‫این جلد‪ ،‬صفحه ‪ 391‬کتاب ناقص است که در صفحه ورد‪ ،‬صفحه ‪ 270‬است‬

‫فیض الباری‬
‫شرح مختصر‬
‫صحیح البخاری‬
‫(جلد پنجم)‬

‫تألیف‪:‬‬
‫دکتر عبدالرحیم فیروز هروی‬
 ‫فیض الباری شرح مختصر صحیح البخاری (جلد‬
‫عنوان کتاب‪:‬‬
‫پنجم)‬
‫فيض البارئ في شرح «التجرید للجامع الصحیح»‬ ‫عنوان اصلی‪:‬‬
‫دکتر عبدالرحیم فیروز هروی‬ ‫تألیف‪:‬‬
‫حدیث و سنت‪ ،‬احادیث نبوی‬ ‫موضوع‪:‬‬
‫اول (دیجیتال)‬ ‫نوبت انتشار‪:‬‬
‫دی (جدی) ‪1394‬شمسی‪ ،‬ربيع األول ‪ 1437‬هجری‬ ‫تاریخ انتشار‪:‬‬
‫سایت عقیده‬ ‫منبع‪:‬‬

‫این کتاب از سایت کتابخانۀ عقیده دانلود شده است‪.‬‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬

‫‪book@aqeedeh.com‬‬ ‫ایمیل‪:‬‬

‫سایت‌های مجموعۀ موحدین‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬ ‫‪www.mowahedin.com‬‬
‫‪www.islamtxt.com‬‬ ‫‪www.videofarsi.com‬‬
‫‪www.shabnam.cc‬‬ ‫‪www.zekr.tv‬‬
‫‪www.sadaislam.com‬‬ ‫‪www.mowahed.com‬‬

‫‪contact@mowahedin.com‬‬
 ‫بسم هللا الرحمن الرحیم‬
‫فهرست‬
‫فهرست‪‌..........................................................................................‬أ‬
‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‪1.............................................................‬‬
‫باب [‪[ :]1‬مناقب ابوبکر صدیقس] ‪1...................................................‬‬
‫باب [‪ :]2‬مناقب عمر بن خطابس ‪10...................................................‬‬
‫باب [‪ :]3‬مناقب عثمان بن عفانس‪12...................................................‬‬
‫باب [‪ :]4‬مناقب علی بن ابی طالبس‪14................................................‬‬
‫باب [‪ :]5‬مناقب اقارب پیامبر خدا ج‪16...............................................‬‬
‫باب [‪ :]6‬صفت طلحه بن عبیدهللا س‪17...............................................‬‬
‫باب [‪ :]7‬مناقب سعد ابن ابی وقّاص ُزهری ج‪18...................................‬‬
‫باب [‪ :]8‬صفت دامادهای پیامبر خدا ج‪19............................................‬‬
‫باب [‪ :]9‬مناقب زید بن حارثه غالم آزارد شدۀ پیامبر خدا ج()‪21................‬‬
‫باب [‪ :]10‬صفت اسامه بن زیدس‪23..................................................‬‬
‫باب [‪ :]11‬مناقب عبدهللا بن عمرب ‪24................................................‬‬
‫باب [‪ :]12‬مناقب ع ّمار وح َذیفَهب ‪25..................................................‬‬
‫باب [‪ :]13‬مناقب ابو عبیده بن جراحس‪27...........................................‬‬
‫باب [‪ :]14‬مناقب حسن و حسینب‪28...................................................‬‬
‫باب [‪ :]15‬فضیلت ابن عباسب‪30......................................................‬‬
‫باب [‪ :]16‬مناقب خالدبن وليدس‪31....................................................‬‬
‫باب [‪ :]17‬مناقب سالم غالم آزاد شدۀ ابو ُح َذیفهس‪32...............................‬‬
‫باب [‪ :]18‬فضيلت عائشهل‪32..........................................................‬‬
‫باب [‪ :]19‬مناقب انصار‪33..............................................................‬‬
‫ب اب [‪ :]20‬این گفت ۀ پی امبر خ دا ج ک ه «اگ ر فض یلت هج رت نمی‌ب ود من‬
‫شخصی از انصار بودم» ‪34.............................................................‬‬
‫باب [‪ :]21‬حب انصار از ایمان است‪35..............................................‬‬
‫ب اب [‪ :]22‬این ق ول پی امبر خ دا ج ب رای انص ار ک ه «ش ما در ن زدم از‬
‫محبوب‌ترین مردمان هستید»‪35.........................................................‬‬
‫باب [‪ :]23‬فضیلت خانه‌های انصار ‪36................................................‬‬
‫باب [‪ :]24‬این قول پیامبر خدا ج‪ :‬برای انصار که «صبر کنید تا بر س ر نه ر‬
‫[کوثر] مرا مالقات نمائید»‪37...........................................................‬‬
‫باب [‪ :]25‬این قول خداوند که‪﴿ :‬ب ا آنک ه محت اج هس تند دیگ ران را ب ر خ ود‬
‫ترجیح می‌دهند﴾‪38........................................................................‬‬
‫باب [‪ :]26‬این قول پیامبر خدا ج که «از نیکوکار آن‌ها قبول و از بدکار آن‌ها‬
‫چشم‌پوشی کنید»‪39........................................................................‬‬
‫باب [‪ :]27‬مناقب سعدبن معاذس‪41....................................................‬‬
‫باب [‪ :]28‬مناقب ٌأبی بن کعبس‪42.....................................................‬‬
‫باب [‪ :]29‬مناقب زید بن ثابتس‪42.....................................................‬‬
‫باب [‪ :]30‬مناقب ابو طلحهس‪43.......................................................‬‬
‫باب [‪ :]31‬مناقب عبدهللا بن سالمس‪44................................................‬‬
‫باب [‪ :]32‬به نکاح گرفتن پیامبر خدا ج خدیجه را‪ ،‬و فضیلت خدیجهل‪46.....‬‬
‫باب [‪ :]33‬مناقب هند دختر عتبهل ‪49.................................................‬‬
‫باب [‪ :]34‬حدیث زید بن عمرو بن نفیلس‪50.........................................‬‬
‫باب [‪ :]35‬زمان جاهلیت‪51.............................................................‬‬
‫باب [‪ :]36‬بعثت پیامبر خدا ج‪53.......................................................‬‬
‫باب [‪ :]37‬مش قت‌هایی را ک ه پی امبر خ دا ج و ص حابه از مش رکین در مک ه‬
‫متحمل گردیدند‪54..........................................................................‬‬
‫باب [‪ :]38‬دربارۀ جن‪54.................................................................‬‬
‫باب [‪ :]39‬هجرت به حبشه ‪56..........................................................‬‬
‫باب [‪ :]40‬قصۀ ابوطالب‪57.............................................................‬‬
‫باب [‪ :]41‬حدیث اسراء ‪59..............................................................‬‬
‫باب [‪ :]42‬معراج‪60......................................................................‬‬
‫باب [‪ :]43‬ازدواج پیامبر خدا ج با عائشه‪ ،‬و آمدن به مدینه و عروس ی ک ردن‬
‫با وی ‪70.....................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]44‬هجرت پیامبر خدا ج و صحابهش به مدینۀ منوره‪72.................‬‬
‫باب [‪ :]45‬قدوم پیامبر خدا ج و صحابه‌های‌شان به مدینه‪83......................‬‬
‫باب [‪ :]46‬اقامت مهاجر در مکه‪ ،‬بعد از ادای مناسک ‪84........................‬‬
‫باب [‪ :]47‬آمدن یهود نزد پیامبر خدا ج هنگام آمدن‌شان به مدینه‪85............‬‬
‫کتاب [‪ :]57‬غزوات ‪87.......................................................................‬‬
‫باب [‪ :]1‬غزوۀ ُع َش ْی َره‪87................................................................‬‬
‫ب اب [‪ :]2‬این ق ول خداون د ک ه‪﴿ :‬آن وق تی ک ه از پروردگ ار خ ود اس تغاثه‬
‫می‌کردید‪88............................................................................﴾...‬‬
‫باب [‪ :]3‬شمارۀ اصحاب بدر‪89........................................................‬‬
‫باب [‪ :]4‬کشته شدن ابوجهل‪90.........................................................‬‬
‫باب [‪ :]5‬اشتراک مالئکه درجنگ بدر ‪92............................................‬‬
‫باب [‪93..................................................................................]6‬‬
‫باب [‪ :]7‬قصۀ بنی النضیر و خیانت آن‌ها به پیامبر خدا ج‪99....................‬‬
‫باب [‪[ :]8‬کشته شدن] کعب بن اشرف ‪102..........................................‬‬
 ‫ج‬ ‫فهرست‬
‫باب [‪ :]9‬کشته شدن ابو رافع عبدهللا بن ابی ال ُحقَيق‪ ،‬و یا سالم بن ابی ال ُحقَیق ‪.‬‬
‫‪105‬‬
‫ُ‬
‫باب [‪ :]10‬غزوۀ احُد‪108................................................................‬‬
‫باب [‪﴿ :]11‬آن زمانی را بیاد آور ک ه دو گ روه از ش ما قص د داش تند ک ه از‬
‫جهاد دست بکشند‪109................................................................﴾...‬‬
‫باب [‪﴿ :]12‬کار به دست تو نیست‪ ،‬خداوند یا توبۀ آن‌ها را می‌پذيرد و یا ‪﴾ ...‬‬
‫‪110...........................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]13‬شهادت حمزه بن عبدالمطلبس ‪111.......................................‬‬
‫باب [‪ :]14‬مجروح شدن پیامبر خدا ج در جنگ اُحُد‪113.........................‬‬
‫باب [‪ :]15‬کسانی که دعوت خدا و رسولش را پذیرفتند‪114......................‬‬
‫باب [‪ :]16‬غزوۀ خندق که غزوۀ احزاب است‪115.................................‬‬
‫باب [‪ :]17‬بازگشتن پیامبر خدا ج از احزاب و رفتن به سوی بنی قُریظه ‪117‬‬
‫باب [‪ :]18‬غزوۀ ذات الرقاع ‪118......................................................‬‬
‫باب [‪ :]19‬غزوۀ بنی المصطَلق از قوم ُخزاعه که غزوۀ مریسیع باشد‪121....‬‬
‫باب [‪ :]20‬غزوۀ انمار‪122..............................................................‬‬
‫باب [‪ :]21‬غزوۀ حدیبیه و این قول خداوند متعال که‪﴿ :‬خداوند از مؤمنانی که‬
‫زیر درخت با تو بیعت کردند راضی شد﴾‪122......................................‬‬
‫باب [‪ :]22‬غزوۀ ذات قَرد‪127..........................................................‬‬
‫باب [‪ :]23‬غزوۀ خیبر ‪128..............................................................‬‬
‫باب [‪ :]24‬عمرۀ قضائی‪139............................................................‬‬
‫باب [‪ :]25‬غزوۀ مؤته از سرزمین شام ‪139.........................................‬‬
‫باب [‪ :]26‬فرستادن پیامبر خدا ج اسامه بن زید را به سوی ُح َرقَات‪140.......‬‬
‫باب [‪ :]27‬غزوۀ فتح [مکه] در ماه رمضان [سال هشتم هجری]‪142..........‬‬
‫باب [‪ :]28‬پیامبر خدا ج در روز فتح بیرق را کجا نصب کردند؟‪143..........‬‬
‫باب [‪147..............................................................................]29‬‬
‫باب [‪ :]30‬قول خداوند که‪﴿ :‬و روز حنین‪ ،‬هنگامی که بسیار بودن شما‪ ،‬ش ما‬
‫را به غرور وا داشت‪149...........................................................﴾...‬‬
‫باب [‪ :]31‬غزوۀ اوطاس ‪149...........................................................‬‬
‫باب [‪ :]32‬غزوۀ طائف در شوال سال هشتم ‪151...................................‬‬
‫باب [‪ :]33‬فرستادن پیامبر خدا ج خالد بن ولید را به سوی بنی جذیمه‪155....‬‬
‫باب [‪ :]34‬گروه عبدهللا بن حُذافۀ سهمی و علقمه ابن ُم َج َّزز ُمدلِجی که برایش‬
‫گروه انصاری نیز می‌گویند ‪156........................................................‬‬
‫باب [‪ :]35‬فرستادن ابو موسی و معاذ به سوی یمن پیش از حجة الوداع ‪157.‬‬
‫باب [‪ :]36‬فرستادن علی بن ابی طالب و خالد بن ولیدب به یمن‪161...........‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫د‬
‫صه‪164......................................................‬‬‫باب [‪ :]37‬غزوۀ ذی ال َخلَ َ‬
‫باب [‪ :]38‬رفتن جریر به طرف یمن ‪165............................................‬‬
‫باب [‪ :]39‬غزوۀ ِسیف البحر ‪166......................................................‬‬
‫باب [‪ :]40‬غزوۀ عیینه بن حصن‪168.................................................‬‬
‫باب [‪ :]41‬وفد بنی حنیفه و حدیث ثُمامه بن أثًّال‪168...............................‬‬
‫باب [‪ :]42‬قصۀ اهل نجران ‪173.......................................................‬‬
‫باب [‪ :]43‬آمدن اشعری‌ها و اهل یمن ‪174...........................................‬‬
‫باب [‪ :]44‬حجة الوداع‪176..............................................................‬‬
‫باب [‪ :]45‬غزوه تبوک که همان غزوه پرمشقت است ‪179.......................‬‬
‫باب [‪ :]46‬حدیث کعب بن مالکس‪ ،‬و این قول خداوند متعال که‪ ...﴿ :‬و بر آن‬
‫سه نفری که تخلف نمودند﴾‪181........................................................‬‬
‫باب [‪ :]47‬نامۀ پیامبر خدا ج برای ِکسری و قیصر ‪193..........................‬‬
‫باب [‪ :]48‬مرض و وفات پیامبر خدا ج‪194.........................................‬‬
‫باب [‪ :]49‬وفات پیامبر خدا ج‪201.....................................................‬‬
‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‪203.......................................................................‬‬
‫باب [‪ :]1‬آنچه که در مورد فاتحه الکتاب آمده است‪203...........................‬‬
‫سورۀ بقره‪205.................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]2‬قول خداوند عز وجل‪﴿ :‬در حالی که می‌دانی د‪ ،‬ب رای خ دا همتای انی‬
‫قرار می‌دهید﴾‪206........................................................................‬‬
‫باب [‪ :]3‬ق ول خداون د ع َّز وج ل‪﴿ :‬اب ر را ب ر ش ما س ایه ق رار دادیم و َم ّن و‬
‫َس ْل َوی را بر شما نازل ساختیم﴾ ‪207...................................................‬‬
‫باب [‪ :]4‬قول خداون د ع ز وج ل‪﴿ :‬و هنگ امی ک ه گف تیم‪ :‬ب ه این قری ه داخ ل‬
‫شوید﴾‪208..................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]5‬قول خداوند متعال‪﴿ :‬ما هیچ آیۀ را نسخ و یا از ی اد نمی‌ب ریم‪ ،‬مگ ر‬
‫آنکه چیز بهتری از آن را آوریم﴾‪209.................................................‬‬
‫باب [‪ :]6‬قوله ع َّز وج ًّل‪﴿ :‬و گفتند‪ :‬خداون د ب رای خ ود فرزن د انتخ اب نم وده‬
‫است‪210................................................................................﴾...‬‬
‫باب [‪ :]7‬قول خداوند ع َّز وجلَّ‪﴿ :‬مقام ابراهیم را جایگاه نماز قرار دهید﴾‪....‬‬
‫‪211‬‬
‫باب [‪ :]8‬قوله ع َّز وجلَّ‪﴿ :‬بگوئید که به خدا و ب ه آنچ ه ک ه ب ر م ا ن ازل ش ده‬
‫است ایمان آوردیم﴾‪212..................................................................‬‬
 ‫ه‬ ‫فهرست‬
‫باب [‪ :]9‬قوله ع َّز وج لَّ‪﴿ :‬و این گون ه ش ما را امت میان ه ق رار دادیم ت ا ب ر‬
‫مردمان شاهد باشید﴾‪213................................................................‬‬
‫باب [‪ :]10‬قوله ع َّز وجلَّ‪﴿ :‬سپس از آنجا بیائید که مردم آمدند﴾‪214...........‬‬
‫باب [‪ :]11‬قوله تعالی‪﴿ :‬بعضی از مردم می‌گویند‪ :‬پروردگ ارا! ب رای م ا در‬
‫دنیا نیکی عطا فرما‪214.............................................................﴾...‬‬
‫باب [‪ :]12‬قوله ع َّز وجلَّ‪﴿ :‬از مردم به اصرار چیزی نمی‌خواهند﴾‪215......‬‬
‫سورۀ آل عمران‪215..........................................................................‬‬
‫باب [‪ :]13‬قول ه ع َّز وج لَّ‪﴿ :‬بخش ی از ق رآن آی اتی اس ت روش ن ک ه اس اس‬
‫کتابند‪ ،‬و بخشی از آن مبهم است﴾‪216................................................‬‬
‫باب [‪ :]14‬قوله ع َّز وجلَّ‪﴿ :‬به تحقیق کسانی که پیمان الهی و سوگند‌های خود‬
‫را به بهای اندکی می‌فروشند‪217..................................................﴾...‬‬
‫باب [‪ :]15‬قوله ع َّز وجلَّ‪﴿ :‬به تحقیق مردمان بر ضد شما جمع شده‌اند‪. . .﴾...‬‬
‫‪218‬‬
‫باب [‪ :]16‬قوله ع َّز وج لَّ‪﴿ :‬و از زب ان اه ل کت اب و مش رکان آزار ف راوان‬
‫خواهید شنید﴾‪220.........................................................................‬‬
‫باب [‪ :]17‬قوله ع َّز وجلَّ‪﴿:‬گمان مبر آنان که از کردارشان شاد می‌شوند﴾‪....‬‬
‫‪223‬‬
‫سورۀ نساء‪224................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]18‬قوله ع َّز وجلَّ‪﴿ :‬و اگر می‌ترسیدید که درباره یتیمان ع دالت ک رده‬
‫نمی‌توانید‪225..........................................................................﴾...‬‬
‫باب [‪ :]19‬قوله ع َّز وجلَّ‪﴿ :‬خدا شما را دربارۀ اوالد شما سفارش می‌کند﴾‪....‬‬
‫‪226‬‬
‫باب [‪ :]20‬قوله تعالی‪﴿ :‬خداوند به اندازۀ یک ذره ظلم نمی‌کند﴾‪227..........‬‬
‫باب [‪ :]21‬قوله ع َّز وجلَّ‪﴿ :‬پس چگونه است هنگامی که از هر امتی ش اهدی‬
‫را حاضر گردانیم﴾‪229..................................................................‬‬
‫باب [‪ :]22‬قوله ع َّز وجلَّ‪﴿ :‬ه ر آئین ه آن ان ک ه فرش تگان قبض ارواح ایش ان‬
‫کردند‪ ،‬در حالی که بر خود ستم کننده بودند‪230............................... ﴾...‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫و‬
‫ب اب [‪ :]23‬قول ه تع الی‪﴿ :‬م ا ب ر ت و وحی فرس تادیم مثلی ک ه ب ر ن وح وحی‬
‫فرستادیم‪- ،‬تا‪ -‬و یونس و هارون و سلیمان را﴾‪231................................‬‬
‫سورۀ مائده‪231................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]24‬قوله ع َّز وجلَّ‪﴿ :‬ای پیامبر! آنچه را که از طرف پروردگار تو بر‬
‫تو نازل شد‪ ،‬ابالغ کن﴾‪232.............................................................‬‬
‫باب [‪ :]25‬قوله ع َّز وجلَّ‪﴿ :‬ای مسلمانان! چیزه ای پ اکیزه را ک ه خ دا ب رای‬
‫شما حالل ساخته است حرام قرار ندهید﴾‪233.......................................‬‬
‫باب [‪ :]26‬قوله ع َّز وج لَّ‪﴿ :‬ب ه تحقی ق ک ه ش راب و قم ار و بت‌ه ا‪ ،‬وازالم‪،‬‬
‫پلیدی از عمل شیطان است﴾‪234.......................................................‬‬
‫باب [‪ :]27‬قوله ع َّز وجلَّ‪﴿ :‬از هر چیز پرسان نکنید‪ ،‬اگر برای ش ما آش کارا‬
‫شود‪ ،‬غمگین‌تان می‌کند﴾‪235...........................................................‬‬
‫سورۀ انعام‪236.................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]28‬قوله ع َّز وجلَّ‪﴿ :‬بگو! خدا قادر است که از باالی سر شما بر ش ما‬
‫عذابی بفرستد﴾‪237.......................................................................‬‬
‫باب [‪ :]29‬قوله ع َّز وجلَّ‪﴿ :‬آن‌ها کسانی هستند که خدا هدایت‌شان کرده است‪،‬‬
‫پس از هدایت آن‌ها پیروی کن﴾‪238...................................................‬‬
‫باب [‪ :]30‬قوله ع َّز وج َّل ک ه‪﴿ :‬ب ه کاره ای فحش اء چ ه آش کارا باش د و چ ه‬
‫پوشیده نزدیک نشوید﴾‪239..............................................................‬‬
‫سورۀ اعراف‪239..............................................................................‬‬
‫باب [‪ :]31‬قوله تعالی‪﴿ :‬گذشت را پیشه کن‪ ،‬و به نیکی فرمان بده﴾‪240......‬‬
‫سورۀ انفال ‪240................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]32‬قوله که‪﴿ :‬با آن‌ها پیکار کنید تا فتنۀ [شرک] پای ان پ ذیرد‪ ،‬و تم ام‬
‫دین از آن خدا باشد﴾‪241.................................................................‬‬
‫سورۀ براءه ‪241...............................................................................‬‬
‫ب اب [‪ :]33‬قول ه تع الی‪ ...﴿ :‬و گ روه دیگ ری ک ه ب ه گناه ان خ ود اع تراف‬
‫نمودند﴾‪242................................................................................‬‬
‫سورۀ هود‪243.................................................................................‬‬
 ‫ز‬ ‫فهرست‬
‫باب [‪ :]34‬قوله تعالی که‪...﴿ :‬و عرش او بر آب بود﴾‪243......................‬‬
‫باب [‪ :]35‬قوله تع الی‪﴿ :‬پروردگ ارت چ نین س خت می‌گ یرد آنگ اه ک ه دی ار‬
‫ستمگاران را به عذاب گرفتار نماید﴾‪244............................................‬‬
‫سورۀ حجر ‪245................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]36‬قوله تعالی‪ ...﴿ :‬مگر آن‌هائی که استراق سمع می‌کنند﴾‪245.......‬‬
‫سورۀ نحل ‪247.................................................................................‬‬
‫ب اب [‪ :]37‬قول ه تع الی‪...﴿ :‬و بعض ی از ش مایان ب ه ب دترین ای ام زن دگی‬
‫می‌رسید﴾‪247..............................................................................‬‬
‫سورۀ بنی اسرائیل‪248.......................................................................‬‬
‫باب [‪ :]38‬قوله تعالی‪﴿ :‬ذریۀ کسانی‌اند که با نوح برکشتی حمل نمودیم‪ ،‬و او‬
‫بندۀ شکر گذاری بود﴾ ‪248..............................................................‬‬
‫باب [‪ :]39‬قوله تعالی‪﴿ :‬چه بسا که خداوند تو را به (مقام محمود) برگزیند﴾ ‪.‬‬
‫‪253‬‬
‫باب [‪ :]40‬قوله تعالی‪﴿ :‬نماز خود را نه بلند بخوان و نه آهسته﴾‪253..........‬‬
‫سورۀ کهف‪254................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]41‬قوله تعالی‪﴿ :‬این‌ها کسانی‌اند ک ه ب ه آی ات و لق ای پروردگارش ان‬
‫کافر شدند﴾‪254............................................................................‬‬
‫سورۀ مریم ‪255................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]42‬قوله تعالی‪﴿ :‬آن‌ها را از روز قیامت بر حذردار﴾‪255..............‬‬
‫سورۀ نور‪256..................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]43‬قوله تعالی‪﴿ :‬کسانی ک ه همس ران خ ود را متهم ب ه زن ا می‌کنن د و‬
‫جز خود‪ ،‬شاهد دیگری ندارند‪257................................................﴾...‬‬
‫باب [‪ :]44‬قوله تع الی‪﴿ :‬زن می‌توان د ع ذاب را از خ ود ب از دارد ک ه چه ار‬
‫مرتبه خدا را شاهد بگیرد‪259......................................................﴾...‬‬
‫سورۀ فرقان‪261...............................................................................‬‬
‫ب اب [‪ :]45‬قول ه تع الی‪﴿ :‬کس انی ک ه ب ر روی خ ود ب ه س وی دوزخ کش یده‬
‫می‌شوند﴾‪262..............................................................................‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫ح‬
‫سورۀ روم ‪262.................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]46‬قوله تعالی‪﴿ :‬الم‪ ،‬روم مغلوب شد﴾ ‪263................................‬‬
‫سورۀ سجده‪265...............................................................................‬‬
‫باب [‪ :]47‬قوله تعالی‪﴿ :‬هیچ کس نمی‌داند که [در جنت] برایش چه چیزهایی‬
‫اندوخته شده است﴾ ‪265..................................................................‬‬
‫سورۀ احزاب ‪266..............................................................................‬‬
‫باب [‪ :]48‬قوله تعالی‪﴿ :‬نوبت هر یک از همسرانت را که خواستی به ت اخیر‬
‫بی‌انداز‪266............................................................................﴾...‬‬
‫باب [‪ :]49‬قوله ع َّز وجل‪﴿ :‬ای مؤمنان! به خانه‌های پیامبر داخل نشوید﴾‪.....‬‬
‫‪267‬‬
‫باب [‪ :]50‬قوله ع َّز وجلَّ‪﴿ :‬اگر چیزی را آشکار کرده و یا پنهان سازید‪. ﴾...‬‬
‫‪268‬‬
‫ب اب [‪ :]51‬قول ه ع ز وج ل‪﴿ :‬خداون د و فرش تگانش ب ر پی امبر درود‬‫َّ‬
‫می‌فرستند‪269.........................................................................﴾...‬‬
‫باب [‪ :]52‬قوله ع َّز وج َّل که‪﴿ :‬مانند کسانی نباشید که موسی را اذیت کردن د‪،‬‬
‫و خداوند او را مبرا ساخت﴾‪271.......................................................‬‬
‫سورۀ سبا‪271..................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]53‬قوله تعالی‪﴿ :‬او نیست مگر بیم رس انی ک ه ش ما را پیش از وق وع‬
‫عذابی که شدید است‪ ،‬هشدار می‌دهد﴾ ‪272...........................................‬‬
‫سورۀ ُزمر‪273.................................................................................‬‬
‫ب اب [‪ :]54‬قول ه تع الی‪﴿ :‬ای بن دگان من ک ه ب ر زی ان خودت ان اس راف‬
‫کرده‌اید‪273............................................................................﴾...‬‬
‫باب [‪ :]55‬قوله تعالی‪﴿ :‬و خدا را طوری که شایسته‌اش بود ارزش ندادند﴾‪...‬‬
‫‪274‬‬
‫باب [‪ :]57‬قوله تعالی‪﴿ :‬و هنگامی که در صور دمیده می‌شود همه کسانی که‬
‫در آسمان‌ها و زمین هستند بی‌هوش می‌شوند﴾‪275.................................‬‬
‫سورۀ شوری‪276..............................................................................‬‬
‫باب [‪ :]58‬قوله ع َّز وجلَّ‪﴿ :‬جز محبت خویشاوندی﴾‪277........................‬‬
 ‫ط‬ ‫فهرست‬
‫سورۀ دُخان‪278................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]59‬قوله ع َّز وج لَّ‪﴿ :‬پروردگ ارا! این ع ذاب را از م ا دور کن ایم ان‬
‫می‌آوریم﴾‪278..............................................................................‬‬
‫سورۀ جاثیه ‪279...............................................................................‬‬
‫باب [‪ :]60‬قوله تعالی‪﴿ :‬و ما را جز طبیعت چیز دیگری هالک نمی‌کند﴾‪.....‬‬
‫‪279‬‬
‫سورۀ احقاف‪279..............................................................................‬‬
‫باب [‪ :]61‬قوله تعالی‪﴿ :‬چون مشاهده نمودند که ابر به طرف سر زمین آن‌ها‬
‫در حال آمدن است‪280.............................................................. ﴾...‬‬
‫سورۀ محمد ‪280...............................................................................‬‬
‫باب [‪ :]62‬قوله تعالی‪﴿ :‬وصلۀ رحم خود را قطع می‌کنید﴾‪281.................‬‬
‫سورۀ (ق)‪282.................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]63‬قوله تعالی‪﴿ :‬و می‌گوید‪ :‬آیا زیادتر از این هم هست﴾؟‪283........‬‬
‫سورۀ طور‪284.................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]64‬قوله تعالی که‪﴿ :‬قسم به طور و به کتاب نوشته شده﴾‪285..........‬‬
‫سورۀ نجم‪285..................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]65‬قوله تعالی‪﴿ :‬آیا الت و عزی را دیدید﴾؟‪286.........................‬‬
‫سورۀ قمر‪287..................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]66‬قوله تع الی‪﴿ :‬بلک ه موع د آن‌ه ا روز قی امت اس ت و روز قی امت‬
‫مصیبت بارتر و تلخ‌تر است﴾ ‪287.....................................................‬‬
‫سورۀ الرحمن‪287.............................................................................‬‬
‫باب [‪ :]67‬قوله تعالی‪﴿ :‬غیر از این دو بوستان‪ ،‬دو بوستان دیگر است﴾ ‪288‬‬
‫باب [‪ :]68‬قوله تعالی‪﴿ :‬حورهایی که در سرا پرده‌ها مستور‌اند﴾‪288.........‬‬
‫سورۀ ممتحنه‪289.............................................................................‬‬
‫باب [‪ :]69‬قوله تعالی‪﴿ :‬دشمن من و دشمن خود را برای خود دوست انتخاب‬
‫نکنید﴾‪289..................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]70‬قوله تعالی‪﴿ :‬هنگامی که زن‌های مسلمان نزد ت و آمدن د ک ه ب ا ت و‬
‫بیعت کنند‪290.........................................................................﴾...‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫ي‬
‫سورۀ جمعه ‪292...............................................................................‬‬
‫ب اب [‪ :]71‬قول ه تع الی‪﴿ :‬و [پی امبر ج را] در م ردم دیگ ری ک ه ب ه آن‌ه ا‬
‫نپیوستند نیز مبعوث ساختیم﴾‪292......................................................‬‬
‫سورۀ منافقون ‪293............................................................................‬‬
‫باب [‪ :]72‬قوله تعالی‪﴿ :‬آنگاه که منافقان نزد تو آمده و گفتند‪ :‬شهادت می‌دهیم‬
‫که تو فرستاده خدا هستی﴾ ‪294.........................................................‬‬
‫سورۀ تحریم‪295...............................................................................‬‬
‫باب [‪ :]73‬قوله تعالی‪﴿ :‬ای پی امبر! چ را چیزه ایی را ک ه خ دا ب رایت حالل‬
‫کرده است حرام می‌گردانی﴾‪296......................................................‬‬
‫سورۀ قلم‪296...................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]74‬قوله تعالی‪﴿ :‬کینه توزی که بعد از آن رسوا است﴾‪297............‬‬
‫باب [‪ :]75‬قوله تعالی‪﴿ :‬روزی که کار ب اال گ یرد و ب ه س جده ک ردن دع وت‬
‫شوند﴾‪297..................................................................................‬‬
‫سورۀ نازعات‪298.............................................................................‬‬
‫سورۀ عبس ‪298...............................................................................‬‬
‫سورۀ مطففین‪299.............................................................................‬‬
‫ب اب [‪ :]76‬قول ه تع الی‪﴿ :‬روزی ک ه م ردم در حض ور پروردگ ار جهانی ان‬
‫می‌ایستند﴾‪300.............................................................................‬‬
‫سورۀ انشقاق ‪300.............................................................................‬‬
‫باب [‪ :]77‬قوله تعالی‪﴿ :‬به آسانی حساب را می‌گذراند﴾‪301....................‬‬
‫باب [‪ :]78‬قوله تعالی‪﴿ :‬به حاالت گوناگونی مواجه خواهید شد﴾‪301.........‬‬
‫سورۀ شمس‪302...............................................................................‬‬
‫باب [‪302..............................................................................]79‬‬
‫سورۀ علق‪303.................................................................................‬‬
‫باب [‪ :]80‬قوله تعالی‪﴿ :‬اگر از این کارش دست برندارد‪304..............﴾...‬‬
‫سورۀ کوثر‪304................................................................................‬‬
‫باب [‪305..............................................................................]81‬‬
‫سورۀ فلق‪306..................................................................................‬‬
 ‫ك‬ ‫فهرست‬
‫کتاب [‪ :]59‬فضائل قرآن ‪315...............................................................‬‬
‫باب [‪ :]1‬وحی چگونه نازل گردید اول چییزی که نازل شد [چه بود]‪315....‬‬
‫باب [‪ :]2‬قرآن بر هفت حرف نازل شده است‪316..................................‬‬
‫باب [‪ :]3‬جبرئیل قرآن را برای پیامبر خدا ج عرضه می‌کرد ‪318..............‬‬
‫باب [‪ :]4‬فضیلت ﴿قُ ۡل هُ َو ٱهَّلل ُ َأ َح ٌد﴾‪319..............................................‬‬
‫باب [‪ :]5‬فضیلت معوذات ‪320..........................................................‬‬
‫باب [‪ :]6‬نزول مالئکه و آرامش خاطر در وقت قراءت قرآن‪321..............‬‬
‫باب [‪ :]7‬غبطه خوردن به قاری قرآن‪323...........................................‬‬
‫باب [‪ :]8‬بهترین شما کسی است که قرآن را آموخته و به دیگران می‌آموزد‪...‬‬
‫‪323‬‬
‫باب [‪ :]9‬حفظ کردن قرآن و تکرار نمودن آن ‪324.................................‬‬
‫باب [‪ :]10‬مد کشیدن در قراءت ‪325..................................................‬‬
‫باب [‪ :]11‬خوش آوازی در قراءت ‪326..............................................‬‬
‫باب [‪ :]12‬در چه قدر وقت قرآن خوانده شود؟ ‪326................................‬‬
‫باب [‪ :]13‬گناه کسی که قرآن را ربائی و یا در مقابل چیزی می‌خواند‪328. . .‬‬

‫تایپ و صفحه آرایی‪:‬‬

‫گروه فنی مجموعه موحدین‬

‫‪contact@mowahedin.com‬‬
 ‫ب النَّبِ ِّي ج ورضي عنهم‬ ‫ضاِئ ِل َأ ْ‬
‫ص َحا ِ‬ ‫‪ -56‬كتاب فَ َ‬
‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ ،‬أوْ َرآهُ ِمنَ ال ُم ْسلِ ِمينَ ‪ ،‬فَهُ َو ِم ْن َأصْ َحابِ ِه»‪.‬‬
‫ب النَّبِ َّي َ‬ ‫« َو َم ْن َ‬
‫ص ِح َ‬
‫«مسلمانی که با پیامبر خدا ج هم‌صحبت شده باشد‪ ،‬و ی ا ایش ان را دی ده باش د‪،‬‬
‫صحابه است»‪.‬‬

‫‪ -1‬باب‪[ :‬مناقب أبو بکرس]‬

‫باب [‪[ :]1‬مناقب ابوبکر صدیقس]‬

‫ت ا ْم َرَأةٌ النَّبِ َّي َ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ط ِع ٍم رضي هللا عنه قَ ا َل‪َ :‬أتَ ِ‬ ‫‪ -1520‬ع َْن ُجبَي ِْر ب ِْن ُم ْ‬
‫ت َولَ ْم َأ ِج ْدكَ؟ َكَأنَّهَ ا تَقُ ولُ‪ :‬ال َم وْ تَ ‪،‬‬
‫ت‪َ :‬أ َرَأيْتَ ِإ ْن ِجْئ ُ‬
‫َو َسلَّ َم‪ ،‬فََأ َم َرهَا َأ ْن تَرْ ِج َع ِإلَ ْي ِه‪ ،‬قَ الَ ْ‬
‫ْأ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ِ« :‬إ ْن لَ ْم ت َِج ِدينِي فَ تِي َأبَا بَ ْك ٍر» [رواه البخاری‪.]۳۶۵۹ :‬‬ ‫قَا َل َ‬
‫‪ -1520‬از جبیر بن مطعمس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬زنی ن زد پی امبر خ دا ج‬
‫آمد‪ ،‬به او امر کردند که بازهم نزدشان بیاید‪.‬‬
‫آن زن گفت‪ :‬ب ه من بگوئی د اگ ر آم دم و ش ما را ندی دم؟ ‪ -‬گوی ا ک ه م رگ را‬
‫درنظر داشت ‪-‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬اگر مرا نیافتی نزد ابوبکرس بیا» ‪.‬‬
‫(‪)1‬‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َو َم ا‬ ‫‪ -1521‬ع َْن َع َّمار رضي هللا عنه قَا َل‪َ :‬رَأي ُ‬
‫ْت َرسُو َل هَّللا ِ َ‬
‫َان‪َ ،‬وَأبُو بَ ْك ٍر» [رواه البخاری‪.]۳۶۶۰ :‬‬ ‫َم َعهُ ِإاَّل خَ ْم َسةُ َأ ْعبُ ٍد َوا ْم َرَأت ِ‬
‫‪ -1521‬از عمارس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج را در وقتی دی دیم ک ه‬
‫با ایشان جز پنج غالم و دو زن و ابوبکرس کس دیگری نبود(‪.)2‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ت َجالِسًا ِع ْن َد النَّبِ ِّي َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ُ :‬ك ْن ُ‬‫‪ -۱۵22‬ع َْن َأبِي الدَّرْ دَا ِء َر ِ‬
‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ف ثَوْ بِ ِه َحتَّى َأ ْب دَى ع َْن ُر ْكبَتِ ِه‪ ،‬فَقَ ا َل النَّبِ ُّي َ‬ ‫َو َسلَّ َم‪ِ ،‬إ ْذ َأ ْقبَ َل َأبُو بَ ْك ٍر ِ‬
‫آخ ًذا بِطَ َر ِ‬
‫ب‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫احبُ ُك ْم فَقَ ْد َغ ا َم َر» فَ َس ل َم َوقَ ا َل‪ِ :‬إنِّي َك انَ بَ ْينِي َوبَ ْينَ اب ِْن ال َخطا ِ‬ ‫ص ِ‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ« :‬أ َّما َ‬
‫ت ِإلَ ْي كَ‪ ،‬فَقَ ا َل‪:‬‬ ‫ت‪ ،‬فَ َس َأ ْلتُهُ َأ ْن يَ ْغفِ َر لِي فَ َأبَى َعلَ َّي‪ ،‬فَ َأ ْقبَ ْل ُ‬ ‫َش ْي ٌء‪ ،‬فََأ ْس َر ْع ُ‬
‫ت ِإلَ ْي ِه ثُ َّم نَ ِد ْم ُ‬
‫ك يَا َأبَا بَ ْك ٍر» ثَالَثًا‪ ،‬ثُ َّم ِإ َّن ُع َم َر نَ ِد َم‪ ،‬فَ َأتَى َم ْن ِز َل َأبِي بَ ْك ٍر‪ ،‬فَ َس َأ َل‪َ :‬أثَّ َم َأبُ و‬ ‫«يَ ْغفِ ُر هَّللا ُ لَ َ‬
‫‪ -‬این حدیث بر جانشینی ابوبکرس بعد از پیامبر خ دا ج ص راحت کام ل دارد‪ ،‬و در معجم‬ ‫‪1‬‬

‫اسماعیلی آمده است که شخص بادیه‌نشینی برای پیامبر خدا ج چ یزی ف روخت‪ ،‬آن ش خص‬
‫گفت‪ :‬اگر اجل ش ما رس ید‪ ،‬ق رض را ک ه می‌ده د؟ فرمودن د‪ :‬اب وبکر‪ ،‬پرس ید‪ :‬بع د از وی‬
‫قرض را که می‌دهد؟ فرمودند‪ :‬عمر‪.‬‬
‫‪ -‬این پنج غالم عبارت بودند از‪ :‬بالل‪ ،‬زید بن حارثه‪ ،‬عامر بن فهیره‪ ،‬عبید بن زید حبشی‪،‬‬ ‫‪2‬‬

‫و عمار بن یاسر‪ ،‬و دو زن عب ارت بودن د از‪ :‬خدیج ه ام المؤم نین و ام أیمن‪ ،‬و قاب ل ت ذکر‬
‫است که اولین کسانی که در اسالم داخل شدند این‌ه ا بودن د‪ :‬از مرده ا‪ :‬اب وبکر‪ ،‬از زن‌ه ا‪:‬‬
‫خدیجه‪ ،‬از اطفال علی بن ابی طالب‪ ،‬و از غالمان بالل حبشیش‪.‬‬
‫ص لَّى هللاُ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم فَ َسلَّ َم‪ ،‬فَ َج َع َل َوجْ هُ النَّبِ ِّي َ‬ ‫بَ ْك ٍر؟ فَقَالُوا‪ :‬الَ‪ ،‬فََأتَى ِإلَى النَّبِ ِّي َ‬
‫ق َأبُو بَ ْك ٍر‪ ،‬فَ َجثَا َعلَى ُر ْكبَتَ ْي ِه‪ ،‬فَقَا َل‪ :‬يَا َر ُس و َل هَّللا ِ‪َ ،‬وهَّللا ِ َأنَ ا‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم يَتَ َم َّعرُ‪َ ،‬حتَّى َأ ْشفَ َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ِ« :‬إ َّن هَّللا َ بَ َعثَنِي ِإلَ ْي ُك ْم فَقُ ْلتُ ْم َك َذبْتَ ‪،‬‬ ‫ظلَ َم‪َ ،‬م َّرتَي ِْن‪ ،‬فَقَا َل النَّبِ ُّي َ‬‫ت َأ ْ‬‫ُك ْن ُ‬
‫احبِي» َم َّرتَي ِْن‪ ،‬فَ َما‬ ‫ص ِ‬ ‫َار ُكوا لِي َ‬ ‫ص َدقَ‪َ ،‬و َوا َسانِي بِنَ ْف ِس ِه َو َمالِ ِه‪ ،‬فَهَلْ َأ ْنتُ ْم ت ِ‬ ‫َوقَا َل َأبُو بَ ْك ٍر َ‬
‫ي بَ ْع َدهَا» [رواه البخاری‪.]3661 :‬‬ ‫ُأو ِذ َ‬
‫‪ -۱۵۲۲‬از ابودرداءس روایت است که گفت‪ :‬نزد پی امبر خ دا ج نشس ته ب ودم‬
‫که ابوبکرس درحالی که گوشۀ پیراهنش را تا بلند زانوهایش باال کرده بود آمد‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬این شخص جنگ کرده است»‪.‬‬
‫اب وبکرس س الم داد و گفت‪ :‬ی ا رس ول هللا! بین من و بین ابن خط اب چ یزی‬
‫واقع شده بود‪ ،‬به سرعت نزدش رفتم و اظهار پشیمانی نمودم‪ ،‬و از او خواستم ت ا‬
‫مرا عفو نماید‪ ،‬ولی وی ابا ورزید‪ ،‬و اینک نزد شما آمدم‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬ای ابوبکر! خداوند تو را می‌آمرزد»‪ ،‬و این سخن را‬
‫سه بار تکرار کردند‪.‬‬
‫از طرف دیگر عمرس پشیمان شد‪ ،‬به خانۀ ابوبکرس رفت و پرس ید‪ :‬اب وبکر‬
‫موجود است؟ گفتند‪ :‬نه! و او هم نزد پیامبر خدا ج آم د و برایش ان س الم ک رد‪ ،‬و‬
‫رنگ پیامبر خدا ج تغییر کرده بود‪ ،‬تا جایی که ابوبکرس هم ترسید‪.‬‬
‫بعد از آن عمرس به دو زانو نشست و گفت‪ :‬یا رس ول هللا! ب ه خداون د س وگند‬
‫است که گناه بیشتر از من بود‪ ،‬و این سخن را دو بار تکرار کرد‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬خداوند مرا ب ه س وی ش ما فرس تاد‪ ،‬و ش ما گفتی د ک ه‬
‫دروغ می‌گویی‪ ،‬و ابوبکر گفت که راست می‌گوید‪ ،‬و عالوه بر آن‪ ،‬با جان و مال‬
‫خود با من همکاری نمود‪ ،‬و آیا می‌شود که دوس تم را ب رایم واگذاری د»‪[ ،‬و او را‬
‫اذیت نکنید] و این سخن را دو بار تکرار کردند‪ ،‬و از آن روز ب ه بع د اب وبکرس‬
‫مورد اذیت کسی قرار نگرفت(‪.)1‬‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪َ ،‬أ َّن النَّبِ َّي َ‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬بَ َعثَهُ‬ ‫اص َر ِ‬ ‫‪ -۱۵۲۳‬ع َْن َع ْمرُو بْنُ ال َع ِ‬
‫ت‪:‬‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫اس َحبُّ ِإلَ ْي كَ؟ قَ ا َل‪« :‬عَاِئ َش ة» ‪ ،‬فَقل ُ‬ ‫َأ‬ ‫ت‪ :‬يُّ النَّ ِ‬ ‫َأ‬ ‫ت ال ُّسالَ ِس ِل‪ ،‬فََأتَ ْيتُهُ فَقل ُ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْش َذا ِ‬
‫َعلَى َجي ِ‬
‫اًل‬
‫ب» فَ َع َّد ِر َج ا »‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ال؟ فَقَا َل‪ « :‬بُوهَ ا»‪ ،‬قلت‪ :‬ث َّم َم ْن؟ قَ ا َل‪« :‬ث َّم ُع َم ُر بْنُ ال َخطا ِ‬ ‫َأ‬ ‫ِمنَ الرِّ َج ِ‬
‫[رواه البخاری‪.]۳۶۶۲ :‬‬

‫‪ -‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ )۱‬فضیلت ابوبکر صدیقس بر همۀ صحابهش‪.‬‬

‫‪ )۲‬جواز مدح‌کردن شخص در پیش رویش‪.‬‬
‫‪ )۳‬انسان اگر در حالت غضب کار غیر مناس بی از وی س ر می‌زن د‪ ،‬بای د ب ه زودی از آن‬
‫کارش توبه نموده و به راه صواب برگردد‪.‬‬
 ‫‪3‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫‪ -۱۵۲۳‬از عمرو بن العاص س روایت اس ت ک ه پی امبر خ دا ج م را س رکردۀ‬
‫لشکر غ زوۀ (ذات السالس ل) تع یین نمودن د‪ ،‬نزدش ان آم دم و گفتم‪ :‬محب وب‌ترین‬
‫(‪)1‬‬
‫مردم نزد شما کیست؟‬
‫فرمودند‪« :‬عائشه»‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬از مردها کیست؟‬
‫فرمودند‪« :‬پدر عائشه»‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬بعد از آن کیست؟‬
‫فرمودند‪« :‬عمر بن خطاب»‪ ،‬و از اشخاص دیگری هم نام بردند‪.‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪ ،‬قَا َل‪ :‬قَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -۱۵۲۴‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن ُع َم َر َر ِ‬
‫َو َسلَّ َم‪َ « :‬م ْن َج َّر ثَوْ بَهُ ُخيَالَ َء‪ ،‬لَ ْم يَ ْنظُ ِر هَّللا ُ ِإلَ ْي ِه يَوْ َم القِيَا َم ِة» فَقَا َل َأبُو بَ ْك ٍر‪ِ :‬إ َّن َأ َح َد ِش قَّ ْي‬
‫ك‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ِ« :‬إنَّ َ‬
‫ك ِم ْن هُ؟ فَقَ ا َل َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫ثَوْ بِي يَ ْستَرْ ِخي‪ِ ،‬إاَّل َأ ْن َأتَ َعاهَ َد َذلِ َ‬
‫ك ُخيَالَ َء» [رواه البخاری‪.]۳۶۶۵ :‬‬ ‫لَسْتَ تَصْ نَ ُع َذلِ َ‬
‫‪ -۱۵۲۴‬از عبدهللا بن عمرب روایت است که پی امبر خ دا ج فرمودن د‪« :‬کس ی‬
‫ک ه ج امه‌اش را از روی ک بر دراز کن د‪ ،‬خ دا در روز قی امت ب ه ط رفش نظ ر‬
‫نمی‌کند»‪.‬‬
‫ابوبکرس گفت‪ :‬یک طرف پیراهنم دراز می‌شود ‪ ،‬مگر آنکه آن را بگیرم‪.‬‬
‫(‪)2‬‬

‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬تو این کار را از روی کبر انجام نمی‌دهی»‪.‬‬
‫ت‪َ :‬أَل ْل َز َم َّن َرسُو َل‬ ‫ضَأ فِي بَ ْيتِ ِه‪ ،‬ثُ َّم خَ َر َج‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫‪َ« -۱۵۲۵‬أبُو ُمو َسى اَأل ْش َع ِريُّ ‪َ ،‬أنَّهُ تَ َو َّ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ ،‬وَأَل ُكون ََّن َم َعهُ يَوْ ِمي هَ َذا‪ ،‬قَا َل‪ :‬فَ َج ا َء ال َم ْس ِج َد فَ َس َأ َل ع َِن النَّبِ ِّي‬ ‫هَّللا ِ َ‬
‫ت َعلَى ِإ ْث ِر ِه َأ ْس َأ ُل َع ْن هُ َحتَّى‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬فَقَالُوا‪ :‬خَ َر َج َو َو َّجهَ هَا هُنَا‪ ،‬فَ َخ َرجْ ُ‬ ‫َ‬
‫ص لى هللاُ‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬
‫ضى َر ُس و ُل ِ َ‬ ‫ب‪َ ،‬وبَابُهَا ِم ْن َج ِري ٍد َحتَّى قَ َ‬ ‫ْت ِع ْن َد البَا ِ‬ ‫س‪ ،‬فَ َجلَس ُ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ي‬ ‫ر‬ ‫َأ‬ ‫ر‬
‫َ‬ ‫ْئ‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫خ‬ ‫َد‬
‫َّ‬
‫س َوتَ َو َّس طَ قُفهَ ا‪،‬‬ ‫َأ‬
‫ت ِإلَ ْي ِه فَ ِإ َذا هُ َو َج الِسٌ َعلَى بِْئ ِر ِري ٍ‬ ‫ض ‪ ،‬فَقُ ْم ُ‬‫َأ‬ ‫َّ‬
‫َعلَ ْي ِه َو َسل َم َحا َجتَ هُ فَتَ َو َّ‬
‫ب‪،‬‬ ‫ت ِعن َد البَ ا ِ‬ ‫ْ‬ ‫ت فَ َجلَ ْس ُ‬ ‫ْ‬
‫ص َرف ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ت َعلَ ْي ِه ث َّم ان َ‬ ‫َّ‬
‫َو َك َشفَ ع َْن َساقَ ْي ِه َو َداَّل هُ َما فِي البِ ِر‪ ،‬فَ َس ل ْم ُ‬
‫ْئ‬
‫اب‪،‬‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم اليَوْ َم‪ ،‬فَ َج ا َء َأبُ و بَ ْك ٍر فَ َدفَ َع البَ َ‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬‫اب َرس ِ‬ ‫ت َأَل ُكون ََّن بَ َّو َ‬ ‫فَقُ ْل ُ‬
‫ت‪ :‬يَ ا َر ُس و َل هَّللا ِ‪ ،‬هَ َذا‬ ‫ْت‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫ك ثُ َّم َذهَب ُ‬ ‫ت‪َ :‬علَى ِر ْس لِ َ‬ ‫ت‪َ :‬م ْن هَ َذا؟ فَقَا َل‪َ :‬أبُو بَ ْك ٍر‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫فَقُ ْل ُ‬
‫ت َأِلبِي بَ ْك ٍر‪ :‬ا ْد ُخ لْ ‪،‬‬ ‫ت َحتَّى قُ ْل ُ‬ ‫َأبُو بَ ْك ٍر يَ ْستَْأ ِذنُ ؟ فَقَا َل‪« :‬اْئ َذ ْن لَهُ َوبَ ِّشرْ هُ بِ ْال َجنَّ ِة» ‪ .‬فَ َأ ْقبَ ْل ُ‬
‫ُول‬
‫ين َرس ِ‬ ‫س ع َْن يَ ِم ِ‬ ‫ك بِ ْال َجنَّ ِة‪ ،‬فَ َد َخ َل َأبُو بَ ْك ٍر فَ َجلَ َ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم يُبَ ِّش ُر َ‬ ‫َو َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫ص لَّى هللاُ‬ ‫صنَ َع النَّبِ ُّي َ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َم َعهُ فِي القُفِّ ‪َ ،‬ودَلَّى ِرجْ لَ ْي ِه فِي البِْئ ِر َك َما َ‬ ‫هَّللا ِ َ‬
‫ض َويَ ْل َحقُنِي‪،‬‬ ‫ُأ‬ ‫ت َأ ِخي يَتَ َو َّ‬ ‫ْت‪َ ،‬وقَ ْد تَ َر ْك ُ‬ ‫ْت فَ َجلَس ُ‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ ،‬و َك َشفَ ع َْن َساقَ ْي ِه‪ ،‬ثُ َّم َر َجع ُ‬
‫ت‪َ :‬م ْن‬ ‫ْ‬
‫اب‪ ،‬فَقُل ُ‬ ‫ك البَ َ‬ ‫ان يُ َحرِّ ُ‬ ‫ت بِ ِه‪ ،‬فَِإ َذا ِإ ْن َس ٌ‬ ‫ْأ‬
‫ت‪ِ :‬إ ْن ي ُِر ِد هَّللا ُ بِفُالَ ٍن َخ ْيرًا ‪ -‬ي ُِري ُد َأخَاهُ ‪ -‬يَ ِ‬ ‫فَقُ ْل ُ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬ ‫ت ِإلَى َرس ِ‬ ‫ت َعلَى ِر ْسلِكَ‪ ،‬ثُ َّم ِجْئ ُ‬ ‫ب‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫هَ َذا؟ فَقَا َل‪ُ :‬ع َم ُر بْنُ ال َخطَّا ِ‬
‫‪ -‬عمرو بن عاصس چون دید که پیامبر خدا ج او را امیر لکشر مقرر نمودند‪ ،‬فکر کرد ک ه‬ ‫‪1‬‬

‫سبب این عمل فضیلتش بر دیگر صحابه است‪ ،‬و ب رای آنک ه از این چ یز متأک د ش ود‪ ،‬این‬
‫سؤال را مطرح نمود‪ ،‬و جوابش را به ترتیبی که در حدیث آمده است شنید‪.‬‬
‫‪ -‬گویند‪ :‬سبب درازشدن یک طرف پیراهن اب وبکرس آن ب ود ک ه وی در هنگ ام راه‌رفتن‪،‬‬ ‫‪2‬‬

‫خود را به یک طرف متمایل می‌ساخت‪.‬‬

 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪4‬‬
‫ب يَ ْس تَْأ ِذنُ ؟ فَقَ ا َل‪« :‬اْئ َذ ْن لَ هُ َوبَ ِّش رْ هُ‬ ‫ت‪ :‬هَ َذا ُع َم ُر بْنُ ال َخطَّا ِ‬ ‫ت َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫َو َس لَّ َم فَ َس لَّ ْم ُ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم بِ ْال َجنَّ ِة‪ ،‬فَ َد َخ َل‬ ‫ك َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫ت‪ :‬ا ْد ُخلْ ‪َ ،‬وبَ َّش َر َ‬ ‫ت فَقُ ْل ُ‬‫بِ ْال َجنَّ ِة»‪ ،‬فَ ِجْئ ُ‬
‫ار ِه‪َ ،‬ودَلَّى ِرجْ لَ ْي ِه فِي البِْئ ِر‪،‬‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم فِي القُفِّ ع َْن يَ َس ِ‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬‫س َم َع َرس ِ‬ ‫فَ َجلَ َ‬
‫اب‪،‬‬ ‫ك البَ َ‬ ‫ان يُ َح رِّ ُ‬ ‫ت بِ ِه‪ ،‬فَ َج ا َء ِإ ْن َس ٌ‬ ‫ْأ‬
‫ت‪ِ :‬إ ْن ي ُِر ِد هَّللا ُ بِفُالَ ٍن َخ ْيرًا يَ ِ‬ ‫ْت‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫ْت فَ َجلَس ُ‬ ‫ثُ َّم َر َجع ُ‬
‫ص لَّى‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬‫ت ِإلَى َرس ِ‬ ‫ت‪َ :‬علَى ِر ْسلِكَ‪ ،‬فَ ِجْئ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ت‪َ :‬م ْن هَ َذا؟ فَقَا َل‪ :‬عُث َمانُ بْنُ َعفَّانَ ‪ ،‬فَقُل ُ‬ ‫فَقُ ْل ُ‬
‫ت‬ ‫صيبُهُ» فَ ِجْئتُهُ فَقُ ْل ُ‬ ‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم فََأ ْخبَرْ تُهُ‪ ،‬فَقَا َل‪« :‬اْئ َذ ْن لَهُ َوبَ ِّشرْ هُ بِ ْال َجنَّ ِة‪َ ،‬علَى بَ ْل َوى تُ ِ‬
‫ص يبُكَ‪ ،‬فَ َد َخ َل‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم بِ ْال َجنَّ ِة َعلَى بَ ْل َوى تُ ِ‬ ‫ك َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫لَهُ‪ :‬ا ْد ُخلْ ‪َ ،‬وبَ َّش َر َ‬
‫َر» [رواه البخاری‪.]۳۶۷۴ :‬‬ ‫ق اآلخ ِ‬ ‫َّ‬
‫س ِو َجاهَهُ ِمنَ الش ِّ‬ ‫َ‬
‫ف قَ ْد ُملَِئ فَ َجل َ‬ ‫فَ َو َج َد القُ َّ‬
‫‪ -۱۵۲۵‬از ابوموس ی اش عریس روایت اس ت ک ه وی در خ انه‌اش وض وء‬
‫ساخت‪ ،‬بعد از آن برآم د‪[ ،‬و می‌گوی د]‪ :‬ب ا خ ود گفتم‪ :‬مالزمت پی امبر خ دا ج را‬
‫نموده و امروز در خدمت ایشان خ واهم ب ود‪ ،‬و هم ان ب ود ک ه ب ه مس جد آم د‪ ،‬و‬
‫سراغ پیامبر خدا ج را گرفت‪ ،‬گفتند که بیرون شدند و به این طرف رفتند‪.‬‬
‫ابوموسیس می‌گوید‪ :‬به همان طرف رفتم و از ایشان پرسان می‌کردم‪ ،‬ت ا دی دم‬
‫ک ه ب ه بس تان چ اه اریس رفته‌اند(‪ ،)1‬من دم در بس تان نشس تم‪ ،‬و در آن بس تان از‬
‫چوب درخت خرما ساخته شده بود‪ ،‬همان طور انتظار کشیدم تا که پیامبر خ دا ج‬
‫قضای حاجت نموده و وضوء ساختند‪ .‬نزدشان رفتم‪ ،‬دیدم که در روی دیوار چ اه‬
‫نش ته‌اند‪ ،‬س اق‌های پ ای خ ود را برهن ه نم وده و پاه ای خ ود را در چ اه آوی زان‬
‫کرده‌اند‪ ،‬برایشان سالم کردم‪ ،‬و بعد از سالم کردن برگشتم و ب از دم در نش تم‪ ،‬و‬
‫با خود گفتم که امروز درب ان پی امبر خ دا ج خ واهم ش د‪ .‬اب وبکرس آم د و در را‬
‫کوبید‪ ،‬گفتم‪ :‬کیست؟ گفت‪ :‬ابوبکرم‪ ،‬گفتم‪ :‬منتظر باش! رفتم وگفتم‪ :‬یا رس ول هللا!‬
‫ابوبکر است اجازه می‌خواهد‪ ،‬فرمودند‪« :‬برایش اجازه بده و ب رایش بش ارت ب ده‬
‫که بهشتی است»‪ ،‬آم دم و ب رایش گفتم‪ :‬داخ ل ش و‪ ،‬و پی امبر خ دا ج ت و را م ژده‬
‫بهشت داده‌اند‪ ،‬ابوبکرس آمد و به ط رف راس ت پی امبر خ دا ج روی دی وار چ اه‬
‫نشست‪ ،‬و مانند پیامبر خ دا ج پاه ایش را در چ اه آوی زان نم ود‪ ،‬و س اق‌هایش را‬
‫برهنه ساخت‪.‬‬
‫بعد از آن برگشتم و دم در نشستم‪ ،‬و چون در وقت خارج ش دن از خان ه ق رار‬
‫بود که برادرم وضوء بسازد و نزد من بیای د‪ ،‬ب ا خ ود گفتم‪ :‬اگ ر خداون د خ یر را‬
‫نصیبش کرده باشد‪ ،‬او را به اینجا رهنمون خواهد س اخت‪ ،‬در این فک ر ب ودم ک ه‬
‫دیدم کسی در را حرکت می‌دهد‪ ،‬گفتم‪ :‬منتظر باش! ن زد پی امبر خ دا ج آم دم‪ ،‬ب ر‬
‫ایشان سالم ک ردم و گفتم ک ه عم ر بن خط اب اس ت اج ازه می‌خواه د‪ ،‬فرمودن د‪:‬‬
‫«برایش اجازه بده و او را مژده بهش ت ب ده»‪ ،‬آم دم و گفتم‪ :‬داخ ل ش و! و پی امبر‬
‫خدا ج تو را مژده بهشت داده‌اند‪ ،‬او هم آمد و بر روی دی وار چ اه ب ه ط رف چپ‬
‫پیامبر خدا ج نشست‪ ،‬و پاهای خود را در چاه آویزان کرد‪.‬‬

‫‪( -‬اریس) نام بستانی است که در مدینۀ منوره نزدی ک قب ا‪ ،‬و چ اه (أریس) در همین بس تان‬ ‫‪1‬‬

‫بود‪ ،‬و انگشتر پیامبر خدا ج از نزد عثمانس در همین چاه افتاد‪.‬‬
 ‫‪5‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫باز برگش تم و نشس تم‪ ،‬و ب ا خ ود گفتم‪ :‬اگ ر خداون دی ب رای فالنی ارادۀ خ یر‬
‫داشته باشد‪ ،‬او را به اینجا رهنمون خواهد شد‪ ،‬در این فکر بودم که شخص ی آم د‬
‫و در را حرکت داد‪ ،‬گفتم‪ :‬کیست؟ گفت‪ :‬عثمان بن عفان‪ ،‬گفتم‪ :‬منتظر ب اش! ن زد‬
‫پیامبر خداج آمدم و ایشان را خبر دادم‪ ،‬فرمودند‪« :‬ب رایش اج ازه ب ده و او را ب ه‬
‫سبب مصیبتی که به آن گرفتار می‌شود‪ ،‬مژده بهش ت ب ده»‪[ ،‬این مص یبت‪ :‬کنای ه‬
‫از به شهادت رسیدن وی می‌باشد]‪ ،‬آمدم و برایش گفتم‪ :‬داخل ش و‪ ،‬و پی امبر خ دا‬
‫ج تو را به سبب مصیبتی که به آن گرفتار خواهی شد به بهش ت م ژده داده ان د»‪،‬‬
‫[چون عثمانس این سخن را شنید گفت‪ :‬هللا المستعان]‪ ،‬عثمانس داخل شد و دید که‬
‫دیوار سر چاه پر شده است‪ ،‬در طرف مقابل پیش روی پیامبر خدا ج نشست‪.‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬قَ ا َل النَّبِ ُّي َ‬ ‫‪ -1526‬ع َْن َأبِي َس ِعي ٍد ال ُخ ْد ِريِّ َر ِ‬
‫ق ِم ْث َل ُأ ُح ٍد‪َ ،‬ذهَبً ا َم ا بَلَ َغ ُم َّد َأ َح ِد ِه ْم‪َ ،‬والَ‬ ‫َو َسلَّ َم‪ :‬الَ تَ ُسبُّوا َأصْ َحابِي‪ ،‬فَلَوْ َأ َّن َأ َح َد ُك ْم َأ ْنفَ َ‬
‫َصيفَه» [رواه البخاری‪.]۳۶۷۳ :‬‬ ‫ن ِ‬
‫‪ -1526‬از ابو سعید خ دریس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج فرمودن د‪:‬‬
‫دازۀ ک وه اُح د طال خ یرات‬ ‫«صحابه هایم را دشنام ندهید‪ ،‬اگر کسی از شما ب ه ان ٔ‬
‫بدهد‪ ،‬به اندازۀ [ثواب] یک مشتی که آن‌ها خیرات داده‌ان د‪ ،‬و ح تی ب ه ان دازۀ نیم‬
‫مشتی که آن‌ها خیرات داده‌اند‪ ،‬برابر نمی‌شود»(‪.)1‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪َ ،‬ح َّدثَهُ ْم َأ َّن النَّبِ َّي َ‬ ‫‪ -1527‬ع َْن َأن َ‬
‫َس ْبنَ َمالِ ٍك َر ِ‬
‫ك نَبِ ٌّي‪،‬‬ ‫ُت ُأ ُح ُد فَِإنَّ َم ا َعلَ ْي َ‬
‫ص ِع َد ُأ ُحدًا‪َ ،‬وَأبُو بَ ْك ٍر‪َ ،‬و ُع َمرُ‪َ ،‬وع ُْث َمانُ فَ َر َجفَ بِ ِه ْم‪ ،‬فَقَ ا َل‪ْ :‬اثب ْ‬
‫َ‬
‫َان» [رواه البخاری‪.]3675:‬‬ ‫د‬
‫َ ِ ِ‬‫ي‬ ‫ه‬ ‫َ‬
‫ش‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ٌ‬
‫ق‬ ‫ِّي‬
‫د‬ ‫ص‬‫َو ِ‬
‫‪ -1527‬از انس بن مالکس روایت است که پیامبر خدا ج ب ا اب وبکر و عم ر و‬
‫عثمانش باالی کوه اُحد باال شدند‪ ،‬کوه اُحد با آن‌ها لرزید‪.‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )۱‬س بب نهی پی امبر خ دا ج از دش نام دادن صحابه‌های‌ش ان این ب ود ک ه بین خال د بن ولی د و‬
‫عب دالرحمن بن ع وف مش کلی پی دا ش د‪ ،‬خال د عب دالرحمن را دش نام داد‪ ،‬و پی امبر خ دا ج‬
‫فرمودند‪ :‬صحابه هایم را دشنام ندهید‪ ،‬و گرچ ه این خط اب ب رای خالدس اس ت‪ ،‬ولی هم ۀ‬
‫امت را تا روز قیامت شامل می‌شود‪.‬‬
‫‪ )۲‬مراد از مشت‪ ،‬و نیم مشتی که صحابه صدقه داده اند‪ ،‬از خرما است‪ ،‬زی را عادت ا آن‌ه ا‬
‫خرما صدقه می‌دادند‪.‬‬
‫‪ )3‬سبب فضیلت تصدیق صحابه بر تصدیق دیگران این است که آن‌ها در وقت ضرورت و‬
‫حاجت شدید‪ ،‬و در وقتی که خودشان به فقر و فاقه دچار بودند‪ ،‬تص دق نمودن د‪ ،‬و تص دیق‬
‫دیگران در چنین حالتی نیس ت‪ ،‬و از اینج ا اس ت ک ه گفته‌ان د‪ :‬ث واب تص دیق و خ یرات ب ه‬
‫کیفیت است نه به کمیت‪ ،‬مثال‪ :‬کسی که صد در هم دارد‪ ،‬و از صد در هم خ ود پنج اه درهم‬
‫را صدقه می‌کند‪ ،‬ثوابش به اندازۀ ثواب کسی است که یک ملی ون دارد‪ ،‬و از ی ک ملی ونش‬
‫پنجصد هزار درهم را صدقه می‌کند‪ ،‬و دیگر آنکه تص دیق ص حابهش س بب نج ات دع وت‬
‫اسالمی و پیروزی و انتشار اسالم گردید‪ ،‬و تصدقی که دیگران می‌دهند‪ ،‬دارای چنین تائثر‬
‫بارزی نیست‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪6‬‬
‫فرمودند‪« :‬ای اُحد! آرام باش! زیرا بر باالی تو یک پیامبر و ی ک ص دیق‪ ،‬و‬
‫دو شهید است(‪.)1‬‬
‫ف فِي قَوْ ٍم‪ ،‬فَ َد َع ُوا هَّللا َ لِ ُع َم َر‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪ ،‬قَا َل‪ِ :‬إنِّي لَ َواقِ ٌ‬
‫س َر ِ‬ ‫‪ -1528‬ع َِن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ض َع ِمرْ فق هُ َعلى َمن ِكبِي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ير ِه‪ِ ،‬إذا َر ُج ٌل ِمن خَلفِي قد َو َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ض َع َعلى َس ِر ِ‬ ‫ب‪َ ،‬وقَ ْد ُو ِ‬ ‫ب ِْن الخَطَّا ِ‬
‫ت‬‫احبَ ْيكَ‪َ ،‬أِلنِّي َكثِ يرًا َم ا ُك ْن ُ‬ ‫ص ِ‬ ‫ك هَّللا ُ َم َع َ‬‫ت َأَلرْ ُج و َأ ْن يَجْ َعلَ َ‬ ‫ك هَّللا ُ‪ِ ،‬إ ْن ُك ْن ُ‬
‫يَقُولُ‪َ :‬ر ِح َم َ‬
‫ت َوَأبُ و بَ ْك ٍر‬ ‫ت َوَأبُو بَ ْك ٍر َو ُع َمرُ‪َ ،‬وفَ َع ْل ُ‬‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم يَقُولُ‪ُ « :‬ك ْن ُ‬ ‫َأ ْس َم ُع َرسُو َل هَّللا ِ َ‬
‫ت فَ ِإ َذا‬ ‫ك هَّللا ُ َم َعهُ َما‪ ،‬فَ ْالتَفَ ُّ‬
‫ت َأَلرْ جُو َأ ْن يَجْ َعلَ َ‬ ‫ت َوَأبُو بَ ْك ٍر َو ُع َمرُ» فَِإ ْن ُك ْن ُ‬ ‫َو ُع َمرُ‪َ ،‬وا ْنطَلَ ْق ُ‬
‫ب» [رواه البخاری‪.]3677:‬‬ ‫طالِ ٍ‬‫هُ َو َعلِ ُّي بْنُ َأبِي َ‬
‫‪ -1528‬از ابن عباسب روایت است که گفت‪ :‬من با عدۀ دیگری ایستاده ب ودم‪،‬‬
‫و در حالی که عمر بن خطابس [بعد از شهادتین] جهت غس ل دادن روی تخته‌اش‬
‫قرار داده شده بود‪ ،‬به حق او دعا می‌کردیم‪.‬‬
‫شخص ی از پش ت س رم دس تش را روی ش انه‌ام گذاش ت و گفت‪ :‬خ دا ب ر ت و‬
‫رحمت کند‪[ ،‬طرف خطابش عمر بن خطابس بود]‪ ،‬من همیشه امی دوار ب ودم ک ه‬
‫خدا تو را با دو همنشین دیگ ر ت و [ک ه پی امبر خ دا ج و اب وبکر ص دیقس باش ند]‬
‫یکجا سازد‪ ،‬زیرا چه بسا از پیامبر خدا ج شنیدم ک ه می‌فرمودن د‪« :‬من و اب وبکر‬
‫و عمر[در فالن جا] ب ودیم‪ ،‬و من و اب وبکر و عم ر ب ه فالن ج ا رف تیم»‪ ،‬از این‬
‫سبب همیشه امیدوار بودم که خدا تو را با آن دو نفر یکجا س ازد‪ ،‬چ ون ب ه پش ت‬
‫سر خود ملتفت شدم‪ ،‬دیدم که علی بن ابی طالبس است(‪.)2‬‬

‫‪ - 1‬ازاحکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫البته مراد از پی امبر‪ ،‬خ ود ن بی ک ریم ج‪ ،‬و م راد از ص دیق‪ ،‬اب وبکر ص دیقس‪ ،‬و م راد از دو‬
‫شهید‪ ،‬عمر و عثمانب هستند‪ ،‬که هر کدام آن‌ها در زمان خالفت خود به شهادت رس یدند‪ ،‬و‬
‫باید گفت که مقربین به مقام ربوبیت‪ ،‬به همان ترتیبی است ک ه در این ح دیث نب وی ش ریف‬
‫ذکر گردیده اس ت‪ ،‬یع نی‪ :‬اول انبی اء بع د از آن ص دیقین‪ ،‬و بع د از آن ش هداء و در درج ۀ‬
‫ٓ‬
‫ول فَُأوْ ٰلَِئكَ َم َع‬ ‫چهارم صالحین قرار دارند‪ ،‬خداوند متعال می‌فرمای د‪َ ﴿ :‬و َمن ي ُِط ِع ٱهَّلل َ َوٱلر ُ‬
‫َّس ٓ َ‬
‫ٰ‬
‫ينَ َو َح ُس نَ ُأوْ لَِئكَ َرفِ ٗيق ا ‪﴾٦٩‬‬ ‫ٱلش هَدَٓا ِء َو ٰ َّ‬
‫ٱلص لِ ِح ۚ‬ ‫ٱلَّ ِذينَ َأ ۡن َع َم ٱهَّلل ُ َعلَ ۡي ِهم ِّمنَ ٱلنَّبِ‍يِّۧنَ َو ِّ‬
‫ٱلص دِّيقِينَ َو ُّ‬
‫[النس اء‪ ،]69 :‬یع نی‪ :‬آن‌ه ائی ک ه خ دا و پی امبرش را اط اعت کنن د‪ ،‬همنش ین پی امبران‪،‬‬
‫صدیقان‪ ،‬شهداء و صالحین هستند‪ ،‬که خداوند ب ه آن‌ه ا نعمت عن ایت فرم وده‪ ،‬و چ ه نیک و‬
‫رفیقانی هستند‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬آنچه را که علیس در مورد عمرس گفت‪ ،‬عین حقیقت و واقعیت ب ود‪ ،‬و ب ه اث ر دع ای ن بی‬
‫کریم ج علیس در هر جایی که بود‪ ،‬و در هر م وقعیت ک ه ق رار داش ت‪ ،‬ح ق می‌گفت و از‬
‫حق پشتیبانی می‌کرد‪ .‬از ابوحی ان تیمی ب ه نق ل از پ درش از علیس روایت اس ت ک ه گفت‪:‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪ :‬خدا ابوبکر را رحمت کند‪ ،‬دخترش را برایم به نک اح داد‪ ،‬و در راه‬
‫هجرت برایم مرکوبی داد‪ ،‬و بالل را از مال خود آزاد س اخت‪ ،‬و خ دا عم ر را رحمت کن د‬
‫ک ه س خن ح ق را می‌گفت و ل و آنک ه تلخ ب ود‪ ،‬و ح ق گفتن‪ ،‬او را در ح التی ق رار داد ک ه‬
‫برایش دوستی نماند‪ ،‬و خدا بر عثمان رحمت کند ک ه مالئک ه از وی حی اء می‌کنن د‪ ،‬و خ دا‬
‫علی را رحمت کند‪ ،‬خدایا! به هر طرفی که علی می‌رود‪ ،‬حق را با وی همراه بس از‪ ،‬س نن‬
‫الترمذی‪ ،‬کتاب المناقب‪ ،‬باب مناقب علی بن ابی طالبس (‪ )592-5/591‬حدیث (‪.)3714‬‬
 ‫‪7‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫الخطَّابِس‬
‫ب ُع َم َر ْب ِن َ‬
‫‪ -۲‬باب‪َ :‬منَاقِ ُ‬
‫باب [‪ :]2‬مناقب عمر بن خطابس‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َم ا‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬قَ ا َل النَّبِ ُّي َ‬ ‫‪ -۱۵۲۹‬ع َْن َج ابِ ِر ب ِْن َع ْب ِد هَّللا ِ َر ِ‬
‫خَش فَةً‪،‬‬ ‫ْت َ‬ ‫ط ْل َح ةَ‪َ ،‬و َس ِمع ُ‬‫ْص ا ِء‪ ،‬ا ْم َرَأ ِة َأبِي َ‬ ‫ت ال َجنَّةَ‪ ،‬فَِإ َذا َأنَا بِالرُّ َمي َ‬‫َو َسلَّ َم‪َ « :‬رَأ ْيتُنِي َدخ َْل ُ‬
‫اريَ ةٌ‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬
‫ت‪ :‬لِ َم ْن هَ َذا؟ فَقَ ا َل‪:‬‬ ‫ص رًا بِفِنَاِئ ِه َج ِ‬ ‫ْت قَ ْ‬ ‫ت‪َ :‬م ْن هَ َذا؟ فَقَ ا َل‪ :‬هَ َذا بِالَلٌ‪َ ،‬و َرَأي ُ‬ ‫فَقُ ْل ُ‬
‫ُأ‬ ‫َأ‬
‫ك» فَقَا َل ُع َمرُ‪ :‬بِ بِي َو ِّمي يَ ا َر ُس و َل‬ ‫ت َغ ْي َرتَ َ‬ ‫ُ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ت ْن ْد ُخلَهُ فَ ْنظ َر ِإلَ ْي ِه‪ ،‬فَ َذكَرْ ُ‬‫َأ‬ ‫َأ‬
‫لِ ُع َم َر‪ ،‬فَ َر ْد ُ‬
‫ك َأغَا ُر» [رواه البخاری‪.]3679:‬‬ ‫هَّللا ِ َأ َعلَ ْي َ‬

‫و نه تنها آنکه علیس متصف ب ه این ص فت ب ود ک ه ح ق و حقیقت را می‌گفت‪ ،‬بلک ه دارای‬

‫مناقب و فضائل بسیار دیگری نیز بود‪ ،‬و در این زمین ه از پی امبر خ دا ج اح ادیث متع ددی‬
‫روایت شده است‪ ،‬از آن جمله اینکه‪:‬‬
‫در صحیح مسلم آمده است که سعدس گفت‪ :‬پیامبر خدا ج در مورد علیس سه س خن گفته‌ان د‬
‫که اگر یکی از آن‌ها برایم می‌بود‪ ،‬بر تمام نعمت‌های جهان ترجیح می‌دادم‪.‬‬
‫أ‪ -‬از پیامبر خ دا ج ش نیدم ک ه چ ون در یکی از غ زوات علیس را ب ا خ ود ن برده و از وی‬
‫خواستند تا در مدینۀ منوره باقی بماند‪ ،‬علیس گفت‪( :‬آیا مرا با زن‌ها و اطفال نگهمیداری د)؟‬
‫فرمودند‪ :‬آیا نمی‌خواهی که نسبت به من به منزلۀ ه ارون نس بت ب ه موسی÷ باش ی‪ ،‬ب ا این‬
‫فرق که بعد از من پیامبری نیست‪.‬‬
‫ب‪ -‬و از پیامبر خدا ج در روز خیبر شنیدم که فرمودند‪ :‬فردا ب یرق را بدس ت کس ی می دهم‬
‫که خدا و رسولش را دوست دارد‪ ،‬و خدا و رسولش او را دوست دارند‪ ،‬و ه ر ک دام م ا ب ه‬
‫امید آن افتادیم [که بیرق را بدست ما بدهند]‪ ،‬و همان بود ک ه فرمودن د‪ :‬علی را ب رایم طلب‬
‫کنید‪ ،‬علیس را در حالیکه چشم درد بود آوردند‪ ،‬پیامبر خ دا ج ب ه چش م وی ت ف کردن د‪ ،‬و‬
‫بیرق را بدستش دادند‪ ،‬و خداوند بدست وی فتح را نصیب ساخت‪.‬‬
‫ج‪ -‬و چون این قول خداوند متعال نازل گردید که‪« :‬پس بگو‪ :‬بیائید فرزندان م ا و فرزن دان‬
‫شما را‪ ،‬و زنان ما و زنان شما را‪ ،‬و خود ما و خود شما را بخوانیم‪ ،‬و سپس مباهله کرده و‬
‫لعنت خ دا را ب ر دروغگوی ان ق رار دهیم»‪ ،‬پی امبر خ دا ج علی و فاطم ه و حس ن را طلب‬
‫نم وده و گفتن د‪ :‬الهی! اه ل [خ انواده] من همین‌ه ا هس تند‪[ ،‬ص حیح مس لم‪ ،‬کت اب فض ائل‬
‫الصحابه‪ ،‬باب فضائل علیس حدیث رقم [‪.)2404( ]32‬‬
‫و احادیث بسیار دیگری در این مورد که در ص حیحین و غ یر ص حیحین‪ ،‬و کتب ت راجم و‬
‫غیره موجود است‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ )2‬عالقه و رابطۀ علیس با صحابه – خصوصا با خلفای راش دین و ب االخص ب ا اب وبکر و‬
‫عمرب عالقۀ اخوت و برادری و همکاری بود‪ ،‬نه چیز دیگری‪ ،‬و از اینجا ب ود ک ه بع د از‬
‫بیعت برای ابوبکر و عمب یکی از مخلصترین و صادقترین مشاورین آن‌ها بود‪.‬‬
‫در کتاب (البدایة و النهایه) در موضوع بیعت ابوبکر صدیقس آم ده اس ت ک ه بع د از اینک ه‬
‫بیعت برای ابوبکرس صورت گرفت‪ ،‬برای مردم خطب ه داده و گفت‪( :‬ب ه خداون د قس م ک ه‬
‫هیچ وقت از خداوند چه پنهان و چه آشکارا نخواستم که به خالفت برسم)‪.‬‬
‫تمام مه اجرینش س خنش را قب ول نمودن ْد و علی و زب یرب گفتن د‪( :‬س بب غض ب م ا چ یز‬
‫دیگری‪ ،‬جز این نبود ک ه در مش ورت و نظ ر خ واهی ب ه ت أخیر انداخت ه ش دیم‪ ،‬ور ن ه م ا‬
‫می‌دانیم که ابوبکر بعد از پیامبر خدا ج شایسته‌ترین مردم ب ه این ک ار اس ت‪ ،‬وی ی ار غ ار‬
‫پیامبر خدا ج است‪ ،‬و شرف و خوبی وی به همگان آشکار است‪ ،‬و کس ی اس ت ک ه پی امبر‬
‫خدا ج در حیات خود او را امر کردند تا برای مردم امامت بدهد)‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪8‬‬
‫‪ -1529‬از جابر بن عبداللهب روایت است ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج فرمودن د‪:‬‬
‫«در خواب دیدم که داخل بهشت شدم‪ ،‬در این وقت (رُمیص اء) همس ر اب و طلح ه‬
‫را دیدم‪ ،‬و صدای پایی را شنیدم‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬کیست؟‬
‫گفت‪ :‬بالل‪.‬‬
‫و قصری را دیدم که در کنار آن‪ ،‬دخترکی است‪ ،‬گفتم‪ :‬این قصر از کیست؟‬
‫گفتند‪ :‬از عمر‪ ،‬می‌خواستم داخل شوم و آن قصر را ببینم‪ ،‬ولی غیرتت را بیاد‬
‫آوردم»‪.‬‬
‫عمرس گفت‪ :‬ی ا رس ول هللا! پ در و م ادرم ف دای ش ما! آی ا در مقاب ل ش ما هم‬
‫اظهار غیرت می‌کنم؟‬
‫َّ‬
‫ص لى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم ع َِن‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َأ‬ ‫اًل‬ ‫َأ‬
‫ض َي ُ َعن هُ‪َّ ،‬ن َر ُج َس َل النبِ َّي َ‬ ‫ْ‬ ‫هَّللا‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1530‬ع َْن َأنَ ٍ‬
‫الس ا َعةُ قَ ا َل‪َ :‬و َم ا َذا َأ ْع َددْتَ لَهَ ا ‪ .‬قَ ا َل‪ :‬الَ َش ْي َء‪ِ ،‬إاَّل َأنِّي ُأ ِحبُّ هَّللا َ‬ ‫السَّا َع ِة‪ ،‬فَقَا َل‪َ :‬متَى َّ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬فَقَ ا َل‪َ« :‬أ ْنتَ َم َع َم ْن َأحْ بَبْتَ » ‪ .‬قَ ا َل َأنَسٌ ‪ :‬فَ َم ا فَ ِرحْ نَ ا‬ ‫َو َر ُس ولَهُ َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ :‬أ ْنتَ َم َع َم ْن َأحْ بَبْتَ قَا َل َأنَسٌ ‪ :‬فََأنَ ا ُأ ِحبُّ‬ ‫بِ َش ْي ٍء‪ ،‬فَ َر َحنَا بِقَوْ ِل النَّبِ ِّي َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َوَأبَا بَ ْك ٍر‪َ ،‬و ُع َم َر‪َ ،‬وَأرْ جُو َأ ْن َأ ُكونَ َم َعهُ ْم بِ ُحبِّي ِإيَّاهُ ْم‪ ،‬وَِإ ْن لَ ْم‬‫النَّبِ َّي َ‬
‫َأ ْع َملْ بِ ِم ْث ِل َأ ْع َمالِ ِه ْم» [رواه البخاری‪.]3688:‬‬
‫‪ -1530‬از انس بن مالکس روایت است که شخصی از پی امبر خ دا ج درب ارۀ‬
‫قیامت پرسید‪ .‬و گفت‪ :‬قیامت چه وقت اس ت؟ فرمودن د‪« :‬ب رای قی امت چ ه آم اده‬
‫کرده‌ای»؟‬
‫گفت‪ :‬هیچ چیز‪ ،‬ولی خدا و رسولش را دوست دارم فرم ود‪« :‬ت و ب ا آن کس ی‬
‫هستی که او را دوست داری»‪.‬‬
‫انسس گفت‪ :‬ما به هیچ چیز به اندازۀ این گفتۀ پیامبر خدا ج که فرمودن د‪« :‬ت و‬
‫با آن کسی هستی که او را دوست داری» خوشحال نشدیم‪.‬‬
‫انسس گفت‪ :‬من پیامبر خدا ج و ابوبکر و عمر را دوست دارم‪ ،‬و امیدوارم ب ه‬
‫سبب آنکه ایشان را دوست دارم با آن‌ها باشم‪ ،‬اگرچه عملی به مانند اعم ال آن‌ه ا‬
‫انجام نداده‌ام(‪.)1‬‬

‫و سپس ابن کثیر‪ /‬می‌گوید‪ :‬و همین چیز شایسته و الیق برای علیس اس ت‪ ،‬و هم ان چ یزی‬
‫اس ت ک ه روای ات متع ددی داللت ب ر آن دارد‪ ،‬از آن جمل ه اینک ه‪ :‬در نمازه ا ب ا اب وبکر‬
‫صدیقس حاضر می‌شد‪ ،‬و برایش نصیحت می‌ک رد و در کاره ا ب رایش مش ورت می‌داد‪)...‬‬
‫البدایة و النهایة (‪.)417-9/414‬‬
‫‪ -‬مراد از (با هم‌بودن) مجرد با هم‌بودن است‪ ،‬نه تساوی در درجات‪ ،‬یع نی‪ :‬در بهش ت ب ا‬ ‫‪1‬‬

‫هم هستند‪ ،‬و گرچه درجات آن‌ها از یکدیگر متفاوت است‪ ،‬و چون مایان نیز پی امبر خ دا ج‬
‫و صحابه‌های ایشان را دوست داریم‪ ،‬از خداوند مهربان مسئلت می‌نمائیم که ما هم ب ا آن‌ه ا‬
‫باشیم‪ ،‬آمین یا آله العالمین‪.‬‬
 ‫‪9‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم «لَقَ ْد َك انَ فِي َم ْن َك انَ‬ ‫‪ -1531‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ‪ ،‬قَا َل‪ :‬قَا َل النَّبِ ُّي َ‬
‫قَ ْبلَ ُك ْم ِم ْن بَنِي ِإ ْس َراِئي َل ِر َج الٌ‪ ،‬يُ َكلَّ ُم ونَ ِم ْن َغ ْي ِر َأ ْن يَ ُكونُ وا َأ ْنبِيَ ا َء‪ ،‬فَ ِإ ْن يَ ُك ْن ِم ْن ُأ َّمتِي‬
‫ِم ْنهُ ْم َأ َح ٌد فَ ُع َمر» [رواه البخاری‪.]3689:‬‬
‫‪ -1531‬از ابو هریرهس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج فرمودند‪:‬‬
‫«در بین کسانی که پیش از شما در قوم بنی اسرائیل بودند‪ ،‬کس انی بودن د‪ ،‬ک ه‬
‫بدون آنکه پیامبر باشند‪ ،‬برای آن‌ها اله ام می‌ش د‪ ،‬اگ ر از امت من کس ی از آن‌ه ا‬
‫باشد‪ ،‬عمر است»(‪.)1‬‬

‫ب ُع ْث َمانَ ْب ِن َعفَّانَس‬
‫‪ -3‬باب‪َ :‬منَاقِ ُ‬
‫باب [‪ :]3‬مناقب عثمان بن عفانس‬

‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َما‪ :‬أنَّهُ َجا َءهُ َر ُج ٌل ِم ْن َأ ْه ِل ِمصْ َر فَقَا َل لَ هُ هَ لْ‬ ‫أبن ُع َمر َر ِ‬ ‫‪ -1532‬ع َِن ِ‬
‫َّب ع َْن بَ ْد ٍر َولَ ْم يَ ْش هَ ْد؟ قَ ا َل‪:‬‬ ‫ُأ‬
‫تَ ْعلَ ُم َأ َّن ع ُْث َمانَ فَ َّر يَ وْ َم ُح ٍد؟ قَ ا َل‪ :‬نَ َع ْم‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬تَ ْعلَ ُم َأنَّهُ تَ َغي َ‬
‫َأ‬ ‫هَّللا‬
‫ان فَلَ ْم يَ ْشهَ ْدهَا؟ قَا َل‪ :‬نَ َع ْم‪ ،‬قَا َل‪ْ ُ :‬كبَرُ‪ ،‬قَا َل‪:‬‬ ‫َّب ع َْن بَ ْي َع ِة الرِّ ضْ َو ِ‬ ‫نَ َع ْم‪ ،‬قَا َل‪ :‬تَ ْعلَ ُم َأنَّهُ تَ َغي َ‬
‫ابْنُ ُع َم َر‪ :‬تَ َعا َل ُأبَي ِّْن لَكَ‪َ ،‬أ َّما فِ َرا ُرهُ يَ وْ َم ُأ ُح ٍد‪ ،‬فََأ ْش هَ ُد َأ َّن هَّللا َ َعفَ ا َع ْن هُ َو َغفَ َر لَ هُ‪َ ،‬وَأ َّما‬
‫يض ةً‪،‬‬ ‫َت َم ِر َ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ ،‬و َك ان ْ‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬
‫ت َرس ِ‬ ‫َت تَحْ تَهُ بِ ْن ُ‬
‫تَ َغيُّبُهُ ع َْن بَ ْد ٍر فَِإنَّهُ َكان ْ‬
‫ك َأجْ َر َر ُج ٍل ِم َّم ْن َش ِه َد بَ ْدرًا‪َ ،‬و َس ْه َمهُ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ِ« :‬إ َّن لَ َ‬ ‫فَقَا َل لَهُ َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫ط ِن َم َّكةَ ِم ْن ع ُْث َم انَ لَبَ َعثَ هُ َم َكانَ هُ‪،‬‬ ‫ان‪ ،‬فَلَوْ َكانَ َأ َح ٌد َأ َع َّز بِبَ ْ‬ ‫َوَأ َّما تَ َغيُّبُهُ ع َْن بَ ْي َع ِة الرِّ ضْ َو ِ‬
‫َب‬‫ان بَ ْع َد َم ا َذه َ‬ ‫َت بَ ْي َع ةُ الرِّ ْ‬
‫ض َو ِ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ع ُْث َم انَ َو َك ان ْ‬ ‫ث َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫فَبَ َع َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم بِيَ ِد ِه اليُ ْمنَى هَ ِذ ِه يَ ُد ع ُْث َم انَ‬ ‫ع ُْث َم انُ ِإلَى َم َّكةَ‪ ،‬فَقَ ا َل َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬
‫ك» [رواه‬ ‫ب بِهَا َعلَى يَ ِد ِه‪ ،‬فَقَا َل هَ ِذ ِه ِلع ُْث َمانَ فَقَا َل لَهُ ابْنُ ُع َم َر ْاذهَبْ بِهَ ا اآلنَ َم َع َ‬ ‫ض َر َ‬‫فَ َ‬
‫البخاری‪.]3698 :‬‬
‫‪ -1532‬از ابن عمرب روایت است که شخصی از اهل مصر آمد [این شخص‬
‫نامش یزید بن بشر سکسکی بود]‪ ،‬و برای وی گفت‪ :‬آیا خبر داری که عثم ان در‬
‫روز جنگ اُحد گریخته بود؟‬
‫گفت‪ :‬بلی‪.‬‬
‫گفت‪ :‬آیا خبر داری که او در جنگ بدر غائب بود و حاضر نشده بود‪.‬‬
‫گفت‪ :‬بلی‪.‬‬
‫گفت‪ :‬آیا خبر داری که او از (بیعة الرضوان) غائب بود و حاضر نشده بود؟‬
‫گفت‪ :‬بلی‪.‬‬
‫گفت‪ :‬هللا اکبر!‬
‫ابن عمرب برایش گفت‪:‬‬
‫بیا تا برایت توضیح بدهم‪:‬‬

‫‪ -‬کلمۀ شرط که (اگر) باشد‪ ،‬در اینجا برای احتمال و تردید نیست‪ ،‬بلکه ب رای تاکی د اس ت‪،‬‬ ‫‪1‬‬

‫زیرا در صورتی که چنین اشخاص در ام مفضوله وجود داش ته باش ند‪ ،‬ب ه طری ق اولی در‬
‫امت فاضله وجود دارند‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪10‬‬
‫هرچه که مسئله فرارش از جنگ اُحد است‪ ،‬من شهادت می‌دهم ک ه خداون د او‬
‫را عفو نموده و مورد آمرزش قرار داده است‪.‬‬
‫و اما غائب شدنش از جنگ بدر‪ ،‬سببش آن اس ت ک ه دخ تر پی امبر خ دا ج ک ه‬
‫همسرش باشد‪ ،‬مریض ب ود‪ ،‬و پی امبر خ دا ج ب رایش گفتن د‪« :‬ب رای ت و ث واب و‬
‫نصیب کسی است که در جنگ اشتراک می‌نماید»‪.‬‬
‫و اما سبب غ ائب ش دنش از (بیع ة الرض وان) آن ب ود ک ه اگ ر در تم ام مک ه‬
‫شخص دیگری از عثمانس محترم‌تر می‌بود‪ ،‬پیامبر خ دا ج ع وض وی‪ ،‬او را ب ه‬
‫مک ه می‌فرس تادند‪ ،‬و ب ه س بب همین اح ترامش ب ود ک ه پی امبر خ دا ج او را‬
‫فرس تادند‪ ،‬و (بیع ة الرض وان) بع د از رفتن او ب ه ط رف مک ه‪ ،‬واق ع گردی د‪ ،‬و‬
‫پیامبر خدا ج دست راست خود را گذاشته و فرمودند‪« :‬این دست عثمان است» و‬
‫به دست دیگر خود باالی آن زدند و گفتند‪« :‬این برای عثمان»‪.‬‬
‫بعد از آن ابن عمرب برای آن شخص گفت‪ :‬اینک آنچ ه را ک ه ب رایت گفتم ب ا‬
‫خود بگیر و برو(‪.)1‬‬

‫َلي ْب ِن َأبي طَالِبٍس‬ ‫‪ -4‬باب‪َ :‬منَاقِ ُ‬

‫ب ع ِّ‬
‫باب [‪ :]4‬مناقب علی بن ابی طالبس‬

‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ت َما ت َْلقَى ِم ْن َأثَ ِر ال َّر َحا‪ ،‬فَ َأتَى النَّبِ َّي َ‬ ‫فاط َمةَب َش َك ْ‬ ‫‪ -1533‬ع َْن َعلِيّس َأ َّن ِ‬
‫صلَّى هللاُ‬ ‫َت عَاِئ َشةَ فََأ ْخبَ َر ْتهَا‪ ،‬فَلَ َّما َجا َء النَّبِ ُّي َ‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َس ْب ٌي‪ ،‬فَا ْنطَلَقَ ْ‬
‫ت فَلَ ْم ت َِج ْدهُ‪ ،‬فَ َو َجد ْ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ِإلَ ْينَ ا َوقَ ْد‬‫اط َم ةَ‪ ،‬فَ َج ا َء النَّبِ ُّي َ‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َأ ْخبَ َر ْتهُ عَاِئ َشةُ بِ َم ِجي ِء فَ ِ‬
‫ت بَ رْ َد قَ َد َم ْي ِه‬ ‫ْت َأِلقُو َم‪ ،‬فَقَا َل َعلَى َم َكانِ ُك َم ا فَقَ َع َد بَ ْينَنَ ا َحتَّى َو َج ْد ُ‬ ‫اج َعنَا‪ ،‬فَ َذهَب ُ‬ ‫ض ِ‬‫َأ َخ ْذنَا َم َ‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬شخصی ک ه از ابن عمرب این س ؤال‌ها را ک رد‪ -‬ط وری ک ه از اس لوب کالمش معل وم‬
‫می‌شود – از مخ الفین عثم انس ب ود‪ ،‬زی را ط رح س ؤال‌هایش بی انگر همین چ یز اس ت‪ ،‬و‬
‫عالوه بر آن وقتی که ابن عمرب جواب‌های مثبت برایش داد‪ ،‬اظهار خوشی نموده و تکبیر‬
‫گفت‪ ،‬و گویا به مقصد خود که انتقاص از عثمانس باشد‪ ،‬رسید‪.‬‬
‫‪ )2‬اساس این سخن ابن عمرب که گفت‪( :‬هرچه که مسئله فرارش از قرار داده است)‪ ،‬این قول‬
‫ٱس تَزَ لَّهُ ُم‬ ‫خداون د متع ال اس ت ک ه ۖ می‌فرمای د‪ِ﴿ :‬إ َّن ٱلَّ ِذينَ تَ َولَّ ۡو ْا ِمن ُكمۡ يَ ۡو َم ۡٱلتَقَى ۡٱل َجمۡ َع ِ‬
‫ان ِإنَّ َم ا ۡ‬
‫ُوا َولَقَ ۡد َعفَ ا ٱهَّلل ُ ع َۡنهُمۡۗ ِإ َّن ٱهَّلل َ َغفُ و ٌر َحلِ ‪ٞ‬يم ‪[ ﴾١٥٥‬آل عم ران‪،]155 :‬‬ ‫ض َم ا َك َس ب ْ‬ ‫ٰ‬
‫ٱل َّش ۡيطَنُ بِبَ ۡع ِ‬
‫یعنی‪ :‬آن‌هایی که از شمایان در روز بر خورد دو گروه‪ ،‬پش ت دادن د‪ ،‬ش یطان آن‌ه ا را ب ر‬
‫اثر پارۀ از گناهانی که مرتکب ش ده بودن د‪ ،‬اغ وا نم ود‪ ،‬و خ دا آن‌ه ا را عف و نم ود‪ ،‬زی را‬
‫خداوند آمرزندۀ بردبار است‪ ،‬بنابراین عفو عثمانس از موض وع جن گ اح د ب ه نص ق رآن‬
‫مجید ثابت گردیده و جای انکار باقی نمی‌گذارد‪.‬‬
‫‪ )3‬این دختر پیامبر خدا ج که همس ر عثم ان بن عف انس ب ود‪ ،‬و در این وقت م ریض ب ود‪،‬‬
‫رقیهل بود‪ ،‬و از همین مرضش به سن بیست سالگی وفات نمود‪.‬‬
‫‪ )4‬غرض پیامبر خدا ج از فرستادن عثمان بن عفانس به مک ه آن ب ود ک ه ب رای اه ل مک ه‬
‫بفهمانند که غرض پیامبر خدا ج و صحابه از آمدن به مکه‪ ،‬عم ره ک ردن اس ت‪ ،‬ن ه جن گ‬
‫ک ردن‪ ،‬و می‌خواس تند ک ه در اینک ار مهم کس ی را وظیف ه بدهن د ک ه در چ نین ام وری از‬
‫یکطرف درایت کافی داشته‪ ،‬و از طرف دیگر شخص مورد احترام در نزد اهل مکه باشد‪.‬‬
 ‫‪11‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫اج َع ُك َما تُ َكبِّ َرا َأرْ بَعًا‬
‫ض ِ‬‫ص ْد ِري‪َ ،‬وقَا َل َأالَ ُأ َعلِّ ُم ُك َما خَ ْيرًا ِم َّما َسَأ ْلتُ َمانِي‪ِ ،‬إ َذا َأخ َْذتُ َما َم َ‬
‫َعلَى َ‬
‫َوثَالَثِينَ ‪َ ،‬وتُ َسبِّ َحا ثَالَثًا َوثَالَثِينَ ‪َ ،‬وتَحْ َمدَا ثَالَثًا َوثَالَثِينَ فَهُ َو خَ ْي ٌر لَ ُك َم ا ِم ْن خَ ا ِد ٍم» [رواه‬
‫البخاری‪.]3705:‬‬
‫‪ -1533‬از علی بن ابی طالبس روایت است که فاطمهل از مشکالت (دستاس)‬
‫(‪ ،)1‬به مشقت افتاده بود‪ ،‬برای پیامبر خدا ج اسیرانی را آوردند‪ .‬فاطمه نزد پیامبر‬
‫خدا ج رفت[تا شاید از آن اسیران یکی را در خدمت وی قرار دهند]‪ ،‬و ایشان را‬
‫نیافت‪ ،‬و عائشهل را یافت‪[ ،‬و از مشکالت خود] به او خبر داد‪ ،‬چون پیامبر خ دا‬
‫ج آمدند‪ ،‬عائشهل موضوع آمدن فاطمهل را برای‌شان گفت‪[ .‬فاطمه ل و ی ا علیس‬
‫می‌گوید]‪ :‬پی امبر خ دا ج در ح الی ک ه م ا اس تراحت ک رده ب ودیم ن زد م ا آمدن د‪،‬‬
‫می‌خواستم بر خیزم فرمودند‪« :‬همان طوری به جایتان باشید»‪.‬‬
‫و طوری در بین ما [نزدیک] نشستند‪ ،‬ک ه س ردی پای‌ش ان را ب ر روی س ینۀ‬
‫خود احساس نمودم‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬آیا نمی‌خواهید شما را ب ه چ یزی به تر از آنچ ه ک ه طلب کرده‌ای د‪،‬‬
‫رهنمائی کنم؟‬
‫وقتی که به بستر خود رفتید‪ ،‬سی وچهار مرتب ه (هللا اک بر)‪ ،‬س ی وس ه مرتب ه‬
‫(سبحان هللا) و سی وسه مرتبه (الحمد هلل) بگوئید‪ ،‬این از خادمی برای ش ما به تر‬
‫است»(‪.)2‬‬

‫‪ -‬لفظ حدیث (الرحی) است‪ ،‬و (رحی) به معنی (آسیا) است‪ ،‬و مراد از آن در اینج ا آس یای‬ ‫‪1‬‬

‫دستی و یا دست آسیا است‪ ،‬که بطور تخفیف در ه رات آن را (دس تاس) می‌گوین د‪ ،‬و ش اید‬
‫در جاهای دیگر‪ ،‬ن ام دیگ ری داش ته باش د‪ ،‬و (دس تاس) عب ارت از دو س نگ م دور نس بتا‬
‫کالنی است که روی هم قرار داده می‌شود‪ ،‬و دانه را در حف رۀ ک ه در وس ط س نگ فوق انی‬
‫قرار دارد می‌ریزند‪ ،‬و با گرفتن دستۀ سنگ فوقانی و چرخاندن آن بر روی سنگ تحت انی‪،‬‬
‫دانه‌ها را نرم می‌کنند‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬این حدیث بر عالوه از آنکه داللت بر من اقب علی و ف اطمهب دارد‪ ،‬این را هم می‌رس اند‬
‫که پیامبر خدا ج از اموال عمومی (بیت المال) هیچگاه ب ه نف ع خ ود و نف ع وابس تگان خ ود‬
‫استفاده نمی‌کردند‪ ،‬و ای‌کاش آن‌هایی که ام روز ادع ای پ یروی از اساس ات اس الم و روش‬
‫نبی کریم ج را دارند‪ ،‬این توجیه ات عملی پی امبر خ دا ج را س ر مش ق زن دگی خ ود ق رار‬
‫دهند‪ ،‬و مال بیت المال را مال میراثی پدران خود ندانند‪ ،‬و مورد دستبرد قرار ندهند‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪12‬‬

‫ب قَ َرابَ ِة َر ُ‬
‫سو ِل هللا ج‬ ‫‪َ -5‬مناَقِ ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫باب [‪ :]5‬مناقب اقارب پیامبر خدا ج‬

‫ت َأنَ ا َو ُع َم ُر بْنُ َأبِي‬ ‫ب ُج ِع ْل ُ‬ ‫ت يَ وْ َم اَألحْ زَا ِ‬ ‫الزبَي ِْر‪ ،‬قَا َل‪ُ :‬ك ْن ُ‬‫‪ -1534‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن ُّ‬
‫الزبَي ِْر‪َ ،‬علَى فَ َر ِس ِه‪ ،‬يَ ْختَلِ فُ ِإلَى بَنِي قُ َر ْيظَ ةَ َم َّرتَي ِْن‬ ‫ت فَِإ َذا َأنَا بِ ُّ‬‫َسلَ َمةَ فِي النِّ َسا ِء‪ ،‬فَنَظَرْ ُ‬
‫ت‪ :‬نَ َع ْم‪،‬‬ ‫ك ت َْختَلِفُ ؟ قَا َل‪َ :‬أ َوهَلْ َرَأ ْيتَنِي يَ ا بُنَ َّي؟ قُ ْل ُ‬ ‫ت َرَأ ْيتُ َ‬
‫ت‪ :‬يَا َأبَ ِ‬ ‫ْت قُ ْل ُ‬
‫َأوْ ثَالَثًا‪ ،‬فَلَ َّما َر َجع ُ‬
‫ت بَنِي قُ َر ْيظَ ةَ فَيَ ْأتِينِي بِ َخبَ ِر ِه ْم ‪.‬‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬قَا َل‪َ :‬م ْن يَْأ ِ‬ ‫قَا َل‪َ :‬كانَ َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫ك َأبِي‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َأبَ َو ْي ِه فَقَ ا َل‪« :‬فِ دَا َ‬‫ْت َج َم َع لِي َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫ت‪ ،‬فَلَ َّما َر َجع ُ‬ ‫فَا ْنطَلَ ْق ُ‬
‫َوُأ ِّمي» [رواه البخاری‪.]3720 :‬‬
‫‪ -1534‬از عبدهللا بن ُزبیرس(‪ )2‬روایت است که گفت‪ :‬در جن گ اح زاب من و‬
‫عمر بن ابی سلمه در بین زن‌ها قرار داده شدیم(‪ ،)3‬نگاه کرده دی دم ک ه ( ُزب یر)س‬
‫در حالی که بر اسپش سوار ب ود‪ ،‬ب ه ط رف ب نی قُریظ ه دو س ه ب ار رفت و آم د‬
‫نمود‪.‬‬
‫چون برگشتم‪ ،‬گفتم‪ :‬پدرم! دی دم ک ه ب ه ط رف ب نی قریظ ه رفت و آم د داری د‬
‫گفت‪ :‬فرزندم! مگر مرا دیدی؟‬

‫‪ - 1‬اقارب پیامبر خدا ج کسانی هستند که به نزدیکترین جدشان ک ه عب دالمطلب باش د‪ ،‬نس بت‬
‫داده می‌شوند‪ ،‬و یا پیامبر خدا ج صحبت کرده باش ند‪ ،‬و ی ا ایش ان را دی ده باش ند‪ ،‬چ ه م رد‬
‫باشند و چه زن‪ ،‬و این‌ها عبارت‌اند از‪:‬‬
‫علی و اوالد وی که عبارت‌اند از‪ :‬حسن‪ ،‬و حسین‪ ،‬و محسن‪ ،‬و ام کلثوم از فاطمهش‬
‫جعفر و اوالد وی که عبارت‌اند از‪ :‬عبدهللا‪ ،‬عون‪ ،‬محمد‪ ،‬احمد‪.‬‬
‫عقیل بن ابی طالب و فرزندش مسلم‪.‬‬
‫حمزه بن عبدالمطلب و اوالدش که عبارت‌اند از‪ :‬یعلی‪ ،‬عماره‪ ،‬و امامه‪.‬‬
‫عباس و اوالدش که عبارت‌اند از‪ :‬فضل‪ ،‬عبدهللا‪ ،‬قثم‪ ،‬عبیدهللا‪ ،‬حارث‪ ،‬معب د‪ ،‬عب دالرحمن‪،‬‬
‫کثیر‪ ،‬عون‪ ،‬تمام‪ ،‬ام حبیبه‪ ،‬آمنه‪ ،‬و صفیه‪.‬‬
‫معتب ابن ابی لهب‪.‬‬
‫عباس بن عتبه بن ابی لهب‪.‬‬
‫عبدهللا بن زبیر بن عبدامطلب‪ ،‬و خواهرش ضباعه‪.‬‬
‫ابو سفیان بن حارث‪ ،‬و فرزندش جعفر‪.‬‬
‫نوفل بن حارث بن عبدالمطلب‪ ،‬و دو فرزندش مغیره و ح ارث‪ .‬و دخ تران عب دالمطلب ک ه‬
‫عبارت‌اند از‪ :‬امیمه‪ ،‬اروی‪ ،‬عاتکه‪ ،‬و صفیه‪.‬‬
‫‪ - 2‬وی عبدهللا بن زبیر بن عوام قرشی است‪ ،‬مادرش اسماء بنت اب وبکر ص دیقس اس ت‪ ،‬در‬
‫سال اول هجرت متولد گردید‪ ،‬و وی اولین مولودی است ک ه در مدین ه من وره از مس لمانان‬
‫مه اجر متول د ش ده اس ت‪ ،‬وی یکی از عبادل ه و یکی از دالوران ص حابه اس ت‪ ،‬در س ال‬
‫شصت و چهار به خالفت رسید‪ ،‬و در جمادی االولی سال هفتاد‌و‌سه در جنگ ب ا حج اج ب ه‬
‫شهادت رسید‪( ،‬االصابه‪.)311-2/309( :‬‬
‫‪ - 3‬گویند‪ :‬مراد از زن‌ها در اینجا امهات المؤمنین می‌باشند‪ ،‬در این وقت عبدهللا بن زبیر س ه‬
‫ساله و چند ماهه بود‪ ،‬و از این دانسته می‌شود ک ه طف ل ب ه ه ر س ن و س الی ک ه ح دیث را‬
‫شنیده باشد‪ ،‬تحمل آن برایش روا اس ت‪ ،‬و عم ر بن أبی س لمه فرزن د أم س لمه اس ت ک ه در‬
‫آغوش نبی کریم ج پرورش یافته بود‪.‬‬
 ‫‪13‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫گفتم‪ :‬بلی‬
‫ُ‬
‫گفت‪ :‬چون پیامبر خدا ج فرموده بودند‪« :‬کیست که خبر ب نی قریظ ه را ب رایم‬
‫بی اورد»؟ من رفتم و این ک ار را ک ردم‪ ،‬و چ ون برگش تم پی امبر خ دا ج پ در و‬
‫مادرشان را در مورد من ب ا هم ذک ر نم وده و فرمودن د‪« :‬پ در و م ادر ف دای ت و‬
‫باد»(‪.)1‬‬

‫‪ -6‬باب‪ِ :‬ذ ْك ِر طَ ْل َحةَ ْب ِن ُعبَ ْى ِد اللهس‬

‫باب [‪ :]6‬صفت طلحه بن عبیدهللا س‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬‫ق َم َع النَّبِ ِّي َ‬‫ض َي هللاُ َع ْنهُ قا َل‪ :‬لَ ْم يَ ْب َ‬ ‫‪ -1535‬ع َْن طَ ْل َحةَ ب ِْن ُعبَيْد ِ‬
‫هللا َر ِ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم» َغ ْي ُر‬ ‫ك اَألي َِّام الَّتِي قَاتَ َل فِي ِه َّن َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬
‫ْض تِ ْل َ‬
‫َو َس لَّ َم‪ ،‬فِي بَع ِ‬
‫ط ْل َحةَ‪َ ،‬و َسعْد» [رواه البخاری‪.]3722:‬‬ ‫َ‬
‫‪ -1535‬و از طلح ه بن عبی داللهس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬در بعض ی از‬
‫روزه ای ک ه پی امبر خ دا ج در آن روزه ا ب ه جه اد رفت ه بودن د‪[ ،‬م راد از آن‬
‫روزها‪ :‬غزوۀ أحد است] به ج ز از طلح ه و س عد کس دیگ ری ب ا پی امبر خ دا ج‬
‫باقی نمانده بود(‪.)2‬‬
‫ت»‬‫ب فيه ا حتَّى َش لَّ ْ‬ ‫ض َي هللا َع ْن هُ‪َ ،‬أنَّهُ وقَى النَّبِ َّي ج بِيَ ِد ِه فَ ُ‬
‫ص ِر َ‬ ‫‪ -1536‬و َع ْن هُ َر ِ‬
‫[رواه البخاری‪.]3724 :‬‬
‫‪ -1536‬و از طلحه بن عبیداللهس روایت است که وی با دست خود پیامبر خدا‬
‫ج را حم ایت می‌ک رد‪ ،‬و از ض ربات زی ادی ک ه [کف ار] ب ر وی وارد آوردن د‪،‬‬
‫دستش شل شد(‪.)3‬‬

‫‪ -‬و این فض یلت بس ب زرگی ب رای زب یرس اس ت‪ ،‬و وی زب یر بن ع وام بن خویل د اس دی‬ ‫‪1‬‬

‫است‪ ،‬مادرش صفیه بنت عبدالمطلب عمۀ پیامبر خدا ج است‪ ،‬زبیرس به سن پانزده سالگی‬
‫مس لمان ش د‪ ،‬در جن گ برم وک و فتح مص ر اش تراک داش ت‪ ،‬در جن گ جم ل در ص ف‬
‫عائشهل بود‪ ،‬در وقت بازگشت از جنگ جمل در سال سی وشش هجری در (وادی السباع)‬
‫وفات یافت‪.‬‬
‫‪ -‬طلحهس یکی از با شهامت‌ترین‪ ،‬و سخاوتمندترین و فداکارترین صحابه‌های پی امبر خ دا‬ ‫‪2‬‬

‫ج است‪ ،‬و در جد دهم خود‪ ،‬که ُمرَّه بن کعب باشد‪ ،‬با پیامبر خدا ج‪ ،‬و با جد هشتم خ ود ک ه‬
‫کعب بن سعد بن تیم باشد‪ ،‬با ابوبکر صدیقس یکجا می‌شود‪ ،‬و سلسۀ نسب وی از این ق رار‬
‫است‪ :‬طلحه بن عبیدهللا بن عثمان بن عمیر‪ ،‬بن عم رو‪ ،‬بن ع امر‪ ،‬بن عثم ان‪ ،‬بن کعب‪ ،‬بن‬
‫سعد‪ ،‬بن تیم‪ ،‬بن مره‪ ،‬بن کعب‪ ،‬و طلحهس به نام طلحۀ خیر‪ ،‬و به نام طلحۀ س خاوتمند ن یز‬
‫یاد می‌شود‪.‬‬
‫‪ -‬در روایت ترمذی آمده است که طلحهس در روز جنگ (احد) خود را سپر آنحض رت ج‬ ‫‪3‬‬

‫ساخته بود‪ ،‬و بر وی هشتاد و چند زخم وارد شده بود‪ ،‬و پیامبر خدا ج دربارۀ وی فرمودن د‬
‫که طلحه و زبیر در بهشت از همنشیان من هستند‪ ،‬و در ترمذی از جابر س روایت است که‬
‫گفت‪ :‬از پیامبر خدا ج شنیدم که فرمودند‪ :‬کسی که می‌خواهد شهیدی را ک ه ب ر روی زمین‬
‫راه می‌رود ببیند‪ ،‬به طرف طلحه بن عبیدهللا نگاه کند‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪14‬‬
‫ص ُّ‬
‫الزه ِريِّس‬ ‫س ْع ِد ْب ِن َأبِي َوقَّا ٍ‬ ‫‪ -7‬باب‪َ :‬منَاقِ ُ‬
‫ب َ‬
‫باب [‪ :]7‬مناقب سعد ابن ابی وقّاص زُهری ج‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ض َي أهلل َع ْنهُ قَا َل َ‬
‫«ج َم َع لِي النَّبِ ُّي َ‬ ‫‪ -1537‬ع َْن َس ْع ِد ب ِْن َأبي َوقَّا ٍ‬
‫ص َر ِ‬
‫َو َسلَّ َم َأبَ َو ْي ِه يَوْ َم ُأحُد» [رواه البخاری‪.]3725:‬‬
‫‪ -1537‬از سعد ابن ابی وقاصس روایت است که گفت‪ :‬در روز جن گ (اُح د)‬
‫پیامبر خدا ج برایم بین پدر و مادر خود هر دو‪ ،‬جمع کردند(‪.)1‬‬

‫‪ -8‬باب‪ِ :‬ذ ْك ُر َأ ْ‬
‫ص َها ِر النَّبِيِّ ج‬
‫باب [‪ :]8‬صفت دامادهای پیامبر خدا ج‬

‫ت بِ َذلِكَ‪،‬‬ ‫ب بِ ْنتَ َأبِي َجه ٍْل فَ َس ِم َع ْ‬ ‫ط َ‬‫‪َ« :1538‬أ َّن ال ِم ْس َو َر ْبنَ َم ْخ َر َمةَ‪ ،‬قَا َل‪ِ :‬إ َّن َعلِيًّا َخ َ‬
‫ض بُ‬ ‫ك الَ تَ ْغ َ‬ ‫ك َأنَّ َ‬
‫ت‪ :‬يَ ْز ُع ُم قَوْ ُم َ‬‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬فَقَ الَ ْ‬ ‫َت َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬ ‫اط َم ةُ فَ َأت ْ‬
‫فَ ِ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬فَ َس ِم ْعتهُُ‬ ‫هَّللا‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬
‫لِبَنَاتِكَ‪َ ،‬وهَذا َعلِ ٌّي نَا ِك ٌح بِنتَ بِي َجه ٍْل‪ ،‬فَقَا َم َرسُو ُل ِ َ‬ ‫َ‬
‫اط َم ةَ‬ ‫َ‬
‫ص َدقنِي‪ ،‬وَِإ َّن ف ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫يع‪ ،‬فَ َح َّدثنِي َو َ‬ ‫اص ْبنَ ال َّربِ ِ‬ ‫ت َأبَا ال َع ِ‬ ‫ِحينَ تَ َشهَّدَ‪ ،‬يَقُولُ‪َ :‬أ َّما بَ ْع ُد َأ ْنكَحْ ُ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬
‫ت َرس ِ‬ ‫بَضْ َعةٌ ِمنِّي وَِإنِّي َأ ْك َرهُ َأ ْن يَسُو َءهَا‪َ ،‬وهَّللا ِ الَ تَجْ تَ ِم ُع بِ ْن ُ‬
‫طبَةَ» [رواه البخاری‪.]3729 :‬‬ ‫الخ ْ‬‫ك َعلِ ٌّي ِ‬ ‫ت َعد ُِّو هَّللا ِ‪ِ ،‬ع ْن َد َرج ٍُل َو ِ‬
‫اح ٍد فَتَ َر َ‬ ‫َوبِ ْن ُ‬
‫‪ -1538‬از مسور بن مخرمهس روایت است که گفت‪ :‬علیس دختر ابوجه ل را‬
‫خواستگاری کرد‪ ،‬فاطمهل این خبر را شنید‪ ،‬نزد پیامبر خدا ج آمده و گفت‪ :‬اقوام‬
‫شما این طور فکر می‌کنن د ک ه ش ما ب ه س بب [رنجش] دخ تران خ ود ب ه غض ب‬
‫نمی‌شوید‪ ،‬و اینک علیس رفته و دختر ابوجهل را خواستگاری می‌نماید‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج ب ر خاس تند‪ ،‬و ش نیدم ک ه در وقت گفتن کلم ۀ ش هادت فرمودن د‪:‬‬
‫«‪....‬اما بعد! [دخترم را] به ابوالعاص ابن ربیع به نکاح دادم‪ ،‬با من سخنی زد‪ ،‬و‬
‫برایم راست گفت‪[ ،‬یعنی‪ :‬به وعدۀ خود وفا کرد]‪ ،‬و فاطم ه پ ارۀ تن من اس ت‪ ،‬و‬
‫از چیزی که بدش بیاید مرا منکدر و آزرده خاطر می‌سازد‪ ،‬به خداوند سوگند ک ه‬
‫بین دختر پیامبر خدا ج و دختر دشمن خ دا‪ ،‬در نک اح ی ک ش خص جم ع نخواه د‬
‫شد»‪ ،‬و همان بود که علیس خواستگاری دختر ابوجهل را گذاشت(‪.)2‬‬
‫‪ - 1‬یعنی گفتند که پ در و م ادرم ف دای ت و ب اد‪ ،‬و این ب ه س بب ش هامتی ب ود ک ه س عد بن ابی‬
‫وقاصس در این روز از خود نشان داده بود‪ ،‬در اکثر اوقاتی که پی امبر خ دا ج این عب ارت‬
‫را برای کسی استعمال می‌کردند‪ ،‬تنها می‌گفتند که (پدرم فدای تو)‪ ،‬و اینکه برای کس ی بین‬
‫پدر و مادر خود ه ر دو جم ع ک رده باش ند‪ ،‬و گفت ه باش ند ک ه (پ در و م ادر ف دای ت و)‪ ،‬از‬
‫آنحضرت ج کم واقع شده است‪ ،‬و این عب ارت را خ اص در وقت رض ایت کام ل از کس ی‬
‫برایش استعمال می‌کردند‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل و احکام متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬کسی که به پیامبر خدا ج وعده داده بود و به وعدۀ خود وفا کرد‪ ،‬ابو الع اص بن ربی ع ب ود‪،‬‬
‫زیرا وقتی که پیش از بعثت‪ ،‬پیامبر خدا ج دختر خود زینب را برایش به نکاح دادند‪ ،‬ب رای‬
‫پیامبر خداج وعده داد که با دخترشان زن دیگری را به نکاح نگ یرد‪ ،‬و ب ه این وع دۀ خ ود‬
‫وفا کرد‪ ،‬و دیگر آنکه چون در جنگ بدر به اسارت مسلمانان در آم د‪ ،‬و بع د از فدی ه دادن‬
‫خالص شد‪ ،‬پیامبر خدا ج از وی خواستند که دخترشان زینبل را نزدشان به مدین ه بفرس تد‪،‬‬
 ‫‪15‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َو َذ َك َر ِ‬
‫ص ْهرًا لَهُ‬ ‫ض َى أهلل َع ْنهُ قَالَ َس ِمع ُ‬
‫ْت النَّبِ َّي َ‬ ‫‪َ :1539‬و َع ْنهُ َر ِ‬
‫ص َدقَنِي‪،‬‬ ‫ص اهَ َرتِ ِه‪ِ ،‬إيَّاهُ فََأحْ َس نَ ‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬ح َّدثَنِي فَ َ‬
‫س فَ َأ ْثنَى َعلَ ْي ِه فِي ُم َ‬‫ِم ْن بَنِي َع ْب ِد َش ْم ٍ‬
‫َو َو َع َدنِي فَ َوفَى لِي» [رواه البخاری‪.]3729:‬‬
‫‪ -1539‬و از مس ور بن مخ رمهس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬از پی امبر خ دا ج‬
‫شنیدم که یکی از داماد‌ه ای خ ود را ب نی ش مس را ی اد کردن د‪[ ،‬این دام اد ش ان‪:‬‬
‫ابوالعاص بن ربیع بود] و از خویش اوندی خ ود ب ا او تعری ف و تحس ین نم وده و‬
‫فرمودند‪« :‬آنچه که برایم گفت راست گفت‪ ،‬و به آنچه که با من وع ده ک رده ب ود‪،‬‬
‫وفا نمود»(‪.)1‬‬

‫ب زَ ْي ِد ْب ِن َحا ِرثَةَ َم ْولَى النَّبِ ِّي ج‬

‫‪ -9‬باب‪َ :‬منَاقِ ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫باب [‪ :]9‬مناقب زید بن حارثه غالم آزارد شدۀ پیامبر خدا ج‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ث النَّبِ ُّي َ‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َم ا‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬بَ َع َ‬ ‫‪ :1540‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن ُع َم َر َر ِ‬
‫اس فِي ِإ َما َرتِ ِه‪ ،‬فَقَ ا َل النَّبِ ُّي‬ ‫َو َس لَّ َم‪ ،‬بَ ْعثً ا‪َ ،‬وَأ َّم َر َعلَ ْي ِه ْم ُأ َس ا َمةَ ْبنَ َز ْي ٍد فَطَ َعنَ بَعْضُ النَّ ِ‬
‫َط ُعنُونَ فِي ِإ َما َر ِة َأبِي ِه ِم ْن قَ ْب لُ‪،‬‬ ‫َط ُعنُوا فِي ِإ َما َرتِ ِه‪ ،‬فَقَ ْد ُك ْنتُ ْم ت ْ‬‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ« :‬أ ْن ت ْ‬ ‫َ‬
‫ح‬
‫ِ َ بِّ‬‫َأ‬ ‫ن‬‫ْ‬ ‫م‬‫َ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫َ‬
‫ذ‬ ‫ه‬ ‫َّ‬
‫ن‬ ‫و‬
‫ِ ِإ َّ َِإ َ‬‫‪،‬‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫اس‬ ‫َّ‬ ‫ن‬ ‫ال‬ ‫ح‬
‫َ بِّ‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬
‫ن‬ ‫م‬ ‫َ‬ ‫ل‬
‫انَ ِ‬ ‫َ‬
‫ك‬ ‫ن‬‫ْ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ة‬‫ر‬ ‫ا‬ ‫م‬
‫ِِإْل َ َ ِ َِإ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ً‬ ‫ق‬‫ي‬ ‫ل‬ ‫َ‬
‫خ‬
‫انَ ِ‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ك‬‫َ‬ ‫ْ‬
‫ن‬ ‫هَّللا‬
‫َوا ُ ِ ِإ‬ ‫م‬ ‫ْ‬
‫ي‬
‫اس ِإلَ َّي بَ ْع َدهُ» [رواه البخاری‪.]3730 :‬‬ ‫النَّ ِ‬

‫چون به مکه رفت به وعدۀ خود وفا کرد‪ ،‬و زینبل را به مدینه فرستاد‪ ،‬در (تیس یر الق اری)‬
‫آمده است که علی بن ابی طالبس نیز برای پی امبر خ دا ج وع ده داده ب ود ک ه ب ا دخترش ان‬
‫فاطمهل زن دیگری را به نکاح نگیرد‪ ،‬ولی گویا این وعده از یادش رفته ب ود‪ ،‬بن ابراین از‬
‫دختر ابوجهل خواستگاری کرد‪ ،‬تا او را به نکاح بگیرد‪ ،‬و همان ب ود ک ه پی امبر خ دا ج او‬
‫را از این کار مانع شدند‪.‬‬
‫‪ )۲‬از محتوای این حدیث نبوی شریف چنین دانس ته می‌ش ود ک ه اگ ر کس ی زنی را ب ه این‬
‫شرط به نکاح می‌گیرد که با وی زن دیگری را به نکاح نگ یرد‪ ،‬ب ر آن ش خص الزم اس ت‬
‫که به این وعدۀ خود وفا نموده‪ ،‬و زن دیگری با وی به نکاح نگیرد‪ ،‬و اگر به وعده‌اش وف ا‬
‫نکرده و اقدام به نک اح گ رفتن زن دیگ ری می‌کن د‪ ،‬قاض ی ش رع بای د او را این ک ار م انع‬
‫شود‪ ،‬زیرا پیامبر خدا ج فرموده‌اند‪« :‬أحق الشروط أن توفوا بها‪ ،‬ما اس تحللتم ب ه الف روج»‪،‬‬
‫یعنی‪ :‬سزاوارترین شرطی که به آن باید وفا کنید‪ ،‬شرطی است ک ه ب ه س بب آن‪ ،‬ف روج را‬
‫برای خود حالل ساختید‪.‬‬
‫‪ -‬طوری که در حدیث پیشتر گفتیم‪ ،‬این وعده‌اش دو چ یز ب ود‪ .‬یکی آنک ه ب ا دخترش ان زن‬ ‫‪1‬‬

‫دیگری نگیرد‪ ،‬و دیگر آنکه دخترشان زینب را نزدشان ب ه مدین ۀ من وره بفرس تد‪ ،‬و او ب ه‬
‫هر دو وعدۀ خود وفا کرد‪.‬‬
‫‪ -‬زید بن حارثهس از بنی کلب بود‪ ،‬در ایام جاهلیت در جنگی که بین قبائل عرب واقع شده‬ ‫‪2‬‬

‫بود‪ ،‬به اسارت در آمد‪ ،‬حکیم بن حزام او را خرید‪ ،‬و به عمۀ خود خدیجه ل داد‪ ،‬و خدیجهل‬
‫او را به پیامبر خدا ج بخشید‪ ،‬پدر و کاکای زیدس نزد پیامبر خدا ج آمدند تا فدی ۀ او را داده‬
‫و او را خالص کنن د‪ ،‬پی امبر خ دا ج زیدس را بین ب ودن در ن زد خ ود‪ ،‬و رفتن ب ا پ در و‬
‫کاکایش مخیر ساختند‪ ،‬ولی وی گفت که (ال أختار علیك أحدا أب دا)‪ ،‬یع نی‪ :‬من هیچگ اه هیچ‬
‫کسی را بر شما ترجیح نمی‌دهم‪ ،‬فرضی هللا تعالی عنه وأرضاه‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪16‬‬
‫‪ -1540‬از عبدهللا بن عمرب روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خ دا ج گ روهی را‬
‫[به جهاد] فرستادند‪ ،‬و اسامه بن زی د را ب ر آن‌ه ا ام یر تعین نمودن د‪ ،‬بعض ی از‬
‫مردم از امارت او انتقاد نمودند‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬اگر امروز بر امارت او طعنه می‌زدید‪ ،‬و به خداون د‬
‫سوگند است که پدرش برای امارت مناسب بود‪ ،‬و او از محبوب‌ترین مردمان در‬
‫ن زد من ب ود‪ ،‬و ام روز بع د از وی فرزن دش در ن زدم از محب وب‌ترین مردم ان‬
‫است»(‪.)1‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َشا ِه ٌد‪َ ،‬وُأ َسا َمةُ بْنُ َز ْي ٍد َو َز ْي ُد‬ ‫ف‪َ ،‬والنَّبِ ُّي َ‬ ‫‪َ « :1541‬د َخ َل َعلَ َّي قَاِئ ٌ‬
‫ص لَّى‬ ‫ك النَّبِ ُّي َ‬ ‫ْض‪.‬فَ ُس َّر بِ َذلِ َ‬
‫ضهَا ِم ْن بَع ٍ‬ ‫ان‪ ،‬فَقَا َل‪ِ :‬إ َّن هَ ِذ ِه اَأل ْقدَا َم بَ ْع ُ‬
‫ارثَةَ ُمضْ طَ ِج َع ِ‬
‫بْنُ َح ِ‬
‫ْ‬ ‫َأ‬
‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسل َم َو ع َجبَهُ‪ ،‬ف خبَ َر بِ ِه عَاِئشة» [رواه البخاری‪.]3731 ‌:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫َّ‬
‫‪ -1541‬از عائشهل روایت است که گفت‪ :‬شخصی قیاف ه شناس ی ن زدم آم د‪ ،‬و‬
‫در این وقت پیامبر خدا ج حضور داشتند‪ ،‬و اسامه بن زی د و زی د بن حارث ه[ ک ه‬
‫فرزند و پدر بودند] در آنجا [زیرقطیفۀ] غلتیده بودند‪.‬‬
‫قیافه شناسی [به طرف پاه ای آن دو نف ر دی ده] و گفت‪ :‬پاه ای این دو نف ر از‬
‫یکدیگر است‪ ،‬پیامبر خدا از این سخن خوشحال شدند‪ ،‬و خوش‌شان آمد‪ ،‬و از این‬
‫موضوع به عائشهل نیز خبر دادند(‪.)2‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )۱‬کس ی ک ه بیش ترین انتق اد را از ام ارت اس امه بن زیدس می‌ک رد‪ ،‬عی اش بن ابی ربیع ۀ‬
‫مخزومی بود‪ ،‬و سبب انتقاد آن‌ه ا این ب ود ک ه می‌گفتن د چگون ه ج وان کم س ن س الی ام یر‬
‫بزرگانی از صحابه مانند‪ :‬ابوبکر‪ ،‬و عم ر‪ ،‬و اب و عبی ده و غ یره گ ردد‪ ،‬چ ون عمرس این‬
‫انتقادات را شنید‪ ،‬سخنان آن‌ها رد کرد‪ ،‬و ن زد پی امبر خ دا ج آم د‪ ،‬و از م اجری برای‌ش ان‬
‫خبر داد‪ ،‬پیامبر خدا ج بسیار به غض ب ش دند‪ ،‬و ب رای م ردم خطب ه داده و فرمودن د‪ :‬اگ ر‬
‫امروز از امارات او ‪...‬‬
‫‪ )۲‬و سبب طعنه زدن آن‌ها بر امارت پدر أسامه که زیدس باشد این بود ک ه وی از م والی‪،‬‬
‫یعنی‪ :‬از غالمان آزاد شده ب ود‪ ،‬و ع ادت عرب‌ه ا در ج اهلیت این ب ود ک ه ب رای عالم ان‬
‫فعلی‪ ،‬و کسانی ک ه قبالً ب ه غالمی در آم ده بودن د‪ ،‬ول و آنک ه اکن ون آزاد ش ده بودن د‪ ،‬هیچ‬
‫اهمیتی قائل نبودند‪ ،‬چه جای آنکه آنان را به امارت برگزینند‪ ،‬ولی پیامبر خدا ج شایس تگی‬
‫شخص را در نظر گرفته‪ ،‬و به این عادت بد جاهلیت پشت پا زدند‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )۱‬شخص قیافه‌شناسی که عائشهل از وی حکایت می‌کند‪ ،‬نامش مجزز م دلجی ب ود‪ ،‬و وظیف ۀ‬
‫قیافه‌شناس آن است که به اساس عالمات و قرائن‪ ،‬فروع را به اصول نسبت می‌دهد‪ ،‬یع نی‪:‬‬
‫می‌تواند بشناسد که فالنی فرزند فالنی است‪ ،‬و آمدنش در نزد عائشهل احتمال دارد که پیش‬
‫از نزول حجاب بوده باشد‪ ،‬و اگر بعد از نزول حجاب بوده باش د‪ ،‬از ورای پ رده و حج اب‬
‫بوده است‪.‬‬
‫‪ )۲‬سبب خوشحال شدن پی امبر خ دا ج آن ب ود ک ه م ردم از نگ اه نس ب ب ر اس امهس طعن ه‬
‫می‌زدند‪ ،‬زیرا خودش سیاه و پدرش زید بن حارثهس سفید بود‪ ،‬ولی مادر اسامه که (برکه)‬
‫نام داشت از سیاهان حبشه بود‪ ،‬و اینکه باید به قول قیافه شناس عمل گردد یا نه؟ بین علماء‬
‫اختالف نظر وجود دارد‪ :‬امام شافعی با استناد بر این حدیث می‌گوید‪ :‬قول قیافه شناس قاب ل‬
 ‫‪17‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬

‫‪ -10‬باب‪ِ :‬ذ ْك ُر َأ َ‬
‫سا َمةَ ْب ِن زَ ْي ٍدس‬
‫باب [‪ :]10‬صفت اسامه بن زیدس‬

‫ت‪ ،‬فَقَالُوا‪َ :‬م ْن يُ َكلِّ ُم‬ ‫وم َس َرقَ ْ‬‫ض َي أهلل َع ْنهَا‪َ :‬أ َّن ا ْم َرَأةً ِم ْن بَنِي َم ْخ ُز ٍ‬ ‫‪« :1542‬و َع ْنها َر ِ‬
‫ق‬ ‫ُأ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم؟ فَلَ ْم يَجْ ت َِرْئ َأ َح ٌد َأ ْن يُ َكلِّ َمهُ‪ ،‬فَ َكلَّ َمهُ َسا َمةُ بْنُ َز ْي ٍد‪َ ،‬س َر َ‬
‫فِيهَا النَّبِ َّي َ‬
‫ْت يَ َدهَا»‬ ‫اط َم ةُ لَقَطَع ُ‬
‫َت فَ ِ‬ ‫ض ِعيفُ قَطَعُوهُ‪ ،‬لَوْ َكان ْ‬ ‫ق فِي ِه ُم ال َّ‬ ‫فِي ِه ُم ال َّش ِريفُ تَ َر ُكوهُ‪ ،‬وَِإ َذا َس َر َ‬
‫[رواه البخاری‪.]3733 :‬‬
‫‪ -1542‬و از عائشهل روایت است که زنی از بنی مخزوم دزدی ک رد‪ ،‬گفتن د‪:‬‬
‫چه کسی در این مورد به پیامبر خدا ج سخن بزند[که این زن را عفو کنند]‪ ،‬کسی‬
‫جرأت نکرد که با ایشان در این مورد سخن بزند‪ ،‬و اسامه بن زی د[در موض وع]‬
‫با ایشان سخن زد‪ .‬فرمودند‪« :‬عادت بنی اسرائیل آن بود که اگ ر ش خص ش ریفی‬
‫در آن‌ها دزدی می‌کرد‪ ،‬از وی چشم پوش ی می‌کردن د‪ ،‬و اگ ر ش خص ض عیف و‬
‫بیچارۀ دزدی می‌کرد‪ ،‬دس تش را قط ع می‌نمودن د‪ ،‬و اگ ر این دزد فاطم ه [دخ تر‬
‫محمد ج] می‌بود‪ ،‬دستش را قطع می‌کردم»(‪.)1‬‬
‫اعتبار است و باید به آن عمل گردد‪ ،‬و امام مالک‪ /‬می‌گوید‪ :‬قول قیافه شناس تنها در م ورد‬
‫کنیز و غالم معتبر است‪ ،‬و در غیر آن‌ها معتبر نیست‪ ،‬ولی امام اب و حنیفه‪ /‬می‌گوی د‪ :‬ق ول‬
‫قیافه‌شناس به هیچ وجه اعتبار ندارد‪ ،‬زیرا خداوند متعال می‌فرمای د‪َ ﴿ :‬واَل ت َۡق فُ َم ا لَ ۡي َ‬
‫س لَ كَ‬
‫بِِۦه ِع ۡل ۚ ٌم﴾ [االسراء‪ ]36 :‬یعنی‪ :‬از‌ چیزی که به آن علم نداری پیروی مکن‪ ،‬و از ح دیث ب اب‬
‫چنین جواب می‌دهند که بسب اسامه از زیدب ثابت بود‪ ،‬و چیزی که سبب خوشحالی پیامبر‬
‫خدا ج شد تاکید این ثبوت موجود بود‪ ،‬نه ثبوت غیرموجود‪.‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬ش فاعت ک ردن در اص ل و اس اس خ ود ک ار خ وب و پس ندیده‌ای اس ت‪ ،‬خداون د متع ال‬
‫يب ِّم ۡنهَ ۖا﴾ [النس اء‪ ،]85:‬یع نی‪ :‬ه رکس ک ه در‬ ‫ص ‪ٞ‬‬‫می‌فرماید‪َّ ﴿ :‬من يَ ۡشفَ ۡع َش ٰفَ َعةً َح َسن َٗة يَ ُكن لَّ ۥهُ نَ ِ‬
‫کار خوبی شفاعت کند‪ ،‬نصیبی هم برای خودش خواهد بود‪.‬‬
‫‪ )2‬سبب آنکه از بین صحابهش اسامه بن زید آمد‪ ،‬و دربارۀ آن زن ب ا پی امبر خ دا ج س خن‬
‫زد این بود که پیامبر خدا ج او را بسیار دوس ت داش تند‪ ،‬و اس امهس فک ر ک رد ک ه دوس تی‬
‫خاص پیامبر خدا ج بسبت به او‪ ،‬سبب خواهد شد که پیامبر خ دا ج ح د دزدی را ب ر آن زن‬
‫جاری نسازند‪ ،‬ولی موقف پیامبر خدا ج در این زمینه چیزی بود که خودشان بیان داشتند‪.‬‬
‫‪ )3‬سبب ذکر فاطمهل تاکید هر چه بیشتر پیامبر خدا ج بر لزوم اجرای ح د اس ت‪ ،‬زی را از‬
‫یکطرف پیامبر خدا ج فاطمه را نهایت دوست داشتند‪ ،‬و از طرف دیگر فاطمهل باالترین و‬
‫واالترین شخصیت در بین زن‌ها بود‪ ،‬و با این‌هم پیامبر خ دا ج گفتن د ک ه اگ ر ‪ -‬ب ه ف رض‬
‫محال – فاطمه با چنین جاه و منزلتی که دارد‪ ،‬دزدی می‌کرد‪ ،‬دستش را قطع می‌کردم‪ ،‬پس‬
‫نباید در اجرای حد از کسی شفاعت نمود‪.‬‬
‫‪ )4‬از این حدیث دانسته می‌شود که اگر قضیۀ دزدی به حاکم شرع رسید‪ ،‬اج رای ح د الزم‬
‫می‌گردد‪ ،‬و کسی نمی‌تواند سبب تعطیل آن گردد‪ ،‬و مفهوم مخالف آن این اس ت ک ه پیش از‬
‫رسیدن قضیۀ دزدی به حاکم شرع‪ ،‬کسی که م الش ب ه دزدی رفت ه اس ت‪ ،‬می‌توان د از ح ق‬
‫خود گذشته و دزد را عفو نماید‪ ،‬شخصی از صحابه ب ه ن ام ص فوان ابن أمی ه دزدی را ک ه‬
‫ردایش را دزدی کرده بود گرفته‪ ،‬و نزد پیامبر خدا ج آورد‪ ،‬پیامبر خدا ج از دزد پرسیدند‪:‬‬
‫به راستی ردایش را دزدیده ب ودی؟ گفت‪ :‬بلی ام ر کردن د ک ه دس تش بری ده ش ود‪ ،‬ص فوان‬
‫گفت‪ :‬یا رسول هللا! این چیز را نمی‌خواس تم‪ - ،‬یع نی‪ :‬نمی‌خواس تم ک ه دس تش بری ده ش ود‪-‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪18‬‬
‫‪ :1543‬ع َْن ُأ َسا َمةَ ب ِْن َز ْي ٍد َر ِ‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َم ا‪َ :‬أ َّن النَّبِ ِّي َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ ،‬ك انَ‬
‫يَْأ ُخ ُذهُ َوال َح َسنَ فَيَقُولُ‪ :‬اللَّهُ َّم َأ ِحبَّهُ َما‪ ،‬فَِإنِّي ُأ ِحبُّهُ َما» [رواه البخاری‪.]3735 :‬‬
‫‪ -1543‬از اسامه بن زیىب روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج او و حسنب را‬
‫[در آغوش] می‌گرفتن د و می‌گفتن د‪« :‬خ دایا! این دو نف ر را دوس ت داش ته ب اش‪،‬‬
‫چون من این‌ها را دوست دارم»‪.‬‬

‫‪ -11‬باب‪َ :‬منَاقِ ُ‬
‫ب َع ْب ِد هللا ْب ِن ُع َم َرب‬
‫باب [‪ :]11‬مناقب عبدهللا بن عمرب‬

‫ض َي أهلل َع ْنهَا‪َ :‬أ َّن النَّبِ َّي َ‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬قَ ا َل لَهَ ا‪ِ« :‬إ َّن‬ ‫‪ :1544‬ع َْن َح ْف َ‬
‫صةَ َر ِ‬
‫صالِ ٌح» [رواه البخاری‪.]3740 ،3741 :‬‬ ‫َع ْب َد هَّللا ِ َر ُج ٌل َ‬
‫‪ -1544‬از حفصهل روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج ب رایم گفتن د ک ه‬
‫«عبدهللا شخص نیکی است»(‪.)1‬‬

‫ب َع َّما ٍر َو ُح َذ ْيفَةَب‬
‫‪ -12‬باب‪َ :‬منَاقِ ُ‬
‫باب [‪ :]12‬مناقب ع ّمار وح َذیفَهب‬

‫الش ِام‬ ‫س ِإلى َج ْنبِ ِه ُغال ٌم في َم ْس ِج ٍد بِ َّ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َأنَّهُ َجلَ َ‬
‫‪ :1545‬ع َْن َأبي ال ّدرْ دا ِء َر ِ‬
‫س ِإلَى َأبِي الدَّرْ دَا ِء‪ ،‬فَقَ ا َل َأبُ و ال دَّرْ دَا ِء‪:‬‬ ‫صالِحًا‪ ،‬فَ َجلَ َ‬ ‫و كانَ ق ْد قَا َل‪:‬اللَّهُ َّم يَسِّرْ لِي َجلِيسًا َ‬
‫احبُ السِّرِّ الَّ ِذي الَ يَ ْعلَ ُمهُ‬ ‫ص ِ‬ ‫ْس فِي ُك ْم‪َ ،‬أوْ ِم ْن ُك ْم‪َ ،‬‬ ‫ِم َّم ْن َأ ْنتَ ؟ قَا َل‪ِ :‬م ْن َأ ْه ِل ال ُكوفَ ِة‪ ،‬قَا َل‪َ :‬ألَي َ‬
‫ْس فِي ُك ْم‪َ ،‬أوْ ِم ْن ُك ْم‪ ،‬الَّ ِذي َأ َج ا َرهُ هَّللا ُ َعلَى‬
‫ت‪ :‬بَلَى‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬ألَي َ‬ ‫َغ ْي ُرهُ‪ ،‬يَ ْعنِي ُح َذ ْيفَ ةَ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬قُ ْل ُ‬
‫ت‪ :‬بَلَى‪ ،‬قَا َل‪َ :‬ألَي َ‬
‫ْس‬ ‫ان‪ ،‬يَ ْعنِي َع َّمارًا‪ ،‬قُ ْل ُ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬يَ ْعنِي ِمنَ ال َّش ْيطَ ِ‬ ‫ان نَبِيِّ ِه َ‬
‫لِ َس ِ‬
‫ار؟ قَا َل‪ :‬بَلَى‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬ك ْي فَ َك انَ َع ْب ُد‬ ‫الو َسا ِد‪َ ،‬أ ِو ال ِّس َر ِ‬
‫اك‪َ ،‬و ِ‬ ‫احبُ ال ِّس َو ِ‬ ‫ص ِ‬‫فِي ُك ْم‪َ ،‬أوْ ِم ْن ُك ْم‪َ ،‬‬
‫ق ٱل َّذ َك َر َوٱُأۡلنثَ ٰ ٓى‬ ‫ار ِإ َذا تَ َجلَّ ٰى‪ ،﴾٢‬قَ ا َل‪َ ﴿ :‬و َم ا خَ لَ َ‬ ‫ُأ‬
‫هَّللا ِ يَ ْق َر ‪َ ﴿ :‬وٱلَّ ۡي ِل ِإ َذا يَ ۡغ َش ٰى‪َ ١‬وٱلنَّهَ ِ‬
‫ول هَّللا ِ‬‫‪ ،﴾٣‬قَا َل‪َ :‬ما زَا َل بِي هَُؤ الَ ِء َحتَّى َك ادُوا يَ ْس تَ ْن ِزلُونِي ع َْن َش ْي ٍء َس ِم ْعتُهُ ِم ْن َر ُس ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّم» [رواه البخاری‪.]3743:‬‬ ‫َ‬

‫فرمودند‪ :‬پس چرا پیش از اینکه [قضیه] به من برسد [او را عفو نکردی]؟‬
‫‪ )5‬در مورد تطبیق حد‪ ،‬به اتفاق علماء هیچکس ب ه ج ز از ح اکم ش رع ح ق اج رای آن را‬
‫ندارد‪.‬‬
‫‪ -‬و سبب این سخن پیامبر خدا ج آن بود ک ه ابن عمرب در ج واب دی د ک ه دو فرش ته او را‬ ‫‪1‬‬

‫ار‪َ ،‬أ ُع و ُذ بِاهَّلل ِ ِمنَ النَّ ِ‬

‫ار»‬ ‫گرفته و به طرف دوزخ می‌برند‪ ،‬و او می‌گفت‪َ« ،‬أ ُع و ُذ بِاهَّلل ِ ِمنَ النَّ ِ‬
‫در این وقت فرش تۀ س ومی آم د و گفت م ترس‪ ،‬عبدهللا بن عمرب این خ واب را ب رای‬
‫خ واهرش أم المؤم نین حفصهل قص ه ک رد‪ ،‬و حفصهل آن را ب رای پی امبر خ دا ج گفت‪،‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪ :‬عبدهللا شخص صالحی است اگر در شب نم از بخوان د‪ ،‬و عبدهللا بن‬
‫عمر از آن روز به بعد‪ ،‬تا وقتی که ب ه س ن هشتادوشش‌س الگی رس ید‪ ،‬قی ام اللی ل را ت رک‬
‫نکرد‪ ،‬و جز وقت اندکی در شب خواب نمی‌شد‪.‬‬
 ‫‪19‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫‪ -1545‬از اب و ال درداءس روایت اس ت ک ه ج وانی در مس جدی در ش ام ب ه‬
‫پهلویش نشست‪[ ،‬نام این جوان علقمه ب ود‪ ،‬و هنگ ام داخ ل ش دن ب ه مس جد] دع ا‬
‫کرده بود که خدایا! برایم همنشین صالحی را میسر کن‪.‬‬
‫ابو الدرداءس از آن جوان پرسید‪ :‬از کدام مردمی؟‬
‫گفت‪ :‬از اهل کوفه‪.‬‬
‫پرس ید‪ :‬آی ا آن شخص ی ک ه اس رار پی امبر خ دا ج را میدانس ت و غ یر از او‬
‫شخص دیگری آن اسرار را نمی‌دانست در بین شما نیست؟ مقصدش حذیف ه ب ود‪.‬‬
‫[آن جوان] می‌گوید‪ :‬گفتم‪ :‬موجود است(‪.)1‬‬
‫ابو الدرداء گفت‪ :‬آیا کسی که خداوند متع ال او را ب ر زب ان پی امبر خ ود ج از‬
‫شیطان پناه داده است در بین شما موجود نیست؟ مقصدش عمار بود‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬موجود است(‪.)2‬‬
‫ابو الدرداء گفت‪ :‬آیا کسی که مسواک پیامبر خدا ج را با خود برمی‌داش ت‪ -‬ی ا‬
‫کسی که صاحب س ر پی امبر خ دا ج ب ود‪ -‬در بین ش ما موج ود نیس ت؟[مقص دش‬
‫عبدهللا بن مسعود بود]‪.‬‬
‫گفت‪ :‬موجود است‪.‬‬
‫ابو الدرداء گفت‪ :‬عبدهللا [بن مسعودس] این سوره را چگون ه تالوت می‌نم ود‪:‬‬
‫ق ٱل َّذ َك َر َوٱُأۡلنثَ ٰ ٓى‪﴾٣‬‬ ‫﴿ َوٱلَّ ۡي ِل ِإ َذا يَ ۡغ َش ٰى ‪َ ١‬وٱلنَّهَ ِ‬
‫ار ِإ َذا ت ََجلَّ ٰى‪﴾٢‬؟ گفت‪َ ﴿ :‬و َم ا خَ لَ َ‬
‫تالوت می‌کند‪.‬‬
‫ابو الدرداءس می‌گوید‪ :‬اهل ش ام آنق در در این م ورد از من س ؤال و استفس ار‬
‫نمودن د ک ه نزدی ک ب ود م را از ق راءتی ک ه از پی امبر خ دا ج ش نیده ب ودم‪ ،‬دور‬
‫سازند(‪.)3‬‬
‫‪ - 1‬حذیفهس مخزن اسرار پیامبر خدا ج بود‪ ،‬برایش چیزهای را می‌گفتن د ک ه ب رای بس یاری‬
‫از ص حابهش نمی‌گفتن د‪ ،‬از این س بب من افقین را یکای ک می‌ش ناخت‪ ،‬زی را ذریع ۀ وحی‬
‫احوال تمام منافقین برای پیامبر خدا ج خ بر داده ش ده ب ود‪ ،‬و ایش ان از اح وال این من افقین‬
‫برای حذیفهس اطالع داده بودند‪ ،‬از این جهت اگر کسی وفات می‌کرد‪ ،‬عمر س حذیفهس را‬
‫تعقیب می‌کرد‪ ،‬اگر می‌دید که بر جنازه‌اش نماز می‌خواند‪ ،‬او هم نم از می‌خوان د‪ ،‬ورن ه از‬
‫نمازخواندن بر آن جنازه خودداری می‌کرد‪.‬‬
‫‪ - 2‬این شخص که خداوند متعال او را به زبان نبی خود از شیطان پناه داده بود – طوری ک ه‬
‫در روایت آمده است – عمارس ب ود‪ ،‬و این اش اره ب ه این روایت اس ت ک ه چ ون مش رکین‬
‫عمارس را مورد تعذیب قرار داده و از وی خواستند که پیامبر خدا ج را دشنام دهد‪ ،‬از این‬
‫کار خودداری نمود‪ ،‬چون پیامبر خدا از این واقعه مطلع شدند‪ ،‬فرمودند‪ :‬عم ار قاب ل ت رحم‬
‫است‪ ،‬زیرا او مشرکین را به س وی بهش ت دع وت می‌کنن د‪ ،‬و آن‌ه ا او را ب ه س وی دوزخ‬
‫می‌خوانند‪ ،‬و یا مراد این قول پیامبر خدا ج است ک ه فرمودن د‪ :‬هیچگ اه عم ار بین دو چ یز‬
‫مخیر نگشته است‪ ،‬مگر آنکه شدیدتر آن را ‪ -‬که در آن قوت و منفعت اس الم باش د‪ -‬اختی ار‬
‫نموده است‪.‬‬
‫‪ - 3‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )۱‬از این روایت این طور دانسته می‌شود ک ه ابن مس عودب (وم ا خل ق) را ح ذف می‌ک رد‪ ،‬و‬
‫البته قراءتی که بدون لفظ (وما خلق) باشد‪ ،‬قراءتی است مخ الف روای ات مت واتره‪ ،‬و قاب ل‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪20‬‬

‫ب َأبِي ُعبَ ْى َدةَ ْب ِن َ‬

‫الج َّرا ِحس‬ ‫‪ -13‬باب‪َ :‬منَاقِ ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫باب [‪ :]13‬مناقب ابو عبیده بن جراحس‬

‫ض َى أهلل َع ْنهُ‪َ :‬أ َّن َرسُو َل هَّللا ِ َ‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم قَا َل‪:‬‬ ‫‪ :1546‬ع َْن َأنَسُ بْنُ َمالِ ٍك‪َ ،‬ر ِ‬
‫ُأل‬ ‫ُأ‬
‫َّاح» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫ِإ َّن لِ ُك لِّ َّم ٍة َأ ِمينً ا‪ ،‬وَِإ َّن َأ ِمينَنَ ا َأيَّتُهَ ا ا َّمةُ َأبُ و ُعبَ ْي َدةَ بْنُ ال َج ر ِ‬
‫‪.]3744‬‬
‫‪ -1546‬از انس بن مالکس روایت است که پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬به تحقیق‬
‫برای هرامتی امینی است‪ ،‬و ای امت [من بدانید] که امین ما ابو عبی ده بن ج راح‬
‫است»(‪.)2‬‬

‫قبول نیست‪ ،‬و اینکه چ را عبدهللا بن مس عودس لف ظ (وم ا خل ق) را ق راءت نمی‌ک رد‪ ،‬ام ام‬
‫عینی‪ /‬می‌گوید که در اول به همین گونه ن ازل ش ده ب ود‪ ،‬یع نی‪ :‬ب دون لف ظ (وم ا خل ق)‪ ،‬و‬
‫عبدهللا بن مسعود و ابو الدرداء همین نزول اول را شنیده بودن د‪ ،‬و چ ون بع د از آن ب ا لف ظ‬
‫(وما خلق) نازل گردید‪ ،‬دیگران ن زول اخ یر را ش نیدند‪ ،‬ولی آن دو نف ر نش نیدند‪ ،‬چنان‌چ ه‬
‫ۡ‬
‫اس ‪﴿ ،﴾١‬قُ ۡل َأعُو ُذ بِ َربِّ ٱلفَلَ ِ‬
‫ق‬ ‫عبدهللا بن مسعودب نزول (معوذتین) یعنی‪﴿ :‬قُ ۡل َأعُو ُذ بِ َربِّ ٱلنَّ ِ‬
‫‪ ﴾١‬را نشنیده بود‪ ،‬از این جهت گمان می‌کرد که این دو سوره از قرآن نیست‪.‬‬
‫‪ )۲‬اگر یک یا دو نفر و یا حتی بیشتر از آن کدام آیۀ از قرآن را نش نیده باش ند‪ ،‬این نش نیدن‬
‫آن‌ها تاثیری ب ر مت واتر ب ودن آن آیت ن دارد‪ ،‬زی را کس انی ک ه ش نیده‌اند ص دها و هزاره ا‬
‫می‌باشند‪ ،‬و به شنیدن آن‌ها تواتر متحقق می‌گردد‪ ،‬و دیگر آنکه اعتبار ب ه ق ول کس ی اس ت‬
‫که چیزی را شنیده و یا دیده است‪ ،‬نه ب ه ق ول کس ی ک ه نش نیده و ی ا ندی ده اس ت‪ ،‬و از این‬
‫سبب اس ت ک ه اگ ر ص د نف ر در محکم ه ش هادت بدهن د ک ه مثال‪ :‬فالنی از فالنی طلبگ ار‬
‫نیست‪ ،‬و دو نفر شهادت بدهند که طلبگار است‪ ،‬قاضی قول همان دو نف ر را قب ول می‌کن د‪،‬‬
‫نه قول صد نفر را ‪ ،‬زیرا شهادت در اثبات است نه در نفی‪.‬‬
‫‪ -‬وی عامر بن عبدهللا بن جراح است‪ ،‬در نسب بعد از چندین پشت‪ ،‬یعنی در (فهر) ب ا ن بی‬ ‫‪1‬‬

‫کریم ج یکجا می‌شود‪ ،‬از عشرۀ مبشره به جنت اس ت‪ ،‬م ادرش ک ه از ب نی ح ارث بن فه ر‬
‫بود‪ ،‬ایمان آورد و مسلمان شد‪ .‬ولی پدرش در جنگ ب در در ص فت مش رکین کش ته ش د‪ ،‬و‬
‫گویند‪ :‬خود عامر که همان ابو عبیده بن جراح باشد‪ ،‬پدر خود را کشت‪ ،‬وی از طرف عمر‬
‫بن خطابس امیر شام مقرر گردید‪ ،‬و در سال هژده هجری به اثر وبائی که در آن س رزمین‬
‫شیوع یافته بوده‪ ،‬وفات یافت‪ ،‬رضی هللا تعالی عنه و أرضاه‪.‬‬
‫‪ -‬این ب ه آن مع نی نیس ت ک ه ص حابه‌های دیگ ر امین نبودن د‪ ،‬و ب ا در امت محم دی امین‬ ‫‪2‬‬

‫دیگری وجود ندارد‪ ،‬بلکه مراد این اس ت ک ه ابوعبی دهس در این م ورد نس بت ب ه دیگ ران‬
‫دارای امتیاز خاصی است‪ ،‬و با آنکه صحابه همگی دارای فض یلت بودن د‪ ،‬ولی بعض ی از‬
‫آن‌ها در جانبی از جوانب علم و اخالق بر دیگران برتری داشتند‪ ،‬ترمذی از انس بن مالک‬
‫روایت می‌کن د ک ه پی امبر خ دا ج فرمودن د‪ :‬ب ا رحم‌ت رین امت من ب ر امت من اب وبکر‪،‬‬
‫شدیدترین آن‌ها در تطبیق احکام خدا عمر‪ ،‬باحیاتر از همگان عثمان‪ ،‬داناتر آن‌ه ا ب ه حالل‬
‫و حرام معاذ بن جبل‪ ،‬داناتر از همگان در مسائل میراث زید بن ثابت‪ ،‬قاری‌ترش ان أبی بن‬
‫کعب می‌باشد‪ ،‬و برای هر امت امینی است و امین این امت ابوعبیده بن جراح است‪ ،‬چناچه‬
‫در حدیث دیگری آمده است که از همه داناتر در مسائل قضاء علیس است‪.‬‬
 ‫‪21‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫س ْىنِب‬
‫الح َ‬
‫س ِن َو ُ‬
‫الح َ‬
‫ب َ‬ ‫‪ -14‬باب‪َ :‬منَاقِ ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫باب [‪ :]14‬مناقب حسن و حسینب‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ ،‬وال َح َس نُ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪َ :‬رَأي ُ‬
‫ْت النَّبِ َّي َ‬ ‫‪ :1547‬ع َِن البَ َرا َء َر ِ‬
‫َأ‬ ‫ُأ‬ ‫َّ‬
‫بْنُ َعلِ ٍّي َعلَى عَاتِقِ ِه‪ ،‬يَقُولُ‪« :‬اللهُ َّم ِإنِّي ِحبُّهُ فَ ِحبَّهُ» [رواه البخاری‪.]3749 :‬‬
‫‪ -1547‬از براءس روایت است که گفت‪ :‬در حالی که حسن بن علیب بر روی‬
‫دوش پیامبر خدا ج بود می‌گفتند‪« :‬خدایا! من او را دوست دارم‪ ،‬پس ت و هم او را‬
‫دوست داشته باش»‪.‬‬

‫ض َى أهلل َع ْنهُ قَالَلَ ْم يَ ُك ْن َأ َح ٌد َأ ْشبَهَ بِالنَّبِ ِّي َ‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ِمنَ‬ ‫‪ :1548‬ع َْن َأن ٍ‬
‫س َر ِ‬
‫ض َى أهلل َع ْنهُ قَا َل» [رواه البخاری‪.]3752 :‬‬ ‫ال َح َس ِن ب ِْن َعلِي َر ِ‬
‫‪ -1548‬از انسس روایت است که گفت‪ :‬هیچ کس به اندازۀ حس ن بن علیب ب ه‬
‫پیامبر خدا ج شباهت نداشت(‪.)2‬‬

‫‪ -‬حس ن و حس ین‪ ،‬پس ران علی بن ابی ط الب‪ ،‬و نوه‌ه ای پی امبر خ دا ج هس تند‪ ،‬مادرش ان‬ ‫‪1‬‬

‫فاطمه الزهراء سردار زنان جهان است‪ ،‬پیامبر خدا ج فرموده‌اند که حسن و حس ین س ردار‬
‫جوانان بهشت‪ ،‬و در گلدستۀ من می‌باشند‪ ،‬تا وقتی ک ه حسنس ب ه دنی ا آم د در بین عرب‌ه ا‬
‫کسی (حسن) و (حسین) نام نداشت‪ ،‬مفضل‪ /‬می‌گوی د‪ :‬خداون د این دو اس م را ب رای این دو‬
‫شخصیت‪ ،‬پنهان نگهداشته بود‪ ،‬حسنس در نیمۀ ماه رمضان سال س وم هج ری تول د ی افت‪،‬‬
‫علی بن ابی طالبس روایت می‌کند که بعد از تولدش پیامبر خدا ج آم ده و فرمودن د‪ :‬فرزن دم‬
‫را برایم نشان بدهی د‪ ،‬او را چ ه ن ام گذاش تید؟ گفتم‪ :‬ح رب‪ ،‬فرمودن د‪ :‬ن ه خ یر بلک ه ن امش‬
‫(حسن) است‪ ،‬و در وقت تولد (حسین) نامش را حرب گذاشته بودند‪ ،‬و پیامبر خ دا ج او را‬
‫حسین نامیدند‪ ،‬و همچنین در وقت تولد (محسن) علیس او را حرب نامی د‪ ،‬و پی امبر خ دا ج‬
‫او را (محسن) نامیده و فرمودند‪ :‬این‌ها را به نام‌ه ای فرزن دان ه ارون÷ ن ام می‌گ ذارم ک ه‬
‫(شبر) و (شبیر) و (مشبر) نام داشتند‪ ،‬از عم ر بن ابی س لمهس روایت اس ت ک ه آی ۀ ﴿ِإنَّ َم ا‬
‫ت﴾ بر پیامبر خدا ج در خانۀ ام سلمهل نازل ش د‪ ،‬بع د‬ ‫س َأ ۡه َل ۡٱلبَ ۡي ِ‬ ‫ي ُِري ُد ٱهَّلل ُ لِي ُۡذ ِه َ‬
‫ب عَن ُك ُم ٱلرِّ ۡج َ‬
‫از نزول این آیۀ کریمه پیامبر خداج فاطمه و حسن و حسین را طلب نموده و در عبای خود‬
‫قرار دادند‪ ،‬و علیس را پشت سر خود نشانده و گفتند‪ :‬این‌ها اهل بیت من هستند‪ ،‬پس پلی دی‬
‫را از آن‌ها دور کن‪ ،‬و آن‌ها را به پاکیزگی خاص ی پ اکیزه بگ ردان‪ ،‬حسنس بس یار زیب ا و‬
‫خوش چهره بود‪ ،‬و شباهت بسیاری به پیامبر خدا ج داشت‪ ،‬بسیار جواد و سخاوتمند بود‪ ،‬و‬
‫چندین بار تمام مالی را که داشت‪ ،‬در راه خدا خیرات داد‪ ،‬چندین بار پی اده ب ه حج رفت‪ ،‬و‬
‫می‌گفت نمی‌خواهم به سبب آنکه به خالفت برسم‪ ،‬ی ک قط ره خ ون امت محمد ج ب ر زمین‬
‫بریزد‪ ،‬هرچه که دربارۀ محاسن وی و برادرش حسینب بگوئیم کم گفته‌ایم‪ ،‬همین بس اس ت‬
‫که جدشان سرور کائنات‪ ،‬مادرش ان فاطم ۀ زه راء و پدرش ان علی بن ابی ط الب اس ت‪ ،‬و‬
‫باآلخره حسنس در سال چهل ونه هجری در مدینه منوره به سبب زهری که همسرش جعده‬
‫بنت اشعت برایش خورانید وفات یافت‪ ،‬و دربارۀ حس ینس بع د از این س خن خ واهیم گفت‪،‬‬
‫اسد الغابه (‪.)15-2/9‬‬
‫‪ -‬از این معلوم می‌شود که حسنس بسیار زیبا و خوش چهره بوده است‪ ،‬زیرا مجرد ش باهت‬ ‫‪2‬‬

‫داشتن او به پیامبر خدا ج کافی است که دلیل بر زیبائی وافر او بوده باشد‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪22‬‬
‫ض َى أهلل َع ْنهُ َما َو َسَألَهُ ع َِن ال ُمحْ ِر ِم؟ قَا َل‪ُ :‬ش ْعبَةُ َأحْ ِس بُهُ يَ ْقتُ ُل‬‫‪ :1549‬ع َْن أ ْبنَ ُع َم َر َر ِ‬
‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ول هَّللا ِ َ‬
‫ب‪َ ،‬وقَ ْد قَتَلُوا ا ْبنَ ا ْبنَ ِة َر ُس ِ‬ ‫اق يَ ْسَألُونَ ع َِن ُّ‬
‫الذبَا ِ‬ ‫اب‪ ،‬فَقَا َل‪َ :‬أ ْه ُل ال ِع َر ِ‬ ‫الذبَ َ‬‫ُّ‬
‫ي ِمنَ ال ُّد ْنيَا» [رواه‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪« :‬هُ َم ا َر ْي َحانَتَ ا َ‬
‫َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ ،‬وقَ ا َل النَّبِ ُّي َ‬
‫البخاری‪.]3753:‬‬
‫‪ -1549‬از ابن عمرب روایت است که شخصی [ازاهل کوف ه] از وی پرس ید‪:‬‬
‫اگر کسی مگسی را در حال احرام بکشد حکمش چیست؟ ابن عمرب گفت‪ :‬م ردم‬
‫عراق آمده و از حکم کشتن مگس در حال احرام می‌پرس ند‪ ،‬در ح الی ک ه فرزن د‬
‫دخ تر پی امبر خ دا ج را کش تند‪ ،‬و پی امبر خ دا ج فرم وده بودن د ک ه «[حس ن و‬
‫حسینب] دو دستۀ گل من از [تمام] دنیا هستند»(‪.)1‬‬

‫‪ -15‬باب‪ِ :‬ذ ْك ُر ا ْب ِن َعبَّ ٍ‬

‫اسب‬
‫باب [‪ :]15‬فضیلت ابن عباسب‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ض َى أهلل َع ْنهُ َما ‪ ،‬قَا َل‪َ :‬‬
‫ض َّمنِي النَّبِ ُّي َ‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1550‬ع َِن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫الحك َمةَ » [رواه البخاری‪.]3756 :‬‬ ‫ْ‬ ‫ص ْد ِر ِه‪َ ،‬وقَا َل‪ :‬اللَّهُ َّم َعل ْمهُ ِ‬
‫ِّ‬ ‫ِإلَى َ‬
‫‪ -1550‬از ابن عباسب روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج مرا به س ینۀ خ ود‬
‫چسپانده و فرمودند‪« :‬خدایا! حکمت را برایش بیاموز»‪.‬‬

‫‪َ « -1551‬و في رواية ‪َ :‬علِّ ْمهُ ال ِكت َ‬

‫َاب » [رواه البخاری‪.]3756 :‬‬
‫‪ - 1‬از احکام ومسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬مراد از این گفتۀ پیامبر خدا ج که [حسن و حسینب] دو دستۀ گل من از [تمام] دنیا هستند»‪،‬‬
‫این است که از تمام دنیا همین دو نفر را مانند گل می‌پسندم‪.‬‬
‫‪ )2‬وج ه ش باهت بین حس ن و حس ین و دس تۀ گ ل این اس ت ک ه هم ان ط وری ک ه انس ان‬
‫می‌خواهد گل را هر لحظه ببیند و ببوید‪ ،‬همان طور پیامبر خدا ج می‌خواستند تا ه ر لحظ ه‬
‫حسن و حسین را ببینند و ببویند‪.‬‬
‫‪ )3‬با اینکه پیامبر خدا ج در مورد حسن و حسینب چنین گفتند‪ ،‬کسانی با نهایت قساوت قلب‬
‫و دور از رحمت اس المی و عط وفت انس انی حس ینس را ب ه ش هادت رس اندند‪ ،‬و خالص ۀ‬
‫قصۀ شهادت حسینس چنین بود که چون یزید امیر مقرر شد‪ ،‬حس ینس ب رایش بیعت نک رد‪،‬‬
‫اهل کوفه برای حسینس پیغام فرستادند که اگر ب ه کوف ه بیای د‪ ،‬همگ ان ب ه او بیعت خواهن د‬
‫کرد‪ ،‬امام حسینس از مکه بر آمد‪ ،‬و به جانب عراق ب ه راه افت اد‪ ،‬خ بر ب ه عبیدهللا بن زی اد‬
‫رسید‪ ،‬لشکری در مقابلش فرستاد‪ ،‬و در منطقۀ کربال در کنار ف رات بین ج انبین جن گ در‬
‫گرفت‪ ،‬و امام حسین ریحانۀ پیامبر خدا ج به فجیعترین صورت ممکن به ش هادت رس ید‪ ،‬و‬
‫بعد از شهادت‪ ،‬سر مبارکش را در طشتی قرار داده و نزد عبیدهللا بن زیاد فرستادند‪ ،‬این نا‬
‫پاک چ وبی را گرفت ه و ب ه چش مان ن ازنین و دن دانهای مب ارک آنحض رتس می‌زد‪ ،‬زی دبن‬
‫أرقمس ب رایش گفت‪ :‬چ نین ک اری مکن‪ ،‬زی را من لب‌ه ای پی امبر خ دا ج را ب ر روی آن‬
‫چشم‌ها و دندان‌ها دیده‌ام‪ ،‬یعنی‪ :‬پیامبر خدا ج بر چشم‌ها و دن دان‌هایش بوس ه می‌زدن د‪ ،‬ولی‬
‫آن نابکار از این کارش دست نکشیده و برای زید بن أرقم گفت‪ :‬اگر این نمی‌ب ود ک ه پ یر و‬
‫خ رف ش دۀ‪ ،‬گ ردنت را می‌زدم‪ ،‬قص ۀ جانگ ذار ش هادت ام ام حس ینس دراز اس ت‪ ،‬و قلم‬
‫توانای بیان هرآنچه را که در این مورد گذشته است‪ ،‬ن دارد‪ ،‬ل ذا ب ه آنچ ه ک ه ب ه آن اش اره‬
‫رفت‪ ،‬اکتفاء می‌کنیم‪.‬‬
 ‫‪23‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫‪ -1551‬در روایت دیگ ری آم ده اس ت ک ه فرمودن د‪ ...« :‬کت اب را ب رایش‬
‫بیاموز»(‪.)1‬‬

‫الولِي ِدس‬ ‫‪ -16‬باب‪َ :‬منَاقِ ُ‬

‫ب خالِ ِد ْب ِن َ‬
‫باب [‪ :]16‬مناقب خالدبن وليدس‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬نَ َعى َز ْي دًا‪،‬‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪َ ،‬أ َّن النَّبِ َّي َ‬‫س َر ِ‬ ‫‪ -1552‬ع َْن َأنَ ٍ‬
‫ُأ‬ ‫ْأ‬
‫اس‪ ،‬قَ ْب َل َأ ْن يَ تِيَهُ ْم َخبَ ُرهُ ْم‪ ،‬فَقَا َل «َأ َخ َذ الرَّايَ ةَ َز ْي ٌد‪ ،‬فَ ِ‬
‫يب‪،‬‬‫ص َ‬ ‫َو َج ْعفَرًا‪َ ،‬وا ْبنَ َر َوا َحةَ لِلنَّ ِ‬
‫ان َحتَّى َأ َخ َذ َس ي ٌ‬
‫ْف ِم ْن‬ ‫يب‪َ ،‬و َع ْينَاهُ ت َْذ ِرفَ ِ‬
‫ص َ‬ ‫ُأ‬
‫يب‪ ،‬ثُ َّم َأ َخ َذ ابْنُ َر َوا َحةَ فَ ِ‬ ‫ص َ‬ ‫ثُ َّم َأ َخ َذ َج ْعفَ ٌر فَُأ ِ‬
‫ُوف هَّللا ِ َحتَّى فَتَ َح هَّللا ُ َعلَ ْي ِهم» [رواه البخاری‪]3757 :‬‬ ‫ُسي ِ‬
‫‪ -1552‬از انس س روایت اس ت ک ه پی امبر خ دا ج از م رگ زی د و جعف ر و‬
‫ابن‌رواحهب خبر دادند‪ -‬این حدیث قبال گذشت‪ -‬و فرمودند‪« :‬بعد از آن‌ها بیرق را‬
‫شمشیری از شمشیر‌های خدا به دست گرفت‪ ،‬و فتح نصیب مسلمانان شد»(‪.)2‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬وی عبدهللا بن عباس بن عبدالمطلب اس ت‪ ،‬ب ه ن ام ترجم ان ق رآن مع روف ب ود‪ ،‬از علم ای‬
‫مشهور صحابه است‪ ،‬بلند قامت‪ ،‬زیبا رو‪ ،‬و تنومند بود‪ ،‬در همه علوم عص ر خ ود متبح ر‬
‫بود‪ ،‬مسروق‪ /‬می‌گوید‪ :‬وقتی که او را می‌دیدم‪ ،‬می‌گفتم که‪ :‬أجمل الناس اس ت‪ ،‬و وق تی ک ه‬
‫سخن میزد‪ ،‬می‌گفتم که أفصح الناس است‪ ،‬و وقتی که در فقه و حدیث نظ ر می‌داد‪ ،‬می‌گفتم‬
‫که أعلم الناس است‪ ،‬وی به سن هفتادسالگی در سال شصت‌وهشت هجری‪ ،‬در طائف وفات‬
‫یافت‪ ،‬و محمد بن حنفیه بر وی نماز خواند‪.‬‬
‫‪ )2‬در اینکه مراد از حکمت چیست؟ نظریه‌های مختلفی وج ود دارد‪ ،‬ام ام مالک‪ /‬می‌گوی د‬
‫ک ه م راد از حکمت‪ :‬مع رفت احک ام ش رعی وعمل‌ک ردن ب ه آن‌ه ا اس ت‪ ،‬و ام ام ش افعی‪/‬‬
‫می‌گوید‪ :‬مراد از حکمت‪ :‬سنت رسول خدا ج است‪ ،‬و بعضی می‌گویند که مراد از حکمت‪:‬‬
‫فرق گذاشتن بین حق و باطل اس ت‪ ،‬و حکیم کس ی اس ت ک ه مس ائل را ب ر وج ه مناس ب و‬
‫م تیقن آن می‌دان د‪ ،‬و پی امبر خ دا ج ب ه ح ق ابن عباس ب دع ا کردن د ک ه «اللهم! علم ه علم‬
‫الکتاب»‪ ،‬یعنی‪ :‬خدایا! علم قرآن مجید را برایش بیاموز‪ ،‬و خداون د دع ای ن بی خ ود را در‬
‫حقش اجابت نم ود‪ ،‬و ت ا ج ایی در عل وم ق رآن متبح ر گردی د‪ ،‬ک ه ب ه ن ام ترجم ان الق رآن‬
‫معروف گشت‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬نسب خالد بن ولید در مره بن کعب با پی امبر خ دا ج و اب وبکر ص دیقس یکج ا می‌ش ود‪ ،‬ب ه‬
‫غایت شجاعت و شهامت داش ت‪ ،‬ع راق و ش ام و من اطق بس یار دیگ ری ب ه ذریع ۀ او فتح‬
‫گردید‪ ،‬کنیتش ابوسلیمان است‪ ،‬در حدیبیه اس الم آورد‪ ،‬و ب ه س ن ج وانی یع نی چهل‌و چن د‬
‫سالگی‪ ،‬در سال بیست ویکم هجری در حمص وفات یافت‪.‬‬
‫‪ )2‬خالصۀ قصۀ که در حدیث نبوی شریف آمده است این است که پیامبر خ دا ج در غ زوۀ‬
‫موته زید را امیر لشکر تعیین نموده و فرمودند‪ :‬اگر او به شهادت رسید‪ ،‬جعفر ام یر باش د‪،‬‬
‫و اگر جغفر به شهادت رسید‪ ،‬ابن رواحه امیر باش د‪ ،‬و بع د از جن گ و درگ یری ب ا کف ار‪،‬‬
‫نتیجه همان شد که پیامبر خدا ج فرموده بودند‪ ،‬یعنی‪ :‬زید که امیر بود به ش هادت رس ید‪ ،‬و‬
‫بعد از وی جعفر امیر ش د‪ ،‬و ب ه ش هادت رس ید‪ ،‬و بع د از وی‪ ،‬ابن رواح ه ام یر ش د و ب ه‬
‫شهادت رسید‪ ،‬و بعد از آن‌ه ا خال د ب دون آنک ه ام یر باش د‪ ،‬ب یرق را بدس ت گ رفت‪ ،‬و فتح‬
‫نصیب مسلمانان شد‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪24‬‬
‫سالِ ٍم َم ْولَي َأبِي ُح َذ ْيفَةَس‬ ‫‪ -17‬باب‪َ :‬منَاقِ ُ‬
‫ب َ‬
‫ابوح َذیفهس‬
‫ُ‬ ‫باب [‪ :]17‬مناقب سالم غالم آزاد شدۀ‬

‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ْت َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬ ‫ض َى أهلل َع ْنهُ َما قَ ا َل‪َ :‬س ِمع ُ‬ ‫‪ -1553‬ع َْن َعبْدأهلل ب ِْن َع ْم ٍرو َر ِ‬
‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم يَقُولُ‪ :‬ا ْستَ ْق ِرُئوا القُرْ آنَ ِم ْن َأرْ بَ َع ٍة‪ِ ،‬م ْن َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن َم ْس عُو ٍد فَبَ َدَأ بِ ِه‪َ ،‬و َس الِ ٍم‪،‬‬
‫ب‪َ ،‬و ُم َع ا ِذ اب ِْن َجبَ ٍل بِ ُم َع ا ِذ ب ِْن َجبَ ٍل» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫َم وْ لَى َأبِي ُح َذ ْيفَ ة َوُأبَ ِّي ب ِْن َك ْع ٍ‬
‫‪.]3757‬‬
‫‪ -1553‬از عبدهللا بن عمروب روایت است ک ه گفت‪ :‬از پی امبر خ دا ج ش نیدم‬
‫که می‌فرمودند‪« :‬از چهار نفر بخواهید که برای شما ق رآن بخوانن د‪ :‬از عبدهللا بن‬
‫مسعود‪ ،‬سالم مولی ابی حذیفه‪ُ ،‬أبی بن کعب‪ ،‬و معاذ بن جبل»(‪.)1‬‬

‫شةَل‬ ‫‪ -18‬باب‪ :‬فَ ْ‬

‫ض ِل عَاِئ َ‬
‫باب [‪ :]18‬فضيلت عائشهل‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا قِالَ َدةً‬ ‫ت ِم ْن َأ ْس َما َء َر ِ‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا‪َ ،‬أنَّهَا ا ْستَ َعا َر ْ‬ ‫‪ -1554‬ع َْن عَاِئ َشةَ َر ِ‬
‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ص َحابِ ِه فِي طلبِهَ ا‪ ،‬ف ْد َر َكتهُ ُم‬ ‫َأ‬
‫َاس ا ِم ْن ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫صلى هللاُ َعل ْي ِه َو َسل َم ن ً‬ ‫َّ‬ ‫ت فََأرْ َس َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫فَهَلَ َك ْ‬
‫ك ِإلَ ْي ِه‪،‬‬‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َش َكوْ ا َذلِ َ‬ ‫ض و ٍء‪ ،‬فَلَ َّما َأتَ ُوا النَّبِ َّي َ‬ ‫صلَّوْ ا بِ َغي ِْر ُو ُ‬
‫صالَةُ‪ ،‬فَ َ‬ ‫ال َّ‬
‫ب التيَ ِ ُّم» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫فَنَ َزلت آيَ ة التيَ ُّم ِم‪ ،‬ث َّم ذك َر ب اقي الح ديث‪ ،‬وق د تق دم في ِكت ا ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫‪3773‬و انظر حدیث رقم‪.]334:‬‬
‫‪ -1554‬از عائشهل روایت است که وی گلوبندی را از [خواهرش] اسماءل به‬
‫عاریت گرفت و از نزدش گم شد‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج عدۀ از صحابه خ ود را فرس تادند ت ا آن را جس تجو نماین د‪ ،‬وقت‬
‫نم از ب ر آن‌ه ا داخ ل ش د‪[ ،‬و چ ون آبی نیافتن د] ب دون وض وء نم از خواندن د‪ ،‬و‬
‫هنگامی که نزد پیامبر خ دا ج برگش تند از این واقع ه ش کایت نمودن د‪ ،‬و آی ۀ تیمم‬
‫نازل گردید‪ ،‬و بقیۀ حدیث قبال در کتاب تیمم گذشت(‪.)2‬‬

‫‪ )3‬بعد از اینکه پیامبر خدا ج گفتند که بعد از آن‌ها ب یرق را شمش یری از شمش یر‌های خ دا‬
‫بدست گ رفت و فتح نص یب مس لمانان گردی د‪ ،‬از هم ان روز خالدس ملقب ب ه (س یف هللا)‪،‬‬
‫یع نی‪( :‬شمش یر خ دا) گردی د‪ ،‬و ابن حب ان و ح اکم از ابی اوفی روایت می‌کنن د ک ه گفت‪:‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪ :‬خالد را اذیت نکنید‪ ،‬زیرا او شمشیری از شمشیر‌های خ دا اس ت ک ه‬
‫بر کفار مسلط کرده است‪.‬‬
‫‪ - 1‬سبب اختصاص این چهار نفر به قراءت قرآن این است که این‌ه ا تم ام ق رآن را از ده ان‬
‫خود پیامبر خ دا ج ش نیده بودن د‪ ،‬ولی دیگ ران چ یزی را از پی امبر خ دا ج و چ یزی را از‬
‫یکدیگر خود می‌شنیدند‪ ،‬و دیگر آنکه این‌ها در تالوت قرآن از دیگران بر تری داشتند‪ ،‬ولو‬
‫آنکه بعضی از صحابه در فهم معانی قرآن از این‌ها فهمیده‌تر بودند‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬خالصۀ بقیۀ ح دیث این ب ود ک ه أس ید بن حض یر ب رای عائشهل گفت‪ :‬خداون د ب رایت خ یر‬
‫بدهد‪ ،‬به خدا سوگند هر مشکلی که برایت پیش می‌آید‪ ،‬خداوند آن را حل می‌کن د‪ ،‬و در عین‬
‫حال سبب برکتی برای مسلمانان می‌گردد‪.‬‬
 ‫‪25‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬

‫ب اَأل ْن َ‬
‫صا ِر‬ ‫‪ -19‬باب‪َ :‬منَاقِ ُ‬
‫باب [‪ :]19‬مناقب انصار‬

‫اث‪ ،‬يَوْ ًم ا قَ َّد َم هُ هَّللا ُ لِ َر ُس ولِ ِه‬

‫ت‪َ :‬كانَ يَوْ ُم بُ َع َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا‪ ،‬قَالَ ْ‬
‫‪ -1555‬ع َْن عَاِئ َشةَ َر ِ‬
‫ت‬ ‫ق َملَ ُؤ هُ ْم‪َ ،‬وقُتِلَ ْ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َوقَ ِد ا ْفتَ َر َ‬‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬فَقَ ِد َم َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم فِي ُد ُخ ولِ ِه ْم فِي اِإل ْس الَ ِم»‬ ‫َس َر َواتُهُ ْم َوجُرِّ حُوا‪ ،‬فَقَ َّد َمهُ هَّللا ُ لِ َرسُولِ ِه َ‬
‫[رواه البخاری‪.]3777 :‬‬
‫‪ -1555‬از عائشهل روایت است که گفت‪ :‬جنگ بع ات جنگی ب ود ک ه خداون د‬
‫آن را مانند بخششی برای پیامبر خدا ج تقدیم نموده بود‪ ،‬زیرا پیش از آنکه پیامبر‬
‫خدا ج [به مدینه منوره] هجرت نمایند‪ ،‬همبس تگی آن‌ه ا در هم پاش ید‪ ،‬و بزرگ ان‬
‫آن‌ها کشته و زخمی شدند‪.‬‬
‫و این حادثه را خداوند متعال پیش از آمدن رسول خود به مدین ه ب رایش تق دیم‬
‫نمود‪ ،‬تا این کار سبب داخل شدن آن‌ها به اسالم گردد(‪.)1‬‬

‫‪ -20‬باب‪ :‬قَ ْو ِل النَّبِ ِّي ج‪« :‬لَ ْوالَ ا ْل ِه ْج َرةُ لَ ُك ْنتُ ا ْم َرءاً ِمنَ األ ْن َ‬
‫صا ِر»‬
‫باب [‪ :]20‬این گفتۀ پی••امبر خ••دا ج ک••ه «اگ••ر فض•یلت هج••رت نمی‌ب••ود من شخص•ی از انص••ار‬
‫بودم»‬

‫صلَّى هَّللا ُ َعلِ ْي ِه َو َس لَ َم ق ا َل‪« :‬لَ وْ الَ‬ ‫‪- 1556‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫ض َي أهللُ َع ْنهُ ع َِن النَّبِ َّي َ‬
‫صار» [رواه البخاری‪.]3779 :‬‬ ‫ت ا ْم َرًأ ِمنَ اَأل ْن َ‬‫ال ِهجْ َرةُ لَ ُك ْن ُ‬
‫‪ -1556‬از ابوهریرهس پیامبر خدا ج روایت است که فرمودند‪« :‬اگر فض یلت‬
‫هجرت نمی‌بود‪ ،‬من شخصی از انصار می‌بودم(‪.)2‬‬

‫‪ )2‬عائشه بنت ابوبکر ص دیقب‪ ،‬هش ت س ال پیش از هج رت تول د ی افت‪ ،‬ک نیتش ام عبدهللا‬
‫است‪ ،‬و مراد از آن‪ ،‬عبدهللا بن زبیر خواهرزاده‌اش می‌باشد‪ ،‬و هنگام وف ات پی امبر خ دا ج‬
‫هفده ساله بود‪ ،‬و بعد از ایشان حدود پنجاه سال زندگی کرد‪ ،‬اح ادیث بس یاری را از پی امبر‬
‫خدا ج روایت کرده است‪ ،‬حتی گفته‌اند که چه ار حص ۀ احک ام ش رعی از طری ق او ب رای‬
‫امت رس یده اس ت‪ ،‬ع روه بن زب یر می‌گوی د‪ :‬هیچکس را در فق ه و طب و ش عر از عائش ه‬
‫فهمیده‌تر نیافتم‪ ،‬او بعد از خدیجه به ترین ازواج مطه رات اس ت‪ ،‬رض ی هللا تع الی عنه ا و‬
‫عنهن جمیعا‪.‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬جنگ بعاث جنگی بود که بین دو قبیل ۀ اوس و خ زرج پیش از هج رت نب وی در گ رفت‪ ،‬و‬
‫یکصدوبیست سال ادامه یافت‪ ،‬و تقریبا ً تمام س رکردگان و جن گ آوران این دو قبیل ه کش ته‬
‫شدند‪ ،‬و ابواحمد عسکری می‌گوید‪ :‬جنگ بعاث تا پنج سال پیش از آم دن پی امبر خ دا ج ب ه‬
‫مدینه ادامه داشت‪.‬‬
‫‪ )2‬عائشهل از این سبب این واقعه را (بخششی) از طرف خداوند ب رای رس ولش پنداش ت‪،‬‬
‫که اگر زعمای این واقعه قبیله وجود می‌داشتند‪ ،‬قرار عادت‪ ،‬جهت دفاع از مق ام و منص ب‬
‫خود‪ ،‬با پیامبر خدا ج به جنگ و جدال پرداخته و مانع داخل شدن دیگر اتباع خود به اس الم‬
‫می‌شدند‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪26‬‬

‫‪ -21‬باب‪ُ :‬ح ُّب اَأل ْن َ‬

‫صا ِر ِمنَ اِإل ي َما ِن‬
‫باب [‪ :]21‬حب انصار از ایمان است‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬اَأل ْن َ‬

‫ص ا ُر الَ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ قَا َل‪ :‬قَا َل النَّبِ َّي َ‬ ‫‪- 1557‬ع َْن البَ َرا َء َر ِ‬
‫َض هُ ْم َأ ْبغ َ‬
‫َض هُ‬ ‫ق‪ ،‬فَ َم ْن َأ َحبَّهُ ْم َأ َحبَّهُ هَّللا ُ‪َ ،‬و َم ْن َأ ْبغ َ‬
‫ض هُ ْم ِإاَّل ُمنَ افِ ٌ‬
‫ي ُِحبُّهُ ْم ِإاَّل ُم ْؤ ِم ٌن‪َ ،‬والَ يُ ْب ِغ ُ‬
‫هَّللا ُ» [رواه البخاری‪.]3783:‬‬
‫‪ -1557‬از براءس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج فرمودند‪:‬‬
‫«انص ار را دوس ت نمی‌دارد مگ ر مس لمان‪ ،‬و از انص ار ب دش نمی‌آی د مگ ر‬
‫منافق‪ ،‬کسی که انصار را دوست داشته باشد‪ ،‬خداوند او را دوست دارد‪ ،‬و کس ی‬
‫که از انصار بدش بیاید‪ ،‬خداوند از وی بدش می‌آید»(‪.)1‬‬

‫صا ِر‪َ« :‬أ ْنتُ ْم َأ َح ُّب النَّ َ‬

‫اس ِإلَ َّى»‬ ‫‪ -22‬باب‪ :‬قَ ْو ِل النَّبِ ِّي ج لَأل ْن َ‬
‫باب [‪ :]22‬این قول پی••امبر خ•دا ج ب•رای انص•ار ک••ه «ش•ما در ن•زدم از محب••وب‌ترین مردم••ان‬
‫هستید»‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم النِّ َس ا َء‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬رَأى النَّبِ ُّي َ‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1558‬ع َْن َأنَ ٍ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ُم ْمثِاًل فَقَ ا َل‪ :‬اللَّهُ َّم َأ ْنتُ ْم ِم ْن‬ ‫َوالصِّ ْبيَانَ ُم ْقبِلِينَ ِم ْن ُع ُر ٍ‬
‫س‪ ،‬فَقَا َم النَّبِ ُّي َ‬
‫ار» [رواه البخاری‪.]3785 :‬‬ ‫ث ِم َر ٍ‬ ‫َأ َحبِّ النَّ ِ‬
‫اس ِإلَ َّي‪ .‬قَالَهَا ثَالَ َ‬
‫‪ -1585‬از انسس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج زن‌ها و طفل‌ها را دیدند‬
‫که از عروسی می‌آین د‪ ،‬جابج ا ایس تادند‪ ،‬و گفتن د‪« :‬ای خ دا! ش ما در ن زد من از‬
‫محبوب‌ترین مردمان هستید»‪ ،‬و این عبارت را سه بار تکرار نمودند‪.‬‬
‫ار ِإلَى‬‫ص ِ‬ ‫ت ا ْم َرَأةٌ ِمنَ اَأل ْن َ‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬في رواية‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬ج ا َء ِ‬ ‫‪َ -1559‬و َع ْن هُ َر ِ‬
‫ص لى هللاُ َعلَ ْي ِه‬‫َّ‬ ‫هَّللا‬ ‫َّ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم َو َم َعهَ ا َ‬
‫ص بِ ٌّي لَهَ ا‪ ،‬فَ َكل َمهَ ا َر ُس و ُل ِ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬
‫َرس ِ‬
‫اس ِإلَ َّي َم َّرتَيْن» [رواه البخاری‪‌.]3786 :‬‬ ‫َأ‬
‫َو َسلَّ َم‪ ،‬فَقَا َل‪َ :‬وال ِذي نَف ِسي بِيَ ِد ِه‪ِ ،‬إنَّ ُك ْم َحبُّ النَّ ِ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬
‫‪ -1559‬و انس س در روایت دیگ ری آم ده اس ت ک ه گفت‪ :‬زنی از انص ار ب ا‬
‫طفلش نزد پیامبر خدا ج آمده پیامبر خدا ج با او سخن گفتن د و فرمودن د‪« :‬س وگند‬

‫‪ -‬یعنی‪ :‬اگر خصوصیت و ش رف هج رت نمی‌ب ود‪ ،‬من میخواس تم ک ه شخص ی از انص ار‬ ‫‪2‬‬

‫باشم‪ ،‬و این داللت بر این دارد که برای انصار در قلب پیامبر خدا ج مق ام بس واالیی ب ود‪،‬‬
‫تا جاییکه آرزو داشتند که یکی از انصار باشند‪ ،‬و با این هم چون مرتب ۀ هج رت از مرتب ۀ‬
‫نصرت باالتر است‪ ،‬پیامبر خدا ج مهاجر بودن را بر انصار بودن ترجیح دادند‪.‬‬
‫‪ -‬سبب این مزیت برای انصار این است که آن‌ها با مواقف مجیدۀ خود سبب نص رت اس الم‬ ‫‪1‬‬

‫و مسلمین گردیدند‪ ،‬و با جان و مال خود در راه اسالم صادقانه ق دم ب ر داش تند‪ ،‬و از اینج ا‬
‫است که پی امبر خ دا ج در ح دیث دیگ ری فرمودن د‪ :‬عالمت ایم ان حب انص ار‪ ،‬و عالمت‬
‫نفاق بغض انصار است‪ ،‬و البت ه این حب و بغض ی اس ت ک ه ب ه س بب انص ار ب ودن آن‌ه ا‬
‫بوجود آمده باشد‪ ،‬نه به سبب دیگری‪ ،‬بنابراین‪ ،‬درگیری‌های که بین آن‌ها ص ورت گ رفت‪،‬‬
‫شامل این حب و بغض نمی‌شود‪ ،‬زیرا سبب آن‌ها مخالفت‌های ب ود ک ه بین آن‌ه ا واق ع ش ده‬
‫بود‪ ،‬نه انصار بودن آن‌ها‪.‬‬
 ‫‪27‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫ب ه ذاتی ک ه ج انم در دس ت او اس ت [بالکی ف] ش ما در ن زد من از محب وب‌ترین‬
‫مردمان هستید»‪ ،‬و این سخن را دو بار تکرار کردند‪.‬‬

‫ت اَأل ْن َ‬
‫ص ارُ‪ :‬يَ ا َر ُس و َل هَّللا ِ‪ ،‬لِ ُك لِّ‬ ‫‪ -1560‬ع َْن َز ْي ِد ب ِْن َأرْ قَ َم َر ِ‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْن ‌هُ قَا َل‪ :‬قَ الَ ِ‬
‫ع هَّللا َ َأ ْن يَجْ َع َل َأ ْتبَا َعنَ ا ِمنَّا‪ .‬فَ َدعَا بِ ِه » [رواه الخ اری‪:‬‬ ‫نَبِ ٍّي َأ ْتبَا ٌ‬
‫ع‪ ،‬وَِإنَّا قَ ِد اتَّبَ ْعنَاكَ‪ ،‬فَا ْد ُ‬
‫‪.]3787‬‬
‫‪ -1560‬از زید بن ارقَمس روایت است که گفت‪ :‬انصار گفتن د‪ :‬ی ا رس ول هللا!‬
‫برای هر پیامبری پیروانی است‪ ،‬و ما از شما پیروی نمودیم‪ ،‬به حق ما دع ا کنی د‬
‫که متعلقین ما نیز از جملۀ ما محسوب ش وند‪ ،‬و پی امبر خ دا ج ب رای آن‌ه ا همین‬
‫گونه دعا کردند‪.‬‬

‫ض ُل دُو ِر اَأل ْن َ‬
‫صا ِر‬ ‫‪ -23‬باب‪ :‬فَ ْ‬
‫باب [‪ :]23‬فضیلت خانه‌های انصار‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬قَا َل‪ِ :‬إ َّن خَ ْي َر‬ ‫‪ -1561‬ع َْن َأبِي ُح َم ْي ٍد َر ِ‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ ع َِن النَّبِ ِّي َ‬
‫هَّللا‬
‫ار فَ َذ َك َر الحديث‪ ،‬و قَ ْد تَقَ َّدم ثُ َّم قَا َل‪ :‬قَا َل َس ْع ُد بْنُ ُعبَا َدةَ لِلنَّبِ َّى ع يَا َرسُو َل ِ‬ ‫ص ِ‬ ‫ُور اَأل ْن َ‬
‫د ِ‬
‫ار» [رواه‬ ‫الخيَ ِ‬ ‫َأ‬
‫ْس بِ َح ْس بِ ُك ْم ْن تَ ُكونُ وا ِمنَ ِ‬ ‫َأ‬
‫آخ رًا‪ ،‬فَقَ ا َل‪َ :‬ولَي َ‬ ‫ْ‬
‫ار فَ ُج ِعلنَا ِ‬
‫ص ِ‬ ‫َأل‬
‫ُخيِّ َر دُو ُر ا ْن َ‬
‫البخاری‪.]3791 :‬‬
‫‪ -1561‬از ابو حمیدس از پیامبر خ دا ج روایت اس ت ک ه فرمودن د‪« :‬به ترین‬
‫خانواده‌های مردم انصار‪ – ...‬و بقیۀ حدیثی را که قبال گذشت ذکر نمود‪.)1(-‬‬
‫بعد از آن گفت که سعد بن عبادهس ب رای پی امبر خ دا ج گفت‪ :‬ی ا رس ول هللا!‬
‫فضیلت خانواده‌های انصار ذکر شده است‪[ ،‬ولی] ما در اخیر ذکر شده‌ایم‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬آیا برای شما همین قدر کافی نیست که از برگزیدگان باشید» ؟‬
‫(‪)2‬‬

‫ض»‬ ‫«اصبِ ُروا َحتَّى تَ ْلقَ ْونِي َعلَى َ‬

‫الح ْو ِ‬ ‫ْ‬ ‫‪ -24‬باب‪ :‬قَ ْو ِل النَّبِ ِّي ج لَأل ْن َ‬
‫صا ِر‪:‬‬
‫باب [‪ :]24‬این قول پیامبر خدا ج‪ :‬برای انصار ک••ه «ص••بر کنی••د ت••ا ب••ر س••ر نه••ر [ک••وثر] م••را‬
‫مالقات نمائید»‬

‫ار قَا َل‪ :‬يَا َرسُو َل‬

‫ص ِ‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ ْم‪َ ،‬أ َّن َر ُجاًل ِمنَ اَأل ْن َ‬ ‫‪ -1562‬ع َْن ُأ َس ْي ِد ب ِْن ُح َ‬
‫ضي ٍْر َر ِ‬
‫اص بِرُوا َحتَّى‬‫«س ت َْلقَوْ نَ بَ ْع ِدي ُأ ْث َرةً‪ ،‬فَ ْ‬
‫اس تَ ْع َم ْلتَ فُالَنً ا؟ قَ ا َل‪َ :‬‬
‫هَّللا ِ‪َ ،‬أالَ ت َْس تَ ْع ِملُنِي َك َم ا ْ‬
‫ض» [رواه البخاری‪.]3792 :‬‬ ‫ت َْلقَوْ نِي َعلَى ال َحوْ ِ‬

‫‪ -‬و تمام حدیث چنین می‌شود که بهترین خانواده‌های انصار‪ ،‬خانواده‌های بنی عب د األش هل‪،‬‬ ‫‪1‬‬

‫بعد از آن خانواده‌های بنی ساعده‪ ،‬بع د از آن خانواده‌ه ای ب نی ح ارث بن خ زرج اس ت‪ ،‬و‬

‫همه خانواده‌های انصار مردم خوبی هستند‪ ،‬و بقی ۀ ح دیث ب ه ش مارۀ (‪ )754‬قبال در کت اب‬
‫زکات‪ ،‬گذشت‪.‬‬
‫‪ -‬یعنی‪ :‬بعد از اینکه در صف بر گزیدگان ق رار گرفتی د‪ ،‬ف رقی نمی‌کن د ک ه در اخ یر ذک ر‬ ‫‪2‬‬

‫گردید یا در اول‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪28‬‬
‫ُضیرس(‪ )1‬روایت است ک ه شخص ی از انص ار گفت‪ :‬ی ا‬ ‫‪ -1562‬از اُسید بن ح َ‬
‫رسول هللا! طوری که فالنی را موظف ساختید م را موظ ف نمی‌س ازید؟ فرم ود‪:‬‬
‫«به زودی خود محوری‌های را خواهید دید‪ ،‬و باید صبر کنید تا آنکه بر سر نه ر‬
‫[کوثر] با من مالقات نمائید»(‪.)2‬‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬في رواية‪َ :‬و َموْ ِع ُد ُك ُم ال َح وْ ضُ » [رواه‬ ‫‪َ -1563‬وع َْن َأنَ ٍ‬
‫س َر ِ‬
‫البخاری‪.]3793 :‬‬
‫‪ -1563‬و از أنسس در روایت دیگری آمده است که فرمودند‪ :‬و وعده شما بر‬
‫سر حوض کوثر باشد»‪.‬‬

‫‪ -25‬ب••اب‪ :‬قَ ْ‬
‫••و ِل هللا عَ•• َّز َو َج•• َّل‪َ ﴿ :‬ويُ ۡؤثِرُونَ َعلَ ٰ ٓى َأنفُ ِس ِهمۡ َولَ ۡو َك انَ ِب ِهمۡ‬
‫اص ‪ٞ‬ة﴾‬
‫ص َ‬‫خَ َ‬
‫باب [‪ :]25‬این قول خداوند که‪﴿ :‬با آنکه محتاج هستند دیگران را بر خود ترجیح می‌دهند﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪،‬‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪َ ،‬أ َّن َر ُجاًل َأتَى النَّبِ َّي َ‬ ‫‪ -1564‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫ض ُّم‬‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ :‬م ْن يَ ُ‬ ‫ث ِإلَى نِ َساِئ ِه فَقُ ْلنَ ‪َ :‬ما َم َعنَا ِإاَّل ال َما ُء‪ ،‬فَقَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫فَبَ َع َ‬
‫ق بِ ِه ِإلَى ا ْم َرَأتِ ِه‪ ،‬فَقَ ا َل‪َ :‬أ ْك ِر ِمي‬ ‫ار‪َ :‬أنَ ا‪ ،‬فَ ا ْنطَلَ َ‬ ‫ص ِ‬ ‫ُضيفُ هَ َذا‪ ،‬فَقَ ا َل َر ُج ٌل ِمنَ اَأل ْن َ‬ ‫َأوْ ي ِ‬
‫ص ْبيَانِي‪ ،‬فَقَ ا َل‪ :‬هَيِِّئي‬ ‫وت ِ‬ ‫ت‪َ :‬ما ِع ْن َدنَا ِإاَّل قُ ُ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬فَقَالَ ْ‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬
‫ض ْيفَ َرس ِ‬ ‫َ‬
‫ت طَ َعا َمهَ ا‪،‬‬ ‫َش ا ًء‪ ،‬فَهَيََّأ ْ‬ ‫ص ْبيَان َِك ِإ َذا َأ َرادُوا ع َ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ك‬
‫ِ ِ ِ َ َ ِ َ ِّ ِ‬ ‫ج‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫س‬ ‫ي‬ ‫ح‬ ‫ب‬ ‫ص‬‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫و‬
‫طَ َ ِ َ‬
‫‪،‬‬ ‫ك‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫ع‬ ‫َ‬
‫طفََأ ْت هُ‪ ،‬فَ َج َعالَ‬ ‫ص لِ ُح ِس َرا َجهَا فََأ ْ‬‫ت َكَأنَّهَ ا تُ ْ‬ ‫ص ْبيَانَهَا‪ ،‬ثُ َّم قَا َم ْ‬ ‫ت ِ‬ ‫ت ِس َرا َجهَا‪َ ،‬ونَ َّو َم ْ‬ ‫َوَأصْ بَ َح ْ‬
‫َأ‬ ‫ْأ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪،‬‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬
‫اويَي ِْن‪ ،‬فَلَ َّما صْ بَ َح َغدَا ِإلَى َرس ِ‬ ‫ي ُِريَانِ ِه َأنَّهُ َما يَ ُكالَ ِن‪ ،‬فَبَاتَا طَ ِ‬
‫ب‪ِ ،‬م ْن فَ َعالِ ُك َما» فََأ ْن َز َل هَّللا ُ‪َ :‬ويُ ْؤ ثِرُونَ َعلَى َأ ْنفُ ِس ِه ْم َولَ وْ‬ ‫ك هَّللا ُ اللَّ ْيلَةَ‪َ ،‬أوْ ع َِج َ‬ ‫ض ِح َ‬ ‫فَقَا َل‪َ :‬‬
‫ك هُ ُم ال ُمفلِحُونَ » [رواه البخاری‪.]3798 :‬‬ ‫ْ‬ ‫ُأ‬ ‫ْ‬
‫ق ُش َّح نَف ِس ِه فَ ولَِئ َ‬ ‫صة َو َم ْن يُو َ‬ ‫ٌ‬ ‫صا َ‬ ‫َكانَ بِ ِه ْم َخ َ‬
‫‪ -1564‬از اب وهریرهس روایت اس ت ک ه شخص ی ن زد پی امبر خ دا ج آم د و‬
‫[چیزی طلبید]‪ ،‬ایشان نزد همسران خود فرس تادند‪[ ،‬ت ا اگ ر چ یزی داش ته باش ند‬
‫بفرستند]‪.‬‬
‫آن‌ها گفتند‪ :‬غیر از آب چیزی دیگری با ما نیست‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬چه کسی این را با خود می‌برد‪ ،‬و یا مهمان می‌کند»؟‬
‫[شک بین دو عبارت از راوی است]‪ ،‬شخصی از انصار گفت‪ :‬من [او را با خود‬
‫می‌برم]‪.‬‬
‫‪ -‬وی اسید بن حضیر بن سماک انص اری اش هلی اس ت‪ ،‬پ درش از پهلوان ان و ریئس قبیل ۀ‬ ‫‪1‬‬

‫اوس بود‪ ،‬از کسانی است که در اول به دست مص عب بن عم یرس مس لمان ش ده بودن د‪ ،‬و‬
‫یکی از کس انی ب ود ک ه در جن گ (اح د) ث ابت ق دم مان ده بودن د‪ ،‬در این روز هفت زخم‬
‫برداشته بود‪ ،‬پیامبر خدا ج فرمودند که‪ :‬اس ید ش خص خ وبی اس ت‪ ،‬اب وبکرس هیچکس از‬
‫انصار را بر وی مقدم نمی‌دانست‪ ،‬در سال بیست هجری وفات یافت‪( ،‬االصابه‪.)1/49 :‬‬
‫‪ -‬و واقعیت همان طوری شد که پیامبر خدا ج خبر داده بودند‪ ،‬و این هم از اموری است که‬ ‫‪2‬‬

‫پیامبر خدا ج از طریق وحی و یا الهام‪ ،‬از وقائع آینده خبر داده بودند‪.‬‬
 ‫‪29‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫او را با خود نزد همسر خود برد و گفت‪ :‬مهمان پیامبر خ دا ج را اح ترام کن!‬
‫همسرش گفت‪ :‬به غیر از قوت اطفال خود چیز دیگری ن داریم‪ ،‬آن ش خص گفت‪:‬‬
‫طعام خود را آم اده کن و چ راغ را روش ن کن‪ ،‬و اطف الت را اگ ر غ ذا خواس تند‬
‫خواب کن‪.‬‬
‫آن زن طعام را آماده نمود‪ ،‬چراغش را روشن و اطفالش را خواب ک رد‪ ،‬بع د‬
‫از آن برخاست و به بهانۀ آنکه چراغ را اصالح می‌کند‪ ،‬آن را خ اموش نم ود‪ ،‬و‬
‫زن و شوهر طوری وانمود می‌کردند که گویا چ یزی می‌خورن د‪ ،‬و هم انطور ت ا‬
‫صبح گرسنه خوابیدند‪.‬‬
‫چون صبح شد [شخص انص اری] ن زد پی امبر خ دا ج رفت‪ ،‬ایش ان فرمودن د‪:‬‬
‫«خداون د متع ال ش ب گذش ته از ک ار ش ما خندی د و اظه ار تعجب نم ود [بال‬
‫کیف]»(‪ ،)1‬و خداون د متع ال این آی ۀ کریم ه را ن ازل نم ود‪( :‬ب ا آنک ه خ ود آن‌ه ا‬
‫محتاجه هستند‪ ،‬دیگران را ب ر خ ود ت رجیح می‌دهن د‪ ،‬کس انی ک ه از بخ الت نفس‬
‫خود‪ ،‬را دور نگاه می‌دارند‪ ،‬رستگار اند)(‪.)2‬‬

‫‪ -26‬باب‪ :‬قَ ْو ِل النَّبِ ِّي‪« :‬ا ْقبَلُوا ِمنْ ُم ْح ِ‬

‫سنِ ِه ْم َوت ََجا َو ُزوا عَنْ ُم ِ‬
‫سيِئ ِه ْم»‬
‫باب [‪ :]26‬این قول پیامبر خ•دا ج ک•ه «از نیکوک•ار آن‌ه•ا قب•ول و از ب•دکار آن‌ه•ا چشم‌پوش•ی‬
‫کنید»‬

‫ض َي هَّللا ُ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ قَ ا َل‪َ :‬م َّر َأبُ و بَ ْك ٍر‪َ ،‬وال َعبَّاسُ َر ِ‬ ‫َس ْبنَ َمالِ ٍك َر ِ‬ ‫‪ -1565‬ع َْن َأن َ‬
‫هَّللا‬
‫ض َي ُ َع ْنهُ ْم َوهُ ْم يَ ْب ُك ونَ ‪ ،‬فَقَ ا َل‪َ :‬م ا يُ ْب ِكي ُك ْم؟‬ ‫ار َر ِ‬ ‫ص ِ‬ ‫َأل‬
‫س ا ْن َ‬ ‫س ِم ْن َم َج الِ ِ‬ ‫َع ْنهُ َما‪ ،‬بِ َمجْ لِ ٍ‬
‫ص لى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫ص لى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم ِمنَّا‪ ،‬فَ َد َخ َل َعلَى النَّبِ ِّي َ‬ ‫َّ‬ ‫س النَّبِ ِّي َ‬ ‫قَالُوا‪َ :‬ذكَرْ نَا َمجْ لِ َ‬
‫ب َعلَى َرْأ ِس ِه‬ ‫َص َ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َوقَ ْد ع َ‬ ‫َو َسلَّ َم فََأ ْخبَ َرهُ بِ َذلِكَ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬فَ َخ َر َج النَّبِ ُّي َ‬
‫ك اليَ وْ ِم‪ ،‬فَ َح ِم َد هَّللا َ َوَأ ْثنَى َعلَ ْي ِه‪ ،‬ثُ َّم‬ ‫ص ِع َد ال ِم ْنبَ َر‪َ ،‬ولَ ْم يَصْ َع ْدهُ بَ ْع َد َذلِ َ‬‫اشيَةَ بُرْ ٍد‪ ،‬قَا َل‪ :‬فَ َ‬ ‫َح ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫ض ُوا ال ِذي َعل ْي ِه ْم‪َ ،‬وبَقِ َي ال ِذي‬‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ار‪ ،‬ف ِإنهُ ْم ك ِر ِش ي َو َع ْيبَتِي‪َ ،‬وق د ق َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َأل‬ ‫ُ‬ ‫ُأ‬ ‫قَ ا َل‪:‬‬
‫ص ِ‬ ‫وص يك ْم بِا ن َ‬ ‫ِ‬
‫لَهُ ْم‪ ،‬فَا ْقبَلُوا ِم ْن ُمحْ ِسنِ ِه ْم‪َ ،‬وتَ َجا َو ُزوا ع َْن ُم ِسيِئ ِه ْم» [رواه البخاری‪.]3799 :‬‬
‫‪ -1565‬از انس بن مالکس روایت است که گفت‪ :‬ابوبکر و عباسب به مجلس ی‬
‫از مجالس انصار گذشتند‪[ ،‬و دیدند] که آن‌ها گریه می‌کنن د‪ ،‬پرس یدند س بب گری ۀ‬
‫شما چیست؟‬
‫گفتند‪ :‬یکی از مجالسی را که با پیامبر خدا ج داشتیم بیاد آوردیم ‪.‬‬
‫(‪)3‬‬

‫[ابوبکرس] نزد پیامبر خدا ج آمد و این واقعه را برای‌شان گفت‪:‬‬

‫‪ -‬گویا از این واقعه مللک وحی برای پیامبر خدا ج خبر داده بود‪ ،‬زی را پیش از آنک ه خ ود‬ ‫‪1‬‬

‫آن شخص از واقعه شب گذشته برای پیامبر خدا ج چیزی بگوی د‪ ،‬ایش ان از م ا ج ری خ بر‬
‫دادند‪.‬‬
‫‪ -‬خوانن دۀ عزی ز!! این ح دیث را ب ه دقت بخ وان‪ ،‬و در ف داکاری و گذش ت و س خاوت‬ ‫‪2‬‬

‫صحابهش خوب دقت کن‪ ،‬تا شاید این روش نیک آن‌ها را سرمشق زندگی خود قرار بدهی‪.‬‬
‫‪ -‬انصار با پیامبر خدا ج مجالس بسیاری داشتند‪ ،‬و در ایامی که پیامبر خدا ج مریض بودند‬ ‫‪3‬‬

‫این مجالس خود را با ایشان ادامه می‌دادن د‪ ،‬و از اینک ه ش اید پی امبر خ دا ج از این م رض‬
‫وفات نمایند‪ ،‬و با ایشان دیگر مجلسی نداشته باشند‪ ،‬به گریه افتاده بودند‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪30‬‬
‫راوی می‌گوید که پیامبر خدا ج در ح الی ک ه دس تمالی را ب ر س ر خ ود بس ته‬
‫بودند‪ ،‬از خانه بر آمدند‪ ،‬و برای آخرین بار باالی منبر باال شده و بع د از حم د و‬
‫ثنای خداوند متعال فرمودند‪:‬‬
‫«شما را نسبت به انصار سفارش[ب ه نیکی] می‌نم ایم‪ ،‬زی را این‌ه ا خ واص و‬
‫صاحب اسرار من هستند‪ ،‬آنچه که بر ایشان واجب اسرار من هستند‪،‬آنچه ک ه ب ر‬
‫ایشان واجب بود اداء کردند‪ ،‬و اکنون حق آن‌ها ب اقی اس ت[ح ق آن‌ه ا در آخ رت‬
‫بهشت‪ ،‬و در دنیا نیکی کردن برای آن‌ها اس ت]‪ ،‬از این جهت بای د ک ار نیکوک ار‬
‫آن‌ها را قبول کنید‪ ،‬و از لغزش کارشان چشم پوشی نمائید»‪.‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َم ا‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬خ َر َج َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ :1566‬ع َْن ا ْبنَ َعبَّا ٍ‬
‫َ‬
‫س َعلى‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫َس َما ُء‪َ ،‬حتى َجل َ‬ ‫ٌ‬
‫ص ابَة د ْ‬ ‫َو َسلَّ َم َو َعلَ ْي ِه ِم ْل َحفَةٌ ُمتَ َعطِّفً ا بِهَ ا َعلى َمن ِكبَ ْي ِه‪َ ،‬و َعل ْي ِه ِع َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫اس يَ ْكثُ رُونَ ‪َ ،‬وتَقِ لُّ‬ ‫ال ِم ْنبَ ِر‪ ،‬فَ َح ِم َد هَّللا َ َوَأ ْثنَى َعلَ ْي ِه‪ ،‬ثُ َّم قَ ا َل‪َ :‬أ َّما بَ ْع ُد َأ ُّيهَ ا النَّاسُ ‪ ،‬فَ ِإ َّن النَّ َ‬
‫ح فِي الطَّ َع ِام‪ ،‬فَ َم ْن َولِ َي ِم ْن ُك ْم َأ ْمرًا يَضُرُّ فِي ِه َأ َحدًا‪َ ،‬أوْ يَ ْنفَ ُعهُ‪،‬‬ ‫صا ُر َحتَّى يَ ُكونُوا َك ْال ِم ْل ِ‬ ‫اَأل ْن َ‬
‫فَ ْليَ ْقبَلْ ِم ْن ُمحْ ِسنِ ِه ْم‪َ ،‬ويَتَ َجا َو ْز ع َْن ُم ِسيِئ ِه ْم» [رواه البخاری‪.]3800 :‬‬
‫‪ -1566‬از ابن عباسب روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج در حالی که ملحف ۀ‬
‫را بر شانه‌های خود انداخته و سر خود را به دستمال سیاهی بسته بودند‪ ،‬آمدند ت ا‬
‫باالی منبر نشستند‪ ،‬بعد از حمد و ثنای خداوند متعال فرمودند‪:‬‬
‫«اما بعد‪ :‬ای مردم! برانید که مردم زیاد ش ده می‌رون د‪ ،‬و انص ار کم ش ده‪ ،‬ت ا‬
‫جایی که مانند نمکی در طعام باقی می‌مانند‪ ،‬اگر کسی از شما مسؤولیتی بر عهده‬
‫گرفت که می‌توانست به کسی نف ع و ض رری برس اند‪ ،‬از نیکوک ار انص ار قب ول‬
‫کند‪ ،‬و از لغزش کار آن‌ها چشم پوشی نماید»(‪.)1‬‬

‫س ْع ِد ْب ِن ُم َعا ٍذس‬ ‫‪ -27‬باب‪َ :‬منَاقِ ُ‬

‫ب َ‬
‫باب [‪ :]27‬مناقب سعدبن معاذس‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬يَقُولُ‪« :‬ا ْهتَ َّز‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪َ ،‬س ِمع ُ‬
‫ْت النَّبِ َّي َ‬ ‫‪ :1567‬ع َْن َجابِ ٍر َر ِ‬
‫ت َس ْع ِد ب ِْن ُم َعا ٍذ» [رواه البخاری‪.]3803 :‬‬ ‫ال َعرْ شُ لِ َموْ ِ‬
‫‪ -1567‬از جابرس روایت است که گفت‪ :‬از پیامبر خدا ج شنیدم که فرمودن د‪:‬‬
‫«به سبب مرگ سعد بن معاذ‪ ،‬عرش به لرزه در آمد»(‪.)2‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫چشم پوشی از لغزش انصار دو مورد را شامل نمی‌شود‪ ،‬یکی حدود‪ ،‬و دیگری حق وق الن اس‪،‬‬
‫یعنی‪ :‬اگر کسی از انصار مرتکب حدی از حدود مانند‪ :‬دزدی‪ ،‬زنا‪ ،‬شراب‌خواری و امث ال‬
‫این‌ه ا ش د‪ ،‬بای د مج ازات ش رعی نس بت ب ه وی مانن د ه ر ش خص دیگ ری تط بیق گ ردد‪،‬‬
‫چنان‌چه اگر کسی از انصار به حق کسی در جان و یا مالش تجاوز نمود‪ ،‬بای د ب دون م دارا‬
‫حق این شخص از وی گرفته شود‪ ،‬اما در غیر این دو مورد‪ ،‬می‌شود که از اشتباهات آن‌ها‬
‫چشم پوشی نمود‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احاکم و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
 ‫‪31‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫ب َأبَ َّى ْب ِن ك ْعبٍس‬
‫‪ -28‬باب‪َ :‬منَاقِ ُ‬
‫باب [‪ :]28‬مناقب ٌأبی بن کعبس‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬قَ ا َل النَّبِ ُّي َ‬ ‫َس ب ِْن َمالِ ٍك َر ِ‬ ‫‪ :1568‬ع َْن َأن ِ‬
‫ب قَا َل‪َ :‬و َس َّمانِي؟‬ ‫ك لَ ْم يَ ُك ِن الَّ ِذينَ َكفَرُوا ِم ْن َأ ْه ِل ال ِكتَا ِ‬‫ُأِلبَ ٍّي‪ِ« :‬إ َّن هَّللا َ َأ َم َرنِي َأ ْن َأ ْق َرَأ َعلَ ْي َ‬
‫قَا َل‪ :‬نَ َع ْم فَبَكى» [رواه البخاری‪.]3809 :‬‬
‫‪ -1568‬از انس بن م الکس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج ب رای اُبیس‬
‫ُوا ِم ۡن َأ ۡه ِل‬ ‫گفتند‪« :‬خداوند متعال مرا امر کرده است که سورۀ ﴿لَمۡ يَ ُك ِن ٱلَّ ِذينَ َكفَ ر ْ‬
‫ب﴾ را بر تو بخوانم‪[ .‬أبیس] گفت‪[ :‬خداوند متعال] مرا نام گرفت؟‬ ‫ۡٱل ِك ٰتَ ِ‬
‫فرمودند‪« :‬بلی»‪ ،‬و [أبیس] به گریه افتاد(‪.)1‬‬

‫ب زَ ْي ِد ْب ِن ثَابِتٍس‬
‫‪ -29‬باب‪َ :‬منَاقِ ُ‬
‫باب [‪ :]29‬مناقب زید بن ثابتس‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ قَا َل‪َ :‬ج َم َع القُ رْ آنَ َعلَى َع ْه ِد النَّبِ ِّي َ‬‫س َر ِ‬ ‫‪ :1569‬ع َْن َأنَ ٍ‬
‫ت‪ ،‬فَقي َل‬ ‫ُأ‬
‫ار‪ :‬بَ ٌّي‪َ ،‬و ُم َعا ُذ بْنُ َجبَ ٍل‪َ ،‬وَأبُو َز ْي ٍد‪َ ،‬و َز ْي ُد بْنُ ثَ ابِ ٍ‬ ‫َو َسلَّ َم َأرْ بَ َعةٌ‪ُ ،‬كلُّهُ ْم ِمنَ اَأل ْن َ‬
‫ص ِ‬
‫س‪َ :‬م ْن َأبُو َز ْي ٍد؟ قَا َل‪َ :‬أ َح ُد ُع ُمو َمتِي» [رواه البخاری‪.]3810 :‬‬ ‫َأِلنَ ٍ‬

‫عرش عبارت از تخت است‪ ،‬و اینک ه م راد از تخت در اینج ا چیس ت؟ در بین علم ا‪ ،‬و جه ات‬
‫نظر مختلفی وجود دارد‪:‬‬
‫بعضی می‌گویند که مراد از آن تابوتی است که سعد بن معاذ ب ر آن حم ل ش ده ب ود‪ ،‬یع نی‪:‬‬
‫بعد از اینکه سعد بن معاذس را در تابوت گذاشتند‪ ،‬تابوت می‌لرزید‪ ،‬و این به سبب فض یلت‬
‫وی بود‪ ،‬چنان‌چه وقتی که پیامبر خدا ج بر باالی کوه (أحد) بودند‪ ،‬کوه به لرزه درآمد‪.‬‬
‫و بعضی می‌گویند که مراد از عرش‪ ،‬عرش خدا است‪ ،‬و آن کنایه از حملۀ عرش اس ت ن ه‬
‫حقیقت خود عرش‪.‬‬
‫و باآلخره عدۀ دیگری برآنند که مراد از عرش حقیقت عرش است‪ ،‬و همین مع نی ب ه ذهن‬
‫متبادرتر است‪ ،‬و مراد از اهتزاز و لرزش عرش‪ ،‬تح رک آن جهت استبش اراز ق دوم س عد‬
‫معاذ و یا جهت تاثر از وف ات وی اس ت‪ ،‬و در هیچی ک از این احتم االت م انعی وج ود‬ ‫ْ‬ ‫بن‬
‫ير﴾‪.‬‬ ‫ندارد‪ ،‬زیرا ﴿ِإ َّن ٱهَّلل َ َعلَ ٰى ُك ِّل َش ۡي ٖء قَ ِد ‪ٞ‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سبب استفسار أبی بن کعب آن بود که وی خود را کمتر از این می‌دانس ت ک ه ن امش در مأل‬
‫أعلی ذکر گردد‪ ،‬و به طور ط بیعی اگ ر ب رای انس ان چ یزی داده ش ود ک ه خیلی بیش تر از‬
‫توقعش باشد‪ ،‬در قبول آن متردد گردیده و از دهنده استفسار می‌کند ک ه آيا این را ب رای من‬
‫دادی؟‬
‫ُوا﴾ از ط رف پی امبر خ دا ج ب ر أبی بن کعبس آن‬‫‪ )2‬سبب قراءت س ورۀ ﴿لَمۡ يَ ُك ِن ٱلَّ ِذينَ َكفَ ر ْ‬
‫بود که این سوره با وجود و ج ازت خ ود مش تمل ب ر اص ول عقی ده ک ه عب ارت از توحی د‪،‬‬
‫رسالت‪ ،‬ارسال رسل‪ ،‬کتب منزله بر انبیای گذش ته‪ ،‬بهش ت و دوزخ و غ یره مس ائل اس ت‪،‬‬
‫می‌باشد‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪32‬‬
‫‪ -1569‬از انسس روایت است که گفت‪ :‬قرآن را در زمان پیامبر خدا ج چه ار‬
‫نفر که همگی از انصار بودن د‪ ،‬جم ع نم وده بودن د‪ :‬أبی‪ ،‬و ُمع اذ بن جب ل‪ ،‬و اب و‬
‫زید‪ ،‬و زید بن ثابت‪.‬‬
‫کسی از انسس پرسید که‪ :‬ابو زید کیست؟‬
‫گفت‪ :‬یکی از کاکا‌های من (عموهای) من است ‪.‬‬
‫(‪)1‬‬

‫ب َأبِي ط ْل َحةَس‬
‫‪ -30‬باب‪َ :‬منَاقِ ُ‬
‫باب [‪ :]30‬مناقب ابو طلحهس‬

‫صلَّى‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ قَا َل‪ :‬لَ َّما َكانَ يَوْ ُم ُأ ُح ٍد ا ْنهَ َز َم النَّاسُ ع َِن النَّبِ ِّي َ‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ :1570‬ع َْن َأنَ ٍ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ُم َج ِّوبٌ بِ ِه َعلَ ْي ِه بِ َح َجفَ ٍة‬ ‫َي النَّبِ ِّي َ‬ ‫ط ْل َحةَ بَ ْينَ يَد ِ‬
‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ ،‬وَأبُو َ‬
‫لَهُ‪َ ،‬و َكانَ َأبُو طَ ْل َحةَ َر ُجاًل َرا ِميًا َش ِدي َد القِدِّ‪ ،‬يَ ْك ِس ُر يَوْ َمِئ ٍذ قَوْ َسي ِْن َأوْ ثَالَثً ا‪َ ،‬و َك انَ ال َّر ُج ُل‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫يَ ُمرُّ َم َعهُ ال َج ْعبَةُ ِمنَ النَّب ِْل‪ ،‬فَيَقُولُ‪ :‬ا ْن ُش رْ هَا َأِلبِي طَ ْل َح ةَ‪ .‬فََأ ْش َرفَ النَّبِ ُّي َ‬
‫ك‬ ‫ُص يبُ َ‬ ‫في ِ‬ ‫َو َسلَّ َم يَ ْنظُ ُر ِإلَى القَوْ ِم‪ ،‬فَيَقُو ُل َأبُو طَ ْل َحةَ‪ :‬يَا نَبِ َّي هَّللا ِ‪ ،‬بَِأبِي َأ ْنتَ َوُأ ِّمي‪ ،‬الَ تُ ْش ِر ْ‬
‫ْت عَاِئ َش ةَ بِ ْنتَ َأبِي بَ ْك ٍر‪َ ،‬وُأ َّم ُس لَي ٍْم‬ ‫َس ْه ٌم ِم ْن ِسهَ ِام القَوْ ِم‪ ،‬نَحْ ِري ُدونَ نَحْ ِركَ‪َ ،‬ولَقَ ْد َرَأي ُ‬
‫ب َعلَى ُمتُونِ ِه َم ا‪ ،‬تُ ْف ِرغَانِ ِه فِي َأ ْف َوا ِه‬ ‫َان‪َ ،‬أ َرى خَ َد َم سُوقِ ِه َما‪ ،‬تُ ْنقِز ِ‬
‫َان القِ َر َ‬ ‫وَِإنَّهُ َما لَ ُم َش ِّم َرت ِ‬
‫الس يْفُ ِم ْن‬ ‫يَئان فَتُ ْف ِرغَانِ ِه فِي َأ ْف َوا ِه القَوْ ِم‪َ ،‬ولَقَ ْد َوقَ َع َّ‬
‫ان‪ ،‬فَتَ ْمَآَلنِهَا‪ ،‬ثُ َّم ت َِج ِ‬
‫القَوْ ِم‪ ،‬ثُ َّم تَرْ ِج َع ِ‬
‫يَ َديْ َأبِي طَ ْل َحةَ ِإ َّما َم َّرتَي ِْن وَِإ َّما ثَالَثًا» [رواه البخاری‪.]3811 :‬‬
‫‪ -1570‬از انسس روایت است که گفت‪ :‬چ ون روز جن گ اُح د ب ود‪ ،‬م ردم از‬
‫اطراف پیامبر خدا ج فرار کردند‪ ،‬ابوطلحهس در ن زد پی امبر خ دا ج ب اقی مان ده‬
‫ب ود‪ ،‬و ب ا س پری ک ه در دس ت داش ت از ایش ان دف اع و حم ایت می‌ک رد‪ ،‬و اب و‬
‫طلحهس تیر انداز ماهری بوده و کمان سخت کش ی داش ت‪ ،‬و در آن روز دو وی ا‬
‫سه کمان را شکست‪ ،‬و می‌شد که شخصی با تیرکش می‌گذش ت‪ ،‬و پی امبر خ دا ج‬
‫می‌فرمودند‪« :‬تیرها را به ابوطلحه بده»‪.‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬مراد از جمع کردن قرآن در اینجا‪ ،‬حفظ کردن آن است‪ ،‬یعنی‪ :‬تم ام ق رآن را غیب ک رده و‬
‫در سینه جمع کرده بودند‪.‬‬
‫‪ )2‬مراد آن نیست که غیر از این چهار نفر شخص دیگری قرآن را حفظ نک رده ب ود‪ ،‬بلک ه‬
‫اشخاص بسیار دیگری مانند خلفای راشدین و غ یره ن یز ق رآن را حف ظ ک رده بودن د‪ ،‬بلک ه‬
‫مراد آن است که جز از همین قبیله نشده است که از قبیلۀ دیگری چه ار نف ر ق رآن را حف ظ‬
‫کرده باشند‪.‬‬
‫‪ )3‬سبب گفتن این سخن از طرف انسس آن بود که هر یک از قبیلۀ (اوس) و (خ زرج) ک ه‬
‫هر دو از انصار بودند‪ -‬مفاخر خود را ی اد می‌کردن د‪ ،‬م ردم (اوس) می‌گفتن د کس ی را ک ه‬
‫مالئکه غسل داده است از ما است‪ ،‬و آن حنظله است‪ ،‬کسی را که زنب وران عس ل او را از‬
‫گزند دشمنان حفظ کرده است از ما است‪ ،‬و آن عاصم است‪ ،‬کسی که از م رگش ع رش ب ه‬
‫لرزه در آمد از ما است‪ ،‬و آن سعد بن معاذ است‪ ،‬کسی که ش هادت دادنش مس اوی ش هادت‬
‫دادن دو نفر است از ما است‪ ،‬و آن خزیمه است‪ ،‬مردم (خ زرج) در ج واب آن‌ه ا می‌گفتن د‬
‫قبیلۀ که چهار نفر از آن‌ها تمام قرآن را حف ظ ک رده باش د‪ ،‬از م ا اس ت‪ ،‬و آن‌ه ا عبارت‌ان د‬
‫از ‪ :‬معاذ‪ ،‬و أبی‪ ،‬و زید‪ ،‬و ابو زید‪.‬‬
 ‫‪33‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫پیامبر خ دا ج ب رای اطالع از م وقعیت جن گ س ر خ ود را ب اال می‌کردن د‪ ،‬و‬
‫ابوطلحهس برای‌شان می‌گفت‪ :‬یا رسول هللا! پدر و مادرم فدای شما‪ ،‬سر خ ود را‬
‫باال نکنید‪ ،‬شاید تیری از جانب دشمن آم ده و ب ه ش ما اص ابت نمای د‪ ،‬ج انم ف دای‬
‫جان شما‪.‬‬
‫و عائشه دختر ابوبکر صدیق‪ ،‬و أم سلیم [مادر أنس] را دیدم که دامان جامه‌ها‬
‫را برچیده بودند تا جایی که پازیب‌های پا‌های آن‌ها را می‌دیدم‪[ ،‬گویند‪ :‬این واقع ه‬
‫پیش از نزول حجاب بود]‪ ،‬و مشک‌های آب را بر پش ت ک رده و آب مش ک‌ها را‬
‫در دهان مردم می‌ریختند‪[ ،‬و چون مشک‌ها خالی می‌شد] دوباره می‌رفتند و آن‌ها‬
‫را پ ر آب ک رده و ب ه ده ان م ردم می‌ریختن د‪ ،‬و در این روز‪ ،‬شمش یر از دس ت‬
‫ابوطلحه دو و یا سه بار افتاد‪.‬‬

‫سالَ ٍمس‬ ‫‪ -31‬باب‪َ :‬منَاقِ ُ‬

‫ب َع ْب ِد هللا ْب ِن َ‬
‫باب [‪ :]31‬مناقب عبدهللا بن سالمس‬

‫ص لَّى هللاُ‬
‫ْت النَّبِ َّي َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ قَ ا َل‪َ :‬م ا َس ِمع ُ‬ ‫ص َر ِ‬‫‪ :1571‬ع َْن َس ْع ِد ب ِْن َأبِي َوقَّا ٍ‬
‫ض ِإنَّهُ ِم ْن َأ ْه ِل ال َجنَّ ِة‪ِ ،‬إاَّل لِ َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن َس الَ ٍم»‬
‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬يَقُولُ‪َ :‬أِل َح ٍد يَ ْم ِشي َعلَى اَألرْ ِ‬
‫ت هَ ِذ ِه اآليَ ةُ َو َش ِه َد َش ا ِه ٌد ِم ْن بَنِي ِإ ْس َراِئي َل َعلَى ِم ْثلِ ِه» [رواه الخ اری‪:‬‬ ‫قَا َل‪َ :‬وفِي ِه نَ َزلَ ْ‬
‫‪.]3812‬‬
‫‪ -1571‬از سعد بن ابی وقَّاصس روایت است که گفت‪ :‬نشنیدم ک ه پی امبر خ دا‬
‫ج برای کسی که بر روی زمین راه می‌رود گفته باشند که او از اهل جنت اس ت‪،‬‬
‫مگر برای عبدهللا بن سالم‪ ،‬و این آیۀ کریمه در شأن او ن ازل گردی د‪( :‬و ش اهدی‬
‫از بنی اسرائیل بر صدق قرآن شهادت داد‪.)1()...‬‬
‫ص لَّى‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ قَا َل‪َ :‬رَأي ُ‬
‫ْت ُرْؤ يَا َعلَى َع ْه ِد النَّبِ ِّي َ‬ ‫عن َع ْب ِدأهًّلل ِ ب ِْن َسالَ ٍم َر ِ‬
‫‪ْ :1572‬‬
‫ض ٍة ‪َ -‬ذ َك َر ِم ْن َس َعتِهَا َو ُخ ْ‬
‫ض َرتِهَا‬ ‫ْت َكَأنِّي فِي َروْ َ‬ ‫صصْ تُهَا َعلَ ْي ِه‪َ ،‬و َرَأي ُ‬ ‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم فَقَ َ‬
‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ض‪َ ،‬و ْعالَهُ فِي ال َّس َما ِء‪ ،‬فِي ْعالَهُ عُرْ َوةٌ‪ ،‬فَقِي َل‬ ‫َأل‬ ‫ُ‬ ‫َأ‬
‫َو ْسطَهَا َع ُمو ٌد ِم ْن َح ِدي ٍد‪ْ ،‬سفَلهُ فِي ا رْ ِ‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬مراد از این سخن سعد بن ابی وقاص که گفت‪ :‬نشنیدم که پیامبر خدا ج ب رای کس ی ک ه ب ر‬
‫روی زمین راه می‌رود‪ ...‬الخ‪ ،‬آن است که از کسانی که اکنون بر روی زمین راه می‌رون د‬
‫کس دیگری نمانده است که پیامبر خدا ج برایش گفته باشند که وی از اه ل جنت اس ت ج ز‬
‫برای عبدهللا بن سالم‪ ،‬زیرا وقتی که وی این سخن را گفته بود‪ ،‬از عشرۀ مبشرۀ جز عبدهللا‬
‫بن سالم کس دیگری زنده نمانده بود‪ ،‬ورنه ثابت است ک ه پی امبر خ دا ج کس ان دیگ ری را‬
‫نیز بشارت به جنت داده اند‪.‬‬
‫َ‬
‫‪ )2‬شاید کسی بگوید که عبدهللا بن سالمس در مدینه ایمان آورد‪ ،‬و سورۀ احقاف ک ه ﴿ َوش ِه َد‬
‫َشا ِه ‪ٞ‬د ِّم ۡن َأ ۡهلِ ِه﴾ یکی از آیات آن است مکی است‪ ،‬و بین این دو مفهوم تعارض وج ود دارد‪،‬‬
‫جوابش آن است که سورۀ احقاف مکی است‪ ،‬ولی آیۀ ﴿ َو َش ِه َد َشا ِه ‪ٞ‬د ِّم ۡن َأ ۡهلِ ِه﴾ مدنی اس ت‪ ،‬و‬
‫سوره‌های مکی دیگری نیز وجود دارد ک ه بعض ی از آی ات آن‌ه ا م دنی اس ت‪ ،‬پس ب ه این‬
‫طریق بین این دو مفهوم‪ ،‬تعارضی وجود ندارد‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪34‬‬
‫ت‬ ‫ف‪ ،‬فَ َرفَ َع ثِيَ ابِي ِم ْن خ َْلفِي‪ ،‬فَ َرقِ ُ‬
‫يت َحتَّى ُك ْن ُ‬ ‫ص ٌ‬ ‫ت‪ :‬الَ َأ ْست َِطيعُ‪ ،‬فََأتَانِي ِم ْن َ‬ ‫لِي‪ :‬ارْ قَ‪ ،‬قُ ْل ُ‬
‫ص تُهَا‬ ‫ت‪ ،‬وَِإنَّهَا لَفِي يَ ِدي‪ ،‬فَقَ َ‬
‫ص ْ‬ ‫ظ ُ‬ ‫ت بِالعُرْ َو ِة‪ ،‬فَقِي َل لَهُ‪ :‬ا ْستَ ْم ِس ْك فَا ْستَ ْيقَ ْ‬ ‫فِي َأ ْعالَهَا‪ ،‬فََأ َخ ْذ ُ‬
‫ض ةُ اِإل ْس الَ ُم‪َ ،‬و َذلِ َ‬
‫ك ال َع ُم و ُد َع ُم و ُد‬ ‫ك ال َّروْ َ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬قَ ا َل‪« :‬تِ ْل َ‬ ‫َعلَى النَّبِ ِّي َ‬
‫ك العُرْ َوةُ عُرْ َوةُ ال ُو ْثقَى‪ ،‬فََأ ْنتَ َعلَى اِإل ْسالَ ِم َحتَّى تَ ُموتَ » [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫اِإل ْسالَ ِم‪َ ،‬وتِ ْل َ‬
‫‪.]3813‬‬
‫‪ -1572‬از عبدهللا بن سالمس روایت است که گفت‪ :‬در زمان پیامبر خ دا ج‬ ‫(‪)1‬‬

‫خوابی دی دم و آن را ب رای پی امبر خ دا ج قص ه ک ردم‪ ،‬خ واب دی دم ک ه در چمن‬

‫زاری می‌باشم‪ -‬بعد از بی ان ف راخی و سرس بزی آن گفت ک ه‪-‬در وس ط آن چمن‪،‬‬
‫پایۀ آهنینی بود که پایینش بر زمین و سرش بر‌ آسمان بود‪ ،‬بر سر آن پایۀ آه نین‪،‬‬
‫دست گیره‌ای بود‪ ،‬برایم گفته شد که به این پای ۀ باالش و! گفتم‪ :‬نمی‌ت وانم‪ ،‬خ ادمی‬
‫آمد و جامه‌هایم را از پشت سرم باال کرد‪ ،‬و من بر آن عمود باال شدم تا آنک ه ب ر‬
‫س رآن رس یدم‪ ،‬دس تگیره را گ رفتم‪ ،‬و ب رایم گفت ه ش د ک ه محکم بگ یر‪ ،‬و من در‬
‫حالی که دستگیره به دستم بود‪ ،‬از خواب بیدار شدم‪ ،‬خواب را ب رای پی امبر خ دا‬
‫ج قصه کردم‪.‬‬
‫ایشان فرمودن د‪« :‬آن چمن زار‪ ،‬چمن زار اس الم اس ت‪ ،‬و آن پای ه پای ۀ اس الم‬
‫است‪ ،‬و آن دست گیره (عروه الوثقی)است‪ ،‬و تو تا زنده باشی ب ر اس الم خ واهی‬
‫ماند»‪.‬‬

‫يجهَ َو فَ ْ‬
‫ضلُ َهال‬ ‫يج• النَّبِ ِّي ج َخ ِد َ‬
‫‪ -32‬باب‪ :‬ت َْز ِو ِ‬
‫باب [‪ :]32‬به نکاح گرفتن پیامبر خدا ج خدیجه را‪ ،‬و فضیلت خدیجهل‬

‫صلَّى‬ ‫ت َعلَى َأ َح ٍد ِم ْن نِ َسا ِء النَّبِ ِّي َ‬ ‫ت‪َ :‬ما ِغرْ ُ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا‪ ،‬قَالَ ْ‬ ‫‪ :1573‬ع َْن عَاِئ َشةَ َر ِ‬
‫َّ‬
‫ص لى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫َأ‬
‫ت َعلَى َخ ِدي َج ةَ‪َ ،‬و َم ا َر ْيتُهَ ا‪َ ،‬ولَ ِك ْن َك انَ النَّبِ ُّي َ‬ ‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ ،‬م ا ِغ رْ ُ‬
‫ق خَ ِدي َج ةَ‪،‬‬ ‫ص دَاِئ ِ‬ ‫َو َسلَّ َم يُ ْكثِ ُر ِذ ْك َرهَا‪َ ،‬و ُربَّ َما َذبَ َح ال َّشاةَ ثُ َّم يُقَطِّ ُعهَا َأ ْع َ‬
‫ضا ًء‪ ،‬ثُ َّم يَ ْب َعثُهَ ا فِي َ‬
‫َت‪َ ،‬و َك انَ‬ ‫َت‪َ ،‬و َكان ْ‬ ‫ت لَهُ‪َ :‬كَأنَّهُ لَ ْم يَ ُك ْن فِي ال ُّد ْنيَا ا ْم َرَأةٌ ِإاَّل خَ ِدي َجةُ‪ ،‬فَيَقُو ُل ِإنَّهَا َكان ْ‬
‫فَ ُربَّ َما قُ ْل ُ‬
‫لِي ِم ْنهَا َولَ ٌد» [رواه البخاری‪.]3818:‬‬
‫‪ -1573‬از عائشهل روایت است که گفت‪ :‬آنقدر که با خدیجهل غ یرتم آم د‪ ،‬ب ا‬
‫هیچ ک دام از همس ران پی امبر خ دا ج حس ادتم نمی‌آم د‪ ،‬زی را گرچ ه او را ندی ده‬
‫بودم(‪ ،)2‬ولی پیامبر خدا ج از وی به طوری دائم یاد می‌کردند‪ ،‬و چ ه بس ا می‌ش د‬

‫‪ -‬وی عبدهللا بن سالم بن ح ارث اس رائیلی انص اری و از ذری ۀ یوسف÷ اس ت‪ ،‬اص لش از‬ ‫‪1‬‬

‫یهود بنی قینقاع است‪ ،‬نامش حصین بود‪ ،‬و پیامبر خدا ج آن‌ را به عبدهللا تغی یر دادن د‪ ،‬بع د‬
‫از اینکه از قدوم پیامبر خدا ج اطالع حاصل کرد‪ ،‬نزدشان آمد و گفت (ش هادت می‌دهم ک ه‬
‫تو پیامبر بر حق خدا هستی‪ ،‬و آنچه را که آورده ای حق است‪ ،)...‬و سیدنا معاذ س در وقت‬
‫م رگ خ ود گفت ک ه علم را از اب و ال درداء و س لمان و ابن مس عود‪ ،‬و عبدهللا بن س الم‬
‫بیاموزید)‪ ،‬و هنگامی که علیس عزم رفتن به عراق را کرد‪ ،‬عبدهللا بن سالم س برایش گفت‬
‫از پای منبر پیامبر خدا ج به جای دیگری م رو‪ ،‬وی در مدین ۀ من وره درس ال چه ل وس وم‬
‫هجری وفات نمود‪( ،‬االصابه‪.)321-2/320 :‬‬
 ‫‪35‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫ک ه گوش فندی را ذبح نم وده و قطع ه قطع ه می‌کردن د و ب رای دوس تان خ دیجه ل‬
‫می‌فرستادند‪.‬‬
‫گاهی برای‌شان می‌گفتم‪ :‬مگر در دنیا زن دیگری غیر از خدیجه وجود ندارد؟‬
‫می‌گفتند‪« :‬از شخصیت دیگری بود‪ ،‬او شخص یت دیگ ری ب ود‪ ،‬و من از وی‬
‫فرزندانی داشتم»(‪.)1‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬أتَى ِجب ِْري ُل النَّبِ َّي َ‬ ‫‪ -1574‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫َت َم َعهَا ِإنَا ٌء فِي ِه ِإدَا ٌم‪َ ،‬أوْ طَ َع ا ٌم َأوْ َش َرابٌ ‪،‬‬ ‫َو َسلَّ َم‪ ،‬فَقَا َل‪ :‬يَا َرسُو َل هَّللا ِ‪ :‬هَ ِذ ِه خَ ِدي َجةُ قَ ْد َأت ْ‬
‫ب الَ‬ ‫ص ٍ‬ ‫ت فِي ال َجنَّ ِة ِم ْن قَ َ‬‫ك فَا ْق َرْأ َعلَ ْيهَا ال َّسالَ َم ِم ْن َربِّهَ ا َو ِمنِّي َوبَ ِّش رْ هَا بِبَ ْي ٍ‬‫فَِإ َذا ِه َي َأتَ ْت َ‬
‫ب» [رواه البخاری‪.]3820:‬‬ ‫ص َ‬‫َب فِي ِه‪َ ،‬والَ نَ َ‬ ‫صخ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -1574‬از ابوهریرهس روایت است که گفت‪ :‬جبرئیل÷ نزد پیامبر خدا ج آم د‬
‫و گفت‪ :‬یا رسول هللا! اینک خدیجه می‌آید‪ ،‬و با خود ظ رفی از ن ان خ ورش و ی ا‬
‫طعام و یا نوشیدنی می‌آورد‪ ،‬چون نزدت آمد‪ ،‬از طرف پروردگارش و از ط رف‬
‫من برایش سالم بگو‪ ،‬و به او بش ارت ب ده ک ه ب رایش در جنت خان ه ای اس ت از‬
‫[یک دانه] مروارید‪ ،‬که در آن جنجالی و مشکالتی نیست(‪.)2‬‬
‫ت ُخ َو ْيلِ ٍد‪ُ ،‬أ ْخ ُ‬
‫ت‬ ‫اس تَْأ َذن ْ‬
‫َت هَالَ ةُ بِ ْن ُ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَ ا‪ ،‬قَ الَ ْ‬
‫ت‪ْ :‬‬ ‫‪ -1575‬ع َْن عَاِئ َش ةَ َر ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬فَ َع َرفَ ْ‬
‫اس تِْئ َذانَ َخ ِدي َج ةَ فَارْ تَ ا َع لِ َذلِكَ‪،‬‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬
‫خَ ِدي َجةَ‪َ ،‬علَى َرس ِ‬
‫‪ - 2‬معنی این سخن عائشهل که می‌گوید‪( :‬گرچه او را ندی ده ب ودم) این اس ت ک ه خ دیجهل را‬
‫درخانه پیامبر خدا ج ندیده بودم‪ ،‬ورنه امکان دارد که وی را در ج ای دیگ ری دی ده باش د‪،‬‬
‫زیرا در وقت وفات خدیجه‪ ،‬عائشهب شش ساله بود‪ ،‬و در این سن و سال می‌تواند خدیجه ل‬
‫را در جای دیگری هنگام بود و باش خود در مکه دیده باشد‪.‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫طوری که قبال در جای دیگری یاد آور شدیم‪ ،‬تمام فرزندان پی امبر خ دا ج از خ دیجهل بودن د‪،‬‬
‫مگر ابراهیم÷ که از ماریۀ قبطی ه ب ود‪ ،‬و این ح دیث ب ه عالوه از آنک ه داللت ب ر فض یلت‬
‫خ دیجهل دارد‪ ،‬داللت برکم ال وف ا داری پی امبر خ دا ج ن یز دارد‪ ،‬زی را ایش ان نیکی‌ه ای‬
‫خدیجهل را نسبت به خود فراموش نکرده بودند‪ ،‬و می‌کوش یدند ک ه ب رای خ دیجهل بع د از‬
‫مرگش نیز وفا دار باقی بمانند‪ ،‬و علما‪ ،‬گفته‌اند که یکی از انواع احسان برای پدر و م ادر‪،‬‬
‫و هر کس دیگری که بر انسان در زندگی حقی دارد این است که انسان بعد از مرگ آن‌ه ا‪،‬‬
‫دوستان شانرا مورد احترام قرار داده و رابطۀ رفاقت و دوستی را با آن‌ها قطع نکند‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬این چنین بشارتی جز برای خدیجهل برای هیچ کس دیگری داده نش ده اس ت‪ ،‬و این از ب اب‬
‫تعامل به مثل است‪ ،‬زیرا وقتی که پیامبر خدا ج او را دع وت ب ه اس الم نمودن د‪ ،‬بس یار ب ه‬
‫آسانی آن دعوت را پذیرفت‪ ،‬و بدون هیچ زحمت و مش کلی اس الم را قب ول نم ود‪ ،‬و هم ان‬
‫بود که خداوند متعال در مقابل‪ ،‬برایش درجنت خانۀ را تهیه نم ود ک ه در آن هیچ مش کل و‬
‫جنجالی وجود نداشته باشد‪.‬‬
‫‪ )2‬چون پیامبر خدا ج این بشارت را برای خدیجهل دادند‪ ،‬وی در جواب گفت‪( :‬هو الس الم‬
‫ومنه السالم‪ ،‬وعلی جبریل السالم‪ ،‬وعلیك یا رسول هللا الس الم ورحم ة هللا وبرکاته)‪ ،‬یع نی‪:‬‬
‫سالم خود خداوند است‪ ،‬و سالم از طرف خداوند اس ت‪ ،‬و س الم ب ر جبرئیل÷ و ی ا رس ول‬
‫هللا! سالم و رحمت خدا و برکات وی بر شما باد‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪36‬‬
‫ت‪َ :‬ما ت َْذ ُك ُر ِم ْن َع ُج ٍ‬
‫وز ِم ْن َع َج اِئ ِز قُ َر ْي ٍ‬
‫ش‪َ ،‬ح ْم َرا ِء‬ ‫ت‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫ت‪ :‬فَ ِغرْ ُ‬ ‫فَقَا َل‪ :‬اللَّهُ َّم هَالَةَ‪ .‬قَالَ ْ‬
‫ك هَّللا ُ خَ ْيرًا ِم ْنهَا» [رواه البخاری‪.]3821 :‬‬ ‫ت فِي ال َّد ْه ِر‪ ،‬قَ ْد َأ ْب َدلَ َ‬ ‫ال ِّش ْدقَي ِْن‪ ،‬هَلَ َك ْ‬
‫‪ -1575‬از عائشهل روایت است که گفت‪ :‬هاله دختر ُخویلد‪ ،‬خ واهر خ دیجهل‬
‫آمد‪ ،‬و از پیامبر خدا ج اجازه خواست‪ ،‬یادشان از اج ازه خواس تن خ دیجهل آم د‪،‬‬
‫متاثر گشته و فرمودند‪« :‬خدایا! هال ه آم د»‪ .‬عائش ه گفت‪ :‬من غ یرتم آم د و گفتم‪:‬‬
‫این چیست که پیر زنی از پیر زنان قریش را که دو طرف ده انش س رخ ب ود‪ ،‬و‬
‫سال‌ها پیش وفات نموده است یاد می‌کنید؟ و خداوند به ع وض وی زن‌ه ا به تری‬
‫برای شما داده است(‪.)1‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬مراد از این سخن عائشهل که بسبت به خدیجهل گفت که دو طرف دهانش سرخ ب ود‪ ،‬کنای ه‬
‫از این است که دندان‌هایش افتاده بود‪ ،‬و چیزی که در ده انش ب اقی مان ده ب ود لث ه دن دان‌ها‬
‫بود که سرخ می‌زد‪ ،‬و یا چیزی که در رویش بعد از افتادن دن دان‌ها س رخ می‌زد لب‌ه ایش‬
‫بود‪ ،‬و یا اینکه سرخی دو طرف رو‪ ،‬کنایه از دو گیسوی سفید است‪ ،‬و عرب‌ها از سفید ب ه‬
‫طوری کنایه به سرخ یاد می‌کنند‪ ،‬و یا شاید آنکه خدیجهل گیسوهای خ ود را ک ه س فید ش ده‬
‫بود‪ ،‬به حنا رنگ می‌داد‪ ،‬و به اثر رنگ حنا گیس و ه ایش س رخ می‌نم ود‪ ،‬ه ر ی ک از این‬
‫احتماالت وجود دارد‪ ،‬و اینکه در واقع قصد عائشهل از این احتماالت کدام یک بوده اس ت‪،‬‬
‫خدا بهتر می‌داند‪.‬‬
‫‪ )2‬ابن تین‪ /‬می‌گوی د‪ :‬اینک ه پی امبر خ دا ج در مقاب ل این گفت ۀ عائش ه ک ه (خداون د از وی‬
‫زنهای بهتری را برای شما داده است)‪ ،‬سکوت نمودن د‪ ،‬داللت ب ر این دارد ک ه عائش ه ب ر‬
‫خدیجهل فضیلت دارد‪ .‬ولی باید گفت که‪ :‬سیاق حدیث داللت بر برتری عائشه بر خدیجه از‬
‫نگاه جمال و زیبائی دارد نه بر فضیلت عائشه بر خدیج ه از نگ اه معن وی‪ ،‬وعالوه ب ر آن‪،‬‬
‫طوری که در روایت دیگری آمده است پی امبر خ دا ج در مقاب ل این گفت ۀ عائشهل س کوت‬
‫نکردند‪ ،‬احمد و طبرانی رحمهما هللا از ابن ابی نجیح روایت می‌کنند که عائشهل گفت‪ :‬بع د‬
‫از اینکه این سخن را گفتم‪ ،‬پیامبر خدا ج به غضب شدند‪ ،‬تا جایی که سوگند خوردم که بع د‬
‫از این خدیجه را جز به خیر و خوبی یاد نکنم‪.‬‬
‫‪ )3‬چیزی را که عائشهل نسبت به خدیجهل گفت‪ ،‬نوعی غیبت است‪ ،‬بلکه عین غیبت است‪،‬‬
‫ولی ام ام ط بری‪ /‬می‌گوی د‪ :‬رش ک ب ردن زن‌ه ا بین یک دیگر عین غیبت اس ت‪ ،‬ولی ام ام‬
‫طبری‪ /‬می‌گوید‪ :‬رشک ب ردن زن‌ه ا بین یک دیگر‪ ،‬و چ یزی ک ه ب ه اس اس این رش ک‪ ،‬از‬
‫آن‌ها سر می‌زند عفو است‪ ،‬زیرا رشک بردن برای آن‌ه ا فط رتی اس ت‪ ،‬و در بس یاری از‬
‫حاالت از آن خود داری کرده نمی‌توانند‪.‬‬
‫ولی باید گفت‪ :‬طوری ک ه در روایت احم د و ط برانی رحمهم ا هللا دی دیم پی امبر خ دا ج از‬
‫شنیدن این سخن به غضب شدند‪ ،‬بنابراین نمی‌توان گفت که غیبت کردن زن‌ه ا از یک دیگر‬
‫عفو است‪ ،‬منتهی چیزی که می‌توان گفت این اس ت ک ه چ ون پی امبر خ دا ج عائشهل را از‬
‫چنین مقولۀ منع نکرده بودند‪ ،‬عائشهل فکر می‌کرد که در گفتن آن ب اکی نخواه د ب ود‪ ،‬ولی‬
‫بع د از آنک ه از ش نیدن س خن عملی نگ ردد‪ ،‬فرض ی هللا تع الی عنه ا وعن س ائر أمه ات‬
‫المؤمنین جمیعا‪.‬‬
 ‫‪37‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫ت ُع ْتبَةَ•ل‬
‫‪ -33‬باب‪ِ :‬ذ ْك ُر ِه ْن ِد بِ ْن ِ‬
‫باب [‪ :]33‬مناقب هند دختر عتبهل‬
‫ت‪ :‬يَا َرسُو َل هَّللا ِ‪،‬‬ ‫ت ُع ْتبَةَ‪ ،‬قَالَ ْ‬‫ت ِه ْن ٌد بِ ْن ُ‬‫«جا َء ْ‬
‫ت‪َ :‬‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا قَالَ ْ‬‫‪ -1576‬عَاِئ َشةَ َر ِ‬
‫ض ِم ْن َأ ْه ِل ِخبَ ا ٍء َأ َحبُّ ِإلَ َّي َأ ْن يَ ِذلُّوا ِم ْن َأ ْه ِل ِخبَاِئكَ‪ ،‬ثُ َّم َم ا‬ ‫ظ ْه ِر اَألرْ ِ‬ ‫َم ا َك انَ َعلَى َ‬
‫َأ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ض ْه ُل ِخبَا ٍء‪َ ،‬حبَّ ِإلَ َّي ْن يَ ِع ُّزوا ِم ْن ْه ِل ِخبَاِئكَ‪ ،‬و ب اقي‬ ‫َأ‬ ‫َأصْ بَ َح اليَوْ َم َعلَى ظَه ِْر ا رْ ِ‬
‫َأل‬
‫ال َحديث قَ ْد تَقَ َّدم» [رواه البخاری‪3825:‬وانظر حدیث رقم‪.]2460 :‬‬
‫‪ -1576‬از عائشهل روایت است که هن د دخ تر عتبه(‪ ،)1‬آم د وگفت‪ :‬ی ا رس ول‬
‫هللا! در روی زمین هیچ خ انوادۀ نب ود ک ه ذلت را ب رایش از ذلت ب رای خ انوادۀ‬
‫شما بیشتر دوست داشته باشم‪ ،‬ولی اکنون در روی زمین هیچ خ انوادۀ نیس ت ک ه‬
‫عزت را برایش از عزت برای خانواده ش ما بیش تر دوس ت داش ته باش م‪ ،‬و ب اقی‬
‫حدیث قبال گذشت(‪.)2‬‬

‫يث َز ْي ِد ْب ِن َع ْم ِرو ْب ِن نُفَ ْيلٍس‬

‫‪ -34‬باب‪َ :‬ح ِد ُ‬
‫باب [‪ :]34‬حدیث زید بن عمرو بن نفیلس‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم لَقِ َي‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪َ ،‬أ َّن النَّبِ َّي َ‬ ‫‪ -1577‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن ُع َم َر َر ِ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫َح‪ ،‬قَ ْب َل َأ ْن يَ ْن ِز َل َعلَى النَّبِ ِّي َ‬ ‫َز ْي َد ْبنَ َع ْم ِرو ب ِْن نُفَ ْي ٍل بَِأ ْس فَ ِل بَ ْل د ٍ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ُس ْف َرةٌ‪ ،‬فََأبَى َأ ْن يَْأ ُك َل ِم ْنهَ ا‪ ،‬ثُ َّم قَ ا َل َز ْي ٌد‪:‬‬ ‫ت ِإلَى النَّبِ ِّي َ‬ ‫ال َوحْ ُي‪ ،‬فَقُ ِّد َم ْ‬
‫اس ُم هَّللا ِ َعلَ ْي ِه‪َ ،‬وَأ َّن َز ْي َد‬
‫صابِ ُك ْم‪َ ،‬والَ آ ُك ُل ِإاَّل َما ُذ ِك َر ْ‬ ‫ْت آ ُك ُل ِم َّما ت َْذبَحُونَ َعلَى َأ ْن َ‬ ‫ِإنِّي لَس ُ‬
‫الش اةُ َخلَقَهَ ا هَّللا ُ‪َ ،‬وَأ ْن َز َل لَهَ ا ِمنَ‬
‫ش َذبَ اِئ َحهُ ْم‪َ ،‬ويَقُ ولُ‪َّ :‬‬ ‫ْبنَ َع ْم ٍرو َك انَ يَ ِعيبُ َعلَى قُ َر ْي ٍ‬
‫ك‬ ‫ض‪ ،‬ثُ َّم تَ ْذبَحُونَهَا َعلَى َغ ْي ِر ْ‬
‫اس ِم هَّللا ِ‪ِ ،‬إ ْن َك ارًا لِ َذلِ َ‬ ‫الس َما ِء ال َم ا َء‪َ ،‬وَأ ْنبَتَ لَهَ ا ِمنَ اَألرْ ِ‬ ‫َّ‬
‫وَِإ ْعظَا ًما لَه» [رواه البخاری‪.]3826:‬‬
‫‪ -1577‬از عبدهللا بن عمرب روایت است ک ه پی امبر خ دا ج پیش از آنک ه ب ر‬
‫ایش ان وحی ن ازل گ ردد‪ ،‬زی د بن عم رو بن نُفَیل(‪ )3‬را در پای ان منطق ۀ (بل دح)‬

‫‪ -‬وی هند بنت عتب ه بن ربیع ه‪ ،‬همس ر اب و س فیان و م ادر معاوی ه می‌باش د‪ ،‬بع د از اس الم‬ ‫‪1‬‬

‫شوهرش ابوسفیان‪ ،‬در فتح مکه اسالم آورد‪ ،‬زن بسیار با شهامت و با عقل و ت دبیری ب ود‪،‬‬
‫در جنگ (اُحد) با مشرکین ب ود‪ ،‬و چ ون حم زهس ش هادت رس ید‪ ،‬جگ رش را در آورده و‬
‫بلعید‪ ،‬ولی آن را هضم کرده نتوانست و بیرون انداخت‪.‬‬
‫‪ -‬و باقی حدیث این است که هند بعد از این سخنش گفت که یا رسول هللا! ابو سفیان ش خص‬ ‫‪2‬‬

‫ممسک و بخیلی است‪ ،‬آیا اگر از مالش برای اطفال خود طعام تهی ه کنم‪ ،‬ب رایم گن اه اس ت‪،‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪ :‬نه‪ ،‬اگر به اندارۀ متعارف مصرف کنی باکی نیست‪.‬‬
‫‪ -‬وی زید بن عمرو بن نفیل پسر عم عمر بن خطابس اس ت‪ ،‬وی شخص ی ب ود ک ه مؤی د و‬ ‫‪3‬‬

‫طالب توحید بود‪ ،‬و بت‌ها و مشرکین را مورد سر زنش قرار می‌داد‪ ،‬ولی پنج سال پیش از‬
‫بعثت پیامبر خدا ج وفات یافت‪ ،‬ابن ابی شبیه از ج ابرس روایت می‌کن د ک ه گفت‪ :‬کس ی از‬
‫پیامبر خدا ج راجع به زید بن عمرو پرسید‪ -‬که حالش در آخرت چگونه است‪ -‬زیرا وی در‬
‫جاهلیت رویش را به قبله کرده و می‌گفت‪ :‬خ دای من خ دای اب راهیم و دین من دین اب راهیم‬
‫است و سجده می‌کرد‪ ،‬پیامبر خدا ج فرمودن د‪ :‬وی از خ ود ی ک امت مس تقلی اس ت ک ه در‬
‫بین من و عیسی÷ حشر می‌گردد‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪38‬‬
‫مالقات نمودند‪([ ،‬بلدح) جایی است در نزدیک مک ه در راه تنعیم]‪ ،‬ب رای پی امبر‬
‫خدا ج سفرۀ [طعامی] آورده شد‪[،‬این سفرۀ از طرف قریش ب رای پی امبر خ دا ج‬
‫تقدیم شده بود]‪ ،‬ولی [زید بن عمرو] از خوردن امتناع و رزید‪.‬‬
‫سپس زید[برای آن کسی که سفره را آورده بود] گفت‪ :‬من از چیزهائیکه ش ما‬
‫برای بت‌ها ذبح می‌کنید نمی‌خورم‪ ،‬و تنها از چیزی می‌خورم که ب ه ن ام خ دا ذبح‬
‫شده باشد‪.‬‬
‫و زید بن عمرو همیشه از طرز حیوان کش تن ق ریش انتق اد نم وده و می‌گفت‪:‬‬
‫گوسفند را خداوند خلق کرده است‪ ،‬و از آسمان برایش آب می‌فرس تد‪ ،‬و از زمین‬
‫برایش گیاه می‌رویاند‪ ،‬و با این هم شما او را به نام غ یر خ دا ذبح می‌کنی د؟ و این‬
‫سخن را به جهت بزرگ دانستن این گناه می‌گفت(‪.)1‬‬

‫‪ -35‬باب‪َ :‬أيَّ ِام َ‬

‫الجا ِهلِيَّ ِة‬
‫باب [‪ :]35‬زمان جاهلیت‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬أالَ‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪ ،‬ع َِن النَّبِ ِّي َ‬ ‫‪ -1578‬ع َِن اب ِْن ُع َم َر َر ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫فُ‬ ‫ُ‬
‫ف ِإاَّل بِا ِ‪ ،‬فكانَت ق َريْشٌ تَحْ لِ بِآبَاِئهَا‪ ،‬فقا َل‪ :‬ال تَحْ لِف وا بِآبَ اِئكم»‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هَّلل‬ ‫َم ْن َكانَ َحالِفًا فَالَ يَحْ لِ ْ‬
‫[رواه البخاری‪.]3836 :‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬زید بن عمروس به عقل و درایت س لیم خ ود دانس ته ب ود ک ه بت‌ه ای مش رکین باط ل ب وده‬
‫وقابل پرستش وذبح کردن به نام آن‌ها نمی‌باشند‪.‬‬
‫‪ )2‬از ظ اهر این ح دیث این ط ور فهمی ده می‌ش ود ک ه پی امبر خ دا ج از خ وردن آن طع ام‬
‫خودداری نورزیدند‪ ،‬حال آنک ه ایش ان ب ه خ ودداری ک ردن از آن طع ام نس بت ب ه زی د بن‬
‫عمرو سزاوارتر بودند‪.‬‬
‫علم اء از این اع تراض چ نین ج واب داده‌ان د ک ه این ح دیث هم ان ط وری ک ه داللت ب ر‬
‫نخوردن پیامبر خدا ج از آن طعام ندارد‪ ،‬داللت بر خوردن پی امبر خ دا ج از آن طع ام ن یز‬
‫ندارد‪ ،‬یعنی‪ :‬احتمال دارد که پیامبر خ دا ج از آن طع ام خ ورده باش ند‪ ،‬و احتم ال دارد ک ه‬
‫نخورده باشند‪.‬‬
‫ولی امام سیوطی‪ /‬در جمع الجوامع آورده است که زید بن عم رو وق تی ن زد پی امبر خ دا ج‬
‫آمد که ایشان با زید بن حارثه نشسته بودند‪ ،‬و طعام می‌خوردن د‪ ،‬از زی د بن عم رو دع وت‬
‫کردند که بیاید و با آن‌ها بخورد‪ ،‬ولی او از طعام خوردند ابا ورزیده و برای پی امبر خ دا ج‬
‫گفت که ای برادر زادۀ عزیزم! چیزی را که مشرکین ذبح کرده باش ند‪ ،‬نمی‌خ ورم‪ ،‬و البت ه‬
‫این ورایت به طور صریح می‌گوید که پیامبر خدا ج از آن طعام می‌خوردند‪.‬‬
‫و علماء در جواب آن گفته‌اند که اصل در اشیاء پیش از ورود شریعت‪ ،‬اباحت است‪ ،‬یعنی‪:‬‬
‫هر چیزی حالل است‪ ،‬مگر آنکه از روی طبع کسی نخواسته باشد آن را بخورد و یا از آن‬
‫استفاده نمای د‪ ،‬و چ ون در آن وقت ب ر پی امبر خ دا ج وحی ن ازل نگردی ده ب ود‪ ،‬بن ابراین از‬
‫خوردن آن طعام بر ایشان چیزی نیست‪ ،‬ولی در مسائل متعلق به عقیده‪ ،‬ثابت شده است ک ه‬
‫نبی کریم ج هیچگاه به بتی احترام نکردند‪ ،‬بلکه کفار را از سجده کردن برای بت‌ه ا م ورد‬
‫سرزنش و اهانت قرار می‌دادند‪.‬‬
 ‫‪39‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫‪ -1578‬از ابن عمرب از پیامبر خدا ج روایت است که فرمودن د‪« :‬بدانی د ک ه‬
‫اگر کسی سوگند می‌خورد‪ ،‬به غیر از خدا به چیز دیگری سوگند نخورد»‪.‬‬
‫وعادت قریش این بود که به پدران خ ود س وگند می‌خوردن د‪ ،‬و پی امبر خ دا ج‬
‫فرمودند که «به پدران خود سوگند نخورید»(‪.)1‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪:‬‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬قَ ا َل النَّبِ ُّي َ‬ ‫‪ -1579‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫اط ٌل َو َكا َد ُأ َميَّةُ بْنُ َأبِي‬
‫ق َكلِ َم ٍة قَالَهَا ال َّشا ِعرُ‪َ ،‬كلِ َمةُ لَبِي ٍد‪َ :‬أالَ ُكلُّ َش ْي ٍء َما َخالَ هَّللا َ بَ ِ‬‫«َأصْ َد ُ‬
‫ت َأ ْن يُ ْسلِ َم» [رواه البخاری‪.]3841 :‬‬ ‫الص َّْل ِ‬
‫‪ -1579‬از اب وهریرهس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج فرمودن د‪:‬‬
‫«راست‌ترین سختی را که شاعر گفت ه اس ت این گفت ۀ (لَبید) اس ت ک ه هرچ ه ک ه‬
‫ص لت مس لمان‬ ‫غیر از خدا است باطل است‪ ،‬و چیزی نمانده بود ک ه أمی ه بن ابی َ‬
‫شود»(‪.)2‬‬

‫ث النَّبِ ِّي ج‬
‫‪ -36‬باب‪َ :‬م ْب َع ِ‬
‫باب [‪ :]36‬بعثت پیامبر خدا ج‬

‫ب ب ِْن‬‫ص َّي ب ِْن ِكالَ ِ‬ ‫اف ب ِْن قُ َ‬ ‫َاش ِم ب ِْن َع ْب ِد َمنَ ِ‬

‫ب اب ِْن ه ِ‬ ‫ُم َح َّمدُ‪ ،‬بْنُ َع ْب ِد أهللِ ب ِْن َع ْب ِد ال ُمطَّلِ ِ‬
‫لك ب ِْن النَّ ْ‬
‫ض ِر ب ِْن ِكنَانَ ةَ ب ِْن ُخ َز ْي َم هَ ب ِْن‬ ‫هر ب ِْن مالِ ِ‬ ‫ب اب ِْن فَ ِ‬‫ي ب ِْن غالِ ِ‬ ‫ب ب ِْن لَؤ َّ‬ ‫ُّم َّرةَ ب ِْن َك ْع ِ‬
‫َار ب ِْن َم َع َّد ب ِْن َع ْدنَانَ ‪.‬‬
‫ض َر ب ِْن نِز ِ‬ ‫اس ب ِْن ُم َ‬ ‫ُم ْد ِر َكةَ ب ِْن ْإليَ َ‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬سبب آنکه پیامبر خدا ج از سوگند خوردن به هر چیزی جز خ دا من ع کردن د‪ ،‬این اس ت ک ه‬
‫سوگند خوردن به چیزی‪،‬مشعر بر تعظیم نمودن ب رای آن چ یز اس ت‪ ،‬و حقیقت تعظیم ج ز‬
‫برای خداوند متعال نیست‪ ،‬از ابن عباسب روایت است که گفت اگر صد بار ب ه خ د س وگند‬
‫بخورم و حانث شوم‪ ،‬بهتر از آن می‌دانم که یکبار به غیر خدا سوگند بخورم و ل و آنک ه ب ه‬
‫آن وفا نمایم [وحانث نشوم]‬
‫‪ )2‬سوگند خوردن به پدران و به هرچیزی دیگری ما سوی هللا جائزنیست‪.‬‬
‫‪ )3‬اگر کسی بگوید که این حدیث مخالف حدیث دیگری است ک ه پی امبر خ دا ج در یکی از‬
‫سخنان خود گفتند‪ :‬به سر پ درم ک ه اگ ر راس ت بگوی د رستگاراس ت‪ ،‬و این عب ارت مع نی‬
‫سوگند را می‌دهد‪ ،‬جوابش آن است که چیزی را که پیامبر خدا ج من ع ک رده بودن د‪ ،‬س وگند‬
‫خوردن به پدران بود‪ ،‬و آنچه را که پیامبر خدا ج گفته بودند‪ ،‬چیزی بود ک ه روی ع ادت و‬
‫جریان لسان گفته شده بود نه جهت سوگند خوردن‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬لبید از شعرای جاهلی است‪ ،‬بسیار فصیح‪ ،‬سخنرانی وشاعر زبردستی بود‪ ،‬زم ان ج اهلیت‬
‫و اسالم را دریافت‪ ،‬نزد پیامبر خدا ج آمد و مسلمان شد‪ ،‬و بعد از اینک ه مس لمان ش د ش عر‬
‫نس رود‪ ،‬و در زم ان خالفت عثم انس ب ه س ن یکص دوپنجاه وهفت س الگی در کوف ه وف ات‬
‫یافت‪.‬‬
‫‪ )2‬امیه بن صلت شاعر دیگری از ش عرای زم ان ج اهلیت اس ت‪ ،‬در ش عرش ذک ر توحی د‬
‫بسیار دیده می‌شود‪ ،‬زمان اسالم را دریافت‪ ،‬ولی به ولی به اسالم مشرف نگردید‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪40‬‬
‫محمد ج بن عبدهللا‪ ،‬بن عبدالمطَّلب بن هاشم‪ ،‬بن عب د منَ اف‪ ،‬بن قُص ی ِکالب‪،‬‬
‫بن مره‪ ،‬بن کعب بن لُؤی‪ ،‬بن غالب‪ ،‬بن فهر‪ ،‬بن مالک‪ ،‬بن نَض ْر‪ ،‬بن کناف ه‪ ،‬بن‬
‫ُخزَ یمه‪ ،‬بن مدرکه‪ ،‬بن الیاس بن َ‬
‫مضر‪ ،‬بن نِ َزار‪ ،‬بن معد‪ ،‬بن عدنان(‪.)1‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما قَا َل‪ُ :‬أ ْن ِز َل َعلَى َرس ِ‬
‫ُول هَّللا ِ َ‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1580‬ع َِن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُأ‬
‫َو َسلَّ َم َوهُ َو ابْنُ َأرْ بَ ِعينَ ‪َ ،‬سنة‪ ،‬ف َمكث بِ َمكة ثالث َعش َرة َسنة‪ ،‬ث َّم ِم َر بِال ِهجْ َر ِة فهَا َج َر ِإلى‬
‫ُ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫َش َر ِس نِينَ ‪ ،‬ثُ َّم تُ ُوفِّ َي َ‬ ‫ث بِهَ ا ع ْ‬ ‫ال َم ِدينَ ِة‪ ،‬فَ َم َك َ‬
‫‪.]3851‬‬
‫‪ -1580‬از ابن عباسب روایت است که گفت‪ :‬هنگامی ب ر پی امبر خ دا ج وحی‬
‫نازل شد که چهل ساله بودند‪ ،‬س یزده س ال در مک ه ماندن د‪ ،‬بع د از آن م امور ب ه‬
‫هجرت گردیدند‪ ،‬و به مدینه هج رت نمودن د‪ ،‬و ده س ال در آنج ا ماندن د‪ ،‬و س پس‬
‫وفات یافتند(‪.)2‬‬
‫ش ِر ِكينَ بِم َّكةَ‬ ‫‪ -37‬باب‪َ :‬ما لَقِ َي النَّبِ ُّي َوَأ ْ‬
‫ص َحابُهُ ِمنَ ال ُم ْ‬
‫باب [‪ :]37‬مشقت‌هایی را که پیامبر خدا ج و صحابه از مشرکین در مکه متحمل گردیدند‬

‫ص نَ َعهُ‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما َوق ْد ُس ِئ َل ع َْن ََأ َش ِّد م ا َ‬ ‫اص َر ِ‬ ‫‪ -1581‬ع َْن ا ْبنَ َع ْم ِرو ب ِْن ال َع ِ‬
‫ُص لي فِي‬ ‫ِّ‬ ‫َّ‬
‫صلى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم ي َ‬ ‫َّ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬قَا َل‪ :‬بَ ْينَا النَّبِ ُّي َ‬
‫ال ُم ْش ِر ُكونَ بِالنَّبِ ِّي َ‬
‫ً‬ ‫ْ‬
‫ض َع ثَوْ بَ هُ فِي ُعنُقِ ِه‪ ،‬فَ َخنَقَ هُ خَ نق ا َش ِديدًا‬ ‫ِحجْ ِر ال َك ْعبَ ِة‪ِ ،‬إ ْذ َأ ْقبَ َل ُعقبَ ة بْنُ بِي ُم َع ْي ٍط‪ ،‬فَ َو َ‬
‫َأ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬أتَ ْقتُلُ ونَ‬
‫فََأ ْقبَ َل َأبُو بَ ْك ٍر َحتَّى َأ َخ َذ بِ َم ْن ِكبِ ِه‪َ ،‬و َدفَ َع هُ ع َِن النَّبِ ِّي َ‬
‫َر ُجاًل َأ ْن يَقُو َل َربِّ َي هَّللا ُ» [رواه الخاری‪.]3856 :‬‬
‫‪ -1581‬از ابن عمرو بن عاصب روایت است که وی از شدیدترین کاری ک ه‬
‫مشرکین نسبت به پیامبر خدا ج کردند‪ ،‬پرسیده شد‪.‬‬
‫(حجْر) کعبه نماز می‌خواندند‪ ،‬عقبه بن ابی‬ ‫گفت‪ :‬هنگامی که پیامبر خدا ج در ِ‬
‫معیط آمد‪ ،‬جامۀ پیامبر خدا ج را به گردن‌شان انداخت و محکم پیچی د‪ ،‬اب وبکرس‬
‫آمد‪ ،‬شانۀ عقبه را گرفت و او را از پیامبر خدا ج دور نمود و گفت‪﴿ :‬آیا کسی را‬
‫می‌کشید که می‌گوید‪ :‬پروردگارم خدا است﴾‪.‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫نسب پیامبر خدا ج تا اینجا مورد اتف اق اس ت‪ ،‬از این جهت ام ام بخ اری‪ /‬ب ه همین ق در اکتف اء‬
‫نموده است‪ ،‬و بعد از این اختالف زیادی وجود دارد‪ ،‬و آنچه که مورد قبول بیشتر أئم ۀ علم‬
‫حدیث و تاریخ دانان و نسب شناسان می‌باشد این اس ت ک ه بقی ه نس ب پی امبر خ دا ج چ نین‬
‫است‪ :‬عدنان بن أدد‪ ،‬بن مقوم‪ ،‬بن ناحور‪ ،‬بن تیرح‪ ،‬بن تارح (آزر) بن ناحور‪ ،‬بن س اروح‪،‬‬
‫بن راعو‪ ،‬بن فالخ‪ ،‬بن عبیر‪ ،‬بن ش الخ‪ ،‬بن إرفخش د‪ ،‬بن س ام‪ ،‬بن ن وح‪ - ÷-‬ابن الم ک‪ ،‬بن‬
‫متوشلخ‪ ،‬بن اخنوخ‪ ،‬بن ادریس‪ - ÷-‬ابن ی رد‪ ،‬بن مهالئی ل‪ ،‬بن قین ان‪ ،‬بن أن وش‪ ،‬بن ش یث‪،‬‬
‫ابن آدم÷‬
‫‪ - 2‬ابتدای نزول وحی بر پیامبر خ د ج در روز دوش نبه هف دهم م اه رمض ان ب ود‪ ،‬و بعض ی‬
‫بیست وچهارم رمضان ذکر کرده‌اند‪ ،‬و در اوائل باب کیفیت نزول وحی بر پی امبر خ دا ج‪،‬‬
‫در این مورد به تفصیل بیشتری سخن زدیم‪ ،‬به آنجا مراجعه شود‪.‬‬
 ‫‪41‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫‪ -38‬باب‪ِ :‬ذ ْك ِر ا ْل ِجنِّ‬
‫باب [‪ :]38‬دربارۀ جن‬

‫ص لَّى هللاُ‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ وق د س ئل‪َ :‬م ْن آ َذنَ النَّبِ َّي َ‬ ‫‪ -1582‬ع َْن َع ْب ِد أهَّلل ِ بْنُ َم ْسعُو ِد َر ِ‬
‫ك يَ ْعنِي َع ْب َد هَّللا ِ َأنَّهُ آ َذن ْ‬
‫َت بِ ِه ْم‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم بِ ْال ِجنِّ لَ ْيلَةَ ا ْستَ َمعُوا القُرْ آنَ ؟ فَقَ ا َل‪َ :‬ح َّدثَنِي َأبُ و َ‬
‫َش َج َرةٌ» [رواه البخاری‪.]3859 :‬‬
‫‪ -1582‬از عبدهللا بن مس عودس روایت اس ت ک ه از وی پرس یده ش د ک ه چ ه‬
‫کسی از آمدن جنیان در شبی که برای شنیدن قرآن آمده بودن د‪ ،‬ب رای پی امبر خ دا‬
‫خبر داد؟ گفت‪ :‬درختی از آمدن جنیان خبر داد(‪.)1‬‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪َ :‬أنَّهُ َك انَ يَحْ ِم ُل َم َع النَّبِ ِّي َ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫‪ -1583‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫َو َسلَّ َم ِإدَا َوةً لِ َوضُوِئ ِه َو َحا َجتِ ِه‪ ،‬قَ ْد تَقَ َّدم» [رواه البخ اری‪ 3860 :‬وانظ ر ح دیث رقم‪:‬‬
‫‪.]155‬‬
‫‪ -1583‬از اب وهریرهس روایت اس ت ک ه وی ظ رف آبی را جهت وض وء و‬
‫دیگر حاجت پیامبر خدا ج با خود برمی‌داشت [و بقیۀ حدیث قبال گذشت](‪.)2‬‬
‫الج ُّن‪،‬‬
‫َص يبِينَ ‪َ ،‬ونِ ْع َم ِ‬‫‪« -1584‬وزا َد في هَ ِذ ِه الرَّوايَ هَ قَوْ لَ هُ وَِإنَّهُ َأتَ انِي َو ْف ُد ِجنِّ ن ِ‬
‫ت هَّللا َ لَهُ ْم َأ ْن الَ يَ ُمرُّ وا بِ َع ْ‬
‫ظ ٍم‪َ ،‬والَ بِ َروْ ثَ ٍة ِإاَّل َو َجدُوا َعلَ ْيهَا طَ َعا ًم ا»‬ ‫فَ َسَألُونِي ال َّزادَ‪ ،‬فَ َدعَوْ ُ‬
‫[رواه البخاری‪.]3860 :‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫از ابن اسحاق روایت است که گفت‪ :‬چون پیامبر خدا ج از ایمان آوردن ثقیف نا امی د ش دند‪ ،‬از‬
‫ط ائف ب ه ط رف مک ه برگش تند‪ ،‬ت ا اینک ه ب ه درخ تی رس یدند‪ ،‬نیم ش ب ب ه نم از خوان دن‬
‫برخواستند‪ ،‬در این وقت هفت نفر از جنیان منطقۀ (نصیبین) گذرشان به آنجا افتاد‪ ،‬به قرآن‬
‫خواندند پیامبر خدا ج گوش دادند‪ ،‬چون پیامبر خدا ج از نماز فارغ شدند‪ ،‬آن جنیان ب ه ن زد‬
‫قوم خود برگشته و از ایم ان آوردن خ ود ب رای آن‌ه ا خ بر دادن د‪ ،‬و خداون د متع ال از این‬
‫ك نَفَ ٗرا ِّمنَ ۡٱل ِجنِّ يَ ۡستَ ِمعُونَ ۡٱلقُ ۡر َءانَ‬ ‫واقعه در قرآن کریم خبر داده و می‌گوید‪َ ﴿ :‬وِإ ۡذ َ‬
‫ص َر ۡفنَٓا ِإلَ ۡي َ‬
‫ض َي َولَّ ۡو ْا ِإلَ ٰى قَ ۡو ِم ِهم ُّمن ِذ ِرينَ ‪[ ﴾٢٩‬األحق اف‪ ،]29 :‬یع نی‪:‬‬ ‫صتُ ۖ ْ‬
‫وا فَلَ َّما قُ ِ‬ ‫ضرُوهُ قَالُ ٓو ْا َأن ِ‬
‫فَلَ َّما َح َ‬
‫در آن زمان که تنی چند از جنیان را نزد تو روان ه ک ردیم ک ه ق رآن بش نوند‪ ،‬چ ون ن زد او‬
‫رس یدند گفت‪( :‬خ اموش باش ید)‪ ،‬و چ ون [ق رآن خوان دن پی امبر خ دا ج] ب ه پای ان رس ید‪،‬‬
‫همچون هشدار دهندگانی نزد قوم خود بازگشتند‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫بقی ۀ ح دیث این اس ت ک ه اب وهریرهس می‌گوی د‪ :‬روزی در عقب پی امبر خ دا ج می‌رفتم‪،‬‬
‫پرسیدند‪ :‬کیست؟ گفتم‪ :‬ابوهریره‪ ،‬فرمودند‪ :‬برایم چند دانه سنگ پیدا کن که با آن‌ه ا اس تنجا‬
‫بزنم‪ ،‬ولی استخوان و سرگین را نی اوری‪ ،‬اب و هری رهس می‌گوی د‪ :‬چن د ع دد س نگ را در‬
‫دامن خود آوردم و به پهلوی‌ش ان گذاش تم و خ ودم برگش تم‪ ،‬چ ون از قض ای ح اجت ف ارغ‬
‫شدند‪ ،‬با ایشان براه افتادم و پرسیدم‪ :‬چه سبب ب ود ک ه گفتی د اس تخوان و س رگین نی اوری؟‬
‫فرمودند‪ :‬این دو چیز طعام جنی ان اس ت‪ ،‬گ روهی از جن (نص یبین) ن زدم آمدن د‪ ،‬و جنی ان‬
‫خ وبی بودن د‪ ،‬از من ب رای خ ود توش ۀ خواس تند‪ ،‬و من از خداون د خواس تم ک ه ب ر هیچ‬
‫استخوان و سرگینی نگذرند مگر آنکه در آنچیز‪ ،‬برای خود خوراکۀ بیابند‪ ،‬و جزئی از این‬
‫حدیث در روایت آتی‪ ،‬و یک قسمت آن با تفصیل بیشتری‪ ،‬به شمارۀ (‪ )124‬قبال گذشت‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪42‬‬
‫‪ -1584‬و در این روایت این چیز هم آمده اس ت ک ه [پی امبر خ دا ج فرمون د]‪:‬‬
‫«‪....‬نمایندگان جنیانی که از (نص یبین) بودن د‪ ،‬ن زدم آمدن د‪[ )،‬نص یبین‪ :‬منطقه‌ای‬
‫است بین شام و عراق]‪ ،‬و براستی جنیان خوبی بودند‪ ،‬و از من ب رای خ ود طلب‬
‫توشه نمودند‪ ،‬و از خداوند خواستم که به هیچ استخوان و یا سرگینی نگذرند مگ ر‬
‫آنکه از آن چیز‪ ،‬برای خود خوراکۀ بیابند(‪.)1‬‬

‫ش ِة‬
‫الحبَ َ‬
‫‪ -39‬باب‪ِ :‬ه ْج َر ِة َ‬
‫باب [‪ :]39‬هجرت به حبشه‬

‫ض ال َحبَ َش ِة َوَأنَ ا‬
‫ت ِم ْن َأرْ ِ‬ ‫ت‪ :‬قَ ِد ْم ُ‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا قَالَ ْ‬ ‫‪ -1585‬ع َْن ُأ ِّم خَالِ ٍد بِ ْن ِ‬
‫ت خَالِ ٍد َر ِ‬
‫صةً لَهَ ا َأ ْعالَ ٌم‪ ،‬فَ َج َع َل َر ُس و ُل هَّللا ِ‬‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم خَ ِمي َ‬‫ُج َوي ِْريَةٌ فَ َك َسانِي َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم يَ ْم َس ُح اَأل ْعالَ َم بِيَ ِد ِه َويَقُولُ‪َ :‬سنَا ْه َسنَا ْه قَ ا َل ال ُح َم ْي ِديُّ ‪ :‬يَ ْعنِي َح َس ٌن‪،‬‬
‫َ‬
‫َح َس ٌن» [رواه البخاری‪.]3874 :‬‬
‫‪ -1585‬از ام خالد بنت خالدب روایت است که گفت‪ :‬از سرزمین حبشه آمدم و‬
‫من در این وقت دخترک خورد سالی بودم‪ ،‬پیامبر خدا ج بر من بردیمانی گلداری‬
‫پوشاندند‪ ،‬و بر آن دست می‌کشیدند و می‌گفتند‪:‬‬
‫«سنَاه‪ ،‬سنَاه» یعنی‪ :‬زیبا است‪ ،‬زیبا(‪.)2‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫در اینکه جنیان چه می‌خورند و چه نمی‌خوردند‪ ،‬سه نظر وجود دارد‪.‬‬
‫نظر اول آن است که جنی ان ن ه چ یزی می‌خورن د و ن ه چ یزی می‌آش امند‪ ،‬این نظ ر ک امال‬
‫مردود است‪ ،‬زیرا به احادیث صحیحی از آن جمل ه در همین ح دیث ب ه ط ور ص ریح آم ده‬
‫است‪ ،‬که چیزی می‌خورند‪.‬‬
‫نظر دوم آن است که بعضی از اصناف جنیان هم می‌خورند‪ ،‬و هم می‌آش امند‪ ،‬و بعض ی از‬
‫اصناف آن‌ها می‌خورند‪ ،‬ولی نمی‌آشامند‪ .‬و نظر سوم آن است که تمام جنی ان هم می‌خورن د‬
‫و هم می‌آشامند‪ ،‬ولی در اینکه چگونه می‌خورند و می‌آشامند‪ ،‬اختالف نظر دارن د‪ ،‬بعض ی‬
‫می‌گویند که خورد و نوش آن‌ها به بوئیدن است‪ ،‬و بعضی می‌گویند که به جوی دن و بلعی دن‬
‫است‪ ،‬و امام عینی همین نظر اخیر را ترجیح می‌دهد‪.‬‬
‫ولی نظرم این است که اگر ثابت شود که در این مورد حدیث صحیح وصریحی آمده اس ت‪،‬‬
‫باید یقین داشته باشیم که کیفیت خورد و نوش جنیان به همان گونه ای است که در آن حدیث‬
‫نبوی شریف آمده است‪ ،‬و اگر چنین حدیثی نیامده باشد‪ .‬چ ون این مس أله از غیبی ات اس ت‪،‬‬
‫باید گفت که نظر به احادیث بسیاری که در مورد اص ل خ ورد و ن وش جنی ان آم ده اس ت‪،‬‬
‫می‌گوئیم که آن‌ه ا می‌خورن د‪ ،‬و می‌آش امند‪ ،‬و چ ون در م ورد کیفیت خ ورد و ن وش آن‌ه ا‬
‫حدیثی نیامده است‪ ،‬می‌گوئیم که خورد و نوش مورچه با خورد و نوش انسان و بس یاری از‬
‫جانداران دیگر فرق دارد‪ ،‬خورد و نوش جنیان نیز با دیگر جانداران فرق دارد‪ ،‬و متناسب‬
‫به جسم و هیکل خود آن‌ها است‪ ،‬وهللا تعالی اعلم‪.‬‬
‫‪ - 2‬این ح دیث پیش تر در کت اب جه اد گذش ت‪ ،‬ب رای تفص یل بیش تر آن‪ ،‬ب ه ح دیث ( ‪)1311‬‬
‫مراجعه نمائید‪.‬‬
 ‫‪43‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬

‫ص ِة َأبِي طَالِ ٍ‬
‫ب‬ ‫‪ -40‬باب‪ :‬قِ َّ‬
‫باب [‪ :]40‬قصۀ ابوطالب‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪َ :‬أنَّهُ قَ ا َل ِللنَّبِ ِّي َ‬ ‫ب َر ِ‬ ‫‪ -1586‬ع َِن ال َعبَّاسُ بْنُ َع ْب ِد ال ُمطَّلِ ِ‬
‫اح ِم ْن‬‫ض ٍ‬‫ضحْ َ‬‫ضبُ لَكَ؟ قَا َل‪ :‬هُ َو فِي َ‬ ‫ك َويَ ْغ َ‬ ‫َو َسلَّ َم‪َ :‬ما َأ ْغنَيْتَ ع َْن َع ِّمكَ‪ ،‬فَِإنَّهُ َكانَ يَحُوطُ َ‬
‫ار» [رواه البخاری‪.]3883 :‬‬ ‫َار‪َ ،‬ولَوْ الَ َأنَا لَ َكانَ فِي ال َّد َر ِك اَأل ْسفَ ِل ِمنَ النَّ ِ‬
‫ن ٍ‬
‫‪ -1586‬روايت است كه عباس بن عب دالمطلبس ب رای پی امبر خ دا ج گفت ک ه‬
‫برای عم خ ود [ابوط الب در نج اتش از آتش دوزخ] چ ه فای ده رس اندید؟ و او از‬
‫شما دفاع می‌نمود‪ ،‬و به جهت شما بر دیگران غضب می‌کرد‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬او در جای کم آتشی است[که تا بجللک پایش می‌رس د]‪ ،‬و اگ ر من‬
‫نمی‌بودم‪ ،‬در طبقه زیرین دوزخ می‌بود»(‪.)1‬‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪َ ،‬أنَّهُ َس ِم َع النَّبِ َّي َ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫‪ -1587‬ع َْن َأبِي َس ِعي ٍد ال ُخ ْد ِريِّ َر ِ‬
‫اح‬
‫ض ٍ‬ ‫ضحْ َ‬ ‫َو َسلَّ َم‪َ ،‬و ُذ ِك َر ِع ْن َدهُ َع ُّمهُ‪ ،‬فَقَا َل‪ :‬لَ َعلَّهُ تَ ْنفَ ُعهُ َش فَا َعتِي يَ وْ َم القِيَا َم ِة‪ ،‬فَيُجْ َع ُل فِي َ‬
‫ار يَ ْبلُ ُغ َك ْعبَ ْي ِه‪ ،‬يَ ْغلِي ِم ْنهُ ِد َما ُغهُ» [رواه البخاری‪.]3885 :‬‬ ‫ِمنَ النَّ ِ‬
‫‪ -1587‬از ابوسعید خدریس روایت است که وی از پیامبر خدا ج شنیده اس ت‪-‬‬
‫که چون در نزدشان از عم‌ش ان [ابوط الب] ی اد ش د‪ -‬فرمودن د‪« :‬ش اید در قی امت‬
‫شفاعت من برایش منفعت برساند‪ ،‬و او در جایی کم آتش ی ق رار داده ش ود ک ه ت ا‬
‫بجللک پایش برسد‪[ ،‬ولی] از اثر آن آتش‪ ،‬مغز سرش می‌جوشد»(‪.)2‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬از ابن مسعود روایت است که گفت‪ :‬در طبقۀ زی رین دوزخ ص ندوق‌هایی اس ت از آهن ک ه‬
‫در بین آتش قرار گرفته و سر آن‌ها قفل است‪ ،‬و از ابوهریرهس روایت است که گفت طبقۀ‬
‫زی رین آتش عب ارت از خ انه‌ای اس ت ک ه قف ل اس ت‪ ،‬و از داخ ل‪ ،‬و در وروی آن آتش‬
‫می‌سورد‪ ،‬أعاذنا هللا منه‪.‬‬
‫‪ )2‬طوری که ثابت است شفاعت شامل حال کفار و مشرکین را نمی‌شود‪ ،‬چنان‌چه وقتی ک ه‬
‫ابراهیم÷ شفاعت پدر خود را کرد‪ ،‬از وی قبول نگردید‪ ،‬و ابوطالب نیز مشرک اس ت‪ ،‬پس‬
‫چرا‪ -‬طوری که در این حدیث آمده است‪ -‬شفاعت نبی ک ریم ج س بب تخفی ف ع ذاب از وی‬
‫شده است؟ علماء گفته‌اند که این تخفیف عذاب از ابو طالب به جهت ش فاعت پی امبر خ دا ج‬
‫از آن سبب اس ت ک ه وی از پی امبر خ دا ج و در نتیج ه از دین اس الم دف اع ک رد‪ ،‬بن ابراین‬
‫مستحق چنین شفاعتی می‌باشد‪.‬‬
‫و از ط رف دیگ ر بای د دانس ت ک ه بین ش فاعت محم د ج و بین ش فاعت اب راهیم÷‪ ،‬و بین‬
‫ابوطالب و بین آزر فرق فراوان است‪ ،‬حتی ابولهب که سر سخت‌ترین دشمنان اس الم ب ود‪،‬‬
‫به جهت آنکه کن یزش خ بر خ وش تول د پی امبر خ دا ج را ب رایش آورد‪ ،‬و او در مقاب ل این‬
‫خوشخبری آن کنیزش خود را آزاد کرد‪ ،‬خداوند ب ه س بب این عم ل وی ع ذابش را تخفی ف‬
‫داد‪ ،‬دور نیس ت ک ه ش فاعت مس تقیم پی امبر خ دا ج س بب تخفی ف ع ذاب ابوط الب گ ردد‪،‬‬
‫خصوصا ً آنکه وی پیامبر خدا ج را در آغوش خود پرورش داده و از ایشان در مقابل کف ار‬
‫دفاع نموده بود‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪44‬‬
‫س َرا ِء‬ ‫‪ -41‬باب‪َ :‬ح ِد ُ‬
‫يث اإل ْ‬
‫(‪)1‬‬
‫باب [‪ :]41‬حدیث اسراء‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪َ ،‬أنَّهُ َس ِم َع َرسُو َل هَّللا ِ َ‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫‪ -1588‬ع َْن َجابِ َر ْبنَ َع ْب ِد هَّللا ِ َر ِ‬
‫ت‬‫س‪ ،‬فَطَفِ ْق ُ‬‫الحجْ ِر‪ ،‬فَ َجالَ هَّللا ُ لِي بَيْتَ ال َم ْق ِد ِ‬
‫ت فِي ِ‬ ‫َو َس لَّ َم يَقُ ولُ‪ :‬لَ َّما َك َّذبَ ْتنِي قُ َريْشٌ ‪ ،‬قُ ْم ُ‬
‫ُأ ْخبِ ُرهُ ْم ع َْن آيَاتِ ِه َوَأنَا َأ ْنظُ ُر ِإلَ ْي ِه» [رواه البخاری‪.]3886 :‬‬
‫‪ -1588‬از جابر بن عبداللهب روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬از پی امبر خ دا ج ش نیده‬
‫(حجْ ر) خان ۀ کعب ه‬ ‫است که می‌فرمودند‪« :‬چون ق ریش م را تک ذیب نمودن د‪ ،‬در ِ‬

‫‪ )1‬در هنگام مرگ ابو طالب پیامبر خدا ج از وی خواستند تا ایمان بیاورد‪ ،‬ولی او در دین قوم‬
‫خود ثابت قدم ماند‪ ،‬از این جهت در قیامت قدمش در آتش می‌باشد‪.‬‬
‫‪ )2‬از این حدیث دانسته می‌ش ود ک ه ع ذاب ک ه ع ذاب دوزخ درج ات متف اوتی دارد‪ ،‬و در‬
‫روایت ابن اسحاق آمده است که سبک‌ترین عذاب دوزخیان برای کسانی است ک ه کفش های‬
‫آتشینی را به پای آن‌ها می‌کنند‪ ،‬و از اثر آن کفش‌ها مغز سرشان می‌جوشد‪ ،‬و بر روی پ ای‬
‫آن‌ها می‌ریزد‪.‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬اسراء به معنی رفتن در شب اس ت‪ ،‬و پی امبر خ دا ج در ش ب هنگ ام‪ ،‬از مس جد الح رام ب ه‬
‫ي َأ ۡس َر ٰى بِ َع ۡب ِد ِهۦ لَ ۡياٗل ِّمنَ‬
‫مسجداألقص ی ب رده ش دند‪ ،‬خدوان د متع ال می‌فرمای د‪ُ ﴿ :‬س ۡب ٰ َحنَ ٱلَّ ِذ ٓ‬
‫صا ٱلَّ ِذي ٰبَ َر ۡكنَا َح ۡولَهۥُ لِنُ ِريَ ۥهُ ِم ۡن َءا ٰيَتِن َۚٓا ِإنَّهۥُ هُ َو ٱل َّس ِمي ُع ۡٱلبَ ِ‬
‫صي ُر﴾‪.‬‬ ‫ۡٱل َم ۡس ِج ِد ۡٱل َح َر ِام ِإلَى ۡٱل َم ۡس ِج ِد ٱَأۡل ۡق َ‬
‫یعنی‪ :‬پاک و منزه خدایی است که بندۀ خود را شب هنگام از مسجد الحرام به مسجد‬
‫األقص ی – ک ه پ یرامونش را ب رکت داده‌ایم – ب رد‪ ،‬ت ا آی ات خ ود را ب ه او بنمای انیم‪ ،‬و او‬
‫شنوای بینا است‪.‬‬
‫‪ )2‬و اینکه از پیامبر خدا ج به (عبده) تعبیر گردیده وص فت نب وت و رس الت در این م ورد‬
‫یاد نشده است‪ ،‬حکمت از آن این است که پیامبر خدا ج با وجود تمام مق ام و منزل تی ک ه در‬
‫این شب به آن نایل آمدند‪ ،‬باز هم در مقام عبودیت برای خداوند متع ال ق رار داش تند‪ ،‬و این‬
‫توجیهی برای امت است تا آنکه مبادا مانند یهود و نص ارا ک ه عزی ر بن هللا و مس یح بن هللا‬
‫گفتند‪ ،‬در مورد پیامبر خدا ج غلو نموده و ایشان را به مقام الوهیت برسانند‪.‬‬
‫‪ )3‬م ذهب جمه ور علم اء این اس ت ک ه اس راء و مع راج ه ر دو در ی ک ش ب‪ ،‬در ح الت‬
‫بیداری‪ ،‬با جسد و روح از مس جد الح رام ب ه مس جد األقص ی‪ ،‬و از آنج ا ب ه س درة المنتهی‬
‫صورت گرفته است‪ ،‬و تفصیل آن در دو حدیث آتی مذکور است‪.‬‬
‫‪ )4‬اینکه فضیلت شب اسراء و معراج بیشتر است و یا فضیلت ش ب ق در‪ ،‬در این م ورد دو‬
‫نظ ر مختل ف وج ود دارد‪ ،‬معض ی‌ها ش ب اس راء و مع راج را ب ا فض یلت‌تر می‌دانن د‪ ،‬و‬
‫بعضی‌ها شب قدر را‪ ،‬و آنچه که مورد تائید اهل علم است این است که نسبت به ن بی ک ریم‬
‫ج شب اسراء و معراج بر شب قدر فضیلت دارد‪ ،‬زیرا در این شب آنحضرت ج به مقامات‬
‫و منازلی رسیدند‪ ،‬که رسیدن به آن‌ه ا در هیچ ش ب و هیچ وقت دیگ ری‪ ،‬و ب رای هیچ کس‬
‫دیگری میسر نگردیده بود‪ ،‬و میسر نمی‌گردد‪ ،‬ولی ب رای امت ش ب ق در از ش ب اس راء و‬
‫مع راج فض یلت بیش تری دارد‪ ،‬زی را در این ش ب عف و و رحم تی از خداون د متع ال ب رای‬
‫بندگانی که این شب را درک کنند‪ ،‬نازل می‌گردد که در هیچ شب دیگری نازل نمی‌گردد‪.‬‬
‫‪ )5‬در مورد اینکه (شب قدر) در چه شبی است‪ ،‬قبال نظر به احادیثی که در این مورد آم ده‬
‫است یاد آور شدیم که این شب به طور حتم معلوم و معین نیست‪ ،‬ولی اینکه در ماه مب ارک‬
‫رمضان‪ ،‬و در دهۀ اخیر آن‪ ،‬و در شبهای تاق آن‪ ،‬و باألخص آنکه در شب بیس ت وی ک و‬
 ‫‪45‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫رفتم(‪ ،)1‬خداوند متعال بیت المقدس را برایم نشان داد‪ ،‬در ح الی ک ه ب ه ط رف آن‬
‫می‌دیدم نشانی هایش را یکایک برای قریش می‌گفتم»‪.‬‬

‫اج‬
‫‪ -42‬باب‪ :‬ال ِم ْع َر ِ‬
‫(‪)2‬‬
‫باب [‪ :]42‬معراج‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪َ ،‬أ َّن نَبِ َّي هَّللا ِ َ‬ ‫ص َعةَ َر ِ‬ ‫ص ْع َ‬ ‫‪ -1589‬ع َْن َمالِ ِك ب ِْن َ‬
‫ض طَ ِجعًا‬ ‫َأ‬ ‫ُأ‬
‫الحجْ ِر ‪ُ -‬م ْ‬ ‫ي بِ ِه‪« :‬بَ ْينَ َما نَا فِي ال َح ِط ِيم‪َ - ،‬و ُربَّ َما قَا َل‪ :‬فِي ِ‬ ‫َح َّدثَهُ ْم ع َْن لَ ْيلَ ِة س ِ‬
‫ْر َ‬
‫ق َما بَ ْينَ هَ ِذ ِه ِإلَى هَ ِذ ِه قا َل ال راوي‪ِ :‬م ْن ثُ ْغ َر ِة‬ ‫ت‪ ،‬فَقَ َّد‪ :‬قَا َل‪َ :‬و َس ِم ْعتُهُ يَقُولُ‪ :‬فَ َش َّ‬ ‫ِإ ْذ َأتَانِي آ ٍ‬
‫ب َم ْملُ و َء ٍة ِإي َمانً ا‪ ،‬فَ ُغ ِس َل‬ ‫ت ِم ْن َذهَ ٍ‬ ‫يت بِطَ ْس ٍ‬ ‫اس ت َْخ َر َج قَ ْلبِي‪ ،‬ثُ َّم ُأتِ ُ‬ ‫نَحْ ِر ِه ِإلَى ِش ْع َرتِ ِه‪ ،‬فَ ْ‬
‫ض‪ - ،‬قَ ا َل ال راوي‬ ‫ار َأ ْبيَ َ‬ ‫الح َم ِ‬‫ق ِ‬ ‫يت بِدَابَّ ٍة ُدونَ البَ ْغ ِل‪َ ،‬وفَوْ َ‬ ‫ُش َي ثُ َّم ُأ ِعيدَ‪ ،‬ثُ َّم ُأتِ ُ‬
‫قَ ْلبِي‪ ،‬ثُ َّم ح ِ‬
‫ق بِي‬ ‫ت َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَ ا ْنطَلَ َ‬ ‫طرْ فِ ِه‪ ،‬فَ ُح ِم ْل ُ‬ ‫صى َ‬ ‫َط َوهُ ِع ْن َد َأ ْق َ‬ ‫ض ُع خ ْ‬ ‫ق يَ َ‬ ‫رحمه أهلل تعالى‪ :‬هُ َو البُ َرا ُ‬
‫ِجب ِْري ُل َحتَّى َأتَى ال َّس َما َء ال ُّد ْنيَا فَا ْستَ ْفتَ َح‪ ،‬فَقِي َل َم ْن هَ َذا؟ قَ ا َل‪ِ :‬جب ِْريلُ‪ ،‬قِي َل‪َ :‬و َم ْن َم َع كَ؟‬
‫قَا َل‪ُ :‬م َح َّم ٌد‪ ،‬قِي َل‪َ :‬وقَ ْد ُأرْ ِس َل ِإلَ ْي ِه؟ قَ ا َل‪ :‬نَ َع ْم‪ ،‬قِي َل‪َ :‬مرْ َحبً ا بِ ِه فَنِ ْع َم ال َم ِجي ُء َج ا َء فَفَتَ َح‪،‬‬
‫ت َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَ َر َّد ال َّسالَ َم‪ ،‬ثُ َّم‬ ‫ك آ َد ُم فَ َسلِّ ْم َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَ َسلَّ ْم ُ‬ ‫ت فَِإ َذا فِيهَا آ َد ُم‪ ،‬فَقَا َل‪ :‬هَ َذا َأبُو َ‬ ‫فَلَ َّما َخلَصْ ُ‬
‫َّ‬
‫الس َما َء الثانِيَ ةَ‪،‬‬ ‫َأ‬
‫ص ِع َد بِي َحتَّى تَى َّ‬ ‫ُ‬
‫ح‪ ،‬ث َّم َ‬ ‫الص الِ ِ‬ ‫ح‪َ ،‬والنَّبِ ِّي َّ‬ ‫قَ ا َل‪َ :‬مرْ َحبً ا بِ ااِل ب ِْن َّ‬
‫الص الِ ِ‬
‫ُأ‬
‫فَا ْستَ ْفتَ َح قِي َل‪َ :‬م ْن هَ َذا؟ قَا َل‪ِ :‬جب ِْريلُ‪ ،‬قِي َل‪َ :‬و َم ْن َم َعكَ؟ قَا َل‪ُ :‬م َح َّم ٌد‪ ،‬قِي َل‪َ :‬وقَ ْد رْ ِس َل ِإلَ ْي ِه؟‬
‫ت ِإ َذا يَحْ يَى َو ِعي َسى‪َ ،‬وهُ َما‬ ‫قَا َل‪ :‬نَ َع ْم‪ ،‬قِي َل‪َ :‬مرْ َحبًا بِ ِه فَنِ ْع َم ال َم ِجي ُء َجا َء فَفَتَ َح‪ ،‬فَلَ َّما خَ لَصْ ُ‬
‫خ‬‫ت فَ َر َّدا‪ ،‬ثُ َّم قَ االَ‪َ :‬مرْ َحبً ا بِ اَأل ِ‬ ‫ا ْبنَا الخَالَ ِة‪ ،‬قَا َل‪ :‬هَ َذا يَحْ يَى َو ِعي َسى فَ َسلِّ ْم َعلَ ْي ِه َما‪ ،‬فَ َس لَّ ْم ُ‬
‫ص ِع َد بِي ِإلَى ال َّس َما ِء الثَّالِثَ ِة‪ ،‬فَا ْستَ ْفتَ َح‪ ،‬قِي َل‪َ :‬م ْن هَ َذا؟ قَ ا َل‪:‬‬ ‫ح‪ ،‬ثُ َّم َ‬ ‫ح‪َ ،‬والنَّبِ ِّي الصَّالِ ِ‬ ‫الصَّالِ ِ‬
‫ِجب ِْريلُ‪ ،‬قِي َل‪َ :‬و َم ْن َم َعكَ؟ قَا َل‪ُ :‬م َح َّم ٌد‪ ،‬قِي َل‪َ :‬وقَ ْد ُأرْ ِس َل ِإلَ ْي ِه؟ قَ ا َل‪ :‬نَ َع ْم‪ ،‬قِي َل‪َ :‬مرْ َحبً ا بِ ِه‬
‫ت‬ ‫ت ِإ َذا يُو ُسفُ ‪ ،‬قَا َل‪ :‬هَ َذا يُو ُسفُ فَ َس لِّ ْم َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَ َس لَّ ْم ُ‬ ‫فَنِ ْع َم ال َم ِجي ُء َجا َء فَفُتِ َح‪ ،‬فَلَ َّما خَ لَصْ ُ‬
‫الس َما َء‬ ‫ص ِع َد بِي َحتَّى َأتَى َّ‬ ‫ح‪ ،‬ثُ َّم َ‬ ‫ح َوالنَّبِ ِّي َّ‬
‫الص الِ ِ‬ ‫خ الصَّالِ ِ‬ ‫َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَ َر َّد ثُ َّم قَا َل‪َ :‬مرْ َحبًا بِاَأل ِ‬
‫َأ‬
‫الرَّابِ َعةَ فَا ْستَ ْفتَ َح‪ ،‬قِي َل‪َ :‬م ْن هَ َذا؟ قَا َل‪ِ :‬جب ِْريلُ‪ ،‬قِي َل‪َ :‬و َم ْن َم َع كَ؟ قَ ا َل‪ُ :‬م َح َّم ٌد‪ ،‬قِي َل‪َ :‬وقَ ْد‬
‫ت ِإلَى‬ ‫ص ُ‬ ‫ُأرْ ِس َل ِإلَ ْي ِه؟ قَ ا َل‪ :‬نَ َع ْم‪ ،‬قِي َل‪َ :‬مرْ َحبً ا بِ ِه‪ ،‬فَنِ ْع َم ال َم ِجي ُء َج ا َء فَفُتِ َح‪ ،‬فَلَ َّما خَ لَ ْ‬

‫یا بیس ت وهفت‪ ،‬و ی ا بیس ت ون ه باش د‪ ،‬احتم ال بیش تری وج ود دارد‪ ،‬ولی در م ورد ش ب‬
‫اسراء بر اینکه در کدام ماه‪ ،‬و یا در کدام شب بوده است‪ ،‬حدیث قابل اعتمادی نیامده اس ت‪،‬‬
‫و احادیث و روایاتی که در این زمینه وجود دارد‪ ،‬منقطع و مختلف فیه است‪.‬‬
‫‪ِ ( - 1‬حجْ ر خانۀ کعبه)‪ :‬همان خالی گاهی است ک ه ب ه ن ام ِحجْ ر اس ماعیل هم ی اد می‌ش ود‪ ،‬و‬
‫هنگامی که شخص در مقابل دروازۀ خانه ایستاده باشد‪ِ ( ،‬حجْ ر) به طرف دس ت راس ت وی‬
‫قرار می‌گیرد‪ ،‬و ناودان خانه نیز در داخل همین ( ِحجْ ر) می‌ریزد‪.‬‬
‫‪ - 2‬آنچه که در مورد (معراج) قابل تذکر است این است که‪:‬‬
‫‪( )1‬معراج)‪ :‬مشتق از عروج است‪ ،‬و عروج به معنی باال رفتن است‪ ،‬و معراج ب ه منزل ۀ آل ۀ‬
‫باال رفتن که همان نردبان است‪ ،‬می‌باشد‪.‬‬
‫‪ )2‬معراج در مکه و یک سال پیش از هجرت‪ ،‬در م اه ربی ع األول‪ ،‬در ش ب دوش نبه واق ع‬
‫گردید‪ ،‬ابن ابی شبیه از جابر و ابن عباسب روایت می‌کند که گفتند‪ :‬پی امبر خ دا ج در روز‬
‫دو شنبه تول د یافتن د‪ ،‬در روز دو ش نبه ب ا پی امبری مبع وث گردیدن د‪ ،‬در روز دو ش نبه ب ه‬
‫معراج رفتند‪ ،‬و در روز دو شنبه وفات نمودند‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪46‬‬
‫ح‬
‫الص الِ ِ‬ ‫خ َّ‬ ‫ت َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَ َر َّد ثُ َّم قَ ا َل‪َ :‬مرْ َحبً ا بِ اَأل ِ‬ ‫يس‪ ،‬قَا َل‪ :‬هَ َذا ِإ ْد ِريسُ فَ َسلِّ ْم َعلَ ْي ِه فَ َسلَّ ْم ُ‬ ‫ِإ ْد ِر َ‬
‫اس تَ ْفتَ َح‪ ،‬قِي َل‪َ :‬م ْن هَ َذا؟ قَ ا َل‪:‬‬ ‫ص ِع َد بِي‪َ ،‬حتَّى َأتَى ال َّس َما َء الخَا ِم َسةَ فَ ْ‬ ‫ح‪ ،‬ثُ َّم َ‬ ‫َوالنَّبِ ِّي الصَّالِ ِ‬
‫ُأ‬
‫ِجب ِْريلُ‪ ،‬قِي َل‪َ :‬و َم ْن َم َعكَ؟ قَا َل‪ُ :‬م َح َّم ٌد‪ ،‬قِي َل‪َ :‬وقَ ْد رْ ِس َل ِإلَ ْي ِه؟ قَا َل‪ :‬نَ َع ْم‪ ،‬قِي َل‪َ :‬مرْ َحبً ا بِ ِه‪،‬‬
‫ت‬ ‫ت فَ ِإ َذا هَ ا ُرونُ ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬هَ َذا هَ ا ُرونُ فَ َس لِّ ْم َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَ َس لَّ ْم ُ‬ ‫فَنِ ْع َم ال َم ِجي ُء َجا َء‪ ،‬فَلَ َّما خَ لَصْ ُ‬
‫الس َما َء‬ ‫ص ِع َد بِي َحتَّى تَى َّ‬ ‫َأ‬ ‫ح‪ ،‬ثُ َّم َ‬ ‫ح‪َ ،‬والنَّبِ ِّي الصَّالِ ِ‬ ‫خ الصَّالِ ِ‬ ‫َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَ َر َّد ثُ َّم قَا َل‪َ :‬مرْ َحبًا بِاَأل ِ‬
‫السَّا ِد َسةَ فَا ْستَ ْفتَ َح‪ ،‬قِي َل‪َ :‬م ْن هَ َذا؟ قَا َل‪ِ :‬جب ِْريلُ‪ ،‬قِي َل‪َ :‬م ْن َم َع كَ؟ قَ ا َل‪ُ :‬م َح َّم ٌد‪ ،‬قِي َل‪َ :‬وقَ ْد‬
‫وس ى‪،‬‬ ‫ت فَ ِإ َذا ُم َ‬ ‫ص ُ‬ ‫ُأرْ ِس َل ِإلَ ْي ِه؟ قَا َل‪ :‬نَ َع ْم‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬مرْ َحبً ا بِ ِه‪ ،‬فَنِ ْع َم ال َم ِجي ُء َج ا َء‪ ،‬فَلَ َّما َخلَ ْ‬
‫ح‪َ ،‬والنَّبِ ِّي‬ ‫الص الِ ِ‬ ‫خ َّ‬ ‫ت َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَ َر َّد ثُ َّم قَ ا َل‪َ :‬مرْ َحبً ا بِ اَأل ِ‬ ‫قَا َل‪ :‬هَ َذا ُمو َسى فَ َسلِّ ْم َعلَ ْي ِه فَ َس لَّ ْم ُ‬
‫ث بَ ْع ِدي يَ ْد ُخ ُل‬ ‫ت بَ َكى‪ ،‬قِي َل لَهُ‪َ :‬ما يُ ْب ِكيكَ؟ قَا َل‪َ :‬أ ْب ِكي َأِل َّن ُغالَ ًما بُ ِع َ‬ ‫ح‪ ،‬فَلَ َّما تَ َجا َو ْز ُ‬ ‫الصَّالِ ِ‬
‫اس تفت َح‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الس ابِ َع ِة ف ْ‬ ‫الس َما ِء َّ‬ ‫َ‬
‫ص ِع َد بِي ِإلى َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُأ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ال َجنَّةَ ِمن َّمتِ ِه كث ُر ِم َّمن يَ دخلهَا ِمن َّمتِي‪ ،‬ث َّم َ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫ُأ‬ ‫ْ‬
‫ث ِإلَ ْي ِه؟‬ ‫ِجب ِْريلُ‪ ،‬قِي َل‪َ :‬م ْن هَ َذا؟ قَا َل‪ِ :‬جب ِْريلُ‪ ،‬قِي َل‪َ :‬و َم ْن َم َعكَ؟ قَا َل‪ُ :‬م َح َّم ٌد‪ ،‬قِي َل‪َ :‬وقَ ْد بُ ِع َ‬
‫ك‬ ‫ت فَِإ َذا ِإ ْب َرا ِهي ُم قَ ا َل‪َ :‬ه َذا َأبُ و َ‬ ‫قَا َل‪ :‬نَ َع ْم‪ ،‬قَا َل‪َ :‬مرْ َحبًا بِ ِه‪ ،‬فَنِ ْع َم ال َم ِجي ُء َجا َء‪ ،‬فَلَ َّما َخلَصْ ُ‬
‫ح‪،‬‬ ‫الص الِ ِ‬ ‫ح َوالنَّبِ ِّي َّ‬ ‫الص الِ ِ‬ ‫ت َعلَ ْي ِه فَ َر َّد ال َّسالَ َم‪ ،‬قَا َل‪َ :‬مرْ َحبًا بِااِل ب ِْن َّ‬ ‫فَ َسلِّ ْم َعلَ ْي ِه‪ ،‬قَا َل‪ :‬فَ َسلَّ ْم ُ‬
‫ان الفِيَلَ ِة‪،‬‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ت ِإلَ َّي ِس ْد َرةُ ال ُم ْنتَهَى‪ ،‬فَِإ َذا نَ ْبقُهَا ِمث ُل قِالَ ِل هَ َج َر‪ ،‬وَِإ َذا َو َرقُهَ ا ِمث ُل آ َذ ِ‬ ‫ثُ َّم ُرفِ َع ْ‬
‫ت‪َ :‬م ا‬ ‫ان‪ ،‬فَقُل ُ‬‫ْ‬ ‫ظ ا ِه َر ِ‬ ‫ان َ‬ ‫َان َونَ ْه َر ِ‬ ‫اطن ِ‬ ‫ان بَ ِ‬ ‫ار‪ :‬نَ ْه َر ِ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬
‫قَا َل‪ :‬هَ ِذ ِه ِس ْد َرةُ ال ُم ْنتَهَى‪ ،‬وَِإ َذا رْ بَ َعةُ ْنهَ ٍ‬
‫ات‪،‬‬ ‫ُ‬
‫ان فَالنِّي ُل َوالف َر ُ‬ ‫َّ‬ ‫َأ‬
‫ان فِي ال َجنَّ ِة‪َ ،‬و َّما الظا ِه َر ِ‬ ‫َان فَنَ ْه َر ِ‬ ‫اطن ِ‬ ‫ان يَا ِجب ِْريلُ؟ قَا َل‪َ :‬أ َّما البَ ِ‬ ‫هَ َذ ِ‬
‫َس ٍل‪،‬‬ ‫ثُ َّم ُرفِ َع لِي البَيْت ال َم ْع ُم ورُ‪ ،‬ث َّم تِيت بِِإنَ ا ٍء ِم ْن خَ ْم ٍر‪ ،‬وَِإنَ ا ٍء ِم ْن لبَ ٍن‪ ،‬وَِإنَ ا ٍء ِم ْن ع َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُأ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ات‬ ‫الص لَ َو ُ‬ ‫ت َعلَ َّي َّ‬ ‫ض ْ‬ ‫ط َرةُ الَّتِي َأ ْنتَ َعلَ ْيهَ ا َوُأ َّمتُ كَ‪ ،‬ثُ َّم فُ ِر َ‬ ‫ت اللَّبَنَ فَقَ ا َل‪ِ :‬ه َي الفِ ْ‬ ‫فََأ َخ ْذ ُ‬
‫ت‬ ‫ت َعلَى ُمو َسى‪ ،‬فَقَ ا َل‪ :‬بِ َم ا ُأ ِم رْ تَ ؟ قَ ا َل‪ُ :‬أ ِم رْ ُ‬ ‫ْت فَ َم َررْ ُ‬ ‫صالَةً ُك َّل يَوْ ٍم‪ ،‬فَ َر َجع ُ‬ ‫خَ ْم ِسينَ َ‬
‫صالَةً ُك َّل يَوْ ٍم‪ ،‬وَِإنِّي َوهَّللا ِ قَ ْد‬ ‫ك الَ تَ ْست َِطي ُع َخ ْم ِسينَ َ‬ ‫صالَةً ُك َّل يَوْ ٍم‪ ،‬قَا َل‪ِ :‬إ َّن ُأ َّمتَ َ‬ ‫بِ َخ ْم ِسينَ َ‬
‫اس َأ ْلهُ‬ ‫ك فَ ْ‬ ‫ت بَنِي ِإ ْس َراِئي َل َأ َش َّد ال ُم َعالَ َج ِة‪ ،‬فَ ارْ ِج ْع ِإلَى َربِّ َ‬ ‫اس قَ ْبلَ كَ‪َ ،‬و َع الَجْ ُ‬ ‫ْت النَّ َ‬ ‫َج َّرب ُ‬
‫ْت‬ ‫ْت ِإلَى ُمو َسى فَقَا َل ِم ْثلَ هُ‪ ،‬فَ َر َجع ُ‬ ‫ض َع َعنِّي َع ْشرًا‪ ،‬فَ َر َجع ُ‬ ‫ْت فَ َو َ‬ ‫التَّ ْخفِيفَ َّمتِكَ‪ ،‬فَ َر َجع ُ‬ ‫ُأِل‬
‫َش رًا‪،‬‬ ‫ض َع َعنِّي ع ْ‬ ‫ْت فَ َو َ‬ ‫ْ‬
‫وس ى فَقَ ا َل ِمثلَ هُ‪ ،‬فَ َر َجع ُ‬ ‫ْت ِإلَى ُم َ‬ ‫َش رًا‪ ،‬فَ َر َجع ُ‬ ‫ض َع َعنِّي ع ْ‬ ‫فَ َو َ‬
‫ْت فَقَ ا َل‬ ‫ت ُك َّل يَ وْ ٍم‪ ،‬فَ َر َجع ُ‬ ‫صلَ َوا ٍ‬ ‫ت بِ َع ْش ِر َ‬ ‫ُأ‬
‫ْت فَ ِمرْ ُ‬ ‫ْ‬
‫ْت ِإلَى ُمو َسى فَقَا َل ِمثلَهُ‪ ،‬فَ َر َجع ُ‬ ‫فَ َر َجع ُ‬
‫وس ى‪ ،‬فَقَ ا َل‪ :‬بِ َم ِم رْ تَ ؟‬ ‫ُأ‬ ‫ْت ِإلَى ُم َ‬ ‫ت ُك َّل يَوْ ٍم‪ ،‬فَ َر َجع ُ‬ ‫صلَ َوا ٍ‬ ‫س َ‬ ‫ت بِ َخ ْم ِ‬ ‫ْت فَ ِمرْ ُ‬ ‫ُأ‬ ‫ِم ْثلَهُ‪ ،‬فَ َر َجع ُ‬
‫ت ُك َّل يَوْ ٍم‪،‬‬ ‫صلَ َوا ٍ‬ ‫س َ‬ ‫ك الَ تَ ْست َِطي ُع خَ ْم َ‬ ‫ت ُك َّل يَوْ ٍم‪ ،‬قَا َل‪ِ :‬إ َّن ُأ َّمتَ َ‬ ‫صلَ َوا ٍ‬ ‫س َ‬ ‫ت بِ َخ ْم ِ‬ ‫ت‪ُ :‬أ ِمرْ ُ‬ ‫قُ ْل ُ‬
‫ك‬ ‫ت بَنِي ِإ ْس َراِئي َل َأ َش َّد ال ُم َعالَ َج ِة‪ ،‬فَ ارْ ِج ْع ِإلَى َربِّ َ‬ ‫ك َو َع الَجْ ُ‬ ‫اس قَ ْبلَ َ‬ ‫ْت النَّ َ‬ ‫وَِإنِّي قَ ْد َج َّرب ُ‬
‫ض ى َوُأ َس لِّ ُم‪ ،‬قَ ا َل‪:‬‬ ‫ْت‪َ ،‬ولَ ِكنِّي َأرْ َ‬ ‫اس تَحْ يَي ُ‬ ‫ت َربِّي َحتَّى ْ‬ ‫فَا ْسَأ ْلهُ التَّ ْخفِيفَ ُأِل َّمتِكَ‪ ،‬قَا َل‪َ :‬س َأ ْل ُ‬
‫حيث‬ ‫ُ‬ ‫ت ع َْن ِعبَ ا ِدي وقَ ْد تَقَ َّد َم‬ ‫يض تِي‪َ ،‬و َخفَّ ْف ُ‬ ‫ْت فَ ِر َ‬ ‫ضي ُ‬ ‫ت نَ ادَى ُمنَ ا ٍد‪َ :‬أ ْم َ‬ ‫فَلَ َّما َج ا َو ْز ُ‬
‫ْس في اآل َخ ِر»‬ ‫واح ٍد ِم ْنهم ا م ا لَي َ‬ ‫الص الة َو في ُك َّل ِ‬ ‫س في َأ َّو ِل ِكت اب َّ‬ ‫الإلسْراء ع َْن َأنَ ٍ‬
‫[رواه البخاری‪ 3887 :‬وانظر حدیث رقم‪.]349 :‬‬
‫ص َعهب(‪ )1‬روایت است که پیامبر خ دا ج از ش بی ک ه‬ ‫ص ْع َ‬ ‫‪ -1589‬از مالک بن َ‬
‫اسراء خود برای آن‌ها چنین قصه نمودند‪:‬‬

‫‪ -‬وی مالک بن صعصه انصاری خزرجی است‪ ،‬امام ابن اثیر در سوانحش ب ه همین اکف اء‬ ‫‪1‬‬

‫نموده است که وی راوی ح دیث مع راج اس ت‪ ،‬و قس متی از آن ح دیث را ن یز ذک ر نم وده‬

‫است‪ ،‬اسد الغابه (‪.)282-4/281‬‬
 ‫‪47‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫(حجْ ر)‪ -‬ب ه پهل و خوابی ده ب ودم‪،‬‬
‫«در حالی که در حطیم[کعب ه]‪ -‬و ی ا گفتن د‪ :‬در ِ‬
‫شخصی آمد و از اینجا تا اینجا‪ -‬راوی می‌گوید که از زی ر گل و ت ا زی ر ن اف‪ -‬را‬
‫شکافت‪ ،‬و قلب مرا بیرون ک رد‪ ،‬بع د از آن طش ت طالیی ک ه پ ر از ایم ان ب ود‪،‬‬
‫برایم آورده شد(‪ ،)1‬و قلبم شسته شد‪ ،‬و بعد از آن [از ایم ان و حکمت] پ ر گردی د‪،‬‬
‫و دوباره به جایش قرار داده شد‪.‬‬
‫بع د از آن‪ ،‬داب ۀ س فیدی ک ه از ق اطر کوچک تر و از االغ بزرگ تر ب ود ب رایم‬
‫آورده شد‪ -‬راوی می‌گوید که این همان (براق) است(‪- )2‬که قدم خود را به منته ای‬
‫دید چشمش می‌گذارد‪ ،‬و بر آن سوار کرده شدم‪ ،‬و مرا جبرئیل÷ با خود برد تا ب ه‬
‫آسمان دنیا رسیدیم(‪.)3‬‬
‫جبرئیل÷ از آن‌ها خواست تا در آسمان را باز کنند‪ ،‬گفته شد‪:‬‬
‫کیست؟‬
‫گفت‪ :‬جبرئیل‪.‬‬

‫‪ - 1‬حکمت از اینکه آن طشت از طال بود این اس ت ک ه طال نفیس‌ت رین مع ادن ب وده و دارای‬
‫خواصی است که در غیر آن وجود ندارد‪ ،‬از آنجمله اینکه زنگ نمی‌زند‪ ،‬خاک بر آن تاثیر‬
‫نمی‌کند‪ ،‬آتش اصل آنرا تغی یر داده نمی‌توان د‪ ،‬و اگ ر کس ی بگوی د ک ه اس تعمال طال ب رای‬
‫مردان حرام است‪ ،‬پس چگونه برای پیامبر خدا ج طشت طالیی را آوردند‪ ،‬جواب آن است‬
‫که شاید این کار پیش از تحریم طال بوده باشد‪ ،‬و از آن مهم تر آنک ه تح ریم طال در احک ام‬
‫دنیوی و عالم علوی است‪ ،‬و عالم علوی احکام خاص خود را دارد‪.‬‬
‫‪ - 2‬در مورد براق‪ ،‬این نکات قابل تذکر است‪:‬‬
‫‪ )1‬براق مشتق از برق اس ت‪ ،‬و این داب ه از آن جهت ب راق نامی ده ش ده اس ت ک ه س رعت آن‪،‬‬
‫مانند سرعت برق است‪.‬‬
‫‪ )2‬خداوند متعال ق درت داش ت ک ه ن بی خ ود را ب ه طرف ه العی نی ب ه ج ایی ک ه می‌خواه د‬
‫برساند‪ ،‬و اینکه برایش مرکبی فرس تاده‪ ،‬غ رض این اس ت ت ا این م رکب فرس تادن م ؤدی‬
‫احترام و عزت برای پیامبر خدا ج باش د‪ ،‬زی را بزرگ ان وق تی ک ه کس ی را جهت اک رام و‬
‫عزت به حضور خود می‌خواهد‪ ،‬برایش مرکبی می‌فرستند‪.‬‬
‫‪ )3‬ابن سعد از واق دی روایت می‌کن د ک ه ب راق دو ب ال دارد‪ ،‬و از این دانس ته می‌ش ود ک ه‬
‫براق در هوا پرواز می‌کند‪.‬‬
‫‪ )4‬ثعلبی به سند ضعیفی از ابن عباس ب روایت می‌کن د ک ه روی ب راق مانن د روی انس ان‪،‬‬
‫یالش مانند یال اسپ‪ ،‬پاهایش مانند پای شتر‪ ،‬سم و دنبش مانند سم ودنب گاو‪ ،‬و سینه‌اش از‬
‫یاقوت سرخ است‪.‬‬
‫‪ )5‬هنگامی که پیامبر خ دا ج می‌خواس تند ب راق را س وار ش وند‪ ،‬ن ا آرامی ک رد‪ ،‬جبرئیل÷‬
‫برایش گفت چرا چنین می‌کنی‪ ،‬بخداوند قسم است که انسانی معززتر و مک رم ت ری از این‬
‫شخص بر تو سوار نشده است‪ ،‬ابن التین‪ /‬می‌گوید‪ :‬سبب ن ا آرامی ب راق‪ ،‬مس تی و خرش ی‬
‫بود که از سوار شدن نبی کریم ج برخود‪ ،‬در خود احساس می‌کرد‪.‬‬
‫‪ )6‬براق مرکب انبیاء هللا اس ت‪ ،‬و هنگ امی ک ه اب راهیم÷ بدی دن ه اجر و اس ماعیل علیهم ا‬
‫السالم به مکه می‌آمد‪ ،‬بر براق سوار می‌شد‪.‬‬
‫‪ - 3‬در کتاب (شرف المص طفی) آم ده اس ت ک ه در این س فر‪ ،‬رکاب دار جبرئیل÷‪ ،‬و لجام دار‬
‫میکائیل÷ بود‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪48‬‬
‫گفته شد‪ :‬با تو کیست(‪)1‬؟‬
‫گفتت‪ :‬محمد ج‬
‫گفته شد‪ :‬مگر بطلبش فرستاده شده بود ؟‬
‫(‪)2‬‬

‫گفت‪ :‬بلی‪.‬‬
‫گفته شد که خوش آمدید‪[ ،‬در] گشوده شد‪ ،‬چون به آنجا رس یدم‪ ،‬در آنج ا آدم÷‬
‫بود‪ ،‬جبرئیل÷ گفت این پ در ت و آدم اس ت‪ ،‬ب ر او س الم کن ‪ ،‬ب ر او س الم ک ردم‪،‬‬
‫جواب سالمم را داد و گفت ای فرزند صالح و ای پیامبر صالح خوش آمدی(‪.)3‬‬
‫بعد از آن باال رفت تا به آسمان دوم رسید‪ ،‬جبرئیل÷ آنجا هم خواست ت ا در را‬
‫بگشایند‪.‬‬
‫گفته شد‪ :‬کیست؟‬
‫گفت‪ :‬جبرئیل‪.‬‬
‫گفته شد‪ :‬با تو کیست؟‬
‫گفت‪ :‬محمد ج‬
‫گفته شد‪ :‬مگر به طلبش فرستاده شده است؟‬
‫گفت بلی گفته شد‪ :‬خوش آمده است‪ ،‬و [در] گشوده شد‪ ،‬چون به آنج ا رس یدم‪،‬‬
‫عیسی و یحیی÷ که با هم پسر خاله می‌باشند‪ ،‬آنجا بودند(‪ ،)4‬جبرئیل÷ گفت این دو‬
‫شخص یحیی و عیسی (علیهما السالم) هستند‪ ،‬بر آن‌ها س الم کن‪ ،‬ب ر آن‌ه ا س الم‬
‫کردم‪ ،‬و آن‌ها سالم مرا جواب داده و گفتند‪ :‬ای برادر ص الح و ای پی امبر ص الح‬
‫خوش آمدید‪ .‬بعد از آن جبرئیل÷ مرا با خود به سوی آسمان س وم ب اال ب رد‪ ،‬آنج ا‬
‫هم خواست تا در را بگشایند‪.‬‬
‫گفته شد‪ :‬کیست؟‬
‫گفت‪ :‬جبرئیل‪.‬‬
‫گفته شد‪ :‬با تو کیست؟‬
‫‪ -‬مالئکه این سؤال را از آنجهت کردند که برای آن‌ها در این شب ن ورانیت دیگ ری ظ اهر‬ ‫‪1‬‬

‫گشته بود‪ ،‬و از این چیز درک کرده بودند که جبرئیل÷ تنها نیست‪.‬‬
‫‪ -‬سیاق گفت و شنود چنین ایجاب می‌کرد که بپرسند‪ :‬محم د کیس ت؟ ولی چ ون ب رای آن‌ه ا‬ ‫‪2‬‬

‫گفته شده بود‪ ،‬که در وقتی از اوقات محمد ج در اینج ا می‌آی د‪ ،‬از این‌جهت از آم دن پی امبر‬
‫خ دا ج تعجب نکردن د‪ ،‬بلک ه استفس ار آن‌ه ا از وقت آمدن‌ش ان ب ود ک ه آی ا آن وقت موع ود‬
‫فرارسیده است یا نه؟‬
‫‪ -‬صالح کسی است که حقوق خدا و حقوق بندگان خدا را کما هو حق ه اداء می‌کن د‪ ،‬و کس ی‬ ‫‪3‬‬

‫که به طور واقعی چنین کرده است‪ ،‬پی امبر م ا حض رت محم د ج اس ت‪ ،‬از این جهت تم ام‬
‫انبیاء† ایشان را به این صفت یاد کردند‪.‬‬
‫‪ -‬زیرا زکریا و عمران بن ماثان دو خواهر را به نکاح گرفته بودند‪ ،‬ب ه ط وری ک ه ایش اع‬ ‫‪4‬‬

‫دختر فاقوذا همسر زکریا‪ ،‬و حنه بنت فاقوذا همس ر عم ران ب ود‪ ،‬ایش اع فرزن دی آورد ک ه‬
‫نامش یحیی شد‪ ،‬و حنه فرزندی آورد که نامش مریم شد‪ ،‬بنابراین ایشاع خالۀ م ریم‪ ،‬و حن ه‬
‫خالۀ یحیی می‌شود‪ ،‬و به این اعتبار گفته می‌شود که یح یی و عیس ی علیهم ا الس الم پس ران‬
‫خاله می‌شوند‪ ،‬و باید دانس ت ک ه این عم ران پ در موسی÷ نیس ت‪ ،‬زی را بین این عم ران و‬
‫عمران پدر موسی÷ یکهزار وهشت صدسال فاصلۀ زمانی وجود دارد‪.‬‬
 ‫‪49‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫گفت محمد ج‬
‫گفته شد‪ :‬مگر به طلبش فرستاده شده است؟‬
‫گفت‪ :‬بلی‪.‬‬
‫گفته شد‪ :‬خوش آمده است‪ ،‬و در گش وده ش د‪ ،‬چ ون ب ه آنج ا رس یدم‪ ،‬یوسف÷‬
‫بود‪ ،‬جبرئیل÷ گفت‪ :‬این یوسف است بر او سالم کن‪ ،‬ب ر او س الم ک ردم‪ ،‬ج واب‬
‫سالمم را داد و گفت ای برادر صالح و ای پیامبر صالح خوش آمدید‪.‬‬
‫بعد از آن مرا با خود باال برد تا به آسمان چهارم رسید‪ ،‬آنجا هم خواست تا در‬
‫را بگشایند‪.‬‬
‫گفته شد‪ :‬کیست؟‬
‫گفت‪ :‬جبرئیل‪.‬‬
‫گفته شد‪ :‬با تو کیست؟‬
‫گفت محمد ج‪.‬‬
‫گفته شد‪ :‬مگر به طلبش فرستاده شده است؟‬
‫گفت‪ :‬بلی‬
‫گفته شد‪ :‬خوش آمده است‪ ،‬و [در] گشوده شد‪ ،‬چون[به آنج ا] رس یدم ادریس÷‬
‫بود‪ ،‬جبرئیل÷ گفت این ادریس است بر او س الم کن‪ ،‬ب ر او س الم ک ردم‪ ،‬ج واب‬
‫سالمم را داد و گفت ای برادر صالح و ای پیامبر صالح خوش آمدید (‪.)1‬‬
‫بعد از آن مرا با خود باال برد تا به آسمان پنجم رسید‪ ،‬آنج ا هم خواس ت ت ا در‬
‫را بگشایند‪.‬‬
‫گفته شد‪ :‬کیست؟‬
‫گفت‪ :‬جبرئیل‪.‬‬
‫گفته شد‪ :‬با تو کیست؟‬
‫گفت‪ :‬محمد ج‪.‬‬
‫گفته شد‪ :‬مگر به طلبش فرستاده شده است؟‬
‫گفت‪ :‬بلی‪.‬‬
‫گفته شد‪ :‬خوش آمده است‪ ،‬و [در] گشوده شد‪ ،‬چون [به آنجا] رسیدم هارون÷‬
‫آنجا بود‪ ،‬جبرئیل÷ گفت‪ :‬این ه اورن اس ت ب ر او س الم کن‪ ،‬ب ر او س الم ک ردم‪،‬‬
‫جواب سالمم را داد و گفت‪ :‬ای برادر صالح و ای پیامبر صالح خوش آمدید‪.‬‬
‫بعد از آن مرا با خود باال برد تا به آسمان ششم رسید‪ ،‬آنج ا هم خواس ت ت ا در‬
‫را بگشایند‪.‬‬
‫گفته شد‪ :‬کیست؟‬
‫‪ -‬بعضی از علماء با استناد بر این قول خداوند متعال که می‌فرماید‪َ ﴿ :‬و َرفَ ْعنَاهُ َم َكانًا َعلِيًّا﴾‬ ‫‪1‬‬

‫می‌گوین د ادریس÷ در بهش ت اس ت‪ ،‬زی را م راد از ﴿ َم َكانً ا َعلِيًّا﴾ بهش ت اس ت‪ ،‬و در این‬
‫صورت چگونه پیامبر خدا ج با وی در آسمان چه ارم مالق ات نمودن د؟ در ج واب گفته‌ان د‪:‬‬
‫هنگامی که ادریس÷ از عروج پیامبر خدا ج خبر شد از خداوند متعال اجازه خواست ت ا از‬
‫پیامبر خدا ج استقبال نماید‪ ،‬و برایش اج ازه داده ش د‪ ،‬و هم ان ب ود ک ه از ن بی ک ریم ج در‬
‫آسمان چهارم استقبال نمود‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪50‬‬
‫گفت‪ :‬جبرئیل‪.‬‬
‫گفته شد‪ :‬با تو کیست؟‬
‫گفت‪ :‬محمد ج‪.‬‬
‫گفته شد‪ :‬مگر به طلبش فرستاده شده است؟‬
‫گفت‪ :‬بلی‪.‬‬
‫گفته شد‪ :‬خوش آمده است‪ ،‬و [در] گشوده شد‪ ،‬چون [به آنجا] رسیدم‪ ،‬موسی÷‬
‫آنجا ب ود‪ ،‬جبرئیل÷ گفت‪ :‬این موس ی اس ت ب ر او س الم کن‪ ،‬ب ر او س الم ک ردم‪،‬‬
‫جواب سالمم را داد و گفت ای برادر صالح و ای پیامبر صالح خوش آمدید‪.‬‬
‫چ ون از ن زدش گذش تم ب ه گری ه افت اد‪ ،‬ب رایش گفت ه ش د ک ه س بب گری ه ات‬
‫چیست؟ گفت‪ :‬سبب گریه‌ام آن است که بعد از من ج وانی مبع وث ش ده اس ت ک ه‬
‫بعد از امت او بیش از امت من به بهشت می‌روند(‪.)1‬‬
‫بعد از آن مرا با خود به سوی آسمان هفتم باال برد‪ ،‬آنجا هم جبرئیل÷ خواس ت‬
‫تا در را بگشایند‪.‬‬
‫گفته شد‪ :‬کیست؟‬
‫گفت‪ :‬جبرئیل‪.‬‬
‫گفته شد‪ :‬با تو کیست؟‬
‫گفت‪ :‬محمد ج‪.‬‬
‫گفته شد‪ :‬مگر به طلبش فرستاده شده است؟‬
‫گفت‪ :‬بلی‪.‬‬
‫گفت ه ش د‪ :‬خ وش آم ده اس ت‪ ،‬و [در] گش وده ش د‪ ،‬چ ون [ب ه آنج ا] رس یدم‪،‬‬
‫ابراهیم÷ آنجا بود‪ ،‬جبرئیل÷ گفت این پدر تو ابراهیم است بر او سالم کن‪ ،‬ب ر او‬
‫س الم ک ردم‪ ،‬ج واب س المم را داد و گفت‪ :‬ای فرزن د ص الح و ای پی امبر ص الح‬
‫خوش آمدید(‪.)2‬‬

‫‪ -‬این گریۀ موسی÷ به جهت حسادت نبود‪ ،‬زیرا در آنجا حسادتی وجود ندارد‪ ،‬خصوصا از‬ ‫‪1‬‬

‫انبیاء†‪ ،‬بلکه این گریه به جهت تاسف و غمخواری وی ب ر ح ال امتش ب ود‪ ،‬ک ه ه دایات و‬
‫ارشادات آن نبی کریم را نپذیرفتند‪ ،‬از این جهت مستوجب دوزخ گردیدند‪ ،‬و کمتر کسی از‬
‫آن‌ها به بهشت می‌رود‪ ،‬و دیگر آنکه مزد هر پیامبری به اندازۀ اتباع ص الح و نیکوک ار آن‬
‫پیامبر اس ت‪ ،‬و چ ون اتب اع ص الح و نیکوک ار موسی÷ نس بت ب ه اتب اع ص الح و نیکوک ار‬
‫پیامبر ما ج کمتر اس ت‪ ،‬در نتیج ه م زد او نس بت ب ه م زد پی امبر م ا ج کم تر می‌باش د‪ ،‬از‬
‫این‌جهت تاسفش آمد و به گریه افتاد‪.‬‬
‫‪ -‬اگر کسی بگوید که انبی اء هللا در زمین و در قبره ای خ ود هس تند‪ ،‬و چگون ه ش د ک ه در‬ ‫‪2‬‬

‫آسمان‌ها با پیامبر خدا ج مالقات نمودند؟ جوابش آن است که خداوند‌متع ال ارواح آن‌ه ا را‬
‫به شکل خودشان در آورد تا امکان مالقات آن‌ها با ن پیامبر خدا ج میسر گردد‪ ،‬و این ک ار‬
‫جهت تشریف و تکریم از پیامبر خدا ج صورت گرفت‪ ،‬این یک نظ ر اس ت‪ ،‬و نظ ر دیگ ر‬
‫آن است که چون انبیاء† به حی ات دنی وی خ ود زن ده می‌باش ند‪ ،‬و در آس مان‌ها رفت و آم د‬
‫دارند‪ ،‬در آن شب هر کدام در یک آسمان از سید المرسلین ج استقبال نمودند‪.‬‬
 ‫‪51‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫بعد از آن (سدره المنتهی) برایم آشکارا شد(‪ ،)3‬دیدم ک ه می وه ه ایش ب ه ان دازۀ‬
‫ُخم‌های منطقۀ (هَ َج ر) [منطق ه ای اس ت بین مک ه و مدین ه]‪ ،‬و برگ‌ه ایش مانن د‬
‫گوش‌های فیل است‪ ،‬و گفت‪ :‬این مقام (سدره المنتهی) است‪.‬‬
‫و در آن‪ ،‬چهار (نهر) روان بود‪ ،‬دو نهر تحت انی‪ ،‬و دو نه ر فوق انی‪ ،‬گفتم ای‬
‫جبرئیل! این دو نهر چیست؟ گفت‪ :‬دو نهر تحتانی‪ :‬دو نهر است در بهشت‪ ،‬و این‬
‫دو نهر فوقانی‪ :‬دو نهر نیل و فرات است‪.‬‬
‫بعد از آن بیت المعمور برایم آشکارا گردید‪[ ،‬که مقامی اس ت ب االتر از س دره‬
‫المنتهی]‪ ،‬و در آنجا همه روز هفتاد هزار ملک داخل می‌شود‪.‬‬
‫بعد از آن ظرفی از شراب‪ ،‬و ظ رفی از ش یر و ظ رفی از عس ل ب رایم آورده‬
‫شد‪ ،‬و من شیر را گرفتم‪ ،‬جبرئیل÷ گفت‪ :‬این همان دین اسالم است ک ه دین ت و و‬
‫دین امت تو است بعد از آن بر من نماز فرض شد‪ ،‬در ه ر روزی پنج اه نم از‪ ،‬و‬
‫همان بود که برگشتم‪ ،‬و بر موسی÷ گذشتم‪.‬‬
‫گفت‪ :‬به چه امر شدی؟‬
‫پیامبر خدا ج گفتند که به خواندن پنجاه نماز در هر روز امر شده‌ام‪.‬‬
‫گفت‪ :‬امت تو نمی‌تواند که در هر روز پنجاه نماز بخواند‪ ،‬و به خداوند س وگند‬
‫که من پیش از تو مردم را تجربه کرده‌ام‪ ،‬و با ب نی اس رائیل درگیری‌ه ای بس یار‬
‫سختی داش تم‪ ،‬ب ه س وی پروردگ ارت دوب اره برگ رد‪ ،‬و از وی ب رای امت خ ود‬
‫تخفیف بخواه‪ ،‬برگشتم و [خداوند] ده نماز را از من ساقط ساخت‪.‬‬
‫باز نزد موسی÷ آمدم و او همان سخن اولی‌اش را تکرار نم ود‪ ،‬ب از برگش تم‪،‬‬
‫و [خداوند] ده نماز دیگر را از من ساقط نمود‪.‬‬
‫باز نزد موسی÷ آمدم و او همان سخن اولی خ ود را تک رار نم ود‪ ،‬ب ار دیگ ر‬
‫[به سوی پروردگارم] برگشتم و باز ده نماز دیگر را از من ساقط ساخت‪.‬‬
‫باز نزد موسی÷ آمدم و او همان سخن اولی‌اش را تکرار نمود‪ ،‬باز برگش تم و‬
‫باز [خداوند] ده نماز دیگر را از من ساقط نمود‪ ،‬و در هر روز‪ ،‬م امور ب ه ادای‬
‫ده نماز گردیم‪.‬‬
‫باز نزد موسی÷ آمدم و او همان گفتۀ اولی‌اش را تکرار نم ود‪ ،‬ب از برگش تم و‬
‫مامور به ادای پنج وقت نماز شدم‪.‬‬
‫باز نزد موسی÷ آمدم پرسید‪ :‬به چه مامور شدی؟‬
‫گفتم‪ :‬به ادای پنج وقت نماز در هر روز‪.‬‬
‫گفت‪ :‬امت تو‪ ،‬توان ادای پنج وقت نم از را در ه ر روزی ندارن د‪ ،‬و من پیش‬
‫از تو مردم را تجربه کرده‌ام‪ ،‬و با بنی اس رائیل درگیری‌ه ای س ختی داش تم‪ ،‬ب از‬
‫برگ رد و از پروردگ ارت ب رای امت خ ود طلب تخفی ف کن! [پی امبر خ دا ج]‬

‫‪ -‬یعنی‪ :‬از همه چیزهای که آنجا بود‪ ،‬به طور کامل مطلع گردیم‪ ،‬و آن مق ام از آن‌جهت ب ه‬ ‫‪3‬‬

‫(منتهی) موصوف است که علم مالئکه در آن مقام به نهایت می‌رسد‪ ،‬یعنی‪ :‬مالئکه از آنچه‬
‫که در آن مقام می‌گذرد‪ ،‬علم و اطالعی ندارند‪ ،‬و تنه ا کس ی ک ه از آن مق ام ب رایش اطالع‬
‫حاصل شد‪ ،‬حضرت نبی کریم ج می‌باشند‪ ،‬و بس‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪52‬‬
‫فرمودند‪ :‬آنقدر از پروردگام طلب تخفیف کردم که [از طلب تخفی ف بیش تر] حی ا‬
‫می‌کنم‪[ ،‬و به آنچه که فرض کرده است] راضی هستم و تسلیم حکم او می‌باشم‪.‬‬
‫و چون از آنجا گذشتم ن دائی آم د ک ه فریض ه‌ام را مؤک د س اختم و ب ر بن دگانم‬
‫تخفیف نمودم(‪.)1‬‬
‫و ح دیث مع راج‪ ،‬در اول کت اب نم از‪[ ،‬ب ه ح دیث ش ماره(‪ ])228‬ب ه روایت‬
‫انسس گذشت‪ ،‬ولی در هر یکی از این دو روایت‪ ،‬چیزه ایی اس ت ک ه در روایت‬
‫دیگر موجود نیست‪.‬‬
‫‪ -1590‬از ابن عباس ب در این ق ول خداون د ک ه می‌فرمای د‪﴿ :‬رؤی ایی را ک ه‬
‫برایت نشان دادیم‪ ،‬جز فتنۀ برای مردمان چیز دیگری قرار ندادیم﴾ روایت اس ت‬
‫که گفت‪ :‬مقصود از این رؤیا‪ ،‬چیزی است که برای پیامبر خدا ج در شبی ک ه ب ه‬
‫بیت المقدس برده شدند‪ ،‬به چشم سر نشان داده شد‪.‬‬
‫و نیز گفت که مراد از این قول خداوند متعال که می‌فرماید‪﴿ :‬و درخت ملعون را‬
‫در قرآن‪ ﴾...‬اآلیه‪ ،‬همان درخت زقوم است(‪.)2‬‬

‫شةَ َوقُدُو ِم َها ا ْلم ِدينَةَ• وبِنَاِئ ِه بِ َها‬

‫يج• النَّبِ ِّي ج عَاِئ َ‬
‫‪ -43‬باب‪ :‬ت َْز ِو ِ‬
‫باب [‪ :]43‬ازدواج پیامبر خدا ج با عائشه‪ ،‬و آمدن به مدینه و عروسی کردن با وی‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َوَأنَا‬‫ت‪ :‬تَ َز َّو َجنِي النَّبِ ُّي َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا‪ ،‬قَالَ ْ‬ ‫‪ -1591‬ع َْن عَاِئ َشةَ َر ِ‬
‫ت فَتَ َم َّر َ‬
‫ق‬ ‫ج‪ ،‬فَ ُو ِع ْك ُ‬ ‫ث ب ِْن َخ ْز َر ٍ‬ ‫ار ِ‬‫ت ِس نِينَ ‪ ،‬فَقَ ِد ْمنَا ال َم ِدينَ ةَ فَنَز َْلنَ ا فِي بَنِي ال َح ِ‬ ‫ت ِس ِّ‬‫بِ ْن ُ‬
‫احبُ لِي‪،‬‬ ‫ص َو ِ‬ ‫ُأ‬ ‫ُأ‬ ‫ُأ‬
‫َش َع ِري‪ ،‬فَ َوفَى ُج َم ْي َمةً فََأتَ ْتنِي ِّمي ُّم رُو َمانَ ‪ ،‬وَِإنِّي لَفِي رْ جُو َح ٍة‪َ ،‬و َم ِعي َ‬
‫ب ال َّد ِ‬
‫ار‪،‬‬ ‫ت بِيَ ِدي َحتَّى َأوْ قَفَ ْتنِي َعلَى بَ ا ِ‬ ‫َت بِي فََأتَ ْيتُهَا‪ ،‬الَ َأ ْد ِري َما تُ ِري ُد بِي فََأ َخ َذ ْ‬ ‫ص َرخ ْ‬ ‫فَ َ‬
‫ت بِ ِه َوجْ ِهي‬ ‫ت َش ْيًئا ِم ْن َم ا ٍء فَ َم َس َح ْ‬ ‫َأ‬
‫وَِإنِّي ْن ِه ُج َحتَّى َس َكنَ بَعْضُ نَفَ ِس ي‪ ،‬ثُ َّم َخ َذ ْ‬ ‫ُأَل‬
‫ْ‬
‫ت‪ ،‬فَقُلنَ َعلَى ال َخي ِْر َوالبَ َر َك ِة‪،‬‬ ‫ار فِي البَ ْي ِ‬ ‫ص ِ‬ ‫َو َرْأ ِسي‪ ،‬ثُ َّم َأ ْد َخلَ ْتنِي ال َّدا َر‪ ،‬فَِإ َذا نِ ْس َوةٌ ِمنَ اَأل ْن َ‬
‫صلَّى‬ ‫َو َعلَى خَ ي ِْر طَاِئ ٍر‪ ،‬فََأ ْسلَ َم ْتنِي ِإلَ ْي ِه َّن‪ ،‬فََأصْ لَحْ نَ ِم ْن َشْأنِي‪ ،‬فَلَ ْم يَ ُر ْعنِي ِإاَّل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫ت تِ ْس ِع ِس نِين» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫ض حًى‪ ،‬فََأ ْس لَ َم ْتنِي ِإلَ ْي ِه‪َ ،‬وَأنَ ا يَوْ َمِئ ٍذ بِ ْن ُ‬ ‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ُ‬
‫‪.]3894‬‬

‫‪ -‬و این عبارت اخیر داللت بر آن دارد که خداوند جل جالله در شب معراج‪ ،‬ب دون واس طه‬ ‫‪1‬‬

‫پی امبر خ دا ج را م ورد خط اب ق رار داده اس ت‪ ،‬و حض رت ن بی ک ریم کالم رب الع زت‬
‫والجالل را ش نیده ان د‪ ،‬و دیگ ر آنک ه هم ۀ احک ام‪ -‬چ ه در مج ال عب ادات و چ ه در مج ال‬
‫معامالت و غیره‪ -‬از طرف خداوند متع ال ذریع ۀ جبرئیل÷ آم ده ب ود‪ ،‬ولی فرض یت نم از‬
‫بدون واسطه از طرف خداوند جل جالل ه ف رض گردی د‪ ،‬و این خ ود اهمیت کام ل نم از را‬
‫می‌رساند‪.‬‬
‫‪ -‬این حدیث‪ ،‬رد بر کسانی است که می‌گویند مراد از این (رؤیا) چیزی است که پیامبر خدا‬ ‫‪2‬‬

‫ج ب ه خ واب دی ده بودن د‪ ،‬ولی فهم ترجم ان ق رآن ک ه ابن عباس ب باش د‪ ،‬از فهم دیگ ران‬
‫راجح‌تر و مقبول‌تر است‪.‬‬
 ‫‪53‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫‪ -1591‬از عائشهل روایت است که گفت پیامبر خدا ج با من ازدواج نمودند و‬
‫من شش ساله بودم‪ ،‬بعد از آن به مدینه آمدند و در منطقۀ (بنی حارث بن خ زرج)‬
‫اقامت گزیدیم‪ ،‬دیری نگذشت که مریض شدم و موهای سرم ریخت‪ ،‬و ب از کم کم‬
‫موهای پیشانی‌ام روئیدن گرفت‪.‬‬
‫روزی با دخ تران هم س ن و س الم در ریس مانی ک ه داش تم ب ازی می‌ک ردم ‪،‬‬
‫(‪)1‬‬

‫مادرم (ام رومان)‪ ،‬مرا به عجله صدا زد‪ ،‬نزدش رفتم‪ ،‬ولی نمی‌دانستم ک ه از من‬
‫چه می‌خواهد‪ ،‬دستم را گرفت تا اینکه مرا به درخانۀ ایستاده کرد‪ ،‬و در حالی ک ه‬
‫نفس نفس می‌زدم قدری راحت شدم‪ ،‬مادرم قدری آب گ رفت‪ ،‬و رو و س رم را ب ا‬
‫آن دست کشید و مرا به خانه داخل نمود‪.‬‬
‫دیدم که زن‌هایی از انص ار در خان ه نشس ته ان د‪ ،‬گفتن د‪ :‬خ یر باش د و مب ارک‬
‫باشد‪ ،‬و خوشبخت باشی‪ ،‬و مرا به آن‌ها تسلیم نمود‪ ،‬آن‌ه ا م را آرایش نمودن د‪ ،‬و‬
‫هیچ چیزی مرا به وحشت نینداخت مگر هنگام چاشت ک ه پی امبر خ دا ج آمدن د و‬
‫مرا به ایشان تسلیم نمود‪ ،‬و من در این وقت نُه ساله بودم‪.‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬قَ ا َل لَهَ ا‪:‬‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَ ا‪َ ،‬أ َّن النَّبِ َّي َ‬ ‫‪ -1592‬ع َْن عَاِئ َش ةَ َر ِ‬
‫ف‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َأ‬ ‫ُ‬
‫ير‪َ ،‬ويَقولُ‪ :‬هَ ِذ ِه ا ْم َر تكَ‪ ،‬فَاك ِش ْ‬ ‫«ُأ ِريتُ ِك فِي ال َمن َِام َم َّرتَي ِْن‪َ ،‬أ َرى ن ِك فِي َس َرقَ ٍة ِم ْن َح ِر ٍ‬
‫َّ‬ ‫َأ‬
‫ض ِه» [رواه البخاری‪.]3895 :‬‬ ‫ت‪ ،‬فََأقُولُ‪ِ :‬إ ْن يَ ُ‬
‫ك هَ َذا ِم ْن ِع ْن ِد هَّللا ِ يُ ْم ِ‬ ‫َع ْنهَا‪ ،‬فَِإ َذا ِه َي َأ ْن ِ‬
‫‪ -1592‬از عائشهل روایت است که پیامبر خدا ج برایش گفتن د‪« :‬ت را دو ب ار‬
‫در خواب دیدم‪ ،‬یک بار تو را در پارچۀ ابریشمی دیدم‪ ،‬و ب رایم گفت ه می‌ش د ک ه‬
‫این همسر تو است‪ ،‬و چون بستۀ ابریشمین را گشودم دیدم که تو هستی‪ ،‬و با خود‬
‫می‌گفتم که اگر این [خواب] از طرف خدا باشد‪ ،‬حتما آن‌ را عملی می‌سازد»(‪.)2‬‬

‫‪ -44‬باب‪ِ :‬ه ْج َرةُ النَّبِ ِّي ج َوَأ ْ‬

‫ص َحابِ ِهش ِإلَى ال َم ِدينَ ِة‬
‫باب [‪ :]44‬هجرت پیامبر خدا ج و صحابهش به مدینۀ منوره‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬قَ الَ ْ‬

‫ت‪ :‬لَ ْم‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَ ا‪َ ،‬زوْ َج النَّبِ ِّي َ‬ ‫‪ -1593‬ع َْن عَاِئ َش ةَ َر ِ‬
‫صلَّى‬ ‫ْأ‬
‫َان ال ِّدينَ ‪َ ،‬ولَ ْم يَ ُم َّر َعلَ ْينَا يَوْ ٌم ِإاَّل يَ تِينَا فِي ِه َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫ي قَ ُّ‬
‫َأ ْعقِلْ َأبَ َو َّ‬
‫ط‪ِ ،‬إاَّل َوهُ َما يَ ِدين ِ‬

‫‪ -‬مراد از آن ریسمانی است که دو سر آن را به دو پایه می‌بندند‪ ،‬و در وسط آن نشسته و به‬ ‫‪1‬‬

‫پیش و پس ح رکت می‌کنن د‪ ،‬و ب ه اص طالح عامیان ۀ ه رات آن را (گ از) می‌گوین د ک ه‬

‫مقصودشان همان گهواره و یا نوعی گهواره است که اطفال به آن بازی می‌کنند‪.‬‬
‫‪ -‬این سخن پیامبر خدا ج که در قصه کردن خواب خود گفتند که و با خ ود می‌گفتم ک ه اگ ر‬ ‫‪2‬‬

‫این [خواب] از طرف خدا باشد‪ ،‬حتما آن را عملی می‌سازد‪ ،‬کلمه (اگر) ش رطی نیس ت ک ه‬
‫قابل احتمال جانبین باشد‪ ،‬یعنی‪ :‬این احتمال را داشته باشد که این خواب از جانب خدا باشد‪،‬‬
‫و این احتمال را داشته باشد که از ج انب خ دا نباش د‪ ،‬بلک ه از ج انب خ دا ب ودن آن خ واب‬
‫متحقق و متیقن است‪ ،‬و اینکه نبی کریم ج از آن ب ه ص یغۀ ش رط ی اد کردن د‪ ،‬این ش رط از‬
‫نوع متحق الوقوع آن است‪ ،‬مثل آنکه امیر برای کدام کسی می‌گوید‪ :‬اگر امیر باشم چ نین و‬
‫چنان خواهم کرد‪ ،‬ویقین است که آن شخص امیر است‪ ،‬پس استعمال شرط در چ نین ج ایی‬
‫برای تاکید بر وقوع آن چیز است‪ ،‬نه برای احتمال داشتن وقوع آن‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪54‬‬
‫اجرًا‬ ‫ار‪ ،‬بُ ْك َرةً َوع َِشيَّةً‪ ،‬فَلَ َّما ا ْبتُلِ َي ال ُم ْسلِ ُمونَ َخ َر َج َأبُو بَ ْك ٍر ُمهَ ِ‬ ‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم طَ َرفَ ِي النَّهَ ِ‬
‫ك ال ِغ َما ِد لَقِيَهُ ابْنُ ال َّد ِغنَ ِة َوهُ َو َسيِّ ُد القَا َر ِة‪ ،‬فَقَا َل‪َ :‬أ ْينَ‬ ‫ض ال َحبَ َش ِة‪َ ،‬حتَّى ِإ َذا بَلَ َغ بَرْ َ‬ ‫نَحْ َو َأرْ ِ‬
‫ض َوَأ ْعبُ َد َربِّي‪،‬‬ ‫ُأ‬
‫تُ ِري ُد يَا َأبَا بَ ْك ٍر؟ فَقَا َل َأبُو بَ ْك ٍر‪َ :‬أ ْخ َر َجنِي قَوْ ِمي‪ ،‬فَ ِري ُد َأ ْن َأ ِسي َح فِي اَألرْ ِ‬
‫َص ُل‬ ‫ك تَ ْك ِس بُ ال َم ْع دُو َم َوت ِ‬ ‫ك يَا َأبَا بَ ْك ٍر الَ يَ ْخ ُر ُج َوالَ ي ُْخ َرجُ‪ِ ،‬إنَّ َ‬ ‫قَا َل ابْنُ ال َّد ِغنَ ِة‪ :‬فَِإ َّن ِم ْثلَ َ‬
‫ك َج ا ٌر ارْ ِج ْع‬ ‫َأ‬
‫ب ال َح قِّ‪ ،‬فَ نَ ا لَ َ‬ ‫الض ْيفَ َوتُ ِعينُ َعلَى نَ َواِئ ِ‬ ‫َّح َم‪َ ،‬وتَحْ ِم ُل ال َك َّل َوتَ ْق ِري َّ‬ ‫الر ِ‬
‫ك بِبَلَ ِدكَ‪ ،‬فَ َر َج َع َوارْ تَ َح َل َم َع هُ ابْنُ ال َّد ِغنَ ِة‪ ،‬فَطَ افَ ابْنُ ال َّد ِغنَ ِة ع َِش يَّةً فِي‬ ‫َوا ْعبُ ْد َربَّ َ‬
‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ش‪ ،‬فَقَا َل لَهُ ْم‪ِ :‬إ َّن بَا بَك ٍر الَ يَ ْخ ُر ُج ِمثلهُ َوالَ ي ُْخ َرجُ‪ ،‬تُ ْخ ِرجُونَ َر ُجاًل يَك ِس بُ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫اف قُ َر ْي ٍ‬ ‫َأ ْش َر ِ‬
‫ب ال َح قِّ‪ ،‬فَلَ ْم‬ ‫الض ْيفَ ‪َ ،‬ويُ ِعينُ َعلَى نَ َواِئ ِ‬ ‫َّح َم‪َ ،‬ويَحْ ِم ُل ال َك َّل َويَ ْق ِري َّ‬ ‫ص ُل الر ِ‬ ‫ال َم ْعدُو َم َويَ ِ‬
‫َار ِه‪،‬‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬
‫ار اب ِْن ال َّد ِغنَ ِة‪َ ،‬وقالوا‪ :‬اِل ب ِْن ال َّد ِغنَ ِة‪ُ :‬مرْ بَ ا بَك ٍر فليَ ْعبُ ْد َربَّهُ فِي د ِ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫تُ َك ِّذبْ قُ َريْشٌ بِ ِج َو ِ‬
‫ك َوالَ يَ ْستَ ْعلِ ْن بِ ِه‪ ،‬فَِإنَّا ن َْخ َش ى َأ ْن يَ ْفتِنَ نِ َس ا َءنَا‬ ‫صلِّ فِيهَا َو ْليَ ْق َرْأ َما َشا َء‪َ ،‬والَ يُْؤ ِذينَا بِ َذلِ َ‬ ‫فَ ْليُ َ‬
‫َار ِه‪َ ،‬والَ‬ ‫ك يَ ْعبُ ُد َربَّهُ فِي د ِ‬ ‫ث َأبُ و بَ ْك ٍر بِ َذلِ َ‬ ‫ك ابْنُ ال َّد ِغنَ ِة َأِلبِي بَ ْك ٍر‪ ،‬فَلَبِ َ‬ ‫َوَأ ْبنَا َءنَا‪ ،‬فَقَا َل َذلِ َ‬
‫ُأ‬
‫َار ِه‪،‬‬ ‫َار ِه‪ ،‬ثُ َّم بَ دَا َأِلبِي بَ ْك ٍر‪ ،‬فَ ا ْبتَنَى َم ْس ِجدًا بِفِنَ ا ِء د ِ‬ ‫صالَتِ ِه َوالَ يَ ْق َر فِي َغ ْي ِر د ِ‬ ‫يَ ْستَ ْعلِنُ بِ َ‬
‫صلِّي فِي ِه‪َ ،‬ويَ ْق َر القُرْ آنَ ‪ ،‬فَيَ ْنقَ ِذفُ َعلَ ْي ِه نِ َسا ُء ال ُم ْش ِر ِكينَ َوَأ ْبنَ اُؤ هُ ْم‪َ ،‬وهُ ْم يَ ْع َجبُ ونَ‬ ‫ُأ‬ ‫َو َكانَ يُ َ‬
‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ك َع ْينَ ْي ِه ِإ َذا قَ َر القُ رْ آنَ ‪َ ،‬و ْف َز َع‬ ‫َأ‬
‫ِم ْنهُ َويَ ْنظُرُونَ ِإلَ ْي ِه‪َ ،‬و َكانَ بُو بَ ْك ٍر َر ُجاًل بَ َّكا ًء‪ ،‬الَ يَ ْملِ ُ‬
‫ش ِمنَ ال ُم ْش ِر ِكينَ ‪ ،‬فََأرْ َسلُوا ِإلَى اب ِْن ال َّد ِغنَ ِة فَقَ ِد َم َعلَ ْي ِه ْم‪ ،‬فَقَ الوا‪ِ :‬إنَّا ُكنَّا‬
‫ُ‬ ‫ك َأ ْش َرافَ قُ َر ْي ٍ‬ ‫َذلِ َ‬
‫َار ِه‪ ،‬فَقَ ْد َجا َو َز َذلِكَ‪ ،‬فَا ْبتَنَى َمس ِْجدًا بِفِنَا ِء‬ ‫اركَ‪َ ،‬علَى ْن يَ ْعبُ َد َربَّهُ فِي د ِ‬ ‫َأ‬ ‫َأ َجرْ نَا بَا بَك ٍر بِ ِج َو ِ‬
‫ْ‬ ‫َأ‬
‫َشينَا َأ ْن يَ ْفتِنَ نِ َسا َءنَا َوَأ ْبنَا َءنَ ا‪ ،‬فَا ْنهَ هُ‪ ،‬فَ ِإ ْن‬ ‫صالَ ِة َوالقِ َرا َء ِة فِي ِه‪ ،‬وَِإنَّا قَ ْد خ ِ‬ ‫َار ِه‪ ،‬فََأ ْعلَنَ بِال َّ‬ ‫د ِ‬
‫َار ِه فَ َع َل‪ ،‬وَِإ ْن َأبَى ِإاَّل َأ ْن يُ ْعلِنَ بِ َذلِكَ‪ ،‬فَ َس ْلهُ َأنْ‬ ‫َص َر َعلى ن يَ ْعبُ َد َربَّهُ فِي د ِ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫َ‬ ‫َأ َحبَّ ن يَقت ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬
‫ت‬ ‫ك ِذ َّمتَكَ‪ ،‬فَِإنَّا قَ ْد َك ِر ْهنَا َأ ْن نُ ْخفِ َركَ‪َ ،‬ولَ ْس نَا ُمقِ رِّ ينَ َأِلبِي بَ ْك ٍر ااِل ْس تِ ْعالَنَ ‪ ،‬قَ الَ ْ‬ ‫يَ ُر َّد ِإلَ ْي َ‬
‫ك َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَِإ َّما َأ ْن‬ ‫ت لَ َ‬ ‫عَاِئ َشةُ‪ :‬فََأتَى ابْنُ ال َّد ِغنَ ِة ِإلَى َأبِي بَ ْك ٍر فَقَ ا َل‪ :‬قَ ْد َعلِ ْمتَ الَّ ِذي عَاقَ ْد ُ‬
‫ت‬ ‫َص َر َعلَى َذلِكَ‪ ،‬وَِإ َّما َأ ْن تَرْ ِج َع ِإلَ َّي ِذ َّمتِي‪ ،‬فَِإنِّي الَ ُأ ِحبُّ َأ ْن تَ ْس َم َع ال َع َربُ َأنِّي ْخفِرْ ُ‬
‫ُأ‬ ‫تَ ْقت ِ‬
‫ار هَّللا ِ َع َّز‬ ‫ض ى بِ ِج َو ِ‬ ‫ك ِج َوا َركَ‪َ ،‬وَأرْ َ‬ ‫ت لَهُ‪ ،‬فَقَا َل َأبُ و بَ ْك ٍر‪ :‬فَ ِإنِّي َأ ُر ُّد ِإلَ ْي َ‬ ‫فِي َرج ٍُل َعقَ ْد ُ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َمَّ‬ ‫َّ‬
‫ص لى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم يَوْ َمِئ ٍذ بِ َم َّكةَ‪ ،‬فَقَ ا َل النَّبِ ُّي َ‬ ‫َّ‬ ‫َو َج َّل َوالنَّبِ ُّي َ‬
‫َان‪ ،‬فَهَ ا َج َر َم ْن‬ ‫يت دَا َر ِهجْ َرتِ ُك ْم‪َ ،‬ذاتَ ن َْخ ٍل بَ ْينَ الَبَتَي ِْن» َوهُ َما ال َح َّرت ِ‬ ‫ُأ‬
‫لِ ْل ُم ْسلِ ِمينَ ‪ِ« :‬إنِّي ِر ُ‬
‫ض ال َحبَ َش ِة ِإلَى ال َم ِدينَ ِة‪َ ،‬وتَ َجهَّ َز َأبُ و‬ ‫هَا َج َر قِبَ َل ال َم ِدينَ ِة‪َ ،‬و َر َج َع عَا َّمةُ َم ْن َكانَ هَا َج َر بَِأرْ ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ « :‬علَى ِر ْسلِكَ‪ ،‬فَِإنِّي َأرْ جُو َأ ْن‬ ‫بَ ْك ٍر قِبَ َل ال َم ِدينَ ِة‪ ،‬فَقَا َل لَهُ َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫س َأبُو بَ ْك ٍر نَ ْف َس هُ‬ ‫ك بَِأبِي َأ ْنتَ ؟ قَا َل‪« :‬نَ َع ْم» فَ َحبَ َ‬ ‫يُْؤ َذنَ لِي» فَقَا َل َأبُو بَ ْك ٍر‪َ :‬وهَلْ تَرْ جُو َذلِ َ‬
‫الس ُم ِر‬ ‫ق َّ‬ ‫احلَتَي ِْن َكانَتَا ِع ْن َدهُ َو َر َ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم لِيَصْ َحبَهُ‪َ ،‬و َعلَفَ َر ِ‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬ ‫َعلَى َرس ِ‬
‫ت عَاِئ َش ةُ‪ :‬فَبَ ْينَ َم ا نَحْ نُ يَوْ ًم ا‬ ‫ب‪ ،‬قَا َل‪ :‬عُرْ َوةُ‪ ،‬قَالَ ْ‬ ‫َوهُ َو ال َخبَطُ‪َ ،‬أرْ بَ َعةَ َأ ْشه ٍُر‪ .‬قَا َل ابْنُ ِشهَا ٍ‬
‫ص لَّى‬ ‫ت َأبِي بَ ْك ٍر فِي نَحْ ِر الظَّ ِهي َر ِة‪ ،‬قَ ا َل قَاِئ ٌل َأِلبِي بَ ْك ٍر‪ :‬هَ َذا َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫ُجلُوسٌ فِي بَ ْي ِ‬
‫ُأ‬ ‫ْأ‬
‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ُمتَقَنِّعًا‪ ،‬فِي َسا َع ٍة لَ ْم يَ ُك ْن يَ تِينَا فِيهَا‪ ،‬فَقَ ا َل َأبُ و بَ ْك ٍر‪ :‬فِ دَا ٌء لَ هُ َأبِي َو ِّمي‪،‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ت‪ :‬فَ َج ا َء َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫َوهَّللا ِ َما َجا َء بِ ِه فِي هَ ِذ ِه السَّا َع ِة ِإاَّل َأ ْمرٌ‪ ،‬قَ الَ ْ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َأِلبِي بَ ْك ٍر‪َ« :‬أ ْخ ِرجْ َم ْن‬ ‫اس تَْأ َذنَ ‪ ،‬فَ ُأ ِذنَ لَ هُ فَ َد َخ َل‪ ،‬فَقَ ا َل النَّبِ ُّي َ‬ ‫فَ ْ‬
‫ُأ‬ ‫هَّللا‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬
‫ك» ‪ .‬فَقَا َل بُو بَك ٍر‪ِ :‬إنَّ َما هُ ْم ْهلكَ‪ ،‬بِ بِي نتَ يَا َرسُو َل ِ‪ ،‬قَ ا َل‪« :‬فَ ِإنِّي قَ ْد ِذنَ لِي‬ ‫َأ‬ ‫ُ‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫ِع ْن َد َ‬
‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ص َحابَةُ بَِأبِي َأ ْنتَ يَا َرسُو َل هَّللا ِ؟ قَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫ُوج» فَقَا َل َأبُو بَ ْك ٍر‪ :‬ال َّ‬ ‫فِي ال ُخر ِ‬
‫احلَتَ َّي هَ اتَي ِْن‪،‬‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪« :‬نَ َع ْم» قَا َل َأبُو بَ ْك ٍر‪ :‬فَ ُخ ْذ ‪ -‬بَِأبِي َأ ْنتَ يَا َرسُو َل هَّللا ِ ‪ِ -‬إحْ دَى َر ِ‬
‫از‪،‬‬ ‫الجهَ ِ‬ ‫ث ِ‬ ‫ت عَاِئ َشةُ‪ :‬فَ َجه َّْزنَاهُ َما َأ َح َّ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪« :‬بِالثَّ َم ِن»‪ .‬قَالَ ْ‬ ‫قَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
 ‫‪55‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫ت‬ ‫ط َعةً ِم ْن نِطَاقِهَا‪ ،‬فَ َربَطَ ْ‬ ‫ت َأبِي بَ ْك ٍر قِ ْ‬ ‫ت َأ ْس َما ُء بِ ْن ُ‬ ‫ب‪ ،‬فَقَطَ َع ْ‬ ‫صنَ ْعنَا لَهُ َما ُس ْف َرةً فِي ِج َرا ٍ‬ ‫َو َ‬
‫ص لى هللاُ‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬
‫ق َر ُس و ُل ِ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ك ُس ِّميَت ذ النط اقي ِْن ق الت‪ :‬ث َّم ل ِح َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫اتَ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ب ‪ ،‬فب ِ ذل ِ َ‬ ‫الج َرا ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫بِ ِه َعلى ف ِم ِ‬
‫يت ِع ْن َدهُ َما َع ْب ُد هَّللا ِ بْنُ‬ ‫ال‪ ،‬يَبِ ُ‬ ‫َ ٍ‬ ‫ي‬‫َ‬ ‫ل‬ ‫َ‬
‫ث‬ ‫َ‬ ‫ال‬ ‫َ‬ ‫ث‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ف‬
‫َ ِ ِ‬ ‫َا‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫َ‬
‫ك‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫‪،‬‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َوَأ َ ٍ ِ ٍ ِ َ َ ِ وْ ٍ‬
‫ر‬ ‫َ‬ ‫ث‬ ‫ل‬ ‫ب‬‫ج‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫َار‬ ‫غ‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫ك‬‫ْ‬ ‫ب‬ ‫ُو‬ ‫ب‬
‫ش بِ َم َّكةَ‬ ‫ف لَقِ ٌن‪ ،‬فَيُ ْدلِ ُج ِم ْن ِع ْن ِد ِه َما بِ َس َح ٍر‪ ،‬فَيُصْ بِ ُح َم َع قُ َر ْي ٍ‬ ‫َأبِي بَ ْك ٍر‪َ ،‬وهُ َو ُغالَ ٌم َشابٌّ ‪ ،‬ثَقِ ٌ‬
‫ْأ‬
‫ك ِحينَ يَ ْختَلِ طُ‬ ‫َان بِ ِه ِإاَّل َو َع اهُ‪َ ،‬حتَّى يَ تِيَهُ َم ا بِ َخبَ ِر َذلِ َ‬ ‫ت‪ ،‬فَالَ يَ ْس َم ُع َأ ْم رًا‪ ،‬يُ ْكتَ اد ِ‬ ‫َكبَ اِئ ٍ‬
‫الظَّالَ ُم‪َ ،‬ويَرْ عَى َعلَ ْي ِه َما عَا ِم ُر بْنُ فُهَ ْي َرةَ‪َ ،‬موْ لَى بِي بَ ْك ٍر ِم ْن َحةً ِم ْن َغن ٍَم‪ ،‬فَي ُِري ُحهَا َعلَ ْي ِه َما‬
‫َأ‬
‫ض يفِ ِه َما‪َ ،‬حتَّى‬ ‫َان فِي ِر ْس ٍل‪َ ،‬وهُ َو لَبَنُ ِم ْن َحتِ ِه َم ا َو َر ِ‬ ‫ِحينَ ت َْذهَبُ َسا َعةٌ ِمنَ ال ِع َشا ِء‪ ،‬فَيَبِيت ِ‬
‫ث‪،‬‬ ‫ك اللَّيَ الِي الثَّالَ ِ‬ ‫ك فِي ُك لِّ لَ ْيلَ ٍة ِم ْن تِ ْل َ‬ ‫س‪ ،‬يَ ْف َع ُل َذلِ َ‬ ‫ق بِهَ ا َع ا ِم ُر بْنُ فُهَ ْي َرةَ بِ َغلَ ٍ‬ ‫يَ ْن ِع َ‬
‫ِّيل‪َ ،‬وهُ َو ِم ْن بَنِي‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َوَأبُو بَ ْك ٍر َر ُجاًل ِم ْن بَنِي ال د ِ‬ ‫َوا ْستَْأ َج َر َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫اص ب ِْن‬ ‫آل ال َع ِ‬ ‫س ِح ْلفًا فِي ِ‬ ‫يت ال َما ِه ُر بِال ِهدَايَ ِة‪ ،‬قَ ْد َغ َم َ‬ ‫الخرِّ ُ‬ ‫َع ْب ِد ب ِْن َع ِديٍّ ‪ ،‬هَا ِديَا ِخرِّ يتًا‪َ ،‬و ِ‬
‫احلَتَ ْي ِه َم ا‪َ ،‬و َوا َع دَاهُ َغ ا َر‬ ‫ش‪ ،‬فََأ ِمنَاهُ فَ َدفَ َعا ِإلَ ْي ِه َر ِ‬ ‫ار قُ َر ْي ٍ‬ ‫ين ُكفَّ ِ‬ ‫َواِئ ٍل ال َّس ْه ِم ِّي‪َ ،‬وهُ َو َعلَى ِد ِ‬
‫ق َم َعهُ َما عَا ِم ُر بْنُ فُهَ ْي َرةَ‪َ ،‬وال َّدلِيلُ‪،‬‬ ‫ث‪َ ،‬وا ْنطَلَ َ‬ ‫ص ْب َح ثَالَ ٍ‬ ‫احلَتَ ْي ِه َما ُ‬ ‫ال‪ ،‬بِ َر ِ‬ ‫ث لَيَ ٍ‬‫ثَوْ ٍر بَ ْع َد ثَالَ ِ‬
‫اح ِل‪.‬‬‫ق ال َّس َو ِ‬ ‫فََأ َخ َذ بِ ِه ْم طَ ِري َ‬

‫ش‪،‬‬ ‫ار قُ َر ْي ٍ‬ ‫ُس ُل ُكفَّ ِ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْن هُ‪َ ،‬جا َءنَ ا ر ُ‬ ‫قَا َل ُس َراقَةَ ب ِْن َمالِ ِك ب ِْن ُج ْع ُش ٍم ال ُم ْدلِ ِج ُّي َر ِ‬
‫َأ‬
‫اح ٍد ِم ْنهُ َما‪َ ،‬م ْن قَتَلَهُ وْ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َوَأبِي بَ ْك ٍر‪ِ ،‬ديَةَ ُكلِّ َو ِ‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬ ‫يَجْ َعلُونَ فِي َرس ِ‬
‫ج‪َ ،‬أ ْقبَ َل َر ُج ٌل ِم ْنهُ ْم‪َ ،‬حتَّى‬ ‫س قَوْ ِمي بَنِي ُم ْدلِ ٍ‬ ‫س ِم ْن َم َجالِ ِ‬ ‫َأ َس َرهُ‪ ،‬فَبَ ْينَ َما َأنَا َجالِسٌ فِي َمجْ لِ ٍ‬
‫َّاح ِل‪ُ ،‬أ َراهَ ا ُم َح َّمدًا‬ ‫ْت آنِفًا َأس ِْو َدةً بِالس ِ‬ ‫قَا َم َعلَ ْينَا َونَحْ نُ ُجلُوسٌ ‪ ،‬فَقَا َل يَا ُس َراقَةُ‪ِ :‬إنِّي قَ ْد َرَأي ُ‬
‫ك َرَأيْتَ فُالَنً ا‬ ‫ْس وا بِ ِه ْم‪َ ،‬ولَ ِكنَّ َ‬ ‫ت لَ هُ‪ِ :‬إنَّهُ ْم لَي ُ‬ ‫ت َأنَّهُ ْم هُ ْم‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫َوَأصْ َحابَهُ‪ ،‬قَا َل ُس َراقَةُ‪ :‬فَ َع َر ْف ُ‬
‫اريَتِي َأ ْن‬ ‫ت َج ِ‬ ‫ت فََأ َمرْ ُ‬ ‫ت فَ َدخ َْل ُ‬ ‫س َسا َعةً‪ ،‬ثُ َّم قُ ْم ُ‬ ‫ت فِي ال َمجْ لِ ِ‬ ‫َوفُالَنًا‪ ،‬ا ْنطَلَقُوا بَِأ ْعيُنِنَا‪ ،‬ثُ َّم لَبِ ْث ُ‬
‫ت بِ ِه ِم ْن‬ ‫ت ُر ْم ِحي‪ ،‬فَ َخ َرجْ ُ‬ ‫ت َْخ ُر َج بِفَ َر ِسي‪َ ،‬و ِه َي ِم ْن َو َرا ِء َأ َك َم ٍة‪ ،‬فَتَحْ بِ َسهَا َعلَ َّي‪َ ،‬وَأ َخ ْذ ُ‬
‫ْت فَ َر ِس ي فَ َر ِك ْبتُهَ ا‪،‬‬ ‫ت عَالِيَ هُ‪َ ،‬حتَّى َأتَي ُ‬ ‫ض ُ‬ ‫ض‪َ ،‬و َخفَ ْ‬ ‫ت بِ ُزجِّ ِه اَألرْ َ‬ ‫ط ُ‬ ‫ت‪ ،‬فَ َحطَ ْ‬ ‫ظ ْه ِر البَ ْي ِ‬ ‫َ‬
‫ْت‬‫ت فََأ ْه َوي ُ‬ ‫ت َع ْنهَا‪ ،‬فَقُ ْم ُ‬ ‫ت بِي فَ َر ِسي‪ ،‬فَ َخ َررْ ُ‬ ‫ت ِم ْنهُ ْم‪ ،‬فَ َعثَ َر ْ‬ ‫فَ َرفَ ْعتُهَا تُقَرِّ بُ بِي‪َ ،‬حتَّى َدنَوْ ُ‬
‫َّ‬
‫ض رُّ هُ ْم ْم الَ‪ ،‬فَ َخ َر َج ال ِذي‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ت بِهَا‪ُ :‬‬ ‫َأل‬
‫ت ِم ْنهَا ا ْزالَ َم فَا ْستَ ْق َس ْم ُ‬ ‫يَ ِدي ِإلَى ِكنَانَتِي‪ ،‬فَا ْست َْخ َرجْ ُ‬
‫ول ِ‬ ‫هَّللا‬ ‫ْت قِ َرا َءةَ َر ُس ِ‬ ‫ْت ا ْزالَ َم‪ ،‬تُقَ رِّ بُ بِي َحتَّى ِإ َذا َس ِمع ُ‬ ‫َأل‬ ‫صي ُ‬ ‫ْت فَ َر ِسي‪َ ،‬و َع َ‬ ‫َأ ْك َرهُ‪ ،‬فَ َر ِكب ُ‬
‫َت يَ دَا فَ َر ِس ي فِي‬ ‫ت‪َ ،‬وَأبُو بَ ْك ٍر يُ ْكثِ ُر ااِل ْلتِفَ اتَ ‪َ ،‬س اخ ْ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ ،‬وهُ َو الَ يَ ْلتَفِ ُ‬ ‫َ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ض ت‪ ،‬فَل ْم تَ َك ْد تخ ِر ُج‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ض‪َ ،‬حتى بَل َغتَ ا ال رُّ كبَتَي ِْن‪ ،‬فَ َخ َررْ ت َعنهَ ا‪ ،‬ث َّم َز َجرْ تهَ ا فَنَهَ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ا رْ ِ‬ ‫َأل‬
‫َان‪،‬‬ ‫ْ‬
‫الس َما ِء ِمث ُل ال ُّدخ ِ‬ ‫اط ٌع فِي َّ‬ ‫ان َس ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َأِل‬
‫اس تَ َوت قاِئ َم ة‪ِ ،‬إذا ث ِر يَ َد ْيهَا ُعث ٌ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫يَ َد ْيهَا‪ ،‬فل َّما ْ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ان ف َوقف وا‪ ،‬ف َر ِكبْت ف َر ِس ي َحتى‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َأل‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬
‫ت بِا زال ِم‪ ،‬فخ َر َج ال ِذي ك َرهُ‪ ،‬فنَا َد ْيتهُ ْم بِا َم ِ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َأل‬ ‫فَا ْستَ ْق َس ْم ُ‬
‫ُول هَّللا ِ‬ ‫ظهَ ُر َأ ْم ُر َرس ِ‬ ‫ْس َع ْنهُ ْم‪َ ،‬أ ْن َسيَ ْ‬ ‫يت ِمنَ ال َحب ِ‬ ‫يت َما لَقِ ُ‬ ‫ِجْئتُهُ ْم‪َ ،‬و َوقَ َع فِي نَ ْف ِسي ِحينَ لَقِ ُ‬
‫ك ال ِّديَةَ‪َ ،‬وَأ ْخبَرْ تُهُ ْم َأ ْخبَا َر َم ا ي ُِري ُد‬ ‫ك قَ ْد َج َعلُوا فِي َ‬ ‫ت لَهُ‪ِ :‬إ َّن قَوْ َم َ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ .‬فَقُ ْل ُ‬ ‫َ‬
‫ت َعلَ ْي ِه ُم ال َّزا َد َوال َمتَ اعَ‪ ،‬فَلَ ْم يَ رْ زَآنِي َولَ ْم يَ ْس َأالَنِي‪ِ ،‬إاَّل َأ ْن قَ ا َل‪:‬‬ ‫ض ُ‬ ‫النَّاسُ بِ ِه ْم‪َ ،‬و َع َر ْ‬
‫َب فِي ُر ْق َع ٍة ِم ْن‬ ‫َاب َأ ْم ٍن‪ ،‬فََأ َم َر عَا ِم َر ْبنَ فُهَ ْي َرةَ فَ َكت َ‬ ‫ب لِي ِكت َ‬ ‫ف َعنَّا»‪ .‬فَ َسَأ ْلتُهُ َأ ْن يَ ْكتُ َ‬ ‫«َأ ْخ ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪.‬‬ ‫ضى َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫َأ ِد ٍيم‪ ،‬ثُ َّم َم َ‬
‫الش ْأ ِم‪ ،‬فَ َك َس ا ُّ‬
‫الزبَ ْي ُر‬ ‫ب ِمنَ ال ُم ْس لِ ِمينَ ‪َ ،‬ك انُوا تِ َج ارًا قَ افِلِينَ ِمنَ َّ‬ ‫الزبَ ْي َر فِي َر ْك ٍ‬ ‫فَلَقِ َي ُّ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫اض‪َ ،‬و َس ِم َع ال ُم ْسلِ ُمونَ بِال َم ِدينَ ِة َمخ َر َج‬‫اب بَيَ ٍ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫صلى هللاُ َعل ْي ِه َو َسل َم َو بَا بَك ٍر ثِيَ َ‬ ‫َّ‬ ‫َرسُو َل هَّللا ِ َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ِم ْن َم َّكةَ‪ ،‬فَ َكانُوا يَ ْغ ُدونَ ُك َّل َغدَا ٍة ِإلَى ال َح َّر ِة‪ ،‬فَيَ ْنت َِظرُونَهُ‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬‫َرس ِ‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪56‬‬
‫َحتَّى يَ ُر َّدهُ ْم َحرُّ الظَّ ِهي َر ِة‪ ،‬فَا ْنقَلَبُوا يَوْ ًما بَ ْع َد َما َأطَالُوا ا ْنتِظَ ا َرهُ ْم‪ ،‬فَلَ َّما َأ َووْ ا ِإلَى بُيُ وتِ ِه ْم‪،‬‬
‫ص لَّى‬ ‫ول هَّللا ِ َ‬
‫ص َر بِ َر ُس ِ‬ ‫َأوْ فَى َر ُج ٌل ِم ْن يَهُو َد َعلَى ُأطُ ٍم ِم ْن آطَا ِم ِه ْم‪َ ،‬أِل ْم ٍر يَ ْنظُ ُر ِإلَ ْي ِه‪ ،‬فَبَ ُ‬
‫َّضينَ يَ ُزو ُل بِ ِه ُم ال َّس َرابُ ‪ ،‬فَلَ ْم يَ ْملِ ِك اليَهُو ِديُّ َأ ْن قَ ا َل بِ َأ ْعلَى‬ ‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َوَأصْ َحابِ ِه ُمبَي ِ‬
‫ب‪ ،‬هَ َذا َج ُّد ُك ُم الَّ ِذي تَ ْنت َِظرُونَ ‪ ،‬فَثَا َر ال ُم ْسلِ ُمونَ ِإلَى ال ِّسالَ ِ‬
‫ح‪ ،‬فَتَلَقَّوْ ا‬ ‫اش َر ال َع َر ِ‬ ‫صوْ تِ ِه‪ :‬يَا َم َع ِ‬ ‫َ‬
‫ين‪َ ،‬حتَّى نَ َز َل بِ ِه ْم فِي‬ ‫ِ ِ‬ ‫م‬ ‫َ‬ ‫ي‬ ‫ال‬ ‫اتَ‬ ‫َ‬
‫ذ‬ ‫م‬
‫ْ‬ ‫ه‬ ‫ِِ‬ ‫ب‬ ‫ل‬
‫َ‬ ‫د‬‫َ‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫‪،‬‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫ر‬‫َّ‬ ‫ح‬
‫َ‬ ‫ال‬ ‫ْر‬ ‫ه‬
‫ِ َ َ ِ ِ‬ ‫َ‬ ‫ظ‬ ‫ب‬ ‫م‬‫َّ‬ ‫ل‬ ‫س‬
‫َ‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ْ‬
‫ي‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫هللا‬ ‫ى‬ ‫َّ‬ ‫ل‬ ‫ص‬
‫َ‬ ‫ِ‬ ‫هَّللا‬ ‫ل‬
‫َ‬ ‫ُو‬ ‫س‬ ‫َر‬
‫اس‪،‬‬ ‫َأ‬
‫يع ا َّو ِل‪ ،‬فَقَ ا َم بُ و بَ ْك ٍر لِلنَّ ِ‬ ‫َأل‬ ‫ك يَ وْ َم ااِل ثنَي ِْن ِم ْن َش ه ِْر َربِ ٍ‬ ‫ْ‬ ‫ف‪َ ،‬و َذلِ َ‬ ‫بَنِي َع ْم ِرو ب ِْن عَوْ ٍ‬
‫ار ‪ِ -‬م َّم ْن لَ ْم‬ ‫ص ِ‬ ‫َأل‬
‫ق َم ْن َج ا َء ِمنَ ا ْن َ‬ ‫صا ِمتًا‪ ،‬فَطَفِ َ‬ ‫َّ‬
‫صلى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسل َم َ‬ ‫َّ‬ ‫س َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫َو َجلَ َ‬
‫هَّللا‬
‫ت الش ْمسُ َر ُس و َل ِ‬ ‫َّ‬ ‫ص ابَ ِ‬ ‫َأ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬
‫صلى هللاُ َعل ْي ِه َو َسل َم ‪ -‬يُ َحيِّي بَ ا بَك ٍر‪َ ،‬حتى َ‬‫َأ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬
‫يَ َر َرسُو َل ِ َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسل َم‪ ،‬ف قبَ َل بُ و بَك ٍر َحتى ظل َل َعل ْي ِه بِ ِردَاِئ ِه‪ ،‬ف َع َرفَ الناسُ َر ُس و َل ِ‬
‫هَّللا‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َّ‬
‫صلى هللاُ َعل ْي ِه َو َسل َم فِي بَنِي َع ْم ِرو ب ِْن‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬ ‫َ‬
‫صلى هللاُ َعل ْي ِه َو َسل َم ِعن َد ذلِكَ‪ ،‬فلبِث َرسُو ُل ِ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫هَّللا‬
‫صلى فِي ِه َرسُو ُل ِ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬
‫ِّس َعلى التق َوى‪َ ،‬و َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُأ‬
‫ِّس ال َمس ِْجد ال ِذي س َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُأ‬
‫ف بِ َع َعش َرة ليلة‪َ ،‬و س َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ضْ‬ ‫عَوْ ٍ‬
‫ت ِع ْن َد َم ْس ِج ِد‬ ‫احلَتَهُ‪ ،‬فَ َسا َر يَ ْم ِشي َم َعهُ النَّاسُ َحتَّى بَ َر َك ْ‬ ‫ر‬ ‫ب‬
‫ُ َ ِ َ َ َ َّ َ ِ َ َ ِ‬ ‫ك‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ُ‬ ‫ث‬ ‫‪،‬‬ ‫م‬ ‫َّ‬ ‫ل‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ْ‬
‫ي‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫هللا‬ ‫ى‬ ‫صلَّ‬ ‫َ‬
‫ُص لِّي فِي ِه يَوْ َمِئ ٍذ ِر َج ا ٌل ِمنَ ال ُم ْس لِ ِمينَ ‪،‬‬ ‫ي‬ ‫و‬
‫ِ َ َ َ ِ َِ ِ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ة‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫د‬ ‫م‬ ‫ْ‬
‫ال‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫َّ‬ ‫ل‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ْ‬
‫ي‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ع‬‫َ‬ ‫ُ‬ ‫هللا‬ ‫ى‬ ‫َّ‬ ‫ل‬ ‫ص‬
‫ِ َ‬ ‫ُول‬ ‫س‬ ‫َّ‬
‫ر‬ ‫ال‬
‫َأ‬
‫َو َك انَ ِمرْ بَ دًا لِلتَّ ْم ِر‪ ،‬لِ ُس هَي ٍْل َو َس ه ٍْل ُغالَ َمي ِْن يَتِي َمي ِْن فِي َحجْ ِر ْس َع َد ب ِْن ُز َرا َرةَ‪ ،‬فَقَ ا َل‬
‫احلَتُ هُ‪« :‬هَ َذا ِإ ْن َش ا َء هَّللا ُ ال َم ْن ِزلُ»‪ .‬ثُ َّم‬ ‫ت بِ ِه َر ِ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ِحينَ بَ َر َك ْ‬ ‫َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ال ُغالَ َمي ِْن فَ َسا َو َمهُ َما بِ ْال ِمرْ بَ ِد‪ ،‬لِيَتَّ ِخ َذهُ َم ْس ِجدًا‪ ،‬فَقَ االَ‪:‬‬ ‫َدعَا َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫ك يَا َرسُو َل هَّللا ِ‪ ،‬فََأبَى َرسُو ُل هَّللا ِ َأ ْن يَ ْقبَلَهُ ِم ْنهُ َما ِهبَةً َحتَّى ا ْبتَا َعهُ ِم ْنهُ َما‪ ،‬ثُ َّم‬ ‫الَ‪ ،‬بَلْ نَهَبُهُ لَ َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم يَ ْنقُ ُل َم َعهُ ُم اللَّبِنَ فِي بُ ْنيَانِ ِه َويَقُ ولُ‪،‬‬ ‫ق َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫ْجدًا‪َ ،‬وطَفِ َ‬ ‫بَنَاهُ َمس ِ‬
‫طهَ رْ ‪َ ،‬ويَقُ ولُ‪ :‬اللَّهُ َّم ِإنَّ‬ ‫الح َم ا ُل الَ ِح َم ا َل َخ ْيبَ رْ ‪ ،‬هَ َذا َأبَ رُّ َربَّنَ ا َوَأ ْ‬ ‫َوهُ َو يَ ْنقُ ُل اللبِنَ ‪ :‬هَذا ِ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫اج َر ْه» [رواه البخاری‪.]3906 ،3905 :‬‬ ‫صا َر‪َ ،‬وال ُمهَ ِ‬ ‫اآلخ َر ْه‪ ،‬فَارْ َح ِم اَأل ْن َ‬ ‫اَألجْ َر َأجْ ُر ِ‬
‫‪ -1593‬از عائشهل همسر پیامبر خدا ج روایت است ک ه گفت هرگ ز ب ه ی ادم‬
‫نیست که پدر و مادرم را جز در حالت اسالم دیده باش م‪[ ،‬زی را آن‌ه ا پیش از ب ه‬
‫دنیا آمدن عائشه مسلمان شده بودند]‪ ،‬و روزی نمی‌گذشت که پیامبر خ دا ج ص بح‬
‫و شام به نزد ما نیایند‪.‬‬
‫چون مسلمانان [از جور کفار قریش] به تنگ آمدند‪ ،‬ابوبکرس ب ه ط رف س ر‬
‫زمین حبشه هجرت نمود‪ ،‬چون به منطق ۀ (ب رک الغم اد) رس ید‪[ ،‬ب رک الغم اد)‪:‬‬
‫موضعی است که از مکه به ط رف یمن‪ ،‬پنج ش ب فاص له دارد]‪( ،‬ابن د َِغنَّه) ک ه‬
‫رئیس قبیلۀ (قاره) بود‪ ،‬پرسید‪ :‬ای ابوبکر! ع زم کج ا را داری؟ اب وبکرس گفت‪:‬‬
‫قوم من مرا بیرون کرده‌اند و می‌خواهم بر روی زمین سیاحت کنم‪ ،‬و پروردگارم‬
‫را عبادت نمایم‪.‬‬
‫ابن دغنه برایش گفت‪ :‬ابوبکر! شخصی مثل ت و نبای د ن ه خ ودش [از وطنش]‬
‫خارج گردد و نه هم دیگران او را خارج سازند‪ ،‬تو کس ی هس تی ک ه ب ا بینوای ان‬
‫همکاری می‌کنی‪ ،‬صلۀرحم را بجا می‌آوری‪ ،‬از بیچارگان دس تگیری می‌ک نی‪ ،‬و‬
‫از مهمان پذیرایی می‌نمایی‪ ،‬و از مسائل ح ق پش تیبانی می‌ک نی‪ ،‬من از ت و دف اع‬
‫خواهم کرد‪ ،‬برگرد و پروردگارت را در خانه‌ات عبادت کن‪ .‬اب وبکرس برگش ت‬
‫و (ابن َد ِغنَّه) هم با او همراهی نمود‪ ،‬شب (ابن دغنه) نزد اشراف قُ ریش رفت ه و‬
‫گفت‪ :‬ابوبکر نباید نه خودش خارج شود و نه هم کسی او را خارج سازد‪ ،‬آیا شما‬
 ‫‪57‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫می‌خواهید کسی را بیرون کنید که با بی نوایان همکاری می‌نمای د و ص لۀرحم را‬
‫بجا می‌آورد‪ ،‬از بیچارگان دست گیری می‌کند‪ ،‬و از مهم ان پ ذیرائی می‌نمای د‪ ،‬و‬
‫از مسائل حق پشتیبانی می‌کند؟‬
‫قریش پناه دادن (ابن دغنه) را برای ابوبکرس رد نکردند‪ ،‬ولی ب رایش گفتن د‪:‬‬
‫برای ابوبکر بگو که پروردگارش را در خانه‌اش عبادت کن د‪ ،‬و در خ انه‌اش ه ر‬
‫چه که می‌خواهد نماز و یا قرآن بخواند‪ ،‬ولی صدایش را بلند نکن د‪ ،‬و ب ه نم از و‬
‫قرآن خواندنش سبب اذیت ما نگردد‪ ،‬زیرا ما می‌ترسیم ک ه زن ان و اطف ال م ا را‬
‫گمراه سازد‪.‬‬
‫(ابن َد ِغنَّه) این سخنان را برای ابوبکرس گفت‪ ،‬ابوبکرس مدتی پروردگ ارش‬
‫را در خانه‌اش عبادت می‌کرد‪ ،‬و در نماز خواندن و قرآن خواندن صدایش را بلند‬
‫نمی‌کرد‪ ،‬و به جز از خانه‌اش در جای دیگری قرآن نمی‌خواند‪.‬‬
‫بعد از آن چیزی به خاطرش گذشت‪ ،‬و در کنار خ انه‌اش مس جدی بن ا نم ود و‬
‫در آن مسجد نماز می‌خواند‪ ،‬زنان و اطفال مشرکین ن زدش هج وم می‌آوردن د‪ ،‬از‬
‫قرآن خواندش خوش‌شان می‌آمد‪ ،‬و به طرفش می‌دیدند‪ ،‬و ابوبکرس ش خص ن رم‬
‫دلی بود که در هنگام قرآن خواندن چشمش را نگهداشته نمی‌توانس ت‪[ ،‬و اش کش‬
‫جاری می‌شد]‪ .‬اشراف قریش از این کار ترسیدند‪ ،‬و به طلب ابن د َِغنَّه فرستادند‪،‬‬
‫چون نزدشان آمد‪ ،‬گفتند‪ :‬ما پناه دادن تو را برای اب وبکر ب ه ش رطی قب ول ک رده‬
‫بودیم که او پروردگارش را در خانه‌اش عبادت نماید‪ ،‬ولی وی از این حد تج اوز‬
‫نموده و در کنار خانه‌اش مسجدی ساخته است‪ ،‬و در آنجا به طور آشکارا نم از و‬
‫قرآن می‌خواند‪ ،‬و ما می‌ترسیم که زن‌ها و اطفال ما را گم راه س ازد(‪ ،)1‬و بای د او‬
‫را از این کار ممانعت نم ایی‪ ،‬اگ ر می‌خواس ت ک ه پروردگ ارش را در خ انه‌اش‬
‫عبادت کند‪ ،‬آزاد است‪ ،‬و اگر قبول نمی‌کرد و می‌خواست که این کار را به ط ور‬
‫علنی انجام دهد‪ ،‬از وی بخواه عهدی را که با وی نموده ای فسخ نماید‪ ،‬زی را م ا‪،‬‬
‫نمی‌خواهیم که با تو خیانت کنیم‪ ،‬و نه حاضریم برای ابوبکر اجازه ب دهیم ک ه این‬
‫کارهایش را علنی انجام دهد‪.‬‬
‫عائشهل گفت‪( :‬ابن َد ِغنَّه) نزد ابوبکرس آمد و گفت‪ :‬از وعدۀ که بین من و ت و‬
‫بود خبر داری‪ ،‬یا باید به آن وعده به طور کامل پا بن د باش ی‪[ ،‬یع نی‪ :‬نم ازت را‬
‫در خانه‌ات بخوانی و پروردگارت را به طور پنهانی عبادت ک نی]‪ ،‬و ی ا وع ده‌ام‬
‫را برایم پس بدهی‪ ،‬زیرا نمی‌خواهم عرب‌ها بشنوند که من با شخصی ک ه عه د و‬
‫پیمان بسته‌ام خیانت کرده‌ام‪.‬‬
‫ابوبکرس گفت‪ :‬پناه دادن تو را می‌گذارم‪ ،‬و به پناه خداوند عز وج َّل رض ایت‬
‫می‌دهم‪.‬‬

‫‪ -‬و البته مقصود مشرکین از گمراه شدن زن‌ها و اطفال آن بود که مبادا آن‌ها ب ه دین اس الم‬ ‫‪1‬‬

‫داخل شوند‪ ،‬و آن گمراه ان داخ ل ش دن ب ه دین اس الم را گم راهی می‌نامیدن د‪ ،‬و این ج ای‬
‫تعجب نیست‪ ،‬زیرا شخص مریض آب گوارا را در دهنش تلخ احساس می‌کند‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪58‬‬
‫پی امبر خ دا ج در این وقت ب ه مک ه بودن د‪ ،‬و ب رای مس لمانان گفتن د‪« :‬ج ای‬
‫هجرت شما برایم نشان داده شده است‪ ،‬نخلستانی است بین دو سنگزار»‪.‬‬
‫و از این وقت به بعد‪ ،‬عدۀ به طرف مدینه هجرت نمودند‪ ،‬و اکثر کسانی که به‬
‫حبشه رفته بودند‪ ،‬برگش تند و ب ه مدین ه هج رت نمودن د‪ ،‬و اب وبکرس هم آم ادگی‬
‫هج رت ب ه مدین ه را گ رفت‪ .‬پی امبر خ دا ج ب رایش گفتن د‪« :‬انتظ ار بکش‪ ،‬زی را‬
‫امیدوارم برای من نیز اجازه داده شود»‪.‬‬
‫ابوبکرس گفت‪ :‬پدر و مادرم فدای شما‪ ،‬مگر شما نیز چنین امیدی دارید؟‬
‫فرمودند‪« :‬بلی»‪.‬‬
‫اب وبکرس جهت هم راهی ب ا پی امبر خ دا ج منتظ ر مان د‪ ،‬و دو ش تری را ک ه‬
‫داشت‪ ،‬مدت چهار ماه از برگ درخت ( َس ُمر) علف می‌داد‪.‬‬
‫عائشهل گفت که روزی هنگام چاشت در حالی که در خان ۀ اب وبکرس نشس ته‬
‫بودیم‪ ،‬کسی برای ابوبکرس گفت‪ :‬اینک پیامبر خدا ج نق اب پوش یده آمدن د‪ ،‬و در‬
‫چنین وقتی پیامبر خدا ج نزد ما نمی‌آمدند‪.‬‬
‫ابوبکرس گفت‪ :‬پدر و مادرم فدای شان‪ ،‬به خداوند سوگند است که ایش ان ج ز‬
‫به سبب امر مهمی نیامده‌اند‪ ،‬و همان بود ک ه پی امبر خ دا ج آمدن د و اج ازۀ داخ ل‬
‫شدن خواستند‪ ،‬برای‌شان اجازه داده شد و داخل شدند‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج برای ابوبکرس گفتند‪« :‬کسانی را که نزدت هستند بیرون کن»‪.‬‬
‫ابوبکرس گفت‪ :‬یا رسول هللا! پدر و مادرم فدای شما! این‌ها اهل خانوادۀ خ ود‬
‫شما هستند‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬برایم اجازۀ بیرون شدن [از مکه] داده شده است»‪.‬‬
‫ابوبکرس گفت‪ :‬یا رسول هللا! پدر و مادرم فدای شما‪ ،‬آیا من هم ص حبت ش ما‬
‫هستم؟‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬بلی»‪.‬‬
‫ابوبکرس گفت‪ :‬یا رسول هللا! پدر و مادرم فدای شما‪ ،‬یکی از این دو شترم را‬
‫شما انتخاب نمائید‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪[« :‬ولی به] قیمت»‪.‬‬
‫عائشهل گفت که پیامبر خدا ج و ابوبکرس را به طور شتابان مجهز نمودیم‪ ،‬و‬
‫طعامی برای‌شان در کیسۀ نهادیم‪ ،‬اسماءل قسمتی از جامه‌اش را پاره کرد‪ ،‬و سر‬
‫کیسه را با آن بست‪ ،‬و از این جهت به نام (ذات النَّطاقین) شهرت یافت(‪.)1‬‬
‫عائشهل گفت ک ه بع د از آن‪ ،‬پی امبر خ دا ج و اب وبکرس ب ه غ اری در ک وه ث ور‬
‫رفتند(‪،)2‬‬

‫‪[ -‬جامۀ را که اس ماءل پ اره ک رد و س ر کیس ه را ب ا آن بس ت‪ ،‬در ع ربی (ذات النط اقین)‬ ‫‪1‬‬

‫نامیدند‪.‬‬
‫‪ -‬حاکم نیشاپوری می‌گوید‪ :‬از اخبار متواتری ثابت شده است که بیرون شدن پی امبر خ دا ج‬ ‫‪2‬‬

‫از مکه در روز دوشنبه‪ ،‬و رسیدن ایشان به مدینه نیز در روز دو شنبه بود‪.‬‬
 ‫‪59‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫سه شب در آنجا پنهان بودند‪ ،‬و عبدهللا بن ابوبکرب که ج وان زی رک‪ ،‬فهمی ده‬
‫و هشیاری بود‪ ،‬شب را با آن‌ها می‌بود‪ ،‬هنگام سحر از نزدش ان می‌آم د‪ ،‬و ص بح‬
‫با قریش طوری وانمود می‌کرد که گویا ش ب را در مک ه ب ا آن‌ه ا ب وده اس ت‪ ،‬و‬
‫هیج سخنی بر علیه پیامبر خدا ج و ابوبکرس زده نمی‌شد مگر آنک ه آن س خن را‬
‫به خاطر می‌س پرد‪ ،‬و هنگ امی ک ه ش ب تاری ک می‌ش د‪ ،‬نزدش ان می‌رفت‪ ،‬و آن‬
‫خبر را برای آن‌ها می‌رسانید‪ .‬و عامر بن فُه یره غالم اب وبکرس گوس فندان ش یر‬
‫دهی را آنجا [یعنی‪ :‬نزد پیامبر خدا ج و ابوبکرس] به چرا می‌برد‪ ،‬و چون پاس ی‬
‫از شب می‌گذشت‪ ،‬از شیر تازۀ که از گوسفندان خود به دست می‌آوردند‪ ،‬اس تفاده‬
‫می‌کردند‪ ،‬و هنوز که شب تاریک بود عامر بن فُهیره بر گوسفندان صدا می‌زد و‬
‫آن‌ها را از آنجا دور می‌ک رد‪ ،‬و همین ک ار را در ه ر س ه ش بی ک ه آنج ا بودن د‪،‬‬
‫انجام داد‪.‬‬
‫پی امبر خ دا ج و اب وبکرس شخص ی را از (ب نی ِدی ل) از قبیل ۀ (ب نی عب د بن‬
‫عدی) که راهنمای ماهری بود‪ ،‬مزدور کرده بودن د‪ ،‬و او ب ا (آل ع اص بن وائ ل‬
‫سهمی) هم پیم ان ب ود‪ ،‬و گ ر چ ه او در دین کف ار ق ریش ب ود‪ ،‬ب ا آن هم ب ر وی‬
‫اطمینان کردند و شتر هایث خود را به دست او دادند‪ ،‬و با او وعده گذاشته بودن د‬
‫که بعد از سه روز به (غارثور) بیاید‪ ،‬و او صبح روز س وم ش تران را ب ه (غ ار‬
‫ثور) حاضر ساخت‪ ،‬و آن‌ه ا ب ا ع امر بن فُه یره و رهنم ای خ ود [ک ه عبدهللا بن‬
‫أذیقط باشد]‪ ،‬به راه افتادند‪.‬‬
‫دلجیس [ک ه در این وقت مش رک ب ود] می‌گوی د‪:‬‬ ‫سراقه بن مالک بن جُعش م م ِ‬
‫فرستادۀ کف ار ق ریش ن زد م ا آم د و گفت‪ :‬ب رای ه ر کس ی ک ه [پی امبر خ دا ج و‬
‫همراهانش] را بکشد و یا اسیر نماید‪ ،‬ب ه ان دازۀ دیت آن‌ه ا [ک ه ص د ش تر باش د]‬
‫جائزه می‌دهیم‪.‬‬
‫در حالی که در مجلسی از مجالس قوم خود بنی مدلج نشسته بودم که شخص ی‬
‫از کفار قریش آمد و گفت‪ :‬ای سراقه! همین اکنون اشخاص ی را در س احل دی دم‪،‬‬
‫فکر می‌کنم که محمد و همراهانش باشند‪ ،‬س راقه می‌گوی د‪ :‬گرچ ه من یقین ک ردم‬
‫که همان‌ها هستند‪ ،‬ولی برای آن شخص گفتم که نه خ یر! آن‌ه ا نیس تند‪ ،‬بلک ه ت و‬
‫فالنی و فالنی و فالنی را دیدی که از نزد خود ما رفتند‪.‬‬
‫بعد از آنکه چند لحظۀ دیگری در آن مجلس نشسته بودم بر خاس تم و ب ه خان ه‬
‫رفتم‪ ،‬از کنیزم خواستم که اسپم را بیرون نماید و در پش ت تپ ۀ ک ه ب رایش نش ان‬
‫دادم برایم نگهدارد‪ ،‬نیزه‌ام را بر داشتم و از راه پشت خانه در حالی که ن یزه‌ام را‬
‫بر زمین می‌کشیدم و پایین نگه می‌داشتم‪ ،‬خود را به اسپم رس اندم‪ ،‬و آن را س وار‬
‫شدم و به سرعت حرکت کردم‪ ،‬که مرا نزدیک سازد‪.‬‬
‫چون به آن‌ها نزدیک شدم‪ ،‬در این وقت اسپم مرا ب ه زمین رد‪ ،‬و از ب االی آن‬
‫افتادم‪ ،‬برخاستم و دستم را به تیرکش بردم‪ ،‬و (ازالم) را از آن بیرون کردم(‪،)1‬‬

‫‪( -‬ازالم) عبارت از تیرهای کوچک و یا اقالمی بود که بر روی بعضی از آن‌ها نوشته بود‬ ‫‪1‬‬

‫(بلی) و بر روی بعض ی از آن‌ه ا نوش ته ش ده ب ود (ن ه)‪ ،‬م ردم ج اهلیت اگ ر در ک ردن و‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪60‬‬
‫و با آن‌ها فال گرفتم که آیا به این اشخاص ضرری برسانم یا نه؟‬
‫فال برخالف خواسته‌ام برآمد‪[ ،‬یعنی‪ :‬فال طوری ب ر آم د ک ه ب ه آن‌ه ا ض رر‬
‫مرسان]‪ ،‬اس پم را س وار ش دم‪ ،‬و ب ر خالف ازالم ک ار ک ردم‪ ،‬و ب ه ط رف آن‌ه ا‬
‫ش تافتم‪ ،‬ت ا ح دی ب ه آن‌ه ا نزدی ک ش دم ک ه ق راءت خوان دن پی امبر خ دا ج را‬
‫می‌شنیدم‪ ،‬خود پیامبر خدا ج ملتفت نبودند‪ ،‬ولی اب وبکرس خیلی این و آن ط رف‬
‫می‌دید‪.‬‬
‫دراین وقت دس ت‌های اس پم ت ا زان و ب ه زمین ف رو رفت‪ ،‬از اس پ ب ه زمین‬
‫افت ادم‪ ،‬ب ر خاس تم و ب ر اس پ هیبت زدم‪ ،‬ب ه ش دت ح رکت نم ود و ب ه س ختی‬
‫دس ت‌های خ ود را از آن س ورخ خ ارج س اخت‪ ،‬چ ون ایس تاده ش د از ج ایی ک ه‬
‫دست‌هایش فرو رفته بود دودی به آسمان بلند شد‪ ،‬دوباره ازالم را بیرون ک ردم و‬
‫به آن‌ها فال گرفتم‪ ،‬و نتیجۀ فال به خالف خواسته‌ام برآمد‪.‬‬
‫آن‌ها را صدا زدم و برای‌شان امان دادم‪ ،‬آن‌ها ایستادند‪ ،‬اسپم را س وار ش دم و‬
‫نزدشان آمدم‪ ،‬و از اینکه از رسیدن به آن‌ها به موانع بر خورد نموده بودم‪ ،‬به دلم‬
‫گشته بود که کار پیامبر خدا ج به پیش می‌رود‪.‬‬
‫برای پیامبر خدا ج گفتم‪ :‬قوم ت و‪ ،‬ب رای ت و ب ه ان دازۀ ی ک دیت ج ائزه تع یین‬
‫کرده‌اند‪ ،‬و برای آن‌ها از تصمیمی که قریش نسبت به آن‌ها گرفته‌اند خ بر دادم‪ ،‬و‬
‫طعام وغذایی را که با خود داشتم برای‌شان تقدیم نمودم‪ ،‬آن‌ها قبول نکردن د‪ ،‬و از‬
‫من چیزی نپرسیدند‪ ،‬ولی پیامبر خدا ج گفتند‪ :‬که «راز ما را پوشیده نگهدار»‪.‬‬
‫از ایشان خواستم تا برایم امان نامۀ بنویسند‪ ،‬به (عامر بن فُهیره)س امر کردند‬
‫و او در رقعۀ از پوست برایم امان نامۀ نوشت‪ ،‬و سپس پیامبر خدا ج به راه خ ود‬
‫ادامه دادند‪.‬‬
‫آن‌ها در راه با ُزبیرس که با قافلۀ از مسلمانان که به تج ارت رفت ه بودن د و از‬
‫طرف شام برمی‌گشتند‪ ،‬روبرو ش دند‪ ،‬زب یرس ب رای پی امبر خ دا ج و اب وبکرس‬
‫جامه‌های سفیدی بخشش داد‪.‬‬
‫مسلمانان در مدینه از بیرون شدن پیامبر خدا ج از مکه خبر شده بودند‪ ،‬و ه ر‬
‫روز صبح در بیرون شهر مدینه می‌آمدند و تا چاشت که هوا گرم می‌شد‪ ،‬انتظ ار‬
‫آمدن آن‌ها را می‌کشیدند‪.‬‬
‫در یکی از روزها که بعد از انتظ ار زی اد ب ه خانه‌ه ای خ ود برگش ته بودن د‪،‬‬
‫شخصی از یهود بر پشت بام قلعۀ از قلعه‌های‌شان باال شده ب ود‪ ،‬و ب ه ط رفی ک ه‬
‫کار داش ت‪ ،‬نظ ر می‌ک رد‪ ،‬در این وقت نظ رش ب ر پی امبر خ دا ج و همراه انش‬
‫افتاد‪ ،‬که با جامه‌های سفیدی نمایان می‌شوند‪.‬‬

‫نکردن کاری متردد می‌بودند‪ ،‬یکی از آن ازالم را برمی‌داشتند‪ ،‬اگر بر روی آن نوشته بود‬
‫که (بلی)‪ ،‬به آن کار اقدام می‌کردند‪ ،‬و اگر نوشته می‌بود که (نه)‪ ،‬از اقدام کردن به آن ک ار‬
‫خود داری می‌نمودند‪.‬‬
 ‫‪61‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫آن یه ودی اختی ارش را از دس ت داده و ب ا ص دای بلن د فری اد زد‪ :‬ای م ردم‬
‫ع رب! این ک ن ور چش می ک ه انتظ ارش را می‌کش یدید رس ید‪ ،‬مس لمانان‬
‫اسلحه‌های‌شان را برداشتند و در منطقۀ (حره) با پیامبر خدا ج مالقات نمودند‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج با آن‌ها طرف راست راه را گرفتتند تا آنکه به مجلۀ (بنی عم رو‬
‫بن عوف) رسیدند‪ ،‬و این واقع ه‪ ،‬در روز دوش نبه و در م اه ربی ع األول ب ود‪[ ،‬و‬
‫اینکه در روز اول‪ ،‬و یا دوم‪ ،‬و یا دوازدهم‪ ،‬و یا سیزدهم ربیع األول ب وده باش د‪،‬‬
‫اختالف است]‪.‬‬
‫در حالی که پیامبر خدا ج نشسته بودند‪ ،‬اب وبکرس ب ر خاس ته ب ود و از م ردم‬
‫پذیرایی می‌کرد‪ ،‬کس انی ک ه از انص ار آم ده و پی امبر خ دا ج را ندی ده بودن د‪ ،‬ب ا‬
‫ابوبکرس خوش آمدید می‌گفتند‪ ،‬تا آنکه آفتاب بر پیامبر خدا ج تابید‪.‬‬
‫ابوبکرس آمد و با ردای خود باالی سرپیامبر خ دا ج س ایه می‌ک رد‪ ،‬و در این‬
‫وقت بود که مردم پیامبر خدا ج را شناختند(‪.)1‬‬
‫و پیامبر خدا ج بیش از ده شب در محلۀ بنی عم رو بن ع وف ب اقی ماندن د‪ ،‬و‬
‫مسجدی را که به اساس تقوی تاسیس شده بود‪ ،‬در همین ج ا بن ا نمودن د‪ ،‬و در آن‬
‫نماز خواندند‪[ ،‬مراد از این مسجد‪ ،‬مسجد قبا است]‪.‬‬
‫بعد از آن پیامبر خدا ج شتر خود را سوار شدند‪ ،‬و م ردم ب ا ایش ان می‌رفتن د‪،‬‬
‫[و همین طور رفتند] تا اینکه در جای مسجد پیامبر خدا ج شتر خوابید‪.‬‬
‫در آن وقت عدۀ از مسلمانان در آنجا نماز می‌خواندند‪ ،‬و در آن زمین خرماه ا‬
‫را خشک می‌کردند‪ ،‬و این زمین متعلق به دو طفل یتیم ب ه نامه ای س هیل و س هل‬
‫بود که در آغوش اسعد بن ُزراره زندگی می‌کردند‪ ،‬هنگامی که ش تر پی امبر خ دا‬
‫ج در آنجا خوابید فرمودند‪« :‬إن شاء هللا منزل همینجا است»‪.‬‬
‫بعد از آن پیامبر خدا ج آن دو یتیم را طلبیدند‪ ،‬و برای آن‌ها پیشنهاد کردن د ک ه‬
‫آن زمین را بفروشند تا در آنجا مسجدی بسازند‪.‬‬
‫آن‌ه ا گفتن د‪ :‬ی ا رس ول هللا! آن را ب رای ش ما بخش ش می‌دهیم‪ ،‬پی امبر خ دا ج‬
‫بخشش آن‌ها را قبول نکردند‪ ،‬و آن زمین را از آن‌ها خریدند و مس جدی را در آن‬
‫زمین بنا کردند(‪.)2‬‬
‫در ساختن مسجد‪ ،‬پیامبر خدا ج ب ا دیگ ر م ردم خش ت می‌آوردن د و می‌گفتن د‪:‬‬
‫«این محموله[که خشت و خاک بنای مسجد باشد] از محمولۀ که از خی بر می‌آی د‪،‬‬
‫[مانند انگور و خرما و امثال این‌ه ا‪ ،‬در ن زد خداون د] به تر و پاین ده‌تر اس ت» و‬
‫می‌فرمودن د‪« :‬خ دایا! م زد حقیقی م زد آخ رت اس ت‪ ،‬و ب ر انص ار و مه اجرین‬
‫رحمت و مهربانی کن»‪.‬‬

‫‪ -‬و سبب این امر آن بود که پیامبر خدا ج نسبت به اب وبکرس ج وان‌تر بودن د‪ ،‬و اب وبکرس‬ ‫‪1‬‬

‫پیر و مو سفید بود‪ ،‬از این‌جهت مردم فکر می‌کردندکه پیامبر خدا او باشد‪.‬‬
‫‪ -‬و شاید سبب آنکه پیامبر خدا ج بخشش آن‌ها را قبول نکردند‪ ،‬این ب وده باش د ک ه تص رف‬ ‫‪2‬‬

‫یتیم در اموالش اگر به ضررش باشد‪ ،‬جواز ندارد‪ ،‬وهللا تعالی أعلم‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪62‬‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا‬
‫الزبَي ِْر‪َ ،‬ر ِ‬ ‫ت بِ َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن ُّ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا‪َ :‬أنَّهَا َح َملَ ْ‬
‫‪ -1594‬ع َْن َأ ْس َما َء َر ِ‬
‫صلَّى‬ ‫ت بِقُبَا ٍء فَ َولَ ْدتُهُ بِقُبَا ٍء‪ ،‬ثُ َّم َأتَي ُ‬
‫ْت بِ ِه النَّبِ َّي َ‬ ‫ْت ال َم ِدينَةَ فَنَز َْل ُ‬
‫ت َوَأنَا ُمتِ ٌّم فََأتَي ُ‬
‫ت‪ :‬فَ َخ َرجْ ُ‬ ‫قَالَ ْ‬
‫ض َغهَا‪ ،‬ثُ َّم تَفَ َل فِي فِي ِه‪ ،‬فَ َك انَ َأ َّو َل‬ ‫ض ْعتُهُ فِي َحجْ ِر ِه‪ ،‬ثُ َّم َدعَا بِتَ ْم َر ٍة فَ َم َ‬ ‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم فَ َو َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬ثُ َّم َحنَّ َك هُ بِتَ ْم َر ٍة ثُ َّم َد َع ا لَ هُ‪،‬‬ ‫ول هَّللا ِ َ‬‫ق َر ُس ِ‬ ‫َش ْي ٍء َد َخ َل َجوْ فَهُ ِري ُ‬
‫ك َعلَ ْي ِه َو َكانَ َأ َّو َل َموْ لُو ٍد ُولِ َد فِي اِإل ْسالَم» [رواه البخاری‪.]3909 :‬‬ ‫َوبَ َّر َ‬
‫‪ -1594‬از اس ماءل روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬هنگ ام حم ل عبدهللا بن زب یرب‬
‫درحالی که مدت حمل من کامل شده بود‪ ،‬از مکه به طرف مدینه مهاجرت نمودم‪،‬‬
‫چون به مدینه رسیدم‪ ،‬در قبا منزل گزیدم‪[ ،‬و عبدهللا بن زبیرب] را در منطقۀ قب ا‬
‫زائیدم‪ ،‬بعد از آن او را نزد پیامبر خدا ج آوردم‪ ،‬و او را در آغوش‌شان گذاشتم‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج خرمایی را طلبیدند‪ ،‬و آن را جویدند‪ ،‬و بعد از آن آب دهان خ ود‬
‫را در دهانش انداختند‪ ،‬به این طریق اولین چیزی ک ه ب ه ش کم [عبدهللا بن زی بر]‬
‫داخل شد‪ ،‬آب دهان پیامبر خ دا ج ب ود‪ ،‬بع د از آن خرم ای دیگ ری را ب ه ک ام او‬
‫مالیدند و برای او دعای برکت کردن د‪ ،‬و او اولین مول ودی از مه اجرین ب ود ک ه‬
‫[در مدینۀ منوره] در اسالم به دنیا آمد‪.‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم فِي‬‫ت َم َع النَّبِ ِّي َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ُ :‬ك ْن ُ‬ ‫‪ -1595‬ع َْن َأبِي بَ ْك ٍر َر ِ‬
‫َأ‬ ‫ْأ‬
‫ضهُ ْم طَ طَ بَ َ‬
‫ص َرهُ‬ ‫َأ‬
‫ت‪ :‬يَا نَبِ َّي هَّللا ِ‪ ،‬لَوْ َّن بَ ْع َ‬ ‫ْت َرْأ ِسي فَِإ َذا َأنَا بِ ْقد َِام القَوْ ِم‪ ،‬فَقُل ُ‬
‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫َار‪ ،‬فَ َرفَع ُ‬
‫الغ ِ‬
‫َان ُ ثَالِثهُ َما» [رواه البخاری‪.]3922 :‬‬ ‫ُ‬ ‫هَّللا‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬
‫ت يَا بَا بَ ْك ٍر‪ ،‬اثن ِ‬ ‫َرآنَا‪ ،‬قَا َل‪ :‬ا ْس ُك ْ‬
‫‪ -1595‬از ابوبکرس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬ب ا پی امبر خ دا ج در داخ ل غ ار‬
‫بودم‪ ،‬سرم را باال کردم و پاهای مشرکین را دیدیم‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬یا رسول هللا! اگر کسی از این‌ها به پایین نگاه کند ما را می‌بیند‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬ای ابوبکر! ساکت باش‪ ،‬ما دو نفری هستیم که سوم ما خدا است»‪،‬‬
‫یعنی‪ :‬حافظ و ناصر ما خدا است]‪.‬‬

‫‪ -45‬باب‪َ :‬م ْقد َِم النَّبِ ِّي ج َوَأ ْ‬

‫ص َحابِ ِه ال َم ِدينَةَ‬
‫باب [‪ :]45‬قدوم پیامبر خدا ج و صحابه‌های‌شان به مدینه‬

‫ص َعبُ بْنُ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬أ َّو ُل َم ْن قَ ِد َم َعلَ ْينَ ا ُم ْ‬ ‫ب َر ِ‬ ‫َاز ٍ‬ ‫‪ -1596‬ع َْن البَ َرا َء ْبنَ ع ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫اس ٍر‪ ،‬ث َّم ق ِد َم‬ ‫اس‪ ،‬فق ِد َم بِالَ ٌل َو َس ْع ٌد َو َع َّما ُر بْنُ يَ ِ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫َئان الن َ‬ ‫ْ‬
‫وم َو َكانَ ا يُق ِر ِ‬ ‫ُع َمي ٍْر‪َ ،‬وابْنُ ُأ ِّم َم ْكتُ ٍ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬ثُ َّم «قَ ِد َم النَّبِ ُّي‬
‫ب النَّبِ ِّي َ‬ ‫ب فِي ِع ْش ِرينَ ِم ْن َأصْ َحا ِ‬ ‫ُع َم ُر بْنُ الخَطَّا ِ‬
‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ْت َأ ْه َل ال َم ِدينَ ِة فَ ِرحُوا بِ َش ْي ٍء فَ َر َحهُ ْم بِ َرس ِ‬
‫ُول هَّللا ِ َ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬فَ َما َرَأي ُ‬ ‫َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬فَ َم ا قَ ِد َم َحتَّى‬ ‫ِ َ‬ ‫هَّللا‬ ‫ل‬‫ُ‬ ‫ُو‬
‫س‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫د‬‫َ‬ ‫ق‬ ‫‪:‬‬ ‫ْ‬
‫ل‬ ‫ُ‬ ‫ق‬ ‫ي‬
‫َ َ َ ِإل َ ُ َ نَ ِ َ َ‬ ‫ء‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ج‬ ‫ى‬ ‫َّ‬ ‫ت‬ ‫ح‬ ‫‪،‬‬ ‫م‬‫َّ‬
‫َعلَ ِ َ َ َ َ‬
‫ل‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫ه‬‫ي‬‫ْ‬
‫ك اَأل ْعلَى فِي ُس َو ٍر ِمنَ ال ُمفَص َِّل» [رواه البخاری‪.]3925 :‬‬ ‫ِّح ا ْس َم َربِّ َ‬ ‫ت‪َ :‬سب ِ‬ ‫قَ َرْأ ُ‬
‫‪ -1596‬از ب راءس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬اولین کس انی ک ه از مه اجرین ب ه‬
‫ص َعب بن ُع َم ْی ر و ابن أم مكت وم بودن د‪ ،‬این دو نف ر ب رای م ردم‬ ‫مدین ه آمدن د‪ُ :‬م ْ‬
 ‫‪63‬‬ ‫کتاب [‪ :]56‬فضائل صحابهش‬
‫قراءت یاد می‌دادند‪ ،‬بعد از این دو نفر‪ :‬بالل و س عد و عم ار بن یاس ر‪ ،‬و بع د از‬
‫آن‌ها عمر بن خطاب با بیست نفر دیگر از صحابه‌های پیامبر خدا ج آمدند(‪.)1‬‬
‫و بعد از این‌ها پیامبر خدا ج تشریف آوردند‪ ،‬و هیچ وقت ندیدم که مردم مدینه‬
‫به چیزی به اندازۀ آمدن پیامبر خدا ج خوشحال شده باشند‪ ،‬تا جایی که کنیزان هم‬
‫از آمدن ایشان خوشحال گردیده و می‌گفتند‪ :‬اینک پیامبر خ دا ج تش ریف آوردن د‪،‬‬
‫ٱس َم َربِّكَ ٱَأۡل ۡعلَى﴾ را با چند سورۀ دیگر‬
‫ِّح ۡ‬
‫و هنگامی به مدینه آمدند که سورۀ ﴿ َسب ِ‬
‫از سوره‌های مفصل‪ ،‬حفظ کرده بودم‪.‬‬

‫اج ِر بِ َم َّكةَ ب ْع َد قَ َ‬
‫ضا ِء نُ ُ‬
‫س ِك ِه‬ ‫‪ -46‬باب‪ِ :‬إقَا َم ِة ال ُم َه ِ‬
‫باب [‪ :]46‬اقامت مهاجر در مکه‪ ،‬بعد از ادای مناسک‬

‫ص لَّى هللاُ‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ قَ ا َل‪ :‬قَ ا َل َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬
‫‪ -1597‬ع َِن ال َعالَ َء ْبنَ ال َحضْ َر ِم ِّي‪َ ،‬ر ِ‬
‫َر» [رواه البخاری‪.]3933 :‬‬ ‫صد ِ‬ ‫ث لِ ْل ُمهَ ِ‬
‫اج ِر بَ ْع َد ال َّ‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ :‬ثَالَ ٌ‬
‫‪ -1597‬از عالء بن حض رمیس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج‬ ‫(‪)2‬‬

‫فرمودند‪« :‬برای مهاجر بعد از ط واف و داع‪ ،‬اج ازه اس ت ت ا س ه روز در مک ه‬

‫باقی بماند»(‪.)3‬‬
‫ان اليَ ُهو ِد النَّبِ ِّي ج ِحينَ قَ ِد َم ال َم ِدينَةَ‬
‫‪ -47‬باب‪ِ :‬إ ْتيَ ِ‬
‫باب [‪ :]47‬آمدن یهود نزد پیامبر خدا ج هنگام آمدن‌شان به مدینه‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬لَ وْ‬ ‫‪ -1598‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ‪َ ،‬ر ِ‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ ع َِن النَّبِ ِّي َ‬
‫آ َمنَ بِي َع َش َرةٌ ِمنَ اليَهُو ِد‪ ،‬آل َمنَ بِي اليَهُودُ» [رواه البخاری‪.]3941 :‬‬
‫‪ - 1‬ابن اسحاق از جملۀ این بیست نفر از این‌ها نام برده است‪:‬‬
‫زید بن خطاب‪ ،‬عمرو بن عبدهللا بن سراقه‪ ،‬خنیس بن حذافۀ سهمی‪ ،‬سعید بن زید بن عم رو بن‬
‫نفیل‪ ،‬و اقد بن عبدهللا سهمی‪ ،‬خولی بن ابی خولی‪ ،‬مالک بن ابی خولی‪ ،‬و چهار پسر بک یر‬
‫که عبارت بودند از ایاس‪ ،‬و عاقل‪ ،‬و عامر‪ ،‬و خالد‪ ،‬و عیاش بن ابی ربیعه‪ ،‬که این س یزده‬
‫نفر به خانۀ رفاعه بن عبدالدار بن زهیر در قبیل ۀ بن عم رو بن ع وف در قب ا م نزل گزی ده‬
‫بودند‪ ،‬در فتح الباری آمده است که شاید با قیماندۀ این بیست نفر از اتباع این‌ها بوده باش ند‪،‬‬
‫و ابن حامد در کتاب مغازی خود‪ ،‬از جملۀ این بیست نفر از زبیر نیز نامبرده است‪.‬‬
‫‪ - 2‬وی عالء بن حضرمی بن عماد حضرمی است‪ ،‬برادرش عمرو بن حضرمی اولین کس ی‬
‫است که از مشرکین کشته شده است‪ ،‬و مال وی اولین مالی بود که به دست مسلمانان افت اد‪،‬‬
‫پیامبر خدا ج (عالء) را امیر بحرین مقرر نمودند‪ ،‬و این امارت تا خالفت ابوبکر و عمرب‬
‫ادامه یافت‪ ،‬مستجات الدعوه بود‪ ،‬امام ابن حجر‪ /‬می‌گوید‪ :‬مشهور اس ت ک ه وی کلم اتی را‬
‫گفت و به دریا داخل شد‪ ،‬در سال چهاردهم هجری وفات یافت‪( ،‬اإلصابه‪.)498-2/497 :‬‬
‫‪ - 3‬از احکام و مسائل متعلق به این ح دیث آنک ه‪ :‬بع د از وج وب هج رت‪ ،‬س کنی گزی نی در‬
‫مک برای کسانی که هجرت کرده بودند‪ ،‬جایز نبود‪ ،‬ولی برای کسانیکه از آن‌ه ا ب ه حج و‬
‫یا عم ره می‌آمدن د‪ ،‬پی امبر خ دا ج اج ازه دادن د ک ه بع د از ب ر گش تن از م نی‪ ،‬ت ا س ه روز‬
‫می‌توانند در مکه باقی بمانند‪ ،‬و بعضی از علماء ب ر این نظ ر ان د ک ه بع د از فتح مک ه این‬
‫تحریم برای همگان از بین رفت‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪64‬‬
‫‪ -1598‬از ابوهریرهس از پیامبر خدا ج روایت است ک ه فرمودن د‪« :‬اگ ر ده‬
‫نف ر از [رؤس ای] یه ود ب ه من ایم ان می‌آوردن د‪ ،‬هم ۀ یه ود ب ه من ایم ان‬
‫می‌آوردند»(‪.)1‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫شاید کسی بگوید که از یهود مردم بسیاری که بیش از ده‌ه ا نف ر بودن د‪ ،‬ایم ان آوردن د‪ ،‬ولی ب ا‬
‫این‌هم عدۀ بسیاری دیگری بودند که ایمان نیاوردند‪ ،‬پس وجه مالزمت بین ایم ان آوردن ده‬
‫نفر‪ ،‬و ایمان آوردن همۀ یهود چیست؟‬
‫درجواب گفته‌اند که مراد از این ده‌نفر‪ :‬رؤساء و بزرگان یهود است‪ ،‬و از این رؤس اء ج ز‬
‫عدۀ بسیار اندکی که از آن‌جمله عبدهللا بن سالم باشد‪ ،‬ایمان نیاوردند‪ ،‬و مشهورترین رؤساء‬
‫و اشراف یهود در وقت قدوم پیامبر خدا ج به مدینۀ منوره این‌ها بودند‪ :‬از قبیلۀ بنی نض یر‪:‬‬
‫ابو یاسر بن اخطب‪ ،‬برادرش ح یی بن اخطب‪ ،‬کعب بن أش رف‪ ،‬راف ع بن ابی حقی ق‪ ،‬و از‬
‫قبیلۀ بنی قینقاع‪ :‬عبدهللا بن حنیف‪ ،‬فنحاص‪ ،‬ورفاعه بن یزید‪ ،‬و از قبیلۀ ب نی قریظ ه‪ :‬زب یر‬
‫بن باطیا‪ ،‬کعب بن اسد‪ ،‬و شمویل بن یزد‪ ،‬و هیچکدام از این‌ها مسلمان نشدند‪ ،‬و اگر ده نفر‬
‫از این‌ها مسلمان می‌شدند‪ ،‬دیگران به متابعت از آن‌ها مسلمانان می‌شدند‪.‬‬
 ‫‪ -57‬كتاب المغازي‬
‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫‪ -1‬باب‪َ :‬غ ْز َو ِة ال ُع َ‬
‫ش ْي َر ِة‬
‫ش ْی َره‬
‫باب [‪ :]1‬غزوۀ ُع َ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ قِي َل لَ هُ‪َ :‬ك ْم َغ زَا النَّبِ ُّي َ‬ ‫‪ -۱۵۹۹‬ع َْن َز ْي ِد ب ِْن َأرْ قَ َم‪َ ،‬ر ِ‬
‫ت‪:‬‬ ‫َش َرةَ‪ ،‬قُ ْل ُ‬
‫َو َسلَّ َم ِم ْن غ َْز َو ٍة؟ قَا َل‪ :‬تِ ْس َع َع ْش َرةَ قِي َل‪َ :‬ك ْم َغ َزوْ تَ َأ ْنتَ َم َع هُ قَ ا َل‪َ :‬س ْب َع ع ْ‬
‫ت لِقَتَا َدةَ فَقَا َل‪ :‬ال ُع َش ْيرُ» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫َت َأ َّو َل قَا َل‪ :‬ال ُع َس ْي َرةُ َأ ِو ال ُع َش ْي ُر فَ َذكَرْ ُ‬
‫فََأ ُّيهُ ْم َكان ْ‬
‫‪.]3949‬‬
‫‪ -1599‬از زید بن ارقمس روایت است که کسی از وی پرسید‪ :‬پیامبر خ دا ج‬
‫در چند غزوۀ اشتراک نمودند؟‬
‫گفت‪ :‬در نوزده غزوه‪.‬‬
‫پرسید‪ :‬تو در چند غزوۀ با ایشان بودی؟‬
‫گفت‪ :‬در هفده غزوه‪.‬‬
‫پرسید‪ :‬اولین غزوۀ کدام غزوۀ بود؟‬
‫گفت‪ :‬غزوۀ ُع َشی َْر‪ ،‬یا ُع َس ْی َره(‪.)1‬‬

‫‪ -2‬ب•اب‪ :‬قَ• ْ‬
‫•و ِل هللا تَ َع••الَى‪ِ﴿ :‬إ ۡذ ت َۡس ت َِغيثُونَ َربَّ ُكمۡ ﴾‪ِ...‬إلَى قَ ْولِ• ِه‪َ ﴿:‬ش ِدي ُد ۡٱل ِعقَ ا ِ‬
‫ب‬
‫‪﴾١٣‬‬
‫باب [‪ :]2‬این قول خداوند که‪﴿ :‬آن وقتی که از پروردگار خود استغاثه می‌کردید‪﴾...‬‬

‫ت ِمنَ ال ِم ْق دَا ِد ب ِْن اَأل ْس َو ِد‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ قَا َل‪َ :‬ش ِه ْد ُ‬
‫‪ -1600‬ع َْن َع ْبدَأهلل ْبنَ َم ْسعُو ٍد‪َ ،‬ر ِ‬
‫َّ‬
‫صلى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم َوهُ َو‬ ‫َّ‬ ‫احبَهُ َأ َحبُّ ِإلَ َّي ِم َّما ُع ِد َل بِ ِه‪ ،‬تَى النَّبِ َّي َ‬
‫َأ‬ ‫ص ِ‬‫َم ْشهَدًا‪َ ،‬أَل ْن َأ ُكونَ َ‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬غزوات جمع غزوۀ است‪ ،‬و غزوه عبارت از رفتن جهت جنگیدن ب ا دش من اس ت‪ ،‬و تع داد‬
‫غزوات پیامبر خدا ج بنابر قول راجح‪ ،‬نوزده غ زوه اس ت‪ ،‬ک ه در هش ت غ زوۀ آن جن گ‬
‫صورت گرفته است‪ ،‬و آن غزوه‌ها عبارت‌اند از‪ :‬بدر‪ ،‬أحد‪ ،‬أحزاب‪ ،‬مریسیع‪ ،‬قدید‪ ،‬خی بر‪،‬‬
‫مکه‪ ،‬حنین‪ ،‬و جنگ‌های که خ ود پی امبر خ دا ج ب ه آن‌ه ا اش تراک نداش تند‪ ،‬و دیگ ران را‬
‫فرستادند‪ ،‬سی وهشت س ریه اس ت‪ ،‬ک ه اول آن س ریۀ حم زه بن عب دالمطلبس و آخ ر آن‌ه ا‬
‫سریۀ اسامه بن زید بن حارثه است‪.‬‬
‫‪ )2‬ابویعلی به سند صحیحی از جابرس روایت می‌کند که عدد غزوات پیامبر خ دا ج بیس ت‬
‫ویک غزوۀ است‪ ،‬که بر این اساس زید بن ارقمس دو غزوۀ را فراموش کرده اس ت‪ ،‬و این‬
‫دو غ زوه ش اید غ زوۀ (اب واء) و غ زوۀ (ب واط) باش د‪ ،‬غ زوۀ (اب واء) در ص فر س ال دوم‬
‫هجری‪ ،‬و غزوۀ (بواط) در جمادی األولی همین سال واقع گردیده بود‪.‬‬
 ‫وس ى‪ْ :‬اذهَبْ َأ ْنتَ َو َربُّ َ‬
‫ك فَقَ اتِالَ‪،‬‬ ‫يَ ْدعُو َعلَى ال ُم ْش ِر ِكينَ ‪ ،‬فَقَ ا َل‪ :‬الَ نَقُ و ُل َك َم ا قَ ا َل قَ وْ ُم ُم َ‬
‫ص لى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫َّ‬ ‫ْت النَّبِ َّي َ‬ ‫َأ‬ ‫ك َوخ َْلفَ َ‬
‫ك فَ َر ي ُ‬ ‫َولَ ِكنَّا نُقَاتِ ُل ع َْن يَ ِمينِكَ‪َ ،‬وع َْن ِش َمالِكَ‪َ ،‬وبَ ْينَ يَ َد ْي َ‬
‫ق َوجْ هُهُ َو َسرَّه» [رواه البخاری‪.]3952 :‬‬ ‫َو َسلَّ َم َأ ْش َر َ‬
‫‪ -1600‬از عبدهللا بن مسعودس روایت است ک ه گفت‪ :‬م وقعی را از مق داد بن‬
‫اسودس دیدم که اگر در این موقف با اومی بودم در نزدم هیچ چیزی در دنیا با آن‬
‫برابری نمی‌کرد‪.‬‬
‫درحالی که پیامبر خدا ج بر مشرکین نفرین می‌کردند‪ ،‬نزدشان آمد و گفت‪ :‬م ا‬
‫هیچگاه مثل قوم موسی برای شما نخواهیم گفت که ﴿ت و و پروردگ ارت بروی د و‬
‫جن گ کنید﴾‪ ،‬بلک ه در راس ت و چپ و در پیش رو و پش ت س ر ش ما خ واهیم‬
‫جنگید‪ ،‬در این وقت دیدم که چهرۀ پیامبر خدا ج شگفته شد و خوشحال شدند(‪.)1‬‬

‫ب بَ ْد ٍر‬ ‫‪ -3‬باب‪ِ :‬عدَّة َأ ْ‬

‫ص َحا ِ‬
‫باب [‪ :]3‬شمارۀ اصحاب بدر‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ص َحابُ ُم َح َّم ٍد َ‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬يَقُ ولُ‪َ :‬ح َّدثَنِي َأ ْ‬‫‪ -1601‬ع َِن البَ َرا َء َر ِ‬
‫ض َعةَ‬ ‫َّ‬
‫طالوتَ ‪ ،‬ال ِذينَ َجا ُزوا َم َعهُ النَّهَ َر‪ ،‬بِ ْ‬‫ُ‬ ‫َو َسلَّ َم ِم َّم ْن َش ِه َد بَ ْدرًا‪َ :‬أنَّهُ ْم َكانُوا ِع َّدةَ صْ َحا ِ‬
‫ب َ‬ ‫َأ‬
‫ث ِماَئ ٍة قَا َل البَ َرا ُء‪ :‬الَ َوهَّللا ِ َما َجا َو َز َم َعهُ النَّهَ َر ِإاَّل ُم ْؤ ِم ٌن» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫َع َش َر َوثَالَ َ‬
‫‪.]3975‬‬
‫‪ -1601‬از براءس روایت است که گفت‪ :‬کس انی ک ه از اص حاب محم د ج ب ه‬
‫جنگ بدر اشتراک کرده بودند برایم گفتند‪ :‬عدد کسانی که در جنگ بدر اش تراک‬
‫نموده بودند به عدد کسانی بود که با طالوت از نهر عبور نموده بودند‪ ،‬یعنی‪ :‬س ه‬
‫صدو ده نفر و اندی بودند‪.‬‬
‫براءس گفت‪ :‬سوگند به خداوند که چنین نیست‪ ،‬با طالوت به جز از مؤمن کس‬
‫دیگری از نهر عبور نکرده بود(‪.)2‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫موقف یه ود ط وری ب ود ک ه موسی÷ و خداون د متع ال را در ی ک جهت‪ ،‬و خ ود را در جهت‬
‫مقابل آن‌ها می‌دانستند‪ ،‬و این طور فکر می‌کردند که احکام خداون دی تک الیفی اس ت ک ه از‬
‫طرف موس ی و خداون د از روی دش منی ب ر آن‌ه ا ن ازل می‌گ ردد‪ ،‬از این جهت وق تی ک ه‬
‫موسی÷ از آن‌ها خواست تا به جهاد بروند‪ ،‬در جواب موسی÷ گفتند‪ :‬ما همین‌جا می‌نشینیم‪،‬‬
‫تو و پروردگارت بروید و بجنگید‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬تعداد کسانی که از مهاجرین در جنگ بدر اشتراک نموده بودند‪ ،‬شصت وچند نفر‪ ،‬و تع داد‬
‫انصار دوصد وچهل و چند نفر بودند‪ ،‬و هش ت نف ر روی عل تی ب ه جن گ اش تراک نک رده‬
‫بود‪ ،‬از آنجمله عثمان بن عفان بود که مشغول همس ر مریض ش رقب ه دخ تر پی امبر خ دا ج‬
‫بود‪ ،‬و طلحه بن عبیدهللا وسعید بن زید ک ه پی امبر خ دا ج آن‌ه ا را ب رای تجس س از دش من‬
‫فرستاده بودند‪ ،‬بودند‪ ،‬و ابو لبابه که سر پرستی مدینه را بر عهده داشت‪ ،‬و عاصم بن عدی‬
‫که سر پرستی اهل عالیه را بر عهده داشت‪ ،‬و حرث بن خاطب که پیامبر خدا ج او را بنزد‬
 ‫‪67‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬

‫‪ -4‬باب‪ :‬قَ ْت ِل َأبِي َج ْه ٍل‬

‫باب [‪ :]4‬کشته شدن ابوجهل‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ :‬م ْن يَ ْنظُ ُر َم ا‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ قَا َل‪ :‬قَا َل النَّبِ ُّي َ‬
‫س َر ِ‬ ‫‪ -1602‬ع َْن َأنَ ٍ‬
‫ض َربَهُ ا ْبنَا َع ْف َرا َء َحتَّى بَ َردَ‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬أَأ ْنتَ ‪،‬‬
‫ق ابْنُ َم ْسعُو ٍد فَ َو َج َدهُ قَ ْد َ‬ ‫صنَ َع َأبُو َجه ٍْل ‪ .‬فَا ْنطَلَ َ‬
‫َ‬
‫ق َرج ٍُل قَت َْلتُ ُموهُ‪َ ،‬أوْ َرج ٍُل قَتَلَ هُ قَوْ ُم هُ» [رواه‬ ‫َأبُو َجه ٍْل؟ قَا َل‪ :‬فََأ َخ َذ بِلِحْ يَتِ ِه‪ ،‬قَا َل‪َ :‬وهَلْ فَوْ َ‬
‫البخاری‪.]3962 :‬‬
‫‪ -1602‬از انسس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬کس ی هس ت‬
‫که ببیند بر سر ابوجهل چه آمده است»؟‬
‫ابن مس عودس رفت و دی د ک ه پس ران ع ْف راء او را از پ ا در آورده‌ان د‪[ .‬ابن‬
‫مسعود] برایش گفت‪ :‬ابوجهل تویی؟ وریش ابوجهل را گرفت‪.‬‬
‫ابوجه ل شخص ی را کش ته‌اید؟ و ی ا گفت‪ :‬بیش از این اس ت ک ه شخص ی را‬
‫قومش کشته‌اند(‪)1‬؟‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َأ َم َر‬ ‫‪ -1603‬ع َْن َأبِي طَ ْل َحةَ َر ِ‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ قَ ا َل‪ِ :‬إ َّن نَبِ َّي هَّللا ِ َ‬
‫ط َوا ِء بَ ْد ٍر‬ ‫ط ِويٍّ ِم ْن َأ ْ‬ ‫ش‪ ،‬فَقُ ِذفُوا فِي َ‬ ‫صنَا ِدي ِد قُ َر ْي ٍ‬ ‫يَوْ َم بَ ْد ٍر بَِأرْ بَ َع ٍة َو ِع ْش ِرينَ َر ُجاًل ِم ْن َ‬
‫ال‪ ،‬فَلَ َّما َك انَ بِبَ ْد ٍر اليَ وْ َم‬ ‫ث لَيَ ٍ‬ ‫ص ِة ثَالَ َ‬ ‫ظهَ َر َعلَى قَوْ ٍم َأقَا َم بِال َعرْ َ‬ ‫ث‪َ ،‬و َكانَ ِإ َذا َ‬ ‫ث ُم ْخبِ ٍ‬ ‫خَ بِي ٍ‬
‫ق‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َأ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫احلتِ ِه فَش َّد َعل ْيهَا َرحْ لهَا‪ ،‬ث َّم َم َشى َواتبَ َعهُ صْ َحابُهُ‪َ ،‬وقَالوا‪َ :‬ما ن َرى يَنطلِ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ث َم َر بِ َر ِ‬‫َأ‬ ‫الثَّالِ َ‬
‫ْض َحا َجتِ ِه‪َ ،‬حتَّى قَا َم َعلَى َشفَ ِة ال َّر ِك ِّي‪ ،‬فَ َج َع َل يُنَا ِدي ِه ْم بَِأ ْس َماِئ ِه ْم َوَأ ْس َما ِء آبَاِئ ِه ْم‪ :‬يَ ا‬ ‫ِإاَّل لِبَع ِ‬
‫فُالَنُ ْبنَ فُالَ ٍن‪َ ،‬ويَا فُالَنُ ْبنَ فُالَ ٍن‪َ ،‬أيَ ُس رُّ ُك ْم َأنَّ ُك ْم َأطَ ْعتُ ُم هَّللا َ َو َر ُس ولَهُ‪ ،‬فَِإنَّا قَ ْد َو َج ْدنَا َم ا‬
‫َو َع َدنَا َربُّنَا َحقًّا‪ ،‬فَهَلْ َو َج ْدتُ ْم َما َو َع َد َربُّ ُك ْم َحقًّا قَا َل‪ :‬فَقَا َل ُع َم رُ‪ :‬يَ ا َر ُس و َل هَّللا ِ‪َ ،‬م ا تُ َكلِّ ُم‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ :‬والَّ ِذي نَ ْفسُ ُم َح َّم ٍد بِيَ ِد ِه‪،‬‬ ‫ِم ْن َأجْ َسا ٍد الَ َأرْ َوا َح لَهَا فَقَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫َما َأ ْنتُ ْم بَِأ ْس َم َع لِ َما َأقُو ُل ِم ْنهُ ْم» [رواه البخاری‪.]3976 :‬‬
‫‪ -1603‬از ابوطلحهس روایت است که گفت‪ :‬در روز جنگ بدر پیامبر خدا ج‬
‫امر کردند تا بیست وچهار نفر از بزرگان قریش در گودالی از گودال‌های بدر که‬
‫بنی عمرو بن عوف فرستاده بودند‪ ،‬و حرث بن الصمه‪ ،‬و خوات بن جبیر که در راه نس بت‬
‫به افتادن‪ ،‬پاهای‌شان شکست و پیامبر خداج آن دو را واپس به مدینه فرستادند‪.‬‬
‫‪ )2‬گویا کسی برای براءس گفته باشد‪ :‬در بین کسانی ک ه ب ا ط الوت از نه ر عب ور کردن د‪،‬‬
‫غیر مؤمنین نیز وجود داشتند‪ ،‬براء در جواب‌شان گفت که سوگند به خداوند که‪....:‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬اینکه ابن مسعودس ریش ابوجهل را گ رفت‪ ،‬و ب ه ط ور تمس خر آم یزی از وی پرس ید ک ه‬
‫ابوجهل ت ویی؟ س ببش این نب ود ک ه وی ابوجه ل را نمی‌ش ناخت‪ ،‬بلک ه س ببش این ب ود ک ه‬
‫ابوجهل در مکه وی را بسیار اذیت می‌کرد‪ ،‬و ب ه این طری ق ابن مس عودس خواس ت ت ا از‬
‫ابوجهل انتقام بگیرد‪.‬‬
‫‪ )2‬در روایتی آمده است که ابن مسعودس گفت‪ :‬سر ابوجهل را بریدم و ن زد پی امبر خ دا ج‬
‫آوردم‪ ،‬و گفتم‪ :‬یا رسول هللا این سر ابوجهل جهل دشمن خدا است‪ ،‬گفتند‪ :‬تو را بخ دایی ک ه‬
‫جز او خدای دیگری نیس ت؟ ‪ -‬راس ت می‌گ وئی ‪ -‬؟ گفتم‪ :‬بلی ب ه هم ان خ دایی ک ه ج ز او‬
‫خدایی نیست‪ -‬راست می‌گویم‪ -‬و سر ابوجهل را پیش روی پیامبر خدا ج ب ر زمین ان داختم‪،‬‬
‫و پیامبر خدا ج گفتند‪ :‬الحمدهلل‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪68‬‬
‫متعفن بود انداخته شوند‪ ،‬و همان بود که ‪ -‬در آن گودال – انداخته ش دند‪ ،‬و روش‬
‫پیامبر خدا ج آن بود که چون بر مردمی غالب می‌شدند‪ ،‬سه روز در میدان جنگ‬
‫باقی می‌ماندند‪.‬‬
‫چون روز سوم شد‪ ،‬امر کردند که شتر ایشان آماده گردد‪ ،‬شتر آم اده ش د‪ ،‬بع د از‬
‫آن به طرفی به راه افتادند‪ ،‬و صحابه هم به دنبال‌شان رفتند‪ ،‬و گفتن د ک ه م ا فک ر‬
‫می‌کردیم که جز انجام دادن ح اجت خ ود نمی‌رون د‪ ،‬ولی رفتن د ت ا آنک ه ب ه کن ار‬
‫گودالی [که اشراف قریش در آن انداخته شده بودند] ایستادند‪ ،‬هر کدام از آن‌ها را‬
‫به نامش و نام پدرش صدا زده و می‌گفتند‪:‬‬
‫«ای فالن بن فالن‪ ،‬و ای فالن بن فالن! آیا خوش نمی‌شدید ک ه اگ ر از خ دا و‬
‫رسولش پیروی می‌کردید؟ آنچه را ک ه خداون د ب رای م ا وع د داده ب ود ب رای م ا‬
‫رسید‪ ،‬و آیا آنچه را که برای شما وعده کرده بود برای شما رسید»؟‬
‫راوی گفت که عمرس [برای پیامبر خدا ج ] گفت‪ :‬س خن زدن ش ما ب ا اجس اد‬
‫بی روح چه فایده دارد؟‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬قسم ب ه ذاتی ک ه ج ان محم د در دس ت او اس ت‪[ ،‬بال‬
‫کیف]‪ ،‬چیزی را که می‌گویم شما از آن‌ها بهتر نمی‌شنوید»(‪.)1‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬طوری که در روایات ابن اسحاق و احمد بن حنبل آمده است‪ ،‬از جمله کسانی که پیامبر خدا‬
‫ج از آن‌ها نام وار یاد کردند این‌ها بودند‪ :‬عتبه بن ربیع ه‪ ،‬ش یبه بن ربیع ه‪ ،‬امی ه بن خل ف‪،‬‬
‫ابوجهل بن هشام‪ ،‬و گویند‪ :‬أمیه بن خلف بسیار چاق ب ود‪ ،‬و منتفخ ش ده ب ود‪ ،‬بن ابراین س ر‬
‫چاه تنگی کرد و در چاه انداخته نشد‪ ،‬بلکه در کنار چاه در زیر سنگ و خاک او را م دفون‬
‫ساخته بودند‪ ،‬و احتمال دارد ک ه پی امبر خ دا ج او را در هم ان ح التش مخ اطب ق رار داده‬
‫باشند‪.‬‬
‫‪ )2‬اینکه آن‌ها سخن پیامبر خدا ج را به گوش سر‪ ،‬و یا از طریق روح شنیده باشند‪ ،‬ه ر دو‬
‫احتمال وجود دارد‪ ،‬ولی خداوند متعال به همه چیز قادر است‪ ،‬و می‌تواند سخن پیامبر خ ود‬
‫را برای آن‌ها به هر طوری که خودش می‌داند‪ ،‬رسانیده باشد‪.‬‬
‫‪ )3‬عائشه با استناد بر این قول خداوند متعال که می‌فرماید‪ِ﴿ :‬إنَّكَ ال تُ ْس ِم ُع ْال َم وْ تَي﴾ می‌گوی د‬
‫که کشتگان مشرکین در گودال بدر‪ ،‬سخنان پیامبر خدا را نشنیدند‪ ،‬بلکه از آن س خنان آگهی‬
‫یافتند‪ ،‬و یا پی امبر خ دا ج نگفتن د ک ه (آن‌ه ا می‌ش نوند‪ ،‬بلک ه از آن س خنان آگهی یافتن د‪ ،‬و‬
‫پیامبر خدا ج نگفتند که (آن‌ها می‌شنوند)‪ ،‬بلکه فرمودند که (آن‌ها می‌دانند)‪.‬‬
‫و علماء در جواب گفته‌اند‪ :‬خداوندی که برای آن‌ه ا در ح الت م رگ ق درت دانس تن و آگ اه‬
‫شدن را داده است‪ ،‬چه منافات دارد که قدرت شنیدن را نیز داده باش د‪ ،‬و دیگ ر اینک ه م راد‬
‫از نفی شنواندن در آیه‪ ،‬نفی ش نواندن س خن ب رای آن‌ه ا در ح الت م رگ اس ت‪ ،‬و خداون د‬
‫قدرت دارد که مردگان گودال را از حالت مرگ خارج ساخته باش د‪ ،‬ت ا س خن پی امبر او را‬
‫بشنوند‪ ،‬و عالوه بر آن آیۀ کریمه برای تمثیل است‪ ،‬و معن ایش چ نین اس ت ک ه ای پی امبر!‬
‫هم ان ط وری ک ه س خن خ ود را ب رای مردگ ان ‪ -‬در ح الت ع ادی ‪ -‬ش نوند‪ ،‬نمی‌ت وانی و‬
‫مردگان از دعوت تو منفعت نمی‌برند‪ ،‬کفار نیز سخن تو را به گوش هوش نمی‌ش وند‪ ،‬و از‬
‫آن منفعت نمی‌برند‪ ،‬و در این صورت منافاتی بین حدیث و آیت باقی نمی‌ماند‪.‬‬
 ‫‪69‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬

‫ش ُهو ِد ال َمالَِئ َك ِة بَدْراً‬

‫‪ -5‬باب‪ُ :‬‬
‫باب [‪ :]5‬اشتراک مالئکه درجنگ بدر‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ َو َك انَ ِم ّم ْن َش ِه َد بَ ْدرًا قَ ا َل‪:‬‬ ‫الز َرقِ ِّي‪َ ،‬ر ِ‬ ‫‪ -1604‬ع َْن ِرفَا َعةَ ب ِْن َرافِ ٍع ُّ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬فَقَا َل‪َ :‬م ا تَ ُع ُّدونَ َأ ْه َل بَ ْد ٍر فِي ُك ْم‪ ،‬قَ ا َل‪ِ :‬م ْن‬
‫َجا َء ِجب ِْري ُل ِإلَى النَّبِ ِّي َ‬
‫ك َم ْن َش ِه َد بَ ْدرًا ِمنَ ال َمالَِئ َك ِة» [رواه‬ ‫ض ِل ال ُم ْس لِ ِمينَ َأوْ َكلِ َم ةً نَحْ َوهَ ا‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬و َك َذلِ َ‬ ‫َأ ْف َ‬
‫البخاری‪.]3992 :‬‬
‫‪ -1604‬از ِرفاعه بن رافع ُز َرقیس ک ه خ ودش در جن گ ب در اش تراک نم وده‬
‫بود روایت است که گفت‪ :‬جبرئیل÷ نزد پیامبر خدا ج آم د و گفت‪ :‬ش ما اه ل ب در‬
‫را در بین خود چگونه می‌بینید؟‬
‫فرمودند‪« :‬از بهترین مسلمانان» ‪ -‬با عبارت دیگری مث ل آن‪ -‬جبرئیل÷ گفت‪:‬‬
‫کسانی که از مالئکه در جن گ ب در اش تراک نموده‌ان د در بین مالئک ه ن یز همین‬
‫گونه هستند(‪.)1‬‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪َ ،‬أ َّن النَّبِ َّي َ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم قَ ا َل يَ وْ َم‬ ‫س َر ِ‬‫‪ -1605‬ع َِن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫َأ‬ ‫بَ ْدر‪ :‬هَ َذا ِجبْريلُ‪ْ ِ ،‬أ‬
‫ب » [رواه البخاری‪.]3995 :‬‬ ‫س فَ َر ِس ِه‪َ ،‬علَ ْي ِه دَاةُ ال َحرْ ِ‬ ‫آخ ٌذ بِ َر ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫‪ -1605‬از ابن عباس ب روایت اس ت ک ه پی امبر خ دا ج در روز جن گ ب در‬
‫فرمودند‪« :‬اینک جبرئیل مسلح‪ ،‬و لجام اسپش را به دست گرفته است»(‪.)2‬‬

‫‪« - 6‬باب»‬
‫باب [‪]6‬‬

‫اص‪،‬‬
‫ِ‬ ‫يت يَوْ َم بَ ْد ٍر ُعبَ ْي َدةَ ْبنَ َس ِعي ِد ب ِْن ال َع‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ قَا َل‪ :‬لَقِ ُ‬ ‫‪ -1606‬ع َْن ُّ‬
‫الزبَ ْي ُر َر ِ‬
‫ت‬‫ش‪ ،‬فَقَ ا َل‪َ :‬أنَ ا َأبُ و َذا ِ‬ ‫ت ال َك ِر ِ‬ ‫َوهُ َو ُم َد َّججٌ‪ ،‬الَ يُ َرى ِم ْن هُ ِإاَّل َع ْينَ اهُ‪َ ،‬وهُ َو يُ ْكنَى َأبُ و َذا ِ‬
‫الزبَ ْي َر‬‫ت‪َ :‬أ َّن ُّ‬ ‫ت َعلَ ْي ِه بِال َعنَ َز ِة فَطَ َع ْنتُهُ فِي َع ْينِ ِه فَ َماتَ ‪ ،‬قَا َل ِه َشا ٌم‪ - :‬فَُأ ْخبِرْ ُ‬ ‫ش‪ ،‬فَ َح َم ْل ُ‬ ‫ال َك ِر ِ‬
‫ت‪ ،‬فَ َكانَ ال َج ْه َد َأ ْن نَ َز ْعتُهَا َوقَ ِد ا ْنثَنَى طَ َرفَاهَ ا‪،‬‬ ‫ْأ‬
‫ْت ِرجْ لِي َعلَ ْي ِه‪ ،‬ثُ َّم تَ َمطَّ ُ‬ ‫ضع ُ‬ ‫قَا َل‪ - :‬لَقَ ْد َو َ‬
‫ض َر ُس و ُل هَّللا ِ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم فََأ ْعطَ اهُ‪ ،‬فَلَ َّما قُبِ َ‬ ‫قَا َل عُرْ َوةُ‪ :‬فَ َسَألَهُ ِإيَّاهَا َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫َأ‬
‫ض بُ و بَ ْك ٍر‪َ ،‬س لَهَا ِإيَّاهُ‬ ‫َأ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َأ َخ َذهَا ثُ َّم طَلَبَهَا بُو بَ ْك ٍر فَ ْعطَ اهُ‪ ،‬فَلَ َّما قُبِ َ‬
‫َأ‬ ‫َأ‬ ‫َ‬
‫َأ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ض ُع َم ُر َخ َذهَا‪ ،‬ث َّم طَلَبَهَا عُث َمانُ ِم ْنهُ فَ ْعطَاهُ ِإيَّاهَا‪ ،‬فَلَ َّما قُتِ َل‬‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ُع َم ُر فَ ْعطَاهُ ِإيَّاهَا‪ ،‬فَلَ َّما قُبِ َ‬
‫ُ‬
‫َت ِع ْن َدهُ َحتَّى قتِ َل» [رواه‬ ‫الزبَ ْي ِر‪ ،‬فَ َك ان ْ‬ ‫هَّللا‬
‫آل َعلِ ٍّي‪ ،‬فَطَلَبَهَا َع ْب ُد ِ بْنُ ُّ‬ ‫ت ِع ْن َد ِ‬ ‫ع ُْث َمانُ َوقَ َع ْ‬
‫البخاری‪.]3998 :‬‬

‫‪ -‬یعنی‪ :‬م ا ن یز آن‌ه ا را در بین خ ود از به ترین مالئک ه می‌دانیم‪ ،‬و از این ح دیث دانس ته‬ ‫‪1‬‬

‫می‌شود که مالئکه در جنگ بدر اشتراک نموده بودند‪ ،‬و کسانی که از آن‌ه ا در جن گ ب در‬
‫اشتراک نموده بودند‪ ،‬به سبب این اشتراک خود‪ ،‬دارای فضیلت خاص گردیدند‪.‬‬
‫‪ -‬در روایت ابن اسحاق آمده است که پیامبر خدا ج ان دکی خ واب ش دند‪ ،‬و چ ون از خ واب‬ ‫‪2‬‬

‫بیدار شدند برای ابوبکرپس گفتند‪ :‬ای ابوبکر تو را بش ارت می‌دهم ک ه خ دا م ا را نص رت‬
‫می‌دهد‪ ،‬اینک جبرئیل لجام اسپش را گرفته و در سر غبار [لشکر] ایستاده است‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪70‬‬
‫‪ -1606‬از زبیرس روایت است که گفت‪ :‬روز جنگ ب در‪ ،‬ب ا عبی ده بن س عید‬
‫بن عاص مالقی شدم‪ ،‬و او آن چنان مسلح بود که به جز دو چشمش چیز دیگ ری‬
‫از جسمش دیده نمی‌شد‪ ،‬و ک نیت او (اب و ذات ال َک ِرش) ب ود(‪ ،)1‬او گفت‪ :‬اب و ذات‬
‫الکرش [که شنیده‌اید] من هستم‪.‬‬
‫ب ر او حمل ه ک ردم و ن یزه‌ام را در چش مش ف رو ب ردم‪ ،‬و او ُم رد پ ایم را ب ر‬
‫باالیش گذاشتم و به قوت نیزه‌ام را از چش مش ب یرون آوردم‪ ،‬دی دم ک ه دو گوش ۀ‬
‫نیزه‌ام کج شده است‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج از وی خواستند تا آن نیزه را [به طور عاریت] ب ه ایش ان بده د‪،‬‬
‫و او آن نیزه را برای ایشان داد‪ ،‬و چون پیامبر خدا ج وفات نمودند‪ ،‬دوباره آن را‬
‫پس گرفت‪.‬‬
‫بعد از آن اب وبکرس آن را از وی طلبی د‪ ،‬و او آن ن یزه را ب رای [اب وبکرس]‬
‫داد‪ ،‬و چون ابوبکرس وفات نم ود‪ ،‬عمرس آن ن یزه را از وی طلبی د‪ ،‬و او آن را‬
‫برای وی داد‪ ،‬و چون عمرس وفات نمود‪ ،‬آن را پس گرفت‪ ،‬و باز عثمانس آن را‬
‫از وی طلبید و آن را برای وی داد‪.‬‬
‫چون عثمان وفات نم ود‪ ،‬آن ن یزه در دس ت اوالد علی ل ب اقی مان د‪ ،‬عبدهللا بن‬
‫زبیرس [در هنگام خالفت خود] آن را طلبید‪ ،‬و تا وقتی که کشته ش د‪ ،‬در ن زد او‬
‫بود(‪.)2‬‬

‫ص لَّى هللاُ‬‫ت‪َ :‬د َخ َل َعلَ َّي النَّبِ ُّي َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَ ا قَ الَ ْ‬
‫ت ُم َع ِّو ٍذ‪َ ،‬ر ِ‬ ‫‪ -1607‬ع َِن الرُّ بَي ِِّع بِ ْن ِ‬
‫ض ِر ْبنَ‬ ‫ك ِمنِّي‪َ ،‬و ُج َوي ِْريَ ٌ‬
‫ات يَ ْ‬ ‫اش ي َك َمجْ لِ ِس َ‬ ‫س َعلَى فِ َر ِ‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َغ دَاةَ بُنِ َي َعلَ َّي‪ ،‬فَ َجلَ َ‬
‫اريَةٌ‪َ :‬وفِينَا نَبِ ٌّي يَ ْعلَ ُم َما فِي َغ ٍد‪.‬‬
‫ت َج ِ‬ ‫بِالدُّفِّ ‪ ،‬يَ ْن ُد ْبنَ َم ْن قُتِ َل ِم ْن آبَاِئ ِه َّن يَوْ َم بَ ْد ٍر‪َ ،‬حتَّى قَالَ ْ‬
‫ت تَقُ ولِين » [رواه‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ :‬الَ تَقُ ولِي هَ َك َذا َوقُ ولِي َم ا ُك ْن ِ‬ ‫فَقَ ا َل النَّبِ ُّي َ‬
‫البخاری‪.]4001 :‬‬
‫‪ -1607‬از ُربَیَّع دختر ُم َع َّوذب روایت است ک ه [ب رای خال د بن ذک وان] گفت‪:‬‬
‫صبح روز عروسی‌ام پیامبر خدا ج نزدم آمدن د‪ ،‬و دخترک انی دی ره می‌زدن د و او‬
‫صاف پدرانم را که روز بدر کشته شده بودند یاد می‌کردند‪ ،‬تا اینکه یکی از آن‌ها‬
‫گفت‪ :‬و در بین ما پیامبری است که وقائع فردا را می‌داند‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج برایش گفتند‪« :‬چنین مگو! بلک ه ب ه هم ان چیز‌ه ای دیگ ری ک ه‬
‫می‌گفتی ادامه بده»(‪.)3‬‬

‫‪َ - 1‬ک ِرش به مهنی (شکمبه) است‪ ،‬و شاید به سبب کالنی شکم این ش خص‪ ،‬و ی ا کالنی ش کم‬
‫یکی از اوالدش‪ ،‬و یا یکی از اجدادش او را (ابو ذات الکرش) می‌گفتند‪.‬‬
‫‪ - 2‬از این دانسته می‌شود که پیامبر خدا ج و صحابهش به آثاری که بیانگر مفاخر اسالم بود‪،‬‬
‫اعتنای خاص داشتند‪.‬‬
‫‪ - 3‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬دیره زدن زن‌ها در عروسی‪ ،‬و شندن صدای دیره آن‌ها ج واز دارد‪ ،‬و کس انی ک ه این ک ار‬
‫را ناجائز می‌دانند‪ ،‬می‌گویند‪ :‬این کار اول اسالم مش روع ب ود و بع د از آن نس خ گردی د‪ ،‬و‬
‫گرچه دلیل محکمی بر این ادعای خود ندارند‪.‬‬
 ‫‪71‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫ص لَّى هللاُ‬
‫ُول هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1608‬ع َْن َأبِي طَ ْل َحةَ َر ِ‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪َ ،‬و َكانَ قَ ْد َش ِه َد بَ ْدرًا َم َع َرس ِ‬
‫ص و َرة» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ ،‬أنَّهُ قَ ا َل‪ :‬الَ تَ ْد ُخ ُل ال َمالَِئ َك ةُ بَ ْيتً ا فِي ِه َك ْلبٌ َوالَ ُ‬
‫‪.]4002‬‬
‫‪ -1608‬از ابوطلحهس که با پیامبر خدا ج درجنگ ب در اش تراک نم وده ب ود‪،‬‬
‫روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج فرمودن د‪« :‬مالئک ه در خان ۀ ک ه س گ و‬
‫تصویر باشد‪ ،‬داخل نمی‌شوند»(‪.)1‬‬
‫ت ُع َم َر ِم ْن‬ ‫ص ةُ بِ ْن ُ‬ ‫ت َح ْف َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َم ا‪ ،‬قَ ا َل تَ َأيَّ َم ْ‬ ‫‪ -1609‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ ْبنَ ُع َم َر َر ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم قَ ْد َش ِه َد‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬‫ب َرس ِ‬ ‫ْس ب ِْن ُح َذافَةَ ال َّس ْه ِم ِّي‪َ ،‬و َكانَ ِم ْن َأصْ َحا ِ‬ ‫ُخنَي ِ‬
‫ت‪:‬‬ ‫ْ‬
‫ص ةَ‪ ،‬فَقُل ُ‬ ‫ت َعلَ ْي ِه َح ْف َ‬ ‫يت عُث َمانَ ْبنَ َعفَّانَ ‪ ،‬فَ َع َرضْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫بَ ْدرًا‪ ،‬تُ ُوفِّ َي بِال َم ِدينَ ِة‪ ،‬قَا َل ُع َمرُ‪ :‬فَلَقِ ُ‬
‫ت لَيَالِ َي‪ ،‬فَقَ ا َل‪ :‬قَ ْد بَ دَا‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫ُ‬ ‫َأ‬
‫صةَ بِ ْنتَ ُع َم َر‪ ،‬قَا َل‪َ :‬س ْنظ ُر فِي ْم ِري‪ ،‬فَلَبِث ُ‬ ‫ك َح ْف َ‬ ‫ِإ ْن ِشْئتَ َأ ْنكَحْ تُ َ‬
‫ص ةَ‬ ‫ك َح ْف َ‬ ‫ت‪ِ :‬إ ْن ِش ْئتَ َأ ْنكَحْ تُ َ‬ ‫يت َأبَا بَ ْك ٍر‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫لِي َأ ْن الَ َأتَ َز َّو َج يَوْ ِمي هَ َذا‪ ،‬قَا َل ُع َمرُ‪ :‬فَلَقِ ُ‬
‫ت َعلَ ْي ِه َأوْ َج َد ِمنِّي َعلَى ع ُْث َم انَ ‪،‬‬ ‫ص َمتَ َأبُو بَ ْك ٍر فَلَ ْم يَرْ ِج ْع ِإلَ َّي َش ْيًئا‪ ،‬فَ ُك ْن ُ‬ ‫بِ ْنتَ ُع َم َر‪ ،‬فَ َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم فََأ ْنكَحْ تُهَ ا ِإيَّاهُ فَلَقِيَنِي َأبُ و بَ ْك ٍر‬ ‫ت لَيَالِ َي ثُ َّم َخطَبَهَ ا َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫فَلَبِ ْث ُ‬
‫ت‪ :‬نَ َع ْم‪ ،‬قَا َل‪ :‬فَِإنَّهُ‬ ‫صةَ فَلَ ْم َأرْ ِج ْع ِإلَ ْيكَ؟ قُ ْل ُ‬ ‫ك َو َجدْتَ َعلَ َّي ِحينَ َع َرضْ تَ َعلَ َّي َح ْف َ‬ ‫فَقَا َل‪ :‬لَ َعلَّ َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ت َأ َّن َرسُو َل هَّللا ِ َ‬ ‫ك فِي َما َع َرضْ تَ ‪ِ ،‬إاَّل َأنِّي قَ ْد َعلِ ْم ُ‬ ‫لَ ْم يَ ْمنَ ْعنِي َأ ْن َأرْ ِج َع ِإلَ ْي َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ ،‬ولَ وْ تَ َر َكهَ ا‬ ‫ول هَّللا ِ َ‬ ‫ُأِل‬
‫َو َس لَّ َم قَ ْد َذ َك َرهَ ا‪ ،‬فَلَ ْم َأ ُك ْن ْف ِش َي ِس َّر َر ُس ِ‬
‫لَقَبِ ْلتُهَا» [رواه البخاری‪.]4005 :‬‬
‫‪ -1609‬از عبدهللا بن عمرب روایت است ک ه گفت‪ :‬خ نیس بن حذاف ه س همیس‬
‫که یکی از صحابۀ پیامبر خدا ج ب ود‪ ،‬و در جن گ ب در اش تراک نم وده ب ود‪ ،‬در‬
‫مدینه وفات یافت‪ ،‬همسرش حفصه که دختر عمرس بود از وی بیوه ماند‪ .‬عمرس‬
‫گفت که نزد عثمانس رفتم و حفصه را برایش پیشنهاد کردم [که به نکاح بگیرد]‪،‬‬
‫گفت‪ :‬در موضوع فکر می‌کنم‪ ،‬بعد از چند شبی که انتظ ار کش یدم‪ ،‬گفت‪ :‬ت رجیح‬
‫دادم که در این وقت‌ها ازدواج نکنم‪.‬‬
‫عمرس گفت‪ :‬با ابوبکرس مالقی شدم و گفتم‪ :‬اگر خواسته باشی دخترم حفصه‬
‫را برای تو به نکاح می‌دهم‪ ،‬او هم سکوت ک رد و در ج وابم چ یزی نگفت‪ ،‬و ب ر‬
‫او نسبت به عثمانس بیشتر قهرم آمد(‪.)2‬‬
‫چند شبی گذشت ک ه پی امبر خ دا ج او را از من خواس تگاری نمودن د‪ ،‬و او را‬
‫برای‌شان به نکاح دادم‪.‬‬
‫اب وبکرس م را دی د و گفت‪ :‬ش اید هنگ امی ک ه حفصهل را ب رای من پیش نهاد‬
‫کردی و من برایت چیزی نگفتم‪ ،‬از من آزرده شده بودی؟‬

‫‪ )2‬دانستن علم غیب را نباید برای هیچ مخلوقی نسبت داد‪.‬‬

‫‪ -‬در صحیح البخاری در تفسیر این ح دیث از ابن عباس ب روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬م راد از‬ ‫‪1‬‬

‫تصویر‪ ،‬تمائیلی است که دارای روح باشد‪ ،‬و تفصیل این حدیث با احکام متعل ق ب ه آن قبال‬
‫گذشت‪.‬‬
‫‪ -‬زیرا عمر وابوبکرب با هم دوستی و عالقۀ خاصی داشتند‪ ،‬و عمرس با اساس این رابطۀ‬ ‫‪2‬‬

‫قوی یقین داشت که ابوبکرس پیشنهادش را رد نخواهد کرد‪.‬‬

 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪72‬‬
‫گفتم‪ :‬بلی‪.‬‬
‫گفت‪ :‬مانع جواب دادنم برای تو این بود که از تمای ل پی امبر خ دا ج نس بت ب ه‬
‫حفصهل خبر داشتم‪ ،‬از این جهت نخواستم که راز پیامبر خدا ج را افش اء س ازم‪،‬‬
‫و اگر ایشان او را ترک می‌کردند‪ ،‬من او را قبول می‌کردم(‪.)1‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫‪ -1610‬ع َْن َأبِي َم ْسعُو ٍد البَ ْد ِريِّ َر ِ‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬قَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫آخ ِر ُس و َر ِة البَقَ َر ِة‪َ ،‬م ْن قَ َرَأهُ َم ا فِي لَ ْيلَ ٍة َكفَتَ اه» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫َو َس لَّ َم‪ :‬اآليَتَ ِ‬
‫ان ِم ْن ِ‬
‫‪.]4008‬‬
‫‪ -1610‬از ابو مسعود بدریس روایت است ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج فرمودن د‪:‬‬
‫«اگ ر کس ی دوآیت آخ ر س ورۀ (بق ره) را در ش ب تالوت نمای د‪ ،‬ب رایش ک افی‬
‫است»(‪.)2‬‬
‫يف ِبَنِي ُز ْه َرةَ‪َ ،‬و َكانَ ِم َّم ْن‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َحلِ ِ‬ ‫‪ -1611‬ع َِن ال ِم ْقدَا َد ْبنَ َع ْم ٍرو ال ِك ْن ِديَّ‪َ ،‬ر ِ‬
‫يت َر ُجاًل ِمنَ ال ُكفَّ ِ‬
‫ار‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َأ َرَأيْتَ ِإ ْن لَقِ ُ‬
‫ول هَّللا ِ َ‬ ‫ت لِ َر ُس ِ‬ ‫َش ِه َد بَ ْدرًا قَ ا َل قُ ْل ُ‬
‫ْف فَقَطَ َعهَ ا‪ ،‬ثُ َّم الَ َذ ِمنِّي بِ َش َج َر ٍة‪ ،‬فَقَ ا َل‪َ :‬أ ْس لَ ْم ُ‬
‫ت هَّلِل ِ‪َ،‬‬ ‫ي بِ َّ‬
‫الس ي ِ‬ ‫ب ِإحْ دَى يَ َد َّ‬ ‫فَا ْقتَت َْلنَا‪ ،‬فَ َ‬
‫ض َر َ‬
‫َأ ْقتُلُهُ يَا َرسُو َل ِ بَ ْع َد ْن قَالَهَا؟‪.‬‬
‫َأ‬ ‫هَّللا‬

‫ط َع ِإحْ دَى‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ :‬الَ تَ ْقتُ ْلهُ قَ ْلت ‪ :‬يَ ا َر ُس و َل هَّللا ِ ِإنَّهُ قَ َ‬ ‫فَقَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ :‬الَ تَ ْقتُ ْل هُ‪ ،‬فَ ِإ ْن‬
‫ك بَ ْع َد َما قَطَ َعهَا؟ فَقَا َل َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫يَ َديَّ‪ ،‬ثُ َّم قَا َل َذلِ َ‬
‫ك بِ َم ْن ِزلَتِ ِه قَ ْب َل َأ ْن يَقُ و َل َكلِ َمتَ هُ الَّتِي ق ا َل» [رواه‬ ‫ك قَ ْب َل َأ ْن تَ ْقتُلَ هُ‪ ،‬وَِإنَّ َ‬
‫قَت َْلتَهُ فَِإنَّهُ بِ َم ْن ِزلَتِ َ‬
‫البخاری‪.]4019 :‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬همان طوری که خواستگاری مرد از زن جواز دارد‪ ،‬خواس تگاری زن و ی ا اولی ای زن از‬
‫مرد نیز جواز دارد‪ ،‬و در این کار عیبی برای زن و یا اولیای زن نیست‪.‬‬
‫‪ )2‬انسان نباید راز دوست خود را برای هیچ کس‪ -‬ول و آنک ه نزدیک ترین ش خص ب رای او‬
‫باشد‪ -‬افشاء سازد‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫َّس و ُل بِ َم ٓا ُأن ِز َل ِإلَ ۡي ِه ِمن َّربِِّۦه‬
‫‪ )1‬دو آی ۀ اخ یر س ورۀ بق ره این دو آیت اس ت ک ه ﴿ َءا َمنَ ٱلر ُ‬
‫َو ۡٱل ُم ۡؤ ِمنُ ۚ‬
‫ونَ ﴾ تا آخر سوره‪.‬‬
‫‪ )2‬مع نی ک افی ب ودن این دو آیت این اس ت ک ه اگ ر کس ی این دو آیت را در ش ب تالوت‬
‫می‌کند تالوت این آیت سبب حفاظت برای وی از شر انس و جن می‌شود‪ ،‬و یا اگر در نماز‬
‫شب خود این دو آیت را تالوت نماید‪ ،‬در قیام اللیل برایش کافی است‪ ،‬پس بنابراین حد اق ل‬
‫مقداری که باید در قیام اللیل بعد از سورۀ فاتحه خوانده شود‪ ،‬مقدار همین دو آیت است‪.‬‬
 ‫‪73‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫‪ -1611‬از مقداد بن عمرو کندیس(‪ )1‬که هم پیمان بنی زهره‪ ،‬و از کسانی است‬
‫که به جنگ بدر اشتراک نموده بود‪ ،‬روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬ب رای پی امبر خ دا ج‬
‫گفتم‪ :‬اگر با شخصی از کفار مالقی ش دم‪ ،‬و ب ا هم ب ه جن گ پرداخ تیم‪ ،‬و وی ب ا‬
‫شمشیر زد و یکی از دست‌هایم راقطع ک رد‪ ،‬و بع د از آن از ن زدم گ ریخت و ب ه‬
‫درختی پناه ببرد‪[ ،‬اگر بعد از مسلط شدنم بر وی] بگوید که به جهت خدا مس لمان‬
‫شده‌ام‪ ،‬یا رسول هللا! آیا روا است که بعد از این گفته‌اش او را به قتل برسانم؟‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬او را به قتل مرسان» گفتم‪ :‬ی ا رس ول هللا! او یکی از‬
‫دو دستم را قطع کرده است‪ ،‬و این کلمه را بعد از قطع کردن دستم گفته است‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬او را به قتل مرسان‪ ،‬اگر او را به قتل برسانی‪ ،‬او به‬
‫مانند تو است پیش از آنکه او را ب ه قت ل برس انی‪ ،‬و ت و بمانن د او هس تی پیش از‬
‫آنکه او آن کلمه را گفته باشد»(‪.)2‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬فِي‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َأ َّن النَّبِ َّي َ‬ ‫‪ -1612‬ع َْن ُجبَي ِْر ب ِْن ُم ْ‬
‫ط ِع ٍم َر ِ‬
‫ط ِع ُم بْنُ َع ِديٍّ َحيًّ ا‪ ،‬ثُ َّم َكلَّ َمنِي فِي هَ ُؤ الَ ِء النَّ ْتنَى‪ ،‬لَتَ َر ْكتُهُ ْم لَ ه»‬ ‫ُأ َسا َرى بَ ْد ٍر‪ :‬لَوْ َك انَ ال ُم ْ‬
‫[رواه البخاری‪.]4024 :‬‬
‫‪ -1612‬از ُجبَیْر بن ُمط ِعمس روایت است که پیامبر خ دا ج در م ورد اس یران‬ ‫ْ‬
‫ط ِعم بن َع ِدى زن ده می‌ب ود و درب ارۀ این خبیث‌ه ا در ن زدم‬ ‫بدر فرمودند‪« :‬اگر ُم ْ‬
‫شفاعت می‌کرد‪ ،‬شفاعت او را قبول می‌کردم و این‌ها را آزاد می‌ساختم» ‪.‬‬
‫(‪)3‬‬

‫‪ - 1‬وی مقداد بن عمرو بن ثعلبۀ نهروانی کندی است‪ ،‬به حبشه و مدینۀ منوره هج رت نم ود‪،‬‬
‫و در غزوۀ بدر و در غزوات بع د از اش تراک ورزی د‪ ،‬و از هفت نف ری اس ت ک ه در اول‬
‫مسلمان شده بودند‪ ،‬اولین کسی است که سوار بر اسپ در جهاد فی سبیل هللا اشتراک نم وده‬
‫است‪ ،‬شخص بلند قامتی بود‪ ،‬و موهای انب وهی داش ت‪ ،‬از پی امبر خ دا ج روایت اس ت ک ه‬
‫فرمودند‪ :‬خداوند مرا به دوست داشتن چهار کس امر کرده است‪ :‬علی‪ ،‬ومق داد ‪ ،‬و اب و ذر‪،‬‬
‫و سلمانب‪ ،‬به عمر هفتاد سالگی در سال سی وسه هجری وفات یافت‪( ،‬اإلصابه‪-454 /3 :‬‬
‫‪.)455‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬معنی این فرمودۀ پیامبر خدا ج این است که بعد از آنک ه این ش خص مس لمان ش د مانن د ت و‬
‫مسلمان معصوم الدمی است‪ ،‬و کشتنش روا نیست‪ ،‬و اگر او را به قتل برسانی‪ ،‬ت و مث ل او‬
‫مباح الدمی می‌شوی‪ ،‬همچنانی که او پیش از مسلمان شدن مباح ال دم ب ود‪ ،‬ب ا این ف رق ک ه‬
‫مباح الدم بودن او پیش از مس لمان ش دن‪ ،‬ب ه جهت کف رش ب ود‪ ،‬و مب اح ال دم ب ودن ت و در‬
‫صورت به قتل رساندن او‪ ،‬به جهت قصاص از تو است که مسلمانی را به غیر حق به قت ل‬
‫رسانیدی‪.‬‬
‫‪ )2‬کسی که کلمۀ شهادت را بر زبان آورد حکم ب ه اس المش می‌ش ود‪ ،‬ول و آنک ه در ظ اهر‬
‫امر‪ ،‬این مسلمان شدنش روی مجبوریت باشد‪ ،‬زی را قاع دۀ اساس ی در اس الم این اس ت ک ه‬
‫احکام دنیوی به اساس امور ظ اهری اج راء می‌گ ردد‪ ،‬و ب واطن ام ور مرب وط ب ه خداون د‬
‫متعال است که بندگان خود را طبق نیت‌شان جزا‪ ،‬می‌ده د‪ ،‬ولی بن دگان چ ون نیت قل بی را‬
‫نمی‌دانند‪ ،‬از این‌جهت باید به اساس ظاهر حکم نمایند‪.‬‬
‫ْ‬ ‫‪ - 3‬و سبب قبول کردن شفاعت ( ُم ْ‬
‫ط ِعم بن َع ِدی) آن بود که ُمط ِعم برای پیامبر خ دا ج احس ان‬
‫کرده بود‪ ،‬زیرا وقتی که آن‌حضرت ج از طائف برگشتند‪ ،‬کف ار ق ریش بیش از پیش در پی‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪74‬‬

‫ضي ِر و َغ ْد ِرهم بِ َر ُ‬
‫سو ِ•ل هللا ج‬ ‫يث بَنِي النَّ ِ‬
‫‪ -7‬باب‪َ :‬ح ِد ُ‬
‫باب [‪ :]7‬قصۀ بنی النضیر و خیانت آن‌ها به پیامبر خدا ج‬

‫ض يرُ‪َ ،‬وقُ َر ْيظَ ةُ‪ ،‬فَ َأجْ لَى‬ ‫ت النَّ ِ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َم ا‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬ح ا َربَ ِ‬ ‫‪ -1613‬ع َِن اب ِْن ُع َم َر َر ِ‬
‫ت قُ َر ْيظَ ةُ‪ ،‬فَقَتَ َل ِر َج الَهُ ْم‪َ ،‬وقَ َس َم‬ ‫ير‪َ ،‬وَأقَ َّر قُ َر ْيظَ ةَ َو َم َّن َعلَ ْي ِه ْم‪َ ،‬حتَّى َح ا َربَ ْ‬ ‫ض ِ‬ ‫بَنِي النَّ ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‬ ‫نِ َسا َءهُ ْم َوَأوْ الَ َدهُ ْم َوَأ ْم َوالَهُ ْم بَ ْينَ ال ُم ْسلِ ِمينَ ‪ِ ،‬إاَّل بَ ْع َ‬
‫ضهُ ْم لَ ِحقُوا بِالنَّبِ ِّي َ‬
‫هَّللا‬ ‫ُ‬
‫اع‪َ ،‬وهُ ْم َر ْه ط َع ْب ِد ِ ب ِْن َس اَل ٍم‪،‬‬ ‫فَآ َمنَهُ ْم َوَأ ْسلَ ُموا‪َ ،‬وَأجْ لَى يَهُو َد ال َم ِدينَ ِة ُكلَّهُ ْم‪ :‬بَنِي قَ ْينُقَ ٍ‬
‫ارثَةَ‪َ ،‬و ُك َّل يَهُو ِد ال َم ِدينَ ِة» [رواه البخاری‪.]4028 :‬‬ ‫َويَهُو َد بَنِي َح ِ‬
‫‪ -1613‬از ابن عمرب روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬قبیل ۀ (ب نی نض یر) و (ب نی‬
‫قریظه) [با مسلمانان] به جن گ ب ر خاس تند‪[ ،‬پی امبر خ دا ج] ب نی النض یر را از‬
‫منطقه کوچ دادن د‪ ،‬و ب ر ب نی قریظ ه منت نه اده و آن‌ه ا را ب ه ح ال خودش ان وا‬
‫گذاشتند‪.‬‬
‫تا اینکه بنی قریظه هم به جنگ پ ر داختن د‪ ،‬و هم ان ب ود ک ه م ردان آن‌ه ا را‬
‫کش تند‪ ،‬و زن‌ه ا و اطف ال و ام وال آن‌ه ا را بین مس لمانان تقس یم نمودند(‪ ،)1‬مگ ر‬
‫عده‌ای که نزد پیامبر خدا ج آمدند و آن‌ها را امان دادند‪ ،‬و آن‌ها مسلمان شدند‪.‬‬
‫و بقیۀ یهود مدینه را که عبارت از بنی قینقاع که از وابستگان عبدهللا بن س الم‬
‫بودند‪ ،‬و یهود بنی حارثه و دیگر یهودان را از مدینه خارج ساختند‪.‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ن َْخ َل‬‫ق َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪َ :‬ح َّر َ‬ ‫‪« -1614‬و َع ْنهُ َر ِ‬
‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬
‫ت‪َ :‬م ا قَطَ ْعتُ ْم ِم ْن لِينَ ٍة وْ تَ َركتُ ُموهَ ا قَاِئ َم ة َعلَى‬ ‫ير َوقَطَ َع‪َ ،‬و ِه َي البُ َو ْي َرةُ فَنَ َزلَ ْ‬ ‫بَنِي النَّ ِ‬
‫ض ِ‬
‫ُأصُولِهَا فَبِِإذ ِن » [رواه البخاری‪.]4031 :‬‬ ‫هَّللا‬ ‫ْ‬
‫‪ -1614‬و از ابن عمرب روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج نخلستان‌های بنی‬
‫نضیر را آتش زدند و قطع کردند‪ ،‬و این همان نخلستان‌های منطق ۀ (بُ َوی َره) ب ود‪،‬‬
‫و در همین مورد این قول خداوند متع ال ن ازل گردی د‪﴿ :‬آنچ ه را ک ه از درخت ان‬
‫قطع کردید و یا به حال خود ثابت نگهداشتید‪ ،‬به اذن خدا بود﴾(‪.)2‬‬
‫ط ِعم بن َع ِدی پیامبر خدا ج را تحت حمایت خود گرفت‪ ،‬و‬ ‫آزارشان بر آمدند‪ ،‬در این وقت ُم ْ‬
‫فرزندان چهار گانۀ خود را ام ر ک رد ک ه ب ا اس لحۀ خ ود ن زد بیت هللا حاض ر ش وند‪ ،‬و از‬
‫ایشان پاسداری نمایند‪.‬‬
‫‪ - 1‬و این کار بعد از آن صورت گرفت که آن‌ها عهد و پیمان خود را شکسته و با پیامبر خ دا‬
‫ج به جنگ بر خاستند‪ ،‬و پیامبر خدا ج آن‌ها را بیست وپنج روز محاص ره کردن د‪ ،‬و چ ون‬
‫آن‌ها از محاصره به تنگ آمدند‪ ،‬به حکم پیامبر خدا ج رضایت دادند‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫جمهور علماء با استناد بر این حدیث گفته‌اند که قطع ک ردن درخت ان کف ار و تخ ریب خانه‌ه ای‬
‫آن‌ها درحالت جنگ جواز دارد‪ ،‬ولی بعضی از علماء و از آن‌جمله امام اوزاعی‪ /‬می‌گوی د‪:‬‬
‫قطع کردن درختان و تخریب ساختمان‌های کفار مکروه است‪ ،‬زیرا ابوبکر صدیقس از این‬
‫ک ار من ع ک رده ب ود‪ ،‬و و ام ام احمد‪ /‬می‌گوی د‪ :‬اگ ر قط ع درخت ان و تخ ریب خان‌ه ا روی‬
‫ضرورت باشد‪ ،‬باکی ندارد‪ ،‬ولی اگر بدون ضرورت باشد‪ ،‬روا نیس ت‪ ،‬و البت ه همین ق ول‬
‫موجه‌تر به نظر می‌رسد‪.‬‬
 ‫‪75‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ت َأرْ َس َل َأ ْز َوا ُج النَّبِ ِّي َ‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا‪ ،‬قَالَ ْ‬ ‫‪ -1615‬ع َْن عَاِئ َشةَ َر ِ‬
‫ت‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم فَ ُك ْن ُ‬ ‫ع ُْث َمانَ ِإلَى َأبِي بَ ْك ٍر‪ ،‬يَ ْسَأ ْلنَهُ ثُ ُمنَه َُّن ِم َّما َأفَا َء هَّللا ُ َعلَى َرسُولِ ِه َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َكانَ يَقُولُ‪:‬‬ ‫ت لَه َُّن‪َ :‬أالَ تَتَّقِينَ هَّللا َ‪َ ،‬ألَ ْم تَ ْعلَ ْمنَ َأ َّن النَّبِ َّي َ‬
‫َأنَا َأ ُر ُّده َُّن‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ْأ‬
‫ك نَ ْف َسهُ ‪ِ -‬إنَّ َما يَ ُك ُل آ ُل ُم َح َّم ٍد َ‬ ‫ص َدقَةٌ ‪ -‬ي ُِري ُد بِ َذلِ َ‬ ‫ث‪َ ،‬ما تَ َر ْكنَا َ‬ ‫الَ نُو َر ُ‬
‫َأ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ِإلَى َم ا ْخبَ َر ْته َُّن» [رواه‬ ‫َأ‬
‫ال فَ ا ْنتَهَى ْز َوا ُج النَّبِ ِّي َ‬ ‫فِي هَ َذا ال َم ِ‬
‫البخاری‪.]4034 :‬‬
‫‪ -1615‬از عائشهل روایت است که گفت‪ :‬همسران پی امبر خ دا ج عثم انس را‬
‫نزد ابوبکرس فرستادند و هشتم حصۀ میراث خ ود را از آنچ ه ک ه خداون د ب رای‬
‫رسول خود از طریق (فَیء) داده بود‪ ،‬مطالبه نمودند‪.‬‬
‫و من ایش ان را از این طلب مم انعت ک ردم و گفتم‪ :‬مگ ر از خ دا نمی‌ترس ید‪،‬‬
‫مگر خبر ندارید که پیامبر خدا ج می‌فرمودند‪« :‬ترکۀ ما [پیامبران] م یراث ب رده‬
‫نمی‌شود‪ ،‬آنچه را که از خود به جا می‌گ ذاریم ص دمه اس ت‪ - ،‬و مقص ود پی امبر‬
‫خ دا ج از این س خن خودش ان بودن د‪ -‬آل محم د ج فق ط از این م ال خ ورده‬
‫می‌توانند»‪ ،‬چون از این چیز به آن‌ها خبر دادم‪ ،‬همسران پیامبر خدا ج از مطالب ۀ‬
‫خویش خودداری نمودند(‪.)1‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫انبیاء هللا میراث برده نمی‌شوند‪ ،‬و آنچه را که از خود ب ه ج ا گذاش ته‌اند ص دقه اس ت‪ ،‬و اینک ه‬
‫بعضی‌ها بر این نظر اند که پیامبر خدا ج مانند هر فرد دیگری از اف راد امت م یراث ب رده‬
‫می‌شوند‪ ،‬قبال گذشت‪ ،‬چنان‌چه دالیلی ک ه این گ روه داش تند ن یز مناقش ه و رد گردی د‪ ،‬و از‬
‫جملۀ ادلۀ آن‌ها بلکه قوی‌ترین دلیل آن‌ها این قول خداون د متع ال اس ت ک ه از ق ول زکریا÷‬
‫می‌فرماید‪﴿ :‬یرثنی ویرث من آل یعق وب﴾‪ ،‬و می‌گوین د‪ :‬درص ورتی ک ه زکریا÷ از خداون د‬
‫خواست تا برایش فرزندی بدهد که از وی و از آل یعقوب م یراث ب برد‪ ،‬و خداون د دع ایش‬
‫را مستجاب نمود‪ ،‬پس چه مانعی دارد‪ ،‬که پیامبر خدا ج ن یز م یراث ب رده ش وند؟ و از این‬
‫اعتراض قبال به تفصیل جواب دادیم‪.‬‬
‫و در اینجا امام عینی‪ /‬به نکتۀ بسیار مهم دیگری غیر از آنچه که قبال در رد استدالل به این‬
‫آیۀ کریمه گفتیم‪ ،‬اشاره می‌کند‪ ،‬و می‌گوید که مراد از این میراث‪ ،‬میراث بردن علم و نبوت‬
‫است‪ ،‬نه میراث بردن مال‪ ،‬زیرا اگر مراد میراث بردن مال می‌بود‪ ،‬خود زکریا بای د از آل‬
‫یعقوب میراث می‌برد‪ ،‬نه فرزندش‪ ،‬زیرا او به آن‌ها از فرزندش نزدیکتر اس ت‪ ،‬و ط وری‬
‫که در علم میراث معلوم است‪ ،‬تا وقتیکه قوم نزدیک وجود داشته باش د‪ ،‬ق وم بع دی م یراث‬
‫نمی‌برد‪ ،‬مثال‪ :‬تا وقتی که فرزند باشد‪ ،‬نواسه میراث نمی‌برد‪ ،‬و ت ا وق تی ک ه ب رادر وج ود‬
‫داشته باشد‪ ،‬برادر زاده میراث نمی‌برد‪ ،‬و همچنین در بسیاری از حاالت دیگر‪.‬‬
‫آ ٔیۀ دیگری که ش اید در این زمین ه ب ه آن اس تدالل کنن د‪ ،‬این ق ول خداون د متع ال اس ت ک ه‬
‫ث ُس لَ ۡي ٰ َمنُ دَا ُوۥ ۖ َد﴾‪ ،‬یع نی‪ :‬س لیمان از داود علیهم ا الس الم م یراث ب رد‪ ،‬و‬
‫می‌فرمای د‪َ ﴿ :‬و َو ِر َ‬
‫س لیمان فرزن د داود علمهم ا الس الم ب ود‪ ،‬و در این ص ورت چ را اوالد ن بی ک ریم محم د‬
‫مصطفی ج از ایشان میراث نبرند‪.‬‬
‫امام ابن کثیر در تفسیر این آیۀ کریمه چنین می‌گوید ک ه م راد از این م یراث م یراث ب ردن‬
‫مللک و نبوت است‪ ،‬نه میراث‬
‫بردن مال‪ ،‬زیرا اگر مراد میراث بردن مال می‌بود‪ ،‬س لیمان÷ از بین دیگ ر اوالد داود÷ ب ه‬
‫این امر اختصاص نمی‌یافت‪ ،‬و طوری که معلوم است‪ ،‬ب رای داود÷ فرزن دان زی ادی ب ود‪،‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪76‬‬
‫ف‬ ‫ب بِن اَأل ْ‬
‫ش َر ِ‬ ‫‪ -8‬باب‪ :‬قت ُل َك ْع ِ‬
‫باب [‪[ :]8‬کشته شدن] کعب بن اشرف‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪ ،‬قَالُ‪ :‬قَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1616‬ع َْن َجابِ َر ْبنَ َع ْب ِد هَّللا ِ َر ِ‬
‫ف‪ ،‬فَِإنَّهُ قَ ْد آ َذى هَّللا َ َو َرسُولَهُ‪ ،‬فَقَا َم ُم َح َّم ُد بْنُ َم ْسلَ َمةَ فَقَ ا َل‪ :‬يَ ا‬ ‫ب ب ِْن اَأل ْش َر ِ‬ ‫َو َسلَّ َم‪َ :‬م ْن لِ َك ْع ِ‬
‫ْأ‬
‫َرسُو َل هَّللا ِ‪َ ،‬أتُ ِحبُّ َأ ْن َأ ْقتُلَهُ؟ قَا َل‪ :‬نَ َع ْم‪ ،‬قَا َل‪ :‬فَ َذ ْن لِي َأ ْن َأقُو َل َش ْيًئا‪ ،‬قَا َل‪ :‬قُلْ ‪ ،‬فََأتَاهُ ُم َح َّم ُد‬
‫ك َأ ْست َْس لِفُكَ‪،‬‬ ‫ص َدقَةً‪ ،‬وَِإنَّهُ قَ ْد َعنَّانَا وَِإنِّي قَ ْد َأتَ ْيتُ َ‬ ‫بْنُ َم ْسلَ َمةَ فَقَا َل‪ِ :‬إ َّن هَ َذا ال َّر ُج َل قَ ْد َسَألَنَا َ‬
‫قَا َل‪َ :‬وَأ ْيضًا َوهَّللا ِ لَتَ َملُّنَّهُ‪ ،‬قَا َل‪ِ :‬إنَّا قَ ِد اتَّبَ ْعنَاهُ‪ ،‬فَالَ نُ ِحبُّ َأ ْن نَ َد َعهُ َحتَّى نَ ْنظُ َر ِإلَى َأيِّ َش ْي ٍء‬
‫ي َش ْي ٍء‬ ‫صي ُر َشْأنُهُ‪َ ،‬وقَ ْد َأ َر ْدنَا َأ ْن تُ ْسلِفَنَا َو ْسقًا َأوْ َو ْسقَي ِْن فَقَا َل‪ :‬نَ َع ِم‪ ،‬ارْ هَنُونِي‪ ،‬قَالُوا‪َ :‬أ َّ‬ ‫يَ ِ‬
‫ب‪ ،‬ق ا َل‪:‬‬ ‫َ‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬
‫ك نِ َس ا َءنَا َو نتَ جْ َم ُل ال َع َر ِ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫تُ ِريدُ؟ قا َل‪ :‬ارْ هَنونِي نِ َس ا َءك ْم‪ ،‬ق الوا‪َ :‬ك ْي فَ نَرْ هَن َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ق َأوْ‬ ‫ك َأ ْبنَا َءنَ ا‪ ،‬فَي َُس بُّ َأ َح ُدهُ ْم‪ ،‬فَيُقَ الُ‪ُ :‬ر ِهنَ بِ َو ْس ٍ‬ ‫فَارْ هَنُونِي َأ ْبنَا َء ُك ْم‪ ،‬قَالُوا‪َ :‬ك ْيفَ نَرْ هَنُ َ‬
‫ْأ‬
‫ك ال َم ةَ فَ َوا َع َدهُ َأ ْن يَ تِيَ هُ‪ ،‬فَ َج ا َءهُ لَ ْياًل َو َم َع هُ َأبُ و‬ ‫ْأَّل‬ ‫َو ْسقَي ِْن‪ ،‬هَ َذا عَا ٌر َعلَ ْينَ ا‪َ ،‬ولَ ِكنَّا نَرْ هَنُ َ‬
‫ت لَ ه ُ‬ ‫ص ِن‪ ،‬فَنَ َز َل ِإلَ ْي ِه ْم‪ ،‬فَقَ الَ ْ‬ ‫الح ْ‬ ‫َّض ا َع ِة‪ ،‬فَ َدعَاهُ ْم ِإلَى ِ‬ ‫ب ِمنَ الر َ‬ ‫نَاِئلَ ةَ‪َ ،‬وهُ َو َأ ُخ و َك ْع ٍ‬
‫ت‪:‬‬ ‫ا ْم َرَأتُهُ‪َ :‬أ ْينَ ت َْخ ُر ُج هَ ِذ ِه السَّا َعةَ؟ فَقَا َل ِإنَّ َما هُ َو ُم َح َّم ُد بْنُ َم ْسلَ َمةَ‪َ ،‬وَأ ِخي َأبُو نَاِئلَ ةَ‪ ،‬قَ الَ ْ‬
‫ضي ِعي َأبُو‬ ‫صوْ تًا َكَأنَّهُ يَ ْقطُ ُر ِم ْنهُ ال َّد ُم‪ ،‬قَا َل‪ِ :‬إنَّ َما هُ َو َأ ِخي ُم َح َّم ُد بْنُ َم ْسلَ َمةَ َو َر ِ‬ ‫ِإنَّي َأ ْس َم ُع َ‬
‫اب‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬ويُ ْد ِخ ُل ُم َح َّم ُد بْنُ َم ْس لَ َمةَ َم َع هُ‬ ‫ط ْعنَ ٍة بِلَ ْي ٍل َأَل َج َ‬ ‫نَاِئلَةَ ِإ َّن ال َك ِري َم لَ وْ ُد ِع َي ِإلَى َ‬
‫ْ‬
‫س‪َ ،‬و َعبَّا ُد بْنُ بِش ٍر‪ ،‬فَقَ ا َل‪ِ :‬إ َذا‬ ‫َأ‬
‫ارث بْنُ وْ ٍ‬ ‫ُ‬ ‫ْس بْنُ َجب ٍْر‪َ ،‬وال َح ِ‬ ‫َر ُجلَي ِْن – في رواية‪َ :‬أبُو َعب ِ‬
‫اض ِربُوهُ‪،‬‬ ‫ت ِم ْن َرْأ ِس ِه‪ ،‬فَدُونَ ُك ْم فَ ْ‬ ‫َما َجا َء فَِإنِّي قَاِئ ٌل بِ َش َع ِر ِه فََأ َش ُّمهُ‪ ،‬فَِإ َذا َرَأ ْيتُ ُمونِي ا ْستَ ْم َك ْن ُ‬
‫ْت‬ ‫ب‪ ،‬فَقَ ا َل‪َ :‬م ا َرَأي ُ‬ ‫َوقَا َل َم َّرةً‪ :‬ثُ َّم ُأ ِش ُّم ُك ْم‪ ،‬فَنَ َز َل ِإلَ ْي ِه ْم ُمتَ َو ِّشحًا َوهُ َو يَ ْنفَ ُح ِم ْن هُ ِري ُح الطِّي ِ‬
‫ب َوَأ ْك َم ُل‬ ‫ب‪َ ،‬وقَا َل َغ ْي ُر َع ْم ٍرو‪ :‬قَ ا َل‪ِ :‬ع ْن ِدي َأ ْعطَ ُر نِ َس ا ِء ال َع َر ِ‬ ‫طي َ َ‬ ‫َكاليَوْ ِم ِريحًا‪َ ،‬أيْ َأ ْ‬
‫ب‪ ،‬فَقَا َل‪َ :‬أتَْأ َذنُ لِي َأ ْن َأ ُش َّم َر َسكَ؟ قَا َل‪ :‬نَ َع ْم‪ ،‬فَ َش َّمهُ ثُ َّم َأ َش َّم َأصْ َحابَهُ‪ ،‬ثُ َّم قَا َل‪َ :‬أتَ َذنُ‬
‫ْأ‬ ‫ْأ‬ ‫ال َع َر ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫َّ‬
‫ُ َّ ُ ِ َّ َ‬ ‫ن‬ ‫ال‬ ‫ا‬ ‫و‬‫َ‬ ‫ت‬‫َأ‬ ‫م‬ ‫ُ‬ ‫ث‬ ‫‪،‬‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ُ‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫ت‬‫َ‬ ‫ق‬‫َ‬ ‫ف‬ ‫‪،‬‬ ‫م‬
‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ك‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫ُو‬
‫د‬ ‫‪:‬‬ ‫ل‬
‫َ‬ ‫ا‬‫َ‬ ‫ق‬ ‫ُ‪،‬‬ ‫ه‬ ‫ْ‬
‫ن‬ ‫م‬
‫ْ نَ ِ‬‫َ‬
‫ك‬ ‫م‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫ْ‬
‫س‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫َ‬
‫لِي؟ قَا َ َ ْ َّ‬
‫ل‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫‪،‬‬ ‫م‬‫ع‬‫ن‬ ‫‪:‬‬ ‫ل‬
‫فََأ ْخبَرُوه» [رواه البخاری‪.]4037 :‬‬
‫‪ -1616‬از جابر بن عبداللهب روایت است که پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬کیس ت‬
‫که موضوع کعب بن اشرف را بر عهده بگیرد؟ زیرا او خ دا و رس ولش را اذیت‬
‫کرده است»(‪.)1‬‬

‫زیرا وی (صد) زن داشت‪ ،‬پس معلوم می‌شود ک ه م راد از آن وراثت ملل ک و م ال اس ت‪،‬‬
‫زیرا انبیاء† میراث برده نمی‌شوند‪ ،‬و پیامبر خدا از این چیز خبر داده و فرم وده بودن د ک ه‬
‫ما گروه انبیاء میراث برده نمی‌شویم‪ ،‬آنچه را که ترک می‌کنیم‪ ،‬صدقه است‪.‬‬
‫و دلیل مهم دیگر بر آینکه مراد از میراث بردن میراث مللک نبوت اس ت ن ه م یراث م ال‪،‬‬
‫این است که اگر مراد میراث بردن مال می‌بود‪ ،‬حاجتی و فائدۀ به ذک ر آن نب ود‪ ،‬زی را ه ر‬
‫فرزندی از پدرش میراث می‌برد‪ ،‬پس چه الزم بود که در اینجا‪ ،‬و یا در م ورد زکریا÷ این‬
‫امر به طور مشخص بیان گردد‪ ،‬و اگر سبب خاصی در مورد تاکید بر میراث بردن نس بت‬
‫به انبیاء† وجود می‌داشت پس باید در مورد همۀ انبیاء† مسئله میراث ذک ر می‌گردی د و ب ر‬
‫آن تاکید می‌شد‪ ،‬وهللا تعالی اعلم‪.‬‬
‫‪ -‬کعب بن اشرف شخص ی از یه ود ب نی قریظ ه ب ود‪ ،‬و ش عر می‌س رود‪ ،‬و در ش عر خ ود‬ ‫‪1‬‬

‫پیامبر خدا ج را هجو می‌کرد‪ ،‬و مشرکین را بر علیه مسلمانان تحریک می‌نمود‪.‬‬
 ‫‪77‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫محمد بن َم َسلَ َمهس بر خاست و گفت‪ :‬یا رسول هللا! آیا می‌خواهید ک ه او را ب ه‬
‫قتل برسانم؟‬
‫فرموند‪« :‬بلی»‪.‬‬
‫گفت‪ :‬پس برایم اجازه بدهید [که حیلۀ به کار ببرم] و چیزی [برایش] بگویم‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬بگو»‪.‬‬
‫محم د بن مس لمهس ن زد کعب بن اش رف رفت و گفت‪ :‬این ش خص [یع نی‪:‬‬
‫پیامبر خدا ج] از ما صدقه می‌طلب د‪ ،‬و م ا را ب ه مش کالت مواج ه س اخته اس ت‪،‬‬
‫آمده‌ام تا از تو قرض بگیرم‪.‬‬
‫کعب گفت‪ :‬ب ه خ دا س وگند اس ت ک ه عالوه ب ر آن‪ ،‬از وی خس ته و مل ول هم‬
‫خواهید شد‪.‬‬
‫محمد بن مسلمهس گفت‪ :‬حاال از وی متابعت کرده‌ایم‪ ،‬و نمی‌خ واهیم ب ه همین‬
‫زودی او را ترک نمائیم‪ ،‬بلکه چیزی انتظار می‌کشیم تا ببینیم ک ه ک ارش ب ه کج ا‬
‫می‌کشد؟ و چیزی که می‌خواهیم این است که ی ک ی ا دو ( َوس ق) خرم ا ب رای م ا‬
‫قرض بدهی(‪.)1‬‬
‫گفت‪ :‬خوب است ولی باید برایم گروی بدهید‪.‬‬
‫گفتند‪ :‬چه گروی می‌خواهی؟‬
‫گفت‪ :‬زن‌های خود را نزدم گرو بگذارید‪.‬‬
‫گفتند‪ :‬در حالی که تو زیباترین جوانان عرب هستی‪ ،‬چگونه می‌توانیم زن‌های‬
‫خود را نزدت گرو بگذاریم؟‬
‫گفت‪ :‬پس بچه‌های خود را نزدم گرو بگذارید‪.‬‬
‫گفتند‪ :‬اگر بچه‌های خود را نزدت گرو بگذاریم‪ ،‬فردا کسی به آن‌ها طعن ه داده‬
‫و می‌گوید‪ :‬تو بودی که درمقابل یک یا دو (وسق) خرما به گرو داده شده ب ودی؟‬
‫و این برای ما ننگ و ع ار اس ت‪ ،‬ولی اگ ر اس لحه‌های خ ود را ب رایت ب ه گ رو‬
‫می‌دهیم‪ ،‬و با او وعده گذاشت که برود و اسلحه‌ها را بیاورد‪.‬‬
‫شب همراه ابو نائلهس که برادر رضاعی کعب بن اشرف بود آمد‪ ،‬کعب آن‌ها‬
‫را به داخل قلعه‌اش طلبید و نزدشان آمد‪.‬‬
‫زن کعب برایش گفت‪ :‬در این وقت شب کجا می‌روی؟‬
‫گفت‪ :‬او محمد بن مسلمه و برادرم ابونائله است‪.‬‬
‫زنش گفت‪ :‬من صدائی را می‌شنوم که گویا از آن خون می‌چکد‪.‬‬
‫گفت‪[ :‬کسی نیست] برادرم محمد بن مسلمه و برادر رضاعی‌ام ابونائله اس ت‪،‬‬
‫آدم با مروت اگر به شب از وی خواسته شود که به دم تیغ برود‪ ،‬قبول می‌کن د‪ ،‬و‬
‫کعب بن اشرف گفت‪ :‬محمد بن مسلمه دو نفر را با خود به قصر داخل کند‪.‬‬

‫‪ -‬هر وسق مس اوی (‪ )60‬ص اع‪ ،‬و ه ر ص اع ب ه وزن فعلی مس اوی (‪ )640/3‬کیل و گ رام‬ ‫‪1‬‬

‫است‪ ،‬بنابراین هر (وسق) مساوی (‪ )218 /4‬کیلو گرام می‌شود‪.‬‬

 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪78‬‬
‫و در روایت دیگ ری آم ده اس ت ک ه [همراه ان محم د بن مس لمه س] س ه نف ر‬
‫بودند که عبارت بودند از‪( :‬ابو عبس ابن جبر) و (ح ارث بن اوس)‪ ،‬و (عب اد بن‬
‫بِشر)‪.‬‬
‫محمد بن مسله برای آن‌ها گفت‪ :‬وقتی ک ه کعب بن اش رف بیای د‪ ،‬من موه ایش‬
‫را می‌گیرم و می‌بویم‪ ،‬و چون دیدیدکه سرش را محکم گرفتم‪ ،‬به او حمل ه کنی د و‬
‫کارش را یکسره نمائید‪ -‬و در روایت دیگری آمده اس ت[ک ه محم د بن مس لمه ب ه‬
‫همراهانش گفت]‪ :‬بعد از اینک ه من موه ایش را بوئی دم ن وبت بوئی دن را ب ه ش ما‬
‫می‌دهم‪-‬‬
‫کعب با لباس‌های فاخر درحالی که بوی عطر از وی ب ه ه وا پراکن ده می‌ش د‪،‬‬
‫از قصرش پایین شد و نزد آن‌ها آم د‪[ ،‬محم د بن مس لمهس] گفت‪ :‬ت ا ح اال چ نین‬
‫بوی خوشی را ندیده بودم‪.‬‬
‫کعب گفت‪ :‬زنم کامل‌ترین و خوشبوی‌ترین زنان عرب است‪.‬‬
‫محمد بن مسلمهس برایش گفت‪ :‬اجازه می‌دهی سرت را ببویم؟‬
‫گفت‪ :‬بلی‪ ،‬همان بود که محمد بن مسلمهس سرش را بویید‪ ،‬و نوبت بوئیدن را‬
‫به رفقایش داد‪ ،‬ب از ب رایش گفت‪ :‬آی ا اج ازه می‌دهی [ک ه یکب ار دیگ ر س رت را‬
‫ببویم]؟‬
‫گفت‪ :‬بلی‪.‬‬
‫چون سرش را محکم گرفت‪ ،‬به رفقایش گفت‪ :‬نزدیک شوید [که فرص ت ت ان‬
‫است]‪ ،‬و آن‌ها او را کشتند‪ ،‬بعد از آن نزد پی امبر خ دا ج آمدن د‪ ،‬و برای‌ش ان [از‬
‫واقعۀ کشته شدن کعب بن اشرف] خبر دادند(‪.)1‬‬

‫يق‪ ،‬ويق••ال س••الم بن َأبي‬ ‫•ع َع ْب• ِد هللا ْب ِن َأبِي ُ‬

‫الحقَ ِ‬ ‫•ل َأبِي َراف• ٍ‬
‫‪ -9‬ب••اب‪ :‬قَ ْت• ِ‬
‫الحقَيق‬
‫ُ‬
‫الحقَیق‬
‫الحقَيق‪ ،‬و یا سالم بن ابی ُ‬
‫باب [‪ :]9‬کشته شدن ابو رافع عبدهللا بن ابی ُ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ث َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ قَ ا َل‪ :‬بَ َع َ‬ ‫‪ -1617‬ع َِن البَ َرا ِء هَّللا ِ َر ِ‬
‫يك‪َ ،‬و َك انَ َأبُ و‬ ‫ار‪ ،‬فََأ َّم َر َعلَ ْي ِه ْم َع ْب َد هَّللا ِ ا ْبنَ َعتِ ٍ‬‫ص ِ‬ ‫ِإلَى َأبِي َرافِ ٍع اليَهُو ِديِّ ِر َجااًل ِمنَ اَأل ْن َ‬
‫ص ٍن لَ هُ بِ َأرْ ِ‬
‫ض‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َويُ ِعينُ َعلَ ْي ِه‪َ ،‬و َك انَ فِي ِح ْ‬ ‫َرافِ ٍع يُْؤ ِذي َرسُو َل هَّللا ِ َ‬
‫الش ْمسُ ‪َ ،‬و َرا َح النَّاسُ بِ َس رْ ِح ِه ْم‪ ،‬فَقَ ا َل َع ْب ُد هَّللا ِ‬ ‫ت َّ‬ ‫از‪ ،‬فَلَ َّما َدنَ وْ ا ِم ْن هُ‪َ ،‬وقَ ْد َغ َربَ ِ‬ ‫الح َج ِ‬
‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ب‪ ،‬لَ َعلي ْن ْد ُخ َل‪ ،‬فَ قبَ َل َحتَّى‬ ‫َأ‬ ‫ِّ‬ ‫ْ‬
‫ف لِلبَ َّوا ِ‬ ‫ِّ‬
‫ق‪َ ،‬و ُمتَلَط ٌ‬ ‫َأِلصْ َحابِ ِه‪ :‬اجْ لِسُوا َم َكانَ ُك ْم‪ ،‬فَِإنِّي ُم ْنطَلِ ٌ‬
‫ضي َحا َجةً‪َ ،‬وقَ ْد َد َخ َل النَّاسُ ‪ ،‬فَهَتَ فَ بِ ِه البَ وَّابُ ‪ ،‬يَ ا‬ ‫ب‪ ،‬ثُ َّم تَقَنَّ َع بِثَوْ بِ ِه َكَأنَّهُ يَ ْق ِ‬ ‫َدنَا ِمنَ البَا ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫اب‪ ،‬فَ َدخَلت فَ َك َمنت‪ ،‬فَل َّما‬ ‫ق البَ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُأ‬ ‫َأ‬ ‫ُأ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َأ‬
‫َع ْب َد هَّللا ِ‪ِ :‬إ ْن كنتَ ت ِري ُد ْن تَ ْدخ َل فَا ْدخلْ ‪ ،‬فَِإنِّي ِري ُد ْن غلِ َ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ت ِإلَى اَألقَالِي ِد فََأ َخ ْذتُهَا‪،‬‬ ‫ق َعلَى َوتَ ٍد‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬فَقُ ْم ُ‬ ‫ق اَألغَالِي َ‬ ‫اب‪ ،‬ثُ َّم عَلَّ َ‬ ‫ق البَ َ‬ ‫َد َخ َل النَّاسُ َأ ْغلَ َ‬
‫َب َع ْن هُ َأ ْه ُل‬ ‫اب‪َ ،‬و َكانَ َأبُو َرافِ ٍع ي ُْس َم ُر ِع ْن َدهُ‪َ ،‬و َك انَ فِي َعالَلِ َّي لَ هُ‪ ،‬فَلَ َّما َذه َ‬ ‫ت البَ َ‬‫فَفَتَحْ ُ‬
‫ت‪ِ :‬إ ِن القَ وْ ُم‬ ‫َاخ ٍل‪ ،‬قُ ْل ُ‬‫ت َعلَ َّي ِم ْن د ِ‬ ‫ت بَابً ا َأ ْغلَ ْق ُ‬ ‫ت ُكلَّ َم ا فَتَحْ ُ‬ ‫ت ِإلَ ْي ِه‪ ،‬فَ َج َع ْل ُ‬ ‫ص ِع ْد ُ‬‫َس َم ِر ِه َ‬

‫‪ -‬و این واقعه در ربیع األول سال سوم هجری صورت گرفت‪.‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫‪79‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫ظلِ ٍم َو ْسطَ ِعيَالِ ِه‪،‬‬ ‫ت ُم ْ‬ ‫ْت ِإلَ ْي ِه‪ ،‬فَِإ َذا هُ َو فِي بَ ْي ٍ‬ ‫نَ ِذرُوا بِي لَ ْم يَ ْخلُصُوا ِإلَ َّي َحتَّى َأ ْقتُلَهُ‪ ،‬فَا ْنتَهَي ُ‬
‫ت‬‫الص وْ ِ‬ ‫ْت نَحْ َو َّ‬ ‫ت‪ :‬يَا َأبَ ا َرافِ ٍع‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬م ْن هَ َذا؟ فَ َأ ْه َوي ُ‬ ‫ت‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫الَ َأ ْد ِري َأ ْينَ هُ َو ِمنَ البَ ْي ِ‬
‫ت‪،‬‬ ‫ت ِمنَ البَ ْي ِ‬ ‫ص ا َح‪ ،‬فَ َخ َرجْ ُ‬ ‫ْت َش ْيًئا‪َ ،‬و َ‬ ‫ْف َوَأنَ ا َد ِهشٌ ‪ ،‬فَ َم ا َأ ْغنَي ُ‬ ‫الس ي ِ‬ ‫ض رْ بَةً بِ َّ‬ ‫ض ِربُهُ َ‬ ‫فََأ ْ‬
‫ك ال َو ْي لُ‪،‬‬ ‫ُأِل‬
‫ت يَا َأبَا َرافِ ٍع؟ فَقَا َل‪ِّ :‬م َ‬ ‫صوْ ُ‬ ‫ت‪َ :‬ما هَ َذا ال َّ‬ ‫ت ِإلَ ْي ِه‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫ث َغ ْي َر بَ ِعي ٍد‪ ،‬ثُ َّم َدخ َْل ُ‬ ‫فََأ ْم ُك ُ‬
‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬
‫ض رْ بَةً ث َخنَ ْت هُ َولَ ْم ْقتُل هُ‪ ،‬ثُ َّم‬ ‫َأ‬ ‫ض ِربُهُ َ‬ ‫َأ‬
‫ْف‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬فَ ْ‬ ‫الس ي ِ‬ ‫ض َربَنِي قَ ْب ُل بِ َّ‬ ‫ت َ‬ ‫ِإ َّن َر ُجاًل فِي البَ ْي ِ‬
‫ت فتَ ُح‬‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ت نِّي قَتَلتُ هُ‪ ،‬فَ َج َعل ُ‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬
‫ْف فِي بَطنِ ِه َحتَّى َخ َذ فِي ظَ ْه ِر ِه‪ ،‬فَ َع َرف ُ‬ ‫ْ‬ ‫الس ي ِ‬ ‫ْت ِظبَ ةَ َّ‬ ‫ضع ُ‬ ‫َو َ‬
‫ْت‬ ‫َأ‬ ‫ُأ‬
‫ْت ِرجْ لِي‪َ ،‬و نَا َرى نِّي قَ ِد ا ْنتَهَي ُ‬ ‫َأ‬ ‫ضع ُ‬ ‫ْت ِإلَى َد َر َج ٍة لَهُ‪ ،‬فَ َو َ‬ ‫اب بَابًا بَابًا‪َ ،‬حتَّى ا ْنتَهَي ُ‬ ‫اَأل ْب َو َ‬
‫ت‬ ‫ص ْبتُهَا بِ ِع َما َم ٍة‪ ،‬ثُ َّم ا ْنطَلَ ْق ُ‬ ‫ت َس اقِي فَ َع َ‬ ‫ْت فِي لَ ْيلَ ٍة ُم ْق ِم َر ٍة‪ ،‬فَا ْن َك َس َر ْ‬ ‫ض‪ ،‬فَ َوقَع ُ‬ ‫ِإلَى اَألرْ ِ‬
‫ك قَ ا َم‬ ‫ص ا َح ال دِّي ُ‬ ‫ت‪ :‬الَ َأ ْخ ُر ُج اللَّ ْيلَةَ َحتَّى َأ ْعلَ َم‪َ :‬أقَت َْلتُهُ؟ فَلَ َّما َ‬ ‫ب‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫ْت َعلَى البَا ِ‬ ‫َحتَّى َجلَس ُ‬
‫ص َحابِي‪،‬‬ ‫ت ِإلَى َأ ْ‬ ‫از‪ ،‬فَ ا ْنطَلَ ْق ُ‬ ‫اج َر َأ ْه ِل ِ‬
‫الح َج ِ‬ ‫ُّور‪ ،‬فَقَا َل‪َ :‬أ ْن َعى َأبَا َرافِ ٍع تَ ِ‬ ‫النَّا ِعي َعلَى الس ِ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم فَ َح َّد ْثتُ هُ‪،‬‬ ‫ْت ِإلَى النَّبِ ِّي َ‬ ‫ت‪ :‬النَّ َجا َء‪ ،‬فَقَ ْد قَتَ َل هَّللا ُ َأبَا َرافِ ٍع‪ ،‬فَ ا ْنتَهَي ُ‬ ‫فَقُ ْل ُ‬
‫ت ِرجْ لِي فَ َم َس َحهَا‪ ،‬فَ َكَأنَّهَ ا لَ ْم َأ ْش تَ ِكهَا قَ ط» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫ط ُ‬ ‫ك فَبَ َس ْ‬ ‫ُط ِرجْ لَ َ‬ ‫فَقَا َل‪ :‬ا ْبس ْ‬
‫‪.]4039‬‬
‫‪ -1617‬از براءس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج کسانی را از انصار به‬
‫طرف ابورافع یهودی فرستادند(‪ ،)1‬و (عبدهللا بن َعتِیْک)س را بر آن‌ها امیر مقرر‬
‫نمودند‪ ،‬ابورافع پیامبر خدا ج را اذیت می‌کرد‪ ،‬و مردم را بر علیه ایشان تحریک‬
‫و کمک می‌کرد(‪ ،)2‬وی در قلعۀ در سرزمین حجاز‪ ،‬زندگی می‌کرد‪.‬‬
‫[گروهی که به این کار ماموریت یافته بودند]‪ ،‬هنگام غروب آفتاب به نزدیک‬
‫قلعه‌اش رس یدند‪ ،‬و م ردم مواش ی خ ود را از چراگاه‌ه ا می‌آوردن د‪ ،‬عبدهللا ب ه‬
‫همراه ان خ ود گفت‪ :‬ش ما هینج ا بنش ینید‪ ،‬و من می‌روم و ب ا درب ان ب ه لط ف و‬
‫مالیمت سخن می‌زنم‪ ،‬شاید بتوانم که داخل [قلعه] شوم‪.‬‬
‫و همان بود که آمد و نزدیک دروازه رسید‪ ،‬و ج امه‌اش را ب ه س رش پیچی د و‬
‫طوری وا نمود کرد که گویا قضای حاجت می‌کند‪ ،‬مردمان داخل شدند‪ ،‬و درب ان‬
‫به وی صدا زد که ای بندۀ خدا! اگ ر می‌خ واهی داخ ل ش وی زودت ر داخ ل ش و‪،‬‬
‫زیرا می‌خواهم که دروازه را ببندم‪.‬‬
‫[عبداللهس می‌گوید]‪ :‬من داخل شدم و در جایی کمین نمودم‪ ،‬چون هم ۀ م ردم‬
‫داخل شدند دربان در را بست‪ ،‬و کلیدها را بر میخی آوی زان ک رد‪ ،‬من کلی دها را‬
‫برداشتم و در را باز کردم‪.‬‬
‫ابو رافع [شب نشینی داشت] و برایش افسانه می‌گفتند‪ ،‬و اطاقش در باال خان ۀ‬
‫او بود‪ ،‬هنگامی که هم نشینانش رفتند‪ ،‬به طرف اطاقش باال ش دم‪ ،‬و ه ر دری را‬

‫‪ -‬ط وری ک ه محم د بن اس حاق ص احب (المغ ازی) می‌گوی د‪ :‬ن ام اب و راف ع‪َ ،‬س الَّم بن ابی‬ ‫‪1‬‬

‫الحقیق بود‪ ،‬و سالم بر وزن عالم‪ ،‬به تشدید الم است‪ ،‬و ابو رافع در خیبر به قری ۀ (ع نزه)‬
‫سکونت داشت‪ ،‬و (عنزه) درطرف شمال شرق مدینه می‌باشد‪.‬‬
‫‪ -‬و همین ابو رافع بود که احزاب را در غزوۀ خندق بر علیه مسلمانان تحریک نم ود‪ ،‬و ب ا‬ ‫‪2‬‬

‫مشرکینی که از مکه آمده بودند‪ ،‬همدست ساخت‪ ،‬و مال بس یاری را در اختی ار ب نی قطف ان‬
‫گذاشت تا بر علیه مسلمانان بجنگند‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪80‬‬
‫که باز می‌کردم چون داخل می‌شدم‪ ،‬آن را از داخل می‌بس تم‪ ،‬زی را ب ا خ ود گفتم‪:‬‬
‫اگر مردم از آمدنم خبر شوند تا وقتی که او را بکشم به من رسیده نتوانند‪.‬‬
‫آمدم تا نزدش رسیدم‪ ،‬او درخانۀ تاریکی بین اهل خانواده‌اش بود‪ ،‬چ ون ج ای‬
‫او را درخانه مشخص کرده نمی‌توانستم‪ ،‬صدا زده و گفتم‪ :‬ای ابا رافع! گفت‪ :‬این‬
‫کیست؟ به طرف صدا دویدم و ض ربۀ شمش یرم را ف رود آوردم‪ ،‬چ ون سراس یمه‬
‫بودم کاری کرده نتوانستم‪ ،‬و او فریاد کشید‪ ،‬و من از خانه بیرون شدم‪ ،‬و درجای‬
‫نه بسیار دوری منتظر ماندم‪.‬‬
‫دو ب اره ب ه خان ه داخ ل ش دم[و ط وری وانم ود می‌ک ردم ک ه گوی ا ب ه کمکش‬
‫آمده‌ام] از وی پرسیدم‪ :‬ای ابا رافع! این چه آوازی بود؟‬
‫گفت‪ :‬وای بر مادرت! پیشتر از تو شخصی در داخ ل خان ه ب ا شمش یر ب ه من‬
‫حمله نمود‪ ،‬در این وقت با شمشیر به وی حمل ه نم ودم و او را از پ ا درآوردم‪ ،‬و‬
‫چون به این حمله کارش یکسره نشد‪ ،‬دوباره سر شمشیر را در شکمش گذاش تم و‬
‫آن‌چنان فرو بردم ک ه از پش تش ب یرون ش د‪ ،‬و در این وقت م تیقن ش دم ک ه او را‬
‫کشته‌ام‪.‬‬
‫[از آنجا برگشتم] و شروع به گشودن درها یکی بعد از دیگ ری نم ودم‪ ،‬ت ا ب ه‬
‫نردبان رسیدم‪ ،‬پایم را گذاشتم و من گمان می‌کردم که به زمین رس یده‌ام‪ ،‬و هم ان‬
‫بود که در شب مهتابی به زمین افت ادم و س اق پ ایم شکس ت‪ ،‬پ ایم را ب ه دس تاری‬
‫بستم‪ ،‬بعد از آن رفتم و نزدیک دروازه نشستم و با خود گفتم‪ :‬تا متیقن نشوم که او‬
‫را کشته‌ام بیرون نخواهم شد‪.‬‬
‫هنگامی که خروس بانگ بر آورد‪ ،‬ناعی بر باالی دیوار باال شد و گفت‪ :‬خ بر‬
‫مرگ ابو رافع تاجر حجاز را به اطالع ش ما می‌رس انم‪ ،‬در این وقت ن زد رفق ایم‬
‫رفتم و گفتم‪ :‬بشتابید‪ ،‬خداوند ابو رافع را به هالکت رسانید‪.‬‬
‫نزد پیامبر خدا ج آمدم و ما جری را برای‌شان قص ه ک ردم‪ ،‬فرمودن د‪« :‬پ ایت‬
‫را درازکن»! پایم را دراز کردم و آن را مسح نمودند‪ ،‬بالفور آن چنان خ وب ش د‬
‫که گویا اصال تکلیفی نداشتم‪.‬‬

‫‪ -10‬باب‪َ :‬غ ْز َو ِة ُأ ُح ٍد‬

‫باب [‪ :]10‬غزوۀ اُ ُحد‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪ ،‬قَا َل‪ :‬قَا َل َر ُج ٌل لِلنَّبِ ِّي َ‬
‫‪ -1618‬ع َْن َجابِ َر ْبنَ َع ْب ِد هَّللا ِ َر ِ‬
‫ت فِي يَ ِد ِه‪ ،‬ثُ َّم قَاتَ َل‬ ‫ت فََأ ْينَ َأنَا؟ قَ ا َل‪ :‬فِي ال َجنَّ ِة فَ َأ ْلقَى تَ َم َرا ٍ‬ ‫َو َسلَّ َم يَوْ َم ُأ ُح ٍد َأ َرَأيْتَ ِإ ْن قُتِ ْل ُ‬
‫َحتَّى قُتِ َل» [رواه البخاری‪.]4046 :‬‬
‫‪ -1618‬از جابر بن عبداللهب روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬شخص ی در روز جن گ‬
‫(ُأحد) برای پیامبر خدا ج گفت‪ :‬برایم بگوئید که اگر من کشته شوم در کجا خواهم‬
‫بود؟‬
 ‫‪81‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫فرمودند‪« :‬در بهشت»‪ ،‬آن شخص خرماهایی را که در دست داشت انداخت و‬
‫به جنگ پرداخت‪ ،‬و به جنگ ادامه داد تا کشته شد(‪.)1‬‬

‫َان ِمن ُكمۡ َأن ت َۡفشَاَل َوٱهَّلل ُ َولِيُّهُ َم ۗا‪﴾...‬‬

‫‪ -11‬باب‪ِ﴿ :‬إ ۡذ هَ َّمت طَّٓاِئفَت ِ‬
‫ب••اب [‪﴿ • :]11‬آن زم••انی را بی••اد آور ک••ه دو گ••روه از ش••ما قص••د داش••تند ک••ه از جه••اد دس••ت‬
‫بکشند‪﴾...‬‬

‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬رَأي ُ‬

‫ْت َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬ ‫ص َر ِ‬ ‫‪ -1619‬ع َْن َس ْع ِد ب ِْن َأبِي َوقَّا ٍ‬
‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم يَوْ َم ُأ ُح ٍد‪َ ،‬و َم َعهُ َر ُجالَ ِن يُقَاتِالَ ِن َع ْن هُ‪َ ،‬علَ ْي ِه َم ا ثِيَ ابٌ بِيضٌ ‪َ ،‬ك َش ِّد القِتَ ِ‬
‫ال َم ا‬ ‫َأ‬
‫َرَأ ْيتُهُ َما قَ ْب ُل َوالَ بَ ْعدُ» [رواه البخاری‪.]4054 :‬‬
‫‪ -1619‬از سعد بن ابی وقاصس روایت است ک ه گفت‪ :‬در روز جن گ (أح د)‬
‫دو نفر را دیدم که با لباس‌ه ای س فید هم راه پی امبر خ دا ج بودن د‪ ،‬و ب ه ش دت از‬
‫ایشان دفاع می‌کردند‪ ،‬و این دو نفر را نه پیش از آن روز دیده بودم‪ ،‬و نه بع د از‬
‫آن(‪.)2‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ِكنَانَتَهُ يَ وْ َم‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ قَا َل‪ :‬نَثَ َل لِي النَّبِ ُّي َ‬ ‫‪« -1620‬و َع ْنهُ َر ِ‬
‫ك َأبِي َو ِّمي» [رواه البخاری‪.]4055 :‬‬ ‫ُأ‬ ‫ُأ ُح ٍد‪ ،‬فَقَا َل ارْ ِم فِدَا َ‬
‫‪ -1620‬و از س عد بن ابی وقاص س روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج در‬
‫روز جنگ أحد تیردان خود را برایم گشوده و فرمودند‪« :‬تیر بینداز! پدر و مادرم‬
‫فدای تو»(‪.)3‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬غزوۀ (أحد) در شوال سال سوم هجری واقع گردید‪ ،‬تعداد مشرکین در این جنگ س ه ه زار‬
‫نفر بود‪ ،‬دو صد اسپ و صد تیرانداز داشتند‪ ،‬درطرف راست لشکر آن‌ها خال د بن ولی د‪ ،‬و‬
‫درطرف چپ آن عکرمه بن ابی جهل قرار داشت‪ ،‬تعداد مسلمانان هفت صد نفر ب ود‪ ،‬و دو‬
‫اسپ داشتند‪ ،‬یکی اسپ پیامبر خدا ج و دیگ ری اس پ اب و ب رده بن نی از‪ ،‬در این جن گ از‬
‫مسلمانان هفتاد نفر به شهادت رسیدند‪ ،‬که از آن جمله سیدالشهدا‪ ،‬حم زه بن عب دالمطلب عم‬
‫پی امبر خ دا ج ب ود‪ ،‬و در این جن گ ب ود ک ه روی پی امبر خ دا ج زخمی ش د‪ ،‬و دن دان‬
‫مبارک‌شان به شهادت رسید‪ ،‬و خون بر روی مبارک‌شان جاری گردید‪.‬‬
‫‪ )2‬در روایت مسلم آمده است که این شخص گفت‪ :‬تا وقتی که این خرماها را بخورم وزنده‬
‫باشم‪ ،‬زندگانی بسیار درازی است‪ ،‬و همان بود که خرما هارا انداخت‪ ،‬و به جنگ ادامه داد‬
‫تا کشته شد‪.‬‬
‫‪ - 2‬و در صحیح مسلم آمده است که این دو نفر جبرئیل و میکائیل علیهما الس الم بودن د‪ ،‬و از‬
‫این دانس ته می‌ش ود ک ه اش تراک مالئک ه در جن گ‪ ،‬خ اص ب ه غ زوۀ ب در نب ود‪ ،‬بلک ه در‬
‫غزوات دیگری نیز اشتراک نموده بودند‪.‬‬
‫‪ - 3‬در زبان عرب‪ ،‬عبارت (پدر و مادرم فدای تو ب اد) بی انگر نه ایت خوش ی و رض ایت از‬
‫کسی است که کاری را موافق آرزوی شخص گویندۀ این کالم انج ام می‌ده د‪ ،‬و چ ون س عد‬
‫موافق آرزوی پیامبر خدا ج تیراندازی می‌کرد‪ ،‬گویا پیامبر خدا ج برای سعد گفته‌اند ک ه از‬
‫تیراندازی‌ات بسیار خوشحال و راضی هستم‪ ،‬به تیر ندازی‌ات ادامه بده‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪82‬‬
‫وب َعلَ ۡي ِهمۡ َأ ۡو يُ َع ِّذبَهُمۡ فَِإنَّهُمۡ ٰظَلِ ُمونَ ﴾‬
‫ك ِمنَ ٱَأۡلمۡ ِر َش ۡي ٌء َأ ۡو يَتُ َ‬ ‫‪ -12‬باب‪﴿ :‬لَ ۡي َ‬
‫س لَ َ‬
‫باب [‪﴿ :]12‬کار به دست تو نیست‪ ،‬خداوند یا توبۀ آن‌ها را می‌پذيرد و یا ‪﴾...‬‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ قَا َل‪ُ :‬ش َّج النَّبِ ٌي ج يَوْ َم ُأ ُح ٍد‪ ،‬فَقَا َل‪َ ( :‬ك ْي فَ يُ ْفلِ ُح قَ وْ ٌم‬
‫س َر ِ‬‫‪ -1621‬ع َْن َأنَ ٍ‬
‫ك ِمنَ اَأل ْم ِر َش ْيء﴾ [رواه البخاری‪.]4069 :‬‬ ‫ْس لَ َ‬ ‫ت‪﴿ :‬لَي َ‬ ‫َشجُّ وا نَبَيَّهُ ْم؟)‪ .‬فَنَ َزلَ ْ‬
‫‪ -1621‬از انس س روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج در روز جن گ اُح د‬
‫زخمی گردیده و فرمودند‪:‬‬
‫«مردمی که پیامبر خود را مج روح نماین د چگون ه رس تگار خواهن د ش د»؟ و‬
‫این قول خداوند نازل گردید که ﴿کار به دست تو نیست﴾(‪.)1‬‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُما‪َ :‬أنَّهُ َس ِم َع َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫‪ -1622‬ع َْن أب ِْن ُع َم َر َر ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْأ‬
‫اآلخ َر ِة ِمنَ الفَجْ ِر يَق ولُ‪ :‬اللهُ َّم ال َع ْن فالَنً ا َوفالَنً ا‬ ‫وع ِمنَ ال َّرك َع ِة ِ‬ ‫ِإ َذا َرفَ َع َر َسهُ ِمنَ الرُّ ُك ِ‬
‫ك ِمنَ اَأل ْم ِر‬ ‫ْس لَ َ‬‫ك ال َح ْم ُد فَ َأ ْن َز َل هَّللا ُ‪ :‬لَي َ‬
‫َوفُالَنًا بَ ْع َد َما يَقُو ُل َس ِم َع هَّللا ُ لِ َم ْن َح ِم َدهُ‪َ ،‬ربَّنَا َولَ َ‬
‫ظالِ ُمونَ » [رواه البخاری‪.]4069 :‬‬ ‫َش ْي ٌء‪ِ ...‬إلَى قَوْ لِ ِه فَِإنَّهُ ْم َ‬
‫‪ -1622‬از ابن عمرب روایت است ک ه وی از پی امبر خ دا ج ش نیده اس ت ک ه‬
‫چون سر خود را از رکوع رکعت دوم نماز فجر باال کردند‪ ،‬بعد از (س مع هللا لمن‬
‫حمده) می‌گفتند‪« :‬خدایا! فالن و فالن و فالن را لعنت کن»(‪ )2‬و خداوند متع ال این‬
‫آیۀ مبارک ه را ن ازل نم ود‪﴿ :‬ک ار ب ه دس ت ت و نیس ت‪ ،‬خداون د ی ا توب ۀ آن‌ه ا را‬
‫می‌پذیرد و یا عذابشان می‌کند‪ ،‬زیرا آن‌ها ستم کاران‌اند﴾‪.‬‬

‫بن عَب ِد المطَّلبِس‬

‫‪ -13‬باب‪ :‬قَت ُل َحمزَ ة ِ‬
‫باب [‪ :]13‬شهادت حمزه بن عبدالمطلبس‬

‫ار َأنَّهُ قَا َل لَ َوحْ ِش ٍّي‪َ ،‬أالَ تُ ْخبِ ُرنَ ا بِقَ ْت ِل َح ْم َزةَ؟‬ ‫‪ -1623‬ع َْن ُعبَ ْي ِد هَّللا ِ ب ِْن َع ِديِّ ب ِْن ِ‬
‫الخيَ ِ‬
‫ي ُجبَ ْي ُر بْنُ‬ ‫ار بِبَ ْد ٍر‪ ،‬فَقَ ا َل لِي َم وْ الَ َ‬ ‫الخيَ ِ‬‫قَا َل‪ :‬نَ َع ْم‪ِ ،‬إ َّن َح ْم َزةَ قَتَ َل طُ َع ْي َم ةَ ْبنَ َع ِديِّ ب ِْن ِ‬
‫ُم ْ‬
‫ط ِع ٍم‪ِ :‬إ ْن قَت َْلتَ َح ْم َزةَ بِ َع ِّمي فََأ ْنتَ حُرٌّ ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬فَلَ َّما َأ ْن خَ َر َج النَّاسُ َع ا َم َع ْينَي ِْن‪َ ،‬و َع ْينَي ِْن‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬معنی آیۀ کریمه این است که مال ک ام ر همگ ان خ دا اس ت‪ ،‬ی ا توبۀش ان‌ را می‌پ ذیرد اگ ر‬
‫مسلمان شوند‪ ،‬و یا عذاب‌شان می‌کند‪ ،‬در صورتی که به کفر خود ادامه دهند‪.‬‬
‫‪ )2‬کسیکه دندان پیامبر خدا ج را شکست‪ ،‬و لب پایان‌شان را مجروح ساخت‪ ،‬عتب ه بن ابی‬
‫وقاص بود‪ ،‬و کسیکه پیشانی پیامبر خدا ج را زخمی ساخت‪ ،‬عبدهللا بن شهاب زهری ب ود‪،‬‬
‫و کسیکه رخسار پیامبر خدا ج را مجروح ساخت‪ ،‬عبدهللا بن قمئه ب ود‪ ،‬و کس یکه خ ون را‬
‫از رخسار ایشان چوشید‪ ،‬مالک بن سنانس بود‪ ،‬و پیامبر خدا ج فرمودن د‪ :‬کس یکه خ ونم ب ا‬
‫خونش در آمیخته باشد‪ ،‬آتش بر او تاثیر نمی‌کند‪.‬‬
‫‪ - 2‬و اشخاصی را که پیامبر خدا ج نفرین می‌کردند‪ ،‬رؤسای مشرکین‪ ،‬و ی ا من افقینی بودن د‪،‬‬
‫که از جهاد در غزوۀ (احد) خودداری نموده بودند‪ ،‬و عبارت بودن د از ص فوان بن امی ه بن‬
‫خلف جمحی‪ ،‬سهیل بن عمرو‪ ،‬قرشی عامری‪ ،‬و حارث بن هشام بن مغیره‪.‬‬
 ‫‪83‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫ال‪،‬‬ ‫َال‪ ،‬فَلَ َّما َأ ِن اصْ طَفُّوا لِ ْلقِتَ ِ‬ ‫اس ِإلَى القِت ِ‬ ‫ت َم َع النَّ ِ‬ ‫ال ُأ ُح ٍد‪ ،‬بَ ْينَهُ َوبَ ْينَهُ َوا ٍد‪ ،‬خَ َرجْ ُ‬ ‫َجبَ ٌل بِ ِحيَ ِ‬
‫ب‪ ،‬فق ا َل‪ :‬يَ ا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْنُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ار ٍز؟ ق ا َل‪ :‬فخ َر َج ِإلي ِه َح ْم زة ب َعب ِد ال ُمطلِ ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫خَ َر َج ِسبَاع فقا َل‪ :‬هَ ِمن ُمبَ ِ‬
‫لْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم؟ قَ ا َل‪ :‬ثُ َّم‬ ‫ور‪َ ،‬أتُ َحا ُّد هَّللا َ َو َرسُولَهُ َ‬ ‫ار ُمقَطِّ َع ِة البُظُ ِ‬ ‫ِسبَاعُ‪ ،‬يَا ا ْبنَ ُأ ِّم َأ ْن َم ٍ‬
‫ص ْخ َر ٍة‪ ،‬فَلَ َّما َدنَ ا ِمنِّي َر َم ْيتُ هُ‬ ‫ت لِ َح ْم َزةَ تَحْ تَ َ‬ ‫ب‪ ،‬قَا َل‪َ :‬و َك َم ْن ُ‬ ‫الذا ِه ِ‬ ‫س َّ‬ ‫َش َّد َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَ َكانَ َكَأ ْم ِ‬
‫ك ال َع ْه َد بِ ِه‪ ،‬فَلَ َّما‬ ‫ت ِم ْن بَي ِْن َو ِر َك ْي ِه‪ ،‬قَا َل‪ :‬فَ َكانَ َذا َ‬ ‫ض ُعهَا فِي ثُنَّتِ ِه َحتَّى َخ َر َج ْ‬ ‫بِ َحرْ بَتِي‪ ،‬فََأ َ‬
‫ف‪،‬‬ ‫ت ِإلَى الطَّاِئ ِ‬ ‫ت بِ َم َّكةَ َحتَّى فَ َشا فِيهَا اِإل ْسالَ ُم‪ ،‬ثُ َّم َخ َرجْ ُ‬ ‫ْت َم َعهُ ْم‪ ،‬فََأقَ ْم ُ‬ ‫َر َج َع النَّاسُ َر َجع ُ‬
‫َّ‬
‫صلى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسل َم َر ُسواًل ‪ ،‬فَقِي َل لِي‪ِ :‬إنَّهُ الَ يَ ِهي ُج الرُّ ُس َل‪ ،‬قَا َل‪:‬‬ ‫َّ‬ ‫ُول ِ َ‬ ‫هَّللا‬ ‫فََأرْ َسلُوا ِإلَى َرس ِ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬فَلَ َّما َرآنِي قَ ا َل‪ :‬آ ْنتَ‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬ ‫ت َعلَى َرس ِ‬ ‫ت َم َعهُ ْم َحتَّى قَ ِد ْم ُ‬ ‫فَ َخ َرجْ ُ‬
‫ت‪ :‬قَ ْد َك انَ ِمنَ اَأل ْم ِر َم ا بَلَ َغ كَ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬فَهَ لْ‬ ‫ت‪ :‬نَ َع ْم‪ ،‬قَا َل‪َ :‬أ ْنتَ قَت َْلتَ َح ْم َزةَ قُ ْل ُ‬ ‫َوحْ ِش ٌّي قُ ْل ُ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ض َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫ت فَلَ َّما قُبِ َ‬ ‫ك َعنِّي قَا َل‪ :‬فَ َخ َرجْ ُ‬ ‫ِّب َوجْ هَ َ‬ ‫تَ ْست َِطي ُع َأ ْن تُ َغي َ‬
‫ت‪َ :‬أَل ْخ ُر َج َّن ِإلَى ُم َس ْيلِ َمةَ‪ ،‬لَ َعلِّي َأ ْقتُلُهُ فَُأ َكافَِئ بِ ِه َح ْم َزةَ‪ ،‬قَ ا َل‪:‬‬ ‫فَ َخ َر َج ُم َس ْيلِ َمةُ ال َك َّذابُ ‪ ،‬قُ ْل ُ‬
‫َار‪َ ،‬كَأنَّهُ‬‫اس‪ ،‬فَ َكانَ ِم ْن َأ ْم ِر ِه َما َكانَ ‪ ،‬قَا َل‪ :‬فَ ِإ َذا َر ُج ٌل قَ اِئ ٌم فِي ثَ ْل َم ِة ِج د ٍ‬ ‫ت َم َع النَّ ِ‬ ‫فَ َخ َرجْ ُ‬
‫ض ُعهَا بَ ْينَ ثَ ْديَ ْي ِه َحتَّى خَ َر َج ْ‬‫س‪ ،‬قَا َل‪ :‬فَ َر َم ْيتُهُ بِ َحرْ بَتِي‪ ،‬فََأ َ‬ ‫ْأ‬ ‫َج َم ٌل َأوْ َر ُ‬
‫ت ِم ْن بَي ِْن‬ ‫ق ثَاِئ ُر ال َّر ِ‬
‫ْف َعلَى هَا َمتِ ِه» [رواه‬ ‫الس ي ِ‬‫ض َربَهُ بِ َّ‬ ‫ار فَ َ‬ ‫ص ِ‬ ‫َأل‬
‫ب ِإلَ ْي ِه َر ُج ٌل ِمنَ ا ْن َ‬ ‫َكتِفَ ْي ِه‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬و َوثَ َ‬
‫البخاری‪.]4072 :‬‬
‫‪ -1623‬از عبید هللا بن عدی بن خیارس روایت است ک ه وی ب رای وحش ی‬ ‫(‪)1‬‬

‫گفت‪ :‬آیا برای ما از کیفیت کشتن حمزه خبر نمی‌دهی؟‬

‫ُ‬
‫گفت‪ :‬بلی [خ بر می‌دهم]‪ ،‬حم زه در جن گ ب در ط َعی َم ه بن ِخی ار را ب ه قت ل‬
‫رسانیده بود‪ ،‬با دارم ُجبَیر بن ُمط ِعم برایم گفت‪ :‬اگر حمزه را به انتقام قتل عم ویم‬
‫به قتل برسانی آزاد هستی‪.‬‬
‫وحشی گفت‪ :‬چون مردم به طرف منطقۀ (عینین) رفتند‪ -‬و عینین‪ :‬کوهی است‬
‫در نزدیک احد ‪ ،‬که بین آن و بین احد دشتی قرار دارد‪ -‬من هم با مردم ب ه س وی‬
‫جنگ بیرون شدم‪.‬‬
‫(س باع) از‬ ‫و هنگامی که برای جن گ درمقاب ل یک دیگر ص ف آرائی نمودن د‪ِ ،‬‬
‫صف ب ر آم د و گفت‪ :‬کس ی هس ت ک ه ب ا من دس ت و پنج ه ن رم کن د؟ حم زه بن‬
‫عبدالمطلب در مقابلش قرار گرفت و گفت‪ :‬یا سباع! ی ا ابن ام انم ار! و ای کس ی‬
‫که مادرت (بظور) زن‌ها را قطع می‌کند!(‪ )2‬ت و هم آم ده ای و ب ا خ دا و رس ولش‬
‫دشمنی و مقابله می‌کنی؟ وحشی می‌گوید‪ :‬بعد از این س خن‪ ،‬حم زه ب ر وی حمل ه‬
‫نمود و او را چون روز گذشته ساخت‪.‬‬
‫[یعنی‪ :‬او را به قتل رسانید]‪.‬‬

‫‪ -‬وی عبیدهللا بن عدی بن خیار قرشی نوفلی است‪ ،‬از فقها‪ ،‬و علمای قریش بود‪ ،‬زمان ن بی‬ ‫‪1‬‬

‫کریم ج دریافت‪ ،‬ولی از ایشان حدیثی نشنید‪ ،‬ابن سعد‪ /‬در طبقات خ ود او را در طبق ۀ اول‬
‫تابعین ذکر کرده است‪ ،‬وی در سال نود وپنج هجری وفات یافت‪( ،‬اإلصابه‪.)75 -74 /3 :‬‬
‫‪( -‬بظور) قطعه گوشت نازکی است مانند تاج خروس در فرج زن‪ ،‬و کسانی ک ه ع ادت ب ه‬ ‫‪2‬‬

‫ختنه کردن زن‌ها دارند‪ ،‬آن را می‌برند‪ ،‬و مادر سباع‪ ،‬وظیفه‌اش ختنه کردن زن‌ه ا ب ود‪ ،‬و‬
‫حمزه خواست تا از این عمل مادر سباع بر وی طعنه بزند‪ ،‬زیرا این کار را زن‌ه ای پس ت‬
‫و فرو مایه انجام می‌دادند‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪84‬‬
‫وحشی گفت که من زیر صخرۀ برای حمزه کمین گرفته ب ودم‪ ،‬و هنگ امی ک ه‬
‫به ن زدیکم رس ید‪ ،‬ح ربه‌ام را ب ه ط رف او ان داختم‪ ،‬و ح ربه‌ام را چن ان در زی ر‬
‫نافش فرو بردم که از بین ران‌هایش خارج گردید‪ ،‬و همان بود که کشته شد‪.‬‬
‫و چون مردم باز گشتند من هم با آن‌ها باز گشتم‪ ،‬و تا زمانی که اس الم منتش ر‬
‫گشت در مکه باقی ماندم‪ ،‬بعد از آن به ط رف ط ائف رفتم‪ ،‬و هنگ امی ک ه [اه ل‬
‫طائف] وفدی را نزد پیامبر خدا ج فرستادند‪ ،‬و کسی برایم گفته بود که پیامبر خدا‬
‫ج به قاصد و پیام رسان ضرری نمی‌رسانند‪ ،‬من با همان وفد ن زد پی امبر خ دا ج‬
‫آمدم‪.‬‬
‫چون چشم پیامبر خدا ج بر من افتاد‪ ،‬فرمودند‪« :‬وحشی تو هستی»؟‬
‫گفتم‪ :‬بلی‪.‬‬
‫گفتند‪« :‬حمزه را تو کشتی»؟‬
‫گفتم‪ :‬آنچه که تقدیر بود شد‪ ،‬وخبرش هم برای شما رسید‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬آی ا می‌ت وانی روی خ ود را از من پنه ان ک نی»؟ [یع نی‪ :‬از اینج ا‬
‫بروی که تو را صبح و شام نبینم]‪.‬‬
‫وحشی گفت‪ :‬از آنجا خارج شدم‪ ،‬و بعد از اینکه پیامبر خدا ج وفات نمودن د و‬
‫مسیلمه [کذاب] ظهور نمودند‪ ،‬با خود گفتم‪ :‬به جنگ مسیلمه می‌روم‪ ،‬شاید بت وانم‬
‫او را بکشم و جبران قتل حمزه را بنمایم‪.‬‬
‫گفت‪ :‬و همان بود که با کسانی که به جنگ او می‌رفتند همراه شدم‪ ،‬و قصۀ او‬
‫هر چه که بود‪ ،‬در این وقت شخصی را دیدم که به مانند شتر خاکستری رنگی ب ا‬
‫موهای پریشان در رخنۀ دیواری ایستاده است‪[ ،‬و این همان مس یلمۀ ک ذاب ب ود]‬
‫بر او حمله نمودم و با حربه‌ام آن‌چنان در بین سینه هایش ف رو ب ردم ک ه از پش ت‬
‫سرش خارج شد‪ ،‬در این وقت شخصی از انصار آمد و شمشیر خ ود را ب ر ف رق‬
‫او فرود آورد‪.‬‬

‫اب النَّبِ َّي ِمنَ ال ِج َر ِ‬

‫اح يَو َم اُ ُح ٍد‬ ‫ص َ‬‫‪ -14‬باب‪َ :‬ما َأ َ‬
‫باب [‪ :]14‬مجروح شدن پیامبر خدا ج در جنگ اُ ُحد‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪:‬‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬قَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1624‬ع َْن َأبَي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫َض بُ هَّللا ِ َعلَى َر ُج ٍل‬ ‫اش تَ َّد غ َ‬‫ضبُ هَّللا ِ َعلَى قَوْ ٍم فَ َعلُوا بِنَبِيِّ ِه‪ ،‬ي ُِشي ُر ِإلَى َربَا ِعيَتِ ِه‪ْ ،‬‬
‫ا ْشتَ َّد َغ َ‬
‫يل هَّللا ِ» [رواه البخاری‪.]4073 :‬‬ ‫يَ ْقتُلُهُ َرسُو ُل هَّللا ِ فِي َسبِ ِ‬
‫‪ -1624‬از اب وهریرهس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج فرمودن د‪:‬‬
‫«خداوند بر مردمی سخت غضب می‌کند که با پی امبر او چ نین کردن د‪ -،‬و اش اره‬
‫کردند به سوی دندان خود‪ -‬و خداوند بر شخصی سخت غضب می‌کند‪ ،‬که پی امبر‬
‫خدا ج او را در جهان به قتل برساند»(‪.)1‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سبب شدت غضب خدا بر کسی که پیامبر خدا ج را مجروح می‌کن د این اس ت ک ه این عم ل‬
‫از بزرگترین گناهان است‪.‬‬
 ‫‪85‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬

‫‪ -15‬باب‪ :‬الَّ ِذينَ استجابوا هلل َوال َّر ُ‬

‫سو َل‬
‫باب [‪ :]15‬کسانی که دعوت خدا و رسولش را پذیرفتند‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬‫اب َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬ ‫ص َ‬ ‫ت لَ َّما َأ َ‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَ ا‪ ،‬قَ الَ ْ‬ ‫‪ -1625‬ع َْن عَاِئ َشةَ َر ِ‬
‫ص َرفَ َع ْن هُ ال ُم ْش ِر ُكونَ ‪ ،‬خَ افَ َأ ْن يَرْ ِج ُع وا‪ ،‬قَ ا َل‪َ « :‬م ْن‬ ‫اب يَوْ َم ُأ ُح ٍد‪َ ،‬وا ْن َ‬‫ص َ‬ ‫َو َسلَّ َم َما َأ َ‬
‫ض َي‬ ‫َب ِم ْنهُ ْم َس ْبعُونَ َر ُجاًل ‪ ،‬قَا َل‪َ :‬كانَ فِي ِه ْم َأبُو بَ ْك ٍر‪َ ،‬و ُّ‬
‫الزبَ ْي ر َر ِ‬ ‫يَ ْذهَبُ فِي ِإ ْث ِر ِه ْم» فَا ْنتَد َ‬
‫هَّللا ُ َع ْنهُ َم » [رواه البخاری‪.]4077 :‬‬
‫‪ -1625‬از عائشهل روایت است که گفت‪ :‬هنگامی که پیامبر خدا ج [درغ زوۀ‬
‫احد] مجروح شدند و مش رکین از جن گ ب ا ایش ان برگش تند‪ ،‬از این ترس یدند ک ه‬
‫مبادا مشرکین دوباره برگردند‪ ،‬از این جهت فرمودند‪« :‬چه کسی ب ه تعقیب آن‌ه ا‬
‫می‌رود»؟‬
‫هفت اد نف ر‪ ،‬از آن جمل ه اب وبکر و زب یرب حاض ر ش دند ک ه ب ه تعقیب آن‌ه ا‬
‫بروند(‪.)1‬‬

‫‪ )2‬سبب شدت غضب خدا بر کسی پیامبر خدا ج او را در جهاد به قتل می‌رسانند این اس ت‬
‫که آن شخص با پیامبر خدا ج به جنگ و مقابله بر خاسته است و اراده داشت تا پیامبر خ دا‬
‫ج از بین ببرد‪ ،‬و البته این گناه از بزرگترین گناهان است‪.‬‬
‫‪ )3‬پیامبر خدا ج این سخن را وقتی گفتند که أبی بن خلف جمحی س وگند ی اد ک رده ب ود ک ه‬
‫پیامبر خداج را به قتل برساند‪ ،‬ولی پیامبر خدا ج او را در غزوۀ احد به قتل رسانیدند‪.‬‬
‫‪ )4‬قید (جهاد) در این قول پیامبر خدا ج که خداوند بر کسی سخت غضب می‌کند که پی امبر‬
‫خدا ج او را در (جهاد) به قتل برس اند‪ ،‬این اس ت ک ه اگ ر پی امبر خ دا ج کس ی را در غ یر‬
‫(جهاد) مثال‪ :‬در حد‪ ،‬و یا قصاص به قتل برسانند‪ ،‬از این حکم مستثنی می‌باشد‪.‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬از کسان دیگری که به تعقب مشرکین رفتند‪ :‬عمر بن خطاب‪ ،‬عثمان بن عف ان‪ ،‬علی بن ابی‬
‫طالب‪ ،‬عمار بن یاسر‪ ،‬طلحه‪ ،‬سعد بن ابی وقاص‪ ،‬عبدالرحمن بن عوف‪ ،‬ابو حذیف ه‪ ،‬و ابن‬
‫مسعودل بودند‪.‬‬
‫‪ )2‬این‌ه ا چ ون ب ه تعقیب مش رکین ب ه (حم راء األس د) رس یدند‪ ،‬خداون د ت رس را در دل‬
‫مشرکین انداخت‪ ،‬و تصمیم به رفتن [به سوی مکه] گرفتند‪ ،‬و این آیۀ مبارکه ن ازل گردی د‪:‬‬
‫صابَهُ ُم ْالقَرْ ُح لِلَّ ِذينَ َأحْ َسنُوا ِم ْنهُ ْم َواتَّقَوْ ا َأجْ ٌر ع ِ‬
‫َظي ٌم﴾‪.‬‬ ‫﴿الَّ ِذينَ ا ْستَ َجابُوا هَّلِل ِ َوال َّرسُو ِل ِم ْن بَ ْع ِد َما َأ َ‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪86‬‬

‫َق َو ِه َي اَأل ْح َز ُ‬
‫اب‬ ‫‪ -16‬باب‪َ :‬غ ْز َوةُ َ‬
‫الخ ْند ِ‬
‫(‪)1‬‬
‫باب [‪ :]16‬غزوۀ خندق که غزوۀ احزاب است‬

‫ت ُك ْديَ ةٌ‬ ‫ض ْ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ قَ ا َل‪ِ :‬إنَّا يَ وْ َم ال َخ ْن د ِ‬

‫َق نَحْ فِ رُ‪ ،‬فَ َع َر َ‬ ‫‪ -1626‬ع َْن َج ابِرًا َر ِ‬
‫َق‪ ،‬فَقَ ا َل‪:‬‬ ‫ْ‬
‫ضت فِي ال َخن د ِ‬ ‫ْ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسل َم فَقَالوا‪ :‬هَ ِذ ِه ك ْديَة َع َر َ‬
‫ٌ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َش ِدي َدةٌ‪ ،‬فَ َجا ُءوا النَّبِ َّي َ‬
‫ق َذ َواقً ا‪ ،‬فََأ َخ َذ النَّبِ ُّي‬
‫طنُهُ َم ْعصُوبٌ بِ َح َج ٍر‪َ ،‬ولَبِ ْثنَ ا ثَالَثَ ةَ َأي ٍَّام الَ نَ ُذو ُ‬ ‫َازلٌ‪ .‬ثُ َّم قَا َم َوبَ ْ‬ ‫َأنَا ن ِ‬
‫ب‪ ،‬فَ َعا َد َكثِيبًا َأ ْهيَ َل» [رواه البخاری‪.]4101 :‬‬ ‫ض َر َ‬‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ال ِم ْع َو َل فَ َ‬
‫َ‬
‫‪ -1625‬از ج ابرس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬هنگ امی ک ه مش غول حف ر خن دق‬
‫بودیم‪ ،‬صخرۀ بسیار سختی پدی دار ش د‪ ،‬م ردم ن زد پی امبر خ دا ج رفت ه و گفتن د‪:‬‬
‫صخرۀ بسیار شدیدی در خندق پیدا شده است‪ ،‬فرمودند‪:‬‬
‫«اینک خودم پایین می‌شوم»‪.‬‬
‫و در حالی که [از گرسنگی] سنگی را بر شکم خ ود بس ته بودن د‪ ،‬و س ه روز‬
‫شده بود که چیزی را نچشیده بودیم‪ ،‬پیامبر خدا ج کلنگ را گرفتن د و ب ر ص خره‬
‫زدند‪ ،‬صخره به ریگ روانی مبدل گردید‪.‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ قَا َل‪ :‬قَا َل النَّبِ ُّي َ‬ ‫‪ -1627‬ع َْن ُسلَ ْي َمانَ ب ِْن ُ‬
‫ص َر ٍد‪َ ،‬ر ِ‬
‫ب‪ْ َ :‬غ ُزوهُ ْم‪َ ،‬والَ يَ ْغ ُزونَنَا» [رواه البخاری‪.]4109 :‬‬ ‫يَوْ َم اَأْلحْ زَا ِ‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به غزوۀ احزاب آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬سبب حفر خندق آن بود که چون پیامبر خدا ج یهود بنی نضیر را از مدینه ب ه خی بر اخ راج‬
‫نمودند‪ ،‬بزرگان آن‌ها به مک ه رفتن د و مش رکین را ب ر علی ه مس لمانان تحری ک نمودن د‪ ،‬و‬
‫برای آن‌ها وعده دادند که آن‌ها هم در این جنگ به نفع آن‌ها اشتراک خواهند نم ود‪ ،‬و همین‬
‫طور دیگر قبائل مشرکین عرب را به جنگ با مسلمانان تشویق نمودند‪ ،‬و همان ب ود ک ه ده‬
‫هزار مرد جنگی به سر کردگی ابوسفیان آمادۀ این جنگ گردید‪.‬‬
‫‪ )2‬چون خبر این امر برای پیامبر خ دا ج رس ید‪ ،‬در دور مدین ه خن دقی حف ر نمودن د ت ا از‬
‫تهاجم مش رکین و یه ود در ام ان بمانن د‪ ،‬و کس ی ک ه مش ورت کن دن خن دق را داد‪ ،‬س لمان‬
‫فارسی بود‪.‬‬
‫‪ )3‬برای این غزوۀ دو نام است‪ ،‬غزوه خن دق‪ ،‬و غ زوه اح زاب‪ ،‬غ زوه خن دق از آن جهت‬
‫می‌گویند که در اطراف مدینه خندقی حفر کرده بودند‪ ،‬و غزوه اح زاب از آنجهت می‌گوین د‬
‫که چندین حزب و قبیله از مشرکین و یهود در این جنگ با هم ب ر علی ه مس لمانان همدس ت‬
‫شده بودند‪.‬‬
 ‫‪87‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫ص َردس(‪ )1‬روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خ دا ج در روز‬ ‫‪ -1627‬از سلیمان بن ُ‬
‫غزوۀ احزاب [بعد از گریختن مشرکین] فرمودند‪[« :‬بعد از این] ما با آن‌ها جنگ‬
‫می‌کنیم و آن‌ها با ما جنگ نمی‌کنند»‪.‬‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪َ :‬أ َّن َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َك انَ‬ ‫‪ -1628‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫َاب َوحْ َدهُ‪ ،‬فَالَ َش ْي َء‬ ‫ب اَألحْ ز َ‬ ‫ص َر َع ْب َدهُ‪َ ،‬و َغلَ َ‬‫يَقُولُ‪ :‬الَ ِإلَهَ ِإاَّل هَّللا ُ َوحْ َدهُ‪َ ،‬أ َع َّز ُج ْن َدهُ‪َ ،‬ونَ َ‬
‫بَ ْعدَه» [رواه البخاری‪.]4114 :‬‬
‫‪ -1628‬از اب وهریرهس روایت اس ت ک ه پی امبر خ دا ج [در روز غ زوۀ‬
‫احزاب] چنین می‌گفتند‪:‬‬
‫«جز خدای یگانه خدای دیگری نیست‪ ،‬لشکریانش را عزت داد‪ ،‬و بن ده‌اش را‬
‫نصرت عطا فرمود‪ ،‬و تنها خودش بر احزاب غلبه کرد‪ ،‬و بع د از خ دا هیچ چ یز‬
‫دیگری نیست»(‪.)2‬‬

‫‪ -17‬باب‪َ :‬م ْر ِج ِع النَّبِ ِّي ج ِمنَ اَألح َزا ِ‬

‫ب َو َم ْخ َر َج ِه ِإلى بَنِي• قُ َر ْيظَةَ‬
‫باب [‪ :]17‬بازگشتن پیامبر خدا ج از احزاب و رفتن به سوی بنی قُریظه‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬نَ َز َل َأ ْه ُل قُ َر ْيظَ ةَ َعلَى ُح ْك ِم‬ ‫ي َر ِ‬ ‫‪ -1629‬ع َْن َأبِي َس ِعي ٍد ال ُخ ْد ِر َّ‬
‫َأ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ِإلَى َس ْع ٍد فَ تَى َعلَى ِح َم ٍ‬
‫ار‪ ،‬فَلَ َّما َدنَا ِمنَ‬ ‫َس ْع ِد ب ِْن ُم َعا ٍذ‪ ،‬فََأرْ َس َل النَّبِ ُّي َ‬
‫ار‪ :‬قُو ُموا ِإلَى َسيِّ ِد ُك ْم‪َ ،‬أوْ َخي ِْر ُك ْم‪ .‬فَقَ ا َل‪ :‬هَ ُؤ الَ ِء نَ َزلُ وا َعلَى ُح ْك ِم كَ‪.‬‬ ‫ْج ِد قَا َل لَِأْل ْن َ‬
‫ص ِ‬ ‫ال َمس ِ‬
‫ْ‬ ‫هَّللا‬ ‫ْ‬
‫ضيْتَ بِ ُحك ِم ِ َو ُربَّ َم ا قَ ا َل‪ :‬بِ ُحك ِم ال َملِ ِك»‬ ‫اريَّهُ ْم‪ ،‬قَا َل‪ :‬قَ َ‬ ‫ْ‬
‫فَقَا َل‪ :‬تَقتُ ُل ُمقَاتِلَتَهُ ْم‪َ ،‬وتَ ْسبِي َذ َر ِ‬
‫[رواه البخاری‪.]4121 :‬‬
‫‪ -1629‬از ابوسعید خدریس روایت است که گفت‪ :‬مردم ب نی قریظ ه ب ه حکم‬
‫سعد بن معاذس موافقت نمودند‪ ،‬پیامبر خدا ج طلبیدند‪ ،‬و او در حالی که بر باالی‬
‫خری سوار بود آمد‪ ،‬چون به مسجد نزدیک شد‪ ،‬پیامبر خدا ج برای مردم انص ار‬

‫صرد بن ابی الجوان خزاعی است‪ ،‬نامش یسار ب ود‪ ،‬پی امبر خ دا ج آن را‬ ‫‪ - 1‬وی سلیمان بن ُ‬
‫به سلیمان تغییر دادند‪ ،‬شخص با خیر‪ ،‬سخاوتمند و فاضلی بود‪ ،‬در جن گ ص فین ب ا علیس‬
‫بود‪ ،‬بعد از اینکه حسینس با شهادت رسید‪ ،‬وی ب ا چه ار ه زار نف ر ب ه خونخ واهی‌اش ب ر‬
‫آمد‪ ،‬ولی در راه در منطقۀ (عین الورده) با عبیدهللا و لشکریانش رو ب ر رو ش د‪ ،‬و ب ا هم ه‬
‫کسانی که با وی بودند‪ ،‬به قتل رسید‪ ،‬و کسی که او را کشت سلیمان بن یزید بود‪ ،‬و س ر او‬
‫را نزد مروان فرستاد‪ ،‬در این وقت نود وسه سال عمر داشت‪ ،‬و این واقعه در سال شص ت‬
‫وپنج هجری واقع گردید‪( ،‬اإلصابه‪)76-75 /2 :‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬مراد از لشکریانی که خداوند آن‌ها را عزت داد‪ ،‬مسلمانان هستند‪.‬‬
‫‪ )2‬مراد از بندۀ که خداوند او را نصرت داد‪ ،‬پیامبر خدا ج می‌باشند‪.‬‬
‫‪ )3‬مراد از احزابی که خداوند بر آن‌ها غلبه نمود‪ ،‬احزاب مشرکین و یهود است‪.‬‬
‫‪ )4‬و معنی اینکه بعد از خدا هیچ چیز دیگری وجود ندارد این است که همه چ یز نس بت ب ه‬
‫ذات خداوند به منزلۀ عدم است‪ ،‬زیرا خداوند باقی‪ ،‬و عالم همه فانی است‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪88‬‬
‫فرمودند‪« :‬بروید به سوی سر دار خود‪ -‬و یا به سوی بهترین خود‪ -‬و ب رای س عد‬
‫بن معاذس گفتند‪« :‬این‌ها به حکم تو موافقت کرده‌اند»‪.‬‬
‫س عد گفت‪ :‬م ردان آن‌ه ا را بکش ید‪ ،‬و زن ان و فرزن دان آن‌ه ا را ب ه اس ارت‬
‫بگیرید‪[ ،‬پیامبر خدا ج] فرمودند‪« :‬موافق حکم خدا قضاوت نمودی»‪ -.‬و یا ش اید‬
‫فرمودند‪ :‬موافق حکم ملٍک که خداوند است‪ ،‬و ی ا حکم ملَ ک ک ه جبرئیل÷ باش د‪،‬‬
‫قضاوت نمودی(‪.)1‬‬

‫الرقَ ِ‬
‫اع‬ ‫ت ِّ‬‫‪ -18‬باب‪َ :‬غ ْز َو ِة َذا ِ‬
‫(‪)2‬‬
‫باب [‪ :]18‬غزوۀ ذات الرقاع‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َم ا‪َ :‬أ َّن النَّبِ َّي َ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫‪ -1630‬ع َْن َج ابِ ِر ب ِْن َع ْب ِد هَّللا ِ َر ِ‬
‫اع» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫ت الرِّ قَ ِ‬‫الس ابِ َع ِة‪َ ،‬غ ْز َو ِة َذا ِ‬ ‫ف فِي َغ ْز َو ِة َّ‬ ‫صلَّى بَِأصْ َحابِ ِه فِي ال َخوْ ِ‬
‫َ‬
‫‪.]4125‬‬

‫‪ - 1‬از احکام ومسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬بعضی‌ها از این گفتۀ پیامبر خدا ج که فرمودند‪« :‬قوموا إلى سيدكم» این طور فهمیده‌ان د ک ه‬
‫برخاستن جهت اظهار احترام برای بزرگان واجب و یا سنت است‪ ،‬زی را پی امبر خ دا ج ب ه‬
‫این کار امر نمودند‪ ،‬و امر برای وجوب است‪ ،‬ولی این فهم مقرون به صواب نیست‪ ،‬زیرا‪:‬‬
‫اول آنکه ‪ :‬پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬قوموا إلى سيدكم» یعنی‪ :‬بر خیزید و به ط رف س ردار‬
‫خود بروید‪ ،‬و این سخن را از آن جهت گفتن د ک ه س عدس م ریض ب ود و احتی اج ب ه کم ک‬
‫داشت‪ ،‬و اگر مقص ود پی امبر خ دا ج برخاس تن جهت اح ترام ک ردن ب رای س عدس می‌ب ود‬
‫می‌گفتند‪« :‬قوموا لسيدكم» یعنی‪ :‬برای سر دار خود بپ ا خیزی د‪ ،‬و البت ه بین این دو عب ارت‬
‫فرق فراوان است‪.‬‬
‫دوم آنکه ‪ :‬در روایات صحیحی آمده است‪ ،‬که پیامبر خدا ج از برخاس تن ب رای کس ی من ع‬
‫می‌کردند‪ ،‬و از این کار بدشان می‌آمد‪ ،‬و چیزی ک ه ن بی ک ریم ج از آن من ع ک رده باش ند و‬
‫بدشان بیاید‪ ،‬نه تنها آنکه انجام دادن آن واجب و یا سنت نیست‪ ،‬بلک ه مک روه و ن ا روا ن یز‬
‫هست‪.‬‬
‫سوم آنکه‪ :‬اگر برخاستن برای کسی جایز می‌بود‪ ،‬یقین ا ص حابهش ک ه پی امبر خ دا ج را از‬
‫خود و از همۀ ع الم بیش تر دوس ت داش تند‪ ،‬و برای‌ش ان اح ترام خ ارج از وص فی داش تند‪،‬‬
‫برای‌ش ان برمی‌خاس تند‪ ،‬ولی ث ابت نش ده اس ت ک ه آن‌ه ا چ نین ک اری ک رده باش ند‪ ،‬پس‬
‫برخاستن برای کسی جهت اظهار احترام برای وی مش روع نیس ت‪ ،‬و چ یزی ک ه مش روع‬
‫است‪ ،‬برخاستن صاحب خانه برای استقبال از مهمان و یا وداع مهمان‪ ،‬و یا برخاستن برای‬
‫کسی است که احترام کردن وی ب ر انس ان واجب باش د‪ ،‬مانن د‪ :‬پ در‪ ،‬م ادر‪ ،‬اس تاد و امث ال‬
‫این‌ها‪.‬‬
‫‪ - 2‬غزوۀ ذات الرقاع بعد از غزوۀ خیبر واقع گردید‪ ،‬و (رقاع) جم ع رقع ه اس ت‪ ،‬و (رقع ه)‬
‫عب ارت از آنک ه تک ه پارچ ه اس ت‪ ،‬و این غ زوۀ را از آنجهت ذات الرق اع می‌گوین د ک ه‬
‫مسلمانان پاهای خود را که از پیاده روی و بی کفش ی زخم ش ده ب ود‪ ،‬ب ا تک ه پاره‌ه ا بس ته‬
‫بودند‪ ،‬وحدیث ابو موسی اشعریس که بعد از این حدیث می‌آید‪ ،‬مؤید این معنی است‪.‬‬
 ‫‪89‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫‪ -1630‬از جابرب روایت است که پیامبر خدا ج ب ا اص حاب خ ود در غ زوۀ‬
‫هفتم که غزوۀ (ذات الرقاع باشد) نماز را در خوف خواندند(‪.)3‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ قَا َل‪ :‬خَ َرجْ نَا َم َع النَّبِ ِّي َ‬ ‫‪ -1631‬ع َْن َأبِي ُمو َسى َر ِ‬
‫ت‬ ‫ي‪َ ،‬و َس قَطَ ْ‬ ‫ت َأ ْق دَا ُمنَا‪َ ،‬ونَقِبَ ْ‬
‫ت قَ َد َما َ‬ ‫فِي غ َْز َو ٍة َونَحْ نُ ِستَّةُ نَفَ ٍر‪ ،‬بَ ْينَنَ ا بَ ِع ي ٌر نَ ْعتَقِبُ هُ‪ ،‬فَنَقِبَ ْ‬
‫اع‪ ،‬لِ َم ا ُكنَّا نَع ِ‬ ‫ت َغ ْز َوةَ َذا ِ‬ ‫الخ َرقَ‪ ،‬فَ ُس ِّميَ ْ‬ ‫ف َعلَى َأرْ ُجلِنَا ِ‬ ‫اري‪َ ،‬و ُكنَّا نَلُ ُّ‬ ‫َأ ْ‬
‫ْص بُ‬ ‫ت الرِّ قَ ِ‬ ‫ظفَ ِ‬
‫ق َعلَى َأرْ ُجلِنَا» [رواه البخاری‪.]4128 :‬‬ ‫الخ َر ِ‬
‫ِمنَ ِ‬
‫‪ -1631‬از اب و موسیس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬ب ا پی امبر خ دا ج در غ زوۀ‬
‫اشتراک نمودیم‪ ،‬ما [از قبیلۀ اشعریین] شش نفر بودیم و یک شتر داشتیم‪ ،‬شتر را‬
‫به نوبت سوار می‌شدیم پاهای ما آبله شد‪ ،‬پاهای خودم آبله شد و ناخونه ایم افت اد‪،‬‬
‫و به پاهای خود خرقه پاره‌ها پیچ می‌دادیم‪ ،‬و از همین سبب‪ ،‬این غزوۀ را ب ه ن ام‬
‫غزوۀ (ذات الرقاع) نامیدند‪ ،‬زیرا به پاهای خود خرقه پاره بستیم‪.‬‬
‫صلَّى‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َوكانَ َم ّم ْن َش ِه َد َم َع َرسُو َل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1632‬ع َْن َسه ِْل ب ِْن َأبِي َح ْث َمهَ َر ِ‬
‫ت َم َع هُ‪َ ،‬وطَاِئفَ ةٌ‬ ‫ف‪َ :‬أ َّن طَاِئفَ ةً َ‬
‫ص فَّ ْ‬ ‫ص لَّى َ‬
‫ص الَةَ ال َخ وْ ِ‬ ‫اع َ‬ ‫ت الرِّ قَ ِ‬ ‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم يَوْ َم َذا ِ‬
‫ص َرفُوا‪،‬‬ ‫َأِل‬ ‫َأ‬
‫ص لَّى بِ التِي َم َع هُ َر ْك َع ةً‪ ،‬ثُ َّم ثَبَتَ قَاِئ ًم ا‪َ ،‬و تَ ُّموا ْنفُ ِس ِه ْم ثُ َّم ا ْن َ‬
‫َّ‬ ‫ِو َج اهَ ال َع د ُِّو‪ ،‬فَ َ‬
‫ص الَتِ ِه‬
‫ت ِم ْن َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫صلى بِ ِه ُم ال َّر ْك َع ةَ التِي بَقِيَ ْ‬ ‫ُأل‬ ‫ُ‬
‫ت الطاِئفَة ا ْخ َرى فَ َ‬‫َّ‬ ‫صفُّوا ِو َجاهَ ال َعد ُِّو‪َ ،‬و َجا َء ِ‬ ‫فَ َ‬
‫َّ‬ ‫َأِل‬ ‫َأ‬
‫ثُ َّم ثَبَتَ َجالِسًا‪َ ،‬و تَ ُّموا نف ِس ِه ْم‪ ،‬ث َّم َسل َم بِ ِه ْم» [رواه البخاری‪.]4129 :‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫‪ -1632‬از س هل بن أبی َحث َمهس ک ه ب ا پی امبر خ دا ج در غ زوۀ ذات الرق اع‬
‫اش تراک نم وده ب ود‪ ،‬روایت اس ت ک ه [پی امبر خ دا ج] نم از خ وف را [چ نین]‬
‫خواندند‪:‬‬
‫یک گروه از مردم با پیامبر خدا ج ص ف بس تند‪ ،‬و گ روه دیگ ر مقاب ل دش من‬
‫ایستادند‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج با کسانی که با ایشان بودند یک رکعت نم از ادا‪ ،‬نمودن د‪ ،‬و بع د‬
‫از آن خود پیامبر خدا ج به جای خ ود هم ان ط ور ایس تادند‪ ،‬کس انی ک ه ب ا آن‌ه ا‬
‫[یک رکعت نماز خوانده بودند] بقیۀ نماز را با خود کامل کردند‪ ،‬بعد از آن رفتند‬
‫و مقابل دشمن قرار گرفتند‪.‬‬
‫گروه دیگ ر آمدن د و [پی امبر خ دا ج] ی ک رکعت ب اقی مان ده را ب ا آن‌ه ا اداء‬
‫نمودند‪ ،‬سپس همان طور نشسته انتظار کشیدند تا آن‌ه ا رکعت دیگ ر را بخوانن د‪،‬‬
‫بعد از آن با آن‌ها سالم دادند‪.‬‬

‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ول هَّللا ِ َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َم ا‪َ ،‬أنَّهُ َغ زَا َم َع َر ُس ِ‬ ‫‪ -1633‬ع َْن َجابِ ِر ب ِْن َع ْب ِد هَّللا ِ َر ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم قَفَ َل َم َعهُ‪ ،‬فََأ ْد َر َك ْتهُ ُم القَاِئلَةُ‬
‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم قِبَ َل نَجْ ٍد‪ ،‬فَلَ َّما قَفَ َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫ض ا ِه‪،‬‬ ‫ق النَّاسُ فِي ال ِع َ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َوتَفَ َّر َ‬
‫ضا ِه‪ ،‬فَنَ َز َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫فِي َوا ٍد َكثِ ِ‬
‫ير ال ِع َ‬

‫‪ -‬از مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪ :‬شش غزوۀ که پیش از غزوۀ (ذات الرقاع) واق ع ش ده‬ ‫‪3‬‬

‫بود‪ ،‬عبارت‌اند از غزوۀ بدر‪ ،‬غزوۀ احد‪ ،‬غ زوۀ خن دق‪ ،‬غ زوۀ قریظ ه‪ ،‬غ زوۀ مریس یع‪ ،‬و‬
‫غزوۀ خیبر‪ ،‬و کیفیت ادای نماز خوف بعد از این در حدیث (‪ )1632‬به تفصیل می‌آید‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪90‬‬
‫ق بِهَ ا َس ْيفَهُ‪.‬‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم تَحْ تَ َس ُم َر ٍة فَ َعلَّ َ‬ ‫يَ ْست َِظلُّونَ بِال َّش َج ِر‪َ ،‬ونَ َز َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم يَ ْدعُونَا فَ ِجْئنَ اهُ‪ ،‬فَ ِإ َذا ِع ْن َدهُ‬ ‫قَا َل َجابِرٌ‪ :‬فَنِ ْمنَا نَوْ َمةً‪ ،‬ثُ َّم ِإ َذا َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫اختَ َرطَ َس ْيفِي َوَأنَ ا نَ اِئ ٌم‪،‬‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ِ :‬إ َّن هَ َذا ْ‬ ‫َأ ْع َرابِ ٌّي َجالِسٌ ‪ ،‬فَقَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫ت‪ :‬هَّللا ُ‪ ،‬فَهَا هُ َو َذا َج الِسٌ ثُ َّم‬ ‫ك ِمنِّي؟ قُ ْل ُ‬ ‫ص ْلتًا‪ ،‬فَقَا َل لِي‪َ :‬م ْن يَ ْمنَ ُع َ‬ ‫ت َوهُ َو فِي يَ ِد ِه َ‬ ‫ظ ُ‬‫فَا ْستَ ْيقَ ْ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّم» [رواه البخاری‪.]4135 :‬‬ ‫لَ ْم يُ َعاقِ ْبهُ َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫‪ -1633‬از جابر بن عبداللهب روایت است که وی با پی امبر خ دا ج ب ه ط رف‬
‫نجد ب ه جه اد رفت‪ ،‬و هنگ امی ک ه پی امبر خ دا ج بازگش تند‪ ،‬اوهم ب ا ایش ان ب از‬
‫گشت‪ ،‬در وقت نیم روز به دشتی که درخت‌های خاردار زیادی داشت رسیدند‪.‬‬
‫و پی امبر خ دا ج ف رود آمدن د‪ ،‬م ردم متف رق گردیدن د و ه ر کس ی زی ر س ایۀ‬
‫[س ُم َره‬ ‫(س ُمرۀ) نشس تند‪َ ،‬‬ ‫درختی نشست‪ ،‬و پیامبر خ دا ج ن یز زی ر س ایۀ درخت َ‬
‫درختی است که در دشت‌ها می‌روید‪ ،‬و شاخ و برگ فراوان دارد] و شمشیر خود‬
‫را بر آن آویزان کردند‪.‬‬
‫جابرس می‌گوید‪ :‬یک کمی خواب ش دیم ک ه پی امبر خ دا ج م ا را ص دا زدن د‪،‬‬
‫نزدشان آمدیم‪ ،‬دیدیم که شخص بادیه نشینی نزدشان نشس ته اس ت‪ ،‬پی امبر خ دا ج‬
‫گفتند‪:‬‬
‫«این شخص در حالی که من خواب بودم شمشیرم را گرفت‪ ،‬چون بی دار ش دم‬
‫دیدم که با شمشیر برهنه باالی سرم ایستاده است‪ ،‬برایم گفت‪ :‬در مقابل من از ت و‬
‫چه کسی دفاع خواهد کرد؟ گفتم‪ :‬خدا [از من دفاع می‌کند]‪ ،‬و اینک پهلویم نشسته‬
‫است»‪ ،‬و پیامبر خدا ج او را مجازات نکردند(‪.)1‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬در نزد ابن اسحاق چنین آمده اس ت‪ :‬بع د از اینک ه پی امبر خ دا ج در ج واب آن بادی ه نش ین‬
‫گفتند که خ دا از من دف اع می‌کن د‪ ،‬جبرئیل÷ آم د و ب ه س ینۀ آن ش خص بادی ه نش ین زد‪ ،‬و‬
‫شمشیر از دستش افتاد‪ ،‬پیامبر خدا ج شمشیر را ب ر داش ته و گفتن د‪ :‬اکن ون از ت و ک ه دف اع‬
‫می‌کند؟ گفت‪ :‬هیچ کس‪.‬‬
‫‪ )2‬سبب مجازات نکردن آن شخص از طرف پیامبر خدا ج این بود که پیامبر خ دا ج بن ابر‬
‫عبادت همیشگی خود‪ ،‬از تجاوزی که بر شخص‌شان صورت می‌گرفت‪ ،‬انتقام نمی‌گرفتن د‪،‬‬
‫و دیگر آنکه این گذشت پیامبر خدا ج سبب آن شد که این شخص بادیه نشین ایمان بیاورد و‬
‫سبب هدایت دیگران شود‪ ،‬و اقدی‪ /‬روایت می‌کند که آن شخص بادیه نشین مس لمان ش د‪ ،‬و‬
‫چون نزد اقوام خود برگش ت‪ ،‬و م اجری را ب رای آن‌ه ا قص ه نم ود‪ ،‬مردم ان بس یاری ب ه‬
‫متابعت از وی نیز مسلمان شدند‪.‬‬
 ‫‪91‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬

‫صطَلِق ِمنْ ُخ َزا َعةَ َو ِهي َغزوة ال ُم َر ْي ِ‬

‫سيع‬ ‫‪ -19‬باب‪َ :‬غ ْز َوةَ بَنِي ال ُم ْ‬
‫(‪)1‬‬
‫باب [‪ :]19‬غزوۀ بنی المصطَلق از قوم ُخزاعه که غزوۀ مریسیع باشد‬

‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ول هَّللا ِ َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ قَ ا َل خَ َرجْ نَ ا َم َع َر ُس ِ‬ ‫ي َر ِ‬ ‫‪ -1634‬ع َْن َأبِي َس ِعي ٍد ال ُخ ْد ِر َّ‬
‫ب‪ ،‬ف َ ْ‬
‫اش تَهَ ْينَا النِّ َس ا َء‪،‬‬ ‫ص ْبنَا َس ْبيًا ِم ْن َس ب ِْي ال َع َر ِ‬‫ق‪ ،‬فََأ َ‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم فِي غ َْز َو ِة بَنِي ال ُمصْ طَلِ ِ‬
‫ْز َل‪َ ،‬وقُ ْلنَ ا نَ ْع ِز ُل َو َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬
‫ص لَّى‬ ‫ت َعلَ ْينَا الع ُْزبَةُ َوَأحْ بَ ْبنَا ال َع ْز َل‪ ،‬فََأ َر ْدنَا َأ ْن نَع ِ‬ ‫َوا ْشتَ َّد ْ‬
‫ظه ُِرنَا قَ ْب َل َأ ْن نَ ْسَألَهُ فَ َسَأ ْلنَاهُ ع َْن َذلِكَ‪ ،‬فَقَا َل‪َ :‬ما َعلَ ْي ُك ْم َأ ْن الَ تَ ْف َعلُ وا‪،‬‬‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم بَ ْينَ َأ ْ‬
‫َما ِم ْن نَ َس َم ٍة َكاِئنَ ٍة ِإلَى يَوْ ِم القِيَا َم ِة ِإاَّل َو ِه َي َكاِئنَةٌ» [رواه البخاری‪.]4138 :‬‬
‫‪ -1634‬از ابو سعید خدریس روایت است که گفت‪ :‬با پیامبر خدا ج ب ه غ زوۀ‬
‫بنی المصطلق رفتیم‪ ،‬و ع دۀ از عرب‌ه ا را ب ه اس ارت گرف تیم‪ ،‬ب ه زن‌ه ا تمای ل‬
‫نمودیم‪ ،‬و از بی زنی س خت ب ه تکلی ف ب ودیم‪ ،‬و خواس تیم ک ه ع زل نم ائیم خ دا‬
‫وجود دارند‪ ،‬چگونه عزل نمائیم و از ایشان سؤال نکنیم‪ ،‬از ایش ان در این م ورد‬
‫سؤال نمودیم‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬بر شما چیزی نیست‪ ،‬هر مخلوقی گخ خلقتش ت ا روز قی امت مق در‬
‫باشد‪ ،‬به دنیا خواهد آمد»(‪.)2‬‬

‫‪ -20‬باب‪َ :‬غ ْز َو ِة َأ ْن َما ٍر‬

‫باب [‪ :]20‬غزوۀ انمار‬

‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َم ا‪ ،‬قَ ا َل‪َ « :‬رَأي ُ‬

‫ْت النَّبِ َّي‬ ‫اريِّ َر ِ‬
‫ص ِ‬‫‪ -1635‬ع َْن َج ابِ ِر ب ِْن َع ْب ِد هَّللا ِ اَأل ْن َ‬
‫ق‬ ‫ُص لِّي َعلَى َر ِ‬
‫احلَتِ ِه ُمتَ َوجِّ هً ا قِبَ َل ال َم ْش ِر ِ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم فِي َغ ْز َو ِة َأ ْن َم ٍ‬
‫ار ي َ‬ ‫َ‬
‫ُمتَطَ ِّوعًا» [رواه البخاری‪.]4140 :‬‬
‫‪ -1635‬از جابر بن عبدهللا انصاریب روایت است ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج را‬
‫دیدم که در غزوۀ انمار بر باالی شتر خود به طرف مشرق نماز نفل می‌خواندن د‪،‬‬
‫[شرح این حدیث به شمارۀ (‪ ،)261‬قبالً گذشت]‪.‬‬

‫‪ - 1‬این غ زوه درش عبان س ال شش م هج ری واق ع گردی د‪ ،‬تع داد مس لمانان زی اد ب ود‪ ،‬و ب ه‬
‫یکبارگی بر دشمن حمله نمودند‪ ،‬ده نفر از آن‌ها را کشتند‪ ،‬و بقیه را اسیر نمودن د‪ ،‬آی ۀ تیمم‬
‫در همین غزوه نازل گردید‪ ،‬و قضیۀ (افلک) نیز در همین غزوه واقع گردید‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬عزل عبارت از آن است که شخص هنگام انزال شدن خود را از زن دور س ازد ت ا آبش در‬
‫بیرون بریزد‪.‬‬
‫‪ )2‬سبب تمایل آن‌ها به عزل آن بود که آن زن‌ها بار دار نشوند‪ ،‬زیرا بار دار ش دن کنیزه ا‬
‫مانع فروختن آن‌ها می‌شد‪.‬‬
‫‪ )3‬در مذهب احناف‪ ،‬عزل کردن از کنیز روا است‪ ،‬ولی از زن منکوحه ب دون اج ازه وی‬
‫جواز ندارد‪ ،‬زیرا عزل سبب فوات حق وی می‌گردد‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪92‬‬

‫ض َي ٱهَّلل ُ ع َِن‬ ‫الح َد ْيبِيِ••ة وقَ ْ‬

‫••و ِل هللا تَ َع••الَى‪۞﴿ :‬لَّقَ ۡد َر ِ‬ ‫‪ -21‬ب••اب‪ :‬غ••زو ِة ُ‬
‫ۡٱل ُم ۡؤ ِمنِينَ ِإ ۡذ يُبَايِعُونَكَ ت َۡحتَ ٱل َّش َج َر ِة﴾‬
‫باب [‪ :]21‬غزوۀ حدیبیه و این قول خداوند متعال که‪﴿ :‬خداوند از مؤمنانی که زی••ر درخت ب••ا‬
‫(‪)1‬‬
‫تو بیعت کردند راضی شد﴾‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬تَ ُع ُّدونَ َأ ْنتُ ُم الفَ ْت َح فَ ْت َح َم َّكةَ‪َ ،‬وقَ ْد َك انَ فَ ْت ُح‬ ‫‪ -1636‬ع َِن البَ َرا ِء َر ِ‬
‫ص لى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫َّ‬ ‫ان يَوْ َم ال ُح َد ْيبِيَ ِة‪ُ ،‬كنَّا َم َع النَّبِ ِّي َ‬‫َم َّكةَ فَ ْتحًا‪َ ،‬ونَحْ نُ نَ ُع ُّد الفَ ْت َح بَ ْي َعةَ الرِّ ضْ َو ِ‬
‫ك النَّبِ َّي‬ ‫ط َرةً‪ ،‬فَبَلَ َغ َذلِ َ‬ ‫ُك فِيهَا قَ ْ‬ ‫َو َسلَّ َم َأرْ بَ َع َع ْش َرةَ ِماَئةً‪َ ،‬وال ُح َد ْيبِيَةُ بِْئرٌ‪ ،‬فَنَ َزحْ نَاهَا فَلَ ْم نَ ْتر ْ‬
‫ض َأ‪ ،‬ثُ َّم‬‫يرهَا ثُ َّم « َد َع ا بِِإنَ ا ٍء ِم ْن َم ا ٍء فَتَ َو َّ‬‫س َعلَى َش فِ ِ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم فََأتَاهَ ا‪ ،‬فَ َجلَ َ‬ ‫َ‬
‫ص َد َر ْتنَا َم ا ِش ْئنَا نَحْ نُ‬ ‫َأ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ص بَّهُ فِيهَ ا‪ ،‬فت َركنَاهَ ا غ ْي َر بَ ِعي ٍد‪ ،‬ث َّم ِإنهَ ا ْ‬ ‫ُ‬
‫ض َو َد َع ا ث َّم َ‬ ‫ض َم َ‬ ‫َم ْ‬
‫َو ِر َكابَنَا» [رواه البخاری‪.]4150 :‬‬
‫‪ -1636‬از براءس روایت است که گفت‪ :‬شما فتح را فتح مکه دانی د‪ ،‬و گرچ ه‬
‫فتح مکه فتح بود‪ ،‬ولی ما فتح را بیعة الرضوان می‌دانیم که در روز حدیبی ه واق ع‬
‫گردید(‪.)2‬‬
‫به همراه پیامبر خ دا ج چه ار ص د نف ر ب ودیم(‪ ،)3‬و حدیبی ه عب ارت از چ اهی‬
‫است‪ ،‬ما آب آن چاه را کشیدیم و قطره باقی نگذاشتیم‪.‬‬
‫این خبر برای پیامبر خدا ج رسید‪ ،‬آمدند و برکنار آن چ اه نشس تند‪ ،‬بع د از آن‬
‫مضمضه نمودند و دعا کردند‪ ،‬و آن آب را در آن چاه ریختند‪ ،‬یک کمی وقت چاه‬
‫را [ب ه ح ال خ ودش] گذاش تیم(‪ ،)4‬و بع د از آن‪ ،‬آب آن چ اه‪ ،‬م ا و ش تران م ا را‬
‫سیراب کرد‪.‬‬

‫‪( -‬حدیبیه) نام منطقه‌ای است نزدیک مکه مکرم ه ک ه قس متی از آن در ح ل‪ ،‬و قس متی در‬ ‫‪1‬‬

‫ح رم واق ع اس ت‪ ،‬این غ زوه در روز دوش نبه اول م اه ذی القع دۀ س ال شش م هج ری واق ع‬

‫گردید‪ ،‬تعداد مس لمانان در این غ زوه ی ک ه زار وششص د نف ر‪ ،‬و ی ا بیش تر از آن ب ود‪ ،‬و‬
‫پیامبر خدا ج هفتاد شتر را جهت قربانی کردن با خود آورده بودند‪ ،‬ک ه یکی از آن ش ترها‪،‬‬
‫شتر ابوجهل بود که در جنگ بدر از وی به غنیمت گرفته بودند‪ ،‬و بقیه معلومات متعلق ب ه‬
‫این غزوه ضمن احادیث آتی ذکر می‌گردد‪.‬‬
‫‪ -‬زیرا بیعة الرضوان مقدمه و اساس فتح مکه بود‪ ،‬ابن اس حاق از زه ری‪ /‬روایت می‌کن د‪،‬‬ ‫‪2‬‬

‫که گفت‪ :‬در اسالم تا فتح حدیبیه‪ ،‬فتح بزرگ‌تری از آن صورت نگرفته بود‪.‬‬
‫‪ -‬یعنی‪ :‬یک هزار وچهار صد نفر بودیم‪ ،‬و اینکه عوض یک هزار وچهار صد نفر (چه ار‬ ‫‪3‬‬

‫ده صد) نفر گفته است‪ ،‬علتش این است که در این غزوه مسلمانان به گروه‌ه ای ص د نف ری‬
‫تقسیم شده بودند‪ ،‬که مجموع آن‌ها چهارده گروه بود‪.‬‬
‫‪ -‬در روایت دیگ ری آم ده اس ت ک ه این وقت ح دود ی ک س اعت ب ود‪ ،‬و البت ه م راد از آن‬ ‫‪4‬‬

‫ساعت‪ ،‬ساعت نجومی که عب ارت از (‪ )60‬دقیق ه باش د‪ ،‬نیس ت‪ ،‬زی را در آن وقت س اعتی‬
‫وجود نداشت‪ ،‬بلکه مراد از آن‪ ،‬اندک وق تی اس ت ک ه ش اید ح دود همین ی ک س اعت و ی ا‬
‫چیزی بیشتر و یا چیزی کمتر از آن باشد‪.‬‬
 ‫‪93‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم يَ وْ َم‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬قَا َل لَنَا َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫‪ -1637‬ع َْن َجابِ ٍر َر ِ‬
‫ت ُأب ِ‬
‫ْص ُر اليَوْ َم َأَل َر ْيتُ ُك ْم‬ ‫ض» َو ُكنَّا َأ ْلفًا َوَأرْ بَ َع ِماَئ ٍة‪َ ،‬ولَوْ ُك ْن ُ‬
‫ال ُح َد ْيبِيَ ِة‪َ« :‬أ ْنتُ ْم َخ ْي ُر َأ ْه ِل اَألرْ ِ‬
‫َم َكانَ ال َّش َج َر ِة [رواه البخاری‪.]4154 :‬‬
‫‪ -1637‬از جابرس روایت است که گفت‪ :‬روز حدیبیه پیامبر خ دا ج ب رای م ا‬
‫گفتند‪« :‬شما بهترین مردمان روزی زمین هستید»‪.‬‬
‫و ما یک هزار وچهارصد نفر بودیم‪ ،‬و اگر [بینائی‌ام را از دست ن داده ب ودم]‬
‫و چشم می‌داشتم‪ ،‬همین امروز جای آن درخت را برای شما نشان می‌دادم(‪.)1‬‬
‫ب َّ‬
‫الش َج َر ِة‪َ « :‬ك انَ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪َ :‬و َك انَ ِم ْن َأ ْ‬
‫ص َحا ِ‬ ‫ان َر ِ‬ ‫‪ -1638‬ع َْن ُس َو ْي ِد ب ِْن ال ُّن ْع َم ِ‬
‫ق فَالَ ُك وهُ» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫ُأ‬
‫ص َحابُهُ تُ وا بِ َس ِوي ٍ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َوَأ ْ‬ ‫َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬
‫‪.]4175‬‬
‫‪ -1638‬از س وید بن نُعم انس ک ه از اه ل ش جره ب ود‪ ،‬روایت اس ت ک ه گفت‪:‬‬
‫برای پیامبر خدا ج و صحابه مقداری گندم کوبی ده آوردن د‪ ،‬ایش ان آن‌ه ا را همین‬
‫طور خشک جویدند‪[ ،‬احکام متعلق به این حدیث به شماره (‪ )158‬قبالً گذشت]‪.‬‬

‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْن هُ‪َ :‬أنَّهُ ك انَ يَ ِس ي ُر َم َع النَّبِ ِّي َ‬ ‫ب َر ِ‬ ‫‪ -1639‬ع َْن ُع َم َر بْن ال َخطَّا ِ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ب ع َْن َش ْي ٍء فَلَ ْم ي ُِج ْبهُ َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم لَ ْياًل ‪ ،‬فَ َسَألَهُ ُع َم ُر بْنُ ال َخطَّا ِ‬
‫ك يَا ُع َمرُ‪،‬‬ ‫ك ُأ ُّم َ‬ ‫َو َسلَّ َم‪ ،‬ثُ َّم َسَألَهُ فَلَ ْم ي ُِج ْبهُ‪ ،‬ثُ َّم َسَألَهُ فَلَ ْم ي ُِج ْبهُ‪َ ،‬وقَا َل ُع َم ُر بْنُ الخَطَّا ِ‬
‫ب‪ :‬ثَ ِكلَ ْت َ‬
‫ك الَ ي ُِجيبُ كَ‪ ،‬قَ ا َل ُع َم رُ‪:‬‬ ‫ت ُك لُّ َذلِ َ‬ ‫ث َم رَّا ٍ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ثَالَ َ‬ ‫نَزَرْ تَ َرسُو َل هَّللا ِ َ‬
‫ْت َأ ْن‬ ‫آن‪ ،‬فَ َم ا ن َِش ب ُ‬ ‫يت َأ ْن يَ ْن ِز َل فِ َّي قُ رْ ٌ‬ ‫َش ُ‬ ‫ت َأ َما َم ال ُم ْس لِ ِمينَ ‪َ ،‬وخ ِ‬ ‫يري ثُ َّم تَقَ َّد ْم ُ‬ ‫ت بَ ِع ِ‬‫فَ َح َّر ْك ُ‬
‫ت‬ ‫آن‪َ ،‬و ِجْئ ُ‬ ‫يت َأ ْن يَ ُك ونَ نَ َز َل فِ َّي قُ رْ ٌ‬ ‫َش ُ‬ ‫ت‪ :‬لَقَ ْد خ ِ‬ ‫ار ًخا يَصْ ُر ُخ بِي‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬فَقُ ْل ُ‬ ‫ص ِ‬ ‫ْت َ‬ ‫َس ِمع ُ‬
‫ت َعلَ َّي اللَّ ْيلَةَ ُس و َرةٌ‪ ،‬لَ ِه َي‬ ‫ت َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَقَا َل‪« :‬لَقَ ْد ُأ ْن ِزلَ ْ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم فَ َسلَّ ْم ُ‬ ‫َرسُو َل هَّللا ِ َ‬
‫الش ْمسُ » ثُ َّم قَ َرَأ‪ِ﴿ :‬إنَّا فَت َۡحنَ ا لَ كَ فَ ۡت ٗح ا ُّمبِ ٗينا﴾ [رواه‬ ‫ت َعلَ ْي ِه َّ‬ ‫َأ َحبُّ ِإلَ َّي ِم َّما طَلَ َع ْ‬
‫البخاری‪.]4177 :‬‬
‫‪ -1639‬از عمر بن خطابس روایت است که وی در شب ب ا پی امبر خ دا ج ب ه‬
‫جایی می‌رفت [ظاهراً این همراهی در سفر (حدیبیه) بوده باش د]‪ ،‬از پی امبر خ دا‬
‫ج چیزی پرسید‪ ،‬ولی پیامبر خدا ج جواب او را نگفتن د‪ ،‬ب از دوب اره پرس ید‪ ،‬ب از‬
‫هم جواب او را نگفتند‪ ،‬برای بار سوم پرسید‪ ،‬باز هم جواب او را نگفتند(‪.)2‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫اهل بیعت رضوان دارای فضیلت خاصی هستند‪ ،‬بعضی‌ها ب ا اس تناد ب ر این ح دیث می‌گوین د‪:‬‬
‫علیس بر عثمانس فضیلت دارد‪ ،‬زیرا عثمانس در این بیعت موج ود نب ود‪ ،‬ولی ط وری ک ه‬
‫واضح است‪ ،‬عثمانس با اجازۀ خود پیامبر خ دا ج ب ه مک ه رفت ه ب ود‪ ،‬و پی امبر خ دا ج ب ه‬
‫نیابت از وی بیعت نمودند‪ ،‬بنابراین عثمانس از این بیعت غائب ش مرده نمی‌ش ود‪ ،‬و عالوه‬
‫بر آن‪ ،‬کسی که پیامبر خدا ج ب ه نی ابت از وی ک اری را انج ام داده باش ند‪ ،‬خ ود این عم ل‬
‫فضیلتی است که فوق همه فضائل است‪ ،‬و دیگر اینکه قصد پیامبر خدا ج از این سخن ک ه‪:‬‬
‫«شما بهترین مردمان روی زمین هستید» بی ان فض یلت اه ل بیعت رض وان ب ود‪ ،‬ن ه بی ان‬
‫تفاضل در بین خود که از قرائن دیگر دانسته شود‪ ،‬وهللا تعالی أعلم‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪94‬‬
‫عمر بن خطابس با خود گفت‪ :‬ای عمر مادرت در مرگت گری ه کن د‪ ،‬س ه ب ار‬
‫از پیامبر خدا ج به الحاح چیزی پرسیدی و جواب تو را نگفتند‪.‬‬
‫عمرس می‌گوید‪ :‬از ترس آنکه مبادا درباره من ق رآنی ن ازل گ ردد‪ ،‬ش ترم را‬
‫تیز راندم و از دیگر مسلمانان جلو افتادم‪ ،‬دیری نگذشت که شنیدم کسی مرا صدا‬
‫می‌زند‪ ،‬با خود گفتم‪ :‬شاید در مورد من قرآنی نازل شده باشد‪ ،‬نزد پی امبر خ دا ج‬
‫آمدم و بر ایشان سالم دادم‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬امشب بر من سورۀ ن ازل گردی د ک ه در ن زد من از تم ام آنچ ه ک ه‬
‫خورشید بر آن طلوع کرده است به تر اس ت‪ ،‬و این آیت را ق راءت نمودن د‪« :‬م ا‬
‫فتح آشکاری را نصیب ساختیم»(‪.)1‬‬

‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َما قَ ا َل‪ :‬لَ َّما َخ َر َج النَّبِ ُّي َ‬ ‫‪ -1640‬ع َِن ال ِم ْس َو ِر ب ِْن َم ْخ َر َم ةَ َر ِ‬
‫ص َحابِ ِه‪ ،‬فَلَ َّما َأتَى َذا ال ُحلَ ْيفَ ِة‪ ،‬قَلَّ َد‬ ‫َش َرةَ ِماَئةً ِم ْن َأ ْ‬ ‫ض َع ع ْ‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َع ا َم ال ُح َد ْيبِيَ ِة فِي بِ ْ‬
‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ث َع ْينًا لَ هُ ِم ْن ُخزَا َع ةَ‪َ ،‬و َس ا َر النَّبِ ُّي َ‬ ‫ي َوَأ ْش َع َرهُ َوَأحْ َر َم ِم ْنهَا بِ ُع ْم َر ٍة‪َ ،‬وبَ َع َ‬ ‫الهَ ْد َ‬
‫ك ُج ُموعًا‪َ ،‬وقَ ْد‬ ‫اط َأتَاهُ َع ْينُهُ‪ ،‬قَا َل‪ِ :‬إ َّن قُ َر ْي ًشا َج َمعُوا لَ َ‬ ‫ير اَأل ْشطَ ِ‬‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َحتَّى َكانَ بِ َغ ِد ِ‬
‫ت‪َ ،‬و َم انِعُوكَ‪ ،‬فَقَ ا َل‪َ« :‬أ ِش يرُوا‬ ‫ك ع َِن البَ ْي ِ‬ ‫ص ا ُّدو َ‬ ‫يش‪َ ،‬وهُ ْم ُمقَاتِلُوكَ‪َ ،‬و َ‬ ‫ك اَأل َحابِ َ‬ ‫َج َمعُوا لَ َ‬
‫ص ُّدونَا‬ ‫اريِّ هَُؤ الَ ِء الَّ ِذينَ ي ُِري ُدونَ َأ ْن يَ ُ‬ ‫َأ ُّيهَا النَّاسُ َعلَ َّي‪َ ،‬أتَ َروْ نَ َأ ْن َأ ِمي َل ِإلَى ِعيَالِ ِه ْم َو َذ َر ِ‬
‫ت‪ ،‬فَِإ ْن يَْأتُونَا َك انَ هَّللا ُ َع َّز َو َج َّل قَ ْد قَطَ َع َع ْينً ا ِمنَ ال ُم ْش ِر ِكينَ ‪ ،‬وَِإاَّل تَ َر ْكنَ اهُ ْم‬ ‫ع َِن البَ ْي ِ‬
‫َأ‬
‫ت‪ ،‬الَ تُ ِري ُد قَ ْت َل َح ٍد‪،‬‬ ‫هَّللا‬ ‫َأ‬
‫َمحْ رُوبِينَ »‪ ،‬قَا َل بُو بَ ْك ٍر‪ :‬يَا َرسُو َل ِ‪َ ،‬خ َرجْ تَ عَا ِمدًا لِهَ َذا البَ ْي ِ‬
‫اس ِم ِ» [رواه‬ ‫هَّللا‬ ‫ض وا َعلَى ْ‬ ‫ص َّدنَا َع ْنهُ قَات َْلنَاهُ‪ .‬قَ ا َل‪« :‬ا ْم ُ‬ ‫ب َأ َح ٍد‪ ،‬فَتَ َو َّج ْه لَهُ‪ ،‬فَ َم ْن َ‬ ‫َوالَ َحرْ َ‬
‫البخاری‪.]4179 ،4178 :‬‬
‫‪ -1640‬از مسور بن مخرمهب روایت است که گفت‪ :‬هنگامی ک ه پی امبر خ دا‬
‫ج در سال حدیبیه با یک هزار و چند صد نفر از صحابه‌های خ ود ب یرون ش دند‪،‬‬
‫چون به ذوالحلَیف ه رس یدند‪ ،‬ه دی را قالده نم وده و نش انی کردن د‪ ،‬و از همان‌ج ا‬
‫ب رای ادای عم ره اح رام بس تند‪ ،‬و جاسوس ی را از م ردم ُخزاع ه [جهت اطالع‬
‫آوردن از قریش] فرستادند‪.‬‬
‫و پی امبر خ دا ج ب ه راه افتادن د‪ ،‬و هنگ امی ک ه ب ه (غ دیر اش طاط) رس یدند‪،‬‬
‫جاسوسی را که فرستاده بودند آمد و گفت‪ :‬قریش مردم را ب رای جن گ ک ردن ب ا‬
‫شما جمع آوری کرده‌اند‪ ،‬و از آن جمله قبایلی را که با آن‌ه ا هم پیم ان هس تند‪ ،‬از‬
‫این جهت به طور قط ع ب ا ش ما جن گ می‌کنن د و م انع رفتن ش ما ب ه خان ه کعب ه‬
‫می‌شوند‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج گفتند‪« :‬ای مردم برایم نظر بدهید؟ آی ا می‌خواهی د ک ه ب ه ط رف‬
‫اهل و عیال این مردمی که می‌خواهند مانع رفتن م ا ب ه س وی خان ه کعب ه گردن د‬

‫‪ -‬سبب جواب ندادن پیامبر خدا ج به س وال‌های عم ر بن خط ابس آن ب ود ک ه ایش ان در ای‬ ‫‪2‬‬

‫وقت مشغول تلقی وحی بودند‪ ،‬ولی عمر بن خطابس متوجه این امر نشده بود‪.‬‬
‫‪ -‬مراد از این فتح آشکار‪ ،‬فتح مکه است‪ ،‬و گرچه فتح مکه هنوز ص ورت نگرفت ه ب ود‪ ،‬و‬ ‫‪1‬‬

‫اینکه خبر از این فتح به صیغه ماضی داده شده است‪ ،‬سببش تاکید وق وع این فتح اس ت‪ ،‬ت ا‬
‫جایی که گویا هم اکنون این فتح واقع شده است‪.‬‬
 ‫‪95‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫حرکت نمائیم‪ ،‬اگر با ما به مقابله برخواستند‪ ،‬این طور می‌شود که گویا جاسوسی‬
‫نفرستاده بودیم‪ ،‬و با آن‌ها به جنگ می‌پردازیم‪ ،‬و اگر به مقابل ما نیامدن د‪ ،‬م ال و‬
‫عیال آن‌ها را به دست می‌آوریم»‪.‬‬
‫ابوبکرس گفت‪ :‬یا رسول هللا! شما به قصد خانه کعب ه ب یرون ش ده‌اید‪ ،‬و اراده‬
‫کشتن کسی و جنگ کردن با کسی را ندارید‪ ،‬به همین ه دف ب ه س فر خ ود ادام ه‬
‫دهید‪ ،‬اگر کسی مانع رفتن ما شد‪ ،‬با او جنگ خواهیم کرد‪ ،‬فرمودند‪« :‬به نام خ دا‬
‫به پیش بروید»‪.‬‬

‫س كانَ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َما َأ َّن َأباهُ َأرْ َسلَهُ يَوْ َم ال ُح َد ْيبِيَ ِة لِيَْأتيَهُ بِفَ َر ٍ‬ ‫‪ -1641‬ع َْن ا ْبنَ ُع َم َر َر ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫ص لى هللاُ َعل ْي ِه َو َس ل َم يُبَ ايِ ُع‬ ‫َّ‬ ‫ار‪ ،‬يَْأتِي بِ ِه لِيُقاتِ َل َعل ْي ِه‪َ ،‬و َر ُس و ُل ِ َ‬
‫هَّللا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ص ِ‬ ‫ِع ْن َد َرج ٍُل ِمنَ اَأل ْن َ‬
‫س‪ ،‬فَ َج ا َء بِ ِه ِإلَى‬ ‫َب ِإلَى الفَ َر ِ‬ ‫ِع ْن َد ال َّش َج َر ِة‪َ ،‬و ُع َم ُر الَ يَ ْد ِري بِ َذلِكَ‪ ،‬فَبَايَ َعهُ َع ْب ُد هَّللا ِ ثُ َّم َذه َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪« :‬يُبَ ايِ ُع تَحْ تَ‬ ‫َال‪ ،‬فََأ ْخبَ َرهُ َأ َّن َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬‫ُع َم َر‪َ ،‬و ُع َم ُر يَ ْست َْلِئ ُم لِ ْلقِت ِ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬فَ ِه َي‬ ‫َب َم َعهُ َحتَّى بَ ايَ َع َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬ ‫ال َّش َج َر ِة»‪ ،‬قَا َل‪ :‬فَا ْنطَلَقَ‪ ،‬فَ َذه َ‬
‫ث النَّاسُ َأ َّن ا ْبنَ ُع َم َر َأ ْسلَ َم قَ ْب َل َأبي ِه‪[ .‬رواه البخاری‪.]4186 :‬‬ ‫الَّتِي يَتَ َح َّد ُ‬
‫‪ -1641‬از ابن عمرب روایت است که پدرش او را فرستاد تا اس پی را ک ه در‬
‫نزد شخصی از انصار بود‪ ،‬بیاورد‪[ ،‬عبداللهس در مسیر راه خود] پیامبر خ دا ج‬
‫را دید که در نزد درخت با مردم بیعت می‌کنند‪ ،‬و عمرس از این کار خ بر نب ود‪،‬‬
‫عبدهللا بن عمر با پیامبر خدا ج بیعت کرد و بعد از آن به ط رف اس پ رفت و آن‬
‫را برای عمرس آورد‪.‬‬
‫و عمرس در این وقت لباس جنگ را می‌پوشید و خود را آماده جنگ می‌کرد‪،‬‬
‫عبداللهس برایش گفت‪ :‬پیامبر خدا ج در زیر درخت با مردم بیعت می‌کنند‪.‬‬
‫[راوی] می‌گوید‪ :‬و همان بود که براه افتاد و ابن عمر هم با او رفت‪ ،‬تا اینک ه‬
‫با پی امبر خ دا ج بیعت نم ود‪ ،‬و این هم ان چ یزی اس ت ک ه م ردم می‌گوین د‪ :‬ابن‬
‫عمرب پیش از پدرش مسلمان شده است»(‪.)1‬‬

‫ص لَّى هللاُ‬ ‫‪ -1642‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ ْبنَ َأبِي َأوْ فَى َر ِ‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َم ا‪ ،‬قَ ا َل‪ُ :‬كنَّا َم َع النَّبِ ِّي َ‬
‫الص فَا‬
‫َّ‬ ‫ص لَّ ْينَا َم َع هُ‪َ ،‬و َس َعى بَ ْينَ‬
‫ص لَّى َو َ‬‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ِ ،‬حينَ ا ْعتَ َم َر «فَطَافَ فَطُ ْفنَا َم َعهُ‪َ ،‬و َ‬
‫ُصيبُهُ َأ َح ٌد بِ َش ْي ٍء» [رواه البخاری‪.]4188 :‬‬ ‫َوال َمرْ َو ِة‪ ،‬فَ ُكنَّا نَ ْستُ ُرهُ ِم ْن َأ ْه ِل َم َّكةَ الَ ي ِ‬
‫‪ -1642‬از عبدهللا بن ابی أوفیب روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬هنگ امی ک ه پی امبر‬
‫خداج عمره نمودند با ایشان بودیم‪ ،‬چون طواف نمودند‪ ،‬با ایشان طواف کردیم‪ ،‬و‬
‫چون نماز خواندند با ایشان نماز خواندیم‪ ،‬ولی وق تی ک ه بین ص فا و م روه س عی‬
‫می‌کردن د‪ ،‬م ا از ایش ان حف اظت می‌ک ردیم ت ا مب ادا اه ل مک ه ب ه ایش ان ض رر‬
‫برسانند‪.‬‬

‫‪ -‬پس حقیقت ام ر این اس ت ک ه‪ :‬عبدهللا بن عم ر پیش از پ درش ب ا پی امبر خ دا ج در زی ر‬ ‫‪1‬‬

‫درخت بیعت کرده بود‪ ،‬و عمرس پیش از فرزندش عبداللهس مسلمان شده بود‪ ،‬ولی کسانی‬
‫که از حقیقت موضوع خبر نداشتند‪ ،‬بیعت ک ردن را مس لمان ش دن پنداش ته و گفتن د ک ه ابن‬
‫عمر پیش از پدرش مسلمان شده است‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪96‬‬

‫زَو ِة َذا ِ‬
‫ت قَ َر ٍد‬ ‫‪ -22‬باب‪َ :‬غ َ‬
‫(‪)1‬‬
‫باب [‪ :]22‬غزوۀ ذات قَرد‬

‫ت قَ ْب َل َأ ْن يُ َؤ َّذنَ بِ اُألولَى‪،‬‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ‪ ،‬قا َل‪َ :‬خ َرجْ ُ‬ ‫ع َر ِ‬ ‫‪ -1643‬ع َْن َسلَ َمةَ ْبنَ اَأل ْك َو ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم تَ رْ عَى بِ ِذي قَ َردَ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬فَلَقِيَنِي ُغالَ ٌم لِ َع ْب ِد‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬
‫َت لِقَا ُح َرس ِ‬ ‫َو َكان ْ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ ،‬و َذ َك َر ال َح ديث‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬
‫ت لِقَا ُح َرس ِ‬ ‫ُأ‬
‫ف‪ ،‬فَقَا َل‪ِ :‬خ َذ ْ‬ ‫الرَّحْ َم ِن ب ِْن عَوْ ٍ‬
‫ص لى هللاُ‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬ ‫ُ‬
‫بِطولِ ِه‪ ،‬وقَ ْد تَقَ َّدم‪َ ،‬وقَا َل هُن ا في آخِ ِر ِه‪ .‬قَ ا َل‪ :‬ث َّم َر َج ْعنَ ا َويُ رْ ِدفُنِي َر ُس و ُل ِ َ‬
‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َعلَى نَاقَتِ ِه َحتَّى َدخ َْلنَ ا ال َم ِدينَ ةَ [رواه البخ اری‪ 4194 :‬وانظ ر ح ديث رقم‪:‬‬
‫‪.]3041‬‬
‫‪ -1643‬از سلمه بن اکوعس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پیش از اذان فج ر ب یرون‬
‫ش دم و ش تران ش یرآور پی امبر خ دا ج در منطق ه (ذی قَ رد) می‌چریدن د‪ ،‬غالم‬
‫عبدالرحمن بن عوف با من مالقی ش د و گفت‪ :‬ش تران ش یرآور پی امبر خ دا ج را‬
‫بردند‪[... ،‬و تمام حدیث قبالً ذکر گردید‪ ،‬و در آخر این روایت آمده است که]‪.‬‬
‫گفت‪ :‬بعد از آن برگشتیم‪ ،‬و پیامبر خدا ج مرا پش ت س ر خ ود ب ر ب االی ناق ۀ‬
‫خویش سوار کردند‪ ،‬تا به مدین ه داخ ل ش دیم‪[ ،‬این ح دیث ب ه ش مار (‪ )1300‬در‬
‫کتاب جهاد قبالً گذشت]‪.‬‬

‫‪ -23‬باب‪َ :‬غ َ‬
‫زو ِة َخ ْيبَر‬
‫(‪)2‬‬
‫باب [‪ :]23‬غزوۀ خیبر‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬خَ َرجْ نَا َم َع النَّبِ ِّي َ‬
‫ع َر ِ‬‫‪ -1644‬ع َْن َسلَ َمةَ ب ِْن اَأل ْك َو ِ‬
‫َو َس لَّ َم ِإلَى خَ ْيبَ َر‪ ،‬فَ ِس رْ نَا لَ ْياًل ‪ ،‬فَقَ ا َل َر ُج ٌل ِمنَ القَ وْ ِم لِ َع ا ِم ٍر‪ :‬يَ ا َع ا ِم ُر َأالَ تُ ْس ِم ُعنَا ِم ْن‬
‫هُنَ ْيهَاتِكَ؟ َو َكانَ عَا ِم ٌر َر ُجاًل َشا ِعرًا‪ ،‬فَنَ َز َل يَحْ دُو بِالقَوْ ِم يَقُولُ‪:‬‬
‫صلَّ ْينَا‬
‫ص َّد ْقنَا َوالَ َ‬
‫َوالَ تَ َ‬ ‫اللَّهُ َّم لَوْ الَ َأ ْنتَ َما ا ْهتَ َد ْينَا‬

‫ت اَأل ْقدَا َم ِإ ْن الَقَ ْينَا‬

‫َوثَبِّ ِ‬ ‫ك َما َأ ْبقَ ْينَا‬
‫فَا ْغفِرْ فِدَا ًء لَ َ‬

‫صي َح بِنَا َأبَ ْينَا‬

‫ِإنَّا ِإ َذا ِ‬ ‫َوَأ ْلقِيَ ْن َس ِكينَةً َعلَ ْينَا‬

‫الس اِئقُ»‪،‬‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ « :‬م ْن هَ َذا َّ‬ ‫اح َع َّولُوا َعلَ ْينَا‪ ،‬فَقَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬‫َوبِالصِّ يَ ِ‬
‫ت يَا نَبِ َّي هَّللا ِ‪ ،‬لَوْ الَ‬ ‫ع‪ ،‬قَا َل‪« :‬يَرْ َح ُمهُ هَّللا ُ» قَا َل َر ُج ٌل ِمنَ القَوْ ِم‪َ :‬و َجبَ ْ‬ ‫َأل‬
‫قَالُوا‪ :‬عَا ِم ُر ب ا ك َو ِ‬
‫ْ‬ ‫ْنُ‬
‫ص ةٌ َش ِدي َدةٌ‪ ،‬ثُ َّم ِإ َّن هَّللا َ تَ َع الَى‬ ‫اص رْ نَاهُ ْم َحتَّى َأ َ‬
‫ص ابَ ْتنَا َم ْخ َم َ‬ ‫َأ ْمتَ ْعتَنَا بِ ِه؟ فََأتَ ْينَ ا َخ ْيبَ َر فَ َح َ‬
‫ت َعلَ ْي ِه ْم‪َ ،‬أوْ قَ دُوا نِي َرانً ا َكثِ ي َرةً‪،‬‬ ‫فَتَ َحهَا َعلَ ْي ِه ْم‪ ،‬فَلَ َّما َأ ْم َس ى النَّاسُ َم َس ا َء اليَ وْ ِم الَّ ِذي فُتِ َح ْ‬
‫‪( -‬ذی قرد) نام آبی است در س رزمین قطف ان‪ ،‬بین مدین ه و خی بر‪ ،‬و از مدین ه دو ش ب راه‬ ‫‪1‬‬

‫فاصله دارد‪ ،‬و این غزوه در ربیع االول سال ششم هجری واقع گردید‪.‬‬
‫‪( -‬خیبر) ش هر مش هوری اس ت ب ه ط رف ش مال مدین ه من وره‪ ،‬و دارای قلعه‌ه ای زی اد و‬ ‫‪2‬‬

‫مزارعی فراوان است‪.‬‬

 ‫‪97‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ « :‬ما هَ ِذ ِه النِّي َرانُ َعلَى َأيِّ َش ْي ٍء تُوقِ ُدونَ ؟» قَ الُوا‪َ :‬علَى‬ ‫فَقَا َل النَّبِ ُّي َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪:‬‬ ‫لَحْ ٍم‪ ،‬قَا َل‪َ « :‬علَى َأيِّ لَحْ ٍم؟» قَالُوا‪ :‬لَحْ ِم ُح ُم ِر اِإل ْن ِسيَّ ِة‪ ،‬قَ ا َل النَّبِ ُّي َ‬
‫«َأ ْه ِريقُوهَا َوا ْك ِسرُوهَا»‪ ،‬فَقَ ا َل َر ُج لٌ‪ :‬يَ ا َر ُس و َل هَّللا ِ‪َ ،‬أوْ نُهَ ِريقُهَ ا َونَ ْغ ِس لُهَا؟ قَ ا َل‪َ« :‬أوْ‬
‫ض ِربَهُ‪،‬‬ ‫ق يَهُ و ِديٍّ لِيَ ْ‬ ‫ص يرًا‪ ،‬فَتَنَ ا َو َل بِ ِه َس ا َ‬ ‫اف القَوْ ُم َكانَ َسيْفُ عَا ِم ٍر قَ ِ‬ ‫ص َّ‬ ‫ك»‪ .‬فَلَ َّما تَ َ‬‫َذا َ‬
‫اب َع ْينَ ُر ْكبَ ِة َع ا ِم ٍر فَ َم اتَ ِم ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬فَلَ َّما قَفَلُ وا قَ ا َل َس لَ َمةُ‪:‬‬ ‫ص َ‬ ‫َأ‬
‫َويَرْ ِج ُع ُذبَابُ َس ْيفِ ِه‪ ،‬فَ َ‬
‫ك بِي‬ ‫َأ‬ ‫ت لَهُ‪ :‬فَ دَا َ‬ ‫ْ‬
‫ك» قُل ُ‬ ‫آخذ بِيَ ِدي‪ ،‬قَا َل‪َ « :‬ما لَ َ‬ ‫ٌ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسل َم َوهُ َو ِ‬
‫َّ‬ ‫َرآنِي َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫ب َم ْن قَالَ هُ‪،‬‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ « :‬ك َذ َ‬‫َوُأ ِّمي‪َ ،‬ز َع ُموا َأ َّن عَا ِمرًا َحبِطَ َع َملُهُ؟ قَا َل النَّبِ ُّي َ‬
‫ِإ َّن لَهُ َأَلجْ َري ِْن ‪َ -‬و َج َم َع بَ ْينَ ِإصْ بَ َع ْي ِه ‪ِ -‬إنَّهُ لَ َجا ِه ٌد ُم َجا ِه ٌد‪ ،‬قَ َّل َع َربِ ٌّي َم َش ى بِهَ ا ِم ْثلَ هُ»‪،‬‬
‫َح َّدثَنَا قُتَ ْيبَةُ‪َ ،‬ح َّدثَنَا َحاتِ ٌم قَا َل‪« :‬نَ َشَأ بِهَا» [رواه البخاری‪.]4196 :‬‬
‫‪ -1644‬از سلمه بن اکوعس روایت است که گفت‪ :‬با پیامبر خ دا ج ب ه ط رف‬
‫خیبر برآمدیم‪ ،‬و در شب سفر می‌کردیم‪ ،‬کسی برای ع امرس گفت‪ :‬ی ا ع امر! از‬
‫همان چیز‌هایت برای ما نمی‌شنوانی(‪)1‬؟‬
‫و عامر شخص شاعر و خواننده بود‪ ،‬از ش ترش پ ائین ش د و ب رای م ردم این‬
‫اشعار را می‌خواند‪ :‬خدایا! اگر تو نبودی ما هدایت نمی‌شدیم‪ ،‬نه صدقه می‌دادیم و‬
‫نه نماز می‌خواندیم‪[ ،‬خدایا!] ما را بیامرز‪ ،‬و تو را تا زن ده باش یم ب ه عظمت ی اد‬
‫می‌کنیم‪ ،‬و در وقت مالق ات ب ا دش من م ا را ث ابت ق دم نگه دار‪ ،‬و ب ر م ا آرامش‬
‫ببخش‪ ،‬و وقتی که ما را به کار بد بخواهند ابا می‌ورزیم‪ ،‬و ب ه آواز بلن د دیگ ران‬
‫را بر علیه ما به کمک خواستند‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬این قافله ساالر کیست»؟‬
‫گفتند‪ :‬عامر بن اکوع است‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬خداوند بر او رحمت کند»‪.‬‬
‫کسی گفت‪[ :‬گوینده عمر بن خطابس بود] یا نبی هللا! جنت ب رایش واجب ش د‪،‬‬
‫ولی چرا مهلت ندادید تا از وی استفاده می‌بردیم(‪)2‬؟‬
‫به خیبر آمدیم و اهل خیبر را محاص ره ک ردیم‪ ،‬ت ا اینک ه ب ه گرس نگی س ختی‬
‫دچار شدیم‪ ،‬بعد از آن خداون د متع ال خی بر را ب رای مس لمانان فتح س اخت‪ ،‬ش ام‬
‫روزی که خیبر فتح شد‪[ ،‬مسلمانان] آتش زیادی بر افروختند‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج پرسیدند‪« :‬این آتش‌ه ا ب رای چیس ت؟ و ب رای چ ه این ق در آتش‬
‫افروخته‌اید»؟‬
‫گفتند‪ :‬بر گوشت‪.‬‬
‫پرسیدند‪« :‬بر چه گوشتی»؟‬
‫گفتند‪ :‬گوشت خرهای اهلی‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬گوشت‌ها را بیرون بریزید و دیگ‌ها را بشکنید»‪.‬‬
‫‪ -‬مقص ود از آن چیز‌ه ا‪ ،‬اش عاری ب ود ک ه ع امرس ب رای م ردم می‌س رود‪ ،‬و ابن اس حاق‬ ‫‪1‬‬

‫می‌گوید که پیامبر خدا ج در وقت رفتن بسوی خی بر ب رای ع امر بن اک وع گفتن د ک ه‪« :‬از‬
‫همان اشعارت برای ما بخوان»‪.‬‬
‫‪ -‬یعنی‪ :‬این شخص به اثر دعای شما به درجه شهادت نائل خواهد آمد‪ ،‬و از بین م ا خواه د‬ ‫‪2‬‬

‫رفت‪ ،‬و ای کاش می‌گذاشت تا از شجاعت وی استفاده می‌کردیم‪.‬‬

 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪98‬‬
‫کسی گفت‪ :‬یا رسول هللا! ی ا اینک ه گوش ت‌ها را ب یرون بری زیم‪ ،‬و دیگ‌ه ا را‬
‫بشوئیم؟‬
‫فرمودند‪« :‬یا این طور کنید»‪.‬‬
‫هنگامی که مردم صف آرایی نمودند‪ ،‬شمش یر ع امر کوت اه ب ود‪ ،‬رفت ک ه ب ه‬
‫پ ای یه ودی بزن د شمش یرش دور خ ورد و ن وک آن ب ه عین ک زان وی خ ودش‬
‫اصابت نمود و از همین سبب مرد‪.‬‬
‫راوی گفت که سلمهس می‌گوید‪ :‬هنگام بازگشت پیامبر خدا ج م را دیدن د و در‬
‫حالی که دست مرا گرفته بودند‪ ،‬گفتند‪« :‬ترا چه شده است»؟‬
‫برای‌شان گفتم که‪ :‬پدر و مادرم فدای شما! مردم می‌گویند که (عامر) اعم الش‬
‫را هدر و باطل کرده است‪[ ،‬زیرا خودش خود را کشته است]‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬کسی که چنین می‌گوید دروغ می‌گوید‪ :‬بلکه ب رای او‬
‫دو م زد اس ت – و دو انگش ت خ ود را ب ا هم جم ع نم وده و [گفتن د] – ع امر هم‬
‫مشقت دید و هم جه اد ک رد‪ ،‬و در روی زمین بس یار کم ع ربی اس ت ک ه مث ل او‬
‫باشد» ‪ -‬و یا فرمودند‪« :‬کم عربی است که مانند او نشأت کرده باشد» ‪.)1(-‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َأتَى خَ ْيبَ َر‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪َ ،‬أ َّن َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1645‬ع َْن َأنَ ٍ‬
‫س َر ِ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ال ُمقَاتِلَ ةَ َو َس بى‬ ‫الص الة‪ ،‬وزَا َد هُن ا‪ :‬فَقَ َل النَّبِ ُّي َ‬ ‫لَ ْياًل ‪َ ،‬وتَقَ َّد َم في َّ‬
‫ال ُذرِّ يَّةَ‪[ .‬رواه البخاری‪ 4197 :‬وانظر حدیث رقم‪.]371 :‬‬
‫‪ -1645‬از انسس روایت است ک ه پی امبر خ دا ج ش ب هنگ ام ب ه خی بر داخ ل‬
‫گردیدند‪ -‬و این حدیث قبالً گذشت‪[ -‬به حدیث ش ماره (‪ )243‬مراجع ه کنی د] و در‬
‫این روایت آمده است که‪ :‬جن گ جوی ان را کش تند‪ ،‬و اه ل و اوالد را ب ه اس ارت‬
‫گرفتند‪.‬‬
‫ص لَّى‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬لَ َّما َغ زَا َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1646‬ع َْن َأبِي ُمو َسى اَأل ْش َع ِريِّ َر ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ ،‬أ ْش َرفَ النَّاسُ‬ ‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َخ ْيبَ َر‪َ ،‬أوْ قَا َل‪ :‬لَ َّما تَ َو َّجهَ َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫ير‪ :‬هَّللا ُ َأ ْكبَ ُر هَّللا ُ َأ ْكبَ رُ‪ ،‬الَ ِإلَ هَ ِإاَّل هَّللا ُ‪ ،‬فَقَ ا َل َر ُس و ُل هَّللا ِ‬
‫َعلَى َوا ٍد‪ ،‬فَ َرفَعُوا َأصْ َواتَهُ ْم بِالتَّ ْكبِ ِ‬
‫ص َّم َوالَ غَاِئبً ا‪ِ ،‬إنَّ ُك ْم‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪« :‬ارْ بَ ُع وا َعلَى َأ ْنفُ ِس ُك ْم‪ِ ،‬إنَّ ُك ْم الَ تَ ْد ُعونَ َأ َ‬ ‫َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪،‬‬ ‫ِ ِ َ‬ ‫هَّللا‬ ‫ول‬ ‫س‬
‫ُ‬ ‫ر‬
‫ِ َ‬ ‫ة‬‫َّ‬ ‫ب‬ ‫َا‬ ‫د‬ ‫فَ‬ ‫ْ‬
‫خَل‬ ‫ا‬ ‫َ‬ ‫ن‬‫َأ‬ ‫و‬ ‫»‪،‬‬ ‫م‬
‫َ َ ََ ْ َ‬ ‫ُ‬
‫ك‬ ‫ع‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ُ‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ً‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫ر‬
‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ق‬ ‫ًا‬‫ع‬‫ي‬ ‫م‬
‫َ ِ‬ ‫س‬ ‫ونَ‬ ‫ُ‬
‫ع‬ ‫تَ ْد‬
‫ت‪:‬‬ ‫ْ‬
‫س»‪ .‬قُل ُ‬ ‫َأ‬
‫فَ َس ِم َعنِي َو نَا قُ ولُ‪ :‬الَ َح وْ َل َوالَ قُ َّوةَ ِإاَّل بِاهَّلل ِ‪ ،‬فَقَ ا َل ِلي‪« :‬يَ ا َع ْب َد هَّللا ِ ْبنَ قَ ْي ٍ‬ ‫َأ‬
‫ت‪ :‬بَلَى يَ ا‬ ‫وز ال َجنَّ ِة» قُ ْل ُ‬ ‫ك َعلَى َكلِ َم ٍة ِم ْن َك ْن ٍز ِم ْن ُكنُ ِ‬ ‫ك يَا َر ُس و َل هَّللا ِ‪ ،‬قَ ا َل‪َ« :‬أالَ َأدُلُّ َ‬ ‫لَبَّ ْي َ‬
‫هَّلل‬ ‫اَّل‬ ‫ُ‬
‫ك بِي َو ِّمي‪ ،‬قَا َل‪« :‬الَ َحوْ َل َوالَ ق َّوةَ ِإ بِا ِ» [رواه البخاری‪.]4205 :‬‬ ‫ُأ‬ ‫َأ‬ ‫هَّللا‬
‫َرسُو َل ِ‪ ،‬فَدَا َ‬

‫‪ -‬و معنی کالم پیامبر خدا ج این است که در بین عرب‌ها کم کسی پیدا می‌شود ک ه هم جه اد‬ ‫‪1‬‬

‫کرده باشد‪ ،‬و هم مشقت دیده باشد‪.‬‬

 ‫‪99‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫‪ -1646‬از ابو موسی اشعریس روایت است که گفت‪ :‬هنگامی ک ه پی امبر خ دا‬
‫ج به جنگ خیبر رفتند(‪ ، )1‬مردم به دشتی رسیدند و با صدای بلند گفتند‪( :‬هللا اکبر‪،‬‬
‫هللا اکبر‪ ،‬ال إله إال هللا)‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬ب ر خ ود م دارا کنی د [یع نی‪ :‬این س خن را] آهس ته‌تر‬
‫بگوئید]‪ ،‬شما نه با شخص نا شنوایی سخن می‌گوید‪ ،‬و نه با شخص غ ائبی‪ ،‬بلک ه‬
‫کسی را که می‌خوانید شنوا است و نزدیک‪ ،‬و با شما است»‪.‬‬
‫ُ‬
‫ابوموسیس می‌گوی د‪ :‬من ب ه عقب داب ه پی امبر خ دا ج و (وال َح وْ َل وال ق َّوةَ ِإال‬
‫بِاهللِ) می‌گفتم‪ ،‬این را شنیده و فرمودند‪« :‬ای عبدهللا بن قیس»!‬
‫گفتم‪ :‬لبیک یا رسول هللا!‬
‫فرمودند‪« :‬آیا تو را به کلمه که گنجی از گنج‌های جنت است راهنمایی نکنم»؟‬
‫گفتم‪ :‬یا رسول هللا! پدر و مادرم فدای شما رهنمائی کنید‪.‬‬
‫فرمودند‪[ :‬آن کلمه این است]‪« :‬ال َحوْ َل وال قُ َّوةَ ِإال بِاهللِ»‪.‬‬

‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْن هُ‪ :‬قَ ا َل‪ :‬التَقَى النَّبِ ُّي َ‬ ‫الس ا ِع ِديِّ َر ِ‬ ‫‪ -1647‬ع َْن َس هْلِ ب ِْن َس ْع ٍد َّ‬
‫َس َك ِر ِه ْم‪َ ،‬وفِي‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫َازي ِه‪ ،‬فَاقتَتَلوا‪ ،‬فَ َما َل ك لُّ قَ وْ ٍم ِإلى ع ْ‬ ‫ْ‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َوال ُم ْش ِر ُكونَ فِي بَع ِ‬
‫ْض َمغ ِ‬
‫ض َربَهَا بِ َس ْيفِ ِه‪ ،‬فَقِي َل‪ :‬يَ ا‬ ‫ع ِمنَ ال ُم ْش ِر ِكينَ َشا َّذةً َوالَ فَا َّذةً ِإاَّل اتَّبَ َعهَا فَ َ‬ ‫ال ُم ْسلِ ِمينَ َر ُج ٌل الَ يَ َد ُ‬
‫ار»‪ ،‬فَقَالُوا‪َ :‬أيُّنَا ِم ْن َأ ْه ِل‬ ‫َرسُو َل هَّللا ِ‪َ ،‬ما َأجْ َزَأ َأ َح ٌد َما َأجْ َزَأ فُالَ ٌن‪ ،‬فَقَا َل‪ِ« :‬إنَّهُ ِم ْن َأ ْه ِل النَّ ِ‬
‫ت‬ ‫ار؟ فَقَا َل َر ُج ٌل ِمنَ القَوْ ِم‪َ :‬أَلتَّبِ َعنَّهُ‪ ،‬فَِإ َذا َأ ْس َر َع َوَأ ْبطَ َأ ُك ْن ُ‬ ‫ال َجنَّ ِة‪ِ ،‬إ ْن َكانَ هَ َذا ِم ْن َأ ْه ِل النَّ ِ‬
‫ض‪َ ،‬و ُذبَابَ هُ بَ ْينَ ثَ ْديَ ْي ِه‪،‬‬ ‫اب َس ْيفِ ِه بِ اَألرْ ِ‬ ‫ص َ‬ ‫ض َع نِ َ‬‫ُر َح‪ ،‬فَا ْستَ ْع َج َل ال َموْ تَ ‪ ،‬فَ َو َ‬ ‫َم َعهُ‪َ ،‬حتَّى ج ِ‬
‫ك‬‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم فَقَ ا َل‪َ :‬أ ْش هَ ُد َأنَّ َ‬ ‫ثُ َّم تَ َحا َم َل َعلَ ْي ِه فَقَتَ َل نَ ْف َسهُ‪ ،‬فَ َجا َء ال َّر ُج ُل ِإلَى النَّبِ ِّي َ‬
‫ك»‪ .‬فََأ ْخبَ َرهُ‪ ،‬فَقَا َل‪ِ« :‬إ َّن ال َّر ُج َل لَيَ ْع َم ُل بِ َع َم ِل ْه ِل ال َجنَّ ِة‪ ،‬فِي َم ا‬
‫َأ‬ ‫َرسُو ُل هَّللا ِ‪ ،‬فَقَا َل‪َ « :‬و َما َذا َ‬
‫اس‪َ ،‬وهُ َو ِم ْن‬ ‫ار‪ ،‬فِي َم ا يَ ْب دُو لِلنَّ ِ‬ ‫ار‪َ ،‬ويَ ْع َم ُل بِ َع َم ِل َأ ْه ِل النَّ ِ‬‫اس‪ ،‬وَِإنَّهُ لَ ِم ْن َأ ْه ِل النَّ ِ‬‫يَ ْبدُو لِلنَّ ِ‬
‫َأ ْه ِل ال َجنَّ ِة» [رواه البخاری‪.]4207 :‬‬
‫‪ -1647‬از سهل بن سعد ساعدیس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬در یکی از غ زوات‬
‫که پیامبر خدا ج و مشرکین مقابل هم قرار گرفتند‪ ،‬به جنگ پرداختند [در بعض ی‬
‫از روایات آمده است که این جنگ در خیبر واقع گردیده بود]‪.‬‬
‫[بعد از جنگ] بعد از اینکه پیامبر خدا ج به طرف عسکر خود و مشرکین ب ه‬
‫طرف عسکر خود رفتند‪ ،‬در میان صحابه‌های پیامبر خدا ج شخصی بود [ب ه ن ام‬
‫قزمان ظف ری انص اری]‪ ،‬ک ه ب ه ج انب مقاب ل فرص ت نمی‌داد‪ ،‬و اگ ر کس ی از‬
‫لشکر جدا می‌شد‪ ،‬و یا تنها بود‪ ،‬به دنبالش میرفت‪ ،‬و به شمشیرش می‌زد‪.‬‬
‫کسی برای پیامبر خدا ج گفت‪ :‬امروز هیچ کدام از ما به ان دازه فالنی کوش ش‬
‫و جان فدائی نکرد‪.‬‬

‫‪ -‬ظاهر این سخن داللت بر این دارد که آنچه را که ابوموسی در این حدیث روایت می‌کند‪،‬‬ ‫‪1‬‬

‫هنگام رفتن به طرف خیبر واقع گردیده است‪ ،‬ولی واقعیت این طور نیست‪ ،‬بلکه این واقعه‬
‫هنگام برگشتن از خیبر به وقوع پیوسته است‪ ،‬زیرا ابوموسیس بعد از اینکه خی بر فتح ش د‪،‬‬
‫با جعفرس نزد پیامبر خدا ج آمد‪ ،‬پس تقدیر سخن چنین می‌شود که‪ :‬هنگامی که پی امبر خ دا‬
‫ج به جنگ خیبر رفتند و از جنگ برگشتند‪ ...‬الخ‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪100‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬آن شخص از اهل دوزخ است»(‪.)1‬‬
‫کسی گفت‪ :‬من ای شخص را تعقیب خ واهم ک رد‪[ .‬ت ا ب بینم ک ه س بب دوزخی‬
‫بودنش چیست]؟‬
‫روای گفت‪ :‬این شخص با وی برآمد‪ ،‬د هرجا که می‌ایستاد با وی می‌ایستاد‪ ،‬و‬
‫اگر تیز می‌رفت با وی تیز می‌رفت‪.‬‬
‫راوی گفت‪ :‬آن ش خص رزمج و زخم کالنی برداش ت و تص میم ب ه خودکش ی‬
‫گرفت‪ ،‬و دسته شمشیرش را بر زمین گذاش ت و س ر شمش یر را بین دو س ینه‌اش‬
‫قرارداد‪ ،‬خودش را بر روی شمشیر فشار داد و کشت‪.‬‬
‫شخص ی ک ه او را تعقیب می‌ک رد‪ ،‬ن زد پی امبر خ دا ج آم د و گفت‪ :‬ش هادت‬
‫می‌دهم که شما پیامبر خدا ج هستید‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬چه خبر است»؟‬
‫گفت‪ :‬چ ون ش ما در م ورد آن ش خص فرمودی د ک ه از اه ل دوزخ اس ت‪ ،‬این‬
‫سخن بر مردم گران تمام شد‪ ،‬برای آن‌ها گفتم‪ :‬من خبر این شخص را ب رای ش ما‬
‫خواهم آورد‪ ،‬و به تعقیبش بیرون شدم‪ ،‬بعد از مدت کوتاهی زخم بزرگی برداشت‬
‫و به قصد خودکشی برآمد‪ ،‬دسته شمشیرش را ب ر زمین گذاش ت و ن وکش را بین‬
‫دو سینه‌اش قرارداد‪ ،‬بعد از آن خود را بر آن فشار داد و خود را کشت‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج بعد از شنیدن این سخن فرمودن د‪« :‬شخص ی – از نظ ر م ردم –‬
‫عمل اهل بهشت را انجام می‌دهد و در حالی که او از اهل دوزخ است‪ ،‬و ش خص‬
‫دیگری – از نظر مردم – عمل اهل دوزخ را انج ام می‌ده د‪ ،‬در ح الی ک ه او از‬
‫اهل بهشت است»‪.‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪« :‬قُ ْم يَ ا فُالَ ٌن‪ ،‬فَ َأ ِّذ ْن‬
‫‪َ -1648‬وفي رواية قا َل‪ :‬فَقَا َل َرسُو ُل هللاِ َ‬
‫اج ِر» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫َأنَّهُ الَ يَ ْد ُخ ُل ال َجنَّةَ ِإاَّل ُم ْؤ ِم ٌن‪ِ ،‬إ َّن هَّللا َ يَُؤ يِّ ُد ال ِّدينَ بِال َّر ُج ِل الفَ ِ‬
‫‪.]4203‬‬
‫‪ -1648‬و در روایت دیگ ری [س هل س اعدیس] گفت ک ه‪ :‬پی امبر خ دا ج‬
‫فرمودند‪:‬‬
‫‪ -‬و این دوزخی بودنش به سبب منافقت وی بود‪ ،‬طبرانی از اکتم خزاعی روایت می‌کند که‬ ‫‪1‬‬

‫گفتم‪ :‬یا رسول هللا! اگر فالنی با این اجتهاد و عب ادت و حلم خ ود در آتش باش د‪ ،‬پس مای ان‬
‫در کجا خواهیم بود؟ فرمودند‪« :‬سبب در آتش رفتنش منافقتش می‌باشد»‪ ،‬شاید کسی بگوید‪:‬‬
‫در صورتی که این شخص من افق ب ود‪ ،‬پس چ ه الزم داش ت ک ه این ق در جن گ و ش هامت‬
‫بخرج دهد‪ ،‬و خود را به خطر بی‌اندازد‪ ،‬جوابش آن است که‪ :‬کسانی که به جهاد می‌رفتن د‪،‬‬
‫اغراض مختلفی داشتند‪ ،‬بعضی از آن‌ها غرضش به دست آوردن مال بود‪ ،‬وع ده غرض ش‬
‫آن ب ود ک ه گفت ه ش ود‪ :‬فالنی ب ا ش هامت و ب ا غ یرت اس ت‪ ،‬و گ روهی ب ه اس اس ق ومیت‬
‫می‌جنگیدند‪ ،‬و کسان بسیاری هم مقصدشان جهاد فی سبیل هللا بود‪ ،‬و تنها همین گروه اخ یر‬
‫جهادشان جهاد گفته می‌شد‪ ،‬و سزاوار بهشت بودند‪ ،‬و دیگ ران – هم ان ط وری ک ه پی امبر‬
‫خدا ج در حدیث دیگری فرموده‌اند – جای‌شان دوزخ است‪ ،‬و این شخص هم دور نیست که‬
‫با جود نفاق خود‪ ،‬روی غرضی از این اغراض دنیوی در ص ف مس لمانان ب ه جن گ آم ده‬
‫باشد‪.‬‬
 ‫‪101‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫«فالنی! برخیز و اعالن کن که به جز مؤمن کس دیگری به جنت نمی‌رود‪ ،‬و‬
‫خداوند متعال این دین را بذریعه شخص بدکار مؤید می‌سازد»(‪.)1‬‬
‫ض رْ بَ ٍة في س اقي يَ وْ َم خَ ْيبَ َر‬‫ْت َ‬ ‫ض ِرب ُ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ ُ‬‫ع َر ِ‬ ‫‪ -1649‬ع َْن َسلَ َمةَ ب ِْن اَأل ْك َو ِ‬
‫الس ا َع ِة»‬ ‫ت‪ ،‬فَ َم ا ْ‬
‫اش تَ َك ْيتُهَا َحتَّى َّ‬ ‫ث نَفَثَا ٍ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم «فَنَفَ َ‬
‫ث فِي ِه ثَالَ َ‬ ‫فََأتَي ُ‬
‫ْت النَّبِ َّي َ‬
‫[رواه البخاری‪.]4206 :‬‬
‫‪ -1649‬از سلمه بن اکوعس روایت است که گفت‪ :‬در غزوۀ خی بر ض ربه ب ه‬
‫پایم اصابت نمود‪ ،‬نزد پیامبر خدا ج آمدم‪ ،‬ایش ان ب ر آن زخم س ه ب ار دمیدن د‪ ،‬ت ا‬
‫همین ساعت دیگر از آن پایم احساس شکایتی نکردم(‪.)2‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم بَ ْينَ خَ ْيبَ َر‪،‬‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قا َل‪َ« :‬أقَا َم النَّبِ ُّي َ‬ ‫س َر ِ‬‫‪ -1650‬ع َْن َأنَ ٍ‬
‫ت ال ُم ْس لِ ِمينَ ِإلَى َولِي َمتِ ِه‪َ ،‬و َم ا َك انَ فِيهَ ا‬ ‫صفِيَّةَ»‪ ،‬فَ َدعَوْ ُ‬ ‫ال يُ ْبنَى َعلَ ْي ِه بِ َ‬‫ث لَيَ ٍ‬
‫َوال َم ِدينَ ِة ثَالَ َ‬
‫ْ‬ ‫َأ‬
‫ت‪ ،‬فَ لقَى َعلَ ْيهَ ا التَّ ْم َر‬ ‫اع فَب ُِسطَ ْ‬ ‫َأل‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ِم ْن ُخب ٍْز َوالَ لَحْ ٍم‪َ ،‬و َما َكانَ فِيهَا ِإاَّل ْن َم َر بِالَاًل بِا ْنطَ ِ‬
‫ُ‬
‫ت يَ ِمينُهُ؟ قَ الوا‪ِ :‬إ ْن‬ ‫َأ‬
‫ت ال ُمْؤ ِمنِينَ ‪ ،‬وْ َما َملَ َك ْ‬ ‫َواَألقِطَ َوال َّس ْمنَ ‪ ،‬فَقَا َل ال ُم ْسلِ ُمونَ ‪ِ :‬إحْ دَى ُأ َّمهَا ِ‬
‫ت يَ ِمينُ هُ‪ ،‬فَلَ َّما ارْ تَ َح َل‬ ‫ت ال ُمْؤ ِمنِينَ ‪ ،‬وَِإ ْن لَ ْم يَحْ ُج ْبهَا فَ ِه َي ِم َّما َملَ َك ْ‬ ‫َح َجبَهَا فَ ِه َي ِإحْ دَى ُأ َّمهَا ِ‬
‫اب [رواه البخاری‪.]4213 :‬‬ ‫َوطََّأ لَهَا خ َْلفَهُ‪َ ،‬و َم َّد ِ‬
‫الح َج َ‬
‫‪ -1650‬از انسس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج بین خیبر و مدینه‪ ،‬جهت‬
‫عروسی با صفیه‪ ،‬سه شب منزل گزیدند‪ ،‬من مسلمانان را به عروسی‌شان دع وت‬
‫کردم‪ ،‬و در این عروسی نه گوشتی بود و نه ن انی‪ ،‬و چ یزی ک ه ب ود آن ب ود ک ه‬
‫بالل را امر کردند تا سفره‌ها را بگس تراند‪ ،‬و ب رای م ا خرم ا و ق روت و روغن‬
‫آوردند‪.‬‬
‫مس لمانان بین خ ود گفتن د‪ :‬ص فیه از امه ات مؤم نین اس ت‪ ،‬و ی ا مل ک یمین‬
‫[یعنی‪ :‬کنیز] پیامبر خدا ج خواهد بود؟‬
‫گفتند‪ :‬اگر او را حجاب کردند‪ ،‬از امهات مؤمنین است‪ ،‬و اگر حجاب نکردند‪،‬‬
‫از ملک یمین‌شان خواهد ب ود‪ ،‬هنگ ام رفتن‪ ،‬پش ت س ر خ ود ب رایش ج ایی آم اده‬
‫کردند‪ ،‬و او را حجاب نمودند‪.‬‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪َ ،‬أ َّن َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ب َر ِ‬‫‪ -1651‬ع َْن َعلِ ِّي ب ِْن َأبِي طَ الِ ٍ‬
‫وم ال ُح ُم ِر اِإل ْن ِس يَّ ِة» [رواه‬ ‫َو َس لَّ َم‪« :‬نَهَى ع َْن ُم ْت َع ِة النِّ َس ا ِء يَ وْ َم َخ ْيبَ َر‪َ ،‬وع َْن َأ ْك ِل لُ ُح ِ‬
‫البخاری‪.]4216 :‬‬

‫‪ -‬و از این دانسته می‌شود که آن شخصی که خودکشی کرد‪ ،‬م ؤمن نب ود‪ ،‬و ب ا آن هم س بب‬ ‫‪1‬‬

‫تائید این دین شد‪ ،‬زیرا به جهاد خود س بب پ یروزی مس لمانان گردی د‪ ،‬بن ابراین اگ ر کس ی‬
‫فاسق و فاجر باشد‪ ،‬خدمتش به دین و یا جهادش در راه دین‪ ،‬سبب محو فسق و فجور‪ ،‬و ی ا‬
‫کفر و نفاقش نمی‌گردد‪ ،‬ولو آنک ه در ظ اهر‪ ،‬و در چش م م ردم‪ ،‬مجاه د و از اه ل تق وی و‬
‫صالح باشد‪.‬‬
‫‪ -‬و این پیش آمد‪ ،‬عالمت دیگ ری از عالئم نب وت پی امبر خ دا ج اس ت‪ ،‬و البت ه چ نین پیش‬ ‫‪2‬‬

‫آمدهایی بسیار و بسیار است‪ ،‬و نمونه‌های زیادی از این معج زات ت ا هم اکن ون گذش ت‪ ،‬و‬
‫نمونه‌های دیگری‪ ،‬بعد از این خواهد آمد‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪102‬‬
‫‪ -1651‬از علی بن ابی طالبس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج در روز‬
‫خیبر‪ ،‬از متعه زن‌ها و از خوردن گوشت خرهای اهلی‪ ،‬نهی فرمودند(‪.)1‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪ ،‬قَا َل‪« :‬قَ َس َم َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫‪ -1652‬ع َِن اب ِْن ُع َم َر َر ِ‬
‫َّاج ِل َس ْه ًما» [رواه البخاری‪.]4228 :‬‬ ‫يَوْ َم َخ ْيبَ َر لِ ْلفَ َر ِ‬
‫س َس ْه َمي ِْن‪َ ،‬ولِلر ِ‬
‫‪ -1652‬از ابن عمرب روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج در روز خی بر‬
‫برای اسپ دو سهم‪ ،‬و برای پیاده یک سهم‪ ،‬مقرر نمودند(‪.)2‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬بَلَ َغنَ ا َم ْخ َر ُج النَّبِ ِّي َ‬ ‫‪ -1653‬ع َْن َأبِي ُمو َسى َر ِ‬
‫ص َغ ُرهُ ْم‪َ ،‬أ َح ُدهُ َما َأبُ و‬ ‫ان لِي َأنَ ا َأ ْ‬ ‫اج ِرينَ ِإلَ ْي ِه َأنَا َوَأ َخ َو ِ‬‫َو َسلَّ َم َونَحْ نُ بِاليَ َم ِن‪ ،‬فَ َخ َرجْ نَا ُمهَ ِ‬
‫ض عٌ‪ ،‬وَِإ َّما قَ ا َل‪ :‬فِي ثَالَثَ ٍة َو َخ ْم ِس ينَ ‪َ ،‬أ ِو ْاثنَي ِْن‬ ‫بُ رْ َدةَ‪َ ،‬واآل َخ ُر َأبُ و ُر ْه ٍم‪ِ ،‬إ َّما قَ ا َل‪ :‬بِ ْ‬
‫اش ِّي بِال َحبَ َش ِة‪ ،‬فَ َوافَ ْقنَ ا‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬
‫َو َخ ْم ِسينَ َر ُجاًل ِم ْن قَوْ ِمي‪ ،‬فَ َر ِك ْبنَا َسفِينَةً‪ ،‬فَ لقَ ْتنَا َسفِينَتُنَا ِإلَى النَّ َج ِ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َمَّ‬ ‫ب‪ ،‬فََأقَ ْمنَا َم َعهُ َحتَّى قَ ِد ْمنَا َج ِميعًا‪ ،‬فَ َوافَ ْقنَا النَّبِ َّي َ‬ ‫طالِ ٍ‬ ‫َج ْعفَ َر ْبنَ َأبِي َ‬
‫الس فِينَ ِة‪َ :‬س بَ ْقنَا ُك ْم‬‫اس يَقُولُ ونَ لَنَ ا‪ ،‬يَ ْعنِي َأِل ْه ِل َّ‬ ‫ِحينَ ا ْفتَتَ َح خَ ْيبَ َر‪َ ،‬و َك انَ ُأنَ اسٌ ِمنَ النَّ ِ‬
‫ج النَّبِ ِّي‬ ‫ص ةَ َزوْ ِ‬ ‫س‪َ ،‬و ِه َي ِم َّم ْن قَ ِد َم َم َعنَ ا‪َ ،‬علَى َح ْف َ‬ ‫ت ُع َم ْي ٍ‬ ‫ت َأ ْس َما ُء بِ ْن ُ‬‫بِ ال ِهجْ َر ِة‪َ ،‬و َد َخلَ ْ‬
‫اش ِّي فِي َم ْن هَ ا َج َر‪ ،‬فَ َد َخ َل ُع َم ُر‬ ‫ت ِإلَى النَّ َج ِ‬ ‫َت هَا َج َر ْ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم زَاِئ َرةً‪َ ،‬وقَ ْد َكان ْ‬ ‫َ‬
‫ت‪َ :‬أ ْس َما ُء بِ ْنتُ‬ ‫صةَ‪َ ،‬وَأ ْس َما ُء ِع ْن َدهَا‪ ،‬فَقَا َل ُع َم ُر ِحينَ َرَأى َأ ْس َما َء‪َ :‬م ْن هَ ِذ ِه؟ قَ الَ ْ‬ ‫ْ‬
‫َعلَى َحف َ‬
‫ت َأ ْس َما ُء‪ :‬نَ َع ْم‪ ،‬قَا َل‪َ :‬سبَ ْقنَا ُك ْم بِال ِهجْ َر ِة‪،‬‬‫س‪ ،‬قَا َل ُع َمرُ‪ :‬ال َحبَ ِشيَّةُ َه ِذ ِه البَحْ ِريَّةُ َه ِذ ِه؟ قَالَ ْ‬ ‫ُع َم ْي ٍ‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬نکاح متعه عبارت از تمتع گ رفتن از زن در م دت معی نی اس ت‪ ،‬مثالً شخص ی ب رای زنی‬
‫می‌گوید در مقابل دو صد درهم یک هفته با تو تمتع می‌کنم‪.‬‬
‫‪ )2‬نکاح متعه در صدر اس الم مب اح ب ود‪ ،‬ولی در غ زوۀ خی بر این اب احت نس خ گردی د‪ ،‬و‬
‫بعض ی نس خ آن را در فتح مک ه و بعض ی در غ زوۀ اوط اس‪ ،‬و بعض ی در غ زوۀ تب وک‬
‫می‌دانند‪.‬‬
‫‪ )3‬از ابن عباسب و اتباعش مانند‪ :‬عطاء بن ابی رباح‪ ،‬و سعید بن جب یر‪ ،‬و ط اوس روایت‬
‫شده است که گفته‌اند‪ :‬نکاح متعه مباح است‪ ،‬چنان‌چه از ابن عباس در روایت دیگ ری آم ده‬
‫است که از فتوی دادن به اباحت نکاح متعه خود داری می‌کرد‪.‬‬
‫‪ )4‬چنین نکاحی م وجب م یراث نیس ت‪ ،‬یع نی‪ :‬اگ ر یکی از ط رفین ک ه ب ا هم نک اح متع ه‬
‫کرده‌اند‪ ،‬در اثناء مدتی که بر آن به نکاح متعه اتفاق کرده‌ان د‪ ،‬وف ات ک رد‪ ،‬دیگ ری از وی‬
‫میراث نمی‌برد‪ ،‬و در آن طالقی نیست‪ ،‬یعنی‪ :‬به مجرد آنکه آن مدت مورد اتف اق ب ه پای ان‬
‫رسید‪ ،‬طرفین از هم جدا می‌شوند‪ ،‬مگر آنکه دوباره به عقد دیگری با هم تمتع نمایند‪.‬‬
‫‪ )5‬اگر کسی بعد از نس خ نک اح متع ه‪ ،‬زنی را در نک اح متع ه وطی ک رد‪ ،‬آی ا ح د ب ر وی‬
‫جاری می‌گردد یا نه؟ اکثر علماء می‌گویند‪ :‬چون تحریم نکاح متع ه قطعی نیس ت‪ ،‬بن ابراین‬
‫موجب حد نمی‌باشد‪ ،‬ولی باید به شدت تعزیر شود‪.‬‬
‫‪ )6‬گوشت خرهای اهلی به اجماع علماء حرام است‪ ،‬و اختالفی در آن نیست‪.‬‬
‫‪ )7‬طوری که مشهور است شیعه نکاح متعه را جائز می‌دانند‪ ،‬و البته برای خود دلی ل و ی ا‬
‫حتی دلیل‌های دارند‪ ،‬برای تفصیل بیشتر این مسئله و اقوال و ادالۀ طرفین می‌توان ب ه کتب‬
‫فقه و شروح حدیث مراجعه نمود‪.‬‬
‫‪ - 2‬احکام و مسائل متعل ق ب ه این ح دیث‪ ،‬در ح دیث (‪ )1241‬قبالً گذش ت‪ ،‬ب ه آنج ا مراجع ه‬
‫شود‪.‬‬
 ‫‪103‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫ت‪َ :‬كاَّل َوهَّللا ِ‪ُ ،‬ك ْنتُ ْم َم َع‬ ‫ت َوقَ الَ ْ‬ ‫َض بَ ْ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ِم ْن ُك ْم‪ ،‬فَغ ِ‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬‫ق بِ َرس ِ‬ ‫فَنَحْ نُ َأ َح ُّ‬
‫َار ‪َ -‬أوْ فِي‬ ‫ُط ِع ُم َج اِئ َع ُك ْم‪َ ،‬ويَ ِع ظُ َج ا ِهلَ ُك ْم‪َ ،‬و ُكنَّا فِي د ِ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ي ْ‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬ ‫َرس ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ ،‬وا ْي ُم‬ ‫ه‬ ‫ل‬
‫ِ َِ َ ِِ َ‬‫ُو‬‫س‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫و‬ ‫هَّللا‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫ذ‬ ‫َ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬
‫َ ِ ِ ََ ِ َ ِ َ ِ‬‫ة‬ ‫ش‬ ‫َ‬ ‫ب‬ ‫ح‬‫ال‬ ‫ب‬ ‫ء‬ ‫ا‬ ‫ض‬ ‫غ‬‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ب‬ ‫ال‬ ‫ء‬ ‫َا‬
‫َ ِ‬‫د‬ ‫ع‬‫ُ‬ ‫ب‬ ‫ال‬ ‫‪-‬‬ ‫َأرْ ِ‬
‫ض‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ول هَّللا ِ َ‬ ‫ط َعا ًما َوالَ َأ ْش َربُ َش َرابًا‪َ ،‬حتَّى َأ ْذ ُك َر َم ا قُ ْلتَ لِ َر ُس ِ‬ ‫ط َع ُم َ‬ ‫هَّللا ِ الَ َأ ْ‬
‫َأ‬ ‫َأ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َو ْس لُهُ‪َ ،‬وهَّللا ِ‬ ‫ك لِلنَّبِ ِّي َ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬
‫َو َسلَّ َم‪َ ،‬ونَحْ نُ ُكنَّا نُْؤ َذى َونُخَافُ ‪َ ،‬و َس ذ ُك ُر َذلِ َ‬
‫هَّللا‬
‫ت‪ :‬يَا نَبِ َّي ِ‬ ‫َّ‬
‫صلى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسل َم قَالَ ْ‬ ‫َّ‬ ‫الَ َأ ْك ِذبُ َوالَ َأ ِزي ُغ‪َ ،‬والَ َأ ِزي ُد َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَلَ َّما َجا َء النَّبِ ُّي َ‬
‫ْس‬ ‫ت لَ هُ‪َ :‬ك َذا َو َك َذا‪ ،‬قَ ا َل‪« :‬لَي َ‬ ‫ت‪ :‬قُ ْل ُ‬ ‫ت لَ هُ؟» قَ الَ ْ‬ ‫ِإ َّن ُع َم َر قَا َل‪َ :‬ك َذا َو َك َذا؟ قَ ا َل‪« :‬فَ َم ا قُ ْل ِ‬
‫ان»‬ ‫الس فِينَ ِة ‪ِ -‬هجْ َرتَ ِ‬ ‫اح َدةٌ‪َ ،‬ولَ ُك ْم َأ ْنتُ ْم ‪َ -‬أ ْه َل َّ‬ ‫ص َحابِ ِه ِهجْ َرةٌ َو ِ‬ ‫ق بِي ِم ْن ُك ْم‪َ ،‬ولَ هُ َوَأِل ْ‬ ‫بَِأ َح َّ‬
‫[رواه البخاری‪.]4231 ،4230 :‬‬
‫‪ -1653‬از ابو موسیس روایت است که گفت‪ :‬هنگامی که در یمن ب ودیم‪ ،‬خ بر‬
‫بعثت و یا هجرت پیامبر خدا ج برای ما رسید‪ ،‬من و دو برادر دیگ رم اب وبرده و‬
‫ابورُهم که من خوردترین آن‌ها بودم‪ ،‬در پنج اه وس ه نف ر از ق وم خ ود ب ه ط رف‬
‫پیامبر خدا ج حرکت کردیم‪ ،‬به کشتی س وار ش دیم‪ ،‬و این کش تی م ا را ب ه س وی‬
‫نجاشی به حبشه برد‪ ،‬در آنجا با جعفرس مالقات نمودیم‪ ،‬و همان‌جا با وی مان دیم‬
‫تا همه با هم [نزد پیامبر خدا ج] آمدیم‪ ،‬و هنگامی نزد پی امبر خ دا ج رس یدیم ک ه‬
‫خیبر فتح شده بود‪.‬‬
‫بعضی از مردم برای ما – یعنی‪ :‬برای ما کسانی ک ه ب ه کش تی آم ده ب ودیم –‬
‫می‌گفتند که ما از شما در هجرت سبقت کرده‌ایم‪ ،‬اسماء بنت عمیس [همسر جعفر‬
‫بن ابی طالب] که با ما آمده بود‪ ،‬ب ه دی دن حفص ه همس ر پی امبر خ دا ج رفت‪ ،‬و‬
‫اسماء از کسانی بود که با دیگران به سوی نجاشی هجرت کرده بود‪.‬‬
‫و در وقتی که اسماء در نزد حفص ه ب ود‪ ،‬عمرس داخ ل ش د‪ ،‬چ ون اس ماء را‬
‫دید‪ ،‬پرسید‪ :‬این زن کیست؟‬
‫[حفصه] گفت‪ :‬اسماء دختر عمیس است‪.‬‬
‫عمرس گفت‪ :‬همان حبشی؟ و همان کسی که از راه بحر آمده است؟‬
‫اسماء گفت‪ :‬بلی‪.‬‬
‫عمرس گفت‪ :‬ما از شما پیشتر هج رت ک ردیم‪ ،‬از این جهت ب ه پی امبر خ دا ج‬
‫نسبت به شما مستحق‌تر هستیم‪.‬‬
‫آسماء در قهر شد و گفت‪ :‬به خداوند سوگند که چنین نیست‪ ،‬شما با پیامبر خ دا‬
‫ج بودید‪ ،‬ایشان گرسنه شما را طعام می‌دادند‪ ،‬و جاه ل ش ما را وع ظ و نص یحت‬
‫می‌کردند‪ ،‬ولی ما در دیار – و یا در سرزمین بی‌گانگان و کسانی که ب ر م ا قه ر‬
‫و غضب می‌کردند – خاص برای خدا و رسولش به س ر می‌ب ردیم‪ ،‬و ب ه خداون د‬
‫سوگند تا آنچ ه را ک ه گف تی ب ه پی امبر خ دا ج نگ ویم ن ه طع امی می‌خ ورم و ن ه‬
‫آشامیدنی می‌آشامم‪ ،‬و ما مورد اذیت قرار می‌گرفتیم‪ ،‬و در ترس و وحشت به سر‬
‫می‌بردیم‪ ،‬و این چیزه ا را ب دون آنک ه دروغ بگ ویم‪ ،‬و ب دون کم و کاس ت ب رای‬
‫پیامبر خدا ج خواهیم گفت‪:‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪104‬‬
‫چون پی امبر خ دا ج آمدن د‪ ،‬اس ماءل گفت‪ :‬ی ا رس ول هللا! عم ر چ نین و چن ان‬
‫گفت‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬تو در جوابش چه گفتی»؟‬
‫گفت‪ :‬من هم برایش چنین و چنان گفتم‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬او از شما به من مستحق‌تر نیست‪ ،‬برای او و همراه انش [ث واب و‬
‫فضیلت] یک هجرت است‪ ،‬و برای ش ما م ردمی ک ه ب ه کش تی آمده‌ای د [ث واب و‬
‫فضیلت] دو هجرت است»(‪.)1‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ِ« :‬إنِّي َأَل ْع ِرفُ‬‫ض َي هللاُ َع ْنهُ قا َل‪ :‬قَا َل النَّبِ ُّي َ‬ ‫‪َ -1654‬وع ْنهُ َر ِ‬
‫ص َواتِ ِه ْم‬‫ازلَهُ ْم ِم ْن َأ ْ‬ ‫آن ِحينَ يَ ْد ُخلُونَ بِاللَّي ِْل‪َ ،‬وَأ ْع ِرفُ َمنَ ِ‬
‫َأصْ َواتَ ُر ْفقَ ِة اَأل ْش َع ِريِّينَ بِالقُرْ ِ‬
‫ازلَهُ ْم ِحينَ نَ َزلُ وا بِالنَّهَ ِ‬
‫ار‪َ ،‬و ِم ْنهُ ْم َح ِكي ٌم‪ِ ،‬إ َذا لَقِ َي‬ ‫ت لَ ْم َأ َر َمنَ ِ‬‫آن بِاللَّ ْي ِل‪ ،‬وَِإ ْن ُك ْن ُ‬
‫بِ القُرْ ِ‬
‫ْأ‬
‫ال َخ ْي َل‪َ ،‬أوْ قَا َل‪ :‬ال َع ُد َّو‪ ،‬قَا َل لَهُ ْم‪ِ :‬إ َّن َأصْ َحابِي يَ ُمرُونَ ُك ْم َأ ْن تَ ْنظُ رُوهُ ْم» [رواه البخ اری‪:‬‬
‫‪.]4232‬‬
‫‪ -1654‬و از ابوموسیس روایت است ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج فرمودن د‪« :‬من‬
‫آواز مردم اشعری را هنگ امی ک ه در خانه‌ه ای خ ود ق رآن می‌خوانن د‪ ،‬از ق رآن‬
‫خواندن آن‌ها می‌شناسم‪ ،‬و از همین سبب است که در ش ب خانه‌ه ای ایش ان را از‬
‫صدای قرآن خواندن‌شان تشخیص داده می‌توانم‪ ،‬ول و آنک ه در روز وق تی ک ه ب ه‬
‫خانه می‌روند‪ ،‬خانه‌های آن‌ها را ندیده باشم»‪.‬‬
‫«و از آن جمله (حکیم) است ک ه اگ ر خَی ل را – و ی ا دش من را ببین د ‪ -‬ب رای‬
‫آن‌ها می‌گوید‪ :‬دوستانم از شما می‌خواهند که تا آمدن آن‌ها انتظار بکشید»(‪.)2‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم بَ ْع َد َأ ِن‬
‫ض َي هللاُ َع ْنهُ قَا َل‪« :‬قَ ِد ْمنَا َعلَى النَّبِ ِّي َ‬
‫‪َ -1655‬وع ْنهُ َر ِ‬
‫ا ْفتَتَ َح خَ ْيبَ َر فَقَ َس َم لَنَا‪َ ،‬ولَ ْم يَ ْق ِس ْم َأِل َح ٍد لَ ْم يَ ْشهَ ِد الفَ ْت َح َغ ْي َرنَا» [رواه البخاری‪.]4233 :‬‬
‫‪ -1655‬و از ابو موسیس روایت است که گفت‪ :‬بع د از فتح خی بر ن زد پی امبر‬
‫خدا ج رفتیم‪ ،‬سهم ما را هم دادند‪ ،‬و به غیر از ما ب رای هیچ کس دیگ ری ک ه ب ه‬
‫فتح خیبر حاضر نشده بودند‪ ،‬سهمی ندادند(‪.)3‬‬

‫‪ -‬یک هجرت به سوی نجاشی به حبشه‪ ،‬و یک هجرت ب ه س وی پی امبر خ دا ج در خی بر‪،‬‬ ‫‪1‬‬

‫اسماءل می‌گوید‪ :‬ابوموسی و کسانی که در کشتی با من بودند‪ ،‬فوج ف وج ن زدم می‌آمدن د‪ ،‬و‬
‫از این حدیث پیامبر خدا ج از من پرسان می‌کردن د‪ ،‬و در دنی ا هیچ چ یزی مانن د این س خن‬
‫پیامبر خدا ج آن‌ها را خوش نمی‌ساخت‬
‫‪ -‬یعنی‪ :‬از شجاعت زیادی که دارد هیچگاه از دشمن نمی‌هراسد‪ ،‬و اگر گروهی را ببیند که‬ ‫‪2‬‬

‫به جهاد می‌روند‪ ،‬از آن‌ها می‌خواهد تا آمدن اقوامش انتظار بکش ند‪ ،‬ت ا آن‌ه ا آم ده و ب ا این‬
‫گروه در جهاد اشتراک نمایند‪ ،‬و بعضی حدیث را توجیه دیگری کرده‌اند‪.‬‬
‫‪ -‬با استناد بر این حدیث علمای احناف می‌گویند‪ :‬اگ ر کس ی پیش از اح راز غ نیمت ب ه دار‬ ‫‪3‬‬

‫اسالم‪ ،‬به جهاد ملحق ش د‪ ،‬در غ نیمت ش ریک اس ت‪ ،‬ولی ام ام ش افعی‪ /‬می‌گوی د‪ :‬غ نیمت‬
‫خاص برای کسانی است که جهاد کرده‌ان د‪ ،‬و دلیل‌اش ح دیثی اس ت ک ه می‌گوی د‪« :‬غ نیمت‬
‫برای کسی است که جهاد کرده است»‪.‬‬
 ‫‪105‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬

‫‪ -24‬باب‪ُ :‬ع ْم َرةُ القَ َ‬

‫ضا ِء‬
‫باب [‪ :]24‬عمرۀ قضائی‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬

‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َما‪ ،‬قَا َل‪« :‬تَ َز َّو َج النَّبِ ُّي َ‬
‫س َر ِ‬
‫‪ -1656‬ع َِن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫َت بِ َس ِرفَ » [روه البخاری‪.]4258 :‬‬ ‫َم ْي ُمونَةَ َوهُ َو ُمحْ ِر ٌم‪َ ،‬وبَنَى بِهَا َوهُ َو َحالَلٌ‪َ ،‬و َمات ْ‬
‫‪ -1656‬از ابن عباسب روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج در حالی که اح رام‬
‫داشتند با میمونهل ازدواج نمودند‪ ،‬ولی هنگام عروسی از احرام برآم ده بودن د‪ ،‬و‬
‫میمونهل در منطقه ( َس ِرف) وفات یافت(‪.)1‬‬

‫شْأ ِم‬ ‫‪ -25‬باب‪َ :‬غ ْز َو ِة ُمؤتَةَ ِمنْ َأ ْر ِ‬

‫ض ال َ‬
‫باب [‪ :]25‬غزوۀ مؤته از سرزمین شام‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪ ،‬قَا َل‪َ :‬أ َّم َر َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫‪ -1657‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن ُع َم َر َر ِ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ِ« :‬إ ْن قُتِ َل‬ ‫ارثَةَ‪ ،‬فَقَا َل َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫َو َسلَّ َم فِي غ َْز َو ِة ُمْؤ تَةَ َز ْي َد ْبنَ َح ِ‬
‫ك‬ ‫ت فِي ِه ْم فِي تِ ْل َ‬‫َز ْي ٌد فَ َج ْعفَ رٌ‪ ،‬وَِإ ْن قُتِ َل َج ْعفَ ٌر فَ َع ْب ُد هَّللا ِ بْنُ َر َوا َح ةَ» قَ ا َل َع ْب ُد هَّللا ِ‪ُ :‬ك ْن ُ‬
‫ض عًا‬ ‫ب‪ ،‬فَ َو َج ْدنَاهُ فِي القَ ْتلَى‪َ ،‬و َو َج ْدنَا َما فِي َج َس ِد ِه بِ ْ‬ ‫الغ َْز َو ِة‪ ،‬فَ ْالتَ َم ْسنَا َج ْعفَ َر ْبنَ َأبِي طَالِ ٍ‬
‫ط ْعنَ ٍة َو َر ْميَ ٍة» [رواه البخاری‪.]4261 :‬‬ ‫َوتِ ْس ِعينَ ‪ِ ،‬م ْن َ‬
‫‪ -1657‬از عبدهللا بن عمرب روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج در غ زوۀ‬
‫مؤته زید بن حارثه را امیر تعین نموده و فرمودند‪« :‬اگر زید کشته شد‪ ،‬جعف ر‪ ،‬و‬
‫اگر جعفر کشته شد‪ ،‬عبدهللا بن رواحه [امیر شما باشد]»‪.‬‬
‫ابن عمرب می‌گوی د‪ :‬در آن غ زوۀ من ب ا ایش ان ب ودم‪ ،‬جعف ر بن ابوط الب را‬
‫جس تجو نم ودیم و او را در بین کش تگان ی افتیم‪ ،‬و در جس دش ن ود و چن د زخم‬
‫شمشیر و نیزه بود(‪.)2‬‬

‫الح َرقَا ِ‬
‫ت‬ ‫ث النَّبِ ِّي ج ُأ َ‬
‫سا َمةَ بْنَ َز ْي ٍد ِإلى ُ‬ ‫‪ -26‬باب‪ :‬بَ ْع ُ‬
‫باب [‪ :]26‬فرستادن پیامبر خدا ج اسامه بن زید را به سوی ُح َرقَات‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪ ،‬يَقُولُ‪ :‬بَ َعثَنَا َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1658‬ع َْن ُأ َسا َمةَ ْبنَ َز ْي ٍد َر ِ‬
‫ار َر ُجاًل‬ ‫ص ِ‬ ‫ت َأنَ ا َو َر ُج ٌل ِمنَ اَأل ْن َ‬ ‫ص بَّحْ نَا القَ وْ َم فَهَ َز ْمنَ اهُ ْم‪َ ،‬ولَ ِح ْق ُ‬ ‫َو َس لَّ َم ِإلَى ال ُح َرقَ ِة‪ ،‬فَ َ‬
‫اريُّ فَطَ َع ْنتُهُ بِ ُر ْم ِحي َحتَّى قَت َْلتُ هُ‪ ،‬فَلَ َّما‬ ‫ص ِ‬ ‫ف اَأل ْن َ‬
‫ِم ْنهُ ْم‪ ،‬فَلَ َّما غ َِشينَاهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬الَ ِإلَهَ ِإاَّل هَّللا ُ فَ َك َّ‬
‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫ُأ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬فَقَا َل‪« :‬يَا َسا َمةُ‪ ،‬قَتَلتَهُ بَ ْع َد َما قَ ا َل الَ ِإلَ هَ ِإاَّل ُ»‬
‫هَّللا‬ ‫قَ ِد ْمنَا بَلَ َغ النَّبِ َّي َ‬
‫ك اليَ وْ ِم‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ْت نِّي لَ ْم ُك ْن ْس لَ ْم ُ‬
‫ت قَ ْب َل َذلِ َ‬ ‫َأ‬ ‫ت‪َ :‬كانَ ُمتَ َع ِّو ًذا‪ ،‬فَ َم ا زَا َل يُ َكرِّ ُرهَ ا‪َ ،‬حتَّى تَ َمنَّي ُ‬ ‫قُ ْل ُ‬
‫[رواه البخاری‪.]4269 :‬‬
‫(س ِرف) واق ع گردی د‪ ،‬و‬
‫‪ -‬ازدواج پیامبر خدا ج با میمونهل در سال هفتم هجری در منطقه َ‬ ‫‪1‬‬

‫(س ِرف) ب ود ک ه میمونه ل در س ال شص ت وی ک‪ ،‬و ی ا شص ت وس ه‬ ‫باز در همین منطقه َ‬

‫هجری وفات نمود‪ ،‬و احکام متعلق به این حدیث‪ ،‬در حدیث (‪ )893‬قبالً گذشت‪.‬‬
‫‪ -‬و این واقعه داللت بر شجاعت کامل و فوق العاده جعفرس دارد‪ ،‬زیرا با وجود داشتن این‬ ‫‪2‬‬

‫همه زخم‪ ،‬از میدان معرکه بیرون نشده بود‪ ،‬و تا آخرین لحظه با دشمن مقابله کرده بود‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪106‬‬
‫‪ -1658‬از اسامه بن زیدب روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج ما را به طرف‬
‫(حُرقَه) فرستادند‪ ،‬هنگام صبح بر آن‌ها حمله نمودیم و آن‌ها را شکست دادیم‪ ،‬من‬
‫و شخص دیگری از انصار‪ ،‬یکی از افراد دشمن را [که نامش مرداس بن عم رو‬
‫ب ود] تعقیب نم ودیم‪ ،‬و هنگ ام ک ه او را مغل وب س اختیم گفت‪( :‬ال إل ه إال هللا)‪،‬‬
‫انصاری از وی دست برداشت‪ ،‬و من با نیزه‌ام او را کشتم‪.‬‬
‫هنگامی که به مدین ه آم دیم‪ ،‬خ بر ب رای پی امبر خ دا ج رس ید‪ ،‬فرمودن د‪« :‬ای‬
‫اسامه! آیا بعد از اینکه آن شخص (ال إله إال هللا) گفت‪ ،‬او را کشتی»؟‬
‫گفتم‪ :‬او برای نجاتش این چیز را گفت‪.‬‬
‫ایشان این سخن را چند بار تکرار کردند تا جایی که آرزو نمودم ای‌ک اش پیش‬
‫از امروز مسلمان نشده بودم(‪.)1‬‬

‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ت َم َع النَّبِ ِّي َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪َ « :‬غ َزوْ ُ‬ ‫ع َر ِ‬‫‪ -1659‬ع َْن َسلَ َمةَ ْبنَ اَأل ْك َو ِ‬
‫ت َم َّرةً َعلَ ْينَ ا َأبُ و‬
‫ث تِ ْس َع َغ َز َوا ٍ‬
‫ث ِمنَ البُعُو ِ‬ ‫ت فِي َما يَ ْب َع ُ‬
‫ت‪َ ،‬و َخ َرجْ ُ‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َس ْب َع َغ َز َوا ٍ‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما» [رواه البخاری‪.]4270 :‬‬ ‫بَ ْك ٍر‪َ ،‬و َم َّرةً َعلَ ْينَا ُأ َسا َمةُ َر ِ‬
‫‪ -1659‬از سلمه بن اکوعس روایت است ک ه گفت‪ :‬ب ا پی امبر خ دا ج در هفت‬
‫غزوه اشتراک نمودم‪ ،‬و در گروه‌های که می‌فرس تادند در نُ ه گ روه س هم گ رفتم‪،‬‬
‫امیر ما گاهی ابوبکر صدیقس و گاهی اسامهس می‌بود(‪.)2‬‬

‫ضان‬ ‫‪ -27‬باب‪َ :‬غ ْزوَ ِة ا ْلفَ ْت ِ‬

‫ح فِي َر َم َ‬
‫باب [‪ :]27‬غزوۀ فتح [مکه] در ماه رمضان [سال هشتم هجری]‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم « َخ َر َج فِي‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪َ :‬أ َّن النَّبِ َّي َ‬ ‫س َر ِ‬
‫‪ -1660‬ع َِن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫ْأ‬
‫ف ِم ْن‬ ‫ص ٍ‬ ‫ان ِس نِينَ َونِ ْ‬ ‫س ثَ َم ِ‬‫ك َعلَى َر ِ‬ ‫ف‪َ ،‬و َذلِ َ‬ ‫َش َرةُ آالَ ٍ‬ ‫ض انَ ِمنَ ال َم ِدينَ ِة َو َم َع هُ ع َ‬
‫َر َم َ‬
‫َم ْق َد ِم ِه ال َم ِدينَةَ‪ ،‬فَ َسا َر هُ َو َو َم ْن َم َعهُ ِمنَ ال ُم ْسلِ ِمينَ ِإلَى َم َّكةَ‪ ،‬يَصُو ُم َويَصُو ُمونَ ‪َ ،‬حتَّى بَلَ َغ‬
‫ال َك ِديدَ‪َ ،‬وهُ َو َما ٌء بَ ْينَ ُع ْسفَانَ ‪َ ،‬وقُ َد ْي ٍد َأ ْفطَ َر َوَأ ْفطَرُوا» [رواه البخاری‪.]4276 :‬‬

‫‪ - 1‬این آرزو به معنی حقیقی‌اش نیس ت‪ ،‬بلک ه م راد از آن مبالغ ه در مت اثر گش تن از موق ف‬
‫پیامبر خدا ج نسبت به کشته ش دن آن ش خص اس ت‪ ،‬گوی ا اس امهس می‌گوی د‪ :‬ای ک اش در‬
‫حالت اسالم مرتکب چنین گناه زشتی نمی‌گردیدم‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬این هفت غزوۀ که سلمه بن اکوع در آن اشتراک کرده بود‪ ،‬عب ارت ان د از‪ :‬غ زوۀ حدیبی ه‪،‬‬
‫غزوۀ خیبر‪ ،‬غزوۀ حنین‪ ،‬غزوۀ قرد‪ ،‬غزوۀ فتح‪ ،‬غزوۀ ط ائف‪ ،‬و غ زوۀ تب وک ک ه آخ رین‬
‫غزوات پیامبر خدا ج می‌باشد‪.‬‬
‫‪ )2‬گروه‌های را که پیامبر خدا ج به جهاد می‌فرستادند به نام (سریه) یاد می‌شود‪ ،‬و جمع آن‬
‫(سرایا) است‪ ،‬و سرایائی را که سلمه بن االک وع در آن‌ه ا اش تراک نم وده ب ود‪ ،‬عبارت‌ان د‬
‫از‪ :‬سریه ابوبکر صدیقس بسوی بنی فزاره‪ ،‬سریۀ ابوبکر صدیقس بسوی بنی کالب‪ ،‬رفتن‬
‫ابوبکر صدیق به حج‪ ،‬سریۀ اسامه بسوی حرقات‪ ،‬سریۀ اس امه بس وی أب نی‪ ،‬ک ه مجموع ا ً‬
‫پنج سریه می‌شود‪ ،‬و از سرایای دیگری که سلمه بن االکوع در آن‌ها اشتراک نموده اس ت‪،‬‬
‫کتب سیر و تاریخ چیزی ذکر نکرده‌اند‪.‬‬
 ‫‪107‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫‪ -1660‬از ابن عباسب روایت است که پیامبر خدا ج بعد از اینک ه هش ت ونیم‬
‫سال از هجرت‌شان به مدینه گذشت‪ ،‬در ماه رمضان با ده هزار نف ر از مس لمانان‬
‫به سوی مکه برآمدند‪ ،‬خودشان روزه داشتند‪ ،‬و دیگ ران هم روزه می‌گرفتن د‪ ،‬ت ا‬
‫اینکه به منطقه ( َکدی د) رس یدند‪ ،‬و (کدی د) آبی اس ت م ا بین عُس فَان و قُدی د‪[ ،‬در‬
‫اینجا] روزه را خوردند‪ ،‬و دیگران هم خوردند(‪.)1‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم فِي‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪ ،‬قَ ا َل‪« :‬خَ َر َج النَّبِ ُّي َ‬ ‫‪ -1661‬و َع ْن هُ َر ِ‬
‫احلَتِ ِه‪َ ،‬د َع ا‬ ‫اس تَ َوى َعلَى َر ِ‬ ‫صاِئ ٌم َو ُم ْف ِطرٌ‪ ،‬فَلَ َّما ْ‬
‫ضانَ ِإلَى ُحنَي ٍْن‪َ ،‬والنَّاسُ ُم ْختَلِفُونَ ‪ ،‬فَ َ‬
‫َر َم َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫اس فق ا َل‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫احلتِ ِه‪ ،‬ث َّم نظ َر ِإلى الن ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َأ‬
‫ض َعهُ َعلى َرا َحتِ ِه‪ ،‬وْ َعلى َر ِ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫َأ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫بِِإنَا ٍء ِمن لبَ ٍن وْ َم ا ٍء‪ ،‬ف َو َ‬
‫ال ُم ْف ِطرُونَ لِلصُّ َّو ِام‪َ :‬أ ْف ِطرُوا» [رواه البخاری‪.]4277 :‬‬
‫‪ -1661‬و از ابن عباسب روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج در م اه رمض ان‬
‫به طرف (حنین) برآمدند‪ ،‬و مردمان مختلف بودند‪ ،‬بعضی روزه داشتند و بعضی‬
‫روزه می‌خوردند‪.‬‬
‫چون پیامبر خدا ج برشتر خود سوار شدند‪ ،‬قدح شیری را – و ی ا ق دح آبی را‬
‫– طلبیدند‪ ،‬و بر کف دست خود – و یا بر باالی شتر خود – گذاشتند و ب ه ط رف‬
‫مردم نگاه کردند‪ ،‬در این وقت روزه خواران به روزه داران گفتند‪ :‬اینک شما هم‬
‫روزه خود را بخورید(‪.)2‬‬

‫‪ - 1‬و در روایات دیگری آمده است که این خ وردن روزه بع د از نم از عص ر ب ود‪ ،‬و از این‬
‫حدیث دانسته می‌شود ک ه گ رفتن و خ وردن روزه ب رای مس افر ج واز دارد‪ ،‬ول و آنک ه در‬
‫ابتدای روز‪ ،‬نیت روزه گرفتن را کرده باشد‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مساتل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬رفتن پیامبر خدا ج به طرف حنین به طور یقین در ماه شوال بود نه در ماه رمض ان‪ ،‬زی را‬
‫بعد از اینکه مکه در هفدهم ماه رمضان فتح گردید‪ ،‬پیامبر خدا ج نوزده روز دیگر در مکه‬
‫باقی ماندند‪ ،‬و نماز را دو رکعتی می‌خواندند‪ ،‬پس مراد از قول ابن عباس که پیامبر خ دا ج‬
‫در ماه رمضان به طرف حنین رفتند این است که‪ :‬در ماه رمض ان قص د رفتن ب ه ح نین را‬
‫نمودند‪ ،‬گرچه رفتن حقیقی بعد از ماه رمضان واقع گردید‪.‬‬
‫‪ )2‬مراد از این گفته ابن عباسب که‪( :‬مردمان مختلف بودند)‪ :‬احتم ال دارد ک ه این اختالف‬
‫در خ ود روزه داش تن ب وده باش د‪ ،‬زی را بعض ی روزه داش تند‪ ،‬و بعض ی روزه نداش تند‪،‬‬
‫چنان‌چه احتمال دارد ک ه در حکم روزه داش تن در س فر ب وده باش د‪ ،‬ک ه آی ا در س فر روزه‬
‫خوردن بهتر است‪ ،‬و یا روزه داشتن‪ ،‬و یا اختالف‌شان در این بوده باشد ک ه پی امبر خ دا ج‬
‫روزه دارند و یا روزه ندارند‪ ،‬و در هر موردی ک ه باش د‪ ،‬چ نین اختالف اتی ج ائز اس ت‪ ،‬و‬
‫باکی ندارد‪ ،‬و البته سیاق حدیث داللت بر این دارد که مختلف بودن آن‌ها در روزه داشتن و‬
‫در روزه نداشتن بود‪.‬‬
‫‪ )3‬در این روایت همان طور که مشاهده می‌کنید بعد از آنک ه پی امبر خ دا ج روزه خ ود را‬
‫خوردند‪ ،‬روزه خواران به روزه داران گفتند‪ ( :‬اینک شما هم روزه خود را بخوری د)‪ ،‬ولی‬
‫در تهذیب ط بری آم ده اس ت ک ه در این وقت روزه خ واران ب رای روزه داران گفتن د‪ :‬ای‬
‫گنهکاران! اکنون روزه خود را بخورید‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪108‬‬

‫‪ -28‬باب‪َ :‬أيْنَ َركَّزَ النَّبِ ُّي ج ال َّرايَةَ يَ ْو َم ا ْلفَ ْت ِ‬

‫ح‬
‫باب [‪ :]28‬پیامبر خدا ج در روز فتح بیرق را کجا نصب کردند؟‬

‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َما قَا َل‪ :‬لَ َّما َسا َر َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1662‬ع َْن عُرْ َوةَ ب ِْن ال ُزبَي ِْر‪َ ،‬ر ِ‬
‫َام‪،‬‬ ‫ب‪َ ،‬و َح ِكي ُم بْنُ ِح ز ٍ‬ ‫ك قُ َر ْي ًشا‪َ ،‬خ َر َج َأبُ و ُس ْفيَانَ بْنُ َح رْ ٍ‬ ‫ح‪ ،‬فَبَلَ َغ َذلِ َ‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم عَا َم الفَ ْت ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬فََأ ْقبَلُوا يَ ِس يرُونَ‬‫ُول هَّللا ِ َ‬‫َوبُ َد ْي ُل بْنُ َورْ قَا َء‪ ،‬يَ ْلتَ ِمسُونَ ال َخبَ َر ع َْن َرس ِ‬
‫ان َكَأنَّهَا نِي َرانُ َع َرفَ ةَ‪ ،‬فَقَ ا َل بُ و ُس فيَانَ ‪َ :‬م ا هَ ِذ ِه‪،‬‬
‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫ان‪ ،‬فَِإ َذا هُ ْم بِنِي َر ٍ‬ ‫َحتَّى َأتَوْ ا َم َّر الظَّ ْه َر ِ‬
‫لَ َكَأنَّهَا نِي َرانُ َع َرفَةَ؟ فَقَا َل بُ َد ْي ُل بْنُ َورْ قَا َء‪ :‬نِي َرانُ بَنِي َع ْم ٍرو‪ ،‬فَقَ ا َل َأبُ و ُس ْفيَانَ ‪َ :‬ع ْم رٌو‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم فَ َأ ْد َر ُكوهُ ْم‬ ‫ول هَّللا ِ َ‬ ‫س َر ُس ِ‬ ‫َأقَ لُّ ِم ْن َذلِ كَ‪ ،‬فَ َرآهُ ْم نَ اسٌ ِم ْن َح َر ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم فََأ ْس لَ َم َأبُ و ُس ْفيَانَ ‪ ،‬فَلَ َّما َس ا َر قَ ا َل‬ ‫فََأ َخ ُذوهُ ْم‪ ،‬فََأتَوْ ا بِ ِه ْم َرسُو َل هَّللا ِ َ‬
‫ط ِم ال َخ ْي ِل‪َ ،‬حتَّى يَ ْنظُ َر ِإلَى ال ُم ْس لِ ِمينَ »‪ .‬فَ َحبَ َس هُ‬ ‫َّاس‪« :‬احْ بِسْ َأبَ ا ُس ْفيَانَ ِع ْن َد َح ْ‬ ‫لِ ْل َعب ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬تَ ُم رُّ َكتِيبَ ةً َكتِيبَ ةً َعلَى َأبِي‬ ‫ت القَبَاِئ ُل تَ ُمرُّ َم َع النَّبِ ِّي َ‬ ‫ال َعبَّاسُ ‪ ،‬فَ َج َعلَ ِ‬
‫َّت َكتِيبَةٌ‪ ،‬قَا َل‪ :‬يَا َعبَّاسُ َم ْن َه ِذ ِه؟ قَا َل‪َ :‬ه ِذ ِه ِغفَ ارُ‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬م ا لِي َولِ ِغفَ ا َر‪ ،‬ثُ َّم‬ ‫ُس ْفيَانَ ‪ ،‬فَ َمر ْ‬
‫َّت ُس لَ ْي ُم‪ ،‬فَقَ ا َل‬ ‫َّت َس ْع ُد بْنُ هُ َذي ٍْم فَقَا َل ِم ْث َل َذلِ كَ‪َ ،‬و َم ر ْ‬ ‫َّت ُجهَ ْينَةُ‪ ،‬قَا َل ِم ْث َل َذلِكَ‪ ،‬ثُ َّم َمر ْ‬ ‫َمر ْ‬
‫ص ارُ‪َ ،‬علَ ْي ِه ْم‬ ‫َأل‬ ‫ْ‬
‫ت َكتِيبَةٌ لَ ْم يَ َر ِمثلَهَ ا‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬م ْن هَ ِذ ِه؟ قَ ا َل‪ :‬هَ ُؤ الَ ِء ا ْن َ‬ ‫ِم ْث َل َذلِكَ‪َ ،‬حتَّى ْقبَلَ ْ‬
‫َأ‬
‫َس ْع ُد بْنُ ُعبَا َدةَ َم َعهُ الرَّايَةُ‪ ،‬فَقَا َل َس ْع ُد بْنُ ُعبَا َدةَ‪ :‬يَا َأبَا ُس ْفيَانَ ‪ ،‬اليَوْ َم يَ وْ ُم ال َم ْل َح َم ِة‪ ،‬اليَ وْ َم‬
‫ت َكتِيبَ ةٌ‪َ ،‬و ِه َي َأقَ لُّ‬ ‫تُ ْستَ َحلُّ ال َك ْعبَةُ‪ ،‬فَقَا َل َأبُو ُس ْفيَانَ ‪ :‬يَا َعبَّاسُ َحبَّ َذا يَوْ ُم ال ِّذ َم ِ‬
‫ار‪ ،‬ثُ َّم َج ا َء ْ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ص َحابُهُ‪َ ،‬و َرايَ ةُ النَّبِ ِّي َ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َوَأ ْ‬ ‫ب‪ ،‬فِي ِه ْم َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫ال َكتَاِئ ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم بَِأبِي ُس ْفيَانَ قَا َل‪َ :‬أل ْمَ‬ ‫َو َسلَّ َم َم َع الزبَي ِْر ب ِْن ال َع َّو ِام‪ ،‬فل َّما َم َّر َرسُو ُل ِ َ‬
‫هَّللا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬
‫ب َس ْع ٌد‪َ ،‬ولَ ِك ْن‬ ‫تَ ْعلَ ْم َما قَا َل َس ْع ُد بْنُ ُعبَا َدةَ؟ قَا َل‪َ « :‬ما قَا َل؟» قَا َل‪َ :‬ك َذا َو َك َذا‪ ،‬فَقَ ا َل‪َ « :‬ك َذ َ‬
‫ص لَّى هللاُ‬ ‫هَ َذا يَوْ ٌم يُ َعظِّ ُم هَّللا ُ فِي ِه ال َك ْعبَةَ‪َ ،‬ويَوْ ٌم تُ ْك َسى فِي ِه ال َك ْعبَةُ» قَا َل‪َ :‬وَأ َم َر َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬
‫ط ِع ٍم‪،‬‬ ‫ُون قَ ا َل ُع رْ َوةُ‪َ ،‬وَأ ْخبَ َرنِي نَ افِ ُع بْنُ ُجبَ ْي ِر ب ِْن ُم ْ‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َأ ْن تُرْ َك َز َرايَتُ هُ بِ ال َحج ِ‬
‫ك َر ُس و ُل هَّللا ِ‬ ‫لزبَي ِْر ب ِْن ال َع َّو ِام‪ :‬يَ ا َأبَ ا َع ْب ِد هَّللا ِ هَ ا هُنَ ا َأ َم َر َ‬‫َّاس‪ ،‬يَقُو ُل لِ ُّ‬ ‫ْت ال َعب َ‬ ‫قَا َل‪َ :‬س ِمع ُ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ْن تَرْ ُك َز الرَّايَ ةَ‪ ،‬قَ ا َل‪َ « :‬و َم َر َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫َ‬
‫ص لى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫َّ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬
‫يَوْ َمِئ ٍذ خَالِ َد ْبنَ ال َولِي ِد ْن يَ ْد ُخ َل ِم ْن ْعلَى َم َّكةَ ِم ْن َك دَا ٍء‪َ ،‬و َد َخ َل النَّبِ ُّي َ‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ يَوْ َمِئ ٍذ َر ُجالَ ِن‪ُ :‬حبَيْشُ بْنُ‬ ‫َو َسلَّ َم ِم ْن ُكدَا‪ ،‬فَقُتِ َل ِم ْن َخ ْي ِل خَالِ ِد ب ِْن ال َولِي ِد َر ِ‬
‫اَأل ْش َع ِر‪َ ،‬و ُكرْ ُز بْنُ جابِ ٍر الفِه ِْريُّ [رواه البخاری‪.]4280 :‬‬
‫‪ -1662‬از عروه بن زبیرب روایت است که گفت‪ :‬در سال فتح مکه‪ ،‬هنگ امی‬
‫که پی امبر خ دا ج ح رکت نمودن د‪ ،‬و این خ بر ب رای ق ریش رس ید‪ ،‬ابوس فیان بن‬
‫ح رب‪ ،‬و حکیم بن ح زام‪ ،‬و ب دیل بن َورقَ اء برآم ده و اخب ار پی امبر خ دا ج را‬
‫جس تجو می‌کردن د‪ ،‬آن‌ه ا آمدن د ت ا ب ه منطق ه (م ر الظه ران) رس یدند‪ ،‬در اینج ا‬
‫آتش‌هایی را دیدند مانند آتش‌های روز عرفه(‪.)1‬‬
‫ابوسفیان گفت‪ :‬این چه آتشی است؟ گویا آتشی روزه عرفه است؟‬
‫بدیل بن َورقَاء گفت‪ :‬شاید آتش‌های [قبیله] (بنی عمرو) باشد‪.‬‬

‫‪ -‬یعنی‪ :‬آتش‌های بسیار زیاد را دیدند‪ ،‬و در روایت ابن سعد آمده است که پیامبر خدا ج امر‬ ‫‪1‬‬

‫کرده بودند تا ده هزار آتش به تعداد افراد لشکر مسلمانان بر افروخته شود‪.‬‬
 ‫‪109‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫ابوسفیان گفت‪ :‬افراد قبیله عمرو کمتر از این هس تند‪ ،‬ع ده از پاس بانان پی امبر‬
‫خداج آن‌ها را دیدند‪ ،‬خود را به آن‌ها رساندند‪ ،‬و آن‌ها را گرفتند و نزد پیامبر خدا‬
‫ج آوردند‪ ،‬ابوسفیان مسلمان شد‪.‬‬
‫هنگام حرکت ک ردن‪ ،‬پی امبر خ دا ج ب ه عباس س گفتن د ک ه‪« :‬ابوس فیان را در‬
‫تنگی گردن ه ک وه نگه دار ت ا خی ل مس لمانان را مش اهده نمای د»‪ ،‬عباس س او را‬
‫همان‌جا نگهداشت‪.‬‬
‫قبائ ل ب ا پی امبر خ دا ج از پیش روی ابوس فیان ف وج ف وج می‌گذش تند‪ ،‬هنگ ام‬
‫مرور یکی از آن گروه‌ها‪ ،‬ابوسفیان برای عباسس گفت‪ :‬این کدام گروه است؟‬
‫(غفَار) است‪ ،‬گفت‪ :‬مرا با غفار کاری نیست‪.‬‬ ‫گفت‪ :‬این قبیله ِ‬
‫بعد از آن قبیله جهینه گذشت‪[ ،‬ابوس فیان] هم ان س وال خ ود را تک رار نم ود‪،‬‬
‫سپس قبیله سعد بن هزیم آمد [باز ابوسفیان] همان سوالش را تکرار نمود‪ ،‬بع د از‬
‫آن قبیله ُسلَیم رسید‪ ،‬و او همان سوال خود را تکرار نمود‪ ،‬تا آنکه گروهی آمد که‬
‫مثل آن را ندیده بود‪.‬‬
‫پرسید‪ :‬این‌ها کیانند؟‬
‫گفت‪ :‬این‌ها مردم انص ار‌اند‪ ،‬و ام یر [این گ روه] س عد بن عب ادهس ب ود‪ ،‬ک ه‬
‫بیرق هم در دست وی بود‪.‬‬
‫سعد بن عباده گفت‪ :‬ای ابوسفیان! امروز روز خونریزی است‪ ،‬امروز روزی‬
‫است که کعبه مباح می‌گردد‪.‬‬
‫ابوسفیان برای عباسس گفت‪ :‬ای‌کاش روز ِذمار می‌بود ‪.‬‬
‫(‪)1‬‬

‫بعد از آن گروه دیگری آمد ک ه خ ورد‌ترین گروه‌ه ا ب ود‪ ،‬و پی امبر خ دا ج ب ا‬

‫ص حابه‌های خ ود در آن گ روه بودن د‪ ،‬و ب یرق پی امبر خ دا ج در دس ت زب یر بن‬
‫عوامس بود‪.‬‬
‫چون پیامبر خدا ج بر ابوسفیان گذشتند‪ ،‬ابوسفیان برای [پی امبر خ دا ج] گفت‪:‬‬
‫مگر خبر نداری که سعد بن عباده چه گفت؟‬
‫پرسیدند‪« :‬چه گفت»؟ گفت‪ :‬چنین و چنان گفت‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬س عد دروغ گفت ه اس ت‪ ،‬ام روز روزی اس ت ک ه خداون د کعب ه را‬
‫معظم می‌سازد‪ ،‬و روزی است که کعبه پوشانده می‌شود»‪.‬‬
‫راوی گفت که‪ :‬پیامبر خدا ج امر کردند که بیرق‌شان در حجون نصب گ ردد‪،‬‬
‫[ ُحجُون جایی است در داخل شهر مکه نزدیک مقبره معلی]‪.‬‬
‫عباسس برای زیبرس گفت‪ :‬ای ابا عبدهللا! پیامبر خدا ج ب رای ت و ام ر کردن د‬
‫که بیرق را در اینجا نصب نمائی‪.‬‬
‫‪ -‬یعنی‪ :‬ای‌کاش روزی می‌بود که می‌توانستم از قوم خود دفاع نمایم‪ ،‬و یا‪ :‬روزی است ک ه‬ ‫‪1‬‬

‫باید از من دفاع نمائی‪ ،‬در مغازی اموری آمده است که چ ون پی امبر خ دا ج ن زد ابوس فیان‬
‫رسیدند‪ ،‬ابوسفیان برای‌شان گفت‪ :‬مگر امر بکشتن قوم خود داده‌اید؟ پیامبر خدا ج فرمودند‪:‬‬
‫«نه»‪ ،‬ابوسفیان گفت‪ :‬سعد بن عباده چنین و چن ان می‌گوی د‪ ،‬پی امبر خ دا ج فرمودن د‪« :‬ای‬
‫ابوسفیان! امروز روز رحمت است‪ ،‬روزی است ک ه ب رای ق ریش ع زت داده می‌ش ود» و‬
‫سعد را خواستند‪ ،‬و بیرق را از دستش گرفته و بدست فرزندش قیس بن سعد دادند‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪110‬‬
‫راوی گفت که‪ :‬در این روز پیامبر خدا ج خالد بن ولیدس را امر کردند ک ه از‬
‫طرف باالئی مکه از راه َکداء داخل شود‪ ،‬و خود پیامبر خدا ج از پ ائینی مک ه از‬
‫راه ُکدا داخل شدند‪ ،‬از لشکریان خال د بن ولیدس در این روز دو نف ر ب ه ش هادت‬
‫رسیدند‪ ،‬یکی حُبیش بن اَشعر و دیگری ُکرز بن جابر فهریب(‪.)1‬‬

‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪َ « :‬رَأي ُ‬

‫ْت َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1663‬ع َْن َع ْب َد هَّللا ِ ْبنَ ُم َغفَّ ٍل َر ِ‬
‫ُأ‬
‫ح يُ َرجِّ عُ» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫ح َم َّكةَ َعلَى نَاقَتِ ِه‪َ ،‬وهُ َو يَ ْق َر ُس و َرةَ الفَ ْت ِ‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم يَ وْ َم فَ ْت ِ‬
‫‪.]4281‬‬
‫‪ -1663‬از عبدهللا بن مغفلس روایت است که گفت‪ :‬در روز فتح مکه پی امبر‬ ‫(‪)2‬‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫خدا ج را دیدم که برشتر خود س وار بودن د و س ورۀ فتح را ب ا ترجی ع [یع نی‪ :‬ب ا‬
‫انداختن صدا در گلو] تالوت می‌کردند‪.‬‬
‫و گفت‪ :‬اگر ترس این نمی‌بود که مردم در اطرافم جمع گردند [س ورۀ فتح] را‬
‫به مانندی که پیامبر خدا ج با ترجیع تالوت می‌کردند‪ ،‬با ترجیع تالوت می‌کردم‪.‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬د َخ َل النَّبِ ُّي َ‬‫‪ -1664‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن َم ْس عُو ٍد َر ِ‬
‫ب فَ َج َع َل يَ ْ‬
‫ط ُعنُهَ ا بِ ُع و ٍد فِي‬ ‫ص ٍ‬ ‫ث ِماَئ ِة نُ ُ‬ ‫ت ِس تُّونَ َوثَالَ ُ‬ ‫ح‪َ ،‬و َح وْ َل البَ ْي ِ‬ ‫َو َسلَّ َم َم َّكةَ يَوْ َم الفَ ْت ِ‬
‫ۡ‬
‫ق َو َما ي ُۡب ِدُئ ٱل ٰبَ ِط ُل َو َم ا يُ ِعي ُد﴾ [رواه‬ ‫ۡ‬ ‫ۚ‬ ‫ۡ‬
‫ق ٱل ٰبَ ِط ُل َجٓا َء ٱل َح ُّ‬‫ق َوزَ هَ َ‬ ‫ۡ‬
‫يَ ِد ِه‪َ ،‬ويَقُولُ‪َ ﴿ :‬جٓا َء ٱل َح ُّ‬
‫البخاری‪.]4287 :‬‬
‫‪ -1664‬از عبدهللا بن مسعودس روایت است که گفت‪ :‬روز فتح پی امبر خ دا ج‬
‫به مکه داخل شدند‪ ،‬و در اطراف خانه‪ ،‬سه صد و شصت بت بود‪ ،‬پی امبر خ دا ج‬
‫با چوبی که در دست داشتند‪ ،‬به پهلوی آن بت‌ها می‌زدند و می‌گفتند‪« :‬ح ق آم د و‬
‫باطل از میان رفت» «حق آمد و باطل نه چیزی را از نو می‌آفریند‪ ،‬و ن ه دوب اره‬
‫زنده می‌کند»(‪.)3‬‬

‫‪« -29‬باب»‬
‫باب [‪]29‬‬

‫اس‪َ ،‬و َك انَ يَ ُم رُّ‬‫ض َي هللاُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ُ :‬كنَّا بِ َما ٍء َم َم َّر النَّ ِ‬
‫‪ -1665‬ع َْن َع ْم ِرو ب ِْن َسلَ َمةَ َر ِ‬
‫َأ‬ ‫هَّللا‬ ‫َأ‬ ‫ُ‬
‫اس؟ َما هَ َذا ال َّر ُجلُ؟ فَيَقُولونَ ‪ :‬يَ ْز ُع ُم َّن َ رْ َسلَهُ‪،‬‬ ‫بِنَا الرُّ ْكبَانُ فَنَ ْسَألُهُ ْم‪َ :‬ما لِلنَّ ِ‬
‫اس‪َ ،‬ما لِلنَّ ِ‬
‫‪ -‬سبب کشته شدن این دو نفر آن ب ود ک ه آن‌ه ا از لش کر ج دا افت اده بودن د‪ ،‬و مش رکین از‬ ‫‪1‬‬

‫فرصت استفاده نموده و آن‌ها را به شهادت رساندند‪.‬‬

‫‪ -‬وی عبدهللا بن مغفل بن عبد غنم مزنی است‪ ،‬در بیعت شجره اشتراک نم وده ب ود‪ ،‬و یکی‬ ‫‪2‬‬

‫از کسانی است که در غ زوه تب وک گری ه می‌کردن د‪ ،‬و یکی از ده نف ری اس ت ک ه عمرس‬

‫آن‌ها را به بصره فرستاد تا برای آن‌ها علم دین را بیاموزند‪ ،‬و در سال پنجاه ونه در بصره‬
‫وفات نمود‪ ،‬و وصیت کرد که ابوبرزه اسلمی بر وی نماز بخواند‪( ،‬االصابه‪.)2/372 :‬‬
‫‪ -‬زیرا از نو آفریدن چیزی و دوباره زنده کردن آن خاص برای خداوند متعال اس ت‪ ،‬و این‬ ‫‪3‬‬

‫بت‌های ساخته شده که قدرت دفاع از خود را ندارند‪ ،‬به طور یقین از آفریدن و زنده ک ردن‬
‫دوباره مردمان عاجز می‌باشند‪.‬‬
 ‫‪111‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫ص ْد ِري‪،‬‬ ‫ك ال َكالَ َم‪َ ،‬و َكَأنَّ َم ا يُقَ رُّ فِي َ‬ ‫ت َأحْ فَ ظُ َذلِ َ‬ ‫َأوْ َحى ِإلَ ْي ِه‪َ ،‬أوْ ‪َ :‬أوْ َحى هَّللا ُ بِ َك َذا‪ ،‬فَ ُك ْن ُ‬
‫ظهَ َر َعلَ ْي ِه ْم فَهُ َو‬‫ت ال َع َربُ تَلَ َّو ُم بِِإ ْسالَ ِم ِه ُم الفَ ْت َح‪ ،‬فَيَقُولُونَ ‪ :‬ا ْت ُر ُكوهُ َوقَوْ َمهُ‪ ،‬فَِإنَّهُ ِإ ْن َ‬ ‫َو َكانَ ِ‬
‫ح‪ ،‬بَ ا َد َر ُك لُّ قَ وْ ٍم بِِإ ْس الَ ِم ِه ْم‪َ ،‬وبَ َد َر َأبِي قَ وْ ِمي‬ ‫َت َو ْق َع ةُ َأ ْه ِل الفَ ْت ِ‬ ‫ق‪ ،‬فَلَ َّما َك ان ْ‬ ‫ص ا ِد ٌ‬ ‫نَبِ ٌّي َ‬
‫ً‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َحقّ ا‪ ،‬فَقَ ا َل‪:‬‬ ‫بِِإ ْسالَ ِم ِه ْم‪ ،‬فَلَ َّما قَ ِد َم قَ ا َل‪ِ :‬جْئتُ ُك ْم َوهَّللا ِ ِم ْن ِع ْن ِد النَّبِ ِّي َ‬
‫الص الَةُ‬‫ت َّ‬ ‫ض َر ِ‬ ‫ين َك َذا‪ ،‬فَِإ َذا َح َ‬ ‫صالَةَ َك َذا فِي ِح ِ‬ ‫صلُّوا َ‬ ‫ين َك َذا‪َ ،‬و َ‬ ‫صالَةَ َك َذا فِي ِح ِ‬ ‫صلُّوا َ‬ ‫« َ‬
‫ت‬ ‫فَ ْليَُؤ ذ ْن َح ُد ُك ْم‪َ ،‬وليَُؤ َّم ُك ْم ْكثَ ُر ُك ْم قُرْ آنًا»‪ .‬فَنَظَرُوا فَلَ ْم يَ ُك ْن َح ٌد ْكثَ َر قُرْ آنً ا ِمنِّي‪ ،‬لِ َم ا ُك ْن ُ‬
‫َأ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫ِّ‬
‫َت َعلَ َّي بُرْ َدةٌ‪،‬‬ ‫ت َأوْ َسب ِْع ِسنِينَ ‪َ ،‬و َكان ْ‬ ‫ان‪ ،‬فَقَ َّد ُمونِي بَ ْينَ َأ ْي ِدي ِه ْم‪َ ،‬وَأنَا ابْنُ ِس ٍّ‬ ‫َأتَلَقَّى ِمنَ الرُّ ْكبَ ِ‬
‫ارِئ ُك ْم؟‬‫اس تَ قَ ِ‬ ‫َطوا َعنَّا ْ‬ ‫ت ا ْم َرَأةٌ ِمنَ ال َح ِّي‪َ :‬أالَ تُغ ُّ‬ ‫ت َعنِّي‪ ،‬فَقَ الَ ِ‬ ‫ص ْ‬ ‫ت تَقَلَّ َ‬ ‫ت ِإ َذا َس َج ْد ُ‬ ‫ُك ْن ُ‬
‫يص [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫ك القَ ِم ِ‬ ‫ت بِ َش ْي ٍء فَ َر ِحي بِ َذلِ َ‬ ‫فَا ْشتَ َروْ ا فَقَطَعُوا لِي قَ ِميصًا‪ ،‬فَ َما فَ ِرحْ ُ‬
‫‪.]4302‬‬
‫‪ -1665‬از عمرو بن سلمهس روایت است که گفت‪[ :‬س کونت و ب ود وب اش‬ ‫(‪)1‬‬

‫ما] برسر آبی بود که رفت وآمد مردم از آنجا صورت می‌گرفت‪ ،‬از قافله‌های ک ه‬
‫از نزدما می‌گذشتند می‌پرسیدیم‪ :‬مردم را چه شده است؟ مردم را چ ه ش ده اس ت؟‬
‫این شخص [یعنی‪ :‬پیامبر خدا ج] چگونه است؟‬
‫می‌گفتند‪ :‬شخصی اس ت ک ه گم ان می‌کن د او را خ دا فرس تاده اس ت‪ ،‬و ب ر او‬
‫وحی کرده است‪ - ،‬و یا خداون د این چ یز را ب رایش وحی فرس تاده اس ت – و من‬
‫این سخنان را ط وری حف ظ می‌ک ردم ک ه گوی ا ب ه س ینه‌ام نقش می‌بنن د‪ ،‬و م ردم‬
‫عرب در مسلمان شدن خود منتظر فتح مکه بودند و می‌گفتن د‪ :‬او را ب ا ق ومش وا‬
‫می‌گذاریم‪ ،‬اگر بر آن‌ها غالب شد‪ ،‬معلوم است که براستی او پیامبر خدا است‪.‬‬
‫و هنگامی که مکه فتح گردید‪ ،‬ه ر ق ومی در مس لمان ش دن از دیگ ری س بقت‬
‫می‌جست‪ ،‬و پدر من در مسلمان شدن از دیگر افراد قوم خود مبادرت جست‪.‬‬
‫بعد از اینکه بازگشت گفت‪ :‬به خداوند سوگند اس ت ک ه از ن زد پی امبر خ دا ج‬
‫آمده‌ام‪ ،‬و به م ا ام ر کردن د ک ه‪ :‬فالن نم از را در فالن وقت‪ ،‬و فالن نم از را در‬
‫فالن وقت اداء نماید‪ ،‬و هنگامی که وقت نماز داخل شد‪ ،‬یکی از شما اذان بدهی د‪،‬‬
‫و هر کدام شما که از قرآن بیشتر حفظ دارد‪ ،‬برای شما امامت بدهد‪.‬‬
‫چون جستجو نمودند‪ ،‬کس ی را نیافتن د ک ه از من ق رآن را بیش تر حف ظ داش ته‬
‫باشد‪ ،‬زیرا من از قافله‌هایی که [از قبیل ه م ا] می‌گذش ت‪ ،‬ق رآن را می‌آم وختم‪ ،‬و‬
‫همان بود که مرا امام خود انتخاب نمودند‪ ،‬و من در این وقت شش و یا هفت ساله‬
‫بودم‪ ،‬و پیراهن خط داری داشتم که [به س بب کوت اهی] هنگ ام س جده ک ردن ب اال‬
‫می‌رفت [و عورتم معلوم می‌شد]‪.‬‬

‫‪ -‬وی عمرو بن سلِمه [به کسر الم] بن نفیع جرمی است‪ ،‬طوری ک ه خ ودش در این ح دیث‬ ‫‪1‬‬

‫می‌گوید‪ ،‬نسبت به آنکه از دیگر مردم قوم خود قرآن را بیشتر یاد داشت‪ ،‬برای آن‌ها امامت‬
‫می‌داد‪ ،‬از وی روایت می‌کند که گفت‪ :‬یکی از کسانی که نزد پیامبر خدا ج رفتند من ب ودم‪،‬‬
‫وقتی که می‌خواستیم از نزد ایشان برگردیم‪ ،‬مردم گفتند‪ :‬یا رس ول هللا! چ ه کس ی ب رای م ا‬
‫امامت بدهد؟ فرمودند‪ :‬کسی که از شما قرآن را بیشتر آموخته اس ت‪ ،‬و در بین آن‌ه ا کس ی‬
‫که از من قرآن را بیشتر آموخته باشد‪ ،‬وج ود نداش ت‪ ،‬و من در آن وقت طف ل ب ودم‪( ،‬اس د‬
‫الغابه‪.)4/110 :‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪112‬‬
‫زنی از زن‌های آن قریه [برای مردمی که پشت سرم نم از می‌خواندن د] گفت‪:‬‬
‫چرا (ک‪ )..‬امام خود را از م ا [زن‌ه ا] نمی‌پوش ید؟ آن‌ه ا رفتن د جام ه خریدن د و‬
‫برایم پیراهنی س اختند‪ ،‬و [در عم ر خ ود] ب ه هیچ چ یزی ب ه ان دازه آن پ یراهن‪،‬‬
‫خوشحال نشده بودم(‪.)1‬‬

‫‪ -30‬ب•••اب‪ :‬ق•••ول هللا‪َ ﴿ :‬ويَ ۡو َم ُحن َۡي ٍن ِإ ۡذ َأ ۡع َجبَ ۡت ُكمۡ َك ۡث َرتُ ُكمۡ ‪ِ ﴾...‬إلى قَ ْولِ••• ِه‪:‬‬
‫﴿ َغفُ ‪ٞ‬‬
‫ور ر َِّح ‪ٞ‬يم﴾‬
‫باب [‪ :]30‬قول خداوند که‪﴿ :‬و روز حنین‪ ،‬هنگامی که بسیار بودن شما‪ ،‬شما را به غرور وا‬
‫داشت‪﴾...‬‬

‫«ض ِر ْبتُهَا َم َع النَّبِ ِّي‬

‫ُ‬ ‫‪ -1666‬ع َْن َع ْب ِد هللاِ ب ِْن َأبِي َأوْ فَى َأنَّهُ ك انَ بِيَ ِد ِه َ‬
‫ض رْ بَة‪ ،‬ق ا َل‪:‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم يَوْ َم ُحنَي ٍْن» [رواه البخاری‪.]4314 :‬‬ ‫َ‬
‫‪ -1666‬از عبدهللا بن أبی وفَیس روایت است که در دست وی اثر ضربه بود‪،‬‬ ‫َأ‬
‫و می‌گفت‪ :‬این ضربه در روز حنین هنگامی ک ه ب ا پی امبر خ دا ج ب ودم‪ ،‬ب ر من‬
‫اصابت نمود(‪.)2‬‬

‫‪ -31‬باب‪َ :‬غ ْز َو ِة َأ ْوطَا ٍ‬

‫س‬
‫باب [‪ :]31‬غزوۀ اوطاس‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬لَ َّما فَ َر َغ النَّبِ ُّي َ‬ ‫‪ -1667‬ع َْن َأبِي ُمو َسى َر ِ‬
‫الص َّم ِة‪ ،‬فَقُتِ َل ُد َر ْي ٌد‬ ‫ِّ‬ ‫س‪ ،‬فَلَقِ َي ُد َر ْي َد ْبنَ‬ ‫ش ِإلَى َأوْ طَ ا ٍ‬ ‫ث َأبَ ا َع ا ِم ٍر َعلَى َج ْي ٍ‬ ‫ِم ْن ُحنَي ٍْن بَ َع َ‬
‫َوهَ َز َم هَّللا ُ َأصْ َحابَهُ‪ ،‬قَا َل َأبُو ُمو َسى‪َ :‬وبَ َعثَنِي َم َع َأبِي عَا ِم ٍر‪ ،‬فَ ُر ِم َي َأبُو عَا ِم ٍر فِي ُر ْكبَتِ ِه‪،‬‬
‫ت‪ :‬يَ ا َع ِّم َم ْن َر َم اكَ؟ فََأ َش ا َر ِإلَى‬ ‫ْت ِإلَ ْي ِه فَقُ ْل ُ‬
‫َر َماهُ ُج َش ِم ٌّي بِ َسه ٍْم فََأ ْثبَتَهُ فِي ُر ْكبَتِ ِه‪ ،‬فَ ا ْنتَهَي ُ‬
‫َّ‬
‫ت لَ هُ فَلَ ِح ْقتُ هُ‪ ،‬فَلَ َّما َرآنِي َولى‪ ،‬فَاتَّبَ ْعتُ هُ‬ ‫ص ْد ُ‬‫ك قَاتِلِي الَّ ِذي َر َمانِي‪ ،‬فَقَ َ‬ ‫َأبِي ُمو َسى فَقَا َل‪َ :‬ذا َ‬
‫ت‬ ‫ْف فَقَت َْلتُ هُ‪ ،‬ثُ َّم قُ ْل ُ‬
‫ضرْ بَتَي ِْن بِال َّسي ِ‬ ‫اختَلَ ْفنَا َ‬ ‫ف‪ ،‬ف َ ْ‬ ‫ت َأقُو ُل لَهُ َأالَ تَ ْستَحْ يِي‪َ ،‬أالَ ت َْثب ُ‬
‫ُت‪ ،‬فَ َك َّ‬ ‫َو َج َع ْل ُ‬
‫احبَكَ‪ ،‬قَا َل‪ :‬فَا ْن ِز ْع هَ َذا ال َّس ْه َم فَنَ َز ْعتُهُ فَنَزَا ِم ْنهُ ال َما ُء‪ ،‬قَا َل‪ :‬يَا ا ْبنَ‬ ‫ص ِ‬ ‫َأِلبِي عَا ِم ٍر‪ :‬قَتَ َل هَّللا ُ َ‬
‫اس ت َْخلَفَنِي َأبُ و‬ ‫اس تَ ْغفِرْ لِي‪َ .‬و ْ‬ ‫الس الَ َم‪َ ،‬وقُ لْ لَ هُ‪ْ :‬‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َّ‬ ‫َأ ِخي َأ ْق ِرِئ النَّبِ َّي َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ت َعلَى النَّبِ ِّي َ‬ ‫ْت فَ َدخ َْل ُ‬ ‫ث يَ ِس يرًا ثُ َّم َم اتَ ‪ ،‬فَ َر َجع ُ‬ ‫اس‪ ،‬فَ َم ُك َ‬ ‫عَا ِم ٍر َعلَى النَّ ِ‬
‫ير بِظَ ْه ِر ِه َو َج ْنبَ ْي ِه‪،‬‬ ‫الس ِر ِ‬‫ير ُمرْ َم ٍل َو َعلَ ْي ِه فِ َراشٌ ‪ ،‬قَ ْد َأثَّ َر ِر َم ا ُل َّ‬ ‫َو َسلَّ َم فِي بَ ْيتِ ِه َعلَى َس ِر ٍ‬
‫ض َأ‪ ،‬ثُ َّم َرفَ َع‬ ‫فََأ ْخبَرْ تُهُ بِ َخبَ ِرنَا َو َخبَ ِر َأبِي عَا ِم ٍر‪َ ،‬وقَا َل‪ :‬قُلْ لَهُ ا ْستَ ْغفِرْ لِي‪ ،‬فَ َدعَا بِ َم ا ٍء فَتَ َو َّ‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬امامت دادن طفل هوشیار و با فهم‪ ،‬جواز دارد‪.‬‬
‫‪ )2‬ستر عورت در نماز فرض است‪ ،‬و اینکه عورت آن طف ل هنگ ام نم از خوان دن نمای ان‬
‫می‌شد‪ ،‬سببش عدم علم آن‌ها به فرضیت پوشاندن عورت در نماز در آن وقت بود‪.‬‬
‫‪ - 2‬از این دانسته می‌شود که ابو اوفیس در غزوه حنین اشتراک داشت‪ ،‬و اولین غزوۀ ک ه در‬
‫آن اشتراک نموده بود‪ ،‬غزوۀ حدیبیه است‪.‬‬
 ‫‪113‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫اض ِإ ْبطَ ْي ِه‪ ،‬ثُ َّم قَ ا َل‪« :‬اللَّهُ َّم اجْ َع ْل هُ‬ ‫يَ َد ْي ِه فَقَا َل‪« :‬اللَّهُ َّم ا ْغفِرْ لِ ُعبَ ْي ٍد َأبِي عَا ِم ٍر»‪َ .‬و َرَأي ُ‬
‫ْت بَيَ َ‬
‫اس تَ ْغفِرْ ‪ ،‬فَقَ ا َل‪« :‬اللَّهُ َّم ا ْغفِ رْ‬
‫ت‪َ :‬ولِي فَ ْ‬ ‫اس»‪ .‬فَقُ ْل ُ‬
‫ك ِمنَ النَّ ِ‬ ‫ير ِم ْن ْ‬
‫خَلقِ َ‬ ‫ق َكثِ ٍ‬ ‫يَوْ َم القِيَا َم ِة فَوْ َ‬
‫س َذ ْنبَهُ‪َ ،‬وَأ ْد ِخ ْلهُ يَوْ َم القِيَا َم ِة ُم ْد َخاًل َك ِري ًما» [رواه البخاری‪.]4323 :‬‬ ‫لِ َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن قَ ْي ٍ‬
‫‪ -1667‬از ابوموسیس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬بع د از آنک ه پی امبر خ دا ج از‬
‫غزوۀ حنین فارغ شدند‪ ،‬ابوعامر را به سرکردگی لشکری ب ه اوط اس فرس تادند‪،‬‬
‫ص َّمه روبرو گردید [و به جنگ پرداختن د]‪ ،‬در نتیج ه ُد َری د‬ ‫این لشکر با د َُرید بن ِ‬
‫کشته شد‪ ،‬و اطرافیانش را خداوند به هزیمت مواجه ساخت‪.‬‬
‫ابو موسیس گفت که‪ :‬و مرا پیامبر خدا ج ب ا ابوع امر فرس تاده بودن د‪ ،‬زان وی‬
‫ابوعامرس مجروح شد‪ ،‬و کسی که او را مجروح ساخت‪ ،‬شخص ی از ب نی جش م‬
‫بود‪ ،‬که تیری حواله‌اش کرد و به زانویش اصابت نمود‪.‬‬
‫نزدش رفتم و گفتم‪ :‬ای عمویم! چه کسی شما را مجروح ساخت؟‬
‫به طرف ابوموسی اشاره کرد و گفت‪ :‬قاتلم آن شخص است که مرا به تیر زده‬
‫است‪.‬‬
‫به طرف آن شخص دویدم و به او نزدی ک ش دم‪ ،‬چ ون م را دی د گ ریخت‪ ،‬ب ه‬
‫دنبالش دویده و می‌گفتم‪ :‬آیا شرم نمی‌کنی؟ آیا مقاومت کرده نمی‌توانی؟ همان ب ود‬
‫که ایستاد و درگیر شدیم‪ ،‬بعد از رد و بدل کردن شمشیر‪ ،‬او را کشتم‪.‬‬
‫بعد از آن برای ابوعامر گفتم‪ :‬آن شخص را خداوند به قتل رسانید‪.‬‬
‫گفت‪ :‬بیا و این تیر را از پایم بیرون کن‪ ،‬تیر را از پایش کشیدم‪ ،‬از جایش آب‬
‫برآمد‪.‬‬
‫ابوعامر گفت‪ :‬برادر زاده‌ام! سالم مرا برای پیامبر خ دا ج برس ان و بگ و ک ه‬
‫برایم طلب آمرزش نمایند‪ ،‬و مرا عوض خود امیر لشکر ساخت و چیزی نگذشت‬
‫که وفات نمود‪.‬‬
‫به مدینه برگشتم و ن زد پی امبر خ دا ج ب ه خانه‌ش ان رفتم‪ ،‬ب االی تخ تی ک ه از‬
‫ریسمان بافته شده ب ود و فرش ی ب ر روی آن انداخت ه ش ده ب ود‪ ،‬نشس ته بودن د‪ ،‬و‬
‫ریسمان‌ها به پشت و پهلوی‌شان اثر گذاش ته ب ود‪ ،‬سرگذش ت خ ود و ابوع امر را‬
‫برای‌شان گفتم و افزودم که گفت‪ :‬برای پیامبر خدا ج بگو که برایم طلب آم رزش‬
‫نمایند‪.‬‬
‫[پیامبر خدا ج] آبی طلبیدند و وضوء ساختند‪ ،‬بعد از آن دست‌های خود را باال‬
‫نموده و دعا کردند که‪« :‬الهی! برای بنده‌ات ابوعامر بی امرز» و دس ت‌های خ ود‬
‫را آن‌چنان بلند کردند که سفیدی زیر بغل‌ش ان را دی دم‪ ،‬بع د از آن گفتن د‪« :‬الهی!‬
‫مرتبه او را در روز قیامت از مرتبه بسیاری از خلق خود بلندتر بگردان»‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬برای من هم طلب آمرزش نمائید‪.‬‬
‫دعا کردن د ک ه‪« :‬الهی! گناه ان عبدهللا بن قیس را ب رایش بی امرز‪ ،‬و در روز‬
‫قیامت جای خوبی را نصیبش بگردان»‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪114‬‬

‫‪ -32‬باب‪َ :‬غ ْز َو ِة الطَّاِئ ِ‬

‫ف فِي ش َّوال سنَة• ثَ َما ٍن‬
‫باب [‪ :]32‬غزوۀ طائف در شوال سال هشتم‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪،‬‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا‪ ،‬قا َل‪َ :‬د َخ َل َعلَ َّي النَّبِ ُّي َ‬ ‫‪ -1668‬ع َْن ُأ ِّم َسلَ َمةَ َر ِ‬
‫ث‪ ،‬فَ َس ِم ْعتُهُ يَقُو ُل لِ َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن َأبِي ُأ َميَّةَ‪ :‬يَا َع ْب َد هَّللا ِ‪َ ،‬أ َرَأيْتَ ِإ ْن فَتَ َح هَّللا ُ َعلَ ْي ُك ُم‬ ‫َو ِع ْن ِدي ُم َخنَّ ٌ‬
‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ان‪َ ،‬وقَ ا َل النَّبِ ُّي َ‬ ‫ك بِا ْبنَ ِة َغ ْيالَنَ ‪ ،‬فَِإنَّهَا تُ ْقبِ ُل بَِأرْ بَ ٍع‪َ ،‬وتُ ْدبِ ُر بِثَ َم ٍ‬ ‫الطَّاِئفَ َغدًا‪ ،‬فَ َعلَ ْي َ‬
‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪« :‬الَ يَ ْد ُخلَ َّن هَُؤ الَ ِء َعلَ ْي ُك َّن» [رواه البخاری‪.]4324 :‬‬
‫‪ -1668‬از ام سلمهل روایت است که گفت‪ :‬در حالی که ش خص مخن ثی ن زدم‬
‫بود‪ ،‬پیامبر خدا ج وارد شدند‪ ،‬و شنیدند ک ه این مخنث ب رای عبدهللا بن ُأمی ه [ک ه‬
‫برادر‌ام سلمه باشد]‪ ،‬می‌گوید‪ :‬ای عبدهللا! اگر خداوند ف ردا فتح ط ائف را نص یب‬
‫شما کرد‪ ،‬دختر غیالن را انتخاب کن‪ ،‬زیرا او از فرط زیبائی چهارگانه می‌آی د و‬
‫هشت‌گانه می‌رود‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج [خطاب به أم سلمهل] فرمودند‪« :‬چنین اشخاصی نبای د ن زد ش ما‬
‫داخل شوند»(‪.)1‬‬
‫ص لَّى‬ ‫اص َر َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َما‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬لَ َّما َح َ‬ ‫‪ -1669‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن ُع َم َر َر ِ‬
‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم الطَّاِئفَ ‪ ،‬فَلَ ْم يَنَلْ ِم ْنهُ ْم َش ْيًئا‪ ،‬قَا َل‪ِ« :‬إنَّا قَافِلُونَ ِإ ْن َشا َء هَّللا ُ»‪ .‬فَثَقُ َل َعلَ ْي ِه ْم‪،‬‬
‫ال»‪ .‬فَ َغ دَوْ ا‬ ‫َوقَ الُوا‪ :‬نَ ْذهَبُ َوالَ نَ ْفتَ ُح هُ‪َ ،‬وقَ ا َل َم َّرةً‪« :‬نَ ْقفُ لُ»‪ .‬فَقَ ا َل‪« :‬ا ْغ دُوا َعلَى القِتَ ِ‬
‫صلَّى هللاُ‬ ‫ك النَّبِ ُّي َ‬
‫ض ِح َ‬ ‫صابَهُ ْم ِج َراحٌ‪ ،‬فَقَا َل‪ِ« :‬إنَّا قَافِلُونَ َغدًا ِإ ْن َشا َء هَّللا ُ»‪ .‬فََأ ْع َجبَهُ ْم‪ ،‬فَ َ‬ ‫فََأ َ‬
‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪[ .‬رواه البخاری‪.]4325 :‬‬
‫‪ -1669‬از عبدهللا بن عمرب روایت است که گفت‪ :‬چون پیامبر خ دا ج ط ائف‬
‫را محاص ره نمودن د و ب ه آن‌ه ا ک اری ک رده نتوانس تند‪ ،‬فرمودن د‪« :‬إن‌ش اءهللا‬
‫برمی‌گردیم»‪.‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪( )1‬مخنث)‪ :‬کسی است که عالئم مرد و زن در وی وجود دارد‪ ،‬ولی میلی به زن‌ها ن دارد‪ ،‬از‬
‫این جهت در ردیف (غیر أولی االربه) داخل گردیده و آمدن آن در نزد زن‌ها‪ ،‬باکی ن دارد‪،‬‬
‫ولی اگر مخنثی بود که در وی میل به زن‌ها مشاهده می‌ش د‪ ،‬بای د از رفتنش در ن زد زن‌ه ا‬
‫ممانعت به عمل آید‪ ،‬چنان‌چه نص حدیث داللت بر این حکم دارد‪.‬‬
‫‪ )2‬نام این دختری که آن مخنث از وی یاد کرد‪( ،‬بادیه) بود‪ ،‬و بعد از فتح طائف ب ا پ درش‬
‫مسلمان شد‪ ،‬و عبدالرحمن بن عوف با وی ازدواج نمود‪ ،‬و مقصد آن مخنث از این گفته‌اش‬
‫که این دختر چهار‌گانه می‌آید و هشت‌گانه می‌رود‪ ،‬این بود که‪ :‬آن دختر از چاقی زی اد‪ ،‬ب ر‬
‫روی شکمش چهار پرده افتاده که در هنگام آمدنش آن چهار پرده نمایان می‌گ ردد‪ ،‬و چ ون‬
‫برمی‌گردد‪ ،‬دنباله آن پرده‌های چاق از هر دو طرف پهلوهایش ظاهر می‌شود‪ ،‬که مجموع ا ً‬
‫هشت پرده به چشم می‌خورد‪.‬‬
‫‪ )3‬نام این مخنث (هیت) بود‪ ،‬و در روایتی آمده است ک ه پی امبر خ دا ج بع د از ش نیدن این‬
‫سخن از وی‪ ،‬او را از مدینه کوچ دادن د‪( ،‬ب یرون کردن د و ب ه ج ای دیگ ری فرس تادند)‪ ،‬و‬
‫چون خالفت به عمر بن خطابس رسید‪ ،‬کس ی ب رایش گفت ک ه (هیت) پ یر و ض عیف ش ده‬
‫است‪ ،‬و همان بود که برایش اجازه داد که در روز جمعه به مدین ه بیای د و از م ردم ب رایش‬
‫چیزی بطلبد و واپس به جایش برگردد‪.‬‬
 ‫‪115‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫این سخن بر مسلمانان گران آمد و گفتند‪ :‬فتح ناکرده چگونه برگردیم‪[ ،‬پی امبر‬
‫خداج] فرمودند‪« :‬فردا صبح جنگ را شروع کنید»‪.‬‬
‫چون فردا جنگ را شروع نمودند‪ ،‬عده زخمی شدند‪[ ،‬در این وقت پیامبر خدا‬
‫ج] فرمودند‪« :‬إن‌شاء هللا فردا برمی‌گردیم» این بار از شنیدن این سخن خوش حال‬
‫شدند‪ ،‬و پیامبر خدا ج خندیدند‪.‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫‪ -1670‬ع َْن َس ْع ٍد َوَأبِي بَ ْك َرةَ َر ِ‬
‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َم ا ق االَ‪َ :‬س ِم ْعنَا النَّبِ َّي َ‬
‫َو َسلَّ َم يَقُولُ‪َ « :‬م ِن ا َّدعَى ِإلَى َغي ِْر َأبِي ِه‪َ ،‬وهُ َو يَ ْعلَ ُم فَ ْال َجنَّةُ َعلَ ْي ِه َح َرا ٌم» [رواه البخ اری‪:‬‬
‫‪.]4326‬‬
‫‪ -1670‬از سعد و ابوبکرهب روایت است که گفتن د‪ :‬از پی امبر خ دا ج ش نیدیم‬
‫که فرمودند‪« :‬کسی که دانسته خود را به غیر پ در خ ود نس بت بده د‪ ،‬بهش ت ب ر‬
‫وی حرام است»‪.‬‬
‫يل هللاِ‪َ ،‬وَأ َّما اآل َخ ُر‬
‫‪ -1671‬وفي رواية‪َ :‬أ َّما َأ َح ُدهُما فَ َأ َّو ُل َم ْن َرمى بِ َس ه ٍْم في َس بِ ِ‬
‫س فَجا َء ِإلَى النَّبِ ِّي ج َوفي ِرواية‪ :‬فَنَ َز َل ِإلَى النَّبِ ِّي ج‬ ‫ف في ُأنا ٍ‬ ‫فَكانَ تَ َس َّور ِحصْ نَ الطَّاِئ ِ‬
‫ف‪[ .‬رواه البخاری‪.]4327 :‬‬ ‫ث ثَالَثَ ٍة َو ِع ْش ِرينَ َم ِن الطَّاِئ ِ‬
‫ثَالِ َ‬
‫‪ -1671‬و در روایت دیگ ری آم ده اس ت ک ه یکی از آن‌ه ا [ک ه س عد باش د]‬
‫نخستین کسی است که در راه خدا تیر انداخت‪ ،‬و دیگری [که ابوبکره باشد] کسی‬
‫است که با ع دۀ ب ر دی وار قلع ه ط ائف ب اال ش د و ن زد پی امبر خ دا ج آم د‪ ،‬و در‬
‫روایت دیگری آمده است که گفت‪ :‬و یکی از بیست وسه کسی است که ب ر دی وار‬
‫قلعه طایف باال شده بودند [و ب ه غ رض مس لمان ش دن] ن زد پی امبر خ دا ج آم ده‬
‫بودند(‪.)1‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬‫ت ِع ْن َد النَّبِ ِّي َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ُ :‬ك ْن ُ‬‫‪ -1672‬ع َْن َأبِي ُمو َسى َر ِ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫َاز ٌل بِ ْال ِج ْع َرانَ ِة بَ ْينَ َم َّكةَ َوال َم ِدينَ ِة‪َ ،‬و َم َع هُ بِالَ ٌل فَ تَى النَّبِ َّي َ‬
‫َأ‬ ‫َوهُ َو ن ِ‬
‫َأ ْع َرابِ ٌّي فَقَا َل‪ :‬الَ تُ ْن ِج ُز لِي َما َو َع ْدتَنِي؟ فَقَ ا َل لَ هُ‪ « :‬ب ِْش رْ » فَقَ ا َل‪ :‬قَ ْد ْكثَ رْ تَ َعلَ َّي ِم ْن‬
‫َأ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ان‪ ،‬فَقَا َل‪َ « :‬ر َّد البُ ْش َرى‪ ،‬فَا ْقبَالَ َأ ْنتُ َم ا»‬ ‫َأب ِْشرْ ‪ ،‬فََأ ْقبَ َل َعلَى َأبِي ُمو َسى َوبِالَ ٍل َكهَيَْئ ِة الغَضْ بَ ِ‬
‫َح فِي ِه َما ٌء‪ ،‬فَ َغ َس َل يَ َد ْي ِه َو َوجْ هَهُ فِي ِه َو َم َّج فِي ِه‪ ،‬ثُ َّم قَا َل‪« :‬ا ْش َربَا ِم ْن هُ‪،‬‬ ‫قَاالَ‪ :‬قَبِ ْلنَا‪ ،‬ثُ َّم َدعَا بِقَد ٍ‬
‫َت ُأ ُّم َس لَ َمةَ ِم ْن‬ ‫ُور ُك َم ا َوَأب ِْش َرا»‪ .‬فََأ َخ َذا القَ َد َح فَفَ َعالَ‪ ،‬فَنَ اد ْ‬ ‫َوَأ ْف ِرغَا َعلَى ُوجُو ِه ُك َم ا َونُح ِ‬
‫ضالَ لَهَا ِم ْنهُ طَاِئفَةً [رواه البخاری‪.]4328 :‬‬ ‫ضالَ ُأِل ِّم ُك َما‪ ،‬فََأ ْف َ‬
‫َو َرا ِء ال ِّس ْت ِر‪َ :‬أ ْن َأ ْف ِ‬
‫‪ -1672‬از ابوموسیس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬هنگ امی ک ه پی امبر خ دا ج ب ا‬
‫باللس در (جعران ه) بین مک ه و مدین ه م نزل گزی ده بودن د‪ ،‬من ب ا ایش ان ب ودم‪،‬‬

‫‪ -‬در وقتی که مسلمانان طائف را در محاصره داشتند‪ ،‬ابوبکرهس در داخ ل ط ائف ب ا ع دۀ‬ ‫‪1‬‬

‫دیگری مسلمان شد‪ ،‬و چون راهی برای رسیدن به نزد پیامبر خدا ج برای‌شان نبود‪ ،‬از این‬
‫جهت بر دیوار قلعه طائف باال شده و نزد پیامبر خدا ج آمدند‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪116‬‬
‫شخص بادیه نشینی نزد پیامبر خدا ج آمد و گفت‪ :‬آیا ب ه وع دۀ ک ه ب ه من داده‌ای د‬
‫وفا نمی‌کنید(‪)1‬؟‪.‬‬
‫برایش گفتند‪« :‬برایت بشارت باشد»‪.‬‬
‫گفت‪« :‬برایت بشارت باشد» را برایم بسیار گفتند‪.‬‬
‫پی امبر خ دا ج روی خ ود را ب ه ط رف ابوموس ی و بالل کردن د و در ح الت‬
‫غضب فرمودند‪« :‬بشارتی را که برایش دادم رد کرد‪ ،‬شما آن را قبول کنی د»‪ .‬آن‬
‫دو نفر گفتند‪ :‬قبول داریم‪.‬‬
‫بعد از آن قدح آبی را طلبیدند‪ ،‬و دس ت و روی خ ود را در آن ق دح شس تند‪ ،‬و‬
‫آب دهان خود را در آن قدح انداختند و گفتند‪« :‬از این قدح بیا شامید و بر روی‌ها‬
‫و سینه‌های خود بمالید‪ ،‬و برای شما بشارت باشد»‪.‬‬
‫[ابو موسی و بالل] قدح را گرفتند و همچنان کردند‪ ،‬أم س لَمهل از پش ت پ رده‬
‫برای آن دو نفر گفت که‪ :‬برای مادر خود هم چیزی نگهدارید(‪ ،)2‬و آن‌ها مق داری‬
‫از آب آن قدح را برای ام سلمهل نگهداشتند‪.‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬ج َم َع النَّبِ ُّي َ‬‫َس ب ِْن َمالِ ٍك َر ِ‬ ‫‪ -1673‬ع َْن َأن ِ‬
‫ت َأ ْن‬ ‫ص يبَ ٍة‪ ،‬وَِإنِّي َأ َر ْد ُ‬
‫يث َع ْه ٍد بِ َجا ِهلِيَّ ٍة َو ُم ِ‬‫ْش ا َح ِد ُ‬ ‫ار فَقَ ا َل‪ِ« :‬إ َّن قُ َري ً‬
‫ص ِ‬ ‫َاس ا ِمنَ اَأل ْن َ‬ ‫ن ً‬
‫ص لى هللاُ‬ ‫َّ‬ ‫ُول ِ َ‬‫هَّللا‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫ضوْ نَ ْن يَرْ ِج َع الناسُ بِال ُّدنيَا‪َ ،‬وتَرْ ِجعُونَ بِ َرس ِ‬ ‫َأ‬ ‫َأجْ بُ َرهُ ْم َو تَ لفهُ ْم‪َ ،‬ما تَرْ َ‬
‫َأ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ص ا ُر‬ ‫ت اَأل ْن َ‬ ‫ك النَّاسُ َوا ِديً ا‪َ ،‬و َس لَ َك ِ‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ِإلَى بُيُ وتِ ُك ْم» قَ الُوا‪ :‬بَلَى‪ ،‬قَ ا َل‪« :‬لَ وْ َس لَ َ‬
‫ار» [رواه البخاری‪.]4334 :‬‬ ‫ْب اَأل ْن َ‬
‫ص ِ‬ ‫ار‪َ ،‬أوْ ِشع َ‬ ‫ص ِ‬‫ي اَأل ْن َ‬‫ت َوا ِد َ‬ ‫ِش ْعبًا‪ ،‬لَ َسلَ ْك ُ‬
‫‪ -1673‬از انس بن مالکس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج عدۀ از انص ار‬
‫را جمع کردند و فرمودند‪« :‬قریش به عادات جاهلیت و به مصیبتی [ک ه از کش ته‬
‫ش دن پ دران و فرزندان‌ش ان ب رای آن‌ه ا رس یده اس ت] ن و ارتب اط هس تند‪ ،‬و من‬
‫خواستم تا خ اطر آن‌ه ا را خ وش س ازم و دل‌ش ان را ب ه دس ت آورم‪ ،‬مگ ر ش ما‬
‫رضایت نمی‌دهید که دیگران با مال و ثروت دنیوی‪ ،‬و ش ما ب ا پی امبر خ دا ج ب ه‬
‫خانه‌های تان برگردید»؟‬
‫گفتند‪ :‬چرا رضایت نمی‌دهیم؟‬
‫فرمودند‪ :‬اگر مردم به دره‌ای بروند‪ ،‬و انص ار ب ه راه ب اریکی‪ ،‬من ب ه دره‌ای‬
‫انصار و یا به راه باریکی که انصار رفته‌اند می‌روم»‪.‬‬

‫‪ -‬وعدۀ را که پی امبر خ دا ج ب رایش داده بودن د این ب ود ک ه از غن ائم ح نین چ یزی ب رایش‬ ‫‪1‬‬

‫بدهند‪.‬‬
‫‪ -‬مقصد ام سلمهل خودش بود‪ ،‬زیرا وی از ازواج مطهرات است‪ ،‬و وی از این سبب خ ود‬ ‫‪2‬‬

‫را مادر آن‌ها نامید‪ ،‬که ازواج پیامبر خدا ج به نص قرآن کریم‪ ،‬امهات مؤمنین می‌باشند‪.‬‬
 ‫‪117‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫ث النَّبِ ِّي ج َخالِ َد بْنَ ال َولِي ِد ِإلَى بَنِي َج ِذي َمةَ‬
‫‪ -33‬باب‪ :‬بَ ْع ِ‬
‫باب [‪ :]33‬فرستادن پیامبر خدا ج خالد بن ولید را به سوی بنی جذیمه‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‬ ‫ث النَّبِ ُّي َ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َما قَا َل‪ :‬بَ َع َ‬ ‫‪ -1674‬ع َْن َع ْب ِد هللاِ ب ِْن ُع َم َر َر ِ‬
‫خَالِ َد ْبنَ ال َولِي ِد ِإلَى بَنِي َج ِذي َم ةَ‪ ،‬فَ َدعَاهُ ْم ِإلَى اِإل ْس الَ ِم‪ ،‬فَلَ ْم يُحْ ِس نُوا َأ ْن يَقُولُ وا‪َ :‬أ ْس لَ ْمنَا‪،‬‬
‫صبَْأنَا‪ ،‬فَ َج َع َل خَالِ ٌد يَ ْقتُ ُل ِم ْنهُ ْم َويَْأ ِس رُ‪َ ،‬و َدفَ َع ِإلَى ُك لِّ َر ُج ٍل ِمنَّا‬ ‫صبَْأنَا َ‬
‫فَ َج َعلُوا يَقُولُونَ ‪َ :‬‬
‫ْ‬ ‫َأ‬
‫ت‪َ :‬و ِ الَ قتُ ُل‬ ‫هَّللا‬ ‫َأ ِسي َرهُ‪َ ،‬حتَّى ِإ َذا َكانَ يَوْ ٌم َم َر خَالِ ٌد ْن يَقتُ َل ُك لُّ َر ُج ٍل ِمنَّا ِس ي َرهُ‪ ،‬فَقُل ُ‬
‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‬ ‫يري‪َ ،‬والَ يَ ْقتُ ُل َر ُج ٌل ِم ْن َأصْ َحابِي َأ ِسي َرهُ‪َ ،‬حتَّى قَ ِد ْمنَا َعلَى النَّبِ ِّي َ‬ ‫َأ ِس ِ‬
‫صنَ َع خَالِ ٌد‬ ‫ك ِم َّما َ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم يَ َدهُ فَقَا َل‪« :‬اللَّهُ َّم ِإنِّي َأ ْب َرُأ ِإلَ ْي َ‬
‫فَ َذكَرْ نَاهُ‪ ،‬فَ َرفَ َع النَّبِ ُّي َ‬
‫َم َّرتَي ِْن» [رواه البخاری‪.]4339 :‬‬
‫‪ -1674‬از عبدهللا بن عمرب روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج خالد بن ولی د‬
‫را به طرف بنی جذیمه فرستادند‪ ،‬و ایشان را دعوت به اسالم نمود‪ ،‬ولی آن‌ها ب ه‬
‫طور شایسته نگفتند که مسلمان شدیم‪ ،‬بلکه در ع وض گفتن د ک ه از دی نی ب ه دین‬
‫دیگری داخل گردیدیم‪ ،‬خالد عدۀ از آن‌ها را کشت و ع دۀ را اس یر نم ود‪ ،‬و اس یر‬
‫هر کس را برایش سپرد‪.‬‬
‫در یکی از روزها خالد امر کرد که هر کس باید اس یرش را ب ه قت ل برس اند‪،‬‬
‫من گفتم‪ :‬به خداوند سوگند نه خودم اسیرم را می‌کشم و ن ه هم کس ی از همراه انم‬
‫اسیرش را خواهد کشت‪ ،‬تا اینکه نزد پی امبر خ دا ج آم دیم و از واقع ه برای‌ش ان‬
‫خبر دادیم‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج دست‌های خود را باال کرده و فرمودند‪« :‬الهی! از ک ار خال د ب ه‬
‫تو بیزاری می‌جویم» و این سخن را دوبار تکرار نمودند(‪.)1‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و ماسئل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫ابن اسحاق بعد از ذکر این قضیه می‌گوید‪ :‬بعد از خبر ش دن پی امبر خ دا ج از این واقع ه‪ ،‬علی‬
‫بن ابی ط البس را طلبیدن د و ب رایش گفتن د‪ :‬ای علی! ب ه ن زد این م ردم ب رو‪ ،‬و ب ه ق وانین‬
‫جاهلیت پشت پا بزن‪ ،‬علیس با مال فراوانی که پیامبر خدا ج همراهش فرستاده بودن د‪ ،‬ن زد‬
‫آن مردم رفت‪ ،‬هر کسی که کشته شده بود‪ ،‬خونبهایش را داد‪ ،‬و هر مالی که تلف شده ب ود‪،‬‬
‫به صاحبش عوض داد‪ ،‬حتی از ظرف تلف شده که سگ در آن طعام می‌خورد‪ ،‬ن یز ت اوان‬
‫داد‪ ،‬و بعد از خونبها دادن برای کشتگان و تاوان دادن ب رای ام وال‪ ،‬ب از هم ام وال زی ادی‬
‫نزدش باقی مانده بود‪ ،‬علیس از آن مردم پرسید‪ :‬آیا خ ونی ب دون خونبه ا‪ ،‬و ی ا م الی ب دون‬
‫تاوان باقی مانده است؟ گفتند‪ :‬نه خیر باقی نمانده اس ت‪ ،‬علیس گفت‪ :‬این ام وال ب اقی مان ده‬
‫هم روی احتیاط از شما باشد‪ ،‬زیرا شاید کسی بدون خونبها و یا مالی بدون تاوان باقی مانده‬
‫باشد‪ ،‬سپس نزد پیامبر خدا ج برگشت‪ ،‬و از جریان ایشان را مطل ع س اخت‪ ،‬پی امبر خ دا ج‬
‫فرمودند‪ :‬مطابق حق کار کردی‪ ،‬و کار خوبی کردی‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪118‬‬

‫س•• ِريَّةُ• َع ْب••• ِد هللا ْب ِن ُح َذافَ••ةَ َّ‬

‫الس•• ْه ِم ِّي‪َ .‬و َع ْلقَ َم••• ةَ ْب ِن ُم َج••• َّز ٍز‬ ‫‪ -34‬ب••اب‪َ :‬‬
‫ي‬ ‫س ِريَّةُ األ ْن َ‬
‫صا ِر ِّ‬ ‫ال ُم ْدلِ ِج ِّي َويُقَا ُل ِإنَّ َها َ‬
‫باب [‪ :]34‬گروه عبدهللا بن ُحذافۀ سهمی و علقمه ابن ُم َج َّزز ُمدلِجی که برایش گروه انصاری‬
‫نیز می‌گویند‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َس ِريَّةً‬ ‫ث النَّبِ ُّي َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬بَ َع َ‬ ‫‪ -1675‬ع َْن َعلِ ٍّي َر ِ‬
‫ْس َأ َم َر ُك ُم النَّبِ ُّي‬
‫ب‪ ،‬فَقَ ا َل‪َ :‬ألَي َ‬‫َض َ‬ ‫ار َوَأ َم َرهُ ْم َأ ْن ي ُِطي ُع وهُ‪ ،‬فَغ ِ‬ ‫ص ِ‬ ‫اس تَ ْع َم َل َر ُجاًل ِمنَ اَأل ْن َ‬‫فَ ْ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َأ ْن تُ ِطيعُونِي؟ قَالُوا‪ :‬بَلَى‪ ،‬قَا َل‪ :‬فَاجْ َمعُوا لِي َحطَبًا‪ ،‬فَ َج َم ُع وا‪ ،‬فَقَ ا َل‪:‬‬ ‫َ‬
‫ْض ا‪َ ،‬ويَقُولُ ونَ ‪:‬‬ ‫ك بَع ً‬ ‫َأوْ قِدُوا نَارًا‪ ،‬فََأوْ قَدُوهَا‪ ،‬فَقَا َل‪ :‬ا ْد ُخلُوهَا‪ ،‬فَهَ ُّموا َو َج َع َل بَ ْع ُ‬
‫ضهُ ْم يُ ْم ِس ُ‬
‫ت النَّارُ‪ ،‬فَ َس َكنَ‬ ‫ار‪ ،‬فَ َم ا زَالُ وا َحتَّى َخ َم َد ِ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ِمنَ النَّ ِ‬‫فَ َررْ نَا ِإلَى النَّبِ ِّي َ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫صلى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسل َم‪ ،‬فَقَا َل‪« :‬لَ وْ َد َخلوهَ ا َم ا خَ َر ُج وا ِمنهَ ا ِإلَى يَ وْ ِم‬ ‫َّ‬ ‫ضبُهُ‪ ،‬فَبَلَ َغ النَّبِ َّي َ‬
‫َغ َ‬
‫ُوف» [رواه البخاری‪.]4340 :‬‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫القِيَا َم ِة‪ ،‬الطا َعة فِي ال َم ْعر ِ‬
‫‪ -1675‬از علیس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خ دا ج لش کری را فرس تادند و‬
‫شخص ی را از انص ار ب ر آن لش کر ام یر تعین نمودن د‪[ ،‬این ش خص عبدهللا بن‬
‫حذافه سهمی بود]‪ ،‬و به لشکریان امر کردند که از آن شخص اطاعت نمایند‪.‬‬
‫[روزی آن شخص بر لشکریان] غضب ک رد و گفت‪ :‬آی ا مگ ر پی امبر خ دا ج‬
‫برای شما نگفتند که از من اطاعت کنید؟‬
‫گفتند‪ :‬بلی چنین گفتند‪.‬‬
‫گفت‪ :‬برایم هیزم جمع کنید‪ ،‬آن‌ها هیزم جمع کردند و آوردند‪.‬‬
‫گفت‪ :‬هیزم‌ها را آتش بزنید‪[ ،‬قرار امرش هیزم‌ها را] آتش زدند‪.‬‬
‫گفت‪ :‬خود را در آتش بی‌اندازید‪ ،‬چ ون قص د داخ ل ش دن در آتش را نمودن د‪،‬‬
‫یکدیگر را گرفتند و گفتند‪ :‬ما از رفتن به آتش به دین پیامبر خ دا ج رو آوردیم‪ ،‬و‬
‫به همین کشمکش بودند ک ه آتش خ اموش گردی د‪ ،‬و غض ب آن ش خص ن یز ف رو‬
‫نشست‪.‬‬
‫چ ون این خ بر ب رای پی امبر خ دا ج رس ید فرمودن د‪« :‬اگ ر در آن آتش داخ ل‬
‫می‌شدند تا روز قیامت از آن بیرون نمی‌شدند‪ ،‬طاعت از امیر در کاره ایی اس ت‬
‫که موافق شریعت باشد»(‪.)1‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬اطاعت از امیر در اموری اس ت ک ه مخ الف ش ریعت نباش د‪ ،‬و در ام ور مخ الف ش ریعت‬
‫اطاعت از وی واجب نیست‪ ،‬و البته این به آن معنی نیست که اگر امیری به چیزی مخ الف‬
‫شریعت امر کرد‪ ،‬از امارت خلع گردیده‪ ،‬و در هیچ کاری نباید از وی پ یروی نم ود‪ ،‬بلک ه‬
‫به این معنی است که‪ :‬از امیر در همان کاری که به خالف شریعت ام ر ک رده اس ت‪ ،‬نبای د‬
‫پیروی و اطاعت نمود‪ ،‬ولی در اموری دیگری که موافق شریعت است‪ ،‬اط اعت ک ردن از‬
‫وی واجب و الزم است‪.‬‬
‫‪ )2‬سبب غضب امیر سریه آن بود که هنگام بازگشتن از جنگ‪ ،‬عده خواس تند ت ا ب ه عجل ه‬
‫نزد خانواده‌های خود برگردند‪ ،‬و این ک ار س بب غض ب امیرش ان عبدهللا بن حذاف ه س همی‬
‫ش د‪ ،‬و از این س بب برای‌ش ان ام ر ک رد ک ه ه یزمی را جم ع ک رده و خ ود را در آتش‬
‫بی‌اندازند‪...‬‬
 ‫‪119‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬

‫ث َأبِي ُموسى َو ُم َعا ِذ ِإلَى ا ْليَ َمن قَ ْب َل َح َّج ِة ا ْل َود ِ‬

‫َاع‬ ‫‪ -35‬باب‪ :‬بَ ْع ُ‬
‫باب [‪ :]35‬فرستادن ابو موسی و معاذ به سوی یمن پیش از حجة الوداع‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم بَ َعثَ هُ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْن هُ‪َ :‬أ َّن النَّبِ َّي هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1676‬ع َْن َأبِي ُموس ي َر ِ‬
‫ف‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬واليَ َمنُ‬ ‫اح ٍد ِم ْنهُ َم ا َعلَى ِم ْخالَ ٍ‬ ‫ث ُك َّل َو ِ‬ ‫َو ُم َع ا َذ ْبنَ َجبَ ٍل ِإلَى اليَ َم ِن‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬وبَ َع َ‬
‫اح ٍد ِم ْنهُ َم ا ِإلَى‬ ‫ق ُك لُّ َو ِ‬ ‫ان‪ ،‬ثُ َّم قَا َل‪« :‬يَ ِّس َرا َوالَ تُ َع ِّس َرا‪َ ،‬وبَ ِّش َرا َوالَ تُنَفِّ َرا»‪ ،‬فَ ا ْنطَلَ َ‬ ‫ِم ْخالَفَ ِ‬
‫َث بِ ِه َع ْه دًا‪،‬‬ ‫َأ‬
‫احبِ ِه حْ د َ‬ ‫ص ِ‬‫ض ِه َكانَ قَ ِريبًا ِم ْن َ‬ ‫َأ‬
‫اح ٍد ِم ْنهُ َما ِإ َذا َسا َر فِي رْ ِ‬ ‫َع َملِ ِه‪َ ،‬و َكانَ ُكلُّ َو ِ‬
‫احبِ ِه بِي ُمو َسى‪ ،‬فَ َجا َء يَ ِس ي ُر َعلَى بَ ْغلَتِ ِه‬ ‫َأ‬ ‫ص ِ‬ ‫ض ِه قَ ِريبًا ِم ْن َ‬ ‫َأ‬
‫فَ َسلَّ َم َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَ َسا َر ُم َعاذ فِي رْ ِ‬
‫ٌ‬
‫ت يَ دَاهُ‬ ‫َحتَّى ا ْنتَهَى ِإلَ ْي ِه‪ ،‬وَِإ َذا هُ َو َجالِسٌ ‪َ ،‬وقَ ِد اجْ تَ َم َع ِإلَ ْي ِه النَّاسُ وَِإ َذا َر ُج ٌل ِع ْن َدهُ قَ ْد ُج ِم َع ْ‬
‫س َأيُّ َم هَ َذا؟ قَا َل‪ :‬هَ َذا َر ُج ٌل َكفَ َر بَ ْع َد ِإ ْس الَ ِم ِه‪،‬‬ ‫اذ‪ :‬يَا َع ْب َد هَّللا ِ ْبنَ قَ ْي ٍ‬
‫ِإلَى ُعنُقِ ِه‪ ،‬فَقَا َل لَهُ ُم َع ٌ‬
‫ك فَا ْن ِزلْ ‪ ،‬قَا َل‪َ :‬ما َأ ْن ِز ُل َحتَّى يُ ْقتَ َل‪ ،‬فَ َأ َم َر‬ ‫قَا َل‪ :‬الَ َأ ْن ِز ُل َحتَّى يُ ْقتَ َل‪ ،‬قَا َل‪ِ :‬إنَّ َما ِجي َء بِ ِه لِ َذلِ َ‬
‫بِ ِه فَقُتِ َل‪ ،‬ثُ َّم نَ َز َل فَقَا َل‪ :‬يَا َع ْب َد هَّللا ِ‪َ ،‬ك ْيفَ تَ ْق َرُأ القُرْ آنَ ؟ قَا َل‪َ :‬أتَفَ َّوقُهُ تَفَ ُّوقًا‪ ،‬قَا َل‪ :‬فَ َك ْيفَ تَ ْق َرُأ‬
‫َب هَّللا ُ‬ ‫ْت ج ُْزِئي ِمنَ النَّوْ ِم‪ ،‬فََأ ْق َرُأ َم ا َكت َ‬ ‫ضي ُ‬ ‫َأ ْنتَ يَا ُم َعا ُذ؟ قَا َل‪َ :‬أنَا ُم َأ َّو َل اللَّي ِْل‪ ،‬فََأقُو ُم َوقَ ْد قَ َ‬
‫لِي‪ ،‬فََأحْ ت َِسبُ نَوْ َمتِي َك َما َأحْ ت َِسبُ قَوْ َمتِي‪[ .‬رواه البخاری‪.]4342 ،4341 :‬‬
‫‪ -1676‬از ابو موسیس روایت است که‪ :‬پیامبر خدا ج او و مع اذس را ب ه یمن‬
‫فرستادند‪ ،‬و گفت‪ :‬هر کدام از این دو نفر را به یک اقلیم فرس تادند‪ ،‬و یمن دارای‬
‫دو اقلیم بود‪.‬‬
‫و بعد از آن برای ما گفتند‪[« :‬با مردم] آسان‌گیری کنی د و س خت‌گیری نکنی د‪،‬‬
‫[و مردم را به دین] خوش بین بسازید و بد بین مسازید»‪.‬‬
‫هر کدام از این دو نفر به س ر وظیفه‌اش رفت و وق تی ک ه در قلم رو خ ود ب ه‬
‫گشت و گذار می‌رفت و به قلمرو دیگری نزدیک می‌شد‪ ،‬ن زدش می‌آم د و ب ر او‬
‫سالم می‌داد‪.‬‬
‫باری معاذس از قلمرو خود به قلمرو ابوموسی نزدیک ش د و ب ر ق اطرش ب ه‬
‫راه ادامه داد‪ ،‬ت ا ب ه ن زدش رس ید‪ ،‬دی د ک ه اب و وس ی نشس ته اس ت‪ ،‬و م ردم ب ه‬
‫اطرافش جمع ش ده‌اند‪ ،‬و در ن زدش شخص ی اس ت ک ه دس ت‌هایش را برگ ردنش‬
‫بسته‌اند‪.‬‬
‫معاذس گفت‪ :‬ای عبدهللا بن قیس! این شخص چه کاره است؟‬ ‫َ‬
‫ابوموسیس گفت‪ :‬شخصی است که بعد از مسلمان شدن دوباره کافر شده است‪.‬‬
‫گفت‪ :‬تا او کشته نشود از قاطرم پیاده نمی‌شوم‪.‬‬
‫گفت‪ :‬تو پیاده شو! این شخص برای همین کار [یعنی‪ :‬برای کشته شدن] اینج ا‬
‫آورده شده است‪.‬‬
‫گفت‪ :‬تا کشته نشود پیاده نمی‌شوم‪ ،‬ابوموسیس امر کرد و او را کشتند‪.‬‬
‫بعد از آن معاذس پیاده شد و گفت‪ :‬یا عبدهللا! قرآن را چگونه می‌خوانی؟‬
‫گفت‪ :‬شب و روز به طورگاه و بیگاه می‌خوانم‪.‬‬
‫گفت‪ :‬ای معاذ! تو چگونه می‌خوانی؟‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪120‬‬
‫گفت‪ :‬اول شب می‌خوابم و بعد از آنکه جزئی از شب گذشت برمی‌خیزم و هر‬
‫آنچه که خداوند نصیبم کرده بود می‌خ وانم‪ ،‬و از خ واب ش دن خ ود هم ان ان دازه‬
‫امید ثواب دارم که از شب خیزی خود(‪.)1‬‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪َ ،‬أ َّن النَّبِ َّي َ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫‪ -1677‬ع َْن َأبِي ُمو َسى اَأل ْش َع ِريِّ َر ِ‬
‫بَ َعثَهُ ِإلَى اليَ َم ِن‪ ،‬فَ َسَألَهُ ع َْن َأ ْش ِربَ ٍة تُصْ نَ ُع بِهَ ا‪ ،‬فَقَ ا َل‪َ « :‬و َم ا ِه َي؟» قَ ا َل‪ :‬البِ ْت ُع َوال ِم ْزرُ‪،‬‬
‫ير‪ ،‬فَقَ ا َل‪ُ « :‬ك لُّ ُم ْس ِك ٍر‬ ‫الش ِع ِ‬‫ت َأِلبِي بُرْ َدةَ‪َ :‬ما البِ ْتعُ؟ قَا َل‪ :‬نَبِي ُذ ال َع َس ِل‪َ ،‬وال ِم ْز ُر نَبِي ُذ َّ‬
‫فَقُ ْل ُ‬
‫َح َرا ٌم» [رواه البخاری‪.]4343 :‬‬
‫‪ -1677‬از ابوموسی اشعریس روایت است که‪ :‬پیامبر خ دا ج او را ب ه ط رف‬
‫یمن فرستادند‪ ،‬و وی از حکم بعضی از نوشیدنی‌هایی که در آنجا س اخته می‌ش ود‬
‫از ایشان پرسید‪.‬‬
‫از وی پرسیدند‪« :‬آن نوشیدنی‌ها چیست»؟‬
‫گفت‪ :‬نبیذ عسل‪ ،‬و نبیذ جو‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬هر مستی آوری حرام است» ‪.‬‬
‫(‪)2‬‬

‫‪ - 1‬زیرا کسی که قصدش از خوابیدن و راحت کردن‪ ،‬آمادگی برای عبادت و خدمت به خل ق‬
‫هللا باشد‪ ،‬همان خواب و راحتش نیز در حسناتش حساب می‌گردد‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬شرابی که از انگور ساخته شده باشد‪ ،‬کم و زیاد آن حرام است‪ ،‬یعنی‪ :‬همان طوری که یک‬
‫کاس و یک پیاله آن حرام است‪ ،‬یک قطره آن نیز حرام است‪ ،‬خ واه س بب مس تی بش ود‪ ،‬و‬
‫خواه نشود‪ ،‬و حد خمر نیز بر شارب همان یک قطره جاری می‌گ ردد‪ ،‬و این مس ئله م ورد‬
‫اتفاق همگان است‪.‬‬
‫‪ )2‬ولی شرابی که از چیزهای دیگر مانن د‪ :‬ج و‪ ،‬ج واری‪ ،‬خرم ا‪ ،‬عن اب‪ ،‬و حبوب ات و ی ا‬
‫میوه‌جات و گیاهان دیگر ساخته می‌شود‪ ،‬اگر کسی از آن‌ها به اندازه بخورد که به س ر ح د‬
‫مستی برسد‪ ،‬به اتفاق علماء حد بر وی نیز جاری می‌گردد‪ ،‬ولی اگر مقداری را خ ورد ک ه‬
‫به سر حد مستی نرسید‪ ،‬جمهور علماء می‌گویند‪ :‬همان طوری ک ه در ش راب انگ ور ف رقی‬
‫بین کم و زیاد آن نیست‪ ،‬در هر ش راب دیگ ری ن یز ف رقی بین کم و زی اد آن نیس ت‪ ،‬و در‬
‫نتیجه همان طوری که از خوردن شراب ان دکی ک ه از انگ ور س اخته ش ده باش د‪ ،‬ح د الزم‬
‫می‌گردد‪ ،‬از خوردن شراب اندکی که از هر چیز دیگ ری س اخته ش ده باش د‪ ،‬ن یز ح د الزم‬
‫می‌گردد‪ ،‬و عده دیگ ری از آن جمل ه ام ام اب و حنیفه‪ /‬ب ر این نظران د‪ ،‬ک ه در غ یر ش راب‬
‫انگور تا وقتی که به سر ح د مس تی نرس د‪ ،‬ح د الزم نمی‌گ ردد‪ ،‬و نظ ر س ومی ن یز وج ود‬
‫دارد‪ ،‬و آن این است که اگر کسی این نوع شراب را با دانستن اینکه حرام است نوشید‪ ،‬ح د‬
‫بر وی جاری می‌گردد‪ ،‬و اگر از اهل تاویل باشد‪ ،‬و روی تاویل بنوشد‪ ،‬ح د ب ر وی ج اری‬
‫نمی‌گ ردد‪ ،‬ولی از نگ اه نص‪ ،‬ق ول اول راجح‌ت ر ب ه نظ ر می‌رس د‪ ،‬زی را پی امبر خ دا ج‬
‫فرموده‌اند که‪ :‬ه ر مس تی آوری ش راب اس ت‪ ،‬بن ابراین ف رقی بین این ش راب و آن ش راب‬
‫نیست‪ ،‬چنان‌چه عمرس حد ش راب را ب ر قدام ه بن مظع ون و ی ارانش ج اری س اخت‪ ،‬در‬
‫ح الی ک ه آن‌ه ا ش رابی را ک ه نوش یده بودن د‪ ،‬حالل می‌دانس تند‪ ،‬المغ نی (‪( – )12/290‬‬
‫‪.)12/497‬‬
‫‪ )3‬شرابی که از انگور ساخته شود‪ ،‬کم و زیاد آن حرام است‪ ،‬و طوری که هم اکنون گف تیم‬
‫حتی یک قطره آن نیز حرام بوده و موجب حد است‪ ،‬ولی شرابی که از غ یر انگ ور باش د‪،‬‬
‫در آن دو نظر وجود دارد‪ ،‬نظر اول آن است که‪ :‬فرقی بین این شراب و آن ش راب نیس ت‪،‬‬
 ‫‪121‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬

‫ث َعلِ ِّي ْب ِن َأبِي طَالِ ٍ‬

‫ب َو َخالِ ِد ْب ِن ا ْل َولِي ِد ِإلَى ا ْليَ َم ِن‬ ‫‪ -36‬باب‪ :‬بَ ْع َ‬
‫باب [‪ :]36‬فرستادن علی بن ابی طالب و خالد بن ولیدب به یمن‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َم َع‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قا َل‪ :‬بَ َعثَنَا َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1678‬ع َْن البَ َرا ِء َر ِ‬
‫اب خَالِ ٍد‪،‬‬ ‫ص َح َ‬ ‫ك َم َكانَهُ فَقَا َل‪ُ « :‬م رْ َأ ْ‬ ‫خَالِ ِد ب ِْن ال َولِي ِد ِإلَى اليَ َم ِن‪ ،‬قَا َل‪ :‬ثُ َّم بَ َع َ‬
‫ث َعلِيًّا بَ ْع َد َذلِ َ‬
‫ب َم َع هُ‪ ،‬قَ ا َل‪:‬‬ ‫ت فِي َم ْن َعقَّ َ‬ ‫ك فَ ْليُ َعقِّبْ ‪َ ،‬و َم ْن َش ا َء فَ ْليُ ْقبِ لْ » فَ ُك ْن ُ‬
‫ب َم َع َ‬ ‫َم ْن َشا َء ِم ْنهُ ْم َأ ْن يُ َعقِّ َ‬
‫ت َع َد ٍد [رواه البخاری‪.]4349 :‬‬ ‫ق َذ َوا ِ‬ ‫ت َأ َوا ٍ‬ ‫فَ َغنِ ْم ُ‬
‫‪ -1678‬از براءس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج ما را با خالد بن ولیدس‬
‫به یمن فرستادند‪ ،‬ولی بعد از آن پیامبر خدا ج علیس را به جای خال د تعین نم وده‬
‫و فرمودند‪« :‬برای همراهان خالد بگو! کسی که می‌خواهد با تو به یمن ب رود‪ ،‬ب ا‬
‫تو برود‪ ،‬و کسی که می‌خواهد پیش‌تر برود‪ ،‬پیش‌تر برود» و من از کسانی ب ودم‬
‫که با علیس به یمن رفتم‪ ،‬و چندین اوقیه غنیمت به دست آوردیم‪.‬‬

‫بلکه هر چیزی ک ه ش راب گفت ه ش ود‪ ،‬و از ص فت آن این باش د ک ه مس تی می‌آورد‪ ،‬مانن د‬
‫شراب انگور نوشیدن کم و زی اد آن ح رام اس ت‪ ،‬زی را پی امبر خ دا ج فرموده‌ان د ک ه‪« :‬م ا‬
‫أسکر کثیره‪ ،‬فقلیله حرام»‪ ،‬یعنی‪ :‬چیزی که مقدار زی اد آن مس تی بی اورد‪ ،‬مق دار ان دک آن‬
‫نیز حرام است‪ ،‬و بعضی از علماء از آن جمله امام ابوحنیفه‪ /‬می‌گویند‪ :‬ک ه عص یر انگ ور‬
‫در صورتی که پخته شود‪ ،‬و دو ثلثش برود‪ ،‬و نقیع خرما‪ ،‬و کشمش در ص ورتی ک ه پخت ه‬
‫شود‪ ،‬ولو آنکه دو ثلثش هم نرود‪ ،‬و نبیذ گندم‪ ،‬و جو‪ ،‬و جواری‪ ،‬و امث ال این‌ه ا خ واه خ ام‬
‫باشد‪ ،‬و خواه پخته وقتی حرام است که به سر ح د مس تی برس د‪ ،‬و اگ ر ب ه س ر ح د مس تی‬
‫نرسید‪ ،‬حرام نیست‪ ،‬و دلیل‌شان حدیثی است که ابن عباسب از پیامبر خدا ج روایت می‌کن د‬
‫که فرمودند‪« :‬حرمت الخمرة لعینها‪ ،‬والسکر من کل شراب»‪ ،‬یعنی‪ :‬حرام بودن ش راب ب ه‬
‫سبب عین شراب است‪ ،‬و هر نوشیدنی دیگری وقتی که به حد مستی برسد»‪.‬‬
‫و گرچه هر طرف دلیل طرف دیگر را مناقشه کرده و رد نموده‌اند‪ ،‬ولی آنچ ه ک ه می‌ت وان‬
‫در این موضوع ابراز نظر نمود این است که‪:‬‬
‫اول‪ :‬آنکه حرام شمردن این نوع نوشیدنی‌ها به احتیاط نزدیک‌تر است‪ ،‬زیرا هم ان ط وری‬
‫که می‌بینیم مسئله اختالفی است‪ ،‬و هر قوم احتمال دارد ک ه خط ا و ی ا ص واب باش د‪ ،‬زی را‬
‫اگر نظر کسانی که می‌گویند‪ :‬این نوع شراب حرام است‪ ،‬صواب باشد‪ ،‬ما هم همان چیز را‬
‫گفته‌ایم که صواب است‪ ،‬و اگر نظر کسانی که این نوع نوشیدنی را حرام نمی‌دانن د ص واب‬
‫باشد‪ ،‬و آن را حرام بدانیم و کسی آن را در تمام عمر خود هرگز ننوشد‪ ،‬برایش نه ضرری‬
‫در دنیا می‌رسد‪ ،‬و نه در آخرت‪.‬‬
‫دوم آنکه‪ :‬اگر بگوئیم که نوشیدن این چنین نوشیدنی‌هائی تا وقتی که به سرحد مستی نرسد‪،‬‬
‫حرام نیست‪ ،‬می‌شود کسی از آن‌ها امروز یک مقداری بنوشد که به سرحد مس تی نرس د‪ ،‬و‬
‫فردا یک اندازه بیشترف و پس فردا اندازه بیشتر‪ ،‬تا باالخره ه ر ان دازه ک ه خواس ته باش د‪،‬‬
‫بنوشد‪ ،‬و به سرحد مستی هم نرسد‪ ،‬و ب ه این طری ق ش راب را بنوش د‪ ،‬و بگوی د ک ه حالل‬
‫است‪ ،‬و طوری که معلوم است‪ ،‬در علم اص ول فق ه یکی از ادل ه ش رعیه س د ذریع ه فس اد‬
‫است‪.‬‬
‫سوم آنکه‪ :‬نظر امام محمد بن حسن شیبانی‪ /‬در مذهب حنفی هم همین است که هر نوشیدنی‬
‫که سبب مستی شود‪ ،‬فرقی بین کم و زیاد آن نیست‪ ،‬و اکثر احناف هم همین نظر را مخت ار‬
‫می‌دانند‪ ،‬و می‌گویند‪ :‬در این عصر و زمانی که فساد همه‌گیر شده است‪ ،‬باید ب ه مواف ق ب ه‬
‫همین نظر فتوی داد‪ ،‬رد المحتار علی الدر المختار (‪.)38-4/37‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪122‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َعلِيًّ ا ِإلَى‬ ‫ث النَّبِ ُّي َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬بَ َع َ‬‫‪ -1679‬ع َْن بُ َر ْي َدةَ‪َ ،‬ر ِ‬
‫ت لِخَالِ ٍد‪َ :‬أالَ تَ َرى ِإلَى هَ َذا‪،‬‬ ‫ت ُأ ْب ِغضُ َعلِيًّ ا َوقَ ِد ا ْغت ََس َل‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫س‪َ ،‬و ُك ْن ُ‬‫ض ال ُخ ُم َ‬ ‫خَالِ ٍد لِيَ ْقبِ َ‬
‫ك لَ هُ‪ ،‬فَقَ ا َل‪« :‬يَ ا بُ َر ْي َدةُ َأتُ ْب ِغضُ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َذ َك رْ ُ‬
‫ت َذلِ َ‬ ‫فَلَ َّما قَ ِد ْمنَا َعلَى النَّبِ ِّي َ‬
‫ك» [رواه البخاری‪:‬‬ ‫س َأ ْكثَ َر ِم ْن َذلِ َ‬
‫ت‪ :‬نَ َع ْم‪ ،‬قَا َل‪« :‬الَ تُ ْب ِغضْ هُ فَِإ َّن لَهُ فِي ال ُخ ُم ِ‬ ‫َعلِيًّا؟» فَقُ ْل ُ‬
‫‪.]3450‬‬
‫‪ -1679‬از بریدهس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج علیس را ن زد خالدس‬
‫فرستادند تا خمس را از وی تحویل بگیرد‪ ،‬و من از علیس بدم آمد‪ ،‬چون دیدم ک ه‬
‫او غسل کرده است‪ ،‬برای خالدس گفتم‪ :‬آیا این را می‌بینی [که چه کرده است]؟‬
‫چون نزد پیامبر خدا ج آمدیم قصه را برای‌شان گفتم‪ ،‬فرمودند‪« :‬ای بریده! آیا‬
‫از علی بدت می‌آید»؟‬
‫گفتم‪ :‬بلی‪.‬‬
‫فرمودن د‪« :‬نبای د از وی ب دت بیای د‪ ،‬زی را نص یبش از خمس‪ ،‬بیش تر از این‬
‫می‌شود»(‪.)1‬‬

‫ث َعلِ ُّي بْنُ َأبِي طَ الِ ٍ‬

‫ب‬ ‫ض َي هللاُ َع ْن هُ ق ا َل‪ :‬بَ َع َ‬ ‫‪ -1680‬ع َْن َأبِي َس ِعي ٍد ال ُخ ْد ِريَّ‪َ ،‬ر ِ‬
‫ُوظ‪،‬‬ ‫َأ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم ِمنَ اليَ َم ِن بِ ُذهَ ْيبَ ٍة فِي ِد ٍيم َم ْق ر ٍ‬
‫َّ‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ ِإلَى َرس ِ‬ ‫َر ِ‬
‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ص لْ ِم ْن تُ َرابِهَ ا‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬فَقَ َس َمهَا بَ ْينَ رْ بَ َع ِة نَفَ ٍر‪ ،‬بَ ْينَ ُعيَ ْينَ ةَ ب ِْن بَ ْد ٍر‪َ ،‬و ق َر َع ب ِْن‬ ‫لَ ْم تُ َح َّ‬
‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫س‪َ ،‬و َز ْي ِد ال َخ ْي ِل‪َ ،‬والرَّابِ عُ‪ِ :‬إ َّما عَلقَ َم ة وَِإ َّما َع ا ِم ُر بْنُ الطفَ ْي ِل‪ ،‬فَقَ ا َل َر ُج ٌل ِم ْن‬ ‫ح ابِ ٍ‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫صلى هللاُ َعل ْي ِه َو َسل َم فَقَا َل‪:‬‬ ‫َّ‬ ‫ك النبِ َّي َ‬‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ق بِهَذا ِم ْن هَُؤ الَ ِء‪ ،‬قَا َل‪ :‬فَبَل َغ ذلِ َ‬ ‫َأصْ َحابِ ِه‪ :‬كنا نَحْ نُ َح َّ‬
‫َأ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫صبَاحًا َو َم َسا ًء»‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬فَقَ ا َم‬ ‫«َأالَ تَْأ َمنُونِي َوَأنَا َأ ِمينُ َم ْن فِي ال َّس َما ِء‪ ،‬يَْأتِينِي َخبَ ُر ال َّس َما ِء َ‬
‫ث اللِّحْ يَ ِة‪َ ،‬محْ لُ و ُ ْأ‬ ‫َاش ُز ال َج ْبهَ ِة‪َ ،‬ك ُّ‬ ‫َر ُج ٌل َغ اِئ ُر ال َع ْينَي ِْن‪ُ ،‬م ْش ِرفُ ال َوجْ نَتَي ِْن‪ ،‬ن ِ‬
‫س‪،‬‬ ‫ق ال َّر ِ‬
‫ض َأ ْن‬‫ق َأ ْه ِل اَألرْ ِ‬ ‫ت َأ َح َّ‬ ‫ق هَّللا َ‪ ،‬قَا َل‪َ « :‬و ْيلَ كَ‪َ ،‬أ َولَ ْس ُ‬‫َار‪ ،‬فَقَا َل يَا َرسُو َل هَّللا ِ اتَّ ِ‬‫ُم َش َّم ُر اِإل ز ِ‬
‫ض ِربُ ُعنُقَ هُ؟‬ ‫يَتَّقِ َي هَّللا َ» قَا َل‪ :‬ثُ َّم َولَّى ال َّر ُجلُ‪ ،‬قَا َل خَالِ ُد بْنُ ال َولِي ِد‪ :‬يَ ا َر ُس و َل هَّللا ِ‪َ ،‬أالَ َأ ْ‬
‫ْس فِي‬ ‫ص لٍّ يَقُ و ُل بِلِ َس انِ ِه َم ا لَي َ‬ ‫صلِّي» فَقَ ا َل خَالِ ٌد‪َ :‬و َك ْم ِم ْن ُم َ‬ ‫قَا َل‪« :‬الَ‪ ،‬لَ َعلَّهُ َأ ْن يَ ُكونَ يُ َ‬
‫اس َوالَ‬ ‫ب النَّ ِ‬ ‫ب ع َْن قُلُ و ِ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬ ‫ُأ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسل َم‪ِ« :‬إنِّي لَ ْم و َم رْ ْن ْنقُ َ‬
‫َّ‬ ‫قَ ْلبِ ِه‪ ،‬قَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫ض ِئ هَ َذا قَ وْ ٌم‬ ‫ضْئ ِ‬ ‫ق بُطُونَهُ ْم» قَا َل‪ :‬ثُ َّم نَظَ َر ِإلَ ْي ِه َوهُ َو ُمقَ فٍّ ‪ ،‬فَقَ ا َل‪ِ« :‬إنَّهُ يَ ْخ ُر ُج ِم ْن ِ‬ ‫َأ ُش َّ‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬سبب غسل کردن علیس آن بود که وی از اموال خمس‪ ،‬کنیزی را برای خود بر گزیده و ب ا‬
‫وی جماع کرده ب ود‪ ،‬و بری ده ب ه خی ال آنک ه این عم ل علیس خی انت در ام وال بیت الم ال‬
‫است‪ ،‬از وی بدش آمد‪.‬‬
‫‪ )2‬خطابی‪ /‬می‌گوید‪ :‬این کار علیس دارای دو اش کال اس ت‪ ،‬اول آنک ه‪ :‬وی م ال غن ائم را‬
‫برای خود تقسیم کرده بود‪ ،‬دوم آنکه‪ :‬آن کنیز را پیش از اس تبراء وطی نم وده‪ ،‬ولی علم اء‬
‫چنین جواب داده‌اند که‪ :‬برای امام و همچنین نماینده وی روا اس ت ک ه غ نیمت را ه ر وقت‬
‫ک ه خواس ته باش د بین مس تحقین آن – ک ه خ ودش یکی از آن‌ه ا می‌باش د – تقس یم نمای د‪ ،‬و‬
‫علیس چنین کاری کرده بود‪ ،‬و اینک ه علیس آن کن یز را پیش از اس تبراء وطی ک رده ب ود‪،‬‬
‫شاید سببش آن باشد که آن کنیز هنوز بالغ نشده بود‪ ،‬بنابراین احتیاجی به استبراء نداشت‪ ،‬و‬
‫یا اینکه آن کنیز بکر بود‪ ،‬و این چیز برای علیس ثابت شده ب ود‪ ،‬و بن ابر اجته ادش کن یزی‬
‫که بکر باشد‪ ،‬احتیاجی به استبراء ندارد‪.‬‬
 ‫‪123‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫الس ْه ُم ِمنَ‬
‫ق َّ‬ ‫اج َرهُ ْم‪ ،‬يَ ْم ُرقُ ونَ ِمنَ ال د ِ‬
‫ِّين َك َم ا يَ ْم ُر ُ‬ ‫او ُز َحنَ ِ‬
‫طبًا‪ ،‬الَ يُ َج ِ‬ ‫َاب هَّللا ِ َر ْ‬
‫يَ ْتلُونَ ِكت َ‬
‫ال َّر ِميَّ ِة»‪َ ،‬وَأظُنُّهُ قَا َل‪« :‬لَِئ ْن َأ ْد َر ْكتُهُ ْم َأَل ْقتُلَنَّهُ ْم قَ ْت َل ثَ ُمودَ» [رواه البخاری‪.]4351 :‬‬
‫‪ -1680‬از ابوسعید خدریس روایت است که گفت‪ :‬علی بن ابی ط البس از یمن‬
‫مقدار طالئی را که هنوز از خاکش تص فیه نش ده ب ود‪ ،‬در داخ ل پوس ت آش دادۀ‬
‫برای پیامبر خدا ج فرستاد(‪ ،)1‬ایش ان آن طاله ا را بین چه ار نف ر تقس یم نمودن د‪:‬‬
‫عیینه بن بدر‪َ ،‬أقرع بن حابس‪ ،‬زَید ال َخلیل‪ ،‬و چهارم آن‌ه ا علقم ه‪ ،‬و ی ا ع امر بن‬
‫طفیل‪.‬‬
‫یکی از صحابه گفت‪ :‬به این مال‪ ،‬ما از این‌ها مستحق‌تر بودیم‪.‬‬
‫گفت‪ :‬این سخن به پیامبر خدا ج رس ید‪ ،‬فرمودن د‪« :‬مگ ر ب ه ام انت داری من‬
‫اطمینان ندارید‪ ،‬و من امین آن ذاتی هستم که در آسمان اس ت‪ ،‬ص بح و ش ام خ بر‬
‫آسمان برایم می‌رسد»‪.‬‬
‫گفت‪ :‬شخصی که دارای چشمان فرو رفته‪ ،‬روی اس تخوانی‪ ،‬پیش انی برآم ده‪،‬‬
‫ریش پرپش ت‪ ،‬س ر تراش یده و ازار ب رزده ب ود‪ ،‬برخاس ت و گفت [این ش خص‬
‫نامش نافع‪ ،‬و مشهور به ذی الخویصره بود]‪ :‬یا رسول هللا! از خدا بترس!‬
‫فرمودند‪« :‬ای وای بر تو! مگر من سزاوارترین افراد روی زمین در ترسیدن‬
‫از خدا نیستم»؟ آن شخص برخاست و رفت‪.‬‬
‫خالد بن ولیدس گفت‪ :‬یا رسول هللا! آیا گردنش را نزنم؟‬
‫فرمودند‪« :‬نِه شاید نماز بخواند»‪.‬‬
‫خالدس گفت‪ :‬چه بسا کسانی که نماز می‌خوانند و به زبان خود چیزی می‌گوید‬
‫که در دل‌شان نیست‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬من مامور نشده‌ام که دل مردم را بش کافم‪ ،‬و ی ا ش کم‬
‫آن‌ها را بدرم»‪.‬‬
‫راوی گفت‪ :‬در حالی که آن شخص می‌رفت [پیامبر خدا ج] به س وی او نظ ر‬
‫کرده و گفتند‪« :‬از نس ل این ش خص م ردمی ب ه وج ود می‌آین د ک ه کت اب خ دا را‬
‫بسیار شرین و خوب تالوت می‌کنند‪ ،‬ولی این قرآن خوان دن آن‌ه ا از حنجره‌ه ای‬
‫آن‌ها تجاوز نمی‌کند‪ ،‬و از دین‪ ،‬آن‌چن ان ب ه س رعت خ ارج می‌ش وند‪ ،‬ک ه ت یر از‬
‫هدف خارج می‌شود»‪.‬‬
‫و گم ان می‌کنم ک ه گفتن د‪« :‬اگ ر ایش ان را دری ابم ب ه مانن د ق وم ثم ود خ واهم‬
‫کشت»(‪.)2‬‬

‫‪ -‬این مال از خمس غنیمت بود‪ ،‬و این همان نصیبی اس ت ک ه پی امبر خ دا ج می‌توانن د ه ر‬ ‫‪1‬‬

‫طور که خواسته باشند‪ ،‬در آن تصرف نمایند‪.‬‬

‫‪ -‬یعنی‪ :‬همه آن‌ها را بدون استثناء خواهم کشت‪.‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪124‬‬
‫‪ -37‬باب‪َ :‬غ ْز َوةُ ِذي َ‬
‫الخلَص ِة‬
‫الخلَ َ‬
‫صه‬ ‫باب [‪ :]37‬غزوۀ ذی َ‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ( :‬أال تُري ُح ني‬ ‫ير في ذلِكَ‪َ ،‬وقَوْ ل النَّبِ ِّي َ‬ ‫‪ -1681‬تَقَ َّد َم َحديث َج ِر ٍ‬
‫الروايَ ِة‪ ،‬ق ا َل َجريرٌ‪َ :‬و َك انَ ُذو ال َخلَ َ‬
‫ص ِة بَ ْيتً ا بِ اليَ َم ِن‬ ‫ص ِة؟) َو َذ َك َر في ه ِذ ِه ِ‬ ‫ِم ْن ذي ال َخلَ َ‬
‫لِخ َْث َع َم‪َ ،‬وبَ ِجيلَةَ‪ ،‬فِي ِه نُصُبٌ تُ ْعبَدُ‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬ولَ َّما قَ ِد َم َج ِري ٌر اليَ َمنَ ‪َ ،‬ك انَ بِهَ ا َر ُج ٌل يَ ْستَ ْق ِس ُم‬
‫ك‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم هَ ا هُنَ ا‪ ،‬فَ ِإ ْن قَ َد َر َعلَ ْي َ‬ ‫بِاَأل ْزالَ ِم‪ ،‬فَقِي َل لَهُ‪ِ :‬إ َّن َرسُو َل َرس ِ‬
‫ُول هَّللا ِ َ‬
‫ض ِربُ بِهَ ا ِإ ْذ َوقَ فَ َعلَ ْي ِه َج ِريرٌ‪ ،‬فَقَ ا َل‪ :‬لَتَ ْك ِس َرنَّهَا‬ ‫ب ُعنُقَ كَ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬فَبَ ْينَ َم ا هُ َو يَ ْ‬ ‫ض َر َ‬‫َ‬
‫ُ‬
‫ُ‪ ،‬وْ ضْ ِربَ َّن ُعنقَكَ؟ قَ ا َل‪ :‬فَ َك َس َرهَا َو َش ِه َد [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫َأَل‬ ‫َأ‬ ‫هَّللا‬ ‫اَّل‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬
‫َولَتَشهَد ََّن‪ْ :‬ن الَ ِإلهَ ِإ‬
‫َ‬
‫‪.]4357‬‬
‫َ‬
‫‪ -1681‬ح دیث جریرس در م ورد ذو الخَ لص ه‪ ،‬و این گفت ه پی امبر خ دا ج ک ه‬
‫ص ه راحت نمی‌س ازد» قبالً گذش ت‪ ،‬و در این روایت‪،‬‬ ‫فرمودند‪« :‬م را از ذو الخَ لَ َ‬
‫جریرس می‌گوید‪ :‬ذوالخَ لَصه خانه بود در یمن ک ه م ردم خَثعم و بَ ِجیلَ ه بته ائی را‬
‫در آن قرار داده بودند و عبادت می‌کردند‪.‬‬
‫راوی می‌گوید‪ :‬هنگ امی ک ه جریرس ب ه یمن رس ید‪ ،‬شخص ی در آنج ا وج ود‬
‫داشت که با (ازالم) فال می‌دید‪ ،‬کسی برای او گفت که فرستاده پی امبر خ دا ج در‬
‫همین‌جا است‪ ،‬اگر به دستش بیفتی گردنت را می‌زند‪.‬‬
‫گفت‪ :‬و در حالی ک ه او ب ا آن (ازالم) ف ال می‌دی د‪ ،‬جریرس ب ر ب االی س رش‬
‫ایستاد و گفت‪ :‬ی ا این‌ه ا را می‌ش کنی و ش هادت می‌دهی ک ه‪( :‬ال إلَ ه إال هللا) و ی ا‬
‫آنکه گردنت را می‌زنم‪ ،‬او آن (ازالم) را شکست و مسلمان شد(‪.)1‬‬

‫‪ -38‬باب‪َ :‬ذه ُ‬
‫َاب َج ِري ٍر ِإلَى ا ْليَ َم ِن‬
‫باب [‪ :]38‬رفتن جریر به طرف یمن‬

‫يت َر ُجلَي ِْن ِم ْن َأ ْه ِل اليَ َم ِن‪َ ،‬ذا‬ ‫ت بِ اليَ َم ِن‪ ،‬فَلَقِ ُ‬‫ض َي هللاُ َع ْن هُ قَ ا َل‪ُ :‬ك ْن ُ‬ ‫‪َ -1682‬و َع ْنهُ َر ِ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬فَقَ ا َل لَ هُ‪ُ :‬ذو‬ ‫ت ُأ َح ِّدثُهُ ْم ع َْن َر ُس ِ‬
‫ول هَّللا ِ َ‬ ‫ع‪َ ،‬و َذا َع ْم ٍرو‪ ،‬فَ َج َع ْل ُ‬ ‫َكالَ ٍ‬
‫ث‪َ ،‬وَأ ْقبَالَ َم ِعي‬ ‫احبِكَ‪ ،‬لَقَ ْد َم َّر َعلَى َأ َجلِ ِه ُم ْن ُذ ثَالَ ٍ‬ ‫ص ِ‬‫َع ْم ٍرو‪ :‬لَِئ ْن َكانَ الَّ ِذي ت َْذ ُك ُر ِم ْن َأ ْم ِر َ‬
‫ض‬ ‫يق‪ُ ،‬رفِ َع لَنَا َر ْكبٌ ِم ْن قِبَ ِل ال َم ِدينَ ِة فَ َسَأ ْلنَاهُ ْم‪ ،‬فَقَ الُوا‪« :‬قُبِ َ‬ ‫ْض الطَّ ِر ِ‬ ‫َحتَّى ِإ َذا ُكنَّا فِي بَع ِ‬
‫ص الِحُونَ ‪ ،‬فَقَ االَ‪َ :‬أ ْخبِ رْ‬ ‫اس تُ ْخلِفَ َأبُ و بَ ْك ٍر‪َ ،‬والنَّاسُ َ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ ،‬و ْ‬ ‫َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬فال بینی حرام است‪ ،‬و امام مسلمین باید مانع این کار شود‪ ،‬و کسانی که به این کار اش تغال‬
‫می‌ورزند‪( ،‬ولی امر) طوری که الزم می‌داند‪ ،‬باید آن‌ها را تعزیر و تادیب نماید‪.‬‬
‫‪ )2‬اینکه فالبین‌ها ادعای غیبگوئی را می‌کنند‪ ،‬دروغ می‌گویند‪ ،‬زیرا این ش خص اگ ر غیب‬
‫را می‌دانست‪ ،‬باید خبر می‌شد ک ه فرس تاده رس ول خ دا ج در یمن اس ت‪ ،‬و خ ود را از وی‬
‫پنهان می‌کرد‪ ،‬و حد اقل هم ان روز از خ انه‌اش ب یرون نمی‌ش د‪ ،‬و ی ا اقالً لحظ ه پیش تر از‬
‫آنکه بر باالی سرش برسد‪ ،‬از وجودش در ح ول و ح وش خ ود اطالع حاص ل می‌ک رد‪ ،‬و‬
‫چون هیچ یک از این چیزه ا را درک نک رد‪ ،‬و ب رای خ ود ک اری ک رده نتوانس ت‪ ،‬پس از‬
‫اینکه برای دیگران کاری کرده بتواند‪ ،‬کامالً مستحیل به نظر می‌رسد‪.‬‬
 ‫‪125‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫ك َأنَّا قَ ْد ِجْئنَ ا َولَ َعلَّنَ ا َس نَعُو ُد ِإ ْن َش ا َء هَّللا ُ‪َ ،‬و َر َج َع ا ِإلَى اليَ َم ِن [رواه البخ اری‪:‬‬
‫احبَ َ‬
‫ص ِ‬‫َ‬
‫‪.]4359‬‬
‫‪ -1682‬و از جریرس روایت است که گفت‪ :‬در یمن بودم و با دو نف ر از اه ل‬
‫یمن یکی ذو کالع‪ ،‬و دیگری ذو عمرو مالقی شدم(‪ ،)1‬با آن‌ها درباره پی امبر خ دا‬
‫ج شروع به صحبت نمودم‪.‬‬
‫ذو عمرو ب رایم گفت‪ :‬اگ ر آنچ ه را ک ه از این ش خص میگ وئی حقیقت داش ته‬
‫باشد‪ ،‬امروز س ه روز اس ت ک ه از وف اتش می‌گ ذرد(‪ ،)2‬آن دو نف ر ب ا من ب ه راه‬
‫افتادند‪ ،‬در بین راه بودیم‪ ،‬قافله که از طرف مدینه می‌آمد‪ ،‬برای ما نمایان ش د‪ ،‬از‬
‫ایش ان [راج ع ب ه اح وال پی امبر خ دا ج] پرس یدیم‪ ،‬گفتن د‪ :‬پی امبر خ دا ج وف ات‬
‫کرده‌اند‪ ،‬و ابوبکرس جانشین‌شان شده است و مردم آرام‌اند‪.‬‬
‫آن دو نفر برایم گفتند‪ :‬به رفیقت [یعنی‪ :‬ابوبکرس] بگو! که ما آم ده ب ودیم‪ ،‬و‬
‫شاید إن‌شاء هللا بار دیگر برگردیم‪ ،‬این را گفتند و به طرف یمن برگشتند‪.‬‬

‫يف ا ْلبَ ْح ِر‬

‫س ِ‬‫‪ -39‬باب‪َ :‬غ ْز َو ِة ِ‬
‫سیف البحر‬
‫باب [‪ :]39‬غزوۀ ِ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ث َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪َ ،‬أنَّهُ قَا َل‪« :‬بَ َع َ‬‫‪ -1683‬ع َْن جابِ ٍر َر ِ‬
‫ث ِماَئ ٍة‪ ،‬فَ َخ َرجْ نَ ا َو ُكنَّا‬ ‫َّاح» َوهُ ْم ثَالَ ُ‬ ‫اح ِل‪َ ،‬وَأ َّم َر َعلَ ْي ِه ْم َأبَ ا ُعبَ ْي َدةَ ْبنَ ال َج ر ِ‬ ‫الس ِ‬‫بَ ْعثً ا قِبَ َل َّ‬
‫ْش‪ ،‬فَ ُج ِم َع فَ َك انَ ِم ْز َو َديْ تَ ْم ٍر‪،‬‬ ‫يق فَنِ َي ال َّزادُ‪ ،‬فََأ َم َر َأبُو ُعبَ ْي َدةَ بِ َأ ْز َوا ِد ال َجي ِ‬‫ْض الطَّ ِر ِ‬ ‫بِبَع ِ‬
‫ت‪َ :‬م ا تُ ْغنِي‬ ‫ْ‬
‫ُصيبُنَا ِإاَّل تَ ْم َرةٌ تَ ْم َرةٌ‪ ،‬فَقُل ُ‬
‫فَ َكانَ يَقُوتُنَا ُك َّل يَوْ ٍم قَلِي ٌل قَلِي ٌل َحتَّى فَنِ َي فَلَ ْم يَ ُك ْن ي ِ‬
‫ْ‬
‫وت ِمث ُل‬ ‫ت‪ ،‬ثُ َّم ا ْنتَهَ ْينَ ا ِإلَى البَحْ ِر فَ ِإ َذا ُح ٌ‬ ‫َع ْن ُك ْم تَ ْم َرةٌ؟ فَقَ ا َل‪ :‬لَقَ ْد َو َج ْدنَا فَ ْق َدهَا ِحينَ فَنِيَ ْ‬
‫ض الَ ِع ِه‬ ‫ض لَ َعي ِْن ِم ْن َأ ْ‬‫ب‪ ،‬فََأ َك َل ِم ْنهَا القَوْ ُم ثَ َمانِ َي َع ْش َرةَ لَ ْيلَ ةً‪ ،‬ثُ َّم َأ َم َر َأبُ و ُعبَ ْي َدةَ بِ ِ‬ ‫الظَّ ِر ِ‬
‫ص ْبهُ َما [رواه البخاری‪.]4360 :‬‬ ‫ت ثُ َّم َمر ْ‬
‫َّت تَحْ تَهُ َما فَلَ ْم تُ ِ‬ ‫ُحلَ ْ‬ ‫صبَا‪ ،‬ثُ َّم َأ َم َر بِ َر ِ‬
‫احلَ ٍة فَر ِ‬ ‫فَنُ ِ‬
‫‪ -1683‬از جابرس روایت است که گفت‪ :‬چ ون پی امبر خ دا ج گ روهی را ب ه‬
‫تعداد سه صد نفر به طرف ساحل فرستادند‪ ،‬و ابو عبیده بن جراحس را ب ر آن‌ه ا‬
‫امیر تعین نمودند‪ ،‬بر آمدیم‪ ،‬در بین راه بودیم که غذا تمام شد‪.‬‬

‫‪( -‬ذو کالع)‪ :‬رئیس قوم خود بود‪ ،‬و در بین آن‌ها نف وذ ف راوان داش ت‪ ،‬در ج اهلیت ادع ای‬ ‫‪1‬‬

‫خدائی ک رد‪ ،‬و بع د از اینک ه پی امبر خ دا ج جری ر را ن زدش فرس تادند‪ ،‬مس لمان ش د‪ ،‬ولی‬
‫شرف حضور پیامبر خدا ج را در نیافت‪ ،‬و در سال سی وهفت هجری وف ات ی افت‪ ،‬گوین د‬
‫بس یار ج واد و کالن دس ت ب ود‪ ،‬در ی ک روز دوازده ه زار غالم را آزاد س اخت‪ ،‬و (ذو‬
‫عمرو) یکی ملوک و یا بزرگان یمن بود‪ ،‬بعد از مسلمان شدن می‌خواست با (ذو کالع) نزد‬
‫پیامبر خدا ج بیاید‪ ،‬ولی هنگامی که از وفات پیامبر خدا ج اطالع یافت‪ ،‬با ذی کالع به یمن‬
‫برگشت‪ ،‬و در زمان خالفت عمرس هر دو نفر آن‌ها به مدینه هجرت نمودند‪.‬‬
‫‪ -‬امام شرقاوی در شرح مختصر زبیدی می‌گوید‪ :‬این شخص یا از طریق کهانت تاز وف ات‬ ‫‪2‬‬

‫نبی کریم ج اطالع حاصل کرده ب ود‪ ،‬و ی ا از مح دثین ب ود ک ه چ نین ام وری در قلب‌ش ان‬
‫خطور می‌کند‪ ،‬و یا اینکه تایخ وفات نبی کریم ج را در کتب قدیمه دیده بود‪ ،‬و یا بعضی از‬
‫کسانی که از مدینه منوره به یمن آمده بودن د‪ ،‬این خ بر را ب ه ط ور پنه انی ب رایش رس انده‬
‫بودند‪ ،‬به طوری که جریرس از این واقعه خبر نشده بود‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪126‬‬
‫ابو عبیدهس امر ک رد ت ا ق وت ب اقی مان ده لش کر جم ع آوری گ ردد‪ ،‬و جم ع‬
‫آوری شد‪ ،‬دو کیسه خرما شد‪ ،‬روزانه کم کم برای ما می‌داد‪ ،‬تا آنک ه آن خرماه ا‬
‫کم شد‪ ،‬و روزانه برای ما فقط یک یک خرما می‌رسید‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬آن یک خرما برای شما چه می‌توانست بکند؟‬
‫گفت‪ :‬تاثیر نبودن آن را وقتی درک کردیم که خرماها تمام ش د و چ یزی ب اقی‬
‫نماند‪ ،‬بعد از آن به کنار دریا رسیدیم‪ ،‬دیدیم ماهی به مانند تپ ه آنج ا افت اده اس ت‪،‬‬
‫لشکریان هژده شب از آن م اهی خوردن د‪ ،‬بع د از آن اب و عبی ده ام ر ک رد ت ا دو‬
‫استخوان از استخوان‌های پهلوی او را ایستاده کنند‪ ،‬و امر کرد تا شتری را پ االن‬
‫کنند‪ ،‬شتر پاالن ش د‪ ،‬بع د از آن از زی ر آن دو اس تخوان گذش ت‪ ،‬و ب ه آن تم اس‬
‫نکرد‪.‬‬
‫ض َي هللاُ َع ْنهُ‪ ،‬في رواية‪َ ،‬أنِّهُ ق ا َل‪ :‬فَ َأ ْلقَى لَنَ ا البَحْ ُر دَابَّةً يُقَ ا ُل لَهَ ا‬ ‫‪َ -1684‬و َع ْنهُ َر ِ‬
‫ت ِإلَ ْينَ ا َأجْ َس ا ُمنَا‪َ .‬و َع ْن هُ في‬
‫ال َع ْنبَرُ‪ ،‬فََأ َك ْلنَا ِم ْنهُ نِصْ فَ َش ه ٍْر‪َ ،‬وا َّدهَنَّا ِم ْن َو َد ِك ِه َحتَّى ثَ ابَ ْ‬
‫ك لِلنَّبِ ِّي ج فَقَا َل‪َ ( :‬كلُ وا‪،‬‬‫رواية أخري‪ :‬قا َل َأبُو ُعبَ ْي َدةَ‪ُ :‬كلُوا‪ ،‬فَلَ َّمما قَ ِد ْمنَا ال َم ِدينَةَ َذكَرْ نَا ذلِ َ‬
‫ضهُ ْم بِعُضْ ٍو فََأ َكلَ هُ‪[ .‬رواه البخ اری‪:‬‬ ‫ط ِع ُمونَا ِإ ْن كانَ َم َع ُك ْم)‪ .‬فََأتَاهُ بَ ْع ُ‬ ‫ِر ْزقًا َأ ْخ َر َجهُ هللاُ‪َ ،‬أ ْ‬
‫‪.]4361‬‬
‫‪ -1684‬و از جابرس در روایت دیگ ری آم ده اس ت ک ه گفت‪ :‬دری ا ب رای م ا‬
‫حی وانی را ب یرون ان داخت ک ه ب رایش (عن بر) می‌گوین د‪ ،‬نیم م اه از آن حی وان‬
‫خوردیم و از روغنش آنقدر به جان خود مالیدیم که اجسام م ا ب ه ح ال اولی خ ود‬
‫برگشت‪.‬‬
‫و در روایت دیگری از جریرس آمده است ک ه ابوعبی دهس [ب رای لش کریان]‬
‫گفت که‪ :‬بخورید‪ ،‬و چون به مدینه آمدیم این واقع ه را ب رای پی امبر خ دا ج قص ه‬
‫نمودیم‪ ،‬فرمودند‪« :‬رزقی را که خداوند برای ش ما آم اده ک رده اس ت بخوری د‪ ،‬و‬
‫اگر از آن چیزی به همراه شما باشد‪ ،‬برای م ا هم بدهی د»‪ ،‬کس ی از آن لش کریان‬
‫چیزی از آن ماهی را آورد‪ ،‬و ایشان خوردند(‪.)1‬‬

‫‪ -40‬باب‪ :‬غزوة عيينة بن حصن‬

‫باب [‪ :]40‬غزوۀ عیینه بن حصن‬

‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َم ا‪َ« :‬أنَّهُ قَ ِد َم َر ْكبٌ ِم ْن بَنِي تَ ِم ٍيم َعلَى‬ ‫‪ -1685‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ ْبنَ ُّ‬
‫الزبَي ِْر َر ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم»‪ ،‬فَقَا َل َأبُو بَ ْك ٍر‪َ :‬أ ِّم ِر القَ ْعقَا َع ْبنَ َم ْعبَ ِد ب ِْن ُز َرا َرةَ‪ ،‬قَا َل ُع َم رُ‪:‬‬‫النَّبِ ِّي َ‬
‫َأ‬ ‫َأ‬
‫س‪ ،‬قَ ا َل بُ و بَ ْك ٍر‪َ :‬م ا َردْتَ ِإاَّل ِخالَفِي‪ ،‬قَ ا َل ُع َم رُ‪َ :‬م ا َر ْد ُ‬
‫ت‬ ‫َأ‬ ‫بَلْ َأ ِّم ِر ا ْق َر َع ْبنَ َح ابِ ٍ‬
‫َأل‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬خوردن ماهی که در آب مرده باشد‪ ،‬تا وقتی که متعفن نشده باشد‪ ،‬جواز دارد‪.‬‬
‫‪ )2‬در وقت قحطی و گرسنگی روا است که طعام موجود‪ ،‬بین همگان توزیع گردد‪.‬‬
‫‪ )3‬در طعامی که به طور دسته جمعی خورده می‌شود‪ ،‬برکت است‪.‬‬
 ‫‪127‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫ص َواتُهُ َما‪ ،‬فَنَ َز َل فِي َذلِ كَ‪ٰ ﴿ :‬يََٓأ ُّيهَ ا ٱلَّ ِذينَ َءا َمنُ ْ‬
‫وا اَل‬ ‫ت َأ ْ‬
‫ِخالَفَ كَ‪ ،‬فَتَ َما َريَ ا َحتَّى ارْ تَفَ َع ْ‬
‫ت [رواه البخاری‪.]4367 :‬‬ ‫ض ْ‬‫وا﴾ [الحجرات‪َ ]1 :‬حتَّى ا ْنقَ َ‬ ‫تُقَ ِّد ُم ْ‬
‫‪ -1685‬از عبدهللا بن زبیرب روایت است که گ روهی از م ردم ب نی تمیم ن زد‬
‫راره را‬‫پیامبر خدا ج آمدند‪ ،‬ابوبکرس پیشنهاد ک رد و گفت‪ :‬قَعقَ اع بن معب د بن ُز َ‬
‫بر آن‌ها امیر مقرر نمائید‪ ،‬و عمرس أقرع بن حابس را پیشنهاد کرد(‪.)1‬‬
‫اب وبکرس گفت‪ :‬مقص دی ج ز مخ الفت ب ا من نداش تی‪ ،‬عمرس گفت‪ :‬قص د‬
‫مخالفت با تو را نداشتم‪ ،‬مجادله آن‌ها به جایی رسید که صدای‌شان بلند شد‪ ،‬و این‬
‫قول خداوند متعال نازل گردید‪« :‬ای مؤمنان! بر خدا و رسولش پیشی مگیرید‪»...‬‬
‫تا آخر این آیت(‪.)2‬‬

‫ث ثُ َما َمةَ ْب ِن ُأثَا ٍل‬

‫‪ -41‬باب‪َ :‬و ْف ِد بَنِي َحنِيفَةَ َو َح ِدي ِ‬
‫باب [‪ :]41‬وفد بنی حنیفه و حدیث ثُمامه بن أثًّال‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم خَ ْياًل‬ ‫ث النَّبِ ُّي َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬بَ َع َ‬ ‫‪ -1686‬ع َْن َأبي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫اريَ ٍة ِم ْن‬ ‫ال‪ ،‬فَ َربَطُ وهُ بِ َس ِ‬ ‫ت بِ َر ُج ٍل ِم ْن بَنِي َحنِيفَ ةَ يُقَ ا ُل لَ هُ ثُ َما َم ةُ بْنُ ُأثَ ٍ‬ ‫قِبَ َل نَجْ ٍد‪ ،‬فَ َجا َء ْ‬
‫ُ‬
‫ك يَ ا ث َما َم ة؟»‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫صلى هللاُ َعل ْي ِه َو َسل َم‪ ،‬فَقَا َل‪َ « :‬م ا ِعن َد َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ْج ِد‪ ،‬فَ َخ َر َج ِإل ْي ِه النبِ ُّي َ‬ ‫اري ال َمس ِ‬ ‫َس َو ِ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫فَقَا َل‪ِ :‬عن ِدي َخ ْي ٌر يَا ُم َح َّمدُ‪ِ ،‬إ ْن تَقتلنِي تَقت لْ ذا د ٍَم‪ ،‬وَِإ ْن تن ِع ْم تن ِع ْم َعلى َش ا ِك ٍر‪ ،‬وَِإ ْن كنتَ‬ ‫ْ‬
‫ك يَ ا ثُ َما َم ةُ؟»‬ ‫ك َحتَّى َكانَ ال َغدُ‪ ،‬ثُ َّم قَا َل لَهُ‪َ « :‬م ا ِع ْن َد َ‬ ‫تُ ِري ُد ال َما َل فَ َسلْ ِم ْنهُ َما ِشْئتَ ‪ ،‬فَتُ ِر َ‬
‫ك‬ ‫ك‪ِ :‬إ ْن تُ ْن ِع ْم تُ ْن ِع ْم َعلَى َشا ِك ٍر‪ ،‬فَتَ َر َكهُ َحتَّى َكانَ بَ ْع َد ال َغ ِد‪ ،‬فَقَا َل‪َ « :‬م ا ِع ْن َد َ‬ ‫ت لَ َ‬ ‫قَا َل‪َ :‬ما قُ ْل ُ‬
‫ب ِمنَ‬ ‫ق ِإلَى نَجْ ٍل قَ ِري ٍ‬ ‫طلِقُوا ثُ َما َمةَ» فَا ْنطَلَ َ‬ ‫ت لَكَ‪ ،‬فَقَا َل‪َ« :‬أ ْ‬ ‫يَا ثُ َما َمةُ؟» فَقَا َل‪ِ :‬ع ْن ِدي َما قُ ْل ُ‬
‫ال َم ْس ِج ِد‪ ،‬فَا ْغت ََس َل ثُ َّم َد َخ َل ال َم ْس ِجدَ‪ ،‬فَقَ ا َل‪َ :‬أ ْش هَ ُد َأ ْن الَ ِإلَ هَ ِإاَّل هَّللا ُ‪َ ،‬وَأ ْش هَ ُد َأ َّن ُم َح َّمدًا‬
‫َض ِإلَ َّي ِم ْن َوجْ ِهكَ‪ ،‬فَقَ ْد َأصْ بَ َح‬ ‫ض َوجْ هٌ َأ ْبغ َ‬ ‫َرسُو ُل هَّللا ِ‪ ،‬يَا ُم َح َّمدُ‪َ ،‬وهَّللا ِ َما َكانَ َعلَى اَألرْ ِ‬
‫ك َأ َحبَّ‬ ‫َض ِإلَ َّي ِم ْن ِدينِكَ‪ ،‬فََأصْ بَ َح ِدينُ َ‬ ‫ين َأ ْبغ َ‬ ‫ك َأ َحبَّ ال ُوجُو ِه ِإلَ َّي‪َ ،‬وهَّللا ِ َما َكانَ ِم ْن ِد ٍ‬ ‫َوجْ هُ َ‬
‫ك َحبَّ البِالَ ِد ِإلَ َّي‪ ،‬وَِإ َّن‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ِّين ِإلَ َّي‪َ ،‬و ِ َما َكانَ ِم ْن بَلَ ٍد ْب َغضُ ِإلَ َّي ِم ْن بَلَ ِدكَ‪ ،‬فَ صْ بَ َح بَلَ ُد َ‬ ‫هَّللا‬ ‫الد ِ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َمَّ‬ ‫هَّللا‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ك َخذتنِي َو نَا ِري ُد ال ُع ْم َرةَ‪ ،‬فَ َم اذا تَ َرى؟ فَبَش َرهُ َر ُس و ُل ِ َ‬ ‫ُأ‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َأ‬ ‫خَ ْيلَ َ‬
‫ت َم َع ُم َح َّم ٍد‬ ‫صبَوْ تَ ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬الَ‪َ ،‬ولَ ِك ْن َأ ْس لَ ْم ُ‬ ‫َوَأ َم َرهُ َأ ْن يَ ْعتَ ِم َر‪ ،‬فَلَ َّما قَ ِد َم َم َّكةَ قَا َل لَهُ قَاِئلٌ‪َ :‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ ،‬والَ َوهَّللا ِ‪ ،‬الَ يَْأتِي ُك ْم ِمنَ اليَ َما َم ِة َحبَّةُ ِح ْنطَ ٍة‪َ ،‬حتَّى يَ ْأ َذنَ‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬ ‫َرس ِ‬
‫صلى هللاُ َعلي ِه َو َسل َم [رواه البخاری‪.]4372 :‬‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫فِيهَا النبِ ُّي َ‬
‫‪ -1686‬از ابو هریرهس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خ دا ج س وارانی را ب ه‬
‫طرف نجد فرستادند‪[ ،‬آن‌ها رفتند] و شخصی را از قبیله بنی حنیفه ب ه ن ام ثُمام ه‬
‫بن أثال اسیر آوردند و به یکی از ستون‌های مسجد بستند‪.‬‬
‫‪ -‬ابوبکرس از آن جهت قعقاع را پیشنهاد کرد که وی نس بت ب ه اق رع کالن س ال‌تر ب ود‪ ،‬و‬ ‫‪1‬‬

‫عمرس از آن جهت اقرع را پیشنهاد کرد که وی نسبت به قعقاع فهمیده‌تر ب ود‪ ،‬و البت ه ه ر‬
‫کدام اراده خود را داشتند‪ ،‬و غرض شخصی در میان نبود‪.‬‬
‫‪ -‬یعنی‪ :‬تا این قول خداوند متعال که‪َ ﴿ :‬وَأنتُمۡ اَل ت َۡش ُعرُونَ ﴾‪ ،‬و معنی آیه کریمه این است ک ه‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫پیش از تصمیم گیری پیامبر خدا ج شما تصمیم نگیرید‪ ،‬بلکه باید موقف شما متابعت از خدا‬
‫و رسول او و پیروی از وحی باشد‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪128‬‬
‫پیامبر خدا ج نزدش آمدند و گفتند‪« :‬ای ثُمامه فک ر می‌ک نی ک ه من ب ا ت و چ ه‬
‫خواهم کرد»؟‬
‫گفت‪ :‬یا محمد نظرم به خیر است‪ ،‬اگر مرا بکشی‪ ،‬کسی را کش ته‌ای ک ه قاب ل‬
‫کش تن اس ت‪ ،‬و اگ ر منت بگ ذاری برش کر گ ذاری منت گذاش ته‌ای‪ ،‬و اگ ر م ال‬
‫می‌خواهی هر اندازه که می‌خواهی طلب کن‪.‬‬
‫آن شخص همان طور تا فردا به حال خودش گذاشته شد‪ ،‬بار دیگر پیامبر خ دا‬
‫ج برایش گفتند‪« :‬ای ثُمامه فکر می‌کنی که با تو چه خواهم کرد»؟‬
‫گفت‪ :‬هم ان چ یزی را ک ه گفتم‪ :‬اگ ر منت بگ ذاری برش کر گ ذاری منت‬
‫گذاشته‌ای‪ ،‬باز او را تا پس فردا به حال خودش گذاشتند‪ ،‬و از وی پرس یدند‪« :‬ای‬
‫ثُمامه فکر می‌کنی که با تو چه خواهم کرد»؟‬
‫گفت‪ :‬چیزی را فکر می‌کنم برای ش ما گفتم‪ ،‬فرمودن د‪« :‬ثُمام ه را از بن د آزاد‬
‫کنید»‪.‬‬
‫ثُمامه بعد از اینکه آزاد شد رفت و از آبی که نزدی ک مس جد ب ود غس ل ک رد‪،‬‬
‫(أش ه ْد َأ ْن ال ِإلَ ه ِإال هللا‪ ،‬وَأش هد َأ َّن محم دا َرس و ُل‬
‫بعد از آن به مسجد آم ده و گفت‪ْ :‬‬
‫هللا)‪.‬‬
‫[و گفت]‪ :‬یا محمد! به خداوند سوگند در روی زمین روی کسی ب دتر از روی‬
‫تو در نظرم نبود‪ ،‬ولی اکنون در روی زمین روی محبوب‌تر از روی تو در ن زد‬
‫من نیست‪ ،‬و ب ه خداون د س وگند‪ ،‬هیچ دی نی از دین ت و در ن زدم ب دتر نب ود‪ ،‬ولی‬
‫اکن ون دین ت و محب وب‌ترین ادی ان در ن زدم می‌باش د‪ ،‬و ب ه خداون د س وگند هیچ‬
‫ش هری از ش هر ت و در ن زدم ب دتر نب ود‪ ،‬ولی اکن ون ش هر ت و در ن زدم از‬
‫محبوب‌ترین شهرها می‌باشد‪.‬‬
‫[و گفت]‪ :‬و سواران تو مرا وقتی دست‌گیر کردند که قصد عم ره را داش تم‪ ،‬و‬
‫اکنون چه باید بکنم؟‬
‫پیامبر خدا ج او را بشارت دادند و امر نمودند که عمره خود را انجام دهد‪.‬‬
‫چون به مکه آمد کسی برایش گفت‪ :‬از دی نی ب ه دین دیگ ری رف تی‪ ،‬گفت‪ :‬ب ه‬
‫خداوند سوگند که چ نین نیس ت‪ ،‬بلک ه ب ا محم د رس ول هللا ج مس لمان ش دم‪ ،‬و ب ه‬
‫خداوند سوگند از منطقه یمامه بدون اجازه پیامبر خدا ج برای شما یک دان ه گن دم‬
‫نخواهد آمد(‪.)1‬‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َم ا‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬قَ ِد َم ُم َس ْيلِ َمةُ ال َك َّذابُ َعلَى َع ْه ِد‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1687‬ع َِن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬فَ َج َع َل يَقُولُ‪ِ :‬إ ْن َج َع َل لِي ُم َح َّم ٌد اَأل ْم َر ِم ْن بَ ْع ِد ِه تَبِ ْعتُ هُ‪،‬‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬
‫َرس ِ‬
‫ت‬ ‫َّ‬
‫صلى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم َو َم َع هُ ثَ ابِ ُ‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬ ‫َأ‬
‫ير ِم ْن قَوْ ِم ِه‪ ،‬فَ ْقبَ َل ِإلَ ْي ِه َرسُو ُل ِ َ‬ ‫َوقَ ِد َمهَا فِي بَ َش ٍر َكثِ ٍ‬
‫‪ -‬مردم مکه گندم خوراک خود را از یمامه می‌آوردند‪ ،‬و چون آن‌ه ا مش رک بودن د‪ ،‬ثمام ه‬ ‫‪1‬‬

‫سوگند یاد کرد که اجازه نخواهد داد که از این به بعد‪ ،‬یک دان ه گن دم از یمام ه ب رای آن‌ه ا‬
‫برسد‪ ،‬مردم قریش برای پیامبر خدا ج نوشتند که تو دعوت به صله رحم می‌ک نی‪ ،‬و ثمام ه‬
‫گندم را از ما منع کرده است‪ ،‬پیامبر خدا ج برای ثمامه نوشتند که مانع رس یدن گن دم ب رای‬
‫آن‌ها نشود‪.‬‬
 ‫‪129‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫ط َع ةُ َج ِري ٍد‪َ ،‬حتَّى َوقَ فَ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم قِ ْ‬‫ُول هَّللا ِ َ‬
‫س‪َ ،‬وفِي يَ ِد َرس ِ‬ ‫ْس ب ِْن َش َّما ٍ‬ ‫بْنُ قَي ِ‬
‫ط َعةَ َما َأ ْعطَ ْيتُ َكهَ ا‪َ ،‬ولَ ْن تَ ْع ُد َو َأ ْم َر‬ ‫َعلَى ُم َس ْيلِ َمةَ فِي َأصْ َحابِ ِه‪ ،‬فَقَا َل‪« :‬لَوْ َسَأ ْلتَنِي هَ ِذ ِه القِ ْ‬
‫ْت‪ ،‬فَ َأ ْخبَ َرنِي‬ ‫يت فِي ِه‪َ ،‬م ا َرَأي ُ‬ ‫ُأ‬
‫ك الَّ ِذي ِر ُ‬ ‫ك هَّللا ُ‪ ،‬وَِإنِّي َأَل َرا َ‬
‫هَّللا ِ فِيكَ‪َ ،‬ولَِئ ْن َأ ْدبَ رْ تَ لَيَ ْعقِ َرنَّ َ‬
‫ي‬ ‫ْت فِي يَ َد َّ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم قَ ا َل‪« :‬بَ ْينَ ا َأنَ ا نَ اِئ ٌم‪َ ،‬رَأي ُ‬ ‫َأبُو هُ َر ْي َرةَ‪َ :‬أ َّن َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬
‫َأ‬
‫وح َي ِإلَ َّي فِي ال َمنَ ِام‪ِ :‬ن ا ْنفُ ْخهُ َم ا‪ ،‬فَنَفَ ْختُهُ َم ا‬ ‫ُأ‬ ‫ْأ‬
‫ب‪ ،‬فَ َأهَ َّمنِي َش نُهُ َما‪ ،‬فَ ِ‬ ‫ِس َوا َري ِْن ِم ْن َذهَ ٍ‬
‫ان بَ ْع ِدي» َح ُدهُ َما ال َع ْن ِس ُّي‪َ ،‬واآل َخ ُر ُم َس ْيلِ َمةُ [رواه‬ ‫َأ‬ ‫فَطَ ا َرا‪ ،‬فََأ َّو ْلتُهُ َم ا َك ذابَي ِْن يَ ْخ ُر َج ِ‬
‫َّ‬
‫البخاری‪.]4374 ،4373 :‬‬
‫‪ -1687‬از ابن عباسب روایت است که گفت‪ُ :‬م َسیلِ َمۀ کذاب ‪ ،‬در زمان پیامبر‬
‫(‪)1‬‬

‫خدا ج با عده زیادی از پیروان خود آمد و گفت‪ :‬اگر محمد خالفت را بعد از خ ود‬
‫برای من بدهد‪ ،‬از وی متابعت خواهم کرد‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج در ح الی ک ه پ ارۀ از ش اخه درخت خرم ا در دست‌ش ان ب ود‪ ،‬و‬
‫ثابت بن قیس بن شماس با آن‌ها همراهی می‌کرد‪ ،‬نزد مسیلمه و پ یروانش رفت ه و‬
‫فرمودند‪« :‬اگر از من بخواهی که همین پاره از شاخه درخت را ب رای ت و ب دهم‪،‬‬
‫نخواهم داد‪ ،‬و تو از حکم خدا که دربارۀ تو است‪ ،‬تجاوز کرده نمی‌ت وانی‪ ،‬و اگ ر‬
‫از حکم خدا برگردی خداوند تو را هالک خواهد ساخت‪ ،‬و فکر می‌کنم ت و هم ان‬
‫کسی هستی که درباره‌اش چیزهایی را به خواب دیده‌ام‪ ،‬و اینک ث ابت بن قیس از‬
‫طرف من جواب تو را می‌گوید»‪ ،‬این را گفتند و برگشتند(‪.)2‬‬
‫ابن عباس ب می‌گوی د‪ :‬از مع نی این گفت ه پی امبر خ دا ج ک ه فرمودن د‪« :‬فک ر‬
‫می‌کنم تو همان کسی هستی که درباره‌اش چیزهای را به خواب دیده‌ام» پرسیدم‪.‬‬
‫ابوهریرهس برایم خبر داد که‪ :‬پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬به خواب دی دم ک ه در‬
‫دو دستم دو حلقه طال است‪ ،‬و این حلقه‌ه ای طال م را غم و تفک ر واداش ت‪ ،‬و در‬
‫حالت خواب بر من وحی شد که بر آن‌ها ب دمم‪ ،‬ب ر آن‌ه ا دمی دم‪ ،‬و آن حلقه‌ه ا ب ه‬
‫ه وا رفتن د‪ ،‬و تاوی ل این خ واب را چ نین ک ردم ک ه بع د از من دو ک ذاب ظه ور‬
‫َنسی و دیگری ُم َسیلِ َمه است(‪.)3‬‬ ‫خواهند کرد» که یکی از آن‌ها ع ِ‬
‫‪ -‬وی مسیلمه بن ثمامه بن بکیر است‪ ،‬در سال دهم هجری ادعای نبوت نمود‪ ،‬و با قوم خود‬ ‫‪1‬‬

‫بسوی پیامبر خدا ج آمد‪ ،‬خودش از روی تکبر و خود خواهی نزد پیامبر خدا ج نیام د‪ ،‬ولی‬
‫اق وامش آمدن د‪ ،‬و پی امبر خ دا ج جهت اس تئالف وی ن زدش رفتن د‪ ،‬و آنچ ه را ک ه در متن‬
‫حدیث آمده است‪ ،‬برایش گفتند‪.‬‬
‫‪ -‬و پیامبر خدا ج از آن جهت ثابت بن قیس را جهت جواب دادن ب ه مس یلمه ک ذاب انتخ اب‬ ‫‪2‬‬

‫نمودند‪ ،‬که وی شخص بلیغ و سخنران مقت دری ب ود‪ ،‬و اینک ه ث ابت بن قیس ب رای مس یلمه‬
‫کذاب چه گفت‪ :‬هر قدر جستجو کردم‪ ،‬اطالعی از آن بدست آورده نتوانستم‪ ،‬و احتمال دارد‬
‫که مسیلمه بعد از شنیدن سخن پیامبر خدا ج از همه چیز مایوس گردیده و ب ا ث ابت بن قیس‬
‫گفت و شنود نکرده باشد‪ ،‬وهللا تعالی أعلم‪.‬‬
‫‪ -‬درباره مسیلمه کذاب هم اکنون توضیحات دادیم‪ ،‬و اما عنسی‪( :‬عنسی) مش هور ب ه اس ود‬ ‫‪3‬‬

‫عنس ی اس ت‪ ،‬و لقبش عبهل ه اس ت‪ ،‬اولین گم راهی‌اش این ب ود ک ه از ن زد خ ری عب ور‬

‫می‌کرد‪ ،‬چون به پهلوی خر رسید‪ ،‬خر س رش را ب ر زمین نه اد‪ ،‬آن ملع ون گفت‪ :‬این خ ر‬
‫برایم سجده کرده است‪ ،‬و تا وقتی که برای آن خر (شأ) نگفت‪ :‬آن خر سرش را باال نک رد‪،‬‬
‫خروج وی بعد از حجة الوداع بود‪ ،‬از ابن عباسب روایت است ک ه خ بر کش ته ش دن اس ود‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪130‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪:‬‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قا َل‪ :‬قَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1688‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫ب‪ ،‬فَ َكبُ َرا َعلَ َّي‪،‬‬ ‫ان ِم ْن َذهَ ٍ‬ ‫ض َع فِي َكفِّي ِس َوا َر ِ‬ ‫ض‪ ،‬فَ ُو ِ‬ ‫يت بِ َخ زَاِئ ِن اَألرْ ِ‬ ‫«بَ ْينَا َأنَا نَ اِئ ٌم ُأتِ ُ‬
‫ب‬‫اح َ‬ ‫ص ِ‬ ‫فََأوْ َحى هَّللا ُ ِإلَ َّي َأ ِن ا ْنفُ ْخهُ َما‪ ،‬فَنَفَ ْختُهُ َما فَ َذهَبَا‪ ،‬فََأ َّو ْلتُهُ َما ال َك َّذابَي ِْن اللَّ َذي ِْن َأنَا بَ ْينَهُ َما‪َ ،‬‬
‫ب اليَ َما َم ِة» [رواه البخاری‪.]4375 :‬‬ ‫اح َ‬‫ص ِ‬ ‫ص ْن َعا َء‪َ ،‬و َ‬ ‫َ‬
‫‪ -1688‬از ابو هریرهس روایت است که گفت‪:‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودن د‪« :‬در خ واب دی دم ک ه گنج‌ه ای تم ام روی زمین ن زدم‬
‫آورده شده است‪ ،‬و دو حلقه طالئی را در کفم نهادند‪ ،‬این دو حلق ه طال در چش مم‬
‫بزرگ جلوه نمود و بر من وحی شد که بر آن‌ها بدمم‪ ،‬بر آن‌ها دمیدم و آن‌ها محو‬
‫ش دند‪ ،‬و تاوی ل آن را دو ک ذابی نم ودم ک ه در بین آن‌ه ا هس تم‪ ،‬یکی از آن‌ه ا از‬
‫صنعا است [که عنسی باشد]‪ ،‬و دیگری از یمامه»‪[ ،‬که مسیلمه باشد]‪.‬‬

‫ص ِة َأ ْه ِل نَ ْج َرانَ‬
‫‪ -42‬باب‪ :‬قِ َّ‬
‫(‪)1‬‬
‫باب [‪ :]42‬قصۀ اهل نجران‬

‫احبَا نَجْ َرانَ ‪ِ ،‬إلَى‬ ‫ص ِ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪َ :‬جا َء ال َعاقِبُ َو َّ‬
‫الس يِّدُ‪َ ،‬‬ ‫‪ -1689‬ع َْن ُح َذ ْيفَةَ َر ِ‬
‫احبِ ِه‪ :‬الَ‬‫ص ِ‬ ‫َأ‬
‫َان ْن يُالَ ِعنَ اهُ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬فَقَ ا َل َح ُدهُ َما لِ َ‬ ‫َأ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم ي ُِريد ِ‬
‫َّ‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬ ‫َرس ِ‬
‫ك َم ا‬ ‫ْطي َ‬ ‫ً‬ ‫هَّللا‬
‫تَ ْف َعلْ ‪ ،‬فَ َو ِ لَِئ ْن َكانَ نَبِيّا فَالَ َعنَّا الَ نُفلِ ُح نَحْ نُ ‪َ ،‬والَ َعقِبُنَا ِم ْن بَ ْع ِدنَا‪ ،‬قَ االَ‪ِ :‬إنَّا نُع ِ‬
‫ْ‬
‫ث َم َعنَ ا ِإاَّل َأ ِمينً ا‪ .‬فَقَ ا َل «َأَل ْب َعثَ َّن َم َع ُك ْم َر ُجاًل‬
‫ث َم َعنَ ا َر ُجاًل َأ ِمينً ا‪َ ،‬والَ تَ ْب َع ْ‬
‫َس َأ ْلتَنَا‪َ ،‬وا ْب َع ْ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم فَقَ ا َل‪« :‬قُ ْم يَ ا‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬‫ين»‪ ،‬فَا ْستَ ْش َرفَ لَهُ َأصْ َحابُ َرس ِ‬ ‫ق َأ ِم ٍ‬ ‫َأ ِمينًا َح َّ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪« :‬هَ َذا َأ ِمينُ هَ ِذ ِه‬ ‫َأبَا ُعبَ ْي َدةَ ْبنَ ال َجر ِ‬
‫َّاح» فَلَ َّما قَا َم‪ ،‬قَا َل َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬
‫اُأل َّم ِة» [رواه البخاری‪.]4380 :‬‬
‫‪ -1689‬از ح َذیفهس روایت اس ت ک ه گفت‪( :‬ع اقب) و (س ید) نج رانی ن زد‬
‫پیامبر خداج آمدند و خواستند تا با ایشان مالعنه کنند(‪.)2‬‬
‫عنسی یک شب پیش از وفات پیامبر خدا ج برای‌شان رس ید‪ ،‬و از ابن عمرب روایت اس ت‬
‫که خبر کشته شدن اسود عنسی از آسمان برای پی امبر خ دا ج رس ید‪ ،‬و ب رای م ا از کش ته‬
‫شدنش بشارت دادند‪ ،‬و گفتند ش ب گذش ته اس ود عنس ی را ش خص مب ارکی ک ه از خ انواده‬
‫مبارکی است‪ ،‬به قتل رسانده است‪ ،‬کسی پرسید‪ :‬قات ل وی کیس ت؟ فرمودن د‪ :‬ف یروز‪ ،‬و در‬
‫ادامه گفتند‪ :‬فیروز نزد اسود عنسی رفت و برایش گفت‪ :‬نظ ر ت و چیس ت؟ نظ ر محم د این‬
‫است که جز خدای یگانه خدای دیگری وجود ندارد‪ ،‬اسود عنسی گفت‪ :‬چ نین نیس ت‪ ،‬بلک ه‬
‫خدایان بسیاری وجود دارن د‪ ،‬ف یروز ب رایش گفت‪ :‬پس دس تت را دراز کن ت ا ب رایت بیعت‬
‫کنم‪ ،‬اسود دست خود را دراز کرد‪ ،‬فیروز دستش را محکم گ رفت‪ ،‬و ب ا دس ت دیگ ر خ ود‬
‫گردنش را گرفت و او را کشت‪ ،‬عبید بن صخر می‌گوید‪ :‬بین ظه ور اس ود عنس ی و کش ته‬
‫شدنش سه ماه وقت بود‪.‬‬
‫‪ -‬نجران شهر کالنی است‪ ،‬به طرف یمن‪ ،‬بین آن و مک ه هفت مرحل ه راه اس ت‪ ،‬م ردم آن‌‬ ‫‪1‬‬

‫شهر در آن وقت مسیحی بودند‪.‬‬

‫‪ -‬مالعنه‪ :‬عبارت از آن است که هر طرف ادعای راس تی خ ود و تک ذیب ج انب مقاب ل را‬ ‫‪2‬‬

‫بنماید‪ ،‬و سپس با هم بایستند و از خدا بخواهند که شخص درغگو را هالک و ن ابود س ازد‪،‬‬
‫و سبب مالعنه آن‌ها این بود که پیامبر خدا ج از آن‌ه ا خواس ته بودن د ت ا مس لمان ش وند‪ ،‬و‬
‫آن‌ها با گروهی نزد پیامبر خدا ج آمدند‪ ،‬که از جمله آن گروه (ع اقب) ام یر آن‌ه ا و (س ید)‬
 ‫‪131‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫گفت‪ :‬یکی از آن‌ها به دیگری گفت‪ :‬مالعن ه مکن‪ ،‬زی را اگ ر او واقع ا ً پی امبر‬
‫باشد و با ما مالعنه کند‪ ،‬نه تنها ما‪ ،‬بلکه اوالد ما نیز بع د از م ا روی رس تگاری‬
‫را نخواهند دید‪ ،‬و همان بود ک ه ب رای پی امبر خ دا ج گفتن د‪ :‬چ یزی را ک ه از م ا‬
‫خواستی [یعنی‪ :‬جزیه را] برایت خواهیم داد‪ ،‬و شخص امینی را با ما بفرس ت‪ ،‬و‬
‫نباید جز امین شخص دیگری باشد‪.‬‬
‫ً‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬با شما امینی را خواهم فرستاد که واقعا امین اس ت»‪،‬‬
‫صحابهش منتظر مانند که این چه کسی خواهد بود؟‬
‫پیامبر خ دا ج فرمودن د‪« :‬ای اب ا عبی ده بن ج راح برخ یز»! چ ون برخاس ت‪،‬‬
‫پیامبر خداج فرمودند‪« :‬امین این امت‪ ،‬همین شخص است»‪.‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬قَ ا َل‪:‬‬
‫ض َي هللاُ َع ْنهُ‪ ،‬ع َِن النَّبِ ِّي َ‬‫س َر ِ‬ ‫‪َ -1690‬وفي رواية ع َْن َأنَ ٍ‬
‫ُأل‬ ‫«لِ ُكلِّ ُأ َّم ٍة َأ ِم ٌ‬
‫َّاح» [رواه البخاری‪.]4382 :‬‬ ‫ين‪َ ،‬وَأ ِمينُ هَ ِذ ِه ا َّم ِة َأبُو ُعبَ ْي َدةَ بْنُ ال َجر ِ‬
‫‪ -1690‬و در روایت دیگ ری از انس س از پی امبر خ دا ج روایت اس ت ک ه‬
‫فرمودن د‪« :‬ب رای ه ر ام تی امی نی اس ت‪ ،‬و امین این امت‪ :‬ابوعبی ده بن ج راح‬
‫است»‪.‬‬

‫ش َع ِريِّينَ وَأ ْه ِل اليَ َم ِن‬

‫ُوم اَأل ْ‬
‫‪ -43‬باب‪ :‬قُد ِ‬
‫باب [‪ :]43‬آمدن اشعری‌ها و اهل یمن‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم نَفَ ٌر ِمنَ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ قا َل‪َ :‬أتَ ْينَا النَّبِ َّي َ‬ ‫‪ -1691‬ع َْن َأبي ُموسى َر ِ‬
‫اس تَحْ َم ْلنَاهُ فَ َحلَ فَ َأ ْن الَ يَحْ ِملَنَ ا‪ ،‬ثُ َّم لَ ْم يَ ْلبَ ِ‬
‫ث‬ ‫اس تَحْ َم ْلنَاهُ‪ ،‬فَ َأبَى َأ ْن يَحْ ِملَنَ ا‪ ،‬فَ ْ‬ ‫اَأل ْش َع ِريِّينَ فَ ْ‬
‫ض نَاهَا قُ ْلنَ ا‪:‬‬ ‫س َذوْ ٍد‪ ،‬فَلَ َّما قَبَ ْ‬ ‫ب ِإبِ ٍل‪ ،‬فََأ َم َر لَنَ ا بِ َخ ْم ِ‬ ‫ُأ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َأ ْن تِ َي بِنَ ْه ِ‬ ‫النَّبِ ُّي َ‬
‫هَّللا‬
‫ت‪ :‬يَا َر ُس و َل ِ‪،‬‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬ ‫َّ‬
‫صلى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسل َم يَ ِمينَهُ‪ ،‬الَ نُ ْفلِ ُح بَ ْع َدهَا بَدًا‪ ،‬فَ تَ ْيتُهُ‪ ،‬فَقُل ُ‬ ‫َّ‬ ‫تَ َغفَّ ْلنَا النَّبِ َّي َ‬
‫ين‪ ،‬فَ َأ َرى‬ ‫ك َحلَ ْفتَ َأ ْن الَ تَحْ ِملَنَ ا َوقَ ْد َح َم ْلتَنَ ا؟ قَ ا َل‪َ« :‬أ َج لْ ‪َ ،‬ولَ ِك ْن الَ َأحْ لِ فُ َعلَى يَ ِم ٍ‬ ‫ِإنَّ َ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬
‫ْت ال ِذي هُ َو خَ ْي ٌر ِمنهَا َوتَ َحللتُهَا» [رواه البخاریک ‪.]4385‬‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َأ‬ ‫اَّل‬ ‫ْ‬
‫َغ ْي َرهَا َخ ْيرًا ِمنهَا‪ِ ،‬إ تَي ُ‬
‫‪ -1691‬از ابوموسیس روایت است که گفت‪ :‬ما عدۀ از م ردم قبیل ه اش عری‌ها‬
‫نزد پیامبر خدا ج آمدیم و از ایشان خواستیم تا برای ما بارکشی بدهند‪ ،‬ولی ایشان‬
‫ابا ورزیده و ندادند‪ ،‬برای بار دیگر باز بارکشی خواستیم و ایشان سوگند خوردند‬
‫که برای ما بارکشی نخواهند داد‪.‬‬
‫دیری نگذشت که برای پیامبر خدا ج شترانی از م ال غ نیمت آورده ش د‪ ،‬ام ر‬
‫کردند تا پنج شتر از آن‌ها را برای ما بدهند‪.‬‬

‫مستشار آن‌ها‪ ،‬و (ابو الحارث) اسقف آن‌ها بود‪ ،‬چون به مسجد داخ ل ش دند خواس تند ت ا ب ه‬
‫اساس دین خود به طرف مشرق نماز بخوانند‪ ،‬پیامبر خدا ج برای آن‌ها اجازه دادند‪ ،‬بعد از‬
‫آن به گفت و ش نود پرداختن د‪ ،‬چ ون ب ه هیچ دلیلی قن اعت نکردن د‪ ،‬پی امبر خ دا ج از آن‌ه ا‬
‫خواستند که مالعنه نمایند‪ ،‬و بعد از مشوره ب ا یک دیگر از مالعن ه س رباز زده و ب ه جزی ه‬
‫دادن قناعت کردند‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪132‬‬
‫چون شتران را تحویل گرفتیم‪ ،‬با خود گفتیم‪ :‬م ا ب ودیم ک ه س بب غفلت پی امبر‬
‫خداج از سوگند ایشان ش دیم(‪ ،)1‬از این جهت هرگ ز روی رس تگاری را نخ واهیم‬
‫دید‪ ،‬و همان بود که نزدشان آمده و گفتم‪ :‬یا رسول هللا! شما سوگند یاد کرده بودید‬
‫که برای ما بارکشی ندهید‪ ،‬ولی اکنون برای ما بارکش داده‌اید‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬بلی چنین است‪ ،‬ولی اگر برچ یزی س وگند بخ ورم و ب از ب بینم ک ه‬
‫خالف آن بهتر است‪ ،‬همان ک ار نی ک را انج ام می‌دهم‪ ،‬و از س وگند خ ود کف اره‬
‫می‌دهم»(‪.)2‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ« :‬أتَ ا ُك ْم‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬ع َِن النَّبِ ِّي َ‬‫‪ -1692‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫الح ْك َم ةُ يَ َمانِيَ ةٌ‪َ ،‬والفَ ْخ ُر َوال ُخيَالَ ُء‬
‫ان َو ِ‬ ‫ق َأ ْفِئ َدةً َوَأ ْليَنُ قُلُوبًا‪ ،‬اِإل ي َمانُ يَ َم ٍ‬
‫َأ ْه ُل اليَ َم ِن‪ ،‬هُ ْم َأ َر ُّ‬
‫ب اِإل بِ ِل‪َ ،‬وال َّس ِكينَةُ َوال َوقَا ُر فِي َأ ْه ِل ال َغن َِم» [رواه البخاری‪.]4388 :‬‬ ‫فِي َأصْ َحا ِ‬
‫‪ -1692‬از ابوهریرهس از پیامبر خدا ج روایت است که فرمودند‪:‬‬
‫«اهل یمن ن زد ش ما آمدن د‪ ،‬و خ اطر این‌ه ا از هم ه ن ازکتر و دل‌ش ان نرم‌ت ر‬
‫است‪ ،‬ایمان از مکه و مدینه(‪ ،)3‬و حکمت از یمن‪ ،‬و خ ود بی نی و تک بر در م ردم‬
‫شتردار‪ ،‬و آرامی و وقار در مردم گوسفنددار است»‪.‬‬

‫‪ -‬یعنی‪ :‬بعد از اینکه پیامبر خدا ج سوگند یاد کرده بودند که برای ما بارکش ی نخواهن د داد‪،‬‬ ‫‪1‬‬

‫ما بودیم که دوباره از ایشان طلب بارکش نمودیم‪ ،‬و ایشان با فراموشی از سوگند قبلی خ ود‬
‫برای ما شتر دادند‪ ،‬و در نتیجه سبب حانث شدن ایشان گشتیم‪.‬‬
‫‪ -‬و این درسی برای هر مسلمان است که اگر به کردن و یا نکردن کاری س وگند می‌خ ورد‬ ‫‪2‬‬

‫و باز می‌بیند که خالف آن کار بهتر است‪ ،‬باید هم ان ک ار به تر را انج ام ده د و از س وگند‬

‫خود کفاره بدهد‪ ،‬و بر سخن اول خود لجاجت نکند‪.‬‬
‫‪ -‬لفظ حدیث چنین است که «االیمان یمان» یعنی ایمان از ط رف راس ت اس ت‪ ،‬و هنگ امی‬ ‫‪3‬‬

‫که پیامبر خدا ج این س خن را گفتن د در تب وک بودن د‪ ،‬و مک ه و مدین ه نس بت ب ه تب وک ب ه‬

‫طرف راست واقع می‌شوند‪ ،‬و سبب آنکه ایمان از مکه و مدینه اس ت این اس ت ک ه منب ع و‬
‫منشا ایمان مکه‪ ،‬و محل انتشار آن مدینه است‪ ،‬و شاید معنی ح دیث‪ ،‬توص یف اه ل یمن ب ه‬
‫کمال ایمان باشد‪ ،‬و البته وصف کدام شهر و یا مردمی به صفت معینی‪ ،‬داللت بر کم ال آن‬
‫وصف برای آن‌ها دارد‪ ،‬نه نفی آن وصف از دیگران‪.‬‬
 ‫‪133‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬

‫‪ -44‬باب‪َ :‬ح َّج ِة ا ْل َود ِ‬

‫َاع‬
‫(‪)1‬‬
‫باب [‪ :]44‬حجة الوداع‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم في‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َما ع َْن َ‬

‫صال ِة النَّبِ ُّي َ‬ ‫‪َ -1693‬حديث اب ِْن ُع َم َر َر ِ‬
‫ص لَّى فِي ِه َمرْ َم َرةٌ‬ ‫ان الَّ ِذي َ‬
‫ال َك ْعبَ ِة قَ ْد تَقَ َّدم‪ ،‬و َذ َك َر في ه ِذ ِه الرِّ وايَ ِة ق ا َل‪َ :‬و ِع ْن َد ال َم َك ِ‬
‫َح ْم َرا ُء» [رواه البخاری‪ 4400 :‬وانظر حدیث رقم‪.]468 :‬‬
‫‪ -1693‬حدیث ابن عمرب درباره نم از خوان دن پی امبر خ دا ج در خان ه کعب ه‬
‫قبالً گذشت(‪ ،)2‬و در این روایت آم ده اس ت ک ه گفت‪ :‬در ج ایی ک ه پی امبر خ دا ج‬
‫نماز خواندند‪ ،‬سنگ مرمر سرخ رنگی بود‪.‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ض َي هللاُ َع ْن هُ ق ا َل‪َ ، :‬أ َّن النَّبِ َّي َ‬ ‫‪ -1694‬ع َْن َز ْي ِد ب ِْن َأرْ قَ َم َر ِ‬
‫َش َرةَ َغ ْز َوةً‪َ ،‬وَأنَّهُ َح َّج بَ ْع َد َم ا هَ ا َج َر َح َّجةً َو ِ‬
‫اح َدةً‪ ،‬لَ ْم يَ ُح َّج بَ ْع َدهَا َح َّجةَ‬ ‫« َغ زَا تِ ْس َع ع ْ‬
‫َاع» [رواه البخاری‪.]4404 :‬‬ ‫ال َود ِ‬
‫‪ -1694‬از زید بن ارقمس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج در نُ زده غ زوه‬
‫جهاد کردند(‪ ،)3‬و بعد از هج رت فق ط یکب ار حج کردن د‪ ،‬ک ه هم ان حج ة ال وداع‬
‫باشد‪ ،‬و بعد از حجة الوداع‪ ،‬حج دیگری را انجام ندادند‪.‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬قَ ا َل‪:‬‬ ‫ض َي هللاُ َع ْن هُ‪ ،‬ع َِن النَّبِ ِّي َ‬ ‫‪ -1695‬ع َْن َأبِي بَ ْك َرةَ َر ِ‬
‫َش َر َش ْهرًا ِم ْنهَ ا‬ ‫الس نَةُ ْاثنَ ا ع َ‬ ‫ض‪َّ ،‬‬ ‫ت َواَألرْ َ‬ ‫الس َم َوا ِ‬ ‫ق َّ‬ ‫«ال َّز َمانُ قَ ِد ا ْستَدَا َر َكهَيَْئ ِة يَوْ َم خَ لَ َ‬
‫ض َر‪ ،‬الَّ ِذي‬ ‫الح َّج ِة‪َ ،‬وال ُم َح َّر ُم‪َ ،‬و َر َجبُ ُم َ‬ ‫ات‪ُ :‬ذو القَ ْع َد ِة‪َ ،‬و ُذو ِ‬ ‫َأرْ بَ َعةٌ ُح ُر ٌم‪ :‬ثَالَثَ ةٌ ُمتَ َوالِيَ ٌ‬
‫ظنَنَّا َأنَّهُ‬
‫بَ ْينَ ُج َم ادَى َو َش ْعبَانَ ‪َ ،‬أيُّ َش ه ٍْر هَ َذا»‪ ،‬قُ ْلنَ ا‪ :‬هَّللا ُ َو َر ُس ولُهُ َأ ْعلَ ُم‪ ،‬فَ َس كَتَ َحتَّى َ‬
‫الح َّج ِة»‪ ،‬قُ ْلنَا‪ :‬بَلَى‪ ،‬قَا َل‪« :‬فََأيُّ بَلَ ٍد هَ َذا»‪ .‬قُ ْلنَ ا‪ :‬هَّللا ُ‬ ‫ْس ُذو ِ‬ ‫َسيُ َس ِّمي ِه بِ َغي ِْر ا ْس ِم ِه‪ ،‬قَا َل‪َ« :‬ألَي َ‬
‫ْس البَ ْل َدةَ»‪ .‬قُ ْلنَ ا‪:‬‬ ‫اس ِم ِه‪ ،‬قَ ا َل‪َ« :‬ألَي َ‬ ‫َو َرسُولُهُ َأ ْعلَ ُم‪ ،‬فَ َس كَتَ َحتَّى ظَنَنَّا َأنَّهُ َسي َُس ِّمي ِه بِ َغ ْي ِر ْ‬
‫ظنَنَّا َأنَّهُ َسي َُس ِّمي ِه بِ َغ ْي ِر‬
‫بَلَى‪ ،‬قَا َل‪« :‬فََأيُّ يَوْ ٍم هَ َذا»‪ .‬قُ ْلنَا‪ :‬هَّللا ُ َو َرسُولُهُ َأ ْعلَ ُم‪ ،‬فَ َسكَتَ َحتَّى َ‬
‫ْس يَوْ َم النَّحْ ِر»‪ .‬قُ ْلنَا‪ :‬بَلَى‪ ،‬قَا َل‪« :‬فَ ِإ َّن ِد َم ا َء ُك ْم َوَأ ْم َوالَ ُك ْم‪ - ،‬قَ ا َل ُم َح َّم ٌد‪:‬‬ ‫ا ْس ِم ِه‪ ،‬قَا َل‪َ« :‬ألَي َ‬
‫ض ُك ْم َعلَ ْي ُك ْم َح َرا ٌم‪َ ،‬كحُرْ َم ِة يَوْ ِم ُك ْم هَ َذا فِي بَلَ ِد ُك ْم هَ َذا‪ ،‬فِي َش ه ِْر ُك ْم‬ ‫َوَأحْ ِسبُهُ قَا َل ‪َ -‬وَأ ْع َرا َ‬
‫ض ِربُ‬ ‫ض اَّل اًل ‪ ،‬يَ ْ‬‫هَ َذا‪َ ،‬و َست َْلقَوْ نَ َربَّ ُك ْم‪ ،‬فَ َسيَ ْس َألُ ُك ْم ع َْن َأ ْع َم الِ ُك ْم‪َ ،‬أالَ فَالَ تَرْ ِج ُع وا بَ ْع ِدي ُ‬

‫‪ -‬حجة الوداع حجی است که خود پیامبر خدا ج با مسلمانان حج نمودند‪ ،‬و این حج را از آن‬ ‫‪1‬‬

‫سبب حجة الوداع می‌گویند که پیامبر خدا ج در این حج ب ا م ردم وداع کردن د‪ ،‬و بع د از آن‬
‫حج دیگری انجام ندادند‪ ،‬و در اینکه حج در چ ه س الی ف رض گردی د‪ ،‬اختالف نظ ر وج ود‬
‫دارد‪ ،‬و شاید راجح آن باشد که فرض یت حج در س ال نهم ب ود‪ ،‬و چ ون در این وقت هن وز‬
‫مشرکین به حج می‌آمدند‪ ،‬و بعضی از آن‌ها به طور عریان به خانه کعبه طواف می‌کردن د‪،‬‬
‫پیامبر خدا ج از رفتن به حج در این سال خود داری نمودند‪ ،‬و عوض خود ابوبکر صدیقس‬
‫را امیر حج مقرر نمودند‪ ،‬و علیس را موظف ساختند تا براءت از مشرکین را ب رای م ردم‬
‫اعالن نماید‪ ،‬و خودشان در سال آینده حج نمودند‪ ،‬و این اولین و آخ رین حج پی امبر خ دا ج‬
‫در اسالم و بعد از فرضیت حج بود‪.‬‬
‫‪ -‬به حدیث شماره (‪ )296‬مراجعه شود‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -‬در این موضوع به حدیث شماره (‪ )1599‬مراجعه کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪134‬‬
‫ْض َم ْن يُبَلَّ ُغهُ َأ ْن يَ ُكونَ َأوْ عَى لَ هُ‬
‫ب‪ ،‬فَلَ َع َّل بَع َ‬‫ْض‪َ ،‬أالَ لِيُبَلِّ ِغ ال َّشا ِه ُد الغَاِئ َ‬
‫اب بَع ٍ‬ ‫ض ُك ْم ِرقَ َ‬
‫بَ ْع ُ‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫صلى هللاُ َعلي ِه َو َس ل َم‪،‬‬ ‫َّ‬ ‫ٌ‬
‫ق ُم َح َّمد َ‬ ‫ص َد َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْض َمن َس ِم َعهُ "‪ .‬فكانَ ُم َح َّمد ِإذا ذك َرهُ يَقولُ‪َ :‬‬ ‫ْ‬ ‫ِم ْن بَع ِ‬
‫ت» َم َّرتَي ِْن [رواه البخاری‪.]4406 :‬‬ ‫ثُ َّم قَا َل‪َ« :‬أالَ هَلْ بَلَّ ْغ ُ‬
‫‪ -1695‬از اب وبکرهس از پی امبر خ دا ج روایت اس ت ک ه [در خطب ه حج ة‬
‫الوداع] فرمودند‪:‬‬
‫«سال به دور خود گردیده است‪ ،‬و به همان شکلی درآمده است ک ه خداون د آن‬
‫را اول خلق کرده بود‪ ،‬سال دوازده ماه است‪ ،‬چهار م اه آن ماه‌ه ای ح رام اس ت‪،‬‬
‫که از آن جمله سه ماه پیاپی‪ :‬ذوالقعده‪ ،‬ذوالحجه و محرم‪ ،‬و ی ک م اه تنه ا‪ :‬یع نی‬
‫مضر است که بین ماه جمادی و شعبان واق ع ش ده اس ت‪ ،‬و م اه فعلی ک دام‬ ‫رجب َ‬
‫ماه است»؟‬
‫گفتیم ک ه‪ :‬خ دا و رس ولش داناتران د‪ ،‬س کوت کردن د ت ا ج ایی ک ه گف تیم ش اید‬
‫می‌خواهن د این م اه را ب ه ن ام دیگ ری ی اد کنن د‪ ،‬ت ا اینک ه فرمودن د‪« :‬مگ ر م اه‬
‫ذوالحجه نیست»؟‬
‫گفتیم‪ :‬بلی ماه ذوالحجه است‪ .‬بعد از آن گفتند‪« :‬این شهر کدام شهر است»؟‬
‫گفتیم‪ :‬خدا و رسولش داناتراند‪ ،‬سکوت کردند تا ج ایی ک ه گم ان ک ردیم ش اید‬
‫می‌خواهند این شهر را به نام دیگری نام گذاری نمایند‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬مگر همین شهر [مکه] نیست»؟‬
‫گفتیم‪ :‬بلی شهر [مکه] است‪.‬‬
‫گفتند‪« :‬امروز کدام روز است»؟‬
‫گفتیم‪ :‬خ دا و رس ولش داناتران د‪ ،‬و س کوت کردن د ت ا ج ایی ک ه گم ان ک ردیم‬
‫می‌خواهند امروز را به نام دیگری غیر از نام اصلی‌اش یاد کنند‪.‬‬
‫گفتند‪« :‬مگر روز عید قربان نیست»؟‬
‫گفتیم‪ :‬بلی روز عید قربان است‪.‬‬
‫فرمودند‪ « :‬بدانی د ک ه‪ :‬خون‌ه ای ش ما‪ ،‬و اموال‌ش ما – راوی می‌گوی د‪ :‬فک ر‬
‫می‌کنم که گفتند‪ :‬و آبروی شما – بر هریک از شما‪ ،‬مانند حرمت امروز شما‪ ،‬در‬
‫همین شهر شما‪ ،‬در همین ماه شما‪ ،‬حرام است‪ ،‬و یقین داشته باشید که ب زودی ب ا‬
‫پروردگار خود روبرو می‌ش وید‪ ،‬و ب ه یقین ش ما را درب اره اعم ال ش ما محاس به‬
‫می‌کند‪ ،‬خیلی متوجه باشید که بعد از من گمراه نشوید ب ه ط وری ک ه یکی گ ردن‬
‫دیگری را بزند‪ ،‬متوجه باشید که بای د ش خص حاض ر [آنچ ه را ک ه از من ش نیده‬
‫است] برای شخص غائب برساند‪ ،‬زیرا چه بسا کسی است که چ ون خ بر ب رایش‬
‫می‌رسد از کسی ک ه خ بر را از من ش نیده اس ت آن را به تر حف ظ نم وده و به تر‬
‫بفهمد‪ ،‬و آیا تبلیغ کردم‪ ،‬و آیا تبلیغ کردم»(‪.)1‬‬
‫ق فِي‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َما‪َ« :‬أ َّن النَّبِ َّي َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َحلَ َ‬ ‫‪ -1696‬ع َِن اب ِْن ُع َم َر َر ِ‬
‫ضهُ ْم» [رواه البخاری‪.]4411 :‬‬ ‫ص َر بَ ْع ُ‬‫َاع‪َ ،‬وُأنَاسٌ ِم ْن َأصْ َحابِ ِه َوقَ َّ‬
‫َح َّج ِة ال َود ِ‬

‫‪ -‬برای توضیح بیشتر‪ ،‬به حدیث (‪ )61‬مراجعه کنید‪.‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫‪135‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫‪ -1696‬از ابن عمرب روایت اس ت ک ه پی امبر خ دا ج و م ردمی از‬
‫صحابه‌هایشان در حجة الوداع سر خود را تراشیدند‪ ،‬وعده دیگ ری موه ای خ ود‬
‫را کوتاه کردند(‪.)1‬‬

‫‪ -45‬باب‪َ :‬غ ْز َوةُ تَبُوكَ َو ِه َي َغ ْز َوةُ ال ُع ْ‬

‫س َرة‬
‫(‪)2‬‬
‫باب [‪ :]45‬غزوه تبوک که همان غزوه پرمشقت است‬

‫ول هَّللا ِ‬ ‫ص َحابِي ِإلَى َر ُس ِ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬أرْ َس لَنِي َأ ْ‬ ‫وس ى َر ِ‬ ‫‪ -1697‬ع َْن َأبِي ُم َ‬
‫ُس َر ِة‪َ ،‬و ِه َي َغ ْز َوةُ‬ ‫ْش الع ْ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َأ ْس َألُهُ ال ُح ْمالَنَ لَهُ ْم‪ِ ،‬إ ْذ هُ ْم َم َع هُ فِي َجي ِ‬ ‫َ‬
‫ك لِتَحْ ِملَهُ ْم‪ ،‬فَقَ ا َل « َوهَّللا ِ الَ َأحْ ِملُ ُك ْم َعلَى‬ ‫ت يَا نَبِ َّي هَّللا ِ‪ِ ،‬إ َّن َأصْ َحابِي َأرْ َسلُونِي ِإلَ ْي َ‬ ‫ك فَقُ ْل ُ‬ ‫تَبُو َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ْت َح ِزينًا ِم ْن َم ْن ِع النَّبِ ِّي َ‬ ‫َش ْي ٍء َو َوافَ ْقتُهُ‪َ ،‬وهُ َو غَضْ بَانُ َوالَ َأ ْش ُعرُ» َو َر َجع ُ‬
‫ْت‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َو َج َد فِي نَ ْف ِس ِه َعلَ َّي‪ ،‬فَ َر َجع ُ‬ ‫َو َسلَّ َم‪َ ،‬و ِم ْن َمخَافَ ِة َأ ْن يَ ُكونَ النَّبِ ُّي َ‬
‫ث ِإاَّل ُس َو ْي َعةً‪ِ ،‬إ ْذ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬فَلَ ْم َأ ْلبَ ْ‬ ‫ِإلَى َأصْ َحابِي فََأ ْخبَرْ تُهُ ُم الَّ ِذي قَ ا َل النَّبِ ُّي َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫س‪ ،‬فََأ َج ْبتُهُ‪ ،‬فَقَا َل‪َ :‬أ ِجبْ َرسُو َل هَّللا ِ َ‬ ‫ْت بِالَاًل يُنَا ِدي‪َ :‬أيْ َع ْب َد هَّللا ِ ْبنَ قَ ْي ٍ‬ ‫َس ِمع ُ‬
‫َو َس لَّ َم يَ ْدعُوكَ‪ ،‬فَلَ َّما َأتَ ْيتُ هُ قَ ا َل‪ُ « :‬خ ْذ هَ َذي ِْن القَ ِرينَي ِْن‪َ ،‬وهَ َذي ِْن القَ ِرينَي ِْن ‪ -‬لِ ِس تَّ ِة َأ ْب ِع َر ٍة‬
‫ا ْبتَا َعه َُّن ِحينَِئ ٍذ ِم ْن َس ْع ٍد ‪ ،-‬فَا ْنطَلِ ْق بِ ِه َّن ِإلَى َأصْ َحابِكَ‪ ،‬فَقُ لْ ‪ِ :‬إ َّن هَّللا َ‪َ ،‬أوْ قَ ا َل‪ِ :‬إ َّن َر ُس و َل‬
‫ت‪:‬‬ ‫ت ِإلَ ْي ِه ْم بِ ِه َّن‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم يَحْ ِملُ ُك ْم َعلَى َه ُؤ الَ ِء فَ ارْ َكبُوه َُّن "‪ .‬فَ ا ْنطَلَ ْق ُ‬ ‫هَّللا ِ َ‬
‫ق‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم يَحْ ِملُ ُك ْم َعلَى هَ ُؤ الَ ِء‪َ ،‬ولَ ِكنِّي َوهَّللا ِ الَ َأ َد ُع ُك ْم َحتَّى يَ ْنطَلِ َ‬ ‫ِإ َّن النَّبِ َّي َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬الَ تَظُنُّوا َأنِّي َح َّد ْثتُ ُك ْم‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬
‫ض ُك ْم ِإلَى َم ْن َس ِم َع َمقَالَةَ َرس ِ‬ ‫َم ِعي بَ ْع ُ‬
‫ق‪،‬‬ ‫ص َّد ٌ‬ ‫ك ِع ْن َدنَا لَ ُم َ‬ ‫هَّللا‬ ‫َّ‬
‫ص لى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم‪ ،‬فَقَ الُوا لِي‪َ :‬و ِ ِإنَّ َ‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬ ‫ْ‬
‫َش ْيًئا لَ ْم يَقُل هُ َر ُس و ُل ِ َ‬
‫ول‬ ‫َّ‬ ‫َأ‬
‫ق بُو ُمو َسى بِنَفَ ٍر ِم ْنهُ ْم‪َ ،‬حتَّى تَ ُوا ال ِذينَ َس ِمعُوا قَ وْ َل َر ُس ِ‬ ‫َأ‬ ‫َولَنَ ْف َعلَ َّن َما َأحْ بَبْتَ ‪ ،‬فَا ْنطَلَ َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َم ْن َعهُ ِإيَّاهُ ْم‪ ،‬ثُ َّم ِإ ْعطَا َءهُ ْم بَ ْع ُد فَ َح َّدثُوهُ ْم بِ ِم ْث ِل َم ا َح َّدثَهُ ْم بِ ِه َأبُ و‬ ‫هَّللا ِ َ‬
‫ُمو َسى [رواه البخاری‪.]4415 :‬‬
‫‪ -1697‬از ابوموسیس روایت است که گفت‪ :‬دوس تانم م را ن زد پی امبر خ دا ج‬
‫فرستادند تا جهت رفتن به جهاد‪ ،‬برای آن‌ها چار پای انی را ک ه س وار ش وند طلب‬
‫نمایم‪ ،‬زیرا آن‌ها نیز با پیامبر خدا ج در آن غزوه پرمشقت که غزوه تبوک باش د‪،‬‬
‫اشتراک می‌کردند‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬یا رسول هللا! دوستانم مرا ن زد ش ما فرس تاده‌اند‪ ،‬ت ا ب رای آن‌ه ا ب ارکش‬
‫بدهید که [در راه رفتن به جهاد] بر آن سوار شوند‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬به خداوند سوگند که برای شما بارکش نمی‌دهم»‪.‬‬

‫‪ -‬برای علم آوری بیشتر از احکام متعلق به این ح دیث‪ ،‬ب ه ح دیث (‪ )850‬و ح دیث (‪)851‬‬ ‫‪1‬‬

‫مراجعه کنید‪.‬‬
‫‪ -‬تبوک شهری است به طرف شام‪ ،‬از مدینه تا آنجا چهارده شب (حدود هفت صد کیلومتر)‬ ‫‪2‬‬

‫راه است‪ ،‬خروج پیامبر خدا ج به طرف تبوک در م اه رجب س ال نهم هج ری در روز پنج‬
‫شنبه بود‪ ،‬غزوه تبوک آخرین غزوه‌ای است که پیامبر خدا ج در آن اشتراک نمودند‪ ،‬تع داد‬
‫مسلمانان در این غزوه بین سی الی چهل هزار نفر بود‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪136‬‬
‫و من ندانسته وقتی نزدشان آمده بودم ک ه در ح ال غض ب بودن د‪ ،‬از نزدش ان‬
‫برگشتم ولی از اینکه پیامبر خدا ج برای ما چیزی ندادن د و از اینک ه ش اید از من‬
‫آزرده شده باشند‪ ،‬در ترس و هراس بودم‪ ،‬نزد رفقایم آمدم‪ ،‬و از آنچ ه ک ه پی امبر‬
‫خدا ج گفته بودند‪ ،‬برای آن‌ها خبر دادم‪.‬‬
‫وقت زیادی نگذشت که صدای باللس را شنیدم که می‌گوید‪ :‬یا عبدهللا بن قیس!‬
‫گفتم‪ :‬بلی‪ ،‬گفت‪ :‬پیامبر خدا ج تو را طلبیده‌اند نزدشان برو!‬
‫چون نزدشان آمدم فرمودند‪« :‬این دو شتر‪ ،‬و این دو شتر‪ ،‬و این دو شتر را –‬
‫که در این وقت از سعد خریده بودند – ن زد رفق ایت ب بر و بگ و ک ه‪ :‬خ دا – و ی ا‬
‫گفتند‪ :‬پیامبر خداج – این‌ها را برای شما فرستاده است تا بر آن‌ها سوار شوید‪.‬‬
‫آن شترها را نزد رفقایم بردم و گفتم‪ :‬این ش ترها را پی امبر خ دا ج ب رای ش ما‬
‫فرستاده‌اند تا سوار شوید‪ ،‬ولی به خداوند سوگند شما را نخواهم گذاشت مگر آنکه‬
‫بعضی از شما با من نزد کسانی که گفته پیامبر خدا ج را شنیده‌اند بروند‪ ،‬تا گم ان‬
‫نکنید که من چیزی را برای شما گفته‌ام که پیامبر خدا ج نگفته‌اند‪.‬‬
‫گفتند‪ :‬به خداوند سوگند که تو در نزد ما تصدیق ش ده‌ای‪[ ،‬یع نی‪ :‬س خن ت و را‬
‫باور کردیم]‪ ،‬و با آن هم اگر خواسته باشی با تو خواهیم رفت‪.‬‬
‫و همان بود که ابوموسی با عده از آن‌ها نزد کسانی که ممانعت پی امبر خ دا ج‬
‫را از دادن ش ترها در مرتب ه اول‪ ،‬و دادن ش ترها را در مرتب ه دوم دی ده بودن د‬
‫رفتند‪ ،‬و آن‌ها برای همراهان وی همان چیزی را گفتند که ابوموسی گفته بود‪.‬‬

‫ض َي هللاُ َع ْنهُ‪َ :‬أ َّن َرسُو َل هَّللا ِ َ‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‬ ‫ص َر ِ‬ ‫‪ -1698‬ع َْن َس ْع ِد ب ِْن َأبِي َوقَّا ٍ‬
‫ان َوالنِّ َس ا ِء؟ قَ ا َل‪َ« :‬أالَ‬ ‫الص ْبيَ ِ‬ ‫اس ت َْخلَفَ َعلِيًّ ا‪ ،‬فَقَ ا َل‪َ :‬أتُ َخلِّفُنِي فِي ِّ‬
‫خَ َر َج ِإلَى تَبُ وكَ‪َ ،‬و ْ‬
‫ْس نَبِ ٌّي بَ ْع ِدي» [رواه‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫وس ى ِإ نهُ لي َ‬ ‫َأ‬ ‫اَّل‬ ‫ض ى َأ ْن تَ ُك ونَ ِمنِّي بِ َمن ِزل ِة هَ ارُونَ ‪ِ ،‬م ْن ُم َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫تَرْ َ‬
‫البخاری‪.]4416 :‬‬
‫‪ -1698‬از سعد بن ابی وقاصس روایت است که پیامبر خدا ج به سوی تب وک‬ ‫َّ‬
‫رفتند و علیس را به جای خود خلیفه تعین نمودند‪ ،‬علیس گفت‪ :‬مرا خلیفه زن ان و‬
‫طفالن می‌سازید؟‬
‫فرمودند‪« :‬آیا نمی‌خواهی که نسبت به من ب ه مانن د ه ارون نس بت ب ه موس ی‬
‫باشی‪ ،‬ولی بعد از من پیامبری نیست»(‪.)1‬‬

‫‪ -‬یعنی‪ :‬خالفت تو از من به طور کامل مانند خالفت هارون از موسی نیست‪ ،‬زیرا ه ارون‬ ‫‪1‬‬

‫پیامبری بود که خالفت پیامبری را بر عهده داشت‪ ،‬ولی بعد از من پیامبر دیگ ری فرس تاده‬
‫نمی‌شود‪ ،‬و قابل تذکر است که خالفت هارون از موسی در زمان حیات موسی ب ود ن ه بع د‬
‫از وفات وی‪ ،‬زیرا هارون÷‪ ،‬چهل سال پیش از فوت موسی÷ وفات یافته بود‪.‬‬
 ‫‪137‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬

‫ع َّز َو َج َّل‪َ ﴿ :‬و َعلَى ٱلثَّ ٰلَثَ ِة ٱلَّ ِذينَ‬

‫ب ْب ِن َمالِ ٍكس وقَو ُل هللا َ‬ ‫‪ -46‬باب‪َ :‬ح ِد ُ‬
‫يث َك ْع ِ‬
‫ُخلِّفُ ْ‬
‫وا﴾‬
‫باب [‪ :]46‬حدیث کعب بن مالکس‪ ،‬و این قول خداوند متعال ک•ه‪ ...﴿ :‬و ب•ر آن س•ه نف•ری ک•ه‬
‫تخلف نمودند﴾‬

‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ول هَّللا ِ َ‬ ‫ف ع َْن َر ُس ِ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ قا َل‪ :‬لَ ْم َأتَخَلَّ ْ‬ ‫ب ب ِْن مالِ ٍك َر ِ‬ ‫‪ -1699‬ع َْن َك ْع ِ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ‬ ‫َأ‬
‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم فِي غ َْز َو ٍة َغزَاهَا ِإ فِي غَز َو ِة تَبُوكَ‪َ ،‬غ ْي َر ني كنت تَ َخلفت فِي َغ ز َو ِة بَ ْد ٍر‪،‬‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫اَّل‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ي ُِري ُد ِع ي َر‬ ‫َولَ ْم يُ َعاتِبْ َأ َحدًا تَخَلَّفَ َع ْنهَ ا‪ِ ،‬إنَّ َم ا خَ َر َج َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬
‫ول هَّللا ِ‬ ‫ت َم َع َر ُس ِ‬ ‫ش‪َ ،‬حتَّى َج َم َع هَّللا ُ بَ ْينَهُ ْم َوبَ ْينَ َعد ُِّو ِه ْم َعلَى َغي ِْر ِمي َعا ٍد‪َ ،‬ولَقَ ْد َش ِه ْد ُ‬ ‫قُ َر ْي ٍ‬
‫ُأ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم لَ ْيلَةَ ال َعقَبَ ِة‪ِ ،‬حينَ تَ َواثَ ْقنَا َعلَى اِإل ْسالَ ِم‪َ ،‬و َم ا ِحبُّ َأ َّن ِلي بِهَ ا َم ْش هَ َد‬ ‫َ‬
‫ط َأ ْق َوى َوالَ‬ ‫اس ِم ْنهَا‪َ ،‬ك انَ ِم ْن خَ بَ ِري‪َ :‬أنِّي لَ ْم َأ ُك ْن قَ ُّ‬ ‫ِ‬ ‫َّ‬ ‫ن‬ ‫ال‬ ‫ي‬ ‫ف‬
‫َ ِ‬ ‫ر‬ ‫َ‬
‫ك‬ ‫ذ‬‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫ٌ‪،‬‬ ‫ر‬ ‫ْ‬
‫د‬ ‫َ‬ ‫ب‬ ‫َت‬‫ْ‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫َ‬
‫ك‬ ‫ن‬‫ْ‬ ‫بَ ْد ٍ َِإ‬
‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ر‬
‫ان قَ ط‪َ ،‬حتَّى‬ ‫ُّ‬ ‫احلَتَ ِ‬ ‫ت ِع ْن ِدي قَ ْبلَهُ َر ِ‬ ‫ك ال َغزَا ِة‪َ ،‬وهَّللا ِ َما اجْ تَ َم َع ْ‬ ‫ْ‬
‫ت َع ْنهُ‪ ،‬فِي تِل َ‬ ‫َأ ْي َس َر ِحينَ تَ َخلَّ ْف ُ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ي ُِري ُد غ َْز َوةً ِإاَّل َورَّى‬ ‫ك الغ َْز َو ِة‪َ ،‬ولَ ْم يَ ُك ْن َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫َج َم ْعتُهُ َما فِي تِ ْل َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم فِي َح رٍّ َش ِدي ٍد‪،‬‬ ‫ك الغ َْز َوةُ‪َ ،‬غزَاهَا َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫َت تِ ْل َ‬ ‫بِ َغي ِْرهَا‪َ ،‬حتَّى َكان ْ‬
‫ُأ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫اس تَ ْقبَ َل َس فَرًا بَ ِعيدًا‪َ ،‬و َمفَ ا ًزا َو َع ُد ًّوا َكثِ يرًا‪ ،‬فَ َجلى لِل ُم ْس لِ ِمينَ ْم َرهُ ْم لِيَتَ هَّبُوا ْهبَ ةَ‬ ‫َو ْ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َمَّ‬ ‫ول ِ َ‬ ‫هَّللا‬ ‫َّ‬
‫غ َْز ِو ِه ْم‪ ،‬ف خبَ َرهُ ْم بِ َوجْ ِه ِه ال ِذي ي ُِريدُ‪َ ،‬وال ُم ْسلِ ُمونَ َم َع َر ُس ِ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫َ‬
‫َّب ِإاَّل‬‫َكثِيرٌ‪َ ،‬والَ يَجْ َم ُعهُ ْم ِكتَابٌ َحافِظٌ‪ ،‬ي ُِري ُد الدِّي َوانَ ‪ ،‬قَا َل َكعْبٌ ‪ :‬فَ َم ا َر ُج ٌل ي ُِري ُد َأ ْن يَتَ َغي َ‬
‫ك‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم تِ ْل َ‬ ‫ظ َّن َأ ْن َسيَ ْخفَى لَهُ‪َ ،‬ما لَ ْم يَ ْن ِزلْ فِي ِه َوحْ ُي هَّللا ِ‪َ ،‬و َغزَا َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َوال ُم ْسلِ ُمونَ‬ ‫ت الثِّ َما ُر َوالظِّالَلُ‪َ ،‬وتَ َجهَّ َز َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫الغ َْز َوةَ ِحينَ طَابَ ِ‬
‫ض َش ْيًئا‪ ،‬فََأقُو ُل فِي نَ ْف ِسي‪َ :‬أنَا قَ ا ِد ٌر‬ ‫ت َأ ْغدُو لِ َك ْي َأتَ َجهَّ َز َم َعهُ ْم‪ ،‬فََأرْ ِج ُع َولَ ْم َأ ْق ِ‬ ‫َم َعهُ‪ ،‬فَطَفِ ْق ُ‬
‫ص لى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬
‫ص بَ َح َر ُس و ُل ِ َ‬ ‫َأ‬
‫الج ُّد‪ ،‬فَ ْ‬ ‫اس ِ‬ ‫اش تَ َّد بِالنَّ ِ‬ ‫َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَلَ ْم يَزَلْ يَتَ َمادَى بِي َحتَّى ْ‬
‫َأ‬
‫ت تَ َجهَّ ُز بَ ْع َدهُ بِيَ وْ ٍم وْ يَ وْ َمي ِْن‪،‬‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬
‫ازي َش ْيًئا‪ ،‬فَقُل ُ‬ ‫ض ِم ْن َجهَ ِ‬ ‫َو َسلَّ َم َوال ُم ْسلِ ُمونَ َم َعهُ‪َ ،‬ولَ ْم َأ ْق ِ‬
‫ت‪ ،‬ثُ َّم‬ ‫ض َش ْيًئا‪ ،‬ثُ َّم َغ دَوْ ُ‬ ‫ْت َولَ ْم َأ ْق ِ‬ ‫ص لُوا َأِلتَ َجهَّزَ‪ ،‬فَ َر َجع ُ‬ ‫ت بَ ْع َد َأ ْن فَ َ‬ ‫ثُ َّم َأ ْل َحقُهُ ْم‪ ،‬فَ َغ دَوْ ُ‬
‫ت َأ ْن َأرْ ت َِح َل‬ ‫ض َش ْيًئا‪ ،‬فَلَ ْم يَزَلْ بِي َحتَّى َأ ْس َرعُوا َوتَفَ ا َرطَ ال َغ ْز ُو‪َ ،‬وهَ َم ْم ُ‬ ‫ْت َولَ ْم َأ ْق ِ‬ ‫َر َجع ُ‬
‫اس بَ ْع َد ُخ ر ِ‬
‫ُوج‬ ‫ت فِي النَّ ِ‬ ‫ت ِإ َذا خَ َرجْ ُ‬ ‫ت‪ ،‬فَلَ ْم يُقَ دَّرْ لِي َذلِ كَ‪ ،‬فَ ُك ْن ُ‬ ‫فَ ُأ ْد ِر َكهُ ْم‪َ ،‬ولَ ْيتَنِي فَ َع ْل ُ‬
‫وص ا‬ ‫ت فِي ِه ْم‪َ ،‬أحْ َزنَنِي َأنِّي الَ َأ َرى ِإاَّل َر ُجاًل َم ْغ ُم ً‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم فَطُ ْف ُ‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬ ‫َرس ِ‬
‫ُ‬ ‫هللا‬ ‫ى‬ ‫َّ‬ ‫ل‬ ‫ص‬ ‫ِ َ ُ ُ ِ َ‬‫هَّللا‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫س‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫رْ‬ ‫ُ‬
‫ك‬ ‫ْ‬
‫ذ‬ ‫ي‬ ‫م‬
‫َ ِ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ء‬ ‫ا‬‫َ‬ ‫ف‬‫ع‬ ‫الض‬
‫ُّ‬ ‫م‬ ‫هَّللا‬ ‫ر‬
‫وْ َ ُ ِ َّ َ َ ُ ِ نَ‬ ‫َ‬
‫ذ‬ ‫ع‬ ‫ْ‬
‫ن‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫اًل‬‫ج‬ ‫ر‬ ‫َأ‬ ‫ُ‪،‬‬ ‫ق‬ ‫ا‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫ِّ‬ ‫ن‬ ‫ال‬ ‫َعلَ ْي ِه‬
‫ك‪َ « :‬م ا فَ َع َل َكعْبٌ » فَقَ ا َل‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َحتَّى بَلَ َغ تَبُوكَ‪ ،‬فَقَا َل‪َ :‬وهُ َو َج الِسٌ فِي القَ وْ ِم بِتَبُ و َ‬
‫طفِ ِه‪ ،‬فَقَا َل ُم َعا ُذ بْنُ َجبَ ٍل‪:‬‬ ‫َر ُج ٌل ِم ْن بَنِي َسلِ َمةَ‪ :‬يَا َرسُو َل هَّللا ِ‪َ ،‬حبَ َسهُ بُرْ دَاهُ‪َ ،‬ونَظَ ُرهُ فِي ِع ْ‬
‫ص لى هللاُ‬ ‫َّ‬ ‫س َما قُ ْلتَ ‪َ ،‬وهَّللا ِ يَا َرسُو َل هَّللا ِ َما َعلِ ْمنَا َعلَ ْي ِه ِإاَّل َخ ْي رًا‪ ،‬فَ َس كَتَ َر ُس و ُل ِ َ‬
‫هَّللا‬ ‫بِْئ َ‬
‫ت‬ ‫ْ‬
‫ض َرنِي هَ ِّمي‪َ ،‬وطَفِق ُ‬ ‫َأ‬
‫َعلَ ْي ِه َو َس ل َم‪ ،‬قَ ا َل َكعْبُ بْنُ َمالِ ٍك‪ :‬فَلَ َّما بَلَ َغنِي نَّهُ تَ َو َّجهَ قَ افِاًل َح َ‬ ‫َّ‬
‫ْأ‬ ‫اس تَ َع ْن ُ‬ ‫ب‪َ ،‬وَأقُولُ‪ :‬بِ َما َذا َأ ْخ ُر ُج ِم ْن َسخ ِ‬ ‫َأتَ َذ َّك ُر ال َك ِذ َ‬
‫ي‬ ‫ك بِ ُك لِّ ِذي َر ٍ‬ ‫ت َعلَى َذلِ َ‬ ‫َط ِه َغ دًا‪َ ،‬و ْ‬
‫اطلُ‪،‬‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم قَ ْد َأظَ َّل قَا ِد ًما زَا َح َعنِّي البَ ِ‬ ‫ِم ْن َأ ْهلِي‪ ،‬فَلَ َّما قِي َل‪ِ :‬إ َّن َرسُو َل هَّللا ِ َ‬
‫ص بَ َح َر ُس و ُل هَّللا ِ‬ ‫ص ْدقَهُ‪َ ،‬وَأ ْ‬ ‫ْت ِ‬ ‫ت َأنِّي لَ ْن َأ ْخ ُر َج ِم ْنهُ َأبَدًا بِ َش ْي ٍء فِي ِه َك ِذبٌ ‪ ،‬فَ َأجْ َمع ُ‬ ‫َو َع َر ْف ُ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم قَا ِد ًما‪َ ،‬و َكانَ ِإ َذا قَ ِد َم ِم ْن َسفَ ٍر‪ ،‬بَ َدَأ بِ ْال َمس ِْج ِد‪ ،‬فَيَرْ َك ُع فِي ِه َر ْك َعتَي ِْن‪ ،‬ثُ َّم‬ ‫َ‬
‫ك َجا َءهُ ال ُمخَلَّفُونَ ‪ ،‬فَطَفِقُوا يَ ْعتَ ِذرُونَ ِإلَ ْي ِه َويَحْ لِفُونَ لَ هُ‪َ ،‬و َك انُوا‬ ‫َجلَ َ ِ ِ َّ َ َ ِ َ‬
‫ل‬‫ذ‬‫َ‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫‪،‬‬ ‫اس‬ ‫َّ‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫س‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪138‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َعالَنِيَتَهُ ْم‪َ ،‬وبَ ايَ َعهُ ْم‬ ‫بِضْ َعةً َوثَ َمانِينَ َر ُجاًل ‪ ،‬فَقَبِ َل ِم ْنهُ ْم َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬
‫ب‪ ،‬ثُ َّم‬ ‫ض ِ‬ ‫ت َعلَ ْي ِه تَبَ َّس َم تَبَ ُّس َم ال ُم ْغ َ‬ ‫َوا ْستَ ْغفَ َر لَهُ ْم‪َ ،‬و َو َك َل َس َراِئ َرهُ ْم ِإلَى هَّللا ِ‪ ،‬فَ ِجْئتُهُ فَلَ َّما َسلَّ ْم ُ‬
‫ت بَ ْينَ يَ َد ْي ِه‪ ،‬فَقَ ا َل لِي‪َ « :‬م ا خَلَّفَ كَ‪َ ،‬ألَ ْم تَ ُك ْن قَ ْد‬ ‫ت َأ ْم ِش ي َحتَّى َجلَ ْس ُ‬ ‫قَ ا َل‪« :‬تَ َع ا َل» فَ ِجْئ ُ‬
‫ْت َأ ْن‬ ‫ك ِم ْن َأ ْه ِل ال ُّد ْنيَا‪ ،‬لَ َرَأي ُ‬ ‫ْت ِع ْن َد َغي ِْر َ‬ ‫ت‪ :‬بَلَى‪ِ ،‬إنِّي َوهَّللا ِ لَوْ َجلَس ُ‬ ‫ك»‪ .‬فَقُ ْل ُ‬ ‫ظ ْه َر َ‬ ‫ا ْبتَعْتَ َ‬
‫ك اليَ وْ َم‬ ‫ْ‬
‫ت لَِئ ْن َح َّدثتُ َ‬ ‫يت َج َداًل ‪َ ،‬ولَ ِكنِّي َوهَّللا ِ‪ ،‬لَقَ ْد َعلِ ْم ُ‬ ‫ُأ‬
‫َط ِه بِعُذ ٍر‪َ ،‬ولَقَ ْد ْع ِط ُ‬ ‫ْ‬ ‫َسَأ ْخ ُر ُج ِم ْن َسخ ِ‬
‫ق‪،‬‬ ‫ص ْد ٍ‬ ‫يث ِ‬ ‫ك َح ِد َ‬ ‫ك َعلَ َّي‪َ ،‬ولَِئ ْن َح َّد ْثتُ َ‬ ‫ُوش َك َّن هَّللا ُ َأ ْن يُس ِْخطَ َ‬ ‫ضى بِ ِه َعنِّي‪ ،‬لَي ِ‬ ‫ب تَرْ َ‬ ‫يث َك ِذ ٍ‬ ‫َح ِد َ‬
‫ت قَ طُّ‬ ‫هَّللا‬ ‫ْ‬
‫ت َِج ُد َعلَ َّي فِي ِه‪ِ ،‬إنِّي رْ جُو فِي ِه َعف َو ِ‪ ،‬الَ َو ِ‪َ ،‬ما َكانَ لِي ِم ْن عُذ ٍر‪َ ،‬و ِ َم ا ُك ْن ُ‬ ‫هَّللا‬ ‫هَّللا‬ ‫ْ‬ ‫َأَل‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ« :‬أ َّما هَذاَ‬ ‫ت َع ْنكَ‪ ،‬فَقَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫َأ ْق َوى‪َ ،‬والَ َأ ْي َس َر ِمنِّي ِحينَ تَ َخلَّ ْف ُ‬
‫ت‪َ ،‬وثَ ا َر ِر َج ا ٌل ِم ْن بَنِي َس لِ َمةَ فَ اتَّبَعُونِي‪،‬‬ ‫ك»‪ .‬فَقُ ْم ُ‬ ‫ض َي هَّللا ُ فِي َ‬ ‫ص َدقَ‪ ،‬فَقُ ْم َحتَّى يَ ْق ِ‬ ‫فَقَ ْد َ‬
‫ك ُك ْنتَ َأ ْذنَبْتَ َذ ْنبًا قَ ْب َل هَ َذا‪َ ،‬ولَقَ ْد َع َج ْزتَ َأ ْن الَ تَ ُك ونَ ا ْعتَ َذرْ تَ‬ ‫فَقَالُوا لِي‪َ :‬وهَّللا ِ َما َعلِ ْمنَا َ‬
‫ك‬ ‫ك َذ ْنبَ َ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم بِ َم ا ا ْعتَ َذ َر ِإلَ ْي ِه ال ُمتَ َخلِّفُ ونَ ‪ ،‬قَ ْد َك انَ َكافِيَ َ‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬ ‫ِإلَى َرس ِ‬
‫ت َأ ْن‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم لَ كَ‪ ،‬فَ َوهَّللا ِ َم ا زَالُ وا يَُؤ نِّبُ ونِي َحتَّى َأ َر ْد ُ‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬ ‫ا ْستِ ْغفَا ُر َرس ِ‬
‫ت لَهُ ْم‪ :‬هَلْ لَقِ َي هَ َذا َم ِعي َأ َح ٌد؟ قَالُوا‪ :‬نَ َع ْم‪َ ،‬ر ُجالَ ِن‪ ،‬قَ االَ ِم ْث َل‬ ‫ب نَ ْف ِسي‪ ،‬ثُ َّم قُ ْل ُ‬ ‫َأرْ ِج َع فَُأ َك ِّذ َ‬
‫يع ال َع ْم ِريُّ ‪،‬‬ ‫ت‪َ :‬م ْن هُ َم ا؟ قَ الُوا‪ُ :‬م َرا َرةُ بْنُ ال َّربِ ِ‬ ‫َما قُ ْلتَ ‪ ،‬فَقِي َل لَهُ َما ِم ْث ُل َما قِي َل لَكَ‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬
‫ص الِ َحي ِْن‪ ،‬قَ ْد َش ِهدَا بَ ْدرًا‪ ،‬فِي ِه َم ا ُأ ْس َوةٌ‪،‬‬ ‫َو ِهالَ ُل بْنُ ُأ َميَّةَ ال َواقِفِ ُّي‪ ،‬فَ َذ َكرُوا لِي َر ُجلَي ِْن َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ال ُم ْسلِ ِمينَ ع َْن َكالَ ِمنَا‬ ‫ْت ِحينَ َذ َكرُوهُ َما لِي‪َ ،‬ونَهَى َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫ضي ُ‬ ‫فَ َم َ‬
‫َأ ُّيهَا الثالَثة ِم ْن بَي ِْن َم ْن تَ َخلفَ َعنهُ‪ ،‬فَاجْ تَنَبَنَا الناسُ ‪َ ،‬وتَ َغيَّرُوا لنَ ا َحتى تَنَك َرت فِي نَف ِس ي‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫اس تَ َكانَا‬ ‫ي فَ ْ‬ ‫احبَا َ‬ ‫ص ِ‬ ‫ك َخ ْم ِس ينَ لَ ْيلَ ةً‪ ،‬فََأ َّما َ‬ ‫اَألرْ ضُ فَ َم ا ِه َي الَّتِي َأ ْع ِرفُ ‪ ،‬فَلَبِ ْثنَ ا َعلَى َذلِ َ‬
‫ت َأ ْخ ُر ُج فََأ ْش هَ ُد‬ ‫ت َأ َش بَّ القَ وْ ِم َوَأجْ لَ َدهُ ْم فَ ُك ْن ُ‬ ‫ان‪َ ،‬وَأ َّما َأنَ ا‪ ،‬فَ ُك ْن ُ‬ ‫َوقَ َع دَا فِي بُيُوتِ ِه َم ا يَ ْب ِكيَ ِ‬
‫صلَّى هللاُ‬ ‫اق َوالَ يُ َكلِّ ُمنِي َأ َح ٌد‪َ ،‬وآتِي َرسُو َل هَّللا ِ َ‬ ‫صالَةَ َم َع ال ُم ْسلِ ِمينَ ‪َ ،‬وَأطُوفُ فِي اَأل ْس َو ِ‬ ‫ال َّ‬
‫ك َش فَتَ ْي ِه‬ ‫صالَ ِة‪ ،‬فََأقُو ُل فِي نَ ْف ِسي‪ :‬هَ لْ َح َّر َ‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم فَ َسلِّ ُم َعلَ ْي ِه َوهُ َو فِي َمجْ لِ ِس ِه بَ ْع َد ال َّ‬ ‫ُأ‬
‫ارقُهُ النَّظَ َر‪ ،‬فَ ِإ َذا َأ ْقبَ ْل ُ‬ ‫ُأ‬ ‫بِ َر ِّد ال َّسالَ ِم َعلَ َّي َأ ْم الَ؟ ثُ َّم ُأ َ‬
‫ص الَتِي‬ ‫ت َعلَى َ‬ ‫صلِّي قَ ِريبًا ِم ْن هُ‪ ،‬فَ َس ِ‬
‫اس‪،‬‬ ‫ك ِم ْن َج ْف َو ِة النَّ ِ‬ ‫ط ا َل َعلَ َّي َذلِ َ‬ ‫ض َعنِّي‪َ ،‬حتَّى ِإ َذا َ‬ ‫ت نَحْ َوهُ َأ ْع َر َ‬ ‫َأ ْقبَ َل ِإلَ َّي‪ ،‬وَِإ َذا التَفَ ُّ‬
‫ت‬ ‫اس ِإلَ َّي‪ ،‬فَ َس لَّ ْم ُ‬ ‫ت ِجدَا َر َحاِئ ِط َأبِي قَتَ ا َدةَ‪َ ،‬وهُ َو ابْنُ َع ِّمي َوَأ َحبُّ النَّ ِ‬ ‫ْت َحتَّى تَ َس َّورْ ُ‬ ‫َم َشي ُ‬
‫هَّللا‬
‫ك بِا ِ هَ لْ تَ ْعلَ ُمنِي ِحبُّ َ‬ ‫ُأ‬ ‫هَّلل‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬
‫ت‪ :‬يَ ا بَ ا قَتَ ا َدةَ‪ ،‬ن ُش ُد َ‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫الس الَ َم‪ ،‬فَقل ُ‬ ‫َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَ َو ِ َم ا َر َّد َعلَ َّي َّ‬ ‫هَّللا‬
‫َأ‬ ‫ُ‬ ‫هَّللا‬
‫ت لَهُ فَنَ َش ْدتهُ فَ َسكَتَ ‪ ،‬فَ ُع ْدت لهُ فَن ََش ْدتهُ‪ ،‬فَقَ ا َل‪َ ُ :‬و َر ُس ولهُ ْعل ُم‪،‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َو َرسُولَهُ؟ فَ َسكَتَ ‪ ،‬فَ ُع ْد ُ‬
‫وق ال َم ِدينَ ِة‪ِ ،‬إ َذا‬ ‫الجدَا َر‪ ،‬قَا َل‪ :‬فَبَ ْينَا َأنَا َأ ْم ِش ي بِ ُس ِ‬ ‫ت ِ‬ ‫ْت َحتَّى تَ َس َّورْ ُ‬ ‫ي‪َ ،‬وتَ َولَّي ُ‬ ‫ت َع ْينَا َ‬ ‫ض ْ‬ ‫فَفَا َ‬
‫ب‬ ‫اط َأ ْه ِل ال َّشْأ ِم‪ِ ،‬م َّم ْن قَ ِد َم بِالطَّ َع ِام يَبِي ُعهُ بِ ْال َم ِدينَ ِة‪ ،‬يَقُ ولُ‪َ :‬م ْن يَ دُلُّ َعلَى َك ْع ِ‬ ‫نَبَ ِط ٌّي ِم ْن َأ ْنبَ ِ‬
‫َس انَ ‪ ،‬فَ ِإ َذا‬ ‫ق النَّاسُ ي ُِشيرُونَ لَهُ‪َ ،‬حتَّى ِإ َذا َجا َءنِي َدفَ َع ِإلَ َّي ِكتَابًا ِم ْن َملِ ِك غ َّ‬ ‫ب ِْن َمالِ ٍك‪ ،‬فَطَفِ َ‬
‫ان‪َ ،‬والَ‬ ‫َار هَ َو ٍ‬ ‫ك هَّللا ُ بِ د ِ‬ ‫ك َولَ ْم يَجْ َع ْل َ‬ ‫ك قَ ْد َجفَ ا َ‬ ‫احبَ َ‬ ‫ص ِ‬ ‫فِي ِه‪َ :‬أ َّما بَ ْع دُ‪ ،‬فَِإنَّهُ قَ ْد بَلَ َغنِي َأ َّن َ‬
‫ت بِهَ ا التَّنُّو َر‬ ‫ت لَ َّما قَ َر تُهَا‪َ :‬وهَ َذا َأ ْيضًا ِمنَ البَالَ ِء‪ ،‬فَتَيَ َّم ْم ُ‬ ‫ْأ‬ ‫اسكَ‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫َمضْ يَ َع ٍة‪ ،‬فَال َح ْق بِنَا نُ َو ِ‬
‫ص لى‬ ‫َّ‬ ‫ول ِ َ‬ ‫هَّللا‬ ‫ت رْ بَعُونَ لَ ْيلَ ةً ِمنَ ال َخ ْم ِس ينَ ‪ِ ،‬إ َذا َر ُس و ُل َر ُس ِ‬ ‫َأ‬ ‫ض ْ‬ ‫فَ َس َجرْ تُهُ بِهَا‪َ ،‬حتَّى ِإ َذا َم َ‬
‫ك ْن تَ ْعتَ ِز َل‬ ‫َأ‬ ‫ْأ‬ ‫َّ‬
‫ص لى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم يَ ُم ُر َ‬ ‫َّ‬ ‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم يَ ْأتِينِي‪ ،‬فَقَ ا َل‪ِ :‬إ َّن َر ُس و َل ِ َ‬
‫هَّللا‬
‫ت‪ُ :‬أطَلِّقُهَ ا؟ َأ ْم َم ا َذا َأ ْف َع لُ؟ قَ ا َل‪ :‬الَ‪ ،‬بَ ِل ا ْعت َِز ْلهَ ا َوالَ تَ ْق َر ْبهَ ا‪َ ،‬وَأرْ َس َل ِإلَى‬ ‫ا ْم َرَأتَكَ‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬
‫ض َي هَّللا ُ فِي‬ ‫ت اِل ْم َرَأتِي‪ :‬ال َحقِي بَِأ ْهلِ ِك‪ ،‬فَتَ ُك ونِي ِع ْن َدهُ ْم‪َ ،‬حتَّى يَ ْق ِ‬ ‫احبَ َّي ِم ْث َل َذلِكَ‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫ص ِ‬ ‫َ‬
‫َّ‬
‫ص لى هللاُ َعل ْي ِه َو َس ل َم‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬ ‫َ‬
‫ت ا ْم َر ة ِهال ِل ب ِْن َميَّة َر ُس و َل ِ َ‬ ‫ُأ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َأ‬ ‫هَ َذا ا ْم ِر‪ ،‬قا َل َكعْبٌ ‪ :‬ف َج ا َء ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َأل‬
‫ْس لَهُ خَا ِد ٌم‪ ،‬فَهَلْ تَ ْك َرهُ َأ ْن َأ ْخ ُد َمهُ؟‬ ‫ضاِئعٌ‪ ،‬لَي َ‬ ‫ت‪ :‬يَا َرسُو َل هَّللا ِ‪ِ :‬إ َّن ِهالَ َل ْبنَ ُأ َميَّةَ َش ْي ٌخ َ‬ ‫فَقَالَ ْ‬
 ‫‪139‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫ت‪ِ :‬إنَّهُ َوهَّللا ِ َما بِ ِه َح َر َك ةٌ ِإلَى َش ْي ٍء‪َ ،‬وهَّللا ِ َم ا زَا َل يَ ْب ِكي‬ ‫ْك»‪ .‬قَالَ ْ‬ ‫قَا َل‪« :‬الَ‪َ ،‬ولَ ِك ْن الَ يَ ْق َرب ِ‬
‫اس تَ َذ ْنتَ َر ُس و َل هَّللا ِ‬ ‫ْأ‬ ‫ُم ْن ُذ َكانَ ِم ْن َأ ْم ِر ِه‪َ ،‬ما َكانَ ِإلَى يَوْ ِم ِه هَ َذا‪ ،‬فَقَا َل لِي بَعْضُ َأ ْهلِي‪ :‬لَ ِو ْ‬
‫ت‪َ :‬وهَّللا ِ‬ ‫ك َك َم ا َأ ِذنَ اِل ْم َرَأ ِة ِهالَ ِل ب ِْن ُأ َميَّةَ َأ ْن ت َْخ ُد َم هُ؟ فَقُ ْل ُ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم فِي ا ْم َرَأتِ َ‬ ‫َ‬
‫ص لَّى‬ ‫ِ َ‬ ‫هَّللا‬ ‫ل‬ ‫ُ‬ ‫و‬ ‫س‬
‫ُ‬ ‫ر‬
‫َ‬ ‫ل‬ ‫ُ‬ ‫و‬ ‫ُ‬ ‫ق‬ ‫ي‬ ‫ا‬ ‫م‬
‫ِ ِ َ َ‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ي‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬
‫ِ َ َ َ َ َ‬ ‫م‬ ‫َّ‬ ‫ل‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ْ‬
‫ي‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫هللا‬ ‫ى‬ ‫َّ‬ ‫ل‬ ‫ص‬ ‫هَّللا‬
‫ِ ِ َ َ َ ِ َ‬ ‫ل‬ ‫ُو‬‫س‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫نُ‬ ‫ذ‬ ‫ْأ‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫س‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫الَ‬
‫ال‪َ ،‬حتَّى‬ ‫َش َر لَيَ ٍ‬ ‫كع ْ‬ ‫ت بَ ْع َد َذلِ َ‬ ‫ْ‬
‫اس تَ َذ ْنتُهُ فِيهَ ا‪َ ،‬و نَ ا َر ُج ٌل َش ابٌّ ؟ فَلَبِث ُ‬ ‫َأ‬ ‫ْأ‬ ‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ِإ َذا ْ‬
‫ص لى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم ع َْن َكالَ ِمنَ ا‪ ،‬فَلَ َّما‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬
‫ت لَنَا خَ ْمسُونَ لَ ْيلَةً ِم ْن ِحينَ نَهَى َرسُو ُل ِ َ‬ ‫َك َملَ ْ‬
‫َأ‬
‫ت ِم ْن بُيُوتِنَا‪ ،‬فَبَ ْينَا نَ ا َج الِسٌ‬ ‫ص ْب َح خَ ْم ِسينَ لَ ْيلَة‪َ ،‬و نَا َعلَى ظَه ِْر بَ ْي ٍ‬ ‫َأ‬ ‫ً‬ ‫صالَةَ الفَجْ ِر ُ‬ ‫ْت َ‬ ‫صلَّي ُ‬ ‫َ‬
‫ت َعلَ َّي اَألرْ ضُ بِ َم ا َر ُحبَت‪ْ،‬‬ ‫ض اقَ ْ‬ ‫ض اقَت َعل َّي نَف ِس ي‪َ ،‬و َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ال التِي ذ َك َر ُ‪ ،‬قَ ْد َ‬ ‫هَّللا‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َعلَى ال َح ِ‬
‫ص وْ تِ ِه‪ :‬يَ ا َكعْبُ ْبنَ َمالِ ٍك َأب ِْش رْ ‪،‬‬ ‫خ‪َ ،‬أوْ فَى َعلَى َجبَ ِل َس ْل ٍع بِ َأ ْعلَى َ‬ ‫ار ٍ‬ ‫ص ِ‬ ‫صوْ تَ َ‬ ‫ْت َ‬ ‫َس ِمع ُ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ت َأ ْن قَ ْد َجا َء فَ َرجٌ‪َ ،‬وآ َذنَ َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫اجدًا‪َ ،‬و َع َر ْف ُ‬ ‫ت َس ِ‬ ‫قَا َل‪ :‬فَ َخ َررْ ُ‬
‫احبَ َّي‬ ‫ص ِ‬ ‫َب قِبَ َل َ‬ ‫َب النَّاسُ يُبَ ِّش رُونَنَا‪َ ،‬و َذه َ‬ ‫صالَةَ الفَجْ ِر‪ ،‬فَ َذه َ‬ ‫صلَّى َ‬ ‫بِتَوْ بَ ِة هَّللا ِ َعلَ ْينَا ِحينَ َ‬
‫اع ِم ْن َأ ْس لَ َم‪ ،‬فَ َأوْ فَى َعلَى ال َجبَ ِل‪َ ،‬و َك انَ‬ ‫ض ِإلَ َّي َر ُج ٌل فَ َرسًا‪َ ،‬و َس َعى َس ٍ‬ ‫ُمبَ ِّشرُونَ ‪َ ،‬و َر َك َ‬
‫ت لَ هُ ثَ وْ بَ َّي‪،‬‬ ‫صوْ تَهُ يُبَ ِّش ُرنِي‪ ،‬نَ َز ْع ُ‬ ‫ْت َ‬ ‫س‪ ،‬فَلَ َّما َجا َءنِي الَّ ِذي َس ِمع ُ‬ ‫ت َأ ْس َر َع ِمنَ الفَ َر ِ‬ ‫صوْ ُ‬ ‫ال َّ‬
‫ت ثَ وْ بَي ِْن فَلَبِ ْس تُهُ َما‪،‬‬ ‫اس تَ َعرْ ُ‬ ‫ك َغ ْي َرهُ َم ا يَوْ َمِئ ٍذ‪َ ،‬و ْ‬ ‫َأ‬ ‫هَّللا‬
‫فَ َك َس وْ تُهُ ِإيَّاهُ َم ا‪ ،‬بِب ُْش َراهُ َو ِ َم ا ْملِ ُ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم‪ ،‬فَيَتَلَقانِي النَّاسُ فَوْ ًج ا فَوْ ًج ا‪ ،‬يُهَنُّونِي‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ول هَّللا ِ َ‬ ‫ت ِإلَى َر ُس ِ‬ ‫َوا ْنطَلَ ْق ُ‬
‫ت ال َمس ِْجدَ‪ ،‬فَ ِإ َذا َر ُس و ُل هَّللا ِ‬ ‫ك تَوْ بَةُ هَّللا ِ َعلَ ْيكَ‪ ،‬قَا َل َكعْبٌ ‪َ :‬حتَّى َدخ َْل ُ‬ ‫بِالتَّوْ بَ ِة‪ ،‬يَقُولُونَ ‪ :‬لِتَ ْهنِ َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َج الِسٌ َحوْ لَ هُ النَّاسُ ‪ ،‬فَقَ ا َم ِإلَ َّي طَ ْل َح ةُ بْنُ ُعبَ ْي ِد هَّللا ِ يُهَ رْ ِو ُل َحتَّى‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫اج ِرينَ َغ ْي َرهُ‪َ ،‬وال ن َساهَا لِطل َح ة‪ ،‬ق ا َل‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫َ‬ ‫صاف َحنِي َوهَنانِي‪َ ،‬و ِ َما قا َم ِإل َّي َر ُج ٌل ِمنَ ال ُمهَ ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هَّللا‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ‬
‫صلى هللاُ َعل ْي ِه‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬
‫صلى هللاُ َعل ْي ِه َو َسل َم‪ ،‬قا َل‪َ :‬رسُو ُل ِ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُول ِ َ‬ ‫هَّللا‬ ‫َ‬
‫َكعْبٌ ‪ :‬فل َّما َسل ْمت َعلى َرس ِ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ك ُأ ُّمكَ»‪،‬‬ ‫ك ُم ْن ُذ َولَ َد ْت َ‬ ‫ُور‪َ« :‬أب ِْشرْ بِ َخ ْي ِر يَ وْ ٍم َم َّر َعلَ ْي َ‬ ‫ق َوجْ هُهُ ِمنَ ال ُّسر ِ‬ ‫َو َسلَّ َم‪َ ،‬وهُ َو يَ ْب ُر ُ‬
‫ك يَا َرسُو َل هَّللا ِ‪َ ،‬أ ْم ِم ْن ِع ْن ِد هَّللا ِ؟ قَا َل‪« :‬الَ‪ ،‬بَ لْ ِم ْن ِع ْن ِد هَّللا ِ»‪َ .‬و َك انَ‬ ‫ت‪َ :‬أ ِم ْن ِع ْن ِد َ‬ ‫قَا َل‪ :‬قُ ْل ُ‬
‫ط َع ةُ قَ َم ٍر‪َ ،‬و ُكنَّا‬ ‫اس تَنَا َر َوجْ هُ هُ‪َ ،‬حتَّى َكَأنَّهُ قِ ْ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ِإ َذا ُس َّر ْ‬ ‫َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬
‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ت‪ :‬يَ ا َر ُس و َل ِ‪ِ ،‬إ َّن ِم ْن تَ وْ بَتِي ْن ْن َخلِ َع ِم ْن‬ ‫هَّللا‬ ‫ْ‬
‫ْت بَ ْينَ يَ َد ْي ِه قُل ُ‬ ‫ك ِم ْنهُ‪ ،‬فَلَ َّما َجلَس ُ‬ ‫ْرفُ َذلِ َ‬ ‫نَع ِ‬
‫َأ‬
‫ص لى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم‪ْ « :‬م ِس ْك‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬
‫ول ِ‪ ،‬قَ ا َل َر ُس و ُل ِ َ‬ ‫هَّللا‬ ‫ص َدقَةً ِإلَى ِ وَِإلَى َر ُس ِ‬ ‫هَّللا‬ ‫َمالِي َ‬
‫ت‪ :‬يَا َرسُو َل‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ك َس ْه ِمي ال ِذي بِ َخ ْيبَ َر‪ ،‬فَقل ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُأ‬
‫ت‪ :‬فَِإنِّي ْم ِس ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ك فَهُ َو َخ ْي ٌر لَكَ»‪ .‬قل ُ‬ ‫ْض َمالِ َ‬ ‫ك بَع َ‬ ‫َعلَ ْي َ‬
‫هَّللا‬
‫ص ْدقا‪َ ،‬م ا بَقِيت‪ .‬فَ َو ِ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫ِ‬ ‫اَّل‬‫ِّث ِإ‬ ‫ُأ‬
‫ق‪ ،‬وَِإ َّن ِم ْن تَوْ بَتِي ْن الَ َحد َ‬‫َأ‬ ‫هَّللا ِ‪ِ ،‬إ َّن َ ِإن َما نَجَّانِي بِالصِّ ْد ِ‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬
‫صلَّى‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬ ‫ك لِ َرس ِ‬ ‫ت َذلِ َ‬ ‫ث ُم ْن ُذ َذكَرْ ُ‬ ‫ق ال َح ِدي ِ‬ ‫ص ْد ِ‬ ‫َما َأ ْعلَ ُم َأ َحدًا ِمنَ ال ُم ْسلِ ِمينَ َأ ْبالَهُ هَّللا ُ فِي ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬ ‫ك لِ َرس ِ‬ ‫ت َذلِ َ‬ ‫ت ُم ْن ُذ َذكَرْ ُ‬ ‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ ،‬أحْ َسنَ ِم َّما َأ ْبالَنِي‪َ ،‬ما تَ َع َّم ْد ُ‬
‫يت‪َ ،‬وَأ ْن َز َل هَّللا ُ َعلَى‬ ‫َو َس لَّ َم ِإلَى يَ وْ ِمي َه َذا َك ِذبًا‪ ،‬وَِإنِّي َأَلرْ ُج و َأ ْن يَحْ فَظَنِي هَّللا ُ فِي َم ا بَقِ ُ‬
‫ار﴾ِإلَى‬ ‫نص ِ‬ ‫اب ٱهَّلل ُ َعلَى ٱلنَّبِ ِّي َو ۡٱل ُم ٰهَ ِج ِرينَ َوٱَأۡل َ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪﴿ :‬لَّقَ د تَّ َ‬ ‫َرسُولِ ِه َ‬
‫ط بَ ْع َد َأ ْن هَ دَانِي‬ ‫ٱلص ِدقِينَ ﴾ فَ َوهَّللا ِ َم ا َأ ْن َع َم هَّللا ُ َعلَ َّي ِم ْن نِ ْع َم ٍة قَ ُّ‬ ‫ٰ‬
‫وا َم َع َّ‬ ‫قَوْ لِ ِه ﴿ َو ُكونُ ْ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ ،‬أ ْن الَ َأ ُك ونَ‬ ‫ول هَّللا ِ َ‬ ‫ص ْدقِي لِ َر ُس ِ‬ ‫لِِإْل ْس الَ ِم‪َ ،‬أ ْعظَ َم فِي نَ ْف ِس ي ِم ْن ِ‬
‫ك الَّ ِذينَ َك َذبُوا‪ ،‬فَِإ َّن هَّللا َ قَا َل لِلَّ ِذينَ َك َذبُوا ‪ِ -‬حينَ َأ ْن َز َل ال َوحْ َي ‪َ -‬ش َّر‬ ‫ك َك َما هَلَ َ‬ ‫َك َذ ْبتُهُ‪ ،‬فََأ ْهلِ َ‬
‫َما قَا َل َأِل َح ٍد‪ ،‬فَقَا َل تَبَا َر َك َوتَ َعالَى‪َ ﴿ :‬سيَ ۡحلِفُونَ بِٱهَّلل ِ لَ ُكمۡ ِإ َذا ٱنقَلَ ۡبتُمۡ ﴾ ِإلَى قَوْ لِ ِه ﴿فَ ِإ َّن ٱهَّلل َ‬
‫ك الَّ ِذينَ‬ ‫َن ۡٱلقَ ۡو ِم ۡٱل ٰفَ ِسقِينَ ﴾‪ ،‬قَا َل َكعْبٌ ‪َ :‬و ُكنَّا تَخَلَّ ْفنَا َأ ُّيهَا الثَّالَثَةُ ع َْن َأ ْم ِر ُأولَِئ َ‬ ‫ض ٰى ع ِ‬ ‫اَل يَ ۡر َ‬
‫اس تَ ْغفَ َر لَهُ ْم‪َ ،‬وَأرْ َج َأ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ِحينَ َحلَفُوا لَهُ‪ ،‬فَبَ ايَ َعهُ ْم َو ْ‬ ‫قَبِ َل ِم ْنهُ ْم َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪140‬‬
‫ضى هَّللا ُ فِي ِه‪ ،‬فَبِ َذلِ َك قَا َل هَّللا ُ‪َ ﴿ :‬و َعلَى ٱلثَّ ٰلَثَ ِة‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َأ ْم َرنَا َحتَّى قَ َ‬
‫َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫ْس الَّ ِذي َذ َك َر هَّللا ُ ِم َّما ُخلِّ ْفنَا ع َِن الغ َْز ِو‪ِ ،‬إنَّ َما هُ َو ت َْخلِيفُهُ ِإيَّانَا‪ ،‬وَِإرْ َجاُؤ هُ‬ ‫ٱلَّ ِذينَ ُخلِّفُ ْ‬
‫وا﴾‪َ .‬ولَي َ‬
‫َأ ْم َرنَا‪َ ،‬ع َّم ْن َحلَفَ لَهُ َوا ْعتَ َذ َر ِإلَ ْي ِه فَقَبِ َل ِم ْنهُ [رواه البخاری‪.]4418 :‬‬
‫‪ -1699‬از کعب بن مالکس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬از هیچ غ زوۀ از غ زواتی‬
‫که پیامبر خدا ج به جهاد رفتند‪ ،‬تخلف نکردم به جز از غزوۀ تبوک و غزوۀ بدر‪،‬‬
‫پیامبر خداج کسانی را که از غ زوۀ ب در تخل ف ک رده بودن د‪ ،‬م ورد عت اب ق رار‬
‫ندادند‪ ،‬و سببش آن بود که مقصد اصلی در بدر‪ ،‬قافل ه ق ریش ب ود‪ ،‬ولی ب دون از‬
‫آمادگی قبلی‪ ،‬جنگ بین طرفین درگرفت‪.‬‬
‫شب عقبه هنگام تعهد بر اسالم با پیامبر خدا ج حاض ر ب ودم‪ ،‬حض ور در این‬
‫شب را با غزوه بدر برابر نمی‌کنم‪ ،‬گرچه م ردم غ زوۀ ب در را ب ا اهمیت‌ت ر تلقی‬
‫می‌کنند‪.‬‬
‫و قصه [تخلفم از غزوۀ تبوک] به این طریق ب ود ک ه من هیچ گ اهی در عم ر‬
‫خود قوی‌تر و داراتر از هنگام رفتن به این غزوه نبودم‪ ،‬و به خداون د س وگند ک ه‬
‫پیش از این هیچ وقت در نزد من دو شتر جمع نشده بود‪ ،‬ت ا اینک ه دو ش تر را در‬
‫[وقت رفتن به] این غزوه جمع کردم‪.‬‬
‫و پیامبر خدا ج هیچ وقت نیت جهاد به کدام جبهۀ را نداش تند مگ ر آنک ه آن را‬
‫به غیر آن پوشیده‌نگه می‌داشتند(‪ ،)1‬تا اینکه این غزوه ص ورت گ رفت‪ ،‬ک ه خ ود‬
‫پیامبر خداج در هوای نهایت گرم و سوزان و راه دور‪ ،‬و دشمن بسیار‪ ،‬در جه اد‬
‫اشتراک نمودند‪ ،‬و موضوع را به طور آشکارا با مسلمانان در می ان گذاش تند‪ ،‬ت ا‬
‫آمادگی جهاد خود را بگیرند‪ ،‬و به طور آشکارا بیان کردند که اراده ک دام ط رف‬
‫را دارند‪ ،‬و مسلمانانی که با پیامبر خدا ج آم اده رفتن ش دند‪ ،‬تع داد بس یار زی ادی‬
‫بودند که شماره‌شان به یک کتاب نمی‌گنجد‪.‬‬
‫کعبس گفت‪ :‬هرکسی که خود را پنهان می‌کرد یقین داش ت ک ه اگ ر وحی خ دا‬
‫درباره‌اش نازل نشود‪ ،‬هیچ کسی از نرفتن او خبر نخواه د ش د‪ ،‬و پی امبر خ دا ج‬
‫در وقتی آمادگی ب رای رفتن ب ه این غ زوه را گرفتن د ک ه میوه‌ه ا رس یده ب ود‪ ،‬و‬
‫سایه‌ها سخت گوارا شده بود‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج و مسلمانان آمادگی رفتن ب ه جه اد را گرفتن د‪ ،‬و من هم از خان ه‬
‫برآمدم تا با آن‌ها آمادگی جهاد را بگیرم‪ ،‬ولی بدون آم ادگی گ رفتن و انج ام دادن‬
‫‪ -‬یعنی‪ :‬اگر مقصدشان رفتن غرض جهاد با کدام قبیله به طرف شرق بود‪ ،‬به ط ور توری ه‬ ‫‪1‬‬

‫و کنایه طور وانمود می‌کردند‪ ،‬که گویا می‌خواهند به طرف فالن قبیله که ب ه ط رف غ رب‬
‫است‪ ،‬بروند‪ ،‬زیرا از مهمترین تاکتیک‌های جنگی آن است ک ه دش من غ افلگیر ش ود‪ ،‬و از‬
‫نقشه جنگی انسان خبر نباشد‪ ،‬و اگر پیامبر خ دا ج از مقص د خ ود ب رای همگ ان ب ه ط ور‬
‫واضح می‌گفتند‪ ،‬شاید کدام من افق‪ ،‬و ی ا یه ودی از س اکنان مدین ه از این تص میم مس لمانان‬
‫برای جانب مقابل خبر می‌داد‪ ،‬و در نتیجه سبب ایجاد مشکالت برای مسلمانان می‌شد‪ ،‬ولی‬
‫در غزوه تبوک چنین نکردند‪ ،‬زی را ه وا گ رم‪ ،‬و راه دور‪ ،‬و دش من ق وی ب ود‪ ،‬و این ام ر‬
‫ایجاب می‌کرد که هر کس این مشکالت را درنظر گرفته و به اندازه الزم آمادگی بگیرد‪ ،‬و‬
‫این چیزها در متن به طور مشروح در سطور آینده مذکور است‪.‬‬
 ‫‪141‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫ک اری واپس ب ه خان ه برگش تم‪ ،‬و ب ا خ ود می‌گفتم ک ه ق درت رفتن را دارم‪ ،‬و‬
‫همواره امروز و فردا می‌شد‪ ،‬تا آنکه مردم به طور جدی آماده شدند‪.‬‬
‫صبح روزی که پیامبر خدا ج و مسلمانان آم اده رفتن ش دند‪ ،‬دی دم ک ه من هیچ‬
‫آمادگی ندارم‪ ،‬با خود گفتم تا یکی دو روز دیگر آماده می‌شوم و خود را ب ه آن‌ه ا‬
‫میرسانم‪.‬‬
‫فردای که آن‌ها رفته بودند برآمدم ک ه آم ادگی بگ یرم‪ ،‬ولی ب دون آنک ه ک اری‬
‫کرده باشم دوباره به خانه برگشتم‪ ،‬و همین طور امروز و فردا می‌ک ردم ت ا آنک ه‬
‫آن‌ها کامالً دور شدند و جهاد از دس تم رفت‪ ،‬ب ا آن هم تص میم گ رفتم ک ه ب روم و‬
‫خود را به آن‌ها برسانم‪ ،‬و ای‌ک اش ک ه چ نین می‌ک ردم‪ ،‬ولی افس وس ک ه تق دیرم‬
‫چنین نبود‪.‬‬
‫بع د از رفتن پی امبر خ دا ج هنگ امی ک ه در بین م ردم ب یرون می‌ش دم و این‬
‫طرف و آن طرف می‌گشتم‪ ،‬این چیز سبب غم و اندوهم می‌شد‪ ،‬که ج ز اش خاص‬
‫متهم به نفاق و یا اشخاص معذور و پا افتاده کس دیگری را نمی‌دیدم‪.‬‬
‫و پیامبر خدا ج تا وقت رسیدن ب ه تب وک‪ ،‬م را ی اد نک رده بودن د‪ ،‬و چ ون ب ه‬
‫تبوک رسیدند در حالی که در بین م ردم نشس ته بودن د پرس یدند‪« :‬کعب چ ه ک ار‬
‫کرد»؟‬
‫شخصی از بنی سلمه گفت‪ :‬یا رسول هللا! لباس‌های نرم و زیب ایش و نظ ر وی‬
‫به دو طرفش مانع آمدنش شده است‪.‬‬
‫معاذ بن جبلس گفت‪ :‬سخن بدی گفتی‪ ،‬و ی ا رس ول هللا! ب ه خداون د س وگند ک ه‬
‫مایان در وی جز خوبی و نیکوئی چیز دیگری را سراغ نداریم‪ ،‬و پی امبر خ دا ج‬
‫سکوت نمودند‪.‬‬
‫کعب بن مالکس گفت‪ :‬چون خبر بازگشت پیامبر خدا ج ب رایم رس ید‪ ،‬غم م را‬
‫فرا گرفت‪ ،‬و فکر می‌کردم چه دروغی بگویم ک ه ف ردا از قه ر و غض ب پی امبر‬
‫خدا ج خود را نجات دهم؟ و در این مورد با تمام صاحب نظران فامیل و خ انواده‬
‫خود مشورت نمودم‪.‬‬
‫چون خبر قدوم پیامبر خدا ج را شنیدم افکار منفی و باطل از سرم بیرون ش د‪،‬‬
‫و یقینم شد که از راه دروغ نخواهم توانست از باز خواست پیامبر خ دا ج خالص‬
‫شوم‪ ،‬از این جهت تصمیم گرفتم که برای‌شان جز راست چیز دیگری نگویم‪.‬‬
‫چون صبح شد پیامبر خدا ج رسیدند‪ ،‬و عادت‌شان این بود ک ه هنگ ام آم دن از‬
‫س فر اول ب ه مس جد می‌آمدن د‪ ،‬و دو رکعت نم از می‌خواندن د‪ ،‬بع د از آن ب رای‬
‫[دیدن] مردم می‌نشستند‪ ،‬چون چنین کردند‪ ،‬کسانی که از جهاد تخلف کرده بودن د‬
‫آمدند و شروع به معذرت خواهی و سوگند خوردن نمودند‪ ،‬و این‌ها ح دود هش تاد‬
‫و چند نفر بودند‪ ،‬پیامبر خدا ج سخنان ظاهر آن‌ها را قبول کردند‪ ،‬و از سر نو ب ا‬
‫آن‌ها بیعت کردند‪ ،‬و برای‌شان طلب مغفرت نمودن د‪ ،‬و ام ور ب اطنی آن‌ه ا را ب ه‬
‫خدا موکول ساختند‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪142‬‬
‫و من هم نزد [پیامبر خدا ج] آمدم‪ ،‬چون سالم کردم‪ ،‬تبس م خش ک و آل وده ب ه‬
‫غضبی نموده و فرمودند‪« :‬نزدیک بیا»‪.‬‬
‫آمدم تا پیش روی‌شان نشستم‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬چرا از رفتن به جهاد خود داری نمودی؟ مگر شتری را که ب ر آن‬
‫سوار شوی [و به جهاد بروی] خریداری نکرده بودی»؟‬
‫گفتم‪ :‬یا رسول هللا! خریده بودم‪ ،‬و به خداوند سوگند اگر غ یر از ش ما در ن زد‬
‫هرکس دیگری از جهانیان می‌نشستم‪ ،‬با فص احت و اس تداللی ک ه داش تم ب ا ع ذر‬
‫وحیله‪ ،‬خ ود را از غض بش خالص می‌ک ردم‪ ،‬ولی ب ه خداون د س وگند اس ت یقین‬
‫دارم که اگر فعالً با دروغ شما را از خود راض ی س ازم‪ ،‬دور نیس ت ک ه خداون د‬
‫متعال باز شما را بر من در قهر و غضب سازد‪ ،‬ولی اگ ر ب ا ش ما از در راس تی‬
‫درآمده و حقیقت را بگویم‪ ،‬امیدوارم که صدق و راستی‌ام سبب عفو خداوند متعال‬
‫گردد‪.‬‬
‫بلی! به خداوند سوگند اس ت ک ه هیچ ع ذری نداش تم و ب از ب ه خداون د س وگند‬
‫است که در هیچ وقتی قوی‌تر و تواناتر از روزی که از رفتن ب ا ش ما خ ود داری‬
‫نمودم نبودم‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬آنچه را ک ه این ش خص گفت راس ت و حقیقت اس ت‪،‬‬
‫فعالً برخیز و برو تا خداوند در مورد تو آنچه را که بخواهد حکم نماید»‪.‬‬
‫از نزد پیامبر خدا ج برخاستم وعدۀ از مردم بنی سلَمه از آن مجلس برخاس تند‬
‫و در پی من آمده و گفتند‪ :‬به خداوند سوگند پیش از این نمی‌دانستیم که ت و گن اهی‬
‫را مرتکب شده باشی‪ ،‬ولی چرا از عذرخواهی در نزد پیامبر خدا ج عاجز مان ده‬
‫و مانند دیگر کسانی که از رفتن خود داری کرده بودند‪ ،‬معذرت‌ خواهی نکردی؟‬
‫و هرگناهی که می‌داشتی طلب مغفرت پیامبر خدا ج برایت کفایت می‌کرد‪.‬‬
‫ب ه خداون د س وگند آنق در س رزنش و ت وبیخم نمودن د ک ه نزدی ک ب ود دوب اره‬
‫برگردم و گفته‌های سابقم را تکذیب نمایم‪.‬‬
‫سپس از ایشان پرسیدم‪ :‬آیا کس دیگری نیز مانند من چنین موفقی داشته است؟‬
‫گفتند‪ :‬بلی‪ ،‬دو شخص دیگر آمدند و مانند تو مع ذرت خ ود را گفتن د‪ ،‬و ب رای‬
‫آن‌ها همان چیزی گفته شد که برای تو گفته شد‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬این دو شخص کی‌ها هستند؟‬
‫ُأ‬
‫راره بن َربی ع َعمْ ِری و دیگ ری‪ :‬هالل بن می ۀ واقفی‪ ،‬این دو‬
‫گفتن د‪ :‬یکی‪ُ :‬م َ‬
‫نفری را که نام بردند‪ ،‬اشخاص صالحی بودند ک ه در غ زوۀ ب در اش تراک نم وده‬
‫بودند‪ ،‬و قابل متابعت و پیشوایی بودند‪ ،‬و چون این دو نفر را ب رایم ذک ر کردن د‪،‬‬
‫به همین منوال گذشتم‪.‬‬
‫و پیامبر خدا ج مردم را از سخن‌زدن با ما سه نف ر از بین هم ۀ کس انی ک ه از‬
‫رفتن به جهاد خود داری کرده بودند‪ ،‬نهی نمودن د‪ ،‬و م ردم آن‌چن ان از م ا دوری‬
‫جس ته و موق ف دیگ ری گرفت ه بودن د‪ ،‬ک ه زمین را بیگان ه احس اس می‌ک ردم‪ ،‬و‬
 ‫‪143‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫زمین همان زمینی که می‌ش ناختم نب ود‪ ،‬و ب ه همین طری ق پنج اه ش ب برس ر م ا‬
‫گذشت‪.‬‬
‫دو نف ر رفی ق دیگ ر من از پ ا ماندن د‪ ،‬و ب ه خانه‌ه ای خ ود نشس ته و گری ه‬
‫می‌کردند‪ ،‬ولی من جوان‌ترین و چاالک‌ترین آن‌ها ب ودم‪ ،‬از خ انه‌ام می‌برآم دم‪ ،‬و‬
‫با مسلمانان به نماز حاضر می‌شدم‪ ،‬و در کوچه و بازار گشت و گ ذار می‌ک ردم‪،‬‬
‫ولی کسی با من سخن نمی‌گفت‪.‬‬
‫و نزد پیامبر خدا ج می‌آمدم‪ ،‬و در حالی که بع د از ادای نم از در مجلس خ ود‬
‫نشسته بودند‪ ،‬بر ایشان سالم می‌دادم و ب ا خ ود می‌گفتم‪ :‬آی ا لب‌های‌ش ان ب ه دادن‬
‫جواب سالمم حرکت خواهد کرد خواندم و زیر چش می ب ه ایش ان نگ اه می‌ک ردم‪،‬‬
‫وق تی ک ه ب ه نم از مش غول می‌ب ودم ب ه ط رفم نگ اه می‌کردن د‪ ،‬و وق تی ک ه ب ه‬
‫طرف‌شان می‌دیدم‪ ،‬روی خود را از من به طرف دیگری می‌کردند‪.‬‬
‫چون موقف مردم و جفای آن‌ها در مقابل من به درازا کشید‪ ،‬رفتم تا ب ه دی وار‬
‫باغ ابوقتاده باال شدم‪ ،‬و او پسر عمویم و محبوب‌ترین مردم ان در ن زدم ب ود‪ ،‬ب ر‬
‫او سالم کردم‪ ،‬ولی به خداوند س وگند ک ه او ن یز ج واب س الم م را ن داد‪ ،‬ب رایش‬
‫گفتم‪ :‬ای ابوقتاده! تو را ب ه خ دا س وگند می‌دهم مگ ر خ بر ن داری ک ه من خ دا و‬
‫رسولش را دوست دارم؟ او در جواب من سکوت نمود و چیزی نگفت‪ ،‬دوباره او‬
‫را سوگند دادم‪ ،‬و همین چیز را پرسیدم‪ ،‬و او سکوت نمود‪ ،‬موضوع را برای بار‬
‫سوم تکرار نمودم‪ ،‬گفت‪ :‬خدا و رس ولش دان اتر اس ت‪ ،‬اش ک از چش مانم ج اری‬
‫شد‪ ،‬و برگشتم و از دیوارش باال شدم [و رفتم]‪.‬‬
‫کعب بن مالکس گفت‪ :‬در حالی که در بازار مدینه می‌گش تم ش خص نص رانی‬
‫از نصارای اهل شام که طعامی را آورده ب ود و در مدین ه می‌ف روخت‪ ،‬از م ردم‬
‫سراغ مرا گرفته و می‌گفت‪ :‬کیست که کعب بن مالک را برایم نشان بده د‪ ،‬م ردم‬
‫مرا برای او نشان دادند‪ ،‬او نزدم آمد و نامۀ را از پادشاه غَس ان [جبل ه بن األیهم]‬
‫به دستم داد‪ ،‬و در آن نامه آمده بود که‪:‬‬
‫اما بعد! شنیده‌ام که دوستت به تو جفا کرده‪ ،‬و خداوند تو را خ ار نمی‌گ ذارد و‬
‫ضایع نمی‌کند‪ ،‬نزد ما بیا از تو قدردانی خ واهیم نم ود‪ ،‬چ ون نام ه را خوان دم ب ا‬
‫خود گفتم‪ :‬این یک مصیبت دیگر‪ ،‬نامه را در تنور انداختم و سوزانیدم‪.‬‬
‫تا اینکه چهل شب از پنجاه شب گذشت‪ ،‬فرستادۀ از ن زد رس ول خ دا ج آم د و‬
‫گفت‪ :‬پیامبر خدا ج تو را امر کرده‌اند که از هسمرت هم باید کناره‌گیری نمائی‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬یعنی او را طالق بدهم؟ یا چیز دیگری؟‬
‫گفت‪ :‬نه خیر! او را طالق مده‪ ،‬بلکه از وی گوشه‌گیری کن‪ ،‬و به وی نزدیک‬
‫مشو‪ ،‬و برای آن دو نفر دیگر نیز چنین پیغامی فرستاده بودند‪ ،‬برای همس ر خ ود‬
‫گفتم‪ :‬نزد خانواده‌ات برو و همان‌جا ب اش ت ا خداون د درب ارۀ م ا چ ه حکم خواه د‬
‫کرد‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪144‬‬
‫کعبس گفت‪ :‬همسر هالل بن أمیه نزد پیامبر خدا ج آمد و گفت‪ :‬ی ا رس ول هللا!‬
‫هالل بن ُأمیه شخص پیر و ناتوانی است و خادمی ندارد‪ ،‬آیا اگر خ دمتش را بکنم‬
‫آزرده خاطر خواهید شد؟‬
‫فرمودند‪« :‬نه‪ ،‬ولی نباید با تو مقاربت نماید»‪.‬‬
‫آن زن گفت‪ :‬به خداوند سوگند که به جان او حرکتی نیست و ب ه چ یزی تمای ل‬
‫ندارد‪ ،‬و به خداوند سوگند است از روزی که این واقعه پیش آمد‪ ،‬تا امروز یکسر‬
‫گریه می‌کند‪.‬‬
‫کعبس گفت‪ :‬بعضی از اف راد خ انواده‌ام ب رایم گفتن د‪ :‬اگ ر ت و هم ب روی و در‬
‫مورد همسرت از پیامبر خدا ج اجازه بخواهی‪ ،‬شاید مثلی ک ه ب رای همس ر هالل‬
‫بن أمیه اجازه دادند‪ ،‬برای همسر تو هم اجازه بدهند که آمده و خدمت تو را بکند‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬به خداوند سوگند است ک ه در این ب اره از پی امبر خ دا ج اج ازه نخ واهم‬
‫خواست‪ ،‬زیرا نمی‌دانم که در صورت اج ازه خواس تن‪ ،‬ب رایم چ ه خواهن د گفت‪،‬‬
‫زیرا من [به خالف هالل بن امیه] شخص جوانی هستم‪.‬‬
‫بعد از این واقعه ده شب دیگر هم به همین طریق گذشت‪ ،‬تا آنکه پنجاه شب از‬
‫وقتی که پیامبر خدا ج مردم را از سخن زدن با ما منع کرده بودند گذش ت‪ ،‬چ ون‬
‫روز پنجاهم نماز صبح را اداء نمودم در پشت بام خانه‌ام در حالتی قرار داشتم که‬
‫خداوند وص ف آن را بی ان ک رده اس ت‪ ،‬یع نی‪ :‬از خ ود بی زار گردی ده ب ودم‪ ،‬و‬
‫روی زمین بر من تنگ شده بود‪ ،‬صدای کس ی را ش نیدم ک ه ب ر ک وه (س لع) ب اال‬
‫شده و به صدای بلند فریاد می‌زند‪ :‬ای کعب بن مالک! تو را بشارت باد!‬
‫کعب گفت‪ :‬به سجده افتادم و فهمیدم ک ه در ک ارم گشایش ی پی دا ش ده اس ت‪ ،‬و‬
‫پیامبر خدا ج از قبول توبه ما بعد از نماز صبح خبر داده بودند‪ ،‬مردم می‌آمدن د و‬
‫برای ما بشارت و خوش خبری می‌دادند‪ ،‬کسانی برای رساندن این خ بر‪ ،‬ن زد آن‬
‫دو نفر دیگر رفتند‪ ،‬و شخصی هم اسپش را سوار و به طرف من آم ده ب ود‪ ،‬ولی‬
‫شخصی از قبیله اسلم باالی کوه باال شد و این خبر را با صدای بلند‪ ،‬اعالن نمود‪،‬‬
‫و البته صدای او از اسپ زوتر برای من رسید‪.‬‬
‫چون شخصی که این خبر را به گوشم رسانیده بود‪ ،‬نزدم آمد‪ ،‬دو جام ه را ک ه‬
‫بر تن داشتم کشیدم و ب ه س بب خ بر خوش ی ک ه ب رایم داده ب ود ب ه او دادم‪ ،‬و ب ه‬
‫خداون د س وگند ک ه در آن روز جام ه دیگ ری غ یر از آن دو جام ه را نداش تم‪ ،‬و‬
‫خودم دو جامه دیگر به عاریت گرفتم و پوشیدم‪ ،‬و دویده نزد پیامبر خ دا ج رفتم‪،‬‬
‫مردم گروه گروه ن زدم آم ده و از اینک ه ت وبه‌ام قب ول ش ده ب ود‪ ،‬ب رایم تبری ک و‬
‫تهنئت داده و می‌گفتند‪ :‬اینک ه ت وبه‌ات از ط رف خداون د قب ول ش ده اس ت ب رایت‬
‫مبارک باشد‪.‬‬
‫کعبس گفت‪ :‬به مسجد رفتم و دیدم که مردم به اطراف پیامبر خدا ج نشسته‌اند‪،‬‬
‫طلحه بن عبید اللهس به طرف من آمد‪ ،‬با من مصافحه نمود و تبریک گفت‪ ،‬و ب ه‬
‫خداوند سوگند است که از مردم مهاجر غیر از وی دیگری از ج ایش برنخاس ت‪،‬‬
‫و البته این موقف طلحهس را فراموش نخواهم کرد‪.‬‬
 ‫‪145‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫کعبس گفت‪ :‬چ ون ب ر پی امبر خ دا ج س الم دادم در ح الی ک ه از خوش حالی‬
‫روی‌شان می‌درخشید فرمودن د‪« :‬این خ بر خوش ی ک ه مانن دش را در تم ام عم ر‬
‫ندیده‌ای برایت مبارک باشد»‪.‬‬
‫کعبس می‌گوید‪ :‬گفتم‪ :‬یا رسول هللا! این خبر خوش از طرف شما است و یا از‬
‫طرف خدا؟‬
‫فرمودند‪« :‬نه خیر [از طرف من نیست] بلکه از طرف خدا اس ت»‪ ،‬و پی امبر‬
‫خدا ج هنگامی که خوشحال می‌بودند‪ ،‬روی‌شان مانند ماهت اب می‌درخش ید‪ ،‬و م ا‬
‫این چیز را از ایشان می‌دانستیم‪.‬‬
‫و چون پیش روی پیامبر خدا ج نشستم گفتم‪ :‬یا رسول هللا! از جمله ت وبه‌ام این‬
‫است که دارائی‌ام را برای خدا و برای رسول خدا صدقه بدهم‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬قسمتی از مالت را برای خ ودت نگه دار‪ ،‬این ب رایت‬
‫بهتر است»‬
‫گفتم‪ :‬سهم غنیمتم از اموال خیبر را برای خود نگ ه خ واهم داش ت‪ ،‬و گفتم‪ :‬ی ا‬
‫رسول هللا! اینکه خداوند مرا نجات داد‪ ،‬فقط به س بب راس تی‌ام ب ود‪ ،‬و از ت وبه‌ام‬
‫یکی این است که تا زنده باشم‪ ،‬در مقابل هیچ کس بدون از ص دق و راس تی چ یز‬
‫دیگری نگویم‪ ،‬و به خداوند سوگند است هیچ کس ی را از مس لمانان س راغ ن دارم‬
‫که خداوند متعال در راست گویی برای او این قدر نعمت داده باش د ک ه ب رای من‬
‫داده است‪ ،‬از روزی که این س خن را ب رای پی امبر خ دا ج گفتم ت ا ح ال از روی‬
‫قصد به هیچ کس دروغ نگفته‌ام‪ ،‬و امیدم از خداوند آن است که در بقیه عمرم نیز‬
‫مرا از دروغ گفتن حفظ نماید‪.‬‬
‫و خداوند متعال این آیه کریمه را بر پیامبر خود ج نازل فرمودند‪﴿ :‬ب ه حقیقت‬
‫که خداوند توبه پیامبر و مهاجرین و انص ار را قب ول نم وده اس ت‪ ...‬و ب ا راس ت‬
‫گویان باشید﴾‪.‬‬
‫و به خداوند سوگند که خداون د متع ال بع د از اس الم‪ ،‬نعم تی ب االتر ب ه من از‬
‫توفیق دادنم به راست گفتن برای پیامبر خدا ج ارزانی نداشته است‪ ،‬و [مظهر این‬
‫نعمت آن است] که به پی امبر خ دا ج دروغ نگفتم‪ ،‬زی را [اگ ر دروغ می‌گفتم] من‬
‫هم مانند کسانی که به ایشان دروغ گفت ه بودن د‪ ،‬هالک گردی ده و از بین می‌رفتم‪،‬‬
‫زیرا خداوند – هنگامی که وحی فرستاد – در م ورد آن‌ه ا ب دترین چ یزی را ک ه‬
‫برای کسی گفته بود‪ ،‬گفت‪﴿ :‬وق تی ک ه ن زد آن‌ه ا بروی د حتم ا ً ب رای ش ما دروغ‬
‫خواهند گفت‪ ...‬پس خداوند از مردم فاسق راضی نخواهد شد﴾‪.‬‬
‫کعبس گفت‪ :‬ما سه نفر از کسانی که برای پیامبر خدا ج س وگند خ ورده بودن د‬
‫و ایش ان بع د از س وگند خ وردن مع ذرت آن‌ه ا را قب ول نم وده و ب ا آن‌ه ا بیعت‬
‫کردند‪ ،‬و طلب مغفرت نمودند‪ ،‬تخلف نموده بودیم‪ ،‬و پی امبر خ دا ج موض وع م ا‬
‫را تا قضای حکم خداوندی درباره ما‪ ،‬به تعویق انداختند‪ ،‬و در این مورد خداون د‬
‫متعال فرمود‪ ...﴿ :‬و بر آن سه کسی که تخلف نمودند‪﴾...‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪146‬‬
‫و مراد از این تخلف‪ ،‬تخلف ما از جهاد نیست‪ ،‬بلکه مراد آن اس ت ک ه پی امبر‬
‫خدا ج قضیه ما را نسبت به کسانی که برای‌ش ان س وگند خ ورده و ع ذر خ واهی‬
‫نموده بودند‪ ،‬و این چیز را از آن‌ها قبول نموده بودند‪ ،‬به تعویق انداختند(‪.)1‬‬

‫س َرى َوقَ ْي َ‬
‫ص َر‬ ‫َاب النَّبِ ِّي ج ِإلَى ِك ْ‬
‫‪ -47‬باب‪ِ :‬كت ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫باب [‪ :]47‬نامۀ پیامبر خدا ج برای ِکسری و قیصر‬

‫ض َي هللاُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬لَقَ ْد نَفَ َعنِي هَّللا ُ بِ َكلِ َم ٍة َس ِم ْعتُهَا ِم ْن َر ُس ِ‬
‫ول‬ ‫‪ -1700‬ع َْن َأبِي بَ ْك َرةَ َر ِ‬
‫ُأ‬
‫ب ال َج َم ِل فَ قَاتِ َل‬ ‫ص َحا ِ‬ ‫ق بَِأ ْ‬
‫ت َأ ْن َأ ْل َح َ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َأيَّا َم ال َج َم ِل‪ ،‬بَ ْع َد َم ا ِك ْد ُ‬‫هَّللا ِ َ‬
‫س‪ ،‬قَ ْد َملَّ ُك وا َعلَ ْي ِه ْم بِ ْنتَ‬‫ار َ‬‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َأ َّن َأ ْه َل فَ ِ‬ ‫َم َعهُ ْم‪ ،‬قَا َل‪ :‬لَ َّما بَلَ َغ َرسُو َل هَّللا ِ َ‬
‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ِك ْس َرى‪ ،‬قَا َل‪« :‬لَ ْن يُ ْفلِ َح قَوْ ٌم َولَّوْ ا ْم َرهُ ُم ا ْم َر ةً» [رواه البخاری‪.]4425 :‬‬
‫‪ -1700‬از ابوبکرهس روایت است که گفت‪ :‬در واقعۀ (جمل) خداوند به سبب‬
‫همان یک کلمۀ که از پیامبر خ دا ج ش نیده ب ودم‪ ،‬ب رایم منفعت رس انید‪ ،‬و این در‬
‫حالی بود که می‌خواستم به صف اهل جمل بپیوندم و در ص ف آن‌ه ا ب ه جنگم(‪،)3‬‬
‫[و آن کلمه این بود] که چون برای پیامبر خدا ج خبر رسید که اه ل ف ارس دخ تر‬
‫کس ری را ب رای خ ود ب ه حیث پادش اه اختی ار کرده‌ان د‪ ،‬فرمودن د‪« :‬م ردمی ک ه‬
‫سرنوشت خود را به دست زنی سپرده‌اند‪ ،‬هرگز رستگار نخواهند شد»(‪.)4‬‬
‫‪ -‬خالصه اینکه‪ :‬کعب بن مالکس می‌گوید‪ :‬اینکه ما سه نف ر متخلفین نامی ده ش ده‌ایم‪ ،‬س ببش‬ ‫‪1‬‬

‫این است که پیامبر خدا ج موضوع دیگر کسانی را که به جهاد نرفته بودند‪ ،‬فیصله نمودند‪،‬‬
‫ولی تصمیم گیری در مورد ما سه نفر را ب ه تعوی ق انداختن د‪ ،‬و ب ه س بب همین ب ه تعوی ق‬
‫افتادن موضوع ما‪ ،‬به نام متخلفین یاد شدیم‪ ،‬ن ه ب ه جهت آنک ه از جه اد رفتن تخل ف نم وده‬
‫بودیم‪.‬‬
‫‪ -‬متن نامۀ پیامبر خدا ج برای کسری چنین بود‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫بسم هللا الرحمن الرحیم‬

‫از طرف محمد پیامبر خدا‪ ،‬برای کسری بزرگ فارس! سالم برکسی که از ه دایت پ یروی‬
‫نماید‪ ،‬و به خدا و رسولش ایمان بیاورد‪ ،‬و شهادت ده د ک ه خ دای ج ز خ دای یگان ه وج ود‬
‫ندارد‪ ،‬و محمد بنده و رسول او است‪ ،‬من تو را بسوی خدا دعوت می‌کنم‪ ،‬زیرا من فرستاده‬
‫خدا برای تمام مردمان هستم‪ ،‬تا زن دگان را بیم ده د‪ ،‬و س خن ح ق ب ر ک افران ث ابت ش ود‪،‬‬
‫مسلمان شو‪ ،‬سالمتی نصیبت می‌شود‪ ،‬و اگر از مسلمان شدن ابا ورزی‪ ،‬گناه مردم مج وس‬
‫بر گردن تو خواهد بود‪.‬‬
‫چون کسری نامۀ پیامبر خدا ج را خواند‪ ،‬آن را پاره کرد و گفت‪ :‬غالمی ب رایم چ نین نام ۀ‬
‫می‌نویسد؟ و برای پیامبر خدا ج از آسمان خبر رسید که شیرویه بر علیه پدرش قی ام نم وده‬
‫و در فالن م اه و فالن روز او را ب ه قت ل رس انیده اس ت»‪ ،‬و واق دای می‌گوی د کش ته ش دن‬
‫کسری بدس ت فرزن دش در ش ب س ه ش نبه دهم م اه جم ادی االولی س ال نهم هج ری واق ع‬
‫گردید‪.‬‬
‫‪( -‬جمل) به معنی شتر است‪ ،‬و جنگ (جمل) در سال سی وشش هجری در منطق ه بص ره‪،‬‬ ‫‪3‬‬

‫بین علی بن ابی ط البس و بین عائشهل واق ع گردی د‪ ،‬و این جن گ را از آن س بب (جن گ‬
‫جمل) می‌گویند که‪ :‬عائشهل در صف جنگ‪ ،‬در هودجش بر باالی شتر سوار بود‪.‬‬
‫‪ -‬و از این حدیث دانسته می‌ش ود ک ه زن نبای د ب ه خالفت انتخ اب گ ردد‪ ،‬و این ام ر م ورد‬ ‫‪4‬‬

‫اتفاق اس ت‪ ،‬ام ا در غ یر خالفت‪ ،‬مانن د‪ :‬قض اوت‪ ،‬و وزارت اختالف نظ ر وج ود دارد‪ ،‬و‬
 ‫‪147‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬

‫ض النَّبِ ِّي ج َو َوفاتهُ‬

‫‪ -48‬باب‪َ :‬م َر ُ‬
‫باب [‪ :]48‬مرض و وفات پیامبر خدا ج‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم فَ ِ‬

‫اط َم ةَ‬ ‫ت‪َ :‬دعَا النَّبِ ُّي َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا‪ ،‬قَالَ ْ‬
‫‪ -1701‬ع َْن عَاِئ َشةَ َر ِ‬
‫ت‪ ،‬ثُ َّم َدعَاهَا فَ َسا َّرهَا بِ َش ْي ٍء‬ ‫ض فِي ِه‪ ،‬فَ َسا َّرهَا بِ َش ْي ٍء فَبَ َك ْ‬ ‫َعلَ ْيهَا ال َّسالَ ُم فِي َش ْك َواهُ الَّ ِذي قُبِ َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َأنَّهُ يُ ْقبَضُ فِي‬ ‫«س ا َّرنِي النَّبِ ُّي َ‬ ‫ت‪َ :‬‬ ‫ك فَقَ الَ ْ‬ ‫ت‪ ،‬فَ َسَأ ْلنَا ع َْن َذلِ َ‬ ‫ض ِح َك ْ‬ ‫فَ َ‬
‫ت» [رواه‬ ‫ض ِح ْك ُ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ْت‪ ،‬ث َّم َسا َّرنِي فَ ْخبَ َرنِي نِّي َّو ُل ْهلِ ِه يَ ْتبَ ُعهُ فَ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫َو َج ِع ِه ال ِذي تُ ُوفِّ َي فِي ِه فَبَ َكي ُ‬
‫البخاری‪.]4434 ،4433 :‬‬
‫‪ -1701‬از عائشهل روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج در مرض ی ک ه از آن‬
‫وفات نمودند‪ ،‬فاطمهل را طلب نمودند و چ یزی ب ه گوش ش گفتن د‪ :‬و او ب ه گری ه‬
‫افتاد‪ ،‬و باز دوباره او را طلب نمودند و چیزی به گوشش گفتند و او خندید‪.‬‬
‫از وی سبب را پرسیدیم گفت‪ :‬پیامبر خدا ج در مرتبه اول به گوش م گفتن د ک ه‬
‫ایشان از همین مرض خود وفات خواهند یافت‪ ،‬و به همین سبب ب ه گری ه افت ادم‪،‬‬
‫بعد از آن بگوشم و برایم خبر دادند که‪ :‬من اولین کسی که از اهل بیت‌ش ان هس تم‬
‫که به ایشان خواهم پیوست‪ ،‬از این سبب خندیدم(‪.)1‬‬
‫ت َأ ْس َمعُ‪َ« :‬أنَّهُ الَ يَ ُم ُ‬
‫وت نَبِ ٌّي َحتَّى يُ َخيَّ َر بَ ْينَ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهَ ا‪ُ ،‬ك ْن ُ‬ ‫‪َ -1702‬و َع ْنهَ ا َر ِ‬
‫ض ِه ال ِذي َم اتَ فِي ِه‪،‬‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫صلى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم يَق و ُل فِي َم َر ِ‬ ‫َّ‬ ‫ْت النَّبِ َّي َ‬ ‫ال ُّد ْنيَا َو ِ‬
‫اآلخ َر ِة‪ ،‬فَ َس ِمع ُ‬
‫ت َأنَّهُ ُخيِّ َر» [رواه‬ ‫َوَأ َخ َذ ْت هُ بُ َّحةٌ‪ ،‬يَقُ ولُ‪َ ﴿ :‬م َع ٱلَّ ِذينَ َأ ۡن َع َم ٱهَّلل ُ َعلَ ۡي ِهم﴾ اآليَ ةَ فَظَنَ ْن ُ‬
‫البخاری‪.]4435 :‬‬
‫‪ -1702‬و از عائشهل روایت است که گفت‪ :‬من شنیدم که هیچ پی امبری وف ات‬
‫نمی‌کند‪ ،‬مگر آنکه [پیش از مرگ خود] بین دنی ا و آخ رت مخ یر می‌گ ردد‪ ،‬و از‬
‫پیامبر خدا ج در مرضی که از آن وف ات یافتن د‪ ،‬در ح الی ک ه صدای‌ش ان گرفت ه‬
‫بود‪ ،‬شنیدم که می‌گفتند‪[﴿ :‬می‌خواهم] ب ا کس انی [باش م] ک ه خداون د ب رای آن‌ه ا‬
‫نعمت ارزانی داشته است﴾ پس گمان کردم که ایشان مخیر شده‌اند(‪.)2‬‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ ،‬وهُ َو‬ ‫ت‪َ :‬كانَ َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهَا قَالَ ْ‬
‫‪َ -1703‬و َع ْنهَا َر ِ‬
‫َأ‬ ‫ُّ‬
‫ص ِحي ٌح يَقُولُ‪ِ« :‬إنَّهُ لَ ْم يُ ْقبَضْ نَبِ ٌّي قَط َحتَّى يَ َرى َم ْق َع َدهُ ِمنَ ال َجنَّ ِة‪ ،‬ثُ َّم يُ َحيَّا وْ يُ َخيَّ َر‪ ،‬فَلَ َّما‬
‫َ‬

‫تفصیل آن در کتب سیاست شرعی به تفصیل مذکور است‪.‬‬

‫‪ -‬زیرا برایش گفته بودند که تو سردار زن‌های بهش ت هس تی‪ ،‬و اولین کس ی هس تی ک ه از‬ ‫‪1‬‬

‫اهل بیت من به من خواهی پیوست‪ ،‬و همان طور هم شد‪ ،‬زیرا به اتفاق اهل ت اریخ و س یر‪،‬‬
‫فاطمهل اولین کسی بود که از اهل بیت نبوی ب ه پی امبر خ دا ج پیوس ت‪ ،‬فرض ی هللا تع الی‬
‫عنها و أرضاها‪.‬‬
‫‪ -‬و رفیق اعلی را اختیار کرده‌ان د‪ ،‬در مس ند احمد‪ /‬از ح دیث ابی مویهب ه روایت اس ت ک ه‬ ‫‪2‬‬

‫گفت‪ :‬پیامبر خدا ج برای من گفتند‪« :‬من بین خزائن زمین و زندگی جاویدان و جنت‪ ،‬و بین‬
‫لقای پروردگار و جنت مخیر گردیدم‪ ،‬و من لقای پروردگار و جنت را اختیار نمودم‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪148‬‬
‫ص ُرهُ‬ ‫ق َش خ َ‬
‫َص بَ َ‬ ‫ض َرهُ القَبْضُ َو َرْأ ُسهُ َعلَى فَ ِخ ِذ عَاِئ َشةَ ُغ ِش َي َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَلَ َّما َأفَا َ‬ ‫ا ْشتَ َكى َو َح َ‬
‫يق اَأل ْعلَى» [رواه البخاری‪.]4437 :‬‬ ‫ت‪ ،‬ثُ َّم قَا َل‪« :‬اللَّهُ َّم فِي ال َّرفِ ِ‬
‫ف البَ ْي ِ‬‫نَحْ َو َس ْق ِ‬
‫‪ -1703‬و از عائشهل روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج در حال صحت خود‬
‫می‌گفتن د‪« :‬روح هیچ پی امبری قبض نمی‌گ ردد‪ ،‬مگ ر آنک ه ج ای خ ودش را در‬
‫بهشت می‌بیند‪ ،‬و بعد از آن ب رایش خ وش آمدی د گفت ه می‌ش ود‪ ،‬و ی ا اختی ار داده‬
‫می‌شود»‪.‬‬
‫و هنگامی که [پیامبر خدا ج] مریض ش دند‪ ،‬و در ح الت قبض روح بودن د‪ ،‬و‬
‫سرشان بر باالی زانویم بود‪ ،‬بی‌هوش گردیدند‪ ،‬چون به هوش آمدند چشم خود را‬
‫به سقف خانه دوخته و گفتند‪« :‬الهی! در رفیق اعلی»‪.‬‬
‫و از اینجا فهمیدم که بودن با ما را انتخ اب نکرده‌ان د‪ ،‬و دانس تم ک ه این هم ان‬
‫سخنی بود که در حال صحت خود برای ما می‌گفتند(‪.)1‬‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا‪َ« :‬أ َّن َرسُو َل هَّللا ِ َ‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َكانَ ِإ َذا ا ْشتَ َكى‬ ‫‪َ -1704‬و َع ْنهَا َر ِ‬
‫ت‬ ‫ث َعلَى نَ ْف ِس ِه بِ ْال ُم َع ِّو َذا ِ‬
‫ت‪َ ،‬و َم َس َح َع ْنهُ بِيَ ِد ِه‪ ،‬فَلَ َّما ا ْشتَ َكى َو َج َعهُ الَّ ِذي تُ ُوفِّ َي فِي ِه‪ ،‬طَفِ ْق ُ‬ ‫نَفَ َ‬
‫ث‪َ ،‬وَأ ْم َس ُح بِيَ ِد النَّبِ ِّي َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ت الَّتِي َك انَ يَ ْنفِ ُ‬ ‫ث َعلَى نَ ْف ِس ِه بِ ْال ُم َع ِّو َذا ِ‬ ‫َأ ْنفِ ُ‬
‫َع ْنهُ» [رواه البخاری‪.]4439 :‬‬
‫‪ -1704‬و از عائشهل روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج هنگامی که م ریض‬
‫می‌شدند‪ ،‬معوذات را برخود می‌دمیدند‪ ،‬و دست خود را بر جسم خود می‌کشیدند‪.‬‬
‫و در آخرین مریضی که از آن وفات نمودند‪ ،‬من همان مع وذات را ب ر ایش ان‬
‫خواندم‪ ،‬و دست خود پیامبر خدا ج را بر جسم‌شان می‌کشیدم‪.‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬و در روایت دیگری آمده است که عوض (در رفیق اعلی) این طور گفتند ک ه‪« :‬از خداون د‬
‫متعال رفاقت را با جبرئیل و میکائیل و اسرافیل مسئلت می‌نمایم»‪ ،‬و اینک ه م راد از رفی ق‬
‫اعلی چیست؟ چن دین احتم االت وج ود دارد‪ ،‬ام ام ش رقاوی در ش رح این ح دیث می‌گوی د‪:‬‬
‫ظاهر حدیث داللت بر این دارد که رفیق عب ارت از ج ایی اس ت ک ه در آن م رافقت ب ا این‬
‫مالئکه مذکور حاص ل می‌ش ود‪ ،‬و بعض ی می‌گوین د ک ه (رفی ق) عب ارت از گ روه انبی ائی‬
‫هستند که در اعلی علیین می‌باشند‪ ،‬و بعضی می‌گویند که معنی‪( :‬در رفیق اعلی) این اس ت‬
‫که‪ :‬مرا نزد رفیق اعلی که خداوند عز وجل باشد برسان‪ ،‬و اطالق لفظ (رفیق) ب ر خداون د‬
‫جل جالل ه آم ده اس ت‪ ،‬در ص حیح مس لم از عائشهل روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج‬
‫فرمودند‪« :‬خداوند عز وجل رفیق است‪ ،‬یعنی‪ :‬با مدارا و مهربان است‪ ،‬و مدارا را دوس ت‬
‫دارد»‪ ،‬چنان‌چه احتمال دارد که مراد از (رفیق اعلی) ساحه قدسیت باشد‪.‬‬
‫‪ )2‬و چ ون دلیلی ب ر تعین یکی از این احتم االت وج ود ن دارد‪ ،‬پس ب ه ط ور ج زم و یقین‬
‫نمی‌توان گفت که مراد کدام یک از این احتماالت است‪ ،‬و آنچه ک ه می‌ت وان گفت این اس ت‬
‫که‪ :‬طوری که از خود همین حدیث می‌توان فهمید‪ :‬پیامبر خدا ج در هنگام نزع‪ ،‬جا و مق ام‬
‫خود را در بهشت دیدند‪ ،‬و بین بودن در دنیا‪ ،‬و بودن در آن مق ام مخ یر گردیدن د‪ ،‬و ایش ان‬
‫آن مقام را اختیار نمودند‪ ،‬و اینکه در آن مقام‪ ،‬و در آن مکان مرافقت‌شان ب ا کیس ت؟ همین‬
‫احتماالت گذشته وجود دارد‪ ،‬وهللا تعالی أعلم‪.‬‬
 ‫‪149‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬
‫ْت ِإلى النَّبِ َّي َ‬
‫ص َغي ُ‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَ ا‪ :‬قَلَت َأ ْ‬ ‫‪َ -1705‬و َع ْنهَ ا َر ِ‬
‫َت ِإلَ ْي ِه قَ ْب َل َأ ْن يَ ُموتَ ‪َ ،‬وهُ َو ُم ْس نِ ٌد ِإلَ َّي ظَ ْه َرهُ يَقُ ولُ‪« :‬اللَّهُ َّم ا ْغفِ رْ لِي َوارْ َح ْمنِي‪،‬‬
‫َوَأصْ غ ْ‬
‫يق األ ْعلَى» [رواه البخاری‪.]4440 :‬‬ ‫َوَأ ْل ِح ْقنِي بِال َّرفِ ِ‬
‫‪ -1705‬و از عائشهل روایت است که گفت‪ :‬پیش از وفات هنگامی ک ه پی امبر‬
‫خدا ج به پشت تکیه داده بودند‪ ،‬به ایشان گوش دادم‪ ،‬و شنیدم که می‌گفتند‪:‬‬
‫خدایا مرا بیامرز‪ ،‬و به من رحم کن‪ ،‬و مرا به رفیق اعلی ملحق بگردان‪.‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‬
‫ت‪َ « :‬ماتَ النَّبِ ُّي َ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهَا – في رواية قَالَ ْ‬ ‫‪َ -1706‬و َع ْنهَا َر ِ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ت َأِل َح ٍد َأبَ دًا‪ ،‬بَ ْع َد النَّبِ ِّي َ‬‫وَِإنَّهُ لَبَ ْينَ َحاقِنَتِي َو َذاقِنَتِي‪ ،‬فَالَ َأ ْك َرهُ ِش َّدةَ ال َم وْ ِ‬
‫َو َسلَّ َم» [رواه البخاری‪.]4446 :‬‬
‫‪ -1706‬و از عائشهل در روایت دیگری آمده است که گفت‪ :‬پیامبر خ دا ج بین‬
‫ترقوه و بین چانه‌ام [یعنی‪ :‬بر روی سینه‌ام] وفات نمودند‪ ،‬و بعد از پیامبر خ دا ج‬
‫از شدت مرگ هیچ کس بدم نمی‌آید(‪.)1‬‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪،‬‬ ‫ب َر ِ‬ ‫ط الِ ٍ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َم ا‪َ :‬أ َّن َعلِ َّي ْبنَ َأبِي َ‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1707‬ع َْن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫ِّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫صلى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسل َم فِي َو َج ِع ِه ال ِذي تُ ُوف َي فِي ِه‪ ،‬فَقَا َل النَّاسُ ‪ :‬يَا‬ ‫َّ‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬‫خَ َر َج ِم ْن ِع ْن ِد َرس ِ‬
‫هَّللا‬
‫ص بَ َح بِ َح ْم ِد ِ‬ ‫َأ‬ ‫َّ‬
‫ص لى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم؟‪ ،‬فَقَ ا َل‪ْ :‬‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬
‫ص بَ َح َر ُس و ُل ِ َ‬ ‫َأبَ ا َح َس ٍن‪َ « ،‬ك ْي فَ َأ ْ‬
‫ص ا‪،‬‬ ‫ث َع ْب ُد ال َع َ‬ ‫ب فَقَ ا َل لَ هُ‪َ :‬أ ْنتَ َوهَّللا ِ بَ ْع َد ثَالَ ٍ‬ ‫ارًئا»‪ ،‬فََأ َخ َذ بِيَ ِد ِه َعبَّاسُ بْنُ َع ْب ِد ال ُمطَّلِ ِ‬ ‫بَ ِ‬
‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫ص لى هللاُ َعل ْي ِه َو َس ل َم َس وْ فَ يُتَ َوفى ِمن َو َج ِع ِه هَ ذا‪ِ ،‬إني‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬ ‫َأَل‬
‫وَِإنِّي َو ِ َرى َر ُس و َل ِ َ‬ ‫هَّللا‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ول هَّللا ِ َ‬ ‫ت‪ْ ،‬اذهَبْ بِنَ ا ِإلَى َر ُس ِ‬ ‫ب ِع ْن َد ال َموْ ِ‬ ‫َأَل ْع ِرفُ ُوجُوهَ بَنِي َع ْب ِد ال ُمطَّلِ ِ‬
‫َو َسلَّ َم فَ ْلنَ ْسَأ ْلهُ فِي َم ْن هَ َذا اَأل ْم رُ‪ِ ،‬إ ْن َك انَ فِينَ ا َعلِ ْمنَ ا َذلِ كَ‪ ،‬وَِإ ْن َك انَ فِي َغي ِْرنَ ا َعلِ ْمنَ اهُ‪،‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم فَ َمنَ َعنَاهَا الَ‬ ‫صى بِنَا‪ ،‬فَقَا َل َعلِ ٌّي‪ِ :‬إنَّا َوهَّللا ِ لَِئ ْن َسَأ ْلنَاهَا َرسُو َل هَّللا ِ َ‬ ‫فََأوْ َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم [رواه‬ ‫ْطينَاهَ ا النَّاسُ بَ ْع َدهُ‪ ،‬وَِإنِّي َوهَّللا ِ الَ َأ ْس َألُهَا َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬ ‫يُع ِ‬
‫البخاری‪.]4447 :‬‬
‫‪ -1707‬از ابن عباسب روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬هنگ امی ک ه پی امبر خ دا ج ب ه‬
‫مریض ی ک ه از آن وف ات یافتن د گرفت ار بودن د‪ ،‬علی بن ابی ط البس از نزدش ان‬
‫برآمد‪ ،‬و م ردم از وی پرس یدند‪ :‬ای اب ا الحس ن! پی امبر خ دا ج چ ه ح ال دارن د؟‬
‫گفت‪ :‬الحمد هللا حال‌شان خوب است‪.‬‬
‫در این وقت عباس بن عبدالمطلبس دست او را گ رفت و گفت‪ :‬ت و بع د از س ه‬
‫روز تابع شخص دیگری خواهی بود‪ ،‬و به خداوند قسم من می‌دانم که پیامبر خ دا‬
‫ج از این درد خود وفات خواهند یافت‪ ،‬و من عالئم مرگ را در اوالد عبدالمطلب‬
‫می‌شناسم‪ ،‬بیا تا نزد پیامبر خدا ج برویم و از وی بپرسیم که بعد از ایشان خالفت‬

‫‪ -‬و طوری که عائشهل در حدیث دیگری می‌گوید‪ ،‬شدت جانکن دن پی امبر خ دا ج ب ه ح دی‬ ‫‪1‬‬

‫بود که دست خود را در جام آبی که پهلوی‌شان گذاشته شده بود داخل می‌کردن د و ب ر روی‬
‫خ ود می‌کش یدند و می‌گفتن د‪« :‬ال إل ه إل ه هللا‪ ،‬ب رای م رگ س کراتی اس ت»‪ ،‬و در روایت‬
‫دیگری آمده است که می‌گفتند‪ :‬الهی! سکرات مرگ را بر من آسان بگردان»‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪150‬‬
‫از کیست؟ اگر از ما باشد‪ ،‬هم بدانیم‪ ،‬و اگر از دیگران باشد هم ب دانیم‪ ،‬ک ه ب رای‬
‫ما وصیت نمایند‪.‬‬
‫علیس گفت‪ :‬اگر این موضوع را از پیامبر خ دا ج بپرس یم و م ا را از آن من ع‬
‫نمایند‪ ،‬بعد از ایشان مردمان خالفت را هرگز برای ما نخواهند داد‪ ،‬و ب ه خداون د‬
‫سوگند است که این موضوع را از پیامبر خدا ج نخواهم پرسید(‪.)1‬‬
‫َت تَقُ ولُ‪ِ :‬إ َّن ِم ْن نِ َع ِم هَّللا ِ َعلَ َّي‪َ :‬أ َّن‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَ ا َأنَّهَ ا َك ان ْ‬ ‫‪ -1708‬ع َْن عَاِئ َش ةَ َر ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم تُ ُوفِّ َي فِي بَ ْيتِي‪َ ،‬وفِي يَ وْ ِمي‪َ ،‬وبَ ْينَ َس حْ ِري َونَحْ ِري‪،‬‬ ‫َرسُو َل هَّللا ِ َ‬
‫الس َواكُ‪َ ،‬وَأنَ ا‬ ‫َوَأ َّن هَّللا َ َج َم َع بَ ْينَ ِريقِي َو ِريقِ ِه ِع ْن َد َموْ تِ ِه‪َ :‬د َخ َل َعلَ َّي َع ْب ُد الرَّحْ َم ِن‪َ ،‬وبِيَ ِد ِه ِّ‬
‫الس َواكَ‪،‬‬ ‫ت َأنَّهُ ي ُِحبُّ ِّ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬فَ َرَأ ْيتُهُ يَ ْنظُ ُر ِإلَ ْي ِه‪َ ،‬و َع َر ْف ُ‬
‫ُم ْسنِ َدةٌ َرسُو َل هَّللا ِ َ‬
‫ت‪ :‬لَيِّنُهُ لَكَ؟ فََأ َش ا َر‬ ‫ُأ‬ ‫ْأ‬
‫ت‪ :‬آ ُخ ُذهُ لَكَ؟ فََأ َشا َر بِ َر ِس ِه‪َ« :‬أ ْن نَ َع ْم» فَتَنَا َو ْلتُهُ‪ ،‬فَا ْشتَ َّد َعلَ ْي ِه‪َ ،‬وقُ ْل ُ‬ ‫فَقُ ْل ُ‬
‫بِ َرْأ ِس ِه‪ْ « :‬ن نَ َع ْم» فَلَيَّ ْنتُهُ‪ ،‬فَ َم َّرهُ‪َ ،‬وبَ ْينَ يَ َد ْي ِه َر ْك َوةٌ وْ عُلبَ ةٌ ‪ -‬يَ ُش ُّك ُع َم ُر ‪ -‬فِيهَ ا َم ا ٌء‪،‬‬
‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬
‫فَ َج َع َل يُ ْد ِخ ُل يَ َد ْي ِه فِي ال َم ا ِء فَيَ ْم َس ُح بِ ِه َم ا َوجْ هَ هُ‪ ،‬يَقُ ولُ‪« :‬الَ ِإلَ هَ ِإاَّل هَّللا ُ‪ِ ،‬إ َّن لِ ْل َم وْ ِ‬
‫ت‬
‫ت يَ ُدهُ‬ ‫ض َو َم الَ ْ‬ ‫يق اَأل ْعلَى» َحتَّى قُبِ َ‬ ‫ب يَ َدهُ‪ ،‬فَ َج َع َل يَقُ ولُ‪« :‬فِي ال َّرفِ ِ‬ ‫َص َ‬ ‫ت» ثُ َّم ن َ‬ ‫َس َك َرا ٍ‬
‫[رواه البخاری‪.]4449 :‬‬
‫‪ -1708‬از عائشهل روایت اس ت ک ه می‌گفت‪ :‬از نعمت‌ه ای خ دا ب ر من آن‬
‫است که پیامبر خدا ج در خانه‌ام‪ ،‬و در روز نوبتم‪ ،‬و روی سینه‌ام وف ات نمودن د‪،‬‬
‫و خداوند در وقت وفات‌شان آب دهنم را با آب دهان ایشان جمع کرد‪.‬‬
‫زیرا در حالی که پیامبر خدا ج را به س ینه‌ام تکی ه داده ب ودم‪ ،‬عب دالرحمن ابن‬
‫ابی‌ابکرب داخل شد‪ ،‬و مسواکی به دستش بود‪ ،‬دیدم که پیامبر خدا ج به طرف آن‬
‫مس واک نگ اه می‌کنن د‪ ،‬فهمی دم ک ه میل‌ش ان ب ه آن مس واک ش ده اس ت‪ ،‬پرس یدم‬
‫مسواک را برای شما بگیرم؟ با س ر خ ود اش اره کردن د ک ه‪« :‬بلی»‪ ،‬مس واک را‬
‫گرفتم‪ ،‬و این مسواک برای‌شان سختی کرد‪ ،‬پرسیدم او را برای شما ن رم و آم اده‬
‫سازم؟ ب ا س ر خ ود اش اره کردن د ک ه‪« :‬بلی»‪ ،‬مس واک را ن رم و آم اده س اختم‪،‬‬
‫[مسواک را از من گرفتند] و دندان‌های خود را با آن مسواک زدند‪.‬‬
‫و پیش روی‌شان ظرف آبی – و یا قطی آبی – ب ود‪ ،‬دس ت‌های خ ود را در آن‬
‫آب داخل کرده و بر روی خود می‌کشیدند و می‌گفتند‪« :‬ال إلَه إال هللا‪ ،‬ب رای م رگ‬

‫‪ -‬این حدیث داللت بر این دارد که پیامبر خ دا ج ب ر خالفت علیس تنص یص نک رده بودن د‪،‬‬ ‫‪1‬‬

‫ورنه لزومی نب ود ک ه عباس س پیش نهاد استفس ار از پی امبر خ دا ج را بده د‪ ،‬چنان‌چ ه اگ ر‬

‫تنصیص ی می‌ب ود علیس آن را بی ان می‌داش ت‪ ،‬و نمی‌گفت ک ه‪« :‬اگ ر این موض وع را از‬
‫پیامبر خدا ج بپرسیم و ما را از آن منع نمایند‪ ،‬بعد از ایشان مردمان خالفت را هرگز برای‬
‫م ا نخواهن د داد» بلک ه می‌گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج قب ل از این خالفت را ب رای م ا داده‌ان د‪ ،‬و‬
‫حاجت ب ه استفس ار دوب اره نیس ت‪ ،‬و در آخ ر این ح دیث ابن س عد از (مرس ل ش عبی) این‬
‫زیادت را نیز آورده است که‪ :‬چون پیامبر خدا ج وف ات یافتن د‪ ،‬عباس س ب رای علیس گفت‪:‬‬
‫دستت را دراز کن تا برایت بیعت کنم‪ ،‬ولی علیس از این کار خود داری نمود‪.‬‬
 ‫‪151‬‬ ‫کتاب [‪ :]57‬غزوات‬
‫سکراتی است»‪ ،‬بعد از آن دست خود را ایستاد (باال) کرده و فرمودند‪« :‬به سوی‬
‫رفیق اعلی»‪ ،‬تا آنکه روح‌شان قبض گردید‪ ،‬و دست‌شان پائین آمد(‪.)1‬‬
‫ض ِه‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم فِي َم َر ِ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا قَالَ ْ‬
‫ت‪ :‬لَ َد ْدنَا النَّبِ َّي َ‬ ‫‪َ -1709‬و َع ْنهَا َر ِ‬
‫ق قَ ا َل‪َ« :‬ألَ ْم‬ ‫يض لِل َّد َوا ِء‪ ،‬فَلَ َّما َأفَ ا َ‬
‫فَ َج َع َل ي ُِشي ُر ِإلَ ْينَا‪َ« :‬أ ْن الَ تَلُ ُّدونِي» فَقُ ْلنَا َك َرا ِهيَ ةُ ال َم ِر ِ‬
‫يض لِل َّد َوا ِء‪ ،‬فَقَ ا َل‪« :‬الَ يَ ْبقَى َأ َح ٌد فِي البَ ْي ِ‬
‫ت ِإاَّل لُ َّد‬ ‫َأ ْنهَ ُك ْم َأ ْن تَلُ ُّدونِي»‪ ،‬قُ ْلنَا َك َرا ِهيَةَ ال َم ِر ِ‬
‫َّاس فَِإنَّهُ لَ ْم يَ ْشهَ ْد ُك ْم» [رواه البخاری‪.]4458 :‬‬ ‫َوَأنَا َأ ْنظُ ُر ِإاَّل ال َعب َ‬
‫‪ -1709‬و از عائشهل روایت است ک ه گفت‪ :‬در م رض پی امبر خ دا ج [ب دون‬
‫اجازه] به دهان‌شان دوا کردیم‪ ،‬و ایشان اشاره می‌کردند که‪ :‬ب رایم دوا ندهی د‪ ،‬م ا‬
‫می‌گفتیم شاید این سخن ایشان روی بد آمدن مریض از دوا باشد‪.‬‬
‫چون بهوش آمدند‪ ،‬فرمودند‪« :‬مگر برای شما نگفتم که دوا بدهانم نریزید»؟‬
‫گفتیم‪ :‬ما فکر کرده بودیم که شاید این سخن شما به اساس ب د آم دن م ریض از‬
‫دوا باشد‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬در حالی که من نظ ر می‌کنم‪ ،‬نبای د کس ی در این خان ه ب اقی بمان د‬
‫مگر آنکه در دهانش دوا ریخته شود‪ ،‬مگر عباس که با شما حاضر نبود»(‪.)2‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َج َع َل‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬لَ َّما ثَقُ َل النَّبِ ُّي َ‬
‫س َر ِ‬‫‪ -1710‬ع َْن َأنَ ٍ‬
‫يك كَرْ بٌ بَ ْع َد‬ ‫ْس َعلَى َأبِ ِ‬ ‫ب َأبَاهُ‪ ،‬فَقَا َل لَهَا‪« :‬لَي َ‬ ‫اط َمةُ َعلَ ْيهَا ال َّسالَ ُم‪َ :‬وا كَرْ َ‬
‫ت فَ ِ‬ ‫يَتَ َغ َّشاهُ‪ ،‬فَقَالَ ْ‬
‫اليَوْ ِم» [رواه البخاری‪.]4462 :‬‬
‫‪ -1710‬از انس س روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬چ ون پی امبر خ دا ج س نگین ش دند‬
‫[یعنی‪ :‬مریض گردیدند]‪ ،‬بی‌هوش می‌شدند‪ ،‬فاطمهل گفت‪ :‬ای وای از درد و رنج‬
‫پدرم‪.‬‬
‫برایش گفتند‪« :‬بعد از امروز بر پدرت درد و رنجی نیست» ‪.‬‬
‫(‪)3‬‬

‫‪ -‬ام ام احمد‪ /‬از عائشهل روایت می‌کن د ک ه گفت‪ :‬بع د از اینک ه روح پی امبر خ دا ج قبض‬ ‫‪1‬‬

‫گردید‪ ،‬چنان بوی خوشی پیدا شد که در تمام عمر خود چنان بوی خوشی را ندیده بودم‪.‬‬
‫‪ -‬پیامبر خدا ج به جهت قصاص امر کردند ک ه بای د در ده ان هم ه کس انی ک ه در آن خان ه‬ ‫‪2‬‬

‫حضور دارند‪ ،‬دوا ریخته شود‪ ،‬زیرا آن‌ها بدون رض ایت و ب دون اج ازه پی امبر خ دا ج ب ه‬
‫دهان‌شان دوا ریخته بودند‪ ،‬و به اساس معامله بالمثل امر کردند که به دهان همه آن‌ها – ب ه‬
‫استثنای عباسس که در وقت دوا دادن حاضر نبود – دوا ریخته شود‪ ،‬و آن‌ه ایی ک ه در این‬
‫کار به طور مستقیم دست داشتند‪ ،‬این کار جزای عمل‌شان بود‪ ،‬و کسانی که به طور مستقیم‬
‫دست نداشتند‪ ،‬گناه‌شان این بود که دیگران را از این ک ار من ع نک رده بودن د‪ ،‬و در روای تی‬
‫آمده است که ام المومنین میمونهل نیز در آن خانه حضور داشت‪ ،‬و روزه دار بود‪ ،‬و ب ا آن‬
‫هم موافق امر پیامبر خدا ج به دهان او نیز دوا ریختند‪.‬‬
‫‪ -‬در آخر این حدیث آمده است که چون پیامبر خدا ج را دفن کردن د‪ ،‬فاطمه ل ب رای انس س‬ ‫‪3‬‬

‫گفت‪ :‬آیا دل شما راضی شد که بر روی پیامبر خدا ج خ اک بریزی د؟ و انس س ب ا مراع ات‬
‫ادب در جواب فاطمهل چیزی نگفت‪ ،‬و اگر چیزی می‌گفت جوابش این بود که‪ :‬دل ما چنین‬
‫کاری را نمی‌خواست‪ ،‬ولی به حکم شریعت چنین کاری را انجام دادیم‪ ،‬چون چاره دیگ ری‬
‫نداشتیم‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪152‬‬
‫‪ -49‬باب‪َ :‬وفَا ِة النَّبِ ِّي ج‬
‫باب [‪ :]49‬وفات پیامبر خدا ج‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَ ا‪َ« :‬أ َّن َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم تُ ُوفِّ َي‬ ‫‪ -1711‬ع َْن عَاِئ َشةَ َر ِ‬
‫ث َو ِستِّينَ » [رواه البخاری‪.]4466 :‬‬ ‫َوهُ َو ابْنُ ثَالَ ٍ‬
‫‪ -1711‬از عائشهل روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج در هنگام وفات خ ود‪،‬‬
‫شصت وسه ساله بودند(‪.)1‬‬

‫‪ -‬زیرا به چهل سالگی به پیامبری مبعوث شدند‪ ،‬و سیزده سال در مکه و ده س ال در مدین ه‬ ‫‪1‬‬

‫بر ایشان وحی نازل می‌گردید‪ ،‬که مجم وع این م دت شص ت وس ه س ال می‌ش ود‪ ،‬و وف ات‬
‫پیامبر خدا ج در پیش از ظهر روز دوشنبه‪ ،‬دوازدهم ربیع االول سال یازدهم هج ری واق ع‬
‫گردید‪ ،‬و عمر مبارک‌شان در این وقت شصت وسه سال و چهار روز بود‪ ،‬إنا هلل وإن ا إليه‬
‫راجعون‪.‬‬
 ‫كتاب التفسير‬
‫ُ‬ ‫‪-58‬‬
‫(‪)1‬‬
‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر•‬
‫سو َرة الفاتِ َحة‬
‫ُ‬
‫سورۀ فاتحه‬
‫(‪)2‬‬

‫ب‬
‫‪ -1‬باب‪َ :‬ما َجا َء فِي فاتِ َح ِة ال ِكتَا ِ‬
‫باب [‪ :]1‬آنچه که در مورد فاتحه الکتاب آمده است‬

‫ص لِّي فِي ال َم ْس ِج ِد‪،‬‬ ‫ت ُأ َ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪ُ :‬ك ْن ُ‬ ‫‪ -1712‬ع َْن َأبِي َس ِعي ِد ب ِْن ال ُم َعلَّى َر ِ‬
‫ت‬ ‫ت‪ :‬يَ ا َر ُس و َل هَّللا ِ‪ِ ،‬إنِّي ُك ْن ُ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم فَلَ ْم ُأ ِج ْب هُ‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫فَ َدعَانِي َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬
‫ول ِإ َذا َد َع ا ُكمۡ لِ َم ا ي ُۡحيِي ُكمۡۖ ﴾‪ .‬ثُ َّم قَ ا َل‬ ‫َّس ِ‬ ‫ٱس ت َِجيب ْ‬
‫ُوا هَّلِل ِ َولِلر ُ‬ ‫صلِّي‪ ،‬فَقَا َل‪َ« :‬ألَ ْم يَقُ ِل هَّللا ُ‪ۡ ﴿ :‬‬ ‫ُأ َ‬
‫ْج ِد»‪ .‬ثُ َّم َأ َخ َذ‬‫آن‪ ،‬قَ ْب َل َأ ْن ت َْخ ُر َج ِمنَ ال َمس ِ‬ ‫ك سُو َرةً ِه َي َأ ْعظَ ُم ال ُّس َو ِر فِي القُرْ ِ‬ ‫لِي‪ُ« :‬أَل َعلِّ َمنَّ َ‬
‫ك ُس و َرةً ِه َي َأ ْعظَ ُم ُس و َر ٍة فِي‬ ‫ت لَ هُ‪َ« :‬ألَ ْم تَقُ لْ ُأَل َعلِّ َمنَّ َ‬ ‫بِيَ ِدي‪ ،‬فَلَ َّما َأ َرا َد َأ ْن يَ ْخ ُر َج‪ ،‬قُ ْل ُ‬
‫الس ْب ُع ال َمثَ انِي‪َ ،‬والقُ رْ آنُ ال َع ِظي ُم الَّ ِذي‬ ‫آن»‪ ،‬قَ ا َل‪ۡ ﴿ :‬ٱل َحمۡ ُد هَّلِل ِ َربِّ ۡٱل ٰ َعلَ ِمينَ ﴾ « ِه َي َّ‬ ‫القُ رْ ِ‬
‫ُأوتِيتُهُ» [رواه البخاری‪.]4474 :‬‬
‫‪ -1712‬از اب و س عید بن ُم َعلَّیس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬در مس جد نم از‬ ‫(‪)3‬‬

‫می‌خواندم که پیامبر خدا ج مرا صدا زدند‪ ،‬جواب ندادم‪[ ،‬بعد از آن رفتم] و گفتم‪:‬‬
‫یا رسول هللا! [وقتی که مرا صدا زدید] در نماز بودم‪.‬‬

‫‪ - 1‬تفسیر قرآن کریم علم مستقلی است‪ ،‬و آن عبارت از بیان الفاظ و معانی قرآن کریم اس ت‪،‬‬
‫و در معرفت این علم‪ ،‬دانستن لغت عربی‪ ،‬علم نح و‪ ،‬علم ص رف‪ ،‬علم بی ان‪ ،‬علم ق راءت‪،‬‬
‫علم اصول فقه‪ ،‬معرفت ناس خ و منس وخ‪ ،‬اس باب ن زول‪ ،‬اح ادیث متعل ق ب ه تفس یر‪ ،‬اق وال‬
‫صحابه‪ ،‬لغات و لهجات مختل ف ع رب‪ ،‬و اش عار آن‌ه ا و دیگ ر مس ائل متعل ق ب ه این علم‬
‫شرط است‪ ،‬و کسانی که بدون مسلح بودن به این علوم به میدان درک معانی کتاب هللا داخل‬
‫می‌شوند‪ ،‬اشخاص مغروری هستند که در نتیج ه س بب گم راهی خ ود و دیگ ران در دنی ا و‬
‫آخرت می‌شوند‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این سوره آنکه‪:‬‬
‫مراد از سورۀ ﴿ ۡٱل َحمۡ ُد هَّلِل ِ َربِّ ۡٱل ٰ َعلَ ِمينَ ﴾ است‪ ،‬که اولین سورۀ قرآن کریم می‌باش د‪ ،‬و ب رای این‬
‫سوره چهارده نام اس ت‪ ،‬ک ه عب ارت اس ت از‪ :‬الفاتح ة‪ ،‬الكت اب‪ ،‬أم الق رآن‪ ،‬العظيم‪ ،‬الك نز‪،‬‬
‫األساس‪ ،‬الوافية‪ ،‬الكافية‪ ،‬الشافية‪ ،‬الصالة‪ ،‬السبع المثاني‪ ،‬الحمد‪ ،‬السوال‪ ،‬الشكر‪ ،‬الدعاء‪.‬‬
‫‪ - 3‬وی حارث بن نفیع بن معلی انصاری زرقی است‪ ،‬از پیامبر خدا ج تنها دو ح دیث روایت‬
‫کرده است‪ ،‬یکی از آن دو حدیث همین حدیث باب است‪ ،‬و از اینکه چ ه وقت وف ات نم وده‬
‫است‪ ،‬چیزی را نیافتم‪( ،‬اسد الغابه‪.)212-5/211 :‬‬
‫فرمودند‪« :‬مگر خداوند نگفته است که‪﴿ :‬دعوت خدا و رسولش را قبول کنید‪،‬‬
‫هنگامی که شما را جهت زنده ساختن دل‌های شما می‌خواند﴾(‪)1‬؟‬
‫بع د از آن ب رایم گفتن د‪« :‬پیش از آنک ه از مس جد خ ارج ش وی ب رایت س وره‬
‫می‌آموزم که با عظمت‌ترین سوره‌های قرآن است»‪.‬‬
‫بعد از آن دست مرا گرفتند‪ ،‬و چون می‌خواستند از مسجد ب یرون ش وند‪ ،‬گفتم‪:‬‬
‫مگر نگفتید که برایت سورۀ خواهم آم وخت ک ه ب ا عظمت‌ت رین س وره‌های ق رآن‬
‫است؟ فرمودند‪[ :‬این سوره]‪ۡ ﴿« :‬ٱل َحمۡ ُد هَّلِل ِ َربِّ ۡٱل ٰ َعلَ ِمينَ ﴾ است‪ ،‬و این سورۀ (س بع‬
‫مثانی) و (قرآن عظیمی) است که برایم داده شده است»(‪.)2‬‬

‫ورة البَقَ َرة‬

‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)3‬‬
‫سورۀ بقره‬
‫‪ - 1‬از این دانسته می‌شود که اجابت پیامبر خدا ج واجب بوده و ترک آن موجب گناه اس ت‪ ،‬و‬
‫حتی بعضی از علماء گفته‌اند‪ :‬اگر کسی در حال نماز خواندن‪ ،‬ندای پیامبر خدا ج را اجابت‬
‫می‌کند‪ ،‬نمازش باطل نمی‌شود‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬این س ورۀ مبارک ه دارای (‪ )7‬هفت آیت‪ ،‬و (‪ )25‬بیس ت وپنج کلم ه‪ ،‬و (‪ )123‬ی ک ص د‬
‫وبیست وسه حرف‪ ،‬و (‪ )52‬پنجاه ودو نقطه است‪.‬‬
‫‪( )2‬سبع مثانی)‪ :‬مرکب از دو کلم ه اس ت‪ ،‬یکی (س بع) و دیگ ری (مث انی)‪ :‬مع نی (س بع)‬
‫هفت اس ت‪ ،‬یع نی‪ :‬این س ورۀ مبارک ه (هفت) آیت اس ت‪ ،‬و در بین س وره‌های ی ک ص د‬
‫وچهارده گانه قرآن مجید تنها دو سوره دارای هفت آیت اس ت‪ ،‬یکی همین س ورۀ فاتح ه‪ ،‬و‬
‫دیگری سورۀ (الماعون)‪ ،‬و مع نی‪( :‬مث انی)‪ :‬دوگان ه اس ت‪ ،‬و این س ورۀ مبارک ه را از آن‬
‫جهت دوگانه می‌گویند‪ :‬که دوبار نازل گردی ده اس ت‪ ،‬یکب ار در مک ه مکرم ه‪ ،‬و یکب ار در‬
‫مدینه منوره‪ ،‬و دیگر آنکه (مثانی) مأخوذ از (تثنیه) به معنی (تک رار) اس ت‪ ،‬و این س وره‬
‫را از آن جهت (مثانی) می‌نامند که در هر رکعت نماز به طور مکرر خوانده می‌شود‪.‬‬
‫‪ )3‬از اینکه این سورۀ‪ ،‬عظیم‌ترین سورۀ قرآن نامیده شده اس ت‪ ،‬چ نین دانس ته می‌ش ود ک ه‬
‫بعضی از سوره‌های قرآن‪ ،‬بر بعضی از سوره‌های دیگر آن فضیلت دارد‪ ،‬و در این م ورد‬
‫بعضی از علماء می‌گویند که مراد از (عظیم‌ترین) در اینجا به مع نی‪ :‬ب ا عظمت ب ودن این‬
‫سوره است‪ ،‬نه آنکه از دیگر سوره‌ها عظمت بیش تری داش ته باش د‪ ،‬زی را تم ام س وره‌های‬
‫قرآن با عظمت است‪ ،‬ولی این توجه با ظاهر حدیث نبوی چندان موافق به نظر نمی‌رسد‪ ،‬و‬
‫نظر دیگر آن است که‪ :‬وصف این سورۀ ب ه (عظیم‌ت رین) از نگ اه ث واب اس ت ن ه از نگ اه‬
‫صفت‪ ،‬یعنی‪ :‬ثواب خواندن این سوره بیشتر از خواندن سوره‌های دیگر اس ت‪ ،‬ن ه آنک ه از‬
‫سوره‌های دیگر فضیلت بیشتری داشته باشد‪ .‬وهللا تعالی أعلم‪.‬‬
‫‪ - 3‬از مسائل متعلق به این سوره آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورۀ بقره مدنی‪ ،‬و طویل‌ترین سوره‌های ق رآن اس ت‪ ،‬و این س وره را از این جهت س ورۀ‬
‫بقره می‌گویند که بیانگر قصه بقره بنی اسرائیل است‪ ،‬و این سورۀ بنام (قسطاط ق رآن) ن یز‬
‫یاد می‌شود‪ ،‬و اولین سوره‌ای است که در مدینه نازل گردیده است‪.‬‬
 ‫‪155‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬

‫وا هَّلِل ِ َأند َٗادا َوَأنتُمۡ ت َۡعلَ ُمونَ ﴾‬ ‫‪ -2‬باب‪ :‬قَ ْولُهُ َ‬
‫ع َّز َو َج َّل‪﴿ :‬فَالَ ت َۡج َعلُ ْ‬
‫باب [‪ :]2‬قول خداوند عز وجل‪﴿ :‬در حالی که می‌دانید‪ ،‬برای خدا همتایانی قرار می‌دهید﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ« :‬أيُّ‬‫ت النَّبِ َّي َ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْن هُ قَ ا َل‪َ :‬س َأ ْل ُ‬ ‫‪ -1713‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ َر ِ‬
‫ت‪:‬‬ ‫ك لَ َع ِظي ٌم‪ ،‬قُ ْل ُ‬ ‫ك»‪ .‬قُ ْل ُ‬
‫ت‪ِ :‬إ َّن َذلِ َ‬ ‫ب َأ ْعظَ ُم ِع ْن َد هَّللا ِ؟ قَا َل‪َ« :‬أ ْن تَجْ َع َل هَّلِل ِ نِ ًّدا َوهُ َو خَ لَقَ َ‬ ‫َّ‬
‫الذ ْن ِ‬
‫ت‪ :‬ثُ َّم َأيُّ ؟ قَ ا َل‪َ« :‬أ ْن تُ زَانِ َي‬ ‫ك»‪ .‬قُ ْل ُ‬ ‫ط َع َم َم َع َ‬‫ك تَ َخ افُ َأ ْن يَ ْ‬ ‫ثُ َّم َأيُّ ؟ قَا َل‪َ « :‬وَأ ْن تَ ْقتُ َل َولَ َد َ‬
‫ك» [رواه البخاری‪.]4477 :‬‬ ‫َحلِيلَةَ َج ِ‬
‫ار َ‬
‫‪ -1713‬از عبداللهس روایت است ک ه گفت‪ :‬از پی امبر خ دا ج پرس یدم ک ه در‬
‫نزد خدا کدام گناه از همه گناهان بزرگتر است؟‬
‫فرمودند‪« :‬اینکه برای خدا همتایی قرار بدهی در حالی که او تو را خلق کرده‬
‫است»‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬براس تی این گن اه ب زرگی اس ت‪ ،‬و گفتم‪ :‬بع د از آن ک دام گن اه بزرگ تر‬
‫است؟‬
‫فرمودند‪« :‬اینکه فرزندت را از ترس اینکه مبادا با تو نان بخورد‪ ،‬بکشی»‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬بعد از آن کدام گناه بزرگتر است؟‬
‫‪ )2‬این سوره دارای (‪ )25500‬بیست وپنج هزار و پنجصد ح رف‪ )6121( ،‬ش ش ه زار و‬
‫یک صد وبیست و یک کلمه‪ ،)286( ،‬دوصد وهشتاد وش ش آیت و (‪ )11759‬ی ازده ه زار‬
‫و هفد صد وپنجاه نه حرف است‪ ،‬این سوره دارای احکام زیادی در مسائل مختل ف ش رعی‬
‫است‪ ،‬و دارای (‪ )500‬پنج صد حکمت‪ )360( ،‬س ه ص د وشص ت رحمت‪ ،‬و (‪ )15‬پ انزده‬
‫مثل است‪.‬‬
‫جانبی از جوانب اعجاز قرآن کریم‪:‬‬
‫طوری که می‌دانید اولین آیه و اولین کلمه این سورۀ‪( ،‬الم) است‪ ،‬و این کلمه مک ون از س ه‬
‫حرف (الف) و (الم) و (میم) می‌باشد‪ ،‬وعدۀ از قرآن شناسان ب ا کش فیاتی ک ه اخ یراً توس ط‬
‫کمپیوتر انجام داده‌اند به این نتیجه رسیده‌اند که تناسب عجیبی بین این سه ح رف و ح روف‬
‫دیگر این سوره وجود دارد‪ ،‬به طوری که هر یک از این سه حرف‪ ،‬از هر ح رف دیگ ری‬
‫از حروف این سوره بیش تر می‌باش د‪ ،‬مثالً‪ :‬اگ ر ح رف (ب اء) ی ا (جیم) ی ا (عین) و ی ا ه ر‬
‫حرف دیگری از حروف دیگر این سورۀ را غیر از (الف) و (الم) و (میم) درنظر بگ یریم‬
‫و ببینیم که مثالً‪ :‬یک هزار بار در این سوره ذکر گردیده است‪ ،‬مشاهده می‌کنیم ک ه هری ک‬
‫از حروف (الف) و (الم) و (میم) بیشتر از یک هزار بار در این سوره ذکر گردی ده اس ت‪،‬‬
‫و از آن عجیب‌تر آنکه مقدار تکرار این سه حرف (ال ف) و (الم) و (میم) در بین خ ود‪ ،‬ب ه‬
‫همان تناسبی است که در کلم ه (الم) وج ود دارد‪ ،‬یع نی‪ :‬تع داد (الف‌ه ای) موج وده در این‬
‫سوره بیشتر از تعداد (الم‌ها)‪ ،‬و تع داد (الم‌ه ا) بیش تر از تع داد (میم‌ه ای) موج وده در این‬
‫سوره می‌باشد‪ ،‬که البته تعداد (میم‌های) موجوده در این سوره‪ ،‬بیش از ه ر ح رف دیگ ری‬
‫در این سوره می‌باشد‪.‬‬
‫و البته بشر هر اندازه دقیق با فهم‪ ،‬و هوشیار باشد‪ ،‬نمی‌تواند مقاله در پنجاه صفحه بنویسد‪،‬‬
‫و این مقاله را طوری ترتیب دهد که با وجود مراعات بالغت و تنسیق عبارت‪ ،‬س ه ح رف‬
‫آن در مقاله از بقیه حروف موجود در آن بیش تر تک رار گ ردد‪ ،‬و ب از هم ان س ه ح رف از‬
‫نگاه مرات وجود خود در آن مقاله‪ ،‬در بین خود با ترتیب معینی باشند‪ ،‬که یقین ا ً این مح الی‬
‫در محال است‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪156‬‬
‫فرمودند‪« :‬اینکه با زن همسایه‌ات زنا کنی»(‪.)1‬‬

‫نزَلنَ ا َعلَ ۡي ُك ُم ۡٱل َم َّن‬

‫‪ -3‬ب•••اب‪ :‬قَ ْولُ•••هُ عَ••• َّز َو َج••• َّل‪َ ﴿ :‬وظَلَّ ۡلنَ ا َعلَ ۡي ُك ُم ۡٱل َغ َم ا َم َوَأ ۡ‬
‫َوٱلس َّۡل َو ٰ ۖى﴾‬
‫س• ْل َوی را ب•ر ش•ما‬
‫باب [‪ :]3‬قول خداوند ع َّز وجل‪﴿ :‬ابر را ب•ر ش•ما س•ایه ق•رار دادیم و َمنّ و َ‬
‫نازل ساختیم﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬قَ ا َل َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬
‫‪ -1714‬ع َْن َس ِعي ِد ب ِْن َز ْي ٍد َر ِ‬
‫َو َسلَّ َم‪« :‬ال َك ْمَأةُ ِمنَ ال َمنِّ ‪َ ،‬و َماُؤ هَا ِشفَا ٌء لِل َعي ِْن» [رواه البخاری‪.]4478 :‬‬
‫ْ‬
‫‪ -1714‬از س عید بن زیدس(‪ )2‬روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج فرمودن د‪:‬‬
‫«سماروغ از اثر ( َم َّن) است‪[ ،‬ویا نوعی از من اس ت] و آب آن ب رای چش م ش فا‬
‫است»(‪.)3‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫ٱلش ۡركَ لَظُ ۡل ٌم‬ ‫‪ )1‬بزرگترین گناهان‪ ،‬شرک آوردن به خدا است‪ ،‬خداون د متع ال می‌فرمای د‪ِ﴿ :‬إ َّن ِّ‬
‫َع ِظ ‪ٞ‬يم﴾‪ ،‬یعنی‪ :‬به تحقیق که شرک ظلم بزرگی است‪.‬‬
‫‪ )2‬بعد از شرک به خدا‪ ،‬بزرگترین گناه (قتل نفس) است‪ ،‬یعنی‪ :‬کش تن کس ی ب ه غ یر ح ق‬
‫است‪ ،‬و خداوند متعال چندین مجازات را برای قاتل نفس مقرر داشته اس ت‪ ،‬خداون د متع ال‬
‫ب ٱهَّلل ُ َعلَ ۡي ِه َولَ َعنَهۥُ َوَأ َع َّد لَ ۥهُ‬ ‫می‌فرماید‪َ ﴿ :‬و َمن يَ ۡقتُ ۡل ُم ۡؤ ِم ٗنا ُّمتَ َع ِّم ٗدا فَ َج َزٓاُؤ هۥُ َجهَنَّ ُم ٰ َخلِ ٗدا فِيهَا َوغ ِ‬
‫َض َ‬
‫َع َذابًا َع ِظ ٗيما﴾‪ ،‬یعنی‪ :‬کسی که مسلمانی را به ناحق می‌کش د‪ ،‬ج زایش دوزخ اس ت‪ ،‬ک ه ب ه‬
‫ط ور جاوی دان در آن می‌مان د‪ ،‬و خداون د ب ر وی غض ب می‌کن د‪ ،‬و او را از رحمت خ ود‬
‫می‌راند‪ ،‬و برایش عذاب عظیمی را آماده کرده است‪.‬‬
‫‪ )3‬بعد از این دو گناه بزرگ‪ ،‬گناه سوم زن ا اس ت‪ ،‬ک ه این عم ل ش نیع‪ ،‬ب ه عالوه از فس اد‬
‫اخالقی سبب اختالط انساب نیز می‌گردد‪ ،‬و ب االخص آنک ه این عم ل ش نیع ب ا زن همس ایه‬
‫صورت بگیرد‪ ،‬زیرا حق همس ایه ب ر همس ایه‌اش آن اس ت ک ه از م ال و ج ان و ناموس ش‬
‫حمایت کند‪ ،‬نه آنکه خودش به وی خیانت نموده‪ ،‬و ب اعث پام ال ک ردن ش رافت و حی ثیتش‬
‫گردد‪.‬‬
‫‪ - 2‬وی سعید بن زید بن عمرو عدوی است‪ ،‬یکی از عشره مبشره به جنت‪ ،‬و از کسانی است‬
‫که در اول مسلمان شده بودند‪ ،‬در غزوه بدر به مدینه منوره نبود‪ ،‬لذا به این غزوه اش تراک‬
‫نک رد‪ ،‬در غ زوه (اح د) و در تم ام غ زوات بع د از آن اش تراک نم وده اس ت‪ ،‬از فض الی‬
‫صحابه است‪ ،‬و گویند‪ :‬که مقام او در نزد نبی کریم ج مانند مقام ابوبکر و عمر‪ ،‬و عثم ان‪،‬‬
‫و علی‪ ،‬و سعد‪ ،‬و طلحه‪ ،‬و زبیر‪ ،‬و عبدالرحمن بن عوفش بود‪ ،‬مستجاب الدعوه بود‪ ،‬و در‬
‫سال پنجاه هجری در عقیق وفات یافت‪ ،‬و ب ه مدین ه من وره انتق ال داده ش د‪ ،‬و در آنج ا دفن‬
‫گردید‪( ،‬االصابه‪.)2/46 :‬‬
‫‪ - 3‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪َ ( )1‬م َّن) به فتح (میم)‪ ،‬و تشدید (نون)‪ ،‬غذای ش یرینی ب ود ک ه خداون د متع ال در دش ت (تی ه)‬
‫برای بنی اسرائیل فرستاد‪ ،‬و آن را (ترنجبین) نیز می‌گویند‪.‬‬
‫‪ )2‬ظاهر حدیث داللت بر این دارد که اصل سماروغ از ( َم ّن) است‪ ،‬و امام نووی ‪ /‬می‌گوید‬
‫که مراد از آن این است که‪ :‬همان طوری که(من) نعمتی از خ دا ب رای ب نی اس رائیل ب ود‪،‬‬
 ‫‪157‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬

‫وا ٰهَ ِذ ِه ۡٱلقَ ۡريَةَ﴾‬

‫ع َّز َو َج َّل‪َ ﴿ :‬وِإ ۡذ قُ ۡلنَا ۡٱد ُخلُ ْ‬
‫‪ -4‬باب‪ :‬قَ ْولُهُ َ‬
‫باب [‪ :]4‬قول خداوند عز وجل‪﴿ :‬و هنگامی که گفتیم‪ :‬به این قریه داخل شوید﴾‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬قَا َل‪« :‬قِي َل‬ ‫‪ -1715‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬ع َِن النَّبِ ِّي َ‬
‫وا ِحطَّ ‪ٞ‬ة﴾‪ .‬فَ َد َخلُوا يَ ْز َحفُ ونَ َعلَى َأ ْس تَا ِه ِه ْم‪،‬‬ ‫اب ُسج َّٗدا َوقُولُ ْ‬ ‫وا ۡٱلبَ َ‬
‫لِبَنِي ِإ ْس َراِئي َل‪َ ﴿ :‬و ۡٱد ُخلُ ْ‬
‫فَبَ َّدلُوا‪َ ،‬وقَالُوا‪ِ :‬حطَّةٌ‪َ ،‬حبَّةٌ فِي َش َع َر ٍة» [رواه البخاری‪.]4479 :‬‬
‫‪ -1715‬از ابوهریرهس از پیامبر خدا ج روایت است که فرمودند‪:‬‬
‫«چون برای بنی اس رائیل گفت ه ش د ک ه‪﴿ :‬س جده کن ان ب ه در داخ ل ش وید‪ ،‬و‬
‫بگوئید که گناه ما را عفو کن﴾ آن‌ها خزیده بر سر ران‌های‌ خود داخل گردیدند‪ ،‬و‬
‫(حطَّةٌ) ک ه ب ه‬
‫آنچه را که برای آن‌ها امر شده بود تبدیل کردند‪ ،‬و به عوض کلمه ِ‬
‫(حبَّه) گفتند‪ :‬یعنی‪ :‬دانه‌ای است در جو» ‪.‬‬
‫(‪)1‬‬
‫معنی‪ :‬طلب عفو گناه است َ‬

‫خَي ٖر ِّم ۡنهَ ٓا َأ ۡو‬ ‫نس هَا نَ ۡأ ِ‬

‫ت بِ ۡ‬ ‫َنس ۡخ ِم ۡن َءايَ ٍة َأ ۡو نُ ِ‬ ‫قولُهُ َ‬
‫ع َّز َو َج َّل‪َ ۞﴿ :‬ما ن َ‬ ‫‪ -5‬باب‪ْ :‬‬
‫ِم ۡثلِهَ ۗٓا﴾‬
‫باب [‪ :]5‬قول خداون••د متع••ال‪﴿ :‬م••ا هیچ آی••ۀ را نس••خ و ی••ا از ی••اد نمی‌ب••ریم‪ ،‬مگ••ر آنک••ه چ••یز‬
‫بهتری از آن را آوریم﴾‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪َ« :‬أ ْق َرُؤ نَ ا‬‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َما‪ ،‬قَا َل‪ :‬قَا َل ُع َم ُر َر ِ‬‫س َر ِ‬ ‫‪ -1716‬ع َِن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫ع َش ْيًئا َس ِم ْعتُهُ ِمنْ‬ ‫ك َأ َّن ُأبَيًّا يَقُولُ‪ :‬الَ َأ َد ُ‬ ‫َ‬ ‫ُأ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُأبَ ٌّي‪َ ،‬وَأ ْق َ‬
‫ضانَا َعلِ ٌّي‪ ،‬وَِإنَّا لَن َدع ِمن قوْ ِل بَ ٍّي‪َ ،‬وذا َ‬

‫سمارغ نیز نعمتی از خدا برای بندگان او است‪ ،‬و ع ده می‌گوین د ک ه م راد از آن این اس ت‬
‫که‪ :‬خداوند به رویاندن سماروغ بر بندگان منت گذاشته است‪ .‬و سماروغ هرچه که باشد‪ ،‬و‬
‫از هرچه که باشد‪ ،‬طوری ک ه ن بی ک ریم ج فرموده‌ان د‪ ،‬آب آن ب رای چش م مفی د اس ت‪ ،‬از‬
‫ابوهریرهس روایت است که گفت‪ :‬آب چند عدد سماروغ را گرفتم و در شیشه ک ردم‪ ،‬و ب ه‬
‫دخترکی که از درد چشم شکایت داشت چکاندم‪ ،‬چشمش صحت یافت‪ ،‬و اطباء می‌گویند که‬
‫خ وردن س ماروغ س بب ق وت ن ور چش م می‌گ ردد‪ ،‬و بعض ی از علم اء می‌گوین د ک ه آب‬
‫سماروغ شفا برای نظر شدن از چشم اس ت‪ ،‬یع نی‪ :‬کس ی ک ه نظ ر ش ده اس ت‪ ،‬اگ ر از آب‬
‫سماروغ استفاده نماید‪ ،‬اثر نظر از وی بر طرف می‌گردد‪.‬‬
‫‪ -‬خالصه آنکه خداوند متعال برای بنی اسرائیل امر کرد که در مقابل نعمت‌های خداوند ک ه‬ ‫‪1‬‬

‫فتح و نصرت را نصیب آن‌ها ساخت‪ ،‬و سر زمین آن‌ها را ب رای آن‌ه ا برگردانی د‪ ،‬و آن‌ه ا‬
‫را از سر گ ردانی در (تی ه) نج ات داد‪ ،‬هنگ ام داخ ل ش دن ب ه بیت المق دس‪ ،‬ب ا خض وع و‬
‫خشوع داخ ل ش وند‪ ،‬و از خداون د طلب آم رزش نماین د‪ ،‬ولی این ق وم ن ادان ب ا خداون د ب ه‬
‫شوخی برخاستند و الفاظ خداوندی را به باد استهزاء گرفتند‪ ،‬و همان ب ود ک ه خداون د آن‌ه ا‬
‫ٱلس َمٓا ِء بِ َم ا َك انُ ْ‬
‫وا‬ ‫را به عذاب خ ویش گرفت ار نم ود‪﴿ ،‬فََأن َز ۡلنَ ا َعلَى ٱلَّ ِذينَ َ‬
‫ظلَ ُم ْ‬
‫وا ِر ۡج ٗزا ِّمنَ َّ‬
‫يَ ۡف ُسقُونَ ﴾ و از جمله عذاب‌های خداوندی آنکه در یک قسمتی از روز‪ ،‬بیست وچه ار ه زار‬
‫نفر آن‌ها از مرض (وبا) مردند‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪158‬‬
‫َنس ۡخ ِم ۡن َءايَ ٍة َأ ۡو نُ ِ‬
‫نس هَا﴾‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم»‪َ .‬وقَ ْد قَا َل هَّللا ُ تَ َعالَى‪َ ﴿ :‬م ا ن َ‬
‫ُول هَّللا ِ َ‬
‫َرس ِ‬
‫[رواه البخاری‪.]4481 :‬‬
‫‪ -1716‬از ابن عباس ب روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬عمرس گفت ک ه‪ :‬ع الم‌تر ب ه‬
‫قراءت قرآن ُأبیس‪ ،‬و داناتر به حکم و قضاء علیس است‪ ،‬ما چیزه ای را از ق ول‬
‫ُأبیس ترک می‌کنیم‪ ،‬حال آنکه او می‌گوید‪ :‬من هیچ چیزی را که از پی امبر خ دا ج‬
‫شنیده‌ام ترک نمی‌کنم‪ ،‬و خداوند متعال می‌فرماید‪﴿ :‬ما هیچ آیه را نسخ نکرده و یا‬
‫از یاد نمی‌بریم‪.)1(﴾...‬‬

‫وا ٱتَّخَ َذ ٱهَّلل ُ َولَ ٗد ۗا س ُۡب ٰ َحنَ ۥهُ﴾‬ ‫‪ -6‬باب‪ :‬قَ ْولُهُ َ‬
‫ع َّز َو َج َّل‪َ ﴿ :‬وقَالُ ْ‬
‫(‪)2‬‬
‫باب [‪ :]6‬قوله ع َّز وج ّلً‪﴿ :‬و گفتند‪ :‬خداوند برای خود فرزند انتخاب نموده است‪﴾...‬‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬قَا َل‪ :‬قَ ا َل‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪ ،‬ع َِن النَّبِ ِّي َ‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1717‬ع َِن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫َ‬
‫ي ف َز َع َم‬ ‫َأ‬
‫هَّللا ُ‪َ « :‬ك َّذبَنِي ابْنُ آ َد َم َولَ ْم يَكن لهُ ذلِكَ‪َ ،‬و َشتَ َمنِي‪َ ،‬ول ْم يَكن لهُ ذلِكَ‪ ،‬ف َّما تَك ِذيبُهُ ِإيَّا َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ي‪ ،‬فَقَوْ لُ هُ لِي َولَ ٌد‪ ،‬فَ ُس ْب َحانِي َأ ْن َأتَّ ِخ َذ‬ ‫َأنِّي الَ َأ ْق ِد ُر َأ ْن ُأ ِعي َدهُ َك َم ا َك انَ ‪َ ،‬وَأ َّما َش ْت ُمهُ ِإيَّا َ‬
‫احبَةً َأوْ َولَدًا» [رواه البخاری‪.]4482 :‬‬ ‫ص ِ‬‫َ‬
‫‪ -1717‬از ابن عباسب روایت است که فرمودند‪:‬‬
‫«خداوند گفت که‪ :‬بنی آدم مرا تکذیب کرد‪ ،‬و این برایش مناسب نب ود‪ ،‬و م را‬
‫دشنام داد‪ ،‬و این برایش مناسب نبود‪.‬‬
‫تکذیب او نسبت به من این است که‪ :‬گمان می‌کند او را دوباره ب ه ط وری ک ه‬
‫بود زنده کرده نمی‌توانم‪ ،‬و دشنامش به من این بود که گفت‪ :‬برایم فرزند اس ت‪ ،‬و‬
‫من از اینکه فرزند و یا همسری داشته باشم سخت بی‌نیازم(‪.)3‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪( )1‬نسخ)‪ :‬در لغت عبارت از ازاله و از بین بردن چیزی است‪ ،‬و نسخ در شریعت عبارت‬
‫از آن است که حکمی از احکام شرعی که پیشتر مشروع شده است‪ ،‬به حکم دیگری که بعد‬
‫از آن مشروع شده است‪ ،‬از بین برده شده‪ ،‬و به آن عمل نشود‪ ،‬مثالً‪ :‬حکم ش ریعت در اول‬
‫هجرت آن بود که در وقت نماز خواندن‪ ،‬بای د ب ه ط رف بیت المق دس نم از بخوانی د‪ ،‬و این‬
‫حکم مدت شانزده و یا هفده ماه ادامه داشت‪ ،‬بعد از آن نس خ گردی د‪ ،‬یع نی‪ :‬از بین رفت‪ ،‬و‬
‫مسلمانان ماموریت یافتند که به طرف کعبه مشرفه نماز بخوانند‪.‬‬
‫‪ )2‬در مورد نسخ‪ ،‬مذهب أبَیس این بود که نسخی در قرآن وجود ندارد‪ ،‬ولی عم ر بن خط ابس‬
‫قائل به نسخ بود‪ ،‬و برای اثبات نظر خود استشهاد به این قول خداوند نمود که‪« :‬ما هیچ آیه‬
‫را نسخ و یا از یاد نمی‌بریم‪ ،‬مگر آنکه چیز دیگری را که از آن بهتر و مناسب‌تر و یا مث ل‬
‫آن است می‌آوریم»‪.‬‬
‫‪ - 2‬این آیه کریمه رد بر آن چیزی است که مشرکین و یهود و نص اری عقی ده داش تند‪ ،‬عقی ده‬
‫مشرکین آن بود که مالئکه دختران خدا هستند‪ ،‬و عقی ده یه ود آن اس ت ک ه (عُزَی ر) فرزن د‬
‫خدا است‪ ،‬و نصاری که مسیحیان باشند می‌گوین د ک ه (مس یح) فرزن د خ دا اس ت‪ ،‬غاف ل از‬
‫آنکه ذات باری تعالی از این چیزهای که از خواص حوادث است‪ ،‬بری و منزه می‌باشد‪.‬‬
 ‫‪159‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬

‫ص ٗلّىۖ ﴾‬ ‫‪ -7‬باب‪ :‬قَ ْولُهُ َ‬

‫ع َّز َو َج َّل‪َ ﴿ :‬وٱتَّ ِخ ُذ ْ‬
‫وا ِمن َّمقَ ِام ِإ ۡب ٰ َر ِ‍هۧ َم ُم َ‬
‫باب [‪ :]7‬قول خداوند ع َّز وج َّل‪﴿ :‬مقام ابراهیم را جایگاه نماز قرار دهید﴾‬

‫ت هَّللا َ فِي‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪َ « :‬وافَ ْق ُ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬قَ ا َل ُع َم ُر َر ِ‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1718‬ع َْن َأنَ ٍ‬
‫ص لًّى‪،‬‬ ‫ت‪ :‬يَا َرسُو َل هَّللا ِ لَ ِو اتَّ َخ ْذتَ َمقَ ا َم ِإ ْب َرا ِهي َم ُم َ‬ ‫ث‪ ،‬قُ ْل ُ‬‫ث‪َ ،‬أوْ َوافَقَنِي َربِّي فِي ثَالَ ٍ‬ ‫ثَالَ ٍ‬
‫ب‪،‬‬ ‫الح َج ا ِ‬ ‫ت ال ُم ْؤ ِمنِينَ بِ ِ‬ ‫ُأ‬ ‫َأ‬
‫اجرُ‪ ،‬فَلَوْ َمرْ تَ َّمهَا ِ‬ ‫ك البَرُّ َوالفَ ِ‬ ‫هَّللا‬
‫ت‪ :‬يَا َرسُو َل ِ‪ ،‬يَ ْد ُخ ُل َعلَ ْي َ‬ ‫َوقُ ْل ُ‬
‫ْض نِ َس اِئ ِه‪،‬‬‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم بَع َ‬ ‫ب‪ ،‬قَا َل‪َ :‬وبَلَ َغنِي ُم َعاتَبَ ةُ النَّبِ ِّي َ‬ ‫الح َجا ِ‬ ‫فََأ ْن َز َل هَّللا ُ آيَةَ ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َخ ْي رًا ِم ْن ُك َّن‪،‬‬ ‫ت‪ِ :‬إ ِن ا ْنتَهَ ْيتُ َّن َأوْ لَيُبَ ِّدلَ َّن هَّللا ُ َرسُولَهُ َ‬‫ت َعلَ ْي ِه َّن‪ ،‬قُ ْل ُ‬ ‫فَ َدخ َْل ُ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َما يَ ِع ظُ‬ ‫ت‪ :‬يَا ُع َمرُ‪َ ،‬أ َما فِي َرس ِ‬
‫ُول هَّللا ِ َ‬ ‫ْت ِإحْ دَى نِ َساِئ ِه‪ ،‬قَالَ ْ‬ ‫َحتَّى َأتَي ُ‬
‫َس ٰى َربُّ ٓۥهُ ِإن طَلَّقَ ُك َّن َأن ي ُۡب ِدلَ ٓۥهُ َأ ۡز ٰ َو ًج ا خ َۡي ٗرا‬
‫نِ َسا َءهُ‪َ ،‬حتَّى تَ ِعظَه َُّن َأ ْنتَ ؟ فَ َأ ْن َز َل هَّللا ُ‪﴿ :‬ع َ‬
‫ت﴾ [رواه البخاری‪.]4483 :‬‬ ‫ِّمن ُك َّن ُم ۡسلِ ٰ َم ٖ‬
‫‪ -1718‬از انس س روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬عمرس گفت‪ :‬در س ه چ یز ب ا‬
‫پروردگارم موافقت نمودم‪ ،‬و یا در سه چیز پروردگارم با من موافقت نمود‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬یا رسول هللا! اگر مقام را جایگاه نماز قرار دهید‪.‬‬
‫و گفتم‪ :‬یا رسول هللا! مردم نیک و بدی نزد شما می‌آین د‪ ،‬اگ ر امه ات مؤم نین‬
‫را امر به حجاب نماید‪ ،‬و خداوند متعال آیه حجاب را نازل فرمود‪.‬‬
‫و گفت‪ :‬چون خ بر س رزنش پی امبر خ دا ج ب ه بعض ی از همسران‌ش ان ب رایم‬
‫رسید‪ ،‬نزد همسران پیامبر خدا ج رفتم و گفتم‪ :‬یا به این کارهای خود خاتمه دهی د‬
‫و یا اینکه خداوند عوض شما برای رسولش زن‌های بهتری خواهد داد‪.‬‬
‫تا اینکه نزدیکی از همسران‌ش ان [ک ه ام س لمهل باش د] آم دم‪ ،‬ب رایم گفت‪ :‬ای‬
‫عمر! مگر خود پیامبر خدا ج همسرانش را نصیحت کرده نمی‌توانند که تو آم دی‬
‫و آن‌ها را نصیحت می‌کنی؟‬
‫و خداوند این آیه کریمه را نازل فرمودند‪﴿ :‬چه بسا که اگر شما را طالق دهد‪،‬‬
‫پروردگارش زن‌های بهتری از شما را برایش ارزانی خواهد داشت‪ ،‬که مسلمان‪،‬‬
‫مؤمن‪ ،‬خدا جو‪ ،‬توبه گار‪ ،‬عابد و روزه‌دار باشند‪.)1(﴾...‬‬

‫‪ -‬زیرا باری تعالی واجب الوجود‪ ،‬و در ذات خود قدیم است‪ ،‬همیشه وجود داشته‪ ،‬و همیشه‬ ‫‪3‬‬

‫وجود خواهد داشت‪ ،‬و چون هر موجود دیگری نو پیدا است‪ ،‬و شبیه و قرین خداوند نیست‪،‬‬
‫بنابراین همسر خدا شده نمی‌تواند‪ ،‬و چون همسری ب رای او نیس ت‪ ،‬پس فرزن دی ب رای او‬
‫ص ِحبَ ‪ۖٞ‬ة﴾ یعنی‪ :‬چگونه ممکن‬
‫نیست‪ ،‬خداوند متعال می‌فرماید‪َ﴿ :‬أنَّ ٰى يَ ُكونُ لَهۥُ َولَ ‪ٞ‬د َولَمۡ تَ ُكن لَّهۥُ ٰ َ‬
‫است برایش فرزندی باشد‪ ،‬در حالی که همسری برایش نبود‪.‬‬
‫‪ -‬بای د گفت ک ه م وافقت وحی ب ا رای عمرس‪ ،‬خ اص ب ه همین س ه چ یز نیس ت‪ ،‬بلک ه در‬ ‫‪1‬‬

‫چیزهای دیگری نیز‪ ،‬وحی موافق نظر وی نازل گردیده اس ت‪ ،‬مانن د تح ریم ش راب‪ ،‬نم از‬
‫نخواندن بر منافقان‪ ،‬و قضیه اسیران بدر‪ ،‬و اینکه تخصیص به س ه چ یز ش ده اس ت‪ ،‬ش اید‬
‫سببش بیان اهم آن چیزها باشد‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪160‬‬
‫ُأ‬ ‫‪ -8‬باب‪ :‬قَولُهُ َ‬
‫ع َّز َو َج َّل‪﴿ :‬قُولُ ٓو ْا َءا َمنَّا بِٱهَّلل ِ َو َمٓا ِ‬
‫نز َل ِإلَ ۡينَا﴾‬
‫باب [‪ :]8‬قوله ع َّز وج َّل‪﴿ :‬بگوئید ک••ه ب••ه خ••دا و ب••ه آنچ••ه ک••ه ب••ر م••ا ن••ازل ش••ده اس••ت ایم••ان‬
‫آوردیم﴾‬

‫ب يَ ْق َرءُونَ التَّوْ َراةَ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬ك انَ َأ ْه ُل ال ِكتَ ا ِ‬‫‪ -1719‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫بِال ِع ْب َرانِيَّ ِة‪َ ،‬ويُفَ ِّسرُونَهَا بِال َع َربِيَّ ِة َأِل ْه ِل اِإل ْسالَ ِم‪ ،‬فَقَ ا َل َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪:‬‬
‫ب َوال تُ َك ِّذبُوهُ ْم‪َ ،‬وقُولُ وا‪َ ﴿ :‬ءا َمنَّا بِٱهَّلل ِ َو َم ٓا ُأن ِز َل ِإلَ ۡينَا﴾ اآليَ ةَ‬ ‫ص ِّدقُوا َأ ْه َل ال ِكتَ ا ِ‬ ‫«ال تُ َ‬
‫[رواه البخاری‪.]4485 :‬‬
‫‪ -1719‬از ابوهریرهس روایت است که گفت‪ :‬اهل کت اب ت ورات را ب ه زب ان‬
‫عبرانی می‌خواندند‪ ،‬و آن را به زبان عربی برای مسلمانان تفسیر می‌کردند‪.‬‬
‫پیامبر خ دا ج فرمودن د‪« :‬اه ل کت اب را ن ه تص دیق کنی د و ن ه تک ذیب‪ ،‬بلک ه‬
‫بگوئید‪« :‬به خدا و به آنچه که برای ما فرستاده است ایمان داریم»(‪.)1‬‬

‫ع َّز َو َج• َّل‪َ ﴿ :‬و َك ٰ َذلِكَ َج َع ۡل ٰنَ ُكمۡ ُأ َّم ٗة َو َس ٗطا لِّتَ ُكونُ ْ‬
‫وا ُش هَدَٓا َء َعلَى‬ ‫‪ -9‬باب‪ :‬قَولُهُ َ‬
‫ٱلنَّ ِ‬
‫اس﴾‬
‫باب [‪ :]9‬قوله ع• َّز وج• َّل‪﴿ :‬و این گون••ه ش••ما را امت میان••ه ق•رار دادیم ت•ا ب••ر مردم••ان ش••اهد‬
‫باشید﴾‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬قَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1720‬ع َْن َأبِي َس ِعي ٍد ال ُخ ْد ِريِّ َر ِ‬
‫ك يَ ا َربِّ ‪ ،‬فَيَقُ ولُ‪ :‬هَ لْ بَلَّ ْغتَ ؟‬ ‫َو َسلَّ َم‪« :‬يُ ْدعَى نُ و ٌح يَ وْ َم القِيَا َم ِة‪ ،‬فَيَقُ ولُ‪ :‬لَبَّ ْي َ‬
‫ك َو َس ْع َد ْي َ‬
‫ير‪ ،‬فَيَقُ ولُ‪َ :‬م ْن يَ ْش هَ ُد لَ كَ؟‬ ‫فَيَقُولُ‪ :‬نَ َع ْم‪ ،‬فَيُقَا ُل ُأِل َّمتِ ِه‪ :‬هَلْ بَلَّ َغ ُك ْم؟ فَيَقُولُونَ ‪َ :‬ما َأتَانَا ِم ْن نَ ِذ ٍ‬
‫ك قَوْ لُ هُ‬ ‫فَيَقُولُ‪ُ :‬م َح َّم ٌد َوُأ َّمتُهُ‪ ،‬فَتَ ْشهَ ُدونَ َأنَّهُ قَ ْد بَلَّغَ‪َ ﴿ :‬ويَ ُكونَ ٱل َّرسُو ُل َعلَ ۡي ُكمۡ َش ِه ٗيد ۗا﴾ فَ َذلِ َ‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬اینکه پیامبر خدا ج فرمودند که‪« :‬اهل کتاب را نه تصدیق کنید و نه تک ذیب‪ ،‬بلک ه بگوئی د‪:‬‬
‫به خدا و به آنچه که برای ما نازل شده است ایمان داریم» سببش این است که‪ :‬اگر آن‌ه ا را‬
‫به طور مطلق تصدیق نمائیم‪ ،‬شاید چیزهای دروغی را هم بگویند‪ ،‬و اگ ر ب ه ط ور مطل ق‬
‫تکذیب نمائیم‪ ،‬شاید چیزهای راستی را هم بگویند‪ ،‬و به این گونه در حرج واقع می‌شویم‪.‬‬
‫‪ )2‬امام خطابی‪ /‬می‌گوید‪ :‬این حدیث قاعده و قانونی است بر اینکه اگر امری از امور بر ما‬
‫مشکل شد‪ ،‬در آن امر توقف نمائیم و حکم بر حالل و ی ا ح رام ب ودن آن نک نیم‪ ،‬و از اینج ا‬
‫است که وقتی عثمانس از حکم جمع کردن بین دو خواهر به مل ک یمین پرس ان ش د‪ ،‬گفت‪:‬‬
‫یک آیه آن را حالل و آیه دیگری آن را حرام نموده است‪ ،‬و چون از عمرس پرسان شد که‬
‫اگر کسی نذر کرد که روزهای دوشنبه را روزه بگیرد‪ ،‬و روز عی د در روز دوش نبه واق ع‬
‫شد‪ ،‬چه باید بکند؟ در جوابش گفت‪« :‬خداوند امر کرده است ک ه ب ه ن ذر خ ود وف ا کنی د‪ ،‬و‬
‫پیامبر خدا ج از روزه گرفتن روز عید نهی کرده‌ان د»‪ ،‬و ج واب ق اطعی ب رای آن ش خص‬
‫نداد‪.‬‬
 ‫‪161‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫اس َويَ ُك ونَ ٱلر ُ‬
‫َّس و ُل‬ ‫وا ُش هَدَٓا َء َعلَى ٱلنَّ ِ‬ ‫َج َّل ِذ ْك ُرهُ‪َ ﴿ :‬و َك ٰ َذلِ َ‬
‫ك َج َع ۡل ٰنَ ُكمۡ ُأ َّم ٗة َو َس ٗطا لِّتَ ُكونُ ْ‬
‫َعلَ ۡي ُكمۡ َش ِه ٗيد ۗا﴾ [رواه البخاری‪.]4487 :‬‬
‫‪ -1720‬از ابوس عید خ دریس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج فرمودن د‪:‬‬
‫«در روز قی امت‪ ،‬ن وح÷ طلب می‌ش ود‪ ،‬و او می‌گوی د‪ :‬پروردگ ارا! لبی ک و‬
‫سعدیک‪ ،‬برایش می‌گوید‪ :‬آیا رسالت خود را تبلیغ نمودی؟ می‌گوی د‪ :‬بلی‪ ،‬از امت‬
‫او پرسیده می‌شود که آیا [نوح] برای شما تبلیغ کرده بود؟ می‌گویند‪ :‬نه خیر برای‬
‫ما بیم دهنده نیامده بود»‬
‫[خداوند متعال خطاب به نوح÷] می‌گوید‪ :‬چ ه کس ی ب رایت ش هادت می‌ده د؟‬
‫می‌گوید‪ :‬محمد ج و امت او‪ ،‬و آن‌ها شهادت می‌دهند که [نوح÷] رسالتش را تبلیغ‬
‫کرده بود‪﴿ ،‬و پیامبر برای ش ما ش هادت می‌دهد﴾‪ ،‬و این مع نی این ق ول خداون د‬
‫است که می‌فرماید‪﴿ :‬و به این گونه شما را امت میانه روی ق رار دادیم(‪ ،)1‬ت ا ب ر‬
‫مردم گواه باشید‪ ،‬و پیامبر بر شما گواه باشد﴾‪.‬‬

‫ث َأفَ َ‬
‫اض ٱلنَّاسُ ﴾‬ ‫‪ -10‬باب‪ :‬قَولُهُ َ‬
‫ع َّز َو َج َّل‪﴿ :‬ثُ َّم َأفِيض ْ‬
‫ُوا ِم ۡن َح ۡي ُ‬
‫باب [‪ :]10‬قوله ع َّز وج َّل‪﴿ :‬سپس از آنجا بیائید که مردم آمدند﴾‬

‫َت قُ َريْشٌ َو َم ْن دَانَ ِدينَهَ ا يَقِفُ ونَ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَ ا‪َ « :‬ك ان ْ‬ ‫‪ -1721‬ع َْن عَاِئ َش ةَ َر ِ‬
‫ت‪ ،‬فَلَ َّما َج ا َء‬ ‫ُ‬
‫ب يَقِف ونَ بِ َع َرفَ ا ٍ‬‫س‪َ ،‬و َك انَ َس اِئ ُر ال َع َر ِ‬ ‫بِ ْال ُم ْز َدلِفَ ِة‪َ ،‬و َك انُوا ي َُس َّموْ نَ ال ُح ْم َ‬
‫يض‬‫ت‪ ،‬ثُ َّم يَقِ فَ بِهَ ا‪ ،‬ثُ َّم يُفِ َ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َأ ْن يَ ْأتِ َي َع َرفَ ا ٍ‬ ‫اِإل ْس الَ ُم َأ َم َر هَّللا ُ نَبِيَّهُ َ‬
‫اض ٱلنَّاسُ ﴾ [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫ث َأفَ َ‬ ‫وا ِم ۡن َح ۡي ُ‬ ‫يض ْ‬ ‫ِم ْنهَ ا» فَ َذلِ َك قَوْ لُ هُ تَ َع الَى‪﴿ :‬ثُ َّم َأفِ ُ‬
‫‪.]4520‬‬
‫‪ -1721‬از عائشهل روایت است که گفت‪ :‬قریش و مردمان دیگری که بر دین‬
‫آن‌ها بودند‪ ،‬به مزدلفه وقوف می‌کردند‪ ،‬و این‌ها به ن ام (حُمس) [یع نی‪ :‬متش ددین‬
‫در دین] یاد می‌شدند‪ ،‬و دیگر عرب‌ها به عرفات وقوف می‌کردند‪.‬‬
‫و هنگامی که اسالم آمد‪ ،‬خداوند پیامبر خود را امر کرد که به عرف ات بیای د و‬
‫در آنجا وقوف نماید‪ ،‬و باز از همان‌جا برگردد(‪.)2‬‬

‫‪ -‬میانه روی این امت از این جهت است که‪ :‬نه مثل نصاری در دین خود غلو کردن د‪ ،‬و ن ه‬ ‫‪1‬‬

‫مثل یهود تقصیر نمودند‪.‬‬

‫‪ -‬و س بب وق وف آن‌ه ا در وقت حج ب ه مزدلف ه آن ب ود ک ه (مزدلف ه) از ح رم اس ت‪ ،‬و‬ ‫‪2‬‬

‫(عرفات) خارج از حرم‪ ،‬و آن‌ها می‌گفتند‪ :‬ما (اهل هللا) هستیم‪ ،‬و نباید از ح رم خ دا خ ارج‬
‫شویم‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪162‬‬

‫‪ -11‬باب‪ :‬قَولُهُ تَ َعالَى‪َ ﴿ :‬و ِم ۡنهُم َّمن يَقُو ُل َربَّنَٓا َءاتِنَا فِي ٱل ُّد ۡنيَا َح َسن َٗة﴾‬
‫باب [‪ :]11‬قوله تعالی‪﴿ :‬بعضی از مردم می‌گوین••د‪ :‬پروردگ••ارا! ب••رای م••ا در دنی••ا نیکی عط••ا‬
‫فرما‪﴾...‬‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم يَقُولُ‪« :‬اللَّهُ َّم‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪َ :‬كانَ النَّبِ ُّي َ‬ ‫‪ -1722‬ع َْن َأنَ ٍ‬
‫س َر ِ‬
‫ار» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫اب النَّ ِ‬ ‫اآلخ َر ِة َح َس نَةً‪َ ،‬وقِنَ ا َع َذ َ‬
‫َربَّنَ ا آتِنَ ا فِي ال ُّد ْنيَا َح َس نَةً‪َ ،‬وفِي ِ‬
‫‪.]4522‬‬
‫‪ -1722‬از انسس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج می‌گفتند‪« :‬اللَّهُ َّم َربَّنَا آتِنَ ا‬
‫ار»(‪.)1‬‬‫اب النَّ ِ‬‫اآلخ َر ِة َح َسنَةً‪َ ،‬وقِنَا َع َذ َ‬
‫فِي ال ُّد ْنيَا َح َسنَةً‪َ ،‬وفِي ِ‬

‫اس ِإ ۡل َح ٗاف ۗا﴾‬ ‫‪ -12‬قَولُهُ َ‬

‫ع َّز َو َج َّل‪﴿ :‬اَل يَ ۡ‍َٔ‬
‫سلُونَ ٱلنَّ َ‬
‫باب [‪ :]12‬قوله ع َّز وج َّل‪﴿ :‬از مردم به اصرار چیزی نمی‌خواهند﴾‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪« :‬لَي َ‬

‫ْس‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قا َل‪ :‬قَا َل النَّبِ ُّي َ‬ ‫‪ -1723‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫ان‪ِ ،‬إنَّ َم ا ال ِم ْس ِكينُ الَّ ِذي‬‫ان‪َ ،‬والَ اللُّ ْق َم ةُ َوالَ اللُّ ْق َمتَ ِ‬
‫ال ِم ْس ِكينُ الَّ ِذي تَ ُر ُّدهُ التَّ ْم َرةُ َوالتَّ ْم َرتَ ِ‬
‫اس ِإ ۡل َح ٗافا﴾ [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫يَتَ َعفَّفُ ‪َ ،‬وا ْق َر ُءوا ِإ ْن ِش ْئتُ ْم» يَ ْعنِي قَوْ لَ هُ‪﴿ :‬اَل يَ ۡس‍َٔلُونَ ٱلنَّ َ‬
‫‪.]4539‬‬
‫‪ -1723‬از اب وهریرهس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج فرمودن د‪:‬‬
‫«مسکین کسی نیست که یک خرما و دو خرما‪ ،‬و یا یک لقمه و دو لقم ه او را از‬
‫سوال کردن باز می‌دارد(‪ ،)2‬بلکه مسکین کسی است که از سوال کردن مردم خود‬
‫داری می‌کند‪ ،‬و اگ ر می‌خواهی د [این آی ه را بخوانی د]» ‪﴿ :‬از م ردم ب ه اص رار‬
‫چیزی نمی‌خواهند﴾(‪.)3‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬معنی این آیه کریمه این است که‪ :‬خدایا پروردگارا ما! برای ما در دنیا نیکی عط ا فرم ا‪ ،‬و‬
‫در آخرت برای ما نیکی عطا فرما‪ ،‬و ما را از عذاب آتش محفوظ بدار‪.‬‬
‫‪ )2‬امام ابن کثیر‪ /‬می‌گوید‪ :‬این آیه کریمه جامع و درب ر گیرن ده خ یر دنی ا و آخ رت اس ت‪،‬‬
‫زیرا (حسنه) در دنیا شامل همه خوبی‌ها دنیوی مانن د‪ :‬ص حتمندی‪ ،‬رزق واس ع‪ ،‬علم ن افع‪،‬‬
‫عمل صالح و هر خیر دیگری را می‌شود‪ ،‬و (حسنه) در آخرت‪ ،‬شامل نجات از فزع اکبر‪،‬‬
‫آسان گیری در حساب‪ ،‬و داخل شدن به جنت می‌باشد‪ ،‬و نجات از دوزخ‪ ،‬عبارت از توفی ق‬
‫به آماده شدن اس باب آن در دنی ا اس ت ک ه عب ارت از اجتن اب محرم ات‪ ،‬ت رک ش بهات‪ ،‬و‬
‫دوری از گناهان است‪.‬‬
‫‪ - 2‬زیرا چنین کسی می‌تواند با سوال کردن از مردم حاجت خ ود را ب رآورده س ازد‪ ،‬و ح تی‬
‫چیزهای را بیش از حاجت خود بدست آورد‪ ،‬از این جهت صفت مسکین بودن از وی زائل‬
‫می‌گردد‪.‬‬
‫‪ - 3‬از این حدیث این طور فهمیده می‌شود که زکات نباید برای گدایان کوچ ه گ رد داده ش ود‪،‬‬
‫زیرا آن‌ها مسکین گفته نمی‌شوند‪ ،‬مگر آنکه ثابت شود که با وجود گدائی‪ ،‬هن وز در فق ر و‬
 ‫‪163‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬

‫ان‬
‫آل ِع ْم َر َ‬
‫ورة ِ‬
‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫سورۀ آل عمران‬

‫ت هُ َّن ُأ ُّم ۡٱل ِك ٰتَ ِ‬

‫ب َوُأخَ ُر‬ ‫‪ -13‬ب•••اب‪ :‬قَولُ•••هُ عَ••• َّز َو َج••• َّل‪ِ ﴿ :‬م ۡن هُ َءا ٰيَ ‪ٞ‬ت ُّم ۡح َك ٰ َم ٌ‬
‫ُمتَ ٰ َشبِ ٰهَ ‪ۖٞ‬ت﴾‬
‫باب [‪ :]13‬قوله ع َّز وج َّل‪﴿ :‬بخشی از قرآن آیاتی است روشن که اس••اس کتابن••د‪ ،‬و بخش••ی از‬
‫آن مبهم است﴾‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم هَ ِذ ِه‬ ‫ت‪ :‬تَالَ َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا‪ ،‬قَالَ ْ‬ ‫‪ -1724‬ع َْن عَاِئ َشةَ َر ِ‬
‫ت ه َُّن ُأم ۡٱلك ٰتَب وُأخَ ُر مت ٰ ََش ب ٰه ‪ٞ‬تۖ‬
‫ُ َِ‬ ‫ُّ ِ ِ َ‬ ‫ب ِم ۡنهُ َءا ٰيَ ‪ٞ‬ت ُّم ۡح َك ٰ َم ٌ‬‫ك ۡٱل ِك ٰتَ َ‬
‫ي َأن َز َل َعلَ ۡي َ‬‫اآليَةَ‪﴿ :‬ه َُو ٱلَّ ِذ ٓ‬
‫فََأ َّما ٱلَّ ِذينَ فِي قُلُوبِ ِهمۡ ز َۡي ‪ٞ‬غ فَيَتَّبِعُونَ َما تَ ٰ َشبَهَ ِم ۡنهُ ۡٱبتِغَٓا َء ۡٱلفِ ۡتنَ ِة َو ۡٱبتِغَٓا َء تَ ۡأ ِويلِ ِۖۦه َو َم ا يَ ۡعلَ ُم‬
‫ت َۡأ ِويلَ ٓۥهُ ِإاَّل ٱهَّلل ۗ ُ َوٱل ٰ َّر ِس ُخونَ فِي ۡٱل ِع ۡل ِم يَقُولُونَ َءا َمنَّا بِِۦه ُك ‪ّ ٞ‬ل ِّم ۡن ِعن ِد َربِّنَ ۗا َو َم ا يَ َّذ َّك ُر ِإٓاَّل‬
‫ت الَّ ِذينَ يَتَّبِعُونَ َم ا‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪« :‬فَِإ َذا َرَأ ْي ِ‬ ‫ت‪ :‬قَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫ب﴾ قَالَ ْ‬ ‫وا ٱَأۡل ۡل ٰبَ ِ‬
‫ُأوْ لُ ْ‬
‫تَ َشابَهَ ِم ْنهُ فَُأولَِئ ِك الَّ ِذينَ َس َّمى هَّللا ُ فَاحْ َذرُوهُ ْم» [رواه البخاری‪.]4547 :‬‬
‫‪ -1724‬از عائشهل روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج این آیت را تالوت‬
‫نمودند‪« :‬او است که این کتاب را بر تو نازل کرد‪ ،‬که بخش ی از آن‪ ،‬آی اتی اس ت‬
‫روشن که اساس کتابند‪ ،‬و بخش ی از آن مبهم اس ت‪ ،‬کس انی ک ه از ح ق منح رف‬
‫شده‌اند‪ ،‬جهت فتنه انگیزی و تاویالت‪ ،‬به جستجوی مبهمات هس تند‪ ،‬و ح ال آنک ه‬
‫جز خدا کسی تاویل آن‌ها را نمی‌دان د‪ ،‬و راس خان در علم می‌گوین د‪ :‬م ا ب ه ق رآن‬
‫ایمان آوردیم‪ ،‬همه آن از جانب پروردگار ما است‪ ،‬و جز م ردم فهمی ده‪ ،‬دیگ ران‬
‫این چیز را درک کرده نمی‌توانند»‪.‬‬
‫عائشهل گفت‪ :‬پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬اگر کسانی را دی دی ک ه ب ه جس تجوی‬
‫متشابهات هستند‪ ،‬بدان که آن‌ها همان کسانی‌اند که خداوند از آن‌ها یاد کرده است‪،‬‬
‫[یعنی‪ :‬آن‌ها را منحرف نامیده است] و از آن‌ها بپرهیزید»(‪.)2‬‬
‫مسکنت می‌باشند‪.‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورۀ آل عمران به اتفاق علماء مدنی است‪ ،‬و امام قرطبی از نق اش روایت می‌کن د ک ه ن ام‬
‫این سوره در تورات (طیبه) است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )20‬بیست رکوع‪ ،‬و (‪ )200‬دو صد آیت‪ ،‬و (‪ )3542‬سه ه زار وپنج‬
‫صد وچهل ودو کلمه‪ ،‬و (‪ )15326‬پانزده هزار وسه صد وبیست وشش ح رف‪ ،‬و (‪)6882‬‬
‫شش هزار و هشت صد وهشتاد ودو نقطه است‪.‬‬
‫‪ - 2‬آیات مبهم که به نام (متش ابهات) ی اد می‌ش ود عب ارت از آی اتی اس ت ک ه معن ایش ظ اهر‬
‫نیست‪ ،‬و قرینه برای معرفت معنای آن وجود ندارد‪ ،‬مانند‪ :‬حروفی که در اوائ ل بعض ی از‬
‫سوره‌ها است‪ ،‬همچون‪( :‬ق)‪( ،‬ص)‪( ،‬حم)‪( ،‬الم) و غیره‪ ،‬و مانند‪ :‬آیاتی که در آن‌ها اطالق‬
‫دست‪ ،‬و یا چشم‪ ،‬و یا رو و امثال این چیزها برای خداون د متع ال گردی ده اس ت‪ ،‬در م ورد‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪164‬‬

‫‪ -14‬باب‪ :‬قَولُهُ َع َّز َو َج َّل‪ِ﴿ :‬إ َّن ٱلَّ ِذينَ يَ ۡشتَرُونَ بِ َع ۡه ِد ٱهَّلل ِ َوَأ ۡي ٰ َمنِ ِهمۡ ثَ َم ٗنا قَلِياًل ﴾‬
‫باب [‪ :]14‬قوله ع َّز وج َّل‪﴿ :‬به تحقیق کسانی که پیمان الهی و س••وگند‌های خ••ود را ب••ه به••ای‬
‫اندکی می‌فروشند‪﴾...‬‬

‫َص َم ِإلَ ْي ِه ا ْم َرَأتَي ِْن‪َ ،‬كانَتَ ا ت َْخ ِرز ِ‬

‫َان‬ ‫اخت َ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َما َأنَّهُ ْ‬ ‫‪ -1725‬ع َِن اب ِْن َعبّاس َر ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُأ‬
‫ت َأوْ فِي الحُجْ َر ِة‪ ،‬فَ َخ َر َجت ِإحْ دَاه َما َوق د نفِ ذ بِِإش فى فِي كفهَ ا‪ ،‬ف ادعَت َعلى‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫فِي بَ ْي ٍ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪:‬‬ ‫هَّللا‬
‫َ ٍ َ َ ُ ِ َ‬ ‫ل‬ ‫ُو‬
‫س‬ ‫ر‬ ‫ل‬ ‫ا‬‫َ‬ ‫ق‬ ‫‪:‬‬ ‫س‬ ‫َّا‬ ‫ب‬ ‫ع‬ ‫ْنُ‬
‫ب‬ ‫ا‬ ‫ل‬
‫َ‬ ‫ا‬ ‫َ‬ ‫ق‬‫َ‬ ‫ف‬ ‫‪،‬‬ ‫س‬
‫ِ َ ٍ‬‫َّا‬ ‫ب‬ ‫ع‬ ‫ْن‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ى‬‫َ‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ف‬
‫ُ ِ َ ِإ‬‫ر‬‫َ‬ ‫ف‬ ‫ى‪،‬‬ ‫اُأل ْخ َر‬
‫َب ِد َما ُء قَ وْ ٍم َوَأ ْم َوالُهُ ْم»‪َ ،‬ذ ِّكرُوهَ ا بِاهَّلل ِ َوا ْق َر ُءوا َعلَ ْيهَ ا‪:‬‬ ‫«لَوْ يُ ْعطَى النَّاسُ بِ َد ْع َواهُ ْم ل َذه َ‬
‫ت‪ ،‬فَقَا َل ابْنُ َعبَّا ٍ‬
‫س‪:‬‬ ‫﴿ِإ َّن ٱلَّ ِذينَ يَ ۡشتَرُونَ بِ َع ۡه ِد ٱهَّلل ِ َوَأ ۡي ٰ َمنِ ِهمۡ ثَ َم ٗنا قَلِياًل ﴾ فَ َذ َّكرُوهَا فَا ْعتَ َرفَ ْ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪« :‬اليَ ِمينُ َعلَى ال ُم َّدعَى َعلَ ْي ِه» [رواه البخاری‪.]4552 :‬‬ ‫قَا َل النَّبِ ُّي َ‬
‫‪ -1725‬از ابن عباسب روایت است که دو زن در نزدش اقامه دع وی کردن د‪،‬‬
‫این دو زن در یک خانه – یا در یک غرفه – پین ه دوزی می‌کردن د‪ ،‬روزی یکی‬
‫از آن‌ها در حالی که درفش دستش را سوراخ کرده ب ود‪ ،‬از خان ه برآم د‪ ،‬و ادع ا‬
‫کرد که آن زن دیگر دستش را مجروح ساخته است‪ ،‬موضوع‌شان به ابن عباس ب‬
‫رسید‪.‬‬
‫ابن عباسب گفت‪ :‬پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬اگر برای مردم به دعوای‌ش ان داده‬
‫شود‪ ،‬خون‌های مردم و اموال مردم از بین می‌رود»‪ ،‬سوگند خوردن به خدا را به‬
‫یاد [زن مدعی علیها] دهید‪ ،‬و این آیت را برایش بخوانید‪« :‬کسانی که پیمان الهی‬
‫و سوگندهای خود را به بهای اندکی بفروشند‪،»...‬‬

‫(متشابهات) دو مذهب مش هور وج ود دارد‪ :‬اول‪ :‬مت وقفین‪ :‬ک ه می‌گوین د‪ :‬مع نی حقیقی این‬
‫آیات را جز خود خداوند متع ال کس دیگ ری نمی‌دان د‪ ،‬و دلیل‌ش ان این ق ول خداون د متع ال‬
‫است که در مورد متشابهات می‌فرماید‪َ ﴿ :‬و َما يَ ۡعلَ ُم ت َۡأ ِويلَ ٓۥهُ ِإاَّل ٱهَّلل ۗ ُ َوٱل ٰ َّر ِس ُخونَ فِي ۡٱل ِع ۡل ِم يَقُولُ ونَ‬
‫َءا َمنَّا بِ ِهۦ ُك ‪ّ ٞ‬ل ِّم ۡن ِعن ِد َربِّن َۗا﴾‪ ،‬یعنی‪ :‬تاویل متشابه را جز خدا کس دیگری نمی‌دان د‪ ،‬و علم ای‬
‫راسخ در علم می‌گویند‪ :‬ما به متشابه ایمان داریم‪ ،‬همه – چه متشابه و چه غیر متشابه – از‬
‫نزد پروردگار ما است‪.‬‬
‫دوم‪ :‬مؤولین که می‌گویند‪ :‬گرچه معنی حقیقی چنین آیاتی را نمی‌دانیم‪ ،‬ولی مانعی نیست ک ه آن‬
‫را به اساس کالم عرب‪ ،‬و اص طالحات این ق وم در کنای ه‪ ،‬و مج از‪ ،‬و اس تعاره‪ ،‬توجی ه و‬
‫تاویل نمائیم‪ ،‬مثالً‪ :‬بگوئیم که مراد از (دست)‪ :‬قوت و قدرت‪ ،‬و مراد از (چشم)‪ :‬اح اطت و‬
‫رعایت‪ ،‬و مراد از (رو)‪ :‬نفوذ و ذات است‪ ،‬و دلیل‌شان همان قول خداون د متع ال اس ت ک ه‬
‫در مورد متشابهات می‌فرماید‪َ ﴿ :‬و َما يَ ۡعلَ ُم ت َۡأ ِويلَ ٓۥهُ ِإاَّل ٱهَّلل ۗ ُ َوٱل ٰ َّر ِس ُخونَ فِي ۡٱل ِع ۡل ِم يَقُولُ ونَ َءا َمنَّا بِِۦه‬
‫ُك ‪ّ ٞ‬ل ِّم ۡن ِعن ِد َربِّن َۗا﴾‪ ،‬منتهی این گروه بر لفظ جالله یعنی‪ :‬لفظ (هللا) توقف نمی‌کنن د‪ ،‬بلک ه ب ر‬
‫﴿فِي ۡٱل ِع ۡل ِم﴾ توق ف می‌نماین د‪ ،‬و در این ص ورت مع نی آیت چ نین می‌ش ود ک ه‪ :‬مع نی‬
‫متشابهات را جز خدا و راسخین در علم کس دیگ ری نمی‌دان د‪ ،‬یع نی‪ :‬راس خین در علم هم‬
‫معانی این آیات را می‌دانند‪ .‬و شکی نیست که این توجیه اخ یر تکل ف آور‪ ،‬و دور از س یاق‬
‫آیت است‪ ،‬و عالوه بر آن اگر معنی چنان باشد که این گروه دوم می‌گویند‪ :‬فرق چندانی بین‬
‫آیات محکمات و بین متشابهات باقی نمی‌ماند‪ ،‬وهللا تعالی أعلم‪.‬‬
 ‫‪165‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫آن‌ها [ع ذاب] خ دا را بی ادش دادن د‪ ،‬و او اع تراف ک رد‪ ،‬و ابن عباس ب گفت‪:‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬قسم برکسی اس ت ک ه دع وی ب ر علی ه او اقام ه گردی ده‬
‫است»(‪.)1‬‬

‫اس قَ ۡد َج َمع ْ‬
‫ُوا لَ ُكمۡ ﴾ اآلية‬ ‫‪ -15‬باب‪ :‬قَولُهُ َ‬
‫ع َّز َو َج َّل‪ِ﴿ :‬إ َّن ٱلنَّ َ‬
‫باب [‪ :]15‬قوله ع َّز وج َّل‪﴿ :‬به تحقیق مردمان بر ضد شما جمع شده‌اند‪﴾...‬‬

‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َما‪َ ،‬ح ْس بُنَا هَّللا ُ َونِ ْع َم ال َو ِكيلُ‪« ،‬قَالَهَ ا ِإ ْب َرا ِهي ُم‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1726‬ع َِن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫ُأ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم» ِحينَ قَ الُوا‪ِ﴿ :‬إ َّن‬ ‫َعلَ ْي ِه ال َّسالَ ُم ِحينَ ْلقِ َي فِي النَّ ِ‬
‫ار‪َ ،‬وقَالَهَا ُم َح َّم ٌد َ‬
‫وا َح ۡس بُنَا ٱهَّلل ُ َونِ ۡع َم ۡٱل َو ِكي ُل﴾ [رواه‬ ‫ُوا لَ ُكمۡ فَ ۡ‬
‫ٱخ َش ۡوهُمۡ فَزَا َدهُمۡ ِإي ٰ َم ٗن ا َوقَ الُ ْ‬ ‫اس قَ ۡد َج َمع ْ‬
‫ٱلنَّ َ‬
‫البخاری‪.]4563 :‬‬
‫ۡ‬
‫‪ -1726‬از ابن عباس ب روایت اس ت ک ه گفت‪َ ﴿ :‬ح ۡس بُنَا ٱهَّلل ُ َونِ ۡع َم ٱل َو ِكي ُل﴾ این‬
‫[آیه] را ابراهیم÷ هنگامی که در آتش انداخته ش د‪ ،‬تالوت ک رد‪ ،‬و پی امبر خ دا ج‬
‫این آیت را وقتی تالوت کردند ک ه [من افقین] برای‌ش ان گفتن د ک ه‪« :‬م ردم ب رای‬
‫ن برد ب ا ش ما گ رد آمده‌ان د‪ ،‬از آن‌ه ا بترس ید‪ ،‬و این چ یز ایم ان آن‌ه ا را زی ادتر‬
‫ساخت‪ ،‬و گفتند‪ :‬خداوند برای ما بسنده‪ ،‬و بهترین حامی است»(‪.)2‬‬

‫‪ -‬و این در صورتی است که (مدعی علیه) دلیلی برای دفع دعوی از خ ود نداش ته باش د‪ ،‬و‬ ‫‪1‬‬

‫گاهی می‌شود که سوگند در ح االت خاص ی متوج ه خ ود م دعی می‌گ ردد‪ ،‬مانن د موض وع‬
‫قسامت‪ ،‬چنان‌چه که گاهی سوگند متوجه (مدعی) و (م دعی علی ه) ه ر دو گ ردد‪ ،‬و این در‬
‫صورتی است که هر کدام از جانبین من وج ه (م دعی) و من وج ه (م دعی علی ه) باش د‪ ،‬و‬
‫تفصیل آن را می‌توان در کتب فقه مطالعه نمود‪.‬‬
‫‪ -‬کسی که آمادگی نبرد با مسلمانان را گرفته بود ابوسفیان بود‪ ،‬زیرا وی وقتی که از جنگ‬ ‫‪2‬‬

‫(احد) برگشت گفت‪ :‬یا محمد! اگر می‌خواهی موع د م ا در س ال آین ده منطق ه (ب در) باش د‪،‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬إن‌شاء هللا»‪ ،‬چون سال آینده شد با اهل مکه بیرون ش د ت ا ب ه (م ر‬
‫الظهران) رسید‪ ،‬در آنجا خداوند ترس را در دلش انداخت‪ ،‬و تصمیم گرفت ک ه برگ ردد‪ ،‬و‬
‫برای نُ َعیم بن مسعود که به عم ره آم ده ب ود گفت‪ :‬اگ ر توانس تی ک ه مس لمانان را از جن گ‬
‫کردن با ما برحذر داری‪ ،‬برایت ده شتر بخشش می‌دهم‪ ،‬چون نُ َعیم از مکه بیرون ش د‪ ،‬دی د‬
‫ک ه مس لمانان آم ادگی جن گ را گرفته‌ان د‪ ،‬آن‌ه ا را از رفتن ب ه جن گ ترس انید و گفت ک ه‬
‫ابوسفیان تمام قبائل عرب را بر علیه شما گسیل داشته است‪ ،‬ولی این س خنش ن ه تنه ا آنک ه‬
‫مسلمانان را در هراس نینداخت‪ ،‬بلکه سبب هرچ ه بیش تر ق وت ایم انی و تص میم آن‌ه ا ب ر‬
‫جهاد گردید‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪166‬‬

‫وا ۡٱل ِك ٰتَ َ‬

‫ب ِمن قَ ۡبلِ ُكمۡ َو ِمنَ‬ ‫ع• َّز َو َج• َّل‪َ ﴿ :‬ولَت َۡس َمع َُّن ِمنَ ٱلَّ ِذينَ ُأوتُ ْ‬‫‪ -16‬ب••اب‪ :‬قَولُ•هُ َ‬
‫ٱلَّ ِذينَ َأ ۡش َر ُك ٓو ْا َأ ٗذى َكثِ ٗير ۚا﴾‬
‫(‪)1‬‬
‫باب [‪ :]16‬قوله ع َّز وج َّل‪﴿ :‬و از زبان اهل کتاب و مشرکان آزار فراوان خواهید شنید﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َم ا‪َ :‬أ َّن َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1727‬ع َْن ُأ َسا َمةَ ْبنَ َز ْي ٍد َر ِ‬
‫ار َعلَى قَ ِطيفَ ٍة فَ َد ِكيَّ ٍة‪َ ،‬وَأرْ دَفَ ُأ َسا َمةَ ْبنَ َز ْي ٍد َو َرا َءهُ يَعُو ُد َس ْع َد ْبنَ ُعبَ ا َدةَ‬ ‫ب َعلَى ِح َم ٍ‬ ‫َر ِك َ‬
‫ُأ‬ ‫هَّللا‬ ‫ْ‬
‫س فِي ِه َع ْب ُد ِ بْنُ بَ ٍّي‬ ‫ج قَ ْب َل َوق َع ِة بَ ْد ٍر‪ ،‬قَا َل‪َ :‬حتَّى َم َّر بِ َمجْ لِ ٍ‬ ‫ث ب ِْن الخ َْز َر ِ‬ ‫ار ِ‬ ‫فِي بَنِي ال َح ِ‬
‫س خالَط ِمنَ ال ُم ْس لِ ِمينَ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫ُأ‬ ‫هَّللا‬
‫ك قَ ْب َل ْن ي ُْس لِ َم َع ْب ُد ِ بْنُ بَ ٍّي‪ ،‬فَ ِإ َذا فِي ال َمجْ لِ ِ‬ ‫َأ‬ ‫ابْنُ َسلُو َل َو َذلِ َ‬
‫س َع ْب ُد هَّللا ِ بْنُ َر َوا َح ةَ فَلَ َّما‬ ‫ان َواليَهُ و ِد َوال ُم ْس لِ ِمينَ ‪َ ،‬وفِي ال َمجْ لِ ِ‬ ‫َوال ُم ْش ِر ِكينَ َعبَ َد ِة اَألوْ ثَ ِ‬
‫س َع َجا َج ةُ ال َّدابَّ ِة‪ ،‬خَ َّم َر َع ْب ُد هَّللا ِ بْنُ ُأبَ ٍّي َأ ْنفَ هُ بِ ِردَاِئ ِه‪ ،‬ثُ َّم قَ ا َل‪ :‬الَ تُ َغبِّرُوا‬ ‫ت ال َمجْ لِ َ‬ ‫غ َِش يَ ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َعلَ ْي ِه ْم‪ ،‬ثُ َّم َوقَفَ فَنَ َز َل فَ َدعَاهُ ْم ِإلَى هَّللا ِ‪َ ،‬وقَ َرَأ‬ ‫هَّللا‬
‫َعلَ ْينَا‪ ،‬ف َسل َم َرسُو ُل ِ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َعلَ ْي ِه ُم القُرْ آنَ ‪ ،‬فَقَا َل َع ْب ُد هَّللا ِ بْنُ ُأبَ ٍّي ابْنُ َسلُو َل‪َ :‬أ ُّيهَ ا ال َم رْ ُء ِإنَّهُ الَ َأحْ َس نَ ِم َّما تَقُ ولُ‪ِ ،‬إ ْن‬
‫ص صْ َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَقَ ا َل‬ ‫ك فَا ْق ُ‬ ‫ك فَ َم ْن َج ا َء َ‬ ‫َكانَ َحقًّا فَالَ تُْؤ ِذنَا بِ ِه فِي َمجْ لِ ِسنَا‪ ،‬ارْ ِج ْع ِإلَى َرحْ لِ َ‬
‫اس تَبَّ‬ ‫َع ْب ُد هَّللا ِ بْنُ َر َوا َحةَ‪ :‬بَلَى يَا َرسُو َل هَّللا ِ فَا ْغ َش نَا بِ ِه فِي َم َجالِ ِس نَا‪ ،‬فَِإنَّا نُ ِحبُّ َذلِ كَ‪ ،‬فَ ْ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ال ُم ْسلِ ُمونَ َوال ُم ْش ِر ُكونَ َواليَهُودُ‪َ ،‬حتَّى َكادُوا يَتَثَ ا َورُونَ ‪ ،‬فَلَ ْم يَ ز َِل النَّبِ ُّي َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم دَابَّتَهُ فَ َس ا َر َحتَّى َد َخ َل‬ ‫ب النَّبِ ُّي َ‬ ‫ضهُ ْم َحتَّى َس َكنُوا‪ ،‬ثُ َّم َر ِك َ‬ ‫َو َسلَّ َم يُ َخفِّ ُ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪« :‬يَا َس ْع ُد َألَ ْم تَ ْس َم ْع َم ا قَ ا َل َأبُ و‬ ‫َعلَى َس ْع ِد ب ِْن ُعبَا َدةَ‪ ،‬فَقَا َل لَهُ النَّبِ ُّي َ‬
‫ب؟ ‪ -‬ي ُِري ُد َع ْب َد هَّللا ِ ْبنَ ُأبَ ٍّي ‪ -‬قَا َل‪َ :‬كذا َو َك ذا»‪ ،‬قَ ا َل َس ْع ُد بْنُ ُعبَ ا َدةَ‪ :‬يَ ا َر ُس و َل ِ‪،‬‬
‫هَّللا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُحبَا ٍ‬
‫ق ال ِذي ن َز َل‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬
‫اب لق د َج ا َء ُ بِ ال َح ِّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ك ال ِكتَ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬
‫اص فحْ َعن هُ‪ ،‬ف َوال ِذي ن َز َل َعل ْي َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫اعْفُ َعن هُ َو ْ‬ ‫ْ‬
‫هَّللا‬
‫ص ابَ ِة‪ ،‬فل َّما بَى ُ‬ ‫َأ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ص بُوهُ بِال ِع َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬
‫َعلَ ْيكَ‪ ،‬لَقَ ِد اصْ طل َح ه ُل هَ ِذ ِه البُ َح ْي َر ِة َعلى ن يُت َِّوجُوهُ فيُ َع ِّ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ك فَ َع َل بِ ِه َم ا َرَأيْتَ ‪ ،‬فَ َعفَ ا َع ْن هُ َر ُس و ُل هَّللا ِ‬ ‫ق بِ َذلِكَ‪ ،‬فَ َذلِ َ‬ ‫ك هَّللا ُ َش ِر َ‬ ‫ق الَّ ِذي َأ ْعطَا َ‬ ‫ك بِال َح ِّ‬ ‫َذلِ َ‬
‫ص َحابُهُ يَ ْعفُ ونَ ع َِن‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َوَأ ْ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ ،‬و َك انَ النَّبِ ُّي َ‬ ‫َ‬
‫ص بِرُونَ َعلَى اَأل َذى‪ ،‬قَ ا َل هَّللا ُ َع َّز َو َج لَّ‪:‬‬ ‫ب‪َ ،‬ك َما َأ َم َرهُ ُم هَّللا ُ‪َ ،‬ويَ ْ‬ ‫َ ِ ِ ِ‬‫َا‬ ‫ت‬ ‫ك‬ ‫ال‬ ‫ل‬ ‫ْ‬
‫ه‬ ‫َأ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ينَ‬ ‫ك‬ ‫ْ‬
‫ال ُ ِ ِ‬
‫ر‬ ‫ش‬ ‫م‬
‫يرا﴾ اآليَ ةَ‪،‬‬ ‫ۚ‬ ‫ب ِمن قَ ۡبلِ ُكمۡ َو ِمنَ ٱلَّ ِذينَ َأ ۡش َر ُك ٓو ْا َأ ٗذى َكثِ ٗ‬ ‫ٰ‬ ‫ۡ‬
‫وا ٱل ِكتَ َ‬ ‫ُأ‬
‫﴿ َولَت َۡس َمع َُّن ِمنَ ٱلَّ ِذينَ وتُ ْ‬
‫ب لَ ۡو يَ ُر ُّدونَ ُكم ِّم ۢن بَ ۡع ِد ِإي ٰ َمنِ ُكمۡ ُكفَّارًا َح َس ٗدا ِّم ۡن ِعن ِد‬ ‫ير ِّم ۡن َأ ۡه ِل ۡٱل ِك ٰتَ ِ‬ ‫َوقَا َل هَّللا ُ‪َ ﴿ :‬و َّد َكثِ ‪ٞ‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم يَتََأ َّو ُل ال َع ْف َو َم ا َأ َم َرهُ هَّللا ُ بِ ِه‪،‬‬ ‫آخ ِر اآليَ ِة‪َ ،‬و َكانَ النَّبِ ُّي َ‬ ‫َأنفُ ِس ِهم﴾ ِإلَى ِ‬
‫ص نَا ِدي َد‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم بَ ْدرًا‪ ،‬فَقَتَ َل هَّللا ُ بِ ِه َ‬ ‫َحتَّى َأ ِذنَ هَّللا ُ فِي ِه ْم‪ ،‬فَلَ َّما َغزَا َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫ان‪ :‬هَ َذا ْم ٌر‬ ‫َأ‬ ‫ش‪ ،‬قَا َل ابْنُ ُأبَ ٍّي ابْنُ َسلُو َل َو َم ْن َم َعهُ ِمنَ ال ُم ْش ِر ِكينَ َو َعبَ َد ِة ا وْ ثَ ِ‬
‫َأل‬ ‫ار قُ َر ْي ٍ‬ ‫ُكفَّ ِ‬
‫‪ -‬در کتاب (اسباب النزول) تالیف امام ابوحس ن نیش اپوری ب ه نق ل از کعب بن مال ک آم ده‬ ‫‪1‬‬

‫اس ت ک ه‪ :‬کعب بن أش رف یه ودی ش اعر ب ود‪ ،‬و در ش عر خ ود‪ ،‬پی امبر خ دا ج را هج و‬

‫می‌کرد‪ ،‬و کفار قریش را بر علیه مسلمانان تحریک می‌نمود‪ ،‬و هنگامی ک ه پی امبر خ دا ج‬
‫به مدینه آمدند‪ ،‬اصناف مختلفی از مسلمانان و مشرکین و یهود‪ ،‬در آنجا سکونت داش تند‪ ،‬و‬
‫پیامبر خدا ج خواستند تا همگان را اصالح سازند‪ ،‬ولی مشرکین و یهود به اذیت پیامبر خدا‬
‫ج و مسلمانان پرداختند‪ ،‬و خداوند متعال به پیامبر خود امر کرد که در مقابل اذیت آن‌ه ا از‬
‫صبر و بردباری کار بگیرد‪ ،‬و این آیه کریمه نازل گردید که‪« :‬و حتم ا ً از اه ل کت اب و از‬
‫مشرکین آزار فراوان خواهید شنید»‪.‬‬
 ‫‪167‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َعلَى اِإل ْس الَ ِم فََأ ْس لَ ُموا [رواه البخ اری‪:‬‬
‫قَ ْد تَ َو َّجهَ‪ ،‬فَبَايَعُوا ال َّرسُو َل َ‬
‫‪.]4566‬‬
‫‪ -1727‬از اسامه بن زیدب روایت است که پیامبر خ دا ج پیش از جن گ ب در‪،‬‬
‫بر خری که بر آن جُل غلیظی [که ساخت قریه فدک بود] انداخته شده بود‪ ،‬س وار‬
‫ش دند‪ ،‬و اس امه بن زی د را پش ت س ر خ ود س وار کردن د‪ ،‬و ب ه عی ادت س عد بن‬
‫َزرج رفتند‪.‬‬ ‫عبادهس در قبیله حارث بن خ َ‬
‫تا به مجلسی رسیدند که عبدهللا بن أبی بن سلول [رئیس منافقان] در میان آن‌ها‬
‫بود‪ ،‬و این واقعه پیش از مسلمان شدن عبدهللا بن أبی بود‪[ ،‬یع نی‪ :‬پیش از اظه ار‬
‫اس الم این من افق ب ود‪ ،‬ورن ه او هیچ وقت مس لمان نش ده ب ود] و در این مجلس‬
‫مردمی از مسلمانان‪ ،‬مشرکان‪ ،‬بت‌پرست و یهود اشتراک داشتند‪ ،‬و در آن مجلس‬
‫عبدهللا بن َر َواحهس نیز حضور داشت‪.‬‬
‫چون گرد و غبار [راه رفتن] خر به مجلس آن‌ها رسید‪ ،‬عبدهللا بن أبی بینی‌اش‬
‫را با چادرش گرفت و گفت‪ :‬ما را غبار آلود نکنید‪ ،‬و پیامبر خدا ج بر آن‌ها سالم‬
‫دادند‪ ،‬و توقف نمودند‪ ،‬و پی اده ش دند‪ ،‬و آن‌ه ا را ب ه س وی خ دا دع وت کردن د و‬
‫برای آن‌ها قرآن تالوت نمودند‪.‬‬
‫عبدهللا بن أبی بن سلول گفت‪ :‬ای مرد! اگر چیزی را که می‌گ وئی ح ق باش د‪،‬‬
‫به تر از آن چ یزی نیس ت ک ه م ا را در مج الس م ا اذیت نک نی و ب ه خ انه‌ات‬
‫برگردی‪ ،‬اگر کسی نزدت آمد‪ ،‬این چیزها را برایش قصه کنی‪.‬‬
‫عبدهللا بن َر َواحه گفت‪ :‬نه خیر‪ ،‬بلکه یا رس ول هللا! این چیزه ا را در مج الس‬
‫ما مطرح نمائید‪ ،‬زیرا ما این چیزها را دوست داریم‪.‬‬
‫و مسلمانان [از یک طرف] و مشرکان و یه ود [از ط رف دیگ ر] یک دیگر را‬
‫دشنام دادند و به باد حمله گرفتند‪ ،‬تا ج ایی ک ه نزدی ک ب ود ب ه ج ان هم بیفتن د‪ ،‬و‬
‫پیامبر خدا ج به آرام ساختن آن‌ها تا جایی ادامه دادند که [باالخره] خاموش شدند‪.‬‬
‫بعد از آن پیامبر خدا ج مرکب خود را سوار شدند و رفتند تا آنکه نزد سعد بن‬
‫عبادهس رسیدند‪ ،‬پیامبر خ دا ج ب رایش گفتن د‪« :‬ای س عد! مگ ر نش نیدی ک ه اب و‬
‫حباب – یعنی‪ :‬عبدهللا بن أبی [منافق] ‪ -‬چه گفت؟ او چنین و چنان گفت»‪.‬‬
‫سعد بن عباده گفت‪ :‬یا رسول هللا! از وی عفو کنید و گذشت نمائید‪ ،‬س وگند ب ه‬
‫ذاتی که قرآن را بر شما نازل کرده است‪ ،‬آنچه را که خداوند بر شما ن ازل نم وده‬
‫است حق و یقین است‪ ،‬و مردم این منطقه [یعنی‪ :‬مردم مدینه منوره] اتف اق ک رده‬
‫بودند که تاج را ب ر س ر این [من افق] بگذارن د‪ ،‬و دس تار رئاس ت را ب ر س ر وی‬
‫ببندند‪ ،‬ولی چون خدا به سبب آنکه حق را بر ش ما ن ازل س اخت‪ ،‬و [رئاس ت] او‬
‫را نخواست‪ ،‬این شخص به غصه افتاد‪ ،‬و کاری کرد که مشاهده نمودید‪.‬‬
‫و پیامبر خدا ج از وی عفو نمودند‪ ،‬و پیامبر خدا ج و صحابه‌شان به قرار امر‬
‫خدا عزوجل از مش رکین و کف ار عف و می‌کردن د‪ ،‬و در مقاب ل آزار و اذیت آن‌ه ا‬
‫صبر می‌نمودند‪ ،‬تا اینکه خداوند برای‌شان اجازه داد که با آن‌ها جهاد کنند‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪168‬‬
‫و هنگ امی ک ه پی امبر خ دا ج ب ه غ زوه ب در رفتن د‪ ،‬و خ دا ب ه واس طه ایش ان‬
‫سرکردگان کفار قریش را کشت‪ ،‬ابن ُأبی ابن سلول و همراهانش ک ه از مش رکان‬
‫و بت‌پرستان بودند‪ ،‬باخود گفتند‪ :‬این کار دیگر انتش ار یافت ه اس ت‪ ،‬و آمدن د و ب ا‬
‫پیامبر خدا ج بر اسالم بیعت نموده و [به ظاهر] مسلمان شدند‪.‬‬

‫ع َّز َو َج َّل‪﴿ :‬اَل ت َۡح َسبَ َّن ٱلَّ ِذينَ يَ ۡف َرحُونَ بِ َمٓا َأت ْ‬
‫َوا﴾‬ ‫‪ -17‬باب‪ :‬قَولُهُ َ‬
‫باب [‪ :]17‬قوله ع َّز وج َّل‪﴿:‬گمان مبر آنان که از کردارشان شاد می‌شوند﴾‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪َ« :‬أ َّن ِر َجااًل ِمنَ ال ُمنَافِقِينَ َعلَى َع ْه ِد‬ ‫‪ -1728‬ع َْن َأبِي َس ِعي ٍد ال ُخ ْد ِريِّ َر ِ‬
‫َّ‬
‫ص لى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم ِإلَى‬ ‫َّ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َك انَ ِإ َذا خَ َر َج َر ُس و ُل ِ َ‬
‫هَّللا‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬
‫َرس ِ‬
‫َّ‬
‫صلى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم‪ ،‬فَ ِإ َذا قَ ِد َم‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬
‫ُول ِ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫الغ َْز ِو تَ َخلفوا َع ْنهُ‪َ ،‬وفَ ِرحُوا بِ َمق َع ِد ِه ْم ِخالَفَ َرس ِ‬
‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ا ْعتَ َذرُوا ِإلَ ْي ِه‪َ ،‬و َحلَف وا َو َحبُّوا ْن يُحْ َم دُوا بِ َم ا لَ ْم‬
‫ُ‬ ‫َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬
‫وا َّوي ُِحبُّونَ َأن ي ُۡح َم د ْ‬
‫ُوا بِ َم ا لَمۡ‬ ‫ت‪﴿ :‬اَل ت َۡح َس بَ َّن ٱلَّ ِذينَ يَ ۡف َر ُح ونَ بِ َم ٓا َأتَ ْ‬
‫يَ ْف َعلُ وا»‪ ،‬فَنَ َزلَ ْ‬
‫وا﴾ اآليَةَ [رواه البخاری‪.]4567 :‬‬ ‫يَ ۡف َعلُ ْ‬
‫‪ -1728‬از ابوسعید خدریس روایت است که گفت‪ :‬مردمی از منافقان در زمان‬
‫پیامبر خدا ج وجود داشتند که چون پیامبر خدا ج به جهاد می‌رفتند‪ ،‬آن‌ها از رفتن‬
‫به جهاد با ایشان خود داری می‌کردند‪ ،‬و از نرفتن خود با پیامبر خدا ج خوش حال‬
‫بودند‪ ،‬و چ ون پی امبر خ دا ج از جه اد برمی‌گش تند این‌ه ا ع ذر خ واهی ک رده و‬
‫سوگند می‌خوردند [که از فتح و نصرتی که نصیب شما ش ده اس ت‪ ،‬خورس ندیم]‪،‬‬
‫و در عین حال توقع داشتند که از نرفتن به جهاد مورد ستایش نیز قرار گیرند‪.‬‬
‫و این آیه کریم ه درب اره آن‌ه ا ن ازل گردی د‪﴿ :‬گم ان م بر آن ان از کردارش ان‬
‫شادمان می‌شوند‪ ،‬و دوست دارند به کارهای که نکرده‌اند ستایش شوند﴾(‪.)1‬‬

‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َما وقد قيل له‪َ :‬لِئ ْن َكانَ ُك لُّ ا ْم ِرٍئ فَ ِر َح بِ َم ا‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1729‬ع َِن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫ُأوتِ َي‪َ ،‬وَأ َحبَّ َأ ْن يُحْ َم َد بِ َما لَ ْم يَ ْف َعلْ ُم َع َّذبًا‪ ،‬لَنُ َع َّذبَ َّن َأجْ َم ُع ونَ ‪ ،‬فَقَ ا َل ابْنُ َعبَّا ٍ‬
‫س‪َ :‬و َم ا لَ ُك ْم‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم يَهُ و َد فَ َس َألَهُ ْم ع َْن َش ْي ٍء فَ َكتَ ُم وهُ ِإيَّاهُ‪،‬‬ ‫َولِهَ ِذ ِه «ِإنَّ َم ا َد َع ا النَّبِ ُّي َ‬
‫َوَأ ْخبَرُوهُ بِ َغي ِْر ِه فََأ َروْ هُ َأ ْن قَ ِد ا ْستَحْ َمدُوا ِإلَ ْي ِه‪ ،‬بِ َما ْخبَرُوهُ َع ْنهُ فِي َم ا َس لَهُ ْم‪َ ،‬وفَ ِر ُح وا بِ َم ا‬
‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ُأوتُوا ِم ْن ِك ْت َمانِ ِه ْم» [رواه البخاری‪.]4568 :‬‬
‫‪ -1729‬از ابن عباسب روایت است که چون از وی پرسیده ش د ک ه‪[ :‬اگ ر بن ا‬
‫ب ه ظ اهر آی ه گذش ته] ق رار باش د کس ی ک ه ب ه س بب آنچ ه ک ه انج ام داده اس ت‬
‫‪ -‬حکم این آیه عام نیست‪ ،‬یعنی‪ :‬این طور نیست که اگر کسی به سبب کاری که انجام ن داده‬ ‫‪1‬‬

‫است‪ ،‬مورد مدح قرار گرفت و خوشحال شد‪ ،‬ب رایش ع ذاب دردن اکی باش د‪ ،‬بلک ه این آی ه‬
‫خاص برای این عمل منافقین و یهود بود‪ ،‬زیرا بر عالوه از آنک ه از رفتن ب ه جه اد قص داً‬
‫خود داری می‌کردند‪ ،‬در عین حال چنین توقع داشتند که از نرفتن خ ود‪ ،‬م ورد س تایش ن یز‬
‫قرار بگیرند‪ ،‬و با آن هم نباید انسان از کاری که انجام نداده اس ت‪ ،‬توق ع آن را داش ته باش د‬
‫که مورد ستایش قرار گیرد‪ ،‬و یا آنکه برایش مزدی داده شود‪.‬‬
 ‫‪169‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫خوشحال شود‪ ،‬و توقع داشته باشد که در مقابل چیزی که انجام نداده است س تایش‬
‫گردد‪ ،‬مورد تعذیب قرار گیرد‪ ،‬یقینا ً همه ما تعذیب خواهیم شد‪.‬‬
‫ابن عباس ب گفت‪ :‬ش ما کج ا و مع نی این آیت کج ا؟ پی امبر خ دا ج یه ود را‬
‫طلبیدند و درباره چیزی از آن‌ها پرسان کردن د‪[ ،‬چ یزی را ک ه پی امبر خ دا ج از‬
‫آن‌ها پرسیده بودند‪ ،‬صفت‌شان در تورات بود]‪ ،‬آن‌ها حقیقت را کتم ان نمودن د‪ ،‬و‬
‫چیز دیگری برای پیامبر خدا ج گفتند‪ ،‬و در عین حال طوری برای پیامبر خ دا ج‬
‫وانمود کردند که گویا از این جواب غلط خود‪ ،‬مورد ستایش قرار گرفته‌ان د‪ ،‬و از‬
‫اینکه معنی حقیقی را کتمان کرده بودند‪ ،‬خوشحال بودند‪.‬‬

‫ورة النِّ ِ‬
‫سا ِء‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫سورۀ نساء‬
‫وا فِي ۡٱليَ ٰتَ َمى﴾‬
‫‪ -18‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪َ ﴿ :‬وِإ ۡن ِخ ۡفتُمۡ َأاَّل تُ ۡق ِسطُ ْ‬
‫باب [‪ :]18‬قوله ع َّز وج َّل‪﴿ :‬و اگر می‌ترسیدید که درباره یتیمان عدالت کرده نمی‌توانید‪﴾...‬‬

‫ض َي هللاُ َع ْنهَ ا َأنَّه ا َس َألَها ُع رْ َوةٌ ع َْن قَ وْ ِل هَّللا ِ تَ َع الَى‪َ ﴿ :‬وِإ ۡن‬ ‫‪ -1730‬ع َْن عاِئ َشةَ َر ِ‬
‫ت‪ :‬يَا ا ْبنَ ُأ ْختِي‪ ،‬هَ ِذ ِه اليَتِي َمةُ تَ ُك ونُ فِي َحجْ ِر َولِيِّهَ ا‪،‬‬ ‫وا فِي ۡٱليَ ٰتَ َمى﴾ فَقَالَ ْ‬ ‫ِخ ۡفتُمۡ َأاَّل تُ ۡق ِسطُ ْ‬
‫ْجبُهُ َمالُهَا َو َج َمالُهَ ا‪ ،‬فَي ُِري ُد َولِ ُّيهَ ا َأ ْن يَتَ َز َّو َجهَ ا بِ َغ ْي ِر َأ ْن يُ ْق ِس طَ فِي‬‫تَ ْش َر ُكهُ فِي َمالِ ِه‪َ ،‬ويُع ِ‬
‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ْطيهَ ا َغ ْي ُرهُ‪ ،‬فَنُهُ وا ع َْن ْن يَ ْن ِك ُح وه َُّن ِإاَّل ْن يُ ْق ِس طُوا لَه َُّن‪،‬‬ ‫ْطيَهَا ِم ْث َل َما يُع ِ‬
‫صدَاقِهَا‪ ،‬فَيُع ِ‬ ‫َ‬

‫‪ - 1‬از مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬سوره نساء به اتفاق علماء م دنی اس ت‪ ،‬ب ه ج ز این آی ه کریم ه ک ه‪ِ۞﴿ :‬إ َّن ٱهَّلل َ يَ ۡأ ُم ُر ُكمۡ َأن‬
‫وا ٱَأۡل ٰ َم ٰنَ ِ‬
‫ت ِإلَ ٰ ٓى َأ ۡهلِهَا﴾ که درباره عثمان بن ابی طلحه در مکه نازل گردید‪.‬‬ ‫تَُؤ ُّد ْ‬
‫‪ )2‬این سورۀ مبارکه‪ ،‬دارای (‪ )24‬بیست وچهار رکوع‪ ،‬و (‪ )177‬ی ک ص د وهفت اد وهفت‬
‫آیت‪ ،‬و (‪ )2720‬دو هزار وهفت صد وبیست کلمه‪ ،‬و (‪ )16667‬شانزده ه زار وش ش ص د‬
‫وشصت وهفت حرف‪ ،‬و (‪ )7410‬هفت هزار وچهار صد وده نقطه است‪.‬‬
‫‪ )3‬یک جانب از جوانب اعجازی قرآن کریم در این س ورۀ آنک ه‪ :‬در س ه آیت از آی ات این‬
‫س ورۀ ک ه آی ه (‪ ،)11‬و (‪ ،)12‬و (‪ )176‬باش د‪ ،‬ی ک علم کام ل ک ه علم (م یراث) باش د‪،‬‬
‫گنجانیده شده است‪ ،‬و طوری که همگان می‌دانند (میراث) حاالت بسیار متعدد و گون اگونی‬
‫دارد که از صدها حالت می‌گذرد‪ ،‬ولی با آن هم قرآن کریم با اعجاز خود توانسته اس ت این‬
‫همه حاالت و اشکال را تنها در یک ونیم صفحه خود بگنجاند‪ ،‬و اگر فقه اء و ق انون دان ان‬
‫جهان‪ ،‬از مسلمانان و غیر مسلمانان در یکجا جمع شوند‪ ،‬و روزها و ماه‌ها‪ ،‬و حتی س ال‌ها‬
‫بکوشند‪ ،‬نخواهند توانست‪ ،‬مجم وع ح االت این علم را ب ا تعین ه ر م یراث‌بر‪ ،‬از ف رض و‬
‫تعصیب و حجب و حرمان و غیره در چند سطر محدودی ط وری ک ه در ق رآن مجی د آم ده‬
‫است بگنجانند‪ ،‬پس بخودی خود دانسته می‌شود که این قرآن از جانب بر پادارن ده آس مان‌ها‬
‫و زمین ‪ ،‬و از جانب خالق بشر است‪ ،‬نه از طرف خود بشر‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪170‬‬
‫اب لَهُ ْم ِمنَ النِّ َس ا ِء‬ ‫َاق‪ ،‬فَ ُأ ِمرُوا َأ ْن يَ ْن ِك ُح وا َم ا طَ َ‬ ‫الص د ِ‬ ‫َويَ ْبلُ ُغ وا لَه َُّن َأ ْعلَى ُس نَّتِ ِه َّن فِي َّ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬
‫اس «ا ْستَ ْفتَوْ ا َرسُو َل هَّللا ِ َ‬ ‫ت عَاِئ َشةُ‪ :‬وَِإ َّن النَّ َ‬ ‫ِس َواه َُّن‪ ،‬قَا َل عُرْ َوةُ‪ :‬قَالَ ْ‬
‫ت عَاِئ َش ةُ‪َ :‬وقَ وْ ُل هَّللا ِ تَ َع الَى‬ ‫بَ ْع َد هَ ِذ ِه اآليَ ِة‪ ،‬فََأ ْن َز َل هَّللا ُ‪َ ﴿ :‬ويَ ۡست َۡفتُونَكَ فِي ٱلنِّ َسٓا ِء﴾»‪ ،‬قَ الَ ْ‬
‫فِي آيَ ٍة ُأ ْخ َرى‪َ ﴿ :‬وت َۡر َغبُونَ َأن تَن ِكحُوه َُّن﴾‪َ :‬ر ْغبَةُ َأ َح ِد ُك ْم ع َْن يَتِي َمتِ ِه‪ِ ،‬حينَ تَ ُك ونُ قَلِيلَ ةَ‬
‫ت‪ :‬فَنُهُ وا َأ ْن يَ ْن ِك ُح وا ع َْن َم ْن َر ِغبُ وا فِي َمالِ ِه َو َج َمالِ ِه فِي يَتَ ا َمى‬ ‫ال‪ ،‬قَ الَ ْ‬‫ال َوال َج َم ِ‬ ‫ال َم ِ‬
‫ال» [رواه‬ ‫م‬ ‫ج‬ ‫ال‬
‫ِ َ ِ َ َ َ ِ‬ ‫و‬ ‫ال‬ ‫م‬ ‫ال‬ ‫ت‬ ‫َ‬ ‫ال‬‫ي‬‫ِ‬ ‫ل‬‫َ‬ ‫ق‬ ‫َّ‬
‫ن‬ ‫ُ‬
‫ك‬ ‫ا‬‫ذ‬‫َ‬ ‫َّ‬
‫ُن‬ ‫ه‬‫ن‬‫ْ‬ ‫ع‬ ‫م‬‫ه‬
‫ِ َ َ ِ ِ ْ َ ِإ‬‫ت‬ ‫ب‬ ‫ْ‬
‫غ‬ ‫ر‬ ‫ل‬ ‫جْ‬‫َأ‬ ‫ن‬‫ْ‬ ‫النِّ َس ِ ِإ ِ ِ ِ ِ‬
‫م‬ ‫‪،‬‬ ‫ط‬ ‫ْ‬
‫س‬ ‫ق‬‫ال‬ ‫ب‬ ‫اَّل‬ ‫ء‬ ‫ا‬
‫البخاری‪.]4574 :‬‬
‫‪ -1730‬از عائشهل روایت است که عروهس از وی از معنی این قول خداون د‬
‫متعال پرسید که‪﴿ :‬و اگر می‌ترسیدید که درباره یتیمان عدالت کرده نمی‌توانید‪ ،‬ب ا‬
‫زن انی ازدواج نمائی د ک ه دل‌خواهت ان باش ند‪ ،‬دو‪ ،‬س ه وچه ار‪ ،‬و اگ ر خ وف‬
‫بی‌عدالتی دارید‪ ،‬تنها به یک همسر اکتفاء کنید﴾‪.‬‬
‫عائشهل گفت‪ :‬خواهر زاده‌ام! مراد از این آیت دختر یتیمی است که در آغوش‬
‫سرپرست خود می‌باشد‪ ،‬در مال سرپرست خود ش ریک اس ت‪ ،‬و از نگ اه م ال و‬
‫جمالی که دارد‪ ،‬مورد تمایل سرپرست خود قرار می‌گ یرد‪ ،‬و س ر پرس تش ب دون‬
‫آنکه برایش مهر کاملی که – برای دیگر زن‌ها می‌ده د – بده د‪ ،‬می‌خواه د او را‬
‫به نکاح بگیرد‪ ،‬از نکاح کردن چنین یتیمانی تا وق تی ک ه مه ر آن‌ه ا را ب ه ط ور‬
‫کامل و حتی بیشتر از آن نمی‌دهند منع شدند‪ ،‬و امر شدند که از دیگر زن‌ها آنچ ه‬
‫را که می‌خواهند [تا چهار زن] به نکاح بگیرند‪.‬‬
‫عائشهل گفت‪ :‬بعد از نزول این آیت مردم از پیامبر خ دا ج اس تفتاء نمودن د‪ ،‬و‬
‫خداون د این آیت را ن ازل س اخت ک ه‪« :‬و م ردم از ت و درب اره زن‌ه ا فت وی‬
‫می‌خواهند»‪.‬‬
‫عائشهل گفت‪ :‬و مراد از قول خداوند متعال در آیت دیگری که می‌فرماید‪﴿ :‬و‬
‫از نکاح گرفتن آن‌ه ا رو می‌گردانی د‪ ،﴾...‬رو گردانی دن از نک اح ک ردن یتیم انی‬
‫است که مال و جمالی ندارند‪.‬‬
‫عائشهل گفت ک ه‪ :‬از نک اح گ رفتن یتیم ان دارای م ال و جم ال ب دون درنظ ر‬
‫گرفتن عدالت درب اره آن‌ه ا از این جهت من ع ش دند‪ ،‬ک ه از نک اح گ رفتن یتیم ان‬
‫بدون مال و جمال خود داری می‌کردند‪.‬‬

‫ُوصي ُك ُم ٱهَّلل ُ فِ ٓي َأ ۡو ٰلَ ِد ُكمۡ ۖ ﴾‬ ‫‪ -19‬باب‪ :‬قَوله َ‬

‫ع َّز َو َج َّل‪﴿ :‬ي ِ‬
‫باب [‪ :]19‬قوله ع َّز وج َّل‪﴿ :‬خدا شما را دربارۀ اوالد شما سفارش می‌کند﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َوَأبُ و‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪َ « :‬ع ا َدنِي النَّبِ ُّي َ‬
‫‪ -1731‬ع َْن َجابِ ٍر َر ِ‬
‫َأ‬ ‫َّ‬
‫ص لى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم الَ ْعقِ ُل َش ْيًئا‪ ،‬فَ َدعَا‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫بَ ْك ٍر فِي بَنِي َسلِ َمةَ َم ِ‬
‫اشيَي ِْن‪ ،‬فَ َو َج َدنِي النبِ ُّي َ‬
 ‫‪171‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫ت‪َ :‬ما تَْأ ُم ُرنِي َأ ْن َأصْ نَ َع فِي َمالِي يَا َرسُو َل‬
‫ت»‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬
‫ضَأ ِم ْنهُ‪ ،‬ثُ َّم َرشَّ َعلَ َّي فََأفَ ْق ُ‬
‫بِ َما ٍء‪ ،‬فَتَ َو َّ‬
‫ٰ‬
‫ُوصي ُك ُم ٱهَّلل ُ فِ ٓي َأ ۡولَ ِد ُكمۡۖ ﴾ [رواه البخاری‪.]4577 :‬‬ ‫ت‪﴿ :‬ي ِ‬ ‫هَّللا ِ؟ فَنَ َزلَ ْ‬
‫‪ -1731‬از جابرس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خ دا ج و اب وبکرس در قبیل ۀ‬
‫(بنی سلمه) پیاده به دیدن من آمدند‪ ،‬پیامبر خدا ج مرا دیدن د ک ه از ه وش رفته‌ام‪،‬‬
‫آبی را طلبیدند‪ ،‬از آن آب وضوء ساختند و بر من پاشیدند‪.‬‬
‫من به هوش آمدم و گفتم‪ :‬یا رسول هللا! در مورد ام والم م را ام ر می‌کنی د ک ه‬
‫چه کار کنم؟ و این آیت نازل گردید‪﴿ :‬خداوند شما را دربارۀ فرزندان‌تان سفارش‬
‫می‌کند که سهم پسر برابر سهم دو دختر است‪.)1(﴾...‬‬

‫‪ -20‬باب‪ :‬قوله تَ َعالَى‪ِ﴿ :‬إ َّن ٱهَّلل َ اَل يَ ۡظلِ ُم ِم ۡثقَ َ‬

‫ال َذر ٖ َّۖة﴾‬
‫باب [‪ :]20‬قوله تعالی‪﴿ :‬خداوند به اندازۀ یک ذره ظلم نمی‌کند﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ قَا َل‪ :‬أتى ن اسٌ النَّبِ ِّي َ‬ ‫‪ -1732‬ع َْن َأبِي َس ِعي ٍد ال ُخ ْد ِريِّ َر ِ‬
‫َو َسلَّ َم قَالُوا‪ :‬يَا َرسُو َل هَّللا ِ هَلْ نَ َرى َربَّنَا يَوْ َم القِيَا َم ِة؟ فَ َذ َك َر َحديث الرُّ وْ يَة وقَ ْد تَقَ َّد َم بِكا ِملِ ِه‬
‫َت تَ ْعبُدُ‪ ،‬فَالَ يَ ْبقَى َم ْن َكانَ يَ ْعبُ ُد‬ ‫ثُ ِّم قا َل‪ِ :‬إ َذا َكانَ يَوْ ُم القِيَا َم ِة َأ َّذنَ ُمَؤ ِّذ ٌن تَ ْتبَ ُع ُكلُّ ُأ َّم ٍة َما َكان ْ‬
‫ق ِإاَّل َم ْن َك انَ‬ ‫ار‪َ ،‬حتَّى ِإ َذا لَ ْم يَ ْب َ‬ ‫ب‪ِ ،‬إاَّل يَت ََس اقَطُونَ فِي النَّ ِ‬ ‫صا ِ‬ ‫َغ ْي َر هَّللا ِ ِمنَ اَألصْ ن َِام َواَأل ْن َ‬
‫ب فَيُ ْدعَى اليَهُو ُد فَيُقَ ا ُل لَهُ ْم‪َ :‬م ْن ُك ْنتُ ْم تَ ْعبُ ُدونَ ؟‬ ‫ات َأ ْه ِل ال ِكتَا ِ‬ ‫اجرٌ‪َ ،‬و ُغبَّ َر ُ‬ ‫يَ ْعبُ ُد هَّللا َ بَرٌّ َأوْ فَ ِ‬
‫احبَ ٍة َوالَ َولَ ٍد‪ ،‬فَ َم ا َذا‬ ‫ص ِ‬ ‫قَالُوا‪ُ :‬كنَّا نَ ْعبُ ُد ُع َز ْي َر ا ْبنَ هَّللا ِ فَيُقَا ُل لَهُ ْم‪َ :‬ك َذ ْبتُ ْم َم ا اتَّ َخ َذ هَّللا ُ ِم ْن َ‬
‫ار َك نَّهَ ا َس َرابٌ‬ ‫َأ‬ ‫َط ْشنَا َربَّنَا فَا ْسقِنَا‪ ،‬فَيُ َشا ُر َأالَ ت َِر ُدونَ فَيُحْ َشرُونَ ِإلَى النَّ ِ‬ ‫تَ ْب ُغونَ ؟ فَقَالُوا‪ :‬ع ِ‬
‫ص ا َرى فَيُقَ ا ُل لَهُ ْم‪َ :‬م ْن ُك ْنتُ ْم‬ ‫ار‪ ،‬ث َّم يُ ْدعَى النَّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ْض ا فَيَت ََس اقَطونَ فِي النَّ ِ‬ ‫ْض هَا بَع ً‬ ‫يَحْ ِط ُم بَع ُ‬
‫احبَ ٍة َوالَ‬ ‫ص ِ‬ ‫هَّللا‬ ‫هَّللا‬
‫تَ ْعبُ ُدونَ ؟ قَالوا‪ُ :‬كنَّا نَ ْعبُ ُد ال َم ِسي َح ا ْبنَ ِ‪ ،‬فَيُقَا ُل لَهُ ْم‪َ :‬ك َذ ْبتُ ْم‪َ ،‬م ا اتَّ َخ َذ ُ ِم ْن َ‬ ‫ُ‬
‫هَّللا‬
‫ق ِإاَّل َم ْن َك انَ يَ ْعبُ ُد َ ِم ْن‬ ‫ك ِم ْث َل اَأل َّو ِل َحتَّى ِإ َذا لَ ْم يَ ْب َ‬ ‫َولَ ٍد‪ ،‬فَيُقَا ُل لَهُ ْم‪َ :‬ما َذا تَ ْب ُغونَ ؟ فَ َك َذلِ َ‬
‫ص و َر ٍة ِمنَ الَّتِي َرَأوْ هُ فِيهَ ا‪ ،‬فَيُقَ الُ‪َ :‬م ا َذا‬ ‫اج ٍر‪َ ،‬أتَ اهُ ْم َربُّ ال َع الَ ِمينَ فِي َأ ْدنَى ُ‬ ‫بَ رٍّ ‪َ ،‬أوْ فَ ِ‬
‫اس فِي ال ُّد ْنيَا َعلَى َأ ْفقَ ِر َم ا ُكنَّا‬ ‫َت تَ ْعبُ دُ‪ ،‬قَ الُوا‪ :‬فَا َر ْقنَ ا النَّ َ‬ ‫تَ ْنت َِظرُونَ تَ ْتبَ ُع ُكلُّ ُأ َّم ٍة َما َك ان ْ‬
‫اح ْبهُ ْم‪َ ،‬ونَحْ نُ نَ ْنت َِظ ُر َربَّنَ ا الَّ ِذي ُكنَّا نَ ْعبُ دُ‪ ،‬فَيَقُ ولُ‪َ :‬أنَ ا َربُّ ُك ْم‪ ،‬فَيَقُولُ ونَ ‪ :‬الَ‬ ‫ص ِ‬ ‫ِإلَ ْي ِه ْم َولَ ْم نُ َ‬
‫ك بِاهَّلل ِ َش ْيًئا‪َ ،‬م َّرتَي ِْن َأوْ ثَالَثًا» [رواه البخاری‪.]4581 :‬‬ ‫نُ ْش ِر ُ‬

‫‪ -‬بعضی از علماء می‌گویند‪ :‬ابن جریج که یکی از روات این حدیث اس ت‪ ،‬دچ ار وهم ش ده‬ ‫‪1‬‬

‫است‪ ،‬زیرا آیه که در مورد قصه جابرس نازل گردیده‪ ،‬آیه کالل ه ب ود‪ ،‬ن ه آی ه م واریث‪ ،‬و‬
‫کالل ه کس ی اس ت ک ه ن ه پ دری دارد و ن ه فرزن دی‪ ،‬و ج ابرس در این وقت چ نین ح التی‬
‫ُوصي ُك ُم ٱهَّلل ُ فِ ٓي َأ ۡو ٰلَ ِد ُكمۡۖ ﴾ دربارۀ سعد بن ربیع نازل گردید‪ ،‬که در جنگ أح د‬
‫داشت‪ ،‬و آیه ﴿ي ِ‬
‫به ش هادت رس ید‪ ،‬از وی دو دخ تر و مادرش ان مان د‪ ،‬ب رادر س عد آم د و ب ه اس اس ق انون‬
‫ج اهلیت‪ ،‬تم ام ام والش را گ رفت‪ ،‬و خداون د این آی ه کریم ه را ن ازل س اخت‪ ،‬و در زم ان‬
‫جاهلیت عادت بر این بود که تمام م یراث متعل ق ب ه (م یراث‌بر) م رد ب ود‪ ،‬و ب رای زن‌ه ا‬
‫چیزی نمی‌دادند‪ ،‬و اسالم این قانون جاهلیت را از بین برد‪ ،‬و زن‌ها را ب ا مرده ا در اص ل‬
‫میراث شریک ساخت‪ ،‬و برای هر کدام نصیب معینی را مقرر نمود‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪172‬‬
‫‪ -1732‬از ابوسعید خدریس روایت است که گفت‪ :‬اشخاصی نزد پیامبر خدا ج‬
‫آمده و گفتند‪ :‬آیا پروردگار خود را در روز قیامت خواهیم دید؟‬
‫‪ -‬حدیث رؤیت را که قبالً گذشت ذکر نموده ‪ -‬و بع د از آن فرمودن د ک ه‪« :‬در‬
‫روز قیامت من ادی ن دا می‌کن د ک ه ه ر ام تی پ یروی چ یزی را بنماین د ک ه آن را‬
‫عبادت می‌کرده است‪ ،‬پس باقی نمی‌ماند کسی که عبادت می‌ک رد غ یر خ دا را از‬
‫بتان و انصاف(‪ ،)1‬مگر آنکه در آتش دوزخ می‌افتند‪.‬‬
‫تا آنکه مردم دیگری جز خدا پرستان ب دکار و نیکوک ار‪ ،‬و بقای ای اه ل کت اب‬
‫باقی نمی‌ماند‪ ،‬یهود خواسته می‌شوند‪ ،‬و ب رای آن‌ه ا گفت ه می‌ش ود ک ه‪ :‬ش ما چ ه‬
‫کسی را عبادت می‌کردید؟‬
‫می‌گویند‪ :‬عزَیر فرزند خدا را‪ ،‬برای آن‌ها گفته می‌شود که‪ :‬شما دروغ گفتی د‪،‬‬
‫خدا زن و فرزندی ندارد‪ ،‬بگوئید که چه می‌خواهی د؟ می‌گوین د‪ :‬پروردگ ارا تش نه‬
‫هستیم‪ ،‬م ا را آب ب ده! برای‌ش ان اش اره می‌ش ود ک ه مگ ر خ ود ش ما ب ه س ر آب‬
‫نمی‌روید؟ و همان است ک ه ب ه س وی آتش س راب مانن دی ک ه ه ر م وجش م وج‬
‫دیگرش را از بین می‌برد‪ ،‬سوق داده می‌شوند‪ ،‬و در آتش می‌افتند‪.‬‬
‫بعد از آن مسیحیان خواسته می‌شوند‪ ،‬و از آن‌ها پرس یده می‌ش ود ک ه ش ما چ ه‬
‫کسی را عبادت می‌کردید؟‬
‫می‌گویند‪ :‬مسیح فرزند خدا را‪ ،‬برای آن‌ها گفته می‌شود که‪ :‬دروغ گفتی د‪ ،‬خ دا‬
‫زن و فرزندی ندارد‪ ،‬و از ایشان پرسان می‌شود که چه می‌خواهید؟ و با این‌ها هم‬
‫مانند یهود معامله می‌شود‪.‬‬
‫تا آنکه دیگری جز خدا پرس تان نیکوک ار و ب دکار ب اقی نمی‌مان د‪ ،‬پروردگ ار‬
‫عالمیان به نزدیک‌ترین ص فتی ک ه او را ب ه آن ش ناخته‌اند‪ ،‬متجلی می‌گ ردد(‪ ،)2‬و‬
‫گفته می‌شود که شمایان منتظر چه هستید؟ هرکس پ یروی چ یزی را بکن د ک ه آن‬
‫را [در دنیا] عبادت می‌کرد‪.‬‬

‫صب است‪ ،‬و نصب بتی است که از سنگ تراشیده شده و مشرکین در پ ای‬ ‫‪ -‬انصاب جمع نُ ُ‬ ‫‪1‬‬

‫آن‪ ،‬حیوانات را ذبح می‌کردند‪ ،‬و خون حیوان را بر آن بت می‌مالیدن د‪ ،‬و ی ا (نص ب)‪ :‬پای ه‬
‫س نگی اس ت ک ه مش رکین در کن ار آن حیوان ات را ذبح می‌کردن د‪ ،‬و آن را ب ه خ ون آن‬
‫حیوانات سرخ می‌کردند‪.‬‬
‫‪ -‬اگر عبارت حدیث به همان طوری که هست ترجمه شود‪ ،‬معنی حدیث چنین می‌ش ود ک ه‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫پروردگار عالیمان به نزدیک‌ترین صورتی که او را دیده بودند‪ ،‬نزدشان می‌آی د‪ ،‬و ط وری‬
‫که معلوم است‪ ،‬مسلمانان پروردگار خود را پیش از این ندی ده بودن د‪ ،‬از این جهت علم اء‪،‬‬
‫بعضی از الفاظ این حدیث نبوی شریف را به این گونه توجیه و تاویل کرده‌اند‪ ،‬که م راد از‬
‫(صورت)‪ :‬صفت است‪ ،‬و مراد از اینک ه (او را دی ده بودن د)‪ :‬یع نی‪ :‬ص فات او را دانس ته‬
‫بودند‪ ،‬و مراد از اینکه‪( :‬نزدشان می‌آید)‪ :‬یعنی‪ :‬برای آن‌ها تجلی می‌کند‪ ،‬و البته این‌ها همه‬
‫تاویالتی است که مبتنی بر یقین نیست‪ ،‬و بهتر است که بگوئیم‪ :‬به هر آنچه که م راد خ دا و‬
‫رسول او از این الفاظ است ایمان داریم‪ ،‬و گرچه حقیقت آن را نمی‌دانیم‪ ،‬وهللا تعالی أعلم‪.‬‬
 ‫‪173‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫می‌گویند‪ :‬ما در دنیا مردمانی را که [از طاعت خدا سرپیچی ک رده بودن د] در‬
‫حالی ترک کردیم که خیلی به آن‌ه ا محت اج ب ودیم‪ ،‬و ب ا آن هم ب ا آن‌ه ا هم راهی‬
‫نکردیم‪ ،‬و ما منتظر پروردگار خود هستیم که او را عبادت می‌کردیم‪.‬‬
‫[خداوند متعال] می‌گوید‪ :‬من پروردگار شما هستم‪ ،‬و آن‌ه ا می‌گوین د‪ :‬م ا هیچ‬
‫چ یزی را ب ه خ دا ش ریک نمی‌آوریم» و این س خن را دو و ی ا س ه ب ار تک رار‬
‫می‌کنند»(‪.)1‬‬

‫‪ -21‬باب‪ :‬قَوله َع َّز َو َج َّل‪﴿ :‬فَ َك ۡيفَ ِإ َذا ِج ۡئنَا ِمن ُكلِّ ُأ َّم ۢ ِة بِ َش ِه ٖيد﴾‬
‫باب [‪ :]21‬قوله ع• َّز وج• َّل‪﴿ :‬پس چگون•ه اس•ت هنگ•امی ک•ه از ه•ر ام•تی ش•اهدی را حاض•ر‬
‫گردانیم﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ض َي هللاُ َع ْن هُ قَ ا َل‪ :‬قَ ا َل لِي النَّبِ ُّي َ‬ ‫‪ -1733‬ع َْن َع ْب ِد هللاِ ب ِْن َم ْسعُو ٍد َر ِ‬
‫َأ‬ ‫َأ‬ ‫ُأ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬
‫ك ن ِز َل؟ ق ا َل‪« :‬ف ِإني ِحبُّ ْن ْس َم َعهُ ِم ْن‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُأ‬ ‫َ‬
‫ك َو َعل ْي َ‬ ‫َو َسلَّ َم‪« :‬ا ْق َرْأ َعلَ َّي» قُ ْل ُ‬
‫ت‪ :‬آ ْق َرُأ َعلَ ْي َ‬
‫ت‪﴿ :‬فَ َك ۡي فَ ِإ َذا ِج ۡئنَ ا ِمن ُك لِّ ُأ َّم ۢ ِة بِ َش ِه ٖيد‬ ‫ت َعلَ ْي ِه سُو َرةَ النِّ َس ا ِء‪َ ،‬حتَّى بَلَ ْغ ُ‬ ‫َغي ِْري» فَقَ َرْأ ُ‬
‫ٓ‬
‫ان [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫ك َعلَ ٰى ٰهَ ُؤٓاَل ِء َش ِه ٗيدا﴾ قَ ا َل‪َ« :‬أ ْم ِس ْك» فَ ِإ َذا َع ْينَ اهُ تَ ْذ ِرفَ ِ‬ ‫َو ِج ۡئنَا بِ َ‬
‫‪.]4582‬‬
‫‪ -1733‬از عبدهللا بن مس عودس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج ب ه من‬
‫گفتند که‪« :‬برایم قرآن بخوان»؟‬
‫گفتم‪ :‬من برای شما قرآن بخوانم‪ ،‬در حالی ک ه ق رآن ب ر خ ود ش ما ن ازل ش ده‬
‫است؟‬
‫فرمودند‪« :‬من دوست دارم که قرآن را از دیگری بشنوم»‪.‬‬
‫سورۀ (نساء) را برای‌شان خوان دم‪ ،‬چ ون ب ه این آیت رس یدم ک ه‪﴿ :‬فَ َك ۡي فَ ِإ َذا‬
‫ِج ۡئنَا ِمن ُك ِّل ُأ َّم ۢ ِة بِ َش ِه ٖيد َو ِج ۡئنَ ا بِ كَ َعلَ ٰى ٰهَٓ ُؤٓاَل ِء َش ِه ٗيدا﴾‪ ،‬فرمودن د‪« :‬بس اس ت» و‬
‫اشک از چشمان‌شان جاری بود(‪.)2‬‬

‫‪ - 1‬و این سخن را از این جهت می‌گویند که خداوند متعال به صفتی برای آن‌ه ا تجلی می‌کن د‬
‫که او تعالی را به آن صفت نمی‌شناسند‪ ،‬و امام خطابی‪ /‬می‌گوید‪ :‬حکمت در اینکه مسلمانان‬
‫در این ب ار از رویت حقیقی محج وب می‌باش ند این اس ت ک ه در بین آن‌ه ا من افقین وج ود‬
‫دارند‪ ،‬و هنگامی که منافقین از بین آن‌ها خارج ساخته شوند‪ ،‬حجاب از بین برداشته ش ده و‬
‫در وقت رویت‪ ،‬پروردگار خود را شناخته و می‌گویند‪ :‬تو پروردگار ما هستی‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬مراد از شاهد هر امت‪ ،‬نبی آن است که برای امت خود‪ ،‬و یا بر (علی ه) امت خ ود ش هادت‬
‫می‌دهد‪ ،‬یعنی‪ :‬یا به نفع امت خود‪ ،‬و یا به ضرر امت خ ود ش هادت می‌ده د‪ ،‬و ب از پی امبر‬
‫خدا ج برای آن پیامبران شهادت داده و سخن آن‌ها را تصدیق می‌کنند‪.‬‬
‫‪ )2‬س بب گری ه پی امبر خ دا ج ی ا اس تذکار موق ف هولن اک روز قی امت‪ ،‬و ی ا ف رحت و‬
‫خوشحالی این امر بود که در روز قیامت‪ ،‬بر صدق دیگ ر انبی اء ش هادت می‌دهن د‪ ،‬و البت ه‬
‫طوری که معلوم است‪ ،‬خوشحالی زیاد‪ ،‬گاهی سبب گریه و ریختن اشک می‌شود‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪174‬‬
‫ٓ‬
‫‪ -22‬باب‪ :‬قَوله َع َّز َو َج َّل‪ِ﴿ :‬إ َّن ٱلَّ ِذينَ ت ََوفَّ ٰىهُ ُم ۡٱل َم ٰلَِئ َكةُ ظَالِ ِم ٓي َأنفُ ِس ِهمۡ ﴾‬
‫باب [‪ :]22‬قوله ع َّز وج َّل‪﴿ :‬هر آئینه آنان که فرش•تگان قبض ارواح ایش•ان کردن••د‪ ،‬در ح••الی‬
‫که بر خود ستم کننده بودند‪﴾...‬‬

‫َاس ا ِمنَ ال ُم ْس لِ ِمينَ َك انُوا َم َع‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َم ا‪َ« :‬أ َّن ن ً‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1734‬ع َِن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫ْأ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ص لى هللاُ َعل ْي ِه َو َس ل َم‪ ،‬يَ تِي‬ ‫َّ‬ ‫ُول ِ َ‬‫هَّللا‬ ‫ال ُم ْش ِر ِكينَ يُ َكثِّرُونَ َس َوا َد ال ُمش ِر ِكينَ ‪َ ،‬على َع ْه ِد َرس ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ُض َربُ فَيُ ْقتَ لُ» ‪ -‬فَ َأ ْن َز َل هَّللا ُ‪ِ﴿ :‬إ َّن ٱلَّ ِذينَ‬
‫ُصيبُ َأ َح َدهُ ْم‪ ،‬فَيَ ْقتُلُ هُ ‪َ -‬أوْ ي ْ‬‫ال َّس ْه ُم فَيُرْ َمى بِ ِه فَي ِ‬
‫ٓ‬
‫تَ َوفَّ ٰىهُ ُم ۡٱل َم ٰلَِئ َكةُ ظَالِ ِم ٓي َأنفُ ِس ِهم﴾ [رواه البخاری‪.]4596 :‬‬
‫‪ -1734‬از ابن عباسب روایت است که گفت‪ :‬در زمان پی امبر خ دا ج م ردمی‬
‫از مسلمانان [در وقت جنگ] در کنار مش رکان بودند(‪ ،)1‬و ش ماره آن‌ه ا را زی اد‬
‫می‌س اختند‪ ،‬گ اهی ت یری می‌آم د‪ ،‬و ب ه آن مس لمان اص ابت می‌ک رد‪ ،‬و او را‬
‫می‌کشت‪ ،‬و یا [با شمیر] م ورد اص ابت ق رار می‌گ رفت و کش ته می‌ش د‪ ،‬در این‬
‫مورد خداوند این آیت را نازل فرمودن د‪﴿ :‬ب ه تحقی ق کس انی ک ه فرش تگان قبض‬
‫ارواح ایشان کردند در حالی که بر خود ستم کننده بودند‪.﴾...‬‬

‫وح﴾ ِإلَى قَول••ه‪:‬‬

‫‪ -23‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪ِ۞﴿ :‬إنَّٓا ۡو َح ۡينَٓا ِإلَ ۡيكَ َك َمٓا ۡو َح ۡينَٓا ِإلَ ٰى نُ ٖ‬
‫َأ‬ ‫َأ‬
‫س َو ٰهَرُونَ َو ُسلَ ۡي ٰ َم ۚنَ ﴾‬
‫﴿ َويُونُ َ‬
‫باب [‪ :]23‬قوله تعالی‪﴿ :‬ما بر ت••و وحی فرس••تادیم مثلی ک••ه ب••ر ن••وح وحی فرس••تادیم‪- ،‬ت••ا‪ -‬و‬
‫یونس و هارون و سلیمان را﴾‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ق ا َل‪َ « :‬م ْن‬

‫ض َي هللاُ َع ْنهُ‪ ،‬ع َِن النَّبِ ِّي َ‬ ‫‪ -1735‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫ب» [رواه البخاری‪.]6403 :‬‬ ‫س ب ِْن َمتَّى‪ ،‬فَقَ ْد َك َذ َ‬ ‫قا َل‪َ :‬أنَا َخ ْي ٌر ِم ْن يُونُ َ‬
‫‪ -1735‬از ابوهریرهس از پیامبر خدا ج روایت است که فرمودند‪« :‬کس ی ک ه‬
‫بگوید (من) از یونس بن متی بهترم‪ ،‬دروغ گفته است»(‪.)2‬‬
‫‪ -‬از آن جمله‪ :‬عمرو بن أمیه بن خلف‪ ،‬و عاص بن منبه‪ ،‬و حارث بن زمعه‪ ،‬و اب و قیس بن‬ ‫‪1‬‬

‫فاکه‪ ،‬و ابو قیس بن ولید‪ ،‬و ولید بن عتبه‪ ،‬و عالء بن أمیه‪ ،‬در روایتی آمده است ک ه این‌ه ا‬
‫در روز جنگ بدر آمده بودند‪ ،‬چون قلت مسلمانان و کثرت کفار را دیدند ب ه ش ک افت اده و‬
‫گفتند‪ :‬مسلمانان را دین‌شان مغرور ساخته است‪ ،‬ولی خود آن‌ها در همین جنگ کشته شدند‪.‬‬
‫‪ -‬لفظ ح دیث نب وی ش ریعت در کلم ه (أن ا) ک ه ب ه مع نی (من) می‌باش د‪ ،‬دو احتم ال دارد‪،‬‬ ‫‪2‬‬

‫احتمال اول آنک ه‪ :‬اگ ر کس ی بگوی د ک ه (من) یع نی‪ :‬گوین ده این س خن‪ ،‬از ی ونس بن م تی‬
‫بهترم‪ ،‬دروغ گفته است‪ ،‬و از وی بهتر نیست‪ ،‬زیرا غیر از انبی اء ه رکس ک ه باش د‪ ،‬و ب ه‬
‫هر مرتبه که باشد‪ ،‬به انبیاء رس یده نمی‌توان د‪ ،‬و این ام ر در ش ریعت اس المی از مس لمات‬
‫است‪ ،‬و احتمال دیگر آنک ه‪ :‬م راد از (من) ن بی ک ریم ج باش ند‪ ،‬ک ه در این ص ورت چ ون‬
‫ثابت است که حضرت ختمی مرتبت ج خیر البشر هستند و بر همگان فض یلت دارن د‪ ،‬بای د‬
‫گفت که ایشان این سخن را از روی تواضع گفته‌ان د‪ ،‬و س بب من ع ک ردن از به تر ش مردن‬
 ‫‪175‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬

‫ورة ال َماِئ َد ِة‬

‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫سورۀ مائده‬
‫نز َل ِإلَ ۡيكَ ِمن َّرب ِّۖكَ ﴾‬‫ُأ‬ ‫ٓ‬
‫ع َّز َو َج َّل‪ٰ ۞﴿ :‬يََأيُّهَا ٱل َّرسُو ُل َبلِّ ۡغ َمٓا ِ‬
‫‪ -24‬باب‪ :‬قوله َ‬
‫باب [‪ :]24‬قوله ع َّز وج َّل‪﴿ :‬ای پیامبر! آنچه را که از ط•رف پروردگ•ار ت•و ب•ر ت•و ن•ازل ش•د‪،‬‬
‫ابالغ کن﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬‫ك َأ َّن ُم َح َّمدًا َ‬

‫ت‪َ « :‬م ْن َح َّدثَ َ‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَ ا‪ ،‬قَ الَ ْ‬ ‫‪ -1736‬ع َْن عَاِئ َشةَ َر ِ‬
‫َّس و ُل بَلِّ ۡغ َم ٓا‬ ‫ٓ‬
‫ب»‪َ ،‬وهَّللا ُ يَقُ ولُ‪ٰ ۞﴿ :‬يََأ ُّيهَ ا ٱلر ُ‬ ‫َو َسلَّ َم َكتَ َم َش ْيًئا ِم َّما َأ ْن َز َل هَّللا ُ َعلَ ْي ِه‪ ،‬فَقَ ْد َك َذ َ‬
‫ك﴾ [رواه البخاری‪.]4612 :‬‬ ‫ك ِمن َّربِّ َ‬ ‫نز َل ِإلَ ۡي َ‬ ‫ُأ‬
‫ِ‬
‫‪ -1736‬از عائشهل روایت است که گفت‪ :‬اگر کسی ب رایت گفت ک ه محم د ج‬
‫چیزی را از آنچه که بروی نازل شده است [از مردم] پنهان نم ود‪ ،‬یقین ب دان ک ه‬
‫دروغ گفته است‪ ،‬و خداوند متعال می‌فرماید‪﴿ :‬ای پیامبر! آنچه را که بر تو نازل‬
‫شده است‪ ،‬تبلیغ کن﴾(‪.)2‬‬

‫ایشان این است که اگر در بین انبیاء† تفاضل صورت بگیرد‪ ،‬احتم ال این وج ود دارد‪ ،‬ک ه‬
‫برای بعضی از آن‌ها نسبت نقص داده شود‪ ،‬و این چیز حرام است‪ ،‬ورنه اص ل تفاض ل در‬
‫ض ۡلنَا‬
‫بین انبیاء هللا در قرآن کریم ثابت است‪ ،‬خداون د متع ال می‌فرمای د‪۞﴿ :‬تِ ۡل كَ ٱلرُّ ُس ُل فَ َّ‬
‫ض﴾‪.‬‬‫ضهُمۡ َعلَ ٰى بَ ۡع ۘ ٖ‬
‫بَ ۡع َ‬
‫‪ -‬از احکا م و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪( )1‬مائده) به معنی‪ :‬دستر خوان طعام است‪ ،‬و این سورۀ را از این جهت به نام (مائده) ی اد‬
‫می‌کنند که قصه حواریون با عیسی÷ در مورد نزول (مائده) ب ه تفص یل م ذکور اس ت‪ ،‬این‬
‫سورۀ به جز از شش آیت آن که در عرفات نازل گردید‪ ،‬مدنی است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )16‬شانزده رک وع‪ ،‬و (‪ )120‬ی ک ص د وبیس ت آیت‪ ،‬و (‪ )2842‬دو‬
‫هزار و هشت صد وچهل ودو کلمه‪ ،‬و (‪ )12464‬دوازده هزار وچهار صد شص ت وچه ار‬
‫حرف‪ ،‬و (‪ )5526‬پنج هزار و پنج صد وبیست وشش نقطه است‪.‬‬
‫‪ -‬یعنی‪« :‬ای پیامبر تمام آنچه را که بر تو ن ازل ش ده اس ت‪ ،‬ب رای م ردم برس ان‪ ،‬پس اگ ر‬ ‫‪2‬‬

‫تمام آنچه را ک ه ب ر ت و ن ازل ش ده اس ت‪ ،‬ابالغ نک نی‪ ،‬مانن د آن اس ت ک ه هیچ چ یز را از‬

‫رسالتت را تبلیغ نکرده‌ای»‪ ،‬و از این چنین دانسته می‌شود ک ه پی امبر خ دا ج تم ام آنچ ه را‬
‫که برایشان نازل شده بود‪ ،‬بدون کم و کاست برای مردم رسانده‌اند‪ ،‬و کسانی ک ه می‌گوین د‪:‬‬
‫پیامبر خدا ج بعضی چیزها را از مردم روی تقیه‪ ،‬و یا به سبب دیگری تبلیغ نکرده‌اند‪ ،‬راه‬
‫غلطی را می‌پیمایند‪ ،‬و حدیث آتی خالف نظریه آن‌ها را ثابت می‌سازد‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪176‬‬

‫ت َمٓا َأ َح َّل ٱهَّلل ُ‬ ‫ع َّز َو َج َّل‪ٰ ﴿ :‬يََٓأيُّهَا ٱلَّ ِذينَ َءا َمنُ ْ‬
‫وا اَل تُ َحرِّ ُم ْ‬
‫وا طَيِّ ٰبَ ِ‬ ‫‪ -25‬باب‪ :‬قوله َ‬
‫لَ ُكمۡ ﴾‬
‫باب [‪ :]25‬قوله ع َّز وج َّل‪﴿ :‬ای مسلمانان! چیزهای پاکیزه را که خدا برای ش••ما حالل س••اخته‬
‫است حرام قرار ندهید﴾‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ُ « :‬كنَّا نَ ْغ ُزو َم َع النَّبِ ِّي َ‬
‫‪ -1737‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ َر ِ‬
‫ك َأ ْن نَتَ َز َّو َج‬ ‫ص لَنَ ا بَ ْع َد َذلِ َ‬‫َصي؟ فَنَهَانَا ع َْن َذلِكَ‪ ،‬فَ َر َّخ َ‬ ‫ْس َم َعنَا نِ َسا ٌء‪ ،‬فَقُ ْلنَا‪َ :‬أالَ ن َْخت ِ‬ ‫َولَي َ‬
‫ت َمٓا َأ َح َّل ٱهَّلل ُ لَ ُكمۡ ﴾ [رواه‬ ‫ب» ثُ َّم قَ َرَأ‪ٰ ﴿ :‬يََٓأ ُّيهَا ٱلَّ ِذينَ َءا َمنُ ْ‬
‫وا اَل تُ َحرِّ ُم ْ‬
‫وا طَيِّ ٰبَ ِ‬ ‫ال َمرْ َأةَ بِالثَّوْ ِ‬
‫البخاری‪.]4615 :‬‬
‫‪ -1737‬از عبدهللا [بن مسعود]س روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬ب ا پی امبر خ دا ج ب ه‬
‫جهاد رفتیم و زن‌ها با ما نبودند‪ ،‬گفتیم‪ :‬آیا خود را خصی نکنیم؟‬
‫پیامبر خدا ج ما را از خصی کردن منع کردند‪ ،‬و اجازه دادند که ب ا زن‌ه ا در‬
‫مقابل جامه ازدواج نمائیم‪ ،‬بع د از آن این آیت را تالوت نمودن د‪« :‬ای مس لمانان!‬
‫چیزهایی پاکیزه را که خداوند برای شما حالل ساخته است‪ ،‬حرام قرار ندهید»(‪.)1‬‬

‫‪ - 1‬از مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬مراد از (طیبات)‪ :‬چیزهای خوشمزه و گوارائی است ک ه انس ان ب ه ط بیعت خ ود ب ه آن‌ه ا‬
‫تمایل دارد‪ ،‬مانند‪ :‬شیر‪ ،‬عسل‪ ،‬کب اب‪ ،‬و غ یره‪ ،‬و در ح دیثی آم ده اس ت ک ه پی امبر خ دا ج‬
‫شیرینی و عسل‪ ،‬و ماهیچه دست را خوش داشتند‪ ،‬بعضی از مردم به اساس زهد از دنیا از‬
‫خوردن و استفاده کردن از طیبات خود داری می‌کنند‪ ،‬و البته اگ ر این طیب ات از راه حالل‬
‫بدست آمده باش د‪ ،‬نخ وردن آن و اس تفاده نک ردن از آن ک ار خ وبی نیس ت‪ ،‬و گوین د‪ :‬چ ون‬
‫برای حسن بصری خبر رسید ک ه‪ :‬فالنی ف الوده نمی‌خ ورد و می‌گوی د ک ه ش کرش را اداء‬
‫کرده نمی‌توانم؟ گفت‪ :‬این شخص آب سرد را می‌نوشد؟ گفتند‪ :‬بلی‪ ،‬گفت این شخص جاه ل‬
‫است‪ ،‬در نعمت‌های خدا چیزهایی است که بر نعمت فالوده برتری دارد‪ ،‬و البت ه اگ ر کس ی‬
‫دنیا را ترک گفته و به طاعت و عبادت خدا مشغول می‌شود‪ ،‬کاری خوبی کرده است‪ ،‬و از‬
‫این کار برایش ثواب است‪.‬‬
‫‪ )2‬مراد از ازدواج نمودن در مقابل جامه‪ ،‬نکاح متعه است‪ ،‬و ظاهر حدیث داللت بر جواز‬
‫آن دارد‪ ،‬و سیاق حدیث چ نین می‌س ارند ک ه ابن مس عودس نک اح متع ه را روا می‌دانس ت‪،‬‬
‫چنان‌چه اباحت متعه از ابن عب اس و ج ابر‪ ،‬و س لمه بن اک وع ن یز روایت ش ده اس ت‪ ،‬ولی‬
‫جمهور علماء‪ ،‬از صحابه و غیره صحابه بر این نظراند که نکاح متعه در اول اسالم ج ائز‬
‫بود‪ ،‬و بعد از آن نسخ گردید‪ ،‬امام نووی‪ /‬می‌گوی د‪ :‬استش هاد ابن مس عود ب ه این آیت داللت‬
‫بر این دارد که وی نکاح متعه را مانند ابن عباس ب روا می‌دانس ت‪ ،‬ولی ش اید در این وقت‬
‫از نسخ متعه اطالع نداشت‪ ،‬و بعد از اطالع از ناسخ‪ ،‬از این قول خود رجوع کرده باشد‪.‬‬
 ‫‪177‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬

‫نص ابُ َوٱَأۡل ۡز ٰلَ ُم ِر ۡج ‪ٞ‬‬

‫س‬ ‫ع َّز َو َج َّل‪ِ﴿ :‬إنَّ َما ۡٱلخَ مۡ ُر َو ۡٱل َم ۡي ِس ُر َوٱَأۡل َ‬
‫‪ -26‬باب‪ :‬قَ ْولُهُ َ‬
‫ِّم ۡن َع َم ِل ٱل َّش ۡي ٰطَ ِن﴾‬
‫باب [‪ :]26‬قوله ع• َّز وج• َّل‪﴿ :‬ب•ه تحقی••ق ک••ه ش••راب و قم••ار و بت‌ه••ا‪ ،‬وازالم‪ ،‬پلی••دی از عم••ل‬
‫(‪)1‬‬
‫شیطان است﴾‬

‫يخ ُك ْم هَ َذا الَّ ِذي‬

‫ض ِ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ قا َل‪َ « :‬ما َك انَ لَنَ ا َخ ْم ٌر َغ ْي ُر فَ ِ‬
‫س َر ِ‬ ‫‪ -1738‬ع َْن َأنَ ٍ‬
‫ط ْل َحةَ‪َ ،‬وفُالَنً ا َوفُالَنً ا‪ِ ،‬إ ْذ َج ا َء َر ُج ٌل فَقَ ا َل‪َ :‬وهَ لْ‬
‫ضيخَ‪ ،‬فَِإنِّي لَقَاِئ ٌم َأ ْسقِي َأبَا َ‬
‫تُ َس ُّمونَهُ الفَ ِ‬
‫ت ال َخ ْم رُ‪ ،‬قَ الُوا‪َ :‬أ ْه ِر ْق هَ ِذ ِه القِالَ َل يَ ا َأنَسُ ‪،‬‬
‫بَلَ َغ ُك ُم ال َخبَرُ؟ فَقَالُوا‪َ :‬و َما َذاكَ؟ قَا َل‪ :‬حُرِّ َم ِ‬
‫قَا َل‪ :‬فَ َما َسَألُوا َع ْنهَا َوالَ َرا َجعُوهَا بَ ْع َد َخبَ ِر ال َّرج ُِل» [رواه البخاری‪.]4617 :‬‬
‫‪ -1738‬از انسس روایت است که گفت‪ :‬در زم ان م ا ش راب دیگ ری غ یر از‬
‫همین شرابی که آن را (فَض یخ) می‌ن امیم وج ود نداشت(‪ ،)2‬ایس تاده ب ودم و ب رای‬
‫ابوطلحه و فالن و فالن شراب می‌دادم(‪ ،)3‬که شخصی آمد و گفت‪ :‬آی ا خ بر ب رای‬
‫شما رسیده است؟‬
‫گفتند‪ :‬چه خبر؟‬
‫گفت‪ :‬شراب حرام شده است‪.‬‬
‫گفتن د‪ :‬ای انس! این ُخم‌ه ا را ب یرون بری ز‪ ،‬راوی گفت ک ه‪ :‬بع د از خ بر آن‬
‫شخص‪[ ،‬درباره تحریم شراب] نه از کس دیگری سوال کردن د‪ ،‬و ن ه دوب اره ب ه‬
‫شراب رجوع نمودند‪.‬‬

‫‪ -‬معنی شراب و قمار و بت‌ها معروف است‪ ،‬و أما (أزالم)‪ :‬عبارت از تیرهای هفتگانه بود‬ ‫‪1‬‬

‫که مشرکین در نزد (هُبَل) در کعبه معظمه قرار داده بودند‪ ،‬و این عب ارت ب ر آن‌ه ا نوش ته‬
‫شده بود‪ :‬بر اولی‪( :‬پروردگارم به من امر ک رده اس ت)‪ ،‬ب ر دومی‪( :‬پروردگ ارم م را من ع‬
‫کرده است)‪ ،‬بر سومی‪( :‬از شما)‪ ،‬بر چهارمی‪( :‬از غیر شما)‪ ،‬و بر پنجمی‪( :‬به او ارتب اط‬
‫دارد)‪ ،‬بر ششمی‪( :‬خونبها)‪ ،‬بر هفتمی‪ُ ( :‬غفل)‪ ،‬یع نی‪ :‬چ یزی نیس ت‪ ،‬و در کاره ای مهم‪،‬‬
‫مانند سفر کردن به نک اح گ رفتن‪ ،‬و ی ا تج ارت ک ردن‪ ،‬و ی ا مس اله نس ب‪ ،‬و ی ا قت ل‪ ،‬و ی ا‬
‫خونبها گرفتن‪ ،‬و امثال این‌ها‪ ،‬به این تیرها مراجع ه می‌کردن د‪ ،‬و ف ال می‌گرفتن د‪ ،‬و هم ان‬
‫طوری که بر آن تیر نوشته شده بود‪ ،‬عمل می‌کردند‪.‬‬
‫‪ -‬فضیخ شرابی بود که از خرمای نارس می‌ساختند‪ ،‬و اینکه انس س می‌گوید‪ :‬شراب دیگری‬ ‫‪2‬‬

‫غیر از (فضیخ) در نزد ما وجود نداشت‪ ،‬شاید مقصد‪ ،‬خودش باشد‪ ،‬یعنی در ن زد من غ یر‬
‫از فضیخ شراب دیگری وجود نداشت‪ ،‬ورنه در مدینه انواع شراب‌های دیگری نیز موجود‬
‫بود‪.‬‬
‫‪ -‬مراد از فالن و فالن طوری که در صحیح مسلم آمده است‪ ،‬ابودجان ه‪ ،‬س هیل بن بیض اء‪،‬‬ ‫‪3‬‬

‫ابوعبیده‪ّ ،‬أبی بن کعب‪ ،‬معاذ بن جبل‪ ،‬و ابو ایوب می‌باشند‪.‬‬

 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪178‬‬

‫وا ع َۡن َأ ۡشيَٓا َء ِإن تُ ۡب َد لَ ُكمۡ تَس ُۡؤ ُكمۡ ﴾‬

‫َسَٔلُ ْ‬ ‫‪ -27‬باب‪ :‬قَوله َ‬
‫ع َّز َو َج َّل‪﴿ :‬اَل ت ۡ‍‬
‫ب••اب [‪ :]27‬قول••ه ع • َّز وج • َّل‪﴿ :‬از ه••ر چ••یز پرس••ان نکنی••د‪ ،‬اگ••ر ب••رای ش••ما آش••کارا ش••ود‪،‬‬
‫غمگین‌تان می‌کند﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬‫ب َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬خطَ َ‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1739‬ع َْن َأنَ ٍ‬
‫ط‪ ،‬قَا َل‪« :‬لَوْ تَ ْعلَ ُمونَ َم ا َأ ْعلَ ُم لَ َ‬
‫ض ِح ْكتُ ْم قَلِياًل ‪َ ،‬ولَبَ َك ْيتُ ْم َكثِ يرًا»‪،‬‬ ‫ْت ِم ْثلَهَا قَ ُّ‬ ‫ُخ ْ‬
‫طبَةً َما َس ِمع ُ‬
‫ين‪ ،‬فَقَ ا َل َر ُج لٌ‪:‬‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ُو ُج وهَهُ ْم لَهُ ْم خَ نِ ٌ‬ ‫قَا َل‪ :‬فَغَطَّى َأصْ َحابُ َرس ِ‬
‫ُول هَّللا ِ َ‬
‫وا ع َۡن َأ ۡشيَٓا َء ِإن تُ ۡب َد لَ ُكمۡ تَس ُۡؤ ُكمۡ ﴾ [رواه‬ ‫َسَٔلُ ْ‬
‫ت هَ ِذ ِه اآليَةُ‪﴿ :‬اَل ت ۡ‍‬ ‫َم ْن َأبِي؟ قَا َل‪ :‬فُالَ ٌن‪ ،‬فَنَ َزلَ ْ‬
‫البخاری‪.]4621 :‬‬
‫‪ -1739‬از انسس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج خطبه دادن د ک ه مث ل آن‬
‫را قطعا ً نشنیده بودم‪.‬‬
‫و فرمودند‪« :‬آنچه را که من می‌دانم اگر ش ما می‌دانس تید‪ ،‬کم تر می‌خندیدی د و‬
‫بسیار گریه می‌کردید»‪.‬‬
‫[انس] گفت که‪ :‬اصحاب پیامبر خدا ج روهای خود را پوشاندند‪ ،‬و آواز گری ه‬
‫آن‌ها شنیده می‌شد‪.‬‬
‫شخصی پرسید‪ :‬پدر من کیست؟‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬فالن شخص است» و این آیت نازل گردی د‪﴿ :‬از ه ر چ یز پرس ان‬
‫نکنید‪ ،‬اگر برای شما آشکارا شود‪ ،‬غمگین‌تان می‌کند﴾‪.‬‬

‫ص لَّى‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪ ،‬قَا َل‪َ :‬كانَ قَ وْ ٌم يَ ْس َألُونَ َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1740‬ع َِن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫َأ‬ ‫ُ‬
‫َضلُّ نَاقَتهُ‪ْ :‬ينَ نَ اقَتِي؟‬ ‫ُ‬ ‫َأ‬
‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ا ْستِ ْهزَا ًء‪ ،‬فَيَقو ُل ال َّر ُجلُ‪َ :‬م ْن بِي؟ َويَقو ُل ال َّر ُج ُل ت ِ‬
‫ُ‬
‫وا ع َۡن َأ ۡش يَٓا َء ِإن تُ ۡب َد لَ ُكمۡ‬ ‫«فَ َأ ْن َز َل هَّللا ُ فِي ِه ْم هَ ِذ ِه اآليَ ةَ‪ٰ ﴿ :‬يََٓأ ُّيهَ ا ٱلَّ ِذينَ َءا َمنُ ْ‬
‫وا اَل ت َۡس ‍َٔلُ ْ‬
‫تَس ُۡؤ ُكم﴾ َحتَّى فَ َر َغ ِمنَ اآليَ ِة ُكلِّهَا» [رواه البخاری‪.]4622 :‬‬
‫‪ -1740‬از ابن عباسب روایت است که گفت‪ :‬مردمی روی استهزاء از پی امبر‬
‫خدا ج چیزهای می‌پرسیدند‪ ،‬یکی می‌پرسید‪ :‬پدر من کیس ت؟ دیگ ری ک ه ش ترش‬
‫گم شده بود می‌پرسید‪ :‬شترم در کجا است؟ و خداوند ع َّز وج َّل درب ارۀ آن‌ه ا این‬
‫آیت را نازل نمود که‪﴿ :‬ای مؤمنان! از هر چیزی پرسان نکنی د‪ ،‬اگ ر ب رای ش ما‬
‫آشکارا شود‪ ،‬غمگین‌تان می‌کند﴾(‪.)1‬‬

‫‪ -‬ترمذی از علیس روایت می‌کند که گفت‪ :‬چون آیه فرضیت حج نازل گردید‪ ،‬م ردم گفتن د‪:‬‬ ‫‪1‬‬

‫یا رسول هللا! آیا حج در هر س الی ف رض اس ت؟ پی امبر خ دا ج س کوت کردن د‪ ،‬ب ار دیگ ر‬
‫پرسیدند‪ :‬آیا حج در هر سالی فرض است؟ فرمودند‪« :‬نه» اگر می‌گفتم‪ :‬بلی‪ ،‬در ه ر س الی‬
‫وا ع َۡن َأ ۡش يَٓا َء ِإن‬ ‫فرض می‌گردد»‪ ،‬و این آیه کریمه نازل گردید‪ٰ ﴿ :‬يََٓأ ُّيهَ ا ٱلَّ ِذينَ َءا َمنُ ْ‬
‫وا اَل ت َۡس‍َٔلُ ْ‬
‫تُ ۡب َد لَ ُكمۡ تَس ُۡؤ ُكمۡ ﴾‪.‬‬
 ‫‪179‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬

‫سورة اَأل ْن َع ِام‬

‫ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫سورۀ انعام‬
‫ع َّز َو َج• َّل‪﴿ :‬قُ ۡل هُ َو ۡٱلقَ ا ِد ُر َعلَ ٰ ٓى َأن يَ ۡب َع َ‬
‫ث َعلَ ۡي ُكمۡ َع َذابٗ ا ِّمن‬ ‫‪ -28‬باب‪ :‬قَوله َ‬
‫فَ ۡوقِ ُكمۡ ﴾‬
‫ب•اب [‪ :]28‬قول•ه ع• َّز وج• َّل‪﴿ :‬بگ••و! خ••دا ق•ادر اس•ت ک••ه از ب•االی س•ر ش•ما ب•ر ش•ما ع••ذابی‬
‫بفرستد﴾‬

‫ت هَ ِذ ِه اآليَةُ‪﴿ :‬قُ ۡل هُ َو ۡٱلقَ ا ِد ُر َعلَ ٰ ٓى‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬لَ َّما نَ َزلَ ْ‬ ‫‪ -1741‬ع َْن َجابِ ٍر َر ِ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ« :‬أ ُع و ُذ‬ ‫ث َعلَ ۡي ُكمۡ َع َذابٗ ا ِّمن فَ ۡوقِ ُكمۡ ﴾‪ ،‬قَ ا َل َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫َأن يَ ۡب َع َ‬
‫ت َأ ۡر ُجلِ ُكمۡ ﴾‪ ،‬قَ ا َل‪َ« :‬أ ُع و ُذ بِ َوجْ ِه َك» ﴿َأ ۡو يَ ۡلبِ َس ُكمۡ ِش يَعٗ ا‬ ‫بِ َوجْ ِه َك»‪ ،‬قَ ا َل‪َ﴿ :‬أ ۡو ِمن ت َۡح ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪« :‬هَ َذا َأ ْه َونُ ‪َ -‬أوْ هَ َذا‬ ‫ض﴾ قَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫س بَ ۡع ۗ ٍ‬ ‫ض ُكم بَ ۡأ َ‬
‫ق بَ ۡع َ‬‫َويُ ِذي َ‬
‫َأ ْي َس ُر ‪[ »-‬رواه البخاری‪.]4628 :‬‬
‫‪ -1741‬از جابرس روایت است که گفت‪ :‬چون این آیه کریمه نازل گردید ک ه‪:‬‬
‫﴿بگو! خدا قادر است که از باالی سر شما بر شما عذابی بفرستد ﴾‪ ،‬پیامبر خدا ج‬
‫فرمودند‪[« :‬خدایا]! به تو پناه می‌جویم»‪.‬‬
‫[و چ ون این آیت ن ازل گردی د]‪« :‬ی ا از زی ر پ ای ش ما» [ب ر ش ما ع ذابی‬
‫بفرستد]‪[ ،‬پیامبر خدا ج] گفتند‪[« :‬خدایا]» به تو پناه می‌جویم‪.‬‬
‫[و چون این آیت ن ازل گردی د]‪« :‬و ی ا ش ما را گ روه گ روه بس ازد‪ ،‬و ع ذاب‬
‫گروهی را به گروه دیگ ری بچش اند»‪ ،‬فرمودن د‪« :‬این کم اهمیت‌ت ر اس ت» و ی ا‬
‫گفتند‪ :‬این آسان‌تر است(‪.)2‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این سوره آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬سورۀ انعام مکی است‪ ،‬و به طور یکبارگی در مکه نازل گردی ده اس ت‪ ،‬ابن من ذر ب ه س ند‬
‫خود از ابن عباسب روایت می‌کند که سورۀ انعام شب هنگام در مکه نازل گردید‪ ،‬و هنگ ام‬
‫نزول آن هفت اد ه زار مل ک ب ا ص دای بلن د (س بحان هللا) می‌گفتن د‪ :‬از علی بن ابی ط البس‬
‫روایت است که گفت‪ :‬سورۀ انعام در ملک وت هللا ب ه ن ام (مرض یه) ی اد می‌ش ود‪ ،‬در کت اب‬
‫(الفائق) آمده است که پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬کس ی ک ه هم ه س ورۀ انع ام را ب ه یکب ارگی‬
‫بخواند‪ ،‬و در بین ق راءت خ ود س خن نزن د‪ ،‬گناه ان گذش ته‌اش بخش یده می‌ش ود‪ ،‬زی را این‬
‫س ورۀ ب ه ط ور یبک ارگی ن ازل گردی ده‪ ،‬و م وکب ب زرگی از مالئک ه آن را هم راهی‬
‫می‌کردند‪ ،‬و از تسبیح آن‌ها زمین به لرزه در آمده بود»‪.‬‬
‫‪ )2‬این سوره دارای (‪ )20‬بیست رکوع‪ ،‬و (‪ )165‬یک صد وشصت وپنج آیت‪ ،‬و (‪)3100‬‬
‫و سه هزار وصد کلمه‪ ،‬و (‪ )12935‬دوازده هزار و نه صد وسی وپنج ح رف‪ ،‬و (‪)5832‬‬
‫پنج هزار و هشت صد وسی ودو نقطه است‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪180‬‬
‫ٓ‬
‫‪ -29‬باب‪ :‬قَوله َع َّز َو َج َّل‪ُ﴿ :‬أوْ ٰلَِئكَ ٱلَّ ِذينَ هَدَى ٱهَّلل ۖ ُ فَبِهُد َٰىهُ ُم ۡٱقتَ ِدهۡ ۗ ﴾‬
‫باب [‪ :]29‬قوله ع َّز وج َّل‪﴿ :‬آن‌ها کسانی هستند که خدا هدایت‌شان کرده است‪ ،‬پس از ه••دایت‬
‫(‪)1‬‬
‫آن‌ها پیروی کن﴾‬

‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َما‪َ :‬أنَّهُ سئل‪َ :‬أفِي ص َس جْ َدةٌ؟ فَقَ ا َل‪« :‬نَ َع ْم»‪،‬‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1742‬ع َِن اب ِْن َعبِّا ٍ‬
‫َّ‬
‫صلى‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۗ‬ ‫ۡ‬ ‫ۚ‬
‫وب﴾ ِإلى قَوْ لِ ِه ﴿فَبِهُد َٰىهُ ُم ٱقتَ ِدهۡ ﴾‪ ،‬ث َّم قَا َل‪« :‬نَبِ ُّيك ْم َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬
‫ق َويَعق َ‬ ‫ثُ َّم تَالَ‪َ ﴿ :‬و َوه َۡبنَا لَ ٓۥهُ ِإ ۡس ٰ َح َ‬
‫ي بِ ِه ْم» [رواه البخاری‪.]4632 :‬‬ ‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ِم َّم ْن ُأ ِم َر َأ ْن يَ ْقتَ ِد َ‬
‫‪ -1742‬از ابن عباس ب روایت اس ت ک ه کس ی از وی پرس ید‪ :‬آی ا در س ورۀ‬
‫«ص» سجده هست؟‬
‫گفت‪ :‬بلی‪ ،‬و بعد از آن این آیت را تالوت نمود‪﴿ :‬و ب رایش اس حاق و یعق وب‬
‫را بخشیدیم و همه آن‌ها را هدایت نمودیم‪ ،...‬پس ت و ن یز از ه دایت آن‌ه ا پ یروی‬
‫کن﴾‪ ،‬سپس ابن عباسب گفت‪ :‬و پیامبر شما ج از کسانی است که به پیروی کردن‬
‫از روش پیامبران دیگر امر شده است(‪.)2‬‬
‫به جان یکدیگر افتادن‪ ،‬عذاب بسیار دردناکی است‪ ،‬ولی چ ون ع ذاب دنی وی اس ت‪ ،‬نس بت ب ه‬
‫عذاب اخروی‪ ،‬آسان‌تر و کم اهمیت‌تر است‪ ،‬ابن مردویه از ابن عباس ب روایت می‌کن د ک ه‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬از خداوند خواستم که چهار چیز را از امت من ب ر ط رف س ازد‪،‬‬
‫دو چیز را بر طرف ساخت‪ ،‬و دو چیز دیگر را بر طرف نساخت‪ ،‬از خدا خواستم ک ه‪ :‬ب ر‬
‫آن‌ها سنگ نبارد‪ ،‬و در زمین خسف نگردند‪ ،‬گروه گروه نشوند‪ ،‬و به جان یک دیگر نیفتن د‪،‬‬
‫از سنگ باریدن بر آن‌ها‪ ،‬و خسف شدن بر زمین نجات یافتند‪ ،‬ولی از دو چ یز دیگ ر ‪ -‬ک ه‬
‫گروه گرایی‪ ،‬و افتادن به جان یکدیگر باشد – نجات نیافتند»‪ ،‬و ش اید حکمت در این قض یه‬
‫این باشد که این دنیا دار ابتالء است‪ ،‬و هر کس مطابق ب ا اعم الی ک ه از وی س ر می‌زن د‪،‬‬
‫مواخ ذه می‌گ ردد‪ ،‬و چ ون س نگ باری دن از آس مان‪ ،‬و خس‪ ،‬در زمین از ام ور ب یرون از‬
‫اراده بشر است‪ ،‬این چیزه ا از این امت رف ع گردی د‪ ،‬ولی چ ون گ روه گ رائی‪ ،‬و ب ه ج ان‬
‫یکدیگر افتادن در حیطه قدرت بشر است که می‌تواند به آن رو آورد و ی ا از آن خ ود داری‬
‫ورزد‪ ،‬از آن‌ها رفع نگردید‪ ،‬تا معنی تکلیف به طور کامل تحقق یابد‪ ،‬وهللا تعالی أعلم‪.‬‬
‫‪ - 1‬و از این دانسته می‌شود که پی امبر خ دا ج افض ل الرس ول می‌باش ند‪ ،‬زی را بن ابراین ام ر‬
‫خداوند پیامبر خدا ج به طور یقین از هدایت تمام انبیاء† پ یروی کرده‌ان د‪ ،‬و ب ه این طری ق‬
‫صافت کمالی که در تمام انبیاء وجود داشته است‪ ،‬در نبی م ا ج جم ع ش ده اس ت‪ ،‬و ب ه این‬
‫طریق جامع صفات همه انبیا علیهم الصالة و السالم می‌باشند‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬لزوم اقتدای پیامبر خدا ج از پیامبران گذش ته در اص ول دین‪ ،‬مانن د توحی د‪ ،‬ارس ال رس ل‪،‬‬
‫جنت ونار‪ ،‬و صفات حمیده‪ ،‬و مک ارم اخالق اس ت‪ ،‬ام ا در ف روع دین‪ ،‬مانن د کیفیت نم از‬
‫خواندن‪ ،‬روزه گرفتن‪ ،‬نکاح کردن‪ ،‬طالق دادن و امثال این‌ها‪ ،‬چنین اقت دائی نیس ت‪ ،‬زی را‬
‫اج ۚا﴾‪ ،‬بلکه در این مسائل‪ ،‬دین اسالم‬ ‫خداوند متعال می‌فرماید‪﴿ :‬لِ ُك ٖ ّل َج َع ۡلنَا ِمن ُكمۡ ِش ۡرع َٗة َو ِم ۡنهَ ٗ‬
‫ناسخ دیگر ادیان است‪.‬‬
‫‪ )2‬شریعت امم سابقه‪ ،‬برای ما شریعت گفته می‌شود مگر آنکه در شریعت ما نسخ آن ثابت‬
‫شده باشد‪ ،‬و این مسئله دارای شروط و قیود فراوانی اس ت ک ه مح ل بحث آن‪ ،‬کتب اص ول‬
‫فقه است‪.‬‬
 ‫‪181‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬

‫ُوا ۡٱلفَ ٰ َو ِح َ‬
‫ش َما ظَهَ َر ِم ۡنهَا َو َما بَطَ ۖنَ ﴾‬ ‫ع َّز َو َج َّل‪َ ﴿ :‬واَل ت َۡق َرب ْ‬
‫‪ -30‬باب‪ :‬قَوله َ‬
‫باب [‪ :]30‬قوله ع َّز وج َّل که‪﴿ :‬به کارهای فحش••اء چ••ه آش••کارا باش••د و چ••ه پوش••یده نزدی••ک‬
‫نشوید﴾‬

‫ك‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪« :‬الَ َأ َح َد َأ ْغيَ ُر ِمنَ هَّللا ِ‪َ ،‬ولِ َذلِ َ‬ ‫‪ -1743‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن َم ْسعُو ٍد َر ِ‬
‫ك َم َد َح‬ ‫ش َما ظَهَ َر ِم ْنهَا َو َما بَطَنَ ‪َ ،‬والَ َش ْي َء َأ َحبُّ ِإلَ ْي ِه ال َم ْد ُح ِمنَ هَّللا ِ‪َ ،‬ولِ َذلِ َ‬ ‫َح َّر َم الفَ َو ِ‬
‫اح َ‬
‫نَ ْف َسهُ» [رواه البخاری‪.]4634 :‬‬
‫‪ -1743‬از عبدهللا بن مس عودس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬هیچ کس از خ دا ب ا‬
‫غیرت‌تر نیس ت‪ ،‬و از همین جهت اس ت ک ه ف واحش را چ ه آش کارا باش د و چ ه‬
‫پوشیده‪ ،‬حرام کرده است‪ ،‬و هیچ کسی ستایش را به ان دازه خ دا دوس ت ن دارد‪ ،‬و‬
‫از همین سبب است که خود را مدح کرده است(‪.)1‬‬

‫سورة اَألع َْر ِ‬

‫اف‬ ‫َ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ اعراف‬

‫‪ )3‬سجده سورۀ (ص) در ن زد احن اف س جده تالوت اس ت‪ ،‬بن ابراین س جده ک ردن در وقت‬
‫تالوت آن واجب است‪ ،‬ولی امام شافعی‪ /‬سجده این سورۀ را سجده شکر می‌داند و می‌گوی د‬
‫سجده کردن در وقت تالوت آن سنت است ن ه واجب‪ ،‬و خ واه واجب باش د‪ ،‬و خ واه س نت‪،‬‬
‫بدون شک سجده کردن در تالوت آیه سجده این سوره بهتر از سجده نکردن آن است‪ ،‬زیرا‬
‫در صورت سنت بودن‪ ،‬اگر سجده نکنیم ترک سنت کرده‌ایم‪ ،‬و ت رک س نت اگ ر مس توجب‬
‫گناه نباش د‪ ،‬اقالً ک ار خ وبی نیس ت‪ ،‬و مس تلزم مالم تی اس ت‪ ،‬و اگ ر واجب باش د و س جده‬
‫نکنیم‪ ،‬مستوجب گناه گردیده‌ایم‪ ،‬پس در هر صورت سجده کردن بهتر‪ ،‬و بلک ه الزم اس ت‪،‬‬
‫و هللا تعالی أعلم‪.‬‬
‫ارُئ‬ ‫ق َۡ‬
‫ب‬ ‫ٱل‬ ‫ُ‬ ‫ور َّر ِحي ٌم﴾‪ ،‬و ﴿هُ َو ٱهَّلل ُ ۡٱل ِٰ‬
‫ل‬ ‫خَ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫ُ‬ ‫ف‬ ‫َ‬
‫غ‬ ‫َ‬ ‫هَّلل‬ ‫ٱ‬ ‫َّ‬
‫ن‬ ‫ِإ‬ ‫﴿‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬‫﴾‬ ‫‪ٞ‬‬
‫ير‬ ‫د‬‫َ‬
‫ٖ ِ‬‫ق‬ ‫ء‬ ‫ي‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ش‬ ‫ل‬‫ِّ‬ ‫ُ‬
‫ك‬ ‫ى‬
‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ع‬
‫َ‬ ‫‪ -‬مانند‪ِ﴿ :‬إ َّن ٱهَّلل َ‬
‫‪1‬‬
‫ِ‬
‫ص ِّو ۖ ُر لَهُ ٱَأۡل ۡس َمٓا ُء ۡٱلح ُۡسن َٰۚى﴾ و امثال این‌ها‪.‬‬‫ۡٱل ُم َ‬
‫‪ -‬از مسائل متعلق به این سوره آنکه‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫در اینک ه س ورۀ اع راف مکی و ی ا م دنی اس ت‪ ،‬اختالف نظ ر وج ود دارد‪ ،‬ابوعب اس در‬
‫(مقامات التنزیل) می‌گوید که‪ :‬سورۀ اعراف مکی است‪ ،‬و کلبی می‌گوید ک ه پ انزده آیت آن‬
‫وا ٱلنُّ َ‬
‫ور‬ ‫وا ۡٱل ِع ۡج َل﴾ ت ا ﴿ َوٱتَّبَ ُع ْ‬
‫مدنی است‪ ،‬و این آیات مدنی عبارت ان د از‪ِ﴿ :‬إ َّن ٱلَّ ِذينَ ٱتَّخَ ُذ ْ‬
‫ض َرةَ ۡٱلبَ ۡح ِر﴾ تا ﴿ َود ََرس ْ‬
‫ُوا َم ا فِي ۗ ِه﴾‬ ‫سَٔ ۡلهُمۡ َع ِن ۡٱلقَ ۡريَ ِة ٱلَّتِي َكان َۡت َحا ِ‬ ‫نز َل َم َع ٓۥهُ﴾‪ ،‬و از ﴿ َو ۡ‍‬ ‫ٱلَّ ِذ ٓ ُأ‬
‫ي ِ‬
‫﴿ َوِإ َذا قُ ِرَئ ۡٱلقُ ۡر َءانُ ﴾ و این س ورۀ دارای (‪ )24‬بیس ت وچه ار رک وع‪ ،‬و (‪ )206‬دوص د‬
‫وشش آیت‪ ،‬و (‪ )3387‬سه هزار وسه صد وهشتاد وهفت کلمه‪ ،‬و (‪ )14635‬چهارده ه زار‬
‫وشش صد وسی پنج حرف‪ ،‬و (‪ )6604‬شش هزار و شش صد وچهار نقطه است‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪182‬‬

‫‪ -31‬باب‪ :‬قَولُهُ تَ َعالَى‪ُ ﴿ :‬خ ِذ ۡٱل َع ۡف َو َو ۡأ ُم ۡر ِب ۡٱلع ُۡر ِ‬

‫ف﴾ اآلية‬
‫باب [‪ :]31‬قوله تعالی‪﴿ :‬گذشت را پیشه کن‪ ،‬و به نیکی فرمان بده﴾‬

‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َما‪ ،‬قَا َل‪َ« :‬أ َم َر هَّللا ُ نَبِيَّهُ َ‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫‪ -1744‬ع َْن اب ِْن ُّ‬
‫الزبَي ِْر َر ِ‬
‫ْأ‬
‫اس [رواه البخاری‪.]4644 :‬‬ ‫َّ‬
‫ق الن ِ‬ ‫َأ ْن يَ ُخ َذ ال َع ْف َو ِم ْن َأ ْخالَ ِ‬
‫‪ -1744‬از ابن زبیرب روایت است که گفت‪ :‬خداوند پیامبرش ج را ام ر نم ود‬
‫که از اخالق مردم‪ ،‬گذشت را پیشه خود سازد(‪.)1‬‬

‫ورةُ اَأل ْنفَ ِ‬

‫ال‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ انفال‬
‫‪ -32‬باب‪ -‬قَوله تَ َعالَى‪َ ﴿ :‬و ٰقَتِلُوهُمۡ َحتَّ ٰى اَل تَ ُكونَ فِ ۡتن ‪َٞ‬ة َويَ ُكونَ ٱلدِّينُ ُكلُّ ۥهُ هَّلِل ۚ ِ﴾‬
‫باب [‪ :]32‬قوله که‪﴿ :‬با آن‌ها پیکار کنید تا فتنۀ [شرک] پایان پ••ذیرد‪ ،‬و تم••ام دین از آن خ••دا‬
‫باشد﴾‬

‫ال الفِ ْتنَ ِة؟‬

‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َم ا‪ :‬أن ه قيل ل ه‪َ :‬ك ْي فَ تَ َرى فِي قِتَ ِ‬ ‫‪ -1745‬ع َِن اب ِْن ُع َم َر َر ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم يُقَاتِ ُل ال ُم ْش ِر ِكينَ ‪َ ،‬و َك انَ‬
‫فَقَا َل‪َ :‬وهَلْ تَ ْد ِري َما الفِ ْتنَةُ؟ « َكانَ ُم َح َّم ٌد َ‬
‫ْس َكقِتَالِ ُك ْم َعلَى ال ُم ْل ِك» [رواه البخاری‪.]4651 :‬‬ ‫ال ُّد ُخو ُل َعلَ ْي ِه ْم فِ ْتنَةً َولَي َ‬
‫‪ -1745‬از ابن عمرب روایت است که کس ی از وی پرس ید‪ :‬قت ال در این فتن ه‬
‫را چگونه می‌بینی(‪)3‬؟‬

‫‪ - 1‬ابن جریر روایت می‌کند که چون این آیه کریمه نازل گردی د‪ ،‬پی امبر خ دا ج از جبرئیل÷‬
‫پرسیدند‪ :‬یعنی چه باید کرد؟ گفت‪ :‬خداوند تو را امر ک رده اس ت ک ه اگ ر کس ی ب ر ت و ظلم‬
‫کرد او را عفو نمائی‪ ،‬اگر برایت چیزی نداد تو برایش چیزی بدهی‪ ،‬و اگ ر ب ا ت و مقاطع ه‬
‫کرد بدیدنش بروی‪ ،‬و امام جعفر صادقس می‌گوید‪ :‬در قرآن آیه که در مورد مک ارم اخالق‬
‫از این آیه جامع‌تر باشد‪ ،‬وجود ندارد‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این سوره آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورۀ انفال به استثنای پنج آیت آن‪ ،‬مدنی است‪ ،‬و این پنج آیت عبارت ان د از‪ِ۞﴿ :‬إ َّن َش َّر‬
‫ب َألِ ٖيم﴾‪ ،‬و‬ ‫ٱل َّد َوٓابِّ ِعن َد ٱهَّلل ِ﴾ تا آخر این دو آیت‪ ،‬و از ﴿ َوِإ ۡذ يَمۡ ُك ُر بِكَ ٱلَّ ِذينَ َكفَر ْ‬
‫ُوا﴾ تا ﴿بِ َع َذا ٍ‬
‫آیه ﴿ َو َما َكانَ ٱهَّلل ُ لِيُ َع ِّذبَهُمۡ َوَأنتَ فِي ِهمۡۚ ﴾ مورد اختالف است‪ ،‬بعضی آن را مکی‪ ،‬و عدۀ م دنی‬
‫می‌دانند‪.‬‬
‫‪ )2‬این سوره پیش از سورۀ آل عمران‪ ،‬و بعد از سورۀ بقره نازل گردید‪.‬‬
‫‪ )3‬این سوره دارای (‪ )10‬ده رک وع‪ )75( ،‬هفت اد وپنج آیت‪ ،‬و (‪ )1253‬و ی ک ه زار ودو‬
‫صد وپنجاه ودو کلمه‪ ،‬و (‪ )5522‬پنج هزار و پنج ص د وبیس ت ودو ح رف‪ ،‬و (‪ )2427‬دو‬
‫هزار وچهار صد وبیست وهفت نقطه است‪.‬‬
 ‫‪183‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫گفت‪ :‬آیا می‌دانی که فتنه چیست؟ پیامبر خدا ج با مشرکین جه اد می‌کردن د‪ ،‬و‬
‫کسی که [از مسلمانان] به نزد مش رکین می‌رفت‪ ،‬فتن ه محس وب می‌ش د‪ ،‬و جه اد‬
‫آن‌ها مانند جنگ شما بر سر ملک و دارائی نبود(‪.)1‬‬

‫ورةُ «بَ َرا َءةَ» [التَّوبَ ِة]‬

‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ براءه‬

‫‪ - 3‬یعنی‪ :‬در این قتال و کشتاری که بین مسلمانان است نظ ر ت و چیس ت‪ ،‬آی ا در آن اش تراک‬
‫بورزیم یا نه؟ این سوال را وقتی از ابن عمرب کردند که وی از اشتراک نم ودن در جن گ‬
‫جمل و صفین خود داری نموده بود‪ ،‬کسی برایش گفت‪ :‬جنگ کردن برای از بین بردن فتنه‬
‫ضروری است‪ ،‬زیرا خداوند متعال می‌فرماید‪َ ﴿ :‬و ٰقَتِلُ وهُمۡ َحتَّ ٰى اَل تَ ُك ونَ فِ ۡتنَ ‪ٞ‬ة﴾‪ ،‬ج واب ابن‬
‫عمرب برای آن شخص چنین بود که‪ :‬آیا می‌دانی که فتنه چیست؟‪...‬‬
‫‪ - 1‬بلکه جهت اعالی کلمة هللا بود‪ ،‬پس جنگی که به قصد رسیدن ب ه مل ک و س لطنت باش د‪،‬‬
‫جنگی است که از نگاه اسالم مشروعیت ندارد‪ ،‬و نباید به آن اشتراک ورزید‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این سوره آنکه‪:‬‬
‫ُول ِّم ۡن َأنفُ ِس ُكمۡ ﴾ تا آخ ر‬
‫‪ )1‬سورۀ براءه مدنی است‪ ،‬مگر دو آیت آخر آن که از ﴿لَقَ ۡد َجٓا َء ُكمۡ َرس ‪ٞ‬‬
‫سورۀ باشد‪ ،‬که در مکه نازل گردیده است‪.‬‬
‫‪ )2‬این س ورۀ دارای س یزده ن ام اس ت‪ ،‬ک ه عبارت‌ان د از‪ :‬ب راءه‪ ،‬توب ه‪ ،‬ع ذاب‪ ،‬مقشقش ه‪،‬‬
‫بحوث‪ ،‬فاضحه‪ ،‬مبعثره‪ ،‬مثیره‪ ،‬حافره‪ ،‬مشرده‪ ،‬مخزیه‪ ،‬منکله‪ ،‬و مدمدمه‪.‬‬
‫‪ )3‬در اینکه چرا در اول آن (بسم هللا) ذکر نشده است‪ ،‬اقوال متع ددی وج ود دارد‪ ،‬و اش هر‬
‫آن اقوال این است که چون این سورۀ بیانگر نقض عهد بین مس لمانان و مش رکان اس ت‪ ،‬از‬
‫این جهت در آن بسم هللا ذکر نگردیده است‪ ،‬زیرا عادت در آن وقت آن بود ک ه اگ ر عه دی‬
‫را نقض می‌کردند‪ ،‬بسم هللا را در آن ذکر نمی‌کردند‪ ،‬و این سورۀ بنا به هم ان ع ادت ن ازل‬
‫گردید‪ ،‬حاکم نیشاپوری در مستدرک خود از ابن عباسب روایت می‌کن د ک ه گفت‪ :‬از علیس‬
‫سبب عدم وجود (بسمله) را در اول سورۀ براءه پرسیدم‪ ،‬گفت‪ :‬س بب این ام ر آن اس ت ک ه‬
‫(بسمله) بیانگر امان‪ ،‬و سورۀ براءه بیانگر جنگ و قتال است‪.‬‬
‫‪ )4‬این سورۀ دارای (‪ )16‬شانزده رکوع‪ ،‬و (‪ )129‬یک صد وبیس ت ون ه آیت‪ ،‬و (‪)2527‬‬
‫دو ه زار و پنج ص د وبیس ت وهفت کلم ه‪ ،‬و (‪ )11360‬ی ازده ه زار وس ه ص د وشص ت‬
‫حرف‪ ،‬و (‪ )4760‬چهار هزار وهفت صد وشصت نقطه است‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪184‬‬
‫‪ -33‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪َ ﴿ :‬و َءاخَ رُونَ ۡ‬
‫ٱعت ََرفُ ْ‬
‫وا ِب ُذنُوبِ ِهمۡ ﴾ اآلية‬
‫(‪)1‬‬
‫باب [‪ :]33‬قوله تعالی‪ ...﴿ :‬و گروه دیگری که به گناهان خود اعتراف نمودند﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬قَ ا َل َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫ب َر ِ‬ ‫‪ -1746‬ع َْن َس ُم َرة بْن ُج ْن َد ٍ‬
‫ض ٍة‪،‬‬ ‫َ‬
‫ب‪َ ،‬ولبِ ِن فِ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َو َسلَّ َم لَنَا‪َ« :‬أتَانِي اللَّ ْيلَةَ آتِيَ ِ‬
‫ان فَا ْبتَ َعثانِي‪ ،‬فَانتَهَ ْينَا ِإلى َم ِدينَ ٍة َم ْبنِيَّ ٍة بِلبِ ِن ذهَ ٍ‬
‫ح َما َأ ْنتَ َرا ٍء‪ ،‬قَ االَ لَهُ ْم‪:‬‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫فَتَلَقَّانَا ِر َجا ٌل َشط ٌر ِم ْن خ َْلقِ ِه ْم َكَأحْ َس ِن َما َأ ْنتَ َرا ٍء‪َ ،‬و َشط ٌر َكَأ ْقبَ ِ‬
‫الس و ُء َع ْنهُ ْم‪،‬‬ ‫ك ُّ‬ ‫َب َذلِ َ‬ ‫ك النَّه ِْر‪ ،‬فَ َوقَعُوا فِي ِه‪ ،‬ثُ َّم َر َج ُع وا ِإلَ ْينَ ا‪ ،‬قَ ْد َذه َ‬ ‫ْاذهَبُوا فَقَعُوا فِي َذلِ َ‬
‫ك َم ْن ِزلُ كَ‪ ،‬قَ االَ‪َ :‬أ َّما القَ وْ ُم‬ ‫ص و َر ٍة‪ ،‬قَ االَ لِي‪ :‬هَ ِذ ِه َجنَّةُ َع ْد ٍن‪َ ،‬وهَ َذا َ‬ ‫صارُوا فِي َأحْ َس ِن ُ‬ ‫فَ َ‬
‫ص الِحًا َوآ َخ َر‬ ‫ط ٌر ِم ْنهُ ْم قَبِيحٌ‪ ،‬فَ ِإنَّهُ ْم خَ لَطُ وا َع َماًل َ‬ ‫ط ٌر ِم ْنهُ ْم َح َس ٌن‪َ ،‬و َش ْ‬ ‫الَّ ِذينَ َك انُوا َش ْ‬
‫َسيًِّئا‪ ،‬تَ َجا َو َز هَّللا ُ َع ْنهُ ْم» [رواه البخاری‪.]4674 :‬‬
‫‪ -1746‬از َس ُم َره بن جُن دُبس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج فرمودن د‪:‬‬
‫«شب گذشته دو نفر نزدم آمدند و مرا با خود ب ه ش هری بردن د ک ه از خش ت‌های‬
‫طال و نقره ساخته شده بود‪ ،‬در آنجا مردمی به اس تقبال م ا آمدن د ک ه ی ک ط رف‬
‫جسم آن‌ها به به ترین ش کلی ب ود ک ه در عم ر خ ود دی ده باش ی‪ ،‬و ط رف دیگ ر‬
‫جسم‌شان به بدترین صورتی بود که در عمر خود دیده باشی‪.‬‬
‫آن دو نفر برای مردم آن شهر گفتند‪ :‬بروید و خود را در آن جو بیندازید‪ ،‬آن‌ها‬
‫خود را در آن ج و انداختن د و بس وی م ا بازگش تند‪[ ،‬دی دیم ک ه] آن ش کل ق بیح و‬
‫زشت از آن‌ها دور گردیده و به بهترین شکلی درآمده‌اند‪.‬‬
‫آن دو نفر برایم گفتند‪ :‬این جو «جنت عدن» است‪ ،‬و این منزل‌تس ت‪ ،‬و گفتن د‪:‬‬
‫آن مردمی که قسمتی از جسم آن‌ها زیبا و قسمت دیگرش زشت بود‪ ،‬کسانی‌اند که‬
‫کاره ای نی ک و ب د را ب ا هم درآمیخته‌ان د‪ ،‬و خداون د از گناهان‌ش ان درگذش ته‬
‫است»‪.‬‬

‫ورة هُو ِد‬

‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ هود‬
‫‪ - 1‬از ابن عباسب روایت است که این آیه کریمه درباره ابو لبابه و همراه انش ک ه از غ زوه‬
‫تبوک تخلف نموده بودند‪ ،‬نازل گردید‪ ،‬زیرا هنگامی که پیامبر خدا ج از آن غزوه برگش تند‬
‫آن‌ها خود را به پایه‌های مسجد بسته و سوگند خوردند که جز پیامبر خدا ج ش خص دیگ ری‬
‫نباید آن‌ها را رها سازد‪ ،‬و چون این آیات نازل گردی د‪ ،‬پی امبر خ دا ج آن‌ه ا را م ورد عف و‬
‫قرار داده و از آن پایه‌ها باز کرده و رها ساختند‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورۀ (ه ود) مکی اس ت‪ ،‬و در دو وس ه آیت آن در اینک ه مکی و ی ا م دنی اس ت‪ ،‬اختالف‬
‫نظر وجود دارد‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )10‬ده رکوع‪ ،‬و (‪ )123‬یک صد وبیست وسه کلمه‪ ،‬و ( ‪ )1936‬یک‬
‫هزار ونه صد وسی وشش کلمه‪ ،‬و (‪ )7924‬هفت هزار ونه صد وبیست وچه ار ح رف‪ ،‬و‬
‫(‪ )3516‬سه هزار وپنج صد وشانزده نقطه است‪.‬‬
 ‫‪185‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬

‫‪ -34‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪َ ﴿ :‬و َكانَ ع َۡر ُشهۥُ َعلَى ۡٱل َمٓا ِء﴾‬
‫باب [‪ :]34‬قوله تعالی که‪...﴿ :‬و عرش او بر آب بود﴾‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪َ :‬أ َّن َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم قَ ا َل‪:‬‬ ‫‪ -1747‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫يض هَا نَفَقَ ةٌ َس حَّا ُء اللَّ ْي َل‬‫«قَا َل هَّللا ُ َع َّز َو َجلَّ‪َ :‬أ ْنفِ ْق ُأ ْنفِ ْق َعلَ ْيكَ‪َ ،‬وقَا َل‪ :‬يَ ُد هَّللا ِ َمَأْلى الَ تَ ِغ ُ‬
‫ض‪ ،‬فَِإنَّهُ لَ ْم يَ ِغضْ َم ا فِي يَ ِد ِه‪،‬‬ ‫الس َما َء َواَألرْ َ‬ ‫ق َّ‬ ‫ق ُم ْن ُذ َخلَ َ‬ ‫َوالنَّهَا َر‪َ ،‬وقَا َل‪َ :‬أ َرَأ ْيتُ ْم َم ا َأ ْنفَ َ‬
‫َو َكانَ َعرْ ُشهُ َعلَى ال َما ِء‪َ ،‬وبِيَ ِد ِه ال ِميزَانُ يَ ْخفِضُ َويَرْ فَعُ» [رواه البخاری‪.]4684 :‬‬
‫‪ -1747‬از ابوهریرهس روایت است که پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬خداون د ع ز‬
‫وج َّل می‌فرماید‪ :‬نفقه کن‪ ،‬من بر تو نفقه می‌کنم‪ ،‬و می‌فرماید‪ :‬دست خدا پُ ر اس ت‬
‫نفقه آن را خالی نمی‌کند‪ ،‬و شب و روز در حالت کرم و بخشش است»‪.‬‬
‫و پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬آیا آنچه آسمان‌ها تا امروز عطا کرده است‪ ،‬تصور‬
‫کرده‌اید؟ این همه چیز از آنچه که در دست او اس ت‪ ،‬چ یزی را کم نک رده اس ت‪،‬‬
‫عرش خدا بر آب بود‪ ،‬و تقدیر ارزاق در اختیار او اس ت‪ ،‬و او اس ت ک ه [ارزاق‬
‫را] کم و زیاد می‌کند»(‪.)1‬‬

‫‪ -35‬باب‪ :‬قوله تعالى‪َ ﴿ :‬و َك ٰ َذلِكَ َأ ۡخ ُذ َربِّكَ ِإ َذٓا َأخَ َذ ۡٱلقُ َر ٰى﴾ اآلية‬
‫باب [‪ :]35‬قوله تعالی‪﴿ :‬پروردگارت چ•نین س•خت می‌گ•یرد آنگ•اه ک•ه دی•ار س•تمگاران را ب•ه‬
‫عذاب گرفتار نماید﴾‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪:‬‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬قَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1748‬ع َْن َأبِي ُمو َسى َر ِ‬
‫ك ِإ َذٓا َأخَ َذ‬ ‫ٰ‬
‫«ِإ َّن هَّللا َ لَيُ ْملِي لِلظَّالِ ِم َحتَّى ِإ َذا َأ َخ َذهُ لَ ْم يُ ْفلِ ْتهُ» قَا َل‪ :‬ثُ َّم قَ َرَأ‪َ ﴿ :‬و َك َذلِكَ َأ ۡخ ُذ َربِّ َ‬
‫ي ٰظَلِ َم ۚةٌ ِإ َّن َأ ۡخ َذ ٓۥهُ َألِ ‪ٞ‬يم َش ِدي ٌد﴾ [رواه البخاری‪.]4686 :‬‬ ‫ۡٱلقُ َر ٰى َو ِه َ‬
‫‪ -1748‬از ابوموسیس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج فرمودن د‪« :‬خداون د‬
‫برای ظالم مهلت می‌دهد‪ ،‬ولی وقتی که او را مورد عذاب قرار داد‪[ ،‬آن ظالم] از‬
‫عذابش نجات یافته نمی‌تواند»‪.‬‬
‫راوی گفت ک ه‪ :‬بع د از آن این آیت را تالوت نمودن د‪« :‬پروردگ ارت چ نین‬
‫سخت می‌گیرد آنگاه که دیار ستمگاران را به عذاب گرفت ار نمای د‪ ،‬زی را مواخ ذه‬
‫او بسیار دردناک است»‪.‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬آنچه را که ما ب ه (تق دیر ارزاق) ترجم ه نم ودیم‪ ،‬در لف ظ ح دیث از آن ب ه (م یزان) یع نی‪:‬‬
‫ترازو تعبیر شده است‪.‬‬
‫‪ )2‬در اینکه عرش خدا چگونه بر آب بود‪ ،‬و اینک ه بن ا ب ه ظ اهر لف ظ ح دیث (م یزان) ک ه‬
‫عبارت از ترازو باشد‪ ،‬چگونه در دست باری تعالی بود‪ ،‬و اطالق امث ال این چیزه ا ب رای‬
‫خداوند متعال‪ ،‬از چیزهائی است که حقیقت آن را نمی‌دانیم‪ ،‬و باید به آن به طوری که مراد‬
‫خدا و رسول او است ایمان بیاوریم‪ ،‬و از کیفیت آن جستجو نکنیم‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪186‬‬

‫ورةُ ا ْل ِح ْج ِر‬
‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫سورۀ حجر‬
‫‪ -36‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالى‪ِ﴿ :‬إاَّل َم ِن ۡ‬
‫ٱست ََر َق ٱلسَّمۡ َع﴾ اآلية‬
‫باب [‪ :]36‬قوله تعالی‪ ...﴿ :‬مگر آن‌هائی که استراق سمع می‌کنند﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم قَ ا َل‪:‬‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ‪ ،‬يَ ْبلُ ُغ بِ ِه النَّبِ َّي َ‬ ‫‪ -1749‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫ض َعانًا لِقَوْ لِ ِه‪َ ،‬كالس ِّْل ِس لَ ِة‬ ‫ت ال َمالَِئ َكةُ بَِأجْ نِ َحتِهَا ُخ ْ‬ ‫ضى هَّللا ُ اَأل ْم َر فِي ال َّس َما ِء‪َ ،‬‬
‫ض َربَ ِ‬ ‫«ِإ َذا قَ َ‬
‫ك ‪ -‬فَ ِإ َذا فُ ِّز َع ع َْن قُلُ وبِ ِه ْم‪،‬‬ ‫ان يَ ْنفُ ُذهُ ْم َذلِ َ‬ ‫ص ْف َو ٍ‬ ‫ان ‪ -‬قَا َل َعلِ ٌّي‪َ :‬وقَ ا َل َغ ْي ُرهُ‪َ :‬‬ ‫ص ْف َو ٍ‬‫َعلَى َ‬
‫ق‪َ ،‬وهُ َو ال َعلِ ُّي ال َكبِ يرُ‪ ،‬فَيَ ْس َم ُعهَا ُم ْس ت َِرقُو‬ ‫قَ الُوا‪َ :‬م ا َذا قَ ا َل َربُّ ُك ْم‪ ،‬قَ الُوا لِلَّ ِذي قَ ا َل‪ :‬ال َح َّ‬
‫صفَ ُس ْفيَانُ بِيَ ِد ِه‪َ ،‬وفَ َّر َج بَ ْينَ َأ َ‬
‫صابِ ِع‬ ‫ق آ َخ َر ‪َ -‬و َو َ‬ ‫ال َّس ْم ِع‪َ ،‬و ُم ْست َِرقُو ال َّس ْم ِع هَ َك َذا َو ِ‬
‫اح ٌد فَوْ َ‬
‫الش هَابُ ال ُم ْس تَ ِم َع قَ ْب َل َأ ْن يَ رْ ِم َي‬ ‫ك ِّ‬ ‫ْض ‪ -‬فَ ُربَّ َم ا َأ ْد َر َ‬
‫ق بَع ٍ‬ ‫ضهَا فَوْ َ‬ ‫صبَهَا بَ ْع َ‬‫يَ ِد ِه اليُ ْمنَى‪ ،‬نَ َ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬
‫احبِ ِه فَيُحْ ِرقَهُ‪َ ،‬و ُربَّ َما لَ ْم يُ ْد ِر ْكهُ َحتَّى يَرْ ِم َي بِهَ ا ِإلَى ال ِذي يَلِي ِه‪ِ ،‬إلَى ال ِذي هُ َو‬ ‫ص ِ‬ ‫بِهَا ِإلَى َ‬
‫ض‪-‬‬ ‫َأل‬ ‫ْ‬
‫ض ‪َ -‬و ُربَّ َم ا قَ ا َل ُس فيَانُ ‪َ :‬حتَّى تَ ْنتَ ِه َي ِإلَى ا رْ ِ‬ ‫َأ ْس فَ َل ِم ْن هُ‪َ ،‬حتَّى يُلقوهَ ا ِإلَى ا رْ ِ‬
‫َأل‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ق فَيَقُولُ ونَ ‪َ :‬ألَ ْم ي ُْخبِرْ نَ ا يَ وْ َم َك َذا‬ ‫ُص َّد ُ‬ ‫َّاح ِر‪ ،‬فَيَ ْك ِذبُ َم َعهَا ِماَئةَ َك ْذبَ ٍة‪ ،‬فَي َ‬ ‫فَتُ ْلقَى َعلَى فَ ِم الس ِ‬
‫الس َما ِء» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫ت ِمنَ َّ‬ ‫َو َك َذا‪ ،‬يَ ُكونُ َك َذا َو َك َذا‪ ،‬فَ َو َج ْدنَاهُ َحقًّا؟ لِ ْل َكلِ َم ِة الَّتِي ُس ِم َع ْ‬
‫‪.]4701‬‬
‫‪ -1749‬از ابوهریرهس ب ه نق ل از پی امبر خ دا ج روایت اس ت ک ه فرمودن د‪:‬‬
‫«چون خداوند در آسمان امری را صادر نماید‪ ،‬مالئکه بال‌های خود را ب ه نش انۀ‬
‫فرمان برداری به هم می‌زنند‪[ ،‬و صدای بال‌های آن‌ه ا] مانن د آواز زنج یر اس ت‬
‫بر سنگ‪ ،‬چون اضطراب دل‌شان آرام گیرد‪ ،‬از [فرشتگان مقرب مانند جبرئیل و‬
‫میکائیل] می‌پرسند‪ :‬پروردگار شما چه گفته است؟ در جواب آن‌ها می‌گویند‪ :‬ح ق‬
‫را گفته و او از همه بلند مرتبه‌تر و بزرگتر است‪.‬‬
‫آن‌هائی که اس تراق س مع می‌کنن د [ک ه عب ارت از جنی ان باش ند]‪ ،‬یکی ب االی‬
‫دیگری قرار دارند‪ ،‬و این سخن را می‌شنوند‪.‬‬
‫وبسا می‌شود ک ه ش هاب پیش از آنک ه آن مس ترق س مع‪ ،‬س خنی را ک ه ش ینده‬
‫است به رفیق خود برساند‪ ،‬به او اصابت می‌کند و او را می‌س وزاند‪ ،‬و گ اهی هم‬
‫می‌شود که شهاب به وی اصابت نمی‌کند‪ ،‬و آن کسی که استراق سمع نموده اس ت‬
‫س خنی را ک ه ش نیده اس ت ب ه دیگ ری ک ه در پ ائین‌تر از وی ق رار دارد‪ ،‬انتق ال‬
‫می‌دهد‪ ،‬و باز او به دیگری که بعد از وی قرار دارد انتقال می‌ده د‪ ،‬ت ا اینک ه ب ه‬

‫‪ - 1‬از مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ ) 1‬سورۀ (حجر) مکی است‪ ،‬و بعد از سورۀ یوسف و پیش از سورۀ انعام نازل گردیده است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )6‬شش رکوع‪ ،‬و (‪ )99‬ن ود ون ه آیت‪ ،‬و (‪ )663‬ش ش ص د وشص ت‬
‫وشش کلمه‪ ،‬و (‪ )2907‬دو هزار ونه صد وهفت ح رف‪ ،‬و (‪ )1358‬ی ک ه زار وس ه ص د‬
‫وپنجاه وهشت نقطه است‪.‬‬
 ‫‪187‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫همین شکل‪ ،‬سخنی را ک ه ش ینده‌اند ب ه زمین انتق ال می‌دهن د‪ ،‬ت ا اینک ه ب ه ده ان‬
‫جادوگر انداخته می‌شود‪.‬‬
‫[جادوگر] با آن سخنی که شنیده است‪ ،‬صد دروغ را یکجا می‌کند [و به م ردم‬
‫خ بر می‌ده د]‪ ،‬و م ردم س خن او را تص دیق می‌کنن د‪ ،‬و می‌گوین د‪ :‬مگ ر [آن‬
‫جادوگر] فالن روز ب رای م ا نگفت ک ه در فالن وقت چ نین و چن ان می‌ش ود؟ و‬
‫آنچه که گفته بود راست برآمد‪ ،‬ولی در واقع این همان کلمه‌ای است که در اصل‪،‬‬
‫از آسمان شنیده شده است»(‪.)1‬‬

‫ورةُ النَّ ْح ِل‬

‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ نحل‬
‫‪ -37‬قَوله تَ َعالَى‪َ ﴿ :‬و ِمن ُكم َّمن ي َُر ُّد ِإلَ ٰ ٓى َأ ۡر َذ ِل ۡٱل ُع ُم ِر﴾‬
‫باب [‪ :]37‬قوله تعالی‪...﴿ :‬و بعضی از شمایان به بدترین ایام زندگی می‌رسید﴾‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َك انَ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪َ :‬أ َّن َرسُو َل هَّللا ِ َ‬
‫َس ب ِْن َمالِ ٍك َر ِ‬ ‫‪ -1750‬ع َْن َأن ِ‬
‫َّال‪َ ،‬وفِ ْتنَ ِة‬
‫ب القَب ِْر‪َ ،‬وفِ ْتنَ ِة ال َّدج ِ‬ ‫ك ِمنَ الب ُْخ ِل َوال َك َس ِل‪َ ،‬وَأرْ َذ ِل ال ُع ُم ِر‪َ ،‬و َع َذا ِ‬ ‫يَ ْدعُو‪َ« :‬أعُو ُذ بِ َ‬
‫ت» [رواه البخاری‪.]4707 :‬‬ ‫ال َمحْ يَا َوال َم َما ِ‬
‫‪ -1750‬از انس بن م الکس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج چ نین دع ا‬
‫ب القَب ِْر‪َ ،‬وفِ ْتنَ ِة ال َّدج ِ‬
‫َّال‪،‬‬ ‫ك ِمنَ الب ُْخ ِل َوال َك َس ِل‪َ ،‬وَأرْ َذ ِل ال ُع ُم ِر‪َ ،‬و َع َذا ِ‬ ‫می‌کردند‪َ« :‬أعُو ُذ بِ َ‬
‫ت» ‪.‬‬ ‫َوفِ ْتنَ ِة ال َمحْ يَا َوال َم َما ِ‬
‫(‪)3‬‬

‫‪ - 1‬یعنی‪ :‬جادوگر و کاهن با همان یک کلمۀ که از اخب ار آس مان ش نیده اس ت‪ ،‬چن دین دروغ‬
‫دیگر را یکجا کرده و برای مردم می‌گوید‪ ،‬و چون کلمۀ را که از خ بر آس مان ش نیده اس ت‬
‫راست است‪ ،‬مردم به جهت همان یک کلمۀ راست‪ ،‬همه دروغ‌های جادوگران و کاهن ان را‬
‫باور می‌کنند‪ ،‬پس بنابراین اگر کاهی شد که خبر جادوگر راست برآمد‪ ،‬ب از هم نبای د س خن‬
‫او را تصدیق کنیم‪ ،‬بلکه باید ب دانیم ک ه این س خن راس ت هم ان چ یزی اس ت ک ه از اخب ار‬
‫آسمان دزدی شده و برای وی رسیده است‪ ،‬ورنه جادوگر هیچگاه راست نمی‌گوید‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورۀ (نحل) به استثنای چند آیت آن‪ ،‬مکی اس ت‪ ،‬س عید از قت اده روایت می‌کندک ه‪ :‬از اول‬
‫وا﴾ مکی اس ت‪ ،‬و‬ ‫ُوا فِي ٱهَّلل ِ ِم ۢن بَ ۡع ِد َما ظُلِ ُم ْ‬
‫َاجر ْ‬
‫این سورۀ تا این قول خداوند که‪َ ﴿ :‬وٱلَّ ِذينَ ه َ‬
‫از این آیت تا آخر آن مدنی است‪ ،‬و سورۀ (نحل) بعد از سورۀ کهف‪ ،‬و پیش از سورۀ ن وح‬
‫نازل گردید‪.‬‬
‫‪ )2‬این س ورۀ دارای (‪ )16‬ش انزده رک وع‪ ،‬و (‪ )128‬ی ک ص د وبیس ت وهش ت آیت‪ ،‬و (‬
‫‪ )1871‬یک هزار هشت صد وهفتاد وی ک کلم ه‪ ،‬و (‪ )7974‬هفت ه زار ون ه ص د وهفت اد‬
‫وچهار حرف‪ ،‬و (‪ )3536‬سه هزار وپنج صد وشصت وسه نقطه است‪.‬‬
‫‪ - 3‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪188‬‬

‫س َرا ِء]‬ ‫ورةُ بَنِي ِإ ْ‬

‫س َراِئي َ•ل [اإل ْ‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫سورۀ بنی اسرائیل‬
‫ۡ‬
‫‪ -38‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪ُ ﴿ :‬ذرِّ يَّةَ َم ۡن َح َملنَا َم َع نُ ۚ ٍ‬
‫وح ِإنَّهۥُ َكانَ ع َۡب ٗدا َش ُك ٗ‬
‫ورا﴾‬
‫باب [‪ :]38‬قوله تعالی‪﴿ :‬ذریۀ کسانی‌اند ک•ه ب•ا ن•وح برکش•تی حم•ل نم•ودیم‪ ،‬و او بن•دۀ ش•کر‬
‫(‪)2‬‬
‫گذاری بود﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ُأتِ َي‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪َ :‬أ َّن َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1751‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫اس يَ وْ َم‬ ‫ش ِم ْنهَا نَه َْش ةً‪ ،‬ثُ َّم قَ ا َل‪َ« :‬أنَ ا َس يِّ ُد النَّ ِ‬ ‫ْجبُهُ فَنَهَ َ‬ ‫َت تُع ِ‬‫بِلَحْ ٍم فَ ُرفِ َع ِإلَ ْي ِه ال ِّذ َراعُ‪َ ،‬و َكان ْ‬
‫اح ٍد‪،‬‬ ‫ص ِعي ٍد َو ِ‬ ‫اآلخ ِرينَ فِي َ‬ ‫اس اَأل َّولِينَ َو ِ‬ ‫القِيَا َم ِة‪َ ،‬وهَ لْ تَ ْدرُونَ ِم َّم َذلِ كَ؟ يَجْ َم ُع هَّللا ُ النَّ َ‬
‫ب َم ا الَ‬ ‫اس ِمنَ ال َغ ِّم َوال َك رْ ِ‬ ‫الش ْمسُ ‪ ،‬فَيَ ْبلُ ُغ النَّ َ‬ ‫ص رُ‪َ ،‬وتَ ْدنُو َّ‬ ‫يُ ْس ِم ُعهُ ُم ال َّدا ِعي َويَ ْنفُ ُذهُ ُم البَ َ‬
‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ي ُِطيقُونَ َوالَ يَحْ تَ ِملُونَ ‪ ،‬فَيَقُو ُل النَّاسُ ‪ :‬الَ تَ َروْ نَ َما قَ ْد بَلَ َغ ُك ْم‪ ،‬الَ تَ ْنظُ رُونَ َم ْن يَ ْش فَ ُع لَ ُك ْم‬
‫ْض‪َ :‬علَ ْي ُك ْم بِآ َد َم‪ ،‬فَيَْأتُونَ آ َد َم َعلَ ْي ِه ال َّسالَ ُم فَيَقُولُونَ لَ هُ‪:‬‬ ‫اس لِبَع ٍ‬ ‫ِإلَى َربِّ ُك ْم؟ فَيَقُو ُل بَعْضُ النَّ ِ‬
‫ْ‬ ‫َأ‬
‫ُوح ِه‪َ ،‬و َم َر ال َمالَِئ َكةَ فَ َس َجدُوا لَ كَ‪ ،‬اش فَ ْع‬ ‫ك ِم ْن ر ِ‬ ‫َأ ْنتَ َأبُو البَ َش ِر‪َ ،‬خلَقَ َ‬
‫ك هَّللا ُ بِيَ ِد ِه‪َ ،‬ونَفَ َخ فِي َ‬
‫لَنَا ِإلَى َربِّكَ‪َ ،‬أالَ تَ َرى ِإلَى َما نَحْ نُ فِي ِه‪َ ،‬أالَ تَ َرى ِإلَى َما قَ ْد بَلَ َغنَا؟ فَيَقُو ُل آ َد ُم‪ِ :‬إ َّن َربِّي قَ ْد‬
‫ب بَ ْع َدهُ ِم ْثلَ هُ‪ ،‬وَِإنَّهُ قَ ْد نَهَ انِي ع َِن‬ ‫ض َ‬ ‫ضبْ قَ ْبلَهُ ِم ْثلَ هُ‪َ ،‬ولَ ْن يَ ْغ َ‬ ‫ضبًا لَ ْم يَ ْغ َ‬ ‫ب اليَوْ َم َغ َ‬ ‫َض َ‬‫غ ِ‬

‫‪ )1‬معنی دعای نبی کریم ج این است که‪ :‬خدایا! از بخل و کسالت‪ ،‬و از رسیدن به بدترین ای ام‬
‫عمر‪ ،‬و از عذاب قبر‪ ،‬و از ابتالی دجال‪ ،‬و از ابتالی زندگی و مرگ‪ ،‬به تو پناه می‌جویم‪.‬‬
‫‪ )2‬مراد از بدترین ایام زندگی است که قوای جس مانی و عقالنی انس ان ب ه تحلی ل می‌رود‪،‬‬
‫زن دگی‌اش س بب زحمت ب رای خ ودش و دیگ ران می‌ش ود‪ ،‬عقلش مانن د عق ل طف ل ب دون‬
‫احساس مسئولیت می‌گردد‪.‬‬
‫‪ )3‬مراد از فتنه دنیا‪ ،‬غوطه‌ور شدن در شهوات و مظ اهر دنی وی و فرام وش ک ردن ام ور‬
‫اخروی است‪ ،‬و م راد از فتن ه م رگ‪ ،‬س وال نک یر و منک ر‪ ،‬ع ذاب ق بر‪ ،‬و مص ائب روز‬
‫محشر است‪.‬‬
‫‪ - 1‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورۀ بنی اسرائیل مکی است‪ ،‬مگر هشت آیت آن که مدنی است‪ ،‬و هشت آیت م دنی آن از‬
‫ك﴾ شروع و به آخر سورۀ ختم می‌شود‪ ،‬و این س ورۀ بع د از‬ ‫ُوا لَيَ ۡفتِنُونَ َ‬
‫آیۀ کریمه‪َ ﴿ :‬وِإن َكاد ْ‬
‫سورۀ قصص‪ ،‬و پیش از سورۀ یونس نازل گردیده است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )12‬دوازده رکوع‪ ،‬و (‪ )111‬یک صد وی ازده آیت‪ ،‬و (‪ )1582‬ی ک‬
‫ه زار و پنج ص د وهش تاد ودو کلم ه‪ ،‬و (‪ )6710‬ش ش ه زار وهفت ص د وده ح رف‪ ،‬و (‬
‫‪ )2989‬دو هزار ونه صد وهشتاد ونه نقطه است‪.‬‬
‫‪ - 2‬معنی کامل این آیۀ کریم ه این اس ت ک ه‪« :‬انبی ائی را ک ه قبالً ذک ر نم ودیم‪ ،‬اوالد کس انی‬
‫هستند که آن‌ها را با نوح÷ در کشتی حمل نمودیم‪ ،‬و نوح÷ بندۀ شکرگذاری ب ود»‪ ،‬و س بب‬
‫توصیف نوح÷ به بندۀ شکرگذار آن بود که وی در هرکار خود‪ ،‬حمد و ثن ای پروردگ ار را‬
‫می‌گفت‪ ،‬در صحیح ابن حبان از حدیث سلمانس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬ن وح علی ه الص الة‬
‫والسالم در وقت طعام خوردن‪ ،‬و در وقت لباس پوشیدن حمد خدا را می‌گفت‪ ،‬از این جهت‬
‫به (بندۀ شکرگذار) موصوف گردید‪.‬‬
 ‫‪189‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫وح‪ ،‬فَيَْأتُونَ نُو ًح ا‬ ‫ص ْيتُهُ‪ ،‬نَ ْف ِسي نَ ْف ِسي نَ ْف ِسي‪ْ ،‬اذهَبُوا ِإلَى َغي ِْري‪ْ ،‬اذهَبُوا ِإلَى نُ ٍ‬ ‫ال َّش َج َر ِة فَ َع َ‬
‫ك هَّللا ُ َع ْب دًا َش ُكورًا‪،‬‬ ‫ض‪َ ،‬وقَ ْد َس َّما َ‬ ‫ك َأ ْنتَ َأ َّو ُل الرُّ س ُِل ِإلَى َأ ْه ِل اَألرْ ِ‬ ‫فَيَقُولُونَ ‪ :‬يَا نُوحُ‪ِ ،‬إنَّ َ‬
‫ب اليَ وْ َم‬ ‫ا ْشفَ ْع لَنَا ِإلَى َربِّكَ‪َ ،‬أالَ تَ َرى ِإلَى َما نَحْ نُ فِي ِه؟ فَيَقُولُ‪ِ :‬إ َّن َربِّي َع َّز َو َج َّل قَ ْد غ ِ‬
‫َض َ‬
‫َت ِلي َد ْع َوةٌ َدعَوْ تُهَ ا‬ ‫ب بَ ْع َدهُ ِم ْثلَ هُ‪ ،‬وَِإنَّهُ قَ ْد َك ان ْ‬ ‫ض َ‬ ‫ضبْ قَ ْبلَهُ ِم ْثلَهُ‪َ ،‬ولَ ْن يَ ْغ َ‬ ‫ضبًا لَ ْم يَ ْغ َ‬ ‫َغ َ‬
‫ْأ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫َعلَى قَوْ ِمي‪ ،‬نَ ْف ِسي نَ ْف ِسي نَ ْف ِسي‪ ،‬اذهَبُوا ِإلَى َغي ِْري‪ ،‬اذهَبُوا ِإلَى ِإ ْب َرا ِهي َم‪ ،‬فَيَ تُونَ ِإ ْب َرا ِهي َم‬
‫ك َأالَ تَ َرى‬ ‫اش فَ ْع لَنَ ا ِإلَى َربِّ َ‬ ‫ض‪ْ ،‬‬ ‫فَيَقُولُونَ ‪ :‬يَا ِإ ْب َرا ِهي ُم َأ ْنتَ نَبِ ُّي هَّللا ِ َو َخلِيلُهُ ِم ْن َأ ْه ِل اَألرْ ِ‬
‫ض بْ قَ ْبلَ هُ ِم ْثلَ هُ‪َ ،‬ولَ ْن‬ ‫ضبًا لَ ْم يَ ْغ َ‬ ‫ب اليَوْ َم َغ َ‬ ‫َض َ‬ ‫ِإلَى َما نَحْ نُ فِي ِه‪ ،‬فَيَقُو ُل لَهُ ْم‪ِ :‬إ َّن َربِّي قَ ْد غ ِ‬
‫ث‪-‬‬ ‫ت ‪ -‬فَ َذ َك َره َُّن َأبُو َحيَّانَ فِي ال َح ِدي ِ‬ ‫ث َك ِذبَا ٍ‬ ‫ْت ثَالَ َ‬ ‫ت َك َذب ُ‬ ‫ب بَ ْع َدهُ ِم ْثلَهُ‪ ،‬وَِإنِّي قَ ْد ُك ْن ُ‬ ‫ض َ‬ ‫يَ ْغ َ‬
‫وس ى فَيَقُولُ ونَ ‪ :‬يَ ا‬ ‫نَ ْف ِسي نَ ْف ِسي نَ ْف ِسي‪ْ ،‬اذهَبُوا ِإلَى َغي ِْري‪ْ ،‬اذهَبُوا ِإلَى ُمو َسى فَيَ ْأتُونَ ‪ُ ،‬م َ‬
‫اس‪ ،‬ا ْشفَ ْع لَنَ ا ِإلَى َربِّكَ‪َ ،‬أالَ‬ ‫ك هَّللا ُ بِ ِر َسالَتِ ِه َوبِ َكالَ ِم ِه َعلَى النَّ ِ‬ ‫ضل َ َ‬‫ُمو َسى َأ ْنتَ َرسُو ُل هَّللا ِ‪ ،‬فَ َّ‬
‫ضبْ قَ ْبلَهُ ِم ْثلَهُ‪َ ،‬ولَ ْن‬ ‫ضبًا لَ ْم يَ ْغ َ‬ ‫ب اليَوْ َم َغ َ‬ ‫َض َ‬ ‫تَ َرى ِإلَى َما نَحْ نُ فِي ِه؟ فَيَقُولُ‪ِ :‬إ َّن َربِّي قَ ْد غ ِ‬
‫ت نَ ْفسًا لَ ْم ُأو َمرْ بِقَ ْتلِهَا‪ ،‬نَ ْف ِس ي نَ ْف ِس ي نَ ْف ِس ي‪ْ ،‬اذهَبُ وا ِإلَى‬ ‫ب بَ ْع َدهُ ِم ْثلَهُ‪ ،‬وَِإنِّي قَ ْد قَت َْل ُ‬ ‫ض َ‬ ‫يَ ْغ َ‬
‫يس ى َأ ْنتَ َر ُس و ُل‬ ‫يس ى‪ ،‬فَيَقُولُ ونَ ‪ :‬يَ ا ِع َ‬ ‫ْأ‬
‫َغي ِْري‪ْ ،‬اذهَبُوا ِإلَى ِعي َسى اب ِْن َمرْ يَ َم‪ ،‬فَيَ تُونَ ِع َ‬
‫اش فَ ْع لَنَ ا ِإلَى‬ ‫ص بِيًّا‪ْ ،‬‬ ‫اس فِي ال َم ْه ِد َ‬ ‫هَّللا ِ‪َ ،‬و َكلِ َمتُهُ َأ ْلقَاهَا ِإلَى َمرْ يَ َم َورُو ٌح ِم ْن هُ‪َ ،‬و َكلَّ ْمتَ النَّ َ‬
‫َض بًا لَ ْم‬ ‫ب اليَ وْ َم غ َ‬ ‫َض َ‬ ‫يس ى‪ِ :‬إ َّن َربِّي قَ ْد غ ِ‬ ‫ك َأالَ تَ َرى ِإلَى َم ا نَحْ نُ فِي ِه؟ فَيَقُ و ُل ِع َ‬ ‫َربِّ َ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ب بَ ْع َدهُ ِمثلَهُ‪َ ،‬ولَ ْم يَذ ُكرْ َذنبًا‪ ،‬نَف ِسي نَف ِسي نَف ِسي اذهَبُ وا‬ ‫ْ‬ ‫ض َ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ‬ ‫ْ‬
‫ضبْ قَ ْبلَهُ ِمثلَهُ قَط‪َ ،‬ولَ ْن يَغ َ‬ ‫يَ ْغ َ‬
‫ِإلَى َغي ِْري ْاذهَبُوا ِإلَى ُم َح َّم ٍد‪ ،‬فَيَْأتُونَ ُم َح َّمدًا فَيَقُولُ ونَ ‪ :‬يَ ا ُم َح َّم ُد َأ ْنتَ َر ُس و ُل هَّللا ِ َو َخ اتِ ُم‬
‫ك َأالَ تَ َرى ِإلَى َما‬ ‫ك َو َما تََأ َّخ َر‪ ،‬ا ْشفَ ْع لَنَا ِإلَى َربِّ َ‬ ‫ك َما تَقَ َّد َم ِم ْن َذ ْنبِ َ‬ ‫اَأل ْنبِيَا ِء‪َ ،‬وقَ ْد َغفَ َر هَّللا ُ لَ َ‬
‫اجدًا لِ َربِّي َع َّز َو َج لَّ‪ ،‬ثُ َّم يَ ْفتَ ُح هَّللا ُ َعلَ َّي ِم ْن‬ ‫ش‪ ،‬فََأقَ ُع َس ِ‬ ‫ق فَآتِي تَحْ تَ ال َعرْ ِ‬ ‫نَحْ نُ فِي ِه‪ ،‬فََأ ْنطَلِ ُ‬
‫ك‬ ‫ْأ‬
‫َم َحا ِم ِد ِه َو ُحس ِْن الثَّنَا ِء َعلَ ْي ِه َش ْيًئا‪ ،‬لَ ْم يَ ْفتَحْ هُ َعلَى َأ َح ٍد قَ ْبلِي‪ ،‬ثُ َّم يُقَالُ‪ :‬يَا ُم َح َّم ُد ارْ فَ ْع َر َس َ‬
‫َسلْ تُ ْعطَهْ‪َ ،‬وا ْشفَ ْع تُ َشفَّ ْع فََأرْ فَ ُع َرْأ ِسي‪ ،‬فََأقُولُ‪ُ :‬أ َّمتِي يَا َربِّ ‪ُ ،‬أ َّمتِي يَا َربِّ ‪ُ ،‬أ َّمتِي يَا َربِّ ‪،‬‬
‫ب ال َجنَّ ِة‪،‬‬ ‫ب اَأل ْي َم ِن ِم ْن َأ ْب َوا ِ‬ ‫اب َعلَ ْي ِه ْم ِمنَ البَ ا ِ‬ ‫ك َم ْن الَ ِح َس َ‬ ‫فَيُقَالُ‪ :‬يَا ُم َح َّم ُد َأ ْد ِخلْ ِم ْن ُأ َّمتِ َ‬
‫ب‪ ،‬ثُ َّم قَ ا َل‪َ :‬والَّ ِذي نَ ْف ِس ي بِيَ ِد ِه‪ِ ،‬إ َّن َم ا بَ ْينَ‬ ‫ك ِمنَ اَأل ْب َوا ِ‬ ‫اس فِي َما ِس َوى َذلِ َ‬ ‫َوهُ ْم ُش َر َكا ُء النَّ ِ‬
‫ُص َرى‬ ‫َأ‬
‫يع ال َجنَّ ِة‪َ ،‬ك َم ا بَ ْينَ َم َّكةَ َو ِح ْميَ َر ‪ -‬وْ َك َم ا بَ ْينَ َم َّكةَ َوب ْ‬ ‫ار ِ‬‫ص ِ‬ ‫ص َرا َعي ِْن ِم ْن َم َ‬ ‫ال ِم ْ‬
‫[رواه البخاری‪]4712 :‬‬
‫‪ -1751‬از اب وهریرهس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬ب رای پی امبر خ دا ج مق دار‬
‫گوشتی آورده شد‪[ ،‬و از بین آن گوشت‌ها] دست را که خوش داشتند برای ایش ان‬
‫تقدیم نمودند‪ ،‬و ایشان مقدار از آن دست را با دندان کندند‪.‬‬
‫و بع د از آن فرمودن د‪« :‬من در روز قی امت به ترین مردم ان هس تم‪ ،‬و آی ا‬
‫می‌دانید که این از چه سبب است؟ [سببش این است که] خداوند همۀ مخلوق ات از‬
‫اولین و آخرین را در یک زمین جمع می‌کند‪ ،‬و این طوری است ک ه ص دا ب رای‬
‫همۀ آن‌ها می‌رسد‪ ،‬و چشم همۀ آن‌ها را می‌بیند‪ ،‬آفتاب به آن‌ها نزدیک می‌شود‪ ،‬و‬
‫مردم به چنان زحمت و مشقتی می‌افتند که از تحمل و طاقت‌شان خارج است‪.‬‬
‫مردم با خود می‌گویند‪ :‬مگر نمی‌بینی د ک ه در چ ه زحمت و مش قتی گرفتاری د؟‬
‫مگر کسی را نمی‌بینید ک ه ب ه ن زد خداون د ب رای ش ما ش فاعت کن د؟ ب ه یک دیگر‬
‫می‌گویند‪ :‬باید نزد آدم÷ برویم‪ ،‬آن‌ها نزد آدم÷ می‌روند و برایش می‌گویند‪ :‬تو پدر‬
‫همۀ مردمان بودی و کسی هستی که خداوند تو را به دست خود خل ق نم ود‪ ،‬و از‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪190‬‬
‫روح خود بر تو دمید‪ ،‬و مالئکه را امر کرد و ب رای ت و س جده کردن د‪ ،‬ب رای م ا‬
‫نزد خداوند شفاعت کن‪ ،‬مگر نمی‌بینی که در چه حالی قرار داریم؟ و ک ار م ا ب ه‬
‫چه حد رسیده است؟‬
‫آدم÷ می‌گوید‪ :‬پروردگارم امروز آن‌چنان در غضب شده است ک ه ن ه پیش از‬
‫این چنین در غضب شده بود‪ ،‬و نه بعد از این چ نین در غض ب می‌ش ود‪ ،‬او م را‬
‫از خوردن درخت در بهشت منع کرده بود‪ ،‬و من نا فرمانی‌اش را نم ودم‪ ،‬من ب ه‬
‫خود گرفتارم‪ ،‬من به خود گرفتارم‪ ،‬من به خود گرفتارم‪ ،‬من به خود گرفتارم‪[ ،‬یا‬
‫من خودم به شفاعت احتیاج دارم‪ ،‬من خودم به شفاعت احتیاج دارم‪ ،‬من خودم ب ه‬
‫شفاعت احتیاج دارم]‪ ،‬مرا بگذارید‪ ،‬نزد دیگری بروید‪ ،‬نزد نوح÷ بروید‪.‬‬
‫مردم ن زد ن وح÷ می‌رون د و می‌گوین د‪ :‬ت و اولین پی امبر [أول وا الع زم] ب رای‬
‫مردمان روی زمین هستی(‪ ،)1‬و تو را خداوند بندۀ شکرگذار نامیده است‪ ،‬برای ما‬
‫نزد پروردگار خود شفاعت کن‪ ،‬مگر نمی‌بینی که در چه حالی گرفتاریم؟‬
‫[نوح÷] می‌گوید‪ :‬پروردگارم امروز چنان در غضب شده است که ن ه پیش از‬
‫این چنین در غضب ش ده ب ود‪ ،‬و ن ه بع د از این چ نین در غض ب خواه د ش د‪ ،‬و‬
‫برایم یک دعای قابل اجابت بود و با آن دع ا‪ ،‬ب ر ق وم خ ود نف رین ک ردم‪[ ،‬و ب ه‬
‫سبب همین نفرین بود که قومش غرق گردیده و به هالکت رسیدند]‪ ،‬و امروز من‬
‫به خود گرفتارم‪ ،‬من به خود گرفتارم‪ ،‬من به خود گرفت ارم‪ ،‬ن زد دیگ ری بروی د‪،‬‬
‫نزد ابراهیم÷ بروید‪.‬‬
‫مردم نزد ابراهیم÷ می‌روند و می‌گویند‪ :‬ای ابراهیم! تو پیامبر خدا و خلی ل او‬
‫از اهل زمین هستی‪ ،‬برای ما به نزد پروردگارت شفاعت کن! مگر نمی‌‌بی نی ک ه‬
‫در چه حالی گرفتاریم؟‬
‫ابراهیم÷ برای آن‌ها می‌گوید‪ :‬پروردگارم امروز چن ان در غض ب ش ده اس ت‬
‫که نه پیش از این چ نین در غض ب ش ده ب ود‪ ،‬و ن ه بع د از این چ نین در غض ب‬
‫خواهد شد‪ ،‬و من سه دروغ گفته‌ام(‪ ،)2‬و امروز من به خود گرفت ارم‪ ،‬من ب ه خ ود‬
‫گرفتارم‪ ،‬من به خود گرفتارم‪ ،‬نزد دیگری بروید‪ ،‬نزد موسی÷ بروید‪.‬‬
‫ن زد موسی÷ می‌رون د و می‌گوین د‪ :‬ای موس ی! رس ول خ دا هس تی‪ ،‬و کس ی‬
‫هستی که خداوند تو را به رسالت و با راز گفتن با ت و ب ر هم ۀ جهانی ان برگزی ده‬

‫‪ -‬گرچه پیش از نوح÷ پیامبران دیگری مانند آدم و شیث و ادریس† نیز وجود داش تند‪ ،‬ولی‬ ‫‪1‬‬

‫آن‌ها برای قوم خود‪ ،‬معبوث شده بودن د‪ ،‬و ن وح÷ ب رای هم ه مردم ان روی زمین مبع وث‬
‫شده بود‪ ،‬و گرچه بعثت نوح÷ نیز در اصل خود‪ ،‬تنها برای قومش بود‪ ،‬ولی روی تصادف‬
‫بعثتش برای هم ۀ مردم ان روی زمین گردی د‪ ،‬زی را در وقت طوف ان‪ ،‬هم ۀ مردم ان روی‬
‫زمین هالک گردیدن د‪ ،‬و در روی زمین ج ز ق وم او کس دیگ ری ب اقی نمان ده ب ود‪ ،‬از این‬
‫جهت گفته شد که برای همۀ مردمان روی زمین مبعوث ش ده ب ود‪ ،‬پس عم وم بعثت ن وح÷‬
‫تصادفی‪ ،‬و عموم بعثت سیدنا محمد ج اصلی و قصدی است‪.‬‬
‫‪ -‬یکی آنکه گفت‪ِ﴿ :‬إنِّي َسقِ ‪ٞ‬يم﴾‪ ،‬و دیگ ری این گفته‌اش ک ه‪﴿ :‬بَ ۡل فَ َعلَ ۥهُ َكبِ ي ُرهُمۡ ﴾‪ ،‬و س ومین‬ ‫‪2‬‬

‫آنکه گفت‪( :‬ساره خواهر من است) و تفصیل این موضوع قبالً گذشت‪.‬‬
 ‫‪191‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫ب ود‪ ،‬ب رای م ا ن زد پروردگ ارت ش فاعت کن! مگ ر نمی‌بی نی ک ه در چ ه ح الی‬
‫گرفتاریم؟‬
‫موسی÷ می‌گوید‪ :‬پروردگارم امروز چنان در غضب شده است که ن ه پیش از‬
‫این چنین در غضب شده بود‪ ،‬و ن ه بع د از این چ نین در غض ب خواه د ش د‪ ،‬من‬
‫شخصی را که م امور ب ه قت ل آن نب ودم ب ه قت ل رس اندم‪[ ،‬م راد از این ش خص‪،‬‬
‫قبطی است که موسی÷ در مصر با سیلی به رویش زد‪ ،‬و از اثر آن سیلی م رد]‪،‬‬
‫و امروز من به خود گرفتارم‪ ،‬من ب ه خ ود گرفت ارم‪ ،‬من ب ه خ ود گرفت ارم‪ ،‬ن زد‬
‫دیگری بروید‪ ،‬نزد عیسی÷ بروید‪.‬‬
‫مردم نزد عیسی÷ می‌روند و می‌گویند‪ :‬ای عیسی! تو رسول خدا و کلم ۀ خ دا‬
‫هستی که بر مریم القا نموده بود‪ ،‬و از روح خدا هستی! و در ح الت ص باوت در‬
‫گهواره با مردم سخن گفتی‪ ،‬برای ما شفاعت کن! مگر نمی‌بینی که در چ ه ح الی‬
‫گرفتاریم؟‬
‫عیسی÷ می‌گوید‪ :‬پروردگارم امروز چنان در غضب شده است که ن ه پیش از‬
‫این چنین در غضب ش ده ب ود‪ ،‬و ن ه بع د از این چ نین در غض ب خواه د ش د‪ ،‬و‬
‫گرچه کدام گناهی را که مرتکب شده باشد ذک ر نمی‌کند(‪ ،)1‬ولی می‌گوی د‪ :‬ام روز‬
‫من به خود گرفتام‪ ،‬من به خود گرفتارم‪ ،‬من به خود گرفتارم‪ ،‬نزد دیگری بروید‪،‬‬
‫نزد محمد ج بروید‪.‬‬
‫م ردم ن زد محم د ج می‌رون د و می‌گوین د‪ :‬ی ا محم د! ت و رس ول خ دا و خ اتم‬
‫پیامبران هستی‪ ،‬و خداوند گناهان گذشته و آینده‌ات را بخشیده است‪ ،‬برای ما ن زد‬
‫پروردگارت شفاعت کن! مگر نمی‌بینی که در چه حالی قرار داریم؟‬
‫[پیامبر خدا ج گفتند]‪ :‬من می‌روم و در زیر عرش برای پروردگارم عزو جل‬
‫به سجده می‌افتم‪ ،‬و خداوند متعال از حمد و ثنای خود چیزهای را برایم می‌آم وزد‬
‫که تا آن وقت هیچ کسی را از آن‌ها مطلع نساخته اس ت‪ ،‬بع د از آن گفت ه می‌ش ود‬
‫که‪ :‬ای محمد! سرت را ب اال کن‪ ،‬هرچ ه بخ واهی ب رایت داده می‌ش ود‪ ،‬و هرچ ه‬
‫شفاعت کنی مورد قبول واقع می‌گ ردد‪ ،‬و من س رم را ب اال می‌کنم و می‌گ ویم‪ :‬ی ا‬
‫رب امت من! یا رب امت من! یا رب امت من!‬
‫برایم گفته می‌شود‪ :‬یا محمد! آن گروه از امت خ ود را ک ه ب ر آن‌ه ا حس اب و‬
‫کتابی نیست‪ ،‬از دروازده طرف راست دروازه‌های بهشت [به بهشت] داخ ل کن‪،‬‬
‫و این‌ها با دیگر مردم در دروازده‌های دیگر نیز شریک هستند(‪.)2‬‬

‫‪ -‬در سنن نسائی آمده است که عیسی÷ برای کسانی ک ه از وی می‌خواهن د ت ا برای‌ش ان در‬ ‫‪1‬‬

‫نزد خداوند شفاعت کنند‪ ،‬می‌گوید‪« :‬م را ع وض خ دا‪ ،‬پرس تش می‌کردن د»‪ ،‬و البت ه اینک ه‬
‫مسیحیان او را عوض خدا عبادت می‌کردند‪ ،‬گناهی است که دیگران مرتکب آن ش ده‌اند‪ ،‬و‬
‫به عیسی÷ تعلقی ندارد‪.‬‬
‫‪ -‬و طوری که در احادیث دیگری آمده است تع داد این‌ه ا هفت اد ه زار نف ر اس ت‪ ،‬و این‌ه ا‬ ‫‪2‬‬

‫اولین گروهی هستند که به بهشت داخل می‌ش وند‪ ،‬و بقی ه امت در مراح ل بع دی ب ه بهش ت‬
‫داخل می‌گردند‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪192‬‬
‫بعد از آن پیامبر خدا ج فرمودند‪ :‬س وگند ب ه ذاتی ک ه ج انم در دس ت او اس ت‬
‫[بال کیف]‪ ،‬که فاص لۀ بین دوکن ار دروازۀ بهش ت‪ ،‬ب ه ان دازۀ فاص لۀ بین مک ه و‬
‫ِحمیَر‪[ ،‬مراد از ( ِحمیَر) شهر صنعا است که در یمن است] و با فاص لۀ بین مک ه‬
‫ُصری است»‪[ .‬شک از راوی است]‪[ ،‬بُص َری‪ :‬شهری است از شهرهای ش ام‬ ‫وب َ‬
‫در نزدیکی‌های دمشق]‪.‬‬

‫‪ -39‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪َ ﴿ :‬ع َس ٰ ٓى َأن يَ ۡب َعثَكَ َربُّكَ َمقَ ٗاما َّم ۡح ُم ٗ‬
‫ودا﴾‬
‫باب [‪ :]39‬قوله تعالی‪﴿ :‬چه بسا که خداوند تو را به (مقام محمود) برگزیند﴾‬

‫ص يرُونَ يَ وْ َم القِيَا َم ِة‬ ‫اس يَ ِ‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َم ا‪ ،‬يَقُ ولُ‪ِ« :‬إ َّن النَّ َ‬
‫‪ -1752‬ع َْن اب ِْن ُع َم َر َر ِ‬
‫ُ‬
‫الش فَا َعة ِإلَى‬ ‫ُجثًا‪ُ ،‬كلُّ ُأ َّم ٍة تَ ْتبَ ُع نَبِيَّهَا يَقُولُونَ ‪ :‬يَا فالَنُ اشفَعْ‪ ،‬يَ ا فالَنُ اش فَعْ‪َ ،‬حتَّى تَ ْنتَ ِه َي َّ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ك يَ وْ َم يَ ْب َعثُ هُ هَّللا ُ ال َمقَ ا َم ال َمحْ ُم ودَ» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬فَ َذلِ َ‬
‫النَّبِ ِّي َ‬
‫‪.]4718‬‬
‫‪ -1752‬از ابن عمرب روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬م ردم در روز قی امت ب ه زان و‬
‫درآمده و ه ر ام تی ب ه دنب ال پی امبرش می‌افتن د و می‌گوین د‪ :‬ی ا فالن [ب رای م ا]‬
‫شفاعت کن! یا فالن [ب رای م ا] ش فاعت کن! ت ا آنک ه ش فاعت ب ه پی امبر خ دا ج‬
‫می‌رسد‪ ،‬و این همان روزی است که خداوند متعال (مقام محمود) را برای [محمد‬
‫ج] ارزانی می‌دارد(‪.)1‬‬

‫‪ -40‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪َ ﴿ :‬واَل ت َۡجهَ ۡر بِ َ‬

‫صاَل تِكَ َواَل تُخَافِ ۡت بِهَا﴾‬
‫باب [‪ :]40‬قوله تعالی‪﴿ :‬نماز خود را نه بلند بخوان و نه آهسته﴾‬

‫ص اَل تِكَ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َم ا‪ ،‬فِي قَوْ لِ ِه تَ َع الَى‪َ ﴿ :‬واَل ت َۡجهَ ۡر بِ َ‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1753‬ع َِن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫ف بِ َم َّكةَ‪َ ،‬ك انَ ِإ َذا‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ُم ْختَ ٍ‬
‫ت َو َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫َواَل تُخَافِ ۡت بِهَا﴾ قَا َل‪« :‬نَ َزلَ ْ‬
‫آن‪ ،‬فَ ِإ َذا َس ِم َعهُ ال ُم ْش ِر ُكونَ َس بُّوا القُ رْ آنَ َو َم ْن َأ ْن َزلَ هُ‬ ‫صوْ تَهُ بِ القُرْ ِ‬ ‫صلَّى بَِأصْ َحابِ ِه َرفَ َع َ‬ ‫َ‬
‫ص اَل تِكَ ﴾ َأيْ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ ﴿ :‬واَل ت َۡجهَ ۡر بِ َ‬ ‫َو َم ْن َجا َء بِ ِه‪ ،‬فَقَا َل هَّللا ُ تَ َع الَى لِنَبِيِّ ِه َ‬
‫ك فَالَ‬ ‫ص َحابِ َ‬ ‫بِقِ َرا َءتِ كَ‪ ،‬فَيَ ْس َم َع ال ُم ْش ِر ُكونَ فَيَ ُس بُّوا القُ رْ آنَ ﴿ َواَل تُخَ افِ ۡت بِهَا﴾ ع َْن َأ ْ‬
‫تُ ْس ِم ْعهُ ْم‪َ ﴿ ،‬و ۡٱبت َِغ بَ ۡينَ ٰ َذلِكَ َسبِياٗل ﴾ [رواه البخاری‪.]4722 :‬‬
‫‪ -1753‬از ابن عباسب در این قول خداوند متعال که می‌فرماید‪﴿ :‬نماز خود را‬
‫نه بلند بخوان و نه آهسته‪ ﴾...‬روایت است که گفت‪ :‬این آیت هنگامی نازل گردیده‬
‫که پیامبر خدا ج در مکه پنهان بودند‪.‬‬

‫‪ -‬مراد از (مقام محمود) در نزد اکثر علماء (مقام شفاعت کبری) است که سبب نجات مردم‬ ‫‪1‬‬

‫از مصائب روز محشر می‌گردد‪ ،‬اللهم ارزقنا شفاعة نبینا محمد ج‪.‬‬
 ‫‪193‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫و هنگامی که به اصحاب خود نماز می‌خواندند‪ ،‬صدای خود را بلند می‌کردند‪،‬‬
‫و چ ون مش رکان صدای‌ش ان را می‌ش نیدند‪ ،‬ق رآن و کس ی ک ه ق رآن را فرس تاده‬
‫است‪ ،‬و کسی را که قرآن بر آن نازل شده است‪ ،‬دشنام می‌دادند‪.‬‬
‫و همان بود که خداوند متعال ب ه پی امبرش ام ر فرمودن د ک ه‪« :‬نم ازت را ب ه‬
‫صدای بلند مخوان» که مشرکان می‌شنوند‪ ،‬و ق رآن را دش نام می‌دهن د‪« ،‬و آن را‬
‫آهسته هم مخوان» که صحابه‌هایت آن را نشنوند‪« ،‬بلکه به طور میانه بین بلن د و‬
‫آهسته بخوان»‪.‬‬

‫ورةُ ا ْل َك ْه ِ‬
‫ف‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫سورۀ کهف‬
‫ٓ‬
‫‪ -41‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪ُ﴿ :‬أوْ ٰلَِئكَ ٱلَّ ِذينَ َكفَر ْ‬
‫ُوا ‍َِٔبا ٰيَ ِ‬
‫ت َربِّ ِهمۡ َولِقَٓاِئِۦه﴾‬
‫باب [‪ :]41‬قوله تعالی‪﴿ :‬این‌ها کسانی‌اند که به آیات و لقای پروردگارشان کافر شدند﴾‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم قَ ا َل‪:‬‬

‫ُول هَّللا ِ َ‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬ع َْن َرس ِ‬ ‫‪ -1754‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫ُوض ٍة‪َ ،‬وقَ ا َل‪:‬‬ ‫«ِإنَّهُ لَيَْأتِي ال َّر ُج ُل ال َع ِظي ُم ال َّس ِمينُ يَوْ َم القِيَا َم ِة‪ ،‬الَ يَ ِزنُ ِع ْن َد هَّللا ِ َجنَ ا َح بَع َ‬
‫ا ْق َر ُءوا‪﴿ ،‬فَاَل نُقِي ُم لَهُمۡ يَ ۡو َم ۡٱلقِ ٰيَ َم ِة َو ۡز ٗنا﴾ [رواه البخاری‪.]4729 :‬‬
‫‪ -1754‬از ابوهریرهس از پیامبر خدا ج روایت است ک ه فرمودن د‪« :‬در روز‬
‫قیامت چه بسا اشخاص بزرگ جثه و فربهی را حاضر می‌سازند که در ن زد خ دا‬
‫به اندازۀ بال پشۀ ارزش ندارند»‪.‬‬
‫و فرمودند‪« :‬اگر می‌خواهید این قول خ دا را تالوت نمائی د‪ ...﴿ :‬پس در روز‬
‫قیامت برای آن‌ها هیچ وزنی [یعنی‪ :‬ارزشی] قائل نیستیم﴾»‪.‬‬

‫ورةُ َم ْريَ َم‬

‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ مریم‬
‫‪ - 1‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورۀ (کهف) به استثنای یک یا سه آیت آن – حسب اختالف آراء – مکی است‪.‬‬
‫‪ )2‬این س ورۀ دارای (‪ )12‬دوازده رک وع‪ ،‬و (‪ )110‬ی ک ص د وده آیت‪ ،‬و (‪ )1201‬ی ک‬
‫هزار و دوصد ویک کلمه‪ ،‬و (‪ )6620‬وش ش ه زار وش ش ص د وبیس ت ح رف‪ ،‬و (‪)630‬‬
‫شش صد وسی نقطه است‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این سوره آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬این سورۀ بنام سورۀ (کهیعص) که اولین آیتش می‌باش د‪ ،‬ن یز ی اد می‌ش ود و از ابن عباس ب‬
‫روایت است ک ه (کهیعص) ن امی از نام‌ه ای خداون د متع ال اس ت‪ ،‬و بعض ی می‌گوین د ک ه‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪194‬‬
‫‪ -42‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪َ ﴿ :‬وَأن ِذ ۡرهُمۡ يَ ۡو َم ۡٱل َح ۡس َر ِة﴾ اآليه‬
‫باب [‪ :]42‬قوله تعالی‪﴿ :‬آن‌ها را از روز قیامت بر حذردار﴾‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬قَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1755‬ع َْن َأبِي َس ِعي ٍد ال ُخ ْد ِريِّ َر ِ‬
‫ش َأ ْملَ َح‪ ،‬فَيُنَ ا ِدي ُمنَ ا ٍد‪ :‬يَ ا َأ ْه َل ال َجنَّ ِة‪ ،‬فَيَ ْش رَِئبُّونَ‬ ‫َو َس لَّ َم‪« :‬يُ ْؤ تَى بِ ْال َموْ ِ‬
‫ت َكهَيَْئ ِة َك ْب ٍ‬
‫ت‪َ ،‬و ُكلُّهُ ْم قَ ْد َرآهُ‪ ،‬ثُ َّم‬ ‫ْرفُ ونَ هَ َذا؟ فَيَقُولُ ونَ ‪ :‬نَ َع ْم‪ ،‬هَ َذا ال َم وْ ُ‬ ‫َويَ ْنظُ رُونَ ‪ ،‬فَيَقُ ولُ‪ :‬هَ لْ تَع ِ‬
‫ْرفُ ونَ هَ َذا؟ فَيَقُولُ ونَ ‪ :‬نَ َع ْم‪،‬‬ ‫ار‪ ،‬فَيَ ْشرَِئبُّونَ َويَ ْنظُرُونَ ‪ ،‬فَيَقُولُ‪ :‬وهَ لْ تَع ِ‬ ‫يُنَا ِدي‪ :‬يَا َأ ْه َل النَّ ِ‬
‫ار‬‫ت‪َ ،‬و ُكلُّهُ ْم قَ ْد َرآهُ‪ ،‬فَي ُْذبَ ُح ثُ َّم يَقُولُ‪ :‬يَا َأ ْه َل ال َجنَّ ِة ُخلُو ٌد فَالَ َموْ تَ ‪َ ،‬ويَ ا َأ ْه َل النَّ ِ‬ ‫هَ َذا ال َموْ ُ‬
‫ي ٱَأۡلمۡ ُر َوهُمۡ فِي غ َۡفلَ ٖة﴾‪،‬‬ ‫ض َ‬ ‫ُخلُ و ٌد فَالَ َم وْ تَ ‪ ،‬ثُ َّم قَ َرَأ‪َ ﴿ :‬وَأن ِذ ۡرهُمۡ يَ ۡو َم ۡٱل َح ۡس َر ِة ِإ ۡذ قُ ِ‬
‫َوهَُؤ الَ ِء فِي َغ ْفلَ ٍة َأ ْه ُل ال ُّد ْنيَا ﴿ َوهُمۡ اَل ي ُۡؤ ِمنُونَ ﴾ [رواه البخاری‪.]4730 :‬‬
‫‪ -1755‬از ابوس عید خ دریس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج فرمودن د‪:‬‬
‫«مرگ [در روز قیامت] به شکل قوچ ابلقی آورده می‌شود‪ ،‬و ندا می‌ش ود ک ه ای‬
‫اهل جنت! آن‌ها پیش می‌آیند و نگاه می‌کنند‪ ،‬سپس می‌گوید‪ :‬آیا این را می‌شناسید؟‬
‫می‌گویند‪ :‬بلی! این مرگ است‪ ،‬و همگی آن را دیده‌اند‪.‬‬
‫بعد از آن ندا می‌ش ود ک ه ای اه ل دوزخ! آن‌ه ا پیش می‌آین د و نگ اه می‌کنن د‪،‬‬
‫سپس می‌گوید‪ :‬آیا این را می‌شناسید؟‬
‫می‌گوین د‪ :‬بلی! این م رگ اس ت‪ ،‬و همگ ان آن را دیده‌اند ‪ ،‬و آن ق وچ ذبح‬
‫(‪)1‬‬

‫می‌شود‪.‬‬
‫بعد از آن می‌گوید‪ :‬ای اهل بهشت! زندگی شما جاویدان اس ت و دیگ ر م رگی‬
‫نیست‪ ،‬و ای اهل دوزخ! زندگی شما جاویدان است و دیگ ر م رگی نیس ت‪ ،‬و این‬
‫آیۀ کریمه را تالوت نمودند‪﴿ :‬پیش از آنکه کار از ک ار بگ ذرد‪ ،‬آن‌ه ا را از روز‬
‫قیامت برحذر دار‪ ،‬آن‌ها غافل‌اند ایمان نمی‌آورند﴾‪.‬‬

‫ورةُ النُّو ِر‬

‫س َ‬‫ُ‬

‫(کهیعص) نامی از نام‌های قرآن مجید است‪ ،‬و بعضی می‌گویند ک ه ن ام همین س ورۀ اس ت‪،‬‬
‫وهللا تع الی أعلم‪ ،‬و تم ام این س ورۀ مکی اس ت‪ ،‬گرچ ه مقات ل ب ه این نظ ر اس ت ک ه آی ۀ‬
‫سجده‌اش مدنی است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )6‬شش رکوع‪ ،‬و (‪ )98‬ن ود وهش ت آیت‪ ،‬و (‪ )968‬ن ه ص د شص ت‬
‫وهشت کلمه‪ ،‬و (‪ )3986‬سه هزار ونه صد وهش تاد وش ش ح رف‪ ،‬و (‪ )1923‬ی ک ه زار‬
‫ونه صد وبیست وسه نقطه است‪.‬‬
‫‪ -‬از این جهت می‌گویند که همگان آن را دیده‌اند که هرکس در هنگام مرگ خود‪ ،‬م رگ را‬ ‫‪1‬‬

‫می‌بیند‪ ،‬و امام عینیس می‌گوی د‪ :‬م راد از دی دن م رگ‪ ،‬دی دن مل ک الم وت در وقت م رگ‬
‫است‪ ،‬ولی این توجیه به آخر حدیث نبوی شریف که می‌گوید‪ :‬آن ق وچ ذبح می‌ش ود‪ ،‬تواف ق‬
‫چندانی ندارد‪ ،‬وهللا تعالی أعلم‪.‬‬
 ‫‪195‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫(‪)1‬‬
‫سورۀ نور‬
‫‪ -43‬ب••اب‪ :‬قَول••ه تَ َع••الَى‪َ ﴿ :‬وٱلَّ ِذينَ يَ ۡر ُم ونَ َأ ۡز ٰ َو َجهُمۡ َولَمۡ يَ ُكن لَّهُمۡ ُش هَدَٓا ُء ِإٓاَّل‬
‫َأنفُ ُسهُمۡ ﴾‬
‫باب [‪ :]43‬قوله تعالی‪﴿ :‬کسانی که همسران خود را متهم به زنا می‌کنن••د و ج••ز خ••ود‪ ،‬ش••اهد‬
‫دیگری ندارند‪﴾...‬‬

‫َاص َم ْبنَ َع ِديٍّ َو َك انَ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ‪َ :‬أ َّن ُع َو ْي ِمرًا‪َ ،‬أتَى ع ِ‬ ‫‪ -1756‬ع َْن َسه ِْل ب ِْن َس ْع ٍد َر ِ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬
‫َسيِّ َد بَنِي َعجْ الَنَ ‪ ،‬فَقَا َل‪َ :‬ك ْيفَ تَقُولُونَ فِي َرج ٍُل َو َج َد َم َع ا ْم َر تِ ِه َر ُجاًل ‪ ،‬يَقتُل هُ فَتَقتُلونَ هُ‪،‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ع َْن َذلِ كَ‪ ،‬فَ َأتَى ع ِ‬
‫َاص ٌم النَّبِ َّي‬ ‫َأ ْم َك ْيفَ يَصْ نَعُ؟ َسلْ لِي َرسُو َل هَّللا ِ َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ال َم َساِئ َل‪،‬‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬فَقَا َل‪ :‬يَا َرسُو َل هَّللا ِ فَ َك ِرهَ َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ص لى هللاُ َعل ْي ِه َو َس ل َم َك ِرهَ ال َم َس اِئ َل َوعَابَهَ ا‪ ،‬ق ا َل‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬
‫فَ َس لهُ ُع َو ْي ِمرٌ‪ ،‬فق ا َل‪ِ :‬إ َّن َر ُس و َل ِ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َأ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ع َْن َذلِ كَ‪ ،‬فَ َج ا َء‬ ‫ُع َو ْي ِمرٌ‪َ :‬وهَّللا ِ الَ َأ ْنتَ ِهي َحتَّى َأ ْس َأ َل َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬
‫ص نَعُ؟‬ ‫ُع َو ْي ِمرٌ‪ ،‬فَقَا َل‪ :‬يَا َرسُو َل هَّللا ِ َر ُج ٌل َو َج َد َم َع ا ْم َرَأتِ ِه َر ُجاًل َأيَ ْقتُلُهُ فَتَ ْقتُلُونَهُ َأ ْم َك ْي فَ يَ ْ‬
‫احبَتِكَ»‪،‬‬ ‫ص ِ‬ ‫ك َوفِي َ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪« :‬قَ ْد َأ ْن َز َل هَّللا ُ القُ رْ آنَ فِي َ‬ ‫فَقَ ا َل َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم بِ ْال ُمالَ َعنَ ِة بِ َما َس َّمى هَّللا ُ فِي ِكتَابِ ِه فَالَ َعنَهَ ا‪ ،‬ثُ َّم‬ ‫فََأ َم َرهُ َما َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫َت ُس نَّةً لِ َم ْن َك انَ بَ ْع َدهُ َما فِي‬ ‫َّ‬
‫ظلَ ْمتُهَ ا فَطَلقَهَ ا‪ ،‬فَ َك ان ْ‬ ‫قَا َل‪ :‬يَا َرسُو َل هَّللا ِ‪ِ ،‬إ ْن َحبَ ْس تُهَا فَقَ ْد َ‬
‫ت بِ ِه َأ ْس َح َم‪،‬‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪« :‬ا ْنظُ رُوا فَ ِإ ْن َج ا َء ْ‬ ‫ال ُمتَالَ ِعنَي ِْن‪ ،‬ثُ َّم قَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫ق َعلَ ْيهَ ا‪،‬‬ ‫ص َد َ‬ ‫َظي َم اَأل ْليَتَي ِْن‪ ،‬خَ دَلَّ َج السَّاقَي ِْن‪ ،‬فَالَ َأحْ ِسبُ ُع َو ْي ِمرًا ِإاَّل قَ ْد َ‬ ‫َأ ْد َع َج ال َع ْينَي ِْن‪ ،‬ع ِ‬
‫ت بِ ِه‬ ‫ب َعلَ ْيهَ ا»‪ ،‬فَ َج ا َء ْ‬ ‫ت بِ ِه ُأ َح ْي ِم َر َكَأنَّهُ َو َح َرةٌ‪ ،‬فَالَ َأحْ ِسبُ ُع َو ْي ِمرًا ِإاَّل قَ ْد َك َذ َ‬ ‫وَِإ ْن َجا َء ْ‬
‫يق ُع َو ْي ِم ٍر‪ ،‬فَ َكانَ بَ ْع ُد‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ِم ْن تَصْ ِد ِ‬ ‫ت الَّ ِذي نَ َعتَ بِ ِه َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫َعلَى النَّ ْع ِ‬
‫يُ ْن َسبُ ِإلَى ُأ ِّم ِه [رواه البخاری‪.]4745 :‬‬
‫‪ -1756‬از سهل بن سعدس روایت است ک ه ع ویمر ن زد عاص م بن ع دی ک ه‬
‫رئیس قبیلۀ بنی عجالن بود آمد و گفت‪ :‬شما دربارۀ کسی که ب ا زن خ ود ش خص‬
‫دیگ ری را ببین د چ ه می‌گوئی د؟ آی ا او را بکش د؟ ک ه در این ص ورت ش ما او را‬
‫خواهی د کش ت‪ ،‬ی ا اینک ه ک ار دیگ ری بکن د؟ حکم آن را از پی امبر خ دا ج ب رایم‬
‫بپرس‪.‬‬
‫عاصمس نزد پیامبر خدا ج آمد و گفت‪ :‬یا رسول هللا! [شما دربارۀ کسی که ب ا‬
‫زن خود شخص دیگری را ببیند چه می‌گوئید؟ آیا او را بکش د؟‪ ]...‬پی امبر خ دا ج‬
‫از سوال کردن بدشان آمد و آن را عیب شمردند(‪.)2‬‬

‫‪ -‬سورۀ نور ب ه اتف اق همگ ان م دنی اس ت‪ ،‬و این س ورۀ دارای (‪ )6‬ش ش رک وع‪ ،‬و (‪)64‬‬ ‫‪1‬‬

‫شصت وچهار آیت‪ ،‬و (‪ )1335‬یک هزار وسه صد وسی وپنج کلمه‪ ،‬و (‪ )5881‬پنج هزار‬
‫وهشت صد وهشتاد وی ک ح رف‪ ،‬و (‪ )2667‬دو ه زار وش ش ص د وشص ت وهفت نقط ه‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -‬و سبب بد آمدن پیامبر خدا ج از این سوال آن بود که چ نین س وال‌های س بب اش اعۀ فس اد‬ ‫‪2‬‬

‫در بین مسلمانان می‌گردد‪ ،‬و برای منافقین و یهود فرصت می‌داد تا دربارۀ مس لمانان زب ان‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪196‬‬
‫عویمرس از عاصمس پرسید [که پیامبر خدا ج چه گفتند]‪ ،‬عاصمس گفت که‪:‬‬
‫پیامبر خدا ج از سوال کردن بدشان آمد و آن را عیب شمردند‪.‬‬
‫عویمرس گفت‪ :‬به خداوند سوگند تا خودم از پیامبر خدا ج نپرسم موض وع را‬
‫فروگذار نخواهم کرد‪ ،‬و خودش نزد پیامبر خدا ج آمد و گفت‪ :‬یا رسول هللا! کسی‬
‫با زن خود شخص دیگری را دید‪ ،‬آیا آن شخص را بکشد‪ ،‬که شما او را به جایش‬
‫خواهید کشت‪ ،‬و یا چه بکند؟‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند که «خداوند متع ال در م ورد ت و و همس ر ت و ق رآن را‬
‫نازل نمود»‪ ،‬و پیامبر خدا ج آن [زن و ش وهر] را ام ر ب ه (مالعن ه) کردن د‪ ،‬ب ه‬
‫همان ط ریقی ک ه خداون د در کت اب خ ود حکم ک رده اس ت‪ ،‬و [ع ویمر زنش] را‬
‫مالعنه کرد‪.‬‬
‫بع د از آن ع ویمرس گفت‪ :‬ی ا رس ول هللا! اگ ر همس رم را در چ نین ح الی‬
‫نگهدارم بر او ستم کرده‌ام‪ ،‬و همان بود که او را طالق داد‪ ،‬و این روش ش س نتی‬
‫گردید برای هرکسی که با زنش مالعنه می‌کند‪.‬‬
‫بعد از آن پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬نگاه کنید اگر این زن‪ ،‬طفل سیاه چه رۀ ب ه‬
‫دنیا آورد که دارای چشمان سیاه و سرین چ اق‪ ،‬و س اق‌های کالن و درش ت ب ود‪،‬‬
‫فکر نمی‌کنم که عویمر در مورد آن زن جز راست چیز دیگری گفته باشد‪ ،‬و اگر‬
‫(و َح َره) سرخ رنگ بود‪[ ،‬وحره] خزنده‌ای است سرخ رن گ‬ ‫طفلی آورد که مانند َ‬
‫که در دشت‌ها زندگی می‌کند] فکر نمی‌کنم که عویمر در موردش جز دروغ چیز‬
‫دیگری گفته باشد»‪.‬‬
‫و هنگامی که آن زن طفلش را به دنیا آورد‪ ،‬به همان صفتی بود که پیامبر خدا‬
‫ج در جهت تصدیق عویمر توصیف نموده بودند‪ ،‬و آن طفل بعد از آن به م ادرش‬
‫نسبت داده می‌شد(‪.)1‬‬

‫درازی نموده و از آن‌ها عیب‌جوئی کنند‪.‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬مدار احکام شرع بر ظاهر حال است‪ ،‬و اسرار مردم موکول به خدا است‪.‬‬
‫‪ )2‬نباید کسی سبب هتک حرمت مسلمانی گردد‪ ،‬و اسرار آن را فاش نماید‪.‬‬
‫‪ )3‬اگر کسی با همسر خود کسی را در حال زنا کردن می‌بیند‪ ،‬اگر زن خود و یا آن شخص‬
‫را می‌کشد‪ ،‬و شهودی برای اثبات دعوای خود نداشته باشد‪ ،‬قصاص می‌شود‪ ،‬شهود در این‬
‫حالت همان شهود زنا است‪ ،‬یعنی‪ :‬باید چهار نفر در ثب وت زن ا ش هادت بدهن د‪ ،‬و ی ا ورث ه‬
‫زانی به زنایش اعتراف نماین د‪ ،‬ولی اگ ر ش هود و ی ا اع ترافی وج ود نداش ت‪ ،‬ط وری ک ه‬
‫گفتیم‪ ،‬قاتل قصاص می‌گردد‪ ،‬ولی عند هللا مسوول نیست‪.‬‬
‫‪ )4‬اگر کسی همسرش را متهم ب ه زن ا می‌کن د‪ ،‬بین آن‌ه ا (لع ان) ج اری می‌گ ردد‪ ،‬و لع ان‬
‫عبارت از آن است ک ه در حض ور قاض ی و جم ع دیگ ری از مردم ان‪ ،‬ش وهر چه ار ب ار‬
‫می‌گوید که‪ :‬به خداوند سوگند است که در متهم ساختن این زن به زنا راست می‌گویم‪ ،‬و در‬
‫این وقت قاضی برایش می‌گوید‪ :‬از خدا ب ترس‪ ،‬زی را اگ ر لع ان را کام ل ک ردی‪ ،‬این ک ار‬
‫سبب لعنت‪ ،‬و جدائی بین تو و همسر تو‪ ،‬و سبب مجازات می‌شود‪ ،‬اگر از سخنش برگشت‪،‬‬
‫خوب‪ ،‬ورنه در مرتبه پنجم می‌گوید‪ :‬اگر در متهم س اختن این زن دروغ بگ ویم‪ ،‬لعنت خ دا‬
‫بر من باشد‪ ،‬و بعد از آن‪ ،‬همسر آن شخص که متهم به زنا شده است‪ ،‬می‌ایستد و چهار ب ار‬
 ‫‪197‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬

‫‪ -44‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪َ ﴿ :‬ويَ ۡد َرُؤ ْا ع َۡنهَا ۡٱل َع َذ َ‬

‫اب َأن ت َۡشهَ َد َأ ۡربَ َع َش ٰهَ ٰ َد ۢ ِ‬
‫ت ِبٱهَّلل ِ﴾‬
‫باب [‪ :]44‬قوله تعالی‪﴿ :‬زن می‌تواند عذاب را از خود باز دارد که چهار مرتبه خ••دا را ش••اهد‬
‫بگیرد‪﴾...‬‬

‫ض َي هللاُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ َذفَ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َم ا‪َ :‬أ َّن ِهالَ َل ْبنَ ُأ َميَّةَ َر ِ‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1757‬ع َِن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ي‬
‫َ ِ ُّ َ‬ ‫ب‬ ‫َّ‬ ‫ن‬ ‫ال‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫َ‬ ‫ق‬‫َ‬ ‫ف‬ ‫‪،‬‬ ‫ء‬‫صلَّى هللاُ َ ِ َ َ َ ِ ِ ِ ِ َ َ َ‬
‫ا‬ ‫م‬ ‫حْ‬ ‫س‬ ‫ْن‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫يك‬ ‫ر‬ ‫َ‬
‫ش‬ ‫ب‬ ‫م‬‫َّ‬ ‫ل‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ا ْم َرَأتَهُ ِع ْن َد النَّبِ ِّي َ‬
‫ك»‪ ،‬فَقَ ا َل‪ :‬يَ ا َر ُس و َل هَّللا ِ‪ِ ،‬إ َذا َرَأى َأ َح ُدنَا َعلَى ا ْم َرَأتِ ِه‬ ‫َو َسلَّ َم‪« :‬البَيِّنَ ةَ َأوْ َح ٌّد فِي ظَ ْه ِر َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم يَقُولُ‪« :‬البَيِّنَ ةَ وَِإاَّل َح ٌّد فِي‬ ‫ق يَ ْلتَ ِمسُ البَيِّنَةَ‪ ،‬فَ َج َع َل النَّبِ ُّي َ‬ ‫َر ُجاًل يَ ْنطَلِ ُ‬
‫هَّللا‬
‫ق‪ ،‬فَلَيُ ْن ِزلَ َّن ُ َما يُبَ رِّ ُئ ظَ ْه ِري ِمنَ‬ ‫صا ِد ٌ‬‫ق ِإنِّي لَ َ‬ ‫ك بِال َح ِّ‬ ‫َّ‬
‫ك» فَقَا َل ِهالَلٌ‪َ :‬وال ِذي بَ َعثَ َ‬ ‫ظه ِْر َ‬ ‫َ‬
‫َأ‬ ‫ۡ‬ ‫َأ‬ ‫َّ‬
‫ال َحدِّ‪ ،‬فَنَ َز َل ِجب ِْري ُل َو ْن َز َل َعلَ ْي ِه‪َ ﴿ :‬وٱل ِذينَ يَ ۡر ُمونَ ز ٰ َو َجهُمۡ ﴾ فَقَ َر َحتَّى بَلَ غَ‪ِ﴿ :‬إن َك انَ‬ ‫َأ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم فََأرْ َس َل ِإلَ ْيهَ ا‪ ،‬فَ َج ا َء ِهالَ ٌل فَ َش ِهدَ‪،‬‬ ‫ص َرفَ النَّبِ ُّي َ‬ ‫ص ِدقِينَ ﴾ فَا ْن َ‬ ‫ِمنَ ٱل ٰ َّ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم يَقُولُ‪ِ« :‬إ َّن هَّللا َ يَ ْعلَ ُم َأ َّن َأ َح َد ُك َما َكا ِذبٌ ‪ ،‬فَهَلْ ِم ْن ُك َما تَ اِئبٌ » ثُ َّم‬ ‫َوالنَّبِ ُّي َ‬
‫س‪:‬‬ ‫ٌ‬
‫وجبَ ة‪ ،‬قَ ا َل ابْنُ َعبَّا ٍ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫َت ِع ْن َد الخَا ِم َس ِة َوقفوهَا‪َ ،‬وقَ الوا‪ِ :‬إنَّهَ ا ُم ِ‬ ‫َت‪ ،‬فَلَ َّما َكان ْ‬ ‫ت فَ َش ِهد ْ‬ ‫قَا َم ْ‬
‫ضت‪ْ،‬‬ ‫ض ُح قَوْ ِمي َساِئ َر اليَوْ ِم‪ ،‬فَ َم َ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫صت‪َ ،‬حتى ظنَنا نهَا تَرْ ِجعُ‪ ،‬ث َّم قَالت‪ :‬الَ ف َ‬ ‫َّ‬ ‫َأ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫فَتَلَ َّكَأت َونَ َك َ‬
‫ْ‬
‫ت بِ ِه َأ ْك َح َل ال َع ْينَي ِْن‪َ ،‬س ابِ َغ‬ ‫ْص رُوهَا‪ ،‬فَ ِإ ْن َج ا َء ْ‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ« :‬أب ِ‬ ‫فَقَ ا َل النَّبِ ُّي َ‬
‫ص لَّى‬ ‫ت بِ ِه َك َذلِكَ‪ ،‬فَقَ ا َل النَّبِ ُّي َ‬ ‫يك اب ِْن َسحْ َما َء»‪ ،‬فَ َجا َء ْ‬ ‫اَأل ْليَتَي ِْن‪ ،‬خَ دَلَّ َج السَّاقَي ِْن‪ ،‬فَهُ َو لِ َش ِر ِ‬
‫ْأ‬
‫ب هَّللا ِ لَ َك انَ لِي َولَهَ ا َش ٌن» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫ض ى ِم ْن ِكتَ ا ِ‬ ‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪« :‬لَ وْ الَ َم ا َم َ‬
‫‪.]4747‬‬
‫‪ -1757‬از ابن عباس ب روایت اس ت ک ه هالل ابن أمی ه ن زد پی امبر خ دا ج‬
‫همسرش [خوله بنت عاصم] را متهم نمود که ب ا (ش ریک بن س محاء) زن ا ک رده‬
‫است‪.‬‬
‫پیامبر خ دا ج فرمودن د‪« :‬ی ا ش اهد بی ار‪ ،‬و ی ا ح د [ق ذف] در پش تت [ج اری‬
‫می‌گردد]»‪.‬‬
‫گفت‪ :‬یا رسول هللا! اگر کسی از م ا شخص ی را ب ر ب االی همس رش می‌بین د‪،‬‬
‫باید آن را به همان حالت گذاشته و خودش به جستجوی شاهد برآید؟‬

‫می‌گوید‪ :‬به خداوند قسم است که این شخص در متهم س اختن من ب ه زن ا دروغ می‌گوی د‪ :‬و‬
‫در این وقت قاضی برایش می‌گوید‪ :‬از خدا بترس‪ ،‬زیرا اگر لعان را کامل کردی‪ ،‬این ک ار‬
‫سبب لعنت‪ ،‬و جدائی بین ت و و ش وهر ت و‪ ،‬و س بب مج ازات می‌ش ود‪ ،‬اگ ر از س خن خ ود‬
‫برگشت خوب‪ ،‬ورنه در مرتبه پنجم می‌گوید که‪ :‬اگر این شخص در متهم ساختن من به زنا‬
‫راست بگوید‪ ،‬غضب خدا بر من باشد‪.‬‬
‫‪ )5‬بعد از لع ان‪ ،‬قاض ی حکم نف رین بین متالع نین را ص ادر می‌نمای د‪ ،‬این م ذهب احن اف‬
‫است‪ ،‬و امام شافعی‪ /‬می‌گوید‪ :‬تفرین بین زن و شوهر احتیاج به حکم قاضی ندارد‪ ،‬بلکه به‬
‫مجرد لعان شوهر‪ ،‬تفریق خود بخود واقع می‌گردد‪ ،‬و امام مالک‪ /‬می‌گوی د‪ :‬این تفری ق بع د‬
‫از لعان زن صورت می‌گیرد نه بعد از لعان شوهر‪.‬‬
‫‪ )6‬آن زن و شوهر دیگر هیچ وقت با هم ازدواج کرده نمی‌توانند‪ ،‬و مسائل دیگر متعل ق ب ه‬
‫(لعان) را می‌توان در مطوالت فقه مطالعه نمود‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪198‬‬
‫پیامبر خدا ج باز همان سخن را تکرار نمودن د ک ه‪« :‬ی ا ش اهد بی ار‪ ،‬و ی ا ح د‬
‫[قذف] در پشتت [جاری می‌گردد]»‪.‬‬
‫هالل گفت‪ :‬سوگند به ذاتی که تو را بر حق فرستاده است که من صادق هستم‪،‬‬
‫و خدا حتما ً وحی نازل می‌کند که پشتم را از شالق خ وردن خالص کن د‪ ،‬و هم ان‬
‫بود که جبرئیل÷ آم د و ب ر پی امبر خ دا ج این آی ه را ن ازل ک رد‪﴿ :‬و کس انی ک ه‬
‫همسران‌شان را متهم به زنا می‌کنند‪ ﴾...‬ت ا اینج ا ک ه‪ ...﴿ :‬اگ ر از راس ت گوی ان‬
‫باشد﴾‪.‬‬
‫پی امبر خ دا ج برگش تند و ب ه طلب آن زن فرس تادند‪[ ،‬بع د از اینک ه زن آم د]‬
‫هالل آمد و شهادت داد‪ ،‬و پیامبر خدا ج می‌گفتند‪« :‬خ دا می‌دان د ک ه یکی از ش ما‬
‫دو نفر یقین ا ً دروغگ و هس تید‪ ،‬آی ا ک دام یکی از ش ما توب ه نمی‌کنی د»؟ بع د از آن‬
‫همسر هالل برخاس ت و ش هادت داد‪ ،‬چ ون ب ه مرتب ه پنجم رس ید‪ ،‬او را متوق ف‬
‫ساخته و گفتند‪ :‬این مرتبه پنجم موجب لعنت است‪.‬‬
‫ابن عباسب گفت که‪ :‬آن زن متردد گردید و سرش را به زیر انداخت‪ ،‬تا جایی‬
‫که فکر کردیم شاید از قول خود رجوع می‌کن د‪ ،‬ولی او گفت ک ه ق وم خ ود را در‬
‫باقی ماندۀ روز فضیحت نمی‌کنم‪ ،‬و به شهادت دادنش ادامه داد‪.‬‬
‫و پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬نگاه کنید طفلی را که این زن به دنیا می‌آورد‪ ،‬اگ ر‬
‫چش مانش س یاه‪ ،‬س رینش چ اق‪ ،‬و پاه ایش درش ت ب ود‪ ،‬آن طف ل از ش ریک بن‬
‫سمحاء است» و بچه او به همان صفتی بود‪ ،‬و پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬اگر حکم‬
‫کتاب خدا نمی‌بود‪ ،‬من با این زن موقف دیگری می‌داشتم»(‪.)1‬‬

‫ورة ا ْلفُ ْر ِ‬
‫قان‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫سورۀ فرقان‬
‫(‪)2‬‬

‫‪ - 1‬یعنی‪ :‬اگر قرآن کریم‪ ،‬رجم را از زنی که با شوهرش لعان می‌کند‪ ،‬ساقط نمی‌ک رد‪ ،‬او را‬
‫رجم می‌ک ردم‪ ،‬در اینک ه س بب ن زول آیت لع ان (ع ویمر عجالنی)‪ ،‬و ی ا (هالل بن أمی ه)‬
‫می‌باشد‪ ،‬بین علماء اختالف است‪ ،‬جمهور علماء بر این نظران د ک ه س بب ن زول آیت لع ان‬
‫هالل بن أمیه است‪ ،‬و او اولین کسی است که در اسالم لعان کرده است‪ ،‬و اینکه پیامبر خدا‬
‫ج برای (عویمر عجالنی) گفتند که در موردت قرآنی نازل گردیده است مرادشان این است‬
‫که حکم قرآن در مورد هالل بن أمیه‪ ،‬متعلق به تو نیز می‌باشد‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬فرقان به معنی جدا‪ ،‬و یا جدا ساختن است‪ ،‬و یکی از نام‌های قرآن مجی د (فرق ان) اس ت‪ ،‬و‬
‫سببش آن است که قرآن کریم بین حق و باط ل ف رق می‌کن د‪ ،‬و بعض ی می‌گوین د ک ه س بب‬
‫تسمیۀ قرآن کریم به (فرقان) آن است که به یکبارگی نازل نشده اس ت‪ ،‬بلک ه ج دا ج دا و کم‬
‫کم نازل شده است‪ ،‬و سورۀ فرقان – به استثنای یک یا دو آیت آن – مکی است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )6‬شش رک وع‪ ،‬و (‪ )77‬هفت اد وهفت آیت‪ ،‬و (‪ )906‬ن ه ص د وش ش‬
‫کلم ه‪ ،‬و (‪ )3919‬س ه ه زار ون ه ص د ون وزده ح رف‪ ،‬و (‪ )1751‬ی ک ه زار وهفت ص د‬
 ‫‪199‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬

‫‪ -45‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪﴿ :‬ٱلَّ ِذينَ ي ُۡح َشرُونَ َعلَ ٰى ُوجُو ِه ِهمۡ ِإلَ ٰى َجهَنَّ َم﴾‬
‫باب [‪ :]45‬قوله تعالی‪﴿ :‬کسانی که بر روی خود به سوی دوزخ کشیده می‌شوند﴾‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪َ :‬أ َّن َر ُجاًل قَا َل‪ :‬يَ ا نَبِ َّي هَّللا ِ يُحْ َش ُر ال َك افِ ُر َعلَى‬ ‫‪َ -1758‬أن ِ‬
‫َس ب ِْن َمالِ ٍك َر ِ‬
‫ْس الَّ ِذي َأ ْم َشاهُ َعلَى الرِّ جْ لَي ِْن فِي ال ُّد ْنيَا قَا ِدرًا َعلَى َأ ْن يُ ْم ِشيَهُ‬‫َوجْ ِه ِه يَوْ َم القِيَا َم ِة؟ قَا َل‪َ« :‬ألَي َ‬
‫َعلَى َوجْ ِه ِه يَوْ َم القِيَا َم ِة» [رواه البخاری‪.]4760 :‬‬
‫‪ -1758‬از انس بن مالکس روایت است که کسی از پیامبر خدا ج پرسید‪ :‬کافر‬
‫در روز قیامت چگونه بر رویش حشر می‌شود؟‬
‫فرمودن د‪« :‬مگ ر آن ذاتی ک ه او را در دنی ا ب ر دو پ ایش روان س اخت‪ ،‬ق ادر‬
‫نیست که در روز قیامت او را بر رویش روان سازد»؟(‪.)1‬‬

‫الرو ُم‬
‫ورة ُّ‬
‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ روم‬

‫‪ -46‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالى‪﴿ :‬ا ٓل ٓم ُغلِبَ ِ‬

‫ت ٱلرُّ و ُم﴾‬
‫باب [‪ :]46‬قوله تعالی‪﴿ :‬الم‪ ،‬روم مغلوب شد﴾‬

‫ِّث فِي ِك ْن َدةَ‪ ،‬فَقَ ا َل‪:‬‬ ‫ض َي هللاُ َع ْن هُ‪َ ،‬وقَ ْد بَلَ َغ هُ َر ُج ٌل يُ َح د ُ‬ ‫‪ -1759‬ع َْن اب ِْن َمسْعو ٍد َر ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْأ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬ ‫ُ‬ ‫ْأ‬
‫ار ِه ْم‪ ،‬يَ خ ذ ال ُم ْؤ ِمنَ َكهَيَْئ ِة‬ ‫ْص ِ‬ ‫اع ال ُمنَ افِقِينَ َو ب َ‬ ‫ان يَ وْ َم القِيَا َم ِة فَيَ ُخ ذ بِ ْس َم ِ‬ ‫يَ ِجي ُء ُد َخ ٌ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫س‪ ،‬فق ا َل‪َ :‬من َعلِ َم فليَق لْ ‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ب ف َجل َ‬ ‫َ‬ ‫َض َ‬ ‫ًئ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َأ‬
‫الز َك ِام‪ ،‬فَفَ ِزعنَا‪ ،‬ف تَيْت ا ْبنَ َم ْسعُو ٍد‪َ ،‬وك انَ ُمت ِك ا فغ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ‬
‫َو َم ْن لَ ْم يَ ْعلَ ْم فَ ْليَقُ ِل هَّللا ُ َأ ْعلَ ُم‪ ،‬فَ ِإ َّن ِمنَ ال ِع ْل ِم َأ ْن يَقُ و َل لِ َم ا الَ يَ ْعلَ ُم‪ :‬الَ َأ ْعلَ ُم‪ ،‬فَ ِإ َّن هَّللا َ قَ ا َل‬
‫سَٔلُ ُكمۡ َعلَ ۡي ِه ِم ۡن َأ ۡج ٖر َو َم ٓا َأنَ ۠ا ِمنَ ۡٱل ُمتَ َكلِّفِينَ ﴾‪ ،‬وَِإ َّن‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪﴿ :‬قُ ۡل َمٓا َأ ۡ‍‬ ‫لِنَبِيِّ ِه َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم فَقَ ا َل‪« :‬اللَّهُ َّم َأ ِعنِّي‬ ‫قُ َر ْي ًشا َأ ْبطَُئوا ع َِن اِإل ْسالَ ِم‪ ،‬فَ َدعَا َعلَ ْي ِه ُم النَّبِ ُّي َ‬

‫وپنجاه ویک نقطه است‪.‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫از این حدیث نبوی ش ریف این ط ور دانس ته می‌ش ود ک ه کف ار در روز قی امت ب ر روی خ ود‬
‫انداخته شده و به همان طریق به سوی دوزخ روان می‌گردن د‪ ،‬و این ب ه س بب آن اس ت ک ه‬
‫آن‌ها در دنیا از سجده کردن به خدا ابا ورزیده بودند‪ ،‬و اکنون برخالف عمل خود مج ازات‬
‫می‌گردند‪ ،‬و دیگر اینکه رفتن بر روی یک نوع عذاب است‪ ،‬و عذاب کفار پیش از رس یدن‬
‫به دوزخ شروع می‌شود‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این سوره آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورۀ روم – به استثنای دو آیت آن – مکی است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )6‬ش ش رک وع‪ ،‬و (‪ )60‬شص ت آیت‪ ،‬و (‪ )827‬هش ت ص د وبیس ت‬
‫وهفت کلمه‪ ،‬و (‪ )3547‬سه هزار و پنج ص د وچه ل وهفت ح رف‪ ،‬و (‪ )1687‬ی ک ه زار‬
‫وشش صد وهشتاد وهفت نقطه است‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪200‬‬
‫ُوس فَ » فََأ َخ َذ ْتهُ ْم َس نَةٌ َحتَّى هَلَ ُك وا فِيهَ ا‪َ ،‬وَأ َكلُ وا ال َم ْيتَ ةَ َوال ِعظَ ا َم‪،‬‬ ‫َعلَ ْي ِه ْم بِ َسب ٍْع َك َس ب ِْع ي ُ‬
‫َان‪ ،‬فَ َجا َءهُ َأبُو ُس ْفيَانَ فَقَ ا َل‪ :‬يَ ا ُم َح َّم ُد‬ ‫ض‪َ ،‬كهَيَْئ ِة ال ُّدخ ِ‬ ‫َويَ َرى ال َّر ُج ُل َما بَ ْينَ ال َّس َما ِء َواَألرْ ِ‬
‫ۡ‬
‫صلَ ِة الر َِّح ِم‪ ،‬وَِإ َّن قَوْ َم َك قَ ْد هَلَ ُك وا فَ ا ْد ُع هَّللا َ‪ ،‬فَقَ َرَأ‪﴿ :‬فَ ۡٱرتَقِ ۡب يَ ۡو َم تَ أتِي‬ ‫ِجْئتَ تَْأ ُم ُرنَا بِ ِ‬
‫اآلخ َر ِة ِإ َذا َج ا َء ثُ َّم‬
‫ِ‬ ‫ين﴾ ِإلَى قَوْ لِ ِه‪﴿ :‬عَٓاِئ ُدونَ ﴾ َأفَيُ ْك َش فُ َع ْنهُ ْم َع َذابُ‬ ‫ان ُّمبِ ٖ‬ ‫ٱل َّس َمٓا ُء بِدُخَ ٖ‬
‫ى﴾‪ :‬يَوْ َم بَ ْد ٍر َولِزَا ًم ا‪:‬‬ ‫عَادُوا ِإلَى ُك ْف ِر ِه ْم‪ ،‬فَ َذلِ َك قَوْ لُهُ تَ َعالَى‪﴿ :‬يَ ۡو َم ن َۡب ِطشُ ۡٱلبَ ۡط َشةَ ۡٱل ُك ۡب َر ٰ ٓ‬
‫ت ٱلرُّ و ُم﴾ ِإلَى ﴿ َسيَ ۡغلِبُونَ ﴾ [رواه البخاری‪.]4774 :‬‬ ‫يَوْ َم بَ ْد ٍر ﴿ا ٓل ٓم ُغلِبَ ِ‬
‫‪ -1759‬روایت است که برای ابن مسعودس خبر رسید که شخصی در ( ِکندَه)‪،‬‬
‫[( ِکندَه) جایی است نزدیک کوفه] می‌گوید‪ :‬در روز قیامت دودی می‌آید و شنوائی‬
‫و بینائی منافقان را از بین می‌برد‪ ،‬و تاثیرش بر مؤمنان مانند حالت زکام است‪.‬‬
‫[چون ابن مسعودس این سخن را شنید] در حالی که تکیه داده بود‪ ،‬ب ه غض ب‬
‫شد و در جایش نشست و گفت‪ :‬کسی اگ ر چ یزی می‌دان د بگوی د‪ ،‬و اگ ر نمی‌دان د‬
‫بگوید‪( :‬هللا أعلم) یعنی‪ :‬خداوند داناتر اس ت‪ ،‬زی را نش انۀ دانش آن اس ت ک ه اگ ر‬
‫شخص چ یزی نمی‌دان د بگوی د‪ :‬نمی‌دانم‪ ،‬زی را خداون د متع ال ب ه پی امبر خ ود ج‬
‫فرمودن د‪﴿ :‬بگ و! من در مقاب ل این عم ل [یع نی‪ :‬تبلی غ رس الت] از ش ما م زدی‬
‫نمی‌خواهم‪ ،‬و از تکلف کنندگان نیستم﴾(‪.)1‬‬
‫و ابن مسعودس می‌گوید‪ :‬چون قوم ق ریش در داخ ل ش دن ب ه اس الم سس تی و‬
‫تاخیر نمودند‪ ،‬پیامبر خدا ج بر آن‌ها نفرین نموده و گفتند‪ :‬که‪« :‬خدایا! مرا بر این‬
‫مردم از طریق هفت سال قحطی که قوم یوسف را به آن دچار ساختی مدد کن»‪.‬‬
‫و هم ان ب ود ک ه ب ه قحطی دچ ار گش تند‪ ،‬ت ا اینک ه هالک ش دند‪ ،‬و مرده‌ه ا و‬
‫استخوان‌‌ها را خوردند‪ ،‬و مابین آسمان و زمین به نظر شخص مانند دود می‌آمد‪.‬‬
‫ابوسفیان نزد پیامبر خدا ج آمده و گفت‪ :‬یا محمد! خودت آمده و ما را به ص لۀ‬
‫رحم دعوت می‌کنی‪ ،‬و اینک قوم خودت از بین رفتند‪ ،‬برای آن‌ه ا ن زد خ دا دع ا‬
‫کن‪.‬‬
‫و پیامبر خدا ج این آیت را تالوت نمودند‪﴿ :‬به انتظار روزی ب اش ک ه آس مان‬
‫دود آشکاری را بیاورد﴾ تا اینجا که‪ ...﴿ :‬شما بازگشت کنندگان هستید﴾‪[ ،‬یع نی‪:‬‬
‫اگر این عذاب از شما رفع گردد‪ ،‬دوباره به کفر و طغیان خود برمی‌گردید]‪ ،‬و آیا‬
‫عذاب آخرت بعد از آنکه مقرر شود از آن‌ها برگردانده خواهد شد‪ ،‬و باز آن‌ها ب ه‬
‫کفر خود برگردند‪.‬‬
‫و این معنی این قول خداوند متعال است که می‌فرماید‪﴿ :‬روزی که آن‌ها را ب ه‬
‫ش دت هرچ ه بیش تر م ورد مواخ ذۀ ق رار دهیم﴾‪ ،‬و م راد از این روز‪ ،‬روز ب در‬

‫‪ -‬و چون سخن گفتن در موضوعی که انسان بر آن علم ندارد نوعی تکل ف اس ت‪ ،‬بن ابراین‬ ‫‪1‬‬

‫باید از آن خود داری نماید‪ ،‬و بعد از آن ابن مسعودس قصه (دود) را بیان کرد‪.‬‬
 ‫‪201‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫است‪ ،‬و روز بدر حتمی است(‪ ،)1‬و مراد از (لزام) [ب ه اس ارت گ رفتن کف ار] در‬
‫روز ب در اس ت‪﴿ ،‬الم‪ ،‬نزدی ک این س ر زمین رومی ان مغل وب ش دند‪ ،‬و بع د از‬
‫مغلوب شدن‪ ،‬دیری نخواهد گذشت که در ظرف چند سال غالب خواهند شد﴾‪.‬‬

‫ورةُ ال َّ‬
‫س ْج َد ِة‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ سجده‬
‫س َّمٓا ُأ ۡخفِ َي لَهُم ِّمن قُ َّر ِة َأ ۡعي ُٖن﴾‬
‫‪ -47‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪﴿ :‬فَاَل ت َۡعلَ ُم ن َۡف ‪ٞ‬‬
‫باب [‪ :]47‬قوله تعالی‪﴿ :‬هیچ کس نمی‌داند که [در جنت] برایش چه چیزه••ایی اندوخت••ه ش••ده‬
‫است﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم يَقُ و ُل هَّللا ُ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬ع َِن النَّبِ ِّي َ‬ ‫‪ -1760‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫ت‪َ ،‬والَ َخطَ َر َعلَى‬ ‫ت‪َ ،‬والَ ُأ ُذ ٌن َس ِم َع ْ‬ ‫ت لِ ِعبَا ِدي الصَّالِ ِحينَ ‪َ ،‬م ا الَ َعي ٌْن َرَأ ْ‬ ‫تَ َعالَى‪َ« :‬أ ْع َد ْد ُ‬
‫س َّمٓا ُأ ۡخفِ َي لَهُم ِّمن قُ َّر ِة‬ ‫طلِ ْعتُ ْم َعلَ ْي ِه‪ ،‬ثُ َّم قَ َرَأ‪﴿ :‬فَاَل ت َۡعلَ ُم ن َۡف ‪ٞ‬‬
‫ب بَ َش ٍر ُذ ْخ رًا بَ ْل هَ‪َ ،‬م ا ُأ ْ‬ ‫قَ ْل ِ‬
‫وا يَ ۡع َملُونَ ﴾ [رواه البخاری‪.]4780 :‬‬ ‫َأ ۡعي ُٖن َجزَ ٓا ۢ َء بِ َما َكانُ ْ‬
‫‪ -1760‬از ابوهریرهس از پیامبر خدا ج روایت است که فرمودند‪:‬‬
‫«خداوند متعال می‌فرماید‪ :‬برای بندگان صالح خود چیزه ایی را آم اده ک رده‌ام‬
‫که نه چشمی مثل آن‌ها را دیده است‪ ،‬و ن ه گوش ی ش نیده اس ت‪ ،‬و ن ه در دل هیچ‬
‫بشری خطور کرده است‪ ،‬و این چیزها هم اکنون ذخیره شده است‪ ،‬بگذار! چیزی‬
‫را که از نعمت‌های بهشت در قرآن از آن اطالع داده شده‌اید»(‪.)3‬‬

‫‪ - 1‬این نظ ر ابن مس عودس اس ت‪ ،‬ولی از علی بن ابی ط البس روایت اس ت ک ه گفت‪« :‬این‬
‫(دود) هنوز نیامده است‪ ،‬روزی که این دود بیاید‪ ،‬تاثیرش ب ر مس لمانان مانن د زک ام‪ ،‬و ب ر‬
‫کافر نفوذ کننده است‪ ،‬یعنی‪ :‬از بینی‌اش داخل گردیده و از گوشش خارج می‌شود‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورۀ س جده ب دون اختالف مکی اس ت‪ ،‬این س ورۀ بع د از س ورۀ م ؤمن‪ ،‬و پیش از س ورۀ‬
‫شوری نازل شده است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )3‬رکوع‪ ،‬و (‪ )30‬سی آیت‪ ،‬و (‪ )374‬سی صد وهفتاد وچهار کلم ه‪،‬‬
‫و (‪ )1576‬یک هزار وپنج ص د وهفت اد وش ش ح رف‪ ،‬و (‪ )713‬هفت ص د وس یزده نقط ه‬
‫است‪.‬‬
‫‪ - 3‬یعنی‪ :‬به فرض آنکه نعمت‌های را ک ه از آن ب رای م ا در ق رآن و س نت اطالع داده ش ده‬
‫است‪ ،‬بگذاریم و در نظر نگیریم‪ ،‬نعمت‌ه ای بس یار دیگ ری در بهش ت وج ود دارد ک ه ن ه‬
‫چشمی آن‌ها را دیده است‪ ،‬و نه گوشی شنیده است‪ ،‬و نه به قلب بشری خطور ک رده اس ت‪،‬‬
‫و خالصه آنکه‪ :‬که از نعمت‌های بهشت برای ما اطالع داده شده است‪ ،‬نسبت به نعمت‌ه ای‬
‫که برای ما از آن‌ها اطالعی داده نشده است‪ ،‬بسیار نا چیز و اندک است‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪202‬‬
‫و بعد از آن این آی ۀ کریم ه را تالوت نمودن د‪﴿ :‬هیچ کس نمی‌دان د ک ه ب رایش‬
‫[در بهشت] چ ه پاداش‌ه ای مهمی ک ه روش نی بخش دی دگان اس ت اندوخت ه ش ده‬
‫است‪ ،‬و این مزد کارهایی است [که در دنیا] انجام می‌دادند﴾‪.‬‬

‫ورةُ اَأل ْح َزا ِ‬

‫ب‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫سورۀ احزاب‬
‫‪ -48‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪۞﴿ :‬تُ ۡر ِجي َمن تَ َشٓا ُء ِم ۡنه َُّن َو ۡ‍ٔتُ ِو ٓي ِإلَ ۡيكَ َمن تَ َشٓا ۖ ُء﴾‬
‫باب [‪ :]48‬قوله تعالی‪﴿ :‬نوبت هر یک از همسرانت را که خواستی به تاخیر بی‌انداز‪﴾...‬‬

‫ت َأ َغ ا ُر َعلَى الاَّل تِي َوهَ ْبنَ َأ ْنفُ َس ه َُّن‬ ‫ت‪ُ « :‬ك ْن ُ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا‪ ،‬قَالَ ْ‬
‫‪ -1761‬ع َْن عَاِئ َشةَ َر ِ‬
‫َأ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ ،‬و قُ و ُل تَهَبُ ال َم رْ ةُ نَ ْف َس هَا؟» فَلَ َّما ْن َز َل هَّللا ُ تَ َع الَى‪:‬‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬
‫لِ َرس ِ‬
‫ۡ‬ ‫ۖ‬
‫ك َمن تَ َشٓا ُء َو َم ِن ۡٱبتَغ َۡيتَ ِم َّم ۡن َع َزلتَ فَاَل ُجنَ َ‬
‫اح‬ ‫ۡ‬
‫﴿۞تُ ۡر ِجي َمن تَ َشٓا ُء ِم ۡنه َُّن َو‍ٔتُ ِو ٓ‬
‫ي ِإلَ ۡي َ‬
‫ك [رواه البخاری‪.]4788 :‬‬ ‫ع فِي هَ َوا َ‬ ‫ار ُ‬‫ك ِإاَّل يُ َس ِ‬ ‫ت‪َ :‬ما ُأ َرى َربَّ َ‬ ‫َعلَ ۡي ۚكَ ﴾ قُ ْل ُ‬
‫‪ -1761‬از عائشهل روایت است که گفت‪ :‬بر زن‌های که خود را ب رای پی امبر‬
‫خداج بخشیده بودند سر زنش می‌کردم(‪ ،)2‬و ب رای آن‌ه ا می‌گفتم‪ :‬آی ا می‌ش ود ک ه‬
‫زن خود را به دیگری ببخشد؟‬
‫و چون این آیۀ مبارکه ن ازل گردی د ک ه‪« :‬ن وبت هری ک از همس رانت را ک ه‬
‫خواستی به تاخیر بی‌انداز‪ ،‬و هر کدام را خواستی نزد خود بیاور‪ ،‬و اگ ر بعض ی‬
‫از آن‌ها را که برکنار کرده‌ای‪ ،‬بخ واهی ن زد خ ود آوری‪ ،‬ب اکی ب ر ت و نیس ت»‪،‬‬
‫[برای پیامبر خدا ج] گفتم‪ :‬نمی‌بینم پروردگارت را جز اینکه در وحی فرس تادن‪،‬‬
‫در چیزی که موافق میل خودت می‌باشد‪ ،‬شتاب می‌کند(‪.)3‬‬

‫‪ - 1‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬سورۀ (احزاب) مدنی است‪ ،‬امام سخاوی‪ /‬می‌گوید‪ :‬این س ورۀ بع د از س ورۀ آل عم ران‪ ،‬و‬
‫پیش از سورۀ ممتحنه نازل شده است‪.‬‬
‫‪ )2‬و این سورۀ دارای (‪ )9‬نه رکوع‪ ،‬و (‪ )73‬هفت اد وس ه آیت‪ ،‬و (‪ )1210‬ی ک ه زار ودو‬
‫صد وده کلمه‪ ،‬و (‪ )4996‬چهار هزار ونه صد ونود وشش ح رف‪ ،‬و (‪ )2527‬دو ه زار و‬
‫پنج صد وبیست وهفت نقطه است‪.‬‬
‫‪ - 2‬زن‌هایی که خود را برای پیامبر خدا ج بخشیده بودند‪ ،‬عبارت بودند از‪ :‬خوله بنت حکیم‪،‬‬
‫أم شریک‪ ،‬فاطمه بنت شریح‪ ،‬زینب بنت خزیمه‪ ،‬و بنابر روایت ارجح‪ ،‬با هیچ ی ک از این‬
‫زن‌ها همبستر نشدند‪.‬‬
‫‪ - 3‬بنابر ظاهر این حدیث بعضی از علماء گفته‌ان د ک ه ن وبت ک ردن در بین ازواج نب وی ب ر‬
‫پیامبر خدا ج واجب نب ود‪ ،‬و پی امبر خ دا ج مراع ات نب وت را ب ه اس اس حس ن خل ق خ ود‬
‫می‌کردند‪ ،‬ولی بنابر قول راجح‪ ،‬مراعات این نوبت بر پیامبر خدا ج نیز واجب بود‪.‬‬
 ‫‪203‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َك انَ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَ ا‪َ« :‬أ َّن َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1762‬ع َْن عَاِئ َش ةَ َر ِ‬
‫ي‬ ‫ۡ‬
‫ت هَ ِذ ِه اآليَةُ‪۞﴿ :‬تُ ۡر ِجي َمن تَ َشٓا ُء ِم ۡنه َُّن َو‍ٔتُ ِو ٓ‬ ‫يَ ْستَْأ ِذنُ فِي يَوْ ِم ال َمرْ َأ ِة ِمنَّا‪ ،‬بَ ْع َد َأ ْن ُأ ْن ِزلَ ْ‬
‫ت تَقُولِينَ ؟‬ ‫ت لَهَا‪َ :‬ما ُك ْن ِ‬ ‫ك َمن تَ َشٓا ۖ ُء َو َم ِن ۡٱبتَغ َۡيتَ ِم َّم ۡن َعزَ ۡلتَ فَاَل ُجن َ‬
‫َاح َعلَ ۡي ۚكَ ﴾» فَقُ ْل ُ‬ ‫ِإلَ ۡي َ‬
‫ك [رواه‬ ‫ك ِإلَ َّي فَِإنِّي الَ ُأ ِري ُد يَا َرسُو َل هَّللا ِ‪َ ،‬أ ْن ُأوثِ َر َعلَ ْي َ‬ ‫ت َأقُو ُل لَهُ‪ِ :‬إ ْن َكانَ َذا َ‬ ‫ت‪ُ :‬ك ْن ُ‬
‫قَالَ ْ‬
‫البخاری‪.]4789 :‬‬
‫‪ -1762‬و از عائشهل روایت اس ت ک ه پی امبر خ دا ج بع د از ن زول این ق ول‬
‫خداوند متعال که‪﴿ :‬نوبت هریک از همسرانت را که خواستی به ت اخیر بی‌‌ان داز‪،‬‬
‫و ه ر ک دام را خواس تی ن زد خ ود بی ار‪ ،‬و اگ ر بعض ی از آن‌ه ا را ک ه برکن ار‬
‫ک رده‌ای‪ ،‬بخ واهی ن زد خ ود آوری‪ ،‬ب اکی ب ر ت و نیست﴾‪ ،‬از همس ری ک ه روز‬
‫نوبتش بود اجازه می‌گرفتند [تا نزد همسر دیگرشان بروند]‪.‬‬
‫و من در جواب برای‌شان می‌گفتم‪ :‬یا رسول هللا! اگر ب ه اختی ار من باش د‪ ،‬من‬
‫هیچ کس را بر شما ترجیح نمی‌دهم‪[ ،‬یعنی‪ :‬نمی‌خواهم جز در کنار من‪ ،‬در کن ار‬
‫دیگر ازواج مطهرات باشید]‪.‬‬
‫ع َّز َو َج َّل‪ٰ ﴿ :‬يََٓأيُّهَا ٱلَّ ِذينَ َءا َمنُ ْ‬
‫وا اَل ت َۡد ُخلُ ْ‬
‫وا بُيُوتَ ٱلنَّبِ ِّي﴾‬ ‫‪ -49‬باب‪ :‬قَوله َ‬
‫باب [‪ :]49‬قوله ع َّز وجل‪﴿ :‬ای مؤمنان! به خانه‌های پیامبر داخل نشوید﴾‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَ ا‪ ،‬بَ ْع َد َما‬ ‫ت َس وْ َدةُ َر ِ‬ ‫ت‪َ :‬خ َر َج ْ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا‪ ،‬قَالَ ْ‬ ‫‪ -1763‬ع َْن عَاِئ َشةَ َر ِ‬
‫ْرفُهَ ا‪ ،‬فَ َرآهَ ا ُع َم ُر‬ ‫ت ا ْم َرَأةً َج ِسي َمةً الَ ت َْخفَى َعلَى َم ْن يَع ِ‬ ‫الح َجابُ لِ َحا َجتِهَا‪َ ،‬و َكانَ ِ‬ ‫ب ِ‬ ‫ُر َ‬‫ض ِ‬
‫ت‪:‬‬ ‫ُجينَ ‪ ،‬قَ الَ ْ‬ ‫ُ‬ ‫هَّللا‬ ‫َأ‬
‫ب فَقَا َل‪ :‬يَا َسوْ َدةُ‪َ ،‬ما َو ِ َما ت َْخفَ ْينَ َعلَ ْينَ ا‪ ،‬فَ ا ْنظ ِري َك ْي فَ ت َْخ ر ِ‬ ‫َّ‬
‫بْنُ الخَطا ِ‬
‫َّ‬
‫ص لى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم فِي بَ ْيتِي‪ ،‬وَِإنَّهُ لَيَتَ َع َّش ى َوفِي يَ ِد ِه‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬
‫اج َع ةً‪َ ،‬و َر ُس و ُل ِ َ‬ ‫ت َر ِ‬ ‫فَا ْن َكفَ َأ ْ‬
‫ْض َح ا َجتِي‪ ،‬فَقَ ا َل لِي ُع َم ُر َك َذا‬ ‫ت لِبَع ِ‬ ‫ت‪ :‬يَ ا َر ُس و َل هَّللا ِ‪ِ ،‬إنِّي َخ َرجْ ُ‬ ‫ت فَقَالَ ْ‬ ‫ق‪ ،‬فَ َد َخلَ ْ‬ ‫َعرْ ٌ‬
‫َّ‬
‫ض َعهُ‪ ،‬فَقَ ا َل‪ِ« :‬إنهُ قَ ْد‬ ‫ق فِي يَ ِد ِه َما َو َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫هَّللا‬ ‫َأ‬
‫َو َك َذا‪ ،‬قَالت‪ :‬فَ وْ َحى ُ ِإل ْي ِه ث َّم ُرفِ َع َعنهُ‪ ،‬وَِإ َّن ال َعرْ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ُأ ِذنَ لَ ُك َّن َأ ْن ت َْخرُجْ نَ لِ َحا َجتِ ُك َّن» [رواه البخاری‪.]4795 :‬‬
‫‪ -1763‬از عائشهل روایت است که گفت‪ :‬بع د از ن زول آیت حج اب‪ ،‬س ودهل‬
‫غرض قضای حاجت از خانه برآمد‪ ،‬و چون زن جسیمی ب ود‪ ،‬ب ر هیچ کس ی ک ه‬
‫او را می‌شناخت پوشیده نمی‌ماند‪.‬‬
‫عمر بن خط ابس او را دی ده و گفت‪ :‬ای س وده! ب ه خداون د س وگند ک ه ب ر م ا‬
‫پوشیده و پنهان نیستی! کوشش کن که به شکل مناسبی بیرون شوی‪.‬‬
‫گفت که‪ :‬او هم این سخن را شنید و برگش ت‪ ،‬و پی امبر خ دا ج در خ انه‌ام ن ان‬
‫شب را صرف می‌کردند و در دست‌شان ریزۀ گوشتی بود که سودهل داخل ش د و‬
‫گفت‪ :‬یا رسول هللا! من ب رای قض ای ح اجت خ ود ب یرون ش ده ب ودم ک ه عمرس‬
‫برایم چنین و چنان گفت‪.‬‬
‫گفت‪ :‬حالت وحی بر ایشان ظاهر شد‪ ،‬و سپس زائل گردید‪ ،‬و هم ان ط ور ک ه‬
‫ری زۀ گوش ت در دست‌ش ان ب ود‪ ،‬و هن وز نگذاش ته بودن د‪ ،‬گفتن د‪« :‬ب رای ش ما‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪204‬‬
‫[زن‌ه ا] اج ازه داده ش ده اس ت ک ه غ رض برط رف ک ردن ح اجت خ ود ب یرون‬
‫شوید»‪.‬‬

‫وا َشۡ‍ئًا َأ ۡو تُ ۡخفُوهُ﴾‬ ‫‪ -50‬باب‪ :‬قَوله َ‬

‫ع َّز َو َج َّل‪ِ﴿ :‬إن تُ ۡب ُد ْ‬
‫باب [‪ :]50‬قوله ع َّز وج َّل‪﴿ :‬اگر چیزی را آشکار کرده و یا پنهان سازید‪﴾...‬‬

‫ْأ‬
‫ْس بَ ْع َد َما‬‫ت‪ :‬ا ْستَ َذنَ َعلَ َّي َأ ْفلَ ُح َأ ُخو َأبِي القُ َعي ِ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا‪ ،‬قَالَ ْ‬ ‫‪ -1764‬ع َْن عَاِئ َشةَ َر ِ‬
‫َأ‬ ‫َّ‬
‫صلى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم‪ ،‬فَ ِإ َّن َخ اهُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ْأ‬ ‫َأ‬ ‫َّ‬
‫ت‪ :‬الَ آ َذنُ لَهُ َحتى ْستَ ِذنَ فِي ِه النبِ َّي َ‬ ‫الح َجابُ ‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫ُأ ْن ِز َل ِ‬
‫ْس‪ ،‬فَ َد َخ َل َعلَ َّي النَّبِ ُّي‬ ‫ض َع ْتنِي ا ْم َرَأةُ َأبِي القُ َعي ِ‬ ‫ض َعنِي‪َ ،‬ولَ ِك ْن َأرْ َ‬ ‫ْس هُ َو َأرْ َ‬ ‫ْس لَي َ‬ ‫َأبَا القُ َعي ِ‬
‫ْت َأ ْن‬ ‫اس تَْأ َذنَ فَ َأبَي ُ‬ ‫ْس ْ‬ ‫ت لَهُ‪ :‬يَا َرسُو َل هَّللا ِ ِإ َّن َأ ْفلَ َح َأخَا َأبِي القُ َعي ِ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬‫َ‬
‫َ‬ ‫ْأ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫صلى هللاُ َعل ْي ِه َو َسل َم‪َ « :‬و َما َمن َع ِك ن ت ذنِي َع ُّم ِك؟»‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ْأ‬ ‫َأ‬
‫آ َذنَ لهُ َحتى ْست ِذنكَ‪ ،‬فقا َل النبِ ُّي َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ْس‪،‬‬‫ض َع ْتنِي ا ْم َرَأةُ َأبِي القُ َعي ِ‬ ‫ض َعنِي‪َ ،‬ولَ ِك ْن َأرْ َ‬ ‫ْس هُ َو َأرْ َ‬ ‫ت‪ :‬يَا َرسُو َل هَّللا ِ ِإ َّن ال َّر ُج َل لَي َ‬ ‫قُ ْل ُ‬
‫ت يَ ِمينُ ِك» [رواه البخاری‪.]4796 :‬‬ ‫فَقَا َل‪« :‬اْئ َذنِي لَهُ فَِإنَّهُ َع ُّم ِك ت َِربَ ْ‬
‫‪ -1764‬از عائشهل روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬بع د از اینک ه حج اب ن ازل ش د‪،‬‬
‫(افلَح) برادر ابوقُعیس آمد و اجازۀ داخل شدن خواست‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬تا از پیامبر خدا ج نپرسم برایش اجازه نمی‌دهم‪ ،‬زیرا برادرش اب وقُعیس‬
‫مرا شیر نداده است‪[ ،‬یعنی‪ :‬مادر ابوقعیس مرا شیر نداده اس ت‪ ،‬ت ا (افلح) ب رادر‬
‫رضاعی‌ام باشد]‪ ،‬بلکه همسر ابو قُعیس مرا شیر داده است‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج نزدم آمدند‪ ،‬گفتم ی ا رس ول هللا! (افلح) ب رادر (اب وقعیس) اج ازه‬
‫می‌خواست که نزدم بیاید‪ ،‬من برایش اجازه ندادم‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودن د‪« :‬چ ه م انع ش د ک ه کاک ای خ ود را (عم وی خ ود را)‬
‫اجازه ندادی»؟‬
‫گفتم‪ :‬یا رسول هللا! آن شخص [یعنی‪ :‬ابوقعیس] مرا شیر نداده است‪ ،‬بلکه مرا‬
‫همسر ابوقعیس شیر داده است‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬دست‌هایت خاک آلود باد! برایش اجازه ب ده! او کاک ایت (عم ویت)‬
‫می‌شود»(‪.)1‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬بعد از آنکه‪ :‬همسر ابوقعیس عائشه را ش یر داد‪ ،‬عائش ه ب رای (اب وقعیس) دخ تر رض اعی‬
‫شد‪ ،‬و برادر ابوقعیس که (افلح) باشد‪ ،‬کاکای (عموی) عائشه محسوب می‌شد‪ ،‬و البت ه کاک ا‬
‫(عمو)‪ ،‬چ ه از راه نس ب باش د‪ ،‬و چ ه از راه ش یر خ وارگی‪ ،‬ب رای ب رادر زاده‌اش مح رم‬
‫شمرده می‌شود‪ ،‬و در این صورت مانعی نیست که در نزدش داخ ل گ ردد‪ ،‬و ح تی تنه ا ب ا‬
‫وی سفر نماید‪.‬‬
‫‪ )2‬لفظ (تربت يمينك) که در حدیث نبوی شریف آمده است‪ ،‬و معنایش این اس ت ک ه دس تت‬
‫به خاک شود‪ ،‬برای نف رین نیس ت‪ ،‬ک ه مع نی حقیقی‌اش‪ ،‬یع نی‪ :‬خش ک ش دن دس ت‪ ،‬م راد‬
‫باشد‪ ،‬بلکه عبارتی است که برای شیرین زبانی و شوخی برای جانب مقاب ل گفت ه می‌ش ود‪،‬‬
‫وهللا تعالی أعلم‪.‬‬
 ‫‪205‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫ٓ‬
‫ع َّز َو َج َّل‪ِ﴿ :‬إ َّن ٱهَّلل َ َو َم ٰلَِئ َكتَهۥُ ي َ‬
‫ُصلُّونَ َعلَى ٱلنَّبِ ۚ ِّي﴾ اآلية‬ ‫‪ -51‬باب‪ :‬قَوله َ‬
‫باب [‪ :]51‬قوله ع َّز وجل‪﴿ :‬خداوند و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند‪﴾...‬‬

‫ك‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قِي َل‪ :‬يَ ا َر ُس و َل هَّللا ِ‪َ ،‬أ َّما َّ‬
‫الس الَ ُم َعلَ ْي َ‬ ‫ب ب ِْن عُجْ َرةَ َر ِ‬ ‫‪ -1765‬ع َْن َك ْع ِ‬
‫آل‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ص لِّ َعلى ُم َح َّم ٍد‪َ ،‬و َعلى ِ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫الص الَة َعل ْي كَ؟ قَ ا َل‪« :‬قول وا‪ :‬اللهُ َّم َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫فَقَ ْد َع َر ْفنَ اهُ‪ ،‬فَ َك ْي فَ‬
‫آل‬ ‫ار ْك َعلَى ُم َح َّم ٍد‪َ ،‬و َعلَى ِ‬ ‫ك َح ِمي ٌد َم ِجي ٌد‪ ،‬اللَّهُ َّم بَ ِ‬
‫آل ِإ ْب َرا ِهي َم‪ِ ،‬إنَّ َ‬‫صلَّيْتَ َعلَى ِ‬ ‫ُم َح َّم ٍد‪َ ،‬ك َما َ‬
‫ك َح ِميد َم ِجيد» [رواه البخاری‪.]4797 :‬‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫َّ‬
‫آل ِإ ْب َرا ِهي َم‪ِ ،‬إن َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ُم َح َّم ٍد‪َ ،‬ك َما بَا َرك َعلى ِ‬
‫تَ‬
‫‪ -1765‬از کعب بن عجرهس روایت است که کسی گفت‪ :‬یا رس ول هللا! س الم‬
‫دادن بر شما را دانستیم‪ ،‬ولی درود فرستادن بر شما چگونه است؟‬
‫َ‬
‫ص ليْتَ َعلى ِ‬
‫آل‬ ‫َّ‬ ‫آل ُم َح َّم ٍد‪َ ،‬ك َم ا َ‬ ‫صلِّ َعلَى ُم َح َّم ٍد‪َ ،‬و َعلَى ِ‬ ‫فرمودند‪« :‬بگوئید‪( :‬اللَّهُ َّم َ‬
‫آل‬ ‫آل ُم َح َّم ٍد‪َ ،‬ك َما بَا َر ْكتَ َعلَى ِ‬‫ار ْك َعلَى ُم َح َّم ٍد‪َ ،‬و َعلَى ِ‬ ‫ك َح ِمي ٌد َم ِجي ٌد‪ ،‬اللَّهُ َّم بَ ِ‬ ‫ِإ ْب َرا ِهي َم‪ِ ،‬إنَّ َ‬
‫ِإ ْب َرا ِهي َم‪ِ ،‬إنَّ َك َح ِمي ٌد َم ِجي ٌد)» ‪.‬‬
‫(‪)1‬‬

‫ض َي هللاُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬قُ ْلنَا‪ :‬يَا َرسُو َل هَّللا ِ َه َذا التَّ ْس لِي ُم‬ ‫‪ -1766‬ع َْن َأبِي َس ِعي ٍد ال ُخ ْد ِريِّ َر ِ‬
‫ص لَّيْتَ‬
‫ك َو َر ُس ولِكَ‪َ ،‬ك َم ا َ‬ ‫صلِّ َعلَى ُم َح َّم ٍد َع ْب ِد َ‬ ‫صلِّي َعلَ ْيكَ؟ قَا َل‪« :‬قُولُوا‪ :‬اللَّهُ َّم َ‬ ‫فَ َك ْيفَ نُ َ‬
‫آل ُم َح َّم ٍد‪َ ،‬ك َما بَ ا َر ْكتَ َعلَى ِإ ْب َرا ِهي َم» قَ ا َل‬ ‫ار ْك َعلَى ُم َح َّم ٍد‪َ ،‬و َعلَى ِ‬ ‫َعلَى ِ‬
‫آل ِإ ْب َرا ِهي َم‪َ ،‬وبَ ِ‬
‫آل ِإ ْب َرا ِهي َم»‬ ‫آل ُم َح َّم ٍد‪َ ،‬ك َم ا بَ ا َر ْكتَ َعلَى ِ‬ ‫ث‪َ « :‬علَى ُم َح َّم ٍد‪َ ،‬و َعلَى ِ‬ ‫َّ‬
‫ح ع َِن الل ْي ِ‬
‫ص الِ ٍ‬ ‫َأبُ و َ‬
‫از ٍم َوال َّد َرا َورْ ِديُّ ‪ ،‬ع َْن يَ ِزيدَ‪َ ،‬وقَ ا َل‪َ « :‬ك َم ا‬ ‫َح َّدثَنَا ِإ ْب َرا ِهي ُم بْنُ َح ْم َزةَ‪َ ،‬ح َّدثَنَا ابْنُ َأبِي َح ِ‬
‫آل‬ ‫آل ُم َح َّم ٍد‪َ ،‬ك َم ا بَ ا َر ْكتَ َعلَى ِإ ْب َرا ِهي َم َو ِ‬ ‫ار ْك َعلَى ُم َح َّم ٍد‪َ ،‬و ِ‬ ‫ص لَّيْتَ َعلَى ِإ ْب َرا ِهي َم‪َ ،‬وبَ ِ‬ ‫َ‬
‫ِإ ْب َرا ِهي َم» [رواه البخاری‪.]4798 :‬‬
‫‪ -1766‬از ابو سعید خدریس روایت است که گفت‪ :‬گفتیم ی ا رس ول هللا! س الم‬
‫دادن بر شما همین است که سالم می‌دهیم‪ ،‬ولی بر شما چگونه درود بفرستیم؟‬
‫آل‬‫ص لَّيْتَ َعلَى ِ‬ ‫ك َو َر ُس ولِكَ‪َ ،‬ك َم ا َ‬ ‫صلِّ َعلَى ُم َح َّم ٍد َع ْب ِد َ‬ ‫فرمودند‪« :‬بگوئید‪( :‬اللَّهُ َّم َ‬
‫آل ُم َح َّم ٍد‪َ ،‬ك َما بَا َر ْكتَ َعلَى ِإ ْب َرا ِهي َم)»(‪.)2‬‬ ‫ار ْك َعلَى ُم َح َّم ٍد‪َ ،‬و َعلَى ِ‬ ‫ِإ ْب َرا ِهي َم‪َ ،‬وبَ ِ‬

‫‪ -‬معنی این درود این است که‪ :‬الهی! بر محمد و آل محمد درود بفرست‪ ،‬همان ط وری ک ه‬ ‫‪1‬‬

‫بر ابراهیم و آل ابراهیم درود فرستادی‪ ،‬زیرا تو حمی د مجی د هس تی‪ ،‬الهی! ب ر محم د و آل‬
‫محمد برکت بده‪ ،‬همان طوری که بر ابراهیم و آل ابراهیم برکت دادی‪ ،‬زیرا تو حمید مجی د‬
‫هستی‪.‬‬
‫‪ -‬الهی! ب ر محم د بن دۀ و رس ول خ ود درود بفرس ت‪ ،‬هم ان ط وری ک ه ب ر اب راهیم درود‬ ‫‪2‬‬

‫فرستادی‪ ،‬و بر محمد و آل محمد برکت بده‪ ،‬همان طوری که بر ابراهیم برکت دادی‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪206‬‬
‫وا َكٱلَّ ِذينَ َءا َذ ۡو ْا ُمو َس ٰى فَبَ َّرَأهُ ٱهَّلل ُ﴾‬ ‫‪ -52‬باب‪ :‬قَوله َ‬
‫ع َّز َوج َّل‪﴿ :‬اَل تَ ُكونُ ْ‬
‫باب [‪ :]52‬قوله ع َّز وج َّل که‪﴿ :‬مانند کسانی نباشید که موسی را اذیت کردند‪ ،‬و خداون•د او را‬
‫مبرا ساخت﴾‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪:‬‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬قَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1767‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫وا اَل تَ ُكونُ ْ‬
‫وا َكٱلَّ ِذينَ‬ ‫ٓ‬
‫«ِإ َّن ُمو َسى َكانَ َر ُجاًل َحيِيًّا‪َ ،‬و َذلِ َك قَوْ لُهُ تَ َعالَى‪ٰ ﴿ :‬يََأ ُّيهَا ٱلَّ ِذينَ َءا َمنُ ْ‬
‫وا َو َكانَ ِعن َد ٱهَّلل ِ َو ِجيهٗ ا﴾ [رواه البخاری‪.]4799 :‬‬ ‫َءا َذ ۡو ْا ُمو َس ٰى فَبَ َّرَأهُ ٱهَّلل ُ ِم َّما قَالُ ۚ ْ‬
‫‪ -1767‬از ابوهریرهس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج فرمودند‪:‬‬
‫«موس ی ش خص ب ا حی ائی ب ود‪ ،‬و این هم ان ق ول خداون د متع ال اس ت ک ه‬
‫می‌فرماید‪﴿ :‬ای مؤمنان! مانند کسانی نباشید که موسی را اذیت کردند‪ ،‬و خداون د‬
‫او را از آنچه که به وی نس بت داده بودن د م برا س اخت‪ ،‬و او در ن زد خداون د ب ا‬
‫منزلت بود﴾(‪.)1‬‬

‫ورةُ َ‬
‫سبَأ‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ سبا‬

‫‪ - 1‬قصۀ مبرا ساختن موسی÷ از تهمت بنی اسرائیل آن بود که موسی÷ بسیار با حی ا ب ود‪ ،‬و‬
‫همه جسم خود را می‌پوشانید‪ ،‬بنی اسرائیل گفتند‪ :‬اینک ه موس ی اینق در خ ود را می‌پوش اند‪،‬‬
‫سببش آن است که مرض جلدی دارد و پیس است‪ ،‬و برای آنکه خداون د او را از این تهمت‬
‫م برا س ازد‪ ،‬روزی موسی÷ خواس ت ت ا در ج ایی غس ل کن د‪ ،‬جامه‌ه ایش را روی س نگی‬
‫گذاشت‪ ،‬چون از غسل کردن فارغ شد و خواست که لباس‌هایش را بپوشد‪ ،‬سنگ با جامه‌ه ا‬
‫از ن زدش گ ریخت‪ ،‬موس ی ب ا عص ای خ ود در دنب ال س نگ دوی ده و می‌گفت‪ :‬ای س نگ‬
‫لباس‌هایم‪ ،‬ای سنگ لباس‌هایم‪ ،‬و همین طور رفت تا ن زد گ روهی از ب نی اس رائیل رس ید‪،‬‬
‫بنی اس رائیل او را ب ه ح الت عری ان دیدن د‪ ،‬و برای‌ش ان ث ابت ش د ک ه موسی÷ هیچ عی بی‬
‫ندارد‪...‬‬
‫ي ُأن ِز َل﴾‪ ،‬و در‬ ‫ذ‬‫َّ‬ ‫ٱل‬
‫ِ َ ِ ٓ‬ ‫م‬ ‫ل‬‫ۡ‬ ‫ع‬ ‫ۡ‬
‫ٱل‬ ‫ْ‬
‫وا‬‫ُ‬ ‫ت‬‫و‬‫ُأ‬ ‫ذ‬
‫ِ ينَ‬ ‫َّ‬ ‫ٱل‬ ‫ى‬‫ر‬ ‫ي‬‫و‬
‫َََ‬ ‫﴿‬ ‫کریمه‪:‬‬ ‫آیۀ‬ ‫این‬ ‫مگر‬ ‫است‪،‬‬ ‫مکی‬ ‫(سبأ)‬ ‫‪ - 2‬سورۀ‬
‫مورد اینکه (سبأ) چیست؟ ابوداود از فروه بن مسیک م رادی روایت می‌کن د ک ه گفت‪ :‬ن زد‬
‫پیامبر خدا ج آمدم‪ ،‬و پرسیدم که (سبأ) چیست؟‬
‫نام زمینی است و یا نام زنی؟ فرمودند‪« :‬نه نام زمینی است و نه نام زنی‪ ،‬بلکه نام شخصی‬
‫است که ده پسر داشت‪ ،‬شش پسرش به یمن‪ ،‬و چهار پسرش به شام رفتند‪ ،‬ش ش پس ری ک ه‬
‫به یمن رفتند عبارت بودند از‪ :‬أزد‪ ،‬و أشعرون‪ ،‬و ِحمیَر‪ ،‬و ِکنده‪ ،‬و مذحج‪ ،‬و أنماز‪ ،‬وچهار‬
‫پسری که به شام رفتند‪ ،‬عبارت بودند از‪ :‬لخم‪ ،‬و جذام‪ ،‬و غسان‪ ،‬و عامله‪.»...‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )6‬شش رک وع‪ ،‬و (‪ )54‬پنج اه وچه ار آیت‪ ،‬و (‪ )896‬هش ت ص د ون ود‬
‫وشش کلمه‪ ،‬و (‪ )3637‬سه هزار وش ش ص د وس ی وهفت ح رف‪ ،‬و (‪ )1671‬ی ک ه زار‬
‫وشش صد وهفتاد ویک حرف است‪.‬‬
 ‫‪207‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬

‫‪ -53‬باب‪ :‬قَ ْولُهُ تَ َعالَى‪ِ﴿ :‬إ ۡن هُ َو ِإاَّل نَ ِذ ‪ٞ‬‬

‫ير لَّ ُكم َب ۡينَ يَد َۡي َع َذ ٖ‬
‫اب َش ِد ٖيد﴾‬
‫باب [‪ :]53‬قوله تعالی‪﴿ :‬او نیست مگر بیم رسانی که شما را پیش از وقوع عذابی ک••ه ش••دید‬
‫است‪ ،‬هشدار می‌دهد﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ص ِع َد النَّبِ ُّي َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َم ا‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1768‬ع َِن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫ت ِإلَ ْي ِه قُ َريْشٌ ‪ ،‬قَالُوا‪َ :‬ما لَكَ؟ قَا َل‪َ« :‬أ َرَأ ْيتُ ْم‬ ‫صبَا َحا ْه»‪ ،‬فَاجْ تَ َم َع ْ‬ ‫صفَا َذاتَ يَوْ ٍم‪ ،‬فَقَا َل‪« :‬يَا َ‬ ‫ال َّ‬
‫ص ِّدقُونِي؟» قَ الُوا‪ :‬بَلَى‪ ،‬قَ ا َل‪:‬‬ ‫ُص بِّ ُح ُك ْم َأوْ يُ َم ِّس ي ُك ْم‪َ ،‬أ َم ا ُك ْنتُ ْم تُ َ‬
‫لَ وْ َأ ْخبَ رْ تُ ُك ْم َأ َّن ال َع ُد َّو ي َ‬
‫ب‪ :‬تَبًّا لَكَ‪َ ،‬ألِهَ َذا َج َم ْعتَنَا؟ فَ َأ ْن َز َل هَّللا ُ‪:‬‬ ‫ب َش ِدي ٍد» فَقَا َل َأبُو لَهَ ٍ‬ ‫«فَِإنِّي نَ ِذي ٌر لَ ُك ْم بَ ْينَ يَ َديْ َع َذا ٍ‬
‫ب َوتَبَّ ﴾ [رواه البخاری‪.]4801 :‬‬ ‫﴿تَب َّۡت يَدَٓا َأبِي لَهَ ٖ‬
‫‪ -1768‬از ابن عباسب روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج روزی باالی ک وه‬
‫صفا بر آمده و صدا کردند‪« :‬ای مردم!» قوم قریش در نزدشان جمع شده و گفتند‬
‫چه می‌خواهی؟‬
‫فرمودند‪« :‬آیا اگر برای شما بگویم که دشمن‪ ،‬فردا صبح و یا فردا شام بر شما‬
‫حمله خواهد کرد‪ ،‬سخن مرا باور می‌کنید؟‬
‫گفتند‪ :‬بلی باور می‌کنیم‪.‬‬
‫فرمودند‪ :‬من پیش از آنکه عذاب شدیدی [در این دنیا یا در قیامت] نازل شود‪،‬‬
‫شما را بیم می‌دهم‪.‬‬
‫ابولهب گفت‪ :‬هالک شوی! مگر ما را برای همین سخن جم ع ک رده ب ودی؟ و‬
‫ب َوتَبَّ ﴾ را نازل ساخت‪.‬‬ ‫خداوند ‪﴿ :‬تَب َّۡت يَدَٓا َأبِي لَهَ ٖ‬

‫ورة ُّ‬
‫الز َم ِر‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫سورۀ ُزمر‬

‫‪ - 1‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬

‫ي ٱلَّ ِذينَ َأ ۡس َرفُ ْ‬
‫وا َعلَ ٰ ٓى‬ ‫‪ )1‬س ورۀ (زم ر) مکی اس ت مگ ر دو آیت آن‪ ،‬یکی‪۞﴿ :‬قُ ۡل ٰيَ ِعبَ ا ِد َ‬
‫ق قَ ۡد ِرِۦه﴾‪ ،‬امام سخاوی‪ /‬می‌گوی د‪ :‬این س ورۀ بع د از‬ ‫َأنفُ ِس ِهمۡ ﴾‪ ،‬و دیگری‪َ ﴿ :‬و َما قَ َدر ْ‬
‫ُوا ٱهَّلل َ َح َّ‬
‫سورۀ (سبأ) و پیش از سورۀ (مؤمن) نازل شده است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )8‬هش ت رک وع‪ ،‬و (‪ )75‬هفت اد وپنج آیت‪ ،‬و (‪ )1184‬ی ک ه زار و‬
‫یک صد وهشتاد وچهار کلمه‪ ،‬و (‪ )4965‬چهار هزار ون ه ص د وشص ت وپنج ح رف‪ ،‬و (‬
‫‪ )2289‬دو هزار و دو صد وهشتاد ونه نقطه است‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪208‬‬
‫وا َعلَ ٰ ٓى َأنفُ ِس ِهمۡ ﴾ اآلية‬ ‫‪ -54‬باب‪ :‬قَولُهُ تَ َعالَى‪۞﴿ :‬قُ ۡل ٰ َي ِعبَا ِد َ‬
‫ي ٱلَّ ِذينَ َأ ۡس َرفُ ْ‬
‫باب [‪ :]54‬قوله تعالی‪﴿ :‬ای بندگان من که بر زیان خودتان اسراف کرده‌اید‪﴾...‬‬

‫الش رْ ِك َك انُوا قَ ْد قَتَلُ وا‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪َ :‬أ َّن نَاسًا‪ِ ،‬م ْن َأ ْه ِل ِّ‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1769‬ع َِن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ص لى هللاُ َعل ْي ِه َو َس ل َم فَقَ الوا‪ِ :‬إ َّن ال ِذي تَق و ُل‬ ‫َّ‬ ‫َوَأ ْكثَ رُوا‪َ ،‬و َزنَ وْ ا َوَأ ْكثَ رُوا‪ ،‬فَ تَوْ ا ُم َح َّمدًا َ‬
‫َأ‬
‫َوتَ ْدعُو ِإلَ ْي ِه لَ َح َس ٌن‪ ،‬لَوْ تُ ْخبِ ُرنَا َأ َّن لِ َما َع ِم ْلنَا َكفَّا َرةً فَنَ َز َل‪َ ﴿ :‬وٱلَّ ِذينَ اَل يَ ۡد ُعونَ َم َع ٱهَّلل ِ ِإ ٰلَهًا‬
‫ت ﴿۞قُ ۡل‬ ‫ق َواَل يَ ۡزنُ ۚ‬
‫ونَ ﴾ َونَ َزلَ ْ‬ ‫س ٱلَّتِي َح َّر َم ٱهَّلل ُ ِإاَّل بِ ۡٱل َح ِّ‬ ‫َءا َخ َر َواَل يَ ۡقتُلُ ونَ ٱلنَّ ۡف َ‬
‫وا ِمن ر َّۡح َم ِة ٱهَّلل ۚ ِ﴾ [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫وا َعلَ ٰ ٓى َأنفُ ِس ِهمۡ اَل ت َۡقنَطُ ْ‬ ‫ي ٱلَّ ِذينَ َأ ۡس َرفُ ْ‬ ‫ٰيَ ِعبَ ا ِد َ‬
‫‪.]4810‬‬
‫‪ -1769‬از ابن عباس ب روایت اس ت ک ه م ردمی از اه ل ش رک اش خاص‬
‫بسیاری را به ناحق کش ته بودن د‪ ،‬و خیلی‌ه ا زن ا ک اری ک رده بودن د‪ ،‬این‌ه ا ن زد‬
‫پیامبر خدا ج آمده و گفتن د‪ :‬آنچ ه ک ه ش ما می‌گوئی د و م ا را ب ه س وی آن دع وت‬
‫می‌کنید‪ ،‬نیک و پسندیده است‪ ،‬ولی اگر برای ما کف ارۀ گناه ان م ا را نش ان دهی د‬
‫خوب می‌شود‪.‬‬
‫و این آی ۀ مبارک ه ن ازل گردی د ک ه‪﴿ :‬آن ان ک ه معب ود دیگ ری را ب ا خ دا‬
‫نمی‌خوانن د‪ ،‬و کس ی را ک ه خ دا خ ونش را ح رام ش مرده اس ت‪ ،‬ج ز ب ه ح ق‬
‫نمی‌کشند‪ ،‬و زنا نمی‌کنند﴾ و این آیۀ نازل گردید که‪﴿ :‬بگو! ای بندگان من که ب ه‬
‫زیان خودتان اسراف کرده‌اید‪ ،‬از رحمت خدا ناامید نشوید﴾‪.‬‬

‫‪ -55‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪َ ﴿ :‬و َما قَ َدر ْ‬

‫ُوا ٱهَّلل َ َح َّق قَ ۡد ِرِۦه﴾‬
‫باب [‪ :]55‬قوله تعالی‪﴿ :‬و خدا را طوری که شایسته‌اش بود ارزش ندادند﴾‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬ج ا َء َح ْب ٌر ِمنَ اَألحْ بَ ِ‬

‫ار ِإلَى‬ ‫‪ -1770‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن َم ْس عُو ٍد َر ِ‬
‫ت َعلَى‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم فَقَ ا َل‪ :‬يَ ا ُم َح َّم ُد ِإنَّا ن َِج دُ‪َ :‬أ َّن هَّللا َ يَجْ َع ُل َّ‬
‫الس َم َوا ِ‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬
‫َرس ِ‬
‫ص بَ ٍع‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ص بَ ٍع‪َ ،‬وال َم ا َء َوالث َرى َعلى ِإ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ص بَ ٍع‪َ ،‬والش َج َر َعلى ِإ ْ‬ ‫َ‬
‫ض ينَ َعلى ِإ ْ‬ ‫َأل‬
‫ص بَ ٍع َوا َر ِ‬ ‫ِإ ْ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ص لى هللاُ َعل ْي ِه َو َس ل َم َحتى‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫ك النبِ ُّي َ‬ ‫ض ِح َ‬ ‫َ‬ ‫َأ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ق َعلى ِإصْ بَ ٍع‪ ،‬فيَقو ُل نَا ال َملِكُ‪ ،‬ف َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َو َساِئ َر الخالِئ ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ ﴿ :‬و َم ا قَ َدرُواْ‬ ‫هَّللا‬ ‫َأ‬
‫اج ُذهُ تَصْ ِديقا لِقوْ ِل ال َحب ِْر‪ ،‬ث َّم ق َر َرسُو ُل ِ َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫بَد ْ‬
‫َت نَ َو ِ‬
‫ق قَ ۡد ِرِۦه﴾ [رواه البخاری‪.]4811 :‬‬ ‫ٱهَّلل َ َح َّ‬
‫‪ -1770‬از عبدهللا بن مسعودس روایت است که گفت‪ :‬ع المی از علم ای یه ود‬
‫ن زد پی امبر خ دا ج آم د و گفت‪ :‬ی ا محم د! م ا [در ت ورات] دی ده‌ایم ک ه خداون د‬
‫آسمان‌ها را بر یک انگشت‪ ،‬و طبقات زمین را بر یک انگشت‪ ،‬و درخت ان را ب ر‬
‫یک انگشت‪ ،‬و آب و خاک را بر یک انگشت‪ ،‬و باقی خالئق را ب ر ی ک انگش ت‬
‫قرار داده و می‌گوید‪ :‬پادشاه [حقیقی] من هستم‪.‬‬
 ‫‪209‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫و پی امبر خ دا ج ب ه تص دیق س خن آن ع الِم [یه ود]‪ ،‬آن چن ان خندیدن د ک ه‬
‫دن دان‌های کرسی‌ش ان نمای ان گردی د‪ ،‬و این آی ۀ مبارک ه را تالوت نمودن د‪﴿ :‬و‬
‫خداوند را طوری که شایسته‌اش بود قدر ندادند﴾(‪.)1‬‬
‫این جلد‪ ،‬صفحه ‪ 391‬کتاب ناقص است‬
‫[حقیقی] من هستم‪ ،‬پادشاهان روی زمین کجا هستند» ؟‬
‫(‪)2‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬در نسبت دادن انگشت و دست و امثال این‌ها‪ - ،‬طوری که قبالً هم یادآور شدیم – علم اء دو‬
‫نظریه دارند‪ ،‬نظریۀ علماء سلف که می‌گویند‪ :‬هر آن چیزی که در قرآن و سنت صحیح ب ه‬
‫خداوند نسبت داده ش ده اس ت‪ ،‬ب ه آن ایم ان داریم‪ ،‬و بی ان کیفیت آن را ب ه خداون د تف ویض‬
‫می‌نمائیم‪ ،‬و اهل تاویل که می‌گویند‪ :‬چون چنین چیزهایی از ص فات ح وادث اس ت‪ ،‬و خ دا‬
‫از حوادث مبرا است‪ ،‬بنابراین نسبت دادن آن‌ها به خدا جائز نیست‪ ،‬پس باید آن‌ها را تاوی ل‬
‫نم ود‪ ،‬از این جهت می‌گوین د ک ه‪ :‬م راد از دس ت‪ ،‬ق درت‪ ،‬و م راد از انگش ت مخل وقی از‬
‫مخلوقات خدا است‪ ،‬و همین طور نسبت دادن چشم ورو و امثال این‌ها‪..‬‬
‫‪ )2‬شاید کسی بگوید که در روایات صحیحی آمده است که پیامبر خدا ج فرمودند ک ه‪ :‬گفت ۀ‬
‫یهود را نه تصدیق کنید و نه تکذیب‪ ،‬یعنی‪ :‬نه قبول کنید و نه رد‪ ،‬پس چگون ه خ ود پی امبر‬
‫خدا ج قول آن َحبر یهودی را قبول کردند‪ ،‬از این سوال به دو وجه جواب داده‌اند‪ ،‬وجه اول‬
‫آنکه‪ :‬پیامبر خدا ج سخن او را قبول نکردند‪ ،‬و خنده‌شان جهت رد قول آن َحبر ب ود‪ ،‬ن ه ب ه‬
‫جهت قبول آن‪ ،‬ولی سیاق حدیث بر خالف این نظر است‪ ،‬و وجه دوم آن اس ت ک ه‪ :‬پی امبر‬
‫خدا ج قولش را از این جهت قبول کردند‪ ،‬که مؤید به وحی بودند‪ ،‬یع نی‪ :‬اگ ر ق ول یه ودی‬
‫بر خالف واقع می‌بود‪ ،‬وحی نازل می‌شد و حقیقت را برای پیامبر خدا ج بیان می‌کرد‪ ،‬ولی‬
‫دیگران چون در چنین موقعی قرار ندارند‪ ،‬از این جهت برای آن‌ه ا گفتن د ک ه س خن م ردم‬
‫یهود را نه قبول کنند‪ ،‬و نه رد نمایند‪ ،‬زیرا اگر قبول کنند‪ ،‬شاید آن (جل د پنج‪ ،‬ص فحه ‪391‬‬
‫کتاب ناقص است)‬

‫‪ -‬در ص حیح مس لم از ح دیث ابن عمرب روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج فرمودن د‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫«خداون د در روز قی امت آس مان‌ها را در هم پیچی ده و ب ه دس ت راس ت خ ود می‌گ یرد‪ ،‬و‬

‫می‌گوید‪ :‬پادشاه حقیقی من هستم‪ ،‬جباران و متکبران کجا هستند؟ بع د از آن زمین را در هم‬
‫پیچیده و به دست چپ خود گرفته و می‌گوید‪ :‬پادشاه حقیقی من هستم‪.»...‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪210‬‬

‫ٱلس ٰ َم ٰ َو ِ‬
‫ت َو َمن فِي‬ ‫ق َمن فِي َّ‬ ‫ور فَ َ‬
‫ص ِع َ‬ ‫‪ -57‬ب••اب‪ :‬قَول••ه تَ َع••الَى‪َ ﴿ :‬ونُفِخَ فِي ُّ‬
‫ٱلص ِ‬
‫ض﴾‬‫ٱَأۡل ۡر ِ‬
‫باب [‪ :]57‬قوله تعالی‪﴿ :‬و هنگامی که در صور دمیده می‌شود همه کسانی که در آسمان‌ها و‬
‫زمین هستند بی‌هوش می‌شوند﴾‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم قَ ا َل‪« :‬بَ ْينَ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ‪ :‬ع َِن النَّبِ ِّي َ‬ ‫‪ -1772‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫ْت‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬أرْ بَ ُع ونَ َس نَةً‪،‬‬ ‫النَّ ْف َختَي ِْن َأرْ بَعُونَ » قَالُوا‪ :‬يَا َأبَا هُ َر ْي َرةَ َأرْ بَ ُع ونَ يَوْ ًم ا‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬أبَي ُ‬
‫ب‬ ‫ان‪ِ ،‬إاَّل َعجْ َ‬
‫ْت َويَ ْبلَى ُك لُّ َش ْي ٍء ِمنَ اِإل ْن َس ِ‬ ‫ْت‪ ،‬قَا َل‪َ :‬أرْ بَعُونَ َش ْهرًا‪ ،‬قَ ا َل‪َ« :‬أبَي ُ‬ ‫قَا َل‪َ :‬أبَي ُ‬
‫ْ‬
‫َذنَبِ ِه‪ ،‬فِي ِه يُ َر َّكبُ الخَلقُ» [رواه البخاری‪.]4814 :‬‬
‫‪ -1772‬از ابوهریرهس از پیامبر خ دا ج روایت اس ت ک ه فرمودن د‪« :‬بین دو‬
‫نفخ صور چهل (تا) است»‪.‬‬
‫گفتند‪ :‬ای ابا هریره! یعنی چهل روز است؟‬
‫گفت‪[ :‬از تعیین آن] ابا دارم‪.‬‬
‫گفت‪ :‬مگر چهل سال است؟‬
‫گفت‪[ :‬از تعیین آن] ابا دارم‪.‬‬
‫گفت‪ :‬چهل ماه است؟‬
‫گفت‪[ :‬از تعیین آن] ابا دارم ‪.‬‬
‫(‪)1‬‬

‫«و تمام اجزای بدن انسان فرسوده می‌شود‪ ،‬مگر پائین‌ترین مهرۀ کمر [یع نی‪:‬‬
‫عجب الذنب] که به حال خود باقی می‌ماند‪ ،‬و خالئق از همان مهرۀ اخ یر ت رکیب‬
‫می‌شوند»(‪.)2‬‬

‫ورةُ الش َ‬
‫ُّورى‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)3‬‬
‫سورۀ شوری‬
‫‪ -‬در روایات دیگری آم ده اس ت ک ه بین دو نفخ ص ورت چه ل س ال اس ت‪ ،‬ابن مب ارک از‬ ‫‪1‬‬

‫حسن روایت می‌کند که پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬بین دو نفخ صور چهل سال اس ت‪ ،‬در نفخ‬
‫اول خداوند هر زنده جانی را می‌میراند‪ ،‬و در نفخ دوم هر مردۀ را زنده می‌کند»‪ ،‬و حلیمی‬
‫می‌گوید‪ :‬روایات بر این متفق است که بین دو صور چهل سال است‪ ،‬و اینک ه اب وهریرهس‬
‫گفت که از تعیین آن ابا دارم‪ ،‬شاید سببش این باشد‪ ،‬که وی تعین جهل سال را از پیامبر خدا‬
‫ج نشنیده بود‪ ،‬از این جهت نمی‌خواست‪ ،‬که در چنین موردی از پیش خود چیزی بگوید‪.‬‬
‫‪ -‬ابوداود و حاکم از ابوسعید خ دریس روایت می‌کنن د ک ه پی امبر خ دا ج فرمودن د‪« :‬عجب‬ ‫‪2‬‬

‫الذنب به اندازۀ یک دانۀ خردل اس ت»‪ ،‬و در ص حیح مس لم از اب وهریره روایت اس ت ک ه‬

‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬در انسان استخوانی است ک ه خ اک آن را نمی‌خ ورد‪ ،‬و انس ان در‬
‫روز قیامت از آن استخوان ترکیب می‌ش ود»‪ ،‬پرس ید‪ :‬این ک دام اس تخوان اس ت؟ فرمودن د‪:‬‬
‫«عجب الذنب»‪.‬‬
‫‪ -‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬ ‫‪3‬‬
 ‫‪211‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬

‫‪ -58‬باب‪ :‬قَوله َع َّز َو َج َّل‪ِ﴿ :‬إاَّل ۡٱل َم َو َّدةَ فِي ۡٱلقُ ۡربَ ٰ ۗى﴾‬
‫باب [‪ :]58‬قوله ع َّز وج َّل‪﴿ :‬جز محبت خویشاوندی﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم لَ ْم‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َم ا‪ ،‬ق ا َل‪ِ :‬إ َّن النَّبِ َّي َ‬
‫س َر ِ‬
‫‪ -1773‬ع َِن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫ُ‬
‫َص لوا َم ا بَ ْينِي َوبَ ْينَك ْم ِمنَ‬‫ُ‬ ‫َأ‬ ‫ٌ‬
‫ش‪ِ ،‬إاَّل َكانَ لهُ فِي ِه ْم قَ َرابَ ة‪ ،‬فَقَ ا َل‪ِ« :‬إ ْن ت ِ‬
‫اَّل‬ ‫َ‬ ‫يَ ُك ْن بَ ْ‬
‫ط ٌن ِم ْن قُ َر ْي ٍ‬
‫القَ َرابَ ِة» [رواه البخاری‪.]4818 :‬‬
‫‪ -1773‬از ابن عباسب روایت است ک ه گفت‪ :‬هیچ قبیل ۀ در ق ریش نب ود مگ ر‬
‫آنکه پیامبر خدا ج با آن قبیلۀ قرابتی داشتند‪[ ،‬و برای قریش گفتند‪ :‬من از شما در‬
‫مقابل رسالت خود چیزی نمی‌خواهم] «مگر اینکه ص لۀ قراب تی را ک ه بین من و‬
‫شما است بجا آورید»(‪.)1‬‬

‫ورةُ الد َُّخ ِ‬

‫ان‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ دُخان‬

‫‪ )1‬سورۀ (شوری) مکی است‪ ،‬مگر این آیت‪َ ٰ ﴿ :‬ذلِ َ‬

‫ك ٱلَّ ِذي يُبَ ِّش ُر ٱهَّلل ُ ِعبَا َدهُ﴾‪ ،‬و آیات ﴿ َوٱلَّ ِذينَ ِإ َذٓا‬
‫ٓ‬
‫صرُونَ ﴾ تا‪﴿ :‬فَُأوْ ٰلَِئكَ َما َعلَ ۡي ِهم ِّمن َسبِي ٍل﴾‪.‬‬‫صابَهُ ُم ۡٱلبَ ۡغ ُي هُمۡ يَنتَ ِ‬
‫َأ َ‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )5‬پنج رکوع‪ ،‬و (‪ )53‬پنجاه وسه آیت‪ ،‬و (‪ )869‬هشت صد وشصت‬
‫ون ه کلم ه‪ ،‬و (‪ )3585‬س ه ه زار و پنج ص د وهش تاد وپنج ح رف‪ ،‬و (‪ )1617‬ی ک ه زار‬
‫وشش صد وهفده نقطه است‪.‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬بدون شک ذریۀ طاهرۀ پیامبر خ دا ج از نگ اه حس ب و نس ب‪ ،‬و از نگ اه عفت و طه ارت‪،‬‬
‫باالترین و واالترین نسب و خانواده‌ای است که در روی زمین بوجود آمده است‪.‬‬
‫‪ )2‬ابوحاتم روایت می‌کند ک ه‪ :‬چ ون آیت (م ودت ق ربی) ن ازل گردی د‪ :‬م ردم پرس یدند‪ :‬ی ا‬
‫رسول هللا! کسانی که خداوند محبت آن‌ها را الزم گردانیده است کیانند؟ فرمودند‪« :‬فاطمه و‬
‫دو فرزندش»‪ ،‬ولی این حدیث از نگاه سند ضعیف است‪ ،‬زی را ط وری ک ه ام ام ابن کث یر‪/‬‬
‫می‌گوید‪ :‬در سندش شخص مجهولی وجود دارد‪ ،‬و عالوه بر آن آیۀ کریم ه (م ودت ق ربی)‬
‫در مکه نازل گردید‪ ،‬و فاطمهل در این وقت بطور یقین فرزندی نداشت‪ ،‬زیرا وی با علیس‬
‫در سال دوم هجری بعد از غزوۀ ب در در مدین ه ازدواج نم ود‪ ،‬و ب ا آن هم اگ ر ح دیث ابی‬
‫حاتم ثابت شود‪ ،‬معنایش این است که پیامبر خدا ج از آینده خبر داده‌اند‪ ،‬و این امر نسبت به‬
‫پیامبر خدا ج اشکالی ندارد‪ ،‬وهللا تعالی أعلم‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورۀ (دخان) بدون اختالف مکی است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )3‬رک وع‪ ،‬و (‪ )59‬وپنج اه ون ه آیت‪ ،‬و (‪ )349‬س ه ص د وچه ل ون ه‬
‫کلمه‪ ،‬و (‪ )1495‬یک هزار وچهار صد ونود وپنج حرف‪ ،‬و (‪ )695‬ش ش ص د ون ود وپنج‬
‫نقطه است‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪212‬‬

‫ف َعنَّا ۡٱل َع َذ َ‬
‫اب ِإنَّا ُم ۡؤ ِمنُونَ ﴾‬ ‫‪ -59‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪َّ ﴿ :‬ربَّنَا ۡٱك ِش ۡ‬
‫باب [‪ :]59‬قوله ع َّز وج َّل‪﴿ :‬پروردگارا! این عذاب را از ما دور کن ایمان می‌آوریم﴾‬

‫‪ -1774‬في ِه َح ٌ‬
‫ديث الب ِْن َمسْعود ال ُمتَقَ ّدم في سُورة الرُّ وم‪.‬‬
‫‪ -1774‬اینج ا ح دیثی اس ت ک ه از ابن مس عودس قبالً در س ورۀ روم روایت‬
‫شد(‪.)1‬‬

‫اب ِإنَّا ُم ۡؤ ِمنُونَ ﴾‪ ،‬فَقِي َل‬ ‫ف َعنَّا ۡٱل َع َذ َ‬‫‪َ -1775‬وزا َد في ه ِذ ِه الرِّ وايَة قالُوا‪َّ ﴿ :‬ربَّنَا ۡٱك ِش ۡ‬
‫لَهُ‪ِ :‬إ ْن َك َش ْفنَا َع ْنهُ ْم الع َذاب َع ادُوا‪ ،‬فَ َدعَا َربَّهُ فَ َك َش فَ َع ْنهُ ْم ال َع ذاب فَ َع ادُوا‪ ،‬فَ ا ْنتَقَ َم هَّللا ُ‬
‫ِم ْنهُ ْم يَوْ َم بَ ْد ٍر [رواه البخاری‪.]4822 :‬‬
‫‪ -1775‬و در این روایت این نیز آمده است که [کفار] گفتند‪« :‬پروردگارا! این‬
‫عذاب را [که قحطی باشد] از ما دور کن‪ ،‬ما ایمان می‌آوریم»‬
‫برای پیامبر خدا ج گفته شد که‪ :‬اگر عذاب را از ایشان دور سازیم باز به کف ر‬
‫خ ود برمی‌گردن د‪[ ،‬و پی امبر خ دا ج] ب ه درگ اه پروردگ ار خ ود دع ا کردن د و‬
‫[خداوند متعال] عذاب را از آن‌ها دور س اخت [ولی] آن‌ه ا دوب اره ب ه کف ر خ ود‬
‫برگشتند‪ ،‬و همان بود که خداوند متعال از آن‌ها در روز جنگ بدر انتقام گرفت‪.‬‬

‫الجاثِيَ ِة‬
‫ورة َ‬
‫س َ‬
‫ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ جاثیه‬
‫‪ -60‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪َ ﴿ :‬و َما ي ُۡهلِ ُكنَٓا ِإاَّل ٱل َّد ۡه ۚ ُر﴾‬
‫باب [‪ :]60‬قوله تعالی‪﴿ :‬و ما را جز طبیعت چیز دیگری هالک نمی‌کند﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬قَا َل َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1776‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫قَا َل هَّللا ُ َع َّز َو َج لَّ‪ :‬يُ ْؤ ِذينِي ابْنُ آ َد َم يَ ُس بُّ ال َّد ْه َر َوَأنَ ا ال َّد ْهرُ‪ ،‬بِيَ ِدي اَأل ْم ُر ُأقَلِّبُ اللَّ ْي َل‬
‫َوالنَّهَا َر [رواه البخاری‪.]4826 :‬‬
‫‪ -1776‬از ابوهریرهس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج فرمودند‪:‬‬
‫‪ - 1‬مراد از آن‪ ،‬این حدیث ابن مسعود است که گفت‪ :‬چون قوم قریش در داخل شدن به اس الم‬
‫سستی و تاخیر نمودند‪ ،‬پیامبر خدا ج بر آن‌ها نفرین نموده و دعا کردند که‪« :‬خدایا! مرا بر‬
‫این مردم از طریق هفت سال قحطی ک ه ق وم یوس ف را ب ه آن دچ ار س اختی م دد کن»‪ ،‬و‬
‫همان بود که به قحطی دچار گشتند‪ ...‬و این حدیث به شمارۀ (‪ )1759‬قبالً گذشت‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬این سورۀ دارای (‪ )4‬رکوع‪ ،‬و (‪ )37‬سی وهفت آیت‪ ،‬و (‪ )492‬چهار صد ونود ودو کلم ه‪،‬‬
‫و (‪ )2131‬دو هزار ویک صد وسی ویک ح رف‪ ،‬و (‪ )987‬ن ه ص د وهش تاد وهفت نقط ه‬
‫است‪.‬‬
 ‫‪213‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫«خداوند می‌فرماید‪ :‬بنی آدم مرا اذیت می‌کند‪[ ،‬و اذیتش] این است که‪ :‬دهر را‬
‫دشنام می‌دهد و من [خالق] دهر هستم‪ ،‬همه چیز به دس ت من اس ت‪ ،‬ش ب و روز‬
‫را یکی پس از دیگری می‌آورم»‪.‬‬

‫ورةُ اَأل ْحقَ ِ‬

‫اف‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫سورۀ احقاف‬
‫ضا ُّم ۡست َۡقبِ َل َأ ۡو ِديَتِ ِهمۡ ﴾ اآلية‬ ‫‪ -61‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪﴿ :‬فَلَ َّما َرَأ ۡوهُ ع ِ‬
‫َار ٗ‬
‫باب [‪ :]61‬قوله تعالی‪﴿ :‬چون مشاهده نمودند که ابر به طرف سر زمین آن‌ه••ا در ح••ال آم••دن‬
‫است‪﴾...‬‬

‫ت‪ :‬م ا‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬قَ الَ ْ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَ ا‪َ ،‬زوْ ِ‬
‫ج النَّبِ ِّي َ‬ ‫‪ -1777‬ع َْن عَاِئ َشةَ َر ِ‬
‫ض ِح ًكا َحتَّى َأ َرى ِم ْن هُ لَهَ َواتِ ِه‪ِ ،‬إنَّ َم ا ك انَ يَتَبَ َّس ُم‪.‬‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َ‬
‫ْت َرسُو َل هللاِ َ‬ ‫َرَأي ُ‬
‫ق‪[ .‬رواه البخاری‪.]3206 :‬‬ ‫ت باقِي ال َحديث َوقَ ْد تَقَ َّد َم في ب ْد ِء الخ َْل ِ‬ ‫َو َذ َك َر ْ‬
‫‪ -1777‬از عائشه همسر پیامبر خدا ج روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬هیچگ اه پی امبر‬
‫خداج را ندیدم که در وقت خندیدن داخل دهان‌ش ان را دی ده باش م‪ ،‬بلک ه خنده‌ش ان‬
‫همیش ه تبس م ب ود‪ ،‬و بقی ۀ ح دیث را قبالً در کت اب (ابت دای خلقت) گذش ت‪ ،‬ذک ر‬
‫نمود(‪.)2‬‬

‫‪ - 1‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬سورۀ (احقاف) به استثنای دو آیت آن مکی است‪ ،‬و این دو آیت عبارت‌ان د از‪﴿ :‬قُ ۡل َأ َر َء ۡيتُمۡ‬
‫خَي ٗرا َّما َس بَقُونَٓا‬ ‫ُوا لِلَّ ِذينَ َءا َمنُ ْ‬
‫وا لَ ۡو َك انَ ۡ‬ ‫ال ٱلَّ ِذينَ َكفَر ْ‬
‫ِإن َكانَ ِم ۡن ِعن ِد ٱهَّلل ِ َو َكفَ ۡرتُم بِِۦه﴾‪ ،‬و ﴿ َوقَ َ‬
‫ِإلَ ۡي ۚ ِه﴾‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )8‬هشت رکوع‪ ،‬و (‪ )35‬سی وپنج آیت‪ ،‬و (‪ )75‬هفتاد وپنج کلم ه‪ ،‬و‬
‫(‪ )2709‬دو هزار و هفت صد ونه حرف‪ ،‬و (‪ )1189‬یک ه زار و ی ک ص د وهش تاد ون ه‬
‫نقطه است‪.‬‬
‫‪ - 2‬و آن ح دیث این اس ت ک ه چ ون پی امبر خ دا ج اب ری را ک ه دارای ب اران ب ود‪ ،‬مش اهده‬
‫می‌کردن د‪ ،‬این ط رف و آن ط رف می‌رفتن د‪ ،‬و ب ه خان ه می‌آمدن د‪ ،‬و ب یرون می‌ش دند‪ ،‬و‬
‫رنگ‌شان تغیر می‌کرد‪ ،‬و چون باران می‌بارید‪ ،‬به حالت عادی برمی‌گشتند‪ ،‬چ ون عائشهل‬
‫سبب را جویا شد‪ ،‬فرمودند‪« :‬چه می‌دانم! شاید این مانند همان ابری باشد که چون قوم ع اد‬
‫آن را مشاهده نمودند گفتند‪ :‬این ابری است که جهت باریدن باران برای م ا آم ده اس ت‪،»...‬‬
‫ولی باد شدیدی بر قوم عاد وزیدن گرفت‪ ،‬و آن‌ها با خود می‌گفتند که باد س بب ایج اد اب ر و‬
‫باران خواهد شد‪ ،‬ولی سبب هالکت و از بین رفتن آن‌ه ا گردی د‪ ،‬و این ح دیث ب ه ش مارۀ (‬
‫‪ )1355‬قبالً گذشت‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪214‬‬

‫ورةُ ُم َح َّم ٍد ج‬
‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫سورۀ محمد‬
‫‪ -62‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪َ ﴿ :‬وتُقَطِّع ُٓو ْا َأ ۡر َحا َم ُكمۡ ﴾‬
‫باب [‪ :]62‬قوله تعالی‪﴿ :‬وصلۀ رحم خود را قطع می‌کنید﴾‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم قَا َل‪َ « :‬خلَ َ‬

‫ق‬ ‫‪ -1778‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬ع َِن النَّبِ ِّي َ‬
‫ت‪ :‬هَ َذا‬ ‫ت بِ َح ْق ِو الرَّحْ َم ِن‪ ،‬فَقَا َل لَهُ‪َ :‬م هْ‪ ،‬قَ الَ ْ‬‫َّح ُم‪ ،‬فََأ َخ َذ ْ‬
‫ت الر ِ‬‫هَّللا ُ الخ َْلقَ‪ ،‬فَلَ َّما فَ َر َغ ِم ْنهُ قَا َم ِ‬
‫صلَ ِك‪َ ،‬وَأ ْقطَ َع َم ْن قَطَ َع ِك‪،‬‬ ‫ض ْينَ َأ ْن َأ ِ‬
‫ص َل َم ْن َو َ‬ ‫ك ِمنَ القَ ِطي َع ِة‪ ،‬قَا َل‪َ :‬أالَ تَرْ َ‬ ‫َمقَا ُم ال َعاِئ ِذ بِ َ‬
‫اك» قَا َل َأبُ و هُ َر ْي َرةَ‪« :‬ا ْق َر ُءوا ِإ ْن ِش ْئتُ ْم‪﴿ :‬فَهَ ۡل ع َ‬
‫َس ۡيتُمۡ ِإن‬ ‫ت‪ :‬بَلَى يَا َربِّ ‪ ،‬قَا َل‪ :‬فَ َذ ِ‬ ‫قَالَ ْ‬
‫ض َوتُقَطِّع ُٓو ْا َأ ۡر َحا َم ُكمۡ ﴾ [رواه البخاری‪.]4830 :‬‬ ‫ُوا فِي ٱَأۡل ۡر ِ‬ ‫تَ َولَّ ۡيتُمۡ َأن تُ ۡف ِسد ْ‬
‫‪ -1778‬از ابوهریرهس از پیامبر خدا ج روایت است که فرمودند‪:‬‬
‫«خداون د خالئ ق را خل ق ک رد‪ ،‬و چ ون خل ق ک ردن آن‌ه ا ف ارغ ش د‪( ،‬رحم)‬
‫برخاست و نزد خداوند عارض شد(‪.)2‬‬
‫خداوند برایش گفت‪ :‬چه می‌گوئی؟‬
‫(رحم) گفت‪ :‬اینجا جای داد خواهی در نزد تو از قطع صلۀ رحم است‪.‬‬
‫خداوند فرمودند‪ :‬آیا راضی نیس تی ک ه اگ ر کس ی ح ق ت و را اداء کن د‪ ،‬ب ر او‬
‫رحمت کنم‪ ،‬و کسی که از تو مقاطعه کند‪[ ،‬و حق تو را اداء نکند]‪ ،‬او را به حال‬
‫خودش واگذارم؟‬
‫(رحم) گفت‪ :‬چرا راضی نیستم؟ بلکه پروردگارا راضی هستم‪.‬‬
‫خداوند متعال فرمود‪ :‬و چنین خواهد بود»‪.‬‬
‫و اب وهریرهس گفت‪ :‬اگ ر می‌خواهی د این آی ۀ مبارک ه را تالوت نمائی د‪﴿ :‬آی ا‬
‫امیدوارید که با بدست گرفتن حکومت‪ ،‬در روی زمین به فساد برخیزی د‪ ،‬و ص لۀ‬
‫ارحام خود را قطع کنید﴾(‪.)3‬‬

‫‪ - 1‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬در اینکه سورۀ (محمد) مکی و یا مدنی است‪ ،‬بین علماء اختالف است‪.‬‬
‫‪ )2‬این س ورۀ دارای (‪ )4‬رک وع‪ ،‬و (‪ )38‬س ی وهش ت آیت‪ ،‬و (‪ )554‬پنچ ص د وپنج اه‬
‫وچهار کلمه‪ ،‬و (‪ )2475‬دو هزار وچهار صد وهفت اد وپنج ح رف‪ ،‬و (‪ )1005‬ی ک ه زار‬
‫وپنج نقطه است‪.‬‬
‫َّحْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َأ‬‫َ‬
‫‪ - 2‬در لفظ حدیث آمده است که «ف خذت بِ َحق ِو الر َم ِن» یعنی‪ :‬رحم از کمر بند رحمن و یا از‬
‫کمر رحمن گرفت‪ ،‬و البته این امر نسبت به خداوند متعال مس تحیل اس ت‪ ،‬و علم اء گفته‌ان د‬
‫که این چیز کنایه از شدت الحاح و زاری (رحم) در نزد خداوند متعال است‪.‬‬
‫‪ - 3‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪( )1‬صلۀ رحم) واجب بوده و قطع آن از گناهان کبیره است‪.‬‬
 ‫‪215‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪:‬‬
‫ض َي هللاُ َع ْنهُ في رواية‪ ،‬قا َل‪ :‬قَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫‪َ -1779‬و َع ْنهُ َر ِ‬
‫«ا ْق َر ُءوا ِإ ْن ِشْئتُ ْم‪﴿ :‬فَهَ ۡل َع َس ۡيتُمۡ ﴾ [رواه البخاری‪.]4831 :‬‬
‫‪ -1779‬و از ابوهریرهس در روایت دیگری آمده است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج‬
‫فرمودند‪« :‬اگر می‌خواهید این آیه را تالوت نمائید‪﴿ :‬آیا امید وارید﴾(‪.)1‬‬

‫ورةُ ق‬
‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ (ق)‬
‫‪ -63‬باب‪ :‬قَولُهُ تَ َعالَى‪َ ﴿ :‬وتَقُو ُل ه َۡل ِمن َّم ِز ٖيد﴾‬
‫باب [‪ :]63‬قوله تعالی‪﴿ :‬و می‌گوید‪ :‬آیا زیادتر از این هم هست﴾؟‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم قَ ا َل‪« :‬ي ُْلقَى فِي‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬ع َِن النَّبِ ِّي َ‬ ‫‪ -1780‬ع َْن َأنَ ٍ‬
‫س َر ِ‬
‫ط» [رواه البخاری‪.]4848 :‬‬ ‫ط قَ ْ‬‫ض َع قَ َد َمهُ‪ ،‬فَتَقُو ُل قَ ْ‬
‫ار َوتَقُولُ‪ :‬هَلْ ِم ْن َم ِزي ٍد‪َ ،‬حتَّى يَ َ‬
‫النَّ ِ‬
‫‪ )2‬مراد از (صلۀ رحم) تعاون و همکاری و کمک و دید و بازدید از کسانی است که ص لۀ‬
‫رحم نسبت به آن‌ها واجب است‪ ،‬و آنچه که قابل تذکر است این است که ص لۀ رحم عب ارت‬
‫از آن نیست که اگر کسی که صلۀ رحم نسبت به وی واجب است‪ ،‬برایت نیکی کند‪ ،‬ب رایش‬
‫نیکی کنی‪ ،‬و اگر نیکی نکند برایش نیکی نکنی‪ ،‬و اگر به بدیدنت بیاید‪ ،‬ب ه دی دنش ب روی‪،‬‬
‫ورنه او را فراموش نمائی‪ ،‬بلکه صلۀ رحم آن است که آن کسی که صلۀ رحم نسبت به وی‬
‫واجب است‪ ،‬خواه برایت خوبی کند‪ ،‬و خواه نکن د‪ ،‬و خ واه ب ه خ انه‌ات بیای د و ی ا نیای د‪ ،‬و‬
‫خواه در برابرت موقف خوبی داشته باشد‪ ،‬و ی ا نداش ته باش د‪ ،‬بای د ت و نس بت ب ه وی نیکی‬
‫کنی‪ ،‬بدیدنش بروی‪ ،‬اگر مریض شد‪ ،‬از وی عیادت کنی‪ ،‬اگر به کمک ت و احتی اج داش ت‪،‬‬
‫برایش کمک نمائی‪ ،‬و همین طور هر خوبی و نیکی دیگری‪.‬‬
‫‪( )3‬صلۀ رحم) نسبت به کسی واجب است که نکاح انسان با وی به ط ور اب د ح رام باش د‪،‬‬
‫مانن د‪ :‬وال دین‪ ،‬پ در کالن‪ ،‬م ادر کالن‪ ،‬ب رادر‪ ،‬ب رادر زاده‪ ،‬خ واهر‪ ،‬خ واهر زاده‪ ،‬کاک ا‬
‫(عمو)‪ ،‬عمه‪ ،‬ماما (دائی)‪ ،‬خاله‪.‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬تمام آیۀ مبارکه چنین می‌شود که‪ :‬آیا امید وارید که با بدس ت گ رفتن حک ومت‪ ،‬در زمین ب ه‬
‫فس اد برخیزی د‪ ،‬و قط ع رحم کنی د‪ ،‬این ان کس انی هس تند ک ه خ دا لعنت‌ش ان ک رده‪ ،‬و‬
‫گوش‌هایشان را کر‪ ،‬و چشم‌هایشان را کور ساخته است‪.‬‬
‫‪ )2‬فرق بین این روایت‪ ،‬و روایت قبلی آن است‪ ،‬که در روایت اول‪ ،‬استدالل به آیت قرآنی‬
‫به راوی حدیث که ابوهریره باشد نس بت داده ش ده اس ت‪ ،‬و در روایت دوم ب ه خ ود پی امبر‬
‫خدا ج‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورۀ (ق) مکی است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )3‬رکوع‪ ،‬و (‪ )45‬چه ل وپنج آیت‪ ،‬و (‪ )276‬دو ص د وهفت اد وش ش‬
‫کلمه‪ ،‬و (‪ )1525‬یک هزار وپنج صد وبیست وپنج حرف‪ ،‬و (‪ )755‬هفت صد وپنجاه وپنج‬
‫نقطه است‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪216‬‬
‫‪ -1780‬از انسس از پیامبر خدا ج روایت است که فرمودند‪:‬‬
‫«[همۀ اهل دوزخ] در دوزخ انداخته می‌ش وند‪ ،‬و دوزخ می‌گوی د‪ :‬آی ا زی ادتر‬
‫از این هم هست؟ تا اینکه [خداوند متعال] قدمش را در دوزخ می‌گذارد‪ ،‬و در این‬
‫وقت است که دوزخ می‌گوید‪ :‬بس است بس است»(‪.)1‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪:‬‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬قَ ا َل النَّبِ ُّي َ‬ ‫‪ -1781‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫ت ال َجنَّةُ‪َ :‬م ا‬ ‫ت بِ ْال ُمتَ َكب ِِّرينَ َوال ُمتَ َجب ِِّرينَ ‪َ ،‬وقَ الَ ِ‬ ‫ت النَّارُ‪ُ :‬أوثِرْ ُ‬ ‫ت ال َجنَّةُ َوالنَّارُ‪ ،‬فَقَالَ ِ‬‫«تَ َحا َّج ِ‬
‫ت َرحْ َمتِي‬ ‫ك َوتَ َع الَى لِ ْل َجنَّ ِة‪َ :‬أ ْن ِ‬
‫اس َو َس قَطُهُ ْم‪ ،‬قَ ا َل هَّللا ُ تَبَ ا َر َ‬ ‫لِي الَ يَ ْد ُخلُنِي ِإاَّل ُ‬
‫ض َعفَا ُء النَّ ِ‬
‫ُأ‬
‫ت َع َذابِي َع ِّذبُ بِ ِك َم ْن َأ َش ا ُء ِم ْن‬ ‫ار‪ِ :‬إنَّ َم ا َأ ْن ِ‬
‫َأرْ َح ُم بِ ِك َم ْن َأ َشا ُء ِم ْن ِعبَ ا ِدي‪َ ،‬وقَ ا َل لِلنَّ ِ‬
‫ض َع ِرجْ لَ هُ فَتَقُ ولُ‪ :‬قَ ْ‬
‫ط‬ ‫اح َد ٍة ِم ْنهُ َما ِم ْلُؤ هَ ا‪ ،‬فََأ َّما النَّارُ‪ :‬فَالَ تَ ْمتَلُِئ َحتَّى يَ َ‬
‫ِعبَا ِدي‪َ ،‬ولِ ُكلِّ َو ِ‬
‫َأ‬ ‫ْ‬ ‫هَّللا‬
‫ْض‪َ ،‬والَ يَظلِ ُم ُ َع َّز َو َج َّل ِم ْن خَلقِ ِه َح دًا‪،‬‬ ‫ْ‬ ‫ْض هَا ِإلَى بَع ٍ‬ ‫ك تَ ْمتَلُِئ َوي ُْز َوى بَع ُ‬ ‫قَ ْ‬
‫ط‪ ،‬فَهُنَالِ َ‬
‫َوَأ َّما ال َجنَّةُ‪ :‬فَِإ َّن هَّللا َ َع َّز َو َج َّل يُ ْن ِشُئ لَهَا خ َْلقًا» [رواه البخاری‪.]4850 :‬‬
‫‪ -1781‬از ابوهریرهس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج فرمودند‪:‬‬
‫بهشت و دوزخ با یک دیگر مجادل ه کردن د‪ ،‬دوزخ گفت‪ :‬من ب رای متک برین و‬
‫سرکشان آماده شده‌ام‪ ،‬و بهشت گفت‪ :‬چ ه س بب اس ت ک ه در من ج ز ض عیفان و‬
‫بی‌چارگان کس دیگر داخل نمی‌شود؟‪.‬‬
‫خداوند متعال برای بهشت گفت‪ :‬تو رحمت من هستی‪ ،‬و به ذریعۀ تو هرکس ی‬
‫را از بندگانم که خواسته باشم مورد رحمت قرار می‌دهم‪ ،‬و برای دوزخ گفت ک ه‬
‫تو عذاب من هستی‪ ،‬و به ذریعۀ تو هرکسی از بندگانم را که خواسته باش م م ورد‬
‫تعذیب قرار می‌دهم‪« ،‬و هریک از بهشت و دوزخ پر خواهند شد‪.‬‬
‫و دوزخ تا آن وقت پر نمی‌شود که [خداوند متعال] پ ایش را در آن بگ ذارد‪ ،‬و‬
‫در این وقت دوزخ می‌گوید‪ :‬بس اس ت بس اس ت بس اس ت‪ ،‬و در این وقت اس ت‬
‫که دوزخ پر می‌شود‪ ،‬و گوشه و کنارش با هم جمع می‌شود‪ ،‬و خداون د متع ال ب ر‬
‫هیچ کس از خلقش ظلم نمی‌کند‪ ،‬و هر چه که بهشت اس ت خداون د متع ال ب رایش‬
‫مردمانی را خلق می‌کند»(‪.)2‬‬

‫ورة ال ُّ‬
‫طو ِر‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫‪ -‬در اطالق (قدم) و امثال آن برای خداوند متعال – طوری که قبالً هم ب ه ط ور مک رر ی اد‬ ‫‪1‬‬

‫آور شدیم – دو نظر وجود دارد‪ ،‬نظر سلف که می‌گویند‪ :‬ایمان آوردن به این چیزه ا واجب‬
‫است‪ ،‬و کیفیت آن را نمی‌دانیم‪ ،‬دوم‪ :‬م ذهب مؤول ه ک ه‪ :‬چ نین ص فاتی را تأوی ل می‌کنن د و‬
‫می‌گویند‪ :‬مراد از (قدم) در اینجا موضع قدم‪ ،‬و یا مراد از آن مخلوقی اس ت ک ه ن امش ق دم‬
‫است‪ ،‬و تأویالت بسیار دیگری‪ ،‬و این نظر‪ ،‬مذهب متأخیرین و جمهور متکلمین است‪.‬‬
‫‪ -‬امام بغوی‪ /‬می‌گوی د‪( :‬ق دم) و (پ ا) در این ح دیث از ص فاتی اس ت ک ه خداون د متع ال از‬ ‫‪2‬‬

‫تکیف و تشبیه آن‌ها منزه است‪ ،‬ایمان آوردن به آن‌ها فرض‪ ،‬و فکر کردن در آن‌ه ا ممن وع‬
‫است‪ ،‬و رستگار کسی است که به آن‌ها تسلیم شود‪ ،‬کسی که به آن‌ها فکر کند زائغ است‪ ،‬و‬
‫کسی که از آن‌ها منکر گردد معطل است‪ ،‬و کسی که قائ ل ب ه کیفیت آن باش د مش به اس ت‪،‬‬
‫س َك ِم ۡثلِ ِهۦ َش ۡيء‪َ ۖٞ‬وهُ َو ٱل َّس ِمي ُع ۡٱلبَ ِ‬
‫صي ُر﴾‪.‬‬ ‫﴿لَ ۡي َ‬
 ‫‪217‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫(‪)1‬‬
‫سورۀ طور‬

‫ور َو ِك ٰتَ ٖ‬
‫ب َّم ۡسطُ ٖ‬
‫ور﴾‬ ‫‪ -64‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪َ ﴿ :‬و ُّ‬
‫ٱلط ِ‬
‫باب [‪ :]64‬قوله تعالی که‪﴿ :‬قسم به طور و به کتاب نوشته شده﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬

‫ْت النَّبِ َّي َ‬
‫«س ِمع ُ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬‬‫ط ِع ٍم َر ِ‬ ‫‪ -1782‬ع َْن ُجبَي ِْر ب ِْن ُم ْ‬
‫وا ِم ۡن غ َۡي ِر َش ۡي ٍء َأمۡ هُ ُم‬ ‫ور‪ ،‬فَلَ َّما بَلَ َغ هَ ِذ ِه اآليَ ةَ‪َ﴿ :‬أمۡ ُخلِقُ ْ‬
‫الط ِ‬‫ب بِ ُّ‬ ‫َو َسلَّ َم يَ ْق َرُأ فِي ال َم ْغ ِر ِ‬
‫ض بَ ل اَّل يُوقِنُ ونَ َأمۡ ِعن َدهُمۡ خَ زَ ٓاِئنُ َربِّكَ َأمۡ هُ ُم‬ ‫ت َوٱَأۡل ۡر ۚ َ‬ ‫ٱلس ٰ َم ٰ َو ِ‬
‫وا َّ‬ ‫ۡٱل ٰخَ لِقُ ونَ َأمۡ خَ لَقُ ْ‬
‫ص ۡي ِطرُونَ ﴾» قَا َل‪َ :‬كا َد قَ ْلبِي َأ ْن يَ ِطي َر [رواه البخاری‪.]4854 :‬‬ ‫ۡٱل ُم َۜ‬
‫طعمس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج را شنیدم ک ه‬ ‫‪ -1782‬از ُجبَیر بن ُم ِ‬
‫سورۀ (طور) را در نماز شام می‌خواندند‪ ،‬و چ ون ب ه این آیت رس یدند ک ه‪﴿ :‬آی ا‬
‫بدون سبب آفریده شده‌اند‪ ،‬یا خود خالق خویش ند‪ ،‬ی ا آس مان و زمین را آفریده‌ان د‪،‬‬
‫بلکه به یقین نرسیده‌اند‪ ،‬یا گنج‌های پروردگارت نزد آن‌ها است‪ ،‬ی ا ب ر هم ه چ یز‬
‫تسلط دارند﴾؟ نزدیک بود که قلبم بپرواز کند‪.‬‬

‫ورةُ النَّ ْج ِم‬

‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ نجم‬

‫‪ - 1‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬سورۀ (طور) مکی اس ت‪ ،‬و م راد از (ط ور) در اینج ا ک وهی اس ت ک ه خداون د متع ال ب ا‬
‫موسی÷ بر آن سخن گفته است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای یک هزار و پنج صد حرف (‪ ،)1500‬سه ص د ودوازده کلم ه (‪،)312‬‬
‫وچهل ونه (‪ )49‬آیت‪ ،‬و شش صد وهشت (‪ )608‬نقطه است‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورۀ (نجم) به اس تثنای این آی ه ﴿ٱلَّ ِذينَ يَ ۡجتَنِبُ ونَ َك ٰبَِٓئ َر ٱِإۡل ۡث ِم﴾ مکی اس ت‪ ،‬و ام ام س خاوی‪/‬‬
‫می‌گوید که این سورۀ بعد از سورۀ إخالص‪ ،‬و پیش از سورۀ (عبس) نازل شده است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )3‬س ه رک وع‪ ،‬و (‪ )62‬شص ت و دو آیت‪ ،‬و (‪ )2626‬دوه زار ش ش‬
‫صد وبیست وشش کلمه‪ ،‬و (‪ )1450‬یک هزار وچهار ص د وپنج اه ح رف‪ ،‬و (‪ )604‬ش ش‬
‫صد وچهار نقطه است‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪218‬‬
‫َأ َ ۡ ُ ٰ‬
‫ٱللَّتَ َو ۡٱل ُع َّز ٰى﴾‬ ‫‪ -65‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪ ﴿ :‬ف َر َءيت ُم‬
‫باب [‪ :]65‬قوله تعالی‪﴿ :‬آیا الت و عزی را دیدید﴾؟‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪:‬‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬قَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫‪ -1783‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫احبِ ِه‪:‬‬‫ص ِ‬ ‫ت َوال ُع َّزى‪ ،‬فَ ْليَقُ لْ ‪ :‬الَ ِإلَ هَ ِإاَّل هَّللا ُ‪َ ،‬و َم ْن قَ ا َل لِ َ‬
‫« َم ْن َحلَفَ فَقَا َل فِي َحلِفِ ِه‪َ :‬والاَّل ِ‬
‫ص َّد ْق» [رواه البخاری‪.]4860 :‬‬ ‫تَ َعا َل ُأقَا ِمرْ كَ‪ ،‬فَ ْليَتَ َ‬
‫‪ -1783‬از ابوهریرهس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج فرمودن د‪« :‬کس ی‬
‫که سوگند بخورد و در سوگند خ ود الت و ع زی را ی اد کن د‪ ،‬بای د (ال ِإلَ هَ ِإال هللاُ)‬
‫بگوید(‪ ،)1‬و کس ی ک ه ب ه رفیقش می‌گوی د‪ :‬بی ا ک ه قم ار ب ازی ک نیم‪ ،‬بای د ص دقه‬
‫بدهد»(‪.)2‬‬

‫ورةُ ا ْلقَ َم ِر‬

‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)3‬‬
‫سورۀ قمر‬

‫‪ - 1‬زیرا در س وگند خ وردن ب ه غ یر خ دا و ص فات او‪ ،‬اش تباه کف ر اس ت‪ ،‬ام ام ابن ع ربی‪/‬‬
‫می‌گوید‪ :‬کسی که از روی قصد به الت و عزی و امثال آن‌ها سوگند بخورد‪ ،‬کافر می‌شود‪،‬‬
‫و کسی که از روی جهالت به آن‌ها سوگند بخورد باید کلمۀ توحید (ال إله إال هللا) را بگوی د‪،‬‬
‫تا کفارۀ برای گناهش باشد‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سبب اینکه اگر کسی برای رفیقش گفت که بیا تا قمار بازی کنیم‪ ،‬باید صدقه بدهد‪ ،‬این است‬
‫که تا این صدقه دادن‪ ،‬کفارۀ برای این سخن نا شایستش گردد‪.‬‬
‫‪ )2‬اینکه سوگند خوردن به الت و عزی‪ ،‬با قمار بازی در یک سیاق ذکر شده است‪ ،‬سببش‬
‫آن است که این دو عمل از اعمال اهل جاهلیت بود‪ ،‬از این جهت از هر دو عم ل زش ت در‬
‫یک سیاق ممانعت به عم ل آم ده اس ت‪ ،‬و چ ون در م ورد مق دار این ص دقه چ یزی نیام ده‬
‫است‪ ،‬صدقه دادن آنچه که در عرف صدقه گفت ه ش ود‪ ،‬کف ایت اس ت‪ ،‬و به تر آن اس ت‪ ،‬ب ه‬
‫اندازۀ باشد که اقالً برای یکبار فقیر را سیر کند‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ )3‬لزوم این صدقه برکسی است که تصمیم با قمار بازی می‌گیرد‪ ،‬ولی کسی ک ه فعال قم ار‬
‫بازی کرده است‪ ،‬و پولی را از این راه بدس ت آورده اس ت‪ ،‬بای د تم ام این پول‌ه ا را ب رای‬
‫فقراء و مساکین خیرات بدهد‪ ،‬و از صمیم قلب تصمیم بگیرد که دوباره مرتکب چنین عم ل‬
‫ناروائی نگردد‪ ،‬زیرا قمار از گناهان کبیره است‪ ،‬و توبه کردن از گناهان کبیره بر همگ ان‬
‫واجب و الزم است‪.‬‬
‫‪ - 3‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورۀ (قمر) – جز سه آیت آن – مکی است‪ ،‬و این سه آیت عبارت‌اند از‪َ﴿ :‬أمۡ يَقُولُ ونَ ن َۡحنُ‬
‫ص ‪ٞ‬ر﴾ تا ﴿بَ ِل ٱلسَّا َعةُ َم ۡو ِع ُدهُمۡ َوٱلسَّا َعةُ َأ ۡده َٰى َوَأ َمرُّ ﴾‪.‬‬
‫َج ِميع‪ُّ ٞ‬منتَ ِ‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )3‬س ه رک وع‪ ،‬و (‪ )55‬پنج اه وپنج آیت‪ ،‬و (‪ )148‬ی ک ص د وچه ل‬
‫وهشت کلمه‪ ،‬و (‪ )1482‬یک هزار وچهار صد وهش تاد ودو ح رف‪ ،‬و (‪ )671‬وش ش ص د‬
‫وهفتاد ویک نقطه است‪.‬‬
 ‫‪219‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬

‫‪ -66‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪﴿ :‬بَ ِل ٱلسَّا َعةُ َم ۡو ِع ُدهُمۡ َوٱلسَّا َعةُ َأ ۡده َٰى َوَأ َمرُّ ﴾‬
‫باب [‪ :]66‬قوله تعالی‪﴿ :‬بلکه موعد آن‌ه••ا روز قی••امت اس••ت و روز قی•امت مص•یبت ب•ارتر و‬
‫تلخ‌تر است﴾‬

‫ت‪« :‬لَقَ ْد ُأ ْن ِز َل َعلَى ُم َح َّم ٍد َ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهَا‪ ،‬قَ الَ ْ‬
‫‪ -1784‬ع َْن عاِئ َشةَ َر ِ‬
‫ٱلس ا َعةُ َأ ۡده َٰى َوَأ َم رُّ ﴾ [رواه‬ ‫ٱلس ا َعةُ َم ۡو ِع ُدهُمۡ َو َّ‬‫اريَةٌ َأ ْل َعبُ ‪﴿ ،‬بَ ِل َّ‬
‫َو َسلَّ َم بِ َم َّكةَ وَِإنِّي لَ َج ِ‬
‫البخاری‪.]4876 :‬‬
‫‪ -1784‬از عائشهل روایت است که گفت‪ :‬هنگامی که من دخترک خورد سالی‬
‫بودم و بازی می‌کردم در مک ه این آیت ب ر محم د ج ن ازل گردی د‪﴿ :‬بلک ه موع د‬
‫آن‌ها روز قیامت است‪ ،‬و روز قیامت مصیبت‌بار و تلخ‌تر است﴾‪.‬‬

‫ورةُ ال َّر ْح ِ‬
‫من‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫سورۀ الرحمن‬

‫‪ -67‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالى‪َ ﴿ :‬و ِمن ُدونِ ِه َما َجنَّت ِ‬

‫َان﴾‬
‫باب [‪ :]67‬قوله تعالی‪﴿ :‬غیر از این دو بوستان‪ ،‬دو بوستان دیگر است﴾‬

‫ض َي هللاُ َع ْن هُ‪َ :‬أ َّن َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1785‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن قَ ْي ٍ‬
‫ب‪ ،‬آنِيَتُهُ َم ا َو َم ا فِي ِه َم ا‪َ ،‬و َم ا‬‫ان ِم ْن َذهَ ٍ‬ ‫ض ٍة‪ ،‬آنِيَتُهُ َما َو َما فِي ِه َما‪َ ،‬و َجنَّتَ ِ‬ ‫َان ِم ْن فِ َّ‬‫«جنَّت ِ‬
‫قَا َل‪َ :‬‬
‫ُ‬ ‫َأ‬
‫بَ ْينَ القَوْ ِم َوبَ ْينَ ْن يَ ْنظرُوا ِإلَى َربِّ ِه ْم ِإاَّل ِردَا ُء ال ِكب ِْر‪َ ،‬علَى َوجْ ِه ِه فِي َجنَّ ِة َع ْد ٍن» [رواه‬
‫البخاری‪.]4878 :‬‬
‫‪ -1785‬از عبدهللا بن قیسس روایت است که پیامبر خدا ج فرمودند‪:‬‬
‫«دو بهشت است که ظرف‌ه ای آن و هرچ ه ک ه در آن موج ود اس ت از نق ره‬
‫است‪ ،‬و دو بهشت است که ظرف‌های آن و هرچه که در آن موجود اس ت از طال‬
‫است‪ ،‬و دو بهشت (عَدن) بین مردم و بین اینکه به پروردگارش ان نگ اه کنن د‪ ،‬ب ه‬
‫جز ردای کبریائی که بر وجه [خدا] است‪ ،‬چیز دیگری قرار ندارد»(‪.)2‬‬

‫‪ - 1‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬سورۀ (ال رحمن) مکی اس ت‪ ،‬و این اولین س وره‌ای اس ت ک ه ق ریش آن را ب ه ص دای بلن د‬
‫شنیدند‪ ،‬و کسی که آن را به صدای بلند خواند‪ ،‬عبدهللا بن مسعودس بود‪ ،‬و وقتی که وی این‬
‫سورۀ را در (حجر) کعبه خواند‪ ،‬قریش او را زدند تا رویش خون آلود شد‪.‬‬
‫‪ )2‬و این س ورۀ دارای (‪ )3‬س ه رک وع‪ ،‬و (‪ )78‬هفت اد وهش ت آیت‪ ،‬و (‪ )361‬وس ه ص د‬
‫وپنجاه ویک کلم ه‪ ،‬و (‪ )683‬وش ش ص د وهش تاد وس ه ح رف‪ ،‬و (‪ )576‬پنج ص د وهفت اد‬
‫وشش نقطه است‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪220‬‬
‫ُور ‪ٞ‬ت فِي ۡٱل ِخيَ ِام﴾‬
‫ُور َّم ۡقص ٰ َ‬
‫‪ -68‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪﴿ :‬ح ‪ٞ‬‬
‫باب [‪ :]68‬قوله تعالی‪﴿ :‬حورهایی که در سرا پرده‌ها مستور‌اند﴾‬

‫ض َي هللاُ َع ْن هُ‪َ :‬أ َّن َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫س َر َ‬ ‫‪ -1786‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن قَ ْي ٍ‬
‫َاويَ ٍة ِم ْنهَ ا‬‫ضهَا ِس تُّونَ ِمياًل ‪ ،‬فِي ُك لِّ ز ِ‬ ‫قَا َل‪ِ« :‬إ َّن فِي ال َجنَّ ِة خَ ْي َمةً ِم ْن لُْؤ لَُؤ ٍة ُم َج َّوفَ ٍة‪َ ،‬عرْ ُ‬
‫َرينَ ‪ ،‬يَطُوفُ َعلَ ْي ِه ُم ال ُمْؤ ِمنُونَ [رواه البخاری‪ 4879 :‬وانظر ح دیث‬ ‫َأ ْه ٌل َما يَ َروْ نَ اآلخ ِ‬
‫رقم‪.]4878 ،3245 :‬‬
‫‪ -1786‬از عبدهللا بن قیسس روایت است که پیامبر خدا ج فرمودند‪:‬‬ ‫َ‬
‫در جنت خیمه‌ای اس ت از مرواری د می ان خ الی‪ ،‬ک ه ع رض آن شص ت می ل‬
‫است‪ ،‬در هرگوشه آن مردمی است که مردمان گوشه دیگر را نمی‌بینن د‪ ،‬مؤم نین‬
‫به دیدن کسانی که در این خیمه ق رار دارن د می‌آین د‪ »...‬و بقی ه ح دیث هم اکن ون‬
‫گذشت(‪.)1‬‬

‫ورةُ ال ُم ْمت َِحنَ ِة‬

‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ ممتحنه‬
‫وا َع ُد ِّوي َو َع ُد َّو ُكمۡ َأ ۡولِيَٓا َء﴾‬ ‫‪ -69‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪ٰ ﴿ :‬يََٓأ ُّيهَا ٱلَّ ِذينَ َءا َمنُ ْ‬
‫وا اَل تَتَّ ِخ ُذ ْ‬
‫باب [‪ :]69‬قوله تعالی‪﴿ :‬دشمن من و دشمن خود را برای خود دوست انتخاب نکنید﴾‬

‫ص لَّى هللاُ‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬ق ا َل‪ :‬بَ َعثَنِي َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬‫ب َر ِ‬ ‫‪ -1787‬ع َْن عَل َّي ب ِْن َأبِي طَالِ ٍ‬
‫ب ب ِْن بَ ْلتَ َعةَ‪َ ،‬و ق ا َل‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪ ،‬فَ َذ َك َر َحديث ِ‬
‫حاط ِ‬ ‫الزبَ ْي َر َوال ِم ْقدَا َد َر ِ‬‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َأنَا َو ُّ‬
‫وا َعد ُِّوي َو َع ُد َّو ُكمۡ َأ ۡولِيَ ٓا َء﴾ [رواه‬
‫وا اَل تَتَّ ِخ ُذ ْ‬ ‫ٓ‬
‫ت فِي ِه‪ٰ ﴿ :‬يََأ ُّيهَا ٱلَّ ِذينَ َءا َمنُ ْ‬ ‫آخ ِر ِه‪َ :‬ونَ َزلَ ْ‬
‫في ِ‬
‫البخاری‪.]4890 :‬‬

‫‪ - 2‬رادای کبریائی‪ ،‬از اموری است که فهم حقیقت و کیفیت آن برای بشر امکان پذیر نیس ت‪،‬‬
‫و باید به آن ایمان آورد‪ ،‬و از جستجوی حقیقت و کیفیت آن خود داری نمود‪.‬‬
‫‪ - 1‬مراد از آن این قول پیامبر خدا ج است که فرمودند‪« :‬دو بهشت است که ظرف‌ه ای آن و‬
‫هرچه که در آن موجود است از نقره است و دو بهشت است که ظرف‌های آن و هرچ ه ک ه‬
‫در آن موجود است از طال است‪ ،...‬به حدیث (‪ )1785‬مراجعه کنید‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این سوره آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورۀ (ممتحنه) مدنی است‪ ،‬و این س ورۀ ب ه ن ام س ورۀ مبع ثره‪ ،‬و س ورۀ فاض حه ن یز ی اد‬
‫می‌ش ود‪ ،‬ام ام س خاوی‪ /‬می‌گوی د ک ه این س ورۀ بع د از س ورۀ (أح زاب) و پیش از س ورۀ‬
‫(نساء) نازل شده است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )2‬دو رکوع‪ ،‬و (‪ )13‬سیزده آیت‪ ،‬و (‪ )370‬سه صد وهفت اد کلم ه‪ ،‬و‬
‫(‪ )1793‬ویک هزار وهفت صد ونود وسه حرف‪ ،‬و (‪ )705‬هفت صد وپنج نقطه است‪.‬‬
 ‫‪221‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫‪ -1787‬از علی بن ابی طالبس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج من و زبیر‬
‫و مقدادب را فرستادند – و حدیث حاطب بن ابی بلتعه را ذکر نموده و در آخر آن‬
‫گفت که – و این آیت نازل گردید که ای مسلمانان! ﴿دش من من و دش من خ ود را‬
‫برای خود دوستان انتخاب نکنید﴾(‪.)1‬‬

‫‪ -70‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪ِ﴿ :‬إ َذا َجٓا َءكَ ۡٱل ُم ۡؤ ِم ٰنَ ُ‬

‫ت يُبَايِ ۡعنَكَ ﴾‬
‫باب [‪ :]70‬قوله تعالی‪﴿ :‬هنگامی که زن‌های مسلمان نزد تو آمدند که با تو بیعت کنند‪﴾...‬‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬

‫ت‪ :‬بَايَ ْعنَا َرسُو َل هَّللا ِ َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا‪ ،‬قَالَ ْ‬
‫َطيَّةَ َر ِ‬‫‪ -1788‬ع َْن ُأ ِّم ع ِ‬
‫ت ا ْم َرَأةٌ يَ َدهَا‪،‬‬ ‫ض ِ‬ ‫ٗ‬
‫فَقَ َرَأ َعلَ ْينَا‪َ﴿ :‬أن اَّل ي ُۡش ِر ۡكنَ بِٱهَّلل ِ َش ۡ‍ٔيا﴾‪َ « ،‬ونَهَانَ ا ع َِن النِّيَا َح ِة»‪ ،‬فَقَبَ َ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َش ْيًئا‪،‬‬ ‫ت‪َ :‬أ ْس َع َد ْتنِي فُالَنَةُ‪ُ ،‬أ ِري ُد َأ ْن َأجْ ِزيَهَا‪ ،‬فَ َما قَا َل لَهَا النَّبِ ُّي َ‬ ‫فَقَالَ ْ‬
‫ت‪ ،‬فَبَايَ َعهَا [رواه البخاری‪.]4892 :‬‬ ‫ت َو َر َج َع ْ‬ ‫فَا ْنطَلَقَ ْ‬
‫‪ -1788‬از أم عطیهل روایت است ک ه گفت‪ :‬ب ا پی امبر خ دا ج بیعت نم ودیم و‬
‫ایش ان این آیت را برم ا تالوت نمودن د‪ ...« :‬اینک ه ب ه خ دا چ یزی را ش ریک‬
‫نیاورند‪ »...‬و م ا را از نوح ه ک ردن من ع کردن د‪ ،‬و زنی دس ت خ ود را از بیعت‬
‫کش ید [این زن خ ود أم عطی ه راوی ح دیث ب ود]‪ ،‬و گفت‪ :‬فالن زن ب ا من نوح ه‬
‫کرده است‪ ،‬و من می‌خواهم که [مقابل نوحه‌اش] مزدش را بدهم‪[ ،‬یع نی‪ :‬ب رایش‬
‫نوح ه کنم]‪ ،‬پی امبر خ دا ج ب رایش چ یزی نگفتن د‪ ،‬آن زن رفت [و بع د از نوح ه‬
‫کردن برای آن زن] برگشت و بیعت کرد(‪.)2‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫قصۀ حاطب بن ابی بلتعه از این قرار است که‪ :‬چون پی امبر خ دا ج آم ادگی جن گ ب ا اه ل‬
‫مکه را گرفتن د‪ ،‬ح اطب ب رای آن‌ه ا نام ۀ نوش ت‪ ،‬و از این قص د مس لمانان آن‌ه ا را خ بر‬
‫ساخت‪ ،‬و نامه را بدست زنی داد تا برای آن‌ها برس اند‪ ،‬پی امبر خ دا ج علی بن ابی ط البس‬
‫را با چند نفر دیگر به عقب آن زن فرستادند‪ ،‬آن‌ها آن زن را گرفته و آوردند‪ ،‬پیامبر خدا ج‬
‫حاطب را طلبیده و گفتند‪ :‬این چه کاری بود که کردی؟ حاطب معذرت خواسته و گفت‪ :‬این‬
‫کار را از روی ردت نکردم‪ ،‬بلکه ب ه این جهت ک ردم ت ا در ن زد اه ل مک ه آب روی داش ته‬
‫باش م‪ ،‬و آن‌ه ا از خویش اوندانم در آنج ا حم ایت نماین د‪ ،‬پی امبر خ دا ج فرمودن د‪« :‬راس ت‬
‫می‌گوید»‪ ،‬عمرس گفت‪ :‬اجازه بدهید ت ا گ ردنش را ب زنم‪ ،‬پی امبر خ دا ج او را از این ک ار‬
‫منع نموده و فرمودند‪« :‬او به جنگ بدر اشتراک داشته است‪ ،‬و خداوند در م ورد اه ل ب در‬
‫گفته است‪ ،‬هرچه می‌خواهید بکنید‪ ،‬گناهان شما را آمرزیده‌ام»‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬این گفته راوی ک ه‪( :‬و زنی دس ت خ ود را از بیعت کش ید)‪ ،‬در ظ اهر ام ر داللت ب ر این‬
‫دارد که‪ :‬پیامبر خدا ج دست خود را بر دست زن‌ه ا گذاش ته و ب ا آن‌ه ا بیعت می‌کردن د‪ ،‬و‬
‫هم‌چنین در قصۀ بیعت در نزد ابن خزیمه‪ ،‬و ابن حبان‪ ،‬وبزار آمده است که‪( :‬پیامبر خدا ج‬
‫دست خود را از بیرون خانه دراز کردند‪ ،‬و ما [زن‌ها] دست خ ود را از داخ ل خان ه دراز‬
‫کردیم)‪ ،‬که این حدیث هم داللت بر این دارد که بیعت با دست بین رسول خدا ج و آن زن‌ها‬
‫صورت گرفته است‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪222‬‬

‫ورةُ ُ‬
‫الج ُم َع ِة‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫سورۀ جمعه‬

‫ولی این مخالف با قول عائشهل است که می‌گوید‪( :‬به خداوند قسم که در بیعت دست پی امبر‬
‫خدا ج با دست زنی تماس نکرد‪ ،‬و بیعت‌شان با زن‌ها به این طریق بود ک ه ب رای ه ر زنی‬
‫که بیعت می‌کردند‪ ،‬می‌گفتند‪ :‬به این چیز با تو بیعت کردم)‪.‬‬
‫و بعضی از علماء در جواب از حدیث باب گفته‌اند که‪ :‬مراد از اینکه آن زن دست خ ود را‬
‫از بیعت کشید‪ ،‬این اس ت ک ه‪ :‬بیعت ک ردنش را ت ا وقت رفتن و نوح ه ک ردن ب رای آن زن‬
‫دیگر به ت اخیر ان داخت‪ ،‬و می‌گوین د‪ :‬هم‌چ نین ش اید م راد از دراز ک ردن دس ت از ب یرون‬
‫خانه‪ ،‬و از درون خانه‪ ،‬اصل بیعت باشد‪ ،‬نه دراز کردن حقیقی دست‪.‬‬
‫ولی این جواب‌ها همان طور ک ه می‌بینی د جواب‌ه ایی اس ت ک ه ب ر اس اس احتم ال اس توار‬
‫است‪ ،‬حتی احتمالش احتمال بعیدی است‪ ،‬و آنچه که به نظ ر می‌رس د این اس ت ک ه‪ :‬ح دیث‬
‫باب به همان معنی حقیقی خود است‪ ،‬یعنی‪ :‬پیامبر خدا ج در وقت بیعت ب ا آن زن‌ه ا دس ت‬
‫می‌دادند‪ ،‬ولی دست دادن‌شان با آن‌ها به این طریق بود که باالی دست ش ریف خ ود پارچ ه‬
‫سمیک کرباس مانندی می‌انداختند‪ ،‬و زن‌ها از روی آن پارچه با ایش ان بیعت می‌کردن د‪ ،‬و‬
‫دلیل آن حدیثی است که ابوداود از ش عبی روایت می‌کن د ک ه‪ :‬پی امبر خ دا ج در وقت بیعت‬
‫کردن با زن‌ها پارچه سمیکی را آوردند‪ ،‬و بر باالی دست خود انداختند‪ ،‬و فرمودند‪ :‬من ب ا‬
‫زن‌ها مصافحه نمی‌کنم‪ ،‬و به این طریق می‌توان بین حدیث باب و ح دیث عائشهل ک ه گفت ه‬
‫بود (به خداوند قسم که در بیعت دست پیامبر خدا ج با دست زنی تم اس نک رد) جم ع ک رد‪،‬‬
‫زیرا در صورتی که بیعت کردن از روی پارچه سمیک کرباس مانن دی باش د‪ ،‬ب ه یقین ک ه‬
‫دس ت پی امبر خ دا ج ب ا دس ت زن‌ه ا تم اس نک رده اس ت‪ ،‬وهللا تع الی أعلم‪ ،‬فتح المب دی (‬
‫‪.)3/361‬‬
‫‪ )2‬احمد و ط بری از طری ق مص عب بن ن وح روایت می‌کنن د ک ه گفت‪ :‬از زن‌ه ای ک ه ب ا‬
‫پیامبر خدا ج بیعت کرده بودند‪ ،‬پیر زنی را دیدم که برایم گفت‪ :‬پیامبر خدا ج در بیعت خود‬
‫برای ما گفتند‪ :‬که نباید نوحه کنیم‪ ،‬پیر زنی گفت‪ :‬یا رسول هللا! در مص یبتی ک ه ب رایم رخ‬
‫داده بود‪ ،‬مردمی آمده و با من نوحه کرده بودند‪ ،‬و اکنون برای آن‌ها مصیبتی رسیده اس ت‪،‬‬
‫می‌خواهم برای آن‌ها نوحه کنم‪ ،‬فرمودند‪ :‬برو برای آن‌ها نوحه کن‪ ،‬آن پیر زن رفت و بع د‬
‫از نوحه کردن برای آن مردم‪ ،‬برگشت و بیعت نمود‪.‬‬
‫‪ )3‬نوحه کردن به اساس احادیث بسیار دیگری که آم ده اس ت ح رام اس ت‪ ،‬و اینک ه در این‬
‫حدیث پیامبر خدا ج برای آن زن و یا برای زن دیگری اج ازه نوح ه ک ردن را دادن د‪ ،‬ی ک‬
‫حکم خاص و استثنائی اس ت‪ ،‬و ام ام ابن حجر‪ /‬می‌گوی د‪ :‬س بب اج ازه دادن پی امبر خ دا ج‬
‫برای آن‌ها در نوحه کردن آن است که نوحه کردن در اص ل مب اح ب ود‪ ،‬بع د از آن مک روه‬
‫گردید‪ ،‬و اخیراً حرام شد‪.‬‬
‫‪ )4‬ابویعلی از ابن مالک اشعری روایت می‌کند که پیامبر خ دا ج فرمودن د‪« :‬زن ن وحه‌گر‪،‬‬
‫اگر پیش از مرگ خود از نوحه کردن توبه نکند‪ ،‬در روز قیامت ازاری از قبر به پایش‪ ،‬و‬
 ‫‪223‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫اخَرينَ ِم ۡنهُمۡ لَ َّما يَ ۡل َحقُ ْ‬
‫وا بِ ِهمۡۚ ﴾‬ ‫‪ -71‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪َ ﴿ :‬و َء ِ‬
‫باب [‪ :]71‬قوله تعالی‪﴿ :‬و [پیامبر ج را] در مردم دیگری که به آن‌ه••ا نپیوس••تند ن••یز مبع••وث‬
‫ساختیم﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ُ :‬كنَّا ُجلُوسًا ِع ْن َد النَّبِ ِّي َ‬ ‫‪ -1789‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫ت‪َ :‬م ْن‬ ‫اخَرينَ ِم ۡنهُمۡ لَ َّما يَ ۡل َحقُ ْ‬
‫وا بِ ِهمۡۚ ﴾ قَ ا َل‪ :‬قُ ْل ُ‬ ‫ت َعلَ ْي ِه سُو َرةُ ال ُج ُم َع ِة‪َ ﴿ :‬و َء ِ‬ ‫َو َسلَّ َم‪ ،‬فَُأ ْن ِزلَ ْ‬
‫ض َع َر ُس و ُل هَّللا ِ‬ ‫ار ِس ُّي‪َ ،‬و َ‬ ‫اج ْعهُ َحتَّى َسَأ َل ثَالَثًا‪َ ،‬وفِينَا َس ْل َمانُ الفَ ِ‬‫هُ ْم يَا َرسُو َل هَّللا ِ؟ فَلَ ْم يُ َر ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم يَ َدهُ َعلَى َس ْل َمانَ ‪ ،‬ثُ َّم قَا َل‪« :‬لَوْ َكانَ اِإل ي َمانُ ِع ْن َد الثُّ َريَّا‪ ،‬لَنَالَ هُ ِر َج ا ٌل‬ ‫َ‬
‫‪َ -‬أوْ َر ُج ٌل ‪ِ -‬م ْن هَُؤ الَ ِء» [رواه البخاری‪.]4897 :‬‬
‫‪ -1789‬از ابوهریرهس روایت است که گفت‪ :‬نزد پیامبر خدا ج نشس ته ب ودیم‬
‫که سورۀ جمعه نازل گردید‪[ ،‬و از آن جمله این آیۀ کریمه که]‪﴿ :‬و[پی امبر ج را]‬
‫برای مردم دیگری که به آن‌ها نپیوستند نیز مبعوث ساختیم﴾‪.‬‬
‫گفت‪ :‬گفتم‪ :‬یا رسول هللا! این‌ها چه کسانی‌اند؟ و پیامبر خدا ج متوجه نشدند‪ ،‬تا‬
‫آنکه س ه ب ار از ایش ان س وال نم ودم‪ ،‬و در بین م ا مس لمان فارسیس ن یز وج ود‬
‫داشت‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج دست خود را ب ر س ر س لمان نه اده و فرمودن د‪« :‬اگ ر ایم ان در‬
‫ثریا باشد‪ ،‬اشخاصی و یا شخصی از این مردم‪ ،‬به یقین آن را در می‌یابند»(‪.)1‬‬

‫چادری از جرب بر سرش می‌کنند»‪.‬‬

‫‪ - 1‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورۀ (جمعه) مدنی است‪ ،‬امام سخاوی‪ /‬می‌گوید که این سورۀ بعد از سورۀ (تغابن) و پیش‬
‫از سورۀ (فتح) نازل شده است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )2‬دو رکوع‪ ،‬و (‪ )11‬ی ازده آیت‪ ،‬و (‪ )176‬ی ک ص د وهفت اد وش ش‬
‫کلم ه‪ ،‬و (‪ )787‬هفت ص د وهش تاد وهفت ح رف‪ ،‬و (‪ )357‬س ه ص د وپنج اه وهفت نقط ه‬
‫است‪.‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬این ح دیث داللت ب ر این دارد ک ه اه ل (ف ارس) در طلب علم و خ دمت دین و ایم ان ب ر‬
‫دیگران سبقت دارند‪ ،‬و این خبر پیامبر خدا ج به حقیقت پیوسته و عملی گردیده است‪ ،‬و از‬
‫عالئم نبوت آن حضرت ج بشمار می‌آید‪ ،‬زیرا بسیاری از علمای شهیر اسالم و کس انی ک ه‬
‫در خدمت این دین بودند‪ ،‬از اهل (فارس) بوده و هستند‪ ،‬مانند‪ :‬امام ابوحنیفه‪ ،‬امام بخ اری‪،‬‬
‫امام مسلم‪ ،‬امام ابوداود‪ ،‬امام ترمذی‪ ،‬امام نسائی‪ ،‬امام ابن ماجه‪ ،‬امام ابن حبان بستی‪ ،‬ام ام‬
‫ابوحاتم رازی‪ ،‬امام ابو زرعه رازی‪ ،‬ام ام غ زالی‪ ،‬ام ام سرخس ی‪ ،‬ام ام فخرال دین رازی‪،‬‬
‫امام بزدوی‪ ،‬عبدالرحمن جامی‪ ،‬حاکم نیش اپوری‪ ،‬ابن س ینای بلخی‪ ،‬ق اری ه روی‪ ،‬نس فی‪،‬‬
‫جصاص‪ ،‬و ده‌ها بلکه صدها امام دیگر که در عل وم مختل ف دین‪ ،‬از قبی ل تفس یر‪ ،‬ح دیث‪،‬‬
‫فقه‪ ،‬اصول فقه‪ ،‬تاریخ‪ ،‬نحو‪ ،‬صرف‪ ،‬و غیره سرآمده روزگار ب ود‪ ،‬و تالیف ات و تص نیفات‬
‫معتبر و با ارزشی داشته‌اند‪.‬‬
‫‪ )2‬اهل (فارس) از اوالد فارس بن جابر بن یافث بن نوح÷ می‌باش ند‪ ،‬در اول دارای عقی ده‬
‫توحید و در دین نوح÷ بودند‪ ،‬بعد از آن به مت ابعت از یکی از مل وک (ف رس) ب ه ص بائیت‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪224‬‬

‫سو َرةُ ال ُمنَافِ َ‬

‫قون‬ ‫ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫سورۀ منافقون‬
‫‪ -72‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪ِ﴿ :‬إ َذا َجٓا َءكَ ۡٱل ُم ٰنَفِقُونَ قَالُ ْ‬
‫وا ن َۡشهَ ُد ِإنَّكَ لَ َرسُو ُل ٱهَّلل ۗ ِ﴾‬
‫باب [‪ :]72‬قول•ه تع•الی‪﴿ :‬آنگ•اه ک•ه منافق•ان ن•زد ت•و آم•ده و گفتن•د‪ :‬ش•هادت می‌دهیم ک•ه ت•و‬
‫فرستاده خدا هستی﴾‬

‫ْت َع ْب َد هَّللا ِ ْبنَ‬ ‫ت فِي َغ زَا ٍة فَ َس ِمع ُ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ُ :‬ك ْن ُ‬ ‫‪ -1790‬ع َْن َز ْي ِد ب ِْن َأرْ قَ َم َر ِ‬
‫ُول هَّللا ِ َحتَّى يَ ْنفَضُّ وا ِم ْن َحوْ لِ ِه‪َ ،‬ولَِئ ْن َر َج ْعنَ ا ِم ْن‬ ‫ُأبَ ٍّي‪ ،‬يَقُولُ‪ :‬الَ تُ ْنفِقُوا َعلَى َم ْن ِع ْن َد َرس ِ‬
‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ك لِ َع ِّمي َأوْ لِ ُع َم َر‪ ،‬فَ َذ َك َرهُ لِلنَّبِ ِّي َ‬ ‫ت َذلِ َ‬ ‫ِع ْن ِد ِه لَي ُْخ ِر َج َّن اَألع َُّز ِم ْنهَا اَأل َذلَّ‪ ،‬فَ َذكَرْ ُ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ِإلَى َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن ُأبَ ٍّي‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬فَ َدعَانِي فَ َح َّد ْثتُهُ‪ ،‬فََأرْ َس َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫ص ابَنِي‬ ‫ص َّدقَهُ‪ ،‬فََأ َ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َو َ‬ ‫َوَأصْ َحابِ ِه‪ ،‬فَ َحلَفُوا َما قَالُوا‪ ،‬فَ َك َّذبَنِي َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫ك‬‫ت‪ ،‬فَقَ ا َل لِي َع ِّمي‪َ :‬م ا َأ َردْتَ ِإلَى َأ ْن َك َّذبَ َ‬ ‫ت فِي البَ ْي ِ‬ ‫ط‪ ،‬فَ َجلَ ْس ُ‬ ‫ُص ْبنِي ِم ْثلُ هُ قَ ُّ‬
‫هَ ٌّم لَ ْم ي ِ‬
‫ث‬ ‫ك ۡٱل ُم ٰنَفِقُ ونَ ﴾ فَبَ َع َ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َو َمقَتَكَ؟ فََأ ْن َز َل هَّللا ُ تَ َعالَى‪ِ﴿ :‬إ َذا َجٓا َء َ‬ ‫َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫ك يَ ا َز ْي دُ» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم فَقَ َرَأ فَقَا َل‪ِ« :‬إ َّن هَّللا َ قَ ْد َ‬
‫ص َّدقَ َ‬ ‫ِإلَ َّي النَّبِ ُّي َ‬
‫‪.]4900‬‬
‫‪ -1790‬از زید بن ارقمس روایت است که گفت‪ :‬در یکی از غزوات بودم‪ ،‬که‬
‫از عبدهللا بن أبی بن سلول [سرکرده منافقان] شنیدم که می‌گفت‪ :‬برای کس انی ک ه‬
‫نزد رسول هللا می‌باشند چیزی ندهید‪ ،‬تا از نزدش پراکنده شوند‪ ،‬و هنگامی که از‬
‫نزد وی به مدینه برگردیم‪ ،‬اشخاص با عزت و آبرومند‪ ،‬مردم پست و ذلی ل را از‬
‫این شهر بیرون خواهند کرد‪.‬‬
‫این خبر را برای کاکایم (عمویم) و یا ب رای عم ر رس اندم‪ ،‬و او این س خن را‬
‫برای پیامبر خدا ج رسانید‪ ،‬ایش ان م را خواس تند‪ ،‬و من آنچ ه را ک ه ش نیده ب ودم‬
‫برای‌شان گفتم‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج به طلب عبدهللا بن ابی و یاران او فرس تادند‪ ،‬و آن‌ه ا س وگند ی اد‬
‫کردند که چنین سخنی نگفته‌ایم‪ ،‬پیامبر خدا ج مرا دروغگو پنداشته و س خن او را‬
‫قبول کردند‪[ ،‬از این پیش آمد] چنان اندوهی به من رخ داد ک ه در عم ر خ ود ب ه‬
‫چنین اندوهی گرفتار نشده بودم‪ ،‬و در خانه نشستم‪.‬‬
‫کاکایم (عمویم) آمد و برایم گفت‪ :‬مگر دیگر کاری نداشتی که خود را در ن زد‬
‫پیامبر خدا ج دروغگو معرفی کردی‪ ،‬و سبب قهر و غضب ایشان نسبت به خ ود‬

‫گرائیدند‪ ،‬و سپس به متابعت از عقیده زردشت آتش پرست شدند‪ ،‬تا آنکه نور اس الم ظه ور‬
‫نمود‪ ،‬و در زمان خالفت عمر فاروقس مشرف به دین اسالم شدند‪.‬‬
‫‪ -‬سورۀ (منافقون) مدنی است‪ ،‬و این س ورۀ دارای (‪ )2‬دو رک وع‪ ،‬و (‪ )11‬ی ازده آیت‪ ،‬و (‬ ‫‪1‬‬

‫‪ )183‬یک صد وهشتاد وسه کلمه‪ ،‬و (‪ )821‬هشت صد وبیست ویک حرف‪ ،‬و (‪ )342‬س ه‬
‫صد وچهل ودو نقطه است‪.‬‬
 ‫‪225‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫شدی؟ و همان بود که خداوند متعال این آیه را نازل کرد ک ه‪﴿ :‬آنگ اه ک ه منافق ان‬
‫نزد تو آمدند﴾‪.‬‬
‫پی امبر خ دا ج م را ن زد خ ود خاس تند و این آی ۀ مبارک ه را تالوت نم وده و‬
‫فرمودند‪« :‬ای زید! خداوند سخن تو را تصدیق نمود»‪.‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم لِيَ ْستَ ْغفِ َر لَهُ ْم‪ ،‬فَلَوَّوْ ا‬
‫‪َ -1791‬وع ْنهُ في رواية قا َل‪ :‬فَ َدعَاهُ ُم النَّبِ ُّي َ‬
‫ُر ُءو َسهُ ْم [رواه البخاری‪.]4903 :‬‬
‫‪ -1791‬و از زید بن ارقمس در روایت دیگری آمده است که گفت‪ :‬پیامبر خدا‬
‫ج منافقان را طلبیدند تا برای آن‌ها طلب مغفرت نمایند‪ ،‬ولی آن‌ها از این کار خود‬
‫داری نمودند‪.‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم يَقُ ولُ‪« :‬اللَّهُ َّم‬
‫ْت َرسُو َل هَّللا ِ َ‬ ‫‪َ -1792‬وع ْنهُ َر ِ‬
‫ض َي هللاُ قا َل‪َ :‬س ِمع ُ‬
‫ار» [رواه‬ ‫ص ِ‬ ‫ْ‬ ‫َأل‬ ‫َأ‬ ‫َأ‬
‫ك ابْنُ الفَضْ ِل فِي‪ْ « :‬بنَا ِء ْبنَا ِء ا ن َ‬ ‫ار» َو َش َّ‬
‫ص ِ‬‫ار‪َ ،‬وَأِل ْبنَا ِء ا ن َ‬
‫ْ‬ ‫َأل‬ ‫ص ِ‬‫ا ْغفِرْ لَِأْل ْن َ‬
‫البخاری‪.]4906 :‬‬
‫‪ -1792‬و از زی د در روایت دیگ ری آم ده اس ت ک ه گفت‪ :‬از پی امبر خ دا ج‬
‫شنیدم که فرمودند‪« :‬الهی! برای انصار و اوالد انصار بیامرز»‬
‫و راوی در اینکه‪« :‬اوالد اوالد انصار را نیز گفته باشند» در شک است ‪.‬‬
‫(‪)1‬‬

‫ورةُ التَّ ْح ِر ِ‬
‫يم‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ تحریم‬
‫‪ -73‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪ٰ ﴿ :‬يََٓأيُّهَا ٱلنَّبِ ُّي لِ َم تُ َحرِّ ُم َمٓا َأ َح َّل ٱهَّلل ُ لَ ۖكَ ﴾‬
‫باب [‪ :]73‬قوله تعالی‪﴿ :‬ای پیامبر! چرا چیزهایی را ک••ه خ••دا ب••رایت حالل ک••رده اس••ت ح••رام‬
‫می‌گردانی﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ت‪َ :‬ك انَ َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَا‪ ،‬قَ الَ ْ‬‫‪ -1793‬ع َْن عَاِئ َشةَ َر ِ‬
‫ص ةُ َعلَى‪َ ،‬أيَّتُنَ ا‬ ‫ْت َأنَ ا َو َح ْف َ‬‫ث ِع ْن َدهَا‪ ،‬فَ َواطَي ُ‬ ‫ش‪َ ،‬ويَ ْم ُك ُ‬ ‫ت َجحْ ٍ‬ ‫يَ ْش َربُ َع َساًل ِع ْن َد َز ْين َ‬
‫َب بِ ْن ِ‬
‫ت‬ ‫ك ِري َح َم َغ افِي َر‪ ،‬قَ ا َل‪« :‬الَ‪َ ،‬ولَ ِكنِّي ُك ْن ُ‬ ‫َد َخ َل َعلَ ْيهَا فَ ْلتَقُلْ لَهُ‪َ :‬أ َك ْلتَ َمغَافِي َر‪ِ ،‬إنِّي َأ ِج ُد ِم ْن َ‬

‫‪ - 1‬ولی در صحیح مسلم آمده اس ت ک ه پی امبر خ دا ج ب رای اوالد انص ار ن یز طلب مغف رت‬
‫نمودند‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورل (تحریم) مدنی است‪.‬‬
‫‪ )2‬این س ورۀ دارای (‪ )2‬دو رک وع‪ ،‬و (‪ )12‬دوازده آیت‪ ،‬و (‪ )253‬دوص د وپنج اه وس ه‬
‫کلمه‪ ،‬و (‪ )1123‬یک هزار ویک صد وبیست وسه حرف‪ ،‬و (‪ )519‬پنج ص د ون زده نقط ه‬
‫است‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪226‬‬
‫ك َأ َح دًا»‬ ‫ش‪ ،‬فَلَ ْن َأعُو َد لَهُ‪َ ،‬وقَ ْد َحلَ ْف ُ‬
‫ت‪ ،‬الَ تُ ْخبِ ِري بِ َذلِ َ‬ ‫َأ ْش َربُ َع َساًل ِع ْن َد َز ْين َ‬
‫َب بِ ْن ِ‬
‫ت َجحْ ٍ‬
‫[رواه البخاری‪.]4912 :‬‬
‫‪ -1793‬از عائشهل روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج در ن زد زینب بنت‬
‫جحشل َع َسل می‌خوردند و نزدش مکث می‌کردند‪ ،‬من و حفصه با هم اتفاق کردیم‬
‫که چون پیامبر خدا ج نزد هر کدام م ا آمدن د بگ وئیم‪ :‬مگ ر (مغ افیر) خورده‌ای د؟‬
‫[مغافیر گیاهی است صحرائی و بد بوی]‪ ،‬از دهان شما بوی (مغافیر) می‌آید‪.‬‬
‫َس ل در ن زد‬ ‫[چون این سخن را به ایشان گف تیم] فرمودن د‪ :‬ن ه خ یر! چ یزی ع َ‬
‫زینب بنت جحش تناول نموده‌ام‪ ،‬و بار دیگر از آن عسل نخواهم خورد‪ ،‬و ب ه این‬
‫چیز سوگند خورده‌ام‪ ،‬و نباید از این موضوع به کسی خبر بدهی»(‪.)1‬‬

‫ورةُ ا ْلقَلَ ِم‬

‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ قلم‬
‫‪ -74‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪ُ ﴿ :‬عتُ ۢلِّ بَ ۡع َد ٰ َذلِكَ زَ نِ ٍيم﴾‬
‫باب [‪ :]74‬قوله تعالی‪﴿ :‬کینه توزی که بعد از آن رسوا است﴾‬

‫صلَّى هللاُ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪َ :‬س ِمع ُ‬

‫ْت النَّبِ َّي َ‬ ‫ب ال ُخزَا ِع َّي َر ِ‬ ‫ارثَةَ ْبنَ َو ْه ٍ‬ ‫‪ -1794‬ع َْن َح ِ‬
‫هَّللا‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ِّف‪ ،‬ل وْ ق َس َم َعلى ِ‬‫َأ‬ ‫َ‬ ‫َض ع ٍ‬‫يف ُمت َ‬ ‫ض ِع ٍ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُأ‬
‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم يَقُولُ‪َ« :‬أال خبِ ُرك ْم بِ ه ِل ال َجن ِة؟ ك لُّ َ‬
‫َأ‬ ‫َ‬
‫ُأ‬
‫اظ ُم ْستَ ْكبِ ٍر» [رواه البخاری‪.]4918 :‬‬ ‫ار‪ُ :‬كلُّ ُعتُلٍّ ‪َ ،‬ج َّو ٍ‬ ‫َأَلبَ َّرهُ‪َ ،‬أالَ ْخبِ ُر ُك ْم بَِأ ْه ِل النَّ ِ‬
‫‪ -1794‬از حارثه بن َوهب ُخزاعیس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬از پی امبر خ دا ج‬
‫شنیدم که می‌فرمودند‪« :‬آی ا ت و را از اه ل بهش ت خ بر ن دهم؟ [اه ل بهش ت] ه ر‬
‫ضعیف و ناتوانی است‪ ،‬که اگر به خ دا س وگند بخ ورد‪ ،‬خ دا س خن او را راس ت‬
‫می‌سازد‪ ،‬و آیا تو را از اهل دوزخ خبر ندهم؟ [اهل دوزخ] هر ش خص س رکش‪،‬‬
‫فربه‪ ،‬خود خواه و مستکبری است»(‪.)3‬‬

‫‪ - 1‬قصد عائشه و حفصهب دروغ گفتن برای پیامبر خدا ج نبود‪ ،‬بلک ه می‌خواس تند ایش ان را‬
‫از زینب جحشل دور سازند‪ ،‬و غیرت و حسادت زن‌ها در این باره معروف اس ت‪ ،‬و ح تی‬
‫بعضی از علماء گفته‌اند‪ :‬عملی که در بین زن‌ه ا از روی حس ادت ب ا یک دیگر س ر می‌زن د‬
‫مؤاخذۀ ندارد‪ ،‬زیرا حسادت بردن زن‌ها بر یک دیگر ب رای آن‌ه ا فط رت و س جیه اس ت‪ ،‬و‬
‫نمی‌توانند از آن خود داری نمایند‪.‬‬
‫‪ - 2‬س ورۀ (قلم) م دنی اس ت‪ ،‬ابن ن دیم از ابن عباس ب روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬این س وره ت ا‬
‫وم﴾ مکی‪ ،‬و بعد از این آیه تا ﴿لَ ۡو َكانُ ْ‬
‫وا يَ ۡعلَ ُمونَ ﴾‪ ،‬مدنی است‪ ،‬و ام ام‬ ‫﴿ َسن َِس ُم ۥهُ َعلَى ۡٱل ُخ ۡرطُ ِ‬
‫سخاوی‪ /‬می‌گوی د‪ :‬این س وره بع د از س ورۀ (مزم ل)‪ ،‬و پیش از س ورۀ (م دثر) ن ازل ش ده‬
‫است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )2‬دو رکوع‪ ،‬و (‪ )52‬پنجاه ودو آیت‪ ،‬و (‪ )306‬سه صد وشش کلمه‪ ،‬و (‬
‫‪ )1295‬یک هزار و دوصد ونود وپنج حرف‪ ،‬و (‪ )593‬پنج صد ونود سه نقطه است‪.‬‬
 ‫‪227‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬

‫اق َوي ُۡدع َۡونَ ِإلَى ٱل ُّسجُو ِد﴾‬ ‫‪ -75‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪﴿ :‬يَ ۡو َم ي ُۡك َش ُ‬
‫ف عَن َس ٖ‬
‫باب [‪ :]75‬قوله تعالی‪﴿ :‬روزی که کار باال گیرد و به سجده کردن دعوت شوند﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬س ِمع ُ‬
‫ْت النَّبِ َّي َ‬ ‫‪ -1795‬ع َْن َأبِي َس ِعي ٍد َر ِ‬
‫يَقُولُ‪« :‬يَ ْك ِشفُ َربُّنَا ع َْن َساقِ ِه‪ ،‬فَيَ ْس ُج ُد لَهُ ُكلُّ ُمْؤ ِم ٍن َو ُمْؤ ِمنَ ٍة‪ ،‬فَيَ ْبقَى ُك لُّ َم ْن َك انَ يَ ْس ُج ُد‬
‫اح دًا» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫طبَقً ا َو ِ‬ ‫فِي ال ُّد ْنيَا ِريَا ًء َو ُس ْم َعةً‪ ،‬فَيَ ْذهَبُ لِيَ ْس ُجدَ‪ ،‬فَيَ ُع و ُد ظَ ْه ُرهُ َ‬
‫‪.]4919‬‬
‫‪ -1795‬از ابوس عیدس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬از پی امبر خ دا ج ش نیدم ک ه‬
‫می‌فرمودند‪:‬‬
‫«پروردگار ما [در روز قیامت] س اقش را برهن ه می‌س ازد [بال کی ف] و ه ر‬
‫مرد و زن مؤمنی ب رایش س جده می‌کن د‪ ،‬و کس انی ک ه در دنی ا ب ه جهت ری اء و‬
‫سمعه سجده می‌کردند‪ ،‬می‌خواهند که سجده کنند‪ ،‬پش ت آن‌ه ا مانن د طبقی راس ت‬
‫قرار می‌گیرد»‪[ .‬و قدرت به سجده کردن پیدا نمی‌کنند]‪.‬‬

‫ورةُ النَّا ِز َعا ِ‬

‫ت‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫سورۀ نازعات‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬
‫ْت َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬رَأي ُ‬
‫‪ -1796‬ع َْن َسه ِْل بْنُ َس ْع ٍد َر ِ‬
‫ت َوالسَّا َعةُ َكهَاتَي ِْن» [رواه‬ ‫َو َسلَّ َم قَا َل‪ :‬بِِإصْ بَ َع ْي ِه َه َك َذا‪ ،‬بِال ُو ْسطَى َوالَّتِي تَلِي اِإل ْبهَا َم «بُ ِع ْث ُ‬
‫البخاری‪.]4936 :‬‬
‫‪ -1796‬از سهل بن سعدس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج را دی دم ک ه ب ا‬
‫دو انگشت خود‪ ،‬که انگشت وسطی و انگشت شهادت باشد‪ ،‬اشاره نموده و گفتند‪:‬‬
‫«من و قیامت‪ ،‬مانند این دو با یکدیگر مبعوث شدم»(‪.)2‬‬

‫‪ - 3‬مراد از این حدیث اغلبیت است نه اکملیت‪ ،‬یعنی‪ :‬اغلب کسانی که ب ه بهش ت می‌رون د از‬
‫نوع اول می‌باشند‪ ،‬و اغلب کسانی که به دوزخ می‌روند از نوع دوم‪ ،‬و این طور نیس ت ک ه‬
‫هر ضعیف و نا توانی به بهشت برود‪ ،‬و یا هر فربه و مستکبری به دوزخ‪.‬‬
‫‪ - 1‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬س ورۀ (نازع ات) مکی‪ ،‬اس ت‪ ،‬این س ورۀ بن ام (س اهره) ن یز ی اد می‌ش ود‪ ،‬ام ام س خاوی‪/‬‬
‫ٱنش قَّ ۡت﴾ ن ازل ش ده‬ ‫می‌گوید‪ :‬این سورۀ بعد از س ورۀ (نب أ)‪ ،‬و پیش از س ورۀ ﴿ِإ َذا َّ‬
‫ٱلس َمٓا ُء َ‬
‫است‪.‬‬
‫‪ )2‬اين سورۀ دارای (‪ )2‬دو رکوع‪ ،‬و (‪ )46‬چهل وش ش آیت‪ ،‬و (‪ )181‬ی ک ص د وهش تاد‬
‫ویک کلمه‪ ،‬و (‪ )791‬هفت صد ونود یک حرف‪ ،‬و (‪ )340‬سه صد وچهل نقطه است‪.‬‬
‫‪ - 2‬یع نی‪ :‬بعثت من ب ا قی ام قی امت آن‌چن ان نزدی ک اس ت ک ه این دو انگش ت ب ا هم نزدی ک‬
‫می‌باشند‪ ،‬و مراد از نزدیکی‪ ،‬نظر به مدت خلقت کون است‪ ،‬نه نظر به مدت عمر انسان‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪228‬‬

‫ورةُ َعبَ َ‬
‫س‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫سورۀ عبس‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم قَا َل‪َ « :‬مثَ ُل الَّ ِذي يَ ْق َرُأ القُ رْ آنَ ‪،‬‬
‫‪ -1797‬ع َْن عَاِئ َشةَ‪ ،‬ع َِن النَّبِ ِّي َ‬
‫ُأ‬
‫َوهُ َو َحافِظٌ لَهُ َم َع ال َّسفَ َر ِة ال ِك َر ِام البَ َر َر ِة‪َ ،‬و َمثَ ُل الَّ ِذي يَ ْق َر ‪َ ،‬وهُ َو يَتَ َعاهَ ُدهُ‪َ ،‬وهُ َو َعلَ ْي ِه‬
‫ان» [رواه البخاری‪.]4937 :‬‬ ‫َش ِدي ٌد فَلَهُ َأجْ َر ِ‬
‫‪ -1797‬از عائشهل از پیامبر خدا ج روایت است که فرمودند‪:‬‬
‫«کسی که قرآن را حفظ نموده و تالوت می‌کن د‪ ،‬مانن د مالئک ه ک رام اس ت‪ ،‬و‬
‫کسی که قرآن را تالوت نموده و یاد می‌گیرد‪ ،‬و این کار برایش مشقت آور است‪،‬‬
‫برای او دو مزد است»(‪.)2‬‬

‫ورةُ ا ْلمـُطَفِّفِ َ‬
‫ين‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)3‬‬
‫سورۀ مطففین‬

‫‪ - 1‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬سورۀ (عبس) که به نام سورۀ ( َسفَره) نیز یاد می‌شود‪ ،‬مکی است‪ ،‬ح اکم از عائشهل روایت‬
‫می‌کند که این سورۀ در مورد ابن ام مکتومس ک ه ش خص نابین ائی ب ود‪ ،‬ن ازل گردی د‪ ،‬این‬
‫شخص نزد پیامبر خدا ج آمد‪ ،‬و می‌گفت‪ :‬یا رسول هللا! م را رهنم ائی کنی د‪ ،‬و در این وقت‬
‫در نزد پیامبر خدا ج چندین نفر از سرکردگان قریش وجود داشتند‪ ،‬و پیامبر خ دا ج ب ه این‬
‫شخص نابینا اعتناء نکرده و مشغول گفتگو با آن‌ها و دعوت آن‌ها به سوی اس الم بودن د‪ ،‬و‬
‫همان بود که این آیات نازل گردید‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )1‬یک رکوع‪ ،‬و (‪ )42‬چهل ودو آیت‪ ،‬و (‪ )133‬یک صد وسی وسه‬
‫کلمه‪ ،‬و (‪ )552‬پنج صد وپنجاه ودو حرف‪ ،‬و (‪ )292‬دو صد ونود ودو نقطه است‪.‬‬
‫‪ - 2‬این دو مزدی ک ه ب رای این ش خص اس ت‪ ،‬یکی م زد تالوت‪ ،‬و دیگ ری م زد مش قت در‬
‫تالوت است‪ ،‬و البته این به آن معنی نیست که م زد این ش خص از م زد کس ی ک ه ق رآن را‬
‫حفظ می‌کند بیش تر اس ت‪ ،‬بلک ه ب ه این مع نی اس ت ک ه م زد آن نس بت ب ه خ ودش دو چن د‬
‫می‌شود نه نسبت به حافظ قرآن‪ ،‬از این جهت است که شخص اول نسبت به عل و مق ام خ ود‬
‫به مرتبه مالئکه کرام صعود می‌کند‪.‬‬
‫‪ - 3‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬در مکی‪ ،‬بودن و مدنی بودن سورۀ (مطففین) بین علماء اختالف است‪ ،‬و راجح آن است که‬
‫مدنی است‪ ،‬و امام سخاوی‪ /‬می‌گوید‪ :‬این سورۀ بعد از سورۀ (عنکبوت) نازل ش ده‪ ،‬از ابن‬
‫عباسب روایت است که‪ :‬چون پیامبر خدا ج به مدینه آمدند‪ ،‬دیدند که این مردم از نگ اه کی ل‬
‫و وزن از بدترین مردمان هستند‪ ،‬خداوند متعال ﴿ َو ۡي ‪ٞ‬ل لِّ ۡل ُمطَفِّفِينَ ﴾ را نازل س اخت‪ ،‬و هم ان‬
‫بود که این مردم کیل و وزن خود را اصالح ساختند‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )1‬ی ک رک وع‪ ،‬و (‪ )780‬هفت ص د وهش تاد ح رف‪ ،‬و (‪ )169‬ی ک‬
‫صد وشصت ونه کلمه‪ ،‬و (‪ )36‬سی وشش آیت‪ ،‬و (‪ )358‬وس ه ص د وپنج اه وهش ت نقط ه‬
‫است‪.‬‬
 ‫‪229‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬

‫‪ -76‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪﴿ :‬يَ ۡو َم َيقُو ُم ٱلنَّاسُ لِ َربِّ ۡٱل ٰ َعلَ ِمينَ ﴾‬
‫باب [‪ :]76‬قوله تعالی‪﴿ :‬روزی که مردم در حضور پروردگار جهانیان می‌ایستند﴾‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم قَ ا َل‪:‬‬‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪َ :‬أ َّن النَّبِ َّي َ‬
‫‪ -1798‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن ُع َم َر َر ِ‬
‫اف ُأ ُذنَ ْي ِه»‬
‫ص ِ‬ ‫يب َأ َح ُدهُ ْم فِي َر ْش ِح ِه ِإلَى َأ ْن َ‬ ‫«حتَّى يَ ِغ َ‬ ‫﴿يَ ۡو َم يَقُو ُم ٱلنَّاسُ لِ َربِّ ۡٱل ٰ َعلَ ِمينَ ﴾ َ‬
‫[رواه البخاری‪.]4938 :‬‬
‫‪ -1798‬از عبدهللا بن عمرب روایت است که پی امبر خ دا ج فرمون د‪« :‬روزی‬
‫که مردم در حضور پروردگ ار جهانی ان می‌ایس تند» م ردم در ع رق خ ود ت ا دو‬
‫نرمۀ گوش فرو می‌روند»(‪.)1‬‬

‫ورةُ االنشقاق‬
‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ انشقاق‬
‫‪ -77‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪﴿ :‬فَ َس ۡوفَ ي َُحا َسبُ ِح َسابٗ ا يَ ِس ٗيرا﴾‬
‫باب [‪ :]77‬قوله تعالی‪﴿ :‬به آسانی حساب را می‌گذراند﴾‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪:‬‬‫ت‪ :‬قَ ا َل َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَ ا قَ الَ ْ‬‫‪ -1799‬ع َْن عَاِئ َشةَ َر ِ‬
‫ب ال ِعلم‪[ .‬رواه البخ اری‪:‬‬ ‫ْ‬ ‫ك»‪ .‬وبَ اقِي ال َح ديث تَقَ َّد َم في ِكت ا ِ‬ ‫ْس َأ َح ٌد يُ َح َ‬
‫اس بُ ِإاَّل هَلَ َ‬ ‫«لَي َ‬
‫‪ 4939‬وانظر حدیث رقم‪.]103 :‬‬
‫‪ -1799‬از عائشهل روایت است که گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج فرمودن د‪« :‬هرکس ی‬
‫که [در روز قیامت] مورد محاسبه قرارگیرد هالک می‌ش ود»‪ ،‬و بقی ه ح دیث در‬
‫باب (علم) گذشت(‪.)3‬‬

‫‪ - 1‬قاضی ابوبکر بن عربی‪ /‬می‌گوید‪ :‬در قیامت عرق هرکس ب ا خ ودش ایس تاده می‌ش ود‪ ،‬و‬
‫این طور نیست که مانند حالت دنیا مایعات با یکدیگر خلط شوند‪ ،‬و این از اموری است ک ه‬
‫ایمان آوردن به آن واجب است‪ ،‬و البته خداون د متع ال ب ر ه ر چ یزی ق ادر اس ت‪َ﴿ ،‬أ َّن ٱهَّلل َ‬
‫َعلَ ٰى ُك ِّل َش ۡي ٖء قَ ِدي ٌر﴾‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورۀ (انشقاق) مکی است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )1‬یک رکوع‪ ،‬و (‪ )25‬بیست وپنج آیت‪ ،‬و (‪ )108‬ی ک ص د وهش ت‬
‫کلمه‪ ،‬و (‪ )448‬چهار صد وچهل وهشت حرف‪ ،‬و (‪ )209‬دوصد ونه نقطه است‪.‬‬
‫‪ - 3‬و بقیه حدیث این اس ت ک ه‪ :‬عائشهل گفت‪ :‬پرس یدم آی ا خداون د نگفت ه اس ت ک ه ب ه زودی‬
‫محاسبه آسانی خواهد شد؟ فرمودند‪« :‬این مرحله پیش شدن به حساب اس ت‪ ،‬ولی کس ی ک ه‬
‫بطور دقیق محاسبه شود‪ ،‬هالک می‌شود»‪ ،‬و این حدیث به شماره (‪ )88‬قبالً گذشت‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪230‬‬
‫‪ -78‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪﴿ :‬لَت َۡر َكب َُّن طَبَقًا عَن طَبَ ٖق﴾‬
‫باب [‪ :]78‬قوله تعالی‪﴿ :‬به حاالت گوناگونی مواجه خواهید شد﴾‬

‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َم ا‪ :‬ق ا َل ﴿لَت َۡر َكب َُّن طَبَقً ا عَن طَبَ ٖق﴾ َ‬
‫«ح ااًل‬ ‫س َر ِ‬‫‪ -1800‬ع َْن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم» [رواه البخاری‪.]4940 :‬‬ ‫ال»‪ ،‬قَا َل‪« :‬هَ َذا نَبِ ُّي ُك ْم َ‬
‫بَ ْع َد َح ٍ‬
‫‪ -1800‬از ابن عباسب روایت است که گفت‪ :‬معنی این قول خداوند متع ال ک ه‬
‫می‌فرماید‪﴿ :‬به حاالت گوناگونی مواجه خواهید شد﴾ این است که‪ :‬ح التی بع د از‬
‫حالت دیگری بر شما خواهد آمد‪ ،‬این معنی را پیامبر خدا ج گفته‌اند(‪.)1‬‬

‫س‬ ‫ورةُ ال َّ‬

‫ش ْم ِ‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ شمس‬
‫‪« -79‬باب»‬
‫باب [‪]79‬‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ‪َ ،‬أنَّهُ َس ِم َع النَّبِ َّي َ‬ ‫‪ -1801‬ع َْن َعبْد هَّللا ِ ب ِْن َز ْم َعةَ َر ِ‬
‫ث‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ِ﴿« :‬إ ِذ ۢٱنبَ َع َ‬ ‫يَ ْخطُبُ ‪َ ،‬و َذ َك َر النَّاقَةَ َوالَّ ِذي َعقَ َر‪ ،‬فَقَا َل َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬
‫َار ٌم‪َ ،‬منِي ٌع فِي َر ْه ِط ِه‪ِ ،‬م ْث ُل َأبِي َز ْم َعةَ» َو َذ َك َر النِّ َسا َء‪،‬‬ ‫َزي ٌز ع ِ‬ ‫ث لَهَا َر ُج ٌل ع ِ‬ ‫َأ ۡشقَ ٰىهَا﴾ ا ْنبَ َع َ‬
‫آخ ِر يَوْ ِم ِه» ثُ َّم‬ ‫اج ُعهَا ِم ْن ِ‬ ‫ُض ِ‬ ‫فَقَ ا َل‪« :‬يَ ْع ِم ُد َأ َح ُد ُك ْم‪ ،‬فَيَجْ لِ ُد ا ْم َرَأتَ هُ َج ْل َد ال َع ْب ِد‪ ،‬فَلَ َعلَّهُ ي َ‬
‫ك َأ َح ُد ُك ْم ِم َّما يَ ْف َع لُ» َوقَ ا َل َأبُ و‬ ‫ض َح ُ‬ ‫الض رْ طَ ِة‪َ ،‬وقَ ا َل‪« :‬لِ َم يَ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ض ِح ِك ِه ْم ِمنَ‬ ‫َو َعظَهُ ْم فِي َ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‬‫اويَةَ‪َ :‬ح َّدثَنَا ِه َشا ٌم‪ ،‬ع َْن َأبِي ِه‪ ،‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن َز ْم َعةَ‪ ،‬قَا َل‪ :‬النَّبِ ُّي َ‬ ‫ُم َع ِ‬
‫الزبَي ِْر ب ِْن ال َع َّو ِام [رواه البخاری‪.]4942 :‬‬ ‫ِم ْث ُل َأبِي َز ْم َعةَ َع ِّم ُّ‬

‫‪ - 1‬در اینکه مراد از یک حالت به حالت دیگر شدن چیست؟ سخنانی زیادی گفته‌ان د‪ ،‬بعض ی‬
‫می‌گویند که مراد از آن حالت قیامت اس ت‪ ،‬و کل بی می‌گوی د ک ه م راد از آن این اس ت ک ه‬
‫مردم می‌میرند و زنده می‌شوند‪ ،‬و باز می‌میرن د و زن ده می‌ش وند‪ ،‬و ابن عباس ب می‌گوی د‪:‬‬
‫م راد از آن م ردن‪ ،‬و زن ده ش دن‪ ،‬و حس اب دادن اس ت‪ ،‬و عکرم ه می‌گوی د‪ :‬م راد از آن‪،‬‬
‫حالت شیر خوارگی‪ ،‬و بعد از آن حالت طف ولیت‪ ،‬و بع د از آن ح الت ج وانی‪ ،‬و بع د از آن‬
‫حالت پیری است‪ ،‬وهللا تعالی أعلم‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این سوره آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورۀ مکی است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )1‬یک رک وع‪ ،‬و (‪ )15‬پ انزده آیت‪ ،‬و (‪ )50‬پنج اه کلم ه‪ ،‬و (‪،)247‬‬
‫دوصد وچهل وهفت حرف و (‪ )97‬نود وهفت نقطه است‪.‬‬
 ‫‪231‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫‪ -1801‬از عبدهللا بن زَمعهس(‪ )1‬روایت است که وی‪ :‬از پی امبر خ دا ج ش نیده‬
‫است که خطبه می‌دادند‪[ ،‬و در خطبۀ خود] از شتر [صالح÷] و کسی که ش کمش‬
‫را دریده بود یاد کرده و فرمودند‪:‬‬
‫«وقتی که بدترین آن قوم [برای کشتن شتر] برخاست‪ ،‬این ش خص ق وی و ب ا‬
‫جرأت‪ ،‬و شخص با شرارتی بود‪ ،‬و در عین حال شخصی بود که مانن د ابوزمع ه‬
‫اقوام و خویشاوندان زیادی داشت‪.‬‬
‫و موضوع زن‌ها را ذکر نموده و فرمودند‪« :‬بعضی از شما زنش را ب ه مانن د‬
‫آنکه غالمش را بزند‪ ،‬لت و کوب می‌کن د‪ ،‬و چ ه بس ا ک ه در آخ ر هم ان روز ب ا‬
‫همان همسرش‪ ،‬همبستر گردد»(‪.)2‬‬
‫بعد از آن در مورد خنده کردن به کسی که از وی بادی خ ارج می‌ش ود وع ظ‬
‫کردند و گفتند‪« :‬چرا اگر از کسی بادی خارج می‌شود خنده می‌کنید»؟(‪.)3‬‬
‫و از عبدهللا بن زمعه در روایت دیگری آمده است که پیامبر خ دا ج – ع وض‬
‫ابی زمعه گفتند ‪« -‬مانند ابی زمعه عم زبیر بن عوام»(‪.)4‬‬

‫ورةُ ا ْل َعلَ ِ‬
‫ق‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)5‬‬
‫سورۀ علق‬

‫‪ - 1‬وی عبدهللا بن زمعه بن أسود قرشی اسدی‪ ،‬خواهر زادۀ ام المؤم نین ام س لمهل اس ت‪ ،‬در‬
‫مدینه منوره سکنی گزین گردید‪ ،‬پنج سالش در هج رت گذش ت‪ ،‬پ درش پیش از هج رت در‬
‫حال کفر مرد‪ ،‬و خودش در سال سی وپنج هجری وفات یافت‪( ،‬االصابه‪.)2/311 :‬‬
‫‪ - 2‬یعنی‪ :‬چنین شخص بین دو کار مخ الف جم ع می‌کن د‪ ،‬زدن زن ک ه س بب تنف ر و دش منی‬
‫است‪ ،‬و همبستر شدن با زن که س ببش محبت و دوس تی اس ت‪ ،‬پس چ ون احتم ال همبس تر‬
‫شدن با زن وجود دارد‪ ،‬نباید هیچ وقت او را لت و ک وب کن د‪ ،‬و ح تی اگ ر نخواس ته باش د‬
‫امروز و یا در چند روز آینده با همسرش همبس تر ش ود‪ ،‬آی ا مگ ر پیش از این ب ا همس رش‬
‫همبستر نشده است؟ و البته که شده است‪ ،‬و در صورتی که چنین است‪ ،‬این شخص چگون ه‬
‫به خود اجازه می‌دهد که همسرش را لت و کوب نماید‪.‬‬
‫‪ - 3‬معنایش این نیست که بیرون کردن باد از دبر امر عادی است‪ ،‬و نباید به آن خندی د‪ ،‬بلک ه‬
‫معنایش این است که نباید چنین کاری کرد‪ ،‬و سبب خنده دیگران شد‪ ،‬و ح تی اگ ر از کس ی‬
‫بادی بدون اراده‌اش خارج می‌گردد‪ ،‬نباید به این کار خنده کرد‪ ،‬و سبب خج الت آن ش خص‬
‫گردید‪.‬‬
‫‪ - 4‬یعنی‪ :‬عاقر ناقه را به ابو زمعه عم زبیر بن عوام تشبیه کرده‌اند‪ ،‬و قابل تذکر است که ابو‬
‫زمعه عم حقیقی زب یر نیس ت‪ ،‬زی را ن ام اب و زمع ه اس ود اس ت‪ ،‬و اس ود بن مطلب بن اس د‬
‫است‪ ،‬و عوام بن خویلد بن اسد اس ت‪ ،‬پس اس د ک ه هم ان اب و زمع ه باش د‪ ،‬پس ر عم ع وام‬
‫می‌شود نه عم وی‪ ،‬و اطالق پسر عم‪ ،‬بر عم‪ ،‬در لسان عرب جائز است و رواج دارد‪.‬‬
‫‪ - 5‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورۀ (علق) که به نام سورۀ (اقرأ) نیز یاد می‌شود‪ ،‬مکی‪ ،‬است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )1‬رکوع‪ ،‬و (‪ )19‬نزده آیت‪ ،‬و (‪ )73‬هفتاد وسه کلمه‪ ،‬و (‪ )197‬یک‬
‫صد ونود وهفت حرف‪ ،‬و (‪ )125‬یک صد وبیست وپنج نقطه است‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪232‬‬
‫‪ -80‬باب‪ :‬قَوله تَ َعالَى‪َ ﴿ :‬كاَّل لَِئن لَّمۡ يَنتَ ِه﴾‬
‫باب [‪ :]80‬قوله تعالی‪﴿ :‬اگر از این کارش دست برندارد‪﴾...‬‬

‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َم ا‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬قَ ا َل َأبُ و َج ْه ٍل‪ :‬لَِئ ْن َرَأي ُ‬

‫ْت ُم َح َّمدًا‬ ‫س َر ِ‬‫‪ -1802‬ع َِن اب ِْن َعبَّا ٍ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫صلى هللاُ َعل ْي ِه َو َس ل َم فَقَ ا َل‪« :‬ل وْ فَ َعل هُ‬‫َّ‬ ‫صلِّي ِع ْن َد ال َك ْعبَ ِة َأَلطََأ َّن َعلى ُعنقِ ِه‪ ،‬فَبَل َغ النبِ َّي َ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫يُ َ‬
‫َأَل َخذتهُ ال َمالَِئ َكة» [رواه البخاری‪.]4958 :‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫‪ -1802‬از ابن عباسب روایت است که گفت‪ :‬ابوجهل گفت اگر محم د را ب بینم‬
‫که در نزدیک خانه [کعبه] نماز می‌خواند‪ ،‬بر گ ردنش س وار می‌ش وم‪ ،‬چ ون این‬
‫خبر برای پیامبر خدا ج رسید‪ ،‬فرمودند‪:‬‬
‫«اگر خواسته باشد چنین کند‪ ،‬مالئکۀ [عذاب] او را می‌گیرند» ‪.‬‬
‫(‪)1‬‬

‫ورةُ ا ْل َك ْوثَ ِر‬

‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ کوثر‬
‫‪« -81‬باب»‬
‫باب [‪]81‬‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم ِإلَى‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬لَ َّما ُع ِر َج بِ النَّبِ ِّي َ‬ ‫س َر ِ‬ ‫‪ -1803‬ع َْن َأنَ ٍ‬
‫ت‪َ :‬م ا هَ َذا يَ ا ِجب ِْريلُ؟‬ ‫ْت َعلَى نَهَ ٍر‪َ ،‬حافَتَاهُ قِبَ ابُ اللُّْؤ لُ ِؤ ُم َج َّوفً ا‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬
‫ال َّس َما ِء‪ ،‬قَا َل‪َ« :‬أتَي ُ‬
‫قَا َل‪ :‬هَ َذا ال َكوْ ثَ ُر» [رواه البخاری‪.]4964 :‬‬
‫‪ -1803‬از انسس روایت است که گفت‪ :‬هنگامی که پی امبر خ دا ج ب ه مع راج‬
‫ب رده ش دند‪ ،‬فرمودن د‪« :‬در آنج ا ب ه نه ری رس یدم ک ه دو کن ار آن قبه‌ه ای از‬
‫مروارید میان خالی است‪ ،‬گفتم‪ :‬ای جبرئیل! این چیست؟ گفت‪ :‬این کوثر است»‪.‬‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهَ ا‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬س َأ ْلتُهَا ع َْن قَوْ لِ ِه تَ َع الَى‪ِ﴿ :‬إنَّٓا َأ ۡعطَ ۡي ٰنَ َ‬
‫ك‬ ‫‪ -1804‬ع َْن عَاِئ َشةَ َر ِ‬
‫ف‪ ،‬آنِيَتُهُ‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ ،‬ش ِ‬
‫اطَئاهُ َعلَ ْي ِه دُرٌّ ُم َج َّو ٌ‬ ‫ۡٱل َك ۡوثَ َر﴾ قَالَ ْ‬
‫ت‪« :‬نَهَ ٌر ُأ ْع ِطيَهُ نَبِ ُّي ُك ْم َ‬
‫ُوم» [رواه البخاری‪.]4965 :‬‬ ‫َك َع َد ِد النُّج ِ‬

‫‪ - 1‬نسائی‪ /‬از ابوهریرهس روایت می‌کند که ابوجهل می‌خواست چنین کند‪ ،‬ولی دیدیم ک ه ب ه‬
‫عقب برمی‌گردد‪ ،‬و دستش را بر رویش می‌گیرد‪ ،‬کسی از وی پرسید‪ :‬چه شده است؟ گفت‪:‬‬
‫بین من و بین او – یعنی‪ :‬محمد ج – ج ویی از آتش ق رار دارد‪ ،‬و پی امبر خ دا ج فرمودن د‪:‬‬
‫«اگر نزدیک می‌شد‪ ،‬مالئکه او را تکه تکه می‌کردند»‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این سورۀ آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬سورۀ (کوثر) مکی‪ ،‬است‪.‬‬
‫‪ )2‬این سورۀ دارای (‪ )1‬رکوع‪ ،‬و (‪ )3‬س ه آیت‪ ،‬و (‪ )11‬ی ازده کلم ه‪ ،‬و (‪ )37‬س ی وهفت‬
‫حرف‪ ،‬و (‪ )18‬نقطه است‪.‬‬
 ‫‪233‬‬ ‫کتاب [‪ :]58‬تفسیر‬
‫‪ -1804‬از عائشهل روایت است که چون از وی از معنی این آی ۀ کریم ه ک ه‪:‬‬
‫﴿ما برایت کوثر را دادیم﴾ سؤال شد گفت‪ :‬کوثر عبارت از نهری است که ب رای‬
‫پیامبر ش ما داده ش ده اس ت‪ ،‬دو کن ار آن از دُر می ان خ الی س اخته ش ده اس ت‪ ،‬و‬
‫ظرف‌های [که با آن‌ها می‌نوشند] به شمارۀ ستاره‌ها است(‪.)1‬‬

‫ورةُ ا ْلفَلَ ِ‬
‫ق‬ ‫س َ‬‫ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫سورۀ فلق‬
‫ص لَّى هللاُ‬
‫ت َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْن هُ ق ا َل‪ :‬فَقَ ا َل‪َ :‬س َأ ْل ُ‬
‫ب َر ِ‬ ‫‪ -1805‬ع َْن ُأبَ َّي ْبنَ َك ْع ٍ‬
‫صلَّى‬
‫ت» فَنَحْ نُ نَقُو ُل َك َما قَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ع َِن ال ُم َع ِّو َذتَي ِْن فَقَا َل‪ :‬؟ «قِي َل لِي فَقُ ْل ُ‬
‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم» [رواه البخاری‪.]4976 :‬‬
‫‪ -1805‬از أبی بن کعبس روایت است که گفت‪ :‬از پیامبر خدا ج از (معوذتین)‬
‫[یعنی‪ :‬سورۀ ناس و فلق] پرسیدم(‪.)3‬‬
‫فرمودند‪« :‬برایم چیزی گفته شد و من گفتم» [یعنی‪ :‬این دو س وره ب رایم وحی‬
‫شد‪ ،‬و من گفتم که از وحی است]‪ ،‬و ما هم هم ان چ یزی را می‌گ وئیم ک ه پی امبر‬
‫خدا ج گفتند(‪.)4‬‬

‫‪ - 1‬از مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬این طور دانسته می‌شود از ظرفی که با آن آب نوشیده می‌شود‪ ،‬برای بار دوم از آن استفاده‬
‫نمی‌شود‪ ،‬ورنه وجود این قدر ظرف‌های آب نوشی ضرورتی ن دارد‪ ،‬و ش اید روی حکمت‬
‫و فائدۀ دیگری مانند‪ :‬زینت و امثال آن‪ ،‬این ق در ظ رف در کن ار آن نه اده ش ده باش د‪ ،‬وهللا‬
‫تعالی أعلم‪.‬‬
‫‪ )2‬اینکه ظرف‌ها به تعداد ستاره‌ها است‪ ،‬ثابت است‪ ،‬و اما اینکه ب ه تع داد تم ام س تاره‌های‬
‫موجود در آسمان‌ها باشد‪ ،‬و یا تنها به تعداد ستاره‌های آسمان دنیا‪ ،‬و یا به تع داد س تاره‌های‬
‫که به چشم می‌خورد‪ ،‬همۀ این احتماالت وجود دارد‪ ،‬و حقیقت آن برای ما معل وم نیس ت‪ ،‬و‬
‫علم را به خداوند تفویض می‌کنیم‪.‬‬
‫‪ - 2‬از مسائل متعلق به این سوره آنکه‪:‬‬
‫سورۀ (فلق) بنابر قول راجح مدنی است‪ ،‬این سورۀ دارای (‪ )1‬ی ک رک وع‪ ،‬و (‪ )5‬پنج آیت‪ ،‬و‬
‫(‪ )23‬بیست وسه کلمه‪ ،‬و (‪ )73‬هفتاد وسه حرف‪ ،‬و (‪ )45‬وچهل وپنج نقطه است‪.‬‬
‫‪ - 3‬این سخن را أبی بن کعب وقتی گفت که برایش خبر رسید که ابن مسعود این دو س ورۀ را‬
‫در مصحف خود نوشته نمی‌کن د‪ ،‬یع نی‪ :‬این ط ور فک ر می‌کن د ک ه این دو س ورۀ از ق رآن‬
‫نیست‪.‬‬
‫‪ - 4‬از عبدهللا بن مسعودس روایت شده است که وی این دو سورۀ را در ق رآنی ک ه ن زد خ ود‬
‫داشت ثبت نکرده بود‪ ،‬و این طور فکر می‌کرد ک ه این دو س ورۀ دعاه ایی اس ت ک ه جهت‬
‫دفع شر و شرارت خوانده می‌شود‪ ،‬و از ق رآن نیس ت‪ ،‬پس نبای د در ق رآن ثبت گ ردد‪ ،‬ولی‬
‫سپس صحابهش در قرآن بودن آن‌ها اجماع نمودن د‪ ،‬و ابن مس عودس ن یز از آن نظ ر خ ود‬
‫برگشت‪ ،‬از این جهت اگر امروز کسی از قرآن بودن آن‌ها انکار می‌کند‪ ،‬ب ه اجم اع علم اء‬
‫کافر می‌شود‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪234‬‬
‫یک تذکر مهم(‪.)5‬‬

‫‪ -‬امام بخاری‪ /‬به اساس شروطی که در قبول حدیث مورد نظر قرار می‌ده د‪ ،‬از ی ک ص د‬ ‫‪5‬‬

‫وچهار ده سورۀ که در قرآن مجید وجود دارد‪ ،‬تنها برای چهل وپنج سورۀ احادیثی را یافت ه‬
‫است که یک و یا چند آیت را از آن سورۀ‌ها تفسیر و توضیح می‌نماید‪ ،‬و چون در باقیمان دۀ‬
‫سورۀ‌های قرآن مجید که شصت ونه سورۀ دیگر باشد‪ ،‬چنین احادیثی را نیافته است‪ ،‬لذا در‬
‫مورد آن‌ها چیزی نگفته است‪.‬‬
‫و طوری که مشاهده نمودید‪ ،‬در هر سورۀ از چه ل وپنج س ورۀ مت ذکره‪ ،‬در ابت دای س ورۀ‬
‫معلوماتی در مورد تعداد رکوع ات و آی ات‪ ،‬و ح روف و نق اط آن س ورۀ‌ها ارائ ه داده‌ام‪ ،‬و‬
‫برای آنکه معلومات کاملی از تمام سوره‌های قرآن مجید در این زمین ه وج ود داش ته باش د‪،‬‬
‫الزم دیدم که در اینجا که آخر کتاب تفسیر است‪ ،‬از شصت ونه سورۀ باقیمان ده ن یز‪ ،‬چ نین‬
‫معلوماتی برای خوانندگان این کتاب ارائه نمایم‪ ،‬و من هللا التوفیق‪.‬‬
‫سورۀ‌های چهل وپنجگانۀ را که امام بخاری‪ /‬در کتاب خود ذکر کرده است‪ ،‬و در نتیجه در‬
‫مورد رکوعات و آیات‪ ،‬و حروف و نقاط آن‌ها معلوماتی ارائه شده است‪ ،‬عبارت‌اند از‪:‬‬
‫‪ -1‬سورۀ فاتحه‪ -2 .‬سورۀ بقره‪ -3 .‬س ورۀ آل عم ران‪ -4 .‬س ورۀ نس ا‪ -5 .‬س ورۀ مائ ده‪-6 .‬‬
‫سورۀ انعام‪ -7 .‬سورۀ اعراف‪ -8 .‬سورۀ انفال‪ -9 .‬سورۀ توبه‪ -10 .‬سورۀ هود‪ -11 .‬س ورۀ‬
‫حجر‪ -12 .‬سورۀ نحل‪ -13 .‬سورۀ اسراء‪ -14 .‬کهف‪ -15 .‬س ورۀ م ریم‪ -16 .‬س ورۀ ن ور‪.‬‬
‫‪ -17‬سورۀ فرقان‪ -18 .‬سورۀ روم‪ -19 .‬سورۀ سجده‪ -20 .‬سورۀ احزاب‪ -21 .‬س ورۀ س بأ‪.‬‬
‫‪ -22‬س ورۀ زم ر‪ -23 .‬س ورۀ ش وری‪ -24 .‬س ورۀ دخ ان‪ -25 .‬س ورۀ جاثی ه‪ -26 .‬س ورۀ‬
‫احقاف‪ -27 .‬سورۀ محمد‪ -28 .‬سورۀ (ق)‪ -29 .‬س ورۀ ط ور‪ -30 .‬س ورۀ نجم‪ -31 .‬س ورۀ‬
‫قم ر‪ -32 .‬س ورۀ رحمن‪ -33 .‬س ورۀ ممتحن ه‪ -34 .‬س ورۀ جمع ه‪ -35 .‬س ورۀ جمع ه‪-36 .‬‬
‫سورۀ منافقون‪ -37 .‬سورۀ تحریم‪ -38 .‬س ورۀ قلم‪ -39 .‬س ورۀ نازع ات‪ -40 .‬س ورۀ عبس‪.‬‬
‫‪ -42‬سورۀ مطففین‪ -43 .‬سورۀ انشقاق‪ -44 .‬سورۀ کوثر‪ -45 .‬سورۀ فلق‪.‬‬
‫و اما شصت ونه سورۀ باقیمانده که امام بخاری‪ /‬دربارۀ آن‌ها حدیثی را با مراع ات ش روط‬
‫خود نیافته است‪ ،‬و در نتیجه از آن‌ها ذکری به میان نیاورده است‪ ،‬عبارت‌اند از‪:‬‬
‫‪ -1‬سورۀ یونس‪ -2 .‬سورۀ یوس ف‪ -3 .‬س ورۀ رع د‪ -4 .‬س ورۀ اب راهیم‪ -5 .‬س ورۀ ط ه‪-6 .‬‬
‫سورۀ أنبی اء‪ -7 .‬س ورۀ حج‪ -8 .‬س ورۀ مؤمن ون‪ -9 .‬س ورۀ ش عراء‪ -10 .‬س ورۀ نم ل‪-11 .‬‬
‫سورۀ قصص‪ -12 .‬سورۀ عنکبوت‪ -13 .‬سورۀ لقمان‪ -14 .‬س ورۀ ف اطر‪ -15 .‬س ورۀ یس‪.‬‬
‫‪ -16‬س ورۀ ص افات‪ -17 .‬س ورۀ ص‪ -18 .‬س ورۀ غ افر‪ -19 .‬س ورۀ فص لت‪ -20 .‬س ورۀ‬
‫زخرف‪ -21 .‬سورۀ فتح‪ -22 .‬سورۀ حجرات‪ -23 .‬سورۀ ذاری ات‪ -24 .‬س ورۀ واقع ه‪-25 .‬‬
‫سورۀ حدید‪ -26 .‬سورۀ مجادل ه‪ -27 .‬س ورۀ حش ر‪ -28 .‬س ورۀ ص ف‪ -29 .‬س ورۀ تغ ابن‪.‬‬
‫‪ -30‬سورۀ طالق‪ -31 .‬سورۀ ملک‪ -32 .‬سورۀ حاقه‪ -33 .‬سورۀ معارج‪ -34 .‬سورۀ ن وح‪.‬‬
‫‪ -35‬سورۀ جن‪ -36 .‬سورۀ مزمل‪ -37 .‬سورۀ مدثر‪ -38 .‬سورۀ قیام ه‪ -39 .‬س ورۀ انس ان‪.‬‬
‫‪ -40‬سورۀ مرسالت‪ -41 .‬س ورۀ نب أ‪ -42 .‬س ورۀ تک ویر‪ -43 .‬س ورۀ انفط ار‪ -44 .‬س ورۀ‬
 ‫تاب فَ َ‬
‫ضاِئل القُ ْرآن‬ ‫‪ِ -59‬ك ُ‬
‫کتاب [‪ :]59‬فضائل قرآن‬

‫بروج‪ -45 .‬سورۀ طارق‪ -46 .‬سورۀ أعلی‪ -47 .‬سورۀ غاشیه‪ -48 .‬سورۀ فجر‪ -49 .‬سورۀ‬
‫بلد‪ -50 .‬سورۀ لیل‪ -51 .‬س ورۀ ض حی‪ -52 .‬س ورۀ انش راح‪ -53 .‬س ورۀ تین‪ -54 .‬س ورۀ‬
‫قدر‪ -55 .‬سورۀ بینه‪ -56 .‬سورۀ زلزله‪ -57 .‬سورۀ عادیات‪ -58 .‬سورۀ قارعه‪ -59 .‬س ورۀ‬
‫تکاثر‪ -60 .‬سورۀ عصر‪ -61 .‬سورۀ همزه‪ -62 .‬سورۀ فیل‪ -63 .‬سورۀ قریش‪ -64 .‬س ورۀ‬
‫ماعون‪ -65 .‬سورۀ کافرون‪ -66 .‬نصر‪ -67 .‬سورۀ مسد‪ -68 .‬س ورۀ اخالص‪ -69 .‬س ورۀ‬
‫ناس‪.‬‬
‫معلوماتی دربارۀ رکوع‌ها‪ ،‬آیات حروف‪ ،‬و نقاط این سوره‌های شصت ونه گانه‬
‫سورۀ (یونس)‪:‬‬
‫(سورۀ یونس) به استثنای دو آیۀ آن مکی‪ ،‬و دارای (‪ )11‬یازده رکوع‪ ،‬و (‪ )109‬ی ک ص د‬
‫ونه آیت‪ ،‬و (‪ )1861‬یک هزار وهشت ص د وشص ت وی ک کلم ه‪ ،‬و (‪ )7733‬هفت ه زار‬
‫وهفت صد وسی وسه حرف‪ ،‬و (‪ )3517‬سه هزار وپنج صد وهفده نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (یوسف)‪:‬‬
‫(سورۀ یوسف) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )12‬دوازده رک وع‪ ،‬و (‪ )111‬ی ک ص د وی ازده آیت‪ ،‬و (‬
‫‪ )1808‬یک هزار وهش ت ص د وهش ت کلم ه‪ ،‬و (‪ )7417‬هفت ه زار وچه ار ص د وهف ده‬
‫حرف‪ ،‬و (‪ )3380‬سه هزار وسه صد وهشتاد نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (رعد)‪:‬‬
‫(سورۀ رعد) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )6‬شش رکوع‪ ،‬و (‪ )43‬چهل وسه آیت‪ ،‬و (‪ )863‬هشت صد‬
‫وشصت وسه کلمه‪ ،‬و (‪ )3614‬سه هزار شش صد وچهارده حرف‪ ،‬و (‪ )1540‬ی ک ه زار‬
‫وپنج صد وچهل نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (ابراهیم)‪:‬‬
‫(سورۀ ابراهیم) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )7‬رک وع‪ ،‬و (‪ )52‬پنج اه ودو آیت‪ ،‬و (‪ )845‬هش ت ص د‬
‫وچهل وپنج کلمه‪ ،‬و (‪ )3601‬وسه هزار وش ش ص د وی ک ح رف‪ ،‬و (‪ )1538‬ی ک ه زار‬
‫وپنج صد وسی وهشت نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (طه)‪:‬‬
‫(س ورۀ ط ه) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )8‬هش ت رک وع‪ ،‬و (‪ )135‬ی ک ص د وس ی پنج آیت‪ ،‬و (‬
‫‪ )1641‬یک هزار وشش صد وچهل ویک کلمه‪ ،‬و (‪ )5242‬پنج هزار ودو صد وچه ل ودو‬
‫حرف‪ ،‬و (‪ )4285‬دوهزار وچهار صد وهشتاد وپنج نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (أنبیاء)‪:‬‬
‫(س ورۀ أنبی اء) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )7‬هفت رک وع‪ ،‬و (‪ )112‬ی ک ص د ودوازده آیت‪ ،‬و (‬
‫‪ )1187‬یک هزار ویک صد وهشتاد وهفت کلمه‪ ،‬و (‪ )5154‬پنج هزار وی ک ص د وپنج اه‬
‫وچهار حرف‪ ،‬و (‪ )2257‬دو هزار دو صد وپنجاه وهفت نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (حج)‪:‬‬
 ‫‪ -1‬باب‪َ :‬كيْفَ نَزَ َل ال َو ْح ُي ‪َ ،‬وَأ َّو ُل َما نَزَ َل‬
‫باب [‪ :]1‬وحی چگونه نازل گردید اول چییزی که نازل شد [چه بود]‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪َ « :‬م ا‬ ‫‪ -1806‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫ض َي هللاُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬قَا َل النَّبِ ُّي َ‬
‫ِمنَ اَأل ْنبِيَا ِء نَبِ ٌّي ِإاَّل ُأ ْع ِط َي َما ِم ْثلهُ آ َمنَ َعلَ ْي ِه البَ َشرُ‪ ،‬وَِإنَّ َما َكانَ الَّ ِذي ُأوتِ ُ‬
‫يت َوحْ يً ا َأوْ َح اهُ‬
‫هَّللا ُ ِإلَ َّي‪ ،‬فََأرْ جُو َأ ْن َأ ُكونَ َأ ْكثَ َرهُ ْم تَابِعًا يَوْ َم القِيَا َم ِة» [رواه البخاری‪.]4981 :‬‬
‫‪ -1806‬از ابوهریرهس روایت است که گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج فرمودن د‪« :‬هیچ‬
‫پیامبری نیست مگر آنکه برایش معجزۀ مناسبی ک ه بش ر ب ه آن ایم ان بی اورد‬

‫(سورۀ حج) مکی‪ ،‬و یا مدنی است‪ ،‬و دارای (‪ )10‬ده رکوع‪ ،‬و (‪ )87‬هش تاد وهفت آیت‪ ،‬و‬
‫(‪ )1283‬یک هزار ودو صد وهشتاد وسه کلمه‪ ،‬و (‪ )5442‬پنج ه زار وچه ار ص د وچه ل‬
‫ودو حرف‪ ،‬و (‪ )2318‬دو هزار وسه صد وهژده نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (مؤمنون)‪:‬‬
‫(س ورۀ مؤمن ون) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )6‬ش ش رک وع‪ ،‬و (‪ )118‬ی ک ص د وه ژده آیت‪ ،‬و (‬
‫‪ )1070‬یک هزار وهفتاد کلمه‪ ،‬و (‪ )4534‬چهار هزار وپنج صد وسی وچهار ح رف‪ ،‬و (‬
‫‪ )2121‬دو هزار ویکصد وبیست ویک نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (شعراء)‪:‬‬
‫(سورۀ شعراء) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )11‬یازده رکوع‪ ،‬و (‪ )227‬دو صد وبیست وهفت آیت‪ ،‬و‬
‫(‪ )1277‬یک هزار ودو ص د وهفت اد وهفت کلم ه‪ ،‬و (‪ )5540‬پنج ه زار وپنج ص د وچه ل‬
‫حرف‪ ،‬و (‪ )2680‬دو هزار وشش صد وهشتاد نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (نمل)‪:‬‬
‫(سورۀ نمل) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )7‬هفت رکوع‪ ،‬و (‪ )93‬نود وسه آیت‪ ،‬و (‪ )1167‬یک هزار‬
‫ویک صد وشصت وهفت کلمه‪ ،‬و (‪ )4879‬چهار هزار وهشت صد وهفتاد ونه ح رف‪ ،‬و (‬
‫‪ )2207‬دو هزار ودو صد وهفت نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (قصص)‪:‬‬
‫(سورۀ قصص) مکی‪ ،‬و دارای (نه) رک وع‪ ،‬و (‪ )88‬هش تاد وهش ت آیت‪ ،‬و (‪ )1454‬ی ک‬
‫هزار وچهار صد وپنجاه وچهار کلمه‪ ،‬و (‪ )6011‬شش هزار ویازده ح رف‪ ،‬و (‪ )2861‬دو‬
‫هزار وهشت صد وشصت ویک نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (عنکبوت)‪:‬‬
‫(سورۀ عنکبوت) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )7‬هفت رکوع‪ ،‬و (‪ )69‬شص ت ون ه آیت‪ ،‬و (‪ )990‬ن ه‬
‫صد ونود کلمه‪ ،‬و (‪ )4410‬چهار هزار وچهار صد وده حرف‪ ،‬و (‪ )1929‬یک ه زار ون ه‬
‫صد وبیست ونه نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (لقمان)‪:‬‬
‫(سورۀ لقم ان) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )4‬چه ار رک وع‪ ،‬و (‪ )34‬س ی وچه ار آیت‪ ،‬و (‪ )554‬پنج‬
‫صد وپنجاه وچهار کلم ه‪ ،‬و (‪ )2217‬دو ه زار ودو ص د وهف ده ح رف‪ ،‬و (‪ )914‬ن ه ص د‬
‫وچهار ده نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (فاطر)‪:‬‬
‫(سورۀ فاطر) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )5‬پنج رکوع‪ ،‬و (‪ )45‬چهل وپنج آیت‪ ،‬و (‪ )792‬هفت ص د‬
‫ونود ودو کلمه‪ ،‬و (‪ )3289‬سه هزار ودو صد وهش تاد ون ه ح رف‪ ،‬و (‪ )1420‬ی ک ه زار‬
‫وچهار صد وبیست نقطه است‪.‬‬
 ‫‪237‬‬ ‫کتاب [‪ :]59‬فضائل قرآن‬
‫داده شده است‪ ،‬و آنچه که برایم داده شده است‪ ،‬وحی اس ت ک ه خداون د ب ه من‬
‫فرس تاده اس ت‪ ،‬و امی د وارم ک ه در روز قی امت پ یروان من از پ یروان هم ۀ‬
‫پیامبران بیشتر باشد»(‪.)1‬‬
‫ص لَّى‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪َ« :‬أ َّن هَّللا َ تَ َع الَى تَ ابَ َع َعلَى َر ُس ولِ ِه َ‬‫َس ب ِْن َمالِ ٍك َر ِ‬ ‫‪ -1807‬ع َْن َأن ِ‬
‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم ال َوحْ َي قَ ْب َل َوفَاتِ ِه‪َ ،‬حتَّى تَ َوفَّاهُ َأ ْكثَ َر َما َك انَ ال َوحْ ُي‪ ،‬ثُ َّم تُ ُوفِّ َي َر ُس و ُل هَّللا ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم بَ ْعدُ» [رواه البخاری‪.]4982 :‬‬ ‫َ‬

‫سورۀ (یس)‪:‬‬
‫(سورۀ یس) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )5‬پنج رکوع‪ ،‬و (‪ )83‬هشتاد وس ه آیت‪ ،‬و (‪ )739‬هفت ص د‬
‫وس ی ون ه کلم ه‪ ،‬و (‪ )3090‬س ه ه زار ون ود ح رف‪ ،‬و (‪ )1424‬ی ک ه زار وچه ار ص د‬
‫وبیست وچهار نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (صافات)‪:‬‬
‫(سورۀ صافات) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )5‬پنج رکوع‪ ،‬و (‪ )182‬ی ک ص د وهش تاد ودو آیت‪ ،‬و (‬
‫‪ )873‬هشت صد وهفتاد وسه کلمه‪ ،‬و (‪ )3951‬سه هزار ونه صد وپنجاه ویک ح رف‪ ،‬و (‬
‫‪ )1801‬یک هزار وهشت صد ویک نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (ص)‪:‬‬
‫(سورۀ ص) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )5‬رک وع‪ ،‬و (‪ )88‬هش تاد وهش ت آیت‪ ،‬و (‪ )735‬هفت ص د‬
‫وسی وپنج کلمه‪ ،‬و (‪ )3101‬سه هزار ویک صد وهفت حرف‪ ،‬و (‪ )1321‬یک هزار وس ه‬
‫صد وبیست ویک نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (غافر) و یا (مؤمن)‪:‬‬
‫(سورۀ غافر) و یا (م ؤمن)‪ ،‬مکی‪ ،‬و دارای (‪ )9‬ن ه رک وع‪ ،‬و (‪ )85‬هش تاد وپنج آیت‪ ،‬و (‬
‫‪ )1282‬یک ه زار ودو ص د وهش تاد ودو کلم ه‪ ،‬و (‪ )5213‬پنج ه زار ودو ص د و س یزده‬
‫حرف‪ ،‬و (‪ )2250‬دو هزار ودو صد وپنجاه نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (فصلت) و یا (حم سجده)‪:‬‬
‫(سورۀ فص لت) و ی ا (حم س جده) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )6‬ش ش رک وع‪ ،‬و (‪ )54‬پنج اه وچه ار‬
‫آیت‪ ،‬و (‪ )809‬هشت صد ونه کلمه‪ ،‬و (‪ )3406‬سه ه زار وچه ار ص د وش ش ح رف‪ ،‬و (‬
‫‪ )1575‬یک هزار وپنج صد وهفتاد وپنج نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (زخرف)‪:‬‬
‫(سورۀ زخرف) مکی‪ ،‬و دارای ( ‪ )7‬هفت رکوع‪ ،‬و (‪ )89‬هشتاد ونه آیت‪ ،‬و (‪ )848‬هشت‬
‫صد وچهل وهشت کلمه‪ ،‬و (‪ )3656‬سه هزار وشش صد وپنجاه وش ش ح رف‪ ،‬و (‪)1659‬‬
‫یک هزار وشش صد وپنجاه ونه نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (فتح)‪:‬‬
‫(سورۀ فتح) مدنی‪ ،‬و دارای (‪ )4‬چهار رکوع‪ ،‬و (‪ )29‬بیس ت ون ه آیت‪ ،‬و (‪ )564‬پنج ص د‬
‫وشصت وچهار کلمه‪ ،‬و (‪ )2559‬دو هزار وپنج ص د وپنج اه ون ه ح رف‪ ،‬و (‪ )1130‬ی ک‬
‫هزار ویک صد وسی نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (حجرات)‪:‬‬
‫(سورۀ حجرات) مدنی‪ ،‬و دارای (‪ )2‬رکوع‪ ،‬و (‪ )18‬هژده آیت‪ ،‬و (‪ )351‬سه ص د وپنج اه‬
‫یک کلمه‪ ،‬و (‪ )1573‬یک هزار وپنج صد وهفتاد وسه حرف‪ ،‬و (‪ )659‬ش ش ص د وپنج اه‬
‫ونه نقطه است‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪238‬‬
‫‪ -1807‬از انس بن مالکس روایت است که‪ :‬خداوند متع ال پیش از وف ات ن بی‬
‫کریمج نزول وحی را بر وی زی اد نم ود‪ ،‬ت ا ج ایی ک ه وحی در این وقت از ه ر‬
‫وقت دیگری بیشتر بود‪ ،‬و بعد از آن پیامبر خدا ج وفات یافتند(‪.)1‬‬

‫‪ -2‬باب‪ُ :‬أ ْن ِز َل القُرآنُ َعلَى َ‬

‫س ْب َع ِة َأ ْح ُر ٍ‬
‫ف‬
‫باب [‪ :]2‬قرآن بر هفت حرف نازل شده است‬

‫ض َي هللاُ َع ْن هُ‪ ،‬ق ا َل‪َ :‬س ِمع ُ‬

‫ْت ِه َش ا َم ْبنَ َح ِك ِيم ب ِْن‬ ‫‪ -1808‬ع َْن ُع َم َر ْبنَ ال َخطَّا ِ‬
‫ب َر ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ ،‬فَا ْستَ َمع ُ‬
‫ْت لِقِ َرا َءتِ ِه‪،‬‬ ‫ُول هَّللا ِ َ‬ ‫َام‪ ،‬يَ ْق َرُأ سُو َرةَ الفُرْ قَ ِ‬
‫ان فِي َحيَا ِة َرس ِ‬ ‫ِحز ٍ‬
‫سورۀ (ذاریات)‪:‬‬
‫(سورۀ ذاری ات) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )3‬س ه رک وع‪ ،‬و (‪ )60‬شص ت آیت‪ ،‬و (‪ )360‬س ه ص د‬
‫وشصت کلمه‪ ،‬و (‪ )1559‬یک هزار وپنج صد وپنجاه ونه حرف‪ ،‬و (‪ )732‬هفت صد وسی‬
‫ودو نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (واقعه)‪:‬‬
‫(س ورۀ واقع ه) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )3‬رک وع‪ ،‬و (‪ )96‬ن ود وش ش آیت‪ ،‬و (‪ )384‬کلم ه‪ ،‬و (‬
‫‪ )1768‬یک هزار وهفت ص د وشص ت وهش ت ح رف‪ ،‬و (‪ )897‬هش ت ص د ون ود وهفت‬
‫نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (حدید)‪:‬‬
‫(سورۀ ح دیث) م دنی‪ ،‬و دارای (‪ )4‬چه ار رک وع‪ ،‬و (‪ )29‬بیس ت ون ه آیت‪ ،‬و (‪ )586‬پنج‬
‫صد وهشتاد وشش کلمه‪ ،‬و (‪ )2569‬دو هزار پنج صد وشصت ونه حرف‪ ،‬و ( ‪ )1133‬یک‬
‫هزار ویک صد وسی وسه نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (مجادله)‪:‬‬
‫(سورۀ مجادله) م دنی‪ ،‬و دارای (‪ )3‬س ه رک وع‪ ،‬و (‪ )22‬بیس ت و دو آیت و (‪ )479‬چه ار‬
‫صد وهفتاد ونه کلمه‪ ،‬و (‪ )2103‬دو ه زار وی ک ص د وس ه ح رف‪ ،‬و (‪ )891‬هش ت ص د‬
‫ونود ویک نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (حشر)‪:‬‬
‫(سورۀ حشر) مدنی‪ ،‬و دارای (‪ )3‬سه رکوع‪ ،‬و (‪ )24‬بیس ت وچه ار آیت‪ ،‬و (‪ )455‬چه ار‬
‫صد وپنجاه وپنج کلمه‪ ،‬و (‪ )2016‬دو هزار و شانزه ح رف‪ ،‬و (‪ )823‬هش ت ص د وبیس ت‬
‫وسه نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (صف)‪:‬‬
‫(س ورۀ ص ف) م دنی‪ ،‬و دارای (‪ )2‬دو رک وع‪ ،‬و (‪ )14‬چه ار ده آیت‪ ،‬و (‪ )223‬دو ص د‬
‫وبیست وسه کلمه‪ ،‬و (‪ )991‬نه ص د ون ود وی ک ح رف‪ ،‬و (‪ )403‬چه ار ص د وس ه نقط ه‬
‫است‪.‬‬
‫سورۀ (تغابن)‪:‬‬
‫(سورۀ تغابن) مدنی‪ ،‬و دارای (‪ )2‬دو رکوع‪ ،‬و (‪ )18‬هژده آیت‪ ،‬و (‪ )247‬دو ص د وچه ل‬
‫وهفت کلمه‪ ،‬و (‪ )1122‬یک ه زار وی ک ص د وبیس ت و دو ح رف‪ ،‬و (‪ )445‬چه ار ص د‬
‫وچهل وپنج نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (طالق)‪:‬‬
‫(سورۀ طالق) م دنی‪ ،‬و دارای (‪ )2‬دو رک وع و (‪ )30‬س ی آیت‪ ،‬و (‪ )335‬س ه ص د وس ی‬
‫وپنج کلمه‪ ،‬و (‪ )1359‬یک هزار وسه صد وپنجاه ون ه ح رف‪ ،‬و (‪ )617‬ش ش ص د وهف ده‬
‫نقطه است‪.‬‬
 ‫‪239‬‬ ‫کتاب [‪ :]59‬فضائل قرآن‬
‫ت‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬فَ ِك ْد ُ‬ ‫ُوف َكثِي َر ٍة‪ ،‬لَ ْم يُ ْق ِرْئنِيهَا َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫فَِإ َذا هُ َو يَ ْق َرُأ َعلَى ُحر ٍ‬
‫الس و َرةَ‬ ‫ك هَ ِذ ِه ُّ‬ ‫ت‪َ :‬م ْن َأ ْق َرَأ َ‬ ‫ت َحتَّى َسلَّ َم‪ ،‬فَلَبَّ ْبتُهُ بِ ِردَاِئ ِه‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫صبَّرْ ُ‬ ‫صالَ ِة‪ ،‬فَتَ َ‬ ‫او ُرهُ فِي ال َّ‬ ‫ُأ َس ِ‬
‫ت‪َ :‬ك َذبْتَ ‪ ،‬فَ ِإ َّن‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬فَقُ ْل ُ‬ ‫ُأ‬
‫ك تَ ْق َر ؟ قَا َل‪َ :‬أ ْق َرَأنِيهَا َر ُس و ُل هَّللا ِ َ‬ ‫الَّتِي َس ِم ْعتُ َ‬
‫ت بِ ِه َأقُ و ُدهُ ِإلَى‬ ‫ْأ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم قَ ْد َأ ْق َرَأنِيهَا َعلَى َغي ِْر َما قَ َر تَ ‪ ،‬فَ ا ْنطَلَ ْق ُ‬ ‫َرسُو َل هَّللا ِ َ‬
‫ان َعلَى‬ ‫ُأ‬
‫ْت هَ َذا يَ ْق َر بِ ُس و َر ِة الفُرْ قَ ِ‬ ‫ت‪ِ :‬إنِّي َس ِمع ُ‬ ‫ْ‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪ ،‬فَقُل ُ‬ ‫ول هَّللا ِ َ‬ ‫َر ُس ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ« :‬أرْ ِس ْلهُ‪ ،‬ا ْق َرْأ يَا ِه َشا ُم» فَقَ َرَأ‬ ‫هَّللا‬
‫ُوف لَ ْم تُق ِرْئنِيهَا‪ ،‬فَقَا َل َرسُو ُل ِ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُحر ٍ‬
‫ت»‪،‬‬ ‫ُأ‬
‫ك ْن ِزلَ ْ‬ ‫َّ‬
‫صلى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسل َم‪َ « :‬ك َذلِ َ‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬ ‫ُأ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫َعلَ ْي ِه القِ َرا َءةَ التِي َس ِم ْعتُهُ يَق َر ‪ ،‬فَقَا َل َرسُو ُل ِ َ‬
‫َ‬
‫ص لى هللاُ َعل ْي ِه‬ ‫َّ‬ ‫ت القِ َرا َءةَ الَّتِي َأ ْق َر نِي‪ ،‬فَقَ ا َل َر ُس و ُل ِ َ‬
‫هَّللا‬ ‫َأ‬ ‫ثُ َّم قَا َل‪« :‬ا ْق َرْأ يَا ُع َمرُ» فَقَ َرْأ ُ‬

‫سورۀ (ملک)‪:‬‬
‫(سورۀ مل ک) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )2‬دو رک وع‪ ،‬و (‪ )30‬س ی آیت‪ ،‬و (‪ )335‬س ه ص د وس ی‬
‫وپنج کلمه‪ ،‬و (‪ )1359‬یک هزار وسه صد وپنجاه ون ه ح رف‪ ،‬و (‪ )617‬ش ش ص د وهف ده‬
‫نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (حاقه)‪:‬‬
‫(س ورۀ حاق ه) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )2‬دو رک وع‪ ،‬و (‪ )52‬پنج اه ودو آیت‪ ،‬و (‪ )260‬دوص د‬
‫وشصت کلمه‪ ،‬و (‪ )1134‬یک ه زار وی ک ص د وس ی وچه ار ح رف‪ ،‬و (‪ )579‬پنج ص د‬
‫وهفتاد ونه نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (معارج)‪:‬‬
‫(سورۀ معارج) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )2‬دو رکوع‪ ،‬و (‪ )44‬چهل وچهار آیت‪ ،‬و (‪ )220‬دو صد‬
‫وبیست کلمه‪ ،‬و (‪ )970‬نه صد وهفتاد حرف‪ ،‬و (‪ )430‬چهار صد وسی نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (نوح)‪:‬‬
‫(س ورۀ ن وح) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )2‬رک وع‪ ،‬و (‪ )28‬بیس ت وهش ت آیت‪ ،‬و (‪ )231‬دو ص د‬
‫وسی ویک کلمه‪ ،‬و (‪ )974‬نه صد وهفتاد وچهار حرف‪ ،‬و (‪ )376‬س ه ص د وهفت اد وش ش‬
‫نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (جن)‪:‬‬
‫(سورۀ جن) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )2‬دو رکوع‪ ،‬و (‪ )28‬بیس ت وهش ت آیت‪ ،‬و (‪ )287‬دو ص د‬
‫وهشتاد وهفت کلم ه‪ ،‬و (‪ )1126‬ی ک ه زار و ی ک ص د وبیس ت وش ش ح رف‪ ،‬و (‪)424‬‬
‫چهار صد وبیست وچهار نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (مزمل)‪:‬‬
‫(سورۀ مزمل) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )2‬دو رکوع‪ ،‬و (‪ )20‬بیست آیت‪ ،‬و (‪ )200‬دو ص د کلم ه‪،‬‬
‫و (‪ )864‬هشت صد وشصت وچهار حرف‪ ،‬و (‪ )401‬چهار صد ویک نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (مدثر) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )2‬دو رکوع‪ ،‬و (‪ )50‬پنج اه آیت‪ ،‬و (‪ )256‬دو ص د وپنج اه‬
‫وشش کلمه‪ ،‬و (‪ )145‬یک صد وچه ل وپنج ح رف‪ ،‬و (‪ )537‬پنج ص د وس ی وهفت نقط ه‬
‫است‪.‬‬
‫سورۀ (قیامه)‬
‫(س ورۀ قیام ه) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )2‬دو رک وع‪ ،‬و (‪ )40‬چه ل آیت‪ ،‬و (‪ )164‬ی ک ص د‬
‫وشصت وچهار کلم ه‪ ،‬و (‪ )682‬ش ش ص د وهش تاد ودو ح رف‪ ،‬و (‪ )334‬س ه ص د وس ی‬
‫وچهار نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (انسان) و یا سورۀ (دهر)‪:‬‬
‫(سورۀ انسان) و یا سورۀ (دهر) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )2‬دو رکوع‪ ،‬و (‪ )31‬س ی وی ک آیت‪ ،‬و‬
‫(‪ )246‬دو صد وچهل وشش کلمه‪ ،‬و (‪ )1099‬ی ک ه زار ون ود ون ه ح رف‪ ،‬و (‪ )526‬پنج‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪240‬‬
‫ت ِإ َّن هَ َذا القُرْ آنَ ُأ ْن ِز َل َعلَى َس ْب َع ِة َأحْ ر ٍ‬
‫ُف‪ ،‬فَ ا ْق َر ُءوا َم ا تَيَ َّس َر ِم ْن هُ»‬ ‫ك ُأ ْن ِزلَ ْ‬
‫َو َسلَّ َم‪َ « :‬ك َذلِ َ‬
‫[رواه البخاری‪.]4992 :‬‬
‫‪ -1808‬از عمر بن خطابس روایت است که گفت‪ :‬از هشام بن حکیم شنیدم که‬
‫سورۀ (فرقان) را در زمان حیات پیامبر خدا ج تالوت می‌کرد‪ ،‬به قراءتش گ وش‬
‫دادم‪ ،‬دیدم بر ح روف بس یاری می‌خوان د ک ه پی امبر خ دا ج آن ح روف را ب رایم‬
‫قراءت نکرده‌اند‪ ،‬چیزی نمانده بود که در بین نماز با وی در آوی ز ش وم‪ ،‬ولی ب ه‬
‫مشقت صبر کردم تا نماز تمام شد‪.‬‬
‫از گریبانش گرفته و گفتم‪ :‬این سورۀ را چه کسی برای تو به این شکل خوان ده‬
‫است؟‬

‫صد وبیست وشش نقطه است‪.‬‬

‫سورۀ (مرسالت)‪:‬‬
‫(س ورۀ مرس الت) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )2‬دو رک وع‪ ،‬و (‪ )50‬پنج اه آیت‪ ،‬و (‪ )181‬ی ک ص د‬
‫وهشتاد ویک کلمه‪ ،‬و (‪ )846‬هشت صد وچهل وشش حرف‪ ،‬و (‪ )424‬چهار ص د وبیس ت‬
‫وچهار نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (نبأ) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )2‬دو رک وع‪ ،‬و (‪ )40‬چه ل آیت‪ ،‬و (‪ )174‬ی ک ص د وهفت اد‬
‫وچهار کلمه‪ ،‬و (‪ )801‬هش ت ص د وی ک ح رف‪ ،‬و (‪ )363‬س ه ص د وشص ت وس ه نقط ه‬
‫است‪.‬‬
‫سورۀ (تکویر)‪:‬‬
‫(س ورۀ تک ویر) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رک وع‪ ،‬و (‪ )29‬بیس ت ون ه آیت‪ ،‬و (‪ )104‬ی ک ص د‬
‫وچهار کلمه‪ ،‬و (‪ )426‬چهار ص د وبیس ت وش ش ح رف‪ ،‬و (‪ )219‬دو ص د ون وزده نقط ه‬
‫است‪.‬‬
‫سورۀ (انفطار)‪:‬‬
‫(سورۀ انفط ار) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رک وع‪ ،‬و (‪ )19‬ن وزده آیت‪ ،‬و (‪ )70‬هفت اد کلم ه‪ ،‬و (‬
‫‪ )334‬سه صد وسی وچهار حرف‪ ،‬و (‪ )154‬یک صد وپنجاه وچهار نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (بروج)‪:‬‬
‫(سورۀ بروج) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رکوع‪ ،‬و (‪ )25‬بیست وپنج آیت‪ ،‬و (‪ )109‬یک صد ونه‬
‫کلمه‪ ،‬و (‪ )475‬چهار صد وهفتاد وپنج حرف‪ ،‬و (‪ )204‬دو صد وچهار نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (طارق)‪:‬‬
‫(سورۀ طارق) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رکوع‪ ،‬و (‪ )17‬هفده آیت‪ ،‬و (‪ )61‬شصت وی ک کلم ه‪،‬‬
‫و (‪ )184‬یک صد وهشتاد وچهار حرف‪ ،‬و (‪ )98‬ونود وهشت نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (أعلی)‪:‬‬
‫(سورۀ أعلی) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رکوع‪ ،‬و (‪ )19‬نوزده آیت‪ ،‬و (‪ )72‬هفتاد ودو کلمه‪ ،‬و (‬
‫‪ )299‬دو صد ونود ونه حرف‪ ،‬و (‪ )133‬یک صد وسی وسه نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (غاشیه)‪:‬‬
‫(س ورۀ غاش یه) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رک وع‪ ،‬و (‪ )26‬بیس ت وش ش آیت‪ ،‬و (‪ )92‬ن ود ودو‬
‫کلمه‪ ،‬و (‪ )384‬سه صد وهشتاد وچهار حرف‪ ،‬و (‪ )216‬دو صد وشانزده نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (فجر)‪:‬‬
‫(سورۀ فجر) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رکوع‪ ،‬و (‪ )30‬سی آیت‪ ،‬و (‪ )137‬ی ک ص د وس ی هفت‬
‫کلمه‪ ،‬و (‪ )585‬پنج صد وهشتاد وپنج حرف‪ ،‬و (‪ )256‬دو صد وپنجاه وشش نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (بلد)‬
 ‫‪241‬‬ ‫کتاب [‪ :]59‬فضائل قرآن‬
‫گفت‪ :‬پیامبر خدا ج برایم خوانده‌اند‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬دروغ می‌گویی‪ ،‬زیرا پیامبر خدا ج برایم به شکل دیگری خوانده‌اند‪.‬‬
‫او را گرفتم و به جلو انداختم‪ ،‬و ن زد پی امبر خ دا ج ب ردم و گفتم‪ :‬این ش خص‬
‫سورۀ (فرقان) را به حروفی می‌خواند که شما برای من نخوانده‌اید‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬او را رها کن‪[ ،‬و گفتن د]‪ :‬ی ا هش ام بخ وان» و او ب ه‬
‫همان قراءتی که من از وی شنیده بودم بر ایشان قراءت کرد‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬به همین شکل نازل شده است»‪.‬‬

‫(سورۀ بلد) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رکوع‪ ،‬و (‪ )20‬بیس ت آیت‪ ،‬و (‪ )82‬هش تاد ودو کلم ه‪ ،‬و (‬
‫‪ )347‬سه صد وچهل وهفت حرف‪ ،‬و (‪ )168‬یک صد وشصت وهشت نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (لیل)‪:‬‬
‫(س ورۀ لی ل) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رک وع‪ ،‬و (‪ )21‬بیس ت وی ک آیت‪ ،‬و (‪ )71‬هفت اد وی ک‬
‫کلمه‪ ،‬و (‪ )314‬سه صد وچهار ده حرف‪ ،‬و (‪ )137‬یک صد وسی هفت نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (ضحی)‪:‬‬
‫(س ورۀ ض حی) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رک وع‪ ،‬و (‪ )11‬ی ازده آیت‪ ،‬و (‪ )40‬چه ل کلم ه‪ ،‬و (‬
‫‪ )166‬یک صد وشصت وشش حرف‪ ،‬و (شصت وهشت) شصت وهشت نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (انشراح)‪:‬‬
‫(سورۀ انشراح) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رکوع‪ ،‬و (‪ )8‬هشت آیت‪ ،‬و (‪ )27‬بیس ت وهفت کلم ه‪،‬‬
‫و (‪ )102‬یک صد ودو حرف‪ ،‬و (‪ )37‬سی وهفت نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (تین)‪:‬‬
‫(سورۀ تین) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رکوع‪ ،‬و (‪ )5‬پنج آیت‪ ،‬و (‪ )31‬سی ویک کلمه‪ ،‬و (‪)115‬‬
‫یک صد وپانزده حرف‪ ،‬و (‪ )49‬چهل ونه نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (بیِّنه)‪:‬‬
‫(سورۀ بیِّنه) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رک وع‪ ،‬و (‪ )8‬هش ت آیت‪ ،‬و (‪ )37‬س ی وهفت کلم ه‪ ،‬و (‬
‫‪ )158‬یک صد وپنجاه هشت حرف‪ ،‬و (‪ )83‬هشتاد وسه نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (عادیات)‪:‬‬
‫(س ورۀ عادی ات) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رک وع‪ ،‬و (‪ )11‬ی ازده آیت‪ ،‬و (‪ )4‬چه ل کلم ه‪ ،‬و (‬
‫‪ )170‬یک صد وهفتاد حرف‪ ،‬و (‪ )78‬هفتاد وهشت نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (قارعه)‪:‬‬
‫(سورۀ قارعه) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رکوع‪ ،‬و (‪ )11‬یازده آیت و (‪ )35‬س ی وپنج کلم ه‪ ،‬و (‬
‫‪ )160‬یک صد وشصت حرف‪ ،‬و (‪ )88‬هشتاد وهشت نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (تکاثر)‪:‬‬
‫(سورۀ تکاثر) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رکوع‪ ،‬و (‪ )8‬هشت آیت‪ ،‬و (‪ )68‬شصت وهشت کلم ه‪،‬‬
‫و (‪ )123‬یک صد وبیست وسه حرف‪ ،‬و (‪ )69‬شصت ونه نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (عصر)‪:‬‬
‫(سورۀ عصر) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رکوع‪ ،‬و (‪ )3‬سه آیت‪ ،‬و (‪ )14‬چه ارده کلم ه‪ ،‬و (‪)74‬‬
‫هفتاد وچهار حرف‪ ،‬و (‪ )21‬بیست ویک نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (همزه)‪:‬‬
‫(سورۀ همزه) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رکوع‪ ،‬و (‪ )9‬نه آیت‪ ،‬و (‪ )33‬سی وسه کلمه‪ ،‬و (‪)135‬‬
‫یک صد وسی وپنج حرف‪ ،‬و (‪ )46‬نقطه است‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪242‬‬
‫بعد از آن فرمودند‪« :‬یا عمر تو بخوان» من به همان قراءتی که پیامبر خ دا ج‬
‫برایم خوانده بودند قراءت نمودم‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬به همین شکل نازل شده است‪ ،‬این قرآن بر هفت حرف ن ازل ش ده‬
‫است‪ ،‬به هر حرفی که برای شما آسان‌تر باشد به همان حرف بخوانید»(‪.)1‬‬

‫سورۀ (فیل)‪:‬‬
‫(سورۀ فیل) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رک وع‪ ،‬و (‪ )5‬پنج آیت‪ ،‬و (‪ )24‬بیس ت وچه ار کلم ه‪ ،‬و (‬
‫‪ )94‬نود وچهار حرف‪ ،‬و (‪ )46‬چهل وشش نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (قریش)‪:‬‬
‫(سورۀ قریش) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رکوع‪ ،‬و (‪ )4‬چهار آیت‪ ،‬و (‪ )17‬کلم ه‪ ،‬و (‪ )79‬هفت اد‬
‫ونه حرف‪ ،‬و (‪ )41‬چهل ویک نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (ماعون)‪:‬‬
‫(سورۀ ماعون) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رکوع‪ ،‬و (‪ )7‬هفت آیت‪ ،‬و (‪ )25‬بیس ت وپنج کلم ه‪ ،‬و‬
‫(‪ )115‬یک صد وپانزده حرف‪ ،‬و (‪ )56‬پنجاه وشش نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (کافرون)‪:‬‬
‫(سورۀ کافرون) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رکوع‪ ،‬و (‪ )6‬شش آیت‪ ،‬و (‪ )26‬بیست وشش کلمه‪ ،‬و‬
‫(‪ )99‬نود ونه حرف‪ ،‬و (‪ )36‬سی وشش نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (نصر)‪:‬‬
‫(س ورۀ نص ر) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رک وع‪ ،‬و (‪ )3‬س ه آیت‪ ،‬و (‪ )19‬ن وزده کلم ه‪ ،‬و (‪)82‬‬
‫هشتاد ودو حرف‪ ،‬و (‪ )34‬سی وچهار نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (مسد)‪:‬‬
‫(سورۀ مسد) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رکوع‪ ،‬و (‪ )5‬پنج آیت‪ ،‬و (‪ )24‬بیست وچه ار کلم ه‪ ،‬و (‬
‫‪ )81‬هشتاد ویک حرف‪ ،‬و (‪ )34‬سی وچهار نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (اخالص)‪:‬‬
‫(سورۀ اخالص) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رکوع‪ ،‬و (‪ )4‬چهار آیت‪ ،‬و (‪ )17‬هفده کلمه‪ ،‬و (‪)49‬‬
‫چهل ونه حرف‪ ،‬و (‪ )10‬ده نقطه است‪.‬‬
‫سورۀ (ناس)‪:‬‬
‫(س ورۀ ن اس) مکی‪ ،‬و دارای (‪ )1‬رک وع‪ ،‬و (‪ )6‬ش ش آیت‪ ،‬و (‪ )20‬بیس ت کلم ه‪ ،‬و (‪)81‬‬
‫هشتاد ویک حرف‪ ،‬و (‪ )25‬بیست وپنج نقطه است‪.‬‬
‫‪ -‬مثالً‪ :‬در زمان موسی÷ که سحر منتشر بود‪ ،‬خداوند برایش معجزۀ داد تا بتوان د س احران‬ ‫‪1‬‬

‫را به آن مغلوب سازد‪ ،‬و در زمان عیسی ÷ که طب بسیار پیشرفت کرده بود‪ ،‬معجزۀ‌اش از‬
‫جنس همان طب بود‪ ،‬و چون نبوت پیامبر خدا ج استمراری است‪ ،‬یعنی‪ :‬از زم ان بعثت ت ا‬
‫روز قیامت است‪ ،‬برایش معجزۀ داده شد که در هر زمان و هر مکان مناسب بوده و تا قیام‬
‫قیامت جاویدانی باشد‪.‬‬
‫‪ -‬و سبب تحدیث أنسس به این حدیث آن بود که زهری‪ /‬از وی پرسید‪ :‬آی ا ن زول وحی پیش‬ ‫‪1‬‬

‫از وفات پیامبر خدا ج سست و کم شده بود‪ ،‬گفت‪ :‬نه خیر‪ ،‬بلکه بیشتر هم شده بود‪.‬‬
‫‪ -‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫‪243‬‬ ‫کتاب [‪ :]59‬فضائل قرآن‬

‫ض ا ْلقُ ْرآنَ َعلَى النَّبِ ِّي ج‬

‫‪ -3‬باب‪َ :‬كانَ ِج ْب ِري ُل يَ ْع ِر ُ‬
‫باب [‪ :]3‬جبرئیل قرآن را برای پیامبر خدا ج عرضه می‌کرد‬

‫ت‪َ :‬أ َس َّر ِإلَ َّي النَّبِ ُّي َ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم‪:‬‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهَ ا‪ ،‬قَ الَ ْ‬
‫فاط َمةَ َر ِ‬
‫‪ -1809‬ع َْن ِ‬
‫ُأ‬
‫ضنِي ال َعا َم َم َّرتَي ِْن‪َ ،‬والَ َراهُ‬ ‫ضنِي القُرْ آنَ ُك َّل َسنَ ٍة َم َّرةً‪ ،‬وَِإنَّهُ عَا َر َ‬ ‫«ِإ َّن ِجب ِْري َل َكانَ يُ َع ِ‬
‫ار ُ‬
‫ض َر َأ َجلِي [رواه البخاری‪.]3623 :‬‬ ‫ِإاَّل َح َ‬
‫‪ -1809‬از فاطمهل روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج آهسته برایم گفتند ک ه‪:‬‬
‫«جبرئیل هر س ال ق رآن را ب رایم ی ک ب ار عرض ه می‌ک رد‪ ،‬ولی امس ال دوب ار‬
‫عرضه کرد‪ ،‬و فک ر نمی‌کنم ج ز اینک ه اجلم رس یده اس ت‪ ،‬س بب دیگ ری داش ته‬
‫باشد»‪.‬‬

‫ول هَّللا ِ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْن هُ قَ ا َل‪َ « :‬وهَّللا ِ لَقَ ْد َأ َخ ْذ ُ‬

‫ت ِم ْن فِي َر ُس ِ‬ ‫‪ -1810‬ع َِن اب ِْن َم ْسعُو ٍد َر ِ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم بِضْ عًا َو َس ْب ِعينَ سُو َرةً [رواه البخاری‪.]5000:‬‬ ‫َ‬
‫‪ -1810‬از ابن مسعودس روایت است که گفت‪ :‬به خدا س وگند اس ت ک ه هفت اد‬
‫وچند سورۀ قرآن را از دهان خود پیامبر خدا ج گرفتم(‪.)1‬‬
‫ص فَقَ َرَأ سُو َرةَ يُوسُفَ ‪ ،‬فَقَ ا َل َر ُج لٌ‪َ :‬م ا‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ‪َ ،‬أنَّهُ كانَ بِ ِح ْم َ‬ ‫‪ -1811‬و َع ْنهُ َر ِ‬
‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫َّ‬
‫صلى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس ل َم فَقَ ا َل‪ « :‬حْ َس نتَ » َو َو َج َد‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬
‫ُول ِ َ‬ ‫ت َعلَى َرس ِ‬ ‫ت‪ ،‬قَا َل قَ َرْأ ُ‬ ‫هَ َك َذا ُأ ْن ِزلَ ْ‬
‫ض َربَهُ ال َح َّد [رواه‬ ‫ب ال َخ ْم َر فَ َ‬‫ب هَّللا ِ َوتَ ْش َر َ‬ ‫ِم ْنهُ ِري َح ال َخ ْم ِر‪ ،‬فَقَا َل‪َ :‬أتَجْ َم ُع َأ ْن تُ َك ِّذ َ‬
‫ب بِ ِكتَا ِ‬
‫البخاری‪.]5001 :‬‬

‫‪ -1‬ثابت اس ت ک ه در اول ام ر‪ ،‬نس بت ب ه اینک ه م ردم دارای لهج ات و لغ ات مختلفی بودن د‪،‬‬
‫برای‌شان اجازه داده شد که هر کس قرآن را به همان لهجه و لغت خود بخواند‪ ،‬مثالً بعضی‬
‫ص ٰ َرطَ ٱلَّ ِذينَ ﴾ می‌گفتند‪ :‬و بعض ی ﴿ ِس ٰ َرطَ ٱلَّ ِذينَ ﴾‪ ،‬بعض ی (بص طة) می‌گفتن د‪ ،‬و بعض ی‬
‫﴿ ِ‬
‫(بس طة) و هک ذا‪ ،‬ولی بن ا ب ه ق ول اک ثر علم اء‪ ،‬از آن جمل ه س فیان بن عیین ه‪ ،‬ابن وهب‪،‬‬
‫طبری‪ ،‬و طحاوی و امثالهم‪ ،‬آن وجوه فعالً متروک است و نبای د ب ه آن‌ه ا تالوت گ ردد‪ ،‬و‬
‫دلیل‌شان این است که در سال اخیر وحی‪ ،‬جبرئیل÷ قرآن مجی د را دوب ار ب ا پی امبر خ دا ج‬
‫تکرار نمود‪ ،‬و در این دوبار تکرار‪ ،‬فقط بر یک وجه اختصار نمود‪ ،‬و وجوه دیگر منسوخ‬
‫گردید‪ ،‬و این همان وجهی است که از زمان نبوت تا به امروز نسل بعد از نسل برای مردم‬
‫رسیده است‪ ،‬پس قراءت به وجوه دیگر جواز ندارد‪ ،‬مگر آنک ه از طری ق ت واتر ب ه اثب ات‬
‫رسیده باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬امام عینی‪ /‬می‌گوید‪ :‬این گفته پیامبر خدا ج که (فاقرؤوا ما تيسر منه) اشاره بر این دارد‬
‫که‪ :‬تعدد در قراءت جهت آسانی برای قاری اس ت‪ ،‬و این مؤی د نظ ری اس ت ک ه می‌گوی د‪:‬‬
‫مراد به (أحرف) ادای معنی به لفظ مرادف آن است‪ ،‬ولو آنکه به یک لغت باشد‪ ،‬زیرا لغت‬
‫هشام و عمرب به لسان قریش بود‪ ،‬و با آن هم قراءت آن‌ها اختالف داش ت‪ ،‬و این نظ ر ابن‬
‫عبدالبر است‪ ،‬و از اکثر اهل علم نق ل ک رده اس ت ک ه م راد از (أح رف س بعه) همین چ یز‬
‫است‪.‬‬
‫‪ - 1‬در حدیث‪ ،‬کلمۀ (بضع) آمده است‪ ،‬و این لفظ کنایه از عددی است که بین سه تا ن ه باش د‪،‬‬
‫پس ابن مسعودس بین هفتاد وسه الی هفتاد ونه س ورۀ را مش افهتا از خ ود پی امبر خ دا ج و‬
‫بقیۀ قرآن را از صحابهش شنیده است‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪244‬‬
‫(حمص) [ک ه ش هری از‬ ‫‪ -1811‬و از ابن مسعودس روایت اس ت ک ه وی ب ه ِ‬
‫شهرهای شام است]‪ ،‬بود‪ ،‬سورۀ یوسف را تالوت کرد‪.‬‬
‫شخصی برایش گفت‪ :‬به این شکل نازل نشده است‪.‬‬
‫ابن مسعودس گفت‪ :‬به همین ش کل ن زد پی امبر خ دا ج تالوت نم ودم و ایش ان‬
‫برایم گفتند‪َ« :‬أحْ َس ْنتَ »‪.‬‬
‫و [ابن مسعودس] از آن شخص بوی شراب احساس ک رد‪[ ،‬ب رایش] گفت‪ :‬هم‬
‫شراب می‌خوری و هم قرآن خدا را تکذیب می‌ک نی؟ وح د ش راب خ واری را ب ر‬
‫وی جاری ساخت(‪.)1‬‬

‫‪ -4‬باب‪ :‬فَ ْ‬
‫ض ِل‪﴿ :‬قُ ۡل هُ َو ٱهَّلل ُ َأ َح ٌد﴾‬
‫باب [‪ :]4‬فضیلت ﴿قُ ۡل ه َُو ٱهَّلل ُ َأ َح ٌد﴾‬

‫‪ -1812‬ع َْن َأبِي َس ِعي ٍد ال ُخ ْد ِريِّ ‪َ ،‬أ َّن َر ُجاًل َس ِم َع َر ُجاًل يَ ْق َرُأ‪﴿ :‬قُ ۡل هُ َو ٱهَّلل ُ َأ َح ٌد﴾‬
‫ك لَ هُ‪َ ،‬و َك َأ َّن‬ ‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم فَ َذ َك َر َذلِ َ‬ ‫ول هَّللا ِ َ‬‫ص بَ َح َج ا َء ِإلَى َر ُس ِ‬ ‫يُ َر ِّد ُدهَا‪ ،‬فَلَ َّما َأ ْ‬
‫ث‬ ‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ « :‬والَّ ِذي نَ ْف ِسي بِيَ ِد ِه ِإنَّهَا لَتَ ْع ِد ُل ثُلُ َ‬‫ال َّر ُج َل يَتَقَالُّهَا‪ ،‬فَقَا َل َرسُو ُل هَّللا ِ َ‬
‫آن» [رواه البخاری‪.]5013 :‬‬ ‫القُرْ ِ‬
‫‪ -1812‬از ابوسعید خدریس روایت است که‪ :‬شخصی از دیگری شنید ک ه وی‬
‫﴿قُ ۡل هُ َو ٱهَّلل ُ َأ َح ٌد﴾ را به طور مکرر تالوت می‌کرد‪.‬‬
‫چون صبح شد نزد پیامبر خدا ج آمد و در ح الی ک ه این س ورۀ در نظ رش کم‬
‫اهمیت می‌نمود‪ ،‬موضوع را برای‌شان گفت‪.‬‬
‫پیامبر خدا ج فرمودند‪« :‬سوگند به ذاتی که جانم در دست او است‪ ،‬این سورۀ‪،‬‬
‫معادل سوم حصۀ قرآن است»(‪.)2‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫اجرای حد شراب خواری به مجرد بوی دادن دهان از شراب‪ ،‬ق ول بعض ی از علم اء‪ ،‬و از آن‬
‫جمله ابن مسعودس است‪ ،‬و مذهب جمهور علماء آن است که تا شهود و ی ا اع ترافی وج ود‬
‫نداشته باشد‪ ،‬نباید حد شراب خواری بر کسی جاری گردد‪ ،‬ول و آنک ه ده انش ب وی ش راب‬
‫بدهد‪ ،‬و از همین سبب بود که علیس از این کار ابن مسعودس بر وی انتقاد نمود‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫قرآن کریم مشتمل بر س ه چ یز اس ت‪ ،‬احک ام‪ ،‬اخب ار و توحی د‪ ،‬و چ ون این س ورۀ مش تمل ب ر‬
‫خلوص توحید است‪ ،‬از این سبب مشتمل بر ثلث قرآن است‪ ،‬و ابوعباس قرط بی‪ /‬می‌گوی د‪:‬‬
‫این سورۀ دارای دو نام از نام‌های پروردگار است که در هیچ س ورۀ دیگ ری از س وره‌های‬
‫قرآن ذکر نگردیده است‪ ،‬و آن دو نام عبارت‌ان د از‪( :‬أح د) و (ص مد)‪ ،‬و بعض ی از علم اء‬
‫می‌گویند‪ :‬مراد از اینکه معادل ثواب تالوت سوم حصۀ ق رآن اس ت‪ ،‬ب ه این مع نی ک ه اگ ر‬
‫کسی این سوره را سه بار تالوت می‌کند‪ ،‬به مانند آن اس ت ک ه تم ام ق رآن را تالوت نم وده‬
‫است‪ ،‬و البته مشبه به از مشبه کامل‌تر است‪.‬‬
 ‫‪245‬‬ ‫کتاب [‪ :]59‬فضائل قرآن‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‬ ‫‪ -1813‬ع َْن َأبِي َس ِعي ٍد ال ُخ ْد ِريِّ َر ِ‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬قَا َل النَّبِ ُّي َ‬
‫ك َعلَ ْي ِه ْم َوقَ الُوا‪َ :‬أيُّنَ ا‬ ‫ق َذلِ َ‬‫آن فِي لَ ْيلَ ٍة؟» فَ َش َّ‬‫ث القُرْ ِ‬ ‫ْج ُز َأ َح ُد ُك ْم َأ ْن يَ ْق َرَأ ثُلُ َ‬
‫َأِلصْ َحابِ ِه‪َ« :‬أيَع ِ‬
‫آن» [رواه البخ اری‪:‬‬ ‫ث القُ رْ ِ‬ ‫الص َم ُد ثُلُ ُ‬
‫اح ُد َّ‬ ‫ك يَ ا َر ُس و َل هَّللا ِ؟ فَقَ ا َل‪« :‬هَّللا ُ ال َو ِ‬ ‫ق َذلِ َ‬ ‫ي ُِطي ُ‬
‫‪.]5015‬‬
‫‪ -1813‬و از ابوس عید خ دریس روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پی امبر خ دا ج ب رای‬
‫اصحاب خود فرمودند‪:‬‬
‫«آیا کسی از شما از اینک ه س وم حص ۀ ق رآن را در ی ک ش ب بخوان د ع اجز‬
‫است»؟‬
‫این چیز بر آن‌ها مشکل تمام شد و گفتند‪ :‬یا رسول هللا! چ ه کس ی از م ا چ نین‬
‫طاقتی دارد؟‬
‫ص َم ُد) سوم حصۀ قرآن است» ‪.‬‬ ‫اح ُد ال َّ‬ ‫فرمودند‪(« :‬هَّللا ُ ال َو ِ‬
‫(‪)1‬‬

‫ض ِل ال ُم َع ِّو َذا ِ‬
‫ت‬ ‫‪ -5‬باب‪ :‬فَ ْ‬
‫باب [‪ :]5‬فضیلت معوذات‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم َك انَ ِإ َذا َأ َوى‬

‫ض َي هللاُ َع ْنهَا‪َ« :‬أ َّن النَّبِ َّي َ‬ ‫‪ -1814‬ع َْن عَاِئ َشةَ َر ِ‬
‫ث فِي ِه َما فَقَ َرَأ فِي ِه َما‪﴿ :‬قُ ۡل هُ َو ٱهَّلل ُ َأ َح ٌد﴾قُ لْ هُ َو هَّللا ُ‬‫اش ِه ُك َّل لَ ْيلَ ٍة َج َم َع َكفَّ ْي ِه‪ ،‬ثُ َّم نَفَ َ‬
‫ِإلَى فِ َر ِ‬
‫ۡ‬
‫اس﴾ َوقُلْ َأعُو ُذ‬ ‫ق ﴿قُ ۡل َأعُو ُذ بِ َربِّ ٱلنَّ ِ‬ ‫ق﴾ َوقُلْ َأعُو ُذ بِ َربِّ الفَلَ ِ‬ ‫َأ َح ٌد ﴿قُ ۡل َأعُو ُذ بِ َربِّ ٱلفَلَ ِ‬
‫اس تَطَا َع ِم ْن َج َس ِد ِه‪ ،‬يَ ْب َدُأ بِ ِه َم ا َعلَى َرْأ ِس ِه َو َوجْ ِه ِه َو َم ا‬ ‫اس‪ ،‬ثُ َّم يَ ْم َس ُح بِ ِه َما َما ْ‬ ‫بِ َربِّ النَّ ِ‬
‫ت» [رواه البخاری‪.]5017 :‬‬ ‫ث َمرَّا ٍ‬ ‫ك ثَالَ َ‬ ‫َأ ْقبَ َل ِم ْن َج َس ِد ِه يَف َع ُل َذلِ َ‬
‫ْ‬
‫‪ -1814‬از عائشهل روایت است که پیامبر خدا ج هر شب که در بس تر خ واب‬
‫خود می‌رفتند‪ ،‬کف دست‌های خود را با هم جمع کرده و در آن‌ها سورۀ ﴿قُ ۡل هُ َو‬
‫ۡ‬
‫اس﴾ را می‌خواندن د‪ ،‬و‬ ‫ق﴾‪ ،‬و ﴿قُ ۡل َأعُو ُذ بِ َربِّ ٱلنَّ ِ‬ ‫ٱهَّلل ُ َأ َح ٌد﴾‪ ،‬و ﴿قُ ۡل َأعُو ُذ بِ َربِّ ٱلفَلَ ِ‬
‫دست‌های خود را تا جایی که برای‌شان ممکن بود‪ ،‬بر بدن خود می‌مالیدن د‪ ،‬و ب ه‬
‫کشیدن دست‪ ،‬از سر و رو و پیش روی بدن خود‪ ،‬ش روع می‌کردن د‪ ،‬و این عم ل‬
‫را سه بار تکرار می‌کردند(‪.)2‬‬

‫ص َمدُ)»‪ ،‬سورۀ ﴿قُ ۡل هُ َو ٱهَّلل ُ َأ َح ٌد﴾ اس ت‪ ،‬و از این س ورۀ از این‬ ‫‪ -‬مراد از‪(« :‬هَّللا ُ َ‬
‫الوا ِح ُد ال َّ‬ ‫‪1‬‬

‫الص َمدُ) تعب یر ش ده اس ت‪ ،‬ک ه این س ورۀ مش تمل ب ر (ال وهیت‪ ،‬و‬ ‫جهت ب ه (هَّللا ُ ال َوا ِح ُد َّ‬
‫وحدانیت‪ ،‬و صمدیت) است‪.‬‬
‫‪ -‬از عائشهل روایت است که پیامبر خ دا ج در هنگ امی ک ه م ریض می‌ش دند‪ ،‬مع وذات را‬ ‫‪2‬‬

‫برخود می‌خواندند‪ ،‬و هنگامی که مرض‌شان شدت یافت‪ ،‬من معوذات را بر ایشان خوان دم‪،‬‬
‫و جهت برکت‪ ،‬دست خودشان را بر جسم‌شان کشیدم‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪246‬‬
‫س ِكينَ ِ•ة َوال َمالَِئ َك ِة ِع ْن َد قِ َرا َء ِة ا ْلقُ ْرآ ِن‬ ‫‪ -6‬باب‪ :‬نُ ُز ِ‬
‫ول ال َّ‬
‫باب [‪ :]6‬نزول مالئکه و آرامش خاطر در وقت قراءت قرآن‬

‫ض َي هللاُ َع ْنهُ‪ ،‬قَا َل‪ :‬بَ ْينَ َم ا هُ َو يَ ْق َرُأ ِمنَ اللَّ ْي ِل ُس و َرةَ‬ ‫ضي ٍْر َر ِ‬ ‫‪ -1815‬ع َْن ُأ َس ْي ِد ب ِْن ُح َ‬
‫ت الفَ َرسُ ‪،‬‬ ‫َت‪ ،‬فَقَ َرَأ فَ َج الَ ِ‬ ‫ت الفَ َرسُ فَ َس كَتَ فَ َس َكت ْ‬ ‫البَقَ َر ِة‪َ ،‬وفَ َر ُسهُ َمرْ بُوطَةٌ ِع ْن َدهُ‪ِ ،‬إ ْذ َجالَ ِ‬
‫ص َرفَ ‪َ ،‬و َكانَ ا ْبنُ هُ يَحْ يَى قَ ِريبً ا ِم ْنهَ ا‪،‬‬ ‫ت الفَ َرسُ فَا ْن َ‬ ‫ت الفَ َرسُ ‪ ،‬ثُ َّم قَ َرَأ فَ َجالَ ِ‬
‫فَ َسكَتَ َو َس َكتَ ِ‬
‫ث‬ ‫ص بَ َح َح َّد َ‬ ‫َأ‬ ‫ْأ‬
‫صيبَهُ فَلَ َّما اجْ تَ َّرهُ َرفَ َع َر َسهُ ِإلَى ال َّس َما ِء‪َ ،‬حتَّى َم ا يَ َراهَ ا‪ ،‬فَلَ َّما ْ‬ ‫ق َأ ْن تُ ِ‬ ‫فََأ ْشفَ َ‬
‫ت‬‫ضي ٍْر‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬فََأ ْش فَ ْق ُ‬ ‫ضي ٍْر‪ ،‬ا ْق َرْأ يَا ا ْبنَ ُح َ‬‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم فَقَا َل‪ :‬ا ْق َرْأ يَا ا ْبنَ ُح َ‬ ‫النَّبِ َّي َ‬
‫ت ِإلَ ْي ِه‪ ،‬فَ َرفَعْتُ‬ ‫ص َر ْف ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْأ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬
‫يَا َرسُو َل ِ ْن تَط يَحْ يَى‪َ ،‬و َكانَ ِمنهَا قَ ِريبًا‪ ،‬فَ َرفَعْت َر ِس ي فَان َ‬ ‫َ‬ ‫َأ‬ ‫هَّللا‬
‫َ‬ ‫َأ‬
‫ت َحتى الَ َراهَ ا‪ ،‬ق ا َل‪:‬‬ ‫َّ‬ ‫يح‪ ،‬فَ َخ َر َج ْ‬‫صابِ ِ‬ ‫َرْأ ِسي ِإلَى ال َّس َما ِء‪ ،‬فَِإ َذا ِم ْث ُل ُّ‬
‫الظلَّ ِة فِيهَا َأ ْمثَا ُل ال َم َ‬
‫ت‬ ‫ص بَ َح ْ‬‫صوْ تِكَ‪َ ،‬ولَ وْ قَ َرْأتَ َأَل ْ‬ ‫َت لِ َ‬ ‫ك ال َمالَِئ َكةُ َدن ْ‬ ‫« َوتَ ْد ِري َما َذاكَ؟»‪ ،‬قَا َل‪ :‬الَ‪ ،‬قَا َل‪« :‬تِ ْل َ‬
‫يَ ْنظُ ُر النَّاسُ ِإلَ ْيهَا‪ ،‬الَ تَتَ َوا َرى ِم ْنهُ ْم» [رواه البخاری‪.]5018 :‬‬
‫حض یرس در یکی از ش ب‌ها هنگ امی ک ه‬ ‫َ‬ ‫‪ -1815‬روایت اس ت ک ه أس ید بن‬
‫سورۀ بقره را تالوت می‌کرد واسپش در نزدش بسته بود‪ ،‬دید که اسپش به هیجان‬
‫آمده و شروع به سرکشی کرد‪ ،‬چون س اکت ش د‪ ،‬اس پش هم آرام گ رفت‪ ،‬دوب اره‬
‫شروع به تالوت نمود‪ ،‬باز اسپش به هیجان آمد و ش روع ب ه سرکش ی ک رد‪ ،‬ب از‬
‫ساکت ش د‪ ،‬اس پ هم آرام گ رفت‪ ،‬ب از ب ه تالوت ش روع ک رد‪ ،‬اس پ دوب اره ب ه‬
‫هیجان آمد‪ ،‬و همان بود که از تالوت قرآن منصرف گشت‪.‬‬
‫و پسرش (یحی) در نزدی ک اس پ ب ود‪ ،‬ترس ید ک ه مب ادا اس پ او را لگ دمال‬
‫نماید‪ ،‬از این جهت رفت و پس رش را برداش ت‪ ،‬و ب رای آنک ه چش مش ب ه اس پ‬
‫نیفتد رویش را به طرف آسمان بلند نمود‪.‬‬
‫چ ون ص بح ش د م اجرا را ب رای پی امبر خ دا ج حک ایت ک رد‪ ،‬پی امبر خ دا ج‬
‫ُضیر بخوان»‪.‬‬ ‫ضیر! بخوان‪ ،‬ای ابن ح َ‬ ‫فرمودند‪« :‬ای ابن ُح َ‬
‫ضیر گفت‪ :‬یا رسول هللا! ترس یدم ک ه مب ادا اس پ فرزن دم (یحی) را ک ه‬ ‫ابن ُح َ‬
‫نزدیک اسپ بود‪ ،‬لگدمال کند‪ ،‬و هنگامی که نزد فرزندم رفتم سرم را ب ه ط رف‬
‫آسمان بلند کردم‪ ،‬در این وقت دیدم که مانند ابری که در آن چراغ‌ه ایی باش د‪ ،‬در‬
‫آسمان دیده می‌شود‪ ،‬و از آنجا برآمدم تا آن‌ها را نبینم‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬می‌دانی که آن‌ها چه بود»؟‬
‫گفتم‪ :‬نه‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬آن‌ها مالئکه بودند که جهت شنیدن آواز ت و نزدی ک ش ده بودن د‪ ،‬و‬
‫اگر به تالوت خود ادامه می‌دادی‪ ،‬مردم می‌آمدند و آن‌ها را مشاهده می‌کردن د‪ ،‬و‬
‫آن‌ها پنهان نمی‌شدند»(‪.)1‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬دیدن مالئکه برای بنی آدم امکان پذیر است‪ ،‬و دیدن مالئکه برای مؤم نین جهت رحمت ب ه‬
‫آن‌ها‪ ،‬و برای کفار جهت عذاب آن‌ها است‪ ،‬و دیدن مالئکه برای مسلمان وقتی میس ر اس ت‬
‫که با صالح و تقوی باشد‪ ،‬و به صوت خاصی و اخالص خاصی قرآن بخواند‪ ،‬و آنچ ه ک ه‬
‫برای اسید بن حضیرس حاصل شد‪ ،‬سه سبب داش ت ک ه عبارت‌ان د از‪ :‬ق راءت خ اص‪ ،‬از‬
 ‫‪247‬‬ ‫کتاب [‪ :]59‬فضائل قرآن‬

‫ب ا ْلقُ ْر ِ‬
‫آن‬ ‫اح ِ‬
‫ص ِ‬ ‫‪ -7‬باب‪ :‬ا ْغتِبَ ِ‬
‫اط َ‬
‫باب [‪ :]7‬غبطه خوردن به قاری قرآن‬

‫ض َي هللاُ َع ْنه‪َ :‬أ َّن َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم قَ ا َل‪:‬‬ ‫‪ -1816‬ع َْن َأبِي هُ َر ْي َرةَ َر ِ‬
‫«الَ َح َس َد ِإاَّل فِي ْاثنَتَي ِْن‪َ :‬ر ُج ٌل َعلَّ َم هُ هَّللا ُ القُ رْ آنَ ‪ ،‬فَهُ َو يَ ْتلُ وهُ آنَ ا َء اللَّ ْي ِل‪َ ،‬وآنَ ا َء النَّهَ ِ‬
‫ار‪،‬‬
‫ت ِم ْث َل َما يَ ْع َملُ‪َ ،‬و َر ُج ٌل آتَاهُ‬‫يت ِم ْث َل َما ُأوتِ َي فُالَ ٌن‪ ،‬فَ َع ِم ْل ُ‬
‫فَ َس ِم َعهُ َجا ٌر لَهُ‪ ،‬فَقَا َل‪ :‬لَ ْيتَنِي ُأوتِ ُ‬
‫ت ِم ْث َل‬‫يت ِم ْث َل َم ا ُأوتِ َي فُالَ ٌن‪ ،‬فَ َع ِم ْل ُ‬ ‫هَّللا ُ َمااًل فَهُ َو يُ ْهلِ ُكهُ فِي ال َحقِّ‪ ،‬فَقَا َل َر ُجلٌ‪ :‬لَ ْيتَنِي ُأوتِ ُ‬
‫َما يَ ْع َم ُل» [رواه البخاری‪.]5026 :‬‬
‫‪ -1816‬از ابوهریرهس روایت است که پیامبر خدا ج فرمودند‪:‬‬
‫«حسد جز در دو مورد در جای دیگری روا نیست‪ ،‬یکی به کس ی ک ه خداون د‬
‫قرآن را برای وی آموخته است‪ ،‬و او شب و روز به خواندن آن مشغول اس ت‪ ،‬و‬
‫همسایه‌اش آواز او را شنیده و می‌گوید‪ :‬ای‌کاش برای من هم ب ه مانن د چ یزی ک ه‬
‫برای او داده شده است‪ ،‬داده می‌شد‪ ،‬تا مانند او همیشه تالوت می‌کردم»‪.‬‬
‫«و کس ی ک ه خ دا ب رایش م ال و دارائی داده و او آن م ال را در راه ح ق‬
‫مصرف می‌کند‪ ،‬شخصی [او را دیده] و می‌گوی د‪ :‬ای‌ک اش من هم مث ل او م ال و‬
‫دارائی می‌داشتم تا مانند او در راه حق مصرف می‌کردم»(‪.)1‬‬

‫‪ -8‬باب‪َ :‬خ ْي ُر ُك ْم َمنْ تَ َعلَّ َم ا ْلقُرآنَ َو َعلَّ َمهُ‬

‫باب [‪ :]8‬بهترین شما کسی است که قرآن را آموخته و به دیگران می‌آموزد‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم قَ ا َل‪« :‬خَ ْي ُر ُك ْم‬ ‫‪ -1817‬ع َْن ع ُْث َمانَ َر ِ‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬ع َِن النَّبِ ِّي َ‬
‫َم ْن تَ َعلَّ َم القُرْ آنَ َوعَلَّ َمهُ» [رواه البخاری‪.]5027 :‬‬

‫سورۀ خاص‪ ،‬و به صفت خاص‪ ،‬و البته این طور نیست که برای هر قاری ق رآنی در وقت‬
‫قرآن خواندنش مالئکه حاضر شوند‪ ،‬و حتی اگر حاضر ش وند‪ ،‬بتوان د مالئک ه و ی ا آث ار و‬
‫عالئم مالئکه را ببیند‪ ،‬چنان‌چ ه م انعی هم از دی دن آن‌ه ا‪ ،‬و ی ا از دی دن آث ار آن‌ه ا وج ود‬
‫ندارد‪.‬‬
‫ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫‪ )2‬یکی از تفاسیر این آیه کریم ه ک ه‪ِ﴿ :‬إن ق ر َءانَ ٱلفج ِر ك انَ َمش هُودا﴾ این اس ت ک ه‪ :‬در‬
‫وقت قرآن خواندن در فجر فرشته‌ها حاضر می‌شوند‪ ،‬و البته با شرائط خاص آن‪ ،‬وگ ر چ ه‬
‫این طور نیست که برای هر کسی که در این وقت در نماز و یا در غیر نماز قرآن بخوان د‪،‬‬
‫فرش ته‌ها حاض ر ش وند‪ ،‬و ی ا اگ ر حاض ر ش وند‪ ،‬بتوان د آن‌ه ا را ببین د‪ ،‬و ح تی اس ید بن‬
‫حضیرس آثار و عالئم فرشته‌ها را دیده بود نه خود آن‌ها را‪ ،‬و کسان دیگری بوده و هس تند‬
‫که در وقت قرآن خواندن فجر‪ ،‬آثار فرشتگان را در نزد خود احساس کرده‌اند‪ ،‬و هللا تع الی‬
‫أعلم‪.‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫مراد از (حسد) در این حدیث نبوی شریف (غبطه) است‪ ،‬و غبطه حالل‪ ،‬و حسد حرام است‪ ،‬و‬
‫فرق بین حسد و غبطه آن است‪ ،‬که حسد آرزوی زوال نعمت از دیگران‪ ،‬و غبط ه حص ول‬
‫نعمت برای خودش می‌باشد‪ ،‬یعنی‪ :‬می‌گوید‪ :‬خدایا! همانگونه که برای فالنی م ال و ی ا علم‬
‫و یا صحت ارزانی داشتی‪ ،‬برای من نیز این نعمت‌ها را ارزانی بدار‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪248‬‬
‫‪ -1817‬از عثمانس از پیامبر خدا ج روایت است که فرمودن د‪« :‬به ترین ش ما‬
‫کسی است که قرآن را آموخته و به دیگران می‌آموزد»(‪.)1‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم‪ِ« :‬إ َّن‬
‫ض َي هللاُ َع ْنهُ – في رواية قَا َل‪ :‬قَا َل النَّبِ ُّي َ‬
‫‪َ -1818‬و َع ْنهُ َر ِ‬
‫َأ ْف َ‬
‫ضلَ ُك ْم َم ْن تَ َعلَّ َم القُرْ آنَ َو َعلَّ َمهُ» [رواه البخاری‪.]5028 :‬‬
‫‪ -1818‬و از عثمانس در روایت دیگری آمده است که پیامبر خدا ج فرمودن د‪:‬‬
‫«یقینا ً که بهترین شما کسی است که قرآن را آموخته و به دیگران می‌آموزد»‪.‬‬

‫ستِ ْذكا ِر القُ ْر ِ‬

‫آن َوتَ َعا ُه ِد ِه‬ ‫‪ -9‬باب‪ :‬ا ْ‬
‫باب [‪ :]9‬حفظ کردن قرآن و تکرار نمودن آن‬

‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ َما‪َ :‬أ َّن َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬

‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم قَ ا َل‪:‬‬ ‫‪ -1819‬ع َِن اب ِْن ُع َم َر َر ِ‬
‫َأ‬
‫ب اِإل بِ ِل ال ُم َعقَّلَ ِة‪ِ ،‬إ ْن عَاهَ َد َعلَ ْيهَ ا ْم َس َكهَا‪ ،‬وَِإ ْن‬‫اح ِ‬ ‫ص ِ‬ ‫آن‪َ ،‬ك َمثَ ِل َ‬‫ب القُرْ ِ‬ ‫اح ِ‬
‫ص ِ‬ ‫«ِإنَّ َما َمثَ ُل َ‬
‫ت» [رواه البخاری‪.]5031 :‬‬ ‫َأ ْ‬
‫طلَقَهَا َذهَبَ ْ‬
‫‪ -1819‬از ابن عمرب از پیامبر خدا ج روایت است که فرمودند‪:‬‬
‫«ق اری ق رآن مانن د ص احب ش تر بس ته ش ده اس ت‪ ،‬اگ ر هم ان ط ور او را‬
‫نگهدارد‪ ،‬نزدش می‌ماند‪ ،‬و اگر او را رها کند‪ ،‬از ن زدش می‌رود»‪[ ،‬یع نی‪ :‬اگ ر‬
‫قرآن را تکرار کند‪ ،‬به یادش می‌ماند‪ ،‬و اگر نخواند‪ ،‬از یادش می‌رود]‪.‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه‬
‫ض َي هللاُ َع ْن هُ‪ ،‬قَ ا َل‪ :‬قَ ا َل النَّبِ ُّي َ‬ ‫‪ -1820‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ ِ‬
‫بن َم ْس عُو ٍد َر ِ‬
‫اس ت َْذ ِكرُوا القُ رْ آنَ ‪،‬‬ ‫س َما َأِل َح ِد ِه ْم َأ ْن يَقُو َل ن َِس ُ‬
‫يت آيَةَ َكيْتَ َو َكيْتَ ‪ ،‬بَ لْ نُ ِّس َي َو ْ‬ ‫َو َسلَّ َم‪« :‬بِْئ َ‬
‫ال ِمنَ النَّ َع ِم» [رواه البخاری‪.]5032 :‬‬ ‫ُور الرِّ َج ِ‬
‫صد ِ‬ ‫فَِإنَّهُ َأ َش ُّد تَفَصِّ يًا ِم ْن ُ‬
‫‪ -1820‬از عبدهللا بن مسعودس روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج فرمودند‪:‬‬
‫«بد است کس ی ک ه می‌گوی د‪ :‬فالن و فالن آیت را فرام وش ک رده‌ام‪ ،‬بلک ه در‬
‫واقع فراموش ساخته شده است‪[ ،‬زیرا ب ه س بب نخوان دن از ی ادش رفت ه اس ت]‪،‬‬
‫قرآن را به خاطر بسپارید‪ ،‬زیرا قرآن در فراموش شدن از سینۀ انسان‪ ،‬نسبت ب ه‬
‫گریختن حیوان از نزد [صاحبش] سریع‌تر است»(‪.)2‬‬

‫‪ - 1‬این حدیث داللت بر این دارد که آموختن قرآن و تعلیم آن برای دیگ ران از افض ل اعم ال‬
‫است‪ ،‬کسی از ثوری‪ /‬پرسید‪ :‬تعلیم دادن قرآن بیشتر ثواب دارد یا جهاد ک ردن؟ گفت‪ :‬تعلیم‬
‫قرآن‪ ،‬و به همین حدیث استدالل جست‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫سبب فراموشی سریع قرآن دو چیز است‪ ،‬اول آنک ه‪ :‬ق رآن کالم بش ر نیس ت‪ ،‬بلک ه کالم خ الق‬
‫بشر است‪ ،‬و اسلوب و طری ق خ اص خ ود را دارد‪ ،‬و کس ی ک ه آن را تک رار می‌کن د‪ ،‬ب ه‬
‫همان اسلوب عادت می‌کند و می‌تواند آن را به خاطر بسپرد‪ ،‬و کسی که از تک رارش خ ود‬
‫داری می‌نماید‪ ،‬چون از کالم مالوف بشر نیست‪ ،‬بزودی از ی ادش می‌رود‪ ،‬دوم آنک ه حف ظ‬
‫قرآن مجید نعمتی از نعمت‌های خداوند متعال است‪ ،‬و کسی که آن را تکرار نمی‌کن د‪ ،‬گوی ا‬
‫از این نعمت روگ ردان ش ده اس ت‪ ،‬و چ نین شخص ی الی ق ب رای چ نین نعمت عظیمی‬
‫نمی‌باشد‪ ،‬و از اینجا است که خداوند کالم خود را از سینه‌اش خارج می‌سازد‪.‬‬
 ‫‪249‬‬ ‫کتاب [‪ :]59‬فضائل قرآن‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم قَ ا َل‪:‬‬
‫ض َي هللاُ َع ْن ه‪ ،‬ع َِن النَّبِ ِّي َ‬ ‫وس ى َر ِ‬ ‫‪ -1821‬ع َْن َأبِي ُم َ‬
‫ص يًا ِمنَ اِإل بِ ِل فِي ُعقُلِهَ ا» [رواه‬ ‫«تَ َعاهَ دُوا القُ رْ آنَ ‪ ،‬فَ َوالَّ ِذي نَ ْف ِس ي بِيَ ِد ِه لَهُ َو َأ َش ُّد تَفَ ِّ‬
‫البخاری‪.]5033 :‬‬
‫‪ -1821‬از ابوموسیس از پی امبر خ دا ج روایت اس ت ک ه فرمون د‪« :‬ق رآن را‬
‫تکرار کنید‪ ،‬سوگند ب ه ذاتی ک ه ج انم در دس ت او اس ت ک ه ق رآن از ش تری ک ه‬
‫زانویش بسته است‪ ،‬گریزان‌تر است»(‪.)1‬‬

‫‪ -10‬باب‪َ :‬م ِّد ا ْلقِ َرا َء ِة‬

‫باب [‪ :]10‬مد کشیدن در قراءت‬

‫ص لَّى‬ ‫َت قِ َرا َءةُ النَّبِ ِّي َ‬‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َأنَّهُ ُسِئ َل‪َ :‬ك ْي فَ َك ان ْ‬ ‫الك َر ِ‬ ‫َس ب ِْن َم ٍ‬ ‫‪ -1822‬ع َْن َأن ِ‬
‫َت َم ًّدا»‪ ،‬ثُ َّم قَ َرَأ‪﴿ :‬بِ ۡس ِم ٱهَّلل ِ ٱلر َّۡح ٰ َم ِن ٱل ر ِ‬
‫َّح ِيم﴾يَ ُم ُّد بِبِ ْس ِم هَّللا ِ‪،‬‬ ‫هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم؟ فَقَا َل‪َ « :‬كان ْ‬
‫َّح ِيم [رواه البخاری‪.]5046 :‬‬ ‫َويَ ُم ُّد بِالرَّحْ َم ِن‪َ ،‬ويَ ُم ُّد بِالر ِ‬
‫‪ -1822‬از انس بن م الکس روایت اس ت ک ه از وی پرس یده ش د ک ه‪ :‬ق راءت‬
‫پیامبر خدا ج چگونه بود؟ گفت‪ :‬قراءت [پیامبر خدا ج] همراه با م د کش یدن ب ود‪،‬‬
‫َّح ِيم) را ط وری ق راءت می‌نمودن د ک ه در (بِ ۡس ِم ٱهَّلل ِ) و در‬ ‫و (بِ ۡس ِم ٱهَّلل ِ ٱلر َّۡح ٰ َم ِن ٱلر ِ‬
‫(ٱلر َّۡح ٰ َم ِن) و در (ٱل َّر ِح ِيم) م ّد می‌کشیدند(‪.)2‬‬

‫ت بِا ْلقِ َرا َء ِة‬

‫ص ْو ِ‬
‫س ِن ال َّ‬
‫‪ -11‬باب‪ُ :‬ح ْ‬
‫باب [‪ :]11‬خوش آوازی در قراءت‬

‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم قَا َل لَهُ‪« :‬يَ ا‬ ‫‪ -1823‬ع َْن َأبِي ُمو َسى َر ِ‬
‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬ع َِن النَّبِ ِّي َ‬
‫ُأ‬
‫آل دَا ُودَ» [رواه البخاری‪.]5048 :‬‬ ‫ير ِ‬ ‫َأبَا ُمو َسى لَقَ ْد وتِيتَ ِم ْز َمارًا ِم ْن َمزَا ِم ِ‬
‫‪ -1823‬از ابوموس ی از پی امبر خ دا ج روایت اس ت ک ه ب رایش گفتن د‪« :‬ای‬
‫ابوموسی! برایت مزماری از مزامیر داود داده شده است»(‪.)3‬‬

‫‪ -‬یعنی‪ :‬همان طور که شتر زانو بسته اگر باز شود‪ ،‬می‌گریزد و به این ط رف و آن ط رف‬ ‫‪1‬‬

‫می‌رود‪ ،‬قرآنی را که شخص حفظ کرده است‪ ،‬نیز همین طور است که اگر به حال خ ودش‬
‫رها شود‪ ،‬و تکرار نشود‪ ،‬از سینه برآمده و فراموش می‌شود‪.‬‬
‫‪ -‬مراد از (مد کشیدن) در این کلمات مدی است ک ه ح رف ب دون آن اداء نمی‌گ ردد‪ ،‬ن ه م د‬ ‫‪2‬‬

‫اصطالحی در ن زد اه ل ق راءت‪ ،‬زی را در ﴿بِ ۡس ِم ٱهَّلل ِ ٱل ر َّۡح ٰ َم ِن ٱل ر ِ‬

‫َّح ِيم﴾ هم زه ک ه در ن زد‬
‫علمای علم قراءت موجب مد کشیدن شود‪ ،‬وجود ندارد‪ ،‬پس مراد انس بن مالکس این اس ت‬
‫که نبی کریم ج حروف و کلمات را به شکل طبیعی و کامل آن اداء می‌کردند‪.‬‬
‫‪ -‬یعنی‪ :‬بمانند داود÷ خوش آواز هستی‪ ،‬از ابن عباسب روایت است که آواز داود÷ آن‌چنان‬ ‫‪3‬‬

‫خوش و مؤثر بود‪ ،‬که بسیاری از کسانی که در مجلس زبور خواندنش حض ور داش تند‪ ،‬از‬
‫خود رفته و بی‌هوش می‌شدند‪.‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪250‬‬
‫‪ -12‬باب‪ :‬فِي َك ْم يُ ْق َرُأ ا ْلقُ ْرآن‬
‫باب [‪ :]12‬در چه قدر وقت قرآن خوانده شود؟‬

‫ض َي هللاُ َع ْن هُ‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنهُ َما‪ ،‬قَا َل‪َ :‬أ ْن َك َحنِي َأبِي َر ِ‬ ‫‪ -1824‬ع َْن َع ْب ِد هَّللا ِ ب ِْن َع ْم ٍرو َر ِ‬
‫ب‪ ،‬فَ َكانَ يَتَ َعاهَ ُد َكنَّتَهُ‪ ،‬فَيَ ْسَألُهَا ع َْن بَ ْعلِهَا‪ ،‬فَتَقُولُ‪ :‬نِ ْع َم ال َّر ُج ُل ِم ْن َرج ٍُل لَ ْم‬ ‫ا ْم َرَأةً َذاتَ َح َس ٍ‬
‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ك َعلَ ْي ِه َذ َك َر لِلنَّبِ ِّي َ‬ ‫يَطَْأ لَنَا فِ َرا ًشا‪َ ،‬ولَ ْم يُفَتِّشْ لَنَا َكنَفًا ُم ْن ُذ َأتَ ْينَ اهُ‪ ،‬فَلَ َّما طَ ا َل َذلِ َ‬
‫َص و ُم؟» قَ ا َل‪ُ :‬ك َّل يَ وْ ٍم‪ ،‬قَ ا َل‪:‬‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم فَقَا َل‪« :‬القَنِي بِ ِه»‪ ،‬فَلَقِيتُهُ بَ ْعدُ‪ ،‬فَقَا َل‪َ « :‬ك ْي فَ ت ُ‬
‫ص ْم فِي ُكلِّ َش ه ٍْر ثَالَثَ ةً‪َ ،‬وا ْق َرِإ القُ رْ آنَ فِي ُك لِّ‬ ‫« َو َك ْيفَ ت َْختِ ُم؟»‪ ،‬قَا َل‪ُ :‬ك َّل لَ ْيلَ ٍة‪ ،‬قَا َل‪ُ « :‬‬
‫ُأ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ص ْم ثالَثةَ ي ٍَّام فِي ال ُج ُم َع ِة»‪ ،‬قلت‪ِ :‬طي ُ‬
‫ق‬ ‫َأ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ق َأ ْكثَ َر ِم ْن َذلِكَ‪ ،‬قَا َل‪ُ « :‬‬ ‫ت‪ُ :‬أ ِطي ُ‬ ‫َشه ٍْر»‪ ،‬قَا َل‪ :‬قُ ْل ُ‬
‫ق َأ ْكثَ َر ِم ْن َذلِ كَ‪ ،‬قَ ا َل‪:‬‬ ‫ت‪ُ :‬أ ِطي ُ‬ ‫ص ْم يَوْ ًما» قَ ا َل‪ :‬قُ ْل ُ‬ ‫َأ ْكثَ َر ِم ْن َذلِكَ‪ ،‬قَا َل‪َ« :‬أ ْف ِطرْ يَوْ َمي ِْن َو ُ‬
‫ال َم َّرةً»‬ ‫صيَا َم يَوْ ٍم وَِإ ْفطَا َر يَوْ ٍم‪َ ،‬وا ْق َرْأ فِي ُكلِّ َس ب ِْع لَيَ ٍ‬ ‫صوْ َم دَا ُو َد ِ‬ ‫صوْ ِم َ‬ ‫ض َل ال َّ‬ ‫ص ْم َأ ْف َ‬ ‫« ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ض ُعفت‪ ،‬فك انَ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫رْ‬ ‫َ‬
‫ك ني كبِ ت َو َ‬ ‫ِّ‬ ‫َأ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫صلى هللاُ َعلي ِه َو َسل َم‪َ ،‬وذا َ‬ ‫َّ‬ ‫هَّللا‬
‫ُول ِ َ‬ ‫صة َرس ِ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫فَلَ ْيتَنِي قبِلت رُخ َ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ْض َأ ْهلِ ِه ال ُّس ْب َع ِمنَ القُرْ ِ‬ ‫ُأ‬
‫ار‪ ،‬لِيَ ُكونَ‬ ‫ضهُ ِمنَ النَّهَ ِ‬‫ْر ُ‬ ‫ار‪َ ،‬والَّ ِذي يَ ْق َرُؤ هُ يَع ِ‬ ‫آن بِالنَّهَ ِ‬ ‫يَ ْق َر َعلَى بَع ِ‬
‫ص ا َم ِم ْثلَه َُّن َك َرا ِهيَ ةَ َأ ْن‬ ‫ص ى‪َ ،‬و َ‬ ‫َف َعلَ ْي ِه بِاللَّي ِْل‪ ،‬وَِإ َذا َأ َرا َد َأ ْن يَتَقَ َّوى َأ ْفطَ َر َأيَّا ًم ا َوَأحْ َ‬ ‫َأخ َّ‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم َعلَ ْي ِه» [رواه البخاری‪.]5052 :‬‬ ‫ق النَّبِ َّي َ‬ ‫ك َش ْيًئا‪ ،‬فَا َر َ‬ ‫يَ ْت ُر َ‬
‫‪ -1824‬از عبدهللا بن عم روب روایت اس ت ک ه گفت‪ :‬پ درم زن ب ا نس بی را‬
‫برایم به نکاح داد‪ ،‬گاهی می‌آمد و از زن پسر خود چگونگی گ ذران ش وهرش را‬
‫می‌پرسید‪.‬‬
‫آن زن می‌گفت‪ :‬به ترین شخص ی اس ت‪ ،‬از وق تی ک ه ب ه خ انه‌اش آم ده‌ام در‬
‫بسترم نیامده و با من همبستر نشده است‪ ،‬چون این سخن بدرازا کشید و موض وع‬
‫را به اطالع پیامبر خدا ج رسانید‪ ،‬ایش ان فرمودن د‪« :‬عبدهللا فرزن دت را ن زد من‬
‫بیار»‪.‬‬
‫بعد از آن نزدشان رفتم‪ ،‬پرسیدند‪« :‬چگونه روزه می‌گیری»؟‬
‫گفتم‪ :‬همه روز‪.‬‬
‫گفتند‪« :‬قرآن را چگونه ختم می‌کنی»؟‬
‫گفتم‪ :‬هر شب‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬در هر ماه سه روز‪ ،‬روزه بگیر‪ ،‬و قرآن را در هر ماه یکب ار ختم‬
‫کن»‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬از این بیشتر قدرت دارم‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬در هر هفته سه روز‪ ،‬روزه بگیر»‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬از این بیشتر قدرت دارم‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬در روز بخور و یک روز روزه بگیر»‪.‬‬
‫گفت‪ :‬گفتم‪ :‬از این بیشتر طاقت دارم‪.‬‬
‫فرمودند‪« :‬به بهترین روزه که روزۀ داود÷ است روزه بگیر‪ ،‬یک روز بخور‬
‫و یک روز روزه بگیر‪ ،‬و در هر هفت روز یکبار قرآن را ختم کن»‪.‬‬
‫عبداللهس می‌گوید‪ :‬ای‌ک اش رخص ت پی امبر خ دا ج را قب ول می‌ک ردم‪ ،‬زی را‬
‫اکنون پیر و ضعیف شده‌ام‪ ،‬و عداللهس در هر روز هفتم حص ۀ ق رآن را در ن زد‬
 ‫‪251‬‬ ‫کتاب [‪ :]59‬فضائل قرآن‬
‫بعضی از افراد خانواده‌اش می‌خواند‪ ،‬و آنچه را که می‌خواس ت ب ه ش ب بخوان د‪،‬‬
‫بروز مراجعه می‌کرد‪ ،‬تا ق رآن خوان دن ش ب ب رایش آس ان‌تر ش ود‪ ،‬و وق تی ک ه‬
‫می‌خواست تقویه شود‪ ،‬چند روز روزه نمی‌گرفت‪ ،‬و حساب آن را می‌گرفت تا به‬
‫تعداد همان روزها روزه بگیرد‪ ،‬زیرا نمی‌خواست عبادتی را که در زمان پی امبر‬
‫خدا ج انجام می‌داد‪ ،‬در آخر عمرش انجام ندهد (‪.)1‬‬

‫‪ -13‬باب‪ِ :‬إ ْث ُم َمنْ َرا َءى بِقِ َرا َء ِة ا ْلقُ ْرآ ِن َأ ْو تََأ َّك َل بِ ِه الخ‬
‫باب [‪ :]13‬گناه کسی که قرآن را ربائی و یا در مقابل چیزی می‌خواند‬

‫ص لَّى هللاُ‬ ‫ْت َر ُس و َل هَّللا ِ َ‬ ‫ض َي هَّللا ُ َع ْنهُ‪ ،‬قَ ا َل‪َ :‬س ِمع ُ‬ ‫‪ -1825‬ع َْن َأبِي َس ِعي ٍد ال ُخ ْد ِريِّ َر ِ‬
‫ص يَا َم ُك ْم َم َع‬‫ص الَتِ ِه ْم‪َ ،‬و ِ‬ ‫ص الَتَ ُك ْم َم َع َ‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم يَقُ ولُ‪« :‬يَ ْخ ُر ُج فِي ُك ْم قَ وْ ٌم تَحْ قِ رُونَ َ‬
‫َاج َرهُ ْم‪ ،‬يَ ْم ُرقُونَ ِمنَ ال د ِ‬
‫ِّين‬ ‫او ُز َحن ِ‬‫صيَا ِم ِه ْم‪َ ،‬و َع َملَ ُك ْم َم َع َع َملِ ِه ْم‪َ ،‬ويَ ْق َرءُونَ القُرْ آنَ الَ يُ َج ِ‬ ‫ِ‬
‫ح فَالَ يَ َرى‬ ‫ِ ِ‬ ‫ْ‬
‫د‬ ‫ق‬‫ال‬ ‫ي‬‫ِ‬ ‫ف‬ ‫ر‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ظ‬ ‫ْ‬
‫ن‬ ‫َ‬ ‫ي‬ ‫و‬
‫َ‬ ‫ا‪،‬‬‫ًئ‬ ‫ْ‬
‫ي‬ ‫َ‬
‫ش‬ ‫ى‬ ‫ر‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫ي‬ ‫َ‬ ‫ال‬‫َ‬ ‫ف‬ ‫ل‬
‫ِ‬ ‫صْ‬‫َّ‬ ‫ن‬ ‫ال‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ف‬ ‫ر‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ظ‬ ‫ْ‬
‫ن‬ ‫َ‬ ‫ي‬ ‫‪،‬‬ ‫ة‬‫َّ‬
‫ِ ِ‬ ‫ي‬ ‫م‬‫ر‬‫َّ‬ ‫ال‬ ‫نَ‬ ‫م‬ ‫م‬
‫ُ ِ‬ ‫ْ‬
‫ه‬ ‫َّ‬
‫س‬ ‫ال‬ ‫ُ‬
‫ق‬ ‫ر‬
‫ُ‬ ‫م‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ي‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫َك َ‬
‫وق» [رواه البخاری‪.]5058 :‬‬ ‫يش فَالَ يَ َرى َش ْيًئا‪َ ،‬ويَتَ َما َرى فِي الفُ ِ‬ ‫ُ‬
‫َش ْيًئا‪َ ،‬ويَ ْنظ ُر فِي الرِّ ِ‬
‫‪ -1825‬از ابوسعید خدریس روایت است که گفت‪ :‬از پیامبر خ دا ج ش نیدم ک ه‬
‫فرمودند‪:‬‬
‫«مردمی در شما پیدا می‌شوند که ش ما نم از خ ود را در مقاب ل نم از آن‌ه ا‪ ،‬و‬
‫روزۀ خود را در مقابل روزۀ آن‌ها و کار نیک خود را در مقابل ک ار نی ک آن‌ه ا‬
‫نا چیز می‌ش مارید‪ ،‬و این‌ه ا گرچ ه ق رآن می‌خوانن د ولی ق رآن خوان دن آن‌ه ا از‬
‫حنجره‌هایشان تجاوز نمی‌کند»‪.‬‬
‫«از دین با چنان سرعتی خ ارج می‌ش وند‪ ،‬ک ه ت یر از ه دف خ ارج می‌ش ود‪،‬‬
‫[وقتی که انسان] به پیکان نگاه می‌کند‪ ،‬چ یزی را نمی‌بین د‪ ،‬و اگ ر ب ه چ وب ت یر‬
‫نگاه کند چیزی را نمی‌بیند‪ ،‬و اگر به پرهای تیر نگاه می‌کند چیزی را نمی‌بیند‪ ،‬و‬
‫چیزی که در باقی بودن آن به اشتباه می‌افتد‪ ،‬قسمت پایانی تیر است»(‪.)2‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫از این حدیث دانسته می‌شود که بهترین نوع قرآن خواندن آن است که در هر ماه یک بار قرآن‬
‫را ختم نماید‪ ،‬یعنی‪ :‬در هر روز یک پاره قرآن بخواند‪ ،‬و بهترین روزه آن است که در ه ر‬
‫ماه سه روز روزه بگیرد‪ ،‬زیرا ثواب حسنات ده چند است‪ ،‬و کسی که از هر م اه س ه روز‬
‫روزه می‌گیرد‪ ،‬مانند کسی است که تمام ماه را روزه گرفته است‪ ،‬و البته اگ ر کس ی ق درت‬
‫داشته باشد‪ ،‬و سبب زحمت برای خودش و دیگران نشود‪ ،‬می‌تواند بیش تر ق رآن بخوان د‪ ،‬و‬
‫بیشتر روزه بگیرد‪ ،‬ولی چون انتخاب اول پیامبر خدا ج همین چیز بود‪ ،‬فک ر می‌ش ود‪ ،‬ک ه‬
‫از دیگر انواع بهتر باشد‪ ،‬و حتی وقتی که عبدهللا بن عمروب به این اندازه از روزه گ رفتن‬
‫و قرآن خواندن قناعت نکرد‪ ،‬در آخر عمر خود از اینکه توجیه نبی کریم ج را قبول نکرده‬
‫بود‪ ،‬افسوس می‌خورد‪.‬‬
‫‪ - 2‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬با استناد بر این حدیث نبوی شریف‪ ،‬بعضی از علماء خوارج را کافر می‌دانند‪ ،‬ولی صحیح‬
‫آن است که تشددشان در دین سبب خروج‌شان از دین نمی‌شود‪ ،‬ام ام خط ابی‪ /‬می‌گوی د‪ :‬ب ه‬
‫اجماع علماء خوارج با وجود ضاللت و گمراهی‌شان فرقۀ از مسلمانان محسوب می‌گردند‪،‬‬
 ‫فیض الباری (جلد پنجم)‬ ‫‪252‬‬
‫ص لَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس لَّ َم قَ ا َل‪:‬‬ ‫ض َي هللاُ َع ْنه‪ ،‬ع َِن النَّبِ ِّي َ‬ ‫وس ى َر ِ‬ ‫‪ -1826‬ع َْن َأبِي ُم َ‬
‫ط ْع ُمهَا طَيِّبٌ َو ِري ُحهَا طَيِّبٌ ‪َ ،‬وال ُمْؤ ِمنُ‬ ‫«ال ُمْؤ ِمنُ الَّ ِذي يَ ْق َرُأ القُرْ آنَ َويَ ْع َم ُل بِ ِه‪َ :‬كاُأل ْت ُر َّج ِة‪َ ،‬‬
‫ق الَّ ِذي‬ ‫الَّ ِذي الَ يَ ْق َرُأ القُرْ آنَ ‪َ ،‬ويَ ْع َم ُل بِ ِه‪َ :‬كالتَّ ْم َر ِة طَ ْع ُمهَا طَيِّبٌ َوالَ ِري َح لَهَا‪َ ،‬و َمثَ ُل ال ُمنَ افِ ِ‬
‫ق الَّ ِذي الَ يَ ْق َرُأ القُ رْ آنَ ‪:‬‬‫طيِّبٌ َوطَ ْع ُمهَا ُمرٌّ ‪َ ،‬و َمثَ ُل ال ُمنَ افِ ِ‬ ‫يَ ْق َرُأ القُرْ آنَ ‪َ :‬كال َّر ْي َحانَ ِة ِري ُحهَا َ‬
‫يث ‪َ -‬و ِري ُحهَا ُمرٌّ» [رواه البخاری‪.]5059 :‬‬ ‫َكال َح ْنظَلَ ِة‪ ،‬طَ ْع ُمهَا ُمرٌّ ‪َ -‬أوْ خَ بِ ٌ‬
‫‪ -1826‬از ابوموسیس از پی امبر خ دا ج روایت اس ت ک ه فرمودن د‪« :‬ش خص‬
‫مؤمنی که قرآن می‌خواند و به آن عمل می‌کند‪ ،‬مانند ترنج است که مزه‌اش گ وارا‬
‫و بویش خوش آیند است»‪.‬‬
‫«و مؤمنی که قرآن نمی‌خواند‪ ،‬ولی به آن عمل می‌کند‪ ،‬مانن د خرم ا اس ت ک ه‬
‫مزه‌اش گوارا است ولی بوئی ندارد»‪.‬‬
‫«و منافقی که قرآن می‌خواند‪[ ،‬وطبعا ً به آن عمل نمی‌کند] مانن د ریح ان اس ت‬
‫که بویش گوارا و مزه‌اش تلخ است»‪.‬‬
‫«و منافقی که قرآن نمی‌خواند‪ ،‬مانند هندوانه ابوجهل اس ت‪ ،‬ک ه م زه‌اش تلخ و‬
‫بویش ناخوش آیند است»(‪.)1‬‬

‫از این جهت ب ه نک اح دادن و ب ه نک اح گرفتن‌ش ان روا اس ت‪ ،‬ذبح دست‌ش ان حالل‪ ،‬و‬
‫شهادت‌شان مقبول است‪ ،‬کسی از علیس پرسید‪ :‬آیا خوارج کافر هستند‪ ،‬گفت‪ :‬آن‌ها از کف ر‬
‫گریخته‌اند‪ ،‬پرسید‪ :‬آیا منافق هستند‪ :‬گفت‪ :‬منافقان ج ز گ اه گ اهی خ دا را ذک ر نمی‌کنن د‪ ،‬و‬
‫این‌ها شب و روز به ذکر خدا مشغول هستند‪ ،‬پرسید‪ :‬پس این‌ها کیانند؟ گفت‪ :‬گروهی‌اند که‬
‫به فتنه گرفتار شده‌اند‪ ،‬از این جهت سخن حق را نمی‌شنوند‪ ،‬و راه حق را نمی‌بینند‪.‬‬
‫‪ )2‬و معنی این قول پیامبر خدا ج که این‌ها از دین با چنان سرعتی خارج می‌شوند‪ ،‬که ت یر‬
‫از هدف خارج می‌شوند‪ ...‬این است که این‌ها مانند تیری هستند که به سرعت زیاد از جس م‬
‫شکار می‌گذرد‪ ،‬و از سرعتی که دارد‪ ،‬اثری از جسم آن شکار بر آن تیر ب اقی نمی‌مان د‪ ،‬و‬
‫حال این اشخاص نیز به همین گونه است‪ ،‬که به سبب س رعتی ک ه در ب یرون ش دن از دین‬
‫دارند‪ ،‬هیچ اثری از دین‪ ،‬بر قلب‌شان‪ ،‬بر رفتار و گفتارشان‪ ،‬و در تعامل‌شان با مردم‪ ،‬دیده‬
‫نمی‌شوند‪.‬‬
‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬
‫‪ )1‬این حدیث داللت بر فضیلت کام ل ب رای ق اری ق رآن دارد‪ ،‬در ترم ذی از ابوس عید خ دری‬
‫روایت است که گفت‪ :‬پیامبر خدا ج فرمودند ک ه‪ :‬خداون د عزوج ل می‌گوی د‪« :‬کس ی را ک ه‬
‫قرآن خواندن از ذکر کردن من‪ ،‬و سوال کردن از من به خود مشغول نموده باش د‪ ،‬از آنچ ه‬
‫که برای سوال کنندگان می‌دهم‪ ،‬برای او چیز بهتری می‌دهم»‪.‬‬
‫‪ )2‬برای قرآن مجید در باطن و ظاهر انسان تاثیر خاصی است‪ ،‬و به اساس آنچه که در این‬
‫حدیث نبوی شریف آمده است‪ ،‬موقف مردم از ق رآن مجی د ب ر چه ار قس م اس ت‪ :‬قس م اول‬
‫کسی است که از قرآن مجید فائدۀ کاملی را می‌برد‪ ،‬و آن مسلمانی است که ق رآن می‌خوان د‬
‫و به آن عمل می‌کند‪ ،‬و قسم دوم کسی است که از قرآن مجید هیچ فائدۀ نمی‌برد‪ ،‬و آن منافق‬
‫کامل است‪ ،‬که نه قرآن می‌خواند‪ ،‬و نه به آن عمل می‌کند‪ ،‬قسم سوم کسی است ک ه تنه ا در‬
‫باطن از قرآن فائده می‌برد‪ ،‬نه در ظاهر‪ ،‬و آن مسلمانی است که به قرآن عمل می‌کند‪ ،‬ولی‬
‫قرآن نمی‌خواند‪ ،‬و قس م چه ارم کس ی اس ت ک ه در ظ اهر از ق رآن اس تفاده می‌کن د‪ ،‬ن ه در‬
‫باطن‪ ،‬و آن منافقی است که قرآن می‌خواند‪ ،‬ولی به آن عمل نمی‌کند‪.‬‬
 ‫‪253‬‬ ‫کتاب [‪ :]59‬فضائل قرآن‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َسلَّ َم قَ ا َل‪:‬‬ ‫ب ب ِْن َع ْب ِد هَّللا ِ َر ِ‬
‫ض َي هللاُ َع ْنهُ‪ ،‬ع َِن النَّبِ ِّي َ‬ ‫‪ -1827‬ع َْن ُج ْن َد ِ‬
‫اختَلَ ْفتُ ْم فَقُو ُموا َع ْنهُ» [رواه البخاری‪.]5060 :‬‬ ‫ت قُلُوبُ ُك ْم‪ ،‬فَِإ َذا ْ‬
‫«ا ْق َر ُءوا القُرْ آنَ َما اْئتَلَفَ ْ‬
‫‪ -1827‬از جُن دُب بن عب داللهس از پی امبر خ دا ج روایت اس ت ک ه فرمودن د‪:‬‬
‫«قرآن را تا وقتی بخوانید که دل شما به آن تمایل داشته باشد‪ ،‬و چون خسته ش دید‬
‫از خواندنش صرف نظر کنید»(‪.)1‬‬

‫‪ - 1‬از احکام و مسائل متعلق به این حدیث آنکه‪:‬‬

‫‪ )1‬بعضی می‌گویند مراد آن است که قرآن را تا وقتی بخوانید و در فهم معانی آن گفتگو نمائی د‬
‫که با هم اتفاق نظر داشته باشید‪ ،‬و وقتی که در فهم معانی آن اختالف نظ ر پی دا کردی د‪ ،‬از‬
‫خواندن و گفتگو در آن خود داری کنید‪ ،‬تا نشود که قرآن سبب اختالف در بین ش ما گ ردد‪،‬‬
‫و البته مانعی نیست که حدیث بر هر دو معنی حمل گردد‪.‬‬
‫‪ )2‬ابن جوزی‪ /‬می‌گوید‪ :‬احیانا ً صحابه بر موض وع ق راءت و لغ ات در م ورد ق رآن ک ریم‬
‫اختالف می‌کردند‪ ،‬از این جهت پیامبر خدا ج آن‌ها را امر کردند که در وقت اختالف کردن‬
‫در این مورد برخیزند و از هم متفرق شوند‪ ،‬تا مبادا یکی قراءت دیگری را انکار نمای د‪ ،‬و‬
‫در نتیجه منکر چیزی از قرآن مجید گردد‪.‬‬
‫‪ )3‬در قرآن کریم‪ ،‬و در احادیث متعدد نبوی مسلمانان از اختالف منع شده‌اند‪ ،‬و پیامبر خدا‬
‫ج همیشه مانع اختالف در بین مسلمانان می‌شدند‪ ،‬ولی این اوام ر ق رآنی و ارش ادات نب وی‬
‫اکنون کامالً از نگاه عملی فراموش گردی ده‪ ،‬و کم تر کس انی را می‌بی نیم ک ه ب ا هم اختالف‬
‫نداشته باشند‪ ،‬و هزارها مسلمان کشتگان راه اختالف در بین عدۀ بر سر جاه طل بی آن‌ه ا و‬
‫رسیدن به قدرت‪ ،‬و مال و منال است‪.‬‬