامت نزدیکترین افراد نسبت به پیامبر* خدا‌ص خواهن**د ب**ود و کس**ی‬
‫از افراد امت‪ ،‬یارای براب**ری* ب**ا آن‌ه**ا را نخواهن**د داش**ت مگ**ر در ص**ورتی ک**ه‬
‫عملی بهتر از آن به همراه داشته باشد‪.‬‬
‫«پس ای طالب نج*ات! و ای جس*تجوگر خوبی‌ه*ا! س*عی کن مح*دث ش*وی ی*ا‬
‫طفلی در خدمت محدثین و نه غیر‪ .‬زی**را راه س**ومی ک**ه س**ود آنچن**انی ب**رای ت**و‬
‫داشته باشد وجود ندارد»‪.‬‬
‫آرزوی بنده (آلبانی) نیز همین است که خداوند مرا در سلک محدثین درآورد؛*‬
‫در صف کسانی* که از همه به رسول هللا‌ص نزدیکتراند‪ .‬شاید کتاب حاض**ر دلی**ل‬
‫همین آرزو و عالقه باشد‪.‬‬
‫خداوند بیامرزد* امام سنت‪ ،‬احمدبن حنبل را که چه زیبا سروده است‪:‬‬
‫نعم المطیة للفتی آثار‬ ‫دین النّبی مح ّمد أخبار‬

‫(دین محمد‌ص مجموع سنت‌ها و احادیث او اس**ت‪ .‬به**ترین توش**ه و نی**از ی**ک‬
‫جوان مسلمان است‪ ،‬حدیث و آثار است)‪.‬‬
‫فالرأی لیل والحدیث نهار‬ ‫ولربما جهل الفتی أثر الهدی‬

‫(چه بسا م**ردانی ک**ه راه ه**دایت را گم کرده‌ان**د در ح**الی ک**ه خورش**ید طل**وع‬
‫نموده و روشن است)‪.‬‬
‫رس**ول هللا‌ص دع**ا را در این تش**هد همچ**ون تش**هد آخ**ر مس**نون ق**رار* داده و‬
‫فرم**وده اس**ت «هنگ**امی ک**ه در پای**ان دو رکعت نشس**تید‪« ،‬التحی**ات هلل ‪ »...‬را‬
‫‪1‬‬
‫بخوانید و پس از آن‪ ،‬بهترین دعاها را انتخاب کنید و بخوانید‪.‬‬

‫برخاستن برای رکعت سوم و چهارم‬

‫سپس با گفتن «هللا اکبر» برای رکعت سوم برمی‌خاست و ب**ه کس**ی ک**ه نم**از‬
‫‪2‬‬

‫را درس**ت نمی‌خوان *د* (مس**یيء الص**الة) در این م**ورد* چنانک**ه قبالً بی**ان گردی**د‬
‫فرمود‪« *:‬ث ّم اصنع ذلك في ك ّل ركعة وسجدة» (این عمل را در هر رکعت و سجده‪،‬‬
‫انجام بده)‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬نس****ائی‪ ،‬احم****د‪ ،‬ط****برانی از طری****ق ابن مس****عود‬
‫«الص**حیحة»‪ .)878( ،‬ش**اهدی در «مجم**ع الزوائ**د»‪ )2/142( ،‬از ح**دیث ابن الزب**یر ن**یز‬
‫دارد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪102‬‬
‫‪1‬‬
‫هنگامی که می‌خواست* از قعده بلند شود «هللا اکبر» می‌گفت و بلند می‌شد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫گاهی با همین تکبیر نیز دست‌ها را باال می‌برد‪.‬‬
‫همچنین بعد از رکعت سوم که می‌خواست* برای رکعت چهارم* بلند ش**ود‪« ،‬هللا‬
‫اكبر» می‌گفت‪ 3‬و به کس**ی ک**ه نم**از را درس**ت نمی‌خوان*د* (مس**یيء الص**الة) ن**یز‬
‫‪4‬‬
‫دستور داد که چنین کند‪ .‬و احیانا ً با این تکبیر نیز رفع یدین می‌نمود‪.‬‬
‫در پای**ان رکعت س*وم‪ ،‬ان**دکی روی پ*ای چپ می‌نشس*ت* ت*ا (جس**م مب**ارک از‬
‫حرکت باز ایستد) و استخوان‌ها سر جایشان برگردند؛ سپس به کمک دس*ت‌ها ب**ر‬
‫می‌خاست‪« .5‬وكان یعجن یعتمد على یدیه إذا قام»‪( 6‬به هنگام برخاستن‪ ،‬پنجه‌ه**ایش‬
‫را مشت می‌کرد و به کمک آن‌ها از زمین بلند می‌شد)‪.‬‬
‫رسول هللا‌ص در دو رکعت آخر‪ ،‬سوره «فاتحه» را قرائت می‌کرد و به کس**ی‬
‫نماز را درست نمی‌خواند* (مسیيء الص**الة) ام*ر ک*رد ک*ه چ*نین کن*د‪ .‬و گ*اهی در‬
‫نماز ظهر‪ ،‬پس از فاتحه‪ ،‬چند آی**ه تالوت می‌نم**ود* چنانک**ه در بحث ق**رائت نم**از‬
‫ظهر بیان گردید‪.‬‬

‫خواندن قنوت نازله در نمازهای پنجگانه‬

‫رسول هللا‌ص اگر می‌خواست* برای کس**ی ی**ا علی**ه کس**ی دع**ا کن**د‪ ،‬در رکعت‬
‫آخر نماز و پس از اینکه سر از رک**وع برمی‌داش**ت و «س**مع هللا لمن حم**ده‪ ،‬اللّه ّم‬
‫ربّنا! لك الحمد» می‌گفت‪ ،‬قنوت می‌خواند‪ .7‬دس*ت‌ها را بلن*د می‌ک*رد‪ 8‬و ب*ا ص*دای‬
‫‪10‬‬
‫بلند دعا می‌فرمود*‪ 9‬و مرد پشت سر ایشان آمین می‌گفتند‪.‬‬

‫‪ -_____________________ 1‬ابویعلی در مسند خویش «الصحیحة»‪.)604( ،‬‬

‫‪ -_____________________ 2‬بخاری و ابوداود‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 3‬بخاری و ابوداود‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 4‬ابوعوانه و نسائی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 5‬بخاری و ابوداود‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 6‬حربی در «غریب الحدیث» و ش**اهد معن**وی در بخ**اری‬
‫و ابوداود نیز دارد‪.‬‬
‫حدیثی که در آن از تکیه بر دست‌ها هنگام بلند ش**دن نهی ش**ده‪ ،‬منک**ر اس**ت ب**ه «الض**عیفة»‪( ،‬‬
‫‪ )967‬مراجعه شود‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 7‬بخاری و احمد‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 8‬احمد و طبرانی با سند صحیح‪ .‬احمد و اس**حاق قای**ل ب**ه‬
‫بلند کردن دست‌ها در قنوت می‌باشند «المسائل للمروزی»‪ .‬اما‪ ،‬مالیدن دست‌ها بر چه**ره در‬
‫پایان دعای قنوت‪ ،‬بدعت می‌باشد‪ .‬و در دعاهای بیرون نماز نیز چنین چیزی ثابت نیست و‬
‫ابیداود»‪ )262( ،‬و‬ ‫روایات وارده در این مورد ضعیف می‌باشند‪ ،‬چنانکه بنده در «ضعیف ‌‬
‫«االح**ادیث الص**حیحة»‪ )597( ،‬آن‌ه**ا را تحقی**ق نم**وده‌ام‪ .‬ع**زبن عبدالس**الم در این م**ورد‬
‫می‌گوید‪ :‬الیفعله اال الجهال‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 9‬بخاری و احمد‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 10‬ابوداود‪ ،‬سراج و به تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
 ‫‪103‬‬ ‫درود‪ ،‬محل و صیغه‌های آن‬
‫رس**ول‌ اک**رم‌ص ب**ه هنگ**ام ض**رورت در هم**ه نمازه**ای* پنجگان**ه‪ ،‬قن**وت‬
‫می‌خواند‪ .1‬البته این در صورتی بود که می‌خواست برای قومی* ی**ا علی**ه آن‪ ،‬دع**ا‬
‫‪2‬‬
‫کند و گرنه قنوت نمی‌خواند‪*.‬‬
‫ّ‬
‫نم**ونه‌ای از قن**وت رس**ول هللا‌ ج ب**دین ص**ورت* نق**ل ش**ده اس**ت‪« :‬الله ّم! انج‬
‫الولی**دبن الولی**د‪ ،‬وس**لمة بن هش**ام‪ ،‬وعی**اش بن أبي ربیع**ة‪ ،‬اللّه ّم! اش**دد وطأت**ك علی‬
‫مض**ر‪ ،‬واجعله**ا س**نین كس**نی یوس**ف‪( ،‬اللّه ّم! العن لحی**ان ورعالً وذك**وان وعص**یة‬
‫‪3‬‬
‫عصت هللا ورسوله)»‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫و پس از قرائت‪ ،‬با گفتن «هللا اکبر» از رکوع‪ ،‬به سجده می‌رفت‪*.‬‬
‫قنوت در وتر‬
‫رسول هللا‌ص گهگاهی در وتر* قنوت می‌خواند‪.‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪7‬‬
‫و آن را قبل از رکوع* قرار می‌داد‪.‬‬
‫رسول هللا‌ص به حسن بن علی آموخت که در پایان ق**رائت‪ ،‬در وت**ر‪ ،‬این دع**ا‬
‫را بخوان**د‪« :‬اللّه ّم! اه**دني فیمن ه**دیت‪ ،‬وع**افني في من ع**افیت‪ ،‬وتولّ**ني في من‬
‫تولّیت‪ ،‬وبارك لي فیما أعطیت‪ ،‬وق*نى ش* ّر م*ا قض*یت‪( ،‬ف) إنّ*ك تقض*ی* وال یقض*ی‬

‫‪ -_____________________ 1‬ابوداود و سراج‪ ،‬و دارقطنی با دو سند حسن‪.‬‬

‫‪ -_____________________ 2‬ابن خزیم***ه در «ص***حیحش»‪ )1/78/2( ،‬و خطیب در‬
‫«القنوت» با سند صحیح‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 3‬احمد و بخاری و زیادت از مسلم است‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 4‬نسائی‪ ،‬احمد و سراج و ابویعلی با سند جید‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 5‬کلم**ه احیان*ا ً را ب**ه ک**ار ب**ردیم؛ زی**را آن‌ه**ایی ک**ه وت**ر‬
‫پیامبر‌ص را نق*ل کرده‌ان*د‪ *،‬ذک*ری از قن*وت ب*ه می*ان نیاورده‌ان**د ک*ه اگ**ر چ*نین چ**یزی ب**ه‬
‫صورت مداوم انجام می‌گرفت به هیچ‌وجه همه آنان را ذکر آن غفلت نمی‌ورزیدند‪ *.‬فقط ابی‬
‫ابن کعب قن**وت وت**ر را از رس**ول‌هللا‌ص نق**ل کرده‌ان**د ک**ه این خ**ود دلی**ل این می‌باش**د ک**ه‬
‫رسول‌هللا‌ص احیانا ً در وتر قنوت خوانده است‪ .‬و می‌ت**وان نتیج**ه گ**رفت ک**ه قن**وت در وت**ر‬
‫واجب نیست و رأی جمهور نیز همین است‪ .‬چنانکه از احناف‪ .‬ابن الهمام در «فتح القدیر»‪،‬‬
‫(‪ )1/306‬بدان اعتراف نموده است که این نشانگر انصاف و بی‌تعصب بودن ایشان است‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 6‬ابن نصر و دارقطنی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 7‬ابن ابی‌ش**یبه‪ ،‬اب**وداود‪ ،‬نس**ائی در س**نن ک**بری‪ ،‬احم**د‪،‬‬
‫ط**برانی‪ ،‬بیهقی و ابن عس**اکر‪ .‬ب**ا س**ند ص**حیح «االرواء»‪ .)426( ،‬ت**ذکر‪ :‬نس**ائی در آخ**ر‬
‫قن*وت‪« ،‬وص**لى هللا على الن**بي األمي» را اف*زوده اس*ت ک*ه اس*ناد آن ض*عیف می‌باش*د؛ ابن‬
‫حجر‪ ،‬قسطالنی و زرقانی آن را تضعیف نموده‌اند‪.‬‬
‫عزبن عبدالسالم در «الفتاوی»‪ )66/1( ،‬می‌گوید‪ :‬درود در قنوت ثابت نیست‪.‬‬
‫بنده می‌گ*ویم‪ :‬این عم*ل را ب*رخی از س*لف انج*ام داده‌ان*د‪ ،‬بن**ابراین نمی‌ت*وان آن را ب**دعت‬
‫نامید‪ ،‬چنانکه ابن خزیمه در «صحیح»‪ )1097( ،‬نقل کرده است ک**ه‪ :‬ابی بن کعب در عه**د‬
‫عمرابن خطاب در ماه رمضان در پایان قن**وت در رس*ول‌هللا‌ص درود می‌فرس**تاد‪ .‬همچ*نین‬
‫اسماعیل قاضی‪ )107( ،‬از ابی‌حلیمه معاذ انصاری روایت مشابهی نقل کرده است‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪104‬‬
‫علیك (و) إنّه الیذ ّل من والیت (وال یع ّز من عادیت) تباركت ربّن**ا وتع**الیت (ال منج**ا‬
‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫منك إالّ إلیك)»‪.‬‬
‫وجوب تشهد آخر‬
‫رسول هللا‌ص‪ ،‬پس از اتمام رکعت چهارم* برای تشهد آخر‪ ،‬می‌نشست و ب**رای‬
‫آن‪ ،‬همان دستوری* را می‌داد که برای تشهد اول‪ ،‬داده بود و همان عملی را انج**ام‬
‫می‌داد ک**ه در تش**هد اول‪ ،‬انج**ام داده ب**ود؛ ب**ا این تف**اوت ک**ه در تش**هد آخ**ر‪ ،‬ب**ه‬
‫صورت تورک می‌نشست؛ یعنی نشیمنگاه چپ را بر زمین ق**رار می‌داد‪ 3‬و ق**دم‌ها*‬
‫را در کنار هم‪ ،‬از قسمت راست بیرون می‌آورد‪ .4‬به گ*ونه‌ای ک*ه ق**دم چپ ایش*ان‬
‫‪5‬‬
‫زیر ساق و نشیمنگاه پای راست قرار* می‌گرفت‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫قدم راست را گاهی نصب می‌نمود*‪ 6‬و گاهی نیز می‌خواباند‪*.‬‬
‫زانوی پای چپ را در پنجه می‌گ**رفت و ب**ر آن تکی**ه می‌نم**ود*‪ .8‬در اینج**ا ن**یز‬
‫درود را بر خود‪ ،‬مشروع قرار داده همان‌طوری* که در تشهد اول‪ ،‬آن را مشروع‬
‫قرار داده بود‪.‬‬
‫وجوب درود خواندن‬
‫یک مرتبه رسول هللا‌ص متوجه م*ردی ش**د ک*ه در نم**از‪ ،‬ب**دون اینک**ه خ*دا را‬
‫ستایش گوید و بر پیامبر‌ص درود* بفرستد‪ ،‬ش**روع ب**ه خوان**دن دع**ا ک**رد‪ .‬رس**ول‬
‫هللا‌ص فرمود* «عجل هذا» (این شخص عجله ب**ه خ**رج داد)‪ .‬آنگ**اه او را احض**ار‬
‫نمود و به او و دیگر حاضرین‪ ،‬فرمود‪ :‬هنگامی که نماز خواندید‪ ،‬نخست خ**دا را‬
‫حمد و ستایش گویید سپس بر پیامبر‌ص درود* بفرستید و پس از آن‪ ،‬ب**دلخواه خ**ود‬
‫‪9‬‬
‫از خداوند* بخواهید‪.‬‬

‫‪ -_____________________ 1‬این زیادت از طریق دیگری ث**ابت اس**ت چنانک**ه حاف**ظ‬

‫در «التخلیص» آن را ذکر نموده است‪ .‬امام نووی در این مورد‪ ،‬دچ**ار اش**تباه ش**ده و آن را‬
‫زیادتی از جانب برخی علما دانسته است‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 2‬ابن خزیمه‪ )1/119/2( ،‬و ابن ابی‌شیبه و دیگران‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 3‬بخاری‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 4‬ابوداود و بیهقی با سند صحیح‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 5‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 6‬بخاری‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 7‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 8‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 9‬احم**د‪ ،‬اب**وداود و ابن خزیم**ه و ب**ه تص**حیح ح**اکم و‬
‫موافقت ذهبی‪.‬‬
‫از این حدیث برمی‌آید که خواندن درود در تشهد آخ**ر واجب اس**ت زی**را رس**ول‌هللا‌ص ام**ر ب**ه‬
‫خواندن آن نموده است و گروهی از صحابه همچنین از ائمه‪ ،‬امام شافعی و احمد به وجوب‬
‫آن معتقد‌اند‪ .‬عالمه آجری می‌نویسد‪ :‬هر کس در تش**هد آخ**ر درود نخوان**د‪ ،‬نم**ازش را بای**د‬
‫اعاده کند «الشریعة»‪.)415( ،‬‬
 ‫‪105‬‬ ‫درود‪ ،‬محل و صیغه‌های آن‬
‫همچنین یک بار متوجه مردی شد که در نماز‪ ،‬خدا را ب*ه ب*زرگی* ی*اد نم*ود و‬
‫بر پیامبر‌ص درود فرستاد‪ ،‬رسول هللا‌ص فرمود‪ *:‬اینک دعا کن که اجابت خواه**د‬
‫‪1‬‬
‫شد و از خدا بخواه‪ ،‬که به تو عطا خواهد کرد‪.‬‬
‫وجوب پناه جستن به خداوند از چهار چیز قبل از بقیه دعاها‬
‫رسول هللا‌ص فرمود‪« *:‬هر گاه از تشهد فارغ شدید‪ ،‬از چه**ار چ**یز ب**ه خداون**د‬
‫پناه جویید‪« :‬اللّه ّم! إنّی أعوذبك من عذاب جهن ّم ومن ع**ذاب الق**بر‪ ،‬ومن فتن**ة المحی**ا‬
‫والممات ومن ش ّر فتنة المسیح ال ّدجال»‪.‬‬
‫(بار الها! من از عذاب دوزخ و از عذاب قبر* و از فتنه‌های زندگی* و م**رگ و‬
‫از فتنه دجال‪ ،‬به تو پناه می‌برم)‪.‬‬
‫س**پس ب**ه دلخ**واه دع**ا کند‪ 2‬خ**ود رس**ول هللا‌ص ن**یز دع**ای ف**وق* را در تش**هد‬
‫‪4‬‬
‫می‌خواند‪ 3‬و آن را به اصحاب همانند سوره‌ای از قرآن‪ ،‬تعلیم می‌داد‪.‬‬
‫دعاهای مأثوره قبل از اسالم‬
‫رس**ول هللا‌ص در نم**از‪ ،‬دعاه**ای مختلفی را انتخ**اب می‌ک**رد و می‌خواند*‪ 5‬و‬
‫دعاه**ایی را مق**رر نم**ود و نم**ازگزاران را در انتخ**اب و ق**رائت آن‌ه**ا مخت**ار*‬
‫گذاشت‪ .6‬به نمونه‌ای از این دعاها‪ ،‬توجه کنید‪:‬‬
‫‪« -1‬اللّه ّم! إنّي أع**وذ ب**ك من ع**ذاب الق**بر‪ ،‬وأع**وذ ب**ك من فتن**ة المس**یح ال* ّدجّال‪،‬‬
‫وأعوذ بك من فتنة المحیا والممات‪ ،‬اللّه ّم! إنّي أعوذ بك من المأثم والمغ**رم»‪.7‬‬
‫(مأثم مغرم یعنی گناه و مقروض بودن)‪.‬‬

‫‪ -_____________________ 1‬نسائی با سند صحیح‪.‬‬

‫‪ -_____________________ 2‬مس*لم‪ ،‬ابوعوان*ه‪ ،‬نس*ائی و ابن ج*ارود در «المنتقی»‪( ،‬‬
‫‪« )27‬االرواء»‪.)350( ،‬‬
‫‪ -_____________________ 3‬ابوداود و احمد با سند صحیح‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 4‬مسلم و اعوانه‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 5‬گفتیم‪ :‬در نماز و نگفتیم‪ :‬در تشهد‪ .‬زیرا در ح**دیث آم**ده‬
‫است‪« :‬في صالته» تا شامل هر جای مناسب برای دعا باشد مانند سجده و تشهد‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 6‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫اثرم می‌گوید‪ :‬از احمدبن حنبل پرسیدم‪ :‬بعد از تشهد چه دعایی بخوانم؟ فرم*ود‪ :‬همین دعاه*ایی‬
‫را که در خبر آمده است‪ .‬گفتم‪ :‬مگ*ر رس*ول خ*دا‌ص نفرم*وده اس*ت‪ :‬ه*ر دع*ایی ک*ه دلت*ان‬
‫می‌خواهد بخوانید؟ فرمود‪ :‬از دعاهایی که در خبر آمده است بدلخواه انتخاب بای**د ک**رد‪ .‬من‬
‫سؤالم را تکرار کردم؟ ایشان باز هم فرمود‪ :‬آنچه در خبر آمده اس**ت‪ .‬این را ابن تیمی**ه‪ *،‬در‬
‫«فتاوی»‪ )69/218/1( ،‬نقل نموده و نیز پسندیده* و گفته است‪ :‬الم مذکور در «ال**دعاء» الم‬
‫جنس نیست بلکه اشاره به دعایی دارد که خداون**د می‌پس**ندد و ‪ ...‬به**تر اس**ت گفت**ه ش**ود از‬
‫دعاهای مشروع و مسنون و همچنین از دعاهای نافع طبق دلخواه انتخاب نموده و بخواند»‪.‬‬
‫بنده ضمن تأیید شیخ االسالم می‌گویم‪ :‬دعای نافع نیاز به دانش صحیح دارد ک**ه کم**تر کس**ی‬
‫از چنین دانشی برخوردار است بنابراین بهتر اینست که بر دعاهای م**أثوره و منق**ول اکتف**ا‬
‫شود‪ ،‬وهللا اعلم‪.‬‬
‫‪ -_____________________ 7‬بخاری و مسلم‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪106‬‬
‫‪1‬‬
‫‪« -2‬اللّه ّم! إنّي أعوذ بك من ش ّر ما عملت ومن ش ّر ما لم أعمل (بعد)»‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪« -3‬اللّه ّم! حاسبني حسابا ً یسیرأ»‪.‬‬
‫‪« -4‬اللّه ّم! بعلمك الغیب‪ ،‬وقدرتك على الخل*ق؛ أحی*ني م*ا عملت الحی*اة خ*یراً لي‪،‬‬
‫وتوفّني إذا كانت الوفاة خیراً لي‪ ،‬اللّه ّم! وأس**ألك خش**یتك في الغیب والش**هادة‪،‬‬
‫ق (و در روای**تی‪ *:‬الحكم) والع**دل في الغض**ب والرّض**ى‪،‬‬ ‫وأس**ألك كلم**ة الح* ّ‬
‫وأسألك القصد في الفقر والغنى‪ ،‬وأس**ألك نعیم*ا ً ال یبی**د‪ ،‬وأس**ألك ق**رة ٍ‬
‫عین (ال‬
‫تنفدو) ال تنقطع‪ ،‬وأسألك ال ّرضى بعد القضاء‪ ،‬وأسألك برد العیش بعد الم**وت‪،‬‬
‫الش*وق إلى لقائ**ك في غ**یره ض*رّاء‬ ‫لذة النّظر إلى وجه**ك‪ ،‬و(أس**ألك) ّ‬ ‫وأسألك ّ‬
‫‪3‬‬
‫مضرّة‪ ،‬وال فتن ٍة مضلّة‪ ،‬اللّه ّم زیّنا بزینة األیمان واجعلنا هداة مهتدین»‪.‬‬
‫و به ابوبکر تعلیم داد که بگوید‪:‬‬
‫ّ‬
‫إن ظلمت نفسي ظلما ً كثیرا‪ ،‬وال یغفر الذنوب إالّ أنت‪ ،‬فاغفرلي مغف**رةً‬
‫ً‬ ‫«اللّه ّم! ّ‬ ‫‪-5‬‬
‫‪4‬‬
‫من عندك‪ ،‬وارحمني‪ ،‬إنّك أنت الغفور ال ّرحیم»‪.‬‬
‫و به عایشه‌ل امر نمود که بخواند‪:‬‬
‫«اللّه ّم! إنّي أسألك من الخیر كلّه‪( ،‬عاجل*ه وآجل*ه)‪ ،‬م*ا علمت من*ه وم*الم أعلم‪،‬‬ ‫‪-6‬‬
‫وأعوذ بك من الش ّر كلّه (عاجله وآجله) ما عملت من**ه وم**ا لم أعلم وأس**ألك (و‬
‫عم*ل‪ ،‬وأع*وذ‬
‫ٍ‬ ‫در روایتی‪ :‬اللّه ّم! إني أسألك) الجنة وماقرّب إلیه*ا من ق*ول أو‬
‫بك من النّار وما قرّب إلیها من ق**ول أو عم**ل‪ ،‬وأس**ألك (و در روایتی‪ :‬اللهم!‬
‫إني أسألك) من (ال) خیر ما سألك عبدك ورسولك مح ّمد وأعوذ بك من ش ّر ما‬
‫استعاذك منه عبدك ورسولك مح ّمد‌ص)‪( ،‬وأسألك) م**ا قض**یت لي من ام**ر أن‬
‫ً ‪5‬‬
‫تجعل عاقبة (لي) رشدا»‪.‬‬
‫خطاب به م**ردی فرم**ود‪ :‬ت**و در نم**از چ**ه می‌خ**وانی؟ گفت‪ :‬ب**ه وح**دانیت‬ ‫‪-7‬‬
‫خداوند* گ*واهی می‌دهم س**پس از خ*دا بهش*ت را می‌طلبم و از دوزخ ب*ه او‬
‫پناه می‌برم* و نمی‌دانم* که شما و معاذ چه‪ ،‬زمزم**ه می‌کنی**د؟ رس**ول هللا‌ص‬
‫‪6‬‬
‫فرمود‪ :‬ما نیز حول و حوش همین را می‌خوانیم‪.‬‬
‫یک مرتبه از مردی* شنید که تشهد می‌خواند‪*:‬‬
‫«اللّه ّم! إنّي أسألك یا هللا (و در روایتی‪ :‬باهلل) (الواح**د) األح**د ّ‬
‫الص*مد ال**ذي لم‬ ‫‪-8‬‬
‫یل**د ولم یول**د‪ ،‬ولم یكن ل**ه كف**واً أح**د! أن تفغ**رلي ذن**وبي‪ ،‬إنّ**ك أنت الغف**ور‬
‫‪7‬‬
‫ال ّرحیم» «رسول هللا‌ص فرمود‪ :‬این مرد بخشیده شد‪ ،‬بخشیده شد»‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی با سند صحیح و ابن ابی‌عصام در «کتاب السنة»‪،‬‬
‫(‪ )370‬به تحقیق بنده‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد و به تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی و به تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬بخاری و مسلم‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬احمد‪ ،‬طیالسی‪ ،‬بخ**اری در «ادب مف**رد»‪ ،‬ابن ماج**ه‪ ،‬و‬
‫به تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪« .‬الصحیحة»‪.)1542( ،‬‬
‫‪6‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود‪ ،‬ابن ماجه و ابن خزیمه با سند صحیح‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود‪ ،‬نسائی‪ ،‬احمد‪ ،‬ابن خزیمه و به تصحیح ح**اکم و‬
‫موافقت ذهبی‪.‬‬
 ‫‪107‬‬ ‫درود‪ ،‬محل و صیغه‌های آن‬
‫همچنین از مردی* شنید که در تشهد می‌گوید‪:‬‬
‫ب**أن ل**ك الحم**د‪ ،‬ال إل**ه إالّ أنت (وح**دك ال ش**ریك ل**ك)‪،‬‬ ‫‪« -9‬اللّه ّم! إنّي أس**ألك ّ‬
‫(المنّان)‪( ،‬یا) بدیع السّماوات واألرض! یا ذالجالل واإلكرام! یا ح ّي ی**ا قیّ**وم!‬
‫(إني أس**ألك) (الجن**ة‪ ،‬وأع**وذ ب**ك من الن**ار)»‪ .‬رس**ول هللا‌ص خط**اب ب**ه‬
‫اصحاب فرمود* آیا می‌دانید که او به وسیله چه چیزی* از خدا‪ ،‬طلب نم**ود؟‬
‫گفتند‪ :‬خدا و رسولش آگاه‌ترند‪ .‬رسول هللا‌ص فرمود‪ *:‬س**وگند ب**ه کس**ی ک**ه‬
‫جانم در قبضه‌ی اوست‪ ،‬این شخص‪ ،‬خدا را به وسیله اس**م اعظمش‪ 1‬ص**دا‬
‫زد چنان اسمی که هرگاه کسی خدا را به وسیله آن‪ ،‬بخواند‪ ،‬اجابت خواهد‬
‫‪2‬‬
‫کرد و اگر به وسیله آن از او چیزی طلب کند‪ ،‬به او خواهد بخشید‪.‬‬
‫آخرین دعایی که بین تشهد و سالم نم**از‪ ،‬از رس**ول* هللا‌ص ث**ابت اس**ت این‬
‫است‪:‬‬
‫ّ‬
‫‪« -10‬الله ّم! اغفرلي ما قدمت وما أخرت وما أسررت وما أعلنت وم*ا أس*رفت وم*ا‬ ‫ّ‬
‫أنت أعلم به منّي‪ ،‬أنت المق ّدم وأنت المؤ ّخر‪ ،‬الإله إالّ أنت»‪.3‬‬
‫سالم گفتن‬
‫رس**ول هللا‌ص در پای**ان نم**از‪ ،‬ب**ا گفتن «الس**الم علیکم ورحم**ة هللا» نخس**ت‪،‬‬
‫چهره‌اش را به سمت راست برمی‌گرداند (طوری* ک*ه س**فیدی گون**ه راس**تش دی**ده‬
‫می‌شد) سپس با تکرار «السالم علیکم ورحمة هللا» چه*ره‌اش را ب*ه س*مت چپ ب*ر‬
‫‪4‬‬
‫می‌گرداند* (به گونه‌ای که سفیدی گونه چپ ایشان دیده می‌شد‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫گاهی در آخر سالم اول‪ ،‬کلمه «برکاته» را می‌افزود‪*.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬و این توسل به اسماء و صفات خداون**د اس**ت؛ مس**أله‌ای‬
‫*ٱدعُوهُ بِهَ* ۖ*ا﴾ [األع**راف‪ .]180 :‬و‬
‫که خداوند بدان امر نموده است‪َ ﴿. :‬وهَّلِل ِ ٱأۡل َ ۡس َمٓا ُء ۡٱلح ُۡس*ن َٰى فَ* ۡ‬
‫اما توسل به غیر از اسماء و صفات خداوند؛ مانند توسل به حق و مق**ام و اح**ترام فالن ن**زد‬
‫ابوحنیفه و اصحابش مکروه و علی االطالق حرام اس*ت‪ ،‬ک*ه متأس*فانه بس*یاری از م*ردم و‬
‫برخی از بزرگان نیز به جای توسل مشروع به توسل مبتدعان*ه* و ح**داقل مختل**ف فی**ه روی‬
‫می‌آورند و چنان به آن پایبند* هستند‪ *،‬گویا توسل مشروعی اصالً وجود ندارد!‬
‫شیخ االسالم ابن تیمیه در این مورد رساله‌ی مفیدی به نام «التوسل والوسیلة» دارند‪ ،‬ک**ه در‬
‫نوع خود‪ ،‬بی‌نظیر است حتما ً آن را مطالع**ه کنی**د‪ *.‬بن**ده ن**یز کت**ابی ب**ه ن**ام «التوس**ل أنواع**ه‬
‫وأحکامه» نوشته‌ام و تاکنون دوبار چاپ شده است‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬اب***وداود‪ ،‬نس***ائی‪ ،‬احم***د‪ ،‬بخ***اری در «ادب المف***رد»‪،‬‬
‫طبرانی و ابن منده‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم و ابوعوانه‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬مسلم نظیر آن را روایت کرده است‪ ،‬اب**وداود‪ ،‬نس**ائی و‬
‫ترمذی‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود و ابن خزیمه‪ )1/87/2( ،‬با سند صحیح همچنین‬
‫عبدالحق‪ ،‬نووی و ابن حجر نیز آن را صحیح قرار داده‌اند و ابویعلی‪ ،‬عبدالرزاق‪ ،‬ط**برانی‬
‫و دارقطنی نیز آن را روایت کرده‌اند‪.‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪108‬‬
‫گاهی نیز بعد از اینک**ه در س**الم اول «الس**الم علیکم ورحم**ه هللا» می‌گفت‪ ،‬در‬
‫سالم دوم‪ ،‬به گفتن «السالم علیکم» اکتفا می‌نمود‪.1‬‬
‫گاهی اتفاق می‌افتاد* که فقط یک بار می‌گفت‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫«السالم علیکم» و اندکی به طرف راست مایل می‌شد‪.‬‬
‫اصحاب به هنگام سالم‪ ،‬با دست‌ها اشاره می‌کردند‪ ،‬رس**ول هللا‌ص خط**اب ب**ه‬
‫*ل ش**مس ‪( »...‬ش**ما را چ**ه‬‫آن‌ها فرمود‪« :‬ما شأنكم تشیرون بأیدیكم كأنّها أذن**اب خی* ٍ‬
‫ش**ده اس**ت ک**ه دس *ت‌هایتان را بس**ان دم اس**ب وحش**ی‪ ،‬ح**رکت می‌دهی**د؟) و در‬
‫روایتی آمده است که فرمود‪ *:‬کافی خواه**د ب**ود ک**ه ب**ه هنگ**ام س**الم‪ ،‬دس*ت‌هایتان‬
‫همچنان بر روی ران‪ ،‬نهاده باش**د و ب**ه برادرت**ان* در س**مت راس**ت و چپ خ**ود‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫سالم کنید‪.‬‬
‫وجوب سالم گفتن‬
‫رسول هللا‌ص فرمود‪ ...« *:‬وتحلیلها (یعني الص**الة) التس**لیم»‪( 4‬راه بیرون ش**دن‬
‫از نماز‪ ،‬سالم است)‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫_____________________‪ -‬نسائی‪ ،‬احمد و سراج با سند صحیح‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫_____________________‪ -‬ابن خزیم**ه‪ ،‬بیهقی‪ ،‬ض**یاء در «المخت**اره»‪ ،‬مقدس**ی در‬
‫«سنن»‪ )243/1( ،‬با س**ند ص**حیح‪ ،‬احم**د‪ ،‬ط**برانی و ب**ه تص**حیح ح**اکم و م**وافقت ذه**بی‪.‬‬
‫«االرواء»‪.)327( ،‬‬
‫‪3‬‬
‫_____________________‪ -‬مس*لم‪ ،‬ابوعوان*ه‪ ،‬س*راجی و ط*برانی‪ .‬ت*ذکر‪ :‬اباض*یون‬
‫این حدیث را تحریف نموده و فرد مجهولی از آنان به نام ربیع در سنن خود آن را ب**ا لفظی‬
‫دیگر آورده است تا از آن برای بطالن نماز با بلند کردن دس*ت‌ها وقت تکب**یر اس**تدالل کن**د‬
‫که استداللی است باطل‪ .‬به «الضعیفة»‪ )6004( ،‬مراجعه شود‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫_____________________‪ -‬ابوداود‪ ،‬ترمذی و به تصحیح حاکم و موافقت ذهبی‪.‬‬
 ‫پایان‬
‫این بود شیوه نماز رس**ول* هللا‌ص‪ ،‬ک**ه از اول کت**اب ت**ا اینج**ا بی**ان گردی**د‪ ،‬هم‬
‫برای مردان و هم برای زنان‪ .‬زیرا در س*نت ص*حیح‪ ،‬هیچ‌گون*ه اس*تثنایی* در این‬
‫مورد برای زنان دیده نمی‌شود‪ ،‬بلکه این قول پی**امبر‌ص ک*ه فرم**ود‪« :‬ص**لوا كم**ا‬
‫رأیتموني أصلي» (نماز بخوانید همان‌طور که دیدید من نماز خوان**دم) ش**امل ح**ال‬
‫زنان نیز می‌باشد‪ .‬چنانکه ابراهیم نخعی ن**یز گفت*ه اس*ت‪ :‬زن‪ ،‬هم**ان عملی را در‬
‫نماز انجام دهد که مرد انجام می‌دهد‪« .‬ابن ابی‌شیبه»‪.)1/75/2( ،‬‬
‫حدیثی که در آن‪ ،‬به زن دستور* داده ش**ده ک**ه در س**جده‪ ،‬خ**ود را جم**ع کن**د و‬
‫بچسباند و اینکه نماز زن با نماز م*رد تف**اوت دارد‪ ،‬مرس*ل و غ**یر قاب**ل اس**تدالل‬
‫می‌باشد‪ ،‬چنانکه ابوداود* در «المراسیل»‪ )117/78( ،‬از یزی**دبن ابی‌ح**بیب آن را‬
‫روایت نموده است‪ .‬بنده نیز در «الضعیفه»‪ )6652( ،‬آن را ذکر کرده‌ام‪.‬‬
‫همچنین روایتی* که امام احمد در «مسائل ابنه ‪ »...‬از ابن عمر ‪ ‬نقل کرده که‬
‫ایشان به زنان امر می‌نم**ود ک**ه در نم**از‪ ،‬چه**ار زان**و بنش**ینند‪ ،‬اَس**نادش ص**حیح‬
‫نیست زیرا در آن «عبدهللا بن العمری» وجود* دارد که ضعیف* می‌باشد‪.‬‬
‫بخاری در «التاریخ الکب**یر» (‪ )95‬ب**ا س**ند ص**حیح از «ام ال**درداء» ک**ه فقی**ه‬
‫بود‪ ،‬نقل کرده که ایشان در نماز‪ ،‬مانند مردان می‌نشست‪.‬‬
‫این بود آنچه که در مورد نماز پیامبر‌ص از تکبیر تا سالم به دست م**ا رس**یده‬
‫و خداوند‪ ،‬توفیق گردآوری آن را عطا نموده اس*ت ب*ه امی*د این ک*ه خداون*د آن را‬
‫عملی خالصانه و راه‌گشا به سوی سنت پیامبر‌ص مهربانش* قرار دهد‪.‬‬
‫و «سبحان هللا وبحمده‪ ،‬سبحانك اللّه ّم وبحمدك‪ ،‬أشهد أن ال إل**ه إالّ أنت‪ ،‬أس**تغفرك‬
‫وأتوب الیك»‪.‬‬
‫«اللّه ّم! ص ّل على محم* ّد وعلى آل مح ّم*د وب*ارك على مح ّم*د وعلى آل مح ّم*د كم**ا‬
‫صلیت وباركت على إبراهیم وآل إبراهیم إنّك حمید مجید»‪.‬‬
 ‫منابع کتاب‬
‫ا‪ -‬القرآن الکریم‪ .‬طبعه المکتب االسالمی‬

‫ب‪ -‬تفسیر‬
‫ابن کثیر (‪ )774-701‬تفسیر القرآن العظیم‪ ،‬طبع مصطفی محم**د ‪1365‬‬ ‫‪-1‬‬
‫ه‍‪.‬‬
‫ج‪ -‬السنه‬
‫مال**ک بن انس (‪« * )179-93‬الموط**أ» طبع**ه دار إحی**اء الکتب العربی**ه‬ ‫‪-2‬‬
‫‪.1343‬‬
‫ابن المبارک‪ ،‬عبدهللا (‪« )181-118‬الزهد» مخطوط* و قد طب**ع فی الهن**د‬ ‫‪-3‬‬
‫به تحقیق حبیب الرحمن األعظمی‪.‬‬
‫محمدبن الحسن الشیبانی* (‪« * )189-131‬الموطأ» طبعه المصطفایی س**نه‬ ‫‪-4‬‬
‫‪ 1279‬ه‍‪.‬‬
‫الطیالسی (‪« * )204-124‬المسند» طبع دائره المعارف* به حیدرآباد* ال**دکن‬ ‫‪-5‬‬
‫‪.1321‬‬
‫عبدالرزاق بن همام (‪« )211-126‬األمامی» مخطوط‪*.‬‬ ‫‪-6‬‬
‫الحمی**دی‪ ،‬عبدهللا بن الزب**یر (‪« *)219-000‬المس**ند» مخط**وط‪ *،‬طب**ع فی‬ ‫‪-7‬‬
‫الهند به تحقیقی حبیب الرحمن األعظمی‪.‬‬
‫محمدبن سعد (‪« )230-168‬الطبقات الكبری» طبع أوروبا‪.‬‬ ‫‪-8‬‬
‫یحیی‌بن معین (‪« * )233-000‬تاریخ الرج**ال والعل**ل» مخطوط‪ *،‬طب**ع فی‬ ‫‪-9‬‬
‫السعودیه به تحقیق الدکتور احد نور* سیف‪.‬‬
‫احم**دبن حنب**ل (‪« * )241-164‬المس**ند» المطبع**ه المیمن**ه س**نه ‪ 1313‬و‬ ‫‪-10‬‬
‫مطبعه المعارف ‪.1365‬‬
‫ابن ابی‌ش***یبه بن عبدهللا بن محم***د اب***وبکر (‪« ***)235-000‬المص***نف»‬ ‫‪-11‬‬
‫مخطوط‪ *،‬ثم طبع کامالً فی الهند‪.‬‬
‫ابن راهویه‪ ،‬اسحاق بن ابراهیم (‪« )238-166‬المسند» مخطوط‪.‬‬ ‫‪-12‬‬
‫الدارمی(‪« )255-181‬السنن» االعتدال به دمشق ‪.1349‬‬ ‫‪-13‬‬
‫البخاری (‪« *)256-194‬الجامع الصحیح» المطبع**ه البهی**ه المص**ریه م**ع‬ ‫‪-14‬‬
‫شرحه «فتح الباری» سنه ‪.1348‬‬
‫البخاری (‪« )256-194‬األدب المفرد» مطبعه الخلیلی فی الهند ‪.1306‬‬ ‫‪-15‬‬
‫البخاری (‪« )256-194‬خلق أفعال العباد» مطبعه األنصار فی الهند‪.‬‬ ‫‪-16‬‬
‫البخاری (‪« )256-194‬التاریخ الصغیر» طبع الهند‪.‬‬ ‫‪-17‬‬
‫البخاری (‪« )256-194‬جزء القراءة» مطبوع‪.‬‬ ‫‪-18‬‬
‫ابوداود (‪« )275-202‬السنن» مطبعه التازیه سنه ‪.1394‬‬ ‫‪-19‬‬
‫ابوداود (‪« )257-202‬المراسیل» طبع مؤسسه الرساله‪.‬‬ ‫‪-20‬‬
 ‫مسلم (‪« )261-204‬الصحیح» طبع محمدعلی صبیح‪.‬‬ ‫‪-21‬‬
‫ابن ماجه (‪« )273-209‬السنن» مطبعه التاریخ التازیه سنه ‪.1394‬‬ ‫‪-22‬‬
‫الترمذی (‪« * )279-209‬السنن» طبعه الحلبی به تعلیق احم**د ش**اکر س**نه‬ ‫‪-23‬‬
‫‪.1356‬‬
‫الترمذی(‪« * )279-209‬الشمائل» مع شرحیه لعلی القاری و عب**دالرؤوف‬ ‫‪-24‬‬
‫المناوی* مطبعه األدبیه بمصر* سنه ‪.1317‬‬
‫و قد اختصر ته باسم «تلخیص الشمائل» المحمدیه‪.‬‬
‫الحارث بن ابی اسامه (‪« )282-176‬المسند ـ زوائده» مخطوط‪.‬‬ ‫‪-25‬‬
‫ابواسحاق* الحربی‪ ،‬اب**راهیم بن اس**حاق (‪« *)285-198‬غ**ریب الح**دیث»‬ ‫‪-26‬‬
‫مخطوط‪ *،‬المجلد الخامس‪ ،‬طبع فی ثالثه مجلدات‪.‬‬
‫البزار‪ ،‬ابوبکر احمدبن عمرو البصیری (‪« *)292-000‬المسند ـ زوائده»‬ ‫‪-27‬‬
‫البن حجر العسقالنی‪ ،‬وال**ذی* طب**ع فی ب**یروت ب**ه تحقی**ق األعظمی لح**اظ‬
‫الهثیمی‪.‬‬
‫محمدبن نصر (‪« *)294-202‬قیام اللی**ل» طبع مطبع**ه رف**اه ع**ام اله**ور‬ ‫‪-28‬‬
‫سنه ‪.1320‬‬
‫ابن خزیم***ه (‪« ***)311-223‬الص***حیح» مص***وره‪ ،‬ثم طب***ع فی المکتب‬ ‫‪-29‬‬
‫اإلسالمی‪.‬‬
‫النسائی (‪« )303-225‬السنن ـ المجتبی» مطبعه المیمنه‪.‬‬ ‫‪-30‬‬
‫النسائی (‪« *)303-225‬السنن الكبری» مخطوط* و قد طبع جزءان منه فی‬ ‫‪-31‬‬
‫الهند‪.‬‬
‫القاسم السرقسطی* (‪« )302-225‬غریب الحدیث» ب «الدالئل» مخطوط‪.‬‬ ‫‪-32‬‬
‫ابن الجارود (‪« )307-000‬المنتقی» طبع مصر‪.‬‬ ‫‪-33‬‬
‫ابویعلی الموصلی( ‪« * )307-000‬المسند» مخطوط مصور‪ ،‬و طب**ع من**ه‬ ‫‪-34‬‬
‫اثناعشر مجلداً‪.‬‬
‫الرویانی* محمدبن هارون (‪« )307-000‬المسند» مخطوط‪.‬‬ ‫‪-35‬‬
‫السراج ابوالعباس* محمدبن اسحاق (‪« *)313-216‬المسند» مخط**وط* من**ه‬ ‫‪-36‬‬
‫أجزاء فی المکتبه الظاهریه‪.‬‬
‫ابوعوانه (‪« *)316-000‬الصحیح» طبع جمعیه دائره المعارف* بحیدرآباد‬ ‫‪-37‬‬
‫الدکن سنه ‪.1362‬‬
‫ابن ابی‌داود* عبدهللا بن سلیمان (‪« *)316-230‬المصاحف» مخطوط* و هو‬ ‫‪-38‬‬
‫مطبوع* بتحقیق بعض المستشرقین‪.‬‬
‫الطح**اوی (‪« *)321-239‬ش**رح مع**انی اآلث**ار» مطبع**ه المص**طفائی فی‬ ‫‪-39‬‬
‫الهند سنه ‪.1300‬‬
‫الطحاوی (‪« )321-239‬مشكل اآلثار» دارالمعارف ‪.1333‬‬ ‫‪-40‬‬
‫العقیلی محمدبن عمرو (‪« * )322-000‬الضعفاء» مخطوط و ق**د طب**ع فی‬ ‫‪-41‬‬
‫بیروت‪.‬‬
‫ابن ابی‌حاتم (‪« )327-240‬علل الحدیث» السلفیه بمصر ‪.1343‬‬ ‫‪-42‬‬
 ‫‪113‬‬ ‫منابع کتاب‬
‫ابن ابی‌حاتم (‪« )327-240‬الجرح والتعدیل» طبع الهند‪.‬‬ ‫‪-43‬‬
‫اب**وجعفر البح**تری محم**دبن عم**رو ال**رزاز* (‪« **)329-000‬األم**الی»‬ ‫‪-44‬‬
‫مخطوط‪*.‬‬
‫ابوسعید بن األعرابی احمد بن زیاد (‪« )340-246‬المعجم» مخطوط‪*.‬‬ ‫‪-45‬‬
‫ابن السماک عثمان بن احمد (‪« )344-000‬حدیثه» مخطوط‪*.‬‬ ‫‪-46‬‬
‫ابوالعباس األصم محمدبن یعقوب (‪« )346-247‬حدیثه» مخطوط‪*.‬‬ ‫‪-47‬‬
‫ابن حب*ان (‪« *)354-000‬الص**حیح ـ اإلحس**ان» دارالمع**ارف* بمص*ر‪ ،‬و‬ ‫‪-48‬‬
‫دارالکتب العلمیه بلبنان‪.‬‬
‫الط**برانی* (‪« *)360-260‬المعجم الص**غیر» مطبع**ه األنص**اری* فی دهلی‬ ‫‪-49‬‬
‫سنه ‪.1311‬‬
‫الطبرانی (‪« )360-260‬المعجم الكبیر» مخطوط منه مجلدات فی المکتبه‬ ‫‪-50‬‬
‫بدمشق‪ ،‬ثم طبعه کامالً إال بعض األجزاء منه بتحقیق أخینا الفاض**ل حم**دی‬
‫عبدالمجید السلفی‪.‬‬
‫الطبرانی (‪« *)360-260‬المعجم األوسط» من «الجمع بینه وبین الصغیر»‬ ‫‪-51‬‬
‫لهیثمی مخطوط‪ ،‬و طبع من «األوسط» ثالث مجلدات طبع مکتبه المعارف*‬
‫بالریاض‪.‬‬
‫ابوبکر اآلجری (‪« *)360-000‬األربعین» مخطوط‪ *،‬طب**ع فی الک**ویت و‬ ‫‪-52‬‬
‫فی عمان‪.‬‬
‫ابوبکر اآلج**ری (‪« *)360-000‬آداب حمل**ه الق**رآن» مخط**وط‪ *،‬طب**ع فی‬ ‫‪-53‬‬
‫مصر و السعودیه‪.‬‬
‫ابن السنی (‪« *)364-000‬عم**ل الی**وم واللیل**ه» طب**ع دائ**ره المع**ارف فی‬ ‫‪-54‬‬
‫الهند سنه ‪.1315‬‬
‫ابوالشیخ ابن حیان (‪« )369-274‬طبقات األصبهانیین» مخطوط‪.‬‬ ‫‪-55‬‬
‫ابوالش**یخ ابن حی**ان (‪« * )369-274‬م**ارواه ابوالزب**یر عن غ**یره ج**ابر»‬ ‫‪-56‬‬
‫مخطوط‪*.‬‬
‫ابوالشیخ ابن حیان (‪« )369-274‬أخالق النبی‌ص» طبع مصر‪.‬‬ ‫‪-57‬‬
‫الدارقطنی* (‪« )385-306‬السنن» طبع الهند‪.‬‬ ‫‪-58‬‬
‫الخطایی (‪« )388-317‬معالم السنن» طبع أنصار* السنه بمصر‪.‬‬ ‫‪-59‬‬
‫المخلص (‪« )393-305‬الفوائد» مخطوط* فی الظاهریه‪.‬‬ ‫‪-60‬‬
‫ابن منده أبوعبدهللا محمدبن اسحاق (‪« *)395-316‬التوحید ومعرفه أس**ماء‬ ‫‪-61‬‬
‫هللا تعالی» مخطوط‪ *،‬طبع األول و الثانی منه‪.‬‬
‫الحاکم (‪« )405-320‬المستدرك» دائره المعارف ‪.1340‬‬ ‫‪-62‬‬
‫تمام الرازی (‪« *)414-330‬الفوائ**د» مخط**وط* من**ه نس**ختان کاملت**ان فی‬ ‫‪-63‬‬
‫الظاهریه‪ ،‬طبع األول من ترتیبه‪.‬‬
‫الس**همی حم**زه بن یوس *ف* الجرج**انی* (‪« * )427-000‬ت**اریخ جرج**ان»‬ ‫‪-64‬‬
‫مطبوع‪*.‬‬
‫ابونعیم (‪« )430-336‬أخبار أصبهان» طبع أوروبا‪*.‬‬ ‫‪-65‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪114‬‬
‫ابن بشران (‪« )430-339‬األمالی» مخطوط‪ ،‬فی الظاهریه أکثر أجزائه‪.‬‬ ‫‪-66‬‬
‫البیهقی (‪« )458-384‬السنن الكبری» دائره المعارف سنه ‪.1352‬‬ ‫‪-67‬‬
‫البیهقی (‪« )458-384‬دالئل النبوه» مخطوط* فی المکتب األحمدیه بحلب‪.‬‬ ‫‪-68‬‬
‫ابن عبدالبر (‪« )463-368‬جامع العلم وفضله» المنیریه‪.‬‬ ‫‪-69‬‬
‫ابن منده ابوالقاسم (‪« *)470-381‬الرد علی من ینفی الح**رف من الق**رآن»‬ ‫‪-70‬‬
‫مخطوط* فی ظاهریه دمشق‪ ،‬و طبع فی الکویت‪.‬‬
‫الباجی (‪« )477-403‬شرح الموطأ» مطبوع‪.‬‬ ‫‪-71‬‬
‫عبدالحق اإلشبیلی* (‪« *)581-510‬األحكام الكبری» مخط*وط‪ ،‬ثم ت*بین لی‬ ‫‪-72‬‬
‫آن‌ها «األحكام الوسطی»‪.‬‬
‫عبدالحق اإلشبیلی* (‪« )581-510‬التهجد» مخطوط‪*.‬‬ ‫‪-73‬‬
‫ابن الجوزی (‪« )581-510‬التحقیق علی المسائل التعلیق» مخطوط‪*.‬‬ ‫‪-74‬‬
‫و طبع األول بتحقیق أحم**د ش**اکر‪ ،‬ثم طب**ع األول و الث**انی من*ه‪ ،‬و هم**ا نص**ف‬
‫الکتاب‪ ،‬بتحقیق الدکتتور عامرحسن صبری‪ ،‬المکتبه الحدیث**ه ‪ /‬اإلم**ارات العربی**ه‬
‫المتحده‪.‬‬
‫أب**وحفص الم**ؤدب عم**ربن محم**د (‪« * )607-516‬المنتقی من أم**الی أبی‬ ‫‪-75‬‬
‫القاسم السمرقندی» مخطوط‪.‬‬
‫عبدالغنی بن عبدالواحد المقدسی (‪« )600-541‬السنن» مخطوط‪*.‬‬ ‫‪-76‬‬
‫الض***یاء المقدس***ی (‪« ***)643-569‬األح***ادیث المخت***اره» مخط***وط‪ ،‬فی‬ ‫‪-77‬‬
‫ظاهریه دمشق مجلدات منه‪.‬‬
‫الضیاء المقدسی (‪« *)643-569‬المنتقی من األحادیث الصحاح والحس**ان»‬ ‫‪-78‬‬
‫مخطوط‪*.‬‬
‫الضیاء المقدسی (‪« *)643-569‬جزء في فضل الح**دیث وأهل**ه» مخط**وط*‬ ‫‪-79‬‬
‫ایضا‪ً.‬‬
‫المنذری (‪« )656-581‬الترغیب والترهیب» المطبعه المنیریه بمصر‪.‬‬ ‫‪-80‬‬
‫الزیلعی (‪« )762-000‬نصب الرایه» دارالمأمون* بمصر ‪.1357‬‬ ‫‪-81‬‬
‫ابن کثیر (‪« )774-701‬جامع المسانید» مخطوط‪.‬‬ ‫‪-82‬‬
‫ابن الملقن‪ ،‬أب*وحفص عم**ربن أبی الحس**ن (‪« *)804-723‬خالص**ه الب**در‬ ‫‪-83‬‬
‫المنیر» مخطوط و طبع األول بتحقیق أخینا حمدی السلفی‪.‬‬
‫العراقی (‪« )806-725‬تخریج اإلحیاء» طبع الحلبی بمصر ‪.1346‬‬ ‫‪-84‬‬
‫الع**راقی (‪« *)806-725‬ط**رح الت**ثریب» طب**ع جمعی**ه النش**ر و الت**ألیف‬ ‫‪-85‬‬
‫األزهریه سنه ‪.1353‬‬
‫الهیثمی (‪« )807-735‬مجمع الزوائد» طبع القدسی سنه ‪.1253‬‬ ‫‪-86‬‬
‫الهیثمی (‪« ***)807-735‬م***وارد الظم***آن في زوائ***د ابن حب***ان» طب***ع‬ ‫‪-87‬‬
‫محب‌الدین الخطیب‪.‬‬
‫الهیثمی (‪« ***)807-735‬زوائ***د المعجم الص***غیر واألوس***ط للط***برانی»‬ ‫‪-88‬‬
‫مخطوط‪*.‬‬
‫ابن حجر العسقالنی (‪« )852-773‬تخریج احادیث» الهدایه طبع الهند‪.‬‬ ‫‪-89‬‬
 ‫‪115‬‬ ‫منابع کتاب‬
‫ابن حجر العسقالنی (‪« )852-773‬التخلیص الحبیر» المنیریه‪.‬‬ ‫‪-90‬‬
‫ابن حجر العسقالنی (‪« )852-773‬فتح الباری» المطبعه البهیه‪.‬‬ ‫‪-91‬‬
‫ابن حجر العسقالنی (‪« )852-773‬االحادیث العالیات» مخطوط‪.‬‬ ‫‪-92‬‬
‫السیوطی* (‪« * )911-849‬الجامع الكبیر» مخطوط‪ *،‬ثم طبع أقل من نص**فه‬ ‫‪-93‬‬
‫إلی «ما من‪ »...‬فی مصر‪.‬‬
‫علی القاری (‪« )1014-000‬األحادیث الموضوعه» طبع إستانبول‪*.‬‬ ‫‪-94‬‬
‫المناوی (‪« *)1031-952‬فیض القدیر شرح جامع الصغیر» طبع مصطفی*‬ ‫‪-95‬‬
‫محمد‪.‬‬
‫الزرقانی* (‪« )1122-1055‬شرح المواهب اللدنیه» طبع مصر‪.‬‬ ‫‪-96‬‬
‫الشوکانی (‪« *)1250-1171‬الفوائد المجموعه في األح**ادیث الموض**وعه»‬ ‫‪-97‬‬
‫طبع هند‪.‬‬
‫عبدالحی اللکن**وی (‪« *)1304-1264‬التعلی**ق الممج**د علی موط**أ محم**د»‬ ‫‪-98‬‬
‫طبع المصطفائی سنه ‪.1297‬‬
‫عب***دالحی اللکن***وی (‪« ***)1304-1264‬اآلث***ار المرفوع***ه في األخب***ار‬ ‫‪-99‬‬
‫الموضوعه» طبع الهند‪.‬‬
‫محمدبن سعید الحلبی «مسلسالته» مخطوط‪.‬‬ ‫‪-100‬‬
‫المؤلف‪« :‬تخریج صفه الصاله»‪ ،‬و هو اصل هذا‪.‬‬ ‫‪-101‬‬
‫المؤلف‪« :‬إرواء الغلیل في تخریج منار السبیل» تم طبعه و الحمدهلل بثمانیه‬ ‫‪-102‬‬
‫مجلدات‪.‬‬
‫المؤلف‪« :‬صحیح أبی داود» لم یتم‪.‬‬ ‫‪-103‬‬
‫المؤلف‪« :‬التعلیق علی أحكام عبدالحق» لم یتم‪.‬‬ ‫‪-104‬‬
‫المؤلف‪« :‬تخریج أحادیث شرح العقیده الطحاویه» طبع المکتب اإلسالمی‪.‬‬ ‫‪-105‬‬
‫المؤل**ف‪« :‬سلس**له األح**ادیث الض**عیفه» المجل**د األول مطب**وع‪ ،‬و المجل**د‬ ‫‪-106‬‬
‫السادس و الثانی عشر‪.‬‬
‫و «الصحیحه» المجلد الثانی و الرابع و السادس‪.‬‬ ‫‪-107‬‬
‫و «تحذیر الساجد من اتخاذ القبور مساجد»‪.‬‬ ‫‪-108‬‬
‫و «احكام الجنائز وبدعها»‪.‬‬ ‫‪-109‬‬
‫و «تمام المنه في التعلیق علی فقه السنه»‪.‬‬ ‫‪-110‬‬
‫و «التوسل أنواعه وأحكامه»‪ ،‬طبع عده مرات‪.‬‬ ‫‪-111‬‬

‫د‪ -‬الفقه‬
‫مالک بن انس (‪« )179-93‬المدونه» السعاده سنه ‪( 1323‬مالکی)‪.‬‬ ‫‪-112‬‬
‫الشافعی (‪ 3 )204-150‬األمیریه سنه ‪( 1321‬شافعی)‪.‬‬ ‫‪-113‬‬
‫المروزی‪ ،‬اسحاق بن منصور* (‪« *)251-000‬مسائل اإلمام أحمد وإسحاق‬ ‫‪-114‬‬
‫بن راهویه» مخطوط‪*.‬‬
‫ابن هانی‪ ،‬ابراهیم النیسابوری (‪« )256-000‬مسائل اإلمام أحمد»‪.‬‬ ‫‪-115‬‬
‫المزنی (‪« )264-175‬مختصر فقه الشافعی» هامش األمام‪.‬‬ ‫‪-116‬‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪116‬‬
‫اب**وداود* (‪« )275-202‬مس**ائل اإلم**ام أحم**د» طبع**ه المن**ار س**نه ‪1353‬‬ ‫‪-117‬‬
‫(حنبلی)‪.‬‬
‫عبدهللا ابن اإلمام أحمد (‪« )290-203‬مسائل اإلمام أحمد»‪.‬‬ ‫‪-118‬‬
‫ابن حزم (‪« )456-384‬المحلی» المطبعه المنیریه (فقه ظاهری)‪.‬‬ ‫‪-119‬‬
‫القاض**ی عی**اض (‪« * )554-476‬اإلعالم بح**دود قواع**د اإلس**الم» طبع**ه‬ ‫‪-120‬‬
‫الرباط (مالکی)‪.‬‬
‫العزبن عبدالسالم (‪« )660-578‬الفتاوی» مخطوط‪*.‬‬ ‫‪-121‬‬
‫النووی (‪« )676-631‬المجموع شرح المذهب» المنیریه (شافعی)‪.‬‬ ‫‪-122‬‬
‫النووی (‪« )676-631‬روشه الطالبین» طبع المکتب اإلسالمی (شافعی)‪.‬‬ ‫‪-123‬‬
‫ابن تیمی**ه (‪« **)728-661‬من كالم ل**ه في التكب**یر في العی**دین وغ**یره»‬ ‫‪-124‬‬
‫مخطوط‪*.‬‬
‫ابن تیمی**ه (‪« **)728-661‬من كالم ل**ه في التكب**یر في العی**دین وغ**یره»‬ ‫‪-125‬‬
‫مخطوط‪*.‬‬
‫ابن القیم (‪« )751-691‬إعالم الموقعین» (مستقل)‪.‬‬ ‫‪-126‬‬
‫السبکی (‪( 3 )756-683‬شافعی)‪.‬‬ ‫‪-127‬‬
‫ابن الهمام (‪« )869-790‬فتح القدیر» طبع بوالق* (حنفی)‪.‬‬ ‫‪-128‬‬
‫ابن عبدالهادی‪ ،‬یوسف* (‪« )909-840‬إرشاد السالك» مخطوط (حنبلی)‪.‬‬ ‫‪-129‬‬
‫ابن عبدالهادی‪ ،‬یوسف* (‪« )909-840‬الفروع» (حنبلی)‪.‬‬ ‫‪-130‬‬
‫السیوطی* (‪« )911-849‬الحاوی للفتاوی» طبع القدسی (شافعی)‪.‬‬ ‫‪-131‬‬
‫ابن نجیم المصری* (‪« )970-000‬البحر الرائق» العلمیه (حنفی)‪.‬‬ ‫‪-132‬‬
‫الشعرانی (‪« )973-898‬المیزان» (علی المذاهب األربعه)‪.‬‬ ‫‪-133‬‬
‫الهیثمی (‪« *)973-909‬ال**در المنض**ود في الص**اله والس**الم علی ص**احب‬ ‫‪-134‬‬
‫المقام المحمود» مخطوط‪*.‬‬
‫الهیثمی (‪« )973-909‬أسمی المطالب» مخطوط‪.‬‬ ‫‪-135‬‬
‫ولی‌هللا ال*دهلوی (‪« *)1176-1110‬حج**ه هللا البالغ**ه»‪ ،‬المطبع*ه المنیری*ه‬ ‫‪-136‬‬
‫(مستقل)‪.‬‬
‫ابن عابدین (‪« *)1203-1151‬حاشیه علی ال**در المخت**ار» طب**ع إس**تانبول‬ ‫‪-137‬‬
‫(حنفی)‪.‬‬
‫ابن عابدین (‪« )1203-1151‬حاشیه علی البحر الرائق» (حنفی)‪.‬‬ ‫‪-138‬‬
‫ابن عابدین (‪« )1203-1151‬رسم المفتی» (حنفی)‪.‬‬ ‫‪-139‬‬
‫عبدالحی اللکنوی (‪« *)1304-1264‬إمام الكالم فیم**ا یتعل**ق ب**القرإه خل**ف‬ ‫‪-140‬‬
‫اإلمام» طبع البلدی فی الهند (مستقل)‪.‬‬
‫عب**دالحی اللکن**وی (‪« **)1304-1246‬الن**افع الكب**یر لمن یط**الع الج**امع‬ ‫‪-141‬‬
‫الصغیر» طبع الیوسفی فی الهند سنه ‪.1349‬‬
‫ه‍‪ -‬السیره و التراجم‬
 ‫‪117‬‬ ‫منابع کتاب‬
‫ابن أبی حاتم‪ ،‬عبدالرحمان (‪« *،)327-240‬تقدمه المعرف**ه لكت**اب الج**رح‬ ‫‪-142‬‬
‫والتعدیل» طبع الهند‪.‬‬
‫ابن حبان (‪« )354-000‬الثقات» مخطوط‪ ،‬ثم طبع فی الهند کالمال‪ً.‬‬ ‫‪-143‬‬
‫ابن عدی (‪« )365-277‬الكامل» مخطوط‪ ،‬ثم طبع فی بیروت‪.‬‬ ‫‪-144‬‬
‫أبونعیم (‪« )430-366‬حلیه األولیاء» مطبعه السعاده بمصر ‪.1349‬‬ ‫‪-145‬‬
‫الخطیب البغدادی* (‪« )463-392‬تاریخ بغداد» مطبعه السعاده‪.‬‬ ‫‪-146‬‬
‫ابن عبدالبر (‪« )463-368‬االنتقاد في فضائل الفقهاء»‪.‬‬ ‫‪-147‬‬
‫ابن عساکر (‪« * )571-499‬تاریخ دمشق» مخطوط* و طبع اجزاء من**ه فی‬ ‫‪-148‬‬
‫دمشق‪.‬‬
‫ابن الجوزی (‪« )597-508‬مناقب اإلمام أحمد» مطبوع‪*.‬‬ ‫‪-149‬‬
‫ابن القیم (‪« )775-691‬زاد المعاد» طبع صبیح سنه ‪.1352‬‬ ‫‪-150‬‬
‫عبدالقادر القرشی (‪« )775-696‬الجواهر المضیه» طبع الهند‪.‬‬ ‫‪-151‬‬
‫ابن رجب الحنبلی (‪« )795-736‬ذیل الطبقات» طبع مصر‪.‬‬ ‫‪-152‬‬
‫عب**دالحی اللکن**وی (‪« *)1304-1264‬الفوائ**د البهی**ه في ت**راجم الحنفی**ه»‬ ‫‪-153‬‬
‫مطبعه السعاده سنه ‪.1324‬‬
‫و‪ -‬اللغه‬
‫ابن األثیر (‪« *)606-544‬النهایه في غریب الحدیث واألثر» طبع العثمانیه‬ ‫‪-154‬‬
‫بمصر* سنه ‪.1311‬‬
‫ابن منظور (‪« *)711-630‬لسان الع**رب» طب**ع دار ص**ادر ب**یروت س**نه‬ ‫‪-155‬‬
‫‪ 1955‬م‪.‬‬
‫الفیروزأبادی* (‪ 3 )817-729‬الطبعه الثالثه ‪.1353‬‬ ‫‪-156‬‬
‫جماعه من العلماء المعاصرون «المعجم الوسیط»‪.‬‬ ‫‪-157‬‬
‫ز‪ -‬أصول الفقه‬
‫ابن حزم (‪« * )456-384‬اإلحكام في أصول األحكام» مطبعه السعاده س**نه‬ ‫‪-158‬‬
‫‪.1345‬‬
‫السبکی (‪« *)856-683‬معنی قول الشافعی المطلبی إذا ص**ح الح**دیث فه**و‬ ‫‪-159‬‬
‫مذهبی» من مجموعه الرسائل المنیریه‪.‬‬
‫ابن القیم (‪« )856-691‬بدائع الفوائد» المطبعه المنیریه‪.‬‬ ‫‪-160‬‬
‫ولی‌هللا الدهلوی (‪« *)1176-1110‬عقد الجید في أحكام االجته*اد والتقلی*د»‬ ‫‪-161‬‬
‫طبع الهند‪.‬‬
‫الفالنی (‪« )1218-1166‬إیقاظ الهمم» المطبعه المنیریه‪.‬‬ ‫‪-162‬‬
‫الزرقا ـ الشیخ (معاصر) «المدخل إلی علم أصول الفقه» مطبوع‪*.‬‬ ‫‪-163‬‬

‫ح‪ -‬اإلذکار‬
 ‫روش نماز پیامبر‪d‬ص‬ ‫‪118‬‬
‫إسماعیل القاضی الجهضمی (‪« *)282-199‬فضل الصالة على النبي‌ص»‬ ‫‪-164‬‬
‫بتحقیقی طبع المکتب اإلسالمی‪.‬‬
‫ابن القیم (‪« )751-691‬جالء األفهام في الصالة على خیر األنام» المطبعه‬ ‫‪-165‬‬
‫المنیریه‪.‬‬
‫صدیق حسن‌خان (‪« )1307-1248‬نزل األبرار» طبع الجوائب‪.‬‬ ‫‪-166‬‬

‫ط‪ -‬متنوعات‬
‫ابن بط***ه‪ ،‬عبدهللا بن محم***د (‪« ***)387-304‬اإلبان***ه عن ش***ریعه الفرق***ه‬ ‫‪-167‬‬
‫الناجیه ‪ »...‬مخطوط‪.‬‬
‫أبوعمرو الدانی‪ ،‬عثمان‌بن سعید (‪« *)444-371‬المكتفی في معرفه الوقف‬ ‫‪-168‬‬
‫التام» مخطوط‪*.‬‬
‫الخطیب البغدادی* (‪« *)463-392‬االحتجاج بالش**افعی فیم**ا أس**ند إلی**ه ‪»...‬‬ ‫‪-169‬‬
‫مخطوط* طبع فی السعودیه‪.‬‬
‫اله**روی‪ ،‬عبدهللا بن محم**د األنص**اری* (‪« * )481-396‬ذم الكالم وأهل**ه»‬ ‫‪-170‬‬
‫مخطوط‪*.‬‬
‫ابن القیم (‪« *)751-691‬شفاء العلیل في مس**ائل القض**اء والق**در والتعلی**ل»‬ ‫‪-171‬‬
‫مطبوع‪*.‬‬
‫الفیروزآب***ادی* (‪« ***)817-729‬ال***رد علی المع***ترض علی ابن ع***ربی»‬ ‫‪-172‬‬
‫مخطوط‪*.‬‬