‫تلبس ابلیس‬

‫مؤلف‪:‬‬
‫عالمه ابوالفرج ابن جوزي‬

‫ترجمه‪:‬‬
‫عليرضا ذكاوتي قراگزلو‬

‫مركز نشر دانشگاهي تهران منتشر كرده است‬

 ‫تلبس ابلیس‬ ‫عنوان کتاب‪:‬‬
‫عالمه ابوالفرج ابن جوزي‬ ‫نویسنده‪:‬‬
‫عليرضا ذكاوتي قراگزلو‬ ‫مترجم‪:‬‬
‫تاریخ و بررسی فرق و جنبش‌ها‬ ‫موضوع‪:‬‬
‫اول (دیجیتال)‬ ‫نوبت انتشار‪:‬‬
‫اسفند (حوت) ‪ 1394‬شمسی جمادی االول ‪1437‬‬
‫تاریخ انتشار‪:‬‬
‫هجری‬
‫منبع‪:‬‬

‫این کتاب از سایت کتابخانۀ عقیده دانلود شده است‪.‬‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬

‫‪book@aqeedeh.com‬‬ ‫ایمیل‪:‬‬
‫سایت‌های مجموعۀ موحدین‬
‫‪www.aqeedeh.com‬‬ ‫‪www.mowahedin.com‬‬
‫‪www.islamtxt.com‬‬ ‫‪www.videofarsi.com‬‬
‫‪www.shabnam.cc‬‬ ‫‪www.zekr.tv‬‬
‫‪www.sadaislam.com‬‬ ‫‪www.mowahed.com‬‬

‫‪contact@mowahedin.com‬‬
 ‫بسم هللا الرحمن الرحیم‬

‫فهرست مطالب‬

‫آشنايي با ابن الجوزي و كتاب تلبيس ابليس ‪7...............................................‬‬

‫مقدمه مولف‪13.....................................................................................‬‬
‫باب اول امر به همراهي سنت و جماعت‪17..................................................‬‬
‫باب دوم در نكوهش بدعت و بدعت سازان‪21...............................................‬‬
‫در اقسام اهل بدعت ‪25.................................................................‬‬
‫باب سوم در بر حذر داشتن از فتنه‌ها و حيله‌هاي ابليس ‪33..............................‬‬
‫يادآوري اينكه هر انساني را شيطاني هست‪39.....................................‬‬
‫در بيان اينكه شيطان همچون خون در رگهاي آدمي مي گردد‪40..............‬‬
‫پناه جستن به خدا از شر شيطان ‪40..................................................‬‬
‫باب چهارم در معناي فريفتاري و فريفتگي‪43...............................................‬‬
‫باب پنجم در بيان تلبيس ابليس در عقايد و كيشها‪45......................................‬‬
‫در فريفتن ابليس سوفسطاييان را ‪45.................................................‬‬
‫فريفتن ابليس دهريان را ‪47............................................................‬‬
‫فريفتن ابليس طبايعيان را ‪48..........................................................‬‬
‫فريفتن ابليس ثنويان را ‪49.............................................................‬‬
‫فريفتن ابليس فلسفيان را ‪51............................................................‬‬
‫فريب ابليس اصحاب هياكل را ‪55....................................................‬‬
‫فريب ابليس بت پرستان را ‪57........................................................‬‬
‫آغاز فريب شيطان بت پرستان را ‪57................................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر آتش پرستان و ماه و خورشيدپرستان‪64........................‬‬
‫فريفتن ابليس جاهليان را ‪66...........................................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر منكران نبوت ‪68.....................................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر يهود ‪73................................................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر نصارى ‪75............................................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر صابئان ‪76.............................................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر مجوس ‪77.............................................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر منجمان و فلكيان‪80..................................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر منكران رستاخيز ‪81.................................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر تناسخيان ‪82...........................................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر امت ما در عقايد و آيينها ‪83........................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر خوارج ‪89.............................................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر رافضیان (شيعيان) ‪95..............................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر باطنيان ‪106...........................................................‬‬
‫باب ششم در بيان تلبيس ابليس از راه علم بر عالم‪117...................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر قاريان ‪117............................................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر اصحاب حديث ‪119..................................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر فقيهان ‪123............................................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر واعظان و قصص گويان ‪128.....................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر اهل لغت و ادب ‪130................................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر شاعران ‪132..........................................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر عالمان كامل ‪133....................................................‬‬
‫باب هفتم در تلبيس ابليس بر حاكمان و شاهان‪137........................................‬‬
‫باب هشتم در تلبيس ابليس بر عبادت پيشگان‪141.........................................‬‬
‫وسواس در طهارت گرفتن ‪141.......................................................‬‬
‫وسواس در وضو گرفتن ‪142.........................................................‬‬
‫وسوسة ابليس در اذان گفتن ‪143......................................................‬‬
‫فريب شيطان در نماز ‪144.............................................................‬‬
 ‫فهرست مطالب‬

‫تلبيس شيطان عبادت پيشگان را در روزه ‪148....................................‬‬

‫تلبيس شيطان عبادت پيشگان را در حج ‪149.......................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر غازيان ‪150...........................................................‬‬
‫تلبيس ابليس در امر به معروف و نهي از منكر ‪151.............................‬‬
‫باب نهم در تلبيس ابليس بر زاهدان‪155......................................................‬‬
‫باب دهم‪ :‬در تلبيس ابليس بر صوفيان ‪163..................................................‬‬
‫در بيان آنچه از سوء عقيدة صوفيان نقل شده ‪169................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در امر طهارت‪173......................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در نماز ‪174...............................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در مسكن ‪174.............................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در ترك مال‪175..........................................‬‬
‫در تلبيس ابليس بر صوفيان در خوردن و نوشيدن ‪189..........................‬‬
‫در بيان تلبيس ابليس بر صوفيان در آنچه گذشت و بيان خطاهاي ايشان ‪193‬‬
‫در احاديثي كه خطاي اعمال صوفيان را روشن مي سازد‪198................‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در سماع و رقص و وجد‪200..........................‬‬
‫در ذكر داليل بر كراهيت و منع اواز و موسيقي و نوحه گري‪205...........‬‬
‫در ذكر شبهه‌هاي قايالن به جواز غنا ‪207..........................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در وجد ‪213...............................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در مصاحبت با نوجوانان‪221.........................‬‬
‫در عقوبت نظر به ساده رويان ‪229..................................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در ادعاي توكل و ترك اموال‪230....................‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان‪ ،‬درترك دارو و درمان‪235............................‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در عزلت وترك جمعه و جماعت‪235................‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در سرفروافكندن و خشوع نمايي و حيلت آرايي‪....‬‬
‫‪237‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در ترك ازدواج ‪238.....................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در فرزند نخواستن ‪240.................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در سياحت و سفر ‪240...................................‬‬
‫در تلبيس ابليس بر صوفيان كه بي توشه راهي بيابان مي شوند‪241..........‬‬
‫در بيان كارهاي خالف ش‡‡رع ك‡‡ه در س‡‡ياحت و س‡‡فر از ص‡‡وفيان س‡‡ر زده‬
‫است ‪243..................................................................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان هنگامي كه از سفر باز مي گردند‪253...............‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان وقتي كسي از ايشان بميرد‪254........................‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در ترك علم آموزي ‪254................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر جماعتي از صوفيان كه كتابهاي خود را در خ‡‡اك دفن ك‡‡رده‬
‫يا به آب شسته‌اند ‪258...................................................................‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در انكارشان بر اهل علم‪260..........................‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان كه در مسائل علمي ديني اظهار نظر كنند‪261......‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در شطح و دعاوي‪268..................................‬‬
‫شمه‌اي از كارهاي خالف عقل و شرع صوفيان ‪274.............................‬‬
‫اباحتيان در پوشش صوفيان ‪283.....................................................‬‬
‫باب يازدهم در تلبيس ابليس بر اهل دين از راه كرامات نمايي‪295.....................‬‬
‫باب دوازدهم در تلبيس ابليس بر عاميان ‪303...............................................‬‬
‫باب سيزدهم در تلبيس ابليس بر همگان از راه آرزوهاي دور و دراز‪319................‬‬
‫فهرست آيات و احاديث‪321......................................................................‬‬
‫مركز نشر دانشگاهي منتشر كرده است‪323.................................................‬‬
 ‫بسم هللا الرحمن الرحيم‬

‫آشنايي با ابن الجوزي و كتاب تلبيس ابليس‬

‫اب‡‡والفرج عب‡‡دالرحمن بن علی بن محم‡‡د ملقب ب‡‡ه جم‡‡ال ال‡‡دین مش‡‡هور ب‡‡ه ابن‬
‫جوزی‪ 1‬عالم حنبلی و نویسنده پر كار و متفنن به سال ‪( 511‬یا‪ )512 :‬در بغداد زاده‬
‫شد‪ .‬شهرتش به ابن الجوزی به س‡‡بب انتس‡‡اب او و ی‡‡ا پ‡‡دران او ب‡‡ه «محل‡‡ه الج‡‡وز»‬
‫بصره است‪.‬‬
‫در س‡‡ه س‡‡الگی پ‡‡در را از دس‡‡ت داد و عمه‌اش او را ن‡‡زد ابوالفض‡‡ل بن ناص‡‡ر‬
‫الحافظ بغدادی محدث برد تا حدیث بشنود‪ .‬پس از آن قرآن و حدیث و كالم و ادبی‡‡ات‬
‫را نزد استادانی چ‡‡ون اب‡‡وبكر دین‡‡وری‪ ،‬قاض‡‡ی ابی علی‪ ،‬ابن الزاغ‡‡ونی و ج‡‡والیقی‬
‫آموخت و در راه كسب معلومات و یادداشت ب‡‡رداری از ش‡‡نیده‌ها وخوان‡‡ده‌های خ‡‡ود‬
‫رنج بسیار برد و صرف وقت فراوان كرد‪ .2‬در ضمن به موعظه گری اشتغال ی‡‡افت‬
‫و در سخنوری و زبان آم‡‡وزی ن‡‡ام ب‡‡رآورد چنانك‡‡ه در مجلس وع‡‡ظ او در بغ‡‡داد ده‬
‫هزار تن و بیشتر حاضر می‌شدند و گاه شخص خلیفه و امیران و وزی‡‡ران و عالم‡‡ان‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬ب‡‡رای ش‡‡رح ح‡‡ال و فهرس‡‡ت آث‡‡ار ابن الج‡‡وزی ب‡‡ه كتب زی‡‡ر مراجع‡‡ه ش‡‡ده اس‡‡ت‪ :‬مقدم‡‡ه‬
‫كتاب‌ه‡ای‪‌:‬تل‡بیس ابلیس (چ‡اپ خ‡یر ال‡دین علی)؛ ذم اله‡وی؛ أخب‡ار الحمقی والمغفلین؛ و ن‡یز‬
‫وفیات االعیان‪ ،‬ابن خلكان‪ ،‬چاپ محیی الدین عبدالحمید‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 231-232‬؛تذكرة الحف‡‡اظ‪،‬‬
‫ش‡‡مس ال‡‡دین محم‡‡د ال‡‡ذهبی‪ ،‬مطبوع‡‡ات دائ‡‡رة المع‡‡ارف العثمانی‡‡ة‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪1342-1347‬؛‬
‫روضات الجن‡ات‪ ،‬محم‡د ب‡اقر خوانس‡اری‪ ،‬چ‡اپ اس‡ماعیلیان‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪35‬؛ دائ‡رة المع‡ارف‬
‫االسالمیة (ترجمه از انگلیسی و فرانسه به عربی) انتش‡‡ارات جه‡‡ان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪125‬؛ دانش‡‡نامه‬
‫ایران و اسالم‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪483-5 48‬؛ هدیة األحباب‪ ،‬حاج شیخ عباس قمی‪ ،‬ص ‪ .62‬باید توجه‬
‫داشت كه تولد ابن الجوزی را به سال ‪ 508‬و مرگش را در ‪ 596‬هـ‪.‬ق‪ .‬نیز ذكر كرده‌اند‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬به عقیده ذهبی‪ ،‬ابن الجوزی غالب معلوم‡اتش را از مطالع‡ه كتب ب‡ه دس‡ت آورده ب‡ود ن‡ه از‬
‫ده‡‡ان اس‡‡تادان؛ و چ‡‡ون در ت‡‡ألیف عجل‡‡ه می‌ك‡‡رد دچ‡‡ار درهمگ‡‡ویی و ارجاع‡‡ات نادرس‡‡ت‬
‫می‌گردید‪ .‬رک‪ :‬ت‡‡ذكرة الحف‡‡اظ (پیش‡‡گفته) ج ‪ ،4‬ص ‪ .1347‬س‡‡بط ابن الج‡‡وزی از ج‡‡دش نق‡‡ل‬
‫می‌كند كه دو هزار مجّلد كتاب به خط خود كتابت كرده است (همان‪ ،‬ص ‪ )1344‬و ن‡‡یز ذه‡‡بی‬
‫گوید‪« :‬ما علمت أحدًا من العلماء صنف ما صنف هذا الرجل»‪‌( .‬همانجا)‬
‫از جمله مستعمان مواعظ او بودند‪ .‬مهارتش در مباحثه چنان ب‡‡ود ك‡‡ه ح‡‡دود دویس‡‡ت‬
‫تن از ذّم یان را به اسالم در آورد‪.3‬‬
‫گذشته از استادی در فن بیان و جدل و صناعت وع‡‡ظ‪ ،‬نویس‡‡نده‌ای خ‡‡وش ذوق و‬
‫پركار و توانا بود و در رش‡‡ته‌های متن‡‡وع كتابه‡‡ای ارزن‡‡ده پدی‡‡د آورد ك‡‡ه بعض‡‡ی از‬
‫مهمترین آنها به دست ما رسیده است‪ .‬نخستین اثر وی كتابی ب‡وده اس‡ت در نح‡و ك‡ه‬
‫در سن سیزده سالگی نوش‡‡ته و از آن پس گوین‡‡د ك‡‡ه چ‡‡ون نوش‡‡ته‌هایش را ب‡‡ر م‡‡دت‬
‫عمرش تقسیم كردند ب‡‡ه ه‡‡ر روز ن‡‡ه ج‡‡زو رس‡‡ید ك‡‡ه این رقم قاب‡‡ل قب‡‡ول نیس‡‡ت ام‡‡ا‬
‫تصویر و تصور اغراق آمیز گذشتگان را از اكثر تألیفات او می‌رساند‪ .‬گویند سیصد‬
‫عنوان نوشته بزرگ و كوچک داشته است كه اهم آنچ‡‡ه از آنه‡‡ا چ‡‡اپ ش‡‡ده‪ ،‬عب‡‡ارت‬
‫است از‪:‬‬
‫ُن‬
‫‪ )1‬زاد المسير في علم التفسير (دمشق‪ ،‬الـمكتب اسالمي‪ ،‬در ه جزء)‪.‬‬
‫‪ )2‬الـموضوعات من األحاديث الـمرفوعات (مدينه‪ ،‬الـمكتبة السلفية)‬
‫‪ )3‬الـمنتظم في تاريخ الـملوك واألمم (حيدرآباد‪ 1357 ،‬ق‪).‬‬
‫‪ )4‬صفوة الصفوة در احوال زهاد و متصوفه (حيدر آباد‪ 1355 ،‬ق‪).‬‬
‫‪ )5‬ذم الهوي (دار الكتب الحديثة‪ ،‬مكتبة السعادة‪ 1962 ،‬م‪).‬‬
‫‪ )6‬مناقب بغداد (بغداد‪ 1342 ،‬ق‪).‬‬
‫‪ )7‬مناقب عمر بن عبدالعزيز (قاهره‪ 1331 ،‬ق‪).‬‬
‫‪ )8‬األذكياء وأخبارهم (بيروت‪1966 ،‬م‪).‬‬
‫‪ )9‬أخبار الحمقى والـمغفلين (بيروت‪ ،‬مكتبه الغزالي)‬
‫‪ )10‬مناقب أحمد بن حنبل (مصر‪ 1949،‬م‪).‬‬
‫‪ )11‬مناقب عمر بن الخطاب (مصر‪1924،‬م‪).‬‬
‫‪ )12‬الحسن البصري‪ ،‬سيرته و آرائه (مصر‪ 1350 ،‬ق‪).‬‬
‫‪ )13‬روح األرواح (‪ 1309‬ق)‬
‫‪ )14‬كتاب القصاص والـمذّك رين (چاپ مارلين سوارتز و قاسم السامرائي)‪.‬‬
‫در اح‡‡وال ابن الج‡‡وزی تناقض‡‡اتی هس‡‡ت‪ :‬نوش‡‡ته ان‡‡د متنعم و خوش‡‡گذران ب‡‡ود‬
‫(مقدمه ذم الهوی‪ ،‬ص ‪ )12‬در عین ح‡‡ال نوش‡‡ته ان‡‡د ك‡‡ه م‡‡دتی ب‡‡ه ن‡‡ان خش‡‡ک س‡‡یر‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬البت‡‡ه هم م‡‡ذهبان حنبلی ابن الج‡‡وزی ب‡‡ر او ای‡‡راد داش‡‡تند ك‡‡ه نتوانس‡‡ته از عه‡‡ده رد ش‡‡بهات‬
‫متكّلمان برآید‪ ( .‬مقدمه ذم الهوی‪ ،‬ص ‪.)8‬‬
 ‫‪7‬‬ ‫آشنایی با ابن الجوزی و کتاب تلبیس ابلیس‬

‫می‌كرد (‌مقدمه تلبیس ابلیس‪ ،‬چ‡‡اپ خیرال‡‡دین علی‪ ،‬ص ‪ .)5‬او حنبلی ب‡‡ود و می‌دانیم‬
‫میان حنبلیان و شیعیان بغداد همواره برخورد وج‡‡ود داش‡‡ت‪ .‬در عین ح‡‡ال آورده ان‡‡د‬
‫كه وقتی در مجلسی از او پرسیدند ابوبكر برتر است یا علی؟ بالبداهه پاسخ داد‪« :‬من‬
‫كانت ابنته تحته»‪ ،‬جوابی كه هم شیعه را راضی می‌كند و هم سنی را‪.‬‬
‫و نیز در عین توجه و اقبالی كه حكام زمان و اطرافیان خلیف‡‡ه ب‡‡ه او داش‡‡ته‌اند در‬
‫احوالش می‌خوانیم كه بی‌اعتنا به حكام بود‪ ،‬و نیز در عین آنكه مخالف ص‡‡وفیان ب‡‡ود‬
‫زهاد را كه پیشاهنگ ص‡‡وفیانند قب‡‡ول داش‡‡ته و ص‡‡فوة الص‡‡فوة را درب‡‡اره ح‡‡االت و‬
‫سخنان زاهدان تألیف كرده اس‡‡ت‪ ،‬گذش‡‡ته از چن‡‡د رس‡‡اله ُم ف‡‡رد ك‡‡ه در این موض‡‡وع‬
‫دارد‪.1‬‬
‫ابن الجوزی پس از هش‡‡تاد س‡‡ال زن‡‡دگی ب‡‡ه س‡‡ال ‪ 597‬ق‪ .‬در گذش‡‡ت و نظ‡‡ر ب‡‡ه‬
‫مقبولیت عامی كه داشت تشییع جنازه شكوهمندی از او به عمل آمد‪ ،‬و آخ‡‡ر در ب‡‡اب‬
‫حرب بغداد كنار مقبر ‌ه احمد بن حنبل به خاک سپرده شد‪.‬‬
‫ب‡‡ر روی هم ابن الج‡‡وزی از نظ‡‡ر عقای‡‡د و روش و منش وگفت‡‡ار‪ ،‬نماین‡‡ده وض‡‡ع‬
‫متوسط محیط و زمان خویش است و از مذهب مختار و گرایش حاكم دفاع می‌كن‡‡د و‬
‫این بویژه در كتاب تلبیس ابلیس كه معروفترین (و شاید مهمترین) اثر اوست مش‡‡هود‬
‫است‪ .‬در این كتاب همه كسانی را كه همانند او نمی‌اندیشیده اند به یک چوب رانده و‬
‫فریبخوردگان ش‡‡یطان خوان‡‡ده اس‡‡ت و در رّد ق‡‡ول مخالف‡‡ان و دگ‡‡ر اندیش‡‡ان از هم‡‡ه‬
‫شیوه‌های بحث و جدل سود جسته‪ ،‬به طوری كه با وجود شّم حدیث شناس‡‡ی ك‡‡ه دارد‬
‫و مثال احادیث بر ساخته متص‡‡وفه را نی‡‡ک حالجی و تنقی‡‡د می‌نمای‡‡د‪ ،‬ب‡‡ه نوب‡‡ه خ‡‡ود‬
‫بعضی اوقات از آوردن احادیث مجعول در تأیید حرفهای خودش باكی نداشته و ب‡‡ه‬
‫«اهل بدعت» تاخته و در این طریق ب‡‡رای آنك‡‡ه انه‡‡ا را ب‡‡ه ش‡‡مار هفت‡‡اد و دو فرق‡‡ه‬
‫جهنمی برساند دریغ نورزیده است‪.‬‬
‫با این حال نظر به آنكه در بعضی دیگر از تألیفات آن عصر و نیز كتب تاریخ و‬
‫ادب (از جمله آثار دیگر خ‡‡ود ابن الج‡‡وزی) مؤی‡‡دات و ش‡‡واهدی ب‡‡رای بس‡‡یاری از‬
‫‪2‬‬
‫مطالب تلبیس ابلیس هست و نیز در این كتاب فقرات مفص‡‡لی از چن‡‡د اث‡‡ر مهم كهن‬
‫كه ظاهرًا اكنون در دست نباش‡د‪ ،‬نق‡ل ش‡ده اس‡ت‪ ،‬م‡ا می‌ت‡وانیم ب‡ه تل‡بیس ابلیس ابن‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬ابن الجوزی حتی در قالب مقامه نویسی به صوفیان تاخته است و از قول ابوالتق‡‡ویم(= عق‡‡ل)‬
‫دربارهء صوفیان می‌نویسد‪« :‬زیبا نمودند و زشت بودند‪ ،‬تنبل خانه را رب‡‡اط نامی‡‡ده ان‡‡د‪ ...‬و ت‡‡ا‬
‫سینه در جهالت فرو رفته‌اند‪ ...‬دكان رباط چیده راه مساجد را بسته اند‪ ...‬طه‡ارت جوییش‡ان هم‬
‫وسواس است‪ ...‬كسب فرو هشته چشم به راه فتوح نشسته ‪ ...‬در حیلتگری استادند و پوست مار‬
‫نفاق بر تن پوشیده‪( .»...‬رک‪ ‌:‬بدیع الزمان همدانی و مقامات نویسی‪ ،‬نوشته علیرض‡‡ا ذك‡‡اوتی‬
‫قراگزلو‪ ،‬انتشارات اطالعات‪ ،1364 ،‬ص ‪.)59‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬از آن جمله است كت‡اب اآلراء وال‡دیانات ابومحم‡د نوبخ‡تی‪ ،‬كت‡اب المق‡االت ابوالقاس‡م بلخی‪،‬‬
‫كت‡‡‡اب یح‡‡‡یی بن بش‡‡‡یر بن عم‡‡‡یر نهاون‡‡‡دی ]‌در عقای‡‡‡د و م‡‡‡ذاهب[‪ ،‬كت‡‡‡اب س‡‡‡نن التص‡‡‡وف‬
‫ابوعبدالرحمن سلمی‪ ،‬كتاب صفوة التصوف محمد بن ط‡‡اهر المقدس‡‡ی‪ ،‬و المص‡‡ح ب‡‡االحوال از‬
‫همو‪...‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫الجوزی همچون یک سند مهم تاریخ فك‡‡ری و اجتم‡‡اعی دنی‡‡ای اس‡‡الم در ق‡‡رن شش‡‡م‬
‫بنگریم‪ ،‬پیداست كه این نگرش باید توأم با نقادی باشد‪.‬‬
‫ترجمه حاضر از كتاب تلبیس ابلیس بر اساس چاپ خیرال‡‡دین علی (ب‡‡یروت‪ ،‬دار‬
‫الوعی العربی) صورت گرفته كه مطابق است با با چاپ من‡یر الدمش‡قی‪ .1‬ج‡ز اینك‡ه‬
‫خیر ال‡دین علی اح‡ادیث كت‡اب را ن‡یز تحقی‡ق و س‡ندیابی ك‡رده و نس‡بت ب‡ه ق‡‡وت و‬
‫ضعف و صحت و سقم آنها اظهار نظر نموده است‪ .‬البت‡ه هیچ ی‡ک از این دو چ‡اپ‪،‬‬
‫علمی و انتقادی نیست و گذشته از اغالط چاپی ف‡‡احش‪ ،‬غل‡‡ط خ‡‡وانی از روی نس‡‡خه‬
‫خطی نیز در مواردی از آن برای اهل اطالع محسوس است‪.‬‬
‫در ترجمه‪ ،‬اسناد اح‡‡ادیث بكلی ح‡‡ذف گردی‡‡د چ‡‡ون ب‡‡رای خوانن‡‡ده فارس‡‡ی زب‡‡ان‬
‫سودی نداشت‪ ،‬و نیز در مواردی كه مؤلف دو سه حدیث به یک مض‡‡مون ب‡‡ا تف‡‡اوت‬
‫اندكی در لفظ سلسله سند آورده بود به نقل یكی ‪-‬كه جامعتر بود‪ -‬اكتفا شد‪ ،‬و همه جا‬
‫تحقیقات انتقادی خیر الدین علی درباره احادیث مورد نظر و توجه قرار داشت‪.‬‬
‫از آنجا كه ابن الجوزی واعظ و سخنور بوده و تكرار مطالب ملكه‌او شده بوده –‬
‫كه خطابت نیک است و در كتابت عیب محسوب می‌شود‪ -‬و گاه مطالبی را ب‡‡ه تأكی‡‡د‬
‫و تكرار در چند جا ذكر كرده بود‪ ،‬در مواردی به دلیل تلخیص به عم‡‡ل آم‡‡د‪ ،‬ب‡‡ا این‬
‫قید كه هیچ نكته قابل اعتنا و هیچ نقل قول ارزشمندی از قلم نیفتاده اس‡‡ت‪ .‬در یكی دو‬
‫مورد نیز به رعایت انسجام مطلب حكایتی از متن به حاشیه برده شد ی‡‡ا از موض‡‡عی‬
‫به موضع مناسبتر نقل گردید كه در جای خود اشاره شده است و خواننده باریک بین‬
‫این تغییرات جزئی را موجه خواهد یافت‪ .‬ضمناً در حد ضرورت و با رعایت نهایت‬
‫اختصار توضیحات و تعلیقاتی بر بعضی نظریات مؤلف نگاشته شد‪ ،‬و البته اگ‡‡ر بن‡‡ا‬
‫بر نكته گیری و مباحثه مذهبی باشد بیش از اینها جای ایراد دارد‪.‬‬
‫و پس از این همه باید گفت‪ :‬تلبیس ابلیس شاهكاری است در روانشناسی اعتق‡‡اد و‬
‫كردار و مجموعه تصاویر زن‡‡ده‌ای اس‡‡ت از بازیه‡‡ای نفس و ه‡‡وی‪ ،‬ك‡‡ه ه‡‡ر كس ب‡‡ا‬
‫تأمل در آن می‌تواند بسنجد تا چه اندازه دستخوش فریبهای شیطانی است‪ .‬ان ش‡اء هللا‬
‫كه تألیف اصل كتاب و نیز ترجمه آن از جمله مصداقهای «تلبیس ابلیس» نباش‡‡د‪ .‬در‬
‫پای‡‡ان از ص‡‡احبنظران آگ‡‡اه انتظ‡‡ار و اس‡‡تدعا دارد ك‡‡ه از اب‡‡راز نظ‡‡رات انتق‡‡ادی و‬
‫سازنده و لو در تصحیح كلمه با عبارتی دریغ نفرمایند‪.‬‬
‫علیرضا ذكاوتی قراگزلو‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬چاپ دوم با تصحیحات و تعلیقات عده‌ای ازعلمای ازهر‪ 1368 ،‬ق‪.‬‬
 ‫مقدمه مولف‬

‫بسم هللا الرحمن الرحيم‬

‫الحمد هلل الذي سلم ميزان الع‡دل إلى أك‡ف ذوي األلب‡اب‪ ،‬وأرس‡ل الرس‡ل مبش‡رين‬
‫ومن‡‡ذرين ب‡‡الثواب والعق‡‡اب‪ ،‬وأن‡‡زل عليهم الكتب مبين‡‡ة للخط‡‡أ والص‡‡واب‪ ،‬وجع‡‡ل‬
‫الشرائع كاملة ال نقص فيها وال عاب‪ ،‬أحمده حمد من يعلم أنه مسبب األسباب‪ ،‬وأش‡‡هد‬
‫بوحدانيته شهادة مخلص في نيته غير مرتاب‪ .‬وأشهد أن محمدًا عبده ورس‡‡وله أرس‡‡له‪،‬‬
‫وقد سدل الكفر على وجه اإليمان والحجاب‪ ،‬فنسخ الظالم بنور الهدى وكشف النق‡‡اب‪،‬‬
‫وبين للناس ما أنزل إليهم وأوضح مشكالت الكتاب‪ ،‬وتركهم على المحج‡‡ة البيض‡‡اء ال‬
‫س‡‡رب فيه‡‡ا وال س‡‡راب‪ ،‬فص‡‡لى هللا عليه وعلى جميع اآلل وك‡‡ل األص‡‡حاب‪ ،‬وعلى‬
‫التابعين لهم بإحسان إلى يوم الحشر والحساب‪ ،‬وسلم تسليما كثيرًا‪.‬‬
‫اما بعد‪ ،‬بزرگ‌ترین نعمت‌ها ك‡‡ه ب‡‡ر انس‡‡ان ارزانی داش‡‡ته ش‡‡ده عق‡‡ل اس‡‡ت زی‡‡را‬
‫افزار شناخت خدای سبحان است و وسیله رسیدن به تص‡‡دیق پیغم‡‡بران‪ .‬ام‡‡ا از آنج‡‡ا‬
‫كه عقل تمامی خواست انسان را بر نمی‌آورد و بار آدمی را به منزل نمی‌رس‡اند پی‡ام‬
‫آوران آمدند و كتابها آوردند‪ .‬مثال شرع‪ ،‬آفتاب است و مثال عقل‪ ،‬چشم كه چون ب‡‡از‬
‫باشد آفتاب را می‌بین‡‡د‪ .‬همچ‡‡نین اس‡‡ت عق‡‡ل ك‡‡ه ب‡‡ه نش‡‡انه معج‡‡زات روش‡‡ن و خ‡‡رق‬
‫عادات‪ ،‬راستی گفتار انبی‡‡ا را در می‌یاب‡‡د و تس‡‡لیم می‌ش‡‡ود و در آنچ‡‡ه ب‡‡ر او پوش‡‡یده‬
‫است به خبرهای ایشان اعتماد می‌نماید‪.‬‬
‫چون خدا بر دنیای انسانی نعمت عقل عرضه داشت‪ ،‬با آدم ابوالبشر دِر نب‡‡وت را‬
‫نیز گشود و آدمیان بر راه راست بودند تا قابیل از سِر هوای نفس برادرش را كشت‪.‬‬
‫از آن پس امیال گوناگون مردم را به این سو و آن س‡‡و كش‡‡انید و در بیاب‡‡ان گم‡‡راهی‬
‫سرگردان ساخت تا آنجا كه بت پرستیدند و اختالف در اعمال و عقای‡‡د پی‡‡دا كردن‡‡د و‬
‫این همه از سر هوی و گرایش به رس‡م و ع‡ادت و پ‡یروی پ‡دران وبزرگ‡ان ب‡ود‪ ،‬و‬
‫گماِن ابلیس در حق آنان راست در آمد به طوری ك‡‡ه ج‡‡ز ع‡‡ده كمی از مؤمن‡‡ان بقی‡‡ه‬
‫مردم پیرو ابلیس شدند‪.‬‬
‫و بدان كه پیغمبران بیان كافی و دوای ش‡‡افی آوردن‡‡د و هم‡‡ه ب‡‡ر ی‡‡ک راِه روش‡‡ن‬
‫بودند‪ ،‬ش‡‡یطان در آن بی‡‡ان آش‡‡كار رن‡‡گ ش‡‡بهه ریخت و در آن دارو زه‡‡ر آمیخت و‬
‫خلق را از راه راست ب‡ه گم‡راهی و بیاب‡ان ن‡وردی انگیخت وپیوس‡ته خرده‡ا را ب‡ه‬
‫بازی گرفته و می‌گیرد تا آنجا كه جاهلیان به راه آیینهای سس‡‡ت و پ‡‡وچ و ب‡‡دعت‌های‬
‫زشت رفتند و در بیت الحرام به عبادت اصنام می‌پرداختن‡د و از خ‡ود حالل و ح‡رام‬
‫بر ساختند‪ .‬سائبه و بحیره و وصیله و حامی‪ 1‬را حرام انگاشتند‪ ،‬دخ‡تران را زن‡ده ب‡ه‬
‫گور كرده یا از میراث مــحروم داشتند‪ ...‬و از این قبیل بیراهیها و تباهیه‡‡ا ك‡‡ه ابلیس‬
‫در نظرشان آراسته بود؛ تا آنكه خداون‡‡د محم‡‡د ‪ ‬را ب‡‡ه نب‡‡وت برگزی‡‡د‪ .‬آن حض‡‡رت‬
‫زشتیها را بزدود و به نیكیها ام‡ر فرم‡ود و ی‡ارانش در زم‡ان او و پس از او در پرت‡و‬
‫نورش روان شدند و از فریب دشمن (یعنی شیطان) در امان بودن‡د‪ .‬چ‡ون روِز هس‡تی‬
‫صحابه رسول الله ‪ ‬به شاِم نیستی پیوس‡‡ت‪ ،‬تاریكیه‡‡ا س‡‡ر ب‡‡ر آورد و ب‡‡دعت آفری‡‡نی‬
‫امیال آغاز شد و راه فراخ به تنگی گرایید و بیشترینه مردم به دسته بندی گراییده فرقه‬
‫فرقه ش‡‡دند و ش‡‡یطان‪ ،‬آن هم‡‡ه را در نظرش‡‡ان می‌آراس‡‡ت و می‌آرای‡‡د و از این گ‡‡روه‬
‫می‌كاه‡‡د و ب‡‡ر آن می‌افزای‡‡د‪ ،‬و ابلیس همان‡‡ا در ش‡‡ماِل جه‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه دزدی ك‡‡ردن‬
‫می‌تواند و اگر صبح علم بتابد ابلیس را از رسوایی گریزی نیست‪.‬‬
‫پس من بر آن شدم كه مردم را از حیله‌های ابلیس ب‡‡ر ح‡‡ذر دارم و كمینگاهه‡‡ایش‬
‫را نشان دهم زیرا در شناسانیدن شر اعالِم خطری است جهت خ‡‡ودداری از غلتی‡‡دن‬
‫در آن‪ .‬چنانك‡‡ه از حذیف‡‡ه نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‪« :‬همگ‡‡ان درب‡‡اره خ‡‡یر از پیغم‡‡بر ‪‬‬
‫پرسش می‌كردند اما من دربار ‌ه شر می‌پرسیدم‪ ،‬از بیم آنكه مبادا شر مرا دریاب‡‡د»‪ .‬و‬
‫نیز عكرمه از ابن عباس نقل می‌كن‡‡د ك‡‡ه گفت‪«‌:‬گم‡‡ان ن‡‡دارم ام‡‡روز در روی زمین‬
‫شیطان هالک یک تن را به انداه هالک من بخواهد»‪ ،‬پرسیدند‪ :‬چرا و چگونه؟ گفت‪:‬‬
‫«شیطان در شرق یا غرب بدعت پدید می‌سازد و آن بدعت را كسی نزد من می‌آورد‬
‫و من به نیروی سنت آن بدعت را ریشه كن می‌سازم»‪.‬‬
‫و این كتاب را چنان ساختم كه بر حذر دارنده از فتنه شیطان است و بیم دهن‡‡ده از‬
‫در افتادن به دام آزمایش‌های او؛ افشاگر پنهانكاریه‡‡ای اوس‡‡ت و رس‡‡واگر فریفت‡‡اری‬
‫او‪ .‬و آن را در سیزده باب نوشتم ك‡‡ه از مجم‡‡وع آن تل‡‡بیس ابلیس آش‡‡كار ش‡‡ود و فهم‬
‫زیركان اشتباهكاری‌های او را دریابد‪ .‬اینک عنوان باب‌ها‪‌:‬‬
‫باب اول‪ :‬امر به همراهی سنت و جماعت‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬توضیح این كلمات در آینده در متن كتاب خواهد آمد‪-.‬م‪.‬‬
‫‪11‬‬ ‫مقدمه مولف‬

‫باب دوم‪ :‬در نكوهش بدعت و بدعت سازان‬

‫باب سوم‪ :‬در بر حذر داشتن از فتنه‌ها و حیله‌های ابلیس‬
‫باب چهارم‪ :‬در معنای تلبیس و غرور (فریبفاری و فریفتگی)‬
‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و كیشها‬
‫باب ششم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس از راه علم بر عالمان‬
‫باب هفتم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر حاكمان و شاهان‬
‫باب هشتم‪ :‬در تلبیس ابلیس از راه عبادت بر عابدان‬
‫باب نهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر زاهدان‬
‫باب دهم‪ :‬درتلبیس ابلیس بر صوفیان‬
‫باب یازدهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر اهل دین از راه كرامات نمایی‬
‫باب دوازدهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر عامیان‬
‫باب سیزدهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر همگان از راه آرزوهای دور و دراز‬
 ‫باب اول‬
‫امر به همراهي سنت و جماعت‬

‫از عمر بن خطاب روایت است كه پیغمبر ‪ ‬فرمود‪« :‬هر ی‡‡ک از ش‡‡ما خواه‡‡ان‬
‫رسیدن به میان بهشت است می‌باید همراه جماعت باش‡‡د زی‡‡را ش‡‡یطان ب‡‡ه س‡‡راغ آدم‬
‫تنها می‌رود؛ و شیطان از دو تن با هم بیشتر دور است تا از یک تن»‪ .‬این ح‡‡دیث را‬
‫از چند طریق آورده اند‪.‬‬
‫و نیز عرفجه از پیغمبر ‪ ‬روایت می‌كند كه فرمود‪‌« :‬دست خدا بر س‡‡ر جم‡‡اعت‬
‫است‪ ،‬و شیطان با كسی اس‡‡ت ك‡‡ه مخ‡‡الف جم‡‡اعت اس‡‡ت؛ و ه‡‡ر كس‡‡ی تك‡‡روی كن‡‡د‬
‫شیطان او را می‌رباید همچنانكه گرگ‪ ،‬میِش از گله ج‡دا افت‡اده را می‌ربای‡د»‪ .‬و ن‡یز‬
‫روایت است كه پیغمبر ‪ ‬خطی با دست خود كشید و فرم‡‡ود‪« ‌:‬این راه خداس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫مستقیم است‪ .‬آن گاه خطی چند از چپ و راست آن كشید و فرم‡ود‪ :‬ب‡ر س‡ر ه‡ر یكی‬
‫از این راهها شیطانی است كه بدان دعوت می‌نماید‪ .‬سپس این آی‡‡ه را تالوت فرم‡‡ود‪:‬‬
‫﴿َو َأَّن َٰه َذ ا ِص َٰر ِط ي ُم ۡس َتِقيٗم ا َف ٱَّتِبُعوُۖه َو اَل َتَّتِبُع وْا ٱلُّس ُبَل ﴾ [األنع‡‡ام‪« .]153 :‬و آنك‡‡ه راه‬
‫راست من این است‪ ،‬پس از آن پیروى كنید و از راههاى ]دیگر[ پیروى مكنید»‪.‬‬
‫و از معاذ بن جبل روایت است كه پیغمبر ‪ ‬فرمود‪« :‬شیطان‪ ،‬گرِگ انسان است‬
‫و مثل گرگ‪ ،‬میش دور مانده و كنار افتاده از گل‡‡ه را می‌ربای‡‡د‪ .‬ازج‡‡دایی و انش‡‡عاب‬
‫دوری گزینید و ب‡‡ا جم‡‡اعت و عام‡‡ه و مس‡‡جد باش‡‡ید»‪ .‬و از اب‡‡وذر روایت اس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫پیغمبر ‪ ‬فرمود‪‌« :‬دو تن بهتر از یک تن وس‡‡ه تن به‡‡تر از دو تن و چه‡‡ار تن به‡‡تر‬
‫از سه تن است‪ .‬پس بر شما باد همراهی با جماعت؛ كه خدای عزوجل امت مرا ج‡‡ز‬
‫بر هدایت مجتمع نمی‌دارد»‪.‬‬
‫و نیز از پیغمبر ‪ ‬روایت است كه فرمود‪« :‬حتمًا آنچه بر سر ب‡‡نی اس‡‡رائیل آم‡‡د‬
‫طابق النعل بالنعل بر سر امت من هم خواه‡د آم‡د‪ .‬ح‡تى اگ‡ر كس‡ی از ب‡نی اس‡رائیل‬
‫آشكارا به سراغ مادر خود رفته در امت من هم هست كسی ك‡‡ه چ‡‡نین ك‡‡اری كن‡‡د؛ و‬
‫بدرستی كه بنی اسرائیل به هفتاد ودو گروه تقسیم ش‡دند‪،‬؛ و امت من ب‡ه هفت‡اد و س‡ه‬
‫گروه تقسیم می‌شوند ك‡‡ه همگی جهنمی ان‡‡د اال ی‡‡ک طریق‡‡ه»‪ .‬پرس‡‡یدند‪‌:‬آن یكی ك‡‡دام‬
‫است؟ «همینكه من و اصحاب من بر آنیم»‪.‬‬
‫در ُسنن ابی داود‪ ،‬این حدیث از قول معاویه چنین آمده است‪‌:‬پیغم‡‡بر ‪ ‬در می‡‡ان‬
‫ما بر پا ایستاد و فرمود‪« ‌:‬بدانید كه پیش از شما اهل كتاب به هفتاد و دو گروه ش‡‡دند‬
‫و پیروان این دین به هفتاد وسه فرقه تقسیم خواهند ش‡‡د ك‡‡ه هفت‡‡اد و دو فرق‡‡ه در آتش‬
‫اند و یكی به بهشت می‌رود و آن طریق‡‡ه جم‡‡اعت اس‡‡ت‪ .‬از امت من دس‡‡ته‌هایی پدی‡‡د‬
‫می‌آین‡‡د ك‡‡ه امی‡‡ال و گرایش‡‡ها را مث‡‡ل م‡‡رض س‡‡اری بهم منتق‡‡ل می‌كنن‡‡د و از هم‬
‫می‌گیرند»‪ .‬عبدهللا بن مس‡‡عود گوی‡‡د‪«:‬اقتص‡‡اد و میان‡‡ه روی در س‡‡نت به‡‡تر اس‡‡ت از‬
‫اجتهاد وسختکوشی در بدعت»‪ .‬ابی بن كعب گفته است كه «ب‡‡ر ش‡‡ما ب‡‡اد پ‡‡یروی از‬
‫سبیل عام وسنت‪ ،‬كه هر كس بر این روش باشد و از ی‡اد و ت‡رس خ‡دا چش‡مانش پ‡ر‬
‫اشک شود آتش به او نمی‌رسد؛ و اقتصاد در سبیل عام وسنت به از اجتهاد در خالف‬
‫آن»‪.‬‬
‫عاصم احول از قول ابوالعالیه نقل می‌كند كه گفت‪« :‬ب‡‡ر ش‡‡ما ب‡‡اد پ‡‡یروی از ام‡ِر‬
‫اول كه مس‡‡لمانان ب‡‡ر آن بودن‡‡د پیش از آنك‡‡ه دس‡‡ته دس‡‡ته ش‡‡وند»‪ .‬عاص‡‡م گوی‡‡د‪ :‬این‬
‫حرف را به حسن (بصری) گفتم‪ ،‬گفت‪‌:‬به خدا راست گفت‡‡ه و در ح‡‡ق ت‡‡و نیكخ‡‡واهی‬
‫نموده‪ .‬اوزاعی گوید‪« :‬نفس خویش را بر سنت بشكیبان؛ و آنج‡‡ا ك‡‡ه جم‡‡اعت توق‡‡ف‬
‫كرده اند‪ .‬توقف كن‪ ،‬و همان بگو ك‡‡ه جم‡‡اعت گفتن‡‡د‪ ،‬و از آنچ‡‡ه دس‡‡ت ب‡‡از داش‡‡تند‪،‬‬
‫دست بكش؛ راه پیشینیان شایسته (سلف ص‡‡الح) ب‡‡رو ك‡‡ه آنچ‡‡ه ایش‡‡ان را در خ‡‡ور و‬
‫بسنده بود تو را نیز در خور و بسنده است»‪ .‬هم از او نقل است كه گفت‪« :‬رب العزه‬
‫را در خواب دیدم‪ ،‬خطاب به من فرمود‪‌:‬عب‡‡دالرحمن! ت‡‡ویی ك‡‡ه ام‡‡ر ب‡‡ه مع‡‡روف و‬
‫نهی از منكر می‌كنی؟ عرض كردم‪ :‬آری‪ ،‬به فضل تو پروردگارا‪ .‬سپس در خواست‬
‫نمودم كه مرا بر اسالم بمیراند‪ ،‬خطاب آمد‪ :‬و بر سنت!»‪.‬‬
‫و از قول سفیان [‌ثوری] نقل كرده اند كه گفت‪« :‬قول جز به عمل راس‡‡ت نیای‡‡د و‬
‫عمل جز به نیت درست نشود و قول و عمل و نیت بای‡‡د ب‡‡ا س‡‡نت س‡‡ازگار باش‡‡د»‪ .‬و‬
‫نیز آورده اند كه سفیان [ثوری]‌ به یوسف بن اسباط گفت‪« :‬اگر خبر مردی از ش‡‡رق‬
‫به تو برسد كه همراه و یار سنت است سالمش بفرست‪ ،‬و اگر خ‡‡بر م‡‡ردی دیگ‡‡ر از‬
‫مغرب به تو برسد كه هم‡‡راه و ی‡‡ار س‡‡نت اس‡‡ت س‡‡المش بفرس‡‡ت‪ ،‬ك‡‡ه اه‡‡ل س‡‡نت و‬
‫جماعت [راستین ‌] بسیار كم است»‪.‬‬
 ‫‪15‬‬ ‫باب اول‪ :‬امر به همراهی سنت و جماعت‬

‫و از قول ایوب سختیانی آورده اند كه گفت‪ :‬از «سعادت مرد جوان و مرد عجمی‬
‫آن است كه خدا موفقش بدارد به عالمی از اهل سنت برسد»‪.‬‬
‫عبدهللا بن شوذب گفته است‪« :‬از نعمت‌های خدا برجوان زاهد و پارس‡‡ا این اس‡‡ت‬
‫كه با صاحب سنتی برادری كند ك‡‡ه او ب‡‡ر راه راس‡‡ت واداردش»‪ .‬یوس‡‡ف بن اس‡‡باط‬
‫گفته است‪« :‬پ‡‡در من َق َدری ب‡‡ود و داییه‡‡ایم رافض‡‡ی بودن‡‡د‪ ،‬خ‡‡دا ب‡‡ه واس‡‡طه س‡‡فیان‬
‫(ثوری) مرا نجات بخشید»‪ .‬از معتمر بن سلیمان روایت است كه دلشكسته ن‡‡زد پ‡‡در‬
‫رفتم‪ .‬پرسید تو را چه شده است؟ گفتم‪ :‬دوستی از من مرده است‪ .‬پرس‡‡ید‪ :‬ب‡‡ر طریق‡ه‬
‫سنت بود؟ گفتم‪ :‬آری‪ .‬گفت‪‌:‬غم مدار‪ .‬عبدهللا بن مبارک از س‡فیان ث‡وری نق‡ل می‌كن‡د‬
‫كه گفت‪« :‬برای اهل سنت توصیه خیر كنی‡‡د ك‡‡ه آن‡‡ان غریبانن‡‡د»‪ .‬اب‡‡وبكر بن عی‡‡اش‬
‫گفته است‪« :‬طریقه سنت می‡‡ان ف‡‡رق مس‡‡لمانان‪ ،‬گرامی‡‡تر و كمی‡‡ابتر اس‡‡ت از اس‡‡الم‬
‫میان دیگر ادیان»‪ .‬از قول شافعی آورده اند كه گفت‪« ‌:‬چون یكی از اص‡‡حاب ح‡‡دیث‬
‫را ببینم گویی یكی از اصحاب پیغمبر ‪ ‬را دیده‌ام»‪.‬‬
‫جعفر خلدی در كتابش از قول جنید آورده است ك‡‡ه گفت‪« :‬راهه‡‡ا ب‡‡ر خل‡‡ق بس‡‡ته‬
‫است اال بر آن كه پ‡‡ا ج‡‡ای پ‡‡ای پیغم‡‡بر ‪ ‬بگ‡‡ذارد و س‡‡نت او را پ‡‡یروی كن‡‡د و ب‡‡ر‬
‫طریقه او باشد؛ راههای خیر پیش چنین كسی گش‡‡اده اس‡‡ت»‪ .‬ن‡‡یز از جنی‡‡د بن محم‡‡د‬
‫نقل است كه گفت‪« :‬راه خلق به خدا بسته است مگر به پیروان آث‡‡ار رس‡‡ول هللا ‪ ‬و‬
‫تابع‡‡ان س‡‡نت او؛ چنانك‡‡ه خ‡‡دا فرمای‡‡د‪َّ﴿ :‬لَق ۡد َك اَن َلُك ۡم ِفي َر ُس وِل ٱِهَّلل ُأۡس َو ٌة َحَس َن‪ٞ‬ة ﴾‬
‫[ااألحزاب‪« .]21 :‬مسّلمًا براى شما در زندگى رسول خدا سرمشق نیكویى بود»‪.‬‬
 ‫باب دوم‬
‫در نكوهش بدعت و بدعت سازان‬

‫عایشه از پیغمبر ‪ ‬روایت می‌كند كه فرمود‪« :‬ه‡‡ر كس در ام‡‡ر م‡‡ا چ‡‡یزی پدی‡‡د‬
‫آرد كه در آن نیست‪ ،‬مردود است»‪ .‬این حدیث را از چند طریق آورده اند‪.‬‬
‫عبدهللا بن عم‡‡ر از پیغم‡‡بر ‪ ‬روایت می‌كن‡‡د ك‡‡ه فرم‡‡ود‪« :‬ه‡‡ر كس از س‡‡نت من‬
‫منحرف شود از من نیست»‪.‬‬
‫از عرباض‪ 1‬بن ساریه روایت است كه روزی پیغمبر ‪ ‬پس از نماز صبح روی‬
‫به ما كرد و موعظه بلیغ فرمود‪ ،‬آنچنانكه چشمها گری‡‡ان و دله‡‡ا ل‡‡رزان گردی‡‡د‪ .‬یكی‬
‫پرسید‪ :‬یا رسول هللا ‪ ‬این موعظتی یادگاری بود‪ ،‬اكنون عه‡د و وص‡‡یت ت‡و ب‡ر م‡ا‬
‫چیست؟ فرمود‪« :‬شما را وصیت می‌كنم به تقوای الهی‪ ،‬و حرف شنوی و فرم‡‡انبری‬
‫(از ح‡‡اكم) و ل‡‡و از بن‡‡ده‌ای حبش‡‡ی باش‡‡د؛ و بدرس‡‡تی ك‡‡ه ه‡‡ر كس بع‡‡د از من بمان‡‡د‬
‫اختالف ف‡‡راوان خواه‡‡د دی‡‡د؛ پس ب‡‡ر ش‡‡ما ب‡‡اد پ‡‡یروی از س‡‡نت من و س‡‡نت خلف‡‡ای‬
‫راشدین هدایت یافته بعد از من‪ .‬به آن سنت چنگ بزنید و آن را محكم بگیری‡‡د‪ .‬و ب‡‡ر‬
‫شما باد دوری گزیدن از امور نو درآمد‪ ،‬كه هر نو درآمدی بدعت است و هر بدعتی‬
‫گمراهی است»‪.‬‬
‫عبدهللا بن محرز گوید‪‌« :‬از دین‪ ،‬س‡ّنت ب‡ه س‡ّنت می‌كاهن‡د همچنانك‡ه ریس‡مان را‬
‫قّوت به قّوت می‌گسلند»‪ .‬آورده اند كه طاوس (یمانی) با پسرش نشس‡‡ته ب‡‡ود‪ ،‬یكی از‬
‫معتزله آمد و شروع به سخن گفتن كرد‪ .‬طاوس انگشت در گ‡‡وش نه‡‡اد و خط‡‡اب ب‡‡ه‬
‫پسرش گفت‪ :‬تو نیز انگشت در گوش كن كه از گفتار او چ‡‡یزی نش‡‡نوی‪ ،‬ك‡‡ه این دل‬
‫ضعیف است‪ .‬و مجددًا به تأكید گفت‪ :‬پسركم‪ ،‬گوش خود را محكم بگیر ك‡‡ه نش‡‡نوی!‬
‫و آن قدر حرف خود را تكرار نمود كه آن متكلم برخاست و برفت‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬عرباض از مستضعفان اصحاب بود و ازجمله كسانی است كه آیه زیر درباره آنان نازل شد‪:‬‬
‫﴿َو اَل َع َلى ٱَّلِذ يَن ِإَذ ا َم ٓا َأَتۡو َك ِلَتۡح ِم َلُهۡم ُقۡل َت ٓاَل َأِج ُد َم ٓا َأۡح ِم ُلُك ۡم َع َلۡي ِه ﴾]التوبة‪« .‌[92 :‬و (نیز) ایرادى‬
‫نیست بر آنها كه وقتى نزد تو آمدند ك‡‡ه آن‡‡ان را ب‡‡ر مرك‡‡بى (ب‡‡راى جه‡‡اد) س‡وار ك‡‡نى‪ ،‬گف‡تى‪:‬‬
‫مركبى كه شما را بر آن سوار كنم‪ ،‬ندارم!»‪ - .‬مؤلف‪.‬‬
‫عیسی بن علی ضبی گوید‪ :‬مردی بود كه همراه م‡‡ا ن‡‡زد اب‡‡راهیم (نخعی) رفت و‬
‫آمد می‌كرد‪ .‬به ابراهیم خبر رسید كه او داخل عقیده «ارجاء» شده اس‡‡ت ‪ .‬ب‡‡دو گفت‪:‬‬
‫از نزد ما كه برخاستی دیگر برنگرد!‪.‬‬
‫به سفیان بن عیینه گفتند كه فالن كس در « ق‡‡در» س‡‡خن می‌گوی‡‡د‪ ،‬گفت‪‌:‬ب‡‡ه م‡‡ردم‬
‫معرفیش كیند‪ ،‬و از خدا برای من عافیت بطلبید‪.‬‬
‫صالح مری گوی‡‡د‪ :‬من حاض‡‡ر ب‡‡ودم ك‡‡ه كس‡‡ی ن‡‡زد ابن س‡‡یرین آم‡‡د و در یكی از‬
‫ابواب « قدر» س‡‡خن آغ‡‡از نم‡‡ود‪ .‬ابن س‡‡یرین گفت‪‌:‬ت‡‡و از می‡‡ان م‡‡ا برخ‡‡یزی ی‡‡ا م‡‡ا‬
‫برخیزیم؟‬
‫‪1‬‬
‫یكی از «اهل اهواء» به ایوب سختیانی گفت‪ :‬كلمه‌ای برایت بگویم؟ ای‡‡وب گفت‪:‬‬
‫نصف كلمه هم نمی‌خواهم بگویی! هم از ایوب نقل است كه گفت‪ :‬صاحب بدعت ه‡‡ر‬
‫چه در كوشش بیفزاید‪ ،‬از خدا دورتر می‌شود‪.‬‬
‫س‡‡فیان ث‡‡وری گفت‡‡ه اس‡‡ت‪ :‬ابلیس ب‡‡دعت را بیش از معص‡‡یت دوس‡‡ت دارد‪ ،‬زی‡‡را‬
‫معصیت قابل توبه است‪ ،‬و بدعت نیس‡ت‪ .‬عب‡دالعزیز بن ابی داود متهم ب‡ه «ارج‡اء»‬
‫بود‪ ،‬آورده اند كه سفیان بر جنازه او گذشت و بر او نماز نخوان‡‡د‪ .‬هم از ق‡‡ول س‡‡فیان‬
‫ثوری آورده اند كه هر كس از بدعت سازی ح‡‡دیث ش‡‡نید از آن ح‡‡دیث (ول‡‡و راس‡‡ت‬
‫باشد) سود نبرد‪ ،‬و هر كس با ب‡دعت س‡ازی مص‡افحه ك‡رد ی‡ک رش‡ته از اس‡الم را‬
‫گسالنید‪.‬‬
‫سلیمان تیمی در مرض موت بشدت می‌گریست‪ ،‬پرسیدند‪ ‌:‬چ‡‡را می‌گ‡‡ریی‪ ،‬آی‡‡ا از‬
‫ترس مرگ است؟ گفت‪ :‬از مرگ نمی‌ترس‡‡م‪ ،‬از آن رو می‌گ‡ریم ك‡‡ه روزی ب‡‡ر ی‡‡ک‬
‫«قدری» گذشتم و به او سالم دادم از آن بیم دارم ك‡‡ه خ‡‡دا حس‡‡اِب آن س‡‡الم را از من‬
‫بكشد‪.‬‬
‫از قول فضیل عیاض آورده اند كه گفت‪ ‌:‬حذر كنید از كسی كه با ص‡‡احب ب‡‡دعتی‬
‫نشسته است‪ .‬هم از قول او آورده اند كه‪ :‬هر كس ص‡‡احب ب‡‡دعتی را دوس‡‡ت ب‡‡دارد‪،‬‬
‫خداوند عملش را بی‌ارزش سازد و ن‡ور مس‡لمانی از دلش ب‡یرون بَب َر د‪ .‬و ن‡یز هم‡و‬
‫گفته است‪« :‬هر گاه بدعت س‡‡ازی را در راهی دی‡‡دی‪ ،‬راه خ‡‡ویش بگ‡‡ردان»‪ .‬و ن‡‡یز‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬مقصود از «‌اهل اهواء» در اینجا پیروان گرایش‌های كالمی و فرق غیر اهل حدیث اس‡‡ت‪– .‬‬
‫م‪.‬‬
 ‫‪19‬‬ ‫باب دوم‪ :‬در نکوهش بدعت و بدعت‌سازان‬

‫گفته است‪‌« :‬خدا عمل صاحب بدعت را باال نمی‌ب‡رد‪ ،‬و ه‡ر كس ص‡احب ب‡دعتی را‬
‫یاری كند در ویرانی اسالم شركت كرده است»‪.‬‬
‫مردی نزد فضیل گفت كه هر كس دختر خود را به تبهكاری بدهد‪ ،‬قطع رحم ك‡‡رده‬
‫فضیل گفت‌‪ :‬هر كس دخترش را به صاحب بدعتی بدهد قطع رحم كرده؛ و هر كس ب‡‡ا‬
‫صاحب بدعت نشسته‪ ،‬حكمت نصیبش نش‡ده؛ و چ‡ون خ‡دا كس‡ی را خص‡م ب‡دعتگران‬
‫یابد امید آن دارم كه گناهان او را بیامرزد‪.‬‬
‫محمد بن نضر ح‡‡ارثی گوی‡‡د‪« :‬ه‡‡ر كس ب‡‡ه گفت‡‡ار ص‡‡احب ب‡‡دعتی گ‡‡وش س‡‡پارد‬
‫خداوند عصمت (‌ایمانی) از او بردارد‪ ،‬و به نفس خود واگذارش كند»‪.‬‬
‫از قول لیث بن سعد آورده اند كه گفت‪ :‬هر گاه صاحب بدعتی را ببینم ك‡‡ه ب‡‡ر آب‬
‫راه می‌رود باز هم او را قب‡ول ن‡دارم‪ .‬این س‡خن ب‡ه ش‡افعی رس‡ید‪ ،‬گفت‪ :‬لیث كوت‡اه‬
‫آم‡ده اس‡ت‪ ،‬من اگ‡ر ص‡احب ب‡دعتی را ب‡بینم ك‡ه در ه‡وا پ‡رواز می‌كن‡د هم قب‡ولش‬
‫ندارم!‪.‬‬
‫از بشر بن حارث نقل است كه گفت‪« :‬در بازار بودم خبر مرِگ بش‡‡ر مریس‡‡ی را‬
‫شنیدم‪ ،‬و اگر جای مناسب سجده بود‪ ،‬هم‡‡ان ج‡‡ا س‡‡جده ش‡‡كر ب‡‡ه ج‡‡ا می‌آوردم؛ حم‡‡د‬
‫خدای را كه جان مریسی را گرفت‪ ،‬شما نیز حمِد خدا كنید!»‪.‬‬
‫محمد بن سهل بخاری گوید‪ :‬نزد «قربانی» بودیم‪ ،‬ش‡روع ك‡رد علی‡ه اه‡ل ب‡دعت‬
‫حرف زدن؛ یكی گفت‪ :‬اگر حدیث می‌گفتی بیشتر خوش داشتیم‪‌« ،‬قرب‡‡انی» ب‡‡ه خش‡‡م‬
‫پاسخ داد‪‌:‬گفتار علیه اهل بدعت را از عبادت شصت ساله بیشتر دوست دارم‪.‬‬
‫اگر كسی بگوید كه تو سنت را ستودی و بدعت را نكوهیدی‪ ،‬اما س‡‡نت چیس‡‡ت و‬
‫بدعت كدام است؟ مگر ن‡‡ه اینك‡‡ه ه‡‡ر ب‡‡دعت س‡‡ازی خ‡‡ود را پ‡‡یرو س‡‡نت می‌پن‡‡دارد؟‬
‫گوییم‪ ‌:‬سنت در لغت به معنی طریق است و شک نیست كه اهل ح‡‡دیث پ‡‡یروان آث‡‡ار‬
‫رسول هللا ‪ ‬و صحابه‌اش اهل سنت راستین اند‪ ،‬چ‡‡ون ب‡‡ر طری‡‡ق هس‡‡تند ك‡‡ه در آن‬
‫چیز نو درآمدی پیدا نشده‪ ،‬زیرا چیزهای نو در آمد بعد از پیغم‡‡بر و ص‡‡حابه او پی‡‡دا‬
‫شد؛ و بدعت عبارت است از امری ك‡ه نب‡ود و ن‡و پدی‡د ش‡د وغ‡الب آن اس‡ت ك‡ه ب‡ا‬
‫شریعت برخورِد مخالف دارد و در آن می‌افزاید یا از آن می‌كاهد‪ ،‬و عموم پیشینیان‪،‬‬
‫هر چیِز نو پدید را ولو آنكه مخالف شریعت نبود یا در آن كم و زیاد نمی‌نمود خ‡‡وش‬
‫نداشتند و برای حفظ اصل اسالم ‪ -‬كه پیروی رسول ‪ ‬است‪ -‬از ه‡‡ر ب‡‡دعت س‡‡ازی‬
‫بیزار بودند ولو آن بدعت جایز بود‪ .‬چنانكه زید بن ثابت در جواب ابوبكر و عمر كه‬
‫از او درخواستند به جمع آوری قرآن بپردازد‪ ،‬گفت‪‌:‬چگونه به كاری می‌پردازید ك‡‡ه‬
‫پیغمبر ‪ ‬نكرد؟‬
‫گویند‪ :‬سعد بن مال‡‡ک (ص‡‡حابی) ش‡‡نید ك‡‡ه كس‡‡ی می‌گوی‡‡د‪«‌:‬لبی‡‡ك ذا المع‡‡ارج» ‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫گفت‪‌:‬ما در زمان رسول هللا ‪ ‬چنین نمی‌گفتیم‪ .‬به ابن مسعود گفته شد كه عده‌ای بعد‬
‫از نماز مغرب در مسجد می‌نشینند و یكی از آن می‡‡ان می‌گوی‡‡د‪ :‬فالن تع‡‡داد هللا اك‡‡بر‬

‫‪1‬‬
‫‪« -‬معارج» به معنی جایگاههای عروج و صعود است‪ ،‬و «ذو المعارج» خداوند اس‡‡ت‪( .‬رک‪:‬‬
‫سوره معارج‪ ،‬آیه ‪ .)3‬و آن صحابی از این جهت احتیاط می‌كرده كه اسماء هللا توقیفی است‪-.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫بگویید و فالن تعداد س‡‡بحان هللا بگویی‡‡د و فالن ع‡‡دد الحم‡‡د هلل بگویی‡‡د‪ .‬و عب‡‡د هللا بن‬
‫مسعود مردی بود تندخوی؛ به میان آن جمع رفت و خود را معرفی نمود و گفت‪‌:‬ب‡‡ه‬
‫‪ ‬فضیلت نهاده اید‪،‬‬ ‫خدا كه بدعت ظالمانه آورده اید كه خویش را به اصحاب محمد ‌‬
‫بر طریق مستقیم باشید و چپ و راست نروید كه به گمراهی دچار می‌شوید و از راه‬
‫ُپر دور می‌افتید‪.‬‬
‫آورده‌اند كه كسی نزد ابراهیم نخعی آمد و گفت‪ :‬دعا كن خدا مرا شفا بدهد‪ .‬راوی‬
‫گوید‪ :‬دیدم كه ابراهیم را آن سخن خوش نیامد و هم‡ه در چه‡ره‌اش ناخش‡نودی از آن‬
‫درخواست را مالحظه كردند‪ .‬آن گاه ابراهیم از سنت سخن گفت و حاضران را بدان‬
‫ترغیب نمود و از آنچه مردم از خودشان تازه در آودره اند ابراز كراهت كرد وعلیه‬
‫آن حرف زد‪.‬‬
‫محم‡‡د بن ری‡‡ان گوی‡‡د‪ :‬اص‡‡حاب ح‡‡دیث ن‡‡زد ذوالن‡‡ون آم‡‡ده درب‡‡اره «وس‡‡اوس و‬
‫خطرات» پرسیدند‪ ،‬گفت‪ ‌:‬من درباره این چیزه‡‡ا س‡‡خن نمی‌گ‡‡ویم‪ ،‬راج‡‡ع ب‡‡ه نم‡‡از و‬
‫حدیث از من س‡‡ؤال كنی‡‡د! و ن‡‡یز محم‡‡د بن ری‡‡ان گوی‡‡د‪ ‌:‬م‡‡وزه قرم‡‡ز پوش‡‡یده ب‡‡ودم‪،‬‬
‫ذوالنون به من گفت‪ ‌:‬فرزند‪ ،‬اینها را از پا بیرون كن كه «شهرت» است ‪ ،1‬پیغمبر ‪‬‬
‫این گونه نمی‌پوشید بلكه موزه ساده سیاهرنگ می‌پوشید‪.‬‬
‫گفتیم كه صحابه رس‡ول هللا از ه‡ر ب‡دعتی ول‡و بی‌اش‡كال ب‡ود ح‡ذر می‌كردن‡د ت‡ا‬
‫امری را كه سابقه نداشته است‪ ،‬پدید نیاورده اباشند‪ .‬البته چیزهایی تازه پدی‡‡د آم‡‡د ك‡‡ه‬
‫ب‡‡ا ش‡‡ریعت برخ‡‡وردی نداش‡‡ت وچ‡‡یزی را كم و زی‡‡اد نمی‌ك‡‡رد‪ ،‬در انج‡‡ام دادن آن‬
‫اشكالی ندیدند‪ .‬مثال مردم در ماه رمضان نماز (مس‡تحبی) ف‡‡راوان می‌خواندن‡د و گ‡اه‬
‫به كسی اقت‡دا می‌نمودن‡د‪ .‬عم‡ر چ‡نین ق‡رار داد ك‡ه هم‡ه ب‡ه ابی ابن كعب اقت‡دا كنن‡د‬
‫وچون جماعت ایشان را مشاهده كرد‪ ،‬گفت‪ :‬چه بدعت نیكی است این! (چ‡‡ون اص‡‡ل‬
‫نماز جماعت مشروع است)‪.‬‬
‫حسن (بصری) نیز درباره قصص گ‡‡ویی گفت‡‡ه اس‡‡ت‪«‌ ‌:‬نعمت البدع‡ة‪ ،‬كم من أخ‬
‫‪2‬‬

‫يستفاد ودعوة مستجابة»‪ .‬یعنی‪« :‬نیک بدعتی است‪ ،‬اجتماعی اس‡‡ت ك‡‡ه در آن دعاه‡‡ا‬
‫مستجاب می‌شود و برادران دینی یافت می‌شوند كه از ایشان بتوان اس‡‡تفاده ك‡‡رد»‪ .‬و‬
‫می‌دانیم كه اصِل وعظ كردن مشروع است‪ ،‬و اگر امِر نو در آمد بر اصل مشروعی‬
‫مستند شود نكوهیده نباشد اما اگر بدعت همچ‡‡ون متمم ش‡‡ریعت جل‡‡وه نمای‡‡د در واق‡‡ع‬
‫مستلزم اعتقاد به ناقص بودن شریعت خواه‡د ب‡ود و چنانچ‡ه ض‡‡د ش‡ریعت باش‡د ك‡ه‬
‫دیگر بدتر است‪ .‬از آنچه گفتیم روش‡‡ن ش‡‡د ك‡‡ه اه‡‡ل س‡‡نت پ‡‡یرواِن س‡‡ابقه ان‡‡د و اه‡‡ل‬
‫بدعت پدید آوردندگان چیزهایی كه نبوده و مستندی هم ندارد‪ .‬لذا اهِل بدعت روش و‬

‫‪1‬‬
‫‪ « -‬لباس شهرت»‪ ،‬یعنی پوششی كه جلب توجه كند و انگشت نما و چش‡‡مگیر باش‡‡د‪ ،‬نهی ش‡‡ده‬
‫است‪ .‬رجوع كنید به باب دهم از همین كتاب‪ – .‬م‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬قصص گویی به معنی موعظه كردن‪ ،‬اخبار و حدیث گفتن‪ ،‬نقل و روایت داستانهای م‡‡ذهبی‪،‬‬
‫سخنوری و نقالی‪ .‬قصص گوی را قاّص و َقّصاص‪( .‬جمع‪ُ :‬قّص اص) گویند‪ -.‬م ‪.‬‬
 ‫‪21‬‬ ‫باب دوم‪ :‬در نکوهش بدعت و بدعت‌سازان‬

‫مذهب خویش را پنهان می‌دارند اما همچون متمم شریعت جلوه نماید در واقع مستلزم‬
‫اعتقاد به ناقص بودن شریعت خواهد بود و چنانچه ضد شریعت باشد كه دیگ‡‡ر ب‡‡دتر‬
‫است‪ .‬از آنچه گفتیم روشن شد ك‡‡ه اه‡‡ل س‡‡نت پ‡‡یرواِن س‡‡ابقه ان‡‡د و اه‡‡ل ب‡‡دعت پدی‡‡د‬
‫آرودندگان چیزهایی كه نب‡‡وده و مس‡‡تندی هم ن‡‡دارد‪ .‬ل‡‡ذا اه‡ِل ب‡‡دعت روش و م‡‡ذهب‬
‫خویش را پنهان میدارند اما اهل سنت حرفش‡‡ان آش‡‡كار اس‡‡ت و مذهبش‡‡ان واض‡‡ح؛ و‬
‫حسن عاقبت هم از آن ایشان است چنانكه از پیغمبر ‪ ‬روایت است‪َ« :‬ال َي َز اُل َن اٌس‬
‫ِم ْن ُأَّمِتي َظ اِهِر يَن َح َّتى َي ْأِتَيُهْم َأْم ُر ِهَّللا َو ُهْم َظ اِهُروَن »‪[ .‬بخ‡‡اری و مس‡‡لم]‪ .‬یع‡‡نی‪:‬‬
‫«پیوسته از امت من گروهی ظاهر [‌آشكاره و غالب]‌ باش‡‡ند ت‡‡ا ام‡‡ر خ‡‡دا در رس‡‡د و ایش‡‡ان‬
‫ظاهر باشند»‪ .‬این عده را به «‌اهل حدیث» تعبیر كرده اند‪.‬‬
‫در اقسام اهل بدعت‬
‫از ابوهریره روایت است كه پیغمبر ‪ ‬فرمود‪« :‬یه‡‡ود ب‡‡ه هفت‡‡اد وی‡‡ک ی‡‡ا هفت‡‡اد و دو‬
‫فرقه تقسیم شدند و همچنین نصارى؛ امت من نیز به هفتاد و سه فرقه شوند»‪[ .‬ترم‡‡ذی‬
‫این حدیث را صحیح گفته است]‪ .‬مؤلف گوید‌‪ :‬دنبال‡‡ه‌این ح‡‡دیث چنانك‡‡ه پیش‡‡تر آوردیم‬
‫چنین است‪« :‬همه آنها در آتش اند اال یكی»‪ .‬پرسیدند‪‌:‬یا رسول الله ‪ ‬آن ك‡‡دام اس‡‡ت؟‬
‫فرمود‪‌« :‬طریقه‌ای كه من و اصحاب من بر آنیم»‪ .‬از انس بن مال‡‡ک روایت اس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫پیغمبر ‪ ‬فرمود‌‪« :‬بنی اسرائیل به هفتاد و یک فرقه تقسیم شدند که هم‡‡ه هالک ش‡‡دند‬
‫بجز یک فرقه‪ .‬و امت من به هفتاد و فرقه تقسیم خواهد شد كه هفتاد و یک فرقه هالک‬
‫می‌شود و یكی خالص می‌یابد‪ .‬پرسیدند‌‪ :‬یا رس‡ول الل‡ه‪ ،‬آن ك‡دام فرق‡ه اس‡ت؟ فرم‡ود‪:‬‬
‫«جماعت»‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬اگر پرسیده شود كه آیا این فرقه‌ها شناخته شده اند؟ در پاس‡‡خ گ‡‡وییم‪:‬‬
‫ما از اص‡ِل دس‡‡ته دس‡‡ته ش‡‡دن و ن‡‡یز دس‡‡ته بن‡‡دیهای اص‡‡لی اطالع داریم و خ‡‡ود این‬
‫دسته‌های اصلی به گروههای فرعی تقسیم شدند‪ ،‬هر چند م‡‡ا ب‡‡ر اس‡‡امی و عقایدش‡‡ان‬
‫احاطه نداشته باشیم‪ .‬آنچه از اصل فرقه‌ها به ما رسیده شش تاست‪ :1‬حروریه‪ ،‬قدریه‪،‬‬
‫جهمیه‪ ،‬مرجئه‪ ،‬رافضه و جبریه‪ .‬بعضی اهل علم گفته ان‡‡د ك‡‡ه اص‡‡ل ف‡‡رقه‌ای ض‡‡اله‬
‫همین شش تا هستند كه هر یک به دوازده گروه تقسیم می‌شوند ك‡‡ه جمع‡ًا هفت‡‡اد و دو‬
‫گروه شوند‪.‬‬
‫اما دوازده گروه حروريه [‌= خوارج ‌] عبارت است از‪:‬‬
‫‪ )1‬ازرقیه‪ :‬پیروان ن‡افع بن ازرق ك‡ه گفتن‡د كس‡ی را م‡ؤمن نمی‌دانیم و غ‡یر از‬
‫همكیشان خود بقیه اهِل قبله را كافر شمردند‪.‬‬
‫‪ )2‬اباضیه‪ :‬پیروان عبدهللا بن اباض‪ -‬كه همكیشان خود را م‡‡ؤمن و ج‡‡ز آن‡‡ان را‬
‫منافق دانستند‪.‬‬
‫‪ )3‬ثعلبیه‪ :‬منسوب به ثعلبه بن مشكان‪ -‬كه به قضا و قدر الهی قایل نبودند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬آنچه ابن الجوزی در تقسیم فرق نوشته با كتب ملل و نحل تفاوت‌ه‡‡ای كلی و ج‡‡زئی دارد ك‡‡ه‬
‫به ترجمه آنچه نوشته اكتفا شد و فقط به چند اشاره ضروری بسنده كردیم‪– .‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫‪ )4‬حازمیه‪ :‬یاران حازم بن علی‪ -‬كه گفتند نمی‌دانیم ایم‡‡ان چیس‡‡ت‪ ،‬و هم‡‡ه خل‡‡ق را‬
‫معذور شمردند‪.‬‬
‫‪ )5‬خلفیه‪ :‬یاران خلف خارجی‪ -‬كه گفتند ه‡‡ر زن ی‡‡ا م‡‡ردی ك‡‡ه ت‡‡رک جه‡‡اد كن‡‡د‬
‫كافر است‪.‬‬
‫‪ )6‬مكرمیه‪ :‬پیروان مكرم بن عبدهللا عجلی‪ -‬كه گفتند جایز نیس‡‡ت كس‡‡ی دیگ‡‡ری‬
‫را لمس كند یا با او هم خوراک شود‪ ،‬چون پ‡‡اک و نجس معل‡‡وم نیس‡‡ت مگ‡‡ر‬
‫آنكه كسی توبه نماید و غسل كند‪.‬‬
‫‪ )7‬كنزیه‪ :‬گفتند جایز نیست كسی مالش را [‌ظ‡‡اهرًا زك‡‡اِت م‡‡الش را] ب‡‡ه اح‡‡دی‬
‫بدهد چرا كه بسا مستحق نباشد بلكه باید در زمین گنجینه نهد تا ص‡‡احب ح‡‡ق‬
‫پیدا شود‪.1‬‬
‫‪ )8‬شمراخیه‪ :‬گفتند تماس زن بیگانه اشكالی ندارد چون زنان گل و سبزه‌اند‪.2‬‬
‫‪ )9‬اخنسیه‪ :‬پیروان مردی به ن‡ام اخنس‪ -‬گفتن‡د ب‡ه م‡رده بع‡د از م‡رگ ض‡رر و‬
‫نفعی نمی‌رسد‪.3‬‬
‫‪ )10‬محكمیه‪ :‬گفتند هر كس مخلوق را به داوری بپذیرد‪ ،‬كافر است‪.4‬‬
‫‪ )11‬معتزله از حروریه‪ :‬گفتند كه امر علی و معاویه بر ما مشتبه شد و از ه‡‡ر دو‬
‫بیزار و بركناریم‪.5‬‬
‫‪ )12‬میمونیه‪ -‬پیروان میمون بن خالد‪ -‬گفتند امام جز به رضایت دوستاِن ما (خوارج)‬
‫تعیین نشود‪.‬‬
‫اما دوازده گروه قدريه عبارتند از‪:‬‬
‫‪ )1‬احمریه‪ -‬كه معتقد بودند شرط عدل خدا این است ك‡‡ه بن‡‡دگان او مال‡‡ک ام‡‡ور‬
‫خود باشند و خدا مانع از معصیت بندگان شود‪.‬‬
‫‪ )2‬ثنویه‪ -‬بر این پندار بودند كه خیر از خدا و شر از ابلیس است‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ )3‬معتزله‪ -‬قایل به مخلوق بودن قرآن بودند و منكر امكان رؤیت خدا ‪.‬‬

‫‪ -‬عدهء كمی از شیعه امامیه راجع به ُخ مس چنین عقیده‌ای داشته اند و می‌گفتند‪ :‬بای‡‡د س‡‡هم ام‡‡ام‬ ‫‪1‬‬

‫را دفن كرد تا خود حضرت بیاید و بیرون ببارد‪ – .‬م‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ -‬در بعض‡‡ی من‡‡ابع مت‡‡أخر‪ ،‬ش‡‡مراخیه را از متص‡‡وفه دانس‡‡ته و گفته‌ان‡‡د ك‡‡ه ب‡‡ه فس‡‡ق و فج‡‡ور‬
‫منسوبند‪-.‬م‪.‬‬
‫‪ -‬ظاهرًا م‡‡راد این اس‡‡ت ك‡‡ه از لعنت ی‡‡ا رحمت فرس‡‡تادن زن‡‡دگان تغی‡‡یری در وض‡‡ع مردگ‡‡ان‬ ‫‪3‬‬

‫حاصل نمی‌شود‪ .‬به نظر می‌آید كه این فرقه از خوارج درباره گذشتگان اظه‡‡ار رأی نمی‌ك‡‡رده‬
‫اند‪– .‬م‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬باید دانست كه خوارج نسختین را «محكمهء اولی» نامند‪-.‬م‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬یعنی با علی یا معاویه نجنگیدند (برخالف آنان كه در نهروان گرد آمدند و با علی جنگیدند)‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ -‬اینان همان متكلمان معتزلی اند‪ ،‬پیروان واصل بن عطا‪-.‬م‪.‬‬
 ‫‪23‬‬ ‫باب دوم‪ :‬در نکوهش بدعت و بدعت‌سازان‬

‫‪ )4‬كیس‡‡انیه‪ -1‬گفتن‡‡د‪ :‬نمی‌دانیم كاره‡‡ا از خداون‡‡د اس‡‡ت ی‡‡ا بن‡‡ده‪ ،‬و نمی‌دانیم ك‡‡ه‬
‫مردمان پس از مرگ به ثواب رسند یا عقاب‪.‬‬
‫‪ )5‬شیطانیه‪ - 2‬گفتند‪ ‌:‬خدا شیطان را نیافریده است‪.‬‬
‫‪ )6‬شریكیه‪ -‬گفتند‪ :‬همه‌گناهان مقدر است اال كفر (كه به اختیار است)‪.‬‬
‫‪ )7‬وهمیه‪ - 3‬گفتند‪ :‬كردار و گفتار آدمیان‪ ،‬و نیک و بد واقعیت ندارد‪.‬‬
‫‪ )8‬راوندیه‪ -4‬گفتند‪ :‬عمل به هر یک از كتاب‌های آسمانی حق اس‡‡ت اعم از آنك‡‡ه‬
‫نسخ شده باشد یا نشده باشد‪.‬‬
‫‪ )9‬بتریه‪ -‬گفتند هر كه معصیت كند و توبه نماید توبه‌اش مقبول نیست‪.‬‬
‫‪ )10‬ناكثیه‪ -‬بر آن بودند كه هر كس بیعت پیغمبر ‪ ‬را شكسته گناهی نكرده‪.‬‬
‫‪ )11‬قاسطیه‪ -‬دنیا طلبی را بر زهدورزی برتری نهادند‪.‬‬
‫‪ )12‬نظامیه‪ -‬پیروان ابراهیم بن سیار نظام‌اند كه گفت‪ :‬هر كس خدا را «‌شیء» بنامد‬
‫كافر شده است‪.‬‬
‫اما دوازده فرقة جهميه [‌اتباع جهم بن صفوان]‌ عبارتند از ‌‪:‬‬
‫‪ )1‬معطله‪ -‬گفتند كه هر چه و هم انسان ب‡‡ر آن واق‡‡ع ش‡‡ود مخل‡‡وق اس‡‡ت‪ ،‬و ه‡‡ر‬
‫كس مدعی شود كه خدا دیدنی است‪ ،‬كافر است‪.‬‬
‫‪ )2‬مریسیه – پیروان بشر مریسی – گفتند‪ :‬اكثر صفات خدا مخلوق است‪.‬‬
‫‪ )3‬ملتزقه‪ -‬گفتند كه خدا به ذات خود در هر مكان هست‪.‬‬
‫‪ )4‬واردیه – گفتند‪ :‬هر كس پروردگارش را شناخت وارد آتش نمی‌ش‡‡ود‪ ،‬و ه‡‡ر‬
‫كس وارد آتش شد بیرون شدن ندارد‪.‬‬
‫‪ )5‬زنادقه‪ -‬گفتند‪ :‬هیچ كس نمی‌تواند برای خود پروردگاری اثب‡‡ات نمای‡‡د‪ ،‬زی‡‡را‬
‫اثبات به این است كه با حواس ادراک شود‪ ،‬پس اگر ب‡‡ه ح‡‡واس ادراک ش‡‡ود‬
‫خدا نیست واگر به حواس ادراک نشود ثابت نیست‪.‬‬
‫‪ )6‬حرقیه – گفتند كافر را آتش یک بار می‌س‡‡وزاند از آن پس ب‡‡ه ح‡‡الت س‡‡وخته‬
‫می‌ماند بی‌آنكه گرمای آتش را حس كند‪.‬‬
‫‪ )7‬مخلوقیه‪ -‬گفتند قرآن مخلوق است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬مصحح كتاب‪« ،‬كیسانیه» مزبور را همان پیروان كیسان (موالی علی و شاگرد محمد حنیفه)‬
‫دانسته كه مأخذش معلوم نشد و به نظر درست نمی‌آید‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬و «شیطانیه» فوق را پیروان « شیطان الطاق» مقصودش محمد بن نعم‡‡ان «م‡‡ؤمن الط‡‡اق»‬
‫دانسته كه باز معلوم نشد مأخذش چیست‪ .‬درمورد «‌بتری‡‡ه» مص‡‡حح بدرس‡‡تی توض‡‡یح داده ك‡‡ه‬
‫پیروان حسن بن صالح و كثیر النوی مقلب به ابتر هستند‪ ،‬به گمان مترجم می‌شود تص‡‡ور ك‡‡رد‬
‫كه این دسته از زیدیه «قدریه» مذهب بوده اند‪-.‬م‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬مترجم شک دارد كه یک فرقه مذهبی‪ -‬كالمی به نام وهمی‡‡ه بعین‡‡ه وج‡‡ود داش‡‡ته اس‡‡ت و گم‡‡ان‬
‫دارد كه كسانی بی‌آنكه دارای وابستگی یا همبستگی فرقه‌ای باشند چنین اندیشه‌هایی داشته اند‪ .‬ب‡‡ه‬
‫هر حال بعض‡ی مت‡أخرین‪ ،‬عقای‡د «وهمی‡ه» را بتفص‡یل نوش‡ته ان‡د‪( .‬مثال رك؛ بس‡تان الس‡یاحه‪،‬‬
‫شیروانی‪ ،‬چاپ ‪ 1315‬ق‪ .‬ص ‪-.)131- 132‬م‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬راوندی‡‡ه‪ -‬از غالت ش‡‡یعهء عباس‡‡یه‌اند‪ .‬البت‡‡ه می‌ش‡‡ود تص‡‡ور ك‡‡رد ك‡‡ه پ‡‡یروان ابن راون‡‡دی‬
‫معروف را هم «راوندیه»‌نامیده باشند‪ .‬و خدا داناتر است‪-.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫فانیه‪ -‬گفتند بهشت و دوزخ فنا شدنی است و بعضی‌شان گفتند بهشت و دوزخ‬ ‫‪)8‬‬
‫هنوز آفریده نشده است‪.‬‬
‫مغیری‡‡ه‪ -‬راس‡‡تگویی پی‡‡ام آوران را انك‡‡ار كردن‡‡د و گفتن‡‡د آن‡‡ان فرمانروای‡‡ان‬ ‫‪)9‬‬
‫بوده‌اند‪.‬‬
‫واقفیه‪ -‬گفتند ما نمی‌گوییم كه قرآن مخلوق است و نمی‌گوییم مخلوق نیست‪.‬‬ ‫‪)10‬‬
‫قبریه‪ -‬عذاب قبر و شفاعت را منكرند‪.‬‬ ‫‪)11‬‬
‫لفظیه‪ -‬گفتند آنچه از قرآن تلفظ كنیم مخلوق است‪.‬‬ ‫‪)12‬‬
‫اما دوازده گروه مرجئه عبارتند از‪:‬‬
‫تاركیه‪ -‬گفتند حقی كه از خداوند بر بن‡دگان ف‡‡رض اس‡ت ایم‡ان اس‡ت و بس؛‬ ‫‪)1‬‬
‫هر كس خدا را شناخت و ایمان آورد آزاد است كه هر كار خواست بكند‪.‬‬
‫سائبیه‪ -‬گفتند خداوند خلقش را رها كرده تا هر كار می‌خواهد بكنند‪.‬‬ ‫‪)2‬‬
‫راجیه‪ -‬گفتند مطی‡ع را مطی‡ع و عاص‡ی را عاص‡ی نمی‌ن‡امیم زی‡را نمی‌دانیم‬ ‫‪)3‬‬
‫نزد خدا مقام و عمل هر یک چیست؟‬
‫شاكیه – گفتند طاعت از ایمان محسوب نمی‌شود‪.‬‬ ‫‪)4‬‬
‫بیهسیه‪ - 1‬منسوب به بیهس بن الهیصم‪ -‬گفتند‪ :‬ایمان یعنی علم؛ هر كس حالل‬ ‫‪)5‬‬
‫را از حرام و حق را از باطل نشناسد كافر است‪.‬‬
‫منقوصیه‪ -‬گفتند ایمان كم و زیاد نمی‌شود‪.‬‬ ‫‪)6‬‬
‫مستثنیه‪ - 2‬استثناء[ = ان شاء‌هللا گفتن]‌ را در ایمان نفی كردند‪.‬‬ ‫‪)7‬‬
‫مشبهه‪ -‬گوید‪ :‬خدا را دستی است چون دست من و چش‡‡می اس‡‡ت چ‡‡ون چش‡‡م‬ ‫‪)8‬‬
‫من‪.‬‬
‫حشویه‪ -‬هم‡ه اح‡ادیث را یكی دانن‡د؛ و ت‡ارک نافل‡ه را چ‡ون ت‡ارک فریض‡ه‬ ‫‪)9‬‬
‫شمارند‪.‬‬
‫ظاهریه‪ -‬قیاس را نفی كرده اند‪.‬‬ ‫‪)10‬‬
‫بدعیه‪ -3‬اولین گروهی اند كه در این امت بدعت پدید آوردند‪.‬‬ ‫‪)11‬‬
‫اما دوازده گروه رافضه عبارتند از‪:‬‬
‫علویه – گفتند‪ :‬جبریل را سوی علی فرستاده بودن‡‡د‪ ،‬ب‡‡ه خط‡‡ا ن‡‡زد محم‡‡د ‪‬‬ ‫‪)1‬‬
‫رفت‪.‬‬
‫امریه – گفتند علی شریک محمد ‪ ‬بود در امر رسالت‪.‬‬ ‫‪)2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬بیهسیه از فرق خوارجند منسوب به ابو بیهس بن جابر (‌رک‪ :‬مفاتیح العلوم خوارزمی‪ ،‬چا پ‬
‫فان فلوتن‪ ،‬ص ‪-.)25‬م‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬در بعضی منابع آمده است‌‪« :‬از مرجئه اند و گویند‪ :‬ما مؤمنیم ان شاء هللا»‪-.‬م‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬در تعلیق‡‡ات دبس‡‡تان م‡‡ذاهب گ‡‡ردآوری رحیم رض‡‡ا زاده مل‡‡ک ( ج ‪ ،2‬ص ‪ )83‬چ‡‡نین آم‡‡ده‬
‫است‪ «‌:‬بدعیه‪ ،‬از مرجئه اند و گوین‡‡د ه‡‡ر مش‡كل ن‡‡و ك‡‡ه در جه‡‡ان پی‡‡دا می‌ش‡ود بی‌خواس‡ت و‬
‫ارادهء خدای نیست‪ ،‬و هر پادشاه نو كه پی‡‡دا می‌ش‡‡ود فرم‡‡انبرداری او بای‡‡د ك‡‡رد اگ‡‡ر چ‡‡ه گن‡‡اه‬
‫كردن فرماید»‪– .‬م‪.‬‬
 ‫‪25‬‬ ‫باب دوم‪ :‬در نکوهش بدعت و بدعت‌سازان‬

‫شیعیه – گفتند علی وصی رسول هللا ‪ ‬و ولی امر بعد از اوس‡‡ت‪ ،‬و امت در‬ ‫‪)3‬‬
‫بیعت كردن با علی كافر شدند‪.‬‬
‫اسحاقیه – گفتند رشته نبوت تا قیامت پیوس‡‡ته اس‡‡ت و ه‡‡ر كس علم اه‡‡ل بیت‬ ‫‪)4‬‬
‫را بداند «نبی»‌ است‪.‬‬
‫ناووسیه – گفتند علی افضل امت اس‡ت و ه‡ر كس دیگ‡ری را ب‡ر او تفض‡یل‬ ‫‪)5‬‬
‫دهد كافر است‪.‬‬
‫امامیه‪ -‬گفتند دنیا هرگز از امامی از نسل حسین خالی نباشد؛ ام‡‡ام را جبری‡‡ل‬ ‫‪)6‬‬
‫تعلیم میدهد؛ و پس از مرگ هر امامی یكی مثل او جایش را گرفته است‪.‬‬
‫یزدیه‪ -‬گفتند اوالد حسین بدكار یا نیكوكار باشند ام‡‡ام جم‡‡اعت ان‡‡د و ه‡‡ر ج‡‡ا‬ ‫‪)7‬‬
‫یكی از اوالد حسین باشد‪ ،‬پیشنمازی دیگری جایز نیست‪.‬‬
‫عباسیه‪ :‬گفتند عباس برای خالفت از دیگران اولی بود‪.‬‬ ‫‪)8‬‬
‫متناسخه – گفتند ارواح از بدنی به بدن دیگر می‌روند‪ ،‬هر كس نیكوكار بوده‬ ‫‪)9‬‬
‫روحش داخ‡‡ل ب‡‡دنی ش‡‡ده ك‡‡ه در آن س‡‡عادتمند اس‡‡ت وه‡‡ر كس ب‡‡دكار ب‡‡وده‪،‬‬
‫روحش داخل بدنی شده در سختی بكشد‪.‬‬
‫رجعیه – گفتند علی و اصحابش به دنیا بر می‌گردند و از دشمنان خود انتق‡‡ام‬ ‫‪)10‬‬
‫می‌گیرند‪.‬‬
‫العنیه‪ -‬عثمان و طلح‡‡ه و زب‡‡یر و معاوی‡‡ه و ابوموس‡‡ی اش‡‡عری و عایش‡‡ه را‬ ‫‪)11‬‬
‫لعنت می‌كنند‪.‬‬
‫متربص‡‡ه – در زی پارس‡‡ایان می‌زیس‡‡تند و در ه‡‡ر دوره‌ای كس‡‡ی را معین‬ ‫‪)12‬‬
‫نموده «مهدی» این امت پنداشتند‪ ،‬و چون او مرد دیگری را به جایش نهادند‪.‬‬
‫اما دوازده گروه جبريه عبارتند از‪:‬‬
‫مضطریه – گفتند آدمی را فعل نیست‪ ،‬همه از خداست‪.‬‬ ‫‪)1‬‬
‫افعالیه‪ -‬گفتند ما را فعل هست اما اختیاری نیست؛ ما چ‡‡ون چارپای‡‡انیم ك‡‡ه ب‡‡ا‬ ‫‪)2‬‬
‫افسار كشیده می‌شوند‪.‬‬
‫مفروغیه – گفتند همه چیز آفریده شده‪ ،‬اكنون چیزی آفریده نمی‌شود‪.‬‬ ‫‪)3‬‬
‫نجاریه‪ -‬پیروان حسین بن محمد النجار‪ -‬پنداشتند كه خدا به فعل خویش م‡‡ردم‬ ‫‪)4‬‬
‫را عذاب می‌كند نه به فعل ایشان‪.‬‬
‫متأنیه – گفتند ببین در دلت چه خطور می‌كند‪ ،‬هر آنچه خیر تشخیص میدهی‬ ‫‪)5‬‬
‫همان كار انجام بده‪.‬‬
‫كسبیه – گفتند بنده را از ثواب یا عقاب كسبی نیست‪.‬‬ ‫‪)6‬‬
‫سابقیه – گفتند‪ :‬هر كه خواهد گو عمل كن و هر كه خواهد گو عم‡‡ل مكن ك‡‡ه‬ ‫‪)7‬‬
‫سعید ازلی را گناه زیان نرساند و شقی را نیكی سودی نرساند‪.‬‬
‫ُحبی‡‡ه – گفتن‡‡د ه‡‡ر كس ج‡‡ام محبت الهی را نوش‡‡ید‪ ،‬عب‡‡ادت و تكلی‡‡ف از وی‬ ‫‪)8‬‬
‫ساقط شد‪.‬‬
‫خوفیه‪ -‬گفتند هر كس را كه دوستدار خداوند است در نگنجد كه از او بهراسد‬ ‫‪)9‬‬
‫كه دوست از دوست نترسد‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫فكریه – گفتند هر كس را دانش افزوده گردد به همان اندازه از تكلیف عبادت‬ ‫‪)10‬‬
‫كم شود‪.‬‬
‫خسیه‪ 1‬گفتند دنیا میان آدمیزادگان بی‌كم و زی‡اد و براب‡ر بای‡د تقس‡یم ش‡ود ك‡ه‬ ‫‪)11‬‬
‫ارث پدرشان آدم است‪.‬‬
‫معیه – گفتند فعل از ماست و استطاعت بهر ماست‪.‬‬ ‫‪)12‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬این كلمه معلوم نشد چیست‪ .‬در تعلیقات دبستان مذاهب گ‡‡ردآوری رحیم رض‡‡ا زاده مل‡‡ک (ج‬
‫‪ ،2‬ص ‪ )89‬می‌خوانیم‪« :‬حبس‡یه از جری‡ه ان‡د و گوین‡د قس‡مت نیس‡ت در ماله‡ا‪ ،‬یع‡نی م‡یراث‬
‫نیست‪« ،‬حبس» به معنی وقف است‪– .‬م‪.‬‬
 ‫باب سوم‪:‬‬
‫در بر حذر داشتن از فتنه‌ها و حيله‌هاي ابليس‬

‫بدان كه هنگام خلقت در تركیب انسان شهوت ق‡‡رار داده ش‡‡د ت‡‡ا ب‡‡ا آن جلب من‡‡افع‬
‫كند و قوه غضب نهاده شد تا دفع زیان نمای‡‡د؛ و عقلش بخش‡‡یدند ت‡‡ا در آنچ‡‡ه جلب ی‡‡ا‬
‫دفع می‌كند عدل را به كار گ‡یرد؛ و ش‡یطان را آفریدن‡د ك‡ه انس‡ان را در جلب نف‡ع و‬
‫دفع ضرر به افراط می‌كش‡‡اند‪ .‬پس ب‡‡ر خردمن‡‡د واجب اس‡‡ت ت‡‡ا از این دش‡‡من ك‡‡ه از‬
‫روزگار آدم‪ ،‬عداوتش را با انسان آشكار كرده بر حذر باش‡‡د آنچنانك‡‡ه در ق‡‡رآن آم‡‡ده‬
‫است‪:‬‬
‫ۡأ‬ ‫َٰط‬
‫﴿َو اَل َتَّتِبُع وْا ُخ ُط َٰو ِت ٱلَّش ۡي ِۚن ِإَّن ۥُه َلُك ۡم َع ُد ‪ّٞ‬و ُّم ِبيٌن ‪ِ ١٦٨‬إَّنَم ا َي ُم ُر ُك م ِبٱلُّس ٓو ِء‬
‫َو ٱۡل َفۡح َش ٓاِء َو َأن َتُقوُلوْا َع َلى ٱِهَّلل َم ا اَل َتۡع َلُم وَن ‪[ ﴾١٦٩‬البقرة‪.]169-168 :‬‬
‫«و از گام‌هاى شیطان پیروى مكنید‪ .‬حّقا كه او دشمن آشكار شماست‪ .‬جز این نیس‡‡ت‬
‫كه شیطان شما را ببدى و فحش‡اء أم‡ر می‌كن‡د و ش‡ما را وادار مینمای‡د‪ :‬چ‡یزى را در‬
‫باره خدا بگوئید كه نمی‌دانید»‪.‬‬
‫و نیز آمده است‪:‬‬
‫﴿ٱلَّشۡي َٰط ُن َيِع ُد ُك ُم ٱ َف َر َو َي ُم ُر ُك م ِبٱ َفۡح َش ٓاِۖء ﴾ [البقرة‪.]268 :‬‬
‫ۡل‬ ‫ۡأ‬ ‫ۡق‬ ‫ۡل‬
‫«ش‡یطان‪ ،‬ش‡ما را (ب‡ه هنگ‡ام انف‡اق‪ )،‬وع‡ده فق‡ر و تهیدس‡تى مىده‡د و ب‡ه فحش‡ا (و‬
‫زشتیها) امر مىكند»‪.‬‬
‫و نیز‪:‬‬
‫َٰل‬ ‫َٰط‬
‫﴿َو ُيِر يُد ٱلَّشۡي ُن َأن ُيِض َّلُهۡم َض اَۢل َبِع يٗد ا﴾ [النساء‪.]60 :‬‬
‫«و شیطان مىخواهد كه آنها را به گمراهىاى دور و دراز افكند»‪.‬‬
‫ۡل‬ ‫ۡل‬ ‫ۡل‬ ‫ۡل‬ ‫َٰط‬
‫و ﴿ِإَّنَم ا ُيِر يُد ٱلَّش ۡي ُن َأن ُيوِق َع َبۡي َنُك ُم ٱ َع َٰد َو َة َو ٱ َبۡغ َض ٓاَء ِفي ٱ َخۡم ِر َو ٱ َم ۡي ِس ِر‬
‫َو َيُص َّد ُك ۡم َعن ِذ ۡك ِر ٱِهَّلل َو َع ِن ٱلَّص َلٰو ِۖة َفَهۡل َأنُتم ُّم نَتُهوَن ‪[ ﴾٩١‬المائدة‪.]91 :‬‬
‫«شیطان مىخواهد به وسیله شراب و قمار‪ ،‬در میان شما ع‡داوت و كین‡‡ه ایج‡‡اد‬
‫كند‪ ،‬و شما را از یاد خدا و از نماز بازدارد‪ .‬آیا (با این همه زیان و فساد‪ ،‬و با‬
‫این نهى اكید‪ )،‬خوددارى خواهید كرد؟!»‪.‬‬
‫و ﴿ِإَّن ٱلَّشۡي َٰط َن َلُك ۡم َع ُد ‪ّٞ‬و َفٱَّتِخ ُذ وُه َع ُد ًّو ۚا ِإَّنَم ا َي ۡد ُعوْا ِح ۡز َب ۥُه ِلَيُك وُن وْا ِم ۡن َأۡص َٰح ِب‬
‫ٱلَّس ِع يِر ‪[ ﴾٦‬فاطر‪.]6 :‬‬
‫«البّته شیطان دشمن شماست‪ ،‬پس او را دشمن بدانید او فقط ح‡‡زبش را ب‡‡ه این‬
‫دعوت مىكند كه اهل آتش سوزان (جهّنم) باشند!»‪.‬‬
‫و ﴿َو اَل َيُغ َّر َّنُك م ِبٱِهَّلل ٱۡل َغ ُروُر ﴾ [لقمان‪.]33 :‬‬
‫«و شیطان فریبكار شما را نسبت به خداوند فریب ندهد»‪.‬‬
‫و ﴿َأَلۡم َأۡع َهۡد ِإَلۡي ُك ۡم َٰي َبِنٓي َء اَد َم َأن اَّل َتۡع ُبُدوْا ٱلَّش ۡي َٰط َۖن ِإَّن ۥُه َلُك ۡم َع ُد ‪ّٞ‬و ُّم ِبي‪ٞ‬ن ‪[ ﴾٦٠‬یس‪:‬‬
‫‪.]60‬‬
‫«اى فرزندان آدم‪ ،‬آیا به شما حكم نك‡‡رده ب‡‡ودم ك‡‡ه ش‡‡یطان را نپرس‡‡تید‪ .‬ك‡‡ه او‬
‫برایتان دشمن آشكار است»‪.‬‬
‫و از این قبیل آیات در قرآن بسیار است‪.‬‬
‫و شایسته است بدانی كه ابلیس كارش تلبیس است‪ :‬به شبه افتادن و دیگران را هم‬
‫در اشتباه انداختن‪ .‬نخستین بار آنجا كه صریحًا امر شد كه به آدم سجده نماید‪ ،‬ش‡روع‬
‫كرد به ترجیح نهادن اصل خویش بر آدم و گفت‪َ﴿ :‬خ َلۡق َتِني ِم ن َّن اٖر َو َخ َلۡق َت ۥُه ِم ن ِط يٖن ﴾‬
‫[األعراف‪« .]12 :‬مرا از آتش آفریده‌ای و آدم را از گل» و ب‡‡ر خداون‡ِد ص‡‡احب اختی‡‡ار‬
‫دانا اعتراض نمود كه ﴿َأَر َء ۡي َتَك َٰه َذ ا ٱَّلِذ ي َك َّرۡم َت َع َلَّي ﴾ [اإلسراء‪« .]62 :‬از چه رو این‬
‫را ب‡‡ر من ك‡‡رامت بخش‡‡یده‌ای»‪ .‬یع‡‡نی این ام‡‡ر از روی حكمت نب‡‡وده! آن گ‡‡اه دع‡‡وی‬
‫بزرگی و تكبر كرد ك‡‡ه‪َ﴿ :‬أَن ۠ا َخ ۡي ‪ٞ‬ر ِّم ۡن ُه﴾ [األع‡‡راف‪« .]12 :‬من از او به‡‡ترم»‪ .‬و از‬
‫سجود امتناع ورزی‡‡د و ب‡‡دین گون‡‡ه نفس خ‡‡ویش را ك‡‡ه می‌خواس‡‡ت عزی‡‡ز و ب‡‡زرگ‬
‫بدارد خوار و بی‌مقدار گردانید و در معرض لعن و نفرین و عذاب قرار داد‪.‬‬
‫پس هر كس را در نفس‪ ،‬وسوسه امری رخ نماید باید نه‡ایت احتی‡اط م‡رعی دارد‬
 ‫‪29‬‬ ‫باب سوم‪ :‬در برحذر داشتن از فتنه‌ها و حیله‌های تلبیس‬

‫و خطاب به شیطان كه انس‡‡ان را ب‡‡ه ب‡‡دی ف‡‡را می‌خوان‡‡د‪ ،‬بگوی‡‡د‪ :‬ت‡‡و ك‡‡ه ب‡‡ا آراس‡‡تن‬
‫شهوات در نظر من خود را نیكخواه من می‌نمایی چگونه نیكخواه من خواهی بود ك‡‡ه‬
‫بر خود نتوانستی خیر رسانید پس اگر شیطان با تحریک ه‡‡وی و ه‡‡وس‪ ،‬نفس را ب‡‡ه‬
‫یاری بخواند باید عقل را به خانه اندیشه احضار ك‡رد و ب‡ا لش‡كر ع‡زم س‡پاه نفس را‬
‫منهزم ساخت‪ .‬از پیغمبر ‪ ‬روایت است كه فرمود‪:‬‬
‫«يا أيها الناس! إن هللا تعالى أمرني أن أعلمكم َم ا َج ِهْلُتْم ِمَّم ا َع َّلَم ِنى َي ْو ِم ى َه َذ ا ُك ُّل‬
‫َم اٍل َنَح ْلُتُه َعْبًدا َح َالٌل َو ِإِّنى َخ َلْقُت ِعَب اِد ى ُح َنَف اَء ُك َّلُهْم َو ِإَّنُهْم َأَتْتُهُم الَّش َياِط يُن َفاْج َت اَلْتُهْم‬
‫َع ْن ِد يِنِهْم َو َح َّر َم ْت َع َلْيِهْم َم ا َأْح َلْلُت َلُهْم َو َأَم َر ْتُهْم َأْن ُيْش ِرُك وا ِبى َم ا َلْم ُأْن ِز ْل ِب ِه ُس ْلَطاًنا‬
‫َو ِإَّن َهَّللا َنَظَر ِإَلى َأْهِل اَألْر ِض َفَم َقَتُهْم َع َر َبُهْم َو َع َج َم ُهْم ِإَّال َبَقاَي ا ِم ْن َأْه ِل اْلِكَت اِب»‪« .‬ای‬
‫مردم‪ ،‬خدای تعالی مرا امر كرد كه به شما بیاموزانم آنچه را نمی‌دانی‡‡د از آنچ‡‡ه ام‡‡روز ب‡‡ه‬
‫من آموخته است‪ ‌:‬هر مالی كه به بن‡‡ده‌ام بخش‡‡یده‌ام ب‡‡ر او حالل اس‡‡ت‪ ،‬و من همه‌ بن‡‡دگانم را‬
‫پاكدین آفریدم اما شیطان بر ایشان تاخته از دین به درشان ب‡‡رد ح‡‡ال آنك‡‡ه ام‡‡ر ك‡‡رده ب‡‡ودم‬
‫چیزی را كه برای آن دلیلی فرو نفرستاده‌ام شریک من قرار ندهند‪ .‬و خدای تعالی نظ‡‡ر ب‡‡ر‬
‫مردم روی زمین كرد و از عرب و عجمشان خشنودی نداشت ج‡ز ع‡ده‌ای از ب‡از مان‡دگاِن‬
‫اهل كتاب»‪( .‬صحیح مسلم)‪ .‬این حدیث را از طریق دیگر هم نقل كرده‌اند‪.‬‬
‫و نیز از پیغمبر ‪ ‬روایت است كه‪« :‬ابلیس تخت خ‡‡ود را ب‡‡ر آب می‌نه‡‡د‪ ،‬س‡‡پس‬
‫لشكریان خود را به فتنه گری می‌فرستد و هر كدام فتنه انگ‡‡یز ت‡‡ر اس‡‡ت م‡‡نزلتش ب‡‡ه‬
‫ابلیس نزدیكتر است‪ .‬یكیشان می‌آید و می‌گوید‪ :‬چنین و چن‡‡ان ك‡‡ردم‪ .‬ابلیس می‌گوی‡‡د‪:‬‬
‫كاری نكرده ای! دیگری می‌آید و می‌گوید‪ :‬میان زن و شوهر جدایی ان‡‡داختن‪ .‬ابلیس‬
‫او را به خود نزدی‡ک می‌س‡ازد‪ -‬ی‡ا در ب‡ر می‌گ‡یرد‪ -‬و تحس‡ین می‌نمای‡د»‪( .‬ص‡‡حیح‬
‫مسلم)‬
‫و نیز جابر روایت می‌كند كه‪ :‬ابلیس از اینكه نم‡‡ازگزاران او را بپرس‡‡تند م‡‡أیوس‬
‫است ام‡‡ا ب‡‡ه تحری‡‡ک خص‡‡ومت و كین‡‡ه می‡‡ان مردم‡‡ان امی‡‡د بس‡‡ته اس‡‡ت»‪( .‬ص‡‡حیح‬
‫بخاری)‪.‬‬
‫واز انس بن مالک روایت است كه «شیطان پ‡‡وزه‌اش را ب‡‡ر قلب ب‡‡نی آدم گ‡‡ذارده‬
‫است‪ .‬هر وقت یاد خدا در آن باش‡‡د ب‡‡ه آن ك‡‡اری ن‡‡دارد و اگ‡‡ر دلی خ‡‡دا را فرام‡‡وش‬
‫كرده باشد شیطان می‌بلعدش»‪.‬‬
‫از ابن مسعود روایت است كه «شیطان میان اه‡‡ل مجلس ذك‡‡ر (خ‡‡دا) ب‡‡رای فتن‡‡ه‬
‫گری رفت اما نتوانست میان ایشان جدایی افكند‪ .‬پس ب‡‡ه مجلس‡‡ی رس‡‡ید ك‡‡ه س‡‡خن از‬
‫دنیویات بود میان آنان به تحریک و تفتین پرداخت به ط‡‡وری ك‡‡ه ب‡‡ه كش‡‡تن یك‡‡دیگر‬
‫دست گشادند‪ ،‬تا آنكه اهل ذكر (خ‡‡دا) برخاس‡‡ته می‡‡ان آن‡‡ان واس‡‡طه و حای‡‡ل ش‡‡دند ت‡‡ا‬
‫پراكنده گردیدند»‪.‬‬
‫و از قتاده روایت است كه‌‪« :‬ابلیس را گماشته‌ای است از شیاطین به نام «قبقب»‪،‬‬
‫كه چهل سال وی را استراحت می‌دهد وتقویت می‌نماید تا نوجوانی وارد اسالم شود‪،‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫پس ابلیس به قبقب میگوید‪‌:‬به سراغ او برو‪ ،‬و به فتن‡ه بیفكنش‪ ،‬ك‡ه ت‡و را ب‡رای این‬
‫كار پرودانده‌ام»‪.‬‬
‫ثابت بنانی روایت كرده كه‪‌« :‬یحیی بن زكری‡‡ا إ ابلیس را دی‡‡د چیزه‡‡ای گون‡‡اگون‬
‫بر خود آویخته‪ ،‬پرسید اینها چیست؟ ابلیس گفت‪ :‬اینها ش‡‡هوات اس‡‡ت ك‡‡ه آدمیزادگ‡‡ان‬
‫را ب‡‡دان وس‡‡یله ص‡‡ید می‌كنم‪ .‬یح‡‡یی ‪ ‬پرس‡‡ید‪ :‬ب‡‡رای ص‡‡ید من چ‡‡ه وس‡‡یله‌ای دارد؟‬
‫ابلیس گفت‪ :‬تو هرگاه سیر ش‡‡وی س‡‡نگین می‌ش‡‡وی و از نم‡‡از و ذك‡‡ر ب‡‡از می‌م‡‡انی‪.‬‬
‫یحیی ‪ ‬پرسید‪ :‬دیگر چه؟ ابلیس گفت‪‌:‬به خدا علی‡‡ه ت‡‡و دیگ‡‡ر هیچ ن‡‡دارم‪ .‬یح‡‡یی ‪‬‬
‫گفت‪‌:‬بین خود و خدای عهد می‌كنم كه دیگر شكم خ‡‡ویش را از خ‡‡وراک پ‡‡ر نس‡‡ازم‪.‬‬
‫ابلیس گفت‪‌:‬من هم عهد می‌كنم كه دیگر هیچ خدا پرستی را نصیحت نكنم!»‬
‫و حارث بن قیس گفته است‌‪« :‬شیطان ه‡‡ر گ‡‡اه س‡‡راغ ت‡‡و بیای‡‡د و بگوی‡‡د‪ :‬نم‡‡ازت‬
‫ریایی است‪ ،‬تو آن نماز را درازتر گردان»‪.‬‬
‫و نیز روایت است كه «در ب‡‡نی اس‡‡رائیل عاب‡‡دی ب‡‡ود‪ ،‬ش‡‡یطان دخ‡‡تری را دچ‡‡ار‬
‫خناق [و جنون ‌] كرد و در دل خویشاوندان و اولیای دختر چنین القاء نم‡‡ود ك‡‡ه دوای‬
‫درد دختر نزد آن عابد است‪ ،‬دختر را نزد عابد بردند از پذیرایی وی امتناع نمود آن‬
‫قدر اصرار كردند تا قبول ك‡رد دخ‡تر ن‡زد او بمان‡د‪ .‬ش‡یطان س‡پس ب‡ه اغ‡وای عاب‡د‬
‫مشغول شد و آن قدر تحریكش نمود تا دختر را آبستن كرد‪ ،‬آن گ‡اه وسوس‡ه‌اش نم‡ود‬
‫كه خانوداه دختر به سراغش می‌آیند و تو رسوا می‌ش‡‡وی پس دخ‡‡تر را بكش! و اگ‡‡ر‬
‫پرسیدند دختر چه شده است بگو ُم رد‪ .‬عاب‡‡د آن دخ‡‡تر را كش‡‡ت و دفن ك‡‡رد‪ ،‬آن گ‡‡اه‬
‫شیطان نزد خانواده آن دختر رفت و وسوسه‌شان كرد كه عابد دختر را آبستن كرده و‬
‫كشته و دفن نموده‪ .‬پس ایش‡ان ن‡زد عاب‡د آمدن‡د و س‡راغ دخ‡تر خ‡ود را گرفتن‡د گفت‬
‫مرده؛ جنازه دختر را (با راهنمایی شیطان) بیرون آورند و عابد را دس‡‡تگیر كردن‡‡د‪.‬‬
‫شیطان نزد عابد رفت و گفت‪ :‬این همه كاره‡‡ا را من ك‡‡رده‌ام و ت‡‡و را در این مهلك‡‡ه‬
‫انداخته‌ام‪ ،‬حال دوبار بر من سجده كن تا نجات ی‡ابی‪ .‬عاب‡د دوب‡ار ب‡ر ش‡یطان س‡جده‬
‫نمود (و نجات هم نی‡‡افت)‪ .‬و این اس‡‡ت مص‡‡داق آی‡‡ه ق‡‡رآنی‪َ﴿ :‬ك َم َث ِل ٱلَّش ۡي َٰط ِن ِإۡذ َق اَل‬
‫ِلِإۡل نَٰس ِن ٱۡك ُفۡر َفَلَّم ا َكَفَر َق اَل ِإِّني َب ِر ٓي ‪ٞ‬ء ِّم ن‡‡َك ِإِّنٓي َأَخ اُف ٱَهَّلل َر َّب ٱۡل َٰع َلِم يَن ‪[ ﴾١٦‬الحش‡‡ر‪:‬‬
‫‪« .]16‬كار آنها همچون شیطان است كه به انسان گفت‪ :‬كافر شو! اّم ا هنگامى كه كافر ش‡‡د‬
‫گفت‪ :‬من از ت‡‡و ب‡‡یزارم‪ ،‬من از خداون‡‡دى ك‡‡ه پروردگ‡‡ار عالمی‡‡ان اس‡‡ت می‌ترس‡‡م!»‪ .‬این‬
‫داستان را به صورت مفصلتری هم آورده‌اند‪.‬‬
‫و نیز از وهب بن منبه نقل است كه به روزگ‡‡ار مس‡‡یح راه‡‡بی در ص‡‡ومعه‌ای ب‡‡ه‬
‫عبادت مشغول بود‪ ،‬شیطان از هر راه كه برای فریب او وارد شد موفق نگردی‡‡د‪ ،‬ت‡‡ا‬
‫آنكه خود را به شكل مسیح درآودرد و پای دیوار صومعه راهب آمد و او راص‡‡دا زد‬
‫كه بیا با تو سخنی دارم‪ .‬راهب گفت‪ ‌:‬به دنبال ك‡‡ار خ‡‡ود ب‡‡رو ك‡‡ه عم‡‡ر گ‡‡ذران قاب‡‡ل‬
‫برگشت نیست‪ .‬شیطان گفت‪‌:‬بیا كه من مسیحم‪ .‬راهب گفت‌‪ :‬اگر هم مسیح باشی م‡‡را‬
 ‫‪31‬‬ ‫باب سوم‪ :‬در برحذر داشتن از فتنه‌ها و حیله‌های تلبیس‬

‫با تو كاری نیست كه ما را به عبادت امر كرده‌ای و به قی‡‡امت وع‡‡ده داده ای‪ ،‬اكن‡‡ون‬
‫به دنبال كار خود رو‪ .‬شیطان لعین آن راهب را به حال خود گذاشت و رفت‪.‬‬
‫نیز روایت است كه نوح ‪ ‬چ‡‡ون س‡‡وار كش‡‡تی ش‡‡د پ‡‡یرمردی ناش‡‡ناس آنج‡‡ا دی‡‡د‬
‫پرسید‪‌:‬برای چه اینجا آمده ای؟ گفت‪‌:‬آمده‌ام تا دل اصحاب تو با من باشد و تنهایشان‬
‫با تو! نوح ‪ ‬گفت‪ ‌:‬از كشتی بیرون برو ای دشمن خدا‪ .‬ش‡‡یطان گفت‪ ‌:‬من پنج روش‬
‫برای به هالک انداختن مردمان دارم كه سه تای آن را برای ت‡‡و می‌گ‡‡ویم و دو ت‡‡ایش‬
‫را نمی‌گویم‪ .‬از خدا به ن‡‡وح ‪ ‬وحی آم‡‡د ك‡‡ه آن س‡‡ه ت‡‡ا ب‡‡ه دردت نمی‌خ‡‡ورد‪ ،‬از او‬
‫بخواه كه این دو تا را بگوید؛ وشیطان گفت‪ :‬ب‡‡رای ب‡‡ه هالک افكن‡‡دن م‡‡ردم دو ش‡‡یوه‬
‫من كه در خور ندارد عبارت است از حسد و حرص؛ خود من به سبب حس‡‡د ملع‡‡ون‬
‫و رانده شدم و آدم را به سبب حرص از بهشت بیرون آوردم‪.‬‬
‫آورده اند كه شیطان موسی ‪ ‬را دید و از او خواست كه نزد خ‡‡دا ش‡‡فاعت نمای‡‡د‬
‫كه خدا توبه شیطان را بپذیرد‪ .‬موسی ‪ ‬نزد خ‡‡دا ش‡‡فاعت ك‡‡رد و ش‡‡فاعتش پذیرفت‡‡ه‬
‫شد‪ ،‬پس به شیطان گفت‪ ‌:‬برو قبر آدم را سجده كن تا توبه ات مقبول افت‡‡د‪ .‬ش‡‡یطان را‬
‫غرور و تكبر فرو گرفت و به خشم گفت‪ ‌:‬زنده‌اش را سجده نكردم مرده‌اش را س‡‡جده‬
‫كنم! آن گاه شیطان به موسی ‪ ‬گفت‪ :‬تو حّقی به گردن من پیدا كردی‪ ،‬پس نصیحت‬
‫می‌كنم كه در سه جا مواظب (وسوسه) من باش تا هالكت نكنم یكی آنجا كه خشمگین‬
‫می‌شوی‪ ،‬دیگر آنجا كه به میدان جنگ می‌روی (كه مبادا تو را به ف‡‡رار برانگ‡یزم)‪،‬‬
‫سّو م آنجا كه با زن نامحرمی همنشین می‌شوی‪.‬‬
‫فضیل عیاض از یكی از مشایخ نقل می‌كند كه گفت‪« ‌:‬موسی ‪ ‬در حال مناج‡‡ات‬
‫بود شیطان به سراغ وی رفت‪ .‬فرشته از شیطان پرسید‪ :‬وای بر تو از موسی ‪ ‬ك‡‡ه‬
‫در حال مناجات است چه توقع و انتظار داری؟ گفت‪‌:‬همان كه از پ‡‡درش آدم داش‡‡تم‪،‬‬
‫وی را فریفتم و از بهشت به در آوردم»‪.‬‬
‫از عبدالرحمن بن زیاد نقل است كه شیطان با جامه رنگین ن‡‡زد موس‡‡ی ‪ ‬آم‡‡د و‬
‫س‡‡‡الم داد‪ .‬موس‡‡‡ی ‪ ‬پرس‡‡‡ید‪‌:‬ت‡‡‡و كیس‡‡‡تی؟ گفت‪ :‬ابلیس! موس‡‡‡ی ‪ ‬پرس‡‡‡ید‪‌:‬این‬
‫جامه‌رنگارن‡‡گ جیس‡‡ت؟ گفت‪‌:‬ب‡‡ا این دل آدمی‡‡ان را می‌رب‡‡ایم‪ .‬موس‡‡ی ‪ ‬گفت‌‪ :‬ك‡‡دام‬
‫عمل انسان است كه باعث می‌شود تو بر او چ‡یره ش‡وی؟ ش‡یطان گفت‪ ‌:‬وق‡تی دچ‡ار‬
‫خودپسندی شود و گناهان خویش را فراموش كند و عبادات خود را زیاد پندارد‪.‬‬
‫سپس شیطان گفت‌‪ :‬تو را از سه چیز بر حذر می‌دارم‪ :‬با زن نامحرم خلوت مكن‪،‬‬
‫از شكستن عهدی كه با خدا ك‡رده‌ای بپره‡یز‪ ،‬ص‡دقه و زك‡اتی ك‡ه واجب ش‡ده ف‡‡ورًا‬
‫بپرداز و از نگهداشتن آن خودداری كن‪.‬‬
‫آورده ان‡‡د ك‡‡ه ش‡‡یطان ب‡‡ه زن گفت‪ ‌:‬ت‡‡و نص‡‡ف لش‡‡كر م‡‡نی‪ ،‬و راز دار م‡‡نی و‬
‫گماش‡‡ته‌ای هس‡‡تی ك‡‡ه دنب‡‡ال كاره‡‡ایم می‌فرس‡‡تم؛ و آن ت‡‡یر من هس‡‡تی ك‡‡ه ب‡‡ه خط‡‡ا‬
‫نمی‌رود‪.‬‬
‫شیطان بر راهبی ظاهر شد‪ ،‬راهب پرسید‪ :‬كدام یک از اخالق آدمیان است كه تو‬
‫را ب‡‡ر ایش‡‡ان چ‡‡یره ت‡‡ر می‌كن‡‡د و آدمی‡‡ان را در مقاب‡‡ل ت‡‡و ن‡‡اتوانتر می‌س‡‡ازد؟ گفت‪:‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫‌تندخویی؛ شخص وقتی تندخوی باشد ما او را زیر و رو می‌ك‡‡نیم همچنانك‡‡ه كودك‡‡ان‬
‫به گوی بازی می‌كنند‪.‬‬
‫وقتی پیغمبر ‪ ‬مبعوث شد‪ ،‬شیطان هر روز شیطانكهایش را ب‡‡ه س‡‡راغ اص‡‡حاب‬
‫آن حضرت می‌فرستاد‪ ،‬و آنها دست خالی بر می‌گشتند و می‌گفتند‪ ‌:‬تا به حال آدمه‡‡ای‬
‫این چنین (مقاوم در برابر وسوسه) ندیده ایم‪ .‬شیطان گفت‪ :‬بگذاری‡‡د گشایش‡‡ی دنی‡‡وی‬
‫حاصل كنند آن گاه ما می‌توانیم مرادمان را از ایشان برآوریم‪.‬‬
‫از ابوموسی (اشعری) نقل است كه شیطان ه‡ر روز لش‡كریانش را راهی می‌كن‡د‬
‫و می‌گوید‪‌:‬ه‡‡ر ك‡‡دامتان مس‡‡لمانی را گم‡‡راه كردی‡‡د ت‡‡اج ب‡‡ر س‡‡رش می‌نهم! یكیش‡‡ان‬
‫می‌گوید‪ :‬فالنی را آن قدر وسوسه می‌كنم ك‡‡ه زنش را طالق ده‡‡د‪ .‬ش‡‡یطان می‌گوی‡‡د‪:‬‬
‫زود است كه ازدواج كند‪ ،‬دیگری می‌گوید‪ :‬فالنی را آن قدر وسوسه می‌كنم كه ع‡‡اق‬
‫شود‪ ،‬شیطان می‌گوید‪ :‬زود است كه به پدر و مادر خ‡‡وبی كن‡‡د و دلخوشش‡‡ان س‡‡ازد‪.‬‬
‫س‡‡ومی می‌گوی‡‡د‪‌:‬فالنی را آن ق‡‡در وسوس‡‡ه می‌كنم ك‡‡ه ش‡‡راب بخ‡‡ورد‪ ،‬ش‡‡یطان‬
‫می‌گوید‪‌:‬تو ت‡اج را ب‡ردی‪ .‬پنجمی می‌گوی‡د‪‌:‬فالنی را آن ق‡در وسوس‡ه می‌كنم ك‡ه آدم‬
‫بكشد‪ ،‬شیطان دوبار می‌گوید‪ ‌:‬تو تاج را بردی‪.‬‬
‫آورده اند كه كسی درختی را دید عده‌ای می‌پرستند‪ ،‬به خاطر خدا خشمگین ش‡‡د و‬
‫رفت كه درخت را برید‪ .‬شیطان به ص‡‡ورت انس‡‡انی مجس‡‡م ش‡‡د و از او پرس‡‡ید‪ :‬چ‡‡ه‬
‫می‌خواهی كنی؟ گفت‪ :‬می‌خواهم این درخت را كه معبود واقع شده قطع كنم‪ .‬ش‡‡یطان‬
‫گفت‪‌:‬تو را كه درخت نمی‌پرستی از آن چه زیان؟ گفت‪ ‌:‬باید ببرمش و حتمًا می‌برم!‬
‫شیطان گفت‪ :‬بیا این را نبر و هر روز صبح دو دینار كنار بالشت خ‡‡واهی ی‡‡افت‪ .‬آن‬
‫مرد گفت‪ ‌:‬از كجا معلوم؟ شیطان گفت‪ ‌:‬من ضامن! آن مرد پذیرفت و به خان‡‡ه رفت‪،‬‬
‫و روز اول دو دینار كنار بالش خ‡ود ی‡افت ام‡ا روز دوم از دو دین‡ار خ‡بری نب‡ود؛‪،‬‬
‫خشمگین شد و رفت كه درخت را ببرد‪ ،‬شیطان آنج‡‡ا ب‡‡ود‪ ،‬پرس‡‡ید‪ :‬آم‡‡ده‌ای چ‡‡ه ك‡‡ار‬
‫كنی؟ گفت‪ ‌:‬می‌خواهم این درخت را ببرم كه در مقابل خدا معبود واقع ش‡‡ده! ش‡‡یطان‬
‫گفت‌‪ :‬دروغ می‌گ‡‡ویی این ك‡‡ار از ت‡‡و س‡‡اخته نیس‡‡ت‪ .‬م‡‡رد رفت ك‡‡ه درخت را ب‡‡برد‬
‫ش‡‡یطان او را ب‡‡ر زمین زد و گل‡‡ویش را گ‡‡رفت و س‡‡خت فش‡‡رد‪ ،‬آن گ‡‡اه گفت‪ :‬م‡‡را‬
‫می‌شناسی‪ ،‬من شیطانم‪ ،‬روز اول كه هّلِل آمده بودی مرا بر تو راهی و دستی نب‡‡ود (و‬
‫می‌توانستی این درخت را ببری) اما با دو دینار فریفتمت‪ ،‬اما ام‡روز غض‡بت ب‡رای‬
‫خدا نیست برای دو دینار است‪ ،‬لذا من بر تو چیره شدم!‪.‬‬
‫و نیز آورده اند كه شیطان پنج فرزند دارد كه هر كدام موك‡‡ل قس‡‡متی از كاره‡‡ای‬
‫اوست‪‌« :‬ب‡‡ثر» مص‡‡یبت دی‡‡دگان را ب‡‡ه گریب‡‡ان دری‡‡دن و وای وای كش‡‡یدن ب‡‡ه ش‡‡یوه‬
‫جاهلیت وا می‌دارد‪« ،‬اعور» مأمور تحریک و تهییج به زناك‡‡اری اس‡‡ت‪« ،‬مس‡‡وط»‬
‫دروغساز است ك‡‡ه دروغی را ب‡‡ه كس‡‡ی می‌گوی‡‡د و او را وا می‌دارد ك‡‡ه نق‡‡ل كن‡‡د و‬
‫بگوی‡‡د‪ ‌:‬از كس‡‡ی ش‡‡نیده‌ام ك‡‡ه اس‡‡مش را نمی‌دانم ام‡‡ا ب‡‡ه قیاف‡‡ه می‌شناس‡‡مش «داس‡‡م»‬
‫شیطانكی است كه چون مردی از كوچه به خانه باز می‌گردد عیب و ایرادی در ك‡‡ار‬
 ‫‪33‬‬ ‫باب سوم‪ :‬در برحذر داشتن از فتنه‌ها و حیله‌های تلبیس‬

‫خانواده بدو می‌نمایاند و مرد را خشمگین می‌سازد (و جنگ و ستیز خانوادگی ب‡ر پ‡ا‬
‫می‌كند)‪ ،‬و باآلخره «زكنبور» شیطان زاده است كه پرچم خود را در بازار كوبیده!‬
‫گفته‌اند‪ ‌:‬خدا بندگان را به هر كاری فرا خوانده ش‡‡یطان از جنب‡‡ه اف‡‡راط ی‡‡ا تفری‡‡ط‬
‫همان وارد می‌شود و ب‡رایش ف‡رق نمی‌كن‡د ك‡ه ب‡ه وس‡یل ‌ه ك‡دام ی‡ک آدم را منح‡رف‬
‫سازد‪ :‬زیاده روی یا قصور و تقصیر‪.‬‬
‫و آورده‌اند كه چون روح مؤمنی به آسمان فرا برده شود‪ ،‬مالئك‡‡ه از اینك‡‡ه وی از‬
‫شر شیطان به سالمت جسته است در عجب مانند‪.‬‬
‫يادآوري اينكه هر انساني را شيطاني هست‬
‫روایت است كه پیغمبر ‪ ‬شبی از نزد عایشه بیرون رفت‪ .‬عایش‡‡ه گوی‡‡د‪ :‬از رش‡‡ک‬
‫برخاستم كه ببینم كجا می‌رود و چه می‌كند‪ .‬حضرت باز آمد و م‡‡را دی‡‡د‪ .‬فرم‡‡ود‪ ‌:‬آی‡‡ا‬
‫غیرت می‌ورزی [به تعبیر رایج ما‪ :‬آیا حسودت می‌شود؟] گفتم‪ :‬آری‪ ،‬چگون‡‡ه مانن‡‡د‬
‫من بر مانند شما غیرت نکند! حضرت فرمود‪ :‬آیا شیطانت به س‡راغت آم‡ده؟ عایش‡ه‬
‫گوید‪ :‬پرسیدم‪ :‬یارسول هللا‪ ،‬مگر من شیطان دارم؟ فرم‡‡ود‪ :‬بلی‪ ،‬پرس‡‡یدم‪ :‬آی‡‡ا ب‡‡ا ه‡‡ر‬
‫كس دیگر هم شیطانی هست؟ فرمود‪ :‬بلی‪ ،‬پرس‡‡یدم‪ :‬آی‡‡ا ب‡‡ا ت‡‡و هم ش‡‡یطانی هس‡‡ت ی‡‡ا‬
‫رسول هللا؟ فرمود‪« :‬بلی‪ ،‬لكن پروردگارم مرا ی‡‡اری ك‡‡رده و آن ش‡‡یطان تس‡‡لیم ش‡‡ده‬
‫است»‪( .‬یا طبق عبارت دیگر‪ ‌:‬من از شرش به سالمت هستم)‪.‬‬
‫روایت دیگر از ابن مسعود داریم كه پیغمبر ‪ ‬فرمود‪« :‬هیچ كدام از ش‡‡ما نیس‡‡ت‬
‫مگر اینكه قرینی از جن و قرینی از مالئكه بر او موكل است»‪ .‬پرس‡‡یدند‪ ‌:‬ی‡‡ا رس‡‡ول‬
‫هللا بر تو نیز؟ فرمود‪«‌:‬بلی بر من ن‡‡یز‪ ،‬ام‡‡ا خ‡‡دای عزوج‡‡ل م‡‡را كم‡‡ک ك‡‡رده و آن‬
‫قرین مرا جز حق (یا‪ :‬نیكی) نمی‌فرماید»‪ .‬هر دو روایت را تنها مسلم آورده است‪.‬‬
‫در بيان اينكه شيطان همچون خون در رگهاي آدمي مي گردد‬
‫از صفیه بنت ُحیی همسر پیامبر ‪ ‬روایت است كه پیغمبر ‪ ‬در حال اعتك‡‡اف ب‡‡ود‬
‫من شبی به دیدنش رفتم و به سخن گفتن نشستیم‪ .‬چون برخاستم‪ ،‬حضرت ب‡‡ا من آم‡‡د‬
‫كه مرا به منزلم (در خانه ُاسامه بن زید) برساند‪ .‬در آن میان دو مرد انصاری عبور‬
‫می‌كردند چون پیغمبر ‪ ‬را (بازنی) دیدند قدم تند كردند‪ .‬حض‡رت فرم‡ود‪ :‬بایس‡تید!‬
‫ایستادند‪ ،‬فرمود‪ :‬این صفیه است دختر ُحیی (همسر من) گفتند‪ :‬سبحان هللا!‌(مگر م‡‡ا‬
‫گمان دیگری داشتیم) فرمود‪‌:‬همانا شیطان در رگهای آدمی همچون خون می‌گردد و‬
‫من از آن ترسیدم كه در دل شما شری القاء كند یا چ‡‡یزی نج‡‡وا نمای‡‡د (این ح‡‡دیث را‬
‫مسلم و بخاری هر دو آورده اند)‪.‬‬
‫خطابی گوید‪ :‬طبق مدلول این حدیث مستحب اس‡‡ت انس‡‡ان ك‡‡اری نكن‡‡د ك‡‡ه ان‡‡دک‬
‫گمان بدی در ذهن كسی پیدا شود؛ خوب است با ابراز پاكی خویش را از زبان مردم‬
‫در امان نگه دارد‪.‬‬
‫شافعی گوید‪‌:‬پیغمبر ‪ ‬از شفقتی كه بر آن دو تن داشت كه مبادا ب‡‡ا س‡‡وء ظن در‬
‫حق حضرت گنهكار شوند‪ ،‬آن سخن را گفت نه به خاطر خودش‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫پناه جستن به خدا از شر شيطان‬
‫مؤلف گوید‪ :‬خداوند پیغمبر ‪ ‬را هنگام قرائت قرآن ب‡‡ر پن‡‡اه جس‡‡تن ب‡‡ه خ‡‡دا از ش‡‡ر‬
‫شیطان امر فرموده‪َ﴿ :‬فِإَذ ا َقَر ۡأ َت ٱۡل ُقۡر َء اَن َفٱۡس َتِع ۡذ ِبٱِهَّلل ِم َن ٱلَّشۡي َٰط ِن ٱلَّر ِج يِم ‪[ ﴾٩٨‬النحل‪:‬‬
‫‪« .]98‬پس هر گاه قرآن بخوانى‪ ،‬از شیطان رانده شده به خداوند پن‡‡اه ج‡‡وى»‪ .‬و همچ‡‡نین‬
‫از شر «دمندگان در گریه‡‡ا» یع‡‡نی ج‡‡ادوگران (س‡‡وره فل‡‡ق)‪ .‬پیداس‡‡ت ك‡‡ه در دیگ‡‡ر‬
‫موارد هم باید از شر شیطان به خدا پناه جست‪.‬‬
‫روایت از پیغمبر ‪ ‬داریم كه شیطان نزد یكی از شما می‌آی‡‡د و می‌پرس‡‡د‪ ‌:‬كی ت‡‡و‬
‫را آفرید؟ می‌گوید‪ :‬خدا‪ ،‬می‌پرسد‌‪ :‬خدا را كی آفریده! آن شخص در اینجا باید بگوید‪:‬‬
‫«آمنُت باهلل ورسوله» تا آن وسوسه زایل شود‪( .‬این حدیث را مسلم و بخاری ه‡‡ر دو‬
‫آورده اند)‪.‬‬
‫ابن مس‡‡عود از پیغم‡‡بر ‪ ‬روایت می‌كن‡‡د ك‡‡ه فرم‡‡ود‪ :‬ش‡‡یطان را در دل آدمی‬
‫وسوسه‌ای است وفرشته را الهامی؛ اما وسوسه شیطان آن است كه وعده شّر می‌ده‡‡د‬
‫و حق را تكذیب می‌نمای‡د و اله‡ام فرش‡ته آن اس‡ت ك‡ه وع‡ده خ‡یر می‌ده‡د و ح‡ق را‬
‫تصدیق می‌نماید‪ .‬هر كس چنین حالتی در دل خود یافت بداند ك‡‡ه از خداس‡‡ت‪ ،‬و بای‡‡د‬
‫خدا را بستاید و هر كس حالت اول را در دل یافت بداند كه از شیطان است و باید از‬
‫شیطان به خدا پن‡‡اه جوی‡‡د زی‡‡را ﴿ٱلَّش ۡي َٰط ُن َيِع ُد ُك ُم ٱۡل َفۡق َر َو َي ۡأ ُم ُر ُك م ِبٱۡل َفۡح َش ٓاِء ﴾ [البق‡‡رة‪:‬‬
‫‪« .]268‬این شیطان است كه بشما وعده فقر می‌دهد و امر به كار زشت می‌نماید»‪.‬‬
‫روایت است كه پیغمبر ‪ ‬برای حسن و حسین ب این دعا را می‌خواند‪ُ« ‌:‬أِع ْيُذ ُك َم ا‬
‫ِبَك ِلَم اِت ِهللا الَّتاَّم ِة ِم ْن ُك ِّل َش ْيَطاِن َو َهاَّم ٍة‪َ ،‬و ِم ْن ُك ِّل َع ْيٍن َالَّم ٍة» و می‌فرم‡‡ود‪ :‬پ‡‡درم‬
‫اب‡‡راهیم ب‡‡رای اس‡‡ماعیل و اس‡‡حاق چ‡‡نین تعوی‡‡ذ می‌خوان‡‡د‪( .‬این روایت را مس‡‡لم و‬
‫بخاری هر دو آورده اند)‪.‬‬
‫ابن االنباری گوید‪َ« :‬هاَّمٍة» (واحِد هواّم ) یعنی هر موجودی كه اهتمام به ش‡‡ّر كن‡‡د‪ ،‬و‬
‫«َالَّمٍة» به معنی « ُم لّم ه» (بد و گنهكار) است‪ ،‬و «َالَّمٍة» گفته تا هم‡‡راه «َهاَّم ٍة و َّتاَّم ِة»‬
‫سبكتر بر زبان جاری شود‪.‬‬
‫از مطرف نقل است كه گفت‪ :‬آدمیزاده را دیدم در فاصله خدا و شیطان افتاده‪ ،‬هر‬
‫گاه خدا نگهش داشت نگه داشته‪ ،‬و اال شیطان آدمیزاده را می‌برد‪.‬‬
‫یكی از گذشتگان به شاگردش گفت‪ :‬هر گاه شیطان گناه‡‡ان را در نظ‡‡رت بیارای‡‡د‬
‫چه می‌كنی؟ گفت‪ ‌:‬با او جهاد می‌كنم‪ .‬پرسید‪ :‬اگر دوباره و سه باره آمد چ‡‡ه می‌ك‡‡نی؟‬
‫گفت‪ ‌:‬جهاد می‌كنم‪ .‬استاد گفت‪ ‌:‬این طول می‌كشد‪ ،‬از شر سگ به صاحبش پناه ببر!‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪َ :‬م َثل شیطان با آدم پرهیزگار چنان است كه كسی به س‡‡گش ی‡‡ک ب‡‡ار‬
‫نهیب بزند و آن سگ با همان یک نهیب بگذارد و برود‪ ،‬و َم َث ل ش‡‡یطان ب‡‡ا آدمی ك‡‡ه‬
‫آلودگی دارد چنان است كه ه‡‡ر ق‡‡در ب‡‡ر س‡‡گی نهیب بزن‡‡د آن س‡‡گ همچن‡‡ان ب‡‡ر ج‡‡ا‬
‫بماند‪ .‬زیرا آدم متقی به یاد خداست و همان در راندن شیطان اثر دارد‪.‬‬
 ‫باب چهارم‬
‫در معناي فريفتاري و فريفتگي‬

‫تلبیس و فریفتاری یعنی نمایاندن باطل ب‡‡ه ص‡‡ورت ح‡‡ق‪ ،‬و غ‡‡رور و ف‡‡ریفتگی و‬
‫نوعی نادانی است كه ب‡‡اعث می‌ش‡‡ود نادرس‡‡ت را درس‡‡ت بپن‡‡داریم و زش‡‡ت را زیب‡‡ا‬
‫بینگاریم و آن به سبب شبهه‌ای خواهد ب‡‡ود‪ .‬ش‡‡یطان ب‡‡ه ق‡‡در ت‡‡وان و امك‡‡ان خ‡‡ود ب‡‡ه‬
‫انسان نزدیک می‌گردد و تسلط او به نسبِت بیداری و آگاهی یا غفلت و ن‡ادانی انس‡ان‬
‫كم و زیاد می‌شود‪.‬‬
‫بدان كه قلب چون دژی است كه دیواری دارد و آن دی‡‡وار چن‡‡د در و چن‡‡د ش‡‡كاف‬
‫دارد‪ .‬عق‡‡ل س‡‡اكن این دژ اس‡‡ت و مالئك‡‡ه آنج‡‡ا رفت و آم‡‡د دارن‡‡د‪ .‬در حوم‡‡ه این دژ‬
‫شیطان و هوسها ساكن اند و جنگ میان دژنشینان و حومه نشینان بر پاست‪ .‬شیاطین‬
‫پیوسته دور دژ می‌گردند تا از غفلت نگهبان استفاده كرده از شكافی وارد ش‡‡وند‪ .‬پس‬
‫بر نگهبان واجب است كه از همه درها وشكافها دیوار دژ مطلع باش‡‡د و لحظه‌ای در‬
‫مأموریت و حراست خود سستی نكند كه دشمن سست و غافل نیست (چنانكه كسی از‬
‫حسن بصری پرس‡ید‪ :‬آی‡ا ابلیس می‌خواب‡د؟ گفت‪ :‬اگ‡ر می‌خوابی‡د ك‡ه راحت ب‡ودیم!)‬
‫باری نور این دژ از ذكر و ایمان است و در آن آینه‌ای روشن هست كه تص‡‡ویر ه‡‡ر‬
‫چه از پیرامون بگذرد در آن هویداست‪ .‬اول كاری كه ش‡‡یطان در حوم‡‡ه می‌كن‡‡د این‬
‫است كه دود فراوان ایجاد كند و دیوارها را سیاه و آینه را تیره نماید‪ .‬ب‡ا فك‡ر و ذك‡ر‬
‫می‌توان آن دود را برطرف كرد و آن زن‡‡گ را زدود‪ .‬دش‡‡من را حمالتی اس‡‡ت‪ ،‬گ‡‡اه‬
‫داخل دژ می‌شود اما نگهبان بر او می‌تازد و بیرونش می‌كند‪ .‬گاه هم دشمن موفق ب‡‡ه‬
‫ورود و خرابك‡‡‡اری درون دژ می‌ش‡‡‡ود‪ ،‬و بس‡‡‡ا ب‡‡‡ه س‡‡‡بب غفلت نگهب‡‡‡ان‪ ،‬مقیم دژ‬
‫می‌شود‪ .‬گاه نسیم كه بای‡د دود را برط‡رف كن‡د نمی‌وزد و دیواره‡ا س‡یاه وآین‡ه ت‡یره‬
‫می‌ماند وشیطان بی‌آنكه متوجه شوند داخل می‌گردد‪ .‬چه بسا نگهبان‪ ،‬به سبب غفلت‪،‬‬
‫مجروح و اسیر گردد و از سوی دشمن به كار گرفته شود و بر س‡‡ر ك‡‡اری ك‡‡ه ب‡‡وده‬
‫می‌ماند و با موافقت و مس‡‡اعدت ه‡‡وی و ه‡‡وس حیله‌ه‡‡ا می‌اندیش‡‡د و كارش‡‡ناس دان‡‡ا‬
‫می‌شود البته در طریق شر‪( .‬چنانكه آورده اند شیطان گفته اس‡‡ت‪ :‬بیش‡‡تر ب‡‡ه مالق‡‡ات‬
‫كسانی می‌رفتم تا شیطنت یادشان دهم حاال به سراغ همانها میروم ت‡‡ا چ‡‡یزی ازیش‡‡ان‬
‫بیاموزم)‪.‬‬
‫بسا شیطان به شخص هوشیار زیرک یورش می‌برد و ع‡‡روس ه‡‡وی و ه‡‡وس را‬
‫همراه دارد‪ .‬آن هوشیار زیرک سرگرم نظر به آن عروس می‌شود و اسیر می‌گ‡‡ردد‪.‬‬
‫محكمترین طنابی كه ش‡یطان اس‡یرانش را ب‡دان می‌بن‡دد جه‡ل اس‡ت‪ ،‬س‡پس ه‡وی و‬
‫هوس‪ ،‬آن گ‡اه غفلت؛ ك‡ه این قی‡د از هم‡ه سس‡ت ت‡ر اس‡ت (یع‡نی درد غفلت‪ ،‬چ‡اره‬
‫پذیرتر است از درد هوس و هوس و جهل)‪ .‬مادام كه زرِه ایم‡‡ان ب‡‡ر تن م‡‡ؤمن اس‡‡ت‬
‫ضربت دشمن كشنده نخواهد بود‪.‬‬
‫گفته‌اند كه شیطان در پیش روی انسان نودونه دِر خ‡‡یر می‌گش‡‡اید ت‡‡ا ی‡‡ک ب‡‡ار دِر‬
‫شر بر روی او بگشاید! و نیز از قول كسی كه با اجانین راه داشته‪ ،‬نق‡‡ل می‌كنن‡‡د ك‡‡ه‬
‫اجانین گفته‌اند‪‌:‬تعرض و تسلط م‡ا ب‡ر پ‡یروان س‡نت از هم‡ه دش‡وارتر اس‡ت ام‡ا ب‡ا‬
‫پیروان گرایش‌های گوناگون (فرقه‌های منحرف) در حقیقت بازی می‌كنیم‪.‬‬
 ‫باب پنجم‬
‫در بيان تلبيس ابليس در عقايد و كيشها‬

‫در فريفتن ابليس سوفسطاييان را‬

‫این گروه منسوبند به مردی ك‡‡ه سوفس‡‡طا نامی‡‡ده می‌ش‡‡د‪ .‬عقی‡‡ده سوفس‡‡طاییان ب‡‡ر این‬
‫است كه اشیاء را حقیقتی نیست زیرا آنچه مشاهده می‌ك‡نیم می‌ش‡ود ك‡ه مط‡ابق واق‡ع‬
‫باشد و می‌شود كه نباشد‪ .‬و علما بر این استدالل چنین ایراد ك‡‡رده ان‡‡د ك‡‡ه می‌پرس‡‡ند‪‌:‬‬
‫آیا این حرف شما را حقیقتی هست یا نه؟ اگر بگویند‪ :‬حقیقت ندارد‪ ،‬گوییم‪‌:‬چگونه به‬
‫عقیده‌ای دعوت می‌كنید كه حقیقت ندارد و باطل است؟ گویی خود اعتراف دارید ك‡‡ه‬
‫قولتان قابل قبول نیست‪ .‬و اگر گفتن‡‡د ك‡‡ه ح‡‡رف م‡‡ا حقیقت دارد‪ ،‬پس عقی‡‡ده خ‡‡ود را‬
‫ترک كرده و به حقیقتی قایل شده‌اند‪.‬‬
‫ابومحم‡‡د حس‡‡ن بن موس‡‡ی نوبخ‡‡تی در كت‡‡اب اآلراء وال‡‡دیانات گوی‡‡د‪‌:‬بس‡‡یار از‬
‫متكلمان دیدم كه در ام‡‡ر سوفس‡‡طاییان دچ‡‡ار غل‡‡ط آش‡‡كاری ش‡‡ده ان‡‡د‪ ،‬زی‡‡را ب‡‡ا آن‡‡ان‬
‫مجادله و مناظره می‌كنند بدین منظور كه حرف آنان را رد كنند در حالی كه آن‡ان ب‡ه‬
‫حقیقِت ثابت و حتى به حس و مشاهده قایل نیستند‪ ،‬چگونه می‌توان با كسی بحث كرد‬
‫كه می‌گوید‪ :‬نمی‌دانم تو با من سخن می‌گوی یا نه!؟ و مدعی است كه نمی‌داند خ‡‡وش‬
‫هست یا نیس‡ت!؟ چگون‡ه می‌ت‡وان كس‡ی را ط‡رف خط‡اب ق‡رار داد ك‡ه كالم را ب‡ه‬
‫منزله سكوت و صحیح را به منزله سقیم می‌داند؟ با كسی می‌توان مناظره كرد كه به‬
‫ضرورتی قایل باشد یا به مطلب درستی معترف شود كه آن را بتوان وسیله تص‡‡حیح‬
‫آنچه انكار می‌كند قرار داد‪ ،‬كسی كه ب‡‡ه این مق‡‡دار اق‡‡رار نی‡‡اورد مجادل‡‡ه ب‡‡ا او دور‬
‫افكندنی است‪ .‬چرا كه غایت جهد مباحثه گر این است كه از محسوس به معقول یا از‬
‫غایب به شاهد استدالل كند و اینها حتى به محسوسات قایل نیستند‪ ،‬پس بر چه اس‡‡اس‬
‫می‌توان با ایشان گفتگو كرد؟‬
‫اما ابو الوفاء بن عقیل این سخن را رد می‌كند و می‌گوید‪ :‬این كالمی است ناش‡‡ی‬
‫از تنگ حوصلگی‪ .‬نباید از معالجه سوفسطاییان مأیوس شد ك‡‡ه آنچ‡‡ه ع‡‡ارض این‡‡ان‬
‫شده وسواس است كه ناشی از انحراف مزاج است‪ .‬و َم َثل ما و ایشان َم َثل آن م‡‡ردی‬
‫است كه صاحب پسری احول شد كه ماه را دو تا می‌دی‡‡د و ش‡‡ک نداش‡‡ت ك‡‡ه م‡‡اه در‬
‫آسمان دو تاس‡‡ت‪ .‬پ‡‡در ب‡‡ه او گفت‪‌:‬م‡‡اه یكی اس‡‡ت و عیب از چش‡‡م توس‡‡ت؛ آن چش‡‡م‬
‫معیوب را ببند و نگاه كن‪ .‬پسر‪ ،‬همین كار را كرد و تنها یک ماه در آس‡‡مان دی‡‡د ام‡‡ا‬
‫گفت چون یک چشم را بس‡‡ته‌ام یكی از دو م‡‡اه را می‌بینم ب‡‡دین گون‡‡ه دچ‡‡ار ش‡‡بهه‌ای‬
‫دیگر شد‪ .‬پدر گفت حال كه چنین است این چشم سالم را ببند و آن یكی را بگشا‪ .‬پسر‬
‫چون چنین كرد باز دو ماه در آسمان دید‪ ،‬و دانست كه پدرش راست می‌گوید‪.‬‬
‫آورده اند كه پسر صالح بن عبدالق‡‡دوس ُم رد‪ .‬ابواله‡‡ذیل (عالف) و ب‡‡ه هم‡‡راهش‬
‫نظام كه در آن موقع پسر جوانی بود ب‡‡رای تس‡‡لیت ن‡‡زد ص‡‡الح رفتن‡‡د و او را متغ‡‡یر‬
‫یافتند‪ .‬ابوالهذیل به صالح گفت‪‌:‬دلیل ب‡‡رای ن‡‡اراحتی ت‡‡و نمی‌بینم‪ ،‬مگ‡‡ر ن‡‡ه اینك‡‡ه ت‡‡و‬
‫آدمیان را همچ‡‡ون ِكش‡‡ت می‌دانی (ك‡‡ه می‌روین‡‡د و دروی‡‡ده می‌ش‡‡وند)؟ ص‡‡الح گفت‪:‬‬
‫‌اندوهم از آن است كه او كتاب الشكوک م‡‡را نخوان‡‡ده ُم رد‪ .‬ابواله‡‡ذیل پرس‡‡ید‪ :‬كت‡‡اب‬
‫الشكوک چیست؟ صالح گفت‪ :‬آن كتابی است كه ه‡ر كس بخوان‡د در اندیش‡ه می‌ش‡ود‬
‫كه آنچه بوده است نبوده است؛ و آنچه را كه نبوده است می‌پندارد كه بوده اس‡‡ت! در‬
‫اینجا بود كه نظام نوجوان به سخن درآمد و گفت‪ ‌:‬اكنون تو در مرگ فرزن‡‡دت ش‡‡ک‬
‫كن و چنین بینگار كه او نمرده است و یا چنین بینگار كه آن كتاب را خوانده است!‪.‬‬
‫ابوالقاسم بلخی حكایت كرده كه م‡‡ردی سوفس‡‡طایی ن‡‡زد یكی از متكلم‡‡ان رفت و‬
‫آمد داش‡‡ت‪ ،‬روزی ب‡‡رای من‡‡اظره ن‡‡زد متكلم آم‡‡د‪ .‬متكلم دس‡‡تور داد ك‡‡ه بیخ‡‡بر از او‬
‫مركوبش را پنهان نمایند‪ .‬چون سوفس‡‡طایی خواس‡‡ت ب‡‡رود مرك‡‡وب خ‡‡ود را نی‡‡افت‪،‬‬
‫بازگشت و به متكلم گفت‪‌:‬سواره آمده ب‡‡ودم‪ .‬گفت‪‌:‬درس‡‡ت فك‡‡ر كن! گفت‪‌:‬یقین دارم‬
‫كه سواره آمده بودم؛ متكلم گفت‪ ‌:‬به یاد بیار‪ ،‬سوفس‡‡طایی ج‡‡واب داد‪ ‌:‬وای ب‡‡ر او این‬
‫جای به یاد آوردن نیست‪ ،‬شک ندارم كه س‡‡واره آم‡‡ده ب‡‡ودم‪ .‬متكلم گفت‪ ‌:‬پس چگون‡‡ه‬
‫م‡‡دعی هس‡‡تی ك‡‡ه هیچ چ‡‡یز حقیقت ن‡‡دارد و ح‡‡ال آدم بی‡‡دار مث‡‡ل آدم خفت‡‡ه اس‡‡ت‪.‬‬
‫سوفسطایی درماند كه چه بگوید و از سفسطه گری خود بازگشت‪.‬‬
‫نوبختی گوید‪ :‬مغلطه گران مدعی اند كه اشیاء را فی نفسه حقیقت واحدی نیس‡‡ت‪،‬‬
‫بلكه نزد هر گروه بر حسب عقیده آن گروه تفاوت می‌كند‪ :‬كسی كه صفرا دارد عسل‬
‫را در دهان خود تلخ می‌یابد و آدم سالم عسل را شیرین می‌یابد؛ عالم نزد عده‌ای قدیم‬
‫است و نزد عده‌ای حادث‪ ،‬برخی رن‡‡گ را جس‡‡م می‌دانن‡‡د و بعض‡‡ی ع‡‡رض‪ ...‬ح‡‡ال‬
‫می‌شود فرض ك‡نیم كس‡ی نباش‡د حقیقت اش‡یاء را ب‡ه نح‡وی اعتق‡اد كن‡د‪ ،‬پس حقیقِت‬
‫اشیاء موقوف بر وجود كسی یا كسانی می‌شود كه به نحوی حقایق اشیاء را تصور و‬
 ‫‪39‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫اعتقاد كنند‪ .1‬مدعیان این طرز فكر سوفسطایی اند و در جواب ایش‡‡ان گفت‡‡ه می‌ش‡‡ود‪:‬‬
‫آیا این اعتقاد شما صحیح است؟ خواهن‡د گفت‪ :‬ن‡زد م‡ا ص‡‡حیح اس‡ت و ن‡زد مخ‡الف‬
‫باطل است‪ .‬گوییم‪ ‌:‬به همین دلیل دعوی شما مردود است زیرا خود اق‡‡رار داری‡‡د ك‡‡ه‬
‫مخالف شما خالف آن را اعتقاد دارد! و ن‡‡یز می‌ش‡‡ود پرس‡‡ید‪ :‬آی‡‡ا مش‡‡اهده و حس را‬
‫حقیقت می‌دانی‡‡د؟ اگ‡‡ر بگوین‡‡د‪ :‬آری‪ ،‬از سوفس‡‡طاییگری برگش‡‡ته ان‡‡د و اگ‡‡ر بگوین‡‡د‬
‫حقیقت مشاهده بستگی به مشاهده كننده دارد‪ ،‬به بحث قبلی بر می‌گردیم‪.‬‬
‫نوبختی گوید‪ :‬عده‌ای از سوفسطاییان هستند كه قایل شدند بر اینكه ع‡‡الم در ذوب و‬
‫سیالن است و به یک چیز دوبار نمی‌توان اندیشید چون همه چیز پیوسته در حال تغییر‬
‫است‪ .‬به اینها گفته می‌شود‪ :‬چگونه همین مطلب دانسته شده؟ حال آنكه ثب‡‡ات موض‡‡وع‬
‫علم را (یعنی اشیاء را) منكر شده اید! و انگهی بس‡ا ج‡واب دهن‡د‌ه اش‡كال طب‡ق عقی‡ده‬
‫شما تغییر كرده و غیر از آن باشد كه نخست بود‪.‬‬
‫فريفتن ابليس دهريان را‬
‫ابلیس عده بسیاری را به این پندار افكند كه خدا و صانعی در كار نیست و این اش‡‡یاء‬
‫بی‌پدیدارنده هست شده اند‪ .‬اینان چون صانع را به حس در نیافتند و ب‡‡رای ش‡‡ناختنش‬
‫عقل را به كار نگرفتند منكر او شدند‪ .‬اما آیا خردمندی در وجود صانع شک می‌كند؟‬
‫اگر انسان به زمین گذر كن‡د و در آن س‡اختمانی نبین‡د و در بازگش‡ت‪ ،‬آنج‡ا دی‡واری‬
‫بیابد می‌فهمد كه كسی آن را بنا كرده است‪ .‬پس آیا این زمین گسترده وسقف برآورده‬
‫و بنیانهای شگفت آور و قوانین طبیعی حكیمانه بر وجود صانع داللت نمی‌كند؟ و چه‬
‫خوش گفت آن عرب كه از پشگل شتر به وجود شتر پی توان برد‪ ،‬آی‡‡ا آس‡‡مانی ب‡‡دین‬
‫لطافت و زمین به این فشردگی دلیل بر وجود خدای لطیف خبیر نیست؟‬
‫حتى اگر انسان در نفس خود بیندیشد دلیل كافی می‌یابد و ق‡‡انع می‌ش‡‡ود‪ ،‬زی‡‡را در‬
‫بدن انسان آن قدر حكمت هست كه در یک كتاب نگنجد‪ :‬دندانهای پیشین برای بریدن‬
‫ت‡‡یز اس‡‡ت و دن‡‡دانها آس‡‡یا ب‡‡رای س‡‡اییدن س‡‡خت؛ زب‡‡ان لقم‡‡ه جوی‡‡ده را در ده‡‡ان‬
‫می‌چرخاند؛ جگر آن را می‌پزاند؛ و به هر عضوی غذای مورد نیازش می‌رس‡‡د‪ .‬این‬
‫انگشتان را بنگرید كه چگونه بند بند است تا باز و بسته شود و بتوان با آن كار كرد؛‬
‫و چون زیاد به كار می‌رود تو خالی نیست تا محكم باش‡‡د و از هم بگس‡‡لد؛ و كوت‡‡اه و‬
‫بلند است اما وقتی جمعش كنی برابر می‌ایستد و ُم شت می‌شود و نیز چ‡‡یزی در ب‡‡دن‬
‫نهفته شده كه قوام بدن بدان است و آن نفس انسانی اس‡ت ك‡ه چ‡ون نباش‡د عقلی ك‡ه ب‡ه‬
‫مصلحت رهبری مینماید از بین می‌رود‪ .‬همه اینها به صدای بلن‡‡د می‌گوی‡‡د‪َ﴿‌:‬أِفي ٱلَّل ِه‬
‫َش ‪ّٞ‬ك ﴾ [ابراهیم‪« .]10 :‬آیا در خدا شک است؟!»‪ .‬منكر از آنجا به خبط و خط‡ا افت‡اده ك‡ه‬
‫از راه حس خدا را می‌طلبد؛ و بعضی از آن رو منكر خدا گردیدن‡د ك‡ه نخس‡ت اجم‡اال‬
‫وجودش را پذیرفته‌اند‪ ،‬اما چون تفصیل اثبات آن را درک نمی‌كنند ثبوت اص‡‡ل وج‡‡ود‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬آورده‌اند كه كسی از عارفی پرسید‪ :‬حقیقت عالم چیست؟ عارف جواب داد‪ :‬چشمت را ببن‡‡د و‬
‫باز كن!‪-.‬م‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫آن را به همان صورت اجمالی هم منكر می‌شوند‪ .‬اما همین كسان اگر فكر خ‡‡ود را ب‡‡ه‬
‫كار َبَر ند می‌بینند بسا چیزها هست كه فقط ب‡‡ه ص‡‡ورت اجم‡‡الی قاب‡‡ل درک اس‡‡ت مث‡‡ل‬
‫نفس و عقل؛ و كسی منكر وجود آنها نیست‪ .‬غایت این است كه اصل آفرینش به ط‡‡ور‬
‫اجمال اثبات شود‪ ،‬اینكه خدا چیست و چگونه است قابل گفتگو نیست كه او از چونی و‬
‫چنانی برتر است‪.‬‬
‫از ادله قطعی وجود خ‡‡دا این اس‡‡ت ك‡‡ه ع‡‡الم ح‡‡ادث اس‡‡ت زی‡‡را از حادثه‡‡ا خ‡‡الی‬
‫نیست و این هم مسببی می‌خواهد و آن خالق سبحان است‪ .‬و اگر ملحد اعتراض نماید‬
‫كه این صانع مورد ادعای ش‡ما پدی‡د آرن‡ده ص‡‡ور اس‡ت و م‡اده بای‡د موج‡ود و ق‡‡دیم‬
‫باش‡‡د‪ ،‬در ج‡‡واب گ‡‡وییم‪ :‬ب‡‡رای اثب‡‡ات ص‡‡انع احتی‡‡اج ب‡‡ه م‡‡اده نیس‡‡ت‪ ،‬خ‡‡ود ایج‡‡اد‬
‫صورتهای بی‌سابقه كه نو پدید می‌آید ‪-‬همچنانك‡‡ه درتص‡‡ویر دوالب مش‡‡اهد می‌ك‡‡نیم‪-‬‬
‫مصور الزم دارد و همان صانع است كه اشیاء را «اختراع»‪ 1‬كرده است‪.‬‬
‫فريفتن ابليس طبايعيان را‬
‫ابلیس چون دید كه موافقان انكار صانع كم‌اند‪ ،‬چرا كه عقل ب‡ر وج‡ود ص‡‡انع گ‡واهی‬
‫می‌دهد‪ ،‬عقیده دیگری را در نظر بعضیها آراست ك‡ه این هم‡ه ك‡ار ط‡بیعت اس‡ت و‬
‫هیچ چیز پدید نمی‌آید اال از گرد آم‡‡دن طب‡‡ایع چهارگان‡‡ه (س‡‡ردی و گ‡‡رمی و ت‡‡ری و‬
‫خشكی یا خاک و آتش و آب و باد) پس فاعْل ط‡‡بیعت اس‡‡ت‪ .‬در ج‡‡واب اینه‡‡ا گ‡‡وییم‪‌:‬‬
‫گرد آمدن طبایع دلیل بر این نیست كه عمل كنند‪ ،‬وانگهی جز هنگامی كه ِگرد آیند و‬
‫بیامیزند عمل نمی‌كنند و می‌دانیم كه چهار طبع سركش با هم مخالف اند و همین گرد‬
‫آمدن دلیل است بر مقه‡ور و مجب‡ور ب‡ودن آنه‡ا‪ ،‬یع‡نی اراده‌ای و رای آنه‡ا‪ ،‬آنه‡ا را‬
‫گرد آورده و در آمیخته است‪ .‬بعالوه خود طبایعیان نیز قبول دارند كه طبیعت‪ ،‬ع‡‡الم‬
‫و قادر وزنده نیست‪ ،‬اما این ُك نش پیوسته و منظم جز از عالم حكمی پیدا نیاید‪.‬‬
‫و اگر گویند كه چنانچه غاف‡‡ل حكیم ب‡ود در ك‡ارش خل‡ل پدی‡د نمی‌آم‡د و این هم‡ه‬
‫جانور زیانكار پیدا نمی‌شد و از اینجا دانسته می‌شود كه طبیعت است كه م‡‡ؤثر اس‡‡ت‬
‫(نه خدای حكیم)‪ ،‬گوییم‪‌:‬این دلیل بر ضد شما بر می‌گردد چ‡را ك‡ه ب‡ه ط‡ور ض‡منی‬
‫اقرار دارید كه وجود نظم و استوار در امور معلوِل طبیعت نتواند بود‪ .‬ام‡‡ا آن خلله‡‡ا‬
‫كه اشاره كردید‪ ،‬می‌شود كه برای امتحان یا عقوبت باشد و می‌شود كه خود متض‡‡من‬
‫منافعی باشد كه ما نمی‌دانیم‪ .‬وانگهی طبیعت چگونه می‌تواند در عین حال كارها كند‬
‫كه خالف یكدیگر است؟ مثال آفتاب نیسان غ‡‡وره و چ‡‡وب خالل را رط‡‡وبت افزای‡‡د‪،‬‬
‫در همان حال تری دان‡‡ه گن‡‡دم را بگ‡‡یرد و آن را بپزان‡‡د و بخش‡‡كاند‪ ،‬اگ‡‡ر ب‡‡ر حس‡‡ب‬
‫طبیعت بود می‌باید همه را مرطوب سازد یا همه را خشک كن‡‡د‪ .‬پس فاع‡‡ل مخت‡‡اری‬
‫هست كه طبق اراده عمل می‌كند‪ .‬و عجیب این است ك‡‡ه آنك‡‡ه كم كم می‌خش‡‡كد داخ‡‡ل‬
‫غالف است (خوشه گندم) و آنكه بر آبش افزوده می‌ش‡‡ود مس‡‡تقیمًا در مع‡‡رض ت‡‡ابش‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬اختراع یعنی پدید آوردن شیء غیر مسبوق به م‡‡دت؛ و اگ‡‡ر «اخ‡‡تراع» را مع‡‡ادل « اب‡‡داع»‬
‫بگ‡‡یریم یع‡‡نی پدی‡‡د آوردن ش‡‡یء غ‡‡یر مس‡‡بوق ب‡‡ه م‡‡اده و م‡‡دت‪ ( .‬رک‪ :‬فرهن‡‡گ مع‡‡ارف‬
‫اسالمی‪،‬سید جعفر سجادی‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪-.)104-5‬م‪.‬‬
 ‫‪41‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫آفتاب می‌باشد (حبه انگ‡‡ور)‪ ،‬این ب‡‡رای رش‡‡د و عم‡‡ل آوردن و آن ب‡‡ه مظ‡‡ور ذخ‡‡یره‬
‫ك‡ردن‪ .‬از ی‡ک آب ك‡ه ب‡ه بس‡تان می‌رود گ‡ل خش‡خاش‪ ،‬س‡فید و گ‡ل ش‡قایق‪ ،‬س‡رخ‬
‫می‌ش‡‡ود‪ ،‬انگ‡‡ور ش‡‡یرین و ان‡‡ار ت‡‡رش می‌گ‡‡ردد‪ .‬و اش‡‡اره ب‡‡ه همین معناس‡‡ت آی‡‡ه‪:‬‬
‫﴿َو ُنَفِّض ُل َبۡع َض َها َع َلٰى َبۡع ٖض ِفي ٱُأۡلُك ِل ﴾ [الرع‡‡د‪« .]4 :‬هم‡‡ه آنه‡‡ا از ی‡‡ک آب س‡‡یراب‬
‫مىشوند! و با این حال‪ ،‬بعضى از آنها را از جهت میوه بر دیگرى برترى مىدهیم»‪.‬‬

‫فريفتن ابليس ثنويان را‬

‫ثنویان گویند‪ :‬جهان را دو صانع است‪ ،‬یكی نور كه آفریننده خ‡یر اس‡ت دیگ‡ر ظلمت‬
‫كه آفریننده شر است‪ ،‬و این دو ازلی و ابدی و حساس و سمیع و بصیرند‪ ،‬در نفس و‬
‫صورت مختلف و در فعل و تدبیر متض‡‡ادند‪ .‬ج‡وهر ن‡ور‪ ،‬ب‡رین و زیب‡ا و روش‡ن و‬
‫صافی و پاكیزه و خوشبوی و نیكو منظر است و نفس نور‪ ،‬نیكخواه و بزرگ منش و‬
‫دانا و سودرس‡ان اس‡ت‪ ،‬و از آن خ‡وبی و ل‡ذت و ش‡ادمانی و دوس‡تی برآی‡د و زی‡ان‬
‫وتب‡‡اهی نزای‡‡د؛ و ب‡‡ر عكس آن ج‡‡وهر ظلمت‪ ،‬ب‡‡دكار و بخی‡‡ل و ن‡‡ادان و گن‡‡دناک‬
‫وزیبانبار است و از آن شر و فساد برآید‪ .‬ونوبختی گوید‪‌:‬بعضی از ثنوی‡‡ان گفت‡‡ه ان‡‡د‬
‫كه نور همیشه بر ب‡االی ظلمت اس‡ت و بعض‡‡ی گفته‌ان‡د ك‡ه این‡دو در كن‡ار هم ان‡د و‬
‫اكثرًا بر آن بودن‡د ك‡ه ن‡ور هم‡واره از س‡مت ش‡مال ب‡اال می‌رود و ظلمت در ج‡انب‬
‫جنوب فرو می‌نشیند و این دو پیوسته از یكدیگر كناره می‌جویند و جایی می‌گیرند‪.‬‬
‫و نیز گوید‪ :‬هر یک از این دو شامل پنج جنس است‌‪ :‬چهار ب‡‡دن وی‡‡ک روح‪ .‬ام‡‡ا‬
‫چهار بدن نور عبارت است از آتش و باد و خاک و آب‪ ،‬و روح او شبح است ك‡‡ه رد‬
‫این چهار عنصر می‌گردد؛ و جهار بدن ظلمت عب‡‡ارت اس‡‡ت از حری‡‡ق و ت‡‡اریكی و‬
‫سموم و ِم ه‪ ،‬و روح آن دود است؛ ابدان نور را مالئك‡‡ه نامی‡‡ده ان‡‡د و اب‡‡دان ظلمت را‬
‫شیطان و عفریت‪.‬‬
‫و از جمله ثنویان بعضی گویند كه ظلمت شیاطین می‌زاید و نور مالئكه می‌زای‡‡د‪.‬‬
‫نور بدی نمی‌تواند و از آن روا نیست و ظلمت نیكی نمی‌تواند و از آن روا نیست‪.‬‬
‫نوبختی عقای‡‡د مختل‡‡ف راج‡‡ع ب‡‡ه ن‡‡ور و ظلمت از ثنوی‡‡ان نق‡‡ل می‌كن‡‡د و آیینه‡‡ای‬
‫پوچی از قبیل آنكه‪ :‬واجب است بیش از قوت یكروزه ذخیره نداشته باش‡‡د‪ ،‬و بعض‡‡ی‬
‫گویند‪ :‬انسان یک هفتم عمرش را باید روزه باشد و نیز ار دروغ و ُبخل و جادوگری‬
‫و بت پرستی و زنا و دزدی كناره جوید و جانداری را نیازارد‪.‬‬
‫یحیی بن بشیر نهاوندی گروهی از ثنیان را یاد ك‡‡رده اس‡‡ت ب‡‡ه ن‡‡ام دیص‡‡انیه‪ ،‬ك‡‡ه‬
‫می‌گفتند‪ :‬طینت عالم خشن بود و جسم باری را كه زمانی نور ب‡‡ود منعكس می‌نم‡‡ود‪.‬‬
‫باری (= آفریننده) از این جهت آزرده شد و برای آنكه از خود دورش كند (و زایلش‬
‫سازد) از آن گلی بسرشت و در آن بیامیخت و این عالم را كه نورانی ‪ -‬ظلمانی است‬
‫از آن بساخت‪ .‬پس هر چه درعالم صالح است از ناحیه نور است و هر چه فس‡‡اد از‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫ناحیه ظلمت‪ .‬اینان مردمان را پنهانی می‌كشتند و خفه می‌كردند‪ 1‬با این پندار كه ن‡‡ور‬
‫شخِص مقتول را از ظلمت رهانیده‌اند!‪.‬‬
‫آنچه ثنویان را به این گونه عقاید كشانیده آن است كه درعالم ش‡‡ّر واختالف دیدن‡‡د‬
‫و گفتند‪ :‬نمی‌شود كه از اصل واحد دو رشته چیزهای مختلف پیدا شده باشد همچنانكه‬
‫از آتش‪ ،‬سرد كردن و گرم كردن با هم نیاید‪.‬‬
‫علما در رد عقیده ثنویان گفته‌اند كه‪ :‬دو صانع یا هر دو قادرند یا هر دو عاجز ی‡‡ا‬
‫یكی عاجز است و دیگری قادر‪ ،‬كه از سه ح‡الت دو ح‡ال اخ‡یر خالف ف‡‡رض اس‡ت‬
‫زیرا آنكه عاجز است خدا نیست‪ .‬پس می‌ماند این حالت كه هر دو ق‡‡ادر باش‡‡ند‪ .‬ح‡‡اال‬
‫چنین تصور كنید كه یكیشان می‌خواهد جسمی را تك‡‡ان ده‡‡د و آن دیگ‡‡ری می‌خواه‡‡د‬
‫ساكن نگهش دارد‪ .‬اگر همزور باشند كه كارهای ع‡الم راك‡‡د می‌مان‡‡د و اگ‡‡ر یكیش‡‡ان‬
‫پیش ببرد آن دیگری كه عاجز شد خدا نیست!‪.‬‬
‫و آن دعوی ثنوییان را كه كارهای خیر از نور است و شر از ظلمت‪ ،‬علما چ‡‡نین‬
‫رد كرده اند كه هرگاه مظلومی از ظ‡‡الم بگری‡‡زد و در ظلمت پنه‡‡ان ش‡‡ود نج‡‡ات این‬
‫مظلوم خیری است كه از شر صادر شده است! به هر حال َص رِف َنَفس در گفتگو از‬
‫اینان شایسته نیست كه عقایدشان همه خرافات است‪.‬‬
‫فريفتن ابليس فلسفيان را‬
‫تس‡‡لط ابلیس ب‡‡ر فیلس‡‡وفان از این راه اس‡‡ت ك‡‡ه ایش‡‡ان ب‡‡ا عق‡‡ل و فك‡‡ر خ‡‡ود تك‡‡روی‬
‫می‌كنند و بی‌اعتنا به آنچه انبی‡ا آورده‌ان‡د‪ ،‬طب‡ق پن‡درهای خ‡ویش س‡خن‌ها می‌گوین‡د‪.‬‬
‫بعضیشان مثل دهریه برای عالم ص‡‡انعی قای‡‡ل نیس‡‡تند چنانك‡‡ه نوبخ‡‡تی و غ‡‡یر او از‬
‫بعضیشان حكایت كرده‌اند‪.‬‬
‫یح‡‡یی بن بش‡‡یر نهاون‡‡دی آورده اس‡‡ت ك‡‡ه ارس‡‡طو و پ‡‡یروانش پنداش‡‡ته ان‡‡د زمین‬
‫ستاره‌ای است میان این فلک‪ ،‬و هر كوكب جهانی است و «جداگانه زمین و آس‡‡مانی‬
‫است» و دارای آب و گیاه و درختانی؛ اینان صانع را منكرند‪ .‬بیشتر فیلسوفان‪ ،‬علتی‬
‫قدیم برای عالم قایلند درعین ح‡‡ال ع‡‡الم را ق‡‡دیم ش‡‡مرده ان‡‡د ك‡‡ه معل‡‡وِل خداس‡‡ت ام‡‡ا‬
‫همزمان با او؛ مثل آفتاب و نورش كه علت و معلول همزمانند‪ .‬تأخیر ع‡‡الم ازخ‡‡دا و‬
‫معلول از علت تأخیر به رتبه است نه تأخر زمانی‪ .‬در پاسخ این‡‡ان می‌ش‡‡ود گفت‪‌:‬ب‡‡ه‬
‫چه سبب منكر می‌ش‡‡وید ك‡‡ه ع‡‡الم ح‡‡ادث زم‡‡انی اس‡‡ت و طب‡‡ق اراده ق‡‡دیم (خ‡‡دا) در‬
‫زمانی وجود یافته؟ اگر اشكالتان این اس‡‡ت ك‡‡ه بین وج‡‡ود ب‡‡اری ق‡‡دیم و وج‡‡ود ع‡‡الم‬
‫حادث یک «زماِن خالی» باقی می‌ماند‪ ،‬این اشكافی نیست زیرا زمان مخلوق است و‬
‫پیش از «زمان»‪ ،‬زمان نبوده اس‡ت‪ .‬و ن‡یز می‌ت‡وان از این‡ان پرس‡ید ك‡ه آی‡ا خداون‡د‬
‫می‌توانس‡ت ارتف‡اع فك‡ر را ی‡ک ذراع بلن‡د ی‡ا كوت‡اهتر بگ‡یرد ی‡ا ن‡ه؟ اگ‡ر بگونی‡د‪‌:‬‬
‫نمی‌توانست‪ ،‬خدا را عاجز شمرده اند؛ و آن چیزی ك‡‡ه نش‡‡ود ی‡‡ک ذراع كوت‡‡اهتر ی‡‡ا‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬در صورت صحت انتساب این عمل به دیصانیه از لحاظ بررسی ت‡‡أثیر محتم‡‡ل دیص‡‡انیه ب‡‡ر‬
‫ُغ الت‪ ،‬باید یادآوری كرد كه میان غالت شیعه در اواخ‡‡ر ق‡‡رن اول و اوای‡‡ل ق‡‡رن دوم گ‡‡روهی‬
‫بوده اند به نام «خناقون» كه دشمنان خود را خفه می‌كردند‪-.‬م‪.‬‬
 ‫‪43‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫بلندتر باشد خود واجب اس‡‡ت و مس‡‡تغنی (مس‡‡تقل) از علت‪ ،‬و ممكن الوج‡‡ود نیس‡‡ت‪.‬‬
‫پس در واقع فلسفی‪ ،‬آنجا كه می‌گوید برای عالم صانعی هست‪ ،‬از روی مجاز س‡‡خن‬
‫می‌گوید نه حقیقت؛ زیرا صانع آن است كه فعِل باالراده كند حال آنكه فیلسوفان ع‡‡الم‬
‫را ضروری می‌دانند‪.‬‬
‫و نیز از عقاید فیلسوفان است كه جهان پایان ندارد همچنانك‡‡ه آغ‡‡از ن‡‡دارد‪ ،‬زی‡‡را‬
‫معلول علتی قدیم است ومعلول همیشه با علت است؛ و از قول جالینوس آورده اند كه‬
‫مثال اگر آفت‡‡اب از بین رفت‡‡نی ب‡‡ود در این م‡‡دت ط‡‡والنی بایس‡‡تی عالیم پژم‡‡ردگی و‬
‫ضعف از خود نشان می‡داد‪ .‬در ج‡واب می‌ش‡‡ود گفت‪ ‌:‬اوال‪ -‬گ‡اه چ‡یزی ناگه‡انی تب‡اه‬
‫وخراب می‌شود و لزومی ندارد كه همه چیز بتدریج پژم‡‡رده و پوس‡‡یده گ‡‡ردد‪ .‬ثانی‡ًا‪-‬‬
‫از كجا كه خورشید اآلن در حال پژمرده شدن و پالسیدن نباشد؟ با توجه به اینك‡‡ه در‬
‫نظر فلسفیان خورشید تقریبًا یكص‡‡د و هفت‡‡اد براب‡‡ر زمین اس‡‡ت اگ‡‡ر هم فی المث‡‡ل ب‡‡ه‬
‫اندازه كوهی از آن كم ش‡ده باش‡د ب‡ه حس نمی‌آی‡د‪ .‬مگ‡ر ن‡ه اینك‡ه ی‡اقوت و طال ن‡یز‬
‫ظاهرًا فس‡‡اد ناپذیرن‡‡د ام‡‡ا در م‡‡دت ط‡‡والنی فس‡‡اد می‌پذیرن‡‡د و آن فس‡‡اد طی س‡‡الیان‬
‫محسوس نیست‪ .‬حقیقت آن است كه هست كردن و نیست كردن ب‡‡ه اراده خ‡‡دای ق‡‡ادر‬
‫است‪ ،‬و قادر در ذات خود تغییر نمی‌پذیرد و صفتی در او پدید نمی‌آید بلكه تغی‡‡یر در‬
‫فعل اوست طبق اراده قدیم‪.‬‬
‫نوبختی در كتاب اآلراء و الدیانات آورده است ك‡‡ه س‡‡قراط‪ ،‬اص‡‡وِل اش‡‡یاء را س‡‡ه‬
‫چیز می‌دانست‪ :‬علت فاعله‪ ،‬عنصر‪ ،‬صورت‪ .‬خدای تعالی فعال است (در نسخه ای‪:‬‬
‫علل است)‪ ،‬و عنصر موضوع اول برای كون و فساد است‪ ،‬وص‡‡ورت یع‡نی ج‡وهر‬
‫جسم‪ .‬فیلس‡‡وف دیگ‡‡ر گفت‡‡ه اس‡‡ت‪ :‬خ‡‡دا علت فاعل‡‡ه اس‡‡ت و عنص‡‡ر منفع‡‡ل می‌باش‡‡د‪.‬‬
‫دیگری گفته است كه عقل‪ ،‬اشیاء را ب‡ه این ت‡رتیب درآورده؛ دیگ‡ری گفت‡ه‪ :‬ط‡بیعت‬
‫این كار را كرده است‪.‬‬
‫یحیی بن بشیر بن عمیر نهاوندی از قول بعضی فالسفه نقل كرده اس‡‡ت ك‡‡ه چ‡‡ون‬
‫عالم را مجتمع و متفرق و متحرک وساكن یافتیم‪ ،‬دانستیم كه چیزی است پدی‡‡د آم‡‡ده‪،‬‬
‫و ناگزیر است كه پدید آرنده‌ای دارد‪ ،‬آن گاه مشاهده كردیم آدمی كه شناگری نمی‌داند‬
‫در آب می‌افتد و ب‡ه این ص‡انع اس‡تغاثه می‌كن‡د‪ .‬و او ب‡ه دادش نمی‌رس‡د‪ ،‬ی‡ا در آتش‬
‫می‌افتند و او نجاتش نمی‌دهد‪ .‬پس دریافتیم كه چن‡‡ان ص‡‡انعی موج‡‡ود نیس‡‡ت‪ .‬و خ‡‡ود‬
‫اینان كه می‌گویند صانع مدبری وجود ندارد‪ ،‬سه گروهن‡‡د‪‌:‬ع‡‡ده‌ای گفتن‡‡د‪ :‬خ‡‡دا چ‡‡ون‬
‫عالم را آفرید خوشش آمد و ترسید كه در آن كم و زیاد نماید و خرابش كند‪ ،‬ل‡‡ذا خ‡‡ود‬
‫را هالک كرد وعالم از خدا خالی ماند اما احكام او [‌قوانین خلقت ‌] همچنانكه ب‡‡ود در‬
‫جانواران و آفریدگان روان است‪ .‬گروه دوم گفتند‪ :‬خداوند ُغ ده و زگی‡‡ل ب‡‡رآورد ك‡‡ه‬
‫همه قوت و زورش جذب آن شد وعالم عبارت از همان غده و زگیل است و نور خدا‬
‫كاسته شد اما بتدریج نور عالم را جذب خواهد كرد و همچنان خواهد ش‡‡د ك‡‡ه ب‡‡ود‪ ،‬و‬
‫اكنون به سبب ضعف خداست كه كار مخلوقات به اهمال می‌گذرد و ظلم هم‡‡ه ج‡‡ا را‬
‫فرا گرفته‪ .‬گروه سوم گفتند كه چون آفری‡دگار جه‡ان را اس‡توار بس‡اخت‪ ،‬اج‡زای او‬
‫در عالم پراكنده گردید كه همان قوت خداست و از جوهر الهوتی است‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫مؤلف گوید‪ ‌:‬اینها را از كتاب نهاوندی نقل كردم كه نس‡‡خه‌اش در نظامی‡‡ه اس‡‡ت و‬
‫تاریخ كتابش دویست و بیست سال پیش از تاریخ تحریر كتاب من است‪ ،‬و اگر نه آن‬
‫است كه چنین مطالبی گفته شده و نقل شده‪ ،‬و یادآورد فریب ابلیس اس‡‡ت ب‡‡ر آدمی‡‡ان‪،‬‬
‫صرف نظر كردن از ذكر آن اولی بود‪ ،‬تا نام خدای عزوجل به این صورت نیاید اما‬
‫نظر به فایده‌ای كه در نقل آن بود ذكر كردیم‪.‬‬
‫بیشتر فالسفه بر آن رفته اند كه خدا علم به چیزی ندارد وفقط علم به خودش دارد‬
‫و مسلم است كه مخلوق هم علم به خودش دارد‪ ،‬و هم علم ب‡‡ه خ‡‡الق خ‡‡ود دارد‪ ،‬ب‡‡دن‬
‫گونه مرتبه‌اش از خالق افزونتر می‌شود!‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬این سخن رسواتر از آن است كه قابل بحث باشد‪ .‬ببین چگون‡‡ه ابلیس‬
‫آن مدعیان عقل را فریفته است‪ .‬بوعلی سینا با فیلسوفان در این مسأله مخالفت نم‡‡وده‬
‫و گفته است‪‌:‬خدا علم به خودش دارد و علم به كلیات هم دارد‪ ،‬لیكن عالم به جزئی‡‡ات‬
‫نیس‡ت‪ .‬معتزل‡ه هم این م‡ذهب را از فلس‡فه گرفت‡ه ان‡د‪ .‬س‡تایش خ‡دا را ك‡ه م‡ا را از‬
‫كسانی قرار داد كه جهل و نقص را از خدا نفی می‌ك‡‡نیم و ب‡‡ه این آی‡‡ات ایم‡‡ان داریم‪:‬‬
‫﴿َأاَل َيۡع َلُم َم ۡن َخ َلَق ﴾ [الملک‪« .]14 :‬آیا آن كسى كه موجودات را آفریده از ح‡‡ال آنه‡‡ا‬
‫آگاه نیست؟!»‪َ﴿ .‬و َيۡع َلُم َم ا ِفي ٱۡل َبِّر َو ٱۡل َبۡح ِۚر َو َم ا َتۡس ُقُط ِم ن َو َر َق ٍة ِإاَّل َيۡع َلُمَه ا﴾ [األنع‡‡ام‪:‬‬
‫‪ « .]59‬او آنچه را در خشكى و دریاست مىداند‪ .‬هیچ برگى (از درختى) نمىافتد‪ ،‬مگر اینكه‬
‫از آن آگاه است»‪ .‬كه این آیات بر علم خدا به جزئیات تأكید دارد‪.‬‬
‫و نیز فالسفه منكر رستاخیز جسمانی و بازگشت ارواح به ابدان و منكر بهش‡‡ت و‬
‫دوزخ مادی اند و می‌گویند‪ :‬اینها َم َثلهایی است ك‡‡ه ب‡‡رای م‡‡ردم زده ش‡‡ده ت‡‡ا ث‡‡واب و‬
‫عقاب روحانی را بفهمد‪ .‬ب‡‡ه نظ‡‡ر فالس‡‡فه نفس بع‡‡د از جس‡‡م ج‡‡اودانی اس‡‡ت‪ :‬نف‡‡وس‬
‫كامل‡‡ه غ‡‡رق در ل‡‡ذتی وص‡‡ف ناپ‡‡ذیر و نف‡‡وس آل‡‡وده گرفت‡‡ار دردی وص‡‡ف ناپ‡‡ذیر‬
‫می‌شوند‪ .‬و این درد به نسبت آلودگی متفاوت است و در مواردی ممكن است مح‡‡و و‬
‫زایل گردد‪ .‬در جواب اینان گفته می‌شود كه ما منكر بقای نفس بع‡‡د از م‡‡رگ نیس‡‡تیم‬
‫لذا «عود» نفس به بدن «اعاده» نامی‡‡ده ش‡‡ده اس‡‡ت‪[ .‬یع‡‡نی نفس ب‡‡ه ط‡‡ور جداگان‡‡ه و‬
‫مستقل باقی است كه «باز گردانده» می‌شود] و همچ‡‡نین منك‡‡ر نعمت ی‡‡ا نقمت ب‡‡رای‬
‫نفس نیستیم‪ ،‬اما عالوه بر آن‪ ،‬حشر اجسام چه مانعی دارد و چ‡‡را منك‡‡ر ل‡‡ذات و آالم‬
‫جسمانی در بهش‡ت و دوزخ باش‡یم؟ م‡ا همچنانك‡ه ش‡رع گفت‡ه ب‡ه س‡عادت و ش‡قاوت‬
‫جسمانی و روحانی ت‡‡وأم بع‡‡د از م‡‡رگ معتق‡‡دیم‪ ،‬و اینك‡‡ه ش‡‡ما حق‡‡ایق را تم‡‡ثیالت و‬
‫«دستان زدن» تلقی می‌كنید بی‌دلیل است‪ .‬و اگر بگویند ك‡‡ه اجس‡‡ام از هم می‌ری‡‡زد و‬
‫خرده خرده نابود می‌شود‪ .‬می‌گوییم‪ :‬در مقابل قدرت خدا محال نیست ك‡‡ه ش‡‡خص را‬
‫همین طور كه هست دوباره بسازد؛ مضاف بر اینكه اگ‡‡ر از خ‡‡اک دیگ‡‡ری هم او را‬
‫بسازد‪ ،‬باز همان انسان است و از حقیقت خود خارج نشده‪ ،‬همچنانكه در طول عم‡‡ر‬
‫از كوچكی بزرگ می‌شود و فربه و الغر می‌گردد (و همان آدم است كه بود)‪ .‬و اگر‬
‫بگویند بدن وقتی موجود می‌شود ك‡‡ه بت‡‡دریج رش‡‡د كن‡‡د و گوش‡‡ت و رگ و پی عم‡‡ل‬
 ‫‪45‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫بیاید؛ گوییم‪ :‬قدرت خدا متوقف بر مفهوم معهود و محسوس كه شما مشاهده كرده اید‬
‫نیست؛ وانگهی پیغمبر ‪ ‬ما خبر داد كه بدنها پیش از رستاخیز در قبر می‌روین‡‡د‪ .‬و‬
‫نیز از ابوهریره ‪ ‬روایت است‪ :‬رسول هللا ‪ ‬فرمود‪« :‬بین دو نفخه (ص‡‡ور) چه‡‡ل‬
‫مرحله فاصله است (ابوهریره نگفت كه چهل روز‪ ،‬چهل ماه ی‡ا چه‡ل س‡ال)‪ ،‬آن گ‡اه‬
‫باران فرو می‌ریزد و مثل سبزه مردمان می‌رویند؛ و ن‡‡یز گفت‪ ‌:‬هم‡‡ه ب‡‡دن انس‡‡ان در‬
‫خ‡‡اک می‌پوس‡‡د اال ی‡‡ک اس‡‡تخوان ك‡‡ه در ن‡‡وک دنبالچ‡‡ه اس‡‡ت و روز قی‡‡امت از آن‬
‫استخوان آدم را باز می‌آفرینند»‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ابلیس ع‡‡ده از زیرك‡‡ان و هوش‡‡مندان هم‡‡دین م‡‡ا را ب‡‡ه ش‡‡بهه افكن‡‡ده واز این راه‬
‫فریفته كه گوی‡ا ص‡واب در پ‡یروی فیلس‡وفان اس‡ت زی‡را در ك‡ردار و گفت‡ار نه‡ایت‬
‫زی‡‡رک ب‡‡وده ان‡‡د؛ آن چنانك‡‡ه از امث‡‡ال س‡‡قراط و بق‡‡راط و افالط‡‡ون و ارس‡‡طو و‬
‫جالینوس مأثور است‪ .‬اینان اند كه علوم هندسی و منطقی و طبیعیان را بنیاد نهادند و‬
‫بسیاری از رازهای نهان را دریافتند‪ ،‬اّال آنكه چون به الهیات رسیدند سخنان درهم و‬
‫برهم گفتند‪ ،‬و بر خالف آنكه در هندسه و عل‡‡وم حّس ی هم‡‡رأی ان‡‡د در الهی‡‡ات متف‡‡ق‬
‫القول نیستند وبرخی پریشانگوییهایشان را در این مقوالت ذكر كردیم‪ .‬علت این است‬
‫كه نوع بشر این گونه مسائل را جز ب‡‡ه اجم‡‡ال در نیاب‡‡د و تفص‡‡یلش راج‡‡ع ب‡‡ه ش‡‡رع‬
‫است‪.‬‬
‫این متأخران از امت ما كه ش‡نیدند حكم‡ای ق‡‡دیم منك‡ر ص‡‡انع ب‡وده ش‡رایع را رد‬
‫كرده اند و آن را از مقوله قانون سازی یا حیلت بازی شمرده‌اند‪ ،‬آنچ‡‡ه از حكم‡‡ا نق‡‡ل‬
‫می‌شد تصدیق نموده شعار دین را كنار نهادن‡‡د و نم‡‡از را ت‡‡رک گفت‡‡ه م‡‡رتكب ح‡‡رام‬
‫شدند و حدود شرع را خوار داشتند و ریسمان اسالم را از گردن برداش‡‡تند‪ .‬یهودی‡‡ان‬
‫و مسیحیان نزد خدا از اینان عذرشان مقبولتر است زیرا ب‡‡ه ه‡‡ر ح‡‡ال ت‡‡ابع ش‡‡رایعی‬
‫هستند كه در موقع خود با معجزه مدلل بوده همچنین پ‡‡یروان ب‡‡دعت در م‡‡ذاهب ن‡‡زد‬
‫خدا عذرشان از فلسفیان مقبولتر است كه دعوی نظر در ادله را دارند (و به هر حال‬
‫دالیل شرعی را قبول دارند)‪ .‬اما فلسفیان برای كف‡‡ر خ‡‡ود مس‡‡تندی ندارن‡‡د ج‡‡ز آنك‡‡ه‬
‫پیشینیانشان حكیم بوده اند‪ ،‬اما مگر نه اینكه پیغمبران هم حكیم بوده اند و چیزی بیش‬
‫از حكیم (یعنی صاحب وحی بوده‌اند)؟‬
‫و اینكه گفته اند‪ :‬حیكمان قدیم منكر ص‡‡انع ب‡‡وده ان‡‡د ح‡‡رفی اس‡‡ت دروغ و نش‡‡دنی‪،‬‬
‫چرا كه غالب حكیمان قدیم خدا را قبول داشتند و پیغمبران را هم انكار نمی‌كردند‪ ،‬البته‬
‫امعان نظر در شرایع نكرده از آن به اهمال گذشته اند‪ .‬و ع‡‡ده بس‡‡یار كمی از آن‡‡ان ك‡‡ه‬
‫فهمشان فاسد شده بود‪ .‬به دهریان گرویدند و منكر صانع شدند‪ .‬اما از فلسفیان این امت‬
‫گروهی را دیده ایم كه از فلسفیدن جز حیرت حاصل نكرده اند‪ .‬نه ب‡‡ه مقتض‡‡ای حكمت‬
‫عمل می‌كنند و نه طب‡ق اس‡الم‪ .‬كس‡انی از ایش‡ان هس‡تند ك‡ه نم‡از می‌گزارن‡د و روزه‬
‫می‌گیرند اما به خدا و پیغمبر ‪ ‬اعتراض می‌نماین‡‡د و در انك‡‡ار مع‡‡اد جس‡‡مانی س‡‡خن‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬مقایسه شود با آنچه نجم رازی در مرصاد العب‡‡اد (ت‡‡ألیف بع‡‡د از ‪ 618‬ق‪ ).‬راج‡‡ع ب‡‡ه فالس‡‡فه‬
‫آورده است (مرصاد العب‡اد‪ ،‬ب‡ه اهتم‡ام دك‡تر مح‡د امین ری‡احی‪ ،‬انتش‡ارات علمی و ف‡رهنگی‪،‬‬
‫‪ ،1365‬ص ‪ 371‬الی ‪-.)394‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫می‌گویند و هر كدامشان كه دچ‡ار فق‡ر ش‡ود ‪-‬و ل‡و آن فق‡ر در زمان‡ه عم‡ومیت داش‡ته‬
‫باشد‪ -‬به تقدیر پرخاش می‌كن‡‡د و ب‡‡ه خ‡‡الق زب‡‡ان درازی می‌نمای‡‡د‪ .‬چنانك‡‡ه از یكیش‡‡ان‬
‫شنیدم گفت‪‌:‬من جز با آن كه بر فراز آسمانهاست خالف و نزاع ندارم؛ و اشعار بسیار‬
‫در این معنا سروده بود از آن جمل‡‡ه ش‡‡عری ب‡‡ا این پرس‡‡ش ش‡‡ک انگ‡‡یز ك‡‡ه‌‪« :‬آی‡‡ا این‬
‫هستی صنعتی است بدون صانع و تیری بدون تیر انداز و بی‌هدف؟»‪.‬‬
‫و در شعر دیگری می‌گوید‪« :‬هس‡تی م‡ا ب‡دون س‡ابقه اختی‡ار و اطالع م‡ا ب‡وده و‬
‫گویی در تاریكی و كوری مانده ایم كه از آن با تیزهوشی یا تندخویی رهایی ن‡‡داریم؛‬
‫ظلمتی كه از نور خورشید و ماه و چراغ خالی است؛ سرگردان و گیج در ح‡‡الی ك‡‡ه‬
‫جه‡‡ل م‡‡تراكم و عبوس‡‡ی م‡‡ا را دربرگرفت‡‡ه ناچ‡‡ار از ك‡‡ار و عملی هس‡‡تیم ك‡‡ه عم‡‡ل‬
‫محسوب نمی‌شود‪ ،‬و گفتاری كه تمامی هوس است و جنون»‪.‬‬
‫نظر به اینكه دوره رهبانیت نیز مانند فلسفه گ‡‡ری نزدی‡‡ک ب‡‡ه زم‡‡ان ش‡‡ریعت م‡‡ا‬
‫بوده بعضی از همكیشان ما به فلسفه دست یازیدند و بعضی به رهبانیت چن‡‡گ زدن‡‡د‬
‫به طوری كه مالحظه می‌شود كه بسیار از احمقان در اعتقاد به راه فلسفه رفته و در‬
‫زهد ورزیدن به رهبانیت گراییده اند‪ .‬از خداوند می‌خواهیم ما را در دین ثابت ب‡‡دارد‬
‫و از شر دشمنان (شیطان) محفوظ فرماید‪.‬‬
‫فريب ابليس اصحاب هياكل را‬
‫اصحاب هیاكل كسانی‌اند كه می‌گویند‪ :‬هر یک از روحانیون علوی را هیكلی اس‡‡ت از‬
‫اجرام سماوی (ثوابت و سیارات) و با آن جرم آسمانی همان نسبت و رابطه‌ای را دارد‬
‫ك‡‡ه روح م‡‡ا ب‡‡ا جس‡‡م م‡‡ا؛ یع‡‡نی در آن ت‡‡دبیر و تص‡‡رف می‌كن‡‡د‪ .‬و چ‡‡ون راهی ب‡‡ه‬
‫روحانیون علومی نیست برای تقرب به آنان بای‡‡د هیك‡‡ل سماویش‡‡ان را عب‡‡ادت ك‡‡نیم‪ 1‬و‬
‫برای آن قربانی بگذرانیم‪ .‬بعضی اصحاب هیاكل بر آن رفته اند كه هر هیك‡‡ل س‡‡ماوی‬
‫را ص‡‡ورتی در زی‡‡ر اس‡‡ت هم ج‡‡وهر او؛ و ب‡‡رای این ص‡‡ورتها (= ُبته‡‡ا) بتخانه‌ه‡‡ا‬
‫ساخته‌اند‪.‬‬
‫به نقل یحیی بن بشیر نهاوندی عده‌ای معتقد بودند ك‡‡ه هفت ك‡‡وكب یع‡‡نی زح‡‡ل و‬
‫مشتری و مریخ و شمس و زهره و عطارد و قم‡‡ر م‡‡دبران عالم‌ان‡‡د و خ‡‡ود م‡‡أمور و‬
‫مصدر امر عالم باال؛ و بتهایی به صورت هفت كوكب ساخته برای هر یک حی‡‡وانی‬
‫مناسب آن قربانی می‌نمودند‪ .‬چنانكه صورت زحل‪ ،‬پیكر كور بزرگی است از ُسرب‬
‫و قربانی او گاوی است نیك‡‡و‪ ،‬ب‡‡ر در عبادتخان‡‡ه زح‡‡ل چ‡‡اله‌ای می‌كندن‡‡د و روی آن‬
‫شبكه‌ای آهنی نصب كرده گاو را به سوی آن شبكه می‌راندن‡‡د‪ .‬گ‡‡او پیش رفت‡‡ه دس‡‡ت‬
‫وپ‡‡ایش در ش‡‡بكه ف‡‡رو می‌رفت و تنش ب‡‡ر روی آن ش‡‡بكه می‌افت‡‡اد‪ ،‬آتش در زی‡‡رش‬
‫می‌افروختند و گاو سوخته می‌شد و قربانی كنندگان چ‡‡نین می‌گفتن‡‡د‪« :‬ت‡‡و مقدس‡‡ی ای‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬این خرافه بین اهل ریاضت متأخر از شیعیان هم نفوذ كرده چنانكه در رس‡‡اله س‡‡یر و س‡‡لوک‬
‫منسوب به بحر العلوم – ك‡ه از آن مرح‡وم نیس‡ت و از متص‡وفه ق‡رن س‡یزدهم می‌باش‡د‪ -‬آداب‬
‫نیایش به عطارد ذكر شده است‪-.‬م‪.‬‬
 ‫‪47‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫خدای كور بد نهاد كه از تو خیری بر نمی‌آید‪ ،‬ما برای تقرب به تو قربانیی گذران‡‡دیم‬
‫كه مانند توست‪ ،‬پس از ما قبول كن و شر خودت و ارواح خبیثه ات را از م‡ا كف‡ایت‬
‫كن»‪.‬‬
‫و برای مشتری یک بچه قربانی می‌كردند‪ ،‬به این ترتیب كه كنیزی را برای معبد‬
‫هفت سیاره می‌خریدند وخادم‡‡ان معب‡‡د ب‡‡ا وی ن‡‡زدیكی می‌كردن‡‡د ت‡‡ا آبس‡‡تن می‌ش‡‡د و‬
‫می‌ماند تا بار می‌نهاد و روز هشتم كنیز را كه بچه در بغلش بود می‌آوردند و بچه را‬
‫در حالی كه روی دست مادرش می‌گریست با جوالدوز وسوزن می‌كشتند وخطاب به‬
‫مشتری می‌گفتند‪«‌:‬ای پروردگار نیكی كه بدی نمی‌دانی ما قرب‡‡ایی ب‡‡رای ت‡‡و آوردیم‬
‫كه شّر نمی‌شناسد و با تو همطبیعت است‪ ،‬قربانی ما را بپذیر و به‡‡ترین ارواح نیكت‬
‫را نصیب ما كن»‪.‬‬
‫و برای مریخ یک مرد زرد چهره كک مكی را قربانی می‌كردن‡‡د‪ ،‬ب‡‡ه این ت‡‡رتیب‬
‫كه وی را آورده بر كف حوضی بر پا می‌داشتند و با طناب به میخهایی ك‡‡ه ب‡‡ر ك‡‡ف‬
‫حوض كوبیده شده بود استوار می‌بستند و حوض را تا زی‡‡ر حل‡‡ق م‡‡رد از روغن پ‡‡ر‬
‫می‌ساختند و با روغن داروهایی می‌آمیختند كه پوس‡‡ت و گوش‡‡ت را می‌پوس‡‡انید و از‬
‫بین می‌ُبرد اما اعصاب را تقویت می‌نمود و آن مرد یک س‡‡ال در آن ح‡‡ال می‌مان‡‡د و‬
‫در این یک سال غذاهایی كه پوست وگوشت را از بین ببرد بدو می‌خوراندن‡‡د پس از‬
‫یک سال از سر او گرفته باال می‌كشیدند (كه مانند یک كالف از اعصاب شده بود) و‬
‫همه اعصابش را زیر كّله جمع كرده‪ ،‬آن را ن‡زد بتش‡ان ك‡ه ب‡ر ص‡‡ورِت م‡ریخ ب‡ود‬
‫می‌آوردند و می‌گفتند‪‌«‌:‬ای خدای شریر پ‡‡ر فتن‡‡ه‪ ،‬م‡‡ا كس‡‡ی ك‡‡ه ش‡‡بیه توس‡‡ت ب‡‡رایت‬
‫قربانی كردیم آن را بپذیر و شر خ‡‡ودت و ارواح خبیث‡‡ه ات را از م‡‡ا كف‡‡ایت كن»‪ .‬و‬
‫می‌پنداشتند كه این سر هفت روز زنده می‌ماند و آنچه را در سال آینده از نی‡‡ک و ب‡‡د‬
‫رخ خواهد داد برایشان پیشگویی می‌كند‪.‬‬
‫و آن زن را ك‡‡ه گف‡تیم بچه‌اش را ب‡‡رای مش‡‡تری قرب‡‡انی كردن‡‡د‪ ،‬خ‡‡ودش را گ‡‡رد‬
‫پیكره آفتاب گردانیده با تسبیح و تهلیل می‌گفتن‡‡د‪« :‬ای اله‡‡ه ن‡‡ورانی‪ ،‬م‡‡ا كس‡‡ی را ك‡‡ه‬
‫شبیه توست برای تو قربانی می‌كنیم‪ ،‬پس قربانی ما را بپذیر واز خیرت به ما روزی‬
‫كن و از شرت در پناه بدار»‪.‬‬
‫و برای زهره یک كامله زِن دو موی شوخ قربانی می‌كردند‪ ،‬به این ترتیب كه آن‬
‫زن را نزد معبد زهره آورده گرداگردش هیزم می‌چیدند و آتش می‌زدند تا می‌سوخت‬
‫و خاكس‡‡ترش را ب‡‡ه روی بت زه‡‡ره می‌پاش‡‡یدند و می‌گفتن‡‡د‪« :‬ای اله‡‡ه رو س‡‡پید و‬
‫شوخ! ما قربانی برایت آوردیم كه مثل خودت است‪ ،‬پس آن را بپذیر»‪.‬‬
‫و برای قربانی عطارد جوانی گندمگون و اهل حساب و كتاب و ادب پیدا كرده با‬
‫حیل‡‡ه و خوران‡‡دن داروه‡ایی ك‡‡ه عق‡ل را ب‡‡برد و زب‡‡ان را ببن‡‡دد‪ ،‬وی را ن‡‡زد پیك‡‡ره‬
‫عطارد می‌آورند و می‌گفتند‪« :‬ای پروردگار با ظرافت‪ ،‬شخص با ظرافتی را با الهام‬
‫از تو برای قربانی آوردیم از م‡‡ا بپ‡‡ذیر»‪ .‬آن گ‡‡اه آن ج‡‡وان را چه‡‡ار پ‡‡اره ك‡‡رده ب‡‡ر‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫چهار كنده چوب در چهار طرف بت قرارمی دادند و آتش می‌زدند ت‡‡ا آن چه‡‡ار پ‡‡اره‬
‫جسد می‌سوخت و خاكسترش به روی بت نثار می‌كردند‪.‬‬
‫و برای قمر یک شخص سیه چهره بزرگ صورت را قربانی می‌كردند و خطاب‬
‫به ماه می‌گفتند‪« :‬ای پیک خدایان و ای سبكبارترین ستارگان»‪.‬‬
‫فريب ابليس بت پرستان را‬
‫هر شبهه‌ای كه ابلیس مردمان را بدان می‌آزماید و گرفتار می‌س‡‡ازد‪ ،‬س‡‡ببش عب‡‡ارت‬
‫است گرایش به حّس و دوری ُجستن از مقتضای عقل‪ .‬و چون حس با همانن‡‡د ج‡‡ویی‬
‫مأنوس است‪ ،‬ابلیس ملعون خلق بسیاری را به بت پرستی خوانده و بكلی عقلش‡‡ان را‬
‫از كار انداخته است‪ .‬چنانكه بعضی بت پرس‡‡تان هم‡‡ان بته‡‡ا را عین‡‡اً خ‡‡دا می‌دانن‡‡د و‬
‫بعضی كه اندک فهمی دارند و نمی‌توانند چنان چیزی را بپذیرند شیطان رد نظرش‡‡ان‬
‫چنین می‌آراید كه پرستش بتان وس‡‡یله ن‡‡زدیكی ب‡‡ه پروردگ‡‡ار اس‡‡ت‪َ﴿ :‬م ا َنۡع ُب ُد ُهۡم ِإاَّل‬
‫ِلُيَقِّر ُبوَن ٓا ِإَلى ٱِهَّلل ُز ۡل َفٰٓى ﴾ [الزم‡‡ر‪« .]3 :‬اینه‡‡ا را نمىپرس‡‡تیم مگ‡‡ر بخ‡‡اطر اینك‡‡ه م‡‡ا را ب‡‡ه‬
‫خداوند نزدیک كنند»‪.‬‬

‫آغاز فريب شيطان بت پرستان را‬

‫از كلبی نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه چ‡‡ون آدم ‪ ‬درگذش‡‡ت فرزن‡‡دان ش‡‡یث بن آدم جس‡‡دش را در‬
‫مغاره‌ای از كوهستان هند‪ ،‬آنجا كه آدم از بهشت ف‡‡رود آم‡‡د‪ ،‬نهادن‡‡د و آن ك‡‡وه را ك‡‡ه‬
‫ب‡‡‡ارورترین نقط‡‡‡ه روی زمین اس‡‡‡ت «ب‡‡‡وذ» گوین‡‡‡د[‌! ‌] و فرزن‡‡‡دان ش‡‡‡یث ب‡‡‡رای‬
‫بزرگداش‡‡ت آدم ب‡‡ه آن مغ‡‡اره آم‡‡ده ب‡‡رای او طلب رحمت می‌كردن‡‡د ت‡‡ا آنك‡‡ه یكی از‬
‫فرزندان قابیل گفت‪ ‌:‬بنی شیث بتی دارند كه دورش می‌گردند ما چرا نداریم؟ پس بتی‬
‫برای فرزندان قابیل تراشید و آن نخستین كس بود كه چنین كاری كرد‪.‬‬
‫و و نیز از كلبی نقل است كه «وّد ‪ ،‬سواع‪ ،‬یغوث‪ ،‬یعوق و نس‡‡ر» آدمه‡‡ای خ‡‡وبی‬
‫است كه همگی در یک ماه درگذشتند و باعث اندوه ش‡‡دید نزدیكانش‡‡ان ش‡‡دند‪ .‬یكی از‬
‫اوالد قابیل به ایشان گفت‪ :‬اگر می‌خواهید پنج پیك‡‡ره نظ‡‡یر آنه‡‡ا برایت‡‡ان بس‡‡ازم؛ ام‡‡ا‬
‫نمی‌توانم در آنها روح بدمم‪ .‬گفتند‪ :‬این كار را بكن‪ .‬پس پنج بت ب‡‡ه ش‡‡كل آن مرده‌ه‡‡ا‬
‫بس‡‡اخت و ه‡‡ر ك‡‡دام از آن طایف‡‡ه می‌آمدن‡‡د و آن بته‡‡ا را ك‡‡ه ب‡‡ه یادگ‡‡ار نزدیك‡‡ان‬
‫وخویشاوندانشان ساخته بود بزرگداش‡‡ت و ط‡‡واف می‌كردن‡‡د‪ .‬ب‡‡دین گون‡‡ه ی‡‡ک نس‡‡ل‬
‫گذشت و در نسِل دوم آن بزرگداشت بیشتر شد تا در نسل سوم گفتند‪ :‬همانا این‡‡ان ك‡‡ه‬
‫مورد احترام و تعظیم پیشینان بودند از آن جهت است كه می‌توانند ن‡‡زد خ‡‡دا ش‡‡فاعت‬
‫كنند‪ ،‬پس شروع به پرستِش آن مجس‡‡مه‌ها كردن‡‡د ت‡‡ا آنك‡‡ه ادریس ‪ ‬آن‡‡ان را از كف‡ر‬
‫منع فرموده و به خدا پرستی فرا خواند‪ ،‬تكذیبش كردند‪ ،‬و خداوند ادریس را به جایگاه‬
‫بلند ُبرد‪ .1‬و بت پرستی همچن‡ان ش‡دت می‌ی‡افت ت‡ا دوران ن‡وح ‪ ‬رس‡ید و او در س‡ن‬

‫‪َ﴿ -‬و َر َفۡع َٰن ُه َم َك اًنا َع ِلًّيا ‪[ ﴾٥٧‬مریم‪.]57 :‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫‪49‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫چهار صد و هشتاد سالگی به نبوت مبعوث شد و مدت صد و بیس‡‡ت س‡‡ال آن ق‡‡وم را‬
‫به خدا پرستی خواند‪ .‬سركشی نمودند‪ .‬تا خداوند امر كرد كه نوح ‪ ‬كشتی بس‡‡ازد و‬
‫در ششصد سالگی آن كشتی را تمام كرد و سوار شد و طوفان رخ داد‪ ،‬عده‌ای غ‡‡رق‬
‫شدند و پس ا‌ز آن نوح ‪ ‬سیصد و پنجاه سال میان قوم خویش بزیست (و میان آدم و‬
‫نوح دو هزار و دویست ساله فاصله بود)‪ .‬آن بته‡‡ا را آب ج‡‡ا ب‡‡ه ج‡‡ا ك‡‡رد ت‡‡ا در س‡‡ر‬
‫زمین جّد ه افتادند و چون آب فرو نشست آن بتها در ساحل بماندن‡‡د و ب‡‡اد رویش‡‡ان را‬
‫پوشانید‪.‬‬
‫ّن‬
‫كلبی داستان را چنین ادامه می‌دهد ك‡‡ه عم‡‡رو بن لحی ك‡‡اهن مك ی ب‡‡ه اب‡‡و ثمام‡‡ه‬
‫یک بار جنی داشت بدو گفت‌‪« :‬به سعادت و سالم زود برو و چند بت در جده هس‡‡ت‬
‫به تهامه بیار و عرب را به عبادت آنها بخوان»‪ .‬عمرو به جده رفت و آن بته‡‡ا را از‬
‫كف رودخانه پیدا كرد و در مراسم حج حضور یافته عرب را به عبادت آن بته‡‡ا ف‡‡را‬
‫خواند‪ .‬عوف بن عذره بن زید الالت دعوت عمرو را اجابت كرد و او ب‡‡رایش «ود»‬
‫را تحویل داد و او آن را با خود برد و در وادی قرى در منطق‡‡ه دوم‡‡ه الجن‡‡دل ق‡‡رار‬
‫داد و پسر خ‡‡ود را «عب‡‡د ود» نامگ‡‡ذاری ك‡‡رد و او اولین شخص‡‡ی ب‡‡ود ب‡‡ه این اس‡‡م‬
‫نامیده می‌شد و سپس عمرو پسرش (عوف) را نگهب‡‡ان آن تع‡‡یین ك‡‡رد و اوالده‡‡ایش‬
‫نسل به نسل به آن گرویده بودند تا آنكه اسالم آمد و نابودش كرد‪.‬‬
‫مالک بن حارثه می‌گوید‪ :‬من «َو ّد » را دی‡‡دم‪ ،‬پ‡‡درم م‡‡را ب‡‡ا ظ‡‡رف ش‡‡یر ن‡‡زد آن‬
‫می‌فرستاد و می‌گفت‪ :‬برو خدایت را شیر بنوشان! و خالد بن ولی‡د را دی‡دم ك‡ه آن را‬
‫شكست وخرد كرد‪ .‬پیامبر ‪ ‬بعد از جنگ تبوک خالد را مأمور كرد كه ب‡‡رود «َو د»‬
‫را بشكند‪ ،‬اوالد عامر و عبدود مانع بودند‪ .‬خالد با آنها جنگید و بتها را از بین ب‡‡رد و‬
‫یكی از اوالد «عبد ود» كه قطن بن سریح نام داشت آن روز كشته شد و مادرش ن‡‡یز‬
‫خود را روی جسد او انداخت و مرد‪.‬‬
‫كلبی گوید‪ :‬از مالک بن حارثه پرسیدم «َو ّد » چه ج‡‡ور ب‡‡ود؟ گفت‪‌:‬پیك‡‡ره م‡‡ردی‬
‫بود خیلی درشت اندام‪ ،‬نقش و انگار كرده‪ ،‬ب‡‡ا دو ُح ّل ه ك‡‡ه یكی را ازار ك‡‡رده ب‡‡ود و‬
‫یكی را ردا؛ شمشیری به كم‡‡ر بس‡‡ته و كم‡‡انی ب‡‡ه دوش افكن‡‡ده‪ ،‬پیش رویش پ‡‡رچم و‬
‫جعبه تیری‪.‬‬
‫و ن‡‡یز طایف‡‡ه مض‡‡ر بن ن‡‡زار دع‡‡وت عم‡‡رو بن لحی را اج‡‡ابت كردن‡‡د و او بت‬
‫«س‡‡واع» راب‡‡ه ح‡‡ارث بن تمیم از آن طایف‡‡ه داد و آن بت در زمی‡‡نی ب‡‡ود ب‡‡ه ن‡‡ام‬
‫«رهاط»؛ از مضریان كسانی كه نزدیک بودند عبادتش می‌كردند‪.‬‬
‫ون‡‡یز طایف‡‡ه م‡‡ذحج دع‡‡وت عم‡‡رو را پذیرفتن‡‡د و او «یغ‡‡وث» را تحوی‡‡ل انعم بن‬
‫عمرو مرادی داد ك‡‡ه ب‡‡ه یمن ب‡‡رده در بلن‡‡دی ق‡‡رارش دادن‡‡د‪ ،‬م‡‡ذحج و وابس‡‡تگان آن‬
‫یغوث را می‌پرستیدند‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫از طایفه َهْم دان‪ ،‬مرثدبن جشم «یعوق» را تحویل گرفت و در ی‡‡ک آب‡‡ادی ب‡‡ه ن‡‡ام‬
‫«جوان»‪ 1‬جای داد و قبیله همدان و وابستگان آن یع‡‡وق را می‌پرس‡‡یدند‪ .‬بت «نس‡‡ر»‬
‫را مردی از «ذی ُر عین» به نام معدی كرب گرفت و در نقطه‌ای از سرزمین سبا به‬
‫نام بلخ‡ع ق‡‡رار داد‪ .‬حمیری‡ان آن را عب‡ادت می‌كردن‡د ت‡ا ذون‡واس یه‡ودی ایش‡ان را‬
‫یهودی كرد‪ .‬مع ذلک باز هم بت پرستی ادامه داشت تا خداون‡‡د محم‡‡د ‪ ‬را مبع‡‡وث‬
‫كرد و مأمور نابود ساختن بتان فرمود‪.‬‬
‫كلبی گوید‪ :‬از پیغم‡بر ‪ ‬روایت اس‡ت ك‡ه فرم‡ود‪ :‬جهنم را ن‡زد من ب‡اال آورن‡د‪،‬‬
‫مردی قد كوتاه و سرخ چهره و كبود چشم را دیدم كه در آتش كشیده می‌شد‪ ،‬پرس‡‡یدم‬
‫‡يلة و س‡‡ائبة و ح‡‡ام» را او‬ ‫این كیست؟ گفتتند‪ :‬عمروبن لحی است كه «بح‡‡يرة و وص‡ ‌‬
‫اول ب‡‡ار مق‡‡رر نم‡‡ود و دین [توحی‡‡دی]‌اس‡‡ماعیل را تغی‡‡یر داد و اع‡‡راب را ب‡‡ه بت‬
‫پرستی خواند‪.‬‬
‫و نیز از كلبی نقل است كه چون اوالد اسماعیل در مكه زیاد شدند ب‡‡ه ط‡‡وری ك‡‡ه‬
‫مكه را ُپر كردن‡‡د و عم‡‡الیق را آز آنج‡‡ا راندن‡‡د‪ ،‬مك‡‡ه برایش‡‡ان تن‡‡گ ش‡‡د و جن‡‡گ و‬
‫خص‡‡ومت بین خودش‡‡ان رخ داد و بعض‡‡ی‪ ،‬بعض‡‡ی دیگ‡‡ر را ب‡‡یرون كردن‡‡د‪ .‬پس در‬
‫جستجوی معاش به سرزمینها پراكن‡‡ده ش‡‡دند و ه‡‡ر ك‡‡دام از آنه‡‡ا ك‡‡ه از مك‡‡ه ب‡‡یرون‬
‫می‌رفت تكه‌ای از سنگ‌های حرم به همراه می‌ُبرد تا حرمت مكه را حفظ كرده باش‡‡د‬
‫و هر ج‡‡ا س‡‡اكن می‌ش‡‡د آن س‡‡نگ را نص‡‡ب می‌ك‡‡رد و ب‡‡ه ی‡‡اد كعب‡‡ه دور آن ط‡‡واف‬
‫می‌نم‡‡ود‪ ،‬و ن‡‡یز هم‡‡ه س‡‡اله مك‡‡ه و كعب‡‡ه را زی‡‡ارت می‌كردن‡‡د‪ .‬ت‡‡ا آنك‡‡ه دین اص‡‡لی‬
‫فراموش شد و بت پرست گردیدند‪ ،‬با این حال بقایایی از آیین اب‡راهیم و اس‡ماعیل از‬
‫قبیل بزرگداشِت خانه كعبه و طواف آن و حج‪ ،‬عمره و توق‡‡ف در عرف‡‡ه و مزدلف‡ه و‬
‫اهدای قربانی و لبیک بر كشیدن در حج و بلن‡‡د گفتن ن‡‡ام خ‡‡دا هنگ‡‡ام ذبح قرب‡‡انی در‬
‫آیین جاهلیان باقی مانده بود‪ ،‬جاهلیان چنین لبیک می‌گفتند‪َ« :‬لَّبْي َك الَّلُهَّم َلَّبْي َك َلَّبْي َك اَل‬
‫َش ِر يَك َلك إاَّل َش ِريًك ا ُهَو َلك َتْمِلُك ُه َو َم ا َم َلَك »‪.‬‬
‫اول كس‡‡ی از عرب‌ه‡‡ا ك‡‡ه دین اس‡‡ماعیل را تغی‡‡یر داد و ب‡‡ه نص‡‡ب اوث‡‡ان (=‬
‫سنگ‌های مقدس جاهلیت) و تع‡‡یین «س‡‡ائبه و وص‡‡یله» پ‡‡رداخت عم‡‡ر و بن لحی بن‬
‫حارثه بود كه پدر قبیله خزاع‡‡ه اس‡‡ت‪ .‬م‡‡ادر عم‡‡رو بن لحی زنی ب‡‡وده اس‡‡ت ب‡‡ه ن‡‡ام‬
‫فهیره دختر عامر بن حارث‪ ،‬و این حارث متولی امور كعبه بود عمرو بن لحی چون‬
‫بالغ گردید با حارث بر سر والیت كعبه ب‡‡ه كش‡‡مكش پ‡‡رداخت و ب‡‡ا قبیل‡‡ه ج‡‡رهم [‌از‬
‫اوالد اسماعیل ‌] جنگید و غلبه كرد و آن‡‡ان را از كعب‡‡ه و ن‡‡واحی مك‡‡ه ب‡‡یرون ران‡‡د و‬
‫متولی امر پرده داری كعبه شد‪.‬‬
‫بعد از آن عمر و بن لحی بشدت بیمار شد‪ .‬به او گفتند كه در «بلقاء» ش‡‡ام چش‡‡م ‌ه‬
‫آب گرمی هس‡‡ت اگ‡‡ر آنج‡‡ا ب‡‡روی بهب‡‡ود می‌ی‡‡ابی‪ .‬ب‡‡ه آنج‡‡ا رفت و اس‡‡تحمام ك‡‡رد و‬
‫بیماریش رفع شد و اهالی آنجا را بت پرست ی‡‡افت‪ .‬پرس‡‡ید‪‌:‬اینه‡‡ا چیس‡‡ت؟ گفتن‡‡د‪ :‬ب‡‡ا‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬در كت‡‡اب االص‡‡نام ابن كل‡‡بی‪ ،‬ت‡‡رجمهء یوس‡‡ف فض‡‡ائی (عط‡‡ائی‪ )1348 ،‬ن‡‡ام این مح‡‡ل ب‡‡ه‬
‫صورت «خیوان» آمده است ( ص ‪-.)93‬م‪.‬‬
 ‫‪51‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫اینها طلب باران و طلب پ‡‡یروزی ب‡‡ر دش‡‡من می‌ك‡‡نیم‪ .‬گفت‪ :‬چن‡‡د ت‡‡ا از اینه‡‡ا ب‡‡ه من‬
‫بدهی‡‡د؛ و دادن‡‡د‪ .‬پس آن بته‡‡ا را آورد و در اط‡‡راف كعب‡‡ه نص‡‡ب ك‡‡رد و اع‡‡راب ب‡‡ه‬
‫پرستش بتان مشغول شدند‪.‬‬
‫از قدیمی ترین بتهای عرب «مناة» است كه بر ساحل دری‡‡ا در قدی‡‡د می‡‡ان مك‡‡ه و‬
‫مدینه نصب شده بود و مورد احترام همه اعراب و اوس و خزرج و ساكنان مدین‡‡ه و‬
‫مكه و اطراف آن بود و برای آن ذبیحه وقربانی می‌گذراندند‪ .‬و آورده اند ك‡‡ه اوس و‬
‫خزرج و پیروان آنها از مردم یثرب و غیره پس از انج‡‡ام حج هم‡‡راه دیگ‡‡ر حاجی‡‡ان‬
‫در مواقف توقف می‌نمودند اما سرشان را نمی‌تراشیدند و چون حركت می‌كردند نزد‬
‫«مناة» آمده آنجا سر می‌تراشیدند وتوق‡‡ف می‌نمودن‡‡د و حج خ‡‡ود را ج‡‡ز ب‡‡دین گون‡‡ه‬
‫كامل و تمام می‌انگاشتند‪ .‬بت «مناة» متعلق به ه‡‡ذیل و خزاع‡‡ه ب‡‡ود و پیغم‡‡بر ‪ ‬در‬
‫سال فتح مكه علی ‪ ‬را فرستاد كه آن را منهدم كرد‪.‬‬
‫بعد از «مناة» و تازه تر از آن بت «الت» بود در طائف‪ ،‬و آن صخره بلندی (یا‪:‬‬
‫چهار گوشی) بوده است و متولیان آن از ثقیف بودند و بنایی باالی آن س‡‡اخته بودن‡‡د‪.‬‬
‫و قریش و دیگر عربها آن بت را بزرگ می‌داشتند‪ ،‬چنانكه می‡‡ان اع‡‡راب ج‡‡اهلی ب‡‡ه‬
‫اسامی «زید الالت» و «تیم الالت» ب‡ر می‌خ‡وریم‪ .‬و مح‡ل آن معب‡د در ج‡ای من‡اره‬
‫چپ فعلی مسجد طائف [‌در زمان ابن الكلبی ‌] ب‡‡وده اس‡‡ت‪ .‬پس از اس‡‡الم‪ ،‬پیغم‡‡بر ‪‬‬
‫مغیره بن شعبه ‪ ‬را فرستاد بت را شكست و بتخانه را آتش زد‪.‬‬
‫سپس پرستش «ُع ّز ی» (كه تازه تر از الت بود) باب شد و نخس‡‡تین كس‡‡ی ك‡‡ه آن‬
‫را پرستید ظالم بن اسعد بود‪ .‬بتخانه عزی در وادی «نخل‡‡ة الش‡‡امیة» ق‡‡رار داش‡‡ت و‬
‫عربان از میان آن صدا می‌شنیدند‪.‬‬
‫از ابن عباس ب روایت است كه «عّز ی» شیطان مادینه‌ای بوده كه نزد س‡‡ه درخت‬
‫در وادی «نخلة» ظاهر می‌شد‪ .‬پیغمبر ‪ ‬بعد از فتح مكه خالد بن ولید ‪ ‬را ب‡‡ه نخل‡‡ه‬
‫فرستاد و فرمود‪ :‬در آنجا سه درخت می‌بینی‪ ،‬اولی را قطع كن‪ .‬او رفت و درخت اول‬
‫را قطع كرد و آمد پیغمبر ‪ ‬فرمود‌‪ :‬آیا چیزی دید؟ گفت‪ :‬نه‪ .‬حضرت فرم‡‡ود‪ :‬ب‡‡رو و‬
‫درخت دوم را قطع كن‪ ،‬رفت و قطع كرد و باز آمد فرمود‪ :‬آیا چیزی دیدی؟ گفت‌‪ :‬ن‡‡ه‪.‬‬
‫فرمود‪ :‬پس برو سومی را قطع كن خالد به نخله رفت و خواست درخت س‡‡وم را قط‡‡ع‬
‫كند كه در آنجا ماده جّنی را دید؛ با موی پریشان دست ب‡‡ر ش‡‡انه گذاش‡‡ته دن‡‡دان ب‡‡ر هم‬
‫می‌ساید و پشت سر آن ماده جن‪ ،‬دیب‡ه س‡لمی ك‡ه مت‡ولی آن بت ب‡ود ایس‡تاده‪ ،‬خال‡د ‪‬‬
‫چنین خواند‌‪:‬‬
‫ای عزی تو را تقدیس نمی‌كنم بلكه بر تو كفر می‌ورزم‪،‬‬
‫كه می‌بینم هللا تو را خوار كرده است‪.‬‬
‫پس سر آن ماده جن را با شمشیر شكافت‪ ،‬كه تبدیل به خاكستر ش‡د‪ ،‬س‡پس درخت‬
‫سوم را قطع ك‡رد و دیب‡ه َس لمی را هم كش‡ت و ن‡زد پیغم‡بر ‪ ‬بازگش‡ت‪ .‬م‡اجرا را‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫گزارش داد حضرت فرمود‪« :‬این بود عزی‪ ،‬وعرب بعد از این عزی نخواهد داشت‬
‫و نخواهد پرستید»‪.1‬‬
‫و نیز هشام (بن محمد كلبی) گوید‪ :‬قریش در بیرون و درون كعبه بتی بزرگتر از‬
‫«هبل» نداشت‪ ،‬و آن تندیس آدمی بود از عقیق سرخ با دست شكسته كه قریش آن را‬
‫با طال ترمیم كرده بودند (و نخستین مردی كه آن را درون كعبه نصب نم‡‡ود خزیم‡‡ه‬
‫‌بن مدركه بن الیاس بن مضر بود)‪ .‬و پیش روی آن هفت چوبه ت‡‡یر ق‡‡رار داش‡‡ت ك‡‡ه‬
‫بر یكی نگاشته بودند‪« :‬صریح» و ب‡‡ر دیگ‡‡ری «ملص‡‡ق»‪ ،‬و هرگ‡‡اه در حالل‡زادگی‬
‫نوزادی شک داشتند هدیه‌ای به هبل تقدیم كرده از آن چوبه‌های تیر قرعه می‌كشیدند‪،‬‬
‫اگر «صریح» می‌آمد بچه از پدرش بود و اگر «ملصق» می‌آمد حرام‡‡زاده محس‡‡وب‬
‫می‌شد‪ .‬با چوبه‌های دیگ‡‡ر ب‡‡رای مس‡‡افرت و ام‡‡ور دیگ‡‡ر‪ ،‬و ن‡‡یز ح‡‡ل اختالف‪ ،‬ف‡‡ال‬
‫می‌گرفتند و بدان عمل می‌نمودند‪ .‬و این بت همان است كه ابوسفیان در جنگ احد به‬
‫نفع آن شعار می‌داد‪ :‬أعل هبل! (یعنی سر بلند باش‡‡ی ای هب‡‡ل!‪ ،‬دین هب‡‡ل بلن‡‡د مرتب‡‡ه‬
‫باد!) و پیغمبر ‪ ‬به یاران فرمود‪ :‬چ‡‡را ج‡‡وابش را نمی‌گویی‡‡د؟ ع‡‡رض كردن‡‡د‪‌:‬چ‡‡ه‬
‫بگوییم؟ فرمود‪ :‬بگویید‪« :‬هللا أعلی وأجل!»‬
‫دیگر از بت‌های عرب «اساف» و «نائله» است كه می‌گفتن‡‡د اس‡‡اف م‡‡ردی ب‡‡وده‬
‫است از قبیله جرهم و نائله هم زنی از همان قبیله كه همدیگر را دوست می‌داش‡‡تند و‬
‫برای حج از یمن به مكه آمدند و در آنجا فرصت و خلوتی یافته زنا كردند‪ ،‬در نتیجه‬
‫مسخ شده تبدیل ب‡‡ه س‡‡نگ گردیدن‡‡د‪ .‬پس م‡‡ردم آن دو پیك‡‡ره را ب‡‡یرون آورده یكی را‬
‫چسبیده به كعبه و دیگری را در محل فعلی چاه زمزم قرار دادن‡‡د ت‡‡ا ع‡‡برت دیگ‡‡ران‬
‫شوند‪ .‬و پس از مدتی كه بت پرستی باب ش‡‡د آن دو پیك‡‡ره ن‡‡یز م‡‡ورد پرس‡‡تش واق‡‡ع‬
‫شدند‪ ،‬و قریش آن پیكره را كه چسبیده به كعبه بود نزد آن دیگری بردن‡‡د و ب‡‡رای آن‬
‫دو شتر و گوسفند قربانی می‌كردند‪.‬‬
‫دیگر بت «ذوالخلصة» است از آن قبیله خثعم و بجیله‪ ،‬كه از س‡‡نگ چخم‡‡اق س‡‡فید‬
‫بود منقوش به شكلی تاجگونه و در محل «تباله» قرار داشته‪ ،‬ب‡‡ه فاص‡‡له هفت ش‡‡ب از‬
‫مكه؛ و آورده اند كه پیغمبر ‪ ‬به جریر ‪ ‬فرمود‪« :‬آن را نابود سازد»‪ .‬و او پس از‬
‫جن‡‡گ ب‡‡ا دو قبیل‡‡ه م‡‡ذكور بت را س‡‡رنگون س‡‡اخت و بنی‡‡ادش را آتش زد‪ ،‬و اكن‡‡ون‬
‫[‌یعنی در زمان ابن الكلبی] آن بت سنگ آستانه مسجد تباله است‪.‬‬
‫قبیله دوس بت «ذوالكفین» را داشتند كه چون مسلمان شدند‪ ،‬پیغم‡‡بر ‪ ‬طفی‡‡ل بن‬
‫عمرو را فرستاد آن بت را بسوزاند‪ .‬و قبیله بنی حارث بن یشكر بت «ذوالشری» را‬
‫داشتند؛ و قبایل قضاعه و لخم و جذام و عامله و غطفان دربلندیهای مشرف ب‡ر ش‡ام‪،‬‬
‫بت «اقیصر» را داشتند‪ ،‬و قبیله مزینه را بتی بود به نام «فهم» كه در انتساب ب‡‡ه آن‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬عزی مظهر ستاره «زهر» و الت مظهر «شمس» و من‡‡اة خ‡‡دای «م‡‡رگ و قض‡‡ا و ق‡‡در»‪...‬‬
‫بوده است‪ .‬برای آشنایی با تحلیل و تبیین موجز و درعین ح‡‡ال ج‡‡امعی از عقای‡‡د دی‡‡نی اع‡‡راب‬
‫جاهلی رک‪ :‬تاریخ ادبی عرب (العص‡‡ر الج‡‡اهلی)‪ ،‬ش‡‡وقی ض‡‡یف‪ ،‬ت‡‡رجمهء علیرض‡‡ا ذك‡‡اوتی‬
‫قراگزلو‪ ،‬امیر كبیر ‪ ،1364‬ص ‪ 98‬الی ‪-.106‬م‪.‬‬
 ‫‪53‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫می‌گفتند‪« :‬عبد فهم» ؛ و قبیله غزه را بتی بود «سعیر» ن‡‡ام و قبیل‡‡ه طی را ب‡‡تی ب‡‡ود‬
‫«فلس» نام‪.‬‬
‫اه‡‡الی ه‡‡ر وادی از مك‡‡ه ب‡‡تی درخان‡‡ه داش‡‡تند ك‡‡ه می‌پرس‡‡تید و ه‡‡ر ك‡‡دام ك‡‡ه‬
‫می‌خواست به سفر برود آخرین كاری كه می‌كرد مسح آن بت بود و اولین كاری ك‡‡ه‬
‫در بازگشت از س‡‡فر می‌ك‡‡رد همچن‡‡ان مس‡ِح آن بت ب‡‡ود‪ .‬و بعض‡‡ی ك‡‡ه بت نداش‡‡تند‪،‬‬
‫اتاقی را به عنوان معبد بر می‌گزیدند و اگر كسی نه بت داشت و ن‡‡ه معب‡‡د س‡‡نگی را‬
‫كه می‌پسندید جایی نصب می‌كرد و بر آن طواف می‌نمود (این سنگها را « انصاب»‬
‫می‌نامیدند)‪.‬‬
‫و هر گاه عربی به مسافرت می‌رفت و به منزلی می‌رسید آنجا چه‡‡ار پ‡‡اره س‡‡نگ‬
‫بر می‌داشت‪ ،‬بهترینش را بت و معبود می‌كرد و سه ت‡‡ای دیگ‡‡ر را پای‡‡ه دی‡‡گ ق‡‡رار‬
‫میداد و چ‡‡ون راه می‌افت‡‡اد آنج‡‡ا را ج‡‡ا می‌گذاش‡‡ت و در م‡‡نزل بع‡‡دی همین عم‡‡ل را‬
‫تكرار می‌نمود‪.‬‬
‫پیغمبر ‪ ‬پس از فتح مكه داخل مسجد الحرام شد و هنوز بته‡‡ا در پ‡‡یرامون كعب‡‡ه‬
‫منصوب بودند‪ .‬حضرت با گوشه كمان به صورت و چش‡‡م بت‡‡ان می‌زد و می‌فرم‡‡ود‪:‬‬
‫﴿َج ٓاَء ٱۡل َح ُّق َو َز َهَق ٱۡل َٰب ِط ُۚل ِإَّن ٱۡل َٰب ِط َل َك اَن َز ُهوٗق ا﴾ [اإلس‡‡راء‪« .]81 :‬ح‡‡ق آم‡‡د‪ ،‬و باط‡‡ل‬
‫نابود شد یقینًا باطل نابود شدنى است!»‪ .‬سپس دستور داد آن بتها را به روی در افكندن‡‡د‬
‫و از مسجد الحرام بیرون آورده آتش زدند‪.1‬‬
‫از ابورجاء عطاردی نقل اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‪ ...‬م‡‡ا در ج‡‡اهلیت س‡‡نگ می‌پرس‡‡تیدیم و‬
‫هرگاه سنگ بهتری می‌یافتیم اولی را انداخته این را برداشتیم‪ ،‬واگر سنگ نمی‌ی‡‡افتیم‬
‫خاک را توده كرده روی آن شیر می‌دوشانیدم و برگ‡‡رد آن ط‡‡واف می‌نم‡‡ودیم‪ .‬هم از‬
‫او روایت است كه ریگ جمع كرده روی آن شیر می‌دوشانیدمیم و بر گ‡‡رد آن ط‡‡اف‬
‫می‌كردیم‪ .‬و نیز مدتی سنگ سفیدی را پرستیده‪ ،‬پس آن را دور می‌افكندیم‪.‬‬
‫از ابو عثمان نهدی نقل است كه گفت‪ :‬در جاهلیت سنگ می‌پرس‡‡تیدیم‪ ،‬ی‡‡ک وقت‬
‫منادی ندا می‌كرد كه‪« :‬ای اهل كاروان پروردگارتان نیست شده‪ ،‬پروردگار دیگ‡‡ری‬
‫بجویید»‪ .‬پس ما اهل كاروان در پست و بلندیها پراكنده می‌شدیم تا جس‡‡تجو ك‡‡نیم‪ ،‬در‬
‫آن میان منادی ندا می‌كرد كه‌‪« :‬پروردگارتان پیدا ش‡‡د»‪ ،‬ی‡‡ا‪« :‬همت‡‡ای پروردگارت‡‡ان‬
‫پیدا شد»‪ ،‬باز می‌گشتیم و بر سنگی كه یافته بودند شتر قربانی می‌نمودیم‪.‬‬
‫از عمر و بن عنبسه نقل است كه من از زمره سنگ پرستان بودم‪ .‬گاه یک طایف‡‡ه‬
‫در منزل فرود می‌آمد و «خ‡‡دا» هم‡‡راه نداش‡‡ت‪ ،‬پس همگی ب‡‡ه جس‡‡تجو ب‡‡یرون ش‡‡ده‬
‫چهار سنگ پیدا می‌كردند‪ ،‬سه تا را برای پایه دیگ نص‡‡ب می‌كردن‡‡د و به‡‡ترینش را‬
‫معبود قرار می‌دادن‡‡د‪ .‬همین طایف‡‡ه اگ‡‡ر س‡‡نگ به‡‡تری می‌ی‡‡افت‪ ،‬ح‡‡تى پیش از ك‡‡وچ‬
‫كردن‪« ،‬خدای» قبلی را دور می‌انداخت و این را بر می‌داشت‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬به دنبال این‪ ،‬مؤلف افزوده اس‡ت‪‌:‬و عن ابن عب‡اس ب‪ ،‬أن‡ه ق‡ال‪‌« :‬فی زم‡ان یزدج‡رد عب‡دت‬
‫األصنام ورجع من رجع عن اإلسالم» ]!؟[‌ ‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫از سفیان بن عیینه پرس‡یده ش‡د ك‡ه ع‡رب چگون‡ه س‡نگ و بت پرس‡تید؟ گفت‪ :‬از‬
‫آنجا كه خانه كعبه از سنگ است‪ ،‬پس گفتند‪ :‬ما هر جا سنگی نص‡‡ب ك‡‡نیم ب‡‡ه منزل‡‡ه‬
‫كعبه خواهد بود‪ .‬از ابومعشر نقل است كه گفت‪‌:‬اكثر هندیان به خ‡‡دا و مالئك‡‡ه ب‡‡اور‬
‫دارند‪ ،‬اما خدا را با زیباترین صورت تص‡‡ور می‌نماین‡‡د و مالئك‡‡ه را درارای اجس‡‡ام‬
‫نیكو؛ و می‌گویند چون خدا و مالئكه در آسمان نهفته اند پس ما پیك‡‡ره خ‡‡دا و مالئك‡‡ه‬
‫را بر زمین می‌سازیم و بر اینه‡ا قرب‡انی می‌گ‡ذرانیم‪ .‬و از ق‡ول بعض‡ی هن‡دیان نق‡ل‬
‫است كه مالئكه و ستارگان و افالک [مش‡‡ابه ت‡‡ر ین و] نزدیك‡‡ترین اجس‡‡ام هس‡‡تند ب‡‡ه‬
‫خدا‪ ،‬پس از این رو مورد تعظیم و پرستش قرار گرفتند‪ ،‬سپس بت ساخته شد‪.‬‬
‫بعض‡‡ی از پیش‡‡ینیان بتخانه‌ه‡‡ا س‡‡اخته بودن‡‡د‪ ،‬مثال بتخ‡‡انه‌ای ب‡‡االی ك‡‡وهی در‬
‫اصفهان‪ ،‬كه چون گستاسب مجوسی شد آن بتخانه را «آتشگاه» كرد‪ .‬از آن گون‡‡ه دو‬
‫بتخانه دیگر بوده است در هند‪ .‬و چهارمی را در بلخ‪ ،‬منوچهر ساخته بود ك‡‡ه اه‡‡الی‬
‫بلخ پس از اسالم آوردن خراب كردن‡‡د‪ .‬بتخان‡‡ه پنجم از آن دس‡‡ته در ص‡‡نعاء ب‡‡ود ك‡‡ه‬
‫ضحاک ساخته بوده است بر نام زهره كه عثمان ‪ ‬آن را وی‡‡ران س‡‡اخت‪ .‬و شش‡‡می‬
‫را قابوس شاه بر نام خورشید در فرغانه ساخته بود كه معتصم ویرانش ساخت‪.‬‬
‫یحیی بن بشیر بن عمیر نهاوندی گوید‪ :‬شریعت هندیان را مردی برهمی بنی‡‡اد نه‡‡اد‬
‫و برای ایشان بتها قرار داد‪ ،‬و بزرگترین بتك‡‡ده را در ُم لت‡‡ان س‡‡اخت ك‡‡ه از ش‡‡هرهای‬
‫سند است و در آن بتكده بت بزرگشان را قرار داد كه به صرت هی‡‡والی اك‡‡بر‪ 1‬اس‡‡ت‪.‬‬
‫شهر ُم لتان به روزگار حجاج فتح شد و لشكرحجاج چون خواستند آن بت را س‡‡رنگون‬
‫سازند هندیان گفتند‪ :‬اگر از این كار چش‡‡م پوش‡‡ی كنی‡‡د ثلث م‡‡الی را ك‡‡ه ب‡‡رای این بت‬
‫گرد می‌آید به شما می‌دهیم؛ و عبدالملک بن م‡‡روان اج‡‡ازه داد آن بت ب‡‡ر ج‡‡ا بمان‡‡د؛ و‬
‫هندیان از دو هزار فرسنگ راه به زیارت (حج) آن بت می‌آمدند و بر هر زایر واجب‬
‫بود كه بین ص‡‡د درهم ت‡‡ا ده ه‡‡زار درهم (ن‡‡ه كم‡‡تر و ن‡‡ه بیش‡‡تر) هم‡‡راه بی‡‡اورد و در‬
‫ص‡ندوق بتخان‡ه بین‡دازد و ط‡واف كن‡د ت‡ا زی‡ارتش مقب‡ول ش‡ود‪ .‬پس از آنك‡ه هن‡دیان‬
‫زیارت كرده باز می‌گشتند آن مال به سه قس‡‡مت مس‡‡اوی تقس‡‡یم می‌ش‡‡د‪ :‬قس‡‡متی ب‡‡رای‬
‫خادمان و مولیان بتخانه و هزینه‌های ضروری آن‪ ،‬قس‡‡متی ب‡‡رای آب‡‡ادی ش‡‡هر و قلع‡‡ه‬
‫مربوطه‪ ،‬و قسمتی به مسلمانان [مراد‪ ،‬مأموران حجاج و عبدالملک است ‌] می‌رسید‪.‬‬
‫مؤلف گوی‡د‪ :‬ببینی‡د ش‡یطان چگون‡ه بت پرس‡تان را ب‡ه ب‡ازی گرفت‡ه و عقلش‡ان را‬
‫ربوده كه آنچه به دست خود می‌تراشیدند می‌پرستیدند‪ ،‬و قرآن چه نیك‡‡و ب‡‡ر بت‡‡ان عیب‬
‫گرفته آنجا كه می‌گوی‡‡د‪َ﴿ :‬أَلُهۡم َأۡر ُج ‪ٞ‬ل َيۡم ُش وَن ِبَه ۖٓا َأۡم َلُهۡم َأۡي ٖد َيۡب ِط ُش وَن ِبَه ۖٓا َأۡم َلُهۡم َأۡع ُي‪ٞ‬ن‬
‫ُيۡب ِص ُروَن ِبَهۖٓا َأۡم َلُهۡم َء اَذ ا‪ٞ‬ن َيۡس َم ُعوَن ِبَها﴾ [األعراف‪« .]195 :‬آیا پایی دارن‡‡د ك‡‡ه ب‡‡ا آن راه‬
‫بپویند‪ ،‬یا دستی كه با آن محكم بگیرند یا چشمی كه با آن ببینند یا گوشی كه ب‡‡ا آن بش‡‡نوند؟»‪.2‬‬
‫اشاره به آدمیان است ك‡ه هم‡ه اینه‡ا را دارن‡د و موج‡وداتی را ك‡ه فاق‡د این م‡واهب و‬
‫‪ -‬هیوالی اكبر‪ ،‬هیوالی «مرسله» یا آزاد و رهاست در مقابل هیوالی مرّك به‪ -.‬م‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬سوره اعراف‪ ،‬آیه ‪.195‬‬
 ‫‪55‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫مزایا هستند می‌پرستند‪ ،‬چگونه موجود كاملی موجود ناقصی را عبادت می‌كند؟ و اگر‬
‫نیک می‌اندیشیدند در می‌یافتند كه آفرینن‡ده‌ایش‡ان س‡ازنده ن‡ه س‡اخته ش‡ده‪ ،‬گردآورن‡ده‬
‫است نه گردآوری شده‪ ،‬قائم به خود است نه به دیگ‡‡ری؛ و انس‡‡ان بای‡‡د ص‡‡انع خ‡‡ود را‬
‫بپرستد نه مصنوع خود را‪ .‬و اینكه بت شفیع انسان نزد خ‡دا ش‡ود ن‡یز تص‡وری اس‡ت‬
‫خیالی‪ ،‬و شبهه‌ای نیست كه بدان چنگ بزنند‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر آتش پرستان و ماه و خورشيدپرستان‬
‫مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪ :‬ابلیس جم‡‡اعت دیگ‡‡ری را هم ب‡‡ه ش‡‡بهه ان‡‡داخت و آتش پرس‡‡تی را در‬
‫نظرشان آراسته است و گفته‌اند‪ ‌:‬آتش جوهری است كه ع‡‡الم از آن بی‌نی‡‡از نیس‡‡ت؛ و‬
‫با شبیه همین شبهه آفتاب پرستی را نیز در نظر عده دیگری آراسته است‪.‬‬
‫طبری گوید‪ :‬وقتی قابیل هابیل را كش‡‡ت و از پیش پ‡‡در ب‡‡ه یمن گ‡‡ریخت در آنج‡‡ا‬
‫ابلیس به سراغ قابیل آمد و گفت‪‌:‬قربانی هابی‡‡ل از آن رو قب‡‡ول ش‡‡د و آتش ب‡‡ه آن در‬
‫گ‡‡رفت‪ 1‬ك‡‡ه هابی‡‡ل آتش را می‌پرس‡‡تید و ب‡‡ه آن خ‡‡دمت می‌نم‡‡ود‪ .‬پس ت‡‡و ن‡‡یز آتش‡‡ی‬
‫برافروز و برای عبادت خودت و بازماندگانت باقی بگذر؛ و قابیل آتش‡‡خانه‌ای ب‡‡ر پ‡‡ا‬
‫كرد‪ ،‬و او نخستین آتش پرست است‪.‬‬
‫جاحظ گوید‪ :‬اصل زردتشت از بلخ است و او صاحب آیین مج‡‡وس اس‡‡ت‪ .‬م‡‡دعی‬
‫شد كه در كوه سبالن‪ 2‬بر او وحی ن‡‡ازل می‌ش‡‡ود و اه‡‡الی آن منطق‡‡ه سردس‡‡یر را ب‡‡ه‬
‫دیانت خود خواند و از سرمای بسیار شدید بیمشان داد وخود معترف است كه فقط بر‬
‫مناطق جبال مبعوث شده است‪ .‬پس بر پیروان خویش وضو گ‡‡رفتن ب‡‡ا ب‡‡ول (گ‡‡او) و‬
‫همبستری با مادران و آتش پرستی و دیگر كارهای زشت را تش‡‡ریع نم‡‡ود و ن‡‡یز از‬
‫قول زردشت آورده است كه خدا تنها بود و چون تنهاییش طول كشید به اندیش‡‡ه ف‡‡رو‬
‫رفت و از اندیشه‌اش ابلیس زاده شد و چون پیش رویش حاض‡‡ر گردی‡‡د خواس‡‡ت وی‬
‫را بكشد اما وی مانع گردید‪ ،‬چون خدا امتناع وی را دید تا مدتی مهلتش داد‪.‬‬
‫مؤلف گوی‡‡د‪ :‬آتش پرس‡‡تان آتش‡‡كده‌های بس‡‡یار ب‡‡ر پ‡‡ا كردن‡‡د و نخس‡‡تین كس‡‡ی ك‡‡ه‬
‫آتشكده ساخت فریدون ب‡‡ود ك‡‡ه یكی در طرس‡‡وس و یكی در بخ‡‡ارا س‡‡اخت‪ ،‬و س‡‡پس‬
‫بهمن آتشكده‌ای در سیستان ساخت و پدر قباد آتشكده‌ای (دیگر) در بخارا بس‡‡اخت‪ ،‬و‬
‫پس از آن آتشكده‌های بسیار ساختند و زرتش‡‡ت آتش‡‡ی ب‡‡ر پ‡‡ا نم‡‡ود ك‡‡ه قربانیش‡‡ان را‬
‫می‌سوزانید و گفت‪ :‬این آتش از‌ آسمان است؛ ب‡‡ه این ش‡‡كل ك‡‡ه خ‡‡انه‌ای س‡‡اخت و در‬
‫وسط آن آینه‌ای قرار داد دور قربانی هیزم می‌چید و روی آن گوگرد می‌پاشید‪ ،‬وقتی‬
‫خورشید به وسط آسمان می‌رسید و با روزنه ب‡‡االی خان‡‡ه مقاب‡‡ل می‌ش‡‡د پرت‡‡و آن ب‡‡ر‬
‫آینه منعكس می‌شد‪ .‬هیزم را شعله ور می‌كرد‪ .‬وزرتش‡‡ت دس‡‡تور داد ك‡‡ه این آتش را‬
‫خاموش نكنید‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬قربانی را در بلندی می‌گذاشته‌اند و آتش‡‡ی از آس‡‡مان می‌آم‡‡د و در آن در می‌گ‡‡رفت‪ ،‬و این را‬
‫كه آتش قربانی را «بخورد»‪ ،‬عالمت قبول شدن قربانی تلقی می‌كرده اند‪ – .‬م‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬در هر دو چاپ به صورت «سیالن» است‪ ،‬اصالح از مترجم‪ – .‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫مؤلف گوید‪ :‬ابلیس ملعون در نظ‡‡ر ع‡‡ده‌ای م‡‡اه پرس‡‡تی و در نظ‡‡ر ع‡‡ده‌ای دیگ‡‡ر‬
‫ستاره پرستی را آراسته است‪.‬‬
‫ابن قتیبه آورده است‪ :‬در جاهلیت جمعی شعرای «َعبور» را می‌پرستیدند و شیفته‬
‫آن بودند و «ابوكبشه» كه بعدها مشركان پیامبر ‪ ‬را بدو منس‡‡وب داش‡‡تند‪ ،‬نخس‡‡تین‬
‫كسی است كه شعری را پرستید و گفت‪‌:‬این تنها ستاره‌ای است ك‡‡ه پهن‡‡ای آس‡‡مان را‬
‫قطع می‌كند و هیچ ستاره دیگری چنین نیست؛ و برخالف نظر قریش (كه بت پرست‬
‫بودند) ستاره پرست شد‪ .‬چون رسول هللا ‪ ‬مبعوث شد و به عبادت خ‡‡دا وت‡‡رک بت‬
‫پرس‡تی دع‡وت فرم‡ود‪ ،‬ق‡ریش گفتن‡د‪« :‬ه‡ذا ابُن ابي كبش‡ة»‪ ،‬مرادش‡ان این ب‡ود ك‡ه‬
‫حضرت هم مثل «ابو كبشه» ب‡‡ه راه خالف ق‡‡ریش می‌رود‪ .‬و ش‡‡عری دو تاس‡‡ت یكی‬
‫شعرای «عبور» دیگ‡‡ر ش‡‡عرای «غمیض‡‡اء» ك‡‡ه ك‡‡ه مقاب‡‡ل آن اس‡‡ت و كهكش‡‡ان در‬
‫فاصله آن دو تاست بر «ذراع مبسوط» در «جبهه اسد»‪.1‬‬
‫ابلیس معلون در نظر عده‌ای دیگر پرستش فرش‡‡تگان را بیاراس‡‡ت و گفتن‡‡د‪ :‬اینه‡‡ا‬
‫دخ‡‡تران خ‡‡دا هس‡‡تند! و ع‡‡ده‌ای دیگ‡‡ر را ب‡‡ه پرس‡‡تش گ‡‡او و اس‡‡ب واداش‡‡ت چنانك‡‡ه‬
‫سامری از گاوپرستان بود كه آن گوساله را ساخت‪ ،‬و آورده اند كه فرعون ب‡‡ز ن‡‡ری‬
‫را می‌پرستید‪.‬‬
‫متأسفانه در میان آنها کسی پیدا نشد که عقل خود را به کار بیاندازد و فکر کند که چه‬
‫دارند می‌کنند!‪.‬‬
‫فريفتن ابليس جاهليان را‬
‫پیشتر دیدیم ك‡‡ه چگون‡‡ه ابلیس جاهلی‡‡ان ع‡رب را ب‡‡ه بت پرس‡‡تی افكن‡‡د؛ از فریبه‡‡ا و‬
‫شبهات ناپسند ابلیس بر ایشان آن بود كه تقلید بی‌دلیل پدران را در نظرشان آراس‡‡ت‪،‬‬
‫چنانكه در قرآن آمده است‪:‬‬
‫ۚٓا‬ ‫ۡل‬
‫﴿َو ِإَذ ا ِقيَل َلُهُم ٱَّتِبُعوْا َم ٓا َأنَز َل ٱُهَّلل َقاُلوْا َبۡل َنَّتِبُع َم ٓا َأ َفۡي َنا َع َلۡي ِه َء اَبٓاَء َن َأَو َل ۡو َك اَن‬
‫َء اَبٓاُؤ ُهۡم اَل َيۡع ِقُلوَن َش ٗٔ‍ۡي ا َو اَل َيۡه َتُد وَن ‪[ ﴾١٧٠‬البقرة‪.]170 :‬‬
‫یعنی‪« :‬چون به ایشان گفته شد ك‡‡ه پیــروی كنی‡د از آنچ‡ه خ‡دا ن‡ازل ك‡‡رده‪ ،‬گفتن‡د‪:‬‬
‫‌پ‡‡یروی می‌ك‡‡نیم از آنچ‡‡ه پ‡‡درانمان را ب‡‡ر آن ی‡‡افته‌ایم؛ اگ‡‡ر چ‡‡ه پدرانش‡‡ان چ‡‡یزی‬
‫نمی‌فهمیده و راه یافته نمی‌بوده اند (آیا باز هم باید پیرویشان كنند)؟»‪.‬‬
‫ابلیس بعض‡‡ی دیگ‡‡ر را ب‡‡ه م‡‡ذهب دهری‡‡ه ف‡‡ریفت و خ‡‡دا و مع‡‡اد را منك‡‡ر ش‡‡دند‪.‬‬
‫چنانكه قرآن از قول ایشان حكایت می‌نمای‡‡د‪َ﴿ :‬و َق اُلوْا َم ا ِهَي ِإاَّل َحَياُتَن ا ٱل‡ُّد ۡن َيا َنُم وُت‬
‫َو َنۡح َيا َو َم ا ُيۡه ِلُك َنٓا ِإاَّل ٱلَّد ۡه ُر ﴾ [الجاثیة‪« .]24 :‬ب‡ه غ‡یر از زن‡دگانی این دنی‡ا چ‡یز دیگ‡ری‬
‫نیست و این دهر است كه ما را می‌میران‡‡د»‪ .‬و بعضی دیگ‡‡ر را ب‡‡دین گون‡‡ه ف‡‡ریفت ك‡‡ه‬
‫خالق را منكر نشدند اما نبوت و معاد را انكار كردند‪ ،‬بعضی دیگر را شیطان به این‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬رک‪ :‬ترجمهء صور الكواكب عبدالرحمن صوفی‪ ،‬بنیاد فرهن‡‡گ‪ ،‬ص ‪ 154‬و ‪ 155‬و ‪. 264‬‬
‫– م‪.‬‬
 ‫‪57‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫پندار كشانید كه فرشتگان دختران خدا هستند‪ ،‬بعضی دیگر را به كیش یهود گروانی‡‡د‬
‫و بعض‡‡ی را ب‡‡ه مجوس‡‡یت ف‡‡ریفت چنانك‡‡ه از ب‡‡نی تمیم زراره بن ج‡‡دیس و پس‡‡رش‬
‫حاجب مجوسی بودند‪.‬‬
‫از جمله كس‡‡انی ك‡‡ه در دوران ج‡‡اهلیت ب‡‡ه خ‡‡دا و خلقت و مع‡‡اد و ث‡‡واب و عق‡‡اب‬
‫معتقد بودند عبدالمطلب بن هاشم و زید بن عمرو بن نفیل و قس بن س‡‡اعده و ع‡‡امر بن‬
‫ظرب هستند‪ .‬عبدالمطلب وقتی ظالمی را می‌دید كه به سزایش نریسده می‌گفت‪ :‬به خدا‬
‫غیر از این دنیا سرای دیگری هست كه در آن نیكوكار و بدكار پاداش می‌یابن‡‡د‪ .‬و ن‡‡یز‬
‫از این زمره است زه‡‡یر بن ابی س‡‡لمی ک‡‡ه می‌گفت‪ :‬ب‡‡اقی می‌مان‡‡د و ی‡‡ا همین ج‡‡ا ب‡‡ه‬
‫شتاب انتقام می‌گیرند‪ .‬آورده اند كه زهیر آخر مسلمان شد‪ .1‬و از این زم‡‡ره اس‡‡ت زی‡‡د‬
‫الفوراس‪ ،‬و قلمس بن امیه كنانی‪ .‬او در آستانه كعبه خطبه می‌خوان‡‡د و اع‡‡راب پس از‬
‫شنیدن وعظ و خطابه او از حج ب‡از می‌گش‡تند‪ ،‬روزی ض‡من موعظ‡ه گفت‌‪« :‬خ‡دا از‬
‫چندگانه پرستی شما عربان راضی نیست و پروردگار این بتان شما همانا خ‡‡دای واح‡‡د‬
‫است كه دوست دارد بتنهایی پرستیده ش‡‡ود»‪ .‬عرب‡‡ان ب‡‡ا این س‡‡خن از گ‡‡رد او پراكن‡‡ده‬
‫شدند و دیگر به خطبه‌اش گوش ندادند‪.‬‬
‫بعضی از اعراب اعتقاد داشتند كه اسب هر مرده‌ای را باالی قبرش ببندند و آنج‡‡ا‬
‫بماند تا تلف شود‪ ،‬آن مرده سوار بر آن اسب محشور خواهد ش‡‡د ام‡‡ا دیگ‡‡ر مردگ‡‡ان‬
‫پیاده محشور می‌شوند‪ .‬از جمله كسانی كه این عقی‡‡ده را داش‡‡ت عم‡‡رو بن زی‡‡د كل‡‡بی‬
‫است‪.‬‬
‫به هر حال بیشتر اعراب بت پرست بودند و كم كس‡‡ی (همچ‡‡ون قس بن س‡‡اعده و‬
‫زید بن عمرو بن نفیل) بتان را رد كرده به توحید گراییدند‪.‬‬
‫و جاهلیان همچنان به بدعت سازی ادامه می‌دادند كه از آن جمله است « نس‡‡یء»‬
‫یعنی به ت‡أخیر ان‡داختن م‡اه ح‡رام و در واق‡‡ع یع‡نی ح‡رام داش‡تن م‡اه حالل و حالل‬
‫داشتن ماه حرام‪ .‬توضیح اینكه اعراب از دین ابراهیم چهار ماه حرام را اتخ‡‡اذ ك‡‡رده‬
‫بودند اما موضوعی كه نیاز پیدا می‌كردند ماه مح‡‡ّرم را حالل ك‡‡رده تح‡‡ریمش را ب‡‡ه‬
‫َص فر می‌انداختند و از صفر به ماه دیگر‪ ...‬و به همین ترتیب‪ ،‬تا سال می‌گذشت‪.‬‬
‫و نیز مراسم تلبیه را به شرک می‌آمیختند و چنین می‌گفتند‪َ« :‬لَّبْي َك اَل َش ِر يَك َل ك ‪:‬‬
‫إاَّل َش ِر يًك ا ُهَو َلك َتْمِلُك ُه َو َم ا َم َلَك »‪.‬‬
‫دیگر از بدعت س‡‡ازیهای ع‡‡رب ارث دادن ب‡‡ود ب‡‡ه ذك‡‡ور فق‡‡ط‪ ،‬و ب‡‡ه ان‡‡اث ارث‬
‫نمی‌دادند‪ .‬دیگر به ارث رسیدن زن شخص متوفی بود به نزدیكترین خویشاوندش‪.‬‬

‫‪ -‬آن كه مسلمان شد كعب پسر زهیر است كه قصیده معروف « باَنْت ُسعاد‪ »...‬را در مدح رسول‬ ‫‪1‬‬

‫هللا ‪ ‬سرود نه خود زهیر بن ابی سلمی؛ در این مورد و كال در مورد «حنف‡اء» ك‡ه در آس‡تانه‬
‫ظهور اسالم و پیش از بعثت پیغمبر ‪ ‬بین شرک و بت پرستی را مورد انتقاد و نفی قرار داده‬
‫بودند‪ ،‬رجوع كنی‡د ب‡ه ت‡اریخ ادبی ع‡رب (العص‡ر الج‡اهلی)‪ ،‬ش‡وقی ش‡یف‪ ،‬ترجم‡ه علیرض‡ا‬
‫ذكاوتی قراگزلو‪ ،‬امیركبیر‪ ،1364 ،‬ص ‪ 328‬و ‪ 329‬و نیز رک‪ :‬ص‪ 5-106‬و ‪ -.111‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫دیگر آیین ایشان اس‡‡ت درب‡‡اره «بح‡‡يرة و س‡‡ائبة و وص‡‡يلة و ح‡‡ام» ك‡‡ه در ق‡‡رآن‬
‫مورد تعرض قرار گرفته‪.1‬‬
‫‪« -‬بحیره» یعنی شتر یا گوسفندی كه پنج بار زاییده ب‡‡ود ی‡‡ا خ‡‡ود هم‡‡ان پنجمی‪،‬‬
‫كه استفاده از شیرش را حرام می‌دانستند‪.‬‬
‫‪« -‬سائبه» شتر یا گوسفندی بود نذری خ‡دایان ك‡ه در ه‡ر آبش‡خور و چراگ‡اهی‬
‫آزاد بود‪.‬‬
‫‪« -‬وصیله» گوسفند یا شتری بود ك‡ه هفت ش‡كم زایی‡ده ب‡ود اگ‡ر هفتمیش نرین‡ه‬
‫بود ذبحش می‌كردند و زن و مرد از آن می‌خوردند و اگر مادینه بود زنده می‌مان‡‡د و‬
‫اگ‡‡ر دو قل‡‡و زایی‡‡ده ب‡‡ود‪ ،‬یكی ن‡‡ر و یكی م‡‡اده‪ ،‬ذبح آن ن‡‡ر را ح‡‡رام می‌ش‡‡مردند و‬
‫می‌گفتند‪« :‬وصلت أخاها»‪.‬‬
‫‪« -‬حام» یعنی ن‡ره ش‡تری ك‡ه ده ب‡ار از آن تخم كش‡ی ك‡رده بودن‡د و می‌گفتن‡د‪:‬‬
‫سواری و بار نهادن بر پشت آن ح‡‡رام اس‡‡ت (ق‡‡د حمى ظه‡‡ره) و در ه‡‡ر آبش‡‡خور و‬
‫چراگاهی آزاد بود‪.‬‬
‫غیر از اینها نیز حالل و حرامهایی بر ساخته بودند كه در آی‡‡ات ‪ 139‬و ‪ 143‬س‡‡وره‬
‫انعام اشاره شده است‪.‬‬
‫دیگر رسم زنده ب‡‡ه گ‡‡ور ك‡‡ردن دخ‡‡تران‪ ،‬ی‡‡ا كش‡‡تن دخ‡‡تر و ب‡‡ه س‡‡گ خورانی‡‡دن‬
‫گوشت وی‪.‬‬
‫و نیز از فریبهای ابلیس بر جاهلیان این بود كه می‌گفتند‪ :‬اگر خ‡‡دا می‌خواس‡‡ت م‡‡ا‬
‫مشرک نباشیم‪ ،‬شرک نمی‌ورزیدیم‪ ،‬بدین گونه به «مشیت» خدا چسبیده «امر» او را‬
‫رها می‌كردند‪ ...‬و از این قبیل عقاید و روشهای سست و یاوه بسیار داش‡‡تند ك‡‡ه ذك‡‡ر‬
‫همه آنها موجب تضییع وقت است و لزومی به زحمت كشیدن برای رد آنها نیست‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر منكران نبوت‬
‫ابلیس‪ ،‬براهمه و هندوان و غ‡‡یر آن‡‡ان را ب‡‡دین گون‡‡ه ف‡‡ریفت ك‡‡ه منك‡‡ر نب‡‡وت ش‡‡دند‪.‬‬
‫هندیان در عقاید مختلف اند از آن جمله ان‡‡د دهری‡‡ان و ثنوی‡‡ان و براهم‡‡ه؛ ك‡‡ه از این‬
‫گروه برخی نبوت آدم و ابراهیم را قبول دارند‪ .‬ابومحم‡‡د نوبخ‡‡تی در كت‡‡اب اآلراء و‬
‫الدیانات آورده است كه ع‡‡ده از براهم‡‡ه هن‡‡د خ‡‡الق و پی‡‡امبران و بهش‡‡ت و دوزخ را‬
‫قبول دارند و م‡‡دعی هس‡‡تند ك‡‡ه ملكی در ص‡‡ورت بش‡‡ر از ج‡‡انب خ‡‡دا ب‡‡رای ایش‡‡ان‬
‫پیامبر رسانده بی‌آنك‡‡ه كت‡‡ابی آورده باش‡‡د و آن مل‡‡ک چه‡‡ار دس‡‡ت و دوازده س‡‡ر (از‬
‫جمله سر انس‡‡ان و ش‡‡یر و اس‡‡ب و فی‡‡ل و خ‡‡وک‪ )...‬دارد و آن مل‡‡ک مردم‡‡ان را ب‡‡ه‬
‫بزرگداشت آتش امر نموده است و از قت‡ل و ذبح حیوان‡ات ج‡ز آنچ‡ه ب‡رای آتش ذبح‬
‫می‌شود نهی نموده است و همچنین ایشان را از دروغگویی و شرابخواری باز داشته‬
‫‪َ﴿ -‬م ا َجَعَل ٱُهَّلل ِم ۢن َبِح يَر ٖة َو اَل َس ٓاِئَبٖة َو اَل َو ِص يَلٖة َو اَل َح اٖم َو َٰل ِكَّن ٱَّل ِذ يَن َكَف ُروْا َيۡف َت ُروَن َع َلى ٱِهَّلل‬ ‫‪1‬‬

‫ٱۡل َك ِذَب ﴾ [األنعام‪« .]103 :‬خداوند نه بحیره و نه سائبه و نه وصیله و ن‡‡ه ح‡‡امى را ق‡‡رار ن‡‡داده‬
‫است‪ .‬ولى كافران بر خداوند دروغ مىبندند»‪.‬‬
 ‫‪59‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫است اما زناكاری را تجویز كرده و گاوپرستی را مقرر داش‡‡ته اس‡‡ت‪ .‬و ه‡‡ر ی‡‡ک از‬
‫براهمه كه مرتد گردیده باشد و سپس به آیین خود باز گردد موی س‡‡ر وریش و اب‡‡رو‬
‫و مژگان وی را می‌تراشند و باید برود گاو را سجده كند‪.‬‬
‫ابلیس در انكار نبوت شش شبهه بر براهمه القاء نمود‪:‬‬
‫شبهة اول‪ -‬اینكه ُم ستبعد بدانند كه بر بشری چ‡‡یزی آش‡‡كار ش‡‡ود ك‡‡ه ب‡‡ر دیگ‡‡ران‬
‫مخفی است (یعنی وحی)‪ ،‬چنانكه در قرآن از قول مش‡‡ركان در ب‡‡اب پی‡‡ام آوران نق‡‡ل‬
‫شده است كه می‌گفتند‪َ﴿ :‬م ا َٰه َذ ٓا ِإاَّل َبَش‪ٞ‬ر ِّم ۡث ُلُك ۡم ﴾ [المؤمنون‪« .]24 :‬او جز بش‡‡رى مانن‡‡د‬
‫شما نیست» و جوابش این است كه عق‡ل برت‡ری كس‡ی را ب‡ر اف‡راد همجنس خ‡ود در‬
‫بعض‡‡ی خصوص‡‡یات ج‡‡ایز می‌دان‡‡د چ‡‡ه اش‡‡كال دارد ك‡‡ه ب‡‡ا آن خصوص‡‡یات بتوان‡‡د‬
‫دریافت وحی كند؛ با توجه به اینكه همه كس شایسته وحی گرفتن نیس‡ت‪ .‬می‌دانیم ك‡ه‬
‫خدا در بعضی دواها خاصیتی قرار داده كه در مقابل تباه شدن مقاومت می‌كنند و ب‡‡ه‬
‫بدن نیز مقاومت می‌بخشند‪ .‬ح‡‡ال چ‡‡ه اس‡‡تبعادی دارد ك‡‡ه انس‡‡انی را ب‡‡ا حكمت بالغ‡‡ه‬
‫خویش برای اصالح اخالق و افعال بشر معین سازد‪ .‬منكر نبوت نمی‌تواند منك‡‡ر این‬
‫شود كه بعضی انسانها با موعظه گری برای آرام كردن طب‡‡ایع ش‡‡ریر پرداخت‡‡ه ان‡‡د‪،‬‬
‫چگونه منكر می‌توان شد كه خدا بعضی انسانها را در این جهت امداد فرموده باشد تا‬
‫ب‡‡ا رس‡‡الت الهی ب‡‡ه اص‡‡الح ع‡‡الم و پ‡‡اک س‡‡ازی اخالق آدمی‡‡ان و س‡‡ر رش‡‡ته داری‬
‫زندگانی عالمی‡‡ان بپردازن‡‡د؟ ﴿َأَك اَن ِللَّن اِس َع َج ًب ا َأۡن َأۡو َح ۡي َن ٓا ِإَلٰى َر ُج ٖل ِّم ۡن ُهۡم َأۡن َأن‡ِذ ِر‬
‫ٱلَّناَس ﴾ [یونس‪« .]2 :‬آی‡ا ب‡راى م‡ردم ]ج‡اى[ ش‡گفتى اس‡ت ك‡ه ب‡ه م‡ردى از آن‡ان وحى‬
‫كردهایم كه مردم را (از عواقب كفر و گناه) بترسان»‪.‬‬
‫شبهة دوم‪ -‬خدا چرا فرشته‌ای نفرستاد؛ بویژه ك‡‡ه مالئك‡‡ه ب‡‡ه خ‡‡دا نزدیكترن‡‡د واز‬
‫تصور اینكه برای ریاست طل‡‡بی ب‡‡دروغ دع‡‡وی نب‡‡وت می‌نماین‡‡د دورت‡‡ر‪ .‬و این س‡‡ه‬
‫جواب دارد‪ :‬یكی آنك‡‡ه هرگ‡‡اه فرش‡‡ته ب‡‡ه پی‡‡ام آوری مبع‡‡وث می‌ش‡‡د‪ ،‬ه‡‡ر معج‡‡زه‌ای‬
‫می‌نمود تأثیر را در نفوس نداشت زیرا معلوم است كه مالئكه بسیار نیرومندند و هر‬
‫كار كه از بشر خارق عادت تلقی گردد از ملک خارق عادت تلقی نمی‌ش‡‡ود‪ .‬معج‡‡زه‬
‫باید بر دست بشر ناتوان جاری گردد تا بدانند از جانب خداست و دلیل بر راستگویی‬
‫شخص مدعی پیغمبری‪ .‬دوم‪ :‬آنكه ه‡‡ر جنس‡‡ی همجنس خ‡‡ویش را ج‡‡ذب می‌كن‡‡د پس‬
‫بایست پیام آور بشر باشد تا از او نترسند و بدو بگروند‪ .‬سوم‪ :‬اینكه اگر هم فرشته‌ای‬
‫می‌فرستاد باز هم باید به ص‡‡ورت بش‡‡ر می‌فرس‡‡تاد زی‡‡را آدمی‡‡ان فرش‡‡ته را در ش‡‡كل‬
‫اصلیش نمی‌توانند ببینند‪.1‬‬
‫شبهة سوم‪ -‬آنچه پیامبران ب‡‡ه عن‡‡وان علم غیب و معج‡‡زه و اله‡‡ام گ‡‡رفتن م‡‡دعی‬
‫هستند همانند آن از كاهنان و س‡‡احران ن‡‡یز ظ‡‡اهر می‌ش‡‡ود و دلیلی وج‡‡ود ن‡‡دارد ك‡‡ه‬
‫بفهمیم راست و دروغ ك‡‡دام اس‡‡ت‪ .‬ج‡‡واب این اس‡‡ت ك‡‡ه خداون‡‡د ت‡‡ا حجت را روش‡‡ن‬
‫نس‡‡اخته عق‡‡ول را ب‡‡ه ف‡‡رق گ‡‡ذاردن می‡‡ان ح‡‡ق و باط‡‡ل مكل‡‡ف نك‡‡رده اس‡‡ت‪ ‌:‬س‡‡احر‬
‫‪1‬‬
‫‪[ -‬األنعام‪.]9 :‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫نمی‌تواند مرده زنده سازد یا از عصا اژدها پدید آرد (و پیغمبران این كارها را ك‡‡رده‬
‫اند)‪ ،‬و نیز پیشگویی كاهن گاه راست در می‌آید و گاه دروغ حال آنكه پیغمبر به هیچ‬
‫وجه خطا نمی‌كند‪.‬‬
‫شبهة چهارم‪ -‬انبیاء آنچه آورده اند یا موافق عقل است یا مخالف آن؛ اگر مخ‡‡الف‬
‫عقل است كه قابل قبول نیست و اگر موافق عقل است كه خ‡‡ود عق‡‡ل كف‡‡ایت می‌كن‡‡د‪،‬‬
‫جواب این است كه مالحظه می‌كنیم مردم در امور دنیوی محتاج حكیم‡‡ان و حاكم‡‡ان‬
‫هستند تا چه رسد به امور اخروی [‌كه در این مورد به طریق اولی احتیاج به راهنم‡ا‬
‫دارند]‌‪.‬‬
‫شبهة پنجم‪ -‬در شرایع چیزه‡‡ایی آم‡‡ده ك‡‡ه عق‡‡ل از آنه‡‡ا می‌رم‡‡د مثال روا داش‡‡تن‬
‫آزار حیوانات‪ .‬جواب این است كه عقل ممكن است آزردن حی‡‡وانی حی‡‡وان دیگ‡‡ر را‬
‫بد انگارد و منكر شمارد اما اگر خ‡‡الق ام‡‡ر ب‡‡ه این ك‡‡ار ك‡‡رده باش‡‡د ج‡‡ای اع‡‡تراض‬
‫نیست‪ ،‬زیرا كه عقل به طور كلی حكمت الهی را – بر ما مجهول باش‡‡د‪ -‬قب‡‡ول دارد‪.‬‬
‫وانگهی همچنانكه حیوان برتر از جماد است‪ ،‬انسان نیز برتر از حیوان اس‡‡ت و هیچ‬
‫چیز برای تقویت آدمی و ترمیم قوا جای گوشت را نمی‌گیرد و ق‡‡انون آك‡‡ل و م‡‡أكول‬
‫در طبیعت عجیب نیست‪ .‬حال چه اشكال دارد كه حیوان كم فای‡ده‌ای ف‡دای انس‡ان ك‡ه‬
‫موجود ارجمندی است بشود‪ ،‬همچنانكه گاه از بی‌غذایی در طبیعت مردار می‌گ‡‡ردد‪.‬‬
‫اما اینكه حیوانات موقع ذبح متحم‡‡ل رنج میش‡‡وند‪ ،...‬ش‡‡رع ب‡‡ا دس‡‡تور دادن ب‡‡ه قط‡‡ع‬
‫سریع «اوداج اربعه» هنگام ذبح درد كش‡‡یدن حی‡‡وان را ب‡‡ه ح‡‡داقل رس‡‡انیده‪ ،‬چنانك‡‡ه‬
‫پیغمبر ‪ ‬فرموده است‪ِ« :‬إَذ ا َذ َبَح َأَح ُد ُك ْم ‪َ ،‬فْلُيِح َّد َش ْفَر َتُه َو ْلُي ِر ْح َذ ِبيَح َت ُه»‪« .‬ه‡‡ر ك‡‡دام از‬
‫شما كه ذبح می‌كند كاردش را تیز كند و حیوان را زودتر راحت كند»‪.‬‬
‫شبهة ششم‪ -‬گفته‌اند كه چه بسا دین آوران به خاصیت بعض‡‡ی س‡‡نگ‌ها و چوبه‡‡ا‬
‫پی برده‌اند [‌و از آنها ب‡‡رای اظه‡‡ار معج‡‡زه اس‡‡تفاده می‌كنن‡‡د]‌‪ .‬در ج‡‡واب گ‡‡وییم‪ :‬این‬
‫سخن شرم‌آوری است زیرا هیچ گیاه و سنگی نمانده مگر آنكه خاصیت آن معلوم شده‬
‫و اگر كسی با سود جستن از خاصیت س‡نگ ی‡ا چ‡وبی دع‡وی معج‡زه نمای‡د دانای‡ان‬
‫منكر وی شوند و گویند خاصیت در این شیء بوده و مرب‡‡وط ب‡‡ه ت‡‡و نیس‡‡ت‪ .‬وانگهی‬
‫معجزه‌ها متنوع بوده مانن‡‡د ص‡‡خره‌ای ك‡‡ه ناق‡‡ه ص‡‡الح از آن ب‡‡یرون آم‡‡د‪ ،‬و عص‡‡ای‬
‫موسی كه تبدیل به اژدها گردید‪ ،‬و سنگی كه از آن چشمه گشوده شد‪ ،‬و ب‡‡اآلخره این‬
‫قرآن كه ششصد سال است نازل شده [‌در زمان مؤل‡‡ف ‌] و گوش‌ه‡ا آن را می‌ش‡‡نود و‬
‫اندیشه‌ها در آن تدبر می‌كند‪ ،‬و قرآن تحدی نم‡وده و مب‡ارز طلبی‡ده و كس‡ی ت‡ا كن‡ون‬
‫نتوانسته شبیه و یا حتى نزدیک به آن را بسازد‪ ،‬این كجا و سحر و جادو كجا؟‬
‫ابوالوفاء علی بن عقیل گوی‡‡د‪ :‬ملح‡‡دانی همچ‡‡ون ابن راون‡‡دی و اب‡‡والعالء از اینك‡‡ه‬
‫كلمه حق منتشر است و شرایع میان مردم بر پا‪ ،‬و فرمانهای دینی مورد پیروی اس‡‡ت‪،‬‬
‫و از طرف دیگر گفتار ایشان تأخیر و شهرت قاب‡‡ل مالحظه‌ای نیافت‡‡ه اس‡‡ت‪ ،‬ن‡‡اراحت‬
‫بودند‪ .‬لذا بعضی از آنان داخ‡ل اه‡ل ح‡دیث ش‡ده روای‡ات جعلی ب‡ر س‡اختند و بعض‡ی‬
‫دیگرحكایات معجزه آمیز از خواص سنگ‌ها و چیزهای خارق الع‡‡اده و اخب‡‡ار عجیب‬
 ‫‪61‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫و غیب از شهرهای دور و داستانهایی از غیبگ‡‡ویی منجم‡‡ان و كاهن‡‡ان و معّز م‡‡ان ب‡‡ر‬
‫سر زبانها انداختند‪ ...‬تا با این گونه افسانه‌ها چنین وانمود كنند ك‡‡ه قص‡‡ه پی‡‡امبران ن‡‡یز‬
‫چنین چیزهایی بوده است‪ :‬عیسی ‪ ‬می‌گوی‡د‪َ﴿ :‬و ُأَنِّبُئُكم ِبَم ا َت ۡأ ُكُلوَن َو َم ا َت َّد ِخ ُروَن ِفي‬
‫ُبُيوِتُكۡم ﴾ [آل‌عمران‪« .]49 :‬شما را خبر می‌دهم از آنچه می‌خورید و در خانه‌هایت‡‡ان ذخ‡‡یره‬
‫ساخته‌اید»‪ .‬و كاهن از دانه گندمی كه در احلیل كره خری نهفته اند خ‡بر می‌ده‡د‪ ،‬ب‡دین‬
‫گونه در دل شنونده وقعی از عیبگوییها و نیارستنیهای پیامبران باقی نمی‌ماند‪ .‬همچنین‬
‫است احكام نجوم كه اختر گزاران با اعالم ساعت نحس و بد م‡‡انع از ك‡‡اری می‌ش‡‡وند‬
‫مثال می‌گویند‪« :‬سواری در این ساعت یا این روز نیک نیست»‪ ،‬آی‡‡ا ن‡‡ه این اس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫بدین گونه رقابت در ام‡‡ر و نهی ب‡‡ا پی‡‡ام آوران می‌كنن‡‡د؟ و قص‡‡د ملح‡‡دان از این هم‡‡ه‬
‫اشارات و تلمیحات روشن است‪ ،‬به زبان بی‌زبانی می‌خواهند بگوین‡د‪ :‬بیایی‡د ك‡ه آنچ‡ه‬
‫انبیــا آورده اند خرق عادت نبوده است‪ .‬عده‌ای از مالحده ن‡یز خ‡ود را می‡ان ص‡وفیان‬
‫جا زده گفتند‪ :‬فالن صوفی با ظرف خود از دجله آب برداشت و آن ظ‡‡رف پ‡‡ر از طال‬
‫شد‪ ،‬بدین گونه معجزه پیغمبران را با كرامت نمایی صوفیان و پیشگویی منجمان ی‡‡ا ب‡‡ا‬
‫خواص اشیاء از دیدگاه طبایعی‡‡ان و ی‡‡ا از راه كه‡‡انت ب‡‡رای جن گ‡‡یران و ط‡‡الع بین‡‡ان‬
‫توجیه نمایند و بدین گونه معج‡زه وخ‡ارق ع‡اده را از جنب‡ه غ‡یر ع‡ادی ب‡ودن ع‡اری‬
‫سازند‪ .‬چون وقتی یک رشته كارها تكرار گردد و زیاد باشد دیگ‡ر غ‡یر ع‡ادی نیس‡ت‬
‫بلكه عادی است‪.‬‬
‫و چون عاقلی فساِد این گونه دعاوی را باز نماید صوفی در وسط می‌جهد ك‡‡ه آی‡‡ا‬
‫منكر كرامات اولیاء هللا هستی؟ و طبایعی در وسط می‌جهد كه آیا منكر خواص اشیاء‬
‫هستی؟ مگر نه اینكه شتر مرغ نیز آتش می‌خورد؟ و باطنیان و منجمان هم ه‡‡ر ی‡‡ک‬
‫از سویی این دعاوی را تقویت می‌كنند‪ ،‬با این حال پاک و منزه است خ‡‡دایی ك‡‡ه دین‬
‫را در كمال قوت نگه داشته بلكه دیگر گردنها را مقهور آن نموده است‪.‬‬
‫و نیز از براهمه كسانی هستند ك‡‡ه ابلیس‪ ،‬خودس‡‡وزی را در نظرش‡‡ان آراس‡‡ته ب‡‡ا‬
‫این پندار كه موجب نزدیک به خدا می‌شود‪ .‬چاله‌ای می‌كنند و پر آتش می‌كنند‪ .‬مردم‬
‫به تماشا گرد می‌آیند و شخصی را كه قرار است سوزانیده شود سراپا معطر س‡اخته‪،‬‬
‫با دف و ساز می‌آورند و می‌گویند‪ ‌:‬خوش‡ا ب‡ه ح‡ال این ش‡خص ك‡ه معل‡ق ب‡ه بهش‡ت‬
‫است‪ ،‬و خودش می‌گوید‪ :‬كاش این قربانی مقب‡ول گ‡ردد و ث‡واب من بهش‡ت باش‡د؛ و‬
‫خودش را در آن چاله پ‡‡ر آتش می‌افكن‡‡د و می‌س‡‡وزاند‪ ،‬و اگ‡‡ر از آتش بگری‡‡زد او را‬
‫طرد و تبعید می‌كنند و از او ابراز بیزاری می‌نمایند تا بازگشت نماید‪ .‬بعض‡‡ی دیگ‡‡ر‬
‫خود را پیوسته به سنگهای داغ می‌چسبانند ت‡‡ا از ش‡‡دت گرم‡‡ا بمیرن‡‡د‪ .‬بعض‡‡ی را آن‬
‫قدر نزدیک آتش نگه می‌دارند كه تمام چربی بدنش ذوب شده بیهوش می‌افتد‪.‬‬
‫بعضیشان از گوشت س‡‡اق و ران خ‡‡ود تك‡‡ه تك‡‡ه می‌ُب رد و در آتش می‌ان‡‡دازد‪ ،‬ت‡‡ا‬
‫م‡‡یرد‪ ،‬و م‡‡ردم تعری‡‡ف و تمجی‡‡دش می‌كنن‡‡د و آرزو می‌نماین‡‡د ك‡‡ه ك‡‡اش مق‡‡ام او را‬
‫داشتیم‪ .‬بعضیشان روی توده سرگین خشک ش‡‡ده گ‡‡او می‌ایس‡‡تد و آتش‡‡ش می‌زنن‡‡د ت‡‡ا‬
‫بسوزد‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫عده‌ای از براهمه آب پرستند و می‌گویند آب مایه حیات هم‡‡ه چ‡‡یز اس‡‡ت و ب‡‡ر آن‬
‫سجده می‌َبَر ند‪ .‬بعضیشان تنوری نزدیک آب می‌َك َند و خود را آنجا آتش می‌زند وقتی‬
‫شعله ور شد بر میخیزد و در‌ آب فرو می‌رود‪ ،‬سپس ب‡‡ه تن‡‡ور ب‡‡از می‌گ‡‡ردد و می‡‡ان‬
‫آتش می‌نش‡یند ت‡ا بم‡یرد‪ .‬و ه‡ر گ‡اه در فاص‡‡له آب و آتش بم‡یرد خ‡انواده‌اش غمگین‬
‫می‌شوند كه از بهشت محروم شد و اگر در آب یا آتش بمیرد گ‡‡واهی می‌دهن‡‡د ك‡‡ه ب‡‡ه‬
‫بهشت وارد شد‪.‬‬
‫و كس‡‡انی هس‡‡تند ك‡‡ه خ‡‡ود را ب‡‡ا تش‡‡نگی و گرس‡‡نگی می‌كش‡‡ند‪ ،‬از ش‡‡دت ض‡‡عف‬
‫نخست از راه رفتن عاجز می‌شوند س‡‡پس از نشس‡‡تن‪ ،‬س‡‡پس از ح‡‡رف زدن‪ ،‬آن گ‡‡اه‬
‫حواس از كار می‌افتد‪ ،‬سپس شخص مطلقًا بی‌حركت شده می‌میرد‪ .‬بعضیشان سر ب‡‡ه‬
‫ص‡‡حرا می‌گ‡‡ذارد و آن ق‡‡در بی‌ه‡‡دف پیش می‌رود ت‡‡ا بم‡‡یرد‪ .‬بعضیش‡‡ان خ‡‡ود را در‬
‫رودخان‡‡ه غ‡‡رق می‌كن‡‡د‪ .‬بعض‡‡ی خویش‡‡تن را عم‡‡ری از معاش‡‡رت زن‡‡ان مح‡‡روم‬
‫می‌دارند‪ .‬بعضی عریانند وجز عورت خود را نمی‌پوشانند‪.‬‬
‫در هند یک كوه بلند هست و در پای آن درختی و زیر آن درخت مردی نشس‡‡ته و‬
‫كتابی می‌خواند كه در آن نوشته است‪ :‬خوشا به حال كسی كه از این كوه باال برود و‬
‫شكم خود را پاره كند و به دست خود روده‌های خود را بیرون بكشد‪ .‬بعضیشان پ‡‡اره‬
‫س‡‡نگها برداش‡‡ته ب‡‡ا آن تن خ‡‡ویش را می‌خراش‡‡د و می‌كوب‡‡د ت‡‡ا بم‡‡یرد و حاض‡‡ران‬
‫می‌گویند‪ :‬خوشا به حال تو! و نیز دو نهر دارند ك‡‡ه ع‡ده‌ای از عب‡‡ادت كنن‡‡دگان روز‬
‫عید آنجا می‌روند و در آنجا كسانی هستند كه جامه عبادت كنندگان را برگرفته ایشان‬
‫را بر روی می‌افكنن‡د و دو نیم‡ه ك‡رده ه‡ر نیم‡ه را ب‡ه یكی از دو نه‡ر می‌اندازن‡د و‬
‫می‌گویند هر دو نیمه به بهشت می‌رود‪.‬‬
‫و از جمله ایشان كس باشد كه راهی بیابان شود و جمعی بدرقه‌اش كنند چون تنه‡‡ا‬
‫شود و ب‡‡ه س‡‡توه آی‡‡د ی‡‡ک ج‡‡ای نش‡‡یند‪ .‬پرن‡‡دگان ش‡‡كاری و الش‡‡خورها دورش جم‡‡ع‬
‫می‌شوند‪ ،‬و خود او شروع می‌كند به كندن لباس‡‡هایش‪ ،‬لخت می‌ش‡‡ود و دراز می‌كش‡‡د‬
‫و پرن‡‡دگان ب‡‡ه خ‡‡وردن گوش‡‡ت او می‌پردازن‡‡د و در تم‡‡ام این م‡‡دت جم‡‡اعت از دور‬
‫ناظر او هستند‪ .‬وق‡‡تی ك‡‡ار الش‡‡خورها تم‡‡ام ش‡‡د و پراكن‡‡ده ش‡‡دند جم‡‡اعت می‌آین‡‡د و‬
‫استخوانهای آن شخص را می‌برند و می‌سوزانند و ب‡‡ه آن ت‡‡برک می‌جوین‡‡د‪ .‬و از این‬
‫قبیل كارها ایشان را بسیار است كه ابومحمد نوبختی در كتاب خود ذكر كرده است‪.‬‬
‫و عجیب اینكه هندیان مردمی هستند كه حكمت از ایشان فراگرفته و دق‡‡ایق علمی‬
‫و عملی از ایش‡‡ان اخ‡‡ذ گردی‡‡ده؛ ام‡‡ا ش‡‡یطان ایش‡‡ان را ب‡‡ه این مس‡‡یر كش‡‡انیده اس‡‡ت‪.‬‬
‫بعضی هندیان معتقدند كه بهشت سی و دو درجه است و اه‡ل بهش‡ت در پ‡ایین ت‡رین‬
‫درجه چهار صد و س‡ی و س‡ه ه‡زار وششص‡د و بیس‡ت س‡ال می‌مانن‡د‪ ،‬و در درج‡ه‬
‫بعدی دو برابر و همچنین تا آخر‪ ...‬و ن‡‡یز جهنم س‡‡ی دو دو درج‡‡ه اس‡‡ت ك‡‡ه ش‡‡انزده‬
‫قسمتش زمهریر است با انواع عذاب آن و شانزده قسمتش آتش است با ان‡‡واع ع‡‡ذاب‬
‫آن‪.‬‬
 ‫‪63‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫تلبيس ابليس بر يهود‬

‫ابلیس یهودیان را در خیلی چیزها فریفته است ك‡‡ه بعض‡‡ی را ب‡‡ه عن‡‡وان نمون‡‡ه ذك‡‡ر‬
‫می‌كنیم‪ .‬از آن جمله است تشبیه خالق به خلق‪ .‬ابوعبدهللا بن حامد نقل می‌كند كه یهود‬
‫می‌پندارند‪ ،‬خداوند مردی است كه از ن‡‡ور ك‡‡ه ب‡‡ر كرس‡‡ی ن‡‡ور نشس‡‡ته و ب‡‡ر س‡‡رش‬
‫تاجی از نور است و همه اعضایش مثل آدمی است‪ .‬دیگر از فریبهای ابلیس بر یهود‬
‫این است كه گفته اند‪ُ :‬عَز یر فرزن‡‡د خداس‡‡ت‪ ،‬و اگ‡‡ر می‌دانس‡‡تند ك‡‡ه حقیقت فرزن‡‡دی‬
‫چیست و فرزند در واقع جزئی از پدر و مادر اس‡‡ت والزم می‌آی‡‡د ك‡‡ه خداون‡‡د دارای‬
‫اجزاء متعدد بوده است ُعَز یر با طعام زنده بوده است در حالی كه خدا چنین نیس‡‡ت و‬
‫همه چیز قائم به وجود خداست‪ .‬و در مورد ُعَز یر از آن رو دچار اشتباه ش‡دند ك‡ه او‬
‫بع‡‡د از م‡‡رگ زن‡‡ده ش‡‡د و ت‡‡ورات را از حف‡‡ظ خوان‡‡د‪ .1‬دیگ‡‡ر از فریبه‡‡ای ابلیس ب‡‡ر‬
‫یهودیان اینكه پس از نجاتشان از چنگ فرعون و دی‡دن آن هم‡ه معج‡زات از موس‡ی‬
‫‪ ‬باز هم با مشاهده اقوامی كه بت می‌پرستیدند از موسی ‪ ‬تقاضا نمودند كه ب‡‡رای‬
‫ما هم خدایانی مثل این‡‡ان ق‡‡رار ب‡‡ده‪ ،2‬و چ‡‡ون موس‡‡ی ‪ ‬منعش‡‡ان ك‡‡رد آن ه‡‡وس در‬
‫دلشان باقی بود تا به صورت پرستش گوساله زرین جلوه نمود‪ .‬و این همه دو انگیزه‬
‫داشت‪ :‬یكی جهل ایشان نسبت به عظمت خالق‪ ،3‬دیگر غالب بودن «حس» بر ایش‡‡ان‬
‫و دور بودن از عقل‪.‬‬
‫دیگر از فریب‌های ابلیس بر یهود آن است كه معتقدن‡‡د ش‡‡رایع نس‡‡خ نمی‌ش‡‡ود‪ ،‬ب‡‡ا‬
‫آنكه خودشان می‌گویند در شریعت آدم ازدواج با خ‡‡واهر مج‡‡از ب‡‡وده همچنانك‡‡ه ك‡‡ار‬
‫كردن در روز شنبه جایز بوده و هر دو در شریعت موسی ‪ ‬ممنوع است‪.‬‬
‫دیگر آنكه مدعی شده اند ك‡‡ه جهنم ج‡‡ز چن‡‡د روزی م‡‡ا را نمی‌س‡‡وزاند‪ ،4‬و آن ب‡‡ه‬
‫تع‡داد روزه‡ایی اس‡ت ك‡ه گوس‡اله پرس‡تیدند! دیگ‡ر انك‡ار ایش‡ان اس‡ت از نش‡انیها‪،‬‬
‫همچنانكه با موسی ‪ ‬نیز مخالفت می‌ورزیدند و داود ‪ ‬را متهم به عشقبازی با زن‬
‫« اوریا» كردند‪ .5‬روایت است كه پیغمبر ما – ‪ – ‬یک یهودی جوان دانشمند به نام‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬برای نمونه رک‪ :‬تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی‪ ،‬دانشگاه تهران‪ ،‬ص ‪ -.356‬م‪.‬‬
‫‪َ﴿ -‬و َٰج َو ۡز َنا ِبَبِنٓي ِإۡس َٰٓر ِء يَل ٱۡل َبۡح َر َفَأَتۡو ْا َع َلٰى َقۡو ٖم َيۡع ُكُفوَن َع َلٰٓى َأۡص َناٖم َّلُهۚۡم َق اُلوْا َٰي ُم وَس ى ٱۡج َع ل َّلَن ٓا‬ ‫‪2‬‬

‫ِإَٰل ٗه ا َك َم ا َلُهۡم َء اِلَهۚ‪ٞ‬ة َقاَل ِإَّنُك ۡم َقۡو ‪ٞ‬م َتۡج َهُلوَن ‪[ ﴾١٣٨‬األع‡‡راف‪« .]138 :‬و بنى‌اس‡رائیل را (س‡الم) از‬
‫دریا عبور دادیم (ناگاه) در راه خود به گروهى رس‡‡یدند ك‡‡ه اط‡‡راف بت‌هایش‡‡ان‪ ،‬ب‡‡ا تواض‡‡ع و‬
‫خضوع‪ ،‬گرد آمده بودند‪( .‬در این هنگام‪ ،‬بنى اسرائیل) به موسى گفتند‪ :‬تو هم براى ما معبودى‬
‫قرار ده‪ ،‬همانگون‡ه ك‡ه آنه‡ا معب‡ودان (و خ‡دایانى) دارن‡د! گفت‪ :‬ش‡ما جمعی‡تى جاه‡ل و ن‡ادان‬
‫هستید!»‪.‬‬
‫‪َ﴿ -‬و َقاَلِت ٱۡل َيُهوُد َيُد ٱِهَّلل َم ۡغ ُلوَلٌة﴾ [المائدة‪« .]65 :‬یهود می‌گفتند‪ :‬دست خدا بسته است»‪َ﴿ .‬قاُلٓو ْا‬ ‫‪3‬‬

‫ِإَّن ٱَهَّلل َفِق ي‪ٞ‬ر َو َنۡح ُن َأۡغ ِنَي ٓاُۘء ﴾ [ آل‌عم‡‡ران‪« .]181 :‬و می‌گفتن‡‡د‪ :‬خ‡‡دا فق‡‡یر اس‡‡ت و م‡‡ا اغنی‡‡اء‬
‫هستیم»‪–.‬م‪.‬‬
‫‪َ﴿ -‬و َقاُلوْا َلن َتَم َّسَنا ٱلَّناُر ِإٓاَّل َأَّياٗم ا َّم ۡع ُد وَد ٗة ﴾ [البقرة‪.]80 :‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪5‬‬
‫‪ -‬برای نمونه رک‪ :‬تحقیق ابوالفتوح رازی‪ ،‬ص ‪ – .293‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫عبدهللا بن صوریا را سوگند داد كه آیا به راستی دعوت من آگاهی دارید‪ ،‬گفت‪ :‬آری‪،‬‬
‫اما حسد نمی‌گذارد اقرار نمایند و داستانهای مشابهی در این مضمون هست كه تس‡‡لط‬
‫شیطان را بر یهود در انكار حقاینت پیغمبر ‪ ‬می‌رساند كه با وج‡‡ود بش‡‡ارت ب‡‡ر آن‬
‫حضرت پیش از بعثت‪ ،‬پس از بعثت می‌گفتند‪ :‬این او نیست!‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر نصارى‬
‫فریب‌های ابلیس بر مسیحیان فراوان است از آن جمله این پندار كه خداوند را جوهر‬
‫انگارد‪ ،‬چنانكه یعقوبیه و ملكیه و نسطوریه گفته اند‪ :‬خدا جوهر واحدی است در س‡‡ه‬
‫اقنوم یعنی اب و ابن و روح القدس؛ بعضی گفت‡‡ه ان‡‡د اق‡‡انیم خ‡‡واص اس‡‡ت و بعض‡‡ی‬
‫گفته اند صفات است و بعضی گفته‌اند اشخاص است‪ .‬غافل از اینكه اگ‡‡ر خ‡‡دا ج‡‡وهر‬
‫باشد باید آنهایکه بر جوهر جایز است از قبیل جای گرفتن در مكان و زمان و جنبش‬
‫و آرامش بر خدا روا باشد؛ گذشته از آنك‡‡ه بعض‡‡ی مس‡‡یحیان خ‡‡دا را هم‡‡ان مس‡‡یح و‬
‫مسیح را همان خدا پنداشته‌اند‪.‬‬
‫ابومحمد نوبختی گوید‪ :‬ملكیه و یعقوبیه پندارند كه فرزند مریم‪ ،‬خداست‪ .‬و بعضی‬
‫دیگر را شیطان بدین گونه فریفته كه وی پسر خداس‡ت و بعض‡‡ی گفت‡ه ان‡د مس‡یح دو‬
‫جوهر است یكی قدیم و دیگری ُم ْح َد ْث ‪ ،‬و با این حال اقرار دارند كه مسیح محتاج به‬
‫طعام بوده ونیز وی را به صلیب كش‡‡یده ان‡‡د و نتوانس‡‡ته از خ‡‡ود رف‡‡ع آزار نمای‡‡د‪ ،‬و‬
‫گوین‡‡د اینه‡‡ا مرب‡‡وط ب‡‡ه جنب‡‡ه ناس‡‡وتی مس‡‡یح اس‡‡ت‪ .‬می‌ت‡‡وان پرس‡‡ید ك‡‡ه چ‡‡را جنب‡‡ه‬
‫الهوتیش از جنبه ناسوتیش دفاع نكرده؟‬
‫دیگر از فریب‌های شیطان بر مسیحیان‪ ،‬انكار ایشان است حق‡‡انیت پیغم‡‡بر ‪ ‬م‡‡ا‬
‫را با آنكه در انجیل بشارت به آن حضرت آمده بوده است‪.‬‬
‫باید دانست كه بعضی اهل كتاب (یهود و نصارى) حقانیت پیغمبر ‪ ‬م‡ا را قب‡ول‬
‫دارند اّال اینكه می‌گویند او مبعوث بر عرب بوده است و این فریب دیگ‡‡ری اس‡‡ت از‬
‫شیطان؛ زیرا اگر حضرت را به پیغمبری قبول دارند پیغمبر ‪ ‬خود فرم‡‡وده اس‡‡ت‪:‬‬
‫«بعثت إلي الناس كافة» و نیز بر قیص‡ر و كس‡ری و دیگ‡ر فرمانروای‡ان ع‡رب نام‡ه‬
‫نوشته و به اسالم دعوتشان كرده است‪.‬‬
‫دیگر از فریبهای ابلیس بر یهود و نصارى آنكه خود را فرزن‡‡دان و دوس‡‡تان خ‡‡دا‬
‫می‌خوانند‪ .1‬و می‌گویند‪ :‬ب‡‡ه همین س‡‡بب خداون‡‡د م‡‡ا را ع‡‡ذاب نمی‌فرمای‡‡د‪ .‬پاس‡‡خ این‬
‫است كه محبت خدا از سنخ محبت بشری نیست‪ ،‬حال آنك‡‡ه اگ‡‡ر از این قبی‡‡ل هم ب‡‡ود‬
‫پیغمبر ‪ ‬خطاب به فاطمه ل فرمود‪« :‬ال أغني عنك من هللا شيئًا»‪.‬‬

‫َّٰٓب‬
‫‪َ﴿ -‬و َقاَلِت ٱۡل َيُهوُد َو ٱلَّنَٰص َر ٰى َنۡح ُن َأۡب َٰٓنُؤ ْا ٱِهَّلل َو َأِح ُؤ ۥُه﴾ [المائدة‪« .]18 :‬یهود و نصارى گفتند‪ :‬م‡‡ا‪،‬‬ ‫‪1‬‬

‫فرزندان خدا و دوستان (خاّص ) او هستیم»‪.‬‬

 ‫‪65‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫تلبيس ابليس بر صابئان‬

‫مؤلف گوید‪ :‬اصل كلمه «صائبة» از «َص َبَأ» است به معنی «َخ َر َج » و اگر در مورد‬
‫ستاره به كار رود معنی «ظهور و پدیدار شدن» را می‌ده‡‡د و «ص‡‡ابئون و ص‡‡ابئة»‬
‫یعنی بیرون رفتگان از دین [به اصطالح‪ :‬محرفان]‪ .‬وعلما را در م‡‡ورد آیین ص‡‡ابئه‬
‫ده قول است‪:‬‬
‫اول‪ -‬صابئه قومی بوده اند بین نصارى و مجوس‪.‬‬
‫دوم‪ -‬صابئه قومی بوده‌اند بین یهود و مجوس‪.‬‬
‫سوم ‪ -‬صائبه قومی بوده اند بین یهود و نصارى‪ .‬این سه قول از مجاه‡‡د نق‡‡ل ش‡‡ده‬
‫است‪.‬‬
‫چهارم‪ -‬صابئه قومی بوده اند از نصارى با عقای‡‡دی مالیم‡‡تر‪ .‬این ق‡‡ول را از ابن‬
‫عباس ب نقل كرده اند‪.‬‬
‫پنجم‪ -‬صابئه قومی بوده اند از مشركان كه كتاب آسمانی نداش‡‡ته ان‡‡د‪ .‬این ق‡‡ول از‬
‫مجاهد نقل شده است‪.‬‬
‫ششم‪ -‬صابئه همچون مجوس‌اند‪ .‬این قول از حسن (بصری) است‪.‬‬
‫هفتم‪ -‬صابئه فرقه‌ای از اهل كتابند كه كتابشان زبور است‪ ،‬این قول از ابوالعالی‡‡ه‬
‫است‪.‬‬
‫هشتم‪ -‬صابئه فرشتگان را می‌پرس‡‡تیده ان‡‡د و رو ب‡‡ه قبل‡‡ه نم‡‡از می‌گذارن‡‡ده ان‡‡د و‬
‫زبور می‌خوانده اند‪ .‬این قول قتاده و ُم قاتل است‪.‬‬
‫نهم‪ -‬صابئه طایفه‌ای از اهل كتابند‪ .‬این قول از سدی است‪.‬‬
‫دهم ‪ -‬صابئه گویند‪ :‬ال اله اال هللا‪ ،‬اما پیام آور و كتاب و اعمال خاصی ندارند‪ .‬این‬
‫قول ابن زید است‪.‬‬
‫این گفتار مفسران بود‪ .‬اما متكلمان را در مورد صابئه گفته‌های گوناگون است از‬
‫جمل‡‡ه آنك‡‡ه اعتق‡‡اد دارن‡‡د‪ ‌:‬هی‡‡والیی هس‡‡ت و ع‡‡الم پیوس‡‡ته و هم‡‡واره از آن س‡‡اخته‬
‫می‌شود؛ و اكثر صابئه [به نقل متكلمان ‌] گفته اند كه عالم محدث نیس‡‡ت‪ ،‬و س‡‡تارگان‬
‫را مالئكه نامیده ان‡د و بعض‡‡ی عن‡وان خ‡دایی داده وعبادتگاهه‡ای ب‡رای ك‡واكب ب‡ر‬
‫پاداشته اند‪ ،‬و گفته می‌ش‡‡ود خان‡‡ه كعب‡‡ه یكی از همانهاس‡‡ت ك‡‡ه عبادتگ‡‡اه زح‡‡ل ب‡‡وده‬
‫است‪ .‬بعضی از صابئه [‌ب‡‡ه نق‡‡ل متكلم‡‡ان ‌] گفت‡‡ه ان‡‡د خ‡‡دا ج‡‡ز ب‡‡ه نفی وص‡‡ف نش‡‡ود‬
‫چنانكه گوییم‪ ‌:‬خ‡دا مح‡دث و م‡یرا و ن‡ادان و ن‡اتوان نیس‡ت‪ ،‬ت‡ا در ورط‡ه «تش‡بیه»‬
‫نیفتیم‪.‬‬
‫و صابئه را عبادت‌هایی بوده است از جمله س‡‡ه نم‡‡از‪ :‬اولی هش‡‡ت ركعت ب‡‡ا س‡‡ه‬
‫سجده در هر ركعت كه پیش از طلوع آفتاب خوانده می‌شد‪ ،‬دومی و سومی هر ك‡‡دام‬
‫پنج ركعت‪ .‬و نیز یک ماه روزه می‌گرفتن‡‡د ك‡‡ه از هش‡‡تم م‡‡اه آذار ش‡‡روع می‌ش‡‡د‪ ،‬و‬
‫هفت روز كه از نه روز مانده به آخر ك‡‡انون اول ش‡‡روع می‌ش‡‡د و هفت روز دیگ‡‡ر‬
‫كه از هشتم م‡‡اه ش‡‡باط ش‡‡روع می‌ش‡‡د‪ .‬خاتم‡‡ه روزه را ب‡‡ا ص‡‡دقه و قرب‡‡انی برگ‡‡زار‬
‫می‌نمودند و مابقی خرافاتی ك‡‡ه ارزش ذك‡‡ر ك‡‡ردن ن‡‡دارد‪ ،‬گوش‡‡ت قرب‡‡انی را ح‡‡رام‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫می‌دانستند و نیز بر این پندار بوند كه ارواح نیكوكار به سوی ستارگان ث‡‡ابت و ن‡‡ور‬
‫صعود می‌نماید و ارواح بدكار به سوی تاریكی و زیر زمین نزول می‌نمای‡‡د‪ .‬بعض‡‡ی‬
‫دیگر عالم را جاودانه و ثواب و عقاب را به صورت تناسخ جلوه گر می‌دانستند؛ ك‡‡ه‬
‫احتیاج به رّد این تصورات نیست‪ .‬و نیز ابلیس بر گروهی از ص‡‡ابئه ام‡‡ر را مش‡‡تبه‬
‫نموده به طوری كه كمال آدمی را در برقرار رابط‡‡ه و تناس‡‡ب می‡‡ان او ب‡‡ا روانه‡‡ای‬
‫آس‡‡مانی و موج‡‡ودات روح‡‡انی از طری‡‡ق پ‡‡اكیزگی و نی‡‡ایش و ك‡‡اربرد دس‡‡تورهای‬
‫خاص پنداشته اند‪ ،‬و به تنجیم (= اخترگزاری) و تسخیر ستارگان پرداخته ان‡‡د ب‡‡رای‬
‫این استدالل كه باید واسطه‌ای میان خدا و خلق باشد و باید آن واس‡‡طه روح‡‡انی باش‡‡د‬
‫نه جسمانی‪ ،‬این است كه بیک تناسب قدسی میان خ‡‡ود ب‡‡ا آن می‡‡انجی آس‡‡مانی ایج‡‡اد‬
‫می‌كنیم تا وسیله نزدیكی به خ‡‡دا باش‡‡د! این‡‡ان ض‡‡منًا رس‡‡تاخیز جس‡‡مانی را هم منك‡‡ر‬
‫نیستند‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر مجوس‬
‫یحیی بن بشیر نهاوندی گویــد‪ :‬نخستین پادشاه مجوس ك‡‡ومرث [‌مش‡‡هور‪ :‬كی‡‡ومرث ‌]‬
‫است كه دین آورشان نیز ب‡وده و م‡دعیان پی‡ام آوری پی در پی آمدن‡د ت‡ا از آن می‡ان‬
‫زردتشت شهرت یافت‪ .‬مجوس می‌گفتند‪ ‌:‬خداوند شخص‡‡ی [ذاتی] روح‡‡انی اس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫ظهور كرده و با او اشیاء كامال روحانی پدیدار شده اند پس خدا با خود گفت‌‪ :‬دیگری‬
‫را نرسد كه چنین چیزها كه من ابداع كردم ابداع كن‡‡د‪ .‬و از این اندیش‡‡ه ك‡‡ه متض‡‡من‬
‫انكار قدرت غیر بود ظلمت زاده شد و ظلمت با خدا به معارض‡‡ه برخاس‡‡ت‪ .‬ازجمل‡‡ه‬
‫سنتها كه زردتشت نهاد آتش پرستی و نماز بردن بر خورشید است؛ با این تأوی‡‡ل ك‡‡ه‬
‫خورشید ملكه عالم [جهان بانو]‌ است‪ ،‬شب را می‌برد و روز می‌آرد و گیاه و ج‡‡انور‬
‫بدان زنده و گرم می‌شوند‪ .‬زردتشیان به احترام خاک‪ ،‬م‡‡رده را درآن دفن نمی‌كردن‡‡د‬
‫و می‌گفتند‪ ‌:‬منشأ جانداران است نباید آلوده‌اش كرد‪ ،‬همچنین به پاِس حرمت آب با آن‬
‫م‡‡رده را نمی‌شس‡‡تند و می‌گفتن‡‡د‪ :‬این مای‡‡ه زن‡‡دگانی اس‡‡ت و پیش از شستش‡‡و ب‡‡ا آب‬
‫می‌باید برای تبرک با پیشاب گاو شستشو می‌نمودند‪ ،‬و هر چه كهنه تر بود با ب‡‡ركت‬
‫تر بود‪.‬‬
‫و همچنین آب دهان در آب نمی‌افكندند و ازدواج با م‡‡ادران را ج‡‡ایز می‌ش‡‡مردند‪،‬‬
‫و چون شوهر می‌مرد پسرش در ازدواج او تقدم داش‡‡ت و اگ‡‡ر پس‡‡ر نداش‡‡ت از م‡‡ال‬
‫مرده مردی را اجیر می‌نمود (تا وظیفه شوهری به جای آرد) و جایز می‌دانس‡‡تند ك‡‡ه‬
‫یک مرد تا یكهزار و یكصد زن بگیرد‪ .‬و پاک شدن زن از حیض چ‡‡نین ب‡‡ود ك‡‡ه ب‡‡ه‬
‫آتش‡‡‡كده می‌رفت و دین‡‡‡اری ب‡‡‡ه موب‡‡‡ذ می‌داد و او زن را روی چه‡‡‡ار دس‡‡‡ت و پ‡‡‡ا‬
‫می‌ایستانید و به انگشت فرجش را پاک می‌كرد‪.‬‬
 ‫‪67‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫و اباحت در امر زنان را مزدک به روزگار قباد اظهار كرد و هر زنی برای ه‡‡ر‬
‫كس كه بخواهدش روا شمرد‪ 1‬و خود با زنان قباد نكاح كرد تا عام‡‡ه در م‡‡ورد دیگ‡‡ر‬
‫زنان بدو اقتدا كنند‪ .‬و چون نوبت مادر انوشیروان رسید م‡‡زدک ب‡‡ه قب‡‡اد گفت‪ :‬او را‬
‫هم بیرون بیار كه اگر مانع ش‡‡وی معل‡‡وم می‌ش‡‡ود ایم‡‡انت كام‡‡ل نش‡‡ده اس‡‡ت‪ ،‬و قب‡‡اد‬
‫خواست آن زن را بیرون آورد و تسلیم مزدک كند انوشیروان گری‡‡ه كن‡‡ان پیش چش‡‡م‬
‫پدرش بر پای مزدک افت‡اد ك‡ه از م‡ادرش در گ‡ذرد‪ .‬قب‡اد ب‡ه م‡زدک گفت ك‡ه مگ‡ر‬
‫نگفتی «مؤمن» را نباید از آنجه دلش می‌خواهد من‡‡ع نم‡‡ود؟ م‡‡زدک گفت‪ :‬آری‪ ،‬قب‡‡اد‬
‫گفت‪ :‬پس مادر انوشیروان را به خود او واگذار‪ .‬مزدک گفت‪ :‬مادر انوشیروان را به‬
‫او بخشیدم‪ .‬و انوش‡‡یروان چ‡‡ون ب‡‡ه حك‡‡ومت رس‡‡ید مزدكی‡‡ان را ن‡‡ابود ك‡‡رد‪ .‬م‡‡زدک‬
‫مردار خواری را هم تجویز كرده بود‪.‬‬
‫دیگر از عقاید مجوس این است ك‡‡ه زمین از س‡‡مت پ‡‡ایین نه‡‡ایت ن‡‡دارد و آس‡‡مان‬
‫راز پوست شیاطین است‪ ،‬و رعد ناله عفریتان محبوس در آسمانهاست‪ .‬این عفریت‡‡ان‬
‫كه كوهها استخوان و دریاها خون و پیشابشان است در جنگ اسیر شدند‪.‬‬
‫به روزگار انتقال دولت اموی به عب‡اس‪ ،‬از مجوس‡یان یكی س‡ر ب‡ر آورد و خلقی‬
‫را بفریفت بر او ماجراها گذشت كه ذكرش طول دارد و او آخ‡‡رین كس اس‡‡ت ك‡‡ه از‬
‫مجوسان برخاسته‪.2‬‬
‫بعضی علما مجوس را اه‡ل كت‡اب (آس‡مانی) دانن‡د و گوین‡د چ‡ون در دین ب‡دعت‬
‫ورزیده از خود آیینی برساختند كتابشان به آسمان بازگردانده شد‪.‬‬
‫از طرفه ترین تلبیس‌های ابلیس بر آنان این است كه چ‡‡ون در كاره‡‡ا خ‡‡یر و ش‡‡ر‬
‫دیدند‪ ،‬شیطان در نظرشان چنین جلوه داد كه آفرینن‡‡ده خ‡‡یر نمی‌توان‡‡د هم‡‡ان آفرینن‡‡ده‬
‫‌شر باشد‪ .‬لذا دو خدا قایل شدند‪ .‬یكی نور كه حكیم است و جز نیكی از او سر نزن‡‡د و‬
‫دیگر شیطان (اهریمن كه ظلمت است و جز شر از او سر نزده (رجوع شود به آنچه‬
‫از ثنویه گفتیم و جواب دادیم)‪.‬‬
‫بعضی از ایشان گفتند‪ :‬از آفریدگار قدیم جز خیر پدید نیاید و شیطان (اه‡‡ریمن) ك‡‡ه‬
‫هر چه می‌كند شّر است‪ُ ،‬م ْح َدث است‪ .‬در پاسخ اینان گوییم‪‌:‬اگرشیطان را مخلوق نور‬
‫قدیم می‌دانید‪ ،‬چگونه آفریدگار نیكوكار سر همه بدیها را آفریده است؟ بعضی گفت‡‡ه ان‡‡د‬
‫كه آفریدگار‪ ،‬نور است و او با خود اندیشید كه بیم دارم كسی در ملک من پدید آی‡‡د ك‡‡ه‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬صرف نظر از اینكه پس از قیام مزدكیان ممكن است اف‡‡راط كاری‌ه‡‡ا و تجاوزه‡‡ایی رخ داده‬
‫باشد‪ ،‬تا آنجا كه از تواریخ موجود بر می‌آید مزدک شخصًا مرد پارس‡‡ایی ب‡‡وده و ظ‡‡اهرًا آنچ‡‡ه‬
‫دشمناِن طبقاتی مزدک به عنوان اباحت و اشتراک زنان بدو بس‡‡ته‌اند گش‡‡ودن در حرمس‡‡راهای‬
‫شاهان و اشراف و آزاد كردن زنان و كنیزان احتكار شده برای ازدواج با هر كه خواهن‡‡د ب‡‡وده‬
‫است؛ حرمسراهایی كه گاه یكه‡‡زار و یكص‡د زن و كن‡‡یز را ش‡امل می‌ش‡ده اس‡ت! س‡ركوبی و‬
‫كشتار مزدكیان در زمان انوشیروان را هم به تصفیهء خرده حساب شخصی نسبت دادن‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬از كسانی كه در حدود زمانی مورد اشارهء مؤلف به عنوان احیاء و اص‡‡الح آیینه‡‡ای گذش‡‡ته‬
‫برخاسته اند‪ ،‬بیافرید و خّد اش و سنباد واستاذسیس و اسحاق ترک و مقنع‪ ...‬را می‌توان نام برد‪.‬‬
‫–م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫با من ضدیت كند؛ از همین اندیشه بد اهریمن پدی‡د آم‡د‪ .‬مؤل‡ف گوی‡د‪ :‬ش‡یطان راض‡ی‬
‫است كه او را شریک خدا بخوانند ولو صفت بد بدو دهند!‪.‬‬
‫نوبختی از قول بعضی مجوسان می‌آورد كه خالق در چیزی شک ك‡‡رد و ش‡‡یطان‬
‫از آن شک «بود» شد‪ .‬بعضی دیگر پنداشته اند كه یزدان و اه‡ریمن دو جس‡م قدیمن‡د‬
‫كه در فاصله‌شان فض‡ایی ب‡ود و جه‡ان از آف‡ات پ‡اک و اه‡ریمن از آن دور ب‡ود‪ .‬ت‡ا‬
‫اهریمن چاره كرد و با لشكریان خود آسمان را شكافت و یزدان از ایشان بگریخت و‬
‫اهریمن و لشكر یانش یزدان را دنبال كردن‡‡د ت‡‡ا او را محاص‡‡ره نمودن‡‡د و س‡‡ه ه‡‡زار‬
‫سال جنگیدند نه اهریمن بر یزدان دست یافت و نه یزدان توانست ب‡‡ر اه‡‡ریمن چ‡‡یره‬
‫ش‡‡ود‪ .‬ت‡‡ا ب‡‡ه این ق‡‡رار مص‡‡الحه كردن‡‡د ك‡‡ه هفت ه‡‡زار س‡‡ال جه‡‡ان ب‡‡ه اه‡‡ریمن و‬
‫لشكریانش واگذار شود و یزدان مصلحت در تحّم ل آزار اهریمن دید‪ .‬تا آن ش‡‡رط ب‡‡ه‬
‫سرآید و تا به سر آمدن آن قرار مردم گرفتار بدیهایند و پس از آن به بهشت اولیه ب‡‡ر‬
‫می‌گردند وشرط اهریمن این بود كه به هرگونه بدی دستش گشاده باش‡‡د‪ .‬و از آن پس‬
‫یزدان واهریمن شمشیرهای خود را هر دو به دو معتمد طرفین سپرده گفتند‪ :‬هر كس‬
‫نقض عهد نمود بكش‡‡یدش! بیش از این م‡‡وجب تض‡‡ییع وقت اس‡‡ت‪ .‬اكن‡‡ون ب‡‡ه كش‡‡ف‬
‫بعضی تلبیسهای ابلیس در این پریشانگوییها می‌پردازیم‪:‬‬
‫شگفت آنكه آفریدگار را «خیر» نامند آن گاه گوین‡‡د از او اندیش‡‡ه زش‡‡تی س‡‡ر زد‪،‬‬
‫بدین گونه روا باش‡‡د ك‡‡ه از اندیش‡‡ه اه‡‡ریمن ن‡‡یز فرش‡‡ته‌ای پدی‡‡د آی‡‡د! گذش‡‡ته از این‪،‬‬
‫می‌پرسیم آیا می‌شود تصور كرد كه اهریمن به وعده خود وفا بكند؟ هر گ‡‡اه بگوین‡‡د‪:‬‬
‫آری‪ ،‬گوییم‪ :‬چگونه وفای به عهد كه امری است ستوه‪ ،‬از اهریمن كه جز شر نكن‡‡د‪،‬‬
‫به وجود آمد؟ و اگ‡‡ر گوین‡‡د ك‡‡ه ب‡‡ه وع‡‡ده خ‡‡ود وف‡‡ا نكن‡‡د‪ ،‬گ‡‡وییم‪ :‬پس ب‡‡اقی گذاش‡‡تن‬
‫اهریمن و سپردن جهان بدو خالف حكمت ب‡‡وده اس‡‡ت؛ وانگهی چگون‡‡ه اه‡‡ریمن ك‡‡ه‬
‫طاعت یزدان نمی‌كند از آن دو معتم‡د فرم‡ان ب‡رد؟ و چگون‡ه كش‡ته ش‡دن خ‡دا قاب‡ل‬
‫تصور است؟ و اگر نه این ب‡‡وده ك‡‡ه می‌خواس‡‡تیم خوانن‡‡ده را س‡‡یر و تماش‡‡ا دهیم ك‡‡ه‬
‫چگونه شیطان با عقول آدمیان بازی كرده‪ ،‬ذكر اینها بی‌معنی و بی‌فایده بود‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر منجمان و فلكيان‬
‫ابومحمد نوبختی گوید‪ :‬جمعی بر آن رفته اند كه فلک قدیم است و آفریدگار ن‡‡دارد‪ ،‬و‬
‫جالینوس از عده‌ای نقل می‌كند كه تنها ُز حل را قدیم می‌دانستند‪ .‬گ‡‡روهی ب‡‡ر آنن‡‡د ك‡‡ه‬
‫فلک طبیعت محض است یعنی حرارت و برودت و تری و خش‡‡كی در آن راه ن‡‡دارد‬
‫همچنین سبک یا سنگین نیست [‌بی وزن اس‡‡ت]‌‪ .‬بعض‡‡ی ب‡‡ر آنن‡‡د ك‡‡ه فل‡‡ک ج‡‡وهری‬
‫آتش‡‡ین اس‡‡ت ك‡‡ه ب‡‡ه ن‡‡یروی دوران از زمین بركن‡‡ده ش‡‡ده اس‡‡ت‪ .‬بعض‡‡ی برآنن‡‡د ك‡‡ه‬
‫ستارگان از جسمی سنگ مانن‡‡د هس‡‡تند و بعض‡‡ی گوین‡‡د س‡‡تارگان جس‡‡م اب‡‡ر مانن‡‡دی‬
‫هستند كه شبها برافروخته و مث‡‡ل زغ‡‡ال مش‡‡تعل می‌ش‡‡ود و روز خ‡‡اموش می‌گ‡‡ردد‪.‬‬
‫بعضی گفته اند كه جسم ماه از آتش و هوا تشكیل شد‪ .‬بعضی دیگر گفته‌ان‡‡د ك‡‡ه فل‡‡ک‬
‫كره‌ای است ساخته شده از آب و هوا و آتش و دو حركت دارد‪ :‬از مشرق ب‡‡ه مغ‡‡رب‬
 ‫‪69‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫و از مغرب به مشرق‪ .‬و گفته اند كه زحل در س‡ی س‡ال و مش‡تری در ح‡دود دوازده‬
‫سال و مریخ در دو سال و خورش‡‡ید و زه‡‡ره وعط‡‡ارد در ی‡‡ک س‡‡ال و م‡‡اه در س‡‡ی‬
‫روز فلک را دور می‌زند‪.‬‬
‫بعضی دیگ‡‡ر افالک را مرب‡‡وط ب‡‡ه هفت س‡‡یاره دانس‡‡ته گفت‡‡ه ان‡‡د آن فلكی ك‡‡ه در‬
‫سمت ماست و به ما نزدیكتر است فلک قمر است‪ ،‬سپس فل‡‡ک عط‡‡ارد‪ ،‬س‡‡پس فل‡‡ک‬
‫زهر‪ ،‬سپس فلک خورشید‪ ،‬سپس فلک مریخ‪ ،‬سپس فلک مشتری‪ ،‬سپس فلک زح‡‡ل‪،‬‬
‫آن گاه فل‡‡ک س‡‡تارگان ث‡‡ابت‪ .‬در ان‡‡داز ‌ه ج‡‡رم ك‡‡وكب ن‡‡یز اختالف نظ‡‡ر هس‡‡ت اك‡‡ثر‬
‫فالسفه گفته اند كه جرم خورشید از همه ستارگان بزرگ‌ت‡‡ر اس‡‡ت و تقریب‡ًا یكص‡‡د و‬
‫شصت و شش براب‡ر زمین می‌باش‡د و ه‡ر ی‡ک از س‡تارگان ث‡ابت ح‡دود چه‡ل ون‡ه‬
‫برابر زمین است‪ ،‬مشتری حدود هش‡تاد و دو براب‡ر زمین و م‡ریخ ی‡ک و نیم براب‡ر‬
‫زمین است‪ .‬و نیز گفته‌اند از هر نقطه باالی فلک شروع كنیم و دور بزنیم تا دوب‡‡اره‬
‫به آن برسیم یكصد و یكهزار و شص‡‡ت و چه‡‡ار فرس‡‡نگ اس‡‡ت‪ .‬بعض‡‡ی گفته‌ان‡‡د ك‡‡ه‬
‫فلک زنده است و آسمان جاندار است و هر ستاره‌ای َنْفِس خاص خود را دارد‪.‬‬
‫فیلسوفان پیشین خیر وشر را ب‡ه س‡تارگان نس‡بت داده و ب‡ر حس‡ب نحس ی‡ا س‡عد‬
‫بودن ستاره‌ای منع یا عطا را از ناحیه آنها می‌دانستند و می‌گفتند زنده و فّع ال هس‡‡تند‬
‫و در نفوس تأثیر می‌گذارند‪.1‬‬
‫تلبيس ابليس بر منكران رستاخيز‬
‫ابلیس بسیاری را فریفته كه منكر رستاخیز شده ان‡‡د و از اینك‡‡ه بع‡‡د از پوس‡‡یده ش‡‡دن‬
‫بازگردانده شویم اظهار دهشت نموده‌اند‪ .‬و شیطان برای ایشان دو شبهه اقام‡‡ه نم‡‡وده‬
‫یكی ناتوان ب‡‡ودن و ض‡‡عف م‡‡اده ازاینك‡‡ه قاب‡‡ل برگش‡‡ت باش‡‡د‪ ،‬دیگ‡‡ر اختالط اج‡‡زاء‬
‫مختلف بدن در اعماق زمین‪ .‬قرآن از شبهه اول چنین یاد كرده‪َ﴿ :‬أَيِع ُد ُك ۡم َأَّنُك ۡم ِإَذ ا ِم ُّتۡم‬
‫َو ُك نُتۡم ُتَر اٗب ا َو ِع َٰظ ًم ا َأَّنُك م ُّم ۡخ َر ُجوَن ‪[ ﴾٣٥‬المؤمنون‪« .]36-35 :‬آیا پیغمبر شما را وع‡‡ده‬
‫می‌دهد كه پس از مردن و خاک شدن و جدا شدن استخوانها باز (از گورتان) ب‡‡یرون آورده‬
‫می‌شوید؟ هیهات از آنچه به شما وعده می‌دهند»‪ .‬و به شبهه دوم از ق‡‡ول منك‡‡ران چ‡‡نین‬
‫اشاره نموه‪َ﴿ :‬و َق اُلٓو ْا َأِء َذ ا َض َلۡل َنا ِفي ٱَأۡلۡر ِض َأِء َّن ا َلِفي َخ ۡل ٖق َجِد يِۢد ۚ َب ۡل ُهم ِبِلَق ٓاِء َر ِّبِهۡم‬
‫َٰك ِفُروَن ‪[ ﴾١٠‬السجدة‪« .]10 :‬آیا هنگامی ك‡‡ه در زمین گم ش‡‡دیم (و اج‡‡زاء م‡‡ا پراكن‡‡ده و‬
‫بی‌نش‡‡ان ش‡‡د) ا ب‡‡ه ص‡‡ورتی دیگ‡‡ر ب‡‡از آفری‡‡ده می‌ش‡‡ویم؟»‪ .‬و م‡‡ذهب اك‡‡ثر جاهلی‡‡ان در‬
‫موضوع رستاخیز همین بوده است‪ ،‬چنانكه شاعر گفته است‪:‬‬
‫«پیغمبر ما را خبر می‌دهد كه بزودی زنده خواهیم شد‪.‬‬
‫اما حیات مردگان و جمجمه‌ها چگونه خواهد بود؟»‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬بعضی اندیشمندان در قرن پنجم وششم این اعتقاد خرافی را منكر گردیدند ب‡‡ه ط‡‡وری ك‡‡ه در‬
‫رباعیات منسوب به خیام و ح‡‡تی در مقام‡‡ات حمی‡‡دی (مقام‡‡ة بین الط‡‡بیب والمنجم) ب‡‡ه «م‡‡دّبر‬
‫بودِن نجوم و كواكب» مورد تعریض و تمسخر واقع شده است‪ – .‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫و دیگری [‌ابن الّز بعری] سروده است‪:‬‬
‫ح‡‡ديث خــرافــة يـا اّم عمـــرو‬ ‫حيـــاة ثم مـــوت ثم بعث‬

‫اما در پاسخ اشكال اول باید گفت كه مگر ن‡‡ه خلقت اولی‡‡ه بش‡‡ر از نطف‡‡ه اس‡‡ت‪ ،‬و‬
‫اصل آدمیان خ‡‡اک اس‡‡ت؟ و این ق‡‡درت خداس‡‡ت ك‡‡ه از چیزه‡‡ای بی‌ارزش و مبت‡‡ذل‬
‫موجودات زیبا و عالی میسازد‪ ،‬پس باید توانایی خالق را در نظ‡‡ر گ‡‡رفت ن‡‡ه ض‡‡عف‬
‫ماده را‪ .‬و به همین روش شبهه دوم را هم می‌توان دف‡‡ع ك‡‡رد و ج‡‡واب داد‪ :‬نمی‌بینی‡‡د‬
‫كه چگونه برداه طال را از میان خاک با جی‡‡وه جم‡‡ع می‌كنن‡‡د‪ ،‬چگون‡‡ه خ‡‡دایی ك‡‡ه از‬
‫ن‡‡اچیز چ‡‡یز آفری‡‡ده نتوان‡‡د اج‡‡زاء پراكن‡‡ده آدمی را ف‡‡راهم آرد؟ مض‡‡اف ب‡‡ر اینك‡‡ه‬
‫شخصیت و خصوصیت انسان به نفس است نه بدن‪ ،‬چنانكه چ‡‡اق و الغ‡‡ر می‌ش‡‡ود و‬
‫از سن كم به پیری می‌گراید اما هویتش ث‡‡ابت اس‡‡ت‪ .1‬دیگ‡‡ر از دالی‡‡ل ش‡‡گفت انگ‡‡یز‬
‫قدرت خداوند بر بعث مردمان معجزاتی است باالتر از بعث اجساد كه بر دس‡ت پی‡ام‬
‫آورانش جاری كرد‪ ،‬مثل بیرون آمدن اژدها از چ‡‡وب ب‡‡ه دس‡‡ت موس‡‡ی ‪ ‬و ب‡‡یرون‬
‫آمدن شتر از سنگ به دست صالح ‪ ‬و جاندار كردن مرغ گلین به دس‡‡ت عیس‡‡ی ‪‬‬
‫كه این آخری اظهار حقیقت رستاخیز است‪.‬‬
‫شیطان پس از ایجاد تردید در رستاخیز ب‡‡ه ش‡‡رحی ك‡‡ه گذش‡‡ت ش‡‡بهه دیگ‡‡ری در‬
‫اذهان برانگیخت كه به فرض هم زنده شویم عاقبت خوشی خواهیم داشت‪ ،‬چنانكه در‬
‫قرآن از قول عاص بن وائل آمده است‪ُ﴿ ‌:‬أَلوَتَيَّن َم ااٗل َو َو َلًدا﴾ [م‡‡ریم‪« .]77 :‬قطع‡‡ا ب‡‡ه‬
‫من مال و فرزند داده خواهد شد»‪ .‬و از آن ص‡‡ریحتر از ق‡‡ول كس‡‡ی ك‡‡ه در مع‡‡اد ش‡‡ک‬
‫دارد آمده است‪َ﴿ ‌:‬و َم ٓا َأُظُّن ٱلَّس اَع َة َقٓاِئَم ٗة َو َلِئن ُّر ِد دُّت ِإَلٰى َر ِّبي َأَلِج َد َّن َخ ۡي ٗر ا ِّم ۡن َها ُم نَقَلٗب ا‬
‫‪[ ﴾٣٦‬الکهف‪ .]36 :‬یعنی‪« :‬گمان نمی‌كنم كه قیامت بر پا شود‪ ،‬و اگر هم نزد پروردگارم‬
‫بازگردانده شوم حتمًا سرنوشتی بهتر از این خواهم یافت»‪ .‬و استداللشان این بود كه خ‡‡دا‬
‫چون در این دنیا به ما نعمت داده از آخرت هم محروم مان نخواهد ساخت‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬این تصور غلطی است زیرا چه بسا نعمتهایی كه در این دنیا داده از‬
‫باب مهلت دادن و مكر است و دلیل حسن نظر خدا با ش‡‡خص نمی‌ش‡‡ود و چنانك‡‡ه آدم‬
‫فرزند خود را پرهیز می‌دهد اما برده‌اش را در دلخواه وی آزاد بگذارد‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر تناسخيان‬
‫تناسخیان را ابلیس بدین شبهه افكنده كه ارواح اهل خ‡یر پس از خ‡روج از ب‡دن وارد‬
‫بدنهای خوبی می‌شود و آرامش و آسایش می‌یابد و ارواح اهل شر پس از خ‡‡روج از‬
‫بدن وارد بدنهای بدی می‌ش‡‡ود و ب‡‡ه زج‡‡ر و زحمت می‌افت‡‡د‪ ،‬و این عقی‡‡ده در زم‡‡ان‬
‫فرعون پدید آمد‪ .‬ابوالقاسم بلخی گوید‪ ‌:‬اهل تناسخ وقتی دیدند اطفال و حیوانات دچ‡ار‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬یعنی الزم نیست اعادهء آدم با همین اجزاء بدن فعلیش باشد تا صادق آی‡‡د ك‡‡ه این هموس‡‡ت‪– .‬‬
‫م‪.‬‬
 ‫‪71‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫درد و رنج می‌شود با خود گفتند این هیچ دلیلی نمی‌تواند داشته باش‡‡د ج‡‡ز آنك‡‡ه این‡‡ان‬
‫در مرحل ‌ه قبلی زندگانیشان مرتكب گناهانی شده اند و اكنون مجازات می‌شوند‪ .‬غافل‬
‫از اینكه ممكن است آن برای آزمایش دیگران باشد و به خ‡‡ود این‡‡ان ع‡‡وض خ‡‡یر در‬
‫آخرت داده خواهد شد‪ ،‬وانگهی همگی ملک خدایند وهر تصرفی بخواهد می‌كند‪.‬‬
‫یحیی بن بشیر بن عمیر نهاوندی از ق‡‡ول هن‡‡دیان می‌آورد ك‡‡ه نفس وق‡‡تی از ب‡‡دن‬
‫خارج می‌شود هر كه نیكوكار است و كام‡‡ل عی‡‡ار در ع‡‡الم بس‡‡یط می‌مان‡‡د و از دور‬
‫رهایی می‌یابد‪ ،‬و اگر نیكوك‡‡ار ناتم‡‡ام اس‡‡ت ب‡‡ا ش‡‡عاع آفت‡‡اب وارد ی‡‡ک ن‡‡وع س‡‡بزی‬
‫خوردنی میشود كه انسان بخوردش‪ ،‬و نفس نیكوكار ناتم‡‡ام دوب‡‡اره در ب‡‡دنی انس‡‡انی‬
‫متولد می‌شود تا كمال یابد‪ .‬اما هرگاه نفس بدكار است وارد گیاهان چری‡‡دنی می‌ش‡‡ود‬
‫و حیوانات می‌خورندش و در بدن حیوانی متولد می‌ش‡‡ود و ب‡‡ا م‡‡ردن آن ب‡‡ه دیگ‡‡ری‬
‫منتقل می‌گردد تا در رأس هزار سال باز انسان گردد اگر نیكوكار باشد نجات یابد‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬بنگرید ش‡یطان چگون‡ه این الق‡اءات بی‌دلی‡ل را در نظرش‡ان آراس‡ته‬
‫است‪ .‬و ن‡‡یز از اب‡‡وبكر بن فالس (ش‡‡یخ امامی‡‡ه بغ‡‡داد) نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه یكی از امامی‡‡ه‬
‫تناسخی شده بود‪ ،‬روزی نزد او رفتم دیدم ماده گربه سیاهی نزد اوست و او دست بر‬
‫آن گرب‡‡ه می‌كش‡‡ید و پیش‡‡انی آن را می‌خارانی‡‡د و آن گرب‡‡ه همچنانك‡‡ه گربه‌ه‡‡ا عادت‡ًا‬
‫عكس العم‡‡ل نش‡‡ان میدهن‡‡د چش‡‡مانش پ‡‡ر اش‡‡ک ش‡‡ده ب‡‡ود و آن تناس‡‡خی ن‡‡یز بش‡‡دت‬
‫می‌گریست‪ .‬پرسیدم‪ :‬چرا می‌گریی؟ گفت‪ :‬وای بر تو نمی‌بینی كه این گربه وق‡‡تی ب‡‡ه‬
‫سرش دست می‌كشم می‌گری‡‡د؟ این م‡‡ادر من اس‡‡ت‪ ،‬این اس‡‡ت ك‡‡ه ب‡‡ه من می‌نگ‡‡رد و‬
‫می‌گرید‪ .‬و شروع كرد با آن ماده گربه صحبت كردن به نحوی كه گ‡‡ویی آن میفهم‡‡د‬
‫كه این چه می‌گوید و آن گرب‡‡ه هم آهس‡‡ته ص‡‡دا می‌ك‡‡رد‪ .‬راوی گوی‡‡د‌‪ :‬از آن ش‡‡خص‬
‫تناسخی پرسیدم‪ :‬آیا این گربه می‌فهمد كه تو چ‡‡ه می‌گ‡‡ویی؟ گفت‪ :‬آری‪ .‬پرس‡‡یدم‪ :‬ت‡‡و‬
‫می‌فهمی كه او چه ُخ رُخ ر می‌كند؟ گفت‪ :‬نه‪ .‬گفتم‪ :‬در این ص‡‡ورت او انس‡‡ان اس‡‡ت و‬
‫تو مسخ شده‌ای!‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر امت ما در عقايد و آيينها‬
‫ابلیس در عقاید این امت از دو راه دخل و تصرف می‌كند‪ .‬یكی واداشتن‌شان ب‡ه تقلی‡د‬
‫گذش‡‡تگان دیگ‡‡ر تعم‡‡ق و ف‡‡رورفتن در چ‡‡یزی ك‡‡ه قاب‡‡ل درک نیس‡‡ت و منج‡‡ر ب‡‡ه‬
‫پریشانگوییها شده است‪.‬‬
‫اما گروه اول را ابلیس چنین می‌فریب‡د ك‡ه دالی‡ْل ش‡بهه ن‡اک ان‡د و حقیقت معل‡وم‬
‫نیست و تقلید س‡‡المتر اس‡‡ت؛ پیداس‡‡ت ك‡‡ه بیش‡‡تر عامی‡‡ان از این راه هالک می‌ش‡‡وند‪.‬‬
‫یهود و نصارى از پدرانشان و عالمانشان تقلی‡‡د نمودن‡‡د (واز ایم‡‡ان آوردن ب‡‡ه اس‡‡الم‬
‫بازماندند) همچنین جاهلیان؛ و خداوند مذمتشان ك‡رده اس‡ت ك‡ه هرگ‡اه آنچ‡ه پیغم‡بر‬
‫آورده به‡‡تر از آن باش‡‡د ك‡‡ه پ‡‡درانتان را ب‡‡ر آن یافت‡‡ه ای‡‡د‪ ،‬ب‡‡از از پ‡‡درانتان پ‡‡یروی‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫می‌نمایید؟‪ 1‬جای دیگر فرموده است‪ِ﴿ :‬إَّنُهۡم َأۡل َفۡو ْا َء اَبٓاَء ُهۡم َض ٓاِّليَن ‪َ ٦٩‬فُهۡم َع َلٰٓى َء اَٰث ِر ِهۡم‬
‫ُيۡه َر ُع وَن ‪[ ﴾٧٠‬الصافات‪« .]70-69 :‬آنان پدرانشان را در گمراهی یافت‡ه ان‡د و ب‡ر ج‡ای‬
‫پاهای ایشان به سرعت روانند»‪.‬‬
‫بدان كه در تقلید گری‪ ،‬ابطال منفعِت عقل است و تقلی‡‡د اطمین‡‡ان بخش نیس‡‡ت‪ .‬در‬
‫عموم مذاهب این هس‡ت ك‡ه شخص‡ی را ب‡زرگ می‌دارن‡د و از گفته‌ه‡ای او بی‌تأم‡ل‬
‫پ‡‡یروی می‌كنن‡‡د و این عین گم‡‡راهی اس‡‡ت‪ .‬چنانك‡‡ه علی ‪ ‬در ج‡‡واب كس‡‡ی ك‡‡ه ب‡‡ا‬
‫شگفتی می‌پرسید‪ :‬آیا می‌شود كه طلحه و زبیر بر باطل باشند؟ فرمود‪«‌:‬تو در ش‡‡بهه‬
‫افتاده ای‪ ،‬بدان كه حق را با اشخاص نمی‌شناسند‪ .‬خوِد حق را بشناس تا اه‡‡ل ح‡‡ق را‬
‫بشناسی»‪ .‬و از امام احم‡‡د بن حنب‡‡ل نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‪« :‬در مح‡‡دودیت دانش م‡‡رد‬
‫همین بس كه در اعتقادات از دیگران تقلی‡‡د كن‡‡د»‪ .‬و او در مس‡‡أله‌ای ق‡‡ول زی‡‡د ‪ ‬را‬
‫گرفت و قول ابوبكر صدیق ‪ ‬را كنار نهاد‪.‬‬
‫و اگر كسی اعتراض كند كه عوام اهل شناختن دلیل نیستند چگونه تقلید نكنند؟ در‬
‫پاسخ گوییم‪ :‬دالیل اعتقاد واضح است و بر هیچ عاقلی پوشیده نیست (آنچنانكه در رد‬
‫دهریه گفتیم)‪ ،‬اما در فروع پیدا كه عامی نمی‌تواند به ش‡‡ناخت آن برس‡‡د و بای‡‡د تقلی‡‡د‬
‫نماید اال اینكه مقلد در انتخاب مرجع تقلید باید اجتهاد كن‡‡د (عی‡‡نی خ‡‡ود تقلی‡‡د هم بای‡‡د‬
‫تحقیق باشد)‪.‬‬
‫ابلیس پس از آنكه گروهی از گوالن و نادانان را در ورطه تقلید افكن‡‡د و همچ‡‡ون‬
‫گله حیوانات بدان سو كه خواست ران‡‡د‪ ،‬ب‡‡رخی را هم هوش‡‡مند و زی‡‡رک ی‡‡افت و از‬
‫این راه وارد شد كه باقی ماندن بر تقلید زشت است و هر ی‡ک را ب‡ه گ‡ونه‌ای گم‡راه‬
‫ساخت‪ .‬بعضی را بدان گونه كه نباید در ظاهر شرع توقف و درنگ نماین‡‡د؛ و این‡‡ان‬
‫را به طریق فالسفه كشانید تا آنجا كه از اصل اسالم خارج شدند‪ ،‬كه پیشتر قول آن‡‡ان‬
‫را رد كردیم‪ .‬در نظر عده دیگری این سخن را جلوه داد كه جز بدانچ‡‡ه حس دریابن‡‡د‬
‫اعتقادنكنند‪ .‬خطاب به اینان بایدگفت‪ :‬آیا ص‡‡حت همین ق‡‡ول را ب‡‡ه حس دریافت‡‡ه ای‡‡د؟‬
‫اگر بگویند‪ :‬آری‪ ،‬مكابره است؛ زیرا حواس م‡‡ا چ‡‡نین ام‡‡ری را ادراک نك‡‡رده و در‬
‫ادراک حس اختالف نیس‡‡ت‪ .‬و اگ‡‡ر بگوین‡‡د‪ ‌:‬ص‡‡حت این ق‡‡ول را ب‡‡ا وس‡‡یله‌ای غ‡‡یر‬
‫حواس دریافته ایم‪ ،‬خالف قول خود را گفته‌اند‪.‬‬
‫‪َ﴿ -‬بۡل َقاُلٓو ْا ِإَّنا َو َج ۡد َنٓا َء اَبٓاَء َنا َع َلٰٓى ُأَّمٖة َوِإَّنا َع َلٰٓى َء اَٰث ِرِهم ُّم ۡه َتُد وَن ‪َ ٢٢‬و َك َٰذ ِلَك َم ٓا َأۡر َس ۡل َنا ِم ن َقۡب ِل َك‬ ‫‪1‬‬

‫ِفي َقۡر َيٖة ِّم ن َّنِذ يٍر ِإاَّل َقاَل ُم ۡت َر ُفوَهٓا ِإَّنا َو َج ۡد َنٓا َء اَبٓاَء َنا َع َلٰٓى ُأَّمٖة َو ِإَّنا َع َلٰٓى َء اَٰث ِر ِه م ُّم ۡق َتُد وَن ‪َٰ۞ ٢٣‬ق َل‬
‫َأَو َلۡو ِج ۡئ ُتُك م ِبَأۡه َد ٰى ِمَّم ا َو َج دُّتۡم َع َلۡي ِه َء اَبٓاَء ُك ۖۡم َق اُلٓو ْا ِإَّن ا ِبَم ٓا ُأۡر ِس ۡل ُتم ِبِهۦ َٰك ِف ُروَن ‪[ ﴾٢٤‬الخ‡‡رف‪-22 :‬‬
‫‪« .]24‬بلكه آنها مىگویند‪ :‬ما نیاكان خود را بر آئی‡‡نى ی‡‡افتیم‪ ،‬و م‡‡ا ن‡‡یز ب‡‡ه پ‡‡یروى آن‡‡ان ه‡‡دایت‬
‫یافتهایم‪ .‬و این گونه در هیچ شهر و دیارى پیش از تو پیامبر انذاركنندهاى نفرستادیم مگر اینكه‬
‫ثروتمندان مست و مغرور آن گفتند‪ :‬ما پدران خود را بر آئینى یافتیم و به آثار آنان اقتدا مىكنیم‪.‬‬
‫(پیامبرشان) گفت‪ :‬آیا اگر من آیینى هدایتبخشتر از آنچ‡‡ه پ‡‡درانتان را ب‡‡ر آن یافتی‡‡د آورده باش‡‡م‬
‫(باز هم انكار مىكنید)؟!» گفتند‪( :‬آرى‪ )،‬ما به آنچه شما به آن فرستاده شدهاید كافریم!»‪.‬‬
 ‫‪73‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫بعضی را هم ابلیس با فرو رفتن در مباحث كالم و مطالعه آنچه فالسفه نه‡‡اده ان‡‡د‬
‫فریفته كه بدین گونه عیب تقلید از ت‡‡و ب‡‡ر می‌خ‡یزد و از رده ع‡وام خ‡‡ارج می‌ش‡‡وی‪.‬‬
‫احوال متكلمان گونه گون‌هاست‪ ،‬كار اثرشان به شكاكی و بعضیشان به الح‡‡اد كش‡‡یده‬
‫است‪ .‬اینكه فقیهان و عالم‡‡اِن نخس‡‡تین وارد مب‡‡احث كالم نمی‌ش‡‡ده ان‡‡د ن‡‡ه از ن‡‡اتوانی‬
‫بوده‪ ،‬بلكه می‌دیدند رفع تشنگی نمی‌كند بلكه بر عكس تندرست را به ناخوشی گرفتار‬
‫می‌سازد این است كه خودداری كردند‪ .‬بلكه دیگران را هم منع نمودن‡‡د‪ .‬ام‡‡ام ش‡‡افعی‬
‫گذشته از شرک‪ ،‬كالم را از هم‡ه باله‡ا ب‡دتر میدانس‡ت و می‌گفت‪‌« :‬ه‡ر گ‡اه بش‡نوم‬
‫كسی می‌گوید‪ :‬اسم عین مسمی است یا غیر آن؟ گواهی می‌دهم كه از اهل كالم اس‡‡ت‬
‫و بی‌دین!»‪ .‬و می‌گفت‌‪« :‬فتوای من در مورد اهل كالم این است كه چوب زده ش‡‡وند‬
‫و آنان را میان مردمان بگردانند و بگوین‡‡د‪ :‬این اس‡‡ت ج‡‡زای آنك‡‡ه كت‡‡اب و س‡‡نت را‬
‫ترک كرده»‪ .‬امام احمد بن حنب‡‡ل گوی‡‡د‪‌« :‬علم‡‡ای كالم زن‡‡دیق ان‡‡د‪ ،‬و متكلم رس‡‡تگار‬
‫نشود»‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬چگونه كالم مذموم نباشد در حالی كه معتزله را به آنجا كش‡‡انیده ك‡‡ه‬
‫بگویند‪ :‬خدا كلیات را می‌دان‡‡د و جزئی‡‡ات را نمی‌دان‡‡د‪ .‬جهم بن ص‡‡فوان گوی‡‡د‪ ‌:‬علم و‬
‫قدرت و حیات خدا ُم ْح َدث اس‡ت‪ .‬و ابومحم‡د نوبخ‡تی از جهم نق‡ل می‌كن‡د ك‡ه خ‡دای‬
‫تعالی «شیء» نیست‪ .‬اب‡وعلی جب‡ائی و ابوهاش‡م (جب‡ائی) و پ‡یروان بص‡‡ری ایش‡ان‬
‫گفته اند‪ :‬معدوم شیء است خداوند ذات را ذات نك‡‡رده و ع‡‡رض را ع‡‡رض وج‡‡وهر‬
‫را جوهر نكرده‪.1‬‬
‫قاضی ابویعلی در كتاب المقتبس از قول عالف معتزلی آورده است ك‡‡ه نعیم اه‡‡ل‬
‫بهشت و عذاب اهل دوزخ چ‡یزی نیس‡ت ك‡ه خ‡دا بتوان‡د آن را ب‡ردارد (زی‡را در آن‬
‫صورت نه بهشت مایه ُامید بود و نه دوزخ بیم انگیز)‪ ،‬هر چیز نهایتی دارد ك‡‡ه بای‡‡د‬
‫به آن نهایت برسد و بعد از آن چیزی نیست!‬
‫ابوالقاسم بلخی در كتاب المق‡االت ن‡یز از ق‡ول ابواله‡ذیل عالف بص‡ری (م‡والی‬
‫قبیله عبدالقیس) این قول منحصر به فرد را آورده است كه‪ :‬اهل بهشت حركاتشان به‬
‫نه‡‡ایت می‌رس‡‡د و ب‡‡ه س‡‡كون و س‡‡كوت دائم می‌رس‡‡ند و خ‡‡دای هم ك‡‡اری ب‡‡رای آنه‡‡ا‬
‫نمی‌تواند بكند‪ .‬همو گوید‪ :‬علم و قدرت خدا عین ذات اوست‪.‬‬
‫ابوهاشم گفته است‪« :‬هر كس از همه گناهان توبه كرده باش‡‡د و فق‡‡ط ی‡‡ک جرع‡‡ه‬
‫شراب بنوشد همچون كفار دچار عذاب ابدی خواهد شد»‪ .‬نّظام گوید‪« :‬خدا ق‡‡ادر ب‡‡ر‬
‫هیچ شری نیست اما شیطان قادر بر خیر و شر هر دو هس‡‡ت»‪ .‬هش‡‡ام ف‡‡وطی گوی‡‡د‪:‬‬
‫«‌علم خدا قدیم نیست»‪ .‬بعضی معتزله گفته ان‡‡د‪ :‬ك‡‡ذب ب‡‡ر خ‡‡دا ج‡‡ایز اس‡‡ت ه‡‡ر چن‡‡د‬
‫هرگز نگفته است‪ .‬مجّبره گویند‪ :‬انسان مثل جماد بی‌اختیار است‪ .‬مرجئه گفته اند ك‡‡ه‬
‫هر كس شهادتین گوید‪ ،‬و او همه گناهان را مرتكب شده باشد وارد آتش نمی‌ش‡‡ود؛ و‬
‫این خالف احادیث صحیح است‪ .‬ابن عقیل گوید‪« :‬بنیانگذار عقیده «ارجاء» ب‡‡ه نظ‡‡ر‬
‫می‌آید زن‡دیق ب‡وده اس‡ت زی‡را نظ‡ام اجتم‡اع و مص‡لحت ع‡الم در عقی‡ده ب‡ه س‡زا و‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬ما جعل هللا المشمشة بل أوجدها‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫جزاست و مرجئه چون نتوانستند بر خالف فطرت و عقل خ‡‡دا را انك‡‡ار كنن‡‡د‪ ،‬فای‡‡ده‬
‫اثبات خدا را از بین بردند یع‡نی خ‡دا ترس‡ی را نفی كردن‡د و سیاس‡ت ش‡رع را ف‡رو‬
‫ریختند؛ و آنان بدترین طایفه اند علیه اسالم»‪.‬‬
‫اما محمد بن كرام از ه‡ر م‡ذهبی ب‡دترین عقای‡دش را هم‡راه ض‡عیفترین اح‡ادیث‬
‫برگزید و مذهب كرامیه را بساخت كه متمایل به تشبیه اس‡‡ت و حل‡‡ول ح‡‡وادث را در‬
‫ذات باری روا ش‡‡مرد و گفت‪« :‬خ‡‡دا نمی‌توان‡‡د اجس‡‡ام و جوهر‌ه‡‡ا را برگردان‡‡د لیكن‬
‫می‌تواند ابتدائًا به وجود آرد»‪.‬‬
‫سالمینه گفت ‌ه اند‪ :‬خداوند روز قیامت بر هر چیز همان گونه ظاهر شود‪ :‬ب‡‡ر آدمی‡‡ان‬
‫به صورت آدمی و بر جنیان به حالت جنی‪ .‬و نیز گفته‌اند‪ :‬خدای را سّری است كه اگر‬
‫آشكار شود تدبیر باطل گردد‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬به خدا پناه می‌بریم از تفكر و دانشی كه موجب این اقوال زشت گردد‪.‬‬
‫ضمنا اهل كالم مدعی شده اند كه ایمان جز با شناخت مطالبی كه آنان تنظیم ك‡‡رده ان‡‡د‬ ‫ً‬
‫كامل نگردد‪ ،‬حال آنكه پیغمبر ‪ ‬امر به ایمان فرم‡‡ود و اش‡‡اره ب‡‡ه بحث كالمی ننم‡‡ود‬
‫همچنانكه صحابه با آن درجه ایمان كه به گواهی پیغمبر ‪ ‬بهتریناِن این امت بوده ان‡‡د‬
‫علم كالم نمی‌شناختند‪ .‬گذشته از آنكه از خود متكلم‡‡ان منق‡‡والتی علی‡‡ه كالم داریم‪ .‬مثال‬
‫از احمد بن سنان نقل است كه گفت‪ :‬ولید بن اب‡‡ان كرابیس‡‡ی متكلم دایی من ب‡‡ود‪ ،‬موق‡‡ع‬
‫مگر به فرزن‡دانش گفت‪‌:‬آی‡ا كس‡ی را می‌شناس‡ید ك‡ه دان‡اتر از من ب‡ه فن كالم باش‡د؟‬
‫گفتن‡‡د‪ :‬ن‡‡ه‪ .‬گفت‌‪ :‬آی‡‡ا م‡‡را امین می‌دانی‡‡د؟ گفتن‡‡د‪ :‬آری‪ .‬گفت‪ :‬اگ‡‡ر وص‡‡یتی كنم قب‡‡ول‬
‫می‌كنید؟ گفتند‪ :‬بلی‪ .‬گفت‌‪ :‬بر شما باد آنچه اصحاب حدیث می‌گویند كه به نظر من حق‬
‫با آنهاست‪ .‬و از ابوالمعالی جوینی نقل است ك‡‡ه گفت‌‪ :‬در م‡‡ذاهب اه‡‡ل اس‡‡الم ج‡‡والی‬
‫كردم و وارد دریای بزرگ دانش شدم و در گرداب عقای‡‡د ممنوع‡ه س‡‡ر ف‡‡رو ب‡‡ردم؛ و‬
‫این همه در جستجوی حقیقت و گری‡ز از تقلی‡د و تبعیت دس‡ت و پ‡ا زدم اكن‡ون ب‡ه این‬
‫رسیده‌ام كه كلمه «علیكم بدین العجائز»‪ .‬حق است و اگر خدا به لطف خود مرا بر دین‬
‫حق نمی‌راند وای بر حال من است‪ .‬همو به ییارانش می‌گفت‪ :‬مشغول علم كالم مباشید‬
‫كه اگر می‌دانستم مرا به اینجا كه رسیده‌ام می‌رساند‪ ،‬بدان نمی‌پرداختم‪.‬‬
‫ابو الوفاء بن عقیل ب‡‡ه یكی از ش‡‡اگردانش گفت‪ :‬من یقین دارم ك‡‡ه ص‡‡حابه مردن‡‡د‬
‫در حالی كه «جوهر وعرض» نمی‌دانستند چیست‪ ،‬اگر می‌خواهی مث‡‡ل آنه‡‡ا ب‡‡اش و‬
‫اگر می‌پنداری كه طریقه متكلمان از طریق‡‡ه‌ش‡‡یخین به‡‡تر اس‡‡ت‪ ،‬این نظ‡‡ر ناپس‡‡ندی‬
‫است‪ ،‬زیرا كالم‪ ،‬متكلمان را به آنجا كشانده كه گاه كفریات از زبانشان جسته است و‬
‫علتش این است كه بدانچه شرع قانع است قناعت نكردن‡د و دنب‡ال حق‡ایقی گش‡تند ك‡ه‬
‫درک آن در توان عقل نیست چه بعض‡‡ی حكمته‡‡ا خ‡‡اص خداس‡‡ت و ب‡‡ه بن‡‡دگان عط‡‡ا‬
‫نكرده است‪ .‬و اف‡‡زود‌‪ :‬من در آغ‡از عم‡ر بس‡یار مبالغ‡ه در علم كالم داش‡تم ت‡ا از آن‬
‫برگشتم و به «مذهب كتب» [یعنی عقاید اصحاب حدیث ‌] پای بند شدم كه دین عجائز‬
‫سالمتر است و از غور و بررسی در نظر تعلیلهای عقلی و تأویلهای عقل ناپ‡‡ذیر ب‡‡ر‬
 ‫‪75‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫كنارند‪ ،‬مراسم شرع را تعبدًا پذیرفته اند با این توجیه كه عقل اق‡‡رار دارد ك‡‡ه حكمت‬
‫خداوندی برتر از آن است‪ ،‬كه هر جا تعلیل ممكن نباشد تسلیم اولی است‪.‬‬
‫عده‌ای نیز در ظواهر (قرآن و حدیث) توقف كرده آن را ب‡‡ر مقتض‡‡ای حس حم‡‡ل‬
‫نمودند لذا بعضی گفتند‪ ‌:‬خدا جسم است و این مذهب هشام بن حكم و علی بن منصور‬
‫و محمد بن خلیل و یونس بن عبدالرحمن است‪ .1‬بعض‡‡ی گفت‡‡ه ان‡‡د‪ :‬خ‡‡دا ن‡‡ور اس‡‡ت و‬
‫بعضی گفته‌اند‪ :‬مثل شمش نقره است (و این قول هشام است)‪ .‬هم‡‡و می‌گفت‪ :‬خداون‡‡د‬
‫هفت وجب اس‡‡ت ب‡‡ه وجب خ‡‡ودش؛ و زی‡‡ر زمین را ب‡‡ر پرت‡‡وی ك‡‡ه از او ت‡‡ا جس‡‡م‬
‫می‌رسد می‌بیند‪ .‬جاحظ از نظام نقل می‌كند كه هشام در یكسال راجع ب‡ه خ‡دا پنج ب‡ار‬
‫تغیر عقیده داد تا آخر گفت‪ :‬هفت وجب است به وجب خ‡‡ودش‪ .‬بعض‡‡ی گفت‡‡ه ان‡‡د‪ :‬ب‡‡ه‬
‫شكل گویی بلورین است كه از هر سو ب‡‡دان بنگ‡‡ری او را یكس‡‡ان بی‡‡نی‪ .‬حش‡‡ام گفت‡‡ه‬
‫است كه خدا ذاتش متناهی است و مثال یک كوه از خدا بزرگتر است‪ ،‬اما ماهیت خدا‬
‫را فقط خودش می‌داند‪ .‬مؤلف گوید‪« :‬ماهیت» آن است كه شیء را از اشیاء همجنس‬
‫آن مشخص نماید وخدا همجنس و نظیر ندارد ك‡‡ه بت‡‡وان ب‡‡رای او «م‡‡اهیت» تص‡‡ور‬
‫كرد‪ .‬و نمی‌شود گفت خدا متناهی است نه به این معنا ك‡‡ه ذاتش از ه‡‡ر ط‡‡رف ادام‡‡ه‬
‫دارد و نامتناهی است بلكه بدین معنا كه خدا جسم و ج‡وهر نیس‡ت ك‡ه متن‡اهی باش‡د‪.‬‬
‫نوبختی گوید‪ :‬بیشتر متكلمان نق‡‡ل ك‡‡رده ان‡‡د ك‡‡ه مقات‡‡ل بن س‡‡لیمان و نعیم بن حم‡‡اد و‬
‫داود الحواری خداوند را عبارت از صورت و اعضاء میدانسته اند‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬حال كه خدا را ب‡‡ه آدمی‡‡ان تش‡‡بیه ك‡‡رده ان‡‡د چ‡‡را م‡‡رض و م‡‡رگ را‬
‫برای او روا ندارند و چرا بر خالف آدمیان قدیمش انگارند؟‬
‫و نیز خطاب به معتق‡‡دان تجس‡‡یم می‌ت‡‡وان گفت‪ :‬ب‡‡ه ه‡‡ر دلی‡‡ل ك‡‡ه اجس‡‡ام ع‡‡الم را‬
‫ُم ْح َدث می‌دانید خدایی را كه شما می‌گویی‡‡د جس‡‡م اس‡‡ت بای‡‡د ُم ْح َدث دانس‡‡ت‪ .‬بعض‡‡ی‬
‫مجّسمه (معتقدان به تجسیم) گفته ان‡‡د‪ :‬خ‡‡دا را تمی ت‡‡وان حس و لمس نم‡‡ود‪ .‬می‌ش‡‡ود‬
‫گفت‪...« :‬و بغل كرد!»‪.‬‬
‫بیان بن سمعان می‌گفت‪ :‬خدا همان فضاست كه هم‡‡ه اعض‡‡ایش از بین می‌رود اال‬
‫وجهش‪ ..‬و خالد بن عبدهللا [قسری]‌ او را كش‡‡ت‪ .‬مغ‡‡یره بن س‡‡عید عجلی می‌پنداش‡‡ت‬
‫كه خدا مردی است از نور بر سرش تاجی از نور با اندامهایی به شكل ح‡‡روف هج‡‡ا‬
‫و قلبی كه از آن حكمت می‌ترواد؛ مغیر ‌ه معقتد به امامت محم‡‡د بن عبدهللا بن الحس‡‡ن‬
‫بن الحس‡ن ب‡ود‪ .‬زراره بن اعین(كی از راوی‡ان بس‡یار معت‡بر ش‡یعه اس‡تكمتر كت‡ابی‬
‫هست كه روایت از زراره نداشته باشیم ) عقی‡‡ده داش‡‡ت ك‡‡ه خداون‡‡د در ازل ع‡‡الم و‬
‫قادر و حی نبوده بلكه این صفات را برای خویش آفرید‪.‬‬
‫داود الحواری گفته است كه خدا جسم است و گوشت و خون و اعضاء و ج‡‡وارح‬
‫دارد و پیكر خدا از دهان تا سینه تو خالی است و ب‡‡اقی ُت و پ‡‡ر‪ .‬تع‡‡الی هللا عم‡‡ا یق‡‡ول‬
‫الظالمون‪.‬‬
‫باز از جمله آنان كه در حس توقف و درن‡گ ك‡رده ان‡د كس‡انی هس‡تند ك‡ه گفتن‡د‪:‬‬
‫خداوند به ذات خود برعرش مماس است و چ‡‡ون ف‡‡رود آی‡‡د از ع‡‡رش منتق‡‡ل ش‡‡ود و‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬هر چهار تن از مشاهیر و معاریف علما و متكلمان شیعه امامیه اند در قرن دوم هجری‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫بجنبد‪ .‬بدین گونه برای خدا اندازه و مقدار متناهی قایل شده اند و به این حدیث استناد‬
‫می‌كنند كه از پیغمبر ‪ ‬نقل شده است‪« :‬خداوند هر شب به آسمان دنیا ف‡‡رود می‌آی‡‡د‬
‫تا در سه یک آخر شب می‌گوید‪ :‬كیست م‡‡را بخوان‡‡د ت‡‡ا اس‡‡تجابت كنم‪ ،‬كیس‡‡ت از من‬
‫چیزی بخواهد تا بدو عطا كنم‪ ،‬كیست طلب آمرزش كند تا بیامرزمش؟» و می‌گوین‡‡د‬
‫«نزول» جز از باال به پایین صورت نمی‌گیرد و آن را ب‡‡ه معن‡‡ای حس‡‡ی و جس‡‡مانی‬
‫گرفته اند‪ .‬ما عموم اقوال مشبهه را كه معنی صفات الهی را ب‡‡ه مقتض‡‡ای حس حم‡‡ل‬
‫می‌كنند در كتابمان به نام (منهاج الوصول إلی علم األصول) ذكر كرده ایم‪.‬‬
‫بعضی مشبهه رؤیت حق در قیامت را بدین گونه تص‡‡ور می‌كنن‡‡د ك‡‡ه خداون‡‡د در‬
‫زیباترین شكل انسانی روز قیامت ظ‡‡اهر می‌ش‡‡ود؛ و از ش‡‡وق آن ص‡‡ورت خی‡‡الی و‬
‫مثالی آه می‌كشند و اشتیاق از خود نشان می‌دهن‡د و ب‡ا پن‡دار كن‡ار رفتن پ‡رده بیت‡اب‬
‫می‌شوند و با یاد آوردن وعده دی‡‡دار غش می‌كنن‡‡د‪ .‬و چ‡‡ون در ح‡‡دیث می‌خوانن‡‡د ك‡‡ه‬
‫خداوند بنده مومن را به خود نزدیک می‌كند‪ ،‬تصور قرب ذاتی و همنش‡‡ینی جس‡‡مانی‬
‫می‌نمایند واین همه ناشی از جهل ایشان است به موصوف (ك‡‡ه ص‡‡فت او را بای‡‡د آن‬
‫گونه كه سزاوار اوست فهمید‬
‫از عجیب ترین حرفهای «ظاهریه» قول «سالمیه» است كه گفته اند‪ :‬میت در قبر‬
‫می‌خورد و می‌آشامد و (با حوریان) هماغوشی می‌كند؛ اینان چیزی از «نعیم» شنیده‬
‫اند و ج‡‡ز خ‡‡وردن و نوش‡‡یدن و جم‡‡اع چ‡‡یز از «نعیم» نمی‌فهمن‡‡د و اگ‡‡ر قن‡‡اعت ب‡‡ه‬
‫اخباری می‌نمودند كه می‌گوی‡‡د‪« :‬ارواح مؤمن‡‡ان در چین‡‡ه دان مرغ‡انی اس‡‡ت ك‡‡ه از‬
‫درخت (بهشت) میوه می‌خورن‡‡د»‪ ،‬س‡‡الم بودن‡‡د ام‡‡ا نعیم را ب‡‡ه جس‡‡م انس‡‡انی در ق‡‡بر‬
‫نسبت دادند؛ و این شبیه عقیده جاهلی‡‡ان اس‡‡ت در م‡‡ورد «ه‡‡ام و ص‡‡دی»‪ .1‬و بای‡‡د ب‡‡ا‬
‫صاحبان این نحوه عقاید «ظاهری» مبتنی بر حس‪ ،‬ب‡‡ه مالیمت بحث نم‡‡ود زی‡‡را ك‡‡ه‬
‫شیطان اینان را از طریق بر حذر داشتن [افراطی ‌] از تأویل فریفته‪ ،‬تا آنجا كه تأویل‬
‫مطابق دلیل عقلی و شرعی را نیز ترک گفته اند؛ حال آنكه در این م‡ورِد بخص‡‡وص‬
‫باید نعیم یا عذاب در قبر را به معنی نعیم یا عذاب روِح آن جسدی ك‡ه در آن ق‡بر ب‡ه‬
‫خاک سپرده شده فهمید نه خود آن جسد‪.‬‬
‫اگر كسی بگوید كه مؤلف طریق‡‡ه مقل‡‡دان و طریق‡‡ه متكلم‡‡ان را در اص‡‡ول عقای‡‡د‬
‫مورد ایراد قرار داد پس راه درست كدام است‪ ،‬گوییم همان كه پیغمبر ‪ ‬وصحابه و‬
‫تابعین ب‡‡ر آن ب‡‡وده ان‡‡د بی‌آنك‡‡ه تفس‡‡یرش ك‡‡نیم [‌م‡‡راد تأوی‡‡ل اس‡‡ت ‌] و در آنچ‡‡ه بش‡‡ر‬
‫نمی‌تواند بفهمد كاوش نماییم‪ .‬و ن‡یز بای‡د اعتق‡اد داش‡ت ب‡ه اینك‡ه ق‡رآن كالم هللا غ‡یر‬
‫مخل‡‡وق اس‡‡ت‪ ،‬چنانچ‡‡ه علی ‪ ‬فرمودن‡‡د‪« :‬وهللا م‡‡ا حّك مت مخلوق‡‡اً‪ ،‬إنم‡‡ا حكمت‬
‫القرآن»‪( .‬یعنی‌‪ :‬من قرآن را حكم قرار دادم نه مخلوقی را)‪ .‬و نیز طب‡‡ق مف‡‡اد آی‡‡ات‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬جاهلیان معتقد بودند كه مرده وقتی پوسید پرندهء كوچكی از جمجمهء‌او خارج می‌شود و اگر‬
‫آنمرده‪ ،‬كشته‌ای باشد انتقام گرفته نشده به آن پرنده بانگ می‌زند «اس‡‡قونی!» و همچن‡‡ان فری‡‡اد‬
‫تشنگی می‌كشد تا از خ‡‡ون قات‡‡ل س‡‡یرابش كنن‡‡د‪ .‬ون‡‡یز «هام‡‡ة» و «ص‡‡دی» ب‡‡ه ن‡‡وعی پرن‡‡دهء‬
‫كوچک مأنوس به قبرستانها (شب پره‪ ،‬بوم‪ ،‬جغد‪ )...‬اطالق می‌شده اس‡‡ت (ب‡‡ا اس‡‡تفاده از لس‡‡ان‬
‫العرب و لغت نامهء دهخدا)‪– .‬م‪.‬‬
 ‫‪77‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫قرآن «مسموع» است‪ ،‬و در مصحف قرار دارد‪ .2‬و از مض‡‡مون آی‡‡ات نمی‌گ‡‡ذریم و‬
‫از رأی خود چیزی نمی‌گوییم چنانكه امام احمد بن حنبل از اینكه كسی بگوید‪« :‬تلف‡‡ظ‬
‫من از الفاظ قرآن مخلوق است یا مخلوق نیست» منع نم‡‡ود و گفت‪ :‬این ب‡‡یرون رفتن‬
‫از تبعیت سلف است و بدعت است‪ .‬و از امام مال‡‡ک بن انس نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه ه‡‡ر كس‬
‫بگوید‪ :‬قرآن مخلوق است‪ ،‬باید توبه‌اش داد چنانكه توبه نكرد گردنش زده می‌شود‪.‬‬
‫از عمر بن عبدالعزیز ‪ ‬نقل است كه گفت‪ :‬هر گ‡‡اه گ‡‡روهی را ببی‡‡نی ك‡‡ه ب‡‡ا هم‬
‫جدا از عام درگوشی صحبت می‌كنند بدان كه ضاللتی بنیان می‌نهند‪.‬‬
‫هم از او نقل است كه به یكی از ُعمالش نوشت‪« :‬تو را سفارش می‌كنم ب‡‡ه تق‡‡وای‬
‫الهی و پیروی از سنت رسول ‪ ‬و ترک آنچه بدعت سازان پس از او پدید آوردند»‪.‬‬
‫از سفیان ثوری نقل است كه گفت‪ :‬بر شما باد عقاید زنان خانه دار و كودكان مكت‡‡بی‬
‫و حّم االن بازار‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر خوارج‬
‫نخستین كس از خوارج و بدترینشان ذوالخویصرة است و داستان او چ‡‡نین اس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫علی ‪ ‬برای پیغمبر از یمن یک پوست پر از خاكه طالی تصفیه نشده فرستاده ب‡‡ود‬
‫و حضرت آن خاكه طال را بین چهارتن‪ :‬زیدالخیل‪ ،‬اقرع بن حابس‪ ،‬عیینه بن حصن‬
‫و علقمه بن ُعالثه (یا‪ :‬عامر بن طفیل – ش‡‡ک از راوی اس‡‡ت) تقس‡‡یم نم‡‡ود‪ .‬بعض‡‡ی‬
‫اصحاب و انصار از این كار ناراحت شدند‪ .‬حض‡‡رت فرم‡‡ود‪« :‬آی‡‡ا ب‡‡ه من اعتم‡‡اد و‬
‫اطمینان نمی‌كنید؟ منم كه در آسمان امین محسوب می‌ش‡‡وم و ه‡‡ر ص‡‡بح و ش‡‡ام خ‡‡بر‬
‫آسمان به من می‌رسد»‪ .‬مردی با گونه برجسته و چشم فرو رفته و پیش‡‡انی پیش آم‡‡ده‬
‫و ریش مجعد و انبوه وسرتراشیده و دامن برچیده برخاست و گفت‪ :‬از خدا بترس ای‬
‫رسول خدا! پیغمبر به سوی او نگریست و فرمود‪« :‬وای بر تو! آی‡‡ا من از هم‡‡ه كس‬
‫سزاوارتر نیستم به اینكه خ‡‡دا ت‡‡رس باش‡‡م؟» و از او روی گردانی‡‡د‪ .‬خال‡‡د (ی‡‡ا عم‡‡ر)‬
‫گفت‪ :‬یا رسول هللا گردنش را بزنم؟ حضرت فرمود‪« :‬ش‡‡اید او نم‡‡از خ‡‡وان باش‡‡د‪ ،‬و‬
‫بسا نماز خوان كه چیزی بر زب‡‡ان آرد ك‡‡ه در دلش آن نباش‡‡د»‪ .‬آن گ‡‡اه فرم‡‡ود‪« :‬من‬
‫مأمور نیستم كه میان دل مردم را بكاوم و باطنش‡‡ان را بش‡‡كافم»‪ .‬س‡‡پس ب‡‡ه س‡‡وی آن‬
‫مرد كه متشنج و لرزان بود نگاه كرد و فرمود‪« :‬بدانید ك‡‡ه از این ریش‡‡ه ق‡‡ومی پدی‡‡د‬
‫می‌آیند ك‡‡ه ق‡‡رآن می‌خوانن‡‡د ام‡‡ا از گلویش‡‡ان تج‡‡اوز نمی‌كن‡‡د [یع‡‡نی ب‡‡ه زب‡‡ان ق‡‡رآن‬
‫می‌خوانند نه از دل ‌] و از دین چن‡‡ان خ‡‡ارج می‌ش‡‡وند ك‡‡ه ت‡‡یر از تِن ش‡‡كار»‪ .‬مؤل‡‡ف‬
‫گوید‪ :‬نام آن ش‡‡خص ذوالخویص‡‡ر ‌ة تمیمی ب‡‡ود و در ص‡‡ورت دیگ‡‡ری از این روایت‬
‫آمده است كه به پیغمبر ‪ ‬گفت‪ :‬عدالت كن! و حضرت فرمود‪ ‌:‬وای بر تو! اگ‡‡ر من‬
‫عدالت نكنم چه كسی ع‡‡دالت می‌كن‡‡د؟ و او اول خ‡‡ارجی اس‡‡ت ك‡‡ه در اس‡‡الم خ‡‡روج‬
‫نم‡ود و آفتش از آنج‡ا ب‡ود ك‡ه ب‡ه رأی خ‡ود راض‡‡ی ش‡د و هرگ‡اه تأم‡ل می‌ك‡رد در‬
‫می‌یافت كه رأیی باالتر از رأی رسول هللا ‪ ‬نیس‡‡ت‪ .‬و پ‡‡یروان این آدم بودن‡‡د ك‡‡ه ب‡‡ر‬

‫‪َ﴿ -‬ح َّتٰى َيۡس َم َع َك َٰل َم ٱِهَّلل﴾ [التوبة‪« ،]6 :‬تا كالم خداوند را بشنود»‪ِ﴿ .‬في َر ّٖق َّم نُش وٖر ‪[ ﴾٣‬الطور‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪« .]3‬در ورقى گشوده»‪.‬‬

 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫علی ‪ ‬خروج كردند‪ .‬و داستان آن چنان بود كه چون جنگ میان علی ‪ ‬و معاویه ‪‬‬
‫به طول انجامید یاران معاویه قرآن برافراشتند و یاران علی را دعوت به آنچه ق‡‡رآن‬
‫بگوید كردند‪ ،‬و گفتند شما یكی را بفرستید و ما یكی را‪ ،‬از آن دو عه‡‡د می‌گ‡‡یریم ك‡‡ه‬
‫به آنچه كتاب خدا بگوید عم‡‡ل كنن‡‡د‪ .‬لش‡‡كریان پذیرفتن‡‡د‪ .‬از س‡‡مت معاوی‡‡ه عم‡‡رو بن‬
‫عاص فرستاده شد؛ لشكر علی ‪ ‬به او گفتند ابوموسی را بفرست‪ .‬حض‡رت فرم‡ود‪‌:‬‬
‫نظر من بر ابوموس‡‡ی نیس‡‡ت ابن عب‡‡اس را بفرس‡‡تید‪ .‬گفتن‡‡د‪ :‬او از ق‡‡وم ت‡‡و محس‡‡وب‬
‫می‌ش‡‡ود‪ .‬او را نمی‌خ‡‡واهیم و ابوموس‡‡ی فرس‡‡تاده ش‡‡د و قض‡‡اوت و حكمیت ت‡‡ا م‡‡اه‬
‫رمضان به تأخیر افت‡‡اد‪ .‬در آن می‡‡ان ع‡‡روه بن اذنی‡‡ه گفت‪ :‬اش‡‡خاص را در دین خ‡‡دا‬
‫َح َك ْم قرار داده اید؟ ال حکم اّال هلل! و علی ‪ ‬از صفین ب‡‡ه كوف‡‡ه بازگش‡‡ت و خ‡‡وارج‬
‫همراه او داخل كوفه نشدند بلكه به حروراء (كه یک آبادی نزدیک كوف‡‡ه ب‡‡ود) رفتن‡‡د‬
‫و دوازده هزار تن بون‡‡د ك‡‡ه ش‡‡عار «ال حكم إال هلِل » می‌دادن‡‡د و منادیش‡‡ان ن‡‡دا داد ك‡‡ه‬
‫امیر حرب شبیب بن ربعی تمیمی است و پیشنماز عبدهللا بن ك‡‡ّواء یش‡‡كری‪ .‬خ‡‡وارج‬
‫عبادت پیشه بودند اما خود را از علی ‪ ‬داناتر می‌پنداشتند‪.‬‬
‫از ابن عباس ب نقل است كه چون خوارج از علی ‪ ‬كناره گرفتند شش هزار تن‬
‫بودند‪ ،‬انجمن كردند و متفق شدند بر اینكه بر علی ‪ ‬خ‡‡روج كنن‡‡د‪ .‬و پیوس‡‡ته ب‡‡رای‬
‫علی ‪ ‬خ‡بر می‌رس‡ید ك‡ه ی‡ا امیرالمؤم‡نین اینه‡ا ب‡ر ت‡و خ‡روج كرده‌ان‡د‪ .‬حض‡رت‬
‫فرم‡‡ود‪ ‌:‬ولش‡‡ان كنی‡‡د‪ ،‬ت‡‡ا ب‡‡ا من نجنگن‡‡د من ب‡‡ا ایش‡‡ان نمی‌جنگم‪ ،‬و ب‡‡زودی خواهن‡‡د‬
‫جنگید‪.‬‬
‫ابن عباس گوید‪ :‬روزی نزد حضرت رفتم و اجازه خواستم كه نزد خ‡‡وارج ب‡‡رای‬
‫گفتگو بروم حضرت فرمود‪ :‬من بر جان تو بیم دارم‪ ،‬و باألخره اجازه داد‪ .‬نیمروزی‬
‫بر ایشان وارد شدم گروهی دیدم با پیشانی‌های داغدار و دستان پین‡‡ه بس‡‡ته از س‡‡جود‬
‫بس‡یار‪ ،‬جامه‌ه‡ای كهن‡ه و پ‡اكیزه و دامنه‡ای برچی‡ده‪ ،‬و همگی از ش‡دت ش‡ب زن‡ده‬
‫داری الغر و رنگ پریده‪ .‬سالم دادم‪ ،‬پرسیدند‪ :‬ب‡‡رای چ‡‡ه آم‡‡ده ای؟ گفتم‪ :‬از ط‡‡رف‬
‫مهاجرین و انصار و داماد پیغمبر ‪ ‬كه در میان آنان قرآن نازل شده و به معنای آن‬
‫داناترند نزد ش‡‡ما آم‡‡ده‌ام‪ .‬بعض‡‡ی از آن‡‡ان گفتن‡‡د‪ :‬ب‡‡ا ق‡‡ریش بحث ومجادل‡‡ه نكنی‡‡د ك‡‡ه‬
‫خداوند در وصف آنان فرموده‪َ﴿ :‬بۡل ُهۡم َقۡو ٌم َخ ِص ُم وَن ﴾ [الزخرف‪« ،1]58 :‬بلكه ایشان‬
‫قومى خصومت كنندهاند»‪ .‬به هر حال اگر دو سه كلمه باش‡‡د ب‡‡ا او ح‡‡رف می‌زنیم‪ .‬ابن‬
‫عباس گوید‪ :‬پرسیدم سبب كینه شما با داماد پیغمبر و مه‡‡اجرین انص‡‡ار ك‡‡ه ق‡‡رآن در‬
‫میان ایشان نازل شده و به تأویل آن داناترند چیس‡‡ت؟ گفتن‡‡د‪ :‬س‡‡ه چ‡‡یز‪ :‬یكی اینك‡‡ه او‬
‫اش‡‡خاص را در ام‡‡ر خ‡‡دا حكمیت داد ح‡‡ال آنك‡‡ه در ق‡‡رآن آم‡‡ده‪ِ﴿ :‬إِن ٱۡل ُح ۡك ُم ِإاَّل ِهَّلِل﴾‬
‫[الزخرف‪« .]58 :‬حكم و فرمان‪ ،‬تنها از آِن خداست!»‪ .‬دوم‪ :‬اینكه (در جن‡‡گ جم‡‡ل) ب‡‡ا‬
‫عده‌ای جنگید و از آنان بسیاری را كشت اما اسیر و غنیمت نگرفت‪ ،‬اگر آنان م‡‡ؤمن‬
‫بودند و غنیمت و اسیر گرفتن از ایش‡‡ان ح‡‡رام اس‡‡ت چگون‡‡ه كشتنش‡‡ان حالل اس‡‡ت؟‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬سوره زخرف‪ ،‬آیه‪.58 :‬‬
 ‫‪79‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫سوم‪ :‬اینكه او از خود عنوان «امیرالمؤم‡‡نین» را برداش‡‡ت پس امیرالك‡‡افرین خواه‡‡د‬

‫بود! ابن عباس گوید‪ :‬پرسیدم غیر از این مطلبی دارید؟ گفتن‡‡د‪ :‬همی بس اس‡‡ت‪ .‬گفتم‪:‬‬
‫اما جواب اشكال اول اینكه َح َك م قرار دادن اشخاص در قرآن تجویز شده‪ ،‬اگ‡‡ر آیه‌اش‬
‫را نشان بدهم از حرفتان بر می‌گردید؟ گفتند‪ :‬آری‪ ،‬گفتم‪ :‬ه‡‡ر گ‡‡اه ُم ح‡‡رم ش‡‡كاری را‬
‫عمدًا بكشد باید طبق «حكم» دو عادل قربانیی برابر آن بگذارن‡‡د‪1‬؛ و ن‡‡یز در اختالف‬
‫زن و شوهر باید حكمی از سوی طایف‡‡ه زن وحكمی از س‡‡وی طایف‡‡ه م‡‡رد بین آن دو‬
‫داوری نماید‪ .2‬حال شما را ب‡‡ه خ‡‡دا س‡‡وگند می‌دهم آی‡‡ا این دو م‡‡ورد مهم‡‡تر اس‡‡ت ی‡‡ا‬
‫اصالح اختالف امت؟ گفتند‪‌:‬البته این باالتر است‪ .‬پرس‡‡یدم‪ :‬آی‡‡ا ازعه‡‡ده اولی ب‡‡یرون‬
‫آمدم؟ گفتند‪ :‬آری‪ .‬گفتم‪ :‬اما در مورد دوم‪ ،‬آیا كدام از شما حاضر بودید عایشه همسر‬
‫پیغم‡‡بر ‪ ‬را ك‡‡ه ام المؤم‡‡نین اس‡‡ت اس‡‡یر كنی‡‡د و معامل‡‡ه زن اس‡‡یر در جن‡‡گ ب‡‡ا او‬
‫بنمایی‡‡د؟ آی‡‡ا از عه‡‡ده دومی هم برآم‡‡دم؟ گفتن‡‡د‪‌:‬آری‪ .‬گفتم‪ :‬ام‡‡ا در م‡‡ورد س‡‡وم‪ ،‬آی‡‡ا‬
‫می‌دانید كه در صلح نامه حدیبیه پیغم‡‡بر ‪ ‬عن‡‡وان «رس‡‡ول هللا» را بن‡‡ا ب‡‡ه اص‡‡رار‬
‫مشركان از نام خود محو كرد؟‬
‫ابن عباس گوید‪ :‬بر اثر این گفتگو دو هزار تن از خوارج برگشتند و بقی‡ه ب‡ا علی‬
‫‪ ‬جنگیدند و كشته شدند‪.‬‬
‫روایت اس‡‡ت ك‡‡ه از اردوگ‡‡اه خ‡‡وارج ص‡‡دای ق‡‡رائت ق‡‡رآن ب‡‡ه گ‡‡وش می‌رس‡‡ید‬
‫همچنانكه همهمه زنبوران از كندو به گوش می‌رسد‪.‬‬
‫آورده اند كه پس از قضیه تحكیم دو تن از خوارج به نام زرعه‌بن ال‡‡برج ط‡‡ائی و‬
‫حرقوص بن زهیر س‡‡عدی ب‡‡ر علی ‪ ‬وارد ش‡‡دند و گفتن‡‡د‪« :‬ال حكم اال هّلِل » علی ‪‬‬
‫ن‡‡یز فرم‡‡ود‪« :‬ال حكم اال هّلِل »‪ .‬حرق‡‡وص گفت‪‌:‬بی‡‡ا از خط‡‡ایی ك‡‡ه ك‡‡ردی – یع‡‡نی‬
‫رضایت به حكمیت – توبه كن و ما را ب‡‡ه جن‡‡گ دش‡‡منان ب‡‡یرون ب‡‡بر ك‡‡ه ت‡‡ا س‡‡رحد‬
‫مرگ جهاد كنیم؛ و اگر از قضیه تحكیم نگذری و بر آن پافشاری كنی برای رض‡‡ای‬
‫خدا من با تو می‌جنگم! و همه خوارج در منزل عبدهللا بن وهب راسبی جمع ش‡‡دند و‬
‫او پس از حمد و ثنای الهی برای ایشان چنین سخن گفت‪ :‬مؤمنان نباید دنیا را بر امر‬
‫معروف و نهی منكر ترجیح دهند‪ .‬علی ‪ ‬در نامه‌ای به ایشان نوشت‪« :‬این دو م‡‡رد‬
‫كه به عنوان حكم برگزیده شده بودند بر خالف قرآن و طبق هوای نفس خ‡‡ود داوری‬
‫كردند و ما بر امر اول خ‡‡ود هس‡‡تیم»‪ .‬آن‡‡ان در ج‡‡واب نوش‡‡تند‪«‌:‬ت‡‡و ب‡‡رای دین خ‡‡دا‬

‫‪َٰٓ﴿ -‬يَأُّيَها ٱَّلِذ يَن َء اَم ُنوْا اَل َتۡق ُتُلوْا ٱلَّص ۡي َد َو َأنُتۡم ُحُر ۚ‪ٞ‬م َو َم ن َقَتَل ۥُه ِم نُك م ُّم َتَعِّم ٗد ا َفَج َز ٓا‪ٞ‬ء ِّم ۡث ُل َم ا َقَت َل ِم َن‬ ‫‪1‬‬

‫ٱلَّنَع ِم َيۡح ُك ُم ِبِهۦ َذ َو ا َع ۡد ٖل ِّم نُك ۡم ﴾ [المائدة‪« .]95 :‬اى كسانى كه ایم‡ان آوردهای‡د! در ح‡ال اح‡رام‪،‬‬
‫شكار نكنید‪ ،‬و هر كس از شما عمدًا آن را به قتل برس‡‡اند‪ ،‬ج‡‡زایى مانن‡‡د آنچ‡‡ه كش‡‡ته اس‡‡ت‪ ،‬از‬
‫چهارپایان [بر او] واجب است‪ -.‬كه به [همانند بودن] آن دو دادگر از میان شما حكم مىكنند»‪.‬‬
‫‪َ﴿ -‬و ِإۡن ِخ ۡف ُتۡم ِش َقاَق َبۡي ِنِهَم ا َف ٱۡب َع ُثوْا َح َك ٗم ا ِّم ۡن َأۡه ِلِهۦ َو َح َك ٗم ا ِّم ۡن َأۡه ِلَه ٓا ِإن ُيِريَدٓا ِإۡص َٰل ٗح ا ُيَو ِّف ِق ٱُهَّلل‬ ‫‪2‬‬

‫َبۡي َنُهَم ٓا﴾ [النساء‪« .]35 :‬و اگر از جدایى و شكاف می‡ان آن دو (همس‡ر) بیم داش‡ته باش‡ید‪ ،‬ی‡ک‬
‫داور از خانواده شوهر‪ ،‬و یک داور از خانواده زن انتخاب كنید (تا به كار آنان رسیدگى كنند)‪.‬‬
‫اگر [داوران] خواهند‪ ،‬اصالح [كنند] خداوند بین آن دو سازگارى برقرار خواهد كرد»‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫خشمگین نیستی بلكه برای نفس خ‡‡ود خش‡‡مگین هس‡‡تی؛ اگ‡‡ر می‌پ‡‡ذیری ك‡‡ه ب‡‡ا قب‡‡ول‬
‫حكمیت كافر شدی و توبه میكنی‪ ،‬در رابطه بین خودمان و تو تجدید نظ‡‡ر می‌ك‡‡نیم و‬
‫اال با تو از راه جنگ وارد می‌شویم»‪.‬‬
‫خوارج ضمن مسیر خود عبدهللا بن خباب [بن ارت ‌] را دیدند و از او پرسیدند ك‡‡ه‬
‫آیا از پدر خود حدیث یه یاد داری كه برای ما بگویی؟ گفت‪ :‬آری از پدرم ش‡‡نیدم ك‡‡ه‬
‫پیغمبر ‪ ‬از فتنه‌ای در آینده یاد كرد كه در آن حاِل نشسته ِبه از ایستاده است و حاِل‬
‫ایستاده ِبه از راه رونده و حاِل راه رونده ِبه از دونده؛ و فرم‡‡ود‪ ‌:‬هرگ‡‡اه آن زم‡‡ان را‬
‫دریافتی مقتول باشی ِبه از آنكه قاتل باشی‪ .‬خوارج پرس‡‡یدند‪ :‬آی‡‡ا براس‡‡تی پ‡‡درت این‬
‫سخن را از پیغم‡بر ‪ ‬ب‡رای ت‡و نق‡ل ك‡رد؟ گفت‪ :‬آری‪ .‬خ‡وارج عبدهللا بن خب‡اب را‬
‫كنار نهری بردند و گردنش را زدند و شكم كنیزش را كه از او آبس‡‡تن ب‡‡ود ش‡‡كافتند‪.‬‬
‫سپس همینها به زیر نخلی رسیدند كه رطبی از آن افتاد یكیش‡‡ان آن رطب را در دهن‬
‫گذاشت‪ ،‬دیگری گفت‪ :‬آیا ب‡‡دون ح‡‡ق و ب‡‡دون قیمت خرم‡‡ای م‡‡ردم را می‌خ‡‡وری؟ و‬
‫اولی آن خرما را از دهان بیرون انداخت‪ .‬و دیگری محض امتحان شمشیرش خ‡‡وک‬
‫یكی از اهل ذمه را زخم زد گفتند‪« :‬فساد فی االرض» مرتكب شدی‪ ،‬بهای خوک را‬
‫داد و صاحبش را راضی كرد‪ .‬علی ‪ ‬نزد آنان كسی را فرس‡‡تاد ك‡‡ه قات‡‡ل عبدهللا بن‬
‫خباب را به ما تسلیم كنید‪ .‬گفتند‪ :‬همه ما قاتل عبدهللا هستیم‪ ،‬و سه ب‡‡ار این ح‡‡رف رد‬
‫و بدل شد‪ .‬علی ‪ ‬به لشكریانش فرمود‪ :‬اینک شما و این جماعت! كه تا نفر آخر در‬
‫اندک مدتی كشته شدند و هنگام كشته شدن به یكدیگر می‌گفتند‪ :‬آماده دیدار پروردگار‬
‫باش و به سوی بهشت بشتاب!‪.‬‬
‫سپس گروهی دیگر از اینان بر علی ‪ ‬خروج كردند و علی ‪ ‬لشكری به جنگ‬
‫ایشان فرستاد و باألخره [از بقایای اینان] عبدالرحمن بن ملجم و یارانش با هم انجمن‬
‫كرده بر اهل نهروان رحمت فرستادند و گفتند‪ :‬ما بعد از آنان به مان‡‡دن در دنی‡‡ا ق‡‡انع‬
‫نیستیم و خوب است كه از جان خود در راه انتقام ایشان و کش‡‡تن پیش‡‡وایان ض‡‡الل و‬
‫رهانیدن بندگان خدا‪ ،‬بگذریم‪ .‬و اینان سه تن بودن‡‡د‪‌:‬عب‡‡دالرحمن بن ملجم و ب‡‡رک بن‬
‫عبدهللا و عمرو بن بك‡‡ر تمیمی‪ ،‬ك‡‡ه در مك‡‡ه جم‡‡ع ش‡‡ده عه‡‡د و ق‡‡رار بس‡‡تند ک‡‡ه عب‡‡د‬
‫الرحمن بن ملجم گفت‪ :‬علی به عهده من‪ ،‬برک گفت‪ ‌:‬معاویه ب‡‡ه عه‡‡ده من‪ ،‬و عم‡‡رو‬
‫بن بكر گفت‪ :‬عمروع‡اص ب‡‡ه عه‡‡ده من‪ .‬ابن ملجم علی ‪ ‬را در كوف‡‡ه هنگ‡‡امی ك‡‡ه‬
‫برای نماز صبح به مسجد آمده بود ضربت زد‪ .‬حضرت فرمود‪ ‌:‬نگذاری‡د ف‡‡رار كن‡د‪،‬‬
‫و دس‡‡تگیرش كردن‡‡د‪ .‬ام كلث‡‡وم ب‡‡ه ابن ملجم گفت‪ ‌:‬ای دش‡‡من خ‡‡دا امیرالمؤم‡‡نین را‬
‫كشتی؟ گفت‪ :‬نكشتم مگ‡ر پ‡در ت‡و را [یع‡نی او را ب‡ه امیرالمؤمنی‡نی نمی‌شناس‡م]‌‪ .‬ام‬
‫كلث‡‡وم گفت‪ :‬امی‡‡دوارم امیرالمؤم‡‡نین ب‡‡اكیش نباش‡‡د‪ .‬ابن ملجم گفت‪ ‌:‬پس چ‡‡را گری‡‡ه‬
‫می‌ك‡‡نی؟ ام‡‡ا ب‡‡دان ك‡‡ه آن شمش‡‡یر را ی‡‡ک م‡‡اه زه‡‡ر داده ب‡‡ودم‪ ،‬اگ‡‡ر ك‡‡اری را ك‡‡ه‬
‫می‌خواستم نكرده باشد برای لعنت و عذاب خ‡وب اس‡ت! پس از ش‡هادت علی ‪ ‬ابن‬
‫ملجم را ب‡‡رای قص‡‡اص آوردن‡‡د‪ .‬عبدهللا بن جعف‡‡ر [‌ب‡‡رادرزاده و دام‡‡اد علی ‪ ]‌ ‬دو‬
‫دست و دو پای ابن ملجم را برید‪ ،‬آخ نگفت و نیز دو چشمش را می‡ل داغ كش‡یدند آخ‬
‫نگفت و شروع كرد به ق‡‡رآن خوان‡‡دن‪ .‬خواس‡‡تند زب‡‡انش را ببرن‡‡د ش‡‡روع ب‡‡ه الب‡‡ه و‬
 ‫‪81‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫التماس كرد‪ ،‬سبب پرسیدند گفت‪ :‬خوشم نمی‌آید تا زنده باشم ذك‡‡ر خ‡‡دا نگ‡‡ویم! و ابن‬
‫ملجم ملعون آدمی بود گندمگون و در پیشانیش اثر سجده مشهود بود‪.‬‬
‫و نیز هنگامی كه امام حسن ‪ ‬می‌خواست با معاویه صلح كند یكی از خوارج به‬
‫نام جراح بن سنان به آن حضرت حمله كرد كه همچون پدرت شرک ورزیدی! و در‬
‫بیخ ران حضرت ضربتی زد‪ .‬و خوارج پیوسته بر فرمانروایان خروج می‌كردن‡‡د‪ ،‬و‬
‫دارای عقاید و شعبه‌های مختلف شدند‪ .‬از آن جمله طرفدران نافع بن ازرق بودند ك‡‡ه‬
‫گفتند‪ :‬تا در دارالشرک [یعنی در حكومت و قلمرو غ‡‡یر خ‡‡وارج ]‌هس‡‡تیم مش‡‡ركیم و‬
‫چون از آنجا بیرون آمدیم مسلمانیم و مخالفان خود را در مذهب مشرک می‌دانستند و‬
‫نیز مرتكبان گناهان كبیره را؛ و می‌گفتند هر كس از جنگیدن همراه ما پای پس بكشد‬
‫و در خانه نشیند ك‡‡افر اس‡‡ت‪ .‬این‡‡ان قت‡‡ل كودك‡‡ان و زن‡‡ان مس‡‡لمان را ك‡‡ه همرایش‡‡ان‬
‫نبودند جایز می‌شمردند و آنان را مشرک می‌نامیدند‪.‬‬
‫نج‡‡ده بن ع‡‡امر بن ثقفی ن‡‡یز از خ‡‡وارج ب‡‡ود ك‡‡ه ب‡‡ا ن‡‡افع مخ‡‡الفت ك‡‡رد و گفت‪‌:‬‬
‫خون‌ریزی مسلمانان و گ‡رفتن اموالش‡ان ح‡رام اس‡ت‪ ،‬و ن‡یز می‌پنداش‡ت گناهك‡اران‬
‫خوارج عذاب می‌شوند اما نه در جهنم؛ و جهنم خاص عذاب مخالفان اوست‪ .‬ابراهیم‬
‫[‌نخعی‪ ،‬فقیه كوفه] گوید‪ :‬خوارج كفارند‪ ،‬وزن گرفتن و دادن وارث ب‡‡ردن ودادن ب‡‡ه‬
‫ایشان جایز است همچنانكه در آغاز اسالم این نحوه رفتار با كفار جایز ب‡‡ود‪ .‬بعض‡‡ی‬
‫خوارج معتق‡د بودن‡‡د خ‡‡وردن دو فلس از م‡‡ال ی‡‡تیم ع‡ذاب جهنم دارد زی‡‡را در ق‡‡رآن‬
‫اشاره شده‪ ،‬اما اگر همان یتیم را بكشند یا دست ببرند و شكم بدرند قات‡‡ل ع‡‡ذاب جهنم‬
‫ندارد‪.‬‬
‫مؤل‡ف گوی‡د‪ :‬خ‡وارج را آراء عجیب و داس‡تان‌های غ‡ریب هس‡ت و نمی‌خ‡واهیم‬
‫سخن دراز كنیم‪ ،‬مقصود آن است كه خواننده در حیله‌ه‡‡ای ابلیس بنگ‡‡رد ك‡‡ه چگون‡‡ه‬
‫این احمقان را واداشت به آنچه در دلشان افتد عمل كن‡‡د‪ ،‬و علی ‪ ‬را و مه‡‡اجران و‬
‫انص‡‡ار را ك‡ه هم‡راه علی ‪ ‬بودن‡د ب‡ر خط‡ا بپندارن‡د و خ‡ویش را ب‡ر راه ص‡‡واب‬
‫انگارند‪ .‬خون كودكان را بریزند و در عین حال از خوردن یک خرما بدون پرداخت‬
‫بهای آن پرهیز نمایند؛ به روی مس‡لمانان شمش‡یر بكش‡ند و در عین ح‡ال خ‡ود را ب‡ا‬
‫عبادت و شب زنده داری رنج دهند؛ و ابن ملجم ك‡‡ه خ‡‡ون علی ‪ ‬را مب‡‡اح دانس‡‡ته‪،‬‬
‫می‌نالد از اینكه زبانش را ببرند و نتوان‡د ذك‡ر خ‡دا بگوی‡د! و عجب نیس‡ت ك‡ه این‡ان‬
‫خود را داناتر از علی ‪ ‬می‌پنداشتند مگر نه پیشروشان ذوالخویصرة ب‡‡ه پیغم‡‡بر ‪‬‬
‫گفت‪‌:‬ع‡‡دالت كن‪ ،‬ك‡‡ه ع‡‡دالت نك‡‡ردی! و از پیغم‡‡بر ‪ ‬روایت اس‡‡ت ك‡‡ه پیش بی‡‡نی‬
‫فرمود‪« :‬میان شما مسلمانان كسانی پیدا شوند كه نم‡‡از و روزه وعب‡‡ادت خ‡‡ود را در‬
‫برابر نماز و روزه و عبادات ایشان حقیر شمارید‪ ،‬قرآن می‌خوانند اما از حنجره‌شان‬
‫تجاوز نمی‌كند‪ .‬آنان از دین خارج می‌شوند همچنانكه تیر از بدن شكار بیرون كش‡‡یده‬
‫می‌شود»‪ .‬این روایت در صحیحین آمده است و نیز روایت است كه‪ :‬خ‡‡وارج س‡‡گان‬
‫دوزخ‌اند‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫از نظریات خوارج این است كه امام باید دارای خصوصیت علم و زهد باشد و ب‡‡ا‬
‫داشتن این دو صفت اول َنَبطی باشد شایستگی امامت دارد‪.‬‬
‫معتزله در نظریه حسن و قبح عقلی‪ ،‬و اینكه ع‡‡دالت ب‡‡ر مقتض‡‡ای عقلی اس‡‡ت‪ ،‬و‬
‫قدریه‪ 1‬در عقیده به قدر [در اینجا یعنی اختیار ‌] به راه خوارج رفته‌ند‪ ،‬و نیز مرجئ‡‡ه‬
‫[‌ب‡‡ه عن‡‡وان عكس العم‡‡ل علی‡‡ه فک‡‡ر خ‡‡وارج] در هم‡‡ان زم‡‡ان پی‡‡دا ش‡‡دند و گفتن‡‡د‪:‬‬
‫معصیت مؤمن را زیان نرساند همچنانكه طاعت كافر را س‡‡ود نرس‡‡اند‪ .‬و بع‡‡د از آن‬
‫بود كه سران معتزله (ابوالهذیل عالف و ابراهیم نظام و غیر آن دو) كتب فالس‡‡فه را‬
‫خواندند و چیزهایی از آن برداشته با مصطلحات ش‡‡رع بیامیختن‡‡د و اول مس‡‡ألهء ك‡‡ه‬
‫اظهار كردند قول به خلق قرآن (كالم هللا) بود لذا مباحث آنان «علم كالم» نامیده شد‪.‬‬
‫آن گاه ابوالحسن اشعری ظهور كرد كه نخست بر م‡ذهب جّب ائی مع‡تزلی ب‡ود و نفی‬
‫صفات از ذات خدا می‌كرد سپس از استاد خود جدا شد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫تلبيس ابليس بر رافضیان (شيعيان)‬
‫نویس‡‡نده می‌گوی‡‡د‪ :‬همانگون‡‡ه ک‡‡ه ش‡‡یطان توانس‡‡ت حقیقت را از چش‡‡مان «خ‡‡وارج»‬
‫بپوشاند و آنان را چنان گمراه کند که شمشیر بر ام‡‡یر مؤمن‡‡ان حض‡‡رت علی بن ابی‬
‫طالب ‪ ‬برکشند‪ ,‬توانست برخی دیگر را با نیرنگ زی‡‡اده روی و غل‡‡و در ح‡‡ق این‬
‫بزرگوار فریب دهد‪.‬‬
‫اینان در حق امیر مؤمنان غلوها و تعریف‌های بیجا بافتند؛ ب‡‡رخی از آنه‡‡ا او را ـ‬
‫العیاذ باهلل ـ پروردگار خود شمردند‪ .‬وبرخی او را بر پیامبران برتری دادند‪ .‬وبرخی‬
‫را شیطان بر آن داشت تا ابوبکر وعمر دو ی‡ار رس‡ول خ‡دا ‪ ‬را دش‡نام داده ناس‡زا‬
‫گویند‪ .‬و این دسیسه اخیر بدانجا رسید ک‡‡ه ب‡‡رخی اب‡‡وبکر وعم‡‡ر را ک‡‡افر دانس‡‡ته از‬
‫دین مبین اسالم خارج ساختند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬مؤلف‪ ،‬از سران قدریه غیالن دمشقی و جعد بن درهم و معبد جهنی را نام برده‪ ،‬و می‌افزاید‪‌:‬‬
‫واصل بن عطا‪-‬بنیانگذار معتزله‪« -‬بر همان منواِل معبد جهنی بافته است»‪ .‬م‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬کتاب «تلبیس ابلیس» کتابی است بسیار ارجمند که در آن مؤلف گرانقدر عالمه ابن الج‡‡وزی‬
‫بغدادی مکر وحیله‌های شیطان لعنتی را بر مال ک‡‡رده اس‡ت‪ .‬و پ‡‡رده از نیرنگ‌ه‡ای او کش‡یده‪,‬‬
‫سعی نموده بگونه‌ای دسیس‡ه‌های او را ب‡‡رای مؤمن‡‡ان روش‡‡ن س‡‡ازد مب‡‡ادا ک‡‡ه در دام او افتن‡‡د‪.‬‬
‫مترجم گرامی با ترجمه این کتاب به فارسی منتی بس بزرگ بر شانه کتابخانه فارسی وفارسی‬
‫زبانان وفارسی خوانان جهان وشاید هم تاریخ آینده بشریت دارد‪ .‬ما با ایشان در طول س‡‡فر این‬
‫کتاب همگام قدم زدیم و از دقت در ترجمه تعجب ک‡‡ردیم‪ ,‬چ‡‡ه ک‡‡ه تجرب‡‡ه بم‡‡ا آموخت‡‡ه ب‡‡ود ک‡‡ه‬
‫بسیاری از مترجمین محترم این مرز و بوم ومذهب به خود اجازه می‌دهند تا آنچه را مطابق ب‡‡ا‬
‫ایده و خواسته و باورهایشان نیست گردن کج کنند تا مطابق میلشان برقصد! که خوشبختانه این‬
‫مورد مصداق این ترجمه نیست‪ .‬مگر در این مبحث مختصر که گوی‡ا م‡ترجم مح‡ترم نخواس‡ته‬
‫نزاهت خود را به نمایش بگذارد‪ .‬و شاید این برگردد به «تلبیس ابلیس بر شیعیان»!‪.‬‬
‫الزم دیدیم که این مبحث مختصر را دوباره بازخوانی کرده ب‡‡ا ب‡‡رخی تعلیق‡‡ات وایض‡‡احات در‬
‫پاورقی تقدیم خواننده گرامی کنیم تا کار زیبای مترجم گرانقدر زیباتر جلوه کن‡‡د‪ .‬امی‡‡د آن داریم‬
‫که موفقیت یاری ما کرده باشد و ب‡‡ا این اجته‡‡اد خ‡‡ود روح مؤل‡‡ف و قلب م‡‡ترجم را ش‡‡اد ک‡‡رده‬
‫باشیم‪( .‬ناشر)‪.‬‬
 ‫‪83‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫و افکار و اندیشه‌های پوک و توخالی بسیاری از زیر این حماقتها سر برآورد ک‡‡ه‬
‫قلم زدن در ب‡‡اره آنه‡‡ا و ریش ‡ه‌یابی وپ‡‡رده کش‡‡یدن از پش‡‡ت ص‡‡حنه حکایت‌هایش‡‡ان‬
‫ارزش تلف کردن وقت را ندارد‪ .‬با اینوجود شاید اش‡‡اره ب‡‡ه ب‡‡رخی از آنه‡‡ا خ‡‡الی از‬
‫لطافت نباشد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫عبد الرحمن فرزند محمد با سندی که به عبد الواحد فرزند علی االس‡‡دی می‌رس‡‡د‬
‫از زبان او نقل می‌کند که اسحاق فرزند محمد نخعی األحمر عقیده بر آن داش‡‡ت ک‡‡ه؛‬
‫علی پروردگار اوست! ـ خداوند از هر آنچه این نادانان بدو روا می‌دارند پاک ومبرا‬
‫ومنزه است ـ‪.‬‬
‫و در ش‡‡هر م‡‡دائن ب‡‡رخی از غالی‡‡ان و تن‡‡دروان پ‡‡یرو او بس‡‡ر می‌برن‡‡د ک‡‡ه ب‡‡ه‬
‫«اسحاقیه» معروفند‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫خطیب گفته است که کتابی از نوشته‌های اب‡‡و محم‡‡د النوبخ‡‡تی در رد تن‡‡دروان و‬
‫غالیان را دیده است که در آن پس از بر شمردن گفته‌ه‡‡ا و عقائ‡‡د مختل‡‡ف تن‡‡دروان و‬
‫غالیان چنین گفته است‪« :‬و از جمل‡‡ه کس‡‡انی ک‡‡ه در این راه در زم‡‡ان م‡‡ا دی‡‡وانه‌وار‬
‫پیش تاخته اند شخصی است بنام اسحاق بن محمد که ب‡‡ه «األحم‡‡ر» ـ س‡‡رخ ـ ش‡‡هرت‬
‫یافته است‪ ,‬و او بر این اعتقاد است که؛ علی خ‡‡دا و پروردگ‡‡ار عالمی‡‡ان اس‡‡ت‪ .‬و در‬
‫هر زمانی به شکلی ظاهر می‌گردد‪ ,‬در زمانی شکل امام حسن بخود می‌گیرد واحیانا‬
‫به شکل امام حسین ظهور می‌کند‪ .‬و اوست ک‡‡ه حض‡‡رت محم‡‡د ‪ ‬را بس‡‡وی بش‡‡ریت‬
‫فرستاد»‪.‬‬
‫نویسنده می‌گوید‪ :‬می‌گویم‪ :‬برخی از شیعیان ب‡‡ر این اعتقادن‡‡د ک‡‡ه اب‡‡وبکر و عم‡‡ر‬
‫هر دو کافر بودند‪ .‬و گروهی دیگر بر این باورند که آندو پس از وف‡‡ات پی‡‡امبر اک‡‡رم‬
‫‪ ‬مرتد گشته از اسالم بدر آمدند‪ .‬و برخی از آنان از همه یاران رس‡‡ول هللا ‪ ‬بج‡‡ز‬
‫علی اظهار بیزاری و نفرت می‌کنند‪.‬‬
‫و در تاریخ آمده است که شیعیان از زید بن علی خواستند که از همه کسانی که با‬
‫امامت حض‡‡رت علی مواف‡‡ق نبوده‌ان‡د اظه‡ار ب‡راءت و ب‡یزاری کنن‡د‪ ,‬ایش‡ان از این‬
‫درخواست آنها سرباز زدند‪ .‬این بود که شیعیان او را انکار ک‡‡رده از خ‡‡ود راندن‡‡د‪ ,‬و‬
‫از اینجا بود که شیعیان به «رافضه» ـ انکار کننده‌ها ـ شهرت یافتند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬سند این روایت از این قرار اس‡ت‪ :‬خ‡بر داد م‡‡ا را عب‡‡د ال‡رحمن بن محم‡‡د ک‡‡ه اب‡‡وبکر احم‡‡د‬
‫فرزند علی فرزند ثابت بدو گفته بود ک‡‡ه اب‡‡و یعق‡‡وب اس‡‡حاق فرزن‡‡د محم‡‡د النخعی از عبی‡‡د هللا‬
‫فرزند محمد فرزند عائشه و ابو عثمان المازنی ودیگ‡ران ش‡نید ک‡ه آنه‡ا از عب‡د الواح‡د فرزن‡د‬
‫علی فرزند برهان األسدی شنیده‌اند که اسحاق فرزند محمد النخعی األحمر می‌گفت‪« :‬پرودگ‡‡ار‬
‫تنها علی است»‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬نام کامل او‪ :‬ابو محمد الحس‡ن فرزن‡د یح‡یی النوبخ‡تی اس‡ت ک‡ه یکی از متکلم‡ان برجس‡ته و‬
‫سرشناس شیعیان امامی به شمار می‌آید‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫و از جمله گروهها ومذاهب شیعه کسانی هستند که به «الجناحیه» معروفند‪ .‬وآنه‡‡ا‬
‫پیروان عبد هللا بن معاوی‡‡ه‪« 1‬ذوالجن‡‡احین»‌ان‡‡د اعتق‡‡اد دارن‡‡د ک‡‡ه‪ :‬روح پروردگ‡‡ار در‬
‫پیکر پیامبران و أولیاء انتقال ی‡‡افت ت‡‡ا نهایت‡‡ا ب‡‡ه پیک‡‡ر عب‡‡د هللا رس‡‡ید‪ ,‬و او نم‡‡رده و‬
‫جاویدان است‪ .‬و باید در انتظار ظهور او بود‪.‬‬
‫و از جمله آنان گروهی هستند که بدانها «الغرابیه» می‌گویند وآنه‡‡ا ب‡‡ر این باورن‡‡د‬
‫که علی با پیامبر اکرم در نبوت شریک بود‪.‬‬
‫و گروهی دیگرند که به «المفوض‡‡ه» معروفن‡د‪ ,‬و ب‡ر این باورن‡د ک‡ه خداون‡د متع‡ال‬
‫حضرت محمد ‪ ‬را آفرید‪ ,‬سپس آفرینش جهان را بدو سپرد‪.‬‬
‫و گروهی دیگرند که به «الذمامیه»ـ بد گویان ـ مشهورند‪ .‬و آنه‡‡ا ب‡‡ه جبری‡‡ل ب‡‡د و‬
‫بیراه و ناسزا می‌گویند‪ ,‬و بدین باورن‡د ک‡ه او در ابالغ رس‡الت خی‡انت نم‡وده اس‡ت‪.‬‬
‫چرا که او م‡أموریت داش‡ته نب‡وت و پی‡امبری را ب‡ه علی بس‡پارد ولی خی‡انت ک‡رده‬
‫امامت را به محمد داده‌است‪.‬‬
‫و برخی بر این اعتقادن‡‡د ک‡‡ه اب‡‡وبکر م‡‡یراث فاطم‡‡ه را تص‡‡احب نم‡‡وده ب‡‡دو ظلم‬
‫کرد‪ .2‬و آورده اند که روزی «الس‡فاح» خلیف‡ه عباس‡ی ب‡ر من‡بر خطب‡ه می‌خوان‡د ک‡ه‬
‫مردی از خانواده حضرت علی برخواست و بانگ برآورد که‪ :‬ای امیر مؤمنان‪ ,‬بداد‬
‫من برس که بر من ظلم شده است‪ .‬خلیفه گفت‪ :‬و چه کس‡‡ی بت‡‡و ظلم ورزی‡‡ده؟ آنم‡‡رد‬
‫جوابداد‪ :‬من از فرزندان حضرت علی ‪ ‬هستم‪ .‬و ابوبکر با گ‡‡رفتن ف‡‡دک از فاطم‡‡ه‬
‫به من ظلم کرده است‪ .‬سفاح با اظهار تعجب پرسید‪ :‬و تا آخر عمر بر ظلمش مان‡‡د و‬
‫حقتان را نداد؟ مرد در پاسخ گفت‪ :‬آری‪ .‬سفاح پرس‡‡ید‪ :‬و چ‡‡ه کس‡‡ی پس از او خلیف‡‡ه‬
‫شد؟ مرد گفت‪ :‬عمر ‪ .‬سفاح پرسید‪ :‬و او نیز حقتان را به شما ب‡‡از پس ن‡‡داد؟ م‡‡رد‬
‫در جواب گفت‪ :‬آری‪ .‬سفاح پرسید‪ :‬پس از او چه کسی روی کار آمد؟ مرد جواب‡‡داد‪:‬‬
‫عثمان ‪ .‬سفاح پرسید‪ :‬و او نیز حقتان را ب‡‡ه ش‡‡ما ن‡‡داد و همچن‡‡ان ب‡‡ر ظلم اص‡‡رار‬
‫ورزید؟ مرد در ج‡‡واب گفت‪ :‬آری‪ .‬س‡‡فاح پرس‡‡ید‪ :‬و پس از او چ‡‡ه کس‡‡ی ب‡‡ه خالفت‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬نام کامل او‪ :‬عبد هللا بن معاویه بن عبد هللا بن جعفر ذی الجناحین است‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬این قضیه در تاریخ مذهب تشیع ب‡‡ه م‡‡اجرای «ف‡‡دک» مش‡‡هور اس‡‡ت ودر کتابه‡‡ای ش‡‡یعه ب‡‡ه‬
‫تفصیل در مورد آن سخن رفته است‪ .‬عالمه ن‡‡واب محس‡‡ن المل‡‡ک س‡‡ید مه‡‡دی علی خ‡‡ان ع‡‡الم‬
‫ودانشمند شیعه بزرگ هندوستان که در سال ‪ 1907‬میالدی چشم از جهان بربست در ش‡‡اهکار‬
‫علمی‌اش «آیات بینات» این موضوع را به تفصیل مورد بحث وپژوهش قرار داده است ونهایتا‬
‫بدین نتیجه دست یافته که حکایت افک اسطوره ساخته وپرداخته پیروان عبد هللا بن سبأ یه‡‡ودی‬
‫است و کامال از حقیقت بدور است‪ .‬به خوانندگان محترم توصیه می‌شود ب‡ه این کت‡اب مراجع‡ه‬
‫کنند‪ .‬البته الزم به ت‡ذکر اس‡ت ک‡ه این دانش‡مند بزرگ‡وار پس از س‡الها بحث و تحقی‡ق و ش‡بانه‬
‫روزی به حقیقت دست یافت وکتابش تا کنون راهگش‡ای ه‡زاران س‡الک گم‡راه گردی‡ده اس‡ت‪.‬‬
‫خداوند به نویسنده آن پاداش نیکو داده‪ ,‬در بهشت برین جای دهاد!‬
 ‫‪85‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫رسید؟ مرد با ش‡نیدن این س‡ؤال دس‡ت و پ‡ایش را گم ک‡رده‪ ,‬چپ و راس‡تش را نگ‡اه‬
‫می‌کرد شاید راهی برای فرار از آنجا پیدا کند‪.!!3‬‬
‫ابن عقیل می‌گوید‪ :‬از قرائن چنین بر می‌آید ک‡ه ه‡دف بنیانگ‡ذار م‡ذهب ش‡یعه در‬
‫حقیقت زیر سؤال بردن اصل دین و رسالت بوده است‪ .‬چرا که آنچه پی‡امبر اک‡رم ‪‬‬
‫برای ما آورده است امروز از دید ما پنهان است‪ .‬و تنها راه دست یافتن ما ب‡‡ه تع‡‡الیم‬
‫واالی پیامبر اکرم ‪ ‬همان یاران و پیروان او هستند که دانشمندان با دیدی عمیق در‬
‫آنچه روایت کرده اند تصویری از حقیقت را برای ما روشن ساخته اند‪ .‬و ما با دی‡دن‬
‫تص‡‡ویری ک‡‡ه ی‡‡اران پی‡‡امبر اک‡‡رم و س‡‡پس ش‡‡اگردان راس‡‡تگو و درس‡‡تکار آن‡‡ان‬
‫مسلسل‌وار برایمان رسم کرده اند گویا که زندگی آنحضرت ‪ ‬را از نزدی‡ک نظ‡اره‬
‫گر هستیم‪ .‬حال اگر کسی ادعا کند که با وفات پیامبر اکرم یاران او بدو خیانت ک‡‡رده‬
‫خانواده‌اش را م‡‡ورد ظلم و س‡‡تم ق‡‡رار دادن‡‡د‪ ,‬خالفت را از دام‡‡ادش غص‡‡ب کردن‡‡د‪,‬‬
‫میراث دخترش را به تاراج بردند‪ .‬این خود دلیلی است واضح و روشن بر فس‡‡اد دین‬
‫و اعتقاد آنها‪ ,‬چرا که از عالمته‡‡ا و نش‡‡انه‌های اعتق‡اد درس‡‡ت و وایم‡‡ان راس‡‡تین ب‡‡ر‬
‫پیامبران آنست که دین و آیین و مق‡‡ررات آنه‡‡ا را م‡‡و ب‡‡ه م‡‡وی ب‡‡ه اج‡‡را در آوری و‬
‫خانواده و فرزندان آنها را مورد احترام و اکرام خویش قرار دهی‪.‬‬
‫وحال که شیعه ادعا دارند؛ یاران پیامبر اکرم ‪ ‬همه این مسائل را زیر پ‡ا نه‡اده ان‡د‬
‫پس باید که از دینی ک‡ه از راه آنه‡ا بم‡ا رس‡یده دس‡ت شس‡ت‪ .‬آنه‡ایی ک‡ه تنه‡ا رابط‡ه و‬
‫واسطه ما با پیامبرند و می‌بایستی سخنهای او را به ما برسانند چ‡‡نین خائن‡‡انی از آب در‬
‫آمدند‪ .‬آیا می‌توان پس از این بحرف‌هایشان ایمان آورد؟!‪.‬‬
‫اگر این ثمره رسالت پیامبر اکرم ‪ ‬باشد پس هر آنچه از او به ما نقل ش‡‡ده اس‡‡ت‬
‫پوچ و بی‌اس‡‡اس اس‡‡ت‪ .‬و همچ‡‡نین ه‡‡ر آنچ‡‡ه از عقل‌ه‡ای دانش‡‡مندان و بزرگ‡‡ان دین‬
‫تراوش کرده چ‡‡ون پای‡‡ه و اس‡‡اس آنه‡‡ا هم‡‡ان منق‡والت و س‡‡خنان منس‡‡وب ب‡‡ه خ‡‡دا و‬
‫رسولش است نیز بی‌ارزش است‪.‬‬
‫ومی توان گفت که یاران پیامبر اکرم ‪ ‬که سالیانی دراز با او ب‡‡وده ان‡‡د ش‡‡اید در‬
‫طول این مدت دراز چیزی از آنحضرت ندیده اند که بدو ایمان راس‡خ آورن‡د‪ .‬و تنه‡ا‬
‫از روی ترس و وحشتی که از او داشتند پیروی او می‌کردند‪ .‬و چون از دنی‡‡ا رفت و‬
‫آنهمه ترس و واهمه برطرف گشت از دین او سر کشیدند و تنه‡‡ا چن‡‡د تن از خ‡‡انواده‬
‫او بر دینش ماندند‪.‬‬
‫وبدینگونه همه اعتقادات و باورها مح‡‡و ب‡‡ر آب می‌ش‡‡ود‪ .‬و هم‡‡ه ایمانه‡‡ا در دله‡‡ا‬
‫س‡‡رد و بی‌روح می‌گ‡‡ردد‪ .‬و هم‡‡ه روایته‡‡ا و اح‡‡ادیث بی‌اس‡‡اس گش‡‡ته زی‡‡ر س‡‡ؤال‬
‫می‌روند‪ ,‬و حکایت معجزه‌ها و قص‡‡ه رس‡‡الت آن جن‡‡اب عالیمق‡‡ام ‪ ‬پ‡‡وچ و بی‌مای‡‡ه‬
‫شده‪ ,‬کمر دین مبین اسالم درهم می‌شکند‪...‬‬

‫‪3‬‬
‫‪ -‬آری‪ ,‬پس از داماد پیامبر خدا حض‡رت عثم‡ان‪ ,‬پس‡ر عمویش‡ان حض‡رت علی بعن‡وان خلیف‡ه‬
‫چهارم مسلمانان انتخاب شدند‪ .‬واگر حادث‡ه اف‡ک حقیقت میداش‡ت‪ ,‬چ‡را حض‡رت علی آن‡را ب‡ه‬
‫وارثان حضرت فاطمه زهرا تحویل ندادند‪ .‬آیا او نیز حق فاطمه را باال کشید؟!‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫مؤلف می‌گوید‪ :‬تندروی شیعیان در اظهار محبت و دوستی حضرت علی آنانرا ب‡‡ر‬
‫آن داشت که خروارها حدیث دروغین در بیان خوبیها و مقام و مرتبت او بتراش‡‡ند ک‡‡ه‬
‫متأسفانه ـ چون دوستیش‡‡ان دوس‡‡تی ن‡‡ادان خال‡‡ه خرس‡‡ه (!) ب‡‡ود ـ بیش‡‡تر این اح‡‡ادیث و‬
‫روایات دروغین حاوی اهانتهایی در حق اوست!‪.‬‬
‫در کتاب «الموضوعات» خ‡ود تع‡دادی از این اح‡ادیث را برش‡مرده‌ام‪ .‬از انجمل‡ه‬
‫است حدیثی که در آن ادعا می‌کنند؛ خورشید غ‡‡روب ک‡‡رد و حض‡‡رت علی ‪ ‬نم‡‡از‬
‫عصرش قضا شد‪ ,‬پس بدستور الهی خورشید بازگشت تا او نم‡‡ازش را بج‡‡ای آورد!‬
‫این حدیث از نگاه "نقل" و روایت حدیثی اس‡‡ت دروغین‪ ,‬چ‡‡را ک‡‡ه راوی‡‡ان آن ثق‡‡ه و‬
‫درست نیستند‪ .‬و همچنین از نگاه معنی روایتی است پوچ و بی‌اس‡‡اس‪ ,‬چ‡‡را ک‡‡ه وقت‬
‫قضا شده و گذشته اس‡‡ت و بازگش‡‡ت خورش‡‡ید طل‡‡وعی جدی‡‡د بش‡‡مار می‌آی‡‡د و وق‡‡تی‬
‫دیگر‪ ,‬نه بازگشت وقت از دست رفته اول!‪.‬‬
‫واز آنجمله است روایتی که در حق حضرت فاطمه الزهراء ل بافته اند که ایش‡‡ان‬
‫قبل از وفاتشان غسل نمودند و وصیت کردند که پس از وفاتشان غسلشان ندهند و به‬
‫همین غسل قبل از وفات اکتفا کنند!‬
‫این روایت ن‡‡یز از نگ‡‡اه «نق‡‡ل» و روایت دروغ اس‡‡ت‪ .‬و از نگ‡‡اه معن‡‡ا و مفه‡‡وم‬
‫داللت دارد بر نادانی و جهالت! چرا که غسل میت با حدوث م‡‡رگ واجب می‌گ‡‡ردد‪,‬‬
‫پس چگونه قبل از مرگ غسل میت صورت می‌گیرد؟!‪.‬‬
‫واز اینگونه خرافات و قصه‌های خیالی شیعیان خروارها می‌توانی بی‡‡ابی ک‡‡ه هیچ‬
‫پایه و اساسی و مدرکی ندارند‪.‬‬
‫و برای خود مذهب فقهی مخصوصی براساس خرافات اختراع کرده اند که با اجماع‬
‫مسلمانان در تضاد است‪ .‬و من نمونه‌ای از این مسائل را از کتابی با خط ابن عقی‡‡ل نق‡‡ل‬
‫کرده‌ام‪ .‬که او خود آنها را از کتاب المرتضی در آنچه شیعیه امامیه با دیگر مسلمانان در‬
‫تضادند نقل کرده است‪ .‬از آنجمله است‪:1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬مؤلف ‪ /‬علیه نمونه‌ای از اختالفات فقهی را در اینجا آورده است تا اشاره کند به اینکه تل‡‡بیس‬
‫ومکر شیطان چگونه شیعیان را بر آن داشت تا نصوص واضح وروش‡‡ن ق‡‡رآن ک‡‡ریم وس‡‡خنان‬
‫گهربار پیامبر خدا ‪ ‬را کنار نه‡‡اده از س‡وی خ‡ود ق‡‡وانین ومق‡ررات فقهی‌ای را وض‡ع ک‡‡رده‬
‫عرصه زندگی را بر خود وپیروان خ‡‡ویش تن‡‡گ نماین‡‡د‪ .‬واین ب‡‡دان معن‡‡ا نیس‡‡ت ک‡‡ه اختالف‡‡ات‬
‫شیعیان با سایر مس‡لمانان در اینگون‡ه مس‡ائل فقهی خالص‡ه می‌ش‡ود‪ .‬بلک‡ه اختالف‡ات عم‡ده ی‬
‫تش‡‡یع ب‡‡ا اجم‡‡اع مس‡‡لمین در م‡‡وارد اعتق‡‡ادی اس‡‡ت ن‡‡ه در مس‡‡ائل فقهی! همانگون‡‡ه ک‡‡ه مؤل‡‡ف‬
‫مختصرا در ابتدا اشاره کرده اند‪ .‬نقطه اول اختالف از آنج‡‡ا ش‡‡روع می‌ش‡‡ود ک‡‡ه ش‡‡یعیان ادع‡‡ا‬
‫کردند پیامبر خدا ‪ ‬حضرت امیر مؤمنان علی بن ابی طالب را بدس‡تور خداون‡د متع‡ال خلیف‡ه‬
‫بر حق پس از خود تعیین فرمودند‪ ,‬اما یاران پی‡‡امبر اک‡‡رم پس از وف‡‡ات آنحض‡‡رت پی‡‡ام او را‬
‫نادیده گرفته ابوبکر را بعنوان خلیفه انتخاب کردن‡د‪ .‬این نقط‡ه ناخ‡داگاه ب‡اعث ش‡د ک‡ه ش‡یعیان‬
‫مجبور شدند همه صحابه پیامبر را مرتد وکافر بدانند‪ ,‬چونکه در مقابل این تص‡‡احب ح‡‡ق الهی‬
‫وامر آسمانی سکوت اختیار کردند! و بدینصورت با آیات بسیاری از کالم هللا مجید که ص‡‡حابه‬
‫را تمجید وستایش می‌کند در ستیز ش‡دند‪ .‬واینج‡ا مجب‡ور ش‡دند ک‡ه آن آی‡ات را ب‡ه گ‡ونه‌ای ک‡ه‬
‫موافق مذهبشان باشد تحریف وتفسیر کنند‪ .‬حتی برخی از آنها وق‡‡تی مج‡‡ال تأوی‡‡ل را جلویش‡‡ان‬
 ‫‪87‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫سجده بر چیزی که از زمین و یا گیاهان روی زمین نیست ج‡‡ایز نمی‌باش‡‡د‪ .‬یع‡‡نی‬
‫بر پنبه و پوست و پشم و پارچه و‪ ...‬سجده درست نیست‪ .‬استجمار ـ پاک کردن خ‡‡ود‬
‫با سنگ و کلوخ پس از قضای حاجت ـ ب‡رای ادرار درس‡ت نیس‡ت و آن مخص‡‡وص‬
‫مدفوع ـ غائط ـ است‪ .‬در وضوء باید سر را با دست تر از شستن عضو پیشین مس‡‡ح‬
‫کرد‪ ,‬و اگر چنانچه در مسح تأخیر افتاد و دست خشک شد باید از سر ن‡‡و وض‡‡وء را‬
‫شروع کرد‪ ,‬و اگر برای مسح کردن سر آب ت‡ازه ب‡ه دس‡ت خ‡ود زد و ب‡ه ت‡ر ب‡ودن‬
‫دست از شستن عضو پیشین اکتفا نکرد وضوء درست نیست‪.‬‬
‫و همچنین گفته‌اند که‪ :‬اگر کسی با زنی محص‡‡ن ـ متأه‡‡ل ـ زن‡‡ا کن‡‡د آن زن ب‡‡رای‬
‫همیشه بر او حرام می‌شود‪ ,‬و حتی اگر شوهرش او را طالق دهد مردی که با او زنا‬
‫کرده هرگز نمی‌تواند او را به نکاح شرعی خ‡‡ود درآورد‪ .‬و ازدواج ب‡‡ا اه‡‡ل کت‡‡اب ـ‬
‫یهودی‡ان و مس‡یحیان ـ را ح‡رام دانس‡ته ان‡د‪ .‬و گفت‡ه ان‡د ک‡ه طالق مش‡روط ح‡تی ب‡ا‬
‫برآورده شدن شرط واقع نمی‌شود‪ .‬و گفته اند که؛ طالق بدون وج‡‡ود دو ش‡‡اهد ع‡‡ادل‬
‫واقع نمی‌شود‪ .‬و گفته اند؛ اگر کسی بخواب‡‡د و نم‡‡از عش‡‡ایش قض‡‡ا ش‡‡ود اگ‡‡ر پس از‬
‫نیمه شب بیدار شود باید که قض‡‡ای نم‡‡ازش را ادا کن‡‡د و بای‡‡د ک‡‡ه روز بع‡‡د را روزه‬
‫بگیرد تا کفاره بی‌اهتمامیش به نماز عشاء شود‪ .‬و زنی که موهایش را کوت‡‡اه می‌کن‡‡د‬
‫باید کف‡اره‌ای براب‡ر ب‡ا کف‡اره قت‡ل اش‡تباهی ـ قت‡ل خط‡ا ـ پ‡رداخت کن‡د‪ .‬و کس‡ی ک‡ه‬
‫بسته دیدند مجبور شدند آیات مزبور را انکار کرده وقرآنی که بوس‡‡یله ص‡‡حابه ک‡‡افر (!) جم‡‡ع‬
‫وترتیب داده شده بود را انکار کنند وادعا کنند که قرآن اصلی در پیش امام غائب است!‪.‬‬
‫با تکفیر صحابه شیعه با مشکل قطع رابطه با پیامبر خدا ‪ ‬روبرو شد‪ .‬چگونه احکام خ‡‡دا را‬
‫از زبان کافران ومرتدان بگیرند؟!! اینجا بود که نیاز به خلق پدیده‌ای دیگر به ن‡‡ام ام‡‡امت پیش‬
‫آمد‪ .‬آنها با اختراع امامت همه احکام وقوانین شریعت را بر زبان آنها گذاشتند‪ .‬اما مشکل اینجا‬
‫بود که امامان پیامبر خدا را ندیده بودند‪ ,‬این مشکل را با ادع‡‡ای اینک‡‡ه امام‡‡ان معص‡‡ومند وب‡‡ه‬
‫آنها وحی می‌شود وبه آنها علم لدنی وعلم باطنی وعلم غیب داده شده است حل کردند‪ .‬البت‡‡ه این‬
‫مرحله ساختاری مذهب وپخته شدن آن در ط‡ول ت‡‡اریخ ب‡‡اعث انش‡قاقات بی‌ش‡ماری در آن ش‡د‬
‫ومذاهب بسیار زیادی در فکر تشیع چ‡‡ون عل‡‡ف از چپ وراس‡‡ت س‡‡بز ش‡‡دند‪ ,‬ک‡‡ه نهایت‡‡ا ش‡‡یعه‬
‫امامیه اثنا عشریه با تکفیر همه مذاهب دیگر نمونه صیقل یافته وشس‡‡ته رفت‡‡ه هم‡‡ه آنه‡‡ا پس از‬
‫تاریخی طوالنی از ساختار است‪ .‬اما چون درغگو حافظه ندارد مذهب شیعه امامی اثنا عشری‬
‫دنیایی است از تضادها واختالفات در همه زمینه‌های فقهی وعقی‡‡دتی‪ .‬علم‡‡ای م‡‡ذهب در ط‡‡ول‬
‫تاریخ سعی بر آن داشتند تا با ساختن باورهای جدیدی چ‡‡ون "تقی‡‡ه" ـ دروغ دی‡‡نی! ـ مش‡‡کالت‬
‫تضادی مذهب را به گونه‌ای ماست مالی کنند‪ .‬که متأسفانه این همه تالش‡‡ها وکوشش‡‡های ش‡‡بانه‬
‫روزی آنها باز هم نتوانست مذهب را آنچنان که شایس‡‡ته اوس‡‡ت از منجالب دگرگ‡‡ونی وتض‡‡اد‬
‫نجات دهد‪.‬‬
‫خالصه اینکه دانشمندان تشیع پس از تالش بسیار توانستند مذهبی با رنگ وبوی اسالم بس‡‡ازند‬
‫که با دیواری بتن آرمه شده از احساسات وعواطف بدور از چالشهای عقلی م‡‡ردم را در چه‡‡ار‬
‫چوبه‌ای از تکفیر با دشنام وناسزا گویی خمار کنند تا نشاید فکر بازگشت به اس‡‡الم م‡‡بین ق‡‡رآن‬
‫کریم وسخنان پیامبر خدا صلی هللا علیه وآله وصحبه وسلم باشند‪ .‬م‡‡ذهبی آغش‡‡ته خراف‡‡ات وپ‡‡ر‬
‫از قصه‌های خیالی وس‡اختگی عاطف‡ه ب‡ر انگ‡یز گری‡ه آور در پی انتظ‡ار رس‡یدن ام‡ام مه‡دی‬
‫موع‡ود‪ ,‬مس‡کن عقله‡ای خ‡واب آل‡ود!! ت‡ا ب‡ازاری ک‡ه از راه مزاره‡ا ودروغ «خمس» ش‡کم‬
‫بزرگ عالمان مذهب ساختگی را سیر می‌کند همواره پر رونق بماند!‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫پ‡‡یرهنش را در غم و ان‡‡دوه م‡‡رگ پس‡‡رش و ی‡‡ا خ‡‡انمش پ‡‡اره می‌کن‡‡د بای‡‡د کف‡‡اره‌ای‬
‫مساوی با کفاره قسم خوردن بپردازد‪ .‬و اگر کسی نادانس‡‡ته ب‡‡ا زنی ازدواج ک‡‡رد ک‡‡ه‬
‫شوهر دیگری داشت باید پنج درهم صدقه بدهد‪.‬‬
‫کسی که دوبار حد شراب بر او اجرا شده است اگر برای بار س‡‡وم ش‡‡راب خ‡‡ورد‬
‫کشته می‌شود‪ .‬حد کسی که «فقاع»‪ 1‬می‌نوشد برابر است با حد شراب خوار‪.‬‬
‫مجازات دزد قطع کردن انگشتان از ته است‪ ,‬نباید که کف دست او را قطع کنن‡‡د‪.‬‬
‫و اگر بار دیگر دزدی کرد پای چپش قطع می‌شود‪ .‬و اگر برای بار سوم دزدی ک‡‡رد‬
‫تا دم مرگ باید در زندان بماند‪ .‬ماهی «جری» را ح‡‡رام ق‡‡رار داده‌ان‡‡د‪ .‬و ذب‡‡ائح اه‡‡ل‬
‫کتاب ـ یهودیان و مسیحیان ـ را ن‡‡یز ح‡‡رام ق‡‡رار داده ان‡‡د‪ .‬و در ذبح اس‡‡تقبال قبل‡‡ه را‬
‫دانستهاند‪.‬‬
‫‌‬ ‫شرط‬
‫ودر بسیاری از قضایای فقهی دیگر با اجم‡‡اع مس‡‡لمانان مخ‡‡الفت نموده‌ان‡‡د‪ .‬و در‬
‫همه این موارد شیطان توانسته آنها را به گونه‌ای ف‡ریب ده‡د ک‡ه هم‡ه این ق‡وانین را‬
‫بدون در دس‡ت ب‡ودن هیچ گون‡ه م‡درک و اساس‡ی از ق‡‡رآن مجی‡د و ی‡ا دس‡تورات و‬
‫فرامین پیامبر اکرم ‪ ‬و یا حتی قیاس وضع کنند‪ .‬و تنها چیزی که بدان استناد ک‡‡رده‬
‫اند وقائع ساختگی خود شیعیان است‪.‬‬
‫و خالصه اینکه اشکاالت شیعیان بی‌شمار است‪.‬‬
‫از عبادت بزرگ نماز چون پاهایشان را در وضوء نمی‌شویند مح‡‡روم مان‡‡ده ان‡‡د‪.‬‬
‫و از عبادت بزرگ جماعت‪ 2‬نیز تا آمدن امام معصومشان (!) بی‌بهره اند‪ .‬و به گن‡‡اه‬
‫بزرگ دشنام و ناسزا گفتن به یاران رسول اکرم ‪ ‬مبتال شده اند‪.‬‬
‫ودر صحیح بخاری و صحیح مس‡‡لم از پی‡‡امبر اک‡‡رم ‪ ‬روایت ش‡‡ده اس‡‡ت ک‡‡ه آن‬
‫مقام واال عرض نمودند‪ «:‬یاران مرا فحش و ناسزا مگویی‡‡د‪ ،3‬اگ‡‡ر کس‡‡ی از ش‡‡ما ب‡‡ه‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬فقاع‪ :‬شرابی که از موز یا جو یا برنج گرفته شود‪ ,‬آبجو‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬گمان می‌رود که اشتباه امالیی صورت گرفت‡ه باش‡د‪ ,‬ومنظ‡ور نم‡از جمع‡ه ی‡ا نم‡از جم‡اعت‬
‫جمعه باشد‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬وما هیچ کس از این امت را بر یاران پیامبر اکرم ‪ ‬برتری نمی‌دهیم‪ ,‬هر که باش‡‡د وهرچن‡‡د‬
‫مقام ومنزلت وجایگاهش واال وباال باشد‪ .‬جالب اینجاست که در کتابهای خود شیعه نیز روایاتی‬
‫در مدح وستایش یاران پیامبر خدا ‪ ‬آمده است! از آنجمله است؛ حدیثی که در «عیون اخب‡‡ار‬
‫الرضا» از امام رضا ‪ ‬که شخصی از ایشان در مورد دو حدیث پیامبر اک‡‡رم ‪ ‬ک‡‡ه «ی‡‡اران‬
‫من چ‡‡ون س‡‡تارگان آس‡‡مانند‪ ,‬از ه‡‡ر کس‡‡ی از آنه‡‡ا ک‡‡ه پ‡‡یروی نمودی‡‡د راه یافت‡‡ه ای‡‡د»‪ .‬وس‡‡خن‬
‫آنحضرت ک‡‡ه فرمودن‡‡د‪« :‬ی‡‡اران م‡‡را بح‡‡ال خ‡‡ود بگذاری‡‡د‪ ,‬وب‡‡ه آنه‡‡ا فحش وناس‡‡زا مگویی‡‡د»‪.‬‬
‫پرسیدند‪ .‬امام در جواب فرمودند که اینها صحیح است‪ .‬واز آنجمله است دعاء امام سجاد ‪ ‬در‬
‫ص‡‡حیفه س‡‡جادیه ـ ص‡‡حیفه کامل‡‡ه ـ ک‡‡ه آن حض‡‡رت ب‡‡رای ی‡‡اران پی‡‡امبر اک‡‡رم دع‡‡ای مغف‡‡رت‬
‫وآمرزش کرده ودر دعاهایشان با جمالت بسیار ارزنده‌ای مدح ایشان گفت‡‡ه ان‡‡د‪ .‬واز آنجمل‡‡ه اس‡‡ت‬
‫سخن گهربار امام حسن عسکری ‪ ‬در تفسیر آنحض‡‡رت ک‡‡ه فرم‡‡وده ان‡‡د‪ « :‬خداون‡‡د ب‡‡ه آدم ‪‬‬
‫وحی کردند که پروردگارت بر هر ی‡ک از دوس‡تداران محم‡د وآل محم‡د وی‡اران محم‡د آنق‡در‬
‫مغفرت می‌فرستد که اگر آنرا بر همه جهانیان از روز خلقت تا آخ‡‡رین روز تقس‡‡یم کنن‡‡د وهم‡‡ه‬
‫کافر باشند باعث ایمان همه آنها شده وهمه را مستحق بهشت می‌گرداند‪ .‬وکسی که با محمد وآل‬
 ‫‪89‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫اندازه کوهی بزرگ چون «کوه اح‡‡د» طال در راه خ‡‡دا ص‡‡دقه بده‡‡د‪ ,‬ب‡‡ه ان‡‡دازه ی‡‡ک‬
‫مشت ـ و یا حتی نیمی از آن ـ از آنچه آنان در راه خدا داده اند نخواهد بود‪.‬‬
‫ومحم‡‡د بن عب‡‡د المل‡‡ک و یح‡‡یی بن علی ب‡‡ا سندش‡‡ان‪ 1‬از رس‡‡ول هللا ‪ ‬روایت‬
‫کرده‌اند که ایشان فرمودند‪ :‬خداوند متعال مرا برگزید‪ ,‬و برای من نیز یارانی انتخاب‬
‫نمود و از بین آنها برایم وزیران و مشاوران و انصاریان و دامادها اختیار نمود‪ .‬پس‬
‫لعنت خداوند و فرشتگان و همه جهانیان بر کس‡‡ی اس‡‡ت ک‡‡ه ب‡‡ه آن‡‡ان دش‡‡نام و ناس‡‡زا‬
‫گوید‪ .‬و خداوند روز قیامت از آن شخص نه واجب‡‡ات و فرایض‡‡ش را می‌پ‡‡ذیرد و ن‡‡ه‬
‫مندوبات و نوافل و خیراتش را»‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ابو البرکات بن علی ال‡‡بزار ب‡‡ا س‡‡ندش از س‡‡وید بن غفل‡‡ه آورده اس‡‡ت ک‡‡ه ایش‡‡ان‬
‫گفتند‪ «:‬از کنار گروهی از شیعیان رد می‌شدم که از ابوبکر و عم‡‡ر ب ب‡‡ه ب‡‡دی ی‡‡اد‬
‫می‌کردند و از مقام و منزلتش‡ان می‌کاس‡تند‪ ,‬وق‡‡تی ب‡ه مجلس ام‡یر المؤم‡نین علی بن‬
‫ابی طالب وارد شدم بدانحضرت گفتم‪ :‬ای امیر مؤمنان از کنار برخی از ی‡‡ارانت رد‬
‫می‌شدم‪ ,‬و شنیدم که ابوبکر و عمر ب را بدانچه در مقام آندو نیست یاد می‌کردن‡‡د‪ .‬و‬
‫محمد ویاران محمد بغض ورزد خداوند او را به عذابی گرفت‡‡ار خواه‡‡د ک‡‡رد ک‡‡ه اگ‡‡ر ب‡‡ر هم‡‡ه‬
‫جهانیان فرود آید همه را نیست ونابود می‌گرداند»‪ .‬واز آنجمله حدیثی است ک‡‡ه ابن بابوی‡‡ه قمی‬
‫در کتاب «معانی األخبار» آورده که حضرت امام موسی الرضا ‪ ‬از پی‡‡امبر اک‡‡رم ‪ ‬روایت‬
‫می‌کنند که آنحضرت فرمودند‪« :‬ابوبکر چون حس شنوایی ب‡‡رای من اس‡‡ت‪ .‬وعم‡‡ر چ‡‡ون حس‬
‫بینایی برایم‪ .‬وعثمان چون قلب من است»‪ .‬وحدیث امام جعفر صادق در کتاب "کشف الغم‡‡ة" ـ‬
‫اثر علی بن عیسی أردبیلی ـ که ایشان در م‡‡ورد اب‡‡وبکر وعم‡‡ر فرمودن‡‡د‪ «:‬آن‡‡دو امام‡‡ان ع‡دل‬
‫وانصاف بودند که همیشه بر حق پایدار زیستند وبر حق وفات کردند‪ ,‬رحمت خداوند بر ایشان ت‡‡ا‬
‫روز رستاخیز بادا»! ودر همین کتاب از امام جعفر صادق است که در حق ابوبکر صدیق در رد‬
‫مخالفان فرمودند‪« :‬بله او صدیق است‪ .‬بله او صدیق است‪ .‬بل‡ه او ص‡دیق اس‡ت‪ .‬وه‡ر کس او را‬
‫صدیق نداند خداوند سخنش را در دنیا وآخرت از او نپذیرد»‪ .‬و دهها احادیث وروایات دیگ‡‡ر ک‡‡ه‬
‫داللت می‌کند بر مثل مشهور ‪ :‬درغگو حافظه ندارد!‪.‬‬
‫چگونه شیعه می‌تواند بین تکفیر یاران رسول خدا وبخص‡‡وص اب‡‡وبکر وعم‡‡ر از ی‡‡ک ط‡‡رف‪,‬‬
‫وبین آیه‌هایی چون آیه ‪ 110‬و‪ 195‬سوره مبارکه آل عمران‪ ,‬وآیات ‪ 38‬تا ‪ 40‬وآیه ‪ 100‬س‡‡وره‬
‫توبه‪ ,‬وآیات ‪ 18‬تا ‪ 21‬سوره فتح‪ ,‬و‪ 68‬تا‪ 74‬سوره انفال‪ ,‬وصدها آی‡‡ه دیگ‡‡ر‪ ...‬ودهه‡‡ا اح‡‡ادیث‬
‫ائمه کرام‪ ,‬وقضیه ازدواج عمر با ام کلثوم دختر علی وفاطمه زهراء که در کتاب‌ه‡‡ای ش‡‡یعیان‬
‫ثابت است و‪ ...‬از طرف دیگر توافق ایجاد کند؟!‪.‬‬
‫حقا که چنین کاری که از حضرت فیل بر نمی‌آید از علماء ودانشمندان شیعه بر آمده است!!‪..‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬سند روایت چنین است‪ :‬محمد بن عبد الملک ویحیی بن علی به ما گفتند ک‡‡ه آنه‡‡ا از محم‡‡د بن‬
‫احمد بن المسلمه شنیده اند که او از ابو ظاهر المخلص روایت کرده ک‡‡ه او از بغ‡‡وی ش‡‡نیده ک‡‡ه‬
‫او از محمد بن عباد المکی روایت کرده که او را محم‡‡د بن طلح‡ه الم‡‡دینی از عب‡‡د ال‡رحمن بن‬
‫سالم بن عبد هللا بن عویم بن مساعده از پدرش واو از پدر بزرگ سالم شنیده که او گفت‪ :‬پیامبر‬
‫اکرم ‪ ‬فرمودند‪. ...‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬سند کامل او اینست‪ :‬مؤلف می‌گوید‪ :‬روایت کرد مرا ابو البرک‡‡ات بن علی ال‡‡بزار از اب‡‡وبکر‬
‫الطریثیثی از هب‡‡ة هللا بن الحس‡‡ن الط‡‡بری از عبی‡‡د هللا بن محم‡‡د بن احم‡‡د از علی بن محم‡‡د بن‬
‫احمد بن یزید الریاحی از ابی ثنا الحسن بن عماره از المنه‡‡ال بن عم‡‡رو از س‡‡وید بن غفل‡‡ه ک‡‡ه‬
‫ایشان فرمودند‪. ...‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫اگر آنها گمان نمی‌بردند ک‡‡ه ش‡‡ما در دلت‡‡ان آنچ‡‡ه را آنه‡‡ا ب‡‡ر زب‡‡ان می‌آوردن‡‡د پنه‡‡ان‬
‫می‌داری‪ ,‬هرگز جرأت نمی‌کردند چنین سخنهایی بر زبان آورند‪.‬‬
‫حضرت علی ‪ ‬فرمودند‪ :‬پناه بر خدا‪ ,‬پناه می‌برم بر خدایم از اینک‡‡ه در دلم ج‡‡ز‬
‫آن باشد که رسول خدا ‪ ‬به من آموخت‪ .‬لعنت خداوند ب‡‡ر آن کس‡‡ی ب‡‡اد ک‡‡ه در دلش‬
‫جز خیر و نیکی آن دو ی‡‡ار رس‡‡ول خداس‡‡ت‪ ,‬آن‡‡ان ب‡‡رادران پی‡‡امبر اک‡‡رم و ی‡‡اران و‬
‫وزیران و مشیران او بودند‪ .‬رحمت خداوند بر ایشان بادا!‪.‬‬
‫سپس با چشمانی پر از اشک برخواست و دست م‡‡را گرفت‡‡ه گری‡‡ان داخ‡‡ل مس‡‡جد‬
‫شد‪ .‬و باالی منبر رفت و آرام نشسته محاسن سفید و زیبایش را در مشت خود گرفته‬
‫به آنها خیره شد تا مردم جمع ش‡دند‪ .‬س‡پس بلن‡د ش‡د و ب‡ا تش‡هد مختص‡ر و بلیغان‡ه و‬
‫ادیبانه‌ای شروع به حرف زدن نموده فرمودند‪ :‬چه شده برخی را که سادات ق‡‡ریش و‬
‫پدران مسلمانان را به آنچه من از آن پاکم یاد می‌کنند؟ بدانید که من از آنچه می‌گویند‬
‫بیزارم‪ .‬و کسی را که بدانها بد گوی‡‡د را مج‡‡ازات خ‡‡واهم ک‡‡رد‪ .‬قس‡‡م بدانک‡‡ه زمین و‬
‫زمان را آفرید و در کالبدها ج‡‡ان دمی‡‡د‪ ,‬اب‡‡وبکر و عم‡‡ر را ج‡‡ز م‡‡ؤمن متقی دوس‡‡ت‬
‫نمی‌دارد‪ .‬و جز فاجر و فاسق و بدبخت آندو را بد نمی‌پندارد‪ .‬با درس‡‡تی و راس‡‡تی و‬
‫وفاداری ب‡ا پی‡امبر اک‡رم ‪ ‬هم‡راه بودن‡د و پس از او ق‡دم ب‡ه ق‡دم پ‡یرو دس‡تورات‬
‫رسول خدا و امر و نهی و خشم و غض‡‡ب و عق‡اب و بازخواس‡‡ت او بودن‡‡د و هرگ‡‡ز‬
‫در هیچ م‡‡وردی مخ‡‡الفت رس‡‡ول خ‡‡دا ‪ ‬از آنه‡‡ا س‡‡ر ن‡‡زد‪ .‬و هرگ‡‡ز رأی و فرم‡‡ان‬
‫رس‡‡ول خ‡‡دا ‪ ‬را ب‡‡زمین نزدن‡‡د‪ .‬و هرگ‡‡ز رس‡‡ول خ‡‡دا ‪ ‬ب‡‡ا رأی آن‡‡دو مخ‡‡الفت‬
‫نفرمودند‪ .‬و رسول خدا ‪ ‬کسی را چون آندو دوست نمی‌داشت‪ .‬و رسول خ‡‡دا ‪ ‬در‬
‫حالیکه از آندو راضی و خشنود بود از این دی‡ار ب‡ه دی‡ار ب‡اقی ش‡تافتند‪ .‬و در حالیک‡ه‬
‫همه مؤمنان از آندو راضی و خشنود بودند از دنیا رفتند‪.‬‬
‫ابوبکر ‪ ‬بدستور پیامبر خدا ‪ ‬در آخرین روزهای عمر مب‡‡ارک آنحض‡‡رت ُن ه‬
‫روز کامل بر مسلمانان نماز خواندن‡‡د‪ .‬و آنگ‡‡اه ک‡‡ه خداون‡‡د پی‡‡امبر خ‡‡ویش را بس‡‡وی‬
‫خود خواست و او را بسوی بهشتهای برین برد مؤمنان اب‡‡وبکر را ب‡‡ه عن‡‡وان ولی و‬
‫خلیفه رسول هللا برای خود انتخاب نمودند‪ .‬و با اختی‡ار کام‡ل خ‡ود ب‡ا او بیعت ک‡رده‬
‫زکات را بدو محول ساختند‪.‬‬
‫ومن از بین فرزندان عبد المطلب اولین کسی بودم ک‡‡ه ب‡‡ا او بیعت ک‡‡ردم‪ ,‬و او از‬
‫قبول خالفت س‡رباز می‌زد و آرزو داش‡ت کس‡ی از م‡ا این مس‡ئولیت را از ش‡انه‌اش‬
‫بردارد‪ .‬و قسم بخدا که بهترین کسی بود که پیامبر خدا ‪ ‬بر جای گذاش‡‡ت‪ .‬در مه‡‡ر‬
‫و عطوفت و در لطافت و نرم خویی و در تقوا و پرهیزکاری از همه به رس‡‡ول خ‡‡دا‬
‫نزدیکتر بود‪ .‬و در عمر و اسالم از همه پیشتر بود‪ .‬پی‡‡امبر خ‡‡دا ‪ ‬او را در مه‡‡ر و‬
‫عطوفت به فرشته آسمان میکائی‡ل‪ ,‬و در بخش‡ایش و وق‡‡ار و هیبت و بزرگمنش‡ی ب‡ه‬
‫پیامبر خدا ابراهیم ‪ ‬شباهت می‌داد‪ .‬و در تمام زندگیش قدم ب‡‡ه ق‡‡دم ب‡‡ر راه و روش‬
‫پیامبر اکرم ‪ ‬پیش رفت تا به او پیوست‪ .‬رحمت الهی بر او بادا!‪.‬‬
 ‫‪91‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫پس از او والیت مسلمانان به عمر محول گش‡ت‪ .‬و من از جمل‡ه کس‡انی ب‡ودم ک‡ه‬
‫اعالن رضایت کردم‪ .‬و او نیز چون رسول خدا ‪ ‬و یارش نیکو س‡‡یرت پیش رفت‪.‬‬
‫و چون بچه شتری که دنبال م‡‡ادرش ح‡‡رکت می‌کن‡‡د او ن‡‡یز ق‡‡دم ب‡‡ه ق‡‡دم راه و رس‡‡م‬
‫رسول خدا ‪ ‬و یار با وفایش را ادامه داد‪ .‬و قسم بخ‡‡دا ک‡‡ه ب‡‡ا ض‡‡عیفان و تنگدس‡‡تان‬
‫بس‡‡یار مهرب‡‡ان و ب‡‡ا عط‡‡وفت ب‡‡ود‪ .‬مظلوم‡‡ان و مس‡‡تمندان را ی‡‡اری می‌داد و پ‡‡وزه‬
‫ظالمان را بزمین می‌مالی‡‡د‪ .‬و در راه خ‡‡دا از هیچ کس و هیچ چ‡‡یزی ت‡‡رس و واهم‡‡ه‬
‫نداشت‪ .‬و خداوند حق و حقیقت را بر زب‡‡انش جری‡‡ان می‌داد‪ .‬و درس‡‡تی و ص‡‡داقت را‬
‫عالمت و نشانه‌ای برای او ساخته بود‪ ,‬ت‡ا ج‡ایی ک‡ه م‡ا گم‡ان می‌ب‡ردیم فرش‡ته‌ای ب‡ر‬
‫زب‡‡انش س‡‡خن می‌گوی‡‡د‪ .‬خداون‡‡د ب‡‡ا ایم‡‡ان آوردن و اس‡‡الم او دینش را ع‡‡زت و ن‡‡یرو‬
‫بخش‡‡ید‪ .‬و هج‡‡رتش را س‡‡بب قی‡‡ام دین خ‡‡ود ق‡‡رار داد‪ .‬و در دله‡‡ای منافق‡‡ان رعب و‬
‫وحشت او را انداخت‪.‬و قلبهای مؤمنان را آکنده محبت و عشق بدو ساخت‪.‬‬
‫رسول خدا ‪ ‬او را در شدت و تندی بر دشمنان به فرشته آسمان جبری‡‡ل ش‡‡باهت‬
‫داد‪ .‬آیا کسی را سراغ دارید که مقام و منزلت ایشان را دارا باشد؟ رحمت خدا بر آن‬
‫دو بزرگوار‪ .‬و از خداوند متعال می‌خواهیم که ما را در پیروی راهشان ی‡‡اری ده‡‡د‪.‬‬
‫کسی که مرا دوست دارد بای‡د ک‡ه آن‡دو را دوس‡ت داش‡ته باش‡د‪ .‬و کس‡ی ک‡ه آن‡دو را‬
‫دوست ندارد در واقع مرا دوست نمی‌دارد‪ ,‬و من از او بیزارم‪.‬‬
‫واگر قبل از این اطالع می‌یافتم که کسی در مورد آن دو زب‡‡ان درازی می‌کن‡‡د او‬
‫را به بدترین وجه مجازات می‌کردم‪ .‬اما از امروز به بعد اگر کسی را دستگیر ک‡رده‬
‫پیش من آورند ک‡ه ب‡ه حض‡رت اب‡وبکر و ی‡ا حض‡رت عم‡ر ب ت‡وهین ک‡رده اس‡ت‪,‬‬
‫مجازات افتراء زننده و اهانت کننده را بر او اجرا می‌کنم‪.‬‬
‫ای مؤمنان آگاه باشید که؛ بهترین این امت پس از پیامبر اکرم ‪ ‬اب‡‡وبکر ص‡‡دیق‬
‫و عمر فاروق ب بودند‪ .‬پس از آندو خداوند آگاهتر و دان‡‡اتر اس‡‡ت ک‡‡ه بهترین‡‡ان چ‡‡ه‬
‫کسانیند‪ .‬این بود سخن من‪ ,‬و مغفرت و پوزش می‌طلبم از خدای خویش برای خود و‬
‫برای شما»‪.1‬‬
‫سعد هللا بن علی به سندش‪ 2‬از حضرت علی کرم هللا وجهه روایت کرده اس‡‡ت ک‡‡ه‬
‫ایشان فرمودند‪« :‬گروهی در آخ‡‡ر زم‡‡ان می‌آین‡‡د ک‡‡ه ب‡‡دانها رافض‡‡ه می‌گوین‡‡د‪ ,‬ادع‡ا‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬ودر نهج البالغه خطبه‌ای از حضرت علی مرتضی آورده ان‡د ک‡ه ایش‡ان در م‡ورد حض‡رت‬
‫ابوبکر ‪ ‬چنین فرمودند‪« :‬خدا جزای خیر دهد فالن ـ یع‡‡نی اب‡‡وبکر ـ را ‪ ,‬راس‡‡ت نم‡‡ود کجی‬
‫را‪ ,‬ودوا کرد امراض روحانیه را‪ ,‬ق‡‡ائم ک‡‡رد س‡‡نت پیغم‡‡بر را‪ ,‬وپس پش‡‡ت ان‡‡داخت ب‡‡دعت را‪,‬‬
‫رفت از دنیا پاک دامن کم عیب‪ ,‬یافت محاسن خالفت را ورحلت کرد قبل از فس‡‡اد آن‪ ,‬ادا ک‡‡رد‬
‫اطاعت خدا را واز وی تقود گزید چنانکه حق تقوی است‪ .‬رفت از دنیا وگذاشت مردمان را در‬
‫راههای شاخ در شاخ که در آن ه‡دایت نمی‌یاب‡د گم‡راه ویقین حاص‡ل نمی‌کن‡د ب‡ه ه‡دایت خ‡ود‬
‫هدایت یافته»‪( .‬ر‪.‬ک‪ .‬به «آیات بینات» ترجمه عالمه عبد الشکور لکنوی)‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬سند کاملش چنین است‪ :‬از سعد هللا بن علی از الطریثیثی از هبة هللا الطبری از محمد بن عب‡‡د‬
‫الرحمن از البغوی از س‡‡وید بن س‡‡عید از محم‡‡د بن ح‡‡ازم از ابی خب‡‡اب الکل‡‡بی از ابی س‡‡لیمان‬
‫الهمدانی به ما رسیده است که حضرت علی کرم هللا وجهه فرمودند‪. ...:‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫می‌کنند که از مایند و آنها از م‡ا نیس‡تند‪ .‬و نش‡انه و عالمتش‡ان اینس‡ت ک‡ه اب‡وبکر و‬
‫عمر را دشنام می‌دهند‪ .‬هر کجا که آنها را یافتید به ب‡‡دترین ص‡‡ورت آنه‡‡ا را بکش‡‡ید‪,‬‬
‫چرا که آنها مشرکند»‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر باطنيان‬
‫مؤلف گوید‪ :‬بدان كه باطنیان گروهی هستند در پوش‡‡ش اس‡‡الم و متمای‡‡ل ب‡‡ه رفض‪،‬‬
‫اما در عقاید و اعمال بكلی مخالف با اس‡‡الم‪ .‬و حاص‡‡ل قولش‡‡ان این اس‡‡ت ك‡‡ه ب‡‡ود و‬
‫نبود خالق یكی است و نبوت باطل است و عبادات بیهوده است و رستاخیزی در كار‬
‫نیست‪ ،‬ام‡‡ا اینه‡‡ا را در اول ك‡‡ار آش‡‡كار نمی‌كنن‡‡د بلك‡‡ه ابت‡‡دا م‡‡دعی می‌ش‡‡وند خ‡‡دا و‬
‫پیغمبر بر حق است و دین ص‡‡حیح اس‡‡ت ام‡‡ا در ورای ظ‡‡اهر رازی نه‡‡ان هس‡‡ت‪ .‬و‬
‫شیطان بدین گونه ایش‡‡ان را ب‡‡ازی داده و عقای‡‡د گون‡‡اگون را در نظرش‡‡ان آراس‡‡ته و‬
‫گروههای مختلف باطنیه هشت نام دارند بدین شرح‪:‬‬
‫اول‪ :‬باطنيه – از این جهت بدین عنوان نامیده ش‡‡ده ان‡‡د ك‡‡ه م‡‡دعی ش‡‡دند ظ‡‡واهر‬
‫قرآن و حدیث باطنی دارد همان طور كه در ورای پوست مغزی هست‪ .‬نادان نق‡‡وش‬
‫ظاهر می‌بین‡‡د و دان‡‡ا رم‡‡وز و اش‡‡ارت و س‡‡ّر خفی را در می‌یاب‡‡د و ه‡‡ر كس در بن‡‡د‬
‫ظواهر بماند زنجیر تكالیف شرعی همچن‡‡ان ب‡‡ر گ‡‡ردنش هس‡‡ت و ه‡‡ر كس ب‡‡ه دانش‬
‫ارتقاء یابد تكلیف از او ساقط شود و از رنج و تعب برهد و اش‡‡اره ك‡‡رده ان‡‡د ب‡‡ه آی‡‡ه‬
‫‪ 157‬از سوره اعراف‪َ﴿ :‬و َيَض ُع َع ۡن ُهۡم ِإۡص َر ُهۡم َو ٱَأۡلۡغ َٰل َل ٱَّلِتي َكاَنۡت َع َلۡي ِهۡم ﴾ [األعراف‪:‬‬
‫‪« .]157‬و بارهاى سنگین‪ ،‬و زنجیرهایى را ك‡‡ه ب‡‡ر آنه‡‡ا ب‡‡ود‪( ،‬از دوش و گردنش‡‡ان) ب‡‡ر‬
‫مىدارد»‪.‬‬
‫دوم‪ :‬اسماعيليه – از آن روی بدین عنوان نامیده می‌شوند كه خود را به محمد بن‬
‫اس‡‡ماعیل بن جعف‡‡ر (ص‡‡ادق) منس‡‡وب می‌دارن‡‡د ك‡‡ه ب‡‡ه گم‡‡ان ایش‡‡ان ام‡‡ام هفتم ب‡‡ود‬
‫(اسماعیل در زمان پدر وفات یافت)‪ .‬و از آنجا ك‡‡ه آس‡‡مان هفت تاس‡‡ت و زمین هفت‬
‫طبقه است و هفته هفت روز است‪ ،‬دوره امامت نیز هفت باید باش‡‡د؛ چنانك‡‡ه در ب‡‡اب‬
‫عباسیان هم چنین سلسله هفت تایی ساخته بودند‪ :‬عب‡‡اس (عم‡‡وی پیغم‡‡بر)‪ ،‬عبدهللا بن‬
‫عباس‪ ،‬علی بن عبدهللا‪ ،‬محم‡‡د بن علی اب‡‡راهیم (مش‡‡هور ب‡‡ه ام‡‡ام)‪ ،‬س‡‡فاح‪ ،‬و هفتمی‬
‫منصور (خلیفه عباسی)‪.‬‬
‫و طبری مورخ راجع به راوندیه (كه شیعیان غالی عباسی بودند) آورده است ك‡‡ه‬
‫معتقد بودند روح عیسی بن مریم به علی بن ابیطالب ‪ ‬و از او به ائمه منتقل شده ت‡ا‬
‫به ابراهیم امام رسیده‪ .‬این گروه اباحی بودند و حتى ناموس خود را از مهم‡‡ان دری‡‡غ‬
‫نمی‌داشتند‪ .‬اسد بن عبدهللا (قسری) ایشان را كش‡ت و مص‡لوب نم‡ود‪ ،‬ام‡ا عقیده‌ش‡ان‬
‫باقی ماند چنانكه ابوجعفر منصور (خلیفه عباسی) را می‌پرستیدند‪ ،‬و از قبة‌الخضراء‬
‫باال كشیده ازآنجا پایین پریده خ‡‡ود را می‌كش‡‡تند‪ ،‬و ن‡‡یز مس‡‡لحانه ب‡‡یرون آم‡‡ده فری‡‡اد‬
‫می‌زندند‪« :‬یا أباجعفر أنت أنت» یعنی ای منصور تو تویی [ یعنی تو همانی كه خود‬
‫دانی‪ ،‬تو خدایی!]‪.‬‬
 ‫‪93‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫سوم‪ :‬س‪cc‬بعيه – از دو جهت ب‡دین عن‡وان نامی‡ده ش‡دند یكی اینك‡ه دور ام‡امت را‬
‫همچنانكه بیان شد هفت هفت می‌دانستند كه ه‡‡ر دوره ب‡‡ا هفتمی ب‡‡ه پای‡‡ان می‌رس‡‡ید و‬
‫قیامت هر دور همان هفتمی است دوم اینكه تدبیر عالم زی‡‡رین (یع‡‡نی دنی‡‡ای م‡‡ادی و‬
‫خاكی) را من‡‡وط ب‡‡ه هفت س‡‡یاره (زح‡‡ل‪ ،‬مش‡‡تری‪ ،‬م‡‡ریخ‪ ،‬زه‡‡ره‪ ،‬ش‡‡مس‪ ،‬عط‡‡ارد‪،‬‬
‫قمر)‪ 1‬می‌دانستند‪.‬‬
‫چهارم‪ :‬بابكيه‪ -‬اینان پیروان مردی بودند از باطنی‡ه ب‡ه ن‡ام باب‡ک خ‡رمی ك‡ه ب‡ه‬
‫سال ‪ 201‬هـ در یكی از كوهستانهای آذربایجان ظهور كرد و خلق بسیاری پ‡‡یرویش‬
‫كردند و كارش عظمت یافت‪ .‬آورده اند كه او محرمات را مباح میداشت و اگر كس‡‡ی‬
‫دختر یا خواهر زیبایی داشت به زور از او می‌گرفت‪ ،‬و بدین گونه بیست سال بود و‬
‫در آن مدت هشتاد هزار یا پنجاه و پنج هزار و پانصد كس را بكشت و حكومت با او‬
‫جنگید و او بسیار از لشكریان حكومتی را شكست داد تا آنكه به س‡‡ال ‪223‬هـ افش‡‡ین‪،‬‬
‫بابک و ب‡رادرش را دس‡تگیر ك‡رد و ن‡زد معتص‡‡م آورد‪ .‬ب‡رادر باب‡ک ب‡ه وی گفت‪:‬‬
‫كاری كردی كه كس نكرد اكنون شكیبایی و استقامتی از خود نشان بده كه كس نش‡‡ان‬
‫نداده باشد‪ ،‬بابک گفت‪ ‌:‬خواهی دید‪ .‬معتصم فرمان داد دست و پاهای بابک را بریدند‬
‫و از خون به چهرة خ‡‡ویش مالی‡‡د‪ ،‬معتص‡‡م پرس‡‡ید‪ ‌:‬ب‡‡ا آن دع‡‡وی ش‡‡جاعت از م‡‡رگ‬
‫ترسید؟ گفت‪‌:‬از آن ترسیدم كه چون خون از تنم برود و رنگم زرد شود‪ ،‬گمان كنن‡‡د‬
‫كه از بیم مرگ رنگم دگرگون شده است‪ ،‬پس چهره به خ‡‡ون گلگون‡‡ه ك‡‡ردم ك‡‡ه م‡‡را‬
‫زرد چهره نبینند‪ .‬پس به فرمان معتصم گردن بابک را قطع كردند و پیكرش را آتش‬
‫زدن‡‡د و همین معامل‡‡ه ب‡‡ا ب‡‡رادرش ن‡‡یز ص‡‡ورت گرفت‡‡ه و هیچ ی‡‡ک آخ نگفتن‡‡د‪ .‬و از‬
‫بابكیان جماعتی باقی ماندند ك‡‡ه گفت‡‡ه میش‡‡ود س‡‡الی ی‡‡ک ش‡‡ب زن و م‡‡رد ب‡‡اهم گ‡‡رد‬
‫می‌آیند و چراغ می‌ُك شند ومردان به سوی زن‡‡ان ب‡‡ر می‌خیزن‡‡د و ه‡‡ر م‡‡ردی در زنی‬
‫می‌آویزد و با او در می‌آمیزد و بر این پندارندكه آن حالل است چرا كه نوعی ش‡‡كار‬
‫محسوب می‌شود‪.‬‬
‫پنجم‪ :‬محم‪cc‬ره (= س‡‡رخ جامگ‡‡ان) – ب‡‡دین مناس‡‡بت ك‡‡ه باطنی‡‡ان در ای‡‡ام باب‡‡ک‬
‫جامه‌های خود را سرخ كردند و پوشیدند‪.2‬‬
‫ششم‪ :‬قرامطه – مورخان در سبب تسمیه باطنیان به قرمطی دو قول دارند‪:‬‬
‫یكی كه مردی از خوزستان به سواد كوفه آمد و آنجا اظهار پارسایی نم‡‡ود و م‡‡ردم‬
‫را به پیروی امامی از اهل بیت پیغمبر ‪ ‬می‌خوان‡د‪ .‬این م‡رد ن‡زد شخص‡‡ی ملقب ب‡ه‬
‫كرمیته م‡نزل ك‡رد (این كلم‡ه در زب‡ان نبطی‡ان ب‡ه مع‡نی ت‡یز چش‡م اس‡ت‪ ،‬و كرمیت‡ه‬
‫چشمش ُسرخ بود) و امیر آن ناحیه آن مرد را دستگیر و محبوس نمود و كلید زن‡‡دانش‬
‫را زیر سر نهاد و بخفت‪ .‬كن‡یز ام‡یر را دل ب‡ر زن‡دانی بس‡وخت‪ ،‬كلی‡د برداش‡ت و دِر‬
‫محبس بگشود و زندانی را رها ساخت و در را بسته كلید را زیر ب‡‡الش ام‡‡یر گذاش‡‡ت‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬ترتیب مشهور چنین است‪‌:‬‬
‫شمس و مریخ و مشتری و زحل‪ – .‬م‪.‬‬ ‫قمر است و عطارد و زهره‬
‫‪ -‬ظاهرًا گروهی تحت عنوان «محمره» پیش از ظهور بابک هم وجود داشته است‪-.‬م‪.‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫چون زندانی را جستند و نیافتند شیفتگی مردم ب‡‡دو بیش‡‡تر ش‡‡د و ب‡‡ه اس‡‡م میزب‡‡انش ك‡‡ه‬
‫«كرمیته» بود شهرت یافت و آن كلمه را تخفیف داده «قرم‡‡ط» گفتن‡‡د و جایگ‡‡اه او ب‡‡ه‬
‫اوالدش به ارث رسید‪.‬‬
‫دوم‪ :‬آنكه قرمطیان منسوبند به حمدان قرمط كه از نخس‡‡تین داعی‡‡ان ایش‡‡ان ب‡‡ود و‬
‫در انتساب بدو قرامطه و قرمطیه نامیده ش‡‡دند‪ .‬و حم‡‡دان قرم‡‡ط م‡‡ردی ب‡‡ود از اه‡‡ل‬
‫كوفه با گرایش به پارسایی‪ .‬روزی در راه ده خود به مرید برخورد كه گله گاوی در‬
‫پیش انداخته بود و می‌رفت حمدان به آن مرد (كه یكی از داعی‡‡ان ب‡‡اطنی ب‡‡ود) گفت‪‌:‬‬
‫یكی از این گاوها را سوار شو كه خسته نشوی‪ .‬آن مرد گفت‪ :‬من دستور این ك‡‡ار را‬
‫ندارم‪ .‬حمدان پرسید‪ :‬مگر تو كار به دستور می‌كنی؟ گفت‪ :‬آری‪ .‬حم‡‡دان پرس‡‡ید‪ :‬ب‡‡ه‬
‫امر چه كسی عمل می‌كنی؟ گفت‪ :‬ب‡‡ه ام‡‡ر مال‡‡ک من و ت‡‡و و دنی‡‡ا و آخ‡‡رت‪ .‬حم‡‡دان‬
‫گفت‪ :‬در این صورت منظورت خداس‡ت‪ .‬گفت‪ :‬رأیت درس‡ت اس‡ت‪ .‬حم‡دان پرس‡ید‪:‬‬
‫در این ده كه می‌روی چه كار داری؟ گفت‪‌:‬دستور دارم كه م‡‡ردم این ده را از جه‡‡ل‬
‫به علم از ضاللت به هدایت و از بدبختی به نیكبختی فراخوانم و از ورطة خواری و‬
‫ن‡‡داری بره‡‡انم وایش‡‡ان را ب‡‡ه بی‌نی‡‡ازی و خالص‡‡ی از رنج و رحمت رهنم‡‡ایی كنم‪.‬‬
‫حمدان بدو گفت‪‌:‬مرا نجات بده كه خدایت نجات عنایت فرماید و با افاضة علمی مرا‬
‫زنده كن كه بسیار بدان محتاجم آن مرد گفت‪‌:‬من مجاز نیستم كه سّر نهفته را بر ه‡‡ر‬
‫كس آشكار كنم مگر بعد از اطمینان و گرفتن پیمان‪ ،‬حم‡‡دان گفت‪ ‌:‬بگ‡‡و چگون‡‡ه بای‡‡د‬
‫عهد كنم؟ آن مرد گفت‪ ‌:‬باید با من و امام پیمان كنی و بر عهده بگیری ك‡‡ه راز من و‬
‫راز امام را فاش نسازی‪ ..‬حمدان عه‡د بس‡ت و آن م‡رد ش‡روع ك‡رد ب‡ه الق‡اء تع‡الیم‬
‫فریب آمیز به حمدان‪ ،‬و حمدان اجابتش كرد و پذیرفت تا آنكه خود به عن‡‡وان یكی از‬
‫داعیان ایشان برگزیده شد و از عناصر اص‡‡لی آن‡‡ان گردی‡‡د و اتب‡‡اع وی را – ك‡‡ه از‬
‫باطنیان بودند‪ -‬قرمطیه و قرامطه می‌نامند‪ ،‬و خاندان و فرزندانش جایگ‡‡اه وی را ب‡‡ه‬
‫ارث برده كارش را ادامه دادند‪ .‬و در آن میان آنكه از هم‡‡ه بیش‡‡تر ش‡‡دت و ص‡‡البت‬
‫داشت ابوسعید بودكه به سال ‪ 286‬هـ ظه‡‡ور ك‡‡رد و ك‡‡ارش ب‡‡اال گ‡‡رفت و بس‡‡یار از‬
‫مسلمانان را بكشت و مس‡جدها را وی‡ران س‡اخت و مص‡‡حفها س‡وزانید و از حاجی‡ان‬
‫كشتار كرد و برای اصحاب و اتباعش س‡‡نتها بنه‡‡اد وخبره‡‡ای دروغ و نش‡‡دنی ب‡‡داد‪.‬‬
‫چنانك‡‡ه هنگ‡‡ام جن‡‡گ می‌گفت‪ :‬هم اكن‡‡ون از غیب وع‡‡ده نص‡‡رت ب‡‡ه من رس‡‡ید‪ .‬و‬
‫هنگامیكه ُم رد پرنده‌ای گچین بر قبرش نشاندند وگفتند‪ :‬هرگ‡‡اه این پرن‡‡ده گچین ب‡‡پرد‬
‫ابوسعید از گور خویش بیرون آید و خروج نماید‪ ،‬و در كنار قبرش اس‡‡بی زین ك‡‡رده‬
‫و جامه و سالح حاضر نگه می‌داشتند (كه چون از گ‡‡ور ب‡‡یرون آی‡‡د س‡‡وار ش‡‡ود)‪ .‬و‬
‫معتقد بودند هر كس در كنار قبرش اسبی حاضر باشد سواره محشور شود و ه‡‡ر ك‡‡ه‬
‫را اسب حاضر نباشد پیاده محشور شود‪ .‬و اصحاب ابوسعید چ‡‡ون ن‡‡ام او می‌ش‡‡نیدند‬
‫صلوات می‌فرستادند اما ب‡‡ر رس‡‡ول هللا ‪ ‬ص‡‡لوات نمی‌فرس‡‡تادند و ب‡‡ه ه‡‡ر كس ك‡‡ه‬
‫برای محمد ‪ ‬صلوات می‌فرستاد می‌گفتند‪ :‬ن‡ان ابوس‡عید می‌خ‡وری و ب‡ر ابوالقاس‡م‬
‫صلوات می‌فرستی؟ بعد از او پسرش ابوط‡‡اهر ب‡‡ه ج‡‡ایش نشس‡‡ت وكاره‡‡ای پ‡‡در را‬
 ‫‪95‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫دنبال كرد و به كعبه تاخت و آنچه نفایس در آنجا بود با حجر االسود ربود و به دی‡‡ار‬
‫خود برد و مردمان را بدین پندار فرا خواند كه ابوطاهر خداست‪.‬‬
‫هفتم‪ :‬خرميه – باطنیان را از آن خّرمی خوانند كه مردم‡‡ان را ب‡‡ه ل‡‡ذت ج‡‡ویی و‬
‫شهوت پرستی خوانند از هرگونه كه باشد‪ ،‬و ب‡‡ار تكلی‡‡ف ش‡‡رع از گ‡‡ردن بیفكنن‡‡د‪ ،‬و‬
‫این عنوان مزدكیان بوده است كه مباحیان مجوسند و به روزگار قباد س‡‡ر ب‡‡ر آورده‪،‬‬
‫اعالم اباح‡‡ه محرم‡‡ات و مح‡‡ارم نمودن‡‡د‪ .‬و باطنی‡‡ان از جهت مش‡‡ابهت در نتیج‡‡ه‬
‫مذهبشان با مزدكیان (هر چن‡‡د در مق‡‡دمات مخ‡‡الف یكدیگرن‡‡د) ب‡‡ه ن‡‡ام ایش‡‡ان نامی‡‡ده‬
‫شدند‪.‬‬
‫هشتم‪ :‬تعليميه – باطنیان را از آن روی «تعلیمی» نامند ك‡‡ه اص‡‡ل مذهبش‡‡ان ب‡‡ر‬
‫نفی رأی و نظر و عدم كفایت عقل [محض ‌] است و دعوت به آموزش گرفتن از امام‬
‫معصوم؛ و اینكه‪ :‬درک علوم ممكن نیست جز با تعلیم‪.‬‬
‫اكنون اگر كسی بپرسد كه به چه انگیزه‌ای باطنیان وارد این بدعت ش‡‡دند‪ ،‬گ‡‡وییم‪:‬‬
‫‌اینان خواستند از دین به در روند پس با جماعتی از مجوسیان ومزدكیان و ثنوی‡‡ان و‬
‫فلسفه گرایان ملحد مشورت كردند و چاره جویی نمودند كه چگونه از سنگینی فش‡‡ار‬
‫اهل دین كه اینان را از بیان عقاید ملحدانه و المذهبانه خود الل ك‡‡رده بودن‡‡د‪ ،‬بكاهن‡‡د‬
‫و در برابر اسالم مق‡اومت نماین‡د‪ .‬پس ب‡ه این نتیج‡ه رس‡یدند ك‡ه راه‌ش‡ان آنس‡ت ک‡ه‬
‫عقیده فرقه‌ای از آنانرا که از همه بی‌ش‡‡عورتر و بی‌درایت ت‡‡ر اس‡‡ت‪ ،‬و بیش از هم‡‡ه‬
‫توان پذیرش مستحیالت و ناممکنها را داراست‪ ،‬وبیش از همه دروغه‡‡ا را پذیراس‡‡ت‬
‫ـ که آنها را روافض می‌گویند ـ را برگزینند و در آن پناه گیرند و با اظهار اندوه ب‡‡ر‬
‫مصایب آل محمد ‪ ‬و جور و اهانتی ك‡‡ه ب‡‡ر ایش‡‡ان گذش‡‡ته و دوس‡‡تی ش‡‡یعیان جلب‬
‫كنند و به آن بهانه توانند آن پیشینیان را كه ناقل شریعت به مسلمانان ب‡‡وده ان‡‡د دش‡‡نام‬
‫دهند‪ .‬و چون پیشینیان خوار شدند منقوالتشان مورد بی‌التفاتی و بی‌توجهی گ‡‡ردد‪ ،‬آن‬
‫گاه بتدریج می‌توان از مسلمانان كسانی را فریفت و بیدین ساخت‪.‬‬
‫و هرگاه كسی باشد كه هنوز متمّسک به ظواهر قرآن و اخبار باش‡‡د ب‡‡ه این پن‡‡دار‬
‫افكنیمش كه آن ظواهر بواطنی است و هر كه از باطن به ظاهر سرگرم گردد احم‡‡ق‬
‫باشد و زیرک آن است كه به باطن قرآن و اخبار بگراید‪ .‬آن گ‡‡اه عقای‡‡د خ‡‡ویش راب‡‡ه‬
‫عنوان معانی باطنی قرآن و اخبار به خورد ایش‡‡ان دهیم و چ‡‡ون ب‡‡ا گروانی‡‡دن جمعی‬
‫از رافضه به خود تعداد مان افزایش یافت فریفتن افراد دیگر ِفَر ق آسان اس‡‡ت‪ .‬و راه‬
‫كار ما این است كه كسی را ب‡‡ه عن‡‡وان ی‡‡ار و كم‡‡ک ك‡‡ار این م‡‡ذهب برگزی‡‡نیم و او‬
‫م‡‡دعی ش‡‡ود ك‡‡ه از اه‡‡ل بیت اس‡‡ت و واجب االطاع‡‡ه و خلیف‡‡ه منص‡‡وص پی‡‡امبر و‬
‫معصوم از خطا و مؤید ازجانب خ‡‡دا؛ و ن‡‡یز بای‡‡د دع‡‡وت در منطقه‌ای نباش‡‡د ك‡‡ه آن‬
‫مدعی ساكن است‪ ،‬زیرا نزدیكی خانه موجب بی‌پرده شدن راز نزد بیگانه است‪ ،‬ام‡‡ا‬
‫هر گاه راه دور باشد چگونه كس‡‡ی ك‡‡ه دع‡‡وت را پذیرفت‡‡ه می‌توان‡‡د ح‡‡ال «ام‡‡ام» را‬
‫وارسی نماید و بر حقیقت امر او اطالع یابد؟‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫این همه تمهید و تدبیر باطنیان برای سلطه یافتن بر حكومت واموال مردم است و‬
‫انتقام گرفتن از كسانی كه در گذشته خون اینان را ریختن‡‡د واموالش‡‡ان را بردن‡‡د‪ .‬این‬
‫بود آغاز كار و هدف باطنیان‪.‬‬
‫اینان حیله‌هایی برای سلطه جویی بر مردم دارند‪ .‬نخست اینكه بای‡‡د تش‡‡خیص داده‬
‫شود كسی قابل فریفتن و تلقین هست یا نه؟ اگر مستعد تبلیغ است هرگاه طبعش مای‡‡ل‬
‫به پارس‡ایی اس‡ت وی را ب‡ه ام‡انت و راس‡تی و ت‡رک ش‡هوت می‌خوانن‡د و اگ‡ر ب‡ه‬
‫هرزگی و عنان گسیختگی گرایش دارد چنین خاطر نشانش می‌كنند كه عب‡‡ادت ابلهی‬
‫است و پاك‡دامنی حم‡اقت‪ ،‬و زی‡ركی در آن اس‡ت ك‡ه آدم در این دنی‡ای دو روزه ب‡ه‬
‫دنبال لذت برود؛ و به همین ترتیب ن‡‡زد ص‡‡احب ه‡‡ر م‡‡ذهبی ح‡‡رفی ك‡‡ه خوش‡‡ایند و‬
‫مناسب او باشد گویند‪ .‬سپس وی را در معتق‡داتی ك‡ه دارد ب‡ه ش‡ک اندازن‡د‪ .‬و كس‡ی‬
‫دع‡‡وت این‡‡ان را می‌پ‡‡ذیرد ك‡‡ه ی‡‡ا كم خ‡‡رد باش‡‡د؛ و ی‡‡ا از اوالد خس‡‡روان و فرزن‡‡دان‬
‫مجوسان باشد كه دولت پیشینیانش با آمدن اسالم برافتاد؛ و ی‡‡ا آدم ج‡‡اه طل‡‡بی باش‡‡د ك‡‡ه‬
‫روزگار برای نیل به مقصود یاریش نكرده و باطنیان بدو وع‡ده پ‡یروزی می‌دهن‡د؛ ی‡ا‬
‫كسی كه می‌خواهد از سطح عامه باالتر رود و به خیال خود به حقایقی دس‡‡ت یاب‡‡د؛ ی‡‡ا‬
‫رافضی مذهبی باشد كه آیینش دشنام دادن به صحابه است؛ یا ملحدی فلسفی مش‡‡رب و‬
‫ثنوی مذهب وحیرتزده‌ای در عقاید كه لذایذ را دوست دارد و تكلیف را خوش ندارد‪.‬‬
‫اینک بعضی از عقاید ایشان‪ .‬ابوحامد [غزالی] طوسی گوید‪ :‬باطنیان گروهی ان‡‡د‬
‫مدعی اسالم‪ ،‬متمایل به رفض‪ ،‬ك‡‡ه عقای‡‡د و اعمالش‡‡ان ب‡‡ا اس‡‡الم مب‡‡این اس‡‡ت‪ .‬از آن‬
‫جمل‡‡ه اس‡‡ت اعتق‡‡اد ب‡‡ه دو خ‡‡دای ق‡‡دیم ك‡‡ه ه‡‡ر دو ازلی‌ان‡‡د اال اینك‡‡ه یكی مخل‡‡وق آن‬
‫دیگری است [یعنی برای دومی‪ ،‬حدوث ذاتی قایل ش‡‡ده ان‡‡د ن‡‡ه ح‡‡دوث زم‡‡انی]‌‪ .‬پس‬
‫اولی را سابق و دومی را ثانی نامیده اند‪ .‬سابق را به وصف وجود و عدم یا معلوم و‬
‫مجهول نتوان ستود و موصوف یا غ‡‡یر موص‡‡وف نت‡‡وان نامی‡‡د [‌= تعطی‡‡ل ص‡‡فات]‌‪.‬‬
‫ثانی از سابق پدید آمده و او مبدع اول است‪ ،‬س‡‡پس «نفس كلی‡‡ه» پی‡‡دا ش‡‡ده‪ .‬در نظ‡‡ر‬
‫باطنیان پیغمبر ‪ ‬شخصی است كه از «سابق» توسط «ثانی» یک ق‡‡وه قدس‡‡یه پ‡‡اک‬
‫به وی افاضه گردیده است و جبریل عبارت از عقل افاضه ش‡‡ده ب‡‡ه پیغم‡‡بر ‪ ‬اس‡‡ت‬
‫نه اینكه نام شخص‡‡ی باش‡‡د‪ .‬و ن‡‡یز باطنی‡‡ان هم‡‡رأی ان‡‡د ب‡‡ر اینك‡‡ه در ه‡‡ر دوره ام‡‡ام‬
‫معصومی باید باشد كه برای تأویل ظواهر بدو مراجعه می‌شود‪ .‬باطنیان مع‡‡اد را هم‬
‫به معنی «عود» می‌گیرند یع‡نی بازگش‡ت نفس ب‡ه اص‡‡ل آن‪ .‬در ب‡اب تكلی‡ف ن‡یز از‬
‫ایشان اباحه مطلق منقول است‪ ،‬هر چند در گفتگو منكر این معن‡ا ش‡وند و گوین‡د ه‡ر‬
‫انسانی را ناچار تكلیفی هست‪ ،‬اما گویند چون از ظ‡‡واهر ب‡‡ه ب‡‡واطن پی ب‡‡رد تكلی‡‡ف‬
‫برخیزد‪ .‬چون نتوانسته اند مردم را از قرآن و سنت برگردانن‡‡د‪ ،‬ه‡‡دف و مقص‡‡ود از‬
‫آن را با حیله‌های خوش ظاهر نفی می‌كنند كه اگر صریحًا نفی كنند به قتل آین‡‡د‪ .‬مثال‬
‫گفته‌اند‪ :‬جنابت یعنی افشاء سر‪ ،‬غسل یعنی تجدید پیمان‪ ،‬زن‡ا یع‡نی ان‡داختن نطفه‌علم‬
‫در نفس كسی كه عهد بیعت نبسته است‪ ،‬روزه یعنی خ‡‡ودداری از افش‡‡اء س‡‡ر‪ ،‬كعب‡‡ه‬
‫یعنی شخص پیغمبر‪ ،‬ب‡‡اب یع‡‡نی علی‪ ،‬طوف‡‡ان یع‡‡نی طوف‡‡ان علمی ك‡‡ه متمّس كان ب‡‡ه‬
 ‫‪97‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫شبهه را غرق نماید‪ ،‬سفینه یع‡‡نی پناهگ‡‡اهی ك‡‡ه آدم مس‡‡تجاب ال‡‡دعوه ب‡‡دان متحص‡‡ن‬
‫می‌شود‪ ،‬آتش ابراهیم آتش راستین نبود بلكه (آتش) غضب نمرود ب‡ود ك‡ه ب‡ه اب‡راهیم‬
‫آسیبی نرسانید‪ ،‬و ذبح اسحاق یعنی گرفتن عهد از او‪ ،‬عصای موس‡‡ی یع‡‡نی حجت او‪،‬‬
‫ی‡أجوج وم‡أجوج یع‡نی اه‡ل ظ‡اهر‪ ...‬و ن‡یز آورده ان‡د ك‡ه خ‡دا پس از آفری‡دن ارواح‬
‫همچون روحی بر ایشان ظهور نمود‪ ،‬و شک نداشتند كه یكی از ایش‡‡ان اس‡‡ت ت‡‡ا آنك‡‡ه‬
‫بعضی شناختندش؛ و اولین شناسندگان سلمان و اب‡وذر و مق‡داد بودن‡د و اولین منك‡ران‬
‫عمر بن خطاب ب‡ود ك‡ه ابلیس نامی‡ده می‌ش‡ود‪ ...‬و از این قبی‡ل خراف‡‡ات ك‡ه حی‡ف از‬
‫تضییع وقت در نقل آنهاست‪.‬‬
‫باطنیان به شبهه‌ای متمسک نشده اند كه قابل بحث و مناظره باشد‪ ،‬بلكه طبق آنچه‬
‫در دلشان افتاده چیزهایی برساخته‌اند‪ .‬و اگر با یكی از این جماعت مناظره‌ای پی آمد‬
‫باید پرسید‪‌:‬آیا اینها كه می‌گویید‪ :‬ب‡‡دیهی اس‡‡ت ی‡‡ا نظ‡‡ری و ی‡‡ا نق‡‡ل از ام‡‡ام معص‡‡وم‬
‫است؟ ب‡‡دیهی نیس‡‡ت‪ ،‬زی‡‡را ص‡‡احبان عق‡‡ل س‡‡لیم آن را قب‡‡ول ندارن‡‡د؛ و اگ‡‡ر بگویی‡‡د‬
‫نظری است‪ ،‬شما كه می‌گویید «عقل بس نیست» چگونه نظر را كه عبارت اس‡‡ت از‬
‫قضایای عقلی و حاصل تصرفات عقل است می‌پذیرید؟ و اگر گویید‪ :‬اینه‡‡ا نق‡‡ل ق‡‡ول‬
‫از امام معصوم است‪ .‬گوییم‪ :‬چگونه قول او را بدون معجزه پذیرفتی‡د و ق‡ول پیغم‡بر‬
‫‪ ‬را كه صاحب معجزه بوده است ترک كردید؟ واز كجا اطمینان داری‡‡د همین ق‡‡ول‬
‫«امام معصوم» نیز باطنی غیر ظاهر نداش‡ته باش‡د؟ و ن‡یز می‌پرس‡یم ك‡ه آی‡ا آش‡كار‬
‫كردن این تأویالت و بواطن كه شما می‌گویید واجب است ی‡‡ا ن‡‡ه؟ اگ‡‡ر گوین‡‡د‪ :‬واجب‬
‫است گوییم چرا محمد ‪ ‬آن را پنه‡‡ان داش‡‡ت‪ ،‬و اگ‡‡ر گوین‡‡د پنه‡‡ان داش‡‡تن آن واجب‬
‫است گوییم شما چرا اظهار می‌كنید؟‬
‫ابن عقیل گوید‪ :‬اسالم به دست دو گ‡‡روه ظ‡‡اهری و ب‡‡اطنی از بین می‌رود‪ ،‬زی‡‡را‬
‫اهل باطن با تأویالت بی‌دلیل ظواهر شرع را به تعطیل كشانیدند اما اهل ظاهر آنچ‡‡ه‬
‫را هم كه الزم به تأویل است به معانی ظاهری گرفتند و اسماء و صفات الهی را ب‡‡ر‬
‫همان معانی كه می‌فهمند حمل كردند‪ .‬ح‡‡ال آنك‡‡ه حقیقت در بین این دو تاس‡‡ت‪ ،‬یع‡‡نی‬
‫باید ظاهر را بنگریم مگر آنكه دلیلی بر خالف آن باش‡‡د و ه‡‡ر معن‡‡ای ب‡‡اطنی را ك‡‡ه‬
‫دالیل شرعی تأیید ننماید رّد كنیم‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬اگر من پیشوای باطنیان را ببینم با او از طری‡‡ق علم وارد نمی‌ش‡‡وم‪،‬‬
‫بلكه عقل او و پیروانش را به باد نكوهش می‌گ‡‡یرم زی‡‡را آرزوی تب‡‡اه س‡‡اختن اس‡‡الم‬
‫آرزویی احمقانه است؛ این مسلمانان‌اند كه سالیانه مجمعی در عرفه دارند و هر هفته‬
‫اجتماعی در مسجد جامع هر شهر و هر روز اجتماعی در مسجد ه‡‡ر مح‡‡ل‪ ،‬چگون‡‡ه‬
‫با خود می‌اندیشید كه توانید آب این دیاری عمیق را گل آلود نمایی‡‡د ی‡‡ا نقش اس‡‡الم را‬
‫بزدایید؟ مؤذنان مسلمان هر روزه از فراز مناره‌ها «أشهد أن ال إله إال هللا وأش‡‡هد أن‬
‫محمدا رس‡ول هللا» فری‡اد می‌زنن‡د؟ و از آِن ش‡ما نه‡ایت این اس‡ت ك‡ه یكی درگوش‡ه‬
‫خلوتی نجوا كند یا در قلعه‌ای قدم نهد و فرا َر َو د كه اگر هم‡‡و ش‡‡تاب ورزد و كلمه‌ای‬
‫از دهانش بجهد سرش از گردن می‌افكنند و مثل سگ می‌كشندش‪ .‬كدام عاقلی با خود‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫می‌گوید كه این امر نهان شما بر آن امر عمومی كه ممالک را فرا گرفته غلبه نماید‪،‬‬
‫پس از شما احمقتری نمی‌شناسم‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬فتنه باطنیان متأخر به سال ‪ 494‬ش‡عله ور ش‡د و س‡لطان جالل الدول‡ه‬
‫بركیارق‪ 1‬جمعی از ایشان را پس از آنكه ثابت شد مذهب باطنی دارند بكش‡‡ت‪ ،‬و ع‡‡دد‬
‫كشتگان به سیصد و اندی رسید‪ .‬و از اموالشان كاوش كردند و از یكیش‡‡ان هفت‡‡اد ات‡‡اق‬
‫پ‡ر گ‡وهر ب‡ه دس‡ت آم‡د‪ .‬بركی‡ارق م‡اجرا را ب‡ه خلیف‡ه نوش‡ت و در تعقیب اش‡خاص‬
‫مظنون به باطنیگری پیشتر رفت و كس زهره شفاعت نداش‡‡ت‪ .‬وع‡‡وام ن‡‡یز در تف‡‡تیش‬
‫امر اشخاص زیاده روی ك‡رده ه‡ر كس را می‌خواس‡تند بیازارن‡د می‌گفتن‡د‌‪ :‬اس‡ماعیلی‬
‫است؛ و هر كس با دیگری عنادی داش‡ت متهمش می‌ك‡رد و او را از میان‡ه دور ك‡رده‬
‫مالش را می‌ُبرد‪.‬‬
‫پیش از آن به روزگار ملكشاه‪ ،‬نخستین بار كه امر باطنیان ظهور یافت آن بود كه‬
‫آنان در ساوه نماز عید خواندند‪ ،‬شخنه خبر یافت و دستگیرشان ك‡‡رد و س‡‡پس آزادش‬
‫ساخت‪ .‬باطنیان بعدًا یک مؤذن ساوه‌ای را ‪-‬ك‡‡ه می‌خواس‡‡تند ب‡‡ه خ‡‡ود بگروانن‡‡د و او‬
‫نپذیرفته بود‪ -‬به قتل رساندند‪ .‬خبر به خواجه نظام المل‡‡ک رس‡‡ید دس‡‡تور داد قات‡‡ل را‬
‫بگیرند‪ ،‬نجاری متهم به قتل مؤذن بود‪ ،‬او را گرفته كشتند‪ .‬و ایشان نخستین كس‡‡ی را‬
‫كه ترور كردند نظام الملک بود و گفتند‪ ‌:‬شما از ما نجاری را كشتید ما در عوض او‬
‫نظام الملک را كشتیم!‪.‬‬
‫مخصوصًا بع‡‡د از م‡‡رگ ملكش‡‡اه كارش‡‡ان در اص‡‡فهان ق‡‡وت گ‡‡رفت ت‡‡ا آنج‡‡ا ك‡‡ه‬
‫اشخاصی را می‌ربودند و می‌كشتند و جسدشان را در چاه می‌انداختند‪ .‬و چنان شد كه‬
‫هر كس موقع عصر به خانه باز نمی‌آمد از بازگشتنش قطع امید می‌شد‪ .‬و خود مردم‬
‫به تفتیش پرداختند و باألخره در خانه‌ای زنی را یافتند كه دائم بر حصیری می‌نشست‬
‫و از روی آن تكان نمی‌خورد‪ ،‬آن زن را بلند كرده حصیر را برداشتتندو زیر آنچه‡‡ل‬
‫جسد مقتول را یافتن‡‡د‪ ،‬آن زن را كش‡‡ته خان‡‡ه و محّله‌اش را ب‡‡ه آتش كش‡‡یدند‪ .‬داس‡‡تان‬
‫چنین بود كه مرد كوری بر در آن كوچه می‌نشست و چون كس‡‡ی از آنج‡‡ا می‌گذش‡‡ت‬
‫آن کور خواهش می‌نمود ك‡‡ه چن‡‡د ق‡‡دم در كوچ‡‡ه راهنم‡‡اییش كن‡‡د‪ ،‬و چ‡‡ون آن ع‡‡ابر‬
‫داخل كوچه می‌شد كسانی كه كمین كرده بودن‡‡د او را می‌گرفتن‡‡د و می‌كش‡‡تند‪ .‬بع‡‡د از‬
‫این واقعه مسلمانان اصفهان بجد در جستجوی باطنی‡ان برآمدن‡د و بس‡یاری از ایش‡ان‬
‫را به قتل رسانیدند‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫و نخستین قلعه كه به تصرف باطنیان درآمد روز ب‡‡اد ب‡‡ود از ن‡‡واحی دیلم؛ و این‬
‫قلع‡‡ه نخس‡‡ت قم‡‡اح را ب‡‡ود مص‡‡احب ملكش‡‡اه‪ ،‬ب‡‡ه س‡‡ال ‪ 483‬یكی از متهم‡‡ان ب‡‡ه‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬برعكس در جامع التواریخ (قسمت اسماعیلیان‪ ،‬چاپ دانش پژوه و زنجانی) آمده اس‡‡ت ك‡‡ه «‬
‫بركیارق دوستدار رفیقان (= اسماعیلیه) بودی و عقیدت ایشان را منكر نه»‪ .‬ص ‪ – .120‬م‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬پیداست كه صورت صحیح كلمه «رودبار» و قعلهء رودب‡‡ار هم‡‡ان «لمّس ر» ی‡‡ا «لمش‡‡ر» ی‡‡ا‬
‫«لمیشه» می‌باشد (رک‪ :‬تاریخ جهانگشای جوینی‪ ،‬با تعلیقات محم‡‡د قزوی‡‡نی‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪)391‬‬
‫ضمنًا نخستین قلعه كه به دست حسن صباح افتاد بنابر مشهور الموت است‪– .‬م‪.‬‬
 ‫‪99‬‬ ‫باب پنجم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس در عقاید و کیشها‬

‫اسماعیلیگری یكهزار و دویست دینار بدو داد و حفاظت قلعه گرفت‪ .‬پیش‡رو باطنی‡ان‬
‫و اسماعیلیان حسن صباح ب‡‡ود ك‡‡ه اص‡‡لش از مروس‡‡ت‪ 1‬و در ك‡‡ودكی مك‡‡اتب رئیس‬
‫عبدالرزاق بن بهرام بود‪ ،‬سپس به مصر افت‡‡اد از داعی‡‡ان‪ ،‬م‡‡ذهب اس‡‡ماعیلی را ف‡‡را‬
‫گرفت تا آنجا كه به عنوان داعی (به ایران) بازگشت و رئیس [‌دعوت جدی‡‡ده ‌] ش‡‡د و‬
‫این قلعه را به دست آورد‪.‬‬
‫و شیوه حسن صباح و داعیانش چنین بود كه جز گول نادانی را ك‡ه دس‡ت راس‡ت‬
‫و چپ از هم نشناسد دعوت نكنند‪ ،‬و شخصی را كه دعوت پذرفته بود گردو و عس‡‡ل‬
‫و سیاهدانه می‌خورداندند تا دماغش منبسط شود آن گاه مصایب خاندان رسول هللا ‪‬‬
‫بر او فرو می‌خواندن‡د‪ ،‬س‡پس می‌گفتن‡د ازارق‡ه و خ‡وارج جانبازیه‡ا در جن‡ک علی‡ه‬
‫امویان می‌نمودند تو چرا باید در یاری امام از جان دریغ ك‡‡نی؟ و ب‡‡دین گون‡‡ه وی را‬
‫طعمه‌شمشیر و آماده فداكاری می‌ساختند‪ .‬چنانكه آورده ان‡‡د ملكش‡‡اه پیكی ن‡‡زد حس‡‡ن‬
‫صباح فرستاد و او را تهدید نمود كه دست از ترور علماء و امراء بردارد و اط‡‡اعت‬
‫نماید‪ .‬حسن به پیک گفت اینكه جواب را بینی‪ .‬آن گاه از فداییان حاض‡‡ر پرس‡‡ید ك‡‡دام‬
‫یک از شما حاضرید كه برای امر موال ب‡‡ه م‡‡أموریتی بروی‡‡د؟ همگی اب‡‡راز اش‡‡تیاق‬
‫نمودند و پیک پنداشت كه میخواهد نامه‌ای به دستشان بدهد كه برسانند‪ ،‬پس حسن ب‡ه‬
‫جوانی از فداییان اشاره كرد كه خودت را بكش! آن جوان كارد كشید و حلق خ‡‡ود را‬
‫برید؛ حسن به دیگری اشاره نمود كه خود را از بلن‡دی قلع‡ه پ‡ایین بین‡داز‪ ،‬آن ف‡‡دایی‬
‫خو را از ارتفاع به پایین انداخت و تنش پاره پ‡اره ش‡د‪ .‬حس‡ن آن گ‡اه روی ب‡ه پی‡ک‬
‫ك‡رد و گفت‪ ‌:‬ب‡ه س‡لطان بگ‡وی بیس‡ت ه‡زار تن از این‡ان ن‡زد من هس‡ت ك‡ه درج‡ه‬
‫اطاعتشان را دیدی‪ ،‬جواب این است! پیک نزد سلطان بازگشت و آنچه دیده بود خبر‬
‫داد‪ ،‬س‡‡لطان در ش‡‡گفتی ف‡‡رو رفت و دس‡‡ت از ج‡‡دال ایش‡‡ان برداش‡‡ت‪ .2‬و پس از آن‬
‫دژهای بسیار ب‡‡ه دس‡‡ت ایش‡‡ان افت‡‡اد و ام‡‡یران و وزی‡‡ران بس‡‡یار بكش‡‡تند‪ ،‬و ایش‡‡ان را‬
‫حاالت غریب است كه در تاریخ [المنتظم ‌] آورده ایم واینجا سخن كوتاه می‌كنیم‪.‬‬
‫بسا زندیقان كینه ور با اسالم كه بادعاوی ظاهر فریب خروج ك‡‡رده و ه‡‡دفی ج‡‡ز‬
‫لذت جوی و دنیویات نداشته اند‪ ،‬همچ‡‡ون باب‡‡ک خ‡‡رمی (ك‡‡ه ی‡‡اد ك‡‡ردیم) و ص‡‡احب‬
‫الزنج كه بردگان را وع‡‡ده آزادی و جه‡‡انگیری می‌داد و تحری‡‡ک می‌ك‡‡رد‪ .‬این‡‡ان در‬
‫قتل وغارت زیاده روی كردند اما دستگیر شده به بدترین عواقب و عقوبته‡‡ا رس‡‡یدند‬
‫به طوری كه شكنجه و عذابشان بر لذتی كه برده بودن‡‡د می‌چربی‡‡د‪ .‬بعض‡‡ی دیگ‡‡ر از‬
‫زندیقان به این اندازه از دنیویات و لذای‡‡ذ ن‡‡یز دس‡‡ت نیافتن‡‡د و مص‡‡داق «خس‡‡ر ال‡‡دنیا‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬درباره‌حسن صباح نوشته اند كه در اص‡‡ل ك‡‡وفی ب‡‡وده و پ‡‡درش از كوف‡‡ه ب‡‡ه قم آم‡‡ده و آنج‡‡ا‬
‫ساكن شده وحسن صباح در قم تولد یافته (ج‡‡امع الت‡‡واریخ‪ ،‬پیش‡‡گفته‪ ،‬ص ‪ )99‬در اینك‡‡ه حس‡‡ن‬
‫صباح اصلش از مرو باشد باید بیشتر تحقیق كرد‪– .‬م‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬مشهور است كه میان ترور نظام الملک و مرگ ملكشاه حدود یک م‡‡اه (ی‡‡ا چه‡‡ل روز) فاص‡‡له‬
‫بوده و بعید است كه این پیک و پیام از طرف ملكشاه بوده شاید مربوط به سنجر ی‡ا یكی دیگ‡ر از‬
‫جانشینان ملكشاه بوده است‪ .‬و نکتهء جالب اینكه بعضی محققان ملكشاه را در ترور نظام المل‡‡ک‬
‫با اسماعیلیان‪ ،‬همدست دانسته اند؛ و الله اعلم‪ – .‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫واآلخره» شدند همچون ابن راوندی وابوالعالء معری‪ .‬آورده ان‡د ك‡ه ابن راون‡دی ب‡ا‬
‫رافض‡‡یان و ملح‡‡دان هم‡‡راهی و مص‡‡احبت می‌ك‡‡رد و چ‡‡ون س‡‡ر زنش‡‡ش می‌نمودن‡‡د‬
‫می‌گفت‪ ‌:‬می‌خواهم با عقایدشان آشنا شوم‪ .‬اما سپس پرده از روی كار برداش‡‡ت و ب‡‡ه‬
‫مناظره برخاست و از ملحدان بزرگ گردید و كتاب الدامغ را نوشت ك‡‡ه ش‡‡ریعت را‬
‫بكوبد‪ ،‬و خداوند او را در آغاز جوانی سركوب ك‡‡رد‪ .‬آورده ان‡‡د ك‡‡ه ابن راون‡‡دی ب‡‡ه‬
‫قرآن اعتراض می‌نمود و می‌گفت‪ :‬پر تناقض است و عیب فصاحتی دارد‪ .1‬ابوالعالء‬
‫نیز در اشعارش آشكارا ملحد اس‡‡ت و در دش‡‡منی پیغم‡‡بران مبالغ‡‡ه می‌ورزد‪ .2‬او در‬
‫لغزشهای خویش سرگردان به س‡ر می‌ب‡رد و هم‡واره ب‡ر ج‡ان خ‡ویش بیم داش‡ت ت‡ا‬
‫زیانكار بمرد‪ .‬و هیچ زمانی از وج‡‡ود چ‡‡نین اشخاص‡‡ی بكلی خ‡‡الی نب‡‡وده اس‡‡ت ج‡‡ز‬
‫اینكه بحمدهلل آتششان فرو نشسته واكنون اگر باشد یا باطنیی پنهانكار اس‡‡ت ی‡‡ا فلس‡‡فه‬
‫مشربی سّر نگهدار؛ و اینان خوارترین و پریشانحال ت‡‡رین مردمانن‡‡د و م‡‡ا در كت‡‡اب‬
‫[المنتظم] احوال جمعی از ایشان را آورده‌ایم و اینجا سخن دراز نمی‌كنیم‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬به نظر می‌آید بعضی مطالب مذكور راجع به این راوندی تهمت بی‌اساس بوده است درب‡‡ارهء‬
‫ابن راوندی‪ ،‬رک‪ :‬بیست گفتار‪ ،‬دكتر مهدی محقق‪ ،‬صص ‪ 191‬الی ‪– .228‬م‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬درباره ملحد بودن اب‡‡والعالء ن‡‡یز عقای‡‡د مختل‡ف اس‡ت و بعض‡ی انتس‡اب الح‡اد را ب‡‡دو اف‡‡ترا‬
‫دانسته‌اند‪ ،‬رک‪ :‬ابوالعالء المعری‪ ،‬الزاهد المفتری علیه‪ ،‬دكتر عبدالمجید دیاب‪ ،‬الهیئة المصریة‬
‫العامة للكتاب‪– .1986 ،‬م‪.‬‬
 ‫باب ششم‬
‫در بيان تلبيس ابليس از راه علم بر عالم‬

‫بدان كه ابلیس برای فریب مردم از راههایی وارد می‌شود‪ ،‬از آن جمله چیزه‡‡ایی‬
‫است كه جنبه ظاهر امر دارد و آشكار است اما غلبه نفس ب‡‡ر انس‡‡ان دی‡‡دگانش را از‬
‫آنچه معلوم است پوشیده می‌دارد و به ذلتش می‌كشاند‪ .‬اما بعضی فریب‌های ش‡‡یطانی‬
‫چن‡‡ان پیچی‡‡ده اس‡‡ت ك‡‡ه ب‡‡ر بیش‡‡تر دانش‡‡مندان هم نهفت‡‡ه می‌باش‡‡د و م‡‡ا در اینج‡‡ا ب‡‡ه‬
‫نمونه‌هایی از فریبهای شیطان اشاره می‌كنیم تا از آنچه گفته ایم به آنچه نگفته ایم نیز‬
‫راه برند‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر قاريان‬
‫شیطان بعضی از قاریان را به جستجو كردن و آم‡‡وختن قرائ‡‡ات ش‡‡اّذ وا می‌دارد ك‡‡ه‬
‫بیشتر عمر خویش صرف آن نمایند و از ش‡‡ناخت ف‡‡رایض و واجب‡‡ات بازمانن‡‡د‪ .‬بس‡‡ا‬
‫پیش‡‡نماز ك‡‡ه بج‡‡ز ق‡‡رائت‪ ،‬واجب‡‡ات نم‡‡از را نمی‌دان‡‡د و مبطالت آن را نمی‌شناس‡‡د و‬
‫عالقه شدیدی كه به پیش افتادن و ریاست دارد نمی‌گذارد كه نزد علما برود و مسائل‬
‫بیاموزد‪ .‬و اگر تفكر می‌كردند درمی یافتند كه هدف بای‡‡د ی‡‡ادگرفتن و ب‡‡ه یادداش‡‡تن و‬
‫درست خواندن قرآن باشد‪ ،‬سپس فهم آن‪ ،‬سپس عمل بدان‪ ،‬سپس روی ك‡‡ردن بدانچ‡‡ه‬
‫نفس را ب‡ه اص‡‡الح آرد و اخالق را پ‡اكیزه س‡ازد‪ ،‬آن گ‡اه پ‡رداختن ب‡ه آن رش‡ته از‬
‫علوم شرعی كه مهمتر است‪.‬‬
‫حسن بصری گوید‪ :‬قرآن برای عمل ك‡‡ردن ن‡‡ازل ش‡‡ده‪ ،‬ام‡‡ا ع‡ّد ه‌ای تالوت آن را‬
‫عملی پنداشته اند و ب‡ه تالوت ق‡‡رآن بس ك‡رده ان‡د بعضیش‡ان در مح‡راب از ق‡‡رائت‬
‫متواتر مشهور صرف نظر نموده ق‡‡رائت ش‡‡اّذ می‌كنن‡‡د‪ .‬ح‡‡ال آنك‡‡ه علم‡‡ا نم‡‡از را ب‡‡ه‬
‫قرائت شاّذ صحیح نمی‌دانند؛ و مقصود از آن اظهار معلومات كمیاب و جلب س‡‡تایش‬
‫و رویكرد مردم است‪ ،‬و چنین می‌انگارد كه مشتغل به قرآن است‪ .‬بعضی هر دو سه‬
‫قرائت كه در مورد یک آیه هست می‌خوانند‪ ،‬مثال می‌گویند‪« :‬ملک‪ -‬مال‡‡ک – مالک‬
‫– یوم‌الدین» و این درست نیست زیرا قرآن را از نظم خودش بیرون می‌برد‪.‬‬
‫و اخیرًا چنان شده است كه در ختم قرآن مراسم آتش اف‡‡روزی ب‡‡ر پ‡‡ا می‌كنن‡‡د ك‡‡ه‬
‫عالوه برتشّبه به مجوس موجب تضییع مال‪ ،‬و باعث اجتم‡اع زن‡ان و م‡ردان اس‡ت‪،‬‬
‫كه انگیزه فساد می‌شود‪ ،‬و شیطان به ایشان چ‡‡نین می‌نمای‡‡د ك‡‡ه این مای‡‡ه اع‡‡زاز دین‬
‫است و این فریبی است بزرگ زیرا گرامیداش‡‡ت ش‡‡رع ج‡‡ز ب‡‡ا ام‡‡ر مش‡‡روع نش‡‡اید‪.‬‬
‫بعضی قاریان دعوی می‌كند كه نزد فالن استاد قرائت آموخته حال آنكه او را ندیده و‬
‫از نحوه قرائت او روایت شنیده‪ ،‬و این را بی‌اشكال می‌پندارد ح‡‡ال آنك‡‡ه دروغ اس‡‡ت‬
‫وحرام‪ .‬بعض‡‡ی قاری‡‡ان مانن‡‡د مس‡‡ابقه دو ب‡‡ه تن‡‡دخوانی می‌نازن‡‡د‪ ،‬مثال در ی‡‡ک روز‬
‫طوالنی سه بار قرآن ختم می‌كنند و مردم ب‡‡ر ایش‡‡ان گ‡‡رد آم‡‡ده تحس‡‡ین می‌نماین‡‡د‪ .‬و‬
‫شیطان چنین وانمود می‌كند كه در خواندن فضیلتی است‪ .‬در حالی ك‡‡ه ق‡‡رائت ب‡‡رای‬
‫خدا باید باشد و نه تحسین مردم‪ ،‬و نیز قرائت باید با تأنی باشد چنانكه در ق‡‡رآن آم‡‡ده‬
‫است‪ِ﴿ :‬لَتۡق َر َأ ۥُه َع َلى ٱلَّناِس َع َلٰى ُم ۡك ٖث ﴾ [اإلس‡‡راء‪« .]106 :‬ت‡‡ا آن را ب‡‡ا درن‡گ ب‡ر م‡ردم‬
‫بخوانى» و ﴿َو َر ِّتِل ٱۡل ُقۡر َء اَن َتۡر ِتياًل ﴾ [المزم‡‡ل‪« .]4 :‬و قرآن را چن‡‡ان ك‡‡ه بای‡‡د ش‡‡مرده و‬
‫شیوا بخوان»‪ .‬بعضی قاریان نیز قرائت ب‡‡ه آواز را اب‡‡داع ك‡‡رده ان‡‡د ك‡‡ه احم‡‡د حنب‡‡ل‬
‫مكروه می‌داند هر چند شافعی مكروه نداش‡‡ته اس‡‡ت‪ ،‬همچنانك‡‡ه ش‡‡نیدن ُح دی و نش‡‡ید‬
‫اعراب را هم بالاشكال دانسته است‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬شافعی نظر به زمان خودش دارد كه جزئی لحن و آهنگ در ق‡‡رائت‬
‫می‌آمیختند اما امروزه كه قرائت را بر دستور سرودها و تص‡‡نیفها گردانی‡‡ده ان‡‡د ه‡‡ر‬
‫اندازه به غنا شبیه تر شود كراهتش شرعًا افزوده خواهد ش‡‡د واگ‡‡ر ق‡‡رائت از وض‡‡ع‬
‫قرآن خارج شود كه حرام خواهد بود‪.‬‬
‫بعض‡‡ی قاری‡‡ان از غیبت همگن‡‡ان ی‡‡ا گن‡‡اهی بزرگ‡‡تر از آن ب‡‡اكی ندارن‡‡د‪ .‬و‬
‫می‌پندارند كه ثواب قرائت و حفظ قرآن آن را می‌پوشاند و روایتی می‌آورند كه «اگر‬
‫این ق‡‡رآن در پوس‡‡تی بگذارن‡‡د و ب‡‡ه آتش اندازن‡‡د نمیس‡‡وزد»‪ .‬و این ن‡‡یز از فریبه‡‡ای‬
‫شیطانی است زیرا عذاب آن كس كه می‌داند از آن كس كه نمی‌داند بیشتر است چ‡‡ون‬
‫هرچه بیشتر بداند حجت بر او تمامتر است و اینك‡‡ه ق‡‡اری ق‡‡رآن و حاف‡‡ظ آن ح‡‡رمت‬
‫آنچه را به یاد دارد نگه نمی‌دارد خود گناهی دیگر است‪ .‬چنانكه در قرآن آمده اس‡‡ت‪:‬‬
‫﴿َأَفَم ن َيۡع َلُم َأَّنَم ٓا ُأنِز َل ِإَلۡي َك ِم ن َّر ِّبَك ٱۡل َح ُّق َك َم ۡن ُه َو َأۡع َم ٰٓى ﴾ [الرع‡‡د‪«19 :‬آی‡‡ا كس‡‡ى ك‡‡ه‬
‫مىداند آنچ‡ه از ط‡رف پروردگ‡‡ارت ب‡ر ت‡و ن‡ازل ش‡‡ده ح‡ق اس‡‡ت‪ ،‬همانن‡د كس‡‡ى اس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫‪103‬‬ ‫باب ششم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس از راه علم بر عالم‬

‫نابیناست؟!»‪ .‬و نیز عذاب هر یک از زنان پیغمبر ‪ ‬را هرگاه گناه آش‡‡كاری كن‡‡د دو‬
‫برابر اعالم كرده است‪ .1‬و در روایتی آم‡ده اس‡ت ك‡ه در جهنم ی‡ک وادی هس‡ت ك‡ه‬
‫جهنم روزی هفت بار از هول آن وادی به خ‡‡دا پن‡‡اه می‌جوی‡‡د‪ ،‬و در آن وادی چ‡‡اهی‬
‫هست كه روزی هفت بار آن وادی و جهنم از هول آن چاه ب‡ه خ‡دا پن‡اه می‌جوین‡د‪ ،‬و‬
‫در آن چاه م‡اری هس‡ت ك‡ه آن چ‡اه و آن وادی و جهنم روزی هفت ب‡ار از ه‡ول آن‬
‫مار به خدا پناه می‌جویند‪ ،‬و آن مار پیش از هم‡‡ه كس ب‡‡ه ق‡‡رآن خوان‡‡ان فاس‡‡ق حمل‡‡ه‬
‫می‌برد؛ می‌گویند‪ :‬خدایا ما را ب‡‡ر بت پرس‡‡تان هم مق‡‡دم داش‡‡ته ای! خط‡‡اب می‌رس‡‡د‪:‬‬
‫كسی كه می‌داند با آن كه نمی‌داند برابر نباشد‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر اصحاب حديث‬
‫عده‌ای از اهل حدیث عمر خ‡ویش را یكس‡ره و بتم‡امی ب‡ه ش‡نیدن ح‡دیث و س‡فر در‬
‫جستجوی حدیث و گردآوری طرق مختلف مخصوصًا اسانید عالی (سلسله‌ای زودت‡‡ر‬
‫به رسول هللا ‪ ‬برسد) و متون غریب می‌گذرانند‪ ،‬و اینها خود دو قسم اند‪:‬‬
‫عده‌ای با ش‡ناخت اح‡ادیث ص‡‡حیح مقصودش‡ان حف‡ظ ش‡رع اس‡ت‪ ،‬این‡ان سعیش‡ان‬
‫مش‡كور اس‡ت اال اینك‡ه ابلیس هم این‡ان را مش‡غول واجب كف‡ایی ك‡رده از ادای واجب‬
‫عینی و نیز فقاهت باز می‌دارد‪ .‬و اگر گوینده‌ای بگوید كه كسانی چون چ‡ون یح‡یی بن‬
‫معین و ابن المدینی و بخاری و مسلم به این كار پرداخته‪ ،‬گوییم‪ :‬آن‡ان جنب‡ه فق‡اهت را‬
‫با جمع آوری حدیث یكجا داشته اند و چون فاصله تا زمان پیغمبر كمتر بوده ل‡‡ذا اس‡‡ناد‬
‫كوتاهتر بوده و تعداد احایث هم به این اندازه كه اكنون هست نبوده لذا عمرشان به ه‡‡ر‬
‫دو كار كفاف می‌داده‪ ،‬اما امروزه [یعنی زمان مؤلف ‌] با طوالنی شدن ُط ُرق ح‡دیث و‬
‫فراوانی تصانیف در این رشته نادر افت‡د ك‡ه كس‡ی جم‡ع بین دو جهت فق‡اهت و مح‡دثی‬
‫كند‪ ،‬و كس باشد كه پنجاه سال حدیث می‌نویس‡‡د و كت‡‡اب گ‡‡رد می‌آورد و نمی‌دان‡‡د در آن‬
‫كتب چه هست و گاه برای یک مسأله نماز محت‡اج ی‡ک فقی‡ه ج‡وان می‌ش‡ود ك‡ه ن‡زد او‬
‫ب‡‡رای ح‡‡دیث ش‡‡نیدن می‌آی‡‡د! و چ‡‡نین اس‡‡ت ك‡‡ه طعن‡‡ه ورزان زب‡‡ان درازی می‌كنن‡‡د و‬
‫می‌گویند‪« :‬بسا حامل كتاب كه از محتوای كتاب بیخبر است»‪ .‬و به فرض محدثی موفق‬
‫شود و در كتب خود حدیثی مربوط به مسأله مورد نیاز خود بیاب‡د از كج‡ا ك‡ه آن ح‡دیث‬
‫منس‡وخ نباش‡د‪ ،‬ی‡ا آن را ب‡ه ط‡رز عامیان‡ه در نیاب‡د؟ چنانك‡ه در مجلس‡ی از پیغم‡بر ‪‬‬
‫روایت كردند ك‡ه «م‡رد نبای‡د ب‡ا آب خ‡ود كش‡ت دیگ‡ری را آبی‡اری نمای‡د» ع‡ده‌ای از‬
‫حاضران گفتند‪ :‬بسیار پیش آمده كه ما آب اضافی بستان خ‡ود را ب‡ه زمین همس‡ایه ره‡ا‬
‫كرده‌ایم‪ ،‬پس استغفار می‌كنیم! اما حدیث گو و ح‡‡دیث ش‡‡نو هیچ ك‡‡دام متوج‡‡ه نش‡‡دند ك‡‡ه‬
‫مراد از این حدیث آن بوده كه با زنان اسیر آبستن نزدیكی كردن روا نیست‪.‬‬
‫خطابی از حاالت یكی از مشایخ خود نقل می‌كند ك‡‡ه این ح‡‡دیث را از پیغم‡‡بر ‪‬‬
‫برای ما روایت كرده بودند كه حضرت از «حل‡‡ق» قب‡‡ل از نم‡‡از من‡‡ع فرم‡‡ود‪ ،‬و من‬
‫این كلمه را «َح ْلق» به معنی سرتراشیدن پنداشته بودم و چهل سال پیش از نماز س‡‡ر‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬سوره احزاب‪ ،‬آیة ‪.3‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫نمی‌تراشیدم‪ .‬خطابی گوید‪ :‬بدو گفتم صورت صحیح كلمه‪َ« ،‬ح َلق» است جم‡‡ع حلق‡‡ه؛‬
‫یعنی پیغمبر از حلقه زدن اشخاص برای صحبت متفرقه یا مذاكره علمی و دینی قب‡‡ل‬
‫از نماز منع فرمود تا ساكت بنشینند و خطبه نماز را گوش كنند‪ .‬گفت‪ :‬خیر ببینی ك‡‡ه‬
‫مرا آسوده كردی!‪.‬‬
‫ابن الص‡‡اعد ن‡‡زد مح‡‡دثان بلن‡‡د ق‡‡در ب‡‡ود ام‡‡ا چ‡‡ون ب‡‡ا فقیه‡‡ان كم‡‡تر نشس‡‡ته ب‡‡ود‬
‫نمی‌توانست جواب مسأله‌ای را بدهد‪ .‬چنانكه آورده ان‡‡د روزی زنی ب‡‡ه مجلس او آم‡‡د‬
‫و پرس‡ید‪‌:‬ی‡ا ش‡یخ‪ ،‬چ‡ه گ‡ویی درب‡ار ‌ه چ‡اهی ك‡ه م‡رغی در آن افت‡اده و م‡رده؟ ابن‬
‫الصاعد گفت‪ ‌:‬مرغ چطوری توی چ‡اه افت‡اد؟ زن پاس‡خ داد‪ :‬دِر چ‡اه ب‡از ب‡وده م‡رغ‬
‫افتاده‪ .‬ابن الصاعد گفت‪ ‌:‬چرا دِر چاه را نمی‌پوشانی ك‡‡ه چ‡‡یزی در آن نیفت‡‡د!؟ كس‡‡ی‬
‫آنجا حاضر بود خطاب به زن گفت‪ :‬اگ‡‡ر آب تغی‡‡یر ح‡‡الت پی‡‡دا ك‡‡رده [ازجهت ب‡‡و و‬
‫رنگ و طعم] نجس است و اال پاک است‪.‬‬
‫مؤلف گوی‪cc‬د‪ :‬ابن ش‡اهین در ح‡دیث تألیف‡ات ف‡‡راوان داش‡ت كم‡ترینش ی‡ک ج‡زء‬
‫وبزرگ‡‡ترینش ك‡‡ه در تفس‡‡یر ب‡‡ود ه‡‡زار ج‡‡زء‪ ،‬ام‡‡ا از فق‡‡ه هیچ نمی‌دانس‡‡ت‪ .‬بعض‡‡ی‬
‫محدثان برای آنكه در نظر مردم جاهل نیابند فتوی ب‡‡ه غل‡‡ط می‌دهن‡‡د و اس‡‡باب خن‡‡ده‬
‫می‌ش‡‡وند‪ ،‬چنانك‡‡ه از مح‡‡دثی درب‡‡اره «ف‡‡رائض»‪ 1‬پرس‡‡یدند گفت‪ ‌:‬طب‡‡ق ف‡‡رائض (=‬
‫واجبات) الهی تقسیم می‌شود!‪.‬‬
‫آورده‌اند علی بن داود مجلس می‌گفت‌‪ :‬زنی آمد و پرسید‪‌:‬قسم خ‡‡ورده‌ام ك‡‡ه ازارم‬
‫را صدقه كنم (تكلیف چیست؟) ابن داود پرسید‪‌:‬آن را چند خری‡‡ده‌ای؟ گفت‪‌:‬بیس‡‡ت و‬
‫دو درهم‪ .‬گفت‪ :‬ب‡‡رو بیس‡‡ت و دو روز روزه بگ‡‡یر! پس از آنك‡‡ه زن رفت ابن داود‬
‫گفت‪ ‌:‬وای كه غلط جواب دادیم‪ ،‬كفاره «ظهار» را برای او گف‡‡تیم! مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪ :‬دو‬
‫رسوایی را با هم ببینید‪ ،‬ندانستن و به غلط فتوی دادن‪.‬‬
‫بیشتر اصحاب حدیث ظواهر كلماتی را كه درباره صفات باری آمده بر مقتض‡‡ای‬
‫حس حمل می‌كنند‪ ،‬با فقیهان ننشسته اند تا بدانند كه متشابه را به مقتض‡ای محكم بای‡د‬
‫حمل كرد‪ .‬و در زمان خودمان بسیاری از اهل حدیث دیده ایم كه حدیث بسیار ش‡‡نیده‬
‫و كتابها گرد آورده اما از آن همه چیزی نفهمیده ان‡‡د واز اه‡‡ل ح‡‡دیث كس هس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫ق‡‡رآن در ی‡‡اد ن‡‡دارد و ارك‡‡ان نم‡‡از را نمی‌دان‡‡د و ب‡‡ه ق‡‡ول خ‡‡ودش ب‡‡ه واجب كف‡‡ایی‬
‫پرداخته اما واجب عینی را پشت گوش انداخته و مهم را از غیر مهم نشناخته است و‬
‫این از فریب‌های شیطانی است‪.‬‬
‫ام‡‡ا گ‡‡روه دوم از مح‡‡دثان از گ‡‡ردآوری ح‡‡دیث مقص‡‡ود ص‡‡حیحی ندارن‡‡د و‬
‫نمی‌خواهند درست از غلط ب‡از شناس‡ند‪ ،‬ص‡‡رفًا دنب‡ال اس‡اتید ع‡الی و مت‡ون غ‡ریب‬
‫هستند تا بگویند‪ :‬فالن كس را دیده‌ام‪ ،‬یا این حدیث را كس دیگر روایت نكرده‪ ،‬ی‡‡ا از‬
‫این طریق نكرده‪ .‬مؤلف گوید‪ :‬ما خود بعض‡‡ی طالب‡‡ان ح‡‡دیث را در بغ‡‡داد دی‡‡دیم ك‡‡ه‬
‫شیخی را در رقه (بستانی در ساحل دجله) می‌نشاند و ب‡‡ر او ح‡‡دیث می‌خوان‡‡د‪ ،‬هم‡‡و‬
‫در مجموعه‌های حدیث كه گردآورده می‌نویسد‪« :‬حدثني فالن‪ ...‬بالرقة‪ »...‬و خواننده‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬در اینجا مقصود‪ ،‬ف‡رائِض ارث اس‡ت‪ ،‬رک‪ :‬فرهن‡گ مع‡ارف اس‡المی‪ ،‬س‡ید جعف‡ر س‡جادی‪ ،‬ج‬
‫سوم‪ ،‬ص ‪ 428‬ببعد‪ – .‬م‪.‬‬
‫‪105‬‬ ‫باب ششم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس از راه علم بر عالم‬

‫گمان می‌كند‪« :‬رقه» شام است‪ .‬یا همان شیخ را بین نهر عیسی و فرات نشانیده و بر‬
‫او حدیث خوانده‪ ،‬در مجموعه‌هایش می‌نویس‡‡د‪« :‬ح‡‡دثنی فالن من وراء النه‡‡ر‪ »...‬ت‡‡ا‬
‫گمان كنند در ماوراء النهر استماع حدیث كرده است! و هستند از محدثان كه گوین‡‡د‪:‬‬
‫«در سفر دوم یا سومم چنین شنیدم‪ »...‬كه بدانند چقدر در تحصیل حدیث رنج برده و‬
‫چند سفر كرده است‪ .‬و این همه بر كنار از اخالص است و مراد از آن ریاست طلبی‬
‫و فخر كردن بر دیگران است‪ .‬لذا دنبال حدیث شاّذ و غ‡‡ریب می‌گردن‡‡د؛ چ‡‡نین آدمی‬
‫هرگاه به جزوه‌ای نوشته محدثی دیگ‡‡ر دس‡‡ت یاب‡‡د ك‡‡ه یكی از اح‡‡ادیث غ‡‡ریب او را‬
‫شامل می‌ش‡‡ود‪ ،‬ج‡‡زوه را پنه‡‡ان می‌دارد ت‡‡ا خ‡‡ودش متف‡‡ّرد ب‡‡ه نق‡‡ل آن ح‡‡دیث باش‡‡د!‬
‫بعضی از این محدثان به سفرهای دور و دراز می‌روند ت‡ا هم‡ه راوی‡انی را ك‡ه مثال‬
‫اول اسمشان «قاف» یا «كاف» است ببینند واز ایش‡ان ح‡دیث بش‡نوند! و او را ج‡زء‬
‫مشیخه (= سلسله استادان و مشایخ روایت) خود به حساب آورند‪.‬‬
‫دیگر از فریبهای شیطان به محدثان ب‡‡رانگیختن ایش‡‡ان اس‡‡ت ب‡‡ه ب‡‡دگویی یك‡‡دیگر‬
‫برای دل خنک كردن؛ اما اسم این كار را «جرح و تعدیل» می‌نهن‡‡د‪ .‬اّم ا ق‡‡دما آن را‬
‫محض دف‡‡اع از ش‡‡رع ب‡‡ه ك‡‡ار می‌گرفتن‡‡د و مالحظ‡‡ه ی‡‡ا ع‡‡رض ورزی نمی‌كردن‡‡د‪،‬‬
‫چنانكه علی بن المدینی از پدرش حدیث نقل می‌كند و تصریح می‌نماید كه او ض‡‡عیف‬
‫است‪.‬‬
‫از حارث محاسبی راجع به غیبت پرسیدند گفت‪‌:‬از آن حذر كن كه ب‡‡دترین عم‡‡ل‬
‫است‪ ،‬حسنات تو را به خصمت می‌رس‡‡اند ی‡‡ا از س‡‡یئات او ب‡‡ه حس‡‡اب ت‡‡و می‌آرد! و‬
‫متوجه منبع غیبت باش كه از اوباش و نادان است ب‡‡رای دل خن‡‡ک ك‡‡ردن و تعص‡‡ب‬
‫نمایی بیهوده و حسادت و بدگمانی ورزیدن‪ ،‬و این هم‡‡ه پیداس‡‡ت و ب‡‡ر كس‡‡ی پوش‡‡یده‬
‫نیست‪.‬‬
‫اما غیبت كردن علما منشأش فریب نفس است ك‡‡ه‪ :‬داری نص‡‡یحت و خ‡‡یرخواهی‬
‫می‌كنی! و بر آن حدیث تكیه می‌كنند كه «غیبت فاجر رواس‡ت ت‡ا م‡ردم از وی ح‡ذر‬
‫نمایند»‪ .‬اما به فرض این حدیث راست باشد مجوز آن نیست كه عیب و زشتی برادر‬
‫مسلمان را ظاهر سازی بی‌آنكه از ت‡‡و پرس‡‡یده باش‡‡ند‪ ،‬و ه‡‡ر گ‡‡اه كس‡‡ی ب‡‡رای كس‡‡ب‬
‫راهنمایی نزد تو آید و بگوید‪ :‬می‌خواهم دخترم را به فالن كس بدهم؛ و تو میدانی كه‬
‫آن آدم اهل بدعت است یا قابل اطمینان نیست باید به شایسته ت‡‡رین ش‡‡كل‪ ،‬پ‡‡در دخ‡‡تر‬
‫را منصرف سازی‪ ،‬همچنین اگر دیگری بیاید و بگوید می‌خ‡واهم م‡الی ب‡ه فالن كس‬
‫بس‡‡پارم و ت‡‡و می‌دانی وی آدم امی‡‡نی نیس‡‡ت بای‡‡د ب‡‡ه شایس‡‡ته ت‡‡رین ص‡‡ورت او را‬
‫منصرف سازی نه اینكه با غیبت آن شخص نفس خود را تشفی دهی‪.‬‬
‫قاریان و پارسانمایان چنین غیبت می‌كنند كه عیب ب‡‡رادر مس‡‡لمانی را ب‡‡ه عن‡‡وان‬
‫تعجب یاد می‌كنند آن وقت تظاهر به دعا برای او می‌نمایند! اما پیش‡‡وایان و مدرس‡‡ان‬
‫با ابراز ت‡‡رحم غیبت می‌نماین‡‡د مثال می‌گوین‡‡د‌‪ :‬بیچ‡‡ار فالن كس گرفت‡‡ار فالن ع‡‡ادت‬
‫شده‪ ،‬بدبخت بهمان كس به بهمان آزمایش دچار آمده‪ ،‬از رسوایی و خ‡‡واری ب‡‡ه خ‡‡دا‬
‫پناه می‌بریم و می‌افزایند‪‌:‬این همه را گفتیم تا شما حاضران آن شخص را دع‡‡ا كنی‡‡د!‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫اما غیبت به تصریح یا تعریض حرام است و قرآن از آن ب‡‡ه خ‡‡وردن گوش‡‡ت ب‡‡رادر‬
‫(دینی یا نوعی) تعبیر فرموده است‪ ،1‬و از پیغم‡‡بر ‪ ‬روای‡‡ات بس‡‡یار در من‡‡ع غیبت‬
‫داریم‪.‬‬
‫دیگر از فریب‌های شیطان بر محدثان روایت كردن حدیث مجع‡‡ول اس‡‡ت بی‌آنك‡‡ه‬
‫تصریح كنند كه حدیث مجعول است و این جنایتی اس‡‡ت ب‡‡ر ش‡‡رع؛ می‌خواهن‡‡د ب‡‡دین‬
‫گونه محدثی ایشان و بسیار دانیشان شیاع یابد‪ ،‬حال آنكه از پیغمبر ‪ ‬روایت اس‡‡ت‪:‬‬
‫«هر كس دانسته حدیث دروغی از من روایت كند‪ ،‬یكی از و دروغساز است»‪.‬‬
‫از تقلب‡‡‡ات مح‡‡‡دثان یكی هم آن اس‡‡‡ت ك‡‡‡ه روایت منقط‡‡‡ع می‌آورن‡‡‡د‪«‌:‬فالن عن‬
‫فالن‪ »...‬و این گمان را در شنونده (یا خواننده) پدید می‌آورند كه گویا خود محدث آن‬
‫روایت را ش‡‡‡نیده‪ ،‬و این زش‡‡‡ت اس‡‡‡ت زی‡‡‡را روایت «منقط‡‡‡ع» در ت‡‡‡راز روایت‬
‫«متصل» نیست‪ .‬بعضی محدثان از راوی ضعیف و كذاب روایت می‌آرند اما ن‡‡امش‬
‫را نمی‌برند یا به ُك نیه یا انتساب به جّد (به جای انتساب به پدر) از وی یاد می‌كنند ت‡‡ا‬
‫شناخته نشود‪ ،‬و این نیز جنایتی است بر شرع؛ زیرا بر آن حدیث حكمی بار می‌شود‬
‫كه نبای‡د بش‡ود‪ .‬ام‡ا اگ‡ر مح‡دیث از راوی ثقه‌ای روایت كن‡د و محض اینك‡ه نگوین‡د‬
‫چقدر از این یک نفر حدیث نقل كرده است‪ ،‬یا به لحاظ اینكه خودش را از وی باالتر‬
‫می‌داند‪ ،‬وی را به نام و نام پدر ذكر نكند بلكه به كنیه یا با انتساب ب‡‡ه ج‡‡د از وی ی‡‡اد‬
‫نماید؛ اگر راوی ثقه باشد‪ ،‬این حرام نیست لیكن به كراهت نزدیک است‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر فقيهان‬
‫مؤلف گوید ‪ :‬فقهای پیشین اهل قرآن و حدیث بودند و به مرور حالشان رو به نقصان‬
‫نهاد تا نوبت متأخران رسید واینان گفتند‪ :‬آیات احك‡‡ام از ق‡‡رآن م‡‡ا را بس‪ ،‬و از كتب‬
‫حدیث آنچه مشهور است مثل ُسنن ابی داود ما را كف‡‡ایت اس‡‡ت‪ ،‬ت‡‡ا آنك‡‡ه همین را هم‬
‫مورد كم اعتنایی ق‡‡رار دادن‡‡د و سس‡‡ت گرفتن‡‡د‪ .‬ت‡‡ا آنج‡‡ا ك‡‡ه فقیهی ب‡‡ه آیه‌ای اس‡‡تدالل‬
‫می‌نماید در حالی كه معنای آن را نمی‌داند و ب‡‡ه ح‡‡دیثی اس‡‡تناد می‌كن‡‡د بی‌آنك‡‡ه بدان‡‡د‬
‫صحیح است یا نه؛ و گاه به ح‡‡دیثی تكی‡‡ه می‌نمای‡‡د ك‡‡ه ح‡‡دیث ص‡‡حیحی ُم ع‡‡ارض آن‬
‫داریم و آن فقیه روی بی‌توجهی ب‡‡ه نقلی‡‡ات‪ ،‬از این ح‡‡دیِث ُم ع‡‡ارض بی‌اطالع اس‡‡ت‪.‬‬
‫پس اگر فقه عبارت باشد از استخراج حكم از كتاب و سنت‪ ،‬چگونه از آنچه نمی‌دان‡‡د‬
‫حكم استخراج نماید؟ و این زشت است ك‡‡ه ب‡‡ر ح‡‡دیثی ك‡‡ه نمی‌دان‡‡د درس‡‡ت اس‡‡ت ی‡‡ا‬
‫غلط‪ ،‬استناد كند‪ .‬و شناخت درست و غلط حدیث در قدیم به سفرهای ط‡‡والنی و رنج‬
‫بسیار نیاز داشت تا آنكه كتابهای در این معنا تصینف شد و صحیح و سقیم از هم باز‬
‫شناخته شده است‪ ،‬اما تنبلی متأخران را از مطالعه علم حدیث مانع می‌ش‡‡ود‪ ،‬ت‡‡ا آنج‡‡ا‬
‫كه بعضی فقیهان بزرگ را دیده‌ام روایت صحیح از پیغمبر ‪ ‬را منكر می‌شود ك‡‡ه‪:‬‬

‫‪َ﴿ -‬و اَل َيۡغ َتب َّبۡع ُض ُك م َبۡع ًض ۚا َأُيِح ُّب َأَح ُد ُك ۡم َأن َيۡأ ُك َل َلۡح َم َأِخ يِه َم ۡي ٗت ا َفَك ِر ۡه ُتُم وُه﴾ [الحج‡‡رات‪.]12 :‬‬ ‫‪1‬‬

‫«و هیچ یک از شما دیگرى را غیبت نكند‪ ،‬آیا كسى از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده‬
‫خود را بخورد؟! (به یقین) همه شما از این امر كراهت دارید»‪.‬‬
‫‪107‬‬ ‫باب ششم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس از راه علم بر عالم‬

‫«روا نیست پیغمبر ‪ ‬چنین گفت‡‡ه باش‡‡د!» و ب‡‡رای احتج‡‡اج ب‡‡ه نف‡ع خ‡‡ود می‌نویس‡‡د‪:‬‬
‫«دلیل ما در این موضوع چیزی است كه از ق‡‡ول رس‡‡ول هللا ‪ ‬آورد ‌ه‌ان‡‡د»‪ .‬و چ‡‡ون‬
‫خصم به حدیث ص‡‡حیحی علی‡‡ه وی متمس‡‡ک ش‡‡ود در ج‡‡واب می‌گوی‡‡د‪« :‬این ح‡‡دیث‬
‫شناخته نیست!» و این هم جنایتی است بر اسالم‪.‬‬
‫و از تلبیس‌های ابلیس بر فقیهان آن است كه تأكید و تكیه‌ش‡‡ان عم‡‡دتاً ب‡‡ر تحص‡‡یل‬
‫علم جدل است كه به گمان خود از این راه بر پیدا كردن دلیل درس‡‡ت ب‡‡رای احك‡‡ام و‬
‫استنباط نكات شرعی قادر شوند و علل احكام را در یابن‡‡د‪ ،‬ام‡‡ا اگ‡‡ر راس‡‡ت می‌گفتن‡‡د‬
‫می‌باید به همه مسائل بپردازند حال آنكه فق‡‡ط ب‡‡ه مس‡‡ائل مهم ك‡‡ه می‡‡دان س‡‡خن در آن‬
‫فراخ است می‌پردازند تا مناظره كننده ب‡ا چ‡یره ش‡دن ب‡ر خص‡م در نظ‡ر م‡ردم پیش‬
‫افتند و بتواند با تناقض جویی در ح‡‡رف او وس‡‡یله مف‡‡اخره و مباه‡‡اتی ب‡‡رای خ‡‡ویش‬
‫بیابد‪ ،‬اما همین مناظره كننده زبردست چه بسا در یک مسأله كوچک مبتال ب‡‡ه عم‡‡وم‬
‫در می‌ماند و حكم آن را نمی‌داند‪.‬‬
‫و از تلبیس‡‡‡های ابلیس ب‡‡‡ر فقیه‡‡‡ان در آمیختن فلس‡‡‡فه اس‡‡‡ت در ج‡‡‡دل و اعتم‡‡‡اد‬
‫ورزیدنشان بر این چیزهای ساختگی‪ ،‬و ترجیح نهادن قیاس ب‡‡ر ح‡‡دیث‪ .‬چنانك‡‡ه اگ‡‡ر‬
‫یكیشان بر حدیث استدالل كند عیب گیرند و زشت شمارند حال آنكه ولو به مقتض‡‡ای‬
‫ادب بایستی حدیث را مقدم آرند‪ .‬دیگر از تلبیسهای ابلیس بر اینان (یعنی اهل جدل و‬
‫خالف)‪ 1‬آن اس‡‡ت ك‡‡ه اك‡‡ثرًا ب‡‡ه علم نظ‡‡ر (و من‡‡اظره) می‌پردازن‡‡د بی‌آنك‡‡ه آن را ب‡‡ه‬
‫ق‡‡رائت ق‡‡رآن و ح‡‡دیث و س‡‡یرهء پی‡‡امبر ‪ ‬و اص‡‡حابش ك‡‡ه دله‡‡ا را رّقت می‌بخش‡‡د‬
‫بیامیزند و معلوم است كه دل با مسأله نجاست و طهارت ح‡‡الت خش‡‡وع پی‡‡دا نمی‌كن‡‡د‬
‫بلكه نیاز به پند و یادآوری دارد تا به طلب آخرت برخیزد‪ ،‬و «مسائل خالف» گرچه‬
‫جزء علم شرع است اما كّل مطلوب نیست‪ .‬و آن كه مّطلع بر اسرار سیرت گذشتگان‬
‫و نیز صاحبان مذاهب فقهی [مقصود ائمه مذاهب اه‡‡ل س‡‡نت اس‡‡ت] نباش‡‡د نمی‌توان‡‡د‬
‫پیروی رفتار ایشان نماید‪ .‬و باید دانست كه طبیعت‪ ،‬دزد است و ه‡‡ر كس را ب‡‡ا اه‡‡ل‬
‫این زمان واگذارند طبیعتش از عادات و طبایع آنان می‌دزدد و همانند آن‡‡ان می‌ش‡‡ود‪،‬‬
‫و هر كس سیرت سلف صالح را مطالعه كند می‌كوشد مانند آنها شود و اخالق ایش‡‡ان‬
‫بیاموزد‪.‬‬
‫از بعضی گذشتگان نقل است كه می‌گفت‪ :‬یک حدیث را كه به دل من رّقت بخش‡د‬
‫از صد قضیه (داوری) شریح دوست تر دارم‪ .‬این را بدان جهت گفته است كه اص‡‡ل‬
‫مقصود رقیق شدن دل است‪.‬‬
‫دیگر از تلبیس‌های ابلیس آنكه اینان به مناظره اكتفا كرده از حفظ اص‡ِل م‡‡ذهب و‬
‫دیگر علوم شرعی روی گردانده‌ان‡د‪ .‬فقی‡ه فت‡وی دهن‡ده‌ای را می‌بی‡نی ك‡ه گ‡اه مع‡نی‬
‫حدیث یا آیه‌ای را نمی‌دانند‪ ،‬كه این عیِن غبن است‪ .‬پس آن مناعت و حمیت در مقابل‬
‫تقصیر كجاست!؟ دیگر اینكه ج‡‡دل ب‡‡رای پی‡‡دا ك‡‡ردن درس‡‡ت از غل‡‡ط وض‡‡ع ش‡‡ده و‬
‫‪1‬‬
‫‪« -‬جدل و خالف» علِم بحث در رد و قبول مذاهب فقهی مختلف است در مسائل شرعی (رک‪:‬‬
‫مقدمه ابن خلدون‪ ،‬ترجمه هفارسی‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ – .)929 – 932‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫مقصود پیشینیان ازآن خیر خواهی و نصیحت غیر بوده با پدید كردن ح‡‡ق‪ .‬این اس‡‡ت‬
‫كه از دو مناظره كننده قدیم اگ‡‡ر یكیش‡‡ان متوج‡‡ه جنب‡‡ه درس‡ِت ح‡‡رف خ‡‡ودش نب‡‡ود‪،‬‬
‫طرف مقابل متوجه می‌نمود؛ حال آنكه مناظره كنن‡‡ده كن‡‡ونی ه‡‡ر گ‡‡اه بدان‡‡د ك‡‡ه تم‡‡ام‬
‫حرف خصمش نیز حق است بدان اعتراف نمی‌نماید بلك‡‡ه در رِّد آن ح‡‡ق می‌كوش‡‡د‪ .‬و‬
‫این آدم گرچه به ظاهر مغلوب نیست اما در واق‡ع و از دی‡دگاه ح‡ق مل‡زم اس‡ت‪ ،‬زی‡را‬
‫مناظره برای پیدا كردن حق وضع شده اس‡‡ت و چ‡‡ه از این زش‡ت‌تر ك‡‡ه در رد ك‡‡ردن‬
‫حق بكوشند! شافعی گوید‌‪ :‬با هر كس مناظره كردم هر گ‡اه منك‡ر حجت ش‡د از چش‡مم‬
‫افتاد و اگر حجت را پذیرفت در نظرم هیبت و شكوه یافت‪ .‬و نیز گوید‪ :‬هرگاه با كس‡‡ی‬
‫در حال مناظره بودم و توجه كردم به اینكه دلیلش بر حق است‪ ،‬به سوی او گراییدم‪.‬‬
‫دیگر از فریب‌های شیطانی در علم جدل و خالف آن است كه به سبب ُحب غلب‡‡ه‪،‬‬
‫حالِت ریاست جویی نیز در نفس شخص برانگیخته می‌شود و تا احساس نماید ك‡‡ه در‬
‫كالم خ‡‡ودش ض‡‡عفی هس‡‡ت ك‡‡ه ممكن اس‡‡ت م‡‡وجب غلب‡‡ه خص‡‡م ش‡‡ود ب‡‡ه مك‡‡ابره‬
‫می‌پردازد‪ ،‬و اگر ببیند كه خص‡‡م در ی‡‡ک كلم‡‡ه ب‡‡دو زبان‡‡درازی می‌كن‡‡د حمیِت ك‡‡بر‬
‫می‌گیردش و دشنام می‌دهد و بحث و جدل به رسواگری وتوهین می‌انجامد‪ .‬دیگ‡‡ر از‬
‫فریبهای شیطان ب‡‡ر من‡‡اظره كنن‡‡ده ح‡‡رفه‌ای این اس‡‡ت ك‡‡ه ب‡‡ه عن‡‡وان حك‡‡ایت و نق‡‡ل‬
‫مناظره‌های خود غیبت طرف را می‌كند و به الفاظی كه دل خ‡‡ویش را خن‡‡ک كن‡‡د از‬
‫او ی‡‡اد می‌نمای‡‡د‪ .‬و ن‡‡یز ش‡‡یطان ف‡‡ریبش می‌ده‡‡د ك‡‡ه پن‡‡دارد علم ش‡‡رع همین علم‬
‫(خالفی‡‡ات) فق‡‡ه اس‡‡ت و بس‪ ،‬و مثال اگ‡‡ر ن‡‡ام مح‡‡دثی ن‡‡زد او آرن‡‡د گوی‡‡د‪ :‬او چ‡‡یزی‬
‫نمی‌داند! و فراموش می‌كند كه اصْل حدیث است و حدیْث اصل اس‡‡ت‪ .‬و اگ‡‡ر كالمی‬
‫كه دل را نرم كند بشنود می‌گوید‪ ‌:‬این كالم واعظ‡‡ان اس‡‡ت‪ .‬و ن‡‡یز بی‌آنك‡‡ه ب‡‡ه مرتب‡‡ه‬
‫فتوی دادن رسیده باشند فتوی گویند و به هرچه در دلشان افتد حكم كنند حال آنك‡‡ه در‬
‫موارد مشكل توقف سزاوارتر است‪.‬‬
‫از عب‡‡دالرحمن بن ابی لیلی نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‪ :‬یكص‡‡د و بیس‡‡ت تن از ص‡‡حابه‬
‫رسول هللا ‪ ‬را دیدم كه هرگاه از یكیشان مسأله‌ای سؤال می‌ش‡‡د ب‡‡ه دیگ‡‡ری ارج‡‡اع‬
‫می‌نم‡‡ود؛ و ن‡‡یز از هم‡‡و نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‪ ‌:‬در این مس‡‡جد یكص‡‡د و بیس‡‡ت تن از‬
‫صحابه رسول هللا ‪ ‬را دیدم ك‡‡ه یكیش‡‡ان س‡‡خن نمی‌گفت مگ‡‡ر اینك‡‡ه دوس‡‡ت داش‡‡ت‬
‫كاش برادرش به جای وی سخن گفته ب‡‡ود‪ ،‬و هرگ‡‡اه فت‡‡وایی از او می‌پرس‡‡یدند آرزو‬
‫می‌نمود كه كاش از برادرش پرسیده بودند‪.‬‬
‫و نیز نقل است كه كسی از ابراهیم نخعی مسأله‌ای پرسید‪ .‬او گفت‪ :‬آیا کسی دیگر‬
‫غ‡‡یر از من پی‡‡دا نک‡‡ردی ک‡‡ه از او این مس‡‡أله را بپرس‡‡ی؟! ام‡‡ام مال‡‡ک بن انس ‪‬‬
‫می‌گفت‪ :‬من به فتوى دادن شروع نكردم تا اینكه از هفتاد عالم پرسیدم كه فتوى ب‡‡دهم‬
‫یا نه‪ .‬همه گفتند‪ :‬آری‪ .‬کسی برایش گفت‪ :‬اگر آنها تو را از فتوى دادن منع میکردن‡‡د‬
‫آیا سخن‌شان قبول می‌کردی؟ گفت‪ :‬آری‪ .‬شخص‡ی ب‡ه ام‡ام احم‡د بن حنب‡ل گفت‪ :‬من‬
‫سوگند خورده‌ام و نمی‌دانم چگونه بوده است‪ ،‬تكلیف چیس‡‡ت؟ احم‡‡د پاس‡‡خ داد‪ :‬ك‡‡اش‬
‫هر وقت فهمیدی چگونه سوگند خوردی‪ ،‬بدانی كه من نیز چگونه جواب تو را بدهم‪.‬‬
‫‪109‬‬ ‫باب ششم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس از راه علم بر عالم‬

‫مؤلف گوید‪ :‬این چنین بوده شیوه گذشتگان به خاطر ترسی كه از خدا داش‡‡تند‪ ،‬و ه‡‡ر‬
‫كس در سیرت ایشان بنگرد ادب آموزد‪.‬‬
‫دیگر از تلبیس‌های ابلیس بر فقیه‡ان آم‡یزش ب‡ا ش‡اهان و حاكم‡ان و تمل‡ق گ‡ویی‬
‫ایشان و ترک نهی از منكرات است با وجود قدرت‪ ،‬و حتى ب‡ه س‡بب اس‡تفاده دنی‡وی‬
‫رخصت كار خالف به قدرتمندان داد‪ .‬و این س‡‡ه فس‡‡اد دارد‪‌:‬یكی آنك‡‡ه ام‡‡یر ب‡‡ا خ‡‡ود‬
‫می‌گوید اگر كار من خالف بود این فقیه نهی می‌نمود و اگ‡‡ر م‡‡ال من ح‡‡رام ب‡‡ود این‬
‫فقیه از مال من نمی‌خورد‪ .‬دوم آنكه عامی می‌گوید‪ :‬اگر كارها و اموال و ام‡‡ور فالن‬
‫امیر اشكالی داشت فالن فقیه همنشین نمی‌ب‡‡ود (و تأیی‡‡دش نمی‌نم‡‡ود)‪ .‬س‡‡وم‪ ،‬خ‡‡ود آن‬
‫فقیه با معاشرت آن امیر دینش تباه می‌شود‪.‬‬
‫و شیطان فقیهان را برای رفتن نزد حكومتیان چنین می‌فریب‡‡د ك‡‡ه ت‡‡و می‌روی ب‡‡ه‬
‫سود یک مسلمان شفاعت كنی‪ .‬راه كشف این فریب این است كه گر ش‡‡خص دیگ‡‡ری‬
‫برای آن شفاعت و وساطت اقدام نماید اولی را خوش نمی‌آی‡‡د بلك‡‡ه از این یكی انتق‡‡اد‬
‫می‌كند كه حكومتی شده است!‪.‬‬
‫دیگر از تلبیسهای شیطان بر فقیهان تجویز گ‡‡رفتن پ‡‡ول از حك‡‡ومت اس‡‡ت ب‡‡ا این‬
‫توجی‡‡ه ك‡‡ه‪ :‬ت‡‡و خ‡‡ود در آن م‡‡ال حقی داری! در ح‡‡الی ك‡‡ه آن م‡‡ال اگ‡‡ر ح‡‡رام باش‡‡د‬
‫پیداست كه گرفتنی نیست و اگر شبهه ناک باشد هم نگرفتنش اولی اس‡‡ت و تنه‡‡ا اگ‡‡ر‬
‫از راه حالل ب‡‡رای حك‡‡ومت حاص‡‡ل ش‡‡ده باش‡‡د فقی‡‡ه می‌توان‡‡د بگ‡‡یرد ب‡‡ه ان‡‡دازه‬
‫شایستگیش و منزلتی كه در دین دارد‪ -‬نه برای آنكه شؤونات خ‡‡ویش را ب‡‡اال ب‡‡برد و‬
‫‪1‬‬
‫خرج خودنمایی كند ‪ -‬به هر حال عوام مقلد فقیهانند و ممكن است با تأس‡ی ب‡ه ظ‡اهِر‬
‫فعل فقیه (كه ُم باح است) عمل خالفی را جایز انگارند‪.‬‬
‫ش‡‡یطان بعض‡‡ی از علم‡‡ا را هم از این راه می‌فریب‡‡د ك‡‡ه محض دی‡‡انت و عب‡‡ادت‬
‫پیشگی خود نزد حكومتیان نمی‌روند اما غیبت عالمانی را ك‡‡ه ب‡‡ا حك‡‡ومت راه دارن‡‡د‬
‫می‌كنند‪ ،‬و بدین گونه خودستایی وغیبت غیر را یكجا جمع می‌كنند!‪.‬‬
‫اجماال رابطه با حكومتیان خط‡ر ب‡زرگ دارد‪ ،‬زی‡را ه‡ر چن‡د در ابت‡دا نیت خ‡یر‬
‫باشد با بزرگداشت و انعام امیر یا طمع فقیه آن نیت خراب می‌شود و نمی‌توان‡‡د تمل‡‡ق‬
‫نكند یا نهی از منكر بكند‪ .‬سفیان ثوری در چنین موردی گفته است‪‌:‬از اهانت سلطان‬
‫بر خویش باک ندارم بلكه از اكرامش باک دارم مبادا دلم بدان سو گرایش یابد‪.‬‬
‫علمای سلف از امراء به سبب جورشان دوری می‌جسته‌اند در حالی كه ام‡‡راء ب‡‡ه‬
‫علت نیازی كه ب‡‡ه فت‡‡اوی عالم‡‡ان داش‡‡تند در جس‡‡تجوی آن‡‡ان بودن‡‡د‪ ،‬ت‡‡ا جمعی می‡‡ان‬
‫عالمان پی‡‡دا ش‡‡دند ك‡‡ه رغبتش‡‡ان ب‡‡ه دنیوی‡‡ات ش‡‡دید ب‡‡ود‪ ،‬عل‡‡ومی ك‡‡ه ب‡‡ه درد ام‡‡راء‬
‫می‌خورد آموختند و بدیشان هدیه برند تا از دنیویات ایشان بهره برند‪ .‬بدین نش‡‡ان ك‡‡ه‬
‫هرگ‡‡اه ام‡‡رای گ‡‡رایش ب‡‡ه ش‡‡نیدن اس‡‡تدالالت عقلی جهت عقای‡‡د داش‡‡ته ان‡‡د علم كالم‬
‫آشكار شده‪ ،‬و هر گاه تمایل به مناظرات فقهی داشته اند علم ج‡‡دل م‡‡ورد توج‡‡ه واق‡‡ع‬
‫شده‪ ،‬و هر گاه امیران موعظت دوست بوده‌اند بسیاری از طالب علوم واعظ شده‌اند‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬خواننده توجه دارد كه مطلب مربوط به بغداد قرن ششم هجری است‪– .‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫و هر گاه مردم به قصص‌گویان مایل شده‌اند قّصاص ف‡‡راوان گردی‡‡ده و فقی‡‡ه كم ش‡‡ده‬
‫است‪.‬‬
‫دیگ‡‡ر از تلبیس‌ه‡‡ای ابلیس ب‡‡ر فقیه‡‡ان اینك‡‡ه بعض‡‡ی عم‡‡ری از وق‡‡ف م‡‡دارس‬
‫می‌خورند یا هیچ پیشرفتی در درس حاصل نمی‌كنند و سال‌ها همان هستند ك‡‡ه بودن‡‡د‬
‫و یا در علم به كمال می‌رسند و باز هم ا ز راهی كه طالب علم باید بخ‡‡ورد اس‡‡تفاده‬
‫می‌كنند‪ ،‬زیرا آن وقف مخصوص كسانی است كه درس می‌خوانند یا احیانًا مردس و‬
‫یا « ُم عید»‪ 1‬هستند‪ .‬دیگر از فریب‌های شیطانی دس‡‡ت یازی‡‡دن بعض‡‡ی فقیه‡‡ان ج‡‡وان‬
‫است به منهیات مانند حری‡‡ر پوش‡‡یدن و زی‡‡ور زرین ب‡‡ه ك‡‡اربردن ی‡‡ا از ع‡‡وارض و‬
‫مظالم خوردن؛ و آن به انگیزه‌های گونه گون می‌تواند باشد؛ یا در اصل فاسد العقی‡‡ده‬
‫است و محض پرده پوشیدن بر حال كار خود و استفاده از مزایای مال وقف خ‡‡وردن‬
‫و ریاس‡‡ت ك‡‡ردن و ب‡‡ا من‡‡اظره برت‡‡ری جس‡‡تن ب‡‡ه فق‡‡اهت روی آورده اس‡‡ت‪ ،‬و ی‡‡ا‬
‫عقیده‌اش سالم است لیكن اسیر هوی و ش‡‡هرت می‌باش‡‡د و م‡‡انع و رادع درونی ق‡‡وی‬
‫كه وی را باز دارد ندارد‪ ،‬بویژه ك‡ه نفِس ج‡دل و من‡اظره آدمی را ب‡ه تك‡بر و ُعجب‬
‫می‌كشاند و انسان جز با ریاض‡‡ت (مش‡‡روع) و مطالعه‌س‡‡یره نیك‡‡ان ط‡‡بیعتش راس‡‡ت‬
‫نمی‌شود و فقیهان (اهل جدل و مناظره) از این معنا بسیار دورند پس بجز آنچه طب‡‡ع‬
‫را به سركشی وبلند پروازی ودارد توشه‌ای همراه ندارند‪ .‬بعضی را ن‡‡یز ش‡‡یطان از‬
‫این راه می‌فریبد ك‡ه ت‡و ع‡الم و فقی‡ه و مف‡تی هس‡تی و علم از ع‡الم حف‡اظت و دف‡اع‬
‫می‌كند؛ حال آن كه چنین نیست بلكه بر عالم حجت تمام‌تر است وعالم گنهكار عذابش‬
‫دو چندان است (همچنانكه درباره قاریان گفتیم)‪ .‬حسن بصری گوید‪ ‌:‬فقیه آن است كه‬
‫خداترس باشد‪ .‬از ابن عقی‡‡ل نق‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه فقیهی خراس‡‡انی را دی‡‡د حری‡‡ر پوش‡‡یده و‬
‫انگشتری طال به دست كرده‪ .‬پرسید‪ :‬اینها چیست؟ گفت‪ ‌:‬خلعت سلطان اس‡ت و چش‡م‬
‫كور كن دشمنان! ابن عقیل گفت‪‌:‬اگر مسلمانی اینها مایه شماتت دشمنان است بر تو‪،‬‬
‫و نیز مایس‡ه ش‡ماتت ش‡یطان اس‡ت ك‡ه دش‡من ب‡زرگ توس‡ت‪ .‬ای بی‌چ‡اره! چگون‡ه‬
‫خلعت سلطان با نهی رحمان بر تو گوارا است؟ سلطان چیزی بر تو پوش‡‡انیده ك‡‡ه از‬
‫ایمان عریانت ساخته‪ ...‬چون امر خدا را خ‡وار داش‡تید‪ ،‬خ‡دا ن‡یز ب‡دن گون‡ه ش‡ما را‬
‫هدف رسوایی قرار داد‪.‬‬
‫دیگ‡‡ر از تلبیس‌ه‡‡ای ابلیس ب‡‡ر فقیه‡‡ان تحق‡‡یر واعظ‡‡ان اس‡‡ت و در مجلس ایش‡‡ان‬
‫حاضر نشدن؛ شیطان وسوسه‌شان می‌كند كه اینان قص‡‡ص گوی‡ان ان‡د! وم‡رادش این‬
‫است كه فقیه در آنجا حاضر نشود و موعظه و حكایتی نشنود كه دلش نرم شود و ب‡‡ه‬
‫خشوع و رّقت آید‪ .‬و بای‡‡د دانس‡‡ت ك‡‡ه قص‡‡ص گوی‡‡ان ن‡‡ه از ب‡‡اب اسمش‡‡ان مذموم‌ان‡‡د‬
‫چنانچه خداوند متعال می‌فرماید‪َ﴿ :‬نۡح ُن َنُقُّص َع َلۡي َك َأۡح َس َن ٱۡل َقَص ِص﴾‪[ 2‬یوس‡‡ف‪.]3 :‬‬

‫‪1‬‬
‫‪« -‬معید» كسی است كه درس استاد را تكرار می‌كند‪-.‬م‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪« -‬ما بهترین حكایات را به وحی این قرآن بر تو می‌گوئیم»‪.‬‬
‫‪111‬‬ ‫باب ششم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس از راه علم بر عالم‬
‫‪3‬‬
‫«م‡‡ا حك‡‡ایت می‌ك‡‡نیم ب‡‡ر ت‡‡و نیك‡‡وترین حكایته‡‡ا را»‪ .‬وفرموده‪َ﴿ :‬فٱۡق ُص ِص ٱۡل َقَص َص ﴾‬
‫[األعراف‪« .]176 :‬این داستانها را (براى آنها) بازگو كن»‪ .‬بلكه چون غالبًا آنان راست‬
‫و دروغ را به هم می‌آمیزند بلكه داستانهای دروغ و نشدنی می‌آرند مورد نكوهش‌اند‪،‬‬
‫و هرگاه قصص‌گویی جز راست نگوید و آنچه الزمه پند اس‡‡ت بگوی‡‡د س‡‡توده اس‡‡ت‪،‬‬
‫چنانكه احمد بن حنبل گفته است‪« :‬مردم چقدر محتاج اند به قصص گوی صادق»‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر واعظان و قصص گويان‬
‫واعظان نخستین عبارت بودند از عالمان و فقیهان‪ ،‬چنانكه در مجلس وع‡‡ظ عبی‡‡د بن‬
‫عمیر‪ ،‬امثال عبدهللا بن عمر ب حضور می‌یافتن‡‡د‪ ،‬و ن‡‡یز عم‡‡ر بن عب‡‡دالعزیز ‪ ‬در‬
‫مجلس قصص‌گویی حاضر می‌شد‪ .‬ت‡ا آنك‡ه بت‡دریج این حرف‡ه پس‡ت ش‡د و ب‡ه دس‡ت‬
‫آدمهای نادان افتاد و اهل تشخیص از حضور در مجالس اینان خودداری كردند و در‬
‫عوض زنان وعامیان به مجالس وع‡‡ظ چس‡‡بیدند و واعظ‡‡ان ع‡‡وام پس‡‡ند علم را ره‡‡ا‬
‫كرده به قصص گویی كه نادانان را خوش می‌آمد پرداختن‡‡د و ب‡‡دعت‌های گون‡‡ه گ‡‡ون‬
‫در این فن راه یافت‪.‬‬
‫ما آفات قصص گویان را در كتاب (القصاص و المذكرون) ی‡‡اد ك‡‡رده ایم و اینج‡‡ا‬
‫به اجمالی بسنده می‌كنیم بعض‡‡ی از این‡‡ان اح‡‡ادیث دروغین در تش‡‡ویق نیكوك‡‡اری ی‡‡ا‬
‫تهدید بد كاری می‌سازند و ابلیس آن را در نظرشان چنین توجیه می‌نماید كه مقص‡‡ود‬
‫برانگیختن مردم به خوبی وبازداشتن مردم از بدی است؛ گویی شریعت ناقص اس‡‡ت‬
‫و تكمیل آنان را می‌طلبد! اینان آن حدیث پیغمبر ‪ ‬را فراموش كرده اند ك‡‡ه فرم‡‡ود‪:‬‬
‫«َم ْن َك َذ َب َع َلَّي ُم َتَعِّم ًدا َفْلَيَتَب َّو ْأ َم ْقَع َد ُه ِم ْن الَّن اِر »‪« .‬ه‡‡ر كس دانس‡‡ته ب‡‡ر من دروغ ببن‡‡دد‬
‫جایگاه خویش را در آتش آماده سازد»‪.‬‬
‫دیگر از تلبیس‌های ابلیس بر اینان خواندن اش‡‡عار مح‡‡رک و ش‡‡وق‌انگیز عاش‡‡قانه‬
‫است و به عبارتهای گونه گون در محبت س‡خن ران‡دن؛ و ش‡یطان چ‡نین ام‡ر را ب‡ر‬
‫ایشان مش‡‡تبه س‡‡اخته ك‡‡ه مقص‡‡ود م‡‡ا محبت الهی اس‡‡ت‪ ،‬ح‡‡ال آنك‡‡ه مس‡‡تمعان ع‡‡امی‬
‫مردمان آلوده‌ای هستند با دلهای پرهوس؛ بدین گونه گوینده و شنونده گمراه می‌شوند‪.‬‬
‫دیگر از تلبیس‌های ابلیس ب‡‡ر این‡‡ان وج‡‡د نم‡‡ودن اس‡‡ت و خش‡‡وع نم‡‡ایی ظ‡‡اهری‬
‫فزون بر آنچه در باطن هست؛ و مالحظه جمعیت م‡وجب اف‡‡زودن تص‡‡نع می‌ش‡ود و‬
‫«نفس» به گریه و خشوع زیادی دست می‌گش‡‡اید‪ ،‬ك‡‡ه اگ‡‡ر دروغین باش‡‡د ب‡‡ه آخ‡‡رت‬
‫زیان می‌رساند و اگر راستین باشد باز از ریا و تكلف عاری نیست‪.‬‬
‫بعضی قصص گویان و واعظان وزن و ضرب به صدا و حرك‡‡ات خ‡‡ود می‌دهن‡‡د‬
‫به طوری كه مشابهت به غنا پیدا می‌كند و همان طور كه در مورد قاری‡‡ان گف‡‡تیم این‬
‫مكروه بلكه حرام است‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫‪ ...« -‬پس این داستان را برای آنان حکایت کن»‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫بعضیشان نیز اشعاری در مص‡یبت و مرثی‡ه درگذش‡تگان و ناراحتیه‡ای م‡رگ و‬
‫غربت می‌خوانند و زنان را می‌گریانند و مجلس را ماتمك‡‡ده می‌س‡‡ازند ح‡‡ال آنك‡‡ه در‬
‫چنین موردی توصیه به صبر شایسته است نه آنچه موجب بیتابی گردد‪.‬‬
‫بعضی در دقایق زهد و محبت الهی س‡‡خن می‌رانن‡‡د و ش‡‡یطان ام‡‡ر را ب‡‡ر ایش‡‡ان‬
‫مشتبه می‌سازد كه مگر خود صاحب آن ح‡‡االت هس‡‡تند ك‡‡ه ت‡‡ا كس‡‡ی ص‡‡احب ح‡‡التی‬
‫نباشد نمی‌تواند وصفش نماید؛ و در پاس‡خ این ش‡بهه گ‡وییم س‡لوک غ‡یر علم اس‡ت و‬
‫حال با قال فرق دارد‪ .‬بعضی در منبر شطح و طامات خالف [‌ظاهر] شرع می‌گویند‬
‫و اشعار عاشقانه می‌خوانند تا به هر ترتیب كسی صیحه‌ای ب‡‡ر كش‡‡د و آهی ب‡‡رآرد و‬
‫مجلس رونق گ‡یرد ول‡و ب‡ا س‡خن تب‡اه وب‡یراهی باش‡د‪ .‬بعض‡ی ن‡یز عب‡ارات آراس‡ته‬
‫بی‌محتوی می‌آرند‪ .‬و این روزها (یعنی زم‡‡ان مؤل‡‡ف) اك‡‡ثر كالم َقّصاص‡‡ان داس‡‡تان‬
‫موسی ‪ ‬دركوه‪ ،‬و یوسف و زلیخاست و از ذك‡‡ر واجب‡‡ات و من‡‡ع محرم‡‡ات خ‡‡بری‬
‫نیست‪ .‬به وعِظ چنین قصص گویی چگونه زناكار و رباخوار دست از نابكاری خ‡‡ود‬
‫بكش‡‡ند و زن چگون‡‡ه حق‡‡وق ش‡‡وهرش را بشناس‡‡د و نم‡‡از بهنگ‡‡ام بخوان‡‡د‪ .‬این گون‡‡ه‬
‫واعظان ش‡رع را پس پش‡ت انداخت‡ه ان‡د ت‡ا كاالیش‡ان رواج یاب‡د و پیداس‡ت ك‡ه ح‡ق‬
‫سنگین و تلخ است و باطل سبک و شیرین‪.‬‬
‫بعضی نیز آن قدر زهد و نماِز شب خوانی را می‌ستایند كه عامی ب‡دون توج‡ه ب‡ه‬
‫مقصود‪ ،‬كار و زندگی وعیالش را رها ساخته گوش‡‡ه گ‡‡یر ی‡‡ا مغ‡‡اره نش‡‡ین می‌ش‡‡ود!‬
‫بعضی نیز همه از رجا و رحمت می‌گویند بی‌آنكه از موجب‡‡ات خ‡‡وف ن‡‡یز س‡‡خن در‬
‫میان آرند و بدین گونه شنوندگان را بر معاصی گستاخ می‌گردانند‪ ،‬بویژه كه ش‡‡نونده‬
‫می‌بیند خود قصص گوی مركوبهای عالی سوار می‌شود و جامه‌های فاخر می‌پوش‡‡د‪.‬‬
‫چنین واعظی با گفتار و كردار‪ ،‬مردم را فاسد می‌سازد‪.‬‬
‫از واعظان كس باشد كه راستگوی اس‡‡ت و نیت نص‡‡یحت و خ‡‡یرخواهی دارد اال‬
‫اینكه كم كم دلش از حّب ریاست سیراب می‌شود و خواستار تكریم و تعظیم می‌گردد‪.‬‬
‫و نشانش آن است كه نمی‌خواهد واعظ دیگری به ج‡‡ای وی وع‡ظ بگوی‡‡د و ب‡‡اری از‬
‫دوشش بردارد حال آنكه اگر نیت خالص و درست باشد بدش نخواهد آمد كه كسی در‬
‫امر خیر كمكش كند‪.‬‬
‫مجلس بعضی قصاصان زنانه – مردانه است و زنان از روی به اصطالح «وجد ‌»‬
‫صیحه‌های شوقمندانه بر می‌كشند و قصص گوی محض آنك‡ه دله‡ا را از خ‡ود نرمان‡د‬
‫بلكه قلوب را به خود متمایل سازد نهی از منكر نمی‌نماید ‌[ ك‡ه هم‡ان ناله‌ه‡ای اش‡تیاق‬
‫آمیز زنانه جاذبه دیگری به مجلس می‌دهد]‌‪.‬‬
‫این از تلبیسهای ابلیس؛ اما در زمان ما [‌یعنی مؤلف]‌ بعضی قصاصان هستند كه‬
‫امر بر ایشان مشتبه نشده بلكه دانسته و تعمدًا قصص گویی را وس‡‡یله مع‡‡اش و جلب‬
‫انعام امیران ستم پیشه و باج گیران و ظلمه برای خود كرده اند‪ .‬بعضی قصاصان بر‬
‫سر گورها حاضر می‌شوند و با ذكر مصیبت و مرثیه فراق و داغ عزی‡‡زان زن‡‡ان را‬
‫می‌گریانند حال آنكه آنجا محل توصیه به صبر است‪.‬‬
‫‪113‬‬ ‫باب ششم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس از راه علم بر عالم‬

‫گاهی هم ابلیس بر كسی كه لیاقت وعظ دارد وسوس‡‡ه می‌كن‡‡د ك‡‡ه ت‡‡و شایس‡‡ته این‬
‫كار نیستی بلكه یک آدم بیدار دل این كار را باید بكند‪ ،‬بدین گون‡‡ه او را ب‡‡ه خاموش‡‡ی‬
‫وا می‌دارد و مانع خیر می‌گردد‪ ،‬و می‌گوید كه تو از این كار لذت می‌بری و آس‡‡ایش‬
‫می‌یابی و ممكن است عملت آلوده ریا باشد‪ ،‬پس وح‡‡دت ب‡‡ه س‡‡المت نزدیك‡‡تر اس‡‡ت‪.‬‬
‫نقل است كه نزد حسن بصری راجع ب‡‡ه مس‡‡ؤولیت و تبع‡‡ات «س‡‡خن گفتن» ص‡‡حبت‬
‫شد‪ ،‬گفت‪ :‬شیطان می‌خواهد كه شما ساكت باشید و كسی ام‡‡ر ب‡‡ه مع‡‡روف و نهی از‬
‫منكر نكند!‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر اهل لغت و ادب‬
‫شیطان عموم اینان را فریفته و عمری مش‡‡غول نح‡‡و و لغت س‡‡اخته و از واجب‡‡ات‬
‫عینی و از شناخت آنچه در باب عب‡‡ادات بای‡‡د دانس‡‡ت و آنچ‡‡ه ب‡‡ه ك‡‡ار ت‡‡أدیب نفس و‬
‫اصالح قلب می‌آید‪ ،‬باز داشته است‪ .‬علوم ادبی فی نفسه مطل‡‡وب نیس‡‡ت بلك‡‡ه وس‡‡یل ‌ه‬
‫فهم چیز دیگری است (مثًال تفس‡‡یر و فق‡‡ه و ح‡‡دیث) و ب‡‡ر انس‡‡ان رواس‡‡ت ك‡‡ه چ‡‡ون‬
‫كلمه‌ای فهمید به عمل بپردازد‪ .‬از اهل ادب كس‡‡ان باش‡‡ند ك‡‡ه از آداب ش‡‡ریعت و فق‡ه‬
‫چیز قابلی نمی‌دانند مع ذلک كبر عظیم دارند‪ .‬و ابلیس بر ایشان امر را چ‡‡نین مش‡‡تبه‬
‫ساخته كه مگر از علمای اسالم اند زیرا كه قرآن را جز به نحو و لغت نتوان فهمی‡‡د؛‬
‫آری‪ ،‬این صحیح است و در حد لزوم دانستن نحو و لغت شایسته و بایس‡‡ته اس‡‡ت ام‡‡ا‬
‫بیش از آن زاید است و نی‡ازی ب‡دان نیس‡ت وب‡ه ص‡‡رف وقت و اتالف عم‡ر ن‡یرزد‪.‬‬
‫البته اگر عمر بسیار گسترده دامن بود آموختن همه چ‡یز خ‡وب ب‡ود ام‡ا عم‡ر كوت‡اه‬
‫است و باید آنچه را برتر و مهمتر است ترجیح نهاد و مقدم داشت‪.‬‬
‫بعض‡‡ی اه‡‡ل لغت ب‡‡ه گون‡‡ه بازیچ‡‡ه و چیس‡‡تان گ‡‡ویی مس‡‡ائل ش‡‡رع را مط‡‡رح‬
‫می‌سازند و هنر می‌پندارند‪ ،‬و این نه از سر دانایی كه محصول كم دانشی است زیرا‬
‫از دو یا چند معنا كه برای یک لغت هست نظر شارع یا فقیه به معنای قریب به ذهن‬
‫است (ظاهر لفظ) ن‡‡ه احتم‡‡االت دور و دراز چنانك‡‡ه از كس‡‡ی پرس‡‡ند‪‌:‬و طی زن در‬
‫حال «ُقرء» جایز است یا نه؟ به قول لغوی هم تواند گفت‪ :‬آری و هم توان‡‡د گفت ن‡‡ه؛‬
‫زیرا كه «قرء» به معنای حیض آمده و هم ب‡‡ه معن‡‡ای ُطه‡‡ر‪ ،‬ام‡‡ا در نظ‡‡ر فقی‡‡ه فق‡‡ط‬
‫جواب از معنای قریب صحیح است‪.1‬‬
‫نظر به آنكه ادیبان و لغویان عمومًا اشتغال ذهنیشان به اش‡‡عار ج‡‡اهلیت اس‡‡ت و‬
‫از راه مطالعه حدیث و سیر ‌ه نیكان در طبعشان مانعی ب‡‡ر ه‡‡وس انگ‡‡یزی آن اش‡‡عار‬
‫پدید نیامده‪ ،‬لذا كمتر بین اینان آدمی تقوی پیشه و احتیاط كار می‌بینی‡د‪ .‬نحوی‡ان غالب‡ًا‬
‫ب‡‡ه حكومتی‡‡ان می‌گراین‡‡د واز ام‡‡وال ح‡‡رام س‡‡لطانیان می‌خورن‡‡د‪ ،‬همچنانك‡‡ه اب‡‡وعلی‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬نمونه بازیهای لفظی در مسائل فقهی را در مقامة الفرضیة حریری ببینید‪ ،‬مثال‪ ،‬سؤال‪« :‬ه‡‡ل‬
‫یجب علی الجنب غسل فورته؟» جواب‪« :‬أجْل وغسل ابرته»‪ .‬كه در اینج‡‡ا معن‡‡ای دور از ذهن‬
‫فروه (پوست سر) و ابره (استخوان آرنج) مراد است و اگ‡‡ر معن‡‡ای ق‡‡ریب را در نظ‡ر بگ‡یریم‬
‫سؤال و جواب‪ ،‬هر دو خنده دار می‌شود‪« :‬آیا ب‡‡ر جنب واجب اس‡‡ت ك‡‡ه پوس‡‡تینش را بش‡‡وید؟‬
‫بلی‪ ،‬و سوزنش را نیز»! و نیز رک‪ :‬مقامات حمیدی‪« :‬المقامة فی المسائل الفقهیه»‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫فارسی در دستگاه عضد الدوله بود‪ .‬ذیال داستان َز ّج اج نح‡‡وی را ب‡‡ا قاس‡‡م بن عبدهللا‬
‫وزیر می‌آوریم تا دانسته ش‡ود چگون‡ه نحوی‡ان ب‡ه س‡بب كم اطالعی از فق‡ه آنچ‡ه را‬
‫حالل نیست روا می‌شمارند‪.‬‬
‫َز ّج اج گوید‪ :‬من معلم قاسم بن عبدهللا ب‡‡ودم و ب‡‡ه او می‌گفتم‪‌:‬اگ‡‡ر ب‡‡ه ج‡‡ای پ‡‡درت‬
‫بنشینی و وزیر شوی با من چه كار خواهی كرد؟ او می‌پرسید‪ :‬دوست داری چه كار‬
‫بكنم؟ من می‌گفتم‪ ‌:‬می‌خ‡‡واهم ك‡‡ه بیس‡‡ت ه‡‡زار دین‡‡ار ب‡‡ه من ب‡‡دهی‪ ،‬و این منته‡‡ای‬
‫آرزوی من بود‪ .‬چند سالی گذشت و قاسم وزیر شد و من ك‡‡ه در مص‡‡احبت او ب‡‡ودم‪،‬‬
‫ندیم وزیر شدم اما باک داشتم كه آن وعده را به یادش بیاورم‪ .‬ت‡‡ا آنك‡‡ه در روز س‡‡وم‬
‫وزارت گفت‪ ‌:‬ندیدم كه آن وعده را به یاد من آورده باشی‪ .‬گفتم‪ :‬آن را ب‡ه مالحظ‡ه و‬
‫رعایت وزیر – كه خدایش مؤید بدارد – واگذاشته‌ام و مراعات در باره این خ‡‡ادم را‬
‫الزم به یادآوری نمی‌بینم‪ .‬گفت‌‪ :‬می‌دانی ك‡ه خلیف‡ه معتض‡‡د اس‡ت و اگ‡ر ج‡ز او كس‬
‫دیگری بود پرداخت آن مبلغ را به تو در یک قلم و یكجا هم مهم نب‡‡ود‪ ،‬ام‡‡ا می‌ترس‡‡م‬
‫این مایه حرفی میان من و خلیفه شود پس اجازه بده آن را ب‡‡ه تف‡‡اریق ب‡‡ه ت‡‡و رس‡‡انم‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬همین كار را بكن‪ .‬گفت‪ :‬در ج‡‡ایی بنش‡‡ین و رقعه‌ه‡‡ای م‡‡ردم را ك‡‡ه در ح‡‡وایج‬
‫خود ب‡‡ه م‡‡ا نمی‌نویس‡‡ند بگ‡‡یر‪ ،‬و ب‡‡ه نس‡‡بت درخواس‡‡تی ك‡‡ه كس‡‡ی دارد پ‡‡ولی از وی‬
‫بستان‪ ،‬و حاجت هر چه باشد – بجا یا بیجا – از گرفتن نام‡‡ه و دادن ق‡‡ول مس‡‡اعد از‬
‫جانب من تأمل به خود راه مده و امتناع منمای ت‡‡ا آن مبل‡‡غ معه‡‡ود ب‡‡رای ت‡‡و حاص‡‡ل‬
‫شود‪ .‬زجاج گوید‪ :‬من آن كار را شروع كردم وهر روز نامه‌هایی ن‡‡زد او می‌ب‡‡ردم و‬
‫او توقیع می‌نهاد [‌امضا می‌كرد]‌‪ .‬و گ‡‡اه می‌پرس‡‡ید‪ :‬ب‡‡رای انج‡‡ام این درخواس‡‡ت چ‡‡ه‬
‫مبل‡‡غ ق‡‡ول داده؟ می‌گفتم‌‪ :‬فالن مبل‡‡غ‪ .‬می‌گفت‪ ‌:‬مغب‡‡ونت ك‡‡رده‪ ،‬این كم اس‡‡ت‪ ،‬بیش‡‡تر‬
‫می‌ارزد‪ ،‬بیشتر بگیر! و من با طرف چک و چانه می‌زدم تا ب‡‡ه مبلغی ك‡‡ه می‌ارزی‡‡د‬
‫(و وزیر معین كرده بود) راضی می‌شدند‪ .‬زجاج گوید‪ :‬بدین گونه نامه‌ه‡ای ف‡راوانی‬
‫به توقیع او رساندم و پولی ك‡‡ه دری‡‡افت ك‡‡ردم ب‡‡ه بیس‡‡ت ه‡‡زار دین‡‡ار رس‡‡ید و از آن‬
‫درگذشت‪ .‬پس از چند ماه از من پرسید‪ :‬مبلغ موعد اس‡‡تیفا ش‡‡د؟ گفتم‪ :‬ن‡‡ه! هیچ نگفت‬
‫و من همچنان نامه‌هارا به عرض او می‌رساندم و هر ماه می‌پرسید‪ :‬ب‡‡ه مبل‡‡غ معه‡‡ود‬
‫رسید؟ و من از بیم آنكه مباد آن ممّر درآمد بسته شود‪ ،‬می‌گفتم‪ :‬نه! تا آنكه ی‡‡ک روز‬
‫پرسید‪ :‬مبلغ معهود كامل شد؟ من این بار شرم كردم و گفتتم‪‌:‬ب‡‡ه س‡‡المی وزی‡‡ر بلی!‬
‫گفت‪‌:‬راحتم كردی كه من دلمشغول وعده‌ای بودم كه به تو داده بودم كه وفا شود‪ .‬آن‬
‫گاه قلم برگرفت و سه هزار دینار نیز از خزانه خود برای من حواله نوشت آن را هم‬
‫دریافت نمودم و دیگر نامه‌های حوایج مردم را نگرفتم كه ب‡‡ه ع‡‡رض او برس‡‡انم ك‡‡ه‬
‫بهانه‌ای برای آن كار نداشتم فردای آن روز كه بر مسند نشست و من ن‡‡یز ب‡‡ه خ‡‡دمت‬
‫رسیدم اشاره نمود كه‪ :‬هان بیار تا چه داری! گفتم‪‌:‬نام‡‡ه از كس‡‡ی نگ‡‡رفته‌ام زی‡‡را آن‬
‫عهد وفا شد و من به مبلغی كه خواس‡ته ب‡ودم رس‡یدم‪ ،‬دیگ‡ر بهان‡ه من ن‡زد ش‡ما چ‡ه‬
‫خواهد بود؟ گفت‪ :‬سبحان هللا! ب‡‡ه نظ‡‡ر ت‡‡و من این مم‡‡ر مس‡‡تمر ت‡‡و را قط‡‡ع می‌كنم‪،‬‬
‫درحالی كه اكنون همه مردم تو را واسط ‌ه حاجتروایی از جانب ما شناخته اند و مق‡‡ام‬
‫‪115‬‬ ‫باب ششم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس از راه علم بر عالم‬

‫و موقعیتی از این راه یافته‌ای و صبح و ش‡ام ب‡ه در خان‡ه ات می‌آین‡د؛ ح‡ال اگ‡ر این‬
‫شیوه جاری تو قطع شود می‌پندارند كه نزد ما كم حرمت ش‡ده‌ای و مرتب‡ه ات س‡قوط‬
‫نموده؛ برو به كار خود ادامه بده و بی‌حساب بگیر! زجاج گوید‪ :‬دستش را بوس‡‡یدم و‬
‫از فردا صبح باز با رقعه‌ای درخواست مردم نزدش رفتم و او همچنان توقیع می‌نهاد‬
‫تا ُم رد؛ و این ثروت از آنجا حاصل كردم‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬ببینید این مرِد عالم در نحو چگون‡‡ه از فق‡‡ه و دی‡‡انت كم اطالع اس‡‡ت‬
‫كه اگر می‌دانست كارش خالف شرع بوده با افتخار حك‡‡ایتش نمی‌ك‡‡رد‪ ،‬زی‡‡را پس از‬
‫آنكه وزیر به آن شغل منصوبش كرد رساندن نامه‌ها و شكایات مردم به وزی‡‡ر ب‡‡ر او‬
‫واجب بوده است و گرفتن رشوت باب آن حرام‪ .‬و ترجیح فقه بر سایر علوم از همین‬
‫جا معلوم می‌شود‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر شاعران‬
‫شیطان این گروه را فریفته به اینكه از اهل ادب اند و به هوشمندی ازدیگران برترند‬
‫و چنین وسوسه می‌كند‪« :‬آن كه این استعداد خاص را ب‡‡ه ش‡‡ما داده از گناهانت‡‡ان ن‡‡یز‬
‫در می‌گذرد»! بدین گونه می‌بینی كه در هر بیاب‡‡ان س‡‡رگردانند‪ .1‬و ب‡‡ه دروغ ب‡‡افی و‬
‫تهمت زنی و هجوگ‡‡‡ویی و پ‡‡‡رده دری و اق‡‡‡رار ب‡‡‡ه رس‡‡‡وایی بزهك‡‡‡اری خ‡‡‡ویش‬
‫می‌پردازند‪ ،‬و كمترین گناه شاعر‪ ،‬این می‌تواند باشد كه كس‡ی را م‡دح می‌گوی‡د و آن‬
‫كس میان گروهی مأخوذ به حیا می‌شود و یا از ترس هجو چیزی به او می‌دهد و این‬
‫چیزی نیس‡ت ج‡ز مص‡‡ادره و اّخ اذی‪ .‬و ن‡یز ع‡ده‌ای از ش‡اعران را می‌بی‡نی ك‡ه از‬
‫حریر پوشی و اغراق و زیاده روی بی‌اندازه در مدح و نیز توصیف مجالس فس‡‡ق و‬
‫فجور خود و یارانشان باكی ندارن‡د و از ب‡دكاریگیهای خ‡ود نقله‡ا دارن‡د‪ ،‬ح‡ال آنك‡ه‬
‫ادب باید با تقوی همراه باشد و هوشمندی محض ارزشی ندارد و شیوایی عبارت نیز‬
‫وقتی با پرهیزكاری ت‡وأم نباش‡د خوش‡ایند خ‡دا نیس‡ت‪ .‬و ن‡یز عم‡وم ش‡اعران هنگ‡ام‬
‫تنگدستی‪ ،‬ناخرسندی خود را از سرنوشت و تق‡‡دیر آش‡‡كار می‌س‡‡ازند و ب‡‡ه س‡‡رزنش‬
‫«زمانه پر كین و روزگار ستمكار» می‌پردازند كه «با علّو قدر خاک نشینشان ك‡‡رده‬
‫و نا شادش‡ان می‌دارد»‪ ،‬و فرام‡وش می‌نماین‡د ك‡ه‪« :‬هم‡ه این تن‡گ عیش‡یها ز فس‡ق‬
‫اس‡ت»! گ‡ویی خ‡ود را مس‡توجب س‡المت از بال و شایس‡ته نعمته‡ا می‌دانن‡د بی‌آنك‡ه‬
‫مكلف به تكالیف شرع باشند؛ آن هوشمندیشان در اینجا غرق غفلت شده است‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر عالمان كامل‬
‫بعضی صاحبان همت‌های عالی كه تحصیل همه گونه عل‡‡وم ش‡‡رعی و ادبی كرده‌ان‡‡د‬
‫ابلیس ب‡‡دین حیل‡‡ه پنه‡‡ان می‌فریبدش‡‡ان ك‡‡ه ب‡‡ه دلیلی آنچ‡‡ه آموخت‡‡ه ان‡‡د و ب‡‡ه دیگ‡‡ران‬
‫می‌آموزانند دچار خود بزرگ بین می‌ش‡‡وند‪ ،‬ب‡‡ه بعضیش‡‡ان می‌گوی‡‡د‪ :‬ت‡‡و رنج بس‡‡یار‬
‫كشیده‌ای اكنون وقت لذت بردن است‪ ،‬و اگر هم لغزش‡ی روی ده‡د چ‡ون ت‡و ع‡المی‬
‫عقوبتت نكنند! و ح‡‡دیث فض‡‡ل را ب‡‡ه گوش‡‡ش ف‡‡رو می‌خوان‡‡د و اگ‡‡ر این وسوس‡‡ه را‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬اشاره به آیه ‪ 225‬از سوره‌ شعراء‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫بپذیرد هالک است‪ .‬اما اگر قرین توفیق خیر باش‡‡د در ج‡‡واب ابلیس می‌توان‡‡د بگوی‡‡د‪:‬‬
‫‌اوال افضیلت عالمان به عمل است‪ ،‬آیا كسی كه طعام گرد آورد و دیگ‡‡ران را اطع‡‡ام‬
‫نماید خودش سیر می‌شود؟ مگر اینكه خودش هم غذا بخورد؛ ثانیًا در مقابل‪ ،‬احادیثی‬
‫نیز در نكوهش عالمان بی‌عمل داریم كه از دانش خ‡ویش س‡ودی ن‡برده ان‡د‪ ،‬ام‡ر ب‡ه‬
‫معروف می‌نمودند و خودش‡‡ان ك‡‡ار نی‡‡ک نمی‌كردن‡‡د و نهی از منك‡‡ر می‌نمودن‡‡د ام‡‡ا‬
‫خودشان از كارهای زشت دست نمی‌كشیدند؛ ثالثًا‪ :‬با این سرگذشت و سرنوشت آن‡‡ان‬
‫كه می‌دانستند و به دانسته خود عمل نكردند همچون ابلیس و بلعام راب‡‡ه ی‡‡اد داش‡‡ت و‬
‫فراموش نكرد كه به مفاد آیه قرآنی‪ [ 1‬كه به نظم در آورده‌اند ‌]‪‌:‬‬
‫چـون عم‡‡ل در ت‡‡و نــیست ن‡‡ادانی‬ ‫علم چندانك‡‡‡‡‡‡ه بیش‡‡‡‡‡‡تر خ‡‡‡‡‡‡وانی‬

‫چـارپایی ب‡‡‡‡ر او كت‡‡‡‡ابی چنـــد‬ ‫ن‡‡‡‡ه محق‡‡‡‡ق ب‡‡‡‡ود ن‡‡‡‡ه دانش‡‡‡‡مند‬

‫ك‡‡ه ب‡‡ر او ه‡‡یزم اس‡‡ت ی‡‡ا دفتـــر‬ ‫آن تهی‌مغ‡‡‡‡ز را چ‡‡‡‡ه علم و خ‡‡‡‡بر‬

‫بعضی عالمان را كه اهل عمل نیز هستند ش‡‡یطان از راه حس‡‡د ب‡‡ردن ب‡‡ر عالم‡‡ان‬
‫دیگ‡‡ر و تك‡‡بر ورزی‡‡دن ب‡‡ر دیگ‡‡ران و ریاك‡‡اری محض ریاس‡‡ت طل‡‡بی می‌فریب‡‡د‪،‬‬
‫مخصوصًا در مورد ریاست چنین وسوسه می‌كند كه این حق توست! و ُحب ریاس‡‡ت‬
‫را در دل آنان تقویت می‌كند به طوری كه با علم به غلط ب‡‡ودن آن نمی‌توانن‡‡د ت‡‡ركش‬
‫كنند‪ ،‬عالج این آفتها این است كه با خود بیندیش‡‡د فض‡‡یلت علم‪ ،‬گن‡‡اه تك‡‡بر و حس‡‡د و‬
‫ریاكاری [‌محض ریاست طلبی ‌] را نمی‌پوش‡اند بلك‡ه حجْت ب‡ر ع‡الم تم‡امتر اس‡ت و‬
‫عذابش دو برابر! و هر كس در سیره عالمان عامِل َس َلْف بنگرد می‌بیند كه خویش را‬
‫خرد می‌انگاشتند و بزرگ نمی‌پنداشتند و تكبر نداشتند‪ ،‬و نیز هر كس خدا را بشناسد‬
‫ریا نورزد و هر كس تقدیر الهی را در نظ‡ر گ‡یرد ب‡ر آنچ‡ه ب‡رای دیگ‡ران خواس‡ته‬
‫حسد به دل راه ندهد‪.‬‬
‫شیطان بر عالمان جاه طلب امر را بدین گونه مشتبه می‌سازد كه ش‡‡ما مق‡‡ام ع‡‡الی‬
‫را برای خود نمی‌خواهید بلكه برای رفعت قدر شرع می‌خواهید كه شما نایبان ش‡‡رع‬
‫اید؛ عزت شما پیروزی ش‡‡ریعت اس‡‡ت و شكس‡‡ت اه‡‡ل ب‡‡دعت؛ و ب‡‡دگوییتان در ح‡‡ق‬
‫حاسدان نیز از غضب به خاطر خدا مایه می‌گیرد چون آن كه شما را نكوهیده‪ ،‬كس‡ی‬
‫را نكوهیده كه به امر دین قیام كرده است؛ و این تظاهر ب‡‡ه خش‡‡وع و گری‡‡ه ن‡‡یز ری‡‡ا‬
‫نیست بلكه برای آن است كه عوام تقلید نمایند‪ ،‬همچنانكه اگ‡‡ر ط‡‡بیب خ‡‡ودش پره‡‡یز‬
‫كند‪ ،‬این علمش برای مریض مؤثرتر از قول اوست كه پرهیز كن!‪.‬‬
‫اما كشف این حیلتگری‌های ابلیس چنین است كه هر گاه عالمی ب‡رای ع‡الم دیگ‡ر‬
‫همچنان خشمگین شود كه برای خودش‪ ،‬معلوم می‌ش‡‡ود ك‡‡ه تعص‡‡ب نایب‡‡ان ش‡‡رع را‬
‫دارد نه تعصب خودش را! اما به بهانه تبلیغ و آموزش مردم ب‡‡ه هیچ وج‡‡ه نمی‌ت‡‡وان‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬سوره جمعه‪ ،‬آیه ‪.5‬‬
‫‪117‬‬ ‫باب ششم‪ :‬در بیان تلبیس ابلیس از راه علم بر عالم‬

‫ریا را روا شمرد چنانكه از ایوب سختیانی نقل است كه هر گاه ض‡‡من س‡‡خن گفتن و‬
‫ح‡دیث ك‡ردن ح‡الت رقت و گری‡ه ب‡دو دس‡ت می‌داد می‌گفت‪ ‌:‬چ‡ه زك‡ام ش‡دیدی! ت‡ا‬
‫اشكین شدن چشمش را از زكام پندارند و ریا به اشكش نیامیزد‪ .‬و نیز باید دانست كه‬
‫«االعمال بالنیات»‪ ،‬و خداوند ارزیاب بیناست‪ .‬بسا كسی كه به زبان غیبت مس‡‡لمانان‬
‫نمی‌نماید اما در دل از غیبت شنیدن خشنود می‌شود ك‡‡ه همین از س‡‡ه راه گن‡‡اه اس‡‡ت‪:‬‬
‫‌یكی اینكه به گناه كردن شخص م‡ورد غیبت ش‡ادمان ش‡ده! دوم‪ :‬اینك‡ه از بی‌آب‡رویی‬
‫مسلمانی خوشحال شده! سوم‪ :‬اینكه آن منكر را شنیده و نهی نكرده است!‪.‬‬
‫دیگر از فریب‌های ابلیس بر عالمان آن است كه با سختكوشی شبانه روزی كتاب‌ها‬
‫می‌نویسند با این تصور كه محض نشر دین اس‡ت‪ ،‬ح‡ال آنك‡ه در نه‡ان ه‡دفی ج‡ز ن‡ام‬
‫برآوردن و مقام و موقعیت یافتن و جلب مرید و شاگرد از دور دستها ندارد‪ .‬آری‪ ،‬اگر‬
‫از اینكه بدون مراجعه به خود وی از مصنفاتش بهره برند شادمان باشد معلوم می‌شود‬
‫كه مرادش نشر علم است چنانكه از بعضی پیشینیان نقل است كه گفت‪ :‬ت‡‡رجیح می‌دهم‬
‫كه مردم از علم من سود ببرند بی‌آنكه نام من در میان بیاید‪.‬‬
‫و نیز از عالمان كس باشد كه به تلبیس ابلیس از فراوانی پیروان شادمان باش‡‡د ب‡‡ا‬
‫این گمان كه از فراوانی طالب علمان شادمان است ح‡‡ال آنك‡‡ه م‡‡رادش در ب‡‡اطن پ‡‡ر‬
‫طرفداری و نامداری اس‡‡ت‪ .‬دیگ‡‡ر از تلبیس‡‡های ابلیس خودپس‡‡ندی و تحس‡‡ین دانش و‬
‫گفتار خویشتن است كه محض تعظیم علم و س‡‡خن نیس‡‡ت‪ ،‬چنانك‡‡ه اگ‡‡ر یكی از خ‡‡ود‬
‫دانشمندتر و سخنورتر بیند بر او گران آید! كه اگر طبیبی به خ‡‡اطر خ‡‡دا ك‡‡ار كن‡‡د و‬
‫بیند طبیب دیگری بیماری را شفا بخشیده خوشحال گردد (ن‡‡ه اینك‡‡ه آرزو كن‡‡د بیم‡‡ار‬
‫بر دست فالن طبیب بهبود نیابد!) عبدالرحمن بن ابی لیلی گوی‡‡د‪‌:‬یكص‡‡د و بیس‡‡ت تن‬
‫از اصحاب پیغمبر را دیدم كه چون از هر یكشان مسأله‌ای ی‡‡ا ح‡‡دیثی س‡‡ؤال می‌ش‡‡د‪،‬‬
‫دوست داشت و آرزو می‌كرد كه كاش از صحابی دیگر سؤال شده بود‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬باشد كه عالمی كام‡‡ل از تلبیس‡‡ات آش‡‡كار ابلیس بره‡‡د‪ .‬ام‡‡ا ابلیس از‬
‫راه مخفی تر می‌آید و می‌گوید‪ :‬كسی را آگاهتر از ت‡‡و ب‡‡ه راهه‡‡ای ب‡‡یرو نش‡‡د و درو‬
‫نشد خویش ندیدم! هر گاه آن عالم به این وسوسه آرامش و آسایش یابد و دجار ُعجب‬
‫گردد هالک شده است‪ .‬چنانكه از سری سقطی نقل اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‪ ‌:‬اگ‡‡ر م‡‡ردی وارد‬
‫بستانی شود كه در آن از هر گونه درخت باشد و بر هر درخت از هر گون‡‡ه مرغ‡‡ان‬
‫باشند و هر یک از آن مرغان به زبان فصیح گوید‪ « :‬السالم علیم ی‡‡ا ولی هللا!» و او‬
‫بدین سخن آرام یابد‪ ،‬اسیر نفس باشد! و تنها رهنم‡‡ا خداون‡‡د اس‡‡ت ك‡‡ه ج‡‡ز او خ‡‡دایی‬
‫نیست‪.‬‬
 ‫باب هفتم‬
‫در تلبيس ابليس بر حاكمان و شاهان‬

‫ابلیس حاكمان و شاهان را از جهات گون‡‡اگون فریفت‡‡ه ك‡‡ه م‡‡ا مهم‡‡ترین آن را ی‡‡اد‬
‫می‌كنیم‪:‬‬
‫اول‪ -‬به ایشان چنین می‌نمایاند كه خدا آنان را دوست دارد كه به سلطنت و حكومت‬
‫گماشته و ن‡ایب خ‡ود ب‡ر بن‡دگان ق‡رار داده‪ ،‬و كش‡ف این تل‡بیس چ‡نین اس‡ت ك‡ه اگ‡ر‬
‫براستی نایب خ‡دا هس‡تند بای‡د حكم طب‡ق ش‡رع كنن‡د وت‡ابع رض‡‡ای خ‡دا باش‡ند در آن‬
‫صورت خدا به خاطر اطاعتی كه بكنند دوستشان خواهد داشت‪ .‬اما ظ‡‡اهر پادش‡‡اهی و‬
‫حكومت كه خدا به بسیاری از اش‡خاص غ‡یر قاب‡ل توج‡ه و ی‡ا ح‡تى ب‡ه دش‡منان خ‡ود‬
‫بخشیده و آنان را بر بعضی از اولیای خود مسّلط نموده است ت‡‡ا دش‡‡منان خ‡‡دا دوس‡‡تان‬
‫خدا را مقهور و مقتول سازند‪ ،‬این پادشاهی و حكومت بخشیدن از سوی خدا ب‡‡ه چ‡‡نین‬
‫كسانی علیه آن‡ان اس‡ت ن‡ه ل‡ه آن‡ان‪ ،‬و ب‡ه مض‡مون آی‡ه ق‡رآنی مهلتش‡ان می‌داد ت‡ا ب‡ر‬
‫گنهكاری بیفزایند‪.1‬‬
‫دوم‪ -‬شیطان چنین فریبشان می‌دهد كه حك‡‡ومت نی‡‡از ب‡‡ه هیبت دارد‪ ،‬از این روی‬
‫طلب علم نمی‌كنند و با عالمان نمی‌نشینند و طبق آراء دلخواه خویش عم‡‡ل ك‡‡رده دین‬
‫را تباه می‌سازند‪ ،‬و بر عكس با دنیا پرس‡‡تان بی‌خ‡‡بر از دین در می‌آمیزن‡‡د‪ .‬و معل‡‡وم‬
‫است كه طبیعت دزد است‪ ،‬لذا عالوه بر عیوبی ك‡ه خ‡ود دارن‡د عی‡وب آن معاش‡ران‬
‫نیز در نفسشان اثر می‌گذارد و بی‌هیچ مانع و مقاومتی ه‡‡ر چ‡‡ه خواهن‡‡د می‌كنن‡‡د ك‡‡ه‬
‫منجر به هالک می‌گردد‪.‬‬
‫سوم‪ -‬شیطان حاكمان و شاهان را از دشمن می‌ترساند و بر حجاب می‌افزایند‪ ،‬به‬
‫طوری كه دست شاكی ب‡ه ایش‡ان نمی‌رس‡د و آن كس ك‡ه ب‡دین ك‡ار گماش‡ته ان‡د ن‡یز‬
‫سستی می‌ورزد‪ ،‬و مصداق روایت نبوی می‌شوند كه فرمود‪« :‬هر كس ك‡‡ه متص‡‡دی‬
‫یكی از امور مسلمانان شده باشد و در برابر حاجت و نیاز آنان حج‡اب گ‡یرد و پ‡رده‬
‫‪ِ﴿ -‬إَّنَم ا ُنۡم ِلي َلُهۡم ِلَيۡز َد اُد ٓو ْا ِإۡث ٗم ا﴾ [آل عمران‪« .]178 :‬ما به آنان مهلت مىدهیم فقط ب‡راى اینك‡ه‬ ‫‪1‬‬

‫بر گناهان خود بیفزایند»‪.‬‬

‫و مانع میان خودش و آنان قرار دهد خداوند میان او و حاجت و نیازش پ‡‡رده و م‡‡انع‬
‫ایجاد فرماید»‪.‬‬
‫چهارم‪ -‬اشخاص بی‌صالحیت و جاهل و بی‌تقوی را به كار می‌گمارند وستم اینان‬
‫باعث می‌شود كه مردم شاه و حاكم را نف‡‡رین نماین‡‡د‪ .‬و هم این‡‡ان ب‡‡ا مع‡‡امالت خالف‬
‫شرع به حاكم حرام می‌خوراند و بر كسی كه ح‡‡د و مج‡‡ازات روا نیس‡‡ت ح‡‡د ج‡‡اری‬
‫می‌س‡‡ازند‪ ،‬ب‡‡ا این تص‡‡ور ك‡‡ه چ‡‡ون ك‡‡ار ب‡‡ه دیگ‡‡ری س‡‡پرده ش‡‡ده دیگ‡‡ر ب‡‡رای اولی‬
‫مسؤولیتی نیست حال آنكه این تصور بیراهی است‪ .‬اگر عامل زكات تبهكاران را ب‡‡ه‬
‫تقسیم آن بگمارد و آنان خیانت كنند خود عامل زكات ضامن است‪.‬‬
‫پنجم‪ -‬دیگر از فریب‌های شیطان بر حاكمان و شاهان این است ك‡‡ه ایش‡‡ان را روا‬
‫می‌دارد به ناروا طبق رأی خود دست بُبرند و گردن بزنن‡‡د ب‡‡ا این پن‡‡دار ك‡‡ه اینه‡‡ا از‬
‫مقوله «سیاست» است‪ ،‬معنی ضمنیش این می‌شود كه گویا شریعت ناقص است و ما‬
‫با رأی خود تكمیلش می‌نماییم‪ .‬و این از ب‡‡دترین تلبیسهاس‡‡ت زی‡‡را ش‡‡ریعت‪ ،‬سیاس‡‡ت‬
‫الهی است و محال است كه خلل داشته باش‡‡د و محت‡‡اج رأی مخل‡‡وق باش‡‡د چنانك‡‡ه در‬
‫قرآن می‌خوانیم‪َّ﴿ :‬م ا َفَّر ۡط َن ا ِفي ٱۡل ِكَٰت ِب ِم ن﴾ [األنع‡‡ام‪« .]38 :‬هیچ چ‡‡یزى را در كت‡‡اب‬
‫(لوح محفوظ) فرو گذار نكردهایم»‪ .‬و آنكه مدعی سیاس‡‡ت ب‡‡االتر از ش‡‡ریعت اس‡‡ت در‬
‫واقع شریعت را خلل پذیر می‌داند و ب‡‡ه كف‡‡ر نزدی‡‡ک می‌ش‡‡ود‪ .‬از عض‡‡د الدول‡‡ه نق‡‡ل‬
‫كرده‌اند كه شیفتـهء كینزی ب‡‡ود و همیش‡‡ه دلش ب‡‡دو مش‡‡غول؛ دس‡‡تور داد آن كن‡‡یز را‬
‫غرق كردند تا دلمشغولی بدو از ك‡‡ار س‡‡لطنت ب‡‡ازش ن‡‡دارد‪ .‬واین دی‡‡وانگی احمقان‡‡ه‬
‫است زیرا مسلمانی را بی‌گناه كشتن گناهی اس‡‡ت نابخش‡‡ودنی؛ و ه‡‡ر كس بپن‡‡دار ك‡‡ه‬
‫این كار رواست كافر می‌شود و اگر بگوید كه ش‡‡رعًا روا نیس‡‡ت ام‡‡ا طب‡‡ق مص‡‡لحت‬
‫است‪ ،‬مصلحت را در خالف شرع می‌داند‪.‬‬
‫ششم ‪ -‬شیطان دست درازی و گشاد بازی در اموال عمومی را در نظر حاكمان و‬
‫ش‡‡اهان خ‡‡وب جل‡‡وه می‌ده‡‡د و آن هم‡‡ه را در حكم خ‡‡ویش می‌پندارن‡‡د‪ ،‬و كش‡‡ف این‬
‫تلبیس چنان است كه بدانیم آدم اس‡رافكار در م‡ال خ‡ودش را هم ش‡رع‌ًا بای‡د محج‡ور‬
‫كرد چه رسد به كسی كه برای اداره‌اموال غیر اجیرش كرده اند واز آن مال جز ب‡‡ه‬
‫اندازه‌اجرت عملش حقی ندارد‪ ،‬پس چه جای گشاد بازی است؟ آورده اند كه ولید بن‬
‫یزید به حماِد راویه از بابت روایت چند بیت پنجاه ه‡‡زار [ ظ‡‡اهرًا درهم]‌ و دو كن‡‡یز‬
‫صله داد‪ ،‬ابن عقیل گوید‪‌:‬این كار را بر وجه مدح نقل ك‡رده ان‡د ح‡ال آنك‡ه ب‡االترین‬
‫‪121‬‬ ‫باب هفتم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر حاکمان و شاهان‬

‫قدح است زیرا تبذیر در ام‡‡وال مس‡‡لمانان اس‡‡ت در مقاب‡‡ل‪ ،‬ش‡‡یطان در نظ‡‡ر بعض‡‡ی‬
‫حاكمان و شاهان راندن مستحقان را خوب جلوه می‌دهد كه این عمل در ب‡‡دی همانن‡‡د‬
‫تبذیر است‪.1‬‬
‫هفتم‪ -‬ابلیس بر شاهان و حاكمان آزادی در گناه ورزیدن را نیكو جل‡‡وه می‌ده‡‡د و‬
‫بدین گونه امر را مشتبه می‌سازد كه شما نظم و امنیت برقرار ساخته اید و ب‡‡ه ث‡‡واب‬
‫این عمل شما را بابت گناهان مجازات نخواهند كرد‪ .‬ج‡واب این اس‡ت ك‡ه اساس‡ًا ب‡ر‬
‫گماش‡‡تن ش‡‡اهان و حاكم‡‡ان ب‡‡رای ام‡‡نیت راهه‡‡ا و نظم شهرهاس‡‡ت و این ب‡‡ر ایش‡‡ان‬
‫واجب است و عقاِب اعمال منهی عنه را بر نمی‌دارد‪.‬‬
‫هشتم‪ -‬ابلیس بر بیشتر شاهان و حاكم‡‡ان ام‡‡ر را چ‡‡نین مش‡‡تبه می‌س‡‡ازد ك‡‡ه ش‡‡ما‬
‫وظیفه خود را كامل انجام داده اید‪ .‬اینان گر چه ظاهر كارشان سر راس‡‡ت اس‡‡ت ام‡‡ا‬
‫اگ‡‡ر حقیقت ‡ًا نظ‡‡ر كنن‡‡د اختالل بس‡‡یار ببینن‡‡د‪ .‬فرمانروای‡‡ان ق‡‡دیم در این ب‡‡اب دقته‡‡ا‬
‫می‌كردند چنانكه علی بن عیسی وزیر مأموری بر سبزه میدان گماشته بود كه انگ‡‡ور‬
‫ب‡‡رای ش‡‡راب ان‡‡داختن فروخت‡‡ه نش‡‡ود‪ ،‬و ن‡‡یز در گذش‡‡ته منجم‡‡ان را از نشس‡‡تن در‬
‫گذرگاهها [‌برایالع بی‡‡نی ‌] من‡‡ع می‌كردن‡‡د‪ ،‬و م‡‡واظب بودن‡‡د ك‡‡ه می‡‡ان لش‡‡كریان پس‡‡ر‬
‫بی‌ریش و زلفی نباشد واین چنین بود تا عجم مسلط شدند‪.‬‬
‫نهم‪ -‬شیطان‪ ،‬به كار بردن زور و فشار را در ب‡‡یرون كش‡‡یدن ام‡‡وال از ام‡‡وال و‬
‫نیز مصادره تمام اموال شخصی خائن در نظر شاهان و حاكمان نیكو جل‡‡وه می‌ده‡‡د‪،‬‬
‫ح‡‡ال آنك‡‡ه بای‡‡د طب‡‡ق بیّن ه ش‡‡رعی رفت‡‡ار نم‡‡ود‪ .‬چنانك‡‡ه آورده ان‡‡د غالم عم‡‡ر بن‬
‫عبدالعزیز بدو نوشت اشخاص‡‡ی هس‡‡تند ك‡‡ه در م‡‡ال هللا خی‡‡انت ك‡‡رده ا ن‡‡د و ج‡‡ز ب‡‡ه‬
‫شكنجه نمی‌توان اموال را از ایشان پس گرفت‪ .‬عمر بن عبدالعزیز در پاس‡‡خ نوش‡‡ت‪:‬‬
‫اگر به مالقات خدا بروم با مسؤلیت خیانت ایشان در اموال‪ ،‬بهتر است از اینكه خون‬
‫آنان به گردنم باشد‪.‬‬
‫دهم‪ -‬شیطان‪ ،‬بخش‡‡ش و ص‡‡دقه از ام‡‡وال غص‡‡بی را در نظ‡‡ر حاكم‡‡ان و ش‡‡اهان‬
‫می‌آراید و چنین می‌نماید كه این ثواب آن گناه را می‌پوشاند و ی‡‡ک درهم ص‡‡دقه اث‡‡ر‬
‫ده درهم غصب را محو می‌كند! غافل از اینكه گناه غصب به جای خود باقی اس‡‡ت و‬
‫آن صدقه از مال حرام را ثوابی نیست و حتى اگر صدقه از مال حالل نیز باشد گن‡‡اه‬
‫غصب را رفع نمی‌كند و انسان را بریء الّذ مه نمی‌كند‪.‬‬
‫يازدهم‪ -‬و نیز شیطان مالقات نیكان و التماس دعا از ایشان را در نظ‡‡ر ش‡‡اهان و‬
‫حاكمان خطا پیشه می‌آراید و چنین می‌نماید كه این مای ‌ه سبک شدن گناهانشان اس‡‡ت‪،‬‬
‫حال آنكه چنین خیری چن‡‡ان ش‡‡ّری را نمی‌پوش‡‡اند‪ .‬آورده ان‡‡د ك‡‡ه ب‡‡اج گ‡‡یران كش‡‡تی‬
‫تاجری را توقیف كردند‪ ،‬آن تاجر نزد مال‡‡ک بن دین‡‡ار ش‡‡كوه ب‡‡رد‪ ،‬مال‡‡ک هم‡‡راه او‬
‫نزد عشار (= متصدی باج گیری) آم‡‡د‪ .‬عش‡‡ار ع‡‡رض ادب نم‡‡ود ك‡‡ه ه‡‡ر فرمایش‡‡ی‬
‫داشتید سفارش می‌فرمودید‪ .‬مالک گفت‪ :‬كشتی این مرد را رها كنید‪ .‬آن كار كردند و‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬اصوال اگر صاحب حقان را محروم ندارند نمی‌توانند آن گشادبازیها را بكنند‪ .‬افراط و تفری‡‡ط‬
‫دو روی یک سكه است‪ – .‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫التماس دعا نمودند‪ .‬مال‡‡ک گفت‪ ‌:‬ش‡‡ما ه‡‡زار نف‡‡رین كنن‡‡ده داری‡‡د‪ ،‬دع‡‡ای من چگون‡‡ه‬
‫برای شما مستجاب می‌شود؟ از این كوزه بخواهید ك‡‡ه دعایت‡‡ان كن‡‡د! و اش‡‡اره‌اش ب‡‡ه‬
‫كوزه‌ای بود كه هر چه پول بابت باج می‌گرفتند در آن می‌انداختند‪.‬‬
‫دوازدهم‪ -‬بعضی حاكمان هستند كه زیر دست فرمانروای باالتری كار می‌كنن‡‡د و‬
‫به حكم مافوق ستم می‌رانند و ابلیس امر را بر ایشان مشتبه می‌نماید كه گناه به گردن‬
‫كسی است كه از باال فرمان می‌دهد‪ ،‬اما این غلط است زیرا كمک كار و دس‡‡تیار ب‡‡ه‬
‫ظلم و ظالم هم گناهك‡‡ار اس‡‡ت‪ .‬چنانك‡‡ه پیغم‡‡بر ‪ ‬در م‡‡ورد ش‡‡راب ده كس را لعنت‬
‫كرده است (شرابخوار و ساقی و فروشنده و خریدار و شراب ساز و حّم ال و آنكه از‬
‫پولش بخورد‪ )...‬و همچنین رباخوار و نویسنده و گواه سندش را و نیز موكل بر رب‡‡ا‬
‫را لعنت فرموده است‪ .‬همچنین است كسی كه زكات و مالیات برای ب‡‡اال دس‡‡ت جم‡‡ع‬
‫آوری می‌نماید و می‌داند كه او اسرافكار است‪ ،‬این هم كمک به ظلم نموده و ش‡‡ریک‬
‫گناه اوست‪ .‬مالک بن دین‡‡ار در این ب‡‡اب نیك‡‡و گفت‡‡ه اس‡‡ت ك‡‡ه‪« :‬در خی‡‡انت ی‡‡ک آدم‬
‫همین بس كه خائنان وی را امین دانند»!‪.‬‬
 ‫باب هشتم‬
‫در تلبيس ابليس بر عبادت پيشگان‬

‫بزرگ‌ترین راهی كه شیطان از آن بر مردم وارد می‌شود جهل است‪ ،‬ش‡یطان ب‡ر‬
‫جاهل با آسودگی خیال داخل می‌شود حال آنكه بر عالم به طور دزدیده وارد می‌شود‪.‬‬
‫ابلیس بسیاری از عبادت پیشگان را به سبب كمی دانش‌شان فریفته است زیرا عموماً‬
‫مشغول عبادتند و علم را درست نمی‌آموزند‪ .‬ربیع بن خیثم در این مورد گفت‡‡ه اس‡‡ت‪:‬‬
‫«فقه بیاموز آن گاه عزلت گزین»‪.‬‬
‫پس نخستین تلبیس ابلیس عابدان را ترجیح نه‡‡ادن عب‡‡ادت پیش‡‡گی اس‡‡ت ب‡‡ر علم؛‬
‫حال آنكه علم برتر از مستحبات است‪ .‬شیطان به آنان چنین وانمود كرده ك‡‡ه مقص‡‡ود‬
‫از علم عمل است وعمل را منحصر به عمل جوارح شمرده‌اند و این ندانس‡‡ته ان‡‡د ك‡‡ه‬
‫عمل در حقیقت عمل قلب است كه برتر است از عمل جوارح و اعضاء‪.‬‬
‫مطرف بن عبدهللا گوید‪ :‬فضیلت علم برت‡‡ر از عب‡‡ادت اس‡‡ت‪ ،‬و یوس‡‡ف بن اس‡‡باط‬
‫گوید‪‌:‬اگر بابی از علم بیاموزی بهتر از هفتاد سفر جهاد اس‡‡ت‪ ،‬و مع‡‡افی بن عم‡‡ران‬
‫گوید‪ :‬نوشتن یک حدیث را دوست تر دارم از نماز شب وشب زنده داری به نماز‪.‬‬
‫اكنون به بیان تلبیس شیطان در مورد اقسام عبادات می‌پردازیم‪:‬‬
‫وسواس در طهارت گرفتن‬
‫شیطان عابد وسواسی را به دیر ماندن در مستراح ام‡‡ر می‌كن‡‡د ح‡‡ال آنك‡‡ه این ب‡‡رای‬
‫كبد مضر اس‡ت و بای‡د ب‡ه ان‡دازه باش‡د‪ .‬بعض‡‡ی از عب‡اد پیش‡گان ب‡رای اطمین‡ان از‬
‫استبرای بول بلند می‌شود و چن‡د ق‡دم را می‌رود و تنحنح می‌كن‡د و روی این پ‡ا و آن‬
‫پای خود تكان می‌دهد تا هر چه بول در مجرا باقی مان‡ده ف‡رود بیای‡د و خ‡ارج ش‡ود‪.‬‬
‫اما هر چه از این كارها بكند بول تازه خواهد آمد‪ ،‬و هر گ‡‡اه آنچ‡‡ه را در ذك‡‡ر مان‡‡ده‬
‫استبرا نمای‡‡د ك‡‡افی اس‡‡ت‪ ،‬س‡‡پس آب بری‡‡زد و تطه‡‡یر كن‡‡د‪ .‬ش‡‡یطان در نظ‡‡ر بعض‡‡ی‬
‫عبادت پیشگان استعمال آب فراوان را نیكو جلوه داده و طبق سخت ترین فتواه‡‡ا ك‡‡ه‬
‫هفت آب ریختن بع‡‡د از ازال‡‡ه عین نجاس‡‡ت اس‡‡ت عم‡‡ل می‌كنن‡‡د‪ ،‬همچ‡‡نین اس‡‡ت در‬
‫كاربرد سنگ برای استنجا‪ ،‬كه سه قطعه سنگ كافی اس‡‡ت و پ‡‡اک می‌كن‡‡د و بیش از‬
‫آن بدعت خواهد بود‪.‬‬
‫وسواس در وضو گرفتن‬
‫شیطان بر بعضی عبادت پیشگان در ترتیب نیت كردن تلبیس می‌كند چنانكه چند ب‡‡ار‬
‫نیت نماز را بر زبان می‌آورند‪ ،‬حال آنكه نیت به قلب اس‡‡ت و تلف‡‡ظ آن الزم نیس‡‡ت و‬
‫تكرار لفظ معنی ندارد‪ .‬بعضی را هم از این راه وسوس‡‡ه می‌كن‡‡د ك‡‡ه از كج‡‡ا این آبی‬
‫كه می‌خواهی وضو بس‡ازی پ‡اک باش‡د؟ و ه‡ر احتم‡ال دوری را در نظ‡ر او ظ‡اهر‬
‫می‌سازد‪ ،‬حال آنكه شرع می‌گوید در آب اصل بر پاكی است‪ .‬و ك‡‡ثرت اس‡‡تعمال آب‬
‫را هم چهار عیب هست‪ :‬اسراف‪ ،‬وقت تلف كردن‪ ،‬فضولی در كار شرع كه ك‡اربرد‬
‫اندكی آب را برای وضو بس می‌داند‪ ،‬و باالخره اگر شستشوی هر عضو از سه ب‡‡ار‬
‫بگذرد نهی شده است‪ .‬و بسا آنقدر وضو را طول می‌دهد ك‡‡ه وقت نم‡‡از می‌گ‡‡ذرد ی‡‡ا‬
‫دست كم فضیلت اول وقت یا فضیلت رسیدن به نماز جماعت را ازدست می‌دهد‪.‬‬
‫و شیطان در اینجا چنین وسوسه می‌كند ك‡‡ه وض‡‡و مقدم‡‡ه نم‡‡از اس‡‡ت اگ‡‡ر وض‡‡و‬
‫درست نشود نماز درست نیست‪ ،‬حال آنكه بعضی از همین آدمها را دیده‌ایم در مورد‬
‫حالل یا حرام بودن خوراک و نوشیدنی خود این اندازه مقید نیستند و زب‡‡ان در غیبت‬
‫دراز می‌كنند‪ .‬كاش كارش‡ان ب‡رعكس ب‡ود! از پیغم‡بر ‪ ‬روایت اس‡ت ك‡ه ب‡ر س‡عد‬
‫گذشت دید [با آب زیاد] وضو می‌گیرد فرم‡ود‪ :‬ی‡ا س‡عد‪ ،‬این اس‡راف ب‡رای چیس‡ت؟‬
‫س‡‡عد پرس‡‡ید‪ :‬مگ‡‡ر در وض‡‡و هم اس‡‡راف هس‡‡ت؟ فرم‡‡ود‪ ‌:‬بلی‪ ،‬ول‡‡و كن‡‡ار آب روان‬
‫نشسته باشی [باید به اندازه آب مصرف كنی]‪ .‬و ن‡یز از پیغم‡بر ‪ ‬روایت اس‡ت ك‡ه‬
‫فرم‡‡ود‪« :‬ب‡‡ر وض‡‡و ش‡‡یطانی «وله‡‡ان» ن‡‡ام موك‡‡ل اس‡‡ت از آن برح‡‡ذر باش‡‡ید»‪ .‬در‬
‫روایت دیگ‡‡ر فرم‡‡ود‪« :‬وله‡‡ان در وض‡‡و گ‡‡رفتن ب‡‡ر م‡‡ردم می‌خن‡‡دد و مسخره‌ش‡‡ان‬
‫می‌كند»‪ .‬و نیز روایت است كه فرمود‪« :‬در این امت اشخاص‡‡ی خواهن‡‡د ب‡‡ود ك‡‡ه در‬
‫دعا و در وضو افراط می‌كنند»‪ .‬ابوالوفاء بن عقیل می‌گفت‪‌« :‬ارزش‡‡مندترین چیزه‡‡ا‬
‫وقت است‪ ،‬وخدا را با آب (بازی) كمتر می‌توان عبادت كرد»‪.‬‬
‫از پیغمبر ‪ ‬روایت است كه برای تطهیر بول اعرابی [كه در مسجد ادرار كرد ‌]‬
‫فرمود‪« :‬یک َذ نوب [‌نوعی دلو ‌] آب كفایت است»؛ و درباره ازاله منی فرم‡‡ود‪« :‬آن‬
‫را با برگ «إذخر» پاک كن!» و درباره دامن بلند زنان كه بر زمین ساییده و احیان‡‡ًا‬
‫‪125‬‬ ‫باب هشتم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر عبادت پیشگان‬

‫نجس می‌شود فرمود‪« :‬با دنباله‌اش پاک می‌گردد»؛ و درباره ادرار پسر بچه فرمود‪:‬‬
‫«آبی بر آن بپاشید» و درب‡ار ‌ه ادار دخ‡تر بچ‡ه فرم‡ود‪« :‬ب‡ر آن آب بریزی‡د»‪ .‬و ن‡یز‬
‫روایت است كه آن حضرت یک وقت‪ ،‬حین نماز «ُامامه» دختر ابوالع‡‡اص بن ربی‡‡ع‬
‫[‌از زینب دختر پیغمر ‪ ]‬را در بغل داش‡‡ت و م‡‡وقعی ك‡‡ه س‡‡جده می‌رفت او را ب‡‡ر‬
‫زمین می‌گذاشت و چون بر می‌خواست بچه را هم بر می‌داش‡‡ت‪ .‬و ن‡‡یز روایت اس‡‡ت‬
‫كه عمر ‪ ‬به یک اعرابی خبر داد كه حیوان‡‡ات درن‡‡ده در ظ‡‡رف آبش زب‡‡ان زده از‬
‫آن پاک است و پاک كننده و نوشیدنی‪ .‬و نیز آن حضرت چارپای ب‡‡دون پ‡‡االن س‡‡وار‬
‫می‌شد [‌یعنی بی‌تكلف بود و نیز اینکه ع‡‡رق االغ نجس نیس‡‡ت]‌ ودر اخالق و ع‡‡ادت‬
‫آن حضرت استعمال آب زی‡‡اد ب‡‡ه عن‡‡وان عب‡‡ادت و قص‡‡د ث‡‡واب نش‡‡ان ن‡‡داده ان‡‡د‪ .‬آن‬
‫حضرت از سنگابه‌مسجد وضو می‌ساخت و پیداست كه اعرابیان حیوان صفت با آن‬
‫سنگابه چه می‌كردند؟ نشنیده‌ای كه آن اعرابی در مسجد ادرار ك‡‡رد‪ .‬این هم‡‡ه ب‡‡رای‬
‫آن است كه ما بدانیم و بیاموزیم كه در آب اصل بر طه‡‡ارت اس‡‡ت‪ .‬و ن‡‡یز آورده ان‡‡د‬
‫كه حضرت از آب گودالی كه به رنگ حنا شده بود وضو ساخت و اینكه روایت كرده‬
‫اند كه فرمود‪« :‬استنزهوا من البول» یا «تنزهوا من البول»؛ باید دانست كه «تنزه» را‬
‫حد معلومی است‪ .‬یعنی باید غافل از آن نب‡ود ك‡ه رط‡وبت ب‡ول ت‡ا كج‡ا رس‡یده‪ ،‬آن را‬
‫تطهیر نمود؛ اما كاوش و دنبال كردن‪ ،‬اتالف وقت است و شرع آن را نخواسته‪.‬‬
‫و نیز آورده‌اند كه اسود بن سالم (از صالحان بزرگ) در وضو آب بسیار به ك‡‡ار‬
‫می‌برد پس از چندی آن عادت را ترک نمود‪ .‬س‡‡بب پرس‡‡یدند گفت‪ ‌:‬ش‡‡بی خفت‡‡ه ب‡‡ودم‬
‫ندایی آمد و مرا منع كرد‪ ،‬چنانكه از س‡‡عید بن مس‡‡یب نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‪‌:‬در وض‡‡و‬
‫شستشوی هر عضو چون از سه ب‡‡ار بگ‡‡ذرد‪ ،‬آن وض‡‡و ب‡‡اال نمی‌رود‪ .‬اس‡‡ود اف‡‡زود‪:‬‬
‫‌دیگر به آن عادت آب بازی باز نمی‌گردم و یک كف آب وضوی مرا كفایت است‪.‬‬
‫وسوسة ابليس در اذان گفتن‬
‫از جمله فریب‌های شیطانی اذان گفتن ب‡‡ا لحن و آهن‡‡گ آواز خ‡‡وانی اس‡‡ت‪ ،‬مال‡‡ک و‬
‫دیگر علم‡‡ا ش‡‡دیداً ازآن اك‡‡راه داش‡‡ته ان‡‡د‪ ،‬و دیگ‡‡ر آمیختن اذان ب‡‡ا دعاه‡‡ا و اذك‡‡ار و‬
‫مواعظ است پیش و پس از آن‪ ،‬كه علما این را نیز ناخوش داش‡‡ته ان‡‡د ك‡‡ه چ‡‡یزی ب‡‡ه‬
‫اذان افزوده شود‪ .‬و ن‡‡یز بس‡‡یار كس دی‡‡ده ایم ك‡‡ه بس‡‡یاری از س‡‡اعات ش‡‡ب را ب‡‡االی‬
‫مناره موعظه می‌كند یا سوره‌هایی از قرآن را به صدای بلن‡‡د ق‡‡رائت می‌نمای‡‡د‪ .‬ب‡‡دین‬
‫گونه خواب مردم را می‌گیرد و حواس شب زنده داران را پ‡‡رت می‌كن‡‡د و قرائتش‡‡ان‬
‫بهم می‌زند‪ ،‬كه این همه از منكرات است‪.‬‬
‫فريب شيطان در نماز‬
‫دیگر وسوسه شیطان است در لباس نمازگزار‪ ،‬كه بعضی چن‡د ب‡ار آن را می‌ش‡ویند‪،‬‬
‫و اگ‡‡ر دس‡‡ت ب‡‡ه آن بخ‡‡ورد ب‡‡از می‌ش‡‡ویند‪ .‬بعض‡‡ی شس‡‡تن لب‡‡اس را در خان‡‡ه ك‡‡افی‬
‫نمی‌دانند و می‌گویند‪ :‬حتمًا باید در رودخانه باشد بعضی هم لب‡‡اس را در دل‡‡و گذاش‡‡ته‬
‫به شیوه یهودیان در چاه آب ف‡‡رو می‌برن‡‡د‪ .‬اص‡‡حاب ک‡‡رام ‪ ‬چ‡‡نین نکردن‡‡د‪ ،‬ایش‡‡ان‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫هنگامیکه فارس را فتح کردند با لباس فارسیان نماز خواندند و ف‡‡رش و رخت ایش‡‡ان‬
‫را به كار بردند‪ .‬بعضی از وسواسیان چنانكه قطره‌ای آب بر لباسش بچكد تمام آن را‬
‫می‌ش‡‡ویند و ب‡‡دین س‡‡بب از نم‡‡از جم‡‡اعت ج‡‡ا می‌مانن‡‡د‪ ،‬بعض‡‡ی هم در روز ب‡‡ارانی‬
‫محض پرهیز از «ترشح» آب باران به مسجد نمی‌روند‪.‬‬
‫نیز از وسوسه‌های شیطانی تكرار نیت نماز و تكبیرة‌االحرام بستن و ب‡‡از شكس‡‡تن‬
‫است‪ .‬بعضی وسواسیان هستند كه سوگند به سه طالق می‌خورند ك‡‡ه این نیت آخ‡‡ری‬
‫است! در ح‡‡الی ك‡‡ه ش‡‡ریعت م‡‡ا س‡‡هله و س‡‡محه اس‡‡ت وپیغم‡‡بر ‪ ‬و ی‡‡ارانش چ‡‡نین‬
‫نمی‌كردند‪ .‬از ابوحازم نقل است كه وارد مسجد شد ناگه‡‡ان ش‡‡یطان وسوس‡ه‌اش ك‡‡رد‬
‫كه وضو نداری بی‌وضو نماز می‌گزاری؟ گفت‪ [‌:‬لعین!] ت‡و این ق‡‡در خ‡یر خ‡واه من‬
‫نبودی!‪.‬‬
‫و چاره این وسواس آن است كه به آدم وسواسی گفت‡‡ه ش‡‡ود همین ق‡‡در ك‡‡ه ت‡‡و ب‡‡ه‬
‫نماز برخاسته‌ای نیت است و لفظ الزم نیس‡‡ت‪ ،‬ت‡‡ازه آن را هم گف‡‡تی ودرس‡‡ت گف‡‡تی؛‬
‫اعاده برای چیست؟‬
‫از ابن عقیل نقل است كه كسی از او پرسید من چه كنم؟ وضو می‌گیرم‪ ،‬س‡‡پس ب‡‡ا‬
‫خود می‌اندیشم گرفته‌ام‪ ،‬تكبیر می‌گویم و با خود میاندیشم كه نگفته‌ام‪ .‬ابن عقیل گفت‪:‬‬
‫نماز بر چنین آدمی واجب نیست! چرا كه مجنون است و قلم از مجنون برداشته ش‡‡ده‬
‫تا به عقل باز آید‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬وسوسه در نیت نماز ناشی از مسأله ندانستن و كم عقلی خواهد ب‡‡ود‪.‬‬
‫پیداست كه اگر كسی فی المثل زیر پای عالمی محض احترام بخواهد برخیزد به لف‡‡ظ‬
‫نمی‌گوید كه «زیر پای این عالم محض احترام به علمش بر می‌خیزم‪ »...‬بلك‡‡ه هم‡‡ان‬
‫برخاستن نیت او را نشان می‌دهد‪ .‬در نماز هم قیام و نیت بالفاصله و ب‡‡از هم درنفس‬
‫متصور میشود و صورت وقوع خارجی می‌یابد و مادام كه نیت را فس‡‡خ نك‡‡رده اگ‡‡ر‬
‫تكبیر را بگوید صحیح عمل ك‡‡رده و چن‡‡ان نیس‡‡ت ك‡‡ه الزم باش‡‡د نیت و تكب‡‡یر ب‡‡ا هم‬
‫باشد‪ ...‬آورده اند كه هیچ كس بیش از پیغمبر ‪ ‬ب‡‡ر خ‡‡رده بین‡‡ان وسواس‡‡ی س‡‡ختگیر‬
‫نبود‪ ،‬همچنین ابوبكر و عمر ب بر حال و عاقبت وسواسیان بسیار نگران بودند‪.‬‬
‫از وسواسیان كسانی هس‡تند ك‡ه چ‡ون نیت را درس‡ت كردن‡د دیگ‡ر از بقی‡ه نم‡از‬
‫غافل اند و نماز را همان تكیبرة‌االحرام می‌دانند و بس؛ و این فریب شیطانی است كه‬
‫دخول در عبادت را از خود آن مهم‌تر وانمود می‌كند و آدم را از اصل خانه به در آن‬
‫مشغول می‌دارد‪.‬‬
‫و از وسواسیان كسانی هستند كه در اواخر ركعت به جماعت می‌رسند و وقت خود‬
‫را به «استفتاح و استعاذه» تلف می‌كنند تا امام به ركوع می‌رود و در وس‡‡ط رك‡‡وع ب‡‡ا‬
‫عجله تكیبر گفته به نماز ملحق میشوند‪ ،‬ح‡‡ال آنك‡‡ه بعض‡‡ی علم‡‡ا ق‡‡رائت را ب‡‡ر م‡‡أموم‬
‫الزم شمرده اند ولی «استفتاح و استعاذه» سنت است و مستحب‪ ،‬بدین گونه احتی‡‡اط در‬
‫آن است كه در چ‡نین م‡وردی از «اس‡تفتاح» ك‡ه س‡نت اس‡ت بگ‡ذرد و حین ق‡دری از‬
‫‪127‬‬ ‫باب هشتم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر عبادت پیشگان‬

‫قرائت [ كه در نظر بعضی بر مأموم واجب است] ب‡‡ه نم‡‡از ملح‡‡ق گ‡‡ردد واین نكته‌ای‬
‫است كه شیخ ابوبكر دینوری به مؤلف كتاب ‪ -‬هنگامی كه نوجوان بود – تذكر داد‪.‬‬
‫ب‡‡رخی عب‡‡ادت پیش‡‡گان را هم ش‡‡یطان از این راه فریفت‡‡ه ك‡‡ه ب‡‡ه س‡‡بب بعض‡‡ی‬
‫وسوسه‌ها سنتها را به جای نمی‌آورند‪ ،‬مثال به صف اول نمی‌روند و می‌گوین‡‡د اص‡‡ل‬
‫بر این است ك‡‡ه دل نزدی‡‡ک باش‡‡د‪ ،‬و در نم‡‡از دس‡‡ت روی دس‡‡ت نمی‌گذارن‡‡د ب‡‡ه این‬
‫عنوان كه نمی‌خواهم خشوعی از خویش بنمایانم كه در دل ندارم‪ .‬كه این دو سنت از‬
‫بعض‡‡ی ص‡‡الحان ب‡‡زرگ روایت اس‡‡ت‪ ،‬مثًال از ق‡‡ول پیغم‡‡بر ‪« ‬به‡‡ترین ص‡‡فهای‬
‫مردان اولین آنهاست و بدترین آخرین آنها»‪ ،‬و نیز آورده اند كه ابن مسعود ‪ ‬نم‡‡از‬
‫می‌خواند دست چپ را بر روی دست راست گذارده بود‪ ،‬پیغمبر ‪ ‬ب‡‡ر او گذش‡‡ت و‬
‫دست راستش را بر چپش گذاشت‪.‬‬
‫و شیطان بعضی نمازگزاران را از راه زیاده روی در غلیظ ادا كردن ح‡‡روف از‬
‫مخ‡‡ارج می‌فریب‡‡د‪ ،‬و چن‡‡ان «الحم‡‡د» و «مغض‡‡وب» پ‡‡ر س‡‡ر وص‡‡دا و مك‡‡رری راه‬
‫می‌اندازند كه از آیین نماز بیرون می‌رود و به سبب تكلف در تحقق مخرج از تدبر و‬
‫فهم معنی باز می‌مانن‡‡د‪ .‬روایت اس‡‡ت ك‡‡ه كس‡‡ی ب‡‡ر انس بن مال‡‡ک ‪ ‬وارد ش‡‡د و او‬
‫نماز سبک مثل نماز مسافر می‌خواند‪ ،‬آن ش‡‡خص پرس‡‡ید‪ ‌:‬خ‡‡دایت بی‡‡امرزاد‪ ،‬آی‡‡ا این‬
‫همان نماز واجب است كه پیغمبر ‪ ‬می‌خواند یا نماز مستحبی به جای آوردی؟ انس‬
‫گفت‪ :‬این همان نماز واجب است كه رسول هللا ‪ ‬می‌خوان‡د‪ ،‬و حض‡‡رت می‌فرم‡ود‪:‬‬
‫«بر خود سخت نگیرید كه خدا بر شما سخن می‌گیرد‪ ،‬كه [ پیش از شما ‌] ع‡‡ده‌ای ب‡‡ر‬
‫خود سخت گرفتند و خدا بر ایشان سخت گرفت كه این راهبان دیر و صومعه نشینان‬
‫بقایای آنان هستند‪ .»...‬و ن‡یز روایت اس‡ت ك‡ه عثم‡ان بن ابی الع‡اص ب‡ه پیغم‡بر ‪‬‬
‫عرض كرد‪«‌:‬شیطان میان من و نماز من حایل می‌شود و در ق‡‡رائت م‡‡را ب‡‡ه اش‡‡تباه‬
‫میاندازد»‪ .‬حضرت فرمود‪« :‬آن شیطانی است به نام خنزب‪ ،‬هر گاه احس‡‡اس ك‡‡ردی‬
‫كه وسوسه ات می‌نمای‡د‪ ،‬از او س‡ه ب‡ار ب‡ه خ‡دا پن‡اه ب‡بر و ب‡ه س‡مت چپ آب ده‡ان‬
‫بینداز»‪ .‬عثمان گوید‪ :‬این كار را كردم و خدا آن وسوسه را از من دور كرد‪.‬‬
‫شیطان بسیاری از عبادت پیشگان جاهل را می‌فریبد و می‌پندارد كه عبادت همین‬
‫قیام و قعود اس‡ت و بس؛ و ب‡ر این ع‡ادت خ‡ود نادانس‡ته ادام‡ه می‌دهن‡د‪ ،‬مثال هن‡وز‬
‫تشهدشان را تمام نكرده چ‡‡ون ام‡‡ام س‡‡الم می‌ده‡‡د اینه‡‡ا هم س‡‡الم می‌دهن‡‡د و از نم‡‡از‬
‫خارج می‌شوند حال آنكه از تشهدشان قدری باقی مان‡‡ده وتش‡‡هد ام‡‡ام از این‡‡ان كف‡‡ایت‬
‫نمی‌كند‪.‬‬
‫روزی بر یكی از عبادت پیشگان وارد شدم‪ ،‬داش‡‡ت نم‡‡از مس‡‡تحبیه (در روز) ب‡‡ا‬
‫صدای بلند می‌خواند‪ ،‬گفتم‪ :‬جهر در نماز روز مكروه اس‡‡ت‪ ،‬گفت‪ :‬دارم این ج‡‡وری‬
‫خواب را از خود می‌رانم‪ ...،‬گفتم‪ :‬سنت به سبب خواب آل‡‡ودگی ت‡‡و ت‡‡رک نمی‌ش‡‡ود‪،‬‬
‫وانگهی هر زمان خوابت می‌آی‡د بخ‡واب ك‡ه نفس ت‡و را هم ب‡ر ت‡و حقی اس‡ت‪ .‬و از‬
‫پیغمبر ‪ ‬روایت داریم كه هر كس نماز روز را به جهر بخواند با پشگل بزنیدش!‪.1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬مصّح ح كتاب نوشته است كه این روایت را به این لفظ جایی نیافتم‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫شیطان بعضی عبادت پیشگان را بدین گونه فریفته كه نماز شب زیاد می‌خوانند و‬
‫از شب زن‡‡ده داری و ن‡‡یز ادای نم‡‡از مس‡‡تحب روز بیش از ادای ف‡‡رایض ش‡‡ادمانند‪،‬‬
‫ش‡‡ب بی‡‡دار می‌مانن‡‡د و س‡‡پیده ك‡‡ه می‌زن‡‡د خوابش‡‡ان می‌ب‡‡رد و نم‡‡از صبح‌ش‡‡ان قض‡‡ا‬
‫می‌شود! یا به نماز جماعت صبح نمی‌رسند‪ ،‬یا روز خرد و خسته و خواب آلوده‌اند و‬
‫نمی‌توانند برای عائله‌شان كسب روزی نمایند‪ .‬عباد پیشه پیری به نام حس‡‡ین قزوی‡‡نی‬
‫را دیدم كه در جامع منصور (بغداد) زیاد قدم می‌زد‪ ،‬سبب پرسیدم‪ .‬گفت‪‌:‬برای آنك‡‡ه‬
‫چرتم نگیرد! اما شرع این را نخواسته‪ ،‬و پیغمبر ‪ ‬فرماید‪« :‬نفس ت‡‡و را هم ب‡‡ر ت‡‡و‬
‫حقی است هم شب برای عبادت برخ‡‡یز و هم بخ‡‡واب»‪ ،‬و ج‡‡ای دیگ‡‡ر فرم‡‡ود‪« :‬ب‡‡ر‬
‫شماست یک قربانی متوسط‪ ،‬هر كس دراین دین بر خود سخت بگیرد‪ ،‬آن سختگیری‬
‫مغلوبش می‌كند»‪ .‬و نیز آورده اند كه پیغمبر ‪ ‬وارد مسجد ش‡‡د و مالحظ‡‡ه ك‡‡رد ك‡‡ه‬
‫طنابی بین دو ستون بسته اند‪ ،‬پرسید این چیست؟ گفتند‪ :‬از آِن زینب است كه به نماز‬
‫دراز می‌ایستد و ه‡ر گ‡اه خس‡ته می‌ش‡ود ی‡ا سس‡ت می‌گ‡ردد دس‡ت ب‡ه این می‌گ‡یرد‪.‬‬
‫فرمود‪ :‬این طناب را باز كنید‪ ،‬و فرمود‪« :‬هر یک از شما با نشاط نماز بخوان‡‡د‪ ،‬ه‡‡ر‬
‫گاه سست و خسته شد بنشیند» (یعنی برای نم‡‡از مس‡‡تحب الزم نیس‡‡ت كس‡‡ی خ‡‡ود را‬
‫شكنجه بدهد)‪ .‬و از عایشه ل روایت است كه حضرت فرمود‪‌« :‬وق‡‡تی كس‡‡ی از ش‡‡ما‬
‫را چرت گرفت‪ ،‬بخوابد تا خوابش بپرد‪ ،‬زیرا كه بسا اگر به حال چرت نماز بخوان‡‡د‬
‫به جای آنكه خودش را دعا كند به خود دشنام بدهد!»‪( .‬این حدیث را بخاری و مس‡‡لم‬
‫هردو روایت نموده اند و حدیث قبلی را تنها بخاری نموده است)‪.‬‬
‫بی‌خوابی در عقل و بدن سوِء اثر دارد زیرا تجدید قوا الزم است‪ ،‬و اگ‡ر گوین‡ده‌ای‬
‫بگوید كه از برخی گذشتگان شب زنده داری منقول است‪ ،‬ج‡‡وابش این اس‡‡ت ك‡‡ه آن‡‡ان‬
‫بتدریج به این كار پرداخته بودن‡‡د ت‡‡ا ق‡‡ادر ب‡‡ه ش‡‡ب زن‡‡ده داری ش‡‡ده بودن‡‡د و اطمین‡‡ان‬
‫داشتند كه در عین شب بیداری به نماز جماعت صبح مهم می‌رسند‪ ،‬و از خواب قیلوله‬
‫(خ‡واب روز در ح‡دود ظه‡ر) هم كم‡ک می‌گرفتن‡د و خ‡وراک كم می‌خوردن‡د (ت‡ا كم‬
‫خواب شوند)‪ .‬پس از این هم‡‡ه‪ ،‬روایت ص‡‡حیحی ن‡‡داریم ك‡‡ه پیغم‡‡بر ‪ ‬تم‡‡ام ش‡‡ب را‬
‫بیدار مانده و هیچ نخوابیده باشد؛ و تنها سنت پیغمبر ‪ ‬است كه قابل پیروی است‪.‬‬
‫شیطان بعضی شب زنده دارای را هم بدین گونه می‌فریبد كه شب بیداری خود را‬
‫برای مردم حكایت می‌كند‪ ،‬مثال به این ص‡‡ورت ك‡‡ه میگوین‡‡د‪‌:‬فالن م‡‡ؤذن ب‡‡ه هنگ‡‡ام‬
‫اذان گفت! تا بدانند در آن موقع بیدار بوده؛ ك‡‡ه اگ‡‡ر ری‡‡ایی هم ب‡‡ه خ‡‡رج ن‡‡داده باش‡‡د‬
‫دست كم ثواب خود را كم كرده زیرا عملش را از «دیوان سّر» به «دی‡‡وان عالنی‡‡ه»‬
‫نقل می‌دهند‪.‬‬
‫ابلیس بعضی‌ها را چنین فریفته كه در مساجد برای عبادت مستحب تنه‡‡ا می‌مانن‡‡د‬
‫تا بدین گونه خود را به مردم بشناسانند‪ .‬از پیغم‡‡بر ‪ ‬نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه «به‡‡ترین نم‡‡از‬
‫مرد آن است كه در خانه خود بخواند اال نماز فرض»‪( .‬این حدیث را بخاری و مسلم‬
‫هردو آورده اند)‪ .‬و آورده اند كه عامر بن قیس اكراه داشت از آنك‡‡ه او را در مس‡‡جد‬
‫در حال نماز مستحبی خوان‡‡دن ببینن‡‡د ح‡‡ال آنك‡‡ه درم‡‡نزل روزی ه‡‡زار ركعت نم‡‡از‬
‫‪129‬‬ ‫باب هشتم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر عبادت پیشگان‬

‫می‌گزارد‪ ،‬و ابن ابی لیلی هرگاه مشغول نماز می‌بود و كس‡ی ب‡ر او وارد می‌ش‡د‪ ،‬او‬
‫[به عنوان استراحت] دراز می‌كشید‪.‬‬
‫بعضی عابدان را شیطان چنی فریفته كه میان مردم به گریه تظاهر می‌كنند‪ .‬البت‡‡ه‬
‫ممكن اس‡‡ت كس‡‡ی واقع ‡ًا‌نتوان‡‡د خ‡‡ود را نگ‡‡اه دارد ام‡‡ا اگ‡‡ر از كس‡‡ی ك‡‡ه می‌توان‡‡د‬
‫خودداری كند دیده شود در معرض ریاست‪ .‬از ابووائل نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه در خان‡‡ه حین‬
‫نماز آهسته می‌گریست اما اگر دنیا را ب‡‡ه وی می‌دانن‡‡د در حض‡‡ور كس‡‡ی آن ك‡‡ار را‬
‫نمی‌كرد‪ .‬از ایوب سختیانی نقل است كه هر گاه گری‡‡ه ب‡‡ر او غلب‡‡ه می‌نم‡‡ود از می‡‡ان‬
‫جمع بر می‌خاست‪.‬‬
‫شیطان بر بعضی از عبادت پیشگان ام‡‡ر را چ‡‡نین مش‡‡تبه ك‡‡رده ك‡‡ه ش‡‡ب و روز‬
‫نماز می‌خوانند ام‡‡ا در اص‡‡الح ی‡‡ک عیب نه‡‡ان ی‡‡ا درس‡‡ت ك‡‡ردن راه معیش‡‡ت خ‡‡ود‬
‫نظری نمی‌كنند‪ ،‬حال آنكه رعایت اینها از مستحبات فراوان اولی تر است‪.‬‬
‫شیطان قاریان قرآن را با تند خوانی می‌فریبد كه شایسته نیست‪ ،‬و اینكه از بعضی‬
‫گذشتگان نقل است كه درهر روز یا در ی‡‡ک ركعت ق‡‡رآن تالوت می‌ك‡‡رده ان‡‡د ن‡‡ادر‬
‫است‪ .‬و هر كه بر این كار مداومت نماید اگر چه خالفی نكرده اما اگ‡‡ر ترتی‡‡ل كن‡‡د و‬
‫آرام و با تأنی بخواند در نظر علما خوشتر اس‡‡ت چنانك‡‡ه از پیغم‡‡بر ‪ ‬روایت ك‡‡رده‬
‫اند‪« :‬هر كس در كمتر از سه روز قرآنی بخواند آن را نمی‌فهمد»‪.‬‬
‫و نیز شیطان بعضی قاریان را می‌فریبد كه شبها بر مناره صدا در صدا بیندازن‡‡د و‬
‫به آواز قرآن بخوانند این كار گذش‡ته از م‡ردم آزاری و خ‡واب دیگ‡ران را گ‡رفتن در‬
‫معرض ریا هم هست‪ ،‬برخی هم قرآن خواندنش‡ان را ب‡رای موق‡ع اذان و هنگ‡امی ك‡ه‬
‫مردم به مسجد می‌آیند می‌گذارند ك‡‡ه ببینندش‡‡ان‪ .‬مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪ :‬از چیزه‡‡ای عجیب ك‡‡ه‬
‫دیدم اینكه امام جماعتی بعد از نم‡‡از ص‡‡بح‪ ،‬مع‡‡وّذ تین (دو س‡‡وره‌آخر ق‡‡رآن) را خوان‡‡د‬
‫وسپس دعای ختم قرآن را خواند تا بپندارند یا بدانند ق‡‡رآن ختم ك‡‡رده اس‡‡ت‪ .‬ح‡‡ال آنك‡‡ه‬
‫روش پیشینیان این نبود‪ ،‬آنان عب‡‡ادات خ‡‡ویش را نهفت‡‡ه می‌داش‡‡تند‪ .‬مثال ربی‡‡ع بن خیثم‬
‫اعمالش همه پنهانی ب‡ود واگ‡ر كس‡ی وارد می‌ش‡د و او مش‡غول ق‡رائت ب‡ود پ‡ارچه‌ای‬
‫روی قرآن می‌افكند و آن را می‌پوشانید و و همچنین احمد بن حنبل قرآن زیاد می‌خواند‬
‫اما معلوم نمی‌شد كی ختم كرده است‪.‬‬
‫تلبيس شيطان عبادت پيشگان را در روزه‬
‫شیطان عده‌ای را با «صوم ابد» می‌فریبد كه البته اگر روزهایی را ك‡ه افط‡ار واجب‬
‫است [‌مثل عید فطر] روزه نگیرد‪ ،‬ك‡ار خالفی نك‡رده‪ ،‬ام‡ا از دو عیب خ‡الی نیس‡ت‬
‫یكی آنكه ضعیف می‌شود و از كسب معیشت و ادای وظیفه زناشویی ع‡‡اجز می‌مان‡‡د‬
‫و دو واجب را فدای یک مستحب می‌كند‪ ،‬دیگر اینكه [‌فض‡‡یلت روزه مس‡‡تحب را هم‬
‫از دست می‌دهد]‪ .‬چرا كه از پیغمبر ‪ ‬روایت كرده اند كه فرمود‪« :‬به‡‡ترین روزه‪،‬‬
‫روزه داود ‪ ‬بود كه ی‡ک روز در می‡ان روز می‌گ‡رفت»‪ .‬و در روایت دیگ‡ر آم‡ده‬
‫است به یک صحابی كه اصرار داشت روزه بگیرد فرمود‪« :‬یک روز بگ‡‡یر و ی‡‡ک‬
‫روز بخ‡‡ور»‪ .‬آن ص‡‡حابی گفت‪ :‬من ق‡‡درت بیش از این و به‡‡تر از این را هم دارم‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫فرم‡‡ود‪« :‬به‡‡تر از این روزه‌ای نیس‡‡ت»‪( .‬این روایت در ص‡‡حیح مس‡‡لم و ص‡‡حیح‬
‫بخاری آمده است)‪.‬‬
‫و اگر گفته شود كه بعضی پیشینیان دائم روزه بودند‪ ،‬جواب این است كه بسا آنان‬
‫می‌توانستند ضمن این كار به وظایف خانوادگی خود نیز برسند و یا خ‡‡ود خ‡‡انواده‌ای‬
‫نداشتند و نیازشان به كسب نبود و یا این كار را برای آخر عمر گذاشته بودند؛ به هر‬
‫حال آن سخن پیغمبر ‪ ‬كه «روزه‌ای باالتر از یک روز درمیان نیست» كالم فص‡‡ل‬
‫است [حرف را تمام كرده و بریده است]‪ .‬از قدما كسانی با كم خوراكی و بدخوراكی‬
‫روزه مدام گرفتند و آن در چشم و مغزشان اثر گذاش‡‡ت‪ ،‬ك‡‡ه ن‡‡وعی تقص‡‡یر در ح‡‡ق‬
‫نفس است و تحمیل فوق طاقت نفس كه جایز نیست‪.‬‬
‫گاه شایع می‌شود كه فالن عبادت پیشه همیش‡‡ه روزه دار اس‡‡ت‪ ،‬و او از این ش‡‡ایعه‬
‫اطالع یافته‪ ،‬دیگر جلو چش‡م م‡ردم افط‡ار نمی‌كن‡د مب‡ادا آن ج‡اه بش‡كند‪ .‬و این ن‡وعی‬
‫ریای پنهان است و اگر نظرش به اخالص باشد و پوشیدن احوال خود‪ ،‬باید جل‡‡و چش‡‡م‬
‫كسی كه او را روزه دار می‌دان‡‡د افط‡‡ار كن‡‡د و روزه‡ای بع‡د‪ ،‬اگ‡ر خواس‡ت ب‡ه روزه‬
‫داری ادامه دهد و اعالم ننماید [‌تا آن شایعه صوم ابد وی منتفی گردد]‌‪.‬‬
‫بعضی را شیطان وا می‌دارد ك‡‡ه روزه داری خ‡‡ود را اعالم نماین‡‡د‪ ،‬مثال می‌گوی‡‡د‌‪:‬‬
‫بیس‡‡ت س‡‡ال اس‡‡ت ك‡‡ه روزه نشكس‡‡ته‌ام‪ ،‬ب‡‡ا این تص‡‡ور ف‡‡ریب آم‡‡یز ك‡‡ه مقص‡‡ود من‬
‫راهنمایی دیگران است تا آنان نیز بمن اقتدا نماین‡‡د‪ .‬ام‡‡ا خ‡‡دا از نیت ومقص‡‡ود همگ‡‡ان‬
‫بهتر آگاه است! از سفیان ثوری ‪ /‬نقل است كه بنده به اعمال نیک در نه‡‡ان می‌پ‡‡ردازد‬
‫اما شیطان آن قدر وسوسه‌اش می‌نماید تا اظهار كند و عملش از دی‡‡وان س‡‡ر ب‡‡ه دی‡‡وان‬
‫عالنیه نقل یابد‪ .‬بعضی عبادت پیشگان فی المثل دوشنبه و پنجشنبه را روزه می‌گیرن‡‡د‬
‫و اگر به سفره دعوتشان كنند میگویند‪‌:‬امروز كه پنجشنبه اس‡‡ت! ومی خواه‡‡د برس‡‡اند‬
‫كه هر پنجش‡نبه روزه می‌گ‡یرم‪ ،‬و اگ‡ر ب‡ه ط‡ور س‡اده بگوی‡د ام‡روز روزه‌ام‪ ،‬این را‬
‫مص‡یبتی تلقی می‌كن‡د! و هم از این‡ان كس‡انی هس‡تند ك‡ه دیگ‡ران را ب‡ه دی‡ده خ‡واری‬
‫می‌نگرند كه ما روزه داریم و اینان نیستند‪ .‬بعضیشان در قید روزه دائم هست اما مقی‡‡د‬
‫افطار نیست كه از چه نانی است‪ ،‬ومواظب نگاه ح‡‡رام و س‡‡خن بیه‡‡وده ك‡‡ه از او س‡‡ر‬
‫می‌زند نیست و شیطان چنین می‌پنداراندش كه ثواب روز‌ه تو گناهت را می‌پوشاند‪.‬‬
‫تلبيس شيطان عبادت پيشگان را در حج‬
‫یک بار حج واجب تكلیف را ساقط می‌كند‪ .‬گاه كس‡‡ی ب‡‡دون رض‡‡ایت وال‡‡دین دوب‡‡اره‬
‫می‌رود و این خطاس‡ت‪ ،‬گ‡اه ب‡ه حج می‌رود در ح‡الی ك‡ه دی‡ون و مظ‡الم ب‡ر گ‡ردن‬
‫دارد‪ ،‬یا برای تفریح و گردش می‌رود‪ ،‬بعضی هم برای آنكه بگویند فالن كس حاجی‬
‫شده‪ .‬و اكثرًا ضمن راه در فرائض و طهارات‌ش‡‡ان كاس‡‡تیها پدی‡‡د می‌آی‡‡د و ب‡‡ا دله‡‡ای‬
‫چ‡‡ركین و پلی‡‡د و باطنه‡‡ای ناپ‡‡اک دور كعب‡‡ه گ‡‡رد می‌آین‡‡د و ابلیس‪ ،‬ظ‡‡اهری از حج‬
‫نشانشان می‌دهد و بدان می‌فریبدشان؛ حال آنكه مراد از حّج فقط اعم‡‡ال ب‡‡دنی نیس‡‡ت‬
‫بلكه نزدیک دل است به خداوند‪ ،‬و آن جز به قیام به تقوی شدنی نیست‪ .‬بس‡‡ا كس‡‡ا ب‡‡ه‬
‫مكه می‌رود تا دفعات حج خود را بیفزای‡‡د و مثال می‌گوی‡‡د‪ :‬من بیس‡‡ت ب‡‡ار «وق‡‡وف»‬
‫‪131‬‬ ‫باب هشتم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر عبادت پیشگان‬

‫داشته‌ام‪ .‬بسا كسان كه مجاور مكه می‌مانند بی‌آنكه ب‡‡ه پ‡‡اكیزگی ب‡‡اطن خ‡‡ود پرداخت‡‡ه‬
‫باشند‪ ،‬و همه همتشان مصروف آن اس‡‡ت‪ :‬ك‡‡ه فت‡‡وحی برس‡‡د ازه‡‡ر ج‡‡ا ك‡‡ه باش‡‡د‪ ،‬و‬
‫گهگاهی بگویند‪‌:‬بیست سال است كه مجاور بیت هللا‌ام‪ .‬مؤلف گوید‪ :‬و من خ‡‡ود دی‡‡دم‬
‫حج روانی كه در راه همدیگر را برای آب كتک می‌زدند و بر یكدیگر راه می‌بستند‪.‬‬
‫و شیطان جمعی حج روان را بدین گونه فریفته كه نمازشان فوت می‌شود و موق‡‡ع‬
‫معامله كم فروشی می‌كند به این گمان كه ثواب حج این هم‡‡ه را می‌پوش‡‡اند؛ و جمعی‬
‫را بدین گونه فریفته كه در مناسک‪ ،‬عمل به بدعت می‌كنند مثال در احرام ی‡‡ک دوش‬
‫را برهنه می‌گذارند تا آفت‡‡اب در س‡‡ر و ص‡‡ورت و پوس‡‡ت آن‡‡ان اث‡‡ری دارد و این را‬
‫وس‡‡یله خودنم‡‡ایی س‡‡ازند‪ .‬در روایت بخ‡‡اری آم‡‡ده اس‡‡ت ك‡‡ه پیغم‡‡بر ‪ ‬دی‡‡د كس‡‡ی‬
‫ریسمانی به گردن دیگری انداخته وی را طواف میدهد‪ ،‬حضرت آن ریس‡‡مان افس‡‡ار‬
‫مانند را برید‪ .‬در روایت دیگر آمده است كسی دیگری را در طواف ه‡‡دایت می‌ك‡‡رد‬
‫به این صورت كه رشته‌ای در بینی واره او افكنده می‌كشید‪ .‬حضرت فرمود‪ :‬او را با‬
‫دستت راهنمایی كن‪ .‬مؤلف گوید‪ :‬این دو حدیث متضمن نهی از بدعت آوری در دین‬
‫است ولو به قصد طاعت باشد‪.‬‬
‫شیطان بعضی را هم از راه «توكل» به شبهه انداخته‪ .‬كسی به امام احمد بن حنبل‬
‫‪ /‬گفت كه می‌خواهم متوكالنه بی‌زاد وتوشه قدم در راه مكه گذارم‪ .‬احمد گفت‪ ‌:‬خارج‬
‫از قافله ب‡‡رو‪ .‬گفت‪‌:‬ن‡‡ه‪ ،‬هم‡‡راه قافل‡‡ه خ‡‡واهم رفت‪ .‬احم‡‡د گفت‪ :‬پس ت‡‡و ب‡‡ر خ‡‡رجین‬
‫همسفران توكل كرده‌ای!‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر غازيان‬
‫شیطان عده زیادی را فریفته كه به نام جهاد بیرون می‌روند حال آنك‡‡ه نیتش‡‡ان ری‡‡ا و‬
‫خودس‡‡تایی اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‡‡ه ش‡‡ود فالن كس غ‡‡ازی [‌جنگج‡‡وی در راه خ‡‡دا] ی‡‡ا دالور‬
‫است‪ ،‬یا قصدش غنیمت می‌باش‡‡د‪ .‬م‡‡ردی از پیغم‡‡بر ‪ ‬می‌پرس‡‡ید ك‡‡ه كس‡‡انی ب‡‡رای‬
‫شجاعت نمایی می‌جنگند و گروهی به حمیت اهل و طایف‡ه و قبیل‡‡ه و بعض‡‡ی ب‡‡ه ری‡‡ا‬
‫(برای نظر مردم)‪ ،‬كدام از اینها «در راه خدا» محس‡‡وب اس‡‡ت؟ فرم‡‡ود‪ ‌:‬آن كس ك‡‡ه‬
‫می‌رزمد تا كلمه‌هللا برترین باشد‪ ،‬این جهاد در راه خداست‪( .‬این حدیث را بخاری و‬
‫مسلم روایت كرده‌اند)‪.‬‬
‫و نیز از قول ابن مسعود ‪ ‬آورده اند كه گفت‪ :‬بر شما باد كه عنوان شهید به ه‡‡ر‬
‫كس ندهید‪ ،‬بسا برای غنیمت كشته شده وبسا برای اسم درک ک‡‡ردن‪ ،‬وبعض‡‡ی ب‡‡رای‬
‫آنكه دی‡‡ده ش‡‡وند و مق‡ام م‡‡ورد توج‡‡ه م‡‡ردم بیابن‡‡د‪ .‬و از پیغم‡‡بر ‪ ‬روایت اس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫«روز قیامت سه كس را پیش از همه داوری می‌كنند‪‌:‬نخست كسی را كه كش‡‡ته ش‡‡ده‬
‫و شهادت یافته و خداوند نعمت‌هایش را ب‡‡دو ب‡‡ر می‌ش‡‡مارد و می‌پرس‡‡د‪ :‬در دنی‡‡ا چ‡‡ه‬
‫كردی؟ گوید‪ :‬درراه تو جنگی‡دم ت‡ا كش‡ته ش‡دم‪ ،‬خط‡اب آی‡د ك‡ه دروغ می‌گ‡ویی‪ ،‬ت‡و‬
‫جنگیدی تا بگویند دلیر است‪ ،‬و گفتند؛ و فرمان رسد ك‡‡ه ب‡‡ر ص‡‡ورت ب‡‡ه س‡‡وی آتش‬
‫بكشندش‪ .‬سپس عالم قاری را پیش می‌آورند وخداوند نعمتهایش را بدو بر می‌ش‡‡مارد‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫و می‌پرسد‪ :‬در دنیا چه كردی؟ گوی‡د‪ :‬علم ف‡را گ‡رفتم و ق‡رآن خوان‡دم و ب‡ه دیگ‡ران‬
‫آموختم‪ ،‬خطاب آید كه دروغ می‌گویی‪ ،‬تو علم آموختی تا بگویند عالم و قاری اس‡‡ت‪،‬‬
‫و گفتند؛ و فرمان رسد كه بر صورت به سوی آتش بكشندش‪ .‬سپس ثروتمن‡‡د دنی‡‡ادار‬
‫را پیش می‌آورند و خداوند نعمتهایش را بدو ب‡‡ر می‌ش‡‡مارد و می‌پرس‡‡د‪ :‬در دنی‡‡ا چ‡‡ه‬
‫كردی؟ می‌گوید‪ :‬در هر راهی كه مطابق رضای تو بود خرج كردم وانفاق ورزی‡‡دم‪،‬‬
‫خطاب آید كه دروغ می‌گویی‪ ،‬تو آن كارها را كردی كه بگویند سخاوتمند و نیكوكار‬
‫است‪ ،‬و گفتند؛ و فرمان رسد كه بر صورت به سوی آتش بكشندش»‪.‬‬
‫و در احوال عبدهللا بن مبارک آورده اند كه در جه‡اد ش‡ركت می‌ك‡رد و دالوران‡ه‬
‫می‌جنگید بی‌آنك‡‡ه كس‡‡ی بشناس‡‡دش‪ ،‬ت‡‡ا در اخالص‡‡ش خدش‡ه‌ای وارد نیای‡‡د؛ همچ‡‡نین‬
‫ابراهیم ادهم در جهاد شركت می‌كرد اما از غنیمت چیزی نمی‌گرفت تا اجرش زیاده‬
‫باشد‪.‬‬
‫ابلیس مجاهد را در باب غنایم می‌فریب‡‡د و او را برمی‌انگ‡‡یزد ك‡‡ه چ‡‡یزی ك‡‡ه ب‡‡دو‬
‫نمی‌رسد بردارد‪ ،‬بویژه كه كم دانش باشد و چنین بینگارد ك‡‡ه م‡‡ال ك‡‡افر را ه‡‡ر كس‬
‫برگیرد و رواس‡‡ت و ندان‡‡د ك‡‡ه خی‡‡انت در غ‡‡نیمت چ‡‡ه بالیی اس‡‡ت‪ .‬از اب‡‡وهریره ‪‬‬
‫روایت است كه چون خیبر را فتح كردیم به سیم و زر دست نیافتیم ام‡ا اثاث‡ه و جام‡ه‬
‫و خوراكی غنیمت گرفتیم‪ ،‬چون به سوی وادی روان شدیم غالم رسول هللا ناگهان به‬
‫تیری كشته شد‪ ،‬گفتیم‪ :‬یا رسول هللا‪ ،‬شهادت مب‡‡اركش ب‡‡اد! فرم‡‡ود‪« ‌:‬قس‡‡م ب‡‡ه آن ك‡‡ه‬
‫جان محمد در دست اوست‪ ،‬آن چادر باالپوشی ك‡ه ازغن‡ایم خی‡بر برداش‡ته ب‡ر تن او‬
‫شعله می‌كشد!» حاضران این را كه شنیدند صدا به ناله برداش‡‡تند و م‡‡ردی دو تس‡‡مه‬
‫كفش آورد و گفت‪ :‬من این را در جن‡‡گ خی‡‡بر برداش‡‡تم‪ ،‬حض‡‡رت فرم‡‡ود‪« :‬تس‡‡مه‬
‫كفشی از آتش‪ ،‬یا دو تسمه كفش از آ‌تش!»‪.‬‬
‫گاه غازی می‌داند كه برداشتن غنیمت بی‌آنكه داخل حساب تقسیم شود حرام است‪،‬‬
‫اما چیز زیادی است و نمی‌تواند از آن صرف نظر نماید‪ ،‬و بسا می‌پن‡‡دارد ك‡‡ه ث‡‡واب‬
‫جهادش آن گناه را می‌پوشاند [‌در حالی كه چنین نیست ‌] واینجاست ك‡‡ه ارزش و اث‡‡ر‬
‫علم و ایمان پدید می‌آید‪.‬‬
‫آورده اند ك‡ه در جن‡گ م‡داین مس‡لمانی چ‡یز بس‡یار ارزش‡مندی را آورد و روی‬
‫غن‡‡ایم ان‡‡داخت‪ .‬پرس‡‡یدند‪ :‬س‡‡همی ب‡‡رای خ‡‡ود برداش‡‡تی؟ گفت‪‌:‬اگ‡‡ر خ‡‡دا را ن‡‡اظر‬
‫نمی‌دانستم اصال آن را نزد شما نمی‌آوردم (مراد این است كه چیزی برنداشته‌ام‪ ،‬اگر‬
‫می‌خواستم همه‌اش را می‌بردم)‪ .‬از جوابش فهمیدند كه مرد گران پایه‌ای است‪ ،‬نامش‬
‫را پرسیدند‪ ،‬گفت‪ :‬به خدا نمی‌گویم مبادا ستایشم كنید؛ و خ‡‡ود من خ‡‡دا را می‌س‡‡تایم و‬
‫به ثوابی كه بده‡‡د خش‡‡نودم‪ .‬گوین‡‡د‪ :‬دنب‡‡الش كردن‡‡د و دانس‡‡تند ك‡‡ه ع‡امر بن عب‡‡دقیس‬
‫است‪.‬‬
‫تلبيس ابليس در امر به معروف و نهي از منكر‬
‫‪133‬‬ ‫باب هشتم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر عبادت پیشگان‬

‫كسی كه امر به معروف و نهی از منكر می‌كند یا عالم است تا جاهل‪ ،‬اگر عالم است‬
‫شیطان آن عمل را در چشم وی می‌آرای‡‡د و دچ‡‡ار عجب و ن‡‡امجویی می‌س‡‡ازدش‪ .‬از‬
‫زاهدی نقل است كه گوید‪‌:‬روزی منصور خلیفه درخطبه می‌گریست‪ ،‬مرا خشم ف‡‡رو‬
‫گرفت و با خود اندیشیدم كه چون از منبر فرود آمد كاره‡‡ای خالف ك‡‡ه از او می‌دانم‬
‫یک یک بر شمارم و پندش دهم‪ ،‬اما از اینكه میان مردم خلیفه را موعظ‡‡ه كنم و م‡‡را‬
‫ببینند و دچار عجب شوم‪ ،‬یا برای عملی (ریایی) كه صحیح نیست كشته شوم‪ ،‬خوشم‬
‫نیامد و خاموش بر جا ماندم‪.‬‬
‫و نیز شیطان عالمی را كه امر به معروف و نهی از منكر می‌كن‡‡د ممكن اس‡‡ت از‬
‫این راه بفریبد كه خشمش از ابتدای كار ی‡‡ا در اثن‡‡ای ك‡‡ار ب‡‡رای خ‡‡دا نباش‡‡د‪ ،‬چنانك‡‡ه‬
‫عمر بن عبدالعزیز به مردی گفت‌‪« :‬اگر خشمناک نبودم مجازاتت می‌ك‡‡ردم»‪ ،‬یع‡‡نی‬
‫ترسیدم از اینكه غضبم برای خدا با غضبم برای خودم درآمیخته باشد‪.‬‬
‫اما جاهلی كه امر به معروف ونهی از منكر كند بازیچ‡‡ه ش‡‡یطان اس‡‡ت و بیش از‬
‫آنكه درست كند خراب می‌كند‪ ،‬بسا از چیزی نهی می‌نماید كه باالجماع جایز اس‡‡ت و‬
‫بسا چیزی را منكر می‌شمارد كه ص‡‡احبش ب‡‡رای آن توجی‡‡ه دارد و ی‡‡ا طب‡‡ق بعض‡‡ی‬
‫مذاهب (فقهیی) و فتاوی رواست‪ .‬و نیز از باب نهی از منكر بس‡‡ا دِر خان‡‡ه م‡‡ردم را‬
‫می‌شكند ی‡ا از دیواره‡ا ب‡اال می‌كش‡د و م‡ردم را كت‡ک میزن‡د و فحش می‌ده‡د واگ‡ر‬
‫جوابش دهند از باب خودخواهی خشمگین می‌شود‪ ،‬و بسا چیزها را افشا می‌نماید ك‡‡ه‬
‫شرع امر به ستر آن كرده‪.‬‬
‫از امام احمد بن حنبل پرسیدند‪‌:‬اگر با كسانی چیزه‡‡ای منك‡‡ر مث‡‡ل س‡‡از و ش‡‡راب‬
‫باشد اما رویش را پوشیده باشند حكمش چیست؟ گفت‪‌:‬اگر رو پوشیده اس‡‡ت نبای‡‡د آن‬
‫را شكس‡‡ت (ب‡‡ه ش‡‡رط آنك‡‡ه پوش‡‡ش ض‡‡خیم باش‡‡د و از رو معل‡‡وم نباش‡‡د ك‡‡ه در زی‡‡ر‬
‫چیست)‪ .‬و درمورد صدایی كه به گ‡‡وش می‌رس‡‡د ام‡‡ا مح‡‡ل ب‡‡زم س‡‡از و آواز معل‡‡وم‬
‫نیست كجاست‪ ،‬پرسیدند‪ .‬احم‡‡د گفت‪ :‬وظیف‡‡ه ت‡‡و نیس‡‡ت ك‡‡ه از غ‡‡ایب جس‡‡تجو ك‡‡نی‪،‬‬
‫تفتیش مكن‪ .‬و نیز احمد فتوی داده است هر گاه بدانی كه حكومت اقامه حدود می‌كند‪،‬‬
‫منكر را به اطالع حكومت برسان‪.‬‬
‫و از فریبهای ش‡‡یطان یكی هم این اس‡‡ت ك‡‡ه نهی از منك‡‡ر كنن‡‡ده وق‡‡تی در جمعی‬
‫مینشیند خود را می‌ستاید و اهل منكر را می‌نكوه‡‡د و دش‡‡نام می‌ده‡‡د‪ ،‬ام‡‡ا بس‡‡ا در آن‬
‫حال كه او سخن می‌گوید آن اشخاص توبه ك‡‡رده باش‡‡ند و بس‡‡ا از خ‡‡ود او به‡‡تر ش‡‡ده‬
‫باشند كه آنان ن‡‡ادم ان‡‡د و این متك‡‡بر اس‡‡ت؛ گذش‡‡ته از اینك‡‡ه پ‡‡رده دری از مس‡‡لمانان‬
‫خوب نیست و پرده پوشی تا بتوان واجب است‪ .‬گاهی جاهالن به خی‡‡ال آنك‡‡ه ع‡‡ده‌ای‬
‫مشغول فعل منكر هستند‪ -‬بی‌آنكه محقق باشد‪ -‬به سرشان می‌ریزند و كتک می‌زنند و‬
‫ظروف می‌شكنند در حالی كه ع‡‡الم ب‡‡ه ف‡‡رض هم ك‡‡ه گم‡‡ان منك‡‡ری ب‡‡برد از ش‡‡رش‬
‫درم‡‡انی‪ .‬گذش‡‡تگان در نهی از منك‡‡ر ن‡‡ازک ك‡‡اری و لط‡‡ف ب‡‡ه خ‡‡رج می‌دادن‡‡د مثال‬
‫صله‌بن اشیم م‡‡ردی را دی‡‡د ك‡‡ه ب‡‡ا زنی ص‡‡حبت می‌كن‡‡د‪ ،‬گفت‪«‌:‬خ‡‡دا ش‡‡ما دو تن را‬
‫می‌بیند‪ ،‬ان شاء هللا ما را و شما را بپوشاند!» و بر ع‡‡ده‌ای از م‡‡ردان گذش‡‡ت ك‡‡ه ب‡‡ه‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫بازی و كار لغو سرگرم بودند گفت‪ ‌:‬ب‡‡رادران چ‡‡ه می‌گویی‡‡د درب‡‡اره كس‡‡ی ك‡‡ه قص‡‡د‬
‫سفری دارد و شب هم‡‡ه ش‡‡ب بخواب‡‡د و در ط‡‡ول روز ب‡‡ازی كن‡‡د‪ ،‬آی‡‡ا این آدم راهی‬
‫تواند طی نمود؟ یكی از آن میان متنبه شد و گفت‪ :‬دوستان! مقصودش م‡‡اییم؛ و توب‡‡ه‬
‫كرد و مصاحب آن نصیحت‌گر شد‪.‬‬
‫و نازک كاری و لطف به خرج دادن در نهی از منك‡‡ر ام‡‡یران و فرمانروای‡‡ان از‬
‫همه بایسته تر است‪ ،‬باید به آنان گفت كه ق‡‡در نعمت خ‡‡دای را بدانی‡‡د‪ ،‬و نعمت را ب‡‡ا‬
‫تشكر تداوم بدهید نه اینكه با معاصی استقبال كنید‪.‬‬
‫گاه ابلیس عبادت پیشه‌ای را از این راه می‌فریب‡‡د ك‡‡ه نهی از منك‡‡ر نكن‡‡د و بگوی‡‡د‬
‫امر به معروف و نهی از منكر كار شایستگان است و من خود ص‡‡الح نیس‡‡تم چگون‡‡ه‬
‫به دیگری امر و نهی نمایم‪ .‬و این غلط اس‡‡ت زی‡‡را ام‡‡ر ب‡‡ه مع‡‡روف و نهی ازمنك‡‡ر‬
‫واجب است ولو همان صفت بد در این شخص بوده باشد‪ .‬البته این هست كه ه‡‡ر گ‡‡اه‬
‫آدم پیراسته و بیگناهی نهی از منكر كند مؤثرتر خواهد بود و اگر آلوده باشد س‡‡خنش‬
‫را توان گفت اثر نیست‪ .‬ابن عقیل گوی‡‡د‪‌:‬در ای‡‡ام الق‡‡ائم اب‡‡وبكر اقف‡‡الی ب‡‡رای نهی از‬
‫منك‡‡ر قی‡‡ام ك‡‡رد و گ‡‡روهی از مش‡‡ایخ هم‡‡راه او ش‡‡دند ك‡‡ه همگی از دس‡‡ترنج خ‡‡ود‬
‫می‌خوردند همچون ابوبكر خباز كه از بس سر در تنور كرده ب‡‡ه آتش نگریس‡‡ته ب‡‡ود‬
‫كور شده بود‪ ...‬آدم صدقه بگیر و مستمری بگیر همراه بخود نكرد و آدمی كه اعمال‬
‫نیک و بد آمیخته دارد همراه خود نكرد و گفت‪ :‬هر گاه با لشكری مواجه ش‡‡ویم آدمی‬
‫كه ناخالصی دارد باعث هزیمت می‌شود‪.‬‬
 ‫باب نهم‬
‫در تلبيس ابليس بر زاهدان‬

‫شخص عامی نكوهش دنیا را از زبان قرآن و حدیث می‌شنود و بر آن می‌رود ك‡‡ه‬
‫نجات در ترک دنیاست و نمی‌داند آن دنیای مورد نكوهش چیست و كدام است‪ ،‬ابلیس‬
‫او را می‌فریبد كه در آخرت نخواهی رست جز با ترک دنیا‪ .‬پس ش‡‡خص ع‡امی س‡‡ر‬
‫ب‡‡ه ك‡‡وه و بیاب‡‡ان می‌گ‡‡ذارد و از جمع‡‡ه و جماع‡‡ات و دانش دی‡‡نی آم‡‡وختن مح‡‡روم‬
‫میگردد و همانند وحش می‌گردد با این تصور كه زهد راستین همین اس‡‡ت؛ مگ‡‡ر ن‡‡ه‬
‫اینكه فالن كس دیوانه و آواره شد و آن دیگری كوه نشین شده و آنج‡‡ا مش‡‡غل عب‡‡ادت‬
‫است؟ این شخص عامی بسا خانواده‌ای هم دارد كه رها می‌سازد یا مادری كه گریان‬
‫به جامی گذارد‪ .‬همو بسا چنانكه باید نمی‌داند نماز چیست و چ‡‡ه حق‡‡وقی ب‡‡ر گ‡‡ردنش‬
‫هست‪ ،‬به سبب نادانی و از خود راضی بودن شیطان بر او مسلط می‌گ‡‡ردد‪ .‬ه‡‡ر گ‡‡اه‬
‫صحبت فقیهی را در می‌یافت فقیه به او می‌فهمانی‡‡د ك‡‡ه دنی‡‡ا بذات‡‡ه ب‡‡د نیس‡‡ت‪ .‬نعم‡‡تی‬
‫است كه خدا به سبب آن بر ما منت نهاده و مایه ضروری بقای آدمی است و تحصیل‬
‫علم و حصول عبادت جز به آن میسر نگردد‪ ،‬دنیای مذموم آن است كه ب‡‡ه ن‡‡اروا ب‡‡ه‬
‫دست آرند و بیجا خرج كنند و خواستها و آرزوهای نامشروع نفس را بر آورن‡‡د‪ .‬ام‡‡ا‬
‫تنها سر به كوه و بیابان گذاشتن شرعًا ممنوع است‪ ،‬حتى پیغم‡‡بر ‪ ‬تنه‡‡ا خفتن م‡‡رد‬
‫را منع فرموده‪ ،‬و ترک جمعه و جماعات و دور شدن از عالم‡ان هم‡ه زی‡ان اس‡ت و‬
‫هیچ سودی ندارد؛ عالوه بر ع‡اق وال‡دین ش‡دن ك‡ه از گناه‡ان كب‡یره اس‡ت‪ .‬و اینك‡ه‬
‫بعضی در گذشته كوه نشین شده‌اند بسا خانواده‌ای نداشته اند و دس‡‡ته جمعی رفته‌ان‡‡د‪،‬‬
‫در چنین حالتی هم كارشان موردتأیید نبوده‪ ،‬چنانكه نقل است جمعی برای عبادت ب‡‡ه‬
‫كوه رفتند‪ ،‬سفیان ثوری به سراغشان رفت و بازشان گردانید‪.‬‬
‫از فریب‌های شیطان زاهدان را یكی هم این است كه آنان را از علم و رویگ‡‡ردان‬
‫ساخته به زهد مشغول می‌دارد‪ ،‬ح‡‡ال آنك‡‡ه علم برت‡‡ر اس‡‡ت زی‡‡را ك‡‡ه زاه‡‡د نفعش از‬
‫آستانه درش نمی‌گذرد اما وجود عالم برای دیگران سودمند است‪.‬‬
‫دیگر از فریبهای شیطان آن است كه به زاهد چنین می‌باوراند ك‡‡ه زه‡‡د در ت‡‡رک‬
‫مباحات است‪ .‬زاهد باشد كه چیزی جز نان جو نخورد و عمری می‡‡وه نچش‡‡د و ی‡‡ا آن‬
 ‫قدر كم خوراكی بكشد كه تنش خشک شود و خودرا با پشمینه پوشی [در هوای گرم ‌]‬
‫و آب خنک نخوردن شكنجه ده‡‡د‪ .‬روش پی‡‡امبر ‪ ‬و ص‡‡حابه و ت‡‡ابعین چ‡‡نین نب‡‡وده‬
‫است‪ ،‬زیرا كه هر گاه چیزی می‌یافتند می‌خوردند پیغم‡بر ‪ ‬گوش‡ت می‡ل می‌ك‡رد و‬
‫آن را دوست داشت‪ ،‬گاه مرغ می‌خورد و شیرینی دوست داشت و ب‡‡رایش آب خن‡‡ک‬
‫و گوارا تهیه می‌كردند و آب شب مانده [تص‡‡فیه ش‡‡ده و ت‡‡ه نش‡‡ین ش‡‡ده در ك‡‡وزه ‌] را‬
‫ترجیح می‌داد و می‌فرمود آب روان (گل آلود) معده را می‌آزارد و نمی‌گوارد و رف‡‡ع‬
‫تشنگی نمی‌كن‡د‪ .‬آورده ان‡د ك‡ه یكی گفت‪ :‬من خ‡بیص [‌خ‡وراكی از خرم‡ا و روغن ‌]‬
‫نخوردم ك‡ه ش‡كر آن نت‡وانم گ‡زارد‪ .‬حس‡ن بص‡ری این س‡خن را ش‡نید و گفت‪‌:‬زهی‬
‫نادانان! مگر شكر آب خن‡ک ب‡ه ج‡ای ت‡وانی آورد؟ س‡فیان ث‡وری در س‡فره س‡فرش‬
‫گوشت بریان و فالوذج می‌برد‪ .‬انسان باید بداند كه ب‡‡دن ب‡‡اركش اوس‡‡ت و بای‡‡د ب‡‡ا آن‬
‫مدارا كند تا به مقصد برسد و لذا باید از دو جانب افراط و تفریط پرهیز داشت‪.‬‬
‫و باید دانست كه طبایع انسانی گونه گون است‪ ،‬عرب با پشمینه پوشی و شیر تنها‬
‫خوردن می‌تواند تاب بیاورد‪ ،‬همچنین اند اهل سواد و روس‡‡تاییان‪ ،‬این‡‡ان را از ب‡‡ابت‬
‫چنین زندگانی مالمت نمی‌كنیم‪ .‬اما بدن ن‡از پ‡رورده را ب‡ه س‡ختی ان‡داختن و آزردن‬
‫جای مالمت است‪ .‬زهد و پارسایی این در حدی است كه در خوردن به اسراف نكشد‬
‫و دچ‡‡ار خ‡‡واب آل‡‡ودگی و تنبلی نش‡‡ود؛ و الزم‡‡ه آن این اس‡‡ت ك‡‡ه بدان‡‡د ك‡‡ه ت‡‡رک‬
‫مشتهیات (حالل) تا چه حد بی‌ضرر است‪ ،‬همان قدِر معتدل را در پیش گیرد و خ‡‡ود‬
‫را نیازارد‪ .‬بعضی پنداشته‌اند كه نان تهی برای حفظ بدن كفایت است‪ ،‬حال آنكه ب‡‡دن‬
‫به اقتضای شرایط به ترش و شیرین و گ‡‡رم وس‡‡رد و ق‡‡ابض و ملین احتی‡‡اج دارد‪ ،‬و‬
‫نباید قول امثال حارث محاسبی و ابوطالب مكی را در تقلی‡‡ل طع‡‡ام و ت‡‡رک مباح‡‡ات‬
‫شنید زیرا شارع و صحابه‌اش چنان نگفت‡‡ه ان‡‡د و نك‡‡رده ان‡‡د‪ .‬ابن عقی‡‡ل گوی‡‡د‪‌:‬چق‡‡در‬
‫شگفت انگیز است كار تدین شما‪ ،‬یا هواپرست و پر هوس هستید ی‡‡ا راه‡‡بی از خ‡‡ود‬
‫دین آورده؛ یا در بازی و دلخواه دامنكش‡ان و ب‡ه ن‡از خرام‡ان‪ ،‬ی‡ا در گوش‡ه مس‡اجد‬
‫دست شسته از زندگی و خانمان؛ چرا طبق عقل و شرع خدا را نمی‌پرستید؟‬
‫و از فریب‌های ابلیس این اس‡‡ت ك‡‡ه زه‡‡د عب‡‡ارت اس‡‡ت از قن‡‡اعت ب‡‡ه پس‡ت‌ترین‬
‫خوراک و پوشاک و بس؛ اما همین متزهداْن جاه طلب و ریاست جوی اند و خواهان‬
‫اینكه امیران به مالقاتشان بشتابند‪ ،‬و همینان هنگام دیدار توانگر را ب‡‡ر ن‡‡دار ت‡‡رجیح‬
‫‪137‬‬ ‫باب نهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر زاهدان‬

‫می‌دهند و اگر هم ام‡‡وال اه‡‡دایی را رد كنن‡‡د ب‡‡ه خ‡‡اطر حب ج‡‡اه و دس‡‡ت بوس‡‡ی رد‬
‫می‌کنند كه این غایت دنیا پرستان و دنیا پرستی تواند بود‪.‬‬
‫و از فریب‌ه‡‡ای ابلیس ریاك‡‡اری نه‡‡ان اس‡‡ت‪ .‬ریاكاریه‡‡ای آش‡‡كار همچ‡‡ون الغ‡‡ر‬
‫داشتن تن و زرد جهرگی و ژولیدگی وصدا را نازک ولرزان ساختن و نم‡‡از و نی‡‡از‬
‫فراوان نمودن‪ ...‬نهفتنی نیست اما شیطان به خفی تر از این اشارت می‌كن‡‡د و فرم‡‡ان‬
‫می‌دهد و آن را یا در نیت است كه «إّنما األعمال بالنيات»‪ ،‬و مال‡‡ک بن دین‡‡ار ب‡‡رای‬
‫چنین موردی گفته است ك ‌ه «هر كه صادق نیس‡‡ت گ‡‡و خ‡‡ود را بیه‡‡وده می‌ازارا!» و‬
‫یوس‡‡ف بن اس‡‡باط گفت‪« :‬ص‡‡دق عم‡‡ل بیاموزی‡‡د ك‡‡ه من در بیس‡‡ت و دو س‡‡ال آن را‬
‫بیاموختم»‪ .‬و از ابراهیم بن دهم نقل است كه راه‡‡بی س‡‡معان ن‡‡ام در دی‡‡ری دی‡‡دم ك‡‡ه‬
‫خوراكش ش‡‡بی ی‡‡ک دان‡‡ه نخ‡‡ود ب‡‡ود و افت‡‡اد س‡‡ال در آن دی‡‡ر زیس‡‡ته‪ .‬از او پرس‡‡یدم‬
‫چگونه با این یک نخود زنده می‌مانی؟ گفت‪ :‬به دلخوشی مردانی كه س‡‡الی ی‡‡ک ب‡‡ار‬
‫به زیارت و طواف صومعه‌ام می‌آیند و هر گاه از عبادت و ریاض‡‡ت خس‡‡ته می‌ش‡‡وم‬
‫با یاد آنساعت نش‡‡اطی می‌ی‡‡ابم و س‡‡توه نمی‌آیم‪ .‬اب‡‡راهیم گوی‡‡د‪ :‬ه‡‡ر دان‡‡ه نخ‡‡ود او را‬
‫ترسایان از باب تبرک از من ب‡‡ه ی‡‡ک دین‡‡ار خریدن‡‡د او گفت‪ :‬اگ‡‡ر چان‡‡ه م‡‡یزدی ب‡‡ه‬
‫هزار دینار هم می‌خریدند! ابراهیم گوید‪ :‬آن پیر ترسا س‡‡پس ب‡‡ه من گفت‪ :‬این ع‡‡زت‬
‫من است كه براستی خدا را نمی‌پرستم‪ ،‬پس بنگ‡‡ر ب‡‡اعزت آنك‡‡ه می‌پرس‡‡تیش چگون‡‡ه‬
‫خواهی بود و به كجا خواهی برسید! ای مسلمان به پروردگارت روی كن!‪.‬‬
‫و از ترس ریا بوده است كه صالحان اعمال خویش پنهان می‌داشته اند و حتى ب‡‡ر‬
‫خالف وانموده اند‪ ،‬چنانكه ابن سیرین روزها می‌خندی‡‡د وش‡‡بها می‌گریس‡‡ت‪ ،‬و ای‡‡وب‬
‫سختیانی بر خالف پارسایان آن عصر كه دامن جامه‌شان كوتاه بود‪ ،‬جامه‌ای ب‡‡ا دامن‬
‫بلن‡‡د می‌پوش‡‡ید‪ ،‬و ن‡‡زد ابن ادهم موق‡‡ع مریض‡‡ی هم خ‡‡وراک زم‡‡ان س‡‡المتش را‬
‫می‌نهادن‡‡د‪ ...‬و از یزی‡‡د بن مرث‡‡د نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه چ‡‡ون ش‡‡نید ابوالولی‡‡د بن عب‡‡دالملک‬
‫والیتش بدهد پوستی پشت و رو پوشید ونان و استخوانی به دس‡ت گرفت‡ه و س‡ر و پ‡ا‬
‫برهنه بیرون آمده در كوچه به خوردن مشغول شد‪ ،‬تا خبر به ابوالولید دادند كه یزی‡‡د‬
‫بن مرثد دیوانه شده و دست از او برداشت! و امثال این داستان زیاد است‪.‬‬
‫از زاهدان كس هست ك‡ه در ظ‡اهر و ب‡اطن پارساس‡ت ام‡ا هم‡ان ق‡‡در ك‡ه زن و‬
‫فرزن‡‡د ی‡‡ا دوس‡‡تانش از پارس‡‡ایی از او مطلعن‡‡د س‡‡ختیهای ریاض‡‡ت را ب‡‡ر او گ‡‡وارا‬
‫می‌س‡‡ازد؛ پس ب‡‡ه خ‡‡اطر اخالص بای‡‡د ب‡‡ه ان‡‡دازه‌ای ك‡‡ه نزدیك‡‡ترش كس‡‡انش او را‬
‫ریاضتكش نشناسند نزد آنان غذا بخورد‪ .‬از داود بن ابی هند نقل است كه بیست س‡‡ال‬
‫روزه می‌گرفت وخانواده‌اش نمی‌دانستند زیرا خوراک چاشتش را از منزل با خود به‬
‫بازار می‌برد و آنجا صدقه میداد‪ ،‬اهل بازار می‌پنداشتند ك‡ه در م‡نزل غ‡ذا خ‡ورده و‬
‫اهل خانه می‌پنداشتند كه در بازار چاشت كرده است‪.‬‬
‫از زهدورزان كس باشد كه از لذت انزوا گزیدن و عزلت جستن در مسجد یا رباط یا‬
‫كوه قّوت گیرد‪ ،‬و گوید ترسم كه اگ‡ر از گوش‡ته‌گیری ب‡ه در آیم منك‡رات بینم‪ ،‬و در این‬
‫سخن مقاصدی دارد از جمله كبر ورزیدن وتحقیر م‡ردم‪ ،‬دیگ‡ر اینك‡ه بیم دارد آن گون‡ه‬
‫كه انتظار دارد خدمتش نكنند‪ ،‬دیگر اینكه ب‡ا ب‡ر كن‡ار ب‡ودن از م‡ردم حی‡ثیت م‡وقعیتش‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫محفوظ است و اگر با دید آید و ب‡ه م‡ردم در آم‡یزد آن ش‡كوه و هیبت ب‡رود‪ ،‬و چ‡ه بس‡ا‬
‫سبب روی نهفتش آن است كه نادانی و عیب‌های خویش از چشم خلق نهان دارد‪.‬‬
‫چنین آدمی را به دیدارش می‌آیند و بازدید نمی‌كند و ب‡‡ه عی‡‡ادت م‡‡ریض و تش‡‡ییع‬
‫جنازه نمی‌رود‪ ،‬و امیران به مالقاتش می‌شتابند و ع‡‡وام ب‡‡ر او گ‡‡رد می‌آین‡‡د ودس‡‡تش‬
‫می‌بوسند و مریدانش به آن متعذر می‌شوند كه عادت شیخ ما بر این است‪ ،‬مع‡‡ذورش‬
‫دارید! این چه عادت است كه خالف دیانت است؟ این شخص اگر نیازی برایش پیش‬
‫آید یا گرس‡‡نه باش‡‡د و كس پیش‡‡ش نباش‡‡د ك‡‡ه ب‡‡رای خری‡‡د بفرس‡‡تد ب‡‡ه مالحظ‡‡ه ن‡‡ام و‬
‫مانوسی كه به هم زده برای آنكه مردم نیاید و ش‡‡كوه و هیبتش ن‡‡رود گرس‡‡نه می‌مان‡‡د‬
‫وبه بازار وارد نمی‌شود‪ ،‬حال آنكه پیغم‡بر ‪ ‬شخص‡ًا ب‡ه ب‡ازار می‌رفت و مایحت‡اج‬
‫خ‡‡ویش را می‌خری‡‡د و خ‡‡ود ب‡‡ه خان‡‡ه می‌ب‡‡رد‪ ،‬و اب‡‡وبكر ‪ ‬روی دوش خ‡‡ود جام‡‡ه‬
‫می‌ف‡‡روخت‪ .‬و از عبدهللا بن س‡‡الم نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه روی س‡‡رش پش‡‡ته‌ای ه‡‡یزم حم‡‡ل‬
‫می‌كرد گفتند‪ :‬تو كه از این كار بی‌نیازی‪ ،‬پاسخ داد‪ :‬می‌خواهم ك‡بر خ‡ود ب‡ا این دف‡‡ع‬
‫كنم كه از پیغمبر ‪ ‬شنیدم می‌فرمود‪« :‬هر كه را به اندازه یک ذره كبر در دل است‬
‫وارد بهشت نمی‌شد»‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬آنچه در باب خری‡‡د از ب‡‡ازار نوش‡‡تم ك‡‡ه پیغم‡‡بر ‪ ‬و ص‡‡حابه ب‡‡دان‬
‫عمل می‌كردند عادتی است كه همچون لباس و غیره تغییر كرده و امروز به نظر من‬
‫عالم نباید ب‡رای خری‡د ب‡رود و رون‡ق علم را ن‡زد ج‡اهالن كم كن‡د ك‡ه تعظیم علم از‬
‫واجبات است و این اندازه را ریا نتوان نامید كه از ب‡‡ابت حف‡‡ظ هیبت علم‡‡ا در قل‡‡وب‬
‫عامه است و مانعی ندارد‪ .‬اوزاعی گوید‪« ‌:‬ما پیشتر م‡‡زاح می‌ك‡‡ردیم و می‌خندی‡‡دیم‪،‬‬
‫حال كه مقتدا گردیده ایم به نظر من دیگر آن شوخی و خنده بر ما روا نیس‡‡ت»‪ .‬و از‬
‫ابراهیم ادهم نقل است كه با یارانش نشس‡‡ته ب‡‡ود و می‌گفتن‡‡د و می‌خندیدن‡‡د‪ ،‬كس‡‡ی در‬
‫زد‪ .‬ابراهیم گفت‪ :‬خاموش و آرام باشید! گفتن‡‡د‪ :‬م‡‡ا را ری‡‡ا می‌آم‡‡وزی؟ گفت‪ ‌:‬خ‡‡وش‬
‫ندارم كه به سبب شما جمعی در معصیت بیفتند [‌یعنی غیبت شما را بكنند‪ ،‬یا خن‡‡ده و‬
‫شوخی و اتالف وقت را به تبع شما رفتار همیشگی خود كنند]‌‪.‬‬
‫از این متزهدان كس باشد كه هرگز جامه ن‡‡رم نپوش‡‡د ت‡‡ا آب‡‡روی زه‡‡دش محف‡‡وظ‬
‫ماند‪ ،‬و اگر جان بسپرد نزد مردم نان نخورد‪ ،‬و خویش را به جهد از لبخند زندن باز‬
‫دارد تا به خنده چه رسد‪ .‬و شیطان ب‡‡دو چ‡‡نین باوران‡‡د ك‡‡ه این اص‡‡الح اخالق اس‡‡ت‪،‬‬
‫حال آنكه چیزی نیست جز ریاكاری؛ همو كه سرافكنده است و مح‡‡زون می‌نمای‡‡د در‬
‫خلوت شیر درنده است‪.‬‬
‫پیشینیان آنچه مایه انگشت نشان شدن بود از خود دف‡‡ع می‌كردن‡د ت‡ا م‡ورد توج‡ه و‬
‫اشاره نباشند و از ج‡ای ك‡ه چ‡نین وض‡عی برایش‡ان پیش می‌آم‡د می‌گریختن‡د‪ .‬چنانك‡ه‬
‫وقتی یوسف بن اسباط را در مصیصه (شام) شناختند‪ ،‬شهر را به سرعت ترک كرد و‬
‫گفت‪ :‬دل من با این حال چگونه بر جای می‌ماند؟‬
‫از متزه‡‡دان كس‡‡انی لب‡‡اس ژن‡‡ده می‌پوش‡‡ند و آن را نمی‌دوزن‡‡د و عمام‡‡ه خ‡‡ود را‬
‫صاف نمی‌كنند و ریش خود را شانه نمی‌زنند‪ ،‬یع‡‡نی م‡‡ا را از دنی‡‡ا نص‡‡یبی نیس‡‡ت و‬
‫‪139‬‬ ‫باب نهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر زاهدان‬

‫نمی‌خواهیم‪ .‬این نیز از اب‡‡واب ریاس‡‡ت‪ ،‬زی‡‡را پیغم‡‡بر ‪ ‬و اص‡‡حابش چ‡‡نین نبودن‡‡د‪.‬‬
‫حضرت ریش خود را شانه می‌زد و صاف می‌كرد و در آینه می‌نگریست‪ ،‬ب‡‡ر م‡‡وی‬
‫سرش روغن می‌مالید‪ ،‬و عط‡‡ر اس‡‡تعمال می‌ك‡‡رد‪ ،‬و پیداس‡‡ت ك‡‡ه از هم‡‡ه بیش‡‡تر ب‡‡ه‬
‫آخرت توجه داشت‪ .‬همچنین ابوبكر و عمر ب خضاب می‌كردن‡‡د و ه‡‡ر ك‡‡ه از س‡‡نت‬
‫پیغمبر‪ ‬و رفتار بزرگان صحابه پایه ادعا را باالتر ببرد قابل اعتنا نیست‪.‬‬
‫و نیز از زاهدان كسان باشند كه خاموشی پیش گیرند و از آم‡‡یزیش ب‡‡ا اه‡‡ل خان‡‡ه‬
‫دوری گزینند و با عبوس و گ‡‡رفتگی روح آن‡‡ان را بیازارن‡‡د‪ ،‬و گفت‡‡ار پیغم‡‡بر ‪ ‬را‬
‫فراموش كنند كه «خانوداه ات را بر تو حقی است»‪ .‬خود حضرت شوخی می‌ك‡‡رد و‬
‫با اطفال بازی می‌كرد و با زنانش گفتگو می‌نمود‪ ،‬و آورده اند كه با عایشه ل مسابقه‬
‫گذاشت و بدین گونه اخالق لطیف بسیار داش‡‡ت ام‡‡ا این زاه‡‡د ترش‡‡روی ن‡‡ادان زنش‬
‫گویی بیوه است و بچگانش هم در زندگی او یتیم‌ان‡‡د‪ ،‬و این را دلمش‡‡غولی ب‡‡ه آخ‡‡رت‬
‫می‌نامد و نمی‌داند كه روگشادگی با اهل خان‡‡ه عم‡‡ل آخ‡‡رتی اس‡‡ت‪ .‬و روایت ص‡‡حیح‬
‫است كه حضرت رسول ‪ ‬به جابر فرمود‪ ‌:‬چرا با دختر بكری ازدواج نكردی كه با‬
‫هم شوخی و بازی كنید؟ خشكی این گونه زهدورزان به جایی می‌رسد ك‡ه همبس‡تری‬
‫ب‡‡ا عی‡‡ال را هم ت‡‡رک می‌كنن‡‡د و ام‡‡ر واج‡‡بی را ب‡‡ه خ‡‡اطر اعم‡‡ال ن‡‡اواجب و خالف‬
‫رضای خدا مهمل می‌گذارند‪.‬‬
‫از زاهدان كس باشد كه از اعمال خود گرفتار عجب شود واگر بگویند ك‡‡ه ت‡‡و از‬
‫اوتادی‪ ،‬باور كند‪ .‬و هم از اینان كس باشد كه منتظر ظهور كرامت است از خ‡‡ودش؛‬
‫چنانكه پندارد تواند بر آب راه پیمود‪ .‬و اگر برای امری دعا كند و مستجاب نشود در‬
‫باطن برآشفته گردد؛ گویی اجیری بوده كه مزد می‌طلبد‪ .‬واگر فهم داش‡‡ت می‌دانس‡‡ت‬
‫كه بنده را بابت عملی كه می‌كند بر مالكش منتی نیست و تازه بابت توفیق عم‡‡ل بای‡‡د‬
‫ش‡‡كر هم بگ‡‡زارد و ع‡‡ذر تقص‡‡یر هم بخواه‡‡د‪ .‬چنانك‡‡ه از رابع‡‡ه پرس‡‡یدند‪ ‌:‬آی‡‡ا عملی‬
‫كرده‌ای كه به نظر خودت مقبول درگاه افتاده باشد؟ گفت‪ :‬از آن بیمن‡‡اكم ك‡‡ه عملم را‬
‫بر من برگردانند‪.‬‬
‫و هم از كم دانش‡‡ی بعض‡‡ی زاه‡‡دان اس‡‡ت ك‡‡ه ش‡‡یطان وادارش‡‡ان می‌كن‡‡د ك‡‡ه ب‡‡ه‬
‫«واقعات» خود عمل كنند و گوش به فقیه نسپارند‪ .‬ابن عقی‡‡ل گفت‪ :‬ابواس‡‡حاق خ‡‡ّراز‬
‫مرد صالحی بود و نخس‡‡تین كس‡‡ی اس‡‡ت ك‡‡ه كالم خ‡‡دا را ب‡‡ه من آم‡‡وخت‪ ،‬او ع‡‡ادت‬
‫داشت كه در گفتگوی روزمره از آیات قرآن استفاده می‌كرد و هر چه می‌پرسیدند ب‡‡ا‬
‫‪1‬‬
‫آیه‌ای پاسخ می‌داد‪ .‬مثال عصر ماه رمضان به پسرش می‌گفت‪ِ﴿ :‬م ۢن َبۡق ِلَه ا َو ِقَّثٓاِئَه ا﴾‬
‫[البقرة‪ ، ]61 :‬مقصودش آن بود كه برای افطارش س‡‡بزی بخرن‡‡د‪ ...‬ابن عقی‡‡ل گوی‡‡د‪:‬‬
‫بدو گفتم‪ :‬این كار را نكن كه توهین به قرآن است و گناه است و بدان می‌مان‡‡د ك‡‡ه در‬
‫ورق قرآن سدر و اشنان بریزند و بپیچند؛ اما نش‡نید و از من رنجی‡د و ت‡رک آش‡نایی‬
‫گفت‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬سورة بقره‪ ،‬آیة ‪ .61‬یعنی‪« :‬از سبزیش و خیارش»‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫و نیز زاهدان كم دانش بر اساس بعضی مسموعات فتوا دهد‪ .‬اب‡‡وحكیم اب‡‡راهیم بن‬
‫دینار فقیه ب‡‡رای مؤل‡‡ف حك‡‡ایت ك‡‡رد ك‡‡ه كس‡‡ی پرس‡‡ید اگ‡‡ر زنی پس از طالق س‡‡وم‬
‫پسری بزاید [‌بدون محلل] بر شوهرش حالل اس‡ت؟ گفتم‪ :‬ن‡ه؛ زاه‡دی عام‡ه پس‡ند و‬
‫نامدار نزد من نشسته بود‪ ،‬گفت‪ :‬حالل است! گفتم‪ :‬این فتوی را كسی نداده‪ ،‬گفت‪ :‬از‬
‫اینجا (بغداد) تا بصره از من مسأله پرسیده اند چنین فتوی داده‌ام‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬ب‡‡بین حب ج‡‡اه و خ‡‡وف اینك‡‡ه بگوین‡‡د‪« ‌:‬نمی دان‡‡د» چ‡‡ه ب‡‡ر س‡‡ر آدم‬
‫جاهل می‌آورد! پیشینیاْن زهدان كم دانش را از فتوا دادن منع می‌كردند‪ ،‬اگ‡‡ر ام‡‡روز‬
‫[زمان مؤلف] را می‌دیدند چه می‌گفتند كه طبق «واقعات» زاهدان فتوا داده می‌شود‪.‬‬
‫نقل است كه احمد بن حنبل با فتوا دادن احمد بن حرب زاهد مخالف بود‪.‬‬
‫از جمل‡‡ه فریبه‡‡ای ابلیس ب‡‡ر زاه‡‡دان یكی هم این اس‡‡ت ك‡‡ه این‡‡ان عالم‡‡ان را‬
‫نمی‌نكوهند كه مراد از علم عمل است‪ ،‬و این ندانسته اند كه علم روشنایی دل است و‬
‫هر گاه مقام عالم را كه در حفظ شریعت تالی مقام انبیا است شناخته بودند خود را در‬
‫قی‡اس ب‡ا عالم‡ان چ‡ون الل در براب‡ر گوی‡ا و ك‡ور در براب‡ر بین‡ا می‌ش‡مردند‪ .‬و در‬
‫صحیح مسلم و بخاری آم‡‡ده اس‡‡ت ك‡‡ه پیغم‡‡بر ‪ ‬ب‡‡ه علی ‪ ‬فرم‡‡ود‪« :‬اگ‡‡ر خ‡‡دا ب‡‡ه‬
‫توسط تو تنه یک تن را هدایت كند برای تو از چارپایان سرخ موی بهتر است»‪.‬‬
‫و از عیب‌ها كه زاهدان بر عالمان می‌نهند استفاده از مباحات است كه عالم ب‡‡ا آن‬
‫خود را تقویت می‌نماید تا تحصیل و تدریس علم كند همچ‡‡نین ب‡‡ر عالم‡‡ان ای‡‡راد م‡‡ال‬
‫اندوزی می‌گیرند‪ ،‬و اگر دانستند كه مباح یعنی چه‪ ،‬جای ایراد نبود‪ .‬نهایت این اس‡‡ت‬
‫كه فالن ع‡‡الم ت‡‡رک اولی ك‡‡رده اس‡‡ت‪ ،‬كس‡‡ی ك‡‡ه نم‡‡از ش‡‡ب می‌خوان‡‡د نمی‌توان‡‡د ب‡‡ه‬
‫دیگری بگوید تو چرا تنها فریضه گزاردی و خفتی‪.‬‬
‫چنانك‡‡ه از ح‡‡اتم اص‡‡م بلخی نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه هم‡‡راه سیص‡‡د و بیس‡‡ت مری‡‡د ب‡‡ه حج‬
‫می‌رفت بی‌آنكه خ‡‡رجین توش‡‡ه و طع‡‡امی هم‡‡راه داش‡‡ته باش‡‡ند‪ ،‬وق‡‡تی ب‡‡ه ری رس‡‡ید‬
‫گفتندش كه فالن عالم مریض است‪ ،‬به عیادت رفت و چون خانه آن ع‡‡الم را آراس‡‡ته‬
‫و بزرگ و پر كاال دید‪ ،‬چندان بر وی طعنه راند كه م‡‡ریض مریض‡‡تر ش‡‡د‪ .‬ح‡‡اتم از‬
‫آنجا به قزوین رفت و با عالم آن شهر ن‡‡یز ش‡‡بیه هم‡‡ان م‡‡اجرا را داش‡‡ت و چ‡‡ون ب‡‡ه‬
‫مدینه رسید و آن خانه‌های پرشكوه را دید پرسید قصر رس‡ول هللا ‪ ‬كجاس‡ت ك‡ه دو‬
‫ركعت نماز بخوانم؟ گفتند‪ :‬رس‡‡ول هللا ‪ ‬قص‡‡ر نداش‡‡ت و در ك‡‡وخ می‌نشس‡‡ت گفت‪:‬‬
‫پس قصر یارانش را نشان بدهی‡‡د‪ .‬گفتن‡‡د‪ :‬آنه‡‡ا ن‡‡یز ك‡‡وخ نش‡‡ین بودن‡‡د‪ .‬گفت‪ :‬پس این‬
‫شهر فرعون است نه شهر پیغمبر ‪ ،‬مگر نه اینكه خدا فرموده است‪َّ﴿ :‬لَقۡد َك اَن َلُك ۡم‬
‫ِفي َر ُسوِل ٱِهَّلل ُأۡس َو ٌة َحَس َن‪ٞ‬ة ﴾‪1‬؟ [األحزاب‪ ]21 :‬اما ش‡‡ما ب‡‡ه فرع‡‡ون تأس‡‡ی ك‡‡رده ای‡‡د و‬
‫كاخ‌ها بركشیده اید نه به پیغمبر‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬وای بر حال عالمان از دس‡‡ت زاه‡‡د جاه‡‡ل‪ ،‬ك‡‡ه فض‡‡یلت را فریض‡‡ه‬
‫می‌انگارد و بر امر مباح كه شرع مجاز دانسته تعریض می‌كند‪ .‬مگ‡ر او نش‡نیده ب‡ود‬

‫‪« -‬یقینًا براى شما در [روش و رفتار] پیامبر خدا الگوى نیكویى است»‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪141‬‬ ‫باب نهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر زاهدان‬

‫كه عبدالرحمن بن عوف و زبیر بن عوام و عبدهللا بن مس‡‡عود چ‡‡ه میراثه‡‡ای هنگفت‬
‫باقی گذاردند و تمیم داری حله‌ای به هزار درهم خریده بود كه با آن شب زن‡‡ده داری‬
‫می‌كرد؟ بر زاهد اس‡‡ت ك‡‡ه از ع‡الم بی‡‡اموزد‪ .‬و مال‡‡ک بن دین‡‡ار در این م‡‡ورد گفت‡‡ه‬
‫است‪ ‌:‬شیطان ب‡‡ا ق‡‡راء ب‡‡ازی می‌كن‡‡د همچنانك‡‡ه كودك‡‡ان ب‡‡ا گ‡‡ردو ب‡‡ازی می‌كنن‡‡د‪ ،‬و‬
‫«قراء» عنوان قدیم «زهاد» است‪.‬‬
 ‫باب دهم‪ :‬در تلبيس ابليس بر صوفيان‬

‫صوفیه از جمله زهادند و تلبیس ابلیس بر زاهدان را شرح دادیم‪ ،‬اما ص‡‡وفیان ب‡‡ه‬
‫صفات و احوال و نشانه‌هایی مخصوص‌اند و نیاز است كه جداگانه ی‡‡اد ك‡‡رده ش‡‡وند‪.‬‬
‫تصوف طریقه‌ای است كه آغاز آن زهد مطلق ب‡‡ود ت‡‡ا آنك‡‡ه ب‡‡ه منتس‡‡بان تص‡‡وف در‬
‫اواخر رخص‡‡ت س‡‡ماع و رقص ن‡‡یز داده ش‡‡د‪ ،‬این اس‡‡ت ك‡‡ه آخ‡‡رت طلب‡‡ان از جهت‬
‫پارسا نمایی صوفیان و دنیاطلبان به خاطر آسایش و تف‡‡ریحی ك‡‡ه در تص‡‡وف هس‡‡ت‬
‫بدان متمایل شدند‪ .‬پس باید حیله‌های ش‡‡یطان را در این طریق‡‡ه افش‡‡ا ك‡‡نیم و آن ممكن‬
‫نمی‌شود جز به بیان اصل و فرع و شؤون این طریقه‪.‬‬
‫در زمان رسول هللا ‪ ‬مردم را به ایمان واسالم نسبت می‌دادن‡‡د و م‡‡ؤمن و مس‡‡لم‬
‫می‌گفتند‪ ،‬سپس عنوان زاهد و عابد پیدا شد‪ ،‬بع‡‡د گروهه‡‡ایی پی‡‡دا ش‡‡دند و ب‡‡ه زه‡‡د و‬
‫پارسایی چسبیده از دنیا بریدند و منحصرًا به عبادت پرداختند و برای این كار روش‬
‫ویژه‌ای برگزیده رفتار خاصی در پیش گرفتند‪ .‬و به نظر اینان چون اولین كس‡‡ی ك‡‡ه‬
‫خود را وقف خدمت خدا كرد و در بیت الحرام به این كار مشغول شد مردی ب‡‡ود ب‡‡ه‬
‫نام غوث بن مر معروف به «صوفه»‪ ،‬لذا كسانی را كه از دنیا بریده تنها ب‡‡ه عب‡‡ادت‬
‫پرداختند در انتساب به «صوفه»‪« ،‬صوفی» نامیدند‪ .‬طبق روایتی از ولی‡‡د بن قاس‡‡م‪،‬‬
‫«صوفه» نام قومی بوده است در جاهلیت؛ و از زبیر بن بك‡‡ار نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه اج‡‡ازه‬
‫شروع حج از عرفه مخصوص غوث بن مر بود كه بعدًا به ارث به اوالدش رس‡‡ید و‬
‫طایفه‌او را «صوفه» می‌نامیدند و موقع حج عربها خطاب به ایشان می‌گفتن‡‡د‪«‌:‬أج‡‡ز‬
‫صوفة»‪ .1‬ابوعبید گفته است‪ :‬صوفه و صوفان به كسانی اطالق می‌شده ك‡‡ه متص‡‡دی‬
‫امر مناسک یا امری از امور كعبه شوند‪ ،‬به شرط آنكه از اهل مكه نباشند‪.‬‬
‫ابن كلبی گوید‪ :‬غوث بن م‡‡ر را از آن جهت «ص‡‡وفه» لقب دادن‡‡د ك‡‡ه م‡‡ادرش را‬
‫پسر زنده نمی‌ماند‪ ،‬نذر كرد كه اگر پسرش بماند به سرش تكه پش‡‡می بی‡‡اویزد و وی‬
‫را به كعبه ببندد و وقف كعبه كند و پسرش بزیست‪ ،‬ازآن پس آن پسر و اوالد وی را‬
‫صوفه نامیدند‪ .‬در روایت دیگری آورده اند مادر غوث دختر می‌زایید‪ ،‬نذر ك‡‡رد ك‡‡ه‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬درلسان العرب‪ ،‬عبارت فوق به این صورت آم‡‡ده اس‡ت‪ « :‬أج‡یزی ص‡وفة» و ن‡‡یز در لس‡ان‬
‫العرب می‌خوانیم‪« :‬قیل‪ :‬صوفة قبیلة اجتمعت في أفناء القبائل»‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪ -.200‬م‪.‬‬
‫اگر پسر بزاید وی را غالم كعبه قرار دهد و غوث را زایید پس چون او را نزد كعبه‬
‫بست و رفت‪ ،‬بچه از شدت گرما بیهوش شده و افتاده بود‪ .‬چ‡‡ون ب‡‡ر او گذش‡‡ت گفت‪:‬‬
‫پسرم «صوفه» [= پشم گوسفند] شده است و از آن گ‡‡اه ص‡‡وفه نامی‡‡ده ش‡‡د‪ .‬و اج‡‡ازه‬
‫حج و حركت از عرفه به منی و از منی ب‡ه مك‡ه مخص‡وص ص‡وفه و اوالد او ب‡وده‬
‫است تا آنكه طایف ‌ه «عدوان» آن را گرفتند‪ ،‬و ب‡‡ا این‡‡ان ب‡‡ود ت‡‡ا ق‡‡ریش آن مق‡‡ام را ب‡‡ه‬
‫دست آوردند‪.‬‬
‫و عده‌ای بر آنند كه تصوف منسوب است به اهل صفه‪ ،‬چون اهل صفه برای خدا‬
‫از دنیا بریده بودند و قرین فقر گشته؛ این‡ان بینوای‡انی بودن‡د ب‡دون خان‡ه و زن‡دگی و‬
‫زن و فرزند‪ ،‬و در مسجد پیامبر برای ایشان صفه‌ای ساخته شد و مسلمانان همان جا‬
‫به ایش‡ان كم‡ک میكردن‡د و پی‡امبر ‪ ‬ب‡ه ایش‡ان س‡الم می‌داد‪‌:‬الس‡الم عليكم يا أه‡ل‬
‫الصفة‪ ،‬كيف أصبحتم؟‬
‫ابوذر ‪ ‬گوید‪ :‬من از اهل صفه بودم‪ ،‬عصرها جلو اتاق پیغمبر ‪ ‬جمع می‌شدیم‬
‫هر كدام از ما را به یكی از مسلمانان می‌سپرد و ده نفر یا كم‡‡تر ب‡‡اقی می‌ماندن‡‡د‪ ،‬آن‬
‫عده را هم خودش می‌برد و خوراک خودش را به ایشان ایثار می‌ك‡رد و بع‡‡د از ش‡‡ام‬
‫می‌فرمود‪ :‬بروید در مسجد بخوابید‪.‬‬
‫البته این عده از روی ضرورت در مسجد می‌نشستند و صدقه می‌خوردن‡‡د‪ ،‬چ‡‡ون‬
‫خداوند كاِر مسلمانان را گشایش داد‪ ،‬آنان نیز از آن وضع بی‌نی‡‡از گردی‡‡ده از مس‡‡جد‬
‫بیرون شدند‪ .‬به هر حال نسبت «صوفی» به اه‡‡ل «ص‡‡فه» غل‡‡ط اس‡‡ت‪ ،‬زی‡‡را در آن‬
‫صورت می‌بایست می‌گفتند‪« :‬صّفی»‪.‬‬
‫و نیز نسبت صوفی را از «صوفانه» گرفته اند كه نوعی گیاه صحرایی اس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫این گروه با آن زیست و قناعت می‌كردند‪ .‬این نیز غلط اس‡ت‪ ،‬زی‡را در این ص‡‡ورت‬
‫باید نسبتشان «صوفانی» می‌شد‪ .‬بعض‡‡ی گفت‡‡ه ان‡‡د ك‡‡ه «ص‡‡وفی» منس‡‡وب اس‡‡ت ب‡‡ه‬
‫«صوفه القفا» [‌= موی پشت گردن ‌] كه گویی با آن به سوی حق كشیده می‌شود و از‬
‫خلق منصرف می‌گردد‪ .‬بعضی هم گفته اند «صوفی» منس‡‡وب اس‡‡ت ب‡‡ه «ص‡‡وف»‪،‬‬
‫اما اولی صحیح است‪.‬‬
‫و این اسم پیش از سال ‪ 200‬هجرت بر عده‌ای اطالق شد و هم از آغ‡‡از اس‡‡تعمال‬
‫این اصطالح درباره‌آن سخنها گفتند و توصیفها نمودند‪ .‬حاصلش اینكه‪ :‬تصوف یعنی‬
‫ریاضت نفس و مجاه‡‡ده ب‡‡ه منظ‡‡ور برگردانی‡‡دن ط‡‡بیعت از اخالق زش‡‡ت ب‡‡ه اخالق‬
‫‪145‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫نیكو از قبیل پارسایی و بردباری و شكیبایی و اخالص و راستی ك‡ه ب‡اعث س‡تودگی‬
‫در دنیا و ثواب آخرت است‪ .‬جنید گفته است‌‪ :‬تصوف یعنی بیرون شدن از هر خ‡‡وی‬
‫پست و درون شدن در هر خوی واال‪ُ .‬ر َو یم گوید‪ :‬همه خلق بر رسوم پ‡‡ای فش‡‡ردند و‬
‫این گروه بر حق‡‡ایق؛ هم‡‡ه از نفس خ‡‡ویش رع‡‡ایت ظ‡‡واهر ش‡‡رع را خواس‡‡تند و این‬
‫گروه بر حقایق؛ همه از نفس خویش رعایت ظ‡‡واهر ش‡‡رع را خواس‡‡تند و این گ‡‡روه‬
‫حقیقت پارسایی و مداومت صدق را خواستند‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬پیشینیان این گروه چنین بودند تا آنكه ش‡یطان ش‡بهاتی ب‡ر انگیخت و‬
‫هر نسلی را بیش از نسل پیشین فریفت تا آنكه بر صوفیان متأخر كامال مسلط گردید‪.‬‬
‫و اصل فریب ابلیس بر صوفیه از آنجا بود كه ایشان را از علم مانع آمد و چ‡‡نین ف‡‡را‬
‫نمود كه اصل مقصود عمل است؛ و چون چراغ علم را بكشت در ظلمات س‡‡رگردان‬
‫شدند‪ .‬و به بعضیشان چنین وانمود كرد كه اصل مقصود ترک دنیاست به طور كلی؛‬
‫پس آنچه هم محض حفظ بدن الزم است كنار نهادند و مال را ب‡‡ه م‡‡ار و ك‡‡ژدم مانن‡‡د‬
‫كردن‡‡د و فرام‡‡وش نمودن‡‡د ك‡‡ه در م‡‡ال مصلحتهاس‡‡ت‪ ،‬و در فش‡‡ار ب‡‡ر نفس مبالغ‡‡ه‬
‫ورزیدند‪ ،‬و حتى عده‌ای مطلق خوابیدن را ترک گفتند‪ .‬البته این‡‡ان مقاصدش‡‡ان خ‡‡وب‬
‫بود اما بیراهه رفتند و ب‡‡رخی ندانس‡‡ته ب‡‡ه س‡‡بب كم اطالعی پ‡‡یرو اح‡‡ادیث س‡‡اختگی‬
‫شدند‪.‬‬
‫سپس كسانی آمدند و در باب گرسنگی و فقر و «خطرات و وساوس» سخن گفتند‬
‫و چ‡‡یز نوش‡‡تند مث‡‡ل ح‡‡ارث محاس‡‡بی؛ و كس‡‡ان دیگ‡‡ری آمدن‡‡د و م‡‡ذهب تص‡‡وف را‬
‫ساختند و پرداختند و به ویژگیهای اختصاص‡‡ش دادن‡‡د‪ ،‬از آن جمل‡‡ه‪‌:‬خرق‡‡ه پوش‡‡ی و‬
‫سماع و وجد و رقص و كف زدن و زیاده روی در نظافت و طهارت‪ .‬و همچنان این‬
‫امر رو به رشد بود و سران قوم هر كی با تكیه بر واقع‡‡ات خ‡‡ود قراره‡‡ای بیش‡‡تری‬
‫می‌نهادند و هر چه را به نظر خ‡‡ود دریافت‡‡ه بودن‡‡د علم ب‡‡اطن نامیدن‡‡د‪ ،‬در مقاب‡‡ل علم‬
‫شریعت كه این را علم ظاهر خواندند‪ .‬بعضیشان از فرط گرسنگی كشیدن به خیاالت‬
‫فاسد افتاد و دعوی عشق خدا و شوریدگی كرد گویی چهره زیبایی به نظرش آم‡‡ده و‬
‫ش‡‡یفته ش‡‡ده اس‡‡ت‪ .‬این‡‡ان می‡‡ان ك‡‡افری و ب‡‡دعتگری نوس‡‡ان داش‡‡تند ت‡‡ا آنك‡‡ه ب‡‡از ب‡‡ه‬
‫گروههایی تقسیم شدند و عقایدشان بیش از پیش به تباهی گرایید‪ ،‬بعضی ب‡‡ه حل‡‡ول و‬
‫برخی به اتحاد قایل شدند و شیطان چنان با اقسام بدعت گیجشان كرد كه ب‡‡رای خ‡‡ود‬
‫سنتها بر ساختند و حدیثها نهادند‪.‬‬
‫چنانكه ابوعبدالرحمن س‡‡لمی كت‡‡اب الس‡‡نن (س‡‡نن التص‡‡وف) و حق‡‡ایق التفس‡‡یر را‬
‫برای ایشان نوشت و چیزهای شگفت از واقعات صوفیان بی‌آنكه اساس علمی داش‡‡ته‬
‫باشد در آن نقل كرد‪ ،‬عجب آنكه در خوردن دست پس می‌كشیدند اما در تفسیر ق‡‡رآن‬
‫به رأی‪ ،‬دست گشاده داشتند‪ .‬در باره خود ابوعبدالرحمن گفته ان‡‡د ك‡‡ه در روایت ثق‡‡ه‬
‫نب‡‡ود و تنه‡‡ا تع‡‡داد كمی ح‡‡دیث از اص‡‡م ش‡‡نیده ب‡‡ود؛ پس از م‡‡رگ ابوعبدهللا ح‡‡اكم‬
‫نیشابوری‪ ،‬از روی تاریخ یحیی بن معین و غیر آن‪ ،‬ح‡دیثها از ق‡‡ول اص‡‡م نق‡ل ك‡رد‬
‫واز خود روایتها برای صوفیان جعل نمود‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫و نیز ابونصر سراج كتاب لمع الصوفیه را برای صوفیان تص‡‡نیف ك‡‡رد و در آن‬
‫اعتقادات زشت و سخنان پست آورد كه برخی را ذكر خواهیم كرد‪ ،‬و ابوط‡‡الب مكی‬
‫قوت القلوب را نوشت و در آن احادیث دروغین آورد و نمازهای مستحبی روزان‡ه و‬
‫شبانه ساختگی ذكر كرد و همچنین عقاید فاسد با استناد به «اه‡‡ل كش‡‡ف» بی‡‡ان نم‡‡ود‬
‫واین كالمی به معنا بیش نیست‪ .‬و هم در آن كتاب از قول یكی از صوفیان آورده ك‡‡ه‬
‫خدا در همین دنیا بر اولیایش تجلی می‌نماید‪.‬‬
‫گویند‪ :‬ابوطالب مّك ی بعد از مرگ ابوالحسین بن س‡‡الم وارد بص‡‡ره ش‡‡د و خ‡‡ویش‬
‫را به مقالت وی منسوب داشت‪ ،‬سپس به بغداد آم‡‡د و م‡‡ردم در مجلس وعظش جم‡‡ع‬
‫می‌ش‡دند و درس‡خنانش ح‡ق و باط‡ل را هم ب‡ه هم می‌آمیخت چنانك‡ه ی‡ک ب‡ار گفت‪:‬‬
‫«ليس علي المخلوق أضّر من الخالق» (یعنی هیچ چ‡‡یز و هیچ كس ب‡‡ر مخل‡‡وق زی‡‡ان‬
‫رساننده تر از خالق نیست) مردم به ب‡‡دعت منس‡‡وبش كردن‡‡د وت‡‡ركش گفتن‡‡د و دیگ‡‡ر‬
‫وعظ نگفت‪.‬‬
‫سپس ابونعیم اصفهانی كتاب حلیة االولیاء را نوشت و در تعریف تصوف س‡‡خنان‬
‫منكر و زشت آورد‪ ،‬و شرم نكرد از اینكه خلفای راشدین و بزرگان صحابه ‪ ‬را از‬
‫صوفیه بشمرد و چیزهای عجیب از ایشان نقل كن‡د‪ ،‬همچ‡نین ش‡ریح قاض‡ی و حس‡ن‬
‫بصری و سفیان ثوری و احمد بن حنبل را از جمله صوفیان شمرد‪ ،‬همچنانكه س‡‡لمی‬
‫در «طبق‡ات الص‡وفیة» فض‡یل عی‡اض و اب‡راهیم ادهم و مع‡روف ك‡رخی را ك‡ه از‬
‫زهاد بودند جزء صوفیه به حساب آورد؛ حال آنكه تصوف روش‡‡ی اس‡‡ت مش‡‡خص و‬
‫معلوم و غیر از زهد است و فزون بر آن چیزها دارد‪ ،‬و دلیل بر فرق این دو آنكه ت‡‡ا‬
‫كن‡‡ون كس‡‡ی زه‡‡د را نك‡‡وهش نك‡‡رده ام‡‡ا تص‡‡وف را ب‡‡ر آن س‡‡ان ك‡‡ه خ‡‡واهیم گفت‪،‬‬
‫نكوهیدهاند‪.‬‬
‫‌‬
‫وعبدالكریم قشیری «الرسالة ‌» را برای صوفیان نوش‡‡ت ودر آن عج‡‡ایبی از فن‡‡ا و‬
‫بقا‪ ،‬قبض و بسط‪ ،‬وقت و حال‪ ،‬وجد و وجود‪ ،‬جمع و تفرقه‪ ،‬ص‡‡حو و س‡‡كر‪ ،‬ذوق و‬
‫شرب‪ ،‬محو و اثبات‪ ،‬تجلی‪ ،‬محاضره‪ ،‬مكاش‡‡فه‪ ،‬ل‡‡وایح‪ ،‬طوال‡‡ع‪ ،‬لوام‡‡ع‪ ،‬تك‡‡وین (ظ‪:‬‬
‫تلوین) و تمكین‪ ،‬شریعت و حقیقت‪ ...‬و امث‡‡ال این پریش‡‡انگوییهای بیمای‡‡ه و حرفه‡‡ای‬
‫درهم و برهم بی‌پایه آورد با تفسیری عجیبتر؛ و ن‡‡یز محم‡‡د بن ط‡‡اهر مقدس‡‡ی كت‡‡اب‬
‫«صفوة التصوف» را نوشت و در آن چیزها آورد ك‡‡ه خردمن‡‡د از ی‡‡اد ك‡‡رد آن ش‡‡رم‬
‫دارد و ما بعضی را در جای خود ذكر خواهیم كرد‪.‬‬
‫از آن جمله شیخ ما ابوالفضل بن ناصر حافظ می‌گفت كه ابن طاهر به راه اب‡‡احت‬
‫می‌رفت و كتابی در جواز نظر بر امردان نوش‡ت و حك‡ایتی از یح‡یی بن معین آورد‬
‫كه گفت‪« :‬در مصر كنیزكی زیبا دیدم‪ ،‬ص‡‡لی هللا علیه‡‡ا!» پرس‡‡یدند‪ :‬ب‡‡ر او ص‡‡لوات‬
‫می‌فرستی؟ گفت‪« :‬آری صلوات بر او و هر چه زیبارو!»‪ .‬شیخ ما گفت‪‌:‬ابن ط‡‡اهر‬
‫قابل استناد و اعتبار نیست‪.‬‬
‫‪147‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫و نیز ابوحامد غزالی كتاب«إحیاء العلوم» را در طریق ص‡‡وفیان نوش‡‡ت و آن را‬

‫از احادیث دروغ بینباشت و در «علم مكاشفه» صحبت ك‡‡رد و از ق‡‡انون فق‡‡ه ب‡‡یرون‬
‫رفت‪ .‬مثال گوید‪ :‬مراد از شمس و قمر و كوكب كه ابراهیم (ص‡‡لوات هللا علی‡‡ه) دی‡‡د‪،‬‬
‫حجابهای نورانی خداست؛ كه این از جنس حرفهای باطنیان اس‡‡ت‪ .‬و هم‡‡و در كت‡‡اب‬
‫«المفصح باألحوال» گوید‪«‌:‬صوفیه در بیداری مالئكه هللا و ارواح انبیا را می‌بینند و‬
‫صدایشان را می‌شنوند و فای‡‡دتها ب‡‡ر می‌گیرن‡‡د ازمش‡‡اهده ص‡‡ور حالش‡‡ان پیوس‡‡ته در‬
‫ترقی است تا آنجا كه گفتنی نیست»‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬سبب تصنیف این نوع كتابها كم اطالعی نویس‡‡ندگان از س‡‡نن و آث‡‡ار‬
‫اسالم است و نیز پسندروش این قوم؛ كه پارس‡‡ایی ن‡‡زد هم‡‡ه س‡‡توده اس‡‡ت‪ ،‬و ح‡‡التی‬
‫خوشتر از ظاهر این قوم و سخنانی از سخنان اینان لطیفتر نیافتند‪ ،‬حال آنك‡‡ه س‡‡یرت‬
‫َس َلْف خالی از خشونتی نیست‪.‬‬
‫عموم این تصانیف بی‌اصل است و اساس آن بر واقعاتی است كه یكی از دیگ‡‡ری‬
‫گرفت‡‡ه و ت‡‡دوین نم‡‡وده و علم ب‡‡اطن نامیده‌ان‡‡د‪ .‬گوین‡‡د‪ :‬از احم‡‡د بن حنب‡‡ل راج‡‡ع ب‡‡ه‬
‫«خطرات و وساوس» پرسیده ش‡‡د‪ .‬پاس‡‡خ داد‪ :‬ص‡‡حابه و تابع‡‡ان درب‡‡اره آن ص‡‡حبت‬
‫نكرده‌اند؛ و نیز از او نق‡ل اس‡ت ك‡ه چ‡ون كالم ح‡ارث محاس‡بی را ش‡نید ب‡ه رفیقش‬
‫گفت‪ ‌:‬جایز نمی‌بینم كه با اینان بنشینی‪ .‬كسی از ابوزرعه‌راجع به حارث محاسبی و‬
‫كتبش پرسید گفت‪‌:‬بپرهیز از این كتابها كه همه بدعت و ضالل است‪ ،‬حدیث بخ‡‡وان‬
‫كه در آن چیزها بی‡‡ابی ك‡‡ه ت‡‡و را از اق‡‡وال این‡‡ان بی‌نی‡‡از س‡‡ازد‪ .‬گفتن‡‡د‪ :‬در این كتب‬
‫عبرتهاست‪ ،‬گفت‌‪ :‬هر كسی از قرآن عبرت نیاموزد در این كتب او را عبرتی نباشد‪.‬‬
‫ابوعب‡‡دالرحمن س‡‡لمی گفت‡‡ه اس‡‡ت‪ :‬اول كس‡‡ی ك‡‡ه در س‡‡رزمین خ‡‡ود از اح‡‡وال و‬
‫مقامات اهل الوالی ‌ة سخن گفت ذوالنون مصری بود‪ .‬عبدهللا بن عبدالحكم فرم‡‡انروای‬
‫مصر كه مالكی مذهب بود بر او انكار كرد و علمای مصر از او كناره گرفتند‪ ،‬چون‬
‫علمی آورده بود كه پیشینیان در آن باب حرفی نزده بودن‡‡د‪ ،‬پس ذوالن‡‡ون را متهم ب‡‡ه‬
‫زندقه نمودند‪ .‬و نیز سلمی گوید‪ :‬ابوسلیمان دارانی را از دمشق اخ‡‡راج كردن‡‡د چ‡‡ون‬
‫مدعی بود كه مالئك‡ه را می‌بین‡د و ب‡ا وی س‡خن می‌گوین‡د؛ و ن‡یز علی‡ه احم‡دبن ابی‬
‫الحواری گواهی داده شد كه اولیا را بر انبیا تفضیل می‌دهد‪ ،‬بناچار از دمشق به مك‡‡ه‬
‫گریخت؛ و اهل بسطام ابویزید را بیرون كردند چون مدعی بود ك‡‡ه مانن‡‡د پی‡‡امبر ‪‬‬
‫معراجی داشته است‪ .‬پس به مكه رفت و بعد از دو سال بازگشت و در جرج‡‡ان مان‡‡د‬
‫و آنجا بود تا حسین بن عیسی مرد‪ ،‬آن گاه توانس‡‡ت ب‡‡ه بس‡‡طام ب‡‡ازگردد‪ .‬وهم س‡‡لمی‬
‫گوید‪ ‌:‬از قول سهل بن عبدهللا تستری آورده اند كه می‌گفت‪ :‬مالئك‡‡ه و جن و ش‡‡یاطین‬
‫ن‡‡زد من می‌آین‡‡د و من ب‡‡ا آن‡‡ان س‡‡خن میگ‡‡ویم‪ .‬ع‡‡وام این را ب‡‡ر وی انك‡‡ار كردن‡‡د و‬
‫نسبتهای زشت بدو دادند‪ ،‬مجبور شد به بصره برود و آنجا مرد‪ .‬و ن‡‡یز س‡‡لمی گوی‡‡د‪‌:‬‬
‫ح‡‡ارث محاس‡‡بی در ب‡‡اب كالم و ص‡‡فات س‡‡خنانی گفت ك‡‡ه احم‡‡د حنب‡‡ل از او كن‡‡اره‬
‫گرفت وحارث ناچار متواری شد تا در گذشت‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫ابوبكر خاّل ل دركتاب «السنة» از احمد بن حنبل نق‡ل ك‡رده اس‡ت ك‡ه گفت‌‪ :‬بس‡یار‬
‫حذر كنید از حارث كه اصل فتنه اوس‡‡ت؛ فالن و فالن ب‡‡ا وی نشس‡‡تند‪ ،‬ایش‡‡ان را ب‡‡ه‬
‫رأی جهم در آورد؛ و این ح‡‡ارث‪ ،‬ش‡‡یری اس‡‡ت در كمین نشس‡‡ته‪ ،‬ت‡‡ا چ‡‡ه روزی در‬
‫مردم بجهد و بدرد‪.‬‬
‫صوفیان پیشین اقرار داشتند بر اینکه تكیه باید بر كتاب و سنت باشد‪ ،‬اما به س‡‡بب‬
‫كم دانشی شیطان امر را بر ایشان مشتبه ساخت‪.‬‬
‫ابوسلیمان دارانی گفته است‪‌:‬بسا نكته‌ای از نك‡‡ات ص‡‡وفیه در دل من می‌آی‡‡د و آن‬
‫را چند روز نمی‌پذیرم مگر با دو شاهد عادل‪ :‬كتاب و س‡‡نت؛ و از بایزی‡‡د نق‡‡ل اس‡‡ت‬
‫كه گفت‪ :‬فریفت ‌ه كرامات آن كس مشو كه در هوا می‌پرد‪ ،‬بلكه ببین در رعایت ام‡‡ر و‬
‫نهی و حفظ شرع چگونه است‪ .‬و از همو نقل است كه گفت‪‌:‬هر كس ق‡رائت ق‡رآن و‬
‫پارس‡‡ایی و هم‡‡راهی جم‡‡اعت و حض‡‡ور در تش‡‡ییع جنازه‌ه‡‡ا و عی‡‡ادت مریض‡‡ان را‬
‫ترک كند و دم از تصوف زند اهل بدعت باشد؛ و از سری سقطی نقل است كه گفت‪‌:‬‬
‫هر كس مدعی شود كه علم باطن ظاهر را نقض می‌كند غلط كار است؛ و جنید گفت‡‡ه‬
‫است‪ :‬این مذهب ما مقید است به اصول كتاب سنت؛ و نیز گفته اس‡‡ت‪ ‌:‬علم م‡‡ا من‡‡وط‬
‫است به كتاب و سنت‪ ،‬ه‡‡ر كس ق‡‡رآن و ح‡‡دیث و فق‡‡ه را رع‡‡ایت نكن‡‡د قاب‡‡ل پ‡‡یروی‬
‫نیس‡‡ت؛ و هم‡‡و گفت‡‡ه اس‡‡ت‪ ‌:‬م‡‡ا این ص‡‡وفیگری را ب‡‡ه قی‡‡ل و ق‡‡ال نگرف‡‡تیم بلك‡‡ه ب‡‡ا‬
‫گرسنگی كشیدن و از دنیا و هر چه دلخواه و دلپذیر است بریدن‪ ،‬به دست آوردیم؛ و‬
‫از ابوبكر شفاف نقل است ك‡‡ه گفت‪ ‌:‬ه‡‡ر كس ح‡‡دود ام‡‡ر و نهی را در ظ‡‡اهر ض‡‡ایع‬
‫دارد از مشاهده قلبی در باطن محروم شود؛ و حسن نوری ب‡‡ه یكی از ی‡‡ارانش گفت‪‌:‬‬
‫هر كه را بینی كه مدعی حالتی است با خدا كه وی را از ح‡‡د ش‡‡رع ب‡‡یرون می‌ب‡‡رد‪،‬‬
‫نزدیكش مرو‪ ،‬و هر كه را بینی كه مدعی حالتی است كه حجتی ندارد و پاس ظ‡‡اهر‬
‫نمی‌دارد در دین متهمش ب‡‡دار؛ و جری‡‡ری گفت‡‡ه اس‡‡ت‪‌:‬ام‡‡ر م‡‡ا هم‡‡ه در ی‡‡ک چ‡‡یز‬
‫خالصه می‌شود‪ :‬دلت ملتزم مراقب‡‡ه باش‡‡د و ظ‡‡اهرت ق‡‡ائم ب‡‡ر علم باش‡‡د؛ و اب‡‡وجعفر‬
‫گفت‡‡ه اس‡‡ت‪ ‌:‬ه‡‡ر كس گفت‡‡ار و ك‡‡ردار و اح‡‡وال خ‡‡ویش ب‡‡ا ق‡‡رآن و س‡‡نت نس‡‡نجیده‬
‫وخ‡‡اطرات نفس‡‡انی خ‡‡ود را متهم ن‡‡دارد‌ (یع‡‡نی وس‡‡واس نش‡‡مارد) از جم‡‡ع م‡‡ردانش‬
‫مشمار‪.‬‬
‫با همه آنچه از قول مشایخ گذشت‪ ،‬به علت نادانــی‪ ،‬اش‡‡تباهاتی از بعضیش‡‡ان رخ‬
‫داده كه به خاطر بی‌مالحظگی در امر حقیقت باید گفت‪ .‬و ایراد ما به س‡‡خن و عقی‡‡ده‬
‫كجروانه است‪ ،‬گو از هر كس باشد‪.‬‬
‫این از صوفیان؛ اما صوفی نمایان را غلط فراوان است كه از راه غیرت دی‡‡نی و‬
‫پاک كردن دامن شریعت از آلودگی و ادای ام‡‡انت علمی بعض‡‡ی اش‡‡تباهات این‡‡ان را‬
‫نقل می‌كنیم‪ .‬و علما پیوسته خطاهای یكدیگر را تذكر داده‌اند محض بیان حق نه عیب‬
‫جویی؛ و اعتباری به قول آن نادان نیست كه می‌گوید حرف فالن زاه‡‡د را ك‡‡ه م‡‡ردم‬
‫از او تبرک می‌جویند چگونه میت‡‡وان رد ك‡‡رد!؟ م‡‡ا بای‡‡د مطی‡‡ع چ‡‡یزی باش‡‡یم ك‡‡ه از‬
‫طری‡‡ق ش‡‡رع رس‡‡ید ن‡‡ه اش‡‡خاص؛ بس‡‡ا شخص‡‡ی از اولی‡‡ای خ‡‡دا و بهش‡‡تی باش‡‡د ام‡‡ا‬
‫‪149‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫اشتباهاتی داشته باشد كه باید یادآوری ك‡‡رد‪ .‬و این نظ‡‡یر آن اس‡‡ت ك‡‡ه كس‡‡ی معج‡‡زه‬
‫مسیح ‪ ‬را ببیند اما در خود او ننگرد كه بشری است زنده به طعام‪ ،‬و لذا به خ‡‡دایی‬
‫منسوبش دارد حال آنكه اگر در خود او می‌نگریست با وجود معجزه دیدن‪ ،‬مقامی را‬
‫كه در خور او نیست بدو نسبت نمی‌داد‪.‬‬
‫مشاهیر حدیث و فقه‪ ،‬همه بر ضرورت تحقیق تأكید كرده اند ونقل اس‡‡ت ك‡‡ه ام‡‡ام‬
‫احمد حنبل گ‡‡اه كس‡‡ی را ت‡‡ا ح‡‡د مبالغ‡‡ه می‌س‡‡تود س‡‡پس اغالطش را پی در پی ت‡‡ذكر‬
‫می‌داد‪ ،‬ونیز آورده اند كه سری سقطی‪ ،‬شیخی بود معروف به حالل خ‡‡واری؛ ت‡‡ا از‬
‫وی این قول شهرت یافت كه گفته اس‡‡ت‪ :‬خ‡‡دا چ‡‡ون ح‡‡روف را آفری‡‡د‪ ،‬ح‡‡رف «ب»‬
‫سجده نمود؟‪ 1‬مردم با این كلمه از وی رمیدند‪.‬‬
‫در بيان آنچه از سوء عقيدة صوفيان نقل شده‬
‫ابوعبدهللا رملی گوید‪ :‬ابوحمزه در جامع طرس‡‡وس وع‡‡ظ گفت و مقب‡‡ول م‡‡ردم واق‡‡ع‬
‫شاد‪ ،‬تا روزی در اثنای سخنش كالغی ب‡ر ب‡ام مس‡جد ص‡‡دا ك‡رد‪ ،‬اب‡وحمزه فری‡ادی‬
‫كشید و گفت‪ :‬لبیک لبیك! پس به زندق‡‡ه منس‡‡وبش كردن‡‡د و گفتن‡‡د حل‡‡ولی اس‡‡ت و ب‡‡ه‬
‫عنوان زندیق اسبش را بر در مسجد ح‡ّراج كردن‡د‪ .‬اب‡وبكر فرغ‡انی آورده اس‡ت ك‡ه‬
‫ابوحمزه چون صدایی می‌شنید لبیک لبیک می‌گفت از این جهت حل‡‡ولی لقبش دادن‡‡د‪.‬‬
‫او علی رودباری گوید‪ :‬در واقع آن صدا را انگیزه‌ای می‌دانسته كه وی را به یاد حق‬
‫می‌اندازد؛ و هم از او نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه اب‡‡وحمزه را از آن رو حل‡‡ولی خواندن‡‡د ك‡‡ه ه‡‡ر‬
‫صدایی می‌شنید مانند وزش باد و ریزش آب و بان‡‡گ مرغ‡‡ان‪ ...‬فری‡‡ادی می‌كش‡‡ید و‬
‫می‌گفت‪ :‬لبیک لبیك! سّر اج گوید‪ :‬ابوحمزه وارد خانه حارث محاسبی می‌ش‡‡د ناگه‡‡ان‬
‫گوسفند صدایی كشید‪ ،‬ابوحمزه گفت‪ :‬لبی‡ک لبی‡ك! ح‡ارث عص‡بانی ش‡د و دس‡ت ب‡ه‬
‫كارد برد و گفت‪ :‬اگر همین لحظه از حرفت توب‡‡ه نك‡‡نی س‡‡رت را می‌ب‡‡رم‪ .‬اب‡‡وحمزه‬
‫گفت‪ :‬اگر این نوع حرفها را نمی‌پسندی برای چه خوراک خودت س‡‡بوس و خاكس‡‡تر‬
‫است!؟‬
‫سراج گوید‪ :‬عده‌ای از علما ابوسعید خراز را در این قولش انكار و تكف‡‡یر كردن‡‡د‬
‫كه در كتاب «السّر » نوشته است‪« ‌:‬بنده‌ای كه مطیع آنچه خدا اجازه داده است باش‡‡د‪،‬‬
‫پس ملتزم بزرگداشت خدا باد‪ ،‬خداوند نفس او را صفت تقدیس بخشد»‪.‬‬
‫و همچنین ابوالعباس احمد بن عطاء را به كفر و زندقه منسوب داشتند‪ ،‬و جنید را‬
‫با وجود علمش به همین عنوان چند بار گرفتند‪ ،‬و بسیاری دیگر‪.‬‬
‫سراج گوید‪ :‬از ابوبكر ‌ه محمد بن موسی فرغانی واس‡‡طی نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‪ :‬آن‬
‫كه او را یاد كرد دروغ گفت و آن كه شكیبایی نشان داد گستاخی نمود‪ .‬مبادا در جنب‬
‫مالحظ‡‡ه‌ح‡‡ق‪ ،‬ح‡‡بیب و كلیم خلی‡‡ل را مالحظ‡‡ه ك‡‡نی‪ .‬پرس‡‡یدند‪‌:‬آی‡‡ا آن‡‡ان را درود‬
‫نفرستیم؟ گفت‪‌:‬بفرستید ولی بدون احترام یاد؛ در دل آنان را وقعی منه! و نیز سراج‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬اگر این نقل صحت داشته باشد‪ ،‬سری سقطی را می‌توان از پیش‡‡روان «حروفی‡‡ه» تلقی ك‡‡رد‪.‬‬
‫در مورد حروفیه رجوع كنید به تشیع و تصوف‪ ،‬ترجمه‌ علیرضا ذك‡‡اوتی قراگزل‡‡و‪ ،‬امیركب‡‡یر‬
‫‪ ،1359‬ص ‪ -.169-230‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫گوی‡‡د‪ :‬ش‡‡نیده‌ام ك‡‡ه جمعی از حلولی‡‡ان ب‡‡ر این گمانن‡‡د ك‡‡ه ح‡‡ق عزوج‡‡ل اجس‡‡امی را‬
‫برگزیده و ب‡ا تم‡ام مع‡انی رب‡وبیت در آنه‡ا حل‡ول نم‡وده و مع‡انی بش‡ریت را از آن‬
‫اجسام زدوده است‪ ،‬و بعضی از حلولیان به جواز نظر در نكو رویان قایل اند‪ .‬و نیز‬
‫سراج گوید كه عده از صوفیان شام به رؤیت خدا در این دنیا ب‡ا قلب و در آخ‡رت ب‡ا‬
‫چشم قایل اند‪ .‬همو می‌نویسد كه غالم خلیل گواهی داد كه حسین نوری می‌گفت‪« ‌:‬أن‡‡ا‬
‫أعشق هللا عزوجل وهو یعشقنی»‪ ،‬و می‌گفت‪« :‬عشق» همان «حب» است كه در آی‡‡ه‬
‫﴿ُيِح ُّبُهۡم َو ُيِح ُّبوَن ٓۥُه﴾‪[ 1‬المائدة‪ .]54 :‬آمده است‪ .‬نیز قاضی ابویعلی گوید‪‌:‬حلولیه ب‡‡ر آنن‡‡د‬
‫كه خدا عشق می‌ورزد‪.‬‬
‫مؤلف گوی‡‡د‪‌:‬این از س‡‡ه راه جه‡‡ل اس‡‡ت‪ ،‬یكی اینك‡‡ه كلم‡‡ه عش‡‡ق را از اه‡‡ل لغت‬
‫درجایی به كار می‌برند كه طرف موضوع نك‡اح واق‡‡ع ش‡ود؛ دوم اینك‡ه ص‡‡فات خ‡دا‬
‫نقلی و توقیفی است‪ ،‬چنانكه «یحب» می‌گویند و «یعش‡‡ق» نمی‌ت‡‡وان گفت‪ ،‬و «یعلم»‬
‫می‌گویند «یع‡‡رف» نمی‌ش‡‡ود گفت؛ س‡‡وم اینك‡‡ه از كج‡‡ا دانس‡‡ت خ‡‡دا هم ب‡‡ا او عش‡‡ق‬
‫می‌ورزد؟ این دع‡‡وی بی‌دلی‡‡ل اس‡‡ت و از رس‡‡ول هللا ‪ ‬روایت داریم ك‡‡ه ه‡‡ر كس‬
‫مدعی شود كه بهشتیم‪ ،‬جهنمی است‪.‬‬
‫عمرو مكی گفته است با حسین منصور در یكی از كوچه‌های مكه می‌رف‡‡تیم و من‬
‫قرآن می‌خواندم‪ ،‬صدایم را شنید و گفت‌‪ :‬من هم مثل این می‌توانم بگویم! عمر گوی‡‡د‪:‬‬
‫‌از او ج‡‡دا ش‡‡دم‪ .‬آورده‌ان‡‡د ك‡‡ه همین عم‡‡رو حالج را لعنت می‌ك‡‡رد و می‌گفت‪ :‬اگ‡‡ر‬
‫می‌توانستم خودم می‌كشتمش‪ .‬پرسیدند‪ ‌:‬چرا؟ پاسخ داد‪ ‌:‬آیه‌ای از قرآن ق‡‡رائت ك‡‡ردم‪،‬‬
‫او گفت‪ :‬من هم مثل این را می‌توانم بگویم! و از ابوبكر بن ممشاد نقل است كه گفت‪:‬‬
‫كسی در دینور نزد ما آمد و خرجینی داشت كه شبانه روز از خود جدا نمی‌ك‡‡رد‪ ،‬آن‬
‫خرجین را تفتیش كردند و در آن نامه‌ای از حالج یافتند كه عنوانش چ‡‡نین ب‡‡ود‌‪« :‬من‬
‫ال‡‡رحمن ال‡‡رحیم إلی فالن بن فالن‪ .»...‬نام‡‡ه را بغ‡‡داد فرس‡‡تادند و آنج‡‡ا حالج را‬
‫احضار كرده نامه را نشانش دادند گفت‪ :‬آری این خط من است و من نوشته‌ام‪ .‬گفتند‪:‬‬
‫تا كنون دعوى پیام آوری داشتی حال دعوی خدایی می‌كنی؟ گفت‪‌:‬این دعوای خدایی‬
‫نیست این را در اصطالح ما «عین الجمع» گویند‪ ،‬مگر نه این است كه كاتب اص‡‡لی‬
‫خداس‡‡ت و دس‡‡ت م‡‡ا آل‡‡تی بیش نیس‡‡ت! پرس‡‡یدند‪ :‬آی‡‡ا كس‡‡ی هم در این دع‡‡وی ب‡‡ا ت‡‡و‬
‫شریک است؟ گفت‪ :‬آری‪ ،‬ابن عطاء‪ ،‬ابومحمد جری‡ری و ش‡بلی‪ ،‬ام‡ا این دو ت‡ا تقی‡ه‬
‫می‌كنن‡‡د واگ‡‡ر كس‡‡ی ف‡‡اش ب‡‡ا من هم عقی‡‡ده باش‡‡د ابن عط‡‡اء اس‡‡ت‪ .‬پس حری‡‡ری را‬
‫احضار كردند و راجع به دع‡وی حالج از وی پرس‡‡یدند گفت‪ ‌:‬ه‡‡ر كس چ‡‡نین بگوی‡‡د‬
‫كافر اس‡‡ت و كش‡‡تنی؛ و از ش‡‡بلی پرس‡‡یدند گفت‪ :‬ه‡‡ر كس این ح‡‡رف را بگوی‡‡د بای‡‡د‬
‫جلوش را بگیرند؛ و از ابن عطاء پرسیدند‪ ،‬آن عقیده را تأیید كرد و همان سبب قتلش‬
‫شد‪.‬‬
‫و نیز آورده اند كه از ابوعبدهللا بن خفیف راجع به این شعر حالج پرسیدند‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬یعنی‪« :‬آنان را دوست دارد‪ ،‬و آنان هم خدا را دوست دارند»‪.‬‬
‫‪151‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫س‡‡‡‡‡‡ر س‡‡‡‡‡‡نا الهوت‡‡‡‡‡‡ه الث‡‡‡‡‡‡اقب‬ ‫س‡‡‡‡‡‡‡بحان من أظه‡‡‡‡‡‡‡ر ناس‡‡‡‡‡‡‡وته‬

‫في ص‡‡‡‡‡‡ورة اآلك‡‡‡‡‡‡ل والش‡‡‡‡‡‡ارب‬ ‫ثم ب‡‡‡‡‡‡‡‡دا في خلق‡‡‡‡‡‡‡‡ه ظ‡‡‡‡‡‡‡‡اهرا‬

‫كلحظ‡‡‡‡‡‡ة الح‡‡‡‡‡‡اجب بالح‡‡‡‡‡‡اجب‬ ‫ح‡‡‡‡‡‡‡تى لق‡‡‡‡‡‡‡د عاين‡‡‡‡‡‡‡ه خلق‡‡‡‡‡‡‡ه‬

‫گفت‪ :‬هر كس این گفته لعنت بر او باد‪ .‬عیس‡‡ی بن ف‡‡ورک گفت‪ :‬این ش‡‡عر حس‡‡ین‬
‫بن منصور است‪ ،‬گفت‪ :‬هر گاه این اعتقادش بود كافر است و بسا شعر را ب‡‡دو بس‡‡ته‬
‫باشند‪.‬‬
‫بنت الّسمری را نزد حام‡‡د وزی‡‡ر آوردن‡‡د‪ ،‬وزی‡‡ر راج‡‡ع ب‡‡ه حالج از وی پرس‡‡ید‪.‬‬
‫پاسخ داد‌‪ :‬پدرم مرا نزد حالج برد‪ ،‬حالج گفت‪ :‬من تو را به ازدواج پسرم سلیمان كه‬
‫اكنون مقیم نیشابور است درآوردم‪ ،‬هر گ‡‡اه بین ت‡‡و و او چ‡‡یزی گذش‡‡ت ك‡‡ه ن‡‡اراحت‬
‫شدی یک روز روزه بگیر و موقع افطار به پشت بام برو روی خاكستر بایست و ب‡‡ا‬
‫خاكستر و نمک زبر روزه بشكن و از آنجا رو به ط‡‡رف من كن و از پس‡‡رم ش‡‡كایت‬
‫نما‪ ،‬كه من از اینجا می‌بینم و می‌شنوم!‪.‬‬
‫و شبی ب‡‡ر ب‡‡ام خفت‡‡ه ب‡‡ودم ناگ‡‡اه احس‡‡اس ك‡‡ردم ك‡‡ه روی من افت‡‡اده اس‡‡ت‪ ،‬از آن‬
‫حركت هراسان از خواب جستم‪ ،‬گفت‪ :‬آمده بودم برای نماز بیدارت كنم! وقتی پ‡‡ایین‬
‫آمدیم دختر حالج گفت‪ ‌:‬بدو سجده كن! گفتم‪ :‬مگر به غیر خ‡‡دا س‡‡جده می‌ت‡‡وان ك‡‡رد؟‬
‫حالج س‡‡خن م‡‡را ش‡‡نید و گفت‪ ‌:‬آری خ‡‡دایی در آس‡‡مان اس‡‡ت و خ‡‡دایی در زمین‬
‫هست!‪.1‬‬
‫مؤلف گوی‪cc‬د‪ :‬علمای معاص‡‡ر حالج ب‡‡ر خ‡‡ون حالج فت‡‡وی نوش‡‡تند و نخس‡‡تین كس‬
‫ابوعمرو قاضی بود و علما همراهیش كردند‪ .‬تنها ابوالعباس س‡‡ریج ب‡‡ود ك‡‡ه گفت‪‌:‬من‬
‫نمی‌دانم او چ‡‡ه می‌گوی‡‡د! و اجم‡‡اع علم‡‡ا مص‡‡ون از خطاس‡‡ت چنانك‡‡ه از پیغم‡‡بر ‪‬‬
‫روایت است كه فرمود‪« :‬خداوند شما را پناه داده از اینكه همگیتان بر گمراهی مجتم‡‡ع‬
‫شوید»‪ ،‬و از محمد بن داود فقیه اصفهانی [ظاهری] نقل است كه گفت‌‪ :‬اگر آنچ‡‡ه خ‡‡دا‬
‫بر پیام آورش نازل كرده حق است پس آنچه حالج می‌گوید باطل است‪.‬‬
‫البته گروهی از صوفیه به سبب نادانی و كم اعتنایی ب‡‡ه اجم‡‡اع فقه‡‡ا علی‡‡ه حالج‪،‬‬
‫از وی طرفداری كرده اند‪ ،‬چنانك‡ه از اب‡راهیم بن محم‡د نص‡ر آب‡ادی نق‡ل اس‡ت ك‡ه‬
‫می‌گفت‪« :‬بعد از پیامبران وصدیقان اگر موحدی باشد همان‡ا حالج اس‡ت»‪ ،‬و بیش‡تر‬
‫قص ‡ص‌گویان و ن‡‡یز ص‡‡وفیان زم‡‡ان م‡‡ا ب‡‡ه علت بی‌اطالعی از ش‡‡ریعت و ح‡‡دیث‬
‫صحیح بر همین عقیده‌اند‪ ،‬و من كتابی در اخبار حالج تألیف ك‡‡رده‌ام و در آن حیلته‡‡ا‬
‫و شعبده‌های وی و آنچه علما درحق وی گفته‌اند گرد آورده‌ام‪.‬‬

‫‪ -‬این برداشت غلطی از یک عبارت قرآنی است كه پیش از حالج از بعض‡ی ُغ الت ش‡یعه ن‡یز‬ ‫‪1‬‬

‫نقل شده است‪ -.‬م‪.‬‬

 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫آورده‌اند كه چون صوفیه را به زندقه منسوب نمودن‡‡د‪ ،‬در «محن‡‡ه»‪ 1‬غالم خلی‡‡ل‪،‬‬
‫عده از صوفیان را نزد خلیفه بردند و از آن جمله نوری ب‡‡ود‪ .‬خلیف‡‡ه گفت‪ :‬گردنش‡‡ان‬
‫را بزنید‪ .‬نوری پیشقدم شد كه گردنش را بزنند‪ .‬جالد پرسید‪‌:‬ت‡و چ‡را پیش‡قدم ش‡دی؟‬
‫نوری گفت‪ :‬زندگی خویش را در همین چند لحظه بر یاران ایثار نم‡‡ودم‪ .‬جالد دس‡‡ت‬
‫بازداشت و قصه را به خلیفه رسانید‪ .‬خلیفه بفرمود تا كار صوفیان به قاض‡ی القض‡اة‬
‫اسماعیل بن اسحاق ارجاع نمایند و او رهایشان ساخت‪ .‬از ابن عط‡‡اء نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫گفت‪ ‌:‬غالم خلی‡‡ل علی‡‡ه ص‡‡وفیان ن‡‡زد خلیف‡‡ه ش‡‡کایت ك‡‡رد ك‡‡ه این‡‡ان زندیقن‡‡د‪ ،‬پس‬
‫ابوالحسین نوری و ابوحمزه صوفی و ابوبكر دقاق و جمعی از اقران اینان را گرفتند‬
‫و ن‡‡زد خلیف‡‡ه بردن‡‡د وخلیف‡‡ه ام‡‡ر ك‡‡رد گردنش‡‡ان را بزنن‡‡د‪ .‬مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪ :‬از اس‡‡باب‬
‫گرفتاری نوری یكی آن بوده است كه گفت‪« :‬أنا اعشق هللا وهللا یعش‡‡قنی»؛ ام‡‡ا اینك‡‡ه‬
‫خود پیشقدم شده تا جالد بكشدش‪ ،‬خود خطای دیگری است كه به قت‡‡ل خ‡‡ودش كم‡‡ک‬
‫می‌كرده است!‪.‬‬
‫از ُرقی روایت است كه ما میهمانخانه‌ای داشتیم‪ ،‬فقیری ك‡‡ه دو پ‡‡اره ژن‡‡ده ب‡‡ر تن‬
‫داشت نزد ما آمد و تقاضای میهمانی نمود‪ .‬به پسرم گفتم‪ :‬او را به میهمانخان‡‡ه ب‡‡برد؛‬
‫و آن فقیر نه روز نزد ما اقامت كرد و هر سه روز ی‡‡ک ب‡‡ار غ‡‡ذا می‌خ‡‡ورد‪ ،‬تقاض‡‡ا‬
‫كردم بیشتر بماند‪ .‬گفت‪ ‌:‬میهمانی سه روز بیش نباشد‪ .‬گفتم‪ :‬ح‡‡ال ك‡‡ه می‌روی م‡‡ا را‬
‫از حال خود بیخبر مگذار‪ .‬رفت ودوازده س‡ال گذش‡ت ت‡ا ب‡از آم‡د‪ .‬پرس‡یدم‪‌:‬از كج‡ا‬
‫می‌آیی؟ گفت‪ ‌:‬شیخی دیدم بالزده و زمنگ‡‡یر ب‡‡ه ن‡‡ام ابوش‡‡عیب مقف‡‡ع؛ س‡‡الی ن‡‡زد وی‬
‫ماندم و پرستاری و خدمتش كردم‪ ،‬در دلم افتاد ك‡‡ه س‡‡بب ابتالی وی بپرس‡‡م‪ ،‬پیش از‬
‫آنك‡‡ه لب بگش‡‡ایم خ‡‡ود وی گفت‪ :‬ب‡‡رای چ‡‡ه از چ‡‡یزی س‡‡ؤال می‌ك‡‡نی ك‡‡ه ب‡‡ه ك‡‡ارت‬
‫نمی‌خورد؟ چون سه سال گذشت‪ ،‬گفت‪ ‌:‬آیا تو را ناگزیر اس‡ت از اینك‡ه ب‡دانی؟ گفتم‪:‬‬
‫آری‪ ،‬اگر نظر موافق داش‡ته باش‡ی‪ .‬گفت‪ ‌:‬ش‡بی نم‡از می‌خوان‡دم در مح‡راب ن‡وری‬
‫دیدم‪ ،‬گفتم‪ :‬دور شو ای شیطان ملعون! كه پروردگار من بی‌نیاز است از جلوه گ‡‡ری‬
‫برای مخلوق؛ و سه بار این اتفاق افتاد‪ .‬آن گ‡‡اه ن‡‡دایی ش‡‡نیدم ك‡‡ه ای اباش‡‡عیب! گفتم‪:‬‬
‫بلی‪ ،‬گفت‪ ‌:‬دوست داری كه هم اكنون جانت را بگیرم یا بر آنچه رفت جزایت بدهم و‬
‫مبتالیت س‡‡ازم در ع‡‡وض از بهش‡‡ت نص‡‡یبت را ب‡‡االتر دهم؟ من دومی را اختی‡‡ار‬
‫كردم‪ ،‬پس چشم و دست و پاه‡ایم از می‡ان رفت و ن‡ابود ش‡د‪ .‬راوی گوی‡د‪ :‬من ب‡رای‬
‫پرستاری باز نزدش ماندم تا دوازده سال تمام؛ ت‡‡ا روزی گفت‪ :‬ب‡‡ه من نزدی‡‡ک ش‡‡و‪،‬‬
‫نزدیک شدم و شنیدم كه اعضایش به یكدیگر می‌گفتند‪ :‬ظاهر ش‡‡و! و هم‡‡ه اعض‡‡ایش‬
‫در مقابلش ظاهر شدند‪ ،‬و او تسبیح و تقدیس می‌گفت تا مرد!‬
‫مؤلف گوید‪ :‬این حكایت موهم این معناس‡‡ت ك‡‡ه گوی‡‡ا خداون‡‡د ب‡‡ه چش‡‡م ابوش‡‡عیب‬
‫ظاهر شده وچون وی منكر گردیده (و آن تجلی را از شیطان دانس‡‡ته) دچ‡‡ار عق‡‡وبت‬
‫گردیده است‪ ،‬و پیشتر گفتیم كه عده‌ای معتقدند خدا را در همین عالم می‌شود به چش‡‡م‬
‫دید‪ ،‬چنانكه ابوالقاسم عبدهللا بن احمد بلخی در كتاب المقاالت ق‡‡ول ع‡‡ده‌ای از مش‡‡بهه‬
‫‪1‬‬
‫‪« -‬محنة» در اینجا به معنی آزمایش و «تفتیش عقاید» است‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪153‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫را در جواز رؤیت خدا به چشم در همین دنیا نقل ك‡‡رده اس‡‡ت و گوی‡‡د‪ ‌:‬روا دانن‡‡د ك‡‡ه‬
‫یكی از رهگذران كوی‪ ،‬خدا باشد! و ب‡‡رخی لمس و هم‡‡راهی و دس‡‡ت دادن ب‡‡ا او را‬
‫ممكن دانند‪ ،‬و گویند‪‌:‬خدا به مالقات ما می‌آید و ما به مالقات او می‌رویم‪ .‬در ع‡‡راق‬
‫اینان را «اصحاب باطن» یا «اصحاب وساوس و خطرات» نامند‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در امر طهارت‬
‫شیطان بر همه بندگان خدا در طهارت تلبیس می‌نماید و بر صوفیان بیش از هم‡‡ه؛ و‬
‫بر وسواسشان در به كار بردن آب زیاد می‌افزاید و نمی‌دانند كه ی‡‡ک وض‡‡وی كام‡‡ل‬
‫را رطلی آب بس است‪.‬‬
‫آورده اند ابوحامد شیرازی از درویشی پرسید كه در كجا وضو می‌س‡‡ازی؟ گفت‪:‬‬
‫‌در نهر‪ ،‬زی‡‡را ك‡‡ه وس‡‡واس دارم‪ .‬ابوحام‡‡د گفت‪ :‬ت‡‡ا آنج‡‡ا ك‡‡ه من می‌دانم پیش از این‬
‫ص‡‡وفیان ش‡یطان را مس‡خره می‌كردن‡د و اكن‡ون ش‡یطان ص‡‡وفیان را مس‡خره ك‡رده‬
‫است‪ .‬و از صوفیان كس هس‡‡ت ك‡‡ه ب‡‡ا دم پ‡‡ایی ب‡‡ر حص‡‡یر راه می‌رود ك‡‡ه این البت‡‡ه‬
‫خالف شرع نیست‪ ،‬جز اینكه مبتدی بیند و پندارد كه مگر این از آیین ش‡‡ریعت اس‡‡ت‬
‫و در این عمل بدو اقتدا نماید‪ ....‬و عجب اس‡‡ت از كس‡‡انی ك‡‡ه ت‡‡ا این ح‡‡د در نظ‡‡افت‬
‫ظاهر مبالغه می‌كنند و باطنشان پر از چرک و كدورت است‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در نماز‬
‫شیطان بر مردمان در نماز امر را مش‡‡تبه می‌نمای‡‡د و ب‡‡ر ص‡‡وفیان بیش از دیگ‡‡ران‪.‬‬
‫محمد بن طاهر مقدسی گوید‪‌:‬از جمله سنتهای ویژه ص‡‡وفیان‪ ،‬دو ركعت نم‡‡از اس‡‡ت‬
‫كه موقع پوشیدن مرقع و مراسم توبه می‌خوانند و ب‡‡ه آن ح‡‡دیث اس‡‡تناد می‌نماین‡‡د ك‡‡ه‬
‫پیغمبر ‪ ‬به ثمامه بن اثال موقعی كه مسلمان می‌شد دس‡‡تور داد غس‡‡ل كن‡‡د‪ .‬مص‡‡نف‬
‫گوید‪ ‌:‬ثمامه كافر بوده و مسلمان شده‪ ،‬و بر این اساس فقها و از جمله احم‡‡د بن حنب‡‡ل‬
‫بر كافری كه مسلمان شود غسل را واجب شمرده‌اند اما نماز دو ركعتی نه در حدیث‬
‫ثمامه آمده و نه فقها واجب شمرده اند كه صوفیان مراسم توبه خویش را بر آن قی‡‡اس‬
‫كرده باشند‪ ،‬و آن همانا بدعتی بیش نیست كه سنت نامیده شده است‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در مسكن‬
‫مؤلف گوید‪ :‬بنای رباطهای صوفیانه مسبوق است به عم‡‡ل عب‡‡ادت پیش‡‡گان س‡‡لف ك‡‡ه‬
‫جایگاههایی ویژه عبادت اختیار كردند‪ ،‬كه آنان نیز هر چند قص‡د نیك‡و داش‡ته ان‡د ام‡ا‬
‫كارشان از شش راه خطاست‪:‬‬
‫اول اینكه – بدعت است و محل ویژه عبادت در اسالم مسجد است‪.‬‬
‫دوم اینكه – وجود رباطها از جمعیت مسجدها می‌كاهد‪.‬‬
‫سوم اینكه – خود را از ثواب راه پیمودن به سوی مسجد محروم داشتند‪.‬‬
‫چهارم اینكه – به دیر نشینی مسیحیان تشبه جستند‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫پنجم اینكه – در سن جوانی به حال عزبی زیس‡‡تند ح‡‡ال آنك‡‡ه بیشترش‡‡ان نی‡‡از ب‡‡ه‬
‫نكاح داشتند‪.‬‬
‫ششم اینكه – برای خود نشانه‌ای قرار دادند‪ ،‬یعنی كه ما زاهدیم به دیدار ما بیایید‬
‫وتبرک بجویید‪ .‬این هم در صورتی است كه صرفًا به قصد عبادت ب‡‡وده باش‡‡د‪ .‬ح‡‡ال‬
‫آنكه با زاهد نمایی تنبلخانه و مركز ساز و آواز ساخته‌اند‪.‬‬
‫چنانك‡‡ه می‌بی‡‡نیم مت‡‡أخران این‡‡ان (یع‡‡نی ص‡‡وفیه و زاه‡‡د نمای‡‡ان معاص‡‡ر مؤل‡‡ف)‬
‫عمومًا در رباطها از تالش معاش آسوده‌اند‪ ،‬و با دنیا طلبی از هر ظالم و باج گیری‪،‬‬
‫می‌خورند و می‌نوشند و می‌خوانند و می‌رقصند‪ ،‬و اكثر رباطه‡‡ا را هم س‡‡تم پیش‡‡گان‬
‫ساخته اند و از مال حرام وقفها بر آن مقرر داشته‪ .‬و ش‡یطان رب‡اط نش‡ینان را چ‡نین‬
‫فریب می‌دهد‪«‌:‬اكنون ك‡‡ه روزیت‡‡ان می‌رس‡‡د خ‡‡ود را از مش‡‡قت ورع برهانی‡‡د و تن‬
‫خ‡‡ویش را رنج مدهی‡‡د»‪ .‬این اس‡‡ت ك‡‡ه هم‡‡ه همتش‡‡ان ص‡‡رف ش‡‡كم اس‡‡ت‪ ،‬پس آن‬
‫گرسنگی كشیدنهای ُبشر حافی و پارسایی سری س‡‡قطی و كوش‡‡ندگی جنی‡‡د كجاس‡‡ت؟‬
‫صوفیان زمان بیشتر وقتشان به پراكنده گ‡ویی و خ‡وش تعری‡ف ودی‡د و بازدی‡د اه‡ل‬
‫دنیا می‌گذرد‪ ،‬و از میان اینان آنكه از دنیا رفته است سر در جبه می‌كن‡‡د و س‡‡ودا ب‡‡ر‬
‫دماغش چیره می‌ش‡‡ود و «ح‡‡دثنی قل‡‡بی عن ربی» س‡‡ر می‌ده‡‡د [و ب‡‡ه پن‡‡دار خ‡‡ودش‬
‫روایت كردن مرده دالن از مردگان را بی‌فایده می‌داند]‌‪ .‬و شنیده‌ام كه كسی در رباط‬
‫خواس‡‡ت ق‡‡رآن بخوان‡‡د منعش كردن‡‡د‪ ،‬و ع‡‡ده‌ای در رب‡‡اط ح‡‡دیث می‌خواندن‡‡د رب‡‡اط‬
‫نشینان گفتند اینجا جایش نیستى!‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در ترك مال‬
‫شیطان به صوفیان نخستین كه در زهد صادق بودند در مورد مال تلبیس كرد و آن‡‡ان‬
‫را از شر مال بترسانید لذا خود را از دارایی عاری ساخته خاک نشین فق‡‡ر ش‡‡دند‪ ،‬و‬
‫البته مقصد نیكو داشتند و به خطا رفتتنشان در این امر نتیج‡‡ه كم دانش‡‡ی ب‡‡وده اس‡‡ت‪.‬‬
‫اما اكنون شیطان در وسوسه صوفیان خرجی ن‡‡دارد و ب‡‡ه ط‡‡وری ك‡‡ه ه‡‡ر كدامش‡‡ان‬
‫مالی بیاب‡‡د دس‡‡ت ب‡‡ه اس‡‡راف و تب‡‡ذیر می‌گش‡‡اید‪ .‬از ابونص‡‡ر طوس‡‡ی نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫ابوعبدهللا مقری پنجاه هزار دینار از پدر به ارث برد و آن همه را ص‡‡رف درویش‡‡ان‬
‫نمود‪ .‬و همانند این داستان از بسیاریشان نقل است‪ .‬و جای مالمت نیست ه‡‡ر گ‡‡اه ب‡‡ه‬
‫انداز ‌ه كفاف خویش نگهدارد یا كار و پیشه‌ای داشته باشد كه بعدًا خودش محتاج غ‡‡یر‬
‫نشود‪ ،‬یا اینكه مالش مال شبهه باشد كه ناچار باید تصّد ق ك‡‡رد‪ .‬ام‡‡ا اگ‡‡ر م‡‡ال حاللش‬
‫را بكلی انفاق نماید و عیالش را فقیر سازد و از آن پس یا باید منت آش‡‡نایان را بكش‡‡د‬
‫و صدقه خوار آنان شود ی‡ا از س‡تم پیش‡گان ام‡وال ش‡بهه ن‡اک دری‡افت كن‡د‪ .‬در این‬
‫حالت‪ ،‬فعلش مذموم است و نهی شد‪ .‬و عجبی از زهدورزان بی‌دانش نیست كه چنین‬
‫نكنن‡‡د‪ ،‬عجب از دانای‡‡ان و خردمن‡‡دان ك‡‡ه ایش‡‡ان را ب‡‡دین ك‡‡ار خالف عق‡‡ل و دین‬
‫تحریض و تشویق می‌نمایند‪ .‬چنانكه حارث محاسبی در این ب‡‡اب س‡‡خن دراز گفت‡‡ه و‬
‫‪155‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫ابوحامد غزالی تأییدش كرده‪ ،‬و حارث معذورتر است چه غزالی فقی‡‡ه ت‡‡ر ب‡‡وده لیكن‬
‫به سبب تصوف گرایی ناچار باید روش صوفیه را تأیید نماید‪.‬‬
‫حارث در این باب داستان اب‡‡وذر را ب‡‡ا كعب در حض‡‡ور عثم‡‡ان نق‡‡ل می‌كن‡‡د ك‡‡ه‬
‫كعب از مالداری عبدالرحمن بن عوف دفاع می‌كرد و اب‡‡وذر می‌گفت‪ :‬پیغم‡‡بر ‪ ‬ب‡‡ا‬
‫مال اندوزی و فزونجویی مخالف بوده است؛ ابوحامد نیز آن را ب‡‡ا نق‡‡ل ح‡‡دیث ثعلب‡‡ه‬
‫[كه مانع الزكاة بود و مورد غضب پیغمبر ‪ ‬واقع شد] تأیید می‌نمای‡‡د‪ ،‬و می‌افزای‡‡د‪:‬‬
‫نداشتن مال بهتر از داش‡‡تن آن اس‡‡ت ه‡‡ر چن‡‡د مال‡‡دار بخواه‡‡د م‡‡ال را ص‡‡رف ام‡‡ور‬
‫خیریه كند؛ زیرا به همان اندازه كه مشغول رسیدگی به اموال اس‡‡ت از ی‡‡اد خ‡‡دا ب‡‡از‬
‫می‌ماند‪ .‬پس مرید باید كه از خود سلب مالكیت كند جز به حد ضرورت‪ ،‬كه اگر یک‬
‫درهم بیش از آن نگهدارد قلبش از خدای تعالی ملتفت به آن یک درهم است‪.‬‬
‫در رد این كالم باید گفت كه خداوند مال را مایه ق‡‡وام آدمی ق‡‡رار داده و از تس‡‡لیم‬
‫مال به دست سفیه و صغیر نهی فرموده‪ .1‬همچنین روایت صحیح از پیغمبر ‪ ‬داریم‬
‫كه از ضایع كردن و دور ریختن مال منع كرده است؛ چنانكه ب‡‡ه س‡‡عد فرم‡‡ود‪« :‬ه‡‡ر‬
‫گاه وراثه ات را بی‌نیاز باقی گذاری برای تو به‡‡تر از آن اس‡‡ت ك‡‡ه بین‡‡وا بمانن‡‡د واز‬
‫م‡‡ردم س‡‡ؤال كنن‡‡د»؛ و ن‡‡یز ب‡‡ه عم‡‡رو ع‡‡اص فرم‡‡ود‪« :‬نعم الم‡‡ال الص‡‡الح للرج‡‡ل‬
‫الصالح» (یعنی‪ :‬چه نیكوست مال حالل وشایسته برای مرد مت‡‡دین و شایس‡‡ته)؛ و در‬
‫دعا به كسی فرمود‪« :‬خدایا مال و اوالدش را زی‡‡اد كن و او را ب‡‡ركت بخش»؛ و در‬
‫جواب كعب بن مالک كه پرسید‪ :‬آیا برای پذیرش توبه‌ام همه مالم را به عنوان صدقه‬
‫صرف نظر كنم؟ فرمود‪« :‬ق‡‡دری از آن را ب‡‡رای خ‡‡ودت نگ‡‡اه دار ك‡‡ه ب‡‡رایت به‡‡تر‬
‫است»‪.‬‬
‫حاصل اینكه كسب مال از طریق حالل به اندازه ضرورت ناگزیر است‪ .‬اما جمع‬
‫كردن مال بیش از ضرورت بستگی ب‡‡ه نیت دارد‪ ،‬اگ‡‡ر ب‡‡ه قص‡‡د خودس‡‡تایی و فخ‡‡ر‬
‫كردن بر دیگران باشد هدف بدی است و اگر مقصود بی‌نیاز داش‡‡تن خ‡‡ود و عائل‡‡ه و‬
‫پس انداز جهت و قایع اتفاقیه وخرج كردن برای دوستان و آشنایان و كم‡‡ک ب‡‡ه فق‡‡را‬
‫و امور خیریه باشد بابت این مقاصِد صواب ثواب می‌برد‪ .‬چنانكه بسیاری از صحابه‬
‫رسول هللا ‪ ‬در مال اندوزی همین مقصد را داشتند‪ .‬مثال پیغمبر ‪ ‬از زمین به ن‡‡ام‬
‫ثرثر به انداز ‌ه مسافت یک میدان اسب به زبیر بخشید‪ ،‬زبیر اس‡‡ب دوانی‡‡د و آخ‡‡ر هم‬
‫تازیانه خود را پرتاب نمود‪ .‬پیغمبر فرمود‪ :‬تا آنج‡‡ا ك‡‡ه تازیان‡‡ه زب‡‡یر افت‡‡اده از آن او‬
‫باشد؛ و سعد بن عباده دعا می‌كرد‪ :‬خداوندا به من وسعت عنایت كن‪.‬‬
‫مؤل‪cc‬ف گوی‪cc‬د‪‌:‬از این گوی‡اتر و رس‡اتر رفت‡ار یعق‡وب ‪ ‬پیغم‡بر اس‡ت ك‡ه چ‡ون‬
‫فرزندانش گفتند هر گاه برادر كهتر را هم ن‡‡زد عزی‡‡ز مص‡‡ر (= یوس‡‡ف) ب‡‡بریم ب‡‡اِر‬
‫یک شتر اضافه خوراكی خواهیم آورد‪ 2،‬یعقوب ‪ ‬پذیرفت و نیز آنجا كه موس‡‡ی ‪‬‬
‫با شعیب ‪ ‬قرارداد می‌بست كه شبانی كند و ص‡حبت هش‡ت س‡ال ب‡ود ش‡عیب گفت‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬سوره نساء‪ ،‬آیات ‪ 5‬و ‪.6‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬سوره‌یوسف‪ ،‬آیه ‪.65‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫«اگر به ده سال برسانی‪ ،‬می‡‡ل توس‡‡ت»‪ 3‬ب‡‡دین گون‡‡ه س‡‡خن ح‡‡ارث محاس‡‡بی درس‡‡ت‬
‫نیست كه پیغمبر ‪ ‬اّم ت خود را مطلقًا از جمع م‡‡ال نهی فرم‡‡وده باش‡‡د‪ ،‬مگ‡‡ر اینك‡‡ه‬
‫مراد حضرت گردآوری مال حرام بوده یا گ‡ردآوری م‡ال ب‡ه نیت ح‡رام‪ .‬و ب‡ه نظ‡ر‬
‫مؤلف‪ ،‬داستان ابوذر و كعب و بحث‌شان بر سر مال عبدالرحمن بن ع‡‡وف س‡‡اختگی‬
‫است چه ابوذر هفت سال زودت‡‡ر از عب‡‡دالرحمن درگذش‡‡ته اس‡‡ت‪ ،‬و انگهی مگ‡‡ر ن‡‡ه‬
‫اینكه از طلحه و زب‡یر و عبدهللا بن مس‡عود و بس‡یاری دیگ‡ر از اص‡حاب پیغم‡بر ‪‬‬
‫مال فراوان ماند و كسی بر ایشان انكار نكرده است‪.‬‬
‫گذش‡‡ته از اینه‡‡ا انبی‡‡ا ن‡‡یز همگی تهیدس‡‡ت نب‡‡وده ان‡‡د‪ .‬مگ‡‡ر ن‡‡ه اینك‡‡ه اب‡‡راهیم ‪‬‬
‫زراعت و مال داشت و ش‡عیب ‪ ‬گل‡ه داش‡ت و‪ ...‬از زه‡اد ابن المس‡یب چه‡ار ص‡‡د‬
‫دین‡‡ار م‡‡یراث گذاش‡‡ت و س‡‡فیان ث‡‡وری دویس‡‡ت دین‡‡ار‪ .‬س‡‡فیان می‌گفت‪ :‬م‡‡ال در این‬
‫روزگ‡‡ار در حكم س‡‡الح اس‡‡ت‪ ...‬پس پیش‡‡ینیان م‡‡ال را می‌س‡‡توده ان‡‡د و ب‡‡رای رف‡‡ع‬
‫گرفتاریها و كمک به فقرا می‌اندوخته اند و البته عده‌ای اشتغال به عب‡‡ادت را ت‡‡رجیح‬
‫نهاده و از مال كناره گرفته اند و به اندک مایه قن‡اعت ورزی‡ده؛ ح‡ال اگ‡ر گوین‡ده‌ای‬
‫بگوید این بهتر است‪ ،‬نظمها نزدیكتر می‌شود تا اینكه بگوید گرد كردن مال ب‡‡ه ط‡‡ور‬
‫مطلق گناه است‪.‬‬
‫و نیز بدان كه فقر همچون بیماری است ك‡‡ه ه‡‡ر كس ب‡‡دان گرفت‡‡ار ش‡‡ود و ص‡‡بر‬
‫نماید ثواب می‌برد و لذا فقیران پانصد سال پیش از ت‡‡وانگران وارد بهش‡‡ت می‌ش‡‡وند‪.‬‬
‫مال نعمتی است كه البته باید شكر آن را به جای آورد‪ ،‬دارا مثل مفتی و مجاهد است‬
‫كه خطر می‌كند و رنج می‌برد و فقیر چون عزلت گزینه گوشه نشین است‪ .‬ام‡‡ا آنچ‡‡ه‬
‫ابوعبدالرحمن سلمی در «سنن الصوفیة» نوشته كه مكروه است درویش چ‡‡یزی ب‡‡اقی‬
‫گذارد و روایات كرده كه یكی از اهل صفه مرد و دو دین‡‡ار از او ب‡‡اقی مان‡‡د پیغم‡‡بر ‪‬‬
‫فرمود‪« :‬آن دو دینار‪ ،‬چنین و چنان»؛ سلمی متوجه مورد و معنی نشده‪ ،‬این مرب‡‡وط‬
‫به آن است كه فقیر مزبور بی‌آنكه نیاز آنی داشته باشد دو دینار صدق ‌ه اضافی گرفت‡‡ه‬
‫و نگذاشته به فقیر مستحق تر برسد و آن دو دینار را حبس ك‡رده‪ ،‬حض‡‡رت از اینك‡ه‬
‫فقیر مزبور مزاحم دیگران شده و آن پول را حبس كرده ب‡ود فرم‡ود‪« :‬آن دو دین‡ار‪،‬‬
‫چنین و چنان»‪ .‬و این كه صوفیه گفته اند‪« :‬اگ‡‡ر چ‡‡یزی از ام‡‡روز ب‡‡رای ف‡‡ردا نگ‡‡ه‬
‫داری صحیح نیست» باطل اس‡‡ت‪ ،‬مگرن‡‡ه اینك‡‡ه پیغم‡‡بر ‪ ‬فرم‡‡ود‪« :‬ب‡‡ز و گوس‡‡فند‬
‫نگهدارید كه بركت است»‪ ،‬و مگر نه اینكه پیغمبر ‪ ‬خوراک سال خود و زنانش را‬
‫ذخیره می‌كرد؟‬
‫عده‌ای از همین زهدورزان اموال پ‡‡اكیزه و حالل خ‡‡ود را انف‡‡اق ك‡‡رده س‡‡پس ب‡‡ه‬
‫سبب نیاز بشری ناچار شدند از اموال آلوده دیگران یا چرک م‡‡ال آن‡‡ان [= ص‡‡دقه و‬
‫زكات] بطلبند همچون مس‡‡افر مكه‌ای ك‡‡ه توش‡‡ه آبش را دور بری‡‡زد‪‌[ .‬و این ش‡‡بیه آن‬
‫است كه ‌] روایت كرده اند ابوحصین سلمی را طالیی از معدنی ك‡‡ه داش‡‡ته ان‡‡د رس‡‡ید‬
‫قرضهایش را داد و به اندازه تخم یک كبوتر طال برایش ماند‪ ،‬آن را ن‡‡زد پیغم‡‡بر ‪‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬سوره قصص‪ ،‬آیه ‪.37‬‬
‫‪157‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫آورد و گفت‪ :‬ی‡‡ا رس‡‡ول هللا این را ب‡‡ه ه‡‡ر مص‡‡رفی ك‡‡ه طب‡‡ق حكم خ‡‡دا و تش‡‡خیص‬
‫خودت مصرف كن‪ ،‬حضرت از او روی گردانید‪ .‬از سمت دیگر آمد‪ ،‬حضرت روی‬
‫گردانی‡‡د‪ .‬از روب‡‡رو آم‡‡د‪ ،‬حض‡‡رت س‡‡ر ف‡‡رو افكن‡‡د‪ .‬و چ‡‡ون او زی‡‡اد اص‡‡رار وزی‡‡د‬
‫حضرت آن پاره طال را گرفت و به سوی او پرتاب كرد كه اگر ب‡‡ه پ‡‡ایش می‌خ‡‡ورد‬
‫لنگ می‌شد! سپس فرمود‪«‌:‬كسانی از شما دست ب‡ه م‡ال خ‡ود می‌برن‡د و همه‌اش را‬
‫صدقه می‌دهند سپس می‌نشینند و از دیگ‡‡ران س‡‡ؤال می‌كنن‡‡د‪ .‬ص‡‡دقه از روی دارایی‬
‫است؛ بذل و انفاق را از عائل ‌ه خودت آغاز كن»‪.‬‬
‫در روایت دیگر آمده است كه مردی وارد مسجد پیغمبر ‪ ‬شد‪ .‬حضرت فرم‡‡ود‪‌:‬‬
‫جامه و پارچه بیاورید‪ ،‬حضرت به آن مرد فرمود‪ :‬دو قطع‡‡ه از اینه‡‡ا را ت‡‡و ب‡‡ردار‪،‬‬
‫برداشت‪ .‬سپس حضرت حاضران را امر و تشویق ب‡‡ه ص‡‡دقه ك‡‡رد‪ ،‬آن م‡‡رد یكی از‬
‫دو پارچه را به عنوان صدقه در میان گذاشت‪ ،‬حضرت فرمود‪ ‌:‬تو بردار [‌ك‡‡ه نش‡‡ان‬
‫می‌دهد صدقه دادن باید از مازاد و از روی دارایی باشد]‪.‬‬
‫آورده‌اند كه جمعی از صوفیان بر شبلی وارد شدند كسی را نزد ثروتمندی فرستاد‬
‫و چیزی طلبید كه خرج صوفیان كند‪ ،‬آن ثروتمند پاسخ داد ك‡‡ه ش‡‡بلی خ‡‡ود شناس‡‡ایی‬
‫حق است چرا از حق می‌طلبد؟ شبلی پیام داد كه دنیا پست است و از چون ت‡‡و پس‡‡تی‬
‫باید دنیویات طلبی‡‡د‪ ،‬از ح‡‡ق ح‡‡ق را می‌طلبم‪ .‬آن م‡‡رد ص‡‡د دین‡‡ارش بفرس‡‡تاد‪ .‬راوی‬
‫گوید‌‪ :‬ببینید چگونه آن مرد صد دینار «پ‡‡ول آب‡‡رو» ب‡‡ه ش‡‡بلی داده ت‡‡ا چن‡‡ان س‡‡خنانی‬
‫نشنود‪ ،‬و ببینید چگونه شبلی به خود و یارانش حرام خورانده است!‪.‬‬
‫بعضی صوفیان مایملک خود را انفاق می‌كند با این عنوان كه نمی‌خ‡‡واهم تكی‡‡ه و‬
‫اعتماد جز به خدا باشد‪ ،‬و این از كم خردی است كه پنداشته توك‡‡ل یع‡‡نی دور ریختن‬
‫اموال و بریدن همه اسباب‪ .‬جنید گوید‪ :‬از ابویعقوب زیات درباره توكل پرسیدم‪ ،‬یک‬
‫درهم نزد خود داشت بیرون آورد و كنار گذاشت آن گاه جواب مرا داد و ح‡‡ق مطلب‬
‫را ادا نمود‪ ،‬و گفت‪ :‬شرم داش‡‡تم از اینك‡‡ه ی‡‡ک درهم ن‡‡زد من باش‡‡د و در ب‡‡اب توك‡‡ل‬
‫جواب سؤال تو را بدهم‪ .‬مؤلف گوید‪ :‬اگر اینان می‌فهمیدند كه توكل عب‡‡ادت اس‡‡ت از‬
‫اعتم‡اد ب‡ه خ‡دا ن‡ه دور ریختن ظ‡واهر م‡ال‪ ،‬این حرفه‡ا را نمی‌زدن‡د‪ .‬در ح‡الی ك‡ه‬
‫بزرگان صحابه و تابعان تجارت و مال اندوزی می‌ك‡‡رده ان‡‡د‪ ،‬چنانك‡‡ه اب‡‡وبكر ‪ ‬را‬
‫گفتند كسب به كناری نه كه تو خلیفه‌ای‪ ،‬گفت‪ :‬پس از كجا خ‡انواده‌ام را خ‡رج ب‡دهم؟‬
‫صوفیه چ‡‡نین ح‡‡رفی را خالف توك‡‡ل ش‡‡مارند و انك‡‡ار دارن‡‡د‪ .‬همچنانك‡‡ه اگ‡‡ر كس‡‡ی‬
‫بگوید فالن خوراكی برای من ضرر دارد‪ ،‬این حرف را «شرک خفی» می‌ش‡‡مارند‪.‬‬
‫چنانكه از ابوطالب رازی حكایت است كه گفت‪‌:‬با یاران در ج‡‡ایی جم‡‡ع ب‡‡ودیم ش‡‡یر‬
‫آوردند و به من هم گفتند بخور‪ ،‬گفتم نمی‌خورم برایم ضرر دارد‪ .‬چهل س‡‡ال بع‡‡د در‬
‫پشت مقام (ابراهیم) نماز خواندم و چنین دعا كردم‪ :‬خ‡‡دایا خ‡‡ود می‡‡دانی ك‡‡ه من ی‡‡ک‬
‫چشم به هم زدن به ت‡‡و ش‡‡رک نورزی‡‡ده ام؛ ص‡‡دای ه‡‡اتفی را ش‡‡نیدم ك‡‡ه گفت‌‪ :‬در آن‬
‫روز كه شیر نخوردی هم شرک نورزیدی؟!‬
‫مؤلف گوید‪ :‬خدا می‌داند این قضیه هاتف راست است ی‡‡ا دروغ‪ ،‬ام‡‡ا بای‡‡د دانس‡‡ت‬
‫كسی كه میگوید فالن غذا برایم ضرر دارد منظورش این نیست كه آن چیز فی نفس‡‡ه‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫و مستقل از اراده خدا مضر است‪ ،‬مگر ن‡‡ه اینك‡‡ه در ق‡‡رآن از ق‡‡ول اب‡‡راهیم ‪ ‬آم‡‡ده‬
‫است‪َ﴿ :‬أۡض َلۡل َن َك ِثيٗر ا ِّم َن ٱلَّناِس ﴾ [اب‡‡راهیم‪« ‌ .]36 :‬خ‡‡دایا این بت‡‡ان بس‡‡یاری از م‡‡ردم را‬
‫گمراه كرده ان‡‡د»‪ ،‬و مگر ن‡‡ه از پیغم‡‡بر ‪ ‬روایت اس‡‡ت ك‡‡ه هم‡‡واره از زی‡‡ان غ‡‡ذای‬
‫مسمومی كه در خبیر به آن حضرت دادند یاد می‌كرد‪« :‬م‡‡ا زالت أكل‡‡ة خيبر تع‡‡اّد ني‬
‫فهذا أو أن قطعت أبهري»‪.‬‬
‫گفتیم كه متقدمان صوفیه با نیت صحیح و به روش غلط اموال خود را تمامًا انفاق‬
‫میكردند‪ ،‬اما متأخران از هر راه ك‡‡ه باش‡‡د م‡‡ال می‌اندوزن‡‡د و راحت طلب و ش‡‡هوت‬
‫پرستند‪ .‬بسا كسی كه می‌تواند كسب كند بیكار در رب‡‡اط ی‡‡ا مس‡‡جد نشس‡‡ته ب‡‡ر ص‡‡دقه‬
‫خواری تكیه میكند و همواره گوشش به صدای در است كه كسی بیاید وچ‡‡یزی بی‡‡ارد‬
‫(و معلوم است كه صدقه خوردن بر آدم توانگر و قادر ب‡ه ك‡ار وس‡الم ح‡رام اس‡ت)‪،‬‬
‫مضاف به اینكه مقید نیست كه چه كسی آن مال یا طعام را داده است بسا ستم پیشه‌ای‬
‫یا باجگیری آن به اصطالح «فتوح» را فرستاده است‪ .‬گوین‡‡د‪ :‬این روزی ماس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫خدا فرس‡‡تاده‪ ،‬نمی‌ت‡‡وان رد ك‡‡رد‪ ،‬و ش‡‡كر آن را هم مخص‡‡وص خداس‡‡ت‪ .‬و این هم‡‡ه‬
‫خالف شرع است‪ .‬پیغمبر ‪ ‬فرمود‪« :‬حالل آش‡‡كاری و ح‡‡رام آش‡‡كاری هس‡‡ت و در‬
‫میان چیزهای شبهه ناكی وجود دارد ك‡‡ه هم‡‡ه كس تش‡‡خیص نمی‌ده‡‡د‪ ،‬و ه‡‡ر ك‡‡ه از‬
‫شبهات پرهیز نماید دین و آبروی خود را بی‌عیب نگه داشته»‪ .‬نقل اس‡‡ت ك‡‡ه اب‡‡وبكر‬
‫‪ ‬لقمه شبهه ناكی را خورده بود قی كرد وصالحان عطای ستم پیشه و صاحب م‡‡ال‬
‫مش‡‡كوک را نمی‌پذیرفتن‡‡د و بس‡‡یاری ح‡‡تى ه‡‡دایای دوس‡‡تان را من ب‡‡اب پارس‡‡ایی و‬
‫پاكخویی رد می‌كردند و عیب بزرگی بود كه كس‡‡ی مقی‡‡د نباش‡‡د از چ‡‡ه كس‡‡ی چ‡‡یزی‬
‫می‌گیرد‪ .‬آورده اند یكی از صوفیه بر امیری ظالم وارد شد و نصیحت كرد‪ ،‬آن ام‡‡یر‬
‫مالی بدو عطا كرد و صوفی پذیرفت‪ ،‬آن گ‡‡اه ام‡‡یر گفت‪ :‬م‡‡ا هم‡‡ه ش‡‡كارچی هس‡‡تیم‪،‬‬
‫دامها فرق می‌كند!‪.‬‬
‫از پیغمبر ‪ ‬روایت است ك‡‡ه «اليد العليا خ‡‡يٌر من اليد الس‡‡فلي» و نظ‡‡ر علم‡‡ا و‬
‫ظاهر كالم آن است كه «ی‡‡د علی‡‡ا» ب‡‡ه مع‡‡نی دس‡ِت دهن‡‡ده اس‡‡ت‪ ،‬ام‡‡ا ص‡‡وفیه دس‡‡ت‬
‫گیرنده را به «ید علیا» تعبیر كرده اند تا تكدی را دلپذیر سازند!‪.‬‬
‫پیشینیان صوفیه در اینك‡ه م‡ال از كج‡ا می‌آی‡د وارس‡ی می‌كردن‡د و در اینك‡ه چ‡ه‬
‫بخورند واز كجا معیشت كنند دقت می‌ورزیدند‪ ،‬چنانكه احمد بن حنبل درب‡‡اره س‡‡ری‬
‫سقطی گفته است كه «شیخی ب‡‡ود ش‡‡ناخته ش‡‡ده ب‡‡ه حالل خ‡‡واری»‪ ،‬و از س‡‡ری نق‡ل‬
‫است كه در سفر جهاد با چند تن ب‡‡ودیم اتق‡ای كرای‡‡ه ك‡‡ردیم و من تن‡‡وری ب‡‡رای ن‡‡ان‬
‫پختن در آن نصب كردم‪ ،‬بعض‡‡ی از همراه‡‡ان از ب‡‡اب ورع از آن ن‡‡ان نمی‌خوردن‡‡د‬
‫(كه مبادا صاحب خانه به نصب تنور راضی نباشد)‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬به یكی از رباطها رفتم و سراغ شیخ را گرفتم‪ .‬گفتند‪ :‬به دی‡‡دار فالن‬
‫امیر رفته است كه خلعت وی را تبریک گوید‪ ،‬و آن امیر از ستمگران مش‡‡هور ب‡‡ود‪.‬‬
‫‪159‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫گفتم‪ :‬وای بر شما‪ ،‬این بس نبود كه دكان باز كرده بودید‪ ،‬حاال كار به آنجارس‡‡یده ك‡‡ه‬
‫كاالی خود راه روی سر می‌گذارید و می‌گردانید‪ .‬آدمی كه قادر به كسب و كار است‬
‫گوشه‌ای نشسته با صدقه و هدیه زیست می‌كند‪ ،‬این بس نیست‪ ،‬حاالل به دوره گردی‬
‫و پرسه برخاسته بر در فالن ظالم رفته بابت یک خلعت حرام كه وی گرفت‡ه تبری‡ک‬
‫بگوید و طلب عطا نماید‪ ،‬به خدا از شما زیان رساننده تر به اسالم كس نباشد‪.‬‬
‫و بدین گونه مال شبهه ناک می‌اندوزند در عین حال دعوی زهد می‌كنن‡‡د ی‡‡ا خ‡‡ود‬
‫را فق‡‡یر می‌نمایانن‡‡د و زك‡‡ات را ك‡‡ه ح‡‡ق بینوای‡‡ان مس‡‡تحق اس‡‡ت غص‡‡ب می‌كنن‡‡د‪.‬‬
‫ابوالحسن بسطامی یک شیخ رباط بود كه زمستان و تابستان پشمینه می‌پوشید ومردم‬
‫برای كسب تبرک نزدش می‌رفتند‪ ،‬وقتی ُم رد چهار هزار دینار از او ماند‪ ،‬در اینج‡‡ا‬
‫یاد آن روایت می‌افتیم كه پیغمبر ‪ ‬بر آن دو دین‡ار ك‡ه از آن فق‡یر اه‡ل ص‡فه مان‡ده‬
‫بود ایراد گرفت‪.‬‬
‫پیشینیان صوفیه شنیده بودند كه پیغم‡‡بر ‪ ‬رختش را وص‡‡له می‌ك‡‡رده و عم‡‡ر ‪‬‬
‫جامه‌اش رقعه‌ها داشته‪ ،‬و اویس قرنی ژنده پاره‌ها از مزبله‌ها بر میداشته و می‌شسته‬
‫و به هم می‌دوخته و جامه می‌ساخته‪ ...‬به این حجت «مرقع» پوشیدند‪ .‬ام‡‡ا این قی‡‡اس‬
‫نادرستی بوده است‪ ،‬زیرا پیغمبر ‪ ‬و یارانش از نداش‡‡تن آن ك‡‡ار را می‌كردن‡‡د و ی‡‡ا‬
‫آنكه در موقعیت رهبری خواستند همانند فقیران باشند‪ .‬همچنانكه عمر بن عب‡‡دالعزیز‬
‫‪ ‬نیز در دوران خالفت تنها یک پیراهن داشت [و مرقع پوشی صوفی قابل قیاس با‬
‫این وضعیت و رفتار پیغمبر ‪ ‬و بعضی خلفا و صحابه نیست]‌‪.‬‬
‫صوفیان عصر [مؤلف] دو یا سه جامه انتخاب می‌كنند هر كدام به ی‡‡ک رن‡‡گ‪ ،‬و‬
‫به دست خود پاره كرده ودوباره به هم می‌دوزند كه این هم لباس شهرت است [یع‡‡نی‬
‫انگشت نما و مشخص شدن ‌] و هم لباس شهوت [‌هوسبازی]‌‪ .‬و بسا همین مرق‡‡ع ن‡‡زد‬
‫كسانی دلكش تر از دیبا باشد و به زاهدی ش‡هره و انگش‡ت نش‡ان گ‡ردد و این ف‡ریب‬
‫شیطان است كه به خیال خود به «سلف صالح» تشبه جسته اند حال آنكه پیش‡‡ینیان از‬
‫باب ضرورت لباس و صله دار (= مرقع) می‌پوشیدند نه اینكه پارچه‌ه‡‡ای رن‡‡گ ب‡‡ه‬
‫رنگ تازه را قطعه قطعه كرده وصله دوزیهای زیبا نمایند و «مرقعه» بنامند‪.‬‬
‫بعض‡‡ی از این نكوهی‡‡ده خوی‡‡ان پش‡‡مینه از زی‡‡ر می‌پوش‡‡ند و آس‡‡تین آن را ب‡‡یرون‬
‫می‌گذارند تا معلوم شود؛ اینان دزد شب اند! بعضی دیگر لباس نرم از زیر می‌پوشند‬
‫و پشمینه از رو؛ اینان دزد روزند‪ .‬عده دیگر تشبه به اینان می‌جویند اما نمی‌خواهن‡‡د‬
‫ژن‡‡ده و ژولی‡‡ده باش‡‡ند و درس‡‡ت از تنعم و رف‡‡اه بردارن‡‡د‪ ،‬پس فوطه‌ه‡‡ای گ‡‡رانقیمت‬
‫می‌پوشند وعمامه‌های رومی نفیس می‌پیچن‡د و هم‡ان عمام‡ه ارزش پنج دس‡ت لب‡اس‬
‫حری‡ر را دارد‪ .‬این ن‡یز تل‡بیس ابلیس اس‡ت ك‡ه هم خ‡دا را می‌خواهن‡د هم خرم‡ا را؛‬
‫روش و آیین صوفیگری با نازپروردگی اهل دنی‡‡ا‪ .‬این‡‡ان دوس‡‡تدار امیرانن‡‡د و دوری‬
‫گزین از فقیران‪ ،‬و این به سبب تكبر و خ‡‡ود ب‡‡زرگ بی‡‡نی اس‡‡ت‪ .‬عیس‡‡ی ‪ ‬فرمای‡‡د‪:‬‬
‫چرا با لباس راهبان و دلهایی چون گ‡رگ درن‡ده ن‡زد من می‌آیی‡د‪ ،‬گ‡و لب‡اس ش‡اهانه‬
‫بپوش اما دلت از خ‡‡وف خ‡‡دا ن‡‡رم باش‡‡د [‌درویش ص‡‡فت ب‡‡اش و كاله ت‡‡تری داد]‪ .‬از‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫مالک بن دینار نقل است ك‡ه گفت‪ :‬بعض‡‡ی هم ب‡ا قاری‡ان همب‡ازی و انبازن‡د و هم ب‡ا‬
‫جباران و اهل دنیا؛ گو خدایتان بركت دهاد! قاریان رحمانی باشید‪.‬‬
‫و همو گفت‡ه اس‡ت‌‪« :‬ش‡ما در زم‡انه‌ای دو رن‡گ واق‡ع ش‡ده ای‡د ك‡ه تنه‡ا آدم بص‡یر‬
‫می‌بیند‪ ،‬متظ‡اهرانی هس‡تند زب‡ان آور و پرگ‡و ك‡ه ب‡ا عم‡ل آخ‡رتی طلب دنی‡ا می‌كنن‡د‪،‬‬
‫بترسید از اینكه مبادا در دام آنان بیفتید»‪.‬‬
‫و هم از او نقل است كه گفت‪ :‬جوان سیاحتگری بود كه نزد من هم می‌آمد تا آنك‡‡ه‬
‫خدا مبتالیش س‡‡اخت ب‡‡ه دنیوی‡‡ات‪ ،‬و «عام‡‡ل» جس‡‡ر گردی‡‡د‪ .‬روزی نم‡‡از می‌خوان‡‡د‬
‫سفینه‌ای به جسر نزدیک شد یكی از مأموران به صاحب سفینه گفت‪ :‬بیا جلو تا برای‬
‫عامل یک مرغابی از تو بگیریم‪ ،‬او سر نماز اشاره كرد كه دوتا!‪.‬‬
‫آورده‌اند كه محمد بن خفیف به ُر َو یم گفت‪ :‬م‡‡را وص‡‡یتی كن‪ ،‬گفت‪‌:‬این ك‡‡ار ب‡‡ذل‬
‫جان (اگر توانی واال خ‡‡ود را ب‡‡ه تره‡‡ات ص‡‡وفیان مش‡‡غول م‡‡دار‪ .‬گوین‡‡د‪ :‬ش‡‡بلی ب‡‡ر‬
‫مسجد جامع گذشت عده‌ای مرقع پوش و فوطه پوش دید‪ ،‬به این شعر تمثل جست‪:‬‬
‫وأری نس‡‡‡‡‡اء الحی غ‡‡‡‡‡یر نس‡‡‡‡‡ائها‬ ‫أّم ــا الخیــام فإنهــا كخیــامهم‬

‫(خیمه‌گاه گویی همان خیمه گاه است‪ ،‬اما ساكنانش آنان نیستند)‪.‬‬
‫مص‪cc‬نف گوی‪cc‬د‪ :‬فوطه و مرق‡‡ع پوش‡‡ی را از چه‡‡ار جهت ن‡‡اخوش دارم‪ ،‬یكی آنك‡‡ه‬
‫سابقه‌ای در سلف صالح ندارد و گفتیم كه پیغم‡بر ‪ ‬و ص‡حابه اگ‡ر لب‡اس را وص‡له‬
‫می‌زدند از راه ضرورت بود؛ دوم اینك‡ه ب‡ه ط‡ور ض‡‡منی ادع‡ای فق‡ر را می‌رس‡اند‬
‫حال آنكه ما موظفیم هر نعمتی كه خدا به ما داده اب‡‡راز و اظه‡‡ار نم‡‡اییم؛ س‡‡وم اینك‡‡ه‬
‫مرقع پوشی زاهدنمایی است و ما موظف به نهان داشتن زهد هستیم؛ و باآلخره تشبه‬
‫جستن اس‡ت ب‡ه ص‡وفیه و ه‡ر كس ب‡ه گ‡روهی همانن‡دی جوی‡د از آن گ‡روه ش‡مرده‬
‫می‌شود‪.‬‬
‫از جعفر ح اء نقل است كه گفت‪ ‌:‬این رنگین پوشان و فوطه پوشان كسانی هس‡‡تند‬ ‫ّذ‬
‫كه اهل دل نیند و مشغول ظاهرند‪ .‬محمد بن علی كتانی خطاب به مرقع پوشان گفت‪:‬‬
‫ب‡‡رادران من‪ ،‬اگ‡‡ر لباس‡‡تان همرن‡‡گ باطنت‡‡ان اس‡‡ت در حقیقت می‌خواهی‡‡د خ‡‡ود را‬
‫معرفی كنید و مردم را ب‡ر ح‡ال خ‡ویش مطل‡ع س‡ازید‪ ،‬و اگ‡ر لباس‡تان هم‡اهنگی ب‡ا‬
‫باطنتان ندارد كه به خدا سوگند هالک شده اید [‌در حالت اول متظاهری‡‡د و در ح‡‡الت‬
‫دوم من‡‡افق]‪ .‬عب‡‡دالخالق دین‡‡وری در ب‡‡اب گفت‡‡ه اس‡‡ت‪ :‬از این جامه‌ه‡ا و خرقه‌ه‡‡ا ب‡‡ه‬
‫شگفت نیایی و تو را غّر ه نسازد كه این ظاهر سازیها بعد از ویرانی باطنهاست! ابن‬
‫عقیل گفت‪‌:‬روزی وارد حمام بشدم جبه‌ای صوفیانه دیدم به حمامی گفتم‪ :‬پوست م‡‡ار‬
‫می‌بینم!‪.‬‬
‫‪161‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫بعضی صوفیان آن قدر خرقه را رقعه می‌دوزن‡د ك‡ه بیش از ح‡د س‡تبر و س‡نگین‬
‫می‌شود به طوری كه یک آستین جبه ابن الكرینی یازده رطل‪ 1‬شده بود و مرقع‡‡ات را‬
‫كبل (= كنو زنجیر) می‌نامیدند‪.‬‬
‫و نیز مقرر داشته اند كه مرقعه حتماً باید به دست شیخ بر مری‡‡د پوش‡‡انیده ش‡‡ود و‬
‫سندی دروغین برای آن جعل كرده اند و آن حدیث ام خالد است‪ .‬توض‡‡یح اینك‡‡ه خال‡‡د‬
‫بن سعید بن العاص و زنش همینه بنت خلف از مس‡‡لمانان مه‡‡اجر ب‡‡ه حبش‡‡ه بودن‡‡د و‬
‫آنجا صاحب دخ‡‡تری ش‡‡دند ك‡‡ه همین «ام خال‡‡د» اس‡‡ت‪ .‬وق‡‡تی ن‡‡زد پیغم‡‡بر ‪ ‬آمدن‡‡د‬
‫حضرت آن بچه را خیلی گرامی داشت و اتفاقاً همان اوق‡‡ات مق‡‡داری جام‡‡ه از جمل‡‡ه‬
‫یک گلیم معجر سیاه نزد پیغمبر ‪ ‬آورده بودند‪ ،‬حضرت فرمود‪ :‬ام خالد را بیاورید‪،‬‬
‫آوردند و حضرت آن لباسها را به او پوشانید‪ .‬و این به معنی آن نیست كه پیغم‡‡بر ‪‬‬
‫ازجمله سنتهایش این بوده به دیگران لباس بپوش‡اند [ت‡ا این را س‡ابقه‌ای ب‡رای مرق‡‡ع‬
‫پوشانیدن شیخ به مرید به حساب آوریم]‌‪ ،‬و هیچ یک از ص‡‡حابه و تابع‡‡ان ن‡‡یز چ‡‡نین‬
‫كاری نكردند‪ .‬و انگهی ام خالد‪ ،‬بچه بوده است نه بزرگ‪ ،‬و آنچ‡‡ه می‌پوش‡‡انند فوط‡‡ه‬
‫یا مرقع رنگین است نه گلیم و معجر سیاه [‌خمیصه سوداء]‌‪.‬‬
‫جالب این است كه محمد بن طاهر پس از ذكر سابقه مذكور برای مرقع پوشانیدن‬
‫شیخ بر مرید‪ ،‬می‌نویسد‪ :‬شیخ شرایطی هم بر مرید مقرر میدارد همچنانكه در حدیث‬
‫آم‡‡ده اس‡‡ت مس‡‡لمانان ب‡‡ا پیغم‡‡بر ‪ ‬بیعت می‌نمودن‡‡د ك‡‡ه در س‡‡ختی و آس‡‡انی ب‡‡ا آن‬
‫حضرت باشند و هر چه بفرمای‡‡د بش‡‡نوند واط‡‡اعت كنن‡‡د‪ .‬مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪ :‬فق‡ه دقی‡‡ق را‬
‫ببین!‪.‬‬
‫اما پوشیدن جبه و خرق‡‡ه رنگین‪ ،‬ه‡ر گ‡اه كب‡ود بپوش‡ند فض‡‡یلت ج‡ام ‌ه س‡پید را از‬
‫دست داده اند و اگ‡ر فوط‡ه بپوش‡ند لب‡اس ش‡هرت اس‡ت و مش‡خص ت‡ر از كبودپوش‡ی‬
‫می‌باشد واگر مرقع باشد ب‡از هم انگش‡ت نم‡اتر اس‡ت‪ .‬ش‡ارع ب‡ه پوش‡یدن لب‡اس س‡پید‬
‫ارشاد نموده و از لباس شهرت نهی فرموده اس‡‡ت‪ .‬چنانك‡‡ه از پیغم‡‡بر ‪ ‬روایت اس‡‡ت‬
‫كه فرمود‪« :‬سپید بپوشید كه بهترین لباسهاست و مردگانتان را هم در پارچه س‡‡فید كفن‬
‫كنید»‪ .‬محمد بن طاهر در كتابش (صفوة‌التصوف) رنگین پوش‡یدن ص‡وفیان را مس‡تند‬
‫به آن كرده است كه آورده‌ان‡‡د‪ :‬زم‡‡انی پیغم‡‡بر ‪ ‬حّل ه س‡‡رخ پوش‡‡یده و روز فتح مك‡‡ه‬
‫عمامه سیاه بر سر دشت‪ .‬مؤلف گوید‪ :‬عالوه بر این روایت داریم كه پیغم‡‡بر ‪ ‬لب‡‡اس‬
‫مشكی را دوست داش‡ت‪ ،‬آن حض‡رت از ه‡ر رن‡گ می‌پوش‡ید و رنگین پوش‡ی خالف‬
‫نیس‡ت آنچ‡ه هس‡ت این رنگه‡ا س‡نت محس‡وب نمی‌ش‡ود‪ .‬بعالوه فوط‡ه و مرق‡ع لب‡اس‬
‫شهرت است و پیغمبر ‪ ‬من‡ع فرم‡وده‪ ،‬چنانك‡ه از ق‡ول آن حض‡رت روایت كرده‌ان‡د‪:‬‬
‫«َم ْن َلِبَس َثْو َب ُش ْهَر ٍة َأْع َرَض الَّلُه َع ْنُه َح َّتى َيَضَع ُه»‪ .‬یعنی‪« :‬هر كس جامه شهرت بپوشد‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬رطل معادل نیم من قدیم‪ ،‬هر من معادل ‪ 180‬مثقال (مفاتیح العلوم خوارزمی‪ ،‬ص ‪-.)14‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫خدا از او اعراض می‌كند تا آنجا ك‡‡ه پس‡‡تش س‡‡ازد»‪ .1‬ونیز آورده ان‡‡د ك‡‡ه حض‡‡رت لب‡‡اس‬
‫بسیار بلند و بسیار كوتاه را ی‡‡ا خیلی ن‡‡ازک و خیلی ض‡‡خیم را نمی‌پس‡‡ندید و اعت‡‡دال و‬
‫میانه روی در لب‡اس را توص‡یه می‌فرم‡ود‪ .‬ب‡از از حض‡رت روایت كرده‌ان‡د ك‡ه «من‬
‫لبس ثوبًا مشهورًا أذله الله يوم القيامة»‪ .‬یعنی «ه‡‡ر كس لب‡‡اس مش‡‡خص و انگش‡‡ت نم‡‡ایی‬
‫بپوشد خدا روز قیامت ذلیلش سازد»‪ .‬و از س‡وار ش‡دن ب‡ر مرك‡وب انگش‡ت نم‡ا هم نهی‬
‫شده است‌‪« :‬من ركب مشهورًا من الدواب أعرض الله عنه مادام عليه وإن كان كريما»‪.‬‬
‫از سفیان ثوری نقل است كه سلف جامه‌شهرت را مكروه می‌داشتند آن دو گونه است‪،‬‬
‫یا لباس بسیار چشمگیر و فاخر كه با آن بر دیگران برتری جوید یا جامه‌ژنده و پس‡‡ت‬
‫كه مورد تحقیر واقع شود‪ .‬كسی به ایوب سختیانی ای‡‡راد گ‡‡رفت ك‡‡ه چ‡‡را پ‡‡یراهن بلن‡‡د‬
‫پوشیده‌ای؟ گفت‪‌:‬پیراهن بلند درگذشته لباس شهرت بود اكنون پ‡یراهن دامن برچی‡ده و‬
‫كوتاه لباس شهرت است‪.‬‬
‫از صوفیان بعضی پشمینه می‌پوشند و استناد ب‡‡ه روای‡‡اتی می‌كنن‡‡د ك‡‡ه پیغم‡‡بر ‪‬‬
‫پش‡‡مینه پوش‡‡یده و ب‡‡رای آن فض‡‡یلت گفت‡‡ه اس‡‡ت‪ .‬البت‡‡ه پیغم‡‡بر ‪ ‬گ‡‡اه لب‡‡اس پش‡‡می‬
‫می‌پوش‡ید لیكن بین ع‡رب در آن موق‡‡ع پش‡مینه لب‡اس ش‡هرت نب‡ود‪ ،‬ام‡ا روای‡ات در‬
‫فضیلت پشمینه پوشی ثابت نیست و مجهول است‪ .‬اگر كسی به لباس پش‡‡مین پوش‡‡یدن‬
‫عادت كرده باش‡د اش‡كال ن‡دار زی‡را ب‡رای او لب‡اس ش‡هرت نیس‡ت [و حم‡ل ب‡ر این‬
‫نمی‌شود ك‡ه خواس‡ته لب‡اس ریاض‡ت بپوش‡د] ام‡ا اگ‡ر آدم مرف‡ه و خوشپوش‡ی اس‡ت‬
‫پشمینه پوشی از دو راه نارواست یكی اینك‡‡ه ب‡‡ر تن خ‡‡ود زج‡‡ر وارد می‌آورد دیگ‡‡ر‬
‫اینكه برای او لباس شهرت و زاهد نمایی محسوب می‌گ‡‡ردد ك‡‡ه نهی ش‡‡ده اس‡‡ت‪ .2‬از‬
‫حسن بصری نقل است كه مردی نزد وی آمد با عمامه و ردا و جب‡‡ه پش‡‡مین‪ ،‬نشس‡‡ت‬
‫و نگاه بر زمین دوخت بی‌آنكه سر بلند كند‪ .‬حسن در آن مرد احساس ُعجب كرد‪ ،‬لذا‬
‫گفت‪ ‌:‬كسانی هستند كه در دل متكبرند و با این پشمینه پوشی دین خود را رسوا كرده‬
‫اند‪ .‬سپس گفت‪‌:‬پیغمبر ‪ ‬از زی منافقان به خدا پناه می‌جس‡‡ت‪ .‬حاض‡‡ران پرس‡‡یدند‪،‬‬
‫زی منافقان چیست؟ حسن گفت‪‌:‬لباس خاشعان پوش‡‡یدن بی‌آنك‡‡ه دل خاش‡‡ع باش‡‡د‪ .‬ابن‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬عبارت را به این صورت هم می‌توان ترجمه كرد‪« ‌:‬هر كس جامه ش‡‡هرت بپوش‡‡د خ‡‡دا از او‬
‫اعراض می‌كند تا زمانی كه وی آن جامه را كناری نهد»‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬به دنبال بیان نظر فوق‪ ،‬مؤلف دو روایت از پیغمبر ‪ ‬محض تأیید آورده‪ ،‬كه یكی این است‪:‬‬
‫«من لبس الصوف لیعرفه الناس كان حقًا علی هللا عزوجل أن یكسوة ثوبًا من جرب حتی تتساقط‬
‫عروقه»‪ ،‬و دومی این است‪« :‬إن األرض لتعج إلی ربها من ال‡‡ذین یلبس‡‡ون الص‡‡وف ری‡‡اًء » ك‡‡ه‬
‫پیداست در زمان رسول هللا ‪ ‬پشمینه‌پوشی برای خودنمایی و ریا رس‡‡م نب‡‡وده ت‡‡ا حض‡‡رت ب‡‡ه‬
‫این عبرت آن را منع و تخویف فرموده باشد‪ .‬مصحح كتاب (خیرال‡‡دین علی) ه‡‡ر دو روایت را‬
‫از لحاظ سند تضعیف كرده است‪ .‬جای شگفتی است مؤلف كه در نقد روای‡‡ات ص‡وفیان ك‡‡ه از‬
‫خود دقت نشان میدهد چگونه برای تأیید مطلب درست خ‡ودش از روای‡ات ض‡عیف ی‡ا مجع‡ول‬
‫استفاده كرده است‪-.‬م‪.‬‬
‫‪163‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫عقیل (استاد مؤلف) گفت‪ :‬این كالم كسی است كه مردمان را شناخته و گول لباس را‬
‫نخورده است‪ .‬مؤلف گوید‪ :‬من خود پشمینه پوشی دیدم كه اگر كسی مس‡‡تقیم خط‡‡ابش‬
‫میكرد‪ ،‬و لو با كنیه كه عالمت احترام است‪ ،‬او و مریداِن اوباشش را خ‡‡وش نمی‌آم‡‡د‬
‫وعالمت انكار در چهره‌اش آشكار می‌شد‪.‬‬
‫حماد بن ابی سلیمان به بصره آمد فرقد س‡‡بخی (زاه‡‡د مع‡‡روف) ب‡‡ا لب‡‡اس پش‡‡مینه‬
‫نزد او رفت‪ ،‬حماد گفت‪ ‌:‬این عالمت نصرانیت را از خود بیفكن!‪.‬‬
‫و ن‡‡یز آورده ان‡‡د ك‡‡ه عب‡‡دالكریم اب‡‡و امی‡‡ه در ح‡‡الی ك‡‡ه پش‡‡مینه پوش‡‡یده ب‡‡ود ن‡‡زد‬
‫ابوالعالیه‌آمد‪ ،‬ابوالعالی ‌ه گفت‌‪ :‬این جامه راهبان است كه مسلمانان وقتی خیال تزوی‡‡ر‬
‫داش‡‡ته باش‡‡ند می‌پوش‡‡ند! و كالمی هم از فض‡‡یل نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه پش‡‡مینه پوش‡‡ی را ب‡‡ه‬
‫منظور حب دنیا و جلب نظر دیگران دانسته است‪.‬‬
‫از ابوسلیمان [‌دارانی]‌ نقل است كه گفت‪ :‬یكی از اینان لباسی ب‡‡ه قیمت س‡‡ه درهم‬
‫و نیم می‌پوشد اما پنج درهم شهوت در دل دارد‪ ،‬آیا شرم ندارد از اینك‡‡ه ش‡‡هوتش ب‡‡ر‬
‫لباسش می‌چرخد؟ [یعنی ظاهرش زاهد نماتر از باطن اوست] هر گاه زهد خود را با‬
‫دو پارچه سفید (كه یكی بر كمر ببندد و یكی به دوش بیندازد) می‌پوشانید بهتر بود‪.‬‬
‫احمد بن ابی الحواری از پس‡‡ر ابوس‡‡لیمان دارانی ك‡‡ه همت‡‡ای پ‡‡درش ب‡‡ود حك‡‡ایت‬
‫می‌كند ك‡‡ه از من پرس‡‡ید‪‌:‬این پش‡‡مینه را ب‡‡رای چ‡‡ه می‌پوش‡‡ند؟ گفتم‪ :‬ب‡‡رای تواض‡‡ع‪.‬‬
‫گفت‪ ‌:‬اما هر كدامشان تا این را می‌پوشد تكبر می‌ورزد‪.‬‬
‫از سفیان ثوری نقل است كه به پشمینه پوشی گفت‌‪ :‬این لباس تو بدعت است‪.‬‬
‫و آورده‌اند كه علی موصلی در حالی كه پشمینه پوشیده ب‡ود ب‡ر مع‡افی وارد ش‡د‪.‬‬
‫معافی پرسید‪ :‬این لباس شهرت چیست كه پوشیده‌ای؟ موص‡‡لی گفت‪‌:‬ت‡‡و خ‡‡ود از من‬
‫مشهور‌تری‪ .‬معافی گفت‪ ‌:‬شهرت لباس غیر از شهرت شخص است‪.‬‬
‫ب‡‡دیل ب‡‡رای ای‡‡وب س‡‡ختیانی وارد ش‡‡د‪ ،‬دی‡‡د ای‡‡وب ُلن‡‡گ قرم‡‡ز زنان‡‡ه ب‡‡ر روی‬
‫رختخ‡‡وابش گس‡‡ترده ك‡‡ه خ‡‡اک نگ‡‡یرد‪ ،‬پرس‡‡ید این چیس‡‡ت؟ گفت‪ :‬این به‡‡تر از آن‬
‫پشمینه‌ای است كه تو بر تن داری!‪.‬‬
‫از بشر بن حارث نقل است كه گفت‪ ‌:‬اگر كسی لباس خ‡‡ز و زعف‡‡رانی [‌ك‡‡ه جل‡‡ف‬
‫تلقی می‌شده] بپوشد در نظر من به از پشمینه پوشی در شهرهاست‪.‬‬
‫واز ابوس‡‡لیمان دارانی نق‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه ب‡‡ه پش‡‡مینه پوش‡‡ی گفت‪ ‌:‬ت‡‡و نش‡‡انه واف‡‡ر از‬
‫زاهدان با خود داری بگو ببینم از این پشمینه چه حاص‡‡ل ك‡‡رده ای؟ آن م‡‡رد پاس‡‡خی‬
‫نداد‪ .‬ابوسلیمان گفت‪ ‌:‬گو ظاهرت پنبه پوش باش‪ ،‬باطنت را پشمینه پوش كن!‪.‬‬
‫ابومحمد برادرزاده معروف كرخی بر ابوالحسن بن بشار وارد ش‡‡د و جب ‌ه پش‡‡مین‬
‫بر تن داشت‪ .‬ابوالحسن گفت‪‌:‬ای ابا محمد باطنت را هم پشمینه پوش كرده‌ای یا فق‡‡ط‬
‫ظاهرت را؟ دلت را پشمینه پوش كن و قوهی روی قوهی بپوش!‪.1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬نوعی پارچ‡‡ه پنبه‌ای س‡‡فید منس‡‡وب ب‡‡ه قهس‡‡تان (المع‡‡ّرب‪ ،‬ج‡‡والیقی‪ ،‬چ‡‡اپ احم‡‡د ش‡‡اكر‪،‬ص‬
‫‪ -.)264‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫آورده اند كه به صوفیی گفتند‪ :‬این جبه پشمینت را می‌فروش‡‡ی؟ گفت‪ ‌:‬اگ‡‡ر ص‡‡یاد‬
‫دام و تله‌اش را بفروشد پس با چه شكار كند؟‬
‫ابن جریر طبری گوید‪ :‬هر كس لباس مویینه و پش‡‡مینه را ب‡‡ر پنبه‌ای و كت‡‡انی ك‡‡ه‬
‫بتواند از حالل تهیه كند‪ ،‬ترجیح دهد‪ ،‬یا بقوالت وعدس را بر نان گندم اختیار کند‪ ،‬و‬
‫یا گوشت نخورد مبادا شهوت بر او عارض گردد‪ ،‬خطا كرده است‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬پیشینیان‪ ،‬جامه‌های متوس‡‡ط [‌ن‡ه ف‡‡اخر و ن‡‡ه پس‡‡ت ‌] می‌پوش‡‡یدند واز‬
‫بهترین لباسهای خود برای شركت در نم‡‡از جمع‡‡ه و عی‡‡د فط‡‡ر و عی‡‡د قرب‡‡ان و ن‡‡یز‬
‫مالقات دوستان استفاده می‌كردند‪ ،‬از ابوالعالیه نق‡ل اس‡ت ك‡ه مس‡لمانان هنگ‡امی ك‡ه‬
‫برای دید و بازدید می‌رفتند (در حدی كه داش‡‡تند) زیب‡‡ا می‌پوش‡‡یدند‪ .‬بعض‡‡ی ص‡‡حابه‬
‫(در دورانی كه ثروت از غنایم زیاد شد) جامه‌های گرانقیمت نیز ب‡‡ه ك‡‡ار می‌بردن‡‡د‪.‬‬
‫مثال تمیم الداری یک حله خرید به هزار درهم‪ ،‬و با آن نماز شب می‌خواند در احوال‬
‫حس‡ن بص‡‡ری هس‡ت ك‡ه لباس‡های نیك‡و می‌پوش‡یده‪ ،‬مثال روزی جب‡ه و ردای یم‡نی‬
‫پوشیده بود‪ ،‬فرقد [سبخی ‌] بدو گفت‪ ‌:‬استاد‪ ،‬چون تویی را چنین پوششی نسزد‪ .‬حس‡‡ن‬
‫پاسخ داد‪ :‬نشنیده‌ای كه بیشتر جهنمی‡‡ان پش‡‡مینه پوش‡‡ان و گلیم پوش‡‡انند‪ .‬از مال‡‡ک بن‬
‫انس نیز پوشیدن لباس‌های عالی عدنی را حكایت كرده ان‡‡د‪ .‬البت‡‡ه در م‡‡نزل لباس‡‡های‬
‫كهنه هم می‌پوش‡‡یدند و ب‡‡ر روی هم آنچ‡‡ه انگش‡‡ت نش‡‡ان و مش‡‡خص نباش‡‡د و در ح‡‡د‬
‫وسط نفیس و پس قرار گیرد به كار می‌بردند‪.‬‬
‫راجع به ابراهیم ادهم نوشته اند كتانی‪ ،‬پنبه یا پوست می‌پوشید و هرگز پش‡‡مینه و‬
‫لباس شهرت (كه شعار گروه خاصی باشد) نپوش‡‡ید‪ .‬محم‡‡د بن ری‡‡ان گوی‡‡د‪ :‬ذوالن‡‡ون‬
‫كفش قرمزی در پای من دید گفت‪ :‬فرزند! این كفش را از پای بیرون كن كه انگش‡ت‬
‫نما و مشخص است‪ ،‬همانا پیغمبر كفش ساده سیاه می‌پوشید‪.‬‬
‫و ابوجعفر منص‡ور [خلیف‡ه ‌] گفت‡ه اس‡ت عری‡انی غ‡یر قاب‡ل تحم‡ل ب‡ه از پوش‡ش‬
‫رسوا!‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬آن گونه لباس كه برای صاحبش مایه حق‡‡ارت و سرشكس‡‡تگی باش‡‡د و‬
‫فقرش را نشان دهد چنانكه گویی به زبان حال از خدا ش‡كوه دارد‪ ،‬پوش‡یدنش خوش‡ایند‬
‫نیست و نهی شده‪ .‬ابواالحوص از پدرش نقل می‌كند كه ب‡ا لب‡اس ژن‡ده ن‡زد پیغم‡بر ‪‬‬
‫رفتم‪ .‬حضرت پرسید‪‌:‬تو م‡ال داری؟ ع‡رض ك‡ردم‪ :‬چ‡ه ن‡وع م‡الی؟ فرم‡ود‌‪ :‬از ه‡ر‬
‫گونه‪ ،‬گفتم‪ :‬بلی‪ ،‬شتر و اسب و بز و گوسفند و برده دارم‪ .‬فرمود‌‪ :‬حاال كه خدا ثروتت‬
‫بخش‡‡یده بای‡‡د در ظ‡‡اهرت اث‡‡ر آن دی‡‡ده ش‡‡ود و آش‡‡كار باش‡‡د‪ ،‬و ن‡‡یز روایت اس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫حضرت مردی ژولیده م‡وی دی‡د فرم‡ود‪‌:‬آی‡ا این چ‡یزی نمی‌یاب‡د ك‡ه ب‡ا آن م‡ویش را‬
‫بخواباند؟ ونیز مردی را دید با جامه‌پلشت و چركین‪ .‬فرمود‪ :‬آی‡‡ا این‪ ،‬چ‡‡یزی نمی‌یاب‡‡د‬
‫كه با آن لباسش را بشوید؟‬
‫و نیز آورده اند كه علی بن ابیطالب ‪ ‬ب‡‡ه عی‡‡ادت ربی‡‡ع بن زی‡‡اد رفت‪ ،‬ربی‡‡ع در‬
‫بین صحبت گفت‪ ‌:‬یا امیرالمؤمنین من از دس‡‡ت ب‡‡رادرم عاص‡‡م ب‡‡ه ت‡‡و ش‡‡كایت دارم‪.‬‬
‫حضرت پرسید‪‌:‬مگر او چه ك‡‡رده؟ ربی‡‡ع گفت‪‌:‬ب‡‡ه س‡‡بب آنك‡‡ه او ل‡‡ذات زن‡‡دگانی را‬
‫‪165‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫ت‡‡رک گفت‡‡ه و پالس پوش‡‡یده‪ ،‬زنش غمن‡‡اک اس‡‡ت و فرزن‡‡دانش ان‡‡دوهگین‪ .‬حض‡‡رت‬
‫فرمود‪ :‬عاصم را نزد من بیاورید‪ ،‬آوردند‪ .‬حضرت با خوشرویی فرمود‪ :‬آیا به نظ‡‡ر‬
‫تو خدایی كه دنیا را بر تو حالل كرده‪ ،‬خ‡‡وش ن‡‡دارد ك‡‡ه از آن اس‡‡تفاده ك‡‡نی؟ ت‡‡و در‬
‫نظر خدا كمتر از آنی! گر نعمتهای خدا را در عمل به كار گیری به از آنكه به زب‡‡ان‬
‫شكر بگزاری‪ .‬عاصم گفت‪ :‬ای امیرالمؤمنین‪ ،‬من می‌بینم كه تو خود جام ‌ه درش‡‡ت و‬
‫زبر پوشیده‌ای و نان جو می‌خوری‪ ،‬حضرت آه بلندی كشید و فرمود‪ ‌:‬وای بر ت‡‡و ای‬
‫عاصم‪ ،‬خداوند بر پیشوایان ع‡‡ادل واجب نم‡‡وده ك‡‡ه زن‡‡دگی خ‡‡ود را ب‡‡ا عام‡‡ه م‡‡ردم‬
‫برابر گیرند و بسنجند تا فقیر را فقرش برآشفته نسازد و خونش به جوش نیاید‪.‬‬
‫[برگریدی به بحث لباس] اگر كسی بگوید ك‡‡ه خوشپوش‡‡ی از ه‡‡وای نفس اس‡‡ت و‬
‫باید با هوای نفس جنگید‪ ،‬ونیز خوشپوش‡ی آراس‡تن خ‡ویش اس‡ت ب‡رای م‡ردم‪ ،‬ح‡ال‬
‫آنكه ما باید اعمالمان برای خدا باشد‪ ،‬در جواب می‌ت‡‡وان گفت ك‡‡ه ن‡‡ه هرچ‡‡ه دلخ‡‡واه‬
‫باشد بد است و نه هر خود آراستنی مكروه؛ چ‡‡یزی را بای‡‡د من‡‡ع ك‡‡رد ك‡‡ه ش‡‡رع نهی‬
‫نموده یا متضمن نوعی ریا در دین باشد‪ .‬هر انسانی دوست دارد زیبا ب‡‡ه نظ‡‡ر آی‡‡د و‬
‫این یک لذت نفسانی است كه مالمت كردنی نیس‡‡ت و ب‡‡ه همین جهت اس‡‡ت ك‡‡ه آدمی‬
‫مویش را صاف می‌كند‪ ،‬درآینه می‌نگرد‪ ،‬عمامه‌اش را مرتب می‌سازد‪ ،‬روی زیب‡اتر‬
‫جامه‌اش به سمت بیرون است و آستر ناهموارش را بر تن می‌پوش‡‡د‪ .‬اینه‡‡ا هیچ ك‡‡دام‬
‫نكوهی‡‡دنی نیس‡‡ت و روای‡‡تی از پیغم‡‡بر ‪ ‬آورده ان‡‡د ك‡‡ه وق‡‡تی می‌خواس‡‡ت از خان‡‡ه‬
‫بیرون آید وعده‌ای از اصحاب منتظرش بودند در آب نگریس‡‡ت و م‡‡وی س‡‡ر و ریش‬
‫را مرتب ساخت‪ ،‬اصحاب تعجب كردند‪ .‬فرم‡‡ود‪« :‬وق‡‡تی ش‡‡خص ب‡‡ه دی‡‡دن ب‡‡رادران‬
‫می‌رود باید خود را آماده سازد»‪ .‬و نیز فرمود‪« :‬إن هللا جميل يحب الجمال»‪.‬‬
‫و اینكه از سری سقطی آورده اند كه اگر احساس كنم كسی می‌خواهد بر من وارد‬
‫شود و دستی به ریش بكشم كه آن را مرتب سازم می‌ترسم خداوند ب‡‡ه س‡‡بب این م‡‡را‬
‫عذاب كند‪ ،‬محمول بر آن است كه اگر از باب ریا آن كار را بكن‡‡د بیم ع‡‡ذاب می‌رود‬
‫حال آنكه اگر نظرش این باشد كه شكل ناخوشایندی را اصالح كند نكوهیده نیس‡‡ت‪ .‬و‬
‫اینكه كسی بخواهد كفش یا لباسش خوب و زیب‡‡ا باش‡‡د از مقول‡‡ه «ك‡‡بر» هم محس‡‡وب‬
‫نمی‌شود زیرا كبر یعنی سركشی و سرگردانی نسبت به حق و تحقیر مردمان‪.‬‬
‫بعضی صوفیان لباس‌های گرانقیمت می‌پوشیده‌ند‪ ،‬از آن جمله است ابوالعباس بن‬
‫عط‡‡اء ك‡‡ه دبیقی میپوش‡‡ید و تس‡‡بیحش از مرواری‡‡د ب‡‡ود و لباس‌ه‡‡ای بلن‡‡د را ت‡‡رجیح‬
‫می‌داد‪ .‬مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪‌:‬این هم «لب‡‡اس ش‡‡هرت» اس‡‡ت و ب‡‡ر اه‡‡ل خ‡‡یر الزم اس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫لباسشان متوسط باشد اما شیطان صوفیان را به افراط و تفریط می‌كشاند‪.‬‬
‫واز ص‡‡وفیان كس‡انی ب‡وده ان‡د ك‡ه لباس‡های گ‡رانقیمت می‌پوش‡یده و آن را چ‡اک‬
‫می‌كرده اند و بدین گونه مالی را تضییع می‌نموده اند‪ .‬داستانی هس‡‡ت ك‡‡ه ابن مجاه‡‡د‬
‫مقری روزی نزد عیسی بن علی وزیر بود شبلی وارد شد و شبلی عادت داش‡‡ت ه‡‡ر‬
‫چه را می‌پوشید یک جایش را [‌عمدًا ‌] پاره می‌كرد‪ .‬ابن مجاه‡‡د ب‡‡رای آنك‡‡ه ش‡‡بلی را‬
‫ملزم سازد گفت‪ :‬در كجای فقه است كه یک چیز سودمند را ضایع سازند شبلی ف‡ور‌ًا‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫این آیه را خواند‪َ﴿ ‌:‬فَطِفَق َم ۡس َۢح ا ِبٱلُّسوِق َو ٱَأۡلۡع َناِق﴾‪[ 1‬المائدة‪ .]18 :‬كه مفسرین نوش‡‡ته‬
‫اند‪ :‬روزی س‡لیمان پ‡ای چن‡دین اس‡ب را قلم ك‡رد و گردنش‡ان را زد از آن روی ك‡ه‬
‫مشغول تماشای آنها شده و از نماز باز مانده ب‡‡ود‪ .2‬ابن مجاه‡‡د خ‡‡اموش مان‡‡د‪ ،‬وزی‡‡ر‬
‫گفت‪ :‬ت‡و می‌خواس‡تی او را مل‡زم س‡ازی او را س‡اكت ك‡رد‪ .‬آن گ‡اه ش‡بلی گفت‪‌:‬ت‡و‬
‫مقری زمانی‪ ،‬بگو ببینم در كجای قرآن است ك‡ه ح‡بیب‪ ،‬ح‡بیبش را ع‡ذاب نمی‌كن‡د؟‬
‫ابن مجاهد ندانست چه بگوید شبلی خود این آیه را خواند‪َ﴿ ‌:‬و َقاَلِت ٱۡل َيُه وُد َو ٱلَّنَٰص َر ٰى‬
‫َّٰٓب‬
‫َنۡح ُن َأۡب َٰٓن ُؤ ْا ٱِهَّلل َو َأِح ُؤ ۚۥُه ُق ۡل َفِلَم ُيَع ِّذ ُبُك م﴾‪[ 3‬المائ‡‡دة‪ .]18 :‬ك‡ه ب‡ه ط‡ور ض‡‡منی و س‡لبی‬
‫معنای منظ‡ور ش‡بلی را می‌رس‡اند‪ ،‬ابن مجاه‡د گفت‪ ‌:‬گ‡ویی من این آی‡ه را ت‡ا كن‡ون‬
‫نشنیده بودم‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬سند این داستان مشكوک است و به فرض ص‡‡حت‪ ،‬ن‡‡افهمی ش‡‡بلی را‬
‫در استدالل به آیه اول و نافهمی ابن مجاهد را در پاسخ ندادن به او می‌رساند زیرا به‬
‫نبی معصوم نسبت تباه كردن مال نمی‌توان داد‪ ،‬چنانكه بعض‡‡ی مفس‡‡ران «مس‡‡ح» را‬
‫به معنای لغوی گرفته اند آنها را ذبح نمود و در راه خدا گوشتش‡‡ان را انف‡‡اق نم‡‡ود و‬
‫این گن‡‡اه نیس‡‡ت ام‡‡ا پ‡‡اره ك‡‡ردن لب‡‡اس س‡‡الم بی‌آنك‡‡ه ه‡‡دف ص‡‡حیحی در نظ‡‡ر باش‡‡د‬
‫خطاست‪ ،‬و نیز می‌شود تصور كرد كه آن عمل در شریعت سلیمان جایز بوده است‪.‬‬
‫ابو علی رودباری روشش این بود كه آستین جامه را می‌شكافت و پ‡‡یراهن را پ‡‡اره‬
‫می‌كرد‪ ،‬یک قواره پارچه گرانبها را دو تكه می‌ك‡‡رد تكه‌ای را ازار می‌بس‡‡ت و تكه‌ای‬
‫را به دوش می‌انداخت‪ .‬روزی وارد حمام شد چند تن با او بودند و لنگ نداشتند ازار و‬
‫دوش انداز خود را به تعداد یاران پاره پاره كرد كه لنگ ببندند‪ ،‬و در ب‡‡یرون آم‡‡دن آن‬
‫پارچه‌ها را به حمامی بخشید‪ .‬اصل پارچه سی دینار قیمت داشت‪.‬‬
‫و نظیر این تفریط و اس‡‡راف‪ ،‬داس‡‡تان ابوالحس‡‡ن پوش‡‡نجی اس‡‡ت ك‡‡ه گوی‡‡د‪ :‬كبكی‬
‫داشتم صد درهم می‌ارزید‪ .‬شبی برایم دو مهمان رسید‪ ،‬از مادرم پرسیدم‪ :‬ش‡‡ام ب‡‡رای‬
‫مهمان چه داری؟ گفت‪ :‬هیچ نداریم به جز نان‪ ،‬آن كبک را ذبح كردم و ب‡‡ه مص‡‡رف‬
‫مهمانان رسید‪ .‬مؤلف گوید‌‪ :‬می‌توانست پولی قرض كند‪ ،‬سپس آن كبک را بفروشد و‬
‫قرض خود را بپردازد‪ ،‬افراط كرده است!‪.‬‬
‫ابوالحسن دّر اج بغدادی را‪ ...‬در ری‪ ...‬احتیاج به پارچه‌ای پی‡‡دا ش‡‡د ك‡‡ه ب‡‡ه پ‡‡ایش‬
‫بپیچد‪ ،‬كسی یک دستمال دبیقی بدو داد‪ ،‬دستمال را نصف كرد و كارش را انجام داد‪.‬‬
‫گفتن‡‡د‪ :‬ك‡‡اش این را می‌فروخ‡‡تی و ب‡‡ا پ‡‡ول آن پارچ‡‡ه كم ارزش ت‡‡ری ب‡‡رای پ‡‡ایت‬
‫می‌خریدی و بقیه پول را خرج می‌كردی‪ .‬گفت‪ :‬من به مذهب مان خیانت نمی‌كنم!‪.‬‬
‫و ن‡‡یز آورده ان‡‡د ك‡‡ه احم‡‡د غ‡‡زالی در غ‡‡رب بغ‡‡داد ب‡‡ه دوالبی رس‡‡ید و دی‡‡د ك‡‡ه‬
‫می‌چرخد‪ ،‬ایستاد و طیلسان خویش بر آن افكند‪ ،‬و طیلسان در چرخیدن پاره شد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪«-‬پس [براى نوازش آنها] به دست كشیدن به ساقها و گردنهاى آنها پرداخت»‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬برای فهم درست آیه به تفسیر ابن جریر طبری رجوع كنید‪.‬‬
‫‪ « -‬و یهود و نصارى گفتند‪ :‬ما پسران خدا و دوستان اوییم‪ .‬بگو‪[ :‬اگر گفتار شما درست اس‡ت]‬ ‫‪3‬‬

‫پس چرا خدا شما را به گناهانتان عذاب مىكند؟»‪.‬‬

‫‪167‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫مؤل‪cc‬ف گوی‪cc‬د‌‪ :‬این هم‡‡ه از جه‡‡ل و تن‡‡دروی و كم عقلی اس‡‡ت‪ .‬روایت ص‡‡حیح از‬
‫پیغمبر ‪ ‬داریم كه تباه كردن مال را نهی فرم‡‡وده‪ ،‬ح‡‡تى فقه‡‡ا گوین‡‡د‪ :‬اگ‡‡ر ی‡‡ک س‡‡كه‬
‫طالی سالم را بشكنیم و خرج كنیم به همان اندازه كه می‡‡ان قیمت درس‡‡ت و شكس‡‡ته‌اش‬
‫تفاوت هست تفریط و اسراف كرده‌ایم‪ .‬صوفیان در حال وجد و رقص هم جامه خویش‬
‫می‌درند و بر زمین می‌افكنند واین را «حال» می‌نامند‪ ،‬باید گفت‪« :‬حال» اگر مخ‡‡الف‬
‫ش‡رع باش‡د خ‡یری در آن نیس‡ت این نفس پرس‡تی و خ‡ودرأیی اس‡ت‪ ،‬و اگ‡ر می‌دانن‡د‬
‫كارشان خالف شرع است و می‌كنن‡‡د ك‡‡ه عن‡‡اد ب‡‡ا ش‡‡رع اس‡‡ت‪ ،‬و اگ‡‡ر نمی‌دانن‡‡د زهی‬
‫نادانی! آورده اند كه ابوعثمان داشت می‌مرد‪ ،‬پس‡‡رش اب‡‡وبكر پ‡‡یراهن وی را ب‡‡ر تنش‬
‫درید‪ ،‬ابوعثمان كه محتضر بود چشم گشود و گفت فرزند‪ ،‬این كار كه كردی ظاهرش‬
‫خالف شرع است و باطنش ریای قلب!‪.‬‬
‫و هم از صوفیه كسانی هستند كه در كوتاهی جامه به افراط می‌روند و از پیغم‡‡بر‬
‫‪ ‬روایت است كه بلندی جامه مسلمان تا نیم ‌ه ساق باید باشد و ت‡‡ا نزدی‡‡ک پاش‡‡نه هم‬
‫عیب ندارد‪ ،‬هر چه از آن زاید باشد در آتش است‪ .‬ب‡‡ه ه‡‡ر ح‡‡ال زی‡‡اده كوت‡‡اه گ‡‡رفتن‬
‫جامه هم لباس شهرت محسوب می‌شود و داستان ایوب سختیانی را پیشتر آوردیم ك‡‡ه‬
‫جامه‌اش بلند بود ایراد گرفتند‪ ،‬گفت‪ :‬امروز شهرت در برچیدن و كوتاه داش‡‡تند دامن‬
‫است نه بلندی آن‪.‬‬
‫و بعضی صوفیان به جای عمامه خرقه [= یک تكه پارچه] بر سر نهند و این نیز‬
‫خالف رسم مردم است و لباس شهرت‪ ،‬و هر چه به نوعی مش‡‡خص باش‡‡د و انگش‡‡ت‬
‫نما باشد مكروه است‪ .‬چنانكه آورده اند ابن المبارک روز جمعه‌ای ب‡‡ه مس‡‡جد رفت و‬
‫بر سر قلنسوه داشت‪ ،‬دی‡د م‡ردم قلنس‡وه ب‡ر س‡ر ندارن‡د آن را برگ‡رفت و در آس‡تین‬
‫گذاشت‪.‬‬
‫و از صوفیان وسواسی كس باشد كه جامه‌های متعدد دارد‪ ،‬یكی برای مب‡‡ال رفتن‬
‫یكی برای نماز گزاردن‪ ،‬این اشكالی ندارد جز اینكه بیم آن هست كه بعض‡‡ی تص‡‡ور‬
‫كنند سنت است‪ ،‬حال آنكه پیغمبر و صحابه برای این كارها یک جامه بیش نداشتند‪.‬‬
‫و هم از صوفیان كس باشد كه از باب زهد یک جامه بیش ندارد و این ب‡‡د نیس‡‡ت‪،‬‬
‫اما اگر برای نماز جمعه و عید لباس دیگری داشته باشد بهتر اس‡‡ت! چنانك‡‡ه پیغم‡‡بر‬
‫‪ ‬روزی در خطبه فرمود‪ :‬چه می‌شود اگر برای روز جمعه دو جام‡‡ه (ازار و ردا)‬
‫غیر از لباس كار معمولی خود داشته باشید؛ و در روایت است كه خود حضرت یک‬
‫ُبرد یمانی و یک ازار عمانی مخصوص جمعه و عید داشت و در ایام دیگر آن را ت‡‡ا‬
‫می‌كردند و نگه می‌داشتند‪.‬‬
‫در تلبيس ابليس بر صوفيان در خوردن و نوشيدن‬
‫ابلیس ص‡‡وفیان ق‡‡دیم را ب‡‡ا تقی‡‡د ب‡‡ه كم خ‡‡وردن و غ‡‡ذای ناب‡‡اب خ‡‡وردن و آب س‡‡رد‬
‫ننوشیدن فریفته بود‪ ،‬اما صوفیان متأخر با پرخواری و رفاه طلبی خود نه تنه‡‡ا ابلیس‬
‫را از رنج تلبیس آسوده داشته اند بلكه او را به شگفت آورده‌اند!‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫از گذشتگان صوفیه كسانی بودن‡‡د ك‡‡ه چن‡‡د روز را ب‡‡ه گرس‡‡نگی می‌گذراندن‡‡د ب‡‡ه‬
‫حدی كه ناتوان می‌ش‡دند و بعض‡‡ی ه‡ر روزه چ‡یزی می‌خوردن‡د ام‡ا آن ق‡‡در كم ك‡ه‬
‫برای بدن كافی نیست و آن را بر پا نمی‌دارد‪ .‬مثال سهل بن عبدهللا (تستری) در آغاز‬
‫ك‡ار ی‡ک درهم ش‡یره و ی‡ک درهم روغن و ی‡ک درهم آرد ب‡رنج می‌خری‡د و از آن‬
‫سیصد و شصت گلوله حلوا می‌س‡‡اخت و در س‡‡ال ه‡‡ر ش‡‡ب ب‡‡ا یكی افط‡‡ار می‌نم‡‡ود‪.‬‬
‫ابوحامد طوسی گوید‪ :‬سهل م‡‡دتی ب‡‡رگ درخت س‡‡در می‌خ‡‡ورد و س‡‡ه س‡‡ال آرد ك‡‡اه‬
‫می‌خورد‪ 1‬و سه سال هر سه سال به سه درهم بزیست‪ .‬از ابوجعفر حداد نقل است كه‬
‫روزی كنار برك‡ه آبی ب‡ودیم ك‡ه اب‡وتراب (نخش‡بی؟) ب‡ر من گذش‡ت و در آن موق‡ع‬
‫شانزده روز بود كه هیچ چیز نخ‡‡ورده و نیاش‡‡امیده ب‡‡ودم‪ .‬اب‡‡وتراب گفت‪‌:‬چ‡‡را اینج‡‡ا‬
‫نشسته ای؟ گفتم‪ :‬میان علم و یقین مانده‌ام و منتظرم ببینم كدام غالب می‌شود تا مالزم‬
‫و ملتزم آن باشم‪ .‬ابوتراب گفت‪ :‬تو را مقامی خواهد بود و بزودی ب‡‡ه ج‡‡ایی خ‡‡واهی‬
‫رسید‪.‬‬
‫ابراهیم بنای بغ‡‡دادی گوی‡‡د‪ :‬ب‡‡ا ذوالن‡‡ون از اخمیم ت‡‡ا اس‡‡كندریه هم‡‡راه ب‡‡ودم وقت‬
‫افطار قرص نان و قدری نمک توشه داش‡‡تم ب‡‡یرون آوردم و گفتم‪ :‬بفرمایی‡‡د! پرس‡‡ید‪:‬‬
‫نمک ساییده است؟ گفتم‪ :‬آری‪ .‬گفت‪ ‌:‬تو به ج‡‡ایی نمی‌رس‡‡ی! در خ‡‡رجینش نگریس‡‡تم‬
‫قدری قاووت جو داشت‪.‬‬
‫از سهل بن عبدهللا نقل است كه روزی گفت‪ :‬من حجت خدا بر روی زمین هس‡‡تم‪،‬‬
‫عده‌ای گرد آمدند و زب‡‡یری از آن می‡‡ان گفت‪ :‬ش‡‡نیده‌ام ك‡‡ه ت‡‡و گفته‌ای من حجت خ‡‡دا‬
‫هستم بر مردم كه بدانند با حالل می‌شود زیست‪ ،‬ش‡‡ما هم بیایی‡‡د همگی همین ك‡‡ار را‬
‫بكنیم و فقط با حالل زندگی كنیم‪ .‬زبیری پرسید‪ :‬تو چ‡‡ه ك‡‡ار ك‡‡رده‌ای؟ گفت‌‪ :‬عق‡‡ل و‬
‫معرفت و نیرویم را به هفت جز كرده‌ام و تا زمانی كه شش جزء از هفت جزء زایل‬
‫شود چیزی نمی‌خورم‪ .‬وقتی از آن بیم ك‡‡ردم ك‡‡ه آخ‡‡رین ج‡‡زء ن‡‡ابود ش‡‡ود‪ ،‬بخ‡‡ور و‬
‫نمیری به بدن می‌رسانم و عقل و معرفت و نیرویم به جا می‌آید‪.‬‬
‫و آورده‌اند مردی نزد بایزید آمد وگفت‪ :‬می‌خواهم در این مسجد ك‡‡ه ت‡‡و هس‡‡تی ب‡‡ا‬
‫تو باشم‪ ،‬بایزید گفت‪ :‬تو نمی‌توانی‪ .‬مرد اصرار و خواهش كرد و بایزی‡‡د اج‡‡ازه داد‪،‬‬
‫روزی را گرسنه گذراند و هیچ نگفت‪ .‬روز دوم گرس‡‡نگی ب‡‡ر آن ش‡‡خص زور آورد‬
‫و گفت‪ :‬آنچه دربایست بایست؛ بایزید گفت‪ :‬ای پسر‪ ،‬آنچه ناگزیر دربایست خداست!‬
‫گفت‪ :‬استاد‪ ،‬من خوراكی می‌خ‡‡واهم‪ .‬بایزی‡‡د گفت‪ ‌:‬ق‡‡وت م‡‡ا اط‡‡اعت خداس‡‡ت‪ ،‬گفت‪:‬‬
‫استاد‪ ،‬من چیزی می‌خواهم كه بدن را بر پا بدارد‪ .‬بایزید گفت‪‌:‬بدن جز ب‡‡ه ق‡‡وه الهی‬
‫بر پا نیست‪.‬‬
‫و آورده‌اند درویشی كه سه روز گرسنه بود دست به پوست خربزه‌ای ب‡‡رد ك‡‡ه آن‬
‫را بردارد و بخورد‪ ،‬ابوتراب بدو گفت‪ :‬تو را صوفیگری نسزد كه دس‡‡ت در پوس‡‡ت‬
‫خربزه‌ای دراز می‌كنی‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬مرد از «آرد كاه» شاید سبوس باشد‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪169‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫و آورده‌اند كه ابوالحسن نصیبی با چند تن در حرم بودند و هفت روز بود كه هیچ‬
‫نخورده بودند یكیشان بیرون رفت و از زور گرسنگی پوست خربزه‌ای در راه دید و‬
‫خ‡‡ورد‪ .‬كس‡‡ی آن ح‡‡الت را دی‡‡د و مق‡‡داری خ‡‡وراكی برداش‡‡ته ب‡‡ه دنب‡‡ال وی آم‡‡د و‬
‫خ‡‡وراكی را ن‡‡زد ابوالحس‡‡ن و ی‡‡ارانش آورد‪ .‬ابوالحس‡‡ن پرس‡‡ید‪ :‬این جن‡‡ایت را كی‬
‫مرتكب شد (یعنی حالت ما را چه كسی ب‡‡ه این ش‡‡خص خ‡‡بر داد ك‡‡ه ب‡‡رای م‡‡ا اعان‡‡ه‬
‫بیاورد؟ آن كه پوست خربزه خورده بود ماجرا حكایت كرد‪ ،‬ابوالحسن گفت‪ :‬تو بمان‬
‫و جنایتت را با این اعانه‪ ،‬ما رفتیم؛ و ب‡ا اص‡حابش ب‡یرون رفت آن م‡رد گفت‪‌:‬توب‡ه‬
‫می‌كنم‪ ،‬ابوالحسن گفت‪‌:‬بعد از توبه دیگر چه گفتگویی هست‪ .‬از بنان بن محم‡‡د نق‡‡ل‬
‫است كه گفت‪ :‬مجاور مكه بودم و ابراهیم خواص را هم آنج‡‡ا دی‡‡دم‪ .‬ی‡‡ک س‡‡لمانی در‬
‫مكه بود دوستدار فقیران كه هر درویشی را حجامت می‌كرد بدو طعام ن‡‡یز می‌داد‪ ،‬و‬
‫چند روز بر من گذشته بود كه فتوحی برای من حاصل نشده ب‡‡ود‪ ،‬س‡‡راغ آن س‡‡لمانی‬
‫رفتم و گفتم‪ :‬می‌خواهم حجامت كنم و زیر دستش نشستم و با خ‡‡ود اندیش‡‡یدم ك‡‡اش ت‡‡ا‬
‫حجامت تمام می‌شود دیگ هم پخته شود؛ اما ب‡‡ه خ‡‡ود آم‡‡دم و گفتم‪ :‬ای نفس‪ ،‬آم‡‡ده‌ای‬
‫حجامتت كنند كه سیر شوی‪ ،‬میان من و خدا عهد باشد كه از این طعام نچش‡‡م! وق‡‡تی‬
‫كار حجامت تمام شد راه افتادم سلمانی گفت‪ :‬مگر شرط مرا نمی‌دانی؟ گفتم‪ :‬ولی در‬
‫آنجا عهدی بسته‌ام‪ ،‬چیزی نگفت و به مسجد الحرام بازگشتم و چیزی دس‡‡ت ن‡‡داد ك‡‡ه‬
‫بخورم‪ ،‬فردای آن روز همچن‡‡ان گذش‡‡ت ت‡‡ا موق‡‡ع نم‡‡از عص‡‡ر رس‡‡ید‪ ،‬افت‡‡ادم و غش‬
‫ك‡‡ردم و م‡‡ردم دور من جم‡‡ع ش‡‡دند و پنداش‡‡تند دی‡‡وانه‌ام‪ ،‬وق‡‡تی بخ‡‡ود آم‡‡دم اب‡‡راهیم‬
‫خواص برخاسته جمع را پراكنده ساخته و نزد من نشسته بود و داش‡‡ت ب‡‡ا من ح‡‡رف‬
‫می‌زد‪ ،‬گفت‪ :‬چیزی می‌خوری؟ گفتم‪ :‬شب نزدیک است‪ .‬گفت‪ :‬آف‡‡رین ب‡‡ر ش‡‡ما ت‡‡ازه‬
‫كاران‪ ،‬بر همین شیوه ثابت قدم باشید ت‡‡ا رس‡‡تگار ش‡‡وید‪ .‬آن گ‡‡اه برخاس‡‡ت و رفت و‬
‫بعد از نماز عشا باز آمد یک كالسه عدس پخته و دو گرده با ی‡‡ک ظ‡‡رف آب آورد و‬
‫پیش من گذاشت و گفت‪ ‌:‬بخور‪ ،‬خوردم‪ ،‬گفت‪‌:‬ب‡‡از اش‡‡تها داری‪ ،‬گفتم‪ :‬آری‪ ،‬رفت و‬
‫باز یک كاسه عدس و دو گرده نان آورد‪ ،‬خ‡وردم ت‡ا ص‡‡بح خفتم و آن ش‡ب ن‡ه نم‡از‬
‫شب گزاردم و نه طواف كردم‪.1‬‬
‫از ابوعلی رودباری نقل اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‪ :‬آن ص‡‡وفی ك‡‡ه ب‡‡ا پنج روز بی‌خ‡‡وراكی‬
‫بگوید گرسنه‌ام‪ ،‬به بازارش برید و به كسبش وادارید (كه صوفی را نشاید)‪.‬‬
‫ابن باكویه از احمِد صغیر روایت می‌كند ك‡‡ه ابوعبدهللا بن خفی‡‡ف ب‡‡ه من س‡‡فارش‬
‫كرده بود هر شب ده مویز ب‡‡رای افط‡‡ار ب‡‡رای من بی‡‡ار‪ ،‬ش‡‡بی دلم ب‡‡ر او بس‡‡وخت و‬
‫پانزده مویز بردم‪ ،‬در من نگریست و گفت‪ :‬چه كسی به تو گفت كه چنین كنی؟ همان‬
‫ده مویز را خورد و بقیه را باقی گذاشت‪.‬‬
‫هم ابن باكویه از عبدهللا خفیف نقل می‌كند كه در ابتدای كار چهل ماه روزه داش‡‡تم‬
‫و هر شب ب‡‡ا كفی ب‡‡اقال افط‡‡ار می‌ك‡‡ردم‪ ،‬روزی رفتم رگ زدم خوناب‡‡ه كم رنگی از‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬یعنی سیری سلب توفیق می‌كند‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫رگم بیرون آمد و از حال رفتم‪ ،‬فّص اد متحیر ماند كه تا حال بدن بی‌خ‡‡ون ندی‡‡ده ب‡‡ودم‬
‫اال این‪.‬‬
‫و هم از صوفیان كسی باشد كه گوشت نخورد و گوید ی‡ک درهم گوش‡ت خ‡وردن‬
‫چهل روز دل را قساوت بخشد و بعض‡‡ی از هم‡‡ه خوراكیه‡‡ای مطب‡‡وع ص‡‡رف نظ‡‡ر‬
‫كرده اند با استناد به این حدیث [‌ساختگی]‌ كه از پیغمبر ‪ ‬آورده ان‡‡د‪« :‬خ‡‡ود را از‬
‫غذای خوب محروم دارید زیرا شیطان برای آنك‡‡ه در رگ و خ‡‡ون آدم بگ‡‡ردد از آن‬
‫غ‡‡ذا ن‡‡یرو می‌گ‡‡یرد»‪ .‬و هم از ص‡‡وفیان كس ب‡‡وده اس‡‡ت ك‡‡ه خ‡‡ود را از آب ص‡‡اف‬
‫محروم داشته و یا از خوردن آب خنک خودداری ورزیده و جز آب گرم نمی‌نوش‡‡یده‬
‫و بعضی خمره آب خویش را درخاک دفن می‌كردند كه [ب‡ر اث‡ر جری‡ان ه‡وا] مب‡ادا‬
‫آب خنک شود! و بعضی خود را تا م‡‡دتی ب‡‡ا ت‡‡رک آب مج‡‡ازات كرده‌ان‡‡د و از ق‡‡ول‬
‫بایزی‡‡د آورده ان‡‡د ك‡‡ه گفت‪ :‬چه‡‡ل س‡‡ال از آنچ‡‡ه آدمیزادگ‡‡ان خوردن‡‡د من نخ‡‡وردم و‬
‫آسانترین ریاضتی كه بر نفس تحمیل كردم آن بود كه ی‡‡ک ب‡‡ار نافرم‡‡انی نم‡‡ود ع‡زم‬
‫كردم كه یک سال آب نخورم و نخوردم‪ .‬غزالی در روای‡‡تی دیگ‡‡ر از او آورده اس‡‡ت‬
‫كه یک سال هم نخفتم!‪.‬‬
‫مؤلف گوید‌‪ :‬ابوطالب مكی ترتیب طعام خوردن صوفیان را نوشته و گفته است ب‡‡ر‬
‫مرید مستحب است در شبانه روزی دو گرده بیشتر نخورد‪ ،‬و كس نباشد ك‡‡ه ه‡‡ر روز‬
‫خوراک خود با یک تخت ‌ه نخل وزن كند و به همان اندازه كه آن تخت‡‡ه خش‡‡ک می‌ش‡‡ود‬
‫این از قوت می‌كاهد‪ ،‬بعضی هم روزی زمان فاصله دو خوردن تم‡رین می‌كنن‡د یع‡نی‬
‫نخست به فاصله یک روز س‡پس دو روز س‡پس س‡ه روز غ‡ذا می‌خوردن‡د‪ .‬گرس‡نگی‬
‫خون را كم می‌كند و كمرنگ می‌كند و همان دل را نورانی می‌نماید و ن‡‡یز پی‡‡ه قلب را‬
‫آب می‌كند و همین باعث رقت قلب می‌شود‪ ،‬و رقت قلب كلید مكاشفه است‪.‬‬
‫و نیز ابوعبدالله محمد بن علی ترمذی (متوفی ‪ )279‬برای صوفیان كتاب «ریاضة‬
‫النفوس» را ساخته و در آن گوید‌‪ :‬بر مبتدی این كار سزد كه دو ماه متوالی روزه توبه‬
‫بگ‡‡یرد آن گ‡‡اه كم خ‡‡وراكی در پیش گ‡‡یرد و روزی ی‡‡ک پ‡‡اره ن‡‡ان بخ‡‡ورد بی‌هیچ‬
‫نانخورش و میوه‌ای یا غذای خوش مزه‌ای‪ ،‬و نیز دیدار دوستان و كتاب خواندن یكس‡‡و‬
‫نهد‪ ،‬كه این همه لذت نفس است و باید نفس را غمگین داشت‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬بعضی متأخران صوفیه «اربعین»‌شان به این صورت است كه چهل‬
‫روز نان نمی‌خوردند اما روغنها ومیوه‌های لذیذ بس‡‡یار می‌خورن‡‡د؛ این ب‡‡ود ش‡‡مه‌ای‬
‫كه از وضع خوراک اینان گفتیم و در آنچه گفتیم از آن چه نگفتیم كفایت است‪.‬‬
‫در بيان تلبيس ابليس بر صوفيان در آنچه گذشت و بيان خطاهاي ايشان‬
‫مؤلف گوید‪ :‬آنچه از كاه خوردن سهل نقل كرده ان‡د‪ ،‬تحمی‡ل ماالیط‡اق اس‡ت ك‡ه ب‡ر‬
‫خود روا داشته‪ ،‬زیرا خدا آدمی‡‡ان را ب‡‡ه گن‡‡دم خ‡‡وردن مك‡‡رم داش‡‡ته و ك‡‡اه را ب‡‡رای‬
‫چارپایان گذاشته است و مزاحمت چارپایان در كاه خ‡‡وردن نش‡‡اید‪ ،‬آخ‡‡ر در ك‡‡اه چ‡‡ه‬
‫قوتی هست!‪.‬‬
‫‪171‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫ابوحامد از قول سهل نقل كرده كه نمازی كه از ض‡‡عف گرس‡‡نگی نشس‡‡ته بخ‡‡وانم‬
‫برتراست از نمازی كه به قوت سیری سرپا بخوانم‪ .‬مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪ :‬این ن‡‡یز خطاس‡‡ت‬
‫چرا كه خوردن اگر به قصد قوت گرفتن برای عبادت باشد‪ ،‬خود عبادت است و اگر‬
‫به قصد نشسته نماز خواندن خود را گرسنگی دهد‪ ،‬این سبب جویی است برای ترک‬
‫فرایض‪ ،‬و نارواست‪ .‬حتى اكل میته در مواردی جایز است و این عمل جایز نیس‡‡ت‪.‬‬
‫اما آن گفته حداد كه «میان علم و یقین مانده‌ام‪ ،‬منتظرم كه كدام غالب شود» این جهل‬
‫محض اس‡‡ت زی‡‡را می‡‡ان علم و یقین تض‡‡ادی نیس‡‡ت و یقین اعال م‡‡راتب علم اس‡‡ت‪،‬‬
‫كجای علم یا یقین می‌گوید كه نفس را از مایحتاج محروم دارند؟ همان‡ا مقص‡‡ودش از‬
‫علم‪« ،‬اوامر شرع» و از یقین‪« ،‬قوت صبر» بوده باشد و این پریشانگویی نازیب‡‡ایی‬
‫است‪ .‬و اینان در سخت گیری و بدعتگری همچون قریش جاهلیت ان‡‡د ك‡‡ه خ‡‡ویش را‬
‫«ُحمس و احمسی» می‌نامیدند‪ ،‬اصل را كه یكتاپرستی است رها ك‡‡رده در ف‡‡رع (ك‡‡ه‬
‫مراسم حج است) بر خود سخت می‌گرفتند‪ .1‬ام‡‡ا ق‡‡ول آن دیگ‡‡ری ك‡‡ه «نم‡‡ک س‡‡اییده‬
‫می‌خوری‪ ،‬رستگار نخواهی شد!» از زشت ترین حرفهاس‡ت‪ .‬چگون‡ه عم‡ل مب‡اح و‬
‫مجازی مانع نجات می‌شود؟ بگذریم از اینكه قاووت جو خوردن خودش باعث قولنج‬
‫بوده است! و بر آن دیگری كه گفته مسکه و خرما با هم خوردن اسراف اس‡‡ت‪ ،‬بای‡‡د‬
‫پاسخ داد كه حدیث صحیح داریم كه حضرت رسول ‪ ‬خرما و خی‡‡ار و ن‡‡یز حل‡‡وا و‬
‫عسل با هم میل كرده است‪ .‬آنچه از سهل نقل كرده اند كه تا شش جزء از هفت ج‡‡زء‬
‫عقل و نیرویم از دست نرود غ‡‡ذا نمی‌خ‡‡ورم؛ ك‡‡اری اس‡‡ت نكوهی‡‡ده و ناس‡‡توده بلك‡‡ه‬
‫نزدیک به حرام؛ چون ظلم به نفس است‪ ،‬و گفته آن دیگری ك‡‡ه ت‡‡ا اك‡‡ل میت‡‡ه ب‡‡ر من‬
‫حالل نشود غذا می‌خورم عمل به رأی پست خود اوست و تحمیل ن‡‡اروایی اس‡‡ت ب‡‡ر‬
‫نفس‪ .‬و آن گفته بایزید كه «قوت ما خداست» حرف سبک و سخیفی است‪ ،‬زیرا ب‡‡دن‬
‫احتیاج ب‡‡ه غ‡ذا دارد و ح‡‡تى جهنمی‡‡ان بی‌نی‡‡از از خ‡‡وراک نیس‡‡تند‪ .‬و آن دیگ‡‡ری ك‡‡ه‬
‫درویش چند روز گرسنه مانده رابه خاطر خوردن پوست خربزه تقبیح نمود‪ ،‬خود از‬
‫دیدگاه شرع‪ ،‬درخورد سرزنش است و آن دیگری كه با وجود ض‡‡عف ب‡‡دن از طع‡‡ام‬
‫حجام نخورد؛ كار حرامی مرتكب شده و سخن تشویق آمیزی كه ابراهیم خ‡‡واص ب‡‡ه‬
‫او گفته نیز خطاست‪ ،‬و بر عكس باید وادار به افطارش می‌ك‡‡رد زی‡‡را آدمی ك‡‡ه چن‡‡د‬
‫روز غذا نخورده و حجامت هم كرده و به حالت غش افتاده روزه ندارد‪ ،‬و از پیغمبر‬
‫‪ ‬روایت است كه فرمود‪« :‬من أصابُه جهد في رمضان فلم يفطر فمات دخ‡‡ل الن‡‡ار»‬
‫«هر كس در ماه رمضان از شدت گرسنگی كارش به جان برس‡‡د و افط‡‡ار نكن‡‡د ت‡‡ا بم‡‡یرد‪،‬‬
‫جهنمی است»‪.‬‬
‫و آنكه آورده‌اند ابن خفی‡‡ف آن پنج م‡‡ویز اض‡‡افی را نخ‡‡ورد ك‡‡ار خ‡‡وبی نك‡‡رده و‬
‫دانای به شریعت را نسزد كه چنین داستانی را به تحسین یاد كند‪ .‬اما گوشت نخوردن‬
‫‪ -‬رجوع كنید به تفاسیر ذیل آیة ‪ 189‬سورة بقره‪َ﴿ :‬و َلۡي َس ٱۡل ِبُّر ِبَأن َت ۡأ ُتوْا ٱۡل ُبُي وَت ِم ن ُظُهوِر َه ا﴾‬ ‫‪1‬‬

‫«و نیكى آن نیست كه به خانهها از پشت آنه‡‡ا وارد ش‡‡وید‪[ ،‬چن‡‡ان ك‡‡ه اع‡‡راب ج‡‡اهلى در ح‡‡ال‬
‫احرام حج از پشت دیوار خانه خود وارد مىشدند نه از در ورودى]»‪ -‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫صوفیان همسان مذهب برهماییان است كه ذبح حیوان‡‡ات را روا نمی‌دانن‡‡د ح‡‡ال آنك‡‡ه‬
‫خداوند به مصلحت بدنها داناتر است كه گوشت را مباح فرم‡‡وده زی‡‡را گوش‡‡تخواری‬
‫قوت می‌دهد و ترک گوشت ضعف و بدخویی می‌آرد‪ .‬پیغم‡‡بر ‪ ‬گوش‡‡ت می‌خ‡‡ورد‪،‬‬
‫مخصوصًا ماهیچه‌گوسفند را دوست داشت‪ .‬حسن بصری هرروز گوش‡‡ت می‌خری‡‡د‬
‫و گذشتگان چنین بودند اال اینكه كسی از نداری نتواند بخرد و بخورد‪ .‬ت‡‡رک گوش‡‡ت‬
‫به طور مطلق روا نیست و بكلی جلو مشتیهات نفس را بگیریم ص‡‡الح نیس‡‡ت‪ .‬چ‡‡ون‬
‫خداوند آدم را از طبایع مختلف خلق كرده‪ ،‬هر گاه فی المثل صفرا زیاد شود آدم می‡‡ل‬
‫به ترشی می‌یابد و اگر بلغم كم شود میل به چیزهای رطوبی پیدا می‌ش‡‡ود و ه‡‡ر كس‬
‫این تمایل نفس را مانع شود با حكمت الهی مقابله كرده است و به بدن ض‡‡رر زده ك‡‡ه‬
‫خالف عقل و شرع است و معلوم است كه ب‡‡دن َم ركب آدم اس‡‡ت‪ ،‬اگ‡‡ر ب‡‡ا آن ارف‡‡اق‬
‫نكند به مقصد نمی‌رسد‪ .‬اینان كم دانش اند و به رأی فاس‡‡د خ‡‡ود ح‡‡رف زده‌ان‡‡د و ه‡‡ر‬
‫گاه خواسته اند استناد نمایند به حدیثی ضعیف یا مجع‡‡ول اش‡‡اره ك‡‡رده ان‡‡د ی‡‡ا ح‡‡دیث‬
‫درستی را غلط فهمیده اند‪ .‬عجب است از ابوحامد غزالی ك‡‡ه چگون‡‡ه در س‡‡خن گفت‬
‫از اینان از رتبه فقاهت خویش پایین آمده تا آنجا كه گوید‪ :‬مرید اگر شوق جم‡‡اع پی‡‡دا‬
‫كرد بر او روا نیست كه غذا بخورد و جماع کند و خود را تقویت نماید و بدین گون‡‡ه‬
‫دو شهوت نفس را اجابت كرده باشد‪ .‬مؤلف گوید‪ :‬این نظ‡‡یر آن اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‡‡ه ش‡‡ود‬
‫نانخورش یا آب همراه نان نخوریم كه این دو شهوت اضافی هستند! مگ‡‡ر ن‡‡ه ح‡‡دیث‬
‫صحیح داریم كه حضرت رسول ‪ ‬به اتاقهای همه زن‡ان خ‡ود س‡ر می‌كش‡ید و ی‡ک‬
‫غسل به ج‡‡ا می‌آورد‪ ،‬چ‡‡را آن حض‡‡رت ب‡‡ه ی‡‡ک ش‡‡هوت اكتف‡ا نك‡‡رد؟ و مگ‡‡ر ن‡‡ه آن‬
‫حضرت‪ ،‬خیار و نان و كب‡اب و خرم‡ای ن‡وبر وآب خن‡ک می‡ل فرم‡ود؟ و مگ‡ر ن‡ه‬
‫ثوری گوشت و انگور و فالوده می‌خورد و آن گاه به نماز می‌ایستاد؟‬
‫اما در عالم حیوانات‪ ،‬مگر ن‡‡ه اس‡‡ب را ج‡‡و و ك‡‡اه و یونج‡‡ه می‌دهن‡‡د؟ و ش‡‡تر را‬
‫برگ درخت و گیاه زمین می‌دهند؟ و مگر نه بدن هم مركوب ماس‡‡ت‪ .‬اینك‡‡ه ق‡‡دما دو‬
‫جور نانخورش را پیوسته با هم خوردن منع كرده‌اند از این بابت است كه مبادا ب‡‡دان‬
‫عادت كنیم و هر گاه تهیه آن ممكن نگردید دچار زحمت گ‡‡ردیم‪ ،‬و ن‡‡یز از اف‡‡راط در‬
‫شهوات منع كرده اند تا مستلزم خواب و خور زیاده بر حد و تض‡ییع عم‡ر نباش‡د ك‡ه‬
‫بسا عادت شود و اگر یک وقت از طریق صحیح تأمین نشد آدم را به بیراهه بكشاند‪.‬‬
‫و گر نه كسی كه به نان جو و نمک زبر اكتفا نماید مزاجش منح‡‡رف می‌گ‡‡ردد زی‡‡را‬
‫جوهر هر دو سرد و خشک است و به مغز و چشم ضرر می‌رساند و كم خوراكی به‬
‫افراط معده را كوچک و تن‡‡گ می‌كن‡‡د‪ .‬آورده ان‡‡د ك‡‡ه ش‡‡یخ عبدهللا ح‡‡وفی ن‡‡ان بل‡‡وط‬
‫می‌خ‡‡ورد بی‌ن‡‡انخورش؛ ی‡‡اران اص‡‡رار می‌كردن‡‡د ك‡‡ه روغن و چ‡‡ربی بخ‡‡ورد‪،‬‬
‫نمی‌خورد‪ .‬مؤلف گوید‪ :‬این كار قولنج ش‡‡دید می‌آورد‪ ،‬آداب طع‡‡ام را بای‡‡د از پیغم‡‡بر‬
‫‪ ‬آموخت و آنچه مذموم است پرخوارگی و شكمبارگی اس‡‡ت‪ .‬چنانك‡‡ه از رس‡‡ول هللا‬
‫‪ ‬روایت است كه فرمود‪« :‬آدمیزاد هیچ ظرفی را نینباشه ب‡دتر از ش‡كمش»؛ «آدمی‬
‫را چند لقمه بس است كه استوار بر پا داردش‪ ،‬و اگر از خوردن گزیری نیست باری‬
‫‪173‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫یک ثلث فضای ش‡‡كم خ‡‡اص نفس باش‡‡د و ی‡‡ک ثلث مخص‡‡وص نوش‡‡یدن و ی‡‡ک ثلث‬
‫برای خوردن»‪ ،‬و این عادالنه ترین معیار است‪ ،‬اندكی كمترش عیب ندارد اما زیاده‬
‫كاستنش آدمی را ناتوان می‌سازد و مجاری طعام را تنگ و باریک می‌كند‪.‬‬
‫ص‡‡وفیه مبت‡‡دیان را كم خ‡‡وراكی می‌آم‡‡وزن و ج‡‡وان را گرس‡‡نگی كش‡‡یدن از‬
‫زیانمندترین چیزهاست‪ .‬حقیقت آنكه‪ ،‬پیران و میانساالن گرسنگی را تحمل می‌كنند و‬
‫جوان بر گرسنگی نمی‌شكیبد زی‡‡را ح‡‡رارت ج‡‡وانی هض‡‡م را تس‡‡ریع می‌كن‡‡د و غ‡‡ذا‬
‫زودتر تحلیل می‌رود همچنانكه چراغ تازه زیاد روغن به خود می‌كشد‪ .‬وق‡‡تی ج‡‡وان‬
‫را ب‡‡ه ص‡‡بر ب‡‡ر گرس‡‡نگی واداریم رش‡‡د و نم‡‡وش متوق‡‡ف می‌گ‡‡ردد و مث‡‡ل دی‡‡واری‬
‫می‌شود كه زیرش را خالی كنند‪ .‬وقتی مع‡‡ده از خ‡‡وراک خ‡‡الی مان‡‡د زوای‡‡د و اخالط‬
‫داخل بدن جلب و جذب می‌شود و ذهن و جس‡م را تب‡اه می‌س‡ازد؛ و این اص‡لی اس‡ت‬
‫مهم و قابل تأمل‪.‬‬
‫امام احمد بن حنب‡‡ل از عقب ‌ه بن مك‡‡رم نق‡‡ل می‌كن‡‡د ك‡‡ه گفت‪ :‬ك‡‡ار این‡‡ان را ك‡‡ه از‬
‫خوراک خود كم می‌كنند (و ریاضت می‌كشند) نمی‌پسندم‪ .‬عبدالرحمن بن مهدی گفت‡‡ه‬
‫است این كار باعث می‌شود كه از فرایض باز بمانند و جای دیگر گفته‪ :‬كار اینان ب‡‡ه‬
‫جنون می‌كشد و كار بعضیش‡‡ان ب‡‡ه زندق‡‡ه‪ .‬كس‡‡ی از ام‡‡ام احم‡‡د بن حنب‡‡ل پرس‡‡ید ك‡‡ه‬
‫پانزده سال است ابلیس مرا وسوسه می‌كند و گاه درباره خدا ب‡‡ه تردی‡‡د می‌افتم‪ ،‬احم‡‡د‬
‫گفت‌‪ :‬نكند تو از آنان باشی كه دائم روزه می‌گیرن‡‡د‪ ،‬افط‡‡ار كن و چ‡‡ربی بخ‡‡ور و ب‡‡ا‬
‫قصاصان بنشین‪.‬‬
‫علت اینكه كار بعضی از اینان به جنون می‌كشد آن اس‡ت ك‡ه از ب‡دترین خوراكیه‡ا‬
‫آن هم به مقدار كم می‌خورند و شكم خالی اخالط و فضوالت زاید بدن را ناچ‡‡ار ج‡‡ذب‬
‫می‌كند‪ .‬اینان در اوایل ك‡ار ب‡ه ی‡اری ذخ‡یره ج‡وانی این گرس‡نگی را تحّم ل و ع‡ادت‬
‫می‌كنند و این را كرامتی می‌انگارند‪ .‬چنانكه عبدالمنعم بن عبدالرحیم از پدرش از زنی‬
‫نقل می‌كند كه در جوانی حاالتی در خود می‌یافتم كه به قوت حال تعبیر می‌كردم وق‡‡تی‬
‫سنم باال رفت آن حاالت رفت و دانس‡‡تم مرب‡‡وط ب‡‡ه ن‡‡یروی ج‡‡وانی ب‡‡وده اس‡‡ت‪ .‬راوی‬
‫گوید‪ :‬هر یک از مشایخ از سخن این عج‡وز را ش‡نید رقت ك‡رد و گفت‪ :‬انص‡‡اف داده‬
‫است‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬اگر گوینده‌ای اعتراض كند كه مگ‡‡ر ن‡‡ه عم‡‡ر ‪ ‬روزی فق‡‡ط ی‡‡ازده‬
‫لقمه می‌خورده و ابن الزبیر گاه تا هفته‌ای هیچ نمی‌خورده و ابراهیم تیمی زم‡‡انی دو‬
‫ماه گرسنه مانده‪ ،‬جواب این است كه اینها موقتی بوده نه دائمی‪ ،‬بعض‡‡ی پیش‡‡ینیان از‬
‫ناچاری گرسنگی می‌كشیده اند و بدان عادت كرده بودند لذا ضرری برایشان نداشته‪،‬‬
‫همچنانكه از عربه‡ا كس‡ی ب‡وده اس‡ت ك‡ه چن‡دین روز ب‡ا ش‡یر تنه‡ا می‌گذران‡ده‪ .‬م‡ا‬
‫توصیه به سیری دائم نمی‌كنیم اما از گرسنگی كشیدن منع می‌نم‡‡اییم ت‡‡ا ب‡‡ه ض‡‡عف و‬
‫ناراحتی بدن نكشد‪ ،‬زیرا بدن كه ناتوان شد عب‡‡ادت كم می‌ش‡‡ود‪ .‬وانگهی هم از عم‡‡ر‬
‫‪ ‬نقلی است كه گاه یک صاع (حدود سه كیلو) خرما را بدو خوب یكج‡‡ا می‌خ‡‡ورد‪،‬‬
‫و نیز نقل است كه روزی ابراهیم ادهم را دیدند نان سفید و عسل ك‡‡ره خری‡‡ده اس‡‡ت‪،‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫پرسیدند این همه را می‌خوری؟ گفت‪ :‬وق‡تی می‌ی‡ابیم مردان‡ه می‌خ‡وریم وق‡تی نی‡ابیم‬
‫مردانه تحمل می‌كنیم‪.‬‬
‫و نیز روایت است كه پیغمبر ‪ ‬برای نوشیدن آب صافی را ب‡‡ر می‌گزی‡‡د‪ ،‬و بای‡‡د‬
‫دانست كه آب كدر تولید ریگ در كلیه می‌كند ام‡‡ا آب خن‡‡ک (ن‡‡ه یخ ك‡‡رده) مع‡‡ده را‬
‫تقویت می‌نماید و اشتها می‌آورد و رنگ را روشن می‌كند و از عف‡‡ونت خ‡‡ون و ب‡‡اال‬
‫رفتن بخارات (فاسده) به دماغ مانع می‌گردد‪ ،‬و آدم را سالم نگه می‌دارد‪ .‬اما خوردن‬
‫آب گرم هضم را بهم می‌زند و سستی و الغری ایجاد میكن‡‡د و ب‡‡ه بیم‡‡اری استس‡‡قا و‬
‫دق می‌كشاند‪ .‬و از زاهدی نقل است ك‡‡ه گفت‪ :‬ه‡‡ر گ‡‡اه غ‡ذای خوش‡‡مزه و آب خن‡‡ک‬
‫بخوری كی حاضر به مرگ خواهی شد! غزالی گوید‪ :‬خ‡‡وردن چیزه‡‡ای ل‡‡ذت بخش‬
‫دل را س‡‡خت می‌س‡‡ازد و م‡‡رگ را ناخوش‡‡ایند می‌دارد‪ ،‬لیكن ه‡‡ر گ‡‡اه نفس را از‬
‫خواسته‌هایش باز داری و از خوشی محروم سازی‪ ،‬مایل می‌شود ك‡‡ه ب‡‡ا م‡‡رگ خ‡‡ود‬
‫را از دنیا برهاند!‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬شكنجه دادن نفس بر ما واجب نیست‪ ،‬مگر نه اینكه از باب هم‡‡راهی‬
‫با ما خداوند افطار در سفر را جایز بلكه واجب دانسته‪ ،‬و نیز فرم‡‡وده اس‡‡ت‪ُ﴿ :‬يِر يُد‬
‫ٱُهَّلل ِبُك ُم ٱۡل ُيۡس َر َو اَل ُيِر يُد ِبُك ُم ٱۡل ُع ۡس َر ﴾ [البقرة‪« .]185 :‬خدا آسانى و راحت شما را مىخواهد‬
‫نه دشوارى و مشقت شما را»‪.‬‬
‫اما اینكه ابویزید یک سال نفس خود را با آب نخ‡‡وردن مج‡‡ازات ك‡‡رد‪ ،‬ك‡‡ار ب‡‡دی‬
‫كرده و جز نادان آن را نپس‡‡ندد‪ .‬زی‡‡را ك‡‡ه نفس را حقی اس‡‡ت و ب‡‡ر نی‡‡اوردن نی‡‡از و‬
‫نگزاردن حق آن ظلم است چنانك‡‡ه حالل نیس‡‡ت ش‡‡خص خ‡‡ود را بی‡‡ازارد‪ .‬مثال زی‡‡اد‬
‫زیر آفتاب داغ یا در برف بنشیند‪ ...‬همچنین است آنچه از ی‡ک س‡ال بیخ‡وابی بایزی‡د‬
‫نوشته اند كه این هم خطاست‪ .‬ابن عقیل گوید‪‌:‬حجت اینكه انسان ح‡‡ق ن‡‡دارد خ‡‡ود را‬
‫عقوبت كند اینكه جاری كردن حدود بر خود ش‡‡خص ب‡‡ه دس‡‡ت خ‡‡ود ش‡‡خص ُم ج‡‡زی‬
‫نیست و بر امام است كه دوباره آن حد را اج‡‡را نمای‡‡د‪ .‬نف‡‡وس‪ ،‬ودای‡‡ع الهی هس‡‡تند و‬
‫حتى ما در اموال خود حق نداریم به طور مطلق هر طور بخواهیم تصرف كنیم‪.‬‬
‫در حدیث هجرت می‌خوانیم كه پیغم‡‡بر ‪ ‬توش‡‡ه و آب تهی‡‡ه فرم‡‡ود و اب‡‡وبكر ‪‬‬
‫برای آن حضرت درسایه صخره زیراندازی گسترد و برای آن حضرت شیر دوش‡‡ید‬
‫و برای آنكه خنک شود آب بر قدح می‌پاشید واین هم از باب همراهی و رفق ب‡‡ا نفس‬
‫است‪ .‬و ستایشی كه از گرس‡‡نگی ك‡‡رده ان‡‡د ب‡‡ه اعت‡‡دال اس‡‡ت ن‡‡ه ب‡‡ه اف‡‡راط؛ و اینك‡‡ه‬
‫ابوطالب مكی گفته‪« :‬گرسنگی دل را رقیق می‌سازد و آماده‌مكاشفه می‌كن‡‡د» ح‡‡رفی‬
‫بی‌معنی است‪ .‬و نیز از آنچه ترمذی نوشته كه سلوک را با دو ماه روزه بای‡‡د ش‡‡روع‬
‫كرد وجهش چیست؟ میوه نخوردن چه سودی دارد‪ ،‬و كسی كه به كتاب ننگرد به چه‬
‫چ‡‡یزی اقت‡‡دا نمای‡‡د؟ و چله‌ه‡‡ا ك‡‡ه ب‡‡ر اس‡‡اس ح‡‡دیث بی‌اص‡‡ل «من أخلص هللا أربعين‬
‫ص‡باحًا‪ »...‬س‡اخته ان‡د خصوص‡یتش در چیس‡ت؟‪ ...‬وانگهی «اخالص» عملی اس‡ت‬
‫‪175‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫قلبی‪ ،‬به میوه نخوردن و نان نخوردن چ‡ه ربطی دارد آی‡ا این هم‡ه ج‡ز ن‡ادانی چ‡یز‬
‫دیگری است؟‬
‫عبدالمنعم بن عبدالكریم قشیری از پدرش نقل می‌كند ك‡‡ه گفت‪‌:‬حجت ص‡‡وفیان از‬
‫همه مذاهب روشنتر است و قواعدشان محكمتر‪ ،‬زیرا كه دیگران یا اصحاب نقل اند‪،‬‬
‫یا ارباب عقل‪ ،‬و پیران صوفی از عقل و نق‡‡ل فرات‡‡ر رفت‡‡ه ان‡‡د‪ ،‬و آنچ‡‡ه ب‡‡ر دیگ‡‡ران‬
‫نهان است ایشان را عی‡‡ان اس‡‡ت‪ ،‬م‡‡ردم ب‡‡ه راه اس‡‡تدالل می‌رون‡‡د واین‡‡ان ب‡‡ه وص‡‡ال‬
‫رسیده اند پس مرید صوفیه را باید از عالیق گسستن‪ ،‬و نخست از مال دس‡‡ت شس‡‡تن‬
‫و جاه به كن‡‡اری هش‡‡تن‪ ،‬نخفتن ج‡‡ز آن گ‡‡اه ك‡‡ه خ‡‡واب غلب‡‡ه كن‡‡د‪ ،‬و ن‡‡یز بت‡‡دریج از‬
‫خوراک كاستن‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬هر كس اندک فهمی داشته باشد می‌داند ك‡‡ه این س‡‡خنی اس‡‡ت آش‡‡فته؛‬
‫زیرا آن كه از عقل و نقل بیرون زده جزء مردمان نباشد و كسی نیست كه ب‡‡ه وجهی‬
‫استدالل نكند‪« ،‬وصال» هم جز كلمه‌ای بی‌معنی نیست‪ ،‬خداوند ما را از پریشانگویی‬
‫مرشدان و مریدان حفظ فرماید‪.‬‬
‫در احاديثي كه خطاي اعمال صوفيان را روشن مي سازد‬
‫سعید بن مسیب گوید‪ :‬عثمان بن مظعون ‪ ‬نزد پیغمبر ‪ ‬آمد و گفت‪‌:‬یا رس‡‡ول هللا‪،‬‬
‫در دل من سخنان می‌گذرد و با خود اندیشه‌ها دارم‪ ،‬حضرت فرم‡‡ود‪ :‬چیس‡‡ت؟ گفت‪‌:‬‬
‫می‌خواهم خود را اخته سازم‪ ،‬حضرت فرمود‪ :‬نكن‪ ،‬كه به جای اخت‡‡ه گ‡‡ری در امت‬
‫من روزه هس‡‡ت‪ .‬عثم‡‡ان گفت‪ :‬می‌خ‡‡واهم در كوهه‡‡ا راهب ش‡‡وم‪ .‬حض‡‡رت فرم‡‡ود‪:‬‬
‫نكن‪ ،‬كه رهبانیت امت من در مسجد نشستن و منتظر نماز بعدی ش‡‡دن اس‡‡ت‪ .‬عثم‡‡ان‬
‫گفت‪ :‬می‌خواهم به سیاحت در زمین ب‡‡پردازم‪ .‬فرم‡‡ود‪ :‬س‡‡یاحت امت من س‡‡فر جنگی‬
‫(جهاد) در راه خداست و نیز سفر حج و عمره‪ .‬عثمان گفت‪ :‬می‌خواهم هم‡‡ه م‡‡الم را‬
‫در راه خدا ببخشم‪ ،‬حضرت فرمود‪ ‌:‬صدقه ات روز به روز باشد‪ ،‬خرج خ‡‡انواده ات‬
‫را بده و از مازادت مسكین و یتیم را اطعام كن‪ .‬عثمان گفت‪ :‬یا رسول هللا‪ ،‬می‌خواهم‬
‫زنم «خوله» را طالق دهم‪ .‬فرمود‪ :‬نكن كه هجرت امت من هج‡‡رت از گن‡‡اه اس‡‡ت و‬
‫مهاجرت به سوی من در زن‡دگانیم ی‡ا زی‡ارت ق‡‡بر من پس از م‡رگ‪ ...‬عثم‡ان گفت‪:‬‬
‫می‌خواهم دیگر ب‡‡ا او همبس‡‡تر نش‡‡وم حض‡‡رت فرم‡‡ود‪ ‌:‬م‡‡رد مس‡‡لمان وق‡‡تی ب‡‡ا زنش‬
‫نزدیكی می‌كند هر گاه بچه‌ای از آن عمل نیاید غالمی در بهشت به او دهند و هر گاه‬
‫بچه‌ای به وجود آید و پیش از پدر بمیرد پیشاهنگ و شفیع پدر در روز قیامت خواهد‬
‫بود‪ .‬و هر گاه پس از پ‡‡در بم‡‡یرد ن‡‡وری اس‡‡ت ب‡‡رای او در قی‡‡امت‪ .‬عثم‡‡ان گفت‪ ‌:‬ی‡‡ا‬
‫رسول هللا‪ ،‬می‌خواهم دیگر گوشت نخورم‪ .‬حضرت فرمود‪ ‌:‬من گوش‡‡ت دوس‡‡ت دارم‬
‫و هرگاه بیابم می‌خورم‪ .‬عثمان گفت‪ :‬می‌خواهم دیگر عط‡‡ر اس‡‡تعمال نكنم‪ ،‬حض‡‡رت‬
‫فرمود‪ :‬جبرئیل به من گفت هر از گاهی عطر استعمال كن و جمعه‌ها حتم‌ًا عط‡‡ر ب‡‡ه‬
‫كار ببر‪ .‬ای عثمان‪ ،‬از سنت من روی مگردان‪ ،‬كه ه‡‡ر كس از س‡‡نت من برگ‡‡ردد و‬
‫توبه ناكرده بمیرد مالئكه صورت او را از حوض من بر می‌گردانند‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫در حدیث دیگر آمده است ك‡‡ه زن عثم‡‡ان بن مظع‡‡ون ن‡‡زد زن‡‡ان پیغم‡‡بر ‪ ‬آم‡‡د‪،‬‬
‫وضع او را نامرتب دیدند‪ ،‬گفتند‪ :‬تو را چه شده؟ ح‡‡ال آنك‡‡ه در ق‡‡ریش از ش‡‡وهر ت‡‡و‬
‫داراتری نیست‪ .‬گفت‪ :‬او به ما نمی‌رسد‪ ،‬شب تا صبح عبادت می‌كند و روزه‡‡ا روزه‬
‫می‌گیرد‪ .‬زنان پیغمبر ‪ ‬نزد حض‡‡رت رفتن‡‡د و قص‡‡ه را گفتن‡‡د‪ .‬حض‡‡رت عثم‡‡ان را‬
‫مالقات كرد و فرمود‪ :‬چرا از من پیروی نمی‌كنی‪ ،‬نباید همیشه شب زن‡‡ده دار باش‡‡ی‬
‫وروزها روزه دار‪ ،‬بدان كه چش‡م ت‡و را و تن ت‡و را وزن ت‡و را ب‡ر ت‡و حقی اس‡ت‪،‬‬
‫نماز شب بخوان و بخواب‪ ،‬روزه بگیر و بعضی روزها بخور (پیداست كه راجع ب‡‡ه‬
‫روزه مستحبی است)‪ .‬در روایت دیگر آمده است كه به حض‡‡رت خ‡‡بر رس‡‡ید عثم‡‡ان‬
‫بن مظعون اتاقی جدا كرده و آنجا نشسته عبادت می‌كند‪ ،‬حضرت به سراغش رفت و‬
‫دست به درگاهی درگرفت و فرمود‪« :‬یا عثمان‪ ،‬خدا مرا بر رهبانیت مبع‡‡وث نك‡‡رده‬
‫(دو بار یا سه بار این را فرم‡ود) و ب‡دان ك‡ه به‡ترین دین حنیفی‡ه س‡محه (پاك‡دینی و‬
‫آسانگیری بر پایه گذشت) است»‪.‬‬
‫از كهمس هاللی روایت است كه نزد پیغمبر ‪ ‬رفتم و بیعت كردم‪ ،‬سال بعد ن‡‡زد‬
‫حضرت رفتم در حالی كه بسیار الغر شده بودم‪ ،‬نگاهی به س‡‡ر ت‡‡ا پ‡‡ای من ان‡‡داخت‬
‫(گویی م‡را نمی‌شناس‡د)‪ .‬ع‡رض ك‡ردم م‡را نمی‌شناس‡ی؟ فرم‡ود‪ :‬ت‡و كیس‡تی؟ گفتم‪:‬‬
‫كهمس هاللی‪ ،‬فرم‡‡ود‪ :‬چ‡‡را ب‡‡ه این ح‡‡ال افت‡‡اده ای؟ ع‡‡رض ك‡‡ردم‪ :‬از آن وقت ك‡‡ه‬
‫مسلمان شده‌ام روزه دار و شب زنده دارم‪ .‬فرمود‪ :‬چه كسی به تو امر ك‡‡رد ك‡‡ه خ‡‡ود‬
‫را شكنجه كنی؟ ماه رمضان را روزه بگیر و از هر ماه یک روز‪ .‬عرض كردم اگر‬
‫اجازه بفرمایی بیشتر بگیرم‪ ،‬فرمود‪ :‬دو روز‪ ،‬اصرار كردم فرمود‪ :‬م‡‡اه رمض‡‡ان را‬
‫بگیر و سه روز در هر ماه‪.‬‬
‫و نیز روایت است كه به پیغمبر ‪ ‬خبر رس‡‡ید جمعی از اص‡‡حاب تص‡‡میم گرفت‡‡ه‬
‫اند از زنان پرهیز كنند و گوشت نخورند‪ ،1‬فرمود‪ :‬من به رهبانیت مبعوث نشده‌ام‪ ،‬و‬
‫اگر این روش از طرف خدا به من پیشنهاد شده بود بدان عمل می‌كردم‪.‬‬
‫روایت دیگ‡‡ری از پیغم‡‡بر ‪ ‬داریم ك‡‡ه «خداون‡‡د چ‡‡ون نعم‡‡تی ب‡‡ر بن‡‡ده‌اش داد و‬
‫دوست دارد اثر آن نعمت در خوراک و نوشیدن آن بنده ظاهر گردد»‪ .‬و گفته‌ان‡‡د ك‡‡ه‬
‫به هر كس خیری عطا گردد و اثر آن خیر بر او دیده شود‪« ،‬حبیب خدا» نامیده شود‬
‫كه از نعمت خدا حكایت می‌كند و به هر كس خیری عطا گردد و اث‡‡ر آن ب‡‡ر او دی‡‡ده‬
‫نشود «بغیض خدا» نامیده شود كه دشمن نعمت خداست‪.‬‬
‫آنچه از افراط در كم خوردن صوفیان قدیم نقل و رد كردیم در صوفیه‌زمان ما بر‬
‫عكس است‪ ،‬اینان تمام همتشان صرف خوردن می‌شود‪ ،‬چاش‡‡ت و ش‡‡ام می‌خورن‡‡د و‬
‫حلوا هم جداگانه مصرف می‌نمایند و همه یا بیشتر این ش‡‡كمخوارگی از ام‡‡وال آل‡‡وده‬

‫‪ -‬رجوع كنید به تفاسیر ذیل آیة‪َٰٓ﴿ :‬يَأُّيَها ٱَّلِذ يَن َء اَم ُنوْا اَل ُتَح ِّر ُم وْا َطِّيَٰب ِت َم ٓا َأَح َّل ٱُهَّلل َلُك ۡم ﴾ [المائ‡‡دة‪:‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪« .]87‬اى اهل ایم‡ان! چیزه‡اى پاكیزهاى را ك‡ه خ‡دا ب‡راى ش‡ما حالل ك‡رده ب‡ر خ‡ود ح‡رام‬
‫نكنید»‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪177‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫به حرام است‪ .‬اینان كسب را ترک گفته‪ ،‬عب‡‡ادت پیش‡‡گی را كن‡‡اری نه‡‡اده ب‡‡ر بس‡‡اط‬
‫تنبلی غنوده‌اند و جز بازی و طلبخوارگی مك‡‡اری ندارن‡‡د‪ .‬اگ‡‡ر كس‡‡ی ك‡‡ار نیكی كن‡‡د‬
‫گویند شكرانه بده‪ ،‬واگر از كسی كار بدی صادر شود گویند بابت استغفار چیزی ب‡‡ده‬
‫و هرچه معین كنند الزاماً باید داده شود‪ ،‬حال آنكه این مشروع نیست‪.1‬‬
‫و از صوفیه كسی باشد كه چون به میهمانیی حاضر شود در خوردن مبالغه كند و‬
‫از بهترین آن برگزیند و باخود ببرد [به اصطالح «زّل ه» برگ‡‡یرد ‌] و این ب‡‡ه اجم‡‡اع‬
‫علما حرام است‪ ،‬و خود دیدم یک مرشد صوفی مقداری طعام ب‡‡ا خ‡‡ود برداش‡‡ته ب‡‡ود‬
‫ببرد كه صاحبخانه بر جست و از دستش به در آورد!‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در سماع و رقص و وجد‬
‫بدان كه سماع غنا جامع دو جهت اس‡‡ت‪ :‬یكی آنك‡‡ه دل را از تفك‡‡ر در عظمت خ‡‡دا و‬
‫قیام به خدمت او باز میدارد‪ ،‬دیگر اینكه انسان را به برخورداری از لذات آنی و این‬
‫جهانی مخصوصًا هماغوشی بر می‌انگیزد‪ ،‬و كمال لذت هماغوشی در زنهای متنوع‬
‫است و آن جز به حرام ممكن نمی‌شود‪ .‬پس غنا به زن‡‡ا تح‡‡ریض و تش‡‡ویق می‌كن‡‡د و‬
‫میان این دو تناسبی هست كه غنا لذت لوح است و زنا باالترین لذت نفس؛ در حدیثی‬
‫هم آمده است «الغن‡‡اء رقية‌ الزن‡‡ا» (س‡‡از و آواز افس‡‡وِن زناس‡‡ت)‪ .‬اب‡‡وجعفر ط‡‡بری‬
‫آورده است كه پیدا شدن آالت موسیقی میان قابیلیان پیوسته اند و عیاشی ش‡یوع یافت‡ه‬
‫است‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬لذت بردن از چیزی لذت متناسب آن را فریاد می‌آورد و چون شیطان‬
‫از اینكه عبادت پیشگان و زاهدان را به استماع ساز فرا خواند مأیوس ماند قانع شد ب‡‡ه‬
‫اینكه در نظر آنان آواز خوش (بدون ساز) را نیكو جلوه دهد تا بتدریج پیش بروند‪ ،‬اما‬
‫فقیه آنست كه اسباب و نتایج را بنگرد و مقاصد را دریابد‪ .‬مثال نظ‡‡ر ب‡‡ه ام‡‡رد اگ‡‡ر از‬
‫روی شهوت نباشد مباح است و بوسیدن دختر سه س‡‡اله ك‡‡ه معم‡‡وال موض‡‡وع ش‡‡هوت‬
‫نیست جایز است مگر اینكه بوسه شهوی باشد كه حرام است‪ ،‬همچنین است خل‡‡وت ب‡‡ا‬
‫زنان محرم كه حالل است مگر اینكه بیم غلتیدن در ح‡‡رام باش‡‡د ك‡‡ه ب‡‡دان س‡‡بب ح‡‡رام‬
‫می‌شود (یعنی اگر تصور رود كه كسی با َم ْح َر م خود خیالی دارد تنه‡‡ا بودنش‡‡ان ب‡‡ا هم‬
‫حرام است)‪.‬‬
‫در موضوع غنا به طول و تفص‡‡یل س‡‡خن گفت‡‡ه ان‡‡د‪ ،‬بعض‡‡ی آن را ح‡‡رام دانن‡‡د و‬
‫بعضی مباح و بعضی مكروه‪ .‬اگر بخواهیم حرف را اتمام كنیم بای‡‡د بگ‡‡وییم ك‡‡ه بای‡‡د‬
‫در ماهیت چیزی نگریست آن گاه حرام یا مكروه بر آن اطالق نمود‪.‬‬
‫كلمه غنا را در چند مورد به كار می‌برند‪ ،‬از جمله آوازی ك‡‡ه كاروانه‡‡ای حج در‬
‫راه می‌خوانند مخصوصًا میان غیر عربها رسم است كه با اشعاری در وص‡‡ف كعب‡‡ه‬

‫‪ -‬در اینجا مؤل‡‡ف حك‡‡ایتی از ش‡‡كمبارگی و كاّل ش‡‡ی «ابوالمرح‡‡وم» ن‡‡امی ك‡‡ه ظ‡‡اهرا قّص اص‬ ‫‪1‬‬

‫می‌بوده و آورده او در آخر داس‡تان گفت‡‡ه‪« ‌:‬و ه‡‡ذا ش‡أن الص‡وفیة»‪ ،‬ك‡‡ه چ‡ون مناس‡بت نداش‡ت‬
‫ترجمه نشد‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫و زمزم و مقام در طول راه «چاووشی خوانی» می‌كنند و ممكن است ضمن آن طبل‬
‫هم بنوازن‡‡د‪ .‬ش‡‡نیدن این اش‡‡عار مب‡‡اح اس‡‡ت و ب‡‡ه ط‡‡رب ورزی خ‡‡ارج از اعت‡‡دال‬
‫نمی‌كشد‪ ،‬آوازهایی كه جنگجویان می‌خوانند نیز از این قبی‡‡ل اس‡‡ت‪ ،‬اش‡‡عاری ك‡‡ه ب‡‡ه‬
‫رزمیدن تشویق می‌كند‪ ،‬و در همین مایه است «حدی» كه برای ش‡‡تران می‌خوانن‡‡د و‬
‫شتر و آدمی در حالت و طرب می‌روند بی‌آنك‡‡ه از اعت‡‡دال خ‡‡ارج ش‡‡ود‪ ،‬و این مب‡‡اح‬
‫است چنانكه روایت داریم که پیغمبر ‪ ‬حدی گوش می‌داد‪ .‬ح‡‡تى ی‡‡ک ب‡‡ار ب‡‡ر ح‡‡دی‬
‫خوانی كه شعر مذهبی را زمزمه می‌كرد تشویق فرمود‪‌:‬‬
‫وال تصـــدقنــا وال ص‡‡‡‡‡‡‡‡لينا‬ ‫ال ُهّم ل‡‡‡‡‡‡و ال أنت م‡‡‡‡‡‡ا اهتــدينا‬

‫وثبت األق‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡دام إذ القـينــا‬ ‫فـــألقيـن سكينـــة علينــــا‬

‫امام شافعی ‪ /‬گفته است استماع حدی و سرود اعراب اشكالی ندارد‪ .‬مؤلف گوی‡‡د‪‌:‬‬
‫از جمله سرودهای اعراب آن است كه حین ورود پیغمبر ‪ ‬به مدینه می‌خواندند‪‌:‬‬
‫مـــن ثــنــّيـــات الـــوداع‬ ‫طــلع الـــبــدر عـــليــنــا‬

‫مـــا دعـــا لــّلِه داع‬ ‫وجــب الــشــكر عــليـــنـــا‬

‫و در مدینه از این قبی‡‡ل اش‡‡عار می‌خواندن‡‡د و گ‡‡اه دف می‌زدن‡‡د‪ .‬روایت داریم ك‡‡ه‬
‫روزی در ای‡‡ام مْنی اب‡‡وبكر ‪ ‬ب‡‡ر عایش‡‡ه ل وارد ش‡‡د دو دخ‡‡تر آنج‡‡ا بودن‡‡د و دف‬
‫می‌زدند‪ ،‬ابوبكر منعشان كرد‪ .‬حضرت كه آنجا خوابیده بود سر بر آورد و فرمود‪ :‬به‬
‫حال خود بگذارشان‪ ،‬ایام عید است‪ .‬باید دانست ك‡‡ه در آن موق‡‡ع عایش‡‡ه بچ‡‡ه س‡‡ال و‬
‫بده و آن دو دختر هم البد صغیره بوده‌اند‪.‬‬
‫روایت دیگری هست از عایشه كه گوید‪ :‬دختر ی‡‡تیمی از انص‡‡ار ن‡‡زد م‡‡ا ب‡‡ود ب‡‡ه‬
‫مردی از انصار شوهرش دادیم و من از كسانی بودم كه همراه عروس به خانه داماد‬
‫رفتیم‪ .‬حضرت پرسید‪ :‬انصار (یعنی اهل مدینه) اه‡‡ل غ‡زل ان‡‡د‪ ،‬آنج‡‡ا چ‡‡ه خواندی‡‡د؟‬
‫عایشه گوید‪ :‬پاسخ دادم دعا كردیم خدا بركتشان دهد‪ .‬حضرت فرمود‪ ‌:‬آیاین سرود را‬
‫نخواندید؟ (یا‪ :‬چرا این سرود را نخواندید؟)‬
‫فــحـــيـــونـــآ نــحـيــيــكـم‬ ‫أتــــيــنـــاكـــم أتـــــيــنــــاكم‬

‫م‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡ا حلت ب‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡واديكم‬ ‫ول‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡وال ال‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡ذهب األحم‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡ر‬

‫لم تس‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡من ع‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡ذاريكم‬ ‫مراء‬ ‫ول‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡وال الحب‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡ة الّس‬

‫ص‡‡ورت دیگ‡‡ری از این روایت هس‡‡ت ك‡‡ه حض‡‡رت فرم‡‡ود‪ ‌:‬چ‡‡را كس‡‡ی هم‡‡راه‬
‫‪179‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫عروس نكردید كه سرود مزبور را بخواند‪.1‬‬

‫مؤلف گوید‪ :‬از آنچه گذشت نوع چیزهایی كه می‌خواندن‡د معل‡وم ش‡د و دفهایش‡ان‬
‫هم از دفهای امروزی نبود گاه نیز اشعاری كه به «زهدیات» موسوم بود می‌خواندند‬
‫مثال‪‌:‬‬
‫إلي م‡‡‡‡‡تَْي تستحس‡‡‡‡‡ن القبائح‡‡‡‡‡ا‬ ‫يا غاديًا في غفل‡‡‡‡‡‡ة و رائح‡‡‡‡‡‡ا‬

‫يس‡‡‡‡‡‡‡تنطق هللا ب‡‡‡‡‡‡‡ه الجارح‡‡‡‡‡‡‡ا‬ ‫و كم إلي كم ال تخ‡‡‡‡‡‡‡‡‡اف موقف‡‡‡‡‡‡‡‡‡ا‬

‫كيف تجنبت الطريق الواض‡‡‡حا‬ ‫يا عجب‡‡‡‡‡ا من‡‡‡‡‡ك وأنت مبص‡‡‡‡‡ر‬

‫(ای آنكه به غفلت صبح و شام می‌كنی‪ ،‬تا كی زشتیها را نیكو خواهی دانس‡‡ت؟ و‬
‫از ایستگاه قیامت‪ ،‬كه در آن خدا اعضا را برای گ‡واهی ب‡ه س‡خن در می‌آورد‪ ،‬ب‡اک‬
‫نداری‪ .‬شگفتا با آنكه چشم داری چگونه از راه روشن به كنار می‌روی؟)‪.‬‬
‫كه پیداست اینها مباح است چنانكه از ابوحام‡د خلف‡انی نق‡ل اس‡ت ك‡ه از احم‡د بن‬
‫حنبل پرسیدم‪ ‌:‬چه گویی درباره این اشعار لطیف و كوتاه و سبک وزن كه در وصف‬
‫بهشت و دوزخ می‌خوانند‪ ،‬پرسید‪ :‬مثل چی؟ گفتم‪‌:‬‬
‫أمــا استحیــیت تعــصــیـنـی‬ ‫إذا مـــا قـــال لـــی ربـــی‬

‫وبــالعــصــیان تـــأتــیــنی‬ ‫وتخفی الـــذنب فــي خـلق‬

‫(هنگامی كه خدا از من بپرسد كه شرم نداری از اینكه معصیتم می‌ك‡‡نی؟ گن‡‡اه از‬
‫خلق پنهان می‌داری و نزد من با عص‡‡یان می‌آیی‪ )....‬احم‡‡د گفت‌‪ :‬تك‡‡رار كن‪ ،‬تك‡‡رار‬
‫كردم برخاست و ب‡‡ه ان‡‡درون خان‡‡ه رفت و ص‡‡دای گری‡‡ه و ن‡‡اله‌اش را می‌ش‡‡نیدم ك‡‡ه‬
‫همین شعر را تكرار می‌نمود‪.‬‬
‫و باألخره آوازهایی هست كه خنیاگرانی كه كارش‡ان همین اس‡ت می‌خوانن‡د و در‬
‫آن از زیبارویان و شراب به طور شهوت انگیزی س‡‡خن می‌رود و تم‡‡ایالت نهفت‡‡ه و‬
‫فروخفته را بر می‌انگیزاند و با انواع نی وضرب زنگوله دار همراه اس‡‡ت س‡‡خن در‬
‫اباحت یا كراهت یا تحریم اینهاست‪.‬‬
‫باید دانست كه اگر جوان تندرست صحیح المزاج م‡‡دعی ش‡‡ود ك‡‡ه از دی‡‡دن زن‡‡ان‬
‫زیبا تحریک نمی‌شود و بر او اث‡‡ری ن‡‡دارد و ب‡‡ه دی‡‡انتش زی‡‡ان نمی‌رس‡‡اند‪ ،‬تك‡‡ذیبش‬
‫می‌كنیم زیرا طبایع یكسانند‪ ،‬و اگر بهانه جویی كند كه من به دیده اعتبار در زنان زیبا‬
‫می‌نگرم در چشم سیاه و بینی باری‡‡ک و گ‡‡ردن س‡‡فید ص‡‡نعت خ‡‡دا را می‌بینم می‌ت‡‡وان‬
‫گفت‪ :‬چرا طفل یک روزه هوشش نبرد؟ و بدترین كارها بردن ناس‡ره اس‡ت ب‡ه درگ‡اه‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬طبق آنچه مصحح كتاب‪ ،‬خیر الدین علی‪ ،‬تذكر داده هر دو روایت ضعیف است‪ ،‬اال اینكه در‬
‫صحیح بخاری و مسند احمد آمده اس‡ت ك‡‡ه عروس‡ی یكی از انص‡ار ب‡‡ود‪ ،‬حض‡رت ب‡‡ه عایش‡ه‬
‫فرمود‪« :‬با شما لهو نبود؟ انصار لهو را می‌پسندند»‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫كسی كه نهان و آشكار را می‌داند‪ ،‬و اگر فرض كنیم همچنین باشد كه مدعی می‌گوی‡‡د‪،‬‬
‫ساز و آواز محرک فقط چنین كس‡ی را ك‡ه اص‡ال و اب‡دًا مت‡أثر نمی‌ش‡ود ج‡ایز اس‡ت‪،‬‬
‫غزالی صریحًا گفته است‪« :‬غزلسرایی در وصف چهره و زلف و قد و قامت و دیگ‡‡ر‬
‫زیباییهای زنان‪ ،‬حرام نیست»‪..‬‬
‫اگر كسی گوید كه من از اس‡تماع غن‡ا نظ‡ر دنی‡وی ن‡دارم و اش‡ارات الهی دری‡افت‬
‫می‌دارم‪ .‬گوییم‪ :‬او از دو راه به خطا رفته‪ ،‬یكی اینكه تا او از س‡‡رود و غ‡‡زل اش‡‡ارات‬
‫الهی برداشت كند‪ ،‬طبیعتش پیشدستی كرده مراد خود دریابد‪ ،‬مثل اینك‡ه كس‡ی بخواه‡د‬
‫از مالحظه زن خوشگل در صنعت الهی تأمل نماید شهوت ذهنش را از آن مع‡‡نی ب‡‡از‬
‫می‌دارد و منحرف می‌سازد‪ ،‬دوم اینكه در این شعر و غزلها كه می‌خوانند كم اشاره ی‬
‫هست كه به خالق منطبق شود و خدا اجل از آن است كه كلمه عشق و شیفتگی درب‡‡اره‬
‫او توان به كار برد‪ .‬نصیب بشر از معرفت الهی احساس هیبت و تعظیم است و بس‪.‬‬
‫از امام احمد بن حنبل در مورد غنا قولهای مختلف آورده اند‪ .‬بای‡‡د دانس‡‡ت ك‡‡ه در‬
‫زمان او «زهدیات» را به آواز می‌خوانده اند و احمد همان را ن‡یز ب‡دعت می‌ش‡‡مرده‬
‫زیرا نودرآمده بوده است و سابقه‌ای در سنت نداشته‪ ،‬ولو آنكه مای‡‡ه رقت قلب گ‡‡ردد‪.‬‬
‫او «تغبیر» را هم بدعت می‌دانست‪ ،‬در مورد این كلمه توضیح خواهد آمد‪.‬‬
‫روایت دیگری داریم كه روزی قوالی نزد صالح پسر احمد حنبل می‌خواند‪ ،‬احم‡‡د‬
‫صوت او را شنید و انكاری نكرد صالح گفت‪ :‬مگر نه تو بر این ك‡‡ار انك‡‡ار داش‡‡تی؟‬
‫احمد گفت‪ :‬شنیده ب‡ودم ك‡ه منك‡رات می‌گوین‡د‪ ،‬ن‡اخوش داش‡تم‪ ،‬ام‡ا آنچ‡ه این خوان‡د‬
‫مكروه ندارم‪ .‬به هر حال اگر هم احم‡د حنب‡ل غن‡ا را مك‡روه نداش‡ته خوان‡دن قص‡اید‬
‫زهد بوده است اما ساز و آواز را جایز نمی‌دانست‪ .‬چنانكه نقل است كسی م‡‡رده ب‡‡ود‬
‫و از او پسری مانده بود؛ با ی‡‡ک كن‡‡یزک مطرب‡‡ه‪ ،‬زه‡‡دیات نمی‌خوان‡‡ده بلك‡‡ه اش‡‡عار‬
‫عشق انگیز و هوس آمیز می‌خوانده است و همین نشان می‌دهد كه در نظر احمد ساز‬
‫و آواز حرام بوده و حتى به عنوان كمک به یتیم هم ج‡‡ایز ندانس‡‡ت آن كن‡‡یزک را ب‡‡ه‬
‫نام مطربه بفروشند‪ .‬و این مانند آن است ك‡ه ابوطلح‡ه انص‡‡ارى ب‡ه پیغم‡بر ‪ ‬گفت‪:‬‬
‫نزد من مقداری شراب هست متعلق به چند یتیم‪ .‬حضرت فرمود‪ ‌:‬دور بریز‪.‬‬
‫و هم از احمد نقل است ك‡‡ه گفت‪ :‬كس‡‡ب مخنث ح‡‡رام اس‡‡ت زی‡‡را ب‡‡ابت غن‡‡ا پ‡‡ول‬
‫می‌گیرد‪ ،‬واضح است كه مخنث‡ان اش‡عار زهدی‡ه نمی‌خوان‡ده ان‡د بلك‡ه غزلس‡رایی ی‡ا‬
‫نوحه سرایی‪ 1‬می‌كرده اند‪ .‬پس معلوم شد كه غنای كنونی در نظر احمد حرام است‪.‬‬
‫از امام مالک بن انس هم راجع به ترخیصی كه اهل مدینه برای غنا قایلن‡‡د س‡‡ؤال‬
‫شد گفت‪ :‬آن كار فاسقان است‪ ،‬فاسقان غن‡‡ا را ج‡‡ایز می‌دانن‡‡د‪ .‬و هم از فت‡‡وای مال‡‡ک‬
‫است كه هر گاه كسی كنیزی بخرد و بفهمد مغنیه است می‌تواند به س‡‡بب این «عیب»‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬نوحه گران حرفه‌ای در مجالس عزا به جای ص‡‡احب عزاه‡‡ا نال‡‡ه و موی‡‡ه می‌كردن‡‡د‪ ،‬عط‡‡ار‬
‫گوید‪‌:‬‬
‫آه صاحب درد را باشد اثر‪ -.‬م‪.‬‬ ‫گر بود در ماتمی صد نوحه گر‬
‫‪181‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫آن را پس بدهد! سایر فقهای مدینه نیز بر این بوده اند اال ابراهیم بن سعد‪ ،‬كه تنها او‬
‫به روایت زكریا الساجی غنا را بی‌اشكال می‌دانست‪.‬‬
‫امام ابوحنیفه با آنكه شرب نبیذ را ج‡ایز می‌دانس‡ته غن‡ا را مك‡روه داش‡ته اس‡ت و‬
‫شنیدن آن را گناه می‌دان‡د‪ ،‬همچ‡نین دیگ‡ر فقیه‡ان كوف‡‡ه همچ‡ون اب‡راهیم و ش‡عبی و‬
‫حماد و سفیان ثوری در مخالفت با غنا اختالفی ندارند‪ .‬بین فقیه‡ان بص‡‡ره ن‡یز كس‡ی‬
‫در ك‡‡راهت غن‡‡ا خالفی نداش‡‡ته اال عبیدهللا بن حس‡‡ن العن‡‡بری ك‡‡ه آورده ان‡‡د غن‡‡ا را‬
‫بالاشكال می‌دانست‪.‬‬
‫امام شافعی گفته است‪ :‬زنادقه در عراق چیزی اب‡‡داع كرده‌ان‡‡د ب‡‡ه ن‡‡ام «تغب‡‡یر» و‬
‫مردم را با آن از قرآن خواندن باز می‌دارند‪ .‬ابومنصور ازهری گوید‪« :‬الـمغبرة ق‡‡وم‬
‫يغبرون بذكر هللا بدعاء وتض‡‡رع وق‡‡د س‡ّم وا م‡ا يطرب‡ون فيه من الش‡عر في ذك‡ر هللا‬
‫عزوجل تغبيرا کأنهم إذا شاهدوا بااللحان طربوا ورقصوا فسّم وا مغبرة‌ لهدا المعني»‪.‬‬
‫اگر «تغبیر» و «مغبره» صحیح باشد ب‡‡ه این مناس‡‡بت اس‡‡ت ك‡‡ه از ش‡‡دت ط‡‡رب ب‡‡ه‬
‫رقص می‌آیند و غبار بر می‌انگیزند‪.1‬‬
‫به هر حال نظر امام شافعی در مورد غنا روشن است‪«‌:‬الغناء له‡‡و مك‡‡روه يش‡‡به‬
‫الباطل‪ ،‬ومن استكثر منه فه‡‡و س‡‡فيه ت‡‡رد ش‡‡هادته»‪ .‬پس علم‡‡ای ش‡‡هرهای ب‡‡زرگ در‬
‫كراهت ی‡‡ا ح‡‡رمت غن‡‡ا هم عقی‡‡ده ان‡‡د اال اب‡‡راهیم بن س‡‡عد و عبیدهللا العن‡‡بری؛ و ب‡‡ر‬
‫ماست كه نظر اكثریت قریب به اتفاق را در نظر داشته باشیم كه تكروی و جدایی از‬
‫جماعت به جهنم می‌كشد‪.‬‬
‫سران مذهب شافعی سماع را انكار داشته اند چه قدما چه معاصران؛ از آن جمل‡‡ه‬
‫است ابوالطیب الطبری كه در منع و ذم غنا كتابی نوشته است‪ ،‬و هر كس تجویز غنا‬
‫را به شافعی نسبت دهد بدو دروغ بسته‪ ،‬و دیدیم كه او گ‡‡واهی كس‡‡ی را ك‡‡ه زی‡‡اد ب‡‡ه‬
‫ساز و آواز گوش دهد قابل قبول نمی‌داند‪ .‬بعضی از شافعیان متأخیر كه كم دانش ان‡‡د‬
‫و هوی برایشان چیره شده غنا را رخصت داده ان‡د‪ .‬فقیه‡ان حنبلی گ‡واهی مط‡رب و‬
‫رقاص را نمی‌پذیرند‪.‬‬

‫در ذكر داليل بر كراهيت و منع اواز و موسيقي و نوحه گري‬

‫‪2‬‬
‫از قرآن سه آیه در این معنا داریم‪ ،‬یكی آیه ﴿َو ِم َن ٱلَّن اِس َم ن َيۡش َتِر ي َلۡه َو ٱۡل َح ِد يِث﴾‬
‫[لقمان‪ .]6 :‬كه ابن مسعود ‪ ‬گفته اس‡‡ت‪« :‬له‡‡و ب‡‡ه خ‡‡دا س‡‡وگند همان‡‡ا غن‡‡اء اس‡‡ت»‪.‬‬
‫همچنین است قول ابن عباس و مجاهد و عكرمه و حسن (بص‡‡ری) و س‡‡عید بن جب‡‡یر‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬در چاپ محمد منیر الدمشقی‪ ،‬همه جا «تغییر و مغیره» است در چاپ خیرال‡‡دین علی هم ج‡‡ا‬
‫«مغبره» آمده اما در مصدر فعل به صورت تغبیر و یغبر و یغیرون ضبط شده است‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬یعنی‪« :‬و بعضى از مردم سخنان بیهوده را مىخرند ت‡‡ا م‡‡ردم را از روى ن‡‡ادانى‪ ،‬از راه خ‡دا‬
‫گمراه سازند»‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫و اب‡‡راهیم نخعی‪ ،‬آی‡‡ه دوم این اس‡‡ت‪َ﴿ :‬و َأنُتۡم َٰس ِم ُد وَن ‪[ 1﴾٦١‬النجم‪ ]61 :‬ك‡‡ه از ابن‬
‫عباس نقل كرده اند به زبان حمیری سمدلنا = غنی لنا‪ ،‬و مجاه‡‡د گوی‡‡د‪« :‬یق‡‡ول أه‡‡ل‬
‫الیمن‪ :‬س‡‡مد فالن‪ :‬إذا غ‡‡نی»‪ .‬آی‡‡ه س‡‡وم این اس‡‡ت‪َ﴿ :‬و ٱۡس َتۡف ِزۡز َمِن ٱۡس َتَطۡع َت ِم ۡن ُهم‬
‫ِبَص ۡو ِتَك ﴾‪[ 2‬اإلس‡‡راء‪ .]64 :‬كه مجاه‡‡د ص‡‡وت ش‡‡یطان را در این آی‡‡ه ب‡‡ه س‡‡از و آواز‬
‫تعبیر كرده است‪.‬‬
‫اما در سنت‪ ،‬روایت از عبدهللا بن عمر ب داریم كه همراه نافع می‌رفت و ص‡‡دای‬
‫نی چوپانی شنید‪ ،‬انگش‡ت در گ‡وش گذاش‡ت و راه كج ك‡رد و از ن‡افع می‌پرس‡ید ك‡ه‬
‫می‌شنوی؟ یا صدا می‌آی‡د؟ و ن‡افع می‌گفت‪ :‬آری‪ ،‬ت‡ا آن ق‡‡در دور ش‡د ك‡ه ن‡افع گفت‪:‬‬
‫دیگر صدا نمی‌آید آن وقت انگشت از گوش برداش‡‡ت و گفت‪ :‬رس‡‡ول هللا ‪ ‬را دی‡‡دم‬
‫كه صدای َنی چوپان را شنید همین كار را كرد‪ .‬روایاتی هم در من‡ع خری‡د و ف‡روش‬
‫و آموزش كنیزان مطربه هست‪ ،‬و اینكه بهای آنها حرام اس‡‡ت‪ .‬روایت دیگ‡‡ری داریم‬
‫كه پیغمبر ‪ ‬از دو صدای گن‡اه آل‡ود من‡ع ك‡رده اس‡ت‪ :‬آواز خ‡وانی و نوح‡ه گ‡ری‪،‬‬
‫موقعی ك‡‡ه اب‡‡راهیم پس‡‡ر پیغم‡‡بر ‪ ‬درگذش‡‡ت حض‡‡رت می‌گریس‡‡ت عب‡‡دالرحمن بن‬
‫عوف پرسید‪ :‬مگر تو از گریه نهی نمی‌كردی؟ حضرت فرمود‪« :‬ال‪ ،‬ولكن نهيت عن‬
‫صوتين أحمقين فاجرين‪ :‬صوت عند نغمة وصوت عند مصيبة» در ص‡‡ورت دیگ‡‡ری‬
‫از این روایت توض‡‡یح داده ش‡‡ده ك‡‡ه «ص‡‡وت عن‡‡د نغم‡‡ة» مرب‡‡وط اس‡‡ت ب‡‡ه س‡‡از و‬
‫آوازهای شیطانی و «صوت عند مصيبة» یعنی به شیوه جاهلیت ب‡‡ر س‡‡ر و ص‡‡ورت‬
‫زدن و پیراهن پاره كردن هنگام مصیبت‪.‬‬
‫روایت دیگ‡‡ری داریم ك‡‡ه از ق‡‡ول پیغم‡‡بر ‪ ‬آورده ان‡‡د‪ُ« :‬بِع ثت به‡‡دم المزم‡‡ار‬
‫والطبل» (من برای نابود كردن طبل كردن طب‡‡ل و نی مبع‡‡وث ش‡‡ده‌ام)‪ .‬روای‡‡اتی هم‬
‫داریم كه شیوع ساز و آواز را از عالیم آخر الزمان یا مقدمات نزول بالهایی از قبیل‬
‫باد سرخ و زلزله و فرورفتن زمین و مسخ و س‡‡نگ باری‡‡دن از آس‡‡مان‪ ...‬ش‡‡مرده‌اند‪.‬‬
‫روایت دیگ‡‡ری هس‡‡ت ك‡‡ه عم‡‡رو بن ق‡‡ر ‌ه ن‡‡امی ن‡‡زد حض‡‡رت رس‡‡ول ‪ ‬می‌آی‡‡د و‬
‫می‌گوید‪ :‬كسب من از دف زنی اس‡‡ت‪ ،‬اج‡‡ازه می‌فرم‡‡ایی ك‡‡ه ب‡‡ه این ك‡‡ار ادام‡‡ه دهم‬
‫طوری كه به زشتی نكشد؟ حضرت اجازه نمی‌دهد و بعالوه به وی تهدی‡‡د و پرخ‡‡اش‬
‫می‌نماید‪ ...‬و بعد از رفتن او می‌فرماید‪« :‬این عاصیان هر كدام بی‌توبه بمیرند عریان‬
‫محشور می‌شوند»‪ .‬از قول ابن مسعود آورده اند كه هر كس بی‌بسم هللا سوار م‡‡ركب‬
‫شود‪ ،‬شیطان بر پشتش می‌نشیند و می‌گوی‡‡د‪‌:‬آواز بخ‡‡وان! و اگ‡‡ر نتوان‡‡د آواز بخون‡‡د‬
‫می‌گوید‪ :‬دروغ بساز!‪.‬‬
‫عبدهللا بن عم‡‡ر ب دی‡‡د دخ‡‡تر ك‡‡وچكی آواز می‌خوان‡‡د‪ ،‬گفت‪ :‬ش‡‡یطان از این هم‬
‫دست بر نمی‌دارد‪ .‬كسی از قاسم بن محمد (بن ابی بكر) راجع به غنا پرس‡‡ید‪ .‬ج‡‡واب‬
‫داد‪ :‬وقتی خدا حقها و باطلها را جدا سازد ب‡ه نظ‡رت غن‡ا را ج‡زء ك‡دام می‌گ‡ذارد!؟‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬یعنی‪« :‬و پیوسته در غفلت و هوسرانى به سر مىبرید»‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬یعنی‪« :‬هر كدام از آنها را مىتوانى با صدایت تحریک كن»‪.‬‬
‫‪183‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫شعبی گفته است‪ :‬لعنت بر خنیناگر و بر آن كس كه ب‡‡رایش خنی‡‡اگری می‌كنن‡‡د‪ .‬عم‡‡ر‬

‫بن عبدالعزیز به معلم فرزندش نوشت «نخستین چیز كه ب‡‡ه فرزن‡‡دان من می‌آم‡‡وزی‬
‫نفرت از لهو و لعب باشد كه شروعش از شیطان است و ع‡‡اقبتش غض‡‡ب رحم‡‡ان»‪.‬‬
‫یزید بن ولید به بنی امیه توصیه می‌ك‡‡رد ك‡‡ه «از غن‡‡ا برح‡‡ذر باش‡‡ید ك‡‡ه ب‡‡ر ش‡‡هوت‬
‫می‌افزاید و از مروت می‌كاهد و جانشین خمر است و مستی آور؛ و اگر به ه‡‡ر ح‡‡ال‬
‫به غنا خواهید پرداخت باری زنان را از آن دور دارید ك‡‡ه غن‡‡ا فراخ‡‡وان زناس‡‡ت»‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬ما در كتاب ذم الهوی حكایاتی از پارس‡‡ایان و عب‡‡ادت پیش‡‡گان آورده‌ایم‬
‫كه چگونه با شنیدن ساز و آواز از راه به در شده‌اند‪.‬‬
‫‪ ...‬خالصه اینكه غنا انسان را از اعتدال خارج می‌سازد و عقل آدم را كم می‌كند‪،‬‬
‫به طوری كه وقتی به طرب آمد كارها می‌كند كه در حال عادی آن را زشت می‌داند‪.‬‬
‫مثال سر می‌چرخان‡‡د‪ ،‬دس‡‡ت میزن‡‡د‪ ،‬پ‡‡ای می‌كوب‡‡د و كاره‡‡ای س‡‡خیف دیگ‡‡ر؛ غن‡‡ا و‬
‫شراب در این مورد اثر مشابه دارند و شایسته ایست كه غنا نیز منع شود‪.‬‬
‫آورده‌اند كه از محمد بن منصور درباره «اصحاب قصائد» یعنی كسانی كه اش‡‡عار‬
‫زهدیه می‌خواندند سوال شد‪ .‬گفت‌‪« :‬اینان از خدا گریختگانن‡‡د‪ ،‬اگ‡‡ر خل‡‡وص ب‡‡ا خ‡‡دا و‬
‫رسول داشتند و صدق می‌ورزیدند خدا در دل‌هایشان چیزی افاضه می‌ك‡‡رد ك‡‡ه از این‬
‫دید و بازدید مردمان فارغ می‌شدند»‪.‬‬
‫از قول ابوعبدهللا بن بطه آورده اند كه كسی راجع ب‡‡ه اس‡‡تماع غن‡‡ا پرس‡‡ید‪ ،‬پاس‡‡خ‬
‫داد‪ ‌:‬ت‡‡و را از آن نهی می‌كنم‪ ،‬و چ‡‡نین اف‡‡زود‪« :‬این ك‡‡اری اس‡‡ت ك‡‡ه علم‡‡ا خ‡‡وش‬
‫نمی‌دارند و س‡‡فها آن را خ‡‡وش می‌انگارن‡‡د و جمعی ك‡‡ه در ن‡‡ام ص‡‡وفی و ب‡‡ه حقیقت‬
‫جبری اند ب‡دان می‌پردازن‡د‪ .‬آن دون همت‡ان ب‡دعت آیین زاه‡د نم‡ای تاری‡ک بین ك‡ه‬
‫دعوی شوق و محبت خدا داشته خوف و رجا به كناری گذاشته اند‪ ،‬با آواز پس‡‡ران و‬
‫زنان به طرب و اشتباق آمده از خود می‌روند بلكه جان می‌دهن‡‡د و در واق‡‡ع خ‡‡ود را‬
‫به ح‡‡ال غش می‌اندازن‡‡د و تظ‡‡اهر ب‡‡ه م‡‡ردن می‌كنن‡‡د ب‡‡ا این پن‡‡دار ك‡‡ه این از عش‡‡ق‬
‫خداست تعالی هللا عما یقول الجاهلون علوا كبیرا‪.‬‬
‫در ذكر شبهه‌هاي قايالن به جواز غنا‬
‫از آن جمله است ح‡‡دیث عایش‡‡ه ل و دو دخ‡‡تری ك‡‡ه ن‡‡زد او دف می‌زدن‡‡د و ذك‡‡ر آن‬
‫گذشت؛ دیگر حدیث عایشه ل درباره عروسی آن دختر و پسر انص‡‡ارى ك‡‡ه ذك‡‡ر آن‬
‫گذشت؛ دیگر حدیثی است از فضاله‌بن عبید كه از قول پیغمبر ‪ ‬روایت می‌كند‪« ‌:‬هّلَل ُ‬
‫اش ‡ّد ُاُذ ن ‡ًا إلي الرج‡‡ل الحس‡‡ن الص‡‡وت ب‡‡القرآن من ص‡‡احب القنية إلي قينت‡‡ه» یع‡‡نی‪:‬‬
‫«خداوند به صدای خوش كسی كه قرآن می‌خواند بیشتر و بهتر گوش می‌دهد از گوش دادن‬
‫مرد به صدای مطربه‌اش»‪ .‬ابن طاهر گوید‪ :‬این ب‡‡ه ط‡‡ور ض‡‡منی حالل ب‡‡ودن اس‡‡تماع‬
‫غنا را می‌رساند زیرا تشبیه و مقایسه‌توجه خدا به صوت قرآن خ‡‡وان ب‡‡ا ام‡‡ر ح‡‡رام‬
‫موّج ه نمی‌باشد؛ دیگر روایتی از ابوهریره در تجویز تغنی به قرآن‪ ،‬دیگر حدیثی كه‬
‫غنای حالل و حرام را تفكیک كرده با مالک دف زدن‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫در جواب این شبهات باید گفت‪ :‬غن‡‡ای م‡‡ذكور در ح‡‡دیث اول چ‡‡یزی ج‡‡ز تك‡‡رار‬
‫منظم كلمات و برگردان آنها نبوده و این اندازه‪ ،‬طب‡ع را از اعت‡دال نمی‌َب َر ْد و در آن‬
‫زمان دلها صاف ساده بوده برخالف امروز كه دلها در سر پنجه هوس است‪ ،‬چنانكه‬
‫در حدیث دیگری از عایشه ل آمده است ك‡‡ه اگ‡‡ر رس‡‡ول ا خ‡‡دا ‪ ‬این زم‡‡ان (یع‡‡نی‬
‫اواخ‡‡ر عم‡‡ر عایش‡‡ه) را می‌دی‡‡د مس‡‡جد رفتن را ب‡‡ر زن‡‡ان من‡‡ع می‌فرم‡‡ود‪ .‬وانگهی‬
‫خواندن سرودهای جنگ ُبعاث‪ 1‬كجا و تغزل درباره َام‡‡ردان ك‡‡ه در مج‡‡الس ص‡‡وفیه‬
‫می‌خوانند كجا؟ درباره حدیث دوم شاید مقص‡ود پیغم‡بر ‪ ‬از «له‡و» همین خوان‡دن‬
‫ساده اشعار در عروسی بوده است‪ .‬درباره ح‡‡دیث س‡‡وم ك‡‡ه مش‡‡به ب‡‡ه نمی‌توان‡‡د ام‡‡ر‬
‫حرام باشد‪ ،‬می‌گوییم‪ :‬اشكالی ندارد چنانكه اگر بگ‡‡ویی‪ :‬عس‡‡ل از از خم‡‡یر گ‡‡واراتر‬
‫یافتم‪ ،‬حرف درستی است؛ و فقها در مورد آب وضو گفته‌اند ك‡‡ه آن را خش‡‡ک نكنی‡‡د‬
‫همچنانكه خون شهید را از بدنش نمی‌زایند و نمی‌شویند؛ و این تشبیه اشكالی ندارد ب‡‡ا‬
‫آنكه خون نجس است و آب وضو پاک‪ .‬حدیث چهارم را كه تغ‡‡نی ب‡‡ه ق‡‡رآن را تج‡‡ویز‬
‫می‌كند شافعی چنین معنی كرده است ك‡‡ه «ب‡‡ه ص‡‡وت ح‡‡زین ت‡‡رنم كنن‡‡د»‪ ،‬بعض‡‡ی هم‬
‫گفته‌اند یعنی به جای سرودهای كرده است كه «به صوت ح‡زین ت‡رنم كنن‡د»‪ ،‬بعض‡‡ی‬
‫هم گفته‌اند یع‡‡نی ب‡‡ه ج‡‡ای س‡‡رودهای س‡‡اربانان در كاروانه‡‡ا ق‡‡رآن بخوانن‡‡د‪ .‬و ام‡‡ا آن‬
‫حدیث كه غن‡ای حالل و ح‡رام را ب‡ا مالک دف زدن تفكی‡ک ك‡رده حجت تج‡ویز دف‬
‫نمی‌شود حتى بعضی تابعان دف را می‌شكسته اند‪ .‬بعضی نیز دف را در این حدیث ب‡‡ه‬
‫معنی هلهله كشیدن در عروسی و دف را سریع زدن به منظور اعالم زفاف گرفته ان‡‡د‬
‫و احمد بن حنبل به همین مناسبت گفت‡ه اس‡ت‪«‌:‬احتم‡ال ق‡‡وی می‌دهم ك‡ه در عروس‡ی‬
‫دف زدن اشكال نداشته باشد اما طبل را مك‡‡روه می‌دانم»‪ .‬و روای‡‡تی از ث‡‡ابت بن س‡‡عد‬
‫صحابی ب‡دری آورده ان‡د ك‡ه گفت‪ :‬رس‡ول الل‡ه ‪ ‬ب‡ه م‡ا رخص‡ت داده اس‡ت ك‡ه در‬
‫عروس‌یها دف زده شود‪.‬‬
‫مصنف گوید‪ :‬از آنچه گذشت دانستیم شبهه كه بدان متشبث شده اند دلیل جواز غنا‬
‫در این معنای شناخته شده نیست‪.‬‬
‫ابونعیم اص‡‡فهانی در اح‡‡وال ب‡‡راء بن مال‡‡ک آورده ك‡‡ه روزی در خان‡‡ه ب‡‡ه پش‡‡ت‬
‫خوابیده و ترنم می‌كرد‪ ،‬و ب‡ا این اس‡تدالل خن‡ک می‌خواه‡د تج‡ویز غن‡ا نمای‡د‪ ،‬ك‡دام‬
‫انسانی است كه با خود ترنم و زمزمه‌ای نكرده باش‡‡د؟ و محم‡‡د بن ط‡‡اهر در كت‡‡ابش‬
‫بابی منعقد كرده تحت عنوان‪« :‬باب االفتراح علی القوال والسنة فيه» و آن ح‡‡دیث را‬
‫كه پیغمبر ‪ ‬از كسی خواست تا شعر امیه بن ابی الصلت را برایش بخواند سابقه‌ای‬
‫ب‡‡رای این ك‡‡ار رفت‡‡ه ك‡‡ه ص‡‡وفی در مجلس ب‡‡ه ق‡‡وال بگوی‡‡د فالن آواز و س‡‡رود را‬
‫بخوان‪ ،‬مثل این ماند كه گفته شود چون جایز است آب انگور را همین اآلن بكش‡‡ی و‬
‫بخ‡‡وری‪ ،‬پس ج‡‡ایز اس‡‡ت ك‡‡ه آن را بع‡‡د از چن‡‡د روز هم (ك‡‡ه تخم‡‡یر و نجس ش‡‡د)‬
‫بخوری‪....‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬از برخوردهایی است كه پیش از هجرت پیغمبر ‪ ‬به مدین‡‡ه بین اوس و خ‡‡زرج رخ داد‪ .‬در‬
‫حدیث مورد بحث ذكر شده است كه آن دو دختر اشعار مربوط به جنگ ُبعاث را ب‡‡رای عایش‡‡ه‬
‫می‌خواندند‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪185‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫و نیز از محمد بن طاهر روایت كرده اند كه به س‡‡ال ‪ 370‬هج‡‡ری در مجلس‡‡ی ك‡‡ه‬
‫ابوبكر ابهری ش‡‡یخ مالکی‡‡ان و ابوالقاس‡‡م داركی ش‡‡یخ ش‡‡افعیان و ابوالحس‡‡ن ط‡‡اهر بن‬
‫الحسین شیخ اصحاب ح‡‡دیث و ابوالحس‡‡ین بن س‡‡معون ش‡‡یخ واعظ‡‡ان و ابوعبدالل‡‡ه بن‬
‫مجاهد شیخ متكلمان (و نیز رفیقش ابوبكر باقالنی) حضور داش‡تند ب‡ه ابوعبدالل‡ه غالم‬
‫– كه قاری خوشخوانی بود – گفته شد‪ :‬چیزی بخوان‪ ،‬ش‡‡عر عاش‡‡قانه‌ای خوان‡‡د و آنه‡‡ا‬
‫همه می‌شنیدند و چیزی نگفتند‪ .‬در مورد این روایت باید گفت كه اوال محم‡‡د بن ط‡‡اهر‬
‫ثقه نیست و به ف‡‡رض ص‡‡حت حك‡‡ایت‪ ،‬معل‡‡وم نیس‡‡ت ك‡‡ه آن ش‡‡عر را ب‡‡ه س‡‡از و آواز‬
‫خوانده باشد‪.‬‬
‫و نیز محمد بن ط‡‡اهر در كت‡‡ابش ب‡‡ابی منعق‡‡د ك‡‡رده تحت عن‡‡وان «ب‡‡اب إك‡‡رامهم‬
‫لقوال وذفرادهم الموضع له»‪ ،‬و استدالل می‌كن‡د ب‡ه اینك‡ه حض‡رت رس‡ول ‪ ‬جام‡ه‬
‫خود را به كعب بن زهیر بخشید كه قصیده «ب‡‡اَنْت ُس عاد‪ »...‬را س‡‡روده ب‡‡ود‪ .‬این را‬
‫نوشتیم كه قدرت فقاهت استنباط این مرد را دریابید و گرنه عمر عزیزتر از آن است‬
‫كه به این پریشانگوییها تباه شود و آنچه از محمد بن طاهر نقل ك‡‡رده ان‡‡د ك‡‡ه ش‡‡افعی‬
‫برای گوش دادن آواز بر در خانه‌ای ایستاد‪ ...‬قابل اعتماد نیست و شافعی متین تر از‬
‫آن بوده كه چنین كاری كند‪ .‬می‌دانیم شافعیان گوش دادن به خوانندگی زن نامحرم را‬
‫حرام می‌دانند چه كنیز باشد چ‡‡ه آزاد زن؛ و م‡‡ردی ك‡‡ه كن‡‡یز خ‡‡ود را ب‡‡ه خوانن‡‡دگی‬
‫برای دیگ‡ران وا دارد و دیگ‡ران را ب‡رای این ك‡ار جم‡ع كن‡د م‡ردود الش‡هاده دانن‡د‬
‫وكارش را در ردیف دیوثی شمارند‪.‬‬
‫ابوطالب مكی در كتابش آورده است كه مروان قاضی چند كن‡یز داش‡ت ك‡ه ق‡‡رآن‬
‫خوانی و خوانندگی یاد‌شان داده بود خاص صوفیان؛ كه اگر این حكایت راس‡‡ت باش‡‡د‬
‫مروان فاسق بوده است‪ .‬و نیز از حاكم نیشابوری (محدث معروف) نقل كرده اند ك‡‡ه‬
‫همراه فارس بن عیسی صوفی در منزل ابوبكر ابریشمی برای شنیدن آواز «هزاره»‬
‫حاضر می‌شدند‪ ،‬و این «هزاره» از خوانندگان زن باحج‡‡اب ب‡‡ود! مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪ :‬این‬
‫نسبت زشتی است كه به حاكم داده اند و اگر راست باشد همین خدشه ب‡‡ر ع‡‡دالت وی‬
‫كافی است‪.‬‬
‫و نیز ابوطالب مكی آورده است كه عبدهللا بن جعفر (بن ابیطالب) به اس‡‡تماع غن‡‡ا‬
‫می‌نشست‪ ،‬مؤلف گوید‪ :‬حتمًا به خواندن كنیزان خودش گوش می‌داده‪.‬‬
‫محمد بن طاهر از صالح پسر احمد حنب‡‡ل نق‡‡ل ك‡‡رده اس‡‡ت ك‡‡ه من س‡‡ماع دوس‡‡ت‬
‫داشتم و پدرم آن را ناخوش داشت ت‡‡ا ش‡‡بی ابن الخب‡‡ازه ص‡‡ائدی را ك‡‡ه خوانن‡‡ده ب‡‡ود‬
‫دعوت كردم وقتی پدرم به خواب رفت او شروع به تغنی نمود‪ ،‬ناگهان احساس كردم‬
‫كه پدرم به بام اتاق ما آمده گوش می‌دهد باال رفتم و پدرم را دیدم دامن جامه به زی‡‡ر‬
‫بغل زده گویی می‌رقصد‪ ...‬صورتهای دیگر هم از این روایت هست حاص‡‡لش اینك‡‡ه‬
‫احمد بن حنبل سماع و تغنی را تأیید می‌كند‪ .‬مؤلف گوید‪ :‬ابن الخبازه‌قص‡‡اید زه‡‡دیات‬
‫می‌خوانده‪ ،‬اما اینكه احمد گویی می‌خواسته برقصد‪ ،‬تعبیر و تغییری است كه راویان‬
‫برای تجویز رقاصی صوفیان به حكایت افزوده‌اند‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫بعضی نیز مدعی آن شده‌اند كه شنیدن غنا در ما تأثیری ندارد‪ ،‬چنانكه از اب‡‡وعلی‬
‫و رودباری پرسیدند چه گویی درباره كسی كه آواز له‡و بش‡نود و بگوی‡د‪ :‬م‡را حالل‬
‫است زیرا به جایی رسیده‌ام ك‡ه درمن اث‡ر نمی‌كن‡د‪ .‬اب‡وعلی گفت‪ :‬آری رس‡یده باش‡د‬
‫لیكن به جهنم!‪.‬‬
‫ابوحامد غزالی استدالل دیگری به نفع صوفیان در تجویز سماع و غن‡‡ا ك‡‡رده ك‡‡ه‬
‫دون‌شأن فهم فقاهت اوست‪ ،‬گوید‪ :‬چ‡‡ون اج‡‡زاء غن‡‡ا مب‡‡اح اس‡‡ت جم‡‡ع آنه‡‡ا هم مب‡‡اح‬
‫خواهد بود؛ كه به جای تعجب است‪ .‬باید دانست علما انواع ساز را مشخص كرده اند‬
‫كه كدام حرام است و كدام مكروه و كدام مباح؛ آنچ‡ه مب‡اح اس‡ت دف اس‡ت و بس آن‬
‫هم در عروسی و مانند آن‪.‬‬
‫ابن عقیل از كسی شنید كه می‌گوید‪ ‌:‬مشایخ این طایفه را هرگاه طبع از حركت ب‡ه‬
‫سوی خدا باز می‌ماند حدی خوانی با سرود آن را پیش می‌ران‡‡د‪ ،‬ابن عقی‡‡ل گفت‪ُ‌:‬اف‬
‫بر این گوینده مگر نمی‌دانید كه دلها با وعد و وعید الهی در قرآن و سنت پیغم‡‡بر ‪‬‬
‫به سوی خدا كش‡‡یده می‌ش‡‡ود (چنانك‡‡ه در س‡‡وره‌انف‡‡ال آم‡‡ده اس‡‡ت‪َ﴿ :‬و ِإَذ ا ُتِلَيۡت َع َلۡي ِهۡم‬
‫َء اَٰي ُت ۥُه َز اَد ۡت ُهۡم ِإيَٰم ٗن ا﴾‪[ 1‬األنفال‪ .]6 :‬اما انگیزیش طب‡ع ب‡ا ش‡عر و آواز رابط‡ه آدم را از‬
‫خدا مییَر ْد زیرا صفت مخلوق است و معشوق كه هر دم فتنه‌ای نو از او سر می‌زن‡‡د‪.‬‬
‫و هر كه را نفس چنین وسوسه كند كه از زیباییهای بشر و حس‡‡ن ص‡‡وت ع‡‡برت ب‡‡ر‬
‫می‌گیریم‪ ،‬شیفته و فریفته‌ای بیش نیست باید به همان جاهایی كه خدا خ‡‡ود نش‡‡ان داده‬
‫و اشاره فرموده برای عبرت بنگریم (مثل شتر و اسب و بادها‪ )...‬كه محرک شهوت‬
‫نیستند بلك‡‡ه عظمت خ‡‡الق را در نظ‡‡ر می‌آرن‡‡د‪ .‬و ه‡‡ر ك‡‡ه خ‡‡دا را «معش‡‡وق» بنام‡‡د‬
‫زندیقی است در پوشش بندگی و آزمندی است در لباس زاهدی و از مشبهه محس‡‡وب‬
‫است‪ ،‬چرا كه ُانس والفت كه الزمه عشق است جز با همجنس ص‡‡ورت نپ‡‡ذیرد و ب‡‡ه‬
‫ق‡‡در نزدی‡‡ک در ص‡‡ورت ُانس اس‡‡توارتر می‌ش‡‡ود و گ‡‡رایش پدی‡‡د می‌آی‡‡د‪ .‬مثال اگ‡‡ر‬
‫بعضی از ما آب را خوش داریم از آن سبب است كه در ما آب هست و اگر كس‡‡ی ب‡‡ا‬
‫گیاه خوش است برای آن است كه در قوه نمو مشتركند‪ .‬اما چه مشاركتی میان خ‡‡الق‬
‫و مخلوق هست تا در میان میل وعشق و شوق حاصل شده باشد؟ چه مناسبتی هس‡‡ت‬
‫میان آب وخاک با آفریننده افالك؟ اینان برای خدا ص‡‡ورتی در دل تص‡‡ویر و تص‡‡ور‬
‫می‌كنند و آن بتی است كه ساخته‌دست طبع و شیطان است‪ .‬عظمت خ‡‡دا در دل هیبت‬
‫و آزارم پدید می‌آورد و اینكه اینان از عشق دم می‌زنند با آن ص‡‡ورت ذه‡‡نی اس‡‡ت و‬
‫پنداری بیش نیست و چون به عقل باز می‌آیند و آن هم ناپدید می‌شود دچار حالت قلق‬
‫و اضطراب می‌گردند نظیر عاشق سرگشته‌ای كه از معشوق جدا شده باشد! ب‡‡ه خ‡‡دا‬
‫پناه می‌بریم از این وساوس پست نفسانی وعوارض طبیعت جسمانی‪ ،‬كه همچون بت‬
‫شكستن به حكم شرع‪ ،‬سترون و زدودن آن از دلها واجب است‪.‬‬
‫باید دانست كه بعضی قدمای صوفیه برای مبتدی سماع را جایز نمی‌شمردند زیرا‬
‫می‌دانستند با دل‌های آنها چه می‌كنن‡د از ابوالحس‡ین ن‡وری نق‡ل اس‡ت ك‡ه ب‡ه یكی از‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬یعنی‪« :‬و چون آیاتش بر آنان خوانده شود بر ایمانشان بیفزاید»‪.‬‬
‫‪187‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫یارانش گفت‪«‌:‬هر گاه مرید را بینی كه قصاید می‌شنود و به راحت و تنعم می‌گرای‡‡د‬
‫از او امید خیر نیست‪ :‬یكی اینكه عوام می‌پندارند پیشینیان اینان ن‡‡یز مث‡‡ل این‡‡ان ب‡‡وده‬
‫اند و به آنان بدگمان می‌شوند‪ ،‬دیگر اینكه عامه را به له‡‡و و لعب ج‡‡ری می‌س‡‡ازند و‬
‫حجت و بهانه به دست آنان می‌دهند‪.‬‬
‫شعله سماع چنان در دل بعض‡‡ی ص‡‡وفیان گرفت‡‡ه ك‡‡ه ب‡‡ر ق‡‡رائت ق‡‡رآن ت‡‡رجیحش‬
‫می‌دهند و چنان رقت قلب در سماع به ایشان دست می‌دهد كه با شنیدن قرآن با حالت‬
‫به ایشان دست نمی‌دهد‪ .‬ابوالحسین دراج گوید‪ :‬به قص‡‡د یوس‡ف بن الحس‡ین از بغ‡داد‬
‫به ری رفتم آنجا از هر كس منزلش را پرسیدم گفتند‪ :‬ب‡‡ا آن زن‡‡دیق چ‡‡ه ك‡‡ار داری!؟‬
‫دلتنگ شدم و تصمیم گرفتم باز گردم‪ ،‬بعد با خود گفتم‪ :‬ت‡‡ا این ش‡‡هر آم‡‡ده‌ام دس‡‡ت كم‬
‫ببینمش‪ ،‬و باز سراغش را گرفتم ت‡‡ا م‡‡را ب‡‡ه مس‡‡جدش راهنم‡‡ایی كردن‡‡د‪ .‬دی‡‡دمش در‬
‫محراب نشسته و قرآنی در پیش رو گشوده می‌خواند‪ ،‬نزدیک شدم سالم دادم‪ .‬ج‡‡واب‬
‫داد و پرسید‪‌:‬از كجایی؟ گفتم‪ :‬از بغداد به قصد زیارت ش‡‡یخ آم‡‡ده‌ام‪ ،‬گفت‪ :‬می‌ت‡‡وانی‬
‫شعری بخوانی‪ ،‬گفتم‪ :‬آری‪‌:‬‬
‫ول‡‡و كنت ذاح‡‡زم له‡‡دمت م‡‡ا تب‡‡ني‬ ‫رأيت‡‡‡‡ك تب‡‡‡‡ني دائم‡‡‡‡ًا في قطيع‡‡‡‡تي‬

‫قرآن را تا كرد و شروع كرد به گریستن تا آنجا كه ریش و جامه‌اش ت‡ر ش‡د و م‡را‬
‫بر بسیار گریستن وی دل بس‡‡وخت‪ ،‬س‡‡پس گفت‪ :‬فرزن‡‡د‪ ،‬اه‡‡ل ری را مالمت مكن ك‡‡ه‬
‫یوسف بن الحسین را زندیق می‌نامند‪ ،‬از وقت نماز ق‡‡رآن می‌خوان‡‡دم اش‡‡ک ب‡‡ه چش‡‡مم‬
‫نیامد و از این شعر گویی قیامت در دلم بر پا شد‪.‬‬
‫از ابوعبدالرحمن س‡‡لمی نق‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه ابوس‡‡هل ص‡‡علوكی ص‡‡بح جمعه‌ه‡ا مجلس‬
‫درس و ختم ق‡‡رآن داش‡‡ت‪ ،‬و پیش از آنك‡‡ه من ب‡‡ه م‡‡رو ب‡‡روم آن مجلس را برچی‡‡د و‬
‫برای ابن الفرغانی مجلس قوال و مغنی بر پا كرد‪ ،‬روزی از من پرسید كه مردم چه‬
‫می‌گویند؟ گفتم‪ :‬می‌گویند مجلس قرآن را جمع كرده و به جایش مجلس قوال گذاش‡‡ته‪.‬‬
‫گفت‪‌:‬هر كس به استادش «چرا» گفت رستگار نشد‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬مبلغان تصوف گویند‪ :‬حال شیخ به خ‡‡ود او واگ‡‡ذار ش‡‡ده‪ ،‬ح‡‡ال آنك‡‡ه‬
‫كس نباشد كه چنین باشد‪ .‬حیوانات را با تازیانه ب‡ه راه می‌آرن‡د و آدمی را ب‡ا عق‡ل و‬
‫شرع از خواسته‌های نفسانی باز می‌دارند‪.‬‬
‫و بعضی صوفیه معتقدند همین غنا كه گفتم جمعی ح‡‡رام دانن‡‡د وگ‡‡روهی مك‡‡روه‪،‬‬
‫برای برخی مستحب است چنانكه عبدالمنعم بن عبدالكریم قشیری گفته است سماع بر‬
‫عوام حرام است زیرا نفسشان بر جاست و بر زاهدان مباح اس‡ت چ‡ون جهادش‡ان ب‡ا‬
‫نفس حاصل داده است و بر اصحاب م‡‡ا – یع‡‡نی ص‡‡وفیان‪ -‬مس‡‡تحب اس‡‡ت ك‡‡ه زن‡‡ده‬
‫دالنند‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ ‌:‬این قول از پنج جهت باطل است‪‌:‬یكی اینكه غزالی ب‡‡ر همگ‡‡ام س‡‡ماع‬
‫را مباح داشته است وغزالی از پسر قشیری به مذهب قوم دان‡‡اتر ب‡‡وده؛ دیگ‡‡ر اینك‡‡ه‬
‫طبع ب‡ا مجاه‡ده تغی‡یر نمی‌كن‡د ه‡ر چن‡د ممكن اس‡ت از ك‡ار ب‡از مان‡ده باش‡د ك‡ه ب‡ا‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫انگیزه‌ای (مثال سماع و غنا) به عادت خود باز می‌گردد‪ ،‬سوم اینكه عالمان ی‡‡ا آن را‬
‫حرام دانسته اند عمومًا و یا مباح دانسته اند عمومًا چرا ك‡‡ه طب‡‡ایع را یكس‡‡ان دانن‡‡د و‬
‫یكسان هم هست‪ ،‬و پسر قشیری سه حكم كرده؛ چهارم اینكه اجماع داریم بر مستحب‬
‫نبودن سماع وغیابت امر این است كه مباحش دانند؛ پنجم اینكه از ق‡‡ول قش‡‡یری الزم‬
‫می‌آید كه شنیدن صدای عود بر كسی هم كه متأثر و مغیر نمی‌ش‡‡ود مب‡‡اح باش‡‡د و ی‡‡ا‬
‫مستحب (ولو آن شخص زاهد یا صوفی نباشد)‪.‬‬
‫بعضی مدعی شده ان‡‡د ك‡‡ه قرب‡‡ةً الی هللا (ب‡‡ه خ‡‡اطر ن‡‡زدیكی ب‡‡ه خ‡‡دا) س‡‡ماع غن‡‡ا‬
‫می‌كنند‪ ،‬چنانكه ابوطالب مكی از قول جنید آورده است كه س‡ه ج‡ا این طایف‡ه رحمت‬
‫فرود می‌آید‪ ‌:‬یكی هنگام طعام خوردن – كه این قوم جز به هنگام نیاز شدید نخورن‡د؛‬
‫دوم هنگام مذاكره – كه سخن از مقامات صدیقان واحوال پیام آوران در میان اس‡‡ت؛‬
‫سوم هنگام سماع – كه به وجد می‌شنوند و حق را می‌بینند‪ .‬مؤلف گوید‪ ‌:‬اگر نق‡‡ل این‬
‫سخن از جنید راست باشد‪ -‬ما كه بدو خوش بی‡‡نیم‪ -‬حم‡‡ل ب‡‡ر آن می‌ك‡‡نیم ك‡‡ه م‡‡رادش‬
‫سماع قصاید زهدیه ك‡‡ه ب‡‡اعث رقت دل و گری‡‡ه می‌ش‡‡ود‪ ،‬باش‡‡د‪ .‬و گ‡‡ر ن‡‡ه نمی‌ت‡‡وان‬
‫معتقد شد كه با خواندن اشعاری به یاد س‡‡عدی و لیلی رحمت ن‡‡ازل ش‡‡ود! و آدمه‡‡ایی‬
‫باشند كه از آن گونه اش‡‡عار برداش‡ِت اش‡‡ارات الی‡‡ه نماین‡‡د‪ .‬در جنب غلب‡‡ه طب‡‡ایع ب‡‡ر‬
‫آدمیان‪ ،‬آن اشارات مضمحل و معدوم به حساب می‌آید‪ .‬دلیل گفته ما این است ك‡‡ه در‬
‫زمان جنید از اشعاری كه اكنون می‌خوانند در مجالس صوفیه نمی‌خوانده‌اند‪.‬‬
‫از عب‡‡دالوهاب بن المب‡‡ارک حاف‡‡ظ (= مح‡‡دث) نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‪ :‬ب‡‡ا ابوالوف‡‡ا‬
‫فیروزآبادی شیخ رباط زوزنی دوست بودم‪ ،‬به من می‌گفت‪ :‬به خدا هنگامی كه بساط‬
‫سماع و قوالی را دایر می‌كنند به یادت هستم و دعایت می‌كنم‪ ،‬و تصورش آن بود كه‬
‫آن‪ ،‬هنگام اجابت دعاست! ابن عقی‡‡ل گوی‡‡د‪ ‌:‬از ص‡‡وفیه ش‡‡نیده‌ام ك‡‡ه هنگ‡‡ام گس‡‡تردن‬
‫بساط و هنگامی كه حدی خوان ح‡‡دی می‌خوان‡‡د دعاه‡‡ا مس‡‡تجاب اس‡‡ت‪ ،‬و این از آن‬
‫راه است كه سماع غنا را عملی می‌انگارند قربةً الی هللا؛ و این كفر است چرا كه هر‬
‫كس تصور كند با حرام و مكروه می‌توان به خ‡‡دا تق‡‡رب ی‡‡افت ك‡‡افر اس‡‡ت‪ ،‬و گف‡‡تیم‪:‬‬
‫فقها غنا را یا حرام شمرده اند و یا مكروه‪ .‬از صالح م‡‡ری نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‡‡ه‪« :‬آن‬
‫بیهوش كه از همه دیرتر بر می‌خیزد افتاده عشق است كه می‌انگارد كاری قرب‡‡ًة الی‬
‫هللا كرده‪ ،‬و ث‡‡ابت ق‡‡دم ت‡‡رین كس‡‡ان روز قی‡‡امت كس‡‡ی اس‡‡ت ك‡‡ه كت‡‡اب خ‡‡دا و س‡‡نت‬
‫پیغمبرش را محكمتر گرفته است»‪.‬‬
‫از ابوالحارث اوالسی نقل است كه می‌گفت‪ :‬ش‡‡بی ش‡‡یطان را در خ‡‡واب دی‡‡دم ب‡‡ر‬
‫یكی از پشت بامهای اوالس‪ ،‬سمت راستش عده‌ای بودند و سمت چپش عده‌ای همگی‬
‫خوشپوش‪ .‬به اینان گفت‪ :‬بنوازید و بخوانید و به آنان گفت‪ :‬برقصید و من از خوش‡‡ی‬
‫می‌خواستم خود را از بام به زمین اندازم‪ .‬آن گاه شیطان خطاب ب‡‡ه من گفت‪‌:‬از هیچ‬
‫طریق نتوانستم بر شما رخنه كنم مؤثرتر از این!‪.‬‬
‫‪189‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫تلبيس ابليس بر صوفيان در وجد‬

‫صوفیان چون غنا شنوند به وجد آیند و كف زنند و نعره كشیند و جامه درن‡‡د و ابلیس‬
‫در این باب ایشان را سخت فریفته است‪ .‬استناد‌شان در این حركات ب‡‡ه ح‡‡دیثی اس‡‡ت‬
‫راجع به سلمان فارسی ‪ ‬كه چون آیه ﴿َو ِإَّن َج َهَّنَم َلَم ۡو ِع ُد ُهۡم َأۡج َم ِع يَن ‪[ 1﴾٤٣‬الحج‡‡ر‪:‬‬
‫‪ .]43‬ب‡ر پیغم‡بر ن‡ازل ش‡د فری‡ادی كش‡ید و ب‡ه س‡ر در غلتی‡د و س‡ه روز ب‡ه بیاب‡ان‬
‫گریخت‪ .‬و داستانی دیگر كه ربیع بن خیثم چون كوره آتشی را دید كه شعله ور است‬
‫این آیه را خواند‪ِ﴿ :‬إَذ ا َر َأۡت ُهم ِّم ن َّم َك اِۢن َبِع يٖد َسِم ُعوْا َلَها َتَغُّيٗظ ا َو َز ِف يٗر ا ‪[ 2﴾١٢‬الفرق‡‡ان‪:‬‬
‫‪ .]12‬و بیهوش شد او را به خانه بردند و تا هنگام نماز مغرب به خ‡‡ود نیام‡‡د‪ ،‬و ن‡‡یز‬
‫حكایات دیگر از عبادت پیشگان آورده اند كه هنگام شنیدن آی‡‡ه ق‡‡رآنی بعض‡‡ی م‡‡رده‬
‫اند و بعضی از حال رفته و غش كرده اند و بعضی نعره كش‡‡یده ان‡‡د‪ ،‬و از این گون‡‡ه‬
‫احوال در زهد پیش می‌آید‪.‬‬
‫جواب گوییم كه داستان س‡‡لمان ‪ ‬دروغ اس‡‡ت زی‡‡را آی‡‡ه مكی اس‡‡ت و س‡‡لمان در‬
‫مدینه ایمان آورده و از هیچ صحابی چین ح‡‡التی نق‡‡ل نش‡‡ده اس‡‡ت‪ .‬در م‡‡ورد داس‡‡تان‬
‫ربیع بن خیثم نیز باید گفت‪ :‬دو تن از راوی‡‡ان مش‡‡كوک ان‡‡د ك‡‡ه یكی عیس‡‡ی بن س‡‡لیم‬
‫قصص گوی است كه سفیان ثوری منكر روایتش بود‪ ،‬و بویژه داستان بیه‡‡وش ش‡‡دن‬
‫ربیع از شنیدن آیه را انكار می‌كرد‪ ،‬زیرا خود سفیان نیز بر حالت اولیه صدر اس‡‡الم‬
‫بود و از صحابه و تابعین چنین حركات دیده نشده است‪ .‬از این گذش‡‡ته ب‡‡ه ف‡‡رض هم‬
‫كسی از خوف خدا غش كرده یا از ترس الل مان‡‡ده ش‡‡ده باش‡‡د‪ ،‬ح‡‡التش چ‡‡ه مناس‡‡بت‬
‫دارد با كسی كه مدعی وجد است اما متوجه است كه چه می‌كند چنانك‡‡ه اگ‡‡ر ب‡‡ر س‡‡ر‬
‫دیواری باشد نمی‌افتند‪ ،‬كه اگر براستی بیخود است باید بیفت‡‡د! س‡‡پس جام‡‡ه می‌درد و‬
‫به منكرات دیگر دست می‌یازد و معلوم است كه بازیچه شیطان شده است‪.‬‬
‫از احمد بن عطاء نقل است كه شبلی روز جمعه نظری می‌كرد و نع‡‡ره‌ای می‌زد‪،‬‬
‫روزی چنان فریاد كشید كه مردِم دور و برش مش‡وش گردیدن‡د‪ ،‬و اب‡وعمران اش‡یب‬
‫كه در كنار مجلس شبلی مجلس داشت خشمگین گردید‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬از اصحاب رسول هللا ‪ ‬كه پاكدل ترین مس‡‡لمانان بودن‡‡د ج‡‡ز اینك‡‡ه‬
‫درحال «وجد» بر گریه و خشوعشان افزوده ش‡ود چ‡یزی س‡راغ ن‡داریم و اگ‡ر ك‡ار‬
‫شگفتی رخ می‌داد خود حضرت بر آن كار انكار می‌كرده است‪ .‬از انس روایت است‬
‫كه روزی پیغمبر ‪ ‬اصحاب را موعظه می‌فرمود تا آنجا كه صدای ن‡‡ال ‌ه ش‡‡نوندگان‬
‫را شنیدیم‪ ،‬اما هیچ كدامشان بر زمین نیفتاد‪ .‬و در حدیث عرباض بن ساریه است ك‡‡ه‬
‫«پیغمبر ‪ ‬ما را موعظه‌ای مؤثر كرد چندان كه چشم‌ها پر آب و دلها بیتاب گردید»‬
‫ابوبكر آجری افزوده است‪ :‬اما عرباض نگفته كه فریاد كش‡‡یدیم و ب‡‡ر س‡‡ینه كوبی‡‡دیم؛‬
‫كاری كه این جاهالن بازیچه شیطان می‌كنند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬یعنی‪« :‬و جهنم وعدهگاه همگى آنان است»‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬یعنی‪« :‬هنگامى كه این آتش آنان را از مكانى دور ببیند‪ ،‬صداى وحشتناک و خشم آل‡‡ودش را‬
‫كه با نفسزدن شدید همراه است مىشنوند»‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫حصین عبدالرحمن گوید‪ :‬از اسماء دختر ابوبكر ب پرس‡‡یدم ك‡‡ه اص‡‡حاب پیغم‡‡بر‬
‫‪ ‬هنگ‡‡ام ق‡‡رائت ق‡‡رآن چگون‡‡ه بودن‡‡د؟ گفت‌‪ :‬آن چن‡‡ان ك‡‡ه خ‡‡دا توص‡‡یف فرم‡‡وده‪:‬‬
‫چشمانشان گریان و پوست تنشان لرزان می‌شد‪ .‬گفتم‪ :‬كسانی هستند كه چ‡‡ون ص‡‡دای‬
‫قرائت قرآن می‌شنوند از هوش می‌روند‪ ،‬گفت‪‌:‬أعوذ باهلل من الشیطان الرجیم!‪.‬‬
‫عكرم‡ه از اس‡ماء دخ‡تر اب‡وبكر ب پرس‡ید آی‡ا از گذش‡تگان كس‡ی از خ‡وف خ‡دا‬
‫بیهوش می‌شد؟ گفت‪ ‌:‬نه‪ ،‬اما می‌گریستند‪.‬‬
‫ابن عمر ب بر كسی گذشت كه بیه‡وش افت‡اده ب‡ود‪ ،‬گفت‪ :‬این را چ‡ه ش‡ده اس‡ت؟‬
‫گفتند‪ :‬یک عراقی است كه وقتی صدای قرائت ق‡‡رآن می‌ش‡‡نود ب‡‡ه این ح‡‡ال می‌افت‡‡د‪.‬‬
‫ابن عمر گفت‪ ‌:‬ما هم از خدا می‌ترسیدیم اما بر زمین نمی‌افتادیم!‪.‬‬
‫از ابن عباس ب روایت است كه نزد او از خوارج و حالتی كه از ش‡‡نیدن ص‡‡دای‬
‫قرآن به آنان دست می‌دهد ص‡‡حبت می‌كردن‡‡د‪ ،‬گفت‪ :‬در عب‡‡ادت از یه‡‡ود و نص‡‡ارى‬
‫سختكوش تر نباشند‪ ،‬كه اینان گمراه كننده‌اند‪.‬‬
‫به انس بن مال‡ک ‪ ‬گفتن‡د‪ :‬كس‡انی هس‡تند ك‡ه ب‡ا ش‡نیدن ق‡‡رائت ق‡‡رآن از ه‡وش‬
‫می‌روند‪ ،‬گفت‪ :‬این كار خوارج است!‪.‬‬
‫به عبدهللا بن زبیر ب گفتند‪ :‬پس‡‡رت ع‡‡امر ب‡‡ا كس‡‡انی می‌نش‡‡یند ك‡‡ه هنگ‡‡ام ش‡‡نیدن‬
‫صدای قرائت قرآن خود را به بیهوشی می‌زنند‪ ،‬خطاب به عامر گفت‪ ‌:‬اگ‡ر دیگ‡ر ب‡ا‬
‫خبر شوم با اینها كه وقت ق‡‡رآن خوان‡‡دن تظ‡‡اهر ب‡‡ه غش می‌كنن‡‡د نشس‡‡ته ای‪ ،‬خ‡‡وب‬
‫تازیانه ات می‌زنم!‪.‬‬
‫از خود عامر بن عبدهللا بن زب‡‡یر روایت اس‡‡ت ك‡‡ه ن‡‡زد پ‡‡درم رفتم‪ ،‬پرس‡‡ید‪‌:‬کج‡‡ا‬
‫بودی؟ گفتم‪ :‬جماعتی یافتم كه از آنها بهتر ندیده‌ام‪ ،‬با ذكر خدا تنشان می‌لرزد و غش‬
‫می‌كنند‪ ،‬قدری با ایشان نشستم‪ .‬گفت‪ :‬دیگر با آنان منشین! و از چه‡‡ر ‌ه من فهمی‡‡د ك‡‡ه‬
‫حرفش اثری نكرده‪ ،‬گفت‌‪ :‬پیغمبر ‪ ‬را دیدم كه قرآن می‌خوان‡‡د و اب‡‡وبكر وعم‡‡ر را‬
‫دیدم كه قرآن می‌خواندند و این حالت كه میگویی به ایشان دست نمیداد‪ ،‬آیا این‡‡ان ك‡‡ه‬
‫تو می‌گویی از ابوبكر و عمر‪ ،‬خدا ترس ترند؟ عامر گوید‪ :‬فهمیدم قضیه همین اس‡‡ت‬
‫كه پدرم می‌گوید؛ دیگر با آن جماعت ننشستم‪.‬‬
‫نقل است كه ابوالجوزاء حدیث می‌گفت‪ ،‬ناگاه یكی از حاضران ب‡‡ه زمین غلتی‡‡د و‬
‫شروع به لرزیدن كرد‪ ،‬ابوالجوزاء به سوی او دوید‪ ،‬گفتند‪ :‬این یک آدم غشی اس‡‡ت‪،‬‬
‫گفت‪ :‬خیال كردم از اینهاست كه خودشان را به مردن می‌زنند‪ ،‬می‌خواستم بگ‡‡ویم از‬
‫مسجد بیرونش كنند‪.‬‬
‫هم نقل است که ابوالجوزاء برخاست كه به سوی او برود‪ ،‬گفتند‪ :‬این آدم م‡‡ریض‬
‫است‪ ،‬گفت‪ ‌:‬پنداشتم از اینهاست كه خود را به مردن می‌زنند‪ ،‬اگر از آنها بود پایم را‬
‫پشت گردنش می‌گذاشتم!‪.‬‬
‫به ابن سیرین گفته شد‪‌:‬كسانی هستند كه وقتی صدای قرائت قرآن می‌ش‡‡نوند غش‬
‫می‌كنند‪ ،‬گفت‪ ‌:‬یكیشان روی دیواری بنشیند و قرآن را از اول تا آخر برایش بخوانن‡‡د‬
‫‪191‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫اگر افتاد‪ ،‬راستگوی است (یعنی آن كارشان تصنعی است)‪ .‬از طریق دیگر هم ش‡‡بیه‬
‫این حكایت را از ابن سیرین آورده اند‪.‬‬
‫و نیز آورده‌اند كه كس‡‡ی در مجلس وع‡‡ظ حس‡‡ن (بص‡‡ری) آه بلن‡‡دی كش‡‡ید‪ .‬حس‡‡ن‬
‫گفت‪ :‬اگر این آه هّلِل بود كه خود را انگشت نما كردی و اگر هلِل نبود ك‡‡ه هالک ش‡‡دی‪.‬‬
‫و نیز در مجلس او كسی گریست و صدا بلند كرد‪ ،‬حسن گفت‪ ‌:‬شیطان است كه همین‬
‫اآلن دارد می‌گرید!‪.‬‬
‫آورده اند فضیل عیاض به پسرش كه ب‡ر اث‡ر وج‡د ب‡ه زمین غلتی‡د گفت‪ ‌:‬فرزن‡د‪،‬‬
‫اگ‡ر این ب‡ه حقیقت اس‡ت خ‡ود را رس‡وا نم‡ودی واگ‡ر ب‡دروغ اس‡ت خ‡ود را هالک‬
‫كردی‪.‬‬
‫سعید بن عثمان واعظ به كسی كه نزد او اظهار وج‡د و حرك‡ات بیتابان‡ه می‌نم‡ود‬
‫گفت‪‌:‬فرزند‪ ،‬اگر راست می‌گویی كه راز درون را افشا كردی و اگر دروغ است كه‬
‫به خدا شرک ورزیده‌ای [‌ریا شرک خفی است]‌‪.‬‬
‫و اگر كسی بگوید كه سخن در احوال راستان است نه ریاكاران‪ .‬گ‡وییم‪ :‬وج‡د ابت‡دا‬
‫جای كن شدنی است در باطن‪ ،‬اگر انسان خود را نگ‡‡ه دارد و كس‡‡ی نفهم‡‡د ش‡‡یطان از‬
‫وی مأیوس می‌شود و دور می‌گردد‪ .‬چنانكه ایوب سختیانی را وقتی ضمن س‡‡خن گفتن‬
‫و حدیث گفتن رقت قلب دست می‌داد و اشكش می‌خواست بیاید دست به بی‡‡نی می‌كش‡‡ید‬
‫و می‌گفت‪ :‬چه زكام سختی! اما اگر انسان اهمال نماید و مجال ظهور به وجد بده‡‡د ی‡‡ا‬
‫دوست داشته باشد كه مردم حال او را بفهمند‪ ،‬ش‡‡یطان در او می‌دم‡‡د و ه‡‡ر ان‡‡دازه ك‡‡ه‬
‫شیطان در او بیشتر بدمد بیشتر جای كن می‌شود و تحرك‡‡ات بی‌اختی‡‡ار از خ‡‡ود نش‡‡ان‬
‫می‌داهد‪.1‬‬
‫به عبدهللا بن عمر ب گفته شد‪ :‬اینجا كسانی هستند كه وقتی قرائت قرآن می‌ش‡‡نوند‬
‫یكیشان از ت‡‡رس خ‡‡دا پ‡‡ای ب‡‡ر زمین می‌كوب‡‡د! عبدهللا گفت‪ :‬چ‡‡نین چ‡‡یزی نمی‌ش‡‡ود‪،‬‬
‫گوینده قسم خورد‪ .‬عبدهللا گفت‪ ‌:‬اگر چنین است ش‡‡یطان در ق‡‡الب آن ی‡‡ک نف‡‡ر رفت‡‡ه‪،‬‬
‫اصحاب پیغمبر ‪ ‬چنین نبودند‪.‬‬
‫و اگر كسی بگوید كه گیریم صاحب وجد كوشید آن را دفع كند و اظهار ننماید اما‬
‫نتوانست در اینجا دخالت شیطان چیست (یعنی چگونه این قسم وج‡‡د را ك‡‡ار ش‡‡یطان‬
‫می‌توان شمرد)؟ گوییم‪ :‬ما منكر ضعف بعضی طبایع نیستیم اما عالمت صادق بودن‬
‫در فرض شما این است كه نتواند آن حالت را از خود براند و نداند كه چه ب‡ر س‡رش‬
‫آمده است و می‌آید‪ ،‬آن گون‡ه ك‡ه موس‡ی ‪ ‬بیه‡وش ب‡ر زمین غلتی‡د‪َ﴿ :‬و َخ َّر ُم وَس ٰى‬
‫َص ِع ٗق ا﴾ [األعراف‪ .]143 :‬چنانكه آورده اند به عبدهللا بن وهب كتاب «أه‡‡وال القيام‡‡ة»‬
‫‌را فرو خواندند بیهوش افتاد وكلمه‌ای نگفت تا بعد از چند روز مرد‪ .‬و بس‡‡یار كس‡‡ان‬
‫از اثر موعظه مرده اند یا غش كرده ان‡‡د‪ ،‬اال اینك‡‡ه حرك‡‡ات تظ‡‡اهر كنن‡‡دگان ب‡‡ه وج‡‡د‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬به دنبال این مطلب‪ ،‬مؤلف حكایتی و ح‡‡دیثی در نك‡‡وهش و خالف ش‡‡رع ب‡‡ودن «افس‡‡ونگری‬
‫برای تب بری و تعویذ بستن و دعای مهر ومحبت میان زن و شوهر» آورده كه مناسب بود در‬
‫باب دوازدهم بیاورد‪ ،‬و پس از آن به بحث درباره «وجد» كه موضوع این قسمت این بازگش‡‡ته‬
‫است‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫طوری است كه مصنوعی بودن آن اشكار اس‡‡ت و كم‡‡ک ش‡‡یطان در آن روش‡‡ن‪ .‬اگ‡‡ر‬
‫سؤال شود كه آی‡ا «مخلص» را در وج‡د راس‡تین نقص‡ی اس‡ت؟ پاس‡خ می‌دهیم‪ :‬آری‪،‬‬
‫زیرا اوال هر گاه علم داشت خود را نگ‡‡ه می‌داش‡‡ت‪ ،‬ثانی‡ًا به‡‡ر ح‡‡ال عملش ب‡‡ر خالف‬
‫صحابه و تابعان است‪ .‬از خّوات نقل است كه هنگ‡ام ذك‡ر (ی‡اد ك‡ردن خ‡دا) می‌لرزی‡د‬
‫ابراهیم بدو گفت‪ :‬اگر می‌توانی خود را نگه داری و نگه نمی‌داری پس می‌توانم كه ت‡‡و‬
‫را به كس نشمارم‪ ،‬و اگر نمی‌توانی خود را نگه داری پس بر خالف گذش‡تگانی؛ آن‡ان‬
‫كه از تو بهتر بودند‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬خّو ات از صالحان دور از تكلف ب‡‡وده و اب‡‡راهیم نخعی فقی‡‡ه اس‡‡ت و‬
‫این گونه سخن میگوید‪ ،‬حال اهل تصنع را چه باید گفت؟‬
‫اهل تصوف هنگام غنا چون به وجد می‌آین‡‡د ك‡‡ف می‌زنن‡‡د‪ ،‬چنانك‡‡ه آورده ان‡‡د ابن‬
‫بنان وجد می‌نمود و ابوسعید خراز برایش دست می‌زد‪ .‬مؤلف گوید‪ :‬این ش‡‡بیه هم‡‡ان‬
‫حركات مشركان است كه در مراسم حج سوت می‌كشیدند « الُم كاء» و دست می‌زدند‬
‫«التصدیة» (آنكه در سوره انفال‪ ،‬آیه ‪ 35‬آمده است)‪َ﴿ :‬و َم ا َك اَن َص اَل ُتُهۡم ِع ن‡‡َد ٱۡل َبۡي ِت‬
‫ِإاَّل ُم َك ٓاٗء َو َتۡص ِدَيٗة ﴾ [األنفال‪« .]35 :‬و نماز و دعایش‡ان در كن‡ار خان‡ه ]خ‡دا[ چ‡یزى ج‡ز‬
‫سوت كشیدن و كف زدن نبود»‪ .‬ودر این كار شخص از وقار و عق‡‡ل و اعت‡‡دال ب‡‡یرون‬
‫می‌رود و شبیه زنان می‌شود!‪.‬‬
‫صوفیان برای رقصیدنشان از آیه قرآنی حجت می‌آورند ك‡‡ه خداون‡‡د ب‡‡ه ای‡‡وب ‪‬‬
‫فرم‡‡ود‪﴿ :‬ٱۡر ُكۡض ِبِر ۡج ِل َك ﴾‪[ 1‬ص‪ .]42 :‬ام‡‡ر ب‡‡ه نوازن‡‡دگی ب‡‡ا چ‡‡وب [‌مض‡‡راب ‌] را‬
‫استفاده كنند! به خدا پناه می‌بریم از بازی كردن با شرع‪ .‬بعض‡ی ن‡یز از ح‡دیث زی‡ر‬
‫بر جواز رقص استدالل كرده‌اند‪‌:‬پیغمبر ‪ ‬به علی ‪ ‬فرمود‪« ‌:‬أنت مني وأنا من‡‡ك»‬
‫و علی ‪ ‬از ش‡‡وق دو س‡‡ه ق‡‡دم ب‡‡ر ی‡‡ک پ‡‡ا راه رفت (لنگ‡‡ه رفت) و ن‡‡یز ب‡‡ه جعف‡‡ر‬
‫فرمود‪« :‬أشبهت خلقي وخلقي»‪ .‬جعفر از شوق دو سه قدم بر یک پ‡‡ا راه رفت (لنگ‡‡ه‬
‫رفت) و نیز پیغمبر ‪ ‬به زید فرمود‪« ‌:‬أنت أخونا وموالنا»‪ ،‬زید از شوق دو سه ق‡‡دم‬
‫روی ی‡‡ک پ‡‡ا راه رفت (لنگ‡‡ه رفت)؛ ام‡‡ا یكی دو ق‡‡دم ب‡‡ر ی‡‡ک پ‡‡ا راه رفتن كج‡‡ا و‬
‫رقصیدن كجا؟ بعضی هم به حركات خاص حبشیان كه در ح‡‡دیث آم‡‡ده اس‡‡تناد ك‡‡رده‬
‫اند‪«‌:‬زفنت الحبشة» و آن نوعی راه رفتن بوده است به عالمت جوانی و جنگ‡‡اوری‬
‫و دعوت به رزم‪.‬‬
‫حكایتی هم آورده‌اند كه سعید بن مسیب با شنیدن شعری پای بر زمین ك‡‡وفت‪ ،‬ك‡‡ه‬
‫اوال حكایت دروغ یا مشكوک است و ثانیًا یک دو بار پ‡‡ای ب‡‡ر زمین كوبی‡‡دن كج‡‡ا و‬
‫رقص كجا؟ این همه بگذار‪ ،‬عقل را داور كنیم وببینیم رقص اگر كار بچگان‡‡ه نیس‡‡ت‬
‫پس چیست؟ و چگونه با رقص دله‡‡ا متوج‡‡ه آخ‡‡رت می‌ش‡‡ود‪ ،‬آی‡‡ا این ج‡‡ز زور گفتن‬
‫بی‌مزه چیز دیگری است؟ از غزالی نقل شده است كه «الرقص حماق‡‡ة بين الكتفين ال‬

‫‪1‬‬
‫‪« -‬گفتیم‪ :‬بزن زمین را بپاى خود»‪.‬‬
‫‪193‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫تزول إال ب‡‡التعب»! ابوالوف‡‡اء بن عقی‡‡ل گوی‡‡د‪ :‬ق‡‡رآن از رقص نهی فرم‡‡وده آنج‡‡ا ك‡‡ه‬
‫گوی‡‡د‪َ﴿ :‬و اَل َتۡم ِش ِفي ٱَأۡلۡر ِض َم َر ًح ا﴾‪[ 1‬اإلس‡‡راء‪ .]33 :‬و آنج‡‡ا ك‡‡ه گوی‡‡د‪ِ﴿ :‬إَّن ٱَهَّلل اَل‬
‫ُيِح ُّب ُك َّل ُم ۡخ َتاٖل َفُخ وٖر ﴾‪[ 2‬لقمان‪ .]18 :‬كه شاهد دركلمه «مخت‡‡ال» اس‡‡ت‪ .‬ك‡‡دام تحق‡‡یر‬
‫وتوهین بر خرد و تمكین از این باالتر كه آدم ریش‡‡داری برقص‡‡د چ‡‡ه رس‡‡د ب‡‡ه اینك‡‡ه‬
‫ریش سفیدباشد‪ ،‬بویژه با آواز زنان و پسران بی‌ریش! آیا بر آنكه مرگ و س‡‡ؤال ق‡‡بر‬
‫و قیامت و پل صراط و جهنم یا بهشت در پیش دارد شایسته است ك‡‡ه مث‡‡ل چارپای‡‡ان‬
‫چموش دست بیفشاند و لگد بیندازد و مثل زن‡ان ك‡ف بزن‡د‪ ،‬ح‡ال آنك‡ه م‡ا پ‡یرانی ب‡ا‬
‫وقار دیدیم همچون ابوالقاسم بن زی‡‡دان و عب‡‡دالملک بن بش‡‡ران و ابوط‡‡اهر عالف و‬
‫جنید و دینوری‪ ،‬و با وجود طول مدت معاشرت یک لبخند از آنها مشاهده نكردیم چه‬
‫رسد به خنده (پایان كالم ابوالوفاء بن عقیل)‪.‬‬
‫وقتی صوفی در رقص به حال طرب می‌رسد دست یكی از حاضران را می‌گ‡‡یرد‬
‫و بلندش می‌كند كه برقصد و ب‡ر آن كس روا نیس‡ت ك‡ه ب‡ر نخ‡یزد‪ ،‬وق‡‡تی برخاس‡ت‬
‫دیگران هم به تبع او بر می‌خیزند‪ ،‬و چون یكیشان س‡‡ر برهن‡‡ه س‡‡ازد دیگ‡‡ران هم ب‡‡ه‬
‫پیروی ازوی سر برهنه می‌سازند و بر هیچ عاقلی پوشیده نیست كه سر برهنه كردن‬
‫چقدر زشت و بی‌شخصیتی و ترک ادب است[!] و اینك‡‡ه درمناس‡‡ک حج س‡‡ر برهن‡‡ه‬
‫می‌كنند از باب تعبد است و اظهار خواری دربرابر خداوند‪.‬‬
‫و چون طربشان به شدت رسد‪ ،‬جامه به سوی مغنی می‌افكننند‪ ،‬یا درست یا چ‡‡اک‬
‫زده‪ ،‬و بعض‡‡ی ج‡‡اهالن در توجی‡‡ه این ك‡‡ار می‌گوین‡‡د ك‡‡ه این‡‡ان در «غیبت»‌ان‡‡د و‬
‫نمی‌دانند چه می‌كنند جای مالمت نیست‪ ،‬همچنانك‡‡ه موس‡‡ی وق‡‡تی از ط‡‡ور بازآم‡‡د و‬
‫گوساله پرستی قوم را دید الواح را شكست‪ .‬گوییم‪ :‬از كجای معلوم كه شكسته ش‡‡د؟ و‬
‫از كجا معلوم كه موسی به قص‡‡د شكس‡‡تن ال‡‡واح را ب‡‡ه زمین انداخت‡‡ه باش‡‡د زی‡‡را در‬
‫قرآن فقط به انداختن الواح بر زمین اشاره شده‪ 3‬وانگهی موسی ‪ ‬در آن ما از خ‡‡ود‬
‫بیخود حتى اگر دریای آتش در پیش رویش بود در آن فرو می‌رفت‪ ،‬چ‡ه كس‡ی ث‡ابت‬
‫می‌كند كه صوفی در حال رقص از خود غایب باش‡‡د ح‡‡ال آنك‡‡ه مغّنی را از دیگ‡‡ران‬
‫باز می‌شناسد و اگر چاه و چاله‌ای پیش پ‡‡ایش باش‡‡د نمی‌افتن‡‡د! چگون‡‡ه می‌ت‡‡وان ح‡‡ال‬
‫انبیا را با این سفیهان سنجید؟‬
‫مؤلف گوید‪ ‌:‬من خود ج‡‡وان ص‡‡وفیی را دی‡‡دم ك‡‡ه در ب‡‡ازار راه می‌رفت و فری‡‡اد‬
‫می‌كشید و كودكان به دنبالش می‌افتادند و او به آنان پرخاش و اشتلم می‌كرد‪ .‬همو ب‡‡ه‬
‫نماز جمعه حاضر می‌شد و همان نعره‌ها را می‌كشید و نماز می‌خواند‪ ،‬راجع به نماز‬
‫از او من سؤال كردند گفتم‪ :‬اگر در حال نعره كشیدن از خ‡‡ود بیخ‡‡ود‪ ،‬پس وض‡‡ویش‬
‫هم باطل شده و اگر با خود است متصنع می‌باشد [و حضور قلب ن‡‡دارد]‌‪ .‬و این م‡‡رد‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬یعنی‪« :‬و مرو در زمین خرامان»‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-‬یعنی‪« :‬تو نمىتوانى زمین را بشكافى و در بلندى نمىتوانى به كوه رسى»‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬سورة اعراف‪ ،‬آیات ‪ 150‬و ‪.154‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫توانا و چاالک بود اما ك‡‡ار نمی‌ك‡‡رد بلك‡‡ه هم‡‡ه روزه ب‡‡رایش زنبی‡‡ل می‌گرداندن‡‡د ب‡‡ه‬
‫انداز ‌ه خوراک خود و یارانش جمع می‌شد و این مفتخوارگی است نه توّك ل‪.‬‬
‫(بر سر مطلب ب‡‡رویم) گ‡‡یریم ك‡‡ه ص‡‡وفیان در ح‡‡ال بیخ‡‡ودی نع‡‡ره می‌كش‡‡ند پس‬
‫نزدیک شدن و دست یازیدنش‡ان ب‡ه س‡ماع ك‡ه از زور خوش‡ی چ‡نین پ‡رده ب‡ر عق‡ل‬
‫می‌كشد نهی شده است همچناننكه پرداختن به كاری درد آور نیز شرعًا ممنوع اس‡‡ت‪.‬‬
‫از ابن عقیل درباره وجد نم‡‡ودن و جام‡‡ه دری‡‡دن ص‡‡وفیان س‡‡وال ش‡‡د‪ ،‬گفت‪‌:‬خط‡‡ا و‬
‫حرام است‪ ،‬زیرا پیغمبر ‪ ‬از تباه ك‡‡ردن م‡‡ال نهی فرم‡‡وده اس‡‡ت و ن‡‡یز از گریب‡‡ان‬
‫دری‡‡دن [در ع‡‡زا ‌] من‡‡ع ك‡‡رده اس‡‡ت‪ .‬كس‡‡ی در آن می‡‡ان گفت‪ :‬ص‡‡وفی در ح‡‡ال وج‡‡د‬
‫نمی‌داند چه می‌كند‪ .‬ابن عقیل پاسخ داد‪ ،‬وارد شدنشان در مجلسی كه می‌دانن‡‡د ط‡‡رب‬
‫ب‡‡ر ایش‡‡ان چ‡‡یره می‌ش‡‡ود و عقلش‡‡ان می‌ربای‡‡د و جام‡‡ه دری می‌كنن‡‡د خالف اس‡‡ت و‬
‫پرهیز واجب‪ ،‬و مسئولیت ساقط نمی‌شود‪ ،‬كما اینك‡‡ه از كس‡‡ی ك‡‡ه مس‡‡كر می‌نوش‡‡د و‬
‫مست می‌شود به عذر مستی مسئولیت ساقط نمی‌شود‪.‬‬
‫محم‡د بن ط‡اهر ب‡رای جام‡ه دری‡دن ص‡‡وفیان‪ ،‬حجت دیگ‡ری یافت‡ه و آن ح‡دیث‬
‫عایشه ل است كه پیغمبر ‪ ‬پرده حجله را كش‡‡ید و چ‡‡اک زد‪ .‬فق‡‡اهت این بیچ‡‡اره را‬
‫ببین كه جامه دریدن و مال تباه كردن صوفیان را با پاره شدن پارچه‌ای (بدون قص‡‡د‬
‫و عمل) قیاس می‌كند! و گر هم عم‡‡دی ب‡‡وده ب‡‡ه لح‡‡اظ تص‡‡اویری ب‡‡وده ك‡‡ه آن پ‡‡رده‬
‫داشته است‪ ،‬و می‌دانیم شارع از باب تشّد د در منهیات چنین كارها می‌كند مثال ب‡‡رای‬
‫دور ریختن شراب خمها را می‌شكند‪ .‬و اگ‡‡ر ص‡‡وفی گوی‡‡د ك‡‡ه حین جام‡‡ه دری‡‡دن از‬
‫خود غایب بودم گوییم‪ :‬شیطان تو را از خود ربوده و اگر ب‡ا ح‡ق ب‡ودی ح‡ق حفظت‬
‫می‌كرد كه حق امر به تباهكاری نمی‌نماید‪.‬‬
‫مشایخ صوفیه درباره جامه‌های دریده شده در سماع نیز حرفه‡‡ا دارن‡‡د‪ ،‬محم‡‡د بن‬
‫طاهر گوید‪ ‌:‬جام ‌ه دریده شده از آن كسی است كه به خ‡‡اطر او جام‡‡ه را دری‡‡ده ان‡‡د و‬
‫حدیث جریر را دلیل می‌آورد‪ 1‬و نیز گوید‪ ‌:‬دلیل بر آنك‡‡ه جم‡‡اعت حاض‡‡ر حین جام‡‡ه‬
‫دریدن نیز سهمی دارند حدیث ابوموسی است‪ ،‬حض‡‡رت ب‡‡ه كس‡‡انی ك‡‡ه ب‡‡ا كش‡‡تی از‬
‫حبش‡‡ه ب‡‡از آمدن‡‡د از غن‡‡ایم خی‡‡بر س‡‡هم داد‪ .2‬مؤل‡‡ف گوی‡‡د‌‪ :‬بنگری‡‡د این م‡‡رد چگون‡‡ه‬
‫شریعت را باه بازی گرفته تا با فهم ك‡‡ژ خ‡‡ود آنچ‡‡ه مواف‡‡ق م‡‡ذهب مت‡‡أخران ص‡‡وفیه‬
‫است به حدس و گمان استخراج كند زیرا از متقدمان ص‡‡وفیه در این ب‡‡اب چ‡‡یزی ب‡‡ه‬
‫دست نداریم‪ .‬به هر حال‪ ،‬اگر آن كه جامه را دریده و به سوی كسی افكند ی‡ا ب‡ا خ‡ود‬
‫است كه اصل پاره كردن جایز نب‡وده‪ ،‬و اگ‡ر بیخ‡ود اس‡ت ك‡ه تص‡رف او در م‡الش‬
‫جایز نیست كه ببخشد یا بفروش‡‡د‪ ،‬و اگ‡‡ر آن چن‡‡ان ك‡‡ه گفت‡‡ه ان‡‡د آن جام‡‡ه دری‡‡ده ك‡‡ه‬
‫می‌افكند مانند چیزی باشد ك‡ه از انس‡ان بیفت‡د و گم ش‡ود پس كس‡ی ح‡ق ن‡دارد آن را‬

‫‪« -‬جاء قوم محتابی النمار فحض رسول هللا علی الصدقة‪ ،‬فجاء رجل من األنصار بصرة فتتابع‬ ‫‪1‬‬

‫الناس‪ ،‬حتی رأیت كومین من ثیاب و طعام‪.» ...‬‬

‫‪« -‬و لم یسهم ألحد غاب عن فتح خیبر إال أصحاب سفینتنا»‪( .‬روایت بخاری و مسلم)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪195‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫تملک نماید‪ ،‬و اگر با خود باشد و جام ‌ه دریده را بیفكند نه ب‡‡ه عن‡‡وان ش‡‡خص معی‡‡نی‬
‫كه باز تصرف در آن جایز نیست‪ ،‬و اگر خصوصًا به س‡‡وی مغ‡‡نی بیفكن‡‡د ب‡‡ازهم از‬
‫آن وی نمی‌شود‪ ،‬چرا كه تملک جز با عقد شرعی صورت نمی‌گیرد و چ‡‡یزی را ب‡‡ه‬
‫صورت كسی افكندن و پرتاب كردن عقد شرعی نیست!‬
‫بعد از این همه‪ ،‬گیریم كه از آِن مغّنی باشد‪ ،‬وجه تصرف دیگ‡‡ران در آن چیس‡‡ت؟ و‬
‫حال كه تصرف كردند چرا تك‡ه تك‡ه می‌كنن‡د ك‡ه این خ‡ود اض‡اعه م‡ال اس‡ت و خالف‬
‫شرع؛ و بعد غایبان را چرا س‡هم می‌دهن‡د؟ ح‡دیث ابوموس‡ی در اینج‡ا حجت نمی‌ش‡ود‪،‬‬
‫چرا كه بسا حضرت از شاهدان وقعه خیبر اج‡‡ازه گرفت‡‡ه و ب‡‡ه از راه رس‡‡یدگان س‡‡همی‬
‫داده و یا از محل خمس غنایم كه حق خود حضرت بود داده است‪.‬‬
‫مذهب ص‡‡وفیان در این ب‡‡اب ش‡‡بیه اس‡‡ت ب‡‡ه احك‡‡ام جاهلی‡‡ان درب‡‡اره «بح‡‡یرة»‌و‬
‫«سائبة» و «وصیلة» و «حام»‪ 1‬كه از خود وضع كرده بودند‪ .‬محمد بن طاهر گوید‪:‬‬
‫اتفاق آرای مشایخ ب‡‡ر این اس‡‡ت ك‡‡ه ب‡‡ا جامه‌ه‡‡ای دری‡‡ده ش‡‡ده در س‡‡ماع و جامه‌ه‡ای‬
‫درست كه به موافقت افكنده اند از آِن جمع است و با نظر شیخ تقیسم می‌شود‪ ،‬ب‡‡ا این‬
‫استدالل كه «الغنيمة لمن ش‡‡هد الوقع‡‡ة»‪ .‬ام‡‡ا ش‡‡یخ ابواس‡‡ماعیل انص‡‡اری گفت‡‡ه اس‡‡ت‬
‫جامه‌های دریده شده و پاره‌های آن به جم‡‡ع تقس‡‡یم می‌ش‡‡ود و آنچ‡‡ه درس‡‡ت اس‡‡ت ب‡‡ه‬
‫قوال می‌رسد‪ ،‬به دلیل حدیث سلمه‪‌:‬كه حضرت پرس‡‡ید‪ :‬چ‡‡ه كس‡‡ی دش‡‡من را كش‡‡ته؟‬
‫گفتند‪ :‬سلمه بن اكوع حضرت فرمود‪ :‬تمام غنیمت و جام ‌ه دشمن به سلمه میرسد؛ در‬
‫اینجا هم قوال بوده كه با آواز خود صوفی را به جامه دریدن واداشته و از پای افكنده‬
‫اسًت !‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬بنگرید شیطان چگونه این ج‡‡اهالن ب‡‡ه ش‡‡ریعت را فریفت‡‡ه و بنگری‡‡د‬
‫اجماع مشایخ اینان را كه به یک پشگل نمی‌ارزد‪ .‬اما فقیه‡ان اجم‡اع دارن‡د ب‡ر اینك‡ه‬
‫هر چه هبه شود درست یا پاره به همتان كس می‌رس‡‡د ك‡‡ه ب‡‡دو هب‡‡ه ك‡‡رده ان‡‡د‪ ،‬و در‬
‫تشبیه صوفی از پافتاده به كشته جن‡‡گ و غ‡نیمت و ج‡‡امه‌ای از وی ب‡‡ر می‌گیرن‡‡د هم‬
‫اشكال‌ها هست‪ ،‬و این همه جز هذیان و محالبافی چیزی نیست‪.‬‬
‫نقل است كه ابوالفتوح اسفراینی در جمعی چندان رقصید تا دستارش از سر افتاد‪،‬‬
‫ناگاه متوجه شد كه با كفش می‌رقصیده ‪-‬و آن خطاست‪ -‬از بابت كف‡‡اره آن گن‡‡اه ردای‬
‫ابریشمی منقش خود را از دوش بركند و در میان افكند و آن را پاره پاره كرده تقسیم‬
‫كردند‪ .‬ممكن اس‡‡ت گفت‡‡ه ش‡‡ود خ‡‡وب ب‡‡ود ردا را از جم‡‡ع می‌خری‡‡د و پ‡‡اره پ‡‡اره‌اش‬
‫نمی‌كردند‪ ،‬محمد بن ط‡‡اهر گوی‡‡د‪ :‬در ح‡‡دیث داریم‪«‌:‬التع‡‡ودن فی ص‡‡دقتك» مؤل‡‡ف‬
‫گوید‪ :‬لزومی به خریدن نبود چون ردا در مالكیتش باقی بوده و با افكن‡‡دن‪ ،‬م‡‡ال غ‡‡یر‬
‫نمی‌شود)‪.‬‬
‫بعضی فقهای صوفیه در جواب این اشكال كه پاره كردن جامه‌ها تب‡‡اه ك‡‡ردن م‡‡ال‬
‫است گفته اند كه آن پاره‌ها قابل استفاده است و این تفریط نیس‡‡ت‪ ،‬گ‡‡وییم‪ :‬پس تفری‡‡ط‬
‫چیست؟ عجب است از ابوحامد غزالی كه گفته است پاره كردن جامه به مربعه‡‡ا ك‡‡ه‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬رجوع به توضیح صفحات گذشتهء همین كتاب‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫به كار وسله دوزی و نیز سجاده بیاید بر این طایفه مباح است همچنانكه پارچ‡‡ه س‡‡الم‬
‫بریده می‌شود تا از آن جامه دوخت‡‡ه ش‡‡ود! گ‡‡وییم‪ :‬اگ‡‡ر ج‡‡ام ‌ه دوخت‡‡ه را ب‡‡ه ص‡‡ورت‬
‫رشته‌های دراز هم ببرند باز به كاری آید و گیسوبند را شاید‪ ،‬همچنانكه اگ‡‡ر شمش‡‡یر‬
‫را بشكنند نیم ‌ه آن نیز به كاری آید‪ ،‬اما مراد انتفاع خاص نیس‡‡ت س‡‡ود گ‡‡رفتن ع‡‡ام و‬
‫بهره برداشتن از كل یک چیز است‪ ،‬و هر اندازه از سود آن كم شود اتالف محس‡وب‬
‫است‪ .‬به همین دلیل شكستن درهم درست را نهی كرده‌اند زیرا ق‡‡دری از قیمت آن كم‬
‫می‌شود‪ .‬شگفت از این نیست كه ابلیس صوفیان نادان را فریفته‪ ،‬ش‡‡گفت‌تر این اس‡‡ت‬
‫كه برخی فقیهان را از راه برده و ب‡دعتهای ص‡وفیه را ب‡ر احك‡ام ابوحنیف‡ه و مال‡ک‬
‫وشافعی و احمد حنبل (رضوان هللا علیهم أجمعین) ترجیح نهاده‌اند‪.‬‬
‫اینان در بدعتهای خود غرایب آورده اند‪ ،‬چنانكه محمد بن طاهر در كت‡‡ابش ب‡‡ابی‬
‫منعقد كرده تحت عنوان «باب السنة في أخذ ش‡‡يء من الـمستغفر» و ح‡‡دیث كعب بن‬
‫مالک را آورده كه برای توبه از گناه شركت نكردن در جنگ تبوک خ‡ودش پیش‡نهاد‬
‫كرد كه همه مالم را می‌بخشم حضرت رسول ‪ ‬فرم‡‡ود‪« :‬يجزئ‡‡ك الثلث» ی‡‡ک س‡‡وم‬
‫آن كفایت است‪ ،‬و باب دیگ‡‡ری منعق‡‡د ك‡‡رده زی‡‡ر عن‡‡وان «ال‡‡دليل علي أن من وجبت‬
‫عليه غرامة فلم يؤدها ألزموه أكثر منها» و حدیث معاویه بن جعد ‌ه را شاهد آورده ك‡‡ه‬
‫از «مانع الزكا ‌ة آنچه بدیهی دارد می‌گیریم با نصف مالش» (البته ش‡‡افعی این ح‡‡دیث‬
‫را قبول نداشت)‪ .‬مؤلف گوید‪ ‌:‬به بازی و جهل اینان بنگر ك‡‡ه معین ك‡‡ردن جریم‡‡ه و‬
‫غرامتی را برای یک خطا كار برای وی الزام آور و واجب می‌دانند وحال آنك‡‡ه ه‡‡ر‬
‫كس غیر واجبی را واجب بشمارد كافر است‪ .‬و از جمله بدعت‌های اینان س‡‡ر برهن‡‡ه‬
‫كردن است هنگام استغفار و این خالف مروت (شخصیت) و منافی ادب است‪ .‬و ام‡‡ا‬
‫تطبیق حدیث كعب بن مالک و حدیث معاویه‌بن جعده بر غرامت و ج‡‡ریمه‌ای ك‡‡ه از‬
‫جانب خ‡ود ب‡ر مری‡د می‌بندن‡د و آن را ال‡زام آور می‌انگارن‡د ج‡ز ب‡ازی ب‡ا ش‡ریعت‬
‫نیست‪ ،‬حقا كه اینان خروج كنندگان بر شریعت‌اند!‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در مصاحبت با نوجوانان‬
‫بدان كه بیشتر صوفیان بر خویش‪ ،‬طری‡‡ق نظ‡‡ر ب‡‡ر زن‡‡ان بیگان‡‡ه را بس‡‡ته ان‡‡د‪ .‬و از‬
‫نكاح به عبادت پرداخته اند و مصاحبت نوجوان‡‡ان ب‡‡ا ایش‡‡ان از راه ارادت وآم‡‡وختن‬
‫پارسایی اتفاق افتاده‪ ،‬و ابلیس صوفیان را بتدریج به نوجوانان مای‡‡ل س‡‡اخته اس‡‡ت‪ ،‬و‬
‫آن هفت صورت دارد‪‌:‬‬
‫قسم اول‪ -‬پلی‡د ت‡رین ص‡وفی نمای‡ان ان‡د ك‡ه ب‡ه حل‡ول معتقدن‡د و گوین‡د‪ :‬خداون‡د‬
‫اجسامی برگزیده و با صفات ربوبیت در آنها حلول كرده‪ .‬بعضیشان بر آن رفت‡‡ه ان‡‡د‬
‫كه خداوند در زنان زیبا حلول كرده است‪ .‬بعضی صوفیه گفتند‪ :‬م‡‡ا خ‡‡دا را در همین‬
‫دنیا می‌بینیم و می‌شود كه در صفت آدمی باشد؛ نه تنها آدمی زیبا‪ ،‬مدعی اند ح‡‡تى او‬
‫را در صورت غالمی سیاه نیز دیده اند‪.‬‬
‫قسم دوم‪ -‬لباس متصوفه را پوشیده اند و قصد فسق دارند‪.‬‬
‫‪197‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫قسم سوم‪ -‬آنان هستند كه نظر به روی خوب را مباح دانند‪ ،‬ابوعبدالرحمن س‡‡لمی‬
‫در آخ‡‡ر كت‡‡اب «س‡‡نن الص‡‡وفیة»‪ ،‬رقص وغن‡‡ا و نظ‡‡ر ب‡‡ه روی خ‡‡وب را ج‡‡زء‬
‫رخصتهای صوفیه می‌شمارد و روایتی می‌آورد از پیغمبر ‪ ‬كه «اطلبوا الخ‡‡یر عن‡‡د‬
‫حسان الوجوه»‪ .‬و نیز روایتی دیگر از پیغمبر ‪ ‬كه‪« :‬ثالثة تجلو البصر‪‌:‬النظ‡‡ر إلي‬
‫الخضرة والنظ‡‡ر إلى الـماء والنظ‡‡ر إلي الوج‡‡ه الحس‡‡ن»‪ :‬ك‡‡ه این دو ح‡‡دیث‪ ،‬اص‡‡لی‬
‫ندارند و از پیغمبر ‪ ‬نیست‪ .‬مخصوصًا حدیث دوم را داستانی است‪ .‬از ابوالبخ‡تری‬
‫(وهب بن وهب) نقل است كه من نزد هارون الرشید می‌رفتم و پس‡‡رش قاس‡‡م پیش او‬
‫بود و من در او زیاد می‌نگریس‡‡تم‪ ،‬ی‡‡ک روز رش‡‡ید گفت‪ :‬می‌بینم ك‡‡ه خیلی ب‡‡ه قاس‡‡م‬
‫نگاه می‌كنی می‌خواهی او را خاص خود كنی با تو تنها باشد! گفتم‪ :‬ی‡‡ا امیرالمؤم‡‡نین‬
‫به خدا پناه می‌برم از این تهمت ناواردی كه بر من می‌زنی؛ خ‡یره ش‡دنم در او از آن‬
‫بابت است كه جعفر صادق از پدرانش ت‡‡ا علی ‪ ‬و او از پیغم‡‡بر ‪ ‬روایت می‌كن‡‡د‬
‫كه «سه چیز بر نور چشم می‌افزای‡‡د‪ ،‬نگریس‡‡تن در س‡‡بزه‪ ،‬نگریس‡‡تن در آب روان و‬
‫نگریستن در روی خوب»‪ .‬مؤلف گوید‪‌:‬این ح‡‡دیث مجع‡‡ول اس‡‡ت و علم‡‡ا باالجم‡‡اع‬
‫ابوالبختری را دروغساز و جّعال دانند‪ .‬بعی‡‡د هم نیس‡‡ت ك‡‡ه ابوعب‡‡دالرحمن س‡‡لمی از‬
‫«نظر به روی خوب»‪ ،‬نگاه به همسر یا كنیز خ‡ود ش‡خص را م‡راد ك‡رده باش‡د ام‡ا‬
‫چون به طور مطلق به كار برده جای بدگمانی هست‪ .‬شیخ ما محمد بن ناص‡‡ر حاف‡‡ظ‬
‫(= محدث) گفت كه ابن طاهر مقدسی كتابی در جواز نظر بر پس‡ران ام‡رد تص‡‡نیف‬
‫كرده اس‡‡ت‪ .‬مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪ ‌:‬ب‡‡ه نظ‡‡ر فقه‡‡ا ه‡‡ر كس ب‡‡ا نگریس‡‡تن ب‡‡ه ام‡‡ردان ش‡‡هوتش‬
‫تحریک شود نگاهش حرام است‪ ،‬و هر انسانی مدعی شود كه با نظ‡‡ر ب‡‡ه ام‡‡رد زیب‡‡ا‬
‫شهوتش نمی‌جنبد دروغگوست‪ .‬اما اینكه نظر بر پسران به طور مطلق مباح گردی‡‡ده‬
‫از این روست كه در تحریم آن مشكالت فراوان به وجد می‌آید از باب «رف‡‡ع ح‡‡رج»‬
‫منع نكرده اند اما زیاد نگریستن نشانه عمل كردن به مقتضای هوس است‪.‬‬
‫قسم چهارم‪ -‬بعضی گویند‪ :‬ما به نظر شهوت نمی‌نگ‡‡ریم بلك‡‡ه می‌خ‡‡واهیم ع‡‡برت‬
‫بگیریم‪ ،‬لذا نگاه بر ما زیانبخش نیست‪ .‬مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪ :‬این ح‡‡رفی اس‡‡ت نش‡‡دنی زی‡‡را‬
‫طبایع یكسان اس‡‡ت و در اول مبحث س‡‡ماع ب‡‡ه این نكت‡‡ه اش‡‡اره ك‡‡ردیم‪ .‬از ابوالنض‡‡ر‬
‫غنوی عابد نقل است كه نگاهش ب‡ه پس‡ر خوش‡گلی افت‡اد و ب‡ر او خ‡یره مان‡د و ب‡دو‬
‫نزدیک شده گفت‪‌:‬تو را به خ‡‡دای س‡‡میع و عزی‡‡ز و رفی‡‡ع و س‡‡لطان م‡‡نیعش س‡‡وگند‬
‫می‌دهم كه بگذار چشمم از نگاه به تو سیراب شود‪ .‬پسر اندكی ایس‡‡تاد و خواس‡‡ت راه‬
‫بیفتد عابد گفت‪ ‌:‬به خدای حكیم مجید ك‡‡ریم مب‡‡دیء قس‡‡م می‌دهم ك‡‡ه بایس‡‡ت! آن پس‡‡ر‬
‫ساعتی ایستاد و عابد نگاهش را در تم‡‡ام ق‡‡د و ق‡‡امت او س‡‡یر داد‪ .‬پس‡‡ر خواس‡‡ت راه‬
‫بیفتد عابد گفت‪‌:‬تو را به خدای واحد احد جبار صمد لم یلد و لم یول‡د قس‡م می‌دهم ك‡ه‬
‫بایست! پسر ایستاد عاب‡‡د م‡‡دتی ط‡‡والنی در او نگریس‡‡ت و پس‡‡ر خواس‡‡ت راه بیفت‡‡د‪.‬‬
‫عابد گفت‪ :‬تو را به خدای بی‌نظیر لطیف خبیر سمیع بصیر قس‡‡م می‌دهم ك‡‡ه بایس‡‡ت!‬
‫پسر ایستاد‪ .‬عابد پیش رفت و نگاهی دیگر به او كرد و سرش را پایین ان‡‡داخت و آن‬
‫پس‡‡ر راه افت‡‡اد و رفت‪ .‬عاب‡‡د پس از م‡‡دت ط‡‡والنی س‡‡ر ب‡‡اال ك‡‡رد و در ح‡‡الی ك‡‡ه‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫می‌گریست گفت‪ ‌:‬نظر به این چهره مرا به یاد «وج‡‡ه هللا» ك‡‡ه اج‡‡ّل از تش‡‡بیه اس‡‡ت‪،‬‬
‫می‌اندازد‪ ،‬امیدوارم كه با كوشش در راه رضای او و جنگ با دشمنان و یاری كردن‬
‫به دوستانش شایست ‌ه آن شوم كه به وجه كریم او نظر بیندازم‪ ،‬و به خ‡‡دا راض‡‡یم بلك‡‡ه‬
‫شایقم كه جاودانه در آتش بیفكند و چشمم ب‡ر روی باش‡د‪ .‬این بگفت و بیه‡وش ش‡د‪ .‬و‬
‫از خیر نساج نقل است كه همراه محارب بن حسان خص‡‡وفی در مس‡‡جد خی‡‡ف ب‡‡ودیم‬
‫در حال احرام پسر زیبارویی از اهل مغرب نزد ما آم‡‡د‪ ،‬مح‡‡ارب را دی‡‡دم ب‡‡ر او ب‡‡د‬
‫خیره شده است؛ بعد از آنكه پسر رفت به محارب گفتم‪ :‬در ماه حرام و شهر ح‡‡رام و‬
‫مشعر حرام به حال احرام آن نگاه حرام تو به آن پس‡‡ر چ‡‡ه ب‡‡ود؟ گفت‪ ‌:‬ای ه‡‡رزه دِل‬
‫هرزه نگاه‪ ،‬نمی‌دانی كه سه چ‡یز م‡را از در افت‡ادن ب‡ه دام ابلیس ب‡از می‌دارد‪ ،‬و آن‬
‫ایمانی نهانی اس‡‡ت و عفت مس‡‡لمانی و ش‡‡رم از خ‡‡دای تع‡‡الی ك‡‡ه م‡‡را می‌نگ‡‡رد‪ .‬این‬
‫بگفت و از هوش رفت‪ ،‬به طوری كه مردم به دور ما جمع شدند‪ .‬مؤلف گوید‌‪ :‬جه‡‡ل‬
‫آن عابد اول را بنگرید كه چگونه به لفظ تنزیهی است و در نهان تش‡‡بیهی‪ .‬و حم‡‡اقت‬
‫این دومی را ببینید كه خیال كرده گن‡اه فق‡ط در عم‡ل زش‡ت اس‡ت نمی‌دان‡د ك‡ه نظ‡ر‬
‫شهوت حرام است‪ .‬یكی از علما از قول پسر بی‌ریش‡‡ی ب‡‡رای من نق‡‡ل ك‡‡رد ك‡‡ه فالن‬
‫صوفی عاشق من به من گفته‪ :‬پسر جان‪ ،‬ببین خدا چه نظر لطفی به تو دارد كه نی‡‡از‬
‫و حاجت مرا به ت‡و حوال‡ه ك‡رده! و ن‡یز آورده ان‡د ك‡ه جمعی از ص‡وفیان ب‡ر احم‡د‬
‫غزالی وارد شدند پسری نزد او بود و گلی‪ ،‬گاه به گل می‌نگریست و گاه به آن پسر؛‬
‫آن جمع وقتی نشستند یكیشان گفت‪ ‌:‬شاید ما شما را مكدر كردیم (مزاحم شدیم)‪ .‬احم‡‡د‬
‫غزالی گفت‪ ‌:‬آری وهللا! همگی از آن كالم وجد نمودیم و با هم صیحه كشیدند!‪.‬‬
‫به صوفیی نوشتند كه تو فالن غالم تركت را دوس‡‡ت داری؟ غالم را فراخوان‡‡د و‬
‫نزد نامه رسان وسط دو ابرویش را بوسید و گفت‪ :‬این هم جواب نامه! مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪‌:‬‬
‫من از دی‡‡درگی و بی‌حی‡‡ایی این ش‡‡خص عجب ن‡‡دارم از آن چارپای‡‡انی حاض‡‡ر در‬
‫مجلس در شگفتم كه چگونه بر او انكار ننمودند‪ .‬آری‪ ،‬حرارت شریعت در دل بسیار‬
‫از مردم سرد شده است‪ .‬ابوطیب طبری گوی‡د‪ :‬این طایف‡ه نظ‡ر ك‡ردن ب‡ر ام‡ردان و‬
‫اس‡‡‡تفاده از زی‡‡‡ور و جامه‌ه‡‡‡ای رنگی را ب‡‡‡ر س‡‡‡ماع افزوده‌ان‡‡‡د از آن رو ك‡‡‡ه ب‡‡‡ه‬
‫خوشخوراكی روی آورده اند اگ‡ر كم بخورن‡د ب‡ه س‡ما و نظ‡ر كش‡یده نمی‌ش‡وند‪ .‬ابن‬
‫عقیل گوید‪ :‬هر كس مدعی شود كه من با نگریس‡‡تن ب‡‡ه ص‡‡ورتهای زیب‡‡ا از انح‡‡راف‬
‫باكی ندارم‪ ،‬قابل قبول نیست چرا كه قرآن خالف آن را گفته‪ُ﴿ :‬قل ِّلۡل ُم ۡؤ ِمِنيَن َيُغ ُّض وْا‬
‫ِم ۡن َأۡب َٰص ِر ِهۡم َو َيۡح َفُظوْا ُفُروَج ُهۡم ﴾‪[ 1‬الن‡‡ور‪ .]30 :‬و ن‡‡یز فرم‡‡وده اس‡‡ت‪َ﴿ :‬أَفاَل َينُظ ُروَن‬
‫ِإَلى ٱِإۡل ِب ِل َك ۡي َف ُخ ِلَقۡت ‪َ ١٧‬و ِإَلى ٱلَّس َم ٓاِء َك ۡي َف ُر ِفَع ۡت ‪َ ١٨‬و ِإَلى ٱۡل ِج َب اِل َك ۡي َف ُنِص َبۡت‬
‫‪[ 2﴾١٩‬الغاشیة‪ .]19-17 :‬كه معل‡‡وم دارد نظ‡‡ر ك‡‡ردن تنه‡‡ا ب‡‡ر چیزه‡‡ایی ك‡‡ه ش‡‡هوت‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬یعنی‪« :‬به مردان مؤمن بگو‪ :‬چشمان خود را [از آنچه حرام است مانند دیدن زنان ن‡‡امحرم و‬
‫عورت دیگران] فرو بندند‪ ،‬و شرمگاه خود را حفظ كنند»‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬یعنی‪ :‬آیا به شتر نمىنگرند كه چگونه آفریده شده است؟ و ب‡‡ه آس‡‡مان ك‡‡ه چگون‡‡ه ب‡‡ر افراش‡‡ته‬
‫شده؟ و به كوهها كه چگونه در جاى خود نصب گردیده!»‪.‬‬
‫‪199‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫انگیز نیست برای عبرت گرفتن جایز است ت‡‡ا ب‡‡ه فتن‡‡ه در نیفتن‡‡د‪ .‬و ش‡‡رع زن را ب‡‡ه‬
‫پیغمبری نفرستاده و قاضی و پیشنماز و مؤذن قرار نداده زیرا احتم‡‡ال لغ‡‡زش ب‡‡رای‬
‫دیگران هس‡‡ت و ه‡‡ر كس بگوی‡‡د‪ :‬من ج‡‡دای از دیگ‡‡رانم و تنه‡‡ا ع‡‡برت می‌گ‡‡یریم و‬
‫شهوت عارض من نمی‌شود قول وی را تكذیب می‌كنیم‪.‬‬
‫قسم پنجم‪ -‬گروهی هستند كه ب‡‡ا پس‡‡ران بی‌ریش معاش‡‡رت می‌كنن‡‡د و خ‡‡ود را از‬
‫ك‡‡ار زش‡‡ت نگ‡‡ه میدارن‡‡د و این را ن‡‡وعی مجاه‡‡ده می‌پندارن‡‡د و نمی‌دانن‡‡د ك‡‡ه هم‡‡ان‬
‫مصاحبت ونگاهشان هم گناه است‪ .‬از ابوكمیت اندلسی كه جهانگرد بود نقل است كه‬
‫عجیبترین حالی ك‡‡ه از ص‡‡وفیه دی‡‡دم این اس‡‡ت‪ ‌:‬م‡‡ردی ب‡‡ود مهرج‡‡ان ن‡‡ام ك‡‡ه اص‡‡ال‬
‫مجوسی بود‪ ،‬مسلمان شده و صوفی گردیده بود‪ .‬پس‡ر زیب‡ایی هم‡راه داش‡ت ك‡ه هیچ‬
‫گ‡‡اه از او ج‡‡دا نمی‌ش‡‡د ش‡‡بها نم‡‡ازش را می‌خوان‡‡د و ن‡‡زد آن پس‡‡ر می‌خوابی‡‡د پس از‬
‫ساعتی با اضطراب بر می‌خاست و باز به نماز می‌ایستاد تا آنجا ك‡‡ه خس‡‡ته می‌ش‡‡د و‬
‫باز نزد آن پسر می‌خوابید و چند بار این كار تكرار می‌شد‪ .‬وقتی س‡‡پیده می‌زد دس‡‡ت‬
‫به آسمان بلن‡‡د می‌ك‡‡رد و می‌گفت‪ :‬خ‡‡دایا‪ ،‬ت‡‡و می‌دانی ك‡‡ه امش‡‡ب ب‡‡ر من ب‡‡ه س‡‡المت‬
‫گذاشت و كار زشتی نكردم و كرام الكاتبین معصیتی از من ننوشتند حال آنكه چ‡‡یزی‬
‫در دل دارم كه اگر بر كوه بار كنند كوه ش‡كافته می‌ش‡ود‪ ...‬س‡پس می‌گفت‪ ‌:‬ای ش‡ب‪،‬‬
‫گواه باش كه خوف خ‡‡دا م‡‡را از دس‡‡ت یازی‡‡دن ب‡‡ه ح‡‡رام بازداش‡‡ت‪ .‬آن گ‡‡اه می‌گفت‪:‬‬
‫خدایا تویی كه من و این پسر را به پرهیزكاری همص‡‡حبت ش‡‡ب و روز ك‡‡رده‌ای در‬
‫بهشت هم ما را با هم محشور كن‪ .‬راوی گوید‪ :‬مدتها با او ب‡‡ودم و همین ك‡‡ار تك‡‡رار‬
‫می‌شد‪ ،‬روزی كه خواستم از او جدا شوم پرسیدم‪ :‬داستان چیست؟ گفت‪‌:‬بدان ك‡‡ه من‬
‫با دلم چنان مدارا می‌كنم كه هر شاهی با رعیت چنان م‡‡دارا كن‡‡د خ‡‡دایش می‌آم‡‡رزد‪،‬‬
‫گفتم‪ :‬چه انگیزه‌ای داری با این پسر همراه باشی كه می‌ترسی با وی به گناه درافتی؟‬
‫(ظاهرًا آن صوفی جوابی نداده است)‪.‬‬
‫ابوحمزه صوفی گوید كه در بیت المقدس جوانی صوفی دیدم كه نوج‡‡وانی هم‡‡راه‬
‫داشت‪ ،‬آن صوفی ُم رد‪ ،‬و نوجوان را می‌دیدم كه از اندوه صوفی پوستی و استخوانی‬
‫بیش از وی نمانده بود‪ ،‬روزی پرسیدمش‪ ‌:‬گویا از غم دوستت هرگز تس‡‡لی نخ‡‡واهی‬
‫یافت؟ گفت‪ ‌:‬چگونه از غم مردی تس‡‡لی ی‡‡ابم ك‡‡ه در ط‡‡ول ص‡‡حبت و خل‡‡وت ش‡‡ب و‬
‫روزش با من به گناهی دچار نشد و م‡‡را ن‡‡یز همیش‡‡ه از گن‡‡اه ب‡‡از می‌داش‡‡ت‪ .‬مؤل‡‡ف‬
‫گوید‪ ‌:‬ابلیس می‌داند كه اینان به كار زشت تن نمی‌دهند لذا نخست از ایشان به نگ‡‡اه و‬
‫صحبت و خلوت راضی می‌شود و اگر ب‡‡ه همین ح‡‡ال باش‡‡ند و از ك‡‡ار زش‡‡ت دیگ‡‡ر‬
‫بازمانند همین كلنجار رفتن بیهوده‌شان با نفس آنان را از یاد خدا به غیر خدا مش‡‡غول‬
‫داشته است‪ ،‬چه لزومی دارد كه از آداب شرع بیرون روند و خویش را به دش‡‡واری‬
‫اندازند؟ همچون كسی ك‡‡ه از كن‡‡ار بیش‡‡ه درن‡‡دگان می‌گ‡‡ذرد و آنه‡‡ا از وی غافل‌ان‡‡د‪،‬‬
‫دستی دستی آنها را تحریک كند و بعد با آنه‡‡ا بجنگ‡‡د اگ‡‡ر كش‡‡ته نش‡‡ود ب‡‡اری زخمی‬
‫شدن بسیار محتمل و تندرست ماندن دور از انتظار اس‡‡ت‪ .‬و از این‡‡ان كس‡‡انی هس‡‡تند‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫كه آخر كار به آن عمل زشت هم تمایل می‌یابن‡‡د و در این موق‡‡ع از همنش‡‡ینی پس‡‡ران‬
‫جوان پرهیز می‌كنند‪.‬‬
‫از ابوحمزه نقل است ك‡‡ه محم‡‡د بن عالء دمش‡‡قی را ك‡‡ه پیش‡‡رو ص‡‡وفیان ب‡‡ود ب‡‡ا‬
‫پسری خوبروی می‌دیدم‪ ،‬مدتی گذشت دیدم جدایی گزیده است‪ ،‬پرسیدم‪‌:‬آن ج‡‡وان را‬
‫كه بدو دلبسته و پیوس‡‡ته ب‡‡ودی چ‡‡ه ك‡‡ردی؟ گفت‪ ‌:‬بی‌آنك‡‡ه نف‡‡رت و ماللی ی‡‡ابم از او‬
‫جدایی گزیدم‪ .‬پرسیدم‪ ‌:‬چرا؟ گفت‪ ‌:‬دیدم دل در خلوت مرا به كاری فرا می‌خوان‡‡د ك‡‡ه‬
‫با آن از چشم خدا بیفتم‪ ،‬لذا هجران بر وصل گزی‡دم ت‡ا در فتن‡ه نغلتم و هالک نش‡وم‪.‬‬
‫از امیه‌بن صامت صوفی نقل است كه چون به پس‡‡ر زیب‡‡ایی می‌نگریس‡‡ت این آی‡‡ه را‬
‫می‌خواند‪َ﴿ :‬و ُهَو َم َع ُك ۡم َأۡي َن َم ا ُك نُتۚۡم َو ٱُهَّلل ِبَم ا َتۡع َم ُلوَن َبِص ي‪ٞ‬ر ﴾‪[ 1‬الحدی‡‡د‪ .]4 :‬و اس‡‡تغفار‬
‫می‌كرد و آن ق‡در می‌گریس‡ت ك‡ه نزدی‡ک ب‡ود بم‡یرد و در می‡ان گری‡ه می‌گفت‪ ‌:‬ای‬
‫چشم‪ ،‬تو را با گریستن از بال محفوظ می‌دارم‪ .‬و نیز از ابوحمزه نقل است كه عبدهللا‬
‫بن موسی از پیشروان صوفیه در بازار نگاهش به پسری افت‡‡اد و عاش‡‡ق ش‡‡د و عق‡‡ل‬
‫از دست بداد هر روز بر سر راه می‌ایستاد تا می‌دیدش‪ ،‬آن گاه باز می‌گشت تا بیم‡‡ار‬
‫شد به طوری كه نمی‌توانست از جا تكان بخورد‪ .‬ابوحمزه گوی‡د‪‌:‬روزی ب‡ه عی‡ادتش‬
‫رفتم و پرس‡‡یدم‪ ‌:‬قص‡‡ه چیس‡‡ت؟ گفت‪‌:‬این از امتحان‌ه‡‡ای الهی اس‡‡ت ك‡‡ه نتوانس‡‡تم‬
‫بگذرانم‪ ،‬بسا گناه كه كوچک می‌شماریم و ن‡‡زد خ‡‡دا ب‡‡زرگ اس‡‡ت‪ ،‬آن كس ك‡‡ه نگ‡‡اه‬
‫حرام كند باید كه ب‡دین درد ط‡والنی مبتال ش‡ود‪ ،‬و ب‡ه گری‡ه افت‡اد‪ .‬اب‡وحمزه پرس‡ید‪‌:‬‬
‫برای چه می‌گریی؟ گفت‪ :‬می‌ترسم عذابم در جهنم ن‡‡یز ط‡‡ول بكش‡‡د‪ .‬اب‡‡وحمزه گوی‡‡د‪:‬‬
‫وی را ت‡رک ك‡ردم در ح‡الی ك‡ه ب‡ر وی دلم می‌س‡وخت‪ .‬و ن‡یز از اب‡وحمزه روایت‬
‫است ك‡ه محم‡د بن عبدهللا بن اش‡عث دمش‡قی از نیك‡ان ب‡ود‪ ،‬روزی نظ‡ر ب‡ر پس‡ری‬
‫زیباروی افتاد‪ ،‬غش كرد‪ ،‬به منزل رس‡‡اندندش‪ ،‬بیم‡‡ار زمین‌گ‡‡یر ش‡‡د و م‡‡دتی ب‡‡ر آن‬
‫حال بود ما به عیادتش می‌رفتیم و حالش را می‌پرسیدیم لیكن سبب بیماریش را به م‡‡ا‬
‫نمی‌گفت اما مردم داستان نگاهش را ب‡‡ه آن پس‡‡ر نق‡‡ل می‌كردن‡‡د ت‡‡ا خ‡‡بر ب‡‡ه آن پس‡‡ر‬
‫رسید و به عیادت وی آمد‪ .‬بیمار با دیدن او تكانی خورد و نشاط یافت و خندان شد و‬
‫حالش بهبود پیدا كرد و از بستر برخاست‪ ،‬روزی آن پسر از وی دعوت كرد ك‡‡ه ب‡‡ه‬
‫منزل او بروند‪ ،‬نپذیرفت‪ ،‬ابوحمزه گوید‪ :‬آن پسر از من خواهش ك‡‡رد ك‡‡ه عاش‡‡ق را‬
‫به منزل او برم‪ ،‬از من هم نپذیرفت‪ ،‬سبب پرسیدم‪ .‬گفت‪ :‬از فتنه و بال در امان نیستم‬
‫و از گناه معصوم نیم‪ .‬از آن ترسم كه شیطان آزمونی در می‡‡ان بی‡‡اورد و می‡‡ان من و‬
‫او معصیتی رود كه به سبب آن از زیانكاران شوم‪ .‬نیز از صوفیه كسانی بوده اند كه‬
‫در این طریق تصمیم به كار زشت گرفته اند و به سبب آن تصمیم خود را كشته ان‡‡د‪.‬‬
‫چنانكه آورده‌اند در بالد فارس صوفی ب‡‡زرگی ب‡‡ود گرفت‡‡ار نوج‡‡وانی ش‡‡د و خ‡‡ود را‬
‫نتوانست نگه دارد و نفس به عمل زشت دعوتش می‌ك‡‡رد از ت‡‡رس خ‡‡دا و ن‡‡دامت آن‬
‫تصمیم خ‡ود را از بلن‡دی ب‡ه دری‡ای آب افكن‡د وغ‡رق ك‡رد در ح‡الی ك‡ه این آی‡ه را‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬یعنی‪« :‬و هر كجا باشید او با شماست‪ ،‬و خدا به آنچه مىكنید بیناست»‪.‬‬
‫‪201‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫می‌خواند‪َ﴿ :‬فُتوُبٓو ْا ِإَلٰى َباِر ِئُك ۡم َفٱۡق ُتُلٓو ْا َأنُفَس ُك ۡم ﴾ [البقرة‪ .]54 :‬یعنی‪« :‬پس توبه كنید و ب‡‡ه‬
‫سوى خالق خود باز گردید! و خود را ]یكدیگر را[ به قتل برسانید!»‪.‬‬
‫مؤل‪cc‬ف گوی‪cc‬د‪ ‌:‬ببینی‡‡د ش‡‡یطان ب‡‡ا این بیچ‡‡اره چ‡‡ه ك‡‡رد‪ .‬نخس‡‡ت از راه نگ‡‡اه ب‡‡ه آن‬
‫نوج‡‡وان ف‡‡ریبش داده و محبت وی را در دلش ج‡‡اری س‡‡اخته‪ ،‬س‡‡پس ب‡‡ه ك‡‡ار زش‡‡ت‬
‫دعوتش نموده و چون استواریش را دیده به خودكشی وادارش ك‡‡رده و آن آی‡‡ه را ك‡‡ه‬
‫مربوط به بنی اسرائیل است‪ ،‬مطابق حال او در نظرش جلوه داده‪ ،‬حال آنكه از گن‡‡اه‬
‫آن خیال زشت می‌توانست توبه كند اما طبق ح‡‡دیث پیغم‡‡بر ‪ ‬كس‡‡ی ك‡‡ه خ‡‡ود را از‬
‫كوه بیندازد و بكشد جاودانه در جهنم است‪.‬‬
‫و هم از این جمله بوده است كه از معشوق جدایش كرده ان‡‡د و معش‡‡وق را كش‡‡ته‪.‬‬
‫چنانكه شنیدم یكی از صوفیان بغداد با پسری همخانه بود‪ ،‬آن ق‡‡در زش‡‡تگویی كردن‡‡د‬
‫كه جدایشان ساختند‪ ،‬آن گاه صوفی با كاردی سراغ آن پسر رفت و ب‡‡ه قتلش رس‡‡انید‬
‫و بركشته‌اش می‌گریست‪ .‬اهل رب‡‡اط آمدن‡‡د و م‡‡اجرا دیدن‡‡د و خ‡‡بر ب‡‡ه رئیس ش‡‡رطه‬
‫بردند و اقرار به قتل نمود و پدر آن پسر آمد در حلی كه می‌گریست‪ ،‬صوفی ن‡‡یز ب‡‡ه‬
‫حال گری‡‡ه قس‡‡مش می‌داد ك‡‡ه قص‡‡اص كن! و پ‡‡در آن پس‡‡ر ب‡‡ه ص‡‡وفی گفت‪ :‬اكن‡‡ون‬
‫عفوت كردم‪ .‬صوفی برخاست و بر سر قبر آن پسر رفت و به گری‡ه نشس‡ت‪ ،‬پس از‬
‫آن همه ساله به حج می‌رفت و ثوابش را به روح آن پسر اهداء می‌نمود‪.‬‬
‫كسانی هم از صوفیه بوده اند ك‡‡ه ب‡‡ا وج‡‡ود دع‡‡وی ص‡‡بر و مجاه‡‡ده در معص‡‡یت‬
‫افتاده اند‪ .‬چنانكه از ادریس بن ادریس نقل است جمعی از صوفیان به مصر درآمدن‡‡د‬
‫و همراهشان پسر ساده‌ای بود كه برایشان آواز می‌خواند‪ ،‬یكی از آن صوفیه گرفت‡‡ار‬
‫آن پسر شده بود و خودداری نمی‌توانست و نمی‌دانست از چه راه بدو نزدی‡‡ک ش‡‡ود‪،‬‬
‫تا روزی گفت‪‌:‬بگو‪ :‬ال اله اال هللا‪ ،‬پسر گفت‪ ‌:‬ال اله اال هللا‪ ،‬صوفی بر جست و گفت‪:‬‬
‫من می‌بوسم دهانی را كه ال اله اال هللا گفت!‪.1‬‬
‫قسم ششم‪ -‬صوفیانی هس‡‡تند ك‡‡ه قص‡‡د س‡‡اده ب‡‡ازی ندارن‡‡د و ب‡‡ه دنب‡‡ال نوجوان‡‡ان‬
‫نمی‌روند‪ ،‬بلكه نوجوانان و پس‡ران ب‡ه قص‡د آم‡وزش زه‡د و پارس‡ایی از راه ارادت‬
‫نزد ایشان می‌آیند و بر دست اینان توبه كرده وارد طریقت می‌شوند‪ ،‬در اینجا شیطان‬
‫حضور می‌یابد و كم كم از راه نگاه مكرر وسوسه‌ش‡ان می‌كن‡د و ب‡ه فتن‡ه می‌افكن‡د و‬
‫بسا كسا كه چون برصیص‡ا ب‡ه دی‡انت خ‡ویش مغ‡رور اس‡ت وش‡یطان ب‡ه قع‡ر جهنم‬
‫می‌اندازدش‪.‬‬
‫قسم هفتم‪ -‬آن كسان هستند كه میدانند نظر كردن و صحبت داشتن با ساده روی‡‡ان‬
‫خوب نیست اما صبر نمی‌توانند‪ .‬چنانكه از یوسف بن الحسین نقل است ك‡‡ه گفت‪ :‬من‬
‫هر چه می‌كنم پیروی كنید اال ب‡ا نوجوان‡ان نشس‡تم ك‡ه این ب‡دترین فتنه‌هاس‡ت‪ ،‬و من‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬این قسم داستانها از صوفیه ایرانی معاصر مؤلف ن‡‡یز نق‡‡ل ش‡‡ده اس‡‡ت (مثال‪ ‌:‬روزبه‡‡ان‪ ،‬نجم‬
‫الدین كبری‪ ،‬اوحد الدین كرمانی‪ ،‬مجد الدین بغدادی‪ )...‬و هر كس تنها كلیات س‡‡عدی را بنگ‡‡رد‬
‫در می‌یابد كه این بیماری در بیرون از خانقاهها و محافل ص‡‡وفیه ن‡‡یز كم و بیش ش‡‡یوع داش‡‡ته‬
‫است‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫بیش از صد بار با خدای خود عهد بسته‌ام كه بانوجوانی ننشینم اّم ا با دید روی زیبا و‬
‫قد رعنا و چشمی را آن عهد شكسته‌ام اما خدا می‌داند كه به معصیتی نیفتاده‌ام‪ .‬مؤلف‬
‫گوید‪ ‌:‬این مرد خود را رسوا ساخته حال آنكه خدا بر كار او پرده كش‡‡یده ب‡‡وده اس‡‡ت‪،‬‬
‫و نیز اقرار به سست پیمانی و بی‌ارادگی خویش كرده‪ ،‬پس آن «عزایم تص‡وف» ك‡ه‬
‫نفس را به مشقتها وامیدارد كجاست و برای چه زم‡‡انی اس‡‡ت!؟ وانگهی پنداش‡‡ته ك‡‡ه‬
‫گناه همان عمل زشت است و ندانسته كه نگاه و همصحبتی (با شهوت) نیز معص‡‡یت‬
‫است‪ .‬ببینید جهل با بعضیها چه می‌كند!‪.‬‬
‫از ابوالحسین نوری نقل است كه در بغداد نگاهم بر پسر خوبرویی افتاد‪ ،‬خواس‡‡تم‬
‫دوباره نگاهش كنم صدایش كردم و گفتم‪ :‬كفشهایی ك‡‡ه جیرج‡‡یر می‌كن‡‡د می‌پوش‡‡ید و‬
‫در كوچه‌ها به گردش می‌افتید! گفت‌‪ :‬خوب به وسیله علم می‌خواهی با ما جمع ش‡‡وی‬
‫(یعنی به بهانه نهی از منكر میخواهی با ما دوستی برقرار كنی)‪.1‬‬
‫از حسن بن ذكوان نقل است كه گفت‪ ‌:‬با فرزندان توانگران منشینید كه صورتهای‬
‫مثل صورت زنان دارند و از دختران بكر فریبنده ترند‪ .‬عبدالعزیز بن ابی السائب از‬
‫قول پدرش می‌آورد كه گفت‪‌:‬از فتن ‌ه یک پسر ب‡‡ر ی‡‡ک عاب‡‡د بیش از آن بیم دارم ك‡‡ه‬
‫از فتنه هفتاد دختر بر او‪.‬‬
‫ابوعلی رودباری از جنید روایت می‌كند ك‡‡ه م‡‡ردی ب‡‡ا پس‡‡ر خ‡‡وبرویی ن‡‡زد ام‡‡ام‬
‫احمد بن حنبل آمد‪ .‬احمد پرسید‪ :‬این كیست گفت‪ ‌:‬پس‡‡ر خ‡‡ودم اس‡‡ت‪ ،‬احم‡‡د گفت‌‪ :‬این‬
‫دفعه این را همراه نیار! وقتی برخاست كسی به احمد گفت‌‪ :‬خدا شیخ را مؤید ب‡‡دارد‪،‬‬
‫این م‡‡ردی اس‡‡ت ب‡‡ا آزرم و پس‡‡رش به‡‡تر از اوس‡‡ت‪ ،‬احم‡‡د گفت‪‌:‬این م‡‡انع از آن‬
‫نمی‌شود كه ما گفتیم‪ .‬استادان ما چنین عمل می‌كردند و از گذشتگان نیز چنین روایت‬
‫می‌آورند‪ .‬در حكایت دیگر از احمد حنبل آورده‌اند كه حسن البزاز با پس‡‡ر زیب‡‡ارویی‬
‫ب‡‡ه مجلس او رفت‪ ،‬هنگ‡‡ام بازگش‡‡ت احم‡‡د ب‡‡دو گفت‪ ‌:‬ب‡‡ا این پس‡‡ر در كوچ‡‡ه هم‡‡راه‬
‫مباش! حسن گفت‪‌:‬این خواهر زاد ‌ه من است؛ احمد گفت‪ ‌:‬باشد‪ ،‬ولی م‡‡ردم ب‡‡ه س‡‡بب‬
‫گناه سوء ظن در حق تو به هالكت می‌افتند!‪.‬‬
‫از فتح موصلی نقل است كه به خدمت سی تن از پیران كه همگی از اب‡‡دال بودن‡‡د‬
‫رسیدم هر یک هنگام خداحافظی مرا توص‡‡یه كردن‡‡د ك‡‡ه از معاش‡‡رت این نوجوان‡‡ان‬
‫پرهیز كنم‪.‬‬
‫سالم بن اس‡ود م‡ردی را دی‡د ك‡ه در نوج‡وانی می‌نگ‡رد‪ ،‬گفت‪‌:‬ای فالن‪ ،‬آب‡روی‬
‫خود را نزد خدا حفظ كن! از عبدالقادر بن طاهر نقل است كه می‌گفت‪« :‬من ص‡‡حب‬
‫األحداث وقع فی األحداث» (هر كس ب‡‡ه دنب‡‡ال این پس‡‡ر و آن پس‡‡ر افت‡‡د‪ ،‬ب‡‡ه س‡‡ر در‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬نظیر این حكایت است كه در لطائف الظرفاء ثعالبی آمده است‪« :‬یكی از قاریان زنی زیب‡‡ارو‬
‫و گشاده در راه دی‡‡د و ب‡‡ه نیت م‡‡زاح این آی‡‡ه را خوان‡‡د‪َ﴿ ‌:‬و ۡل َيۡض ِر ۡب َن ِبُخ ُم ِرِهَّن َع َلٰى ُجُي وِبِهَّن ﴾‬
‫یعنی‪« :‬روسرىهاى خود را بر سینه خ‡ود افكنن‡د» [الن‡ور‪ .]‌31 :‬زن گفت‪ ‌:‬ای دش‡من روی‪ ،‬ب‡ا‬
‫آیه قرآن مزاحمم می‌شوی!» رک‪ :‬مقال‡ه‌لطیفه‡ای ثع‡البی‪ ،‬نوش‡ته علیرض‡ا ذك‡اوتی قراگزل‡و‪،‬‬
‫نشر دانش‪ ،‬سال هفتم شماره چهارم‪ ،‬خرداد و تیر ‪ ،1366‬ص ‪ -.57‬م‪.‬‬
‫‪203‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫افتد)‪ .‬مظفر قرمیسینی می‌گفت‪ :‬با پسران به س‡‡المت و پ‡‡اكی نشس‡‡تن بالس‡‡ت ت‡‡ا چ‡‡ه‬
‫رسد آن را كه معاشرت ناسالم كند‪.‬‬
‫پیشینیان دركناره جویی از پسران ساده روی مبالغه می‌ورزیدند‪ .‬از سفیان ث‡‡وری‬
‫نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه نمی‌گذاش‡‡ت نوج‡‡وان بی‌ریش در مجلس‡‡ش بنش‡‡یند‪ .‬یح‡‡یی بن معین‬
‫می‌گفت‪‌:‬امردی در همنشینی من طمع نكند؛ احم‡‡د بن حنب‡‡ل گفت‪‌:‬ام‡‡ردی در راه ب‡‡ا‬
‫من همراه نشود‪.‬‬
‫ابونص‡ر بن الح‡ارث نشس‡ته ب‡ود‪ ،‬كن‡یزک بس‡ار زیب‡ایی از راه رس‡ید و پرس‡ید‪:‬‬
‫«باب حرب» كجاست؟ شیخ نشانش داد؛ سپس پسری زیبا آمد و هم‡‡ان ج‡‡ا را س‡‡راغ‬
‫كرد‪ ،‬شیخ پاسخش نداد و سر فرو افكند و هر دو چشم خویش پوش‡‡انید و پس‡‡ر س‡‡ؤال‬
‫خود را تكرار می‌كرد تا حاضران پاسخش را دادند و رفت‪ .‬سپس از شیخ س‡‡ؤال ش‡‡د‬
‫كه چرا جواب آن كنیز را دادی اما با این پسر س‡‡خن نگف‡‡تی‪ ،‬گفت‪ ‌:‬از س‡‡فیان ث‡‡وری‬
‫نقل است كه با دختر یک شیطان هست و با پسر دو شیطان!‪.‬‬
‫عبدهللا بن مبارک از سفیان ثوری نقل می‌كند كه وارد حمام شد‪ ،‬پسر خوشكلی هم‬
‫بعد از او آمد‪ ،‬گفت‪ :‬بیرونش كنید كه با هر زنی یک شیطان هس‡‡ت و ب‡‡ا ه‡‡ر پس‡‡ری‬
‫بیش از دو شیطان!‪.‬‬
‫ابوامامه گوید‪ ‌:‬ما نزد یک پیر قاری می‌رفتیم‪ ،‬همه رفتند پس‡‡ری مان‡‡د ك‡‡ه ق‡‡رائت‬
‫كند‪ .‬من هم خواستم بیرون بروم‪ ،‬گفت‪ ‌:‬بمان تا این پسر درس‡‡ش را تم‡‡ام كن‡‡د؛ اك‡‡راه‬
‫داشت از اینكه با آن پسر تنها بماند‪.‬‬
‫ابوعلی رودباری گوید‌‪ :‬احمد مؤدب از من پرسید‪‌:‬كه صوفی ‌ه زم‡‡ان م‡‡ا این س‡‡اده‬
‫بازی را از كجا گرفتند؟ گفتم‪‌:‬ش‡‡ما به‡‡تر می‌دانی‡‡د ك‡‡ه غالب‡ًا از آفت ب‡‡ه س‡‡المت ان‡‡د‪.‬‬
‫گفت‪‌:‬هیهات‪ ،‬با ایمان تر از اینها را دیده‌ام كه از نوجوان می‌گریخته اند آن طور كه‬
‫از جلو لشكر می‌گریزند‪ ،‬و این بستگی به «اوقات واحوال» دارد كه مصون بماند ی‡‡ا‬
‫نماند‪.‬‬
‫همنشینی با ساده رویان محكم‌ترین ریسمانی است كه شیطان ب‡‡ا آن ص‡‡وفیه را ب‡‡ه‬
‫دام می‌افكند‪ .‬یوسف بن الحسین گفته است‪ ‌:‬آفت صوفیه از همنشینی نوجوانان است و‬
‫صحبت نا جنس و راه آمدن با زن‡‡ان‪ .‬از اب‡‡والفرج رس‡‡تمی ص‡‡وفی روایت اس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫می‌گفت‪ :‬شیطان را به خواب دیدم و گفت‪ :‬ما را چگون‡‡ه ی‡‡افتی؟ دی‡‡دی ك‡‡ه از دنی‡‡ا و‬
‫لذات و اموال آن گذشتیم و تو بر ما راهی ن‡‡داری‪ ،‬گفت‪ :‬غ‡‡افلی از س‡‡ماع دوس‡‡تی و‬
‫مصاحبت نوجوانان كه دلتان را فرا گرفت‡ه اس‡ت! از ابوس‡عید خ‡راز نق‡ل اس‡ت ك‡ه‪:‬‬
‫شیطان رابه خواب دیدم‪ ،‬از من به كناری می‌رفت‪ ،‬گفتم‪ :‬بیا! گفت‪ :‬ب‡ا ش‡ما چ‡ه ك‡ار‬
‫كنم كه با هر چه دیگران را می‌فریبم ش‡‡ما آن را دور افكن‡‡ده ای‡‡د؛ ام‡‡ا چ‡‡یزی هس‡‡ت‪.‬‬
‫گفتم‪‌:‬آن چیست؟ گفت‪ :‬همنشینی نوجوانان! خراز گوید‪ ‌:‬و ك‡دام ص‡‡وفی از آن رس‡ته‬
‫است؟‬
‫در عقوبت نظر به ساده رويان‬
‫ابوعبدهللا بن الجالء گوی‡د‪ :‬ب‡ه نص‡رانی پس‡ری زیب‡اروی خ‡یره ش‡ده ب‡ودم ابوعبدهللا‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫بلخی ب‡‡ر من گذش‡‡ت وگفت‪ ‌:‬ب‡‡رای چ‡‡ه اینج‡‡ا ایس‡‡تاده ای؟ گفتم‪ :‬آن ص‡‡ورت زیب‡‡ا را‬
‫چگونه به آتش می‌سوزانند! دستی بر پش‡‡ت ش‡‡انه‌ام زد و گفت‪ :‬بع‡‡د از م‡‡دتی ع‡‡اقبت‬
‫این كارت را خواهی دید! ابن الجالء گوید‪ ‌:‬بعد از چهل سال قرآن را فراموش كردم‪.‬‬
‫از ابواالدیان نقل است كه همراه استادم با ابوبكر دقاق می‌رفتیم‪ ،‬پسری گذشت من به‬
‫تماشا ایستادم‪ ،‬اس‡‡تادم گفت‌‪ :‬فرزن‡‡د‪ ،‬عق‡‡وبت این ك‡‡ار را بع‡‡د از م‡‡دتی خ‡‡واهی دی‡‡د‪.‬‬
‫بیست سال گذشت و طوری نشد‪ ،‬شبی با همین فكر ب‡‡ه خ‡‡واب رفتم‪ ،‬ص‡‡بح برخاس‡‡تم‬
‫قرآن كه بتمامی حفظ ب‡‡ودم فراموش‡‡م ش‡‡ده ب‡‡ود‪ .‬از ابوعبدهللا زراد نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه در‬
‫خوابش دیدند و پرسیدند‪ :‬خدا با تو چه كرد؟ گفت‪ ‌:‬همه‌گناهانی كه كرده بودم و اقرار‬
‫داشتم بر من بخشیدند‪ ،‬اال یكی كه شرم داشتم اقرار كنم‪ .‬خداون‡‡د م‡‡را در ع‡‡رق ش‡‡رم‬
‫بداشت چندان كه گوشت چهره‌ام بریخت! پرسیدند‪‌:‬آن چ‡‡ه ب‡‡ود؟ گفت‪ ‌:‬در زیب‡‡ارویی‬
‫نگریسته بودم‪.1‬‬
‫ابویعقوب طبری گوید‪ ‌:‬جوانی خوبروی همنشین من بود‪ ،‬یک صوفی بغدادی نزد‬
‫ما آمد‪ ،‬و او بسیار در آن جوان می‌نگریست و من خشمگین بودم ت‡‡ا ش‡‡ب پروردگ‡‡ار‬
‫را به خواب دیدم فرمود‪‌:‬ی‡‡ا اب‡‡ا یعق‡‡وب‪ ،‬چ‡‡را این م‡‡رد را از نگ‡‡اه ب‡‡ه نوج‡‡وان من‡‡ع‬
‫نمی‌كنی؟ به ع‡زتم قس‡‡م اس‡‡ت ك‡‡ه ه‡‡ر كس را ب‡‡ه نوجوان‡‡ان مش‡‡غول ك‡‡ردم از ق‡‡رب‬
‫خویش باز داش‡‡تم و دور س‡‡اختم‪ .‬ابویعق‡‡وب گوی‡‡د‪ :‬مض‡‡طرب از خ‡‡واب جس‡‡تم و آن‬
‫خواب را با صوفی بغدادی حكایت كردم نع‡ره ی ب‡زد و م‡رد‪ ،‬غس‡لش دادیم و دفنش‬
‫كردیم و من دلنگران او می‌بودم تا پس از یک ماه به خوابش دیدم و پرسیدم‪ :‬خ‡‡دا ب‡‡ا‬
‫تو چه كرد؟ گفت‪ :‬آن قدر عتاب و توبیخ فرمود كه با خود گفتم نجات نخ‡‡واهم ی‡‡افت‪،‬‬
‫آن گاه مرا عفو كرد‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪‌:‬از این داستانها بس‡یار اس‡ت ك‡ه چ‡ون مبتال ب‡ه بیش‡تر ص‡وفیه ب‡ود‪،‬‬
‫شمه‌ای آوردیم و هر كس بیشتر خواهد به كت‡‡اب م‡‡ا ذم اله‡‡وی مراجع‡‡ه نمای‡‡د ك‡‡ه در‬
‫مورد هرزه نگاهی و چشم چرانی و دیگر اسباب هوی (= عشق به معنی معم‡‡ولی)‪،‬‬
‫نهایت آنچه بخواهد در آن كتاب خواهد یافت‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در ادعاي توكل و ترك اموال‬
‫از ابوسلیمان دارانی نقل است كه گفت‪ :‬م‡‡ا اگ‡‡ر توك‡‡ل ب‡‡ر خ‡‡دا داش‡‡تیم از ت‡‡رس دزد‬
‫برای خانه‌هایمان دیوار نمی‌ساختیم و بر درها قفل نمی‌زدیم‪ .‬از ذوالنون نقل است كه‬
‫گفت‪ :‬سالها سفر كردم و تنها یک بار به معنای ص‡‡حیح توك‡‡ل ورزی‡‡دم وآن هنگ‡‡امی‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬و از ابوبكر كتانی نقل است كه یكی از صوفیه را به خواب دی‡‡د و از وی پرس‡یدم خ‡دا ب‡‡ا ت‡‡و‬
‫چه كرد؟ گفت‪‌:‬گناهانم را یک بیک بر من عرضه كرد و من هم‡‡ه را قب‡‡ول ك‡‡ردم‪ .‬آخ‡‡ر گفت‪:‬‬
‫فالن كار را هم كرده ای‪ ،‬حیا كردم كه اقرار نمایم‪ ،‬گفتم‪ :‬شرم دارم كه بگویم آری‪ .‬خطاب آم‡‡د‬
‫كه آنچه را اقرار كردی آمرزیدم چه رسد به اینكه شرم نمودی كه اعتراف كنی‪ .‬ابوبكبر كت‡‡انی‬
‫گوید‪ ‌:‬سپس پرسیدم‪ ‌:‬آن گناه چه بود؟ گفت‪ ‌:‬زیب‡ارویی ب‡ر من گذش‡ته ب‡ود ب‡دو نگریس‡ته ب‡ودم‪.‬‬
‫(مترجم گوید‪ :‬این حكایت قدری بوی اباحه دارد و نظر مؤل‡‡ف را ك‡‡ه س‡‡ختی عق‡‡وبت نگ‡‡اه ب‡‡ه‬
‫ساده رویان است نمی‌رساند لذا از متن به حاشیه نقل شد‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪205‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫بود كه كشتیمان در دریا شكست و من به تخته پاره‌ای می‌آویختم‪ ،‬آن گ‡‡اه در دل گفتم‬
‫اگر تقدیر الهی بر غرق توست ك‡‡ه تخت‡‡ه فای‡‡ده‌ای ن‡‡دارد‪ ،‬این بگفتم و از تخت‡‡ه دس‡‡ت‬
‫برداشتم و خود را در آب رها نمودم؛ آب مرا به ساحل رسانید‪ .‬از ابو یعق‡‡وب زی‡‡ات‬
‫درباره توكل پرسیدند درهمی با خود داشت بیرون آورد‪ ،‬آن گ‡‡اه ح‡‡ق مطلب درب‡‡ار ‌ه‬
‫توكل ادا نمود و گفت‪‌:‬شرم داشتم كه یک درهم با من باش‡‡د و از توك‡‡ل س‡‡خن ب‡‡رانم‪.‬‬
‫كسی نزد ابن الجالء آمد و درباره توكل پرسید‪ ،‬ابن الجالء پاسخی نداده برخاست ب‡‡ه‬
‫ان‡‡درون رفت و كیس‡‡ه‌ای ك‡‡ه چه‡‡ار دان‡‡گ در آن ب‡‡ود ب‡‡یرون آورد و ب‡‡ه یكی از‬
‫حاضران گفت‪ ‌:‬برو برای جمع چیزی بخر؛ آن گاه ج‡‡واب آن پرس‡‡ش كنن‡‡ده را داد و‬
‫گفت‪ ‌:‬شرم كردم از خدا كه چهار دانگ داشته باشم و از توكل سخن بگویم‪.‬‬
‫سهل بن عبدهللا (تستری) گفته است‪ ‌:‬هر كس در كسب طعنه زن‡‡د در س‡‡نت طعن‡‡ه‬
‫زده است و هر كس بر توكل طعنه راند بر ایمان طعنه رانده است‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬اینها از كم علمی است‪ ،‬اگر می‌دانستند توكل چیس‡‡ت‪ .‬می‡‡ان توك‡‡ل و‬
‫اسباب و وسایط تضادی نمی‌دیدند‪ .‬توكل ب‡‡دین معناس‡‡ت ك‡‡ه تكی‡‡ه ات در دل فق‡ط ب‡‡ر‬
‫خدا باشد و این منافاتی با حركت و متوسل شدن به وسایل و گرد كردن م‡‡ال (حالل)‬
‫ندارد‪ .‬همان كه امر بر توكل كرده ام‡‡ر ب‡‡ه احتی‡‡اط و مس‡‡لح ش‡‡دن هم فرم‡‡وده اس‡‡ت‪:‬‬
‫﴿ُخ ُذ وْا ِح ۡذ َر ُك ۡم ﴾ [النساء‪ .]71 :‬یعنی‪« :‬آمادگى خود را (در برابر دش‡‡من) حف‡‡ظ كنی‡‡د»‪ .‬و‬
‫جای دیگر‪َ﴿‌:‬و َأِع ُّد وْا َلُهم َّم ا ٱۡس َتَطۡع ُتم ِّم ن ُقَّو ٖة ﴾ [األنفال‪« :.]60 :‬و در برابر آن‡‡ان آنچ‡‡ه‬
‫در قدرت و توان دارید از نیرو ]و نفرات و ساز و ب‡‡رگ جنگى[ و اس‡‡بان ورزی‡‡ده ]ب‡‡راى‬
‫ۡل‬
‫جن‡‡گ[ آم‡‡اده كنی‡‡د»‪ .‬و جای دیگ‡‡ر‪َ﴿ :‬أۡن َأۡس ِر ِبِعَب اِد ي َفٱۡض ِرۡب َلُهۡم َطِر يٗق ا ِفي ٱ َبۡح ِر‬
‫َيَبٗس ا﴾ [طه‪« .]77 :‬بندگانم را شبانه ]از مصر[ حركت بده‪ ،‬و براى آنان راهى خش‡‡ک در‬
‫دریا قرار ده»‪ .‬خود پیغمبر ‪ ‬یک وقت دو زره با هم پوشیده بود‪ ،‬و یک بار مریض‬
‫شد با دو طبیب مشورت كرد‪ ،‬و هنگام مهاجرت از مدینه از دست مش‡‡ركان در غ‡‡ار‬
‫پنهان شد‪ ،‬و برای كشیک شب می‌پرسید‪« :‬من يحرس‡‡ني الليل‡‡ة؟» و در روایت ج‡‡ابر‬
‫فرمود‪« :‬شبها دِر خانه‌هایتان را ببندید»‪ ،‬و چنانك‡‡ه گف‡‡تیم توك‡‡ل من‡‡افی ب‡‡ا اح‡‡تراز و‬
‫احتیاط نیست‪.‬‬
‫در روایت است كه مردی نزد پیغمبر ‪ ‬آمد و شترش را بر دِر مسجد رها ك‡‡رد‪،‬‬
‫حضرت پرسید‪ :‬شترت را چه كار كردی؟ گفت‪ ‌:‬ولش ك‡ردم ب‡ه امی‡د خ‡دا؛ حض‡رت‬
‫فرمود‪ :‬با توكل زانوی اشتر ببند!‪.‬‬
‫سفیان بن عیینه در معنی توكل گفته است‪ :‬یعنی اینكه بنده راضی به كارهای خ‡‡دا‬
‫باشد‪ .‬ابن عقیل گوید‪ ‌:‬بعضی پنداشته‌اند توك‡ل یع‡نی ب‡ه ع‡واقب نیندیش‡یدن و احتی‡اط‬
‫نورزی‡‡دن‪ ،‬ح‡‡ال آنك‡‡ه این ن‡‡اتوانی و كوت‡‡اهی اس‡‡ت و س‡‡زاوار ه‡‡ر گون‡‡ه ت‡‡وبیخ و‬
‫سرزنش‪ .‬خداوند امر به توكل فرموده بعد از نهایت كوشش را به جای آوردن در هر‬
‫كار‪ ،‬چنانكه در قرآن هم خطاب به پیغمبر ‪ ‬می‌فرمای‡‡د‪َ﴿ :‬و َش اِوۡر ُهۡم ِفي ٱَأۡلۡم ِۖر َف ِإَذ ا‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫َع َز ۡم َت َفَتَو َّكۡل َع َلى ٱِهَّلل﴾ [آل‌عمران‪ .]159 :‬یعنی‪« :‬و در كارها با آن‡‡ان مش‡‡ورت كن‪ ،‬و‬
‫چون تصمیم گرفتى بر خدا توكل كن»‪ .‬آیا مشاوره كه خدا به آن امر فرموده جز استفاده‬
‫از فكر و نظر دیگ‡‡ران ب‡‡رای اح‡‡تراز از خط‡‡ر و نگهداش‡‡ت خ‡‡ویش از دش‡‡من چ‡‡یز‬
‫دیگری است؟ اگر توكل ترک احتیاط بود می‌باید بهترین خلق خدا در به‡ترین اوق‡ات‬
‫كه نماز است احتیاط از دست بنهد حال آنكه خداوند بر گرفتن اسلحه و س‡‡اختن آرایش‬
‫جنگی را به نص قرآن جزء نماز خوف ق‡‡رار داده‪َ﴿ :‬فۡل َتُقۡم َطٓاِئَف ‪ٞ‬ة ِّم ۡن ُهم َّمَع َك َو ۡل َيۡأ ُخ ُذٓو ْا‬
‫َأۡس ِلَح َتُهۡم ﴾ [النس‡‡اء‪ .]102 :‬یع‡‡نی‪« :‬بای‡‡د دس‡‡تهاى از آنه‡‡ا ب‡‡ا ت‡‡و (ب‡‡ه نم‡‡از) برخیزن‡‡د‪ ،‬و‬
‫سالحهایشان را با خود برگیرند»‪ .‬مگر ن‡‡ه اینك‡‡ه پیغم‡‡بر ‪ ‬از بیم آنك‡‡ه توطئ‡‡ه كنن‡‡دگان‬
‫بكش‡‡ندش از مك‡‡ه خ‡‡ارج گردی‡‡د و مگ‡‡ر ن‡‡ه اینك‡‡ه در غ‡‡ار نه‡‡ان ش‡‡د و اب‡‡وبكر ‪‬‬
‫سوراخهای غار را هم سّد كرد‪ ،‬و مگ‡‡ر ن‡‡ه یعق‡‡وب ‪ ‬از ب‡‡اب احتی‡‡اط ب‡‡ه یوس‡‡ف ‪‬‬
‫می‌گوید‪﴿ :‬اَل َتۡق ُص ۡص ُر ۡء َياَك َع َلٰٓى ِإۡخ َوِتَك ﴾ [یوسف‪ .]5 :‬یعنی‪« :‬خ‡واب خ‡ود را ب‡راى‬
‫ب‡‡رادرانت ب‡‡ازگو مكن»‪ .‬و ج‡‡ای دیگ‡‡ری ب‡‡ه پس‡‡رانش می‌گوی‡‡د‪﴿ :‬اَل َت ۡد ُخ ُلوْا ِم ۢن َب اٖب‬
‫َٰو ِحٖد ﴾ [یوسف‪ 5 :‬و ‪« .]67‬از یک در وارد نشوید»‪.‬‬
‫توك‡‡ل آن اس‡‡ت ك‡‡ه آنچ‡‡ه در ق‡‡درت داری انج‡‡ام دهی آن گ‡‡اه منتظ‡‡ر كم‡‡ک خ‡‡دا‬
‫بشوی‪ ،‬كه تعطیل نعمت الهی یعنی ق‡‡وایی ك‡‡ه در آدم ب‡‡ه ودیعت نه‡‡اده ج‡‡ایز نیس‡‡ت‪.‬‬
‫متوكل باید اعضایی بدنش در حركت برای كسب باشد و دلش ساكن‪ ،‬كار را ب‡‡ه ح‡‡ق‬
‫تفویض كند كه داد و گرفت از اوست‪ ،‬و از آنجا ك‡‡ه ب‡‡رای ه‡‡ر ك‡‡اری اس‡‡بابی نه‡‡اده‬
‫مثال غذا خوردن را سبب سیری قرار داده اگر سبب را خوار داریم گ‡‡ویی عط‡‡ای او‬
‫را خوار داشته ایم‪ .‬مثل كسی كه با سرچشمه آب به اندازه یک بی‡‡ل زدن فاص‡‡ل دارد‬
‫ك‡ه آب روان ش‡ود بی‡ل از دس‡ت بنه‡د و ب‡ه نم‡از استس‡قا بایس‡تد‪ ،‬این عقال و ش‡رعًا‬
‫درست نیست‪ .‬عیسی ‪ ‬باالی كوه نماز می‌خواند‪ ،‬ابلیس آمد وگفت‪‌:‬مگ‡‡ر ت‡‡و ب‡‡ر آن‬
‫نیستی كه همه چیز به قضا و قدر است؟ عیسی ‪ ‬گفت‪ ‌:‬آری‪ ،‬شیطان گفت‪ ‌:‬خ‡‡ود را‬
‫از این ك‡وه پ‡ایین بین‡داز واز خ‡دا بخ‡واه ك‡ه ق‡در را برگردان‡د‪ ،‬عیس‡ی ‪ ‬گفت‪ ‌:‬ای‬
‫ملعون‪ ،‬بر خداست كه بندگان را بیازماید‪ ،‬بندگان را نرسد كه خدای را بیازمایند‪.‬‬
‫از ابوعبدهللا بن سالم پرسیدند كه م‡ا مكل‡ف ب‡ه كس‡ب هس‡تیم ی‡ا توك‡ل‪ ،‬و ك‡دامین‬
‫عبادت محسوب می‌شود؟ گفت‪ ‌:‬كسب سنت رس‡‡ول ‪ ‬اس‡‡ت وتوك‡‡ل ح‡‡ال او؛ كس‡‡ب‬
‫برای كسانی است كه به كمال توكل نرسیده اند‪ ،‬ه‡‡ر كس توك‡‡ل توان‡‡د كس‡‡ب ب‡‡ر وی‬
‫جایز نیست مگر كسبی از باب معاونت [همیاریب با دیگر آدمی‡‡ان ‌] ن‡‡ه اینك‡‡ه اعتم‡‡اد‬
‫بر آن باشد‪ .‬قشیری از یوسف بن الحسین روایت می‌كند كه گفت‪ :‬چون مرید را بی‡‡نی‬
‫مشغول رخصتها و مباحات است و به كسب پرداخته‪ ،‬بدان كه از او كاری نمی‌آید!‬
‫مؤلف گوید‪ ‌:‬این سخن كسانی است كه ندانسته اند توكل عم‡‡ل قلب اس‡‡ت ن‡‡ه عم‡‡ل‬
‫جوارح و منافاتی با كسب ندارد‪ .‬هر كس بپندارد كه با كسب از توكل خارج می‌شویم‬
‫انبیا را غیر متوكل می‌انگارد‪ ،‬مگر نه آدم ‪ ‬كشاورز بود و ن‡‡وح و زكری‡‡ا (علیهم‡‡ا‬
‫‪207‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫السالم) نج‡ار بودن‡د و ادریس ‪ ‬خی‡اط ب‡ود و اب‡راهیم و ل‡وط إ كش‡ت ك‡ار بودن‡د و‬
‫صالح ‪ ‬تاجر بود و سلیمان ‪ ‬زنبیل می‌بافت و داود ‪ ‬زره می‌ساخت و موسی و‬
‫شعیب إ و محمد (علیه وعلیهم السالم) چوپان بودند‪ .‬از پیغمبر ‪ ‬روایت است ك‡‡ه من‬
‫در مكه برای چند قیراط گل‡ه می‌چرانی‡دم و چ‡ون خ‡دا پیغم‡بر ‪ ‬را ب‡ه غن‡ایم ت‡وانگر‬
‫ساخت از كسب بی‌نیاز شد‪ .‬از صحابه‪ ،‬اب‡‡وبكر و عثم‡‡ان و عب‡‡دالرحمن بن ع‡‡وف و‬
‫طلحه ‪ ‬بزاز (فروشنده پارچه پنبه‌ای و كت‡‡انی) بودن‡‡د‪ ،‬چنانك‡‡ه محم‡‡د بن س‡‡یرین و‬
‫میمون بن مرهان نیز بزاز بودند‪ ،‬و نیز از صحابه زبیر و عمرو بن عاص ب خزاز‬
‫(فروشنده پارچه ابریش‡می) بودن‡د‪ ،‬همچنانك‡ه ش‡غل ابوحنیف‡ه ‪ /‬همین ب‡ود‪ ،‬و ن‡یز از‬
‫صحابه‪ ،‬سعد بن ابی وقاص ‪ ‬چوب‡‡ه ت‡‡یر می‌تراش‡‡ید و عثم‡‡ان بن طلح‡‡ه ‪ ‬خی‡‡اط‬
‫بود‪ .‬تابعان نیز كاسب بودند و به كسب توصیه می‌كردند‪ .‬و نیز نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه چ‡‡ون‬
‫ابوبكر ‪ ‬خلیفه شد‪ ،‬صبح فردا پارچ‡‡ه ب‡‡ر دوش ان‡‡داخت بی‡‡اورد در ب‡‡ازار بفروش‡‡د‬
‫عمر و ابوعبیده ب به او رسیدند و پرسیدند‪‌:‬كجا؟ گفت‪ :‬بازار! گفتند‪ ‌:‬ام‡‡ا ت‡‡و مت‡‡ولی‬
‫امور مسلمین شده ای‪ ،‬گفت‌‪ :‬پس عیالم را از كجا خرج ب‡دهم؟ در روایت دیگ‡ر آم‡ده‬
‫است كه برای ابوبكر ‪ ‬دو هزار (ظاهرًا درهم) ح‡‡ق ق‡‡رار دادن‡‡د‪ ،‬گفت‪ ‌:‬پانص‡‡د هم‬
‫بیفزایید كه عیال دارم و شما مرا از كار خرید و فروش باز داشتید‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬حال اگر نزد صوفیه چنین سخنی گفته شود كه «پس عیالم را از كجا‬
‫خ‡رج ب‡دهم؟» می‌گوین‡د‪‌:‬ش‡رک ورزی‡دی! و اگ‡ر گفت‡ه ش‡ود‪ :‬فالنی ب‡رای كس‡ب و‬
‫تجارت بیرون رفت‪ ،‬می‌گویند‪ ‌:‬توكل و یقین ندارد! و این از آنجاست كه معنی توك‡‡ل‬
‫و یقین را نمی‌دانند‪ .‬آری‪ ،‬اگر یكیشان در را بكلی به روی خود ببندد و «توكل» كند‪،‬‬
‫می‌شود گفت‪ :‬نزدیک به مدعای صوفیه عمل كرده‪ ،‬اما این طور نیس‡‡ت‪ ،‬ی‡‡ا خ‡‡ودش‬
‫دوره گردی و «پرسه» می‌كند یا كسی را با زنبیل برای گردآوری طع‡‡ام می‌فرس‡‡تد‪.‬‬
‫و اگر در رباط با هیأت بینوایی بنش‡‡یند هم خ‡‡ود م‡‡ای ‌ه اطمین‡‡ان خ‡‡اطر اس‡‡ت و س‡‡بب‬
‫جویی محسوب است‪ ،‬زیرا می‌داند كه رباط خ‡‡الی از فت‡‡وحی نباش‡‡د همچنانك‡‡ه دك‡‡ان‬
‫بی‌داد وستدی نباشد!‪.‬‬
‫از ابراهیم ادهم نقل است كه گفت‪ :‬هر كه به ترک كسب گوید و در مسجد بنشیند‪،‬‬
‫گداست آن هم گدای سمج؛ ابوتراب به یارانش گفت‪ :‬هر یک از شما مرقع بپوش‡‡ید ی‡‡ا‬
‫در خانقاه و مسجد ساكن شود‪ ،‬گدایی كرده است‪.‬‬
‫از عمر ‪ ‬نقل است كه گفت‪ ‌:‬ای جماعت فقرا‪ ،‬سرتان را بلن‡‡د كنی‡‡د‪ ،‬راه روش‡‡ن‬
‫است‪ ،‬به سوی خیرات از یكدیگر پیشی گیرید و سرباز نباشید‪.1‬‬
‫از اصحاب پیغمبر ‪ ‬طلحه بن عبیدهللا و سعید بن زید ب در رش‡‡ته تج‡‡ارت ش‡‡ام‬
‫مشغول بودند‪ .‬از امام احمد بن حنبل سؤال شد كه چه گویی درباره كسی كه به خان‡‡ه‬
‫یا مسجد نشسته می‌گوید من كاری نمی‌كنم تا روزیم برسد؟ احم‡‡د گفت‪ :‬او ب‡‡ه تكلی‡‡ف‬
‫خود جاهل است‪ ،‬مگر نشنیده‌ای كه پیغمبر ‪ ‬فرم‡‡وده اس‡‡ت‪«‌:‬جع‡‡ل هللا رزقي تحت‬
‫ظل رمحي»‪« .‬خداوند روزی مرا زیر سایه ن‡‡یزه‌ام ق‡‡رار داده»‪ .‬از عبدهللا بن احم‡‡د نق‡‡ل‬

‫‪ -‬مقصودش ظاهرًا شركت در جهاد و كشور گشایی و استفاده از غنائم بوده است‪ -.‬م‪.‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫است ك‡ه كس‡ی از پ‡درم پرس‡ید‪ ‌:‬چ‡ه گ‡ویی درب‡اره‌كس‡انی ك‡ه می‌گوین‡د‪ :‬م‡ا كس‡ب‬
‫نمی‌كنیم و توكل می‌كنیم؟ گفت‪ :‬این حرف آدم احمقی است‪ ،‬وظیفه ماس‡‡ت ك‡‡ه همگی‬
‫توكل كنیم اما همگی باید خود را به كسب عادت دهیم‪.‬‬
‫و نیز درباره گروهی كه خود را «متوكل‡‡ون» می‌نامیدن‡‡د از ام‡‡ام احم‡‡د بن حنب‡‡ل‬
‫س‡‡ؤال ش‡‡د گفت‪ ‌:‬بدعت‌گذارن‡‡د‪ ،‬اینه‡‡ا مردم‡‡ان ب‡‡دی هس‡‡تند ك‡‡ه می‌خواهن‡‡د ك‡‡ار دنی‡‡ا‬
‫بخوابد‪ .‬احمد بن حنبل شخصًا فرزندانش را به كس‡‡ب و تج‡‡ارت فرس‡‡تاده ب‡‡ود‪ .‬هم از‬
‫او نقل است كه بهترین درهم‌ها نزد من آن است كه از تجارت به دس‡‡ت آم‡‡ده باش‡‡د و‬
‫آنچه به هدیه رسیده ناخوش دارم‪.‬‬
‫ابراهیم ادهم دروگری می‌كرد و سلمان خواص خوشه چین بود و حذیفه مرعش‡‡ی‬
‫خشت می‌زد‪ .‬موسی ‪ ‬چون از ت‡‡رس كش‡‡ته ش‡‡دن از مص‡‡ر ب‡‡ه م‡‡دین گ‡‡ریخت‪ ،‬ب‡‡ه‬
‫خاطر سیر كردن شكم و حفظ عفت نفسش (= زن گرفتن) خود را هش‡‡ت س‡‡اله اج‡‡یر‬
‫شعیب كرد كه برای او چوپانی كند‪ .‬حركت برای كسب روزی ب‡‡ه ك‡‡ار ب‡‡ردن نعمت‬
‫الهی است كه همان قّو ت بدن باشد‪ .‬انسان آنچه دارد فراموش می‌نماید و ب‡‡از از خ‡‡دا‬
‫می‌خواهد و چون نمی‌رسد با خدا پرخاش می‌كند‪ ،‬مانند آن كه در تنگس‡‡الی مق‡‡روض‬
‫شده می‌گویند‪ :‬چه شود كه ملكت را بفروشی‪ ،‬می‌گوی‡‡د‪ :‬آب‡‡رویم می‡‡ان م‡‡ردم می‌رود!‬
‫اینها عادات احمقانه است‪ .‬آن كه از كسب تن می‌زن‡‡د‪ ،‬ی‡‡ا از ادای آنچ‡‡ه ب‡‡ر او واجب‬
‫است یعنی نفقه عیال باز می‌ماند و یا باید خویش را با لقب «متوك‡‡ل» بیارای‡‡د و آن‡‡ان‬
‫كه كسب می‌كنند رحم كنن‡‡د و چ‡‡یزی ب‡‡ه او بدهن‡‡د و ب‡‡ه هم‡‡ان مق‡‡دار از ق‡‡وت زن و‬
‫بچه‌های خود می‌برند‪ .‬بای‡‡د چق‡در كس‡‡ی دون همت باش‡‡د ك‡‡ه ب‡‡ه این پس‡‡تی تن بده‡‡د‪،‬‬
‫مردمِ تماْم مرد كسی است كه به خاطر تنبلی‪ ،‬جوهری را ك‡‡ه خ‡‡دا در او ب‡‡ه ودیعت‬
‫نهاده تباه نسازد و به این دلخوش نباشد كه میان نادانان نامی دارد‪.‬‬
‫این خانه نشستگان برای مفتخواری به بهانه‌های زشت دست می‌زنن‡‡د‪ ،‬یكی اینك‡‡ه‬
‫می‌گویند‪ :‬رزق بی‌گمان برسد‪ .‬پیداست كه از ما اجری امر را خواس‡‡ته‌اند م‡‡ا م‡‡أمور‬
‫به كسب هستیم‪ ،‬اینكه مقدر شده یا نشده مربوط ب‡‡ه م‡‡ا نیس‡‡ت‪ .‬دیگ‡‡ر می‌گوین‡‡د‪ :‬لقم‡‡ه‬
‫حالل كجا پیدا می‌ش‡ود!؟ و ن‡یز می‌گوین‡د‪ ‌:‬م‡ا كس‡ب ك‡نیم ك‡ه كم‡ک ب‡ه عاص‡یان و‬
‫ظالمان باشد؟ نظیر آن داستان ك‡‡ه آورده ان‡‡د اب‡‡راهیم خ‡‡واص گوی‡‡د‪ :‬خواس‡‡تم روزی‬
‫حالل بخورم‪ ،‬به ماهیگری رفتم سه ماهی پی در پی گرفتم ك‡‡ه ناگه‡‡ان از پش‡‡ت س‡‡ر‬
‫سیلیم زدند (و ندانستم چه دستی بود) و ندایی آمد‪‌:‬هیچ جا رزقی نیافتی كه باید اینج‡‡ا‬
‫بیابی و تسبیح گویی را بكشی؟ ابراهیم خواص گوید‪ :‬قالب شكستم و بازگشتم‪ .‬مؤلف‬
‫گوید‪‌:‬اگر قصه راست باشد‪ ،‬آن ك‡‡ه س‡‡یلی زده ابلیس ب‡‡وده و ن‡‡دا هم از ج‡‡انب ابلیس‬
‫بوده‪ ،‬زیرا خدا ماهی را حالل كرد‪ ،‬و برای شكار آن كسی را مجازات نمی‌كند‪ .‬اگ‡‡ر‬
‫شكار و ذبح را به این عنوان كه كشتن تسبیح گویندگان خداس‡‡ت ت‡‡رک ك‡‡نیم پس ب‡‡دن‬
‫ما از كجا قوت و قوام می‌گیرد؟ همانا قوام بدن به گوشت خواری اس‡‡ت و پره‡‡یز از‬
‫ماهیگری و ذبح مذهب براهمه است ببین ابلیس با جاهل چه می‌كند؟ حكایت دیگ‡‡ری‬
‫هست كه به فتح موصلی گفتند‪ :‬تو چرا فق‡‡ط ب‡‡ه ان‡‡داز ‌ه مص‡‡رف عی‡‡ال خ‡‡ودت ص‡‡ید‬
‫‪209‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫می‌كنی‪ ،‬چرا بیشتر صید نمی‌كنی كه به دیگران هم بفروشی؟ گفت‪ ‌:‬چگونه ج‡‡انوری‬
‫را كه میان آب مطیع خداست بگیرم و به خورد كسانی بدهم ك‡‡ه ب‡‡ر روی زمین خ‡‡دا‬
‫را معصیت می‌كنند! مؤلف گوی‡‡د‪ :‬اگ‡‡ر این حك‡‡ایت راس‡‡ت باش‡‡د بهان‡‡ه ج‡‡ویی خنكی‬
‫است كه باعقل و شرع نمی‌سازد‪ ،‬مثل اینك‡ه كس‡ی بگوی‡د اگ‡ر ن‡ان ب‡پزم‪ ،‬گنهك‡اران‬
‫خواهند خرید و خورد؛ پس باید به یهود و نصارى هم نان فروخته نشود! این ح‡‡رفی‬
‫است بی‌معنی‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان‪ ،‬درترك دارو و درمان‬
‫‪1‬‬
‫علما متفق‌ان‡‡د ك‡‡ه ت‡‡داوی مب‡‡اح اس‡‡ت و بعض‡‡ی آن را مس‡‡تحب دانس‡‡ته‌اند ‪ ،‬پس ق‡‡ول‬
‫كس‡انی ك‡ه آن را خ‡ارج از توك‡ل می‌ش‡مارند قاب‡ل توج‡ه نیس‡ت‪ .‬روایت ص‡حیح از‬
‫پیغمبر ‪ ‬داریم ك‡ه خ‡ود ت‡داوی می‌ك‡رد و دیگ‡ران را هم ام‡ر ب‡ه ت‡داوی می‌نم‡ود‪.‬‬
‫چنانكه در حدیث عثمان بن عفان ‪ ‬آمده‪ ،‬به كسی كه در حال احرام چشم درد گرفته‬
‫بود حضرت رسول ‪ ‬اجازه داد صبر بر آن ضماد كند‪ .‬دارو درمان كردن دلیل ب‡‡ر‬
‫نارضایی از قضای الهی نیست‪ .‬خدا برای هر دردی درمانی آفری‡‡ده مگ‡‡ر م‡‡رگ‪ ،‬و‬
‫همچنانكه خوراک را سبب رفع گرسنگی قرار داده در او هم عالج مرض است‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در عزلت وترك جمعه و جماعت‬
‫نیك‡‡ان س‡‡لف ب‡‡ه خ‡‡اطر اش‡‡تغال ب‡‡ه علم و عب‡‡ادت تنه‡‡ایی و گوشه‌نش‡‡ینی را ت‡‡رجیح‬
‫می‌دادند‪ ،‬اال اینك‡‡ه نم‡‡از جمع‡‡ه و جماعتش‡‡ان ت‡‡رک نمی‌ش‡‡د و در عی‡‡ادت م‡‡ریض و‬
‫تش‡‡ییع جن‡‡ازه و ادای حق‡‡وق واجب ش‡‡ركت می‌كردن‡‡د‪ ،‬كن‡‡اره‌گیری آن‡‡ان از ش‡‡ّر و‬
‫همنشینی با بیك‌ارگان و اهل باط‡ل ب‡ود‪ .‬ام‡ا ابلیس ع‡ده‌ای از ص‡وفیه را ف‡ریفت ك‡ه‬
‫همچون راهبان غار نشین شده از ثواب شتابیدن به‌سوی مساجد و ن‡‡یز نم‡‡از جمع‡‡ه و‬
‫جماعت و دمخوری با اهل علم محروم شدند‪.‬‬
‫غزالی در كتاب «احياء علوم ال‡دين» آورده اس‡ت ك‡ه مقص‡ود از ریاض‡ت خ‡الی‬
‫ساختن دل است از غیر خدا‪ ،‬و این ممكن نمی‌شود جز به خلوت گزیدن در یک جای‬
‫تاریک؛ و اگر جای تاریک یافت نشود سرش را در جبه‌ای یا گلیمی یا لنگی بپیچد تا‬
‫نور به چشمش نخورد (و چیزی نبیند كه حواسش پراكنده شود)‪ ،‬در این حالت اس‡‡ت‬
‫كه ندای حق را می‌شنود و جالل حضرت ربوبی را مشاهده می‌كند‪.‬‬
‫مؤلف گوید‌‪ :‬شگفتا از این ترتیبات كه از یک فقیه ع‡الم ص‡‡ادر ش‡‡ده‪ ،‬از كج‡‡ا ك‡‡ه‬
‫آنچه ریاضتكش مشاهده می‌كند جالل ربوبی باشد و آن ندایی كه می‌ش‡‡نود از آِن ح‡‡ق‬
‫باشد؟ و از كجا اطمین‡‡ان دارد ك‡‡ه آنچ‡‡ه می‌یاب‡‡د وسوس‡‡ه و اوه‡‡ام فاس‡‡د مالیخولی‡‡ایی‬
‫نیست زیرا انسان در خلوت خیاالتی می‌شود بویژه كه س‡‡ر خ‡‡ود را هم در پ‡‡ارچه‌ای‬
‫پیچیده و چشم خود را بسته باشد!‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬ما اقوال مختلف در این مسأله را در كتابمان موسوم ب‡‡ه لق‡‡ط المن‡‡افع في الطب ذك‡‡ر ك‡‡رده‌ایم‪.‬‬
‫مؤلف‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫آورده‌ان‡‡د ك‡‡ه ابوعبی‡‡د تس‡‡تری اول م‡‡اه رمض‡‡ان وارد ات‡‡اقی می‌ش‡‡د و ب‡‡ه زنش‬
‫می‌گفت‪ :‬دِر این اتاق را گل كن و هر شب از روزنه گ‡‡رده‌ای ب‡‡رای من بیفكن‪ ،‬روز‬
‫عید كه زن دیوار را بر می‌داشت وارد اتاق می‌شد می‌دید س‡‡ی گ‡‡رده در گوش‡‡ه‌ات‡‡اق‬
‫است و در مدت سی شبانه روز ابوعبید نه خورده و نه نوشیده و نه احتیاج به تجدی‡‡د‬
‫وضو پیدا كرده است (یعنی حتى نخوابیده كه وضویش باطل شود)‪ .‬مؤلف گوی‡‡د‪‌:‬این‬
‫حكایت از دو راه دروغ اس‡‡ت یكی اینك‡‡ه نمی‌ش‡‡ود آدمی س‡‡ه روز بی‌خ‡‡واب و خ‡‡ور‬
‫زنده باشد و از او بول و غایط و باد هم سر نزن‡‡د‪ ،‬دوم اینك‡‡ه مس‡‡لمان نم‡‡از جمع‡‡ه و‬
‫جماعت را ترک نمی‌كند‪ .‬اما اگر قصه راست باشد ابلیس در آنجا تلبیس را به نهایت‬
‫رسانیده است و چیزی از فنون فریبكاری باقی نگذاشته‪.‬‬
‫ابوالحسین پوشنجی را چند بار از بابت شركت نكردن در نم‡‡از جم‡‡اعت و جمع‡‡ه‬
‫سرزنش كردند‪ ،‬در جواب می‌گفت‪‌:‬اگر بركت در جماعت است‪ ،‬سالمت در ع‡‡زلت‬
‫است‪ .‬اما روایت در نهی تنهایی و ع‡‡زلت داریم‪ .‬آورده‌ان‡‡د یكی از مس‡‡لمانان در یكی‬
‫از س‡‡ریه‌ها (=مأموریت‌ه‡‡ای جنگی) ب‡‡ه غ‡‡اری برخ‡‡ورد ب‡‡ا آب روان و س‡‡بزی‬
‫دركنارش‪ ،‬با خود گفت‪ :‬از پیغمبر ‪ ‬اجازه بگ‡‡یرم و بی‡‡ایم در اینج‡‡ا م‡‡نزوی ش‡‡وم‪،‬‬
‫چون قصد خود را با پیغمبر ‪ ‬درمیان نهاد‪ ،‬حض‡‡رت فرم‡‡ود‪« :‬دین من یه‡‡ودیت و‬
‫نصرانیت نیست‪ ،‬بلكه حنیفیه سمحه (پاكدینی آسانگیر و باگذش‡‡ت) اس‡‡ت‪ ،‬س‡‡وگند ب‡‡ه‬
‫خدا صبح و شامی در جه‡اد به‡تر از دنی‡ا و مافیهاس‡ت و در ص‡ف رزم ایس‡تادن ب‡ه‬
‫شصت سال نماز برتری دارد‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در سرفروافكندن و خشوع نمايي و حيلت آرايي‬
‫چون خوف خدا در دل باشد خشوع ظ‡‡اهر ش‡‡ود و دف‡‡ع آن ممكن نباش‡‡د‪ .‬پیش‡‡ینیان در‬
‫نهفتن حال خشوع و خضوع تا بتوان می‌كوشیدند‪ ،‬ابن س‡‡یرین روزه‡‡ا خن‡‡دان ب‡‡ود و‬
‫شبها گریان‪ .‬البته توصیه ما به عالمان این نیست كه با عوام گشاده رویی بسیار كنن‡‡د‬
‫كه این برای عوام ضرر خواهد داشت چرا ك‡‡ه نمی‌توانن‡‡د اس‡‡تفاده‌وس‡‡یع ع‡الم را از‬
‫مباحات و رخص‡‡تها را ب‡رای خ‡ود توجی‡ه كنن‡د‪ .‬پس ب‡ر ع‡الم س‡زاوار اس‡ت ك‡ه ب‡ا‬
‫عامیان به سكوت و ادب برخورد كند‪ ،‬اما آنچه م‡‡ذموم اس‡‡ت خش‡‡وع نم‡‡ایی و ح‡‡الت‬
‫گریه به خویش گرفتن و سر فرو افكندن است كه مردم زاهدش دانند و دستش ببوسند‬
‫و از او التماس دعا كنند‪ .‬از خائفان كسی باشد كه از شرم خدای س‡‡ر ب‡‡ه آس‡‡مان بلن‡‡د‬
‫نمی‌كن‡‡د و این فض‡‡یلتی نیس‡‡ت هیچ خش‡‡وع از خش‡‡وع پیغم‡‡بر ‪ ‬ب‡‡االتر نباش‡‡د و آن‬
‫حضرت بسیار سر به س‡‡وی آس‡‡مان بلن‡‡د می‌ك‡‡رد‪ ،‬و ح‡‡تى مس‡‡تحب اس‡‡ت ب‡‡ه آس‡‡مان‬
‫نگریستن و در قرآن آمده است كه به آسمان بنگری‡‡د‪ 1‬و این رد آن گ‡‡روه از ص‡‡وفیان‬

‫‪َ﴿ -‬أَفَلۡم َينُظُر ٓو ْا ِإَلى ٱلَّسَم ٓاِء َفۡو َقُهۡم َك ۡي َف َبَنۡي َٰن َها َو َزَّيَّٰن َها َو َم ا َلَها ِم ن ُف ُروٖج ‪[ ﴾٦‬ق‪ .]6 :‬یع‡‡نی‪« :‬آی‡‡ا‬ ‫‪1‬‬

‫آنان به آسمان ب‡االى سرش‡ان نگ‡اه نكردن‡د ك‡ه چگون‡ه م‡ا آن را بن‡ا كردهایم‪ ،‬و چگون‡ه آن را‬
‫(بوسیله ستارگان) زینت بخشیدهایم و هیچ ش‡‡كاف و شكس‡‡تى در آن نیس‡‡ت؟!» و ﴿ُق ِل ٱنُظ ُروْا‬
‫َم اَذ ا ِفي ٱلَّسَٰم َٰو ِت َو ٱَأۡلۡر ِۚض ﴾ [یونس‪« ]101 :‬بگو‪ :‬بنگری‡‡د ك‡‡ه چ‡‡ه چ‡‡یزى در آس‡‡مانها و زمین‬
‫‪211‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫است كه تعهد دارند عمری به آس‡مان ننگرن‡د ك‡ه این ب‡دعتی اس‡ت تش‡بیه‌آمیز‪ .‬و این‬
‫بازی ابلیس است با نادانان‪ ،‬چرا كه عالم فنون مكر ابلیس را می‌داند و ابلیس از عالم‬
‫بسیار می‌ترسد‪.‬‬
‫از ابوسلمه بن عبدالرحمن نقل است كه گفت‪ :‬اصحاب پیغمبر ‪ ‬منحرف نبودن‡‡د‪،‬‬
‫و نیز خود را به مردن نمی‌زدند‪ ،‬آنه‡‡ا در مجالس‌ش‡‡ان ش‡‡عر می‌خواندن‡‡د و از دوران‬
‫جاهلیتشان یاد می‌كردن‡‡د‪ ،‬ام‡‡ا م‡‡وقعی ك‡‡ه كس‡‡ی قص‡‡د دینش‡‡ان را می‌ك‡‡رد (از ش‡‡دت‬
‫غضب) چشمشان مثل دیوانه در كاسه به گ‡‡ردش در می‌آم‡‡د‪ .‬آورده ان‡‡د ك‡‡ه عم‡‡ر ‪‬‬
‫جوانی را دید سر فرو افكنده‪ ،‬گفت‪ :‬ای فالن‪ ،‬سر خود بلن‡‡د كن ك‡‡ه ه‡‡ر كس فزون‡‡تر‬
‫از آنچه در دل خشوع دارد از خود خشوع نشان دهد من‡‡افق اس‡‡ت؛ و ن‡‡یز م‡‡ردی در‬
‫مجلس عمر ‪ ‬آهی اندوهناک كشید‪ ،‬عمر ‪ ‬مشت یا لگدی به او زد‪ .‬نیز آورده ان‡‡د‬
‫كس‡‡ی ب‡‡ا گ‡‡ردن كج از حاش‡‡یه‌دی‡‡وار راه می‌پیم‡‡ود‪ ،‬گفتن‡‡دش‪ :‬چ‡‡را این گون‡‡ه راه‬
‫می‌روی؟ به خدا عمر ‪ ‬وق‡‡تی راه می‌رفت محكم ق‡‡دم ب‡‡ر می‌داش‡‡ت و می‌گذش‡‡ت و‬
‫صدایش درشت و بلند بود‪ .‬در داستان مشابهی شفا دختر عبدهللا عده ای جوان را دی‡‡د‬
‫كه آهس‡‡ته می‌رون‡‡د و آهس‡‡ته ح‡‡رف می‌زنن‡‡د‪ .‬پرس‡‡ید‪ :‬اینه‡‡ا كیانن‡‡د؟ گفت‡‡ه ش‡‡د‪ :‬اینه‡‡ا‬
‫ناسكانند‪ ،‬گفت‪ :‬ناسک راستین عمر ‪ ‬بود كه وقتی ح‡‡رف می‌زد هم‡‡ه می‌ش‡‡نیدند و‬
‫تند راه می‌رفت و اگر كتک می‌زد دردناک می‌زد‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ ‌:‬پیشینیان حال خود را نهان می‌داشتند و گاه برای ترک تصنع‪ ،‬تصنع‬
‫می‌روزیدند مث‡‡ل ای‡‡وب س‡‡ختیانی ك‡‡ه عم‡‡دًا جام‡‡ه بلن‡‡د می‌پوش‡‡ید زی‡‡را در آن زم‡‡ان‬
‫زاه‡دان و ص‡‡وفیان جام‡ه كوت‡اه ودامن برچی‡ده می‌پوش‡یدند‪ .‬س‡فیان ث‡وری می‌گفت‪:‬‬
‫اهمیت نمی‌دهم كه چ‡‡ه ان‡‡دازه از عملم ظ‡‡اهر ش‡‡ود‪ ،‬و ب‡‡ه دوس‡‡تی گفت‌‪ :‬چ‡‡ه ج‡‡رأتی‬
‫داری كه در حضور م‡ردم نم‡از می‌خ‡وانی (یع‡نی اگ‡ر احتم‡ال ری‡ا ب‡رود گس‡تاخی‬
‫است)‪ ،‬ابوامام‡ه ب‡ه كس‡ی ك‡ه در ح‡ال س‡جده ب‡ود گفت‪ ‌:‬چ‡ه س‡جده خ‡وبی‪ ،‬اگ‡ر در‬
‫خانه‌ات بود!‪.‬‬
‫آورده‌اند كه كسی در مجلس حسن بن عماره‌آهی كش‡‡ید‪ ،‬حس‡‡ن در او نگریس‡‡ت و‬
‫از حاضران پرسید‪ :‬این كیست؟ راوی گوید‪ :‬گمان كردیم ك‡‡ه اگ‡‡ر می‌ش‡‡ناختش علی‡‡ه‬
‫او دستوری می‌داد‪.‬‬
‫امام شافعی شعری سروده كه مضمونش چنین است‌‪ :‬این زاهد نمایان گ‡‡رگ ص‡‡فت‬
‫را رها كن! از ابراهیم بن سعید نقل است كه ب‡االی س‡ر م‡أمون ایس‡تاده ب‡ودم‪ .‬م‡أمون‬
‫گفت‪‌:‬یا ابراهیم! گفتم‪‌:‬بلی‪ .‬گفت‌‪ :‬بدان ك‡ه ده ت‡ا از اعم‡ال نی‡ک ب‡اال نمی‌رود و قب‡ول‬
‫نمی‌شود! پرسیدم‪ :‬كدام است آنها یا امیرالمومنین؟ گفت‌‪ :‬گریه ابراهیم بر منبر‪ ،‬خشوع‬
‫عبدالرحمن بن اسحاق‪ ،‬زاه‡د نم‡ایی ابن س‡ماعه‪ ،‬نم‡از ش‡ب ابن خیعوی‡ه‪ ،‬نم‡از ظه‡ر‬
‫(ضحی) عباس‪ ،‬روزه‌دوشنبه و پنج شنبه ابن السندی‪ ،‬حدیث گویی ابورجاء‪ ،‬قص‡‡ص‬
‫گویی و موعظ ‌ه حاجبی‪ ،‬صدقه‌حفصویه‪ ،‬و كتاب الشامی برای یعلی بن قریش‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در ترك ازدواج‬
‫است؟»‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫اگر كسی بداند كه به سختی یا گناه می‌افتند ازدواج بر او واجب اس‡‡ت و در غ‡‡یر این‬
‫ص‡ورت هم س‡نت مؤك‡د اس‡ت‪ .‬ابوحنیف‡ه و احم‡د بن حنب‡ل نک‡اح را افض‡ل از هم‡ه‬
‫مستحبات می‌دانند زیرا باعث افزایش نسل است كه پیغمبر ‪ ‬بدان سفارش فرم‡‡وده‪.‬‬
‫از سعد بن وقاص ب نقل است كه پیغم‡بر ‪ ‬ت‡رک دنی‡ا را ب‡ر عثم‡ان مظع‡ون من‡ع‬
‫فرمود‪ ،‬و اگر به او اجازه می‌داد ما هم خود را اخته می‌كردیم‪.‬‬
‫روایت مشهوری از پیغمبر‪ ‬هست كه «نكاح از سنتهای من اس‡‡ت و ه‡‡ر ك‡‡ه از‬
‫سنت من سر بپیچد از من نیست»‪ .‬از شداد بن اوس نقل است كه گفت‪ :‬مرا زن بدهید‬
‫كه پیغمبر ‪ ‬به من سفارش كرده خ‡‡دا را ب‡‡ه ح‡‡ال ع‡‡زب مالق‡‡ات نكنم (زن نگرفت‡‡ه‬
‫نمیرم)‪.‬‬
‫ونیز آورده‌اند مردی به نام عكاف بن تمیمی هاللی نزد پیغم‡‡بر ‪ ‬آم‡‡د‪ .‬حض‡‡رت‬
‫پرسید‪‌:‬زن داری؟ گفت‪‌:‬نه‪ ،‬حضرت پرسید‪ :‬كنیز داری؟ گفت‪‌:‬نه‪ ،‬حضرت پرسید‪:‬‬
‫دارا هستی؟ گفت‪ :‬هستم‪ ،‬حضرت فرمود‪ :‬در این صورت تو یا از اخوان الش‡‡یاطینی‬
‫و یا راهب مسیحی‪ .‬سنت ما نك‡اح اس‡ت‪ .‬ب‡دترین ش‡ما عزبه‡ای ش‡ما هس‡تند و پس‡ت‬
‫ترین مردگانتان عزبها هستند؛ آیا با شیاطین دس‡‡ت ب‡‡ازی می‌كنی‡‡د؟ ش‡‡یاطین را علی‡‡ه‬
‫صالحان اسلحه‌ای بّراتر از ترک زن نیست‪.‬‬
‫در روایت دیگ‡‡ر‪ ،‬حض‡‡رت متبتالن از زن و م‡‡رد را لعنت ك‡‡رده‪ ،‬یع‡‡نی زن ی‡‡ا‬
‫مردی كه بگوید‪ :‬همس‡‡ر نمی‌خ‡‡واهم‪ .‬ام‡‡ام احم‡‡د بن حنب‡‡ل گوی‡‡د‪ :‬ع‡‡زوبت در اس‡‡الم‬
‫جایی ندارد‪ ،‬پیغمبر ‪ ‬چهارده زن گرفت و روزی ك‡‡ه در گذش‡‡ت ن‡‡ه زن داش‡‡ت‪ ،‬و‬
‫فرمود‪ُ« :‬حبب إلَّي من الدنيا الطيب والنساء (وقرة عيني في الصالة)»‪ .‬و نیز گفته‌ان‡‡د‪:‬‬
‫گریه‌بچه پیش پدرش برای نان فضیلتش بیشتر است از چه و چ‡ه؛ عاب‡د ع‡زب كج‡ا‬
‫به پای زن دار می‌رسد؟‬
‫شیطان بر بسیاری از صوفیه امر را مشتبه كرده زن نمی‌گیرن‡‡د‪ ،‬پیش‡‡ینیان ایش‡‡ان‬
‫به علت پرداختن به عبادت از ازدواج تن می‌زدند و می‌گفتن‡‡د‪ :‬آدم را از عاب‡‡دت ب‡‡از‬
‫می‌دارد‪ ،‬كه البته اگر نیازمند نكاح بودند ك‡‡ه ب‡‡ا این خ‡‡ودددری ب‡‡ه دین و جس‡‡م خ‡‡ود‬
‫ضرر زدند و اگر نیازمند نبودند‪ ،‬فضیلت ازدواج را از دست دادند‪ .‬در روایت است‬
‫كه در همبستری با حالل ثواب هست همچنانكه در غیر حالل گناه می‌نویسند‪ ،‬و ن‡‡یز‬
‫از پیغمبر ‪ ‬نقل كرده اند‪ :‬دیناری كه برای عائله خ‡‡رج ك‡‡نی از دین‡‡اری ك‡‡ه ص‡‡دقه‬
‫دهی یا بنده‌ای آزاد كنی یا خرج جهاد كنی‪ ،‬باالتر است‪.‬‬
‫در مقاب‡‡ل اینه‡‡ا‪ ،‬ص‡‡وفیه گفته‌ان‡‡د ك‡‡ه نك‡‡اح م‡‡وجب گ‡‡رایش ب‡‡ه دنیوی‡‡ات اس‡‡ت‪،‬‬
‫ابوسلیمان دارانی می‌گوید‪ ‌:‬هر كس حدیث بنویسد‪ ،‬یا در طلب معاش مسافرت كند ی‡‡ا‬
‫ازدواج نماید‪ ،‬به دنیا روی كرده است‪ .‬این خالف شرع است‪ ،‬مگر نه اینكه گفته‌ان‡‡د‪:‬‬
‫مالئكه بال خود را برای اهل علم می‌گسترند؟ و مگر نه عمر ‪ ‬گفته اس‡‡ت ك‡‡ه اگ‡‡ر‬
‫در حال كسب حالل بمیرم بهتر از آن است كه در راه جهاد بمیرم؟ و مگر نه ش‡‡ارع‬
‫مقدس فرموده است‪« ‌:‬تناكحوا تناسلوا»؟ پس معلوم شد این اوضاع و ترتیبات صوفیه‬
‫‪213‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫با شرع نمی‌خواند‪ .‬متأخران صوفیه از آن رو نكاح را ت‡‡رک گفتن‡‡د ك‡‡ه حس‡‡ن اعتق‡‡اد‬
‫عوام در حق ایشان محفوظ بماند زیرا این امر در نظرش‡‡ان اهمیت دارد ك‡‡ه بگوین‡‡د‪:‬‬
‫‌فالنی در عمر خود زن نشناخته (بندش به حالل باز نشده چه رسد به ح‡‡رام)‪ .‬عجیب‬
‫است از غزالی كه می‌گوید‪ :‬مرید را نسزد ك‡‡ه خ‡‡ود را ب‡‡ه ازدواج گرفت‡‡ار كن‡‡د و از‬
‫عب‡‡ادت ب‡‡از دارد و ب‡‡ه زن ُانس گ‡‡یرد‪ ،‬ك‡‡ه ه‡‡ر كس ب‡‡ا غ‡‡یر خ‡‡دا انس گ‡‡رفت ب‡‡ه او‬
‫نپردازد‪ .‬آیا غزالی نمی‌دانسته كه در ازدواج هدف حفظ عفاف است و فرزند آوردن‪،‬‬
‫و این آدمی را از راه سلوک بدر نمی‌برد‪ .‬آیا به نظر غزالی انس طبیعی مرد به انس‬
‫با انس دل وی به خدا مناف‡‡ات دارد؟ مگ‡‡ر ن‡‡ه اینك‡‡ه ق‡‡رآن می‌فرمای‡‡د‪َ﴿ :‬خ َل َق َلُك م ِّم ۡن‬
‫َأنُفِس ُك ۡم َأۡز َٰو ٗج ا ِّلَتۡس ُكُنٓو ْا ِإَلۡي َه ا َو َجَع َل َبۡي َنُك م َّم َو َّد ٗة َو َر ۡح َم ًة﴾ [ال‡‡روم‪« .]21 :‬برایت‡‡ان‬
‫از ]جنس[ خودتان همسرانى آفرید تا به آنها آرام گیرید و بین شما دوستى و مهربانى مقرر‬
‫داشت»‪ .‬آیا پیغمبر ‪ ‬كه با زنانش مزاح می‌كرد و با عایش‡‡ه مس‡‡ابقه می‌گذاش‡‡ت انس‬
‫با خدا نداشت؟‬
‫ترک نكاح بر جوانان صوفی سه اثر دارد‪‌:‬یک عده از اینان با حبس منی مریض‬
‫می‌شوند همچنانكه محمد بن زكریای رازی گفته اس‡‡ت‪ ‌:‬آدمه‡‡ایی می‌شناس‡‡م ك‡‡ه م‡‡نی‬
‫زیاد دارد و چون ب‡‡ه س‡‡بب ن‡‡وعی فلس‡‡فه گ‡‡رایی ب‡‡ر خ‡‡ویش جم‡‡اع را من‡‡ع كرده‌ان‡‡د‬
‫بدن‌هایشان سرد شده حرك‡‡ات برایش‡‡ان مش‡‡كل می‌ش‡‡ود و افس‡‡ردگی بی‌دلی‡‡ل ب‡‡ه آنه‡‡ا‬
‫دست می‌دهد و مالیخولیایی می‌شوند و كم اشتها می‌ش‡‡ود و غ‡‡ذا را خ‡‡وب نمی‌توانن‡‡د‬
‫هضم كنند‪ .‬همو گوید‪ ‌:‬مردی را دیدم كه جماع را ترک كرد در نتیجه اشتهایش را به‬
‫غ‡‡ذا از دس‡‡ت داد و هم‡‡ان مق‡‡دار كم ن‡‡یز ك‡‡ه می‌خ‡‡ورد از روی بی‌میلی ب‡‡ود و ب‡‡اال‬
‫می‌آورد‪ ،‬اما هنگامی كه بر سر عادت نخستین خود در جماع ك‡‡ردن بازگش‡‡ت‪ ،‬هم‡‡ه‬
‫عوارض بیماریش سریعًا برطرف گردید‪.‬‬
‫عده دیگری پس از مدتی بی‌زنی زن می‌گیرند و در كامرانی به افراط می‌روند‪.‬‬
‫گروه سوم منحرف می‌شوند و به بچه بازی می‌گرایند‪.‬‬
‫بعضی صوفیه زن می‌گیرند با این ادعا ك‡‡ه ب‡‡رای ش‡‡هوت نیس‡‡ت‪ ،‬اگ‡‡ر م‡‡راد این‬
‫است كه هیچ نظر شهوی ندارند آشكارا نشدنی است‪ ،‬اما اگر مقصود این است كه از‬
‫ازدواج بیشتر رعایت سنت پیغمبر ‪ ‬منظور بوده حرفی است ش‡‡دنی‪ ،‬و قاب‡‡ل قب‡‡ول‬
‫است‪.‬‬
‫بعضی جاهالن آلت خود را می‌برند با این پندار و دعوی كه از خدا ش‡‡رم دارن‡‡د‪،‬‬
‫و این باالترین حماقت‌هاست و خالف حكمت دانستن خلقت! گذشته از اینك‡‡ه ب‡‡ا قط‡‡ع‬
‫آلت شهوت زایل نمی‌گردد‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در فرزند نخواستن‬
‫از ابوسیلمان دارانی نقل است كه گفت‌‪ :‬هر كس فرزند بخواهد احمق است زیرا هم ب‡‡ه‬
‫دنیایش لطمه می‌زند و هم آخ‡رتش؛ بچ‡ه ن‡ه می‌گ‡ذارد آدم عب‡ادت كن‡د و ن‡ه اینك‡ه ب‡ه‬
‫خورد و خواب وعیش خود برسد‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫از جنی‡د نق‡ل اس‡ت ك‡ه گفت‪ :‬اوالد‪ ،‬عق‡وبت ش‡هوت حالل اس‡ت وای ب‡ه عق‡وبت‬
‫شهود حرام! مؤلف گوید‪ :‬اینها غلط است زیرا بچه داشتن در شرع ممدوح است‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در سياحت و سفر‬
‫ابلیس بسیاری از اینان را فریفته كه ب‡دون مقص‡د معین و ب‡دون مقص‡‡د طلب علم ب‡ه‬
‫سیر و سفر ب‡‡یرون ش‡‡وند؛ تنه‡‡ا و ب‡‡دون زاد و توش‡‡ه؛ و ن‡‡ام آن را توك‡‡ل بگذارن‡‡د و‬
‫كاری كه همه فوت فضیلت و فریضه است طاعت انگارند‪ .‬پیغمبر ‪ ‬س‡‡فر بی‌ه‡‡دف‬
‫را نهی كرده‪ ،‬و نیز فرموده است‪« :‬ال زمام والخزام والرهبانية وال تبت‡‡ل وال س‡‡ياحة‬
‫في اإلسالم»‪( .‬ریاضتكش‡‡ان ب‡‡نی اس‡‡رائیل ب‡‡ه بی‡‡نی خ‡‡ود حلقه‌ای می‌انداختن‡‡د ب‡‡ه ن‡‡ام‬
‫«زمام»؛ ونیز حلقه ی مویین بر یكی از دو پر ‌ه بینی قرار می‌دادند به ن‡‡ام «خ‡‡زام»؛‬
‫گ‡‡اه ن‡‡یز «خ‡‡زام» را ب‡‡ه اس‡‡تخوان ترق‡‡وه می‌انداختن‡‡د؛ «رهب‡‡انیت» معل‡‡وم اس‡‡ت‪ ،‬و‬
‫«تبتل» یعنی تاریک دنیا شدن و زن نگ‡‡رفتن؛ «س‡‡یاحت» یع‡‡نی ت‡‡رک ش‡‡هر و دی‡‡ار‬
‫خود گفتن و سر دركوه و بیابان گذاشتن)‪ .‬پیغمبر ‪ ‬فرموده است‪« :‬سیاحت امت من‬
‫در جه‡‡اد و مس‡‡افرت حج و عم‡‡ره اس‡‡ت»‪ .‬از ام‡‡ام احم‡‡د حنب‡‡ل نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‪‌:‬‬
‫«س‡‡یاحت در اس‡‡الم ج‡‡ایی ن‡‡دارد و پیغم‡‡بران و ص‡‡الحان اه‡‡ل س‡‡یاحت (ب‡‡ه خ‡‡اطر‬
‫سیاحت) نبوده اند»‪.‬‬
‫اما به تنهایی سفر رفتن را پیغمبر ‪ ‬چنین نهی فرموده‪« :‬تک سوار شیطان است‬
‫و دو تک سوار دو شیطان؛ سه سوار با هم می‌شود كاروان»‪.‬‬
‫شب تنها به سفر بیرون رفتن هم نهی شده؛ و نیز گفته اند كه هرگاه كار انسان در‬
‫سفر تمام شد فوراً نزد خانواد ‌ه خویش ب‡ازگردد‪ .‬كس‡ی ك‡ه ع‡ادت خ‡ود را فق‡ط س‡فر‬
‫قرار داده بیهوده خود را می‌آزارد و عمر تلف می‌كند‪.‬‬
‫در تلبيس ابليس بر صوفيان كه بي توشه راهي بيابان مي شوند‬
‫شیطان بر بسیاری از صوفیان امر را چنین مشتبه كرده كه پنداش‡‡ته ان‡‡د توك‡‡ل یع‡‡نی‬
‫ترک زاد (كه گفتیم این ح‡‡رف غل‡‡ط اس‡‡ت)‪ ،‬و داس‡‡تانها در این ب‡‡اره آورده ان‡‡د‪ .‬یكی‬
‫آنكه فتح موصفی گوید‪ :‬به قصد حج ب‡‡یرون ش‡‡دم‪ ،‬در وس‡‡ط بیاب‡‡ان پس‡‡ر ك‡‡وچكی را‬
‫دیدم‪ ،‬با خود گفتم‪ :‬شگفتا كودكی در این بیابان! قدم تند ك‡ردم ت‡ا ب‡دو رس‡یدم و س‡الم‬
‫كردم‪ ،‬سپس گفتم‪ :‬پسر جان‪ ،‬تو صغیری و مكلف نیستی‪ ،‬گفت‌‪ :‬عموج‡‡ان‪ ،‬كم س‡‡ن و‬
‫سالتر از من هم مرده است‪ .‬گفتم‪‌:‬پس گام بلن‡د ب‡ردار ك‡ه ب‡ه م‡نزل برس‡ی‪ ،‬راه دور‬
‫است‪ ،‬گفت‪ ‌:‬از من گام برداشتن است و از خ‡‡دا ب‡‡ه م‡‡نزل رس‡‡انیدن‪ ...‬گفتم‪ :‬توش‡‡ه و‬
‫مرك‡‡وبی ب‡‡ا ت‡‡و نمی‌بینم‪ ،‬گفت‪‌:‬توش‡‡ه من یقین من اس‡‡ت و مرك‡‡وب من رج‡‡ا‪ ،‬گفتم‪‌:‬‬
‫منظور من نان و آب است‪ .‬گفت‪ ‌:‬اگر دوستی ی‡‡ا ب‡‡رادری ت‡‡و را ب‡‡ه خ‡‡انه‌اش دع‡‡وت‬
‫نماید خوب است كه با خود خوراكی همراه بری؟ گفتم‪ :‬اجازه بده قدری نان و آب ب‡‡ه‬
‫‪215‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫ت‡‡و توش‡‡ه ب‡‡دهم‪ .‬گفت‪‌:‬ای بیك‡‡اره و بیه‡‡وده گ‡‡و! خداس‡‡ت ك‡‡ه ب‡‡ه م‡‡ا می‌خوران‡‡د و‬
‫می‌نوشاند‪ .‬فتح گوید‪ :‬خردسالی از او متوكل تر و بزرگسالی از او پارساتر ندیدم‪.‬‬
‫مؤل‪cc‬ف گوی‪cc‬د‪ ‌:‬ب‡‡ا چ‡‡نین حكای‡‡اتی كاره‡‡ا را خ‡‡راب می‌كنن‡‡د و ه‡‡ر ك‡‡ه می‌ش‡‡نود‬
‫می‌پندارد كه حرف درستی اس‡‡ت‪ ،‬آدم بزرگس‡‡ال ب‡‡ا خ‡‡ود می‌گوی‡‡د‪ :‬ح‡‡ال ك‡‡ه ك‡‡ودک‬
‫چنین كاری كرده من چرا نكنم؟ و عجب با كودک نیست عجب از كسی اس‡‡ت ك‡‡ه او‬
‫را دیده و بدو نفهمانیده كه كارش خطاست و حالیش نكرده كه «دع‡‡وت كنن‡‡ده» خ‡‡ود‬
‫فرموده‪« :‬تزوادوا» (توشه بردارید)! اما چه باید گفت كه بزرگان تصوف هم ب‡‡ر این‬
‫بودهاند‪.‬‬
‫سیره ‌‬
‫به ابوعبدهللا بن الجالء گفتند‪ :‬ع‡‡ده‌ای ب‡‡ا ادع‡‡ای اینك‡‡ه متوك‡‡ل هس‡‡تیم بی‌توش‡‡ه ب‡‡ه‬
‫بیابان می‌روند و می‌میرند؛ گفت‪ :‬این كار م‡ردان ح‡ق اس‡ت‪ ،‬و اگ‡ر بیمرن‡د دی‡ه ب‡ر‬
‫قاتل است! از ابوعبدهللا بن خفیف نقل است ك‡‡ه در س‡‡فر س‡‡وم حج تنه‡‡ا در بیاب‡‡ان گم‬
‫شدم و از تشنگی و گرسنگی آن به من رسید ك‡‡ه هش‡‡ت دن‡‡دانم افت‡‡اد و موه‡‡ای س‡‡رم‬
‫بكلی ریخت‪ .‬مؤلف گوید‪ :‬ظ‡‡اهرًا این را ب‡‡رای آن گفت‡‡ه ك‡‡ه بس‡‡تایندش‪ ،‬ام‡‡ا درخ‡‡ور‬
‫نكوهش است‪.‬‬
‫ابوحمزه صوفی گفته است‪ :‬من شرم دارم از اینكه وارد بیابان شوم و ش‡‡كمم س‡‡یر‬
‫باشد‪ ،‬زیرا این خود توشه برگرفتن محسوب می‌شود! مؤلف گوی‡‡د‌‪ :‬پیغم‡‡بر ‪ ‬وق‡‡تی‬
‫می‌خواست به غار برود توشه ب‡‡ر میداش‡‡ت‪ ،‬و موس‡‡ی ‪ ‬وق‡‡تی ب‡‡ه طلب حض‡‡ر راه‬
‫افتاد یک ماهی برای خوردن همراه برد‪ ،‬اصحاب كهف با خود پول همراه داشتند آیا‬
‫اینان از توكل خارج‌اند؟ غزالی خواسته برای این ك‡‡ار ص‡‡وفیه ع‡‡ذری بتراش‡‡د گفت‡‡ه‬
‫است‪ :‬بی‌زاد و توشه داخل بیابان شدن جز به دو شرط روا نباشد یكی آنك‡‡ه بای‡‡د نفس‬
‫خویش را عادت داده باشد كه كمابیش یک هفته گرسنگی بكشد دیگر اینك‡‡ه بتوان‡‡د ب‡‡ا‬
‫گیاه زیست كند در این صورت ظرف یک هفته ممكن اس‡‡ت ب‡‡ه گی‡‡اهی ی‡‡ا آدم‡‡یزادی‬
‫برسد و نمیرد‪ .‬مؤلف گوید‪ :‬چه كالم زننده‌ای است از یک فقیه! می‌شود تصور ك‡‡رد‬
‫كه مسافر بیابانی ما بعد از یک هفت‡ه هم كس‡ی را نبین‡د ی‡ا م‡ریض ش‡ود گی‡اه نتوان‡د‬
‫بخورد‪ .‬یا به كسی بربخورد اما آن كس چیزی به او ندهد كه بخورد او خواهد مرد و‬
‫كسی اهمیت نخواهد داد‪ ،‬این همه مشقت برای چیست؟ كجا به ما فرموده اند كه گی‡‡اه‬
‫بخوریم و از پیشینیان چه كسی این كار را كرده است؟ اینان جزم كرده ان‡د ب‡ر اینك‡ه‬
‫خدا در بیابان روزیشان را می‌رساند‪ ،‬اما ع‡‡ادت آن نیس‡‡ت ك‡‡ه از ص‡‡حرای بره‡‡وت‬
‫روزی بطلبند‪ ،‬چنانكه وقتی بنی اسرائیل از موسی ‪« ‬سبزی و خیار و س‡‡یر ع‡‡دس‬
‫و پیاز» خواستند‪ ،‬خدا به موسی ‪ ‬خطاب كرد ك‡‡ه ﴿ٱۡه ِبُط وْا ِم ۡص ٗر ا﴾ [البق‡‡رة‪.]61 :‬‬
‫یعنی‪« :‬به شهری درآیی‡‡د»‪ ،‬مظاّن آن ج‡‡ور چیزه‡‡ا ش‡‡هر اس‡‡ت ن‡‡ه بیاب‡‡ان قف‡‡ر‪ .‬از ابن‬
‫عباس روایت است كه یمنیها بدون زاد به حج می‌آمدن‡‡د و در مك‡‡ه گ‡‡دایی می‌كردن‡‡د‪،‬‬
‫آیه آمد‪َ﴿ ‌:‬و َتَز َّو ُدوْا َفِإَّن َخ ۡي َر ٱلَّز اِد ٱلَّتۡق َو ٰى ﴾ [البق‡‡رة‪« .]197 :‬و توش‡‡ه ب‡‡ر گیری‡‡د‪ ،‬زی‡‡را‬
‫بهترین توشهها تق‡‡وا میباش‡‡د»‪ .‬از محم‡‡د بن كث‡‡یر ص‡‡نعان درب‡‡ار ‌ه «زاه‡‡دان بی‌كفش و‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫توشه» سؤال شد گفت‪ :‬آنها زاهد نیستند‪ ،‬اوالد شیطانند‪ ،‬زهد یعنی چسبیدن ب‡‡ه س‡‡نت‬
‫پیغمبر ‪ ‬و همانندی جستن به اصحاب او‪.‬‬
‫از امام احمد بن حنبل پرسیدند كه كسی می‌خواه‡‡د بی‌توش‡‡ه ب‡‡ه بیاب‡‡ان بزن‡‡د گفت‪:‬‬
‫‌اوه‪ ،‬اوه‪ ،‬نه‪ ،‬نه (و صدایش را بلند ک‡‡رد س‡‡پس گفت‪ ):‬مگ‡‡ر ب‡‡ا زاد و قافل‡‡ه‪ .‬از هم‡‡و‬
‫پرسیدند كه مسافر خوب است با توشه حركت كند یا با توكل؟ گفت‪ ‌:‬توشه داشته باشد‬
‫و توكل كند‪ .‬در روایت دیگر از همو پرسیدند آیا جایز اس‡‡ت ك‡‡ه كس‡‡ی ب‡‡دون توش‡‡ه‪،‬‬
‫توكل كند و به مكه برود؟ پرسید‪ :‬چه می‌خورد؟ گفتن‡‡د‪ :‬م‡‡ردم ب‡‡ه او اعط‡‡اء می‌كنن‡‡د‪.‬‬
‫پرسید‪ :‬اگر نكردند چه؟ آن وقت خود را نشان می‌دهد كه بدانند گرس‡‡نه اس‡‡ت ی‡‡ا ن‡‡ه؟‬
‫این را نمی‌پسندم و نشنیده‌ام كه اصحاب و تابعان هیچ كدام چنین ك‡‡اری ك‡‡رده باش‡‡ند‪.‬‬
‫و نیز از او پرسیده شد‪ ‌:‬آیا حج رفتن بی‌توشه صحیح است؟ گفت‪ ‌:‬نه‪ ،‬پرسیده شد‪‌:‬آیا‬
‫اینان كه بی‌توشه به حج می‌روند بر خطا هستند؟ گفت‪ :‬آری بر خطا هستند‪.‬‬
‫و نیز كسی نزد ابن حنبل آمد كه می‌خواهم با یک درهم ب‡‡ه حج ب‡‡روم‪ ،‬پاس‡‡خ داد‪:‬‬
‫‌برو به دروازه كرخ‪ ،‬آنجا با این درهم ریسمان بخر و بر سرت بگ‡‡ذار و بف‡‡روش ت‡‡ا‬
‫سیصد درهم جمع كنی‪ ،‬آن قوت به حج برو! آن شخص گفت‪ :‬مگ‡ر كاس‡بیهای م‡ردم‬
‫را نمی‌بینی چگونه است‪ .‬حنبل پاسخ داد‌‪ :‬ت‡‡و ب‡‡دان منگ‡‡ر‪ ،‬ه‡‡ر كس ملتفت این نح‡‡وه‬
‫مسائل می‌شود می‌خواهد معیشت مردم را خراب كند‪.1‬‬
‫در بيان كارهاي خالف شرع كه در سياحت و سفر از صوفيان سر زده است‬
‫از ابوحمزه نقل است‪ ،‬در یک سفر توكل شبی خواب آلود راه می‌پیمودم كه ناگ‡‡اه در‬
‫چاهی افتادم كه بیرون آمده نمی‌توانستم‪ ،‬در ته چ‡اه نشس‡تم ناگ‡اه دو م‡رد ب‡االی چ‡اه‬
‫آمدند‪ ،‬یكیشان گفت‪ :‬همین جور بگذاریم و برویم و این چاه سر راه مس‡‡لمانان بمان‡‡د؟‬
‫دیگری گفت‪‌:‬پس چه كار ك‡‡نیم؟ اب‡‡وحمزه گوی‡‡د‪ :‬خواس‡‡تم صدایش‡‡ان كنم‪ ،‬در دلم ن‡‡دا‬
‫دادند كه بر ما توكل كرده‌ای و از بالی ما به سوای ما شكوه می‌بری! س‡‡اكت مان‡‡دم‪،‬‬
‫آن دو مرد باز آمدند و سر چاه را پوشاندند‪ .‬با خود گفتم‪ :‬از اینك‡‡ه چ‡‡یزی از ب‡‡اال در‬
‫چاه فرو رخته شود آسوده ش‡‡دی ام‡‡ا در اینج‡‡ا زن‡‡دانی مان‡‡دی! روز و ش‡‡بی گذش‡‡ت‪.‬‬
‫فردا صبح گویی كسی مرا صدا كرد و یكی محكم به من چسبید كه ندانس‡‡تم كیس‡‡ت و‬
‫چیست دست دراز كردم به چ‡‡یز خش‡‡نی برخ‡‡ورد‪ ،‬آن را محكم گ‡‡رفتم‪ ،‬آن چ‡‡یز ب‡‡اال‬
‫كشیده شد و مرا ب‡یرون از چ‡اه افكن‡د‪ .‬دی‡دم درن‡ده‌ای اس‡ت! ط‡بیعی اس‡ت ك‡ه خیلی‬
‫ترسیدم‪ ،‬صدای هاتف به گوشم رسید كه ای اباحمزه با بالیی ت‡‡و را از بال رهانی‡‡دیم؛‬
‫و این ترس از آن ترس تو را بس!‪.‬‬
‫روایت دیگری از همین داستان هست به این صورت‪« :‬ابوحمزه خراسانی گوی‡‡د‪:‬‬
‫سالی به حج شدم ان‡‡در راه می‌رفتم ان‡‡در چ‡‡اهی افت‡‡ادم نفس ان‡‡در من پیك‡‡ار ك‡‡رد ك‡‡ه‬
‫فریاد خوان‪ ،‬گفتم‪ :‬نه به خدای كه فریاد نخوانم‪ .‬این خاطر هنوز تمام نكرده ب‡‡ودم ك‡‡ه‬

‫‪ -‬یعنی بهانه جوییها و مته به خشخاش گذاشتنهای شرعی غالبًا از سوی كس‡‡انی اس‡‡ت ك‡‡ه خ‡‡ود‬ ‫‪1‬‬

‫اهل عمل به مسائل نیستند‪ -.‬م‪.‬‬

‫‪217‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫دو مرد آنجا فرا رسیدند یكی گفت‪ :‬بیا تا سر این چاه سخت كنیم تا كس‡‡ی در این چ‡‡اه‬
‫نیفتند‪ .‬نی و چوب آنچه بایست بیاوردند و س‡‡ر چ‡‡اه بپوش‡‡یدند خواس‡‡تم ك‡‡ه بان‡‡گ كنم‬
‫گفتم‪ :‬بانگ بدان كسی كن كه نزدیک‌تر است ب‡‡ه ت‡‡و از ایش‡‡ان‪ .‬خ‡‡اموش ش‡‡دم‪ .‬چ‡‡ون‬
‫ساعتی برآمد‪ ،‬چیزی بیامد و سر چاه باز كرد‪ ،‬پای ب‡‡ه چ‡‡اه ف‡‡رو ك‡‡رد و بان‡‡گ همی‬
‫كرد كه چنان دانستم كه همی گوید‪ :‬دست اندر پ‡‡ای من زن‪ .‬دس‡‡ت ن‡‡زد پ‡‡ای وی زدم‬
‫مرا بركشید؛ و ددی ب‡‡ود و بش‡‡د‪ .‬ه‡‡اتفی آواز داد ك‡‡ه اب‡‡احمزه ن‡‡ه این نیك‡‡وتر ك‡‡ه ب‡‡ه‬
‫هالكی از هالكی برهانیدم؟»‪.1‬‬
‫مؤل‪cc‬ف گوی‪cc‬د‪‌:‬س‡‡كوت این آدم در ت‡‡ه چ‡‡اه خالف ش‡‡رع ب‡‡ود‪ ،‬بای‡‡د داد می‌زد و‬
‫نمی‌گذاشت سر چاه را بپوشانند و بایستی از خود دفاع می‌كرد‪ .‬و اینكه گفته‪« :‬فری‡‡اد‬
‫نمی‌خ‡وانم و كم‡ک نمی‌طلبم»‪ ،‬مث‡ل آن اس‡ت ك‡ه كس‡ی بگوی‡د‪ ‌:‬ن‡ان نمی‌خ‡ورم‪ ،‬آب‬
‫نمی‌خ‡‡ورم‪ .‬اگ‡‡ر فری‡‡اد می‌ك‡‡رد و كم‡‡ک می‌طلبی‡‡د ك‡‡اری خالف توك‡‡ل نك‡‡رده ب‡‡ود‪،‬‬
‫همچنانكه دست به ساق درنده گرفت و از چاه بیرون آمد‪ ،‬در حالی ك‡‡ه فع‡‡ل از ق‡‡ول‬
‫معتبر تر است‪.‬‬
‫از محمد سمین نقل است كه گوید‪ :‬در بیابان می‌رفتم ب‡‡ر راه ش‡‡تری دی‡‡دم م‡‡رده و‬
‫هفت هشت درنده بر سر الشه‌اش با هم می‌چنگیدند و به هم می‌پریدند‪ ،‬ترس‡‡یدم‪ ،‬نفس‬
‫گفت كه بر كناری رو‪ .‬با خود گفتم هم از راه خواهم رفت و نزدیک رفتم تا در كن‡‡ار‬
‫درندگان ایستادم‪ ،‬در درون نگریستم دیدم ترس باقی است گفتم از اینجا تكان نخ‡‡واهم‬
‫خورد و بنشستم‪ .‬باز در خود نگریستم ترس باقی بود‪ ،‬گفتم تا ت‡‡رس هس‡‡ت نمی‌روم‪،‬‬
‫و هما جا خفتم‪ ،‬خواب مرا فرو گرفت و پیش چنگال همان درندگان خوابم برد‪ .‬مدتی‬
‫گذشت تا به خود آمدم درندگان رفته بودند و از الش‡ه چ‡یزی نمان‡ده ب‡ود و ت‡رس من‬
‫هر بر طرف شده بود‪ .‬برخاستم و به راه افتادم‪.‬‬
‫مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪‌:‬ك‡‡ار این م‡‡رد خالف ش‡‡رع ب‡‡وده ك‡‡ه خ‡‡ویش را در مع‡‡رض حمل ‌ه‬
‫درندگان قرار داده كه حفظ جان از هالک و حفظ تن از آزار واجب است‪ .‬از پیغم‡‡بر‬
‫‪ ‬روایت داریم كه «در هر سرزمین كه طاعون باشد‪ ،‬آنج‡‡ا نروی‡‡د» و «از مج‡‡ذوم‬
‫بگریز همچنانك‡ه از ش‡یر می‌گری‡زی»‪ ،‬و خ‡ود حض‡‡رت روزی ب‡ه ی‡ک دی‡وار كج‬
‫رسید به سرعت گذشت‪ .‬این صوفی از نفس خ‡‡ود می‌خواس‡‡ته ك‡‡ه ب‡‡ا دی‡‡دن درن‡‡دگان‬
‫جای كن نشود حال آنكه موسی ‪ ‬وقتی دید عصای دستش كه بر زمین افكند به ام‡‡ر‬
‫خدا اژدها شده‪ ،‬برگشت و گریخت‪ .2‬ترسیدن از مار و درنده در طبیعت آدمیان است‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬نقل از‪‌:‬ترجمه‌ رساله قشیریه‪ ،‬تصحیح بدیع الزمان فروزانفر‪ ،‬ص ‪ -.258-9‬م‪.‬‬
‫‪َ﴿ -‬و َأۡل ِق َع َص اَۚك َفَلَّم ا َر َء اَها َتۡه َتُّز َك َأَّنَها َج ٓا‪ّٞ‬ن َو َّلٰى ُم ۡد ِبٗر ا َو َلۡم ُيَع ِّقۚۡب َٰي ُم وَس ٰى اَل َتَخ ۡف ِإِّني اَل َيَخ اُف‬ ‫‪2‬‬

‫َلَدَّي ٱۡل ُم ۡر َس ُلوَن ‪[ ﴾١٠‬النم‡‡ل‪ .]10 :‬یع‡‡نی‪« :‬و عص‡‡اى خ‡‡ود را بیفكن‪ ،‬پس چ‡‡ون آن را دی‡‡د ك‡‡ه‬
‫مىجنبد‪ ،‬گویى كه آن م‡‡ارى اس‡‡ت‪ .‬روى ب‡‡ه پش‡‡ت ك‡‡رد و ب‡‡از نگش‡‡ت [فرم‡‡ودیم‪ ]:‬اى موس‡‡ى‪،‬‬
‫مترس‪ .‬كه رسالت یافتگان در نزد من نمىترسند»‪َ﴿ .‬و َأۡن َأۡل ِق َع َص اَۚك َفَلَّم ا َر َء اَها َتۡه َتُّز َك َأَّنَها َج ٓا‪ّٞ‬ن‬
‫َو َّلٰى ُم ۡد ِبٗر ا َو َلۡم ُيَع ِّقۚۡب َٰي ُم وَس ٰٓى َأۡق ِب ۡل َو اَل َتَخ ۖۡف ِإَّن َك ِم َن ٱٓأۡلِمِنيَن ‪[ ﴾٣١‬القص‡‡ص‪« .]31 :‬و اینك‡‡ه‬
‫عصای خود را بیفكن‪ .‬چون آن را دید كه مىجنبد كه گویى مارى است‪ ،‬ب‡‡ه پش‡‡ت روى گردان‡‡د و‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫و ط‡بیعت آدمی‡ان یكس‡ان اس‡ت‪ .‬اگ‡ر كس‡ی بگوی‡د‪ :‬من از درن‡ده نمی‌ترس‡م تك‡ذیبش‬
‫می‌كنیم همچنانكه اگر بگوید نظر به روی زیبا را خوش ن‡‡دارم تك‡‡ذیبش می‌ك‡‡نیم‪ .‬این‬
‫صوفی پنداشته كه اگر نفس خویش را به قهر وادارد كه می‡‡ان درن‡‡دگان بخواب‡‡د‪ ،‬این‬
‫توكل اس‡ت‪ ،‬اگ‡ر چ‡نین ب‡ود از ن‡زدیكی ب‡ه آنچ‡ه ب‡رای م‡ا ش‡ّر و بالس‡ت نهی م‡ان‬
‫نمی‌كردن‡‡د‪ .‬می‌ت‡‡وان تص‡‡ور ك‡‡رد ك‡‡ه درن‡‡دگان س‡‡یر ب‡‡وده و متعرض‡‡ش نش‡‡ده ان‡‡د‪.‬‬
‫ابوتراب نخشبی را كه از بزرگان صوفیه است درندگان پاره كردن‡‡د‪ .1‬البت‡‡ه می‌ش‡‡ود‬
‫كه خداوند به لطف خود محمد سمین را میان درندگان حف‡‡ظ ك‡‡رده باش‡‡د‪ .‬بحث دراین‬
‫است كه او كار خطایی كرده و باید برای شنونده عامی (غیر فقی‡‡ه )روش‡‡ن ش‡‡ود ك‡‡ه‬
‫آن خطا بوده است نه اینك‡‡ه نش‡‡انه ی‡‡ک یقین كام‡‡ل و اراد ‌ه بس‡‡یار ق‡‡وی تلقی گ‡‡ردد و‬
‫حال محمد س‡مین را ب‡ر محم‡د رس‡ول هللا ‪ ‬ك‡ه از دی‡وار شكس‡ته ح‡ذر ك‡رد و ب‡ر‬
‫موسی ‪ ‬كه از مار گریخت ترجیح نهند!‪.‬‬
‫داستان دیگری از همین محمد سمین آورده اند‪ ،‬مؤمل مغابی گوید‪ :‬با محمد سمین‬
‫همسفر بودیم‪ ،‬در بیابان میان تكریت و موصل ناگ‡‡اه غ‡‡رش درن‡‡ده‌ای از نزدی‡‡ک ب‡‡ه‬
‫گوشمان رسید من بسیار ترسیدم و ح‡‡الم منقلب ش‡‡د و رنگم پری‡‡د و خواس‡‡تم بگری‡‡زم‬
‫محمدسمین نگهم داشت و گفت‪ ‌:‬جای توكل اینجاست ن‡‡ه مس‡‡جد ج‡‡امع! مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪:‬‬
‫‌درست است كه اثر توكل می‌باید در سختیها ظاهر شود‪ ،‬اما شروط توك‡‡ل این نیس‡‡ت‬
‫كه خود را به چنگال درنده بسپاریم؛ این كار حرام است‪.‬‬
‫از علی رازی پرس‡‡یدند ك‡‡ه چ‡‡را دیگ‡‡ر هم‡‡راه ابوط‡‡الب جرج‡‡انی نیس‡‡تی؟ گفت‪‌:‬‬
‫همسفر بودیم شب در بیشه ددان خفتیم‪ ،‬چون دید من از ترس خ‡وابم نمی‌ب‡رد‪ ،‬ط‡ردم‬
‫كرد و گفت‪ :‬از این پس با من منشین! مؤلف گوید‪‌:‬این صوفی به رفیقش ظلم كرده و‬
‫چیزی فوق طاقت انتظار داش‡‡ته در ح‡‡الی ك‡‡ه حض‡‡رت موس‡‡ی ‪ ‬از م‡‡ار (عص‡‡ای‬
‫خودش كه مار شد) گریخت‪.‬‬
‫دیگر از كارهای جاهالنه و خالف شرع صوفیان داستان حسن برادِر سنان اس‡‡ت‬
‫كه گوید‪ ‌:‬در راه مكه خار در پایم فرو رفت‪ ،‬اعتقاد به توك‡‡ل نگذاش‡‡ت آن را از پ‡‡ای‬
‫برآرم‪ .‬همچنان پای بر زمین می‌مالیدم و می‌رفتم! و ن‡یز توك‡ل دین‡وری ب‡ه مث‡ابه‌ای‬
‫بوده است كه دوازده بار پا برهنه و سر برهنه به حج رفته‪ ،‬و هرگاه خاری در پایش‬
‫میخلیده‪ ،‬سر پ‡‡ایین نمی‌ك‡رده و دس‡‡ت نمی‌ب‡‡رده آن خ‡‡ار را ب‡‡رآرد بلك‡‡ه پ‡‡ا ب‡‡ر زمین‬
‫می‌سوده و همچنان به راه خود می‌رفته است‪ .‬مؤلف گوید‪ :‬جهل را بنگرید‪ ،‬چه كسی‬
‫فرموده كه پابرهنه ب‡ه حج ب‡رو‪ ،‬ی‡ا خ‡ار از پ‡ا ب‡یرون مكش؟ این چ‡ه ج‡ور ط‡اعتی‬
‫است؟ اگر جای خار متورم شود و بمیرد در هالک خویش‡‡تن ش‡‡ركت ك‡‡رده‪ ،‬وانگهی‬
‫باز نگشت‪[ .‬گفتیم‪ ]:‬اى موسى‪ ،‬پیش آى و مترس‪ .‬حّقا كه در امانى»‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪« -‬ابوتراب النخشبی‪ ...‬در بادیه بمرد در نماز‪ ،‬باد سموم او را بسوخت‪ ،‬م‡‡رده ب‡‡ر پ‡‡ای بمان‡‡د‪،‬‬
‫یک سال ب‡ر پ‡ای ب‡وده اس‡ت‪ ...‬وگفتن‡د كی س‡باع او را بگزی‡د و در آن ب‡رفت‪ ،‬در س‡نه خمس‬
‫واربعین ومأتین»‪( .‬طبقات الصوفیة‪ ،‬هروی‪ ،‬چاپ عبدالحی حبی‡‡بی‪ ،‬كاب‡‡ل ‪ 1341‬شمس‡‡ی‪ ،‬ص‬
‫‪ -.)76-77‬م‪.‬‬
‫‪219‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫مگر نه نیمی از خار را با پای بر زمین سودن دفع و رفع كرد؟ پس چ‡‡را بقی‡‡ه را ب‡‡ا‬
‫دست بیرون نكشید؟ این كارهای خالف عقل و دین چه ربطی به توكل دارد؟ مگر نه‬
‫اینكه برای دفع آزار از بدن حتى در حال احرام می‌توان حرمت احرام را شكست (و‬
‫گزنده‌ای را ُك شت) و بعدًا بابت آن قربانی گذراند؟ شرع كج‡‡ا ب‡‡ا خ‡‡ود آزاری مواف‡‡ق‬
‫است؟ از عبید شنیدم كه می‌گفت‪‌:‬عقل آن مرد را از آنج‡‡ا می‌س‡‡نجم ك‡‡ه س‡‡مت آفت‡‡اب‬
‫گیر را رها كند و از آن طرف كه سایه است راه بپیموید‪.‬‬
‫از ابوبكر دقاق نقل است كه گفت‪ :‬نوجوان بودم و در وسط سال به قص‡‡د مك‡‡ه تنه‡‡ا‬
‫از وطن ب‡یرون آم‡دم نیم ُجلی ب‡ه كم‡ر داش‡تم و نیم ُجلی ب‡ر دوش؛ در راه چش‡مم درد‬
‫گرفتم با همان جل آب چشممم را پاک می‌كردم تا آنجا كه چشمم زخم ش‡‡د و خوناب‡‡ه ب‡‡ا‬
‫اش‡‡ک می‌آم‡‡د‪ ،‬ام‡‡ا من از زور اش‡‡تیاق و ق‡‡وت اراده می‡‡ان آب چش‡‡م وخ‡‡ون ف‡‡رقی‬
‫نمی‌گذاش‡‡تم و پیش می‌رفتم و چش‡‡مم در آن س‡‡فر از بین رفت؛ و هرگ‡‡اه آفت‡‡اب تنم را‬
‫می‌سوزانید‪ ،‬دست خود را می‌بوسیدم و بر چشم می‌نهادم از شادمانی آن بال!‪.‬‬
‫در روایت دیگر از ابوبكر دقاق‪ ،1‬آورده اند كه او یک چشم بود‪ ،‬س‡‡بب پرس‡‡یدند‪.‬‬
‫گفت‪ :‬با توكل پای در بادیه نهادم و با خود عهد بستم كه از مال كاروانیان نخ‡‡ورم‪ ،‬و‬
‫یک چشم من از زور گرسنگی آب شد و بر چهره‌ام فرو دوید‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ ‌:‬اگر یک مبتدی حال این مرد را بشنود پن‡‡دارد ك‡‡ه اینه‡‡ا از مجاه‡‡دت‬
‫است‪ ،‬حال آنكه این یک مسافرت مجموعه‌ای ازخالف شرعهاست كه ب‡دان می‌ن‡ازد‪.‬‬
‫تن وتنها در نیم‡‡ه س‡‡ال از وطن ب‡‡یرون آم‡‡دن و خ‡‡ود را عرض‡‡ه‌خط‡‡ر ق‡‡رار دادن‪،‬‬
‫بی‌زاد و راحله سفر كردن‪ُ ،‬ج ل پوشیدن و اشک و خوناب ‌ه چشم با جل ستردن؛ و این‬
‫همه را قربًة الی هللا انگاشتن‪ .‬بالیی كه خود بر سر خود آورده چه شادمانی دارد؟ آن‬
‫بالیی كه خود به خود «از حبیب آید» در خ‡‡ور «مرحب‡‡ا»س‡‡ت‪ .‬آن تحمی‡‡ل گرس‡‡نگی‬
‫برخود و چشم خود را از دست دادن حماقت دیگری است‪ .‬در اینجا می‌باید «س‡‡ؤال»‬
‫می‌كرد‪ .‬چنانكه از سفیان ثوری نقل است كه گفت‪« ‌:‬هر كه گرسنه باشد و سؤال نكند‬
‫تا بمیرد به جهنم می‌رود»‪ .‬وقتی اسباب ظاهری منقط‡‡ع ش‡‡ود‪ ،‬س‡‡ؤال تنه‡‡ا راه ممكن‬
‫است كه تجویزش كرده‌اند‪.‬‬
‫هم از ابوبكر دقاق نقل است كه در خیمه گاهی از آن عربها طلب میهم‡‡انی ك‡‡ردم‬
‫در آنجا به كنیز زیب‡‡ایی نظ‡‡ر افت‡‡اد و در او نگریس‡‡تم؛ و آن چش‡‡م را ك‡‡ه در او نگ‡‡اه‬
‫كرده بود بركندم و افكندم و گفتم‪ :‬چشمی همانند تو هست كه در خدا می‌نگ‡‡رد (یع‡‡نی‬
‫خدا بین باش نه خطا بین)‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬بنگرید كار این نادان را؛ اگر آن نگاه بی‌اختیار ب‡‡وده گن‡‡اهی نداش‡‡ته‬
‫واگر به عمد بوده صغیره‌ای كه با پیشیمانی رفع می‌شود‪ .‬یک گناه كبیره كه بركن‡‡دن‬
‫چشم است بدان افزوده‪ ،2‬و این را مای ‌ه نزدیكی به خدا پنداشته ك‡ه خ‡ود گن‡اه دیگ‡ری‬
‫است چه با گناه تقرب نجویند‪ .‬بسا آن حكایت شنیده كه در بنی‌اسرائیل كس‡‡ی ب‡‡ه زنی‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬ابوبكر زقاق مصری صحیح اس‡‡ت‪ ،‬رک‪ :‬طبق‡‡ات الص‡‡وفیه ه‡‡روی‪ ،‬چ‡‡اپ عب‡‡دالحی حبی‡‡بی‪،‬‬
‫كابل ‪ 1341‬شمسی‪ ،‬ص ‪ -.367‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫نگریست و سپس چشم خ‡‡ویش بركن‡‡د‪ ،‬ه‡‡ر گ‡‡اه این داس‡‡تان راس‡‡ت باش‡‡د ش‡‡اید طب‡‡ق‬
‫شریعت آنان بوده و این عمل در شریعت پیامبر ما تحریم گردیده است‪ .‬این ص‡‡وفیان‬
‫گویی شرع جدیدی ابتك‡ار ك‡رده ش‡ریعت محم‡د ‪ ‬را ت‡رک ك‡رده ان‡د‪ .‬و این نظ‡یر‬
‫داستان زن همسای ‌ه شعوانه‌است كه چشمان زیبایی داشت روزی یكی به دنبالش افت‡‡اد‬
‫و تا در خانه‌اش رفت؛ زن گفت‪ :‬چه می‌خواهی؟ گفت‪ :‬شیفته تو شده‌ام‪ ،‬پرسید‪ :‬شیفته‬
‫‌كجای من شده ای؟ گفت‪ ‌:‬عاشق چشمانت ش‡‡ده‌ام‪ .‬زن ان‡‡درون خان‡‡ه رفت و دو چش‡‡م‬
‫خود را از كاسه درآورد و آورد از پشت در به بیرون پرتاب كرد و گفت‪ ‌:‬بگیرشان‪،‬‬
‫كه الهی مباركت نباشد!‪.‬‬
‫و ب‡‡ر عكس این اس‡‡ت حك‡‡ایت آن زن بی‡‡دار دل ك‡‡ه ذوالن‡‡ون گوی‡‡د‌‪ :‬در س‡‡رزمین‬
‫«بجه» دی‡دم و ص‡دایش ك‡ردم‪ ،‬گفت‪‌:‬م‡رد را چ‡ه ب‡ه زن؟ اگ‡ر ن‡اقص عق‡ل نب‡ودی‬
‫چیزی برایت پرتاب می‌كردم!‬
‫از ابوجعفر حداد نقل است كه سالی با توكل وارد بادیه ش‡‡دم و هف‡‡ده روز گذش‡‡ت‬
‫كه چیزی نخورده بودم‪ .‬از راه رفتن عاجز گردیدم و چند روز دیگ‡‡ر ب‡‡ه هم‡‡ان ح‡‡ال‬
‫ماندم تا به صورت در افتادم وغش كردم و تمام تنم را به طوری شپش گرفته بود كه‬
‫كسی چنان چیزی ندیده و نشینده است‪ .‬در آن حال عده‌ای سوار بر من گذش‡‡ته بودن‡‡د‬
‫یكیشان پیاده شده سرم را تراشیده و پیراهنم را شكافته بود و مرا در گرم‡‡ا گذاش‡‡ته و‬
‫رفته بودند‪ .‬عده‌ای دیگر رسیده مرا به خیمه گاه خود رسانده گوشه‌ای انداخت‡‡ه بودن‡‡د‬
‫و زنی شیر در حلقم ریخته بود‪ ،‬چشم گشوده گفته بودم‪ ،‬كدام منزل به اینج‡‡ا نزدیك‡‡تر‬
‫اس‡‡ت؟ گفتن‡‡د‪ :‬كوهه‡‡ای ش‡‡راة‪ ،‬و م‡‡را ب‡‡ه آنج‡‡ا حم‡‡ل كردن‡‡د (ت‡‡ا ب‡‡ه كاروانه‡‡ای حج‬
‫بپیوندم)‪.1‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬دیوانه زنجیر گسسته كه گوشت خود را با كارد تكه تكه كند ج‡‡ا دارد‬
‫كه بگوید چنین جنونی ندیده‌ام‪ ،‬و این همه برای نزدیک شدن به خدا!‪.‬‬
‫از ابراهیم خواص نقل است كه شیخی از اهل معرفت در بیابان بعد از هف‡‡ده روز‬
‫خود را در راهی افكند (كه كسی یاكاروانی بر او بگ‡‡ذرد) ش‡‡یخ دیگ‡‡ر ك‡‡ه هم‡‡راه او‬
‫بود منعش كرد ام‡‡ا او نپ‡‡ذیرفت‪( .‬دومی می‌خواس‡‡ته بیش از اولی ص‡‡بر خ‡‡ود را ب‡‡ر‬
‫گرسنگی بیازماید)‪.‬‬
‫و نیز آورده‌اند كه ابراهیم هروی با «شبه» وارد بیابان شد‪ ،‬گفت‪ ‌:‬ای شبه‪‌،‬هرچه‬
‫از عالیق داری دور بینداز‪ ،‬شبه‌گوید‪ :‬هر چه داشتم انداختنم ااّل دیناری‪ ،‬ابراهیم بعد‬
‫از چند قدم گفت‪ ‌:‬هرچه داری بدور بینداز و باطن مرا مشغول مدار‪ ،‬دینار را بیرون‬
‫آوردم به او دادم دورش انداخت‪ .‬گفت‪ :‬باز هم چیزی داری‪ ،‬زیرا ب‡‡اطن من مش‡‡غول‬
‫است‪ ،‬یک دسته شمع همراه داشتم بیرون آوردم و گفتم‪ :‬با من جز این هیج نیست‪ .‬آن‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬بألخره ب‡‡رای خوانن‡‡ده معل‡وم نمی‌ش‡ود ك‡‡ه چش‡م اب‡‡وبكر دق‡‡اق ب‡‡ر اث‡‡ر گرس‡نگی آب ش‡ده و‬
‫برچهره فرو ریخته‪ ،‬یا به دست خود كن‡‡ده و دور افكن‡‡ده و ی‡‡ا طب‡‡ق داس‡تان اول از بس ب‡‡ا ُج ل‬
‫اشک و خون از چشم خود پاک كرده آن را از بین برده است‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬شراة كوهی است در دیار بنی كالب‪ ،‬معجم اللبدان‪ ،‬چاپ ووستنفلد‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ -.367‬م‪.‬‬
‫‪221‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫را هم گرفت و دور انداخت‪ .‬گفت‪ ‌:‬حاال برویم‪ ،‬و راه افتادیم‪ .‬شب ‌ه گوی‡‡د‪ :‬در آن س‡‡فر‬
‫هر گاه گرسنه شدم‪ ،‬غذایی در راه افكنده دیدم‪ .‬هر كس با خداوند عمل به ص‡‡دق كن‡‡د‬
‫این ط‡‡ور می‌ش‡‡ود‪ .‬مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪ :‬این هم خط‡‡اب ب‡‡وده‪ ،‬م‡‡ال خ‡‡ود را دور افكن‡‡ده و‬
‫خوراكی را كه معلوم نیست مال چه كسی و از كجاست برداشته است!‪.‬‬
‫از ابوسعید خراز نقل است كه وق‡‡تی بی‌توش‡‡ه وارد بیاب‡‡ان ش‡‡دم و گرس‡‡نه مان‡‡دم‪،‬‬
‫منزل را از دور دیدم خوشحال شدم اما با خود اندیشیدم كه نباید توكل ب‡‡ه غ‡‡یر كنم و‬
‫سوگند خوردم كه به آن منزل نمی‌روم مگر اینكه ببرندم‪ .‬پس حفره‌ای برای خ‡‡ود در‬
‫شن كندم و تا سینه خویش را در ریگ و شن پوشانیدم‪ ،‬نیم‡‡ه ش‡‡ب ص‡‡دای بلن‡‡دی ب‡‡ه‬
‫گوشم رس‡‡ید ك‡‡ه «ای اه‡‡ل م‡‡نزل! یكی از اولی‡‡اء هللا خ‡‡ود را در ری‡‡گ و ش‡‡ن حبس‬
‫ك‡‡رده‪ ،‬ب‡‡ه او برس‡‡ید»‪ ،‬چن‡‡د تن آمدن‡‡د و م‡‡را از ری‡‡گ ب‡‡یرون كش‡‡یده ب‡‡ه منزلش‡‡ان‬
‫رساندند‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬بر گرسنه و تشنه اگر میل نان و آب كند چ‡‡ه مالم‡‡تی هس‡‡ت؟ و اگ‡‡ر‬
‫مسافر شوق به منزل داشته باشد چه عجب! از پیغمبر ‪ ‬روایت است كه هر گ‡‡اه از‬
‫سفر باز می‌آمد و مدینه از دور آشكار می‌شد حركت را سریعتر می‌كرد‪ ،‬و نیز چون‬
‫از مكه اخراجش كردند همیشه آرزوی وطن می‌فرمود و به این شعر تمثل می‌كرد‪:‬‬
‫ب‡‡‡‡واد وح‡‡‡‡ولي إذخ‡‡‡‡ر وجليل‬ ‫أال ليت ش‡‡‡‡‡عري ه‡‡‡‡‡ل أبيتن ليل‡‡‡‡‡ة‬

‫كه «اذخر» و «جلیل» از روییدنیهای خاص اط‡راف مك‡ه اس‡ت‪ ،‬ش‡اعر ب‡ا خ‡ود‬
‫حدیث نفس می‌كند كه «آیا می‌شود شبی را در وادیی به سر آرم كه پیرامونم اذخ‡‡ر و‬
‫جلیل باشد؟»‬
‫داستانی هم از ابوخیر نیشابوری (تیناتی) درباره بریده شدن دستش آورده اند گفت‪:‬‬
‫در سفر رودم تا به اسكندریه رسیدم دوازده س‡‡ال آنج‡‡ا بمان‡‡دم‪« ،‬خ‡‡انكی از نی س‡‡اخته‬
‫ب‡‡ودم و راهگ‡‡ذران چ‡‡ون ش‡‡بانگاه چ‡‡یزی می‌خوردن‡‡دی‪ ،‬س‡‡فره‌های خ‡‡ود را ب‡‡یرون‬
‫می‌افشاندندی نان ریزه‌ای كه می‌ریخت در آن ب‡‡ا س‡‡گان م‡‡زاحمت می‌ك‡‡ردم و نص‡‡یب‬
‫خود می‌گرفتم‪ ،‬در تابستان قوت من این بود و چون زمستان می‌شد در نواحی خانه‌من‬
‫َب َر دی [= پ‡‡اپیروس] بس‡‡یار ب‡‡ود از زمین می‌كن‡‡دم و بیخ آن را ك‡‡ه ت‡‡ازه و س‡‡فید ب‡‡ود‬
‫می‌خوردم و آنچه از آن خشک و سبز بود می‌انداختم‪ ،‬این بود ق‡وت من‪ .‬ناگ‡اه ب‡ه س‡ّر‬
‫من ندا در دادند كه ای ابوالخیر‪ ،‬تو چنان گمان می‌بری كه با خلق در قوت‌ه‡ای ایش‡ان‬
‫شریک نیستی و دعوی توك‡‡ل می‌ك‡‡نی و ح‡‡ال آنك‡‡ه در می‡‡ان معل‡‡وم‪ 1‬نشس‡‡ته‌ای! گفتم‪:‬‬
‫الهی و سیدی و م‡‡والیی‪ ،‬س‡‡وگند ب‡‡ه ع‡‡زت ت‡‡و ك‡‡ه هرگ‡‡ز دس‡‡ت ب‡‡ه آنج‡‡اه از زمین و‬
‫رویانی دراز نكنم و هیچ نخورم جز آنچه تو به من رسانی‪ .‬دوازده روز دیگ‡‡ر گذش‡‡ت‬
‫نماز فرض و سنت و نوافل می‌گ‡زاردم بع‡د از آن از نواف‡ل ع‡اجز ش‡دم‪ ،‬دوازده روز‬
‫دیگر فرض و سنت می‌گزاردم‪ ،‬بع‡‡د از آن س‡‡نت هم ع‡‡اجز ش‡‡دم ودوازده روز دیگ‡‡ر‬
‫فرض می‌گزاردم بعد از آن از قیام ع‡اجز ش‡‡دم‪ ،‬دوازده روز دیگ‡‡ر نشس‡‡ته می‌گ‡‡زارم‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬متن عربی‪« :‬وأنت فی وسط القوم جالس» (و تو در میان مردم نشسته ای)‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫بعد از آن از نشستن نیز عاجز شدم دیدم كه دیگر فرض از من ف‡وت می‌ش‡ود پس پن‡اه‬
‫به خدای تعالی بردم و در سّر خود گفتم‪ :‬الهی و سیدی‪ ،‬بر من خدمتی ف‡‡رض ك‡‡رده‌ای‬
‫از آنم سؤال خواهی كرد و رزق مرا ضمان شده‌ای كه به من برسانی؛ به آن رزقی كه‬
‫ضمان شده‌ای بر من تفضل كن و به آن عهدی كه بسته‌ام مرا مگ‡‡یر‪ .‬ناگه‡‡ان دی‡‡دم ك‡‡ه‬
‫در پیش من دو قرص پیدا شد؛ پس دایم آن دو قرص را از این ش‡‡ب ت‡‡ا آن ش‡‡ب دیگ‡‡ر‬
‫می‌یافتم‪ .‬بعد از آن اشارت چنان شد كه به جانب ثغر (= م‡رز) می‌بای‡د رفت ب‡ه غ‡زا؛‬
‫به جانب ثغر روان ش‡دم ت‡ا ب‡ه «فرم‡ا» رس‡یدم و اتفاق‡ًا روز جمع‡ه ب‡ود و در ص‡حن‬
‫مسجد جامع شخصی قصه زكریا ‪ ‬و درآم‡‡دن وی در درخت و دو نیم‡‡ه ك‡‡ردن وی‬
‫به اره و صبر كردن وی بر آن می‌گفت‪ .‬در نفس خود گفتم‪ :‬الهی و س‡‡یدی و م‡‡والیی‪،‬‬
‫زكریا مردی صبار (بسیار شكیبا) بوده است اگر مرا نیز به بالیی گرفت‡‡ار ك‡‡نی ص‡‡بر‬
‫كنم پس از آن روان شدم تا به انطاكیه رسیدم بعضی از دوستان مرا دیدن‡‡د دانس‡‡تند ك‡‡ه‬
‫عزیمت ثغر دارم برای من شمشیری و سپری و حربه‌ای آوردن‡‡د‪ .‬پس ب‡‡ه ثغ‡‡ر رفتم و‬
‫از خدای تعالی شرم داشتم كه از ترس عدو در پس سور (= قلعه و دیوار) مقام گ‡‡یرم‪،‬‬
‫روز در بیشه كه بیرون سور بود مقام می‌گرفتم و شب به كن‡ار دری‡ا می‌آم‡دم و حرب‡ه‬
‫را به زمین فرو می‌بردم و سپر را به آن باز می‌نه‡ادم و مح‡راب می‌س‡اختم و شمش‡یر‬
‫را حمایل می‌كردم و تا روز نماز می‌گزاردم‪ .‬چون نماز صبح می‌گزاردم به بیشه ب‡‡از‬
‫می‌گشتم‪ .‬روزی از روزها نظر كردم‪ ،‬چشم من بر درختی افتاد ك‡‡ه بعض‡‡ی میوه‌ه‡‡ای‬
‫وی سرخ شده بود و بعضی س‡بز ب‡ود و ش‡بنم ب‡ر آن نشس‡ته ب‡ود و می‌درخش‡ید‪ ،‬م‡را‬
‫خوش آمد عهد بر من فراموش گردانیدند‪ ،‬دس‡ت ب‡ه آن دراز ك‡ردم از می‡وه آن درخت‬
‫چیزی گرفتم بعضی در دهان داشتم و بعض‡‡ی در دس‡‡ت‪ ،‬ك‡‡ه عه‡‡د را فری‡‡اد می‌دادن‡‡د‪.‬‬
‫آنچه در دست داشتم بریختم و آنچ‡ه در ده‡ان داش‡تم بین‡داختم و ب‡ا خ‡ود گفتم ك‡ه وقت‬
‫محنت و ابتالء‌رسید‪ .‬سپر و حربه را دور اندختم و بر ج‡‡ای بنشس‡‡تم و دس‡‡ت در س‡‡ر‬
‫خود زدم‪ .‬هنوز نیک قرار نگرفته بودم كه جمعی سواران و پیادگان گرد من در آمدن‡‡د‬
‫و گفتند‪ :‬برخیز! و مرا می‌بردند تا به ساحل رسانیدند دی‡‡دم ك‡‡ه ام‡‡یر آن ن‡‡واحی س‡‡وار‬
‫ایستاده است و گروه سواران و پیادگان گرد بر گرد وی؛ و جم‡اعتی س‡یاهان ك‡ه روز‬
‫پیشتر قطع طریق كرده بودند پیِش روی وی بازداش‡ته بودن‡د‪ .‬چ‡ون پیش ام‡یر رس‡یدم‬
‫گفت‪‌:‬چ‡‡ه كس‡‡ی؟ گفتم‪ :‬بن‡‡ده‌ای از بن‡‡دگان خ‡‡دا‪ ،‬پس از آن س‡‡یاهان پرس‡‡ید ك‡‡ه وی را‬
‫می‌شناسید؟ گفتند‪‌:‬نی‪ .‬گفت‌‪ :‬وی مهتر شماست (كه) خود را ف‡‡دای وی كنی‡‡د! پس حكم‬
‫كرد كه دستها و پاهای ایشان ببرید‪ .‬ی‡‡ک ی‡‡ک را پیش می‌آوردن‡‡د و از ه‡‡ر ك‡‡دام ی‡‡ک‬
‫دست و یک پای می‌بریندند‪ ،‬چ‡‡ون ن‡‡وبت ب‡‡ه من رس‡‡ید گفتن‡‡د‌‪ :‬پیش آی دس‡‡ت خ‡‡ود را‬
‫دراز كن! دست خود را دراز كردم و ببریدند گفتند‪ :‬پای خود را دراز كن‪ ،‬دراز كردم‬
‫و روی خود به آسمان كردم وگفتم‪« :‬الهی و سیدی دست من گناه كرده بود پای را چ‡‡ه‬
‫گناه است؟ ناگاه سواری كه در میان ایستاده بود خود را بر زمین ان‡‡داخت و گفت‌‪ :‬چ‡‡ه‬
‫می‌كنید؟ می‌خواهید كه آسمان به زمین فرود آید؟ این فالن مرد صالح است‪ ،‬و نام م‡‡را‬
‫گفت‪ .‬آن امیر خود را از اسب بینداخت و دست بریده مرا برداشت و ببوس‡‡ید و در من‬
‫‪223‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫آویخت و می‌گریست كه مرا بحل كن! گفتم‪ :‬من در اول تو را بحل كرده‌ام‪ ،‬دستی ب‡‡ود‬
‫گناهی كرده ببریدندش»‪.1‬‬
‫مؤلف گوید‪‌:‬ببینید شیطان با این مرد كه از اهل خیر هم بوده‪ ،‬چه كرده؟ اگ‡‡ر این‬
‫مرد عالم بود می‌فهمید كه كارهایش حرام است‪ .‬از حاتم اصم نقل است كه عهد ك‡‡رد‬
‫كه غذا نخورد تا دهانش را به زور بگشایند و لقمه بگذارند‪ ،‬و به یارانش گفت‪ :‬ش‡‡ما‬
‫پراكنده شوید‪ ،‬و ن‡‡ه روز گرس‡‡نه مان‡‡د‪ ،‬روز دهم كس آم‡‡د و خ‡‡وراكی آورد و گفت‪:‬‬
‫بخور‪ ،‬حاتم جواب نداد‪ ،‬ب‡‡از گفت‪ :‬بخ‡‡ور‪ ،‬ح‡‡اتم ج‡‡واب ن‡‡داد ب‡‡از گفت‪ :‬بخ‡‡ور ح‡‡اتم‬
‫جواب نداد گفت‪ :‬این شخص دیوانه است! و لقمه‌ای به دست خ‡‡ود برگ‡‡رفت و اش‡‡اره‬
‫نمود كه دهان بگشا! حاتم هیچ نگفت ودهان نیز نگشود‪ .‬آن مرد برخاست و ب‡‡ه زور‬
‫كلید دندانهای حاتم از هم بگشود و لقمه را در دهانش چپانید‪ .‬در اینج‡‡ا ب‡‡ود ك‡‡ه ح‡‡اتم‬
‫لقمه را خورد و به آن مرد گفت‪‌:‬اگر میخواهی از كارت ثواب كام‡ل ب‡بری این‡ان را‬
‫اطعام كن (و اشاره به یارانش كرد)‪.‬‬
‫محمد بن طاهر از یكی از مشایخ صوفیه نقل می‌كند كه ب‡‡ا جمعی از ص‡‡وفیان در‬
‫سفر بود سخن از توكل در میان آمد و اینك‡‡ه بای‡‡د ب‡‡ه رس‡‡یدن روزی یقین داش‡‡ت‪ ،‬آن‬
‫شیخ گفت‪ :‬من بر عهده می‌گیرم كه هیچ نخ‡ورم ت‡ا ج‡ام ف‡‡الوده گ‡رمی بیارن‡د و م‡را‬
‫سوگند دهند كه بخور! گفتند‪ :‬باید هیچ كوششی هم نكنی؛ و راه خود را ادامه دادند ت‡‡ا‬
‫به دهی رسیدند‪ .‬روزی و شبی گذش‡‡ت‪ ،‬هیچ نخ‡‡ورد و آن جم‡‡اعت پراكن‡‡ده ش‡‡دند اال‬
‫یک تن كه راوی داستان است‪ .‬راوی گوید‪ :‬شیخ صوفی خود را در مسجد ده افكند و‬
‫تن از ناتوانی به مرگ سپرد و من باالی سرش بودم نیمه شِب شب چه‡‡ارم ك‡‡ه ش‡‡یخ‬
‫داشت تلف می‌شد در مسجد گشوده ش‡‡د و كن‡‡یز س‡‡یاهی ی‡‡ک طب‡‡ق سرپوش‡‡یده آورد‪،‬‬
‫پرسید‪ :‬شما غریبید؟ گفتم‪ ‌:‬غریبیم‪ .‬سر طبق را گشود درآن یک جام فالوده بود كه از‬
‫داغی ق‡‡ل می‌زد‪ .‬طب‡‡ق را پیش آورد گفت‪‌:‬بخوری‡‡د! ب‡‡ه ش‡‡یخ گفتم‪ :‬بخ‡‡ور‪ ،‬گفت‪:‬‬
‫نمی‌خ‡‡ورم‪ .‬كن‡‡یز س‡‡یاه س‡‡یلی محكمی ب‡‡ه او زد و گفت‪‌:‬ب‡‡ه خ‡‡دا اگ‡‡ر نخ‡‡وری همین‬
‫ط‡‡وری می‌زنمت! ب‡‡ه من گفت‪ :‬بی‡‡ا ب‡‡ا هم بخ‡‡وریم‪ ،‬و ج‡‡ام ف‡‡الوده داغ را ت‡‡ا آخ‡‡ر‬
‫خوردیم‪ ،‬و كنیز راه افتاد كه برود‪ ،‬من پرسیدم‪‌:‬داستان این جام فالوده چیست؟ گفت‪‌:‬‬
‫من كنیز رئیس این ِد هم و او مردی است تندخوی‪ ،‬به ی‡ک س‡اعت پیش از م‡ا ف‡‡الوده‬
‫خواست‪ ،‬پا شدیم درست كنیم‪ .‬عجل‡‡ه داش‡‡ت و هی می‌گفت زود باش‡‡ید زود باش‡‡ید‪ ،‬و‬
‫س‡‡وگند ب‡‡ه طالق زنش خ‡‡ورده اس‡‡ت ك‡‡ه اح‡‡دی از این ف‡‡الوده نخ‡‡ورد مگ‡‡ر م‡‡ردی‬
‫غریب! و ما در مساجد دنبال غریب گردیدیم و كس‡ی را نی‡افتیم ج‡ز ش‡ما را‪ ،‬و اگ‡ر‬
‫این شیخ صوفی فالوده را نمی‌خورد آن قدر می‌زدمش ت‡‡ا بم‡‡یرد‪ ،‬مب‡‡ادا ارب‡‡اب خ‡‡انم‬
‫م‡‡را طالق ده‡‡د! ش‡‡یخ ب‡‡ه من گفت‪ :‬خ‡‡دا را چط‡‡ور می‌بی‡‡نی وق‡‡تی بخواه‡‡د روزی‬
‫برساند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬ترجمه‌ داستان ابوالخیر با نثر شیوای عبدالرحمن جامی از نفحات االنس (چاپ توحیدی پور‪،‬‬
‫ص‪ )212-214 :‬نقل شد‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫مؤلف گوید‪ ‌:‬بسا جاهلی آن را بشنود و كرامت پن‡‡دارد‪ ،‬ح‡‡ال آنك‡‡ه‪ :‬ك‡‡ار این ش‡‡یخ‬
‫صوفی بسیار زشت بوده‪ ،‬كه خدا را امتحان می‌كرده‪ ،‬آنچ‡ه از گرس‡نگی ب‡ر خ‡ویش‬
‫تحمیل كرده ناروا است‪ ،‬و درست است كه خ‡‡دا در ح‡‡ق وی لط‡‡ف ك‡‡رده‪ ،‬ام‡‡ا ش‡‡اید‬
‫ب‡‡رای آنك‡‡ه در براب‡‡ر ك‡‡ار خالفش لط‡‡ف خ‡‡دا را اك‡‡رام نپن‡‡دارد‪ ،‬مخصوص ‡ًا ب‡‡ه آن‬
‫صورت زننده روزی‌اش را داده است! در داستان خانم اص‡‡م هم می‌ت‡‡وان گفت‪ :‬اگ‡‡ر‬
‫واقع ‡ًا می‌خواس‡‡ت ت‡‡رک اس‡‡باب را ب‡‡ه كم‡‡ال برس‡‡اند بای‡‡د از جوی‡‡دن هم خ‡‡ودداری‬
‫می‌نمود! بازی شیطان را با این نادانان ببینید‪ ،‬آخر چه قص‡‡د قرب‡‡تی در این كاره‡‡ای‬
‫خنک و بیمزه هست؟ آیا اینها چیزی جز مالیخولیاست؟‬
‫از جعفر خلدی نقل است كه گفته است‪ ‌:‬پنجاه و شش بار وقوف در عرف‡‡ات ك‡‡ردم‬
‫كه از جمله بیست و یک بار طبق مذهب تصوف بود‪ .‬از راوی پرسیدند‪‌:‬كه منظ‡‡ور‬
‫چیست؟ گفت‪ :‬یعنی به سمت پل «ناشریه» ب‡‡اال رفت‡‡ه و آس‡‡تینها را افش‡‡انده ت‡‡ا بدانن‡‡د‬
‫توشه و آب (و پول) با خود ندارد‪ ،‬آن گاه لبیک گفته و راه افتاده است‪.1‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬این كاری است خالف شرع‪ ،‬زیرا قرآن گفته‪َ﴿ :‬و َت َز َّو ُدوْا﴾ «و توش‡‡ه‬
‫همراه گیرید»‪ .‬و پیغمبر ‪ ‬شخصًا توشه بر میداشت‪ .‬و نمی‌ش‡‡ود گفت ك‡‡ه كس‡‡ی طی‬
‫چند ماه نیاز به چیزی پیدا نمی‌كند‪ ،‬و اگر گدایی كند یا بدون سؤال وضع خود را ب‡‡ر‬
‫آنها عرضه نماید (كه بر او ترحم كنن‡‡د) خالف توك‡‡ل ادع‡ایی اس‡‡ت‪ .‬و اگ‡‡ر بی‌س‡‡بب‬
‫رزقش برسد‪ ،‬و او خویش را مستحق آن اكرام بدان‡‡د‪ ،‬خ‡‡ود امتح‡‡انی اس‡‡ت از ج‡‡انب‬
‫خدا! پس به هر حال زاد و توشه ببرد بهتر است‪.‬‬
‫محمد بن طاهر از صوفیی حكایت می‌كند كه جمعی صوفی از مك‡‡ه برگش‡‡ته ن‡‡زد‬
‫او آمدند‪ ،‬پرسید‪ :‬با چه كسانی همراه بودید؟ گفتند‪ ‌:‬با حاجیان یمن [‌كه خود ب‡‡ه فق‡‡ر و‬
‫كم بضاعتی معروف بوده اند]‌‪ .‬گفت‪‌:‬ای وای كار تصوف به اینجا كشیده و توك‡‡ل از‬
‫میان رفته! شما بر طریقه و مذهب تصوف نرفته ای‡‡د بلك‡‡ه از س‡‡ر س‡‡فره‌یمن ب‡‡ه س‡‡ر‬
‫سفر ‌ه حرم رفته اید‪ .‬به حق دوستان و جوانمردان سوگند كه ما چهار تن رفی‡‡ق ب‡‡ودیم‬
‫با هم برای زیارت قبر پیغمبر ‪ ‬بیرون رفتیم و پیمان كردیم ك‡‡ه ب‡‡ه مخل‡‡وقی توج‡‡ه‬
‫نكنیم و بر معلوم تكیه نورزیم‪ .‬به مدینه رسیدیم و سه روز آنجا بودیم «فت‡وح» دس‡ت‬
‫نداد‪ ،‬از آنجا بیرون شدیم و به «جحفه» رس‡‡یدیم‪ ،‬ب‡‡ه مح‡‡اذات م‡‡ا ع‡‡ده‌ای از اع‡‡راب‬
‫بودند‪ ،‬قدری «سویق» برای ما فرستادند‪ ،‬شروع كردیم به همدیگر نگاه ك‡‡ردن و ب‡‡ه‬
‫یكدیگر گفتن كه اگر ما اینكاره بودیم‪( .‬یعنی اهل قرب و توكل بودیم) همان‡‡ا ت‡‡ا ح‡‡رم‬
‫«فتوح» برای ما نمی‌رسید! آن سویق (= قاووت) را با آب خوردیم و ت‡‡ا مك‡‡ه طع‡‡ام‬
‫همان بود‪.‬‬
‫از ابوعلی رودباری نقل است كه با جمعی از صوفیان در بادیه بودیم از آن جمله‬
‫ابوالحسین عطوفی؛ گاه قافله‌ای بر ما می‌گذشت و راه را تاریک می‌كرد‪ ،‬ابوالحسین‬
‫از تّلی باال می‌كشید و صدای گرگ در می‌آورد‪ ،‬اگر خیمه گاهی در آن نزدیكیها بود‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬ناشریه از بالد یمن است‪ ،‬معجم البلدان‪ ،‬چاپ ووستفنلد‪ ،‬ج‪ ،5‬ص ‪ -.31‬م‪.‬‬
‫‪225‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫و صدای سگهایشان بلند می‌ش‡‡د‪ ،‬ابوالحس‡ین ن‡زد آنه‡ا می‌رفت و ب‡رای م‡ا خ‡وراكی‬
‫می‌آورد!‬
‫مؤلف گوید‪‌:‬اینها را نقل كردیم تا خواننده خردمند از اندازه فهم و خرد اینان آگ‡‡اه‬
‫شود و تبری جوید‪ ،‬آخر كسی كه حتى یک سوزن با خود به بیاب‡‡ان نمی‌ب‡رد ه‡‡ر گ‡‡اه‬
‫جامه‌اش دریده شد چگونه برای نماز می‌تواند ستر عورت نمای‡‡د؟ از این رو بعض‡‡ی‬
‫مشایخ تأكید می‌كرده اند كه قبل از سفر بای‡‡د ل‡‡وازم ف‡‡راهم نمای‡‡د‪ .‬چنانك‡‡ه از اب‡‡راهیم‬
‫خواص كه در تجرید و توكل باریک بین بود‪ ،‬نقل است كه سوزن و نخ و مشگوله و‬
‫مقراض همیشه همراه داشت‪ .‬پرس‡‡یدند‪‌:‬ت‡‡و ك‡‡ه از هم‡‡ه چ‡‡یز امتن‡‡اع می‌نم‡‡ایی اینه‡‡ا‬
‫چیست؟ گفت‪‌:‬اینها منافی توكل نیست‪ ،‬ما ف‡‡رایض ب‡‡ر گ‡‡ردن داریم‪ ،‬و فق‡‡یر را ی‡‡ک‬
‫جامه بیش نباشد‪ ،‬اگر آن جامه پاره شود وعورت را نپوشاند نماز باطل اس‡‡ت و اگ‡‡ر‬
‫مشگوله نداشته باشد با چه وضو می‌سازد؟ پس هر گاه درویشی دی‡‡دی بی‌مش‡‡گوله و‬
‫نخ وسوزن در نماز متهمش بدار (یعنی یا نماز نمی‌خواند یا نمازش درست نیست)‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان هنگامي كه از سفر باز مي گردند‬
‫از آیینه‡‡ای ص‡‡وفیان اس‡‡ت ك‡‡ه چ‡‡ون مس‡‡افر ب‡‡ه رب‡‡اط برس‡‡د و در آن جمعی باش‡‡ند‪،‬‬
‫نخست سالم نمی‌كند‪ ،‬بلكه وضو می‌گیرد و دو ركعت نماز می‌خواند آن گاه ب‡‡ر ش‡‡یخ‬
‫رباط و دیگ‡‡ر حاض‡‡ران س‡‡الم می‌كن‡‡د‪ .‬این خالف اس‡‡ت‪ ،‬زی‡‡را عم‡‡وم فقه‡‡ای اس‡‡الم‬
‫گویند‪ :‬سنت است كه هر كس بر جمعی وارد شود باید س‡‡الم كن‡‡د ح‡‡ال وض‡‡و داش‡‡ته‬
‫باشد یا نه‪ -‬مگر صوفیان این شیوه را از كودكان آموخته باش‡‡ند ك‡‡ه چ‡‡ون گفت‡‡ه ش‡‡ود‬
‫چرا سالم نكردی‪ ،‬می‌گوید‪ :‬حاال صورتم را نشسته‌ام!‪.‬‬
‫دیگر از آداب صوفیه مالیدن پای مسافری است ك‡‡ه عص‡‡ر از راه برس‡‡د و حجت‬
‫آرند كه عمر بر پیغمبر ‪ ‬وارد شد دید غالم حبشی پشت حضرت را مالش می‌دهد‪،‬‬
‫پرسید‪ :‬رسول هللا ‪ ‬تو را چ‡ه ش‡ده اس‡ت؟ حض‡‡رت فرم‡ود‪ « :‬ش‡تر م‡را ب‡ر زمین‬
‫زد»‪ ..‬مؤلف گوید‪ ‌:‬فقه اینان را بنگرید‪ .‬از كجا معلوم كه حضرت از سفر آمده ب‡‡ود؟‬
‫تازه پشت با پا چه مناسبتی دارد؟ وانگهی در حدیث ن‡‡داریم ك‡‡ه غالم حبش‡‡ی در اول‬
‫ش‡‡ب پش‡‡ت حض‡‡رت را م‡‡الش می‡‡داده اس‡‡ت‪ .‬و ن‡‡یز ب‡‡رای از راه رس‡‡یده «عت‡‡یره»‬
‫(=قربانی‪ ،‬طبق رسم جاهلیت) میگذارنند (و به سماع و پ‡‡ایكوبی می‌نش‡‡ینند)‪ 1‬ب‡‡ا این‬
‫استناد كه گویا یک كنیزک قریشی نذر كرده بود كه هر گاه حضرت از س‡‡فری س‡‡الم‬
‫برگردد‪ ،‬آن كنیزک در حجر ‌ه عایشه دف بزند‪ .‬حضرت آمد و فرمود‪ :‬ح‡‡ال ك‡‡ه ن‡‡ذر‬
‫كرده‌ای بزن!‪.‬‬

‫تلبيس ابليس بر صوفيان وقتي كسي از ايشان بميرد‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬آنچنانكه در داستان مثنوی مولوی آمده (صوفیی می‌گشت در گرد افق‪ /‬تا شبی در خانق‡‡اه ش‡‡د‬
‫قنق‪ -.)...‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫ابلیس در این موضوع بر صوفیان دو گونه فریب به كار برده‪ ،‬یكی اینك‡‡ه گوین‡‡د ب‡‡ر‬
‫مرده نباید گریست كه هر كه بر مرده بگرید از طریق اهل معرفت بیرون اس‡‡ت‪ .‬ابن‬
‫عقیل گوید‪ :‬این افسانه و گزافه است و ب‡‡رخالف ع‡‡ادت وط‡‡بیعت و ف‡‡زون ب‡‡ر آنچ‡‡ه‬
‫شریعت خواس‡ته‪ ،‬نبی‡نی ك‡ه ق‡‡رآن درب‡اره یعق‡وب ‪ ‬از ف‡‡راق یوس‡ف ‪ ‬و تص‡‡ور‬
‫مرگ یوسف می‌گوید‪َ﴿ :‬و ٱۡب َيَّض ۡت َع ۡي َناُه ِم َن ٱۡل ُح ۡز ِن َفُه َو َك ِظ ي‪ٞ‬م ﴾ [یوس‡‡ف‪ .]84 :‬یع‡‡نی‪:‬‬
‫«و چشمان او از اندوه س‡‡فید ش‡‡د‪ ،‬ام‡‡ا خش‡‡م خ‡‡ود را ف‡‡رو مىبرد»‪ .‬و پیغمبر ‪ ‬از م‡‡رگ‬
‫پس‡‡رش اب‡‡راهیم گریس‡‡ت و فاطم‡‡ه ل در رحلت پ‡‡در بزرگ‡‡وارش «وا ابت‡‡اه» گفت‪.‬‬
‫روایتی داریم از پیغمبر ‪ ‬كه كسی نزد آن حضرت به كسی كه گفته ب‡‡ود من هرگ‡‡ز‬
‫بچه‌ام را نبوس‡‡یده‌ام‪ ،‬فرم‡‡ود‪« :‬ه‡‡ر كس رحم نكن‡‡د رحم ك‡‡رده نمی‌ش‡‡ود»‪ .‬در واق‡‡ع‬
‫بی‌احساس بودن در شادی و غم عالمت آن است كه شخص به جماد نزدیكتر است ت‡‡ا‬
‫آدم‪ .‬شرع همین قدر از ما خواسته كه در مص‡‡یبت م‡‡رده ص‡‡ورت را چن‡‡گ ن‡‡زنیم و‬
‫پیراهن ندرانیم‪ ،‬اما اشک روان و دل غمگین طبیعی است‪.‬‬
‫شیطان صوفیان را از راه دیگر هم فریفته كه مراسم مرگ میت را «ع‡‡رس» (=‬
‫جشن) می‌نامند و می‌زنند و می‌رقصند و می‌خوانند و می‌گویند‪« ‌:‬ش‡‡ادی می‌ك‡‡نیم ك‡‡ه‬
‫به وصال پروردگارش رسیده» كه از سه راه شیطان امر را در این سخن ب‡‡ر ایش‡‡ان‬
‫مشتبه ساخته است‪ :‬اوال در سنت اسالمی بر عهده‌دیگران است كه غذا حاضر كنن‡‡د‬
‫و به خانه‌صاحب مرده ببرند زیرا او مشغول عزاداری اس‡ت (همچنانك‡ه پیغم‡بر ‪‬‬
‫دستو داد غذا تهیه كردند و به خان ‌ه جعفر بن ابیط‡الب بردن‡د) در ح‡الی ك‡ه ص‡‡وفیان‬
‫هنگ‡ام ع‡زاداری دیگ‡ران را اطع‡ام می‌نماین‡د‪ .‬ثانی‡ًا ش‡ادی می‌كنن‡د و می‌گوین‡د‪ :‬ب‡ه‬
‫وصال رسیده ح‡‡ال آنك‡‡ه پیغم‡‡بر ‪ ‬وق‡‡تی ش‡‡نید ُاّم عالء درب‡‡اره عثم‡‡ان بن مظع‡‡ون‬
‫می‌گوید‪« :‬لقد أكرمک هللا»‪ ،‬فرمود‪ :‬تو چه دانی كه خدا وی را گ‡‡رامی داش‡‡ته! ثالث ‡ًا‬
‫در دع‡‡وت ی‡‡ا «ع‡‡رس» م‡‡رده رقص و ب‡‡ازی می‌كنن‡‡د‪ ،‬بای‡‡د پرس‡‡ید اگ‡‡ر م‡‡رده ت‡‡ان‬
‫آمرزیده شده این چه طرز شكرگزاری است و اگر آمرزیده نشده چ‡‡ه ج‡‡ای ش‡‡ادمانی‬
‫است؟‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در ترك علم آموزي‬
‫بدان كه باالترین تلبیس ابلیس ب‡‡ر آدمی‡‡ان بازداش‡‡تن از علم آم‡‡وزی اس‡‡ت‪ ،‬زی‡‡را علم‬
‫ن‡‡ور اس‡‡ت و چ‡‡ون چراغه‡‡ا خ‡‡اموش ش‡‡د ش‡‡یطان ه‡‡ر ط‡‡ور خواس‡‡ت اش‡‡خاص را‬
‫می‌لغزاند‪.‬‬
‫ابلیس برای این ك‡‡ار از چن‡‡د راه وارد می‌ش‡‡ود یكی اینك‡‡ه تن آس‡‡ایی و بط‡‡الت را‬
‫درنظر همگان می‌آزاید و چنین القاء می‌كن‡‡د ك‡‡ه علم آم‡‡وزی رنج و مش‡‡قت دارد‪ .‬از‬
‫امام شافعی نقل اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‪ ‌:‬اس‡اس تص‡وف ب‡ه تنبلی اس‡ت‪ ،‬ابن ش‡اهین گوی‡د‪‌:‬از‬
‫صوفیه كسانی هستند ك‡ه علم‡ا را می‌نكوهن‡د و پ‡رداختن ب‡ه دانش آم‡وختن را بط‡الت‬
‫می‌نامن‡‡د و چ‡‡ون درازی راه علم را دیدن‡‡د ب‡‡ه كوت‡‡اه ك‡‡ردن جام‡‡ه و جب‡‡ه پوش‡‡یدن و‬
‫مشگوله برداشتن و زاهد نمایی بس كردن‡‡د‪ .‬ش‡‡یطان بعض‡‡ی را هم ب‡‡ه علم ان‡‡دک ق‡‡انع‬
‫‪227‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫ساخته از فضیلت علم كثیر محروم‌ش‡‡ان می‌دارد‪ ،‬نمی‌گ‡‡ذارد ب‡‡ه طلب ح‡‡دیث ب‡‡ا اس‡‡ناد‬
‫عالی بروند و به گوشه‌هایی از حدیث قانعشان می‌سازد با این وسوسه كه در این ل‡‡ذتی‬
‫هست و جنبه دنیوی دارد‪ .‬البته امارت و قضاوت و فتوی نیز لذت و مخاطره را ب‡ا هم‬
‫دارد اما فضیلت عظیمی است مثل گل و خار كه با هم است و شایسته است كه فض‡‡ایل‬
‫را بطلبند و از آفات آن بر حذر باشند‪ .‬حب ریاست فایده‌اش این است كه ع‡‡ده‌ای دنب‡‡ال‬
‫این فضایل بروند همچنانكه شهوت برای بقای نسل اس‡‡ت‪ .‬وانگهی خ‡‡ود علم نیِت ع‡الم‬
‫را به استقامت و راستی می‌آرد‪ ،‬چنانكه از یزید بن هارون نقل است كه گفت‪« :‬علم را‬
‫برای غیر خدا آموختیم اما عْلم خود امتناع دارد كه غیر خ‡‡دا را باش‡‡د»‪ ،‬یع‡‡نی علم ب‡‡ه‬
‫اخالص هدایت می‌كند‪ .‬شیطان به بعضی هم این چنین تلقین می‌كن‡د ك‡ه مقص‡ود ازعلم‬
‫عمل است‪ ،‬غافل از اینكه اشتغال به علم آموزی خود از افضل و اكمل اعم‡‡ال اس‡‡ت و‬
‫عالم گر چه كم عمل كند در جهاد است و عابد نادان بیراهه می‌رود‪ .‬شیطان بعضی را‬
‫چنین وسوسه می‌كند كه آنچه عالمان می‌آموزند علم باطن نیست‪ ،‬ت‡‡ا آنج‡‡ا ك‡‡ه ص‡‡وفیی‬
‫(ظاهرًا بایزید) گفته است‪« :‬حدثنی قلبی عن ربی» و شبلی سروده است‌‪:‬‬
‫بـــرزت علیهم بعلم الخـــرق‬ ‫اذا طــالبـــونی بعلم الــــورق‬

‫بر اساس این پندار علم ش‡‡ریعت را علم ظ‡‡اهر و ه‡‡واجس نفس‡‡انی خ‡‡ویش را علم‬
‫باطن نامیده اند و روایتی از پیغمبر ‪ ‬می‌آورند كه به علی ‪ ‬فرم‡‡ود‪« :‬علم الب‡‡اطن‬
‫سر من سر هللا (ظ‪ :‬أسرار هللا) عزوجل و حكم من أحكام هللا تعالي‪ ،‬يقذقه هللا عزوجل‬
‫في قلوب من يشاء من أوليائ‡‡ه» ك‡‡ه این ح‡‡دیثی اس‡‡ت بی‌اص‡‡ل و و در سلس‡‡له س‡‡ندش‬
‫اشخاص مجهول هستند‪.‬‬
‫آورده اند كه در ناحیه بایزید عالم فقیهی بود كه به س‡‡راغ بایزی‡‡د رفت و گفت‪‌:‬از‬
‫تو عجایبی برای من نقل كرده اند‪ ،‬بایزید پاسخ داد‪ ‌:‬آنچه نقل نكرده اند عجیبتر است‪.‬‬
‫فقیه پرسید‪ :‬این علم تو از كجاست و از كیست؟ بایزید پاسخ داد‪ :‬علم من عطای الهی‬
‫است و از آنجاست كه پیغمبر ‪ ‬فرموده‪« :‬ه‡‡ر ك‡‡ه ب‡‡ه آنچ‡‡ه میدان‡‡د عم‡‡ل كن‡‡د آنچ‡‡ه‬
‫نمی‌داند خداوند ب‡دو می‌آم‡وزد» و ن‡یز از آنج‡ا ك‡ه پیغم‡بر ‪ ‬فرم‡وده علم دو گون‡ه‬
‫است‪ ‌:‬یكی زبانی كه حجت است بر ت‡‡و و دیگ‡‡ر قل‡‡بی ك‡‡ه س‡‡ودمند اس‡‡ت‪ .‬و ب‡‡دان ای‬
‫شیخ كه علم ت‡‡و زب‡‡انی اس‡‡ت و از زبانه‡‡ا آموخت‡‡ه ش‡‡ده و علم من اله‡‡امی اس‡‡ت و از‬
‫سوی خداست‪ .‬فقیه گفت‪ ‌:‬علم من از راویان معتبر به پیغمبر ‪ ‬و از طری‡‡ق جبری‡‡ل‬
‫ب‡ه خ‡دا می‌رس‡د‪ .‬بایزی‡د پاس‡خ داد‪ ‌:‬ای ش‡یخ‪ ،‬پی‡امبر ‪ ‬را علمی ب‡ود ك‡ه جبری‡ل و‬
‫میكائیل از آن خبر نداشت‪ .‬فقیه گفت‪ :‬آری‪ ،‬اما می‌خواهم برایم ثابت شود آن علم ك‡‡ه‬
‫میگویی داری از جانب خداست‪ .‬بایزی‡‡د پاس‡‡خ داد‪ :‬آی‡‡ا می‡‡دانی ك‡‡ه علم انبی‡‡ا از وحی‬
‫است؟ گفت‪ ‌:‬آری‪ ،‬بایزید گفت‪ ‌:‬آیا ندانسته‌ای كه اولیاء و صدیقان نیز از الهام و افاده‬
‫خدایی زبان به سخن حكمت می‌گشایند و امت را فای‡‡دت می‌رس‡‡انند؟ آنچ‡‡ه گفت‡‡ه م‡‡را‬
‫ثابت می‌نماید الهام خداست به مادر موسی كه موس‡ی را در جعبه‌ای بگ‡ذار و ب‡ه آب‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫بین‡‡داز‪ ،1‬و اله‡‡ام خداس‡‡ت ب‡‡ه خض‡‡ر در آن كاره‡‡ا ك‡‡ه ك‡‡رد و گفت‪َ﴿ :‬و َم ا َفَع ۡل ُت ۥُه َع ۡن‬
‫َأۡم ِري﴾ [الکه‡‡ف‪ .]83 :‬یع‡‡نی‪« :‬و من این را از پیش خ‡‡ود انج‡‡ام ن‡‡دادم»‪ .‬و همانچ‡‡ه ی‬
‫پیشگویی از ابوبكر ‪ ‬نقل كرده اند ك‡‡ه پیش‡‡تر ب‡‡ه عایش‡‡ه خ‡‡بر داد‪« :‬دخ‡‡تر خارج‡‡ه‬
‫دختر می‌زاید» و نیز آن داستان عمر كه از مدینه فریاد زد‪« ‌:‬یا ساریة الجب‡‡ل» و در‬
‫رزمگاه عربان و ایرانیان شنیده شد!‪.‬‬
‫ونیز نقل است كه در مجلس بایزید می‌گفتند‪ :‬فالن از فالن حدیث شنیده و نوش‡‡ته‪،‬‬
‫و فالن را دیده بایزید گفت‪ ‌:‬بی‌چاره مرده دالن كه علم خود را از مردگان فرا گرفت‡‡ه‬
‫اند‪ ،‬ما علم خویش را از زنده‌ای كه نمیرد فرا گرفته‌ایم‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬آنچه در حكایت اول از «الهام» گفته خود دلیل كم دانشی اس‡ت زی‡را‬
‫آن نوع «الهام» آدم را از «علم» بی‌نیاز نمی‌سازد‪ .‬ما منكر آن نیستیم كه گاه خداون‡‡د‬
‫چ‡‡یزی را ب‡‡ه انس‡‡انی اله‡‡ام نمای‡‡د چنانك‡‡ه از پیغم‡‡بر ‪ ‬روایت داریم‪«‌:‬إن في األمم‬
‫محدثين وإن يكن في أمتي فعمر»‪ .‬یعنی‪« :‬در امتها كسان باشند كه الهام به خیر می‌ش‡‡وند‬
‫و اگر در این امت كسی باشد عمر است»‪ ،‬اما این «الهام به خ‡‡یر» ُم ْج زی از تكلی‡‡ف و‬
‫قابل عمل نیست‪ .‬و آنچه دربار ‌ه خضر گفته‌اند‪ ،‬قولی هست كه او خود نبی بوده است‬
‫و به وحی الهی عواقب كار را می‌دانسته (و طبق تكلیف خود عمل كرده اس‡‡ت)‪ .‬ام‡‡ا‬
‫«الهام» نتیجه علم و تقوی است كه صاحب این دو فضیلت به خ‡‡یر ارش‡‡اد می‌گ‡‡ردد‪،‬‬
‫اما اینكه «علم» به كناری نهند و بر «الهام» و «آنچه ب‡‡ه خ‡‡اطر خط‡‡ور كن‡‡د» عم‡‡ل‬
‫كنن‡‡د‪ ،‬قاب‡‡ل اعتن‡‡ا نیس‡‡ت‪ .‬زی‡‡را اگ‡‡ر علم نقلی نداش‡‡ته باش‡‡یم از كج‡‡ا دری‡‡ابیم ك‡‡ه این‬
‫«خاطر و الهام» الهی است یا ش‡‡یطانی؟ بای‡‡د دانس‡‡ت ك‡‡ه «اله‡‡ام» ج‡‡ای علم نقلی را‬
‫نمی‌گیرد همچنانكه علوم عقلی جای علوم شرعی را نمی‌گیرد ك‡‡ه علم عقلی غذاس‡‡ت‬
‫و علم شرعی دوا و قابل جابجایی نیستند‪.‬‬
‫اما آنچه گفته كه «علم خود را از مردگان می‌گیرند»‪ ،‬حمل به ص‡‡حتش این اس‡‡ت‬
‫كه بگوییم نفهمیده چه گفته‪ ،‬و گر نه این طعن در شریعت است‪.‬‬
‫ابن شاهین گوید‪ :‬صوفیه علم خود را «بی واسطه» می‌دانند‪ ،‬این ح‡رف مت‡أخران‬
‫است كه به بطالت گراییده اند و گرنه پیشینیان تصوف‪ ،‬از سران علم ق‡‡رآن و تفس‡‡یر‬
‫و فقه وحدیث ب‡‡وده ان‡‡د‪ .‬غ‡زالی گوی‡‡د‪‌:‬گ‡‡رایش ص‡‡وفیان ب‡‡ه «عل‡‡وم الهی» اس‡‡ت ن‡‡ه‬
‫تعلیمی‪ ،‬لذا بر درس آموختن و كتاب جمع كردن عالقه‌ای ندارند بلك‡‡ه میگوین‡‡د‪ :‬بای‡‡د‬
‫راه مجاهدت پیش گرفت و صفات نكوهیده را زدود ورشته‌های عالی‡‡ق را گسس‡‡ت و‬
‫با تمام نیت و قوت رو به خداكرد‪ .‬یعنی باید از زن و بچ‡‡ه ودارایی و دان‡‡ایی بری‡‡د و‬
‫در گوشه‌ای با خود خلوت كرد و تنها فرایض تكلیف به جای آورد‪ ،‬صوفی ح‡‡تى ب‡‡ر‬
‫قرائت قرآن و كتابت حدیث و تأّم ل در نفس نیز همت نگمارد بلك‡‡ه فق‡‡ط بای‡‡د بگوی‡‡د‪:‬‬
‫‌هللا هللا هللا تا آنجا كه زبان از حركت باز ماند و همچنان در دل آن ورد را ادام‡‡ه ده‡‡د‬
‫تا صورت لفظی از قلب نیز محو شود‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬سوره طه‪ ،‬آیه ‪.39‬‬
‫‪229‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫مؤلف گوید‪ :‬بر من گران است كه این كالم از یک فقی‡‡ه ص‡‡ادر ش‡‡ده‪ ،‬این در واق‡‡ع‬
‫در هم پیچی‡‡دن بس‡‡اط ش‡‡ریعت اس‡‡ت ك‡‡ه ب‡‡ه ق‡‡رآن خوان‡‡دن و علم آم‡‡وختن تح‡‡ریص‬
‫می‌نماید‪ ،‬حال آنكه غزالی در این كلمات از علم نهی ك‡‡رده‪ .‬پیش‡‡ینیان تص‡‡وف نخس‡‡ت‬
‫علم دین می‌آموختند‪ ،‬اما طبق آنچه غزالی پیشنهاد كرده شخص بی‌علم ب‡‡ا وسوس‡ه‌ها و‬
‫اوهام خویش تنها می‌ماند وشیطان هرگونه بخواهد با وی بازی میكند‪ ،‬وسوسه‌شیطانی‬
‫را در نظر وی الهام و مناجات رحم‡‡انی می‌نمایان‡‡د‪ .‬البت‡‡ه م‡‡ا منك‡‡ر این نیس‡‡تیم ك‡‡ه دل‬
‫چون پاک شود انوار هدایت بر آن فرو می‌ریزد‪ ،‬اما پاک كردن دل مطابق علم (یع‡‡نی‬
‫فقه) باید باشد نه منافی با آن مثل گرسنگی ش‡‡دید كش‡‡یدن و ش‡‡ب نخوابی‡‡دن و عم‡‡ر در‬
‫تخیالت تباه ساختن كه شرعًا نهی شده است‪ .‬علم باید كیفیت ریاضت را معل‡‡وم دارد و‬
‫درست و نادرست آن را مشخص نماید‪.‬‬
‫اما شیطان جمعی را به بازی گرفته به ریاضت بر خالف علم روی ك‡رده ان‡د و از‬
‫علم دوری گزیده‪ .‬چنانكه ابوعلی البنا از یک صوفی نق‡‡ل می‌كن‡‡د ك‡‡ه می‌گفت‪«‌:‬ق‡‡رآن‬
‫حجاب است‪ ،‬پیغمبر ‪ ‬حجاب است و میان خدا و بنده فاص‡‡له‌ای نیس‡‡ت»‪ .‬ع‡‡ده‌ای ب‡‡ه‬
‫كلمات شیفته و فریفته شده‪ ،‬عب‡‡ادات را كن‡‡ار گذاش‡‡تند‪ ،‬و گوین‡‡د‌ه این س‡‡خنان از ت‡‡رس‬
‫كشتن خود را نهان كرد‪ .‬از ضرار بن عمر نقل اس‡ت ك‡ه گفت‌‪ :‬كس‡انی علم آم‡وزی و‬
‫همنشینی با اهل علم را ترک گفته محراب نشین شده اند و به نماز و روزه پرداخته اند‬
‫تا آنجا كه از ایشان پوست و استخوانی مانده‪ ،‬بدین گونه با س‡نت مخ‡الفت ك‡رده هالک‬
‫ش‡‡دند ب‡‡ه خ‡‡دا قس‡‡م ه‡‡ر كس طب‡‡ق جه‡‡ل عم‡‡ل و عب‡‡ادت كن‡‡د تباهك‡‡اریش بیش از‬
‫اصالحگری اوست‪.‬‬
‫بسیاری از ص‡‡وفیه می‡ان ش‡ریعت و حقیقت ف‡‡رق قای‡ل ش‡ده ان‡د‪ ،‬ام‡ا این جه‡الت‬
‫است‪ ،‬زیرا شریعت چیزی جز حقیقت نیست؛ و اگ‡‡ر مقصودش‡‡ان از حقیقت ش‡‡ناخِت‬
‫«رخصت و عزیمت»‪ 1‬است اینه‡‡ا هم خ‡‡ارج از ش‡‡ریعت نمی‌باش‡‡د‪ .‬بای‡‡د دانس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫بعضی قدمای صوفیه‪ ،‬اع‡‡راض از ظ‡‡واهر ش‡‡رع را منك‡‡ر بودن‡‡د‪ ،‬چنانك‡‡ه س‡‡هل ب‡‡ه‬
‫عبدهللا گفته است‪...« :‬علم همه حجت است [‌علیه تو ‌] اال آن مق‡‡دار ك‡‡ه عم‡‡ل ك‡‡نی‪ ،‬و‬
‫عمل موقوف است بر كتاب و سنت؛ و سنت بر پایه تقوی ق‡‡رار دارد»‪ .‬و هم‡‡و گفت‡‡ه‬
‫است‌‪« :‬سواد را بر بیاض نگه دارید» و «هر كس ترک ظاهر كند به زندق‡‡ه گرایی‡‡ده‬
‫است» و «راهی به سوی خدا بهتر از علم نیس‡‡ت‪ ،‬ی‡‡ک گ‡‡ام انح‡‡راف از طری‡‡ق علم‬
‫باعث چهل صباح س‡‡رگردانی اس‡‡ت»‪ .‬از ابوس‡‡عید خ‡‡راز نق‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‪« :‬ه‡‡ر‬
‫باطنی كه مخالف ظاهر شرع باشد باطل است»‪ ،‬و ابوبكر دق‡‡اق گوی‡‡د‪ ‌:‬ن‡‡دایی غی‡‡بی‬
‫شنیدم كه «هر حقیقتی كه در آن عمل به شریعت نباش‡د كف‡ر اس‡ت»‪ ،‬و خ‡ود غ‡زالی‬
‫در كتاب االحیاء نوشته هر كس گوید‪ :‬حقیقت مخ‡‡الف ش‡‡ریعت اس‡‡ت و ب‡‡اطن خالف‬
‫ظاهر‪ ،‬این شخص به كفر نزدیكتر است تا ایمان»‪ .‬ابن عقیل گوی‡‡د‪ :‬ص‡‡وفیه ش‡‡ریعت‬
‫را اسم نامد و حقیقت را معنی آن‪ ،‬و این حرف خوبی نیست زیرا خداوند ش‡‡ریعت را‬

‫‪ -‬رخصت و عزیمت اصطالح اصولی است‪« ،‬رخصت» تقریبًا معادل مب‡اح و «ع‡زیمت» مع‡ادل‬ ‫‪1‬‬

‫واجب وحرام است‪ ،‬رک‪ :‬فرهنگ معارف اسالمی‪ ،‬دكتر س‡ید جعف‡ر س‡جادی‪ ،‬چ‡اپ اول‪ ،‬ش‡ركت‬
‫مؤلفان مترجمان ایران‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.287‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫برای مصالح خلق و آیین پرس‡‡تش ح‡‡ق وض‡‡ع ك‡‡رده‪ ،‬دیگ‡‡ر چ‡‡ه حقیق‡‡تی ورای این؟‬
‫مگر چیزهایی كه از القائات شیطان در دل افتد‪ .‬هر كس حقیقت را در غ‡‡یر ش‡‡ریعت‬
‫جوید فریبخورده‌ای بیش نیست‪.‬‬
‫تلبيس ابليس بر جماعتي از صوفيان كه كتابهاي خود را در خاك دفن كرده يا به آب شسته‌اند‬
‫ابلیس جمعی از صوفیان را كه به كتابت علم (فقه و حدیث) اشتغال داشتند‪ ،‬فریفت و‬
‫با این شبهه كه مقصود از علم‪ ،‬عمل اس‡‡ت آن‡‡ان را واداش‡‡ت ك‡‡ه نوش‡‡ته‌های خ‡‡ود را‬
‫دفن كنند‪ .‬آورده اند كه احمد بن ابی الحواری كتبش را در دریا انداخت و گفت‪« :‬چه‬
‫نیكو راهنمایی بودی تو‪ ،‬اما سرگرم شدن به راهنما بعد از رسیدن ب‡‡ه مقص‡‡د بیه‡‡وده‬
‫است»‪ .‬وی سی سال حدیث طلب كرده و نوش‡‡ته ب‡‡ود و چ‡‡ون در آن رش‡‡ته ب‡‡ه كم‡‡ال‬
‫رسید كتابهای خود را به آب سپرد و گفت‌‪« :‬ای علم این كار نه خ‡‡وار داش‡‡ت توس‡‡ت‬
‫و نه سبک شمردن تو‪ ،‬بلكه از آن روست ك‡‡ه ت‡‡و را می‌خواس‡‡تم ت‡‡ا ب‡‡ه خ‡‡دا ره ی‡‡ابم‪،‬‬
‫اكنون كه راه یافتم از تو بی‌نیاز شده ام»‪ .‬درباره ابوالحس‡‡ین بن خّالل نوش‡‡ته ان‡‡د ك‡‡ه‬
‫خوش فهم بود و در آموختن حدیث پایدار؛ مدتی به تص‡‡وف گرایی‡‡د و ح‡‡دیث را دور‬
‫افكند و باز بر سر حدیث نوشتن بازگشت‪ .‬و نیز شنیده ایم كه او مق‡‡داری از آنچ‡‡ه را‬
‫در ج‡وانی ش‡نیده و یادداش‡ت ك‡رده ب‡ود ب‡ه دجل‡ه ریخت‪ .‬نخس‡تین مش‡ایخ ح‡دیث او‬
‫ابوالعباس اصم و هم طبقه ایی او بوده اند كه از ایشان ح‡‡دیث بس‡‡یار ش‡‡نیده و نوش‡‡ته‬
‫بود‪ .‬درباره موسی بن هارون نقل است كه بر مش‡‡ایخ ح‡‡دیث ج‡‡زواتی را ك‡‡ه نوش‡‡ته‬
‫بود می‌خواند و هر جزو كه تمام می‌شد به دجل‡‡ه می‌ان‡‡داخت و میگفت‪« :‬ح‡‡ق این را‬
‫ادا كردم»! درباره ابوعبدهللا المقری آورده ان‡د ك‡ه از پ‡درش پنج‡اه ه‡زار دین‡ار نق‡د‬
‫ارث برده بود بجز امالک‪ ،‬از آن همه گذشت كرد و ب‡‡ر فق‡را انف‡اق ك‡‡رد‪ ،‬از او نق‡ل‬
‫است كه گذشتن از آن همه مال ونیز سفر مكه واز پ‡‡ای افت‡‡ادن در راه چن‡‡دان ب‡‡ر من‬
‫سخت نبود كه گذشتن از كتب علم و حدیث كه گرد آورده بودم‪.‬‬
‫از شبلی روایت ك‡رده ان‡د ك‡ه گفت‪ :‬كس شناس‡م ك‡ه در این راه نیام‡د ت‡ا ه‡ر چ‡ه‬
‫داشت انفاق كرد و هفتاد كتابدان (جزوه دان كتاب) ك‡‡ه ب‡‡ه خ‡‡ط خ‡‡ود نوش‡‡ته ب‡‡ود در‬
‫دجله ریخت و نزد فالن و فالن حدیث خوانده و از بر كرده بود‪ .‬راوی گوید‪ :‬مرادش‬
‫خودش بود‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬این كاری شیطانی بوده زیرا علم با كتابت حفظ می‌شود‪ ،‬چنانكه هر گ‡‡اه‬
‫آیه‌ای نازل می‌شد‪ ،‬پیغمبر ‪ ‬كاتب را فرا می‌خواند تا ثبتش كند‪ ،‬و در آن زمان ب‡‡ر تن‡‡ه‬
‫پوست كنده درخت خرما و سنگ و استخوان ش‡انه (ش‡تر و گوس‡فند) می‌نوش‡تند‪ ،‬س‡پس‬
‫ابوبكر ‪ ‬برای حفاظت قرآن آن را در مصحف گرآورد و عثم‡‡ان ‪ ‬و دیگ‡‡ر ص‡‡حابه‬
‫از آن نسخه گرفتند و این همه برای آن بود كه از قرآن چ‡‡یزی گم نش‡‡ود ی‡‡ا تغی‡‡یر نیاب‡‡د‪.‬‬
‫همچنین است سنت؛ كه نخست به فرموده پیغم‡بر ‪ ‬ج‡ز ق‡رآن چ‡یزی نمی‌نوش‡تند‪« :‬ال‬
‫تكتبوا عّني سوي القرآن»‪ ،‬اما بعدها كه حدیث فراوان شد به منظور ُحسن ض‡‡بط اج‡‡ازه‬
‫داده شد كه بنویسند‪ .‬چنانكه آورده اند مردی نزد پیغمبر ‪ ‬از كم حافظگی ش‡‡كایت ك‡‡رد‬
‫‪231‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫حضرت فرمود‪« :‬استعن علي حفظك بيمينك» «بادستت حافظه را یاری كن؛ یعنی بن‡‡ویس»‬
‫و جای دیگر فرمود‪« :‬اكتبوا وال َحَر ج»‪ .‬بدین گون‡ه ص‡حابه الف‡اظ پیغم‡بر ‪ ‬را ض‡بط‬
‫كردند و علم شریعت از همین روایتها ف‡راهم گردی‡د‪ .‬بع‡دها مح‡دثان از این ش‡هر ب‡ه آن‬
‫شهر مسافرت كردند تا احادیث صحیح را بیابند‪ ،‬و با نقادی و جرح و تع‡‡دیل و ته‡‡ذیب‪،‬‬
‫تصنیفها پدید آوردند‪ .‬حال كسی كه این نوشته‌ها پیش آید حكم خدا را نمی‌دان‡‡د چیس‡‡ت‪،‬‬
‫هرگز با شریعت بدین گونه عن‡اد ورزی‡ده نش‡ده‪ .‬مخصوص‡ًا ب‡ا توج‡ه ب‡ه اینك‡ه اس‡ناد‬
‫متصل به پیغمبر ‪ ‬ویژه شریعت ماست (و اینان ب‡‡ا شس‡‡تن و دور افكن‡‡دن ح‡‡دیث‪ ،‬از‬
‫این جنبه هم قدر ناشناسی به خرج می‌دهند)‪ .‬و حدیث پیغمبر ‪ ‬آن قدر زیاد اس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫امام احمد حنبل در پیری از پسرش حدیثی شنید كه نشینده بود‪ ،‬و این احمد حنبل اس‡‡ت‬
‫كه آن قدر استماع كرده و نوشته‪ ،‬چه رسد به كسی كه ننوشته یا هر چه نوشته شس‡‡ته!‬
‫پس به چه اساس باید فتوی داد؟ به اینكه در دل فالن صوفی چ‡‡ه افت‡‡اده اس‡‡ت! ی‡‡ا فالن‬
‫زاهد چه گفته است! به خدا پناه می‌بریم از گمراهی بعد از راه یافتن‪.‬‬
‫و این كتاب‌ها كه به خاک سپردند اگر همه حق بوده‪ ،‬خالف كرده اند؛ و اگر باط‡‡ل‬
‫بوده یا آمیزه‌ای از حق و باطل بوده باری عذری دارند‪ 1‬و آنچ‡‡ه از س‡‡فیان ث‡‡وری نق‡‡ل‬
‫شده كه نوشته‌های خ‡ود را دفن ك‡رد ب‡ر این وج‡ه بای‡د حم‡ل ك‡رد‪ .‬و اگ‡ر آن كس ك‡ه‬
‫كتابها را تلف می‌كند به تصور خودش از این جهت ب‡‡وده ك‡‡ه كت‡‡اب وی را از عب‡‡ادت‬
‫باز می‌دارد‪ ،‬گوییم‪ :‬از سه راه خطا كرده است‌‪ :‬دیگ‡ر اینك‡ه بی‡داردلی دوام نیاب‡د و دل‬
‫را زنگ می‌گیرد و زدودن زنگ دل ج‡‡ز ب‡‡ا نگریس‡‡تن ب‡‡ه كت‡‡اب زدوده نش‡‡ود‪ .‬وتل‡‡ف‬
‫كننده كتاب از كار خود پشیمان می‌گردد‪ .‬چنانكه آورده اند یوسف بن اسباط م‡‡دتی بع‡‡د‬
‫از خاک سپردن كتابهایش باز ب‡ه ح‡دیث گفتن نشس‡ت ام‡ا از حافظ‡ه می‌گفت و اش‡تباه‬
‫رخ می‌داد‪ ،‬و انگهی گیریم صاحب كتابه‡ا از كتابه‡ایش بی‌نی‡از ب‡ود و بی‌نی‡از خواه‡د‬
‫بود‪ ،‬آیا همانها به كار یک مبتدی نمی‌آمد؟ پس اگر وقف می‌كرد به از آن ب‡ود ك‡ه آنه‡ا‬
‫را تلف سازد‪ .‬اتالف كتب به هیچ حال حالل نیست‪.‬‬
‫از امام احمد بن حنبل پرسیدند كه كسی وصیت ك‡‡رده كتابه‡‡ایش را دفن كنن‡‡د چ‡‡ه‬
‫باید ك‡رد؟ گفت‪‌:‬من دفن ك‡ردن علم را نمی‌پس‡ندم و خ‡وش ن‡دارم؛ و هم‡و در م‡ورد‬
‫دیگری گفته است‪ :‬نمی‌دانم دفن كردن كتاب چه معنی دارد؟‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در انكارشان بر اهل علم‬
‫از جعفر خلدی نقل است كه (در پیری) می‌گفت‪ :‬اگر صوفیه گذاش‡ته بودن‡د اآلن ه‡ر‬
‫چه اسناد حدیث هست بر ش‡‡ما عرض‡‡ه می‌ك‡‡ردم؛ من در نوج‡‡وانی ب‡‡ه مجلس عب‡‡اس‬
‫الدوری رفتم و درسش را نوشتم و بیرون آمدم به یک ص‡‡وفی ك‡‡ه مص‡‡احبت داش‡‡تیم‬
‫برخ‡‡وردم‪ .‬گفت‪ :‬این چیس‡‡ت؟ نش‡‡انش دادم‪ ،‬گفت‪ ‌:‬وای ب‡‡ر ت‡‡و‪« ،‬علم الخ‡‡رق» را‬
‫گذاش‡‡ته «علم ال‡‡وراق» می‌طل‡‡بی؟ این ح‡‡رف در دلم نشس‡‡ت و دیگ‡‡ر ب‡‡ه مجلس آن‬
‫محدث نرفتم‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬مؤلف در آنجا خشک مغزی را از آن كسان كه ب‡ه دالی‡‡ل دیگ‡ری دستنوش‡ته‌های خ‡ود را ب‡ه‬
‫خاک می‌سپرده‌اند‪ ،‬در گذرانیده است‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫ابوسعید كن‡‡دی گوی‡د‌‪ :‬در رب‡‡اط ص‡‡وفیه م‡‡نزل داش‡‡تم و پنه‡‡ان از ایش‡‡ان در طلب‬
‫حدیث هم بودم (یعنی حدیث استماع می‌ك‡‡رده و یادداش‡‡ت ب‡‡ر میداش‡‡ته) روزی دوات‬
‫از آستینم افتاد‪ ،‬یكی از صوفیه گفت‪ ‌:‬عورتت را پنهان كن!‬
‫حس‡‡ین بن احم‡‡د ص‡‡فار گوی‡‡د‪ :‬روزی ش‡‡بلی در دس‡‡ت من دواتی دی‡‡د‪ ،‬گفت‪ ‌:‬آن‬
‫سیاهی را از نظر من دور كن كه سیاهی دلم مرا بس است!‪.‬‬
‫از علی بن مهدی نقل است كه در بغداد ب‡‡ه حلق‡‡ه ش‡‡بلی درآم‡‡دم ب‡‡ا من دواتی ب‡‡ود‬
‫شبلی را نظر بر آن افتاد‪ ،‬این شعر را خواند‪:‬‬
‫بـــرزت علیهم بعلم الخـــرق‬ ‫إذا خ‡‡‡‡‡‡‡‡‡اطبونی بعلم ال‡‡‡‡‡‡‡‡‡ورق‬

‫یعنی‪ :‬چون ب‡‡ا من از علم كاغ‡‡ذی س‡‡خن گفتن‡‡د‪ ،‬من هم علم خرقه‌ژن‡‡ده و دل پ‡‡اره‬
‫پاره (طبق ضبط دیگر‪ :‬جگر سوزان) بر ایشان آشكار كردم‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬مخالفت با علم و كتابت آیا جز راه بستن بر ح‡‡ق و دش‡‡منی ب‡‡ا ش‡‡رع‬
‫چیز دیگری هست؟ اما اینان نمی‌دانسته‌اند چه كار می‌كنند‪.‬‬
‫ابن باكویه از عبدالله بن خفیف نقل می‌كند كه گفت‪ :‬علم بیاموزی‡‡د و گ‡‡ول حرفه‡‡ای‬
‫صوفیه را نخورید‪ ،‬من دوات و كاغذ را توی لباسهایم پنهان می‌كردم و نهانی نزد اهل‬
‫علم می‌رفتم و صوفیه چون آن را دریافتند با من خصومت كردند و گفتند‪ :‬تو رس‡‡تگار‬
‫نمی‌شوی! اما بعدًا به من محتاج شدند‪.1‬‬
‫ام‡‡ام احم‡‡د بن حنب‡‡ل ه‡‡ر گ‡‡اه دوات را دس‡‡ت طالب‡‡ان علم می‌دی‡‡د می‌گفت‪ :‬اینه‡‡ا‬
‫چراغ‌ه‡‡ای اس‡‡الم اس‡‡ت؛ و خ‡‡ود در پ‡‡یری هم‡‡واره دوات هم‡‡راه داش‡‡ت و می‌گفت‪:‬‬
‫‌الـمحبرة إلى الـمقبرة!‪.‬‬
‫امام احمد بن حنبل اهل حدیث را همان «اب‡‡دال» می‌دانس‡‡ت‪ ،‬و می‌گفت‪ :‬ه‡‡ر كس‬
‫اهل حدیث را بد بش‡مرد زن‡دیق اس‡ت‪ .‬ام‡ام ش‡افعی گفت‡ه اس‡ت‪‌:‬هرگ‡اه یكی از اه‡ل‬
‫حدیث را می‌بینم گویی یكی از یاران پیغمبر ‪ ‬رادیده‌ام‪.‬‬
‫اما از محمد بن مسروق نقل است كه گفت‪ :‬خواب دیدم قی‡امت اس‡ت و هم‡ه جم‡ع‬
‫اند ناگهاه منادی ندا داد كه الصالة جامعه! همگی برای نماز ص‡‡ف بس‡‡تند‪ ،‬فرش‡‡ته‌ای‬
‫آم‡‡د ك‡‡ه می‡‡ان دو اب‡‡رویش نوش‡‡ته ب‡‡ود «جبری‡‡ل أمین هللا»‪ ،‬از او پرس‡‡یدم‪ ‌:‬حض‡‡رت‬
‫رسول ‪ ‬كجاست؟ گفت‪ :‬دارد برای برادران صوفیش سفره میچیند! گفتم‪ ‌:‬من هم از‬
‫صوفیه بوده ام؛ گفت‪ ‌:‬آری‪ ،‬اما حدیث زیاد مشغولت كرد‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪‌:‬معاذ هللا كه جبریل علم حدیث را انكار نماید‪ .‬در سند این داستان یک‬
‫دروغساز هست‪ ،‬خود ابن مسروق هم خیلی مقبول نبوده است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬وجهش این اس‡‡ت ك‡‡ه ابن خفی‡‡ف از ص‡‡وفیان معت‡‡دل ب‡‡وده و كتابه‡‡ایی در تط‡‡بیق و تق‡‡ریب‬
‫تصوف و سنت نوش‡ته ب‡وده اس‡ت‪ ،‬رک‪ :‬س‡یرت ش‡یخ كب‡یر ابوعبدهللا بن خفی‡ف ش‡یرازی‪ ،‬ب‡ا‬
‫تصحیح ومقدمه ا‪ .‬شمیل طاری به كوشش دكتر توفی‡‡ق س‡‡بحانی‪ ،‬نش‡‡ر باب‡‡ک‪ ،‬ته‡‡ران ‪ 1363‬و‬
‫نیز‪ ،‬رک‪ :‬نشر دانش‪ ،‬س‡ال هفتم‪ ،‬ش‡ماره س‡وم‪ ،‬ف‡روردین واردیبهش‡ت ‪ ،1366‬مقال‡ه اینج‡انب‬
‫تحت عنوان «سیر در سیره‌ابن خفیف» در معرفی همان كتاب‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪233‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫تلبيس ابليس بر صوفيان كه در مسائل علمي ديني اظهار نظر كنند‬

‫صوفیان با آنكه علم را ترک گفته به ریاضت خودسرانه پرداختند ام‡‡ا از س‡‡خن گفتن‬
‫در علم دینی (فقه و تفسیر و حدیث) خودداری ننمودند و طبق «واقعات» خ‡‡ود یع‡‡نی‬
‫هر آنچه در دل افتد‪ ،‬اظهار نظر كردند و غلطهای زننده از ایش‡‡ان س‡‡ر زد و مس‡‡ائل‬
‫را ب‡‡ه هم‡‡ان س‡‡مت خ‡‡اص خ‡‡ود س‡‡وق دادن‡‡د‪ .‬و البت‡‡ه روزگ‡‡ار از م‡‡دافعان دین ك‡‡ه‬
‫اشتباهكاری غلط كاران را افشا سازند و دعاوی مفتریان را رد كنند خالی نیست‪.‬‬
‫اینک نمونه‌هایی از تفسیر قرآن صوفیه‪ ‌:‬آورده اند كه از جنید پرسیدند‪َ﴿ :‬س ُنۡق ِرُئَك‬
‫َفاَل َتنَس ٰٓى ‪[ ﴾٦‬األعلی‪ .1]6 :‬یع‡‡نی چ‡‡ه؟ گفت‪ :‬یع‡‡نی «ال تنس العم‡‡ل ب‡‡ه» ك‡‡ه «فال‬
‫تنس‡‡ی» را فع‡‡ل نهی فهمی‡‡ده ح‡‡ال آنك‡‡ه فع‡‡ل «نفی» اس‡‡ت‪ ،‬و هم از او پرس‡‡یدند‪:‬‬
‫﴿َو َد َر ُسوْا َم ا ِفيِه﴾ [األعراف‪ .2]169 :‬یعنی چه؟ گفت‪«‌:‬تركوا العمل به» كه در اینجا‬
‫«درس» به معنی تالوت و قرائت است نه به معنی مندرس شدن‪ ،‬و جنید غلط فهمید‪.‬‬
‫از شبلی پرس‡‡یدند‪ِ﴿ :‬إَّن ِفي َٰذ ِل َك َل ِذ ۡك َر ٰى ِلَم ن َك اَن َل ۥُه َقۡل ٌب ﴾ [ق‪ .3]37 :‬یع‡‡نی چ‡‡ه؟‬
‫گفت‪«‌:‬لمن كان هللا قلبه»‪ .‬در واقع معنی آیه این است كه «قرآن تذكری اس‡‡ت ب‡‡رای‬
‫هر كس كه دلی داشته باشد» و شبلی چنین معنی ك‡‡رده‪« :‬ق‡‡رآن ت‡‡ذكری اس‡‡ت ب‡‡رای‬
‫هر كس كه دلش خدا باشد!» اگر این تفسیر به رأی نیست‪ ،‬چیست؟‬
‫از ابوالعباس بن عطاء راجع به آیه ﴿َفَنَّج ۡي َٰن َك ِم َن ٱۡل َغ ِّم ﴾ [طه‪ . ]40 :‬پرسیدند گفت‪:‬‬
‫‪4‬‬

‫یعنی‪« :‬ای موسی ت‡‡و را از غص‡‡ه ب‡‡نی اس‡‡رائیل رهانی‡‡دم و ت‡‡و را از اغی‡‡ار بری‡‡ده‪،‬‬
‫مفتون خودمان كردیم» كه موسی ‪ ‬را عاشق خدا قلمداد كردن آن هم با لفظ «فتناک‬
‫بنا عمن سوانا» گس‡‡تاخی اس‡‡ت‪ .‬هم از او درب‡‡اره آی‡‡ه‪َ﴿ :‬ف َر ۡو ‪ٞ‬ح َو َر ۡي َح ا‪ٞ‬ن َو َج َّنُت َنِع يٖم‬
‫‪[ ﴾٨٩‬الواقعة‪ .5]89 :‬پرسیدند گفت‪َ﴿ :‬ر ۡو ‪ٞ‬ح ﴾ یعنی نظر به وجه هللا‪َ﴿ ،‬ر ۡي َح ا‪ٞ‬ن ﴾ یع‡‡نی‬
‫اس‡‡تماع كالم هللا‪ ،‬و ﴿َج َّنُت َنِع يٖم ﴾ یع‡‡نی در آن حج‡‡ابی بین بن‡‡ده و خ‡‡دا نیس‡‡ت‪ .‬و این‬
‫همه خالف قول مفسران است‪.‬‬
‫ابوعبدالرحمن سلمی تفسیری در دو مجلد گرد آورده ك‡ه بیش‡تر ه‡ذیان اس‡ت مثال‬
‫در وجه تسمیه فاتحة الكتاب از قول صوفیه آورده است‪« :‬برای آن فاتح نامیده شد كه‬
‫اول خطاب خداوند است به پیغمبر ‪ »‬حال آنكه به اتف‡‡اق مفس‡‡ران‪« ،‬فاتح‡‡ه» اولین‬
‫سوره نیست كه نازل شده همو در معنی «آمین» گوی‡د‪ :‬یع‡نی «قاص‡دین» ح‡ال آنك‡ه‬
‫«میم» در كلمه «آمین» مخفف است نه مشّد د‪ ،‬و این اشتباه زشتی است‪.‬‬

‫‪ -‬یعنی‪« :‬ما بزودى (قرآن را) بر تو مىخوانیم و هرگز فراموش نخواهى كرد»‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬یعنی‪« :‬و آنان بارها آن را خواندهاند؟»‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -‬یعنی‪« :‬یقینا در آن‪ ،‬پند است كسى را كه دلى دارد»‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ -‬یعنی‪« :‬پس نجات دادیم ترا از اندوه»‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪ -‬یعنی‪[« :‬در] راحت و آسایش و بهشت پرنعمت [خواهد بود»‪.‬‬ ‫‪5‬‬

 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫و در تفس‡‡یر ﴿َو ِإن َي ۡأ ُتوُك ۡم ُأَٰس َر ٰى ُتَٰف ُدوُهۡم ﴾ [البق‡‡‡رة‪ .1]85 :‬از ق‡‡ول ابوعثم‡‡ان‬
‫﴿ُأَٰس َر ٰى ﴾ را به معنی «غرق در گناهان» معنی كرده و از ق‡‡ول واس‡‡طی «غ‡‡رق در‬
‫رؤیت افعال خویش»؛ واز قول جنید آورده است ك‡‡ه قط‡‡ع تعلق‡‡ات‪ ،‬فدی‡‡ه اس‡‡ارت در‬
‫دنیویات است‪ ،‬و بدین گونه معنی آیه را كه در طعن بر بنی اس‡‡رائیل اس‡‡ت از ذّم ب‡‡ه‬
‫مدح نقل كرده است‪.‬‬
‫َّٰو‬
‫محم‡د بن علی گوی‡د‪ُ﴿ :‬يِح ُّب ٱلَّت ِبيَن ﴾ [البق‡‡رة‪ . ]222 :‬یع‡نی خ‡دا آن‡ان را ك‡ه از‬
‫‪2‬‬

‫توب‡‡ه‪ ،‬توب‡‡ه كردن‡‡د دوس‡‡ت می‌دارد! و ﴿َيۡق ِبُض َو َيۡب ُۜص ُط﴾ [البق‡‡رة‪ .3]245 :‬را ك‡‡ه ب‡‡ه‬
‫معنی وسعت بخشیدن و تنگ گرفتن در مال است چنین مع‡‡نی ك‡‡رده‪« :‬یقبض‡‡ك بإی‡‡اه‬
‫ویبسطك إلیاه»‪ .‬و ﴿َو َم ن َد َخ َل ۥُه َك اَن َء اِم ٗن ۗا ﴾ [النساء‪ .4]36 :‬را كه درباره خان ‌ه خداس‡‡ت‬
‫و عبارت سیاق خبر دارد و معنی امر؛ چنین معنی كرده‪ :‬هر كس وارد حرم شود از‬
‫وسوسه شیطان و ه‡‡واجس نفس در ام‡‡ان اس‡‡ت! ح‡‡ال آنك‡‡ه می‌دانیم بس‡‡ا كس‡‡ان وارد‬
‫حرم می‌شوند و غرق در وسوسه اند‪.‬‬
‫اب‡‡وتراب [ ظ‪ :‬نخش‡‡بی]‌ كلم‡‡ه «كب‡‡ائر» را در آی‡‡ه ‪ 31‬س‡‡وره نس‡‡اء‪ ،‬ب‡‡ه مع‡‡نی‬
‫«دعاوی فاسده» گرفت‡‡ه‪ ،‬و س‡‡هل بن عبدهللا ﴿َو ٱۡل َج اِر ِذ ي ٱۡل ُق ۡر َبٰى ﴾ [النس‡‡اء‪ .]31 :‬ب‡‡ه‬
‫معنی «قلب» و ﴿َو ٱۡل َج اِر ٱۡل ُج ُنِب ﴾ به معنی نفس و ﴿َو ٱۡب ِن ٱلَّسِبيِل ﴾ [النس‡‡اء‪ 5]31 :‬را ب‡‡ه‬
‫معنی «جوارح» گرفته‪.‬‬
‫ابوبكر وراق در قضیه یوسف گوید‪ :‬یوسف قصد زن عزیز نكرد و ق‡رآن ص‡ریح‬
‫گفته‪َ﴿ :‬و َهَّم ِبَها َلۡو ٓاَل َأن َّر َء ا ُبۡر َٰه َن َر ِّبِهۦ﴾ [یوس‡‡ف‪ .6]24 :‬هم در این س‡‡وره‪ ،‬محم‡‡د بن‬
‫علی در آیه ‪َ﴿ :31‬م ا َٰه َذ ا َبَش ًرا﴾ [یوسف‪ 7]31 :‬را چنین معنی كرده‪« :‬ما هذا بأهل أن‬
‫يدعَْي إلى الـمباشرة»‪.8‬‬

‫‪ -‬یعنی‪« :‬و اگر اسیر شده به نزد شما مىآیند‪ ،‬براى [آزاد كردن] آنان فدیه مىدهید»‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬یعنی‪« :‬یقینا خدا دوست می‌دارد توبه‌كنندگان را»‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -‬یعنی‪« :‬خدا است كه تنگدستى و گشایش می‌دهد»‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ -‬یعنی‪« :‬و هر كسیكه داخل آن بشود در امان است»‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪َ﴿ -‬و ٱۡل َج اِر ِذ ي ٱۡل ُقۡر َبٰى ﴾ یعنی‪« :‬همسایه خویشاوند»‪.‬‬ ‫‪5‬‬

‫﴿َو ٱۡل َج اِر ٱۡل ُج ُنِب ﴾ یعنی‪« :‬و همسایه بیگانه و همنشین»‪.‬‬
‫﴿َو ٱۡب ِن ٱلَّسِبيِل ﴾ یعنی‪« :‬واماندگان در سفر»‪.‬‬
‫‪ -‬یعنی‪« :‬و او نیز‪ -‬اگر برهان پروردگار را نمىدید‪ -‬قصد وى مىنمود»‪.‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪ -‬یعنی‪«« :‬ین [جوان] بشر نیست»‪.‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪8‬‬
‫‪ -‬این یكی را بد نگفته و معنی ضمین آیه همین است! و زبانحال زن‡‡ان مص‡‡ر ك‡‡ه عفت و پ‡‡اک‬
‫چشمی یوسف را دیدند همین معنی می‌تواند باشد‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪235‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫زنجانی گفته است‪« ‌:‬رع‡د» نعره‌ه‡ای مالئك‡ه اس‡ت و «ب‡رق» زبان‡ه‌آه ایش‡ان و‬
‫باران گریه ایشان‪« .‬حسین» درباره آیه ﴿َفِلَّلِه ٱۡل َم ۡك ُر َج ِم يٗع ا﴾ [الرعد‪ .1]42 :‬گوید‪ :‬چ‡‡ه‬
‫مكر از این روشتنر كه در وهم آدمیان انداخته كه ب‡‡ه ه‡‡ر ح‡‡ال راهی ب‡‡ه خ‡‡دا هس‡‡ت‬
‫حال آنكه نیست‪ ،‬حدوث را چه به قدم!؟ مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪ ‌:‬ه‡‡ر كس در این كلم‡‡ه بیندیش‡‡د‬
‫داند كه كفر است و تمس‡خر؛ و چ‡ه عجب ك‡ه این «حس‡ین» هم‡ان حاّل ج اس‡ت پس‡ر‬
‫منصور!‪.‬‬
‫و كتاب سلمی پر است از این قسم تفسیرها‪ ،‬خواستم نمونه‌های بیش‡‡تر بی‡‡اورم ام‡‡ا‬
‫دیدم تضییع عمر است‪ ،‬و این گونه تفس‡‡یر از جنس تفس‡‡یر باطنی‡‡ان اس‡‡ت و ه‡‡ر كس‬
‫زیادت خواهد در خود كتاب سلمی بنگرد‪.‬‬
‫ابونصر سراج هم در كتاب الّلم‡‡ع‪ ،‬از این ن‡‡وع «مس‡‡تنبطات» ص‡‡وفیه آورده مثال‬
‫ش‡‡بلی در مع‡‡نی ﴿َل ِو ٱَّطَلۡع َت َع َلۡي ِهۡم َل َو َّلۡي َت ِم ۡن ُهۡم ِف َر اٗر ا﴾ [الکه‡‡ف‪ .2]18 :‬ك‡‡ه درب‡‡اره‬
‫اصحاب كهف است‪ ،‬گوی‪« :‬لو اطلعت علی الكل مما سوانا لولیت منهم فرارا إلینا»!‪.‬‬
‫ابوحامد غزالی در تفسیر آی‡‡ه ﴿َو ٱۡج ُنۡب ِني َو َبِنَّي َأن َّنۡع ُب َد ٱَأۡلۡص َناَم ﴾ [اب‡‡راهیم‪.3]35 :‬‬
‫كه ابراهیم از خدا می‌خواهد خود او و فرندانش را از پرستش اصنام محف‡‡وظ ب‡‡دارد‪،‬‬
‫گفته است‪«‌:‬أصنام» یعنی سیم و زر‪ ،‬زیرا مرتبه پیغمبری باالتر از آن است ك‡‡ه بت‬
‫(به معنای مجسمه خدایان) بپرستد‪ .‬اما هیچ مفس‡‡ری این را نگفت‡‡ه‪ ،‬وانگهی مگ‡‡ر ن‡‡ه‬
‫اینك‡ه اع‡راب اوالد (اس‡ماعیل بن) اب‡راهیم ان‡د‪ ،‬و می‌دانیم اك‡ثر اع‡راب بت پرس‡ت‬
‫بودند‪.‬‬
‫صوفیه در نفس قرآن هم به ناروا دخ‡ل كرده‌ان‡د مثال ﴿َو ِلُس َلۡي َٰم َن ٱل‡ِّريَح ﴾ را گفت‡ه‬
‫اند‪« :‬ولی سلیمان الریح» بوده است‪.‬‬
‫صوفیان كه برای یک لقمه پارسایی به خرج داده اند‪ ،‬ببینید چه بی‌پروا در تفس‡‡یر‬
‫دست گشاده اند‪ .‬س‡لمی از اب‡وحمز ‌ه خراس‡انی نق‡ل ك‡رده اس‡ت ك‡ه گفت‪ :‬آی‡ه ﴿ُك ُل وْا‬
‫َو ٱۡش َر ُبوْا َهِنَۢٔ‍ٓي ا ِبَم ٓا َأۡس َلۡف ُتۡم ِفي ٱَأۡلَّياِم ٱۡل َخ اِلَيِة ‪[ ﴾٢٤‬الحاقة‪ .4]24 :‬مكری بزرگ است‪ ،‬كه‬
‫در بهشت عده‌ای را با خوردن و نوشیدن از خدا مشغول دارن‡‡د‪ ،‬چ‡‡ه حس‡‡رتی از این‬
‫باالتر؟‬

‫‪ -‬یعنی‪« :‬همه تدبیرها و نقشهها در اختیار خداست»‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬یعنی‪« :‬اگر نگاهشان مىكردى‪ ،‬از آنان مىگریخ‡تى و س‡ر ت‡ا پ‡اى ت‡و از ت‡رس و وحش‡ت پ‡ر‬ ‫‪2‬‬

‫مىشد!»‪.‬‬
‫‪ -‬یعنی‪« :‬و من و فرزندانم را از پرستش بتها دور نگاه دار!»‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ -‬یعنی‪( « :‬و به آنان گفته مىشود‪ ):‬بخورید و بیاشامید گوارا در برابر اعمالى كه در ایام گذش‡‡ته‬ ‫‪4‬‬

‫انجام دادید!»‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫باید دانست كه مع‡نی «مك‡ر و خدع‡ه» ك‡ه در ح‡ق خ‡دا ب‡ه ك‡ار رود‪ ،‬ج‡زا دادن‬
‫خدعه و مكر است؛ و الزم ‌ه قول ابوحمزه این باشد كه پیغمبران در بهشت نخورند و‬
‫ننوشند‪.‬‬
‫از پیغمبر ‪ ‬روایت است كه ه‡‡ر كس تفس‡‡یر ب‡‡ه رأی نمای‡‡د‪ ،‬جایگ‡‡اه خ‡‡ود را در‬
‫آتش آماده سازد‪ ،‬و نیز روایتی است كه فرم‡‡ود‪ :‬ه‡‡ر كس تفس‡‡یر ب‡‡ه رأی كن‡‡د‪ ،‬و ل‡‡و‬
‫درست بگوید خطا كرده است‪ ،‬حال به حكایت زیر توجه كنید‪:‬‬
‫ابن خفیف از رویم روایت می‌كند كه شبی مهتابی جمعی از مشایخ در ش‡‡ام ب‡‡ا هم‬
‫جمع بودند گفتند‪‌:‬چنین شب خوش ندیده‌ایم‪ ،‬بیایید با مذاكره در مسأله‌ای آن را به سر‬
‫آریم‪ ،‬بیایید در محبت سخن بگوییم كه تكیه گاه صوفیان است‪ .‬و هر یک از پایه خود‬
‫چیزی می‌گفتند‪ ،‬عمرو بن عثمان مكی هم در آن جمع بود برخالف عادتش ب‡‡دو ب‡‡ول‬
‫دست داد‪ ،‬بیرون شد و به حی‡اط رفت و ب‡از آم‡د‪ .‬گفت‪‌:‬ای ق‡وم‪ ،‬خ‡اموش باش‡ید ك‡ه‬
‫جواب مسأله تان اینجاست! نامه‌ای بر پاره پوس‡تی ی‡افتم بنگری‡د چ‡ه نوش‡ته‪« :‬مك‡ار‬
‫مكار وكلكم تدعون حبه»‪ .1‬راوی گوید‪ :‬بعضی همان جا محرم شدند و دیگر همدیگر‬
‫را ندیدند تا موسم حج در مكه‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬اگر داستان راست باشد شیطان آن نوشته را افكنده ه‡‡ر چن‡‡د پندارن‡‡د‬
‫كه از جانب خدا بوده است‪ .‬گفتم‪ :‬كاربرد كلمه «مكر» در مورد خدا یعنی «مجازات‬
‫مكر» اما «مكار» خواندن خدا از جهالت و حماقت هم بدتر است‪ .‬از رویم نقل اس‡‡ت‬
‫كه گفت‪« :‬خداوند چیزهایی را در چیزهایی نهفته مثال مكرش در علمش نهفته و سّر‬
‫خدعه‌اش را در لطفش‪ ،‬و پنهانترین عقوبتهایش را در كرام‡‡اتش»‪ .‬این پریش‡‡انگویی‬
‫و گستاخی است‪.‬‬
‫از بایزید نقل است كه ب‡رای دی‡دن ب‡رادرش می‌رفت ب‡ه جیح‡ون رس‡ید‪ ،‬دو س‡مت‬
‫رودخانه به هم برآمد كه او بگذرد‪ .‬بایزید گفت‌‪« :‬سیدی! این مكر نهان ب‡‡رای چیس‡‡ت‪،‬‬
‫قسم به عزتت كه برای این عبادتت نكردم» و بازگشت و از جیح‡ون عب‡ور ننم‡ود‪ .‬هم‬
‫از بایزید نقل است كه گفت‪« :‬هر كس خدای را شناخت دربان بهشت شد و بهش‡‡ت ب‡‡ر‬
‫او وبال شد»‪ .‬هم از او نقل است كه گفت‌‪ :‬عارف‡‡ان در دی‡دار خ‡دای تع‡الی دو طبقه‌ان‡د‬
‫برخی هر گاه خواهند دیدار كنند‪ ،‬بعضی یک بار ببینند نه بیش‪ .‬پرس‡‡یدند‪ :‬این چگون‡‡ه‬
‫باش‡‡د؟ گفت‪‌:‬چ‡‡ون اول ب‡‡ارش ببینن‡‡د ب‡‡ازاری به‡‡ر ایش‡‡ان بنه‡‡د ك‡‡ه در آن ب‡‡ازار فق‡‡ط‬
‫صورتهای زنان و مردان فروشند‪ ،‬هر یک از عارفان كه در آن بازار رود دیگر ب‡‡رای‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬ونیز رک‪ :‬سیرت شیخ كبیر ابوخفیف شیرازی‪ ،‬پیشگفته‪ ،‬ص ‪ .88-9‬مترجم قدیم كتاب (ابن جنید‬
‫شیرازی) شاید تعمدًا خواسته ص‡ورت قاب‡ل قب‡ولی ب‡ه مطلب بده‡د وعب‡ارت ب‡اال را چ‡نین ترجم‡ه‬
‫كرده‪« :‬مكاران دعوی محبت می‌كنند» حال آنكه «مكاٌر» خبر مبتدای محذوف است‌‪« :‬هو مك‡‡اٌر »‬
‫و همان معنی را می‌دهد كه ابن الجوزی برداشت كرده و گفته‪« :‬إنی ألقشعّر من ذكره‡ا‪ ،‬لك‡نی ُاَنِب ُه‬
‫بذكرها علی قبح ما یتخایله هؤالء الجهلة» (ص ‪ -.)376‬م‪.‬‬
‫‪237‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫دیدار خدا باز نیاید! آن گاه چنین افزود‪«‌:‬در این دنیا به بازاری می‌فریبدت و در آخ‡‡رت‬
‫به بازاری‪ ،‬پس تو هماره بند‌ه بازار باشی»‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪‌:‬اینكه ثواب بهشت را سبب انقطاع از خدا پنداشته جهلی است زنن‡‡ده‪،‬‬
‫و اگر آن بازار كه بهر ثوابشان نهاده اند باعث عقوبت باش‡‡د این ث‡‡واب نباش‡‡د ف‡‡ریب‬
‫باشد‪ .‬و بایزید از كج‡‡ا دانس‡‡ت ك‡‡ه چ‡‡نین چیزه‡‡ا هس‡‡ت؟ این نیس‡‡ت ج‡‡ز «واقع‡‡ات و‬
‫خواطر» نادانان‪ ،‬كه چون «واقعه» از روی علم باشد درست باش‡‡د و چ‡‡ون از روی‬
‫جهل همه دلبخواهی است‪.‬‬
‫هم از بایزید نقل است ك‡‡ه ب‡‡ر گورس‡‡تان جه‡‡ودان گذش‡‡ت‪ ،‬گفت‪ :‬این‡‡ان ك‡‡ه باش‡‡ند‬
‫عذابشان كنی؛ از این مشتی استخوان كه قضا بریشان رفته در گذر!‪.‬‬
‫هم از او نقل است كه به گورستان یهود گذش‡‡ت گفت‪« :‬عذوران‌ان‡‡د» و ب‡‡ر مق‡‡ابر‬
‫مس‡‡لمانان گذش‡‡ت گفت‪« :‬مغ‡‡روران ان‡‡د»‪ .‬یع‡‡نی ش‡‡قاوت ازلی اس‡‡ت و بی‌اختی‡‡ار و‬
‫انتخاب بندگان بوده است در این صورت فرعون و گنهك‡‡اران دیگ‡‡ر هم نبای‡‡د ع‡‡ذاب‬
‫شوند‪.‬‬
‫ابوتراب نخشبی نزد امام احم‡‡د بن حنب‡‡ل آم‡‡د‪ ،‬ام‡‡ام احم‡‡د می‌گفت‌‪ :‬فالن روای ثق‡ه‬
‫است‪ ،‬فالن ضعیف است‪ ...‬ابوتراب گفت‌‪ :‬ی‡ا ش‡یخ‪ ،‬غیبت علم‡ا مكن! احم‡د گفت‪ :‬این‬
‫نصیحت است نه غیبت‪.‬‬
‫عبدالرحمن بن ابی حاتم كتابش‪ ‌:‬الجرح و التع‡‡دیل را ب‡‡رای جمعی می‌خوان‡‡د‪ ،‬ك‡‡ه‬
‫احوال اهل علم از ثقه یا غیر ثقه معلوم ش‡‡ود‪ .‬یوس‡‡ف بن الحس‡‡ین گفت‪ :‬بس كن! ك‡‡ه‬
‫من شرم دارم از این قوم كه صد سال یا دویست سال است به بهش‡‡ت رس‡‡یده‌اند و ت‡‡و‬
‫غیبتشان می‌كنی!‪ ...‬عبدالرحمن گریست و گفت‪ :‬اگر این كلمه را پیش‡‡تر ب‡‡ه من گفت‡‡ه‬
‫بودند این كتاب نمی‌نوشتم‪.1‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬اگر ابن ابی حاتم مثل امام احمد فقیه بود جوابش را چ‡‡نین می‌داد ك‡‡ه‬
‫اگر جرح و تعدیل نباشد از كجا روایت درست و غلط را از هم تشخیص می‌دهیم؟‬
‫اینان نه تنها باب علم را بستند‪ .‬دِر دع‡‡ا را هم بس‡‡تند از ابوالعب‡‡اس بن عط‡‡اء نق‡‡ل‬
‫اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‪‌:‬ه‡‡ر كس بدان‡‡د ك‡‡ه خ‡‡دا ح‡‡الش را می‌دان‡‡د از عرض‡‡ه حاج‡‡ات خ‡‡ود‬
‫خودداری نماید‪.‬‬
‫ج‡‡وانی از ش‡‡بلی پرس‡‡ید ك‡‡ه چ‡‡را همیش‡‡ه «هللا» می‌گ‡‡ویی و «ال ال‡‡ه اال هللا»‬
‫نمی‌گ‡‡ویی؟ ش‡‡بلی گفت‪ :‬می‌ترس‡‡م از اثب‡‡ات بع‡‡د از نفی؛ ج‡‡وان گفت‪ :‬حجت قوی‡‡تر‬
‫خواهم‪ ،‬از آن ترسم كه تا به اقرار نرسیده مرا به عنوان انكار بگیرند! مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪:‬‬
‫فقه دقیق و استنباط ظریف را ببین!‪.‬‬
‫از ابوالحسین نوری نقل است كه چون صدای مؤذن می‌شنید می‌گفت‪ :‬زهر م‡ار! و‬
‫چون بانگ سگ می‌ش‡‡نید می‌گفت‪‌:‬لبی‡‡ک و س‡‡عدیك! س‡‡بب پرس‡‡یدند‪ ،‬گفت‪ :‬آن م‡‡ؤذن‬
‫غافل است و برای اذان مزد می‌گیرد رشكم می‌آید ك‡‡ه ن‡‡ام خ‡‡دا ب‡‡ر زب‡‡ان آرد‪ .‬ام‡‡ا این‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬جالب اینكه صوفیه ایران نیز با اخباریه موافقتر بوده‌اند تا اصولیه‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫سگ بی‌ریا ذكر خدا می‌گوی‡‡د ك‡‡ه ﴿َو ِإن ِّم ن َش ۡي ٍء ِإاَّل ُيَس ِّبُح ِبَح ۡم ِدِهۦ﴾ [اإلس‡‡راء‪.1]44 :‬‬
‫مؤلف گوی‡‡د‪ :‬فق‡ه دقی‡‡ق و اس‡‡تنباط ظری‡‡ف را ب‡‡بین! كس‡‡ی ریش خ‡‡ود را گرفت‡‡ه ب‡‡ود‪،‬‬
‫ابوالحسین نوری گفت‪‌:‬دست از ریش خدا بردار! شكایت به خلیفه بردند خلیف‡‡ه ن‡‡وری‬
‫را احضار كرد و پرسید‌‪ :‬چنین گفته‌ای؟ گفت‌‪ :‬آری‪ ،‬مگر نه همه از آن خداس‡‡ت و این‬
‫مرد و ریشش هم از آن خداست؛ نوری پنداشته كه صفت ملک‪ ،‬ص‡‡فت ذات اس‡‡ت‪ .‬از‬
‫شبلی درباره معرفت پرس‡‡یدند‪ ،‬گفت‪‌:‬ه‡‡ر كس بگوی‡‡د‪ :‬الل‡‡ه‪ ،‬الل‡‡ه را نش‡‡ناخته ك‡‡ه اگ‡‡ر‬
‫می‌شناختند نمی‌گفتند‪ .‬همو از كسی پرسید‪ :‬اسمت چیست؟ گفت‪ :‬آدم‪ ،‬گفت‪ :‬وای ب‡‡ر او‬
‫می‌دانی آدم چه كرد؟ آدم خدا را به یک لقمه فروخت! شبلی گفت‪ :‬پاک است خدایی كه‬
‫مرا با دیوانگی از هرچه بگویم معذور داشته است!‪.‬‬
‫یكی از همنشینان شبلی گفت‪ :‬عزم توبه دارم‪ ،‬ش‡‡بلی گفت‪ :‬هرچ‡‡ه داری بف‡‡روش و‬
‫قرض‌هایت را بپرداز و زنت را طالق بده‪ ،‬آن شخص این كارها را كرد‪ ،‬گفت‪ :‬اكنون‬
‫اوالد خود را یتیم كن یعنی از وابستگی ب‡ه ت‡و م‡أیوس ش‡وند‪ ،‬آن ش‡خص گفت‪‌:‬ك‡ردم‬
‫(گفت‪ :‬اكنون برو گدایی كن‪ ،‬رفت و پرسه كرد) و قدری نان پاره كه جم‡‡ع ك‡‡رده ب‡‡ود‬
‫نزد شبلی آورد‪ ،‬شبلی گفت‌‪ :‬برو بریز جلو فقرا و با هم بخورید‪.‬‬
‫از ابوالحسن خرقانی نقل است كه گفت‌‪ :‬ال اله اال الله از میان دل‪ ،‬محم‡د رس‡ول الل‡ه‬
‫از بن دندان!‪.‬‬
‫شبلی در حمام پس‡ری دی‡د لخت‪ ،‬گفت‪ :‬چ‡را ع‡ورت ب‡ه لن‡گ نمی‌پوش‡انی؟ پس‡ر‬
‫گفت‪ :‬خاموش‌ای بیهوده گو كه اگر اهل حقی جز به حق نمی‌نگری و باطل نمی‌بی‡‡نی‬
‫و اگر اهل باطلی جز باطل نمی‌نگری و حق نمی‌بینی كه ح‡‡ق مش‡‡غول ح‡‡ق و باط‡‡ل‬
‫مشغول باطل است‪.‬‬
‫غزالی در كتاب احیاء لعلوم حدیث یا قولی آورده كه «للربوبية سر ل‡‡و أظه‡‡ر بطلت‬
‫النبوة‪ ،‬وللنبوة سر لو كشف لبطل العلم‪ ،‬وللعلماء بالله سر ل‡‡و أظه‡‡روه لبطلت األحك‡‡ام»‬
‫مؤلف گوید‪ :‬بنگرید این درهمگویی و پریشانگویی را كه چگونه ظاهر و باطن شریعت‬
‫را مخالف یكدیگر می‌داند‪ .‬و نیز غ‡‡زالی آورده اس‡‡ت ك‡‡ه ص‡‡وفیی را ك‡‡ودكی خردس‡‡ال‬
‫تلف شد‪ ،‬گفتم‪ :‬اگر از خدا می‌خواستی جان بچه ات را به تو می‌بخشید‪ ،‬گفت‪‌:‬اع‡‡تراض‬
‫بر قضای الهی سخت تر است بر من از مردن فرزندم‪ .‬ببینید چگونه دعا را با اعتراض‬
‫در آمیخته‪ ،‬و عجب از غزالی كه این سخن را با قبول و تحسین نقل كرده است‪.‬‬
‫جهودی نزد ابوسعید ابوالخیر آمد و گفت‪ :‬می‌خ‡‡واهم ب‡‡ه دس‡‡ت ت‡‡و مس‡‡لمان ش‡‡وم‪.‬‬
‫ابوسعید از جهود پرسید‪ :‬حتم‌ًا می‌خواهی مسلمان ش‡‡وی؟ گفت‪ :‬آری‪ .‬ابوس‡‡عید گفت‪:‬‬
‫‌از مال و ج‡‡ان خ‡‡ود ب‡‡یزاری می‌ج‡‡ویی؟ این اس‡‡ت اس‡‡الم در نظ‡‡ر من‪ .‬جه‡‡ود گفت‪:‬‬
‫آری‪ .‬ابوسعید گفت‪ :‬حال كه چنین است نزد فالن شیخ ببریدش كه بدو ال الی منافقان‬
‫در آموزد (یعنی ال اله اال هللا)‪.‬‬

‫‪ -‬یعنی‪« :‬و هر موجودى‪ ،‬تسبیح و حمد او مىگوید»‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪239‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫نظیر این حكایت است كه آورده اند حسین و حسن‪ 1‬دو پسر عیسی بن ماس‡‡ر جس‬
‫مسیحی می‌خواستند مسلمان شوند‪ ،‬نزد حفص بن عبدالرحمن برای ع‡‡رض ش‡‡هادتین‬
‫رفتند‪ .‬حفص گفت‪ :‬شما رئیسان نص‡‡ارى هس‡‡تید و عبدهللا بن مب‡‡ارک امس‡‡ال ب‡‡ه حج‬
‫رفته است بروید بر سر دست او مسلمان شوید كه برای مسلمانان با اهمیت تر باش‡‡د‪.‬‬
‫آن دو بازگشتند‪ ،‬تا مراجعت ابن المبارک حسین به حال مسیحیت م‡‡رد و تنه‡‡ا حس‡‡ن‬
‫توانست نزد ابن المبارک مسلمان گردد‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬این نتیجه جه‡‡ل حفص بن عب‡‡دالرحمن ب‡‡وده و گرن‡‡ه لحظه‌ای اس‡‡الم‬
‫آوردن آن دو را به تأخیر نمی‌انداخت؛ و البته حرف ابوسعید عجیب تر بوده‪.‬‬
‫سهل تستری به هر یک از ی‡‡ارانش ك‡‡ه م‡‡ریض می‌ش‡‡دند می‌گفت‪ :‬اگ‡‡ر خواس‡‡تی‬
‫بنالی بگو «اوه»‪ ،‬كه این از اسماء هللا است و مگو «ُافرج» (گشایش و خالص بده!)‬
‫كه این از نامهای شیطان است!‬
‫این بود نمونه سخنان صوفیه از تفسیرشان و فقه‌شان كه همه نشان ك‡‡ژفهمی و كم‬
‫دانشی است و پر از اشتباهات‪ .‬از امام شافعی نقل است كه گفت‪ ‌:‬ده سال با ص‡‡وفیان‬
‫مصاحبت كردم و تنها از این دو كلمه سود ب‡‡ردم‪ :‬یكی‪«‌:‬ال‡‡وقت س‡‡یف» (زم‡‡ان مث‡‡ل‬
‫شمشیر می‌برد و می‌گذرد) دیگر‪« :‬أفضل العصمة‌ أن ال تقدر» (باالترین عصمت آن‬
‫است كه نتوانی)‪.2‬‬
‫تلبيس ابليس بر صوفيان در شطح و دعاوي‬
‫بدان كه علم‪ ،‬خوف می‌آرد و خاموشی و خود را خوار دیدن‪ ،‬همچنانكه ب‡‡ر پیش‡‡ینیان‬
‫خوف غالب بوده‪ ،‬ابوبكر ‪ ‬می‌گفت‪« :‬ك‡‡اش من م‡‡ویی ب‡‡ودم ب‡‡ر س‡‡ینه موم‡‡نی»‪ ،‬و‬
‫عمر ‪ ‬می‌گفت‪« :‬وای بر ح‡ال عم‡ر اگ‡ر نیامرزن‡دش»‪ ،‬وابن مس‡عود ‪ ‬می‌گفت‪:‬‬
‫«كاش پس از م‡‡رگ ب‡‡ر نخیزانن‡‡دم»‪ ،‬و عایش‡‡ه ل در اواخ‡‡ر عم‡‡ر ب‡‡ه این آی‡‡ه تمث‡‡ل‬
‫می‌كرد‪َٰ﴿ ‌:‬ي َلۡي َتِني ِم ُّت َقۡب َل َٰه َذ ا َو ُك نُت َنۡس ٗي ا َّم نِس ّٗي ا﴾ [مریم‪ .3]23 :‬و سفیان ث‡‡وری هنگ‡‡ام‬
‫مرگ به حماد بن سلم ‌ه گفت‪‌:‬امید می‌داری كه چون م‡‡نی را بی‡‡امرزد؟» این دانای‡‡ان‬
‫كه چنین كلمات گفت‡‡ه ان‡‡د از آنجاس‡‡ت ك‡‡ه ق‡‡رآن فرمای‡‡د‪ِ﴿ :‬إَّنَم ا َيۡخ َش ى ٱَهَّلل ِم ۡن ِعَب اِدِه‬
‫ٱۡل ُع َلَٰٓم ُؤ ْاۗ﴾ [فاطر‪ 4]28 :‬و پیغمبر ‪ ‬فرموده‪« :‬أنا أعرفكم باهلل وأشدكم له خشية»‪.‬‬
‫اما بعضی صوفیه به خاطر اعمال و ریاضتهایشان مورد لط‡ف ق‡‡رار گرفته‌ان‡د و‬
‫كراماتی به ایشان اعطا شد و همان باعث شد كه زبان در دعوی گشودند‪.‬‬
‫بایزید گوید‌‪ :‬دوست دارم كه روز قیامت خیمه بر باالی جهنم زنم‪ ،‬پرسیدند‪ :‬چرا؟‬
‫گفت‪ :‬می‌دانم كه جهنم مرا بیند فسرده شود‪ ،‬و من رحمتی باشم خلق را‪ .‬هم از او نقل‬
‫است كه گفت‪ ‌:‬روز قیامت بهشتیان را به بهشت برند و دوزخیان راب‡‡ه دوزخ؛ من از‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬در قرون اولیه اسالمی اهل ذمه معموال یک نام رسمی هم داشته اند‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬نظیر‪‌:‬چگونه شكر این نعمت گزارم ‪ /‬كه زور مردم آزاری ندارم‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪ -‬یعنی‪« :‬اى كاش! پیش از این مرده بودم‪ ،‬و بكّلى فراموش مىشدم»‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ -‬یعنی‪« :‬از بندگان خدا فقط علماء از او مىترسند»‪.‬‬ ‫‪4‬‬

 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫خدا خواهم كه مرا به دوزخ ب‡رد‪ ،‬پرس‡یدند‪ :‬چ‡را؟ گفت‌‪ :‬ت‡ا خل‡ق دان‡د ك‡ه نیك‡ویی و‬
‫لطف او در آتش نیز با اولیایش باشد‪ .‬مؤلف گوید‪‌:‬این همان جهنم است ك‡‡ه ق‡‡رآن از‬
‫حرارت و شعله‌آن ما را برحذر داشته‪ ،‬و پیغمبر ‪ ‬فرماید‪« :‬این آتشی ك‡‡ه ب‡‡نی آدم‬
‫بر می‌افروزد یک جزء‌از هفتاد جزء‌حرارت جهنم را دارد‪ ،‬و آتش جهنم شص‡‡ت و‬
‫ن‡ه ب‡ار از این آتش ش‡ما س‡وزنده ت‡ر اس‡ت»‪ .‬و هم از آن حض‡رت روایت اس‡ت ك‡ه‬
‫«جهنم را بیارند با هفتاد هزار زمام بسته وهر زمامی را هفتاد هزار ملک می‌كشد»‪.‬‬
‫از عمر ‪ ‬نقل است كه روزی به كعب (االحبار) گفت‪‌:‬ق‡‡دری م‡‡ا را موعظ‡‡ه كن و‬
‫بترسان‪ ،‬كعب گفت‪ ‌:‬یا امیرالمؤمنین چنان عمل كن كه اگر با عم‡‡ل هفت‡‡اد پیغم‡‡بر در‬
‫عرصه قیامت حاضر ش‡‡وی ب‡‡از ب‡‡ر خ‡‡ود بیم داش‡‡ته باش‡‡ی و اف‡‡زود‪« :‬اگ‡‡ر از جهنم‬
‫روزنه‌ای به انداز ‌ه بینی گاوی در مشرق بگش‡‡ایند و م‡‡ردی در مغ‡‡رب باش‡‡د مغ‡‡زش‬
‫آب ش‡‡ود و بری‡‡زد»‪ .‬و اف‡‡زود‪«‌:‬جهنم را ص‡‡دایی در قی‡‡امت هس‡‡ت ك‡‡ه ه‡‡ر پی‡‡امبر‬
‫برگزیده یا فرشته مقربی بشنود و به زانو درآید و گوید‪‌:‬پروردگ‡‡ارا‪ ،‬من فق‡‡ط خ‡‡ودم‬
‫را به تو سپردم با دیگری كار ندارم»!‪.‬‬
‫و از ق‡‡ول پیغم‡‡بر ‪ ‬آورده ان‡‡د ك‡‡ه از جبری‡‡ل پرس‡‡یدم‪ :‬چ‡‡را میكائی‡‡ل نمی‌خن‡‡دد؟‬
‫جبریل گفت‪ :‬از آن روز كه خدا جهنم را آفریده میكائیل نخندی‡‡ده‪ ،‬و ن‡‡یز اش‡‡ک چش‡‡م‬
‫من نخشكیده مبادا از اهل جهنم باش‡‡یم‪ .‬عبدهللا بن رواح‡‡ه از خ‡‡وف جهنم می‌گریس‡‡ت‬
‫زنش پرسید‪ ‌:‬تو چرا می‌گریی؟ گفت‪ :‬به من خبر داده اند ك‡‡ه وارد جهنم می‌ش‡‡وم ام‡‡ا‬
‫خبر نداده اند كه از آن خارج خواهم شد‪.1‬‬
‫با این وصف ‌‪ ،‬جرأت این مدعی (یعنی بایزید) را ببینید كه چگونه جهنم را خ‡‡وار‬
‫می‌شمارد و خود را اهل نجات می‌انگارد‪ ،‬ح‡‡ال آنك‡‡ه ج‡‡ز ع‡‡ده خاص‡‡ی از ص‡‡حابه‪،‬‬
‫كسی را حتمًا نتوان بهشتی شمرد‪ 2‬و از پیغمبر ‪ ‬روایت است ك‡‡ه «ه‡‡ر كس گوی‡‡د‪:‬‬
‫من بهشتیم‪ ،‬همو جهنمی است»‪ .‬و از محمد بن واسع نقل است كه هنگ‡‡ام می‌گریس‡‡ت‬
‫و می‌گفت‪ :‬برادران! می‌دانید مرا به كج‡‡ا می‌برن‡‡د؟ ب‡‡رادران! می‌دانی‡‡د م‡‡را ب‡‡ه كج‡‡ا‬
‫می‌برند؟ به خدا به جهنم می‌برند‪ ،‬مگر اینكه بیامرزدم‪.‬‬
‫اگر آن دعوی بایزید را كه نقل كرده اند راست باش‡‡د اوج تل‡‡بیس ابلیس اس‡‡ت‪ .‬هم‬
‫از قول او آورده‌ان‡د ك‡ه گفت‪‌:‬جهنم چ‡ه باش‡د؟ ب‡ه خ‡دا اگ‡ر جهنم را ب‡بینم ب‡ه گوش‡ه‬
‫مرقعه خاموشش كنم! هر كس این بگوید زندیق است زیرا اهمیت ندادن به یک چ‡‡یز‬
‫حاصل انكار آن است‪ ،‬مثل كسی كه به جن معتقد است و در تاریكی از جن می‌ترسد‬
‫و آن كس كه معتقد نیست نمی‌ترسد و بسا بگوید‪‌:‬ای جنیات‪ ،‬بیایی‡‡د م‡‡را بگیری‡‡د! ب‡‡د‬
‫نیست به چهر ‌ه كسی كه چنین جهنم را به تحقیر یاد می‌كند شمع اف‡‡روخته‌ای نزدی‡‡ک‬
‫كنند‪ ،‬وقتی تكان خورد‪ ،‬بگویند‪ :‬این اخگری است از آتش (جهنم)‪.‬‬
‫‪ -‬اشاره است به آیه ﴿َو ِإن ِّم نُك ۡم ِإاَّل َو اِرُدَها﴾ [مریم‪ -.]71 :‬م‪« .‬و كسى از شما نیست مگر آنك‡‡ه‬ ‫‪1‬‬

‫بر آن گذر خواهد كرد»‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ -‬اهل سنت روایتی آورده‌اند كه پیغمبر ‪ ‬ده تن از صحابه را به بهشت م‡‡ژده داد‪ ،‬آن ده تن را‬
‫«عشره مبشره» گویند‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪241‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫هم از بایزید نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه می‌گفت‪« ‌:‬س‡‡بحانی س‡‡بحانی م‡‡ا أعظم ش‡‡أنی»‪ ،‬س‡‡پس‬
‫می‌گفت‪« :‬حسبی من نفسی حسبی» اگر این نقل راست باشد بسا راوی نفهمی‡‡ده (و ی‡‡ا‬
‫كالمی را از نیمه شنیده) بسا بایزید ذك‡‡ر تمجی‡‡د خ‡‡دا را از ق‡‡ول خ‡‡دا بی‡‡ان می‌نم‡‡وده‬
‫است‪ .‬اگر غیر از این توجیه شود راه ب‡ه ج‡ایی نمی‌ب‡رد‪ ،‬مثال جعف‡ر خل‡دی از جنی‡د‬
‫روایت می‌كند كه گفت‪‌:‬بایزید مستهلک در شهود جالل بوده و ح‡‡ق وی را از ش‡‡هود‬
‫خودش باز داشته و جز ح‡ق چ‡یزی ندی‡ده پس هم‡ان را وص‡‡ف ك‡رده اس‡ت‪ .‬مؤل‡ف‬
‫گوید‪‌:‬اینها افسانه‌ای بیش نیست‪.‬‬
‫احمد بن سالم بص‡ری در بص‡ره در مجلس خ‡ود گفت‪‌:‬فرع‡ون دع‡وی بایزی‡د را‬
‫نكرد‪ ،‬فرعون گفت‪َ﴿ :‬أَن۠ا َر ُّبُك ُم ٱَأۡلۡع َلٰى ﴾ [النازعات‪ ،1]24 :‬و كلمه «رب» ب‡‡ر مخل‡‡وق‬
‫قاب‡‡ل اطالق اس‡‡ت چنانك‡‡ه گوین‡‡د‪«‌:‬رب ال‡‡دار» (= ص‡‡احب خان‡‡ه) ام‡‡ا «س‡‡بحانی‬
‫سبحانی» كه بایزید گفت جز خدا را نسزد‪ .2‬از او پرسیدند آیا یقین داری كه این كلمه‬
‫را بایزید گفته است گفت‪ :‬آری‪ .‬گفتند‪ :‬ممكن است ك‡‡ه از ق‡‡ول خ‡‡دا حك‡‡ایت می‌ك‡‡رده‬
‫مثال اگر بشویم كسی می‌گوید‪« :‬ال إله إال أنا» دانیم كه دارد قرآن می‌خواند چنانكه از‬
‫عده‌ای از اهل بسطام كه از خاندان بایزید بودند راجع ب‡‡ه این كلم‡‡ات س‡‡ؤال (ك‡‡ه آی‡‡ا‬
‫بایزید چنین گفته است؟) گفتند‪ :‬ما خبر نداریم‪.‬‬
‫و نیز از قول بایزید آورده اند كه گفت‪ :‬مدتی من گرد خانه كعبه می‌گش‡‡تم و او را‬
‫می‌طلبیدم چون رسیدم دیدم كه خانه‌كعبه گرد من می‌گردد؛ و نیز گفته است‪ :‬در حج‬
‫اول خانه را دیدم و در حج دوم صاحب خانه را و در حج س‡‡وم ن‡‡ه خان‡‡ه را دی‡‡دم ن‡‡ه‬
‫صاحب خانه را‪.‬‬
‫ونیز از او درباره «لوح محفوظ» پرسیدند‪ ،‬گفت‪ ‌:‬منم لوح محفوظ‪.‬‬
‫ابوموسی دئیلی گوید‪ :‬به بایزید گفتم‪ :‬شنیده‌ام س‡‡ه تن باش‡‡ند ك‡‡ه دلش‡‡ان دل جبری‡‡ل‬
‫باش‡‡د‪ .‬بایزی‡‡د گفت‪ :‬منم آن س‡‡ه تن! پرس‡‡یدم‪ :‬چگون‡‡ه؟ گفت‪ :‬قلبم یكی و همتم یكی و‬
‫روحم یكی‪ .‬گفتم‪ ‌:‬شنیده‌ام كسی باشد ك‡‡ه قلبش قلب اس‡‡رافیل باش‡‡د‪ .‬گفت‪ :‬منم آن ی‡‡ک‬
‫تن‪ ،‬همچون دریایی بنیان كن‪ ،‬بی‌آغاز و بی‌پایان‪.‬‬
‫ۡط‬
‫و نیز آورده اند كه ن‡‡زد بایزی‡‡د این آی‡‡ه را خواندن‡‡د‪ِ﴿‌:‬إَّن َب َش َر ِّب َك َلَش ِد يٌد ‪﴾١٢‬‬
‫[البروج‪ 3]12 :‬بایزید گفت‌‪ :‬به حیات او سوگند كه بطش من شدیدتر است!‪.‬‬
‫بایزید را گفتند كه شنیده ایم تو از هفت تنانی‪ ،‬گفت‪ :‬من همه هفت تنانم! گفتند‪ :‬هم‡‡ه‬
‫خلق زیر لوای محمد ‪ ‬باشند‪ ،‬گفت‌‪ :‬به خدا لوای من بزرگتر است از لوای محم‡‡د ‪‬‬
‫‌‪ ،‬لوای من از نور است و آدمی و پ‡‡ری ب‡‡ا هم‡‡ه پی‡‡ام آوران زی‡‡ر آن باش‡‡ند‪ .‬هم‡‡و گفت‌‪:‬‬

‫‪ -‬یعنی‪« :‬من پروردگار برتر شما هستم»‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ -‬چنانكه از قول یوسف ‪ ‬درب‡‡ارة ش‡‡وهر «زلیخ‡‡ا» همین كلم‡‡ه (رب) ب‡‡ه ك‡‡ار رفت‡‡ه‪( .‬س‡‡وره‬
‫یوسف‪ ،‬آیه ‪ -.)23‬م‪.‬‬
‫‪ -‬یعنی‪« :‬یقینا خشم و مؤاخذه پروردگارت شدید و سخت است»‪.‬‬ ‫‪3‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫سبحانی سبحانی ما أعظم سلطانی! مانند من نه در آس‡مان ی‡افت ش‡ود و ن‡ه در زمین ب‡ه‬
‫صفت من كسی شناخته آید‪ .‬من اویم و او من است و او اوست‪.4‬‬
‫هم از او نقل است كه گفت‪(‌:‬خداوند) مرا باال برد و پیش خ‡‡ویش ب‡‡ر پ‡‡ا داش‡‡ت و‬
‫گفت‪ :‬خلق من دوست دارند كه تو را ببینند‪ ،‬گفتم‪‌:‬عزیزم‪ ،‬من هم می‌خ‡واهم ك‡ه م‡را‬
‫ببینند‪ .‬گفت‪ :‬من می‌خواهم تو را به خلق بنمایم‪ .‬گفتم‪ :‬عزیزم‪ ،‬حال كه ت‡‡و می‌خ‡‡واهی‬
‫مرا به خلق بنمایی و خلق می‌خواهند مرا ببینند‪ ،‬من خالف كردن نتوانم‪ .‬پس م‡‡را ب‡‡ا‬
‫وحدانیت نزدیكی بخش و جام‡‡ه رب‡‡انیتت در من بپوش‡‡ان و ب‡‡ا اح‡‡دیتت رفعت ب‡‡ده ت‡‡ا‬
‫چون خلق تو مرا ببینند گویند تو را دیده اند‪ ،‬تا تو باشی كه می‌بینن‡‡دش و من در ك‡‡ار‬
‫نباشم؛ (بایزید گوید‪ ):‬پس م‡را ب‡ر پ‡ا داش‡ت و م‡را بیاراس‡ت و رفعت بخش‡ید س‡پس‬
‫گفت‪ :‬به‌سوی خلق من بیرون شو‪ .‬یک گام برداشتم و در گ‡‡ام دوم از ه‡‡وش رفتم ن‡‡دا‬
‫كرد كه حبیب من به من بر گردانید كه ساعتی تاب دوری من ندارد‪.‬‬
‫هم از بایزید نقل اس‡ت ك‡ه گفت‪ :‬او خواس‡ت م‡ا را ببین‡د‪ ،‬م‡ا نخواس‡تیم ك‡ه او را‬
‫ببینیم‪ .‬هم از او نقل است كه گفت‪ ‌:‬خدایا‪ ،‬اگر در علم ازلیت گذشته كه احدی از خلق‬
‫را عذاب كنی‪ ،‬جسم مرا آن قدر بزرگ كن كه كس دیگر با من در جهنم نگنجد‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬این سخن سه اشكال دارد یكی اینكه «اگ‡‡ر» ن‡‡دارد و خ‡‡دا بعض‡‡ی را‬
‫عذاب خواهد كرد چنانك‡ه فی المث‡ل از فرع‡ون و اب‡ولهب ن‡ام ب‡رده ش‡ده؛ دوم اینك‡ه‬
‫بایزید خود را از خد ا رحیمتر انگاشته كه بر كافران نیز دل می‌سوزاند سوم اینكه به‬
‫غلط خویش را صبور پنداشته یا انگاره‌ای از چند و چون عذاب نداشته‪.‬‬
‫هم از بایزی‡‡د نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‪ :‬دوش ب‡‡ا خض‡‡ر در این مس‡‡أله [‌ش‡‡اید مس‡‡أله‬
‫فوق ]‌سخن می‌گفتم و مالئكه می‌ش‡‡نیدند و تحس‡‡ین می‌كردن‡‡د و خداون‡‡د هم ب‡‡ر ح‡‡رفم‬
‫عیب نگرفت‪ .‬و گر نه مرا الل می‌كرد! مؤلف گوید‪‌:‬اگر نه این است كه بایزید را به‬
‫جنون منسوب داشته اند سزاوار بود كه حرفش را رد ك‡نیم‪ ،‬آخ‡ر خض‡‡ر كج‡ا ب‡ود و‬
‫مالئكه كی كالمش را تحسین كردن‡د؟ بس‡ا حرف‌ه‡ای عیبن‡اک ك‡ه گوین‡ده‌اش در ج‡ا‬
‫عذاب نمی‌شود (و گاه نیز مجازات می‌شود)‪ .‬از سمنون محب نقل است كه خویش را‬
‫كذاب می‌خواند به سبب این بیت‪:‬‬
‫ّن‬
‫فكيف م‡‡‡‡‡ا ش‡‡‡‡‡ئت ف‡‡‡‡‡امتح ي‬ ‫ٌظ‬ ‫وليس لي في س‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡واك ح‡‡‡‡‡‡‡‡‡‡‬

‫(یعنی‪ :‬مرا جز از تو كام نیست‪ ،‬هر گونه كه خواهی مرا بیازمای)‪.‬‬

‫و به حبس الب‡‡ول (ش‡‡اش بن‡‡د) مبتال ش‡‡د‪ ،‬از آن پس آرام و ق‡‡رار نداش‡‡ت و شیش‡‡ه‬
‫‌ادرار به دست بر در مكتبخانه‌ها می‌گردید وبه كودكان می‌گفت‪ :‬عموی دروغگویتان‬
‫را دعا كنید!‬

‫‪4‬‬
‫‪ -‬كسانی كه طالب این گونه سخنان باشند‪ ،‬فصل مربوط به بایزید را در ت‡‡ذكرة االولی‡‡اء عط‡‡ار‬
‫ببینند‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪243‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫مؤلف گوی‪cc‬د‪ :‬پوست آدم می‌ل‡‡رزد‪ ،‬می‌بی‡‡نی ك‡‡ه در مقاب‡‡ل چ‡‡ه كس‡‡ی اظه‡‡ار ت‡‡اب‬
‫وتوان كرده؟ این نیس‡‡ت ج‡‡ز نتیج‡‡ه جه‡‡ل‪ ،‬اگ‡‡ر خداش‡‡ناس ب‡‡ود از خ‡‡دا طلب ع‡‡افیت‬
‫می‌كرد نه بال!‪.‬‬
‫آورده‌اند كه ابوالحسین نوری را مریدانش گفتند‪ :‬از این همه عبادت كه كرده‌ای و‬
‫اجتهاد كه ورزیده‌ای نتیجه‌ای به ما نشان بده‪ ،‬ماهیی از رودخانه بیرون بیار ك‡‡ه س‡‡ه‬
‫رطل وزن داشته باشد نه بش و نه كم‪ .‬ابوالحسین دعا كرد كه موالی من! اگر ماهیی‬
‫این چنین كه خواستند بیرون نیاری خود را در رودخانه می‌افكنم؛ كه ماهیی با هم‡‡ان‬
‫وزن بیرون آمد‪ .‬گویند‪ :‬جنید از او پرسید‪ ‌:‬اگ‡‡ر م‡‡اهیی ب‡‡ه آن ان‡‡دازه ب‡‡یرون نمی‌آم‡‡د‬
‫براستی خود راغرق می‌كردی‪ ،‬گفت‪ :‬آری!‪.‬‬
‫این حكایت را به نوع دیگر هم آورده اند‪ ‌:‬ابوالحسین نوری گفت‪‌:‬از این كرام‡‡ات‬
‫كه می‌گویند مرا در دل چ‡یزی (ش‡كی) ب‡وده‪ ،‬روزی از كودك‡ان ن‡یی گ‡رفتم (ب‡رای‬
‫قالب) و میان دو زورق ایس‡تادم و گفتم‪ :‬خ‡دایا ب‡ه ع‡زتت قس‡م اگ‡ر ی‡ک م‡اهی س‡ه‬
‫رطلی برای من نفرستی دیگر هیچ چیز نمی‌خورم (و ی‡‡ک م‡‡اهی س‡‡ه رطلی ب‡‡یرون‬
‫آمد!) گویند‪ :‬این را نزد جنید گفتند‪ ،‬گفت‌‪ :‬بایستی ماری بیرون می‌آمد!‪.‬‬
‫از ابوسعید خراز نقل است كه گفت‪ :‬بزرگترین گناه من نسبت ب‡ه او‪ ،‬ش‡ناختن من‬
‫است او را! مؤلف گوید‪‌:‬اگر مرادش این باشد كه چون او را ش‡‡ناخته‌ام ح‡‡ق عب‡‡ادت‬
‫او را نمی‌توانم بگزارم‪ ،‬قابل قبول اس‡‡ت و گ‡‡ر ن‡‡ه كالمی اس‡‡ت ق‡‡بیح‪ .‬از ش‡‡بلی نق‡‡ل‬
‫است كه می‌گفت‪ ‌:‬خدایا خلق برای نعمتت تو را دوس‡‡ت دارن‡‡د و من ب‡‡رای بالی ت‡‡و‪،‬‬
‫تو را می‌خواهم‪.‬‬
‫احمد بن محم‡‡د الهم‡‡دانی گوی‡‡د‪ :‬ن‡‡زد ش‡‡بلی ب‡‡ودیم‪ ،‬چ‡‡ون برخاس‡‡تم ب‡‡رویم‪ ،‬گفت‪:‬‬
‫‌بروید‪ ،‬من با شما هستم‪ ،‬هر جا باشید در حفظ و حراست من هستید!‪.‬‬
‫گویند‪ :‬هنگام مرگ از شبلی پرسیدند‪ :‬چگونه ای؟ گفت‪:‬‬
‫ق‡ال ال أقب‡ل الرش‡ا‬ ‫ان س‡‡‡‡‡طان حب‡‡‡‡‡ه‬

‫م‡‡‡ا لقتلی تحرش‡‡‡ا‬ ‫فس‡‡‡‡‡‡‡لوه فدیت‡‡‡‡‡‡‡ه‬ ‫ج‬

‫هم از او نقل است كه گفت‪ :‬پروردگار به پیغمبر وعده داده آن ق‡‡در ب‡‡دو ببخش‡‡د و‬
‫ببخشاید كه راضی شود‪ 1‬و به خدا س‡‡وگند ك‡‡ه محم‡‡د ‪ ‬ت‡‡ا ی‡‡ک تن از امتش در آتش‬
‫باشند راضی نمی‌شود‪ .‬شبلی سپس گفت‪‌:‬بع‡د از محم‡د ‪ ‬من ب‡رای دیگ‡ر جهنمی‡ان‬
‫(یعنی كافران) شفاعت می‌كنم و احدی در دوزخ نمی‌ماند‪.‬‬
‫ابن عقیل ذیل این قول شبلی گوید‪ ‌:‬اما سخن اولش باطل است چه پیغمبر ‪ ‬برای‬
‫عذاب فاجران راضی است چنانكه ش‡‡رابخوار را ده ب‡‡ار لعنت فرم‡‡وده‪ ،‬دیگ‡‡ر اینك‡‡ه‬
‫خود را اهل شفاعت (كردن) دانسته و اینهم باطل است‪ ،‬س‡‡وم اینك‡‡ه در ش‡‡فاعت ب‡‡اال‬

‫‪َ﴿ -‬و َلَس ۡو َف ُيۡع ِط يَك َر ُّبَك َفَتۡر َض ٰٓى ‪[ ﴾٥‬الضحی‪ .]5 :‬یعنی‪« :‬و بزودى پروردگارت آن قدر به تو‬ ‫‪1‬‬

‫عطا خواهد كرد كه خشنود شوى»‪.‬‬

 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫دست محمد ‪ ‬را كه صاحب مقام محمود است‪ 2‬گرفته است! گذشته از اینكه خود را‬
‫اهل بهشت شمرده و هر كس چنین دعوی كند طبق روایت‪ ،‬جهنمی اس‡‡ت‪ .‬ابن عقی‡‡ل‬
‫س‡‡پس می‌گوی‡‡د‪ :‬ب‡‡ه خ‡‡دا اگ‡‡ر می‌توانس‡‡تم شمش‡‡یر را از خ‡‡ون اه‡‡ل ب‡‡دعت س‡‡یراب‬
‫می‌كردم؛ اكنون جز زبان و قلب خود قدرت ندارم!‪.‬‬
‫از ابوالعباس بن عط‡‡اء نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه در ق‡‡رآن نگریس‡‡تم خداون‡‡د ه‡‡ر بن‡‡ده‌ای را‬
‫ستوده دچار ابتالیش كرده است‪ ،‬من هم از خدا ابتالء خواس‡‡تم‪ ،‬چن‡‡د روزی نگذش‡‡ت‬
‫كه از خانه من بیست و اند مرده بیرون بردند‪ ،‬س‡‡پس م‡‡الم رفت‪ .‬راوی گوی‡‡د‪ ‌:‬س‡‡پس‬
‫عقلش رفت و حدود هفت سال بیخویشتن می‌زیست و چون به خود آمد چنین سرود‪‌:‬‬
‫بار ستم تو بر ندارد جز من با عشق تو صبر كس نیارد جز من!‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬نتیجه جه‡ل این م‡رد آن ب‡وده ك‡ه از خ‡دا بال طلبی‡ده و اظه‡ار ق‡‡وت‬
‫كرده و این بسیار زشت است‪ ،‬و نیز به خدا «ستم» نسبت داده‪ ،‬اگر بخواهیم حمل به‬
‫صحت كنیم باید بگوییم شعر را هم در حال بی‌عقلی گفته است‪.‬‬
‫از علی بن ابراهیم حصری نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‪« :‬م‡‡را ب‡‡ا بالی خ‡‡ودم واگذاری‡‡د‪،‬‬
‫مگر نه شما اوالد آدمیند‪ ،‬آدم كه خ‡‡دا ب‡‡ه دس‡‡ت خ‡‡ود بسرش‡‡ت و در او روح خ‡‡ویش‬
‫دمید و مالئكه را به سجده واداشت و بدو امری فرمود‪ ،‬اما او خالف امر نمود‪ .‬چون‬
‫سر ُخ م ُدرد آمیز باشد تهش چه خواهد بود!» و نیز از او نقل اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‌‪ :‬زم‡‡انی‬
‫قرآن می‌خواندم و به خدا از شیطان پناه نمی‌بردم‪ ،‬و از ش‡‡یطان گفتم (یع‡‡نی وسوس‡‡ه‬
‫بر زبانم جاری می‌شد) تا كالم حق حاضر آید و برسد‪ .‬مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪ ‌:‬این خالف ام‡‡ر‬
‫َٰط‬ ‫ۡأ‬
‫خداست كه ب‡‡ه پیغم‡‡بر ‪ ‬می‌فرمای‡‡د‪َ﴿ :‬ف ِإَذ ا َق َر َت ٱۡل ُق ۡر َء اَن َفٱۡس َتِع ۡذ ِبٱِهَّلل ِم َن ٱلَّش ۡي ِن‬
‫ٱلَّر ِج يِم ‪[ ﴾٩٨‬النحل‪ .]98 :‬یعنی‪« :‬پس هر گ‡‡اه ق‡‡رآن بخ‡‡وانى‪ ،‬از ش‡‡یطان ران‡‡ده ش‡‡ده ب‡‡ه‬
‫خداوند پناه جوى»‪.‬‬
‫ب‡‡ه خ‡‡ط ابوالعب‡‡اس احم‡‡د بن محم‡‡د دین‡‡وری نوش‡‡ته‌ای یافتن‡‡د ب‡‡دین مض‡‡مون‪:‬‬
‫«شالوده‌های تصوف را بركنده اند و راه آن را خراب كرده و معانی آن را با الفاظی‬
‫ك‡ه پدی‡د آورده ان‡د دگرگ‡ون س‡اخته‪ ،‬طب‡ع پرس‡تی را زه‡د خوان‡ده ان‡د و بی‌ادبی را‬
‫اخالص‪ ،‬و بیرون رفتن از حق را شطح‪ ،‬و لذت ب‡‡ردن نكوهی‡‡د را طیبت و ب‡‡دخویی‬
‫را هیبت و بخیلی را زی‡‡ركی و هوس‡‡بازی را ابتالء و روی ك‡‡ردن ب‡‡ه دنیوی‡‡ات را‬
‫(نتیجه) وصول وگدایی را كار و بدزبانی را مالمتگری نامی‡‡ده ان‡‡د‪ .‬س‡‡یره گذش‡‡تگان‬
‫قوم چنین نبود»‪ .‬ابن عقیل گوید‪‌:‬صوفیان بر اعمال ح‡‡رام نامه‡‡ای دیگ‡‡ر نهادن‡‡د مثال‬
‫گرد آمدن برای خوشگویی و آوازخوانی وخنیاگری را «اوقات» نامند‪ .‬پسر بی‌ریش‬
‫را «جوان» و معشوقه را «خ‡‡واهر» و «مری‡‡ده»‪ ،‬و رقص را «وج‡‡د» و تنبلك‡‡ده را‬
‫«رباط» گویند‪‌،‬اما این تغییر نام باعث تجویز نمی‌شود‪.‬‬
‫شمه‌اي از كارهاي خالف عقل و شرع صوفيان‬

‫‪2‬‬
‫‪ -‬اشاره است به آیه ‪ ‌79‬سوره‌اسراء‪.‬‬
‫‪245‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫از ابن الكریتی استاد جنید نقل است كه جنب شد و ب‡‡ر تنش مرق‡‡ع ض‡‡خیمی داش‡‡ت و‬
‫هوا بسیار سرد بود كنار دجله رفت و ب‡ا هم‡ان مرق‡‡ع داخ‡ل آب ش‡د و غس‡ل ك‡رد و‬
‫گفت‪ :‬عهد میكنم كه تا این مرقع خش‡‡ک نش‡‡ود از تن ب‡‡یرون نی‡‡ارم و ت‡‡ا ی‡‡ک م‡‡اه آن‬
‫مرقع خیس بود‪.‬‬
‫در روایت دیگر آمده است كه ابن الكریتی گفت‪ ‌:‬در ش‡ب س‡ردی جنب ش‡دم و در‬
‫نفس خود تعلل و تأخیری در غسل ك‡‡ردن ی‡‡افتم ك‡‡ه ص‡‡بح آب گ‡‡رم می‌ك‡‡نی و غس‡‡ل‬
‫می‌كنی‪ ،‬یا حمام می‌روی‪ .‬با خ‡‡ود گفتم‪ :‬عجب‡‡ا عم‡‡ری معامل‡‡ه ب‡‡ا خ‡‡دا دارم و امش‡‡ب‬
‫حقی از او برگردنم آمده‪ ،‬آیا رواست كه شتاب نكنم و درنگ ورزم؟ ب‡‡ا خ‡‡ود س‡‡وگند‬
‫خوردم كه باید در رودخانه غسل ك‡‡نی و ب‡‡ا همین مرق‡‡ع‪ ،‬و از تن ب‡‡یرونش نك‡‡نی ت‡‡ا‬
‫بخشكد به شرط آنكه آبش را فشار ندهی و در آفتاب نروی‪ .‬مؤلف گوید‪ ‌:‬پیشتر اشاره‬
‫كردیم كه این مرقع ابن الكریتی هر آستینش ی‡‡ازده رط‡‡ل وزن داش‡‡ت‪ ،‬و این داس‡‡تان‬
‫غسلش را برای دیگران حكایت كرده كه بگوین‡‡د‪ :‬خ‡‡وب ك‡‡اری ك‡‡رده‌ای و ده‡‡ان ب‡‡ه‬
‫دهان نقل نمایند حال آنكه جهالتی بیش نیست و معصیت كرده و این كار تنها جاهالن‬
‫را پسند می‌افتد نه عالمان را زیرا هیچ كس حق ندارد خود را ش‡‡كنجه كن‡‡د‪ ،‬و انگهی‬
‫از بس این مرقع ضخیم بوده چه بس‡‡ا آب ب‡‡ه هم‡‡ه ج‡‡ای ب‡‡دنش نرس‡‡یده و غس‡‡لش هم‬
‫درست نبوده‪ ،‬و در طول آن یک ماه كه مرقع نخشكیده بسا از لذت خواب هم محروم‬
‫شده و شاید اینكار منجر به بیماری یا مرگ می‌شده است‪.‬‬
‫آورده‌اند كه زن احمد خضرویه مهریه‌اش را به احمد بخشید كه او را ب‡‡ه مالق‡‡ات‬
‫بایزید ببرد‪ .‬احمد زنش را نزد بایزید ب‡‡رد و او پیش بایزی‡‡د روگش‡‡اده نشس‡‡ت‪ ،‬احم‡‡د‬
‫اظه‡‡ار تعجب ك‡‡رد زنش گفت‪ ‌:‬من وق‡‡تی ن‡‡زد بایزی‡‡د نشس‡‡تم هم ‌ه لذای‡‡ذ نفس‡‡انی را‬
‫فراموش نمودم‪ ،‬و هر گاه به تو می‌نگرم كام دل را به یاد می‌آرم‪ .‬هنگامی كه از نزد‬
‫بایزید بیرون می‌آمدند‪‌،‬احمد به بایزید گفت‪ :‬مرا وصیتی كن‪ ،‬گفت‪ :‬جوانمردی را از‬
‫زنت بیاموز!‪.‬‬
‫احمد بن ابی الحواری و ابوسلیمان با هم عهد بسته بودند كه احمد‪ ،‬امر ابوس‡‡لیمان‬
‫را خالف نكند‪ .‬روزی ابوس‡لیمان مجلس می‌گفت‪ .‬احم‡د آم‡د و پرس‡ید‪‌:‬تن‡ور را آتش‬
‫كردیم حاال چه كار ك‡نیم؟ ابوس‡لیمان ج‡واب ن‡داد‪ ،‬احم‡د دوب‡اره و س‡ه ب‡اره پرس‡ید‪.‬‬
‫ابوس‡‡لیمان گفت‪ :‬ب‡‡رو ت‡‡وی تن‡‡ور بنش‡‡ین! احم‡‡د رفت و هم‡‡ان ك‡‡ار را ك‡‡رد‪ .‬ناگ‡‡اه‬
‫ابوسلیمان گفت‪ :‬احمد را دریابیم؛ با حاضران برخاس‡‡تند و س‡‡راغ احم‡‡د آمدن‡‡د دیدن‡‡د‬
‫وسط تنور نشسته اما آسیبی به وی نرسیده بود‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬صحت این قصه بعید است‪ ،‬اگر راست باشد معصیت كرده وط‡‡اعت‬
‫در معص‡‡یت ج‡‡ایز نیس‡‡ت‪ .‬چنانك‡‡ه روایت داریم ك‡‡ه پیغم‡‡بر ‪ ‬ع‡‡ده‌ای را ب‡‡ه ی‡‡ک‬
‫مأموریت جنگی فرستاد و یكی از انصار را بر ایشان گماشت‪ .‬آن م‡‡رد انص‡‡اری در‬
‫راه به دلیلی بر آن عده خشمگین شد و گفت‪ :‬مگر نه اینك‡‡ه پیغم‡‡بر ‪ ‬فرم‡‡وده اس‡‡ت‬
‫شما از من اطاعت كنید؟ گفتند‪ :‬آری‪ ،‬گفت‪ :‬هیزم جمع كنی‡‡د و آتش درس‡‡ت كنی‡‡د‪ ،‬آن‬
‫كار را كردند گفت‪ ‌:‬حاال توی آتش بروید! عده‌ای حاضر شدند كه برون‡‡د‪ .‬ج‡‡وانی از‬
‫آن میان گفت‪ ‌:‬مگر ما برای پرهیز از آتش جهنم به رس‡‡ول هللا ‪ ‬نگروی‡‡ده‌ایم؟ ح‡‡اال‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫عجله نكنید نزد آن حضرت می‌رویم اگر امر فرمود ك‡‡ه در آتش داخ‡‡ل ش‡‡وید‪ ،‬داخ‡‡ل‬
‫می‌شویم‪ .‬پس همگی نزد حضرت بازگشتند و ماجرا باز نمودند حضرت فرمود‪ :‬اگر‬
‫وارد آن آتش می‌شدید دیگ‡ر ب‡یرون آم‡دن نداش‡تید (یع‡نی از آن ب‡ه جهنم می‌رفتی‡د)‪،‬‬
‫بدانید كه اطاعت فقط در كار نیک است «إّنما الطاعة‌في الـمعروف»‪.‬‬
‫ابوالخیر دئیلی گوید‪ :‬نزد خیر نساج بودم زنی آمد و گفت‪ :‬آن من‡‡دیلی ك‡‡ه ن‡‡زد ت‡‡و‬
‫آورده ب‡‡ودم ب‡‡ده‪ ،‬داد‪ .‬زن پرس‡‡ید‪‌:‬اج‡‡رتش چن‡‡د می‌ش‡‡ود؟ گفت‪ ‌:‬دو درهم‪ ،‬زن گفت‪‌:‬‬
‫اآلن پول همراه ن‡‡دارم ف‡‡ردا ان ش‡‡اء هللا می‌آرم‪ .‬خ‡‡یر گفت‪ :‬خ‡‡یر‪ ،‬اگ‡‡ر آوردی و من‬
‫نبودم پول را در دجله بینداز من وقتی آمدم آنرا تحویل می‌گیرم‪ .‬زن پرسید‪ :‬چگون‡ه؟‬
‫خیر گفت‪ ‌:‬تفتیش در این قض‡‡یه از ط‡رف ت‡و فض‡‡ولی اس‡ت‪ ،‬همانچ‡ه گفتم بكن! زن‬
‫گفت‪ ‌:‬ان شاء هللا؛ و رفت‪ .‬ابوالخیر گوید‪ ‌:‬ف‡‡ردای آن روز آم‡‡دم‪ ،‬خ‡‡یر آنج‡‡ا نب‡‡ود زن‬
‫آمد و دو درهم كه در پارچه‌ای گره زده ب‡‡ود آورد و خ‡‡یر را نی‡‡افت‪ ،‬آن پارچ‡‡ه گ‡‡ره‬
‫زده را در دجله انداخت؛ خ‡‡رچنگی در آن بس‡‡ته آویخت و در آب ف‡‡رو رفت‪ ،‬بع‡‡د از‬
‫ساعتی كه خیر آمد و در دكان گشود‪ ،‬كنار آب نشست كه وضو بگ‡‡یرد خرچن‡‡گ در‬
‫حالی كه آن بسته را بر پشت حمل می‌ك‡‡رد نزدی‡‡ک خ‡‡یر آم‡‡د و خ‡‡یر آن بس‡‡ته را از‬
‫پشت خرچنگ برگرفت‪ .‬راوی گوید‪ :‬در این موقع من به خیر گفتم كه چ‡نین و چن‡ان‬
‫دیدم‪ ،‬گفت‪ ‌:‬تا من زنده‌ام چیزی به كسی اظهار مكن‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬بعید اس‡ت ك‡ه این قص‡ه راس‡ت باش‡د و اگ‡ر راس‡ت باش‡د از خالف‬
‫شرعی خالی نیست چرا كه شارع تضییع مال را نهی كرده‪ ،‬و به آن منگر كه گوین‡‡د‬
‫این كرامت است‪ ،‬خداوند با مخالفت شرع به كس كرامت نبخشد و اكرام ننماید‪.‬‬
‫آورده‌اند كه كسی بر نوری وارد شد دید هر دو پایش ورم كرده است‪ .‬پرسید‪ :‬چ‡‡ه‬
‫خبر است؟ گفت‪‌:‬نفس از من خرما خواست‪ ،‬از من امتناع و از او اصرار تا باألخره‬
‫رفتم خرما خریدم و خوردم‪ .‬آنگاه گفتم‪ :‬ای نفس برخیز و نماز بگ‡‡زار‪ ،‬اب‡‡ا ك‡‡رد‪ ،‬ب‡‡ا‬
‫خدا عهد كردم كه چهل روز بر زمین ننشینم جز برای تشهد!‪.‬‬
‫ابوحامد غزالی آورده است كه یكی از شیوخ را در بدایت س‡‡لوک از ش‡‡ب خ‡‡یزی‬
‫كسالت دست می‌داد‪ ،‬بر خود ال‡‡زام ك‡‡رد ك‡‡ه تم‡‡ام ش‡‡ب روی س‡‡ر بایس‡‡تد ت‡‡ا نفس ب‡‡ه‬
‫رغبت به شب خیزی اقدام نماید‪ .‬و نیز آورده است كه یكی از صوفیه برای آنكه حب‬
‫مال از دل بركند هر چه داشت نقد كرد و به دریا انداخت‪ ،‬و ترسید كه اگر انفاق كن‡‡د‬
‫غرور و ریای بخش‡ش ف‡رو گ‡یردش‪ .‬یكی از ص‡وفیه كس‡ی را اج‡رت می‡داد ك‡ه در‬
‫حضور جمع فحشش دهد تا نفسش به بردباری عادت كند‪ .‬دیگری زمستانها در فصل‬
‫طوفانی به دریا می‌رفت تا تم‡‡رین ش‡‡جاعت نمای‡‡د‪ .‬عجب از غ‡‡زالی اس‡‡ت ك‡‡ه چ‡‡نین‬
‫چیزها را به عنوان آموزش ذكر كرده‪ ،‬و پیش از این حكایات نوشته‪ :‬بر شیخ است كه‬
‫به حال مبتدی بنگ‡‡رد‪ ،‬اگ‡‡ر وی را م‡‡الی اس‡‡ت بیش از ح‡‡اجت‪ ،‬بگ‡‡یرد و ب‡‡ه راه خ‡‡یر‬
‫صرف كند و اگر منش خود بزرگ بینی دارد وی را به گدایی در بازار وا دارد و اگر‬
‫تنبل است وی را به آب آوردن و مبال شستن و با دود و خاكستر مطبخ محشور س‡‡ازد‬
‫‪247‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫و اگر پرخور است روزه فرماید‪ ،‬و اگر عزب اس‡‡ت و ش‡‡هوتش ب‡‡ا روزه كم نمی‌ش‡‡ود‬
‫افطارش را یک شب به آب تنها قرار دهد و یک شب به ن‡‡ان تنه‡‡ا و مطلق‡ًا از گوش‡‡ت‬
‫منعش نماید‪.‬‬
‫آورده‌ان‡‡د ك‡‡ه یكی از اه‡ل بس‡‡طام همیش‡‡ه ب‡‡ه مجلس بایزی‡‡د می‌آم‡‡د‪ ،‬روزی گفت‪:‬‬
‫‌استاد‪ ،‬من سی سال است كه روزه دارم و شب زنده دار‪ ،‬و بترک شهوتها گفته‌ام‪ ،‬اما‬
‫از آنچه تو می‌گویی در دل چیزی نمی‌یابم‪ .‬بایزید گفت‪‌:‬اگر سیصد س‡‡ال روزه داری‬
‫و شب زنده داری ورزی و بترک كام دل گ‡‡ویی و ب‡‡ر این ح‡‡ال ك‡‡ه می‌بینم باش‡‡ی از‬
‫این علم ذره‌ای نیابی‪ .‬آن مرد پرسید‪ :‬چرا؟ بایزی‡د گفت‪ ‌:‬ب‡رای آنك‡ه ت‡و محج‡وب ب‡ه‬
‫نفس خود هستی‪ .‬آن مرد پرسید‌‪ :‬آیا این درد را دوایی هست؟ بایزید گفت‪ ‌:‬هست‪ ،‬ام‡‡ا‬
‫تو نمی‌پذیری‪ .‬مرد گفت‌‪ :‬می‌پذیرم‪ .‬هر چه بگویی می‌كنم‪ .‬بایزید گفت‌‪ :‬هم اكن‡‡ون ب‡‡رو‬
‫و سر و ریش بتراش و جامه بر كن با پالسی بیرون آی و تو ب‡‡ره‌ای ب‡‡ر گ‡‡ردن پ‡‡ر از‬
‫گردكان (چهارمغز)‪ ،‬وكودكان را به گرد خ‡‡ود جم‡‡ع كن و ب‡‡ا ص‡‡دای ه‡‡ر چ‡‡ه بلن‡‡دتر‬
‫بگو‪ :‬بچه‌ها هر كدامتان یک سیلی ب‡ه من بزن‡د ی‡ک گ‡ردو ب‡ه او می‌دهم! و ب‡ه هم‡ان‬
‫راسته بازار رو كه در آن حرمت داری‪ .‬آن مرد گفت‌‪ :‬سبحان الله! از مثل من شایسته‬
‫است كه چنین كاری بكند؟ بایزید گفت‌‪ :‬این «سبحان الله» ن‡یز ك‡ه گف‡تی ش‡رک ب‡وده!‬
‫پرسید‪ :‬چطور؟ گفت‪ :‬برای آنك‡‡ه محض تعظیم نفس خ‡‡ود گف‡‡تی‪ ،‬یع‡‡نی نفس من م‡‡نزه‬
‫است از اینكه چنان كارها بكنم! آن مرد گفت‪ :‬آن كارها را نمی‌توانم بكنم‪ ،‬راه دیگ‡‡ری‬
‫نشان بده‪ ،‬باید گفت‪‌:‬شروع ك‡ار هم‡ان اس‡ت ك‡ه گفتم ت‡ا آب‡روی (خی‡الی) ت‡و ب‡رود و‬
‫نفست خ‡‡وار گ‡‡ردد بع‡‡د از آن می‌گ‡‡ویم ك‡‡ه چ‡‡ه چ‡‡یز ب‡‡رایت خ‡‡وب اس‡‡ت‪ .‬م‡‡رد گفت‌‪:‬‬
‫نمی‌توانم‪ .‬بایزید گفت‌‪ :‬من كه گفته بودم نمی‌پذیری‪.‬‬
‫مؤلف گوید‌‪ :‬از پیغمبر ‪ ‬روایت داریم كه مؤمن حق ندارد خود را خ‡‡وار كن‡‡د‪ .‬از‬
‫حذیفه نقل است كه روزی به نماز جمعه نرسید‪ ،‬مردم را دید كه از نماز ب‡‡ر می‌گردن‡‡د‬
‫خود را پنهان ساخت تا نبینندش!‪.‬‬
‫نیز غزالی از یحیی بن معاذ نقل می‌كند كه گفت‪ :‬از بایزید پرسیدم ك‡‡ه از خداون‡‡د‬
‫درخواست معرفت كرده ای؟ گفت‪ :‬بر خدا گران است كه كسی بشناسد! مؤلف گوید‪:‬‬
‫‌این اقرار به جهل است زیرا اگر مقصود معرفت به طور كلی باشد‪ ،‬كه خدایی هست‬
‫با صفات معین‪ ،‬كه بر هر مس‡‡لمانی دانس‡‡تن این ان‡‡دازه واجب اس‡‡ت؛ و گ‡‡ر مقص‡‡ود‬
‫شناختن حقیقت ذات او باشد كه باز این اظهار نظر نشان جهل است‪.‬‬
‫و نیز از ابوتراب نخشبی نقل كرده است كه به مری‡‡دی گفت‪ :‬اگ‡‡ر بایزی‡‡د را ی‡‡ک‬
‫بار بببینی‪ ،‬از هفتاد بار دیدن خدا ب‡رایت س‡ودمندتر اس‡ت! مؤل‡ف گوی‡د‪ :‬این ح‡رفی‬
‫است چند پله باالتر از جنون‪.‬‬
‫همو از ابن الكریتی نقل كرده است كه گفت‪‌:‬س‡اكن محله‌ای ش‡دم و در آن مح‡ل ب‡ه‬
‫نیک نام برآوردم و این در دلم اثر گذاشت‪ .‬وارد حمامی شدم و آنج‡‡ا لباس‡‡های ف‡‡اخری‬
‫دیدم‪ ،‬دزدیدم و پوشیدم و مرقع خویش روی آن پوشیدم و بیرون آمده آهسته آهس‡‡ته راه‬
‫می‌پیمودم‪ .‬پس مرا گرفتند و لباسها را از تنم بیرون آورده سیلیم زدن‡‡د و از آن پس ب‡‡ه‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫«دزد حمام» شهرت یافتم و آرامش پیدا ك‡ردم‪ .‬غ‡زالی می‌افزای‡د‌‪ :‬ب‡دین گون‡ه خ‡ود را‬
‫ریاضت می‌دادند كه خدا از مالحظ ‌ه خلق نجاتشان دهد و از خودبینی رهایشان س‡‡ازد‪،‬‬
‫و صاحبان حال بسا نفس خویش را با چیزهایی معالجه كرده اند كه فقیه نمی‌پسندد‪ ،‬اما‬
‫صالح قلبشان در آن است‪ .‬مؤلف گوید‌‪ :‬تعجب من از غزالی بیش‡تر اس‡ت ت‡ا آن جام‡ه‬
‫دزد!‪.‬‬
‫علی بن بابویه از صوفیه اس‡‡ت‪ .‬روزی گوش‡‡تی خری‡‡د ك‡‡ه ب‡‡ه م‡‡نزل ب‡‡برد‪ ،‬ش‡‡رم‬
‫داشت‪ ،‬پس آنگوشت به گردن آویخت و از ب‡ازار ب‡ه خان‡ه ب‡رد (ت‡ا نفس را بش‡كند)‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬این ریاضت نیست‪ ،‬از بین ب‡‡ردن شخص‡‡یت اس‡‡ت می‡‡ان م‡‡ردم‪ ،‬و ب‡‡دان‬
‫می‌ماند كه كسی كفش خویش را بر سر بگذارد!‪.‬‬
‫جمعی از صوفیه خود را مالمتی نام نهاده اند و مرتكب گناه می‌شوند و می‌گویند‪:‬‬
‫مقصود ما آن است كه از چشم مردم بیفتیم و از جاه پرستی و ریا آسوده ش‡‡ویم و این‬
‫نظیر آن داستانی است كه كسی ب‡ا زنی زن‡ا ك‡رد و او را آبس‡تن س‡اخت گفتن‡د‪ :‬چ‡را‬
‫هنگ‡‡ام ان‡‡زال خ‡‡ود را از زن كن‡‡ار نكش‡‡یدی؟ گفت‌‪« :‬ع‡‡زل» مك‡‡روه اس‡‡ت‪ .‬گفتن‡‡د‪:‬‬
‫نشنیده‌ای كه زنا حرام است! این جاهالن كه آبروی خود را ن‡زد م‡ردم می‌ریزن‡د آی‡ا‬
‫ندانسته اند كه مسلمانان گواهان خدایند بر روی زمین؟‬
‫از داس‡‡تانهای عجیب ص‡‡وفیه یكی هم این اس‡‡ت ك‡‡ه ابوالحس‡‡ین م‡‡دینی حك‡‡ایت‬
‫می‌كند‪‌:‬از بغداد به‌سوی نهر ناشریه بیرون شدم در یكی از ُقرای آن نهر م‡‡ردی ب‡‡ود‬
‫كه به صوفیه ارادتی داشت‪« .‬یک روز به كنار شط می‌رفتم پ‡‡اره‌ای خرق‡‡ه دی‡‡دم ك‡‡ه‬
‫افتاده بود دانستم كه از آن درویشی است آن خرق‡‡ه ب‡‡ر گ‡‡رفتم و از می‡‡ان ش‡‡ط آوازی‬
‫شنیدم‪ .‬چون نگاه كردم ابوالحسین نوری بود كه خود را در آب افكنده بود و در می‡‡ان‬
‫آب و گل غوصی می‌كرد‪ .‬چون مرا بدید گفت‪‌:‬ای ابوالحسن‪ ،‬می‌بینی خدای تعالی با‬
‫من چه معاملت می‌كند؟ هر روز چندین انواع بال به من فرس‡تد و اص‡‡ناف مك‡اره ب‡ه‬
‫من رساند و به عاقبت می‌فرماید كه آنچه جمله‌خالیق را تقدیر كرده‌ام ترا بیش از آن‬
‫نخواهد بود و ترا بر دیگران ترجیحی نیست وتخصیصی نخواهد بود‪ ،‬و این س‡‡خنان‬
‫می‌گفت و می‌گریست‪ .‬من به رفق تن او از گل شط پ‡‡اک ك‡‡ردم و از وح‡‡ل می‌شس‡‡تم‬
‫پس جامه دروی پوشانیدم و او را پیش آن مرد [ كه به صوفیان ارادت داشت]‌ ب‡‡ردم‪.‬‬
‫چون وقت شام درآمد‪ ،‬خلق جمله درها ببستند و بر بامها رفتند و آن مرد نیز ما را به‬
‫بام برد و گفت‪ :‬ددگ‡ان ه‡ر ش‡ب قص‡‡د این دی‡ه می‌كنن‡د و م‡ردم از خ‡وف ب‡ر بامه‡ا‬
‫می‌روند؛ و پیراهن ده بیشه‌ای بود كه مأوای ددگان بود؛ ابوالحسین ن‡‡وری چ‡‡ون این‬
‫سخن بشنید خود را به پای برهنه در آن بیشه انداخت و تا روز آمد و شد می‌ك‡‡رد در‬
‫آن بیشه و با شیران سخن می‌گفت‪ ،‬و م‡‡ا چ‡‡ون او را ب‡‡دان ص‡‡فت بدی‡‡دیم ب‡‡ا یك‡‡دیگر‬
‫گفتیم كه ابوالحسین (نوری) از این بیشه خالص نیابد‪ .‬روز دیگر دی‡‡دیم ك‡‡ه از می‡‡ان‬
‫بیشه به سالمت بیرون می‌آید و با خود ترنمی می‌كند‪ .‬چون به نزدیک ما رسید خ‡‡ود‬
‫را بین‡داخت و پایه‡ایش ه‡ر دو مج‡روح گش‡ته ب‡ود از نی بیش‡ه ك‡ه قلم ت‡راش ك‡رده‬
‫بودند‪ .‬ما منقاشی طلب كردیم و نی پاره‌ها از پای وی بیرون می‌آوردیم و چه‡‡ل روز‬
‫‪249‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫بر پای نتوانست خاست‪ .‬ابوالحسن گوید كه از ابوالحسین نوری س‡‡ؤال ك‡‡ردم ك‡‡ه این‬
‫خود چه حالی بود؟ جواب داد‪ :‬كه چون بشنیدم كه در آن بیشه ش‡‡یر هس‡‡ت نفس خ‡‡ود‬
‫دیدم كه برمید‪ .‬من ازجهت كسِر نفس خود را در آن بیشه انداختم‪.1‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬آیا این همه كار دیوانگان نیست؟ و زباندرازی وگس‡‡تاخیش را ببینی‡‡د‬
‫آنجا كه می‌گوید‪«‌:‬می بینی خدا با من چه معاملت می‌كند؟»‪.‬‬
‫همین ابوالحسین نوری را دیدند سرنگون و پا در هوا چنین مناجات می‌كرد‪ ‌:‬م‡‡را‬
‫از مردمان رمانیدی و از نفس و مال و دنی‡‡ا تهیدس‡‡ت گردانی‡‡دی! (راوی گوی‡‡د‪ :‬ب‡‡دو‬
‫گفتم‪ ‌:‬اگر راضی هستی كه هستی اگر نه سر به دی‡‡وار بك‡‡وب)‪ .‬و ن‡‡یز آورده ان‡‡د ك‡‡ه‬
‫نوری ملكی داشت به سیصد دینار فروخت و بر كنار دجل‡‡ه نشس‡‡ت و آن دیناره‡‡ا را‬
‫دانه دان‡ه در آب می‌ان‡داخت و می‌گفت‪( :‬ای دنی‡ا) م‡را می‌خ‡واهی ب‡ا اینه‡ا بفری‡بی؟‬
‫مؤلف گوید‪ ‌:‬اگر از فتنه آن پول می‌ترسید به‡تر آن ب‡ود ك‡ه هم‡ه را یكج‡ا ب‡ه فق‡یری‬
‫بدهد و از تشویش برهد‪.‬‬
‫ابوجعفر دراج گوید‪ ‌:‬استادم بیرون رفت برای طهارت‪ ،‬من جبه‌اش را برداش‡‡تم و‬
‫جستجو كردم چهار درهم نقره یافتم‪ ،‬و آن شب گرسنه خفته بودیم‪ .‬چون آمد گفتم‪ ‌:‬ت‡‡و‬
‫چهار درهم داری و ما گرس‡‡نه‌ایم گفت‪ ‌:‬آن را برداش‡‡تی؟ پس ب‡‡ده! س‡‡پس گفت‪‌:‬ح‡‡اال‬
‫بگیرش و برو چیزی بخر بیار‪ .‬گفتم‪ :‬تو را به خدایی كه می‌پرستی بگ‡‡و داس‡‡تان این‬
‫پول چیست؟ گفت‪ ‌:‬خدا غیر از این چیزی به من روزی نكرده‪ ،‬قص‡‡د داش‡‡تم وص‡‡یت‬
‫كنم كه آن را با من دفن كنند و روز قی‡‡امت آن را ب‡‡ه خ‡‡دا مس‡‡ترد نم‡‡ایم و گ‡‡ویم‌‪ :‬این‬
‫است آنچه از دنیویات به من عطا كرده‌ای‪.‬‬
‫ابوجعفر حداد مدت بیست سال هر روز یک دینار كار می‌كرد و آن را صدقه میداد‬
‫و تمام روزه‡ا روزه ب‡‡ود ش‡‡ب بین نم‡‡از مغ‡‡رب و عش‡‡ا از در خانه‌ه‡ا چ‡‡یزی ص‡‡دقه‬
‫می‌گرفت و با آن افطار می‌كرد‪ .‬مؤلف گوید‌‪ :‬صدقه گرفتن بر كسی كه تواند كسب كند‬
‫حرام است‪ ،‬و اگر هم حالل باشد مناعت كجاست؟‬
‫پیغمبر ‪ ‬فرمود‪ :‬اگر یكی از شما طنابی برگیرد و به ص‡‡حرا رود و ه‡یزم جم‡ع‬
‫كند بیارد در بازار بفروشد و از مردم بی‌نیاز ش‡‡ود ب‡‡ه از آن اس‡‡ت ك‡‡ه س‡‡ؤال نمای‡‡د‪،‬‬
‫خواه چیزی بدهن‡‡دش و خ‡‡واه ندهن‡‡د‪ .‬و هم از آن حض‡‡رت روایت اس‡‡ت ك‡‡ه فرم‡‡ود‪:‬‬
‫صدقه گرفتن بر كسی كه دارد‪ ،‬و كسی كه قوت كار دارد و سالم است‪ ،‬روا نیست‪.‬‬
‫از پسر شبلی نقل است كه شبلی یک شب پایی بر لب ب‡‡ام گذاش‡‡ت و پ‡‡ای دیگ‡‡ر را‬
‫رو به حیاط نگه داشت وگفت‪ :‬ای چشم‪ ،‬اگر یک لحظه پل‡ک ب‡ر هم بگ‡ذاری خ‡ود را‬
‫به پایین می‌اندازم؛ و بدین گونه تا صبح بیدار بوده صبح گفت‌‪ :‬دیشب ذكر خ‡‡دا از هیچ‬
‫كس نشنیدم جز از یک خروس دوپولی!‪.‬‬
‫ابوالعباس بغدادی گوید‪ :‬ما با ابوالحسن پسر شبلی مصاحبت داشتیم ی‡‡ک ش‡‡ب م‡‡ا‬
‫را به میهمانی خواند‪ ،‬گفتیم‪ :‬به شرطی كه پدرت نزد ما نیاید‪ ،‬گفت‪ :‬نمی‌آید‪ .‬و م‡‡ا ب‡‡ه‬
‫م‡‡نزل او رف‡‡تیم داش‡‡تیم غ‡‡ذا می‌خ‡‡وردیم ك‡‡ه ش‡‡بلی وارد ش‡‡د در دو دس‡‡تش الی ه‡‡ر‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬ترجمه‌این داستان از سیرت شیخ كبیر‪ ،‬ص ‪ ،58-59‬نقل شد‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫انگشت شمعی‪ ،‬هشت شمع در دو دست؛ آمد و وسط جم‡‡ع نشس‡‡ت‪ .‬م‡‡ا از او ش‡‡رم و‬
‫پروا داشتیم‪ ،‬گفت‪ :‬آقایان م‡‡را ش‡‡مع و لگن ش‡‡مع ف‡‡رض كنی‡‡د! س‡‡پس گفت‪ :‬غالم من‬
‫ابوالعباس كجاست؟ آن شعر را بخواند كه‪‌:‬‬
‫حـــادي جـــمــلـي حـــارا‬ ‫و لـــمــا بــلغ الـــحــيـرة‬

‫وال تحفــــل بمن ســـارا‬ ‫فقلت احــطط بهــا رحلي‬

‫(یعنی‪ :‬وقتی به حیره رسیدیم حدی خوان شترم حیران شد‪ ،‬بدو گفتم‪ ‌:‬بار م‡‡را در‬
‫همین جا فرود آر و اعتنا نكن ب‡‡ه آن ك‡‡ه رفت) و چ‡‡ون ابوالعب‡‡اس آن ش‡‡عر را تغ‡‡نی‬
‫كرد حال شبلی دگرگون شد‪ ،‬شمعها ازدست بیفكند و برفت‪.‬‬
‫آورده اند كه شبلی روز عید ماه رمضان مژگان بركنده و ابرو تراش‡‡یده دس‡‡تمالی‬
‫بر پیشانی بست و بیرون آمد و چنین می‌خواند‪:‬‬
‫إنـــي فـــريـــٌد وحـــيــٌد‬ ‫لــلنــاس فطــٌر وعيـــٌد‬

‫و نیز آورده اند كه شبلی روزی در قبه الشعراء در ج‡‡امع منص‡‡ور نشس‡‡ته ب‡‡ود و‬
‫عده‌ای دورش جمع بودند‪ ،‬در آن میان نوجوانی بسیار زیبا بر ایشان گذشت و توق‡‡ف‬
‫كرد ش‡‡بلی گفت‪ ‌:‬ای ش‡‡یطان‪ ،‬از م‡‡ا دور ش‡‡و‪ ،‬آن نوج‡‡وان ن‡‡رفت‪ ،‬دوب‡‡اره گفت‪ :‬ای‬
‫شیطان‪ ،‬از ما دور شو‪ ،‬باز هم تكان نخ‡‡ورد‪ .‬ش‡‡بلی ب‡‡رای س‡‡ومین ب‡‡ار گفت‪ ‌:‬ب‡‡رو و‬
‫گرن‡‡ه ب‡‡ه خ‡‡دا لب‡‡اس درس‡‡ت ب‡‡ر تنت ب‡‡اقی نمی‌گ‡‡ذارم! و آن نوج‡‡وان لباس‡‡های‬
‫بسیارگرانبها بر تن داشت‪ ،‬برگشت و رفت و ش‡‡بلی چ‡‡نین س‡‡رود‪« :‬گوش‡‡ت را جل‡‡و‬
‫مرغان شكاری انداخته‌اند‪ ،‬و چمن بی‌اختیار به آن حمله می‌كند مالمت می‌نمایند‪ .‬اگر‬
‫می‌خواستند ما صالح باشیم روی خواب تو را می‌پوشانیدند»‪[ .‬خدایا راست گویم فتنه‬
‫از تست‪.]...‬‬
‫گویند‪ :‬پسری علی نام از شبلی ُم رد‪ .‬زن شبلی در عزای او موی ببرید‪ ،‬ش‡‡بلی هم‬
‫ك‡‡ه ریش پ‡‡ر پش‡‡تی داش‡‡ت هم‡‡ه را بتراش‡‡ید‪ ،‬س‡‡بب پرس‡‡یدند گفت‪ :‬آن زن ب‡‡رای‬
‫(محبوب) مفقود گیسو بریده چگونه من برای (حبیب) موجود ریش نتراشم!‪.‬‬
‫ون‡‡یز آورده‌ان‡‡د ك‡‡ه ش‡‡بلی گ‡‡اه جام‡‡ه گرانبه‡‡ایی را از تن در می‌آورد و ب‡‡ه آتش‬
‫می‌سوزانید‪ .‬یک روز عنبر بر آتش نهاد و زیر دمب خری را بخور داد! و ن‡‡یز نق‡‡ل‬
‫است كه كسی بر او وارد شد دید شكر و بادام پیش اوست و می‌سوزاند‪ .‬س‡‡راج گفت‡‡ه‬
‫است‪« ‌:‬برای آنكه از یاد خدا مشغولش ندارد»‪ ،‬مؤلف گوید‌‪« :‬عذر» س‡‡ّراج ب‡‡دتر از‬
‫«گناه» شبلی است!‬
‫ونیز سراج آورده است كه ش‡‡بلی ملكی را ف‡‡روخت و پ‡‡ولش را ب‡‡ر دیگ‡‡ران انف‡‡اق‬
‫نمود و عیال خود را چیزی نداد‪ .‬و نیز شنید كه این آی‡‡ه را می‌خوانن‡‡د‪﴿ :‬ٱۡخ ُٔ‍َسوْا ِفيَه ا﴾‬
‫‪251‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫[المؤمنون‪ ،1]108 :‬گفت‪ :‬كاش من هم از مخاطبان این آیه بودم! ونیز گفته است‌‪ :‬خدای‬
‫را بندگان باشند كه اگر در جهنم آب دهان بیفكنند خ‡‡اموش ش‡‡ود! مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪ :‬این از‬
‫همان قبیل است كه بایزید گفته و هر دو از یک سرچشمه است‪.‬‬
‫و نیز آورده اند كه شبلی مقداری نمک در چشم می‌ریخت كه شب نخوابد و بی‡‡دار‬
‫بماند! مؤلف گوید‪ ‌:‬ظاهرًا ریاضتكشی به این حالش انداخته بوده است‪.‬‬
‫ابوعبدهللا رازی گوید‪ :‬كسی پشمینه‌ای به من پوشانیده بود‪ ،‬بر سر شبلی قلنسوه‌ای‬
‫دیدم كه با آن پشمینه خیلی جور بود و مناسب می‌نمود‪ .‬دلم خواس‡‡ت ك‡‡ه آن كاله ن‡‡یز‬
‫مال من باشد‪ .‬شبلی چون مجلس تمام كرد و برخاس‡‡ت نگ‡‡اهی ب‡‡ه من ك‡‡رد وع‡‡ادتش‬
‫این بود كه هر گاه می‌خواست من دنبالش كنم چنان نگاهی می‌كرد‪ .‬ب‡‡ه دنب‡‡الش رفتم‪،‬‬
‫تا به خانه رسیدیم گفت‪‌:‬پشمینه را بیرون بیار‪ ،‬آن‡‡را از تن كن‡‡دم ب‡‡ا كاله یكج‡‡ا ب‡‡ه هم‬
‫پیچید و هر دو را در آتش انداخت!‬
‫غزالی نقل می‌كند كه شبلی پنجاه دینار را در دجله انداخت و گفت‪« :‬ه‡‡ر كس ت‡‡و‬
‫را عزت نهاد خ‡‡دایش ذلت داد» مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪ :‬تعجب من از غ‡‡زالی اس‡‡ت ك‡‡ه چ‡‡نین‬
‫كاری را با لحن ستایش آورده است‪ .‬پس فقاهتش كجاست؟‬
‫از ُبنان نقل است كه گفت‪ :‬روزی خوردنیی نیافتم و به ح‡ال اض‡طرار افت‡ادم‪ ،‬در‬
‫راه می‌رفتم پاره زری دیدم بر خ‡‡اک افت‡‡اده‪ ،‬خواس‡‡تم برگ‡‡یرم‪ .‬دوب‡‡اره گفتم «لقط‡‡ة»‬
‫است واز آن گذشتم‪ ،‬و باز آن «حدیث» به یاد آوردم كه اگر روی زمین را خون ف‡‡را‬
‫گیرد مسلمان جز حالل از آن نخورد‪ ،‬پس باز گشتم و آن پ‡‡ار ‌ه زر را برداش‡‡ته و در‬
‫دهان نهادم‪ .‬خیلی دور نرفت‡‡ه ب‡‡ودم ك‡‡ه ب‡‡ه حلق‡‡ه طفالن رس‡‡یدم ك‡‡ه یكیش‡‡ان ص‡‡حبت‬
‫می‌كرد‪ .‬طفلی پرسید‪ :‬چیست عالمت صدق در بندگان؟ آن گوینده پاسخ داد‪‌:‬آن است‬
‫كه پار ‌ه زر را بیفكند از دهان! ُبنان گوید‪ :‬زر از ده‡‡ان ب‡‡رون افكن‡‡دم‪ .‬مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪‌:‬‬
‫دور افكندنش آن هم با حرِف كودكی‪ ،‬خالف شرع بوده است‪.2‬‬
‫ونیز غزالی نوشته‪ :‬ش‡‡فیق بلخی در ح‡‡الی ك‡‡ه ب‡‡ه گوش‡‡ه عب‡‡ا چ‡‡یزی بس‡‡ته بودن‡‡د‬
‫ابوالقاسم زاهد آمد‪ ،‬ابوالقاسم پرسید آن چیست؟ گفت‪ :‬چند تا بادام است ب‡‡رادرم داد و‬
‫گفت‪ :‬دوست دارم با اینها افطار كنی‪ .‬ابوالقاسم گفت‪ ‌:‬ای شفیق‪ ،‬حال كه ت‡‡و ب‡‡ه خ‡‡ود‬
‫وعده می‌دهی و اطمینان می‌نمایی كه «تا افطار زنده خ‡‡واهم مان‡‡د» من دیگ‡‡ر ب‡‡ا ت‡‡و‬
‫حرف نخواهم زد‪ .‬و در را به رویش بست و درون رفت! مؤلف گوید‪‌:‬فق‡‡اهت دقی‡‡ق‬
‫را ببینید! مسلمانی را به خاطر یک عم‡‡ل مب‡‡اح بلك‡‡ه مس‡‡تحب (تهی‡‡ه افط‡‡ار) مالمت‬
‫كرده بلكه با او قطع رابطه نموده‪ ،‬حال آنكه پیغم‡بر ‪ ‬ق‡وت ی‡ک س‡اله ع‡ائله‌اش را‬
‫فراهم می‌كرد‪ .‬جهل‪ ،‬كار این گونه زاهدان را خراب كرده است‪.‬‬
‫احمد بن اسحاق عمانی گوی‡د‪‌:‬در هن‡د ص‡وفیی دی‡دم ك‡ه ب‡ه ن‡ام (ی‡ا عن‡وان) ص‡ابر‬
‫شناخته می‌شد‪ ،‬ص‡د س‡ال از عم‡رش گذش‡ته ب‡ود و همیش‡ه ی‡ک چش‡مش را می‌بس‡ت‪،‬‬

‫‪« -‬در آن [رسوا و] خوار و خاموش مانید»‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ -‬یعنی طبق قاعده «لقطه باید دنبال صاحبش می‌گشت تا بیابدش‪ ،‬یا اص‡ال آن را از ج‡ایی ك‡ه‬
‫افتاده بود بر نمی‌داشت»‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫پرسیدم‪‌:‬ای صابر‪ ،‬صبر تو به چه حد است؟ گفت‌‪ :‬یک بار نگ‡اهم ب‡ر زینت دنی‡ا افت‡اد‪،‬‬
‫برای آنكه نظرم از آن سیراب نگردد مدت هشتاد سال است كه یک چشمم را بسته و بر‬
‫دنیا نگشاده ام! از زاهد دیگری نق‡ل اس‡ت ك‡ه ی‡ک چش‡مش را ب‡ه ق‡یر پوش‡انیده ب‡ود و‬
‫می‌گفت‪‌:‬نگریستن با دو چشم اسراف است! خداوند همگی ما را عقل سالم عطا فرماید‪.‬‬
‫یوسف بن ایوب همدانی از استادش عبدهللا جونی نق‡‡ل می‌ك‡‡رد ومی گفت‪‌:‬من این‬
‫دولت از محراب نی‡‡افتم از خال ی‡‡افتم؛ روزی داش‡‡تم آبریزگ‡‡اه را نظ‡‡افت می‌ك‡‡ردم و‬
‫می‌ُرفتم‪ .‬با خود گفتم‪ ‌:‬عمرت را در چنین كاری تلف كردی‪ ،‬دوباره با خ‡‡ود گفتم‪‌:‬ای‬
‫نفس‪ ،‬از خدمت بندگان خدا عار و ابا داری؟ پس سر چ‡‡اه مب‡‡ال گش‡‡ودم و خ‡‡ویش را‬
‫در آن افكندم چندان كه نجاست در دهانم رفت‪ .‬مرا ب‡‡یرون آوردن‡‡د و شس‡‡تند‪ .‬مؤل‡‡ف‬
‫گوید‪ :‬ببینید این بیچ‡‡اره چگون‡‡ه جم‡‡ع ش‡‡دن چن‡‡د مری‡‡د را «دولت» انگاش‡‡ته و آن را‬
‫حاصل رفتن نجاست به دهانش پنداشته است؟ چون علم ندارد از این خب‡‡ط و خطاه‡‡ا‬
‫بسیار دارند‪.‬‬
‫آورده‌اند حسین بن منصور حالج در ابتدای كارش به مك‡‡ه آم‡‡د‪ ،‬كت‡‡انی گوی‡‡د‪ :‬ب‡‡ه‬
‫زحمت زیاد مرقع از او بر گرفتیم‪ .‬سوس‡‡ی گوی‡‡د‪ :‬ی‡‡ک ش‡‡پش آن را وزن ك‡‡ردیم نیم‬
‫دانگ وزن داشت‪ 1‬از بس ریاضت كشیده و مجاهدت ورزیده بود‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪‌:‬جهل (یا بی‌توجهی) حالج را در مورد نظافت ببینید تا چ‡‡ه ح‡‡د ب‡‡وده‬
‫است؟ شرع حتى اجازه داده كه اگر سر كسی شپش گرفت‪ ،‬و لو در حال اح‡‡رام س‡‡ر‬
‫بتراش‡‡د (و كف‡‡اره‌ای ب‡‡پردازد)‪ ،‬و از او ج‡‡اهلتر كس‡‡ی اس‡‡ت ك‡‡ه ش‡‡پش گ‡‡رفتگی را‬
‫ریاضت و مجاهدت می‌داند‪.‬‬
‫عبدهللا بن مفلح گوی‡‡د‪ ‌:‬درویش‡‡ی ن‡‡زد م‡‡ا ب‡‡ود در ج‡‡امع؛ روزی خیلی گرس‡‡نه ش‡‡د‬
‫گفت‪ ‌:‬خدایا یا مرا سیر كن یا پاره‌ای از كنگره‌این مسجد بر سرم ب‡‡زن! در آن می‡‡ان‬
‫كالغی آمد و لب گنگ‡‡ره مس‡‡جد نشس‡‡ت و آج‡‡ری از زی‡‡ر پ‡‡ایش ره‡‡ا ش‡‡د و ب‡‡ر س‡‡ر‬
‫درویش افتاد‪ ،‬درویش در حالی كه خون ازچهره پاک می‌كرد رو ب‡‡ه آس‡‡مان نم‡‡ود و‬
‫گفت‪ :‬تو به قتل همه جهانیان هم اهمیت نمی‌دهی!‪ 2‬مؤلف گوی‡‡د‪ ‌:‬خ‡‡دا بكش‡‡دش ب‡‡ا این‬
‫استنباط! چرا دنبال كسب ویا گدایی نرفت؟‬
‫از غالم خلی‡‡ل روایت اس‡‡ت ك‡‡ه درویش‡‡ی در ح‡‡ال دوی‡‡دن گ‡‡اه ب‡‡ر می‌گش‡‡ت و‬
‫می‌گفت‪‌:‬شما را علیه خدا شاهد می‌گیریم كه دارد می‌ُك شدم! و افتاد و مرد‪.‬‬
‫اّم ا ص‡‡وفیه مالم‡‡تی زش‡‡ت ت‡‡رین ح‡‡الت را ك‡‡ه در نفس دارن‡‡د آش‡‡كار می‌كنن‡‡د و‬
‫بهترین اعمال خویش را نه‡‡ان می‌دارن‡‡د واین خالف آن چ‡‡یزی اس‡‡ت ك‡‡ه پیغم‡‡بر ‪‬‬
‫فرماید‪« :‬هر كس مرتكب بعض‡‡ی از این پلی‡‡دیها می‌ش‡‡ود بای‡‡د ب‡‡ه س‡‡تر الهی پنه‡‡انش‬
‫دارد»‪ .‬و نیز به ماعز ك‡‡ه ن‡‡زد حض‡‡رت ب‡‡ه زن‡‡ا اق‡‡رار ك‡‡رد‪ ،‬فرم‡‡ود‪ ‌:‬چ‡‡را پنه‡‡انش‬
‫نداشتی و اگر نهفته می‌داشتی بهترین بود‪ .‬زمانی حض‡‡رت در راه ایس‡‡تاده ب‡‡ود و ب‡‡ا‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬دانگ‪ ،‬یک ششم درهم سنگ است و یک درهم سنگ تقریب‡ا مع‡ادل ی‡ک مثق‡ال ش‡رعی (‪18‬‬
‫نخودی) است‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬یادآور داستان‌های فراوانی است كه عطار در این مایه دارد‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪253‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫صفیه (زوجه خودش) صحبت می‌ك‡‡رد‪ ،‬یكی از اص‡‡حاب گذش‡‡ت حض‡‡رت ص‡‡دایش‬
‫كرد وفرمود‪« :‬بدان كه این صفیه است»‪ ،‬این را فرمود تا آن ص‡‡حابی را گم‡‡انی در‬
‫دل نگذرد‪.‬‬
‫اباحتيان در پوشش صوفيان‬
‫اباحتیان برای حف‡‡ظ ج‡‡ان‪ ،‬خ‡‡ود را بین ص‡‡وفیان ج‡‡ا زده ان‡‡د و ب‡‡ه س‡‡ه گ‡‡روه تقس‡‡یم‬
‫می‌شوند‪‌:‬‬
‫یكی كافران اند كه خدا را قب‡ول ندارن‡د و ی‡ا ب‡ه خ‡دا اق‡رار دارن‡د لیكن پیغم‡بر و‬
‫نبوت را منكرند گویند‪ :‬آنچه پیغمبران آورده اند دروغ و نشدنی است‪ .‬اینان برای یله‬
‫كردن و آزاد گذاشتن نفس در تمایالت خودش تنها راهی ك‡‡ه ب‡‡رای حف‡‡ظ خ‡‡ون خ‡‡ود‬
‫یافت‡‡ه ان‡‡د پوش‡‡ش تص‡‡وف اس‡‡ت‪« ،‬بظ‡‡اهر در ص‡‡ورت درویش‡‡انند ون‡‡ه ب‡‡ر س‡‡یرت‬
‫ایشان»‪ .‬اینان را جز شمشیر چاره‌ای نیست‪.‬‬
‫گروه دوم به اسالم اقرار دارن‡‡د ام‡‡ا ب‡‡ه تقلی‡‡د مش‡‡ایخ خ‡‡ود (ب‡‡ر خالف دین) عم‡‡ل‬
‫می‌كننند‪.‬‬
‫گروه سوم شخصًا دچار شبهاتی گشته‌اند كه به مقتض‡‡ای آن در عم‡‡ل اب‡‡احی ش‡‡ده‬
‫اند‪ .‬و اصل آن شبهات این است كه شیطان فریبشان داد كه حجتها را متعارض یافتند‬
‫و تمیز را مشكل و رسیدن به مقصدرا از طریق علم نزدیک به محال‪ .‬وص‡‡ال ش‡‡اهد‬
‫مقصود به كوشش نیست بلكه باید روزی باش‡‡د‪ ،‬این‡‡ان از این رو راه نج‡‡ات را بس‡‡ته‬
‫یافتن‡‡د و كلم‡‡ه «علم» را دش‡‡من دارن‡‡د و گوین‡‡د‪ :‬علم حج‡‡اب اس‡‡ت وعلم‡‡ا ب‡‡ا علم از‬
‫مقصود در حجاب مانده اند و اگر عالمی بر ایشان انكار نماید به پیروان خود گوین‡‡د‪‌:‬‬
‫این هم در باطن با ما همرأی است اال اینكه خالف عقی‡‡ده ب‡‡اطنی خ‡‡ود را ن‡‡زد ع‡‡وام‬
‫سست خرد اظهار می‌نماید‪ ،‬و اگر آن عالم در مخالفت این‡‡ان بج‡‡د باش‡‡د گوین‡‡د‪ ‌:‬ابلهی‬
‫است پابسته‌قید و شرع‪ .‬و خود طبق ش‡‡بهاتی ك‡‡ه ب‡‡ر ایش‡‡ان دس‡‡ت داده عم‡‡ل كردن‡‡د‬
‫واگر دقت و توجه می‌ورزیدند این خود عمل ب‡ه «علم» اس‡ت! اینك‡ه ش‡بهات آن‡ان و‬
‫جوابهای آنان‪:‬‬
‫شبهه اول‪ -‬گویند‪ :‬در تقری‡‡ر ازلی ع‡‡ده‌ای اه‡‡ل س‡‡عادت ش‡‡ده ان‡‡د و جمعی ن‡‡امزد‬
‫شقاوت‪ ،‬نیكبخت بدبخت نمی‌شود و شقی سعید نمی‌گردد‪ ،‬و می‌دانیم كه اعمال عبادی‬
‫محض جلب سعادت و رفع ش‡‡قاوت اس‡‡ت و در ح‡‡التی ك‡‡ه «زین پیش نش‡‡اِن بودنیه‡‡ا‬
‫بوده است»‪ ،‬پیداس‡ت ك‡ه كوش‡یدن م‡ا بیه‡وده اس‡ت‪ ،‬بای‡د غم نخ‡وریم و دل ب‡ه ل‡ذت‬
‫سپاریم و نفس را بر هیچ عملی جای مالمت نیست زیرا هر چه هست از پیش نوشته‬
‫شده‪.‬‬
‫در پاسخ گوییم كه این رّد همه شرایع است و باالتر از آن اع‡تراض ب‡ه خ‡الق ك‡ه‬
‫اصال چرا ارسال رسل و ان‡‡زال كتب ك‡‡رده‪ ،‬و ه‡‡ر ش‡‡بهه‌ای ك‡‡ه ب‡‡ه م‡‡ردود ش‡‡مردن‬
‫كتابهای آسمانی و نادان انگاشتن پیام آوران بكشد باطل است [ گفتیم كه این دس‡‡ته از‬
‫اباحتیان اصل اسالم را اقرار دارند]‌‪ .‬و روایت از پیغمبر ‪ ‬در این موض‡‡وع هس‡‡ت‬
‫كه اصحاب پرسیدند‪ :‬یا رسول هللا‪ ،‬آیا توك‡‡ل نك‡‡نیم؟ فرم‡‡ود‪« :‬عم‡‡ل كنی‡‡د و ه‡‡ر كس‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫برای آنچه آفریده شده‪ ،‬راهش آسان می‌شود و به آن سوق داده می‌ش‡‡ود»‪ ،‬یع‡‡نی مثال‬
‫برای هر كس بچه مقدر شده‪ ،‬حب نكاح در دل او پدید می‌آید و برای هر كس ن‡‡ادانی‬
‫مقدر شده علم دوستی از دلش بركنده می‌شود و ب‡رای ه‡ر كس دان‡یی مق‡در ش‡ده ب‡ر‬
‫عكس‪ .‬باید دانست كه در انسان قدرت «كسب» هست و بابت همین ثواب و عقاب به‬
‫وی تعلق می‌گیرد‪ .‬پیغمبر ‪ ‬نظر اصحاب را از مالحظه‌«قدر» به مالحظ ‌ه «عمل»‬
‫معط‡‡وف داش‡‡ت زی‡‡را م‡‡ا نمی‌دانیم تق‡‡دیر چگون‡‡ه اس‡‡ت و مق‡‡در چیس‡‡ت ام‡‡ا عم‡‡ل را‬
‫می‌بینیم‪ ،‬آنچه را عیان است به بهان ‌ه آنچه نهان است نمی‌توان ترک كرد‪.‬‬
‫شبهه دوم‪ -‬گویند خداوند مستغنی از اعمال ماست و معصیت و طاعت م‡‡ا ب‡‡ر او‬
‫اثر ندارد‪ ،‬پس سزاوار نیست كه خویش را بی‌فایده رنج دهیم‪.‬‬
‫در جواب گ‡‡وییم ك‡‡ه این اوال رد ش‡‡رع اس‡‡ت و اع‡‡تراض ب‡‡ر آم‡‡دن پیغم‡‡بران [‌و‬
‫شبهه كننده به قول خودش بر اسالم اقرار دارد]‌‪ .‬ثانیًا هر كس بر این پن‡دار باش‡د ك‡ه‬
‫خداوند را از طاعت و عصیان من سود و زیانی اس‡‡ت خ‡‡دا را نش‡‡ناخته‪ ،‬چنانك‡‡ه در‬
‫ق‡‡رآن آم‡‡ده اس‡‡ت‪َ﴿ ‌:‬و َم ن َٰج َه َد َفِإَّنَم ا ُيَٰج ِه ُد ِلَنۡف ِس ِهٓۦ﴾ [العنکب‡‡وت‪ .1]6 :‬و ج‡‡ای دیگ‡‡ر‬
‫فرموده‪َ﴿ :‬و َم ن َتَز َّك ٰى َفِإَّنَم ا َيَتَز َّك ٰى ِلَنۡف ِس ِهۦ﴾ [ف‡‡اطر‪ .2]18 :‬پس ه‡ر كوشش‡ی ن‡تیجه‌اش‬
‫عاید خود ما می‌شود و هر تقوا و تزكیه‌ای به سود خ‡‡ود ماس‡‡ت‪ ،‬چنانك‡‡ه ط‡‡بیب اگ‡‡ر‬
‫بیمار را پرهیز فرماید برای بیمار خوب است و برای طبیب تفاوت نمی‌كند؛ و همان‬
‫طور كه بدن را خوراكهای س‡‡ودمند و زی‡‡انبخش هس‡‡ت‪ ،‬اعم‡‡ال و عقای‡‡د مختل‡‡ف هم‬
‫ب‡‡رای نفس همین ح‡‡ال را دارد‪ .‬این نظ‡‡ر كس‡‡انی اس‡‡ت ك‡‡ه ب‡‡رای اعم‡‡ال‪ ،‬عل‡‡ل و‬
‫اغراضی قایلند‪ .‬كسانی هم هستند كه میگویند‪ :‬عمل به دستورات شرع محض تعبد و‬
‫اطاعت است و لزومی ندارد ك‡‡ه افع‡‡ال خ‡‡دا را ارس‡‡ال رس‡‡ل و ان‡‡زال كتب تعلی‡‡ل و‬
‫توجیه نم‡‡اییم ك‡‡ه «افعال‡‡ه ال تعل‡‡ل»‪ .‬وانگهی درس‡‡ت اس‡‡ت ك‡‡ه خ‡‡دا از ط‡‡اعت م‡‡ا و‬
‫معرفت ما بی‌نیاز است‪ ،‬اما همو خواسته كه ما بشناسیمش و اطاعش ك‡‡نیم و م‡‡ا بای‡‡د‬
‫امر او را در نظر داشته باشیم نه غرض از آن امر را [ او از ما بی‌نیاز است اما م‡‡ا‬
‫بی‌نیاز از او نیستیم]‌‪.‬‬
‫شبهه سوم‪ -‬گویند‪ :‬اگر وسعت رحمت الهی را در نظ‡‡ر آریم واینك‡‡ه از بخش‡‡ایش‬
‫ما‪ ،‬هر خطابی كرده باش‡‡یم‪ ،‬ع‡‡اجز نیس‡‡ت‪ ،‬خ‡‡ویش را ب‡‡ه زحمت و حرم‡‡ان از ل‡‡ذت‬
‫دچار نمی‌سازیم‪.‬‬
‫در جواب گفت‡‡ه می‌ش‡‡ود ك‡‡ه این هم رد كتب آس‡‡مانی و پی‡‡ام آوران اس‡‡ت و خ‡‡وار‬
‫داشِِت هشدارهای آنان در خودداری از گناهان‪ .‬وانگهی همچنانكه خداوند خ‡‡و را ب‡‡ه‬
‫رحمت ستوده‪ ،‬همو خو را «شدید العقاب» ن‡‡یز نامی‡‡ده اس‡‡ت و مالحظ‡‡ه می‌ش‡‡ود ك‡‡ه‬
‫انبیا و اولیا دچار عقوبت لغزشهای خ‡‡ود می‌ش‡‡وند و ب‡‡ه گرس‡‡نگی وبیم‡‡اری گرفت‡‡ار‬
‫می‌آیند‪ ،‬و كسانی كه نجاتشان حتمی است باز از خدا می‌ترسند چنانكه اب‡‡راهیم خلی‡‡ل‬

‫‪ -‬یعنی‪« :‬و هر كس كه جهاد كند‪ ،‬تنها به [سود] خودش جهاد مىكند»‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬یعنی‪« :‬و هر كس [از آلودگىها] پاک شود به سود خود پاک مىشود»‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪255‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫‪ ‬روز قیامت گوید‪‌:‬نفسی نفسی‪ ،‬و موسای كلیم گوی‡‡د‪‌:‬نفس‡‡ی نفس‡‡ی‪ ،‬و از عم‡‡ر ‪‬‬
‫نقل است كه می‌گفت‪ ‌:‬وای بر عمر اگر نیامرزن‡‡دش‪ .‬و بای‡‡د دانس‡‡ت كس‡‡ی مس‡‡توجب‬
‫رحمت می‌گ‡ردد ك‡ه خ‡ود را در مع‡رض آن ق‡رار ده‡د همچنانك‡ه كارن‡ده امی‡د درو‬
‫خواهد داشت و در قرآن آم‡ده اس‡ت‪ِ﴿ :‬إَّن ٱَّل ِذ يَن َء اَم ُن وْا َو ٱَّل ِذ يَن َه اَج ُروْا َو َٰج َه ُدوْا ِفي‬
‫َٰٓل‬
‫َس ِبيِل ٱِهَّلل ُأْو ِئَك َيۡر ُجوَن َر ۡح َم َت ٱِهَّلل﴾ [البقرة‪ ،1]218 :‬یعنی كسانی می‌توانند امید رحت‬
‫خدا داشته باشند ك‡ه م‡ؤمن باش‡ند و هج‡رت و جه‡اد ك‡رده باش‡ند‪ ،‬آن‡ان ك‡ه ب‡ر گن‡اه‬
‫ورزیدن اصرار دارند چگونه «منتظر رحمت خدا» هس‡‡تند‪ .‬مع‡‡روف ك‡‡رخی گوی‡‡د‪‌:‬‬
‫«امیدواری تو به رحمت كس‡ی ك‡ه اط‡اعتش نمی‌ك‡نی ج‡ز خ‡ذالن و حم‡اقت چ‡یزی‬
‫نیست»‪ .‬در افعال خدا چیزی كه داللت ب‡‡ر ایم‡‡نی از مج‡‡ازات گنهك‡‡اران كن‡‡د وج‡‡ود‬
‫ندارد همچنانكه بر یأس از رحمت او هم دلیلی نداریم‪ ،‬پس نه یأس از لطف او خ‡‡وب‬
‫است و نه طمع در رهیدن از چنگ انتقام او‪ .‬آن خدایی كه به ربع دین‡‡ار حكم بری‡‡دن‬
‫دست را كه از اشرف اعضاء‌است داده‪ ،‬از كجا ایمن شده‌ای ك‡‡ه ف‡‡ردا ع‡‡ذابش چ‡‡نین‬
‫نباشد‪.‬‬
‫شبهه چهارم‪ -‬عده‌ای را در دل چنین افتاده ك‡‡ه م‡‡راد از اعم‡‡ال‪ ،‬ریاض‡‡ت نف‡‡وس‬
‫است و پیراستن آن از چرک و آلودگی؛ و مدتی نفس را ریاضت داده اند و چ‡‡ون ب‡‡ه‬
‫نتیجه نرسیده‌اند اعمال را رها كرده‪ ،‬گفتند‪ :‬ب‡رای چ‡ه خ‡ویش را رنج ب‡داریم در راه‬
‫امری كه برای بشر حاصل شدنی نیست‪.‬‬
‫جواب این است كه مراد شرع ریشه كن كردن ش‡‡هوت و غض‡‡ب و س‡‡ایر ص‡‡فات‬
‫بشری نبوده (كه بگویند این ممكن نیست) زیرا این شهوت و غضب ب‡رای مص‡الحی‬
‫آفریده شده‪ .‬اگر میل به خوردن نبود آدم زنده نمی‌ماند و اگر تمای‡‡ل ب‡‡ه آم‡‡یزیش نب‡‡ود‬
‫نسل ادامه نمی‌یافت و اگر خشم نبود انسان از موجودیت خود دفاع نمی‌نم‡ود‪ ...‬م‡راد‬
‫شرع واداشتن نفس است به اعتدال در شهوت و غضب‪ ،‬به طوری كه زیانمند نباشد‪.‬‬
‫در قرآن «نهی نفس از هوی»‪ 2‬و همچنین فرو خوردن خشم‪ 3‬ستایش شده‪ ،‬ن‡‡ه اینك‡‡ه‬
‫در نفس‪ ،‬طلب و خشم اصال نباشد‪ .‬پس اگر كسی بگوید‪ :‬مقص‡‡ود از ریاض‡‡ت تغی‡‡یر‬
‫طبیعت است حرف نشدنی گفته‪ ،‬مقصود شكس‡‡تن ح‡‡دت وش‡‡دت و ش‡‡ور و زور نفس‬
‫هنگام غضب و شهوت است نه نابود كردن نفس‪ .‬تا مانند آدم عاقل و مطلعی باشد كه‬
‫بداند چه بخورد و چه نخ‡ورد ن‡ه ك‡ودک ن‡ادان ك‡ه ه‡ر چ‡ه پیش می‌آی‡د می‌خ‡ورد و‬
‫نمی‌داند چه می‌كند‪.‬‬
‫‪ -‬یعنی‪« :‬یقینا كسانى كه ایمان آوردند و كسانى كه هج‡‡رت كردن‡‡د و در راه خ‡‡دا جه‡‡اد نمودن‡‡د‬ ‫‪1‬‬

‫آنان به رحمت خدا امیدوارند»‪.‬‬

‫‪َ﴿ -‬و َنَهى ٱلَّنۡف َس َع ِن ٱۡل َهَو ٰى ﴾ [النازع‡‡ات‪ .]40 :‬یع‡‡نی‪« :‬و نفس را از ه‡‡وى و ه‡‡وس ب‡‡از داش‡ته‬ ‫‪2‬‬

‫باشد»‪.‬‬
‫َٰك‬
‫‪َ﴿ -‬و ٱۡل ِظِم يَن ٱۡل َغ ۡي َظ َو ٱۡل َع اِفيَن َع ِن ٱلَّناِس﴾ [آل‌عمران‪ .]134 :‬یعنی‪« :‬و خشم خود را فرو مىبرن‡‡د‬ ‫‪3‬‬

‫و از خطاى مردم درمىگذرند»‪.‬‬

 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫شبهه پنجم‪ -‬عده‌ای نیز به ریاضت ادامه داده و به جایی رسیده اند كه پنداشته ان‡‡د‬
‫«جوهر» شده اند و گویند‪ :‬اكنون دیگر باک ن‡‡داریم از اینك‡‡ه ه‡‡ر ك‡‡ار بك‡‡نیم‪ ،‬ام‡‡ر و‬
‫نهی برای عوام است و اگر آنها نیز به مقام «جوهر» برسند از امر و نهی برهن‡د‪ ،‬و‬
‫گویند‪ :‬حاصل نبوت‪ ،‬خرد ورزی و مصلحت گرایی است و مراد از آن كنترل ع‡‡وام‬
‫است؛ ما عوام نیستیم كه در سوراخ تكلیف برویم زی‡‡را م‡‡ا «حكمت» را دریافت‡‡ه ایم‪.‬‬
‫اینان نشانه «جوهر» شدن را در آن دانند كه حمیت از میان برخیزد چنانكه اگر یكی‬
‫از ایشان زن خود را با مرد بیگانه ببیند تنش نلرزد‪ ،‬اگر بلرزد هنوز به كمال نرسید‬
‫و نفس‡‡ش نم‡‡رده و «ح‡‡ظ نفس» در او ب‡‡اقی اس‡‡ت‪ .‬این‡‡ان «بیغ‡‡یرتی» را ك‡‡ه ص‡‡فت‬
‫مخنثان است كمال ایمان دانند‪ .‬در تاریخ طبری آمده است كه راوندی‡‡ه ن‡‡وامیس خ‡‡ود‬
‫را مباح می‌داشتند و مهم‡‡ان را پس از پ‡‡ذیرایی ب‡‡ا خ‡‡وراک و نوش‡‡ابه ن‡‡زد زن خ‡‡ود‬
‫می‌خواباندند‪.‬‬
‫در جواب این شبهه باید گفت كه تا جسم باقی است احكام شرع و رسوم بندگی ب‡‡ه‬
‫جای خود باقی است كه اینها برای مص‡لحت مردم‡ان وض‡ع ش‡ده‪ .‬درس‡ت اس‡ت ك‡ه‬
‫صفای قلب بر كدورت طبیعت چیره می‌شود اما آن كدورت بر حال خود هست و ب‡‡ه‬
‫ان‡‡دک انگ‡‡یزه‌اش ب‡‡ه جنبش در می‌آی‡‡د‪ ،‬مث‡‡ل آبی ك‡‡ه زی‡‡رش لجن اس‡‡ت و ب‡‡ه ان‡‡دک‬
‫حركتی گل آلود می‌ش‡‡ود‪ .‬و مث‡‡ال طب‡‡ع مانن‡‡د س‡‡فینه‌ای اس‡‡ت ك‡‡ه بیس‡‡ت فرس‡‡نگ در‬
‫خالف جریان آب ببرند و رهایش كنند باز در سرازیر بر می‌گ‡‡ردد‪ .‬ه‡‡ر كس م‡‡دعی‬
‫تغییر طبیعت ش‡ود دروغ گفت‡ه‪ ،‬و ه‡ر كس بگوی‡د‪ :‬من ب‡ه زن‡ان زیب‡ا ب‡دون ش‡هوت‬
‫می‌نگرم‪ ،‬راست نگفته‪ ،‬دلیلش این است كه هم اینان به لقمه‌ای یا دشنامی تغییر حالت‬
‫یابند‪ .‬پس كو آن عقل كه مدعی‌اند حال آنكه «هوی» این سو و آن سو می‌كشدشان‪ ،‬و‬
‫افسارشان به دست «هوی» است‪ .‬هم از این‡‡ان كس‡‡انی هس‡‡تند ك‡‡ه ب‡‡ا زن‡‡ان مص‡‡افحه‬
‫می‌كنند حال آنكه پیغبر ‪ ‬در بیعت با زنان دست نمیداد‪ ،‬و هم از اینان كسانی هستند‬
‫كه شنیده ایم با زنان عقد برادری می‌بندند وخلوت می‌كنن‡‡د و م‡‡دعی س‡‡المت از گن‡‡اه‬
‫هستند‪ ،‬حال آنكه همین خلوت با زن بیگانه گناه است‪،‬؛ و نگ‡‡اه ح‡‡رام اس‡‡ت‪ ،‬و كس‡‡ی‬
‫را از اندیشه بد رهایی نیست‪ .‬چنانكه عمر ‪ ‬گفت‡‡ه اس‡‡ت‪ ‌:‬اگ‡‡ر دو اس‡‡تخوان پوس‡‡یده‬
‫(پ‡‡یرزنی و پ‡‡یرمردی) خل‡‡وت یابن‡‡د‪ ،‬قص‡‡د هم‡‡دیگر می‌كنن‡‡د! ابن ش‡‡اهین گوی‡‡د‪ :‬از‬
‫صوفیه كسانی هستند كه به دعوی «خواهر‪ -‬برادری» ن‡وامیس را مب‡اح دارن‡د و ب‡ه‬
‫زن نامحرم می‌گویند‌‪« :‬بی‡‡ا من و ت‡‡و ب‡‡ا هم عه‡‡د ك‡‡نیم و عق‡‡د ببن‡‡دیم ك‡‡ه ب‡‡ر یك‡‡دیگر‬
‫اع‡‡تراض ننم‡‡اییم»‪ .‬محم‡‡د بن علی حكیم ترم‡‡ذی در كت‡‡اب «ریاض ‡ة‌النفوس» آورده‬
‫است كه سهل بن علی مروزی به زن برادرش (كه همخانه بودند) گفت‪ ‌:‬از من روی‬
‫بپوشان؛ پس از مدتی گفت‪ ‌:‬حاال هر طور می‌خواهی باش‪ .‬ترم‡‡ذی گوی‡‡د‪ :‬آن ح‡‡رف‬
‫اول‪ ،‬هنگامی بود كه در نفس خود شهوت می‌ی‡افت‪ .‬مؤل‡ف گوی‡د‪‌:‬م‡ردن ش‡هوت در‬
‫حیات آدمی محال است البته می‌شود كه ضعیف گردد‪ ،‬مثال آدم از جماع ع‡اجز ش‡ود‬
‫اما همو از نگ‡اه و لمس ل‡ذت می‌ب‡رد‪ .‬گ‡یریم این هم‡ه نیس‡ت‪ ،‬مگ‡ر ن‡ه اینك‡ه ش‡رع‬
‫همگان را از نگاه حرام منع فرموده است؟ ابوعبدالرحمن س‡‡لمی آورده اس‡‡ت ك‡‡ه ب‡‡ه‬
‫‪257‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫ابونصر نصر آبادی گفتند‪ :‬كسی هست كه با زنان بیگان‡‡ه می‌نش‡‡یند و می‌گوی‡‡د‪«‌:‬من‬
‫در دی‡دن ایش‡ان از گن‡اه معص‡ومم» گفت‪‌:‬ت‡ا زم‡انی ك‡ه ب‡دن ب‡ر پاس‡ت ام‡ر و نهی‬
‫شرعی برجاست و هر كس بر شبهه گستاخانه اقدام نماید از حرام در ام‡‡ان نمان‡‡د‪ .‬از‬
‫ابوعلی رودباری پرسیدند‌‪ :‬چه گویی در حق كسی كه گوید من ب‡‡ه درجه‌ای رس‡‡یده‌ام‬
‫كه اختالف احوال در من اثر نگذارد؟ گفت‪ :‬آری‪ ،‬رسیده باش‡‡د لیكن ب‡‡ه جهنم! كس‡‡ی‬
‫نزد جنید گفت كه اهل معرفت از باب نزدیكی خدا به جایی رس‡‡ند ك‡‡ه «حرك‡‡ات» را‬
‫ترک گویند‪ ،‬جنید پاسخ داد‪ :‬این یعنی سقوط تكلیف؛ كه بسیار خط‡یر اس‡ت‪ .‬در نظ‡ر‬
‫من آن كس ك‡‡ه زن‡‡ا ورزی می‌كن‡‡د از گوین‡‡ده‌این س‡‡خن (ك‡‡ه تكلی‡‡ف س‡‡اقط اس‡‡ت‪ ،‬و‬
‫حركات را باید ترک نمود) بهتر است‪ .‬خداشناسان دستور اعمال را از خدا گرفته‌ان‡‡د‬
‫و با عمل نزد او باز می‌گردند‪ .‬من اگر هر سال زنده بمانم ذره‌ای از اعمال نی‡‡ک كم‬
‫نمی‌كنم‪ .‬مگر مانعی پیش آید زیرا این معرفت را راسختر می‌سازد و حالت را ق‡‡وت‬
‫می‌بخشد‪ .‬از ابوالحسین نوری نق‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‪ :‬هرگ‡‡اه كس‡‡ی را بی‡‡نی ك‡‡ه م‡‡دعی‬
‫حالتی است با خدا كه از حد حكم شرعی بیرون می‌بردش‪ ،‬به آن كس نزدی‡‡ک مش‡‡و؛‬
‫و هر گاه كسی را بینی كه مدعی یک حالت باطنی است ك‡ه ظ‡اهرش ب‡ر آن گ‡واهی‬
‫نمی‌دهد‪ ،‬آن كس را در دین متهم بدار‪.‬‬
‫شبهه ششم‪ -‬گروهی در ریاضت به افراط رفت‡‡ه و ب‡‡ه ن‡‡وعی ك‡‡رامت ی‡‡ا رؤی‡‡ای‬
‫صادقانه دست یافته اند یا كلماتی لطیف بر زبانشان جاری می‌ش‡‡ود ك‡‡ه ثم‡‡ره خل‡‡وت‬
‫گزی‡‡نی اس‡‡ت‪ ،‬و چ‡‡نین می‌تانارن‡‡د ك‡‡ه ب‡‡ه مقص‡‡د نای‡‡ل گردی‡‡ده ان‡‡د و گوین‡‡د‪ :‬بع‡‡د از‬
‫وصول‪ ،‬دیگر چیزی م‡‡ا را زی‡‡ان نرس‡‡اند و ه‡‡ر كس را ك‡‡ه ب‡‡ه كعب‡‡ه رس‡‡یده بیاب‡‡ان‬
‫وردی نباید‪ .‬با این تصورات‪ ،‬اعمال را كنار می‌گذارند اما مرقع‡‡ه و س‡‡جاده دارن‡‡د و‬
‫به رقص و وجد می‌پردازند و سخنان صوفیانه می‌گویند و جوابش‡ان هم‡ان اس‡ت ك‡ه‬
‫گذشت‪.‬‬
‫ابن عقیل گوید‪ :‬بدان كه مردم از شرع خدا برآم‡‡ده ب‡‡ه جعلی‡‡ات خودش‡‡ان گرایی‡‡ده‬
‫اند‪ .‬مثال بعض‡‡ی‪ ،‬غ‡یر خ‡‡دا را می‌پرس‡‡تند و آن معبوده‡‡ا را وس‡‡یله ن‡‡زدیكی ب‡‡ه خ‡‡دا‬
‫انگاشته اند‪ .‬بعضی دیگر موحدند اما عبادات را دور افكنده گوین‡‡د اینه‡‡ا ب‡‡رای ع‡‡وام‬
‫وضع شده كه معرفت ندارند‪ .‬حال آنكه در قرآن آمده است‪َ﴿‌:‬و ُيَح ِّذ ُر ُك ُم ٱُهَّلل َنۡف َس ۥُه﴾ [آل‬
‫عمران‪ .]28 :‬یعنی‪« :‬و مىترساند شما را خدا از خود»‪ .‬و باید دانست ك‡‡ه عب‡‡ادات غالب‡ًا‬
‫اقتضای انس گرفتن با همنوعان و نیز روی كردن به جهات و ابنی‡‡ه بخص‡‡وص دارد‬
‫اما این منافی روح ایمان و نظر داشتن به توحید خالص نیست چنانك‡ه در ق‡رآن آم‡ده‬
‫است‪َّ﴿‌:‬لۡي َس ٱۡل ِبَّر َأن ُتَو ُّلوْا ُوُجوَهُك ۡم ِقَبَل ٱۡل َم ۡش ِرِق َو ٱۡل َم ۡغ ِر ِب َو َٰل ِكَّن ٱۡل ِب َّر َم ۡن َء اَم َن ِبٱِهَّلل﴾‬
‫[البقرة‪ .]177 :‬یعنی‪« :‬نیكى این نیست ك‡ه روىه‡اى خ‡ود را بط‡رف مش‡رق و مغ‡رب ب‡ر‬
‫گردانید‪ .‬بلكه نیكوئى این است كه‪ :‬كسى بخدا‪ .»...‬ونیز درباره قرب‡‡انی آم‡‡ده اس‡‡ت‪َ﴿‌:‬لن‬
‫َيَناَل ٱَهَّلل ُلُحوُمَها َو اَل ِد َم ٓاُؤَها﴾ [الحج‪ .]37 :‬یعنی‪« :‬هرگز گوشتها و خونه‡‡ا (ى قربانی‡‡ان)‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫به خدا نمىرسد‪ .‬ولى تقوا و پرهیزكارى شما است كه به خدا مىرسد»‪ .‬تكیه باید بر مقاص‡‡د‬
‫باشد اما صرف شناخت هم كافی نیس‡‡ت و بای‡‡د ش‡‡عائر و ظ‡‡واهر رع‡ایت گ‡‡ردد‪ ،‬ب‡‡ر‬
‫خالف آنچه صوفیان شطاح و باطنیان ملحد گفته‌اند‪.1‬‬
‫چون صوفیه اطالع‌شان بر شرع محدود است از ایش‡‡ان حرفه‡‡ا و كاره‡‡ای ن‡‡اروا‬
‫سر می‌زند‪ ،‬و كسانی كه صوفی نیستند و خود را به ایش‡‡ان مانن‡‡د ك‡‡رده ان‡‡د ب‡‡ه آن‡‡ان‬
‫تأسی وتشبه می‌نمانید‪ ،‬این است ك‡‡ه ص‡‡وفی ص‡‡الح ن‡‡ادر اس‡‡ت ون‡‡ه تنه‡‡ا علم‡‡ا بلك‡‡ه‬
‫مشایخ عرفا نیز صوفیه را نكوهی‡ده ان‡د‪ .‬آورده ان‡د ك‡ه كس‡ی ن‡زد ام‡ام مال‡ک گفت‪‌:‬‬
‫صوفیه دیار ما جامه‌های نفیس یمنی می‌پوشند و چنین و چنان می‌كنن‡‡د‪ .‬مال‡‡ک گفت‪:‬‬
‫‌آن وقت ادعای اسالم هم دارند‪ ،‬این بگفت و چنان به خنده افت‡‡اد ك‡‡ه ب‡‡ه پش‡‡ت غلتی‡‡د‪.‬‬
‫یكی از حاضران خطاب به گوینده‌اول گفت‪ :‬وای بر تو‪ ،‬كه فتنه‌ای بزرگتر از تو به‬
‫این شیخ ندیده بودیم‪ ،‬ما به یاد نداریم كه شیخ این گونه بخندد‪.‬‬
‫از امام شافعی نقل است كه گفت‪ :‬اگر كسی صبح صوفی شود‪ ،‬ظهر نش‡‡ده احم‡‡ق‬
‫می‌گردد؛ و نیز نقل است كه گفت‪ ‌:‬هر كس چهل روز با صوفیان بنشیند عقلش به جا‬
‫نمی‌ماند‪ ،‬و همو صوفیه را «گرگان ریگستان» نامیده است‪.‬‬
‫احمد بن ابی الح‡‡واری از ابوس‡‡لیمان دارانی نق‡‡ل می‌كن‡‡د ك‡‡ه گفت‪‌:‬ص‡‡وفی نی‡‡ک‬
‫ندیدم جز عبلله بن مرزوق؛ و گفت‪ ‌:‬مرا دل بر صوفیه می‌سوزد!‪.‬‬
‫یونس بن عبداالعلی گوید‪ ‌:‬صوفی خردمند ندیدم جز ادریس خوالنی (سلمی گوید‪:‬‬
‫‌ادریس از مشایخ مصر است پیش از ذوالن‡‡ون)‪ .‬و ن‡‡یز از ی‡‡ونس بن عب‡‡داالعلی نق‡‡ل‬
‫است كه می‌گفت‪‌:‬سی سال با صوفیه نشستم و جز مسلم خواص‪ ،‬خردمندی در ایشان‬
‫ندیدم‪.‬‬
‫از یحیی بن معاذ نقل است كه گفت‪ :‬از صحبت سه گروه بپرهیزید‪ :‬عالمان غافل‪،‬‬
‫فقیران تملق گو و پشمینه پوشان جاهل‪.‬‬
‫پیشتر گفتیم كه فقیهان مصر بر ذوالنون به سبب سخنانی كه میگفت انكار منمودند‪،‬‬
‫و نیز فقیهان بایزید را از بسطام بیرون كردند‪ ،‬همچنانكه ابوس‡‡لیمان دارانی را ب‡‡یرون‬
‫كردند‪ .‬احمد ابی الح‡واری و س‡هل تس‡تری از دس‡ت فقیه‡ان گریختن‡د‪ .‬این هم‡ه از آن‬
‫جهت بود كه گذشتگان از اندک بدعتی می‌رمیدند و به پیروی از س‡‡نت‪ ،‬ب‡‡ترک ب‡‡دعت‬
‫می‌گفتن‡‡د‪ .‬آورده ان‡‡د ك‡‡ه جمعی از فقیه‡‡ان ب‡‡ه مجلس ت‡‡رحیم فقیهی در یكی از رباطه‡‡ا‬
‫رفتند‪ .‬ابوالخطاب كلوذانی فقیه آمد و بر در رباط ایستاد و گفت‪ :‬بر من گران است ك‡‡ه‬
‫وارد این رباط شوم‪ ،‬هر گاه اس‡اتید م‡ا و مش‡ایخ ق‡‡دم م‡ا را در این رب‡اط میدیدن‡د چ‡ه‬
‫می‌گفتند؟ راوی گوید‌‪ :‬بدو گفتم‪ :‬پیشینیان آن طور بودند‪ ،‬اما ح‡اال گ‡رگ و میش آش‡تی‬
‫كرده‌اند‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬به خط ابن عقیل دیدم كه در نكوهش صوفیه نوشته بود‪ :‬آنان تنبلك‡‡د ‌ه‬
‫رباط را بر مسجد گزیده‌اند و از مساجد بریده‪ ،‬و رباط نه مسجد است ن‡‡ه خان‡‡ه اس‡‡ت‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬در اینجا مؤلف حكایتی سخیف راجع به ابن خفیف نق‡ل ك‡رده ك‡ه از ترجم‡ه آن ص‡رف نظ‡ر‬
‫شد‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪259‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫نه كاروانسرا‪ .‬و در آن رباطها به تن پروری و بیك‡ارگی می‌گذرانن‡د و خ‡ود را مث‡ل‬

‫حی‡‡وان فرب‡‡ه می‌كنن‡‡د و ب‡‡ه خ‡‡ور و خ‡‡واب و رقص و آواز می‌پردازن‡‡د ومرقعه‡‡ای‬
‫رنگین و دستارهای خوش نمود ك‡‡ه دل زن‡‡ان و نوجوان‡‡ان را بربای‡‡د می‌پوش‡‡ند و در‬
‫هر خانه‌ای قدم بگذارند دل زنان را از ش‡‡وهران بگردانن‡‡د‪ .‬و معیشتش‡‡ان از اعان‡‡ه و‬
‫ه‡‡دایایی س‡‡تمگران وتبهك‡‡اران وغاص‡‡بان از قبی‡‡ل لش‡‡كریان و ب‡‡اج گ‡‡یران اس‡‡ت‪.‬‬
‫نوجوانان بی‌ریش را برای همنشینی به مجلس سماع می‌كش‡‡انند و آن‡‡ان را ش‡‡مع ب‡‡زم‬
‫خویش می‌سازند‪ ،‬و با زنان بیگانه به بهانه خرقه پوشانیدن رفت و آمد می‌كنند و این‬
‫را حالل می‌دانند‪ .‬تقسیم كردن جامه‌های چاک زده در بزم س‡‡ماع را واجب انگارن‡‡د‪،‬‬
‫طرب را «وجد» نامد و میهمانی را «وقت» و غنا را «قول» و جام ‌ه مردم بردن را‬
‫«حكم» نامند و نیز تا وعد ‌ه دعوت دیگری نگیرن‡د از خ‡ان ‌ه میزب‡ان ب‡یرون نرون‡د و‬
‫این را واجب دانند؛ و هر كس این را از روی اعتقاد گوید‪ :‬كافر است و فاس‡ق [زی‡ر‬
‫از خود‪« :‬واجب» تراشیده و ح‡رام می‌خ‡ورد]‌‪ .‬خنی‡اگری ب‡ا نی را مای‡ه ق‡ربت خ‡دا‬
‫انگارند و بساط غنا و سماع را محل استجابت دعا پندارند كه این نیز كفر است زیرا‬
‫ارتكاب مكروه یا حرام را باعث نزدیكی خدا دانسته اند‪.‬‬
‫و نیز خود را تسلیم شیخ می‌كنند (به اصطالح‪ :‬سر می‌سپارند) و اگر كسی چ‡‡ون‬
‫و چرا ورزد گویند‪ :‬بر شیخ اعتراض روا نیست هر چند كارهایی باشد كه بد بودنش‬
‫آشكار است مثال اگر پسری را ببوسد گویند‪ ‌:‬از مهربانی است‪ ،‬و اگ‡‡ر ب‡‡ا زن بیگان‡‡ه‬
‫خلوت كند گویند‌‪ :‬دخترش حساب می‌شود و خرقه پوشیده است‪ ،‬و اگر جامه‌كسی را‬
‫بی‌رضایت او به دیگری ببخشد گویند‪‌:‬حكم خرقه است! و اینه‡‡ا درس‡‡ت نیس‡‡ت زی‡‡را‬
‫هیچ «شیخ» (پیر) كه داخل تكلیف نباشد نداریم‪ ،‬ت‡‡ازه دیوان‡‡ه و ك‡‡ودک را هم ت‡‡أدیب‬
‫می‌كنیم و حیوانات را از باب تنبیه می‌زنیم و این در عوض عتاب در خط‡‡اب اس‡‡ت‪.‬‬
‫اگر شیخی باشد كه وی را به حال خود واگذارند‪« ،‬ابوبكر» ‪ ‬است اما همو می‌گفت‪:‬‬
‫«هرگاه كژ ش‡‡دم راس‡‡تم كنی‡‡د» (إن اع‡‡وججت فقوم‡‡ونی) و نمی‌گفت‪ :‬تس‡‡لیم ش‡‡وید و‬
‫قبول كنید! حتى صحابه بر پیغمبر ‪ ‬اعتراض می‌نمودند‪ ،‬و مالئكه به خداوند گفتند‪‌:‬‬
‫﴿َأَتۡج َع ُل ِفيَها َم ن ُيۡف ِس ُد ِفيَها َو َيۡس ِفُك ٱلِّد َم ٓاَء ﴾ [البقرة‪ .1]30 :‬و موسی ‪ ‬به خداون‡د ج‡ل‬
‫جالله گفت‪َ﴿ ‌:‬أُتۡه ِلُك َنا ِبَم ا َفَعَل ٱلُّس َفَهٓاُء ِم َّنٓا﴾ [األعراف‪ .]155 :‬یعنی‪« :‬آیا ما را به خاطر‬
‫گناهى بیخردان ما مرتكب شدند‪ ،‬هالک مىكنى؟»‪.‬‬
‫اینكه ه‡‡ر چ‡‡ه «پ‡‡یر» می‌گوی‡‡د بی‌چ‡‡ون و چ‡‡را بای‡‡د پ‡‡ذیرفت‪ ،‬ب‡‡ه رع‡ایت خ‡‡اطر‬
‫پیشكس‡‡وتان اس‡‡ت و س‡‡لطه ب‡‡ر نوآم‡‡دگان و مری‡‡دان و ق‡‡رآن این را نك‡‡وهش ك‡‡رده‪‌:‬‬
‫﴿َفٱۡس َتَخ َّف َق ۡو َم ۥُه َفَأَط اُعوُه﴾ [الزخ‡‡رف‪ .]54 :‬یع‡‡نی‪(« :‬فرع‡‡ون) ق‡‡وم خ‡‡ود را س‡‡بک‬
‫شمرد‪ ،‬در نتیجه از او اطاعت كردند»‪ .‬فرعون از س‡بک عقلی رعای‡ایش س‡وء اس‡تفاده‬
‫كرده ایشان را به اطاعت خود در آورد‪ .‬و آن كلمه كه صوفیان گویند‪« ‌:‬بنده چون به‬
‫معرفت رسید‪ ،‬هیچ كار بدو زیان نرساند» باالترین زندقه است چ‡ه ب‡ه اتف‡اق فقیه‡ان‬

‫‪« -‬آیا در زمین كسی قرار می‌دهی كه در آن فساد می‌كند و خون می‌ریزد‪...‬؟»‪ -.‬م‪.‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫هرچه شناخت باالتر باشد تكلیف سخت تر می‌گردد همچنانك‡‡ه ب‡‡ر انبی‡‡اء در ص‡‡غایر‬
‫هم تنگ گرفته می‌شود‪ .‬پس ما را به خدا گوش به این بیكارگان مدعی تو خالی ندهید‬
‫ك‡‡ه دراع‡‡ه ك‡‡ارگزاران حك‡‡ومت را ب‡‡ا پش‡‡مینه پوش‡‡ی یكج‡‡ا دارن‡‡د و اعم‡‡ال افس‡‡ار‬
‫گسیختگان ملحد را با رقص و ساز و آواز و بی‌اعتنایی به شرع با هم آرند‪ .‬زن‡‡دیقان‬
‫را جرأت رد ك‡‡ردن ش‡‡ریعت نب‡‡ود ت‡‡ا ص‡‡وفیه آمدن‡‡د و آیین ه‡‡رزگی آوردن‡‡د و بنی‡‡اد‬
‫ولنگاری نهادند‪ .‬نخست اینكه تفاوت اسم «حقیقت وشریعت» در می‡‡ان آوردن‡‡د‪ ،‬ح‡‡ال‬
‫آنكه شریعت قوانینی است كه خدا بر مص‡‡لحت خل‡‡ق وض‡‡ع فرم‡‡وده وحقیقت چ‡‡یزی‬
‫جز آن نیس‡‡ت و ه‡‡ر چ‡‡ه ج‡‡ز آن باش‡‡د وسوس‡‡ه ش‡‡یطانی اس‡‡ت و ه‡‡ر كس حقیقت را‬
‫خارج از شریعت بجوید فریبخورده‌ای بیش نباشد‪ .‬صوفیان با این حرفه‡ا دل آدمه‡ای‬
‫شاد را ربودند و از اموالشان بهره بردند (حال آنكه فقیه‡‡ان را آن ان‡‡دازه به‡‡ر ‌ه م‡‡الی‬
‫نیست‪ ،‬زیرا فقیه مثل طبیب است و خرج كردن برای دوا و درمان سخت اس‡‡ت ولی‬
‫خرج كردن برای مطربگان آسان است)‪.‬‬
‫اما دشمنی صوفی با فقیه بزرگترین بی‌دی‡‡نی اس‡‡ت‪ ،‬فقی‡‡ه ایش‡‡ان را از گم‡‡رهی و‬
‫تبهكاری باز می‌دارد‪ ،‬و حق سنگین است همچنانكه زكات دادن س‡‡خت اس‡‡ت ام‡‡ا ب‡‡ه‬
‫مطربه و شاعر مداح آسان بذل می‌كنند و بر همین قیاس است دشمنی صوفیه با اه‡‡ل‬
‫حدیث‪.‬‬
‫صوفیان برای برطرف كردن عقل به جای ش‡‡راب از حش‡‡یش و معج‡‡ون اس‡‡تفاده‬
‫می‌كند و خنیاگری ممنوع را «س‡ماع و وج‡د» نامی‡ده ان‡د ح‡ال آنك‡ه وج‡د ك‡ردن ب‡ه‬
‫طوری كه عقل را برطرف كند حرام اس‡‡ت‪ .‬خداون‡‡د ش‡‡ریعت را از ش‡‡ر این‡‡ان حف‡‡ظ‬
‫فرماید و دلیلی بر باطل بودن اینان روشننتر از این نیس‡‡ت ك‡‡ه دنی‡‡اداران و اش‡‡خاص‬
‫اهل دنیویات به اینان گرایش دارند همچنانكه به مطربان و رقاصان و آوازخوانان‪.‬‬
‫ابن عقیل می‌افزاید‪‌:‬اگر كسی بگوید كه اینان پاک جامه اند و خوش ظاهر و اه‡‡ل‬
‫محراب‪ ،‬گویم‪‌:‬نتوانند كه وس‡‡یله ج‡‡ذب قل‡‡وب را از ك‡‡ف بنهن‡‡د‪ ،‬ك‡‡ه در آن ص‡‡ورت‬
‫عیشش‡‡ان پای‡‡دار نمان‡‡د‪ .‬وانگهی‪ ،‬اگ‡‡ر پ‡‡اكیزگی ظ‡‡اهر طفیلی‡‡ان و مخنث‡‡ان بغ‡‡داد را‬
‫بنگ‡‡ری و خوش‡‡خویی مطربگ‡‡ان را ببی‡‡نی دانی ك‡‡ه آن (لط‡‡ف اخالق ص‡‡وفیان) از‬
‫مقوله‌فریبكاری و سبكساری است زیرا آدمیان را یا به رفت‡‡ار می‌ت‡‡وان ف‡‡ریفت ی‡‡ا ب‡‡ه‬
‫گفتار؛ و چ‡‡ون این‡‡ان را دانش بایس‡‡ته و رفت‡‡ار شایس‡‡ته نیس‡‡ت ب‡‡ا زب‡‡ان مال‡‡داران را‬
‫می‌فریبند‪ .‬و باید دانست كه رعایت تكلی‡‡ف س‡‡خت اس‡‡ت مخصوص‡ًا ب‡‡ر ولنگ‡‡اران و‬
‫افس‡‡ار گس‡‡یختگان ك‡‡ه ن‡‡واهی ش‡‡رع را خ‡‡وش ندارن‡‡د‪ ،‬و هیچ گ‡‡روهی ب‡‡ر ش‡‡ریعت‬
‫زیانمندتر از متكلمان و صوفیان نباشد كه متكلمان عقاید عامه را با شبهات عقلی تباه‬
‫می‌س‡‡ازند وص‡‡وفیان ب‡‡ا عم‡‡ال خ‡‡ود ق‡‡وانین ادی‡‡ان را خ‡‡راب می‌كنن‡‡د و بط‡‡الت و‬
‫خنیاگری را رواج می‌دهند‪ .‬و پیشینیان شایسته ما چنین نبودند‪ ،‬بلك‡‡ه در عقای‡‡د تس‡‡لیم‬
‫محض بودند و در اعمال بسیار جدی‪ .‬نصیحت من به برادران دینی این است ك‡‡ه ب‡‡ه‬
‫سخن این دو گروه گوش ندهند كه آخِر كاِر صوفی ش‡‡طاحی اس‡‡ت و پای‡‡ان راه متكلم‬
‫شكاكی! ابن عقی‡ل می‌افزای‡د‪ ‌:‬و ب‡از متكلم به‡تر اس‡ت ك‡ه باش‡د ش‡ک را بزدای‡د ام‡ا‬
‫‪261‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫صوفی ب‡‡ر پن‡‡داِر تش‡‡بیه بیفزای‡‡د‪ .‬و كالم ص‡‡وفیان بیش‡‡تر اش‡‡ارت اس‡‡ت ب‡‡ه برداش‡‡تن‬
‫وسایط نبوت‪ ،‬همچنانكه دباره‌ارباب حدیث به طعنه می‌گفته ان‡‡د‪‌:‬مس‡‡كینان علم خ‡‡ود‬
‫را از مردگ‡‡ان گرفت‡‡ه ان‡‡د و م‡‡ا از زن‡‡ده‌ای ك‡‡ه نم‡‡یرد! در نب‡‡وت زبان‡‡درازی ك‡‡رده‬
‫برواقعات (= آنچه در دل افتند) تكیه می‌نمایند‪ ،‬زیرا آن ك‡‡ه می‌گوی‡‡د‪« :‬ح‡‡دثنی قل‡‡بی‬
‫عن ربی»‪ ،1‬به صراحت خویش را از پیام آور بی‌نیاز می‌شمارد؛ و آن كه «نقل» را‬
‫تحقیر می‌كند در واقع امر ش‡‡ریعت را معط‡‡ل می‌گ‡‡ذارد (زی‡‡را ك‡‡ار ش‡‡رع بی‌ح‡‡دیث‬
‫نمی‌گذرد)‪.‬‬
‫آن كه می‌گوید‪« :‬حدثنی قلبی عن ربی» از كجا اطمینان دارد كه القائ‡‡ات ش‡‡یطانی‬
‫را الهامات یزدانی نپنداشته است؟ چرا كالم رهنمای معصوم را بگذارد و بر چ‡‡یزی‬
‫تكیه كند كه از وسوسه‌ابلیس مصون نیست؟ ابن عقیل می‌افزاید‪ ‌:‬خروج كنن‡‡دگان ب‡‡ر‬
‫شریعت بسیارند اما خداوند با راویان و محدثان اص‡‡ل ش‡‡ریعت را حف‡ظ می‌كن‡‡د و ب‡‡ا‬
‫فقیهان معانی شریعت را؛ و فقیهان سالطین علما هستند ك‡‡ه نمی‌گذارن‡‡د دروغس‡‡ازی‬
‫سربلند كند‪ .‬ابن عقیل سپس چنین می‌گوید‪‌:‬معروف است كه خ‡‡دا چ‡‡ون خواه‡‡د خان‡‡ه‬
‫تاجری را ویران سازد‪ ،‬آن تاجر با ص‡‡وفیان می‌نش‡‡یند؛ من می‌گ‡‡ویم‪ ‌:‬خ‡‡ان ‌ه دینش هم‬
‫خراب خواهد شد چرا كه صوفیان خرقه پوشانیدن به زن نامحرم را جایز دانند و در‬
‫مجلس سماع و طربشان بسا مغازالت در میان می‌آید و عاشق و معش‡‡وق ب‡‡ه عن‡‡وان‬
‫دعوت (= میهمانی صوفیه) خلوت بیابند‪ ،‬و یا كسی دلداده‌دیگری گ‡‡ردد و دلی زنی‬
‫از شوهرش برگردد و اگر آن شوهر به این امر راضی باش‡‡د ك‡‡ه دی‡‡وث اس‡‡ت واگ‡‡ر‬
‫زن را مح‡‡دود و محب‡‡وس نمای‡‡د‪ ،‬زن گوی‡‡د م‡‡را بگ‡‡ذار ت‡‡ا ن‡‡زد آن ك‡‡ه ب‡‡ه من خرق‡‡ه‬
‫پوشانیده روم! و اینك‡‡ه می‌گوین‡‡د‪‌:‬فالن‡‡ه زن از دس‡‡ت فالن ش‡‡یخ خرق‡‡ه پوش‡‡یده و از‬
‫دختران او شده‪ ،‬كلمه‌ای است خطا و بازیچه گونه؛ اما این را از «مقام‡‡ات الرج‡‡ال»‬
‫شمرده اند و سالهای سال اجرا شده و سابقه‌ای پیدا كرده و حرارت كت‡‡اب وس‡‡نت در‬
‫دلها كاهش یافته است‪ .‬این بود خالصه ی از سخنان ابن عقیل كه ناق‡‡دی باری‡‡ک بین‬
‫وفقیه بوده است‪.‬‬
‫ابوبكر عنبری درباره صوفیه گفته است‪:‬‬
‫«به تأمل نگریستم تا مدعیان برده یا آزاد را بیازمایم‪ /‬بیشترشان را س‡‡رابی دی‡‡دم‬
‫كه منظره‌اش از دور شكوهمند است‪ /‬ندا كردم كه ای قوم معبود شما كیست؟ هر یک‬
‫در حد خود اشارتی كرد‪ / : 2‬بعضی نفس پرست بودند و به قی‡‡د س‡‡وگند ب‡‡االتر از آن‬
‫چیزی نمی‌شناختند؛‪ /‬بعضی خرق ‌ه مرقع می‌پرستیدند و بعضی مشگوله‌ای از پوس‡‡ت‬
‫را ‪ /‬و بعضی هوی پرست بودند – كه هوی پرس‡‡ت عاق‡‡ل نیس‡‡ت‪ /-‬و كس‡‡انی م‡‡دعی‬
‫سختكوشی در عبادت كه «وقت»‌شان لباسشان است‪ ،‬و اگر از دست برود ش‡‡ب ب‡‡دی‬
‫را به صبح می‌رساند‪ /‬و سماع دوستی كه گ‡وش ب‡ه ان‡واع س‡رود س‡پرده اس‡ت و ب‡ه‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬سخنی است منسوب به بایزید بسطامی‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬ی‡‡ادآورد ش‡‡عر ع‡‡رفی ش‡‡یرازی اس‡‡ت‌‪ :‬ح‡‡رم جوی‡‡ان دری را می‌پرس‡‡تند ‪ /‬فقیه‡‡ان دف‡‡تری را‬
‫می‌پرستند‪( ...‬تا آخر غزل)‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫آهنگی زار می‌نالد یا چون شیر می‌خروشد‪ /‬و جامه كهنه می‌درد تا نو بپوشد‪ /‬و خود‬
‫را به آتش می‌افكند تا شكم چرانی كند‪ /.‬زهی از این مردان! آیا ش‡‡یطان از این‡‡ان چ‡‡ه‬
‫انتظار دیگری داشت؟‪ /‬به ید از آی‬
‫انواع جنون گیجشان كرده و از دیوانه‪ ،‬زنجیری كم دارند‪ /‬سوگند به خدا كه اینان‬
‫خداشناس نیند بلكه منكرند‪ »...‬الخ‪.‬‬
‫و حسن بن علی بن سیار چنین سروده است‪:‬‬
‫«مردم‡‡انی ظ‡‡اهر اص‡‡الح دی‡‡دم مش‡‡گوله ب‡‡دوش و اه‡‡ل دع‡‡ا‪ /‬ع‡‡زلت گزی‡‡ده از‬
‫مردمان در مساجد ؛ پرسیدم‪‌:‬اینان كیانند؟ گفتند‪ :‬اهل توكل‪ /‬صوفیانی هستند راض‡‡ی‬
‫به قضا و سر به حكم خدا فرود آورده‪ /‬گفتم‪ :‬حال كه چنین است‪ ،‬انسان راستین اینه‡‡ا‬
‫هستند و دیگران اراذلند‪ /‬و مدتی خدمتگزار آنان بودم تا به تحقی‡‡ق دری‡‡افتم ك‡‡ه پس‡‡ت‬
‫همتانند؛ ‪ /‬طلبخوارانی ك‡‡ه لب‡‡اس ش‡‡هرت‪( 1‬انگش‡‡ت نش‡‡ان) می‌پوش‡‡ند‪ /‬از بزرگش‡‡ان‬
‫بپرس وامتحان كن‪ ،‬خیال نمی‌كنم واجباتش را بداند‪ /‬اما درباره‌آه‡‡و چش‡‡مان ن‡‡ازنین‬
‫سؤال كن‪ ،‬می‌بینی كه وارد اس‡ت‪ /‬علم آن‡ان در جلساتش‡ان ب‡ه ش‡یوه اوب‡اش فروپای‡ه‬
‫بی‌مایه‪ /‬عبارت است از چند اصطالح كه عكس واقعیت است‪ /‬پشمینه پوشیده ان‡‡د ت‡‡ا‬
‫به خیری دست یابند اما پش‡ه‌های م‡‡وذی (ی‡‡ا‪ :‬گرگ‡‡ان ش‡‡ریر) ان‡‡د و ب‡‡دترین در ن‡‡وع‬
‫خود‪ /‬كسب معاش را كنار گذاشته اند تا با شكم چرانی مردم را بیچاره كنند‪ /‬و این نه‬
‫از پاكدامنی و وارستگی است بلكه به خاطر تن آسایی و تنبلی ‪ /‬به فریفته‌آنان از قول‬
‫من بگوی‪‌:‬توبه كن كه آنان اهل باطل و بطالت ان‡‡د‪ /‬از كالم ایش‡‡ان ب‡‡ه خ‡‡دا اس‡‡تغفار‬
‫جوی و دیگر به همنشینی جاهالن برنگرد»‪.‬‬
‫صوری از قول بعضی اساتید خود آورده‪:‬‬
‫«اهل تصوف (راستین) رفتند و جز دروغی نمانده‪ /‬تصوف تب‡‡دیل ش‡‡ده اس‡‡ت‬
‫به نعره كشیدن و وجد نمودن و دام نهادن‪( /‬اما) نفست ب‡‡ه ت‡‡و دروغ گفت‡‡ه‪ ،‬این س‡‡نت‬
‫قابل پیروی نیست‪.»...‬‬
‫‪2‬‬
‫و ابوزكریا تبریزی (خطیب) این شعر را از ابو العال ‌ء معری آورده ‪:‬‬
‫ك‡‡‡ذبوك م‡‡‡ا ص‡‡‡افوا ولكن ص‡‡‡افوا‬ ‫زعم‡‡‡‡‡وا ب‡‡‡‡‡أنهم ص‡‡‡‡‡فوا لـملیكهم‬

‫غرضی خالف الحق ال الصفصاف‬ ‫ش‡‡‡‡‡جر الخالف قل‡‡‡‡‡وبهم ویح له‡‡‡‡‡ا‬

‫و نیز در این معنا شعری بدین مضمون از شاعری روایت كرده‌اند‪:‬‬

‫از بن‡‡گ وس‡‡اوس و ه‡‡وی دن‡‡گ‬ ‫آن صـوفی طبلخ‡‡‡‡‡‡وار ‌ه من‡‡‡‡‡‡گ‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬در قسمت «لباس صوفیه» به اقوال مربوط به نهی از «لباس شهرت» اشاره شده است‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬از اشعار مصنوع است‪ .‬در بیت اول جناس اشتقاق و در بیت دوم ایهام به كار ب‡‡رده‪ ،‬حاص‡‡ل‬
‫معنی این است كه صوفیان مدعی صفا هستند اما منحرفند و در دلهایشان درخت خالف روییده‬
‫نه بید مجنون!‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪263‬‬ ‫باب دهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر صوفیان‬

‫ش‡‡‡‡طاح و مبــاحی و حــلولی‬ ‫ب‡‡‡‡‡دكاره و پرخ‡‡‡‡‡ور و فــضولی‬

‫مســتک ش‡‡‡ده و زجــا پــریده‬ ‫همچ‡‡‡‡ون خ‡‡‡‡رک عل‡‡‡‡ف چــریده‬

‫‪3‬‬
‫دع‡‡وی بكن‡‡د ز عشـق یــزدان‬ ‫دس‡‡‡‡تک زن و پ‡‡‡‡ایكوب و رقص‡‡‡‡ان‬

‫‪ -‬مقایسه شود با تمّد ن اس‡‡المی در ق‡‡رن چه‡‡ارم‪،‬آدام م‡‡تز‪ ،‬ترجم‡‡ه علیرض‡‡ا ذك‡‡اوتی قراگزل‡‡و‪،‬‬ ‫‪3‬‬

‫امیركبیر‪ ،‬چاپ دّوم‪ ،1364 ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ -.326‬م‪.‬‬

 ‫باب يازدهم‬
‫در تلبيس ابليس بر اهل دين از راه كرامات نمايي‬

‫پیشتر گفتیم كه هر قدر انسان جاهلتر باش‡د تس‡لط ب‡ر وی ب‡ه هم‡ان نس‡بت بیش‡تر‬
‫است و هر قدر داناتر باشد تسلط ابلیس بر وی كمتر‪ .‬از عبادت پیشگان كس باشد كه‬
‫در ماه رمضان شبی روشنایی در آسمان بیند و گوید‌‪« :‬لیلة القدر» را دریافتم‪ ،‬و اگر‬
‫در ماه رمضان نباشد گوید‪ ‌:‬در آسمان بر من گشوده ش‡‡د‪ .‬چ‡‡یزی ب‡‡رایش پیش می‌آی‡‡د‬
‫آن را كرامت می‌پندارد و بسا آن چیز اتفاقی بوده یا از طرف خ‡‡دا ب‡‡رای امتح‡‡ان آن‬
‫شخص بوده و یا از ترفندهای ابلیس بوده است؛ و بر خردمن‡‡د شایس‡‡ته نیس‡‡ت ك‡‡ه ب‡‡ا‬
‫این گونه امور بیارامد هر چند كرامت باشد‪.‬‬
‫پیشتر از قول مالک بن دین‡‡ار و ح‡‡بیب عجمی آوردیم ك‡‡ه ش‡‡یطان ب‡‡ا ق‡‡راء ب‡‡ازی‬
‫می‌كند همچنانكه كودكان با گردكان!‪.‬‬
‫شیطان حتى بعضی زاهدان ضعیف النفس را با نوعی كرامت نمایی فریفت‡‡ه و ب‡‡ه‬
‫ادعای پیغمبری انگیخته است‪ .‬حارث (كذاب) از اه‡‡ل دمش‡‡ق‪ ،‬و م‡‡والی اب‡‡والجالس‬
‫بود و پدرش در «غوطه» سكونت داشت‪ .‬و حارث چنان عب‡‡ادت پیش‡‡ه و پارس‡‡ا ب‡‡ود‬
‫كه اگر جامه زرین هم می‌پوشید زهدش از ورای آن آش‡‡كار ب‡‡ود و چ‡‡ون ش‡‡روع ب‡‡ه‬
‫حمد خدا می‌نمود چنان سخن می‌گفت كه س‡ابقه نداش‡ت‪ .‬ب‡ه پ‡درش نام‡ه نوش‡ت ك‡ه‪‌:‬‬
‫«مرا دری‡‡اب! در خ‡‡ود چیزه‡‡ا می‌بینم ك‡‡ه بیم دارم از ج‡‡انب ش‡‡یطان باش‡‡د» پ‡‡درش‬
‫درجواب نوشت‪« :‬پسرم بدانچه امر شده روی آور كه ش‡‡یطان طب‡‡ق گفت‡‡ه ق‡‡رآن‪ :‬ب‡‡ر‬
‫بهتانگر گناهكار نازل می‌شود‪ ،1‬و تو نه بهتانگری نه گناهك‡‡ار»‪ .‬پس ح‡‡ارث ش‡‡روع‬
‫كرد در مساجد یک به یک مردان را تبلی‡‡غ ك‡‡ردن وعه‡‡د گ‡‡رفتن ك‡‡ه رازش را ف‡‡اش‬
‫نكنند‪ ،‬و بعضی كارهای شگفت آور بدیشان نشان داد‪ .‬مثال به مرمر مس‡‡جد ب‡‡ا دس‡‡ت‬
‫ض‡‡ربه‌ای می‌زد و آن مرم‡‡ر تس‡‡بیح می‌گفت‪ ،‬و ن‡‡یز در زمس‡‡تان می‡‡وه تابس‡‡تانی ب‡‡ه‬

‫‪َ﴿ -‬هۡل ُأَنِّبُئُك ۡم َع َلٰى َم ن َتَنَّز ُل ٱلَّش َٰي ِط يُن ‪َ ٢٢١‬تَن َّز ُل َع َلٰى ُك ِّل َأَّف اٍك َأِثيٖم ‪[ ﴾٢٢٢‬الش‡‡عراء‪-221 :‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ .]‌222‬یعنی‪« :‬آیا به شما خبر دهم كه شیاطین بر چه كسى نازل مىشوند؟! آنها بر ه‡‡ر بهت‡‡انگر‬
‫گنهكار نازل مىگردند»‪.‬‬
‫ایشان می‌خورانید‪ ،‬و نیز می‌گفت‪ :‬بیایید برویم فرشتگان را به شما نشان بدهم و آنان‬
‫را به دیر مران می‌برد و مردانی اسب سوار بدیشان می‌نمود‪ .‬كار او شهرت ی‡‡افت و‬
‫آشكار شد و یارانش بسیار شدند تا خبر به قاسم بن مخیمر ‌ه رسید و او نزد قاس‡‡م گفت‬
‫كه من پیام آورم! قاسم گفت‪ ‌:‬دروغ می‌گویی ای دشمن خدا! ابوادریس به قاسم گفت‪:‬‬
‫‌بد كردی كه با او نرمی به خرج ندادی‪ ،‬اكنون می‌گری‡‡زد؛ و از آنج‡‡ا برخاس‡‡ته خ‡‡ود‬
‫را به عبدالملک رسانید و داستان باز نمود‪ ،‬عب‡‡دالملک ب‡‡ه طلب ح‡‡ارث كس فرس‡‡تاد‬
‫اما نتوانستند بر او دست یابند‪ .‬و عب‡‡دالملک ب‡‡ه عنب‡‡یره [ ؟] رفت و احتم‡‡ال می‌رفت‬
‫كه لشكریان وی پیرو حارث شده باشند‪ .‬حارث به بیت المقدس گریخت و آنج‡‡ا مخفی‬
‫شد و مریدانش‪ ،‬افراد را (برای بیعت) ن‡‡زد او می‌بردن‡‡د‪ .‬ت‡‡ا آنك‡‡ه ی‡‡ک م‡‡رد بص‡‡ری‬
‫وارد بیت المقدس شد‪ .‬او را نزد حارث بردند‪ ،‬حارث پس از بیان حمد خدا گفت‪‌:‬من‬
‫پیغمبرم! مرد بصری گفت‪ ‌:‬حرفهایت خوب است‪ ،‬اما در پیغم‡‡بریت تأم‡‡ل دارم‪ .‬ب‡‡ار‬
‫دیر نزد او رفت و حارث همان دعوی باز نمود مرد بصری گفت‪ ‌:‬در ك‡‡ار ت‡‡و نظ‡‡ر‬
‫كرده‌ام و اندیشیده‌ام‪ ،‬حرفت به دلم نشسته و به تو ایمان دارم‪ .‬حارث را خوش آم‡‡د و‬
‫دستور داد كه هر وقت مرد بصری آمد مانع دخول وی نشوند‪ ،‬و مرد بصری نزد او‬
‫رفت و آمد می‌كرد تا راه درون شد و بیرون شد و گریزگ‡‡اهش را بل‡‡د ش‡‡د‪ .‬س‡‡پس از‬
‫حارث اجازه مسافرت خواست‪ ،‬ح‡‡ارث گفت‪‌:‬كج‡‡ا؟ گفت‪ ‌:‬ب‡‡ه بص‡‡ره می‌روم ك‡‡ه در‬
‫آنج‡‡ا نخس‡‡تین داعی و مبل‡‡غ ت‡‡و باش‡‡م! ح‡‡ارث اذن داد و م‡‡رد بص‡‡ری مس‡‡تقیم ن‡‡زد‬
‫عبدالمک آمد و خلوت طلبید‪ ،‬عبدالملک خلوت كرد و او را نزد تخت خ‡‡ویش خوان‡‡د‬
‫و پرسید‪ :‬چه می‌خواهی بگویی؟ گفت‪‌:‬خبر حارث را دارم! عبدالملک خ‡‡ودش را از‬
‫تخت به زیر افكند و گفت‪‌:‬كجاست؟ مرد بصری گفت‌‪ :‬حارث در بیت المق‡‡دس اس‡‡ت‬
‫و من راه ورود و خروج نهانگاه وی را بلد شده‌ام و ماجرای خویش را با حارث باز‬
‫گفت‪ .‬عبدالملک گفت‪ :‬تو را م‡‡أمور گ‡‡رفتن او می‌كنم‪ .‬و ت‡‡و از این لحظ‡‡ه ام‡‡یر بیت‬
‫المقدسی! هر چه می‌خواهی بخواه‪ .‬مرد گفت‌‪ :‬عده‌ای را كه زبان (ع‡‡ربی) نمی‌دانن‡‡د‬
‫تحت امر من قرار بده‪ .‬عبدالملک چهل م‡رد فرغ‡انه‌ای را تحت ام‡ر او ق‡‡رار داد‪ ،‬و‬
‫نامه‌ای به حاكم بیت المقدس نوشت كه از امروز امیر تو فالن كس است (یع‡‡نی م‡‡رد‬
‫بصری) تا وقتی آنجاست در هرچه گوید اطاعتش كن! مرد بص‡‡ری ب‡‡ه بیت المق‡‡دس‬
‫رفت و نامه را به حاكم شهر نشان داد‪ ،‬ح‡‡اكم گفت‪ ‌:‬ه‡‡ر چ‡‡ه می‌خ‡‡واهی بگ‡‡و‪ ،‬گفت‪:‬‬
‫مردان خود را بفرمایی تا هر یک ش‡‡معی در دس‡‡ت گیرن‡‡د و در تم‡‡ام گوش‡‡ه و كن‡‡ار‬
‫بیت المق‡‡دس و كوچه‌ه‡‡ای آن پراكن‡‡ده ش‡‡وند و چ‡‡ون ت‡‡و فرم‡‡ان دهی ش‡‡معها را‬
‫‪267‬‬ ‫باب یازدهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر اهل دین از راه کرامات نمایی‬

‫برافروزند‪ ،‬حكم چنان كرد كه او گفته بود‪ .‬مرد بصری آنگاه به منزل حارث رفت و‬
‫در زد و گفت‪ :‬از «پیغمبر خدا» ب‡‡رای من اذن دخ‡‡ول بگ‡‡یر! درب‡‡ان گفت‪ ‌:‬ت‡‡ا ص‡‡بح‬
‫اجازه نیست‪ ،‬گفت‪ ‌:‬به «پیغمبر» بگو كه من از شوق دیدار وی نماز نخوانده به اینجا‬
‫آمده‌ام! دربان رفت و پیام رساند‪ ،‬حارث گفت‪ :‬در بگشایید؛ تا در گشوده شد‪ ،‬بصری‬
‫فریاد زد شمعها را روشن كنید! و همه محیط مثل روز روشن ش‡‡د‪ .‬م‡‡رد بص‡‡ری ب‡‡ه‬
‫مأموران خود گفت‪ :‬هر كس خواست عبور كند بگیری‡‡دش‪ .‬و خ‡‡ود وارد خان‡‡ه ش‡‡د و‬
‫آنجا كه احتمال می‌داد حارث هست رفت‪ ،‬اما حارث آنجا نبود و مری‡‡دانش می‌گفتن‡‡د‪:‬‬
‫‌پیغمبر به آسمان صعود كرد! مرد بصری به سردابی كه ح‡‡ارث ب‡‡رای چ‡‡نین مواق‡‡ع‬
‫ساخته بود رفت و در س‡‡وراخی او را ی‡‡افت از لباس‡‡ش گ‡‡رفت و ب‡‡یرون كش‡‡ید و ب‡‡ه‬
‫فرغانی‡‡ان هم‡‡راهش گفت‪‌:‬این را ببندی‡‡د‪ ،‬بس‡‡تند؛ و هنگ‡‡امی ك‡‡ه ن‡‡زد عب‡‡دالملک‬
‫می‌بردندش‪ ،‬گفت‪َ﴿ :‬أَتۡق ُتُلوَن َر ُج اًل َأن َيُقوَل َر ِّبَي ٱُهَّلل﴾ [غ‡‡افر‪ 1]28 :‬یكی از فرغانی‡‡ان‬
‫گفت‪ :‬این كرامت ما بود تو هم اگر كرامتی داری بنمای!‪.‬‬
‫و چون نزد عبدالملک رسید دستور داد مصلوبش كردند و ب‡‡ه م‡‡ردی گفت ك‡‡ه ب‡‡ا‬
‫حربه (نیزه كوتاه یا كارد بلند) بزندش‪ ،‬اما حربه به دنده حارث فرود آم‡‡د و منح‡‡رف‬
‫شد‪ ،‬حاضران فریاد برداشتند كه سالح در انبیاء هللا كار نمی‌كند! مردی از مس‡‡لمانان‬
‫نزدیک رفت و حربه را میان دنده‌هایش زد و كارش را بساخت‪ .‬آورده ان‡‡د ك‡‡ه خال‡‡د‬
‫بن یزید بن معاویه [معروف به حكیم بنی امیه] بعدًا به عبدالملک گفت‪‌:‬اگ‡‡ر من ن‡‡زد‬
‫تو بودم نمی‌گذاشتم او را بكشی‪ ،‬عبدالملک پرسید‪ :‬چرا؟ گفت‪ ‌:‬برای آنك‡‡ه بی‌گرفت‡‡ار‬
‫«ُم ْذ ِهب»‪ 2‬بود و اگر به وی گرسنگی داده می‌شد آن «مذهب» برط‡‡رف می‌گردی‡‡د و‬
‫تركش می‌كرد‪.‬‬
‫طبق روایت دیگری وقتی حارث را ن‡‡زد عب‡‡دالملک می‌بردن‡‡د او را ب‡‡ه زنج‡‡یری‬
‫بسته بودند‪ .‬در راه دوبار آیه‌ای خواند كه زنجیر از دست و گردنش فرو افتاد‪ ،‬و نیز‬
‫هنگامی كه مص‡‡لوبش كردن‡‡د و حرب‡‡ه در او ك‡‡ار نمی‌ك‡‡رد عب‡‡دالملک ب‡‡ه آن م‡‡أمور‬
‫گفت‪ :‬نام خدا را بیار تا حرب ‌ه تو در او كار كند!‪.‬‬
‫‪ -‬یعنی‪« :‬آیا مىخواهید مردى را بكشید بخاطر اینكه مىگوید‪ :‬پروردگار من «هَّللا » است‪.‬ک‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ -‬مصحح كتاب‪ ،‬خیرالدین علی‪ ،‬این كلمه را نفهمیده و ب‡‡ه «عقی‡‡ده و روش» مع‡‡نی ك‡‡رده ح‡‡ال‬
‫آنكه طبق خرافات عرب‪« ،‬مذهب» شیطانی است ك‡‡ه ب‡‡ه خ‡‡دمت عب‡‡ادت پیش‡‡گان در می‌آی‡‡د و‬
‫آنان را می‌فریبد و عجایب نشان می‌دهد تا دچار ُعجب ش‡‡وند و در خ‡‡ود گم‡‡ان كرام‡‡ات برن‡‡د‪،‬‬
‫چنانكه آورده اند مردی مهمان زاهدی شد و چند روز نزد او بود و هر شب هنگام افطار چراغ‬
‫و خوان و خوراكی حاضر می‌شد بی‌آنكه در آن صومعه بجز آن زاهد كسی باشد و مهمان در‬
‫شگفت شد و از زاهد سبب می‌پرسید و زاهد از پاسخ طف‡ره می‌رفت ت‡‡ا پس از اص‡رار مهم‡‡ان‬
‫زاهد گفت‪«‌:‬شیطانی هست كه اینها را می‌آورد و می‌خواهد من این را بر كرام‡‡ات خ‡‡ود حم‡‡ل‬
‫كنم اما من میدانم كه اینها از شیطان است» تا این را گفت آن چراغ خاموش گردید و آن افسون‬
‫زایل شد‪( .‬رک‪ :‬عجائب المخلوقات وغرائب الموجودات‪ ،‬زكریا قزوینی (مت‡‡وفی ‪ ،)682‬چ‡‡اپ‬
‫فاروق سعد‪ ،‬ص ‪( .393‬نیز رک‪ :‬زندگی و آثار جاحظ‪ ،‬علیرضا ذك‡‡اوتی قراگزل‡‡و‪ ،‬انتش‡‡ارات‬
‫علمی و فرهنگی‪ ،1367 ،‬ص ‪ )43‬لسان العرب (‪« )1/394‬الُم ْذ ِه ب» را به وس‡‡واس و جن‡‡ون‬
‫معنی كرده است‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫و بسیار كسان فریفته‌كرامات نمایی شده اند چنانك‡‡ه از فرق‡‡د س‡‡بخی (زاه‡‡د) نق‡‡ل‬
‫است كه به ابراهیم نخعی (فقیه) گفت‪‌:‬شش درهم مالیات بدهی داشتم و در فكر ب‡‡ودم‬
‫كه از كجا بایرم‪ ،‬از قضا هنگامی كه كنار فرات راه می‌رفتم شش درهم یافتم بی‌كم و‬
‫زیاد‪ .‬ابراهیم گفت‪ ‌:‬آن را صدقه بده! منظ‡ورش آن ب‡ود ك‡ه پ‡ول از آن ت‡و نیس‡ت‪ ،‬و‬
‫فقهای كوفه برای لقط ‌ه كمتر از یک دینار جستجوی صاحب لقط‡‡ه را الزم نمی‌دان‡‡د‪.‬‬
‫ببینید فقیهان چگونه از فریب خوردن و فریب دادن بدورند‪.‬‬
‫از ابراهیم خراسانی نقل است كه روزی احتیاج به وضو پیدا كردم ناگاه مس‡‡واكی‬
‫سیمین به نرمی حریر و كوزه‌ای گوهری پدید آمد‪ ،‬مس‡‡واک ك‡‡ردم و وض‡‡و گ‡‡رفتم و‬
‫آن را به جا گذاشتم و گذشتم‪ .‬مؤلف گوید‪ :‬این قصه دروغ است و اگر راس‡‡ت باش‡‡د‪،‬‬
‫كم اطالعی این مرد را از فقه نش‡‡ان میده‡‡د ك‡‡ه ندانس‡‡ته اس‡‡تعمال مس‡‡واک نق‡‡ره روا‬
‫نیست و خداوند با چیزی كه استعمال آن ش‡‡رع‌ًا روا نیس‡‡ت كس‡‡ی را اك‡‡رام نمی‌كن‡‡د‪،‬‬
‫مگر آنكه از راه امتحان باشد‪.‬‬
‫محد بن ابی الفضل الهمدانی مورخ از پدرش نقل كرده است ك‡‡ه س‡‡رمقانی ُم ق‡‡ری‬
‫ن‡‡زد ابن عالف درس می‌خوان‡‡د و در (ات‡‡اقی از) مس‡‡جد ك‡‡وی «زعف‡‡رانی» مك‡‡ان‬
‫داشت‪ ،‬تا اینك‡ه ای‡ام قحطی و تنگس‡الی پیش آم‡د‪ .‬روزی ابن العالف متوج‡ه ش‡د ك‡ه‬
‫سرمقانی از میان زباله‌هایی كه دجله می‌آورد ب‡‡رگ كاهوه‡‡ایی ك‡‡ه دور ریخت‡‡ه ش‡‡ده‬
‫ب‡‡ود ب‡‡ر می‌چین‡‡د و می‌خ‡‡ورد‪ .‬این ب‡‡ر ابن العالف خیلی گ‡‡ران آم‡‡د و ن‡‡زد رئیس‬
‫الروؤساء رفت و وی را از وضع سرمقانی ب‡‡اخبر ك‡‡رد‪ .‬رئیس الرؤس‡‡اء غالمش را‬
‫فرستاد كه بدون آنكه سرمقانی بفهد كلی‡‡دی ب‡‡رای ات‡‡اقش بس‡‡ازند‪ ،‬و دس‡‡تور داد هم‡‡ه‬
‫روزه سه رطل نان سفید و یک جوجه بریان و مق‡داری حل‡‡وا ش‡‡كری ب‡‡رایش ببرن‡‡د‪.‬‬
‫روز اول كه سرمقانی در اتاق خ‡‡ود را گش‡‡ود و آن س‡‡فره را در س‡‡مت قبل‡‡ه مش‡‡اهده‬
‫كرد در شگفت شد و با خود گفت‪ :‬این هدیه‌بهشتی است‪ ،‬باید این راز را پنه‡‡ان دارم‬
‫و با كس نگویم زیرا كه شرط كرامت كتمان است و هر كه «اسرار هویدا كند» الیق‬
‫راز نباشد‪ .‬به هر حال پس از چند روز كه ش‡‡اداب و فرب‡‡ه گردی‡‡د‪ ،‬ابن العالف از او‬
‫پرسید‪ ‌:‬سبب چیست كه حالت به شده است؟ س‡‡رمقانی ش‡‡روع ك‡‡رد ب‡‡ا كنای‡‡ه و ابه‡‡ام‬
‫ح‡‡رف زدن و از ص‡‡راحت طف‡‡ره رفتن؛ چ‡‡ون ابن العالف خیلی اص‡‡رار ورزی‡‡د‬
‫سرمقانی اجماًال گفت‪«‌:‬از راهی كه بشر نداند ب‡‡ه من روزی می‌رس‡‡د»! ابن العالف‬
‫گفت‪ :‬برو از رئیس الرؤساء بپرس؛ كه او این كار را ك‡‡رده اس‡‡ت‪ .‬دراینج‡‡ا ب‡‡ود ك‡‡ه‬
‫سرمقانی اوقاتش تلخ ش‡د و عالمت شكس‡تگی (و س‡رخوردگی) در چه‡ره‌اش آش‡كار‬
‫گردید‪.‬‬
‫خردمندان چون فریبكاری ابلیس را دانستند از چیزهایی كه صورت كرامت دارد‬
‫حذر كردند كه مبادا تلبیس ابلیس باشد‪ .‬از زهرون نقل است كه در بیاب‡‡ان س‡‡رگردان‬
‫ب‡‡ودم م‡‡رغی س‡‡پید ب‡‡ه من نزدی‡‡ک ش‡‡د و گفت‌‪ :‬زه‡‡رون ت‡‡و گم ش‡‡ده ای! گفتم‪‌:‬ای‬
‫شیطان‪ ،‬دیگری را بفریب! باز ب‡‡ر ش‡‡انه‌ام نشس‡‡ت و هم‡‡ان س‡‡خن را گفت‪ ،‬گفتم‪ ‌:‬ای‬
‫شیطان‪ ،‬دیگری را بفریب! بار سوم گفت‪ :‬تو گم شده‌ای و من شیطان نیستم‪ ،‬م‡‡را ب‡‡ه‬
‫‪269‬‬ ‫باب یازدهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر اهل دین از راه کرامات نمایی‬

‫سوی تو فرستاده اند‪ .‬این بگفت و غایب گردید‪ .‬از رابعه نقل است كه گفتن‡‡دش‪ ‌:‬چ‡‡را‬
‫اج‡‡ازه نمی‡‡دهی م‡‡ردم ب‡‡ه دینت بیابن‡‡د؟ گفت‪ ‌:‬بیاین‡‡د ك‡‡ه چ‡‡ه؟ بیاین‡‡د و برون‡‡د از من‬
‫كارهایی كه نكرده‌ام حكایت كنند! می‌گویند‪ :‬من زیر جانمازم پول پیدا میكنم‪ ،‬و دیگ‬
‫من ب‡‡دون آتش پخت‡‡ه می‌ش‡‡ود‪ ،‬در ح‡‡الی ك‡‡ه اگ‡‡ر چ‡‡نین چیزه‡‡ا ب‡‡بینم دچ‡‡ار وحش‡‡ت‬
‫می‌شوم‪ .‬پرس‡‡یدند ك‡‡ه آی‡‡ا در م‡‡نزل خ‡‡ود خ‡‡وراک و نوش‡‡ابه‌ای (از غیب) یافت‡‡ه ای؟‬
‫گفت‪ ‌:‬اگر هم چنین چیزی ببینم دست نمی‌زنم!‪.‬‬
‫و نیز از رابعه نقل است كه گفت‌‪ :‬در روز س‡‡ردی روزه ب‡‡ودم گفتم‪ :‬ك‡‡اش غ‡‡ذای‬
‫گرمی داشتم و با آن افطار می‌كردم‪ ،‬قدری پیه درمنزل بود با خود گفتم‪ :‬اگر پی‡از ی‡ا‬
‫سبزی بود با آن چیزی می‌پختم‪ ،‬در این میان گنجشكی آم‡‡د و پی‡‡ازی از منق‡‡ارش ب‡‡ر‬
‫راه افتاد‪ .‬تا این منظره را دیدم ترسیدم كه از شیطان باشد و از خیالی كه ك‡‡رده ب‡‡ودم‬
‫گذشتم‪.‬‬
‫مردم همه بر آن بودند كه ُو هیب بهش‡‡تی اس‡‡ت و او می‌گریس‡‡ت و می‌گفت‌‪ :‬مب‡‡ادا‬
‫این القاء از شیطان باشد (كه مرا دچار ُعجب كند)‪.‬‬
‫شیخ ابوحفص نیش‡‡ابوری روزی در ب‡‡یرون ش‡‡هر مجلس می‌گفت و حاض‡‡ران را‬
‫وقت خوش گردید‪ .‬در آن میان یک بزك‡‡وهی از ك‡‡وه پ‡‡ایین آم‡‡د و ن‡‡زد ش‡‡یخ رفت و‬
‫زانو زد‪ ،‬شیخ تكانی خورد و بشدت گریست‪ .‬سبب پرسیدند‪ ،‬گفت‪‌:‬چون وع‡‡ظ ك‡‡ردم‬
‫و شما را وقت خوش شد‪ ،‬با خود گفتم كاش قربانیی داشتم ك‡‡ه ذبح میك‡‡ردم و ش‡‡ما را‬
‫دعوت می‌كردم‪ ،‬در این خیال بودم كه این بزكوهی آمد و پیش پایم زانو زد و با خود‬
‫اندیشیدم نكند مثل فرعون باشم ك‡‡ه خداون‡‡د در این جه‡‡ان ح‡‡تى رود نی‡‡ل را هم طب‡‡ق‬
‫میل او جاری ساخت‪ ،‬اما از نعمتهای آنجهانی محروم باشم! این فكر تكانم داد‪.‬‬
‫شیطان صوفیان متأخر را ف‡‡ریفت ت‡‡ا كرام‡‡اتی ب‡‡رای اولی‡‡ا جع‡‡ل كن‡‡د و ب‡‡ه گم‡‡ان‬
‫خویش تصوف را تقویت نمایند حال آنكه اگر امری بحق باشد در استواری خود نیاز‬
‫به باطل ندارد‪ .‬چنانكه از عمرو بن واص‡‡ل نق‡‡ل ك‡‡رده ان‡‡د ك‡‡ه گفت‪ ‌:‬س‡‡هل بن عبدهللا‬
‫چهل مرد مویینه پوش را در راه مك‡ه دی‡د ك‡ه در مس‡جدی نم‡از گزاردن‡د و از ی‡ک‬
‫درخت انار بدون میوه‪ ،‬هر كدام یک انار تر و ت‡‡ازه چیدن‡‡د و رفتن‡‡د وچ‡‡ون س‡‡هل از‬
‫ایشان درخواست نمود كه با وی نیز سخن بگویند و مواسات كنن‡‡د‪ -‬ك‡‡ه گرس‡‡نه ب‡‡ود‪-‬‬
‫رئیس آن گروه گفت كه تو با آنچه داری محجوبی‪ ،‬برو هر چه داری پشت فالن كوه‬
‫بینداز و بیا‪ ،‬سهل رفت اما دلش نیامد كه مال خود را دور اندازد‪ ،‬آنرا در خاک ك‡‡رد‬
‫و برگشت‪ .‬رئیس آن گروه پرسید‪ :‬دور انداختی؟ سهل گفت‪ :‬آری‪ ،‬پرسید‪ ‌:‬چه دیدی؟‬
‫گفت‪‌:‬هیچ! گفت‪‌:‬پس دور نینداخته‌ای برو آنچه داری دور بینداز و بی‡‡ا‪ .‬س‡‡هل گوی‡‡د‪:‬‬
‫رفتم و آنچه داشتم پشت كوه ان‡‡داختم ناگ‡‡اه ن‡‡ور والیت م‡‡را ف‡‡رو گ‡‡رفت‪ ،‬بازگش‡‡تم و‬
‫اناری بر درخت دی‡‡دم آن را چی‡‡دم و خ‡‡وردم و از گرس‡‡نگی و تش‡‡نگی رس‡‡تم‪ .‬ت‡‡ا آن‬
‫روز كه آن گروه را در مكه میان زمزم و مقام (ابراهیم) دیدم كه همگی به من س‡‡الم‬
‫دادند و حالم را پرس‡یدند‪ .‬س‡هل گوی‡د‪ ‌:‬گفتم‪ ‌:‬من دیگ‡ر از ش‡ما و س‡خن گفتن ب‡ا ش‡ما‬
‫بی‌نیازم؛ آن طور كه شما بی‌نیاز بودید؛ اكنون در من برای غیر خدا جایی نیست‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫مؤلف گوید‪ :‬عمر و بن واصل را تضعیف كردن‡‡د و در روایت دو راوی مجه‡‡ول‬
‫هست‪ ،‬گذشته از این نشان ساختگی بودن حكایت‪ ،‬دستور دور انداختن مال اس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫به سهل می‌دهند‪ ،‬و این خالف شرع است و اولیا حكم ب‡‡ه خالف ش‡‡رع نمی‌نماین‡‡د‪ ،‬و‬
‫آن كلمه كه «نور والیت مرا فرو گرفت» حرفی است بی‌معنی! اهل علم گ‡‡ول چ‡‡نین‬
‫قصه‌ای را نمی‌خورند اما جاهل بی‌بصیرت فریفته می‌شود‪.‬‬
‫آورده‌ان‡‡د ك‡‡ه كس‡‡ی ن‡‡زد بایزی‡‡د آم‡‡د و دی‡‡د ان‡‡دكی آب پیش روی اوس‡‡ت و تك‡‡ان‬
‫می‌خ‡‡ورد‪ ،‬پرس‡‡ید‪ :‬این چیس‡‡ت؟ بایزی‡‡د گفت‪‌:‬م‡‡ردی آم‡‡د و پرس‡‡ید حی‡‡ا چیس‡‡ت؟ من‬
‫چ‡‡یزی در ب‡‡اب حی‡‡ا ب‡‡رای او گفتم‪ ،‬چ‡‡رخی ب‡‡زد و افت‡‡اد و آب ش‡‡د؛ همین اس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫می‌بی‡‡نی! راوی اف‡‡زوده اس‡‡ت ك‡‡ه از آن آب‪ ،‬چ‡‡یزی مان‡‡د مانن‡‡د گ‡‡وهر؛ و احم‡‡د بن‬
‫خضرویه از آن نگین انگشتر بساخت و هر گ‡‡اه از كالم ص‡‡وفیان چ‡‡یزی می‌گفت ی‡‡ا‬
‫می‌شنید قدری از آن نگین آب می‌شد تا از آن چیزی باقی نماند‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪ :‬این دروغ زشت را ج‡اهالن س‡اخته ان‡د‪ ،‬آن هم اس‡ناد‪ ،‬و اگ‡ر ن‡ه آن‬
‫است كه جاهالن این قصه را چیزی می‌انگارند یاد نكردنش اولی بود‪ .‬از عب‡‡دالعزیز‬
‫بغدادی نقل است كه حكایات صوفیه را میخواندم‪ ،‬روزی ب‡‡ه پش‡‡ت ب‡‡ام رفتم ص‡‡دایی‬
‫شنیدم كه میگفت‪َ﴿ ‌:‬و ُهَو َيَتَو َّلى ٱلَّٰص ِلِح يَن ﴾ [األع‡‡راف‪ .1]196 :‬ب‡‡ه اط‡‡راف نگریس‡‡تم‬
‫كسی را ندیدم‪ ،‬خود را از ب‡‡ام بیفكن‡‡دم و دره‡‡وا بایس‡‡تادم! مؤل‡‡ف گوی‡‡د‪‌:‬این دروغی‬
‫است نشدنی‪ ،‬و اگر به فرض محال راس‡‡ت باش‡‡د ك‡‡اری خالف ش‡‡رع ك‡‡رده؛ از كج‡‡ا‬
‫اطمینان یافته بود كه در شمار صالحان است؟ و مگر در قرآن نخوانده ب‡‡ود ك‡‡ه ﴿َو اَل‬
‫ُتۡل ُق وْا ِبَأۡي ِد يُك ۡم ِإَلى ٱلَّتۡه ُلَك ِة ﴾ [البق‡‡رة‪ .2]195 :‬و در ح‡الی ك‡ه خالف ام‡ر خ‡دا می‌ك‡رد‬
‫چگونه خویش را صالح می‌پنداشت؟ پیشتر آن حكایت را آوردیم كه شیطان به عیسی‬
‫‪ ‬گفت‪ ‌:‬خ‡‡ود را از ك‡‡وه پ‡‡ایین بین‡‡داز (خ‡‡دا حفظت می‌كن‡‡د)‪ .‬عیس‡‡ی ‪ ‬گفت‪ :‬خ‡‡دا‬
‫می‌تواند كه بنده را امتحان كند اما بنده را نسزد كه خدا را بیازماید‪.‬‬
‫عده‌ای صوفی نما نیز بوده ان‡‡د ك‡‡ه باش‡‡طح گ‡‡ویی و كرام‡‡ات نم‡‡ایی دل ع‡‡وام را‬
‫ربوده ان‡‡د نظ‡‡یر حكای‡‡اتی ك‡‡ه از حالج هس‡‡ت‪ .‬ن‡‡ان و كب‡‡اب و حل‡‡وا در گوش‡ه‌ای از‬
‫صحرا پنهان می‌كرد و یک یاِر رازدار را بر آن واقف می‌ساخت‪ ،‬آن‌گاه به اصحاب‬
‫می‌گفت‌‪ :‬چطور است كمی گردش كنیم‪ .‬و بر می‌خاست و همراه حاضران به صحرا‬
‫می‌رفتند‪ ،‬در اینجا كه یار رازدار می‌گفت‪ :‬دلمان نان وكباب وحل‡‡وا میخواه‡‡د! حالج‬
‫آن جمع را ترک میكرد و ب‡ه هم‡ان گوش‡ه می‌رفت و دو ركعت نم‡از می‌گ‡زارد‪ ،‬آن‬
‫گاه نان و كباب وحلوا را بیرون می‌آورد‪ .‬حالج گاه دست می‌برد و از هوا چن‡د س‡كه‬
‫ب‡‡رمی گ‡‡رفت‪ ،‬روزی كس‡‡ی ب‡‡دو گفت‪ ‌:‬اینك‡‡ه از س‡‡كه‌های رایج اس‡‡ت‪ ،‬اگ‡‡ر راس‡‡ت‬
‫می‌گویی سكه‌هایی از ه‡‡وا بی‡‡ار ك‡‡ه ن‡‡ام ت‡‡و و پ‡‡درت ب‡‡ر آن منق‡‡وش باش‡د‌! حالج ت‡‡ا‬
‫روزی كه مصلوبش كردن‡‡د از این تردس‡‡تیها نش‡‡ان می‡‡داد‪ .‬آورده ان‡‡د هم‡‡ان روز ك‡‡ه‬
‫‪ -‬یعنی‪« :‬و او همه صالحان را سرپرستى مىكند»‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬یعنی‪« :‬و خویشتن را به [دست خویش به ورطه] نابودى نیفكنید»‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪271‬‬ ‫باب یازدهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر اهل دین از راه کرامات نمایی‬

‫برای قتل می‌بردنش‪ ،‬به یارانش گفت‪ :‬شما نترسید ‌! من سی روز دیگر نزد ش‡‡ما ب‡‡از‬
‫خواهم گشت!‬
‫هم از مت‡‡أخران كس‡‡انی هس‡‡تند ك‡‡ه تن ب‡‡ه طل‡‡ق می‌انداین‡‡د و در تن‡‡ور می‌نش‡‡ینند‬
‫وآسیبی نمی‌بینند‪ ،‬و این را كرامت وانمود می‌كنند‪.‬‬
‫ابن عقیل گوید‌‪ :‬ابن الشباس (و پیش از او پدرش نیز) كبوترهای نام‡‡ه ب‡‡ر داش‡‡ت و‬
‫یارانی در هر شهر؛ چون عده‌ای نزدش می‌آمدند توسط كب‡‡وتر از وض‡‡ع ش‡‡هر آنه‡‡ا و‬
‫حوادثی كه بعد از مسافرت ایشان گذشته بود كسب خبر می‌كرد و به عن‡‡وان غیبگ‡‡وی‬
‫بازگو می‌نمود و مثال می‌گفت‪ :‬هم اكنون كه شما اینجا نشسته اید‪ ،‬چ‡‡نین اتف‡‡اق ت‡‡ازه‌ای‬
‫افتاده است‪ .‬آنان پس از بازگشت به والیت خود اظهارات ابن الشباس را مط‡‡ابق واق‡‡ع‬
‫می‌یافتند و حیرتزده و مدهوش می‌شدند و یقین می‌كردند ك‡‡ه از غیب خ‡‡بر یافت‡‡ه اس‡‡ت‬
‫كه در فالن ده جنگ و ستیزی واق‡‡ع ش‡‡ده و او اصالحش‡‡ان داده اس‡‡ت! و این هم‡‡ه ب‡‡ه‬
‫توسط دو سه پرنده دست آموز و با همدستی غالمان و ی‡‡ارانش انج‡‡ام می‌ش‡‡د و در دل‬
‫عوام تأثیر می‌گذاشت‪.‬‬
‫ابن عقیل می‌افزاید‪‌:‬این را نوشتم كه معلوم شود این گونه كارها به بازی با دین و‬
‫آسیب زدن به شرع هم منجر می‌شود‪ .‬مؤلف گوید‪ :‬ابن الش‡‡باس‪ ،‬علی بن الحس‡‡ین بن‬
‫محمد بغدادی است ك‡‡ه ك‡‡نیت خ‡‡ودش ابوعبدهللا و ك‡‡نیت پ‡‡درش ابوالحس‡‡ین ب‡‡ود‪ .‬ابن‬
‫الشباس ب‡‡ه س‡‡ال ‪ 444‬در بص‡‡ره وف‡‡ات ی‡‡افت و خ‡‡ودش و پ‡‡درش و عم‡‡ویش س‡‡اكن‬
‫بصره بودند و عقای‡د واقعیش‡ان ب‡ر م‡ردم مخفی ب‡ود اال اینك‡ه ب‡ه احتم‡ال وی ش‡یع ‌ه‬
‫امامی یا غالی باطنی بودند و من درتاریخ [‌ظ‪ :‬المنتظم] ذكر كرده‌ام ك‡‡ه چگون‡‡ه یكی‬
‫از یارانش كه از شیعه امامیه باطنیه بود راز یكی از «كرامات» وی را فاش نمود و‬
‫معلوم داشت كه ابن الشباس چگونه به ج‡‡ای اس‡‡تخوانها بزغ‡‡ال ‌ه بری‡‡ان بزغ‡‡ال ‌ه زن‡‡ده‬
‫نشان داد و دوباره بزغاله بریان دیگری از همان جا بیرون آورد؟‬
‫مؤلف گوید‪ :‬ما در زمان خود كسی را دیدم كه نزد مردم چنین وانمود می‌كرد ك‡‡ه‬
‫مالئكه نزد او آمده اند و میگفت‪« :‬هؤالء ضیف مكرمون»‪ 1‬وتعارف می‌كرد كه جلو‬
‫بیایند! وهم به روزگار ما كسی ابریق س‡‡فالین ن‡‡وی را نخس‡‡ت ب‡‡ا عس‡‡ل پ‡‡ر ك‡‡رد ب‡‡ه‬
‫طوری كه در سفال طعم عسل نفوذ ك‡رد و در س‡فر آن را پ‡ر می‌ك‡رد و ب‡ه ی‡ارانش‬
‫می‌داد‪ ،‬می‌گفتن‡‡د‪‌:‬آب ابری‡‡ق او طعم عس‡‡ل دارد! بین این ج‡‡ور آدمه‡‡ا كس‡‡ی از خ‡‡دا‬
‫بترسد یا خدا را بشناسد وجود ندارد‪ ،‬و به خدا پناه می‌بریم از خواری و رسوایی‪.‬‬

‫‪ -‬تلمیح به آیه ﴿َهۡل َأَتٰى َك َحِد يُث َض ۡي ِف ِإۡب َٰر ِهيَم ٱۡل ُم ۡك َرِم يَن ‪[ ﴾٢٤‬الذاریات‪ .]24 :‬یعنی‪« :‬آی‡‡ا خ‡‡بر‬ ‫‪1‬‬

‫مهمانان گرامى ابراهیم به تو رسیده است؟»‪.‬‬

 ‫باب دوازدهم‬
‫در تلبيس ابليس بر عاميان‬

‫گفتیم كه هر قدر شخص جاهل‌تر باشد‪ ،‬فریفتاری ابلیس نسبت به او قوی‡‡تر اس‡‡ت‪.‬‬
‫از این رو‪ ،‬عامه فریبهای ابلیس بسیار متنوع است و ش‡مارش آن امك‡ان ن‡دارد و م‡ا‬
‫در اینج‡‡ا مهم‡‡ترین آنه‡‡ا را ك‡‡ه م‡‡ادر فریبه‡‡ای ابلیس ب‡‡ر عامی‡‡ان محس‡‡وب می‌ش‡‡ود‬
‫می‌آوریم كه خواننده بقیه را از آن قیاس كند‪.‬‬
‫از آن جمله ابلیس به سراغ عامی می‌رود و او را به تفك‡ر در ذات و ص‡‡فات خ‡دا‬
‫بر میانگیزد و به شک می‌اندازد‪ ،‬وطبق روایتی ك‡‡ه از پیغم‡‡بر ‪ ‬هس‡‡ت ك‡‡ار را ب‡‡ه‬
‫آنجا می‌رساند كه بپرسد‪« :‬ما را خدا آفریده‪ ،‬خدا را كی آفریده؟»‪ .‬در چ‡‡نین م‡‡وردی‬
‫پیغمبر ‪ ‬فرموده است كه برای رفع وسوسه شیطان بگ‡‡وییم‪« :‬آمنت باهلل ورس‡‡وله»‬
‫(به خدا و پیام آورش باور دارم)‪.‬‬
‫مؤلف گوید‪‌:‬این آزمون و بال نتیجه حسیگری است (ع‡‡وام عقلش‡‡ان ب‡‡ه چشمش‡‡ان‬
‫است) چون هر چه دیده ساخته و مصنوع بوده لذا می‌پرسد‪« :‬خدا راكی آفریده؟» در‬
‫جواب این عامی می‌گوییم‪ :‬برای آنكه بدانی حس ت‡‡و خطاس‡‡ت فك‡‡ر كن ك‡‡ه مگ‡‡ر ن‡‡ه‬
‫خداوند زمان را در الزمان و مكان را در المكان آفریده؟ اما حس ت‡‡و از تص‡‡ور این‬
‫مطلب می‌رمد‪ ،‬پس بدان كه آنچ‡‡ه را احس‡‡اس ك‡‡ردنی نیس‡‡ت ب‡‡ا حس نت‡‡وان جس‡‡تجو‬
‫كرد‪ ،‬بلكه با عقل مشورت كن كه نیک مشاوری است‪.‬‬
‫ابلیس گاه از راه صفات امر را بر عامی مشتبه می‌سازد و او را به ورط‡‡ه تش‡‡بیه‬
‫می‌اندازد و گاه از راه تعص‡‡ب ف‡‡رقه‌ای؛ ب‡‡ه ط‡‡وری ك‡‡ه می‌بی‡‡نیم عامی‡‡ان درمس‡‡ائلی‬
‫همدیگر را لعنت می‌كنند و ح‡‡تى ب‡‡ا هم می‌جنگن‡‡د ك‡‡ه حقیقتش را نمی‌دانن‡‡د مثال یكی‬
‫تعصب ابوبكر ‪ ‬را می‌كشد و یكی تعص‡‡ب علی ‪ ‬را؛ و بس‡‡ی از این س‡‡تیزها رخ‬
‫داده‪ .‬مثال سالیان سال بین اهل محله كرخ و محله ب‡‡اب البص‡‡رة [‌دو محل‡‡ه از بغ‡‡داد ‌]‬
‫زد و خورد و آتش افزوی بر سر این مسأله واقع شده و بسا آن ك‡‡ه در این مس‡‡ائل ب‡‡ا‬
‫دیگ‡‡ران بحث و مش‡‡اجره می‌كنن‡‡د خ‡‡ودش حری‡‡ر می‌پوش‡‡د و ش‡‡راب میخ‡‡ورد و آدم‬
‫می‌كشد كه علی ‪ ‬و ابوبكر ‪ ‬هر دو از چنین آدمها بیزارند‪.‬‬
‫و نیز عامی بعضی نكات در ذهن در می‌یابد و شیطان ب‡ه وسوس‡ه‌اش می‌آرای‡د و‬
‫او را به مخاصمه با پروردگار می‌كشاند كه چ‡را فالن عم‡ل را مق‡در ك‡رده و ب‡رای‬
‫همان مجازات می‌كند؟ چرا روزی فالن آدم پرهیزكار اندک است و رزق آن دیگری‬
‫گنهكار فراوان؟ از عامیان كس باشد كه در ش‡‡رایط وف‡‡ور ش‡‡كر گوی‡‡د و چ‡‡ون بالیی‬
‫رسد زبان به اعتراض و كفر گویی گش‡اید‪ .‬هم از عامی‡ان كس‡انی هس‡تند ك‡ه گوین‡د‪:‬‬
‫درساختن و سپس ویران كردن این اجساد چه حكمتی بوده است؟ بعضی رستاخیز را‬
‫بعید انگارند‪ ،‬بعضی چون به مراد خود نمی‌رس‡‡ند ی‡‡ا گرفت‡‡ار بالیی می‌ش‡‡وند از دین‬
‫بر می‌گردند و می‌گویند‪ ‌:‬ما دیگر نماز نمی‌خوانیم! گاهی یک تبهكار مسیحی مؤمنی‬
‫را می‌كشد و عامه می‌گویند‌‪ :‬صلیب غلبه ك‡‡رد! دیگ‡‡ر ب‡‡رای چ‡‡ه نم‡‡از بخ‡‡وانیم؟ این‬
‫همه از آن جهت است كه به عالمی رجوع نمی‌كنند تا اشكالشان را حل كن‡‡د و بگوی‡‡د‬
‫خداوند حكیم است و صاحب اختیار‪ ،‬و جای اعتراضی نیست‪.‬‬
‫و از عوام كسی باشد كه از عقل خود راضی است و از مخالفت علما باكی ن‡‡دارد‬
‫و چون فتوای عالمان با مقصود او نمی‌سازد زب‡‡ان ب‡‡ه رد ونك‡‡وهش آن‡‡ان می‌گش‡‡اید‪.‬‬
‫ابن عقیل گوید‪ :‬در طول عمر هر گاه در كار صنعتگری دخالت كرده‌ام ب‡‡ه من گفت‡‡ه‬
‫است‪ ‌:‬كار مرا خراب كردی! و این در حالی است كه شغل آن صنعتگر ام‡‡ری اس‡‡ت‬
‫حسی كه اگر من هم بدان ب‡‡پردازم می‌ت‡‡وانم‪ ،‬ام‡‡ا تخص‡‡ص من در ام‡‡ور عقلی اس‡‡ت‬
‫(كه دشوارتر است) لیكن وقتی فتوا می‌دهم عامی نمی‌پذیرد‪.‬‬
‫دیگر از تلبیس‌های ابلیس بر عامیان‪ ،‬مقدم داشتن زاهدان است بر عالمان؛ ب‡‡ر تن‬
‫هر نادانی و جبه‌پشمینه‌ای ببینند وی را اكرام كنند بویژه كه سر فرو افكند و از خود‬
‫خشوع بنماید‪ ،‬و گویند‪ :‬این كجا فالن عالم كجا؟ این زاهد اس‡‡ت و در عم‡‡ر می‡‡وه ت‡‡ر‬
‫نخورده و زن نگرفته و آن دنیاپرست اس‡‡ت؛ و نمی‌دانن‡‡د ك‡‡ه ع‡‡الم ب‡‡ر زاه‡‡د برت‡‡ری‬
‫دارد‪ .‬خدا بر این عامیان تفضل كرده كه پیغمبر ‪ ‬را ندیدند كه زیاد زن می‌گرفت و‬
‫از كنیزان غنایم برای خود برمی‌گزید و گوشت جوجه می‌خ‡‡ورد و ش‡‡یرینی و عس‡‡ل‬
‫را دوست داشت‪ ،‬اگر اینها را می‌دیدن‡د پیغم‡بر ‪ ‬در نظرش‡ان عظم‡تی را ك‡ه دارد‬
‫نمی‌یافت!‪.‬‬
‫دیگر از فریب‌های شیطان ب‡‡ه ع‡‡وام‪ ،‬ب‡‡دگویی آن‡‡ان اس‡‡ت از علم‡‡ا در اس‡‡تفاده از‬
‫چیزهای مباح‪ ،‬و این باز بدترین نوع نادانی است‪ ،‬و نیز غ‡‡ریب دوس‡‡تی آن‡‡ان؛ ع‡‡الم‬
‫غریب را بر همشهری ترجیح می‌نهند حال آنكه همشهری خود را بهتر می‌شناس‡‡ند و‬
‫‪275‬‬ ‫باب دوازدهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر عامیان‬

‫از كار و افكارش باخبرن‡‡د وآن غ‡ریب ممكن اس‡‡ت ی‡‡ک (مبل‡‡غ س‡‡یار) ب‡‡اطنی باش‡‡د‪.‬‬
‫خداون‡‡د در ق‡‡‡رآن ب‡‡ر مردم‡‡ان منت نه‡‡اده ك‡‡ه «رس‡‡ول از خودش‡‡ان» برایش‡‡ان‬
‫برانگیخته‪ ،1‬و جای دیگر فرموده‪َ﴿ :‬يۡع ِر ُف وَن ۥُه َك َم ا َيۡع ِرُف وَن َأۡب َن ٓاَء ُهۡم ﴾ [البق‡‡رة‪.]146 :‬‬
‫پیغمبر ‪ ‬را مثل فرزندان خود می‌شناسند‪ .‬یع‡‡نی س‡‡زاوارتر اس‡‡ت ك‡‡ه نف‡‡وس تس‡‡لیم‬
‫كسی شوند كه آشناتر است‪ ،‬اما عامیان غریب را برتر می‌دانند‪.‬‬
‫بزرگداشت زهدنمایان‪ ،‬عامیان را به قبول هر گونه دع‡اوی ایش‡‡ان می‌كش‡‡اند ه‡‡ر‬
‫چند آن دعاوی خالف شرع باشد و آدمیان را از دین بیرون ب‡‡برد‪ .‬مثال یكی از همین‬
‫متظاهران دام گستر به مرد عامی میگویند‪ ‌:‬دیروز فالن كار ك‡‡ردی فالن ام‡‡ر ب‡‡رای‬
‫ت‡‡و روی خواه‡‡د داد؛ و ع‡‡امی ح‡‡رف او را تص‡‡دیق میكن‡‡د و می‌گوی‡‡د‌‪ :‬خ‡‡اطر م‡‡را‬
‫خوانده و از آن سخن گفته است؛ و نمی‌داند ادعای غیبگوی كف‡‡ر اس‡‡ت و ن‡‡یز ع‡‡امی‬
‫می‌بیند كه متظاهران دام گستر چگونه كارخالف شرع می‌كنند (مثال خلوت كردن ب‡‡ا‬
‫زنان و رسم برادر خواندگی و بستن عقد خواهر برادری) مع ذلک عامی تسلیم است‬
‫و می‌گوید‪ ‌:‬كار اینان به خودشان واگذار شده و خطا نمی‌كنند‪.‬‬
‫دیگ‡‡ر از تلبیس‌ه‡‡ای ابلیس ب‡‡ر عامی‡‡ان افس‡‡ار گس‡‡یختگی آن‡‡ان اس‡‡ت در ان‡‡واع‬
‫معصیت‪ ،‬و چون توبیخ شوند با كالم زندیقان پاسخ دهند كه‪« :‬ای نق‡‡د بگ‡‡یر و دس‡‡ت‬
‫از آن نسیه بدار»! حال آنكه اگر درس‡ت بفهمن‡د معص‡‡یت «نق‡د» نیس‡ت زی‡را ح‡رام‬
‫است‪ ،‬پس جای مقایس‡‡ه ن‡‡دارد‪.‬اگ‡‡ر بین دو مب‡‡اح ك‡‡ه یكی نق‡‡د اس‡‡ت و دیگ‡‡ری نس‡‡یه‬
‫گزینش میكرد وجهی داشت اما مثال عامی چن‡‡ان اس‡‡ت ك‡‡ه ب‡‡ه تب‡‡دار بگوین‡‡د‪ ‌:‬عس‡‡ل‬
‫نخور بگویند‌‪« :‬لذت عسل نقد است و وعده سالمت نسیه»!‪.‬‬
‫و نیز از عامیان كس باشد كه گوید‪ :‬خدا كریم است ‌‪ ،‬عفوش بسیار گس‡‡ترده اس‡‡ت‪:‬‬
‫‌و رجای به لطف الهی جزء دین اس‡‡ت‪ .‬این آرزومن‡‡دی و طم‡‡ع دور و دراز از خ‡‡ود‬
‫را «رجاء» نام نهند وهالک شوند‪ .‬از فرزدق نقل است كه چون پرسیدند‪ :‬چرا زن‡‡ان‬
‫شوهردار پاک دامن را متهم به زنا می‌كنی؟ پاسخ داد‪‌:‬به نظر ش‡‡ما اگ‡‡ر این گن‡‡اه را‬
‫كه در ساخت پروردگار كرده‌ام در پیشگاه پدر و مادرم كرده بودم دلشان می‌آم‡‡د ك‡‡ه‬
‫مرا در تنور پر آتش بیندازند؟ گفتند‪ :‬نه‪ .‬گفت‪ :‬من پروردگار را بر خودم رحیمتر از‬
‫پ‡‡در و م‡‡ادر می‌دانم! در ج‡‡واب بای‡‡د گفت ك‡‡ه این جه‡‡ل محض اس‡‡ت زی‡‡را رحمت‬
‫پروردگار عبارت از «رقت طبع» نیست و گر نه هیچ گنجشكی بای‡‡د ذبح نمی‌گردی‡‡د‬
‫و جان هیچ كودكی گرفته نمی‌شد و احدی را به جهنم نمی‌بردند‪.‬‬
‫از ابونواس نقل است كه در مكه پسر بی‌ریش‡‡ی را دی‡‡د حجراالس‡‡ود را می‌بوس‡‡د‪.‬‬
‫گفت‪‌:‬به خدا من باید این پسر را نزد حجراالسود ببوسم‪ ،‬هر چ‡‡ه منعش كردن‡‡د س‡‡ود‬
‫نبخشید‪ ،‬نزدیک رفت و در كنار حجر االسود صورت بر صورت آن پسر گذاشت و‬

‫‪َ﴿ -‬لَقۡد َم َّن ٱُهَّلل َع َلى ٱۡل ُم ۡؤ ِمِنيَن ِإۡذ َبَع َث ِفيِه ۡم َر ُس واٗل ِّم ۡن َأنُفِس ِه ۡم ﴾ [آل‌عمران‪ .]64 :‬یعنی‪« :‬یقینًا خدا‬ ‫‪1‬‬

‫بر مؤمنان مّنت نهاد كه در میان آنان پیامبرى از خودشان برانگیخت»‪.‬‬

 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫او را بوسید‪ .‬راوی گوید‪ :‬گفتم‪ :‬وای بر تو! در ح‡‡رم خ‡‡دا عم‡‡ل ح‡‡رام ك‡‡ردی! گفت‪:‬‬
‫بی‌خیالش! خدا رحیم است و چنین سرود‪:‬‬
‫عنـــد استــالم الحجـــراالســود‬ ‫وعــاشـقان الت‡‡‡‡‡‡ف خداهمــا‬

‫كـأّنمـا كــانــا علی مـــوعــد‬ ‫فاشتفیــا من غیــر أن یأثمـــا‬

‫(یعنی‪ :‬دو عاشق هنگام بوسیدن حجراالسود‪ ،‬چهره به چهره هم چس‡‡باندند گ‡‡ویی‬
‫آنجا وعده گاهی است كه از وصال هم سیراب شوند بی‌آنكه گنهكار شده باشند!)‪.‬‬
‫هم از ابون‡‡واس نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه هنگ‡‡ام م‡‡رگ ب‡‡دو گفتن‡‡د‪‌:‬توب‡‡ه كن! گفت‪ :‬م‡‡را‬
‫می‌ترس‡‡انید‪ .‬من از حم‡‡اد بن س‡‡لمه ش‡‡نیدم ك‡‡ه از یزی‡‡د الرقاش‡‡ی و او از انس روایت‬
‫می‌كرد كه پیغمبر ‪ ‬فرمود‪« :‬لكل نبي شفاعة وإني اختبأت شفاعتي ألهل الكبائر من‬
‫أمتي» (هر پیامبری را شفاعتی هست و من شفاعتم را برای صاحبان گن‡‡اه كب‡‡یره از‬
‫امتم ذخیره كرده و نهفته ام)‪ .‬مؤلف گوید‪ :‬خطای ابونواس از دو راه است‪ ‌:‬یكی اینكه‬
‫به جنب ‌ه رحمت نظر دارد و به جنبه عقاب توجه ندارد‪ ،‬دیگر اینكه نمی‌دان‡‡د آم‡‡رزش‬
‫ب‡‡رای توب‡‡ه ك‡‡اران اس‡‡ت‪َ﴿ :‬و ِإِّني َلَغ َّف ا‪ٞ‬ر ِّلَم ن َت اَب ﴾ [ط‡‡ه‪ .1]82 :‬و ب‡‡ه این مطلب در‬
‫شبهات اهل اباحت (فصل گذشته) قبال اشاره كردیم‪.‬‬
‫و از عوام كسانی باشند كه گویند‪ :‬علما حفظ حدود نمی‌كنند‪ ،‬فالن عالم چ‡نین ك‡رده و‬
‫فالن عالم چنان كرده؛ اما كار ما آسان اس‡‡ت! در پاس‡‡خ بای‡‡د گفت ك‡‡ه ع‡‡الم و جاه‡‡ل در‬
‫تكلیف برابرند و اگر به ف‡‡رض ع‡المی هواپرس‡ت ش‡د این ب‡رای جاه‡ل ع‡ذر محس‡وب‬
‫نمی‌شود‪ .‬بعضی از عوام گویند‌‪ :‬جرم من چه قابل آن است كه عقوبت ش‡وم و من كیس‡تم‬
‫كه موأخذه‌ام كنند؟ كه گناه من زیانی به خ‡دا نمی‌زن‡د و ط‡اعت من س‡ودی نمی‌رس‡اند و‬
‫عفو او بزرگتر از جرم من است‪ ،‬و شاعر گفته‪« :‬من نزد خدا چ‡‡ه ق‡‡دری دارم ك‡‡ه اگ‡‡ر‬
‫عصیان كرده باشم مرا نبخشاید»؟ گوییم‪ :‬این حماقت بزرگی اس‡ت ك‡ه تص‡ور ك‡نیم ك‡ه‬
‫خداوند فقط ضد یا نّد (= برابر‪ ،‬نظیر) خود را مجازات می‌كن‡د؛ وانگهی از كج‡ا ك‡ه از‬
‫كثرت معصیت‪« ،‬معاند» به حساب نیایند‪ .‬ابن عقیل شنید كه كس‡ی می‌گوی‡د‪‌:‬من كیم ك‡ه‬
‫خدا مرا عقوبت كند!؟ گفت‪ :‬تو همانی كه اگر همه آدمیان بمیرند و ت‡‡و یكی مان‡‡ده باش‡‡ی‬
‫خطاب «یا أیها الناس» خدا به تو و فقط به تو بر می‌گردد!‪.‬‬
‫بعضی از عامیان نیز خود را وعده می‌دهند ك‡‡ه ب‡‡زودی توب‡‡ه می‌كنم وآدم خ‡‡وبی‬
‫می‌شوم! اما بسا ابلهان را كه با همین خیال‪ ،‬توبه نكرده‪ ،‬مرگ ربوده است‪ .‬در خط‡‡ا‬
‫شتاب كردن و در صواب درنگ نمودن كار خردمندانه نیست‪ ،‬بسا كه موفق به توب‡‡ه‬
‫نشود و بسا توبه‌درست نكند و بسا توبه‌اش مقبول نیفتد‪ .‬گیرم توبه هم قبول شد ش‡‡رم‬
‫از عصیان برای همیشه هست‪ .‬پس توبه ه‡ر چ‡ه زودت‡ر به‡تر‪ .‬و ن‡یز كس باش‡د ك‡ه‬
‫توبه نماید اما به وسوسه شیطان از سست ارادگی آن را بشكند‪.‬‬

‫‪ -‬یعنی‪« :‬و بی‌گمان من بسیار آمرزندهام براى كسى كه توبه آرد»‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪277‬‬ ‫باب دوازدهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر عامیان‬

‫از قول حسن (بصری) آورده اند كه گفت‪ :‬چون شیطان تو را پیوسته درمعص‡‡یت‬
‫خدا بیند مژده مرگ دهد! و چون پیوسته در طاعت خ‡دا بین‡د‪ ،‬ب‡ه س‡توه آی‡د و ت‡و را‬
‫ترک كند و اما اگر گاه چنین باشی و گاه چنان‪ ،‬شیطان در تو طمع بندد‪.‬‬
‫دیگر از تلبیسهای شیطانی این است ك‡‡ه اش‡‡خاص را ب‡‡ه نس‡‡بت مغ‡‡رور و فریفت‡‡ه‬
‫سازد‪ ،‬یكی می‌گوید‪ ‌:‬من از اوالد اب‡‡وبكرم دیگ‡‡ری می‌گوی‡‡د‪ :‬من از اوالد علی هس‡‡تم‬
‫دیگری می‌گوید‪ :‬من شریف حسنیم یا شریف حسینیم‪ ،‬دیگری می‌گوید‪ :‬من خویشاوند‬
‫فالن ع‡‡الم ی‡‡ا زاه‡‡دم؛ و این را از دو راه س‡‡ودمند می‌دانن‡‡د یكی اینك‡‡ه چ‡‡ون خ‡‡دا آن‬
‫شخص بزرگ را دوس‡ت دارد الب‡د اوالدش را هم دوس‡ت خواه‡د داش‡ت‪ ،‬ك‡ه چ‡نین‬
‫نیست و اگر چنین بود خدا باید هم اكنون بنی اسرائیل را (كه از اوالد یعقوب ‪ ‬اند)‬
‫دوست داشته باشد! دیگر آنكه پندارند آن شخص بزرگ صاحب ش‡‡فاعت اس‡‡ت و در‬
‫حق فرزندان وبستگان خویش شفاعت خواهد نمود و این نیز غلط اس‡‡ت چ‡‡را ك‡‡ه در‬
‫ق‡‡رآن می‌خ‡‡وانیم‪َ﴿ :‬و اَل َيۡش َفُعوَن ِإاَّل ِلَمِن ٱۡر َتَض ٰى ﴾ [األنبی‡‡اء‪ ،1]28 :‬ش‡‡فاعت در ح‡‡ق‬
‫كسانی است كه مورد رضایت خدا باشند و نیز پسر نوح ‪ ‬با ب‡‡دان بنشس‡‡ت خان‡‡دان‬
‫نبوتش گم شد‪ ،2‬همچنین ابراهیم ‪ ‬در حق پدرش [یا عمویش‪ :‬آزر] ش‡‡فاعت ننم‡‡ود‪.‬‬
‫هر كس بپندارد كه با نجات پدرش نجات می‌یابد‪ ،‬چنان است كه بپندارد هرگاه پدرش‬
‫غذا بخورد‪ ،‬او سیر می‌شود!‪.‬‬
‫دیگر از تلبیس‌های شیطان بر عامیان این است كه با داشتن ی‡‡ک خص‡‡لت خ‡‡وب‪،‬‬
‫نسبت به دیگر عمل خود مقید نیستند مثال می‌گوی‡‡د‪ ‌:‬من اه‡‡ل س‡‡نتم و «اه‡‡ل س‡‡نت ب‡‡ه‬
‫خیر باشند»‪ .‬غافل از اینكه عقیده خوب چیز دیگری است‪ ،‬و عمل خیر یا خ‡‡ودداری‬
‫از معاصی چیز دیگر‪ ،‬و یكی از دیگری بسنده نیس‡‡ت‪ .‬همچ‡‡نین ان‡‡د ش‡‡یعیانی ك‡‡ه ب‡‡ه‬
‫دوستی اهل بیت خود را محفوظ از عذاب دانند حال آنكه تقوی عذاب را دفع می‌كند‪.‬‬
‫از جمل‡‡ه فریب‌ه‡‡ای ابلیس ب‡‡ر عامی‡‡ان تل‡‡بیس اوس‡‡ت ب‡‡ر عی‡‡اران ك‡‡ه خ‡‡ویش را‌‬
‫«جوانمرد» نامند و مال مردم برند و گویند‪ :‬جوانمرد زنا نمی‌كند‪ ،‬دروغ نمی‌گوی‡‡د و‬
‫بی‌ناموسی و تجاوز از وی سر نمی‌زند‪ .‬با ین حال از گرفتن ام‡‡وال م‡‡ردم (راه‡‡زنی‬
‫ودزدی و كیسه بری) باک ندارند غافل از اینكه س‡‡وزاندن جگ‡‡ر ص‡‡احب م‡‡ال كم از‬
‫آن گناهان نیس‡‡ت و این روش را «فت‡‡وت» و آیین ج‡‡وانمردی خوانن‡‡د و چن‡‡ان در آن‬
‫متعصب اند كه كسی به جوانمردی سوگند خورد و (مدتی) نخورد و ننوشد‪ .‬همچ‡‡نین‬
‫پوشیدن شلوار فت‡وت را چ‡ون مرق‡‡ع پوش‡ی ص‡‡وفیان س‡نت دانن‡د‪ .‬بس‡ا ب‡ه دخ‡تر ی‡ا‬
‫خ‡‡واهر یكی از این ج‡‡وانمردان ب‡‡دروغ و از راه دش‡‡منی و تحری‡‡ک تهم‡‡تی ببندن‡‡د‪،‬‬
‫بی‌درنگ می‌كشدش و این را «جوانمردی» می‌نامند‪ .‬بعضی از این‡‡ان ن‡‡یز ب‡‡ه تحم‡‡ل‬
‫كتک و شالق خوردن افتخار می‌نمایند‪.‬‬
‫چنانكه از امام احمد بن حنبل نقل است كه ابوالهیثم (موسوم به خالد ح‡‡داد) را ك‡‡ه‬
‫دزد و طرار بود رحمت می‌فرستاد‪ ،‬س‡‡بب پرس‡‡یدند‪‌:‬گفت‪‌:‬وق‡‡تی م‡‡را ب‡‡رای تازیان‡‡ه‬

‫‪ -‬یعنی‪« :‬و شفاعت نمىكنند مگر براى كسى كه [خداوند] بپسندد»‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪[ -‬هود‪.]46 :‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫زدن می‌بردند‪ 1‬ابوالهیثم گفت‪ ‌:‬مرا كه می‌بینی طبق حسابی كه در دف‡‡تر خلیف‡‡ه هس‡‡ت‬
‫تا حاال هجده هزار تازیانه خورده‌ام برای دنیویات و در طاعت شیطان‪ ،‬تو هم ب‡‡رای‬
‫دین و در طاعت خدا این درد تازیانه را تحمل كن!‬
‫و این ابوالهیثم خالد در پایداری شهرت داشت‪ .‬گویند‪ :‬متوكل از او پرس‡‡ید‪ :‬ص‡‡بر‬
‫تو تا چه حد است؟ گفت‪‌:‬یک كیسه پر عقرب كن تا دست در آن كنم! و ب‡‡دان ك‡‡ه من‬
‫هم مثل تو درد می‌كشم‪ ،‬و از آخرین شالق همان قدر احس‡‡اس س‡‡وزش می‌كنم ك‡‡ه از‬
‫اولین ش‡‡الق؛ واگ‡‡ر حین تازیان‡‡ه خ‡‡وردن ژن‡‡ده‌ای در ده‡‡ان من گ‡‡ذارده ش‡‡ود‪ ،‬از‬
‫حرارت آه و ناله‌ای كه از درونم ب‡ر می‌آی‡د آن ژن‡ده آتش می‌گ‡یرد‪ ،‬ام‡ا من پای‡داری‬
‫می‌كنم‪ .‬فتح بن خاقان [وزیر متوكل] گفت‪ :‬وای بر تو با این عقل و بیان چ‡‡را ب‡‡ه راه‬
‫باطل می‌روی؟ خال‡‡د گفت‪‌:‬ریاس‡‡ت را دوس‡‡ت دارم! متوك‡‡ل گفت‪ :‬من هم از خلیدی‡‡ه‬
‫ام! و فتح گفت‪ :‬من هم از خلیدیه ام! [احتماال خالد رئیس خلیدیه‪ 2‬بوده است]‌‪.‬‬
‫هم از خالد پرسیدند‪ :‬مگر ش‡‡ما گوش‡‡ت و خ‡‡ون نیس‡‡تید چط‡‡ور این درد را تحم‡‡ل‬
‫می‌كنید؟ پاسخ داد‪‌:‬آری ما هم دردمان می‌آید ام‡ا اس‡تواری و اراده‌ای داریم ك‡ه ش‡ما‬
‫ندارید! داود بن علی گوید‪ ‌:‬وقتی خالد را آوردند رفتم ببینمش‪ ،‬دیدم نمی‌تواند درس‡‡ت‬
‫بنشیند زیرا از بس شالق خورده بود گوشت لگنش مضمحل شده بود‪« .‬جوانمردان»‬
‫پهل‡‡وی هم نشس‡‡ته بودن‡‡د و حك‡‡ایت می‌كردن‡‡د ك‡‡ه فالنی این ق‡‡در ش‡‡الق خ‡‡ورد و آن‬
‫دیگری فالن قدر؛ خالد گفت‪‌:‬ننشینید از دیگران تعریف كنید‪ ،‬كاری كنید كه دیگ‡‡ران‬
‫بنشینند از شما تعریف كنند! مؤلف گوید‪ :‬ببینید شیطان چگونه با اینان بازی می‌كن‡‡د‪،‬‬
‫درد شدید را تحمل می‌كنند كه «اسمی درک كنند» اما صبر ب‡ر معاص‡ی و ص‡بر در‬
‫طاعات نمی‌ورزند تا اجری ببرند‪ ،‬و عجب اینكه خود را كسی می‌پندارند!‪.‬‬
‫و از عوام كسان باشند كه نماز واجب ب‡‡ه ج‡‡ا نیاورن‡‡د و نافل‡‡ه بگزارن‡‡د! ی‡‡ا چ‡‡ون‬
‫مأموم باشند از پیشنماز پیش افتد‪ .‬بعضی برای نمازه‡‡ای واجب نرون‡‡د ام‡‡ا در «لیل‡‡ة‬
‫الرغائب»‪ 3‬در مسجد ازدحام كنند‪ ،‬بعضی اهل عبادت و گریه اند اما كارهای زش‡‡ت‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬امام احمد بن حنبل از كسانی بود كه در قضیه «محنه» (تق‡‡تیش عقای‡‡د درب‡‡اره ق‡‡دیم ب‡‡ودن ی‡‡ا‬
‫مخلوق بودن قرآن) دستگیر و زندانی شد و تازیانه‌اش زدند زیرا تسلیم این نظریه نشد كه قرآن‬
‫مخلوق است؛ و صوفیه از این بابت وی را ستوده اند‪( .‬مثال رک‪ :‬كشف المحج‡‡وب هج‡‡ویری‪،‬‬
‫ص ‪ -.)145‬م‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬مصحح كتاب‪ ،‬خیرالدین علی‪ ،‬نوشته است «خلیدی نسبت است ب‡‡ه خال‡‡د‪ ،‬ب‡‡ر خالف قی‡‡اس»‪.‬‬
‫باید توجه داشت ك‡‡ه در رس‡‡اله‌ من‡‡اقب ال‡‡ترک و عام‡‡ة جندالخالف‡ة‌ جاح‡‡ظ‪ ،‬ض‡‡من دس‡‡ته ج‡‡ات‬
‫ماجراجویان و گردنكشان و آشوبگران شهر بغداد كه نام برده (بدون ذكر كلمه عیار ی‡‡ا ف‡‡تی ی‡‡ا‬
‫شطار از «خلیدة» یاد كرده است و احتماال منسوب به محله‌ای بوده‌ان‡‡د (رک‪ :‬رس‡‡ائل الجاح‡‡ظ‪،‬‬
‫عبدالسالم هارون‪ ،‬ق‡‡اهره‪ ،1964 ،‬ج‪ 1‬ص ‪ .)27‬درحواش‡ی ط‡ه الج‡اجری ب‡‡ر البخالء جاح‡ظ‬
‫(ص ‪ )326‬خلیدیه را منسوب به محله‌ای در بغداد می‌داند‪ ،‬ضمنًا قول فان فلوتن را (كه خلیدی‡‡ه‬
‫را به معنای حبس ابدیها گرفته) رد می‌كند و از ثعالبی نقل می‌كند كه خلیدیه و اهل شطارت در‬
‫یک ردیف آورده است‪ -.‬م‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪« -‬لیلة الرغائب» اولین ش‡ب پنجش‡نبه از م‡اه رجب اس‡ت‪ ،‬و در آن بین نم‡از مغ‡رب و عش‡اء‬
‫دوازده ركعت نماز مستحب به جا می‌آورند‪ ،‬این نماز سنت نیست و بدعت اس‡‡ت ب‡‡ه س‡‡ال ‪448‬‬
‫‪279‬‬ ‫باب دوازدهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر عامیان‬

‫را ن‡‡یز ت‡‡رک نگوین‡‡د و گوین‡‡د هم عب‡‡ادت داریم و هم معص‡‡یت؛ و خ‡‡دا آمرزگ‡‡ار و‬
‫مهربان است‪ .‬اكثرًا پیرو رأی خویشند و بیش از آنكه صالح ورزند فساد می‌كنن‡‡د‪ ،‬و‬
‫نیز از عامیان كس باشد كه حافظ ق‡‡رآن اس‡‡ت و ب‡‡ه پن‡‡دار پارس‡‡ایی خ‡‡ود را مقط‡‡وع‬
‫النسل سازد!‪.‬‬
‫دیگر از تلبیس‌های ابلیس كش‡‡انیدن م‡‡ردم اس‡‡ت ب‡‡ه مج‡‡الس ذك‡‡ر و وع‡ظ؛ ب‡‡ا این‬
‫گمان كه فضیلت حضور در مجلس ذكر و گریستن برای شخص كافی است غافل از‬
‫اینكه برای یاد گرفتن و عمل كردن است و ه‡‡ر ك‡‡ه چ‡‡یزی ی‡‡اد گ‡‡یرد و عم‡‡ل ننمای‡‡د‬
‫حجت بر او تمامتر است‪ .‬و من كس‡‡انی می‌شناس‡‡م ك‡‡ه سالهاس‡‡ت در مج‡‡الس حاض‡‡ر‬
‫می‌شوند و گریه می‌كنند و خضوع از خود نشان می‌دهند اما همچنان به بد مع‡‡املگی‬
‫و رباخواری و تقلب وغیبت گویی مسلمانان و آزردن پ‡‡در و م‡‡ادر ادام‡‡ه می‌دهن‡‡د و‬
‫حتى اركان نماز خود را درست نكرده اند و می‌پندارند آن گری‡‡ه دف‡‡ع ع‡‡ذاب گناه‡‡ان‬
‫می‌كند‪ ،‬بعضی هم نشستن با علما و صالحان را مایه‌دفع گناه‡‡ان میدانن‡‡د‪ ،‬بعض‡‡ی هم‬
‫برای توبه امروز و فردا می‌كنند‪ ،‬تأخیرشان طول می‌كشد‪ ،‬بعضی هم به این مج‡الس‬
‫برای وقت گذرانی وتفریح می‌آیند‪.‬‬
‫ابليس مالداران را از چهار راه می‌فريبد‪:‬‬
‫اول اینكه – مقید نیس‡‡تند از كج‡‡ا پ‡‡ول در آورن‡‡د‪ ،‬این اس‡‡ت ك‡‡ه رب‡‡ا در مع‡‡امالت‬
‫شیوع دارد و نمی‌دانند ك‡ه اك‡ثر معامالتش‡ان خالف ش‡رع اس‡ت‪ ،‬چنانك‡ه پیغم‡بر ‪‬‬
‫فرمود‪ :‬زمانی بیاید كه شخص باک ندارد مال از كجا مال به دس‡‡ت می‌آرد‪ ،‬حالل ی‡‡ا‬
‫حرام‪.‬‬
‫دوم اینكه‪ -‬در انفاق بخل می‌ورزند‪ ،‬زكات نمی‌دهن‡‡د و می‌گوین‡‡د‪ ‌:‬خ‡‡دا می‌بخش‡‡د‪.‬‬
‫بعضی قدری از زكات را می‌پردازند و می‌پندارند كه همان از بقیه نیز بس‡‡نده اس‡‡ت‪.‬‬
‫بعضی كاله ش‡‡رعی می‌س‡‡ازند یع‡‡نی پیش از آنك‡‡ه س‡‡ر س‡‡ال برس‡‡د آن را ب‡‡ه یكی از‬
‫نزدیكان هبه می‌نماید و بع‡‡د از گذش‡‡تن س‡‡ر س‡‡ال آن را مس‡‡ترد می‌دارد! بعض‡‡ی ب‡‡ه‬
‫فقیری جامه‌ای می‌دهند كه دو دینار می‌ارزد و آن را به پای زكات‪ ،‬ده دین‡‡ار حس‡‡اب‬
‫می‌كنند با این تصور جاهالنه كه خالص یافته اند و بریء‌الذمه شده اند‪ .‬بعض‡‡ی م‡‡ال‬
‫یا پول بد [‌یعنی نامرغوب؛ كم عیار] رابه جای مال و پ‡‡ول خ‡‡وب می‌دهن‡‡د؛ بعض‡‡ی‬
‫كسی را كه بناست به او زكات داده شود در طول سال به كار می‌كشند و پولی را كه‬
‫در واقع اجرت اوست به جای زكات می‌پردازند؛ بعضی هم هستند ك‡‡ه زك‡‡ات واجب‬
‫را درست و كامل می‌دهند اما شیطان وسوسه‌شان می‌كند كه همین واجب ت‡‡و را بس؛‬
‫و از ثواب صدقه مستحب دادن محرومش‡‡ان می‌دارد؛ و آخ‡‡ر آن م‡‡ال ب‡‡رای دیگ‡‡ران‬
‫می‌مان‡‡د! از ابن عب‡‡اس نق‡‡ل اس‡‡ت ك‡‡ه گفت‡‡ه‪ :‬اول ب‡‡ار ك‡‡ه س‡‡كه زدن‡‡د ش‡‡یطان آن را‬
‫برداشت و بوسید و برچشم گذاشت و بر ناف مالید وگفت‪«‌:‬به وسیل ‌ه تو آدمیان را به‬
‫طغیان و ك‡افری وا می‌دارم» و ش‡یطان از آدم پولدوس‡ت بیش‡تر خش‡نود اس‡ت ت‡ا از‬
‫شیطان پرست! و هم از او نقل كرده اند كه گفت‪ ‌:‬شیطان به س‡‡راغ آدم‡‡یزاد می‌آی‡‡د و‬
‫هـ در بیت المقدس آن را برساختند (بااستفاده از حاشیه مصحح كتاب)‪ -.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫از هر راه وسوسه‌اش می‌كند وقتی ع‡اجز ش‡د می‌رود روی پوله‡ای وی می‌خواب‡د و‬
‫نمی‌گذارد انفاق نماید‪.‬‬
‫س‪cc‬وم اینك‡‡ه‪ -‬ف‡‡راوانی م‡‡ال را فض‡‡یلتی می‌پندارن‡‡د و غ‡‡نی را برت‡‡ر از فق‡‡یر‬
‫می‌انگارند‪ .‬حال آنكه م‡‡ال (نق‡‡ره و طال و ج‡‡واهر) س‡‡نگی بیش نیس‡‡ت و فض‡‡ایل در‬
‫درون انسان باید باشد و توانگری راستین در غنای روحی است‪.‬‬
‫چهارم اینكه‪ -‬مال را به اسراف خرج می‌كنند‪ ،‬مثل ساختمانهای افزون بر نی‡‡از و‬
‫آراس‡‡تن و نقاش‡‡ی در و دی‡‡وار خان‡‡ه و حی‡‡اط‪ ،‬ون‡‡یز پوش‡‡یدن جامه‌ه‡‡ای گرانبه‡‡ا ك‡‡ه‬
‫شخص را به سرگرانی و خود بزرگ بینی بكشاند‪ ،‬یا ولخ‡‡رجی و ریخت و پ‡‡اش در‬
‫خوردنیها؛ و این همه باألخره از حرام و مكروه خالی نمی‌تواند باش‡‡د و نبای‡‡د باش‡‡د و‬
‫بای‡‡د ن‡‡زد خ‡‡دا ج‡‡واب بگوی‡‡د‪ .‬چنانك‡‡ه از پیغم‡‡بر ‪ ‬روایت اس‡‡ت ك‡‡ه فرم‡‡ود‪« ‌:‬ای‬
‫آدمیزاده‪ ،‬به روز قیامت‪ ،‬سر پا در پیشگاه خدا نگهت می‌دارند تا بپرسند‪ ‌:‬عم‡‡رت را‬
‫در چه چیز صرف كرده ای؟ تنت را چگون‡‡ه و ب‡‡رای چ‡‡ه پوش‡‡انده ای؟ م‡‡الت را از‬
‫كجا آورده‌ای و در كجا خرج كرده‌ای؟»‪.‬‬
‫كسانی هم هستند كه برای پل سازی و مسجد سازی پول می‌دهند اما قصدشان این‬
‫است كه مردم ببینند و نق‡‡ل كنن‡‡د‪ ،‬از این جهت اس‡‡م خ‡‡ود را برآنچ‡‡ه س‡‡اخته ان‡‡د نقش‬
‫می‌نمایند‪ ،‬واگر بنا باشد كه نوشته نشود نمی‌سازند!‪.‬‬
‫و ن‡‡یز كس‡‡انی هس‡‡تند ك‡‡ه ب‡‡رای روش‡‡نانی ش‡‡بهای م‡‡اه رمض‡‡ان در مس‡‡اجد ش‡‡مع‬
‫می‌دهند این برای جلب ستایش مردم است؛ همان مساجد در طول سال تاری‡‡ک اس‡‡ت‬
‫و از دادن روغن چراغ اندكی دریغ می‌ورزن‡د چ‡ون ب‡ه ان‡دازه‌اه‡دای ش‡مع در م‡اه‬
‫رمضان ستایش انگیز نیس‡‡ت‪ .‬حقیقت آنك‡‡ه اگ‡‡ر پ‡‡ول ش‡‡مع را ب‡‡رای رف‡‡ع نی‡‡از فق‡‡را‬
‫صرف كنند بهتر است‪ ،‬بخصوص كه در ماه رمضان به ح‡‡د اف‡‡راط و اس‡‡راف ش‡‡مع‬
‫مصرف میشود‪ ،‬اما چاره چیست؟ «ریا» كار خود را می‌كند!‪.‬‬
‫و نیز كسانی هستند كه به فقیر جلو چشم مردم كم‡ک می‌كنن‡د ت‡ا هم فق‡یر را خ‡وار‬
‫كرده باشند و هم خویش را در معرض ستایش مردم قرار داده باشند‪ ،‬كه ه‡‡ر دو قص‡‡د‬
‫نارواست‪ .‬بعضی كسان دینار سبک وزن یا بدلی را جلو چشم مردم صدقه می‌ده‡د ك‡ه‬
‫بگویند‪« :‬یک دینار به فقیر داد»‪ ،‬حال آنكه شایس‡‡تگان ق‡‡دیم دین‡‡ار س‡‡نگین وزن را در‬
‫پاره كاغ‡ذی كوچ‡ک می‌پیچیدن‡د و پنه‡انی ب‡ه فق‡یر می‌دادن‡د و او نخس‡ت می‌پنداش‡ت‬
‫«ُخ رده» است كه در كاغذ پیچیده اند وقتی می‌گشود و می‌دید دیناری است شاد می‌ش‡‡د‬
‫و شاید می‌پنداش‡‡ت ك‡‡ه دین‡‡ار س‡‡بک وزن اس‡‡ت چ‡‡ون وزن میك‡‡رد و می‌دی‡‡د از دین‡‡ار‬
‫معمولی هم سنگین تر است بیشتر شادمان می‌گردید و بدان گونه آن ص‡‡دقه دهن‡‡ده ه‡‡ر‬
‫بار ثواب چند باره می‌برد‪.‬‬
‫بعضی هستند كه اص‡‡رار دارن‡‡د ص‡‡دقه را ب‡‡ه بیگان‡‡ه بدهن‡‡د‪ ،‬ح‡‡ال آنك‡‡ه نیكی ب‡‡ر‬
‫خویشاوندان اجرتش بیشتر است‪ ،‬زیرا هم صدقه است و هم صلة رحم؛ و بعالوه اگر‬
‫با آن خویشاوند خصومتی هم داشته باشد و به او نیكی كند ث‡‡واب مجاه‡‡ده ب‡‡ا نفس هم‬
‫می‌ب‡‡رد‪ ،‬ك‡‡ه از پیغم‡‡بر ‪ ‬روایت اس‡‡ت فرم‡‡ود‪« :‬به‡‡ترین ص‡‡دقه آن اس‡‡ت ك‡‡ه ب‡‡ه‬
‫‪281‬‬ ‫باب دوازدهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر عامیان‬

‫خویشاوندی نیازمند ك‡‡ه ب‡‡ا ت‡‡و قط‡‡ع رابط‡‡ه ك‡‡رده اس‡‡ت ب‡‡دهی»‪ ،‬پیداس‡‡ت ك‡‡ه چ‡‡نین‬
‫صدقه‌ای فقط برای خداست و هیچ گونه محبت خویشاوندی در آن دخیل نیست‪.‬‬
‫كسانی هستند كه صدقه می‌دهند اما از دادن خرجی خانه‌خود دری‡‡غ دارن‡‡د ی‡‡ا ب‡‡ر‬
‫عیال خود تنگ میگیرن‡د‪ .‬پیغم‡بر ‪ ‬فرم‡ود‪« :‬به‡ترین ص‡‡دقه آن اس‡ت ك‡ه از روی‬
‫توانگری باش‡‡د؛ و از ع‡‡ائل ‌ه خ‡‡ود ش‡‡روع كن»‪ .‬و ن‡‡یز از حض‡‡رت روایت اس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫روزی فرمود‪« :‬تصدق كنید‪ .‬مردی گفت‪ :‬من یک دینار دارم‪ .‬حضرت فرمود‪‌:‬برای‬
‫خودت خرج كن (بر خ‡‡ودت تص‡‡دق كن)‪ ،‬گفت‪ ‌:‬دین‡‡ار دیگ‡‡ری دارم‪ .‬فرم‡‡ود‪ ‌:‬ب‡‡رای‬
‫زنت خرج كن‪ .‬گفت‪ ‌:‬دینار دیگ‡‡ری دارم فرم‡‡ود‪ :‬ب‡‡رای فرزن‡‡دانت خ‡‡رج كن‪ .‬گفت‪‌:‬‬
‫دین‡‡اری دیگ‡‡ری دارم‪ .‬فرم‡‡ود‪ :‬ب‡‡رای خ‡‡ادمت خ‡‡رج كن‪ .‬گفت‪ ‌:‬دین‡‡ار دیگ‡‡ری دارم‪.‬‬
‫فرمود‪ :‬خودت به آن بیناتری (یعنی خودت بهتر می‌دانی كه چطور تصدق بدهی)»‪.‬‬
‫بعضی برای حج [‌مستحبی] پول فراوان خرج می‌كنند و شیطان در نظرش چ‡‡نین‬
‫می‌آراید كه به قصد قربت است حال آنك‡‡ه ب‡‡رای ری‡‡ا و جلب س‡‡تایش م‡‡ردم ی‡‡ا ب‡‡رای‬
‫تفریح بوده است‪ .‬كسی نزد بشر حافی گفت‪ ‌:‬دو هزار درهم برای حج كنار گذاشته‌ام‪.‬‬
‫بشر پرسید‪ :‬حج واجب گزارده ای؟ گفت‪ ‌:‬آری‪ ،‬بش‡ر گفت‪ ‌:‬ب‡ا آن پ‡ول وام وام‡داری‬
‫را ادا كن‪ .‬آن م‡‡رد گفت‪ :‬دلم ج‡‡ز ب‡‡ه حج راض‡‡ی نمی‌ش‡‡ود‪ .‬بش‡‡ر گفت‪ :‬می‌خ‡‡واهی‬
‫سواره وارد شوی و بیایی و بگویند حاجی آمده است!‪.‬‬
‫بعضی كسان پول خ‡ود را ب‡رای اوق‡‡ات (= دعوته‡ا و میهمانی‌ه‡ای ص‡‡وفیانه) و‬
‫مجالس رقص و سماع خرج می‌كنند و ش‡یطان چ‡نین در نظ‡ر آن‡ان می‌آرای‡د ك‡ه این‬
‫عمل به منزله «اطعام مساكین» است‪ ،‬حال آنكه پیشتر گفتیم این مج‡الس مای‡ه تب‡اهی‬
‫دلهاست‪ .‬در همین مجالس است كه جامه برای مغنی می‌افكنند (و یا پ‡‡اره پ‡‡اره ك‡‡رده‬
‫میان حاضران بخش می‌كنند)‪.‬‬
‫برخی هس‡تند ك‡ه ب‡رای جهیزی‡ه دخ‡تر خ‡ود «دیگ‡ران» نق‡ره می‌س‡ازند و آن را‬
‫نوعی قربت محسوب می‌نمایند‪ ،‬گ‡‡اه درمجلس ختم ق‡‡رآن مجم‡‡ر نق‡‡ره هس‡‡ت و علم‡‡ا‬
‫حاضرند و بر حسب عادت نه صاحب مجلس متوجه كراهت كارش هست و نه علم‡‡ا‬
‫ایراد می‌گیرند‪.‬‬
‫عده‌ای در وص‡‡یت ظلم می‌كنن‡‡د و ب‡‡ا این تص‡‡ور ك‡‡ه در م‡‡ال خ‡‡ود ح‡‡ق ه‡‡ر گون‡‡ه‬
‫تصرف دارند بعض‡ی وارث ی‡ا هم‡ه آن‡ان را مح‡روم می‌دارن‡د‪ ،‬ح‡ال آنك‡ه روایت از‬
‫پیغمبر ‪ ‬اضرار در وصیت از كبائر اس‡‡ت و «ه‡‡ر كس در وص‡‡یت ظلم كن‡‡د وی را‬
‫در وادی «وباء» از دوزخ اندازند»‪ .‬و از جمله موارد چیرگی ابلیس بر آدمی‡‡ان كس‡‡ب‬
‫مال از غیر حالل است و صرف در جای حرام یا خرج نكردن در جای واجب‪.‬‬
‫ابلیس بر بعضی فقیران نیز تلبیس می‌كند بدین گونه كه اظهار فقر نماید حال آنكه‬
‫(عجالتًا) بی‌نی‡از اس‡ت و اگ‡ر اظه‡ار فق‡ر ب‡ه گ‡دایی منج‡ر ش‡ود ب‡ر ع‡ذاب جهنمش‬
‫افزوده‪ .‬چنانكه از پیغمبر ‪ ‬روایت است‪«‌:‬هر كس برای مال ان‡‡دزوی تك‡‡دی نمای‡‡د‬
‫پاره آتش جمع می‌كند‪ ،‬كم باشد كم؛ زیاد باشد زیاد»‪ .‬و اگر كسی فق‡یر باش‡‡د و اب‡‡راز‬
‫نكند بلكه اظهار تجمل نماید برایش اجر آخرتی محس‡‡وب اس‡‡ت‪ ،‬چنانك‡‡ه در پیش‡‡ینیان‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫كس بود كه در مسجد می‌خوابید اما همیش‡ه كلی‡دی ب‡ه دس‡ت داش‡ت ت‡ا پندارن‡د خان‡ه‬
‫دارد‪.‬‬
‫از فریب‌های ابلیس بر فقرا یكی هم این است كه خود را بهتر از اغنیا دانند‪ ،‬ح‡‡ال‬
‫آنكه خوبی به داشتن و نداشتن نیست (بلكه به اجرای دستورهای شرع است)‪.‬‬
‫و نیز ابلیس عامه م‡ردم را ب‡ا پ‡یروی ع‡ادات فریفت‡ه و ب‡ه هالک رس‡انده؛ از آن‬
‫جمله از تبعیت عقاید پدران‪ ،‬ك‡ه جه‡ود و نص‡‡رانی و بت پرس‡ت ب‡ه هم‡ان دلی‡ل ب‡ر‬
‫كیش م‡‡وروثی خ‡‡ویش ب‡‡اقی می‌مانن‡‡د‪ ،‬و ش‡‡خص پنج‡‡اه س‡‡ال می‌گذران‡‡د و از خ‡‡ود‬
‫نمی‌پرسد من بر خطا هستم یا بر صواب‪ .‬مسلمانان نیز در عبادت طبق عادات عم‡‡ل‬
‫می‌كنند و شخص شصت سال می‌گذراند و طبق آنچه از دیگران دیده نم‡‡از می‌خوان‡‡د‬
‫اما «الحمدش» را درست نكرده است و واجباتش را نمی‌شناس‡د و این نیس‡ت ج‡ز ب‡ه‬
‫علت خوار داشتن دین‪ ،‬كه نمی‌رود بپرسد تا یاد بگیرد‪ ،‬حال آنكه اگ‡‡ر خی‡‡ال تج‡‡ارت‬
‫داشته باشد پیش از مسافرت می‌پرسد كه در شهر مقصدش چه كاالیی رواج دارد‪ .‬ب‡‡ا‬
‫این حال می‌بینیم از همین مسلمانهای شصت ساله ك‡‡ه پیش از پیش‡‡نماز ب‡‡ه رك‡‡وع ی‡‡ا‬
‫سجود می‌روند و توجه نمی‌كنند ك‡‡ه رك‡‡وع «ركن» اس‡‡ت واگ‡‡ر قب‡‡ل از ام‡‡ام رك‡‡وع‬
‫برود و قبل از او برخ‡یزد دو ب‡ار در رك‡نی از ارك‡ان نم‡از تخل‡ف ك‡رده و نم‡ازش‬
‫باطل است‪ .‬و نیز كسانی هستند كه هنوز تشهد را كامل نخوانده چون می‌ش‡‡نوند ام‡‡ام‬
‫سالم گفت سالم می‌گویند واز نماز خ‡‡ارج می‌ش‡‡وند‪ ،‬و می‌دانیم ك‡‡ه تش‡‡هد م‡‡أموم ب‡‡ر‬
‫عهده امام نیست [‌آنچنانكه قرائت حمد و سوره بر عه‡ده ام‡ام اس‡ت] پس نم‡از باط‡ل‬
‫می‌شود‪ .‬هستند كسانی كه فریضه كامل نمی‌گزارند و نافله به جا می‌آرند یا در وض‡‡و‬
‫دقت نمی‌كنند و مثال آب به زی‡ر حلق ‌ه انگش‡تری ك‡ه در انگش‡ت دارن‡د نمی‌رس‡انند و‬
‫وضو درست نمی‌شود‪.‬‬
‫در خرید و فروش هم اكثر عقودشان باطل اس‡‡ت و حكم ش‡‡رع را نمی‌دانن‡‡د و ب‡‡ر‬
‫خود هموار نمی‌كنند كه از فقیهی تقلید نمایند زیرا نمی‌خواهند زیر بار شریعت رفت‡‡ه‬
‫باشند‪ .‬بیشتر چیزها كه می‌فروشند مغشوش و معیوب است كه عیبش پوش‡‡انیده ش‡‡ده‪،‬‬
‫مثال طالی كم عیار را با آب طال با عیار باال نشان می‌دهند‪ ،‬یا زنی ریسمان میریسد‬
‫و آن را خیس می‌كند تا سنگین شود‪.‬‬
‫از جمله عادت پرستی عوام این است كه در نماز واجب كاهلی به خرج می‌دهد و‬
‫با حرام افطار می‌كند‪ ،‬و غیبت می‌گوید اما اگر چوبش بزنند روزه‌اش را نمی‌خورد!‬
‫كه روزه خواری در نظرها بسیار زننده است‪.‬‬
‫و از جمل ‌ه خالف ش‡رع‌های ع‡وام رب‡اخواری ن‡ه ب‡ه ص‡ورت اج‡اره داری اس‡ت‌‪:‬‬
‫بیست دینار پول دارد خانه‌ای با آن رهن می‌كند و آن خانه را اجاره می‌ده‡‡د و از م‡‡ال‬
‫االج‡‡اره‌اش می‌خ‡‡ورد؛ ب‡‡ه تص‡‡ورش ك‡‡ه این ك‡‡ار ش‡‡رعی اس‡‡ت‪ ،‬ی‡‡ا آن را حم‡‡ل ب‡‡ر‬
‫ضرورت می‌نماید‪ .‬حال آنكه ممكن است همو در خانه‌اش اثاثه داشته باشد كه با فروش‬
‫آن را «رهن واستیجار» به شیوه‌ای كه گفتیم بی‌نیاز گردد اما از «آبرو» می‌ترسد‪ ،‬و بیم‬
‫‪283‬‬ ‫باب دوازدهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر عامیان‬

‫آن دارد كه مردم بگویند‪‌:‬مالش را فروخت! یا بگویند ب‡‡ه ج‡‡ای مس‡‡ینه‪ ،‬س‡‡فالینه ب‡‡ه ك‡‡ار‬
‫میبرد‪.‬‬
‫‌‬
‫دیگر از عادت پرستی‌های عامه‪ ،‬اعتماد آنهاست بر قول ك‡‡اهن و منجم و ف‡‡الگیر‬
‫(عراف)‪ ،‬كه این از باال تا پایین شایع و رایج است چنانكه «بزرگان» برای مسافرت‬
‫و رخت نو بریدن و حجامت كردن هم از منجم مشورت می‌كنند‪ .‬بسیار خانه‌ها هست‬
‫كه در آن قرآن نیست‪ .1‬لیكن خانه‌ای نیست كه در آن تقویم [‌برای اختیارات نج‡‡ومی]‬
‫نباشد‪ .‬از پیغمبر ‪ ‬راجع به كاهنان سؤال ش‡‡د‪ ،‬فرم‡‡ود‪« :‬لیس‡‡وا بش‡‡یء» (یع‡‡نی آن‡‡ه‬
‫چیزی نیستند)‪ .‬گفته شد‪ :‬یا رسول هللا‪ ،‬گاه پیشگوییهای درس‡‡تی می‌كنن‡‡د‪ ،‬فرم‡‡ود‪ :‬آن‬
‫كلم ‌ه حقی است كه یكی از اجانین از جایی می‌رباید و در گ‡‡وش دوس‡‡ت خ‡‡ود [یع‡‡نی‬
‫هم‡‡ان ك‡‡اهن ‌] می‌ن‡‡وازد و می‌گوی‡‡د‪ ،‬آن چنانك‡‡ه م‡‡رغ ب‡‡ر زمین ن‡‡وک می‌زن‡‡د‪ .‬و در‬
‫روایت دیگری از پیغمبر نقل است كه فرمود‪ :‬هر كس نزد فالگیر برود تا چهل ش‡‡ب‬
‫نمازش قبول نمی‌شود‪ .‬در روایت دیگ‡ری آورده‌ان‡د ك‡ه فرم‡ود‪ :‬ه‡ر كس ن‡زد ك‡اهن‬
‫برود و قول او را بپذیرد از آنچه به محمد ‪ ‬نازل شده تبری جسته است‪.‬‬
‫دیگر از عادات عوام زیاد سوگند خوردن است و غالبًا ظهار می‌كنند (طب‡ق رس‡م‬
‫جاهلیت عرب مرد به زنش می‌گوید كه تو بر من مثل پشت مادرم ح‡‡رام هس‡‡تی) ك‡‡ه‬
‫در اس‡‡الم ح‡‡رام اس‡‡ت و نمی‌دانن‡‡د چ‡‡ه می‌كننن‡‡د‪ ،‬در خری‡‡د و ف‡‡روش هم زی‡‡اد قس‡‡م‬
‫می‌خورند و مكرر می‌گویند‪ ‌:‬به من حرام باشد اگر بفروشمش! و نیز از عادات عامه‬
‫است حریر پوشی وانگشتر زرین به دست كردن (كه شرعًا برای مرد جایز نیس‡‡ت)‪.‬‬
‫دیگر از عاداتشان خودداری از نهی از منكر است مثال كسی می‌بیند كه ب‡‡رادرش ی‡‡ا‬
‫خویشاوندش شراب می‌نوشد یا حریر می‌پوشد و هیچ نمی‌گوید و رابطه‌اش را با وی‬
‫ادامه می‌دهد‪ .‬دیگر از عادات عموم است كه بر در خانه سّك و س‡‡اختن و راه گ‡‡ذریان‬
‫تنگ كردن‪ .‬و نیز بر دِر خانه كسی آب باران جمع می‌شود و ب‡ر او واجب اس‡ت ك‡ه‬
‫آن را برط‡رف كن‡د‪ ،‬و نمی‌كن‡د و م‡وجب آزار مس‡لمانان می‌ش‡ود‪ .‬دیگ‡ر از ع‡ادات‬
‫عامه است بی‌لنگ وارد حمام شدن‪ ،‬یا لنگ بستن اما به طوری كه سرینش پیداس‡‡ت‪،‬‬
‫طوری خود را زیر دست دالک یل‡‡ه می‌كن‡‡د ك‡‡ه ع‡‡ورتش دی‡‡ده می‌ش‡‡ود‪ ،‬و دالک هم‬
‫عورت او را لمس می‌كند (از ن‡‡اف ت‡‡ا زان‡‡و ع‡‡ورت حس‡‡اب می‌ش‡‡ود) و همگ‡‡ان این‬
‫وضع را می‌بینند ونهی از منكر نمی‌كنند‪.‬‬
‫ازجمله شیوه‌های عوام این است‪ :‬هنگامی كه بخواهد زن را وادار كنند كه بگوید‪‌:‬‬
‫«مه‡‡ریه‌ام حالل‪ ،‬ج‡‡انم آزاد»‪ ،‬از انج‡‡ام وظ‡‡ایف ش‡‡وهری س‡‡رباز می‌زنن‡‡د و زن را‬
‫اذیت می‌كنند (ك‡‡ه این خالف ش‡‡رع اس‡‡ت)‪ .‬دیگ‡‡ر از ع‡ادات عامی‡‡ان ِاعم‡‡ال تبعیض‬
‫است بین زنان خودشان‪ ،‬ب‡‡ا این تص‡‡ور ك‡‡ه گن‡‡اه و بی‌ع‡‡دالتی در ح‡‡ق زن‪ ،‬بخش‡‡وده‬
‫می‌شود‪ .‬حال آنكه روایت داریم ه‡‡ر كس دو زن داش‡‡ته باش‡‡د و یكی را ب‡‡ر دیگ‡‡ر در‬
‫حقوق رجحان دهد روز قیامت در حالی كه نصف تنش كج است محشور می‌شود‪.‬‬

‫‪ -‬خواننده توجه دارد كه نظر مؤلف به اوضاع قرن ششم هجری است‪ .‬ضمنَا بد نیست یادآوری‬ ‫‪1‬‬

‫كنیم كه مراد مؤلف از «عامه» و «عوام» و «عامی» بیسوادان و كم س‡‡وادانند! اعم از دارا ی‡‡ا‬
‫ندار؛ و گاه این كلمات را بویژه در مقابل عالم و فقیه به كار می‌برد‪-.‬م‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫دیگر از عادات عامیان اثبات افالس است نزد حاكم؛ ب‡‡ا این تص‡‡ور ك‡‡ه اگ‡‡ر ح‡‡اكم‬
‫افالس كسی را پذیرفت‪ ،‬تعهدات و وامه‡‡ایی ك‡‡ه دارد ش‡‡رعًا اس‡‡قاط می‌ش‡‡ود و در عین‬
‫داشتن مكنت حق مردم را نمی‌دهد!‪.‬‬
‫و از عادات صنعتگران و دس‡‡تَو رزانی ك‡‡ه روزان‡‡ه اج‡‡یر می‌ش‡‡وند این اس‡‡ت ك‡‡ه‬
‫م‡‡دتی از وقت خ‡‡ود را ب‡‡ا ور رفتن ب‡‡ه اب‡‡زار ك‡‡ار و طف‡‡ره رفتن و بیك‡‡ار ایس‡‡تادن‬
‫می‌گذرانند‪ ،‬و این حرام است جز آن مقداری ك‡‡ه ط‡‡بیعی و معم‡‡ول باش‡‡د؛ گ‡‡اه همین‬
‫اجیر نماز نمی‌خواند و می‌گوید‪ ‌:‬وقت من در اختی‡‡ار ص‡‡احب ك‡‡ار اس‡‡ت! ح‡‡ال آنك‡‡ه‬
‫اوقات نماز داخل عقد اجاره نیست‪.‬‬
‫واز عادات عامه است ك‡ه گ‡اه م‡رده را ب‡ا ت‡ابوت دفن می‌كنن‡د ك‡ه این در اس‡الم‬
‫مكروه است؛ و نیز نباید پارچه‌كفن را گرانبه‡‡ا گ‡‡رفت و ب‡‡دان مباه‡‡ات نم‡‡ود؛ ون‡‡یز‬
‫نباید بر سر مرده نوحه گر حرفه‌ای آورد از پیغمبر ‪ ‬روایت است‌‪« :‬هر زن نوح‡‡ه‬
‫گر حرفه‌ای كه بی‌توبه مرده باشد روز قیامت با زیر ج‡‡امه‌ای از قط‡‡ران و پیراه‡‡نی‬
‫از جرب محشور می‌گردد»‪.‬‬
‫و از عادات عوام است‪ ،‬بویژه زنانشان‪ ،‬خ‡‡ود را زدن و جام‡‡ه دری‡‡دن در ع‡‡زای‬
‫مردگان؛ و این خالف آن چیزی اس‡ت ك‡ه حض‡‡رت رس‡ول ‪ ‬فرم‡وده‪ ،‬ك‡ه گریب‡ان‬
‫دری‡‡دن و چه‡‡ره خراش‡‡یدن را در ردی‡‡ف دع‡‡وی ج‡‡اهلیت آورده اس‡‡ت‪ .‬ام‡‡ا از این‬
‫حركات نه تنها نهی به عمل نمی‌آید بلكه اگر كسی گریبان ن‡‡درد‪ ،‬می‌گوین‡‡د‪ ‌:‬مص‡‡یبت‬
‫در او كار نكرده!‬
‫و نیز از عادات عوام است كه م‡‡اهی ی‡‡ا س‡‡الی بع‡‡د از م‡‡رگ عزی‡‡زی‪ ،‬لب‡‡اس ن‡‡و‬
‫نمی‌پوشند‪ ،‬و در پشت بام نمی‌خوابند‪.‬‬
‫دیگر از عادات عوام است شب نیمه شعبان به زیارت اهل قبور رفتن و آنجا آتش‬
‫برافروختن و از قبر مورد احترام خاک برداشتن‪.‬‬
‫ابن عقیل گوید‪ :‬چون رعایت تكالیف شرع بر نادانان و اراذل و اوباش گران بوده‬
‫از مقررات شرع به جعلیان خود ع‡‡دول نمودن‡‡د ك‡‡ه رع‡‡ایتش برایش‡‡ان آس‡‡ان اس‡‡ت‪،‬‬
‫چون بدین گونه زیر بار دیگری نمی‌روند‪ .‬و به نظر من (یع‡‡نی ابن عقی‡‡ل) ع‡‡وام ب‡‡ا‬
‫تعظیم قبور و آتش افروزی و بوسیدن قبور و عطر مالیدن بر (ضریح) آنه‡‡ا و رقع‡‡ه‬
‫نوشتن خطاب به مردگان كه‪« :‬موالی من برایم چنین و چنان كن»‪ ،‬و خ‡‡اک بعض‡‡ی‬
‫قبور را ب‡رای ت‡برک ب‡ردن و گالب ب‡ر قبره‡ا ریختن و ب‡ه مس‡افرت زی‡ارتی رفتن‬
‫وتكه پارچه بر درخت آویختن (آن گونه ك‡‡ه ب‡‡ر الت و ع‡زی دخی‡‡ل می‌بس‡‡تند)‪ ...‬در‬
‫نظر من كافرند‪ ،‬اگر از بعض اینها مسأله‌زكاتش را بپرسی نمیدادند اما در نظر آنان‬
‫وای بر كسی كه «زیارتگاه كهف» را قبول نداشته باشد‪ ،‬یا روز چهارشنبه آجری از‬
‫مسجد مأمومی‡‡ه را لمس نكن‡‡د و حم‡‡االن موق‡‡ع برداش‡‡تن جن‡‡ازه پ‡‡درش ن‡‡ام «اب‡‡وبكر‬
‫صدیق» ‪ ‬یا محمد ‪ ‬و علی ‪ ‬بر زبان نیاورده باشند‪ ،‬یا نوحه گر حرفه‌ای هم‡‡راه‬
‫جنازه نباشد‪ ،‬یا مقبره پدرش را با گچ و آجر باال نی‡‡اورده‪ ،‬ی‡‡ا گریب‡‡ان پ‡‡یراهن ت‡‡ا ب‡‡ه‬
‫دامن ندرد یا گالب بر قبر نریزد یا جامه مرده را با او به خاک نسپارد‪.‬‬
‫‪285‬‬ ‫باب دوازدهم‪ :‬در تلبیس ابلیس بر عامیان‬

‫اما تلبیس ابلیس بر زنان بسیار است و مؤلف كت‡‡ابی خ‡‡اص زن‡‡ان س‡‡اخته و آنچ‡‡ه‬
‫مربوط به ان‡‡واع عب‡‡ادت می‌ش‡‡ود و تكلی‡‡ف زن‡‡ان اس‡‡ت در آن ذك‡‡ر ك‡‡رده‪ ،‬در اینج‡‡ا‬
‫شمه‌ای ازفریبكاریهای ابلیس نسبت به زنان را می‌آوریم‪.‬‬
‫از آن جمله اینكه زن بعد از زوال ظه‡ر از حیض پ‡اک می‌ش‡ود و بع‡د از عص‡ر‬
‫غسل می‌كند و تنها نماز عصر را میخواند و نمی‌داند ك‡ه نم‡از ظه‡ر هم ب‡ر گ‡ردنش‬
‫آمده است‪ .‬وزنانی هستند كه به بهان ‌ه نداشتن لباس شسته‪ ،‬و اینكه حتمًا بای‡‡د ب‡‡ه حم‡‡ام‬
‫بروند‪ ،‬دو روز غسل حیض را به تأخیر می‌اندازند (می توانند در منزل خود بش‡‡ویند‬
‫وغسل كنند) و نیز غس‡ل جن‡ابت را ت‡ا طل‡وع آفت‡اب ب‡ه ت‡أخیر می‌اندازن‡د‪ .‬و زن‡انی‬
‫هستند كه در حمام لنگ نمی‌بندند و می‌گویند‪ ‌:‬فقط دالک زن بر م‡ا وارد می‌ش‡ود‪ ،‬ی‡ا‬
‫می‌گویند‪ :‬خودم بودم و خواهرم و مادرم و كنیزم؛ اینها هم كه مثل خودم زن هس‡‡تند‪،‬‬
‫از كی خودم را بپوشانم؟ كه اینها همه حرام است و ت‡‡أخیر غس‡‡ل ج‡‡ایز نیس‡‡ت و زن‬
‫بالغ و دختر بچ ‌ه ممیز حق ندارد به فاص‡‡ل ‌ه ن‡‡اف ت‡‡ا زان‡‡وی زن ی‡‡ا دخ‡‡تر بچ‡‡ه مم‡‡یز‬
‫دیگ‡‡ر نگ‡‡اه كنن‡‡د‪ .‬دخ‡‡تر بچ‡‡ه هفت س‡‡اله بای‡‡د خ‡‡ود را بپوش‡‡اند و بای‡‡د خ‡‡ود را از او‬
‫بپوشانند‪ .‬بعضی زنان نشسته نماز می‌خوانن‡‡د ح‡‡ال آنك‡‡ه ت‡‡وان س‡‡ر پ‡‡ا نم‡‡از خوان‡‡دن‬
‫دارند؛ چنین نمازی باطل است‪ .‬گاه زنی بهانه‌نجاست لباس می‌گ‡‡یرد ك‡‡ه بچ‡‡ه ادرار‬
‫كرده‪ ،‬این را میتواند بشوید (و نمی‌شوید)‪ ،‬در حالی كه برای بیرون رفتن همه ج‡‡ور‬
‫خود را آماده میسازد یا از دیگری به عاریت می‌گیرد اما ب‡‡رای نم‡‡از ك‡‡ار را سس‡‡ت‬
‫می‌گیرد و خوار می‌انگارد و چیزی از مس‡‡ائل نم‡‡از را نمی‌دان‡‡د‪ ،‬مثال آن قس‡‡متها را‬
‫كه باید پوشیده باشد رو باز می‌ماند‪.‬‬
‫و نیز زنان بچه سقط كردن را آسان می‌شمارند و سبک می‌انگارند حال آنكه اگ‡‡ر‬
‫جنینی باشد ك‡‡ه روح در آن دمی‡‡ده ش‡‡ده‪ ،‬س‡‡قط آن در حكم كش‡‡تن ی‡‡ک مس‡‡لم اس‡‡ت و‬
‫كفاره دارد‪ .‬زن باید از گناهی كه كرده توبه كند و آن كفاره را ب‡‡ه ورث‡‡ه طف‡ل (س‡‡قط‬
‫شده)‪ ،‬بپردازد (خود مادر از آن دیه ارث نمی‌برد) و سپس بنده‌ای هم آزاد كند و اگر‬
‫نداشت دو ماه متوالی روزه بگیرد‪.‬‬
‫بعضی زنان با شوهر خود بدرفتاری و بد زبانی می‌كنند‪ ،‬واگر بپرسد چرا بیرون‬
‫رفت‡‡ه ب‡‡ودی؟ می‌گوی‡‡د‪ ‌:‬دنب‡‡ال ك‡‡ار نامش‡‡روع ك‡‡ه نرفت‡‡ه ب‡‡ودم! غاف‡‡ل از اینك‡‡ه خ‡‡ود‬
‫بی‌اجازه بیرون رفتن خالف شرع است‪ ،‬و احتمال لغزش هم دارد‪.‬‬
‫بعضی زنان درعزای مرده‌ای از آمیزش خودداری می‌كنند و این حرام است (یا‪‌:‬‬
‫بیش از سه شب حرام است) و تنها نگ‡‡ه داش‡‡تن ع‡‡ده بع‡‡د از م‡‡رگ ش‡‡وهر ب‡‡ه م‡‡دت‬
‫چهار ماه وده روز واجب است‪.‬‬
‫بعضی زنان به دعوت شوهر برای آم‡‡یزش تن نمی‌دهن‡‡د و تمكین نمی‌كنن‡‡د و این‬
‫را معصیت می‌انگارند‪ ،‬حال آنكه روایت داریم كه چ‡نین زنی را فرش‡تگان ت‡ا ص‡بح‬
‫لعنت می‌كنند‪.‬‬
‫بعضی زنان از اموال شوهر ب‡‡ه ف‡‡ال بین و ج‡‡ادوگر می‌ده‡‡د ت‡‡ا «دع‡‡ای محبت و‬
‫زبان بند» بگیرد و اینها حرام است‪ .‬بعضی زن‡ان هم ك‡ه س‡عادت داش‡ته باش‡ند و ب‡ه‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫مجلس وعظی راه یابند‪ ،‬چه بسا صوفی شوند و از دست شیخ خرقه پوشند و با ش‡‡یخ‬
‫مصافحه كنند و از «دخ‡‡تران من‡‡بر» ب‡‡ه حس‡‡اب آین‡‡د و از عج‡‡ایب س‡‡ر برآرن‡‡د‪ ،‬ك‡‡ه‬
‫عرض این قضیه طولی دارد و ناگفتن اولی‪.‬‬
‫آنچه گفتیم اگر می‌خواستیم به تفصیل آریم و با احادیث و اخبار نظرات خویش را‬
‫مدلل داریم باید چند جلد كتاب می‌نوشتیم‪ ،‬مجملی نوشتیم تا ب‡‡ر مفص‡‡ل داللت كن‡‡د‪ ،‬و‬
‫گاه به صرف نقل كار خطایی ك‡‡ه می‌كنن‡‡د اكتف‡‡ا ك‡‡ردیم و ب‡‡ه رّد آن نپرداخ‡‡تیم زی‡‡را‬
‫مطلب روشن بود‪ .‬خداون‡د م‡ا را از لغ‡زش مص‡ون دارد و ب‡ه گفت‡ار وك‡ردار نی‡ک‬
‫موفق فرماید بمنه و كرمه‪.‬‬
 ‫باب سيزدهم در تلبيس ابليس بر همگان از راه آرزوهاي دور و دراز‬

‫بسا یهودی و نصرانی كه در دلشان محبت اسالم افتاده و خواسته اند مسلمان ش‡‡وند‬
‫اما شیطان آنان را به تأخیر واداشته وگفته‌‪ :‬شتاب مكن و تأمل بورز؛ و ب‡‡دین گون‡‡ه ب‡‡ه‬
‫امروز و فردا می‌گذرانن‡د ت‡ا ك‡افر می‌میرن‡د‪ ،‬همچ‡نین ش‡یطان آدم گنهك‡ار را ب‡ا همین‬
‫امروز و فردا كردنها از توبه باز می‌دارد و او را به سوی شهوات بر می‌انگیزد و چنین‬
‫القاء می‌نماید كه بعدًا از عصیان بازگشت خواهی كرد‪ .‬شاعر گوید‌‪:‬‬
‫بـــا آرزوی تــوبــه فـــرداهــا‬ ‫زنه‡‡ار س‡‡ر من‡‡ه ب‡‡ه گن‡‡اه امـروز‬

‫بس‡‡ا فقی‡‡ه ك‡‡ه تص‡‡میم ب‡‡ه بازگش‡‡ت ب‡‡ه درس گرفت‡‡ه‪ ،‬ش‡‡یطان می‌گوی‡‡د‪‌:‬س‡‡اعتی‬
‫استراحت كن و بس‡ا عاب‡د ب‡رای نم‡از ش‡ب بی‡دار ش‡ده ش‡یطان می‌گوی‡د‪ ‌:‬بموق‡‡ع ب‡ر‬
‫می‌خیزی‪ .‬احتی‡‡اط این اس‡‡ت ك‡‡ه ت‡‡رک ام‡‡روز و ف‡‡ردا ك‡‡نیم و از آرزوی دراز روی‬
‫بگردانیم كه عمر رفته باز نمی‌آید و از آنچه می‌ترسیم (یعنی مرگ) ام‡‡انی ن‡‡داریم و‬
‫در تأخیر آفتهاست‪ .‬باید مرگ را بجد گرفت و در توبه و نیكوكاری تعجی‡ل نم‡ود ك‡ه‬
‫گفته اند «سوف‪( »...‬یعنی بزودی فالن كار راخواهم كرد) بزرگترین لش‡‡كر ش‡‡یطان‬
‫است‪.‬‬
‫مثال كسی كه به خیال آرزوی دراز فارغ نشس‡‡ته و آن دیگ‡‡ری ك‡‡ه طب‡‡ق احتی‡‡اط‬
‫عمل می‌كند مثل عده‌ای است كه در سفرند و به یک آب‡‡ادی می‌رس‡‡ند‪ ،‬آن آدم احتی‡‡اط‬
‫ك‡‡ار می‌رود و ه‡‡ر چ‡‡ه الزم ‌ه س‡‡فر اس‡‡ت می‌خ‡‡رد و تهی‡‡ه میكن‡‡د ام‡‡ا آن ك‡‡ه اس‡‡یر‬
‫آرزوست و كوتاهی درانجام وظیفه دارد با خود می‌گوید‪ :‬بعدًا آماده خواهم ش‡‡د‪ ،‬بس‡‡ا‬
‫یک ماه اینجا مقیم باشیم‪ .‬در این میان شیپور رحیل می‌نوازند‪ ،‬دومی ب‡‡ه اولی غبط‡‡ه‬
‫می‌ورزد و حس‡‡رت می‌خ‡‡ورد و اولی وض‡‡عیتی غبط‡‡ه آور دارد‪ .‬اولی مث‡‡ال م‡‡ردم‬
‫بیدار وآماده كار در این جهان برای آن جهان است كه چ‡ون م‡رگ در رس‡د پش‡یمان‬
‫نشوند‪ ،‬اما كسی كه فریب امروز و ف‡‡ردا ك‡‡ردن نفس و ش‡‡یطان را خ‡‡ورده دم م‡‡رگ‬
‫تلخابه ندامت را به سختی فرو می‌برد‪.‬‬
‫‪‬‬
‫فهرست آيات و احاديث‬

‫«و» در اّو ل آیات و احادیث محاسبة الفبایی نشده است‪.‬‬ ‫‪‬‬

 ‫مركز نشر دانشگاهي منتشر كرده است‬

‫‪ .1‬التجلیات االلهیه‪ ،‬تألیف محیی الدین ابن العربی‪.‬‬

‫‪ .2‬االعالم بمناقب االسالم‪ ،‬تألیف ابوالحسن عامری‪.‬‬
‫‪ .3‬الش‡‡‡واهد الربوبی‡‡‡ه فی المن‡‡‡اهج الس‡‡‡لوكیه‪ ،‬ت‡‡‡ألیف ص‡‡‡در ال‡‡‡دین ش‡‡‡یرازی‬
‫(مالصدرا)‪ ،‬تصحیح سید جالل الدین آشتیانی‪.‬‬
‫‪ .4‬الصیدنه فی الطب‪ ،‬تألیف ابوریحان بیرونی‪ ،‬تصحیح عباس زرباب خوئی ‪.‬‬
‫‪ .5‬تاریخ فلسفه در اسالم (جلد اول)‪ ،‬تألیف میان محمد شریف‪ ،‬ترجم‡‡ه گ‡‡روهی‬
‫از مترجمان‬
‫‪ .6‬تاریخ فلسفه در اسالم (جلد دوم)‪ ،‬تألیف میان محمد شریف‪ ،‬ترجم‡‡ه گ‡‡روهی‬
‫از مترجمان‬
‫‪ .7‬تاریخ فلسفه در اسالم (جلد سوم)‪ ،‬تألیف میان محمد شریف‪ ،‬ترجمه گ‡‡روهی‬
‫از مترجمان‪.‬‬
‫‪ .8‬جوامع الحكایات و لوامع الروایات‪ ،‬ت‡‡ألیف س‡‡دیدالدین محم‡‡د ع‡‡وفی‪ ،‬ترجم‡‡ه‬
‫جعفر شعار‪.‬‬
‫‪ .9‬تهافت الفالسفه‪ ،‬تألیف امام محمد غزالی‪ ،‬ترجمه علی اصغر حلبی‪.‬‬
‫‪ .10‬جوامع العلوم‪ ،‬تألیف شعیابن فریعون‪ ،‬تصحیح حسین خدیو جم‪.‬‬
‫‪ .11‬حدود و تعزیرات‪ ،‬تألیف شهید ثانی و محقق حّلی‪ ،‬ترجمه ابوالحسن محمدی‪.‬‬
‫‪ .12‬دیات‪ ،‬تألیف شهید ثانی و محقق حّلی‪ ،‬ترجمه ابوالحسن محمدی‪.‬‬
‫‪ .13‬رسالة النصوص‪ ،‬تألیف محمد بن اسحق قون‡‡وی‪ ،‬ب‡‡ه اهتم‡‡ام س‡‡یدجالل ال‡‡دین‬
‫آشتیانی‪.‬‬
‫‪ .14‬شرح فصوص الحكم ابن عربیف تألیف خواجه محمد پارسا‪.‬‬
‫‪ .15‬قصاص‪ ،‬تألیف شیهد ثانی ومحقق حلیی‪ ،‬ترجمه ابوالسحن محمدی‪.‬‬
‫مبانی عقیدتی اسالمی‪ ،‬به كوشش بخش فرهنگی ستاد انقالب فرهنگی‪.‬‬ ‫‪.16‬‬
‫مبدأ و معاد‪ ،‬تألیف صدر الدین ش‡‡یرازی‪ ،‬ترجم‡‡ه احم‡‡د بن محم‡‡د حس‡‡ینی‬ ‫‪.17‬‬
‫اردكانی‪.‬‬
‫م‡‡دخل ت‡‡اریخ ش‡‡رق اس‡‡المی‪ ،‬ت‡‡ألیف ژان س‡‡واژه‪ ،‬ترجم‡‡ه ن‡‡وش آف‡‡رین‬ ‫‪.18‬‬
‫انصاری‪.‬‬
‫معتزله‪ ،‬تألیف ابوالقاسم قربانی‪.‬‬ ‫‪.19‬‬
‫زندگینامه ریاضیدانان دوره اسالمی‪ ،‬تألیف ابوالقاسم قربانی‪.‬‬ ‫‪.20‬‬
‫ارزی‡‡ابی آموزش‡‡ی و ك‡‡اربرد آن در س‡‡واد آم‡‡وزی ت‡‡ابعی‪ ،‬ت‡‡ألیف هـ‪ .‬س‪.‬‬ ‫‪.21‬‬
‫بوال‪ ،‬ترجمه عباس بازرگان‪.‬‬
‫آشنایی ب‡ا روش‡های آم‡اری از طری‡ق آم‡وزش برنام‡ه ای‪ ،‬ت‡ألیف ف‡‡ریمن‬ ‫‪.22‬‬
‫الزی‪ ،‬ترجمه عباس بازرگان‪.‬‬
‫آموزش علوم در مدارس ابتدایی‪ ،‬تألیف كنت‪.‬دی‪.‬جرج‪ ،‬ترجمه بهمن سقط‬ ‫‪.23‬‬
‫چیان‪.‬‬
‫ت‡‡اریخ روان شناس‡‡ی (جل‡‡د اول)‪ ،‬ت‡‡ألیف فرنال‡‡د لوس‡‡ین م‡‡ولر‪ ،‬ترجم‡‡ه‬ ‫‪.24‬‬
‫علیمحمد كاردان‪.‬‬
‫درآم‡دی ب‡ه تحقی‡ق پیمایش‡ی و تحلی‡ل داده‌ه‡ا‪ ،‬ت‡ألیف وایزب‡رگ وب‡راون‪،‬‬ ‫‪.25‬‬
‫ترجمه‌جمال عابدی‪.‬‬
‫روان شناسی مطالعه‪ ،‬تألیف سی‪ ،‬ای‪ .‬میس‪ ،‬ترجمه امیر فرهمند پور‪.‬‬ ‫‪.26‬‬
‫روشهای سواد آموزی بزرگساالن‪ ،‬تألیف زهرا صباغیان‪.‬‬ ‫‪.27‬‬
‫سرآمدها‪ ،‬تألیف رمی شوون‪ ،‬ترجمه محمد میناكاری‪.‬‬ ‫‪.28‬‬
‫قصه گویی ونمایش خالق‪ ،‬تألیف دیوئی چمبرز‪ ،‬ترجمه ثریا قزل ایاغ ‪.‬‬ ‫‪.29‬‬
‫كاربرد روان شناسی در آموزش (جلد اول)‪ ،‬ت‡‡ألیف راب‡‡رت بیل‡‡ر‪ ،‬ترجم‡‡ه‬ ‫‪.30‬‬
‫پروین كدیور‪.‬‬
‫لكنت زبان‪ ،‬ماهیت ودرمان‪ ،‬تألیف ادوارد پیشون و سوزان بورل مزونی‪،‬‬ ‫‪.31‬‬
‫ترجمه الما داودیان‪.‬‬
‫مسائل جهانی آموزش وپرورش‪ ،‬تألیف ژان توما‪ ،‬ترجمه احمد آقازاده‪.‬‬ ‫‪.32‬‬
‫نظریه‌های مشاوره و روان درمانی‪ ،‬تألیف عبدهللا شفیع آبادی‪ ،‬غالمرض‡‡ا‬ ‫‪.33‬‬
‫ناصری‪.‬‬
‫نظریه‌های یادگیری‪ ،‬تألیف هیلگارد و باور‪ ،‬ترجمه محمد نقی براهنی‪.‬‬ ‫‪.34‬‬
‫ویژگی‌های آدمی ویادگیری آموزش‡گاهی‪ ،‬ت‡ألیف بنج‡امین س‪ .‬بل‡وم‪ ،‬ترجم‡ه‬ ‫‪.35‬‬
‫علی اكبر سیف‪.‬‬
‫‪293‬‬ ‫مرکز نشر دانشگاهی منتشر کرده است‬

‫لودده باشد سخنش را توان گفت اثری نیست‪ .‬ابن عقیل گوید‪‌:‬در ای‡‡ام الق‡‡ائم‬ ‫‪.36‬‬
‫ابوبكر‪.‬‬
‫آیین نگارش‪ ،‬تألیف احمد سمیعی‪.‬‬ ‫‪.37‬‬
‫برگزیده متون ادب فارسی‪ ،‬تألیف هیئت مؤلفان‪.‬‬ ‫‪.38‬‬
‫دباره ویرایش‪ ،‬برگزیده مقاله‌های نشر دانش‪.‬‬ ‫‪.39‬‬
‫درباره ترجمه‪ ،‬برگزیده مقاله‌های دانش‪.‬‬ ‫‪.40‬‬
‫درباره حافظ‪ ،‬برگزیده مقاله‌های نشردانش‪.‬‬ ‫‪.41‬‬
‫غلط ننویسیم‪ ،‬تألیف ابوالحسن نجفی‪.‬‬ ‫‪.42‬‬
‫معانی وبیان‪ ،‬تألیف جلیل تجلیل‪.‬‬ ‫‪.43‬‬
‫وزن وقافیه در شعر فارسیف تألیف تقی وحیدیان كامیار‪.‬‬ ‫‪.44‬‬
‫اقتصاد تولید‪ ،‬تألیف دال‪ .‬ارازم‪ ،‬ترجمه محمدرضا ارسالن ُبد‪.‬‬ ‫‪.45‬‬
‫درآمدی بر اقتصاد شهری‪،‬تألیف سعید عابدین در كوش‪.‬‬ ‫‪.46‬‬
‫درآم‡‡دی ب‡‡ه برنام‡‡ه ری‡‡زی خطی و نظری‡‡ه بازیه‡‡ا‪ ،‬ت‡‡ألیف ابراه‡‡ام‪ .‬ام‪.‬‬ ‫‪.47‬‬
‫گلیكسمن‪ ،‬ترجمه عباس عرب مازار‪.‬‬
‫نظریه اقتصاد خرد (جلد اول)‪ ،‬تألیف فرگوسن‪ ،‬ترجمه محمود روزبهان‪.‬‬ ‫‪.48‬‬
‫نظری‡‡ه اقتص‡‡اد كالن‪ ،‬ی‡‡ک مقدم‡‡ه ریاض‡‡ی‪ ،‬ت‡‡ألیف پ‡‡ل ب‡‡اروز و تئ‡‡ودور‬ ‫‪.49‬‬
‫هیتریس‪ ،‬ترجمه بهروز هادی زنوز‪.‬‬
‫روابط صنعتی‪ ،‬تألیف شمس السادات زاهدی‪.‬‬ ‫‪.50‬‬
‫خانواده به منزله س‡‡اختاری در مقاب‡‡ل جامع‡‡ه‪ ،‬ت‡‡ألیف های‡‡دی روزن ب‡‡اوم‪،‬‬ ‫‪.51‬‬
‫ترجمه محمد صادق مهدوی‬
‫نظامهای بزرگ حق‡‡وقی معاص‡‡ر‪ ،‬ت‡‡ألیف رن‡‡ه دا‪.‬وی‡‡د‪ ،‬ترجم‡‡ه آش‡‡وری و‬ ‫‪.52‬‬
‫صفایی و عراقی‪.‬‬
‫اندیشه واقع گرای ابن خلدون‪ ،‬تألیف ناصف نص‡‡ار‪ ،‬ترجم‡‡ه یوس‡‡ف رحیم‬ ‫‪.53‬‬
‫لو ‪.‬‬
‫تاریخ تحلیلی اسالم‪ ،‬تألیف سید جعفر شعیدی‪.‬‬ ‫‪.54‬‬
‫جهان اسالم (جلد اول)‪ ،‬تألیف مرتضی اسعدی‪.‬‬ ‫‪.55‬‬
‫دانشگاه االزهر‪ ،‬تألیف بایارد داج‪ ،‬ترجمه آذرمیدخت مشایخ فریدنی ‪.‬‬ ‫‪.56‬‬
‫دینم و دولت در ایران عهد مغول‪ ،‬تألیف شیرین بیانی‪.‬‬ ‫‪.57‬‬
‫مب‡‡انی جغرافی‡‡ای منطق‡‡ه ای‪ :‬من‡‡اطق ط‡‡بیعی؛ ت‡‡ألیف نج‡‡دت تونچ‡‡دیلک‪،‬‬ ‫‪.58‬‬
‫ترجمه منصور بدری فر‪.‬‬
‫رگرسیون چند متغری در پژوهش رفتاری (جل‡‡د اول)‪ ،‬ت‡‡ألیف كرلینج‡‡ر و‬ ‫‪.59‬‬
‫پدهازور‪ ،‬ترجمه حسن سرایی‪.‬‬
‫رگرسیون چند متغیری در پژوهش رفتاری (جلد دوم)‪ ،‬ت‡‡ألیف كرلینج‡‡ر و‬ ‫‪.60‬‬
‫پدهازور‪ ،‬ترجمه حسن سرایی‪.‬‬
 ‫تل‪cc‬بيس‬
‫ابليس‬
‫گون‡‡ه گونیه‡‡ا در خان‡‡ه س‡‡ازی‪ ،‬ت‡‡ألیف ه‡‡ابراكن و ب‡‡وک ه‡‡ولت‪ ،‬ترجم‡‡ه‬ ‫‪.61‬‬
‫فریدیان و یزدخواستی‪.‬‬